📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

വിനയാലങ്കാര-ടീകാ (പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

മുത്തഹാരാദിനയഗാഥാ

യോ ¶ ¶ ലോകേ ലോകലോകോ വരതരപരദോ രാജരാജഗ്ഗജഞ്ഞോ;

ആകാസാകാരകാരോ പരമരതിരതോ ദേവദേവന്തവജ്ജോ.

സംസാരാസാരസാരോ സുനരനമനതോ മാരഹാരന്തരട്ഠോ;

ലോകാലങ്കാരകാരോ അതിസതിഗതിമാ ധീരവീരത്തരമ്മോ.

സീഹനിവത്തനനയഗാഥാ

സംസാരചക്കവിദ്ധംസം, ¶ സമ്ബുദ്ധം തം സുമാനസം;

സംനമാമി സുഗുണേസം, സംദേസിതസുദുദ്ദസം.

അനോതത്തോദകാവത്തനയഗാഥാ

യേന ¶ വിദ്ധംസിതാ പാപാ, യേന നിബ്ബാപിതാ ദരാ;

യേന ലോകാ നിസ്സരിസും, യേന ചാഹം നമാമി തം.

ചതുദീപചക്കവത്തനനയഗാഥാ

സങ്ഘം സസങ്ഘം നമാമി, വന്തന്തവരധമ്മജം;

മഗ്ഗഗ്ഗമനഫലട്ഠം, സുസംസം സുഭമാനസം.

അബ്യപേതചതുപാദആദിയമകഗാഥാ

വിനയം വിനയം സാരം, സങ്ഗഹം സങ്ഗഹം കരം;

ചരിയം ചരിയം വന്ദേ, പരമം പരമം സുതം.

ബ്യപേതചതുപാദആദിഅന്തയമകഗാഥാ

പകാരേ ബഹുപകാരേ, സാഗരേ ഗുണസാഗരേ;

ഗരവോ മമ ഗരവോ, വന്ദാമി അഭിവന്ദാമി.

വത്ഥുത്തയേ ഗന്ഥകാരേ, ഗരൂസു സാദരം മയാ;

കതേന നമക്കാരേന, ഹിത്വാ സബ്ബേ ഉപദ്ദവേ.

സിക്ഖാകാമേഹി ¶ ധീരേഹി, ജിനസാസനകാരിഭി;

ഭിക്ഖൂഹി വിനയഞ്ഞൂഹി, സാദരം അഭിയാചിതോ.

വണ്ണയിസ്സാമി വിനയ-സങ്ഗഹം പീതിവഡ്ഢനം;

ഭിക്ഖൂനം വേനയികാനം, യഥാസത്തിബലം അഹം.

പോരാണേഹി കതാ ടീകാ, കിഞ്ചാപി അത്ഥി സാ പന;

അതിസങ്ഖേപഭാവേന, ന സാധേതി യഥിച്ഛിതം.

തസ്മാ ഹി നാനാസത്ഥേഹി, സാരമാദായ സാധുകം;

നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരം, കരിസ്സം അത്ഥവണ്ണനം.

വിനയാലങ്കാരം നാമ, പേസലാനം പമോദനം;

ഇമം പകരണം സബ്ബേ, സമ്മാ ധാരേന്തു സാധവോതി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

വിവിധവിസേസനയസമന്നാഗതം ¶ കായവാചാവിനയനകരണസമത്ഥം ലജ്ജിപേസലഭിക്ഖൂനം സംസയവിനോദനകാരകം യോഗാവചരപുഗ്ഗലാനം സീലവിസുദ്ധിസമ്പാപകം ജിനസാസനവുഡ്ഢിഹേതുഭൂതം പകരണമിദമാരഭിതുകാമോ അയമാചരിയാസഭോ പഠമം താവ രതനത്തയപണാമപണാമാരഹഭാവഅഭിധേയ്യകരണഹേതു കരണപ്പകാരപകരണാഭിധാനനിമിത്തപയോജനാനി ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഹി വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാതി ഇമിനാ രതനത്തയപണാമോ വുത്തോ പണാമേതബ്ബപണാമഅത്ഥദസ്സനതോ. സരണം സബ്ബപാണിനന്തി ഇമിനാ പണാമാരഹഭാവോ പണാമഹേതുദസ്സനതോ. പാളിമുത്തവിനിച്ഛയന്തി അഭിധേയ്യോ ഇമസ്സ പകരണസ്സ അത്ഥഭാവതോ. വിപ്പകിണ്ണമനേകത്ഥാതി കരണഹേതു തേനേവകാരണേന പകരണസ്സ കതത്താ. സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ, ദസ്സയിസ്സമനാകുലന്തി കരണപ്പകാരോ തേനാകാരേന പകരണസ്സ കരണതോ. പകരണാഭിധാനം പന സമാഹരിതസദ്ദസ്സ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം സമാഹരിത്വാ ദസ്സനേനേവ ഇമസ്സ പകരണസ്സ വിനയസങ്ഗഹഇതി നാമസ്സ ലഭനതോ.

നിമിത്തം ¶ പന അജ്ഝത്തികബാഹിരവസേന ദുവിധം. തത്ഥ അജ്ഝത്തികം നാമ കരുണാ, തം ദസ്സനകിരിയായ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം തസ്മിം അസതി ദസ്സനകിരിയായ അഭാവതോ. ബാഹിരം നാമ സോതുജനസമൂഹോ, തം യോഗാവചരഭിക്ഖൂനന്തി തസ്സ കരുണാരമ്മണഭാവതോ. പയോജനം പന ദുവിധം പണാമപയോജനപകരണപയോജനവസേന. തത്ഥ പണാമപയോജനം നാമ അന്തരായവിസോസനപസാദജനനാദികം, തം സരണം സബ്ബപാണിനന്തി ഇമസ്സ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം ഹേതുമ്ഹി സതി ഫലസ്സ അവിനാഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധമ്മടീകാചരിയേന ‘‘ഗുണവിസേസവാ ഹി പണാമാരഹോ ¶ ഹോതി, പണാമാരഹേ ച കതോ പണാമോ വുത്തപ്പയോജനസിദ്ധികരോവ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. മൂലടീ. ൧). പകരണപയോജനമ്പി ദുവിധം മുഖ്യാനുസങ്ഗികവസേന. തേസു മുഖ്യപയോജനം നാമ ബ്യഞ്ജനാനുരൂപം അത്ഥസ്സ പടിവിജ്ഝനം പകാസനഞ്ച അത്ഥാനുരൂപം ബ്യഞ്ജനസ്സ ഉദ്ദിസനം ഉദ്ദേസാപനഞ്ച, തം വിനയേ പാടവത്ഥായാതി ഇമിനാ വുത്തം. അനുസങ്ഗികപയോജനം നാമ സീലാദിഅനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തോ അത്ഥോ, തം സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ ദസ്സയിസ്സന്തി ഇമസ്സ സാമത്ഥിയേന ദസ്സിതം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ ദസ്സനേ സതി തദുഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിനാ കതപയോഗസ്സ അനന്തരായേന തദത്ഥസിജ്ഝനതോതി.

കിമത്ഥം പനേത്ഥ രതനത്തയപണാമാദയോ ആചരിയേന കതാ, നനു അധിപ്പേതഗന്ഥാരമ്ഭോവ കാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ഏത്ഥ രതനത്തയപണാമകരണം തബ്ബിഹതന്തരായോ ഹുത്വാ അനായാസേന ഗന്ഥപരിസമാപനത്ഥം. പണാമാരഹഭാവവചനം അത്തനോ യുത്തപത്തകാരിതാദസ്സനത്ഥം, തം വിഞ്ഞൂനം തോസാപനത്ഥം, തം പകരണസ്സ ഉഗ്ഗഹണത്ഥം, തം സബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനത്ഥം. അഭിധേയ്യകഥനം വിദിതാഭിധേയ്യസ്സ ഗന്ഥസ്സ വിഞ്ഞൂനം ഉഗ്ഗഹധാരണാദിവസേന പടിപജ്ജനത്ഥം. കരണഹേതുകഥനം അകാരണേ കതസ്സ വായാമസ്സ നിപ്ഫലഭാവതോ തപ്പടിക്ഖേപനത്ഥം. കരണപ്പകാരകഥനം വിദിതപ്പകാരസ്സ ഗന്ഥസ്സ സോതൂനം ഉഗ്ഗഹണാദീസു രുചിജനനത്ഥം. അഭിധാനദസ്സനം വോഹാരസുഖത്ഥം. നിമിത്തകഥനം ആസന്നകാരണദസ്സനത്ഥം. പയോജനദസ്സനം ദുവിധപയോജനകാമീനം സോതൂനം സമുസ്സാഹജനനത്ഥന്തി.

രതനത്തയപണാമപയോജനം പന ബഹൂഹി പകാരേഹി വിത്ഥാരയന്തി ആചരിയാ, തം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന ഗന്ഥഗരുഭാവമോചനത്ഥം അട്ഠകഥാചരിയേഹി അധിപ്പേതപയോജനമേവ കഥയിമ്ഹ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥാചരിയേന –

‘‘നിപച്ചകാരസ്സേതസ്സ ¶ ¶ ;

കതസ്സ രതനത്തയേ;

ആനുഭാവേന സോസേത്വാ;

അന്തരായേ അസേസതോ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ ൭);

അയമേത്ഥ സമുദായത്ഥോ, അയം പന അവയവത്ഥോ – അഹം സബ്ബപാണീനം സരണം സരണീഭൂതം വത്ഥുത്തയം നമസ്സാമി, നമസ്സിത്വാ യോഗാവചരഭിക്ഖൂനം വിനയേ പാടവത്ഥായ അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ അനാകുലം കത്വാ ദസ്സയിസ്സം ദസ്സയിസ്സാമീതി യോജനാ.

തത്ഥ വസന്തി ഏത്ഥാതി വത്ഥു. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനം. തഞ്ഹി യസ്മാ സരണഗതാ സപ്പുരിസാ സരണഗമനസമങ്ഗിനോ ഹുത്വാ ബുദ്ധാദിരതനം ആരമ്മണം കത്വാ തസ്മിം ആരമ്മണേ വസന്തി ആവസന്തി നിവസന്തി, തസ്മാ ‘‘വത്ഥൂ’’തി വുച്ചതി. ആരമ്മണഞ്ഹി ആധാരോ, ആരമ്മണികം ആധേയ്യോതി. ഇതോ പരാനിപി വത്ഥുസദ്ദസ്സ വചനത്ഥാദീനി ആചരിയേഹി വുത്താനി, താനിപി തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. ഇധ പന ഗന്ഥവിത്ഥാരപരിഹരണത്ഥം ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബന്തി. തിണ്ണം സമൂഹോതി തയം, തയോ അംസാ അവയവാ അസ്സാതി വാ തയം. കിം തം? സമുദായോ. വത്ഥൂനം തയന്തി വത്ഥുത്തയം. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനത്തയം. നമസ്സാമീതി നമസ്സിത്വാ, അനമിന്തി നമസ്സിത്വാ. ബുദ്ധാദിരതനഞ്ഹി ആരമ്മണം കത്വാ ചിത്തസ്സ ഉപ്പജ്ജനകാലേ ത്വാ-പച്ചയോ പച്ചുപ്പന്നകാലികോ ഹോതി, തസ്മാ പഠമോ വിഗ്ഗഹോ കതോ, പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം ഏകത്ഥ ദസ്സനകാലേ അതീതകാലികോ, തസ്മാ ദുതിയോ വിഗ്ഗഹോ. തേനേവ ച കാരണേന അത്ഥയോജനായപി പച്ചുപ്പന്നകാലഅതീതകാലവസേന യോജനാ കതാ.

സരതി ഹിംസതീതി സരണം. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനത്തയം. തഞ്ഹി സരണഗതാനം സപ്പുരിസാനം ഭയം സന്താസം ദുക്ഖം ദുഗ്ഗതിവിനിപാതം ¶ സംകിലേസം സരതി ഹിംസതി വിനാസേതി, തസ്മാ ‘‘സരണ’’ന്തി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧),

‘‘ഏവം ¶ ബുദ്ധം സരന്താനം;

ധമ്മം സങ്ഘഞ്ച ഭിക്ഖവോ;

ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ;

ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി ച. (സം. നി. ൧.൨൪൯);

യസ്മാ പന ‘‘സരണ’’ന്തി ഇദം പദം ‘‘നാഥ’’ന്തി പദസ്സ വേവചനഭൂതം കിതസുദ്ധനാമപദം ഹോതി, ന കിതമത്തപദം, തസ്മാ ധാത്വത്ഥോ അന്തോനീതോ. ‘‘സര ഹിംസായ’’ന്തി ഹി വുത്തം ഹിംസത്ഥം ഗഹേത്വാ സബ്ബപാണീനം സരണം ഹിംസകം വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാ വിഞ്ഞായമാനേ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ സബ്ബപാണീനം സരണം സരണീഭൂതം നാഥഭൂതം വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാതി വിഞ്ഞായമാനേയേവ യുജ്ജതി, തേനേവ ച കാരണേന അത്ഥയോജനായമ്പി തഥാ യോജനാ കതാ. സബ്ബ-സദ്ദോ നിരവസേസത്ഥവാചകം സബ്ബനാമപദം. സഹ അവേന യോ വത്തതീതി സബ്ബോതി കതേ പന സകല-സദ്ദോ വിയ സമുദായവാചകം സമാസനാമപദം ഹോതി. പാണോ ഏതേസം അത്ഥീതി പാണിനോ, പാണോതി ചേത്ഥ ജീവിതിന്ദ്രിയം അധിപ്പേതം. സബ്ബേ പാണിനോ സബ്ബപാണിനോ, തേസം സബ്ബപാണീനം. ഏത്താവതാ വത്ഥുത്തയസ്സ സബ്ബലോകസരണഭാവം, തതോയേവ ച നമസ്സനാരഹഭാവം, നമസ്സനാരഹേ ച കതായനമസ്സനകിരിയായ യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധികരഭാവം, അത്തനോ കിരിയായ ച ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.

ഏവം സഹേതുകം രതനത്തയപണാമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകരണാരമ്ഭസ്സ സനിമിത്തം മുഖ്യപയോജനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിനയേ ¶ പാടവത്ഥായ, യോഗാവചരഭിക്ഖൂന’’ന്തി. ഏത്ഥ ച വിനയേ പാടവത്ഥായാതി മുഖ്യപയോജനദസ്സനം, തംദസ്സനേന ച അനുസങ്ഗികപയോജനമ്പി വിഭാവിതമേവ ഹോതി കാരണേ സിദ്ധേ കാരിയസ്സ സിജ്ഝനതോ. യോഗാവചരഭിക്ഖൂനന്തി ബാഹിരനിമിത്തദസ്സനം, തസ്മിം ദസ്സിതേ അജ്ഝത്തികനിമിത്തമ്പി ദീപിതമേവ ഹോതി ആരമ്മണേ ഞാതേ ആരമ്മണികസ്സ ഞാതബ്ബതോ. തത്ഥ വിവിധാ നയാ ഏത്ഥാതി വിനയോ, ദുവിധപാതിമോക്ഖദുവിധവിഭങ്ഗപഞ്ചവിധപാതിമോക്ഖുദ്ദേസപഞ്ചആപത്തിക്ഖന്ധസത്തആപത്തിക്ഖന്ധാദയോ വിവിധാ അനേകപ്പകാരാ നയാ ഏത്ഥ സന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിസേസാ നയാ ഏത്ഥാതി വിനയോ, ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാദയോ വിസേസാ നയാ ഏത്ഥ സന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിനേതീതി വിനയോ. കായോ വിനേതി കായവാചായോ, ഇതി കായവാചാനം വിനയനതോ വിനയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ ¶ ;

വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം;

വിനയോ ‘വിനയോ’തി അക്ഖാതോ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ);

കോ സോ? വിനയപിടകം. തസ്മിം വിനയേ. പടതി വിയത്തഭാവം ഗച്ഛതീതി പടു. കോ സോ? പണ്ഡിതോ. പടുനോ ഭാവോ പാടവം. കിം തം? ഞാണം. അസതി കാരണാനുരൂപം ഭവതീതി അത്ഥോ. കോ സോ? പയോജനം. പാടവമേവ അത്ഥോ പാടവത്ഥോ, തസ്സ പാടവത്ഥായ, വിനയപിടകേ കോസല്ലഞാണപയോജനായാതി വുത്തം ഹോതി. യുഞ്ജനം യോഗോ, കമ്മട്ഠാനമനസികാരോ. അവചരന്തീതി അവചരാ, യോഗേ അവചരാ യോഗാവചരാ, കമ്മട്ഠാനികാ ഭിക്ഖൂ. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖന്തീതി ഭിക്ഖൂ, യോഗാവചരാ ച തേ ഭിക്ഖൂ ചാതി യോഗാവചരഭിക്ഖൂ, തേസം യോഗാവചരഭിക്ഖൂനം. ഏതേന ¶ വിനയേ പടുഭാവോ നാമ ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥോ ഹോതി, ന ഗഹട്ഠതാപസപരിബ്ബാജകാദീനം. ഭിക്ഖൂസു ച കമ്മട്ഠാനേ നിയുത്താനം ലജ്ജിപേസലഭിക്ഖൂനംയേവ, ന വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനാനം അലജ്ജിഭിക്ഖൂനന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി.

