തീകാ > വിനയപിടക (ടീകാ) > വിമതിവിനോദനീ ടീകാ-൨

൧. മുസാവാദവഗ്ഗസ്സ ¶ ¶ പഠമസിക്ഖാപദേ ഖുദ്ദകാനന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഖുദ്ദക-സദ്ദോ ബഹു-സദ്ദപരിയായോ’’തി വദന്തി. തത്ഥാതി തേസു വഗ്ഗേസു, ഖുദ്ദകേസു വാ. ‘‘ജാനിതബ്ബതോ’’തി ഹേതുനോ വിപക്ഖേപി നിബ്ബാനേ വത്തനതോ അനേകന്തികത്തേ പരേഹി വുത്തേ ‘‘ന മയാ അയം ഹേതു വുത്തോ’’തി ¶ തം കാരണം പടിച്ഛാദേതും പുന ‘‘ജാതിധമ്മതോതി മയാ വുത്ത’’ന്തിആദീനി വദതി. ‘‘സമ്പജാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ അനുനാസികലോപേന നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ജാനന്തോ’’തി.

൨. സമ്പജാനമുസാവാദേതി അത്തനാ വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ വിതഥഭാവം പുബ്ബേപി ജാനിത്വാ, വചനക്ഖണേ ച ജാനന്തസ്സ മുസാവാദഭണനേ. തേനാഹ ‘‘ജാനിത്വാ’’തിആദി. മുസാവാദേതി ച നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം, തസ്മാ മുസാഭണനനിമിത്തം പാചിത്തിയന്തി ഏവമേത്ഥ, ഇതോ പരേസുപി ഈദിസേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩. വദന്തി ¶ ഏതായാതി വാചാതി ആഹ ‘‘മിച്ഛാ’’തിആദി. ‘‘ധനുനാ വിജ്ഝതീ’’തിആദീസു വിയ ‘‘ചക്ഖുനാ ദിട്ഠ’’ന്തി പാകടവസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഓളാരികേനാ’’തി.

൧൧. ഗതോ ഭവിസ്സതീതി ഏത്ഥാപി സന്നിട്ഠാനതോ വുത്തത്താ മുസാവാദോ ജാതോ. ആപത്തിന്തി പാചിത്തിയാപത്തിം, ന ദുബ്ഭാസിതം. ജാതിആദീഹി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി പരം ദവാ വദന്തസ്സ ഹി തം ഹോതി. ചാരേസുന്തി ഉപനേസും. വത്ഥുവിപരീതതാ, വിസംവാദനപുരേക്ഖാരതാ, യമത്ഥം വത്ഥുകാമോ, തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വിഞ്ഞാപനപയോഗോ ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി. വത്ഥുവിപരീതതായ ഹി അസതി വിസംവാദനപുരേക്ഖാരതായ വിഞ്ഞാപിതേപി മുസാവാദോ ന ഹോതി, ദുക്കടമത്തമേവ ഹോതി. തസ്മാ സാപി അങ്ഗമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനത്ഥം മുസാ ഭണന്തസ്സ പാരാജികം, പരിയായേന ഥുല്ലച്ചയം, അമൂലകേന പാരാജികേന അനുദ്ധംസനത്ഥം സങ്ഘാദിസേസോ, സങ്ഘാദിസേസേനാനുദ്ധംസനഓമസവാദാദീസു പാചിത്തിയം, അനുപസമ്പന്നേസു ദുക്കടം, ഉക്കട്ഠഹീനജാതിആദീഹി ദവാ അക്കോസന്തസ്സ ദുബ്ഭാസിതം, കേവലം മുസാ ഭണന്തസ്സ ഇധ പാചിത്തിയം വുത്തം.

മുസാവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩. ദുതിയേ പുബ്ബേ പതിട്ഠിതാരപ്പദേസം പുന അരേ പത്തേതി പഠമം ഭൂമിയം പതിട്ഠിതനേമിപ്പദേസേ പരിവത്തേത്വാ പുന ഭൂമിയം പതിട്ഠിതേതി അത്ഥോ.

൧൫. പുബ്ബേതി അട്ഠുപ്പത്തിയം. പുപ്ഫഛഡ്ഡകാ നാമ ഗബ്ഭമലാദിഹാരകാ. തച്ഛകകമ്മന്തി പാസാണകോട്ടനാദിവഡ്ഢകീകമ്മം ¶ . ഹത്ഥമുദ്ദാഗണനാതി അങ്ഗുലിസങ്കോചനേനേവ ഗണനാ. അച്ഛിദ്ദകഗണനാ നാമ ഏകട്ഠാനദസട്ഠാനാദീസു സാരിയോ ഠപേത്വാ അനുക്കമേന ഗണനാ. ആദി-സദ്ദേന സങ്കലനപടഉപ്പാദനവോക്ലനഭാഗഹാരാദിവസേന പവത്താ പിണ്ഡഗണനാ ഗഹിതാ. യസ്സ സാ പഗുണാ, സോ രുക്ഖമ്പി ദിസ്വാ ‘‘ഏത്തകാനി ഏത്ഥ പണ്ണാനീ’’തി ¶ ജാനാതി. യഭ-മേഥുനേതി വചനതോ ആഹ ‘‘യ-കാര-ഭ-കാരേ’’തിആദി.

൧൬. ന പുരിമേനാതി മുസാവാദസിക്ഖാപദേന. സോപി ആപത്തിയാതി ഉപസഗ്ഗാദിവിസിട്ഠേഹിപി വദന്തോ പാചിത്തിയാപത്തിയാവ കാരേതബ്ബോ.

൨൬. ദുബ്ഭാസിതന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ പാളിയം അനാഗതേഹിപി പരമ്മുഖാ വദന്തസ്സപി ദുബ്ഭാസിതമേവാതി ആചരിയാ വദന്തി തതോ ലാമകാപത്തിയാ അഭാവാ, അനാപത്തിയാപേത്ഥ ഭവിതും അയുത്തത്താ. സബ്ബസത്താതി ഏത്ഥ വചനത്ഥവിദൂഹി തിരച്ഛാനാദയോപി ഗഹിതാ.

൩൫. അനുസാസനീപുരേക്ഖാരതായ വാ പാപഗരഹിതായ വാ വദന്താനം ചിത്തസ്സ ലഹുപരിവത്തിഭാവതോ അന്തരന്തരാ കോപേ ഉപ്പന്നേപി അനാപത്തി. കായവികാരമത്തേനപി ഓമസനസമ്ഭവതോ ‘‘തിസമുട്ഠാനം, കായകമ്മ’’ന്തി ച വുത്തം. പരിവാരേ പന ‘‘ചതുത്ഥേന ആപത്തിസമുട്ഠാനേന…പേ… ദുബ്ഭാസിതം ആപജ്ജേയ്യാതി. ന ഹീതി വത്തബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (പരി. ൨൭൬) ഇതരാനി സമുട്ഠാനാനി പടിക്ഖിപിത്വാ പഞ്ചമസ്സേവ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘ദുബ്ഭാസിതാപത്തി പനേത്ഥ വാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതീ’’തി. ദവകമ്യതായ ഹി കായവാചാചിത്തേഹി ഓമസന്തസ്സപി വാചാചിത്തമേവ ആപത്തിയാ അങ്ഗം ഹോതി, ന പന കായോ വിജ്ജമാനോപി ധമ്മദേസനാപത്തി വിയ കേവലം കായവികാരേനേവ. ഓമസന്തസ്സ പന കിഞ്ചാപി ഇധ ദുബ്ഭാസിതാപത്തിയാ അനാപത്തി, അഥ ഖോ കായകീളാപടിക്ഖേപസിക്ഖാപദേന ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഉപസമ്പന്നം ജാതിആദീഹി അനഞ്ഞാപദേസേന അക്കോസനം, തസ്സ ജാനനം, അത്ഥപുരേക്ഖാരതാദീനം അഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഓമസവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬. തതിയേ ഭണ്ഡനം ജാതം ഏതേസന്തി ഭണ്ഡനജാതാ. പിസതീതി പിസുണാ, വാചാ, സമഗ്ഗേ ഭിന്നേ ¶ കരോതീതി അത്ഥോ. തായ വാചായ സമന്നാഗതോ പിസുണോ, തസ്സ കമ്മം പേസുഞ്ഞന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഇധാപി ¶ ജാതിആദീഹി ദസഹി വത്ഥൂഹി പേസുഞ്ഞം ഉപസംഹരന്തസ്സേവ പാചിത്തിയം, ഇതരേഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി ദുക്കടം. അനക്കോസവത്ഥൂഹി പന ഉപസംഹരന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി വദന്തി. ജാതിആദീഹി അനഞ്ഞാപദേസേന അക്കോസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സുത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഉപസംഹരണം, പിയകമ്യതാഭേദാധിപ്പായേസു അഞ്ഞതരതാ, തസ്സ വിജാനനാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പേസുഞ്ഞസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫. ചതുത്ഥേ പുരിമബ്യഞ്ജനേന സദിസന്തി ‘‘രൂപം അനിച്ച’’ന്തി ഏത്ഥ അനിച്ച-സദ്ദേന സദിസം ‘‘വേദനാ അനിച്ചാ’’തി ഏത്ഥ അനിച്ച-സദ്ദം വദതി. അക്ഖരസമൂഹോതി അവിഭത്തികോ വുത്തോ. പദന്തി വിഭത്തിഅന്തം വുത്തം.

ഏകം പദന്തി ഗാഥാപദമേവ സന്ധായ വദതി. പദഗണനായാതി ഗാഥാപദഗണനായ. അപാപുണിത്വാതി സദ്ധിം അകഥേത്വാ. ഏതേന ഗാഥായ പച്ഛിമപാദേ വുച്ചമാനേ സാമണേരോ പഠമപാദാദിം വദതി, ആപത്തിയേവ, തസ്മിം നിസ്സദ്ദേ ഏവ ഇതരേന വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

അട്ഠകഥാനിസ്സിതോതി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം പോരാണട്ഠകഥം സന്ധായ വദതി. ഇദാനിപി ‘‘യഥാപി ദീപികോ നാമ, നിലീയിത്വാ ഗണ്ഹതേ മിഗേ’’തി (മി. പ. ൬.൧.൫; വിസുദ്ധി. ൧.൨൧൭; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൪; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൦൭; പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൬൫; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧.൧൬൩) ഏവമാദികം അട്ഠകഥാവചനം അത്ഥേവ, ബുദ്ധഘോസാചരിയാദീഹി പോരാണട്ഠകഥാനയേന വുത്തമ്പി ഇധ സങ്ഗഹേതബ്ബന്തി വദന്തി. പാളിനിസ്സിതോതി ഉദാനവഗ്ഗസങ്ഗഹാദികോ. വിവട്ടൂപനിസ്സിതന്തി നിബ്ബാനനിസ്സിതം. ഥേരസ്സാതി നാഗസേനത്ഥേരസ്സ. മഗ്ഗകഥാദീനി പകരണാനി.

൪൬. പാളിയം അക്ഖരായാതിആദി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, അക്ഖരേനാതിആദിനാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

൪൮. ഉപചാരം ¶ മുഞ്ചിത്വാതി പരിസായ ദ്വാദസഹത്ഥം മുഞ്ചിത്വാ ഏകതോ ഠിതസ്സ വാ നിസിന്നസ്സ വാ അനുപസമ്പന്നസ്സ അകഥേത്വാ അഞ്ഞേ ഉദ്ദിസ്സ ഭണന്തസ്സാപി ¶ അനാപത്തി. സചേ പന ദൂരേ നിസിന്നമ്പി ഉദ്ദിസ്സ ഭണതി, ആപത്തി ഏവ. ഓപാതേതീതി സദ്ധിം കഥേതി. അനുപസമ്പന്നതാ, വുത്തലക്ഖണധമ്മം പദസോ വാചനതാ, ഏകതോ ഭണനഞ്ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പദസോധമ്മസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൦-൫൧. പഞ്ചമേ തത്രിദം നിദസ്സനന്തി സേസോ. ദിരത്തതിരത്തന്തി ഏത്ഥ ദിരത്തഗ്ഗഹണം വചനാലങ്കാരത്ഥം, നിരന്തരം തിസ്സോവ രത്തിയോ വസിത്വാ ചതുത്ഥദിവസാദീസു സയന്തസ്സേവ ആപത്തി, ന ഏകന്തരികാദിവസേന സയന്തസ്സാതി ദസ്സനത്ഥമ്പീതി ദട്ഠബ്ബം. ദിരത്തവിസിട്ഠഞ്ഹി തിരത്തം വുച്ചമാനം, തേന അനന്തരികമേവ തിരത്തം ദീപേതീതി. പഞ്ചഹി ഛദനേഹീതി ഇട്ഠകസിലാസുധാതിണപണ്ണേഹി. വാചുഗ്ഗതവസേനാതി പഗുണവസേന. ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധോ വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബോ. ഏകൂപചാരോ ഏകേന മഗ്ഗേന പവിസിത്വാ അബ്ഭോകാസം അനുക്കമിത്വാ സബ്ബത്ഥ അനുപരിഗമനയോഗ്ഗോ, ഏതം ബഹുദ്വാരമ്പി ഏകൂപചാരോവ. തത്ഥ പന കുട്ടാദീഹി രുന്ധിത്വാ വിസും ദ്വാരം യോജേന്തി, നാനൂപചാരോ ഹോതി. സചേ പന രുന്ധതി ഏവ, വിസും ദ്വാരം ന യോജേന്തി, ‘‘ഏതമ്പി ഏകൂപചാരമേവ മത്തികാദീഹി പിഹിതദ്വാരോ വിയ ഗബ്ഭോ’’തി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ഗബ്ഭേ പവിസിത്വാ പമുഖാദീസു നിപന്നാനുപസമ്പന്നേഹി സഹസേയ്യാപരിമുത്തിയാ ഗബ്ഭദ്വാരം മത്തികാദീഹി പിദഹാപേത്വാ ഉട്ഠിതേ അരുണേ വിവരാപേന്തസ്സപി അനാപത്തി ഭവേയ്യാതി.

തേസം പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തീതി ഏത്ഥ കേചി ‘‘അനുട്ഠഹനേന അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി വുത്താ തസ്മിം ഖണേ സയന്തസ്സ കിരിയാഭാവാ. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപദം സിയാ കിരിയായ സമുട്ഠാതി, സിയാ അകിരിയായ സമുട്ഠാതി. കിരിയാസമുട്ഠാനതാ ചസ്സ തബ്ബഹുലവസേന വുത്താതി വദതി. യഥാ ചേതം, ഏവം ദിവാസയനമ്പി. അനുട്ഠഹനേന, ഹി ദ്വാരാസംവരണേന ചേതം അകിരിയസമഉട്ഠാനമ്പി ഹോതീ’’തി വദന്തി. ഇദഞ്ച യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

‘‘ഉപരിമതലേന ¶ സദ്ധിം അസമ്ബദ്ധഭിത്തികസ്സാ’’തി ഇദം സമ്ബദ്ധഭിത്തികേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഉപരിമതലേ സയിതസ്സ സങ്കാ ഏവ നത്ഥീതി ‘‘ഹേട്ഠാപാസാദേ’’തിആദി വുത്തം. നാനൂപചാരേതി ബഹി നിസ്സേണിയാ ആരോഹണീയേ.

സഭാസങ്ഖേപേനാതി ¶ സഭാകാരേന. ‘‘അഡ്ഢകുട്ടകേ’’തി ഇമിനാ സണ്ഠാനം ദസ്സേതി. യത്ഥ തീസു ദ്വീസു വാ പസ്സേസു ഭിത്തിയോ ബദ്ധാ, ഛദനം വാ അസമ്പത്താ അഡ്ഢഭിത്തി, ഇദം അഡ്ഢകുട്ടകം നാമ. വാളസങ്ഘാടോ നാമ പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഥമ്ഭാദീനം ഉപരി വാളരൂപേഹി കതസങ്ഘാടോ. പരിക്ഖേപസ്സ ബഹിഗതേതി ഏത്ഥ യസ്മിം പസ്സേ പരിക്ഖേപോ നത്ഥി, തത്ഥ സചേ ഭൂമിതോ വത്ഥു ഉച്ചം ഹോതി, ഉഭതോ ഉച്ചവത്ഥുതോ ഹേട്ഠാ ഭൂമിയം നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേപി അനാപത്തി ഏവ തത്ഥ സേനാസനവോഹാരാഭാവതോ. അഥ വത്ഥു നീചം ഭൂമിസമമേവ സേനാസനസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ തിട്ഠതി, തത്ഥ പരിക്ഖേപരഹിതദിസായ നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ആപത്തി ഹോതി, പരിച്ഛേദാഭാവതോ പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഏവ അനാപത്തീതി ദട്ഠബ്ബം. പരിമണ്ഡലം വാതിആദി മജ്ഝേ ഉദകപതനത്ഥായ ആകാസങ്ഗണവന്തം സേനാസനം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേതി ഏകേകഗബ്ഭസ്സ ദ്വീസു പസ്സേസു പമുഖേന ഗമനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധതോ അനൂനം കുട്ടം കത്വാ ആകാസങ്ഗണേന പവേസം കരോന്തി, ഏവം അകതോതി അത്ഥോ. ഗബ്ഭപരിക്ഖേപോതി ചതുരസ്സപാസാദാദീസു സമന്താ ഠിതഗബ്ഭഭിത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം.

പാടേക്കസന്നിവേസാതി ഏകേകദിസായ ഗബ്ഭപാളിയോ ഇതരദിസാസു ഗബ്ഭപാളീനം അഭാവേന, ഭാവേപി വാ അഞ്ഞമഞ്ഞഭിത്തിച്ഛദനേഹി അസമ്ബന്ധതായ പാടേക്കസന്നിവേസാ നാമ വുച്ചതി. തം…പേ… സന്ധായ വുത്തന്തി തത്ഥ പാചിത്തിയേന അനാപത്തീതി വുത്തം, ന ദുക്കടേന. താദിസായ ഹി ഗബ്ഭപാളിയാ പമുഖം തീസു ദിസാസു ഭിത്തീനം അഭാവേന ഏകദിസായ ഗബ്ഭഭിത്തിമത്തേന സബ്ബച്ഛന്നം ചൂളപരിച്ഛന്നം നാമ ഹോതി. തസ്മാ ദുക്കടമേവ. യദി പന തസ്സ പമുഖസ്സ ഇതരദിസാസുപി ഏകിസ്സം, സബ്ബാസു വാ ഭിത്തിം കരോന്തി, തദാ സബ്ബച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നാദിഭാവതോ പാചിത്തിയമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഭൂമിയം വിനാ ജഗതിയാ പമുഖം സന്ധായാതി ഏത്ഥ ഉച്ചവത്ഥും അകത്വാ ഭൂമിയം കതഗേഹസ്സ പമുഖം സന്ധായ അപരിക്ഖിത്തേ പാചിത്തിയേന അനാപത്തീതി ഇദം കഥിതം ¶ . ഉച്ചവത്ഥുകം ചേ പമുഖം ഹോതി, തേന വത്ഥുനാ പരിക്ഖിത്തസങ്ഖ്യമേവ പമുഖം ഗച്ഛതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥാതി അന്ധകട്ഠകഥായം. ജഗതിയാ പമാണം വത്വാതി പകതിഭൂമിയാ നിപന്നോ യഥാ ജഗതിയാ ഉപരി സയിതം ന പസ്സതി, ഏവം ഉച്ചാതിഉച്ചവത്ഥുസ്സ ഉബ്ബേധപ്പമാണം വത്വാ. ഏകദിസായ ഉജുകമേവ ദീഘം കത്വാ സന്നിവേസിതോ പാസാദോ ഏകസാലസന്നിവേസോ. ദ്വീസു, തീസു വാ ചതൂസുപി വാ ദിസാസു സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാദിവസേന കതാ ദ്വിസാലാദിസന്നിവേസാ വേദിതബ്ബാ. സാലപ്പഭേദദീപനമേവ ചേത്ഥ പുരിമതോ വിസേസോതി. പരിക്ഖേപോ വിദ്ധസ്തോതി പമുഖസ്സ പരിക്ഖേപം സന്ധായ വദതി.

൫൩. ഉപഡ്ഢച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നം സേനാസനം ദുക്കടസ്സ ആദിം വത്വാ പാളിയം ദസ്സിതത്താ തതോ ¶ അധികം സബ്ബച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നാദികമ്പി സബ്ബം പാളിയം അവുത്തമ്പി പാചിത്തിയസ്സേവ വത്ഥുഭാവേന ദസ്സിതം സിക്ഖാപദസ്സ പണ്ണത്തിവജ്ജത്താ, ഗരുകേ ഠാതബ്ബതോ ചാതി വേദിതബ്ബം. സത്ത പാചിത്തിയാനീതി പാളിയം വുത്തപാചിത്തിയദ്വയം സാമഞ്ഞതോ ഏകത്തേന ഗഹേത്വാ വുത്തം.

൫൪. പാളിയം ‘‘തതിയായ രത്തിയാ പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ പുന വസതീ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, അനിക്ഖമിത്വാ പന പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ അന്തോഛദനേ നിസിന്നസ്സാപി പുനദിവസേ സഹസേയ്യേന അനാപത്തി ഏവ. സേനമ്ബമണ്ഡപവണ്ണം ഹോതീതി സീഹളദീപേ കിര ഉച്ചവത്ഥുകോ സബ്ബച്ഛന്നോ സബ്ബഅപരിച്ഛന്നോ ഏവംനാമകോ സന്നിപാതമണ്ഡപോ അത്ഥി, തം സന്ധായേതം വുത്തം. ഏത്ഥ ചതുത്ഥഭാഗോ ചൂളകം, ദ്വേ ഭാഗാ ഉപഡ്ഢം, തീസു ഭാഗേസു ദ്വേ ഭാഗാ യേഭുയ്യന്തി ഇമിനാ നയേന ചൂളകച്ഛന്നപരിച്ഛന്നതാദീനി വേദിതബ്ബാനി. പാചിത്തിയവത്ഥുകസേനാസനം, തത്ഥ അനുപസമ്പന്നേന സഹ നിപജ്ജനം, ചതുത്ഥദിവസേ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

സഹസേയ്യസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ദുതിയസഹസേയ്യസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൫. ഛട്ഠേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം ചതുത്ഥദിവസേ സയന്തസ്സാപി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ഏകാവ ആപത്തി. കേചി പന പുരിമസിക്ഖാപദേനാപീതി ദ്വേ ആപത്തിയോ വദന്തി, തം ന യുത്തം ‘‘അനുപസമ്പന്നേനാ’’തി അനിത്ഥിലിങ്ഗേന വുത്തത്താ നപുംസകേന ¶ പന ചതുത്ഥദിവസേ സയന്തസ്സ സദുക്കടപാചിത്തിയം വത്തും യുത്തം. കിഞ്ചാപേത്ഥ പാളിയം പണ്ഡകവസേനേവ ദുക്കടം വുത്തം, തദനുലോമികാ പന പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകേന സഹ സയന്തസ്സ ഇമിനാ ദുക്കടം, പുരിമേന ചതുത്ഥദിവസേ സദുക്കടപാചിത്തിയം. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ ഇത്ഥിഗതികോവാതി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി. മതിത്ഥിയാ അനാപത്തീതി വദന്തി. പാചിത്തിയവത്ഥുകസേനാസനം, തത്ഥ മാതുഗാമേന സദ്ധിം നിപജ്ജനം, സൂരിയത്ഥങ്ഗമനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ദുതിയസഹസേയ്യസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൦. സത്തമേ ന യക്ഖേനാതിആദീനം ‘‘അഞ്ഞത്ര വിഞ്ഞുനാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞത്ര വിഞ്ഞുനാ ¶ പുരിസവിഗ്ഗഹേന, ന യക്ഖാദിനാപീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. താദിസേനപി ഹി സഹ ഠിതായ ദേസേതും ന വട്ടതി. തംതംദേസഭാസായ അത്ഥം യഥാരുചി വട്ടതി ഏവ.

ഇരിയാപഥാപരിവത്തനം, പുരിസം വാ ദ്വാദസഹത്ഥൂപചാരേ അപക്കോസാപനം ഏത്ഥ അകിരിയാ. വുത്തലക്ഖണസ്സ ധമ്മസ്സ ഛന്നം വാചാനം ഉപരി ദേസനാ, വുത്തലക്ഖണോ മാതുഗാമോ, ഇരിയാപഥപഅവത്തനാഭാവോ, വിഞ്ഞൂപുരിസാഭാവോ, അപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ധമ്മദേസനാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൭. അട്ഠമേ അന്തരാതി പരിനിബ്ബാനകാലതോ പുബ്ബേപി. അതികഡ്ഢിയമാനേനാതി ‘‘വദഥ, ഭന്തേ, കിം തുമ്ഹേഹി അധിഗത’’ന്തി ഏവം നിപ്പീളിയമാനേന അതിബദ്ധിയമാനേന. തഥാരൂപേ പച്ചയേ സതി വത്തബ്ബമേവ. സുതപരിയത്തിസീലഗുണന്തി ഏത്ഥ അത്ഥകുസലതാ സുതഗുണോ, പാളിപാഠകുസലതാ പരിയത്തിഗുണോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ചിത്തക്ഖേപസ്സ വാ അഭാവാ’’തി ഇമിനാ ഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടതാപി അരിയാനം നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

പുബ്ബേ ¶ അവുത്തേഹീതി ചതുത്ഥപാരാജികേ അവുത്തേഹി. ഇദഞ്ച സിക്ഖാപദം പണ്ണത്തിഅജആനനവസേന ഏകന്തതോ അചിത്തകസമുട്ഠാനമേവ ഹോതി അരിയാനം പണ്ണത്തിവീതിക്കമാഭാവാ. ഝാനലാഭീനഞ്ച സത്ഥു ആണാവീതിക്കമപടിഘചിത്തസ്സ ഝാനപരിഹാനതോ ഭൂതാരോചനം ന സമ്ഭവതി. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ ഭൂതതാ, അനുപസമ്പന്നസ്സ ആരോചനം, തങ്ഖണവിജാനനാ, അനഞ്ഞാപദേസോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൭൮. നവമേ തത്ഥ ഭവേയ്യാതി തത്ഥ കസ്സചി മതി ഏവം ഭവേയ്യ. അട്ഠകഥാവചനമേവ ഉപപത്തിതോ ദള്ഹം കത്വാ പതിട്ഠപേന്തോ ‘‘ഇമിനാപി ചേത’’ന്തിആദിമാഹ.

൮൨. ആദിതോ പഞ്ച സിക്ഖാപദാനീതി പാണാതിപാതാദീനി പഞ്ച. സേസാനീതി വികാലഭോജനാദീനി ¶ . സുക്കവിസ്സട്ഠിആദി അജ്ഝാചാരോവ. അന്തിമവത്ഥും അനജ്ഝാപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ സവത്ഥുകോ സങ്ഘാദിസേസോ, അനുപസമ്പന്നസ്സ ആരോചനം, ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാ അഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮൬. ദസമേ അപ്പപംസുമത്തികായ പഥവിയാ അനാപത്തിവത്ഥുഭാവേന വുത്തത്താ ഉപഡ്ഢപംസുമത്തികായപി പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ന ഹേതം ദുക്കടവത്ഥൂതി സക്കാ വത്തും ജാതാജാതവിനിമുത്തായ തതിയപഥവിയാ അഭാവതോ.

വട്ടതീതി ഇമസ്മിം ഠാനേ പോക്ഖരണിം ഖണാതി ഓകാസസ്സ അനിയമിതത്താ വട്ടതി. ഇമം വല്ലിം ഖണാതി പഥവീഖണനം സന്ധായ വുത്തത്താ ഇമിനാവ സിക്ഖാപദേന ആപത്തി, ന ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദേന. ഉഭയമ്പി ¶ സന്ധായ വുത്തേ പന ദ്വേപി പാചിത്തിയാ ഹോന്തി. ഉദകപപ്പടകോതി ഉദകേ അന്തോഭൂമിയം പവിട്ഠേ തസ്സ ഉപരിഭാഗം ഛാദേത്വാ തനുകപംസു വാ മത്തികാ വാ പടലം ഹുത്വാ പതമാനാ തിട്ഠതി, തസ്മിം ഉദകേ സുക്ഖേപി തം പടലം വാതേന ചലമാനാ തിട്ഠതി, തം ഉദകപപ്പടകോ നാമ.

അകതപബ്ഭാരേതി അവളഞ്ജനട്ഠാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താദിസേ ഏവ ഹി വമ്മികസ്സ സമ്ഭവോതി. മൂസികുക്കരം നാമ മൂസികാഹി ഖനിത്വാ ബഹി കതപംസുരാസി. അച്ഛദനന്തിആദിവുത്തത്താ ഉജുകം ആകാസതോ പതിതവസ്സോദകേന ഓവട്ഠമേവ ജാതപഥവീ ഹോതി, ന ഛദനാദീസു പതിത്വാ തതോ പവത്തഉദകേന തിന്തന്തി വേദിതബ്ബം. മണ്ഡപത്ഥമ്ഭന്തി സാഖാമണ്ഡപത്ഥമ്ഭം. ഉച്ചാലേത്വാതി ഉക്ഖിപിത്വാ. തതോതി പുരാണസേനാസനതോ.

൮൮. മഹാമത്തികന്തി ഭിത്തിലേപനം. ജാതപഥവിതാ, തഥാസഞ്ഞിതാ, ഖണനഖണാപനാനം അഞ്ഞതരന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പഥവീഖണനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮൯. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ നിഗ്ഗഹേതും അസക്കോന്തോതി സാഖട്ഠകവിമാനേ സാഖായ ഛിജ്ജമാനായ ഛിജ്ജന്തേ തത്ഥ അഛേദനത്ഥായ ദേവതായ ഉപനീതം പുത്തം ദിസ്വാപി കുഠാരിനിക്ഖേപവേഗം നിവത്തേതും അസക്കോന്തോതി അത്ഥോ. രുക്ഖധമ്മേതി രുക്ഖസ്സ പവത്തിയം. രുക്ഖാനം വിയ ഛേദനാദീസു അകുപ്പനഞ്ഹി രുക്ഖധമ്മോ നാമ.

ഉപ്പതിതന്തി ഉപ്പന്നം. ഭന്തന്തി ധാവന്തം. വാരയേതി നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. ഇതരോതി ഉപ്പന്നം കോധം അനിഗ്ഗണ്ഹന്തോ രാജഉപരാജാദീനം രസ്മിമത്തഗ്ഗാഹകജനോ വിയ ന ഉത്തമസാരഥീതി അത്ഥോ. വിസടം സപ്പവിസന്തി സരീരേ ദാഠാവണാനുസാരേന വിത്ഥിണ്ണം ബ്യാപേത്വാ ഠിതം കണ്ഹസപ്പവിസം വിയ. ജഹാതി ഓരപാരന്തി പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസഞ്ഞോജനാനി തതിയമഗ്ഗേന ജഹാതി. ‘‘ഓരപാര’’ന്തി ഹി ഓരിമതീരം വുച്ചതി ¶ . അഥ വാ സോതി തതിയമഗ്ഗേന കോധം വിനേത്വാ ഠിതോ ഭിക്ഖു അരഹത്തമഗ്ഗേന ഓരപാരം ജഹാതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ ഓരം നാമ സകത്തഭാവോ, അജ്ഝത്തികാനി വാ ആയതനാനി. പാരം നാമ പരഅത്തഭാവോ, ബാഹിരാനി വാ ആയതനാനി. തദുഭയേ പന ഛന്ദരാഗം ജഹന്തോ ‘‘ജഹാതി ഓരിമപാര’’ന്തി വുച്ചതി.

൯൦. ഭവന്തീതി വഡ്ഢന്തി. അഹുവുന്തീതി ബഭൂവു. തേനാഹ ‘‘ജാതാ വഡ്ഢിതാ’’തി. ഭൂതാനം ഗാമോതി മഹാഭൂതാനം ഹരിതതിണാദിഭാവേന സമഗ്ഗാനം സമൂഹോ. തബ്ബിനിമുത്തസ്സ ഗാമസ്സ അഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ഭൂതാ ഏവ വാ ഗാമോ’’തി വുത്തം. പാതബ്യ-സദ്ദസ്സ പാ പാനേതി ധാത്വത്ഥം സന്ധായാഹ ‘‘പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതാ’’തി. സാ ച പാതബ്യതാ ഛേദനാദി ഏവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘തസ്സാ…പേ… ഭൂതഗാമസ്സ ജാതാ ഛേദനാദിപച്ചയാ’’തി.

൯൧. ജാത-സദ്ദോ ഏത്ഥ വിജാതപരിയായോതി ‘‘പുത്തം വിജാതാ ഇത്ഥീ’’തിആദീസു വിയ പസൂതവചനോതി ആഹ ‘‘പസൂതാനീ’’തി, നിബ്ബത്തപണ്ണമൂലാനീതി അത്ഥോ.

താനി ¶ ദസ്സേന്തോതി താനി ബീജാനി ദസ്സേന്തോ. കാരിയദസ്സനമുഖേനേവ കാരണഞ്ച ഗഹിതന്തി ആഹ ‘‘ബീജതോ നിബ്ബത്തേന ബീജം ദസ്സിത’’ന്തി.

൯൨. ‘‘ബീജതോ സമ്ഭൂതോ ഭൂതഗാമോ ബീജ’’ന്തി ഇമിനാ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘പദുമഗച്ഛതോ നിബ്ബത്തം പുപ്ഫം പദുമ’’ന്തിആദീസു വിയായം വോഹാരോതി ദസ്സേതി. യം ബീജം ഭൂതഗാമോ നാമ ഹോതീതി നിബ്ബത്തപണ്ണമൂലം സന്ധായ വദതി. യഥാരുതന്തി യഥാപാഠം.

‘‘സഞ്ചിച്ചാ’’തി വുത്തത്താ സരീരേ ലഗ്ഗഭാവം ഞത്വാപി ഉട്ഠഹതി, ‘‘തം ഉദ്ധരിസ്സാമീ’’തിസഞ്ഞായ അഭാവതോ വട്ടതി. അനന്തക-ഗ്ഗഹണേന സാസപമത്തികാ ഗഹിതാ, നാമഞ്ഹേതം തസ്സാ സേവാലജാതിയാ. മൂലപണ്ണാനം അഭാവേന ‘‘അസമ്പുണ്ണഭൂതഗാമോ നാമാ’’തി വുത്തം. സോ ബീജഗാമേന സങ്ഗഹിതോതി. അവഡ്ഢമാനേപി ഭൂതഗാമമൂലകത്താ വുത്തം ‘‘അമൂലകഭൂതഗാമേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി. നാളികേരസ്സ ആവേണികം കത്വാ വദതി.

സേലേയ്യകം ¶ നാമ സിലായ സമ്ഭൂതാ ഏകാ ഗന്ധജാതി. പുപ്ഫിതകാലതോ പട്ഠായാതി വികസിതകാലതോ പഭുതി. ഛത്തകം ഗണ്ഹന്തോതി വികസിതം ഗണ്ഹന്തോ. മകുളം പന രുക്ഖത്തചം അകോപേന്തേനപി ഗഹേതും ന വട്ടതി, ഫുല്ലം വട്ടതി. ഹത്ഥകുക്കുച്ചേനാതി ഹത്ഥചാപല്ലേന.

‘‘പാനീയം ന വാസേതബ്ബ’’ന്തി ഇദം അത്തനോ പിവനപാനീയം സന്ധായ വുത്തം, അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി അനുഗ്ഗഹിതത്താ. തേനാഹ ‘‘അത്തനാ ഖാദിതുകാമേനാ’’തി. യേസം രുക്ഖാനം സാഖാ രുഹതീതി മൂലം അനോതാരേത്വാ പണ്ണമത്തനിഗ്ഗമനമത്തേനപി വഡ്ഢതി. തത്ഥ കപ്പിയമ്പി അകരോന്തോ ഛിന്നനാളികേരവേളുദണ്ഡാദയോ കോപേതും വട്ടതി.

‘‘ചങ്കമിതട്ഠാനം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി വുത്തത്താ കേവലം ചങ്കമനാധിപ്പായേന വാ മഗ്ഗഗമനാധിപ്പായേന വാ അക്കമന്തസ്സ, തിണാനം ഉപരി നിസീദനാധിപ്പായേന നിസീദന്തസ്സ ച ദോസോ നത്ഥി.

സമണകപ്പേഹീതി സമണാനം കപ്പിയവോഹാരേഹി, അബീജനിബ്ബട്ടബീജാനിപി കപ്പിയഭാവതോ ‘‘സമണകപ്പാനീ’’തി വുത്താനി. അബീജം നാമ തരുണഅമ്ബഫലാദീനി. നിബ്ബട്ടേതബ്ബം വിയോജേതബ്ബം ബീജം യസ്മിം, തം പനസാദി നിബ്ബട്ടബീജം നാമ. കപ്പിയന്തി വത്വാവാതി പുബ്ബകാലകിരിയാവസേന വുത്തേപി വചനക്ഖണേവ അഗ്ഗിസത്ഥാദിനാ ബീജഗാമേ വണം കാതബ്ബന്തി വചനതോ പന പുബ്ബേ കാതും ന വട്ടതി, തഞ്ച ദ്വിധാ അകത്വാ ഛേദനഭേദനമേവ ദസ്സേതബ്ബം. കരോന്തേന ച ഭിക്ഖുനാ ‘‘കപ്പിയം കരോഹീ’’തി ¶ യായ കായചി ഭാസായ വുത്തേയേവ കാതബ്ബം. ബീജഗാമപരിമോചനത്ഥം പുന കപ്പിയം കാരേതബ്ബന്തി കാരാപനസ്സ പഠമമേവ അധികതത്താ. ‘‘കടാഹേപി കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ കടാഹതോ നീഹതായ മിഞ്ജായ വാ ബീജേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി വിജ്ഝിതും വട്ടതി ഏവ. ഭൂതഗാമോ, ഭൂതഗാമസഞ്ഞിതാ, വികോപനം വാ വികോപാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൪. ദുതിയേ അഞ്ഞം വചനന്തി യം ദോസവിഭാവനത്ഥം പരേഹി വുത്തവചനം തം തസ്സ അനനുച്ഛവികേന അഞ്ഞേന വചനേന പടിചരതി.

൯൮. യദേതം ¶ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരണവസേന പവത്തവചനം, തദേവ പുച്ഛിതമത്ഥം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വദതി പകാസേതീതി അഞ്ഞവാദകന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരണസ്സേതം നാമ’’ന്തി. തുണ്ഹീഭൂതസ്സേതം നാമന്തി തുണ്ഹീഭാവസ്സേതം നാമം, അയമേവ വാ പാഠോ. അഞ്ഞവാദകം ആരോപേതുന്തി അഞ്ഞവാദേ ആരോപേതും. വിഹേസകന്തി വിഹേസകത്തം.

൯൯. പാളിയം ന ഉഗ്ഘാടേതുകാമോതി പടിച്ഛാദേതുകാമോ.

൧൦൦. അനാരോപിതേ അഞ്ഞവാദകേതി വുത്തദുക്കടം പാളിയം ആഗതഅഞ്ഞേനഞ്ഞപടിചരണവസേന യുജ്ജതി, അട്ഠകഥായം ആഗതനയേന പന മുസാവാദേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരന്തസ്സ പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടം, ആരോപിതേ ഇമിനാവ പാചിത്തിയം. കേചി പന ‘‘മുസാവാദപാചിത്തിയേന സദ്ധിം പാചിത്തിയദ്വയ’’ന്തി വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം. ആദികമ്മികസ്സപി മുസാവാദേ ഇമിനാവ അനാപത്തീതി ദട്ഠബ്ബം. ധമ്മകമ്മേന ആരോപിതതാ, ആപത്തിയാ വാ വത്ഥുനാ വാ അനുയുഞ്ജിയമാനതാ, ഛാദേതുകാമതായ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരണം, തുണ്ഹീഭാവോ ചാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൩. തതിയേ ¶ ചിന്തായനത്ഥസ്സ ഝേ-ധാതുസ്സ അനേകത്ഥതായ ഓലോകനത്ഥസമ്ഭവതോ വുത്തം ‘‘ഓലോകാപേന്തീ’’തി. ഛന്ദായാതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോതി ആഹ ‘‘ഛന്ദേനാ’’തി.

൧൦൫. ഭിക്ഖും ലാമകതോ ചിന്താപനത്ഥം അഞ്ഞേസം തം അവണ്ണകഥനം ഉജ്ഝാപനം നാമ. അഞ്ഞേസം പന അവത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമുല്ലപനവസേന ഭിക്ഖുനോ ദോസപ്പകാസനം ഖിയ്യനം നാമാതി അയമേതേസം ഭേദോ.

൧൦൬. അഞ്ഞം അനുപസമ്പന്നം ഉജ്ഝാപേതീതി അഞ്ഞേന അനുപസമ്പന്നേന ഉജ്ഝാപേതി. തസ്സ വാ തം സന്തികേതി തസ്സ അനുപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ തം സങ്ഘേന സമ്മതം ഉപസമ്പന്നം ഖിയ്യതി. ഇധാപി മുസാവാദേന ഉജ്ഝാപനാദീനം സമ്ഭവതോ ദുക്കടട്ഠാനാനി ച ആദികമ്മികസ്സ അനാപത്തി ച ഇമിനാ ഏവ സിക്ഖാപദേന വുത്താതി ¶ വേദിതബ്ബം സബ്ബത്ഥ മുസാവാദപാചിത്തിയസ്സ അനിവത്തിതോ. ധമ്മകമ്മേന സമ്മതതാ, ഉപസമ്പന്നതാ, അഗതിഗമനാഭാവോ, തസ്സ അവണ്ണകാമതാ, യസ്സ സന്തികേ വദതി. തസ്സ ഉപസമ്പന്നതാ, ഉജ്ഝാപനം വാ ഖിയ്യനം വാതി ഇമാനേത്ഥ ഛ അങ്ഗാനി.

ഉജ്ഝാപനകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൦. ചതുത്ഥേ അപഞ്ഞാതേതി അപ്പസിദ്ധേ. ഇമം പന അട്ഠ മാസേ മണ്ഡപാദീസു ഠപനസങ്ഖാതം അത്ഥവിസേസം ഗഹേത്വാ ഭഗവതാ പഠമമേവ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി അധിപ്പായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠമാസേ’’തിആദിവചനേന അനുപഞ്ഞത്തിസദിസേന പകാസേത്വാ വിസും അനുപഞ്ഞത്തി ന വുത്താ. പരിവാരേ പനേതം അനുജാനനവചനം അനുപഞ്ഞത്തിട്ഠാനന്തി ‘‘ഏകാ അനുപഞ്ഞത്തീ’’തി (പരി. ൬൫-൬൭) വുത്തം.

നവവായിമോതി അധുനാ സുത്തേന വീതകച്ഛേന പലിവേഠിതമഞ്ചോ. ഓനദ്ധോതി കപ്പിയചമ്മേന ഓനദ്ധോ. തേ ഹി വസ്സേന സീഘം ന നസ്സന്തി. ‘‘ഉക്കട്ഠഅബ്ഭോകാസികോ’’തി ഇദം തസ്സ സുഖപടിപത്തിദസ്സനമത്തം, ഉക്കട്ഠസ്സാപി പന ചീവരകുടി വട്ടതേവ. കായാനുഗതികത്താതി ഭിക്ഖുനോ തത്ഥേവ നിസീദനഭാവം ദീപേതി, തേന ച വസ്സഭയേന സയം അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ ആപത്തീതി ദസ്സേതി ¶ . അബ്ഭോകാസികാനം തേമനത്ഥായ നിയമേത്വാ ദായകേഹി ദിന്നമ്പി അത്താനം രക്ഖന്തേന രക്ഖിതബ്ബമേവ.

‘‘വലാഹകാനം അനുട്ഠിതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ’’തി ഇമിനാ ഗിമ്ഹാനേപി മേഘേ ഉട്ഠിതേ അബ്ഭോകാസേ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. തത്ര തത്രാതി ചേതിയങ്ഗണാദികേ തസ്മിം തസ്മിം അബ്ഭോകാസേ നിയമേത്വാ നിക്ഖിത്താ. മജ്ഝതോ പട്ഠായ പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി യത്ഥ സമന്തതോ സമ്മജ്ജിത്വാ അങ്ഗണമജ്ഝേ സബ്ബദാ കചവരസ്സ സങ്കഡ്ഢനേന മജ്ഝേ വാലികാ സഞ്ചിതാ ഹോതി. തത്ഥ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഉച്ചവത്ഥുപാദട്ഠാനാഭിമുഖം വാ വാലികാ ഹരിതബ്ബാ. യത്ഥ വാ പന കോണേസു വാലികാ സഞ്ചിതാ, തത്ഥ തതോ പട്ഠായ അപരദിസാഭിമുഖാ ഹരിതബ്ബാതി കേചി അത്ഥം വദന്തി. കേചി പന ‘‘സമ്മട്ഠട്ഠാനസ്സ ¶ പദവളഞ്ജേന അവികോപനത്ഥായ സയം അസമ്മട്ഠട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ പാദാഭിമുഖം വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തത്ഥ ‘‘മജ്ഝതോ പട്ഠായാ’’തി വചനസ്സ പയോജനം ന ദിസ്സതി.

൧൧൧. വങ്കപാദതാമത്തേന കുളീരപാദകസ്സ സേസേഹി വിസേസോ, ന അടനീസു പാദപ്പവേസനവിസേസേനാതി ദസ്സേതും ‘‘യോ വാ പന കോചീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്സാതി ഉപസമ്പന്നസ്സേവ.

നിസീദിത്വാ…പേ… പാചിത്തിയന്തി ഏത്ഥ മേഘുട്ഠാനാഭാവം ഞത്വാ ‘‘പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധരിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗേന ഗച്ഛന്തസ്സ അനാപത്തി, തേന പുനാഗന്തബ്ബമേവ. കപ്പം ലഭിത്വാതി ‘‘ഗച്ഛ, മാ ഇധ തിട്ഠാ’’തി വുത്തവചനം ലഭിത്വാ.

ആവാസികാനംയേവ പലിബോധോതി ആഗന്തുകേസു കിഞ്ചി അവത്വാ നിസീദിത്വാ ‘‘ആവാസികാ ഏവ ഉദ്ധരിസ്സന്തീ’’തി ഗതേസുപി ആവാസികാനമേവ പലിബോധോ. മഹാപച്ചരിവാദേ പന ‘‘ഇദം അമ്ഹാക’’ന്തി അവത്വാപി നിസിന്നാനമേവാതി അധിപ്പായോ. ‘‘സന്ഥരിത്വാ വാ സന്ഥരാപേത്വാ വാ’’തി വുത്തത്താ അനാണത്തിയാ പഞ്ഞാപിതത്താപി ദുക്കടേ കാരണം വുത്തം. ഉസ്സാരകോതി സരഭാണകോ. സോ ഹി ഉദ്ധം ഉദ്ധം പാളിപാഠം സാരേതി പവത്തേതീതി ഉസ്സാരകോതി വുച്ചതി.

൧൧൨. വണ്ണാനുരക്ഖണത്ഥം കതാതി പടഖണ്ഡാദീഹി സിബ്ബിത്വാ കതാ. ഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാതി ചിമിലികായ സതി തസ്സാ ഉപരി, അസതി സുദ്ധഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാ. ‘‘സീഹചമ്മാദീനം പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ’’തി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠാദീസു അത്ഥരിത്വാ പുന സംഹരിത്വാ ഠപനാദിവസേന ¶ അത്തനോ അത്ഥായ പരിഹരണമേവ ന വട്ടതി, ഭൂമത്ഥരണാദിവസേന പരിഭോഗോ പന അത്തനോ പരിഹരണം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഖന്ധകേ ഹി ‘‘അന്തോപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തി, ബഹിപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തീ’’തി ഏവം അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥായ മഞ്ചാദീസു പഞ്ഞപേത്വാ പരിഹരണവത്ഥുസ്മിം –

‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മഹാചമ്മാനി ധാരേതബ്ബാനി സീഹചമ്മം ബ്യഗ്ഘചമ്മം ദീപിചമ്മം. യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൫) –

പടിക്ഖേപോ ¶ കതോ. തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അധിപ്പായോ ദട്ഠബ്ബോ. ദാരുമയപീഠന്തി ഫലകമയപീഠമേവ. പാദകഥലികന്തി അധോതപാദം യസ്മിം ഘംസന്താ ധോവന്തി, തം ദാരുഫലകാദി.

൧൧൩. ‘‘ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധരിസ്സാമീതി ഗച്ഛതീ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞേനപി കാരണേന അനോതാപേന്തസ്സപി ആഗമനേ സാപേക്ഖസ്സ അനാപത്തി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘മഞ്ചാദീനം സങ്ഘികതാ, വുത്തലക്ഖണേ ദേസേ സന്ഥരണം വാ സന്ഥരാപനം വാ, അപലിബുദ്ധതാ, ആപദായ അഭാവോ, നിരപേക്ഖതാ, ലേഡ്ഡുപാതാതിക്കമോ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ഏവമേത്ഥ നിരപേക്ഖതായ സദ്ധിം ഛ അങ്ഗാനി വുത്താനി.

പഠമസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൧൬. പഞ്ചമേ പാവാരോ കോജവോതി പച്ചത്ഥരണത്ഥായേവ ഠപിതാ ഉഗ്ഗതലോമാ അത്ഥരണവിസേസാ. ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. സേനാസനതോതി സബ്ബപച്ഛിമസേനാസനതോ.

൧൧൭. കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തമേവത്ഥം സവിസേസം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘കിഞ്ചാപി വുത്തോ’’തിആദി ആരദ്ധം. വത്തബ്ബം നത്ഥീതി രുക്ഖമൂലസ്സ പാകടത്താ വുത്തം. പലുജ്ജതീതി വിനസ്സതി.

൧൧൮. യേന മഞ്ചം വാ പീഠം വാ വീനന്തി, തം മഞ്ചപീഠകവാനം. സിലുച്ചയലേണന്തി പബ്ബതഗുഹാ. ‘‘ആപുച്ഛനം പന വത്ത’’ന്തി ഇമിനാ ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. വുത്തലക്ഖണസേയ്യാ, തസ്സാ ¶ സങ്ഘികതാ, വുത്തലക്ഖണേ വിഹാരേ സന്ഥരണം വാ സന്ഥരാപനം വാ, അപലിബുദ്ധതാ, ആപദായ അഭാവോ, അനപേക്ഖസ്സ ദിസാപക്കമനം, ഉപചാരസീമാതിക്കമോതി ഇമാനേത്ഥ സത്ത അങ്ഗാനി.

ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൯. ഛട്ഠേ ¶ അനുപവിസിത്വാതി സമീപം പവിസിത്വാ.

൧൨൨. ഉപചാരം ഠപേത്വാതി ദിയഡ്ഢഹത്ഥൂപചാരം ഠപേത്വാ. സങ്ഘികവിഹാരതാ, അനുട്ഠാപനീയഭാവജാനനം, സമ്ബാധേതുകാമതാ, ഉപചാരേ നിസീദനം വാ നിപജ്ജനം വാതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൬. സത്തമേ കോട്ഠകാനീതി ദ്വാരകോട്ഠകാനി.

൧൨൮. ‘‘സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ന വട്ടതീ’’തി ഇദം അനനുരൂപതോ വുത്തം. പാപഗരഹിതായ ഹി അകുപിതചിത്തേന നിക്കഡ്ഢാപേന്തസ്സ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ആപത്തി നത്ഥി ‘‘കുപിതോ അനത്തമനോ’’തി വുത്തത്താ. അഞ്ഞാപേക്ഖാ ആപത്തി ന ദിസ്സതി. പാളിയം ‘‘അലജ്ജിം നിക്കഡ്ഢതീ’’തിആദീസു ചിത്തസ്സ ലഹുപരിവത്തിതായ അന്തരന്തരാ കോപേ ഉപ്പന്നേപി അനാപത്തി അലജ്ജിതാദിപച്ചയേനേവ നിക്കഡ്ഢനസ്സ ആരദ്ധത്താ. സങ്ഘികവിഹാരോ, ഉപസമ്പന്നസ്സ ഭണ്ഡനകാരകഭാവാദിവിനിമുത്തതാ, കോപേന നിക്കഡ്ഢനം വാ നിക്കഡ്ഢാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

നിക്കഡ്ഢനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൯. അട്ഠമം ¶ ഉത്താനമേവ. സങ്ഘികോ വിഹാരോ, അസീസഘട്ടവേഹാസകുടി, ഹേട്ഠാപരിഭോഗതാ, അപടാണിദിന്നേ ആഹച്ചപാദകേ നിസീദനം വാ നിപജ്ജനം വാതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

വേഹാസകുടിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മഹല്ലകവിഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൩൫. നവമേ ¶ ‘‘മഹല്ലകോ നാമ വിഹാരോ സസ്സാമികോ’’തി വുത്തത്താ സഞ്ഞാചികായ കുടിയാ അനാപത്തീതി വദന്തി. യസ്സാതി വിഹാരസ്സ. സാ അപരിപൂരൂപചാരാപി ഹോതീതി വിവരിയമാനം കവാടം യം ഭിത്തിം ആഹനതി, സാ സാമന്താ കവാടവിത്ഥാരപ്പമാണാ ഉപചാരരഹിതാപി ഹോതീതി അത്ഥോ. ആലോകം വാതപാനം സന്ധേതി ഘടയതീതി ആലോകസന്ധീതി കവാടം വുച്ചതി. ദ്വാരവാതപാനൂപചാരതോ അഞ്ഞത്ഥ പുനപ്പുനം ലിമ്പനാദിം കരോന്തസ്സ പിണ്ഡഗണനായ പാചിത്തിയം.

കേചി പന ‘‘പാളിയം പാചിത്തിയസ്സ അവുത്തത്താ ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി. അധിട്ഠാതബ്ബന്തി സംവിധാതബ്ബം. ഹരിതേ ഠിതോ അധിട്ഠാതി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഹരിതയുത്തേ ഖേത്തേ ഠത്വാ ഛാദേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘താദിസേ ഖേത്തേ വിഹാരം കരോന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി, തം പാളിയാ ന സമേതി.

൧൩൬. ഉജുകമേവ ഛാദനന്തി ഛാദനമുഖവട്ടിതോ പട്ഠായ യാവ പിട്ഠിവംസകൂടാഗാരകണ്ണികാദി, താവ ഇട്ഠകാദീഹി ഉജുകം ഛാദനം. ഇമിനാ പന യേന സബ്ബസ്മിം വിഹാരേ ഏകവാരം ഛാദിതേ തം ഛാദനം ഏകമഗ്ഗന്തി ഗഹേത്വാ പാളിയം ‘‘ദ്വേ മഗ്ഗേ’’തിആദി വുത്തം. പരിയായേന ഛാദനമ്പി ഇമിനാവ നയേന യോജേതബ്ബന്തി വദന്തി, തം ‘‘പുനപ്പുനം ഛാദാപേസീ’’തി ഇമായ പാളിയാ ച ‘‘സബ്ബമ്പി ചേതം ഛദനം ഛദനൂപരി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന ച സമേതി.

പാളിയം ‘‘മഗ്ഗേന ഛാദേന്തസ്സ പരിയായേന ഛാദേന്തസ്സാ’’തി ഇദഞ്ച ഇട്ഠകാദീഹി, തിണപണ്ണേഹി ച ഛാദനപ്പകാരഭേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കേചി പന ‘‘പന്തിയാ ഛാദിതസ്സ ഛദനസ്സ ഉപരി ഛദനമുഖവട്ടിതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ഉജുകമേവ ഏകവാരം ഛാദനം ഏകമഗ്ഗന്തി ഗഹേത്വാ ‘ദ്വേ മഗ്ഗേ’തിആദി ¶ വുത്തം, ന പന സകലവിഹാരഛാദനം. ഏസ നയോ പരിയായേന ഛാദനേപീ’’തി വദന്തി, തം പാളിഅട്ഠകഥാഹി ന സമേതി.

തതിയായ മഗ്ഗന്തി ഏത്ഥ തതിയായാതി ഉപയോഗത്ഥേ സമ്പദാനവചനം, തതിയം മഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. അയമേവ വാ പാഠോ. തിണപണ്ണേഹി ലബ്ഭതീതി തിണപണ്ണേഹി ഛാദേത്വാ ഉപരി ഉല്ലിത്താവലിത്തകരണം സന്ധായ വുത്തം. കേവലം ¶ തിണകുടിയാ ഹി അനാപത്തി വുത്താ. തിണ്ണം മഗ്ഗാനന്തി മഗ്ഗവസേന ഛാദിതാനം തിണ്ണം ഛദനാനം. തിണ്ണം പരിയായാനന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. മഹല്ലകവിഹാരതാ, അത്തനോ വാസാഗാരതാ, ഉത്തരി അധിട്ഠാനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

മഹല്ലകവിഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪൦. ദസമേ മാതികായം സപ്പാണകഉദകം തിണേന വാ മത്തികായ വാ സിഞ്ചേയ്യ, ഛഡ്ഡേയ്യാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഉദകം ഗഹേത്വാ ബഹി സിഞ്ചേയ്യ, തസ്മിഞ്ച ഉദകേ തിണം വാ മത്തികം വാ ആഹരിത്വാ പക്ഖിപേയ്യാതി അജ്ഝാഹരിത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘സകടഭാരമത്തഞ്ചേപീ’’തിആദി. ഇദന്തി തിണമത്തികപക്ഖിപനവിധാനം. വുത്തന്തി മാതികായം ‘‘തിണം വാ മത്തികം വാ’’തി ഏവം വുത്തം, അട്ഠകഥാസു വാ വുത്തം.

ഇദഞ്ച സിക്ഖാപദം ബാഹിരപരിഭോഗം സന്ധായ വത്ഥുവസേന വുത്തം അബ്ഭന്തരപരിഭോഗസ്സ വിസും വക്ഖമാനത്താ. തദുഭയമ്പി ‘‘സപ്പാണക’’ന്തി കത്വാ വധകചിത്തം വിനാവ സിഞ്ചനേ പഞ്ഞത്തത്താ ‘‘പണ്ണത്തിവജ്ജ’’ന്തി വുത്തം. വധകചിത്തേ പന സതി സിക്ഖാപദന്തരേനേവ പാചിത്തിയം, ന ഇമിനാതി ദട്ഠബ്ബം. ഉദകസ്സ സപ്പാണകതാ, ‘‘സിഞ്ചനേന പാണകാ മരിസ്സന്തീ’’തി ജാനനം, താദിസമേവ ച ഉദകം വിനാ വധകചേതനായ കേനചിദേവ കരണീയേന തിണാദീനം സിഞ്ചനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

സപ്പാണകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

‘‘ഭൂതഗാമവഗ്ഗോ’’തിപി ഏതസ്സേവ നാമം.

൧൪൪. തതിയവഗ്ഗസ്സ ¶ ¶ പഠമേ തിരച്ഛാനഭൂതന്തി തിരോകരണഭൂതം, ബാഹിരഭൂതന്തി അത്ഥോ. സമിദ്ധോതി പരിപുണ്ണോ. സഹിതത്ഥോ അത്ഥയുത്തോ. അത്ഥഗമ്ഭീരതാദിനാ ഗമ്ഭീരോ.

൧൪൫-൧൪൭. പരതോതി ഉത്തരി. കരോന്തോവാതി പരിബാഹിരേ കരോന്തോ. വിഭങ്ഗേതി ഝാനവിഭങ്ഗേ. ചരണന്തി നിബ്ബാനഗമനായ പാദം.

യദസ്സാതി യം അസ്സ. ധാരേതീതി അവിനസ്സമാനം ധാരേതി. പരികഥനത്ഥന്തി പകിണ്ണകകഥാവസേന പരിച്ഛിന്നധമ്മകഥനത്ഥം. തിസ്സോ അനുമോദനാതി സങ്ഘഭത്താദീസു ദാനാനിസംസപ്പടിസംയുത്താ നിധികുണ്ഡസുത്താദി (ഖു. പാ. ൮.൧ ആദയോ) -അനുമോദനാ, ഗേഹപ്പവേസമങ്ഗലാദീസു മങ്ഗലസുത്താദി (ഖു. പാ. ൫.൧ ആദയോ; സു. നി. മങ്ഗലസുത്ത) -അനുമോദനാ, മതകഭത്താദിഅമങ്ഗലേസു തിരോകുട്ടാദി (ഖു. പാ. ൭.൧ ആദയോ; പേ. വ. ൧൪ ആദയോ) -അനുമോദനാതി ഇമാ തിസ്സോ അനുമോദനാ. കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയോതി പരിവാരാവസാനേ കമ്മവഗ്ഗേ (പരി. ൪൮൨ ആദയോ) വുത്തവിനിച്ഛയോ. സമാധിവസേനാതി സമഥപുബ്ബകവസേന. വിപസ്സനാവസേന വാതി ദിട്ഠിവിസുദ്ധിആദികായ സുക്ഖവിപസ്സനായ വസേന. അത്തനോ സീലരക്ഖണത്ഥം അപരാനപേക്ഖതായ യേന കാമം ഗന്തും ചതസ്സോ ദിസാ അരഹതി, അസ്സ വാ സന്തി, താസു വാ സാധൂതി ചാതുദ്ദിസോ.

അഭിവിനയേതി പാതിമോക്ഖസംവരസങ്ഖാതേ സംവരവിനയേ, തപ്പകാസകേ വാ വിനയപിടകേ. വിനേതുന്തി സിക്ഖാപേതും പകാസേതും. പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാതി പാഠതോ ച അത്ഥതോ ച പഗുണാ മുഖേ സന്നിധാപനവസേന വാചുഗ്ഗതാ കാതബ്ബാ. അത്ഥമത്തവസേനപേത്ഥ യോജനം കരോന്തി. അഭിധമ്മേതി ലക്ഖണരസാദിവസേന പരിച്ഛിന്നേ നാമരൂപധമ്മേ. പുബ്ബേ കിര മഹാഥേരാ പരിയത്തിഅനന്തരധാനായ ഏകേകസ്സ ഗണസ്സ ദീഘനികായാദിഏകേകധമ്മകോട്ഠാസം നിയ്യാതേന്താ ‘‘തുമ്ഹേ ഏതം പാളിതോ ച അട്ഠകഥാതോ ച പരിഹരഥ, സക്കോന്താ ഉത്തരിപി ഉഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏവം സകലധമ്മം ഗന്ഥവസേന നിയ്യാതേന്തി, തത്ഥ തേ ച ഭിക്ഖൂ ഗന്ഥനാമേന ദീഘഭാണകാ മജ്ഝിമഭാണകാതി വോഹരീയന്തി, തേ ച ¶ അത്തനോ ഭാരഭൂതം കോട്ഠാസം പരിച്ചജിത്വാ അഞ്ഞം ¶ ഉഗ്ഗഹേതും ന ലഭന്തി. തം സന്ധായാഹ ‘‘സചേ മജ്ഝിമഭാണകോ ഹോതീ’’തിആദി.

തത്ഥ ഹേട്ഠിമാ വാ തയോ വഗ്ഗാതി മഹാവഗ്ഗതോ ഹേട്ഠിമാ സഗാഥകവഗ്ഗോ (സം. നി. ൧.൧ ആദയോ), നിദാനവഗ്ഗോ (സം. നി. ൨.൧ ആദയോ), ഖന്ധവഗ്ഗോതി (സം. നി. ൩.൧ ആദിയോ) ഇമേ തയോ വഗ്ഗാ. തികനിപാതതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാതി ഏകകനിപാതദുകനിപാതേ സന്ധായ വുത്തം. ധമ്മപദമ്പി സഹ വത്ഥുനാ ജാതകഭാണകേന അത്തനോ ജാതകേന സദ്ധിം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. തതോ ഓരം ന വട്ടതീതി മഹാപച്ചരിവാദസ്സ അധിപ്പായോ. തതോ തതോതി ദീഘനികായാദിതോ. ഉച്ചിനിത്വാ ഉഗ്ഗഹിതം സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ, ഭിക്ഖുനോപി പുബ്ബാപരാനുസന്ധിആദികുസലതായ ച ന ഹോതീതി ‘‘തം ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിത്തം. അഭിധമ്മേ കിഞ്ചി ഉഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി ന വുത്തന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ വിനയേ കുസലത്തികാദിവിഭാഗോ, സുത്തന്തേസു സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗോ ച അഭിധമ്മപാഠം വിനാ ന വിഞ്ഞായതി, അന്ധകാരേ പവിട്ഠകാലോ വിയ ഹോതി, തസ്മാ സുത്തവിനയാനം ഗഹണവസേന അഭിധമ്മഗ്ഗഹണം വുത്തമേവാതി വിസും ന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ ‘‘ഭോജനം ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘ബ്യഞ്ജനം ഖാദിതബ്ബ’’ന്തി അവുത്തമ്പി വുത്തമേവ ഹോതി തദവിനാഭാവതോ, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

പരിമണ്ഡലപദബ്യഞ്ജനായാതി പരിമണ്ഡലാനി പരിപുണ്ണാനി പദേസു സിഥിലധനിതാദിബ്യഞ്ജനാനി യസ്സം, തായ. പുരസ്സ ഏസാതി പോരീ, നഗരവാസീനം കഥാതി അത്ഥോ. അനേലഗളായാതി ഏത്ഥ ഏലാതി ഖേളം തഗ്ഗളനവിരഹിതായ. കല്യാണവാക്കരണോതി ഏത്ഥ വാചാ ഏവ വാക്കരണം, ഉദാഹരണഘോസോ. കല്യാണം മധുരം വാക്കരണമസ്സാതി കല്യാണവാക്കരണോ. ഉപസമ്പന്നായ മേഥുനേനേവ അഭബ്ബോ ഹോതി, ന സിക്ഖമാനാസാമണേരീസൂതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ കായസംസഗ്ഗം വാ’’തിആദി.

൧൪൮. ഗരുകേഹീതി ഗരുകഭണ്ഡേഹി. ഏകതോഉപസമ്പന്നായാതി ഉപയോഗത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നാ നാമ പരിവത്തലിങ്ഗാ വാ പഞ്ചസതസാകിയാനിയോ വാ. ഏതാ പന ഏകതോഉപസമ്പന്നാ ഓവദന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ.

൧൪൯. ന നിമന്തിതാ ഹുത്വാ ഗന്തുകാമാതി നിമന്തിതാ ഹുത്വാ ഭോജനപരിയോസാനേ ഗന്തുകാമാ ന ഹോന്തി, തത്ഥേവ വസിതുകാമാ ഹോന്തീതി ¶ അത്ഥോ. യതോതി ഭിക്ഖുനുപസ്സയതോ. യാചിത്വാതി ‘‘തുമ്ഹേഹി ആനീതഓവാദേനേവ മയമ്പി വസിസ്സാമാ’’തി യാചിത്വാ. തത്ഥാതി തസ്മിം ഭിക്ഖുനുപസ്സയേ. അഭിക്ഖുകാവാസേ വസ്സം വസന്തിയാ പാചിത്തിയം, അപഗച്ഛന്തിയാ ദുക്കടം.

ഇമാസു ¶ കതരാപത്തി പരിഹരിതബ്ബാതി ചോദനം പരിഹരന്തോ ആഹ ‘‘സാ രക്ഖിതബ്ബാ’’തി. സാ വസ്സാനുഗമനമൂലികാ ആപത്തി രക്ഖിതബ്ബാ, ഇതരായ അനാപത്തികാരണം അത്ഥീതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ആപദാസു ഹീ’’തിആദി.

ഓവാദത്ഥായാതി ഓവാദേ യാചനത്ഥായ. ദ്വേ തിസ്സോതി ദ്വീഹി തീഹി, കരണത്ഥേ ചേതം പച്ചത്തവചനം. പാസാദികേനാതി പസാദജനകേന കായകമ്മാദിനാ. സമ്പാദേതൂതി തിവിധം സിക്ഖം സമ്പാദേതു. അസമ്മതതാ, ഭിക്ഖുനിയാ പരിപുണ്ണൂപസമ്പന്നതാ, ഓവാദവസേന അട്ഠഗരുധമ്മദാനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഓവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൫൩. ദുതിയേ കോകനദന്തി പദുമവിസേസം, തം കിര ബഹുപത്തം വണ്ണസമ്പന്നം. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യഥാ കോകനദസങ്ഖാതം പദുമം, ഏവം ഫുല്ലമുഖപദുമം അവീതഗുണഗന്ധം നിമ്മലേ അന്തലിക്ഖേ ആദിച്ചം വിയ ച അത്തനോ തേജസാ തപന്തം തതോ ഏവ വിരോചമാനം അങ്ഗേഹി നിച്ഛരണകജുതിയാ അങ്ഗീരസം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം പസ്സാതി. രജോഹരണന്തി സരീരേ രജം പുഞ്ഛതീതി രജോഹരണന്തി പുഞ്ഛനചോളസ്സ നാമം. ഓഭാസവിസ്സജ്ജനപുബ്ബകാ ഭാസിതഗാഥാ ഓഭാസഗാഥാ നാമ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗാദീസു (വിസുദ്ധി. ൨.൩൮൬) പന ‘‘രാഗോ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതീ’’തിആദി ഓഭാസഗാഥാ വുത്താ, ന പനേസാ ‘‘അധിചേതസോ’’തി ഗാഥാ. അയഞ്ച ചൂളപന്ഥകത്ഥേരസ്സ ഉദാനഗാഥാതി ഉദാനപാളിയം നത്ഥി, ഏകുദാനിയത്ഥേരസ്സ (ഥേരഗാ. ൧.൬൭ ഏകുദാനിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) നായം ഉദാനഗാഥാതി തത്ഥ വുത്തം. ഇധ പന പാളിയാ ഏവ വുത്തത്താ ഥേരസ്സാപി ഉദാനഗാഥാതി ഗഹേതബ്ബം. ഇധ ച അഗരുധമ്മേനാപി ഓവദതോ ¶ പാചിത്തിയമേവ. അത്ഥങ്ഗതസൂരിയതാ, പരിപുണ്ണൂപസമ്പന്നതാ, ഓവദനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

അത്ഥങ്ഗതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഭിക്ഖുനുപസ്സയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൧൬൨. തതിയം ¶ ഉത്താനമേവ. ഉപസ്സയൂപഗമനം, പരിപുണ്ണൂപസമ്പന്നതാ, സമയാഭാവോ, ഗരുധമ്മേഹി ഓവദനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ഭിക്ഖുനുപസ്സയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൪. ചതുത്ഥേ ആമിസനിരപേക്ഖമ്പി ആമിസഹേതു ഓവദതീതിസഞ്ഞായ ഭണന്തസ്സപി അനാപത്തി സചിത്തകത്താ സിക്ഖാപദസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഉപസമ്പന്നതാ, ധമ്മേന ലദ്ധസമ്മുതിതാ, അനാമിസന്തരതാ, അവണ്ണകാമതായ ഏവം ഭണനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ആമിസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൯. പഞ്ചമം ചീവരദാനസിക്ഖാപദം ഉത്താനമേവ.

൧൭൬. ഛട്ഠേ കഥിനവത്തന്തി കഥിനമാസേ ചീവരം കരോന്താനം സബ്രഹ്മചാരീനം സഹായഭാവൂപഗമനം സന്ധായ വുത്തം. വഞ്ചേത്വാതി ‘‘തവ ഞാതികായാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി ഏത്തകമേവ വത്വാ ‘‘ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി സുത്വാ തേ അഞ്ഞാതികസഞ്ഞിനോ അഹേസുന്തി ആഹ ‘‘അകപ്പിയേ നിയോജിതത്താ’’തി. അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ സന്തകതാ, നിവാസനപാരുപനൂപഗതാ, വുത്തനയേന സിബ്ബനം വാ സിബ്ബാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ചീവരസിബ്ബനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൮൩. സത്തമേ ¶ പാളിയം ഗച്ഛാമ ഭഗിനി ഗച്ഛാമായ്യാതി ഭിക്ഖുപുബ്ബകം സംവിധാനം, ഇതരം ഭിക്ഖുനിപുബ്ബകം ¶ . ഏകദ്ധാനമഗ്ഗന്തി ഏകതോ അദ്ധാനസങ്ഖാതം മഗ്ഗം. ഹിയ്യോതി സുവേ. പരേതി തതിയേ ദിവസേ.

ദ്വിധാ വുത്തപ്പകാരോതി പാദഗമനേ പക്ഖഗമനേതി ദ്വിധാ വുത്തപ്പകാരോ. ഉപചാരോ ന ലബ്ഭതീതി യോ പരിക്ഖിത്താദിഗാമസ്സ ഏകലേഡ്ഡുപാതാദിഉപചാരോ വുത്തോ, സോ ഇധ ന ലബ്ഭതി ആസന്നത്താ. ഏതേന ച അന്തരഘരേയേവേത്ഥ ഗാമോതി അധിപ്പേതോ, ന സകലം ഗാമഖേത്തം. തത്ഥാപി യത്ഥ ഉപചാരോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ ഉപചാരോക്കമനേ ഏവ ആപത്തീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘രതനമത്തന്തരോ’’തിആദി. ഉപചാരോക്കമനഞ്ചേത്ഥ ഉപചാരബ്ഭന്തരേ പവിസനമേവ ഹോതി. തത്ഥ അപ്പവിസിത്വാപി ഉപചാരതോ ബഹി അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരഗതേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോപി മഗ്ഗസ്സ ദ്വീസു പസ്സേസു അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരഗതം ഗാമൂപചാരം സബ്ബം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛതിച്ചേവ വുച്ചതി. അദ്ധയോജനതോ ബഹി ഗതേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛന്തോ ന ഗാമൂപചാരഗണനായ കാരേതബ്ബോ, അദ്ധയോജനഗണനായേവ കാരേതബ്ബോ. ഏവഞ്ച സതി അനന്തരസിക്ഖാപദേ നാവായേവ ഗാമതീരപസ്സേന ഗച്ഛന്തസ്സ ഗാമൂപചാരഗണനായ ആപത്തി സമത്ഥിതാ ഹോതി. ന ഹി സക്കാ നാവായ ഗാമൂപചാരബ്ഭന്തരേ പവിസിതും. തിണ്ണം മഗ്ഗാനം സമ്ബന്ധട്ഠാനം സിങ്ഘാടകം. ഏത്ഥന്തരേ സംവിദഹിതേതി ഏത്ഥ ന കേവലം യഥാവുത്തരഥികാദീസു ഏവ സംവിദഹനേ ദുക്കടം, അന്തരാമഗ്ഗേപീതി അധിപ്പായോ.

അദ്ധയോജനം അതിക്കമന്തസ്സാതി അസതി ഗാമേ അദ്ധയോജനം അതിക്കമന്തസ്സ. യസ്മിഞ്ഹി ഗാമഖേത്തഭൂതേപി അരഞ്ഞേ അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ ഗാമോ ന ഹോതി, തമ്പി ഇധ അഗാമകം അരഞ്ഞന്തി അധിപ്പേതം, ന വിഞ്ഝാടവാദയോ.

൧൮൫. രട്ഠഭേദേതി രട്ഠവിലോപേ. ചക്കസമാരുള്ഹാതി ഇരിയാപഥചക്കം, സകടചക്കം വാ സമാരുള്ഹാ. ദ്വിന്നമ്പി സംവിദഹിത്വാ മഗ്ഗപ്പടിപത്തി, അവിസങ്കേതം, സമയാഭാവോ, അനാപദാ, ഗാമന്തരോക്കമനം വാ അദ്ധയോജനാതിക്കമോ വാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി. ഏകതോഉപസമ്പന്നാദീഹി സദ്ധിം സംവിധായ ഗച്ഛന്തസ്സ പന മാതുഗാമസിക്ഖാപദേന ആപത്തി.

സംവിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൮൯. അട്ഠമേ ¶ ഏകം തീരം…പേ… നിരന്തരന്തി നദിതോ അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ പദേസേ നിവിട്ഠഗാമേഹി ¶ നിരന്തരതാ വുത്താ. ഏകം അഗാമകം അരഞ്ഞന്തി തഥാ നിവിട്ഠഗാമാഭാവേന വുത്തം. അഗാമകതീരപസ്സേനാതിആദി പന അതിരേകഅദ്ധയോജനവിത്ഥതം നദിം സന്ധായ വുത്തം. തതോ ഊനവിത്ഥാരായ ഹി നദിയാ മജ്ഝേനാപി ഗമനേ തീരദ്വയസ്സാപി അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ ഗതത്താ ഗാമന്തരഗണനായ, അദ്ധയോജനഗണനായ ച ആപത്തിയോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. തേനേവ ‘‘യോജനവിത്ഥതാ…പേ… അദ്ധയോജനഗണനായ പാചിത്തിയാനീ’’തി വുത്തം. തേനേവ ഹി യോജനതോ ഊനായ നദിയാ അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരഗതതീരവസേനേവ ആപത്തിഗണനം വുത്തമേവ ഹോതി. ‘‘സബ്ബഅട്ഠകഥാസൂ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സമത്ഥേതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി സമുദ്ദതളാകാദീസു പാചിത്തിയം ന വുത്തം, തഥാപി കീളാപുരേക്ഖാരസ്സ തത്ഥ ദുക്കടമേവാതി ഗഹേതബ്ബം, പഠമം കീളാപുരേക്ഖാരസ്സാപി പച്ഛാ നാവായ നിദ്ദുപഗതസ്സ, യോനിസോ വാ മനസി കരോന്തസ്സ ഗാമന്തരോക്കമനാദീസുപി ആപത്തിസമ്ഭവതോ പണ്ണത്തിവജ്ജതാ, തിചിത്തതാ ചസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വുത്താതി വേദിതബ്ബം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

നാവാഭിരുഹനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൯൭. നവമേ പാളിയം ‘‘സിക്ഖമാനാ…പേ… പഞ്ച ഭോജനാനി ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തീ’’തി ഇദം ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. പഞ്ചഹി സഹധമ്മികേഹി കതവിഞ്ഞത്തിപരികഥാദീഹി ഉപ്പന്നം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദുക്കടമേവ. ഭിക്ഖുനിയാ പരിപാചിതതാ, തഥാ ജാനനം, ഗിഹിസമാരമ്ഭാഭാവോ, ഭോജനതാ, തസ്സ അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

പരിപാചിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൯൮. ദസമേ ¶ ഉപനന്ദസ്സ ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേനാതി മാതുഗാമേന രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദം സന്ധായ വുത്തം, തം പന അചേലകവഗ്ഗേ പഞ്ചമമ്പി ഉപനന്ദം ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്തേസു ചതുത്ഥത്താ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൦൬. ചതുത്ഥവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ ഇമേസംയേവാതി ഇമേസം പാസണ്ഡാനംയേവ. ഏത്തകാനന്തി ഇമസ്മിം പാസണ്ഡേ ഏത്തകാനം.

൨൦൮. ‘‘ഗച്ഛന്തോ വാ ആഗച്ഛന്തോ വാ’’തി ഇദം അദ്ധയോജനവസേന ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞേ ഉദ്ദിസ്സ പഞ്ഞത്തഞ്ച ഭിക്ഖൂസു അപ്പസന്നേഹി തിത്ഥിയേഹി സാമഞ്ഞതോപി പഞ്ഞത്തമ്പി ഭിക്ഖൂനം ന വട്ടതി ഏവ. ആവസഥപിണ്ഡതാ, അഗിലാനതാ, അനുവസിത്വാ ഭോജനന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ആവസഥപിണ്ഡസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൦൯. ദുതിയേ അഭിമാരേതി അഭിഭവിത്വാ ഭഗവന്തം മാരണത്ഥായ പയോജിതേ ധനുധരേ. നനു ‘‘രാജാനമ്പി മാരാപേസീ’’തി വചനതോ ഇദം സിക്ഖാപദം അജാതസത്തുനോ കാലേ പഞ്ഞത്തന്തി സിദ്ധം, ഏവഞ്ച സതി പാളിയം ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന രഞ്ഞോ മാഗധസ്സ…പേ… ഞാതിസാലോഹിതോ ആജീവകേസു പബ്ബജിതോ ഹോതി…പേ… ബിമ്ബിസാരം ഏതദവോചാ’’തിആദി വിരുജ്ഝതീതി? ന വിരുജ്ഝതി. സോ കിര ആജീവകോ ബിമ്ബിസാരകാലതോ പഭുതി അന്തരന്തരാ ഭിക്ഖൂ നിമന്തേത്വാ ദാനം ദേന്തോ അജാതസത്തുകാലേപി സിക്ഖാപദേ പഞ്ഞത്തേപി ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ദൂതം പാഹേസി, ഭിക്ഖൂ ച കുക്കുച്ചായന്താ നിവാരേസും. തസ്മാ ആദിതോ പട്ഠായ തം വത്ഥു ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം.

൨൧൫. അഞ്ഞമഞ്ഞം ¶ വിസദിസം രജ്ജം വിരജ്ജം, വിരജ്ജതോ ആഗതാ വേരജ്ജകാ. തേ ച യസ്മാ ജാതിഗോത്താദിതോ നാനാവിധാ, തസ്മാ നാനാവേരജ്ജകേതിപി അത്ഥോ.

൨൧൭-൮. ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വത്ഥുവസേനേവ വിഞ്ഞത്തിതോ ഗണഭോജനത്ഥതാ സിദ്ധാതി തം അവത്വാ പദഭാജനേ അസിദ്ധമേവ നിമന്തനതോ ഗണഭോജനം ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘ദ്വീഹാകാരേഹീ’’തിആദി. ¶ ‘‘യേന കേനചി വേവചനേനാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ഭോജനം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിസാമഞ്ഞനാമേനാപി ഗണഭോജനം ഹോതി. യം പന പാളിയം അദ്ധാനഗമനാദിവത്ഥൂസു ‘‘ഇധേവ ഭുഞ്ജഥാ’’തി വുത്തവചനസ്സ കുക്കുച്ചായനം, തമ്പി ഓദനാദിനാമം ഗഹേത്വാ വുത്തത്താ ഏവ കതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകതോ ഗണ്ഹന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദ്വാദസഹത്ഥം അമുഞ്ചിത്വാ ഏകതോ ഠത്വാ ഗണ്ഹന്തി.

‘‘അമ്ഹാകം ചതുന്നമ്പി ഭത്തം ദേഹീ’’തി വുത്തത്താ പാളി (വണ്ണനാ) യം ‘‘ത്വം ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭത്തം ദേഹീ’’തിആദിനോ വുത്തത്താ ച ഭോജനനാമേന വിഞ്ഞത്തമേവ ഗണഭോജനം ഹോതി, തഞ്ച അഞ്ഞേന വിഞ്ഞത്തമ്പി ഏകതോ ഗണ്ഹന്താനം സബ്ബേസമ്പി ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിസും ഗഹിതം പന വിഞ്ഞത്തം ഭുഞ്ജതോ പണീതഭോജനാദിസിക്ഖാപദേഹി ആപത്തി ഏവ.

ആഗന്തുകപട്ടന്തി അച്ഛിന്ദിത്വാ അന്വാധിം ആരോപേത്വാ കരണചീവരം സന്ധായ വുത്തം. ഠപേതീതി ഏകം അന്തം ചീവരേ ബന്ധനവസേന ഠപേതി. പച്ചാഗതം സിബ്ബതീതി തസ്സേവ ദുതിയഅന്തം പരിവത്തിത്വാ ആഹതം സിബ്ബതി. ആഗന്തുകപട്ടം ബന്ധതീതി ചീവരേന ലഗ്ഗം കരോന്തോ പുനപ്പുനം തത്ഥ തത്ഥ സുത്തേന ബന്ധതി. ഘട്ടേതീതി പമാണേന ഗഹേത്വാ ദണ്ഡാദീഹി ഘട്ടേതി. സുത്തം കരോതീതി ഗുണാദിഭാവേന വട്ടേതി. വലേതീതി അനേകഗുണസുത്തം ഹത്ഥേന വാ ചക്കദണ്ഡേന വാ വട്ടേതി ഏകത്തം കരോതി. പരിവത്തനം കരോതീതി പരിവത്തനദണ്ഡയന്തകം കരോതി, യസ്മിം സുത്തഗുളം പവേസേത്വാ വേളുനാളികാദീസു ഠപേത്വാ പരിബ്ഭമാപേത്വാ സുത്തകോടിതോ പട്ഠായ ആകഡ്ഢന്തി.

൨൨൦. അനിമന്തിതചതുത്ഥന്തി അനിമന്തിതോ ചതുത്ഥോ യസ്സ ഭിക്ഖുചതുക്കസ്സ, തം അനിമന്തിതചതുത്ഥം. ഏവം സേസേസുപി. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചന്നം ചതുക്കാന’’ന്തി. സമ്പവേസേത്വാതി തേഹി യോജേത്വാ. ഗണോ ഭിജ്ജതീതി നിമന്തിതസങ്ഘോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ.

അധിവാസേത്വാ ¶ ഗതേസൂതി ഏത്ഥ അകപ്പിയനിമന്തനാധിവാസനക്ഖണേ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടമ്പി നത്ഥി, വിഞ്ഞത്തിതോ പസവനേ പന വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ ഇതരസിക്ഖാപദേഹി ദുക്കടം ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം. നിമന്തനം സാദിയഥാതി നിമന്തനഭത്തം പടിഗ്ഗണ്ഹഥ. താനി ചാതി കുമ്മാസാദീനി ച തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകേന പച്ഛാ ഗഹിതത്താ ഏകതോ ന ഗഹിതാനി.

‘‘ഭത്തുദ്ദേസകേന പണ്ഡിതേന ഭവിതബ്ബം…പേ… മോചേതബ്ബാ’’തി ഏതേന ഭത്തുദ്ദേസകേന അകപ്പിയനിമന്തനേ സാദിതേ സബ്ബേസമ്പി സാദിതം ഹോതി. ഏകതോ ഗണ്ഹന്താനം ഗണഭോജനാപത്തി ച ഹോതീതി ¶ ദസ്സേതി. ദൂതസ്സ ദ്വാരേ ആഗന്ത്വാ പുന ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വചനഭയേന ‘‘ഗാമദ്വാരേ അട്ഠത്വാ’’തി വുത്തം. ഗണഭോജനതാ, സമയാഭാവോ, അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഗണഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൨൧. തതിയേ പാളിയം ഭത്തപടിപാടി അട്ഠിതാതി കുലപടിപാടിയാ ദാതബ്ബാ ഭത്തപടിപാടി അട്ഠിതാ ന ഠിതാ, അബ്ബോച്ഛിന്നാ നിരന്തരപ്പവത്താതി അത്ഥോ. ബദരഫലാനി പക്ഖിപിത്വാ പക്കയാഗുആദികം ‘‘ബദരസാളവ’’ന്തി വുച്ചതി.

പാളിയം പരമ്പരഭോജനേതി യേന പഠമം നിമന്തിതോ, തസ്സ ഭോജനതോ പരസ്സ ഭോജനസ്സ ഭുഞ്ജനേ. വികപ്പനാവ ഇധ അനുപഞ്ഞത്തിവസേന മാതികായം അനാരോപിതാപി പരിവാരേ ‘‘ചതസ്സോ അനുപഞ്ഞത്തിയോ’’തി (പരി. ൮൬) അനുപഞ്ഞത്തിയം ഗണിതാ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അട്ഠകഥായം മഹാപച്ചരിവാദസ്സ പച്ഛാ കഥനേന പരമ്മുഖാവികപ്പനാ പതിട്ഠപിതാ, തഥാപി സമ്മുഖാവികപ്പനാപി ഗഹേതബ്ബാവ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യോ ഭിക്ഖു പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു അഞ്ഞതരസ്സ ‘മയ്ഹം ഭത്തപച്ചാസം തുയ്ഹം ദമ്മീ’തി വാ ‘വികപ്പേമീ’തി വാ ഏവം സമ്മുഖാ’’തിആദി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം.

൨൨൯. ഖീരം വാ രസം വാതി പഞ്ചഭോജനാമിസം ഭത്തതോ ഉപരി ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി അഭോജനത്താ ഉപ്പടിപാടിയാ പിവതോപി അനാപത്തി. തേനാഹ ‘‘ഭുഞ്ജന്തേനാ’’തിആദി.

വികപ്പനായ ¶ അകരണതോ അകിരിയാവസേന ഇദം വാചായപി സമുട്ഠിതന്തി ആഹ ‘‘വചീകമ്മ’’ന്തി. പരമ്പരഭോജനതാ, സമയാഭാവോ, അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൩൧. ചതുത്ഥേ പാളിയം പടിയാലോകന്തി പച്ഛിമദിസം, പച്ഛാദിസന്തി അത്ഥോ. അപാഥേയ്യാദിഅത്ഥായ ¶ പടിയാദിതന്തിസഞ്ഞായ ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആപത്തി ഏവ അചിത്തകത്താ സിക്ഖാപദസ്സ. അത്തനോ അത്ഥായ ‘‘ഇമസ്സ ഹത്ഥേ ദേഹീ’’തി വചനേനാപി ആപജ്ജനതോ ‘‘വചീകമ്മ’’ന്തി വുത്തം. വുത്തലക്ഖണപൂവമന്ഥതാ, അസേസകതാ, അപ്പടിപ്പസ്സദ്ധഗമനതാ, അഞ്ഞാതകാദിതാ, അതിരേകപടിഗ്ഗഹണന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

കാണമാതാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൩൭. പഞ്ചമേ ‘‘തി-കാരം അവത്വാ’’തി ഇമിനാ കാതബ്ബസദ്ദസാമത്ഥിയാ ലദ്ധം ഇതി-പദം കതകാലേ ന വത്തബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ഇധ പന അജാനന്തേഹി ഇതി-സദ്ദേ പയുത്തേപി അതിരിത്തം കതമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൩൮-൯. ‘‘പവാരിതോ’’തി ഇദഞ്ച കത്തുഅത്ഥേ നിപ്ഫന്നന്തി ദസ്സേതും ‘‘കതപവാരണോ’’തിആദി വുത്തം. ഭുത്താവീ-പദസ്സ നിരത്ഥകഭാവമേവ സാധേതും ‘‘വുത്തമ്പി ചേത’’ന്തിആദി വുത്തം. താഹീതി പുഥുകാഹി. സത്തുമോദകോതി സത്തും തേമേത്വാ കതോ അപക്കോ. സത്തും പന പിസിത്വാ പിട്ഠം കത്വാ തേമേത്വാ പൂവം കത്വാ പചന്തി, തം ന പവാരേതി. ‘‘പടിക്ഖിപിതബ്ബട്ഠാനേ ഠിതമേവ പടിക്ഖിപതി നാമാ’’തി വുത്തത്താ യം യം അലജ്ജിസന്തകം വാ അത്തനോ അപാപുണകസങ്ഘികാദിം വാ പടിക്ഖേപതോ പവാരണാ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ആസന്നതരം അങ്ഗന്തി ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠത്വാ ഓനമിത്വാ ദേന്തസ്സ സീസം ആസന്നതരം ഹോതി, തസ്സ ഓരിമന്തേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബം.

അപനാമേത്വാതി ¶ അഭിമുഖം ഹരിത്വാ. ‘‘ഇമം ഭത്തം ഗണ്ഹാ’’തി വദതീതി കിഞ്ചി അനാമേത്വാ വദതി. കേവലം വാചാഭിഹാരസ്സ അനധിപ്പേതത്താ ഗണ്ഹഥാതി ഗഹേതും ആരദ്ധം കടച്ഛുനാ അനുക്ഖിത്തമ്പി പുബ്ബേപി ഏവം അഭിഹടത്താ പവാരണാ ഹോതീതി ‘‘അഭിഹടാവ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഉദ്ധടമത്തേതി ഭാജനതോ വിയോജിതമത്തേ. ദ്വിന്നം സമഭാരേപീതി പരിവേസകസ്സ ച അഞ്ഞസ്സ ച ഭത്തപച്ഛിഭാജനവഹനേ സമകേപീതി അത്ഥോ.

രസം ഗണ്ഹഥാതി ഏത്ഥ കേവലം മംസരസസ്സ അപവാരണാജനകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ പടിക്ഖിപതോ ¶ പവാരണാ ന ഹോതി. മച്ഛരസന്തിആദീസു മച്ഛോ ച രസഞ്ചാതി അത്ഥസ്സ സമ്ഭവതോ വത്ഥുനോപി താദിസത്താ പവാരണാ ഹോതി, ‘‘ഇദം ഗണ്ഹഥാ’’തിപി അവത്വാ തുണ്ഹീഭാവേന അഭിഹടം പടിക്ഖിപതോപി ഹോതി ഏവ. കരമ്ബകോതി മിസ്സകാധിവചനമേതം. യഞ്ഹി ബഹൂഹി മിസ്സേത്വാ കരോന്തി, സോ ‘‘കരമ്ബകോ’’തി വുച്ചതി.

‘‘ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി മഞ്ഞമാനോതി ഏത്ഥ വത്ഥുനോ കപ്പിയത്താ ‘‘പവാരിതോവ ഹോതീ’’തി വുത്തം. തഞ്ചേ ഉദ്ദിസ്സ കതമേവ ഹോതി, പടിക്ഖേപോ നത്ഥി. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോതി ‘‘യേനാപുച്ഛിതോ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സന്ധായ വദതി. കാരണം പനേത്ഥ ദുദ്ദസന്തി ഭത്തസ്സ ബഹുതരഭാവേന പവാരണാസമ്ഭവകാരണം ദുദ്ദസം, അഞ്ഞഥാ കരമ്ബകേപി മച്ഛാദിബഹുഭാവേ പവാരണാ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യഥാ ചേത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസം, ഏവം പരതോ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏത്ഥാപി കാരണം ദുദ്ദസമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഞ്ച ‘‘ഇദം പന ഭത്തമിസ്സകമേവാ’’തിആദി കാരണം വുത്തം, തമ്പി ‘‘അപ്പതരം ന പവാരേതീ’’തി വചനേന ന സമേതി. വിസും കത്വാ ദേതീതി ‘‘രസം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിനാ വാചായ വിസും കത്വാ ദേതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ന പന കായേന രസാദിം വിയോജേത്വാതി. തഥാ അവിയോജിതേപി പടിക്ഖിപതോ പവാരണായ അസമ്ഭവതോ അപ്പവാരണാപഹോണകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ ഭത്തമിസ്സകയാഗും ആഹരിത്വാ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തട്ഠാനാദീസു വിയ, അഞ്ഞഥാ വാ ഏത്ഥ യഥാ പുബ്ബാപരം ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ.

നാവാ വാ സേതു വാതിആദിമ്ഹി നാവാദിഅഭിരുഹനാദിക്ഖണേ കിഞ്ചി ഠത്വാപി അഭിരുഹനാദികാതബ്ബത്തേപി ഗമനതപ്പരതായ ഠാനം നാമ ന ഹോതി, ജനസമ്മദ്ദേന പന അനോകാസാദിഭാവേന കാതും ന വട്ടതി. അചാലേത്വാതി വുത്തട്ഠാനതോ ¶ അഞ്ഞസ്മിമ്പി പദേസേ വാ ഉദ്ധം വാ അപേസേത്വാ തസ്മിം ഏവ പന ഠാനേ പരിവത്തേതും ലഭതി. തേനാഹ ‘‘യേന പസ്സേനാ’’തിആദി.

അകപ്പിയഭോജനം വാതി കുലദൂസനാദിനാ ഉപ്പന്നം, തം ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഇമിനാ തേന മിസ്സം ഓദനാദി അതിരിത്തം ഹോതി ഏവാതി ദസ്സേതി. തസ്മാ യം തത്ഥ അകപ്പകതം കന്ദഫലാദി, തം അപനേത്വാ സേസം ഭുഞ്ജിതബ്ബമേവ.

സോ പുന കാതും ന ലഭതീതി തസ്മിഞ്ഞേവ ഭാജനേ കരിയമാനം പഠമകതേന സദ്ധിം കതം ഹോതീതി പുന സോ ഏവ കാതും ന ലഭതി, അഞ്ഞോ ലഭതി. അഞ്ഞേന ഹി കതതോ അഞ്ഞോ പുന കാതും ¶ ലഭതി. അഞ്ഞസ്മിം പന ഭാജനേ തേന വാ അഞ്ഞേന വാ കാതും വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘യേന അകതം, തേന കാതബ്ബം, യഞ്ച അകതം, തം കാതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം കതന്തി അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ കതം. സചേ പന ആമിസസംസട്ഠാനീതി ഏത്ഥ മുഖാദീസു ലഗ്ഗമ്പി ആമിസം സോധേത്വാവ അതിരിത്തം ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി വേദിതബ്ബം.

൨൪൧. വാചായ ആണാപേത്വാ അതിരിത്തം അകാരാപനതോ അകിരിയസമുട്ഠാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. പവാരിതഭാവോ, ആമിസസ്സ അനതിരിത്തതാ, കാലേ അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പഠമപവാരണാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ദുതിയപവാരണാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൪൩. ഛട്ഠേ ‘‘ഭുത്തസ്മി’’ന്തി മാതികായം വുത്തത്താ ഭോജനപരിയോസാനേ പാചിത്തിയം. പവാരിതതാ, തഥാസഞ്ഞിതാ, ആസാദനാപേക്ഖതാ, അനതിരിത്തേന അഭിഹടപവാരണാ, ഭോജനപഅയോസാനന്തി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ദുതിയപവാരണാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൭. സത്തമേ നടാനം നാടകാതി നടനാടകാ, സീതാഹരണാദീനി.

൨൪൮-൯. ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥന്തി പൂവാദിഖാദനീയേ വിജ്ജമാനഖാദനീയകിച്ചം ഖാദനീയേഹി കാതബ്ബം ജിഘച്ഛാഹരണസങ്ഖാതം അത്ഥം പയോജനം നേവ ഫരന്തി ¶ ന നിപ്ഫാദേന്തി. ഏകസ്മിം ദേസേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം വാ അഞ്ഞസ്മിം ദേസേ ഉട്ഠിതഭൂമിരസാദിഭേദേന ആഹാരകിച്ചം അസാധേന്തമ്പി വാ സമ്ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘തേസു തേസു ജനപദേസൂ’’തിആദി. കേചി പന ‘‘ഏകസ്മിം ജനപദേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം സേസജനപദേസുപി വികാലേ ന കപ്പതി ഏവാതി ദസ്സനത്ഥം ഇദം വുത്ത’’ന്തിപി (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയകണ്ഡ ൩.൨൪൮-൨൪൯) വദന്തി. പകതിആഹാരവസേനാതി അഞ്ഞേഹി യാവകാലികേഹി അയോജിതം അത്തനോ പകതിയാവ ആഹാരകിച്ചകരണവസേന. സമ്മോഹോയേവ ഹോതീതി ¶ അനേകത്ഥാനം നാമാനം, അപ്പസിദ്ധാനഞ്ച സമ്ഭവതോ സമ്മോഹോ ഏവ സിയാ. തേനേവേത്ഥ മയമ്പി മൂലകമൂലാദീനം പരിയായന്തരദസ്സനേന അദസ്സനം കരിമ്ഹ ഉപദേസതോവ ഗഹേതബ്ബതോ.

യന്തി വട്ടകന്ദം. മുളാലന്തി ഥൂലതരുണമൂലമേവ, രുക്ഖവല്ലിആദീനം മത്ഥകോതി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ വുത്തം. അച്ഛിവാദീനം അപരിപക്കാനേവ ഫലാനി യാവജീവികാനീതി ദസ്സേതും ‘‘അപരിപക്കാനീ’’തി വുത്തം. ഹരീതകാദീനം അട്ഠീനീതി ഏത്ഥ മിഞ്ജം യാവകാലികന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം അട്ഠകഥായം അവുത്തത്താ.

ഹിങ്ഗുരുക്ഖതോ പഗ്ഘരിതനിയ്യാസോ ഹിങ്ഗു നാമ. ഹിങ്ഗുജതുആദയോ ച ഹിങ്ഗുവികതിയോവ. തത്ഥ ഹിങ്ഗുജതു നാമ ഹിങ്ഗുരുക്ഖസ്സ ദണ്ഡപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. ഹിങ്ഗുസിപാടികാ നാമ ഹിങ്ഗുപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. അഞ്ഞേന മിസ്സേത്വാ കതോതിപി വദന്തി. തകന്തി അഗ്ഗകോടിയാ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപത്തിന്തി പത്തതോ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപണ്ണിന്തി പലാസേ ഭജ്ജിത്വാ കതസിലേസോ. ദണ്ഡതോ നിക്ഖന്തസിലേസോതിപി വദന്തി. വികാലതാ, യാവകാലികതാ, അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

വികാലഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൨൫൨-൩. അട്ഠമേ താദിസന്തി അസൂപബ്യഞ്ജനം. യാവകാലികം വാ യാമകാലികം വാ…പേ… പാചിത്തിയന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം ഖാദനീയഭോജനീയപദേഹി യാവകാലികമേവ സങ്ഗഹിതം, ന യാമകാലികം. തഥാപി ‘‘അനാപത്തി യാമകാലികം യാമേ നിദഹിത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഇധ ചേവ –

‘‘യാമകാലികേന ¶ , ഭിക്ഖവേ, സത്താഹകാലികം…പേ… യാവജീവികം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം യാമേ കപ്പതി, യാമാതിക്കന്തേ ന കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൫) –

അഞ്ഞത്ഥ ച വുത്തത്താ, ‘‘യാമകാലിക’’ന്തി വചനസാമത്ഥിയതോ ച ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി യാമകാലികം സന്നിധികാരകകതം പാചിത്തിയവത്ഥുമേവ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. യന്തി പത്തം, ഘംസനകിരിയാപേക്ഖായ ചേതം ഉപയോഗവചനം. അങ്ഗുലിലേഖാ പഞ്ഞായതീതി സിനേഹാഭാവേപി പത്തസ്സ സുച്ഛവിതായ പഞ്ഞായതി. യന്തി യാവകാലികം, യാമകാലികഞ്ച. അപരിച്ചത്തമേവാതി നിരപേക്ഖതായ ¶ അനുപസമ്പന്നസ്സ അദിന്നം, അപരിച്ചത്തഞ്ച യാവകാലികാദിവത്ഥുമേവ സന്ധായ വദതി, ന പന തഗ്ഗതപടിഗ്ഗഹണം. ന ഹി വത്ഥും അപരിച്ചജിത്വാ തത്ഥഗതപടിഗ്ഗഹണം പരിച്ചജിതും സക്കാ, ന ച താദിസം വചനമത്ഥി. യദി ഭവേയ്യ, ‘‘സചേ പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതി…പേ… ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാചിത്തിയ’’ന്തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. ന ഹി ധോവനേന ആമിസം അപനേതും വായമന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അപേക്ഖാ വത്തതി. യേന പുനദിവസേ ഭുഞ്ജതോ പാചിത്തിയം ജനേയ്യ, പത്തേ പന വത്തമാനാ അപേക്ഖാ തഗ്ഗതികേ ആമിസേപി വത്തതി ഏവനാമാതി ആമിസേ അനപേക്ഖതാ ഏത്ഥ ന ലബ്ഭതി, തതോ ആമിസേ അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം പുനദിവസേ പാചിത്തിയം ജനേതീതി ഇദം വുത്തം. അഥ മതം ‘‘യദഗ്ഗേനേത്ഥ ആമിസാനപേക്ഖതാ ന ലബ്ഭതി. തദഗ്ഗേന പടിഗ്ഗഹണാനപേക്ഖാപി ന ലബ്ഭതീ’’തി. തഥാ സതി യത്ഥ ആമിസാപേക്ഖാ അത്ഥി, തത്ഥ പടിഗ്ഗഹണാപേക്ഖാപി ന വിഗച്ഛതീതി ആപന്നം, ഏവഞ്ച പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനം വിസും ന വത്തബ്ബം സിയാ. അട്ഠകഥായഞ്ചേതമ്പി പടിഗ്ഗഹണവിജഹനകാരണത്തേന അഭിമതം സിയാ, ഇദം സുട്ഠുതരം കത്വാ വിസും വത്തബ്ബം ചീവരാപേക്ഖായ വത്തമാനായപി പച്ചുദ്ധാരേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വിയ. ഏതസ്മിഞ്ച ഉപായേ സതി ഗണ്ഠികാഹതപത്തേസു അവട്ടനതാ നാമ ന സിയാതി വുത്തോവായമത്ഥോ. തസ്മാ യം വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘യം പരസ്സ പരിച്ചജിത്വാ അദിന്നമ്പി സചേ പടിഗ്ഗഹണേ നിരപേക്ഖനിസ്സജ്ജനേന വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തമ്പി ദുതിയദിവസേ വട്ടതീ’’തിആദി (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയകണ്ഡ ൩.൨൫൨-൨൫൩), തം ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം.

പകതിആമിസേതി ഓദനാദികപ്പിയയാവകാലികേ. ദ്വേതി പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം യാമകാലികം പുരേഭത്തം സാമിസേന മുഖേന ഭുഞ്ജതോ സന്നിധിപച്ചയാ ഏകം, യാമകാലികസംസട്ഠതായ യാവകാലികത്തഭജനേന അനതിരിത്തപച്ചയാ ¶ ഏകന്തി ദ്വേ പാചിത്തിയാനി. വികപ്പദ്വയേതി സാമിസനിരാമിസപക്ഖദ്വയേ. ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ദുക്കടഞ്ചാതി മനുസ്സമംസേ ഥുല്ലച്ചയം, സേസേസു ദുക്കടം. യാവകാലികയാമകാലികതാ, സന്നിധിഭാവോ, തസ്സ അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൫൯. നവമേ പണീതസംസട്ഠാനി ഭോജനാനി പണീതഭോജനാനീതി പാളിയം പന ഭോജനാനി പുബ്ബേ വുത്തത്താ പാകടാനീതി അദസ്സിതാനി, താദിസേഹി പണീതേഹി മിസ്സത്താ പണീതഭോജനാനി നാമ ഹോന്തി. തേസം പഭേദദസ്സനത്ഥം ‘‘സേയ്യഥിദം സപ്പി നവനീത’’ന്തിആദി വുത്തം. സപ്പിഭത്തന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ¶ സപ്പിനാ സംസട്ഠം ഭത്തം, സപ്പി ച ഭത്തഞ്ചാതിപി അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി, അട്ഠകഥായം പന ‘‘സാലിഭത്തം വിയ സപ്പിഭത്തം നാമ നത്ഥീ’’തിആദിനാ വുത്തത്താ ന സക്കാ അഞ്ഞം വത്ഥും. അട്ഠകഥാചരിയാ ഏവ ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു പമാണം.

മൂലന്തി കപ്പിയഭണ്ഡം വുത്തം. തസ്മാ അനാപത്തീതി ഏത്ഥ വിസങ്കേതേന പാചിത്തിയാഭാവേപി സൂപോദനദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി വദന്തി. ‘‘കപ്പിയസപ്പിനാ, അകപ്പിയസപ്പിനാ’’തി ച ഇദം കപ്പിയാകപ്പിയമംസസത്താനം വസേന വുത്തം.

൨൬൧. മഹാനാമസിക്ഖാപദം നാമ ഉപരി ചാതുമാസപച്ചയപവാരണാസിക്ഖാപദം (പാചി. ൩൦൩ ആദയോ). അഗിലാനോ ഹി അപ്പവാരിതട്ഠാനേ വിഞ്ഞാപേന്തോപി കാലപരിച്ഛേദം, ഭേസജ്ജപരിച്ഛേദം വാ കത്വാ സങ്ഘവസേന പവാരിതട്ഠാനതോ തദുത്തരി വിഞ്ഞാപേന്തേന, പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേപി ന ഭേസജ്ജകരണീയേന രോഗേന ഭേസജ്ജം വിഞ്ഞാപേന്തേന ച സമോ ഹോതീതി ‘‘മഹാനാമസിക്ഖാപദേന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. പണീതഭോജനതാ, അഗിലാനതാ, അകതവിഞ്ഞത്തിയാ പടിലാഭോ, അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

പണീതഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൬൩. ദസമേ ¶ ഘനബദ്ധോതി ഘനമംസേന സമ്ബദ്ധോ, കഥിനസംഹതസരീരോതി അത്ഥോ.

൨൬൪. മുഖദ്വാരന്തി മുഖതോ ഹേട്ഠാ ദ്വാരം മുഖദ്വാരം, ഗലനാളികന്തി അത്ഥോ. ഏവഞ്ച നാസികായ പവിട്ഠമ്പി മുഖദ്വാരം പവിട്ഠമേവ ഹോതി, മുഖേ പക്ഖിത്തമത്തഞ്ച അപ്പവിട്ഠം. ആഹാരന്തി അജ്ഝോഹരിതബ്ബം കാലികം അധിപ്പേതം, ന ഉദകം. തഞ്ഹി ഭേസജ്ജസങ്ഗഹിതമ്പി അകാലികമേവ പടിഗ്ഗഹിതസ്സേവ കാലികത്താ. ഉദകേ ഹി പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതി. തേനേവ ഭിക്ഖുനാ താപിതേന ഉദകേന ചിരപടിഗ്ഗഹിതേന ച അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥേന ച സഹ ആമിസം ഭുഞ്ജന്തസ്സാപി സാമപാകാദിദോസോ ന ഹോതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഭിക്ഖു യാഗുഅത്ഥായ…പേ… ഉദകം താപേതി, വട്ടതീ’’തിആദി (പാചി. അട്ഠ. ൨൬൫). ഭിക്ഖൂ പന ഏതം അധിപ്പായം തദാ ന ജാനിംസു. തേനാഹ ‘‘സമ്മാ അത്ഥം അസല്ലക്ഖേത്വാ’’തിആദി.

൨൬൫. രഥരേണുമ്പീതി ¶ രഥേ ഗച്ഛന്തേ ഉട്ഠഹനരേണുസദിസരേണും. തേന തതോ സുഖുമം ആകാസേ പരിബ്ഭമനകം ദിസ്സമാനമ്പി അബ്ബോഹാരികന്തി ദസ്സേതി. അകല്ലകോതി ഗിലാനോ.

‘‘ഗഹേതും വാ…പേ… തസ്സ ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമിനാ ആകാസേ ഉജും ഠത്വാ പരേന ഉക്ഖിത്തം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദതലതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന പന സീസന്തതോ പട്ഠായാതി ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമസ്സ ഹേട്ഠിമന്തേനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച പവാരണാസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘സചേ ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ഹോതി, ആസനസ്സ പച്ഛിമന്തതോ പട്ഠായാ’’തിആദിനാ (പാചി. അട്ഠ. ൨൩൮-൨൩൯) പടിഗ്ഗാഹകാനം ആസന്നങ്ഗസ്സ പാരിമന്തതോ പട്ഠായ പരിച്ഛേദസ്സ ദസ്സിതത്താ ഇധാപി ആകാസേ ഠിതസ്സ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദങ്ഗുലസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ പണ്ഹിപരിയന്തസ്സ ഹേട്ഠിമതലതോ പട്ഠായ, ദായകസ്സ പന ഓരിമന്തഭൂതതോ പാദങ്ഗുലസ്സ ഹേട്ഠിമതലതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാവ നയേന ഭൂമിയം നിപജ്ജിത്വാ ഉസ്സീസേ നിസിന്നസ്സ ഹത്ഥതോ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സപി ആസന്നസീസങ്ഗസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ ഗീവന്തതോ പട്ഠായേവ ¶ ഹത്ഥപാസോ മിനിതബ്ബോ, ന പാദതലതോ പട്ഠായ. ഏവം നിപജ്ജിത്വാ ദാനേപി യഥാനുരൂപം വേദിതബ്ബം. ‘‘യം ആസന്നതരം അങ്ഗ’’ന്തി ഹി വുത്തം.

പടിഗ്ഗഹണസഞ്ഞായാതി ‘‘മഞ്ചാദിനാ പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഉപ്പാദിതസഞ്ഞായ. ഇമിനാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി വാചായ വത്തബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. കത്ഥചി അട്ഠകഥാസു, പദേസേസു വാ. അസംഹാരിമേ ഫലകേതി ഥാമമജ്ഝിമേന പുരിസേന അസംഹാരിയേ. പുഞ്ഛിത്വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാതി പുഞ്ഛിതേപി രജനചുണ്ണസങ്കായ സതി പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ വുത്തം, നാസതി. തം പനാതി പതിതരജം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരി ഗഹിതപിണ്ഡപാതം. അനാപത്തീതി ദുരുപചിണ്ണാദിദോസോ നത്ഥി. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദസ്സാമീ’’തിആദിപി വിനയദുക്കടപരിഹാരായ വുത്തം. തഥാ അകത്വാ ഗഹിതേപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജതോ അനാപത്തി ഏവ. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ’’തി ഇദമ്പി പുരിമാഭോഗാനുഗുണതായ വുത്തം.

ചരുകേനാതി ഖുദ്ദകഭാജനേന. അഭിഹടത്താതി ദിയ്യമാനക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം. ദത്വാ അപനയനകാലേ പന ഛാരികാ വാ ബിന്ദൂനി വാ പതന്തി, പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം അഭിഹാരസ്സ വിഗതത്താതി വദന്തി. തം യഥാ ന പതതി, തഥാ അപനേസ്സാമീതി പരിഹരന്തേ യുജ്ജതി. പകതിസഞ്ഞായ അപനേന്തേ അഭിഹാരോ ന ഛിജ്ജതി, തം പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. മുഖവട്ടിയാപി ഗഹേതും ¶ വട്ടതീതി അഭിഹരിയമാനസ്സ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിയാ ഉപരിഭാഗേ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഫുസിതും വട്ടതി.

പാദേന പേല്ലേത്വാതി ‘‘പാദേന പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തിസഞ്ഞായ അക്കമിത്വാ. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. വചനമത്തമേവാതി പടിബദ്ധപ്പടിബദ്ധന്തി സദ്ദമത്തമേവ നാനം, കായപടിബദ്ധമേവ ഹോതി. തസ്മാ തേസം വചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

തേന ആഹരാപേതുന്തി യസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗതം, തം ഇധ ആനേഹീതി ആണാപേത്വാ തേന ആഹരാപേതും ഇതരസ്സ വട്ടതീതി അത്ഥോ. ന തതോ പരന്തി തദഹേവ സാമം അപ്പടിഗ്ഗഹിതം സന്ധായ വുത്തം. തദഹേവ പടിഗ്ഗഹിതം പന പുനദിവസാദീസു അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി വദന്തി.

ഖിയ്യന്തീതി ഖയം ഗച്ഛന്തി, തേസം ചുണ്ണേഹി ഥുല്ലച്ചയഅപ്പടിഗ്ഗഹണാപത്തിയോ ന ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ. ‘‘നവസമുട്ഠിത’’ന്തി ഏതേനേവ ഉച്ഛുആദീസു ¶ അഭിനവലഗ്ഗത്താ അബ്ബോഹാരികം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി സന്നിധിദോസാദിം സന്ധായ വദതി. തേനാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. തേന ച പടിഗ്ഗഹണങ്ഗേസു പഞ്ചസുപി സമിദ്ധേസു അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗഹിതമേവ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ ഹോതി അജ്ഝോഹരിതബ്ബേസു ഏവ പടിഗ്ഗഹണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താതി ദസ്സേതി. തഥാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ ഗഹേത്വാ ഠപിതതേലാദിം അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

കേസഞ്ചീതിആദീസു അനുപസമ്പന്നാനം അത്ഥായ കത്ഥചി ഠപിയമാനമ്പി ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ ഏവ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി, അഥ ഖോ ഭാജനേ പതിതമേവ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. ഭാജനഞ്ച ഭിക്ഖുനാ പുനദിവസത്ഥായ അപേക്ഖിതമേവാതി തഗ്ഗതമ്പി ആമിസം ദുദ്ധോതപത്തഗതം വിയ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതീതി ആസങ്കായ ‘‘സാമണേരസ്സ ഹത്ഥേ പക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഈദിസേസു ഹി യുത്തി ന ഗവേസിതബ്ബാ, വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ‘‘പത്തഗതാ യാഗൂ’’തി ഇമിനാ പത്തമുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠേപി കൂടേ യാഗു പടിഗ്ഗഹിതാ, ഉഗ്ഗഹിതാ വാ ന ഹോതി ഭിക്ഖുനോ അനിച്ഛായ ഫുട്ഠത്താതി ദസ്സേതി. ആരോപേതീതി ഹത്ഥം ഫുസാപേതി. പടിഗ്ഗഹണൂപഗം ഭാരം നാമ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉക്ഖേപാരഹം. ന പിദഹിതബ്ബന്തി ഹത്ഥതോ മുത്തം സന്ധായ വുത്തം, ഹത്ഥഗതം പന ഇതരേന ഹത്ഥേന പിദഹതോ, ഹത്ഥതോ മുത്തമ്പി വാ അഫുസിത്വാ ഉപരിപിധാനം പാതേന്തസ്സ ന ദോസോ.

പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ¶ ഛായത്ഥായ ഉപരി ധാരയമാനാ മഹാസാഖാ യേന കേനചി ഛിജ്ജേയ്യ, തത്ഥ ലഗ്ഗരജം മുഖേ പാതേയ്യ ചാതി കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. കുണ്ഡകേതി മഹാഘടേ. തസ്മിമ്പീതി ചാടിഘടേപി. ഗാഹാപേത്വാതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതം കാലികം ഗാഹാപേത്വാ.

ദുതിയത്ഥേരസ്സാതി ‘‘ഥേരസ്സ പത്തം മയ്ഹം ദേഥാ’’തി തേന അത്തനോ പരിച്ചജാപേത്വാ ദുതിയത്ഥേരസ്സ ദേതി. ഏത്ഥ പനാതി പത്തപരിവത്തനേ. കാരണന്തി ഏത്ഥ യഥാ ‘‘സാമണേരാ ഇതോ അമ്ഹാകമ്പി ദേന്തീ’’തി വിതക്കോ ഉപ്പജ്ജതി, ന തഥാതി കാരണം വദന്തി, തഞ്ച യുത്തം. യസ്സ പന താദിസോ വിതക്കോ നത്ഥി, തേന അപരിവത്തേത്വാപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

നിച്ചാലേതുന്തി ¶ ചാലേത്വാ പാസാണസക്ഖരാദിഅപനയം കാതും. ഉദ്ധനം ആരോപേതബ്ബന്തി അനഗ്ഗികം ഉദ്ധനം സന്ധായ വുത്തം. ഉദ്ധനേ പച്ചമാനസ്സ ആലുളനേ ഉപരി അപക്കതണ്ഡുലാ ഹേട്ഠാ പവിസിത്വാ പച്ചതീതി ആഹ ‘‘സാമംപാകഞ്ചേവ ഹോതീ’’തി.

ആധാരകേ പത്തോ ഠപിതോതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതാമിസോ പത്തോ പുന പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ ഠപിതോ. ഏകഗ്ഗഹണേനേവാതി സാമണേരാനം ഗഹിതസ്സ പുന അച്ഛഡ്ഡനവസേന ഗഹണേന. ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ധൂമവട്ടിയാ തദഹുപടിഗ്ഗഹിതത്താ വുത്തം. ഭത്തുഗ്ഗാരോതിആദി അബ്ബോഹാരികപ്പസങ്ഗേന വികാലഭോജനവിനിച്ഛയദസ്സനം. സമുദ്ദോദകേനാതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന. ഹിമകരകാ നാമ കദാചി വസ്സോദകേന സഹ പതനകാ പാസാണലേഖാ വിയ ഘനീഭൂതഉദകവിസേസാ, തേസു പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകഗതികാ ഏവാ’’തി. പുരേഭത്തമേവ വട്ടതീതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതാപത്തീഹി അബ്ബോഹാരികമ്പി വികാലഭോജനാപത്തീഹി സബ്ബോഹാരികന്തി ദസ്സേതി.

ലഗ്ഗതീതി മുഖേ ച ഹത്ഥേ ച മത്തികാവണ്ണം ദസ്സേതി. ബഹലന്തി ഹത്ഥമുഖേസു അലഗ്ഗനകമ്പി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. വാസമത്തന്തി രേണുഖീരാഭാവം ദസ്സേതി. ആകിരതി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി പുപ്ഫരസസ്സ പഞ്ഞായനതോ വുത്തം.

മഹാഭൂതേസൂതി പാണസരീരസന്നിസ്സിതേസു പഥവീആദിമഹാഭൂതേസു. സബ്ബം വട്ടതീതി അത്തനോ, പരേസഞ്ച സരീരനിസ്സിതം സബ്ബം വട്ടതി. അകപ്പിയമംസാനുലോമതായ ഥുല്ലച്ചയാദിം ന ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പതതീതി അത്തനോ സരീരതോ വിച്ഛിന്ദിത്വാ പതതി. ‘‘രുക്ഖതോ ഛിന്ദിത്വാ’’തി വുത്തത്താ മത്തികത്ഥായ പഥവിം ഖണിതും, അഞ്ഞമ്പി യംകിഞ്ചി മൂലപണ്ണാദിവിസഭേസജ്ജം ഛിന്ദിത്വാ ഛാരികം ¶ അകത്വാപി അപ്പടിഗ്ഗഹിതമ്പി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. അപ്പടിഗ്ഗഹിതതാ, അനനുഞ്ഞാതതാ, ധൂമാദിഅബ്ബോഹാരികതാഭാവോ, അജ്ഝോഹരണന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

ദന്തപോനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൭൩. പഞ്ചമവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ മയ്ഹം നാമാതി ഭിക്ഖുനാ ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി സന്ധായ വദതി. അഞ്ഞതിത്ഥിയതാ, അനനുഞ്ഞാതതാ, അജ്ഝോഹരണീയതാ, അജ്ഝോഹരണത്ഥായ സഹത്ഥാ അനിക്ഖിത്തഭാജനേ ദാനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

അചേലകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൭൪. ദുതിയേ അനാചാരം ആചരിതുകാമതാ, തദത്ഥമേവ ഉപസമ്പന്നസ്സ ഉയ്യോജനാ, തസ്സ ഉപചാരാതിക്കമോതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

ഉയ്യോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൧. തതിയേ പാളിയം ഖുദ്ദകേ ഘരേതി ഏത്ഥ ഖുദ്ദകം ഘരം നാമ പഞ്ചഹത്ഥതോ ഊനകവിത്ഥാരം അധിപ്പേതം. തത്ഥ ച പിട്ഠസങ്ഘാടതോ ഹത്ഥപാസേ അവിജഹിതേപി പിട്ഠിവംസാതിക്കമോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘പിട്ഠിവംസം അതിക്കമിത്വാ’’തി. യഥാ തഥാ വാ കതസ്സാതി പിട്ഠിവംസം ആരോപേത്വാ വാ അനാരോപേത്വാ വാ കതസ്സ.

൨൮൩. പാളിയം ¶ വീതരാഗാതി അപരിയുട്ഠിതരാഗാനം, അനാഗാമീനഞ്ച സങ്ഗഹോ. സചിത്തകന്തി അനുപവിസിത്വാ നിസീദനചിത്തേന സചിത്തകം. പരിയുട്ഠിതരാഗജായമ്പതികാനം സന്നിഹിതതാ, സയനിഘരതാ, ദുതിയസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭാവോ, അനുപഖജ്ജ നിസീദനന്തി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

സഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൪-൨൮൯. ചതുത്ഥപഞ്ചമാനി വുത്തത്ഥാനി.