ഏവം പകരണാരമ്ഭസ്സ സനിമിത്തം പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സഹേതുകം അഭിധേയ്യം ദസ്സേതും ‘‘വിപ്പകിണ്ണമനേകത്ഥ, പാളിമുത്തവിനിച്ഛയ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ വിപ്പകിണ്ണം അനേകത്ഥാതി ഇമിനാ പകരണാരമ്ഭസ്സ ഹേതും ദസ്സേതി ഹേതുമന്തവിസേസനത്താ, ഇമസ്സ അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണത്തായേവ ആചരിയസ്സ ആരമ്ഭോ ഹോതി, ന അവിപ്പകിണ്ണേ സതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ ദസ്സയിസ്സ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ). പാളിമുത്തവിനിച്ഛയന്തി ഇമിനാ പകരണാഭിധേയ്യം. തത്ഥ കിരതി വിക്ഖിപതീതി കിണ്ണോ, പകാരേന കിണ്ണോ പകിണ്ണോ, വിവിധേന പകിണ്ണോ വിപ്പകിണ്ണോ. കോ സോ? പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ, തം വിപ്പകിണ്ണം.

അനേകത്ഥാതി ഏത്ഥ സങ്ഖ്യാവാചകോ സബ്ബനാമികോ ഏക-സദ്ദോ, ന ഏകോ അനേകേ. ബഹ്വത്ഥവാചകോ അനേകസദ്ദോ. ഏകന്തഏകവചനന്തോപി ഏക-സദ്ദോ ന-ഇതിനിപാതേന യുത്തത്താ ബഹുവചനന്തോ ജാതോതി. തത്ഥ അനേകത്ഥ ബഹൂസൂതി അത്ഥോ, പാരാജികകണ്ഡട്ഠകഥാദീസു അനേകേസു പകരണേസൂതി ¶ വുത്തം ഹോതി. പോരാണടീകായം പന അനേകത്ഥാതി അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസൂതി അത്ഥോ ദസ്സിതോ, ഏവഞ്ച സതി ഉപരി ‘‘സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥാ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ’’തി ഇമേസം പദാനം സഹയോഗീഭൂതത്താ അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകസ്മിം സിക്ഖാപദപദേസേ സമാഹരിത്വാതി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ച അത്ഥോ അയുത്തോ. കസ്മാ? അനേകേസു പകരണേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകസ്മിം പകരണേ സമാഹരിത്വാതി ¶ അത്ഥോ അമ്ഹേഹി വുത്തോ. അഥ പന ‘‘ഏകത്ഥാ’’തി ഇമസ്സ ‘‘ഏകതോ’’തി അത്ഥം വികപ്പേത്വാ അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകതോ സമാഹരിത്വാതി അത്ഥം ഗണ്ഹേയ്യ, സോ അത്ഥോ യുത്തോ ഭവേയ്യ.

പകട്ഠാനം ആളീതി പാളി, ഉത്തമാനം വചനാനം അനുക്കമോതി അത്ഥോ. അഥ വാ അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദം അത്ഥം പാലേതി രക്ഖതീതി പാളി, ലളാനമവിസേസോ. കാ സാ? വിനയതന്തി. മുച്ചതീതി മുത്തോ, പാളിതോ മുത്തോ പാളിമുത്തോ. ഛിന്ദിയതേ അനേനാതി ഛയോ, നീഹരിത്വാ ഛയോ നിച്ഛയോ, വിസേസേന നിച്ഛയോ വിനിച്ഛയോ, ഖിലമദ്ദനാകാരേന പവത്തോ സദ്ദനയോ അത്ഥനയോ ച. പാളിമുത്തോ ച സോ വിനിച്ഛയോ ചാതി പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ, തം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം. ഇദഞ്ച ‘‘ആനഗരാ ഖദിരവന’’ന്തിആദീസു വിയ യേഭുയ്യനയവസേന വുത്തം കത്ഥചി പാളിവിനിച്ഛയസ്സപി ദിസ്സനതോ. പോരാണടീകായം പന പാളിവിനിച്ഛയോ ച പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ ച പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോതി ഏവം ഏകദേസസരൂപേകസേസവസേന വാ ഏതം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബന്തി ദുതിയനയോപി വുത്തോ, ഏവഞ്ച സതി പാളിവിനിച്ഛയപാളിമുത്തവിനിച്ഛയേഹി അഞ്ഞസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ അഭാവാ കിമേതേന ഗന്ഥഗരുകരേന പാളിമുത്തഗ്ഗഹണേന. വിസേസനഞ്ഹി സമ്ഭവബ്യഭിചാരേ ച സതി സാത്ഥകം സിയാതി പഠമനയോവ ആരാധനീയോ ഹോതി.

ഏവം സഹേതുകം അഭിധേയ്യം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കരണപ്പകാരം ദസ്സേതി ‘‘സമാഹരിത്വാ’’തിആദിനാ. ദുവിധോ ഹേത്ഥ കരണപ്പകാരോ ഏകത്ഥസമാഹരണഅനാകുലകരണവസേന. സോ ദുവിധോപി തേന പകാരേന പകരണസ്സ കതത്താ ‘‘കരണപ്പകാരോ’’തി വുച്ചതി. തത്ഥ സമാഹരിസ്സാമീതി സമാഹരിത്വാ, സം-സദ്ദോ സങ്ഖേപത്ഥോ, തസ്മാ സങ്ഖിപിയ ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. അനാഗതകാലികവസേന പച്ചമാനേന ‘‘ദസ്സയിസ്സ’’ന്തി ¶ പദേന സമാനകാലത്താ അനാഗതകാലികോ ഇധ ത്വാ-പച്ചയോ വുത്തോ. ഏകത്ഥാതി ഏകസ്മിം ഇധ വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ. ഏകത്ഥാതി വാ ഏകതോ. ദസ്സയിസ്സന്തി ദസ്സയിസ്സാമി, ഞാപയിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ആകുലതി ബ്യാകുലതീതി ആകുലോ, ന ആകുലോ ¶ അനാകുലോ, പുബ്ബാപരബ്യാകിണ്ണവിരഹിതോ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ. അനാകുലന്തി പന ഭാവനപുംസകം, തസ്മാ കരധാതുമയേന കത്വാസദ്ദേന യോജേത്വാ ദസ്സനകിരിയായ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

ഏവം രതനത്തയപണാമാദികം പുബ്ബകരണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയേ ദസ്സേതുകാമോ, തേസം അനുക്കമകരണത്ഥം മാതികം ഠപേന്തോ ‘‘തത്രായം മാതികാ’’തിആദിമാഹ. മാതികായ ഹി അസതി ദസ്സിതവിനിച്ഛയാ വികിരന്തി വിധംസേന്തി യഥാ തം സുത്തേന അസങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി. സന്തിയാ പന മാതികായ ദസ്സിതവിനിച്ഛയാ ന വികിരന്തി ന വിധംസേന്തി യഥാ തം സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി. തം തം അത്ഥം ജാനിതുകാമേഹി മാതികാനുസാരേന ഗന്ത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതവിനിച്ഛയം പത്വാ സോ സോ അത്ഥോ ജാനിതബ്ബോ ഹോതി, തസ്മാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം മാതികാ ഠപിതാ. തത്ഥ തത്രാതി തസ്മിം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയേ. അയന്തി അയം മയാ വക്ഖമാനാ. മാതാ വിയാതി മാതികാ. യഥാ ഹി പുത്താ മാതിതോ പഭവന്തി, ഏവം നിദ്ദേസപദാനി ഉദ്ദേസതോ പഭവന്തി, തസ്മാ ഉദ്ദേസോ മാതികാ വിയാതി ‘‘മാതികാ’’തി വുച്ചതി.

ദിവാസേയ്യാതിആദീസു ദിവാസേയ്യാ ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ. പരിക്ഖാരോ പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാ…പേ… പകിണ്ണകം പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാതി യോജനാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ദിവാസയനവിനിച്ഛയകഥാ സമത്താ’’തിആദി. ഇതി-സദ്ദോ ഇദമത്ഥോ വാ നിദസ്സനത്ഥോ വാ പരിസമാപനത്ഥോ വാ. തേസു ഇദമത്ഥേ കാ സാ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി അയന്തി. നിദസ്സനത്ഥേ ¶ കഥം സാ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി ദട്ഠബ്ബാതി. പരിസമാപനത്ഥേ സാ കിത്തകേന പരിസമത്താ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി ഏത്തകേന പരിസമത്താതി അത്ഥോ. ഇമേസം പന ദിവാസേയ്യാദിപദാനം വാക്യവിഗ്ഗഹം കത്വാ അത്ഥേ ഇധ വുച്ചമാനേ അതിപപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, സോതൂനഞ്ച ദുസ്സല്ലക്ഖണീയോ, തസ്മാ തസ്സ തസ്സ നിദ്ദേസസ്സ ആദിമ്ഹിയേവ യഥാനുരൂപം വക്ഖാമ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ

൧. ഏവം ¶ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയകഥാനം മാതികം ഠപേത്വാ ഇദാനി യഥാഠപിതമാതികാനുക്കമേന നിദ്ദിസന്തോ ‘‘തത്ഥ ദിവാസേയ്യാതി ദിവാനിപജ്ജന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു മാതികാപദേസു സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘ദിവാസേയ്യാ’’തി പദസ്സ ‘‘ദിവാനിപജ്ജന’’ന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥ ദിവാ-സദ്ദോ അഹവാചകോ ആകാരന്തോ നിപാതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം ‘‘ആനുകൂല്യേതു സദ്ധഞ്ച, നത്തം ദോസോ ദിവാ ത്വഹേ’’തി. സയനം സേയ്യാ, കരജകായഗതരൂപാനം ഉദ്ധം അനുഗ്ഗന്ത്വാ ദീഘവസേന വിത്ഥാരതോ പവത്തനസങ്ഖാതോ ഇരിയാപഥവിസേസോ. ദിവാകാലസ്മിം സേയ്യാ ദിവാസേയ്യാ. അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനാ, ഏതസ്മിം കാലേ സയനഇരിയാപഥകരണന്തി. തേനാഹ ‘‘ദിവാനിപജ്ജനന്തി അത്ഥോ’’തി.

തത്രാതി തസ്മിം ദിവാസയനേ അയം വക്ഖമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി (പാരാ. ൭൭) അയം പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദസ്സ വിനീതവത്ഥൂസു ആഗതോ ഭഗവതാ ¶ ആഹച്ചഭാസിതോ ഞാപകപാഠോ. തത്ഥ ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേനാതി ദിവാ നിപജ്ജന്തേന. ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതുന്തി ദ്വാരം പിദഹിത്വാ നിപജ്ജിതും. ‘‘ദിവാ…പേ… നിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഞാപ്യം. നനു പാളിയം ‘‘അയം നാമ ആപത്തീ’’തി ന വുത്താ, അഥ കഥമേത്ഥ ആപത്തി വിഞ്ഞായതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. തത്ഥ ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ദിവാനിപജ്ജനേ. ച-സദ്ദോ വാക്യാരമ്ഭജോതകോ, കിഞ്ചാപി-സദ്ദോ നിപാതസമുദായോ, യദിപീത്യത്ഥോ. പാളിയം അയം നാമ ആപത്തീതി കിഞ്ചാപി ന വുത്താ, പന തഥാപി അസംവരിത്വാ നിപജ്ജന്തസ്സ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ദുക്കടം യസ്മാ വുത്തം, തസ്മാ ഏത്ഥ ആപത്തി വിഞ്ഞായതീതി യോജനാ. ഏവം സന്തേപി അസതി ഭഗവതോ വചനേ കഥം അട്ഠകഥായം വുത്തം സിയാതി ആഹ ‘‘വിവരിത്വാ…പേ… അനുഞ്ഞാതത്താ’’തി. ഏതേന ഭഗവതോ അനുജാനനമ്പി തം അകരോന്തസ്സ ആപത്തികാരണം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

തത്ഥ ‘‘ഉപ്പന്നേ വത്ഥുമ്ഹീതി ഇത്ഥിയാ കതഅജ്ഝാചാരവത്ഥുസ്മി’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം, സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൭൭) പന ‘‘മേഥുനവത്ഥുസ്മിം ഉപ്പന്നേ’’തി വുത്തം, പോരാണടീകായമ്പി തമേവ ഗഹേത്വാ ‘‘ഉപ്പന്നേ മേഥുനവത്ഥുസ്മി’’ന്തി വുത്തം, തദേതം വിചാരേതബ്ബം മേഥുനലക്ഖണസ്സ അഭാവാ. നനു സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം നാമ ബുദ്ധവിസയോ, അഥ കസ്മാ ¶ അട്ഠകഥായം ദുക്കടം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭഗവതോ’’തിആദി. ന കേവലം ഉപാലിത്ഥേരാദീഹി ഏവ അട്ഠകഥാ ഠപിതാ, അഥ ഖോ പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച ബുദ്ധേന ഭഗവതാ വുത്തോ. ന ഹി ഭഗവതാ അബ്യാകതം തന്തിപദം നാമ അത്ഥി, സബ്ബേസംയേവ അത്ഥോ കഥിതോ, തസ്മാ സമ്ബുദ്ധേനേവ തിണ്ണം പിടകാനം അത്ഥവണ്ണനക്കമോപി ഭാസിതോതി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ തത്ഥ ഹി ഭഗവതാ പവത്തിതാ പകിണ്ണകദേസനായേവ അട്ഠകഥാതി.

കിം ¶ പനേത്ഥ ഏതം ദിവാ ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപജ്ജന്തസ്സ ദുക്കടാപത്തിആപജ്ജനം അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഏവ സിദ്ധം, ഉദാഹു അഞ്ഞേനപീതി ആഹ ‘‘അത്ഥാപത്തീ’’തിആദി. ഏതം ദുക്കടാപത്തിആപജ്ജനം ന കേവലം അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഏവ സിദ്ധം, അഥ ഖോ ‘‘അത്ഥാപത്തി ദിവാ ആപജ്ജതി, നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) ഇമിനാ പരിവാരപാഠേനപി സിദ്ധം ഹോതീതി യോജനാ. കതരസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം ഇദം സിക്ഖാപദം വുത്തന്തി? ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു വേസാലിയം മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം ദിവാ വിഹാരഗതോ ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നോ അഹോസി. തസ്സ അങ്ഗമങ്ഗാനി വാതുപത്ഥദ്ധാനി അഹേസും. തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഇത്ഥിയോ ഗന്ധഞ്ച മാലഞ്ച ആദായ വിഹാരം ആഗമിംസു വിഹാരപേക്ഖികായോ. അഥ ഖോ താ ഇത്ഥിയോ തം ഭിക്ഖും പസ്സിത്വാ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദിത്വാ യാവദത്ഥം കത്വാ ‘പുരിസുസഭോ വതായ’ന്തി വത്വാ ഗന്ധഞ്ച മാലഞ്ച ആരോപേത്വാ പക്കമിംസു. ഭിക്ഖൂ കിലിന്നം പസ്സിത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. പഞ്ചഹി, ഭിക്ഖവേ, ആകാരേഹി അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി രാഗേന, വച്ചേന, പസ്സാവേന, വാതേന, ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠേന. ഇമേഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹാകാരേഹി അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി. അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ രാഗേന അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം അസ്സ, അരഹം സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു, അനാപത്തി ഭിക്ഖവേ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേന ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതു’’ന്തി (പാരാ. ൭൭) ഏതസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ഇദം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൨. ഇദാനി ദ്വാരവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘കീദിസ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിവത്തകദ്വാരമേവാതി സംവരണവിവരണവസേന ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തനയോഗ്ഗദ്വാരമേവ. രുക്ഖസൂചികണ്ടകദ്വാരന്തി രുക്ഖസൂചിദ്വാരം കണ്ടകദ്വാരഞ്ച. ‘‘രുക്ഖസൂചിദ്വാരകണ്ടകദ്വാര’’മിച്ചേവ വാ ¶ പാഠോ. യം ഉഭോസു പസ്സേസു രുക്ഖത്ഥമ്ഭേ നിഖനിത്വാ തത്ഥ വിജ്ഝിത്വാ മജ്ഝേ ദ്വേ തിസ്സോ രുക്ഖസൂചിയോ പവേസേത്വാ കരോന്തി, തം രുക്ഖസൂചിദ്വാരം നാമ. പവേസനനിക്ഖമനകാലേ അപനേത്വാ ഥകനയോഗ്ഗം ഏകായ, ബഹൂഹി ¶ വാ കണ്ടകസാഖാഹി കതം കണ്ടകദ്വാരം നാമ. ഗാമദ്വാരസ്സ പിധാനത്ഥം പദരേന വാ കണ്ടകസാഖാദീഹി വാ കതസ്സ കവാടസ്സ ഉദുക്ഖലപാസകരഹിതതായ ഏകേന സംവരിതും വിവരിതുഞ്ച അസക്കുണേയ്യസ്സ ഹേട്ഠാ ഏകം ചക്കം യോജേന്തി, യേന പരിവത്തമാനകകവാടം സുഖഥകനകം ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചക്കലകയുത്തദ്വാര’’ന്തി. ചക്കമേവ ഹി ലാതബ്ബത്ഥേന സംവരണവിവരണത്ഥായ ഗഹേതബ്ബത്ഥേന ചക്കലകം, തേന യുത്തകവാടമ്പി ചക്കലകം നാമ, തേന യുത്തദ്വാരം ചക്കലകയുത്തദ്വാരം.