൨൯൮. ഛട്ഠേ ¶ ‘‘പരിയേസിത്വാ ആരോചനകിച്ചം നാമ നത്ഥീ’’തി വുത്തത്താ യോ അപരിയേസിതബ്ബോ ഉപസങ്കമിതും യുത്തട്ഠാനേ ദിസ്സതി, സോ സചേപി പകതിവചനസ്സ സവനൂപചാരം അതിക്കമ്മ ഠിതോ ഉപഗന്ത്വാ ആപുച്ഛിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘അപി ച…പേ… യം പസ്സതി, സോ ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദി.

൩൦൨. അനാപത്തിവാരേ ചേത്ഥ അന്തരാരാമാദീനഞ്ഞേവ വുത്തത്താ വിഹാരതോ ഗാമവീഥിം അനുഞ്ഞാതകാരണം വിനാ അതിക്കമന്തസ്സാപി ആപത്തി ഹോതി, ന പന ഘരൂപചാരം അതിക്കമന്തസ്സേവ.

യം പന പാളിയം ‘‘അഞ്ഞസ്സ ഘരൂപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ…പേ… പഠമം പാദം ഉമ്മാരം അതിക്കാമേതീ’’തിആദി വുത്തം. തം ഗാമേ പവിട്ഠം സന്ധായ വുത്തം, തഥാപി അഞ്ഞസ്സ ഘരൂപചാരം അനോക്കമിത്വാ വീഥിമജ്ഝേനേവ ഗന്ത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതഘരദ്വാരാഭിമുഖേ ഠത്വാ മനുസ്സേ ഓലോകേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സാപി പാചിത്തിയമേവ. തത്ഥ കേചി ‘‘വീഥിയം അതിക്കമന്തസ്സ ഘരൂപചാരഗണനായ ആപത്തിയോ’’തി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘യാനി കുലാനി ഉദ്ദിസ്സ ഗതോ, തേസം ഗണനായാ’’തി. പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേന നിമന്തനസാദിയനം, സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛനാ, ഭത്തിയഘരതോ അഞ്ഞഘരൂപസങ്കമനം, മജ്ഝന്ഹികാനതിക്കമോ, സമയാപദാനം അഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി.

ചാരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൩. സത്തമേ ¶ മഹാനാമോതി സുക്കോദനസ്സ പുത്തോ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ, സത്ഥു ച ജേട്ഠഭാതാ. ആനന്ദത്ഥേരോ അമിതോദനസ്സ പുത്തോ, നന്ദത്ഥേരോ പന സുദ്ധോദനസ്സേവ.

൩൦൫. പാളിയം കാലം ആഹരിസ്സഥാതി അജ്ജതനം കാലം വീതിനാമേസ്സഥ, സ്വേ ഭേസജ്ജം ഹരിസ്സഥാതി വാ അത്ഥോ. ‘‘അത്ഥി പവാരണാ ഭേസജ്ജപരിയന്താ ച രത്തിപരിയന്താ ചാ’’തി തതിയകോട്ഠാസേ നിയമിതമേവ ഭേസജ്ജം നിയമിതകാലന്തരേയേവ ഗഹേതബ്ബം, ന തതോ ബഹി. ഇതരഥാ ¶ വിസും പയോജനം നത്ഥീതി ദട്ഠബ്ബം. സപരിയന്താ സങ്ഘപവാരണാ, തദുത്തരി ഭേസജ്ജവിഞ്ഞത്തി, അഗിലാനതാതി ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

മഹാനാമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൧൫. അട്ഠമേ ഏകമേകന്തി ഏത്ഥ ദുവങ്ഗിനീപി തിവങ്ഗിനീപി സേനാ സങ്ഗയ്ഹതി. ഉയ്യുത്തചതുരങ്ഗസേനാദസ്സനായ തഥാരൂപപച്ചയാദിം വിനാ ഗമനം, അനനുഞ്ഞാതോകാസേ ദസ്സനന്തി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൧൯. നവമേ സേനായ ചതുത്ഥോ സൂരിയത്ഥങ്ഗമോ, അഗിലാനതാതി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

സേനാവാസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨൨. ദസമേ പാളിയം കതി തേ ലക്ഖാനി ലദ്ധാനീതി കിത്തകാ തയാ ലദ്ധാതി അത്ഥോ. ഉയ്യോധികാദിദസ്സനായ ¶ തഥാരൂപപച്ചയം വിനാ ഗമനം, അനനുഞ്ഞാതോകാസേ ദസ്സനന്തി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഉയ്യോധികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨൮. ഛട്ഠവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ പാളിയം കിണ്ണപക്ഖിത്താതി പിട്ഠപൂവാദിം അപക്ഖിപിത്വാ കിണ്ണസങ്ഖാതം ധഞ്ഞങ്കുരാദിസുരാബീജം പക്ഖിപിത്വാ കതാ. സമ്ഭാരസംയുത്താതി സാസപാദിഅനേകസമ്ഭാരേഹി സഞ്ഞുത്താ.

മധുകതാലനാളികേരാദിപുപ്ഫാദിരസോ ചിരപരിവാസിതോ പുപ്ഫാസവോ നാമ. തഥാ പനസാദി ഫലാസവോ. മുദ്ദികരസോ മധ്വാസവോ. ഉച്ഛുരസോ ഗുളാസവോ. തിഫലതികടുകാദിനാനാസമ്ഭാരാനം രസോ ചിരപരിവാസിതോ സമ്ഭാരസംയുത്തോ. ബീജതോ പട്ഠായാതി യഥാവുത്താനം പിട്ഠാദീനം മജ്ജത്ഥായ ഭാജനേ പക്ഖിത്തകാലതോ പട്ഠായ.

൩൨൯. ലോണസോവീരകം സുത്തഞ്ച അനേകേഹി ദബ്ബസമ്ഭാരേഹി അഭിസങ്ഖതോ ഭേസജ്ജവിസേസോ. ഉയ്യുത്തസിക്ഖാപദാനം അചിത്തകലോകവജ്ജേസു ലോകവജ്ജതാ പുബ്ബേ വുത്തനയാവാതി തത്ഥ കിഞ്ചിപി അവത്വാ ഇധ തേഹി അസാധാരണവത്ഥുവിസേസസിദ്ധായ അചിത്തകപക്ഖേപി അകുസലചിത്തതായ തം ലോകവജ്ജതാദിവിസേസം ദസ്സേതുമേവ ‘‘വത്ഥുഅജാനനതായ ചേത്ഥാ’’തിആദിനാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം പഠമപാരാജികവണ്ണനായം വിത്ഥാരതോ സാരത്ഥദീപനിയം വിരദ്ധട്ഠാനവിസോധനവസേന വുത്തന്തി തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബം. മജ്ജഭാവോ, തസ്സ പാനഞ്ചാതി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

സുരാപാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അങ്ഗുലിപതോദകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൩൦. ദുതിയേ ¶ ഹസാധിപ്പായതാ, ഉപസമ്പന്നസ്സ കായേന കായാമസനന്തി ഇമാനേത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗാനി.

അങ്ഗുലിപതോദകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൩൮. തതിയേ ¶ പാളിയം ഹസധമ്മേ ഹസധമ്മസഞ്ഞീതിആദീസു ഉപ്ലവാദിമത്തം കിം ഹസധമ്മോ ഹോതീതി ഗഹണവസേന സതി കരണീയേ കരിയമാനം ഹസധമ്മം ഹസധമ്മോതി ഗഹണവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഉസ്സാരേന്തോതി ഉദകേ ഠിതം നാവം തീരേ ആരോപേന്തോ.

പതനുപ്പതനവാരേസൂതി ഉദകസ്സ ഉപരിതലേ മണ്ഡൂകഗതിയാ പതനുപ്പതനവസേന ഗമനത്ഥം ഖിത്തായ ഏകിസ്സാ കഥലായ വസേന വുത്തം. ഉദകസ്സ ഉപരിഗോപ്ഫകതാ, ഹസാധിപ്പായേന കീളനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഹസധമ്മസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪൪. ചതുത്ഥേ സുത്താനുലോമന്തി മഹാപദേസാ. അട്ഠകഥാതിപി വദന്തി. ഉപസമ്പന്നസ്സ പഞ്ഞത്തേന വചനം, അനാദരിയകരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

അനാദരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪൫. പഞ്ചമേ ഉപസമ്പന്നതാ, തസ്സ ദസ്സനസവനവിസയേ ഭിംസാപേതുകാമതായ വായമനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഭിംസാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൫൪. ഛട്ഠേ ¶ അലാതം പതിതന്തി അഗ്ഗികപാലതോ ബഹി പതിതം. വിജ്ഝാതന്തി വിജ്ഝാതം അലാതം കപാലഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ ജാലേന്തസ്സ പാചിത്തിയം, തഥാ കേവലം ഇന്ധനം പാതേന്തസ്സപി വിജ്ഝാതം കപാലഗ്ഗിം മുഖവാതാദിനാ ഉജ്ജാലേന്തസ്സപി. ഗിലാനതാദികാരണാഭാവോ, വിസിബ്ബേതുകാമതാ, സമാദഹനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

ജോതിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൫൭. സത്തമേ ¶ പാളിയം നഗരേ ഥകിതേതി ഏത്ഥ രഞ്ഞാ ചിരം നഹായിതുകാമേന ‘‘അഹം ബഹി ഉയ്യാനേ കതാരക്ഖോ വസിസ്സാമി, നഗരം ഥകേത്വാ ഗോപേഥാ’’തി അനുഞ്ഞാതാ, തേ ഥകിംസൂതി ദട്ഠബ്ബം. അസമ്ഭിന്നേനാതി അനട്ഠേന, തം ദിവസം പുന അഗ്ഗഹിതാലങ്കാരേന പബുദ്ധമത്തേനാതി അധിപ്പായോ. മജ്ഝിമദേസേ ഊനകദ്ധമാസനഹാനം, സമയാദീനം അഭാവോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

നഹാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ദുബ്ബണ്ണകരണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൬൮. അട്ഠമേ പടിലദ്ധനവചീവരേനാതി ഏത്ഥ പുബ്ബേ അകതകപ്പം കതിപാഹം നിവാസനത്ഥായ താവകാലികവസേന ലദ്ധമ്പി സങ്ഗയ്ഹതീതി വദന്തി.

൩൬൯. ‘‘നവം നാമ അകതകപ്പ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ കപ്പബിന്ദും ദത്വാ പരിഭുത്തം ചീവരം, തേന വാ, തതോ ലഭിത്വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി ദിന്നമ്പി കതകപ്പമേവ നവം നാമ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘നിവാസേതും വാ പാരുപിതും വാ’’തി വുത്തത്താ അംസബദ്ധകാസാവമ്പി പാരുപിതബ്ബതോ കപ്പം കാതബ്ബന്തി വദന്തി. ചമ്മകാരനീലം നാമ ചമ്മം നീലവണ്ണം കാതും യോജിയമാനം നീലം. പകതിനീലമേവാതി കേചി. യഥാവുത്തചീവരസ്സ അകതകപ്പതാ, അനട്ഠചീവരാദിതാ, നിവാസനാദിതാതി തീണി അങ്ഗാനി.

ദുബ്ബണ്ണകരണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൭൪. നവമേ ¶ യേനാതി യേന സദ്ധിം, യസ്സ സന്തികേതി അത്ഥോ. സാമം വികപ്പിതസ്സ അപച്ചുദ്ധാരോ, വികപ്പനുപഗചീവരതാ, അവിസ്സാസേന പരിഭോഗോതി തീണി അങ്ഗാനി.

വികപ്പനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ചീവരഅപനിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൭൮. ദസമേ ¶ പാളിയം അന്തമസോ ഹസാപേക്ഖോപീതി അപി-സദ്ദേന അഥേയ്യചിത്തം കോധേന ദുക്ഖാപേതുകാമം, അവണ്ണം പകാസേതുകാമഞ്ച സങ്ഗയ്ഹതി. തേനേവ ‘‘തിവേദന’’ന്തി വുത്തം. ഉപസമ്പന്നസ്സ പത്താദീനം അപനിധാനം, വിഹേസേതുകാമതാദീതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ചീവരഅപനിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. സഞ്ചിച്ചപാണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൮൨. സത്തമസ്സ പഠമേ ഉസും സരം അസതി ഖിപതീതി ഇസ്സാസോ. ന ഹേത്ഥ കിഞ്ചി ജീവിതം നാമ വിസും തിട്ഠതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ പാണേതി സത്തേ. അപ്പമത്തേന വത്തം കാതബ്ബന്തി യഥാ പാണകാനം വിഹേസാപി ന ഹോതി, ഏവം സല്ലക്ഖേത്വാ ഓതാപനസമ്മജ്ജനാദിവത്തം കാതബ്ബം. സേസം വുത്തനയമേവ.

സഞ്ചിച്ചപാണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൮൭. ദുതിയേ ¶ ഉദകസണ്ഠാനകപ്പദേസേതി കദ്ദമപാസാണാദിഭൂമിയം. തത്ഥാതി ആസിത്തേ കപ്പിയഉദകേ. സേസം വുത്തനയമേവ.

സപ്പാണകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൯൨. തതിയേ ‘‘തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗന്ത്വാ’’തി വുത്തത്താ യസ്സ അധികരണം സങ്ഘകമ്മേന നിഹതം, തസ്സ സമ്മുഖേ ഏവ ഉക്കോടേന്തസ്സ പാചിത്തിയം. പരമ്മുഖേ പന ദുക്കടമേവ.

൩൯൫. ‘‘ധമ്മകമ്മേ ¶ അധമ്മകമ്മസഞ്ഞീ ഉക്കോടേതി, അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ അനാദരിയതാദി വിയ ഉക്കോടനം സയം അകുസലം ന ഹോതി, ധമ്മകമ്മസഞ്ഞായ, പന വിമതിയാ ച ഉക്കോടനേനേവ അകുസലം ഹോതി. യഥാധമ്മം നിഹതതാ, ജാനനാ, ഉക്കോടനാതി തീണി അങ്ഗാനി.

ഉക്കോടനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൯൯. ചതുത്ഥേ ആപത്തിം ആപജ്ജതിയേവാതി ധുരനിക്ഖേപപക്ഖേ വുത്തം. വത്ഥുപുഗ്ഗലോതി ആപന്നപുഗ്ഗലോ. ഛാദേതുകാമതായ ഹി സതി ഏവ അവസ്സം അഞ്ഞസ്സ ആരോചനം വുത്തം, വത്ഥുപുഗ്ഗലസ്സ ച ആരോചനാ നാമ ന ഹോതീതി പടിച്ഛാദനമേവാതി അധിപ്പായോ. കോടി ഛിന്നാ ഹോതീതി ഛാദേസ്സാമീതി ധുരനിക്ഖേപേ സതിപി പുഗ്ഗലപരമ്പരായ ഗച്ഛന്തീ ആപത്തികോടി ഛിജ്ജതി.

൪൦൦. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠി ച കായസംസഗ്ഗോ ചാതി അയം ദുട്ഠുല്ലഅജ്ഝാചാരോ നാമാ’’തി ഇദം ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ…പേ… ആദിതോ പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി ദുട്ഠുല്ലോ നാമ അജ്ഝാചാരോ, സേസാനി അദുട്ഠുല്ലോ. സുക്കവിസ്സട്ഠികായസംസഗ്ഗദുട്ഠുല്ലഅത്തകാമാ പനസ്സ അജ്ഝാചാരോ നാമാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൨) ഇമിനാ വചനേന വിരുജ്ഝതീതി വീമംസിതബ്ബം. പുഗ്ഗലപേമേന ഛാദയതോ ചേത്ഥ ‘‘അഞ്ഞേ ഗരഹിസ്സന്തീ’’തി ഭയവസേന ഛാദനക്ഖണേ ¶ പടിഘോവ ഉപ്പജ്ജതീതി ‘‘ദുക്ഖവേദന’’ന്തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഉപസമ്പന്നസ്സ ദുട്ഠുല്ലാപത്തിജാനനം, പടിച്ഛാദേതുകാമതായ ധുരനിക്ഖേപോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ദുട്ഠുല്ലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൦൨. പഞ്ചമേ രൂപസിപ്പന്തി ഹേരഞ്ഞികസിപ്പം. ഗബ്ഭേ സയിതകാലേന സദ്ധിം വീസതിമം വസ്സം പരിപുണ്ണമസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ.

൪൦൪. നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസീതി ¶ സാവണമാസസ്സ പുണ്ണമിയാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമിയാ അനന്തരപുണ്ണമീ. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ. ദ്വാദസ മാസേ മാതു കുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതം ഉപസമ്പാദേന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘തിംസ രത്തിന്ദിവോ മാസോ, ദ്വാദസമാസികോ സംവച്ഛരോ’’തി (അ. നി. ൩.൭൧; ൮.൪൩; വിഭ. ൧൦൨൩) വചനതോ ‘‘ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. വസ്സം ഉക്കഡ്ഢന്തീതി വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തി, ‘‘ഏകമാസം അധികമാസോ’’തി ഛഡ്ഡേത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. തസ്മാ തതിയോ തതിയോ സംവച്ഛരോ തേരസമാസികോ ഹോതി. തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാതി നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസതോ യാവ ജാതദിവസഭൂതാ മഹാപവാരണാ. താവ യേ ദ്വേ മാസാ അനാഗതാ, തേസം അത്ഥായ അധികമാസതോ ലദ്ധേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ. തേനാഹ ‘‘യോ പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദി. ‘‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ’’തി ഇദം അട്ഠാരസന്നം വസ്സാനം ഏകഅധികമാസേ ഗഹേത്വാ തതോ വീസതിയാ വസ്സേസുപി ചാതുദ്ദസീഅത്ഥായ ചതുന്നം മാസാനം പരിഹാപനേന സബ്ബദാ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സതം സന്ധായ വുത്തം. പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി മഹാപവാരണാദിവസേ അതിക്കന്തേ ഗബ്ഭവസ്സേന സഹ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാപി ഗണനൂപഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ. ഏകവീസതിവസ്സോതി ജാതിയാ വീസതിവസ്സം സന്ധായ വുത്തം.

൪൦൬. അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ, ആചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതി. സോപീതി ഉപസമ്പാദേന്തോപി അനുപസമ്പന്നോ. ഊനവീസതിവസ്സതാ, തം ഞത്വാ ഉപജ്ഝായേന ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൦൯. ഛട്ഠേ ¶ ഥേയ്യസത്ഥഭാവോ, ഞത്വാ സംവിധാനം, അവിസങ്കേതേന ഗമനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

ഥേയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൧൭. അട്ഠമേ ¶ അന്തരായന്തി അന്തരാ വേമജ്ഝേ ഏതി ആഗച്ഛതീതി അന്തരായോ, ദിട്ഠധമ്മികാദിഅനത്ഥോ. ആനന്തരിയധമ്മാതി അനന്തരേ ഭവേ ഫലനിബ്ബത്തനേ നിയുത്താ ചേതനാദിധമ്മാതി അത്ഥോ. ‘‘ന സഗ്ഗസ്സാ’’തി ഇദം ഭിക്ഖുനിദൂസനകമ്മസ്സ ആനന്തരിയത്താഭാവതോ വുത്തം. അരിയസാവികാസു, പന കല്യാണപുഥുജ്ജനഭൂതായ ച ബലക്കാരേന ദൂസേന്തസ്സ ആനന്തരിയസഅസമേവ. മോക്ഖന്തരായികതാ പന ലോലായപി പകതത്തഭിക്ഖുനിയാ ദൂസകസ്സ തസ്മിം അത്തഭാവേ മഗ്ഗുപ്പത്തിയാ അഭാവതോ വുത്താ.

തസ്മിം അത്തഭാവേ അനിവത്തനകാ അഹേതുകഅകിരിയനത്ഥികദിട്ഠിയോവ നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മാ. പണ്ഡകാദീനം ഗഹണം നിദസ്സനമത്തം. സബ്ബാപി ദുഹേതുകാഹേതുകപടിസന്ധിയോ വിപാകന്തരായികാവ ദുഹേതുകാനമ്പി മഗ്ഗാനുപ്പത്തിതോ.

അയന്തി അരിട്ഠോ. രസേന രസന്തി അനവജ്ജേന പച്ചയപരിഭുഞ്ജനരസേന പഞ്ചകാമഗുണപഅഭോഗരസം സമാനേത്വാ. ഉപനേന്തോ വിയാതി ഘടേന്തോ വിയ, സോ ഏവ വാ പാഠോ.

അട്ഠികങ്കലൂപമാതി ഏത്ഥ അട്ഠി ഏവ നിമ്മംസതായ കങ്കലന്തി ച വുച്ചതി. പലിഭഞ്ജനട്ഠേനാതി അവസ്സം പതനട്ഠേന. അധികുട്ടനട്ഠേനാതി അതി വിയ കുട്ടനട്ഠേന. പാളിയം ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ…പേ… നാലം അന്തരായായാ’’തി ഇദം വത്ഥുഅനുരൂപതോ വുത്തം. ഏവം പന അഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ഞേനപി ആകാരേന യം കിഞ്ചി ഭഗവതാ വുത്തം വിപരീതതോ ഗഹേത്വാ പരേഹി വുത്തേപി അമുഞ്ചിത്വാ വോഹരന്തസ്സാപി വുത്തനയാനുസാരേന തദനുഗുണം സമനുഭാസനകമ്മവാചം യോജേത്വാ ആപത്തിയാ ആരോപേതും, ആപത്തിയാ അദസ്സനാദീസു തീസു യം കിഞ്ചി അഭിരുചിതം നിമിത്തം കത്വാ ഉക്ഖേപനീയകമ്മം ¶ കാതുഞ്ച ലബ്ഭതി. സമനുഭാസനം അകത്വാപി ‘‘മായസ്മാ ഏവം അവചാ’’തി ഭിക്ഖൂഹി വുത്തമത്തേ ലദ്ധിയാ അപ്പടിനിസ്സജ്ജനപച്ചയായ ദുക്കടാപത്തിയാപി ഉക്ഖേപനീയകമ്മം കാതുമ്പി വട്ടതേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ധമ്മകമ്മതാ, സമനുഭാസനായ അപ്പടിനിസ്സജ്ജനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

അരിട്ഠസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൨൪. നവമേ ¶ ‘‘ഉക്ഖിത്തോ അനോസാരിതോ’’തി വുത്തത്താ അരിട്ഠസ്സ ഉക്ഖേപനീയകമ്മം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൪൨൫. പാളിയം ‘‘ഏകച്ഛന്നേ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ നാനൂപചാരേപി ഏകച്ഛന്നേ നിപജ്ജനേ പണ്ണത്തിം അജാനന്തസ്സ അരഹതോപി ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാനമ്പി പാചിത്തിയമേവ. അകതാനുധമ്മതാ, ഞത്വാ സമ്ഭോഗാദികരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൨൮. ദസമേ പിരേതി സമ്ബോധനത്ഥേ നിപാതപദം. സേസം അനന്തരസിക്ഖാപദദ്വയേ വുത്തനയമേവ.

കണ്ടകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ സപ്പാണകവഗ്ഗോ സത്തമോ.

൪൩൪. അട്ഠമവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ ഉപസമ്പന്നസ്സ പഞ്ഞത്തേന വചനം, അസിക്ഖിതുകാമസ്സ ലേസേന ഏവം വചനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

സഹധമ്മികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൩൮. ദുതിയേ അലജ്ജിതാതി അലജ്ജിതായ. ഏവം സേസേസുപി. സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതീതിആദി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനഞ്ഞേവ വുത്തം അലജ്ജിലക്ഖണം, സാമണേരാദീനം, പന ഗഹട്ഠാനഞ്ച സാധാരണവസേന യഥാസകം സിക്ഖാപദവീതിക്കമനപടിഗൂഹനാദിതോ വേദിതബ്ബം. ലജ്ജിലക്ഖണേപി ഏസേവ നയോ. കിഞ്ചാപി ¶ കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേപി മദ്ദിത്വാ കരോന്തോ, കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞിതായ കരോന്തോപി തങ്ഖണികായ അലജ്ജിതായ ഏവം കരോന്തി. തഥാപി കുക്കുച്ചാദിഭേദേ വിസും ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

വജ്ജിപുത്തകാ ദസവത്ഥുദീപകാ. പരൂപഹാരഅഞ്ഞാണകങ്ഖാപരവിതാരണാദിവാദാതി ഏത്ഥ അരഹത്തം പടിജാനന്താനം കുഹകാനം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ദിസ്വാ ‘‘മാരകായികാ ദേവതാ അസുചിം ഉപസംഹരന്തീ’’തിഗാഹിനോ പരൂപഹാരവാദാ നാമ. അരഹതോ സബ്ബേസം ഇത്ഥിപുരിസാദീനം നാമാദിഅജാനനേ അഞ്ഞാണം, തത്ഥ സന്നിട്ഠാനഭാവേന കങ്ഖാ, പരതോ സുത്വാ നാമാദിജാനനേന പരവിതാരണോ അത്ഥീതിവാദിനോ അഞ്ഞാണവാദാ, കങ്ഖാവാദാ, പരവിതാരണവാദാ ച തേസം, മഹാസങ്ഘികാദീനഞ്ച വിഭാഗോ കഥാവത്ഥുപ്പകരണേ വുത്തോ.

ചത്താരോ മഗ്ഗാ ച ഫലാനി ചാതി ഏത്ഥ ച-കാരേന അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാപി സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം. കേചീതി പരിയത്തിധരാ ധമ്മകഥികാ. പുന കേചീതി പടിപത്തിധരാ പംസുകൂലികത്ഥേരാ. ഇതരേ പനാതിആദീസു അയം അധിപ്പായോ – ധമ്മകഥികത്ഥേരാ പന പംസുകൂലികത്ഥേരേഹി ആഭതം സുത്തം സുത്വാ –

‘‘യാവ ¶ തിട്ഠന്തി സുത്തന്താ, വിനയോ യാവ ദിപ്പതി;

താവ ദക്ഖന്തി ആലോകം, സൂരിയേ അബ്ഭുട്ഠിതേ യഥാ.

‘‘സുത്തന്തേസു അസന്തേസു, പമുട്ഠേ വിനയമ്ഹി ച;

തമോ ഭവിസ്സതി ലോകേ, സൂരിയേ അത്ഥങ്ഗതേ യഥാ.

‘‘സുത്തന്തേ രക്ഖിതേ സന്തേ, പടിപത്തി ഹോതി രക്ഖിതാ;

പടിപത്തിയം ഠിതോ ധീരോ, യോഗക്ഖേമാ ന ധംസതീ’’തി. (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൩൦) –

ഇദം സുത്തം ആഹരിത്വാ അത്തനോവ വാദം പതിട്ഠപേന്താ പാരാജികാനാപജ്ജനവസേന ഠിതാ പടിപത്തിസങ്ഗഹിതാ പരിയത്തിയേവ മൂലന്തി ആഹംസൂതി. തേനാഹ ‘‘സചേ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ ചത്താരി പാരാജികാനി രക്ഖണകാ…പേ… സാസനം വുഡ്ഢിം വിരുള്ഹിം ഗമയിസ്സന്തീ’’തി. ഏതേന ച പരിക്ഖീണേ കാലേ ലജ്ജിഗണം അലഭന്തേന വിനയധരേന അലജ്ജിനോപി പകതത്തേ സങ്ഗഹേത്വാ തേഹി സഹ ധമ്മാമിസസമ്ഭോഗം സംവാസം കരോന്തേന ബഹൂ കുലപുത്തേ ഉപസമ്പാദേത്വാ സാസനം ¶ പഗ്ഗഹേതും വട്ടതീതി ഇദം സിജ്ഝതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഗരഹിതുകാമതാ, ഉപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ സിക്ഖാപദവിവണ്ണനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

വിലേഖനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൪൪. തതിയേ പാളിയം കോ പന വാദോ ഭിയ്യോതി തേഹി അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി ദിട്ഠദ്വത്തിവാരതോ ഭിയ്യോ പന വിത്ഥാരേന ഉദ്ദിസിയമാനേ പാതിമോക്ഖേ നിസിന്നപുബ്ബതാ അത്ഥി ചേ, തത്ഥ കിമേവ വത്തബ്ബം, ആപത്തിമോക്ഖോ നത്ഥി ഏവാതി അധിപ്പായോ. തഞ്ച യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോതി തന്തി കാരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തായാതി അത്ഥോ. യഥാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ഠിതോ, തഥാ തായ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി. മോഹാരോപനം, തിക്ഖത്തും സുതഭാവോ, മോഹേതുകാമസ്സ മോഹനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

മോഹനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫൧. ചതുത്ഥേ ¶ പാളിയം കായപടിബദ്ധേന വാതി ഏത്ഥ പാസാണാദിനിസ്സഗ്ഗിയപഹാരോപി സങ്ഗഹിതോ.

൪൫൨. രത്തചിത്തോതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന വുത്തം. മേഥുനരാഗേന പന പഹാരതോ പുരിസാദീസു ദുക്കടമേവ. മോക്ഖാധിപ്പായേന ദണ്ഡകോടിയാ സപ്പാദിം ഘട്ടേത്വാ മണ്ഡൂകാദിം മോചേന്തസ്സപി അനാപത്തി ഏവ. കുപിതതാ, ഉപസമ്പന്നസ്സ ന മോക്ഖാധിപ്പായേന പഹാരോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

പഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫൭. പഞ്ചമേ ¶ ന പഹരിതുകാമതായ ദിന്നത്താ ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ കിമിദം ദുക്കടം, പഹാരപച്ചയാ, ഉദാഹു ഉഗ്ഗിരണപച്ചയാതി? ഉഗ്ഗിരണപച്ചയാവ, ന പഹാരപച്ചയാ. ന ഹി പഹരിതുകാമതായ അസതി തപ്പച്ചയാ കാചി ആപത്തി യുത്താ, ഉഗ്ഗിരണസ്സ പന അത്തനോ സഭാവേന അസണ്ഠിതത്താ തപ്പച്ചയാ പാചിത്തിയം ന ജാതം, അസുദ്ധചിത്തേന കതപയോഗത്താ ച ഏത്ഥ അനാപത്തി ന യുത്താതി ദുക്കടം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൪൫൮. പുബ്ബേതി അനന്തരസിക്ഖാപദേ. സേസം അനന്തരസദിസമേവ.

തലസത്തികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൫൯. ഛട്ഠേ ‘‘അത്തപരിത്താണം കരോന്താ’’തി ഇദം ന ച വേരമൂലികാ അനുദ്ധംസനാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അനുദ്ധംസനക്ഖണേ പന കോപചിത്തമേവ ഉപ്പജ്ജതി. തേനേവ ‘‘ദുക്ഖവേദന’’ന്തി വുത്തം. സേസം വുത്തനയമേവ.

അമൂലകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. കുക്കുച്ചുപ്പാദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൪൬൪. സത്തമേ ¶ ഉപസമ്പന്നസ്സ അഫാസുകാമതാ, കുക്കുച്ചുപ്പാദനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

കുക്കുച്ചുപ്പാദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൧. അട്ഠമേ സുയ്യതീതി സുതി, വചനം. തസ്സാ സമീപം ഉപസ്സുതി. സുയ്യതി ഏത്ഥാതി സുതീതി ഏവഞ്ഹി അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ സവനട്ഠാനസമീപേ അഞ്ഞസ്മിം അസ്സവനട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ആപജ്ജതി. അട്ഠകഥായഞ്ച ഉപസ്സുതി-സദ്ദസ്സേവ അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘യത്ഥ ഠത്വാ’’തിആദി വുത്തം, ന സുതി-സദ്ദമത്തസ്സ.

൪൭൩. ഏകപരിച്ഛേദാനീതി ¶ കദാചി അകിരിയതോ, കദാചി കിരിയതോ സമുട്ഠാനസാമഞ്ഞേന വുത്തം. ഉപസമ്പന്നേന ചോദനാധിപ്പായോ, സവനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ഉപസ്സുതിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൪. നവമേ ധമ്മകമ്മതാ, ജാനനം, ഛന്ദം ദത്വാ ഖിയ്യനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

ഖിയ്യനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൮൧. ദസമേ വിനിച്ഛയകഥായ ധമ്മികതാ, തം ഞത്വാ കമ്മതോ പട്ഠായ ഏകസീമട്ഠസ്സ സമാനസംവാസികസ്സ ഹത്ഥപാസവിജഹനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

പക്കമനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൮൪. ഏകാദസമേ ¶ ഉപസമ്പന്നസ്സ ധമ്മേന ലദ്ധസമ്മുതിതാ, സങ്ഘേന സദ്ധിം ചീവരം ദത്വാ ഖിയ്യിതുകാമതായ ഖിയ്യനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ദുബ്ബലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതോ സഹധമ്മികവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.

൪൯൯. നവമവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ പാളിയം സംസുദ്ധഗഹണികോതി ഏത്ഥ ഗഹണീതി ഗബ്ഭാസയസഞ്ഞിതോ മാതു കുച്ഛിപ്പദേസോ, പുരിസന്തരസുക്കാസമ്ഫുട്ഠതായ സംസുദ്ധഗഹണികോ. അഭിസിത്തഖത്തിയതാ, ഉഭിന്നമ്പി സയനിഘരതോ അനിക്ഖന്തതാ, അപ്പടിസംവിദിതസ്സ ഇന്ദഖീലാതിക്കമോതി തീണി അങ്ഗാനി.

അന്തേപുരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൦൬. ദുതിയേ ആവസഥസ്സാതി ഏത്ഥ അന്തോആരാമേ വാ ഹോതു അഞ്ഞത്ഥ വാ, യത്ഥ കത്ഥചി അത്തനോ വസനട്ഠാനം ആവസഥോ നാമ. ഛന്ദേനപി ഭയേനപീതി വഡ്ഢകിആദീസു ഛന്ദേന, രാജവല്ലഭേസു ഭയേന. ആകിണ്ണമനുസ്സേപി ജാതേ…പേ… ആസങ്കന്തീതി തസ്മിം നിമ്മനുസ്സട്ഠാനേ പച്ഛാ ആകിണ്ണമനുസ്സേ ജാതേപി വിസരിത്വാ ഗമനകാലേ അഞ്ഞസ്സ അദിട്ഠത്താ തമേവ ഭിക്ഖും ആസങ്കന്തി. പതിരൂപം നാമ കപ്പിയഭണ്ഡേ സയം പംസുകൂലം ഗഹേത്വാ അകപ്പിയഭണ്ഡേ പതിരൂപാനം ഉപാസകാദീനം ¶ ദസ്സേത്വാ ചേതിയാദിപുഞ്ഞേ നിയോജനം വാ ദാപേത്വാ നിരപേക്ഖഗമനം വാ. സമാദപേത്വാതി യാചിത്വാ. പരസന്തകതാ, വിസ്സാസഗ്ഗാഹപംസുകൂലസഞ്ഞാനം അഭാവോ, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ ഉഗ്ഗഹണാദി ചാതി തീണി അങ്ഗാനി.

൩. വികാലഗാമപ്പവിസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൦൮. തതിയേ പാളിയം ഭയകഥന്തി രാജചോരാദിഭയം വാ രോഗാമനുസ്സദുബ്ഭിക്ഖകന്താരാദിഭയം വാ ആരബ്ഭ പവത്തം. വിസിഖാകഥന്തി സുനിവിട്ഠാദിവീഥികഥം. കുമ്ഭട്ഠാനകഥന്തി ഉദകതിത്ഥകഥം, കുമ്ഭദാസീകഥം വാ. പുബ്ബപേതകഥന്തി അതീതഞാതികഥം. നാനത്തകഥന്തി വുത്താഹി, വക്ഖമാനാഹി ച വിമുത്തം നാനാസഭാവം ¶ നിരത്ഥകകഥം. ലോകക്ഖായികന്തി ‘‘അയം ലോകോ കേന നിമ്മിതോ’’തിആദിനാ ലോകസഭാവക്ഖാനവസേന പവത്തനകഥാ. ഏവം സമുദ്ദക്ഖായികാ വേദിതബ്ബാ. ഇതി ഭവോ ഇതി അഭവോതി യം വാ തം വാ നിരത്ഥകകാരണം വത്വാ പവത്തിതകഥാ ഇതിഭവാഭവകഥാ. ഏത്ഥ ച ഭവോ സസ്സതം, വുഡ്ഢി, കാമസുഖഞ്ചാതി തിവിധോ, അഭവോ തബ്ബിപരീതവസേന. ഇതി ഇമായ ഛബ്ബിധായ ഇതിഭവാഭവകഥായ സദ്ധിം ദ്വത്തിംസതിരച്ഛാനകഥാ നാമ ഹോന്തി. അഥ വാ പാളിയം സരൂപതോ അനാഗതാപി അരഞ്ഞപബ്ബതനദീദീപകഥാ ഇതി-സദ്ദേന സങ്ഗഹേത്വാ ദ്വത്തിംസതിരച്ഛാനകഥാതി വുച്ചന്തി. ഇതി വാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ പകാരത്ഥേ. വാ-സദ്ദോ വികപ്പത്ഥേ. തസ്മാ ഏവം പകാരം ഇതോ അഞ്ഞം വാ താദിസം നിരത്ഥകകഥം കഥേതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

൫൧൨. ഉസ്സാഹം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ വിഹാരം ഗച്ഛന്താതി ഏത്ഥ ഗാമൂപചാരതോ ബഹി നിക്ഖന്തേ അന്തരാരാമാദീനമുപചാരം പവിട്ഠേ സന്ധായ വുത്തം. ഗാമൂപചാരബ്ഭന്തരേ പന പടിപസ്സദ്ധുസ്സാഹാനമ്പി പുന തമേവ വാ അഞ്ഞം വാ ഗാമം പവിസിതുകാമതായ സതി ആപുച്ഛനകിച്ചം നത്ഥി. ‘‘കുലഘരേ വാ…പേ… ഗന്തബ്ബ’’ന്തി ഇദം പന പുരേഭത്തം പവിട്ഠാനം വികാലേ സഞ്ജാതേ വികാലേ ഗാമപ്പവേസസ്സ ആപുച്ഛിതബ്ബതായ വുത്തം. അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനാതി ദുതിയലേഡ്ഡുപാതം സന്ധായ വുത്തം.

൫൧൫. അന്തരാരാമന്തിആദീസൂതി ഏത്ഥ ഉസ്സവദിവസാദീസു മനുസ്സേഹി ഗാമേ പദക്ഖിണം കാരേന്തം ജിനബിമ്ബാദിം പൂജേതുകാമേഹി വാ രോഗവൂപസമാദിയത്ഥം മനുസ്സേഹി യാചിതേഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സുപ്പടിച്ഛന്നാദിവിധിം അകത്വാപി വീഥിമജ്ഝേനേവ ഗാമം പദക്ഖിണം കാതും വട്ടതീതി വദന്തി, തം ന ¶ ഗഹേതബ്ബം അനാപത്തിവാരേ അവുത്തത്താ, ‘‘മഗ്ഗാ അനോക്കമിത്വാ…പേ… പാചിത്തിയ’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. വികാലഗാമപ്പവേസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പടിക്ഖിത്തത്താ ച. വേസാലിം അനുപരിയായിത്വാ പരിത്തം കരോന്തേനാപി ആനന്ദത്ഥേരേന സുപ്പടിച്ഛന്നതാദിം അകോപേന്തേനേവ, അപഞ്ഞത്തേ വാ സിക്ഖാപദേ കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കേചി പന ‘‘അന്തരാരാമാദിഗാമന്തരേ ഠിതേഹി ഗരുട്ഠാനീയാനം പച്ചുഗ്ഗമനാനുഗ്ഗമനാദിവസേന ഗാമവീഥിം ഓതരിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തമ്പി അന്തരഘരം പവിസന്തം പതി കാതും ന വട്ടതി ഏവ. അന്തരാരാമാദികപ്പിയഭൂമിം പന ഉദ്ദിസ്സ ഗച്ഛന്തം പതി കാതും വട്ടതീതി ഖായതി, വീമംസിതബ്ബം. സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛനാ ¶ , അനനുഞ്ഞാതകാരണാ വികാലേ ഗാമപ്പവേസോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

വികാലഗാമപ്പവിസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൨൦. ചതുത്ഥേ പാളിയം വാസിജടേതി വാസിദണ്ഡകേ. അട്ഠിമയാദിസൂചിഘരതാ, കരണകാരാപനാദിവസേന അത്തനോ പടിലാഭോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

സൂചിഘരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൨൧. പഞ്ചമേ പാളിയം ആസയതോ, ഭിക്ഖവേ, മോഘപുരിസോ വേദിതബ്ബോതി ഹീനജ്ഝാസയവസേന അയം തുച്ഛപുരിസോതി ഞാതബ്ബോ, ഹീനായ പച്ചയേ ലോലതായ പുഗ്ഗലസ്സ തുച്ഛതാ ഞാതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ, ഇതോ പരേസു ച പഞ്ചസു അത്തനാ കാരാപിതസ്സ പടിലാഭേ ഏവ പാചിത്തിയം. പരിഭോഗേ പനസ്സ, അഞ്ഞേസഞ്ച ദുക്കടമേവ. പമാണാതിക്കന്തമഞ്ചപീഠതാ, അത്തനോ കരണകാരാപനവസേന പടിലാഭോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

മഞ്ചപീഠസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൨൬. ഛട്ഠേ ¶ പോടകിതൂലന്തി തിണഗച്ഛജാതികാനം തൂലം. സേസം വുത്തനയമേവ.

തൂലോനദ്ധസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൩൧-൫൩൬. സത്തമേ ¶ നിസീദനസ്സ പമാണാതിക്കന്തതാ, അത്തനോ കരണാദിനാ പടിലാഭോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

നിസീദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൩൭-൫൪൭. ഇമിനാ നയേന അട്ഠമനവമദസമേസുപി അങ്ഗാനി വേദിതബ്ബാനി. സേസം സബ്ബത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

൧. പഠമപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൫൫൩. പാടിദേസനീയേസു ¶ ¶ പഠമേ പടിദേസേതബ്ബാകാരദസ്സനന്തി ഏവം ആപത്തിം നവകസ്സ സന്തികേ ദേസേതബ്ബാകാരദസ്സനം. ഇമിനാ ലക്ഖണേന സമ്ബഹുലാനം ആപത്തീനമ്പി വുഡ്ഢസ്സ സന്തികേ ച ദേസേതബ്ബാകാരോ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി. തത്രായം നയോ – ‘‘ഗാരയ്ഹേ, ആവുസോ, ധമ്മേ ആപജ്ജിം അസപ്പായേ പാടിദേസനീയേ’’തി ഏവം സമ്ബഹുലാസു. വുഡ്ഢസ്സ പന സന്തികേ ‘‘ഗാരയ്ഹം, ഭന്തേ, ധമ്മം…പേ… ഗാരയ്ഹേ, ഭന്തേ, ധമ്മേ’’തി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ അസപ്പായന്തി സഗ്ഗമോക്ഖന്തരായകരന്തി അത്ഥോ. അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ അന്തരഘരേ ഠിതായ ഹത്ഥതോ സഹത്ഥാ യാവകാലികഗ്ഗഹണം, അജ്ഝോഹരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

പഠമപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൫൮. ദുതിയേ പരിപുണ്ണൂപസമ്പന്നായ അനനുഞ്ഞാതാകാരേന വോസാസനാ, അനിവാരേത്വാ ഭോജനജ്ഝോഹാരോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൫൬൩. തതിയേ സേക്ഖസമ്മതതാ, ഘരൂപചാരേ അനിമന്തിതതാ, ഗിലാനസ്സ അനിച്ചഭത്താദിം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

൫൭൦. ചതുത്ഥേ സാസങ്കാരഞ്ഞസേനാസനതാ, അനനുഞ്ഞാതം യാവകാലികം അപ്പടിസംവിദിതം അജ്ഝാരാമേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അഗിലാനസ്സ അജ്ഝോഹരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി. സേസം ഉത്താനമേവ.

പാടിദേസനീയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൫൭൬. സേഖിയേസു ¶ ¶ യസ്മാ വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൫൬ ആദയോ) വുത്തവത്താനിപി സിക്ഖിതബ്ബത്താ സേഖിയാനേവ, തസ്മാ പാരാജികാദീസു വിയേത്ഥ പാളിയം പരിച്ഛേദോ ന കതോ. ചാരിത്തനയദസ്സനത്ഥഞ്ച ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഓലമ്ബേന്തോ നിവാസേയ്യ, ദുക്കട’’ന്തി അവത്വാ ‘‘സിക്ഖാ കരണീയാ’’തി സബ്ബത്ഥ പാളി ആരോപിതാ. പദഭാജനേ പന ‘‘ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ സബ്ബത്ഥ അനാദരിയകരണേ ദുക്കടം വേദിതബ്ബം.

അട്ഠങ്ഗുലമത്തന്തി മത്ത-സദ്ദേന തതോ കിഞ്ചി അധികം, ഊനമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. തേനേവ നിസിന്നസ്സ ചതുരങ്ഗുലമത്തമ്പി വുത്തം. ന ഹി നിസിന്നസ്സ ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണം, ഠിതസ്സ അട്ഠങ്ഗുലമേവാതി സക്കാ നിയമേതും ഊനാധികത്തസമ്ഭവതോ. തസ്മാ യഥാ സാരുപ്പം ഹോതി ഏവം അട്ഠങ്ഗുലാനുസാരേന നിവാസനഞ്ഞേവ അധിപ്പേതന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സുക്ഖജങ്ഘോ വാ’’തിആദി. കുരുന്ദിയം ‘‘അജാനന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി ആദരം കത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി അജാനനം സന്ധായ വുത്തം. തേനാപി നിരന്തരം നിവാസനപാരുപനവത്തം സിക്ഖിതബ്ബം, അസിക്ഖിതോ അനാദരിയമേവ. പരിമണ്ഡലഗ്ഗഹണേന ഉക്ഖിപിത്വാ നിവാസനമ്പി പടിക്ഖിത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉക്ഖിപിത്വാ വാ ഓതാരേത്വാ വാ’’തി.

സചിത്തകന്തി വത്ഥുവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകം. സാരത്ഥദീപനിയം പന ഉപതിസ്സത്ഥേരവാദനയേന ലോകവജ്ജത്തം ഗഹേത്വാ ‘‘വത്ഥുവിജാനനചിത്തേന, പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേന ച സചിത്തക’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. സേഖിയകണ്ഡ ൩.൫൭൬) വുത്തം. തത്ഥ ച വത്ഥുവിജാനനം വിസും ന വത്തബ്ബം. പണ്ണത്തിവിജാനനേന തസ്സാപി അന്തോഗധഭാവതോ ഇദം വത്ഥും ഏവം വീതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തീതി വിജാനന്തോ ഹി പണ്ണത്തിം വിജാനാതീതി വുച്ചതി. ഉപതിസ്സത്ഥേരവാദേ ചേത്ഥ പണ്ണത്തിം അജാനിത്വാ അപരിമണ്ഡലനിവാസനാദിവത്ഥുമേവ ¶ ജാനന്തസ്സ പണ്ണത്തിവീതിക്കമാനാദരിയാഭാവാ സബ്ബസേഖിയേസു അനാപത്തി ഏവ അഭിമതാ, തഞ്ച ന യുത്തം കോസമ്ബക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൪൫൧ ആദയോ) വച്ചകുടിയം ഉദകാവസേസം ഠപേന്തസ്സ പണ്ണത്തിവിജാനനാഭാവേപി ആപത്തിയാ വുത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം ആപന്നോ ഹോതി ¶ …പേ… സോ അപരേന സമയേന തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി ഹോതീ’’തിആദി (മഹാവ. ൪൫൧). അട്ഠകഥായഞ്ചസ്സ ‘‘ത്വം ഏത്ഥ ആപത്തിഭാവം ന ജാനാസീതി, ആമ ന ജാനാമീതി. ഹോതു ആവുസോ, ഏത്ഥ ആപത്തീതി, സചേ ഹോതി, ദേസേസ്സാമീതി. സചേ പന തേ, ആവുസോ, അസഞ്ചിച്ച അസതിയാ കതം, നത്ഥി ആപത്തീതി. സോ തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി അഹോസീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൪൫൧) വുത്തം, തഥാ ‘‘അധമ്മവാദീതി ഉക്ഖിത്താനുവത്തകേസു അഞ്ഞതരോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൪൫൭-൪൫൮) ച വുത്തം. ഖന്ധകവത്താനഞ്ഹി സേഖിയത്താ തത്ഥ വുത്തോ നയോ ഇമേസം, ഇധ വുത്തോ ച തേസം സാധാരണോവ ഹോതീതി. തേനേവ ‘‘അസഞ്ചിച്ച അസതിയാ കതം, നത്ഥി ആപത്തീ’’തി ഏവം ഇധ വുത്തോ ആപത്തിനയോ തത്ഥാപി ദസ്സിതോ. തസ്മാ ഫുസ്സദേവത്ഥേരവാദേ ഏവ ഠത്വാ വത്ഥുവിജാനനചിത്തേനേവ സബ്ബസേഖിയാനി സചിത്തകാനി, ന പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേന. ഭിയ്യോകമ്യതായസൂപബ്യഞ്ജനപടിച്ഛാദനഉജ്ഝാനസഞ്ഞീതി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ലോകവജ്ജാനി അകുസലചിത്താനി, സേസാനി പണ്ണത്തിവജ്ജാനി, തിചിത്താനി, തിവേദനാനി ചാതി ഗഹണമേവ യുത്തതരം ദിസ്സതി. തേനേവേത്ഥ ‘‘അസഞ്ചിച്ചാതി പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഓലമ്ബേത്വാ നിവാസേസ്സാമീതി ഏവം അസഞ്ചിച്ചാ’’തിആദിനാ വത്ഥുഅജാനനവസേനേവ അനാപത്തിവണ്ണനാ കതാ, ന പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തവസേന.

അപിച ‘‘യസ്സ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തം ലോകവജ്ജ’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) ഇമിനാ ലക്ഖണവചനേനാപി ചേതം സിജ്ഝതി. വത്ഥുവിജാനനചിത്തവസേനേവ ഹേത്ഥ ‘‘സചിത്തകപക്ഖേ’’തി വുത്തം. ഇതരഥാ പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തവസേന സബ്ബസിക്ഖാപദാനമ്പി സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തസ്സ അകുസലത്തനിയമേന ലോകവജ്ജത്തപ്പസങ്ഗതോ പണ്ണത്തിവജ്ജമേവ ന സിയാ, ഇദഞ്ച വചനം നിരത്ഥകം സിയാ ഇമിനാ വചനേന നിവത്തേതബ്ബസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അഭാവാ. ന ച സേഖിയേസു വത്ഥുവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം പാണാതിപാതാദീസു വിയ അകുസലമേവാതി നിയമോ അത്ഥി, യേനേത്ഥ ലോകവജ്ജതാ പസജ്ജേയ്യ, ‘‘അനാദരിയം പടിച്ചാ’’തി ചേതം പാളിവചനം വത്ഥും ജാനിത്വാ തീഹി ചിത്തേഹി വീതിക്കമമേവ അനാദരിയം കത്വാ വുത്തം, ന പണ്ണത്തിം ജാനിത്വാ അകുസലചിത്തേനേവ വീതിക്കമന്തി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ഖന്ധകപാളിയാ, അട്ഠകഥായഞ്ച പുബ്ബാപരഞ്ച വിരുജ്ഝനതോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. യഥാ വാ ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ ഏത്ഥ അധിപ്പായോ ഗവേസിതബ്ബോ. അനാദരിയം, അനാപത്തികാരണാഭാവോ ¶ , അപരിമണ്ഡലനിവാസനന്തി ¶ ഇമാനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സബ്ബത്ഥ. കേവലം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തപടിപക്ഖകരണവസേന തതിയങ്ഗയോജനമേവ വിസേസോ.

൫൭൭. ദുതിയാദീസു ഗിഹിപാരുതന്തി സേതപടപാരുതാദി. വിഹാരേപീതി സങ്ഘസന്നിപാതബുദ്ധുപട്ഠാനാദികാലം സന്ധായ വുത്തം.

൫൭൮. ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാതിആദി പടിച്ഛാദനവിധിദസ്സനം. ഗീവം പടിച്ഛാദേത്വാതിആദിനാ വുത്തത്താ സഞ്ചിച്ച ഗീവം, മണിബന്ധനഞ്ച അപ്പടിച്ഛാദേന്തസ്സ ആപത്തി. ഏത്ഥാപി പരിമണ്ഡലസിക്ഖാപദസ്സ സാധാരണത്താ ജാണുമണ്ഡലതോ ഹേട്ഠാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം ഓതാരേത്വാ അനോലമ്ബേത്വാ പരിമണ്ഡലമേവ പാരുപിതബ്ബം.

൫൭൯. വിവരിത്വാ നിസീദതോതി വിഹാരേ വിയ ഏകംസപാരുപനം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘വാസത്ഥായ ഉപഗതസ്സാ’’തി വുത്തത്താ വാസാധിപ്പായം വിനാ ധമ്മദേസനപരിത്തഭണനാദിഅത്ഥായ സുചിരമ്പി നിസീദന്തേന സബ്ബം അന്തരഘരവത്തം പൂരേന്തേനേവ നിസീദിതബ്ബം. നിസീദനപടിസംയുത്തേസു ഏവ ച സിക്ഖാപദേസു ‘‘വാസൂപഗതസ്സാ’’തി അനാപത്തിയാ വുത്തത്താ വാസത്ഥായ അന്തരഘരം ഉപഗച്ഛന്തേനാപി സുപ്പടിച്ഛന്നതാദിസബ്ബം അകോപേന്തേനേവ ഗന്തബ്ബം. ‘‘വാസൂപഗതസ്സാ’’തി ഹി വുത്തം, ന പന ഉപഗച്ഛമാനസ്സാതി. കേചി പന ‘‘ഏകേകസ്മിം പഠമം ഗന്ത്വാ വാസപരിഗ്ഗഹേ കതേ തതോ അഞ്ഞേഹി യഥാസുഖം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘‘ഗേഹസ്സാമികേഹി ‘യാവ തുമ്ഹേ നിവസിസ്സഥ, താവ തുമ്ഹാകം ഇമം ഗേഹം ദേമീ’തി ദിന്നേ അഞ്ഞേഹി അവാസാധിപ്പായേഹി അന്തരാരാമേ വിയ യഥാസുഖം ഗന്തും, നിസീദിതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം സബ്ബം ന ഗഹേതബ്ബം തഥാവചനാഭാവാ, ദാനലക്ഖണാഭാവാ, താവത്തകേന വിഹാരസങ്ഖ്യാനുപഗമനതോ ച. ‘‘യാവ നിസീദിസ്സഥ, താവ തുമ്ഹാകം ഇമം ഗേഹം ദേമീ’’തി ദേന്തോപി ഹി താവകാലികമേവ ദേതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ.

൫൮൨. ചതുഹത്ഥപ്പമാണന്തി വഡ്ഢകീഹത്ഥം സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി.

൫൮൪. ഉക്ഖിത്തചീവരോ ¶ ഹുത്വാതി കടിതോ ഉദ്ധം കായബന്ധനാദിദസ്സനവസേനേവുക്ഖിപനം സന്ധായ വുത്തം പിണ്ഡായ ചരതോ പത്തഗ്ഗഹണാദിമത്തസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ. തേനേവ ‘‘നിസിന്നകാലേ പന ധമകരണ’’ന്തിആദി വുത്തം. നിസിന്നകാലേ ഹി ഖന്ധേ ലഗ്ഗപത്തത്ഥവികാദിതോ ധമകരണം നീഹരന്തസ്സ കടിതോ ഉദ്ധമ്പി ദിസ്സതി, തഥാ അദസ്സേത്വാ നീഹരിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ആസനേ നിസീദന്തസ്സാപി ¶ ച പാരുപിതചീവരം കിഞ്ചി ഉക്ഖിപിത്വാ സങ്ഘാടിം ജങ്ഘപിണ്ഡേഹി അനുക്ഖിപിത്വാവ നിസീദിതബ്ബം. ഇമസ്മിഞ്ഞേവ പന സിക്ഖാപദേ ‘‘വാസൂപഗതസ്സാ’’തി വുത്തത്താ നിസീദനപടിസംയുത്തേസു ഛട്ഠഅട്ഠമേസു അവുത്തത്താ വാസൂപഗതേനാപി സുസംവുതേന ഓക്ഖിത്തചക്ഖുനാവ നിസീദിതബ്ബം. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി തേസം വിസേസം അവത്വാ ഇധേവ ‘‘വാസൂപഗതസ്സ പന അനാപത്തീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഉക്ഖിത്തകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്താ.

പരിമണ്ഡലവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൮൬. ദുതിയവഗ്ഗാദിഉജ്ജഗ്ഘികഅപ്പസദ്ദേസു നിസീദനപടിസംയുത്തേസുപി വാസൂപഗതസ്സ അനാപത്തി ന വുത്താ, കായപ്പചാലകാദീസു ഏവ പന വുത്താ. പാളിപോത്ഥകേസു പനേതം കേസുചി പേയ്യാലേന ബ്യാമോഹിതത്താ ന സുട്ഠു വിഞ്ഞായതി. യത്ഥ ച അന്തരഘരേ ധമ്മം വാ ദേസേന്തസ്സ, പാതിമോക്ഖം വാ ഉദ്ദിസന്തസ്സ മഹാസദ്ദേന യാവപരിസസാവനേപി അനാപത്തി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം തഥാ ആനന്ദത്ഥേരമഹിന്ദത്ഥേരാദീഹി ആചരിതത്താ.

ഉജ്ജഗ്ഘികവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൦൩. പത്തേ ഗഹണസഞ്ഞാ അസ്സ അത്ഥീതി പത്തസഞ്ഞീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘പത്തേ സഞ്ഞം കത്വാ’’തി വുത്തം.

൬൦൪. ഓലോണീതി ഏകാ ബ്യഞ്ജനവികതി. കഞ്ജികതക്കാദിരസോതി കേചി. മംസരസാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അവസേസാ സബ്ബാപി ബ്യഞ്ജനവികതി സങ്ഗഹിതാ.

൬൦൫. സമഭരിതന്തി ¶ രചിതം. ഹേട്ഠാ ഓരോഹതീതി സമന്താ ഓകാസസമ്ഭവതോ ഹത്ഥേന സമം കരിയമാനം ഹേട്ഠാ ഭസ്സതി. പത്തമത്ഥകേ ഠപിതാനി പൂവാനി ഏവ വടംസകാകാരേന ഠപിതത്താ ‘‘പൂവവടംസക’’ന്തി വുത്താനി. കേചി പന ‘‘പത്തം ഗഹേത്വാ ഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം രചിത്വാ ദിയ്യമാനമേവ ഗണ്ഹതോ ആപത്തി, ഹത്ഥഗതേ ഏവ പന പത്തേ ദിയ്യമാനേ ഥൂപീകതമ്പി ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി ¶ വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബമേവ ‘‘സമതിത്തിക’’ന്തി ഭാവനപുംസകവസേന സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ.

൬൦൮. ചതുത്ഥവഗ്ഗാദീസു സപദാനന്തി ഏത്ഥ ദാനം വുച്ചതി അവഖണ്ഡനം, അപേതം ദാനതോ അപദാനം, സഹ അപദാനേന സപദാനം, അവഖണ്ഡനവിരഹിതം അനുപടിപാടിയാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘തത്ഥ തത്ഥ ഓധിം അകത്വാ’’തിആദി.

൬൧൧. വിഞ്ഞത്തിയന്തി സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം സന്ധായ വദതി. ‘‘വത്തബ്ബം നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ പാളിയാവ സബ്ബം വിഞ്ഞായതീതി ദസ്സേതി. തത്ഥ പാളിയം അസഞ്ചിച്ചാതിആദീസു വത്ഥുമത്തം ഞത്വാ ഭുഞ്ജനേന ആപത്തിം ആപജ്ജന്തസ്സേവ പുന പണ്ണത്തിം ഞത്വാ മുഖഗതം ഛഡ്ഡേതുകാമസ്സ യം അരുചിയാ പവിട്ഠം, തം അസഞ്ചിച്ച പവിട്ഠം നാമ, തത്ഥ അനാപത്തി. തദേവ പുന അഞ്ഞവിഹിതതായ വാ അവിഞ്ഞത്തമിദന്തിസഞ്ഞായ വാ ഭുഞ്ജനേ ‘‘അസതിയാ’’തി വുച്ചതി.

൬൧൩. ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി ഇദമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ സയം ഭുഞ്ജനേ ഏവ പഞ്ഞത്തത്താ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. പഞ്ചസഹധമ്മികാനം പന അത്ഥായ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനേ വിഞ്ഞാപേന്തോ വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ അട്ഠകഥാസു സുത്താനുലോമതോ വുത്തഅകതവിഞ്ഞത്തിദുക്കടതോ ന മുച്ചതി. സഞ്ചിച്ച ഭുഞ്ജനക്ഖണേ സയഞ്ച അഞ്ഞേ ച മിച്ഛാജീവതോ ന മുച്ചന്തീതി ഗഹേതബ്ബം.

൬൧൫. ‘‘കുക്കുടണ്ഡം അതിഖുദ്ദക’’ന്തി ഇദം അസാരുപ്പവസേന വുത്തം, അതിമഹന്തേ ഏവ ആപത്തീതി ദട്ഠബ്ബം. ഭുഞ്ജന്തേന പന ചോരാദിഭയം പടിച്ച മഹന്തമ്പി അപരിമണ്ഡലമ്പി ¶ കത്വാ സീഘം ഭുഞ്ജനവസേനേത്ഥ ആപദാ. ഏവമഞ്ഞേസുപി യഥാനുരൂപം ദട്ഠബ്ബം.

൬൧൭. അനാഹടേ ¶ കബളേ മുഖദ്വാരവിവരണേ പന പയോജനാഭാവാ ‘‘ആപദാസൂ’’തി ന വുത്തം. ഏവമഞ്ഞേസുപി ഈദിസേസു.

൬൧൮. സബ്ബം ഹത്ഥന്തി ഹത്ഥേകദേസാ അങ്ഗുലിയോ വുത്താ ‘‘ഹത്ഥമുദ്ദാ’’തിആദീസു വിയ, തസ്മാ ഏകങ്ഗുലിമ്പി മുഖേ പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി.

൬൨൭. പാളിയം സീതീകതോതി സീതപീളിതോ. സിലകബുദ്ധോതി പരിഹാസവചനമേതം. സിലകഞ്ഹി കിഞ്ചി ദിസ്വാ ‘‘ബുദ്ധോ അയ’’ന്തി വോഹരന്തി.

൬൨൮. ‘‘അങ്ഗുലിയോ മുഖേ പവേസേത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ സബ്ബം ഹത്ഥം അന്തോമുഖേ പക്ഖിപനസിക്ഖാപദസ്സപി പവിട്ഠങ്ഗുലിനില്ലേഹനേന ഇമസ്സപി സിക്ഖാപദസ്സ അനാപത്തിം ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി ഘനയാഗുആദീസു പത്തം ഹത്ഥേന, ഓട്ഠഞ്ച ജിവ്ഹായ നില്ലേഹിതും വട്ടതീതി അതിദിസതി. തസ്മാതി യസ്മാ ഘനയാഗുആദിവിരഹിതം നില്ലേഹിതും ന വട്ടതി.

൬൩൪. വിലീവച്ഛത്തന്തി വേണുപേസികാഹി കതം. മണ്ഡലബദ്ധാനീതി ദീഘസലാകാസു തിരിയം വലയാകാരേന സലാകം ഠപേത്വാ സുത്തേഹി ബദ്ധാനി ദീഘഞ്ച തിരിയഞ്ച ഉജുകമേവ സലാകായോ ഠപേത്വാ ദള്ഹബദ്ധാനി ചേവ തിരിയം ഠപേത്വാ ദീഘദണ്ഡകേഹേവ സങ്കോചാരഹം കത്വാ സുത്തേഹേവ തിരിയം ബദ്ധാനി. തത്ഥജാതകദണ്ഡകേന കതന്തി സഹ ദണ്ഡകേന ഛിന്നതാലപണ്ണാദീഹി കതം. ഛത്തപാദുകായാതി യസ്മിം ഛത്തദണ്ഡകോടിം പവേസേത്വാ ഛത്തം ഉജുകം ഠപേത്വാ ഹേട്ഠാ ഛായായ നിസീദന്തി, തിട്ഠന്തി വാ, താദിസേ ഛത്താധാരേ.

൬൩൭. ചാപോതി ¶ മജ്ഝേ വങ്കകാജദണ്ഡസദിസാ ധനുവികതി. കോദണ്ഡോതി വിദ്ധദണ്ഡാ ധനുവികതി.

സുരുസുരുവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൪൭. സത്തമവഗ്ഗേ ¶ രുക്ഖതോ പതിതോതി ഏകം ഓലമ്ബനസാഖം ഗഹേത്വാ പതിതോ. പാളിയാതി അത്തനോ ആചാരപ്പകാസകഗന്ഥസ്സ. ധീരത്ഥൂതി ധീ അത്ഥു, നിന്ദാ ഹോതൂതി അത്ഥോ. വിനിപാതനഹേതുനാതി വിനിപാതനസ്സ ഹേതുഭാവേന. ത്വന്തി ഉപയോഗത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, തം ഇച്ചേവ വാ പാഠോ. അസ്മാതി പാസാണോ.

൬൪൯. ന കഥേതബ്ബന്തി ഥേരേന അത്തനോ കങ്ഖാട്ഠാനസ്സ പുച്ഛിതത്താ വുത്തം. ദഹരസ്സ അത്ഥകോസല്ലം ഞാതും പുച്ഛിതേന ഉച്ചാസനേ നിസിന്നസ്സ ആചരിയസ്സ അനുയോഗദാനനയേന വത്തും വട്ടതി.

൬൫൨. ഖേളേന ചേത്ഥ സിങ്ഘാണികാപി സങ്ഗഹിതാതി ഏത്ഥ ഉദകഗണ്ഡുസകം കത്വാ ഉച്ഛുകചവരാദിഞ്ച മുഖേനേവ ഹരിതും ഉദകേസു ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ.

൬൫൫. അധികരണസമഥേസു ച ഇധ വത്തബ്ബം നത്ഥി.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

൧. ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൫൬. ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ¶ ¶ മിഗാരമാതുയാതി മിഗാരമാതു, വിസാഖായാതി അത്ഥോ. പാളിയം ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖുനീതി ഭിക്ഖുനീ, തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നാതി ഭിക്ഖുനീ’’തി ഇദം ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗപാളിയാ സമദസ്സനത്ഥം അട്ഠഗരുധമ്മപ്പടിഗ്ഗഹണേന ലദ്ധൂപസമ്പദം മഹാപജാപതിഗോതമിഞ്ചേവ തായ സഹ നിക്ഖന്താ ഭഗവതോ ആണായ ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ സന്തികേ ഏകതോഉപസമ്പന്നാ പഞ്ചസതസാകിയാനിയോ ച സന്ധായ വുത്തം. താ ഹി ഭഗവതാ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ യാചനായ പബ്ബജ്ജം അനുജാനന്തേന ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖുനിയോ, മമ സാസനേ തുമ്ഹേപി പവിസഥാ’’തി വുത്താ വിയ ജാതാ. സാകിയാനിയോ ഏവ സരണസീലാനി ദത്വാ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പാദിതത്താ ‘‘തീഹി സരണഗമനേഹി ഉപസമ്പന്നാ’’തി വുത്താ. ന ഹി ഏതാഹി അഞ്ഞാ ഏഹിഭിക്ഖുനിഭാവാദിനാ ഉപസമ്പന്നാ നാമ സന്തി. യം പന ഥേരീഗാഥാസു ഭദ്ദായ കുണ്ഡലകേസിയാ –

‘‘നിഹച്ച ¶ ജാണും വന്ദിത്വാ, സമ്മുഖാ അഞ്ജലിം അകം;

‘ഏഹി ഭദ്ദേ’തി മം അവോച, സാ മേ ആസൂപസമ്പദാ’’തി. (ഥേരീഗാ. ൧൦൯) –

‘‘ആയാചിതോ തദാ ആഹ, ‘ഏഹി ഭദ്ദേ’തി നായകോ;

തദാഹം ഉപസമ്പന്നാ, പരിത്തം തോയമദ്ദസ’’ന്തി. (അപ. ഥേരീ ൨.൩.൪൪) –

വുത്തം. തമ്പി ‘‘ഏഹി ത്വം ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ഉപസമ്പദഞ്ച ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഭഗവതോ ആണാ ഉപസമ്പദായ കാരണത്താ ഉപസമ്പദാ അഹോസീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം ഥേരീഗാഥാട്ഠകഥായം ‘‘ഏഹി ഭദ്ദേ, ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ¶ ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബജ്ജ ഉപസമ്പജ്ജസ്സൂതി മം അവച ആണാപേസി, സാ സത്ഥു ആണാ മയ്ഹം ഉപസമ്പദായ കാരണത്താ ഉപസമ്പദാ ആസി അഹോസീ’’തി (ഥേരീഗാ. അട്ഠ. ൧൧൧).

൬൫൭. സാധാരണപാരാജികേഹീതി മേഥുനാദീഹി ചതൂഹി. താനി, പന അഞ്ഞാനി ച സാധാരണസിക്ഖാപദാനി യസ്മാ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ വുത്തനിദാനവത്ഥാദീസു ഏവ സാധാരണവസേന പഞ്ഞത്താനി, പച്ഛാ പന താനി ഭിക്ഖുനീനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അനുജാനന്തേന ഭഗവതാ താസം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനാഭാവേന ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഛന്ദസോ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തിആദിനാ തദനുരൂപവസേന പരിവത്തേത്വാ അസാധാരണസിക്ഖാപദേഹി സദ്ധിം സംസന്ദേത്വാ ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖുദ്ദേസവസേന ഏകതോ സങ്ഗഹിതാനി. യസ്മാ ച നേസം ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ (പാരാ. ൪൪ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ സബ്ബോപി വിനിച്ഛയോ സക്കാ ഞാതും, തസ്മാ താനി വജ്ജേത്വാ അസാധാരണാനം ഏവ ഇധ വിഭങ്ഗോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബം.

൬൫൯. ഭിക്ഖൂനം ‘‘കായസംസഗ്ഗം സാദിയേയ്യാ’’തി അവത്വാ ‘‘സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ഭിക്ഖു ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. തബ്ബഹുലനയേനാതി കിരിയാസമുട്ഠാനസ്സേവ ബഹുലഭാവതോ, ഏതേന അകിരിയാസമുട്ഠാനാപി അയം ആപത്തി ഹോതീതി ദസ്സേതി. കിഞ്ചാപി ദസ്സേതി, മയം പനേത്ഥ ഏവം തക്കയാമ ‘‘കായസംസഗ്ഗക്ഖണേ സാദിയന്തിയാ കിരിയായ അഭാവേപി തതോ പുബ്ബേ പവത്തിതാനം പടിച്ഛന്നട്ഠാനഗമനഇങ്ഗിതാകാരദസ്സനാദികിരിയാനം വസേനേവ കിരിയാസമഉട്ഠാനമേവ, പരേഹി മഗ്ഗേ കരിയമാനുപക്കമേന നിച്ചലസ്സ സാദിയതോ സുക്കവിസ്സട്ഠി വിയ പുബ്ബപയോഗാഭാവേപി ¶ വാ തസ്മിഞ്ഞേവ ഖണേ പരൂപക്കമേന ജനിയമാനായ അത്തനോ കായചലനാദിസങ്ഖാതായ കിരിയായ, സാ ഹി സാദിയമാനേന തസ്സാ ചിത്തേനാപി സമുട്ഠിതാ കിരിയാ നാമ ഹോതി അവായമിത്വാ പരൂപക്കമേന മേഥുനസാദിയനേ വിയ, ഭിക്ഖൂനം പന പരൂപക്കമജനിതം കിരിയം അബ്ബോഹാരികം കത്വാ അത്തനാ കരിയമാനപയോഗവസേനേവ ‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാ’തി ഏവം വിസേസേത്വാവ സിക്ഖാപദസ്സ പഞ്ഞത്തത്താ സാദിയമാനേപി ന ദോസോ. ഇതരഥാ ഹി തബ്ബഹുലനയേനേത്ഥ കിരിയത്തേ ഗയ്ഹമാനേ അഞ്ഞേസമ്പി കിരിയാകിരിയസിക്ഖാപദാനം കിരിയത്തഗ്ഗഹണപ്പസങ്ഗോ സിയാ’’തി. തസ്മാ ¶ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. സാതി കിരിയാസമുട്ഠാനതാ. തഥേവാതി കായസംസഗ്ഗരാഗീ ഏവ.

ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. വജ്ജപടിച്ഛാദികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൬൬. ദുതിയേ പുരിമേനാതിആദി സുന്ദരീനന്ദായ വജ്ജപടിച്ഛാദനേ പഞ്ഞത്തതം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘അട്ഠന്ന’’ന്തി വുത്തത്താ വജ്ജപടിച്ഛാദനസ്സാപി പടിച്ഛാദനേ പാരാജികമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ധുരം നിക്ഖിത്തമത്തേ’’തി വുത്തത്താ പണ്ണത്തിം അജാനന്തിയാപി ‘‘ഇദം വജ്ജം ന പകാസേസ്സാമീ’’തി ഛന്ദേന ധുരം നിക്ഖേപക്ഖണേ പാരാജികന്തി ദട്ഠബ്ബം. തം പന പടിച്ഛാദനം യസ്മാ ‘‘പേസലാ ഞത്വാ ഗരഹിസ്സന്തീ’’തി ഭയേനേവ ഹോതി, ഭയഞ്ച കോധചിത്തസമ്പയുത്തം, തസ്മാ ഇദം ‘‘ദുക്ഖവേദന’’ന്തി വുത്തം. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജികകണ്ഡ ൩.൬൬൬) ‘‘കിഞ്ചാപി വജ്ജപടിച്ഛാദനം പേമവസേന ഹോതി, തഥാപി സിക്ഖാപദവീതിക്കമചിത്തം ദോമനസ്സിതമേവ ഹോതീ’’തി ഏവം പണ്ണത്തിവീതിക്കമചിത്തേനേവ ഛാദനം ദോമനസ്സത്തേ കാരണം വുത്തം, തം അകാരണം പണ്ണത്തിവിജാനനം വിനാപി ആപജ്ജിതബ്ബതോവ.

വജ്ജപടിച്ഛാദികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൭൫. ചതുത്ഥേ ¶ ലോകസ്സാദസങ്ഖാതം മിത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കാതബ്ബം സന്ഥവം. വുത്തമേവത്ഥം പരിയായന്തരേന ദസ്സേതും ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേനാ’’തി വുത്തം.

തിസ്സിത്ഥിയോ മേഥുനം തം ന സേവേതി യാ തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ, താസു വുത്തം തം മേഥുനം ന സേവേയ്യ. അനരിയപണ്ഡകേതി തയോ അനരിയേ, തയോ പണ്ഡകേ ച ഉപസങ്കമിത്വാ മേഥുനം ന സേവേതി അത്ഥോ. അനരിയാതി ¶ ചേത്ഥ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ അധിപ്പേതാ. ബ്യഞ്ജനസ്മിന്തി അത്തനോ വച്ചമുഖമഗ്ഗേപി. ഛേദോ ഏവ ഛേജ്ജം, പാരാജികം.

വണ്ണാവണ്ണോതി ദ്വീഹി സുക്കവിസ്സട്ഠി വുത്താ. ഗമനുപ്പാദനന്തി സഞ്ചരിത്തം. ‘‘മേഥുനധമ്മസ്സ പുബ്ബഭാഗത്താ പച്ചയോ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ കാരിയോപചാരേന കായസംസഗ്ഗോ മേഥുനധമ്മോതി വുത്തോതി ദസ്സേതി. സബ്ബപദേസൂതി സങ്ഘാടികണ്ണഗ്ഗഹണാദിപദേസു. കായസംസഗ്ഗരാഗോ, സഉസ്സാഹതാ, അട്ഠമവത്ഥുസ്സ പൂരണന്തി തീണേത്ഥ അങ്ഗാനി.

അട്ഠവത്ഥുകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. പഠമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൭൯. സങ്ഘാദിസേസകണ്ഡേ ¶ ¶ ‘‘ദുതിയസ്സ ആരോചേതീ’’തി ഏത്ഥാപി ദ്വീസുപി അഡ്ഡകാരകേസു യസ്സ കസ്സചി ദുതിയസ്സ കഥം യോ കോചി ആരോചേതീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി.

ഗതിഗതന്തി ചിരകാലപ്പവത്തം. ആപത്തീതി ആപജ്ജനം. ‘‘നിസ്സാരണീയ’’ന്തി ഇദം കത്തുഅത്ഥേ സിദ്ധന്തി ആഹ ‘‘നിസ്സാരേതീ’’തി. ആപന്നം ഭിക്ഖുനിം സങ്ഘതോ വിയോജേതി, വിയോജനഹേതു ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഗീവായേവാതി ആണത്തിയാ അഭാവതോ. തേസം അനത്ഥകാമതായാതി ‘‘ചോരോ’’തി വുത്തം മമ വചനം സുത്വാ കേചി ദണ്ഡിസ്സന്തി ജീവിതാ വോരോപേസ്സന്തീതി ഏവം സഞ്ഞായ. ഏതേന കേവലം ഭയേന വാ പരിക്ഖാരഗ്ഗഹണത്ഥം വാ സഹസാ ‘‘ചോരോ’’തി വുത്തേ ദണ്ഡിതേപി ന ദോസോതി ദസ്സേതി. രാജപുരിസാനഞ്ഹി ‘‘ചോരോ അയ’’ന്തി ഉദ്ദിസ്സ കഥനേ ഏവ ഗീവാ, ഭിക്ഖൂനം, പന ആരാമികാദീനം വാ സമ്മുഖാ ‘‘അസുകോ ചോരോ ഏവമകാസീ’’തി കേനചി വുത്തവചനം നിസ്സായ ആരാമികാദീസു രാജപുരിസാനം വത്വാ ദണ്ഡാപേന്തേസുപി ഭിക്ഖുസ്സ ന ഗീവാ രാജപുരിസാനം അവുത്തത്താ. യേസഞ്ച വുത്തം, തേഹി സയം ചോരസ്സ അദണ്ഡിതത്താതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ത്വം ഏതസ്സ സന്തകം അച്ഛിന്ദാ’’തി ആണത്തോപി ഹി സചേ അഞ്ഞേന അച്ഛിന്ദാപേതി, ആണാപകസ്സ അനാപത്തി വിസങ്കേതത്താ. ‘‘അത്തനോ വചനകര’’ന്തി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം. വചനം അകരോന്താനം രാജപുരിസാനമ്പി ‘‘ഇമിനാ ഗഹിതപരിക്ഖാരം ആഹരാപേഹി, മാ ചസ്സ ദണ്ഡം കരോഹീ’’തി ഉദ്ദിസ്സ വദന്തസ്സാപി ദണ്ഡേ ഗഹിതേപി ന ഗീവാ ഏവ ദണ്ഡഗ്ഗഹണസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ, ‘‘അസുകഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി ആണാപേത്വാ വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ പുന പടിക്ഖിപനേ (പാരാ. ൧൨൧) വിയ.

ദാസാദീനം ¶ സമ്പടിച്ഛനേ വിയ തദത്ഥായ അഡ്ഡകരണേ ഭിക്ഖൂനമ്പി ദുക്കടന്തി ആഹ ‘‘അകപ്പിയഅഡ്ഡോ നാമ ന വട്ടതീ’’തി. കേനചി പന ഭിക്ഖുനാ ഖേത്താദിഅത്ഥായ വോഹാരികാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ അഡ്ഡേ കതേപി തം ഖേത്താദിസമ്പടിച്ഛനേ വിയ സബ്ബേസം അകപ്പിയം ന ഹോതി പുബ്ബേ ഏവ സങ്ഘസ്സ സന്തകത്താ ¶ , ഭിക്ഖുസ്സേവ പന പയോഗവസേന ആപത്തിയോ ഹോന്തി. ദാസാദീനമ്പി പന അത്ഥായ രക്ഖം യാചിതും വോഹാരികേന പുട്ഠേന സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം കപ്പിയക്കമം വത്തും, ആരാമികാദീഹി ച അഡ്ഡം കാരാപേതുഞ്ച വട്ടതി ഏവ. വിഹാരവത്ഥാദികപ്പിയഅഡ്ഡം പന ഭിക്ഖുനോ സയമ്പി കാതും വട്ടതി.

ഭിക്ഖുനീനം വുത്തോതി രക്ഖം യാചന്തീനം ഭിക്ഖുനീനം വുത്തോ ഉദ്ദിസ്സഅനുദ്ദിസ്സവസേന രക്ഖായാചനവിനിച്ഛയോ, ന സബ്ബോ സിക്ഖാപദവിനിച്ഛയോ അസാധാരണത്താ സിക്ഖാപദസ്സ. തേനാഹ ‘‘ഭിക്ഖുനോപീ’’തിആദി. അനാകഡ്ഢിതായ അഡ്ഡകരണം, അഡ്ഡപരിയോസാനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

പഠമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൮൩. പാളിയം ദുതിയേ മല്ലഗണഭടിപുത്തഗണാദികന്തിആദീസു മല്ലരാജൂനം ഗണോ മല്ലഗണോ. ഭടിപുത്താ നാമ കേചി ഗണരാജാനോ, തേസം ഗണോ. കേചി പന ‘‘നാരായനഭത്തികോ പുഞ്ഞകാരഗണോ മല്ലഗണോ. തഥാ കുമാരഭത്തികോ ച ഗണോ ഭടിപുത്തഗണോ’’തിപി (സാരത്ഥ. ടീ. സംഘാദിസേസകണ്ഡ ൩.൬൮൩) വദന്തി. ധമ്മഗണോതി സാസനേ, ലോകേ വാ അനേകപ്പകാരപുഞ്ഞകാരകോ ഗണോ. ഗന്ധവികതികാരകോ ഗണോ ഗന്ധികസേണീ. പേസകാരാദിഗണോ ദുസ്സികസേണീ. കപ്പഗതികന്തി കപ്പിയഭാവഗതം, പബ്ബജിതപുബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൬൮൫. പാളിയം വുട്ഠാപേതീതി ഉപസമ്പാദേതി. അകപ്പഗതമ്പി പബ്ബാജേന്തിയാ ദുക്കടന്തി വദന്തി. ഖീണാസവായപി ആപജ്ജിതബ്ബതോ ‘‘തിചിത്ത’’ന്തി വുത്തം. ചോരിതാ, തം ഞത്വാ അനനുഞ്ഞാതകാരണാ വുട്ഠാപനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ദുതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൯൨. തതിയേ ¶ ¶ പരിക്ഖേപം അതിക്കാമേന്തിയാതി ഗാമന്തരസ്സ പരിക്ഖേപം അതിക്കാമേന്തിയാ. ‘‘ഗാമന്തരം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി ഹി വുത്തം. വികാലഗാമപ്പവേസനസിക്ഖാപദേ വിയ ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരം ഓക്കമന്തിയാ’’തി അവത്വാ ‘‘അതിക്കാമേന്തിയാ’’തി പാളിയം വുത്തത്താ ഗാമം പവിസന്തിയാ ഘരൂപചാരേ ഠിതസ്സ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസങ്ഖാതസ്സ ഉപചാരസ്സ അതിക്കമോ നാമ പഠമലേഡ്ഡുപാതട്ഠാനസങ്ഖാതസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനസ്സ അതിക്കമോ ഏവാതി ആഹ ‘‘പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം ഏകേന പാദേന അതിക്കമതീ’’തി.

മജ്ഝേതി ഗാമമജ്ഝേ. പച്ഛാതി അപരകാലേ. ‘‘ചതുഗാമസാധാരണത്താ’’തി ഇമിനാ വിഹാരതോ ചതൂസു ഗാമേസു യത്ഥ കത്ഥചി പവിസിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ കാരണമാഹ.

പരതീരമേവ അക്കമന്തിയാതി നദിം അനോതരിത്വാ ഓരിമതീരതോ ലങ്ഘിത്വാ വാ ആകാസാദിനാ വാ പരതീരമേവ അതിക്കാമേന്തിയാ. ഓരിമതീരമേവ ആഗച്ഛതി, ആപത്തീതി പാരഗമനായ ഓതിണ്ണത്താ വുത്തം.

താദിസേ അരഞ്ഞേതി ഇന്ദഖീലതോ ബഹിഭാവലക്ഖണേ അരഞ്ഞേ. ‘‘തേനേവാ’’തിആദിനാ ദസ്സനൂപചാരേ വിരഹിതേ സവനൂപചാരസ്സ വിജ്ജമാനത്തേപി ആപത്തി ഹോതീതി ദസ്സേതി. അഞ്ഞം മഗ്ഗം ഗണ്ഹാതീതി മഗ്ഗമൂള്ഹത്താ ഗണ്ഹാതി, ന ദുതിയികം ഓഹിയിതും. തസ്മാ അനാപത്തി. അനന്തരായേന ഏകഭാവോ, അനാപദായ ഗാമന്തരഗമനാദീസു ഏകന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

തതിയസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുത്ഥസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൬൯൪. ചതുത്ഥേ കാരകഗണസ്സാതി ഇമസ്സ കമ്മം കാതബ്ബന്തി യേഹി സന്നിട്ഠാനം കതം, തേ സന്ധായ വുത്തം. കമ്മവാചക്ഖണേ സഹഠിതേതി കേചി. നേത്ഥാരവത്തേതി നിത്ഥരണഹേതുമ്ഹി വത്തേ.

൬൯൮. പാളിയം ¶ അസന്തേ കാരകസങ്ഘേതി ഏത്ഥ വിജ്ജമാനം സുദൂരമ്പി ഗന്ത്വാ ആപുച്ഛിതബ്ബം ¶ . അന്തരായേ പന സതി സമ്മാ വത്തന്തം ഓസാരേതും വട്ടതീതി. ധമ്മകമ്മേന ഉക്ഖിത്തതാ, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ ഓസാരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

ചതുത്ഥസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പഞ്ചമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൭൦൧. പഞ്ചമേ തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം അവചനം ‘‘അനവസ്സുതോതി ജാനന്തീ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തിആദി പാളിയാ സമേതി. ഉഭതോ അവസ്സുതഭാവോ, ഉദകദന്തപോനതോ അഞ്ഞം സഹത്ഥാ ഗഹേത്വാ അജ്ഝോഹരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

പഞ്ചമസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ഛട്ഠസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൭൦൫. ഛട്ഠേ പടിഗ്ഗഹോ തേന ന വിജ്ജതീതി തേനേവ ‘‘ന ദേതീ’’തി വുത്തകാരണേന ഉയ്യോജിതായ ഹത്ഥതോ ഇതരായ പടിഗ്ഗഹോപി നത്ഥി. പരിഭോഗപച്ചയാതി ഉയ്യോജിതായ ഭോജനപരിയോസാനപച്ചയാതി അത്ഥോ. മനുസ്സപുരിസസ്സ അവസ്സുതതാ, തം ഞത്വാ അനനുഞ്ഞാതകാരണാ ഉയ്യോജനാ, തേന ഇതരിസ്സാ ഗഹേത്വാ ഭോജനപരിയോസാനന്തി തീണി അങ്ഗാനി.

ഛട്ഠസങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൦൯-൭൨൭. സത്തമതോ യാവദസമപരിയോസാനാനി ഉത്താനാനേവ.

സങ്ഘാദിസേസവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨. ദുതിയനിസ്സഗ്ഗിയാദിപാചിത്തിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൭൩൩. നിസ്സഗ്ഗിയേസുപി ¶ ¶ പഠമം ഉത്താനമേവ.

൭൪൦. ദുതിയേ അയ്യായ ദമ്മീതി ഏവം പടിലദ്ധന്തി നിസ്സട്ഠപടിലദ്ധം, നിസ്സട്ഠം പടിലഭിത്വാപി യം ഉദ്ദിസ്സ ദായകേഹി ദിന്നം, തത്ഥേവ ദാതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘യഥാദാനേയേവ ഉപനേതബ്ബ’’ന്തി. അകാലചീവരതാ, തം ഞത്വാ കാലചീവരന്തി ലേസേന ഭാജാപനം, പടിലാഭോതി തീണി അങ്ഗാനി.

൭൪൩. തതിയേ മേതന്തി മമേവേതം ചീവരം. ഉപസമ്പന്നതാ, പരിവത്തിതവികപ്പനുപഗചീവരസ്സ സകസഞ്ഞായ അച്ഛിന്ദനാദീതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൭൪൮-൭൫൨. ചതുത്ഥേ ആഹടസപ്പിം ദത്വാതി അത്തനോ ദത്വാ. യമകം പചിതബ്ബന്തി സപ്പിഞ്ച തേലഞ്ച ഏകതോ പചിതബ്ബം. ലേസേന ഗഹേതുകാമതാ, അഞ്ഞസ്സ വിഞ്ഞത്തി, പടിലാഭോതി തീണി അങ്ഗാനി.

൭൫൩. പഞ്ചമേ സാതി ഥുല്ലനന്ദാ. അയന്തി സിക്ഖമാനാ. ചേതാപേത്വാതി ജാനാപേത്വാതി ഇധ വുത്തം, മാതികാട്ഠകഥായം പന ‘‘അത്തനോ കപ്പിയഭണ്ഡേന ‘ഇദം നാമ ആഹരാ’തി അഞ്ഞം പരിവത്താപേത്വാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അഞ്ഞചേതാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം.

൭൫൮. ഛട്ഠേ പാവാരികസ്സാതി ദുസ്സവാണിജകസ്സ.

൭൬൪. സത്തമേ ¶ സഞ്ഞാചിതകേനാതി സയം യാചിതകേനപീതി അത്ഥോ.

൭൬൯-൭൮൯. അട്ഠമതോ യാവദ്വാദസമാ ഉത്താനമേവ.

നിസ്സഗ്ഗിയവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൭൯൭. പാചിത്തിയേസു ¶ ¶ ലസുണവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ബദരസാളവം നാമ ബദരഫലാനി സുക്ഖാപേത്വാ തേഹി കത്തബ്ബബ്യഞ്ജനവികതി. ആമകമാഗധലസുണഞ്ചേവ, അജ്ഝോഹരണഞ്ചാതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൭൯൯-൮൧൨. ദുതിയാദീനി ഉത്താനത്ഥാനി.

൮൧൫. ഛട്ഠേ പാളിയം ആസുമ്ഭിത്വാതി പാതേത്വാ.

൮൧൭. ദധിമത്ഥൂതി ദധിമ്ഹി പസന്നോദകം. രസഖീരാദീനന്തി മംസരസഖീരാദീനം. ഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹത്ഥപാസേ ഠാനം, പാനീയസ്സ വാ വിധൂപനസ്സ വാ ഗഹണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൮൨൨. സത്തമേ അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധന്തി അത്തനോ വിഞ്ഞത്തിം വിനാ ലദ്ധം. പുബ്ബാപരവിരുദ്ധന്തി സയം കരണേ പാചിത്തിയന്തി ഇദം കാരാപനേ ദുക്കടവചനേന വിരുജ്ഝനം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി, ‘‘അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധ’’ന്തിആദിവചനേന വാ വിരുജ്ഝനം സന്ധായ വുത്തം. അഞ്ഞായ വിഞ്ഞത്തിപി ഹി ഇമിസ്സാ അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധമേവാതി. ആമകധഞ്ഞവിഞ്ഞാപനാദി, തം ഭജ്ജനാദിനാ അജ്ഝോഹരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൮൨൪. അട്ഠമേ നിബ്ബിട്ഠോതി ലദ്ധോ. കേണീതി രഞ്ഞോ ദാതബ്ബോ ആയോ, ആയുപ്പത്തിട്ഠാനന്തി അത്ഥോ ¶ . തേനാഹ ‘‘ഏകം ഠാനന്തര’’ന്തിആദി. ഠാനന്തരന്തി ച ഗാമജനപദാണായത്തം. വളഞ്ജിയമാനതിരോകുട്ടാദിതാ, അനപലോകേത്വാ ഉച്ചാരാദീനം ഛഡ്ഡനാദീതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൮൩൦. നവമേ ‘‘മത്ഥകച്ഛിന്നനാളികേരമ്പീ’’തി വുത്തത്താ ഹരിതൂപരി ഛഡ്ഡനമേവ പടിക്ഖിത്തം. തേനാഹ ‘‘അനിക്ഖിത്തബീജേസൂ’’തിആദി. യത്ഥ ച ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി, തത്ഥ ഹരിതേ വച്ചാദിം കാതുമ്പി വട്ടതി ഏവ. സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം.

൮൩൬-൭. ദസമേ ¶ തേസംയേവാതി യേസം നിച്ചം പസ്സതി. ആരാമേ ഠത്വാതി ഠിതനിസന്നട്ഠാനേ ഏവ ഠത്വാ സമന്തതോ ഗീവം പരിവത്തേത്വാപി പസ്സതി, അനാപത്തി. ഠിതട്ഠാനതോ ഗന്ത്വാ പസ്സിതും ന വട്ടതി. കേചി പന ‘‘വട്ടതീ’’തി വദന്തി. തം പന ‘‘ദസ്സനായ ഗച്ഛേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ ഗമനസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ, അനാപത്തിയമ്പി ഗമനായ അവുത്തത്താ ച ന ഗഹേതബ്ബം. നച്ചാദിതാ, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ ഗമനം, ദസ്സനാദി ചാതി തീണി അങ്ഗാനി.

൮൪൧. ദുതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമേ ദാനേ വാതി ദാനനിമിത്തം. രത്തന്ധകാരേ പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസേ ഠാനാദി, രഹോപേക്ഖാ, സഹായാഭാവോതി തീണി അങ്ഗാനി.

൮൪൨-൮൫൦. ദുതിയാദീനി ഉത്താനാനി.

൮൫൪. പഞ്ചമേ പല്ലങ്കസ്സ അനോകാസേതി ഊരുബദ്ധാസനസ്സ അപ്പഹോനകേ. പുരേഭത്തം അന്തരഘരേ പല്ലങ്കപ്പഹോനകാസനേ നിസജ്ജാ, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ അനാപുച്ഛാ വുത്തപരിച്ഛേദാതിക്കമോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൮൬൦-൮൭൯. ഛട്ഠാദീനി ¶ ഉത്താനാനി.

നിട്ഠിതോ അന്ധകാരവഗ്ഗോ ദുതിയോ.

൮൮൩-൮൮൭. തതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമദുതിയാനി ഉത്താനാനി.

൮൯൩. തതിയേ വിസിബ്ബേത്വാതി വിജടേത്വാ. ധുരം നിക്ഖിത്തമത്തേതി വിസിബ്ബനദിവസതോ പഞ്ച ദിവസേ അതിക്കാമേത്വാ ധുരം നിക്ഖിത്തമത്തേ. അന്തോപഞ്ചാഹേ പന ധുരനിക്ഖേപേപി അനാപത്തി ഏവ ‘‘അഞ്ഞത്ര ചതൂഹപഞ്ചാഹാ’’തി വുത്തത്താ ¶ . ഉപസമ്പന്നായ ചീവരം സിബ്ബനത്ഥായ വിസിബ്ബേത്വാ പഞ്ചഹാതിക്കമോ, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ ധുരനിക്ഖേപോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൯൦൦. ചതുത്ഥേ പഞ്ചന്നം ചീവരാനം അപരിവത്തനം, അനനുഞ്ഞാതകാരണാ പഞ്ചാഹാതിക്കമോതി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൯൦൯. ഛട്ഠേ വികപ്പനുപഗസ്സ സങ്ഘേ പരിണതതാ, വിനാ ആനിസംസദസ്സനേന അന്തരായകരണന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൯൧൬. അട്ഠമേ കുമ്ഭഥൂണം നാമ കുമ്ഭസദ്ദോ, തേന കീളന്തീതി കുമ്ഭഥൂണികാ. തേനാഹ ‘‘ഘടകേന കീളനകാ’’തി. ദീഘനികായട്ഠകഥായം പന ‘‘ചതുരസ്സഅമ്ബണകതാള’’ന്തി വുത്തം. തഞ്ഹി രുക്ഖസാരാദിമയം അന്തോഛിദ്ദം ചതൂസു പസ്സേസു ചമ്മോനദ്ധം വാദിതഭണ്ഡം, യം ‘‘ബിമ്ബിസക’’ന്തിപി വുച്ചതി, തം വാദേന്താപി കുമ്ഭഥൂണികാ. തേനാഹ ‘‘ബിമ്ബിസകവാദിതകാതിപി വദന്തീ’’തി.

൯൧൮. പാളിയം ¶ കപ്പകതന്തി കപ്പകതം നിവാസനപാരുപനൂപഗം. സമണചീവരതാ, അനനുഞ്ഞാതാനം ദാനന്തി ദ്വേ അങ്ഗാനി.

൯൨൧-൯൩൧. നവമദസമാനി ഉത്താനാനേവ.

൯൭൬. തുവട്ടവഗ്ഗസ്സ ദസമേ ചാരികായ അപക്കമനം പണ്ണത്തിവജ്ജമേവ. പണ്ണത്തിവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകതം സന്ധായ പനേത്ഥ ‘‘ലോകവജ്ജ’’ന്തി ദട്ഠബ്ബം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ.

നിട്ഠിതോ തുവട്ടവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.

൯൭൮. ചിത്താഗാരവഗ്ഗസ്സ ¶ പഠമേ പാടേക്കാ ആപത്തിയോതി ഗീവായ പരിവത്തനപ്പയോഗഗണനായ.

൧൦൧൫. നവമേ ഹത്ഥിആദീസു സിപ്പ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ, തഥാ ആഥബ്ബണാദീസു മന്ത-സദ്ദോ. തത്ഥ ആഥബ്ബണമന്തോ നാമ ആഥബ്ബണവേദവിഹിതോ പരൂപഘാതകരോ മന്തോ. ഖീലനമന്തോ നാമ വേരിമാരണത്ഥായ സാരദാരുമയം ഖീലം മന്തേത്വാ പഥവിയം ആകോടനമന്തോ. അഗദപ്പയോഗോ വിസപ്പയോജനം. നാഗമണ്ഡലന്തി സപ്പാനം പവേസനിവാരണത്ഥം മണ്ഡലബന്ധമന്തോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ.

നിട്ഠിതോ ചിത്താഗാരവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.

൧൦൨൫-൧൧൧൬. ആരാമവഗ്ഗേ ¶ , ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ ച സബ്ബം ഉത്താനമേവ.

൧൧൧൯. അട്ഠമവഗ്ഗസ്സ പഠമേ സബ്ബപഠമാ ദ്വേ മഹാസിക്ഖമാനാതി ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ (പാചി. ൧൦൬൭ ആദയോ) സബ്ബപഠമം വുത്താ ദ്വേ. സിക്ഖമാനാ ഇച്ചേവ വത്തബ്ബാതി സമ്മുതികമ്മാദീസു അഞ്ഞഥാ വുത്തേ കമ്മം കുപ്പതീതി അധിപ്പായോ.

൧൧൬൭. ഏകാദസമേ പാരിവാസിയേന ഛന്ദദാനേനാതി പരിവുത്ഥേന നവികപ്പവുത്ഥേന വിഗതേന ഛന്ദദാനേനാതി അത്ഥോ, ഛന്ദവിസ്സജ്ജനമത്തേന വാ.

൧൧൬൮. ‘‘വുട്ഠിതായാ’’തി ഏതേന ‘‘ഇദാനി കമ്മം ന കരിസ്സാമാ’’തി ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ കായേന അവുട്ഠഹിത്വാ നിസിന്നായപി പരിസായ കമ്മം കാതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ഛന്ദം അവിസ്സജ്ജേത്വാ അവുട്ഠിതായാ’’തി. പാളിയം പന ‘‘അനാപത്തി അവുട്ഠിതായ പരിസായാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ¶ , ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികപാരിസുദ്ധിദാനേന ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര അവുട്ഠിതായ പരിസായാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൩) വുത്തത്താ, തദട്ഠകഥായമ്പി ‘‘പാരിവാസിയപാരിസുദ്ധിദാനം നാമ പരിസായ വുട്ഠിതകാലതോ പട്ഠായ ന വട്ടതി, അവുട്ഠിതായ പന വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൮൩) വുത്തത്താ ച ‘‘കമ്മം ന കരിസ്സാമീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ നിസിന്നായപി കമ്മം കാതും വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. സേസം ഉത്താനമേവ.

നിട്ഠിതോ കുമാരിഭൂതവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.

൧൨൨൮. പാടിദേസനീയാദീസു ¶ ¶ പാളിവിനിമുത്തകേസൂതി പാളിയം അനാഗതേസു സപ്പിആദീസു.

സത്താധികരണവ്ഹയാതി സത്താധികരണസമഥനാമകാ. തം അത്ഥവിനിച്ഛയം താദിസംയേവ യസ്മാ വിദൂ വദന്തീതി അത്ഥോ. യഥാ നിട്ഠിതാതി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബാസവപഹന്തി സബ്ബാസവവിഘാതകം അരഹത്തമഗ്ഗം. പസ്സന്തു നിബ്ബുതിന്തി മഗ്ഗഞാണേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തു, പപ്പോന്തൂതി വാ പാഠോ. തത്ഥ നിബ്ബുതിന്തി ഖന്ധപരിനിബ്ബാനം ഗഹേതബ്ബം.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഉഭതോവിഭങ്ഗട്ഠകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മഹാവഗ്ഗേ ¶ ¶ ഉഭിന്നം പാതിമോക്ഖാനന്തി ഉഭിന്നം പാതിമോക്ഖവിഭങ്ഗാനം. യം ഖന്ധകം സങ്ഗായിംസൂതി സമ്ബന്ധോ. ഖന്ധാനം സമൂഹോ, ഖന്ധാനം വാ പകാസനതോ ഖന്ധകോ. ഖന്ധാതി ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജാദിചാരിത്തവാരിത്തസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിസമൂഹോ അധിപ്പേതോ. പദഭാജനീയേ യേസം പദാനം അത്ഥാ യേഹി അട്ഠകഥാനയേഹി പകാസിതാതി യോജനാ. അഥ വാ യേ അത്ഥാതി യോജേതബ്ബം. ഹി-സദ്ദോ ചേത്ഥ പദപൂരണേ ദട്ഠബ്ബോ.

൧. വിസേസകാരണന്തി ‘‘യേന സമയേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതോ ¶ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി, തേന സമയേനാ’’തിആദിനാ വുത്തകാരണം വിയ വിസേസകാരണം ഭുമ്മവചനനിവത്തനകകാരണന്തി അത്ഥോ. ഏതസ്സാതി അഭിസമ്ബോധിതോ പട്ഠായ സത്ഥു ചരിയാവിഭാവനസ്സ വിനയപഞ്ഞത്തിയം കിം പയോജനം? യദി വിസേസകാരണം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. നിദാനദസ്സനം പയോജനന്തി യോജനാ. നിദാനന്തിചേത്ഥ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഭൂതം വത്ഥുപുഗ്ഗലാദികാരണം അധിപ്പേതം, ന പഞ്ഞത്തിട്ഠാനമേവ. തേനാഹ ‘‘യാ ഹീ’’തിആദി.

ഉരുവേലായന്തി ഏത്ഥ ഉരു-സദ്ദോ മഹന്തവാചീ. വേലാ-സദ്ദോ തീരപരിയായോ. ഉന്നതത്താദിനാ വേലാ വിയ വേലാ. ഉരു മഹന്തീ വേലാ ഉരുവേലാ, തസ്സം. തേനാഹ ‘‘മഹാവേലായ’’ന്തിആദി. മരിയാദാതി സീലാദിഗുണസീമാ. പത്തപുടേനാതി താലാദീനം പണ്ണപുടേന.

‘‘പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി അനുനാസികലോപേനായം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘പഠമം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി. പഠമന്തി ച ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ. തസ്മാ അഭിസമ്ബുദ്ധോ ¶ ഹുത്വാ സബ്ബപഠമം ബോധിരുക്ഖമൂലേ വിഹരതീതി യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ.

പാളിയം അഥ ഖോതി ഏത്ഥ അഥാതി ഏതസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ അനേകത്ഥത്താ നിപാതാനം. സത്താഹന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഏതം ഉപയോഗവചനം. അഥ ഖോതി അധികാരന്തരദസ്സനേ നിപാതോ. തേന വിമുത്തിസുഖപടിസംവേദനം പഹായ പടിച്ചസമുപ്പാദമനസികാരേ അധികതഭാവം ദസ്സേതി. പടിച്ചാതി പടിമുഖം ഗന്ത്വാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം അപേക്ഖിത്വാതി അത്ഥോ. ഏതേന കാരണബഹുതാ ദസ്സിതാ. സഹിതേതി കാരിയബഹുതാ. അനുലോമന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ. സ്വേവാതി സോ ഏവ പച്ചയാകാരോ. പുരിമനയേന വാ വുത്തോതി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തോ പച്ചയാകാരോ. പവത്തിയാതി സംസാരപ്പവത്തിയാ.

പാളിയം ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ’’തിആദീസു ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജാ. ലോകിയകുസലാകുസലചേതനാ സങ്ഖാരാ. ലോകിയവിപാകമേവ വിഞ്ഞാണം. ലോകിയവേദനാദിക്ഖന്ധത്തയം നാമം, ഭൂതുപാദായഭേദം രൂപം. പസാദവിഞ്ഞാണഭേദം സളായതനം. വിപാകഭൂതോ സബ്ബോ ഫസ്സോ, വേദനാ ച. രാഗോ തണ്ഹാ. ബലവരാഗോ, തിവിധാ ച ദിട്ഠി ഉപാദാനം. ഭവോ പന ദുവിധോ കമ്മഭവോ, ഉപപത്തിഭവോ ച. തത്ഥ കമ്മഭവോ സാസവകുസലാകുസലചേതനാവ, ഉപപത്തിഭവോ ഉപാദിന്നകക്ഖന്ധാ. തേസം ഉപപത്തി ജാതി. പാകോ ജരാ. ഭേദോ മരണം. തേ ഏവ നിസ്സായ സോചനം സോകോ. കന്ദനം പരിദേവോ. ദുക്ഖം കായികം. ദോമനസ്സം ചേതസികം. അതിവിയ സോകോ ഉപായാസോ.

പച്ചേകഞ്ച ¶ സമ്ഭവതി-സദ്ദോ യോജേതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘ഇമിനാ നയേനാ’’തിആദി. ‘‘ദുക്ഖരാസിസ്സാ’’തി ഇമിനാ ന സത്തസ്സ. നാപി സുഭസുഖാദീനന്തി ദസ്സേതി.

ഹവേതി ബ്യത്തന്തി ഇമസ്മിം അത്ഥേ നിപാതോ. ‘‘അനുലോമപച്ചയാകാരപടിവേധസാധകാ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ’’തി ഇദം പഠമവാരേ കിഞ്ചാപി ‘‘അവിജ്ജായത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാ’’തിആദിനാ പടിലോമപച്ചയാകാരോപി ആഗതോ, തഥാപി ‘‘യതോ പജാനാതി സഹേതുധമ്മ’’ന്തി അനുലോമപച്ചയാകാരപടിവേധസ്സേവ കാരണത്തേന വുത്തന്തി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ദുതിയവാരേപി ‘‘യതോ ഖയം പച്ചയാനം അവേദീ’’തി ഗാഥായ വുത്തത്താ ‘‘പച്ചയാനം ഖയസങ്ഖാത’’ന്തിആദി ¶ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. നോ കല്ലോ പഞ്ഹോതി അയുത്തോ ന ബ്യാകാതബ്ബോ, അവിജ്ജമാനം അത്താനം സിദ്ധം കത്വാ ‘‘കോ ഫുസതീ’’തി തസ്സ കിരിയായ പുട്ഠത്താ ‘‘കോ വഞ്ഝാപുത്തോ ഫുസതീ’’തിആദി വിയാതി അധിപ്പായോ. സോളസ കങ്ഖാതി ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാനം, നനു ഖോ അഹോസിം, കിം നു ഖോ അഹോസിം, കഥം നു ഖോ അഹോസിം, കിം ഹുത്വാ കിം അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാനം, ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹം അനാഗതമദ്ധാനം, നനു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കഥം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കിം ഹുത്വാ കിം ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹം അനാഗതമദ്ധാനം, അഹം നു ഖോസ്മി, നോ നു ഖോസ്മി, കിം നു ഖോസ്മി, കഥം നു ഖോസ്മി, അയം നു ഖോ സത്തോ കുതോ ആഗതോ, സോ കുഹിം ഗാമീ ഭവിസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) ഏവം ആഗതാ അതീതേ പഞ്ച, അനാഗതേ പഞ്ച, പച്ചുപ്പന്നേ ഛാതി സോളസവിധാ കങ്ഖാ.

തത്ഥ കിം നു ഖോതി മനുസ്സദേവാദീസു, ഖത്തിയാദീസു വാ അഞ്ഞതരം നിസ്സായ കങ്ഖതി. കഥം നു ഖോതി പന സണ്ഠാനാകാരാദീസു ഇസ്സരാദിജനകം, കാരണം വാ നിസ്സായ. കിം ഹുത്വാ കിം അഹോസിന്തി ച മനുസ്സാദീസു പഠമം കിം ഹുത്വാ പച്ഛാ കിം അഹോസിന്തി കങ്ഖതി. അഹം നു ഖോസ്മീതിആദി ഇദാനി അത്തനോ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനതം, സരൂപപകാരാദികഞ്ച കങ്ഖതി. വപയന്തീതി വിഅപയന്തി ബ്യപഗച്ഛന്തി. തേനാഹ ‘‘അപഗച്ഛന്തി നിരുജ്ഝന്തീ’’തി.

൩. തസ്സ വസേനാതി തസ്സ പച്ചയാകാരപജാനനസ്സ, പച്ചയക്ഖയാധിഗമസ്സ ച വസേന. ഏകേകമേവ കോട്ഠാസന്തി അനുലോമപടിലോമതോ ഏകേകമേവ കോട്ഠാസം. പാടിപദരത്തിയാ ഏവം മനസാകാസീതി രത്തിയാ തീസുപി യാമേസു ഏവം ഇധ ഖന്ധകപാളിയാ ആഗതനയേന അനുലോമപടിലോമംയേവ മനസാകാസി.

൪. തസ്സ ¶ സത്താഹസ്സ അച്ചയേനാതി പല്ലങ്കസത്താഹസ്സ അപഗമനേന. തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാതി അരഹത്തഫലസമാപത്തിസമാധിമ്ഹാ. അന്തരന്തരാ ഏവ ഹി പച്ചയാകാരമനസികാരോ. അവസേസകാലം പന സബ്ബം ഭഗവാ ഫലസമാപത്തിയാപി വീതിനാമേസി. തം സന്ധായ ‘‘തമ്ഹാ സമാധിമ്ഹാ’’തി വുത്തം. രതനചങ്കമേതി ¶ ഭഗവതോ ചിരം ഠിതസ്സ ചങ്കമനാധിപ്പായം ഞത്വാ ദേവതാഹി മാപിതേ രതനചങ്കമേ. രതനഘരന്തി ഭഗവതോ നിസീദനാധിപ്പായം ഞത്വാ ദേവതാഹി മാപിതം രതനമയം ഗേഹം.

തത്രാപീതി ന കേവലം രതനഘരേയേവ. തത്രാപി അജപാലനിഗ്രോധമൂലേപി അഭിധമ്മം വിചിനന്തോ ഏവ അന്തരന്തരാ വിമുത്തിസുഖം പടിസംവേദേന്തോതി അത്ഥോ. തത്ഥാപി ഹി അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനം സമ്മസതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പീതിസമുട്ഠിതാ ഛബ്ബണ്ണാ ബുദ്ധരസ്മിയോ രതനഘരേ വിയ നിച്ഛരിംസു ഏവ. ‘‘ഹുംഹു’’ന്തി കരോന്തോതി ‘‘സബ്ബേ ഹീനജാതികാ മം മാ ഉപഗച്ഛന്തൂ’’തി മാനവസേന, സമീപം ഉപഗതേസു കോധവസേന ച ‘‘അപേഥാ’’തി അധിപ്പായനിച്ഛാരിതം ഹുംഹുംകാരം കരോന്തോ.

ബ്രഹ്മഞ്ഞന്തി ബ്രാഹ്മണത്തം. അന്തന്തി നിബ്ബാനം. ദേവാനം വാ അന്തന്തി മഗ്ഗഞാണാനം വാ അന്തഭൂതം അരഹത്തഫലം.

൫. മുചലിന്ദമൂലേതി ഏത്ഥ ച മുചലിന്ദോ വുച്ചതി നീപരുക്ഖോ, യോ ‘‘നിചുലോ’’തിപി വുച്ചതി. ഉപ്പന്നമേഘോതി സകലചക്കവാളഗബ്ഭം പൂരേത്വാ ഉപ്പന്നോ മഹാമേഘോ. വദ്ദലികാതി വുട്ഠിയാ ഏവ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന നാമം. യാ ച സത്താഹം പവത്തത്താ സത്താഹവദ്ദലികാതി വുത്താതി ആഹ ‘‘സത്താഹം അവിച്ഛിന്നവുട്ഠികാ അഹോസീ’’തി. സീതവാതേന ദൂസിതം ദിനമേതിസ്സാ വദ്ദലികായാതി സീതവാതദുദ്ദിനീതി ആഹ ‘‘ഉദകഫുസിതസമ്മിസ്സേനാ’’തിആദി. ഉബ്ബിദ്ധതാ നാമ ദൂരഭാവേന ഉപട്ഠാനന്തി ആഹ ‘‘മേഘവിഗമേന ദൂരീഭൂത’’ന്തി. ഇന്ദനീലമണി വിയ ദിബ്ബതി ജോതേതീതി ദേവോ, ആകാസോ.

ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി വിവേകസ്സ സുഖഭാവം വിദിത്വാ. സബ്ബസോ അസന്തുട്ഠിസമുച്ഛേദകത്താ മഗ്ഗഞാണാനം ‘‘ചതുമഗ്ഗഞാണസന്തോസേനാ’’തി വുത്തം. അകുപ്പനഭാവോതി അകുജ്ഝനസഭാവോ.

൬. പച്ചഗ്ഘേതി ¶ അഭിനവേ. അയമേവ അത്ഥോ പസത്ഥോ, ന പുരിമോ. ന ഹി ബുദ്ധാ മഹഗ്ഘം പത്തം പരിഭുഞ്ജന്തി.

൭. ആലീയന്തി ¶ സേവീയന്തീതി ആലയാ. പഞ്ച കാമഗുണാതി ആഹ ‘‘സത്താ…പേ… വുച്ചന്തീ’’തി. സുട്ഠു മുദിതാതി അതിവിയ പമുദിതാ. ഠാനം സന്ധായാതി ഠാന-സദ്ദം അപേക്ഖിത്വാ. ഇമേസന്തി സങ്ഖാരാദീനം ഫലാനം. പാളിയം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതിആദീനി നിബ്ബാനവേവചനാനി. അപിസ്സൂതി സമ്പിണ്ഡനത്ഥേ നിപാതോ. ന കേവലം ഏതദഹോസി, ഇമാപി ഗാഥാ പടിഭംസൂതി അത്ഥോ.

കിച്ഛേന മേ അധിഗതന്തി പാരമിപൂരണം സന്ധായ വുത്തം, ന ദുക്ഖാപടിപദം. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ചത്താരോ മഗ്ഗാ സുഖാപടിപദാവ ഹോന്തി. ഹ-ഇതി ബ്യത്തം, ഏകംസന്തി ദ്വീസു അത്ഥേസു നിപാതോ, ബ്യത്തം, ഏകംസേന വാ അലന്തി വിയോജേന്തി. ഹലന്തി വാ ഏകോ നിപാതോ.

൮. പാളിയം സഹമ്പതിസ്സാതി സോ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സഹകോ നാമ ഥേരോ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം ബ്രഹ്മപതി ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, തേന നം ‘‘സഹമ്പതീ’’തി സഞ്ജാനിംസു. അസ്സവനതാതി അസ്സവനതായ, അസ്സവനേനാതി അത്ഥോ. സവനമേവ ഹി സവനതാ യഥാ ദേവതാതി.

ധമ്മോ അസുദ്ധോതി മിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മോ. സമലേഹീതി പൂരണകസ്സപാദീഹി ഛഹി സത്ഥാരേഹി. അപാപുരാതി ദേസനാഹത്ഥേന വിവര. ദ്വാരന്തി അരിയമഗ്ഗം സന്ധായ വദതി.

സേലേതി ഘനസിലാമയേ. തഥൂപമന്തി ഏത്ഥ തഥാ-സദ്ദോ തം-സദ്ദത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ. തേന സോ സേലപബ്ബതോ ഉപമാ യസ്സ. തം തഥൂപമന്തി അത്ഥോ. തേന വാ പബ്ബതാദിനാ പകാരേന ഉപമാ അസ്സാതിപി അത്ഥോ. ധമ്മമയന്തി ലോകുത്തരധമ്മഭൂതം. ഉട്ഠാഹീതി ധമ്മദേസനത്ഥായ ചാരികചരണത്ഥം ഇമമ്ഹാ ആസനാ കായേന, അപ്പോസ്സുക്കഭാവതോ വാ ചിത്തേന ഉട്ഠേഹി, അയമേവ വാ പാഠോ. തേനേവ ‘‘വിചര, ദേസസ്സൂ’’തി ദുവിധേപി കായചിത്തപയോഗേ നിയോജേസി. വീരാതിആദി ചത്താരി ഥുതിവസേന സമ്ബോധനാനി.

൯. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ¶ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണേന, ആസയാനുസയഞാണേന ച. ഇമേസഞ്ഹി ദ്വിന്നം ‘‘ബുദ്ധചക്ഖൂ’’തി നാമം. സ്വാകാരാതി സദ്ധിന്ദ്രിയാദയോവ ആകാരാ ¶ സുന്ദരാ യേസം, തേ സ്വാകാരാ, സുവിഞ്ഞാപയാ, പരലോകഞ്ച വജ്ജഞ്ച ഭയതോ ദസ്സനസീലാ ചാതി ദട്ഠബ്ബം. ഉപ്പലാനി ഏത്ഥ സന്തീതി ഉപ്പലിനീതി ഗച്ഛലതാപി പോക്ഖരണീപി വുച്ചതി. ഇധ പന പോക്ഖരണീ. ഏവമിതരേസുപി. ഉദകാനുഗ്ഗതാനീതി ഉദകതോ അനുഗ്ഗതാനി. അന്തോ നിമുഗ്ഗാനേവ ഹുത്വാ പുസന്തി വഡ്ഢന്തി, താനി അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനി. അച്ചുഗ്ഗമ്മാതി ഉദകം അതിക്കമനവസേന ഉഗ്ഗന്ത്വാ.

അപാരുതാതി വിവടാ. തേസന്തി സഉപനിസ്സയാനം സത്താനം. ദ്വാരാതി അരിയമഗ്ഗദ്വാരാനി. ഇദഞ്ച അത്തനോ സയമ്ഭുഞാണേന സഉപനിസ്സയാനം തേസം മഗ്ഗുപ്പത്തിദിട്ഠതം സന്ധായ വദതി. വിഹിംസസഞ്ഞീതിആദീസു ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – ‘‘അഹഞ്ഹി അത്തനോ പഗുണം സുപ്പവത്തിതമ്പി ഇമം പണീതം ധമ്മം അജാനന്തേസു മനുജേസു ദേസനായ വിഹിംസാ കായവാചാകിലമഥോ ഹോതീ’’തി ഏവം വിഹിംസസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ന ഭാസിം ഭാസിതും ന ഇച്ഛിം. ഇദാനി പന ഹേതുസമ്പന്നാ അത്തനോ സദ്ധാഭാജനം വിവരന്തു, പൂരേസ്സാമി നേസം സങ്കപ്പന്തി.

൧൦. ആളാരോതി നാമം. കാലാമോതി ഗോത്തം. ഭഗവതോപി ഖോ ഞാണം ഉദപാദീതി കിം ഇദാനേവ ഉദപാദി, നനു ബോധിമൂലേ തേകാലികാ, കാലവിനിമുത്താ ച സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരതോ ദിട്ഠാതി? സച്ചം ദിട്ഠാ, തഥാപി നാമാദിവസേന അവികപ്പിതാ ഏകചിത്തക്ഖണികത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ. ന ഹി ഏകേന ചിത്തേന സബ്ബധമ്മാനം നാമജാതിആദികം പച്ചേകം അനന്തം വിഭാഗം വികപ്പേതും സക്കാ വികപ്പാനം വിരുദ്ധാനം സഹാനുപ്പത്തിതോ, സബ്ബവികപ്പാരഹധമ്മദസ്സനമേവ പനാനേന സക്കാ കാതും. യഥാ ദിട്ഠേസു പന യഥിച്ഛിതാകാരം ആരബ്ഭ വികപ്പോ ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദിട്ഠേ ചിത്തപടേ വിയ. ഇധാപി ആളാരം നിസ്സായ ആവജ്ജനാനന്തരമേവ സബ്ബാകാരഞാണം ഉദപാദി. ന കേവലഞ്ച തം, അഥ ഖോ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഏവ പഠമം ധമ്മം ജാനിസ്സന്തി, തപ്പമുഖാ ച ദേവതാ, ആളാരോ കാലം കത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ, ഉദകോ ച നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോതി ഏവമാദികം സബ്ബമ്പി നിസ്സായ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി ഏവ. തം പന ഖണസമ്പത്തിയാ ദുല്ലഭഭാവം ദസ്സേതും കമേന ഓലോകേത്വാ ദേവതായ വുത്തേ ഞാണം വിയ കത്വാ ¶ വുത്തം. സദ്ദഗതിയാ ഹി ബന്ധത്താ ഏകേന ഞാണേന ഞാതമ്പി വുച്ചമാനം കമേന ഞാതം വിയ പടിഭാതി, ദേവതാപി ച ഭഗവതാ ഞാതമേവത്ഥം ആരോചേസി. തേനേവ ‘‘ഭഗവതോപി ഖോ ഞാണം ഉദപാദീ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവമഞ്ഞത്ഥാപി ഈദിസേസു ‘‘ലോകം വോലോകേന്തോ അസുകം അദ്ദസ, തത്ഥ ¶ മയി ഗതേ കിം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവമാദിനാ സത്ഥു ഹിതേസിതാസന്ദസ്സനവസപ്പവത്തേസു. സബ്ബത്ഥ വചനഗതിയം കമവുത്തിതേ പഞ്ഞായമാനേപി ഏകേനേവ ഞാണേന സകലാവബോധോ വേദിതബ്ബോ. ബഹുകാരാ ഖോ മേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാതി ഉപകാരസ്സാപി വിജ്ജമാനതം സന്ധായ വുത്തം, ന പന ധമ്മദേസനായ കാരണത്തേന അനുപകാരാനമ്പി ദേസനതോ.

൧൧. അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധിന്തി ഗയായ, ബോധിസ്സ ച അന്തരേ തിഗാവുതേ ഠാനേ.

സബ്ബാഭിഭൂതി സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മം അഭിഭവിത്വാ ഠിതോ. അനൂപലിത്തോതി കിലേസലേപേന അലിത്തോ. തതോ ഏവ സബ്ബഞ്ജഹോ. തണ്ഹക്ഖയേ വിമുത്തോതി തണ്ഹക്ഖയേ നിബ്ബാനേ ആരമ്മണകരണവസഏന വിമുത്തോ. ഏവം സയം സബ്ബധമ്മേ അത്തനാവ ജാനിത്വാ. കമുദ്ദിസേയ്യന്തി കം അഞ്ഞം ‘‘അയം മേ ആചരിയോ’’തി ഉദ്ദിസേയ്യം.