മഹാദ്വാരേസു പന ദ്വേ തീണി ചക്കലകാനി യോജേതീതി ആഹ ‘‘ഫലകേസൂ’’തിആദി. കിടികാസൂതി വേളുപേസികാദീഹി കണ്ടകസാഖാദീഹി ച കതഥകനകേസു. സംസരണകിടികദ്വാരന്തി ചക്കലകയന്തേന സംസരണകിടികായുത്തമഹാദ്വാരം. ഗോപ്ഫേത്വാതി ആവുണിത്വാ, രജ്ജൂഹി ഗന്ഥേത്വാ വാ. ഏകം ദുസ്സസാണിദ്വാരമേവാതി ഏത്ഥ കിലഞ്ജസാണിദ്വാരമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൭൬-൭൭) പന ‘‘ദുസ്സദ്വാരം സാണിദ്വാരഞ്ച ദുസ്സസാണിദ്വാരം. ദുസ്സസാണി കിലഞ്ജസാണീതിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമ്പി ദുസ്സസാണിയമേവ സങ്ഗഹേത്വാ വുത്തം, ഏകസദിസത്താ ഏകന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

൩. ഏവം ദ്വാരവിസേസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യത്തകേന ദ്വാരം സംവുതം ഹോതി, തം പമാണം ദസ്സേതും ‘‘കിത്തകേന’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സൂചീതി മജ്ഝേ ഛിദ്ദം കത്വാ പവേസിതാ. ഘടികാതി ഉപരി യോജിതാ. ഇദാനി യത്ഥ ദ്വാരം സംവരിത്വാ നിപജ്ജിതും ¶ ന സക്കാ ഹോതി, തത്ഥ കാതബ്ബവിധിം ദസ്സേതും ‘‘സചേ ബഹൂനം വളഞ്ജനട്ഠാനം ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. ബഹൂനം അവളഞ്ജനട്ഠാനേപി ഏകം ആപുച്ഛിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതിയേവ. അഥ ഭിക്ഖൂ…പേ… നിസിന്നാ ഹോന്തീതി ഇദം തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം സന്നിഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന സേസഇരിയാപഥസമങ്ഗിതാനിവത്തനത്ഥം, തസ്മാ നിപന്നേപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതി. നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തേ പന ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതി. അസന്തപക്ഖേ ഠിതത്താ രഹോ നിസജ്ജായ വിയ ദ്വാരസംവരണം നാമ മാതുഗാമാനം പവേസനിവാരണത്ഥം അനുഞ്ഞാതന്തി ആഹ ‘‘കേവലം ഭിക്ഖുനിം വാ’’തിആദി.

ഏത്ഥ ച തം യുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥപി യോ യോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബന്തി ഇദം അട്ഠകഥാവചനതോ അതിരേകം ആചരിയസ്സ വചനം. ഇതോ പുബ്ബാപരവചനം അട്ഠകഥാവചനമേവ. തത്ഥ തം യുത്തന്തി ‘‘കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന…പേ… ന വത്തതീ’’തി ¶ യം വചനം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം, തം വചനം യുത്തന്തി അത്ഥോ. ഏവം…പേ… ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാ ചേത്ഥ കുരുന്ദിയം വുത്തവചനം യുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥപി വിനിച്ഛയേ യോ യോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം, പുരേ വുത്തോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പമാണന്തി ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഇദം വചനം അട്ഠാനേ വുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കഥം? യം താവ വുത്തം, തം യുത്തന്തി. തം ഇമസ്മിം ആപുച്ഛനആഭോഗകരണവിനിച്ഛയേ അഞ്ഞസ്സ അയുത്തസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ വാ ഥേരവാദസ്സ വാ അഭാവാ വത്തും ന സക്കാ. ന ഹി പുബ്ബവാക്യേ ‘‘ഭിക്ഖൂ ഏവാ’’തി അവധാരണം കതം, അഥ ഖോ ആസന്നവസേന വാ പട്ഠാനവസേന വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം’’ഇച്ചാദികംയേവ വുത്തം. യമ്പി വുത്തം ‘‘ഏവം സബ്ബത്ഥപീ’’ത്യാദി, തമ്പി അനോകാസം. ഇമസ്മിം വിനിച്ഛയേ ¶ അഞ്ഞസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ വാ ആചരിയവാദസ്സ വാ അവചനതോ പുരേ പച്ഛാഭാവോ ച ന ദിസ്സതി, അയം ‘‘പമാണ’’ന്തി ഗഹേതബ്ബോ, അയം ‘‘ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബഭാവോ ച.

ഉപരി പന ‘‘കോ മുച്ചതി, കോ ന മുച്ചതീ’’തി ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ മഹാപച്ചരിവാദോ ച കുരുന്ദിവാദോ ച മഹാഅട്ഠകഥാവാദോ ചാതി തയോ അട്ഠകഥാവാദാ ആഗതാ, ഏകോ മഹാപദുമത്ഥേരവാദോ, തസ്മാ തത്ഥേവ യുത്തായുത്തഭാവോ ച പമാണാപമാണഭാവോ ച ഗഹേതബ്ബാഗഹേതബ്ബഭാവോ ച ദിസ്സതി, തസ്മാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ വത്തബ്ബം സിയാ, സുവിമലവിപുലപഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസമന്നാഗതേന പന ആചരിയാസഭേന അവത്തബ്ബട്ഠാനേ വുത്തം ന സിയാ, തസ്മാ ഉപരി അട്ഠകഥാവാദസംസന്ദനാവസാനേ മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി ഇമസ്സ വചനസ്സ പച്ഛതോ വുത്തം സിയാ, തം പച്ഛാ ലേഖകേഹി പരിവത്തേത്വാ ലിഖിതം ഭവേയ്യ, പാരാജികകണ്ഡട്ഠകഥായഞ്ച ഇദം വചനം വുത്തം. ടീകായഞ്ച ഇമസ്മിം ഠാനേ ന വുത്തം, ഉപരിയേവ വുത്തം, ‘‘യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി ഇമസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ പച്ഛിമത്താ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ ഥേരവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോയേവ പമാണതോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി, തസ്മാ ഇദമേത്ഥ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

൪. ഇദാനി ദ്വാരം സംവരണസ്സ അന്തരായേ സതി അസംവരിത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതും ‘‘അഥ ദ്വാരസ്സ’’ത്യാദിമാഹ. നിസ്സേണിം ആരോപേത്വാതി ഉപരിമതലം ആരോപേത്വാ വിസങ്ഖരിത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ, ഛഡ്ഡേത്വാ വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. ഇദം ഏകാബദ്ധതായ വുത്തം. ദ്വേപി ദ്വാരാനി ജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഏത്ഥ സചേ ഏകസ്മിം ദ്വാരേ കവാടം വാ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സംവരിതും വാ ന സക്കാ ¶ , ഇതരം ദ്വാരം അസംവരിത്വാ ¶ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. ദ്വാരപാലസ്സാതി ദ്വാരകോട്ഠകേ മഹാദ്വാരേ, നിസ്സേണിമൂലേ വാ ഠത്വാ ദ്വാരജഗ്ഗനകസ്സ. പച്ഛിമാനം ഭാരോതി ഏകാബദ്ധവസേന ആഗച്ഛന്തേ സന്ധായ വുത്തം. അസംവുതദ്വാരേ അന്തോഗബ്ഭേ വാതി യോജേതബ്ബം. ബഹി വാതി ഗബ്ഭതോ ബഹി. നിപജ്ജനകാലേപി…പേ… വട്ടതിയേവാതി ഏത്ഥ ദ്വാരജഗ്ഗനകസ്സ തദധീനത്താ തദാ തസ്സ തത്ഥ സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവം അനുപധാരേത്വാപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതിയേവാതി വദന്തി.

യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേതി ഏത്ഥ പരിക്ഖേപസ്സ ഉബ്ബേധതോ പമാണം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ വുത്തസദിസമേവ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (പാചി. അട്ഠ. ൫൧) ‘‘യഞ്ഹി സേനാസനം ഉപരി പഞ്ചഹി ഛദനേഹി അഞ്ഞേന വാ കേനചി സബ്ബമേവ പടിച്ഛന്നം, അയം സബ്ബച്ഛന്നാ നാമ സേയ്യാ…പേ… യം പന സേനാസനം ഭൂമിതോ പട്ഠായ യാവ ഛദനം ആഹച്ച പാകാരേന വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി അന്തമസോ വത്ഥേനപി പരിക്ഖിത്തം, അയം സബ്ബപരിച്ഛന്നാ നാമ സേയ്യാ. ഛദനം അനാഹച്ച സബ്ബന്തിമേന പരിയായേന ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധേന പാകാരാദിനാ പരിക്ഖിത്താപി സബ്ബപരിച്ഛന്നായേവാതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി. ‘‘ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധോ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൫൧) വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) വുത്തം. മഹാപരിവേണന്തി മഹന്തം അങ്ഗണം. തേന ബഹുജനസഞ്ചരണട്ഠാനം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘മഹാബോധീ’’തിആദി.

അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠാതി, അനാപത്തി അനാപത്തിഖേത്തഭൂതായ രത്തിയാ സുദ്ധചിത്തേന നിപന്നത്താ. പബുജ്ഝിത്വാ പുന സുപതി, ആപത്തീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ പബുജ്ഝിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനം ഞത്വാ വാ അഞത്വാ വാ അനുട്ഠഹിത്വാ സയിതസന്താനേന സുപതി, ഉട്ഠഹിത്വാ ¶ കത്തബ്ബസ്സ ദ്വാരസംവരണാദിനോ അകതത്താ അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി ഹോതി അനാപത്തിഖേത്തേ കതനിപജ്ജനകിരിയായ അനങ്ഗത്താ. അയഞ്ഹി ആപത്തി ഈദിസേ ഠാനേ അകിരിയാ, ദിവാ ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപജ്ജനക്ഖണേ കിരിയാകിരിയാ ച അചിത്തകാ ചാതി വേദിതബ്ബാ. പുരാരുണാ പബുജ്ഝിത്വാപി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തസ്സപി പുരിമനയേന ആപത്തിയേവ.

അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി…പേ… ആപത്തിയേവാതി ഏത്ഥ കദാ അസ്സ ആപത്തീതി? വുച്ചതേ – ന താവ രത്തിയം, ‘‘ദിവാ ആപജ്ജതി, നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) വുത്തത്താ അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി വുത്തദുക്കടം പന ദിവാസയനദുക്കടമേവ ന ഹോതി അനാദരിയദുക്കടത്താ ¶ ഏവ. ‘‘അരുണുഗ്ഗമനേ പന അചിത്തകം അകിരിയസമുട്ഠാനം ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം, സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജിക ൨.൭൭) ‘‘യഥാപരിച്ഛേദമേവ വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ ഉട്ഠഹതി. തസ്സ ആപത്തീതി അസുദ്ധചിത്തേനേവ നിപന്നത്താ നിദ്ദായന്തസ്സപി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികാ ആപത്തി. ‘ഏവം നിപജ്ജന്തോ അനാദരിയദുക്കടാപി ന മുച്ചതീ’തി വുത്തത്താ അസുദ്ധചിത്തേന നിപജ്ജന്തോ അരുണുഗ്ഗമനതോ പുരേതരം ഉട്ഠഹന്തോപി അനുട്ഠഹന്തോപി നിപജ്ജനകാലേയേവ അനാദരിയദുക്കടം ആപജ്ജതി, ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികം പന ദുക്കടം അരുണേയേവ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഏവം നിപജ്ജന്തസ്സ ദ്വേ ദുക്കടാനി ആപജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബം.

സചേ ദ്വാരം സംവരിത്വാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠഹിസ്സാമീതി നിപജ്ജതി, ദ്വാരേ ച അഞ്ഞേഹി അരുണുഗ്ഗമനകാലേ വിവടേപി തസ്സ അനാപത്തിയേവ ദ്വാരപിദഹനസ്സ രത്തിദിവാഭാഗേസു വിസേസാഭാവാ. ആപത്തിആപജ്ജനസ്സേവ കാലവിസേസോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന തപ്പരിഹാരസ്സാതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ദ്വാരം സംവരിത്വാ രത്തിം ¶ നിപജ്ജതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ഹി വുത്തം. ദിവാ സംവരിത്വാ നിപന്നസ്സ കേനചി വിവടേപി ദ്വാരേ അനാപത്തിയേവ, അത്തനാപി അനുട്ഠഹിത്വാവ സതി പച്ചയേ വിവടേപി അനാപത്തീതി വദന്തി, ഇദമ്പി വിമതിവിനോദനിയമേവ (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം.

യഥാപരിച്ഛേദമേവ വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ വുട്ഠാതി, ആപത്തിയേവാതി മൂലാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. അനാദരിയആപത്തി പന പുരാരുണാ ഉട്ഠിതസ്സപി തസ്സ ഹോതേവ ‘‘ദുക്കടാ ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ. ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി ച പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ മൂലാപത്തിയാ മുത്തോപി അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി അധിപ്പായോ.

൫. നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീതി നിദ്ദാഭിഭൂതതായ ഏകപസ്സേന നിപജ്ജതി. ‘‘നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീ’’തി വോഹാരവസേന വുത്തം, പാദാനം പന ഭൂമിതോ അമോചിതത്താ അയം നിപന്നോ നാമ ഹോതീതി തേനേവ അനാപത്തി വുത്താ. അപസ്സായ സുപന്തസ്സാതി കടിട്ഠിതോ ഉദ്ധം പിട്ഠികണ്ടകേ അപ്പമത്തകം പദേസം ഭൂമിം അഫുസാപേത്വാ സുപന്തസ്സ. കടിട്ഠിം പന ഭൂമിം ഫുസാപേന്തസ്സ സയനം നാമ ന ഹോതി. പിട്ഠിപസാരണലക്ഖണാ ഹി സേയ്യാ ദീഘാ, വന്ദനാദീസുപി തിരിയം പിട്ഠികണ്ടകാനം ¶ പസാരിതത്താ നിപജ്ജനമേവാതി ആപത്തി പരിഹരിതബ്ബാവ. വന്ദനാപി ഹി പാദമൂലേ നിപജ്ജതീതിആദീസു നിപജ്ജനമേവ വുത്താ. സഹസാ വുട്ഠാതീതി പക്ഖലിതാ പതിതോ വിയ സഹസാ വുട്ഠാതി, തസ്സപി അനാപത്തി പതനക്ഖണേ അവിസയത്താ, വിസയേ ജാതേ സഹസാ വുട്ഠിതത്താ ച. യസ്സ പന വിസഞ്ഞിതായ പച്ഛാപി അവിസയോ ഏവ, തസ്സ അനാപത്തിയേവ പതനക്ഖണേ വിയ. തത്ഥേവ സയതി, ന വുട്ഠാതീതി ഇമിനാ വിസയേപി അകരണം ദസ്സേതി, തേനേവ തസ്സ ആപത്തീതി വുത്തം.

ഇദാനി ¶ അട്ഠകഥാവാദസംസന്ദനം കാതും ‘‘കോ മുച്ചതി, കോ ന മുച്ചതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മഹാപച്ചരിയന്തിആദീസു പച്ചരീതി ഉളുമ്പം വുച്ചതി, തസ്മിം നിസീദിത്വാ കതത്താ തമേവ നാമം ജാതം. കുരുന്ദിവല്ലിവിഹാരോ നാമ അത്ഥി, തത്ഥ കതത്താ കുരുന്ദീതി നാമം ജാതം. മഹാഅട്ഠകഥാ നാമ സങ്ഗീതിത്തയമാരുള്ഹാ തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ അട്ഠകഥാ. യാ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഭതാ, തമ്ബപണ്ണിയേഹി ഥേരേഹി പച്ഛാ സീഹളഭാസായ അഭിസങ്ഖതാ ച ഹോതി. ഏകഭങ്ഗേനാതി ഏകപസ്സഭഞ്ജനേന പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാ ഏകപസ്സേന സരീരം ഭഞ്ജിത്വാ നിപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തേന മഹാഅട്ഠകഥായ ലിഖിതമഹാപദുമത്ഥേരവാദേ ‘‘അയ’’ന്തി ദസ്സേതി. ‘‘മുച്ഛിത്വാ പതിതത്താ അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി ഥേരേന വുത്തം. ആചരിയാ പന യഥാ യക്ഖഗഹിതകോ ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ ച പരവസോ ഹോതി, ഏവം അപരവസത്താ മുച്ഛിത്വാ പതിതോ കഞ്ചികാലം ജാനിത്വാ നിപജ്ജതീതി അനാപത്തിം ന വദന്തി, വിസഞ്ഞിതേ പന സതി അനാപത്തിയേവ.