കാസിനം പുരന്തി ബാരാണസിം. ആഹഞ്ഛന്തി ആഹനിസ്സാമി. അമതാധിഗമായ ഉഗ്ഘോസനതോ അമതദുന്ദുഭിന്തി സത്ഥു ധമ്മദേസനാ വുത്താ, ‘‘അമതഭേരിം പഹരിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛാമീതി അത്ഥോ.

അരഹസി അനന്തജിനോതി അനന്തജിനോപി ഭവിതും യുത്തോതി അത്ഥോ. അനന്തഞാണതായ അനന്തോ ജിനോ ച, അനന്തേന വാ ഞാണേന, അനന്തം വാ ദോസം ജിതവാ, ഉപ്പാദവയന്തരഹിതതായ വാ അനന്തം നിബ്ബാനം അജിനി കിലേസാരയോ മദ്ദിത്വാ ഗണ്ഹീതിപി അനന്തജിനോ.

ഹുപേയ്യാപീതി ഏവമ്പി ഭവേയ്യ, ഏവംവിധേ രൂപകായരതനേ ഈദിസേന ഞാണേന ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏവം നാമ കഥനഞ്ഹിസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ അപരകാലേ ദുക്ഖപ്പത്തസ്സ ഭഗവന്തം ഉപഗമ്മ പബ്ബജിത്വാ മഗ്ഗഫലപടിവേധായ പച്ചയോ ജാതോ. തഥാഹേസ ഭഗവാ തേന സമാഗമത്ഥം പദസാവ മഗ്ഗം പടിപജ്ജി.

൧൨. ബാഹുല്ലികോതി ¶ പച്ചയബാഹുല്ലികോ. പധാനവിബ്ഭന്തോതി പധാനതോ ദുക്കരചരണതോ പരിഹീനോ. നത്ഥി ഏത്ഥ അഗാരിയം, അഗാരസ്സ ഹിതം കസിഗോരക്ഖാദികമ്മന്തി അനഗാരിയാ, പബ്ബജ്ജാ, തം അനഗാരിയം. പബ്ബജന്തീതി ഉപഗച്ഛന്തി. തദനുത്തരന്തി തം അനുത്തരം. ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ പരിയോസാനം, അരഹത്തഫലന്തി അത്ഥോ. തസ്സ ഹി അത്ഥായ കുലപുത്താ പബ്ബജന്തി. ദിട്ഠേവ ധമ്മേതി ഇമസ്മിം പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ. സയന്തി അപരപ്പച്ചയാ ¶ . അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാതി അത്തനോവ ഞാണേന പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപസമ്പജ്ജാതി പാപുണിത്വാ.

ഇരിയായാതി ദുക്കരഇരിയായ. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാതിആദീസു മനുസ്സധമ്മതോ ലോകിയഞാണതോ ഉപരി അരിയം കാതും അലം സമത്ഥോ അലമരിയോ. ഞാണദസ്സനവിസേസോതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പുബ്ബഭാഗം അധിപ്പേതം. നോതി നു. ഭാസിതമേതന്തി ഏവരൂപമേതം വാക്യഭേദന്തി അത്ഥോ. തേ ച ‘‘യദി ഏസ പധാനകാലേ ‘അഹം അരഹാ’തി വദേയ്യ, മയഞ്ച സദ്ദഹാമ, ന ചാനേന തദാ വുത്തം. ഇദാനി പന വിജ്ജമാനമേവ ഗുണം വദതീ’’തി ഏകപദേന സതിം ലഭിത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ജാതോ’’തി ഉപ്പന്നഗാരവാ ആവുസോവാദം പഹായ ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി ആഹംസു. അഞ്ഞാ ചിത്തന്തി അഞ്ഞായ അരഹത്തപ്പത്തിയാ ചിത്തം.

൧൩. അന്താതി കോട്ഠാസാ ദ്വേ ഭാഗാ. കാമേസു കാമസുഖല്ലികാനുയോഗോതി വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമസുഖസ്സ അനുഭവോ. കിലേസകാമാ ഏവ വാ ആമിസസുഖേന അല്ലീയനതോ കാമസുഖല്ലികാതി വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ. ഗമ്മോതി ഗാമവാസീനം സന്തകോ. അത്തകിലമഥാനുയോഗോതി അത്തനോ കിലമഥസ്സ കണ്ടകസേയ്യാദിദുക്ഖസ്സ അനുയോഗോ. ഉഭോ അന്തേതി യഥാവുത്തേ ലോഭോ വാ സസ്സതോ വാ ഏകോ അന്തോ, ദോസോ വാ ഉച്ഛേദോ വാ ഏകോതി വേദിതബ്ബോ.

ചക്ഖുകരണീതിആദീസു അത്തനാ സമ്പയുത്തഞാണചക്ഖും കരോതീതി ചക്ഖുകരണീ. ദുതിയം തസ്സേവ വേവചനം. ഉപസമോതി കിലേസുപസമോ. അഭിഞ്ഞാ, സമ്ബോധോ ച ചതുസച്ചപടിവേധോവ. നിബ്ബാനം അസങ്ഖതധാതു. ഏതേസമ്പി അത്ഥായ സംവത്തതീതി പടിപദം ഥോമേതി. സമ്മാദിട്ഠീതി ഞാണം. സമ്മാസങ്കപ്പോതി വിതക്കോ. സേസം ധമ്മതോ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൧൪. ഏവം ¶ ചത്താരോപി മഗ്ഗേ ഏകതോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേഹി മഗ്ഗേഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബാനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി ദസ്സേതും ‘‘ഇദം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. ജാതിപി ദുക്ഖാതിആദീസു തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ നിബ്ബത്തമാനാനം സത്താനം സബ്ബപഠമം രൂപാരൂപധമ്മപ്പവത്തി ഇധ ജാതി നാമ, സാ ച തത്ഥ തത്ഥ ഭവേസു ഉപലബ്ഭമാനാനം ദുക്ഖാദീനം വത്ഥുഭാവതോ ദുക്ഖാ, ഏവം ജരാദീസു ദുക്ഖവത്ഥുകതായ ദുക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ. പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ പന ദുക്ഖദുക്ഖവിപരിണാമദുക്ഖസങ്ഖാരദുക്ഖവസേന ദുക്ഖാ ഏവ. പോനോഭവികാതി പുനബ്ഭവകരണം പുനബ്ഭവോ ഉത്തരപദലോപേന, പുനബ്ഭവോ സീലമേതിസ്സാതി പോനോഭവികാ. നന്ദിരാഗസഹഗതാതി ഏത്ഥ രൂപാദീസു നന്ദതി പിയായതീതി നന്ദീ, സാ ഏവ രാഗോതി നന്ദിരാഗോതി ഭാവപ്പധാനോയം നിദ്ദേസോ, നന്ദിരാഗത്തന്തി ¶ അത്ഥോ. തേന സഹഗതാനി നന്ദിരാഗസഹഗതാ. തത്ര തത്രാതി തസ്മിം തസ്മിം ഭവേ. രൂപാദീസു ഛസു ആരമ്മണേസു കാമസ്സാദനവസേന പവത്താ കാമതണ്ഹാ നാമ. സസ്സതദിട്ഠിയാ സഹ പവത്താ ഭവതണ്ഹാ. ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ സഹ പവത്താ വിഭവതണ്ഹാ. അസേസവിരാഗനിരോധോതിആദിനാ നിബ്ബാനമേവ വുച്ചതി. തത്ഥ വിരജ്ജനം വിഗമനം വിരാഗോ. നിരുജ്ഝനം നിരോധോ. ഉഭയേനാപി സുട്ഠു വിഗമോവ വുച്ചതി. അസേസായപി തണ്ഹായ വിരാഗോ, നിരോധോ ച യേന ഹോതി, സോ അസേസവിരാഗനിരോധോ, നിബ്ബാനമേവ. യസ്മാ ച തം ആഗമ്മ തണ്ഹം, വട്ടഞ്ച ചജന്തി പടിനിസ്സജ്ജന്തി വിമുച്ചന്തി ന അല്ലീയന്തി, തസ്മാ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോതി വുച്ചതി.

൧൫. ചക്ഖുന്തിആദീനി ഞാണവേവചനാനേവ.

൧൬. യാവകീവഞ്ചാതി യത്തകം കാലം. തിപരിവട്ടന്തി സച്ചഞാണ, കിച്ചഞാണ, കതഞാണസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം പരിവട്ടാനം വസേന തിപരിവട്ടം ഞാണദസ്സനം. ഏത്ഥ ച ‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ഇദം ദുക്ഖസമുദയ’’ന്തി ഏവം ചതൂസു സച്ചേസു യഥാഭൂതഞാണം സച്ചഞാണം നാമ. തേസു ഏവ ‘‘പരിഞ്ഞേയ്യം പഹാതബ്ബം സച്ഛികാതബ്ബം ഭാവേതബ്ബ’’ന്തി ഏവം കത്തബ്ബകിച്ചജാനനഞാണം കിച്ചഞാണം നാമ. ‘‘പരിഞ്ഞാതം പഹീനം സച്ഛികതം ഭാവിത’’ന്തി തസ്സ കിച്ചസ്സ കതഭാവജാനനഞാണം കതഞാണം നാമ. ദ്വാദസാകാരന്തി തേസമേവ ഏകേകസ്മിം സച്ചേ തിണ്ണം തിണ്ണം ആകാരാനം വസേന ദ്വാദസാകാരം.

അഭിസമ്ബുദ്ധോതി പച്ചഞ്ഞാസിന്തി അഭിസമ്ബുദ്ധോ അരഹത്തം പത്തോതി ഏവം ന പടിജാനിം. യതോ ച ഖോതി യതോ ബോധിമൂലേ നിസിന്നകാലതോ പട്ഠായ ¶ . അഥാഹന്തി തതോ പരം അഹം. ഞാണഞ്ച പന മേതി പച്ചവേക്ഖണഞാണം സന്ധായ വദതി. അകുപ്പാ മേതിആദി തസ്സ പവത്തിആകാരദസ്സനം. തത്ഥ അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീതി അരഹത്തഫലം തസ്സ മഗ്ഗസങ്ഖാതകാരണതോ ച ആരമ്മണതോ ച അകുപ്പതാ വേദിതബ്ബാ.

ഇമസ്മിം പന വേയ്യാകരണസ്മിന്തി നിഗ്ഗാഥസുത്തേ. ഭഞ്ഞമാനേതി ഭണിയമാനേ. ധമ്മചക്ഖുന്തി ഇധ ചതുസച്ചധമ്മേസു ചക്ഖുകിച്ചകരണതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ അധിപ്പേതോ. യം കിഞ്ചീതിആദി നിബ്ബാനാരമ്മണത്തേപി കിച്ചവസേന അസമ്മോഹതോ പവത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

൧൭. ധമ്മചക്കന്തി പടിവേധഞാണധമ്മഞ്ചേവ ദേസനാഞാണധമ്മഞ്ച പവത്തനട്ഠേന ചക്കന്തി ധമ്മചക്കം ¶ . ഓഭാസോതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാനുഭാവേന പവത്തോ ചിത്തപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ ഠിതോ ഓഭാസോ.

൧൮. ദിട്ഠോ അരിയസച്ചധമ്മോ ഏതേനാതി ദിട്ഠധമ്മോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. അത്തനോ പച്ചക്ഖതോ അധിഗതത്താ ന പരം പച്ചേതി, പരസ്സ സദ്ധായ ഏത്ഥ ന പവത്തതീതി അപരപ്പച്ചയോ. ഏഹി ഭിക്ഖൂതി ഏത്തകേ വുത്തമത്തേ പബ്ബജ്ജാ, ഉപസമ്പദാ ച സിജ്ഝതി, തേനേവ തത്ഥ ഇതി-സദ്ദേന പരിച്ഛേദോ ദസ്സിതോതി വദന്തി. കേചി പന ‘‘സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാതി വചനപരിയോസാനേ ഏവ ഉപസമ്പദാ സിജ്ഝതി, അട്ഠകഥായം പന ‘ഏഹി ഭിക്ഖൂതി ഭഗവതോ വചനേനാ’തി ഇദം ഏഹിഭിക്ഖുസദ്ദോപലക്ഖിതവചനം ഏഹിഭിക്ഖുവചനന്തിആദിപദവസേന വുത്തം മുസാവാദവഗ്ഗോതിആദീസു വിയാ’’തി വദന്തി, തദേതം പഠമപാരാജികട്ഠകഥായം ‘‘ഭഗവാ ഹി…പേ… ഏഹി ഭിക്ഖു, ചര ബ്രഹ്മചരിയം സമ്മാ ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയായാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫ ഭിക്ഖൂപദഭാജനീയവണ്ണനാ) ഇമിനാ വചനേന സമേതി. യത്തകഞ്ഹി ഭഗവതാ നിയമേന വുച്ചതി, തത്തകം സബ്ബമ്പി അങ്ഗമേവ. സേക്ഖപുഥുജ്ജനാനഞ്ഹി ഏതം പരിപുണ്ണം വുച്ചതി, അസേക്ഖാനം പന ‘‘ചര ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി പരിയോസാനന്തി ദട്ഠബ്ബം സിക്ഖത്തയസമിദ്ധിതോ. ലോകിയസമ്പദാഹി ഉപരിഭൂതാ സേട്ഠഭൂതാ സമ്പദാതി ഉപസമ്പദാ.

൧൯-൨൧. നീഹാരഭത്തോതി ഭിക്ഖൂഹി ഗാമതോ നീഹരിത്വാ ദിന്നഭത്തോ. കല്ലം നൂതി യുത്തം നു. ഏതം മമാതിആദി യഥാക്കമം തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗാഹാനം ദസ്സനം.

൨൨-൨൩. തസ്മാ ¶ തിഹാതി ഏത്ഥ തിഹാതി നിപാതമത്തം, തസ്മാതി അത്ഥോ. നിബ്ബിന്ദതീതി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാവസേന ഉക്കണ്ഠതി. വിരജ്ജതീതി ചതുന്നം മഗ്ഗാനം വസേന ന രജ്ജതി. വിമുച്ചതീതി ഫലവസേന വിമുച്ചതി. വിമുത്തസ്മിന്തിആദി പച്ചവേക്ഖണഞാണദസ്സനം. ബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. കരണീയം ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി പച്ചേകം കത്തബ്ബം പരിഞ്ഞാദിവസേന സോളസവിധം കിച്ചം. നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി ഇത്ഥഭാവായ സോളസകിച്ചഭാവായ, കിലേസക്ഖയായ വാ അപരം പുന മഗ്ഗഭാവനാകിച്ചം മേ നത്ഥീതി പജാനാതി. അഥ വാ ഇത്ഥത്തായാതി ഇത്ഥഭാവതോ വത്തമാനക്ഖന്ധസന്താനതോ അപരം ഖന്ധസന്താനം മയ്ഹം ന ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൧൫. ആളമ്ബരന്തി പണവം. വികേസികന്തി വിപ്പകിണ്ണകേസം. വിക്ഖേളികന്തി വിസ്സന്ദമാനലാലം ¶ . സുസാനം മഞ്ഞേതി സുസാനം വിയ അദ്ദസ സകം പരിജനന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉദാനം ഉദാനേസീതി സംവേഗവസപ്പവത്തം വചനം നിച്ഛാരേസി. ഉപസ്സട്ഠന്തി ദുക്ഖേന സമ്മിസ്സം, ദുക്ഖോതിണ്ണം സബ്ബസത്തകായജാതന്തി അത്ഥോ.

൨൬. ഇദം ഖോ യസാതി ഭഗവാ നിബ്ബാനം സന്ധായാഹ. അനുപുബ്ബിം കഥന്തി അനുപടിപാടികഥം. ആദീനവന്തി ദോസം. ഓകാരന്തി നിഹീനതാ നിഹീനജനസേവിതത്താ. സംകിലേസന്തി തേഹി സത്താനം സംകിലേസനം, സംകിലേസവിസയന്തി വാ അത്ഥോ. കല്ലചിത്തന്തി അരോഗചിത്തം. സാമം അത്തനാവ ഉക്കംസോ ഉക്ഖിപനം ഏതിസ്സന്തി സാമുക്കംസികാ, സച്ചദേസനാ. തസ്സാ സരൂപദസ്സനം ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തിആദി.

൨൭. അസ്സദൂതേതി അസ്സആരുള്ഹേ ദൂതേ. ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരന്തി ഇദ്ധികിരിയം. അഭിസങ്ഖരേസി അകാസി.

൨൮. യഥാദിട്ഠന്തി പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠം ചതുസ്സച്ചഭൂമിം സേസമഗ്ഗത്തയേന പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, പസ്സന്തസ്സാതി അത്ഥോ. മാതു നോ ജീവിതന്തി ഏത്ഥ നോതി നിപാതമത്തം, മാതു ജീവിതന്തി അത്ഥോ. യസസ്സ ഖീണാസവത്താ ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖു, സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, ചര ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി ഏത്തകേനേവ ഭഗവാ ഉപസമ്പദം അദാസി. ഖീണാസവാനഞ്ഹി ഏത്തകേനേവ ഉപസമ്പദാ അനുഞ്ഞാതാ പുബ്ബേവ ദുക്ഖസ്സ പരിക്ഖീണത്താ. ചര ബ്രഹ്മചരിയന്തി സാസനബ്രഹ്മചരിയസങ്ഖാതം സിക്ഖാപദപൂരണം സന്ധായ വുത്തം, ന മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം.

൩൦. സേട്ഠാനുസേട്ഠീനന്തി ¶ സേട്ഠിനോ ച അനുസേട്ഠിനോ ച പവേണീവസേന ആഗതാ യേസം കുലാനം സന്തി, തേസം സേട്ഠാനുസേട്ഠീനം കുലാനം. ഓരകോതി ലാമകോ.

൩൨-൩൩. മാ ഏകേന ദ്വേതി ഏകേന മഗ്ഗേന ദ്വേ ഭിക്ഖൂ മാ അഗമിത്ഥ. വിസുദ്ധേ സത്തേ, ഗുണേ വാ മാരേതീതി മാരോ. പാപേ നിയുത്തോ പാപിമാ.

സബ്ബപാസേഹീതി സബ്ബകിലേസപാസേഹി. യേ ദിബ്ബാ യേ ച മാനുസാതി യേ ദിബ്ബകാമഗുണനിസ്സിതാ, മാനുസകകാമഗുണനിസ്സിതാ ച കിലേസപാസാ നാമ അത്ഥി, സബ്ബേഹി തേഹി. ‘‘ത്വം ബുദ്ധോ’’തി ദേവമനുസ്സേഹി കരിയമാനസക്കാരസമ്പടിച്ഛനം സന്ധായ വദതി.

അന്തലിക്ഖേ ¶ ചരന്തേ പഞ്ചാഭിഞ്ഞേപി ബന്ധതീതി അന്തലിക്ഖചരോ, രാഗപാസോ. മാരോ പന പാസമ്പി അന്തലിക്ഖചരം മഞ്ഞതി. മാനസോതി മനോസമ്പയുത്തോ.

ജാനാതി മന്തി സോ കിര ‘‘മഹാനുഭാവോ അഞ്ഞോ ദേവപുത്തോ നിവാരേതീതി ഭീതോ നിവത്തിസ്സതി നു ഖോ’’തിസഞ്ഞായ വത്വാ ‘‘നിഹതോ ത്വമസി അന്തകാ’’തി വുത്തേ ‘‘ജാനാതി മ’’ന്തി ദുമ്മനോ പലായി.

൩൪. പരിവിതക്കോ ഉദപാദീതി യസ്മാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവായ ഉപനിസ്സയരഹിതാനമ്പി പബ്ബജിതുകാമതാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, ബുദ്ധാ ച തേ ന പബ്ബാജേന്തി, തസ്മാ തേസമ്പി പബ്ബജ്ജാവിധിം ദസ്സേന്തോ ഏവം പരിവിതക്കേസീതി ദട്ഠബ്ബം. ഉപനിസ്സയസമ്പന്നാ പന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ പബ്ബജന്തി. യേ പടിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലാതി സമ്ബന്ധോ. സയം പബ്ബാജേതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ’’തിആദിവചനതോ കേസച്ഛേദനകാസായച്ഛാദനസരണദാനാനി പബ്ബജ്ജാ നാമ, തേസു പച്ഛിമദ്വയം ഭിക്ഖൂഹി ഏവ കാതബ്ബം, കാരേതബ്ബം വാ. ‘‘പബ്ബാജേഹീ’’തി ഇദം തിവിധമ്പി സന്ധായ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി അനാരോചേത്വാ ഏകസീമായ ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതുമ്പി ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസാദിച്ഛേദനമേവ സന്ധായ വുത്തം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ’’തി വിസും വുത്തത്താ. പബ്ബാജേതും ന ലഭതീതി സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം, അനുപസമ്പന്നേന ഭിക്ഖുആണത്തിയാ ദിന്നമ്പി സരണം ന രുഹതി.

യസസ്സീതി പരിവാരസമ്പന്നോ. നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവന്തി ‘‘കേസാ നാമ ഇമസ്മിം സരീരേ പാടിയേക്കോ കോട്ഠാസോ അചേതനോ അബ്യാകതോ സുഞ്ഞോ ¶ നിസ്സത്തോ ഥദ്ധോ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനയം സങ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧൧) ആഗതനയേന ഗഹേതബ്ബം. പുബ്ബേതി പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു. മദ്ദിതസങ്ഖാരോതി വിപസ്സനാവസേന വുത്തം. ഭാവിതഭാവനോതി സമഥവസേനാപി.

കാസായാനി തിക്ഖത്തും വാ…പേ… പടിഗ്ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘സബ്ബദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ ഇമം കാസാവം ഗഹേത്വാ’’തി വാ ‘‘തം കാസാവം ദത്വാ’’തി വാ വത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ, അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി ഏവം യാചനപുബ്ബകം ചീവരം പടിച്ഛാപേതി. അഥാപീതിആദി തിക്ഖത്തും പടിഗ്ഗാഹാപനതോ പരം കത്തബ്ബവിധിദസ്സനം. അഥാപീതി തതോ പരമ്പീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ചീവരം അപ്പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബജനപ്പകാരഭേദദസ്സനത്ഥം ‘‘അഥാപീ’’തി വുത്തം, അഥാപീതി ച അഥ വാതി അത്ഥോ’’തി വദന്തി. ‘‘അദിന്നം ന വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

പാദേ ¶ വന്ദാപേത്വാതി പാദാഭിമുഖം നമാപേത്വാ. ദൂരേ വന്ദന്തോപി ഹി പാദേ വന്ദതീതി വുച്ചതി. ഉപജ്ഝായേന വാതി ഏത്ഥ യസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാതി, അയം ഉപജ്ഝായോ. ആഭിസമാചാരികേസു വിനയനത്ഥം യം ആചരിയം കത്വാ നിയ്യാതേന്തി, അയം ആചരിയോ. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ സയമേവ സബ്ബം സിക്ഖാപേതി, അഞ്ഞസ്മിം ന നിയ്യാതേതി, ഉപജ്ഝായോവസ്സ ആചരിയോപി ഹോതി, യഥാ ഉപസമ്പദാകാലേ സയമേവ കമ്മവാചം വാചേന്തോ ഉപജ്ഝായോവ കമ്മവാചാചരിയോപി ഹോതി.

അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാ വിച്ഛേദോ ന കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏകസമ്ബന്ധാനീ’’തി.

‘‘ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ സേഖിയവത്തഖന്ധകവത്തേസു, അഞ്ഞേസു

ച സുക്കവിസ്സട്ഠിആദിലോകവജ്ജസിക്ഖാപദേസു സാമണേരേഹി വത്തിതബ്ബം, തത്ഥ അവത്തമാനോ അലജ്ജീ, ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ച ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൩൫. പാളിയം ¶ അനുത്തരം വിമുത്തിം അനുപാപുണാഥാതി ‘‘ഖീണാസവാ മയം, കിം അമ്ഹാകം പധാനേനാ’’തി വാസനാദോസേന വോസാനം അനാപജ്ജിത്വാ പന്തേസു സേനാസനേസു ഫലസമാപത്തിയാവ വീതിനാമനത്ഥം, തം ദിസ്വാ അഞ്ഞേസമ്പി ദിട്ഠാനുഗതിസമാപജ്ജനത്ഥഞ്ച ഓവദതീതി വേദിതബ്ബം.

൩൬. ഇദം നേസം പുബ്ബകമ്മന്തി തേസം തിംസജനാനം ഏകതോ അഭിസമയസ്സ പുബ്ബകമ്മം. അഞ്ഞമ്പി തേസം പച്ചേകം പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു സദ്ധമ്മസ്സവനസരണഗമനദാനസീലസമാധിവിപസ്സനാസമായോഗവസേന ബഹും വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം അത്ഥേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഇതരഥാ ഹി തദഹേവ പടിവേധോ, ഏഹിഭിക്ഖുഭാവാദിവിസേസോ ച ന സമ്പജ്ജേയ്യ.

ഭദ്ദവഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൭-൩൮. പാളിയം ¶ അഗരൂതി ഭാരിയം ന സിയാതി അത്ഥോ. ഉഭിന്നം സജോതിഭൂതാനന്തി ഉഭോസു സജോതിഭൂതേസു. പത്തേ പക്ഖിപീതി തം നാഗം നിഹതതേജം ധമ്മദേസനായ സന്തപ്പേത്വാ സരണസീലാനി ദത്വാ സകലരത്തിം ഭഗവന്തം പയിരുപാസിത്വാ ഠിതം ജടിലാനം ദസ്സനത്ഥം പത്തേ പക്ഖിപി, ന അഹിതുണ്ഡികോ വിയ ബലക്കാരേനാതി വേദിതബ്ബം. യത്ര ഹി നാമാതി യോ നാമ.

൩൯. അജ്ജണ്ഹോതി അജ്ജ ഏകദിവസം. അഗ്ഗിസാലമ്ഹീതി അഗ്യാഗാരേ. സുമനാനം ബുദ്ധാനം മനസാ സദിസോ മനോ അസ്സാതി സുമനമനസോ. അധിചിത്തോതി മഹാകരുണാദീഹി അധിചിത്തോ. ഉദിച്ഛരേതി ഉല്ലോകേസും, പരിവാരേസുന്തി അത്ഥോ. അനേകവണ്ണാ അച്ചിയോതി ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ വുത്താ. അഹം തേ ധുവഭത്തേന പടിമാനനം കരിസ്സാമീതി സേസോ.

൪൦. അഭിക്കന്തായ ¶ രത്തിയാതി പരിക്ഖീണായ രത്തിയാ, മജ്ഝരത്തിസമയേതി അത്ഥോ. അഭിക്കന്തവണ്ണാതി അഭിരൂപച്ഛവിവണ്ണാ. കേവലകപ്പന്തി ഏത്ഥ കേവല-സദ്ദസ്സ അനവസേസത്ഥോ, കപ്പ-സദ്ദസ്സ സമന്തഭാവോ, തസ്മാ അനവസേസം സമന്തതോ വനസണ്ഡന്തി അത്ഥോ. ചതുദ്ദിസാതി ചതൂസു ദിസാസു. യത്ര ഹി നാമാതി യം നാമ.

൪൩. അങ്ഗമഗധാതി അങ്ഗമഗധരട്ഠവാസിനോ. ഇദ്ധിപാടിഹാരിയന്തി അഭിഞ്ഞിദ്ധിയേവ പടിപക്ഖാനം തിത്ഥിയാനം, വേനേയ്യസത്തഗതദോസാനഞ്ച ഹരണതോ അപനയനതോ പാടിഹാരിയം, തം തം വാ സത്തഹിതം പടിച്ച ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, തദേവ പാടിഹാരിയം. ഇദ്ധി ഏവ പാടിഹാരിയം ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം.

൪൪. പംസുകൂലം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി പുണ്ണായ ദാസിയാ സരീരം പരിക്ഖിപിത്വാ ഛഡ്ഡിതം സാണമയം കിമികുലാകുലം പരിയേസനവസേന ഉപ്പന്നം ഹോതി, യം ഭഗവാ ഭൂമിം കമ്പേന്തോ പാരുപിത്വാ പച്ഛാ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അദാസി, തം സന്ധായേതം വുത്തന്തി വദന്തി. കത്ഥ നു ഖോതിആദിപരിവിതക്കോ ജടിലാനം വിവിധപാടിഹാരിയദസ്സനത്ഥം കതോ. പാണിനാ ഖണന്തോ വിയ ഇദ്ധിയാ മത്തികം അപനേത്വാ ദിന്നത്താ വുത്തം ‘‘പാണിനാ പോക്ഖരണിം ഖണിത്വാ’’തി.

൪൬. ഫാലിയന്തു, കസ്സപ, കട്ഠാനീതി ഉരുവേലകസ്സപേന നിവേദിതേ ഏവമവോചാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം സേസേസുപി.

൪൯. അന്തരട്ഠകാസു ¶ ഹിമപാതസമയേതി ഏത്ഥ മാഘമാസസ്സ അവസാനേ ചതസ്സോ, ഫഗ്ഗുണമാസസ്സ ആദിമ്ഹി ചതസ്സോതി ഏവം ഉഭിന്നം മാസാനം അന്തരേ അട്ഠരത്തിയോ അന്തരട്ഠകാ നാമ. താസു അന്തരട്ഠകാസു രത്തീസു ഹിമപാതകാലേ. ഉമ്മുജ്ജനനിമുജ്ജനമ്പി സഹസാ തദുഭയകരണവസേന വുത്തം.

൫൦. ഉദകവാഹകോതി ഉദകോഘോ. രേണുഹതായാതി രജോകിണ്ണായ, അതിന്തായാതി അത്ഥോ. നാവായാതി കുല്ലേന. ഇദം നു ത്വം മഹാസമണാതി ഇധ നു ത്വം. ധ-കാരസ്സ ദ-കാരം, അനുസാരഞ്ച കത്വാ ‘‘ഇദം നൂ’’തി വുത്തം ‘‘ഏകമിദാഹ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൬൫, ൨൬൫) വിയ. ‘‘ഇമസ്മിം പദേസേ ത്വം നു ഖോ ഠിതോസീ’’തി പുച്ഛി. അയമഹമസ്മീതി അയമഹം ഇധ ഠിതോസ്മീതി അത്ഥോ.

൫൧. ചിരപടികാതി ¶ ചിരകാലതോ പട്ഠായ. കേസമിസ്സം സബ്ബം പരിക്ഖാരം ഉദകേ പവാഹേത്വാതിപി യോജേതബ്ബം. അരണികമണ്ഡലുആദികാ താപസപരിക്ഖാരാ ഖാരീ നാമ, തംഹരണകകാജം ഖാരികാജം നാമ. അഗ്ഗിഹുതമിസ്സന്തി അഗ്ഗിപൂജോപകരണസഹിതം.

൫൨-൩. ഉപസഗ്ഗോതി ഉപദ്ദവോ. ‘‘അഡ്ഢുഡ്ഢാനി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനീ’’തി ഇദം നാഗദമനാദീനി പന്നരസ പാടിഹാരിയാനി വജ്ജേത്വാ വുത്തം അപ്പകമധികം ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി.

൫൪. ഗയായന്തി ഗയാനാമികായ നദിയാ അദൂരഭവത്താ ഗാമോ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന ഗയാ നാമ ജാതോ, തസ്സം. ഗയാസീസേതി ഏവംനാമകേ പിട്ഠിപാസാണേ.

‘‘യമിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ…പേ… സുഖം വാ’’തിആദിനാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിചിത്തേസു സോമനസ്സദോമനസ്സഉപേക്ഖാവേദനാമുഖേന സേസാരൂപക്ഖന്ധാനമ്പി ആദിത്തതം ദസ്സേതി. ഏസ നയോ സേസേസുപി. മനോതി ഭവങ്ഗചിത്തം മനോദ്വാരസ്സ അധിപ്പേതത്താ. മനോവിഞ്ഞാണന്തി മനോദ്വാരവീഥിപഅയാപന്നമേവ ഗഹിതം.

ഉരുവേലപാടിഹാരിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൫. യഞ്ഞാ ¶ അഭിവദന്തീതി യാഗഹേതു ഇജ്ഝന്തീതി വദന്തി. ഉപധീസൂതി ഏത്ഥ ദുക്ഖസുഖാദീനം അധിട്ഠാനട്ഠേന ചത്താരോ ഉപധീ കാമഖന്ധകിലേസഅഭിസങ്ഖാരൂപധീനം വസേന. തേസു ഖന്ധൂപധി ഇധാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ഖന്ധൂപധീസു മലന്തി ഞത്വാ’’തി. യഞ്ഞാതി യഞ്ഞഹേതു. യിട്ഠേതി മഹായാഗേ. ഹുതേതി ദിവസേ ദിവസേ കത്തബ്ബേ അഗ്ഗിപരിചരണേ. കിം വക്ഖാമീതി കഥം വക്ഖാമി.

൫൭-൮. ആസീസനാതി മനോരഥാ. സിങ്ഗീസുവണ്ണനിക്ഖേനാതി സിങ്ഗീസുവണ്ണസ്സ രാസിനാ. സുവണ്ണേസു ഹി യുത്തികതം ഹീനം. തതോ രസവിദ്ധം സേട്ഠം, തതോ ആകരുപ്പന്നം സേട്ഠം, തതോ യംകിഞ്ചി ദിബ്ബസുവണ്ണം സേട്ഠം ¶ , തത്രാപി ചാമീകരം, തതോ സാതകുമ്ഭം, തതോ ജമ്ബുനദം, തതോപി സിങ്ഗീസുവണ്ണം സേട്ഠം. തസ്സ നിക്ഖം നാമ പഞ്ചസുവണ്ണപരിമാണം. അട്ഠസുവണ്ണാദിഭേദം അനേകവിധമ്പി വദന്തി. ദസസു അരിയവാസേസൂതി –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോ ഹോതി ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ ഏകാരക്ഖോ ചതുരാപസ്സേനോ പണുന്നപച്ചേകസച്ചോ സമവയസട്ഠേസനോ അനാവിലസങ്കപ്പോ പസ്സദ്ധകായസങ്ഖാരോ സുവിമുത്തചിത്തോ സുവിമുത്തപഞ്ഞോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦; അ. നി. ൧൦.൧൯) –

ഏവമാഗതേസു ദസസു അരിയവാസേസു. തത്ഥ പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോതി പഞ്ചനീവരണേഹി വിപ്പയുത്തതാ വുത്താ. ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോതി ഇട്ഠാദീസു ഛസു ആരമ്മണേസു സോമനസ്സിതാദിപടിപക്ഖാ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ വുത്താ. ഏകാരക്ഖോതി ഉപട്ഠിതസതിതാ. സങ്ഖായസേവനാ അധിവാസനാ പരിവജ്ജനാ വിനോദനാസങ്ഖാതാനി ചത്താരി അപസ്സേനാ നിസ്സയാ ഏതസ്സാതി ചതുരാപസ്സേനോ, ഏതേന ച തേ നിസ്സയാ ദസ്സിതാ. പണുന്നാനി അപനീതാനി ദിട്ഠിഗതികേഹി പച്ചേകം ഗഹിതാനി ദിട്ഠിസച്ചാനി യസ്സ, സോ പണുന്നപച്ചേകസച്ചോ, തേന ലോകിയഞാണേന ദിട്ഠിപ്പഹാനം വുത്തം. കാമേസനാ ഭവേസനാബ്രഹ്മചരിയേസനാസങ്ഖാതാ ഏസനാ സമ്മദേവ അവയാ അനൂനാ സട്ഠാ നിസട്ഠാ അനേനാതി സമവയസട്ഠേസനോ. ഏതേന തിണ്ണം ഏസനാനം അഭാവോ വുത്തോ. ‘‘അനാവിലസങ്കപ്പോ’’തി ഇമിനാ കാമവിതക്കാദീഹി അനാവിലചിത്തതാ. ‘‘പസ്സദ്ധകായസങ്ഖാരോ’’തി ഇമിനാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസമായോഗേന വിഗതദരഥതാ വുത്താ. ‘‘സുവിമുത്തചിത്തോ’’തി ഇമിനാ മഗ്ഗോ. ‘‘സുവിമുത്തപഞ്ഞോ’’തി ഇമിനാ പച്ചവേക്ഖണഞാണമുഖേന ഫലഞാണം വുത്തം. ഏതേ ഹി അരിയാ വസന്തി ഏത്ഥാതി അരിയവാസാതി വുച്ചന്തി ¶ . തേ പന വാസാ വുത്ഥാ വസിതാ സമ്പാദിതാ യേന, സോ വുത്ഥവാസോ, ഭഗവാ. ദസബലോതി ദസഹി കായബലേഹി, ഞാണബലേഹി ച ഉപേതോ. യാനി ഹേതാനി –

‘‘കാളാവകഞ്ച ഗങ്ഗേയ്യം, പണ്ഡരം തമ്ബപിങ്ഗലം;

ഗന്ധമങ്ഗലഹേമഞ്ച, ഉപോസഥഛദ്ദന്തിമേ ദസാ’’തി. (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൮; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൨൨; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൦.൨൧; വിഭ. അട്ഠ. ൭൬൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൭൫; ബു. വ. അട്ഠ. ൧.൩൯; ചൂളനി. അട്ഠ. ൮൧; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൨.൪൪) –

ഏവം ¶ വുത്താനി ദസഹത്ഥികുലാനി പുരിമപുരിമതോ ദസബലഗുണോപേതാനി, തേസു സബ്ബജേട്ഠാനം ദസന്നം ഛദ്ദന്താനം ബലാനി ഭഗവതോ കായസ്സ ദസബലാനി നാമ. തഞ്ച കാളാവകസങ്ഖാതാനം പകതിഹത്ഥീനം കോടിസഹസ്സസ്സ, മജ്ഝിമപുരിസാനം പന ദസന്നം കോടിസഹസ്സാനഞ്ച ബലം ഹോതി, തം ‘‘നാരായനസങ്ഘാതബല’’ന്തിപി വുച്ചതി.

യാനി പനേതാനി പാളിയം ‘‘ഇധ, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൪൮; അ. നി. ൧൦.൨൧; വിഭ. ൭൬൦; പടി. മ. ൨.൪൪) വുത്താനി ഠാനാഠാനഞാണബലം, കമ്മവിപാകഞാണബലം, സബ്ബത്ഥഗാമിനിപടിപദാഞാണബലം, അനേകധാതുനാനാധാതുലോകഞാണബലം, സത്താനം നാനാധിമുത്തികതാഞാണബലം, ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണബലം, ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസവോദാനവുട്ഠാനഞാണബലം, പുബ്ബേനിവാസഞാണബലം, ദിബ്ബചക്ഖുഞാണബലം, ആസവക്ഖയഞാണബലന്തി ദസബലഞാണാനി, ഇമാനി ഭഗവതോ ദസബലാനി നാമ. ദസഹി അസേക്ഖേഹി അങ്ഗേഹീതി അരഹത്തഫലസമ്പയുത്തേഹി പാളിയം ‘‘അസേക്ഖാ സമ്മാദിട്ഠി…പേ… അസേക്ഖോ സമ്മാസമാധി, അസേക്ഖം സമ്മാഞാണം, അസേക്ഖാ സമ്മാവിമുത്തീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮, ൩൬൦) ഏവം വുത്തേഹി ദസഹി അസേക്ഖധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ. ഏത്ഥ ച ദസ്സനട്ഠേന വുത്താ സമ്മാദിട്ഠി ഏവ ജാനനട്ഠേന സമ്മാഞാണന്തിപി വുത്താ, വുത്താവസേസാ പന ഫലചിത്തസമ്പയുത്താ സബ്ബേ ഫസ്സാദിധമ്മാ സമ്മാവിമുത്തീതി വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

ബിമ്ബിസാരസമാഗമകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനപബ്ബജ്ജാകഥാവണ്ണനാ

൬൦. സാരീബ്രാഹ്മണിയാ ¶ പുത്തോ സാരിപുത്തോ. മോഗ്ഗലീബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോ മോഗ്ഗല്ലാനോ. ഛന്നപരിബ്ബാജകസ്സാതി സേതവത്ഥേന ഹിരികോപീനം ഛാദേത്വാ വിചരണകപരിബ്ബാജകസ്സ, തേന ‘‘നായം നഗ്ഗപരിബ്ബാജകോ’’തി ദസ്സേതി. ‘‘ഉപഞ്ഞാത’’ന്തി ഇമസ്സ വിവരണം ഞാതോ ചേവാതി. ‘‘മഗ്ഗ’’ന്തി ഇമസ്സ വിവരണം ഉപഗതോ ച മഗ്ഗോതി. തേന ച ഉപഞ്ഞാതന്തി ഏത്ഥ ഞാത-സദ്ദോ ഞാണപരിയായോ. മഗ്ഗന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന മഗ്ഗോവ വുത്തോ. ഉപസദ്ദോ ച ഉപഗമനത്ഥോ മഗ്ഗസദ്ദേനപി സമ്ബന്ധിതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ ¶ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധനം നാമ അത്ഥികേഹി ഉപഞ്ഞാതം ഉപഗതഞാണഞ്ചേവ ഹോതി, തേഹി ഉപഗതോ പടിപന്നോ മഗ്ഗോ ച, തസ്മാ യംനൂനാഹം അനുബന്ധേയ്യന്തി. ഉപഞ്ഞാതം നിബ്ബാനന്തി ഉപപത്തിയാ അനുമാനേന ഞാതം നിബ്ബാനം. ‘‘മഗ്ഗ’’ന്തി ഇമസ്സ വിവരണം മഗ്ഗന്തോതി, അനുമാനേന ഞാതം പച്ചക്ഖതോ ദസ്സനത്ഥായ ഗവേസന്തോതി അത്ഥോ.

നിരോധോ ച നിരോധൂപായോ ച ഏകസേസേന നിരോധോതി വുത്തോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. പടിപാദേന്തോതി നിഗമേന്തോ.

ഇതോ ഉത്തരീതി ഇതോ മയാ ലദ്ധസോതാപത്തിതോ ഉത്തരി ഇതരമഗ്ഗത്തയം യദിപി നത്ഥി, തഥാപി ഏസോ ഏവ മയാ ഗവേസിതോ നിബ്ബാനധമ്മോതി അത്ഥോ.

൬൨-൩. തദാരമ്മണായാതി നിബ്ബാനാരമ്മണായ സോതാപത്തിഫലവിമുത്തിയാ. തേസം ആയസ്മന്താനന്തി സപരിസാനം തേസം ദ്വിന്നം പരിസാനം തസ്മിംയേവ ഖണേ ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാ അരഹത്തം പാപുണി, അഗ്ഗസാവകാ പന അത്തനോ ഞാണകിച്ചസ്സ മഹന്തതായ കതിപാഹച്ചയേന. തേനാഹ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി. ഉസൂയനകിരിയായ കമ്മഭാവം സന്ധായ ‘‘ഉപയോഗത്ഥേവാ’’തി വുത്തം.

സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനപബ്ബജ്ജാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൪. വജ്ജാവജ്ജന്തി ഖുദ്ദകം, മഹന്തഞ്ച വജ്ജം. ഉത്തിട്ഠപത്തന്തി ഏത്ഥ ഉത്തിട്ഠം നാമ പിണ്ഡായ ചരണം വുച്ചതി ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൬൮) വിയ. ഉത്തിട്ഠത്ഥായ ¶ ഗഹിതം പത്തം ഉത്തിട്ഠപത്തം, തേനാഹ ‘‘പിണ്ഡായ ചരണകപത്ത’’ന്തി. തസ്സ ഉപനാമേ കോ ദോസോതി ആഹ ‘‘തസ്മിം ഹീ’’തിആദി. തസ്മാതി യസ്മാ മനുസ്സാ ഏതസ്മിംയേവ ഏതേ ഭുഞ്ജന്തീതി ഉത്തിട്ഠപത്തേ ഉച്ഛിട്ഠസഞ്ഞിനോ, തസ്മാ ഉത്തിട്ഠപത്തന്തി വുത്തം ഉത്തിട്ഠ-സദ്ദേനേവ മനുസ്സാനം സഞ്ഞായ ഉച്ഛിട്ഠതാപി ഗമ്മതീതി. കേചി പന ‘‘ഉച്ഛിട്ഠസദ്ദേന സമാനത്ഥോ ഉത്തിട്ഠസദ്ദോ’’തി വദന്തി. ‘‘ഉത്തിട്ഠാ’’തി ത്വാപച്ചയന്തോപി ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉട്ഠഹിത്വാ’’തി. ഉപജ്ഝായം ഗഹേതുന്തി ഉപജ്ഝായത്തം ¶ മനസാ ഗഹേതും, യാചനവചനേന തസ്സ അനുമതിം ഗഹേതുന്തി വാ അത്ഥോ.

൬൫. പതിസ്സയനം പതിസ്സോ, ഗരും നിസ്സായ വത്തനഭാവോ, യംകിഞ്ചി ഗാരവന്തി അത്ഥോ. സഹ പതിസ്സേന സപ്പതിസ്സോ, പരം ജേട്ഠം കത്വാ തസ്സോവാദേ വത്തനതാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ജേട്ഠകഭാവഞ്ച ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി. സാഹൂതി സാധു സുന്ദരം. ലഹൂതി അഗരു, സുഭരതാതി അത്ഥോ. ഓപായികന്തി ഉപായപടിസംയുത്തം, ഏവം പടിപജ്ജനം നിത്ഥരണൂപായോതി അത്ഥോ. പതിരൂപന്തി സാമീചികമ്മമിദന്തി അത്ഥോ. പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന കായവചീപയോഗേന സമ്പാദേഹീതി അത്ഥോ. കായേനാതി ഏതദത്ഥവിഞ്ഞാപകം ഹത്ഥമുദ്ദാദിം ദസ്സേന്തോ കായേന വിഞ്ഞാപേതി. സാധൂതി സമ്പടിച്ഛനം സന്ധായാതി ഉപജ്ഝായേന ‘‘സാഹൂ’’തിആദീസു വുത്തേസു സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛനം വചനം സന്ധായ ‘‘കായേന വിഞ്ഞാപേതീ’’തിആദി വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. ആയാചനദാനമത്തേനാതി സദ്ധിവിഹാരികസ്സ പഠമം ആയാചനമത്തേന, തതോ ഉപജ്ഝായസ്സ ച ‘‘സാഹൂ’’തിആദിനാ വചനമത്തേനാതി അത്ഥോ.

൬൬. അസ്സാതി സദ്ധിവിഹാരികസ്സ. ദ്വേ ചീവരാനീതി ഉത്തരാസങ്ഗം, സങ്ഘാടിഞ്ച സന്ധായ വദതി. ഇതോ പട്ഠായാതി ‘‘ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരതോ പട്ഠായ, തേന ‘‘നാതിദൂരേ’’തിആദീസു ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. സബ്ബത്ഥ ദുക്കടാപത്തീതി ആപദാഉമ്മത്തഖിത്തചിത്തവേദനട്ടതാദീഹി വിനാ പണ്ണത്തിം അജാനിത്വാപി വദന്തസ്സ ഗിലാനസ്സപി ദുക്കടമേവ. ആപദാസു ഹി അന്തരന്തരാ കഥാ വത്തും വട്ടതി. ഏവമഞ്ഞേസുപി ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ഈദിസേസു, ഇതരേസു പന ഗിലാനോപി ന മുച്ചതി. പാളിയം ‘‘ഹേട്ഠാപീഠം വാ പരാമസിത്വാ’’തി ഇദം പുബ്ബേ തത്ഥ ഠപിതപത്താദിനാ അസങ്ഘട്ടനത്ഥായ വുത്തം, ചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാപി അഞ്ഞേസം അഭാവം ഞത്വാപി ഠപേതും വട്ടതി ഏവ. ആപത്തിയാ ആസന്നന്തി ആപത്തികരണമേവ.

ഗാമേതി അന്തോഗാമേ താദിസേ മണ്ഡപാദിമ്ഹി. അന്തരഘരേതി അന്തോഗേഹേ. പടിക്കമനേതി ആസനസാലായം. ധോതവാലികായാതി ഉദകേന ഗതട്ഠാനേ നിരജായ പരിസുദ്ധവാലികായ. നിദ്ധൂമേതി ജന്താഘരേ ജലിയമാനഅഗ്ഗിധൂമരഹിതേ. ജന്താഘരഞ്ഹി നാമ ഹിമപാതബഹുലേസു ദേസേസു തപ്പച്ചയരോഗപീളാദിനിവാരണത്ഥം ¶ ¶ സരീരസേദാപനട്ഠാനം. തത്ഥ കിര അന്ധകാരപടിച്ഛന്നതായ ബഹൂപി ഏകതോ പവിസിത്വാ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗിതാപപരിഹാരായ മത്തികായ മുഖം ലിമ്പിത്വാ സരീരം യാവദത്ഥം സേദേത്വാ ചുണ്ണാദീഹി ഉബ്ബട്ടേത്വാ നഹായന്തി. തേനേവ പാളിയം ‘‘ചുണ്ണം സന്നേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം. ഉല്ലോകന്തി ഉദ്ധം ഓലോകനട്ഠാനം. ഉപരിഭാഗന്തി അത്ഥോ.

അഞ്ഞത്ഥ നേതബ്ബോതി യത്ഥ വിഹരതോ സാസനേ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ കല്യാണമിത്താദിസമ്പത്തിയുത്തട്ഠാനേ നേതബ്ബോ. വിസഭാഗപുഗ്ഗലാനന്തി ലജ്ജിനോ വാ അലജ്ജിനോ വാ ഉപജ്ഝായസ്സ അവഡ്ഢികാമേ സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ അലജ്ജീ ഓവാദമ്പി ന ഗണ്ഹാതി, ലജ്ജിനോ ച ഏതസ്സ വിസഭാഗാ ഹോന്തി, തത്ഥ ഉപജ്ഝായം വിഹായ ലജ്ജീഹേവ സദ്ധിം ആമിസാദിപരിഭോഗോ കാതബ്ബോ. ഉപജ്ഝായാദിഭാവോ ഹേത്ഥ ന പമാണന്തി ദട്ഠബ്ബം. പരിവേണം ഗന്ത്വാതി ഉപജ്ഝായസ്സ പരിവേണം ഗന്ത്വാ. ‘‘ന സുസാന’’ന്തി ഇദം ഉപലക്ഖണം, ഉപചാരസീമതോ ബഹി ഗന്തുകാമേന അനാപുച്ഛാ ഗന്തും ന വട്ടതി.

ഉപജ്ഝായവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൭. സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥായം സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോതിആദീസു അനാദരിയം പടിച്ച ധമ്മാമിസേഹി അസങ്ഗണ്ഹന്താനം ആചരിയുപജ്ഝായാനം ദുക്കടം വത്തഭേദത്താ. തേനേവ പരിവാരേപി ‘‘നദേന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. ൩൨൨) വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൮. നസമ്മാവത്തനാദികഥായം വത്തം ന പൂരേയ്യാതി ‘‘വത്തകരണകാലോ’’തി വത്ഥുവിജാനനവസേന ഞത്വാ മാനകോസജ്ജാദിവസേന വാ ഉപജ്ഝായാദീസു ¶ അനാദരേന വാ ‘‘അകാതും ന വട്ടതീ’’തി അജാനനതായ വാ ന കരേയ്യ, ദുക്കടമേവ. അസഞ്ചിച്ച അസതിയാതിആദീഹി ച അകരോന്തസ്സ പന അനാപത്തി. സബ്ബാനി ഹി വത്താനി സേഖിയാനേവ, തസ്മാ സേഖിയേസു വുത്തനയേനേവേത്ഥ സബ്ബോപി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ഗേഹസ്സിതപേമന്തി മേത്താപേമം.

സാദിയനം ¶ വാ അസാദിയനം വാ ന ജാനാതീതി ‘‘മയി സാദിയന്തേ അകരോന്താനം ആപത്തി ഹോതി, പടിക്ഖിപിത്വാ അസാദിയന്തേ ആപത്തി ന ഹോതീ’’തി ഏവം ന ജാനാതീതി അത്ഥോ. ‘‘തേസു ഏകോ വത്തസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു…പേ… തേസം അനാപത്തീ’’തി വചനതോ സചേ കോചി ‘‘തുമ്ഹാകം സദ്ധിവിഹാരികേ, അന്തേവാസികേ വാ ഗിലാനേ ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, ഓവാദാനുസാസനിആദികം സബ്ബം കത്തബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി വദതി, തേ വാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ ‘‘അപ്പോസ്സുക്കാ ഹോഥാ’’തി വദന്തി, വത്തം വാ ന സാദിയന്തി, ആചരിയുപജ്ഝായാനമ്പി അനാപത്തി.

നസമ്മാവത്തനാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൯. രാധബ്രാഹ്മണവത്ഥുസ്മിം പാളിയം ഉപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകജാതോതി സകലസരീരേ സഞ്ജാതപണ്ഡുവണ്ണോ. പണ്ഡുവണ്ണസ്സ സകലസരീരേ ബ്യാപിതഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ഹി വിച്ഛാവചനം കതം. അധികാരന്തി ഉപകാരം. കതവേദിനോതി അത്തനോ കതം ഉപകാരം പടികിരിയായ ഞാപകാ. ഉപസമ്പദാകമ്മവാചായ യം വത്തബ്ബം, തം പരിയോസാനേ വക്ഖാമ. പരിമണ്ഡലേഹീതി പരിപുണ്ണേഹി.

൭൧-൭൩. പണ്ണത്തിവീതിക്കമന്തി സിക്ഖാപദവീതിക്കമം. പാളിയം പിണ്ഡിയാലോപഭോജനന്തി ജങ്ഘപിണ്ഡിമംസബലേന ചരിത്വാ ആലോപാലോപവസേന പരിയിട്ഠഭോജനം. അതിരേകലാഭോതി ഭിക്ഖാഹാരതോ അധികലാഭോ. സങ്ഘഭത്താദീനം വിഭാഗോ സേനാസനക്ഖന്ധകേ ആവി ഭവിസ്സതി. വിഹാരോതി തിണകുടികാദിസഹിതോ പാകാരപരിച്ഛിന്നോ സകലോ സങ്ഘാരാമോ. അഡ്ഢയോഗോതി ഏകസാലോ ദീഘപാസാദോ. ഹത്ഥിപിട്ഠിഗരുളസണ്ഠാനോ ദീഘപാസാദോതിപി വദന്തി. പാസാദോതി ചതുരസ്സോ ഉച്ചോ ¶ അനേകഭൂമകപാസാദോ. ഹമ്മിയന്തി മുണ്ഡച്ഛദനോ ചന്ദികങ്ഗണയുത്തോ നാതിഉച്ചോ പാസാദോ. ഗുഹാതി പബ്ബതഗുഹാ. പൂതിമുത്തന്തി ഗോമുത്തം.

രാധബ്രാഹ്മണവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭൬. സഹധമ്മികം വുച്ചമാനോതി ‘‘ഏവം നിവാസേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ സിക്ഖാപദേന ഓവദിയമാനോ. വാദം ആരോപേത്വാതി ‘‘ഓലമ്ബിത്വാ നിവാസനാദീസു കോ ദോസോ? യദി ദോസോ ഭവേയ്യ ¶ , പരിമണ്ഡലനിവാസനാദീസുപി ദോസോ സിയാ’’തിആദിനാ നിഗ്ഗഹം ആരോപേത്വാ. തംയേവ തിത്ഥായതനന്തി ദിട്ഠിസങ്ഖാതതിത്ഥമേവ ആയതനം ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനന്തി തിത്ഥായതനം. ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീതി ആയസ്മന്തം നിസ്സായ വസിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

ആചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮൦. യം പുബ്ബേ ലക്ഖണം വുത്തം, തേനേവ ലക്ഖണേന നിസ്സയന്തേവാസികസ്സ ആപത്തി ന വേദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധയോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. പോത്ഥകേസു പന ‘‘ന തേനേവ ലക്ഖണേനാ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരം ഛഡ്ഡേത്വാ ‘‘തേനേവ ലക്ഖണേന നിസ്സയന്തേവാസികസ്സ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ’’തി ലിഖന്തി, തം പമാദലിഖിതം. തഥാ ഹി തേനേവ ലക്ഖണേന ആപത്തിഭാവേ ഗയ്ഹമാനേ നിസ്സയമുത്തകസ്സാപി അമുത്തകസ്സാപി ആപത്തി ഏവാതി വുത്തലക്ഖണേന ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യ. തഥാ ച ‘‘നിസ്സയന്തേവാസികേന ഹി യാവ ആചരിയം നിസ്സായ വസതി, താവ സബ്ബം ആചരിയവത്തം കാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അനന്തരവചനേന വിരോധോ സിയാ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേപി ച –

‘‘നിസ്സയാചരിയ, ഉദ്ദേസാചരിയ, നിസ്സയന്തേവാസിക, ഉദ്ദേസന്തേവാസിക, സമാനാചരിയകാ പന യാവ നിസ്സയഉദ്ദേസാ അനുപച്ഛിന്നാ. താവ പടിജഗ്ഗിതബ്ബാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧) –

വുത്തം ¶ . തസ്മാ വുത്തനയേന ഇധ പരിഗളിതം ന-കാരം ആനേത്വാ തേനേവ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ വുത്തേനേവ ലക്ഖണേന നിസ്സയന്തേവാസികസ്സ ആപത്തി ന വേദിതബ്ബാതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

പണാമനാഖമാപനാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധികഥാവണ്ണനാ

൮൩. നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധികഥായം ‘‘യോ വാ ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗോ, തസ്സ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ ലജ്ജീസു ഏവ നിസ്സയഗ്ഗഹണം നിയോജേതി അലജ്ജീസു പടിക്ഖിത്തത്താ. ഏത്ഥ ച പരിഭോഗസദ്ദേന ഏകകമ്മാദികോ സംവാസോ ഗഹിതോ പച്ചയപരിഭോഗസ്സ സമ്ഭോഗ-സദ്ദേന ഗഹിതത്താ, ഏതേന ¶ ച സമ്ഭോഗസംവാസാനം അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ന കത്തബ്ബതം ദസ്സേതി. പരിഹാരോ നത്ഥീതി ആപത്തിപരിഹാരോ നത്ഥി. താദിസോതി യത്ഥ നിസ്സയോ ഗഹിതപുബ്ബോ, യോ ച ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗോ, താദിസോ. തഥാ വുത്തന്തി ‘‘ലഹും ആഗമിസ്സാമീ’’തി വുത്തഞ്ചേതി അത്ഥോ. ‘‘ചത്താരി പഞ്ച ദിവസാനീ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. യദി ഏകാഹദ്വീഹേന സഭാഗതാ പഞ്ഞായതി, ഞാതദിവസേന ഗഹേതബ്ബോവ. അഥാപി ചതുപഞ്ചാഹേനാപി ന പഞ്ഞായതി, യത്തകേഹി ദിവസേഹി പഞ്ഞായതി, തത്തകാനി അതിക്കമേതബ്ബാനി. സഭാഗതം ഓലോകേമീതി പന ലേസോ ന കാതബ്ബോ.

ദഹരാ സുണന്തീതി ഏത്ഥ അസുത്വാപി ആഗമിസ്സതി, കേനചി അന്തരായേന ചിരായതീതി സഞ്ഞായ സതി ലബ്ഭതേവ പരിഹാരോ. തേനാഹ ‘‘ഇധേവാഹം വസിസ്സാമീതി പഹിണതി, പരിഹാരോ നത്ഥീ’’തി.

ഏകദിവസമ്പി പരിഹാരോ നത്ഥീതി ഗമനേ നിരുസ്സാഹം സന്ധായ വുത്തം. സഉസ്സാഹസ്സ പന സേനാസനപടിസാമനാദിവസേന കതിപാഹേ ഗതേപി ന ദോസോ.

തത്രേവ വസിതബ്ബന്തി തത്ര സഭാഗട്ഠാനേ ഏവ നിസ്സയം ഗഹേത്വാ വസിതബ്ബം. ‘‘തംയേവ വിഹാരം…പേ… വസിതും വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ ഉപജ്ഝായേ സങ്ഗണ്ഹന്തേയേവ തംസമോധാനേ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധി വുത്താ, തസ്മിം പന കോധേന ¶ വാ ഗണനിരപേക്ഖതായ വാ അസങ്ഗണ്ഹന്തേ അഞ്ഞേസു ഗഹിതോ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ദസ്സേതി.

ആചരിയമ്ഹാ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധിയം വുത്തോ ‘‘കോചി ആചരിയോ’’തിആദികോ നയോ ഉപജ്ഝായപക്കമനാദീസുപി നേത്വാ തത്ഥ ച വുത്തോ ഇധാപി നേത്വാ യഥാരഹം യോജേതബ്ബോ.

ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വസന്തീതി ഉപചാരസീമതോ ബഹി അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ അന്തേവാസികാനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മ വസന്തി. തേന ബഹിഉപചാരേപി അന്തേവാസികാദീനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തരേ ആസന്നപദേസേ വസതി, നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ദസ്സേതി. അന്തോഉപചാരസീമായം പന ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ വസതോ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതേവ.

നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപസമ്പാദേതബ്ബപഞ്ചകകഥാവണ്ണനാ

൮൪. ഉപജ്ഝാചരിയലക്ഖണകഥായം ¶ ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി ഉപജ്ഝായേന ഹുത്വാ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. അസേക്ഖസ്സ അയന്തി അസേക്ഖോ, ലോകിയലോകുത്തരോ സീലക്ഖന്ധോ.

അന്തഗ്ഗാഹികായാതി സസ്സതുച്ഛേദകോട്ഠാസഗ്ഗാഹികായ. പച്ഛിമാനി ദ്വേതി അപ്പസ്സുതോ ഹോതി, ദുപ്പഞ്ഞോ ഹോതീതി ഇമാനി ദ്വേ അങ്ഗാനി. പച്ഛിമാനി തീണീതി ന പടിബലോ ഉപ്പന്നം കുക്കുച്ചം ധമ്മതോ വിനോദേതും, ആപത്തിം ന ജാനാതി, ആപത്തിയാ വുട്ഠാനം ന ജാനാതീതി ഇമാനി തീണി. കുക്കുച്ചസ്സ ഹി പാളിഅട്ഠകഥാനയസങ്ഖാതധമ്മതോ വിനോദേതും അപടിബലതാ നാമ അബ്യത്തതാ ഏവ ഹോതീതി സാപി ആപത്തിഅങ്ഗമേവ വുത്താ.

അഭിവിസിട്ഠോ ഉത്തമോ സമാചാരോ ആഭിസമാചാരോ, വത്തപടിവത്തസീലം. തം ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്താ ഖന്ധകസിക്ഖാപദസങ്ഖാതാ സിക്ഖാ ആഭിസമാചാരികാ. സിക്ഖാപദമ്പി ഹി തം തത്ഥ പടിപൂരണത്ഥികേഹി ഉഗ്ഗഹണാദിവസേന സിക്ഖിതബ്ബതോ ‘‘സിക്ഖാ’’തി വുച്ചതി. മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാ കാരണഭൂതാതി ആദിബ്രഹ്മചരിയകാ സിക്ഖാ, ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നസിക്ഖാപദം. തേനേവ ¶ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേപി ‘‘ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നസിക്ഖാപദം ആദിബ്രഹ്മചരിയകം, ഖന്ധകവത്തപഅയാപന്നം ആഭിസമാചാരിക’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൧൧) വുത്തം. തസ്മാ സേക്ഖപണ്ണത്തിയ’’ന്തി ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബതോ സേക്ഖാ, ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താ പണ്ണത്തി. സബ്ബാപി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നാ സിക്ഖാപദപണ്ണത്തി ‘‘സേക്ഖപണ്ണത്തീ’’തി വുത്താതി ഗഹേതബ്ബാ. നാമരൂപപരിച്ഛേദേതി ഏത്ഥ കുസലത്തികാദീഹി വുത്തം ജാതിഭൂമിപുഗ്ഗലസമ്പയോഗവത്ഥാരമ്മണകമ്മദ്വാരലക്ഖണരസാദിഭേദേഹി വേദനാക്ഖന്ധാദിചതുബ്ബിധം സനിബ്ബാനം നാമം, ഭൂതുപാദായഭേദം രൂപഞ്ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനനപഞ്ഞാ, തപ്പകാസകോ ച ഗന്ഥോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ നാമ. ഇമിനാ അഭിധമ്മത്ഥകുസലേന ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. സിക്ഖാപേതുന്തി ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതും.

ഉപസമ്പാദേതബ്ബപഞ്ചകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൮൬. തിത്ഥിയപരിവാസകഥായം ആജീവകസ്സ വാതിആദീസു അകിരിയവാദീ ആജീവകോ നാമ, കിരിയവാദിനോ പന നിഗണ്ഠാപി അഞ്ഞേപി നഗ്ഗതിത്ഥികാ അചേലകപദേ സങ്ഗഹിതാ. സബ്ബഥാ നഗ്ഗസ്സേവ ¶ തിത്ഥിയപരിവാസോ വിഹിതോ. സോ ച തേനേവ നഗ്ഗവേസേന ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ആഗതസ്സ, ന പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗതസ്സാതി ദസ്സേതും ‘‘സചേ സോപീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സോപീതി ആജീവകോ.

ആമിസകിഞ്ചിക്ഖസമ്പദാനം നാമ അപ്പമത്തകസ്സ ദേയ്യധമ്മസ്സ അനുപ്പദാനം. രൂപൂപജീവികാതി അത്തനോ രൂപമേവ നിസ്സായ ജീവന്തിയോ. വേസിയാ ഗോചരോ ബഹുലം പവത്തിട്ഠാനം അസ്സാതി വേസിയാഗോചരോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. യോബ്ബന്നാതീതാതി അനിവിദ്ധാ ഏവ മഹല്ലികഭാവം പത്താ ഥുല്ലകുമാരീ ഏവാതി വുത്തം. ആദായസ്സാതി ആദാനസ്സ ഗഹണസ്സ.

അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮൮-൯. പഞ്ചാബാധാദിവത്ഥൂസു ¶ പാളിയം സോമ്ഹി അരോഗോ, വിബ്ഭമിസ്സാമീതി സോ അഹം അരോഗോ, വിബ്ഭമിസ്സാമീതി അത്ഥോ. നഖപിട്ഠിപ്പമാണന്തി കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖപിട്ഠി അധിപ്പേതാ. ‘‘പടിച്ഛന്നേ ഠാനേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ താദിസമ്പി ന വട്ടതി, പടിച്ഛന്നട്ഠാനേപി ച വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതോപി ന വട്ടതീതി സിദ്ധമേവ ഹോതി. പാകടട്ഠാനേപി പന നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഊനതരം അവഡ്ഢനകം വട്ടതീതി യേ ഗണ്ഹേയ്യും, തേസം തം ഗഹണം പടിസേധേതും ‘‘മുഖേ പനാ’’തിആദി വുത്തം.

കോലട്ഠിമത്തകോപീതി ബദരട്ഠിപ്പമാണോപി. അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതോപി ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദേന കോലട്ഠിമത്തതോ ഖുദ്ദകതരോപി ഗണ്ഡോ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘സച്ഛവിം കാരേത്വാ’’തി, വിജ്ജമാനച്ഛവിം കത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘സഞ്ഛവി’’ന്തി വാ പാഠോ, സഞ്ജാതച്ഛവിന്തി അത്ഥോ. ഗണ്ഡാദീസു വൂപസന്തേസുപി ഗണ്ഡാനം വിവണ്ണമ്പി ഹോതി, തം വട്ടതി.

പദുമപുണ്ഡരീകപത്തവണ്ണന്തി രത്തപദുമസേതപദുമപുപ്ഫദലവണ്ണം. കുട്ഠേ വുത്തനയേനേവാതി പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ അവഡ്ഢനകം വട്ടതി, അഞ്ഞത്ഥ ന കിഞ്ചിപി വട്ടതീതി വുത്തനയം ദസ്സേതി. സോസബ്യാധീതി ഖയരോഗോ. യക്ഖുമ്മാരോതി കദാചി കദാചി ആഗന്ത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ ഹത്ഥമുഖാദികം അവയവം ഭൂമിയം ഘംസനകോ യക്ഖോവ രോഗോ.

പഞ്ചാബാധവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൦. ന ¶ ദാനാഹം ദേവസ്സ ഭടോതി ആപുച്ഛതീതി രഞ്ഞാ ഏവ ദിന്നട്ഠാനന്തരം സന്ധായ വുത്തം. യോ പന രാജകമ്മികേഹി അമച്ചാദീഹി ഠപിതോ, അമച്ചാദീനം ഏവ വാ ഭടോ ഹോതി, തേന തം തം അമച്ചാദിമ്പി ആപുച്ഛിതും വട്ടതി.

രാജഭടവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൧. തസ്മാതി ¶ ഭഗവാ സയം യസ്മാ ധമ്മസ്സാമീ, തസ്മാ അങ്ഗുലിമാലം ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന പബ്ബാജേസി, ഭിക്ഖൂനം പന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോ ഏവമാഹാതി അധിപ്പായോ. ഏവം ജാനന്തീതി സീലവാ ജാതോതി ജാനന്തി.

൯൨. ഉപരമന്തി വിരമന്തി. ഭിന്ദിത്വാതി അന്ദുബന്ധനം ഭിന്ദിത്വാ. ഛിന്ദിത്വാതി സങ്ഖലികം ഛിന്ദിത്വാ. മുഞ്ചിത്വാതി രജ്ജുബന്ധനം മുഞ്ചിത്വാ. വിവരിത്വാതി ഗാമബന്ധനാദീസു ഗാമദ്വാരാദീനം വിവരിത്വാ. അപസ്സമാനാനന്തി പുരിസഗുത്തിയം ഗോപകാനം അപസ്സന്താനം.

൯൫. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘കസാഹതോ കതദണ്ഡകമ്മോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ.

൯൬. പലാതോപീതി ഇണസാമികാനം ആഗമനം ഞത്വാ ഭയേന പലാതോ. ഗീവാ ഹോതീതി ഇണായികഭാവം ഞത്വാ അനാദരേന ഇണമുത്തകേ ഭിക്ഖുഭാവേ പവേസിതത്താ. ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢന്തി ഥോകഥോകം. ദാതബ്ബമേവാതി ഇണായികേന ധനം സമ്പടിച്ഛതു വാ മാ വാ, ദാനേ സഉസ്സാഹേനേവ ഭവിതബ്ബം. അഞ്ഞേഹി ച ഭിക്ഖൂഹി ‘‘മാ ധുരം നിക്ഖിപാഹീ’’തി വത്വാ സഹായകേഹി ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ധുരനിക്ഖേപേന ഹിസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബതാ സിയാതി.

ഇണായികവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯൭. ‘‘ദാസചാരിത്തം ¶ ആരോപേത്വാ കീതോ’’തി ഇമിനാ ദാസഭാവപരിമോചനത്ഥായ കീതകം നിവത്തേതി. താദിസോ ഹി ധനക്കീതോപി അദാസോ ഏവ. തത്ഥ തത്ഥ ചാരിത്തവസേനാതി തസ്മിം തസ്മിം ജനപദേ ദാസപണ്ണജ്ഝാപനാദിനാ ¶ അദാസകരണനിയാമേന. അഭിസേകാദീസു സബ്ബബന്ധനാനി മോചാപേന്തി, തം സന്ധായ ‘‘സബ്ബസാധാരണേനാ’’തി വുത്തം.

സയമേവ പണ്ണം ആരോപേന്തി, ന വട്ടതീതി താ ഭുജിസ്സിത്ഥിയോ ‘‘മയമ്പി വണ്ണദാസിയോ ഹോമാ’’തി അത്തനോ രക്ഖണത്ഥായ സയമേവ രാജൂനം ദാസിപണ്ണേ അത്തനോ നാമം ലിഖാപേന്തി, താസം പുത്താപി രാജദാസാവ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. തേഹി അദിന്നാ ന പബ്ബാജേതബ്ബാതി യത്തകാ തേസം സാമിനോ, തേസു ഏകേന അദിന്നേപി ന പബ്ബാജേതബ്ബാ.

ഭുജിസ്സേ പന കത്വാ പബ്ബാജേതും വട്ടതീതി യസ്സ വിഹാരസ്സ തേ ആരാമികാ ദിന്നാ, തസ്മിം വിഹാരേ സങ്ഘം ഞാപേത്വാ ഫാതികമ്മേന ധനാനി ദത്വാ ഭുജിസ്സേ കത്വാ പബ്ബാജേതും വട്ടതി. തക്കം സീസേ ആസിത്തകസദിസാവ ഹോന്തീതി കേസുചി ജനപദേസു അദാസേ കരോന്താ തക്കം സീസേ ആസിഞ്ചന്തി, തേന കിര തേ അദാസാ ഹോന്തി, ഏവമിദമ്പി ആരാമികവചനേന ദാനമ്പീതി അധിപ്പായോ. തഥാ ദിന്നേപി സങ്ഘസ്സ ആരാമികദാസോ ഏവാതി ‘‘നേവ പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘താവകാലികോ നാമാ’’തി വുത്തത്താ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ വാ പച്ഛാപി ഗഹേതുകാമതായ വാ ദിന്നം സബ്ബം താവകാലികമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സാമികദാസോ നാമ യസ്സ സാമികുലം അഞ്ഞാതികം മരണേന പരിക്ഖീണം, ന കോചി തസ്സ ദായാദോ, സോ പന സമാനജാതികേഹി വാ നിവാസഗാമവാസീഹി വാ ഇസ്സരേഹി വാ ഭുജിസ്സോ കതോവ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ദേവദാസാപി ദാസാ ഏവ. തേ ഹി കത്ഥചി ദേസേ രാജദാസാ ഹോന്തി, കത്ഥചി വിഹാരദാസാ, തസ്മാ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. ദാസമ്പി പബ്ബാജേത്വാ സാമികേ ദിസ്വാ പടിച്ഛാദനത്ഥം അപനേന്തോ പദവാരേന അദിന്നാദാനാപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ, ദാസസ്സ പന പലായതോ അനാപത്തി.

കമ്മാരഭണ്ഡുവത്ഥാദികഥാവണ്ണനാ

൯൮. ഭണ്ഡുകമ്മാപുച്ഛാനാദികഥായം കമ്മാരഭണ്ഡൂതി ദഹരതായ അമോളിബന്ധോ മുണ്ഡികസീസോ കമ്മാരദാരകോ ¶ ഏവ വുത്തോ. തുലാധാരമുണ്ഡകോതി ഏത്ഥ തുലാധാരാതി തമ്ബസുവണ്ണാദീനം തുലം ഹത്ഥേന ധാരേതീതി ¶ കമ്മാരാ ‘‘തുലാധാരാ’’തി വുത്താ, തേസു ഏകോ മുണ്ഡികസീസോ ദഹരോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചസിഖോ തരുണദാരകോ’’തി. ഏകാവ സിഖാ പഞ്ച വേണിയോ കത്വാ ബന്ധനേന പഞ്ചസിഖാതി വുച്ചതി, സാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി പഞ്ചസിഖോ, തസ്സ സിഖം ഛിന്ദന്താ കഞ്ചി ഭിക്ഖും അജാനാപേത്വാവ പബ്ബാജേസും. തേന ഭണ്ഡുകമ്മാപലോകനം അനുഞ്ഞാതം. സീമാപരിയാപന്നേതി ബദ്ധസീമായ സതി തദന്തോഗധേ, അസതി ഉപചാരസീമന്തോഗധേതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘം അപലോകേതും ഭണ്ഡുകമ്മായാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന പന അനപലോകേന്തസ്സ ആപത്തി വുത്താ, തഥാപി അട്ഠകഥായം ‘‘സബ്ബേ ആപുച്ഛിതാ അമ്ഹേഹീതിസഞ്ഞിനോ…പേ… പബ്ബാജേന്തസ്സപി അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ സഞ്ചിച്ച അനാപുച്ഛാ കേസേ ഓഹാരേന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. കേസോരോപനമ്പി സമണപബ്ബജനവോഹാരം ലഭതീതി ആഹ ‘‘ഇമസ്സ സമണകരണ’’ന്തിആദി. ഏകസിഖാമത്തധരോതി ഏത്ഥ ഏകേന കേസേന സിഖാ ഏകസിഖാതി വദന്തി, അപ്പകേസാവ സിഖാ ഏവം വുത്താതി ഗഹേതബ്ബാ. ഏകകേസമ്പി പന അനാപുച്ഛാ ഛിന്ദിതും ന വട്ടതിയേവ.

൧൦൦. വാമഹത്ഥേനാതി ദക്ഖിണഹത്ഥേന ഭുഞ്ജനതോ വുത്തം.

൧൦൩-൪. നിസ്സയമുച്ചനകസ്സ വത്തേസു പഞ്ചകഛക്കേസു പന ‘‘ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സ പാതിമോക്ഖാനി…പേ… അനുബ്യഞ്ജനസോ’’തി ഏത്ഥ സബ്ബോപി ചായം പഭേദോ മാതികാട്ഠകഥായം ഞാതായം ഞാതോ ഹോതി. ‘‘ആപത്തിം ജാനാതി, അനാപത്തിം ജാനാതീ’’തി ഇദഞ്ച അത്തനാ ഞാതട്ഠാനേസു ആപത്താദിം സന്ധായ വുത്തന്തി ന ഗഹേതബ്ബം.

കമ്മാരഭണ്ഡുവത്ഥാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൫. പോക്ഖരവസ്സന്തി പോക്ഖരേ പദുമഗച്ഛേ വിയ അതേമിതുകാമാനം സരീരതോ പവട്ടനകവസ്സം. തസ്മിം കിര വസ്സന്തേ തേമിതുകാമാവ തേമേന്തി, ന ഇതരേ. ‘‘ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ഗതോ നാമ നത്ഥീതി അത്തനോ സന്തകേ രജ്ജേ സബ്ബമ്പി സാപതേയ്യം സയമേവ പരിഭുഞ്ജിസ്സതീതി ഗാരവേന ¶ സുദ്ധോദനമഹാരാജാപി ന നിമന്തേസി, ഗന്ത്വാ പന ഗേഹേ സകലരത്തിം മഹാദാനഞ്ചേവ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ സങ്ഘസ്സ ആസനപഞ്ഞത്തിട്ഠാനാലങ്കാരഞ്ച സംവിദഹന്തോവ വീതിനാമേസി.

ന ¶ കോചി…പേ… പത്തം വാ അഗ്ഗഹേസീതി ഭഗവാ അത്തനോ പിതു നിവേസനമേവ ഗമിസ്സതീതിസഞ്ഞായ നഗ്ഗഹേസി. കുലനഗരേതി ഞാതികുലന്തകേ നഗരേ. പിണ്ഡചാരിയവത്തന്തി അത്തനോ ഞാതിഗാമേസുപി സപദാനചാരികവത്തം. ഭിക്ഖായ ചാരോ ചരണം ഏതസ്സാതി ഭിക്ഖാചാരോ, ഖത്തിയോ.

ഉത്തിട്ഠേതി ഉത്തിട്ഠിത്വാ പരേസം ഘരദ്വാരേ ഉദ്ദിസ്സ ഠത്വാ ഗഹേതബ്ബപിണ്ഡേ. നപ്പമജ്ജേയ്യാതി നിമന്തനാദിവസേന ലബ്ഭമാനപണീതഭോജനം പടിക്ഖിപിത്വാ പിണ്ഡായ ചരണവസേന തത്ഥ നപ്പമജ്ജേയ്യ. ധമ്മന്തി അനേസനം പഹായ സപദാനം ചരന്തോ തമേവ ഭിക്ഖാചരിയധമ്മം സുചരിതം ചരേയ്യ. സുഖം സേതീതി ചതൂഹി ഇരിയാപഥേഹി സുഖം വിഹരതീതി അത്ഥോ.

ദുതിയഗാഥായം ന നം ദുച്ചരിതന്തി വേസിയാദിഭേദേ അഗോചരേ ചരണവസേന തം യഥാവുത്തം ധമ്മം ദുച്ചരിതം ന ച ചരേ. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇമം പന ഗാഥം സുത്വാതി നിവേസനേ നിസിന്നേന ഭഗവതാ ഞാതിസമാഗമേ അത്തനോ പിണ്ഡായ ചരണം നിസ്സായ പവത്തായ ഗാഥായ വുത്തം ഇമം ദുതിയഗാഥം സുത്വാ.

ധമ്മപാലജാതകന്തിആദീസു പന തതോ പരകാലേസുപി രഞ്ഞോ പവത്തി പരിനിബ്ബാനം പാപേത്വാ യഥാപസങ്ഗവസേന ദസ്സേതും വുത്താ. തേനാഹ ‘‘സോതാപത്തിഫലം സച്ഛികത്വാ’’തിആദി. സിരിഗബ്ഭം ഗന്ത്വാതി ഏത്ഥ യദി ഹി ഭഗവാ തദഹേവ ഗന്ത്വാ ന പസ്സേയ്യ, സാ ഹദയേന ഫലിതേന മരേയ്യാതി അഗമാസീതി ദട്ഠബ്ബം.

തം ദിവസമേവാതി തസ്മിം രാഹുലമാതുദസ്സനദിവസേയേവ. ധമ്മപദട്ഠകഥായം പന ‘‘സത്ഥാ കപിലപുരം ഗന്ത്വാ തതിയദിവസേ നന്ദം പബ്ബാജേസീ’’തി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൧൨ നന്ദത്ഥേരവത്ഥു) വുത്തം. കേസവിസ്സജ്ജനന്തി രാജമോളിബന്ധനത്ഥം കുമാരകാലേ ബന്ധിതസിഖാവേണിമോചനം, തം കിര കരോന്താ മങ്ഗലം കരോന്തി. സാരത്ഥദീപനിയം പന ‘‘കേസവിസ്സജ്ജനന്തി കുലമരിയാദവസേന കേസോരോപന’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൫) വുത്തം. പട്ടബന്ധോതി ‘‘അസുകരാജാ’’തി നളാടേ സുവണ്ണപട്ടബന്ധനം. അഭിനവപാസാദപ്പവേസമങ്ഗലം ഘരമങ്ഗലം. ഛത്തുസ്സാപനേ മങ്ഗലം ഛത്തമങ്ഗലം. ജനപദകല്യാണീതി ¶ ജനപദമ്ഹി കല്യാണീ പരേഹി അസാധാരണേഹി പഞ്ചകല്യാണാദീഹി സഹിതത്താ സാ ഏവം വുത്താ. തുവടന്തി സീഘം. അനിച്ഛമാനന്തി മനസാ അരോചേന്തം, വാചായ പന ഭഗവതാ ‘‘പബ്ബജിസ്സസി നന്ദാ’’തി വുത്തേ ഗാരവേന പടിക്ഖിപിതും അവിസഹന്തോ ‘‘ആമാ’’തി അവോച. ഭഗവാ ച ഏതേന ലേസേന പബ്ബാജേസി.

ബ്രഹ്മരൂപവണ്ണന്തി ¶ ബ്രഹ്മരൂപസമാനരൂപം. ത്യസ്സാതി തേ അസ്സ. നിവത്തേതും ന വിസഹീതി ‘‘മാ നം നിവത്തയിത്ഥാ’’തി ഭഗവതാ വുത്തത്താ നാസക്ഖി. സത്തവിധം അരിയധനന്തി –

‘‘സദ്ധാധനം സീലധനം, ഹിരിഓത്തപ്പിയം ധനം;

സുതധനഞ്ച ചാഗോ ച, പഞ്ഞാ വേ സത്തമം ധന’’ന്തി. (അ. നി. ൭.൫, ൬) –

ഏവം വുത്തം സത്തവിധം അരിയധനം. അധിമത്തം രാഹുലേതി രാഹുലേ പബ്ബജിതേ നന്ദപബ്ബജ്ജായ ഉപ്പന്നദുക്ഖതോപി അധികതരം ദുക്ഖം അഹോസീതി അത്ഥോ. ഇതോ പച്ഛാതി ഇതോ വുത്തസോകുപ്പത്തിതോ അപരദിവസേസു അനാഗാമീനം ഞാതിസിനേഹപടിഘചിത്തുപ്പാദാഭാവാ. പാളിയം പുത്തപേമന്തിആദി രഞ്ഞാ പുത്തസിനേഹസ്സ തിബ്ബഭാവം ദസ്സേതും വുത്തം. പുത്തസിനേഹോ ഹി അത്തനാ സഹജാതപീതിവേഗസമുട്ഠിതാനം രൂപധമ്മാനം സകലസരീരം ഖോഭേത്വാ പവത്തനവസേന ‘‘ഛവിം…പേ… അട്ഠിമിഞ്ജം ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി വുത്തോ. അത്തനോ പിയതരാതി ഭഗവന്തം സന്ധായ വദതി. പുത്തേതി രാഹുലം. സദ്ദഹന്തേനാതി തസ്സ വചനേന അവേമതികേനാതി അത്ഥോ. വിമതിയാ സതി ആപത്തി ഏവ.

രാഹുലവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സിക്ഖാപദദണ്ഡകമ്മവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൦൬. സാമണേരസിക്ഖാപദാദീസു പാളിയം സിക്ഖാപദാനീതി സിക്ഖാകോട്ഠാസാ. അധിസീലസിക്ഖാനം വാ അധിഗമൂപായാ. പാണോതി പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം. തസ്സ അതിപാതനം പബന്ധവസേന പവത്തിതും അദത്വാ സത്ഥാദീഹി അതിക്കമ്മ അഭിഭവിത്വാ പാതനം പാണാതിപാതോ. പാണവധോതി അത്ഥോ. സോ ¶ പന അത്ഥതോ പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ വധകചേതനാവ. തസ്മാ പാണാതിപാതാ വേരമണി, വേരഹേതുതായ വേരസങ്ഖാതം പാണാതിപാതാദിപാപധമ്മം മണതി നീഹരതീതി വിരതി ‘‘വേരമണീ’’തി വുച്ചതി, വിരമതി ഏതായാതി വാ ‘‘വിരമണീ’’തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന ‘‘വേരമണീ’’തി സമാദാനവിരതി വുത്താ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

അദിന്നസ്സ ആദാനം അദിന്നാദാനം, ഥേയ്യചേതനാവ. അബ്രഹ്മചരിയന്തി അസേട്ഠചരിയം, മഗ്ഗേന മഗ്ഗപടിപത്തിസമുട്ഠാപികാ മേഥുനചേതനാ. മുസാതി അഭൂതവത്ഥു, തസ്സ വാദോ അഭൂതതം ഞത്വാവ ഭൂതതോ ¶ വിഞ്ഞാപനചേതനാ മുസാവാദോ. പിട്ഠപൂവാദിനിബ്ബത്തസുരാ ചേവ പുപ്ഫാസവാദിഭേദം മേരയഞ്ച സുരാമേരയം. തദേവ മദനീയട്ഠേന മജ്ജഞ്ചേവ പമാദകാരണട്ഠേന പമാദട്ഠാനഞ്ച, തം യായ ചേതനായ പിവതി, തസ്സ ഏതം അധിവചനം.

അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികാ അയം അരിയാനം ഭോജനസ്സ കാലോ നാമ, തദഞ്ഞോ വികാലോ. ഭുഞ്ജിതബ്ബട്ഠേന ഭോജനന്തി ഇധ സബ്ബം യാവകാലികം വുച്ചതി, തസ്സ അജ്ഝോഹരണം ഇധ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘ഭോജന’’ന്തി അധിപ്പേതം. വികാലേ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനം, വികാലേ വാ യാവകാലികസ്സ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനന്തിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, അത്ഥതോ വികാലേ യാവകാലികഅജ്ഝോഹരണചേതനാവ.

സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ വിസൂകം പടാണീഭൂതം ദസ്സനം വിസൂകദസ്സനം, നച്ചഗീതാദിദസ്സനസവനാനഞ്ചേവ വട്ടകയുദ്ധജൂതകീളാദിസബ്ബകീളാനഞ്ച നാമം. ദസ്സനന്തി ചേത്ഥ പഞ്ചന്നമ്പി വിഞ്ഞാണാനം യഥാസകം വിസയസ്സ ആലോചനസഭാവതായ ദസ്സന-സദ്ദേന സങ്ഗഹേതബ്ബത്താ സവനമ്പി സങ്ഗഹിതം. നച്ചഗീതവാദിത-സദ്ദേഹി ചേത്ഥ അത്തനോ നച്ചനഗായനാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബം.

മാലാതി ബദ്ധമബദ്ധം വാ അന്തമസോ സുത്താദിമയമ്പി അലങ്കാരത്ഥായ പിളന്ധിയമാനം ‘‘മാലാ’’ത്വേവ വുച്ചതി. ഗന്ധന്തി വാസചുണ്ണാദിവിലേപനതോ അഞ്ഞം യം കിഞ്ചി ഗന്ധജാതം. വിലേപനന്തി പിസിത്വാ ഗഹിതം ഛവിരാഗകരണഞ്ചേവ ഗന്ധജാതഞ്ച. ധാരണം നാമ പിളന്ധനം. മണ്ഡനം നാമ ഊനട്ഠാനപൂരണം. ഗന്ധവസേന, ഛവിരാഗവസേന ച സാദിയനം വിഭൂസനം നാമ. മാലാദീസു വാ ധാരണാദീനി യഥാക്കമം ¶ യോജേതബ്ബാനി. തേസം ധാരണാദീനം ഠാനം കാരണം വീതിക്കമചേതനാ.

ഉച്ചാതി ഉച്ച-സദ്ദേന സമാനത്ഥോ നിപാതോ, ഉച്ചാസയനം വുച്ചതി പമാണാതിക്കന്തം ആസന്ദാദി. മഹാസയനം അകപ്പിയത്ഥരണേഹി അത്ഥതം, സലോഹിതവിതാനഞ്ച. ഏതേസു ഹി ആസനം, സയനഞ്ച ഉച്ചാസയനമഹാസയന-സദ്ദേഹി ഗഹിതാനി ഉത്തരപദലോപേന. ജാതരൂപരജതപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ രജത-സദ്ദേന ദാരുമാസകാദി സബ്ബം രൂപിയം സങ്ഗഹിതം, മുത്താമണിആദയോപേത്ഥ ധഞ്ഞഖേത്തവത്ഥാദയോ ച സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. പടിഗ്ഗഹണ-സദ്ദേന പടിഗ്ഗാഹാപനസാദിയനാനി സങ്ഗഹിതാനി. നാസനവത്ഥൂതി പാരാജികട്ഠാനതായ ലിങ്ഗനാസനായ കാരണം.

൧൦൭. പാളിയം സബ്ബം സങ്ഘാരാമം ആവരണം കരോന്തീതി സബ്ബസങ്ഘാരാമേ പവേസനിവാരണം കരോന്തി. സങ്ഘാരാമോ ആവരണം കാതബ്ബോതി സങ്ഘാരാമോ ആവരണോ കാതബ്ബോ, സങ്ഘാരാമേ വാ ആവരണം ¶ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേനേവ ‘‘തത്ഥ ആവരണം കാതു’’ന്തി ഭുമ്മവസേന വുത്തം. ആഹാരം ആവരണന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ‘‘യത്ഥ വാ വസതീ’’തി ഇമിനാ സാമണേരസ്സ വസ്സഗ്ഗേന ലദ്ധം വാ സകസന്തകമേവ വാ നിബദ്ധവസനകസേനാസനം വുത്തം. യത്ഥ വാ പടിക്കമതീതി ആചരിയുപജ്ഝായാനം വസനട്ഠാനം വുത്തം. തേനാഹ ‘‘അത്തനോ’’തിആദി. അത്തനോതി ഹി സയം, ആചരിയസ്സ, ഉപജ്ഝായസ്സ വാതി അത്ഥോ. ദണ്ഡേന്തി വിനേന്തി ഏതേനാതി ദണ്ഡോ, സോ ഏവ കത്തബ്ബത്താ കമ്മന്തി ദണ്ഡകമ്മം, ആവരണാദി. ഉദകം വാ പവേസേതുന്തി പോക്ഖരണീആദിഉദകേ പവേസേതും.

സിക്ഖാപദദണ്ഡകമ്മവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാപുച്ഛാവരണവത്ഥുആദികഥാവണ്ണനാ

൧൦൮. സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികാനമ്പീതി ഉപസമ്പന്നേ സന്ധായ വുത്തം. തേസുപി ഹി ആചരിയുപജ്ഝായേസു യഥാ ഓരമന്തി, തഥാ തേസം നിഗ്ഗഹം അകരോന്തേസു അഞ്ഞേഹി ആവരണാദിനിഗ്ഗഹകമ്മം കാതബ്ബമേവ. സങ്ഗണ്ഹന്തീതി ‘‘പരപരിസതോ ഭിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ദാനാദിചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി (ദീ. നി. ൩.൨൧൦; അ. നി. ൪.൩൨, ൨൫൬) ഉപലാളനവസേന ¶ സങ്ഗണ്ഹന്തി. സോ ഭിജ്ജതു വാ മാ വാ, സങ്ഗണ്ഹന്തസ്സ പയോഗേ ആപത്തി ഏവ. ഭിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതും ന വട്ടതീതി ഭിന്ദിതുമ്പി ന വട്ടതി, ഗണ്ഹിതുമ്പി ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. ആദീനവം പന വത്തും വട്ടതീതി സാസനഗാരവേന വാ പരാനുദ്ദയതായ വാ വത്തും വട്ടതി, ന പരിസലോലതായ.

‘‘സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി ഇമിനാ വസ്സച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നാനമ്പി പാരാജികസമാപത്തിയാ സരണഗമനാദിസാമണേരഭാവസ്സാപി വിനസ്സനതോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, സങ്ഘലാഭമ്പി തേ ന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബം. പുരിമികായ പുന സരണാനി ഗഹിതാനീതി സരണഗ്ഗഹണേന സഹ തദഹേവസ്സ വസ്സൂപഗമനമ്പി ദസ്സേതി. പച്ഛിമികായ വസ്സാവാസികന്തി വസ്സാവാസികലാഭഗ്ഗഹണദസ്സനമത്തമേവേതം, തതോ പുരേപി, പച്ഛാപി വാ വസ്സാവാസികഞ്ച ചീവരമാസേസു സങ്ഘേ ഉപ്പന്നം കാലചീവരഞ്ച പുരിമികായ ഉപഗന്ത്വാ അവിപന്നസീലോ സാമണേരോ ലഭതി ഏവ. സചേ പച്ഛിമികായ ഗഹിതാനീതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗമനഞ്ച ഛിന്നവസ്സതഞ്ച ദസ്സേതി. തസ്സ ഹി കാലചീവരേ ഭാഗോ ന പാപുണാതി. തസ്മാ ‘‘അപലോകേത്വാ ലാഭോ ദാതബ്ബോ’’തി വുത്തം.

വസ്സാവാസികലാഭോ ¶ പന യദി സേനാസനസാമികാ ദായകാ സേനാസനഗുത്തത്ഥായ പച്ഛിമികായ ഉപഗന്ത്വാ വത്തം കത്വാ അത്തനോ സേനാസനേ വസന്തസ്സപി വസ്സാവാസികം ദാതബ്ബന്തി വദന്തി, അനപലോകേത്വാപി ദാതബ്ബോവ. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘പച്ഛിമികായ വസ്സാവാസികം ലച്ഛതീതി പച്ഛിമികായ പുന വസ്സം ഉപഗതത്താ ലച്ഛതീ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൮) വുത്തം, തമ്പി വസ്സാവാസികേ ദായകാനം ഇമം അധിപ്പായം നിസ്സായ വുത്തഞ്ചേ, സുന്ദരം. സങ്ഘികം, കാലചീവരമ്പി സന്ധായ വുത്തഞ്ചേ, ന യുജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം.

ന അജാനിത്വാതി ‘‘സുരാ’’തി അജാനിത്വാ പിവതോ പാണാതിപാതവേരമണിആദിസബ്ബസീലഭേദം, സരണഭേദഞ്ച ന ആപജ്ജതി, അകുസലം പന സുരാപാനവേരമണിസീലഭേദോ ച ഹോതി മാലാദിധാരണാദീസു വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരാനീതി വികാലഭോജനവേരമണിആദീനി. താനിപി ഹി സഞ്ചിച്ച വീതിക്കമന്തസ്സ തം തം ഭിജ്ജതി ഏവ, ഇതരീതരേസം പന അഭിജ്ജമാനേന നാസനങ്ഗാനി ന ഹോന്തി. തേനേവ ‘‘തേസു ഭിന്നേസൂ’’തി ഭേദവചനം വുത്തം.

അച്ചയം ¶ ദേസാപേതബ്ബോതി ‘‘അച്ചയോ മം, ഭന്തേ, അച്ചഗമാ’’തിആദിനാ സങ്ഘമജ്ഝേ ദേസാപേത്വാ സരണസീലം ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ പാരാജികത്താ തേസം. തേനാഹ ‘‘ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ’’തി. അയമേവ ഹി നാസനാ ഇധ അധിപ്പേതാതി ലിങ്ഗനാസനാകാരണേഹി പാണാതിപാതാദീഹി അവണ്ണഭാസനാദീനം സഹ പതിതത്താ വുത്തം.

നനു ച കണ്ടകസാമണേരോപി മിച്ഛാദിട്ഠികോ ഏവ, തസ്സ ച ഹേട്ഠാ ദണ്ഡകമ്മനാസനാവ വുത്താ. ഇധ പന മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ ലിങ്ഗനാസനാ വുച്ചതി, കോ ഇമേസം ഭേദോതി ചോദനം മനസി നിധായാഹ ‘‘സസ്സതുച്ഛേദാനഞ്ഹി അഞ്ഞതരദിട്ഠികോ’’തി. ഏത്ഥ ചായമധിപ്പായോ – യോ ഹി ‘‘അത്താ ഇസ്സരോ വാ നിച്ചോ ധുവോ’’തിആദിനാ വാ ‘‘അത്താ ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതി വിനസ്സിസ്സതീ’’തിആദിനാ വാ തിത്ഥിയപരികപ്പിതം യം കിഞ്ചി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ വോഹരതി, തസ്സ സാ പാരാജികട്ഠാനം ഹോതി. സോ ച ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ. യോ പന ഈദിസം ദിട്ഠിം അഗ്ഗഹേത്വാ സാസനികോവ ഹുത്വാ കേവലം ബുദ്ധവചനാധിപ്പായം വിപരീതതോ ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂഹി ഓവദിയമാനോപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ വോഹരതി, തസ്സ സാ ദിട്ഠി പാരാജികം ന ഹോതി, സോ പന കണ്ടകനാസനായ ഏവ നാസേതബ്ബോതി.

അനാപുച്ഛാവരണവത്ഥുആദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൯. പണ്ഡകവത്ഥുസ്മിം ¶ ആസിത്തഉസൂയപക്ഖപണ്ഡകാ തയോപി പുരിസഭാവലിങ്ഗാദിയുത്താ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേ ച കിലേസപരിയുട്ഠാനസ്സ ബലവതായ നപുംസകപണ്ഡകസദിസത്താ ‘‘പണ്ഡകാ’’തി വുത്താ. തേസു ആസിത്തഉസൂയപണ്ഡകാനം ദ്വിന്നം കിലേസപരിയുട്ഠാനം യോനിസോമനസികാരാദീഹി വീതിക്കമതോ നിവാരേതുമ്പി സക്കാ, തേന തേ പബ്ബാജേതബ്ബാ വുത്താ. പക്ഖപണ്ഡകസ്സ പന കാളപക്ഖേസു ഉമ്മാദോ വിയ കിലേസപരിളാഹോ അവത്ഥരന്തോ ആഗച്ഛതി, വീതിക്കമം പത്വാ ഏവ ച നിവത്തതി. തസ്മാ സോ തസ്മിം പക്ഖേ ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി വുത്തോ. തദേതം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ പരേസ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ആസിത്തസ്സാതി മുഖേ ആസിത്തസ്സ അത്തനോപി അസുചിമുച്ചനേന ¶ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി. ഉസൂയായ ഉപ്പന്നായാതി ഉസൂയായ വസേന അത്തനോ സേവേതുകാമതാരാഗേ ഉപ്പന്നേ അസുചിമുത്തിയാ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി.

‘‘ബീജാനി അപനീതാനീ’’തി വുത്തത്താ ബീജേസു ഠിതേസു നിമിത്തമത്തേ അപനീതേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി. ഭിക്ഖുനോപി അനാബാധപച്ചയാ തദപനയനേ ഥുല്ലച്ചയമേവ, ന പന പണ്ഡകത്തം, ബീജേസു പന അപനീതേസു അങ്ഗജാതമ്പി രാഗേന കമ്മനിയം ന ഹോതി, പുമഭാവോ വിഗച്ഛതി, മസ്സുആദിപുരിസലിങ്ഗമ്പി ഉപസമ്പദാപി വിഗച്ഛതി, കിലേസപരിളാഹോപി ദുന്നിവാരവീതിക്കമോ ഹോതി നപുംസകപണ്ഡകസ്സ വിയ. തസ്മാ ഈദിസോ ഉപസമ്പന്നോപി നാസേതബ്ബോതി വദന്തി. യദി ഏവം കസ്മാ ബീജുദ്ധരണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തന്തി? ഏത്ഥ താവ കേചി വദന്തി ‘‘പഞ്ഞത്തമേവേതം ഭഗവതാ ‘പണ്ഡകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തത്താ’’തി. കേചി പന ‘‘യസ്മാ ബീജുദ്ധരണക്ഖണേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം ഖണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തം. യസ്മാ പന സോ ഉദ്ധടബീജോ ഭിക്ഖു അപരേന സമയേന വുത്തനയേന പണ്ഡകത്തം ആപജ്ജതി, അഭാവകോ ഹോതി, ഉപസമ്പദായ അവത്ഥു, തതോ ഏവ ചസ്സ ഉപസമ്പദാ വിഗച്ഛതി, തസ്മാ ഏസ പണ്ഡകത്തുപഗമനകാലതോ പട്ഠായ ജാതിയാ നപുംസകപണ്ഡകേന സദ്ധിം യോജേത്വാ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി അഭബ്ബോതി വുത്തോ, ന തതോ പുബ്ബേ. അയഞ്ച കിഞ്ചാപി സഹേതുകോ, ഭാവക്ഖയേന പനസ്സ അഹേതുകസദിസതായ മഗ്ഗോപി ന ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘‘പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന പണ്ഡകഭാവമാപന്നം സന്ധായ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തം, ഉപസമ്പന്നസ്സ പന പച്ഛാ ഉപക്കമേന ഉപസമ്പദാപി ന വിഗച്ഛതീ’’തി, തം ന യുത്തം. യദഗ്ഗേന ഹി പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന അഭബ്ബോ ഹോതി, തദഗ്ഗേന പച്ഛാപി ഹോതീതി വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഇത്ഥത്താദി ¶ ഭാവോ നത്ഥി ഏതസ്സാതി അഭാവകോ. പബ്ബജ്ജാ ന വാരിതാതി ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാഗഹണേനേവ ഉപസമ്പദാപി ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘യസ്സ ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാ’’തിആദി. തസ്മിംയേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാതി ഏത്ഥ പന അപണ്ഡകപക്ഖേപി പബ്ബജ്ജാമത്തമേവ ലഭതി, ഉപസമ്പദാ പന തദാപി ന വട്ടതി, പണ്ഡകപക്ഖേ പന ആഗതേ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോതി വേദിതബ്ബം.

പണ്ഡകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൦. ഥേയ്യസംവാസകവത്ഥുമ്ഹി ¶ കോലഞ്ഞാതി കുലേ ജാതാ, തത്ഥ വാ വിദിതാ ഞാതാ പസിദ്ധാ, തം വാ ജാനന്തി കോലഞ്ഞാതി ഞാതകാനം നാമം. ഥേയ്യായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തമ്പി ഇധ സംവാസോ ഏവാതി ആഹ ‘‘തയോ ഥേയ്യസംവാസകാ’’തി. ന യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി ഭിക്ഖൂനം, സാമണേരാനം വാ വന്ദനം ന സാദിയതി.

യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി അത്തനാ മുസാവാദേന ദസ്സിതവസ്സക്കമേന ഭിക്ഖൂനം വന്ദനം സാദിയതി, ദഹരസാമണേരോ പന വുഡ്ഢസാമണേരാനം, ദഹരഭിക്ഖു ച വുഡ്ഢാനം വന്ദനം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി സംവാസത്ഥേനകത്ഥേ.

‘‘ഭിക്ഖുവസ്സാനീ’’തി ഇദം സംവാസത്ഥേനകേ വുത്തപാഠവസേന വുത്തം, സയമേവ പന പബ്ബജിത്വാ സാമണേരവസ്സാനി ഗണേന്തോപി ഉഭയത്ഥേനകോ ഏവ. ന കേവലഞ്ച പുരിസോവ, ഇത്ഥീപി ഭിക്ഖുനീസു ഏവം പടിപജ്ജതി, ഥേയ്യസംവാസികാവ. ആദികമ്മികാപി ചേത്ഥ ന മുച്ചന്തി, ഉപസമ്പന്നേസു ഏവ പഞ്ഞത്താപത്തിം പടിച്ച ആദികമ്മികാ വുത്താ, തേനേവേത്ഥ ആദികമ്മികോപി ന മുത്തോ.

രാജ…പേ… ഭയേനാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി ‘‘ഇമിനാ ലിങ്ഗേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സംവസിസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്താഭാവേന സുദ്ധചിത്തോ. തേന ഹി അസുദ്ധചിത്തേന ലിങ്ഗേ ഗഹിതമത്തേ പച്ഛാ ഭിക്ഖൂഹി സഹ സംവസതു വാ മാ വാ, ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി. പച്ഛാ സംവസന്തോപി അഭബ്ബോ ഹുത്വാ സംവസതി. തസ്മാ ഉഭയത്ഥേനകോപി ലിങ്ഗത്ഥേനകേ ഏവ പവിസതീതി വേദിതബ്ബം. യോ പന രാജാദിഭയേന സുദ്ധചിത്തോവ ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ പച്ഛാ ‘‘ഭിക്ഖുവസ്സാനി ഗണേത്വാ ജീവിസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്തം ഉപ്പാദേതി, സോ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന ഥേയ്യസംവാസകോപി ന ഹോതി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ. സചേ പന സോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ¶ ഗന്ത്വാ സാമണേരവസ്സഗണനാദിം കരോതി, തദാ സംവാസത്ഥേനകോ, ഉഭയത്ഥേനകോ വാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. യം പന പരതോ സഹ ധുരനിക്ഖേപേന ‘‘അയമ്പി ഥേയ്യസംവാസകോ, വാ’’തി വുത്തം, തം ഭിക്ഖൂഹി സങ്ഗമ്മ സംവാസാധിവാസനവസേന ധുരനിക്ഖേപം സന്ധായ വുത്തം. തേന വുത്തം ‘‘സംവാസം നാധിവാസേതി യാവാ’’തി. തസ്സ താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ചോരാദിഭയം ¶ വിനാപി കീളാധിപ്പായേന ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ പബ്ബജിതാലയം ദസ്സേത്വാ വന്ദനാദിം അസാദിയന്തോപി ‘‘സോഭതി നു ഖോ മേ പബ്ബജിതലിങ്ഗ’’ന്തിആദിനാ സുദ്ധചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനീതി സബ്ബസാമയികാനം സാധാരണം കത്വാ പഞ്ഞത്തഭത്താനി, ഇദഞ്ച ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ നിയമിതഭത്തഗഹണേ സംവാസോപി സമ്ഭവേയ്യാതി സബ്ബസാധാരണഭത്തം വുത്തം. സംവാസം പന അസാദിയിത്വാ അഭിക്ഖുകവിഹാരാദീസു വിഹാരഭത്താദീനി ഭുഞ്ജന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി ഏവ. കമ്മന്താനുട്ഠാനേനാതി കസിആദികമ്മകരണേന. പത്തചീവരം ആദായാതി ഭിക്ഖുലിങ്ഗവേസേന സരീരേന ധാരേത്വാ.

‘‘യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, ‘‘ഥേയ്യസംവാസകോ’’തി പന നാമം അജാനന്തോപി ‘‘ഏവം കാതും ന വട്ടതീ’’തി വാ ‘‘ഏവം കരോന്തോ സമണോ നാമ ന ഹോതീ’’തി വാ ‘‘യദി ആരോചേസ്സാമി, ഛഡ്ഡേസ്സന്തി മ’’ന്തി വാ ‘‘യേന കേനചി പബ്ബജ്ജാ മേ ന രുഹതീ’’തി ജാനാതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ഹോതി. യോ പന പഠമം ‘‘പബ്ബജ്ജാ ഏവം മേ ഗഹിതാ’’തിസഞ്ഞീ കേവലം അന്തരാ അത്തനോ സേതവത്ഥനിവാസനാദിവിപ്പകാരം പകാസേതും ലജ്ജന്തോ ന കഥേതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നകാലേയേവാതി ഏത്ഥ അവധാരണേന ഉപസമ്പന്നകാലേ ഥേയ്യസംവാസകലക്ഖണം ഞത്വാ വഞ്ചനായപി നാരോചേതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദീപേതി. സോ പരിസുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി, ലദ്ധൂപസമ്പദത്താ തദനുഗുണസ്സേവ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ സംവാസത്ഥേനകോപി ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നോ പന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി, സംവാസാരഹസ്സ ലിങ്ഗസ്സ ഗഹിതത്താ സംവാസസാദിയനമത്തേന സംവാസത്ഥേനകോ ഹോതി.

സലിങ്ഗേ ഠിതോതി സലിങ്ഗഭാവേ ഠിതോ. ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി, ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതീതി. യം പന മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘ലിങ്ഗാനുരൂപസ്സ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ ന സംവാസത്ഥേനകോ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) കാരണം വുത്തം, തമ്പി ഇദമേവ കാരണം സന്ധായ വുത്തം. ഇതരഥാ ¶ ¶ സാമണേരസ്സപി ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദീസു ലിങ്ഗാനുരൂപസംവാസോ ഏവ സാദിതോതി സംവാസത്ഥേനകതാ ന സിയാ ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ ഉഭിന്നമ്പി സാധാരണത്താ. യഥാ ചേത്ഥ ഭിക്ഖു, ഏവം സാമണേരോപി പാരാജികം സമാപന്നോ സാമണേരപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. സോഭതീതി സമ്പടിച്ഛിത്വാതി കാസാവധാരണേ ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ ഗിഹിഭാവം സമ്പടിച്ഛിത്വാ.

യോ കോചി വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി സാമണേരം സന്ധായ വുത്തം. മഹാപേളാദീസൂതി വിലീവാദിമയേസു ഘരദ്വാരേസു ഠപിതഭത്തഭാജനവിസേസേസു, ഏതേന വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസ്സഗണനാദീനം അകരണം ദസ്സേതി.

ഥേയ്യസംവാസകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തിത്ഥിയപക്കന്തകാദികഥാസു തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേതി വീമംസാദിഅധിപ്പായം വിനാ ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ കായേന ധാരിതമത്തേ. സയമേവാതി തിത്ഥിയാനം സന്തികം അഗന്ത്വാ സയമേവ സങ്ഘാരാമേപി കുസചീരാദീനി നിവാസേതി. ആജീവകോ ഭവിസ്സാമി…പേ… ഗച്ഛതീതി ആജീവകാനം സന്തികേ തേസം പബ്ബജനവിധിനാ ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛതി. തസ്സ ഹി തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനം പതി സന്നിട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേപി ‘‘ഗന്ത്വാ ഭവിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പിതത്താ പദവാരേ ദുക്കടമേവ വുത്തം. ദുക്കടന്തി പാളിയാ അവുത്തേപി മേഥുനാദീസു വുത്തപുബ്ബപയോഗദുക്കടാനുലോമതോ വുത്തം. ഏതേന ച സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ സമ്പടിച്ഛിതേ പാരാജികം, തതോ പുരിമപയോഗേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച വത്തബ്ബമേവ, ഥുല്ലച്ചയക്ഖണേ നിവത്തന്തോപി ആപത്തിം ദേസാപേത്വാ മുച്ചതി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സങ്ഘഭേദേപി ലോഹിതുപ്പാദേപി ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബപയോഗാദീസു ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികാഹി മുച്ചനസീമാ ച വേദിതബ്ബാ. സാസനവിരുദ്ധതായേത്ഥ ആദികമ്മികാനമ്പി അനാപത്തി ന വുത്താ. പബ്ബജ്ജായപി അഭബ്ബതാദസ്സനത്ഥം പനേതേ, അഞ്ഞേ ച പാരാജികകണ്ഡേ വിസും സിക്ഖാപദേന പാരാജികാദിം അദസ്സേത്വാ ഇധ അഭബ്ബേസു ഏവ വുത്താതി വേദിതബ്ബം.

തം ¶ ലദ്ധിന്തി തിത്ഥിയവേസേ സേട്ഠഭാവഗ്ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്തം. തേസഞ്ഹി തിത്ഥിയാനം സസ്സതാദിഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തോപി ലിങ്ഗേ അസമ്പടിച്ഛിതേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ന ഹോതി, തം ലദ്ധിം അഗ്ഗഹേത്വാപി ‘‘ഏതേസം വതചരിയാ സുന്ദരാ’’തി ലിങ്ഗം സമ്പടിച്ഛന്തോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതി ഏവ ¶ . ലദ്ധിയാ അഭാവേനാതി ഭിക്ഖുഭാവേ സാലയതായ തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനലദ്ധിയാ അഭാവേന, ഏതേന ച ആപദാസു കുസചീരാദിം പാരുപന്തസ്സാപി നഗ്ഗസ്സ വിയ അനാപത്തിം ദസ്സേതി.

ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാ കഥിതോതി ഏത്ഥ സങ്ഘഭേദകോപി ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാവ കഥിതോ, മാതുഘാതകാദയോ പന അനുപസമ്പന്നേനാപീതി ദട്ഠബ്ബം.

തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൧. ഉദകസഞ്ചാരികം മണ്ഡൂകഭക്ഖം നാഗസരീരന്തി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. വിസ്സരഭയേനാതി നാഗസ്സ സരീരം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുനോ വിരവനഭയേന. കപിമിദ്ധാദീസു നാഗസരീരം നുപ്പജ്ജതീതി തദുപ്പത്തിസീമം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിസ്സട്ഠോ’’തിആദി.

തിരച്ഛാനവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൨. അപവാഹനന്തി സോധനം. തിരച്ഛാനാദിഅമനുസ്സജാതിതോ മനുസ്സജാതികാനഞ്ഞേവ പുത്തേസു മേത്താദയോപി തിക്ഖവിസദാ ഹോന്തി ലോകുത്തരഗുണാ വിയാതി ആഹ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ ജനികാ മാതാ’’തി. യഥാ മനുസ്സാനഞ്ഞേവ കുസലപ്പവത്തി തിക്ഖവിസദാ, ഏവം അകുസലപ്പവത്തിപീതി ആഹ ‘‘സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവാ’’തിആദി. ആനന്തരിയേനാതി ഏത്ഥ ചുതിഅനന്തരം നിരയേ പടിസന്ധിഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ ജനകത്തേന നിയുത്തം ആനന്തരിയം, തേന. വേസിയാ പുത്തോതി ഉപലക്ഖണമത്തം, കുലിത്ഥിയാ അതിചാരിനിയാ പുത്തോപി അത്തനോ പിതരം അജാനിത്വാ ഘാതേന്തോ പിതുഘാതകോവ ഹോതി.

൧൧൪. അവസേസന്തി ¶ അനാഗാമിആദികം. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികേ വുത്തമേവ.

൧൧൫. അയം സങ്ഘഭേദകോതി പകതത്തം ഭിക്ഖും സന്ധായ വുത്തം. പുബ്ബേ ഏവ പാരാജികം സമാപന്നോ ¶ വാ വത്ഥാദിദോസേന വിപന്നോപസമ്പദോ വാ സങ്ഘം ഭിന്ദന്തോപി അനന്തരിയം ന ഫുസതി, സങ്ഘോ പന ഭിന്നോവ ഹോതി, പബ്ബജ്ജാ ചസ്സ ന വാരിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘ദുട്ഠചിത്തേനാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘വധകചിത്തേനാ’’തി. ലോഹിതം ഉപ്പാദേതീതി തഥാഗതസ്സ വേരീഹി അഭേജ്ജകായതായ കേനചി ബലക്കാരേന ചമ്മാദിഛേദം കത്വാ ബഹി ലോഹിതം പഗ്ഘരാപേതും ന സക്കാ, ആവുധാദിപഹാരേന പന ലോഹിതം ഠാനതോ ചലിത്വാ കുപ്പമാനം ഏകത്ഥ സഞ്ചിതം ഹോതി, ഏത്തകേന പന പഹാരദായകോ ലോഹിതുപ്പാദകോ നാമ ഹോതി ദേവദത്തോ വിയ. ചേതിയം പന ബോധിം വാ പടിമാദിം വാ ഭിന്ദതോ ആനന്തരിയം ന ഹോതി, ആനന്തരിയസദിസം മഹാസാവജ്ജം ഹോതി. ബോധിരുക്ഖസ്സ പന ഓജോഹരണസാഖാ ചേവ സധാതുകം ചേതിയം ബാധയമാനാ ച ഛിന്ദിതബ്ബാ, പുഞ്ഞമേവേത്ഥ ഹോതി.

മാതുഘാതകാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൬. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇത്ഥിന്ദ്രിയയുത്തോ, ഇതരോ പന പുരിസിന്ദ്രിയയുത്തോ. ഏകസ്സ ഹി ഭാവദ്വയം സഹ നുപ്പജ്ജതി യമകേ (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) പടിക്ഖിത്തത്താ. ദുതിയബ്യഞ്ജനം പന കമ്മസഹായേന അകുസലചിത്തേനേവ ഭാവവിരഹിതം ഉപ്പജ്ജതി. പകതിത്ഥിപുരിസാനമ്പി കമ്മമേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം കാരണം, ന ഭാവോ തസ്സ കേനചി പച്ചയേന പച്ചയത്തസ്സ പട്ഠാനേ അവുത്തത്താ. കേവലം ഭാവസഹിതാനംയേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം പവത്തിദസ്സനത്ഥം അട്ഠകഥാസു ‘‘ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പടിച്ച ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീനീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. അട്ഠ. ൬൩൨) ഇന്ദ്രിയം ബ്യഞ്ജനകആരണത്തേന വുത്തം, ഇധ പന അകുസലബലേന ഇന്ദ്രിയം വിനാപി ബ്യഞ്ജനം ഉപ്പജ്ജതീതി വുത്തം. ഉഭിന്നമ്പി ചേസം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം യദാ ഇത്ഥിയാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നം. യദാ പുരിസേ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം ¶ പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നം. തത്ഥ വിചാരണക്കമോതി പടിസന്ധിക്ഖണേ ഏവ ഇത്ഥിപുരിസലിങ്ഗാനമ്പി പാതുഭാവപ്പകാസകേ കുരുന്ദിവചനേ അയുത്തതാപകാസനത്ഥം അത്ഥവിചാരണക്കമോ. അട്ഠസാലിനിയഞ്ഹി ‘‘ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീനി പന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പടിച്ച പവത്തേ സമുട്ഠിതാനീ’’തിആദി (ധ. സ. അട്ഠ. ൬൩൨) വുത്തം. നേവസ്സ പബ്ബജ്ജാ അത്ഥീതി യോജനാ. യോ ച പടിക്ഖിത്തേ അഭബ്ബേ, ഭബ്ബേ ച പുഗ്ഗലേ ഞത്വാ പബ്ബാജേതി, ഉപസമ്പാദേതി വാ, ദുക്കടം. അജാനന്തസ്സ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തീതി വേദിതബ്ബം.

ഉഭതോബ്യഞ്ജനകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനുപജ്ഝായകാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൧൭. അനുപജ്ഝായാദിവത്ഥൂസു ¶ സിക്ഖാപദം അപഞ്ഞത്തന്തി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനുപജ്ഝായകോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി ഇധേവ പഞ്ഞാപിയമാനസിക്ഖാപദം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘കമ്മം പന ന കുപ്പതീ’’തി ഇദം ഉപജ്ഝായാഭാവേപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ, ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി മതസ്സ വാ വിബ്ഭമന്തസ്സ വാ പുരാണഉപജ്ഝായസ്സ, അഞ്ഞസ്സ വാ യസ്സ കസ്സചി അവിജ്ജമാനസ്സാപി നാമേന സബ്ബത്ഥ ഉപജ്ഝായകിത്തനസ്സ കതത്താ വുത്തം. യദി ഹി ഉപജ്ഝായകിത്തനം ന കരേയ്യ, ‘‘പുഗ്ഗലം ന പരാമസതീ’’തി വുത്തകമ്മവിപത്തി ഏവ സിയാ. തേനേവ പാളിയം ‘‘അനുപജ്ഝായക’’ന്തി വുത്തം. അട്ഠകഥായമ്പിസ്സ ‘‘ഉപജ്ഝായം അകിത്തേത്വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായം അഗാഹാപേത്വാ സബ്ബേന സബ്ബം ഉപജ്ഝായവിരഹിതം’’ഇച്ചേവ അത്ഥോതി വുത്തോ. പാളിയം സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേനാതി ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ, ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതി സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി ഏവം കമ്മവാചായ സങ്ഘമേവ ഉപജ്ഝായം കിത്തേത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം ഗണേന ഉപജ്ഝായേനാതി ഏത്ഥാപി ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഗണസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ, ഏവം വുത്തേപി കമ്മം ന കുപ്പതി ഏവ ദുക്കടസ്സേവ വുത്തത്താ. അഞ്ഞഥാ ‘‘സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തി വദേയ്യ. തേനാഹ ‘‘സങ്ഘേനാ’’തിആദി. തത്ഥ പണ്ഡകാദീഹി ഉപജ്ഝായേഹി കരിയമാനേസു കമ്മേസു പണ്ഡകാദികേ വിനാവ യദി പഞ്ചവഗ്ഗാദിഗണോ പൂരതി, കമ്മം ന കുപ്പതി, ഇതരഥാ കുപ്പതീതി വേദിതബ്ബം.