ദ്വേ ജനാതിആദി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ വചനം, തദേവ പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം. യക്ഖഗഹിതഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ വിസഞ്ഞിഭൂതോപി സങ്ഗഹിതോ, ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നോ പന അനിപന്നത്താ ആപത്തിതോ മുച്ചതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം. സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൭൭) ‘‘യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി ഇമസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ പച്ഛിമത്താ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ, തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇമസ്സ അട്ഠകഥാപാഠസ്സ ആനീതത്താ ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേപി ¶ ഇമസ്മിംയേവ ഠാനേ സോ പാഠോ വത്തബ്ബോതി നോ ഖന്തി. ഏത്ഥ ച ‘‘രത്തിം ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നോ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠാതി, അനാപത്തീ’’തിആദിവചനതോ അരുണുഗ്ഗമനേ സംസയവിനോദനത്ഥം അരുണകഥാ വത്തബ്ബാ. തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘കോ ¶ ഏസ അരുണോ നാമ;

കേന സോ അരുണോ ഭവേ;

കീദിസോ തസ്സ വണ്ണാ തു;

സണ്ഠാനം കീദിസം ഭവേ.

‘‘കിസ്മിം കാലേ ച ദേസേ ച, അരുണോ സമുഗച്ഛതി;

കിം പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏസോ, ഉദാഹു അനുമാനതോ’’തി.

തത്ഥ കോ ഏസ അരുണോ നാമാതി ഏത്ഥ ഏസ അരുണോ നാമ സൂരിയസ്സ പഭാവിസേസോ. വുത്തഞ്ഹേതം അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘സൂരസ്സോദയതോ പുബ്ബുട്ഠിതരംസി സിയാരുണോ’’തി;

തട്ടീകായഞ്ച ‘‘സൂരസ്സ ഉദയതോ പുബ്ബേ ഉട്ഠിതരംസി അരുണോ നാമ സിയാ’’തി. വിമതിവിനോദനീനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൩) ‘‘അരുണോതി ചേത്ഥ സൂരിയുഗ്ഗമനസ്സ പുരേചരോ വഡ്ഢനഘനരത്തോ പഭാവിസേസോതി ദട്ഠബ്ബോ’’തി വുത്തം, തസ്മാ സൂരിയപ്പഭായേവ അരുണോ നാമ, ന അഞ്ഞോതി ദട്ഠബ്ബം. കേന സോ അരുണോ ഭവേതി ഏത്ഥ അരുണോ വണ്ണോ അസ്സാതി അരുണോ, കിഞ്ചിരത്തവണ്ണസമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ അരതി ഗച്ഛതി രത്തവണ്ണഭാവേന പവത്തതീതി അരുണോ. വുത്തഞ്ഹേതം അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം ‘‘അരുണവണ്ണതായ അരതി ഗച്ഛതീതി അരുണോ’’തി. കീദിസോ തസ്സ വണ്ണോതി ഏത്ഥ അബ്യത്തരത്തവണ്ണോ തസ്സ വണ്ണോ ഭവേ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം ‘‘അരുണോ കിഞ്ചിരത്തോഥാ’’തി. തട്ടീകായഞ്ച ¶ ‘‘കിഞ്ചിരത്തോ അബ്യത്തരത്തവണ്ണോ അരുണോ നാമ യഥാ മച്ഛസ്സ അക്ഖീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൩) ‘‘വഡ്ഢനഘനരത്തോ പഭാവിസേസോ’’തി, തസ്മാ സൂരിയസ്സ രത്തപ്പഭായേവ അരുണോ നാമ, ന സേതപ്പഭാദയോതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകവണ്ണനായ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൮൩) ‘‘പാളിയം പന നന്ദിമുഖിയാതി ഓദാതദിസാമുഖതായ തുട്ഠമുഖിയാ’’തി വുത്തം, തം കഥം യുജ്ജേയ്യാതി, നോ ന യുജ്ജേയ്യ. തത്ഥ ഹി അരുണുഗ്ഗതകാലേ അരുണോഭാസേന ഓദാതദിസാമുഖഭാവോ വുത്തോ, ന അരുണോഭാസസ്സ ഓദാതഭാവോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഉദാനട്ഠകഥായം (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩) ‘‘നന്ദിമുഖിയാതി അരുണസ്സ ഉഗ്ഗതത്താ ¶ ഏവ അരുണോഭായ സൂരിയാലോകൂപജീവിനോ സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ ജാതായ വിഭായമാനായാതി അത്ഥോ’’തി.

ജാതകട്ഠകഥായഞ്ച –

‘‘ജിഘഞ്ഞരത്തിം അരുണസ്മിമുഹതേ;

യാ ദിസ്സതി ഉത്തമരൂപവണ്ണിനീ;

തഥൂപമാ മം പടിഭാസി ദേവതേ;

ആചിക്ഖ മേ തം കതമാസി അച്ഛരാ’’തി. (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൪);

ഇമസ്സ ഗാഥായ അത്ഥവണ്ണനായം ‘‘തത്ഥ ജിഘഞ്ഞരത്തിന്തി പച്ഛിമരത്തിം, രത്തിപരിയോസാനേതി അത്ഥോ. ഉഹതേതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ. യാതി യാ പുരത്ഥിമാ ദിസാ രത്തവണ്ണതായ ഉത്തമരൂപധരാ ഹുത്വാ ദിസ്സതീ’’തി. ഏവം അരുണുഗ്ഗതസമയേ പുരത്ഥിമദിസായ രത്തവണ്ണതാ വുത്താ, തസ്മാ തസ്മിം സമയേ അരുണസ്സ ഉട്ഠിതത്താ പുരത്ഥിമായ ദിസായ രത്തഭാഗോ സൂരിയാലോകസ്സ പത്ഥടത്താ സേസദിസാനം ഓദാതഭാവോ വിഞ്ഞായതി.

സണ്ഠാനം ¶ കീദിസം ഭവേതി ഏത്ഥ അരുണസ്സ പാടേക്കം സണ്ഠാനം നാമ നത്ഥി രസ്മിമത്തത്താ. യത്തകം പദേസം ഫരതി, തത്തകം തസ്സ സണ്ഠാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ പുരത്ഥിമദിസാസണ്ഠാനം. വുത്തഞ്ഹി ജാതകട്ഠകഥായം (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) ‘‘പുരത്ഥിമദിസാ രത്തവണ്ണതായ ഉത്തമരൂപധരാ ഹുത്വാ ദിസ്സതീ’’തി.

കിസ്മിം കാലേ ച ദേസേ ച, അരുണോ സമുഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ ഏസ അരുണോ സൂരിയുഗ്ഗമനസ്സ പുരേ കാലേ പുരത്ഥിമദിസായം ഉഗ്ഗച്ഛതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഉദാനട്ഠകഥായം (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩) ‘‘ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണേ, അരുണോ നാമ പുരത്ഥിമദിസായം സൂരിയോദയതോ പുരേതരമേവ ഉട്ഠിതോഭാസോ’’തി. അഭിധാനപ്പദീപികായഞ്ച ‘‘സൂരസ്സോദയതോ പുബ്ബുട്ഠിതരംസീ’’തി.

കിം പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏസോ, ഉദാഹു അനുമാനതോതി ഏത്ഥ അയം അരുണോ നാമ പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏവ ¶ , ന അനുമാനസിദ്ധോ. കസ്മാ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഗോചരവണ്ണായതനഭാവതോ. അക്ഖസ്സ പതീതി പച്ചക്ഖം, ചക്ഖുരൂപാനം അഭിമുഖഭാവേന ആപാഥഗതത്താ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫, ൪൨൬; സം. നി. ൨.൪൩, ൪൪, ൪൫, സം. നി. ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫, ൪൬൭), തസ്മാ അയം അരുണവണ്ണോ ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ ജാനിതബ്ബതോ പച്ചക്ഖസിദ്ധോയേവ ഹോതി, ന ഏവം സതി ഏവം ഭവേയ്യാതി അനുമാനേന പുനപ്പുനം ചിന്തനേന സിദ്ധോതി. ഇമം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം സാധുകം മനസി കരിത്വാ പണ്ഡിതേഹി രത്തോഭാസോയേവ അരുണോതി പച്ചേതബ്ബോ സല്ലക്ഖേതബ്ബോതി.

കസ്മാ പന ഇമസ്മിം ഠാനേ അരുണകഥാ വുത്താതി? ഇമിസ്സാ അരുണകഥായ മഹാവിസയഭാവതോ. കഥം? ഉപോസഥികാ ഉപാസകാ ച ഉപാസികായോ ച അരുണുഗ്ഗമനം തഥതോ ¶ അജാനന്താ അനുഗ്ഗതേയേവ അരുണേ ഉഗ്ഗതസഞ്ഞായ ഖാദനീയം വാ ഖാദന്തി, ഭോജനീയം വാ ഭുഞ്ജന്തി, മാലാഗന്ധാദീനി വാ ധാരേന്തി, തതോ തേസം സീലം ഭിജ്ജതി. സാമണേരാ തഥേവ വികാലഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സീലവിനാസം പാപുണന്തി. നിസ്സയപടിപന്നകാ ഭിക്ഖൂ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി വിനാ ബഹിസീമേ ചരന്താ നിസ്സയപ്പസ്സമ്ഭനം പാപുണന്തി, അന്തോവസ്സേ ഭിക്ഖൂ ഉപചാരസീമതോ ബഹിഗച്ഛന്താ വസ്സച്ഛേദം, തേചീവരികാ ഭിക്ഖൂ അബദ്ധസീമായം ചീവരേന വിപ്പവസന്താ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയം, തഥാ സത്തബ്ഭന്തരസീമായം, സഹസേയ്യപ്പഹോനകട്ഠാനേ അനുപസമ്പന്നമാതുഗാമേഹി സഹ സയന്താ പാചിത്തിയം, തഥാ യാവകാലികം ഭുഞ്ജന്താ ഭിക്ഖൂ, പാരിവാസികാദയോ വത്തം നിക്ഖിപന്താ രത്തിച്ഛേദം. ഏവമാദിഅനേകാദീനവസമ്ഭവതോ ലജ്ജിപേസലാനം ഭിക്ഖൂനം തഥതോ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ ജാനനത്ഥം വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ.

കേചി പന ഭിക്ഖൂ അഡ്ഢരത്തിസമയേ ഘടിസുഞ്ഞത്താ അഡ്ഢരത്തികാലം അതിക്കമ്മ അഞ്ഞദിവസോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം കാലേ അരുണം ഉട്ഠിതം നാമ ഹോതീതി മഞ്ഞമാനാ അഡ്ഢരത്തിം അതിക്കമ്മ ഖാദനീയഭോജനീയാദീനി ഭുഞ്ജന്തി, തേ പന ബുദ്ധസമയം അജാനന്താ വേദസമയമേവ മനസി കരോന്താ ഏവം കരോന്തി, തസ്മാ തേസം തംകരണം പമാണം ന ഹോതി. ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ അരുണസ്സ പച്ചക്ഖഭാവം അജാനന്താ അനുമാനവസേന ചിന്തിതുഞ്ച അസക്കോന്താ അനുസ്സവവസേനേവ പരവചനം സദ്ദഹന്താ അമ്ഹാകം ആചരിയാ അരുണുഗ്ഗമനവേലായം ഉട്ഠായ ഗച്ഛന്താ സൂരിയുഗ്ഗമനവേലായം ദ്വിസഹസ്സദണ്ഡപ്പമാണം ഠാനം പാപുണന്തി, തിസഹസ്സദണ്ഡപ്പമാണം ഠാനം പാപുണന്തീതി ¶ ച വദന്തി. ഇമമ്ഹാ വിഹാരാ അസുകം നാമ വിഹാരം അസുകം നാമ ചേതിയം അസുകം നാമ ഗാമം പാപുണന്തീതിആദീനി ച വദന്തീതി ഏവം അനുസ്സവവചനം വദന്തി, തമ്പി അപ്പമാണം. കസ്മാ? അദ്ധാനം നാമ ബലവന്തസ്സ ജവസമ്പന്നസ്സ ച രസ്സം ഹോതി, ദുബ്ബലസ്സ സന്തസ്സ ച ദീഘം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘ദീഘാ ¶ ജാഗരതോ രത്തി, ദീഘം സന്തസ്സ യോജനം;

ദീഘോ ബാലാന സംസാരോ, സദ്ധമ്മം അവിജാനത’’ന്തി. (ധ. പ. ൬൦);

തസ്മാ അദ്ധാനം നാമ സബ്ബേസം ഏകസദിസം ന ഹോതീതി അരുണുഗ്ഗമനസ്സ ലക്ഖണം ഭവിതും ന സക്കാ, ന ച തേ ആയസ്മന്തോ പിടകത്തയതോ കിഞ്ചി സാധകഭൂതം വചനം ആഹരന്തി, അസക്ഖികം അഡ്ഡം കരോന്തി വിയ യഥാജ്ഝാസയമേവ വദന്തീതി പമാണം ന ഹോതി.

അഞ്ഞേ പന –

‘‘അതീതരത്തിയാ യാമോ;

പച്ഛിമോഡ്ഢമമുസ്സ വാ;

ഭാവിനിയാദിപ്പഹാരോ;

തദഡ്ഢം വാജ്ജതേഹ്യ ഹോതി –

കച്ചായനസാരപ്പകരണാഗതം ഗാഥം വത്വാ അതീതരത്തിയാ പച്ഛിമോ യാമോ അജ്ജ പരിയാപന്നോ, തസ്മാ പച്ഛിമയാമസ്സ ആദിതോ പട്ഠായ അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛതീ’’തി വദന്തി. അയം വാദോ സകാരണസഞ്ഞാപകത്താ പുരിമേഹി ബലവാ ഹോതി, ഏവം സന്തേപി അയുത്തോയേവ. കസ്മാ? അയഞ്ഹി ഗാഥാ ബാഹിരസദ്ദസത്ഥേ ജങ്ഗദാസപ്പകരണേ വുത്തനയേന അജ്ജ ഭവാ അജ്ജതനീതി വുത്തഅജ്ജവോഹാരസ്സ പവത്തനകാലം ദസ്സേതും വുത്താ, ന പിടകത്തയേ വുത്തസ്സ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ കാലം ദസ്സേതും, തസ്മാ അഞ്ഞസാധ്യസ്സ അഞ്ഞസാധകേന സാധിതത്താ അയുത്തോയേവ.

അപരേ പന ‘‘പഹാരോ യാമസഞ്ഞിതോ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികായം വുത്തത്താ പഹാരയാമസദ്ദാനം ഏകത്ഥത്താ തത്ഥേവ ‘‘തിയാമാ സംവരീ ഭവേ’’തി വുത്തത്താ രത്തിയാ ച തിയാമഭാവതോ പാളിയഞ്ച (ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൩) ‘‘അഭിക്കന്താ ¶ , ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ’’തി ആഗതത്താ ഇദാനി ¶ രത്തിയാ ചതൂസു പഹാരേസു തതിയപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോ, തസ്മാ അവസേസഏകപ്പഹാരമത്തോ കാലോ ദിവസഭാഗം ഭജതീതി വദേയ്യും, അയം വാദോ തതിയവാദതോപി ബലവതരോ. കസ്മാ? ഞാപകഞാപ്യാനം അനുരൂപഭാവതോ. തഥാ ഹി ‘‘പഹാരോ യാമസഞ്ഞിതോ’’തി അയം ഞാപകോ പഹാരയാമാനം ഏകത്ഥഭാവസ്സ അനുരൂപോ, ‘‘തിയാമാ സംവരീഭവേ’’തി അയം രത്തിയാ തിയാമഭാവസ്സ, ‘‘പാളിയഞ്ചാ’’തിആദി തതിയപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ, തഥാപി അയുത്തോയേവ ഹോതി. കസ്മാ? ‘‘അവസേസഏകപ്പഹാരമത്തോ കാലോ ദിവസഭാഗം ഭജതീ’’തി വചനസ്സ വിരുദ്ധത്താ. മജ്ഝിമദേസേ ഹി ദസഘടികാപമാണസ്സ കാലസ്സ ഏകപ്പഹാരത്താ സബ്ബാ രത്തി തിയാമാവ ഹോതി, ന ചതുയാമാ, ഇദാനി പന പച്ചന്തവിസയേസു സത്തട്ഠഘടികാമത്തസ്സ കാലസ്സ ഏകപ്പഹാരകതത്താ ചതുപ്പഹാരാ ഭവതി, തസ്മാ മജ്ഝിമദേസവോഹാരം ഗഹേത്വാ അഭിധാനപ്പദീപികായഞ്ച ‘‘തിയാമാ സംവരീ ഭവേ’’തി വുത്തം, പാളിയഞ്ച (ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൩) ‘‘നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ’’തി, തസ്മാ രത്തിപരിയോസാനേയേവ അരുണോ ഉഗ്ഗതോതി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൦൧) ‘‘തഥാ പാരിവാസികാദീനമ്പി അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപന്താനം രത്തിച്ഛേദോ വുത്തോ, ഉഗ്ഗതേ അരുണേ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഹി വുത്ത’’ന്തി.

സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേപി (പാചി. ൫൨-൫൪) ‘‘അനുപസമ്പന്നേഹി സഹ നിവുത്ഥഭാവപരിമോചനത്ഥം പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസാദീസു ച സബ്ബത്ഥ രത്തിപരിയോസാനേ ആഗമനവസേന അരുണുഗ്ഗമനം ദസ്സിതം, ന അതീതാരുണവസേനാതി. ജാതകട്ഠകഥായമ്പി (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) ‘‘രത്തിപരിയോസാനേതി അത്ഥോ’’തി. ന കേവലം മജ്ഝിമദേസേസു രത്തിയായേവ തിപ്പഹാരഭാവോ ഹോതി ¶ , അഥ ഖോ ദിവസസ്സപി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠസാലിനിയം (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഭിധമ്മദേസനാപരിയോസാനഞ്ച തേസം ഭിക്ഖൂനം സത്തപ്പകരണഉഗ്ഗഹണഞ്ച ഏകപ്പഹാരേനേവ ഹോതീ’’തി, മൂലടീകായഞ്ച (ധ. സ. മൂലടീ. നിദാനകഥാവണ്ണനാ) ‘‘ഏകപ്പഹാരേനാതി ഏത്ഥ പഹാരോതി ദിവസസ്സ തതിയഭാഗോ വുച്ചതീ’’തി, തസ്മാ ഏകോ രത്തിദിവോ ഛപ്പഹാരോ ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. ഏവം മജ്ഝിമദേസവോഹാരേന തിയാമസങ്ഖാതസ്സ തിപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ സബ്ബരത്തിപരിയോസാനേ ഉട്ഠിതം അരുണം പച്ചന്തദേസവോഹാരേന തിപ്പഹാരസ്സ അവസാനേതി ഗഹേത്വാ ഏകപ്പഹാരാവസേസകാലേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോതി വുത്തത്താ അയമ്പി വാദോ അയുത്തോയേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ബഹവോ ¶ പന പണ്ഡിതാ ‘‘ഖുദ്ദസിക്ഖാനിസ്സയേ വുത്തം –

‘സേതരുണഞ്ച പഠമം, ദുതിയം നന്ദിയാവട്ടം;

തതിയം തമ്ബവണ്ണഞ്ച, ചതുത്ഥം ഗദ്രഭം മുഖ’ന്തി. –

ഇമം ഗാഥം നിസ്സായ ഏകരത്തിയം അരുണോ ചതുക്ഖത്തും ഉട്ഠഹതി, തത്ഥ പഠമം സേതവണ്ണം ഹോതി, ദുതിയം നന്ദിയാവട്ടപുപ്ഫവണ്ണം ഹോതി, തതിയം തമ്ബവണ്ണം ഹോതി, ചതുത്ഥം ഗദ്രഭമുഖവണ്ണം ഹോതീ’’തി വത്വാ രത്തോഭാസതോ പുരേതരം അതീതരത്തികാലേയേവ വത്തനിക്ഖിപനാദികമ്മം കരോന്തി. തേസം തം കരണം അനിസമ്മകാരിതം ആപജ്ജതി. അയഞ്ഹി ഗാഥാ നേവ പാളിയം ദിസ്സതി, ന അട്ഠകഥായം, ന ടീകാസു, കേവലം നിസ്സയേ ഏവ, നിസ്സയേസു ച ഏകസ്മിംയേവ ഖുദ്ദസിക്ഖാനിസ്സയേ ദിസ്സതി, ന അഞ്ഞനിസ്സയേസു, തത്ഥാപി നേവ പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ ദിസ്സതി, ന ഹേതുഫലാദിഭാവോ, ന ച ലിങ്ഗനിയമോതി ന നിസ്സയകാരാചരിയേന ഠപിതാ ഭവേയ്യ, അഥ ഖോ പച്ഛാ അഞ്ഞേഹി ലേഖകേഹി വാ അത്തനോ ഇച്ഛാനുരൂപം ലിഖിതാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ അയം ഗാഥാ കുതോ ആഭതാ പാളിതോ വാ അട്ഠകഥാതോ ¶ വാ ടീകാതോ വാ വിനയതോ വാ സുത്തന്തതോ വാ അഭിധമ്മതോ വാതി പഭവം അപരിയേസിത്വാ നിസ്സയേ ദിട്ഠമത്തമേവ സാരതോ ഗഹേത്വാ പാളിയട്ഠകഥാടീകാസു വുത്തവചനം അനിസാമേത്വാ കതത്താ അനിസമ്മകാരിതം ആപജ്ജതി.

തത്രായം പാളി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ സീതാസു ഹേമന്തികാസു രത്തീസു അന്തരട്ഠകാസു ഹിമപാതസമയേ രത്തിം അജ്ഝോകാസേ ഏകചീവരോ നിസീദി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ പഠമേ യാമേ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, ദുതിയം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ മജ്ഝിമേ യാമേ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, തതിയം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, ചതുത്ഥം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസീ’’തി. അയം മഹാവഗ്ഗേ (മഹാവ. ൩൪൬) ചീവരക്ഖന്ധകാഗതാ വിനയപാളി. പാളിയം നന്ദിമുഖിയാതി തുട്ഠിമുഖിയാ, പസന്നദിസാമുഖായാതി അത്ഥോ. അയം തംസംവണ്ണനായ വിമതിവിനോദനീപാഠോ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪൬).

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ ¶ . തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ തദഹുപോസഥേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പഠമേ യാമേ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ രത്തി, നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ തുണ്ഹീ അഹോസി. ദുതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ¶ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ മജ്ഝിമേ യാമേ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ മജ്ഝിമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. ദുതിയമ്പി ഭഗവാ തുണ്ഹീ അഹോസി. തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തം അരുണം, നന്ദിമുഖീ രത്തി, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു ഭന്തേ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. അപരിസുദ്ധാ, ആനന്ദ, പരിസാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൩). അയം ചൂളവഗ്ഗേ പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകാഗതാ അപരാപി വിനയപാളി.

നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാതി അരുണുട്ഠിതകാലേ പീതിമുഖാ വിയ രത്തി ഖായതി. തേനാഹ ‘‘നന്ദിമുഖിയാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൮൩) അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതസമന്തപാസാദികട്ഠകഥാപാഠോ. അഭിക്കന്താതി പരിക്ഖീണാ. ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണസീസേ. നന്ദിമുഖിയാതി തുട്ഠിമുഖിയാ. അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതസാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൮൩). പാളിയം നന്ദിമുഖിയാതി ഓദാതദിസാമുഖിതായ തുട്ഠമുഖിയാ. അയം തംസംവണ്ണനായ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൮൩) വിമതിവിനോദനീപാഠോ.

‘‘തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായരത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ, നന്ദിമുഖീ രത്തി, ചിരനിസിന്നാ ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ, പടിസമ്മോദതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ¶ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ’’തി. അയം ഉദാനാഗതാ സുത്തന്തപാളി (ഉദാ. ൪൫). ഉദ്ധസ്തേ ¶ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണേ. അരുണോ നാമ പുരത്ഥിമദിസായം സൂരിയോദയതോ പുരേതരമേവ ഉട്ഠിതോഭാസോ. നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാതി അരുണസ്സ ഉഗ്ഗതത്താ ഏവ അരുണോഭായ സൂരിയാലോകൂപജീവിനോ സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ ജാതായ, വിഭായമാനായാതി അത്ഥോ. അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതാ ഉദാനട്ഠകഥാ (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩).

ഇതി ഏത്തകാസു വിനയസുത്തന്താഗതാസു പാളിയട്ഠകഥാടീകാസു ഏകസ്മിമ്പിഠാനേ അരുണോ ചതുക്ഖത്തും ഉഗ്ഗതോതി നത്ഥി, ഏകവാരമേവ വുത്തോ. ചതുബ്ബിധവണ്ണസമന്നാഗതോതിപി നത്ഥി, ഏകവണ്ണോ ഏവ വുത്തോ. ജാതകട്ഠകഥായമ്പി (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) രത്തവണ്ണോ ഏവ വുത്തോ, ന സേതവണ്ണാദികോ. നന്ദിമുഖീതി ച സത്തേ നന്ദാപനദിസാമുഖീ രത്തി ഏവ വുത്താ, ന അരുണസ്സ നന്ദിയാവട്ടപുപ്ഫസദിസവണ്ണതാ. തേനാഹ ‘‘സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ’’തി. ഏവം അഭിധാനപ്പദീപികാപകരണവചനേന വിരുദ്ധത്താ പാളിയട്ഠകഥാദീഹി അസംസന്ദനതോ ദുബ്ബലസാധകത്താ ച അയമ്പി വാദോ അയുത്തോയേവാതി ദട്ഠബ്ബോ, തസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ആണം അനതിക്കന്തേന ലജ്ജിഭിക്ഖുനാ യദി കേനചി അപ്പടിച്ഛന്നേ വിവടോകാസേ ഹോതി, മച്ഛക്ഖിസമാനഅബ്യത്തരത്തോഭാസസ്സ പഞ്ഞായമാനകാലതോ പട്ഠായ വത്തനിക്ഖിപനാദികമ്മം കാതബ്ബം.

യദി പന പബ്ബതാദിനാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനം ഹോതി, യത്തകേന കാലേന വിവടട്ഠാനേ രത്തോഭാസോ പഞ്ഞായതി, സൂരിയമണ്ഡലസ്സ ദിസ്സനകാലതോ ഏകഘടികാമത്തേന വാ ദ്വിഘടികാമത്തേന വാ തത്തകം കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമസ്മിം കാലേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോ ഭവേയ്യാതി തക്കേത്വാ കാതബ്ബം, സംസയം അനിച്ഛന്തേന തതോപി കഞ്ചികാലം അധിവാസേത്വാ നിസ്സംസയകാലേ കത്തബ്ബം, അയം തത്ഥ ¶ സാമീചി. അയം പന വാദോ യഥാവുത്തപ്പകരണവചനേഹി സുട്ഠു സംസന്ദതി യഥാ ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദകം, തസ്മാ പണ്ഡിതേഹി പുനപ്പുനം പുബ്ബാപരം ആലോളേന്തേന മനസി കാതബ്ബോ. ഏവം മനസി കരിത്വാ അരുണപടിസംയുത്തേസു ഠാനേസു സംസയോ ഛിന്ദിതബ്ബോ, സംസയം ഛിന്ദിത്വാ വിസാരദേന ഹുത്വാ തം തം കമ്മം കാതബ്ബന്തി.

വിസുദ്ധത്ഥായ സീലസ്സ, ഭിക്ഖൂനം പിയസീലിനം;

കതാരുണകഥാ ഏസാ, ന സാരമ്ഭാദികാരണാ.

തസ്മാ ¶ സുട്ഠൂപധാരേത്വാ, യുത്തം ഗണ്ഹന്തു സാധവോ;

അയുത്തഞ്ചേ ഛഡ്ഡയന്തു, മാ ഹോന്തു ദുമ്മനാദയോതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൨. പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാ

൬. ഏവം ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പരിക്ഖാരോതി സമണപരിക്ഖാരോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥായ ആദിമ്ഹി വുത്തം ‘‘തത്ഥാ’’തി പദം ആനേത്വാ തത്ഥ തേസു മാതികാപദേസു സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘പരിക്ഖാരോ’’തി പദസ്സ ‘‘സമണപരിക്ഖാരോ’’തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ, ഏസ നയോ ഇതോ പരേപി. സമണപരിക്ഖാരോ വുത്തോ, ന ഗിഹിപരിക്ഖാരോതി അധിപ്പായോ. പരിസമന്തതോ കരിയതേതി പരിക്ഖാരോ, ഛത്താദികോ. തത്രാതി സമണപരിക്ഖാരേ. കപ്പതീതി കപ്പിയോ, ന കപ്പിയോ അകപ്പിയോ, കപ്പിയോ ച അകപ്പിയോ ച കപ്പിയാകപ്പിയോ, സമാഹാരദ്വന്ദേപി പുല്ലിങ്ഗമിച്ഛന്തി പണ്ഡിതാ. കപ്പിയാകപ്പിയോ ¶ ച സോ പരിക്ഖാരോ ചേതി തഥാ, തസ്സ വിനിച്ഛയോ കപ്പിയാകപ്പിയപരിക്ഖാരവിനിച്ഛയോ.

കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തന്തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. സബ്ബമ്പി ഹി ഛത്തം തഥാകരിയമാനം ന വട്ടതി. തേനേവാഹ വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൮൫) ‘‘സബ്ബപരിക്ഖാരേസു വണ്ണമട്ഠവികാരം കരോന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ദീപേന്തേന ന വട്ടതീതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി. ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാതി ഇമിനാ ഥിരകരണത്ഥം ഏകവണ്ണസുത്തേന വിനന്ധിയമാനം യദി വണ്ണമട്ഠം ഹോതി, തത്ഥ ന ദോസോതി ദസ്സേതി. ആരഗ്ഗേനാതി നിഖാദനമുഖേന. യദി ന വട്ടതി, താദിസം ഛത്തദണ്ഡം ലഭിത്വാ കിം കാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഘടകം വാ’’തിആദി. സുത്തകേന വാ ദണ്ഡോ വേഠേതബ്ബോതി യഥാ ലേഖാ ന പഞ്ഞായതി, തഥാ വേഠേതബ്ബോ. ദണ്ഡബുന്ദേതി ദണ്ഡമൂലേ, ഛത്തദണ്ഡസ്സ ഹേട്ഠിമകോടിയന്തി അത്ഥോ. ഛത്തമണ്ഡലികന്തി ഛത്തസ്സ അന്തോ ഖുദ്ദകമണ്ഡലം, ഛത്തപഞ്ജരേ മണ്ഡലാകാരേന ബദ്ധദണ്ഡവലയം ¶ വാ. ഉക്കിരിത്വാതി നിന്നം, ഉന്നതം വാ കത്വാ ഉട്ഠാപേത്വാ. സാ വട്ടതീതി സാ ലേഖാ രജ്ജുകേഹി ബന്ധന്തു വാ മാ വാ, ബന്ധിതും യുത്തട്ഠാനത്താ വട്ടതി. തേന വുത്തം ആചരിയബുദ്ധദത്തമഹാഥേരേന –

‘‘ഛത്തം പണ്ണമയം കിഞ്ചി, ബഹി അന്തോ ച സബ്ബസോ;

പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന, സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതി.

‘‘ഛിന്ദിതും അഡ്ഢചന്ദം വാ, പണ്ണേ മകരദന്തകം;

ഘടകം വാളരൂപം വാ, ലേഖാ ദണ്ഡേ ന വട്ടതി.

‘‘സിബ്ബിതും ഏകവണ്ണേന, ഛത്തം സുത്തേന വട്ടതി;

ഥിരത്ഥം പഞ്ചവണ്ണേന, പഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും.

‘‘ഘടകം വാളരൂപം വാ, ലേഖാ വാ പന കേവലാ;

ഛിന്ദിത്വാ വാപി ഘംസിത്വാ, ധാരേതും പന വട്ടതി.

‘‘അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനം ¶ , ദണ്ഡബുന്ദമ്ഹി വട്ടതി;

ഉക്കിരിത്വാ കതാ ലേഖാ, ബന്ധനത്ഥായ വട്ടതീ’’തി.