അനുപജ്ഝായകാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧൮. അപത്തചീവരവത്ഥൂസുപി ¶ പത്തചീവരാനം അഭാവേപി ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി കമ്മവാചായ സാവിതത്താ കമ്മകോപം അവത്വാ ദുക്കടമേവ വുത്തം. ഇതരഥാ സാവനായ ഹാപനതോ കമ്മകോപോ ഏവ സിയാ. കേചി പന ‘‘പഠമം അനുഞ്ഞാതകമ്മവാചായ ഉപസമ്പന്നാ വിയ ഇദാനിപി ‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’ന്തി അവത്വാ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പന്നാപി സൂപസമ്പന്നാഏവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. അനുഞ്ഞാതകാലതോ പട്ഠായ ഹി അപരാമസനം സാവനായ ഹാപനവിപത്തി ഏവ ഹോതി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി പദസ്സ ഹാപനേ വിയ. തമ്പി ഹി പച്ഛാ അനുഞ്ഞാതം, ‘‘സങ്ഘം, ഭന്തേ, ഉപസമ്പദം യാചാമീ’’തിആദിവാക്യേന അയാചേത്വാ തമ്പി ഉപസമ്പാദേന്തോ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി വത്വാവ യദി കമ്മവാചം കരോതി, കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി ¶ , നോ ചേ വിപന്നം. സബ്ബപച്ഛാ ഹി അനുഞ്ഞാതകമ്മവാചതോ കിഞ്ചിപി പരിഹാപേതും ന വട്ടതി, സാവനായ ഹാപനമേവ ഹോതി. അഞ്ഞേ വാ ഭിക്ഖൂ ദാതുകാമാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതന്തി ഭിക്ഖൂഹി ലദ്ധഭിക്ഖതോ അഗ്ഗഹിതഗ്ഗം പിണ്ഡപാതം. സാമണേരഭാഗസമകോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി സാമണേരാനമ്പി ആമിസഭാഗസ്സ സമകമേവ ദിയ്യമാനത്താ വിസും സാമണേരഭാഗോ നാമ നത്ഥി, പത്തചീവരപരികമ്മമത്തപടിബദ്ധപബ്ബജ്ജതായ പന സാമണേരസദിസാ ഏതേ പണ്ഡുപലാസാതി ദസ്സനത്ഥം ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. നിയതാസന്നപബ്ബജ്ജസ്സേവ ചായം ഭാഗോ ദീയതി. തേനേവ ‘‘യാവ പത്തോ പച്ചതീ’’തിആദി വുത്തം. ആമിസഭാഗോതി വിഹാരേ ദിന്നം സങ്ഘഭത്തം, തത്രുപ്പാദഞ്ച സന്ധായ വുത്തം, ന ദായകാനം ഗേഹേസു തേഹി ദിയ്യമാനം. തേനേവ സലാകഭത്താദി പടിക്ഖിത്തം, ദായകാ വിപ്പടിസാരിനോ ഹോന്തീതി. ഭേസജ്ജന്തിആദിനാ പന ഗിഹീനം ഭേസജ്ജകരണാദിദോസോ ഏത്ഥ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

അപത്തകാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഹത്ഥച്ഛിന്നാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൧൯. ഹത്ഥച്ഛിന്നാദിവത്ഥൂസു ¶ കണ്ണമൂലേതി സകലസ്സ കണ്ണസ്സ ഛേദം സന്ധായ വുത്തം. കണ്ണസക്ഖലികായാതി കണ്ണചൂളികായ. യസ്സ പന കണ്ണാവിദ്ധേതി ഹേട്ഠാ കുണ്ഡലാദിഠപനച്ഛിദ്ദം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി സങ്ഘടനക്ഖമം. അജപദകേതി അജപദനാസികട്ഠികോടിയം. തതോ ഹി ഉദ്ധം ന വിച്ഛിന്ദതി. സക്കാ ഹോതി സന്ധേതുന്തി അവിരൂപസണ്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, വിരൂപം പന പരിസദൂസകതം ആപാദേതി.

ഖുജ്ജസരീരോതി വങ്കസരീരോ. ബ്രഹ്മുനോ വിയ ഉജുകം ഗത്തം സരീരം യസ്സ, സോ ബ്രഹ്മുജ്ജുഗത്തോ, ഭഗവാ.

പരിവടുമോതി സമന്തതോ വട്ടകായോ, ഏതേന ഏവരൂപാ ഏവ വാമനകാ ന വട്ടന്തീതി ദസ്സേതി.

കൂടകൂടസീസോതി അനേകേസു ഠാനേസു പിണ്ഡികമംസതം ദസ്സേതും ആമേഡിതം കതം. തേനാഹ ‘‘താലഫലപിണ്ഡിസദിസേനാ’’തി, താലഫലാനം മഞ്ജരീ പിണ്ഡി നാമ. അനുപുബ്ബതനുകേന സീസേനാതി ചേതിയഥൂപികാ ¶ വിയ കമേന കിസേന സീസേന, ഥൂലവേളുപബ്ബം വിയ ആദിതോ പട്ഠായ യാവപരിയോസാനം സമഥൂലേന ഉച്ചേന സീസേന സമന്നാഗതോ നാളിസീസോ നാമ. കപ്പസീസോതി ഗജമത്ഥകം വിയ ദ്വിധാ ഭിന്നസീസോ. ‘‘കണ്ണികകേസോ വാ’’തി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാണകേഹീ’’തിആദി. മക്കടസ്സേവ നളാടേപി കേസാനം ഉട്ഠിതഭാവം സന്ധായാഹ ‘‘സീസലോമേഹീ’’തിആദി.

മക്കടഭമുകോതി നളാടലോമേഹി അവിഭത്തലോമഭമുകോ. അക്ഖിചക്കലേഹീതി കണ്ഹമണ്ഡലേഹി. കേകരോതി തിരിയം പസ്സനകോ. ഉദകതാരകാതി ഓലോകേന്താനം ഉദകേ പടിബിമ്ബികച്ഛായാ, ഉദകപുബ്ബുളന്തി കേചി. അക്ഖിതാരകാതി അഭിമുഖേ ഠിതാനം ഛായാ, അക്ഖിഗണ്ഡകാതിപി വദന്തി. അതിപിങ്ഗലക്ഖീതി മജ്ജാരക്ഖി. മധുപിങ്ഗലന്തി മധുവണ്ണപിങ്ഗലം. നിപ്പഖുമക്ഖീതി ഏത്ഥ പഖുമ-സദ്ദോ അക്ഖിദലലോമേസു നിരൂള്ഹോ, തദഭാവാ നിപ്പഖുമക്ഖി. അക്ഖിപാകേനാതി അക്ഖിദല പരിയന്തേസു പൂതിഭാവാപജ്ജനരോഗേന.

ചിപിടനാസികോതി ¶ അനുന്നതനാസികോ. പടങ്ഗമണ്ഡൂകോ നാമ മഹാമുഖമണ്ഡൂകോ. ഭിന്നമുഖോതി ഉപക്കമുഖപരിയോസാനോ, സബ്ബദാ വിവടമുഖോ വാ. വങ്കമുഖോതി ഏകപസ്സേ അപക്കമ്മ ഠിതഹേട്ഠിമഹനുകട്ഠികോ. ഓട്ഠച്ഛിന്നകോതി ഉഭോസു ഓട്ഠേസു യത്ഥ കത്ഥചി ജാതിയാ വാ പച്ഛാ വാ സത്ഥാദിനാ അപനീതമംസേന ഓട്ഠേന സമന്നാഗതോ. ഏളമുഖോതി നിച്ചപഗ്ഘരിതലാലാമുഖോ.

ഭിന്നഗലോതി അവനതഗതോ. ഭിന്നഉരോതി അതിനിന്നഉരമജ്ഝോ. ഏവം ഭിന്നപിട്ഠിപി. സബ്ബഞ്ചേതന്തി ‘‘കച്ഛുഗത്തോ’’തിആദിം സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ച വിനിച്ഛയോ കുട്ഠാദീസു വുത്തോ ഏവാതി ആഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ’’തിആദി.

വാതണ്ഡികോതി അണ്ഡവാതരോഗേന ഉദ്ധുതബീജണ്ഡകോസേന സമന്നാഗതോ, യസ്സ നിവാസനേന പടിച്ഛന്നമ്പി ഉന്നതം പകാസതി, സോവ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. വികടോതി തിരിയംഗമനപാദോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ ബഹി നിഗച്ഛന്തി. പണ്ഹോതി പച്ഛതോ പരിവത്തനകപാദോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ അന്തോ പവിസന്തി. മഹാജങ്ഘോതി ഥൂലജങ്ഘോ. മഹാപാദോതി മഹന്തേന പാദതലേന യുത്തോ. പാദവേമജ്ഝേതി പിട്ഠിപാദവേമജ്ഝേ, ഏതേന അഗ്ഗപാദോ ച പണ്ഹി ച സദിസോതി ദസ്സേതി.

മജ്ഝേ സങ്കുടിതപാദത്താതി കുണ്ഡപാദതായ കാരണവിഭാവനം. അഗ്ഗേ സങ്കുടിതപാദത്താതി കുണ്ഡപാദതായ സകുണപാദസ്സേവ ഗമനവിഭാവനം. പിട്ഠിപാദഗ്ഗേന ചങ്കമന്തോതി ‘‘പാദസ്സ ബാഹിരന്തേനാതി ¶ ച അബ്ഭന്തരന്തേനാ’’തി ച ഇദം പാദതലസ്സ ഉഭോഹി പരിയന്തേഹി ചങ്കമനം സന്ധായ വുത്തം.

മമ്മനന്തി ഠാനകരണവിസുദ്ധിയാ അഭാവേന അയുത്തക്ഖരവചനം. വചനാനുകരണേന ഹി സോ മമ്മനോ വുത്തോ. യോ ച കരണസമ്പന്നോപി ഏകമേവക്ഖരം ഹിക്കാരബഹുസോ വദതി, സോപി ഇധേവ സങ്ഗയ്ഹതി. യോ വാ പന ഹിക്കം നിഗ്ഗഹേത്വാപി അനാമേഡിതക്ഖരമേവ സിലിട്ഠവചനം വത്തും സമത്ഥോ, സോ പബ്ബാജേതബ്ബോ.

ആപത്തിതോ ന മുച്ചതീതി ഞത്വാ കരോന്തോവ ന മുച്ചതി. ജീവിതന്തരായാദിആപദാസു അരുചിയാ കായസാമഗ്ഗിം ദേന്തസ്സ അനാപത്തി. അപ്പത്തോ ഓസാരണന്തി ഓസാരണായ അനരഹോതി അത്ഥോ.

ഹത്ഥച്ഛിന്നാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൦. നിസ്സയപടിസംയുത്തവത്ഥൂസു ¶ ഭിക്ഖൂഹി സമാനോ ഭാഗോ ദിട്ഠിസീലാദിഗുണകോട്ഠാസോ അസ്സാതി ഭിക്ഖുസഭാഗോ, തസ്സ ഭാവോ ഭിക്ഖുസഭാഗതാ.

അലജ്ജിനിസ്സയവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗമികാദിനിസ്സയവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൨൧. നിസ്സയകരണീയോതി ഏത്ഥ നിസ്സയഗ്ഗഹണം നിസ്സയോ, സോ കരണീയോ യസ്സാതി വിസേസനസ്സ പരനിപാതോ ദട്ഠബ്ബോ. വിസ്സമേന്തോ വാ…പേ… അനാപത്തീതി ഗമനസഉസ്സാഹതായ തഥാ വസന്തോപി അദ്ധികോ ഏവ, തത്ഥ നിസ്സയദായകേ അസതി അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ. ഏതേന ച പരിസ്സമാദിഅഭാവേ സേനാസനാദിസമ്പദം പടിച്ച വസതോ ആപത്തീതി ദസ്സേതി. തഞ്ച അഗമനപച്ചയാ ദിവസേ ദിവസേ ആപജ്ജതീതി വദന്തി. ചീവരരജനാദികിച്ചത്ഥായ ഗരൂഹി പേസിതസ്സാപി കിച്ചപരിയോസാനമേവ വസിതബ്ബം, ന തതോ പരം. ഗരൂഹിപി താവകാലികകിച്ചത്ഥമേവ പേസലദഹരാ പേസിതബ്ബാ, ന നിച്ചകാലകിച്ചത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘നാവായ ഗച്ഛന്തസ്സ…പേ… അനാപത്തീ’’തി ¶ വുത്തത്താ ഏവരൂപം അവിധേയ്യതം വിനാ നിസ്സയദായകരഹിതട്ഠാനേ വസ്സം ഉപഗന്തും ന വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

തസ്സ നിസ്സായാതി തം നിസ്സായ. ആസാള്ഹീമാസേ…പേ… തത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി ഏത്ഥ പന സചേപി ‘‘അസുകോ ഥേരോ ഏത്ഥ ആഗമിസ്സതി ആഗമിസ്സതീ’’തി ആഗമേന്തസ്സേവ വസ്സൂപനായികദിവസോ ഹോതി. ഹോതു, വസിതട്ഠാനേ വസ്സം അനുപഗമ്മ യത്ഥ നിസ്സയോ ലബ്ഭതി, ദൂരേപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗന്തബ്ബം.

൧൨൨. ഗോത്തേനപീതി ‘‘ആയസ്മതോ പിപ്പലിസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവം നാമം അവത്വാ ഗോത്തനാമേനപീതി അത്ഥോ, തേന ‘‘കോനാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി പുട്ഠേന ഗോത്തനാമേന ‘‘ആയസ്മാ കസ്സപോ’’തി വത്തബ്ബന്തി സിദ്ധം ഹോതി. തസ്മാ അഞ്ഞമ്പി കിഞ്ചി തസ്സ നാമം പസിദ്ധം, തസ്മിം വാ ഖണേ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം നാമം പഞ്ഞാപിതം, തം സബ്ബം ഗഹേത്വാപി അനുസ്സാവനാ കാതബ്ബാ. യഥാ ¶ ഉപജ്ഝായസ്സ, ഏവം ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സപി ഗോത്താദിനാമേന, തങ്ഖണികനാമേന ച അനുസ്സാവനം കാതും വട്ടതി. തസ്മിമ്പി ഖണേ ‘‘അയം തിസ്സോ’’തി വാ ‘‘നാഗോ’’തി വാ നാമം കരോന്തേഹി അനുസാസകസമ്മുതിതോ പഠമമേവ കാതബ്ബം, ഏവം കത്വാപി അന്തരായികധമ്മാനുസാസനപുച്ഛനകാലേസു ‘‘കിന്നാമോസി, അഹം ഭന്തേ നാഗോ നാമ, കോനാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ, ഉപജ്ഝായോ മേ ഭന്തേ തിസ്സോ നാമാ’’തിആദിനാ വിഞ്ഞാപേന്തേന ഉഭിന്നമ്പി ചിത്തേ ‘‘മമേദം നാമ’’ന്തി യഥാ സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം വിഞ്ഞാപേതബ്ബം. സചേ പന തസ്മിം ഖണേ പകതിനാമേന വത്വാ പച്ഛാ തിസ്സ-നാമാദിഅപുബ്ബനാമേന അനുസ്സാവേതി, ന വട്ടതി.

തത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ഉപജ്ഝായസ്സേവ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാ യേന കേനചി നാമേന ‘‘തിസ്സസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാപി പുഗ്ഗലേ പരാമട്ഠേ കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി അനുപജ്ഝായകാദീനം ഉപസമ്പദാകമ്മം വിയ ഉപജ്ഝായസ്സ അഭാവേപി അഭബ്ബത്തേപി കമ്മവാചായ പുഗ്ഗലേ പരാമട്ഠേ കമ്മസ്സ സിജ്ഝനതോ. ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പന യഥാസകം നാമം വിനാ അഞ്ഞേന നാമേന അനുസ്സാവിതേ കമ്മം കുപ്പതി, സോ അനുപസമ്പന്നോവ ഹോതി. തത്ഥ ഠിതോ അഞ്ഞോ അനുപസമ്പന്നോ വിയ ഗഹിതനാമസ്സ വത്ഥുപുഗ്ഗലസ്സ തത്ഥ അഭാവാ, ഏതസ്സ ച നാമസ്സ അനുസ്സാവനായ അവുത്തത്താ. തസ്മാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പകതിനാമം പരിവത്തേത്വാ അനുപുബ്ബേന നാഗാദിനാമേന അനുസ്സാവേതുകാമേന പടികച്ചേവ ‘‘ത്വം നാഗോ’’തിആദിനാ വിഞ്ഞാപേത്വാ അനുസാസനഅന്തരായികധമ്മപുച്ഛനക്ഖണേസുപി തസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ച യഥാ പാകടം ഹോതി, തഥാ പകാസേത്വാവ നാഗാദിനാമേന അനുസ്സാവേതബ്ബം. ഏകസ്സ ബഹൂനി നാമാനി ഹോന്തി, തേസു ഏകം ഗഹേതും വട്ടതി.

യം ¶ പന ഉപസമ്പദാപേക്ഖഉപജ്ഝായാനം ഏകത്ഥ ഗഹിതം നാമം, തദേവ ഞത്തിയാ, സബ്ബത്ഥ അനുസ്സാവനാസു ച ഗഹേതബ്ബം. ഗഹിതതോ ഹി അഞ്ഞസ്മിം ഗഹിതേ ബ്യഞ്ജനം ഭിന്നം നാമ ഹോതി, കമ്മം വിപജ്ജതി. അത്ഥതോ, ഹി ബ്യഞ്ജനതോ ച അഭിന്നാ ഏവ ഞത്തി, അനുസ്സാവനാ ച വട്ടന്തി, ഉപജ്ഝായനാമസ്സ പന പുരതോ ‘‘ആയസ്മതോ തിസ്സസ്സാ’’തിആദിനാ ആയസ്മന്ത-പദം സബ്ബത്ഥ യോജേത്വാപി അനുസ്സാവേതി, തഥാ അയോജിതേപി ദോസോ നത്ഥി.

പാളിയം പന കിഞ്ചാപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി പച്ഛതോ ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം വുത്തം, തഥാപി ‘‘ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അത്ഥകുസലോ’’തിആദിനാ ¶ നാമസ്സ പുരതോ ആയസ്മന്ത-പദയോഗസ്സ ദസ്സനതോ പുരതോവ പയോഗോ യുത്തതരോ. തഞ്ച ഏകത്ഥ യോജേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അയോജിതേപി ഏകത്ഥ പുരതോ യോജേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പച്ഛതോ യോജനേപി സാവനായ ഹാപനം നാമ ന ഹോതി നാമസ്സ അഹാപിതത്താ. തേനേവ പാളിയമ്പി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി ഏകത്ഥ യോജേത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തിആദീസു ‘‘ആയസ്മതോ’’തി ന യോജിതന്തി വദന്തി. തഞ്ച കിഞ്ചാപി ഏവം, തഥാപി സബ്ബട്ഠാനേപി ഏകേനേവ പകാരേന യോജേത്വാ ഏവ വാ അയോജേത്വാ വാ അനുസ്സാവനം പസത്ഥതരന്തി ഗഹേതബ്ബം.

ഗമികാദിനിസ്സയവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വേഉപസമ്പദാപേക്ഖാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൧൨൩. ഏകതോ സഹേവ ഏകസ്മിം ഖണേ അനുസ്സാവനം ഏതേസന്തി ഏകാനുസ്സാവനാ, ഉപസമ്പദാപേക്ഖാ, ഏതേ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും. തേനാഹ ‘‘ഏകാനുസ്സാവനേ കാതു’’ന്തി, ഇദഞ്ച ഏകം പദം വിഭത്തിഅലോപേന ദട്ഠബ്ബം. ഏകേന വാതി ദ്വിന്നമ്പി ഏകസ്മിം ഖണേ ഏകായ ഏവ കമ്മവാചായ അനുസ്സാവനേ ഏകേനാചരിയേനാതി അത്ഥോ. ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ച അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ച ആയസ്മതോ സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാ നയേന ഏകേന ആചരിയേന ദ്വിന്നം ഏകസ്മിം ഖണേ അനുസ്സാവനനയോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇമിനാവ നയേന തിണ്ണമ്പി ഏകേന ആചരിയേന ഏകക്ഖണേ അനുസ്സാവനം ദട്ഠബ്ബം.

പുരിമനയേനേവ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതുന്തി ‘‘ഏകേന ഏകസ്സ, അഞ്ഞേന ഇതരസ്സാ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന ദ്വിന്നം ദ്വീഹി വാ, തിണ്ണം തീഹി വാ ആചരിയേഹി, ഏകകേന വാ ആചരിയേന തയോപി ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതുന്തി അത്ഥോ, തഞ്ച ഖോ ഏകേന ഉപജ്ഝായേന. ‘‘ന ത്വേവ നാനുപജ്ഝായേനാ’’തി ഇദം ഏകേന ആചരിയേന ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ഉപജ്ഝായേഹി ¶ ദ്വേ വാ തയോ വാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖേ ഏകക്ഖണേ ഏകായ അനുസ്സാവനായ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും ന വട്ടതീതി പടിക്ഖേപപദം. ന പന നാനാചരിയേഹി നാനുപജ്ഝായേഹി തയോ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘സചേ പന നാനാചരിയാ നാനുപജ്ഝായാ…പേ… വട്ടതീ’’തി. യഞ്ചേത്ഥ ¶ ‘‘തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരിക’’ന്തി ഏവം ഉപജ്ഝായേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സദ്ധിവിഹാരികാനം അനുസ്സാവനകരണം വുത്തം, തം ഉപലക്ഖണമത്തം. തസ്മാ സചേ തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ നന്ദത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതി, അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഗണപൂരകാ ഹോന്തി, വട്ടതി ഏവ. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ സയമേവ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതീതി ഏത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി. അനുപജ്ഝായകസ്സപി യേന കേനചി അനുസ്സാവിതേ ഉപസമ്പദാ ഹോതി, കിമങ്ഗം പന സഉപജ്ഝായകസ്സ ഉപജ്ഝായേനേവ അനുസ്സാവനേതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ നവട്ടനപക്ഖം ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ.

ദ്വേഉപസമ്പദാപേക്ഖാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൬. ഉപജ്ഝാതി ഉപജ്ഝായ-സദ്ദസമാനത്ഥോ ആകാരന്തോ ഉപജ്ഝാസദ്ദോതി ദസ്സേതി. ഉപജ്ഝായ-സദ്ദോ ഏവ വാ ഉപജ്ഝാ ഉപയോഗപച്ചത്തവചനേസു യ-കാരലോപം കത്വാ ഏവം വുത്തോ കരണവചനാദീസു ഉപജ്ഝാ-സദ്ദസ്സ പയോഗാഭാവാതി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നിതബ്ബന്തി അത്തനാവ കത്തുഭൂതേന കരണഭൂതേന അത്താനമേവ കമ്മഭൂതം പതി സമ്മനനകിച്ചം കാതബ്ബം. അത്താനന്തി വാ പച്ചത്തേ ഉപയോഗവചനം, അത്തനാവ അത്താ സമ്മന്നിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ന കേവലഞ്ച ഏത്ഥേവ, അഞ്ഞത്രാപി തേരസസമ്മുതിആദീസു ഇമിനാവ ലക്ഖണേന അത്തനാവ അത്താ സമ്മന്നിതബ്ബോവ. അപിച സയം കമ്മാരഹത്താ അത്താനം മുഞ്ചിത്വാ ചതുവഗ്ഗാദികോ ഗണോ സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോ.

സച്ചകാലോതി ‘‘നിഗൂഹിസ്സാമീ’’തി വഞ്ചനം പഹായ സച്ചസ്സേവ തേ ഇച്ഛിതബ്ബകാലോ. ഭൂതകാലോതി വഞ്ചനായ അഭാവേപി മനുസ്സത്താദിവത്ഥുനോ ഭൂതതായ അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബകാലോ, ഇതരഥാ കമ്മകോപാദിഅന്തരായോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. മങ്കൂതി അധോമുഖോ. ഉദ്ധരതൂതി അനുപസമ്പന്നഭാവതോ ഉപസമ്പത്തിയം പതിട്ഠപേതൂതി അത്ഥോ.

സബ്ബകമ്മവാചാസു ¶ അത്ഥകോസല്ലത്ഥം പനേത്ഥ ഉപസമ്പദാകമ്മവാചായ ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – സുണാതൂതി സവനാണത്തിയം പഠമപുരിസേകവചനം. തഞ്ച ¶ കിഞ്ചാപി യോ സങ്ഘോ സവനകിരിയായ നിയോജീയതി, തസ്സ സമ്മുഖത്താ ‘‘സുണാഹീ’’തി മജ്ഝിമപുരിസേകവചനേന വത്തബ്ബം, തഥാപി യസ്മാ സങ്ഘ-സദ്ദസന്നിധാനേ പഠമപുരിസപയോഗോവ സദ്ദവിധൂഹി സമാചിണ്ണോ ഭഗവന്തആയസ്മന്താദിസദ്ദസന്നിധാനേസു വിയ ‘‘അധിവാസേതു മേ ഭവം ഗോതമോ (പാരാ. ൨൨). ഏതസ്സ സുഗത കാലോ, യം ഭഗവാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യ (പാരാ. ൨൧). പക്കമതായസ്മാ (പാരാ. ൪൩൬). സുണന്തു മേ ആയസ്മന്തോ’’തിആദീസു വിയ. തസ്മാ ഇധ പഠമപുരിസപയോഗോ കതോ. അഥ വാ ഗാരവവസേനേവേതം വുത്തം. ഗരുട്ഠാനീയേസു ഹി ഗാരവവസേന മജ്ഝിമപുരിസപയോഗുപ്പത്തിയമ്പി പഠമപുരിസപയോഗം പയുജ്ജന്തി ‘‘ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൬൬; മ. നി. ൨.൩൩൮; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൮) വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. കേചി പന ‘‘ഭന്തേ, ആവുസോതി സദ്ദേ അപേക്ഖിത്വാ ഇധ പഠമപുരിസപയോഗോ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ‘‘ആചരിയോ മേ ഭന്തേ ഹോഹി, (മഹാവ. ൭൭) ഇങ്ഘാവുസോ ഉപാലി, ഇമം പബ്ബജിതം അനുയുഞ്ജാഹീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൫൧൭) തപ്പയോഗേപി മജ്ഝിമപുരിസപയോഗസ്സേവ ദസ്സനതോ.

മേതി യോ സാവേതി, തസ്സ അത്തനിദ്ദേസേ സാമിവചനം. ഭന്തേതി ആലപനത്ഥേ വുഡ്ഢേസു സഗാരവവചനം. ‘‘ആവുസോ’’തി പദം പന നവകേസു. തദുഭയമ്പി നിപാതോ ‘‘തുമ്ഹേ ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ആവുസോ’’തി ബഹൂസുപി സമാനരൂപത്താ. സങ്ഘോതി അവിസേസതോ ചതുവഗ്ഗാദികേ പകതത്തപുഗ്ഗലസമൂഹേ വത്തതി. ഇധ പന പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പഞ്ചവഗ്ഗതോ പട്ഠായ, മജ്ഝിമേസു ജനപദേസു ദസവഗ്ഗതോ പട്ഠായ സങ്ഘോതി ഗഹേതബ്ബോ. തത്രായം പിണ്ഡത്ഥോ – ഭന്തേ, സങ്ഘോ മമ വചനം സുണാതൂതി. ഇദഞ്ച നവകതരേന വത്തബ്ബവചനം. സചേ പന അനുസ്സാവകോ സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ’’തി വത്തബ്ബം. സോപി ചേ ‘‘ഭന്തേ’’തി വദേയ്യ, നവകതരോ വാ ‘‘ആവുസോ’’തി, കമ്മകോപോ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘ഏകത്ഥ ‘ആവുസോ’തി വത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ‘ഭന്തേ’തി വുത്തേപി നത്ഥി ദോസോ ഉഭയേനാപി ആലപനസ്സ സിജ്ഝനതോ’’തി വദന്തി.

ഇദാനി യമത്ഥം ഞാപേതുകാമോ ‘‘സുണാതൂ’’തി സങ്ഘം സവനേ നിയോജേതി, തം ഞാപേന്തോ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അയന്തി ¶ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ഹത്ഥപാസേ സന്നിഹിതഭാവദസ്സനം. തേന ച ഹത്ഥപാസേ ഠിതസ്സേവ ഉപസമ്പദാ രുഹതീതി സിജ്ഝതി ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതസ്സ ‘‘അയ’’ന്തി ന വത്തബ്ബതോ. തേനേവ അനുസാസകസമ്മുതിയം സോ ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതത്താ ‘‘അയ’’ന്തി ന വുത്തോ. തസ്മാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ അനുപസമ്പന്നോ ഹത്ഥപാസേ ഠപേതബ്ബോ. അയം ഇത്ഥന്നാമോതി അയം-സദ്ദോ ച അവസ്സം പയുജ്ജിതബ്ബോ. സോ ച ഇമസ്മിം പഠമനാമപയോഗേ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം ¶ . ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ’’തി ഇദം അനിയമതോ തസ്സ നാമദസ്സനം. ഉഭയേനപി അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോതിആദിനാമം ദസ്സേതി. ‘‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഭിന്നാധികരണവിസയേ ബഹുബ്ബീഹിസമആസോ, ഉപസമ്പദം മേ സങ്ഘോ അപേക്ഖമാനോതി അത്ഥോ. തസ്സ ച ഉപജ്ഝായതം സമങ്ഗിഭാവേന ദസ്സേതും ‘‘ഇത്ഥന്നമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി വുത്തം. ഏതേന ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ സദ്ധിവിഹാരികഭൂതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന നാമയോജനായ സഹ അത്ഥോ ദസ്സിതോതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം അവത്വാപി ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തും വട്ടതി. തേനേവ പാളിയം ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി ഏത്ഥ ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം ന വുത്തം. യഞ്ചേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

നനു ചേത്ഥ ഉപജ്ഝായോപി ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ വിയ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ ഏവ ഇച്ഛിതബ്ബോ, അഥ കസ്മാ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഇമസ്സ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവം ഉപജ്ഝായപരാമസനേപി ഇമ-സദ്ദസ്സ പയോഗോ ന കതോതി? നായം വിരോധോ ഉപജ്ഝായസ്സ അഭാവേപി കമ്മകോപാഭാവതോ. കേവലഞ്ഹി കമ്മനിപ്ഫത്തിയാ സന്തപദവസേന അവിജ്ജമാനസ്സപി ഉപജ്ഝായസ്സ നാമകിത്തനം അനുപജ്ഝായസ്സ ഉപസമ്പദാദീസുപി കരീയതി. തസ്മാ ഉപജ്ഝായസ്സ അസന്നിഹിതതായപി തപ്പരാമസനമത്തേനേവ കമ്മസിദ്ധിതോ ‘‘ഇമസ്സാ’’തി നിദ്ദിസിതും ന വട്ടതി.

പരിസുദ്ധോ അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹീതി അഭബ്ബതാദികേഹി ഉപസമ്പദായ അവത്ഥുകരേഹി ചേവ പഞ്ചാബാധഹത്ഥച്ഛിന്നാദീഹി ച ആപത്തിമത്തകരേഹി അന്തരായികേഹി സഭാവേഹി പരിമുത്തോ. ഏവം വുത്തോ ഏവ ച ആപത്തിമത്തകരേഹി പഞ്ചാബാധാദീഹി അപരിമുത്തസ്സപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, നാഞ്ഞഥാ. പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവരന്തി പരിപുണ്ണമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പത്തചീവരം. ഏവം വുത്തേ ഏവ അപത്തചീവരസ്സാപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, നാഞ്ഞഥാ. ഉപസമ്പദം യാചതീതി ¶ ‘‘സങ്ഘം, ഭന്തേ, ഉപസമ്പദം യാചാമീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൭൧, ൧൨൬) യാചിതഭാവം സന്ധായ വുത്തം. ഏവം തേന സങ്ഘേ അയാചിതേപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി വുത്തേ ഏവ കമ്മം അവിപന്നം ഹോതി, നാഞ്ഞഥാ. ഉപജ്ഝായേനാതി ഉപജ്ഝായേന കരണഭൂതേന ഇത്ഥന്നാമം ഉപജ്ഝായം കത്വാ കമ്മഭൂതം ഉപസമ്പദം ദാതും നിപ്ഫാദേതും കത്തുഭൂതം സങ്ഘം യാചതീതി അത്ഥോ. യാചധാതുനോ പന ദ്വികമ്മകത്താ ‘‘സങ്ഘം, ഉപസമ്പദ’’ന്തി ദ്വേ കമ്മപദാനി വുത്താനി.

യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലന്തി ഏത്ഥ പത്തോ കാലോ ഇമസ്സാതി പത്തകാലം, അപലോകനാദിചതുബ്ബിധസങ്ഘകമ്മം, തദേവ സകത്ഥേ യ-പച്ചയേന ‘‘പത്തകല്ല’’ന്തി വുച്ചതി. ഇധ പന ഞത്തിചതുത്ഥഉപസമ്പദാകമ്മം അധിപ്പേതം, തം കാതും സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം ജാതം. യദീതി അനുമതിഗഹണവസേന കമ്മസ്സ ¶ പത്തകല്ലതം ഞാപേതി. യോ ഹി കോചി തത്ഥ അപത്തകല്ലതം മഞ്ഞിസ്സതി, സോ വക്ഖതി. ഇമമേവ ഹി അത്ഥം സന്ധായ അനുസ്സാവനാസു ‘‘യസ്സായസ്മതോ ഖമതി…പേ… സോ ഭാസേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൭) വുത്തം. തം പനേതം പത്തകല്ലം വത്ഥുസമ്പദാ, അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹി ചസ്സ പരിസുദ്ധതാ, സീമാസമ്പദാ, പരിസസമ്പദാ, പുബ്ബകിച്ചനിട്ഠാപനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതം.

തത്ഥ വത്ഥുസമ്പദാ നാമ യഥാവുത്തേഹി ഏകാദസഹി അഭബ്ബപുഗ്ഗലേഹി ചേവ അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നേഹി ച അഞ്ഞോ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോ അനുപസമ്പന്നഭൂതോ മനുസ്സപുരിസോ, ഏതസ്മിം പുഗ്ഗലേ സതി ഏവ ഇദം സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാകമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. കതഞ്ച കുപ്പമേവ ഹോതി.

അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹി ചസ്സ പരിസുദ്ധതാ നാമ യഥാവുത്തസ്സേവ ഉപസമ്പദാവത്ഥുഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ യേ ഇമേ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്താ പഞ്ചാബാധഫുട്ഠതാദയോ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതതാപരിയോസാനാ ചേവ ഹത്ഥച്ഛിന്നതാദയോ ച ദോസധമ്മാ കാരകസങ്ഘസ്സ ആപത്താദിഅന്തരായഹേതുതായ ‘‘അന്തരായികാ’’തി വുച്ചന്തി തേഹി അന്തരായികേഹി ദോസധമ്മേഹി പരിമുത്തത്താ, ഇമിസ്സാ ച സതി ഏവ ഇദം കമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. കതം പന കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി ഠപേത്വാ ഊനവീസതിവസ്സപുഗ്ഗലം.

സീമാസമ്പദാ ¶ പന ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൪൭-൧൪൮) വക്ഖമാനനയേന സബ്ബദോസവിരഹിതായ ബദ്ധാബദ്ധവസേന ദുവിധായ സീമായ വസേനേവ വേദിതബ്ബാ. താദിസായ ഹി സീമായ സതി ഏവ ഇദം കമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. കതഞ്ച കമ്മം വിപജ്ജതി.

പരിസസമ്പദാ പന യേ ഇമേ ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന കമ്മപ്പത്താ ദസഹി വാ പഞ്ചഹി വാ അനൂനാ പാരാജികം അനാപന്നാ, അനുക്ഖിത്താ ച സമാനസംവാസകാ ഭിക്ഖൂ, തേസം ഏകസീമായം ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠാനം, ഛന്ദാരഹാനഞ്ച ഛന്ദസ്സ ആനയനം, സമ്മുഖീഭൂതാനഞ്ച അപ്പടിക്കോസനം, ഉപസമ്പദാപേക്ഖരഹിതാനം ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ പടിക്ഖിത്താനം ഗഹട്ഠാദിഅനഉപസമ്പന്നാനഞ്ചേവ പാരാജികുക്ഖിത്തകനാനാസംവാസകഭിക്ഖുനീനഞ്ച വജ്ജനീയപുഗ്ഗലാനം സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസേ അഭാവോ ചാതി ഇമേഹി ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതാ. ഏവരൂപായ ച പരിസസമ്പദായ സതി ഏവ ഇദം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. തത്ഥ പുരിമാനം തിണ്ണം അങ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്സപി അഭാവേ കതം കമ്മം വിപജ്ജതി, ന പച്ഛിമസ്സ.

പുബ്ബകിച്ചനിട്ഠാപനം ¶ നാമ യാനിമാനി ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ’’തിആദിനാ പാളിയം വുത്താനി ‘‘ഉപജ്ഝം ഗാഹാപനം, പത്തചീവരാചിക്ഖനം, തതോ തം ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠപേത്വാ അനുസാസകസമ്മുതികമ്മകരണം, സമ്മതേന ച ഗന്ത്വാ അനുസാസനം, തേന ച പഠമതരം ആഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ ഞാപേത്വാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖം ‘ആഗച്ഛാഹീ’തി ഹത്ഥപാസേ ഏവ അബ്ഭാനം, തേന ച ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദാപേത്വാ ഉപസമ്പദായാചാപനം, തതോ അന്തരായികധമ്മപുച്ഛകസമ്മുതികരണം, സമ്മതേന ച പുച്ഛന’’ന്തി ഇമാനി അട്ഠ പുബ്ബകിച്ചാനി, തേസം സബ്ബേസം യാഥാവതോ കരണേന നിട്ഠാപനം. ഏതസ്മിഞ്ച പുബ്ബകമ്മനിട്ഠാപനേ സതി ഏവ ഇദം സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാകമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. ഏതേസു പന പുബ്ബകമ്മേസു അകതേസുപി കതം കമ്മം യഥാവുത്തവത്ഥുസമ്പത്തിആദീസു വിജ്ജമാനേസു അകുപ്പമേവ ഹോതി. തദേവമേത്ഥ പത്തകല്ലം ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാവ നയേന ഹേട്ഠാ വുത്തേസു, വക്ഖമാനേസു ച സബ്ബേസു കമ്മേസു പത്തകല്ലതാ യഥാരഹം യോജേത്വാ ഞാതബ്ബാ.

ഇത്ഥന്നാമം ¶ ഉപസമ്പാദേയ്യാതി ഉപസമ്പദാനിപ്ഫാദനേന തംസമങ്ഗിം കരേയ്യ കരോതൂതി പത്ഥനായം, വിധിമ്ഹി വാ ഇദം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ‘‘ദേവദത്തം സുഖാപേയ്യാ’’തി വുത്തേ സുഖമസ്സ നിപ്ഫാദേത്വാ തം സുഖസമങ്ഗിനം കരേയ്യാതി അത്ഥോ ഹോതി, ഏവമിധാപി ഉപസമ്പദമസ്സ നിപ്ഫാദേത്വാ തം ഉപസമ്പദാസമങ്ഗിനം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. പയോജകബ്യാപാരേ ചേതം യഥാ സുഖയന്തം കഞ്ചി സുദ്ധകത്താരം കോചി ഹേതുകത്താ സുഖഹേതുനിപ്ഫാദനേന സുഖാപേയ്യാതി വുച്ചതി, ഏവമിധാപി ഉപസമ്പജ്ജന്തം സുദ്ധകത്താരം പുഗ്ഗലം ഹേതുകത്തുഭൂതോ സങ്ഘോ ഉപസമ്പദാഹേതുനിപ്ഫാദനേന ഉപസമ്പാദേയ്യാതി വുത്തോ. ഏതേന ച സുഖം വിയ സുഖദായകേന സങ്ഘേന പുഗ്ഗലസ്സ ദിയ്യമാനാ തഥാപവത്തപരമത്ഥധമ്മേ ഉപാദായ അരിയജനപഞ്ഞത്താ ഉപസമ്പദാ നാമ സമ്മുതിസച്ചതാ അത്ഥീതി സമത്ഥിതം ഹോതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി വുത്തത്താ പരിവാസാദീസു വിയ യാചനാനുഗുണം ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദം ദദേയ്യാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഉപസമ്പാദേയ്യാ’’തി വുത്തത്താ ഇദം ഉപസമ്പദാകമ്മം ദാനേ അസങ്ഗഹേത്വാ കമ്മലക്ഖണേ ഏവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാ നയേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഉപസമ്പാദേതി, ഉപസമ്പന്നോ സങ്ഘേനാ’’തി ഏത്ഥാപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ വത്തമാനകാലഅതീതകാലവസേന, ഇധ പന അനാമട്ഠകാലവസേനാതി ഏത്തകമേവ വിസേസോ.

ഏസാ ഞത്തീതി ‘‘സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തഞാപനാ ഏസാ. ഇദഞ്ച അനുസ്സാവനാനമ്പി സബ്ഭാവസൂചനത്ഥം വുച്ചതി. അവസ്സഞ്ചേതം വത്തബ്ബമേവ, ഞത്തികമ്മേ ഏവ തം ന വത്തബ്ബം. തത്ഥ പന യ്യ-കാരേ വുത്തമത്തേ ഏവ ഞത്തികമ്മം നിട്ഠിതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഖമതീതി രുച്ചതി. ഉപസമ്പദാതി സങ്ഘേന ദിയ്യമാനാ നിപ്ഫാദിയമാനാ ഉപസമ്പദാ യസ്സ ഖമതി. സോ തുണ്ഹസ്സാതി യോജനാ. തുണ്ഹീതി ¶ ച അകഥനത്ഥേ നിപാതോ, അകഥനകോ അസ്സ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഖമതി സങ്ഘസ്സ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാതി പകതേന സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘തസ്മാ തുണ്ഹീ’’തി. തത്ഥ ‘‘ആസീ’’തി സേസോ. യസ്മാ ‘‘യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യാ’’തി തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനോപി സങ്ഘോ തുണ്ഹീ നിരവോ അഹോസി, തസ്മാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി അത്ഥോ. ഏവന്തി ഇമിനാ പകാരേന. തുണ്ഹീഭാവേനേവേതം സങ്ഘസ്സ രുച്ചനഭാവം ധാരയാമി ബുജ്ഝാമി പജാനാമീതി അത്ഥോ. ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനത്ഥേ കതോ, സോ ച കമ്മവാചായ അനങ്ഗം. തസ്മാ അനുസ്സാവകേന ‘‘ധാരയാമീ’’തി ഏത്ഥ മി-കാരപരിയോസാനമേവ ¶ വത്വാ നിട്ഠാപേതബ്ബം, ഇതി-സദ്ദോ ന പയുജ്ജിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ കമ്മവാചാനമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഉപസമ്പദാവിധികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൮. ഏകപോരിസാ വാതിആദി സത്താനം സരീരച്ഛായം പാദേഹി മിനിത്വാ ജാനനപ്പകാരദസ്സനം. ഛസത്തപദപരമതാ ഹി ഛായാ ‘‘പോരിസാ’’തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച ഉതുപ്പമാണാചിക്ഖനാദി ച ആഗന്തുകേഹി സദ്ധിം വീമംസിത്വാ വുഡ്ഢനവഭാവം ഞത്വാ വന്ദനവന്ദാപനാദികരണത്ഥം വുത്തം. ഏതി ആഗച്ഛതി, ഗച്ഛതി ചാതി ഉതു, സോവ പമിയതേ അനേന സംവച്ഛരന്തി പമാണന്തി ആഹ ‘‘ഉതുയേവ ഉതുപ്പമാണ’’ന്തി. അപരിപുണ്ണാതി ഉപസമ്പദാദിവസേന അപരിപുണ്ണാ. യദി ഉതുവേമജ്ഝേ ഉപസമ്പാദിതോ, തദാ തസ്മിം ഉതുമ്ഹി അവസിട്ഠദിവസാചിക്ഖനം ‘‘ദിവസഭാഗാചിക്ഖന’’ന്തി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘യത്തകേഹി ദിവസേഹി യസ്സ യോ ഉതു അപരിപുണ്ണോ, തേ ദിവസേ’’തി. തത്ഥ യസ്സ തം ഖണം ലദ്ധൂപസമ്പദസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സമ്ബന്ധീ യോ ഉതു യത്തകേഹി ദിവസേഹി അപരിപുണ്ണോ, തേ ദിവസേതി യോജനാ.

ഛായാദികമേവ സബ്ബം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായിതബ്ബതോ കഥേതബ്ബതോ സങ്ഗീതീതി ആഹ ‘‘ഇദമേവാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏകതോ കത്വാ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ത്വം കിം ലഭസീതി ത്വം ഉപസമ്പാദനകാലേ കതരവസ്സം, കതരഉതുഞ്ച ലഭസി, കതരസ്മിം തേ ഉപസമ്പദാ ലദ്ധാതി അത്ഥോ. വസ്സന്തി വസ്സാനഉതു. ഇദഞ്ച സംവച്ഛരാചിക്ഖനം വിനാ വുത്തമ്പി ന ഞായതീതി ഇമിനാ ഉതുആചിക്ഖനേനേവ സാസനവസ്സേസു വാ കലിയുഗവസ്സാദീസു വാ സഹസ്സിമേ വാ സതിമേ വാ അസുകം ഉതും ലഭാമീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഛായാ’’തി ഇദം പാളിയം ആഗതപടിപാടിം സന്ധായ വുത്തം. വത്തബ്ബകമതോ പന കലിയുഗവസ്സാദീസു സബ്ബദേസപസിദ്ധേസു അസുകവസ്സേ അസുകഉതുമ്ഹി അസുകമാസേ ¶ അസുകേ കണ്ഹേ വാ സുക്കേ വാ പക്ഖേ അസുകതിഥിവാരവിസേസയുത്തേ നക്ഖത്തേ പുബ്ബണ്ഹാദിദിവസഭാഗേ ഏത്തകേ ഛായാപമാണേ, നാഡികാപമാണേ വാ മയാ ഉപസമ്പദാ ലദ്ധാതി വദേയ്യാസീതി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ഇദം സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആഗന്തുകേഹി ¶ വുഡ്ഢപടിപാടിം ഞത്വാ പടിപജ്ജാഹീ’’തി വത്തബ്ബം. പാളിയം കിസ്സ ത്വന്തി കിം ത്വം ഏത്തകം കാലം അകാസീതി അത്ഥോ.

൧൩൦. ഉപസമ്പദം യാചീതി പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച യാചീതി അത്ഥോ. പസ്സിസ്സാമീതി ഏത്ഥ വദതീതി സേസോ, ഏവം ഉപരിപി. ‘‘ഓസാരേതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ പുരിമോ ഉക്ഖിത്തഭാവോ വിബ്ഭമിത്വാ പുന ലദ്ധൂപസമ്പദമ്പി ന മുഞ്ചതി. തേന ച സമ്ഭുഞ്ജനാദീസുപി ഭിക്ഖൂനം പാചിത്തിയമേവാതി ദസ്സേതി. അനാപത്തി സമ്ഭോഗേ സംവാസേതി ഏത്ഥ സഹസേയ്യാപി സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ചായമധിപ്പായോ – യസ്മാ അയം ഓസാരിതത്താ പകതത്തോ, തസ്മാ ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗാദിപച്ചയേന പാചിത്തിയേനേത്ഥ അനാപത്തീതി. യോ പന ആപത്തിട്ഠാനേ അനാപത്തിദിട്ഠിതായ ആപത്തിം ന പസ്സതി, തേനേവ പടികമ്മമ്പി ന കരോതി, സോ യസ്മാ ഏത്താവതാ അലജ്ജീ നാമ ന ഹോതി. പണ്ണത്തിം ഞത്വാ വീതിക്കമം കരോന്തോ ഏവ ഹി അലജ്ജീ നാമ ഹോതി. ‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തിആദി (പരി. ൩൫൯) ഹി വുത്തം. തസ്മാ ഏത്ഥ അലജ്ജിസമ്ഭോഗാദിപച്ചയാ ദുക്കടാപത്തിനിയമോ നത്ഥി. തേന സാപേത്ഥ ആപത്തി ന വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. യോ പനേത്ഥ ഇമം അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേന്തേന കേനചി ‘‘അനാപത്തി സമ്ഭോഗേ സംവാസേ’’തി ഇമിനാ പാചിത്തിയേന അനാപത്തി വുത്താ, അലജ്ജിസമ്ഭോഗപച്ചയാ ദുക്കടം പന ആപജ്ജതി ഏവാതി ആപത്തിനിയമോ വുത്തോ, സോ അലജ്ജിത്തേ സതി ഏവ വുത്തോ, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൩൧. വിനയമ്ഹീതിആദിഗാഥാസു നിഗ്ഗഹാനന്തി നിഗ്ഗഹകരണേസു. പാപിച്ഛേതി പാപപുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹകരണേസു, ലജ്ജീനം പഗ്ഗഹേസു ച പേസലാനം സുഖാവഹേ മഹന്തേ വിനയമ്ഹി യഥാ അത്ഥകാരീ അത്ഥാനുഗുണം കരോന്തോവ യസ്മാ യോനിസോ പടിപജ്ജതി നാമ ഹോതി, തസ്മാ ഉദ്ദാനം പവക്ഖാമീതി സമ്ബന്ധയോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. സേസം സബ്ബത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ചത്താരോനിസ്സയാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

സന്നിപാതാനുജാനനാദികഥാവണ്ണനാ

൧൩൨. ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ തരന്തി ഓതരന്തി ഏത്ഥാതി തിത്ഥം, ലദ്ധി. ഇതോതി സാസനലദ്ധിതോ.

൧൩൫. ആപജ്ജിത്വാ വാ വുട്ഠിതോതി ഏത്ഥ ദേസനാരോചനാനമ്പി സങ്ഗഹോ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘വുട്ഠിതാ വാ ദേസിതാ വാ ആരോചിതാ വാ ആപത്തി…പേ… അസന്തീ നാമ ഹോതീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) വുത്തം.

മനുജേനാതി ആസന്നേന സഹ. പരേതി ദൂരട്ഠേപി പരപുഗ്ഗലേ സന്ധായ ഗിരം നോ ച ഭണേയ്യാതി യോജനാ.

‘‘ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) വുത്തത്താ ഗരുകാപത്തിപി ആവികരണമത്തേന വുട്ഠാതീതി കേചി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം പരിവാസാദിവിധാനസുത്തേഹി വിരുജ്ഝനതോ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – യഥാഭൂതഞ്ഹി അത്താനമാവികരോന്തം പേസലാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബ’’ന്തിആദിവചനം നിസ്സായ അനിച്ഛമാനമ്പി നം ഉപായേന പരിവാസാദീനി ദത്വാ അവസ്സം സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാപേസ്സന്തി, തതോ തസ്സ അവിപ്പടിസാരാദീനം വസേന ഫാസു ഹോതി. പഠമം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസന്തി നിദാനുദ്ദേസം ദസ്സേതി. പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനം പഞ്ഞാപേസീതി. ന കേവലഞ്ച ഏതം, പുബ്ബേ പഞ്ഞത്തമ്പി പന പാരാജികാദിസിക്ഖാപദം സബ്ബം ഭഗവാ ‘‘തത്രിമേ ചത്താരോ പാരാജികാ ധമ്മാ ഉദ്ദേസം ആഗച്ഛന്തീ’’തിആദിനാ പാരാജികുദ്ദേസാദിവസേന വിനയമാതികം കത്വാ നിദാനുദ്ദേസേന സഹ സയമേവ സങ്ഗഹേത്വാ ‘‘പാതിമോക്ഖ’’ന്തി പഞ്ഞാപേസീതി ദട്ഠബ്ബം. തദേതം സബ്ബമ്പി സന്ധായ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൩) വുത്തം.

൧൩൬. ഏതം ൩൪ വേദിതബ്ബന്തി യസ്മിം തസ്മിം ചാതുദ്ദസേ വാ പന്നരസേ വാതി ഏവം അത്ഥജാതം.

സന്നിപാതാനുജാനനാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൮. ‘‘പുരത്ഥിമായ ¶ ദിസായാ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. തസ്സം പന ദിസായം നിമിത്തേ അസതി യത്ഥ അത്ഥി, തതോ പട്ഠായ പഠമം ‘‘പുരത്ഥിമായ അനുദിസായ, ദക്ഖിണായ ദിസായാ’’തിആദിനാ സമന്താ വിജ്ജമാനട്ഠാനേസു നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ പുന ‘‘പുരത്ഥിമായ അനുദിസായാ’’തി പഠമകിത്തിതം കിത്തേതും വട്ടതി, തീഹി നിമിത്തേഹി സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനായപി സീമായ സമ്മന്നിതബ്ബതോ. തിക്ഖത്തും സീമാമണ്ഡലം സമ്ബന്ധന്തേനാതി വിനയധരേന സയം ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠത്വാ കേവലം നിമിത്തകിത്തനവചനേനേവ സീമാമണ്ഡലം സമന്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം ബന്ധന്തേനാതി അത്ഥോ. തം തം നിമിത്തട്ഠാനം അഗന്ത്വാപി ഹി കിത്തേതും വട്ടതി. തിയോജനപരമായ സീമായ സമന്തതോ തിക്ഖത്തും അനുപരിഗമനസ്സ ഏകദിവസേന ദുക്കരത്താ വിനയധരേന സയം അദിട്ഠമ്പി പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂഹി യഥാവവത്ഥിതം നിമിത്തം ‘‘പാസാണോ ഭന്തേ’’തിആദിനാ കേനചി വുത്താനുസാരേന സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ കിത്തേതുമ്പി വട്ടതി ഏവ.

സുദ്ധപംസുപബ്ബതോതി ന കേനചി കതോ സയംജാതോവ വുത്തോ. തഥാ സേസാപി. ഇതരോപീതി സുദ്ധപംസുപബ്ബതാദികോപി പബ്ബതോ. ഹത്ഥിപ്പമാണതോതി ഏത്ഥ ഭൂമിതോ ഉഗ്ഗതപ്പദേസേന ഹത്ഥിപ്പമാണം ഗഹേതബ്ബം. ചതൂഹി വാ തീഹി വാതി സീമാഭൂമിയം ചതൂസു, തീസു വാ ദിസാസു ഠിതേഹി. ഏകിസ്സാ ഏവ പന ദിസായ ഠിതേഹി തതോ ബഹൂഹിപി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി. ദ്വീഹി പന ദ്വീസു ദിസാസു ഠിതേഹിപി ന വട്ടതി. തസ്മാതി യസ്മാ ഏകേന ന വട്ടതി, തസ്മാ. തം ബഹിദ്ധാ കത്വാതി കിത്തിതനിമിത്തസ്സ അസീമത്താ അന്തോസീമായ കരണം അയുത്തന്തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി.

ദ്വത്തിംസപലഗുളപിണ്ഡപ്പമാണതാ സണ്ഠാനതോ ഗഹേതബ്ബാ, ന തുലഗണനാവസേന, ഭാരതോ പലപരിമാണഞ്ച മഗധതുലായ ഗഹേതബ്ബം. സാ ച ലോകിയതുലായ ദ്വിഗുണാതി വദന്തി. അതിമഹന്തോപീതി ഭൂമിതോ ഹത്ഥിപ്പമാണം അനുഗ്ഗന്ത്വാ ഹേട്ഠാഭൂമിയം ഓതിണ്ണഘനതോ അനേകയോജനപ്പമാണോപി. സചേ ഹി തതോ ഹത്ഥിപ്പമാണം കൂടം ഉഗ്ഗച്ഛതി, പബ്ബതസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി.

അന്തോസാരാനന്തി ¶ തസ്മിം ഖണേ തരുണതായ സാരേ അവിജ്ജമാനേപി പരിണാമേന ഭവിസ്സമാനസാരേപി സന്ധായ വുത്തം. താദിസാനഞ്ഹി സൂചിദണ്ഡകപ്പമാണപരിണാഹാനം ചതുപഞ്ചമത്തമ്പി വനം വട്ടതി. അന്തോസാരമിസ്സകാനന്തി അന്തോസാരേഹി ¶ രുക്ഖേഹി സമ്മിസ്സാനം. ഏതേന ച സാരരുക്ഖമിസ്സമ്പി വനം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ചതുപഞ്ചരുക്ഖമത്തമ്പീതി സാരരുക്ഖേ സന്ധായ വുത്തം. വനമജ്ഝേ വിഹാരം കരോന്തീതി രുക്ഖഘടായ അന്തരേ രുക്ഖേ അച്ഛിന്ദിത്വാ വതിആദീഹി വിഹാരപരിച്ഛേദം കത്വാവ അന്തോരുക്ഖന്തരേസു ഏവ പരിവേണപണ്ണസാലാദീനം കരണവസേന യഥാ അന്തോവിഹാരമ്പി വനമേവ ഹോതി, ഏവം വിഹാരം കരോന്തീതി അത്ഥോ. യദി ഹി സബ്ബം രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ വിഹാരം കരേയ്യും, വിഹാരസ്സ അവനത്താ തം പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതം വനം ഏകത്ഥ കിത്തേതബ്ബം സിയാ. ഇധ പന അന്തോപി വനത്താ ‘‘വനം ന കിത്തേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സചേ ഹി തം കിത്തേന്തി, ‘‘നിമിത്തസ്സ ഉപരി വിഹാരോ ഹോതീ’’തിആദിനാ അനന്തരേ വുത്തദോസം ആപജ്ജതി. ഏകദേസന്തി വനേകദേസം, രുക്ഖവിരഹിതട്ഠാനേ കതവിഹാരസ്സ ഏകപസ്സേ ഠിതവനസ്സ ഏകദേസന്തി അത്ഥോ.

സൂചിദണ്ഡകപ്പമാണോതി വംസദണ്ഡപ്പമാണോ. ലേഖനിദണ്ഡപ്പമാണോതി കേചി. മാതികാട്ഠകഥായം പന അവേഭങ്ഗിയവിനിച്ഛയേ ‘‘യോ കോചി അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡകമത്തോപി വേളു…പേ… ഗരുഭണ്ഡ’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുബ്ബത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തത്താ തനുതരോ വേളുദണ്ഡോതി ച സൂചിദണ്ഡോതി ച ഗഹേതബ്ബം. വംസനളകസരാവാദീസൂതി വേളുപബ്ബേ വാ നളപബ്ബേ വാ കപല്ലകാദിമത്തികഭാജനേസു വാതി അത്ഥോ. തങ്ഖണമ്പീതി തരുണപോതകേ അമിലായിത്വാ വിരുഹനജാതികേ സന്ധായ വുത്തം. യേ പന പരിണതാ സമൂലം ഉദ്ധരിത്വാ രോപിതാപി ഛിന്നസാഖാ വിയ മിലായിത്വാ ചിരേന നവമൂലങ്കുരുപ്പത്തിയാ ജീവന്തി, മീയന്തിയേവ വാ, താദിസേ കിത്തേതും ന വട്ടതി. ഏതന്തി നവമൂലസാഖാനിഗ്ഗമനം.

മജ്ഝേതി സീമായ മഹാദിസാനം അന്തോ. കോണന്തി സീമായ ചതൂസു കോണേസു ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം സമ്ബന്ധട്ഠാനം. പരഭാഗേ കിത്തേതും വട്ടതീതി തേസം ചതുന്നം കോണാനം ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഠിതേസു മഗ്ഗേസു ഏകിസ്സാ ദിസായ ഏകം, അഞ്ഞിസ്സാ ദിസായ ചാപരന്തി ഏവം ചത്താരോപി മഗ്ഗാ ചതൂസു ദിസാസു കിത്തേതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം പന കിത്തിതമത്തേന കഥം ഏകാബദ്ധതാ വിഗച്ഛതീതി വിഞ്ഞായതീതി. പരതോ ഗതട്ഠാനേപി ഏതേ ഏവ തേ ചത്താരോ മഗ്ഗാ. ‘‘ചതൂസു ദിസാസു ഗച്ഛന്തീ’’തി ഹി വുത്തം. തസ്മാ ഏത്ഥ കാരണം വിചിനിതബ്ബം.

‘‘ഉത്തരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി ഇദഞ്ച പാളിയം (പാചി. ൬൯൨) ഭിക്ഖുനീനം നദീപാരഗമനേ നദിലക്ഖണസ്സ ആഗതത്താ വുത്തം. ഭിക്ഖൂനം അന്തരവാസകതേമനമത്തമ്പി വട്ടതി ഏവ ¶ . ‘‘നദിചതുക്കേപി ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനാ ഏകത്ഥ കിത്തേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പരതോ ഗതട്ഠാനേപി കിത്തേതും ¶ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനേവ ച ‘‘അസ്സമ്മിസ്സനദിയോ ചതസ്സോപി കിത്തേതും വട്ടതീ’’തി അസമ്മിസ്സ-ഗ്ഗഹണം കതം. മൂലേതി ആദികാലേ. നദിം ഭിന്ദിത്വാതി യഥാ ഉദകം അനിച്ഛന്തേഹി കസ്സകേഹി മഹോഘേ നിവത്തേതും ന സക്കാ, ഏവം നദികൂലം ഭിന്ദിത്വാ.

ഉക്ഖേപിമന്തി ദീഘരജ്ജുനാ കുടേന ഉസ്സിഞ്ചനീയം.

അസമ്മിസ്സേഹീതി സബ്ബദിസാസു ഠിതപബ്ബതേഹി ഏവ, പാസാണാദീസു അഞ്ഞതരേഹി വാ നിമിത്തന്തരാബ്യവഹിതേഹി. സമ്മിസ്സേഹീതി ഏകത്ഥ പബ്ബതോ, അഞ്ഞത്ഥ പാസാണോതി ഏവം ഠിതേഹി അട്ഠഹിപി. ‘‘നിമിത്താനം സതേനാപീ’’തി ഇമിനാ ഏകിസ്സായ ഏവ ദിസായ ബഹുനിമിത്താനി ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം? പബ്ബതോ ഭന്തേ. പുന പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം? പാസാണോ ഭന്തേ’’തിആദിനാ കിത്തേതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാതി തികോണാ. ചതുരസ്സാതി സമചതുരസ്സാ, മുദിങ്ഗസണ്ഠാനാ പന ആയതചതുരസ്സാ. ഏകകോടിയം സങ്കോചിതാ, തദഞ്ഞായ വിത്ഥിണ്ണാ വാ ഹോതീതി. സീമായ ഉപചാരം ഠപേത്വാതി ആയതിം ബന്ധിതബ്ബായ സീമായ നേസം വിഹാരാനം പരിച്ഛേദതോ ബഹി സീമന്തരികപ്പഹോനകം ഉപചാരം ഠപേത്വാ. ബദ്ധാ സീമാ യേസു വിഹാരേസു, തേ ബദ്ധസീമാ. പാടേക്കന്തി പച്ചേകം. ബദ്ധസീമാസദിസാനീതി യഥാ ബദ്ധസീമാസു ഠിതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഛന്ദാദിം അനപേക്ഖിത്വാ പച്ചേകം കമ്മം കാതും ലഭന്തി, ഏവം ഗാമസീമാസു ഠിതാപീതി ദസ്സേതി. ആഗന്തബ്ബന്തി സാമീചിമത്തവസേന വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ആഗമനമ്പീ’’തിആദി.

പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാദീനന്തി ഏത്ഥ ഭണ്ഡുകമ്മാപുച്ഛനം സന്ധായ പബ്ബജ്ജാഗഹണം. ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂതി നിസിന്നേ സന്ധായ വുത്തം. ഇദഞ്ച കമ്മാരഹേന സഹ അബ്ഭാനകാരകാനമ്പി പഹോനകത്ഥം വുത്തം. ‘‘നിമിത്തുപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാ’’തി ഇദം യഥാരുചിതട്ഠാനേ രുക്ഖനിമിത്താദീനം ദുല്ലഭതായ വഡ്ഢിത്വാ ഉഭിന്നം ബദ്ധസീമാനം സങ്കരകരണതോ ച പാസാണനിമിത്തസ്സ ച തദഭാവതോ യത്ഥ കത്ഥചി ആനേത്വാ ഠപേതും സുകരതായ ച വുത്തം. തഥാ സീമന്തരികപാസാണാ ഠപേതബ്ബാതി ഏത്ഥാപി. ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാപീതി യഥാ ഖന്ധസീമാപരിച്ഛേദതോ ബഹി നിമിത്തപാസാണാനം ചതുരങ്ഗുലമത്തട്ഠാനം സമന്താ നിഗച്ഛതി, അവസേസം ഠാനം അന്തോഖന്ധസീമായ ഹോതിയേവ, ഏവം തേസുപി ഠപിതേസു ചതുരങ്ഗുലമത്താ സീമന്തരികാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സീമന്തരികപാസാണാതി ¶ സീമന്തരികായ ഠപിതനിമിത്തപാസാണാ. തേ പന കിത്തേന്തേന പദക്ഖിണതോ അനുപരിയായന്തേനേവ കിത്തേതബ്ബാ. കഥം? ഖണ്ഡസീമതോ ഹി പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന ¶ കിത്തേത്വാ തഥാ ഉത്തരായ ദിസായ ദക്ഖിണാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ദക്ഖിണായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ തഥാ പുരത്ഥിമായ ദിസായ പച്ഛിമാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പച്ഛിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ തഥാ ദക്ഖിണായ ദിസായ ഉത്തരാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ഉത്തരായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ പുന പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥാഭിമുഖേന ഠത്വാ പുരിമകിത്തിതം വുത്തനയേന പുന കിത്തേതബ്ബം. ഏവം ബഹൂനമ്പി ഖണ്ഡസീമാനം സീമന്തരികപാസാണാ പച്ചേകം കിത്തേതബ്ബാ. തതോതി പച്ഛാ. അവസേസനിമിത്താനീതി മഹാസീമായ ബാഹിരന്തരേസു അവസേസനിമിത്താനി. ഉഭിന്നമ്പി ന കോപേന്തീതി ഉഭിന്നമ്പി കമ്മം ന കോപേന്തി.

കുടിഗേഹേതി ഭൂമിയം കതതിണകുടിയം. ഉദുക്ഖലന്തി ഉദുക്ഖലാവാടസദിസഖുദ്ദകാവാടം. നിമിത്തം ന കാതബ്ബന്തി തം രാജിം വാ ഉദുക്ഖലം വാ നിമിത്തം ന കാതബ്ബം. ഇദഞ്ച യഥാവുത്തേസു നിമിത്തേസു അനാഗതത്തേന ന വട്ടതീതി സിദ്ധമ്പി അവിനസ്സകസഞ്ഞായ കോചി മോഹേന നിമിത്തം കരേയ്യാതി ദൂരതോപി വിപത്തിപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. ഏവം ഉപരി ‘‘ഭിത്തിം അകിത്തേത്വാ’’തിആദീസുപി സിദ്ധമേവത്ഥം പുനപ്പുനം കഥനേ കാരണം വേദിതബ്ബം. സീമാവിപത്തി ഹി ഉപസമ്പദാദിസബ്ബകമ്മവിപത്തിമൂലന്തി തസ്സാ സബ്ബം ദ്വാരം സബ്ബഥാ പിദഹനവസേന വത്തബ്ബം. സബ്ബം വത്വാവ ഇധ ആചരിയാ വിനിച്ഛയം ഠപേസുന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഭിത്തിന്തി ഇട്ഠകദാരുമത്തികാമയം. സിലാമയായ പന ഭിത്തിയാ നിമിത്തുപഗം ഏകം പാസാണം തംതംദിസായ കിത്തേതും വട്ടതി. അനേകസിലാഹി ചിനിതം സകലഭിത്തിം കിത്തേതും ന വട്ടതി ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി ഏകവചനേന വത്തബ്ബതോ. അന്തോകുട്ടമേവാതി ഏത്ഥ അന്തോകുട്ടേപി നിമിത്താനം ഠിതോകാസതോ അന്തോ ഏവ സീമാതി ഗഹേതബ്ബം. പമുഖേ നിമിത്തപാസാണേ ഠപേത്വാതി ഗബ്ഭാഭിമുഖേപി ബഹിപമുഖേ ഗബ്ഭവിത്ഥാരപ്പമാണേ ഠാനേ പാസാണേ ഠപേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി ഗബ്ഭപമുഖാനം അന്തരേ ഠിതകുട്ടമ്പി ഉപാദായ അന്തോ ച ബഹി ച ചതുരസ്സസണ്ഠാനാവ സീമാ ഹോതി. ബഹീതി സകലസ്സ കുടിഗേഹസ്സ സമന്തതോ ബഹി.

അന്തോ ¶ ച ബഹി ച സീമാ ഹോതീതി മജ്ഝേ ഠിതഭിത്തിയാ സഹ ചതുരസ്സസീമാ ഹോതി.

‘‘ഉപരിപാസാദേയേവ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ ഗബ്ഭസ്സ ച പമുഖസ്സ ച അന്തരാ ഠിതഭിത്തിയാ ഏകത്താ തത്ഥ ച ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം ഓകാസാഭാവേന ഹേട്ഠാ ന ഓതരതി, ഉപരിഭിത്തി പന സീമട്ഠാവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഹേട്ഠിമതലേ കുട്ടോതി ഹേട്ഠിമതലേ ചതൂസു ദിസാസു ഠിതകുട്ടോ. സചേ ഹി ¶ ദ്വീസു, തീസു വാ ദിസാസു ഏവ കുട്ടോ തിട്ഠേയ്യ, ഹേട്ഠാ ന ഓതരതി. ഹേട്ഠാപി ഓതരതീതി ചതുന്നമ്പി ഭിത്തീനം അന്തോ ഭിത്തീഹി സഹ ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം പഹോനകത്താ വുത്തം. ഓതരമാനാ ച ഉപരിസീമപ്പമാണേന ഓതരതി, ചതുന്നം പന ഭിത്തീനം ബാഹിരന്തരപരിച്ഛേദേ ഹേട്ഠാഭൂമിഭാഗേ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ ഓതരതി. ന പന ഭിത്തീനം ബഹി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം. പാസാദഭിത്തിതോതി ഉപരിതലേ ഭിത്തിതോ. ഓതരണാനോതരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി ഉപരിസീമപ്പമാണസ്സ അന്തോഗധാനം ഹേട്ഠിമതലേ ചതൂസു ദിസാസു കുട്ടാനം തുലാരുക്ഖേഹി ഏകസമ്ബന്ധതം തദന്തോ പച്ഛിമസീമപ്പമാണതാദിഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. കിഞ്ചാപേത്ഥ നിയ്യൂഹകാദയോ നിമിത്താനം ഠിതോകാസതായ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ സീമാ ന ഹോന്തി, ബദ്ധായ പന സീമായ സീമട്ഠാവ ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബാ. പരിയന്തഥമ്ഭാനന്തി നിമിത്തഗതപാസാണത്ഥമ്ഭേ സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഉപരിമതലേന സമ്ബദ്ധോ ഹോതീ’’തി ഇദം കുട്ടാനം അന്തരാ സീമട്ഠാനം ഥമ്ഭാനം അഭാവതോ വുത്തം. യദി ഹി ഭവേയ്യും, കുട്ടേ ഉപരിമതലേന അസമ്ബന്ധേപി സീമട്ഠത്ഥമ്ഭാനം ഉപരി ഠിതോ പാസാദോ സീമട്ഠോവ ഹോതി.

സചേ പന ബഹൂനം ഥമ്ഭപന്തീനം ഉപരി കതപാസാദസ്സ ഹേട്ഠാ പഥവിയം സബ്ബബാഹിരായ ഥമ്ഭപന്തിയാ അന്തോ നിമിത്തപാസാണേ ഠപേത്വാ സീമാ ബദ്ധാ ഹോതി, ഏത്ഥ കഥന്തി? ഏത്ഥാപി യം താവ സീമട്ഠത്ഥമ്ഭേഹേവ ധാരിയമാനാനം തുലാനം ഉപരിമതലം, സബ്ബം തം സീമട്ഠമേവ, ഏത്ഥ വിവാദോ നത്ഥി. യം പന സീമട്ഠത്ഥമ്ഭപന്തിയാ, അസീമട്ഠായ ബാഹിരത്ഥമ്ഭപന്തിയാ ച സമധുരം ധാരിയമാനാനം തുലാനം ഉപരിമതലം, തത്ഥ ഉപഡ്ഢം സീമാതി കേചി വദന്തി. സകലമ്പി ഗാമസീമാതി അപരേ. ബദ്ധസീമാ ഏവാതി അഞ്ഞേ. തസ്മാ കമ്മം കരോന്തേഹി ഗരുകേ നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠത്വാ സബ്ബം തം ആസങ്കട്ഠാനം സോധേത്വാവ കമ്മം കാതബ്ബം, സന്നിട്ഠാനകാരണം വാ ഗവേസിത്വാ തദനുഗുണം കാതബ്ബം.

താലമൂലകപബ്ബതേതി ¶ താലക്ഖന്ധമൂലസദിസേ ഹേട്ഠാ ഥൂലോ ഹുത്വാ കമേന കിസോ ഹുത്വാ ഉഗ്ഗതോ ഹി താലസദിസോ നാമ ഹോതി. വിതാനസണ്ഠാനോതി അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനോ. പണവസണ്ഠാനോതി മജ്ഝേ തനുകോ ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച വിത്ഥിണ്ണോ. ഹേട്ഠാ വാ മജ്ഝേ വാതി മുദിങ്ഗസണ്ഠാനസ്സ ഹേട്ഠാ, പണവസണ്ഠാനസ്സ മജ്ഝേ.

സപ്പഫണസദിസോ പബ്ബതോതി സപ്പഫണോ വിയ ഖുജ്ജോ, മൂലട്ഠാനതോ അഞ്ഞത്ഥ അവനതസീസോതി അത്ഥോ. ആകാസപബ്ഭാരന്തി ഭിത്തിയാ അപരിക്ഖിത്തപബ്ഭാരം. സീമപ്പമാണോതി അന്തോആകാസേന സദ്ധിം പച്ഛിമസീമപ്പമാണോ. ‘‘സോ ച പാസാണോ സീമട്ഠോ’’തി ഇമിനാ ഈദിസേഹി സുസിരപാസാണലേണകുട്ടാദീഹി പരിച്ഛിന്നേ ഭൂമിഭാഗേ ഏവ സീമാ പതിട്ഠാതി, ന അപരിച്ഛിന്നേ. തേ പന സീമട്ഠത്താ സീമാ ഹോന്തി, ന സരൂപേന സീമട്ഠമഞ്ചാദി വിയാതി ദസ്സേതി. സചേ പന സോ സുസിരപാസാണോ ¶ ഭൂമിം അനാഹച്ച ആകാസഗതോവ ഓലമ്ബതി, സീമാ ന ഓതരതി. സുസിരപാസാണാ പന സയം സീമാപടിബദ്ധത്താ സീമാ ഹോന്തി. കഥം പന പച്ഛിമപ്പമാണരഹിതേഹി ഏതേഹി സുസിരപാസാണാദീഹി സീമാ ന ഓതരതീതി ഇദം സദ്ധാതബ്ബന്തി? അട്ഠകഥാപമാണതോ.

അപിചേത്ഥ സുസിരപാസാണഭിത്തിഅനുസാരേന മൂസികാദീനം വിയ സീമായ ഹേട്ഠിമതലേ ഓതരണകിച്ചം നത്ഥി. ഹേട്ഠാ പന പച്ഛിമസീമപ്പമാണേ ആകാസേ ദ്വങ്ഗുലമത്തബഹലേഹി പാസാണഭിത്തിആദീഹിപി ഉപരിമതലം ആഹച്ച ഠിതേഹി സബ്ബസോ, യേഭുയ്യേന വാ പരിച്ഛിന്നേ സതി ഉപരി ബജ്ഝമാനാ സീമാ തേഹി പാസാണാദീഹി അന്തരിതായ തപ്പരിച്ഛിന്നായ ഹേട്ഠാഭൂമിയാപി ഉപരിമതലേന സദ്ധിം ഏകക്ഖണേ പതിട്ഠാതി നദിപാരസീമാ വിയ നദിഅന്തരിതേസു ഉഭോസു തീരേസു, ലേണാദീസു അപനീതേസുപി ഹേട്ഠാ ഓതിണ്ണാ സീമാ യാവ സാസനന്തരധാനാ ന വിഗച്ഛതി. പഠമം പന ഉപരി സീമായ ബദ്ധായ പച്ഛാ ലേണാദീസു കതേസുപി ഹേട്ഠാഭൂമിയം സീമാ ഓതരതി ഏവ. കേചി തം ന ഇച്ഛന്തി. ഏവം ഉഭയത്ഥ പതിട്ഠിതാ ച സാ സീമാ ഏകാവ ഹോതി ഗോത്താദിജാതി വിയ ബ്യത്തിഭേദേസൂതി ഗഹേതബ്ബം. സബ്ബാ ഏവ ഹി ബദ്ധസീമാ, അബദ്ധസീമാ ച അത്തനോ അത്തനോ പകതിനിസ്സയഭൂതേ ഗാമാരഞ്ഞനദിആദികേ ഖേത്തേ യഥാപരിച്ഛേദം സബ്ബത്ഥ സാകല്യേന ഏകസ്മിം ഖണേ ബ്യാപിനീ പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനാപി തേ തേ നിസ്സയഭൂതേ പരമത്ഥധമ്മേ, തം തം കിരിയാവിസേസമ്പി വാ ഉപാദായ ലോകിയേഹി, സാസനികേഹി ¶ ച യഥാരഹം ഏകത്തേന പഞ്ഞത്തതായ നിസ്സയേകരൂപാ ഏവ. തഥാ ഹി ഏകോ ഗാമോ അരഞ്ഞം നദീ ജാതസ്സരോ സമുദ്ദോതി ഏവം ലോകേ,

‘‘സമ്മതാ സാ സീമാ സങ്ഘേന (മഹാവ. ൧൪൩). അഗാമകേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ. സമന്താ ഉദകുക്ഖേപാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൭) –

ആദിനാ സാസനേ ച ഏകവോഹാരോ ദിസ്സതി. ന ഹി പരമത്ഥതോ ഏകസ്സ അനേകധമ്മേസു ബ്യാപനമത്ഥി. കസിണേകദേസാദിവികപ്പാസമാനതായ ഏകത്തഹാനിതോതി അയം നോ മതി.

അസ്സ ഹേട്ഠാതി സപ്പഫണപബ്ബതസ്സ ഹേട്ഠാ ആകാസപബ്ഭാരേ. ലേണസ്സാതി ലേണഞ്ചേ കതം, തസ്സ ലേണസ്സാതി അത്ഥോ. തമേവ പുന ലേണം പഞ്ചഹി പകാരേഹി വികപ്പേത്വാ ഓതരണാനോതരണവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘സചേ പന ഹേട്ഠാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘ഹേട്ഠാ’’തി ഇമസ്സ ‘‘ലേണം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഹേട്ഠാ ലേണഞ്ച ഏകസ്മിം പദേസേതി ആഹ ‘‘അന്തോ’’തി, പബ്ബതസ്സ അന്തോ, പബ്ബതമൂലേതി അത്ഥോ. തമേവ അന്തോ-സദ്ദം സീമാപരിച്ഛേദേന വിസേസേതും ‘‘ഉപരിമസ്സ സീമാപരിച്ഛേദസ്സ പാരതോ’’തി വുത്തം ¶ . പബ്ബതപാദം പന അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഓരതോ’’തി വത്തബ്ബേപി സീമാനിസ്സയം പബ്ബതഗ്ഗം സന്ധായ ‘‘പാരതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ ‘‘ബഹിലേണ’’ന്തി ഏത്ഥ ബഹി-സദ്ദം വിസേസേന്തോ ‘‘ഉപരിമസ്സ സീമാപരിച്ഛേദസ്സ ഓരതോ’’തി ആഹ. ബഹി സീമാ ന ഓതരതീതി ഏത്ഥ ബഹീതി പബ്ബതപാദേ ലേണം സന്ധായ വുത്തം, ലേണസ്സ ബഹിഭൂതേ ഉപരിസീമാപരിച്ഛേദസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗേ സീമാ ന ഓതരതീതി അത്ഥോ. അന്തോ സീമാതി ലേണസ്സ ച പബ്ബതപാദസ്സ ച അന്തോ അത്തനോ ഓതരണാരഹട്ഠാനേ ന ഓതരതീതി അത്ഥോ. ‘‘ബഹി സീമാ ന ഓതരതി, അന്തോ സീമാ ന ഓതരതീ’’തി ചേത്ഥ അത്തനോ ഓതരണാരഹട്ഠാനേ ലേണാഭാവേന സീമായ സബ്ബഥാ അനോതരണമേവ ദസ്സിതന്തി ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥാപി അനോതരന്തീ ഉപരി ഏവ ഹോതീതി. ‘‘ബഹി പതിതം അസീമാ’’തിആദിനാ ഉപരിപാസാദാദീസു അഥിരനിസ്സയേസു ഠിതാ സീമാപി തേസം വിനാസേന വിനസ്സതീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പോക്ഖരണിം ¶ ഖണന്തി, സീമായേവാതി ഏത്ഥ സചേ ഹേട്ഠാ ഉമങ്ഗനദിസീമപ്പമാണതോ അനൂനാ പഠമമേവ ച പവത്താ ഹോതി. സീമാ ച പച്ഛാ ബദ്ധാ നദിതോ ഉപരി ഏവ ഹോതി, നദിം ആഹച്ച പോക്ഖരണിയാ ച ഖതായ സീമാ വിനസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഹേട്ഠാപഥവിതലേതി അന്തരാ ഭൂമിവിവരേ.

സീമാമാളകേതി ഖണ്ഡസീമങ്ഗണേ. ‘‘വടരുക്ഖോ’’തി ഇദം പാരോഹോപത്ഥമ്ഭേന അതിദൂരമ്പി ഗന്തും സമത്ഥസാഖാസമങ്ഗിതായ വുത്തം. സബ്ബരുക്ഖലതാദീനമ്പി സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി ഏവ. തേനേവ നാവാരജ്ജുസേതുസമ്ബന്ധോപി പടിക്ഖിത്തോ. തതോതി സാഖതോ. മഹാസീമായ പഥവിതലന്തി ഏത്ഥ ആസന്നതരമ്പി ഗാമസീമം അഗ്ഗഹേത്വാ ബദ്ധസീമായ ഏവ ഗഹിതത്താ ഗാമസീമാബദ്ധസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥി, അഞ്ഞമഞ്ഞം നിസ്സയനിസ്സിതഭാവേന പവത്തിതോതി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി താസമ്പി സമ്ബന്ധദോസോ ഭവേയ്യ, കഥം ഗാമസീമായ ബദ്ധസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ സിയാ? യസ്സാ ഹി സീമായ സദ്ധിം സമ്ബന്ധേ ദോസോ ഭവേയ്യ, സാ തത്ഥ ബന്ധിതുമേവ ന വട്ടതി, ബദ്ധസീമാഉദകുക്ഖേപസീമാസു ബദ്ധസീമാ വിയ, അത്തനോ നിസ്സയഭൂതഗാമസീമാദീസു ഉദകുക്ഖേപസീമാ വിയ ച. തേനേവ ‘‘സചേ പന രുക്ഖസ്സ സാഖാ വാ തതോ നിക്ഖന്തപാരോഹോ വാ ബഹിനദിതീരേ വിഹാരസീമായ വാ ഗാമസീമായ വാ പതിട്ഠിതോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) ഉദകുക്ഖേപസീമായ അത്തനോ അനിസ്സയഭൂതഗാമസീമാദീഹി ഏവ സമ്ബന്ധദോസോ ദസ്സിതോ, ന നദിസീമായം. ഏവമിധാപീതി ദട്ഠബ്ബം. അയഞ്ചത്ഥോ ഉപരി പാകടോ ഭവിസ്സതി. ആഹച്ചാതി ഫുസിത്വാ.

മഹാസീമം വാ സോധേത്വാതി മഹാസീമാഗതാനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസാനയനബഹികരണാദിവസേന ¶ സകലം മഹാസീമം സോധേത്വാ. ഏതേന സബ്ബവിപത്തിയോ മോചേത്വാ പുബ്ബേ സുട്ഠു ബദ്ധാനമ്പി ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം പച്ഛാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേന ഉപ്പജ്ജനകോ ഈദിസോ പാളിമുത്തകോ സമ്ഭേദദോസോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി. സോ ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സീമായ സീമാ സമ്ഭിന്ദിതബ്ബാ’’തിആദിനാ ബദ്ധസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീമം സമ്മന്നന്തേന സീമന്തരികം ഠപേത്വാ സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി ഉഭിന്നം (മഹാവ. ൧൪൮) ബദ്ധസീമാനമന്തരാ സീമന്തരികം ഠപേത്വാവ ബന്ധിതും അനുജാനന്തേന സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം വിയ താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസിത്വാ തിട്ഠനവസേന ബന്ധനമ്പി ന വട്ടതീതി സിദ്ധത്താ ബദ്ധാനമ്പി താസം പച്ഛാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഏകരുക്ഖാദീഹി ¶ ഫുസിത്വാ ഠാനമ്പി ന വട്ടതീതി ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി സങ്ഗീതികാരകേഹി നിദ്ധാരിതോ. ബന്ധനകാലേ പടിക്ഖിത്തസ്സ സമ്ബന്ധദോസസ്സ അനുലോമേന അകപ്പിയാനുലോമത്താ.

അയം പന സമ്ബന്ധദോസോ – പുബ്ബേ സുട്ഠു ബദ്ധാനം പച്ഛാ സഞ്ജാതത്താ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ വിയ അസീമത്തം കാതും ന സക്കോതി. തസ്മാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ അപനീതമത്തേ താ സീമാ പാകതികാ ഹോന്തി. യഥാ ചായം പച്ഛാ ന വട്ടതി, ഏവം ബജ്ഝമാനക്ഖണേപി താസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി താ ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി പന ‘‘മഹാസീമം വാ സോധേത്വാതി ഏത്ഥ മഹാസീമാഗതാ ഭിക്ഖൂ യഥാ തം സാഖം വാ പാരോഹം വാ കായപടിബദ്ധേഹി ന ഫുസന്തി, ഏവം സോധനമേവ ഇധാധിപ്പേതം, ന സകലസീമാസോധന’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം അട്ഠകഥായ വിരുജ്ഝനതോ. തഥാ ഹി ‘‘മഹാസീമായ പഥവിതലം വാ തത്ഥജാതരുക്ഖാദീനി വാ ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി ഏവം സാഖാപാരോഹാനം മഹാസീമം ഫുസിത്വാ ഠാനമേവ സമ്ബന്ധദോസേ കാരണത്തേന വുത്തം, ന പന തത്ഥ ഠിതഭിക്ഖൂഹി സാഖാദീനം ഫുസനം. യദി ഹി ഭിക്ഖൂനം സാഖാദി ഫുസിത്വാ ഠാനമേവ കാരണം സിയാ, തസ്സ സാഖം വാ തതോ നിഗ്ഗതപാരോഹം വാ മഹാസീമായ പവിട്ഠം തത്രട്ഠോ കോചി ഭിക്ഖു ഫുസിത്വാ തിട്ഠതീതി ഭിക്ഖുഫുസനമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. യഞ്ഹി തത്ഥ മഹാസീമാസോധനേ കാരണം, തദേവ തസ്മിം വാക്യേ പധാനതോ ദസ്സേതബ്ബം. ന ഹി ആഹച്ച ഠിതമേവ സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതോ ഭിക്ഖു സോധേതബ്ബോ ആകാസട്ഠസാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സാപി സോധേതബ്ബതോ, കിം നിരത്ഥകേന ആഹച്ചട്ഠാനവചനേന. ആകാസട്ഠസാഖാസു ച ഭിക്ഖുനോ ഫുസനമേവ കാരണത്തേന വുത്തം, സോധനഞ്ച തസ്സേവ ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥപാസാനയനാദിവസേന സോധനം വുത്തം. ഇധ പന ‘‘മഹാസീമം സോധേത്വാ’’തി സകലസീമാസാധാരണവചനേന സോധനം വുത്തം.

അപിച സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതഭിക്ഖുമത്തസോധനേ അഭിമതേ ‘‘മഹാസീമായ പഥവിതല’’ന്തി വിസേസസീമോപാദാനം ¶ നിരത്ഥകം സിയാ യത്ഥ കത്ഥചി അന്തമസോ ആകാസേപി ഠത്വാ സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ വിസോധേതബ്ബതോ. ഛിന്ദിത്വാ ¶ ബഹിട്ഠകാ കാതബ്ബാതി തത്ഥ പതിട്ഠിതഭാവവിയോജനവചനതോ ച വിസഭാഗസീമാനം ഫുസനേനേവ സകലസീമാസോധനഹേതുകോ അട്ഠകഥാസിദ്ധോയം ഏകോ സമ്ബന്ധദോസോ അത്ഥേവാതി ഗഹേതബ്ബോ. തേനേവ ഉദകുക്ഖേപസീമാകഥായമ്പി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) ‘‘വിഹാരസീമായ വാ ഗാമസീമായ വാ പതിട്ഠിതോ’’തി ച ‘‘നദിതീരേ പന ഖാണുകം കോട്ടേത്വാ തത്ഥ ബദ്ധനാവായ ന വട്ടതീ’’തി ച ‘‘സചേ പന സേതു വാ സേതുപാദാ വാ ബഹിതീരേ പതിട്ഠിതാ, കമ്മം കാതും ന വട്ടതീ’’തി ച ഏവം വിസഭാഗാസു ഗാമസീമാസു സാഖാദീനം ഫുസനമേവ സങ്കരദോസകാരണത്തേന വുത്തം, ന ഭിക്ഖുഫുസനം. തഥാ ഹി ‘‘അന്തോനദിയം ജാതരുക്ഖേ ബന്ധിത്വാ കമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി നദിയം നാവാബന്ധനം അനുഞ്ഞാതം ഉദകുക്ഖേപനിസ്സയത്തേന നദിസീമായ സഭാഗത്താ. യദി ഹി ഭിക്ഖൂനം ഫുസനമേവ പടിച്ച സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധദോസോ വുത്തോ സിയാ, നദിയമ്പി ബന്ധനം പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഭവേയ്യ. തത്ഥാപി ഹി ഭിക്ഖുഫുസനം കമ്മകോപകാരണം ഹോതി, തസ്മാ സഭാഗസീമാസു പവിസിത്വാ ഭൂമിആദിം ഫുസിത്വാ വാ അഫുസിത്വാ വാ സാഖാദിമ്ഹി ഠിതേ തം സാഖാദിം ഫുസന്തോവ ഭിക്ഖു സോധേതബ്ബോ. വിസഭാഗസീമാസു പന സാഖാദിമ്ഹി ഫുസിത്വാ ഠിതേ തം സാഖാദിം അഫുസന്താപി സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സോധേതബ്ബാ. അഫുസിത്വാ ഠിതേ പന തം സാഖാദിം ഫുസന്തോവ ഭിക്ഖു സോധേതബ്ബോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

യം പനേത്ഥ കേചി ‘‘ബദ്ധസീമാനം ദ്വിന്നം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിയ ബദ്ധസീമാഗാമസീമാനമ്പി തദഞ്ഞാസമ്പി സബ്ബാസം സമാനസംവാസകസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി തദുഭയമ്പി ഏകസീമം വിയ സോധേത്വാ ഏകത്ഥേവ കമ്മം കാതബ്ബം, അഞ്ഞത്ഥ കതം കമ്മം വിപജ്ജതി, നത്ഥേത്ഥ സഭാഗവിസഭാഗഭേദോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, സഭാഗസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദദോസാഭാവസ്സ വിസഭാഗസീമാനമേവ തബ്ഭാവസ്സ സുത്തസുത്താനുലോമാദിവിനയനയേഹി സിദ്ധത്താ. തഥാ ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി ഗാമസീമായമേവ ബദ്ധസീമം സമ്മന്നിതും അനുഞ്ഞാതം. താസം നിസ്സയനിസ്സിതഭാവേന സഭാഗതാ, സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണാദിദോസാഭാവോ ച സുത്തതോവ സിദ്ധോ. ബന്ധനകാലേ പന അനുഞ്ഞാതസ്സ സമ്ബന്ധസ്സ അനുലോമതോ പച്ഛാ സഞ്ജാതരുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി താസം വട്ടതി ഏവ. ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ…പേ… കപ്പിയം അനുലോമേതി അകപ്പിയം പടിബാഹതി. തം വോ കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൫) വുത്തത്താ. ഏവം താവ ബദ്ധസീമാഗാമസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സഭാഗതാ, സമ്ഭേദാദിദോസാഭാവോ ച ¶ സുത്തസുത്താനുലോമതോ സിദ്ധോ. ഇമിനാ ഏവ നയേന അരഞ്ഞസീമാസത്തബ്ഭന്തരസീമാനം, നദിആദിഉദകുക്ഖേപസീമാനഞ്ച സുത്തസുത്താനുലോമതോ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഭാഗതാ, സമ്ഭേദാദിദോസാഭാവോ ച സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ.

ബദ്ധസീമായ ¶ പന അഞ്ഞായ ബദ്ധസീമായ, നദിആദിസീമാസു ച ബന്ധിതും പടിക്ഖേപസിദ്ധിതോ ചേവ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരസീമാനം നദിആദീസു ഏവ കാതും നിയമനസുത്തസാമത്ഥിയേന ബദ്ധസീമാഗാമസീമാദീസു കരണപടിക്ഖേപസിദ്ധിതോ ച താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസഭാഗതാ, ഉപ്പത്തിക്ഖണേ, പച്ഛാ ച രുക്ഖാദീഹി സമ്ഭേദാദിദോസസമ്ഭവോ ച വുത്തനയേന സുത്തസുത്താനുലോമതോ ച സിജ്ഝന്തി. തേനേവ അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൮) വിസഭാഗസീമാനമേവ വടരുക്ഖാദിവചനേഹി സമ്ബന്ധദോസം ദസ്സേത്വാ സഭാഗാനം ബദ്ധസീമാഗാമസീമാദീനം സമ്ബന്ധദോസോ ന ദസ്സിതോ, ന കേവലഞ്ച ന ദസ്സിതോ, അഥ ഖോ താസം സഭാഗസീമാനം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി ദോസാഭാവോ പാളിഅട്ഠകഥാസു ഞാപിതോ ഏവ. തഥാ ഹി പാളിയം ‘‘പബ്ബതനിമിത്തം പാസാണനിമിത്തം വനനിമിത്തം രുക്ഖനിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ വഡ്ഢനകനിമിത്താനി അനുഞ്ഞാതാനി. തേന നേസം രുക്ഖാദീനം നിമിത്താനം വഡ്ഢനേപി ബദ്ധസീമാഗാമസീമാനം സങ്കരദോസാഭാവോ ഞാപിതോവ ഹോതി. ദ്വിന്നം പന ബദ്ധസീമാനം ഈദിസോ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏകരുക്ഖോപി ച ദ്വിന്നം സീമാനം നിമിത്തം ഹോതി, സോ പന വഡ്ഢന്തോ സീമാസങ്കരം കരോതി, തസ്മാ ന കാതബ്ബോ’’തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിയോജനപരമം സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി വചനതോപി ചായം ഞാപിതോ. തിയോജനപരമായ ഹി സീമായ സമന്താ പരിയന്തേസു രുക്ഖലതാഗുമ്ബാദീഹി ബദ്ധസീമാഗാമസീമാനം നിയമേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബന്ധസ്സ സമ്ഭവതോ ‘‘ഈദിസം സമ്ബന്ധനം വിനാസേത്വാവ സീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ’’തി അട്ഠകഥായമ്പി ന വുത്തം.

യദി ചേത്ഥ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേന കമ്മവിപത്തി ഭവേയ്യ, അവസ്സമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. വിപത്തിപരിഹാരത്ഥഞ്ഹി ആചരിയാ നിരാസങ്കട്ഠാനേസുപി ‘‘ഭിത്തിം അകിത്തേത്വാ’’തിആദിനാ സിദ്ധമേവത്ഥം പുനപ്പുനം അവോചും. ഇധ പന ‘‘വനമജ്ഝേ വിഹാരം കരോന്തി, വനം ന കിത്തേതബ്ബ’’ന്തിആദിരുക്ഖലതാദീഹി നിരന്തരേ വനമജ്ഝേപി സീമാബന്ധനമേവ അവോചും. തഥാ ഥമ്ഭാനം ഉപരി കതപാസാദാദീസു ഹേട്ഠാ ഥമ്ഭാദീഹി ഏകാബദ്ധേസു ഉപരിമതലാദീസു സീമാബന്ധനം ബഹുധാ വുത്തം. തസ്മാ ബദ്ധസീമാഗാമസീമാനം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ തേഹി മുഖതോവ വിഹിതോ. അപിച ഗാമസീമാനമ്പി പാടേക്കം ബദ്ധസീമാസദിസതായ ഏകിസ്സാ ഗാമസീമായ കമ്മം ¶ കരോന്തേഹി ദബ്ബതിണമത്തേനാപി സമ്ബന്ധാ ഗാമന്തരപരമ്പരാ അരഞ്ഞനദിസമുദ്ദാ ച സോധേതബ്ബാതി സകലദീപം സോധേത്വാവ കാതബ്ബം സിയാ. ഏവം പന അസോധേത്വാ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലതോ പഭുതി കതാനം ഉപസമ്പദാദികമ്മാനം, സീമാസമ്മുതീനഞ്ച വിപജ്ജനതോ സബ്ബേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം അനുപസമ്പന്നസങ്കാപസങ്ഗോ ച ദുന്നിവാരോ ഹോതി. ന ചേതം യുത്തം. തസ്മാ വുത്തനയേനേവ വിസഭാഗസീമാനമേവ രുക്ഖാദീഹി സമ്ബന്ധദോസോ, ന ബദ്ധസീമാഗാമസീമാദീനം സഭാഗസീമാനന്തി ഗഹേതബ്ബം.

മഹാസീമാസോധനസ്സ ദുക്കരതായ ഖണ്ഡസീമായമേവ യേഭുയ്യേന സങ്ഘകമ്മകരണന്തി ആഹ ‘‘സീമാമാളകേ’’തിആദി ¶ . മഹാസങ്ഘസന്നിപാതേ പന ഖണ്ഡസീമായ അപ്പഹോനകതായ മഹാസീമായ കമ്മേ കരിയമാനേപി അയം നയോ ഗഹേതബ്ബോവ.

‘‘ഉക്ഖിപാപേത്വാ’’തി ഇമിനാ കായപടിബദ്ധേനപി സീമം ഫുസന്തോ സീമട്ഠോവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. പുരിമനയേപീതി ഖണ്ഡസീമതോ മഹാസീമം പവിട്ഠസാഖാനയേപി. സീമട്ഠരുക്ഖസാഖായ നിസിന്നോ സീമട്ഠോവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥപാസമേവ ആനേതബ്ബോ’’തി. ഏത്ഥ ച രുക്ഖസാഖാദീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബന്ധാസു ഏതാസു ഖന്ധസീമായം തയോ ഭിക്ഖൂ, മഹാസീമായം ദ്വേതി ഏവം ദ്വീസു സീമാസു സീമന്തരികം അഫുസിത്വാ, ഹത്ഥപാസഞ്ച അവിജഹിത്വാ ഠിതേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖൂഹി ഉപസമ്പദാദികമ്മം കാതും വട്ടതീതി കേചി വദന്തി. തം ന യുത്തം ‘‘നാനാസീമായ ഠിതചതുത്ഥോ കമ്മം കരേയ്യ, അകമ്മം, ന ച കരണീയ’’ന്തിആദി (മഹാവ. ൩൮൯) വചനതോ. തേനേവേത്ഥാപി മഹാസീമം സോധേത്വാ മാളകസീമായമേവ കമ്മകരണം വിഹിതം. അഞ്ഞഥാ ഭിന്നസീമട്ഠതായ തത്രട്ഠസ്സ ഗണപൂരകത്താഭാവാ കമ്മകോപോവ ഹോതീതി.

യദി ഏവം കഥം ഛന്ദപാരിസുദ്ധിആഹരണവസേന മഹാസീമാസോധനന്തി? തമ്പി വിനയഞ്ഞൂ ന ഇച്ഛന്തി, ഹത്ഥപാസാനയനബഹിസീമാകരണവസേനേവ പനേത്ഥ സോധനം ഇച്ഛന്തി, ദിന്നസ്സാപി ഛന്ദസ്സ അനാഗമനേന മഹാസീമട്ഠോ കമ്മം കോപേതീതി. യദി ചസ്സ ഛന്ദാദി നാഗച്ഛതി, കഥം സോ കമ്മം കോപേസ്സതീതി? ദ്വിന്നം വിസഭാഗസീമാനം സമ്ബന്ധദോസതോ. സോ ച സമ്ബന്ധദോസോ അട്ഠകഥാവചനപ്പമാണതോ. ന ഹി വിനയേ സബ്ബത്ഥ യുത്തി സക്കാ ഞാതും ബുദ്ധഗോചരത്താതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘സചേ ദ്വേപി സീമായോ പൂരേത്വാ നിരന്തരം ¶ ഠിതേസു ഭിക്ഖൂസു കമ്മം കരോന്തേസു ഏകിസ്സാ ഏവ സീമായ ഗണോ ച ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ ച അനുസ്സാവകോ ച ഏകതോ തിട്ഠതി, കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി. സചേ പന കമ്മാരഹോ വാ അനുസ്സാവകോ വാ സീമന്തരട്ഠോ ഹോതി, കമ്മം വിപജ്ജതീ’’തി വദന്തി, തഞ്ച ബദ്ധസീമാഗാമസീമാദിസഭാഗസീമാസു ഏവ യുജ്ജതി, യാസു അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേസുപി ദോസോ നത്ഥി. യാസു പന അത്ഥി, ന താസു വിസഭാഗസീമാസു രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി ഏകത്ഥ ഠിതോ ഇതരട്ഠാനം കമ്മം കോപേതി ഏവ അട്ഠകഥായം സാമഞ്ഞതോ സോധനസ്സ വുത്തത്താതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ന ഓതരതീതി പണവസണ്ഠാനപബ്ബതാദീസു ഹേട്ഠാ പമാണരഹിതട്ഠാനം ന ഓതരതി. കിഞ്ചാപി പനേത്ഥ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ ഉദ്ധമ്പി പമാണരഹിതം പബ്ബതാദീനി നാരോഹതി, തഥാപി തം പച്ഛാ സീമട്ഠതായ സീമാ ഹോതി. ഹേട്ഠാ പണവസണ്ഠാനാദി പന ഉപരി ബദ്ധായപി സീമായ സീമാസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി, തസ്സ വസേന ന ഓതരതീതി വുത്തം, ഇതരഥാ ഓരോഹണാരോഹണാനം സാധാരണവസേന ‘‘ന ഓതരതീ’’തിആദിനാ ¶ വത്തബ്ബതോ. യം കിഞ്ചീതി നിട്ഠിതസീമായ ഉപരി ജാതം വിജ്ജമാനം പുബ്ബേ ഠിതം, പച്ഛാ സഞ്ജാതം, പവിട്ഠഞ്ച യംകിഞ്ചി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകം സബ്ബമ്പീതി അത്ഥോ. അന്തോസീമായ ഹി ഹത്ഥിക്ഖന്ധാദിസവിഞ്ഞാണകേസു നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു സീമട്ഠോവ ഹോതി. ‘‘ബദ്ധസീമായാ’’തി ഇദഞ്ച പകരണവസേന ഉപലക്ഖണതോ വുത്തം. അബദ്ധസീമാസുപി സബ്ബാസു ഠിതം തം സീമാസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി.

ഏകസമ്ബദ്ധേന ഗതന്തി രുക്ഖലതാദിതത്രജാതമേവ സന്ധായ വുത്തം. താദിസമ്പി ‘‘ഇതോ ഗത’’ന്തി വത്തബ്ബതം അരഹതി. യം പന ‘‘ഇതോ ഗത’’ന്തി വാ ‘‘തതോ ആഗത’’ന്തി വാ വത്തും അസക്കുണേയ്യം ഉഭോസു ബദ്ധസീമാഗാമസീമാസു, ഉദകുക്ഖേപനദിആദീസു ച തിരിയം പതിതരജ്ജുദണ്ഡാദി, തത്ഥ കിം കാതബ്ബന്തി? ഏത്ഥ പന ബദ്ധസീമായ പതിട്ഠിതഭാഗോ ബദ്ധസീമാ, അബദ്ധഗാമസീമായ പതിട്ഠിതഭാഗോ ഗാമസീമാ തദുഭയസീമട്ഠപബ്ബതാദി വിയ. ബദ്ധസീമതോ ഉട്ഠിതവടരുക്ഖസ്സ പാരോഹേ, ഗാമസീമായ ഗാമസീമതോ ഉട്ഠിതവടരുക്ഖസ്സ പാരോഹേ ച ബദ്ധസീമായ പതിട്ഠിതേപി ഏസേവ നയോ. മൂലപതിട്ഠിതകാലതോ ഹി പട്ഠായ ‘‘ഇതോ ഗതം, തതോ ആഗത’’ന്തി വത്തും അസക്കുണേയ്യതോ സോ ഭാഗോ യഥാപവിട്ഠസീമാസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി, തേസം രുക്ഖപാരോഹാനം അന്തരാ പന ആകാസട്ഠസാഖാ ഭൂമിയം സീമാപരിച്ഛേദപ്പമാണേന ¶ തദുഭയസീമാ ഹോതീതി കേചി വദന്തി. യസ്മാ പനസ്സ സാഖായ പാരോഹോ പവിട്ഠസീമായ പഥവിയം മൂലേഹി പതിട്ഠഹിത്വാപി യാവ സാഖം വിനാ ഠാതും ന സക്കോതി, താവ മൂലസീമട്ഠതം ന വിജഹതി. യദാ പന വിനാ ഠാതും സക്കോതി, തദാപി പാരോഹമത്തമേവ പവിട്ഠസീമട്ഠതം സമുപേതി. തസ്മാ സബ്ബോപി ആകാസട്ഠസാഖാഭാഗോ പുരിമസീമട്ഠതം ന വിജഹതി, തതോ ആഗതഭാഗസ്സ അവിജഹിതത്താതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. ഉദകുക്ഖേപനദിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ ച വിസഭാഗസീമായ ഏവം പവിട്ഠേ സകലസീമാസോധനം, സഭാഗായ പവിട്ഠേ ഫുസിത്വാ ഠിതമത്തഭിക്ഖുസോധനഞ്ച സബ്ബം പുബ്ബേ വുത്തനയമേവ.

൧൪൦. പാരയതീതി അജ്ഝോത്ഥരതി, നദിയാ ഉഭോസു തീരേസു പതിട്ഠമാനാ സീമാ നദിഅജ്ഝോത്ഥരാ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നദിംഅജ്ഝോത്ഥരമാന’’ന്തി. അന്തോനദിയഞ്ഹി സീമാ ന ഓതരതി. നദിലക്ഖണേ പന അസതി ഓതരതി, സാ ച തദാ നദിപാരസീമാ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘നദിയാ ലക്ഖണം നദിനിമിത്തേ വുത്തനയമേവാ’’തി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. അവസ്സം ലബ്ഭനേയ്യാ പന ധുവനാവാവ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ന നാവായാ’’തി ഇമിനാ നാവം വിനാപി സീമാ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ ഏവ ഹോതി, ആപത്തിപരിഹാരത്ഥാ നാവാതി ദസ്സേതി.

രുക്ഖസങ്ഘാടമയോതി ¶ അനേകരുക്ഖേ ഏകതോ ഘടേത്വാ കതസേതു. രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ കതോതി പാഠസേസോ. ‘‘സബ്ബനിമിത്താനം അന്തോ ഠിതേ ഭിക്ഖൂ ഹത്ഥപാസഗതേ കത്വാ’’തി ഇദം ഉഭിന്നം തീരാനം ഏകഗാമഖേത്തഭാവം സന്ധായ വുത്തം. പബ്ബതസണ്ഠാനാതി ഏകതോ ഉഗ്ഗതദീപസിഖരത്താ വുത്തം.

സീമാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪൧. സമൂഹനിത്വാതി വിനാസേത്വാ, ഉദ്ധരിത്വാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ആപത്തിപരിഹാരത്ഥം വുത്തം.

൧൪൨. യാനി കാനിചീതി ഇധ നിമിത്താനം സീമായ പാളിയം സരൂപതോ അവുത്തത്താ വുത്തം.

ഉപോസഥാഗാരാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അവിപ്പവാസസീമാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ

൧൪൩. അട്ഠാരസാതി ¶ അന്ധകവിന്ദവിഹാരമ്പി ഉപാദായ വുച്ചതി. നേസം സീമാതി തേസു മഹാവിഹാരേസു. ‘‘മന’’ന്തി ഇമസ്സ വിവരണം ഈസകന്തി, ഈസകം വുള്ഹോതി അത്ഥോ. ഇമമേവത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അപ്പത്തവുള്ഹഭാവോ അഹോസീ’’തി വുത്തം. അമനസികരോന്തോതി ഇദ്ധിയാ അനതിക്കമസ്സ കാരണം വുത്തം.

൧൪൪. സോതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ. ദ്വേപീതി ദ്വേ സമാനസംവാസഅവിപ്പവാസായോ. അവിപ്പവാസസീമാതി മഹാസീമം സന്ധായ വദതി. തത്ഥേവ യേഭുയ്യേന അവിപ്പവാസാതി.

‘‘അവിപ്പവാസം അജാനന്താപീ’’തി ഇദം മഹാസീമായ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനത്തം, തസ്സാ ബാഹിരപരിച്ഛേദഞ്ച അജാനന്താനം വസേന വുത്തം. ഏവം അജാനന്തേഹിപി അന്തോസീമായ ഠത്വാ കമ്മവാചായ കതായ സാ സീമാ സമൂഹതാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി. നിരാസങ്കട്ഠാനേതി ഖണ്ഡസീമാരഹിതട്ഠാനേ. ഇദഞ്ച മഹാസീമായ വിജ്ജമാനായപി കമ്മകരണസുഖത്ഥം ഖണ്ഡസീമാ ഇച്ഛിതാതി തം ചേതിയങ്ഗണാദിബഹുസന്നിപാതട്ഠാനേ ന ബന്ധതീതി വുത്തം. തത്ഥാപി ¶ സാ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ ഏവ മഹാസീമാ വിയ. ‘‘പടിബന്ധിതും പന ന സക്ഖിസ്സന്തേവാ’’തി ഇദം ഖണ്ഡസീമായ അസമൂഹതത്താ, തസ്സാ അവിജ്ജമാനത്തസ്സ അജാനനതോ ച മഹാസീമാബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമം പന നിരാസങ്കട്ഠാനേ ബന്ധിതും സക്ഖിസ്സന്തേവ. സീമാസമ്ഭേദം കത്വാതി ഖണ്ഡസീമായ വിജ്ജമാനപക്ഖേ സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരണസമ്ഭേദം കത്വാ അവിജ്ജമാനപക്ഖേപി സമ്ഭേദസങ്കായ അനിവത്തനേന സമ്ഭേദസങ്കം കത്വാ. അവിഹാരം കരേയ്യുന്തി സങ്ഘകമ്മാനാരഹം കരേയ്യും. പുബ്ബേ ഹി ചേതിയങ്ഗണാദിനിരാസങ്കട്ഠാനേ കമ്മം കാതും സക്കാ, ഇദാനി തമ്പി വിനാസിതന്തി അധിപ്പായോ. ന സമൂഹനിതബ്ബാതി ഖണ്ഡസീമം അജാനന്തേഹി ന സമൂഹനിതബ്ബാ. ഉഭോപി ന ജാനന്തീതി ഉഭിന്നം പദേസനിയമം വാ താസം ദ്വിന്നമ്പി വാ അഞ്ഞതരായ വാ വിജ്ജമാനതം വാ അവിജ്ജമാനതം വാ ന ജാനന്തി, സബ്ബത്ഥ സങ്കാ ഏവ ഹോതി. ‘‘നേവ സമൂഹനിതും, ന ബന്ധിതും സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി ഇദം നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠത്വാ സമൂഹനിതും സക്കോന്തോപി മഹാസീമം പടിബന്ധിതും ന സക്കോന്തീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ന ച സക്കാ…പേ… കമ്മവാചം കാതു’’ന്തി ഇദം സീമാബന്ധനകമ്മവാചം സന്ധായ വുത്തം. തസ്മാതി യസ്മാ ബന്ധിതും ന സക്കാ, തസ്മാ ന സമൂഹനിതബ്ബാതി അത്ഥോ.

കേചി ¶ പന ‘‘ഈദിസേസു വിഹാരേസു ഛപഞ്ചമത്തേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ വിഹാരകോടിതോ പട്ഠായ വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതേ സബ്ബത്ഥ മഞ്ചപ്പമാണേ ഓകാസേ നിരന്തരം ഠത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമം, തതോ സമാനസംവാസകസീമഞ്ച സമൂഹനനവസേന സീമായ സമുഗ്ഘാതേ കതേ തസ്മിം വിഹാരേ ഖണ്ഡസീമായ, മഹാസീമായപി വാ വിജ്ജമാനത്തേ സതി അവസ്സം ഏകസ്മിം മഞ്ചട്ഠാനേ താസം മജ്ഝഗതാ തേ ഭിക്ഖൂ താ സമൂഹനേയ്യും, തതോ ഗാമസീമാ ഏവ അവസിസ്സേയ്യ. ന ഹേത്ഥ സീമായ, തപ്പരിച്ഛേദസ്സ വാ ജാനനം അങ്ഗം. സീമായ പന അന്തോഠാനം, ‘‘സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി കമ്മവാചായ കരണഞ്ചേത്ഥ അങ്ഗം. അട്ഠകഥായം ‘ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’തി ഏവം മഹാസീമായ പരിച്ഛേദസ്സ അജാനനേപി സമൂഹനസ്സ വുത്തത്താ. ഗാമസീമായ ഏവ ച അവസിട്ഠായ തത്ഥ യഥാരുചി ദുവിധമ്പി സീമം ബന്ധിതുഞ്ചേവ ഉപസമ്പദാദികമ്മം കാതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അവിപ്പവാസസീമാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪൭. പാളിയം ¶ ‘‘അസമ്മതായ, ഭിക്ഖവേ, സീമായാ’’തിആദിനാ ഗാമസീമാ ഏവ ബദ്ധസീമായ ഖേത്തം, അരഞ്ഞനദിആദയോ വിയ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപാദീനം. സാ ച ഗാമസീമാ ബദ്ധസീമാവിരഹിതട്ഠാനേ സയമേവ സമാനസംവാസാ ഹോതീതി ദസ്സേതി. യാ തസ്സ വാ ഗാമസ്സ ഗാമസീമാതി ഏത്ഥ ഗാമസീമാപരിച്ഛേദസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച ഖേത്തവത്ഥുഅരഞ്ഞപബ്ബതാദികം സബ്ബം ഗാമഖേത്തം സന്ധായ ‘‘ഗാമസ്സാ’’തി വുത്തം, ന അന്തരഘരമേവ. തസ്മാ തസ്സ സകലസ്സ ഗാമഖേത്തസ്സ സമ്ബന്ധനീയാ ഗാമസീമാതി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യോ ഹി സോ അന്തരഘരഖേത്താദീസു അനേകേസു ഭൂമിഭാഗേസു ‘‘ഗാമോ’’തി ഏകത്തേന ലോകജനേഹി പഞ്ഞത്തോ ഗാമവോഹാരോ, സോവ ഇധ ‘‘ഗാമസീമാ’’തിപി വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ, ഗാമോ ഏവ ഹി ഗാമസീമാ. ഇമിനാവ നയേന ഉപരി അരഞ്ഞം നദീ സമുദ്ദോ ജാതസ്സരോതി ഏവം തേസു ഭൂമിപ്പദേസേസു ഏകത്തേന ലോകജനപഞ്ഞത്താനമേവ അരഞ്ഞാദീനം അരഞ്ഞസീമാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ലോകേ പന ഗാമസീമാദിവോഹാരോ ഗാമാദീനം ¶ മരിയാദായമേവ വത്തും വട്ടതി, ന ഗാമഖേത്താദീസു സബ്ബത്ഥ. സാസനേ പന തേ ഗാമാദയോ ഇതരനിവത്തിഅത്ഥേന സയമേവ അത്തനോ മരിയാദാതി കത്വാ ഗാമോ ഏവ ഗാമസീമാ, അരഞ്ഞമേവ അരഞ്ഞസീമാ…പേ… സമുദ്ദോ ഏവ സമുദ്ദസീമാതി സീമാവോഹാരേന വുത്താതി വേദിതബ്ബാ.

‘‘നിഗമസ്സ വാ’’തി ഇദം ഗാമസീമപ്പഭേദം സബ്ബം ഉപലക്ഖണവസേന ദസ്സേതും വുത്തം. തേനാഹ ‘‘നഗരമ്പി ഗഹിതമേവാ’’തി. ‘‘ബലിം ലഭന്തീ’’തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം, ‘‘അയം ഗാമോ ഏത്തകോ കരീസഭാഗോ’’തിആദിനാ പന രാജപണ്ണേസു ആരോപിതേസു ഭൂമിഭാഗേസു യസ്മിം യസ്മിം തളാകമാതികാസുസാനപബ്ബതാദികേ പദേസേ ബലിം ന ഗണ്ഹന്തി, സോപി ഗാമസീമാ ഏവ. രാജാദീഹി പരിച്ഛിന്നഭൂമിഭാഗോ ഹി സബ്ബോവ ഠപേത്വാ നദിലോണിജാതസ്സരേ ഗാമസീമാതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘പരിച്ഛിന്ദിത്വാ രാജാ കസ്സചി ദേതീ’’തി. സചേ പന തത്ഥ രാജാ കഞ്ചി പദേസം ഗാമന്തരേന യോജേതി, സോ പവിട്ഠഗാമസീമതം ഏവ ഭജതി, നദിജാതസ്സരേസു വിനാസേത്വാ തളാകാദിഭാവം വാ പൂരേത്വാ ഖേത്താദിഭാവം വാ പാപിതേസുപി ഏസേവ നയോ.

യേ പന ഗാമാ രാജചോരാദിഭയപീളിതേഹി മനുസ്സേഹി ഛഡ്ഡിതാ ചിരമ്പി നിമ്മനുസ്സാ തിട്ഠന്തി, സമന്താ പന ഗാമാ സന്തി, തേപി പാടേക്കം ഗാമസീമാവ. തേസു ഹി രാജാനോ സമന്തഗാമവാസീഹി കസാപേത്വാ വാ യേഹി കേഹിചി കസിതട്ഠാനം ലിഖിത്വാ വാ ബലിം ഗണ്ഹന്തി, അഞ്ഞേന വാ ഗാമേന ഏകീഭാവം വാ ഉപനേന്തി. യേ പന ഗാമാ രാജൂഹിപി പരിച്ചത്താ ഗാമഖേത്താനന്തരികാ മഹാരഞ്ഞേന ഏകീഭൂതാ, തേ അഗാമകാരഞ്ഞസീമതം പാപുണന്തി, പുരിമാ ഗാമസീമാ ¶ വിനസ്സതി. രാജാനോ പന ഏകസ്മിം അരഞ്ഞാദിപ്പദേസേ മഹന്തം ഗാമം കത്വാ അനേകസഹസ്സാനി കുലാനി വാസാപേത്വാ തത്ഥ വാസീനം ഭോഗഗാമാതി സമന്താ ഭൂതഗാമേ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദേന്തി. പുരാണനാമം, പന പരിച്ഛേദഞ്ച ന വിനാസേന്തി, തേപി പച്ചേകം ഗാമസീമാ ഏവ. ഏത്താവതാ പുരിമഗാമസീമത്തം ന വിജഹന്തി. സാ ച ഇതരാ ചാതിആദി ‘‘സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ’’തി പാളിപദസ്സ അധിപ്പായവിവരണം. തത്ഥ ഹി സാ ച രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ സമുപ്പന്നാ അഭിനവാ, ഇതരാ ച അപരിവത്താ പകതിഗാമസീമാ, യഥാ ബദ്ധസീമായ സബ്ബം സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി, ഏവമേതാപി സബ്ബകമ്മാരഹതാസദിസേന ബദ്ധസീമാസദിസാ, സാ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാതി ¶ അധിപ്പായോ. സാമഞ്ഞതോ ‘‘ബദ്ധസീമാസദിസാ’’തി വുത്തേ തിചീവരാവിപ്പവാസസീമം ബദ്ധസീമം ഏവ മഞ്ഞന്തീതി തംസദിസതാനിവത്തനമുഖേന ഉപരി സത്തബ്ഭന്തരസീമായ തംസദിസതാപി അത്ഥീതി ദസ്സനനയസ്സ ഇധേവ പസങ്ഗം ദസ്സേതും ‘‘കേവല’’ന്തിആദി വുത്തം.

വിഞ്ഝാടവിസദിസേ അരഞ്ഞേതി യത്ഥ ‘‘അസുകഗാമസ്സ ഇദം ഖേത്ത’’ന്തി ഗാമവോഹാരോ നത്ഥി, യത്ഥ ച ന കസന്തി ന വപന്തി, താദിസേ അരഞ്ഞേ. മച്ഛബന്ധാനം അഗമനപഥാ നിമ്മനുസ്സാവാസാ സമുദ്ദന്തരദീപകാപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗയ്ഹന്തി. യം യഞ്ഹി അഗാമഖേത്തഭൂതം നദിസമുദ്ദജാതസ്സരവിരഹിതം പദേസം, തം സബ്ബം അരഞ്ഞസീമാതി വേദിതബ്ബം. സാ ച സത്തബ്ഭന്തരസീമം വിനാവ സയമേവ സമാനസംവാസാ ബദ്ധസീമാസദിസാ. നദിആദിസീമാസു വിയ സബ്ബമേത്ഥ സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി. നദിസമുദ്ദജാതസ്സരാനം താവ അട്ഠകഥായം ‘‘അത്തനോ സഭാവേനേവ ബദ്ധസീമാസദിസാ’’തിആദിനാ വുത്തത്താ സീമതാ സിദ്ധാ. അരഞ്ഞസ്സ പന സീമതാ കഥന്തി? സത്തബ്ഭന്തരസീമാനുജാനനസുത്താദിസാമത്ഥിയതോ. യഥാ ഹി ഗാമസീമായ വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം ബഹൂ ബദ്ധസീമായോ അനുഞ്ഞാതാ, താസഞ്ച ദ്വിന്നമന്തരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്ഭേദത്ഥം സീമന്തരികാ അനുഞ്ഞാതാ, ഏവമിധാരഞ്ഞേപി സത്തബ്ഭന്തരസീമാ. താസഞ്ച ദ്വിന്നം അന്തരാ സീമന്തരികായ പാളിഅട്ഠകഥാസുപി വിധാനസാമത്ഥിയതോ അരഞ്ഞസ്സപി സഭാവേനേവ നദിആദീനം വിയ സീമാഭാവോ തത്ഥ വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥമേവ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ അനുഞ്ഞാതത്താവ സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സീമായമേവ ഹി ഠിതാ സീമട്ഠാനം വഗ്ഗകമ്മം കരോന്തി, ന അസീമായം ആകാസേ ഠിതാ വിയ ആകാസട്ഠാനം. ഏവമേവ ഹി സാമത്ഥിയം ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ’’തിആദിനാ പടിക്ഖിത്തബദ്ധസീമാനമ്പി നദിസമുദ്ദജാതസ്സരാനം അത്തനോ സഭാവേനേവ സീമാഭാവോ അട്ഠകഥായം വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ.