തസ്സ വണ്ണനായമ്പി ഛത്തം പണ്ണമയം കിഞ്ചീതി താലപണ്ണാദിപണ്ണച്ഛദനം യം കിഞ്ചി ഛത്തം. ബഹീതി ഉപരി. അന്തോതി ഹേട്ഠാ. സിബ്ബിതുന്തി രൂപം ദസ്സേത്വാ സൂചികമ്മം കാതും. പണ്ണേതി ഛദനപണ്ണേ. അഡ്ഢചന്ദന്തി അഡ്ഢചന്ദാകാരം. മകരദന്തകന്തി മകരദന്താകാരം, യം ‘‘ഗിരികൂട’’ന്തി വുച്ചതി. ഛിന്ദിതും ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. മുഖവട്ടിയാ നാമേത്വാ ബദ്ധപണ്ണകോടിയാ വാ മത്ഥകമണ്ഡലകോടിയാ വാ ഗിരികൂടാദിം കരോന്തി, ഇമിനാ തം പടിക്ഖിത്തം. ദണ്ഡേതി ഛത്തദണ്ഡേ. ഘടകന്തി ഘടാകാരോ. വാളരൂപം വാതി ബ്യഗ്ഘാദിവാളാനം രൂപകം വാ. ലേഖാതി ഉക്കിരിത്വാ വാ ഛിന്ദിത്വാ വാ ചിത്തകമ്മവസേന വാ കതരാജി. പഞ്ചവണ്ണാനം സുത്താനം അന്തരേ നീലാദിഏകവണ്ണേന സുത്തേന ഥിരത്ഥം ഛത്തം അന്തോ ച ബഹി ച സിബ്ബിതും വാ ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകസലാകപഞ്ജരം ഥിരത്ഥം വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ. പഞ്ചവണ്ണാനം ഏകവണ്ണേന ഥിരത്ഥന്തി ഇമിനാ അനേകവണ്ണേഹി സുത്തേഹി ¶ വണ്ണമട്ഠത്ഥായ സിബ്ബിതുഞ്ച വിനന്ധിതുഞ്ച ന വട്ടതീതി ദീപേതി. പോത്ഥകേസു പന ‘‘പഞ്ചവണ്ണേനാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, തസ്സ ഏകവണ്ണേന പഞ്ചവണ്ണേന വാ സുത്തേന ഥിരത്ഥം സിബ്ബിതും വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ കാതബ്ബാ ഹോതി.

ഏത്ഥ ച ഹേട്ഠാ വുത്തേന ‘‘പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതീ’’തി പാഠേന ച ‘‘കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തം അന്തോ വാ ബഹി വാ പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബേത്വാ വണ്ണമട്ഠം കരോന്തി, തം ന വട്ടതി, ഏകവണ്ണേ പന നീലേന വാ പീതകേന വാ യേന കേനചി സുത്തേന അന്തോ വാ ബഹി വാ സിബ്ബിതും, ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകം സലാകപഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും വട്ടതി, തഞ്ച ഖോ ഥിരകരണത്ഥം, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാ’’തി അട്ഠകഥാപാഠേന ച വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ സോ ന ഗഹേതബ്ബോ.

ലേഖാ ¶ വാ പന കേവലാതി യഥാവുത്തപ്പകാരാ സകലാ ലേഖാ വാ. ഛിന്ദിത്വാതി ഉക്കിരിത്വാ കതം ഛിന്ദിത്വാ. ഘംസിത്വാതി ചിത്തകമ്മാദിവസേന കതം ഘംസിത്വാ. ദണ്ഡബുന്ദമ്ഹീതി ഛത്തദണ്ഡസ്സ പഞ്ജരേ ഗാഹണത്ഥായ ഫാലിതബുന്ദമ്ഹി, മൂലേതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തനയോ. ഖുദ്ദസിക്ഖാഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഛത്തപിണ്ഡിയാ മൂലേ’’തി വുത്തം. അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനന്തി ഫുല്ലഅഹിച്ഛത്തകാകാരം. രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാതി വലയം വിയ ഉപട്ഠാപേത്വാ. ബന്ധനത്ഥായാതി വാതേന യഥാ ന ചലതി, ഏവം രജ്ജൂഹി ദണ്ഡേ പഞ്ജരസ്സ ബന്ധനത്ഥായ. ഉക്കിരിത്വാ കതാ ലേഖാ വട്ടതീതി യോജനാ. യഥാ വാതപ്പഹാരേന അചലനത്ഥം ഛത്തമണ്ഡലികം രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാ ലേഖം ഠപേന്തി, സാ വട്ടതീതി. സചേപി ന ബന്ധതി, ബന്ധനാരഹട്ഠാനത്താ വലയം ഉക്കിരിത്വാ വട്ടതീതി ഗണ്ഠിപദേ വത്തന്തീതി ആഗതം, തസ്മാ പക്ഖരണേസു ആഗതനയേനേവ ഛത്തേ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി.

൭. ചീവരേ പന നാനാസുത്തകേഹീതി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫; വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി. ഇദഞ്ച തഥാ കരോന്താനം വസേന വുത്തം, ഏകവണ്ണസുത്തകേനപി ന വട്ടതിയേവ. ‘‘പകതിസൂചികമ്മമേവ വട്ടതീ’’തി ഹി വുത്തം. പട്ടമുഖേതി ദ്വിന്നം പട്ടാനം സങ്ഘടിതട്ഠാനം സന്ധായേതം വുത്തം. പരിയന്തേതി ചീവരപരിയന്തേ. അനുവാതം സന്ധായേതം വുത്തം. വേണീതി വരകസീസാകാരേന സിബ്ബനം. സങ്ഖലികന്തി ദ്വിഗുണസങ്ഖലികാകാരേന സിബ്ബനം, ബിളാലസങ്ഖലികാകാരേന സിബ്ബനം വാ. വേണിം വാ സങ്ഖലികം വാ കരോന്തീതി കരണകിരിയായ സമ്ബന്ധോ. അഗ്ഘിയം നാമ ചേതിയസണ്ഠാനം ¶ , യം ‘‘അഗ്ഘിയത്ഥമ്ഭോ’’തി വദന്തി. ഗയാ നാമ മൂലേ തനുകം അഗ്ഗേ മഹന്തം കത്വാ ഗദാകാരേന സിബ്ബനം. മുഗ്ഗരോ നാമ മൂലേ ച അഗ്ഗേ ച ഏകസദിസം കത്വാ മുഗ്ഗരാകാരേന സിബ്ബനം. കക്കടക്ഖീനി ഉക്കിരന്തീതി ¶ ഗണ്ഠികപട്ടപാസകപട്ടാനം അന്തേ പാളിബദ്ധം കത്വാ കക്കടകാനം അക്ഖിസണ്ഠാനം പട്ഠപേന്തി, കരോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി നീഹടസുത്താനം കോടിയോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കഥം പന താ പിളകാ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ കാതബ്ബാതി? കോണേഹി നീഹടസുത്താനം അന്തേസു ഏകവാരം ഗണ്ഠികകരണേന വാ പുന നിവത്തേത്വാ സിബ്ബനേന വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവം കത്വാ സുത്തകോടിയോ രസ്സം കത്വാ ഛിന്ദിതബ്ബാ. ധമ്മസിരിത്ഥേരേന പന ‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ കപ്പരേ’’തി വുത്തം, തഥാ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി ‘‘സുത്താ ച പിളകാ തത്ഥ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ ദീപിതാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തേസം മതേന കോണസുത്താ ച പിളകാ ച കോണസുത്തപിളകാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി ബഹി നിഗ്ഗതസുത്താനം പിളകാകാരേന ഠപിതകോടിയോതി കേചി വദന്തി, തേ പിളകേ ഛിന്ദിത്വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യാ കാതബ്ബാതി തേസം അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാ ചാതി ദ്വേയേവാ’’തി വദന്തി, തേസം മതേന ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണതോ കോണം നീഹടസുത്താ കോണസുത്താ നാമ. സമന്തതോ പന പരിയന്തേന ഗതാ ചതുരസ്സസുത്താ പിളകാ നാമ. തം ദുവിധമ്പി കേചി ചീവരതോ വിസും പഞ്ഞാനത്ഥായ വികാരയുത്തം കരോന്തി, തം നിസേധായ ‘‘ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടതീ’’തി വുത്തം, ന പന സബ്ബഥാ അചക്ഖുഗോചരഭാവേന സിബ്ബനത്ഥായ തഥാസിബ്ബനസ്സ അസക്കുണേയ്യത്താ, യഥാ പകതിചീവരതോ വികാരോ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. രജനകമ്മതോ പുബ്ബേ പഞ്ഞായമാനോപി വിസേസോ ചീവരേ രത്തേ ഏകവണ്ണതോ ന പഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘ചീവരേ രത്തേ’’തി.

൮. മണിനാതി ¶ നീലമണിആദിപാസാണേന, അംസബദ്ധകകായബന്ധനാദികം അചീവരത്താ സങ്ഖാദീഹി ഘംസിതും വട്ടതീതി വദന്തി. കണ്ണസുത്തകന്തി ചീവരസ്സ ദീഘതോ തിരിയഞ്ച സിബ്ബിതാനം ചതൂസു കണ്ണേസു കോണേസു ച നിക്ഖന്താനം സുത്തസീസാനമേതം നാമം, തം ഛിന്ദിത്വാവ പാരുപിതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബ’’ന്തി. ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം ഏകം കണ്ണസുത്തമ്പി അത്ഥി, തം പന നാമേന സദിസമ്പി ഇതോ അഞ്ഞമേവാതി ദസ്സേതും ‘‘യം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ലഗ്ഗനത്ഥായാതി ചീവരരജ്ജുയം ¶ ചീവരബന്ധനത്ഥായ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) ഏത്തകമേവ വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫) പന ‘‘പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബന്തി രജനകാലേ ബന്ധിതബ്ബം, സേസകാലേ മോചേത്വാ ഠപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണസ്സ പോരാണടീകായമ്പി ഇദമേവ ഗഹേത്വാ വുത്തം, തം പന ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൪൪) ‘‘മജ്ഝേന ലഗ്ഗേന്തി, ഉഭതോ ഗലതി, ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണേ ബന്ധിതുന്തി. കണ്ണോ ജീരതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണസുത്തക’’ന്തി ഏവം അനുഞ്ഞാതചീവരരജ്ജുയം രജിത്വാ പസാരിതചീവരസ്സ ഓലമ്ബകസുത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഗണ്ഠികേതി ചീവരപാരുപനകാലേ പാസകേ ലഗ്ഗാപനത്ഥം കതേ ദന്താദിമയേ ഗണ്ഠികേ. പിളകാതി ബിന്ദും ബിന്ദും കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബപിളകാ. വുത്തഞ്ഹേതം വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ –

‘‘നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി, മണ്ഡനത്ഥായ ചീവരം;

സമം സതപദാദീനം, സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതി.

‘‘പത്തസ്സ പരിയന്തേ വാ, തഥാ പത്തമുഖേപി ച;

വേണിം സങ്ഖലികം വാപി, കരോതോ ഹോതി ദുക്കടം.

‘‘പട്ടമ്പി ¶ ഗണ്ഠിപാസാനം, അട്ഠകോണാദികം വിധിം;

തത്ഥഗ്ഘിയഗദാരൂപം, മുഗ്ഗരാദിം കരോന്തി ച.

‘‘തത്ഥ കക്കടകക്ഖീനി, ഉട്ഠാപേന്തി ന വട്ടതി;

സുത്താ ച പിളകാ തത്ഥ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ ദീപിതാ.

‘‘ചതുകോണാവ വട്ടന്തി, ഗണ്ഠിപാസകപട്ടകാ;

കണ്ണകോണേസു സുത്താനി, രത്തേ ഛിന്ദേയ്യ ചീവരേ.

‘‘സൂചികമ്മവികാരം ¶ വാ, അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചിപി;

ചീവരേ ഭിക്ഖുനാ കാതും, കാരാപേതും ന വട്ടതി.

‘‘യോ ച പക്ഖിപതി ഭിക്ഖു ചീവരം,

കഞ്ജിപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദിസു;

വണ്ണമട്ഠമഭിപത്ഥയം പരം;

തസ്സ നത്ഥി പന മുത്തി ദുക്കടാ.

‘‘സൂചിഹത്ഥമലാദീനം, കരണേ ചീവരസ്സ ച;

തഥാ കിലിട്ഠകാലേ ച, ധോവനത്ഥം തു വട്ടതി.

‘‘രജനേ പന ഗന്ധം വാ, തേലം വാ ലാഖമേവ വാ;

കിഞ്ചി പക്ഖിപിതും തത്ഥ, ഭിക്ഖുനോ ന ച വട്ടതി.

‘‘സങ്ഖേന മണിനാ വാപി, അഞ്ഞേനപി ച കേനചി;

ചീവരം ന ച ഘട്ടേയ്യ, ഘംസിതബ്ബം ന ദോണിയാ.

‘‘ചീവരം ദോണിയം കത്വാ, നാതിഘട്ടേയ്യ മുട്ഠിനാ;

രത്തം പഹരിതും കിഞ്ചി, ഹത്ഥേഹേവ ച വട്ടതി.

‘‘ഗണ്ഠികേ പന ലേഖാ വാ, പിളകാ വാ ന വട്ടതി;

കപ്പബിന്ദുവികാരോ വാ, പാളികണ്ണികഭേദതോ’’തി.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി സമം സതപദാദീനന്തി സതപദാദീഹി സദിസം. തുല്യത്ഥേ കരണവചനപ്പസങ്ഗേ സാമിവചനം. പട്ടസ്സ പരിയന്തേ വാതി അനുവാതസ്സ ഉഭയപരിയന്തേ വാ. പട്ടമുഖേപി വാതി ദ്വിന്നം ആയാമവിത്ഥാരപട്ടാനം സങ്ഘടിതട്ഠാനേ, കണ്ണേപി വാ ഏകസ്സേവ വാ പട്ടസ്സ ഊനപൂരണത്ഥം ഘടിതട്ഠാനേപി വാ ¶ . വേണീതി കുദ്രൂസസീസാകാരേന സിബ്ബനം. കേചി ‘‘വരകസീസാകാരേനാ’’തി ¶ വദന്തി. സങ്ഖലികന്തി ബിളാലദാമസദിസസിബ്ബനം. കേചി ‘‘സതപദിസദിസ’’ന്തി വദന്തി.

പട്ടമ്പീതി പത്തമ്പി. അട്ഠകോണാദികോ വിധി പകാരോ ഏതസ്സാതി അട്ഠകോണാദികവിധി, തം. അട്ഠകോണാദികന്തി വാ ഗാഥാബന്ധവസേന നിഗ്ഗഹിതാഗമോ. ‘‘അട്ഠകോണാദികം വിധി’’ന്തി ഏതം ‘‘പട്ട’’ന്തി ഏതസ്സ സമാനാധികരണവിസേസനം, കിരിയാവിസേസനം വാ. ‘‘കരോന്തീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ പട്ടന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പട്ടേതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ അട്ഠകോണാദികന്തി ഉപയോഗവചനം. വിധിന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. ഇധ വക്ഖമാനചതുകോണസണ്ഠാനതോ അഞ്ഞം അട്ഠകോണാദികം നാമ. തത്ഥാതി തസ്മിം പട്ടദ്വയേ. അഗ്ഘിയഗദാരൂപന്തി അഗ്ഘിയസണ്ഠാനഞ്ചേവ ഗദാസണ്ഠാനഞ്ച സിബ്ബനം. മുഗ്ഗരന്തി ലഗുളസണ്ഠാനസിബ്ബനം. ആദി-സദ്ദേന ചേതിയാദിസണ്ഠാനാനം ഗഹണം.

തത്ഥാതി പട്ടദ്വയേ തസ്മിം ഠാനേ. കക്കടകക്ഖീനീതി കുളീരകച്ഛിസദിസാനി സിബ്ബനവികാരാനി. ഉട്ഠാപേന്തീതി കരോന്തി. തത്ഥാതി തസ്മിം ഗണ്ഠികപാസകപട്ടകേ. സുത്താതി കോണതോ കോണം സിബ്ബിതസുത്താ ചേവ ചതുരസ്സേ സിബ്ബിതസുത്താ ച. പിളകാതി തേസമേവ സുത്താനം നിവത്തേത്വാ സിബ്ബിതകോടിയോ ച. ദുവിഞ്ഞേയ്യാവാതി രജനകാലേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ അനോളാരികാ ദീപിതാ വട്ടന്തീതി. യഥാഹ ‘‘കോണസുത്തപിളകാ ച ചീവരേ രത്തേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫).

ഗണ്ഠികപട്ടികാ പാസപട്ടികാതി യോജനാ. കണ്ണകോണേസു സുത്താനീതി ചീവരകണ്ണേ സുത്താ ചേവ പാസകപട്ടാനം കോണേസു സുത്താനി ച അച്ഛിന്ദതി. ഏത്ഥ ച ചീവരേ ആയാമതോ വിത്ഥാരതോ ച സിബ്ബിത്വാ അനുവാതതോ ബഹി നിക്ഖമിതസുത്തം ചീവരം രജിത്വാ സുക്ഖാപനകാലേ രജ്ജുയാ വാ ചീവരവംസേ വാ ¶ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും അനുവാതേ ബന്ധസുത്താനി ച കണ്ണസുത്താനി നാമ. യഥാഹ ‘‘ചീവരസ്സ കണ്ണസുത്തകം ന ച വട്ടതി, രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബം, യം പന ‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ കണ്ണസുത്തക’ന്തി ഏവം അനുഞ്ഞാതം, തം അനുവാതേ പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബം രജനകാലേ ലഗ്ഗനത്ഥായാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫).