അഥസ്സ ഠിതോകാസതോതി അസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഠിതോകാസതോ. സചേപി ഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സം തിട്ഠതി, തസ്സ ഠിതോകാസസ്സ ബാഹിരന്തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സീമാപേക്ഖായ ഉപ്പന്നായ ¶ തായ സഹ സയമേവ സഞ്ജാതാ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ സമാനസംവാസാതി അധിപ്പായോ. യത്ഥ പന ഖുദ്ദകേ അരഞ്ഞേ മഹന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിപുണ്ണതായ വഗ്ഗകമ്മസങ്കാഭാവേന സത്തബ്ഭന്തരസീമാപേക്ഖാ നത്ഥി, തത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ ന ഉപ്പജ്ജതി, കേവലാരഞ്ഞസീമായമേവ, തത്ഥ സങ്ഘേന കമ്മം കാതബ്ബം. നദിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. വക്ഖതി ഹി ‘‘സചേ നദീ നാതിദീഘാ ഹോതി, പഭവതോ ¶ പട്ഠായ യാവ മുഖദ്വാരാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘോ നിസീദതി, ഉദകുക്ഖേപസീമാകമ്മം നത്ഥീ’’തിആദി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭). ഇമിനാ ഏവ ച വചനേന വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സീമാപേക്ഖായ സതി ഏവ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരസീമാ ഉപ്പജ്ജന്തി, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി പന ‘‘സമന്താ അബ്ഭന്തരം മിനിത്വാ പരിച്ഛേദകരണേനേവ സീമാ സഞ്ജായതി, ന സയമേവാ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി അബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദകരണപ്പകാരേന സീമാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, അബദ്ധസീമാ ച ന സിയാ ഭിക്ഖൂനം കിരിയാപകാരസിദ്ധിതോ. അപിച വഡ്ഢകീഹത്ഥാനം, പകതിഹത്ഥാനഞ്ച ലോകേ അനേകവിധത്താ, വിനയേ ഈദിസം ഹത്ഥപ്പമാണന്തി അവുത്തത്താ ച യേന കേനചി മിനിതേ ച ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതേന നു ഖോ ഹത്ഥേന മിനിതം, ന നു ഖോതി സീമായ വിപത്തിസങ്കാ ഭവേയ്യ. മിനന്തേഹി ച അണുമത്തമ്പി ഊനമധികം അകത്വാ മിനിതും അസക്കുണേയ്യതായ വിപത്തി ഏവ സിയാ. പരിസവസേന ചായം വഡ്ഢമാനാ തേസം മിനനേന വഡ്ഢതി വാ ഹായതി വാ. സങ്ഘേ ച കമ്മം കത്വാ ഗതേ അയം ഭിക്ഖൂനം പയോഗേന സമുപ്പന്നസീമാ തേസം പയോഗേന വിഗച്ഛതി ന വിഗച്ഛതി ച. കഥം ബദ്ധസീമാ വിയ യാവ സാസനന്തരധാനാ ന തിട്ഠേയ്യ, ഠിതിയാ ച പുരാണവിഹാരേസു വിയ സകലേപി അരഞ്ഞേ കഥം സീമാസമ്ഭേദസങ്കാ ന ഭവേയ്യ. തസ്മാ സീമാപേക്ഖായ ഏവ സമുപ്പജ്ജതി, തബ്ബിഗമേന വിഗച്ഛതീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉദകുക്ഖേപസീമായമ്പി നദിആദീസുപി.

തത്ഥാപി ഹി മജ്ഝിമപുരിസോ ന ഞായതി. തഥാ സബ്ബഥാമേന ഖിപനം ഉഭയത്ഥാപി ച യസ്സം ദിസായം സത്തബ്ഭന്തരസ്സ, ഉദകുക്ഖേപസ്സ വാ ഓകാസോ ന പഹോതി, തത്ഥ കഥം മിനനം, ഖിപനം വാ ഭവേയ്യ? ഗാമഖേത്താദീസു പവിസനതോ അഖേത്തേ സീമാ പവിട്ഠാ നാമാതി സീമാ വിപജ്ജേയ്യ. അപേക്ഖായ സീമുപ്പത്തിയം പന യതോ പഹോതി, തത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ സയമേവ പരിപുണ്ണാ ജായന്തി. യതോ പന ന പഹോതി, തത്ഥ അത്തനോ ഖേത്തപ്പമാണേനേവ ജായന്തി, ന ബഹി. യം പനേത്ഥ അബ്ഭന്തരമിനനപമാണസ്സ, വാലുകാദിഖിപനകമ്മസ്സ ച ദസ്സനം, തം സഞ്ജാതസീമാനം ഠിതട്ഠാനസ്സ പരിച്ഛേദനത്ഥം കതം ഗാമൂപചാരഘരൂപചാരജാനനത്ഥം ലേഡ്ഡുസുപ്പാദിഖിപനവിധാനദസ്സനം വിയ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘സീമം വാ സമ്മന്നതി ഉദകുക്ഖേപം വാ പരിച്ഛിന്ദതീ’’തി വുത്തം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ). ഏവം കതേപി തസ്സ ¶ പരിച്ഛേദസ്സ യാഥാവതോ ഞാതും ¶ അസക്കുണേയ്യത്തേന പുഥുലതോ ഞത്വാ അന്തോ തിട്ഠന്തേഹി നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠാതബ്ബം, അഞ്ഞം ബഹി കരോന്തേഹി അതിദൂരേ നിരാസങ്കട്ഠാനേ പേസേതബ്ബം.

അപരേ പന ‘‘സീമാപേക്ഖായ കിച്ചം നത്ഥി, മഗ്ഗഗമനനഹാനാദിഅത്ഥേഹി ഏകഭിക്ഖുസ്മിമ്പി അരഞ്ഞേ വാ നദിആദീസു വാ പവിട്ഠേ തം പരിക്ഖിപിത്വാ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ സയമേവ പഭാ വിയ പദീപസ്സ സമുപ്പജ്ജതി, ഗാമഖേത്താദീസു തസ്മിം ഓതിണ്ണമത്തേ വിഗച്ഛതി. തേനേവ ചേത്ഥ ദ്വിന്നം സങ്ഘാനം വിസും കമ്മം കരോന്താനം സീമാദ്വയസ്സ അന്തരാ സീമന്തരികാ അഞ്ഞം സത്തബ്ഭന്തരം, ഉദകുക്ഖേപഞ്ച ഠപേതും അനുഞ്ഞാതം, സീമാപരിയന്തേ ഹി കേനചി കമ്മേന പേസിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ സമന്താ സഞ്ജാതസീമാ ഇതരേസം സീമായ ഫുസിത്വാ സീമാസമ്ഭേദം കരേയ്യ, സോ മാ ഹോതൂതി, ഇതരഥാ ഹത്ഥചതുരങ്ഗുലമത്തായപേത്ഥ സീമന്തരികായ അനുജാനിതബ്ബതോ. അപിച സീമന്തരികായ ഠിതസ്സാപി ഉഭയത്ഥ കമ്മകോപവചനതോപി ചേതം സിജ്ഝതി. തമ്പി പരിക്ഖിപിത്വാ സയമേവ സഞ്ജാതായ സീമായ ഉഭിന്നമ്പി സീമാനം, ഏകായ ഏവ വാ സങ്കരതോ. ഇതരഥാ തസ്സ കമ്മകോപവചനം ന യുജ്ജേയ്യ. വുത്തഞ്ഹി മാതികാട്ഠകഥായം ‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോപി പരിച്ഛേദതോ ബഹി അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതീ’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ). കിഞ്ച അഗാമകാരഞ്ഞേ ഠിതസ്സ കമ്മകരണിച്ഛാവിരഹിതസ്സാപി ഭിക്ഖുനോ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛിന്നേ അജ്ഝോകാസേ ചീവരവിപ്പവാസോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ, സോ ച പരിച്ഛേദോ സീമാ. ഏവം അപേക്ഖം വിനാ സമുപ്പന്നാ. തേനേവേത്ഥ ‘അയം സീമാ തിചീവരവിപ്പവാസപരിഹാരമ്പി ലഭതീ’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) വുത്തം. തസ്മാ കമ്മകരണിച്ഛം വിനാപി വുത്തനയേന സമുപ്പത്തി ഗഹേതബ്ബാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം പദീപസ്സ പഭാ വിയ സബ്ബപുഗ്ഗലാനമ്പി പച്ചേകം സീമാസമ്ഭവേന സങ്ഘേ, ഗണേ വാ കമ്മം കരോന്തേ തത്രട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം സമന്താ പച്ചേകം സമുപ്പന്നാനം അനേകസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്കരദോസപ്പസങ്ഗതോ. പരിസവസേന ചസ്സാ വഡ്ഢി, ഹാനി ച സമ്ഭവതി. പച്ഛാ ആഗതാനം അഭിനവസീമന്തരുപ്പത്തി ഏവ, ഗതാനം സമന്താ ഠിതസീമാപി വിനാസോ ച ഭവേയ്യ.

പാളിയം പന ‘‘സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൪൭) ഏകാ ഏവ സത്തബ്ഭന്തരാ, ഉദകുക്ഖേപാ ച അനുഞ്ഞാതാ, ന ചേസാ സീമാ സഭാവേന, കാരണസാമത്ഥിയേന വാ പഭാ വിയ പദീപസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. കിന്തു ¶ ഭഗവതോ അനുജാനനേനേവ, ഭഗവാ ച ഇമായോ അനുജാനന്തോ ഭിക്ഖൂനം വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരേന കമ്മകരണസുഖത്ഥമേവ അനുഞ്ഞാസീതി കഥം നഹാനാദികിച്ചേന പവിട്ഠാനമ്പി സമന്താ താസം സീമാനം സമുപ്പത്തി പയോജനാഭാവാ? പയോജനേ ച ഏകം ഏവ പയോജനന്തി കഥം പച്ചേകം ഭിക്ഖുഗണനായ അനേകസീമാസമുപ്പത്തി ¶ ? ‘‘ഏകസീമായം ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠിതാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) വുത്തം. യം പന ദ്വിന്നം സീമാനം അന്തരാ തത്തകപരിച്ഛേദേനേവ സീമന്തരികട്ഠപനവചനം, തത്ഥ ഠിതാനം കമ്മകോപവചനഞ്ച, തമ്പി ഇമാസം സീമാനം പരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബോധതായ സീമായ സമ്ഭേദസങ്കം, കമ്മകോപസങ്കഞ്ച ദൂരതോ പരിഹരിതും വുത്തം.

യോ ച ചീവരാവിപ്പവാസത്ഥം ഭഗവതാ അബ്ഭോകാസേ ദസ്സിതോ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദോ, സോ സീമാ ഏവ ന ഹോതി, ഖേത്തതളാകാദിപരിച്ഛേദോ വിയ അയമേത്ഥ ഏകോ പരിച്ഛേദോവ. തത്ഥ ച ബഹൂസു ഭിക്ഖൂസു ഏകതോ ഠിതേസു തേസം വിസും വിസും അത്തനോ ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഏവ ചീവരം ഠപേതബ്ബം. ന പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ. പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ ഹി അബ്ഭന്തരേ ഗയ്ഹമാനേ അബ്ഭന്തരപരിയോസാനേ ഠപിതചീവരം മജ്ഝേ ഠിതസ്സ അബ്ഭന്തരതോ ബഹി ഹോതീതി തം അരുണുഗ്ഗമനേ നിസ്സഗ്ഗിയം സിയാ. സീമാ പന പരിസപരിയന്തതോവ ഗഹേതബ്ബാ. ചീവരവിപ്പവാസപരിഹാരോപേത്ഥ അബ്ഭോകാസപരിച്ഛേദസ്സ വിജ്ജമാനത്താ വുത്തോ, ന പന യാവ സീമാപരിച്ഛേദം ലബ്ഭമാനത്താ മഹാസീമായ അവിപ്പവാസസീമാവോഹാരോ വിയ. മഹാസീമായമ്പി ഹി ഗാമഗാമൂപചാരേസു ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. ഇധാപി മജ്ഝേ ഠിതസ്സ സീമാപരിയന്തേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. തസ്മാ യഥാവുത്തസീമാപേക്ഖവസേനേവേതാസം സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനം ഉപ്പത്തി, തബ്ബിഗമേന വിനാസോ ച ഗഹേതബ്ബാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞോ വാ പകാരോ ഇതോ യുത്തതരോ ഗവേസിതബ്ബോ.

ഇധ പന ‘‘അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ’’തി ഏവം പാളിയം വിഞ്ഝാടവിസദിസേ അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാതി അട്ഠകഥായഞ്ച രുക്ഖാദിനിരന്തരേപി അരഞ്ഞേ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ വിഹിതത്താ അത്തനോ നിസ്സയഭൂതായ അരഞ്ഞസീമായ സഹ ഏതസ്സാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ ദോസാഭാവോ പഗേവ അഗാമകേ രുക്ഖേതി നിസ്സിതേപി പദേസേ ചീവരവിപ്പവാസസ്സ രുക്ഖപരിഹാരം വിനാവ അബ്ഭോകാസപരിഹാരോവ അനുമതോതി സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ.

ഉപചാരത്ഥായാതി ¶ സീമന്തരികത്ഥായ സത്തബ്ഭന്തരതോ അധികം വട്ടതി. ഊനകം പന ന വട്ടതി ഏവ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനത്താ. തസ്മാ സങ്ഘം വിനാ ഏകേനാപി ഭിക്ഖുനാ ബഹി തിട്ഠന്തേന അഞ്ഞം സത്തബ്ഭന്തരം അതിക്കമിത്വാ അതിദൂരേ ഏവ ഠാതബ്ബം, ഇതരഥാ കമ്മകോപസങ്കതോ. ഉദകുക്ഖേപേപി ഏസേവ നയോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭). ഇദഞ്ചേത്ഥ സീമന്തരികവിധാനം ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം സീമന്തരികാനുജാനനസുത്താനുലോമതോ സിദ്ധന്തി ദട്ഠബ്ബം. കിഞ്ചാപി ഹി ഭഗവതാ നിദാനവസേന ഏകഗാമസീമാനിസ്സിതാനം ¶ , ഏകസഭാഗാനഞ്ച ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനമേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണദോസപരിഹാരായ സീമന്തരികാ അനുഞ്ഞാതാ, തഥാപി തദനുലോമതോ ഏകഅരഞ്ഞസീമാനദിആദിസീമഞ്ച നിസ്സിതാനം ഏകസഭാഗാനം ദ്വിന്നം സത്തബ്ഭന്തരസീമാനമ്പി ഉദകുക്ഖേപസീമാനമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം, സീമന്തരികം വിനാ അബ്യവധാനേന ഠാനഞ്ച ഭഗവതാ അനഭിമതമേവാതി ഞത്വാ അട്ഠകഥാചരിയാ ഇധാപി സീമന്തരികവിധാനമകംസു. വിസഭാഗസീമാനമ്പി ഹി ഏകസീമാനിസ്സിതത്തം, ഏകസഭാഗത്തഞ്ചാതി ദ്വീഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേ സതി ഏകം സീമന്തരികം വിനാ ഠാനം സമ്ഭേദായ ഹോതി, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം. സീമന്തരികവിധാനസാമത്ഥിയേനേവ ചേതാസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി ബദ്ധസീമാനം വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം ന വട്ടതീതി അയമ്പി നയതോ ദസ്സിതോ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം.

‘‘സഭാവേനേവാ’’തി ഇമിനാ ഗാമസീമാ വിയ അബദ്ധസീമാതി ദസ്സേതി. സബ്ബമേത്ഥ സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതീതി സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാതി ദസ്സേതി. യേന കേനചീതി അന്തമസോ സൂകരാദിനാ സത്തേന. മഹോഘേന പന ഉന്നതട്ഠാനതോ നിന്നട്ഠാനേ പതന്തേന ഖതോ ഖുദ്ദകോ വാ മഹന്തോ വാ ലക്ഖണയുത്തോ ജാതസ്സരോവ. ഏത്ഥാപി ഖുദ്ദകേ ഉദകുക്ഖേപകിച്ചം നത്ഥി, സമുദ്ദേ പന സബ്ബഥാ ഉദകുക്ഖേപസീമായമേവ കമ്മം കാതബ്ബം സോധേതും ദുക്കരത്താ.

പുന തത്ഥാതി ലോകവോഹാരസിദ്ധാസു ഏതാസു നദിആദീസു തീസു അബദ്ധസീമാസു പുന വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സാസനവോഹാരസിദ്ധായ അബദ്ധസീമായ പരിച്ഛേദം ദസ്സേന്തോതി അധിപ്പായോ. പാളിയം യം മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സാതിആദീസു ഉദകം ഉക്ഖിപിത്വാ ഖിപീയതി ഏത്ഥാതി ഉദകുക്ഖേപോ, ഉദകസ്സ പതനോകാസോ, തസ്മാ ഉദകുക്ഖേപാ. അയഞ്ഹേത്ഥ പദസമ്ബന്ധവസേന അത്ഥോ – പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ സമന്താ യാവ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ¶ ഉദകുക്ഖേപോ ഉദകപതനട്ഠാനം, താവ യം തം പരിച്ഛിന്നട്ഠാനം, അയം തത്ഥ നദിആദീസു അപരാ സമാനസംവാസാ ഉദകുക്ഖേപസീമാതി.

തസ്സ അന്തോതി തസ്സ ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛിന്നസ്സ ഠാനസ്സ അന്തോ. ന കേവലഞ്ച തസ്സേവ അന്തോ, തതോ ബഹിപി, ഏകസ്സ ഉദകുക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഠാതും ന വട്ടതീതി വചനം ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനതോ കമ്മകോപസങ്കാ ഹോതീതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം ‘‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോപി പരിച്ഛേദതോ ബഹി അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതി ഇദം സബ്ബഅട്ഠകഥാസു സന്നിട്ഠാന’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) വുത്തം. യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘തസ്സ അന്തോ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോ കമ്മം ¶ കോപേതീതി ഇമിനാ ബഹിപരിച്ഛേദതോ യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതോ കമ്മം ന കോപേതീ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൭) വത്വാ മാതികാട്ഠകഥാവചനമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നേവ പാളിയം ന അട്ഠകഥായം ഉപലബ്ഭതീ’’തിആദി ബഹു പപഞ്ചിതം, തം ന സുന്ദരം ഇധ അട്ഠകഥാവചനേന മാതികാട്ഠകഥാവചനസ്സ നയതോ സംസന്ദനതോ സങ്ഘടനതോ. തഥാ ഹി ദ്വിന്നം ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദാനമന്തരാ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലമത്തമ്പി സീമന്തരികം അട്ഠപേത്വാ ‘‘അഞ്ഞോ ഉദകുക്ഖേപോ സീമന്തരികായ ഠപേതബ്ബോ, തതോ അധികം വട്ടതി ഏവ, ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി ഏവം ഇധേവ വുത്തേന ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന സീമന്തരികോപചാരേന ഉദകുക്ഖേപതോ ഊനകേ ഠപിതേ സീമായ സീമാസമ്ഭേദതോ കമ്മകോപോപി വുത്തോ ഏവ. യദഗ്ഗേന ച ഏവം വുത്തോ, തദഗ്ഗേന തത്ഥ ഏകഭിക്ഖുനോ പവേസേപി സതി തസ്സ സീമട്ഠഭാവതോ കമ്മകോപോ വുത്തോ ഏവ ഹോതി. അട്ഠകഥായം ‘‘ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി കഥനഞ്ചേതം ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനന്തേനപി സീമാസമ്ഭേദസങ്കആപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. സത്തബ്ഭന്തരസീമാനമന്തരാ തത്തകപരിച്ഛേദേനേവ സീമന്തരികവിധാനവചനതോപി ഏതാസം ദുബ്ബിജാനപരിച്ഛേദതാ, തത്ഥ ച ഠിതാനം കമ്മകോപസങ്കാ സിജ്ഝതി. കമ്മകോപസങ്കട്ഠാനമ്പി ആചരിയാ ദൂരതോ പരിഹാരത്ഥം കമ്മകോപട്ഠാനന്തി വത്വാവ ഠപേസുന്തി ഗഹേതബ്ബം.

തന്തി സീമം. ‘‘സീഘമേവ അതിക്കാമേതീ’’തി ഇമിനാ തം അനതിക്കമിത്വാ അന്തോ ഏവ പരിവത്തമാനായ കാതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഏതദത്ഥമേവ ഹി വാലുകാദീഹി സീമാപരിച്ഛിന്ദനം, ഇതരഥാ ബഹി പരിവത്താ നു ഖോ, നോ വാതി കമ്മകോപസങ്കാ ഭവേയ്യാതി. അഞ്ഞിസ്സാ അനുസ്സാവനാതി കേവലായ നദിസീമായ അനുസ്സാവനാ ¶ . അന്തോനദിയം ജാതരുക്ഖേ വാതി ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ബഹി ഠിതേ രുക്ഖേപി വാ. ബഹിനദിതീരമേവ ഹി വിസഭാഗസീമത്താ അബന്ധിതബ്ബട്ഠാനം, ന അന്തോനദീ നിസ്സയത്തേന സഭാഗത്താ. തേനേവ ‘‘ബഹിനദിതീരേ വിഹാരസീമായ വാ’’തിആദിനാ തീരമേവ അബന്ധിതബ്ബട്ഠാനത്തേന ദസ്സിതം, ന പന നദീ. ‘‘രുക്ഖേപി ഠിതേഹീ’’തി ഇദം അന്തോഉദകുക്ഖേപട്ഠം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി ബഹിഉദകുക്ഖേപേ ഭിക്ഖൂനം ഠാതും വട്ടതി.

രുക്ഖസ്സാതി തസ്സേവ അന്തോഉദകുക്ഖേപട്ഠസ്സ രുക്ഖസ്സ. സീമം വാ സോധേത്വാതി യഥാവുത്തം വിഹാരേ ബദ്ധസീമം, ഗാമസീമഞ്ച തത്ഥ ഠിതഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസാനയനബഹിസീമാകരണവസേനേവ സോധേത്വാ. യഥാ ച ഉദകുക്ഖേപസീമായം കമ്മം കരോന്തേഹി, ഏവം ബദ്ധസീമായം, ഗാമസീമായം വാ കമ്മം കരോന്തേഹിപി ഉദകുക്ഖേപസീമട്ഠേ സോധേത്വാവ കാതബ്ബം. ഏതേനേവ സത്തബ്ഭന്തരഅരഞ്ഞസീമാഹിപി ഉദകുക്ഖേപസീമായ, ഇമായ ച സദ്ധിം താസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധദോസോപി നയതോ ദസ്സിതോവ ഹോതി. ഇമിനാവ നയേന സത്തബ്ഭന്തരസീമായ ബദ്ധസീമാഗാമസീമാഹിപി സദ്ധിം, ഏതാസഞ്ച സത്തബ്ഭന്തരസീമായ ¶ സദ്ധിം സമ്ബന്ധദോസോ ഞാതബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പനേതം സബ്ബം വുത്തനയതോ സക്കാ ഞാതുന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞസമാസന്നാനമേവേത്ഥ ദസ്സിതം.

തത്രിദം സുത്താനുലോമതോ നയഗ്ഗഹണമുഖം – യഥാ ഹി ബദ്ധസീമായം സമ്മതാ വിപത്തിസീമാ ഹോതീതി താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി, ഏവം നദിആദീസു സമ്മതാപി ബദ്ധസീമാ വിപത്തിസീമാവ ഹോതീതി താഹിപി സദ്ധിം തസ്സാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ ന വട്ടതീതി സിജ്ഝതി. ഇമിനാ നയേന സത്തബ്ഭന്തരസീമായ ഗാമനദിആദീഹി സദ്ധിം, ഉദകുക്ഖേപസീമായ ച അരഞ്ഞാദീഹി സദ്ധിം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധസ്സ ന വട്ടനകഭാവോ ഞാതബ്ബോ, ഏവമേതാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ ബദ്ധസീമാ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ചേവ അത്തനോ നിസ്സയവിരഹിതാഹി ഇതരീതരാസം നിസ്സയസീമാഹി ച രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി സമ്ഭേദദോസമാപജ്ജതീതി സുത്താനുലോമനയോ ഞാതബ്ബോവ.

അത്തനോ അത്തനോ പന നിസ്സയഭൂതഗാമാദീഹി സദ്ധിം ബദ്ധസീമാദീനം തിസ്സന്നം ഉപ്പത്തികാലേ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതസ്സ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണസ്സ അനുലോമതോ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി അനുഞ്ഞാതോവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം ഉദകുക്ഖേപബദ്ധസീമാദീനം അന്തരാ കസ്മാ സീമന്തരികാ ന വിഹിതാതി? നിസ്സയഭേദസഭാവഭേദേഹി ¶ സയമേവ ഭിന്നത്താ. ഏകനിസ്സയഏകസഭാവാനമേവ ഹി സീമന്തരികായ വിനാസം കരോതീതി വുത്തോവായമത്ഥോ. ഏതേനേവ നദിനിമിത്തം കത്വാ ബദ്ധായ സീമായ സങ്ഘേ കമ്മം കരോന്തേ നദിയമ്പി യാവ ഗാമഖേത്തം ആഹച്ച ഠിതായ ഉദകുക്ഖേപസീമായ അഞ്ഞേസം കമ്മം കാതും വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി. യാ പനേതാ ലോകവോഹാരസിദ്ധാ ഗാമാരഞ്ഞനദിസമുദ്ദജാതസ്സരസീമാ പഞ്ച, താ അഞ്ഞമഞ്ഞരുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി സമ്ഭേദദോസം നാപജ്ജതി, തഥാ ലോകവോഹാരാഭാവതോ. ന ഹി ഗാമാദയോ ഗാമന്തരാദീഹി, നദിആദീഹി ച രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധമത്തേന സമ്ഭിന്നാതി ലോകേ വോഹരന്തി. ലോകവോഹാരസിദ്ധാനഞ്ച ലോകവോഹാരതോവ സമ്ഭേദോ വാ അസമ്ഭേദോ വാ ഗഹേതബ്ബോ, നാഞ്ഞതോ. തേനേവ അട്ഠകഥായം താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം കത്ഥചിപി സമ്ഭേദനയോ ന ദസ്സിതോ, സാസനവോഹാരസിദ്ധോയേവ ദസ്സിതോതി.

ഏത്ഥ പന ബദ്ധസീമായ താവ ‘‘ഹേട്ഠാ പഥവീസന്ധാരകം ഉദകപരിയന്തം കത്വാ സീമാഗതാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) അധോഭാഗപരിച്ഛേദോ അട്ഠകഥായം സബ്ബഥാ ദസ്സിതോ. ഗാമസീമാദീനം പന ന ദസ്സിതോ. കഥമയം ജാനിതബ്ബോതി? കേചി താവേത്ഥ ‘‘ഗാമസീമാദയോപി ബദ്ധസീമാ വിയ പഥവീസന്ധാരകം ഉദകം ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി വദന്തി.

കേചി ¶ പന തം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നദിസമുദ്ദജാതസ്സരസീമാ, താവ തന്നിസ്സിതഉദകുക്ഖേപസീമാ ച പഥവിയാ ഉപരിതലേ, ഹേട്ഠാ ച ഉദകജ്ഝോത്ഥരണപ്പദേസേ ഏവ തിട്ഠന്തി, ന തതോ ഹേട്ഠാ ഉദകസ്സ അജ്ഝോത്ഥരണാഭാവാ. സചേ പന ഉദകോഘാദിനാ യോജനപ്പമാണമ്പി നിന്നട്ഠാനം ഹോതി, നദിസീമാദയോവ ഹോന്തി, ന തതോ ഹേട്ഠാ. തസ്മാ നദിആദീനം ഹേട്ഠാ ബഹിതീരമുഖേന ഉമങ്ഗേന, ഇദ്ധിയാ വാ പവിട്ഠോ ഭിക്ഖു നദിയം ഠിതാനം കമ്മം ന കോപേതി. സോ പന ആസന്നഗാമേ ഭിക്ഖൂനം കമ്മം കോപേതി. സചേ പന സോ ഉഭിന്നം തീരഗാമാനം മജ്ഝേ നിസിന്നോ ഹോതി, ഉഭയഗാമട്ഠാനം കമ്മം കോപേതി. സചേ പന തീരം ഗാമഖേത്തം ന ഹോതി, അഗാമകാരഞ്ഞമേവ. തത്ഥ പന തീരദ്വയേപി സത്തബ്ഭന്തരസീമം വിനാ കേവലായ ഖുദ്ദകാരഞ്ഞസീമായ കമ്മം കരോന്താനം കമ്മം കോപേതി. സചേ സത്തബ്ഭന്തരസീമായം കരോന്തി, തദാ യദി തേസം സത്തബ്ഭന്തരസീമായ പരിച്ഛേദോ ഏതസ്സ നിസിന്നോകാസസ്സ പരതോ ഏകം സത്തബ്ഭന്തരം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ ന കമ്മകോപോ ¶ . നോ ചേ, കമ്മകോപോ. ഗാമസീമായം പന അന്തോഉമങ്ഗേ വാ ബിലേ വാ യത്ഥ പവിസിതും സക്കാ, യത്ഥ വാ സുവണ്ണമണിആദിം ഖണിത്വാ ഗണ്ഹന്തി, ഗഹേതും സക്കാതി വാ സമ്ഭാവനാ ഹോതി, തത്തകം ഹേട്ഠാപി ഗാമസീമാ, തത്ഥ ഇദ്ധിയാ അന്തോ നിസിന്നോപി കമ്മം കോപേതി. യത്ഥ പന പകതിമനുസ്സാനം പവേസസമ്ഭാവനാപി നത്ഥി, തം സബ്ബം യാവ പഥവിസന്ധാരകഉദകാ അരഞ്ഞസീമാവ, ന ഗാമസീമാ. അരഞ്ഞസീമായമ്പി ഏസേവ നയോ. തത്ഥപി ഹി യത്തകേ പദേസേ പവേസസമ്ഭാവനാ, തത്തകമേവ ഉപരിതലേ അരഞ്ഞസീമാ പവത്തതി. തതോ പന ഹേട്ഠാ ന അരഞ്ഞസീമാ, തത്ഥ ഉപരിതലേന സഹ ഏകാരഞ്ഞവോഹാരാഭാവതോ. ന ഹി തത്ഥ പവിട്ഠം അരഞ്ഞം പവിട്ഠോ തി വോഹരന്തി. തസ്മാ തത്രട്ഠോ ഉപരി അരഞ്ഞട്ഠാനം കമ്മം ന കോപേതി ഉമങ്ഗനദിയം ഠിതോ വിയ ഉപരിനദിയം ഠിതാനം. ഏകസ്മിഞ്ഹി ചക്കവാളേ ഗാമനദിസമുദ്ദജാതസ്സരേ മുഞ്ചിത്വാ തദവസേസം അമനുസ്സാവാസം ദേവബ്രഹ്മലോകം ഉപാദായ സബ്ബം അരഞ്ഞമേവ. ‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’തി വുത്തത്താ ഹി നദിസമുദ്ദജാതസ്സരാദിപി അരഞ്ഞമേവ. ഇധ പന നദിആദീനം വിസും സീമാഭാവേന ഗഹിതത്താ തദവസേസമേവ അരഞ്ഞം ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ ച യത്തകേ പദേസേ ഏകം ‘അരഞ്ഞ’ന്തി വോഹരന്തി, അയമേകാരഞ്ഞസീമാ. ഇന്ദപുരഞ്ഹി സബ്ബം ഏകാരഞ്ഞസീമാ. തഥാ അസുരയക്ഖപുരാദി. ആകാസട്ഠദേവബ്രഹ്മവിമാനാനി പന സമന്താ ആകാസപരിച്ഛിന്നാനി പച്ചേകം അരഞ്ഞസീമാ സമുദ്ദമജ്ഝേ പബ്ബതദീപകാ വിയ. തത്ഥ സബ്ബത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരസീമായം, അരഞ്ഞസീമായമേവ വാതി കമ്മം കാതബ്ബം. തസ്മാ ഇധാപി ഉപരിഅരഞ്ഞതലേന സദ്ധിം ഹേട്ഠാപഥവിയാ അരഞ്ഞവോഹാരാഭാവാ വിസും അരഞ്ഞസീമാതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവേത്ഥ ഗാമനദിആദിസീമാകഥായ അട്ഠകഥായം ‘ഇദ്ധിമാ ഭിക്ഖു ഹേട്ഠാപഥവിതലേ ഠിതോ കമ്മം കോപേതീ’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ബദ്ധസീമായം ദസ്സിതനയോ ന ദസ്സിതോ’’തി വദന്തി.

ഇദഞ്ചേതാസം ¶ ഗാമസീമാദീനം ഹേട്ഠാപമാണദസ്സനം സുത്താദിവിരോധാഭാവാ യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏവം ഗഹണേ ച ഗാമസീമായം സമ്മതാ ബദ്ധസീമാ ഉപരി ഗാമസീമം, ഹേട്ഠാ ഉദകപരിയന്തം അരഞ്ഞസീമഞ്ച അവത്ഥരതീതി തസ്സാ അരഞ്ഞസീമാപി ഖേത്തന്തി സിജ്ഝതി. ഭഗവതാ ച ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) നദിസമുദ്ദജാതസ്സരാ ബദ്ധസീമായ അഖേത്തഭാവേന വുത്താ, ന പന അരഞ്ഞം. തസ്മാ അരഞ്ഞമ്പി ¶ ബദ്ധസീമായ ഖേത്തമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഏവം കസ്മാ തത്ഥ സാ ന ബജ്ഝതീതി? പയോജനാഭാവാ. സീമാപേക്ഖാനന്തരമേവ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ സമ്ഭവതോ. തസ്സാ ച ഉപരി സമ്മതായ ബദ്ധസീമായ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണാനുലോമതോ വിപത്തിസീമാ ഏവ സിയാ. ഗാമഖേത്തേ പന ഠത്വാ അഗാമകാരഞ്ഞേകദേസമ്പി അന്തോകരിത്വാ സമ്മതാ കിഞ്ചാപി സുസമ്മതാ, അഗാമകാരഞ്ഞേ ഭഗവതാ വിഹിതായ സത്തബ്ഭന്തരസീമായപി അനിവത്തിതോ. തത്ഥ പന കമ്മം കാതും പവിട്ഠാനമ്പി തതോ ബഹി കേവലാരഞ്ഞേ കരോന്താനമ്പി അന്തരാ തീണി സത്തബ്ഭന്തരാനി ഠപേതബ്ബാനി, അഞ്ഞഥാ വിപത്തി ഏവ സിയാതി സബ്ബഥാ നിരത്ഥകമേവ അഗാമകാരഞ്ഞേ ബദ്ധസീമാകരണന്തി വേദിതബ്ബം.

അന്തോനദിയം പവിട്ഠസാഖായാതി നദിയാ പഥവിതലം ആഹച്ച ഠിതായ സാഖായപി, പഗേവ അനാഹച്ച ഠിതായ. പാരോഹേപി ഏസേവ നയോ. ഏതേന സഭാഗം നദിസീമം ഫുസിത്വാ ഠിതേനപി വിസഭാഗസീമാസമ്ബന്ധസാഖാദിനാ ഉദകുക്ഖേപസീമായ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഏതേനേവ മഹാസീമം, ഗാമസീമഞ്ച ഫുസിത്വാ ഠിതേന സാഖാദിനാ മാളകസീമായ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതീതി ഞാപിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.

അന്തോനദിയംയേവാതി സേതുപാദാനം തീരട്ഠതം നിവത്തേതി. തേന ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദതോ ബഹി നദിയം പതിട്ഠിതത്തേപി സമ്ഭേദാഭാവം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ബഹിതീരേ പതിട്ഠിതാ’’തിആദി. യദി ഹി ഉദകുക്ഖേപതോ ബഹി അന്തോനദിയമ്പി പതിട്ഠിതത്തേ സമ്ഭേദോ ഭവേയ്യ, തമ്പി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഭവേയ്യ കമ്മകോപസ്സ സമാനത്താ, ന ച പടിക്ഖിത്തം. തസ്മാ സബ്ബത്ഥ അത്തനോ നിസ്സയസീമായ സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ആവരണേന വാതി ദാരുആദിം നിഖണിത്വാ ഉദകനിവാരണേന. കോട്ടകബന്ധനേന വാതി മത്തികാദീഹി പൂരേത്വാ കതസേതുബന്ധേന. ഉഭയേനാപി ആവരണമേവ ദസ്സേതി. ‘‘നദിം വിനാസേത്വാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ഹേട്ഠാ പാളി ബദ്ധാ’’തി, ഹേട്ഠാ നദിം ആവരിത്വാ പാളി ബദ്ധാതി അത്ഥോ. ഛഡ്ഡിതമോദകന്തി അതിരിത്തോദകം. ‘‘നദിം ഓത്ഥരിത്വാ സന്ദനട്ഠാനതോ’’തി ഇമിനാ തളാകനദീനം അന്തരാ ¶ പവത്തനട്ഠാനേ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉപ്പതിത്വാതി തീരാദിഭിന്ദനവസേന വിപുലാ ഹുത്വാ. വിഹാരസീമന്തി ബദ്ധസീമം.

അഗമനപഥേതി ¶ തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തിതും അസക്കുണേയ്യേ. അരഞ്ഞസീമാസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ലോകവോഹാരസിദ്ധം അഗാമകാരഞ്ഞസീമം സന്ധായ വദതി. തത്ഥാതി പകതിയാ മച്ഛബന്ധാനം ഗമനപഥേസു ദീപകേസു.

തം ഠാനന്തി ആവാടാദീനം കതട്ഠാനമേവ, ന അകതന്തി അത്ഥോ. ലോണീതി സമുദ്ദോദകസ്സ ഉപ്പത്തിവേഗനിന്നോ മാതികാകാരേന പവത്തനകോ.

൧൪൮. സമ്ഭിന്ദന്തീതി യത്ഥ ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി നിസീദിതും ന സക്കാ, തത്തകതോ പട്ഠായ യാവ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അന്തോസീമായ കരോന്തോ സമ്ഭിന്ദതി. ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം പഹോനകതോ പട്ഠായ യാവ സകലമ്പി അന്തോ കരോന്തോ അജ്ഝോത്ഥരന്തീതി വേദിതബ്ബം. സംസട്ഠവിടപാതി അഞ്ഞമഞ്ഞം സിബ്ബിത്വാ ഠിതമഹാസാഖമൂലാ, ഏതേന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അച്ചാസന്നതം ദീപേതി. സാഖായ സാഖം ഫുസന്താ ഹി ദൂരട്ഠാപി സിയ്യും, തതോ ഏകംസതോ സമ്ഭേദലക്ഖണം ദസ്സിതം ന സിയാതി തം ദസ്സേതും വിടപഗ്ഗഹണം കതം. ഏവഞ്ഹി ഭിക്ഖൂനം നിസീദിതും അപ്പഹോനകട്ഠാനം അത്തനോ സീമായ അന്തോസീമട്ഠം കരിത്വാ പുരാണവിഹാരം കരോന്തോ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദതി നാമ, ന തതോ പരന്തി ദസ്സിതമേവ ഹോതി. ബദ്ധാ ഹോതീതി പോരാണകവിഹാരസീമം സന്ധായ വുത്തം. അമ്ബന്തി അപരേന സമയേന പുരാണവിഹാരപരിക്ഖേപാദീനം വിനട്ഠത്താ അജാനന്താനം തം പുരാണസീമായ നിമിത്തഭൂതം അമ്ബം. അത്തനോ സീമായ അന്തോസീമട്ഠം കരിത്വാ പുരാണവിഹാരസീമട്ഠം ജമ്ബും കിത്തേത്വാ അമ്ബജമ്ബൂനം അന്തരേ യം ഠാനം, തം അത്തനോ സീമായ പവേസേത്വാ ബന്ധന്തീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പുരാണസീമായ നിമിത്തഭൂതസ്സ ഗാമട്ഠസ്സ അമ്ബരുക്ഖസ്സ അന്തോസീമട്ഠായ ജമ്ബുയാ സഹ സംസട്ഠവിടപത്തേപി സീമായ ബന്ധനകാലേ വിപത്തി വാ പച്ഛാ ഗാമസീമായ സഹ സമ്ഭേദോ വാ കമ്മവിപത്തി വാ ന ഹോതീതി മുഖതോവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

പദേസന്തി സങ്ഘസ്സ നിസീദനപ്പഹോനകപ്പദേസം. ‘‘സീമന്തരികം ഠപേത്വാ’’തിആദിനാ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം അകത്വാ ബദ്ധസീമാഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസാപേത്വാ അബ്യവധാനേന ബദ്ധാപി സീമാ അസീമാ ഏവാതി ദസ്സേതി. തസ്മാ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്താപി സീമന്തരികാ വട്ടതി ഏവ. സാ പന ദുബ്ബോധാതി അട്ഠകഥാസു ചതുരങ്ഗുലാദികാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ദ്വിന്നം സീമാനന്തി ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം. നിമിത്തം ഹോതീതി നിമിത്തസ്സ സീമതോ ബാഹിരത്താ ബന്ധനകാലേ താവ സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ ¶ . ന കേവലഞ്ച നിമിത്തകത്താ ഏവ സങ്കരം കരോതി ¶ , അഥ ഖോ സീമന്തരികായ ഠിതോ അഞ്ഞോപി രുക്ഖോ കരോതി ഏവ. തസ്മാ അപ്പമത്തികായ സീമന്തരികായ വഡ്ഢനകാ രുക്ഖാദയോ ന വട്ടന്തി ഏവ. ഏത്ഥ ച ഉപരി ദിസ്സമാനഖന്ധസാഖാദിപവേസേ ഏവ സങ്കരദോസസ്സ സബ്ബത്ഥ ദസ്സിതത്താ അദിസ്സമാനാനം മൂലാനം പവേസേപി ഭൂമിഗതികത്താ ദോസോ നത്ഥീതി സിജ്ഝതി. സചേ പന മൂലാനിപി ദിസ്സമാനാനേവ പവിസന്തി, സങ്കരോവ. പബ്ബതപാസാണാ പന ദിസ്സമാനാപി ഭൂമിഗതികാ ഏവ. യദി പന ബന്ധനകാലേ ഏവ ഏകോ ഥൂലരുക്ഖോ ഉഭയമ്പി സീമം ആഹച്ച തിട്ഠതി, പച്ഛാ ബദ്ധാ അസീമാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സീമാസങ്കരന്തി സീമാസമ്ഭേദം. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം ‘‘സീമാസങ്കരം കരോതീതി വഡ്ഢിത്വാ സീമപ്പദേസം പവിട്ഠേ ദ്വിന്നം സീമാനം ഗതട്ഠാനസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്ത’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൮), തം ന യുത്തം ഗാമസീമായപി സഹ സങ്കരം കരോതീതി വത്തബ്ബതോ. തത്ഥാപി ഹി നിമിത്തേ വഡ്ഢിതേ ഗാമസീമാബദ്ധസീമാനം ഗതട്ഠാനം ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യമേവ ഹോതി, തത്ഥ പന അവത്വാ ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനമേവ സങ്കരസ്സ വുത്തത്താ യഥാവുത്തസമ്ബദ്ധദോസോവ സങ്കര-സദ്ദേന വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബം. പാളിയം പന നിദാനവസേന ‘‘യേസം, ഭിക്ഖവേ, സീമാ പച്ഛാ സമ്മതാ, തേസം തം കമ്മം അധമ്മിക’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൪൮) പച്ഛാ സമ്മതായ അസീമത്തേ വുത്തേപി ദ്വീസു ഗാമസീമാസു ഠത്വാ ദ്വീഹി സങ്ഘേഹി സമ്ഭേദം വാ അജ്ഝോത്ഥരണം വാ കത്വാ സീമന്തരികം അട്ഠപേത്വാ വാ രുക്ഖപാരോഹാദിസമ്ബന്ധം അവിയോജേത്വാ വാ ഏകസ്മിം ഖണേ കമ്മവാചാനിട്ഠാപനവസേന ഏകതോ സമ്മതാനം ദ്വിന്നം സീമാനമ്പി അസീമതാ പകാസിതാതി വേദിതബ്ബം.

ഗാമസീമാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൪൯. അധമ്മേന വഗ്ഗന്തി ഏത്ഥ ഏകസീമായ ചതൂസു ഭിക്ഖൂസു വിജ്ജമാനേസു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോവ അനുഞ്ഞാതോ, തീസു, ദ്വീസു ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോവ. ഇധ പന തഥാ അകതത്താ ‘‘അധമ്മേനാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന ഛന്ദപാരിസുദ്ധി സങ്ഘേ ഏവ ആഗച്ഛതി, ന ഗണേ, ന പുഗ്ഗലേ, തസ്മാ ‘‘വഗ്ഗ’’ന്തി വുത്തന്തി.

സചേ ¶ പന ദ്വേ സങ്ഘാ ഏകസീമായ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ ഏകസ്മിം ഖണേ വിസും സങ്ഘകമ്മം കരോന്തി, ഏത്ഥ കഥന്തി? കേചി പനേതം വട്ടതീതി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം വഗ്ഗകമ്മത്താ ¶ . കമ്മം കരോന്താനഞ്ഹി ഛന്ദപാരിസുദ്ധി അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി തഥാ വചനാഭാവാ, വിസും വിസും കമ്മകരണത്ഥമേവ സീമായ അനുഞ്ഞാതത്താ ചാതി ഗഹേതബ്ബം. വിഹാരസീമായം പന സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേപി കേനചി പച്ചയേന ഖന്ധസീമായം തീസു, ദ്വീസു വാ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കരോന്തേസു കമ്മം ധമ്മേന സമഗ്ഗമേവ ഭിന്നസീമട്ഠത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

ഉപോസഥഭേദാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൫൦. ഏവമേതം ധാരയാമീതി. സുതാ ഖോ പനായസ്മന്തേഹീതി ഏത്ഥ ‘‘ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി വത്വാ ‘‘ഉദ്ദിട്ഠം ഖോ ആയസ്മന്തോ നിദാനം, സുതാ ഖോ പനായസ്മന്തേഹി ചത്താരോ പാരാജികാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബം. മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ഏവമേവ വുത്തം. സുതേനാതി സുതപദേന.

സവരഭയന്തി വനചരകഭയം. തേനാഹ ‘‘അടവിമനുസ്സഭയ’’ന്തി. നിദാനുദ്ദേസേ അനിട്ഠിതേ പാതിമോക്ഖം നിദ്ദിട്ഠം നാമ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദുതിയാദീസു ഉദ്ദേസേസൂ’’തിആദി. തീഹിപി വിധീഹീതി ഓസാരണകഥനസരഭഞ്ഞേഹി. ഏത്ഥ ച അത്ഥം ഭണിതുകാമതായ വാ ഭണാപേതുകാമതായ വാ സുത്തസ്സ ഓസാരണം ഓസാരണം നാമ. തസ്സേവ അത്ഥപ്പകാസനാ കഥനം നാമ. കേവലം പാഠസ്സേവ സരേന ഭണനം സരഭഞ്ഞം നാമ. സജ്ഝായം അധിട്ഠഹിത്വാതി ‘‘സജ്ഝായം കരോമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ. ഓസാരേത്വാ പന കഥേന്തേനാതി സയമേവ പാഠം വത്വാ പച്ഛാ അത്ഥം കഥേന്തേന.

പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അധമ്മകമ്മപടിക്കോസനാദികഥാവണ്ണനാ

൧൫൫. നവവിധന്തി സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലേസു തയോ, സുത്തുദ്ദേസപാരിസുദ്ധിഅധിട്ഠാനവസേന തയോ, ചാതുദ്ദസീപന്നരസീസാമഗ്ഗീവസേന തയോതി നവവിധം. ചതുബ്ബിധന്തി ¶ അധമ്മേനവഗ്ഗാദി ചതുബ്ബിധം. ദുവിധന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖവസേന ദുവിധം പാതിമോക്ഖം. നവവിധന്തി ഭിക്ഖൂനം പഞ്ച, ഭിക്ഖുനീനം ചത്താരോതി നവവിധം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം.

അധമ്മകമ്മപടിക്കോസനാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പക്ഖഗണനാദിഉഗ്ഗഹണാനുജാനനകഥാദിവണ്ണനാ

൧൫൬. കതിമീതി ¶ തിഥി-സദ്ദാപേക്ഖം ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദട്ഠബ്ബം.

൧൬൩. ഉതുവസ്സേയേവാതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസുയേവ.

൧൬൪. വിഞ്ഞാപേതീതി ഏത്ഥ മനസാ ചിന്തേത്വാ കായവികാരകരണമേവ വിഞ്ഞാപനന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബാ പാരിസുദ്ധീതി പാരിസുദ്ധിദായകേന പുന അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ദാതബ്ബാ. ‘‘ഭൂതംയേവ വാ സാമണേരഭാവം ആരോചേതീ’’തി വുത്തത്താ ഊനവീസതിവസ്സകാലേ ഉപസമ്പന്നസ്സ, അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നസിക്ഖാപച്ചക്ഖാതാദീനം വാ യാവ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാ വത്തതി, താവ തേഹി ആഹടാപി ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ആഗച്ഛതി. യദാ പന തേ അത്തനോ സാമണേരാദിഭാവം പടിജാനന്തി, തതോ പട്ഠായേവ നാഗച്ഛതീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയമ്പി ഹി ‘‘ദിന്നായ പാരിസുദ്ധിയാ സങ്ഘപ്പത്തോ വിബ്ഭമതി…പേ… പണ്ഡകോ പടിജാനാതി. തിരച്ഛാനഗതോ പടിജാനാതി. ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പടിജാനാതി, ആഹടാ ഹോതി പാരിസുദ്ധീ’’തി വുത്തത്താ പണ്ഡകാദീനമ്പി ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ വത്തമാനകാലേസു ഛന്ദപാരിസുദ്ധിയാ ആഗമനം സിദ്ധമേവ. തേനാഹ ‘‘ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥാ’’തി. ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടാനം പന പകതത്താ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉമ്മത്തകാദിഭാവേ പടിഞ്ഞാതേപി തേസം സങ്ഘപ്പത്തമത്തേനേവ ഛന്ദാദി ആഗച്ഛതീതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘ഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസ’’ന്തി ഇമിനാ ഗണപുഗ്ഗലേസു ഛന്ദപാരിസുദ്ധിയാ അനാഗമനം ദസ്സേതി. ‘‘സങ്ഘപ്പത്തോ’’തി ഹി പാളിയം വുത്തം. ബിളാലസങ്ഖലികപാരിസുദ്ധീതി ബിളാലഗീവായ ബന്ധനസങ്ഖലികസദിസാ പാരിസുദ്ധി നാമ, യഥാ സങ്ഖലികാ ബിളാലേ ആഗച്ഛന്തേ ഏവ ആഗച്ഛതി, ന അനാഗച്ഛന്തേ തപ്പടിബദ്ധത്താ, ഏവമയം പാരിസുദ്ധിപീതി അത്ഥോ. അഥ വാ യഥാ സങ്ഖലികായ പഠമവലയം ദുതിയവലയം ¶ പാപുണാതി, ന തതിയവലയം, ഏവമയമ്പീതി അധിപ്പായോ. ഉപലക്ഖണമത്തഞ്ചേത്ഥ ബിളാല-ഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം.

പക്ഖഗണനാദിഉഗ്ഗഹണാനുജാനനകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൬൫. പാളിയം ¶ ‘‘സന്തി സങ്ഘസ്സ കരണീയാനീ’’തി വത്തബ്ബേ വചനവിപല്ലാസേന ‘‘കരണീയ’’ന്തി വുത്തം.

൧൬൭. ‘‘തസ്സ സമ്മുതിദാനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി ഇദം പാളിയം ഏകദാ സരന്തസ്സേവ സമ്മുതിദാനസ്സ വുത്തത്താ ഏകദാ അസരന്തസ്സ സമ്മുതിഅഭാവേപി തസ്സ അനാഗമനം വഗ്ഗകമ്മായ ന ഹോതീതി വുത്തം. കേചി പന ‘‘സോപി ഹത്ഥപാസേവ ആനേതബ്ബോ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

൧൬൮. സങ്ഘസന്നിപാതതോ പഠമം കാതബ്ബം പുബ്ബകരണം. സങ്ഘസന്നിപാതേ കാതബ്ബം പുബ്ബകിച്ചന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം നോ ചേ അധിട്ഠഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ അസഞ്ചിച്ച അസതിയാ അനാപത്തി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരിപി. യത്ഥ പന അചിത്തകാപത്തി അത്ഥി, തത്ഥ വക്ഖാമ.

൧൬൯. ‘‘പഞ്ഞത്തം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ ‘‘ന സാപത്തികേന ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ’’തി വിസും പടിക്ഖേപാഭാവേപി യഥാവുത്തസുത്തസാമത്ഥിയതോ പഞ്ഞത്തമേവാതി ദസ്സേതി. ഇമിനാ ഏവ നയേന –

‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ യം തഥാഗതോ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥം കരേയ്യ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൬; അ. നി. ൮.൨൦; ഉദാ. ൪൫) –

ആദിസുത്തനയതോ ച അലജ്ജീഹിപി സദ്ധിം ഉപോസഥകരണമ്പി പടിക്ഖിത്തമേവ അലജ്ജിനിഗ്ഗഹത്ഥത്താ സബ്ബസിക്ഖാപദാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘പാരിസുദ്ധിദാനപഞ്ഞാപനേനാ’’തി ഇമിനാ സാപത്തികേന പാരിസുദ്ധിപി ന ദാതബ്ബാതി ദീപിതം ഹോതി. ഉഭോപി ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ സഭാഗാപത്തിഭാവം അജാനിത്വാ കേവലം ആപത്തിനാമേനേവ ദേസേന്തസ്സ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അചിത്തകമേവ ദുക്കടം ഹോതീതി വദന്തി ¶ . യഥാ സങ്ഘോ സഭാഗാപത്തിം ആപന്നോ ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഉപോസഥം കാതും ലഭതി, ഏവം തയോപി ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ, ഇമേ ഭിക്ഖൂ സഭാഗം ആപത്തിം ആപന്നാ’’തിആദിനാ വുത്തനയാനുസാരേനേവ ഗണഞത്തിം ഠപേത്വാ ദ്വീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ആരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. ഏകേന പന സാപത്തികേന ദൂരം ഗന്ത്വാപി പടികാതുമേവ വട്ടതി, അസമ്പാപുണന്തേന ‘‘ഭിക്ഖും ലഭിത്വാ പടികരിസ്സാമീ’’തി ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, പടികരിത്വാ ച പുന ഉപോസഥോ കത്തബ്ബോ.

ഛന്ദദാനകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനാപത്തിപന്നരസകാദികഥാവണ്ണനാ

൧൭൨. കേനചി ൬൩ കരണീയേന ഗന്ത്വാതി സീമാപരിച്ഛേദതോ ബഹിഭൂതം ഗാമം വാ അരഞ്ഞം വാ ഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. ഏതേനേവ ഉപോസഥഞത്തിയാ ഠപനകാലേ സമഗ്ഗാ ഏവ തേ ഞത്തിം ഠപേസുന്തി സിദ്ധം. തേനേവ പാളിയം ‘‘ഉദ്ദിട്ഠം സുഉദ്ദിട്ഠ’’ന്തി സബ്ബപന്നരസകേസുപി വുത്തം. വഗ്ഗാ സമഗ്ഗസഞ്ഞിനോതിആദി പന ഞത്തിയാ നിട്ഠിതായ ‘‘കിം സങ്ഘസ്സ പുബ്ബകിച്ച’’ന്തിആദീനം (മഹാവ. ൧൩൪) വചനക്ഖണേ ബഹിഗതാനം ഭിക്ഖൂനം സീമായ പവിട്ഠത്താ ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ഖണേ വഗ്ഗാ ഹോന്തീതി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘തേസം സീമം ഓക്കന്തത്താ വഗ്ഗാ’’തിആദി, ഏതേന പാരാജികുദ്ദേസാദിക്ഖണേപി വഗ്ഗസഞ്ഞീനം ഉദ്ദിസന്താനം ആപത്തി ഏവ, ഞത്തിയാ പന പുബ്ബേ നിട്ഠിതത്താ കമ്മകോപോ നത്ഥീതി ദസ്സിതമേവ ഹോതി. ഏവം ഉപരിപി സബ്ബവാരേസു അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച പാളിയം ‘‘സബ്ബായ വുട്ഠിതായ…പേ… തേസം സന്തികേ പാരിസുദ്ധി ആരോചേതബ്ബാ’’തി (മഹാവ. ൧൭൪) വുത്തത്താ ബഹിസീമാഗതായ പരിസായ തേസു യസ്സ കസ്സചി സന്തികേ അനധിട്ഠിതേഹി പാരിസുദ്ധിം ആരോചേതും വട്ടതീതി വദന്തി.

അനാപത്തിപന്നരസകാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൭൯. അഞ്ഞാതകം ¶ നാമ അദിട്ഠപുബ്ബന്തി ആഹ ‘‘അഞ്ഞേസം സന്തക’’ന്തി. അഞ്ഞേസന്തി അത്തനാ അദിട്ഠപുബ്ബാനം. നാനാസംവാസകഭാവന്തി ലദ്ധിനാനാസംവാസകഭാവം.

൧൮൦. പാളിയം അഭിവിതരന്തി സമാനസംവാസകാഭാവം നിച്ഛിനന്തി.

൧൮൧. ഉപോസഥകാരകാതി സങ്ഘുപോസഥകാരകാ. തേനേവ ‘‘അഞ്ഞത്ര സങ്ഘേനാ’’തി വുത്തം. സങ്ഘുപോസഥട്ഠാനതോ ഹി ഗച്ഛന്തേന അത്തചതുത്ഥേനേവ ഗന്തബ്ബം, തിണ്ണം ഭിക്ഖൂനം നിസിന്നട്ഠാനതോ പന ഗച്ഛന്തേന ഏകേന ഭിക്ഖുനാപി സഹ ഗന്തുമ്പി വട്ടതി. പാളിയം ‘‘അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, സങ്ഘുപോസഥട്ഠാനതോ ഗണപുഗ്ഗലേഹി സഭിക്ഖുകോപി ആവാസോ ന ഗന്തബ്ബോ ‘‘അഞ്ഞത്ര സങ്ഘേനാ’’തി വുത്തത്താതി വദന്തി. ഉപോസഥം കരോന്തീതി സങ്ഘുപോസഥം വാ ഗണുപോസഥം വാ. ‘‘തസ്സ സന്തിക’’ന്തി ഇദം ഗണുപോസഥട്ഠാനതോ ഗച്ഛന്തം സന്ധായ വുത്തം, അഞ്ഞഥാ ‘‘സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന അത്തചതുത്ഥേന ¶ വാ’’തി വചനേന വിരുജ്ഝനതോ. ആരഞ്ഞകേനാതി ഏകചാരിനാ. ഉപോസഥന്തരായോതി അത്തനോ ഉപോസഥന്തരായോ.

൧൮൩. പാളിയം ഭിക്ഖുനിയാ നിസിന്നപരിസായാതിആദീസു ഭിക്ഖുനിയാതിആദി കരണത്ഥേ സാമിവചനം.

ലിങ്ഗാദിദസ്സനകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപോസഥക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

വസ്സൂപനായികഅനുജാനനകഥാദിവണ്ണനാ

൧൮൪. വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ അപരസ്മിം ദിവസേതി ദുതിയേ പാടിപദദിവസേ.

൧൮൫. അഞ്ഞത്ഥ അരുണം ഉട്ഠാപനേന വാതി സാപേക്ഖസ്സ അകരണീയേന ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അരുണം ഉട്ഠാപനേന വാ. പരിഹാനീതി ഗുണപരിഹാനി.

൧൮൭. പാളിയം സത്താഹം സന്നിവത്തോ കാതബ്ബോതി സകലം സത്താഹം ബഹി ഏവ അവീതിനാമേത്വാ സത്താഹപരിയോസാനഭൂതം അരുണുട്ഠാനകാലം പുന വിഹാരേവ സമ്ബന്ധവസേന സത്താഹം വിഹാരേ സന്നിവത്തം കാതബ്ബം. സത്താഹപരിയോസാനകാലോ ഹി ഇധ സത്താഹ-സദ്ദേന വുത്തോ, തദപേക്ഖായ ച ‘‘സന്നിവത്തോ’’തി പുല്ലിങ്ഗേന വുത്തം. തീണി പരിഹീനാനീതി ഭിക്ഖുനീനം വച്ചകുടിആദീനം പടിക്ഖിത്തത്താ പരിഹീനാനി.

൧൮൯. ന പലുജ്ജതീതി അഞ്ഞേസം അപ്പഗുണത്താ, മമ ച മരണേന ന വിനസ്സതി.

വസ്സൂപനായികഅനുജാനനകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൯൯. ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസനകപുരിസോതി അനഞ്ഞഗതികോതി ദസ്സേതി. ഗന്തബ്ബന്തി സങ്ഘകരണീയേന അപ്പഹിതേപി ഗന്തബ്ബം. ഏത്ഥ ച അനുപാസകേഹിപി സാസനഭാവം ഞാതുകാമേഹി പഹിതേ തേസം പസാദവഡ്ഢിം സമ്പസ്സന്തേഹിപി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം.

രത്തിച്ഛേദവിനിച്ഛയോതി ¶ സത്താഹകരണീയേന ഗന്ത്വാ ബഹിദ്ധാ അരുണുട്ഠാപനസങ്ഖാതസ്സ രത്തിച്ഛേദസ്സ വിനിച്ഛയോ. ഗന്തും വട്ടതീതി അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതേനേവ സത്താഹകരണീയനിമിത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമിനാ നിമിത്തേന ഗന്ത്വാ ‘‘അന്തോസത്താഹേ ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗന്തും വട്ടതി. പുരിമക്ഖണേ ആഭോഗം കത്വാ ഗമനക്ഖണേ വിസ്സരിത്വാ ഗതേപി ദോസോ ¶ നത്ഥി ‘‘സകരണീയോ പക്കമതീ’’തി (മഹാവ. ൨൦൭) വുത്തത്താ. സബ്ബഥാ പന ആഭോഗം അകത്വാ ഗതസ്സ വസ്സച്ഛേദോതി വദന്തി. യോ പന സത്താഹകരണീയനിമിത്താഭാവേപി ‘‘സത്താഹബ്ഭന്തരേ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗന്ത്വാ സത്താഹബ്ഭന്തരേ ആഗച്ഛതി, തസ്സ ആപത്തിയേവ, വസ്സച്ഛേദോ നത്ഥി സത്താഹസ്സ സന്നിവത്തത്താതി വദന്തി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഭണ്ഡകന്തി ചീവരഭണ്ഡം. സമ്പാപുണിതും ന സക്കോതി, വട്ടതീതി തദഹേവ ആഗമനേ സഉസ്സാഹത്താ വസ്സച്ഛേദോ വാ ആപത്തി വാ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ആചരിയന്തി അഗിലാനമ്പി നിസ്സയാചരിയഞ്ച ധമ്മാചരിയഞ്ച, പഗേവ ഉപസമ്പദാചരിയഉപജ്ഝായേസു. വദതി, വട്ടതീതി സത്താഹാതിക്കമേ ആപത്തിഅഭാവം സന്ധായ വുത്തം, വസ്സച്ഛേദോ പന ഹോതി ഏവ.

പഹിതേയേവഅനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അന്തരായേഅനാപത്തിവസ്സച്ഛേദകഥാവണ്ണനാ

൨൦൦. പാളിയം ഗണ്ഹിംസൂതി ഗഹേത്വാ ഖാദിംസു. പരിപാതിംസൂതി പലാപേസും, അനുബന്ധിംസൂതി അത്ഥോ.

൨൦൧. സത്താഹവാരേന അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ ഛദിവസാനി ബഹിദ്ധാ വീതിനാമേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ പുരാരുണാ ഏവ അന്തോഉപചാരസീമായ പവിസിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേത്വാ പുനദിവസേ സത്താഹം അധിട്ഠായ ഗന്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘സത്തമേ ദിവസേ ആഗന്ത്വാ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ ദിവസഭാഗേപി ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ. സത്തമേ ദിവസേ തത്ഥ അരുണുട്ഠാപനമേവ ഹി സന്ധായ പാളിയമ്പി ‘‘സത്താഹം സന്നിവത്തോ കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ഗച്ഛന്തോ അന്തോ അപ്പവിസിത്വാ ബഹിദ്ധാവ സത്താഹം വീതിനാമേന്തേന സമുച്ഛിന്നവസ്സോ ഏവ ഭവിസ്സതി അരുണസ്സ ബഹി ഏവ ഉട്ഠാപിതത്താ. ഇതരഥാ ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വചനം നിരത്ഥകം സിയാ ‘‘സത്താഹവാരേന അന്തോവിഹാരേ പവിസിത്വാ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാപി ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബതോ. അഞ്ഞേസു ച ഠാനേസു അരുണുട്ഠാപനമേവ ¶ വുച്ചതി. വക്ഖതി ഹി ചീവരക്ഖന്ധകേ ‘‘ഏകസ്മിം വിഹാരേ വസന്തോ ഇതരസ്മിം സത്താഹവാരേന അരുണമേവ ഉട്ഠാപേതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൪).

അഥാപി ¶ യം തേ വദേയ്യും ‘‘സത്തമേ ദിവസേ യദാ കദാചി പവിട്ഠേന തംദിവസനിസ്സിതോ അതീതഅരുണോ ഉട്ഠാപിതോ നാമ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ അട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി, തം സദ്ദഗതിയാപി ന സമേതി. ന ഹി ഉട്ഠിതേ അരുണേ പച്ഛാ പവിട്ഠോ തസ്സ പയോജകോ ഉട്ഠാപകോ ഭവിതുമരഹതി. യദി ഭവേയ്യ, വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പനസ്സ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ സത്താഹകരണീയേന പക്കന്തസ്സാപീതി ഏത്ഥ ‘‘അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ’’തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ, തേനപി തംദിവസസന്നിസ്സിതസ്സ അരുണസ്സ ഉട്ഠാപിതത്താ. ആരഞ്ഞകസ്സാപി ഹി ഭിക്ഖുനോ സായന്ഹസമയേ അങ്ഗയുത്തം അരഞ്ഞട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തദാ ഏവ നിവത്തന്തസ്സ അരുണോ ഉട്ഠാപിതോ ധുതങ്ഗഞ്ച വിസോധിതം സിയാ, ന ചേതം യുത്തം അരുണുഗ്ഗമനകാലേ ഏവ അരുണുട്ഠാപനസ്സ വുത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘കാലസ്സേവ പന നിക്ഖമിത്വാ അങ്ഗയുത്തേ ഠാനേ അരുണം ഉട്ഠാപേതബ്ബം. സചേ അരുണുട്ഠാനവേലായം തേസം ആബാധോ വഡ്ഢതി, തേസം ഏവ കിച്ചം കാതബ്ബം, ന ധുതങ്ഗവിസുദ്ധികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧). തഥാ പാരിവാസികാദീനമ്പി അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപന്താനം രത്തിച്ഛേദോ വുത്തോ. ‘‘ഉഗ്ഗതേ അരുണേ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൯൭) ഹി വുത്തം. സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേപി അനുപസമ്പന്നേഹി സഹ നിവുത്ഥഭാവപരിമോചനത്ഥം ‘‘പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസാദീസു ച സബ്ബത്ഥ രത്തിപരിയോസാനേ ആഗാമിഅരുണവസേനേവ അരുണുട്ഠാപനം ദസ്സിതം, ന അതീതാരുണവസേന. തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അരുണുട്ഠാപനം വേദിതബ്ബം അഞ്ഞഥാ വസ്സച്ഛേദത്താ.

യം പന വസ്സം ഉപഗതസ്സ തദഹേവ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ സകരണീയസ്സ പക്കമനവചനം, തം വസ്സം ഉപഗതകാലതോ പട്ഠായ യദാ കദാചി നിമിത്തേ സതി ഗമനസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ യുത്തം, ന പന സത്താഹവാരേന ഗതസ്സ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ ഗമനം ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ഏവ. യഥാ വാ ‘‘സത്താഹം അനാഗതായ പവാരണായ സകരണീയോ പക്കമതി, ആഗച്ഛേയ്യ വാ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തം ആവാസം, ന വാ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൭) പച്ഛിമസത്താഹേ അനാഗമനേ അനുഞ്ഞാതേപി അഞ്ഞസത്താഹേസു ന വട്ടതി. ഏവം പഠമസത്താഹേ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ഗമനേ അനുഞ്ഞാതേപി തതോ പരേസു സത്താഹേസു ആഗതസ്സ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ¶ ഗമനം ന വട്ടതീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. ഇധ ആഹടന്തി വിഹാരതോ ബഹി ആഗതട്ഠാനേ ആനീതം.

അന്തരായേഅനാപത്തിവസ്സച്ഛേദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൦൩. ഉപഗന്തും ൬൮ ന വട്ടതീതി കുടികാദീനം അഭാവേന ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി ഏവം വചീഭേദം കത്വാ ഉപഗന്തും ന വട്ടതി.

൨൦൪. പാളിയം പിസാചില്ലികാതി പിസാചദാരകാ. പവിസനദ്വാരം യോജേത്വാതി സകവാടദ്വാരം കത്വാ. രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാതി സുസിരട്ഠാനസ്സ ഉപരിഭാഗം ഛിന്ദിത്വാ. ഖാണുമത്ഥകേതി സുസിരഖാണുമത്ഥകേ. ടങ്കിതമഞ്ചോ നാമ ദീഘേ മഞ്ചപാദേ വിജ്ഝിത്വാ അടനിയോ പവേസേത്വാ കതോ, സോ ഹേട്ഠുപരിയവസേന പഞ്ഞത്തോപി പുരിമസദിസോവ ഹോതി, തം സുസാനേ, ദേവതാഠാനേ ച ഠപേന്തി. ചതുന്നം പാസാണാനം ഉപരി പാസാണഫലകേ അത്ഥരിത്വാ കതഗേഹമ്പി ‘‘ടങ്കിതമഞ്ചോ’’തി വുച്ചതി.

വജാദീസുവസ്സൂപഗമനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൦൫. മഹാവിഭങ്ഗേതി ചതുത്ഥപാരാജികവണ്ണനായം. പരതോ സേനാസനക്ഖന്ധകേപി അധമ്മികം കതികവത്തം ആവി ഭവിസ്സതി ഏവ.

൨൦൭. യസ്മാ നാനാസീമായം ദ്വീസു ആവാസേസു വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തസ്സ ‘‘ദുതിയേ വസിസ്സാമീ’’തി ഉപചാരതോ നിക്ഖന്തമത്തേ പഠമോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. തസ്മാ പാളിയം ‘‘തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പുരിമികാ ച ന പഞ്ഞായതീ’’തി പഠമം സേനാസനഗ്ഗാഹം സന്ധായ വുത്തം. ദുതിയേ സേനാസനഗ്ഗാഹേ പന പുരിമികാ പഞ്ഞായതേവ, തത്ഥേവ തേമാസം വസന്തോ പുരിമവസ്സംവുത്ഥോ ¶ ഏവ ഹോതി, തതോ വാ പന ദുതിയദിവസാദീസു ‘‘പഠമസേനാസനേ വസിസ്സാമീ’’തി ഉപചാരാതിക്കമേ പുരിമികാപി ന പഞ്ഞായതീതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൦൮. പാളിയം ‘‘സോ സത്താഹം അനാഗതായ പവാരണായ സകരണീയോ പക്കമതീ’’തി വുത്തത്താ പവാരണാദിവസേപി സത്താഹകരണീയം വിനാ ഗന്തും ന വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാതി ¶ പച്ഛിമ-കത്തികപുണ്ണമായ. സാ ഹി തസ്മിം കാലേ കുമുദാനം അത്ഥിതായ കോമുദീ, ചതുന്നം വസ്സികമാസാനം പരിയോസാനത്താ ചാതുമാസിനീതി ച വുച്ചതി.

അധമ്മികകതികാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨൦൯. പവാരണാക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പാളിയം പിണ്ഡായ പടിക്കമേയ്യാതി പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പടിക്കമേയ്യ. അവക്കാരപാതിന്തി അതിരേകപിണ്ഡപാതഠപനകം ഏകം ഭാജനം. അവിസയ്ഹന്തി ഉക്ഖിപിതും അസക്കുണേയ്യം. വിലങ്ഘനം ഉക്ഖിപനം വിലങ്ഘോ, സോ ഏവ വിലങ്ഘകോ, ഹത്ഥേഹി വിലങ്ഘകോ ഹത്ഥവിലങ്ഘകോതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥുക്ഖേപകേനാ’’തി. അഥ വാ വിലങ്ഘകേന ഉക്ഖേപകേന ഹത്ഥേനാതിപി അത്ഥോ, അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസിബ്ബിതഹത്ഥേഹീതി വുത്തം ഹോതി.

൨൧൩. സചേ പന വുഡ്ഢതരോ ഹോതീതി പവാരണാദായകോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോ ഹോതി. ഏവഞ്ഹി തേന തസ്സത്ഥായ പവാരിതം ഹോതീതി ഏത്ഥ ഏവം തേന അപ്പവാരിതോപി തസ്സ സങ്ഘപ്പത്തിമത്തേന സങ്ഘപവാരണാകമ്മം സമഗ്ഗകമ്മമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. തേന ച ഭിക്ഖുനാതി പവാരണാദായകേന ഭിക്ഖുനാ.

൨൩൪. ബഹൂപി സമാനവസ്സാ ഏകതോ പവാരേതും ലഭന്തീതി ഏകസ്മിം സംവച്ഛരേ ലദ്ധൂപസമ്പദതായ സമാനുപസമ്പന്നവസ്സാ സബ്ബേ ഏകതോ പവാരേതും ലഭന്തീതി അത്ഥോ.

൨൩൭. പാളിയം മിച്ഛാദിട്ഠീതി ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദി (ദീ. നി. ൧.൧൭൧; മ. നി. ൧.൪൪൫; ൨.൯൪, ൯൫, ൨൨൫; ൩.൯൧, ൧൧൬, ൧൩൬; സം. നി. ൩.൨൧൦; ധ. സ. ൧൨൨൧) നയപ്പവത്താ. അന്തഗ്ഗാഹികാതി സസ്സതുച്ഛേദസങ്ഖാതസ്സ അന്തസ്സ ഗാഹികാ. യം ഖോ ത്വന്തിആദീസു യം പവാരണം ഠപേസി, തം ദിട്ഠേന ഠപേസീതി തം-സദ്ദം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം.

൨൩൯. വത്ഥും പകാസേന്തോതി പുഗ്ഗലേ പരിസങ്കുപ്പത്തിയാ നിമിത്തഭൂതം വത്ഥുമത്തംയേവ സന്ധായ വുത്തം ¶ . യം പന വത്ഥും സന്ധായ ‘‘പുഗ്ഗലോ പഞ്ഞായതി, ന വത്ഥൂ’’തി ആഹ, ന തം സന്ധായേതം വുത്തം. യദി പന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസനട്ഠാനേ പോക്ഖരണിതോ മച്ഛഗ്ഗഹണാദി ദിസ്സേയ്യ, തദാ ‘‘വത്ഥു ച പുഗ്ഗലോ ച പഞ്ഞായതീ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ. തേനാഹ ‘‘പുരിമനയേനേവ ചോരേഹീ’’തിആദി. ഭിക്ഖുനോ സരീരേ മാലാഗന്ധഞ്ച അരിട്ഠഗന്ധഞ്ച ദിസ്വാ ഏവം ‘‘വത്ഥു ച പുഗ്ഗലോ ച പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

അഫാസുവിഹാരകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൦. ദ്വേ ¶ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തീതി തതിയപക്ഖേ ചാതുദ്ദസിയാ സദ്ധിം ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തി. ‘‘ഭണ്ഡനകാരകാനം തേരസേ വാ ചാതുദ്ദസേ വാ ഇമേ പന്നരസീപവാരണം പവാരേസ്സന്തീ’’തി ഇമിനാ യഥാസകം ഉപോസഥകരണദിവസതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം ചാതുദ്ദസീപന്നരസീവോഹാരോ, ന ചന്ദഗതിസിദ്ധിയാ തിഥിയാ വസേനാതി ദസ്സേതി. കിഞ്ചാപി ഏവം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം അനുവത്തിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൮൬) വചനതോ പനേത്ഥ ലോകിയാനം തിഥിം അനുവത്തന്തേഹിപി അത്തനോ ഉപോസഥക്കമേന ചാതുദ്ദസിം പന്നരസിം വാ, പന്നരസിം ചാതുദ്ദസിം വാ കരോന്തേഹേവ അനുവത്തിതബ്ബം, ന പന സോളസമദിവസം വാ തേരസമദിവസം വാ ഉപോസഥദിവസം കരോന്തേഹി. തേനേവ പാളിയമ്പി ‘‘ദ്വേ തയോ ഉപോസഥേ ചാതുദ്ദസികേ കാതു’’ന്തി വുത്തം. അഞ്ഞഥാ ദ്വാദസിയം, തേരസിയം വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോതി വത്തബ്ബതോ. ‘‘സകിം പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസേ, പന്നരസേ വാ’’തിആദിവചനമ്പി ഉപവുത്ഥക്കമേനേവ വുത്തം, ന തിഥിക്കമേനാതി ഗഹേതബ്ബം.

ഭണ്ഡനകാരകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൧. ‘‘പവാരേത്വാ പന അന്തരാപി ചാരികം പക്കമിതും ലഭന്തീ’’തി ഇമിനാ പവാരണാസങ്ഗഹേ കതേ അന്തരാ പക്കമിതുകാമാ സങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ പവാരേതും ലഭന്തീതി ദസ്സേതി.

പവാരണാസങ്ഗഹകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പവാരണാക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨൪൨. ചമ്മക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ ഉണ്ണപാവാരണന്തി ഉഭതോ ലോമാനി ഉട്ഠാപേത്വാ കതം ഉണ്ണമയം പാവാരണം, ഉഭതോ കപ്പാസപിചും ഉട്ഠാപേത്വാ വീതപാവാരോപി അത്ഥി, തതോ നിവത്തനത്ഥം ‘‘ഉണ്ണപാവാരണ’’ന്തി വുത്തം.

അഡ്ഢചന്ദപാസാണേതി സോപാനമൂലേ ഉപഡ്ഢം അന്തോ പവേസേത്വാ ഠപിതേ അഡ്ഢപാസാണേ. പാളിയം വിഹാരപച്ഛായായന്തി വിഹാരപച്ചന്തേ ഛായായ, വിഹാരസ്സ വഡ്ഢമാനച്ഛായായന്തിപി വദന്തി.

൨൪൩. ഭോഗാതി ഉപയോഗത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. അച്ചായതാതി അതിആയതാ ഖരമുച്ഛനാ. സരവതീതി മധുരസരസംയുത്താ. അതിസിഥിലാ മന്ദമുച്ഛനാ. വീരിയസമഥന്തി വീരിയസമ്പയുത്തസമഥം. തത്ഥ ച നിമിത്തം ഗണ്ഹാഹീതി തസ്മിഞ്ച സമഭാവേ സതി യം ആദാസേ മുഖനിമിത്തം വിയ നിമിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം സമഥനിമിത്തം, വിപസ്സനാനിമിത്തം, മഗ്ഗനിമിത്തം, ഫലനിമിത്തഞ്ച ഗണ്ഹാഹി നിബ്ബത്തേഹീതി, ഏവമസ്സ അരഹത്തപരിയോസാനം കമ്മട്ഠാനം കഥിതം.

൨൪൪. ഛഠാനാനീതി ഛ കാരണാനി. അധിമുത്തോതി പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതോ. നേക്ഖമ്മാധിമുത്തോതിആദി സബ്ബം അരഹത്തവസേന വുത്തം. അരഹത്തഞ്ഹി സബ്ബകിലേസേഹി നിക്ഖന്തത്താ നേക്ഖമ്മം, തേഹേവ ച പവിവിത്തത്താ പവിവേകോ, ബ്യാപജ്ജാഭാവതോ അബ്യാപജ്ജം, ഉപാദാനസ്സ ഖയന്തേ ഉപ്പന്നത്താ ഉപാദാനക്ഖയോ, തണ്ഹക്ഖയന്തേ ഉപ്പന്നത്താ തണ്ഹക്ഖയോ, സമ്മോഹാഭാവതോ അസമ്മോഹോതി ച വുച്ചതി.

കേവലം സദ്ധാമത്തകന്തി കേവലം പടിവേധപഞ്ഞായ അസമ്മിസ്സം സദ്ധാമത്തകം. പടിചയന്തി പുനപ്പുനം ¶ കരണേന വഡ്ഢിം. വീതരാഗത്താതി മഗ്ഗപടിവേധേന രാഗസ്സ വിഗതത്താ ഏവ നേക്ഖമ്മസങ്ഖാതം അരഹത്തം പടിവിജ്ഝിത്വാ സച്ഛികത്വാ ഠിതോ ഹോതി. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. പവിവേകാധിമുത്തോതി ‘‘പവിവേകേ അധിമുത്തോ അഹ’’ന്തി ഏവം അരഹത്തം ബ്യാകരോതീതി അത്ഥോ.

സീലബ്ബതപരാമാസന്തി സീലഞ്ച വതഞ്ച പരാമസിത്വാ ഗഹിതഗ്ഗഹണമത്തം. സാരതോ പച്ചാഗച്ഛന്തോതി സാരഭാവേന ജാനന്തോ. അബ്യാപജ്ജാധിമുത്തോതി അബ്യാപജ്ജം അരഹത്തം ബ്യാകരോതി.

അമിസ്സീകതന്തി ¶ അമിസ്സകതം. കിലേസാ ഹി ആരമ്മണേന സദ്ധിം ചിത്തം മിസ്സം കരോന്തി, തേസം അഭാവാ അമിസ്സീകതം. ഭുസാ വാതവുട്ഠീതി ബലവവാതക്ഖന്ധോ.

ഉപാദാനക്ഖയസ്സ ചാതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം. ദിസ്വാ ആയതനുപ്പാദന്തി ചക്ഖാദിആയതനാനം ഉപ്പാദഞ്ച വയഞ്ച ദിസ്വാ. ചിത്തം വിമുച്ചതീതി ഇമായ വിപസ്സനാപടിപത്തിയാ ഫലസമാപത്തിവസേന ചിത്തം വിമുച്ചതി.

സോണകോളിവിസകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദിഗുണാദിഉപാഹനപടിക്ഖേപകഥാവണ്ണനാ

൨൪൫. സകടവാഹേതി ദ്വീഹി സകടേഹി പരിച്ഛിന്നേ വാഹേ. ‘‘വാഹേ’’തി ബഹുവചനസ്സ ഹിരഞ്ഞവിസേസനത്തേപി സാമഞ്ഞാപേക്ഖായ ‘‘ഹിരഞ്ഞ’’ന്തി ഏകവചനം കതം.

൨൪൬. അദ്ദാരിട്ഠകവണ്ണാതി അല്ലാരിട്ഠഫലവണ്ണാ, തിന്തകാകപക്ഖവണ്ണാതിപി വദന്തി. രജനന്തി ഉപലിത്തം നീലാദിവണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ചോളകേന പുഞ്ഛിത്വാ’’തി. തഞ്ഹി തഥാ പുഞ്ഛിതേ വിഗച്ഛതി. യം പന ചമ്മസ്സ ദുഗ്ഗന്ധാപനയനത്ഥം കാളരത്താദിരജനേഹി രഞ്ജിതത്താ കാളരത്താദിവണ്ണം ഹോതി, തം ചോളാദീഹി അപനേതും ന സക്കാ ചമ്മഗതികമേവ, തസ്മാ തം വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഖല്ലകന്തി സബ്ബപണ്ഹിപിധാനചമ്മം, അപരിഗളനത്ഥം പണ്ഹിഉപരിഭാഗേ അപിധായ ആരോപനബന്ധനമത്തം വട്ടതി. വിചിത്രാതി സണ്ഠാനതോ വിചിത്രപടാ അധിപ്പേതാ, ന വണ്ണതോ സബ്ബസോ അപനേതബ്ബേസു ¶ ഖല്ലകാദീസു പവിട്ഠത്താ. ബിളാലസദിസമുഖത്താ മഹാഉലൂകാ ‘‘പക്ഖിബിളാലാ’’തി വുച്ചതി, തേസം ചമ്മം നാമ പക്ഖലോമമേവ.

ദിഗുണാദിഉപാഹനപടിക്ഖേപകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അജ്ഝാരാമേഉപാഹനപടിക്ഖേപകഥാദിവണ്ണനാ

൨൫൧. ഉണ്ണാഹി ¶ കതപാദുകാതി ഏത്ഥ ഉണ്ണാമയകമ്ബലേഹി കതാ പാദുകാ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

൨൫൩. ഗങ്ഗാമഹകീളികായാതി ഗങ്ഗാമഹേ കീളികായ. തത്ഥ ഹി ഇത്ഥിപുരിസാ യാനേഹി ഉദകകീളം ഗച്ഛന്തി. പീഠകസിവികന്തി ഫലകാദിനാ കതം പീഠകയാനം. പടപോതലികം അന്ദോലികാ. സബ്ബമ്പി യാനം ഉപാഹനേനപി ഗന്തും അസമത്ഥസ്സ ഗിലാനസ്സ അനുഞ്ഞാതം.

൨൫൪. വാളരൂപാനീതി ആഹരിമാനി വാളരൂപാനി. ചതുരങ്ഗുലാധികാനീതി ഉദ്ദലോമീഏകന്തലോമീഹി വിസേസദസ്സനം. ചതുരങ്ഗുലതോ ഹി ഊനാനി കിര ഉദ്ദലോമീആദീസു പവിസന്തി. വാനചിത്രോ ഉണ്ണാമയത്ഥരണോതി നാനാവണ്ണേഹി ഉണ്ണാമയസുത്തേഹി ഭിത്തിച്ഛേദാദിവസേന വായിത്വാ കതചിത്തത്ഥരണോ. ഘനപുപ്ഫകോതി ബഹലരാഗോ. പകതിതൂലികാതി തൂലപുണ്ണാ ഭിസി. വികതികാതി സീഹരൂപാദിവസേന വാനചിത്രാവ ഗയ്ഹതി. ഉദ്ദലോമീതി ‘‘ഉഭതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’’ന്തി ദീഘനികായട്ഠകഥായം വുത്തം. കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയന്തി കോസിയസുത്താനം അന്തരാ സുവണ്ണമയസുത്താനി പവേസേത്വാ വീതം. സുവണ്ണസുത്തം കിര ‘‘കട്ടിസ്സം, കസട’’ന്തി ച വുച്ചതി. തേനേവ ‘‘കോസേയ്യകസടമയ’’ന്തി ആചരിയ-ധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തന്തി വദന്തി. രതനപരിസിബ്ബിതന്തി സുവണ്ണലിത്തം. സുദ്ധകോസേയ്യന്തി രതനപരിസിബ്ബനരഹിതം.

അജിനമിഗചമ്മാനം അതിസുഖുമത്താ ദുപട്ടതിപട്ടാനി കത്വാ സിബ്ബന്തീതി വുത്തം ‘‘അജിനപ്പവേണീ’’തി. രത്തവിതാനേനാതി സബ്ബരത്തേന വിതാനേന. യം പന നാനാവണ്ണം വാനചിത്തം വാ ലേപചിത്തം വാ, തം വട്ടതി. ഉഭതോലോഹിതകൂപധാനേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘ചിത്രം വാ’’തി ഇദം പന സബ്ബഥാ കപ്പിയത്താ വുത്തം, ന പന ഉഭതോഉപധാനേസു അകപ്പിയത്താ. ന ഹി ലോഹിതക-സദ്ദോ ചിത്തേ വത്തതി, പടലിഗ്ഗഹണേനേവ ചിത്തകസ്സപി അത്ഥരണസ്സ സങ്ഗഹേതബ്ബപ്പസങ്ഗതോ, കാസാവം പന ലോഹിതകവോഹാരം ന ഗച്ഛതി. തസ്മാ വിതാനേപി ഉഭതോഉപധാനേപി വട്ടതി. സചേ പമാണയുത്തന്തിആദി അഞ്ഞപ്പമാണാതിക്കന്തസ്സ ബിബ്ബോഹനസ്സ പടിക്ഖിത്തഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന ¶ ഉച്ചാസയനമഹാസയനഭാവദസ്സനത്ഥം തഥാ അവുത്തത്താ. തം പന ഉപധാനം ഉപോസഥികാനം ¶ ഗഹട്ഠാനം വട്ടതി. ഉച്ചാസയനമഹാസയനമേവ ഹി തദാ തേസം ന വട്ടതി. ദീഘനികായട്ഠകഥാദീസു കിഞ്ചാപി ‘‘ഠപേത്വാ തൂലികം സബ്ബാനേവ ഗോനകാദീനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി വട്ടന്തീ’’തിആദി വുത്തം, വിനയട്ഠകഥായേവ കപ്പിയാകപ്പിയഭാവേ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം.

അജ്ഝാരാമേഉപാഹനപടിക്ഖേപകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗിഹിവികതാനുഞ്ഞാതാദികഥാവണ്ണനാ

൨൫൬. അഭിനിസ്സായാതി അപസ്സായ. വിസുകായികവിപ്ഫന്ദിതാനന്തി പടിപക്ഖഭൂതാനം ദിട്ഠിചിത്തവിപ്ഫന്ദിതാനന്തി അത്ഥോ.

൨൫൭. യതിന്ദ്രിയന്തി മനിന്ദ്രിയവസേന സഞ്ഞതിന്ദ്രിയം.

൨൫൮. പാളിയം അട്ഠകവഗ്ഗികാനീതി സുത്തനിപാതേ (സു. നി. ൭൭൨ ആദയോ) അട്ഠകവഗ്ഗഭൂതാനി സോളസ സുത്താനി. ഏവം ചിരം അകാസീതി ഏവം ചിരകാലം പബ്ബജ്ജം അനുപഗന്ത്വാ അഗാരമജ്ഝേ കേന കാരണേന വാസമകാസീതി അത്ഥോ. സോ കിര മജ്ഝിമവയേ പബ്ബജിതോ, തേന ഭഗവാ ഏവമാഹ. ഏതമത്ഥം വിദിത്വാതി കാമേസു ദിട്ഠാദീനവാ ചിരായിത്വാപി ഘരാവാസേന പക്ഖന്ദന്തീതി ഏതമത്ഥം സബ്ബാകാരതോ വിദിത്വാ.

ആദീനവം ലോകേതി സങ്ഖാരലോകേ അനിച്ചതാദിആദീനവം. നിരുപധിന്തി നിബ്ബാനം. ‘‘അരിയോ ന രമതീ പാപേ’’തി ഇമസ്സ ഹേതുമാഹ ‘‘പാപേ ന രമതീ സുചീ’’തി. തത്ഥ സുചീതി വിസുദ്ധപുഗ്ഗലോ.

൨൫൯. കാളസീഹോതി കാളമുഖവാനരജാതി. ചമ്മം ന വട്ടതീതി നിസീദനത്ഥരണം കാതും ന വട്ടതി, ഭൂമത്ഥരണാദിവസേന സേനാസനപരിഭോഗോ വട്ടതേവ.

ഗിഹിവികതാനുഞ്ഞാതാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചമ്മക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨൬൦. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പിത്തം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതം ഹോതീതി ബഹിസരീരേ ബ്യാപേത്വാ ഠിതം അബദ്ധപിത്തം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതം ഹോതി, തേന പിത്തം കുപിതം ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൨൬൧-൨. പാളിയം നച്ഛാദേന്തീതി രുചിം ന ഉപ്പാദേന്തി. സുസുകാതി സമുദ്ദേ ഏകാ മച്ഛജാതി, കുമ്ഭിലാതിപി വദന്തി. സംസട്ഠന്തി പരിസ്സാവിതം.

൨൬൩. പിട്ഠേഹീതി പിസിതേഹി. കസാവേഹീതി തചാദീനി ഉദകേ താപേത്വാ ഗഹിതഊസരേഹി. ഉബ്ഭിദന്തി ഊസരപംസുമയം. ലോണബിലന്തി ലോണവിസേസോ.

൨൬൪-൫. ഛകണന്തി ഗോമയം. പാകതികചുണ്ണന്തി അപക്കകസാവചുണ്ണം, ഗന്ധചുണ്ണം പന ന വട്ടതി. പാളിയം ചുണ്ണചാലിനിന്തി ഉദുക്ഖലേ കോട്ടിതചുണ്ണപരിസ്സാവനിം. സുവണ്ണഗേരുകോതി സുവണ്ണതുത്ഥാദി. പാളിയം അഞ്ജനൂപപിസനന്തി അഞ്ജനേ ഉപനേതും പിസിതബ്ബഭേസജ്ജം.

൨൬൭-൯. കബളികാതി ഉപനാഹഭേസജ്ജം. ഘരദിന്നകാബാധോ നാമ ഘരണിയാ ദിന്നവസീകരണഭേസജ്ജസമുട്ഠിതആബാധോ. തായ ഛാരികായ പഗ്ഘരിതം ഖാരോദകന്തി പരിസ്സാവനേ തച്ഛാരികം പക്ഖിപിത്വാ ഉദകേ അഭിസിഞ്ചിതേ തതോ ഛാരികതോ ഹേട്ഠാ പഗ്ഘരിതം ഖാരോദകം. പാളിയം അകടയൂസേനാതി അനഭിസങ്ഖതേന മുഗ്ഗയൂസേന. കടാകടേനാതി മുഗ്ഗേ പചിത്വാ അചാലേത്വാ പരിസ്സാവിതേന മുഗ്ഗയൂസേനാതി വദന്തി.

പഞ്ചഭേസജ്ജാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൭൨-൪. ഗുളകരണന്തി ¶ ¶ ഉച്ഛുസാലം. അവിസ്സത്ഥാതി സാസങ്കാ.

൨൭൬. അപ്പമത്തകേപി വാരേന്തീതി അപ്പമത്തകേ ദിന്നേ ദായകാനം പീളാതി പടിക്ഖിപന്തി. പടിസങ്ഖാപീതി ഏത്തകേനപി യാപേതും സക്കാ, ‘‘അവസേസം അഞ്ഞേസം ഹോതൂ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാപി പടിക്ഖിപന്തി.

൨൭൯. വത്ഥിപീളനന്തി യഥാ വത്ഥിഗതതേലാദി അന്തോസരീരേ ആരോഹന്തി, ഏവം ഹത്ഥേന വത്ഥിമദ്ദനം. സമ്ബാധേ സത്ഥകമ്മവത്ഥികമ്മാനമേവ പടിക്ഖിത്തത്താ ദഹനകമ്മം വട്ടതി ഏവ.

ഗുളാദിഅനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൨-൩. പാളിയം ദസസ്സ ഠാനാനീതി അസ്സ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ദസ ഠാനാനി കാരണാനി ധമ്മേനാതി അത്ഥോ. അനുപ്പവേച്ഛതീതി ദേതി. വാതഞ്ച ബ്യപനേതീതി സമ്ബന്ധോ, വാതഞ്ച അനുലോമേതീതി അത്ഥോ. സഗ്ഗാ തേ ആരദ്ധാതി തയാ ദേവലോകാ ആരാധിതാ.

യാഗുമധുഗോളകാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൬. പാടലിഗാമേ നഗരം മാപേന്തീതി പാടലിഗാമസ്സ സമീപേ തസ്സേവ ഗാമഖേത്തഭൂതേ മഹന്തേ അരഞ്ഞപ്പദേസേ പാടലിപുത്തം നാമ നഗരം മാപേന്തി. യാവതാ അരിയം ആയതനന്തി യത്തകം അരിയമനുസ്സാനം ഓസരണട്ഠാനം. യാവതാ വണിപ്പഥോതി യത്തകം വാണിജാനം ഭണ്ഡവിക്കീണനട്ഠാനം, വസനട്ഠാനം വാ, ഇദം തേസം സബ്ബേസം അഗ്ഗനഗരം ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. പുടഭേദനന്തി സകടാദീഹി നാനാദേസതോ ആഹടാനം ഭണ്ഡപുടാനം വിക്കീണനത്ഥായ മോചനട്ഠാനം. സരന്തി തളാകാദീസുപി വത്തതി ¶ , തന്നിവത്തനത്ഥം ¶ ‘‘സരന്തി ഇധ നദീ അധിപ്പേതാ’’തി വുത്തം സരതി സന്ദതീതി കത്വാ. വിനാ ഏവ കുല്ലേന തിണ്ണാതി ഇദം അപ്പമത്തകഉദകമ്പി അഫുസിത്വാ വിനാ കുല്ലേന പാരപ്പത്താ.

പാടലിഗാമവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൭. പാളിയം സന്ധാവിതന്തി ഭവതോ ഭവം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണവസേന സന്ധാവനം കതം. സംസരിതന്തി തസ്സേവ വേവചനം. മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ചാതി മയാ ച തുമ്ഹേഹി ച, സാമിവസേനേവ വാ മമ ച തുമ്ഹാകഞ്ച സന്ധാവനം അഹോസീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സംസരിതന്തി സംസരി. ഭവതണ്ഹാ ഏവ ഭവതോ ഭവം നേതീതി ഭവനേത്തീതി വുത്താ.

൨൮൯. ‘‘നീലാ ഹോന്തീ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിവരിതും ‘‘നീലവണ്ണാ’’തിആദി വുത്തം. നീലവണ്ണാതി നീലവിലേപനാ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പടിവട്ടേസീതി പഹരി. അമ്ബകായാതി അമ്ബായ. ഉപചാരവചനഞ്ഹേതം, മാതുഗാമേനാതി അത്ഥോ. ഉപസംഹരഥാതി ഉപനേഥ, ‘‘ഈദിസാ താവതിംസാ’’തി പരികപ്പേഥാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ഭിക്ഖൂനം സംവേഗജനനത്ഥം വുത്തം, ന നിമിത്തഗ്ഗാഹത്ഥം. ലിച്ഛവിരാജാനോ ഹി സബ്ബേ ന ചിരസ്സേവ അജാതസത്തുനാ വിനാസം പാപുണിസ്സന്തി.

കോടിഗാമേസച്ചകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സീഹസേനാപതിവത്ഥുആദികഥാവണ്ണനാ

൨൯൦. സന്ധാഗാരേതി രാജകിച്ചസ്സ സന്ധാരണത്ഥായ നിച്ഛിദ്ദം കത്വാ വിചാരണത്ഥായ കതമഹാസഭായ. ഗമികാഭിസങ്ഖാരോതി ഗമനേ വായാമോ. ധമ്മസ്സ ച അനുധമ്മന്തി തുമ്ഹേഹി വുത്തസ്സ കാരണസ്സ അനുകാരണം, തുമ്ഹേഹി വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ അനുരൂപമേവാതി അധിപ്പായോ. സഹധമ്മികോ വാദാനുവാദോതി പരേഹി വുത്തകാരണേന സകാരണോ ഹുത്വാ തുമ്ഹാകം വാദോ വാ ¶ ഇതോ പരം തസ്സ അനുവാദോ വാ. കോചി അപ്പമത്തകോപി ഗാരയ്ഹം ഠാനം ന ആഗച്ഛതീതി കിം തവ വാദേ ഗാരയ്ഹകാരണം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി.

൨൯൩. അനുവിച്ചകാരന്തി അനുവിദിതാകാരം. രതനത്തയസ്സ സരണഗമനാദികിരിയം കരോതി. സഹസാ ¶ കത്വാ മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ അഹോസീതി അത്ഥോ. പടാകം പരിഹരേയ്യുന്തി ധജപടാകം ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഈദിസോ അമ്ഹാകം സരണം ഗതോ സാവകോ ജാതോ’’തി നഗരേ ഘോസേന്താ ആഹിണ്ഡന്തി.

൨൯൪. നിമിത്തകമ്മസ്സാതി മംസഖാദനനിമിത്തേന ഉപ്പന്നപാണാതിപാതകമ്മസ്സ.

സീഹസേനാപതിവത്ഥുആദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൫. അനുപ്പഗേ ഏവാതി പാതോവ. ഓരവസദ്ദന്തി മഹാസദ്ദം. തം പന അവത്വാപീതി പി-സദ്ദേന തഥാവചനമ്പി അനുജാനാതി. അട്ഠകഥാസൂതി അന്ധകട്ഠകഥാവിരഹിതാസു സേസട്ഠകഥാസു. സാധാരണലക്ഖണന്തി അന്ധകട്ഠകഥായ സഹ സബ്ബട്ഠകഥാനം സമാനം.

ചയന്തി അധിട്ഠാനഉച്ചവത്ഥും. യതോ പട്ഠായാതി യതോ ഇട്ഠകാദിതോ പട്ഠായ, യം ആദിം കത്വാ ഭിത്തിം ഉട്ഠാപേതുകാമാതി അത്ഥോ. ‘‘ഥമ്ഭാ പന ഉപരി ഉഗ്ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ വട്ടന്തീ’’തി ഏതേന ഇട്ഠകപാസാണാ ഹേട്ഠാ പതിട്ഠാപിതാപി യദി ചയതോ, ഭൂമിതോ വാ ഏകങ്ഗുലമത്തമ്പി ഉഗ്ഗതാ തിട്ഠന്തി, വട്ടന്തീതി സിദ്ധം ഹോതി.

ആരാമോതി ഉപചാരസീമാപരിച്ഛിന്നോ സകലോ വിഹാരോ. സേനാസനാനീതി വിഹാരസ്സ അന്തോ തിണകുടിആദികാനി സങ്ഘസ്സ നിവാസഗേഹാനി. വിഹാരഗോനിസാദികാ നാമാതി സേനാസനഗോനിസാദികാ. സേനാസനാനി ഹി സയം പരിക്ഖിത്താനിപി ആരാമപരിക്ഖേപാഭാവേന ‘‘ഗോനിസാദികാനീ’’തി വുത്താനി. ‘‘ഉപഡ്ഢപരിക്ഖിത്തോപീ’’തി ഇമിനാ തതോ ഊനപരിക്ഖിത്തോ യേഭുയ്യേന അപരിക്ഖിത്തോ നാമ, തസ്മാ അപരിക്ഖിത്തസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ഉപഡ്ഢാദിപരിക്ഖിത്തേ. കപ്പിയകുടിം ലദ്ധും വട്ടതീതി ഗോനിസാദിയാ ¶ അഭാവേന സേസകപ്പിയകുടീസു തീസു യാ കാചി കപ്പിയകുടി കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

തേസം ഗേഹാനീതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വാസത്ഥായ കതമ്പി യാവ ന ദേന്തി, താവ തേസം സന്തകംയേവ ഭവിസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരം ഠപേത്വാതി ഉപസമ്പന്നാനം വാസത്ഥായ കതഗേഹം ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. ഗേഹന്തി നിവാസഗേഹം, തദഞ്ഞം പന ഉപോസഥാഗാരാദി സബ്ബം അനിവാസഗേഹം ചതുകപ്പിയഭൂമിവിമുത്താ പഞ്ചമീ കപ്പിയഭൂമി. സങ്ഘസന്തകേപി ഹി ഏതാദിസേ ഗേഹേ സുട്ഠു പരിക്ഖിത്താരാമത്തേപി ¶ അബ്ഭോകാസേ വിയ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ നത്ഥി. യേന കേനചി ഛന്നേ, പരിച്ഛന്നേ ച സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിവാസഗേഹേ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ, ന അഞ്ഞത്ഥ. തേനാഹ ‘‘യം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘സങ്ഘികം വാ പുഗ്ഗലികം വാ’’തി ഇദം കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുനീനം സാമഞ്ഞതോ വുത്തം, ഭിക്ഖൂനം പന സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖുനീനം, താസം സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ഗിഹിസന്തകട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി വേദിതബ്ബം.

മുഖസന്നിധീതി അന്തോസന്നിഹിതദോസോ ഹി മുഖപ്പവേസനനിമിത്തം ആപത്തിം കരോതി, നാഞ്ഞഥാ. തസ്മാ ‘‘മുഖസന്നിധീ’’തി വുത്തോ.

തത്ഥ തത്ഥ ഖണ്ഡാ ഹോന്തീതി ഉപഡ്ഢതോ അധികം ഖണ്ഡാ ഹോന്തി. സബ്ബസ്മിം ഛദനേ വിനട്ഠേതി തിണപണ്ണാദിവസ്സപരിത്തായകേ ഛദനേ വിനട്ഠേ. ഗോപാനസീനം പന ഉപരി വല്ലീഹി ബദ്ധദണ്ഡേസു ഠിതേസുപി ജഹിതവത്ഥുകാ ഹോന്തി ഏവ. പക്ഖപാസകമണ്ഡലന്തി ഏകസ്മിം പസ്സേ തിണ്ണം ഗോപാനസീനം ഉപരി ഠിതതിണപണ്ണാദിച്ഛദനം വുച്ചതി.

അനുപസമ്പന്നസ്സ ദാതബ്ബോ അസ്സാതിആദിനാ അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥമ്പി അനുപസമ്പന്നസ്സ ദിന്നേ കപ്പിയം ഹോതി, സാപേക്ഖദാനഞ്ചേത്ഥ വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹണം വിയ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൨൯൯. പാളിയം കന്താരേ സമ്ഭാവേസീതി അപ്പഭക്ഖകന്താരേ സമ്പാപുണി.

കപ്പിയഭൂമിഅനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൦. ജടിലോതി ¶ ആഹരിമജടാധരോ താപസവേസധാരകോ യഞ്ഞയുത്തോ ലോകപൂജിതോ ബ്രാഹ്മണോ. പവത്താരോ പാവചനവസേന വത്താരോ. യേസം സന്തകമിദം, യേഹി വാ ഇദം ഗീതന്തി അത്ഥോ. ഗീതം പവുത്തം സമിഹിതന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ പരിയായവചനം വുത്തന്തി അത്ഥോ. തദനുഗായന്തീതി തം തേഹി പുബ്ബേ ഗീതം അനുഗായന്തി. ഏവം സേസേസു ച.

യാവകാലികപക്കാനന്തി പക്കേ സന്ധായ വുത്തം, ആമാനി പന അനുപസമ്പന്നേഹി സീതുദകേ മദ്ദിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ദിന്നപാനം പച്ഛാഭത്തമ്പി കപ്പതി ഏവ. അയഞ്ച അത്ഥോ മഹാഅട്ഠകഥായം സരൂപതോ ¶ അവുത്തോതി ആഹ ‘‘കുരുന്ദിയം പനാ’’തിആദി. ‘‘ഉച്ഛുരസോ നികസടോ’’തി ഇദം പാതബ്ബസാമഞ്ഞേന യാമകാലികകഥായം വുത്തം, തം പന സത്താഹകാലികമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഇമേ ചത്താരോ രസാതി ഫലപത്തപുപ്ഫഉച്ഛുരസാ ചത്താരോ.

പാളിയം അഗ്ഗിഹുത്തമുഖാതി അഗ്ഗിജുഹനപുബ്ബകാ. ഛന്ദസോതി വേദസ്സ. സാവിത്തീ മുഖം പഠമം സജ്ഝായിതബ്ബാതി അത്ഥോ. തപതന്തി വിജോതന്താനം.

കേണിയജടിലവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൧. ബഹുകതോ ബുദ്ധേ വാതി ബുദ്ധേ കതബഹുമാനോതി അത്ഥോ. സോ ഖോ അഹം, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഞാതീനം ദണ്ഡഭയതജ്ജിതോ അഹോസിന്തി സേസോ. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘ഏവാഹ’’ന്തി പുന അഹം-ഗഹണം യുജ്ജതി. വിവരീതി ‘‘വിവരതൂ’’തി ചിന്താമത്തേന വിവരി, ന ഉട്ഠായ ഹത്ഥേന.

൩൦൩. അഞ്ഞതരോതി സുഭദ്ദോ വുഡ്ഢപബ്ബജിതോ. ദ്വേ ദാരകാതി സാമണേരഭൂമിയം ഠിതാ ദ്വേ പുത്താ. നാളിയാവാപകേനാതി നാളിയാ ചേവ ഥവികായ ച. സംഹരഥ ഇമേഹി ഭാജനേഹി തണ്ഡുലാദീനി സങ്കഡ്ഢഥാതി അത്ഥോ. ഭുസാഗാരേതി പലാലമയേ അഗാരേ, പലാലപുഞ്ജം അബ്ഭന്തരതോ പലാലം സങ്കഡ്ഢിത്വാ അഗാരം കതം ഹോതി, തത്ഥാതി അത്ഥോ.

രോജമല്ലാദിവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൫. പരിമദ്ദന്താതി ¶ ഉപപരിക്ഖന്താ. ദ്വേ പടാ ദേസനാമേനേവ വുത്താതി തേസം സരൂപദസ്സനപദമേതം. നാഞ്ഞനിവത്തനപദം പത്തുണ്ണപടസ്സാപി ദേസനാമേന വുത്തത്താ.

തുമ്ബാതി ഭാജനാനി. ഫലതുമ്ബോ നാമ ലാബുആദി. ഉദകതുമ്ബോ ഉദകഘടോ. കിലഞ്ജച്ഛത്തന്തി വേളുവിലീവേഹി വായിത്വാ കതഛത്തം. സമ്ഭിന്നരസന്തി മിസ്സീഭൂതരസം.

ചതുമഹാപദേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩൦൬. കഥിനക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ സീസവസേനാതി പധാനവസേന. കഥിനന്തി പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ ഥിരന്തി അത്ഥോ. സോ നേസം ഭവിസ്സതീതി യുജ്ജതീതി ‘‘സോ തുമ്ഹാക’’ന്തി അവത്വാ ‘‘നേസ’’ന്തി വചനം യുജ്ജതി. യേ അത്ഥതകഥിനാതി ന കേവലം തുമ്ഹാകമേവ, യേ അഞ്ഞേപി അത്ഥതകഥിനാ, തേസം ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വോതി തദാ സമ്മുഖീഭൂതേഹി സദ്ധിം അസമ്മുഖീഭൂതേ ച അനാഗതേ ച ഭിക്ഖൂ സബ്ബേ ഏകതോ സമ്പിണ്ഡേത്വാ വുത്തം, തുമ്ഹാകന്തി അത്ഥോ. സോ നേസന്തി ഏത്ഥ സോ തേസന്തി യോജേതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമാനി പഞ്ച കപ്പിസ്സന്തീ’’തി. മതകചീവരന്തി മതസ്സ ചീവരം. ‘‘വുത്ഥവസ്സവസേനാ’’തി ഇദം പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനമ്പി സാധാരണന്തി ആഹ ‘‘പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പഠമപവാരണായ പവാരിതാ ലഭന്തീ’’തി. ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തീതി പച്ഛിമികായ വുത്ഥവസ്സേപി സന്ധായ വുത്തം.

ഖലിമക്ഖിതസാടകോതി അഹതവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘അകാതും ന ലബ്ഭതീ’’തി ഇമിനാ അനാദരിയേ സതി ദുക്കടന്തി ദീപേതി.

‘‘അപലോകേത്വാ’’തി ഇദം അഞ്ഞേസം വസ്സംവുത്ഥഭിക്ഖൂനം അദത്വാ ദാതുകാമേഹി കത്തബ്ബവിധിദസ്സനം. യദി ഏവം കമ്മവാചായ ഏവ ദാനം അവുത്തന്തി ആഹ ‘‘കമ്മവാചാ പനാ’’തിആദി. കഥിനചീവരം വിയ കമ്മവാചായ ദാതും ന വട്ടതീതി അപലോകേത്വാവ ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

൩൦൮. മഹാഭൂമികന്തി മഹാവിസയം, ചതുവീസതിആകാരവന്തതായ മഹാവിത്ഥാരികന്തി വുത്തം ഹോതി. പഞ്ചകന്തി പഞ്ചഖണ്ഡം. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. പഠമചിമിലികാതി കഥിനവത്ഥതോ അഞ്ഞാ ¶ അത്തനോ പകതിചിമിലികാ. കുച്ഛിചിമിലികം കത്വാ സിബ്ബിതമത്തേനാതി ഥിരജിണ്ണാനം ചിമിലികാനം ഏകതോ കത്വാ സിബ്ബനസ്സേതം അധിവചനന്തി വദന്തി. മഹാപച്ചരിയം, കുരുന്ദിയഞ്ച വുത്തവചനന്തി ദസ്സനം, ബ്യഞ്ജനതോ ഏവ ഭേദോ, ന അത്ഥതോതി ദസ്സനത്ഥം കതന്തിപി വദന്തി. പിട്ഠിഅനുവാതാരോപനമത്തേനാതി ദീഘതോ അനുവാതസ്സ ആരോപനമത്തേന. കുച്ഛിഅനുവാതാരോപനമത്തേനാതി പുഥുലതോ അനുവാതസ്സ ആരോപനമത്തേന. രത്തിനിസ്സഗ്ഗിയേനാതി രത്തിഅതിക്കന്തേന.

൩൦൯. ഹതവത്ഥകസാടകേനാതി ¶ അതിജിണ്ണസാടകോ. ന ഹി തേനാതിആദീസു തേന പരിവാരാഗതപാഠേന ഇധ ആനേത്വാ അവുച്ചമാനേന കഥിനത്ഥാരകസ്സ ജാനിതബ്ബേസു ന കിഞ്ചി പരിഹായതി, തസ്സ സബ്ബസ്സ ഇധേവ വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ.

൩൧൦. മാതാ വിയാതി മാതികാ, ഇവത്ഥേ ക-പച്ചയോ ദട്ഠബ്ബോ. തേന സിദ്ധമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘മാതികാതി മാതരോ’’തിആദി. അസ്സാതി ഏതിസ്സാ മാതികായ. പക്കമനന്തികോ കഥിനുബ്ഭാരോ ഏവ ഹി സയം അത്തനോ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏവമഭേദൂപചാരേന ‘‘മാതികാ’’തി വുത്തോ ഉബ്ഭാരസ്സേവ പക്കമനന്തേ സമുപ്പത്തിതോ, തബ്ബിനിമുത്തായ ച മാതികായ അഭാവാ, തപ്പകാസികാപി ചേത്ഥ പാളി ‘‘മാതികാ’’തി വത്തും യുജ്ജതി. സാപി ഹി പക്കമനന്തികുബ്ഭാരപ്പകാസനേന ‘‘പക്കമനന്തികാ’’തി വുത്താ. ഏസേവ നയോ സേസുബ്ഭാരേസുപി. പക്കമനന്തി ചേത്ഥ ഉപചാരസീമാതിക്കമനം ദട്ഠബ്ബം.

കഥിനാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൧൧. ‘‘ന പുന ആഗമിസ്സ’’ന്തി ഇദം ആവാസപലിബോധുപച്ഛേദകാരണദസ്സനം. പഞ്ചസു ഹി ചീവരമാസേസു യദാ കദാചി ന പച്ചേസ്സന്തി ചിത്തേന ഉപചാരസീമാതിക്കമേന ആവാസപലിബോധോ ഛിജ്ജതി. പച്ചേസ്സന്തി ബഹിഉപചാരഗതസ്സ പന യത്ഥ കത്ഥചി ന പച്ചേസ്സന്തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേ ഛിജ്ജതി. പഠമം ചീവരപലിബോധോ ഛിജ്ജതീതി ന പച്ചേസ്സന്തി പക്കമനതോ പുരേതരമേവ ചീവരസ്സ നിട്ഠിതത്താ വുത്തം. ‘‘കതചീവരമാദായാ’’തി ഹി വുത്തം. അത്ഥതകഥിനസ്സ ഹി ഭിക്ഖുനോ യാവ ‘‘സങ്ഘതോ വാ ദായകകുലാദിതോ വാ ചീവരം ലഭിസ്സാമീ’’തി ചീവരാസാ വാ ലദ്ധവത്ഥാനം സഹായസമ്പദാദിയോഗം ലഭിത്വാ സങ്ഘാടിആദിഭാവേന ‘‘ഛിന്ദിത്വാ കരിസ്സാമീ’’തി കരണിച്ഛാ വാ പവത്തതി, താവ ചീവരപലിബോധോ അനുപച്ഛിന്നോ ഏവ. യദാ പന യഥാപത്ഥിതട്ഠാനതോ ചീവരാദീനം സബ്ബഥാ ¶ അലാഭേന വാ ചീവരാസാ ചേവ ലദ്ധാനം കത്വാ നിട്ഠാനേന വാ നട്ഠവിനട്ഠാദിഭാവേന വാ ചീവരേ നിരപേക്ഖതായ വാ കരണിച്ഛാ ച വിഗച്ഛതി, തദാ ചീവരപലിബോധോ ഉപച്ഛിന്നോ ഹോതി.

സോ ¶ ച ഇധ ‘‘കതചീവരം ആദായാ’’തി വചനേന പകാസിതോ. ഏവം ഉപരി സബ്ബത്ഥ പാളിവചനക്കമം നിസ്സായ നേസം പഠമം, പച്ഛാ ച ഉപച്ഛിജ്ജനം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. സബ്ബഥാപി ച ഇമേസം ഉഭിന്നം പലിബോധാനം ഉപച്ഛേദേനേവ കഥിനുബ്ഭാരോ, ന ഏകസ്സ. തേസഞ്ച പുബ്ബാപരിയേന, ഏകക്ഖണേ ച ഉപച്ഛിജ്ജനം ദസ്സേതും ഇമാ അട്ഠ മാതികാ ഠപിതാതി വേദിതബ്ബാ. അന്തോസീമായന്തി ചീവരനിട്ഠാനക്ഖണേയേവ ഛിന്നത്താ വുത്തം. നേവിമം ചീവരം കാരേസ്സന്തി ചീവരേ അപേക്ഖായ വിഗതത്താ കരണപലിബോധസ്സാപി ഉപച്ഛിന്നതം ദസ്സേതി. യോ പന അപ്പിച്ഛതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ സബ്ബഥാ ചീവരം ന സമ്പടിച്ഛതി, തസ്സ ബഹിസീമാഗതസ്സ സബ്ബഥാപി ചീവരപലിബോധാഭാവേന ന പച്ചേസ്സന്തി സന്നിട്ഠാനമത്തേന സന്നിട്ഠാനന്തികോ കഥിനുബ്ഭാരോ വേദിതബ്ബോ. സോ പനാതി പലിബോധുപച്ഛേദോ. അയം പനാതി ആസാവച്ഛേദകോ കഥിനുബ്ഭാരോ വിസും വിത്ഥാരേത്വാ വുത്തോ, ഇധ ന വുത്തോതി സമ്ബന്ധോ.

അനാസായ ലഭതീതി ‘‘യസ്മിം കുലേ ചീവരം ലഭിസ്സാമാ’’തി ആസാ അനുപ്പന്നപുബ്ബാ, തത്ഥ ചീവരാസായ അനുപ്പന്നട്ഠാനേ യത്ഥ കത്ഥചി ലഭതീതി അത്ഥോ. ആസായ ന ലഭതീതി ആസീസിതട്ഠാനേ ന ലഭതീതി അത്ഥോ. ഇധ ന വുത്തോതി ഇധ സവനന്തികാനന്തരേ ന വുത്തോ. തത്ഥാതി തസ്മിം സീമാതിക്കന്തികേ. സീമാതിക്കന്തികോ നാമ ചീവരമാസാനം പരിയന്തദിവസസങ്ഖാതായ സീമായ അതിക്കമനതോ സഞ്ജാതോ. കേചി ‘‘ബഹിസീമായ കാലാതിക്കമോ സീമാതിക്കമോ’’തി മഞ്ഞന്തി, തേസം അന്തോഉപചാരേ ചീവരകാലാതിക്കമേപി കഥിനുബ്ഭാരോ അസമ്മതോ നാമ സിയാതി ന ചേതം യുത്തം. തസ്മാ യത്ഥ കത്ഥചി കാലാതിക്കമോ സീമാതിക്കമോതി വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച പാളിയം ‘‘കതചീവരോ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം, അകതചീവരസ്സപി കാലാതിക്കമേന സീമാതിക്കന്തികോ ഹോതി, ദ്വേ ച പലിബോധാ ഏകതോ ഛിജ്ജന്തി. ഏവം അഞ്ഞത്ഥാപി യഥാസമ്ഭവം തംതം വിസേസനാഭാവേപി കഥിനുബ്ഭാരതാ, പലിബോധുപച്ഛേദപ്പകാരോ ച വേദിതബ്ബോ. ‘‘സഹുബ്ഭാരേ ദ്വേപി പലിബോധാ അപുബ്ബം അചരിമം ഛിജ്ജന്തീ’’തി ഇദം അകതചീവരസ്സ പച്ചേസ്സന്തി അധിട്ഠാനസമ്ഭവപക്ഖം സന്ധായ വുത്തം, തേസു അഞ്ഞതരാഭാവേപി സഹുബ്ഭാരോവ ഹോതി.

൩൧൨-൩൨൫. സമാദായവാരോ ആദായവാരസദിസോവ. ഉപസഗ്ഗമേവേത്ഥ വിസേസോ. തേനാഹ ‘‘പുന സമാദായവാരേപി…പേ… തേയേവ ദസ്സിതാ’’തി ¶ . വിപ്പകതചീവരേ പക്കമനന്തികസ്സ അഭാവതോ ‘‘യഥാസമ്ഭവ’’ന്തി വുത്തം. തേനേവ വിപ്പകതചീവരവാരേ ഛളേവ ഉബ്ഭാരാ വുത്താ, ചീവരേ ഹത്ഥഗതേ ¶ ച ആസാവച്ഛേദികസ്സ അസമ്ഭവാ, സോ ഏതേസു വാരേസു യത്ഥ കത്ഥചി ന വുത്തോ, വിസുഞ്ഞേവ വുത്തോ. വിപ്പകതവാരേ ചേത്ഥ ആദായവാരസമാദായവാരവസേന ദ്വേ ഛക്കവാരാ വുത്താ.

തതോ പരം നിട്ഠാനസന്നിട്ഠാനനാസനന്തികാനം വസേന തീണി തികാനി ദസ്സിതാനി. തത്ഥ തതിയത്തികേ അനധിട്ഠിതേനാതി ‘‘പച്ചേസ്സം, ന പച്ചേസ്സ’’ന്തി ഏവം അനധിട്ഠിതേന, ന ഏവം മനസികത്വാതി അത്ഥോ. തതിയത്തികതോ പന പരം ഏകം ഛക്കം ദസ്സിതം. ഏവം തീണി തികാനി, ഏകം ഛക്കഞ്ചാതി പഠമം പന്നരസകം വുത്തം, ഇമിനാ നയേന ദുതിയപന്നരസകാദീനി വേദിതബ്ബാനി.

പാളിയം ആസാദ്വാദസകേ ബഹിസീമാഗതസ്സ കഥിനുദ്ധാരേസു തേസമ്പി ചീവരാസാദിവസേന ചീവരപലിബോധോ യാവ ചീവരനിട്ഠാനാ തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘സോ ബഹിസീമാഗതോ സുണാതി ‘ഉബ്ഭതം കിര തസ്മിം ആവാസേ കഥിനന്തി…പേ… സവനന്തികോ കഥിനുദ്ധാരോ’’’തി. ഏത്ഥ ച സവനക്ഖണേ ആവാസപലിബോധോ പഠമം ഛിജ്ജതി, നിട്ഠിതേ ചീവരപലിബോധോതി വേദിതബ്ബോ.

ദിസംഗമികനവകേ ദിസംഗമികോ പക്കമതീതി ന പച്ചേസ്സന്തി പക്കമതി, ഇമിനാ ആവാസപലിബോധാഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി. തേനേവ വസ്സംവുത്ഥാവാസേ പുന ഗന്ത്വാ ചീവരനിട്ഠാപിതമത്തേ നിട്ഠാനന്തികോ കഥിനുദ്ധാരോ വുത്തോ. ‘‘ചീവരപടിവിസം അപവിലായമാനോ’’തി ഇമിനാ ചീവരപലിബോധസമങ്ഗികത്തമസ്സ ദസ്സേതി, അപവിലായമാനോതി ആകങ്ഖമാനോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ആദായസത്തകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കഥിനക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩൨൯. ചീവരക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ കമ്മവിപാകന്തി കമ്മപച്ചയഉതുചിത്താഹാരസമുട്ഠിതം അപ്പടിബാഹിയരോഗം സന്ധായ വുത്തം കമ്മജസ്സ രോഗസ്സ അഭാവാ.

൩൩൦. പാളിയം സംയമസ്സാതി സങ്ഗഹണസ്സ. അവിസജ്ജനസ്സാതി അത്ഥോ ‘‘യോ സംയമോ സോ വിനാസോ’’തിആദീസു (പേ. വ. ൨൩൭) വിയ. ഏതസ്സ സംയമസ്സ ഫലം ഉപജാനാമാതി യോജനാ. തമേവ ഫലം ദസ്സേന്തീ ആഹ ‘‘വരമേതം…പേ… ആസിത്ത’’ന്തി. കേചി പന ‘‘സംയമസ്സാതി ആനിസംസസ്സ, ഉപയോഗത്ഥേ ചേതം സാമിവചന’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൨൯-൩൩൦) അത്ഥം വദന്തി.

൩൩൬. ഉസ്സന്നദോസോതി സഞ്ജാതപിത്താദിദോസോ. സബ്ബത്ഥാതി സകലസരീരേ.

൩൩൭. മഹാപിട്ഠിയകോജവന്തി ഹത്ഥിപിട്ഠിയം അത്ഥരിതബ്ബതായ ‘‘മഹാപിട്ഠിയ’’ന്തി ലദ്ധസമഞ്ഞം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം.

൩൩൮-൯. ഉപഡ്ഢകാസിനം ഖമമാനന്തി അഡ്ഢകാസിഅഗ്ഘനകം. പാളിയം കിം നു ഖോതി കതമം നു ഖോ.

൩൪൦-൩൪൨. ഉപചാരേതി സുസാനസ്സ ആസന്നേ പദേസേ. ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാതി കിഞ്ചി അവത്വാ ഏവ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാ, ഏതേന ‘‘ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഛഡ്ഡിതേ ഏവ അകാമാ ഭാഗദാനം വിഹിതം, കേവലം ഛഡ്ഡിതേ പന കതികായ അസതി ഏകതോ ബഹൂസു പവിട്ഠേസു യേന ഗഹിതം, തേന അകാമഭാഗോ ന ¶ ദാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. സമാനാ ദിസാ പുരത്ഥിമാദിഭേദാ ഏതേസന്തി സദിസാതി ആഹ ‘‘ഏകദിസായ വാ ഓക്കമിംസൂ’’തി. ധുരവിഹാരട്ഠാനേതി വിഹാരസ്സ സമ്മുഖട്ഠാനേ.

ജീവകവത്ഥുകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിആദികഥാവണ്ണനാ

൩൪൩. വിഹാരമജ്ഝേതി ¶ സബ്ബേസം ജാനനത്ഥായ വുത്തം. വണ്ണാവണ്ണം കത്വാതി പടിവീസപ്പഹോനകതാജാനനത്ഥം ഹലിദ്ദിയാദീഹി ഖുദ്ദകമഹന്തവണ്ണേഹി യുത്തേ സമേ കോട്ഠാസേ കത്വാ. തേനാഹ ‘‘സമേ പടിവീസേ ഠപേത്വാ’’തി. ഇദന്തി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസദാനം. ഫാതികമ്മന്തി പഹോനകകമ്മം. യത്തകേന വിനയാഗതേന സമ്മുഞ്ജനീബന്ധനാദിഹത്ഥകമ്മേന വിഹാരസ്സ ഊനകതാ ന ഹോതി, തത്തകം കത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബേസന്തി തത്രുപ്പാദവസ്സാവാസികം ഗണ്ഹന്താനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം, സാമണേരാനഞ്ച. ഭണ്ഡാഗാരികചീവരേപീതി അകാലചീവരം സന്ധായ വുത്തം. ഏതന്തി ഉക്കുട്ഠിയാ കതായ സമഭാഗദാനം. വിരജ്ഝിത്വാ കരോന്തീതി കത്തബ്ബകാലേസു അകത്വാ യഥാരുചിതക്ഖണേ കരോന്തി.

ഏത്തകേന മമ ചീവരം പഹോതീതി ദ്വാദസഗ്ഘനകേനേവ മമ ചീവരം പരിപുണ്ണം ഹോതി, ന തതോ ഊനേനാതി സബ്ബം ഗഹേതുകാമോതി അത്ഥോ.

ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിആദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪൪. ഏവഞ്ഹി കതേതി വട്ടാധാരസ്സ അന്തോ രജനോദകം, ബഹി ഛല്ലികഞ്ച കത്വാ വിയോജനേ കതേ. ന ഉത്തരതീതി കേവലം ഉദകതോ ഫേണുട്ഠാനാഭാവാ ന ഉത്തരതി. രജനകുണ്ഡന്തി പക്കരജനട്ഠപനകം മഹാഘടം.

൩൪൫. അനുവാതാദീനം ദീഘപത്താനന്തി ആയാമതോ, വിത്ഥാരതോ ച അനുവാതം. ആദി-സദ്ദേന ദ്വിന്നം ഖന്ധാനം അന്തരാ മാതികാകാരേന ഠപിതപത്തഞ്ച ‘‘ദീഘപത്ത’’ന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആഗന്തുകപത്തന്തി ദിഗുണചീവരസ്സ ഉപരി അഞ്ഞം പട്ടം അപ്പേന്തി, തം സന്ധായ വുത്തം. തം കിര ഇദാനി ന കരോന്തി.

൩൪൬. പാളിയം ¶ നന്ദിമുഖിയാതി തുട്ഠിമുഖിയാ, പസന്നദിസാമുഖായാതി അത്ഥോ.

൩൪൮. അച്ഛുപേയ്യന്തി പതിട്ഠപേയ്യം. ഹതവത്ഥകാനന്തി പുരാണവത്ഥാനം. അനുദ്ധരിത്വാവാതി അഗ്ഗളേ വിയ ദുബ്ബലട്ഠാനം അനപനേത്വാവ.

൩൪൯-൩൫൧. വിസാഖവത്ഥുമ്ഹി ¶ കല്ലകായാതി അകിലന്തകായാ. ഗതീതി ഞാണഗതി അധിഗമോ. അഭിസമ്പരായോതി ‘‘സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതീ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൫.൧൦൪൮) വുത്തോ ഞാണാഭിസമ്പരായോ, മഗ്ഗഞാണയുത്തേഹി ഗന്തബ്ബഗതിവിസേസോതി അത്ഥോ. തം ഭഗവാ ബ്യാകരിസ്സതി. ‘‘ദദാതി ദാന’’ന്തി ഇദം അന്നപാനവിരഹിതാനം സേസപച്ചയാനം ദാനവസേന വുത്തം. സോവഗ്ഗികന്തി സഗ്ഗസംവത്തനികം.

൩൫൯. അട്ഠപദകച്ഛന്നേനാതി അട്ഠപദകസങ്ഖാതജൂതഫലകലേഖാസണ്ഠാനേന.

൩൬൨. പാളിയം നദീപാരം ഗന്തുന്തി ഭിക്ഖുനോ നദീപാരഗമനം ഹോതീതി അത്ഥോ. അഗ്ഗളഗുത്തിയേവ പമാണന്തി ഇമേഹി ചതൂഹി നിക്ഖേപകാരണേഹി ഠപേന്തേനപി അഗ്ഗളഗുത്തിവിഹാരേ ഏവ ഠപേതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. നിസ്സീമാഗതന്തി വസ്സാനസങ്ഖാതം കാലസീമം അതിക്കന്തം, തം വസ്സികസാടികചീവരം ന ഹോതീതി അത്ഥോ.

ചീവരരജനകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൩. പഞ്ച മാസേതി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോതി വസ്സാവാസികസ്സത്ഥായ ദായകേഹി വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോ. ‘‘ഇധ വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി ഇദം അഭിലാപമത്തം. ഇധ-സദ്ദം പന വിനാ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി സോ ഏവ നയോ. അനത്ഥതകഥിനസ്സാപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീതി വസ്സാവാസികലാഭവസേന ഉപ്പന്നത്താ അനത്ഥതകഥിനസ്സാപി വുത്ഥവസ്സസ്സ പഞ്ച മാസേ പാപുണാതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ചീവരമാസതോ പട്ഠായ യാവ ഹേമന്തസ്സ പച്ഛിമോ ദിവസോ, താവ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വുത്തേ കഥിനം അത്ഥതം വാ ഹോതു അനത്ഥതം വാ, അതീതവസ്സംവുത്ഥാനമേവ പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯). തതോ പരന്തി പഞ്ചമാസതോ പരം, ഗിമ്ഹാനസ്സ പഠമദിവസതോ പട്ഠായാതി ¶ അത്ഥോ. ‘‘കസ്മാ? പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നത്താ’’തി ഇദം ‘‘ഉദാഹു അനാഗതവസ്സേ’’തി ¶ ഇമസ്സാനന്തരം ദട്ഠബ്ബം. പോത്ഥകേസു പന ‘‘അനത്ഥതകഥിനസ്സാപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീ’’തി ഇമസ്സാനന്തരം ‘‘കസ്മാ പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നത്താ’’തി ഇദം ലിഖന്തി, തം പമാദലിഖിതം പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നം സന്ധായ ‘‘അനത്ഥതകഥിനസ്സാപീ’’തി വത്തബ്ബതോ. വുത്ഥവസ്സേ ഹി സന്ധായ ‘‘അനത്ഥതകഥിനസ്സാപീ’’തി വുത്തം, ന ച പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നം വുത്ഥവസ്സസ്സേവ പാപുണാതീതി സമ്മുഖീഭൂതാനം സബ്ബേസമ്പി പാപുണനതോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സചേ പന ഗിമ്ഹാനം പഠമദിവസതോ പട്ഠായ ഏവം വദതി, തത്ര സമ്മുഖീഭൂതാനം സബ്ബേസം പാപുണാതി. കസ്മാ? പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നത്താ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൭൯).

ദുഗ്ഗഹിതാനീതി അഗ്ഗഹിതാനി. സങ്ഘികാനേവാതി അത്ഥോ. ഇതോവാതി ഥേരാനം ദാതബ്ബതോവ, ഇദാനേവാതി വാ അത്ഥോ.

സങ്ഘികചീവരുപ്പാദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപനന്ദസക്യപുത്തവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൩൬൪. ‘‘സത്താഹവാരേന അരുണമേവ ഉട്ഠാപേതീ’’തി ഇദം നാനാസീമാവിഹാരേസു കത്തബ്ബനയേന ഏകസ്മിമ്പി വിഹാരേ ദ്വീസു സേനാസനേസു നിവുത്ഥഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അരുണുട്ഠാപനേനേവ തത്ഥ വുത്ഥോ ഹോതി, ന പന വസ്സച്ഛേദപരിഹാരായ. അന്തോഉപചാരസീമായപി യത്ഥ കത്ഥചി അരുണം ഉട്ഠാപേന്തോ അത്തനാ ഗഹിതസേനാസനം അപ്പവിട്ഠോപി വുത്ഥവസ്സോ ഏവ ഹോതി, ഗഹിതസേനാസനേ പന നിവുത്ഥോ നാമ ന ഹോതി, തത്ഥ ച അരുണുട്ഠാപനേ പന സതി ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പുരിമസ്മിം ബഹുതരം നിവസതി നാമാ’’തി, ഏതേന ച ഇതരസ്മിം സത്താഹവാരേനാപി അരുണുട്ഠാപനേ സതി ഏവ അപ്പകതരം നിവസതി നാമ ഹോതി, നാസതീതി ദീപിതം ഹോതി. നാനാലാഭേഹീതി വിസും വിസും നിബദ്ധവസ്സാവാസികലാഭേഹി. നാനൂപചാരേഹീതി നാനാപരിക്ഖേപനാനാദ്വാരേഹി. ഏകസീമാവിഹാരേഹീതി ദ്വിന്നം വിഹാരാനം ഏകേന പാകാരേന പരിക്ഖിത്തത്താ ഏകായ ഉപചാരസീമായ അന്തോഗതേഹി ദ്വീഹി വിഹാരേഹി. സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി പഠമം ഗഹിതോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. തത്ഥാതി യത്ഥ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സദ്ധോ, തത്ഥ.

ഉപനന്ദസക്യപുത്തവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൫-൬. ഭൂമിയം ¶ ¶ പരിഭണ്ഡം അകാസീതി ഗിലാനേന നിപന്നഭൂമിയം കിലിട്ഠട്ഠാനം ധോവിത്വാ ഹരിതൂപലിത്തം കാരേസീതി അത്ഥോ. ഭേസജ്ജം യോജേതും അസമത്ഥോതി പരേഹി വുത്തവിധിമ്പി കാതും അസമത്ഥോ. പാളിയം ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ചീവരദാനേ സാമണേരാനം തിചീവരാധിട്ഠാനാഭാവാ ‘‘ചീവരഞ്ച പത്തഞ്ചാ’’തിആദി സബ്ബത്ഥ വുത്തം. സചേപി സഹസ്സം അഗ്ഘതി, ഗിലാനുപട്ഠാകാനഞ്ഞേവ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ.

ഗിലാനവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൯. അഞ്ഞന്തി ചീവരപത്തതോ അഞ്ഞം. അപ്പഗ്ഘന്തി അതിജിണ്ണാദിഭാവേന നിഹീനം. തതോതി അവസേസപരിക്ഖാരതോ. സബ്ബന്തി പത്തം, തിചീവരഞ്ച.

തത്ഥ തത്ഥ സങ്ഘസ്സേവാതി തസ്മിം തസ്മിം വിഹാരേ സങ്ഘസ്സേവ. പാളിയം അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികന്തി ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സേവ സന്തകം ഹുത്വാ കസ്സചി അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികം ഭവിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

൩൭൧-൨. അക്കനാളമയന്തി അക്കദണ്ഡമയം. അക്കദുസ്സാനീതി അക്കവാകേന കതദുസ്സാനി, പോത്ഥകഗതികാനി ദുക്കടവത്ഥുകാനീതി അത്ഥോ. ദുപട്ടചീവരസ്സ വാ മജ്ഝേതി യം നിട്ഠിതേ തിപട്ടചീവരം ഹോതി, തസ്സ മജ്ഝേ പടലം കത്വാ ദാതബ്ബാനീതി അത്ഥോ.

൩൭൪. ‘‘സന്തേ പതിരൂപേ ഗാഹകേ’’തി വുത്തത്താ ഗാഹകേ അസതി അദത്വാ ഭാജിതേപി സുഭാജിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൭൬. ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ‘‘ഏത്തകാനി ചീവരാനി ദസ്സാമീ’’തി പഠമം ഉദകം പാതേത്വാ പച്ഛാ ദേന്തി. തം യേഹി ഗഹിതം, തേ ഭാഗിനോവ ഹോന്തീതി ¶ അധിപ്പായോ. പരസമുദ്ദേതി ജമ്ബുദീപേ. തമ്ബപണ്ണിദീപഞ്ഹി ഉപാദായേസ ഏവം വുത്തോ.

മതസന്തകകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൭൯. പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനനയേന ¶ വുത്തന്തി ‘‘സീമായ ദാന’’ന്തിആദിനാ വത്തബ്ബേ ‘‘സീമായ ദേതീ’’തിആദി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന വുത്തം. ‘‘അപിചാ’’തിആദിനാ പഠമലേഡ്ഡുപാതഭൂതപരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ ബഹി ദുതിയലേഡ്ഡുപാതോപി ഉപചാരസീമാ ഏവാതി ദസ്സേതി. ധുവസന്നിപാതട്ഠാനാദികമ്പി പരിയന്തേ ഠിതമേവ ഗഹേതബ്ബം. ലോകേ ഗാമസീമാദയോ വിയ ലാഭസീമാ നാമ വിസും പസിദ്ധാ നാമ നത്ഥി, കേനായം അനുഞ്ഞാതാതി ആഹ ‘‘നേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാ’’തിആദി. ഏതേന നായം സാസനവോഹാരസിദ്ധാ, ലോകവോഹാരസിദ്ധാ ഏവാതി ദസ്സേതി. ‘‘ജനപദപരിച്ഛേദോ’’തി ഇദം ലോകപസിദ്ധസീമാസദ്ദത്ഥവസേന വുത്തം. പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരം പന സബ്ബം ജനപദസീമാതി ഗഹേതബ്ബം, ജനപദോ ഏവ ജനപദസീമാ. ഏവം രട്ഠസീമാദീസുപി. തേനാഹ ‘‘ആണാപവത്തിട്ഠാന’’ന്തിആദി.

പഥവീവേമജ്ഝേ ഗതസ്സാതി യാവ ഉദകപരിയന്താ ഖണ്ഡസീമത്താ വുത്തം, ഉപചാരസീമാദീസു പന അബദ്ധസീമാസു ഹേട്ഠാപഥവിയം സബ്ബത്ഥ ഠിതാനം ന പാപുണാതി, കൂപാദിപവേസാരഹട്ഠാനേ ഠിതാനഞ്ഞേവ പാപുണാതീതി ഹേട്ഠാ സീമാകഥായം വുത്തനയേന തംതംസീമട്ഠഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ചക്കവാളസീമായ പന ദിന്നം പഥവീസന്ധാരകഉദകട്ഠാനേപി ഠിതാനം പാപുണാതി സബ്ബത്ഥ ചക്കവാളവോഹാരത്താ.

ബുദ്ധാധിവുത്ഥോതി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ നിവുത്ഥോ. പാകവട്ടന്തി നിബദ്ധദാനം. വത്തതീതി പവത്തതി. തേഹീതി യേസം സമ്മുഖേ ഏസ ദേതി, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേതി യാവ സങ്ഘനവകാ ഏകവാരം സബ്ബേസം ഭാഗം ദത്വാ ചീവരേ അപരിക്ഖീണേ പുന സബ്ബേസം ദാതും ദുതിയഭാഗേ ഥേരസ്സ ദിന്നേതി അത്ഥോ. പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘തുയ്ഹം ദേമാ’’തി അവുത്തത്താതി കാരണം വദന്തി. യദി ഏവം ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി ¶ വട്ടേയ്യ, ‘‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമ, സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വചനതോ ഭേദോ ന ദിസ്സതി. വീമംസിതബ്ബമേത്ഥ കാരണം.

പാരുപിതും വട്ടതീതി പംസുകൂലികാനം വട്ടതി. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദമ്മീതി വുത്തേ പന ന മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ ഭിക്ഖുനിപക്ഖേ സങ്ഘസ്സ പച്ചേകം അപരാമട്ഠത്താ ഭിക്ഖുനീനം ഗണനായ ഭാഗോ ദാതബ്ബോതി ദായകസ്സ അധിപ്പായോതി സിജ്ഝതി, തഥാ ദാനഞ്ച ഭിക്ഖൂപി ഗണേത്വാ ദിന്നേ ഏവ യുജ്ജതി. ഇതരഥാ ഹി കിത്തകം ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബം, കിത്തകം ഭിക്ഖുനീനന്തി ന വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തവചനമ്പി ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി വുത്തവചനസദിസമേവാതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി. തേനാഹ ‘‘പുഗ്ഗലോ ¶ …പേ… ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന അഗ്ഗഹിതത്താ’’തി. ഭിക്ഖുസങ്ഘ-സദ്ദേന ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ ഗഹിതത്താ, പുഗ്ഗലസ്സ പന ‘‘തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ ച തത്ഥസ്സ അഗ്ഗഹിതതാ ദട്ഠബ്ബാ, ‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തട്ഠാനസദിസത്താതി അധിപ്പായോ. പുഗ്ഗലപ്പധാനോ ഹേത്ഥ സങ്ഘ-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. കേചി പന ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) പാഠം ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം തസ്സ വിസും ലാഭഗ്ഗഹണേ കാരണവചനത്താ. തഥാ ഹി വിസും സങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താതി വിസും പുഗ്ഗലസ്സപി ഭാഗഗ്ഗഹണേ കാരണം വുത്തം. യഥാ ചേത്ഥ പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം, ഏവം ഉപരി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തിആദീസുപി സങ്ഘാദി-സദ്ദേഹി പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി ഗഹണം സിയാ, സങ്ഘതോപി, വിസുമ്പീതി ഭാഗദ്വയം ലഭേയ്യ ഉഭയത്ഥ ഗഹിതത്താ.

പൂജേതബ്ബന്തിആദി ഗിഹികമ്മം ന ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹരാ’’തി ഇദം പിണ്ഡപാതഹരണം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘അന്തോഹേമന്തേ’’തി ഇമിനാ അനത്ഥതേ കഥിനേ വസ്സാനം പച്ഛിമേ മാസേ ദിന്നം പുരിമവസ്സംവുത്ഥാനഞ്ഞേവ പാപുണാതി, തതോ പരം ഹേമന്തേ ദിന്നം പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനമ്പി വുത്ഥവസ്സത്താ പാപുണാതി. ഹേമന്തതോ പന പരം പിട്ഠിസമയേ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി ഏവം വത്വാ ദിന്നം അനന്തരേ വസ്സേ വാ തതോ പരേസു വാ യത്ഥ കത്ഥചി തസ്മിം വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം പാപുണാതി. യേ പന സബ്ബഥാ അവുത്ഥവസ്സാ, തേസം ന പാപുണാതീതി ദസ്സേതി. സബ്ബേസമ്പീതി ഹി തസ്മിം ഭിക്ഖുഭാവേ വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസമ്പീതി അത്ഥോ ¶ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തത്താ സമ്മുഖീഭൂതാനം സബ്ബേസന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. അതീതവസ്സന്തി അനന്തരാതീതവസ്സം.

ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോതി ഉദ്ദേസേ അഗ്ഗഹിതേപി അന്തേവാസികോവാതി വുത്തം. ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോതി പരിനിട്ഠിതഉദ്ദേസോ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തോ. ‘‘വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താന’’ന്തി ഇദം ‘‘ഉദ്ദേസന്തേവാസികാന’’ന്തി ഇമസ്സേവ വിസേസനം, തേന ഉദ്ദേസകാലേ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ നിവസന്തേ അനിബദ്ധചാരികേ നിവത്തേതി.

അട്ഠചീവരമാതികാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചീവരക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

കസ്സപഗോത്തഭിക്ഖുവത്ഥുകഥാദിവണ്ണനാ

൩൮൦. ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ തന്തിബദ്ധോതി തന്തി വുച്ചതി ബ്യാപാരോ, തത്ഥ ബദ്ധോ, ഉസ്സുക്കം ആപന്നോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മിം ആവാസേ’’തിആദി.

൩൮൭-൮. ഹാപനം വാ അഞ്ഞഥാ കരണം വാ നത്ഥീതി ഞത്തികമ്മസ്സ ഞത്തിയാ ഏകത്താ ഹാപനം ന സമ്ഭവതി, തസ്സാ ഏകത്താ ഏവ പച്ഛാ ഞത്തിഠപനവസേന, ദ്വിക്ഖത്തും ഠപനവസേന ച അഞ്ഞഥാ കരണം നത്ഥി. പരതോതി പരിവാരേ. തന്തി പബ്ബാജനീയകമ്മം, തസ്സാതി അത്ഥോ.

കസ്സപഗോത്തഭിക്ഖുവത്ഥുകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൯൫. ഏസാതി ‘‘ബാലോ’’തിആദിനാ നിദ്ദിട്ഠപുഗ്ഗലോ, അപ്പത്തോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘യസ്മാ’’തിആദി. തത്ഥ ആവേണികേന ലക്ഖണേനാതി പബ്ബാജനീയകമ്മസ്സ നിമിത്തഭാവേന പാളിയം വുത്തത്താ അസാധാരണഭൂതേന കുലദൂസകഭാവേന. യദി ഹേസ തം കമ്മം അപ്പത്തോ, കഥം പന സുനിസ്സാരിതോതി ആഹ ‘‘യസ്മാ പനസ്സ ആകങ്ഖമാനോ സങ്ഘോ പബ്ബാജനീയകമ്മം കരേയ്യാതി വുത്തം, തസ്മാ സുനിസ്സാരിതോ’’തി. തത്ഥ വുത്തന്തി കമ്മക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൭) വുത്തം.

ഏത്ഥ പന കുലദൂസകകമ്മം കത്വാ പബ്ബാജനീയകമ്മകതസ്സ തേരസകകണ്ഡകട്ഠകഥായം ‘‘യസ്മിം വിഹാരേ വസന്തേന യസ്മിം ഗാമേ കുലദൂസകകമ്മം കതം ഹോതി, തസ്മിം വിഹാരേ വാ തസ്മിം ഗാമേ വാ ന വസിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൩) യാ സമ്മാവത്തനാ വുത്താ, സാ ഇതരേനാപി ¶ പൂരേതബ്ബാ. യം പന പടിപ്പസ്സദ്ധകമ്മസ്സ കുലദൂസകസ്സ തത്ഥേവ അട്ഠകഥായം ‘‘യേസു കുലേസു കുലദൂസകകമ്മം കതം, തതോ പച്ചയാ ന ഗഹേതബ്ബാ’’തിആദി വുത്തം, തം ന പൂരേതബ്ബം കുലസങ്ഗഹസ്സ അകതത്താ. ഏവം സേസകമ്മേസുപി. യദി ഏവം ‘‘തജ്ജനീയകമ്മാരഹസ്സ ¶ നിയസകമ്മം കരോതി…പേ… ഏവം ഖോ, ഉപാലി, അധമ്മകമ്മം ഹോതീ’’തിആദിവചനം (മഹാവ. ൪൦൨) വിരുജ്ഝതീതി? ന വിരുജ്ഝതി സങ്ഘസന്നിട്ഠാനവസേന തജ്ജനീയാദികമ്മാരഹത്തസ്സ സിജ്ഝനതോ. യസ്സ ഹി സങ്ഘോ ‘‘തജ്ജനീയകമ്മം കരോമാ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ കമ്മവാചം സാവേന്തോ പബ്ബാജനീയകമ്മവാചം സാവേതി, തസ്സ കമ്മം അധമ്മകമ്മം ഹോതി. സചേ പന ‘‘തസ്സേവ പബ്ബാജനീയകമ്മമേവ കരോമാ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ തദേവ കരോതി, തസ്സ തം കമ്മം ധമ്മകമ്മന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏവമിധ ‘‘നിസ്സാരണ’’ന്തി അധിപ്പേതസ്സ പബ്ബാജനീയകമ്മസ്സ വസേന അത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തദഞ്ഞേസം തജ്ജനീയാദീനം വസേന നിസ്സാരണേ അധിപ്പേതേ ‘‘അപ്പത്തോ നിസ്സാരണ’’ന്തി ഇമസ്സ പടിപക്ഖവസേന സമ്പത്തോ നിസ്സാരണം, ‘‘തഞ്ചേ സങ്ഘോ നിസ്സാരേതി. സുനിസ്സാരിതോ’’തി അത്ഥസമ്ഭവം ദസ്സേതും പുന ‘‘തഞ്ചേ സങ്ഘോ നിസ്സാരേതീതി സചേ സങ്ഘോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി തജ്ജനീയാദികമ്മവിസയേ, ഏകേനാപി അങ്ഗേന നിസ്സാരണാ അനുഞ്ഞാതാതി യോജനാ. പാളിയം അപ്പത്തോ നിസ്സാരണന്തി ഏത്ഥ ആപന്നോ ആവേണികവസേന തജ്ജനീയാദിസങ്ഖാതം നിസ്സാരണം പത്തോതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

ദ്വേനിസ്സരണാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൪൫൧. കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ സചേ ഹോതി, ദേസേസ്സാമീതി വിനയധരസ്സ വചനേന ആപത്തിദിട്ഠിം പടിലഭിത്വാ ഏവമാഹ. തേനേവ പാളിയം ‘‘സോ തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി ഹോതീ’’തി വുത്തം. നത്ഥി ആപത്തീതി ഉദകസ്സ ഠപനഭാവം അജാനിത്വാ വാ ഠപിതം ഛഡ്ഡേത്വാ വിസ്സരിത്വാ വാ ഗമനേ അസഞ്ചിച്ച അസതിയാ അനാപത്തിപക്ഖോപി സമ്ഭവതീതി വിനയധരോ തത്ഥ അനാപത്തിദിട്ഠിം പടിലഭിത്വാ ഏവമാഹ. തേനേവ പാളിയം ‘‘അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ തസ്സ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠിനോ ഹോന്തീ’’തി വുത്തം. പരിസായപിസ്സ അനാപത്തിദിട്ഠിയാ ഉപ്പന്നത്താ ‘‘അഞ്ഞേ’’തി ബഹുവചനം കതം. അനാപത്തിദിട്ഠി അഹോസീതി സുത്തന്തികത്ഥേരസ്സ വിനയേ അപകതഞ്ഞുതായ വിനയധരസ്സ വചനമത്തേന സോ ഏവമഹോസി, സാ പനസ്സ ആപത്തി ഏവ ഉദകാവസേസസ്സ ഠപനഭാവം ഞത്വാ ഠപിതത്താ. വത്ഥുമത്തജാനനേ ഏവ ഹി സേഖിയാ സചിത്തകാ, ന പണ്ണത്തിവിജാനനേ. തേനേവ പാളിയം ‘‘തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി ഹോതീ’’തി സബ്ബത്ഥ ആപത്തി ഇച്ചേവ വുത്തം. ‘‘ആപത്തിം ആപജ്ജമാനോ’’തി ഇദം വിനയധരത്ഥേരോ ‘‘തയാ ഇദം ഉദകം ഠപിത’’ന്തി അത്തനാ പുട്ഠേന സുത്തന്തികത്ഥേരേന ‘‘ആമാവുസോ’’തി വുത്തവചനം സരിത്വാ പണ്ണത്തിഅകോവിദതായ സഞ്ചിച്ചേവ അകാസീതി ആപത്തിദിട്ഠി ഹുത്വാവ അവോച. തേനേവ പാളിയം ‘‘അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ തസ്സാ ആപത്തിയാ ആപത്തിദിട്ഠിനോ ഹോന്തീ’’തി വുത്തം.

൪൫൩. ‘‘ന താവ ഭിന്നോ’’തി ഇദം ഉക്ഖിപനതദനുവത്തനമത്തേന സങ്ഘോ ഭിന്നോ നാമ ന ഹോതി, തം നിസ്സായ പന ഉഭയപക്ഖികാനം പക്ഖം പരിയേസിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം കോധവസേന കായവചീകലഹവഡ്ഢനേനേവ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘സോ ച ഖോ കലഹവസേനാ’’തി. സമ്ഭമഅത്ഥവസേനാതി തുരിതത്ഥവസേന.

൪൫൪. അകാരണേതിആദി ¶ അനുക്ഖിപിത്വാവ ഉപായേന സഞ്ഞാപേത്വാ ഹിതേസിതായ ആപത്തിതോ മോചേതും യുത്തട്ഠാനേ കോധചിത്തവസേന വിഹേഠനത്ഥായ കതഭാവം സന്ധായ വുത്തം, ന പന കമ്മങ്ഗസ്സ അഭാവം സന്ധായ. തേനേവ ¶ പാളിയം ‘‘ആപത്തി ഏസാ, ഭിക്ഖവേ, നേസാ അനാപത്തി…പേ… ഉക്ഖിത്തോ ഏസോ ഭിക്ഖൂ’’തിആദി വുത്തം.

൪൫൫. ‘‘അധമ്മവാദീനം പക്ഖേ നിസിന്നോ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം, ധമ്മവാദീനം പക്ഖേ നിസീദിത്വാ അധമ്മവാദീനം ലദ്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി ധമ്മവാദീനം നാനാസംവാസകോ ഹോതി ഏവ. കമ്മം കോപേതീതി തം വിനാ ഗണസ്സ അപൂരണപക്ഖം സന്ധായ വുത്തം. യത്ഥ വാ തത്ഥ വാതി ധമ്മവാദീനം പക്ഖേ വാ അധമ്മവാദീനം പക്ഖേ വാതി അത്ഥോ. ഇമേ ധമ്മവാദിനോതി ഗണ്ഹാതീതി തംതംപക്ഖഗതേ ഭിക്ഖൂ യാഥാവതോ വാ അയാഥാവതോ വാ ‘‘ഇമേ ധമ്മവാദിനോ’’തി ഗണ്ഹാതി, അയം തംതംപക്ഖഗതാനം അത്താനം സമാനസംവാസകം കരോതി.

൪൫൬. ഉപദംസേന്തീതി പവത്തേന്തി. പാളിയം ഏത്താവതാതി ‘‘ഏത്തകപദേസം മുഞ്ചിത്വാ നിസിന്നാ മയം കോധചിത്തേ ഉപ്പന്നേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം അനനുലോമികം കായകമ്മാദിം പവത്തേതും ന സക്ഖിസ്സാമാ’’തി സല്ലേക്ഖേത്വാ ദൂരേ നിസീദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ’’തി.

൪൫൭. പാളിയം ഭണ്ഡനജാതാതിആദീസു കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗോ ഭണ്ഡനം നാമ. ഹത്ഥപരാമാസാദി കലഹോ നാമ. വിരുദ്ധവാദോ വിവാദോ നാമ.

൪൫൮. പരിപുണ്ണകോസകോട്ഠാഗാരോതി ഏത്ഥ കോസോ നാമ സുവണ്ണമണിആദിഭണ്ഡാഗാരസാരഗബ്ഭോ. കോട്ഠം വുച്ചതി ധഞ്ഞസ്സ ആവസനട്ഠാനം, കോട്ഠഭൂതം അഗാരം കോട്ഠാഗാരം, ധഞ്ഞസങ്ഗഹട്ഠാനം. അബ്ഭുയ്യാസീതി യുദ്ധായ അഭിമുഖോ നിക്ഖമീതി അത്ഥോ. ഏകസങ്ഘാതമ്പീതി ഏകയുദ്ധമ്പി. ധോവനന്തി ധോവനുദകം.

൪൬൩. പരിയാദിന്നരൂപാതി കോധചിത്തേന പരിഗ്ഗഹിതസഭാവാ.

൪൬൪. തം ന ജാനന്തീതി തം കലഹം ന ജാനന്തി. യേ ഉപനയ്ഹന്തീതി യഥാവുത്തം കോധാകാരം ചിത്തേ ബന്ധന്തി. പാകടപരിസ്സയേതി സീഹാദികേ. പടിച്ഛന്നപരിസ്സയേതി രാഗാദികേ. പാളിയം നത്ഥി ബാലേ ൯൭ സഹായതാതി ബാലം നിസ്സായ സീലാദിഗുണസങ്ഖാതാ സഹായതാ നത്ഥി, ന സക്കാ ലദ്ധുന്തി അത്ഥോ.

൪൬൬. അത്തകാമരൂപാതി ¶ അത്തനോ ഹിതകാമയമാനസഭാവാ. അനുരുദ്ധാതി ഏകസേസനയേന തിണ്ണമ്പി കുലപുത്താനം ആലപനം, തേനേവ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ. ഖമനീയം സരീരം യാപനീയം ജീവിതം ‘‘കച്ചി വോ സരീരഞ്ച ധാരേതും, ജീവിതഞ്ച യാപേതും സക്കാ’’തി പുച്ഛതി. തഗ്ഘാതി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ, ഏകംസേന മയം ഭന്തേതി അത്ഥോ. യഥാ കഥന്തി ഏത്ഥ യഥാതി നിപാതമത്തം, യഥാകഥന്തി വാ ഏകോ നിപാതോ കാരണപുച്ഛനത്ഥോ, കേന പകാരേനാതി അത്ഥോ. ഏകഞ്ച പന മഞ്ഞേ ചിത്തന്തി ഏകസ്സ ചിത്തവസേന ഇതരേസമ്പി പവത്തനതോ സബ്ബേസം നോ ഏകം വിയ ചിത്തന്തി അത്ഥോ. കച്ചി പന വോ അനുരുദ്ധാതി ഏത്ഥ വോതി നിപാതമത്തം, പച്ചത്തവചനം വാ, കച്ചി തുമ്ഹേതി അത്ഥോ. അമ്ഹാകന്തി നിദ്ധാരണേ സാമിവചനം, അമ്ഹേസു തീസു യോ പഠമം പടിക്കമതീതി അത്ഥോ.

കോസമ്ബകവിവാദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൬൭. യേന പാലിലേയ്യകന്തി പച്ചത്തേ ഉപയോഗവചനം, യത്ഥ പാലിലേയ്യകോ ഗാമോ, തത്ഥ അവസരീതി അത്ഥോ. ദഹരപോതകേഹീതി ഭിങ്കച്ഛാപേഹി. ‘‘ഓഗാഹി’’ന്തിപി പാഠോ, നഹാനപോക്ഖരണിന്തി അത്ഥോ.

ഉദാനഗാഥായം പന – രഥഈസസദിസദന്തസ്സ നാഗസ്സ ഹത്ഥിനോ ഏതം വിവേകനിന്നം ചിത്തം നാഗേന ബുദ്ധനാഗസ്സ വിവേകനിന്നചിത്തേന സമേതി. കസ്മാ? യം യസ്മാ ഏകോവ രമതി വനേ, തസ്മാ ഏവം യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ.

പാലിലേയ്യകഗമനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൬൮. യഥാ ധമ്മോ തഥാ തിട്ഠാഹീതി യഥാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ഠിതോ, തഥാ തിട്ഠ, ധമ്മവാദീപക്ഖേ തിട്ഠാതി അത്ഥോ.

൪൭൩. ‘‘യോ ¶ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇദം സാമഗ്ഗീഭേദസ്സ അകാരകേ സന്ധായ വുത്തം. യേ പന ഭേദകാരകാ വിരുദ്ധാ അലജ്ജിനോ ¶ , തേസം പടിബാഹിതും വട്ടതി തേസം സന്തകസ്സപി സേനാസനസ്സ വിനാസനവചനതോ. ‘‘വിവിത്തം കത്വാപി ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ പന യഥാവുഡ്ഢം വരസേനാസനം അദത്വാ വുഡ്ഢാനമ്പി അസഞ്ഞതാനം സഞ്ഞതേഹി വിവിത്തം കത്വാ ദാതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൪൭൫. കമ്മവാചായ ഓസാരേത്വാതി ഏത്ഥ ഉക്ഖിത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിയാപന്നഭാവം പടിജാനിത്വാ സമ്മാവത്തനേന ഉക്ഖേപകാനം സമുപ്പന്നഓസാരണച്ഛന്ദസ്സ പഗേവ ഞാതത്താ പടിപ്പസ്സമ്ഭനകമ്മവാചായ ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാ സയമേവ നം ഓസാരേസുന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൪൭൬. അത്ഥതോ അപഗതാതി സാമഗ്ഗീഅത്ഥവിരഹിതാ, തുച്ഛബ്യഞ്ജനാതി അത്ഥോ.

൪൭൭. അപ്പടിച്ഛന്നാചാരോതി അപ്പടിച്ഛാദേതബ്ബസുന്ദരാചാരോ. അനപഗതന്തി കാരണതോ അനപേതം. ആദാതബ്ബതോ ഗഹേതബ്ബതോ ആദായന്തി ആചരിയവാദോ വുത്തോതി ആഹ ‘‘ആദായം അത്തനോ ആചരിയവാദ’’ന്തി.

അട്ഠഹി ദൂതങ്ഗേഹീതി ‘‘സോതാ ച ഹോതി സാവേതാ ച ഉഗ്ഗഹേതാ ച ധാരേതാ ച വിഞ്ഞാതാ ച വിഞ്ഞാപേതാ ച കുസലോ ച സഹിതാസഹിതസ്സ നോ ച കലഹകാരകോ’’തി (അ. നി. ൮.൧൬) ഏവം വുത്തേഹി അട്ഠഹി ദൂതങ്ഗേഹി. സേസമേത്ഥ, ഹേട്ഠാ ച സബ്ബത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

അട്ഠാരസവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കോസമ്ബകക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

൧. ചൂളവഗ്ഗസ്സ ¶ ¶ പഠമേ കമ്മക്ഖന്ധകേ താവ ‘‘ബലവാബലവ’’ന്തി ഇദം ഏകപദം. ‘‘ബലവബലവ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ആകാരം കത്വാ ‘‘ബലവാബലവ’’ന്തി വുത്തം. തഞ്ച ‘‘ദുക്ഖദുക്ഖ’’ന്തിആദീസു വിയ അതിസയത്ഥേ വത്തതീതി ആഹ ‘‘സുട്ഠു ബലവം പടിവദഥാ’’തി, അതി വിയ ബലവം കത്വാ പടിവചനം ദേഥാതി അത്ഥോ.

൨. പാളിയം ആപത്തി ആരോപേതബ്ബാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘മാ ഖോ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏസോ അജേസീ’’തിആദികേ ഭണ്ഡനാദിജനകേ വചനേ പഞ്ഞത്താ കാചി ആപത്തി നാമ നത്ഥി മുസാപേസുഞ്ഞാദീസു ഏതസ്സ അപ്പവിട്ഠത്താ, തഥാപി ഭിക്ഖൂഹി വിസും, സങ്ഘമജ്ഝേ ച ‘‘മാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ ¶ അഞ്ഞമഞ്ഞം പയോജേത്വാ ഭണ്ഡനാദിം അകാസി, നേദം അപ്പിച്ഛതാദീനം അത്ഥായ വത്തതീ’’തി ഏവം അപഞ്ഞത്തേന വുച്ചമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനാദരിയേന അനോരമനപച്ചയാ വാ അഞ്ഞവാദവിഹേസാദികരണപച്ചയാ വാ യാ ആപത്തി ഹോതി, സാ ആപത്തി ആരോപേതബ്ബാ ദിട്ഠിവിപന്നസ്സ വിയാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

യസ്സ പന ഇദം വചനം വിനാവ കായവാചാഹി ആപന്നാ ലഹുകാപത്തി അത്ഥി, തസ്സപി ആരോപേതബ്ബാവ. യം പന കമ്മവാചായ ‘‘അത്തനാ ഭണ്ഡനകാരകാ’’തി അത്തനാ-സദ്ദഗ്ഗഹണം, ‘‘യേപി ചഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനകാരകാ…പേ… തേ ഉപസങ്കമിത്വാ’’തിആദിവചനഞ്ച, തം വത്ഥുവസേന ഗഹിതം. യോ പന സയമേവ ഭണ്ഡനകാരകോ ഹോതി, അഞ്ഞേ പന ഭണ്ഡനകാരകേ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മാ ഖോ തുമ്ഹേ’’തിആദിവചനം ന വദതി, തസ്സാപേതം കമ്മം കാതബ്ബമേവ. കരോന്തേഹി ച ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ¶ ഭിക്ഖു ഭണ്ഡനകാരകോ…പേ… സങ്ഘേ അധികരണകാരകോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ല’’ന്തിആദിനാവ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. യോ ച അഞ്ഞേപി ഭിക്ഖൂ കലഹായ സമാദപേതി, തസ്സാപി ഏവമേവ കമ്മവാചം കാതും വട്ടതി അഞ്ഞേസം സമാദാപനസ്സപി ഭണ്ഡനകാരകത്തേ ഏവ പവിസനതോ. അഞ്ഞേസം സമാദാപനാകാരമ്പി വത്വാവ, കമ്മവാചം കാതുകാമേനപി ച തേഹി വുത്തവചനത്ഥമേവ ഗഹേത്വാ തദനുഗുണം യോജേത്വാവ കാതബ്ബം, ന ഇധാഗതവസേനേവ സബ്ബേസമ്പി ഇധാഗതവസേനേവ വചനാസമ്ഭവാ. ഭൂതേന വത്ഥുനാ കതമേവ ഹി അവിപന്നം ഹോതി, നാഞ്ഞന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഏസ നയോ നിയസ്സകമ്മാദീസുപി.

തജ്ജനീയകമ്മകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അധമ്മകമ്മദ്വാദസകകഥാദിവണ്ണനാ

൪. അപ്പടിഞ്ഞായ കതന്തി വത്ഥും വാ ആപത്തിം വാ അസമ്പടിച്ഛാപേത്വാ കതം. യോ പന സബ്ബേസം പസ്സന്താനം ഏവ വത്ഥുവീതിക്കമം കത്വാ പച്ഛാ കമ്മകരണഭയേന ‘‘ന കരോമീ’’തി മുസാ വദതി, തസ്സ ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖേ വീതിക്കമകരണമേവ പടിഞ്ഞാ. തഥതോ ജാനനത്ഥമേവ പടിഞ്ഞായ കരണം അനുഞ്ഞാതം. യത്ഥ പന സന്ദേഹോ ഹോതി, തത്ഥ സമ്പടിച്ഛാപേത്വാവ കത്തബ്ബന്തി ഗഹേതബ്ബം.

‘‘പാരാജികാപത്തിയാ വാ’’തി ഇദം ലിങ്ഗനാസനനിമിത്തതായ പാരാജികസ്സ കമ്മേന അതികിച്ഛനീയതോ വുത്തം. ‘‘സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയാ വാ’’തി ഇദം പന പരിവാസാദിനിസ്സാരണകമ്മസ്സ ആവേണികസ്സ ¶ വിജ്ജമാനത്താ വുത്തം. യം പന പരതോ ‘‘അധിസീലേ സീലവിപന്നോ ഹോതി…പേ… തജ്ജനീയകമ്മം കരേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൬) വുത്തം, തം ‘‘ആയതിം സംവരേ ഠത്വാ വുട്ഠാനം കരോഹീ’’തി ഓവദിയമാനസ്സ അനാദരിയാദിപച്ചയലഹുകാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. സീലവിപത്തിമൂലകഞ്ഹി ലഹുകാപത്തിം ആപന്നോ ഇധ അഭേദൂപചാരേന ‘‘അധിസീലേ സീലവിപന്നോ’’തി വുത്തോ ‘‘അതിദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിവിപന്നോ’’തി ഏത്ഥ വിയ.

യഥാ ച ദിട്ഠിം ഗഹേത്വാ വോഹരന്തസ്സ ‘‘ഇതോ ദിട്ഠിതോ ഓരമാഹീ’’തി അവത്വാ കതകമ്മം കേവലായ ദിട്ഠിവിപത്തിയാ കതത്താ അനാപത്തിയാ കതം നാമ അധമ്മകമ്മം ഹോതി, ഏവം സീലവിപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ലജ്ജിധമ്മേ ¶ ഓക്കന്തേ യഥാധമ്മം വുട്ഠായ സംവരേ ഠാതുകാമസ്സ കതം തജ്ജനീയാദികമ്മം കേവലായ സീലവിപത്തിയാ കതത്താ അദേസനാഗാമിനിയാ കതം നാമ അധമ്മകമ്മം ഹോതി. തേനേവ നിയസ്സകമ്മേപി ‘‘അപിസ്സു ഭിക്ഖൂ പകതാ പരിവാസം ദേന്താ’’തിആദിനാ സംവരേ അട്ഠാനമേവ കമ്മനിമിത്തഭാവേന വുത്തം. അദന്തം ദമനത്ഥമേവ ഹി തജ്ജനീയാദികമ്മാനി അനുഞ്ഞാതാനീതി. കേചി പന ‘‘അദേസനാഗാമിനിയാതി ഇദം പാരാജികാപത്തിംയേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സങ്ഘാദിസേസ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൪) വദന്തി, തം സുക്കപക്ഖേ ‘‘ദേസനാഗാമിനിയാ ആപത്തിയാ കതം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ വചനേന വിരുജ്ഝതി. സങ്ഘാദിസേസസ്സാപി ച പരിയായതോ ദേസനാഗാമിനിവോഹാരേ ഗയ്ഹമാനേ ‘‘ആപത്തിയാ കതം ഹോതീ’’തി വുത്തവാരതോ ഇമസ്സ വാരസ്സ വിസേസോ ന സിയാ, അട്ഠകഥായമ്പേത്ഥ വിസേസഭാവോ ന ദസ്സിതോ. തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ.

൬. സബ്ബാനിപീതി തജ്ജനീയനിയസ്സപബ്ബാജനീയകമ്മാനി തീണിപി. അഞ്ഞകമ്മസ്സ വത്ഥുനാതി തജ്ജനീയതോ അഞ്ഞസ്സ കമ്മസ്സ വത്ഥുനാ അഞ്ഞകമ്മകരണം നാമ കോചി ദോസോപി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കാരണമാഹ ‘‘കസ്മാ’’തിആദിനാ.

അധമ്മകമ്മദ്വാദസകകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. നിയസ്സകമ്മേ പാളിയം അപിസ്സൂതി അപിചാതി ഇമസ്മിം അത്ഥേ നിപാതസമുദായോ. നിസ്സായ ¶ തേ വത്ഥബ്ബന്തി ഏത്ഥ കേചി കല്യാണമിത്തായത്തവുത്തിതം സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന നിസ്സയഗ്ഗഹണമേവാതി, ഉഭയേനപിസ്സ സേരിവിഹാരോ ന വട്ടതീതി ദീപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൨൧. പബ്ബാജനീയകമ്മേ ‘‘പബ്ബാജനീയകമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭേതൂ’’തി ഇദം പക്കമനാദിം അകത്വാ സമ്മാവത്തന്താനം വസേന വുത്തം.

൩൩. പടിസാരണീയകമ്മേ ¶ നേവ ഭിക്ഖുവചനം, ന ഗിഹിവചനന്തി ഏത്ഥ പരിയായതോപി ഭിക്ഖൂ പരഖുംസനം ന വദന്തി, ഗഹട്ഠാ പന സരൂപേനേവ അക്കോസിതും സമത്ഥാപി ഉപകാരീസു അകാരണം ഏവരൂപം ന വദന്തി, ത്വം ഗിഹിഗുണതോപി പരിഹീനോതി അധിപ്പായോ.

൩൯. ‘‘അങ്ഗസമന്നാഗമോ പുരിമേഹി അസദിസോ’’തി ഇമിനാ തജ്ജനീയാദീനം വുത്തകാരണമത്തേന ഇദം കാതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. ഇധ വുത്തേന പന ഗിഹീനം അലാഭായ പരിസക്കനാദിനാ അങ്ഗേന താനിപി കാതും വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ‘‘സദ്ധം പസന്നം ദായകം കാരകം സങ്ഘുപട്ഠാകം ഹീനേന ഖുംസേതീ’’തി വുത്തത്താ താദിസേസു ഗിഹീസു ഖുംസനാദീഹി ഗിഹിപടിസംയുത്തേഹി ഏവ അങ്ഗേഹി കമ്മാരഹതാ, ന ആരാമികചേടകാദീസു ഖുംസനാദീഹി. തത്ഥാപി ദായകാദീസു ഖമാപിതേസു കമ്മാരഹതാ നത്ഥി, ആപത്തി ച യത്ഥ കത്ഥചി ദേസേതും വട്ടതി. യോ ചേ തിക്ഖത്തും ഖമാപിയമാനോപി ന ഖമതി, അകതകമ്മേനപി ദസ്സനൂപചാരേ ആപത്തി ദേസേതബ്ബാ. സോ ചേ കാലകതോ ഹോതി, ദേസന്തരം വാ ഗതോ, ഗതദിസാ ന ഞായതി, അന്തരാമഗ്ഗേ വാ ജീവിതന്തരായോ ഹോതി, കതകമ്മേനപി അകതകമ്മേനപി സങ്ഘമജ്ഝേ യഥാഭൂതം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഖമാപേത്വാ ആപത്തി ദേസേതബ്ബാതി വദന്തി. ധമ്മികപടിസ്സവസ്സ അസച്ചാപനേ പന തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘മയാ അസമവേക്ഖിത്വാ പടിസ്സവം കത്വാ സോ ന സച്ചാപിതോ, തം മേ ഖമഥാ’’തിആദിനാ ഖമാപനേ വചനക്കമോ ഞാപേതബ്ബോ.

൪൧. പാളിയം മങ്കുഭൂതോ നാസക്ഖി ചിത്തം ഗഹപതിം ഖമാപേതുന്തി തിംസയോജനമഗ്ഗം പുന ഗന്ത്വാപി മാനഥദ്ധതായ യഥാഭൂതം ദോസം ആവികത്വാ അഖമാപനേന ‘‘നാഹം ഖമാമീ’’തി തേന പടിക്ഖിത്തോ മങ്കുഭൂതോ ഖമാപേതും ന സക്ഖി, സോ പുനദേവ സാവത്ഥിം പച്ചാഗന്ത്വാപി മാനനിഗ്ഗഹത്ഥായേവ പുനപി സത്ഥാരാ പേസിതോ പുരിമനയേനേവ ഖമാപേതും അസക്കോന്തോ പുനാഗച്ഛി. അഥസ്സ ഭഗവാ ‘‘അസന്തം ഭാവനമിച്ഛേയ്യാ’’തിആദിനാവ (ധ. പ. ൭൩) ധമ്മം ദേസേത്വാ മാനനിമ്മഥനം കത്വാ അനുദൂതദാനം അനുഞ്ഞാസീതി ദട്ഠബ്ബം.

൪൨. ‘‘നോ ¶ ചേ ഖമതി…പേ… ആപത്തിം ദേസാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ പഗേവ ഗഹട്ഠോ ഖമതി ചേ, ദസ്സനൂപചാരേ ആപത്തിദേസനാകിച്ചം നത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം.

൪൬. ഉക്ഖേപനീയകമ്മേസു ¶ തീസു അരിട്ഠവത്ഥുസ്മിം ആപത്തിം ആരോപേത്വാതി വിസും സങ്ഘമജ്ഝേവ പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സജ്ജനപച്ചയാ ദുക്കടം, സമനുഭാസനപരിയോസാനേ പാചിത്തിയം വാ ആപത്തിം ആരോപേത്വാ. ഏത്ഥാപി കമ്മവാചായ ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ’’തിആദി വത്ഥുവസേന വുത്തം. യേന യേന പകാരേന ദിട്ഠിഗതികാ വോഹരിംസു, തേന തേന പകാരേന യോജേത്വാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. ഗഹണാകാരം പന വിനാപി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാപികം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം, സോ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജതി, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ല’’ന്തി ഏവം സാമഞ്ഞതോപി കമ്മവാചം കാതും വട്ടതി.

൬൫. ‘‘യം ദിട്ഠിം നിസ്സായ ഭണ്ഡനാദീനി കരോതീ’’തി ഇമിനാ ദിട്ഠിം നിസ്സായ ഉപ്പന്നാനി ഏവ ഭണ്ഡനാദീനി ഇധ അധിപ്പേതാനി, ന കേവലാനീതി ദസ്സേതി. യോ പന ‘‘ഭണ്ഡനാദീനം കരണേ ദോസോ നത്ഥീ’’തി ദിട്ഠികോ ഹുത്വാ ഭണ്ഡനാദിം കരോതി, സാപിസ്സ ദിട്ഠി ഏവ ഹോതി, തസ്സപി അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ കമ്മം കാതും വട്ടതി.

നിയസ്സകമ്മകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

കമ്മക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൭൫. പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ അന്തമസോ മൂലായപടികസ്സനാരഹാദീനമ്പീതി ആദി-സദ്ദേന മാനത്താരഹമാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തേ ഹി പാരിവാസികാനം, പാരിവാസികാ ച തേസം പകതത്തട്ഠാനേ ഏവ തിട്ഠന്തി. അധോതപാദട്ഠപനകന്തി യത്ഥ ഠത്വാ പാദേ ധോവന്തി, താദിസം ദാരുഫലകഖണ്ഡാദിം. പാദഘംസനന്തി സക്ഖരകഥലാദിം. ‘‘വത്തം കരോന്തീ’’തി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വുത്തത്താ സദ്ധിവിഹാരികാദീഹിപി അഭിവാദനാദിം കാതും ന വട്ടതി.

‘‘പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ കരിയമാനേ’’തി ഇദം പവാരണാദിവസേസു സങ്ഘേ പവാരേന്തേ അനുപഗതഛിന്നവസ്സാദീഹി കരിയമാനപാരിസുദ്ധിഉപോസഥമ്പി സന്ധായ വുത്തം. അത്തനോ പാളിയാതി നവകാനം പുരതോ.

‘‘പാരിവാസികസ്സേവാ’’തി ഇദം അബ്ഭാനാരഹപരിയോസാനേ സബ്ബേ ഗരുകട്ഠേ സന്ധായ വുത്തം. തേസമ്പി പച്ചേകം ഓണോജനസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തദവസേസാ പകതത്താ ഏവ തം ന ലഭന്തി.

ചതുസ്സാലഭത്തന്തി ഭോജനസാലായ പടിപാടിയാ ദിയ്യമാനഭത്തം. ഹത്ഥപാസേ ഠിതേനാതി ദായകസ്സ ഹത്ഥപാസേ പടിഗ്ഗഹണരുഹനട്ഠാനേതി അധിപ്പായോ. മഹാപേളഭത്തേപീതി മഹന്തേസു ഭത്തപച്ഛിആദിഭാജനേസു ഠപേത്വാ ദിയ്യമാനഭത്തേസുപി.

൭൬. പാപിട്ഠതരാതി പാരാജികാപത്തീതി ഉക്കംസവസേന വുത്തം. സഞ്ചരിത്താദിപണ്ണത്തിവജ്ജതോ പന സുക്കവിസ്സട്ഠാദികാ ലോകവജ്ജാവ, തത്ഥാപി സങ്ഘഭേദാദികാ പാപിട്ഠതരാ ഏവ.

‘‘കമ്മന്തി ¶ പാരിവാസികകമ്മവാചാ’’തി ഏതേന കമ്മഭൂതാ വാചാതി കമ്മവാചാ-സദ്ദസ്സ അത്ഥോപി സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ. സവചനീയന്തി ഏത്ഥ ‘‘സദോസ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ. ൩.൭൬) അത്ഥം വദതി. അത്തനോ വചനേ പവത്തനകമ്മന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ‘‘മാ പക്കമാഹീ’’തി വാ ‘‘ഏഹി വിനയധരാനം സമ്മുഖീഭാവ’’ന്തി വാ ¶ ഏവം അത്തനോ ആണായ പവത്തനകകമ്മം ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി കേനചി സവചനീയേ കതേ അനാദരേന അതിക്കമിതും ന വട്ടതി, ബുദ്ധസ്സ സങ്ഘസ്സ ആണാ അതിക്കന്താ നാമ ഹോതി.

രജോഹതഭൂമീതി പണ്ണസാലാവിസേസനം. പച്ചയന്തി വസ്സാവാസികചീവരം. സേനാസനം ന ലഭതീതി വസ്സഗ്ഗേന ന ലഭതി.

അപണ്ണകപടിപദാതി അവിരദ്ധപടിപദാ. സചേ വായമന്തോപീതി ഏത്ഥ അവിസയഭാവം ഞത്വാ അവായമന്തോപി സങ്ഗയ്ഹതി.

൮൧. അവിസേസേനാതി പാരിവാസികുക്ഖിത്തകാനം സാമഞ്ഞേന. പഞ്ചവണ്ണച്ഛദനബദ്ധട്ഠാനേസൂതി പഞ്ചപ്പകാരച്ഛദനേഹി ഛന്നട്ഠാനേസു.

ഓബദ്ധന്തി ഉട്ഠാനാദിബ്യാപാരപടിബദ്ധം. പീളിതന്തി അത്ഥോ. മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന തട്ടികാചമ്മഖണ്ഡാദീസു ദീഘാസനേസുപി നിസീദിതും ന വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി.

ന വത്തഭേദദുക്കടന്തി വുഡ്ഢതരസ്സ ജാനന്തസ്സാപി വത്തഭേദേ ദുക്കടം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ‘‘വത്തം നിക്ഖിപാപേത്വാ’’തി ഇദം പാരിവാസാദിമേവ സന്ധായ വുത്തം.

പാരിവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാരിവാസികക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൯൭. സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ വേദയാമഹന്തി ജാനാപേമി അഹം, ആരോചേമീതിഅത്ഥോ. അനുഭവാമീതിപിസ്സ അത്ഥം വദന്തി. പുരിമം പന പസംസന്തി ആരോപനവചനത്താ. ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ദുക്കടപരിമോചനത്ഥം വുത്തം. കേചി പന ‘‘തദഹേവ പുന വത്തം സമാദിയിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേതുകാമസ്സ രത്തിച്ഛേദപരിഹാരത്ഥമ്പീ’’തി വദന്തി.

‘‘സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തീ’’തി വുത്തത്താ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനേ വത്തം അസമാദിയിത്വാ ബഹി ഏവ കാതുമ്പി വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ’’തി ഇദം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം. ‘‘മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാ’’തി ഇദം മഗ്ഗപടിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം ഉപചാരാതിക്കമനത്ഥം വുത്തം. ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥം.

‘‘സോപി കേനചി കമ്മേന പുരേ അരുണേ ഏവ ഗച്ഛതീ’’തി ഇമിനാ ആരോചനായ കതായ സബ്ബേസുപി ഭിക്ഖൂസു വിഹാരഗതേസു ഊനേ ഗണേ ചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസദോസോ വാ ന ഹോതി ആരോചിതത്താ സഹവാസസ്സാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അയഞ്ചാ’’ തിആദി. അബ്ഭാനം കാതും ന വട്ടതീതി കതമ്പി അകതമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ.

സുക്കവിസ്സട്ഠികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦൨. സുദ്ധസ്സാതി സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം അനാപന്നസ്സ, തതോ വുട്ഠിതസ്സ വാ. അഞ്ഞസ്മിന്തി സുദ്ധന്തപരിവാസവസേന ¶ ആപത്തിവുട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം ആപത്തിവുട്ഠാനേ. പാളിയം ‘‘പടികസ്സിതോ സങ്ഘേന ഉദായി ഭിക്ഖു അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായപടികസ്സനാ’’തി ഇദം കരണവസേന വിപരിണാമേത്വാ മൂലായപടികസ്സനായ പടികസ്സിതോതി യോജേതബ്ബം. അഥ വാ ‘‘മൂലായ പടികസ്സനാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാ’’തി ഉത്തരപദേന സഹ പച്ചത്തവസേനേവ യോജേതുമ്പി വട്ടതി.

‘‘ഉദായിം ¶ ഭിക്ഖും അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായ പടികസ്സിത്വാ’’തി ഏത്ഥ അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഹേതുഭൂതായ ഉദായിം ഭിക്ഖും മൂലായ പടികസ്സിത്വാ മൂലദിവസേ ആകഡ്ഢിത്വാ തസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ സമോധാനപരിവാസം ദേതൂതി യോജനാ. ആവികാരാപേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി തസ്സ അതേകിച്ഛഭാവം തേനേവ സങ്ഘസ്സ പാകടം കാരേത്വാ ലജ്ജിഗണതോ വിയോജനവസേന വിസ്സജ്ജേതബ്ബോ.

സതം ആപത്തിയോതി കായസംസഗ്ഗാദിവസേന ഏകദിവസേ ആപന്നാ സതം ആപത്തിയോ. ദസസതന്തി സഹസ്സാ ആപത്തിയോ. രത്തിസതം ഛാദയിത്വാനാതി യോജേതബ്ബോ. സബ്ബപരിവാസകമ്മവാചാവസാനേതി ഹേട്ഠാ ദസ്സിതാനം ദ്വിന്നം സുദ്ധന്തപരിവാസാനം, തിണ്ണം സമോധാനപരിവാസാനഞ്ചാതി ഇമേസം സബ്ബേസം പരിവാസാനം കമ്മവാചാപരിയോസാനേ. പുരിമനയേനേവാതി പടിച്ഛന്നപരിവാസേ വുത്തനയേന.

വിഹാരൂപചാരതോപീതി ബഹിഗാമേ ഭിക്ഖൂനം വിഹാരൂപചാരതോപി. ‘‘ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ അതിക്കമിതബ്ബാ’’തി ഇദം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരാതിക്കമനം വുത്തം. ഗാമസ്സാതി ന വുത്തന്തി ഗാമസ്സ ഉപചാരം മുഞ്ചിതും വട്ടതീതി ന വുത്തം. തേന ഗാമൂപചാരേ ഠിതാപി തത്ഥ ദസ്സനസവനൂപചാരേ അതിക്കമിത്വാ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച തസ്സാ രത്തിച്ഛേദം ന കരോന്തീതി ദീപേതി.

അനിക്ഖിത്തവത്തഭിക്ഖൂനം വുത്തനയേനേവാതി ഉപചാരസീമായ പവിട്ഠാനം വസേന രത്തിച്ഛേദം സന്ധായ വുത്തം. തസ്മിം ഗാമേതി ഭിക്ഖുനീനം നിവാസനഗാമേ. അത്താനം ദസ്സേത്വാതി യഥാ ആരോചേതും സക്കാ, തഥാ ദസ്സേത്വാ. ‘‘സമ്മന്നിത്വാ ദാതബ്ബാ’’തി ഇമിനാ സമ്മതായ സഹവാസേപി രത്തിച്ഛേദോ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

മൂലായപടികസ്സിതസ്സാതി മൂലായപടികസ്സിതസ്സ പുന പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സാതി അത്ഥോ. തിസ്സന്നന്തി മൂലാപത്തിയാ സഹ ദ്വിന്നം അന്തരാപത്തീനഞ്ച.

൧൦൮. സചേ ¶ പടിച്ഛന്നാതി നിക്ഖിത്തവത്തേനാപന്നാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. പാളിയം പഞ്ചാഹപ്പടിച്ഛന്നവാരേ അന്തരാപത്തികഥായം ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഛാരത്തം മാനത്തം ദാതബ്ബ’’ന്തി ഇദം മൂലായപടികസ്സനാകമ്മവാചാനന്തരമേവ ദാതും വുത്തം ന ഹോതി. മൂലായപടികസ്സിതസ്സ പന പഞ്ചദിവസാനി പരിവസിത്വാ യാചിതസ്സ ¶ മാനത്തചരണകാലേ ആപന്നായ തതിയായ അന്തരാപത്തിയാ അപ്പടിച്ഛന്നായ മാനത്തദാനം സന്ധായ വുത്തം. ഏവഞ്ച ദിന്നമാനത്തസ്സ ഏകേന ഛാരത്തേന പുബ്ബേ ദിന്നമാനത്താഹി തീഹി ആപത്തീഹി സഹ ചതസ്സന്നമ്പി ആപത്തീനം മാനത്തം ചിണ്ണമേവ ഹോതി. ഇമിനാ പന നയേന അബ്ഭാനാരഹകാലേ ആപന്നായ അന്തരാപത്തിയാ, പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നവാരേ അന്തരാപത്തീസു ച പടിപജ്ജനം വേദിതബ്ബം. ‘‘ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നാദിവസേന പഞ്ചാ’’തി ഇദം ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നാദീനം ചതുന്നം പച്ചേകപരിവാസദാനമാനത്തദാനഅബ്ഭാനാനി ഏകേകം കത്വാ വുത്തം. ‘‘അന്തരാപത്തിവസേന ചതസ്സോ’’തി ഇദമ്പി മാനത്തദാനഅബ്ഭാനാനി തസ്മിം തസ്മിം മൂലായപടികസ്സനേ ഏകത്തം ആരോപേത്വാ വുത്തം.

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൨൫. ‘‘യസ്മാ പടിച്ഛന്നാ അന്തരാപത്തീ’’തി ഇദം സമോധാനപരിവാസദാനസ്സ കാരണവചനം, ന പന ചിണ്ണപരിവുത്ഥദിവസാനം മക്ഖിതഭാവസ്സ, അപ്പടിച്ഛന്നായ അന്തരാപത്തിയാ മൂലായപടികസ്സനേ കതേപി തേസം മക്ഖിതഭാവസമ്ഭവതോ. തസ്മാ ‘‘മാനത്തചിണ്ണദിവസാപി പരിവുത്ഥദിവസാപി സബ്ബേ മക്ഖിതാവ ഹോന്തീ’’തി ഇമസ്സാനന്തരം ‘‘സമോധാനപരിവാസോ ചസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി ഏവമേത്ഥ യോജനാ കാതബ്ബാ. തേനാഹ ‘‘തേനേവാ’’തിആദി.

സമോധാനപരിവാസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൪. ‘‘ഏകാപത്തിമൂലകഞ്ചാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഏകാ ആപത്തി ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നാ, ഏകാ ആപത്തി ദ്വീഹപ്പടിച്ഛന്നാ’’തിആദിനയം ദസ്സേതി. അപ്പടിച്ഛന്നഭാവം ദസ്സേതുന്തി അജാനനാദിനാ പടിച്ഛന്നായപി ആപത്തിയാ മാനത്താരഹതാവചനേന അപ്പടിച്ഛന്നഭാവം ദസ്സേതും. ‘‘ഏകസ്സ, ആവുസോ, മാസസ്സ ഭിക്ഖു മാനത്താരഹോ’’തി ¶ (ചൂളവ. ൧൫൩) ഹി വുത്തം. ഏത്ഥ ഏകസ്സ അജാനനപടിച്ഛന്നമാസസ്സ ¶ പരിവാസാരഹോ ന ഹോതി, കേവലം ആപത്തിയാ അപ്പടിച്ഛന്നത്താ മാനത്താരഹോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. പാളിയം മക്ഖധമ്മോതി മദ്ദിതുകാമതാ. സങ്ഘാദിസേസാനം പരിവാസദാനാദിസബ്ബവിനിച്ഛയസ്സ സമുച്ചയത്താ പനേസ സമുച്ചയക്ഖന്ധകോതി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമുച്ചയക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൧൯൫. സമഥക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ ഖീണാസവസ്സ വിപുലസതിം നിസ്സായ ദാതബ്ബോ വിനയോ ചോദനാദിഅസാരുപ്പാനം വിനയനുപായോ സതിവിനയോ.

൧൯൬. ചിത്തവിപരിയാസകതോതി കതചിത്തവിപരിയാസോ. ഗഗ്ഗം ഭിക്ഖും…പേ… ചോദേന്തീതി ഏത്ഥ പന ഉമ്മത്തകസ്സ ഇദം ഉമ്മത്തകം, അജ്ഝാചിണ്ണം. തദേവ ചിത്തവിപരിയാസേന കതന്തി ചിത്തവിപരിയാസകതം. തേന ഉമ്മത്തകേന ചിത്തവിപരിയാസകതേന അജ്ഝാചിണ്ണേന അനാചാരേന ആപന്നായ ആപത്തിയാ ഗഗ്ഗം ഭിക്ഖും ചോദേന്തീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പഠമം മൂള്ഹോ ഹുത്വാ പച്ഛാ അമൂള്ഹഭാവം ഉപഗതസ്സ ദാതബ്ബോ വിനയോ അമൂള്ഹവിനയോ.

൨൦൨. ധമ്മവാദീനം യേഭുയ്യഭാവസമ്പാദികാ കിരിയാ യേഭുയ്യസികാതി ഇമസ്മിം അത്ഥേ സ-കാരാഗമസഹിതോ ഇക-പച്ചയന്തോയം സദ്ദോതി ദസ്സേതും ആഹ ‘‘യസ്സാ’’തിആദി. തത്ഥ യസ്സാ കിരിയായാതി ഗൂള്ഹകവിവട്ടകാദിനാ സലാകഗ്ഗാഹാപകകിരിയായ. യേഭുയ്യഭാവം നിസ്സിതസമഥകിരിയാ യേഭുയ്യസികാതി ഏവം യേഭുയ്യസികാസദ്ദസ്സ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി അയം അധികരണസമഥോ നാമ ഹോതി. യഥാവുത്തസലാകഗ്ഗാഹേന ഹി ധമ്മവാദീനം യേഭുയ്യഭാവേ സിദ്ധേ പച്ഛാ തം യേഭുയ്യഭാവം നിസ്സായേവ അധികരണവൂപസമോ ഹോതി, ന ധമ്മവാദീനം ബഹുതരഭാവസാധകകിരിയാമത്തേന.

൨൦൭. ‘‘സേസമേത്ഥ തജ്ജനീയാദീസു വുത്തനയമേവാ’’തി ഏതേന തജ്ജനീയാദിസത്തകമ്മാനി വിയ ഇദമ്പി തസ്സപാപിയസികാകമ്മം അസുചിഭാവാദിദോസയുത്തസ്സ, സങ്ഘസ്സ ച വിനിച്ഛയേ അതിട്ഠമാനസ്സ കത്തബ്ബം വിസും ഏകം നിഗ്ഗഹകമ്മന്തി ദസ്സേതി. ഏതസ്മിഞ്ഹി നിഗ്ഗഹകമ്മേ കതേ സോ പുഗ്ഗലോ ‘‘അഹം ¶ സുദ്ധോ’’തി അത്തനോ സുദ്ധിയാ സാധനത്ഥം സങ്ഘമജ്ഝം ഓതരിതും, സങ്ഘോ ചസ്സ വിനിച്ഛയം ദാതും ന ലഭതി, തം കമ്മകരണമത്തേനേവ ച തം അധികരണം വൂപസന്തം ഹോതി.

കഥം പനേതം കമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി? കേചി പനേത്ഥ ‘‘സോ തഥാ നിഗ്ഗഹിതോ നിഗ്ഗഹിതോവ ഹോതി, ഓസാരണം ന ലഭതി. തേനേവ പാളിയം ¶ ഓസാരണാ ന വുത്താ’’തി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘പാളിയം ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബന്തിആദിനാ സമ്മാവത്തനസ്സ വുത്തത്താ സമ്മാവത്തിത്വാ ലജ്ജിധമ്മേ ഓക്കന്തസ്സ ഓസാരണാ അവുത്താപി തജ്ജനീയാദീസു വിയ നയതോ കമ്മവാചം യോജേത്വാ ഓസാരണാ കാതബ്ബാ ഏവാ’’തി വദന്തി, ഇദം യുത്തം. തേനേവ അട്ഠകഥായം വക്ഖതി ‘‘സചേ സീലവാ ഭവിസ്സതി, വത്തം പരിപൂരേത്വാ പടിപ്പസ്സദ്ധിം ലഭിസ്സതി. നോ ചേ, തഥാനാസിതകോവ ഭവിസ്സതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൩൮). തസ്സപാപിയസികാകമ്മന്തി ച അലുത്തസമാസോയേവ. തേനാഹ ‘‘ഇദം ഹീ’’തി ആദി.

സതിവിനയകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൧൫. വിരൂപതോ വിപരിണാമട്ഠേന ചിത്തം ദുക്ഖം വിപച്ചതീതി ആഹ ‘‘ചിത്തദുക്ഖത്ഥം വോഹാരോ’’തിആദി. ഉപവദനാതി ചോദനാ. തത്ഥേവാതി അനുവദനേ.

ആദിതോ പട്ഠായ ച തസ്സ തസ്സ കമ്മസ്സ വിഞ്ഞാതത്താതി വിത്ഥാരതോ ആഗതകമ്മവഗ്ഗസ്സ ആദിതോ പട്ഠായ വണ്ണനാമുഖേന വിഞ്ഞാതത്താ വിനിച്ഛയോ ഭവിസ്സതീതി യോജനാ.

൨൧൬. പാളിയം അജ്ഝത്തം വാതി അത്തനി വാ അത്തനോ പരിസായ വാ. ബഹിദ്ധാ വാതി പരസ്മിം വാ പരസ്സ പരിസായ വാ. അനവസ്സവായാതി അനുപ്പാദായ.

൨൨൦. ‘‘വിവാദാധികരണം കുസലം അകുസലം അബ്യാകത’’ന്തി ഇദം പുച്ഛാവചനം. വിവാദാധികരണം സിയാ കുസലന്തിആദി വിസജ്ജനം. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

൨൨൨. സമ്മുതിസഭാവായപി ആപത്തിയാ കാരണൂപചാരേന അകുസലാബ്യാകതഭാവേന വുച്ചമാനേ കുസലസ്സാപി ആപത്തികാരണത്താ തദുപചാരേന ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ കുസല’’ന്തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ ¶ , തഥാ ¶ അവത്വാ ‘‘നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി ഏവംവചനസ്സ കാരണം ദസ്സേതും ‘‘ഏത്ഥ സന്ധായഭാസിതവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ചായമധിപ്പായോ – യദി ഹി ആപത്തി നാമ പരമത്ഥധമ്മസഭാവാ ഭവേയ്യ, തദാ ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസല’’ന്തിആദിവചനം യുജ്ജേയ്യ. യസ്മാ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥാദീസു ദസ്സിതദോസപ്പസങ്ഗതോ പരമത്ഥസഭആവതാ ന യുത്താ, ഏകന്തസമ്മുതിസഭാവാ ഏവ സാ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തിപി നിപ്പരിയായതോ ന വത്തബ്ബാ. യദി പന അകുസലഅബ്യാകതധമ്മസമുട്ഠിതത്തമേവ ഉപാദായ പരിയായതോ ‘‘സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി വുത്തം. തദാ കുസലധമ്മസമഉട്ഠിതത്തമ്പി ഉപാദായ പരിയായതോ ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ കുസല’’ന്തിപി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ. യതോ ചേതം വചനം ആപത്തിയാ അകുസലാബ്യാകതൂപചാരാരഹത്തസ്സ കുസലൂപചാരാനാരഹത്തസ്സ വിസും കാരണസബ്ഭാവം സന്ധായ ഭാസിതം, തസ്മാ യം തം കാരണവിസേസം സന്ധായ ഇദം ഭാസിതം, തസ്സ വസേനേവേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഇദാനി പന യോ അങ്ഗപ്പഹോനകചിത്തമേവ സന്ധായ ആപത്തിയാ അകുസലാദിഭാവോ വുത്തോ, നാഞ്ഞം വിസേസകാരണം സന്ധായാതി ഗണ്ഹേയ്യ, തസ്സ ഗാഹേ ദോസം ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്മിം ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഥവീഖണനാദികേതി പഥവീഖണനാദിനിമിത്തേ പണ്ണത്തിവജ്ജേ. ആപത്താധികരണേ കുസലചിത്തം അങ്ഗന്തി പണ്ണത്തിം അജാനിത്വാ കുസലചിത്തേന ചേതിയങ്ഗണാദീസു ഭൂമിസോധനാദിവസേന പഥവീഭൂതഗാമവികോപനാദികാലേ കുസലചിത്തം കാരണം ഹോതി. തസ്മിം സതീതി തസ്മിം ആപത്താധികരണേ വിജ്ജമാനേ കുസലചിത്തസമുട്ഠിതത്തേന കുസലവോഹാരാരഹായ ആപത്തിയാ വിജ്ജമാനായാതി അധിപ്പായോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൨൨) പന ‘‘തസ്മിം സതീ’’തി ഇമസ്സ ‘‘തസ്മിം കുസലചിത്തേ ആപത്തിഭാവേന ഗഹിതേ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ, തം ന യുജ്ജതി ‘‘യസ്മി’’ന്തി യ-സദ്ദേന പരാമട്ഠസ്സേവ ആപത്താധികരണസ്സ ‘‘തസ്മി’’ന്തി പരാമസിതബ്ബതോ.

ന സക്കാ വത്തുന്തി യദി സമ്മുതിസഭാവായപി ആപത്തിയാ അകുസലാദിസമുട്ഠിതത്തേന അകുസലാദിവോഹാരോ കരീയതി, തദാ കുസലവോഹാരോപി കത്തബ്ബോതി ‘‘നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി ന സക്കാ വത്തും, അഞ്ഞഥാ അകുസലാദിഭാവോപിസ്സ പടിക്ഖിപിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. തസ്മാതി ¶ യസ്മാ കുസലാദീനം തിണ്ണം സമാനേപി ആപത്തിയാ അങ്ഗപ്പഹോനകത്തേ കുസലവോഹാരോവ ആപത്തിയാ പടിക്ഖിത്തോ, ന അകുസലാദിവോഹാരോ, തസ്മാ നയിദം അങ്ഗപ്പഹോനകം ചിത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം, നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി ഇദം ആപത്തിയാ സമുട്ഠാപകത്തേന അങ്ഗപ്പഹോനകം കാരണഭൂതം ചിത്തമത്തം സന്ധായ ന വുത്തം ¶ , അഞ്ഞഥാ ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ കുസല’’ന്തിപി വത്തബ്ബതോതി അധിപ്പായോ. ഏതേന ആപത്തിയാ അകുസലാദിഭാവോപി കേനചി നിമിത്തേന പരിയായതോവ വുത്തോ, ന പരമത്ഥതോതി ദസ്സേതി. യഥാഹ ‘‘യം കുസലചിത്തേന ആപജ്ജതി, തം കുസലം, ഇതരേഹി ഇതര’’ന്തി.

ഇദം പനാതിആദീസു അയം അധിപ്പായോ – ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി ഇദഞ്ഹി യം കിഞ്ചി കദാചി കത്ഥചി കാരണം ഭവന്തം അനിയതകാരണം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി. യം പന സബ്ബസിക്ഖാപദേസു ആപത്തിയാ കാരണം ഭവിതുമരഹതി, ഇദമേവ കാരണം സന്ധായ വുത്തം. അകുസലഞ്ഹി പണ്ണത്തിം ഞത്വാ വീതിക്കമന്തസ്സ സബ്ബാപത്തിയാ കാരണം ഹോതി, ലോകവജ്ജാപത്തിയാ പന പണ്ണത്തിം അജാനന്തസ്സപി കാരണം ഹോതി. കേവലം പണ്ണത്തിവജ്ജാപത്തീസു കുസലാബ്യാകതചിത്തപവത്തിക്ഖണേ ഏവ അകുസലം ന വത്തതി, തദഞ്ഞത്ഥ സയമേവ പവത്തതി. അബ്യാകതം പന കായവചീഭൂതം കുസലാകുസലാദീനം പവത്തിക്ഖണേ നിരോധസമാപന്നസ്സ സഹസേയ്യാപത്തിയന്തി സബ്ബാപത്തിയാ അങ്ഗമേവ ഹോതി ഛന്നം ആപത്തിസമുട്ഠാനാനം കായവാചങ്ഗവിരഹിതത്താഭാവാ. തസ്മാ ഇമേസം അകുസലാബ്യാകതാനം സബ്ബാപത്തിമൂലകത്തമേവ സന്ധായ ഇദം ആപത്തിയാ അകുസലത്തം, അബ്യാകതത്തഞ്ച വുത്തം. യത്ഥ പന പഥവീഖണനാദീസു കുസലമ്പി ആപത്തിയാ കാരണം ഹോതി, തത്ഥാപി ആപത്തിയാ തദുപചാരേന കുസലത്തവോഹാരോ അയുത്തോ സാവജ്ജാനവജ്ജാനം ഏകത്തവോഹാരസ്സ വിരുദ്ധത്താ. യദഗ്ഗേന അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരുദ്ധാ, തദഗ്ഗേന കാരണകാരിയവോഹാരോപി നേസം അയുത്തോ. തസ്മാ തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കുസലം അബ്ബോഹാരികം, കായവചീദ്വാരമേവ ആവേണികം കാരണന്തി.

തത്ഥ ഏകന്തതോ അകുസലമേവാതി അകുസലചിത്തേന സമുട്ഠഹനതോ കാരണൂപചാരതോ ഏവം വുത്തം. തത്ഥാതി ലോകവജ്ജേ. വികപ്പോ നത്ഥീതി സിയാ-സദ്ദസ്സ വികപ്പനത്ഥതം ദസ്സേതി. അകുസലം ഹോതീതി അകുസലസമുട്ഠിതായ കാരണൂപചാരേന അകുസലം ഹോതി. സഹസേയ്യാദിവസേന ആപജ്ജനതോ ¶ അബ്യാകതം ഹോതീതി ഇത്ഥിയാദീഹി സഹ പിട്ഠിപസാരണവസപ്പവത്തകായദ്വാരസങ്ഖാതരൂപാബ്യാകതവസേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബതോ കാരണൂപചാരേനേവ ആപത്തി അബ്യാകതം ഹോതി. തത്ഥാതി തസ്മിം പണ്ണത്തിവജ്ജാപത്താധികരണേ. സഞ്ചിച്ചാസഞ്ചിച്ചവസേനാതി പണ്ണത്തിം ഞത്വാ, അഞ്ഞത്വാ ച ആപജ്ജനവസേന ഇമം വികപ്പഭാവം സന്ധായ അകുസലത്തഅബ്യാകതത്തസങ്ഖാതം യഥാവുത്തം ഇമം വികപ്പസഭാവം സന്ധായ ഇദം വചനം വുത്തം.

യദി ഏവം അസഞ്ചിച്ചാപജ്ജനപക്ഖേ കുസലേനാപി ആപജ്ജനതോ തമ്പി വികപ്പം സന്ധായ ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ കുസല’’ന്തിപി കസ്മാ ന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. ‘‘അചിത്തകാന’’ന്തി ¶ വുത്തമേവത്ഥം സമുട്ഠാനവസേന വിഭാവേതും ‘‘ഏളകലോമപദസോധമ്മാദിസമുട്ഠാനാനമ്പീ’’തി വുത്തം. അചിത്തകസമുട്ഠാനാനം ‘‘കുസലചിത്തം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി ഏതേന സാവജ്ജഭൂതായ ആപത്തിയാ കാരണൂപചാരേനാപി അനവജ്ജഭൂതകുസലവോഹാരോ അയുത്തോതി ദസ്സേതി. ‘‘ന ച തത്ഥാ’’തിആദിനാ കുസലസ്സ ആപത്തിയാ കാരണത്തം വിജ്ജമാനമ്പി തഥാ വോഹരിതും അയുത്തന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ കായവാചാസങ്ഖാതം അബ്യാകതസ്സേവ കാരണത്തം ദസ്സേതി. തത്ഥ ചലിതപ്പവത്താനന്തി ചലിതാനം, പവത്താനഞ്ച. ചലിതോ ഹി കായോ, പവത്താ വാചാ. ഏത്ഥ ച കായവാചാനമഞ്ഞതരമേവ അങ്ഗം. തഞ്ച…പേ… അബ്യാകതന്തി ഏവം അബ്യാകതസ്സ ആപത്തികാരണഭാവേനേവ വുത്തത്താ. ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി ഇദം കാരണൂപചാരേന പരിയായതോ വുത്തം, ന നിപ്പരിയായതോതി സിജ്ഝതി.

യം പന സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവ. ൩.൨൨൨) ആപത്തിയാ നിപ്പരിയായതോവ അകുസലാദിസഭാവതം സമത്ഥേതും ബഹും പപഞ്ചിതം, തം ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥായമേവ പടിക്ഖിത്തത്താ. തേനേവേത്ഥാപി ‘‘യം ചിത്തം ആപത്തിയാ അങ്ഗം ഹോതീ’’തിആദിനാ അകുസലചിത്തസ്സാപി ആപത്തിയാ കാരണത്തേന ഭിന്നതാവ ദസ്സിതാ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ ദസ്സിതമേവാതി ഇധ ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ. ഏവം വീതിക്കമതോ യോ വീതിക്കമോതി ഏത്ഥ അകുസലചിത്തേന ഞത്വാ വീതിക്കമന്തസ്സ കായവചീവീതിക്കമസമുട്ഠിതാ ആപത്തിവീതിക്കമോതി വുത്തോ. ഏസ നയോ അബ്യാകതവാരേപി.

൨൨൮. പാളിയം ¶ വിവാദാധികരണം ഏകം സമഥം അനാഗമ്മാതിആദി പുച്ഛാ. സിയാതിആദി വിസ്സജ്ജനം. സിയാതിസ്സ വചനീയന്തി ഏതേനേവ വൂപസമം സിയാതി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. സമ്മുഖാവിനയസ്മിന്തി സമ്മുഖാവിനയത്തസ്മിന്തി ഭാവപ്പധാനോ നിദ്ദേസോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം സബ്ബവാരേസു. ‘‘കാരകോ ഉക്കോടേതീ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം, യസ്സ കസ്സചി ഉക്കോടേന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. ഉബ്ബാഹികായ ഖീയനകേ പാചിത്തിയം ന വുത്തം തത്ഥ ഛന്ദദാനസ്സ നത്ഥിതായ.

൨൩൫. വണ്ണാവണ്ണായോ കത്വാതി ഖുദ്ദകമഹന്തേഹി സഞ്ഞാണേഹി യുത്തായോ കത്വാ. തേനാഹ ‘‘നിമിത്തസഞ്ഞം ആരോപേത്വാ’’തി.

൨൪൨. കിച്ചാധികരണം ¶ …പേ… സമ്മതീതി ഏത്ഥ സമ്മുഖാവിനയേന അപലോകനാദികമ്മം സമ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അധികരണവൂപസമനസമഥകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സമഥക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨൪൩. ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ അട്ഠപദാകാരേനാതി ജൂതഫലകേ അട്ഠഗബ്ഭരാജിആകാരേന. മല്ലകമൂലസണ്ഠാനേനാതി ഖേളമല്ലകമൂലസണ്ഠാനേന. ഇദഞ്ച വട്ടാധാരകം സന്ധായ വുത്തം, കണ്ടകേ ഉട്ഠാപേത്വാ കതവട്ടകപാലസ്സേതം അധിവചനം.

൨൪൪. പുഥുപാണികന്തി മുട്ഠിം അകത്വാ വികസിതഹത്ഥതലേഹി പിട്ഠിപരികമ്മം വുച്ചതി. ഏതമേവ സന്ധായ ‘‘ഹത്ഥപരികമ്മ’’ന്തി വുത്തം.

൨൪൫. മുത്തോലമ്ബകാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന കുണ്ഡലാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പലമ്ബകസുത്തന്തി ബ്രാഹ്മണാനം യഞ്ഞോപചിതസുത്താദിആകാരം വുച്ചതി. വലയന്തി ഹത്ഥപാദവലയം.

൨൪൬. ദ്വങ്ഗുലേതി ഉപയോഗബഹുവചനം, ദ്വങ്ഗുലപ്പമാണം അതിക്കാമേതും ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ദുമാസസ്സ വാ ദ്വങ്ഗുലസ്സ വാ അതിക്കന്തഭാവം അജാനന്തസ്സാപി കേസമസ്സുഗണനായ അചിത്തകാപത്തിയോ ഹോന്തീതി വദന്തി.

കോച്ഛേനാതി ഉസീരതിണാദീനി ബന്ധിത്വാ സമം ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതകോച്ഛേന. ചിക്കലേനാതി സിലേസയുത്തതേലേന. ഉണ്ഹാഭിതത്തരജസിരാനമ്പീതി ഉണ്ഹാഭിതത്താനം രജോകിണ്ണസിരാനം. അദ്ദഹത്ഥേനാതി അല്ലഹത്ഥേന.

൨൪൮-൯. സാധുഗീതന്തി അനിച്ചതാദിപടിസഞ്ഞുത്തം ഗീതം. ചതുരസ്സേന വത്തേനാതി പരിപുണ്ണേന ഉച്ചാരണവത്തേന. തരങ്ഗവത്താദീനം സബ്ബേസമ്പി സാമഞ്ഞലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘‘സബ്ബേസം…പേ… ലക്ഖണ’’ന്തി ¶ വുത്തം. യത്തകാഹി മത്താഹി അക്ഖരം പരിപുണ്ണം ഹോതി, തതോപി അധികമത്തായുത്തം കത്വാ കഥനം വികാരകഥനം നാമ, തഥാ അകത്വാ കഥനമേവ ലക്ഖണന്തി അത്ഥോ. ബാഹിരലോമിന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, യഥാ ബഹിദ്ധാ ലോമാനി ദിസ്സന്തി, ഏവം ധാരേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി അത്ഥോ.

൨൫൦. പാളിയം ¶ തരുണഞ്ഞേവ അമ്ബന്തി തരുണം അസഞ്ജാതബീജം ഏവ അമ്ബഫലം. പാതാപേത്വാതി ഛിന്ദാപേത്വാവ. ‘‘മത്താവണ്ണിതാ’’തി ഇദം ‘‘പരേ നിന്ദന്തീ’’തി സാസനഹിതേസിതായ വുത്തം. ന പരിയാപുണിംസൂതി നാസിക്ഖിംസു.

൨൫൧. ചത്താരി അഹിരാജകുലാനീതി സബ്ബേസം അഹിഭേദാനം ചതൂസു ഏവ സങ്ഗഹതോ വുത്തം. അത്തപരിത്തം കാതുന്തി അത്തനോ പരിത്താണം കാതും.

വിരൂപക്ഖേഹി മേ മേത്തന്തി വിരൂപക്ഖജാതികേഹി നാഗേഹി സഹ മയ്ഹം മിത്തഭാവോ ഹോതു, മേത്താ ഹോതൂതി അത്ഥോ, തേ സുഖിതാ നിദ്ദുക്ഖാ അവേരാ ഹോന്തൂതി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി മേത്താഫരണം ഹോതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അപാദകേഹീതി അഹികുലേഹി സഹ സബ്ബസത്തേസു ഓധിസോ മേത്താഫരണദസ്സനം. മാ മം അപാദകോ ഹിംസീതി തായ മേത്തായ അത്തരക്ഖാവിധാനദസ്സനം.

സബ്ബേ സത്താതിആദി അത്താനം ഉപമം കത്വാ സബ്ബസത്തേസു അനോധിസോ മേത്താഫരണദസ്സനം. തത്ഥ മാ കഞ്ചി പാപമാഗമാതി കഞ്ചി സത്തം ലാമകം ദുക്ഖഹേതു, ദുക്ഖഞ്ച മാ ആഗച്ഛതു.

ഏവം മേത്തായ അത്തഗുത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി രതനത്തയാനുസ്സരണേന ദസ്സേതും ‘‘അപ്പമാണോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പമാണകരധമ്മാ അകുസലാ, തബ്ബിപാകാ ച പമാണാ, തപ്പടിപക്ഖാ സീലാദയോ ഗുണാ, തബ്ബിപാകാ ച ലോകിയലോകുത്തരഫലാനി അപ്പമാണാ, തേ അസ്സ അത്ഥീതി അപ്പമാണോ, അപ്പമാണാ വാ അപരിമേയ്യഗുണാ അസ്സാതിപി അപ്പമാണോ. പമാണവന്താനീതി യഥാവുത്തപമാണകരധമ്മയുത്താനി. അഹിവിച്ഛികാതി സരീസപാനഞ്ഞേവ പഭേദദസ്സനം. ഉണ്ണനാഭീതി ലോമസനാഭികോ മക്കടോ. സരബൂതി ഘരഗോളികാ.

പടിക്കമന്തൂതി അപഗച്ഛന്തു, മാ മം വിഹേസയിംസൂതി അത്ഥോ. സോഹം നമോതി ഏത്ഥ ‘‘കരോമീ’’തി പാഠസേസോ. യസ്മാ മയാ മേത്താദീഹി തുമ്ഹാകഞ്ച മയ്ഹഞ്ച രക്ഖാ കതാ, യസ്മാ ച സോഹം ഭഗവതോ നമോ കരോമി, വിപസ്സീആദീനം സത്തന്നമ്പി നമോ കരോമി, തസ്മാ പടിക്കമന്തു ഭൂതാനീതി യോജനാ.

അഞ്ഞമ്ഹീതി ¶ കാമരാഗേ അസുഭമനസികാരാദിനാ ഛേതബ്ബേതി അത്ഥോ. അങ്ഗജാതന്തി ബീജവിരഹിതം പുരിസനിമിത്തം. ബീജേ ഹി ഛിന്നേ ഓപക്കമികപണ്ഡകോ നാമ അഭബ്ബോ ഹോതീതി വദന്തി. ഏകേ പന ‘‘ബീജസ്സാപി ഛേദനക്ഖണേ ¶ ദുക്കടാപത്തി ഏവ കമേന പുരിസിന്ദ്രിയാദികേ അന്തരഹിതേ പണ്ഡകോ നാമ അഭബ്ബോ ഹോതി, തദാ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ’’തി വദന്തി. താദിസം വാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തസ്സാതി മുട്ഠിപ്പഹാരാദീഹി അത്തനോ ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തസ്സ.

൨൫൨. പാളിയം തുയ്ഹേസോ പത്തോതി ‘‘യോ ച അരഹാ ചേവ ഇദ്ധിമാ ച, തസ്സ ദിന്നമേവാ’’തി സേട്ഠിനാ വുത്തം, തം സന്ധായ വദതി. തം പത്തം ഗഹേത്വാ തിക്ഖത്തും രാജഗഹം അനുപരിയായീതി ഏത്ഥ വേളുപരമ്പരായ ബദ്ധപത്തസ്സ ഉപരിഭാഗേ ആകാസേ നഗരം തിക്ഖത്തും അനുപരിയായിത്വാ ഠിതഭാവം സന്ധായ ‘‘പത്തം ഗഹേത്വാ’’തി വുത്തം, ന പന ഥേരോ ഹത്ഥേന പത്തം സയമേവ അഗ്ഗഹേസി. കേചി പന വദന്തി ‘‘ഇദ്ധിബലേന തം പത്തം വേളുപരമ്പരതോ മുഞ്ചിത്വാ ഥേരം അനുബന്ധമാനോ അട്ഠാസി, സോ ച അനേന ഹത്ഥേന ഗഹിതോ വിയ അഹോസീ’’തി. തഥാ ഠിതമേവ പന സന്ധായ ‘‘ഭാരദ്വാജസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം ഗഹേത്വാ’’തി വുത്തം. തേ ച മനുസ്സാ…പേ… അനുബന്ധിംസൂതി യേ ച മനുസ്സാ പഠമം പാടിഹാരിയം നാദ്ദസംസു, തേ അമ്ഹാകമ്പി പാടിഹാരിയം ദസ്സേഹീതി ഥേരമനുബന്ധിംസു. ഥേരോ ച സീഹബ്യഗ്ഘാദിരൂപം ഗഹേത്വാ വികുബ്ബനിദ്ധിം ദസ്സേതി, തേ ച അച്ഛരിയബ്ഭുതജാതാ ഉച്ചാസദ്ദാ മഹാസദ്ദാ അഹേസും. തേനാഹ ‘‘കിം നു ഖോ സോ, ആനന്ദ, ഉച്ചാസദ്ദോ മഹാസദ്ദോ’’തി. ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ന ദസ്സേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘യോ പകതിവണ്ണം വിജഹിത്വാ കുമാരവണ്ണം വാ ദസ്സേതി, നാഗവണ്ണം വാ…പേ… വിവിധമ്പി സേനാബ്യൂഹം ദസ്സേതീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൩) ഏവമാഗതാ അത്തനോ സരീരസ്സ വികാരാപാദനവസപ്പവത്താ വികുബ്ബനിദ്ധി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘അധിട്ഠാനിദ്ധി പന അപ്പടിക്ഖിത്താ’’തി. പകതിയാ ഏകോ ബഹുകം ആവജ്ജതി, സതം വാ സഹസ്സം വാ സതസഹസ്സം വാ ആവജ്ജേത്വാ ഞാണേന അധിട്ഠാതി ‘‘ബഹുകോ ഹോമീ’’തി (പടി. മ. ൩.൧൦) ഏവം ദസ്സിതാ അധിട്ഠാനവസേന നിപ്ഫന്നാ അധിട്ഠാനിദ്ധി നാമ. ഗിഹിവികടാനീതി ഗിഹിസന്തകാനി.

൨൫൩. പാളിയം ന അച്ഛുപിയന്തീതി ന ഫുസിതാനി ഹോന്തി. രൂപകാകിണ്ണാനീതി ഇത്ഥിരൂപാദീഹി ആകിണ്ണാനി.

൨൫൪. ഭൂമിആധാരകേതി ദന്താദീഹി കതേ വലയാധാരകേ. ഏതസ്സ വലയാധാരകസ്സ അനുച്ചതായ ഠപിതാ പത്താ ന പരിപതന്തീതി ‘‘തയോ പത്തേ ¶ ഠപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അനുച്ചതഞ്ഹി സന്ധായ അയം ‘‘ഭൂമിആധാരകോ’’തി വുത്തോ. ദാരുആധാരകദണ്ഡാധാരകേസൂതി ഏകദാരുനാ ¶ കതആധാരകേ, ബഹൂഹി ദണ്ഡേഹി കതആധാരകേ ച. ഏതേ ച ഉച്ചതരാ ഹോന്തി പത്തേഹി സഹ പതനസഭാവാ. തേന ‘‘സുസജ്ജിതേസൂ’’തി വുത്തം. ഭമകോടിസദിസോതി യത്ഥ ധമകരണാദിം പവേസേത്വാ ലിഖന്തി, തസ്സ ഭമകസ്സ കോടിയാ സദിസോ. താദിസസ്സ ദാരുആധാരകസ്സ അവിത്ഥിണ്ണതായ ഠപിതോപി പത്തോ പതതീതി ‘‘അനോകാസോ’’തി വുത്തോ.

ആലിന്ദകമിഡ്ഢികാദീനന്തി പമുഖമിഡ്ഢികാദീനം, ഉച്ചവത്ഥുകാനന്തി അത്ഥോ. ബാഹിരപസ്സേതി പാസാദാദീനം ബഹികുട്ടേ. തനുകമിഡ്ഢികായാതി വേദികായ. സബ്ബത്ഥ പന ഹത്ഥപ്പമാണതോ അബ്ഭന്തരേ ഠപേതും വട്ടതി. ആധാരേ പന തതോ ബഹിപി വട്ടതി.

പാളിയം ഓട്ഠോതി മുഖവട്ടി. പത്തമാളകന്തി ഉപചികാനം അനുട്ഠഹനത്ഥായ ഭൂമിതോ ഉച്ചതരം കതം വേദികാകാരമാളകം. മഹാമുഖകുണ്ഡസണ്ഠാനാതി മഹാമുഖചാടിസണ്ഠാനാ. ലഗ്ഗേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി കേവലം പത്തം ലഗ്ഗേന്തസ്സ, ന ഥവികായ ലഗ്ഗേന്തസ്സാതി വദന്തി. വീമംസിതബ്ബം. അഞ്ഞേന പന ഭണ്ഡകേനാതി അഞ്ഞേന ഭാരബന്ധനേന ഭണ്ഡകേന. ‘‘ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബേതു’’ന്തി വുത്തത്താ പത്തത്ഥവികായ അംസബദ്ധകോ യഥാ ലഗ്ഗിതട്ഠാനതോ ന പരിഗളതി, തഥാ സബ്ബഥാപി ബന്ധിത്വാ ഠപേതും വട്ടതി. ബന്ധിത്വാപി ഉപരി ഠപേതും ന വട്ടതീതി ഉപരി നിസീദന്താ ഓത്ഥരിത്വാ ഭിന്ദന്തീതി വുത്തം. തത്ഥ ഠപേതും വട്ടതീതി നിസീദനസങ്കാഭാവതോ വുത്തം. ബന്ധിത്വാ വാതി ബന്ധിത്വാ ഠപിതഛത്തേ വാ. യോ കോചീതി ഭത്തപൂരോപി തുച്ഛപത്തോപി.

൨൫൫. പരിഹരിതുന്തി ദിവസേ ദിവസേ പിണ്ഡായ ചരണത്ഥായ ഠപേതും. പത്തം അലഭന്തേന പന ഏകദിവസം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘താവകാലികം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. പണ്ണപുടാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അഭും മേതി അഭൂതി മയ്ഹം, വിനാസോ മയ്ഹന്തി അത്ഥോ. പാളിയം പിസാചോ വതമന്തി പിസാചോ വതായം, അയമേവ വാ പാഠോ. പിസാചില്ലികാതി പിസാചദാരകാ. ഛവസീസസ്സ പത്തോതി ഛവസീസമയോ പത്തോ. പകതിവികാരസമ്ബന്ധേ ചേതം സാമിവചനം.

ചബ്ബേത്വാതി ¶ നിട്ഠുഭിത്വാ. ‘‘പടിഗ്ഗഹം കത്വാ’’തി വുത്തത്താ ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥേന ഉദകം ഗഹേത്വാ പത്തം പരിപ്ഫോസിത്വാ ധോവനഘംസനവസേന ഹത്ഥം ധോവിതും വട്ടതി, ഏത്തകേന പത്തം പടിഗ്ഗഹം കത്വാ ഹത്ഥോ ധോവിതോ നാമ ന ഹോതി. ഏകം ഉദകഗണ്ഡുസം ഗഹേത്വാതി പത്തം അഫുസിത്വാ തത്ഥ ഉദകമേവ ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥേന ഉക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഡുസം കത്വാ, വാമഹത്ഥേനേവ വാ പത്തം ഉക്ഖിപിത്വാ മുഖേന ഗണ്ഡുസം ഗഹേതുമ്പി വട്ടതി. ബഹി ഉദകേന വിക്ഖാലേത്വാതി ദ്വീസു അങ്ഗുലീസു ആമിസമത്തം വിക്ഖാലേത്വാ ബഹി ഗഹേതുമ്പി വട്ടതി. പടിഖാദിതുകാമോതി ഏത്ഥ ന സയം ഖാദിതുകാമോപി അഞ്ഞേസം ഖാദനാരഹം ഠപേതും ലഭതി ¶ . തത്ഥേവ കത്വാതി പത്തേയേവ യഥാഠപിതട്ഠാനതോ അനുദ്ധരിത്വാ. ലുഞ്ചിത്വാതി തതോ മംസമേവ നിരവസേസം ഉപ്പട്ടേത്വാ.

൨൫൬. കിണ്ണചുണ്ണേനാതി സുരാകിണ്ണചുണ്ണേന. മക്ഖേതുന്തി സൂചിം മക്ഖേതും. നിസ്സേണിമ്പീതി ചതൂഹി ദണ്ഡേഹി ചീവരപ്പമാണേന ആയതചതുരസ്സം കത്വാ ബദ്ധപടലമ്പി. ഏത്ഥ ഹി ചീവരകോടിയോ സമകം ബന്ധിത്വാ ചീവരം യഥാസുഖം സിബ്ബന്തി. തത്ഥ അത്ഥരിതബ്ബന്തി തസ്സാ നിസ്സേണിയാ ഉപരി ചീവരസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനത്ഥായ അത്ഥരിതബ്ബം. കഥിനസങ്ഖാതായ നിസ്സേണിയാ ചീവരസ്സ ബന്ധനകരജ്ജു കഥിനരജ്ജൂതി മജ്ഝിമപദലോപീസമാസോതി ആഹ ‘‘യായാ’’തിആദി. തത്ഥ യസ്മാ ദ്വിന്നം പടലാനം ഏകസ്മിം അധികേ ജാതേ തത്ഥ വലിയോ ഹോന്തി, തസ്മാ ദുപട്ടചീവരസ്സ പടലദ്വയമ്പി സമകം കത്വാ ബന്ധനകരജ്ജു കഥിനരജ്ജൂതി വേദിതബ്ബം.

പാളിയം കഥിനസ്സ അന്തോ ജീരതീതി കഥിനേ ബദ്ധസ്സ ചീവരസ്സ പരിയന്തോ ജീരതി. കഥിനനിസ്സിതഞ്ഹി ചീവരം ഇധ നിസ്സയവോഹാരേന ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തം ‘‘മഞ്ചാ ഘോസന്തീ’’തിആദീസു വിയ. അനുവാതം പരിഭണ്ഡന്തി കഥിനേ ബന്ധനരജ്ജൂഹി ചീവരസ്സ സമന്താ പരിയന്തസ്സ അജീരണത്ഥം യേഹി കേഹിചി ചോളകേഹി ദീഘതോ അനുവാതം, തിരിയതോ പരിഭണ്ഡഞ്ച സിബ്ബിത്വാ കാതും യത്ഥ രജ്ജുകേ പവേസേത്വാ ദണ്ഡേസു പലിവേഠേത്വാ ചീവരസമകം ആകഡ്ഢിതും സക്കാ, താദിസന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘കഥിനസങ്ഖാതേസു കിലഞ്ജാദീസു ഏവ അജീരണത്ഥായ അനുവാതപരിഭണ്ഡകരണം അനുഞ്ഞാത’’ന്തി വദന്തി. തസ്സ മജ്ഝേതി പുരാണകഥിനസ്സേവ അന്തോ. ഭിക്ഖുനോ പമാണേനാതി ഭിക്ഖുനോ ചീവരസ്സ പമാണേന. അഞ്ഞം നിസ്സേണിന്തി ദീഘതോ ച തിരിയതോ ച അഞ്ഞം ദണ്ഡം ഠപേത്വാ ബന്ധിതും.

ബിദലകന്തി ¶ ദിഗുണകരണസങ്ഖാതകിരിയാവിസേസസ്സ അധിവചനം. തേനാഹ ‘‘ദുഗുണകരണ’’ന്തി. പവേസനസലാകന്തി വലീനം അഗ്ഗഹണത്ഥായ പവേസനകവേളുസലാകാദി. പാളിയം പടിഗ്ഗഹന്തി അങ്ഗുലികഞ്ചുകം.

൨൫൭. പാതി നാമ ഭണ്ഡട്ഠപനകോ ഭാജനവിസേസോ. പാളിയം പടിഗ്ഗഹഥവികന്തി പാതിആദിഭാജനത്ഥവികം. ചിനിതുന്തി ഉച്ചവത്ഥുപരിയന്തസ്സ അപതനത്ഥായ ഇട്ഠകാദീഹി ചിനിതും. ആലമ്ബനബാഹന്തി ആലമ്ബനരജ്ജുദണ്ഡാദി. പരിഭിജ്ജതീതി കടസാരാദികം കഥിനമജ്ഝേ ഭങ്ഗം ഹോതി. ഉസ്സാപേത്വാതി ദണ്ഡകഥിനം സന്ധായ വുത്തം.

൨൫൮-൯. ഉദകം ¶ അകപ്പിയന്തി സപ്പാണകം. ഉപനന്ധീതി വേരം ബന്ധി. അദ്ധാനമഗ്ഗോ പടിപജ്ജിതബ്ബോതി ഏത്ഥ അദ്ധയോജനം അദ്ധാനമഗ്ഗോ നാമ, തം പടിപജ്ജിതുകാമസ്സ സഞ്ചിച്ച വിഹാരൂപചാരാതിക്കമനേ ആപത്തി. അസഞ്ചിച്ച ഗതസ്സ പന യത്ഥ സരതി, തത്ഥ ഠത്വാ സങ്ഘാടികണ്ണാദിം അനധിട്ഠഹിത്വാ ഗമനേ പദവാരേന ആപത്തീതി വേദിതബ്ബം. ന സമ്മതീതി ന പഹോതി.

൨൬൦. അഭിസന്നകായാതി സേമ്ഹാദിദോസസന്നിചിതകായാ. തത്ഥ മജ്ഝേതി അഗ്ഗളപാസകസ്സ മജ്ഝേ. ഉപരീതി അഗ്ഗളപാസകസ്സ ഉപരിഭാഗേ. ഉദകട്ഠപനട്ഠാനന്തി ഉദകട്ഠപനത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതട്ഠാനം.

൨൬൧. പാളിയം ഉദപാനന്തി കൂപം. നീചവത്ഥുകോതി കൂപസ്സ സമന്താ കൂലട്ഠാനം, ഭൂമിസമം തിട്ഠതീതി അത്ഥോ. ഉദകേന ഓത്ഥരിയ്യതീതി സമന്താ വസ്സോദകം ആഗന്ത്വാ കൂപേ പതതീതി അത്ഥോ.

൨൬൨. വാഹേന്തീതി ഉസ്സിഞ്ചന്തി. അരഹടഘടിയന്തം നാമ ചക്കസണ്ഠാനം അനേകാരം അരേ അരേ ഘടികാനി ബന്ധിത്വാ ഏകേന, ദ്വീഹി വാ പരിബ്ഭമിയമാനയന്തം.

൨൬൩. ആവിദ്ധപക്ഖപാസകന്തി കണ്ണികമണ്ഡലസ്സ സമന്താ ഠപിതപക്ഖപാസകം. മണ്ഡലേതി കണ്ണികമണ്ഡലേ. പക്ഖപാസകേ ഠപേത്വാതി സമന്താ ചതുരസ്സാകാരേന ഫലകാദീനി ഠപേത്വാ.

൨൬൪. നമതകം ¶ നാമ സന്ഥതസദിസന്തി കേചി വദന്തി. കേചി പന ‘‘രുക്ഖതചമയ’’ന്തി. ചമ്മഖണ്ഡപരിഹാരേനാതി അനധിട്ഠഹിത്വാ സയനാസനവിധിനാതി അത്ഥോ. പേളായാതി അട്ഠംസസോളസംസാദിആകാരേന കതായ ഭാജനാകാരായ പേളായ. യത്ഥ ഉണ്ഹപായാസാദിം പക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഭോജനപാതിം ഠപേന്തി ഭത്തസ്സ ഉണ്ഹഭാവാവിഗമനത്ഥം, താദിസസ്സ ഭാജനാകാരസ്സ ആധാരസ്സേതം അധിവചനം. തേനേവ പാളിയം ‘‘ആസിത്തകൂപധാന’’ന്തി വുത്തം. തസ്സ ച പായാസാദീഹി ആസിത്തകാധാരോതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ആസിത്തകൂപധാനം പച്ചന്തേസു ന ജാനന്തി കാതും, മജ്ഝിമദേസേയേവ കരോന്തി. കേചി പന ‘‘ഗിഹിപരിഭോഗോ അയോമയാദി സബ്ബോപി ആധാരോ ആസിത്തകൂപധാനമേവ അനുലോമേതീ’’തി വദന്തി, ഏകേ പന ‘‘കപ്പിയലോഹമയോ ആധാരോ മളോരികമേവ അനുലോമേതീ’’തി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പുബ്ബേ പത്തഗുത്തിയാ ആധാരോ അനുഞ്ഞാതോ. ഇദാനി ഭുഞ്ജിതും മളോരികാ അനുഞ്ഞാതാ. ഛിദ്ദന്തി ഛിദ്ദയുത്തം. വിദ്ധന്തി അന്തോവിനിവിദ്ധഛിദ്ദം. ആവിദ്ധന്തി സമന്തതോ ഛിദ്ദം.

൨൬൫. പത്തം നിക്കുജ്ജിതുന്തി ഏത്ഥ കമ്മവാചായ അസമ്ഭോഗകരണവസേനേവ നിക്കുജ്ജനം, ന പത്താനം ¶ അധോമുഖട്ഠപനേന. തേനാഹ ‘‘അസമ്ഭോഗം സങ്ഘേന കരോതൂ’’തിആദി, തം വഡ്ഢം കമ്മവാചായ സങ്ഘേന സദ്ധിം അസമ്ഭോഗം സങ്ഘോ കരോതൂതി അത്ഥോ.

പത്തം നിക്കുജ്ജേയ്യാതി വഡ്ഢസ്സ പത്തനിക്കുജ്ജനദണ്ഡകമ്മം കരേയ്യ. അസമ്ഭോഗം സങ്ഘേന കരണന്തി സങ്ഘേന വഡ്ഢസ്സ അസമ്ഭോഗകരണം. യഥാ അസമ്ഭോഗോ ഹോതി, തഥാ കരണന്തി അത്ഥോ. നിക്കുജ്ജിതോ…പേ… അസമ്ഭോഗം സങ്ഘേനാതി ഏത്ഥ സങ്ഘേന അസമ്ഭോഗോ ഹോതീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം ഭഗവതാ അസമ്ഭോഗകരണസ്സ ആണത്തത്താ, കമ്മവാചായ ച സാവിതത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘കോചി ദേയ്യധമ്മോ ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ പത്തേ നിക്കുജ്ജിതേ തസ്സ സന്തകം ഞത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

അച്ചയോതി ഞായപ്പടിപത്തിം അതിക്കമിത്വാ പവത്തി, അപരാധോതി അത്ഥോ. മം അച്ചഗമാതി മം അതിക്കമ്മ പവത്തോ. തം തേ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാതി തം തേ അപരാധം മയം ഖമാമ. ഭിക്ഖൂനം അലാഭായ പരിസക്കതീതിആദീസു അലാഭായ ¶ പരിസക്കനാദിതോ വിരതോതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അസമ്ഭോഗം ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാതി ഏത്ഥ ‘‘കതോ’’തി പാഠസേസോ.

൨൬൮. യാവ പച്ഛിമാ സോപാനകളേവരാതി പഠമസോപാനഫലകം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി പച്ഛാ ദുസ്സേന സന്ഥതത്താ ഏവ വുത്തം. ‘‘പച്ഛിമം ജനതം തഥാഗതോ അനുകമ്പതീ’’തി ഇദം ഥേരോ അനാഗതേ ഭിക്ഖൂനം ചേലപടികസ്സ അക്കമനപച്ചയാ അപവാദം സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ നിവാരണേന ഭഗവതോ അനുകമ്പം സന്ധായാഹ. അപഗതഗബ്ഭാതി വിജാതപുത്താ. തേനാഹ ‘‘മങ്ഗലത്ഥായാ’’തി.

൨൬൯-൨൭൦. ബീജനിന്തി ചതുരസ്സബീജനിം. ഏകപണ്ണച്ഛത്തന്തി താലപണ്ണാദിനാ ഏകേന പത്തേന കതഛത്തം.

൨൭൪-൫. അനുരക്ഖണത്ഥന്തി പരിഗ്ഗഹേത്വാ ഗോപനത്ഥം. ദീഘം കാരേന്തീതി കേസേഹി സദ്ധിം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഠപാപേന്തി. ചതുകോണന്തി യഥാ ഉപരി നലാടന്തേസു ദ്വേ, ഹേട്ഠാ ഹനുകപസ്സേ ദ്വേതി ചത്താരോ കോണാ പഞ്ഞായന്തി, ഏവം ചതുരസ്സം കത്വാ കപ്പാപനം. പാളിയം ദാഠികം ഠപാപേന്തീതി ഉത്തരോട്ഠേ മസ്സും അച്ഛിന്ദിത്വാ ഠപാപേന്തി. രുധീതി ഖുദ്ദകവണം.

൨൭൭. പാളിയം ലോഹഭണ്ഡകംസഭണ്ഡസന്നിചയോതി ലോഹഭണ്ഡസ്സ, കംസഭണ്ഡസ്സ ച സന്നിചയോതി ¶ അത്ഥോ. ബന്ധനമത്തന്തി വാസിദണ്ഡാദീനം കോടീസു അപാതനത്ഥം ലോഹേഹി ബന്ധനം. തന്തകന്തി ആയോഗവായനത്ഥം തദാകാരേന പസാരിതതന്തം.

൨൭൮. ‘‘യത്ഥ സരതി, തത്ഥ ബന്ധിതബ്ബ’’ന്തി ഏതേന അസഞ്ചിച്ച കായബന്ധനം അബന്ധിത്വാ പവിട്ഠസ്സ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതന്തി ഏവം ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി കതന്തി കേചി വദന്തി. ഏകവണ്ണസുത്തേനാപി വലയഘടകാദിവികാരം ദസ്സേത്വാ വേഠിതമ്പി മുരജമേവ. വികാരം പന അദസ്സേത്വാ മട്ഠം കത്വാ നിരന്തരം വേഠിതം വട്ടതി. തേനേവ ദുതിയപാരാജികസംവണ്ണനായം വുത്തം ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ‘ബഹുരജ്ജുക’ന്തി ന വത്തബ്ബം, വട്ടതീ’’തി. മുദ്ദികകായബന്ധനം നാമ ചതുരസ്സം അകത്വാ ¶ സജ്ജിതം. പാമങ്ഗദസാ ചതുരസ്സാ. മുദിങ്ഗസണ്ഠാനേനാതി വരകസീസാകാരേന. പാസന്തോതി ദസാപരിയോസാനം.

൨൭൯. പാളിയം ഗണ്ഠികഫലകം പാസകഫലകന്തി ഏത്ഥ ദാരുദന്താദിമയേസു ഫലകേസു ഗണ്ഠികപാസകാനി അപ്പേത്വാ ചീവരേ ഠപേതും അനുഞ്ഞാതം. കോട്ടോ വിവരിയതീതി അനുവാതോ വിവരിയതി.

൨൮൦-൧. പാളികാരകോതി ഭിക്ഖൂനം യഥാവുഡ്ഢം പാളിയാ പതിട്ഠാപകോ. തസ്സാപി തഥാ പാരുപിതും ന വട്ടതി. പാളിയം മുണ്ഡവട്ടീതി മല്ലാദയോ.

൨൮൨. പമാണങ്ഗുലേനാതി വഡ്ഢകീഅങ്ഗുലേന. കേചി പന ‘‘പകതിഅങ്ഗുലേനാ’’തി വദന്തി, തം ചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമകവചനേന ന സമേതി. ന ഹി പകതങ്ഗുലേന ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണം ദന്തകട്ഠം കണ്ഠേ അവിലഗ്ഗം ഖാദിതും സകാതി.

൨൮൫. പാളിയം സകായ നിരുത്തിയാ ബുദ്ധവചനം ദൂസേന്തീതി മാഗധഭാസായ സബ്ബേസം വത്തും സുകരതായ ഹീനജച്ചാപി ഉഗ്ഗണ്ഹന്താ ദൂസേന്തീതി അത്ഥോ.

൨൮൯. മാ ഭിക്ഖൂ ബ്യാബാധയിംസൂതി ലസുണഗന്ധേന ഭിക്ഖൂ മാ ബാധയിംസു.

൨൯൧. അവലേഖനപീഠരോതി ¶ അവലേഖനകട്ഠാനം ഠപനഭാജനവിസേസോ. അപിധാനന്തി പിധാനഫലകാദി.

ഖുദ്ദകവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൨൯൫. സേനാസനക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ സിസിരേതി സിസിരകാലേ ഹിമപാതവസേന സത്താഹവദ്ദലികാദിവസ്സപാതവസ്സേന ച ഉപ്പന്നോ ഖരോ സീതസമ്ഫസ്സോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘സമ്ഫുസിതകോ’’തി. ‘‘തതോ’’തി ഇദം കത്തുഅത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം, തേന ച വിഹാരേന വാതാതപോ പടിഹഞ്ഞതീതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘വിഹാരേന പടിഹഞ്ഞതീ’’തി.

൨൯൬. ആവിഞ്ഛനഛിദ്ദന്തി യത്ഥ അങ്ഗുലിം വാ രജ്ജുസങ്ഖലികാദിം വാ പവേസേത്വാ കവാടം ആകഡ്ഢന്താ ദ്വാരബാഹം ഫുസാപേന്തി, തസ്സേതം അധിവചനം. സേനാസനപരിഭോഗേ അകപ്പിയം നാമ നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സചേപി ദീപിനങ്ഗുട്ഠേനാ’’തിആദി വുത്തം. ചേതിയേ വേദികാസദിസന്തി വാതപാനദാരും വാ ജാലം വാ അട്ഠപേത്വാ ദാരുട്ഠാനേ ചേതിയേ വേദികായ പട്ടാദീനി വിയ ഇട്ഠകാദീഹി ഉദ്ധം, തിരിയഞ്ച പട്ടികാദയോ ദസ്സേത്വാ ചതുഛിദ്ദയുത്തം കതം. ഥമ്ഭകവാതപാനം നാമ തിരിയം ദാരൂനി അദത്വാ ഉദ്ധം ഠപിതദാരൂഹി ഏവ കതം. ചോളകപാദപുഞ്ഛനം ബന്ധിതുന്തി വാതപാനപ്പമാണേന പാദപുഞ്ഛനസദിസം ചോളകാദിനാ ബന്ധിത്വാ വഗ്ഗുലിആദിപ്പവേസനനിവാരണത്ഥം, കഥേതുന്തി അത്ഥോ. മിഡ്ഢകന്തി മഞ്ചാകാരേന കട്ഠമത്തികാദീഹി കതവേദികാകാരം.