സൂചികമ്മവികാരം വാതി ചീവരമണ്ഡനത്ഥായ നാനാസുത്തകേഹി സതപദിസദിസം സിബ്ബന്താ ആഗന്തുകപട്ടം ¶ ഠപേന്തി, ഏവരൂപം സൂചികമ്മവികാരം വാ. അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചിപീതി അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മാലാകമ്മമിഗപക്ഖിപദാദികം സിബ്ബനവികാരം. കാതുന്തി സയം കാതും. കാരാപേതുന്തി അഞ്ഞേന വാ കാരാപേതും.

യോ ഭിക്ഖു പരം ഉത്തമം വണ്ണമട്ഠമഭിപത്ഥയന്തോ കഞ്ജികപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദീസു ചീവരം പക്ഖിപതി, തസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടാ മോക്ഖോ ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. കഞ്ജികന്തി വായനതന്തമക്ഖനം കഞ്ജികസദിസാ സുലാകഞ്ജികം. പിട്ഠന്തി തണ്ഡുലപിട്ഠം. തണ്ഡുലപിട്ഠേഹി പക്കാ ഖലി. അല്ലികാതി നിയ്യാസോ. ആദി-സദ്ദേന ലാഖാദീനം ഗഹണം. ചീവരസ്സ കരണേ കരണകാലേ സമുട്ഠിതാനം സൂചിഹത്ഥമലാദീനം കിലിട്ഠകാലേ ധോവനത്ഥഞ്ച കഞ്ജികപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദീസു പക്ഖിപതി, വട്ടതീതി യോജനാ.

തത്ഥാതി യേന കസാവേന ചീവരം രജതി, തസ്മിം രജനേ ചീവരസ്സ സുഗന്ധഭാവത്ഥായ ഗന്ധം വാ ഉജ്ജലഭാവത്ഥായ തേലം വാ വണ്ണത്ഥായ ലാഖം വാ. കിഞ്ചീതി ഏവരൂപം യം കിഞ്ചി. മണിനാതി പാസാണേന. അഞ്ഞേനപി ച കേനചീതി യേന ഉജ്ജലം ഹോതി, ഏവരൂപേന മുഗ്ഗരാദിനാ അഞ്ഞേനപി കേനചി വത്ഥുനാ. ദോണിയാതി രജനമ്ബണേ ന ഘംസിതബ്ബം ഹത്ഥേന ഗാഹാപേത്വാ ന ഗഹേതബ്ബം. രത്തം ചീവരം ഹത്ഥേഹി കിഞ്ചി ഥോകം പഹരിതും വട്ടതീതി ¶ യോജനാ. യത്ഥ പക്കരജനം പക്ഖിപന്തി, സാ രജനദോണീ. തത്ഥ അംസബദ്ധകകായബന്ധനാദിം ഘട്ടേതും വട്ടതീതി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

ഗണ്ഠികേതി വേളുദന്തവിസാണാദിമയഗണ്ഠികേ. ലേഖാ വാതി വട്ടാദിഭേദാ ലേഖാ വാ. പിളകാതി സാസപബീജസദിസാ ഖുദ്ദകബുബ്ബുളാ. പാളികണ്ണികഭേദതോതി മണികാവളിരൂപപുപ്ഫകണ്ണികരൂപഭേദതോ. ‘‘കപ്പബിന്ദുവികാരോ വാ ന വട്ടതീതി യോജനാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തഥേവ ചീവരേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൯. പത്തേ വാ ഥാലകേ വാതിആദീസു ഥാലകേതി തമ്ബാദിമയേ പുഗ്ഗലികേ തിവിധേപി കപ്പിയഥാലകേ. ന വട്ടതീതി മണിവണ്ണകരണപയോഗോ ന വട്ടതി, തേലവണ്ണപയോഗോ പന വട്ടതി. തേലവണ്ണോതി സമണസാരുപ്പവണ്ണം സന്ധായ വുത്തം, മണിവണ്ണം പന പത്തം അഞ്ഞേന കതം ലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി വദന്തി. പത്തമണ്ഡലേതി തിപുസീസാദിമയേ പത്തട്ഠപനകമണ്ഡലേ. ‘‘ന ഭിക്ഖവേ വിചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ¶ ‘‘ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മകരദന്തകം ഛിന്ദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ‘‘മകരദന്തകം പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഥാലകസ്സ ച പത്തസ്സ, ബഹി അന്തോപി വാ പന;

ആരഗ്ഗേന കതാ ലേഖാ, ന ച വട്ടതി കാചിപി.

‘‘ആരോപേത്വാ ഭമം പത്തം, മജ്ജിത്വാ ചേ പചന്തി ച;

‘മണിവണ്ണം കരിസ്സാമ’, ഇതി കാതും ന വട്ടതി.

‘‘പത്തമണ്ഡലകേ കിഞ്ചി;

ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതി;

ന ദോസോ കോചി തത്ഥസ്സ;

കാതും മകരദന്തക’’ന്തി.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി ¶ ആരഗ്ഗേനാതി ആരകണ്ടകഗ്ഗേന, സൂചിമുഖേന വാ. കാചിപി ലേഖാതി വട്ടകഗോമുത്താദിസണ്ഠാനാ യാ കാചിപി രാജി. ഭമം ആരോപേത്വാതി ഭമേ അല്ലീയാപേത്വാ. പത്തമണ്ഡലകേതി പത്തേ ഛവിരക്ഖണത്ഥായ തിപുസീസാദീഹി കതേ പത്തസ്സ ഹേട്ഠാ ആധാരാദീനം ഉപരി കാതബ്ബേ പത്തമണ്ഡലകേ. ഭിത്തികമ്മന്തി നാനാകാരരൂപകകമ്മവിചിത്തം. യഥാഹ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, വിചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി. തത്ഥാതി തസ്മിം പത്തമണ്ഡലേ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. മകരദന്തകന്തി ഗിരികൂടന്തി വുത്തം, തസ്മാ ഏവം പത്തഥാലകാദീസു പടിപജ്ജിതബ്ബം.

ധമകരണ…പേ… ലേഖാ ന വട്ടതീതി ആരഗ്ഗേന ദിന്നലേഖാ ന വട്ടതി, ജാതിഹിങ്ഗുലികാദിവണ്ണേഹി കതലേഖാ പന വട്ടതി. ഛത്തമുഖവട്ടിയന്തി ധമകരണസ്സ ഹത്ഥേന ഗഹണത്ഥം കതസ്സ ഛത്താകാരസ്സ മുഖവട്ടിയം. ‘‘പരിസ്സാവനബന്ധട്ഠാനേ’’തി കേചി. വിനയവിനിച്ഛയേപി –

‘‘ന ¶ ധമ്മകരണച്ഛത്തേ, ലേഖാ കാചിപി വട്ടതി;

കുച്ഛിയം വാ ഠപേത്വാ തം, ലേഖം തു മുഖവട്ടിയ’’ന്തി. –

വുത്തം. തട്ടീകായം പന ‘‘മുഖവട്ടിയാ യാ ലേഖാ പരിസ്സാവനബന്ധനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതാ, തം ലേഖം ഠപേത്വാ ധമകരണച്ഛത്തേ വാ കുച്ഛിയം വാ കാചി ലേഖാ ന വട്ടതീതി യോജനാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ധമകരണേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൧൦. കായബന്ധനേ പന കക്കടക്ഖീനീതി കക്കടകസ്സ അക്ഖിസദിസാനി. മകരമുഖന്തി മകരമുഖസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭസീസന്തി ഉദകസപ്പസീസസദിസസണ്ഠാനാനി. അച്ഛീനീതി കുഞ്ജരച്ഛിസണ്ഠാനാനി. ഏകമേവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഏകരജ്ജുകം ദ്വിഗുണതിഗുണം കത്വാ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, ഏകമേവ പന സതവാരമ്പി സരീരം പരിക്ഖിപിത്വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന ¶ നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുകന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ തം മുരജസങ്ഖം ന ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം. മുരജഞ്ഹി നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കരോന്തി. ഇദം പന മുരജം മദ്ദവീണസങ്ഖാതം പാമങ്ഗസണ്ഠാനഞ്ച ദസാസു വട്ടതി ‘‘കായബന്ധനസ്സ ദസാ ജീരന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ.

വിധേതി ദസാപരിയോസാനേ ഥിരഭാവായ ദന്തവിസാണസുത്താദീഹി കതേ വിധേ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫) പന ‘‘കായബന്ധനസ്സ പാസന്തേ ദസാമൂലേ തസ്സ ഥിരഭാവത്ഥം കത്തബ്ബേ ദന്തവിസാണാദിമയേ വിധേ’’തി വുത്തം. അട്ഠമങ്ഗലാനി നാമ സങ്ഖോ, ചക്കം, പുണ്ണകുമ്ഭോ, ഗയാ, സിരീവച്ഛോ, അങ്കുസോ, ധജം, സോവത്ഥികന്തി. മച്ഛയുഗളഛത്തനന്ദിയാവട്ടാദിവസേനപി വദന്തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ദന്താദീഹി കതസ്സ വിധസ്സ ഉഭോസു കോടീസു കാതബ്ബപരിച്ഛേദരാജിമത്തം. വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേപി –

‘‘സുത്തം വാ ദിഗുണം കത്വാ, കോട്ടേന്തി ച തഹിം തഹിം;

കായബന്ധനസോഭത്ഥം, തം ന വട്ടതി ഭിക്ഖുനോ.

‘‘ദസാമുഖേ ദള്ഹത്ഥായ, ദ്വീസു അന്തേസു വട്ടതി;

മാലാകമ്മലതാകമ്മ-ചിത്തികമ്പി ന വട്ടതി.

‘‘അക്ഖീനി ¶ തത്ഥ ദസ്സേത്വാ;

കോട്ടിതേ പന കാ കഥാ.

കക്കടക്ഖീനി വാ തത്ഥ;

ഉട്ഠാപേതും ന വട്ടതി.

‘‘ഘടം ദേഡ്ഡുഭസീസം വാ, മകരസ്സ മുഖമ്പി വാ;

വികാരരൂപം യം കിഞ്ചി, ന വട്ടതി ദസാമുഖേ.

‘‘ഉജുകം ¶ മച്ഛകണ്ടം വാ, മട്ഠം വാ പന പട്ടികം;

ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം, കത്വാ വട്ടതി കോട്ടിതം.

‘‘പട്ടികാ സൂകരന്തന്തി, ദുവിധം കായബന്ധനം;

രജ്ജുകാ ദുസ്സപട്ടാദി, സബ്ബം തസ്സാനുലോമികം.

‘‘മുരജം മദ്ദവീണഞ്ച, ദേഡ്ഡുഭഞ്ച കലാബുകം;

രജ്ജുയോ ച ന വട്ടന്തി, പുരിമാ ദ്വേദസാ സിയും.

‘‘ദസാ പാമങ്ഗസണ്ഠാനാ, നിദ്ദിട്ഠാ കായബന്ധനേ;

ഏകാ ദ്വിതിചതസ്സോ വാ, വട്ടന്തി ന തതോ പരം.

‘‘ഏകരജ്ജുമയം വുത്തം, മുനിനാ കായബന്ധനം;

തഞ്ച പാമങ്ഗസണ്ഠാനം, ഏകമ്പി ച ന വട്ടതി.

‘‘രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ, ബഹൂ ഏകായ രജ്ജുയാ;

നിരന്തരഞ്ഹി വേഠേത്വാ, കതം വട്ടതി ബന്ധിതും.

‘‘ദന്തകട്ഠവിസാണട്ഠി-ലോഹവേളുനളബ്ഭവാ;

ജതുസങ്ഖമയാ സുത്ത-ഫലജാ വിധകാ മതാ.

‘‘കായബന്ധനവിധേപി ¶ , വികാരോ ന ച വട്ടതി;

തത്ഥ തത്ഥ പരിച്ഛേദ-ലേഖാമത്തം തു വട്ടതീ’’തി. –

വുത്തം.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി തഹിം തഹിന്തി പട്ടികായ തത്ഥ തത്ഥ. തന്തി തഥാകോട്ടിതദിഗുണസുത്തകായബന്ധനം. അന്തേസു ദള്ഹത്ഥായ ദസാമുഖേ ദിഗുണം കത്വാ കോട്ടേന്തി, വട്ടതീതി യോജനാ. ചിത്തകമ്പീതി മാലാകമ്മലതാകമ്മചിത്തയുത്തമ്പി കായബന്ധനം. അക്ഖീനീതി കുഞ്ജരക്ഖീനി. തത്ഥാതി കായബന്ധനേ ന വട്ടതീതി കാ കഥാ. ഉട്ഠാപേതുന്തി ഉക്കിരിതും.

ഘടന്തി ഘടസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭസീസം വാതി ഉദകസപ്പസീസം മുഖസണ്ഠാനം വാ. യം കിഞ്ചി വികാരരൂപം ദസാമുഖേ ന വട്ടതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ഉഭയപസ്സേസു മച്ഛകണ്ടകയുത്തം മച്ഛസ്സ പിട്ഠികണ്ടകം വിയ യസ്സാ പട്ടികായ വായനം ഹോതി, ഇദം കായബന്ധനം ¶ മച്ഛകണ്ടകം നാമ. യസ്സ ഖജ്ജൂരിപത്തസണ്ഠാനമിവ വായനം ഹോതി, തം ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം നാമ.

പകതിവികാരാ പട്ടികാ സൂകരന്തം നാമ കുഞ്ചികാകോസസണ്ഠാനം. തസ്സ ദുവിധസ്സ കായബന്ധനസ്സ. തത്ഥ രജ്ജുകാ സൂകരന്താനുലോമികാ, ദുസ്സപട്ടം പട്ടികാനുലോമികം. ആദി-സദ്ദേന മുദ്ദികകായബന്ധനം ഗഹിതം, തഞ്ച സൂകരന്താനുലോമികം. യഥാഹ ‘‘ഏകരജ്ജുകം പന മുദ്ദികകായബന്ധനഞ്ച സൂകരന്തം അനുലോമേതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൮). തത്ഥ രജ്ജുകാ നാമ ഏകാവട്ടാ, ബഹുരജ്ജുകസ്സ അകപ്പിയഭാവം വക്ഖതി. മുദ്ദികകായബന്ധനം നാമ ചതുരസ്സം അകത്വാ സജ്ജിതന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

മുരജം നാമ മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം. വേഠേത്വാതി നാനാസുത്തേഹി വേഠേത്വാ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ പന ‘‘ബഹുകാ രജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ രജ്ജുയാ വേഠിത’’ന്തി വുത്തം. മദ്ദവീണം നാമ പാമങ്ഗസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭകം നാമ ഉദകസപ്പസദിസം. കലാബുകം നാമ ബഹുരജ്ജുകം. രജ്ജുയോതി ഉഭയകോടിയം ഏകതോ അബന്ധാ ബഹുരജ്ജുയോ, തഥാബന്ധാ കലാബുകം നാമ ഹോതി. ന വട്ടന്തീതി മുരജാദീനി ഇമാനി സബ്ബാനി കായബന്ധനാനി ന വട്ടന്തി. പുരിമാ ദ്വേതി മുരജം ¶ മദ്ദവീണനാമഞ്ചാതി ദ്വേ. ‘‘ദസാസു സിയു’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന വണ്ണലോപേന ‘‘ദസാ സിയു’’ന്തി വുത്തം. യഥാഹ ‘‘മുരജം മദ്ദവീണന്തി ഇദം ദസാസുയേവ അനുഞ്ഞാത’’ന്തി.

പാമങ്ഗസണ്ഠാനാതി പാമങ്ഗദാമം വിയ ചതുരസ്സസണ്ഠാനാ. ഏകരജ്ജുമയന്തി നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതം രജ്ജുമയം കായബന്ധനം വത്തും വട്ടതീതി ‘‘രജ്ജുകാ ദുസ്സപട്ടാദീ’’തി ഏത്ഥ ഏകവട്ടരജ്ജുകാ ഗഹിതാ. ഇധ പന നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതാ ഏകാവ രജ്ജു ഗഹിതാ. തഞ്ചാതി തം വാ നയമ്പി ഏകരജ്ജുകകായബന്ധനം പാമങ്ഗസണ്ഠാനേന ഗന്ഥിതം. ഏകമ്പി ച ന വട്ടതീതി കേവലമ്പി ന വട്ടതി.

ബഹൂ ¶ രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാതി യോജനാ. വട്ടതി ബന്ധിതുന്തി മുരജം കലാബുകഞ്ച ന ഹോതി, രജ്ജുകകായബന്ധനമേവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അയം പന വിനിച്ഛയോ ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുകന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാഗതോ ഇധ വുത്തോ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ ‘‘ബഹുരജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ വേഠിതം മുരജം നാമാ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ വിരുജ്ഝനതോ ന ഗഹേതബ്ബം.

ദന്ത-സദ്ദേന ഹത്ഥിദന്താ വുത്താ. ജതൂതി ലാഖാ. സങ്ഖമയന്തി സങ്ഖനാഭിമയം. വിധകാ മതാതി ഏത്ഥ വേധികാതിപി പാഠോ, വിധപരിയായോ. കായബന്ധനവിധേതി കായബന്ധനസ്സ ദസായ ഥിരഭാവത്ഥം കട്ഠദന്താദീഹി കതേ വിധേ. വികാരോ അട്ഠമങ്ഗലാദികോ. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ. തു-സദ്ദേന ഘടാകാരോപി വട്ടതീതി ദീപേതീതി അത്ഥോ പകാസിതോ, തസ്മാ തേന നയേന കായബന്ധനവിചാരോ കാതബ്ബോതി.