൨൯൭. ചതുരസ്സപീഠന്തി സമചതുരസ്സം. അട്ഠങ്ഗുലപാദകം വട്ടതീതി അട്ഠങ്ഗുലപാദകമേവ വട്ടതി. പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതീതി സമചതുരസ്സമേവ സന്ധായ വുത്തം. ആയതചതുരസ്സാ പന സത്തങ്ഗപഞ്ചങ്ഗാപി ഉച്ചപാദാ ന വട്ടന്തി. വേത്തേഹേവ ചതുരസ്സാദിആകാരേന കതം ഭദ്ദപീഠന്തി ആഹ ‘‘വേത്തമയം പീഠ’’ന്തി. ദാരുപട്ടികായ ഉപരീതി അടനിആകാരേന ഠിതദാരുപടലസ്സ ഹേട്ഠാ ഉദ്ധം പാദം കത്വാ. പവേസനകാലഞ്ഹി സന്ധായ ‘‘ഉപരീ’’തി വുത്തം. ഏളകസ്സ പച്ഛിമപാദദ്വയം വിയ വങ്കാകാരേന ഠിതത്താ പനേതം ‘‘ഏളകപാദപീഠ’’ന്തി വുത്തം. പലോഠേന്തീതി സഹ മഞ്ചേഹി പവട്ടേന്തി. രുക്ഖേ ¶ , ലതാ ച മുഞ്ചിത്വാ അവസേസം ഗച്ഛാദികം സബ്ബമ്പി തിണജാതി ഏവാതി ആഹ ‘‘യേസം കേസഞ്ചി തിണജാതികാന’’ന്തിആദി.

ഉപദഹന്തീതി ¶ ഠപേന്തി. സീസപ്പമാണം നാമ യത്ഥ ഗീവായ സഹ സകലം സീസം ഠപേതും സക്കാ, തസ്സ ച മുട്ഠിരതനം വിത്ഥാരപ്പമാണന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘വിത്ഥാരതോ’’തിആദിമാഹ. ഇദഞ്ച ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളപ്പമാണദസ്സനം. തസ്സ വസേന ബിമ്ബോഹനസ്സ വിത്ഥാരപ്പമാണം പരിച്ഛിജ്ജതി, തം വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ കത്വാ സിബ്ബിതം യഥാ കോടിതോ കോടി വിത്ഥാരതോ പുഥുലട്ഠാനം മുട്ഠിരതനപ്പമാണം ഹോതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബം. ഇതോ അധികം ന വട്ടതി, തം പന അന്തേസു ഠപിതചോളം കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ദിഗുണം കതം തികണ്ണം ഹോതി. തേസു തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനമന്തരം വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലം ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം കോടിതോ കോടിം ആഹച്ച മുട്ഠിരതനം ഹോതി, ഇദമസ്സ ഉക്കട്ഠപ്പമാണം. തേനാഹ ‘‘തീസു കണ്ണേസൂ’’തിആദി.

‘‘കമ്ബലമേവ…പേ… ഉണ്ണഭിസിസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ഗോനകാദിഅകപ്പിയമ്പി ഉണ്ണമയത്ഥരണം ഭിസിയം പക്ഖിപിത്വാ സയിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

മസൂരകേതി ചമ്മമയഭിസിയം. ചമ്മമയം പന ബിമ്ബോഹനം തൂലപുണ്ണമ്പി ന വട്ടതി. പാളിയം സേനാസനപരിക്ഖാരദുസ്സന്തി സേനാസനപരിക്ഖാരകരണത്ഥായ ദുസ്സം. ഭിസിം ഓനന്ധിതുന്തി ഭിസിത്ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ബന്ധിതും. പരിഭിജ്ജതീതി മഞ്ചാദിതോ സാരിയമാനാ പീഠകോടിആദീസു നിസീദന്തേഹി ഘംസിയമാനാ ഭിസി പരിഭിജ്ജതി. ഓനദ്ധമഞ്ചന്തി ഭിസിം ഏകാബദ്ധം കത്വാ ബദ്ധമഞ്ചം. പാളിയം ഛവിം ഉപ്പാടേത്വാ ഹരന്തീതി ഭിസിച്ഛവിം ചോരാ ഹരന്തി. ഫോസിതുന്തി ചോരേഹി ഹരിതസ്സ പച്ഛാ ഹരിതസഞ്ഞാണഫുസിതബിന്ദൂനി ദാതും. ഭിത്തികമ്മന്തി നാനാവണ്ണേഹി വിഭിത്തിരാജികരണം. ഹത്ഥകമ്മന്തി ഹത്ഥേന യം കിഞ്ചി സഞ്ഞാകരണം.

൨൯൮. പാളിയം ന നിപതതീതി ന അല്ലീയതി. പടിബാഹേത്വാതി ഘംസിത്വാ. ന നിബന്ധതീതി അനിബന്ധനീയോ, ന ലഗ്ഗനകോതി അത്ഥോ.

൨൯൯. ‘‘കരോഹീ’’തി വത്തുമ്പി ന ലബ്ഭതീതി ആണത്തിയാ ഏവ പടിക്ഖിത്തത്താ ദ്വാരപാലം ‘‘കിം ന കരോസീ’’തിആദിനാ പരിയായേന വത്തും വട്ടതി. ജാതകപകരണന്തി ജാതകപടിസംയുത്തം ഇത്ഥിപുരിസാദി യം കിഞ്ചി രൂപം അധിപ്പേതം. ‘‘പരേഹി കാരാപേതു’’ന്തി വുത്തത്താ ബുദ്ധരൂപമ്പി സയം കാതും ന ലഭതി. പാളിയം പഞ്ചപടികന്തി ജാതിആദിപഞ്ചപ്പകാരവണ്ണമട്ഠം.

൩൦൦. ഉപചാരോ ¶ ¶ ന ഹോതീതി ഗബ്ഭസ്സ ബഹി സമന്താ അനുപരിഗമനസ്സ ഓകാസോ നപ്പഹോതി. രുക്ഖം വിജ്ഝിത്വാതി തച്ഛിതസാരദാരും അഗ്ഗസമീപേ വിജ്ഝിത്വാ. കത്വാതി ഛിദ്ദേ കത്വാ. കപ്പകതം വിയ സാരഖാണുകേ ആകോടേത്വാ ഏവം കതമേവ ‘‘ആഹരിമം ഭിത്തിപാദ’’ന്തി വുത്തം. ഉപത്ഥമ്ഭനത്ഥം ഭൂമിയം പതിട്ഠാപേതുന്തി ജിണ്ണഭിത്തിപാദേന ബഹി സമാനഭാരം ഖാണുകപ്പസീസേന ഉസ്സാപേത്വാ മൂലേന ഭൂമിയം പതിട്ഠാപേതും. പരിത്താണത്ഥന്തി ഉല്ലിത്താവലിത്തകുടിയാ ഓവസ്സനട്ഠാനസ്സ പരിത്താണത്ഥം. കിടികന്തി താലപണ്ണാദീഹി കതപദലം. മദ്ദിതമത്തികന്തി ഓവസ്സനഛിദ്ദസ്സ പിദഹനത്ഥം വുത്തം.

ഉഭതോകുട്ടം നീഹരിത്വാ കതപദേസസ്സാതി യഥാ ബഹി ഠിതാ ഉജുകം അന്തോ നിസിന്നേ ന പസ്സന്തി, ഏവം ദ്വാരാഭിമുഖം പിദഹനവസേന ഭിത്തിഞ്ച അഞ്ഞതോ ദ്വാരഞ്ച യോജേത്വാ കതട്ഠാനം വദതി. സമന്താ പരിയാഗാരോതി സമന്തതോ ആവിദ്ധപമുഖം. വംസം ദത്വാതി പുരിസപ്പമാണേ പാദേ നിഖണിത്വാ തേസം ഉപരി പിട്ഠിവംസസദിസം പസ്സവംസം ഠപേത്വാ ഓസാരേത്വാ. ഏകം ദണ്ഡകോടിം അതിഉച്ചായ വിഹാരഭിത്തികോടിയാ ഏകം കോടിം നീചേ വംസപിട്ഠിയം ഠപനവസേന ദണ്ഡകേ പസാരേത്വാ. ചക്കലയുത്തോ കിടികോതി കവാടം വിയ വിവരണഥകനസുഖത്ഥം ചക്കലബന്ധകിടികം. പാളിയം ഉഗ്ഘാടനകിടികന്തി ആപണാദീസു അനത്ഥികകാലേ ഉക്ഖിപിത്വാ, ഉപരി ച ബന്ധിത്വാ പച്ഛാ ഓതരണകിടികം, കപ്പസീസേഹി വാ ഉപത്ഥമ്ഭനീഹി ഉക്ഖിപിത്വാ പച്ഛാ ഓതരണകിടികമ്പി.

൩൦൧. പാനീയം ഓതപ്പതീതി പാനീയഭാജനേസു ഠപിതപാനീയം ആതപേന സന്തപ്പതി.

൩൦൩. തയോ വാടേതി തയോ പരിക്ഖേപേ. വേളുവാടന്തി സബ്ബം ദാരുപരിക്ഖേപം സങ്ഗണ്ഹാതി. കണ്ടകവാടന്തി സബ്ബസാഖാപരിക്ഖേപം.

൩൦൫. ആലോകോ അന്തരധായീതി യോ ബുദ്ധാരമ്മണായ പീതിയാ ആനുഭാവേന മഹന്തോ ഓഭാസോ അഹോസി, യേന ചസ്സ പദീപസഹസ്സേന വിയ വിഗതന്ധകാരോ മഗ്ഗോ അഹോസി, സോ ബഹിനഗരേ ഛവസരീരസമാകുലം ദുഗ്ഗന്ധം ബീഭച്ഛം ആമകസുസാനം പത്തസ്സ ഭയേന പീതിവേഗേ മന്ദീഭൂതേ അന്തരധായി.

സതം ¶ ഹത്ഥീതി ഗാഥായ ഹത്ഥിനോ സതസഹസ്സാനീതി ഏവം പച്ചേകം സഹസ്സ-സദ്ദേന യോജേത്വാ അത്ഥോ ഞാതബ്ബോ. പദവീതിഹാരസ്സാതി ‘‘ബുദ്ധം വന്ദിസ്സാമീ’’തി രതനത്തയം ഉദ്ദിസ്സ ഗച്ഛതോ ഏകപദവീതിഹാരസ്സ ¶ , തപ്പച്ചയകുസലഫലസ്സാതി അത്ഥോ. തസ്സ സോളസമോ ഭാഗോ കലം നാമ, തം സോളസിം കലം യഥാവുത്താ ഹത്ഥിആദയോ സബ്ബേ നാഗ്ഘന്തി നാരഹന്തി, നിദസ്സനമത്തഞ്ചേതം. അനേകസതസഹസ്സഭാഗമ്പി നാഗ്ഘന്തി.

അന്ധകാരോ അന്തരധായീതി പുന ബലവപീതിയാ ആലോകേ സമുപ്പന്നേ അന്തരധായി. ആസത്തിയോതി തണ്ഹായോ. വയകരണന്തി ദേയ്യധമ്മമൂലം നവകമ്മം.

൩൦൯. ദദേയ്യാതി നവകമ്മം അധിട്ഠാതും വിഹാരേ ഇസ്സരിയം ദദേയ്യാതി അത്ഥോ. ദിന്നോതി നവകമ്മം കാതും വിഹാരോ ദിന്നോ, വിഹാരേ നവകമ്മം ദിന്നന്തി വാ അത്ഥോ.

൩൧൩-൪. സന്ഥാഗാരേതി സന്നിപാതമണ്ഡപേ. ഓകാസേതി നിവാസോകാസേ. ഉദ്ദിസ്സ കതന്തി സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ കതം. ഗിഹിവികടന്തി ഗിഹീഹി കതം പഞ്ഞത്തം, ഗിഹിസന്തകന്തി അത്ഥോ.

വിഹാരാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൧൮. ‘‘ഛമാസച്ചയേന ഛമാസച്ചയേനാ’’തി ഇദം ദ്വിക്ഖത്തും പച്ചയദാനകാലപരിച്ഛേദദസ്സനം, ഏവം ഉപരിപി. ‘‘തം ന ഗാഹേതബ്ബ’’ന്തി വചനസ്സ കാരണമാഹ ‘‘പച്ചയേനേവ ഹി ത’’ന്തിആദിനാ, പച്ചയഞ്ഞേവ നിസ്സായ തത്ഥ വസിത്വാ പടിജഗ്ഗനാ ഭവിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ.

ഉബ്ഭണ്ഡികാതി ഉക്ഖിത്തഭണ്ഡാ ഭവിസ്സന്തി. ദീഘസാലാതി ചങ്കമനസാലാ. മണ്ഡലമാളോതി ഉപട്ഠാനസാലാ. അനുദഹതീതി പീളേതി. ‘‘അദാതും ന ലബ്ഭതീ’’തി ഇമിനാ സഞ്ചിച്ച അദദന്തസ്സ പടിബാഹനേ പവിസനതോ ദുക്കടന്തി ദീപേതി.

‘‘ന ¶ ഗോചരഗാമോ ഘട്ടേതബ്ബോ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ന തത്ഥ മനുസ്സാ വത്തബ്ബാ’’തിആദി വുത്തം. വിതക്കം ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നിവാരേത്വാ പച്ചയേ ദസ്സന്തീ’’തി ഏവരൂപം വിതക്കം അനുപ്പാദേത്വാ. ഭണ്ഡപ്പടിച്ഛാദനന്തി പടിച്ഛാദനഭണ്ഡം. സരീരപ്പടിച്ഛാദനചീവരന്തി അത്ഥോ. ‘‘സുദ്ധചിത്തത്താവ അനവജ്ജ’’ന്തി ഇദം പുച്ഛിതക്ഖണേ കാരണാചിക്ഖനം ¶ സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി അസുദ്ധചിത്തസ്സപി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസജ്ജനേ ദോസാഭാവാ. ഏവം പന ഗതേ മം പുച്ഛിസ്സന്തീതിസഞ്ഞായ അഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണസമ്മജ്ജനാദീഹി പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനി. മുദ്ദവേദികായാതി ചേതിയസ്സ ഹമ്മിയവേദികായ ഘടാകാരസ്സ ഉപരി ചതുരസ്സവേദികായ. കസ്മാ പുച്ഛിതബ്ബന്തിആദി യതോ പകതിയാ ലഭതി. തത്ഥാപി പുച്ഛനസ്സ കാരണസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

പടിക്കമ്മാതി വിഹാരതോ അപസക്കിത്വാ. തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോജനദ്വിയോജനന്തരേ ഹോതീ’’തി ആഹ. ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാതി വഡ്ഢിയാ കഹാപണാദിം ഠപേത്വാ, ഖേത്താദീനി വാ നിയമേത്വാ. ഇതി സദ്ധാദേയ്യേതി ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സദ്ധായ ദാതബ്ബേ വസ്സാവാസികലാഭവിസയേതി അത്ഥോ.

വത്ഥു പനാതി തത്രുപ്പാദേ ഉപ്പന്നരൂപിയം, തഞ്ച ‘‘തതോ ചതുപച്ചയം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദിന്നഖേത്താദിതോ ഉപ്പന്നത്താ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദായകേഹി ദിന്നവത്ഥുസദിസം ഹോതീതി ആഹ ‘‘കപ്പിയകാരകാനം ഹീ’’തിആദി.

സങ്ഘസുട്ഠുതായാതി സങ്ഘസ്സ ഹിതായ. പുഗ്ഗലവസേനാതി ‘‘ഭിക്ഖൂ ചീവരേന കിലമന്തീ’’തി ഏവം പുഗ്ഗലപരാമാസവസേന, ന ‘‘സങ്ഘോ കിലമതീ’’തി ഏവം സങ്ഘപരാമാസവസേന.

‘‘കപ്പിയഭണ്ഡവസേനാ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ചീവരതണ്ഡുലാദിവസേനേവ ചാ’’തി വുത്തം. ച-കാരോ ചേത്ഥ പന-സദ്ദത്ഥേ വത്തതി, ന സമുച്ചയത്ഥേതി ദട്ഠബ്ബം. പുഗ്ഗലവസേനേവ, കപ്പിയഭണ്ഡവസേന ച അപലോകനപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘തം പന ഏവം കത്തബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം.

ചീവരപച്ചയം സല്ലക്ഖേത്വാതി സദ്ധാദേയ്യതത്രുപ്പാദാദിവസേന തസ്മിം വസ്സാവാസേ ലബ്ഭമാനം ചീവരസങ്ഖാതം പച്ചയം ‘‘ഏത്തക’’ന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. സേനാസനസ്സാതി സേനാസനഗ്ഗാഹാപനസ്സ. ‘‘നവകോ വുഡ്ഢതരസ്സ, വുഡ്ഢോ ച ¶ നവകസ്സാ’’തി ഇദം സേനാസനഗ്ഗാഹസ്സ അത്തനാവ അത്തനോ ഗഹണം അസാരുപ്പന്തി വുത്തം, ദ്വേ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഗാഹേസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. അട്ഠപി സോളസപി ജനേ സമ്മന്നിതും വട്ടതീതി ഏകകമ്മവാചായ സബ്ബേപി ഏകതോ സമ്മന്നിതും വട്ടതി. നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ ഹി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ ന കരോതി. തേനേവ സത്തസതികക്ഖന്ധകേ ‘‘ഉബ്ബാഹികകമ്മസമ്മുതിയം അട്ഠപി ജനാ ഏകതോവ സമ്മതാതി.

ആസനഘരന്തി ¶ പടിമാഘരം. മഗ്ഗോതി ഉപചാരസീമബ്ഭന്തരഗതേ ഗാമാഭിമുഖമഗ്ഗേ കതസാലാ വുച്ചതി. ഏവം പോക്ഖരണീരുക്ഖമൂലാദീസുപി.

ലഭന്തീതി തത്രവാസിനോ ഭിക്ഖൂ ലഭന്തി. വിജടേത്വാതി ‘‘ഏകേകസ്സ പഹോനകപ്പമാണേന വിയോജേത്വാ. ആവാസേസു പക്ഖിപിത്വാതി ‘‘ഇതോ ഉപ്പന്നം അസുകസ്മിം അസുകസ്മിഞ്ച ആവാസേ വസന്താ പാപേത്വാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി വാചായ ഉപസംഹരിത്വാ. പവിസിതബ്ബന്തി മഹാലാഭേ പരിവേണേ വസിത്വാവ ലാഭോ ഗഹേതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

അയമ്പീതി ഏത്ഥ യോ പംസുകൂലികോ പച്ചയം വിസ്സജ്ജേതി. തേനേവ വിസ്സട്ഠോ അയം ചീവരപച്ചയോപീതി യോജനാ. പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സാടകം ദേന്തീതി പച്ചയദായകാ ദേന്തി. ഏതേന ഗഹട്ഠേഹി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. അഥ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വദന്തീതി ഏത്ഥ പംസുകൂലികാനം ന വട്ടതീതി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. വസ്സംവുത്ഥഭിക്ഖൂനന്തി പംസുകൂലികതോ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം.

ഉപനിബന്ധിത്വാ ഗാഹാപേതബ്ബന്തി ഇധ രുക്ഖാദീസു വസിത്വാ ചീവരം ഗണ്ഹഥാതി പടിബന്ധം കത്വാ ഗാഹേതബ്ബം.

പാടിപദഅരുണതോതിആദി വസ്സൂപനായികദിവസം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാമുത്തകം പന പാടിപദം അതിക്കമിത്വാപി ഗാഹേതും വട്ടതി. നിബദ്ധവത്തം ഠപേത്വാതി സജ്ഝായമനസികാരാദീസു നിരന്തരകരണീയേസു കത്തബ്ബം കതികവത്തം കത്വാ. കസാവപരിഭണ്ഡന്തി കസാവരസേഹി ഭൂമിപരികമ്മം.

തിവിധമ്പീതി പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധമ്പി. സോധേത്വാതി ആചാരാദീസു ഉപപരിക്ഖിത്വാ. ഏകചാരികവത്തന്തി ഭാവനാകമ്മം. തഞ്ഹി ഗണസങ്ഗണികം പഹായ ഏകചാരികേനേവ വത്തിതബ്ബത്താ ഏവം വുത്തം. ദസവത്ഥുകകഥാ ¶ നാമ അപ്പിച്ഛകഥാ, സന്തുട്ഠി, പവിവേക, അസംസഗ്ഗ, വീരിയാരമ്ഭ, സീല, സമാധി, പഞ്ഞാ, വിമുത്തി, വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാതി ഇമാ ദസ.

ദന്തകട്ഠഖാദനവത്തന്തി ദന്തകട്ഠമാളകേ നിക്ഖിത്തേസു ദന്തകട്ഠേസു ‘‘ദിവസേ ദിവസേ ഏകമേവ ദന്തകട്ഠം ഗഹേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൯) അദിന്നാദാനേ ദന്തപോനകഥായം വുത്തം വത്തം. പത്തം വാ…പേ… ന കഥേതബ്ബന്തി പത്തഗുത്തത്ഥായ വുത്തം. വിസഭാഗകഥാതി തിരച്ഛാനകഥാ. ഖന്ധകവത്തന്തി ¶ വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൬൫) ആഗതം പിണ്ഡചാരികവത്തതോ അവസിട്ഠവത്തം തസ്സ ‘‘ഭിക്ഖാചാരവത്ത’’ന്തി വിസും ഗഹിതത്താ.

ഇദാനി യം ദായകാ പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനം വസ്സാവാസികം ദേന്തി, തത്ഥ പടിപജ്ജനവിധിം ദസ്സേതും ‘‘പച്ഛിമവസ്സൂപനായികദിവസേ പനാ’’തി ആരദ്ധം. ആഗന്തുകോ സചേ ഭിക്ഖൂതി ചീവരേ ഗാഹിതേ പച്ഛാ ആഗതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പത്തട്ഠാനേതി വസ്സഗ്ഗേന പത്തട്ഠാനേ. പഠമവസ്സൂപഗതാതി ആഗന്തുകസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ വസ്സൂപഗതാ. ലദ്ധം ലദ്ധന്തി പുനപ്പുനം ദായകാനം സന്തികാ ആഗതാഗതസാടകം.

നേവ വസ്സാവാസികസ്സ സാമിനോതി ഛിന്നവസ്സത്താ വുത്തം. പഠമമേവ കതികായ കതത്താ ‘‘നേവ അദാതും ലഭന്തീ’’തി വുത്തം, ദാതബ്ബം വാരേന്താനം ഗീവാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തേസമേവ ദാതബ്ബന്തി വസ്സൂപഗതേസു അലദ്ധവസ്സാവാസികാനം ഏകച്ചാനമേവ ദാതബ്ബം.

ഭതിനിവിട്ഠന്തി പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതിം കത്വാ ലദ്ധം. സങ്ഘികം പനാതിആദി കേസഞ്ചി വാദദസ്സനം. തത്ഥ അപലോകനകമ്മം കത്വാ ഗാഹിതന്തി ‘‘ഛിന്നവസ്സാനം വസ്സാവാസികഞ്ച ഇദാനി ഉപ്പജ്ജനകവസ്സാവാസികഞ്ച ഇമേസം ദാതും രുച്ചതീ’’തി അനന്തരേ വുത്തനയേന അപലോകനം കത്വാ ഗാഹിതം സങ്ഘേന ദിന്നത്താ വിബ്ഭന്തോപി ലഭതി. പഗേവ ഛിന്നവസ്സോ. പച്ചയവസേന ഗാഹിതം പന തേമാസം വസിത്വാ ഗഹേതും അത്തനാ, ദായകേഹി ച അനുമതത്താ ഭതിനിവിട്ഠമ്പി ഛിന്നവസ്സോപി വിബ്ഭന്തോപി ന ലഭതീതി കേചി ആചരിയാ വദന്തി. ഇദഞ്ച പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം. തേനേവ വസ്സൂപനായികദിവസേ ഏവ ദായകേഹി ദിന്നവസ്സാവാസികം ഗഹിതഭിക്ഖുനോ വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ വാസോവ ഹേട്ഠാ വിഹിതോ, ന പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതികരണവത്തം. യദി ഹി തം ¶ നിവിട്ഠമേവ സിയാ, ഭതികരണമേവ വിധാതബ്ബം. തസ്മാ വസ്സഗ്ഗേന ഗാഹിതം ഛിന്നവസ്സാദയോ ന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി ഏതേന വുത്ഥവസ്സാനമ്പി വസ്സാവാസികഭാഗോ സങ്ഘികതോ അമോചിതോ തേസം വിബ്ഭമേന സങ്ഘികോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ലഭതീതി ‘‘മമ പത്തഭാഗം ഏതസ്സ ദേഥാ’’തി ദായകേ സമ്പടിച്ഛാപേന്തേനേവ സങ്ഘികതോ വിയോജിതം ഹോതീതി വുത്തം.

വരഭാഗം സാമണേരസ്സാതി തസ്സ പഠമഗാഹത്താ, ഥേരേന പുബ്ബേ പഠമഭാഗസ്സ ഗഹിതത്താ, ഇദാനി ഗയ്ഹമാനസ്സ ദുതിയഭാഗത്താ ച വുത്തം.

സേനാസനഗ്ഗാഹകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൧൯. പാളിയം ¶ ഉഭയത്ഥ പരിബാഹിരോതി കമേന ഉഭയസ്സപി മുത്തത്താ വുത്തം, ന സബ്ബഥാ ഉഭയതോ പരിബാഹിരത്താ. തേനാഹ ‘‘പച്ഛിമേ…പേ… തിട്ഠതീ’’തി.

൩൨൦. യം തിണ്ണം പഹോതീതി മഞ്ചപീഠവിനിമുത്തം യം ആസനം തിണ്ണം സുഖം നിസീദിതും പഹോതി, ഇദം പച്ഛിമദീഘാസനം. ഏത്ഥ മഞ്ചപീഠരഹിതേസു അസമാനാസനികാപി തയോ നിസീദിതും ലഭന്തി. മഞ്ചപീഠേസു പന ദ്വേ. അദീഘാസനേസു മഞ്ചപീഠേസു സമാനാസനികാ ഏവ ദ്വേ നിസീദിതും ലഭന്തി ദുവഗ്ഗസ്സേവ അനുഞ്ഞാതത്താ.

ഹത്ഥിനഖോ ഹേട്ഠാഭാഗേ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ഹത്ഥിനഖോ, പാസാദോ. പാസാദസ്സ നഖോ നാമ ഹേട്ഠിമഭാഗോ പാദനഖസദിസത്താ, സോ സബ്ബദിസാസു അനേകേഹി ഹത്ഥിരൂപേഹി സമലങ്കതോ ഠിതോ. തസ്സൂപരി കതോ പാസാദോ ഹത്ഥികുമ്ഭേ പതിട്ഠിതോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥികുമ്ഭേ പതിട്ഠിത’’ന്തി. സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനീതി സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വുത്തം. പുഗ്ഗലികം പന സുവണ്ണാദിവിചിത്രം ഭിക്ഖുസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമേവ ന വട്ടതി ‘‘ന കേനചി പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തത്താ. തേനേവേത്ഥ അട്ഠകഥായം ‘‘സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ’’തി ന ¶ വുത്തം, ഗോനകാദിഅകപ്പിയഭണ്ഡവിസയേ ഏവ വുത്തം ഏകഭിക്ഖുസ്സാപി തേസം ഗഹണേ ദോസാഭാവാ. ഗിഹിവികടനീഹാരേനാതി ഗിഹീഹി കതനീഹാരേന, ഗിഹീഹി അത്തനോ സന്തകം അത്ഥരിത്വാ ദിന്നനിയാമേനാതി അത്ഥോ. ലബ്ഭന്തീതി നിസീദിതും ലബ്ഭന്തി.

ഉപനന്ദവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨൧. അരഞ്ജരോതി ബഹുഉദകഗണ്ഹനികാ മഹാചാടി, ജലം ഗണ്ഹിതുമലന്തി അരഞ്ജരോ.

ഥാവരേന ച ഥാവരന്തിആദീസു പഞ്ചസു കോട്ഠാസേസു പുരിമദ്വയം ഥാവരം, പച്ഛിമത്തയം ഗരുഭണ്ഡന്തി വേദിതബ്ബം. സമകമേവ ദേതീതി ഏത്ഥ ഊനകം ദേന്തമ്പി വിഹാരവത്ഥുസാമന്തം ഗഹേത്വാ ദൂരതരം ദുക്ഖഗോപം വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഭിക്ഖൂനം ചേ മഹഗ്ഘതരം…പേ… സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧). ജാനാപേത്വാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ¶ ജാനാപേത്വാ, അപലോകേത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘നനു തുമ്ഹാകം ബഹുതരാ രുക്ഖാതി വത്തബ്ബ’’ന്തി ഇദം സാമികേസു അത്തനോ ഭണ്ഡസ്സ മഹഗ്ഘതം അജാനിത്വാ ദേന്തേസു തം ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഹോതീതി വുത്തം.

വിഹാരേന വിഹാരോ പരിവത്തേതബ്ബോതി സവത്ഥുകേന അഞ്ഞേസം ഭൂമിയം കതപാസാദാദിനാ, അവത്ഥുകേന വാ സവത്ഥുകം പരിവത്തേതബ്ബം. അവത്ഥുകം പന അവത്ഥുകേനേവ പരിവത്തേതബ്ബം. കേവലം പാസാദസ്സ ഭൂമിതോ അഥാവരത്താ. ഏവം ഥാവരേസുപി ഥാവരവിഭാഗം ഞത്വാവ പരിവത്തേതബ്ബം.

‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാ’’തി ഇമിനാ സുവണ്ണാദിവിചിത്തം അകപ്പിയമഞ്ചം ‘‘സങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തേപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ‘‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേ സങ്ഘസ്സ വട്ടതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ഖേത്താദി വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏതേസൂതി മഞ്ചാദീസു. കപ്പിയാകപ്പിയം വുത്തനയമേവാതി ആസന്ദീതൂലികാദിവിനിച്ഛയേസു വുത്തനയമേവ. അകപ്പിയം വാതി ആസന്ദീആദി, പമാണാതിക്കന്തം ¶ ബിമ്ബോഹനാദി ച. മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാതി സുവണ്ണാദിവിചിത്തം കപ്പിയവോഹാരേന ദിന്നം.

‘‘കാളലോഹ…പേ… ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ വട്ടകംസലോഹമയമ്പി ഭാജനം പുഗ്ഗലികമ്പി സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി പരിഹരിതുമ്പി വട്ടതി പുഗ്ഗലപരിഹരിതബ്ബസ്സേവ ഭാജേതബ്ബത്താതി വദന്തി. തം ഉപരി ‘‘കംസലോഹവട്ടലോഹഭാജനവികതി സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ ഗിഹിവികടാ വാ വട്ടതീ’’തിആദികേന മഹാപച്ചരിവചനേന വിരുജ്ഝതി. ഇമസ്സ ഹി ‘‘വട്ടലോഹകംസലോഹാനം യേന കേനചി കതോ സീഹളദീപേ പാദഗ്ഗണ്ഹനകോ ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തസ്സ മഹാഅട്ഠകഥാവചനസ്സ പടിക്ഖേപായ തം മഹാപച്ചരിവചനം പച്ഛാ ദസ്സിതം. തസ്മാ വട്ടലോഹകംസലോഹമയം യം കിഞ്ചി പാദഗ്ഗണ്ഹനകവാരകമ്പി ഉപാദായ അഭാജനീയമേവ. ഗിഹീഹി ദിയ്യമാനമ്പി പുഗ്ഗലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി ന വട്ടതി. പാരിഹാരിയം ന വട്ടതീതി പത്താദിപരിക്ഖാരം വിയ സയമേവ പടിസാമേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഗിഹിസന്തകം വിയ ആരാമികാദയോ ചേ സയമേവ ഗോപേത്വാ വിനിയോഗകാലേ ആനേത്വാ പടിനേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘‘പടിസാമേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ദേഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതി.

പണ്ണസൂചി നാമ ലേഖനീതി വദന്തി. ‘‘അത്തനാ ലദ്ധാനിപീ’’തിആദിനാ പടിഗ്ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി, പരിഹരിത്വാ പരിഭോഗോവ ആപത്തികരോതി ദസ്സേതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരി അഭാജനീയവാസിആദീസു അത്തനോ സന്തകേസുപി.

അനാമാസമ്പീതി ¶ സുവണ്ണാദിമയമ്പി സബ്ബം തം ആമസിത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഉപക്ഖരേതി ഉപകരണേ. അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാ നാമ അഡ്ഢബാഹുമത്താ. അഡ്ഢബ്യാമമത്താതിപി വദന്തി. യോത്താനീതി ചമ്മരജ്ജുകാ.

അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോപീതി തസരദണ്ഡാദിസൂചിആകാരതനുദണ്ഡകമത്തോപി. രിത്തപോത്ഥകോപീതി അലിഖിതപോത്ഥകോ. ഇദഞ്ച പണ്ണപ്പസങ്ഗേന വുത്തം.

‘‘ഘട്ടനഫലകം ഘട്ടനമുഗ്ഗരോ’’തി ഇദം രജിതചീവരം ഏകസ്മിം മട്ഠേ ദണ്ഡമുഗ്ഗരേ വേഠേത്വാ ഏകസ്സ മട്ഠഫലകസ്സ ഉപരി ഠപേത്വാ ഉപരി അപരേന മട്ഠഫലകേന നികുജ്ജിത്വാ ഏകോ ഉപരി അക്കമിത്വാ തിട്ഠതി. ദ്വേ ജനാ ഉപരി ഫലകം ദ്വീസു കോടീസു ഗഹേത്വാ അപരാപരം ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനം കരോന്തി, ഏതം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥേ ഠപാപേത്വാ ഹത്ഥേന പഹരണം പന ¶ നിട്ഠിതരജനസ്സ ചീവരസ്സ അല്ലകാലേ കാതബ്ബം. ഇദം പന ഫലകമുഗ്ഗരേഹി ഘട്ടനം സുക്ഖകാലേ ഥദ്ധഭാവവിമോചനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബം. അമ്ബണന്തി ഏകദോണികനാവാഫലകേഹി പോക്ഖരണീസദിസം കതം. പാനീയഭാജനന്തിപി വദന്തി. രജനദോണീതി ഏകദാരുനാവ കതം രജനഭാജനം. ഉദകദോണീപി ഏകദാരുനാവ കതം ഉദകഭാജനം.

ഭൂമത്ഥരണം കാതും വട്ടതീതി അകപ്പിയചമ്മം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന സയിതുമ്പി വട്ടതിയേവ. ‘‘പച്ചത്ഥരണഗതിക’’ന്തി ഇമിനാ മഞ്ചാദീസു അത്ഥരിതബ്ബം മഹാചമ്മം ഏളകചമ്മം നാമാതി ദസ്സേതി.

ഛത്തമുട്ഠിപണ്ണന്തി താലപണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. പത്തകടാഹന്തി പത്തപചനകടാഹം.

അവിസ്സജ്ജിയവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨൩. പാളിയം പിണ്ഡനിക്ഖേപനമത്തേനാതിആദീസു ഖണ്ഡഫുല്ലട്ഠാനേ മത്തികാപിണ്ഡട്ഠപനം പിണ്ഡനിക്ഖേപനം നാമ. നവകമ്മന്തി നവകമ്മസമ്മുതി. അഗ്ഗളവട്ടി നാമ കവാടബന്ധോ. ഛാദനം നാമ തിണാദീഹി ഗേഹച്ഛാദനം. ബന്ധനം നാമ ദണ്ഡവല്ലിആദീഹി ഛദനബന്ധനമേവ. ചതുഹത്ഥവിഹാരേതി വിത്ഥാരപ്പമാണതോ വുത്തം. ഉബ്ബേധതോ പന അനേകഭൂമകത്താ വഡ്ഢകീഹത്ഥേന വീസതിഹത്ഥോപി ¶ നാനാസണ്ഠാനവിചിത്തോപി ഹോതി. തേനസ്സ ചതുവസ്സികം നവകമ്മം വുത്തം. ഏവം സേസേസുപി.

പാളിയം സബ്ബേ വിഹാരേതി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗബഹുവചനം. ഏകസ്സ സബ്ബേസു വിഹാരേസു നവകമ്മം ദേതീതി അത്ഥോ. സബ്ബകാലം പടിബാഹന്തീതി നവകമ്മികാ അത്തനോ ഗാഹിതം വരസേയ്യം സമ്പത്താനം യഥാവുഡ്ഢം അകത്വാ ഉതുകാലേപി പടിബാഹന്തി.

‘‘സചേ സോ ആവാസോ ജീരതീ’’തിആദി പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ. മഞ്ചട്ഠാനം ദത്വാതി മഞ്ചട്ഠാനം പുഗ്ഗലികം ദത്വാ. തിഭാഗന്തി തതിയഭാഗം. ഏവം വിസ്സജ്ജനമ്പി ഥാവരേന ഥാവരപരിവത്തനട്ഠാനേ ഏവ പവിസതി, ന ഇതരഥാ സബ്ബസേനാസനാനം ¶ വിനസ്സനതോ. സചേ സദ്ധിവിഹാരികാനം ദാതുകാമോ ഹോതീതി സചേ സോ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡകട്ഠപനട്ഠാനം വാ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം വാ ദാതും ന ഇച്ഛതി, അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാനഞ്ഞേവ ദാതുകാമോ ഹോതി, താദിസസ്സ തുയ്ഹം പുഗ്ഗലികമേവ കത്വാ ജഗ്ഗാതി ന സബ്ബം തസ്സ ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തത്ഥ പന കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കമ്മ’’ന്തിആദി. ഏവഞ്ഹീതിആദിമ്ഹി വയാനുരൂപം തതിയഭാഗേ വാ ഉപഡ്ഢഭാഗേ വാ ഗഹിതേ തം ഭാഗം ദാതും ലഭതീതി അത്ഥോ.

യേനാതി തേസു ദ്വീസു ഭിക്ഖൂസു യേന. സോ സാമീതി തസ്സാ ഭൂമിയാ വിഹാരകരണേ സോവ സാമീ, തം പടിബാഹിത്വാ ഇതരേന ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. സോ ഹി പഠമം ഗഹിതോ. അകതട്ഠാനേതി ചയാദീനം അകതപുബ്ബട്ഠാനേ. ചയം വാ പമുഖം വാതി സങ്ഘികസേനാസനം നിസ്സായ തതോ ബഹി ചയം ബന്ധിത്വാ, ഏകം സേനാസനം വാ. ബഹികുട്ടേതി കുട്ടതോ ബഹി, അത്തനോ കതട്ഠാനേതി അത്ഥോ.

നവകമ്മദാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഞ്ഞത്രപരിഭോഗപടിക്ഖേപാദികഥാവണ്ണനാ

൩൨൪. വഡ്ഢികമ്മത്ഥായാതി യഥാ തമ്മൂലഗ്ഘതോ ന പരിഹായതി, ഏവം കത്തബ്ബസ്സ ഏവം നിപ്ഫാദേതബ്ബസ്സ മഞ്ചപീഠാദിനോ അത്ഥായ.

ചക്കലികന്തി പാദപുഞ്ഛനത്ഥം ചക്കാകാരേന കതം. പരിഭണ്ഡകതഭൂമി വാതി കാളവണ്ണാദികതസണ്ഹഭൂമി വാ. സേനാസനം വാതി മഞ്ചപീഠാദി വാ.

‘‘തഥേവ ¶ വളഞ്ജേതും വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ നേവാസികേഹി ധോതപാദാദീഹി വളഞ്ജനട്ഠാനേ സഞ്ചിച്ച അധോതപാദാദീഹി വളഞ്ജന്തസ്സേവ ആപത്തി പഞ്ഞത്താതി ദസ്സേതി.

‘‘ദ്വാരമ്പീ’’തിആദിനാ സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ദ്വാരവാതപാനാദയോ അപരികമ്മകതാപി ന അപസ്സയിതബ്ബാ. അജാനിത്വാ അപസ്സയന്തസ്സപി ഇധ ലോമഗണനായ ആപത്തി.

അഞ്ഞത്രപരിഭോഗപടിക്ഖേപാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സങ്ഘഭത്താദിഅനുജാനനകഥാവണ്ണനാ

൩൨൫. ഉദ്ദേസഭത്തം ¶ നിമന്തനന്തി ഇമം വോഹാരം പത്താനീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ, ഉദ്ദേസഭത്തം നിമന്തനന്തിആദിവോഹാരം പത്താനീതി അത്ഥോ. തമ്പീതി സങ്ഘഭത്തമ്പി.

സങ്ഘഭത്താദിഅനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭോജനസാലായാതി ഭത്തുദ്ദേസട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം. ഏകവളഞ്ജന്തി ഏകദ്വാരേന വളഞ്ജിതബ്ബം. നാനാനിവേസനേസൂതി നാനാകുലസ്സ നാനൂപചാരേസു നിവേസനേസു.

നിസിന്നസ്സപി നിദ്ദായന്തസ്സപീതി അനാദരേ സാമിവചനം, വുഡ്ഢതരേ നിദ്ദായന്തേ നവകസ്സ ഗാഹിതം സുഗ്ഗഹിതന്തി അത്ഥോ.

വിസ്സട്ഠദൂതോതി യഥാരുചി വത്തും ലഭനതോ നിരാസങ്കദൂതോ. പുച്ഛാസഭാഗേനാതി പുച്ഛാവചനപടിഭാഗേന. ‘‘ഏകാ കൂടട്ഠിതികാ നാമാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘രഞ്ഞോ വാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം.

സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സ ഹോതീതി ചീവരാദികമ്പി സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സേവ ഹോതി, മയാ ഭത്തമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന ചീവരാദിന്തി വത്വാ ഗഹേതും ന വട്ടതീതി അത്ഥോ.

അകതഭാഗോനാമാതി ¶ ആഗന്തുകഭാഗോ നാമ, അദിന്നപുബ്ബഭാഗോതി അത്ഥോ.

കിം ആഹരീയതീതി അവത്വാതി ‘‘കതരഭത്തം വാ തയാ ആഹരീയതീ’’തി ദായകം അപുച്ഛിത്വാ. പകതിട്ഠിതികായാതി ഉദ്ദേസഭത്തട്ഠിതികായ.

ഉദ്ദേസഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിച്ഛിന്ദിത്വാതി ¶ ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി പദം അവത്വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഭത്തന്തി അവദന്തേനാ’’തി.

ആലോപസങ്ഖേപേനാതി ഏകേകപിണ്ഡവസേന, ഏവഞ്ച ഭാജനം ഉദ്ദേസഭത്തേ ന വട്ടതി. തത്ഥ ഹി ഏകസ്സ പഹോനകപ്പമാണേനേവ ഭാജേതബ്ബം.

ആരുള്ഹായേവ മാതികം, സങ്ഘതോ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ യേ മാതികം ആരുള്ഹാ, തേ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി യോജേതബ്ബം. ഉദ്ദേസഭത്തനിമന്തനഭത്താദിസങ്ഘികഭത്തമാതികാസു നിമന്തനഭത്തമാതികായ ഠിതിവസേന ആരുള്ഹേ ഭത്തുദ്ദേസകേന വാ സയം വാ സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസാപേത്വാ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം, ന അത്തനോ രുചിതേ ഗഹേത്വാതി അധിപ്പായോ. മാതികം ആരോപേത്വാതി ‘‘സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ വുത്തമാതികാഭേദം ദായകസ്സ വിഞ്ഞാപേത്വാതി അത്ഥോ.

പടിബദ്ധകാലതോ പന പട്ഠായാതി തത്ഥേവ വാസസ്സ നിബദ്ധകാലതോ പട്ഠായ.

നിമന്തനഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഉപനിബന്ധിത്വാതി ലിഖിത്വാ. ഗാമവസേനപീതി യേഭുയ്യേന സമലാഭഗാമവസേനപി. ബഹൂനി സലാകഭത്താനീതി തിംസം വാ ചത്താരീസം വാ ഭത്താനി. ‘‘സചേ ഹോന്തീ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം.

സല്ലക്ഖേത്വാതി ¶ താനി ഭത്താനി പമാണവസേന സല്ലക്ഖേത്വാ. നിഗ്ഗഹേന ദത്വാതി ദൂരം ഗന്തും അനിച്ഛന്തസ്സ നിഗ്ഗഹേന സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ ദത്വാ. പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാതി ഏത്ഥ വിഹാരം അനാഗന്ത്വാ ഭത്തം ഗഹേത്വാ പച്ഛാ വിഹാരേ അത്തനോ പാപേത്വാ ഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി.

ഏകഗേഹവസേനാതി വീഥിയമ്പി ഏകപസ്സേ ഘരപാളിയാ വസേന. ഉദ്ദിസിത്വാപീതി അസുകകുലേ സലാകഭത്താനി തുയ്ഹം പാപുണന്തീതി വത്വാ.

വാരഗാമേതി ¶ അതിദൂരത്താ വാരേന ഗന്തബ്ബഗാമേ. സട്ഠിതോ വാ പണ്ണാസതോ വാതി ദണ്ഡകമ്മത്ഥായ ഉദകഘടം സന്ധായ വുത്തം. വിഹാരവാരോതി സബ്ബഭിക്ഖൂസു ഭിക്ഖത്ഥായ ഗതേസു വിഹാരരക്ഖണവാരോ.

തേസന്തി വിഹാരവാരികാനം. ഫാതികമ്മമേവാതി വിഹാരരക്ഖണകിച്ചസ്സ പഹോനകപടിപാദനമേവ. ഏകസ്സേവ പാപുണന്തീതി ദിവസേ ദിവസേ ഏകേകസ്സേവ പാപിതാനീതി അത്ഥോ.

രസസലാകന്തി ഉച്ഛുരസസലാകം. ‘‘സലാകവസേന ഗാഹിതത്താ പന ന സാദിതബ്ബാ’’തി ഇദം അസാരുപ്പവസേന വുത്തം, ന ധുതങ്ഗഭേദവസേന. ‘‘സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാ…പേ… വട്ടതിയേവാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬) ഹി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. അഗ്ഗഭിക്ഖാമത്തന്തി ഏകകടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തം. ലദ്ധാ വാ അലദ്ധാ വാ സ്വേപി ഗണ്ഹേയ്യാസീതി ലദ്ധേപി അപ്പമത്തതായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘യാവദത്ഥം ലഭതി…പേ… അലഭിത്വാ ‘സ്വേ ഗണ്ഹേയ്യാസീ’തി വത്തബ്ബോ’’തി.

തത്ഥാതി തസ്മിം ദിസാഭാഗേ. തം ഗഹേത്വാതി തം വാരഗാമേ സലാകം അത്തനോ ഗഹേത്വാ. തേനാതി ദിസംഗമികതോ അഞ്ഞേന തസ്മിം ദിസംഗമികേ. ദേവസികം പാപേതബ്ബാതി ഉപചാരസീമായ ഠിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി വസ്സഗ്ഗേന പാപേതബ്ബാ. ഏവം ഏതേസു അഗതേസു ആസന്നവിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി ഇതരഥാ സങ്ഘികതോ.

അമ്ഹാകം ഗോചരഗാമേവാതി സലാകഭത്തദായകാനം ഗാമം സന്ധായ വുത്തം. വിഹാരേ ഥേരസ്സ പത്തസലാകഭത്തന്തി വിഹാരേ ഏകേകസ്സേവ ഓഹീനത്ഥേരസ്സ സബ്ബസലാകാനം അത്തനോ പാപനവസേന പത്തസലാകഭത്തം.

‘‘സ്വേ ¶ പക്ഖോ’’തി അജ്ജ പക്ഖികം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അട്ഠമിയാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം സത്തമിയാ ഭുഞ്ജനത്ഥായ ന ഗാഹേതബ്ബം, ദായകേഹി നിയമിതദിവസേനേവ ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. സ്വേ ലൂഖന്തി അജ്ജ ആവാഹമങ്ഗലാദികരണതോ അതിപണീതഭോജനം കരീയതി, സ്വേ തഥാ ന ഭവിസ്സതി, അജ്ജേവ ഭിക്ഖൂ ഭോജേസ്സാമീതി അധിപ്പായോ.

പക്ഖികഭത്തതോ ¶ ഉപോസഥികസ്സ ഭേദം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ’’തിആദി. നിബന്ധാപിതന്തി ‘‘അസുകവിഹാരേ ആഗന്തുകാ ഭുഞ്ജന്തൂ’’തി നിയമിതം.

ഗമികോ ആഗന്തുകഭത്തമ്പീതി ഗാമന്തരതോ ആഗന്ത്വാ അവൂപസന്തേന ഗമികചിത്തേന വസിത്വാ പുന അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തം സന്ധായ വുത്തം. ആവാസികസ്സ പന ഗന്തുകാമസ്സ ഗമികഭത്തമേവ ലബ്ഭതി. ‘‘ലേസം ഓഡ്ഡേത്വാ’’തി വുത്തത്താ ലേസാഭാവേ യാവ ഗമനപരിബന്ധോ വിഗച്ഛതി, താവ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ഞാപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

തണ്ഡുലാദീനി പേസേന്തി…പേ… വട്ടതീതി അഭിഹടഭിക്ഖത്താ വട്ടതി. തഥാ പടിഗ്ഗഹിതത്താതി ഭിക്ഖാനാമേന പടിഗ്ഗഹിതത്താ.

അവിഭത്തം സങ്ഘികം ഭണ്ഡന്തി കുക്കുച്ചുപ്പത്തിആകാരദസ്സനം. ഏവം കുക്കുച്ചം കത്വാ പുച്ഛിതബ്ബകിച്ചം നത്ഥി, അപുച്ഛിത്വാ ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

പക്ഖികഭത്താദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സേനാസനക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩൩൦. സങ്ഘഭേദകക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പാളിയം അനുപിയം നാമാതി അനുപിയാ നാമ. ഹേട്ഠാ പാസാദാതി പാസാദതോ ഹേട്ഠാ ഹേട്ഠിമതലം, ‘‘ഹേട്ഠാപാസാദ’’ന്തിപി പാഠോ. അഭിനേതബ്ബന്തി വപിതഖേത്തേസു പവേസേതബ്ബം. നിന്നേതബ്ബന്തി തതോ നീഹരിതബ്ബം. നിദ്ധാപേതബ്ബന്തി സസ്സദൂസകതിണാദീനി ഉദ്ധരിതബ്ബം. ഉജും കാരാപേതബ്ബന്തി പുഞ്ജം കാരാപേതബ്ബം, അയമേവ വാ പാഠോ.

൩൩൨. പരദത്തോതി പരേഹി ദിന്നപച്ചയേഹി പവത്തമാനോ. മിഗഭൂതേന ചേതസാതി കത്ഥചി അലഗ്ഗതായ മിഗസ്സ വിയ ജാതേന ചിത്തേന.

൩൩൩. മനോമയം കായന്തി ഝാനമനേന നിബ്ബത്തം ബ്രഹ്മകായം, ‘‘കിം നു ഖോ അഹം പസാദേയ്യം, യസ്മിം മേ പസന്നേ ബഹുലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി പഠമം ഉപ്പന്നപരിവിതക്കസ്സ മന്ദപരിയുട്ഠാനതായ ദേവദത്തസ്സ തസ്മിം ഖണേ ഝാനപരിഹാനി നാഹോസി, പച്ഛാ ഏവ അഹോസീതി ദട്ഠബ്ബം. തേനാഹ ‘‘സഹ ചിത്തുപ്പാദാ’’തിആദി. ദ്വേ വാ തീണി വാ മാഗധകാനി ഗാമഖേത്താനീതി ഏത്ഥ മഗധരട്ഠേ ഖുദ്ദകം ഗാമഖേത്തം ഗാവുതമത്തം, മജ്ഝിമം പന ദിയഡ്ഢഗാവുതമത്തം, മഹന്തം അനേകയോജനമ്പി ഹോതി. തേസു മജ്ഝിമേന ഗാമഖേത്തേന ദ്വേ വാ ഖുദ്ദകേന തീണി വാ ഗാമഖേത്താനി, തസ്സ സരീരം തിഗാവുതപ്പമാണോ അത്തഭാവോതി വുത്തം ഹോതി.

൩൩൪. സത്ഥാരോതി ഗണസത്ഥാരോ. നാസ്സസ്സാതി ന ഏതസ്സ ഭവേയ്യ. തന്തി സത്ഥാരം. തേനാതി അമനാപേന. സമ്മന്നതീതി ചീവരാദിനാ അമ്ഹാകം സമ്മാനം കരോതി, പരേഹി വാ അയം സത്ഥാ സമ്മാനീയതീതി അത്ഥോ.

൩൩൫. നാസായ ¶ പിത്തം ഭിന്ദേയ്യുന്തി അച്ഛപിത്തം വാ മച്ഛപിത്തം വാ നാസാപുടേ പക്ഖിപേയ്യും. അസ്സതരീതി വളവായ കുച്ഛിസ്മിം ഗദ്രഭസ്സ ജാതാ. തസ്സാ ഹി ഗഹിതഗബ്ഭായ വിജായിതുമസക്കോന്തിയാ ഉദരം ഫാലേത്വാ പോതകം നീഹരന്തി. തേനാഹ ‘‘അത്തവധായ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതീ’’തി.

൩൩൯. പോത്ഥനികന്തി ഛുരികം, ‘‘ഖര’’ന്തിപി വുച്ചതി.

൩൪൨. മാ ¶ കുഞ്ജര നാഗമാസദോതി ഹേ കുഞ്ജര ബുദ്ധനാഗം വധകചിത്തേന മാ ഉപഗച്ഛ. ദുക്ഖന്തി ദുക്ഖകാരണത്താ ദുക്ഖം. ഇതോതി ഇതോ ജാതിതോ. യതോതി യസ്മാ, യന്തസ്സ വാ, ഗച്ഛന്തസ്സാതി അത്ഥോ. മാ ച മദോതി മദോ തയാ ന കാതബ്ബോതി അത്ഥോ.

൩൪൩. തികഭോജനന്തി തീഹി ഭുഞ്ജിതബ്ബം ഭോജനം, തതോ അധികേഹി ഏകതോ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടനകം ഗണഭോജനപടിപക്ഖം ഭോജനന്തി അത്ഥോ. കോകാലികോതിആദീനി ദേവദത്തപരിസായ ഗണപാമോക്ഖാനം നാമാനി. കപ്പന്തി മഹാനിരയേ ആയുകപ്പം, തം അന്തരകപ്പന്തി കേചി. കേചി പന ‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പ’’ന്തി.

ഛസക്യപബ്ബജ്ജാകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪൫. പരസ്സ ചിത്തം ഞത്വാ കഥനം ആദേസനാപാടിഹാരിയം. കേവലം ധമ്മദേസനാ അനുസാസനീപാടിഹാരിയം. തദുഭയമ്പി ധമ്മീ കഥാ നാമ. തായ ഥേരോ ഓവദി. ഇദ്ധിവിധം ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം നാമ. തേന സഹിതാ അനുസാസനീ ഏവ ധമ്മീ കഥാ. തായ ഥേരോ ഓവദി.

‘‘ഥുല്ലച്ചയം ദേസാപേഹീ’’തി ഇദം ഭേദപുരേക്ഖാരസ്സ ഉപോസഥാദികരണേ ഥുല്ലച്ചയസ്സ ഉപോസഥക്ഖന്ധകാദീസു പഠമമേവ പഞ്ഞത്തത്താ വുത്തം, ഇതരഥാ ഏതേസം ആദികമ്മികത്താ അനാപത്തിയേവ സിയാ.

൩൪൬. സരസീതി സരോ. മഹിം വിക്രുബ്ബതോതി മഹിം ദന്തേഹി വിലിഖന്തസ്സ. ഇദഞ്ച ഹത്ഥീനം സഭാവദസ്സനം. നദീസൂതി സരേസു. ഭിസം ഘസമാനസ്സാതി യോജനാ. ജഗ്ഗതോതി യൂഥം പാലേന്തസ്സ.

൩൪൭. ദൂതേയ്യം ¶ ഗന്തുന്തി ദൂതകമ്മം പത്തും, ദൂതകമ്മം കാതുന്തി അത്ഥോ. സഹിതാസഹിതസ്സാതി യുത്തായുത്തസ്സ, യം വത്തും, കാതുഞ്ച യുത്തം, തത്ഥ കുസലോ. അഥ വാ അധിപ്പേതാനാധിപ്പേതസ്സ വചനസ്സ കുസലോ, ബ്യഞ്ജനമത്തേ ന തിട്ഠതി, അധിപ്പേതത്ഥമേവ ആരോചേതീതി അത്ഥോ.

൩൫൦. ഗാഥാസു ¶ ജാതൂതി ഏകംസേന. മാ ഉദപജ്ജഥ മാ ഹോതൂതി അത്ഥോ. പാപിച്ഛാനം യഥാഗതീതി പാപിച്ഛാനം പുഗ്ഗലാനം യാദിസീ ഗതി അഭിസമ്പരായോ. തം അത്ഥജാതം. ഇമിനാപി കാരണേന ജാനാഥാതി ദേവദത്തസ്സ ‘‘പണ്ഡിതോ’’തിആദിനാ ഉപരി വക്ഖമാനാകാരം ദസ്സേതി.

പമാദം അനുചിണ്ണോതി പമാദം ആപന്നോ. ആസീസായന്തി അവസ്സംഭാവീഅത്ഥസിദ്ധിയം. സാ ഹി ഇധ ആസീസാതി അധിപ്പേതാ, ന പത്ഥനാ. ഈദിസേ അനാഗതത്ഥേ അതീതവചനം സദ്ദവിദൂ ഇച്ഛന്തി.

ദുബ്ഭേതി ദുബ്ഭേയ്യ. വിസകുമ്ഭേനാതി ഏകേന വിസപുണ്ണകുമ്ഭേന. സോതി സോ പുഗ്ഗലോ. ന പദൂസേയ്യ വിസമിസ്സം കാതും ന സക്കോതീതി അത്ഥോ. ഭയാനകോതി വിപുലഗമ്ഭീരഭാവേന ഭയാനകോ. തേനാപി ദൂസേതും ന സക്കുണേയ്യതം ദസ്സേതി. വാദേനാതി ദോസകഥനേന. ഉപഹിംസതീതി ബാധതി.

൩൫൧. ന പന ഏത്താവതാ സങ്ഘോ ഭിന്നോ ഹോതീതി സലാകഗ്ഗാഹാപനമത്തേന സങ്ഘഭേദാനിബ്ബത്തിതോ വുത്തം. ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മേ കതേ ഏവ ഹി സങ്ഘോ ഭിന്നോ ഹോതി. തത്ഥ ച ഉപോസഥപവാരണാസു ഞത്തിനിട്ഠാനേന, സേസകമ്മേസു അപലോകനാദികമ്മപരിയോസാനേന സങ്ഘഭേദോ സമത്ഥോതി ദട്ഠബ്ബോ.

‘‘അഭബ്ബതാ ന വുത്താ’’തി ഇദം ‘‘ഭിക്ഖവേ, ദേവദത്തേന പഠമം ആനന്തരിയകമ്മം ഉപചിത’’ന്തിആദിനാ ആനന്തരിയത്തം വദതാ ഭഗവതാ തസ്സ അഭബ്ബതാസങ്ഖാതാ പാരാജികതാ ന പഞ്ഞത്താ. ഏതേന ആപത്തി വിയ അഭബ്ബതാപി പഞ്ഞത്തിഅനന്തരമേവ ഹോതി, ന തതോ പുരേതി ദസ്സേതി. ഇധ പന ആദികമ്മികസ്സപി അനാപത്തിയാ അവുത്തത്താ ദേവദത്താദയോപി ന മുത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

തയോ സതിപട്ഠാനാതിആദീസു തയോ ഏവ സതിപട്ഠാനാ, ന തതോ പരന്തി ഏകസ്സ സതിപട്ഠാനസ്സ ¶ പടിക്ഖേപോവ ഇധ അധമ്മോ, ന പന തിണ്ണം സതിപട്ഠാനത്തവിധാനം ¶ തസ്സ ധമ്മത്താ. ഏവം സേസേസുപി ഹാപനകോട്ഠാസേസു. വഡ്ഢനേസു പന ഛ ഇന്ദ്രിയാനീതി അനിന്ദ്രിയസ്സപി ഏകസ്സ ഇന്ദ്രിയത്തവിധാനമേവ അധമ്മോ. ഏവം സേസേസുപി. ന കേവലഞ്ച ഏതേവ, ‘‘ചത്താരോ ഖന്ധാ, തേരസായതനാനീ’’തിആദിനാ യത്ഥ കത്ഥചി വിപരീതതോ പകാസനം സബ്ബം അധമ്മോ. യാഥാവതോ പകാസനഞ്ച സബ്ബം ധമ്മോതി ദട്ഠബ്ബം. പകാസനന്തി ചേത്ഥ തഥാ തഥാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ അരൂപക്ഖന്ധാവ അധിപ്പേതാ, ഏവമേത്ഥ ദസകുസലകമ്മപഥാദീസു അനവജ്ജട്ഠേന സരൂപതോ ധമ്മേസു, അകുസലകമ്മപഥാദീസു സാവജ്ജട്ഠേന സരൂപതോ അധമ്മേസു ച തദഞ്ഞേസു ച അബ്യാകതേസു യസ്സ കസ്സചി കോട്ഠാസസ്സ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തക്കമേനേവ പകാസനം ‘‘ധമ്മോ’’തി ച വിപരീതതോ പകാസനം ‘‘അധമ്മോ’’തി ച ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കാമഞ്ചേത്ഥ വിനയാദയോപി യഥാഭൂതതോ, അയഥാഭൂതതോ ച പകാസനവസേന ധമ്മാധമ്മേസു ഏവ പവിസന്തി, വിനയാദിനാമേന പന വിസേസേത്വാ വിസും ഗഹിതത്താ തദവസേസമേവ ധമ്മാധമ്മകോട്ഠാസേ പവിസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമം അധമ്മം ധമ്മോതി കരിസ്സാമാതിആദി ധമ്മഞ്ച അധമ്മഞ്ച യാഥാവതോ ഞത്വാവ പാപിച്ഛം നിസ്സായ വിപരീതതോ പകാസേന്തസ്സേവ സങ്ഘഭേദോ ഹോതി, ന പന തഥാസഞ്ഞായ പകാസേന്തസ്സാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏസ നയോ ‘‘അവിനയം വിനയോതി ദീപേന്തീ’’തിആദീസുപി. തത്ഥ നിയ്യാനികന്തി ഉക്കട്ഠന്തി അത്ഥോ. ‘‘തഥേവാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയകുല’’ന്തിആദിനാ വുത്തമത്ഥം ആകഡ്ഢതി.

സംവരോ പഹാനം പടിസങ്ഖാതി സംവരവിനയോ, പഹാനവിനയോ, പടിസങ്ഖാവിനയോ ച വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘അയം വിനയോ’’തി. ‘‘പഞ്ഞത്തം അപഞ്ഞത്ത’’ന്തി ദുകം ‘‘ഭാസിതം അഭാസിത’’ന്തി ദുകേന അത്ഥതോ സമാനമേവ, തഥാ ദുട്ഠുല്ലദുകം ഗരുകദുകേന. തേനേവ തേസം ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ…പേ… ഇദം അപഞ്ഞത്തം നാമാ’’തിആദിനാ സദിസനിദ്ദേസോ കതോ. സാവസേസാപത്തിന്തി അവസേസസീലേഹി സഹിതാപത്തിം. നത്ഥി ഏതിസ്സം ആപന്നായം സീലാവസേസാതി അനവസേസാപത്തി.

൩൫൪. പാളിയം സമഗ്ഗാനഞ്ച അനുഗ്ഗഹോതി യഥാ സമഗ്ഗാനം സാമഗ്ഗീ ന ഭിജ്ജതി, ഏവം അനുഗ്ഗഹണം അനുബലപ്പദാനം.

൩൫൫. സിയാ ¶ നു ഖോതി സമ്ഭവേയ്യ നു ഖോ. തസ്മിം അധമ്മദിട്ഠീതി അത്തനോ ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തി ഏതസ്മിം ദീപനേ അയുത്തദിട്ഠി. ഭേദേ അധമ്മദിട്ഠീതി ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തി ദീപേത്വാ അനുസ്സാവനസലാകഗ്ഗാഹാപനാദിനാ അത്താനം മുഞ്ചിത്വാ ചതുവഗ്ഗാദികം സങ്ഘം ഏകസീമായമേവ ഠിതതോ ¶ ചതുവഗ്ഗാദിസങ്ഘതോ വിയോജേത്വാ ഏകകമ്മാദിനിപ്ഫാദനവസേന സങ്ഘഭേദകരണേ അധമ്മദിട്ഠികോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. വിനിധായ ദിട്ഠിന്തി യാ തസ്മിം ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തി ദീപനേ അത്തനോ അധമ്മദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി, തം വിനിധായ പടിച്ഛാദേത്വാ ‘‘ധമ്മോ ഏവായ’’ന്തി വിപരീതതോ പകാസേത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഭേദേ ധമ്മദിട്ഠീതി യഥാവുത്തനയേന സങ്ഘഭേദനേ ദോസോ നത്ഥീതി ലദ്ധികോ. അയം പന ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തി ദീപനേ അധമ്മദിട്ഠികോ ഹുത്വാപി തം ദിട്ഠിം വിനിധായ കരണേന സങ്ഘഭേദകോ അതേകിച്ഛോ ജാതോ. ഏവം ഭേദേ വേമതികോതി ഇമസ്സ പന ഭേദേ വേമതികദിട്ഠിയാ വിനിധാനമ്പി അത്ഥി. സേസം സമമേവ. തസ്മിം ധമ്മദിട്ഠിഭേദേ അധമ്മദിട്ഠീതി അയം പന ഭേദേ അധമ്മദിട്ഠിം വിനിധായ കതത്താ സങ്ഘഭേദകോ അതേകിച്ഛോ ജാതോ. സുക്കപക്ഖേ പന സബ്ബത്ഥ ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തിആദിദീപനേ വാ ഭേദേ വാ ധമ്മദിട്ഠിതായ ദിട്ഠിം അവിനിധായേവ കതത്താ സങ്ഘഭേദകോപി സതേകിച്ഛോ ജാതോ. തസ്മാ ‘‘അധമ്മം ധമ്മോ’’തിആദിദീപനേ വാ സങ്ഘഭേദേ വാ ഉഭോസുപി വാ അധമ്മദിട്ഠി വാ വേമതികോ വാ ഹുത്വാ തം ദിട്ഠിം, വിമതിഞ്ച വിനിധായ ‘‘ധമ്മോ’’തി പകാസേത്വാ വുത്തനയേന സങ്ഘഭേദം കരോന്തസ്സേവ ആനന്തരിയം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

ഉപാലിപഞ്ഹാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സങ്ഘഭേദകക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩൫൭. വത്തക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പത്ഥരിതബ്ബന്തി ആതപേ പത്ഥരിതബ്ബം. പാളിയം അഭിവാദാപേതബ്ബോതി വന്ദനത്ഥായ വസ്സം പുച്ഛനേന നവകോ സയമേവ വന്ദതീതി വുത്തം. നില്ലോകേതബ്ബോതി ഓലോകേതബ്ബോ.

ആഗന്തുകവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൫൯. ‘‘യഥാഭാഗ’’ന്തി ഠപിതട്ഠാനം അനതിക്കമിത്വാ മഞ്ചപീഠാദിം പപ്ഫോടേത്വാ പത്ഥരിത്വാ ഉപരി പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ ദാനമ്പി സേനാസനപഞ്ഞാപനമേവാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പപ്ഫോടേത്വാ ഹി പത്ഥരിതും പന വട്ടതിയേവാ’’തി.

ആവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൨. പഞ്ചമേ നിസിന്നേതി അനുമോദനത്ഥായ നിസിന്നേ. ന മഹാഥേരസ്സ ഭാരോ ഹോതീതി അനുമോദകം ആഗമേതും ന ഭാരോ. അജ്ഝിട്ഠോവ ആഗമേതബ്ബോതി അത്തനാ അജ്ഝിട്ഠേഹി ഭിക്ഖൂഹി അനുമോദന്തേയേവ നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

അനുമോദനവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൪. മനുസ്സാനം ¶ പരിവിസനട്ഠാനന്തി യത്ഥ അന്തോവിഹാരേപി മനുസ്സാ സപുത്തദാരാ ആവസിത്വാ ഭിക്ഖൂ നേത്വാ ഭോജേന്തി. ആസനേസു സതീതി നിസീദനട്ഠാനേസു ¶ സന്തേസു. ഇദം, ഭന്തേ, ആസനം ഉച്ചന്തി ആസന്നേ സമഭൂമിഭാഗേ പഞ്ഞത്തം ഥേരാസനേന സമകം ആസനം സന്ധായ വുത്തം, ഥേരാസനതോ പന ഉച്ചതരേ ആപുച്ഛിത്വാപി നിസീദിതും ന വട്ടതി. യദി തം ആസന്നമ്പി നീചതരം ഹോതി, അനാപുച്ഛാപി നിസീദിതും വട്ടതി. മഹാഥേരസ്സേവ ആപത്തീതി ആസനേന പടിബാഹനാപത്തിയാ ആപത്തി. അവത്ഥരിത്വാതി പാരുതസങ്ഘാടിം അവത്ഥരിത്വാ, അനുക്ഖിപിത്വാതി അത്ഥോ.

പാളിയം ‘‘ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി…പേ… ഓദനോ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി ഇദം ഹത്ഥതലേ വാ പച്ഛിപിട്ഠിആദിദുസ്സണ്ഠിതാധാരേ വാ പത്തം ഠപേത്വാ ഓദനസ്സ ഗഹണകാലേ പത്തസ്സ അപതനത്ഥായ വുത്തം, സുസജ്ജിതേ പന ആധാരേ പത്തം ഠപേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന തം പരാമസിത്വാപി ഓദനം പടിഗ്ഗഹേതും വട്ടതി ഏവ. ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി…പേ… ഉദകം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

ഹത്ഥധോവനഉദകന്തി ഭോജനാവസാനേ ഉദകം. തേനാഹ ‘‘പാനീയം പിവിത്വാ ഹത്ഥാ ധോവിതബ്ബാ’’തി. തേന പരിയോസാനേ ധോവനമേവ പടിക്ഖിത്തം, ഭോജനന്തരേ പന പാനീയപിവനാദിനാ നയേന ഹത്ഥം ധോവിത്വാ പുന ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. പോത്ഥകേസു പന ‘‘പാനീയം പിവിത്വാ ഹത്ഥാ ന ധോവിതബ്ബാ’’തി ലിഖന്തി, തം പുരിമവചനേന ന സമേതി പരിയോസാനേ ഉദകസ്സേവ ‘‘ഹത്ഥധോവനഉദക’’ന്തി വുത്തത്താ. സചേ മനുസ്സാ ധോവഥ, ഭന്തേതിആദി നിട്ഠിതഭത്തം നിസിന്നം ഥേരം സന്ധായ വുത്തം. ധുരേ ദ്വാരസമീപേ.

ഭത്തഗ്ഗവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൬. പാളിയം ഠാപേതി വാതി തിട്ഠ ഭന്തേതി വദന്തി.

൩൬൭. അത്ഥി, ഭന്തേ, നക്ഖത്തപദാനീതി നക്ഖത്തപദവിസയാനി ഞാതാനി അത്ഥി, അസ്സയുജാദിനക്ഖത്തം ജാനാഥാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ന ജാനാമ, ആവുസോ’’തി. അത്ഥി, ഭന്തേ ¶ , ദിസാഭാഗന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കേനജ്ജ, ഭന്തേ, യുത്തന്തി കേന നക്ഖത്തേന ചന്ദോ യുത്തോതി അത്ഥോ.

൩൬൯. അങ്ഗണേതി ¶ അബ്ഭോകാസേ. ഏവമേവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഉദ്ദേസദാനാദി ആപുച്ഛിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

൩൭൪. നിബദ്ധഗമനത്ഥായാതി അത്തനോവ നിരന്തരഗമനത്ഥായ. ഊഹദിതാതി ഏത്ഥ ഹദ-ധാതുസ്സ വച്ചവിസ്സജ്ജനത്ഥതായാഹ ‘‘ബഹി വച്ചമക്ഖിതാ’’തി.

പിണ്ഡചാരികവത്തകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വത്തക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

പാതിമോക്ഖുദ്ദേസയാചനകഥാവണ്ണനാ

൩൮൩. പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പാളിയം നന്ദിമുഖിയാതി ഓദാതദിസാമുഖതായ തുട്ഠമുഖിയാ. ‘‘ഉദ്ധസ്തം അരുണ’’ന്തി വത്വാപി ‘‘ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ’’തി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസയാചനം അനുപോസഥേ ഉപോസഥകരണപടിക്ഖേപസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അപഞ്ഞത്തത്താ ഥേരേന കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവം തുണ്ഹീഭൂതോവ തിയാമരത്തിം വീതിനാമേസീതി? അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥാദിസംവാസകരണസ്സ സാവജ്ജതം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പാകടം കാതും, തഞ്ച ആയതിം ഭിക്ഖൂനം തഥാപടിപജ്ജനത്ഥം സിക്ഖാപദം ഞാപേതും. കേചി പനേത്ഥ ‘‘അപരിസുദ്ധമ്പി പുഗ്ഗലം തസ്സ സമ്മുഖാ ‘അപരിസുദ്ധോ’തി വത്തും മഹാകരുണായ അവിസഹന്തോ ഭഗവാ തഥാ നിസീദീ’’തി കാരണം വദന്തി. തം അകാരണം പച്ഛാപി അവത്തബ്ബതോ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേനാപി തം ബാഹായം ഗഹേത്വാ ബഹി നീഹരണസ്സ അകത്തബ്ബതാപസങ്ഗതോ. തസ്മാ യഥാവുത്തമേവേത്ഥ കാരണന്തി. തേനേവ ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം തഥാഗതോ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥം കരേയ്യ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാ’’തി (അ. നി. ൮.൨൦; ചൂളവ. ൩൮൬; ഉദാ. ൪൫) വത്വാ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സാപത്തികേന പാതിമോക്ഖം സോതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൮൬) സാപത്തികപരിസായ കത്തബ്ബവിധി ദസ്സിതോ.

സങ്കസ്സരസമാചാരന്തി കിഞ്ചിദേവ അസാരുപ്പം ദിസ്വാ ‘‘ഇദം ഇമിനാ കതം ഭവിസ്സതീ’’തി പരേഹി സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരം, അത്തനാ വാ ‘‘മമ അനാചാരം ഏതേ ജാനന്തീ’’തി സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരം. സമണവേസധാരണേന, സങ്ഘികപച്ചയഭാഗഗഹണാദിനാ ച ജീവികം കപ്പേന്തോ ‘‘അഹം സമണോ’’തി പടിഞ്ഞം അദേന്തോപി അത്ഥതോ ദേന്തോ വിയ ഹോതീതി ‘‘സമണപടിഞ്ഞം ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞ’’ന്തി വുത്തം. അവസ്സുതന്തി കിലേസാവസ്സനേന തിന്തം. സഞ്ജാതദുസ്സില്യകചവരത്താ കസമ്ബുജാതം ¶ , അസാരതായ വാ കസമ്ബു വിയ ജാതം. ബഹിദ്വാരകോട്ഠകാ നിക്ഖാമേത്വാതി ദ്വാരസാലതോ ബഹി നിക്ഖമാപേത്വാ.

൩൮൪. മഹാസമുദ്ദേ ¶ അഭിരമന്തീതി ബഹുസോ ദസ്സനപവിസനാദിനാ മഹാസമുദ്ദേ അഭിരതിം വിന്ദന്തി. ന ആയതകേനേവ പപാതോതി ഛിന്നതടമഹാസോബ്ഭോ വിയ ന ആദിതോവ നിന്നോതി അത്ഥോ. ഠിതധമ്മോതി അവട്ഠിതസഭാവോ. പൂരത്തന്തി പുണ്ണത്തം. നാഗാതി സപ്പജാതികാ.

പാതിമോക്ഖുദ്ദേസയാചനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൮൬. ഉദാഹരിതബ്ബന്തി പാളിയാ അവത്വാ തമത്ഥം യായ കായചി ഭാസായ ഉദാഹടമ്പി ഉദാഹടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

പുരേ വാ പച്ഛാ വാതി ഞത്തിആരമ്ഭതോ പുബ്ബേ വാ ഞത്തിനിട്ഠാനതോ പച്ഛാ വാ.

൩൮൭. കതഞ്ച അകതഞ്ച ഉഭയം ഗഹേത്വാതി യസ്സ കതാപി അത്ഥി അകതാപി. തസ്സ തദുഭയം ഗഹേത്വാ. ധമ്മികം സാമഗ്ഗിന്തി ധമ്മികം സമഗ്ഗകമ്മം. പച്ചാദിയതീതി ഉക്കോടനാധിപ്പായേന പുന കാതും ആദിയതി.

൩൮൮. ആകാരാദിസഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാതി ആകാരലിങ്ഗനിമിത്തനാമാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി.

പാതിമോക്ഖസവനാരഹകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൯൮. പുന ചോദേതും അത്തനാ ആദാതബ്ബം ഗഹേതബ്ബം അധികരണം അത്താദാനന്തി ആഹ ‘‘സാസനം സോധേതുകാമോ’’തിആദി. വസ്സാരത്തോതി വസ്സകാലോ. സോപി ഹി ദുബ്ഭിക്ഖാദികാലോ വിയ അധികരണവൂപസമത്ഥം ലജ്ജിപരിസായ ദൂരതോ ആനയനസ്സ, ആഗതാനഞ്ച പിണ്ഡായ ചരണാദിസമാചാരസ്സ ദുക്കരത്താ അകാലോ ഏവ.

സമനുസ്സരണകരണന്തി ¶ അനുസ്സരിതാനുസ്സരിതക്ഖണേ പീതിപാമോജ്ജജനനതോ അനുസ്സരണുപ്പാദകം. വിഗതൂപക്കിലേസ…പേ… സംവത്തതീതി ഏത്ഥ യഥാ ¶ അബ്ഭഹിമാദിഉപക്കിലേസവിരഹിതാനം ചന്ദിമസൂരിയാനം സസ്സിരീകതാ ഹോതി, ഏവമസ്സാപി ചോദകസ്സ പാപപുഗ്ഗലൂപക്കിലേസവിഗമേന സസ്സിരീകതാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൩൯൯. അധിഗതം മേത്തചിത്തന്തി അപ്പനാപ്പത്തം മേത്തഝാനം.

൪൦൦-൧. ‘‘ദോസന്തരോ’’തി ഏത്ഥ അന്തര-സദ്ദോ ചിത്തപരിയായോതി ആഹ ‘‘ന ദുട്ഠചിത്തോ ഹുത്വാ’’തി.

കാരുഞ്ഞം നാമ കരുണാ ഏവാതി ആഹ ‘‘കാരുഞ്ഞതാതി കരുണാഭാവോ’’തി. കരുണന്തി അപ്പനാപ്പത്തം വദതി. തഥാ മേത്തന്തി.

അത്താദാനഅങ്ഗകഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

മഹാപജാപതിഗോതമീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ

൪൦൩. ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ ‘‘മാതുഗാമസ്സ പബ്ബജിതത്താ’’തി ഇദം പഞ്ചവസ്സസതതോ ഉദ്ധം സദ്ധമ്മസ്സ അപ്പവത്തനകാരണദസ്സനം. സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവവസേന വസ്സസഹസ്സന്തിആദി ഖന്ധകഭാണകാനം മതം ഗഹേത്വാ വുത്തം. ദീഘനികായട്ഠകഥായം പന ‘‘പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേഹി വസ്സസഹസ്സം അട്ഠാസി, ഛളഭിഞ്ഞേഹി വസ്സസഹസ്സം, തേവിജ്ജേഹി വസ്സസഹസ്സം, സുക്ഖവിപസ്സകേഹി വസ്സസഹസ്സം, പാതിമോക്ഖേഹി വസ്സസഹസ്സം അട്ഠാസീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൬൧) വുത്തം. അങ്ഗുത്തര (അ. നി. അട്ഠ. ൩.൮.൫൧) -സംയുത്തട്ഠകഥാസുപി (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧൫൬) അഞ്ഞഥാവ വുത്തം, തം സബ്ബം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധമ്പി തംതംഭാണകാനം മതേന ലിഖിതസീഹളട്ഠകഥാസു ആഗതനയമേവ ഗഹേത്വാ ആചരിയേന ലിഖിതം ഈദിസേ കഥാവിരോധേ സാസനപരിഹാനിയാ അഭാവതോ, സോധനുപായാഭാവാ ച. പരമത്ഥവിരോധോ ഏവ ഹി സുത്താദിനയേന സോധനീയോ, ന കഥാമഗ്ഗവിരോധോതി.

മഹാപജാപതിഗോതമീവത്ഥുകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭിക്ഖുനീഉപസമ്പദാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ

൪൦൪-൮. പാളിയം യദഗ്ഗേനാതി യസ്മിം ദിവസേ. തദാതി തസ്മിംയേവ ദിവസേ. വിമാനേത്വാതി അവമാനം കത്വാ.

൪൧൦-൧. ആപത്തിഗാമിനിയോതി ആപത്തിം ആപന്നായോ. കമ്മവിഭങ്ഗേതി പരിവാരേ കമ്മവിഭങ്ഗേ (പരി. ൪൮൨ ആദയോ).

൪൧൩-൫. പാളിയം ¶ ദ്വേ തിസ്സോ ഭിക്ഖുനിയോതി ദ്വീഹി തീഹി ഭിക്ഖുനീഹി. ന ആരോചേന്തീതി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകസ്സ ന ആരോചേന്തി.

൪൧൬. ദുസ്സവേണിയാതി അനേകദുസ്സപട്ടേ ഏകതോ കത്വാ കതവേണിയാ.

൪൧൭. വിസേസകന്തി ¶ പത്തലേഖാദിവണ്ണവിസേസം. പകിണന്തീതി വിക്കിണന്തി. നമനകന്തി പാസുകട്ഠിനമനകബന്ധനം.

൪൨൨-൫. സംവേല്ലിയന്തി കച്ഛം ബന്ധിത്വാ നിവാസനം. തയോ നിസ്സയേതി രുക്ഖമൂലസേനാസനസ്സ താസം അലബ്ഭനതോ വുത്തം.

൪൨൬-൮. അട്ഠേവ ഭിക്ഖുനിയോ യഥാവുഡ്ഢം പടിബാഹന്തീതി അട്ഠ ഭിക്ഖുനിയോ വുഡ്ഢപടിപാടിയാവ ഗണ്ഹന്തിയോ ആഗതപടിപാടിം പടിബാഹന്തി, നാഞ്ഞാതി അത്ഥോ. അനുവാദം പട്ഠപേന്തീതി ഇസ്സരിയം പവത്തേന്തീതി അത്ഥം വദന്തി.

൪൩൦. ഭിക്ഖുദൂതേനാതി ഭിക്ഖുനാ ദൂതഭൂതേന. സിക്ഖമാനദൂതേനാതി സിക്ഖമാനായ ദൂതായ.

൪൩൧. ന സമ്മതീതി നപ്പഹോതി. നവകമ്മന്തി ‘‘നവകമ്മം കത്വാ വസതൂ’’തി അപലോകേത്വാ സങ്ഘികഭൂമിയാ ഓകാസദാനം.

൪൩൨-൬. സന്നിസിന്നഗബ്ഭാതി ദുവിഞ്ഞേയ്യഗബ്ഭാ. മഹിലാതിത്ഥേതി ഇത്ഥീനം സാധാരണതിത്ഥേ.

ഭിക്ഖുനീഉപസമ്പദാനുജാനനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകസിക്ഖാപദകഥാവണ്ണനാ

൪൩൭. പഞ്ചസതികക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ പാളിയം ‘‘അപാവുസോ, അമ്ഹാകം സത്ഥാരം ജാനാസീ’’തി ഇദം ഥേരോ സയം ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതഭാവം ജാനന്തോപി അത്തനാ സഹഗതഭിക്ഖുപരിസായ ഞാപനത്ഥമേവ, സുഭദ്ദസ്സ വുഡ്ഢപബ്ബജിതസ്സ സാസനസ്സ പടിപക്ഖവചനം ഭിക്ഖൂനം വിഞ്ഞാപനത്ഥഞ്ച ഏവം പുച്ഛി. സുഭദ്ദോ ഹി കുസിനാരായം ഭഗവതി അഭിപ്പസന്നായ ഖത്തിയാദിഗഹട്ഠപരിസായ മജ്ഝേ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനം സുത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠോപി ഭയേന പഹട്ഠാകാരം വാചായ പകാസേതും ന സക്ഖിസ്സതി, ഇധേവ പന വിജനപദേസേ സുത്വാ യഥാജ്ഝാസയം അത്തനോ പാപലദ്ധിം പകാസേസ്സതി, തതോ തമേവ പച്ചയം ദസ്സേത്വാ ഭിക്ഖൂ സമുസ്സാഹേത്വാ ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കാരേത്വാ ഏതസ്സ പാപഭിക്ഖുസ്സ, അഞ്ഞേസഞ്ച ഈദിസാനം മനോരഥവിഘാതം, സാസനട്ഠിതിഞ്ച കരിസ്സാമീതി ജാനന്തോവ തം പുച്ഛീതി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ഥേരോ ‘‘ഏകമിദാഹം, ആവുസോ, സമയ’’ന്തിആദിനാ സുഭദ്ദവചനമേവ ദസ്സേത്വാ ധമ്മവിനയം സങ്ഗായാപേസി. നാനാഭാവോതി സരീരേന നാനാദേസഭാവോ, വിപ്പവാസോതി അത്ഥോ. വിനാഭാവോതി മരണേന വിയുജ്ജനം. അഞ്ഞഥാഭാവോതി ഭവന്തരൂപഗമനേന അഞ്ഞാകാരപ്പത്തി.

൪൪൧. ‘‘ആകങ്ഖമാനോ…പേ… സമൂഹനേയ്യാ’’തി ഇദം ഭഗവാ മയാ ‘‘ആകങ്ഖമാനോ’’തി വുത്തത്താ ഏകസിക്ഖാപദമ്പി സമൂഹനിതബ്ബം അപസ്സന്താ, സമൂഹനേ ച ദോസം ദിസ്വാ ധമ്മസങ്ഗഹകാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞാപേസ്സാമ, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദിസ്സാമാ’’തിആദിനാ പുന ‘‘പഞ്ഞത്തിസദിസായ അകുപ്പായ കമ്മവാചായ സാവേത്വാ സമാദായ വത്തിസ്സന്തി, തതോ യാവ സാസനന്തരധാനാ അപ്പടിബാഹിയാനി സിക്ഖാപദാനി ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന അവോചാതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ മഹാഥേരാപി തഥേവ പടിപജ്ജിംസു.

ഗിഹിഗതാനീതി ¶ ഗിഹീസു ഗതാനി. ഖത്തിയമഹാസാരാദിഗിഹീഹി ഞാതാനീതി അത്ഥോ. ചിതകധൂമകാലോ അത്തനോ പവത്തിപരിയോസാനഭൂതോ ഏതസ്സാതി ധൂമകാലികം.

൪൪൩. ഓളാരികേ ¶ നിമിത്തേ കരിയമാനേപീതി ‘‘ആകങ്ഖമാനോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ കപ്പം വാ തിട്ഠേയ്യ കപ്പാവസേസം വാ’’തി ഏവം ഥൂലതരേ ‘‘തിട്ഠതു, ഭഗവാ, കപ്പ’’ന്തി യാചനഹേതുഭൂതേ ഓകാസനിമിത്തേ കമ്മേ കരിയമാനേ. മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോതി മാരേന ആവിട്ഠചിത്തോ.

൪൪൫. ഉജ്ജവനികായാതി പടിസോതഗാമിനിയാ. കുച്ഛിതോ ലവോ ഛേദോ വിനാസോ കുലവോ, നിരത്ഥകവിനിയോഗോ. തം ന ഗച്ഛന്തീതി ന കുലവം ഗമേന്തി.

ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകസിക്ഖാപദകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചസതികക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൪൪൬. സത്തസതികക്ഖന്ധകേ ¶ ¶ ഭിക്ഖഗ്ഗേനാതി ഭിക്ഖുഗണനായ. മഹീതി ഹിമം.

൪൪൭. അവിജ്ജാനിവുതാതി അവിജ്ജാനീവരണേന നിവുതാ പടിച്ഛന്നാ. അവിദ്ദസൂതി അഞ്ഞാണിനോ. ഉപക്കിലേസാ വുത്താതി തേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം ഏതേ സുരാപാനാദയോ ഉപക്കിലേസാതി വുത്താ. നേത്തിയാ തണ്ഹായ സഹിതാ സനേത്തികാ.

൪൫൦-൧. അഹോഗങ്ഗോതി തസ്സ പബ്ബതസ്സ നാമം. പടികച്ചേവ ഗച്ഛേയ്യന്തി യത്ഥ നം അധികരണം വൂപസമിതും ഭിക്ഖൂ സന്നിപതിസ്സന്തി, തത്ഥാഹം പഠമമേവ ഗച്ഛേയ്യം. സമ്ഭാവേസുന്തി സമ്പാപുണിംസു.

൪൫൨. അലോണികന്തി ലോണരഹിതം ഭത്തം, ബ്യഞ്ജനം വാ. ആസുതാതി സബ്ബസമ്ഭാരസജ്ജിതാ, ‘‘അസുത്താ’’തി വാ പാഠോ.

൪൫൩. ഉജ്ജവിംസൂതി നാവായ പടിസോതം ഗച്ഛിംസു. പാചീനകാതി പുരത്ഥിമദിസായ ജാതത്താ വജ്ജിപുത്തകേ സന്ധായ വുത്തം. പാവേയ്യകാതി പാവേയ്യദേസവാസിനോ.

൪൫൪. നനു ത്വം, ആവുസോ, വുഡ്ഢോതി നനു ത്വം ഥേരോ നിസ്സയമുത്തോ, കസ്മാ തം ഥേരോ പണാമേസീതി ഭേദവചനം വദന്തി. ഗരുനിസ്സയം ഗണ്ഹാമാതി നിസ്സയമുത്താപി മയം ഏകം സമ്ഭാവനീയഗരും നിസ്സയഭൂതം ഗഹേത്വാവ വസിസ്സാമാതി അധിപ്പായോ.

൪൫൫. മൂലാദായകാതി പഠമം ദസവത്ഥൂനം ദായകാ, ആവാസികാതി അത്ഥോ. പഥബ്യാ സങ്ഘത്ഥേരോതി ¶ ലോകേ സബ്ബഭിക്ഖൂനം തദാ ഉപസമ്പദായ വുഡ്ഢോ. സുഞ്ഞതാവിഹാരേനാതി സുഞ്ഞതാമുഖേന അധിഗതഫലസമാപത്തിം സന്ധായ വദതി.

൪൫൭. സുത്തവിഭങ്ഗേതി പദഭാജനീയേ. ഇദഞ്ച ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സന്നിധികാരകം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ’’തി (പാചി. ൨൫൩) സുത്തേ യാവകാലികസ്സേവ പരാമട്ഠത്താ ¶ സിങ്ഗീലോണസ്സ യാവജീവികസ്സ സന്നിധികതസ്സ ആമിസേന സദ്ധിം പരിഭോഗേ പാചിത്തിയം വിഭങ്ഗനയേനേവ സിജ്ഝതീതി വുത്തം, തം പന പാചിത്തിയം വിഭങ്ഗേ ആഗതഭാവം സാധേതും ‘‘കഥം സുത്തവിഭങ്ഗേ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹി ലോണമേത്ഥ സന്നിധികതം, ന ഖാദനീയം ഭോജനീയന്തി ലോണമിസ്സഭോജനേ വജ്ജിപുത്തകാ അനവജ്ജസഞ്ഞിനോ അഹേസും. തഥാസഞ്ഞീനമ്പി നേസം ആപത്തിദസ്സനത്ഥം ‘‘സന്നിധികാരേ അസന്നിധികാരസഞ്ഞീ’’തി ഇദം സുത്തവിഭങ്ഗം ഉദ്ധടന്തി വേദിതബ്ബം.

തേന സദ്ധിന്തി പുരേപടിഗ്ഗഹിതലോണേന സദ്ധിം. ദുക്കടേനേത്ഥ ഭവിതബ്ബന്തി ‘‘യാവകാലികേന, ഭിക്ഖവേ, യാവജീവികം പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി അവത്വാ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വചനസാമത്ഥിയതോ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം യാവജീവികം യാവകാലികേന സദ്ധിം സമ്ഭിന്നരസം കാലേപി ന കപ്പതീതി സിജ്ഝതി, തത്ഥ ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ദുക്കടേനപി ന ഭവിതബ്ബന്തി യദി ഹി സന്നിധികാരപച്ചയാ ദുക്കടം മഞ്ഞഥ, യാവജീവികസ്സ ലോണസ്സ സന്നിധിദോസാഭാവാ ദുക്കടേന ന ഭവിതബ്ബം, അഥ ആമിസേന സമ്ഭിന്നരസസ്സ തസ്സ ആമിസഗതികത്താ ദുക്കടം മാ മഞ്ഞഥ. തദാ ച ഹി പാചിത്തിയേനേവ ഭവിതബ്ബം ആമിസത്തുപഗമനതോതി അധിപ്പായോ. ന ഹി ഏത്ഥ യാവജീവികന്തിആദിനാപി ദുക്കടാഭാവം സമത്ഥേതി.

പാളിയം രാജഗഹേ സുത്തവിഭങ്ഗേതിആദീസു സബ്ബത്ഥ സുത്തേ ച വിഭങ്ഗേ ചാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. തസ്സ തസ്സ വികാലഭോജനാദിനോ സുത്തേപി പടിക്ഖിത്തത്താ വിനയസ്സ അതിസരണം അതിക്കമോ വിനയാതിസാരോ. ‘‘നിസീദനം നാമ സദസം വുച്ചതീതി ആഗത’’ന്തി ഇദം വിഭങ്ഗേ ച ആഗതദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തം പമാണം കരോന്തസ്സാതി സുഗതവിദത്ഥിയാ വിദത്ഥിത്തയപ്പമാണം കരോന്തസ്സ, ദസായ പന വിദത്ഥിദ്വയപ്പമാണം കതം. അദസകമ്പി നിസീദനം വട്ടതി ഏവാതി അധിപ്പായോ. സേസമിധ ഹേട്ഠാ സബ്ബത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സത്തസതികക്ഖന്ധകവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

൧. വിസുദ്ധപരിവാരസ്സ ¶ ¶ സീലക്ഖന്ധാദിധമ്മക്ഖന്ധസരീരസ്സ ഭഗവതോ വിനയപരിയത്തിസാസനേ ഖന്ധകാനം അനന്തരം പരിവാരോതി യോ വിനയോ സങ്ഗഹം സമാരുള്ഹോ, തസ്സ ദാനി അനുത്താനത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമീതി യോജനാ.

സമന്തചക്ഖുനാതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന. അതിവിസുദ്ധേന മംസചക്ഖുനാതി രത്തിന്ദിവം സമന്താ യോജനപ്പമാണേ അതിസുഖുമാനിപി രൂപാനി പസ്സനതോ അതിവിയ പരിസുദ്ധേന പസാദചക്ഖുനാ. ‘‘അത്ഥി തത്ഥ പഞ്ഞത്തീ’’തിആദീസു അത്ഥി നു ഖോ തത്ഥ പഞ്ഞത്തീതിആദിനാ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ പഞ്ഞത്തി…പേ… കേനാഭതന്തി പുച്ഛാ’’തി.

൨. പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനേതി ¶ പുച്ഛായ വിസ്സജ്ജനേ. വിനീതകഥാതി വിനീതവത്ഥുകഥാ, അയമേവ വാ പാഠോ.

ദ്വങ്ഗികേന ഏകേന സമുട്ഠാനേനാതി അങ്ഗദ്വയസമുദായഭൂതേന ഏകേന. അങ്ഗദ്വയവിമുത്തസ്സ സമുട്ഠാനസ്സ അഭാവേപി തേസു ഏകേനങ്ഗേന വിനാ അയം ആപത്തി ന ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥമേവ ‘‘ഏകേന സമുട്ഠാനേനാ’’തി വുത്തം. ഇദാനി തേസു ദ്വീസു അങ്ഗേസു പധാനങ്ഗം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്ഥ ഹി ചിത്തം അങ്ഗം ഹോതീ’’തിആദി. യസ്മാ പന മഗ്ഗേനമഗ്ഗപ്പടിപത്തിസങ്ഖാതായ കായവിഞ്ഞത്തിയാ സേവനചിത്തേനേവ സമ്ഭവേ സതി അയം തം അങ്ഗദ്വയം ഉപാദായ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്താ ആപത്തിസമ്മുതി ഹോതി, നാസതി. തസ്മാ തം ചിത്തം കായവിഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതസ്സ കായസ്സ അങ്ഗം കാരണം ഹോതി, ന ആപത്തിയാ. തസ്സ പന തംസമുട്ഠിതകായോ ഏവ അങ്ഗം അബ്യവഹിതകാരണം, ചിത്തം പന കാരണകാരണന്തി അധിപ്പായോ. ഏവം ഉപരിപി സബ്ബത്ഥ ചിത്തങ്ഗയുത്തസമുട്ഠാനേസു അധിപ്പായോ ¶ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ഏകേന സമുട്ഠാനേന സമുട്ഠാതീ’’തിആദിപരിവാരവചനേനേവ ആപത്തിയാ അകുസലാദിപരമത്ഥസഭാവതാ പാളിഅട്ഠകഥാസു പരിയായതോവ വുത്താ, സമ്മുതിസഭാവാ ഏവ ആപത്തീതി സിജ്ഝതി സമുട്ഠാനസമുട്ഠിതാനം ഭേദസിദ്ധിതോതി ഗഹേതബ്ബം. ഇമമത്ഥം സന്ധായാതി ആപന്നായ പാരാജികാപത്തിയാ കേഹിചിപി സമഥേഹി അനാപത്തിഭാവാപാദനസ്സ അസക്കുണേയ്യത്തസങ്ഖാതമത്ഥം സന്ധായ.

൩. പോരാണകേഹി മഹാഥേരേഹീതി സങ്ഗീതിത്തയതോ പച്ഛാ പോത്ഥകസങ്ഗീതികാരകേഹി ഛളഭിഞ്ഞാപഅസമ്ഭിദാദിഗുണസമുജ്ജലേഹി മഹാഥേരേഹി. ചതുത്ഥസങ്ഗീതിസദിസാ ഹി പോത്ഥകാരോഹസങ്ഗീതി.

൧൮൮. മഹാവിഭങ്ഗേതി ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ. സോളസ വാരാ ദസ്സിതാതി യേഹി വാരേഹി ആദിഭൂതേഹി ഉപലക്ഖിതത്താ അയം സകലോപി പരിവാരോ സോളസപരിവാരോതി വോഹരീയതി, തേ സന്ധായ വദതി.

൨൫൭. പാളിയം നിബ്ബാനഞ്ചേവ പഞ്ഞത്തീതി ഏത്ഥ യസ്മാ സങ്ഖതധമ്മേ ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ സമ്മുതിസച്ചഭൂതാ പുഗ്ഗലാദിപഞ്ഞത്തി പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനത്താ ഉപ്പത്തിവിനാസയുത്തവത്ഥുധമ്മനിയതേന അനിച്ചദുക്ഖലക്ഖണദ്വയേന യുത്താതി വത്തും അയുത്താ, കാരകവേദകാദിരൂപേന പന പരികപ്പിതേന അത്തസഭാവേന വിരഹിതത്താ ‘‘അനത്താ’’തി വത്തും യുത്താ. തസ്മാ അയം പഞ്ഞത്തിപി അസങ്ഖതത്തസാമഞ്ഞതോ ¶ വത്ഥുഭൂതേന നിബ്ബാനേന സഹ ‘‘അനത്താ ഇതി നിച്ഛയാ’’തി വുത്താ. അവിജ്ജമാനാപി ഹി സമ്മുതി കേനചി പച്ചയേന അകതത്താ അസങ്ഖതാ ഏവാതി.

കരുണാസീതലത്തം, പഞ്ഞാപഭാസിതത്തഞ്ച ഭഗവതോ ദസ്സേതും ‘‘ബുദ്ധചന്ദേ, ബുദ്ധാദിച്ചേ’’തി ഏതം ഉഭയം വുത്തം. ഹായതി ഏതേനാതി ഹാനി, ദുക്ഖസ്സ ഹാനി ദുക്ഖഹാനി, സബ്ബദുക്ഖാപനൂദനകാരണന്തി അത്ഥോ. പിടകേ തീണി ദേസയീതി യസ്മാ അഞ്ഞേപി മഹാവീരാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സദ്ധമ്മം ദേസയന്തി, തസ്മാ ¶ അങ്ഗീരസോ പിടകാനി തീണി ദേസയീതി യോജനാ. മഹാഗുണന്തി മഹാനിസംസം. ഏവം നീയതി സദ്ധമ്മോതി യദി വിനയപരിയത്തി അപരിഹീനാ തിട്ഠതി, ഏവം സതി പടിപത്തിപടിവേധസദ്ധമ്മോപി നീയതി പവത്തീയതി, ന പരിഹായതീതി അത്ഥോ.

വിനയപരിയത്തി പന കഥം തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘ഉഭതോ ചാ’’തിആദി. പരിവാരേന ഗന്ഥിതാ തിട്ഠതീതി യോജേതബ്ബം. തസ്സേവ പരിവാരസ്സാതി തസ്മിം ഏവ പരിവാരേ. സമുട്ഠാനം നിയതോ കതന്തി ഏകച്ചം സമുട്ഠാനേന നിയതം കതം. തസ്മിം പരിവാരേ കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം നിയതസമുട്ഠാനം അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം, തം പകാസിതന്തി അത്ഥോ.

സമ്ഭേദം നിദാനഞ്ചഞ്ഞന്തി സമ്ഭേദോ സിക്ഖാപദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസമുട്ഠാനേന സംകിണ്ണതാ, നിദാനഞ്ച പഞ്ഞത്തിട്ഠാനം, അഞ്ഞം പുഗ്ഗലാദിവത്ഥാദി ച. സുത്തേ ദിസ്സന്തി ഉപരീതി ഹേട്ഠാ വുത്തേ, ഉപരി വക്ഖമാനേ ച പരിവാരസുത്തേ ഏവ ദിസ്സന്തി. യസ്മാ ച ഏവം, തസ്മാ സകലസാസനാധാരസ്സ വിനയസ്സ ഠിതിഹേതുഭൂതം പരിവാരം സിക്ഖേതി, ഏവമേത്ഥ യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ.

സമ്ഭിന്നസമുട്ഠാനാനീതി അഞ്ഞേഹി സാധാരണസമുട്ഠാനാനി. ആദിമ്ഹി താവ പുരിമനയേതി സബ്ബപഠമേ പഞ്ഞത്തിവാരേ ആഗതനയം സന്ധായ വദതി, തത്ഥ പന പഞ്ഞത്തിവാരേ ‘‘പഠമം പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്തന്തി, വേസാലിയം പഞ്ഞത്ത’’ന്തിആദിനാ (പരി. ൧) നിദാനമ്പി ദിസ്സതി ഏവ. പരതോതി ആഗതഭാവം പന സന്ധായ പരതോ ആഗതേ സുത്തേ ദിസ്സതീതി വേദിതബ്ബന്തി വുത്തം. തസ്സാതി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ.

൨൫൮. അനിയതാ പഠമികാതി ആപത്തിം അപേക്ഖിത്വാവ ഇത്ഥിലിങ്ഗം കതം, പഠമാനിയതം സിക്ഖാപദന്തി അത്ഥോ. പാളിയം നാനുബന്ധേ പവത്തിനിന്തി വുട്ഠാപിതം പവത്തിനിം അനനുബന്ധനസിക്ഖാപദം.

൨൬൦. ഏളകലോമസിക്ഖാപദവത്ഥുസ്മിം ¶ ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ ഏളകലോമാനി ധോവന്തിയോ രജന്തിയോ വിജടേന്തിയോ രിഞ്ചന്തി ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛ’’ന്തി (പാരാ. ൫൭൬) ആഗതത്താ ഇമം രിഞ്ചന്തി-പദം ഗഹേത്വാ സിക്ഖാപദം ഉപലക്ഖിതന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘വിഭങ്ഗേ ‘രിഞ്ചന്തി ഉദ്ദേസ’ന്തി ആഗതം ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദ’’ന്തി ആഹ.

വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദന്തി ¶ അസമയേ വസ്സികസാടികപരിയേസനസിക്ഖാപദം (പാരാ. ൬൨൬ ആദയോ). രതനസിക്ഖാപദന്തി രതനം വാ രതനസമ്മതം വാ പടിസാമനസിക്ഖാപദം (പാചി. ൫൦൨ ആദയോ).

൨൬൫. പാളിയം ബുദ്ധഞാണേനാതി പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന.

൨൬൭. ‘‘ന ദേസേന്തി തഥാഗതാ’’തി ഏതേന ഛത്തപാണിസ്സ ധമ്മദേസനാപടിക്ഖേപം ദസ്സേതി.

൨൬൯. അകതന്തി അഞ്ഞേഹി അമിസ്സീകതം, നിയതസമുട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. അകതന്തി വാ പുബ്ബേ അനാഗതം, അഭിനവന്തി അത്ഥോ.

൨൭൦. സമുട്ഠാനഞ്ഹി സങ്ഖേപന്തി ഏത്ഥ സങ്ഖിപന്തി സങ്ഗയ്ഹന്തി സദിസസമുട്ഠാനാനി ഏത്ഥാതി സങ്ഖേപോ, സമുട്ഠാനസീസം. നേതി വിനേതി കായവചീദുച്ചരിതന്തി നേത്തി, വിനയപാളി, സാ ഏവ ധമ്മോതി നേത്തിധമ്മോതി ആഹ ‘‘വിനയപാളിധമ്മസ്സാ’’തി.

൨൭൧. കതി ¶ ആപത്തിയോതി പാരാജികാദീസു പഞ്ചസു ആപത്തീസു മേഥുനാദിന്നാദാനാദിഅന്തോഗധഭേദം അപേക്ഖിത്വാ ജാതിവസേന ഏകത്തം ആരോപേത്വാ പുച്ഛാ കതാ. കതി ആപത്തിക്ഖന്ധാതി അന്തോഗധഭേദം അപേക്ഖിത്വാ പച്ചേകം രാസട്ഠേനാതി ഏത്തകമേവേത്ഥ ഭേദോ. വിനീതാനിയേവ ¶ വിനീതവത്ഥൂനീതി ആപത്തിതോ വിരമണാനി ഏവ അവിപ്പടിസാരപാമോജ്ജാദിധമ്മാനം കാരണത്താ വത്ഥൂനീതി വിനീതവത്ഥൂനി, താനി ഏത്ഥ അത്ഥതോ വിരതിആദിഅനവജ്ജധമ്മാ ഏവ. വേരം മണതീതി വേരഹേതുത്താ ‘‘വേര’’ന്തി ലദ്ധനാമം രാഗാദിഅകുസലപക്ഖം വിനാസേതി.

ധമ്മസ്സവനഗ്ഗം ഭിന്ദിത്വാ ഗച്ഛതീതി ബഹൂസു ഏകതോ നിസീദിത്വാ ധമ്മം സുണന്തേസു തം ധമ്മസ്സവനസമാഗമം കോപേത്വാ ഉട്ഠായ ഗച്ഛതി. അനാദരോവാതി തുസ്സിതബ്ബട്ഠാനേ തുട്ഠിം, സംവിജിതബ്ബട്ഠാനേ സംവേഗഞ്ച അപവേദേന്തോ ഏവ. കായപാഗബ്ഭിയന്തി ഉന്നതിവസേന പവത്തനകായാനാചാരം.

൨൭൪. മേത്തായ സമ്ഭൂതം മേത്തം, കായകമ്മം. ഉഭയേഹിപീതി നവകേഹി, ഥേരേഹി ച. പിയം കരോതീതി തം പുഗ്ഗലം പേമട്ഠാനം കരോതി, കേസന്തി ആഹ ‘‘സബ്രഹ്മചാരീന’’ന്തി.

പുഗ്ഗലം പടിവിഭജിത്വാ ഭുഞ്ജതീതി പകതേന സമ്ബന്ധോ. തമേവ പുഗ്ഗലപടിവിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘അസുകസ്സാ’’തിആദി വുത്തം.

ഭുജിസ്സഭാവകരണതോതി തണ്ഹാദാസബ്യതോ മോചേത്വാ സമഥവിപസ്സനാസു സേരിവിഹാരിതാകരണതോതി അത്ഥോ. നിയ്യാതീതി പവത്തതി. സമ്മാദുക്ഖക്ഖയായ സംവത്തതീതി അത്ഥോ.

കതിപുച്ഛാവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൭൬. പഠമേന ആപത്തിസമുട്ഠാനേനാതി കേവലം കായേന. പാരാജികാപത്തിയാ ഏകന്തസചിത്തകസമുട്ഠാനത്താ ‘‘ന ഹീതി വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സങ്ഘാദിസേസാദീനം ¶ ദുക്കടപരിയോസാനാനം പഞ്ചന്നം അചിത്തകാനമ്പി സമ്ഭവതോ ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം, ആപജ്ജനം സിയാ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഹീനുക്കട്ഠേഹി ജാതിആദീഹി ഓമസനേ ഏവ ദുബ്ഭാസിതസ്സ പഞ്ഞത്തത്താ സാ ഏകന്തവാചാചിത്തസമുട്ഠാനാ ഏവാതി.

ദുതിയസമുട്ഠാനനയേ വാചായ ഏവ സമാപജ്ജിതബ്ബപാടിദേസനീയസ്സ അഭാവാ ‘‘ന ഹീ’’തി വുത്തം.

തതിയേ ¶ പന വോസാസമാനരൂപം ഭിക്ഖുനിം കായവാചാഹി അനപസാദനപച്ചയാ പാടിദേസനീയസമ്ഭവതോ ‘‘സിയാ’’തി വുത്തം.

ഓമസനേ പാചിത്തിയസ്സ അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനത്തേപി തപ്പച്ചയാ പഞ്ഞത്തസ്സ ദുബ്ഭാസിതസ്സ പഞ്ചമേനേവ സമുപ്പത്തീതി ദസ്സേതും ചതുത്ഥവാരേ ‘‘ദുബ്ഭാസിതം ആപജ്ജേയ്യാതി ന ഹീതി വത്തബ്ബ’’ന്തി വത്വാ പഞ്ചമവാരേ ‘‘സിയാതി വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കായവികാരേനേവ ഓമസന്തസ്സ പനേത്ഥ ദുബ്ഭാസിതഭാവേപി കായകീളാഭാവാഭാവതോ ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഛട്ഠവാരേ പന വിജ്ജമാനോപി കായോ ദുബ്ഭാസിതസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതി, പഞ്ചമസമുട്ഠാനേ ഏവ ഛട്ഠമ്പി പവിസതീതി ദസ്സേതും ‘‘ന ഹീ’’തി പടിക്ഖിത്തം, ന പന തത്ഥ സബ്ബഥാ ദുബ്ഭാസിതേന അനാപത്തീതി ദസ്സേതും. ന ഹി ദവകമ്യതായ കായവാചാഹി ഓമസന്തസ്സ ദുബ്ഭാസിതാപത്തി ന സമ്ഭവതി. യഞ്ഹി പഞ്ചമേനേവ സമാപജ്ജതി, തം ഛട്ഠേനപി സമാപജ്ജതി ഏവ ധമ്മദേസനാപത്തി വിയാതി ഗഹേതബ്ബം. സേസം സമുട്ഠാനവാരേ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഛആപത്തിസമുട്ഠാനവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൭൭. ദുതിയേ പന കതിവാരേ പഠമസമുട്ഠാനേന ആപജ്ജിതബ്ബാനം ആപത്തീനം ലഹുദസ്സനസുഖത്ഥം കുടികാരാദീനി ഏവ സമുദ്ധടാനി, ന അഞ്ഞേസം അഭാവാ, സഞ്ചരിത്താദീനമ്പി വിജ്ജമാനത്താ. ഏവം ദുതിയസമുട്ഠാനാദീസുപി. ‘‘കപ്പിയസഞ്ഞീ’’തി ഇമിനാ അചിത്തകത്തം ദസ്സേതി. ‘‘കുടിം കരോതീ’’തി ഇമിനാ വചീപയോഗാഭാവം. ഉഭയേനാപി കേവലം കായേനേവ ദുക്കടാദീനം സമ്ഭവം ദസ്സേതി. ഏവം ഉപരിപി യഥാനുരൂപം കാതബ്ബം.

‘‘ഏകേന ¶ സമുട്ഠാനേന സമുട്ഠഹന്തീ’’തി ഇദം ഇധ വിസേസേത്വാ ദസ്സിതാനം കായതോവ സമുട്ഠിതാനം വസേന വുത്തം, അവിസേസതോ പന താ ആപത്തിയോ ഇതരസമുട്ഠാനേഹിപി യഥാരഹം സമുട്ഠഹന്തി ഏവ. ഏവം ഉപരിപി.

‘‘തിണവത്ഥാരകേന ചാ’’തി ഇദം സങ്ഘാദിസേസവജ്ജിതാനം ചതുന്നം ആപത്തീനം വസേന വുത്തം.

൨൭൯. സംവിദഹിത്വാ ¶ കുടിം കരോതീതി വാചായ സംവിദഹതി, സയഞ്ച കായേന കരോതീതി അത്ഥോ.

൨൮൩. തതിയോ പന ഗാഥാവാരോ ദുതിയവാരേന വുത്തമേവത്ഥം സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും വുത്തോ. തത്ഥ കായോവ കായികോതി വത്തബ്ബേ വചനവിപല്ലാസേന ‘‘കായികാ’’തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘തേന സമുട്ഠിതാ’’തി, കായോ സമുട്ഠാനം അക്ഖാതോതി അത്ഥോ.

വിവേകദസ്സിനാതി സബ്ബസങ്ഖതവിവിത്തത്താ, തതോ വിവിത്തഹേതുത്താ ച നീവരണവിവേകഞ്ച നിബ്ബാനഞ്ച ദസ്സനസീലേന. വിഭങ്ഗകോവിദാതി ഉഭതോവിഭങ്ഗകുസലാതി ആലപനം. ഇധ പനേവം അഞ്ഞോ പുച്ഛന്തോ നാമ നത്ഥി, ഉപാലിത്ഥേരോ സയമേവ അത്ഥം പാകടം കാതും പുച്ഛാവിസജ്ജനഞ്ച അകാസീതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ആപത്തിസമുട്ഠാനഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൮൪. ചതുത്ഥേ പന വിപത്തിപച്ചയവാരേ സീലവിപത്തിപച്ചയാതി സീലവിപത്തിപഅച്ഛാദനപച്ചയാ.

൨൮൬. ദിട്ഠിവിപത്തിപച്ചയാതി ദിട്ഠിവിപത്തിയാ അപ്പടിനിസ്സജ്ജനപച്ചയാ.

൨൮൭. ആജീവവിപത്തിപച്ചയാതി ¶ ഏത്ഥ ആഗമ്മ ജീവന്തി ഏതേനാതി ആജീവോ, ചതുപച്ചയോ, സോവ മിച്ഛാപത്തിയാ വിപന്നത്താ വിപത്തീതി ആജീവവിപത്തി, തസ്സാ ആജീവവിപത്തിയാ ഹേതു, തദുപ്പാദനതപരിഭോഗനിമിത്തന്തി അത്ഥോ.

വിപത്തിപച്ചയവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൧. പഞ്ചമേ ¶ അധികരണപച്ചയവാരേ കിച്ചാധികരണപച്ചയാതി അപലോകനവചനഞത്തികമ്മവാചാസങ്ഖതകമ്മവാചാപച്ചയാ. പഞ്ചാതി ഏത്ഥ അധമ്മികകതികാദിം അപലോകേത്വാ കരോന്താനം അനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. പഞ്ചമേ അധികരണപച്ചയവാരേ കിച്ചാധികരണപച്ചയാ അപലോകനാവസാനേ ദുക്കടം, അധിപ്പായാദിനാ ഞത്തികമ്മാദിം കരോന്താനം ഥുല്ലച്ചയാദി ച സങ്ഗയ്ഹതീതി ദട്ഠബ്ബം. അവസേസാ ആപത്തിയോതി സോതാപത്തിഫലസമാപത്തിആദയോ. ‘‘നത്ഥഞ്ഞാ ആപത്തിയോ’’തി ഇദം വിപത്തിആദിഭാഗിനിയോ സാവജ്ജാപത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം.

അധികരണപച്ചയവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൩. ഛട്ഠേ ¶ പരിയായവാരേ അലോഭോ പുബ്ബങ്ഗമോതിആദി സാസനട്ഠിതിയാ അവിപരീതതോ ധമ്മവാദിസ്സ വിവാദം സന്ധായ വുത്തം. അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി ഠാനാനീതി ധമ്മാദീസു അധമ്മോതിആദിനാ ഗഹേത്വാ ദീപനാനി ഇധേവ ഭേദകരവത്ഥൂനി, താനി ഏവ കായകലഹാദിവിവാദസ്സ കാരണത്താ ഠാനാനി, ഓകാസത്താ വത്ഥൂനി, ആധാരത്താ ഭൂമിയോതി ച വുത്താനി. അബ്യാകതഹേതൂതി അസേക്ഖാനം വിവാദം സന്ധായ വുത്തം. ദ്വാദസ മൂലാനീതി കോധോ ഉപനാഹോ, മക്ഖോ പലാസോ, ഇസ്സാ മച്ഛരിയം, മായാ സാഠേയ്യം, പാപിച്ഛതാ മഹിച്ഛതാ, സന്ദിട്ഠിപരാമാസിതാ ആധാനഗ്ഗാഹീദുപ്പടിനിസ്സജ്ജിതാനീതി ഇമേസം ഛന്നം യുഗളാനം വസേന ഛ ധമ്മാ ചേവ ലോഭാദയോ ഛ ഹേതൂ ചാതി ദ്വാദസ ധമ്മാ വിവാദാധികരണസ്സ മൂലാനി.

൨൯൪. ചുദ്ദസ മൂലാനീതി താനേവ ദ്വാദസ കായവാചാഹി സദ്ധിം ചുദ്ദസ അനുവാദാധികരണസ്സ മൂലാനി.

൨൯൫. പഥവീഖണനാദീസു പണ്ണത്തിവജ്ജേസു കുസലാബ്യാകതചിത്തമൂലികാ ആപത്തി ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘അലോഭോ പുബ്ബങ്ഗമോ’’തിആദി വുത്തം. സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ ഠാനാനീതിആദി സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം ¶ പടിച്ഛാദനപച്ചയാ ആപത്തിസമ്ഭവതോ വുത്തം. ‘‘ആപത്താധികരണപച്ചയാ ചതസ്സോ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. ൨൯൦) ഹി വുത്തം. ‘‘ഛ ഹേതൂ’’തി ഇദം കുസലാനം ആപത്തിഹേതുവോഹാരസ്സ അയുത്തതായ വുത്തം, ന പന കുസലഹേതൂനം അഭാവതോ. ‘‘അലോഭോ പുബ്ബങ്ഗമോ’’തി ഹി ആദി വുത്തം. ആപത്തിഹേതവോ ഏവ ഹി പുബ്ബങ്ഗമനാമേന വുത്താ.

൨൯൬. ചത്താരി കമ്മാനി ഠാനാനീതിആദീസു അപലോകനവാചാ, ഞത്തിആദിവാചായോ ച കമ്മാനീതി വുത്തം. താ ഏവ ഹി ഏകസീമായം സാമഗ്ഗിമുപഗതാനം കമ്മപ്പത്താനം അനുമതിയാ സാവനകിരിയാനിപ്ഫത്തിസങ്ഖാതസ്സ സങ്ഘഗണകിച്ചസഭാവസ്സ കിച്ചാധികരണസ്സ അധിട്ഠാനാഭാവേന ‘‘ഠാനവത്ഥുഭൂമിയോ’’തി വുച്ചന്തി. ഏകം മൂലം സങ്ഘോതി യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. ഗണഞത്തിഅപലോകനാനഞ്ഹി ¶ ഗണോപി മൂലന്തി. ഞത്തിതോ വാതി ഞത്തിഞത്തിദുതിയഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചാനം ഞത്തിരൂപത്താ, ഞത്തിപുബ്ബകത്താ ച വുത്തം. കമ്മഞത്തികമ്മവാചാഞത്തിവസേന ഹി ദുവിധാസു ഞത്തീസു അനുസ്സാവനാപി കമ്മമൂലകന്ത്വേവ സങ്ഗയ്ഹന്തി. ഞത്തിവിഭാഗോ ചായം ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി.

‘‘ഇമേ സത്ത സമഥാ…പേ… പരിയായേനാ’’തി ഇദം പുച്ഛാവചനം. ‘‘സിയാ’’തി ഇദം വിസജ്ജനം. ‘‘കഥഞ്ച സിയാ’’തി ഇദം പുന പുച്ഛാ. വിവാദാധികരണസ്സ ദ്വേ സമഥാതിആദി പുന വിസജ്ജനം. തത്ഥ ‘‘വത്ഥുവസേനാ’’തി ഇദം ‘‘സത്ത സമഥാ ദസ സമഥാ ഹോന്തീ’’തി ഇമസ്സ കാരണവചനം. ‘‘പരിയായേനാ’’തി ഇദം ‘‘ദസ സമഥാ സത്ത സമഥാ ഹോന്തീ’’തി ഇമസ്സ കാരണവചനം. ചതുബ്ബിധാധികരണസങ്ഖാതവത്ഥുവസേന ച ദേസനാക്കമസങ്ഖാതപരിയായവസേന ചാതി അത്ഥോ.

അധികരണപരിയായവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൭. സത്തമേ സാധാരണവാരേ സാധാരണാതി വിവാദാധികരണസ്സ വൂപസമനകിച്ചസാധാരണാ. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

൨൯൮. അട്ഠമേ തബ്ഭാഗിയവാരേ തബ്ഭാഗിയാതി വിവാദാധികരണസ്സ വൂപസമനതോ തപ്പക്ഖികാ.

സാധാരണവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൯. നവമേ ¶ സമഥാസമഥസാധാരണവാരേ ‘‘സബ്ബേ സമഥാ ഏകതോവ അധികരണം സമേന്തി ഉദാഹു നാനാ’’തി പുച്ഛന്തേന ‘‘സമഥാ സമഥസ്സ സാധാരണാ, സമഥാ സമഥസ്സ അസാധാരണാ’’തി വുത്തം. വിവാദാദിഅധികരണക്കമേന തബ്ബൂപസമഹേതുഭൂതേ സമഥേ ഉദ്ധരന്തോ ‘‘യേഭുയ്യസികാ’’തിആദിമാഹ. സമ്മുഖാവിനയം വിനാ കസ്സചി സമഥസ്സ അസമ്ഭവാ സേസാ ഛപി സമഥാ സമ്മുഖാവിനയസ്സ സാധാരണാ വുത്താ, തേസം ¶ പന ഛന്നം അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖാഭാവതോ തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസാധാരണാ വുത്താ. തബ്ഭാഗിയവാരേപി ഏസേവ നയോ.

സമഥാസമഥസ്സസാധാരണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൧-൩. ഏകാദസമവാരേപി സമ്മുഖാവിനയോതിആദി പുച്ഛാ. യേഭുയ്യസികാ സതിവിനയോതിആദി വിസജ്ജനം. ഏവം വിനയവാരേ കുസല-വാരേ തതോ പരേസുപി പുച്ഛാവിസജ്ജനപരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ സമ്മുഖാവിനയോ സിയാ കുസലോതിആദീസു തസ്മിം തസ്മിം വിനയകമ്മേ, വിവാദാദിമ്ഹി ച നിയുത്തപുഗ്ഗലാനം സമുപ്പജ്ജനകകുസലാദീനം വസേന സമ്മുഖാവിനയാദീനം, വിവാദാദീനഞ്ച കുസലാദിഭാവോ തേന തേന ഉപചാരേന വുത്തോ. യസ്മാ പനേതസ്സ സമ്മുഖാവിനയോ നാമ സങ്ഘസമ്മുഖതാദയോ ഹോന്തി, തേസഞ്ച അനവജ്ജസഭാവത്താ അകുസലേ വിജ്ജമാനേപി അകുസലത്തൂപചാരോ ന യുത്തോ ആപത്താധികരണസ്സ അകുസലത്തൂപചാരോ വിയ, തസ്മാ നത്ഥി സമ്മുഖാവിനയോ അകുസലോതി അത്ഥോ.

൩൦൪. തതോ പരേസു യത്ഥ യേഭുയ്യസികാ ലബ്ഭതി, തത്ഥ സമ്മുഖാവിനയോ ലബ്ഭതീതിആദി സമ്മുഖാവിനയസ്സ ഇതരേഹി സമഥേഹി നിയമേന സംസട്ഠതം, ഇതരേസം പന ഛന്നം അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസഗ്ഗാഭാവഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം.

സമഥസമ്മുഖാവിനയവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൬. അധികരണന്തി ¶ വാ സമഥാതി വാ ഇമേ ധമ്മാ സംസട്ഠാതിആദി സമഥാനം അധികരണേസു ഏവ യഥാരഹം പവത്തിം, അധികരണാനി വിനാ തേസം വിസും അട്ഠാനഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം. വിനിബ്ഭുജിത്വാ നാനാകരണം പഞ്ഞാപേതുന്തി അധികരണതോ സമഥേഹി വിയോജേത്വാ അസംസട്ഠേ കത്വാ നാനാകരണം അഞ്ഞമഞ്ഞം അസംസട്ഠതായ ഠിതഭാവസങ്ഖാതം നാനത്തം പഞ്ഞാപേതും അധികരണവൂപസമക്ഖണേ ഏവ തേസം അസംസഗ്ഗം പഞ്ഞാപേതും കിം സക്കാതി പുച്ഛതി.

അധികരണന്തിആദി ¶ ഗാരയ്ഹവാദദസ്സനം. സോ മാ ഹേവന്തി യോ ഏവം വദതി, സോ ‘‘മാ ഏവം വദാ’’തി വചനീയോ അസ്സ, ന ച ലബ്ഭതി സമഥാനം അഞ്ഞത്ര അധികരണാ വൂപസമലക്ഖണന്തി പഹാനാവത്ഥാനസങ്ഖാതം നാനാകരണം പടിക്ഖിപതി. ലക്ഖണതോ പന അധികരണേഹി സമഥാനം നാനാകരണം അത്ഥേവാതി ദട്ഠബ്ബം. സമഥാ അധികരണേഹി സമ്മന്തീതി അപലോകനാദീഹി ചതൂഹി കിച്ചാധികരണേഹി സബ്ബേപി സമഥാ നിട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി, നാഞ്ഞേഹീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സമ്മുഖാവിനയോ വിവാദാധികരണേന ന സമ്മതി. അനുവാദ…പേ… ആപത്താധികരണേന ന സമ്മതി, കിച്ചാധികരണേന സമ്മതീ’’തിആദി (പരി. ൩൧൧).

൩൦൭-൩൧൩. വിവാദാധികരണം കതിഹി സമഥേഹി സമ്മതീതിആദികോ സമ്മതിവാരോ. തദനന്തരോ സമ്മതിനസമ്മതിവാരോ ച അധികരണേഹി സമഥാനം സംസട്ഠതം, വിസംസട്ഠതഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തോ. സമഥാ സമഥേഹി സമ്മന്തീതിആദികോ സമഥാധികരണവാരോ സമഥാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം, അധികരണേഹി ച അധികരണാനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം, സമഥേഹി ച വൂപസമാവൂപസമം ദസ്സേതും വുത്തോ.

൩൧൪. സമുട്ഠാപേതിവാരോ പന അധികരണേഹി അധികരണാനം ഉപ്പത്തിപ്പകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തോ. ന കതമം അധികരണന്തി അത്തനോ സമ്ഭവമത്തേന ഏകമ്പി അധികരണം ന സമുട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. കഥഞ്ചരഹി സമുട്ഠാപേതീതി ആഹ ‘‘അപി ചാ’’തിആദി. തത്ഥ ജായന്തീതി അനന്തരമേവ അനുപ്പജ്ജിത്വാ പരമ്പരപച്ചയാ ജായന്തീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ധമ്മോ അധമ്മോ’’തിആദിനാ ഉഭിന്നം പുഗ്ഗലാനം വിവാദപച്ചയാ അഞ്ഞമഞ്ഞഖേമഭങ്ഗാ ഹോന്തി, തപ്പച്ചയാ തേസം പക്ഖം പരിയേസനേന കലഹം വഡ്ഢന്താനം വിവാദോ കഞ്ചി മഹാപരിസം സങ്ഘപരിണായകം ലജ്ജിം ആഗമ്മ വൂപസമം ഗച്ഛതി. തഥാ അവൂപസമന്തേ പന വിവാദോ കമേന വഡ്ഢിത്വാ സകലേപി സങ്ഘേ വിവാദം സമുട്ഠാപേതി, തതോ അനുവാദാദീനീതി ഏവം പരമ്പരക്കമേന വൂപസമകാരണാഭാവേ ചത്താരി അധികരണാനി ജായന്തി. തം സന്ധായാഹ ¶ ‘‘സങ്ഘോ വിവദതി വിവാദാധികരണ’’ന്തി. സങ്ഘസ്സ വിവദതോ യോ വിവാദോ, തം വിവാദാധികരണം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

സംസട്ഠവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൧൮. തദനന്തരവാരേ ¶ പന വിവാദാധികരണം ചതുന്നം അധികരണാനന്തിആദി അധികരണാനം വുത്തനയേന അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയത്തേപി സംസഗ്ഗഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. വിവാദാധികരണം ചതുന്നം അധികരണാനം വിവാദാധികരണം ഭജതീതിആദീസു വിവാദാധികരണം ചതൂസു അധികരണേസു വിവാദാധികരണഭാവമേവ ഭജതി, നാഞ്ഞാധികരണഭാവം, ചതൂസു അധികരണേസു വിവാദാധികരണത്തമേവ നിസ്സിതം വിവാദാധികരണമേവ പരിയാപന്നം വിവാദാധികരണഭാവേനേവ സങ്ഗഹിതന്തി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

൩൧൯. വിവാദാധികരണം സത്തന്നം സമഥാനം കതി സമഥേ ഭജതീതിആദി പന ചതുന്നം അധികരണാനം വൂപസമനേ സതി നിയതസമഥേ ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ കതി സമഥേ ഭജതീതി അത്തനോ ഉപസമത്ഥായ കിത്തകേ സമഥേ ഉപഗച്ഛതി, കിത്തകേ സമഥേ ആഗമ്മ വൂപസമം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. കതി സമഥപരിയാപന്നന്തി അത്താനം വൂപസമേതും കതിസു സമഥേസു തേഹി സമാനവസേന പവിട്ഠം. കതിഹി സമഥേഹി സങ്ഗഹിതന്തി വൂപസമം കരോന്തേഹി കതിഹി സമഥേഹി വൂപസമകരണത്ഥം സങ്ഗഹിതം.

൩൨൦. ഉപസമ്പദക്ഖന്ധകന്തി ¶ പബ്ബജ്ജാഖന്ധകം (മഹാവ. ൮൪). സഹ നിദ്ദേസേനാതി സനിദ്ദേസം. ‘‘സന്നിദ്ദേസ’’ന്തി വാ പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. നിദാനേന ച നിദ്ദേസേന ച സദ്ധിന്തി ഏത്ഥ പഞ്ഞത്തിട്ഠാനപുഗ്ഗലാദിപ്പകാസകം നിദാനവചനം നിദാനം നാമ, തന്നിദാനം പടിച്ച നിദ്ദിട്ഠസിക്ഖാപദാനി ¶ നിദ്ദേസോ നാമ, തേഹി അവയവഭൂതേഹി സഹിതം തംസമുദായഭൂതം ഖന്ധകം പുച്ഛാമീതി അത്ഥോ. ഉത്തമാനി പദാനീതി ആപത്തിപഞ്ഞാപകാനി വചനാനി അധിപ്പേതാനി. തേസം…പേ… കതി ആപത്തിയോ ഹോന്തീതി തേഹി വചനേഹി പഞ്ഞത്താ കതി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. നനു ആപത്തിയോ നാമ പുഗ്ഗലാനഞ്ഞേവ ഹോന്തി, ന പദാനം, കസ്മാ പന ‘‘സമുക്കട്ഠപദാനം കതി ആപത്തിയോ’’തി സാമിവസേന നിദ്ദേസോ കതോതി ആഹ ‘‘യേന യേന ഹി പദേനാ’’തിആദി. പാളിയം ഉപോസഥന്തിആദി ഉപോസഥക്ഖന്ധകാദീനഞ്ഞേവ (മഹാവ. ൧൩൨ ആദയോ) ഗഹണം.

പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൨൧. ഏകുത്തരികനയേ ¶ പന അജാനന്തേന വീതിക്കന്താതി പണ്ണത്തിം വാ വത്ഥും വാ അജാനന്തേന വീതിക്കന്താ പഥവീഖണനസഹസേയ്യാദികാ, സാപി പച്ഛാ ആപന്നഭാവം ഞത്വാ പടികമ്മം അകരോന്തസ്സ അന്തരായികാവ ഹോതി.

പാരിവാസികാദീഹി പച്ഛാ ആപന്നാതി വത്തഭേദേസു ദുക്കടാനി സന്ധായ വുത്തം. തസ്മിം ഖണേ ആപജ്ജിതബ്ബഅന്തരാപത്തിയോ സന്ധായാതി കേചി വദന്തി, തസ്സ പുബ്ബാപത്തീനംഅന്തരാപത്തി-പദേനേവ വക്ഖമാനത്താ പുരിമമേവ യുത്തതരം. മൂലവിസുദ്ധിയാ അന്തരാപത്തീതി മൂലായപടികസ്സനാദീനി അകത്വാ സബ്ബപഠമം ദിന്നപരിവാസമാനത്തവിസുദ്ധിയാ ചരണകാലേ ആപന്നഅന്തരാപത്തിസങ്ഖാതസങ്ഘാദിസേസോ. അഗ്ഘവിസുദ്ധിയാതി അന്തരാപത്തിം ആപന്നസ്സ മൂലായ പടികസ്സിത്വാ ഓധാനസമോധാനവസേന ഓധുനിത്വാ പുരിമാപത്തിയാ സമോധായ തദഗ്ഘവസേന പുന ദിന്നപരിവാസാദിസുദ്ധിയാ ചരണകാലേ പുന ആപന്നാ അന്തരാപത്തി.

സഉസ്സാഹേനേവാതി പുനപി തം ആപത്തിം ആപജ്ജിതുകാമതാചിത്തേന, ഏവം ദേസിതാപി ആപത്തി ന വുട്ഠാതീതി അധിപ്പായോ. ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ ആപജ്ജനേ സിഖാപ്പത്തദോസം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അട്ഠമേ വത്ഥുസ്മിം ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികമേവാ’’തി. ന കേവലഞ്ച ഭിക്ഖുനിയാ ഏവ, ഭിക്ഖൂനമ്പി ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ ഥോകം ഥോകം സപ്പിആദികം ഥേയ്യായ ഗണ്ഹന്താനം പാദഗ്ഘനകേ പുണ്ണേ പാരാജികമേവ. കേചി പന ‘‘അട്ഠമേ വത്ഥുസ്മിം ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികമേവ ¶ ഹോതീതി വുത്തത്താ അട്ഠവത്ഥുകമേവേതം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വദന്തി.

ധമ്മികസ്സ പടിസ്സവസ്സാതി ‘‘ഇധ വസ്സം വസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ ഗിഹീനം സമ്മുഖാ കതസ്സ ധമ്മികസ്സ പടിസ്സവസ്സ, അധമ്മികസ്സ പന ‘‘അസുകം പഹരിസ്സാമീ’’തിആദികസ്സ പടിസ്സവസ്സ അസച്ചാപനേന ആപത്തി നത്ഥി.

തഥാ ചോദിതോതി അധമ്മേന ചോദിതോ, സയം സച്ചേ, അകുപ്പേ ച അട്ഠത്വാ പടിച്ഛാദേന്തോപി അധമ്മചുദിതകോ ഏവ. പഞ്ചാനന്തരിയനിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയേവ മിച്ഛത്തനിയതാ നാമ. ചത്താരോ മഗ്ഗാ സമ്മത്തനിയതാ നാമ.

൩൨൨. ദുകേസു ¶ സയമേവ സപുഗ്ഗലോതി ആഹ ‘‘മുദുപിട്ഠികസ്സാ’’തിആദി. ആദി-സദ്ദേന അങ്ഗജാതച്ഛേദഅത്തഘാതാദിആപത്തിയോ സങ്ഗഹിതാ.

ഭണ്ഡാഗാരികചിത്തകമ്മാനി വാതി ഗഹട്ഠാനം ഭണ്ഡപടിസാമനം, ഇത്ഥിപുരിസാദിപടിഭാനചിത്തകമ്മാനി വാ. ‘‘ചീവരാദീനി അദേന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി ഇദം ‘‘ഉപജ്ഝായേന, ഭിക്ഖവേ, സദ്ധിവിഹാരികോ സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ…പേ… പത്തോ ദാതബ്ബോ’’തിആദി (മഹാവ. ൬൭) വചനതോ അനാദരിയേന ആമിസസങ്ഗഹം അകരോന്തസ്സ ദുക്കടം, ഭിക്ഖുനിയാ പാചിത്തിയഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. നിസ്സട്ഠചീവരാദീനം അദാനആപത്തിപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതാ.

പാളിയം ദേസേന്തോതി സഭാഗാപത്തിം, അദേസനാഗാമിനിആദിഞ്ച ദേസേന്തോ. നിദാനുദ്ദേസേ ആപത്തിം അനാവികരോന്തോ, ന ദേസേന്തോ ച ആപജ്ജതി നാമ. ഓവാദം അഗണ്ഹന്തോതി ഭിക്ഖൂഹി ഭിക്ഖുനിഓവാദത്ഥായ വുത്തം വചനം അഗണ്ഹന്തോ ബാലഗിലാനഗമിയവിവജ്ജിതോ. അത്തനോ പരിഭോഗത്ഥം ദിന്നം അഞ്ഞസ്സ ദാനേ, സങ്ഘാടിം അപാരുപിത്വാ സന്തരുത്തരേന ഗാമപ്പവേസനാദീസു ച ആപത്തിയോപി അപരിഭോഗേന ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിയോവ. പമാണന്തി സങ്ഘഭേദാനന്തരിയനിപ്ഫത്തിയാ ലക്ഖണം. ബാലസ്സാതി നിസ്സയഗ്ഗഹണവിധിം അജാനന്തസ്സ ലജ്ജിബാലസ്സേവ. ലജ്ജിസ്സാതി ബ്യത്തസ്സ നിസ്സയദായകസഭാഗതം ¶ പരിവീമംസന്തസ്സ. വിനയേ ആഗതാ അത്ഥാ വേനയികാതി ആഹ ‘‘ദ്വേ അത്ഥാ വിനയസിദ്ധാ’’തി.

പാളിയം അപ്പത്തോ നിസ്സാരണന്തി ഏത്ഥ പബ്ബാജനീയകമ്മം വിഹാരതോ നിസ്സാരണത്താ നിസ്സാരണന്തി അധിപ്പേതം, തഞ്ച യസ്മാ കുലദൂസകം അകരോന്തോ പുഗ്ഗലോ ആപത്തിബഹുലോപി ആവേണികലക്ഖണേന അപ്പത്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ അപ്പത്തോ നിസ്സാരണം. യസ്മാ പന ആപത്താദിബഹുലസ്സാപി ‘‘ആകങ്ഖമാനോ സങ്ഘോ പബ്ബാജനീയകമ്മം കരേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൨൭) വുത്തം, തസ്മാ സുനിസ്സാരിതോ, സബ്ബഥാ പന സുദ്ധോ നിരാപത്തികോ ദുന്നിസ്സാരിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.

അപ്പത്തോ ഓസാരണന്തിആദീസു ഉപസമ്പദാകമ്മം ഏത്ഥ ഓസാരണം അധിപ്പേതം, തഞ്ച ഹത്ഥച്ഛിന്നാദികോ ഏകച്ചോ പടിക്ഖിത്തത്താ അപ്പത്തോപി സോസാരിതോ, പണ്ഡകാദികോ ദോസാരിതോതി അത്ഥോ.

൩൨൩. തികേസു ¶ ലോഹിതുപ്പാദാപത്തിന്തി പാരാജികാപത്തിം. ആവുസോവാദേനാതി ‘‘ആവുസോ’’തി ആലപനേന. ആപത്തിന്തി ദുക്കടാപത്തിം. സേസാ രത്തിഞ്ചേവ ദിവാ ചാതി ഏത്ഥ അരുണുഗ്ഗമനേ ആപജ്ജിതബ്ബാ പഠമകഥിനാദീ (പാരാ. ൪൫൯) സബ്ബാ ആപത്തിയോപി രത്തിന്ദിവാനം വേമജ്ഝേയേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ തതിയകോട്ഠാസഞ്ഞേവ പവിട്ഠാതി ദട്ഠബ്ബാ. അഥ വാ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ദിവാ ആപജ്ജിതബ്ബേസു ഏവ പവിട്ഠാതി ദട്ഠബ്ബാ, അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവാദനാപത്തിയോ, പന രത്തന്ധകാരേ പുരിസേന സദ്ധിം സന്തിട്ഠനാപത്തി ച രത്തിയഞ്ഞേവ ആപജ്ജിതബ്ബാ.

പുരേഭത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമനഅനതിരിത്തഭോജനാദീനി ദിവാ ഏവ ആപജ്ജിതബ്ബാനി. കേചി പന ‘‘ഭോജനപടിസംയുത്താനി സേഖിയാനി, ഗണഭോജനാദീനി ച ദിവാ ഏവ ആപജ്ജിതബ്ബാനീ’’തി വദന്തി. തസ്മാ ഈദിസാ ആപത്തിയോ മുഞ്ചിത്വാ സേസാവ തതിയകോട്ഠാസം ഭജന്തീതി വേദിതബ്ബം.

ന ഊനദസവസ്സോതി ദസവസ്സസ്സ ബാലസ്സേവ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദത്താ വുത്തം. സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികേസു ¶ അസമ്മാവത്തനാപത്തിം, അലജ്ജീനം നിസ്സയദാനാദിമ്പി ദസവസ്സോവ ആപജ്ജതി, വുട്ഠാപിനിം ദ്വേ വസ്സാനി അനനുബന്ധാദിമ്പി ഊനദസവസ്സാ ആപജ്ജന്തി. അബ്യാകതചിത്തോതി സുപന്തസ്സ ഭവങ്ഗചിത്തം സന്ധായ വുത്തം.

അപ്പവാരേന്തോതി അനാദരിയേന അപ്പവാരേന്തോ കേനചി പച്ചയേന അപ്പവാരേത്വാ കാളപക്ഖചാതുദ്ദസേ സങ്ഘേ പവാരേന്തേ തത്ഥ അനാദരിയേന അപ്പവാരേന്തോ തമേവ ആപത്തിം കാളേപി ആപജ്ജതീതി ജുണ്ഹേ ഏവാതി നിയമോ ന ദിസ്സതി, പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥോ പന പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമിയമേവ പവാരേതും ലബ്ഭതീതി തത്ഥ അപ്പവാരണാപച്ചയാ ആപത്തിം ആപജ്ജമാനോ ഏവ ജുണ്ഹേ ആപജ്ജതീതി നിയമേതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ജുണ്ഹേ കപ്പതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

‘‘അപച്ചുദ്ധരിത്വാ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീ’’തി ഇമിനാ ‘‘വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതു’’ന്തി നിയമവചനേനേവ അപച്ചുദ്ധരന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി. വസ്സാനുപഗമനഅകരണീയേന പക്കമാദയോപി വസ്സേ ഏവ ആപജ്ജതി. വത്ഥികമ്മാദിമ്പി ഗിലാനോ ഏവ. അധോതപാദേഹി അക്കമനാദീനിപി അന്തോ ഏവ ആപജ്ജതി ¶ . ഭിക്ഖുനിയാ അനാപുച്ഛാ ആരാമപ്പവേസനാദി ച അന്തോസീമായമേവ. നിസ്സയപടിപന്നസ്സ അനാപുച്ഛാദിസാപക്കമനാദി ച ബഹിസീമായമേവ. പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ സന്തിയാ ആപത്തിയാ അനാവികരണാപത്തിസമനുഭാസനഊനവീസതിവസ്സൂപസമ്പാദനാദിസബ്ബഅധമ്മകമ്മാപത്തിയോപി സങ്ഘേ ഏവ. അധമ്മേന ഗണുപോസഥാദീസുപി ഗണാദിമജ്ഝേ ഏവ. അലജ്ജിസ്സ സന്തികേ നിസ്സയഗ്ഗഹണാദിപി പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ ഏവ ആപജ്ജതി.

തീണി അധമ്മികാനി അമൂള്ഹവിനയസ്സ ദാനാനീതി യോ ഉമ്മത്തകോപി വീതിക്കമകാലേ, അനുമ്മത്തോ സഞ്ചിച്ചേവ ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖൂഹി പച്ഛാ ചോദിതോ സരമാനോ ഏവ ‘‘ന സരാമീ’’തി വദതി, യോ ച ‘‘സുപിനം വിയ സരാമീ’’തി വാ മുസാ വദതി, യോ ച ഉമ്മത്തകകാലേ കതം സബ്ബമ്പി സബ്ബേസം വട്ടതീതി വദതി, ഇമേസം തിണ്ണം ദിന്നാനി തീണി അമൂള്ഹവിനയസ്സ ദാനാനി അധമ്മികാനി.

അപകതത്തോതി വിനയേ അപകതഞ്ഞൂ. തേനാഹ ‘‘ആപത്താനാപത്തിം ന ജാനാതീ’’തി (പരി. ൩൨൫). ‘‘ദിട്ഠിഞ്ച അനിസ്സജ്ജന്താനംയേവ കമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി ഇദം ഭിക്ഖൂഹി ഓവദിയമാനസ്സ ദിട്ഠിയാ അനിസ്സജ്ജനപച്ചയാ ദുക്കടം, പാചിത്തിയമ്പി വാ അവസ്സമേവ സമ്ഭവതീതി വുത്തം.

മുഖാലമ്ബരകരണാദിഭേദോതി ¶ മുഖഭേരീവാദനാദിപ്പഭേദോ. ഉപഘാതേതീതി വിനാസേതി. ബീജനിഗ്ഗാഹാദികേതി ചിത്തം ബീജനിം ഗാഹേത്വാ അനുമോദനാദികരണേതി അത്ഥോ.

൩൨൪. ചതുക്കേസു സോതി ഗിഹിപരിക്ഖാരോ. അവാപുരണം ദാതുന്തി ഗബ്ഭം വിവരിത്വാ അന്തോ പരിക്ഖാരട്ഠപനത്ഥായ വിവരണകുഞ്ചികം ദാതും. സങ്ഘത്ഥായ ഉപനീതം സയമേവ അന്തോ പടിസാമിതുമ്പി വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘അന്തോ ഠപാപേതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി.

ആദികമ്മികേസു പഠമം പുരിസലിങ്ഗം ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘പഠമം ഉപ്പന്നവസേനാ’’തി. പാളിയം അനാപത്തി വസ്സച്ഛേദസ്സാതി വസ്സച്ഛേദസമ്ബന്ധിനിയാ അനാപത്തിയാ ¶ ഏവമത്ഥോ. മന്തഭാസാതി മന്തായ പഞ്ഞായ കഥനം. ‘‘നവമഭിക്ഖുനിതോ പട്ഠായാ’’തി ഇദം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠന്നം ഭിക്ഖുനീനം യഥാവുഡ്ഢം അവസേസാനം യഥാകതിക’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൬) വചനതോ ആദിതോ അട്ഠന്നം ഭിക്ഖുനീനം പച്ചുട്ഠാതബ്ബത്താ വുത്തം.

‘‘ഇധ ന കപ്പന്തീതി വദന്തോപി പച്ചന്തിമേസു ആപജ്ജതീ’’തിആദിനാ സഞ്ചിച്ച കപ്പിയം അകപ്പിയന്തി വാ അകപ്പിയം കപ്പിയന്തി വാ കഥേന്തസ്സ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി.

പുബ്ബകരണന്തി വുച്ചതീതി അട്ഠകഥാസു വുത്തം, താനി ഇധ പരിവാരേ ഉദ്ധടാനീതി അധിപ്പായോ. ഇധാധിപ്പേതാനി പന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധീ’’തിആദിമാഹ.

൩൨൫. പഞ്ചകേസു ആപുച്ഛിത്വാ ചാരസ്സ അഭാവോതി പിണ്ഡപാതികസ്സ ‘‘നിമന്തിതോ സഭത്തോ’’തി ഇമസ്സ അങ്ഗസ്സ അഭാവാ തേന സിക്ഖാപദേന തസ്സ സബ്ബഥാ അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ ¶ . സുസാനം നേത്വാ പുന ആനീതകന്തി സുസാനേ പേതകിച്ചം കത്വാ നിക്ഖന്തേഹി ന്ഹത്വാ ഛഡ്ഡിതാനി നിവത്ഥപാരുതവത്ഥാനി ഏവം വുച്ചന്തി.

പാളിയം പഞ്ചഹാകാരേഹീതി പഞ്ചഹി അവഹാരങ്ഗേഹി. വത്ഥുതോ പന ഗരുകലഹുകഭേദേന പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനി വുത്താനി. ഇത്ഥിപുരിസസംയോഗാദികം കിലേസസമുദാചാരഹേതുകം പടിഭാനചിത്തകമ്മം നാമ. പഞ്ഹാസഹസ്സം പുച്ഛീതി സമഥവിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനേസു പഞ്ഹാസഹസ്സം സമ്മജ്ജിത്വാ ഠിതം ദഹരം പുച്ഛി. ഇതരോപി ദഹരോ അത്തനോ ഗതമഗ്ഗത്താ സബ്ബം വിസ്സജ്ജേസി, തേന ഥേരോ പസീദി. വത്തം പരിച്ഛിന്ദീതി വത്തം നിട്ഠാപേസി. കിം ത്വം ആവുസോതിആദികം ഥേരോ ഖീണാസവോ സമ്മജ്ജനാനിസംസം സബ്ബേസം പാകടം കാതും അവോചാതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘ജണ്ണുകേഹി ¶ പതിട്ഠായ പദചേതിയ’’ന്തി പാഠസേസോ. ചോദനം കാരേസ്സാമീതി ഭഗവതാ അത്താനം ചോദാപേസ്സാമി, അത്താനം നിഗ്ഗണ്ഹാപേസ്സാമീതി അത്ഥോ.

ഏത്തകം ഗയ്ഹൂപഗന്തി ഏത്തകം അധികരണവൂപസമത്ഥായ ഗഹേതബ്ബവചനന്തി യഥാ സുത്വാ വിഞ്ഞാതും സക്കോതി, ഏവം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘അത്തനോ ഭാസപരിയന്തം അനുഗ്ഗഹേത്വാ പരസ്സ ഭാസപരിയന്തം അനുഗ്ഗഹേത്വാ’’തി ഏകം, ‘‘അധമ്മേന കരോതീ’’തി ഏകം, ‘‘അപ്പടിഞ്ഞായാ’’തി ഏകഞ്ച കത്വാ പുരിമേഹി ദ്വീഹി പഞ്ചങ്ഗാനി വേദിതബ്ബാനി. വത്ഥുന്തി മേഥുനാദിവീതിക്കമം. കഥാനുസന്ധിവിനിച്ഛയാനുലോമസന്ധിവസേന വത്ഥും ന ജാനാതീതി ചോദകേന വാ ചുദിതകേന വാ വുത്തകഥാനുസന്ധിനാ തേസം വചനപടിവചനാനുരൂപേന വദന്തോ കഥാനുസന്ധിനാ വത്ഥും ന ജാനാതി നാമ, തഞ്ച സുത്തവിഭങ്ഗേ വിനീതവത്ഥുസങ്ഖാതേന വിനിച്ഛയാനുലോമേനേവ വദന്തോ വിനിച്ഛയാനുലോമസന്ധിവസേന വത്ഥും ന ജാനാതി നാമ. ഞത്തികമ്മം നാമ ഹോതീതി ഞത്തികമ്മം നിട്ഠിതം നാമ ഹോതീതി ന ജാനാതീതി സമ്ബന്ധോ. ഞത്തിയാ കമ്മപ്പത്തോതി ഞത്തിയാ നിട്ഠിതായപി കമ്മപ്പത്തോ ഏവ ഹോതി. അനുസ്സാവനട്ഠാനേ ഏവ കമ്മം നിട്ഠിതം ഹോതീതി ഞത്തികമ്മം നിട്ഠിതം നാമ ഹോതി, തം ഞത്തിയാ കാരണം ന ജാനാതീതി അത്ഥോ.

പാളിയം പഞ്ച വിസുദ്ധിയോതി ആപത്തിതോ വിസുദ്ധിഹേതുത്താ, വിസുദ്ധേഹി കത്തബ്ബതോ ച പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാ വുത്താ.

൩൨൬. ഛക്കാദീസു ¶ പാളിയം ഛ അഗാരവാതി ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘസിക്ഖാസു, അപ്പമാദേ, പടിസന്ഥാരേ ച ഛ അഗാരവാ, തേസു ഏവ ച ഛ ഗാരവാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘ഛബ്ബസ്സപരമതാ ധാരേതബ്ബ’’ന്തി ഇദം വിഭങ്ഗേ ആഗതസ്സ പരമസ്സ ദസ്സനം.

൩൨൮. പാളിയം ആഗതേഹി സത്തഹീതി ‘‘പുബ്ബേവസ്സ ഹോതി മുസാ ഭണിസ്സ’’ന്തിആദിനാ മുസാവാദസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൪) ആഗതേഹി സത്തഹി.

൩൨൯. തം ¶ കുതേത്ഥ ലബ്ഭാതി തം അനത്ഥസ്സ അചരണം ഏത്ഥ ഏതസ്മിം പുഗ്ഗലേ, ലോകസന്നിവാസേ വാ കുതോ കേന കാരണേന സക്കാ ലദ്ധുന്തി ആഘാതം പടിവിനേതി.

൩൩൦. സസ്സതോ ലോകോതിആദിനാ വസേനാതി ‘‘സസ്സതോ ലോകോ, അസസ്സതോ ലോകോ. അന്തവാ ലോകോ, അനന്തവാ ലോകോ. തം ജീവം തം സരീരന്തി വാ, അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരന്തി വാ. ഹോതി തഥാഗതോ പരമ്മരണാ, ന ഹോതി തഥാഗതോ പരമ്മരണാ. ഹോതി ച ന ഹോതി ച തഥാഗതോ പരമ്മരണാ, നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരമ്മരണാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൬൯) ഏവം ആഗതാ ദസ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠിയോ സന്ധായ വുത്തം. മിച്ഛാദിട്ഠിആദയോതി മിച്ഛാദിട്ഠിമിച്ഛാസങ്കപ്പാദയോ അട്ഠമിച്ഛാഞാണമിച്ഛാവിമുത്തീഹി സദ്ധിം ദസ മിച്ഛത്താ. തത്ഥ മിച്ഛാഞാണന്തി മിച്ഛാദിട്ഠിസമ്പയുത്തോ മോഹോ. അവിമുത്തസ്സേവ വിമുത്തസഞ്ഞിതാ മിച്ഛാവിമുത്തി നാമ.

വിപരീതാതി സമ്മാദിട്ഠിആദയോ സമ്മാഞാണസമ്മാവിമുത്തിപരിയോസാനാ ദസ. തത്ഥ സമ്മാവിമുത്തി അരഹത്തഫലം, തംസമ്പയുത്തം പന ഞാണം വാ പച്ചവേക്ഖണഞാണം വാ സമ്മാഞാണന്തി വേദിതബ്ബം.

ഉപോസഥാദിപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാവണ്ണനാ

൩൩൨. ഉപോസഥാദിപുച്ഛാസു ¶ പവാരണഗാഥാതി ദിട്ഠാദീഹി തീഹി ഠാനേഹി പവാരണാവാചാ ഏവ. ഏവം വുത്താനം പന ഛന്ദോവിചിതിലക്ഖണേന വുത്തജാതിഭേദാ ഗാഥാ.

സത്തനഗരേസു പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ

൩൩൫. അഡ്ഢുഡ്ഢസതാനീതി ¶ ¶ പഞ്ഞാസാധികാനി തീണി സതാനി. വിഗ്ഗഹപദേന മനുസ്സവിഗ്ഗഹം വുത്തം.

അതിരേകന്തി പഠമകഥിനം. കാളകന്തി സുദ്ധകാളകം. ഭൂതന്തി ഭൂതാരോചനം. ഭിക്ഖുനീസു ച അക്കോസോതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖും അക്കോസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൨൯) വുത്തം സിക്ഖാപദം.

ദ്വേപി ച ഭേദാതി ദ്വേ സങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദാനി. അന്തരവാസകനാമേന അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ ചീവരപടിഗ്ഗഹണം വുത്തം. സുത്തന്തി സുത്തം വിഞ്ഞാപേത്വാ വായാപനം. വികാലേതി വികാലഭോജനം. ചാരിത്തന്തി പുരേഭത്തം പച്ഛാഭത്തം ചാരിത്തം. നഹാനന്തി ഓരേനദ്ധമാസനഹാനം.

ചീവരം ദത്വാതി സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ചീവരം ദത്വാ ഖിയ്യനം. ഗിരഗ്ഗന്തി നച്ചഗീതം. ചരിയാതി അന്തോവസ്സം ചാരികചരണം. തത്ഥേവാതി വസ്സംവുത്ഥായ ചാരികം അപക്കമിത്വാ തത്ഥേവ നിവാസനം പടിച്ച പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം. ഛന്ദദാനേനാതി പാരിവാസികേന ഛന്ദദാനേന.

പാരാജികാനി ചത്താരീതി ഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണാനി. സോളസാതി ആദിതോ പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി, കുലദൂസനഞ്ചാതി ഛ, ഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണാനി ദസ നിസ്സഗ്ഗിയാനി.

ചതുത്തിംസാതി പഠമകഥിനസുദ്ധകാളകചീവരപടിഗ്ഗഹണരൂപിയചീവരവായാപനകോസേയ്യമിസ്സകഏളകലോമധോവാപനദുതിയപത്തവജ്ജിതാനി ¶ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ ദ്വാവീസതി, ഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണാനി ദ്വാദസ ചാതി ചതുത്തിംസ. ഛപഞ്ഞാസസതന്തി വേസാലിയാദീസു പഞ്ഞത്താനി ദ്വത്തിംസസിക്ഖാപദാനി ഠപേത്വാ സേസാ ഛപഞ്ഞാസസതം.

ദസ ¶ ഗാരയ്ഹാതി വോസാസഅപ്പടിസം വിദിതസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച ഠപേത്വാ സേസാനി ദസ പാടിദേസനീയാനി. ദ്വേ സത്തതി സേഖിയാനി സുരുസുരുകാരകസാമിസേനഹത്ഥേനപാനീയഥാലകപടിഗ്ഗഹണസസിത്ഥകപത്തധോവനാനി തീണി ഠപേത്വാ സേസാനി സേഖിയാനി.

സേയ്യാതി അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യസിക്ഖാപദം. ഖണനേതി പഥവീഖണനം. ഗച്ഛ ദേവതേതി ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം വുത്തം. സപ്പാണകം സിഞ്ചന്തി സപ്പാണോദകസിഞ്ചനം. മഹാവിഹാരോതി മഹല്ലകവിഹാരോ.

അഞ്ഞന്തി അഞ്ഞവാദകം. ദ്വാരന്തി യാവ ദ്വാരകോസാ അഗ്ഗളട്ഠപനം. സഹധമ്മോതി സഹധമ്മികം വുച്ചമാനോ. പയോപാനന്തി സുരുസുരുകാരകസിക്ഖാപദം.

ഏളകലോമോതി ഏളകലോമധോവാപനം. പത്തോ ചാതി ദുതിയപത്തോ. ഓവാദോതി ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപസങ്കമിത്വാ ഓവാദോ. ഭേസജ്ജന്തി ചതുമാസപച്ചയപവാരണാസിക്ഖാപദം. ആരഞ്ഞികോതി ചതുത്ഥപാടിദേസനീയം. ഓവാദോതി ഓവാദായ വാ സംവാസായ വാ അഗമനം.

൩൩൭. ‘‘യേ ച യാവതതിയകാ’’തി പഞ്ഹസ്സ ‘‘ഇമേ ഖോ യാവതതിയകാ’’തി വിസ്സജ്ജനം വത്വാ തദനന്തരം ‘‘സാധാരണം അസാധാരണ’’ന്തിആദിപഞ്ഹാനം വിസ്സജ്ജനേ വത്തബ്ബേ യസ്മാ തം അവത്വാ ‘‘കതി ഛേദനകാനീ’’തിആദികേ അട്ഠ പഞ്ഹേ അന്തരാ വിസ്സജ്ജേത്വാ തേസം അനന്തരാ ‘‘വീസം ദ്വേ സതാനി ഭിക്ഖൂനം…പേ… ഛചത്താരീസാ ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാ’’തിആദിനാ ഉക്കമേനേവ സാധാരണാദിപഞ്ഹാ വിസ്സജ്ജിതാ, തസ്മാ തം ഉക്കമവിസ്സജ്ജനകാരണം ദസ്സേതും ‘‘യസ്മാ പന യേ ച യാവതതിയകാതി അയം പഞ്ഹോ’’തിആദിമാഹ.

൩൩൮. ധോവനഞ്ച പടിഗ്ഗഹോതിആദിഗാഥാ അട്ഠകഥാചരിയാനം ഗാഥാവ. ഛബ്ബസ്സാനി നിസീദനന്തി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി. ദ്വേ ലോമാതി തിയോജനാതിക്കമധോവാപനവസേന ദ്വേ ഏളകലോമസിക്ഖാപദാനി. വസ്സികാ ആരഞ്ഞകേന ചാതി വസ്സികസാടികാ പരിയേസനഅരഞ്ഞകേസു സേനാസനേസു വിഹരണസിക്ഖാപദേന സഹ.

പണീതന്തി ¶ പണീതഭോജനവിഞ്ഞാപനം. ഊനന്തി ഊനവീസതിവസ്സൂപസമ്പാദനം. മാതുഗാമേന സദ്ധിന്തി സംവിധായ ഗമനം വുത്തം. യാ സിക്ഖാതി യം സിക്ഖാപദം. നിസീദനേ ¶ ച യാ സിക്ഖാതി പമാണാതിക്കന്തനിസീദനകാരാപനേ യം സിക്ഖാപദം. തഥാ വസ്സികാ യാ ച സാടികാതി ഏത്ഥാപി.

പാളിയം സതം സത്തതി ഛച്ചേവിമേ ഹോന്തി ഉഭിന്നം അസാധാരണാതി ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാ ഛചത്താരീസ, ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാ തിംസാധികം സതഞ്ചാതി ഏവം ഉഭിന്നം അസാധാരണാ ച ഛസത്തതിഅധികം സതം സിക്ഖാപദാനീതി അത്ഥോ. സതം സത്തതി ചത്താരീതി ഉഭിന്നം സാധാരണസിക്ഖാനം ഗണനാ ചതുസത്തതിഅധികം സതം സിക്ഖാപദാനീതി അത്ഥോ.

വിഭത്തിയോതി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ചേവ ഉപോസഥപവാരണാദയോ ച അധിപ്പേതാ. തേ ഹി പാരാജികാദിഭേദേന, ഭിക്ഖുഉപോസഥാദിഭേദേന ച വിഭജീയന്തി. തേനാഹ ‘‘വിഭത്തിയോ’’തിആദി. തേസന്തി അട്ഠന്നം പാരാജികാദീനം. ദ്വീഹീതിആദി വിവാദാധികരണാദീനം സമഥേഹി വൂപസമദസ്സനം.

സത്തനഗരേസു പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൩൯. ഇദന്തി ‘‘പാരാജികന്തി യം വുത്ത’’ന്തിആദിനാ വുത്തം വചനം സന്ധായ വദതി. ഇദഞ്ഹി ഹേട്ഠാ ‘‘ഗരുക ലഹുക’’ന്തിആദിനാ ഉദ്ധടപഞ്ഹേസു അനാഗതമ്പി ‘‘സബ്ബാനിപേതാനി വിയാകരോഹി, ഹന്ദ വാക്യം സുണോമ തേ’’തി ഏത്ഥ യഥാവുത്താനി അഞ്ഞാനിപി ‘‘സബ്ബാനിപേതാനി വിയാകരോഹി, ഹന്ദ വാക്യം സുണോമാ’’തി ഏവം ഗഹിതമേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമിനാ പന ആയാചനവചനേന സങ്ഗഹിതസ്സാ’’തിആദി വുത്തം.

അതിവസ്സതീതി ഓവസ്സതി, വസ്സോദകം പവിസതീതി അത്ഥോ. ധമ്മാനന്തി യഥാ ചതുപച്ചയേ ധാരയതീതി ധമ്മോ, തേസം. തേനാഹ ‘‘സങ്ഖതധമ്മാന’’ന്തി. ഗാഥാസങ്ഗണികന്തി ഗാഥാസങ്ഗഹോ, തേ തേ അത്ഥാ ഗാഥാഹി സങ്ഗഹേത്വാ ഗണീയന്തി കഥീയന്തി ഏത്ഥാതി ഹി ഗാഥാസങ്ഗണികം.

പാരാജികാദിആപത്തിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമഗാഥാസങ്ഗണികവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൩൪൧. ‘‘അലം ¶ ¶ ആവുസോ’’തി അത്തപച്ചത്ഥികേ സഞ്ഞാപേത്വാതി പത്തചീവരാദിഅത്ഥായ അലം ഭണ്ഡനാദികരണന്തി വിവാദാദീസു ദോസദസ്സനമത്തേന സഞ്ഞാപേത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഖമാപേത്വാ വൂപസമേന്തി, ന പന അഞ്ഞമഞ്ഞം ആപത്താനാപത്തിദസ്സനവസേനാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയേനേവാ’’തി.

വിസമാനി കായകമ്മാദീനി നിസ്സിതോ ഭിക്ഖു വിസമനിസ്സിതോ നാമ, മിച്ഛാദിട്ഠിനിസ്സിതോ ഗഹനനിസ്സിതോ, ബലവന്തേ പുരിസേ നിസ്സിതോ ബലവനിസ്സിതോ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏകോ വിസമാനീ’’തിആദിമാഹ.

ഉക്കോടനഭേദാദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൪൨. ആപത്തിം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകആപത്തിവസേനാതി പരേസം, അത്തനോ ച ആപത്തിം പടിച്ഛാദേന്താനം വജ്ജപടിച്ഛാദീനം പാരാജികാദിആപത്തിമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സബ്ബാപത്തിയോ. കിച്ചം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകകിച്ചാനന്തി ഉക്ഖേപനീയാദികമ്മം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനകാനം തദനുവത്തികായ ഭിക്ഖുനിയാ യാവതതിയാനുസ്സാവനാനം കിച്ചാനം വസേന, ന സബ്ബേസം കിച്ചാനം വസേനാതി.

൩൪൪. പാളിയം ‘‘കതിഹി അധികരണേഹീ’’തി പുച്ഛായ ‘‘ഏകേന അധികരണേന കിച്ചാധികരണേനാ’’തി വുത്തം. ‘‘കതിസു ഠാനേസൂ’’തി പുച്ഛായ ‘‘തീസു ഠാനേസു സങ്ഘമജ്ഝേ, ഗണമജ്ഝേ, പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ’’തി വുത്തം. ‘‘കതിഹി സമഥേഹീ’’തി പുച്ഛായ ‘‘തീഹി സമഥേഹീ’’തി വുത്തം. തീഹിപി ഏതേഹി ഏകോ വൂപസമനപ്പകാരോവ പുച്ഛിതോ, വിസ്സജ്ജിതോ ചാതി വേദിതബ്ബോ.

൩൪൮. വിവാദാധികരണം ¶ ഹോതി അനുവാദാധികരണന്തിആദീസു വിവാദാധികരണമേവ അനുവാദാധികരണാദിപി ഹോതീതി പുച്ഛായ വിവാദാധികരണം വിവാദാധികരണമേവ ഹോതി, അനുവാദാദയോ ന ഹോതീതി വിസ്സജ്ജനം.

അധികരണനിദാനാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൫൪. അധികരണപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനേ ¶ പാളിയം വിപച്ചയതായ വോഹാരോതി വിരൂപവിപാകായ അഞ്ഞമഞ്ഞം ദുക്ഖുപ്പാദനായ കായവചീവോഹാരോ. മേധഗന്തി വുദ്ധിപ്പത്തോ കലഹോ.

അനുസമ്പവങ്കതാതി വിപത്തിചോദനായ അനു അനു സംയുജ്ജനവസേന നിന്നതാ.

അബ്ഭുസ്സഹനതാതി അതിവിയ സഞ്ജാതുസ്സാഹതാ. അനുബലപ്പദാനന്തി ചോദകാനമ്പി ഉപത്ഥമ്ഭകരണം. കമ്മസങ്ഗഹാഭാവേനാതി സങ്ഘസമ്മുഖതാദിമത്തസ്സ സമ്മുഖാവിനയസ്സ സങ്ഘാദീഹി കത്തബ്ബകിച്ചേസു സങ്ഗഹാഭാവാ.

സത്തസമഥനാനാത്ഥാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അധികരണഭേദവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ചോദനാദിപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാവണ്ണനാ

൩൫൯. ദുതിയഗാഥാസങ്ഗണികായ ¶ ‘‘ചോദനാ കിമത്ഥായാ’’തിആദികാ പുച്ഛാ ഉപാലിത്ഥേരേന കതാ. ‘‘ചോദനാ സാരണത്ഥായാ’’തിആദിവിസ്സജ്ജനം ഭഗവതാ വുത്തം. ഉപാലിത്ഥേരോ സയമേവ പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം അകാസീതിപി വദന്തി.

മന്തഗ്ഗഹണന്തി തേസം വിചാരണാഗഹണം, സുത്തന്തികത്ഥേരാനം, വിനയധരത്ഥേരാനഞ്ച അധിപ്പായഗഹണന്തി ¶ അത്ഥോ. പാടേക്കം വിനിച്ഛയസന്നിട്ഠാപനത്ഥന്തി തേസം പച്ചേകം അധിപ്പായം ഞത്വാ തേഹി സമുട്ഠാപിതനയമ്പി ഗഹേത്വാ വിനിച്ഛയപരിയോസാപനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ.

‘‘മാ ഖോ തുരിതോ അഭണീ’’തിആദിനാ അഭിമുഖേ ഠിതം കഞ്ചി അനുവിജ്ജകം ഓവദന്തേന വിയ ഥേരേന അനുവിജ്ജകവത്തം കഥിതം.

അനുയുഞ്ജനവത്തന്തി അനുയുജ്ജനക്കമം, തം പന യസ്മാ സബ്ബസിക്ഖാപദവീതിക്കമവിസയേപി തംതംസിക്ഖാപദാനുലോമേന കത്തബ്ബം, തസ്മാ ‘‘സിക്ഖാപദാനുലോമിക’’ന്തി വുത്തം. അത്തനോ ഗതിം നാസേതീതി അത്തനോ സുഗതിഗമനം വിനാസേതി.

അനുസന്ധിത-സദ്ദോ ഭാവസാധനോതി ആഹ ‘‘അനുസന്ധിതന്തി കഥാനുസന്ധീ’’തി. വത്താനുസന്ധിതേനാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. വത്താനുസന്ധിതേനാതി ആചാരാനുസന്ധിനാ, ആചാരേന സദ്ധിം സമേന്തിയാ പടിഞ്ഞായാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യാ അസ്സ വത്തേനാ’’തിആദി.

പാളിയം സഞ്ചിച്ച ആപത്തിന്തിആദി അലജ്ജിലജ്ജിലക്ഖണം ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം വസേന വുത്തം തേസഞ്ഞേവ സബ്ബപ്പകാരതോ സിക്ഖാപദാധികാരത്താ. സാമണേരാദീനമ്പി സാധാരണവസേന പന സഞ്ചിച്ച യഥാസകം സിക്ഖാപദവീതിക്കമനാദികം അലജ്ജിലജ്ജിലക്ഖണം വേദിതബ്ബം.

കഥാനുസന്ധിവചനന്തി ചുദിതകഅനുവിജ്ജകാനം കഥായ അനുസന്ധിയുത്തം വചനം ന ജാനാതി, തേഹി ഏകസ്മിം കാരണേ വുത്തേ സയം തം അസല്ലക്ഖേത്വാ അത്തനോ അഭിരുചിതമേവ അസമ്ബന്ധിതത്ഥന്തി അത്ഥോ. വിനിച്ഛയാനുസന്ധിവചനഞ്ചാതി അനുവിജ്ജകേന കതസ്സ ആപത്താനാപത്തിവിനിച്ഛയസ്സ അനുഗുണം, സമ്ബന്ധവചനഞ്ച.

ചോദനാദിപുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൦. പാളിയം ¶ ¶ യം ഖോ ത്വന്തിആദീസു ത്വം, ആവുസോ, യം ഇമം ഭിക്ഖും ചോദേസി, തം കിമ്ഹി ദോസേ ചോദേസി, കതരായ വിപത്തിയാ ചോദേസീതി അത്ഥോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

൩൬൧. അസുദ്ധപരിസങ്കിതോതി അസുദ്ധായ അട്ഠാനേ ഉപ്പന്നായ പരിസങ്കായ പരിസങ്കിതോ. തേനാഹ ‘‘അമൂലകപരിസങ്കിതോ’’തി.

൩൬൪. പാളിയം ഉപോസഥോ സാമഗ്ഗത്ഥായാതി വിസുദ്ധാനം ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞോഞ്ഞനിരപേക്ഖോ അഹുത്വാ ഉപോസഥോ ഉപോസഥട്ഠാനം സന്നിപതിത്വാ ‘‘പാരിസുദ്ധിം ആയസ്മന്തോ ആരോചേഥ, പരിസുദ്ധേത്ഥായസ്മന്തോ, പരിസുദ്ധോ അഹം ആവുസോ’’തിആദിനാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പരിസുദ്ധിവീമംസനാരോചനവസേന അയുത്തേ വിവജ്ജേത്വാ യുത്തേഹേവ കായചിത്തസാമഗ്ഗീകരണത്ഥായ.

വിസുദ്ധായ പവാരണാതി ദിട്ഠസുതാദീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥാപേത്വാ വിസുദ്ധിസമ്പാദനത്ഥായാതി അത്ഥോ. ഉഭോ ഏതേതി ആമിസപുഗ്ഗലനിസ്സയനേ ഏതേ ഉഭോ.

അനുവിജ്ജകകിച്ചവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൫. തത്ര ¶ ഹീതി തസ്മിം സന്നിപാതേ. അത്തപച്ചത്ഥികാതി ലജ്ജിപേസലസ്സ ചോദകപാപഗരഹീപുഗ്ഗലസ്സ അനത്ഥകാമാ വേരീപുഗ്ഗലാ. സാസനപച്ചത്ഥികാതി അത്തനോ അനാചാരാനുഗുണം ബുദ്ധവചനം പകാസേന്തോ തണ്ഹാഗതികാ, ദിട്ഠിഗതികാ ച. അജ്ഝോഗാഹേത്വാതി അലജ്ജിഅഭിഭവനവസേന ¶ സങ്ഘമജ്ഝം പവിസിത്വാ. സോ സങ്ഗാമാവചരോതി സോ ചോദകോ സങ്ഗാമാവചരോ നാമ. ദിട്ഠസുതമുതമ്പി രാജകഥാദികന്തി ദിട്ഠസുതവസേനേവ രാജചോരാദികഥം, മുതവസേനപി അന്നാദികഥഞ്ച അകഥേന്തേനാതി യോജേതബ്ബം. കപ്പിയാകപ്പിയനിസ്സിതാ വാതിആദീസു രൂപാരൂപപടിച്ഛേദപദേന സകലഅഭിധമ്മത്ഥപിടകത്തം ദസ്സേതി. സമഥാചാരാദീഹി പടിസംയുത്തന്തി സകലസുത്തന്തപിടകത്തം. തത്ഥ സമഥാചാരോ നാമ സമഥഭാവനാക്കമോ. തഥാ വിപസ്സനാചാരോ. ഠാനനിസജ്ജവത്താദിനിസ്സിതാതി സങ്ഘമജ്ഝാദീസു ഗരുചിത്തീകാരം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ ഠാനാദിക്കമനിസ്സിതാ ചേവ ചുദ്ദസമഹാവത്താദിവത്തനിസ്സിതാ ച, ആദി-സദ്ദേന അപ്പിച്ഛതാദിനിസ്സിതാ ചാതി അത്ഥോ. പഞ്ഹേ ഉപ്പന്നേതി കേനചി ഉപ്പന്നേ പഞ്ഹേ പുച്ഛിതേ. ഇദഞ്ച ഉപലക്ഖണമത്തം, യം കിഞ്ചി ഉപട്ഠിതം ധമ്മം ഭാസസ്സൂതി അധിപ്പായോ.

കുലപദേസോ നാമ ഖത്തിയാദിജാതിയമ്പി കാസികരാജകുലാദികുലവിസേസോ. ഏതമേവാഹ ‘‘കുലപദേസോ ഖത്തിയകുലാദിവസേനേവ വേദിതബ്ബോ’’തി. സന്നിപാതമണ്ഡലേതി അത്തനോ അനുവിജ്ജമാനപ്പകാരം സങ്ഘസ്സ ഞാപനത്ഥം ഉട്ഠായ സങ്ഘസന്നിപാതമജ്ഝേ ഇതോ ചിതോ ച പരേസം മുഖം ഓലോകേന്തേന ന ചരിതബ്ബം. യഥാനിസിന്നേനേവ ധമ്മവിനയാനുഗുണം വിനിച്ഛയം യഥാ സബ്ബേ സുണന്തി, തഥാ വത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ.

പാളിയം അചണ്ഡികതേനാതി അകതചണ്ഡഭാവേന, അഫരുസേനാതി അത്ഥോ. ‘‘ഹിതാനുകമ്പിനാ’’തി ഏതേന മേത്താപുബ്ബഭാഗോ വുത്തോ. ‘‘കാരുണികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അപ്പനാപ്പത്തകരുണാ വുത്താ. ‘‘ഹിതപരിസക്കിനാ’’തി ഇമിനാ കരുണാപുബ്ബഭാഗോ. തേനാഹ ‘‘കരുണാ ച കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ച ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി അയം പദദ്വയേപി അധിപ്പായോ’’തി. ലജ്ജിയാതി ലജ്ജിനീ.

അനുയോഗവത്തം ¶ കഥാപേത്വാതി ‘‘കാലേന വക്ഖാമീ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൬൨) വുത്തവത്തം. അനുയുഞ്ജനാചാരക്കമേനേവ അനുയുഞ്ജനം അനുയോഗവത്തം നാമ, തം കഥാപേത്വാ തേനേവ കമേന അനുയുഞ്ജാപേത്വാതി അത്ഥോ. ഉജുമദ്ദവേനാതി ഏത്ഥ അജ്ഝാഹരിതബ്ബപദം ദസ്സേതി ‘‘ഉപചരിതബ്ബോ’’തി. ‘‘ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ചാ’’തി ഇദം ‘‘മജ്ഝത്തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി പകതേന സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ച…പേ… മജ്ഝത്തോതി വേദിതബ്ബോ’’തി. യഞ്ഹി യത്ഥ കത്ഥചി കത്തബ്ബം, തം തത്ഥ അതിക്കമന്തോ മജ്ഝത്തോ നാമ ന ഹോതി, ധമ്മേസു ച ഗാരവോ കത്തബ്ബോ. പുഗ്ഗലേസു പന മേത്താഭാവേന പക്ഖപാതഗാരവോ. തസ്മാ ഇമം വിധിം അനതിക്കന്തോവ തേസു മജ്ഝത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

൩൬൬. സംസന്ദനത്ഥന്തി ആപത്തി വാ അനാപത്തി വാതി സംസയേ ജാതേ സംസന്ദിത്വാ നിച്ഛയകരണത്ഥം ¶ വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. അത്ഥദസ്സനായാതി സാധേതബ്ബസ്സ ആപത്താദിഉപമേയ്യത്ഥസ്സ ചോദകചുദിതകേ അത്തനോ പടിഞ്ഞായ ഏവ സരൂപവിഭാവനത്ഥം. അത്ഥോ ജാനാപനത്ഥായാതി ഏവം വിഭാവിതോ അത്ഥോ ചോദകചുദിതകസങ്ഘാനം ഞാപനത്ഥായ നിജ്ഝാപനത്ഥായ, സമ്പടിച്ഛാപനത്ഥായാതി അത്ഥോ. പുഗ്ഗലസ്സ ഠപനത്ഥായാതി ചോദകചുദിതകേ അത്തനോ പടിഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയം, അനാപത്തിയം വാ പതിട്ഠാപനത്ഥായ. സാരണത്ഥായാതി പമുട്ഠസരാപനത്ഥായ. സവചനീയകരണത്ഥായാതി ദോസേ സാരിതേപി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പടികമ്മം അകരോന്തസ്സ സവചനീയകരണത്ഥായ. ‘‘ന തേ അപസാദേതബ്ബാ’’തി ഇദം അധിപ്പേതത്ഥദസ്സനം. തത്ഥ അവിസംവാദകട്ഠാനേ ഠിതാ ഏവ ന അപസാദേതബ്ബാ, ന ഇതരേതി ദട്ഠബ്ബം.

അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാനത്ഥായാതി ആയതിം പടിസന്ധിയാ അകാരണഭൂതപരിനിബ്ബാനത്ഥായ. പരിനിബ്ബാനഞ്ഹി നാമ ഖീണാസവാനം സബ്ബപച്ഛിമാ ചുതിചിത്തകമ്മജരൂപസങ്ഖാതാ ഖന്ധാ, തേ ച സബ്ബാകാരതോ സമുച്ഛിന്നാനുസയതായ പുനബ്ഭവായ അനന്തരാദിപച്ചയാ ന ഹോന്തി അഞ്ഞേഹി ച തണ്ഹാദിപച്ചയേഹി വിരഹിതത്താ. തസ്മാ ‘‘അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാന’’ന്തി വുച്ചതി. തന്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനം. തേനേവാഹ ‘‘തസ്മി’’ന്തി. വിനയമന്തനാതി വിനയവിനിച്ഛയോ. സോതാവധാനന്തി സോതസ്സ ഓദഹനം, സവനന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യം ഉപ്പജ്ജതി ഞാണ’’ന്തി. യഥാവുത്തായ വിനയസംവരാദികാരണപരമ്പരായ വിമുത്തിയാ ഏവ പധാനത്താ സാ പുന ചിത്തസ്സ വിമോക്ഖോതി ഉദ്ധടോതി ആഹ ‘‘അരഹത്തഫലസങ്ഖാതോ വിമോക്ഖോ’’തി. അഥ വാ യോ യം കിഞ്ചി ധമ്മം അനുപാദിയിത്വാ ¶ പരിനിബ്ബാനവസേന ചിത്തസ്സ ചിത്തസന്തതിയാ, തപ്പടിബദ്ധകമ്മജരൂപസന്തതിയാ ച വിമോക്ഖോ വിമുച്ചനം അപുനപ്പവത്തിവസേന വിഗമോ, ഏതദത്ഥായ ഏതസ്സ വിഗമസ്സത്ഥായ ഏവാതി ഏവം നിഗമനവസേനപേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩൬൭. അനുയോഗവത്തഗാഥാസു കുസലേന ബുദ്ധിമതാതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. കതന്തി നിബ്ബത്തിതം, പകാസിതന്തി അത്ഥോ. തേനേവാതിആദീസു തേനേവ കതാകതസ്സ അജാനനേവ പുബ്ബാപരം അജാനനസ്സ, അഞ്ഞസ്സപി ഭിക്ഖുനോ യം കതാകതം ഹോതി, തമ്പി ന ജാനാതീതി അത്ഥോ. അത്തനോ സദിസായാതി യഥാവുത്തേഹി ദോസേഹി യുത്തതായ അത്തനാ സദിസായ.

അനുവിജ്ജകസ്സ പടിപത്തിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൬൮-൩൭൪. മഹാസങ്ഗാമേ ¶ ¶ പാളിയം സങ്ഗാമാവചരേനാതി അനുവിജ്ജകം സന്ധായ വുത്തം. വത്ഥൂതി മേഥുനാദിവീതിക്കമോ. നിദാനന്തി വേസാലിആദിപഞ്ഞത്തിട്ഠാനം. പുഗ്ഗലോ അകാരകോ ജാനിതബ്ബോതി ഏത്ഥ സങ്ഘേ വാ ഗണേ വാ പരിണായകഭൂതോ പുഗ്ഗലോതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൭൫. വിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദന്തി നീലാദിദസന്നം സുക്കാനം മോചനവസേന വുത്തം സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദം. തഞ്ഹി തേലാദിമന്ദവണ്ണാനം നീലാദിപചുരവണ്ണാനം വസേന ‘‘വണ്ണാവണ്ണാ’’തി വുത്തം. പചുരത്ഥേ ഹി ഇധ അവണ്ണോതി അ-കാരോ.

൩൭൯. യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മാനോ ദ്വിധാ ഹോന്തീതി ഏത്ഥ അവിഹാദിസുദ്ധാവാസികാ അഞ്ഞഭൂമീസു അരിയാ ധമ്മവാദീപക്ഖം ഏവ ഭജന്തി, ഇതരേ ദുവിധമ്പീതി ദട്ഠബ്ബം.

വോഹരന്തേന ജാനിതബ്ബാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൦൪. കഥിനേ ¶ അനാഗതവസേനാതി ഉദകാഹരണാദിപയോഗേ ഉപ്പന്നേ പച്ഛാ ധോവനാദിപുബ്ബകരണസ്സ ഉപ്പത്തിതോ തപ്പയോഗസ്സ അനാഗതവസേനേവ അനന്തരപച്ചയോ. പച്ചയത്തഞ്ചസ്സ കാരിയഭൂതസ്സ യസ്മാ നിപ്ഫാദേതബ്ബതം നിസ്സായ പച്ചയാ പവത്താ, ന വിനാ തേന, തസ്മാ തേന പരിയായേന വുത്തം, ന സഭാവതോ സബ്ബത്ഥ. തേനാഹ ‘‘പയോഗസ്സ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ പയോഗസ്സ സത്തവിധമ്പി പുബ്ബകരണം പച്ചയോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. കാരണമാഹ ‘‘യസ്മാ’’തിആദി. പുബ്ബകരണസ്സത്ഥായാതി പുബ്ബകരണസ്സ നിപ്ഫാദനത്ഥായ. പുരേജാതപച്ചയേതി പുരേജാതപച്ചയസ്സ ¶ വിസയേ. ഏസാതി പയോഗോ. ധോവനാദിധമ്മേസു ഏകമ്പി അത്തനോ പുരേജാതപച്ചയഭൂതം ധമ്മം ന ലഭതി, അത്തനോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേജാതസ്സ പുബ്ബകരണസ്സ അഭാവാതി അത്ഥോ. ലഭതീതി പച്ഛാജാതപച്ചയം പുബ്ബകരണം ലഭതി, പച്ഛാജാതപച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

പാളിയം പന്നരസ ധമ്മാ സഹജാതപച്ചയേന പച്ചയോതി ഏത്ഥ പുബ്ബകരണസ്സാതി വാ പയോഗസ്സാതി വാ അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി പച്ചയുപ്പന്നസ്സ അപരാമട്ഠത്താ പന്നരസ ധമ്മാ സയം അഞ്ഞമഞ്ഞസഹജാതപച്ചയേന പച്ചയോതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, തേഹി സഹ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവാ. ഏവം ഉപരി സബ്ബത്ഥ. തേനാഹ ‘‘സഹജാതപച്ചയം പനാ’’തിആദി. മാതികാ ച പലിബോധാ ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന പഞ്ചാനിസംസാനി ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം മാതികാനഞ്ച പലിബോധാനഞ്ചാതി ഏത്ഥാപി. തേഹിപി അത്ഥോ അനന്തരമേവ മാതികാദീഹി സഹ ജായന്തി. തേനേവ ‘‘പന്നരസ ധമ്മാ സഹജാതപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി വുത്താ. ആസാതി ചീവരാസാ. വത്ഥൂതി ആസായ നിമിത്തഭൂതം അനുപ്പന്നചീവരം. ‘‘ദസ്സാമ കരിസ്സാമാ’’തി ഹി ദായകേഹി പടിഞ്ഞാതചീവരം നിസ്സായ അനന്തരം ഉപ്പജ്ജമാനാ ചീവരാസാ അനന്തരപച്ചയാദിഭാവേന വുത്താ. ആസാനഞ്ച അനാസാനഞ്ചാതി ലബ്ഭമാനകചീവരേ ഉപ്പജ്ജനകചീവരാസാനഞ്ചേവ അലബ്ഭമാനേ ചീവരേ ഉപ്പജ്ജനകഅനാസാനഞ്ച, ആസാനം, തബ്ബിഗമാനഞ്ചാതി അത്ഥോ. ഖണേ ഖണേ ഉപ്പത്തിഭേദം സന്ധായ ‘‘ആസാന’’ന്തി ബഹുവചനം കതം, ആസായ ¶ , അനാസായ ചാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ആസാ ച അനാസാ ചാ’’തി.

കഥിനഅത്ഥതാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പുബ്ബകരണനിദാനാദിവിഭാഗവണ്ണനാ

൪൦൬-൭. ഛ ചീവരാനീതി ഖോമാദീസു ഛസു അഞ്ഞതരം സന്ധായ വുത്തം. സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന പന ‘‘ചീവരാനീ’’തി ബഹുവചനം കതം. പാളിയം പനേത്ഥ വത്ഥു, ആസാ ച അനാസാ ചാതിആദീസു അത്ഥതേ കഥിനേ ആനിസംസവസേന ഉപ്പജ്ജനകപച്ചാസാചീവരം ‘‘വത്ഥൂ’’തി വുത്തം. കഥിനചീവരം ഹേതുപച്ചയ-സദ്ദേഹി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൪൦൮. പച്ചുദ്ധാരോ തീഹി ധമ്മേഹീതിആദി കഥിനത്ഥാരത്ഥായ തിചീവരതോ അഞ്ഞം വസ്സികസാടികാദിം പച്ചുദ്ധരിതും, അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിതുഞ്ച ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ‘‘വചീഭേദേനാ’’തി ഏതേന കേവലം കായേന കഥിനത്ഥാരോ ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

പുബ്ബകരണനിദാനാദിവിഭാഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൧൨. യേസു ¶ രൂപാദിധമ്മേസൂതി ‘‘പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ ഭിക്ഖൂ, പഞ്ചഹി അനൂനോ സങ്ഘോ, ചീവരമാസോ, ധമ്മേന സമേന സമുപ്പന്നം ചീവര’’ന്തി ഏവമാദീസു യേസു രൂപാരൂപധമ്മേസു. സതീതി സന്തേസു. മിസ്സീഭാവോതി സംസഗ്ഗതാ സമൂഹപഞ്ഞത്തിമത്തം. തേനാഹ ‘‘ന പരമത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥീ’’തി.

൪൧൬. ഏകതോ ഉപ്പജ്ജന്തീതി കഥിനുദ്ധാരേന സഹ ഉപ്പജ്ജമാനാരഹാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. കഥിനത്ഥാരതോ ഹി പഭുതി സബ്ബേ കഥിനുദ്ധാരാ തം തം കാരണന്തരമാഗമ്മ ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ സബ്ബേ ഏകുപ്പാദാ നാമ ജാതാ. തേസു അന്തരുബ്ഭാരസഹുബ്ഭാരാ ദ്വേ ഏവ തം വിഹാരം അനത്ഥതകഥിനവിഹാരസദിസം കരോന്താ സയം സകലേന കഥിനത്ഥാരേന സഹ നിരുജ്ഝന്തി ഉദ്ധാരഭാവം പാപുണന്തി ¶ . അവസേസാ പന തം തം പാടിപുഗ്ഗലികമേവ കഥിനത്ഥാരം ദ്വിന്നം പലിബോധാനം ഉപച്ഛിന്ദനവസേന നിരോധേന്താ സയം ഉദ്ധാരഭാവം പാപുണന്തി, ന സകലം കഥിനത്ഥാരം. കഥിനുദ്ധാരാനഞ്ച നിരോധോ നാമ തം തം കാരണമാഗമ്മ ഉദ്ധാരഭാവപ്പത്തി, ഏവഞ്ച ഉപ്പത്തി നാമ കഥിനുദ്ധാരോ ഏവ. തേനാഹ ‘‘സബ്ബേപി അത്ഥാരേന സദ്ധിം ഏകതോ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തിആദി. തത്ഥ പുരിമാ ദ്വേതി ‘‘ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ’’തി പാളിയം പഠമം വുത്താ അന്തരുബ്ഭാരസഹുബ്ഭാരാ ദ്വേ. തേസൂതി പക്കമനന്തികാദീസു. ഉദ്ധാരഭാവം പത്തേസൂതി ഉദ്ധാരഭാവപ്പത്തിസങ്ഖാതനിരോധം പത്തേസൂതി അത്ഥോ. അത്ഥാരോ തിട്ഠതീതി കതചീവരം ആദായ പക്കന്താദിപുഗ്ഗലം ഠപേത്വാ തദവസേസാനം പലിബോധസബ്ഭാവതോ കഥിനത്ഥാരോ തിട്ഠതി.

കഥിനാദിജാനിതബ്ബവിഭാഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ഞത്തിവഗ്ഗവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

൪൨൧. സമഗ്ഗേഹി ¶ ¶ കരണീയാനീതി വിവാദാധികരണേഹി പുബ്ബേ അസമഗ്ഗാ ഹുത്വാ പച്ഛാ സാമഗ്ഗിം ഉപഗതേഹി കത്തബ്ബാനി. കിം പന അസഞ്ഞതമിസ്സപരിസായ സദ്ധിം ലജ്ജിനോ സാമഗ്ഗിം കരോന്തീതി ആഹ ‘‘ഉപോസഥപവാരണാദീസു ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ഠിതാസൂതി ഉപോസഥപവാരണാസു അപ്പവത്തീസു. ഉപത്ഥമ്ഭോ ന ദാതബ്ബോതി ഉപരൂപരി അപ്പവത്തനത്ഥായ മയമ്പി ഉപോസഥം ന കരിസ്സാമാതിആദിനാ കലഹസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭോ ന ദാതബ്ബോ, ധമ്മേന വിനയേന സാമഗ്ഗിം കത്വാ സമഗ്ഗേഹേവ അസഞ്ഞതാ ഭിക്ഖൂ വിനേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘സചേ സങ്ഘോ അച്ചയം ദേസാപേത്വാ’’തിആദി. ഭിക്ഖുനോ നക്ഖമതീതി കേസുചി പുഗ്ഗലേസു അപ്പമത്തകദോസദസ്സനേന ന രുച്ചതി. ദിട്ഠാവികമ്മമ്പി കത്വാതി ‘‘ന മേതം ഖമതീ’’തി സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ അത്തനോ ദിട്ഠിം ആവികത്വാ. ഉപേതബ്ബാതി സാസനഹാനിയാ അഭാവാ സാമഗ്ഗിം അകോപേത്വാ കായസാമഗ്ഗീ ദാതബ്ബാ, ഈദിസേ ഠാനേ അലജ്ജിപരിഭോഗോ ആപത്തികരോ ന ഹോതി, വട്ടതിയേവ. യേ പന സാസനവിനാസായ പടിപന്നാ, തേഹി സഹ ന വത്തതി, ആപത്തി ഏവ ഹോതി സാസനവിനാസോ ച. തേനാഹ ‘‘യത്ര പന ഉദ്ധമ്മ’’ന്തിആദി. ‘‘ദിട്ഠാവികമ്മം ന വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ ദിട്ഠിയാ ആവികതായപി ആപത്തിം ദസ്സേതി.

൪൨൨. കണ്ഹവാചോതി രാഗദോസാദീഹി കിലിട്ഠവചനോ. അനത്ഥകവചനസ്സ ദീപനം പകാസനം അസ്സാതി അനത്ഥകദീപനോ. മാനം നിസ്സായാതി വിനിച്ഛയകരണം തവ ഭാരോതി സങ്ഘേന ഭാരേ അകതേപി ‘‘അഹമേവേത്ഥ വോഹരിതും അരഹരൂപോ’’തി മാനം നിസ്സായ. യഥാദിട്ഠിയാതി അനുരൂപലദ്ധിയാ. യസ്സ ഹി അത്ഥസ്സ യാദിസീ ദിട്ഠി അനുരൂപാ, തം ഗഹേത്വാ ന ബ്യാകതാതി അത്ഥോ ¶ .അസ്സ അത്തനോതി അധമ്മാദിഅത്ഥം സന്ധായ വദതി, ന പുഗ്ഗലം, അസ്സ അധമ്മാദിഅത്ഥസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ സരൂപസ്സ യാ അനുരൂപാ ദിട്ഠീതി ¶ അത്ഥോ. ലദ്ധിം നിക്ഖിപിത്വാതി അനുരൂപലദ്ധിം ഛഡ്ഡേത്വാ, അഗ്ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അധമ്മാദീസു ധമ്മാദിലദ്ധികോ ഹുത്വാ’’തി. അഥ വാ അത്തനോ ലദ്ധിം നിഗൂഹിത്വാ പുഗ്ഗലാനുഗുണം തഥാ ബ്യാകരോന്തോ ന യഥാദിട്ഠിയാ ബ്യാകതാ നാമ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ അധമ്മാദീസു ധമ്മാദിലദ്ധികോ ഹുത്വാതി ഏത്ഥ അധമ്മാദീസു ധമ്മാദിലദ്ധികോ വിയ ഹുത്വാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

നപ്പടിപ്പസ്സമ്ഭനവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൨൪. കമ്മഞത്തീതി കമ്മഭൂതാ ഞത്തി. അനുസ്സാവനനിരപേക്ഖാ ഞത്തികമ്മഭൂതാ ഞത്തീതി അത്ഥോ. കമ്മപാദഞത്തി നാമ ഞത്തിദുതിയകമ്മാദീസു അനുസ്സാവനകമ്മസ്സ പാദഭൂതാ അധിട്ഠാനഭൂതാ ഞത്തി. നവസു ഠാനേസൂതി ഓസാരണാദീസു നവസു ഠാനേസു. ദ്വീസു ഠാനേസൂതി ഞത്തിദുതിയഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേസു.

സുത്താനുലോമന്തി ഉഭതോവിഭങ്ഗേ സുത്താനുലോമഭൂതേ മഹാപദേസേ സന്ധായ വുത്തം. വിനയാനുലോമന്തി ഖന്ധകപരിവാരാനുലോമഭൂതേ മഹാപദേസേ. സുത്തന്തികേ ചത്താരോ മഹാപദേസേതി സുത്താഭിധമ്മപിടകേസു അനുഞ്ഞാതപടിക്ഖിത്തസുത്താനുലോമവസേന നയതോ ഗഹേതബ്ബേ ചത്താരോ അത്ഥേ.

൪൨൫. ദിട്ഠീനം ആവികമ്മാനീതി ആപത്തിലദ്ധീനം പകാസനാനി, ആപത്തിദേസനാകമ്മാനീതി അത്ഥോ.

യഥാ ചതൂഹി പഞ്ചഹി ദിട്ഠി ആവികതാ ഹോതീതി യഥാ ആവികതേ ചതൂഹി പഞ്ചഹി ഏകീഭൂതേഹി ഏകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ ആപത്തി ദേസിതാ നാമ ഹോതി, ഏവം ദേസേതീതി അത്ഥോ. ഏവം ദേസേന്തോ ച അത്തനാ സദ്ധിം തയോ വാ ചത്താരോ വാ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസേതി. ഏവം ദേസേതും ന വട്ടതി. ദേസിതാ ച ആപത്തി ന വുട്ഠാതി, ദേസനാപച്ചയാ ദുക്കടഞ്ച ഹോതി. ദ്വിന്നം തിണ്ണം പന ഏകതോ ദേസേതും വട്ടതി.

൪൪൪. അദസ്സനേനാതി ഇമസ്സ അകപ്പിയം പരിവജ്ജേന്താനം വിനയധരാനം പടിപത്തിയാ അദസ്സനേന ¶ , തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം അനാപജ്ജനേനാതിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അകപ്പിയേ കപ്പിയസഅഞതായാതി രജതാദിഅകപ്പിയേ തിപുആദിസഞ്ഞിതായ ¶ . പുച്ഛിത്വാ വാ അഞ്ഞേസം വാ വുച്ചമാനം അസുണന്തോ ആപജ്ജതീതി ഏത്ഥ പുച്ഛിത്വാ അസുണന്തോ വാ പുച്ഛിയമാനം അസുണന്തോ വാതി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. ഏകരത്താതിക്കമാദിവസേനാതി അധിട്ഠിതചീവരേന വിപ്പവസിത്വാ ഏകരത്താതിക്കമേന പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി. ആദി-സദ്ദേന ഛരത്താതിക്കമാദീനം സങ്ഗഹോ.

൪൫൦. അനത്ഥം കലിസാസനന്തി അനത്ഥാവഹം കോധവചനം ആരോപേന്തോ ദോസം ആരോപേന്തോ ഉപദ്ദവായ പരിസക്കതീതി അത്ഥോ.

൪൫൪. വോഹാരനിരുത്തിയന്തി തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ വാചകസദ്ദേ പഭേദഗതഞാണപ്പത്തോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ.

൪൫൫. പരിമണ്ഡലബ്യഞ്ജനാരോപനേ കുസലോ ന ഹോതീതി പരിമണ്ഡലേന പദബ്യഞ്ജനേന വത്ഥും, പരേഹി വുത്തം ജാനിതുഞ്ച അസമത്ഥോതി അത്ഥോ.

൪൫൮. അനുസ്സാവനേനാതി അനു അനു കഥനേന. തേനാഹ ‘‘നനു തുമ്ഹേ’’തിആദി, യം അവോചുമ്ഹ, സ്വായം പകാസിതോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ യന്തി ഇദം യസ്മാ വചനാപേക്ഖം ന ഹോതി, വചനത്ഥാപേക്ഖമേവ, തസ്മാ തേന വചനേന നാനാകരണാഭാവം പകാസയിസ്സാമാതി യമത്ഥം അവോചുമ്ഹാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. തേനേവ ‘‘സ്വായ’’ന്തി പുല്ലിങ്ഗവസേന പടിനിദ്ദേസോ കതോ, തസ്സ സോ അയം നാനാകരണാഭാവോതി അത്ഥോ.

൪൬൭. മഞ്ചപദാദീസുപി നളാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യാതി അന്ധകാരേ ചമ്മഖണ്ഡം പഞ്ഞപേത്വാ വന്ദിതും ഓനമന്തസ്സ നളാടം വാ അക്ഖി വാ മഞ്ചാദീസു പടിഹഞ്ഞതി. ഏതേന വന്ദതോപി ആപത്തിഅഭാവം വത്വാ വന്ദനായ സബ്ബഥാ പടിക്ഖേപാഭാവഞ്ച ദീപേതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ സുത്തന്തരേഹി അപ്പടിക്ഖിത്തേസു. നഗ്ഗാദീസു പന വന്ദിതും ന വട്ടതീതി. ഏകതോ ആവട്ടോതി ഏകസ്മിം ദോസാഗതിപക്ഖേ പരിവത്തോ പവിട്ഠോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സപത്തപക്ഖേ ഠിതോ’’തി. വന്ദിയമാനോതി ഓനമിത്വാ വന്ദിയമാനോ. വന്ദിതബ്ബേസു ഉദ്ദേസാചരിയോ, നിസ്സയാചരിയോ ച യസ്മാ നവകാപി ഹോന്തി, തസ്മാ തേ വുഡ്ഢാ ഏവ വന്ദിയാതി വേദിതബ്ബാ.

൪൭൦. പുബ്ബേ ¶ വുത്തമേവാതി സഹസേയ്യാദിപണ്ണത്തിവജ്ജം. ഇതരന്തി സചിത്തകം.

വോഹാരവഗ്ഗാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൪. ‘‘കതി ¶ ആപത്തിയോ’’തിആദിനാ ഉപാലിത്ഥേരേന വിനയസ്സ പാടവത്ഥം സയമേവ പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. ഭിക്ഖുനീനംയേവ…പേ… അട്ഠവത്ഥുകാ നാമാതി ഭിക്ഖുനീനം പഞ്ഞത്താ ഏകാ ഏവ ആപത്തി അട്ഠവത്ഥുകാ നാമാതി അത്ഥോ.

൪൭൫. കമ്മഞ്ച കമ്മപാദകാ ചാതി ഏത്ഥ യസ്മാ ഞത്തികമ്മേസു ഞത്തി സയമേവ കമ്മം ഹോതി, ഞത്തിദുതിയഞത്തിചതുത്ഥേസു കമ്മേസു അനുസ്സാവനസങ്ഖാതസ്സ കമ്മസ്സ ഞത്തിപാദകഭാവേന തിട്ഠതി, തസ്മാ ഇമാനി ദ്വേ ‘‘ഞത്തികിച്ചാനീ’’തി വുത്താനി.

പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടാ കതാതി ദസസുപി സിക്ഖാപദേസു ഏകതോഉപസമ്പന്നായ വസേന വുത്തദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. പഠമസിക്ഖാപദമ്ഹീതി ഭിക്ഖുനോവാദവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ (പാചി. ൧൪൪ ആദയോ). അധമ്മകമ്മേതി ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതികമ്മേ അധമ്മകമ്മേ ജാതേ ആപജ്ജിതബ്ബാ ദ്വേ ആപത്തിനവകാ, ധമ്മകമ്മേ ദ്വേ ആപത്തിനവകാതി ചത്താരോ നവകാ വുത്താ. ആമകധഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തിയാ വിഞ്ഞാപനാദിപുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹാരേ പാചിത്തിയം. പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടാ കതായേവാതി വുത്തം.

വിജഹന്തീ തിട്ഠതീതിആദീസു യദാ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകേന പാദേന ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠത്വാ കിഞ്ചി കമ്മം കത്വാ തതോ അപരേന പാദേന വിജഹിത്വാ ഠാതുകാമതാ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ സാ യഥാക്കമം ‘‘വിജഹന്തീ തിട്ഠതി, വിജഹിത്വാ തിട്ഠതീ’’തി ഇമം വോഹാരം ലഭതി. അഞ്ഞഥാ ഹിസ്സാ ഗാമൂപചാരമോക്കന്തിയാ വിസേസോ ന സിയാ ഹത്ഥപാസവിജഹനസ്സാപി ഗമനത്താ. നിസീദതി വാ നിപജ്ജതി വാതി ഏത്ഥാപി യഥാവുത്താധിപ്പായേന അദ്ധാസനേന ഹത്ഥപാസം വിജഹന്തീ നിസീദതി, സകലേന ¶ വാ ആസനേന വിജഹിത്വാ നിസീദതി, അദ്ധസരീരേന വിജഹന്തീ നിപജ്ജതി, സകലേന സരീരേന വിജഹിത്വാ നിപജ്ജതീതി യോജേതബ്ബം.

കായികാദിആപത്തിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൬. സബ്ബാനി ¶ നാനാവത്ഥുകാനീതി സപ്പിനവനീതാദീനം പഞ്ചന്നം വത്ഥൂനം ഭേദേന പാചിത്തിയാനി പഞ്ച നാനാവത്ഥുകാനി. ഏസ നയോ പണീതഭോജനവിസയേ നവ പാചിത്തിയാനീതിആദീസുപി. ഏതേന ഭേസജ്ജപണീതഭോജനസിക്ഖാപദാനി ഏകേകസിക്ഖാപദവസേന പഞ്ഞത്താനിപി വത്ഥുഭേദേന പച്ചേകം പഞ്ചസിക്ഖാപദനവസിക്ഖാപദസദിസാനി ഭിക്ഖുനീനം പാടിദേസനീയാപത്തിയോ വിയാതി ദസ്സേതി. തേനേവ ‘‘നാനാവത്ഥുകാനീ’’തി വുത്തം. സപ്പിം ഏവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അനേകഭാജനേസു ഠപേത്വാ സത്താഹം അതിക്കാമേന്തസ്സ ഭാജനഗണനായ സമ്ഭവന്തിയോ ബഹുകാപി ആപത്തിയോ ഏകവത്ഥുകാ ഏവ ഹോന്തി, ഏവം സപ്പിഭോജനമേവ ബഹൂസു ഠാനേസു വിഞ്ഞാപേത്വാ ഏകതോ വാ വിസും വിസുമേവ വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തിയോ ഏകവത്ഥുകാ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബാ.

പാളിയം ഏകവാചായ ദേസേയ്യ, വുത്താ ആദിച്ചബന്ധുനാതി ഏത്ഥ ‘‘ദേസേയ്യാതി വുത്താ’’തി ഇതി-സദ്ദം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. ഏവം സേസേസുപി.

ഭേദാനുവത്തകാനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. യാവതതിയകാ ച സബ്ബേ ഉഭതോവിഭങ്ഗേ ആഗതാ, സങ്ഘാദിസേസസാമഞ്ഞേന ഏകം, പാചിത്തിയസാമഞ്ഞേന ച ഏകം കത്വാ ‘‘യാവതതിയകേ തിസ്സോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയാപി സന്തി ഏവ. താനി മാതികായ ന ആഗതാനി. മാതികാഗതവസേന ഹേത്ഥ ‘‘തിസ്സോ’’തി വുത്തം.

സങ്ഘാദീഹീതി സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലേഹി കാരണഭൂതേഹി. അബ്ഭുണ്ഹസീലോതി പരിസുദ്ധഭാവൂപഗമനേന അഭിനവുപ്പന്നസീലോ. അഭിനവുപ്പന്നഞ്ഹി ‘‘അബ്ഭുണ്ഹ’’ന്തി വുച്ചതി, പരിസുദ്ധസീലോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പാകതികോ’’തി.

‘‘കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ വുത്താനിസംസേ’’തി ഇദം കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ ‘‘സചേ മം ഇമേ ഭിക്ഖൂ ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖിപിസ്സന്തി, ന മയാ സദ്ധിം ഉപോസഥം കരിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ ആപത്തിയാ ¶ അദസ്സനേ ആദീനവം ദസ്സേത്വാ പരേസമ്പി സദ്ധായ ആപത്തിദേസനാവിധാനമുഖേന സാമത്ഥിയതോ പകാസിതോ. ഏകതോ ഉപോസഥകരണ, പവാരണാകരണ, സങ്ഘകമ്മകരണ, ആസനേനിസീദന, യാഗുപാനേനിസീദന, ഭത്തഗ്ഗേനിസീദന, ഏകച്ഛന്നേസയന, യഥാവുഡ്ഢഅഭിവാദനാദികരണസങ്ഖാതേ അട്ഠാനിസംസേ സന്ധായ വുത്തം.

ചതുന്നന്തി ¶ വിനയപിടകേ ആഗതാനം വസേന വുത്തം. കതമാ പന സാതി സാ ചതുബ്ബിധാ അച്ചയദേസനാ കതമാതി അത്ഥോ. അഭിമാരാനന്തി മാരണത്ഥായ പയോജിതധനുഗ്ഗഹാനം. ഉപട്ഠായികായാതി സഹസേയ്യസിക്ഖാപദവത്ഥുസ്മിം ആഗതായ.

അട്ഠന്നം ഭിക്ഖുനീനന്തി ഥേരാസനതോ പട്ഠായ അട്ഠഹി ഭിക്ഖുനീഹി ഇതരായ ആഗതായ വുഡ്ഢായ ഭിക്ഖുനിയാ ആസനം ദാതബ്ബം. അട്ഠന്നം പന ഭിക്ഖുനീനം നവകായ ആഗതായ അദാതുമ്പി വട്ടതി. തായ പന സങ്ഘനവകാസനേ ലദ്ധോകാസേ നിസീദിതബ്ബം. അഥ വാ അട്ഠന്നം വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖുനീനം ഇതരായ നവകതരായ ആസനം ദാതബ്ബം. കമ്മാനി നവാതി ഓസാരണാദീനി നവ ഏവ.

൪൭൭. ദസ ജനാതി ‘‘ദസ ഇമേ, ഭിക്ഖവേ, അവന്ദിയാ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൩൦) വുത്താ നവകഅനുപസമ്പന്നനാനാസംവാസകമാതുഗാമപണ്ഡകാ പഞ്ച, പാരിവാസികാദയോ ച പഞ്ചാതി ദസ ജനാ.

ദ്വാദസ കമ്മദോസാതി ദോസയുത്തകമ്മാനി ദ്വാദസാതി അത്ഥോ. കമ്മസമ്പത്തിയോതി സമ്പന്നകമ്മാനി, വിസുദ്ധകമ്മാനീതി അത്ഥോ. ഏതദേവാതി ധമ്മേന സമഗ്ഗമേവ.

അനന്തം നിബ്ബാനം അജിനി ജിനിത്വാ പടിലഭതീതി അനന്തജിനോതി ആഹ ‘‘പരിയന്ത’’ഇച്ചാദി. സ്വേവാതി സോ ഏവ ഭഗവാ.

‘‘വിനയം പടിജാനന്തസ്സ, വിനയാനി സുണോമ തേ’’തിആദിനാ ഉപാലിത്ഥേരേനേവ ഏകം വിനയധരം സമ്മുഖേ ¶ ഠിതം പുച്ഛന്തേന വിയ പുച്ഛിത്വാ തേന വിസ്സജ്ജിതം വിയ വിസ്സജ്ജനം കതം. തത്ഥ വിനയം പടിജാനന്തസ്സാതി വിനയം ജാനാമീതി പടിജാനന്തസ്സ. വിനയാനീതി വിനയേ തയാ വുച്ചമാനേ സുണോമ.

൪൭൮. പാളിയം പാരാജികാതിആദി ഉഭതോവിഭങ്ഗേസു ആഗതേസു അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണവസേന വുത്തം.

അവന്ദനീയപുഗ്ഗലാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൯. സേദമോചനഗാഥാസു ¶ അകപ്പിയസമ്ഭോഗോതി അനുപസമ്പന്നേഹി സദ്ധിം കാതും പടിക്ഖിത്തോ ഉപോസഥാദിസംവാസോ ഏവ വുത്തോ. പഞ്ഹാ മേസാതി ഏത്ഥ മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. ഏസാതി ച ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന വുത്തം, പഞ്ഹോ ഏസോതി അത്ഥോ. പഞ്ഹ-സദ്ദോ വാ ദ്വിലിങ്ഗോ ദട്ഠബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘ഏസാ പഞ്ഹാ’’തിആദി.

ഗരുഭണ്ഡം സന്ധായാതി ഗരുഭണ്ഡേന ഗരുഭണ്ഡപരിവത്തനം സന്ധായ. ദസാതി ദസ അവന്ദിയപുഗ്ഗലേ. ഏകാദസേതി അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ. സിക്ഖായ അസാധാരണോതി ഖുരഭണ്ഡം ധാരേതും അനുഞ്ഞാതസിക്ഖാപദേന ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണസിക്ഖാപദോതി അത്ഥോ.

ഉബ്ഭക്ഖകേ ന വദാമീതി അക്ഖതോ ഉദ്ധം സീസേ ഠിതമുഖമഗ്ഗേപി പാരാജികം സന്ധായ ന വദാമി. അധോനാഭിന്തി നാഭിതോ ഹേട്ഠാ ഠിതവച്ചപസ്സാവമഗ്ഗേപി വിവജ്ജിയ അഞ്ഞസ്മിം സരീരപ്പദേസേ മേഥുനധമ്മപച്ചയാ കഥം പാരാജികോ സിയാതി അത്ഥോ.

അവിപ്പവാസപഞ്ഹാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൮൦. ദുസ്സകുടിആദീനീതി ¶ ആദി-സദ്ദേന അച്ഛതരതിപുപട്ടാദീഹി, തിണപണ്ണാദീഹി ച പടിച്ഛന്നകുടിയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. താദിസായ ഹി കുടിയാ ബഹി ഠത്വാ അന്തോ ഠിതായ ഇത്ഥിയാ മഗ്ഗേ ദുസ്സാദിനാ സന്ഥതം കത്വാ പവേസേന്തോപി പാരാജികോ സിയാ. ലിങ്ഗപരിവത്തം സന്ധായ വുത്താതി ലിങ്ഗേ പരിവത്തേ പടിഗ്ഗഹണസ്സ വിജഹനതോ പുന അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജനാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം.

പാളിയം ഭിക്ഖൂ സിയാ വീസതിയാ സമാഗതാതി വീസതിയാ സങ്ഖാതായ ഭിക്ഖൂ സമാഗതാ, ഏതേന സബ്ബകമ്മാരഹതം സങ്ഘസ്സ ദസ്സേതി.

നിവത്ഥോതി ¶ ഗാഥായ അന്തരവാസകേന നിവത്ഥോ ഉത്തരാസങ്ഗേന ദിഗുണം കത്വാ പാരുതസങ്ഘാടിയോ. ഇതി താനി തീണിപി ചീവരാനി കായേ ഗതാനേവ ഭിക്ഖുനിയാ ബിന്ദുമത്തം കാളകം ഉദകേന ധോവിതമത്തേ നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

ഇത്ഥിം ഹനേതി ഗാഥായ ന മാതുഭൂതം ഇത്ഥിം ഹനേയ്യ, ന പിതുഭൂതം പുരിസം ഹനേയ്യ. അനരിയന്തി തഞ്ച അനരഹന്തമേവ ഹനേയ്യ, ഏതേന അരഹന്തഘാതകോപി ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. അനന്തരം ഫുസേതി ആനന്തരിയം ഫുസതീതി അത്ഥോ.

൪൮൧. സുപ്പതിട്ഠിത-നിഗ്രോധസദിസന്തി യോജനവിത്ഥതം രുക്ഖം സന്ധായ വുത്തം.

സത്തരസകേസൂതി ഭിക്ഖുനീനം പഞ്ഞത്തസത്തരസസങ്ഘാദിസേസേസു.

പാരാജികാദിപഞ്ഹാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൮൩. കമ്മവഗ്ഗേ ¶ ¶ ഠപിതഉപോസഥപവാരണാനം കത്തികമാസേ സാമഗ്ഗിയാ കതായ സാമഗ്ഗീപവാരണം മുഞ്ചിത്വാ ഉപോസഥം കാതും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ കത്തികമാസ’’ന്തി. സചേ പന തേസം നാനാസീമാസു മഹാപവാരണായ വിസും പവാരിതാനം കത്തികമാസബ്ഭന്തരേ സാമഗ്ഗീ ഹോതി, സാമഗ്ഗീഉപോസഥോ ഏവ തേഹി കത്തബ്ബോ, ന പവാരണാ. ഏകസ്മിം വസ്സേ കതപവാരണാനം പുന പവാരണായ അവിഹിതത്താ. സാമഗ്ഗീദിവസോതി അനുപോസഥദിവസേ സാമഗ്ഗീകരണം സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ചാതുദ്ദസിയം, പന്നരസിയം വാ സങ്ഘോ സാമഗ്ഗിം കരോതി, തദാ സാമഗ്ഗീഉപോസഥദിവസോ ന ഹോതി, ചാതുദ്ദസീപന്നരസീഉപോസഥോവ ഹോതി. ഉപരി പവാരണായപി ഏസേവ നയോ.

പച്ചുക്കഡ്ഢിത്വാ ഠപിതദിവസോതി ഭണ്ഡനകാരകേഹി ഉപദ്ദുതാ വാ കേനചിദേവ കരണീയേന പവാരണാസങ്ഗഹം വാ കത്വാ ഠപിതോ കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീദിവസോവ. ദ്വേ ച പുണ്ണമാസിയോതി പുബ്ബ-കത്തികപുണ്ണമാ, പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമാ ചാതി ദ്വേ പുണ്ണമാസിയോ. ഏവം ചതുബ്ബിധമ്പീതി പുണ്ണമാസീദ്വയേന സദ്ധിം സാമഗ്ഗീപവാരണം, ചാതുദ്ദസീപവാരണഞ്ച സമ്പിണ്ഡേത്വാ വുത്തം. ഇദഞ്ച പകതിചാരിത്തവസേന വുത്തം. തഥാരൂപപച്ചയേ പന സതി ഉഭിന്നം പുണ്ണമാസീനം പുരിമാ ദ്വേ ചാതുദ്ദസിയോപി കാളപക്ഖചാതുദ്ദസിയാ അനന്തരാ പന്നരസീപീതി ഇമേപി തയോ ദിവസാ പവാരണാദിവസാ ഏവാതി ഇമം സത്തവിധമ്പി പവാരണാദിവസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ദിവസേ പവാരേതും ന വട്ടതി.

൪൮൪. അനുസ്സാവനകമ്മം കത്വാതി പഠമം അനുസ്സാവനം സാവേത്വാ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി അനുസ്സാവനാനന്തരമേവ സകലം ഞത്തിം വത്വാ, പരിയോസാനേ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്വാതി അധിപ്പായോ.

൪൮൫. യ്വായന്തി ¶ ബ്യഞ്ജനപ്പഭേദോ അധിപ്പേതോ. ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോതി ഏത്ഥ ദസധാ ദസവിധേന ബ്യഞ്ജനാനം പഭേദോതി യോജേതബ്ബം. കേനായം പഭേദോതി ആഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ’’തി. യഥാധിപ്പേതത്ഥബ്യഞ്ജനതോ ബ്യഞ്ജനസങ്ഖാതാനം അക്ഖരാനം ജനികാ ബുദ്ധി ബ്യഞ്ജനബുദ്ധി, തായ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ ¶ , അക്ഖരസമുട്ഠാപകചിത്തഭേദേനേവാതി അത്ഥോ. യം വാ സംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി, ഇദമ്പി ഗരുകന്തി യോജനാ.

തത്ഥ ആയസ്മതോതിആദീസു യാനി അനന്തരിതാനി സ-കാരമ-കാരാദിബ്യഞ്ജനാനി ‘‘സംയോഗോ’’തി വുച്ചന്തി, സോ സംയോഗോ പരോ യസ്സ അ-കാരാദിനോ, സോ സംയോഗപരോ നാമ. രസ്സന്തി അകാരാദിബ്യഞ്ജനരഹിതം സരം. അസംയോഗപരന്തി ‘‘യസ്സ നക്ഖമതീ’’തിആദീസു യ-കാര ന-കാരാദിബ്യഞ്ജനസഹിതസരം സന്ധായ വുത്തം. ത-കാരസ്സ ഥ-കാരം അകത്വാ വഗ്ഗന്തരേ സിഥിലമേവ കത്വാ ‘‘സുണാടു മേ’’തിആദിം വദന്തോപി ദുരുത്തം കരോതിയേവ ഠപേത്വാ അനുരൂപം ആദേസം. യഞ്ഹി ‘‘സച്ചികത്ഥപരമത്ഥേനാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സച്ചികട്ഠപരമട്ഠേനാ’’തി ച ‘‘അത്ഥകഥാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘അട്ഠകഥാ’’തി ച തത്ഥ തത്ഥ വുച്ചതി, താദിസം പാളിഅട്ഠകഥാസു ദിട്ഠപയോഗം, തദനുരൂപഞ്ച വത്തും വട്ടതി, തതോ അഞ്ഞം ന വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘അനുക്കമാഗതം പവേണിം അവിനാസേന്തേനാ’’തിആദി.

ദീഘേ വത്തബ്ബേ രസ്സന്തിആദീസു ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭിക്ഖുന’’ന്തി വാ ‘‘ബഹൂസൂ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ബഹുസൂ’’തി വാ ‘‘നക്ഖമതീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ന ഖമതീ’’തി വാ ‘‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഉപസമ്പദാപേഖോ’’തി വാ ഏവം അനുരൂപട്ഠാനേസു ഏവ ദീഘരസ്സാദി രസ്സദീഘാദിവസേന പരിവത്തേതും വട്ടതി, ന പന ‘‘നാഗോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘നഗോ’’തി വാ ‘‘സങ്ഘോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സഘോ’’തി വാ ‘‘തിസ്സോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തിസോ’’തി വാ ‘‘യാചതീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘യാചന്തീ’’തി വാ ഏവം അനനുരൂപട്ഠാനേസു വത്തും. സമ്ബന്ധം, പന വവത്ഥാനഞ്ച സബ്ബഥാപി വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൪൮൬. സേസസീമാസുപീതി അതിമഹതീആദീസു ദസസുപി.

൪൮൮. ചതുവഗ്ഗകരണേതി ചതുവഗ്ഗേന സങ്ഘേന കത്തബ്ബേ. അനിസ്സാരിതാതി ഉപോസഥട്ഠപനാദിനാ വാ ലദ്ധിനാനാസംവാസകഭാവേന വാ ന ബഹികതാ. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘അപകതത്തസ്സാതി ഉക്ഖിത്തകസ്സ വാ, യസ്സ വാ ഉപോസഥപവാരണാ ഠപിതാ ഹോന്തീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൨൫) വുത്തത്താ ഠപിതഉപോസഥപവാരണോ ഭിക്ഖു അപകതത്തോ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. പരിസുദ്ധസീലാതി പാരാജികം അനാപന്നാ അധിപ്പേതാ. പരിവാസാദികമ്മേസു പന ഗരുകട്ഠാപി അപകതത്താ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം ¶ . അവസേസാ…പേ… ഛന്ദാരഹാവ ഹോന്തീതി സങ്ഘതോ ¶ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതേ സന്ധായ വുത്തം. അവിജഹിത്വാ ഠിതാ പന ഛന്ദാരഹാ ന ഹോന്തി, തേപി ചതുവഗ്ഗാദിതോ അധികാ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാവ ഛന്ദാരഹാ ഹോന്തി. തസ്മാ സങ്ഘതോ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതേനേവ ഛന്ദോ വാ പാരിസുദ്ധി വാ ദാതബ്ബാ.

൪൯൬. ഏതരഹി സചേപി സാമണേരോതിആദീസു ബുദ്ധാദീനം അവണ്ണഭാസനമ്പി അകപ്പിയാദിം കപ്പിയാദിഭാവേന ദീപനമ്പി ദിട്ഠിവിപത്തിയഞ്ഞേവ പവിസതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘തം ലദ്ധിം നിസ്സജ്ജാപേതബ്ബോ’’തി. ഭിക്ഖൂനമ്പി ഏസേവ നയോ. മിച്ഛാദിട്ഠികോതി ബുദ്ധവചനാധിപ്പായം വിപരീതതോ ഗണ്ഹന്തോ, സോ ഏവ അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോതി ച വുത്തോ. കേചി പന ‘‘സസ്സതുച്ഛേദാനം അഞ്ഞതരദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, സസ്സതുച്ഛേദഗ്ഗാഹസ്സ സാമണേരാനം ലിങ്ഗനാസനായ കാരണത്തേന ഹേട്ഠാ അട്ഠകഥായമേവ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൦൮) വുത്തത്താ, ഇധ ച ദണ്ഡകമ്മനാസനായ ഏവ അധിപ്പേതത്താ.

തസ്സാപി ദാതബ്ബോതി വിജ്ജമാനം മുഖരാദിഭാവം നിസ്സായ അപ്പടിപുച്ഛിത്വാപി പടിഞ്ഞം അഗ്ഗഹേത്വാപി ആപത്തിം അനാരോപേത്വാപി ദേസിതായപി ആപത്തിയാ ഖുംസനാദിതോ അനോരമന്തസ്സ ദാതബ്ബോവ. ഓരമന്തസ്സ പന ഖമാപേന്തസ്സ ന ദാതബ്ബോ.

ബ്രഹ്മദണ്ഡസ്സ ദാനന്തി ഖരദണ്ഡസ്സ ഉക്കട്ഠദണ്ഡസ്സ ദാനം. തജ്ജനീയാദികമ്മേ ഹി കതേ ഓവാദാനുസാസനിപ്പദാനപടിക്ഖേപോ നത്ഥി. ദിന്നബ്രഹ്മദണ്ഡേ പന തസ്മിം സദ്ധിം തജ്ജനീയാദികമ്മകതേഹി പടിക്ഖിത്തമ്പി കാതും ന വട്ടതി, ‘‘നേവ വത്തബ്ബോ’’തിആദിനാ ആലാപസല്ലാപാദിമത്തസ്സാപി നകാരേന പടിക്ഖിത്തത്താ. തഞ്ഹി ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ഗീവം പരിവത്തേത്വാ ഓലോകനമത്തമ്പി ന കരോന്തി, ഏവം വിവജ്ജേതബ്ബം നിമ്മദനകരണത്ഥമേവ തസ്സ ദണ്ഡസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ. തേനേവ ഛന്നത്ഥേരോപി ഉക്ഖേപനീയാദികമ്മകതോപി അഭായിത്വാ ബ്രഹ്മദണ്ഡേ ദിന്നേ ‘‘സങ്ഘേനാഹം സബ്ബഥാ വിവജ്ജിതോ’’തി മുച്ഛിതോ പപതി. യോ പന ബ്രഹ്മദണ്ഡകതേന സദ്ധിം ഞത്വാ സംസട്ഠോ അവിവജ്ജേത്വാ വിഹരതി, തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ഗഹേതബ്ബം അഞ്ഞഥാ ബ്രഹ്മദണ്ഡവിധാനസ്സ ¶ നിരത്ഥകതാപസങ്ഗതോ. തേനാതി ബ്രഹ്മദണ്ഡകതേന. യഥാ തജ്ജനീയാദികമ്മകതേഹി, ഏവമേവ തതോ അധികമ്പി ¶ സങ്ഘംആരാധേന്തേന സമ്മാവത്തിതബ്ബം. തഞ്ച ‘‘സോരതോ നിവാതവുത്തീ’’തിആദിനാ സരൂപതോ ദസ്സിതമേവ. തേനാഹ ‘‘സമ്മാവത്തിത്വാ ഖമാപേന്തസ്സ ബ്രഹ്മദണ്ഡോ പടിപ്പസ്സമ്ഭേതബ്ബോ’’തി.

യം തം ഭഗവതാ അവന്ദിയകമ്മം അനുഞ്ഞാതന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദണ്ഡകമ്മം കാതു’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ അനുഞ്ഞാതപ്പകാരം ദസ്സേത്വാ പുന വിസേസതോ അനുഞ്ഞാതപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദിപാളി ഉദ്ധടാതി വേദിതബ്ബം. ഇമസ്സ അപലോകനകമ്മസ്സ ഠാനം ഹോതീതി അപലോകനകമ്മസ്സ സാമഞ്ഞസ്സ പവത്തിട്ഠാനം ഹോതീതി. വിസേസബ്യതിരേകേന അവിജ്ജമാനമ്പി തദഞ്ഞത്ഥ അപ്പവത്തിം ദസ്സേതും വിസേസനിസ്സിതം വിയ വോഹരീയതി. ‘‘കമ്മഞ്ഞേവ ലക്ഖണ’’ന്തി ഇമിനാ ഓസാരണാദിവസേന ഗഹിതാവസേസാനം സബ്ബേസം അപലോകനകമ്മസ്സ സാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന ഗഹിതത്താ കമ്മഞ്ഞേവ ലക്ഖണമസ്സാതി കമ്മലക്ഖണന്തി നിബ്ബചനം ദസ്സേതി. ഇദഞ്ച വുത്താവസേസാനം കമ്മാനം നിട്ഠാനട്ഠാനം, സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മായതനാനി വിയ വുത്താവസേസഖന്ധായതനാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അയം പനേത്ഥ പാളിമുത്തകോപി കമ്മലക്ഖണവിനിച്ഛയോ’’തിആദി (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬). യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരി ഞത്തികമ്മാദീസുപി കമ്മലക്ഖണം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്സ കരണന്തി അവന്ദിയകമ്മസ്സ കരണവിധാനം.

‘‘ന വന്ദിതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ വന്ദന്തിയാ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതീതി ദട്ഠബ്ബം. സങ്ഘേന കതം കതികം ഞത്വാ മദ്ദനം വിയ ഹി സങ്ഘസമ്മുതിം അനാദരേന അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി ഏവ ഹോതി.

ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാപി പനേതം ലബ്ഭതിയേവാതി അവന്ദിയകമ്മസ്സ ഉപലക്ഖണമത്തേന ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാപി കമ്മലക്ഖണം ലബ്ഭതി ഏവ.

സലാകദാനട്ഠാനം സലാകഗ്ഗം നാമ. യാഗുഭത്താനം ഭാജനട്ഠാനാനി യാഗഗ്ഗഭത്തഗ്ഗാനി നാമ. ഏതേസുപി ഹി ഠാനേസു സബ്ബോ സങ്ഘോ ഉപോസഥേ വിയ സന്നിപതിതോ, കമ്മഞ്ച വഗ്ഗകമ്മം ന ഹോതി, ‘‘മയമേതം ന ജാനിമ്ഹാ’’തി പച്ഛാ ഖിയ്യന്താപി ന ഹോന്തി. ഖണ്ഡസീമായ പന കതേ ഖിയ്യന്തി. സങ്ഘികപച്ചയഞ്ഹി അച്ഛിന്നചീവരാദീനം ദാതും അപലോകേന്തേഹി ഉപചാരസീമട്ഠാനം സബ്ബേസം ¶ അനുമതിം ഗഹേത്വാവ കാതബ്ബം. യോ പന വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ ധമ്മികം അപലോകനം പടിബാഹതി, തം ഉപായേന ബഹിഉപചാരസീമാഗതം വാ കത്വാ ഖണ്ഡസീമം വാ പവിസിത്വാ കാതും വട്ടതി.

യം സന്ധായ ‘‘അപലോകനകമ്മം കരോതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ ദസ്സേതി, തം അപലോകനകമ്മം സരൂപതോ ¶ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അച്ഛിന്നചീവരം’’ഇച്ചാദി. യദി അപലോകേത്വാവ ചീവരം ദാതബ്ബം, കിം പന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസമ്മുതിയാതി ആഹ ‘‘അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജനകേന പനാ’’തിആദി. നാളി വാ ഉപഡ്ഢനാളി വാതി ദിവസേ ദിവസേ അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബസ്സ പമാണദസ്സനം. തേന യാപനമത്തമേവ അപലോകേതബ്ബം, ന അധികന്തി ദസ്സേതി. ഏകദിവസംയേവ വാതിആദി ദസവീസതിദിവസാനം ഏകസ്മിം ദിവസേയേവ ദാതബ്ബപരിച്ഛേദദസ്സനം, തേന യാവ ജീവന്തി വാ യാവ രോഗാ വുട്ഠഹതീതി വാ ഏവം അപലോകേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഇണപലിബോധന്തി ഇണവത്ഥും ദാതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. തഞ്ച ഇണായികേഹി പലിബുദ്ധസ്സ ലജ്ജിപേസലസ്സ സാസനുപകാരകസ്സ പമാണയുത്തമേവ കപ്പിയഭണ്ഡം നിയമേത്വാ അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബം, ന പന സഹസ്സം വാ സതസഹസ്സം വാ മഹാഇണം. താദിസഞ്ഹി ഭിക്ഖാചരിയവത്തേന സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി താദിസസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിയേസിത്വാ ദാതബ്ബം.

ഉപനിക്ഖേപതോതി ചേതിയപടിജഗ്ഗനത്ഥായ വഡ്ഢിയാ പയോജേത്വാ കപ്പിയകാരകേഹി ഠപിതവത്ഥുതോ. സങ്ഘികേനപീതി ന കേവലഞ്ച തത്രുപ്പാദതോ പച്ചയദായകേഹി ചതുപച്ചയത്ഥായ സങ്ഘസ്സ ദിന്നവത്ഥുനാപീതി അത്ഥോ.

സങ്ഘഭത്തം കാതും ന വട്ടതീതി മഹാദാനം ദേന്തേഹിപി കരിയമാനം സങ്ഘഭത്തം വിയ കാരേതും ന വട്ടതീതി അധിപ്പായോ.

‘‘യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതും രുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ അത്തനോ പരിഭോഗപ്പഹോനകം അപ്പം വാ ബഹും വാ ഗഹേതബ്ബം, അധികം പന ഗഹേതും ന ലഭതി. ഉപോസഥദിവസേതി നിദസ്സനമത്തം, യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ദിവസേപി കതം സുകതമേവ ഹോതി. കരോന്തേന ‘‘യം ഇമസ്മിം വിഹാരേ അന്തോസീമായ സങ്ഘസന്തകം…പേ… യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതും മയ്ഹം രുച്ചതീ’’തി ഏവം കതികാ കാതബ്ബാ, തഥാ ദ്വീഹി തീഹിപി ‘‘ആയസ്മന്താനം രുച്ചതീ’’തി വചനമേവ ഹേത്ഥ വിസേസോ. തേസമ്പീതി രുക്ഖാനം. സാ ഏവ കതികാതി വിസും കതികാ ന കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

തേസന്തി ¶ രുക്ഖാനം. സങ്ഘോ സാമീതി സമ്ബന്ധോ. പുരിമവിഹാരേതി പുരിമേ യഥാസുഖം പരിഭോഗത്ഥായ കതകതികേ വിഹാരേ. പരിവേണാനി കത്വാ ജഗ്ഗന്തീതി യത്ഥ അരക്ഖിയമാനേ ഫലാഫലാനി, രുക്ഖാ ച വിനസ്സന്തി, താദിസം ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, തത്ഥ സങ്ഘസ്സ കതികാ ന പവത്തീതി അധിപ്പായോ. യേ പന രുക്ഖാ ബീജാനി രോപേത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ പടിജഗ്ഗിതാ, തേപി ദസമഭാഗം ദത്വാ രോപകേഹേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ. തേഹീതി ജഗ്ഗകേഹി.

തത്ഥാതി ¶ തസ്മിം വിഹാരേ. മൂലേതി ആദികാലേ, പുബ്ബേതി അത്ഥോ. ദീഘാ കതികാതി അപരിച്ഛിന്നകാലാ യഥാസുഖം പരിഭോഗത്ഥായ കതികാ. നിക്കുക്കുച്ചേനാതി ‘‘അഭാജിതമിദ’’ന്തി കുക്കുച്ചം അകത്വാതി അത്ഥോ. ഖിയ്യനമത്തമേവേതന്തി തേന ഖിയ്യനേന ബഹും ഖാദന്താനം ദോസോ നത്ഥി അത്തനോ പരിഭോഗപ്പമാണസ്സേവ ഗഹിതത്താ, ഖിയ്യന്തേപി അത്തനോ പഹോനകം ഗഹേത്വാ ഖാദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

ഗണ്ഹഥാതി ന വത്തബ്ബാതി തഥാവുത്തേ തേനേവ ഭിക്ഖുനാ ദിന്നം വിയ മഞ്ഞേയ്യും, തം നിസ്സായ മിച്ഛാജീവസമ്ഭവോ ഹോതീതി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘അനുവിചരിത്വാ’’തിആദി. ഉപഡ്ഢഭാഗോതി ഏകഭിക്ഖുനോ പടിവീസതോ ഉപഡ്ഢഭാഗോ. ദേന്തേന ച ‘‘ഏത്തകം ദാതും സങ്ഘോ അനുഞ്ഞാസീ’’തി ഏവം അത്താനം പരിമോചേത്വാ യഥാ തേ സങ്ഘേ ഏവ പസീദന്തി, ഏവം വത്വാ ദാതബ്ബം.

അപച്ചാസീസന്തേനാതി ഗിലാനഗമികിസ്സരാദീനം അനുഞ്ഞാതപുഗ്ഗലാനമ്പി അത്തനോ സന്തകം ദേന്തേന അപച്ചാസീസന്തേനേവ ദാതബ്ബം, അനനുഞ്ഞാതപുഗ്ഗലാനം പന അപച്ചാസീസന്തേനാപി ദാതും ന വട്ടതീതി. സങ്ഘികമേവ യഥാകതിതായ ദാപേതബ്ബം. അത്തനോ സന്തകമ്പി പച്ചയദായകാദീ സയമേവ വിസ്സാസേന ഗണ്ഹന്തി, ന വാരേതബ്ബാ, ലദ്ധകപ്പിയന്തി തുണ്ഹീ ഭവിതബ്ബം. പുബ്ബേ വുത്തമേവാതി ‘‘കുദ്ധോ ഹി സോ രുക്ഖേപി ഛിന്ദേയ്യാ’’തിആദിനാ തുണ്ഹീഭാവേ കാരണം പുബ്ബേ വുത്തമേവ. തേഹി കതഅനത്ഥാഭാവേപി കാരുഞ്ഞേന തുണ്ഹീ ഭവിതും വട്ടതി, ‘‘ഗണ്ഹഥാ’’തിആദി പന വത്തും ന വട്ടതി.

ഗരുഭണ്ഡത്താ…പേ… ന ദാതബ്ബന്തി ജീവരുക്ഖാനം ആരാമട്ഠാനീയത്താ, ദാരൂനഞ്ച ഗേഹസമ്ഭാരാനുപഗതത്താ ‘‘സബ്ബം ത്വമേവ ഗണ്ഹാ’’തി ദാതും ന വട്ടതീതി വുത്തം. അകതാവാസം വാ കത്വാതി പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനം സേനാസനം കത്വാ ജഗ്ഗിതകാലേ ഫലവാരേ സമ്പത്തേ.

അപലോകനകമ്മകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪൯൮. വിപാകദുക്ഖസങ്ഖാതാനം ¶ സമ്പരായികവേരാനന്തി ഏത്ഥ പാണാതിപാതാദിവേരേന നിബ്ബത്തത്താ, വേരപ്പത്തിയാ ഹേതുത്താ ച ‘‘വിപാകദുക്ഖവേദനാ’’തി വുത്താ. പാണാതിപാതാദിപഞ്ചവേരവിനിമുത്താനമ്പി അകുസലാനം വേരേഹി സഹ ഏകതോ സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം ‘‘ദസഅകുസലകമ്മപഥപ്പഭേദാന’’ന്തി പുന വുത്തം.

൪൯൯-൫൦൦. തം ¶ കമ്മന്തി തജ്ജനീയാദികമ്മമേവ, സത്താ ആപത്തിക്ഖന്ധാ പഞ്ഞത്തം നാമാതി സമ്ബന്ധോ. അന്തരാ കേനചി അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി ഇമസ്മിം കപ്പേ ആദിതോ പട്ഠായ യാവ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ അഭിസമ്ബോധി, താവ അന്തരാകാലേ കകുസന്ധാദിം ഠപേത്വാ കേനചി അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേതി അത്ഥോ. വിനീതകഥാ സിക്ഖാപദന്തി വിനീതവത്ഥൂനി ഏവ. താനി ഹി തംതംസിക്ഖാകോട്ഠാസാനം പകാസനതോ ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി ച ആപത്തിഅനാപത്തീനം അനുപഞ്ഞാപനതോ ‘‘അനുപഞ്ഞത്ത’’ന്തി ച വുച്ചന്തി.

അത്ഥവസവഗ്ഗാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സങ്ഗഹവഗ്ഗവണ്ണനാനയോ നിട്ഠിതോ.

ഇതി മഹാവഗ്ഗോ, പഞ്ഞത്തിവഗ്ഗോ, സങ്ഗഹവഗ്ഗോതി തീഹി മഹാവഗ്ഗേഹി പടിമണ്ഡിതോ പരിവാരോതി വേദിതബ്ബോ.

ഇതി സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ വിമതിവിനോദനിയം

അവസാനഗാഥാസു ¶ ഉഭതോവിഭങ്ഗ-ഖന്ധക-പരിവാരേഹി വിഭത്തത്താ വിഭാഗപടിദേസനാ യസ്മിം വിനയപിടകേ. സോ ഉഭതോവിഭങ്ഗ-ഖന്ധക-പരിവാരവിഭത്തദേസനോ ആഹാതി യോജനാ. തസ്സാതി വിനയപിടകസ്സ.

സത്ഥു മഹാബോധീതി ദക്ഖിണസാഖം സന്ധായ വദതി. യം പധാനഘരം നാമ പരിവേണം, തത്ഥ ചാരുപാകാരേന സഞ്ചിതം പരിക്ഖിത്തം യം പാസാദം കാരയി, തത്ര തസ്മിം മഹാനിഗമസാമിനോ പാസാദേ വസതാതി യോജേതബ്ബാ.

ബുദ്ധസിരിം ഉദ്ദിസിത്വാ നിസ്സായ, തസ്സ വാ അജ്ഝേസനമ്പി പടിച്ച യാ ഇദ്ധാ പരിപുണ്ണവിനിച്ഛയതായ സമിദ്ധാ വിനയസംവണ്ണനാ ആരദ്ധാതി യോജനാ.

സിരിനിവാസസ്സാതി സിരിയാ നിവാസനട്ഠാനഭൂതസ്സ സിരിപാലനാമകസ്സ രഞ്ഞോ. ജയസംവച്ഛരേതി വിജയയുത്തേ സംവച്ഛരേ. ആരദ്ധകാലദസ്സനത്ഥം പുന ‘‘ജയസംവച്ഛരേ അയം ആരദ്ധാ’’തി വുത്തം.

കാലേ ¶ വസ്സന്തി യുത്തകാലേ വസ്സനസീലോ. ദേവോതി മേഘോ.

ഏത്താവതാ ¶ ച ആരദ്ധാ, വിനയട്ഠകഥായ യാ;

വണ്ണനാ നാതിവിത്ഥിണ്ണാ, പരിപുണ്ണവിനിച്ഛയാ.

പഞ്ഞാസഭാണവാരായ, തന്തിയാ പരിമാണതോ;

സമിജ്ഝനിട്ഠിപരമാ, യാ വിമതിവിനോദനീ.

അനന്തരായേന കതാ, അയം നിട്ഠമുപാഗതാ;

യം തം നിട്ഠം തഥാ സബ്ബേ, പാണിനോ സമനോരഥാ.

ഥേരേഹി വിനയഞ്ഞൂഹി, സുചിസല്ലേഖവുത്തിഹി;

അവിസ്സത്ഥാതിവിത്ഥിണ്ണ-ഗന്ഥഭീരൂ ഹിപത്ഥിതം.

കരോന്തേന മയാ ഏവം, വിനയഅത്ഥവണ്ണനം;

യം പത്തം കുസലം തേന, പത്വാ സമ്ബോധിമുത്തമം.

വിനയത്ഥം പകാസേത്വാ, യോ സോപായേന ലക്ഖണം;

സോപായം വിമതിച്ഛേദ-ഞാണചക്ഖുപദായകം.

വിരദ്ധത്ഥവിപല്ലാസ-ഗന്ഥവിത്ഥാരഹാനിയാ;

വിസുദ്ധിം പാപയിസ്സാമി, സത്തേ സംസാരദുക്ഖതോ.

ലോകിയേഹി ച ഭോഗേഹി, ഗുണേഹി നിഖിലാ പജാ;

സബ്ബേഹി സഹിതാ ഹോന്തു, രതാ സമ്ബുദ്ധസാസനേതി.