൧൧. അഞ്ജനിയം ‘‘ഉജുകമേവാ’’തി വുത്തത്താ ചതുരസ്സാദിസണ്ഠാനാപി വങ്കഗതികാ ന വട്ടതി. സിപാടികായാതി വാസിആദിഭണ്ഡപക്ഖിപനേ. വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ പന –

‘‘മാലാകമ്മലതാകമ്മ-നാനാരൂപവിചിത്തിതാ;

ന ച വട്ടതി ഭിക്ഖൂനം, അഞ്ജനീ ജനരഞ്ജനീ.

‘‘താദിസം ¶ പന ഘംസിത്വാ, വേഠേത്വാ സുത്തകേന വാ;

വളഞ്ജന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ, ന ദോസോ കോചി വിജ്ജതി.

‘‘വട്ടാ വാ ചതുരസ്സാ വാ, അട്ഠംസാ വാപി അഞ്ജനീ;

വട്ടതേവാതി നിദ്ദിട്ഠാ, വണ്ണമട്ഠാ ന വട്ടതി.

‘‘തഥാഞ്ജനിസലാകാപി, അഞ്ജനിഥവികായ ച;

നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി, ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതി.

‘‘ഏകവണ്ണേന ¶ സുത്തേന, സിപാടിം യേന കേനചി;

യം കിഞ്ചി പന സിബ്ബേത്വാ, വളഞ്ജന്തസ്സ വട്ടതീ’’തി. –

ആഗതം.

തട്ടീകായമ്പി മാലാ…പേ… ചിത്തിതാതി മാലാകമ്മലതാകമ്മേഹി ച മിഗപക്ഖിരൂപാദിനാനാരൂപേഹി ച വിചിത്തിതാ. ജനരഞ്ജനീതി ബാലജനപലോഭിനീ. അട്ഠംസാ വാപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദേന സോളസംസാദീനം ഗഹണം. വണ്ണമട്ഠാതി മാലാകമ്മാദിവണ്ണമട്ഠാ. അഞ്ജനീസലാകാപി തഥാ വണ്ണമട്ഠാ ന വട്ടതീതി യോജനാ. അഞ്ജനീഥവികായ ച നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതീതി പാഠോ യുജ്ജതി, ‘‘ഥവികാപി വാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘പീതാദിനാ യേന കേനചി ഏകവണ്ണേന സുത്തേന പിലോതികാദിമയം കിഞ്ചിപി സിപാടികം സിബ്ബേത്വാ വളഞ്ജന്തസ്സ വട്ടതീതി യോജനാ’’തി ആഗതം.

൧൨. ആരകണ്ടകാദീസു ആരകണ്ടകേതി പോത്ഥകാദിഅഭിസങ്ഖരണത്ഥം കതേ ദീഘമുഖസത്ഥകേ. ഭമകാരാനം ദാരുആദിലിഖനസത്ഥകന്തി കേചി. വട്ടമണികന്തി വട്ടം കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബബുബ്ബുളകം. അഞ്ഞന്തി ഇമിനാ പിളകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പിപ്ഫലികേതി യം കിഞ്ചി ഛേദനകേ ഖുദ്ദകസത്ഥേ. മണികന്തി ഏകവട്ടമണി. പിളകന്തി സാസപമത്തികാമുത്തരാജിസദിസാ ബഹുവട്ടലേഖാ. ഇമസ്മിം അധികാരേ അവുത്തത്താ ലേഖനിയം യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി വദന്തി. വജിരബുദ്ധിടീകായം പന ‘‘കുഞ്ചികായ സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ സുവണ്ണരൂപിയമയാപി വട്ടതീതി ഛായാ ദിസ്സതി. ‘കുഞ്ചികായ ¶ വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതീ’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫) വചനതോ അഞ്ഞേ കപ്പിയലോഹാദിമയാവ കുഞ്ചികാ കപ്പന്തി പരിഹരണീയപരിക്ഖാരത്താ’’തി വുത്തം. ആരകണ്ടകോ പോത്ഥകാദികരണസത്ഥകജാതി, ആമണ്ഡസാരകോ ആമലകഫലമയോതി വദന്തി.

വലിതകന്തി ¶ നഖച്ഛേദനകാലേ ദള്ഹഗ്ഗഹണത്ഥം വലിയുത്തമേവ കരോന്തി. തസ്മാ തം വട്ടതീതി ഇമിനാ അഞ്ഞമ്പി വികാരം ദള്ഹീകമ്മാദിഅത്ഥായ കരോന്തി, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായ, തം വട്ടതീതി ദീപിതം, തേന ച കത്തരദണ്ഡകോടിയം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘട്ടനേന സദ്ദനിച്ഛരണത്ഥായ കതവലയാദികം അവുത്തമ്പി യതോ ഉപപന്നം ഹോതി. ഏത്ഥ ച ദള്ഹീകമ്മാദീതി ആദി-സദ്ദേന പരിസ്സയവിനോദനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി, തേന കത്തരയട്ഠികോടിയം കതവലയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്ഘട്ടനേന സദ്ദനിച്ഛരണം ദീഘജാതികാദിപരിസ്സയവിനോദനത്ഥം ഹോതി, തസ്മാ വട്ടതീതി ദീപേതി. തേനാഹ ആചരിയവരോ –

‘‘മണികം പിളകം വാപി, പിപ്ഫലേ ആരകണ്ടകേ;

ഠപേതും പന യം കിഞ്ചി, ന ച വട്ടതി ഭിക്ഖുനോ.

‘‘ദണ്ഡകേപി പരിച്ഛേദ-ലേഖാമത്തം തു വട്ടതി;

വലിത്വാ ച നഖച്ഛേദം, കരോന്തീതി ഹി വട്ടതീ’’തി.

തസ്സ വണ്ണനായമ്പി മണികന്തി ഥൂലബുബ്ബുളം. പീളകന്തി സുഖുമബുബ്ബുളം. പിപ്ഫലേതി വത്ഥച്ഛേദനസത്ഥേ. ആരകണ്ടകേതി പത്തധാരവലയാനം വിജ്ഝനകണ്ടകേ. ഠപേതുന്തി ഉട്ഠാപേതും. യം കിഞ്ചീതി സേസവണ്ണമട്ഠമ്പി ച. ദണ്ഡകേതി പിപ്ഫലിദണ്ഡകേ. യഥാഹ ‘‘പിപ്ഫലികേപി മണികം വാ പിളകം വാ യം കിഞ്ചി ഠപേതും ന വട്ടതി, ദണ്ഡകേ പന പരിച്ഛേദലേഖാ വട്ടതീ’’തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ആണിബന്ധനട്ഠാനം പത്വാ പരിച്ഛിന്ദനത്ഥം ഏകാവ ലേഖാ വട്ടതീതി. വലിത്വാതി ഉഭയകോടിമുഖം കത്വാ മജ്ഝേ വലിയോ ഗാഹേത്വാ നഖച്ഛേദം യസ്മാ കരോന്തി, തസ്മാ വട്ടതീതി യോജനാതി ആഗതാ.

ഉത്തരാരണിയം മണ്ഡലന്തി ഉത്തരാരണിയാ പവേസനത്ഥം ആവാടമണ്ഡലം ഹോതി. ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസിയം ഉജുകമേവ ബന്ധിതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ച ഉജുകമേവാതി ഇമിനാ വങ്കം കത്വാ ബന്ധിതും ന ¶ വട്ടതീതി ദസ്സേതി, തേനേവ അഞ്ജനിയമ്പി തഥാ ദസ്സിതം. ഉഭോസു പസ്സേസു ഏകപസ്സേ ¶ വാതി വചനസേസോ, വാസിദണ്ഡസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു ദണ്ഡകോടീനം അചലനത്ഥം ബന്ധിതുന്തി അത്ഥോ. കപ്പിയലോഹേന ചതുരസ്സം വാ അട്ഠംസം വാ കാതും വട്ടതീതി യോജനാ.

൧൩. ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകഫലാനി പിസിത്വാ തേന കക്കേന കതതേലഭാജനേ. തത്ഥ കിര പക്ഖിത്തം തേലം സീതം ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം ആചരിയേന –

‘‘ഉത്തരാരണിയം വാപി, ധനുകേ പേല്ലദണ്ഡകേ;

മാലാകമ്മാദി യം കിഞ്ചി, വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി.

‘‘സണ്ഡാസേ ദന്തകട്ഠാനം, തഥാ ഛേദനവാസിയാ;

ദ്വീസു പസ്സേസു ലോഹേന, ബന്ധിതും പന വട്ടതി.

‘‘തഥാ കത്തരദണ്ഡേപി, ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതി;

വട്ടലേഖാവ വട്ടന്തി, ഏകാ വാ ദ്വേപി ഹേട്ഠതോ.

‘‘വിസാണേ നാളിയം വാപി, തഥേവാമണ്ഡസാരകേ;

തേലഭാജനകേ സബ്ബം, വണ്ണമട്ഠം തു വട്ടതീ’’തി.

ടീകായമ്പി അരണിസഹിതേ ഭന്തകിച്ചകരോ ദണ്ഡോ ഉത്തരാരണീ നാമ. വാപീതി പി-സദ്ദേന അധരാരണിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഉദുക്ഖലദണ്ഡസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഛനകയന്തധനു ധനുകം നാമ. മുസലമത്ഥകപീളനദണ്ഡകോ പേല്ലദണ്ഡകോ നാമ. സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസേ. ദന്തകട്ഠാനം ഛേദനവാസിയാ തഥാ യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വീസു പസ്സേസൂതി വാസിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു. ലോഹേനാതി കപ്പിയലോഹേന. ബന്ധിതും വട്ടതീതി ഉജുകമേവ വാ ചതുരസ്സം വാ അട്ഠംസം വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസേതി നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. അട്ഠകഥായം പനേത്ഥ സൂചിസണ്ഡാസോ ദസ്സിതോ ¶ . ഹേട്ഠാതി ഹേട്ഠാ അയോപട്ടവലയേ. ‘‘ഉപരി അഹിച്ഛത്തകമകുളമത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. വിസാണേതി തേലാസിഞ്ചനകഗവയമഹിംസാദിസിങ്ഗേ. നാളിയം വാപീതി വേളുനാളികാദിനാളിയം. അപി-സദ്ദേന അലാബും സങ്ഗണ്ഹാതി. ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകചുണ്ണമയതേലഘടേ ¶ . തേലഭാജനകേതി വുത്തപ്പകാരേയേവ തേലഭാജനേ. സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി പുമിത്ഥിരൂപരഹിതം മാലാകമ്മാദി സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി ആഗതം.

ഭൂമത്ഥരണേതി കടസാരാദിമയേ പരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ അത്ഥരിതബ്ബഅത്ഥരണേ. പാനീയഘടേതി ഇമിനാ സബ്ബഭാജനേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സബ്ബം…പേ… വട്ടതീതി യഥാവുത്തേസു മഞ്ചാദീസു ഇത്ഥിപുരിസരൂപമ്പി വട്ടതി. തേലഭാജനേസുയേവ ഇത്ഥിപുരിസരൂപാനം പടിക്ഖിപിതത്താ തേലഭാജനേന സഹ അഗണേത്വാ വിസും മഞ്ചാദീനം ഗഹിതത്താ ചാതി വദന്തി. കിഞ്ചാപി വദന്തി, ഏതേസം പന മഞ്ചാദീനം ഹത്ഥേന ആമസിതബ്ബഭണ്ഡത്താ ഇത്ഥിരൂപമേത്ഥ ന വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൮൫) പന ‘‘താലവണ്ടബീജനിആദീസു വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി താനി കുഞ്ചികാ വിയ പരിഹരണീയാനി, അഥ ഖോ ഉച്ചാവചാനി ന ധാരേതബ്ബാനീതി പടിക്ഖേപാഭാവതോ വുത്തം. കേവലഞ്ഹി താനി ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ വിധൂപനഞ്ച താലവണ്ടഞ്ചാ’’തിആദിനാ വുത്താനി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘തേലഭാജനേസു വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി, സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി വുത്തമേവ –

‘‘പാനീയസ്സ ഉളുങ്കേപി, ദോണിയം രജനസ്സപി;

ഘടേ ഫലകപീഠേപി, വലയാധാരകാദികേ.

‘‘തഥാ പത്തപിധാനേ ച, താലവണ്ടേ ച ബീജനേ;

പാദപുഞ്ഛനിയം വാപി, സമ്മുഞ്ജനിയമേവ ച.

‘‘മഞ്ചേ ¶ ഭൂമത്ഥരേ പീഠേ, ഭിസിബിമ്ബോഹനേസു ച;

മാലാകമ്മാദികം ചിത്തം, സബ്ബമേവ ച വട്ടതീ’’തി.

൧൪. ഏവം സമണപരിക്ഖാരേസു കപ്പിയാകപ്പിയം കഥേത്വാ ഇദാനി സേനാസനേ കഥേതും ‘‘സേനാസനേ പനാ’’ത്യാദിമാഹ. ഏത്ഥ പന-സദ്ദോ വിസേസജോതകോ. തേന സബ്ബരതനമയമ്പി വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി, കിമങ്ഗം പന അഞ്ഞവണ്ണമട്ഠകമ്മന്തി അത്ഥം ജോതേതി. യദി ഏവം കിസ്മിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബേ സന്തേപി തഥാ വത്തബ്ബം സിയാതി ആഹ ‘‘സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീ’’തി. വുത്തമ്പി ചേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന –

‘‘നാനാമണിമയത്ഥമ്ഭ-കവാടദ്വാരഭിത്തികം ¶ ;

സേനാസനമനുഞ്ഞാതം, കാ കഥാ വണ്ണമട്ഠകേ.

‘‘സോവണ്ണിയം ദ്വാരകവാടബദ്ധം;

സുവണ്ണനാനാമണിഭിത്തിഭൂമിം;

ന കിഞ്ചി ഏകമ്പി നിസേധനീയം;

സേനാസനം വട്ടതി സബ്ബമേവാ’’തി.

സമന്തപാസാദികായമ്പി പഠമസങ്ഘാദിസേസവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) ‘‘സേനാസനപരിഭോഗോ പന സബ്ബകപ്പിയോ, തസ്മാ ജാതരൂപരജതമയാ സബ്ബേപി സേനാസനപരിക്ഖാരാ ആമാസാ. ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ രതനമണ്ഡപേ കരോന്തി ഫലികത്ഥമ്ഭേ രതനദാമപടിമണ്ഡിതേ. തത്ഥ സബ്ബുപകരണാനി ഭിക്ഖൂനം പടിജഗ്ഗിതും വട്ടന്തീ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായം പന വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) ‘‘സബ്ബകപ്പിയോതി യഥാവുത്തസുവണ്ണാദിമയാനം സേനാസനപരിക്ഖാരാനം ആമസനഗോപനാദിവസേന പരിഭോഗോ സബ്ബഥാ കപ്പിയോതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘തസ്മാ’തിആദി. ‘ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ’തി വുത്തത്താ സങ്ഘികമേവ ¶ സുവണ്ണമയം സേനാസനം സേനാസനപരിക്ഖാരാ ച വട്ടന്തി, ന പുഗ്ഗലികാനീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വണ്ണിതം.

സേനാസനക്ഖന്ധകവണ്ണനായമ്പി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦) ‘സബ്ബം പാസാദപരിഭോഗന്തി സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനി കവാടാനി മഞ്ചപീഠാനി താലവണ്ടാനി സുവണ്ണരജതമയപാനീയഘടപാനീയസരാവാനി യം കിഞ്ചി ചിത്തകമ്മകതം, സബ്ബം വട്ടതി. പാസാദസ്സ ദാസിദാസം ഖേത്തം വത്ഥും ഗോമഹിംസം ദേമാതി വദന്തി, പാടേക്കം ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, പാസാദേ പടിഗ്ഗഹിതേ പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഗോനകാദീനി സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തി, ധമ്മാസനേ പന ഗിഹിവികതനീഹാരേന ലബ്ഭന്തി, തത്രാപി നിപജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായം പന വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൦) ‘‘സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനീതി സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വുത്തം, പുഗ്ഗലികം പന സുവണ്ണാദിവിചിത്രം ഭിക്ഖുസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമേവ ന വട്ടതി ‘ന ത്വേവാഹം ഭിക്ഖവേ കേനചി പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബ’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തത്താ, തേനേവേത്ഥ അട്ഠകഥായം ¶ ‘സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ’തി ന വുത്തം, ഗോനകാദിഅകപ്പിയഭണ്ഡവിസയേവ ഏവം വുത്തം, ഏകഭിക്ഖുസ്സപി തേസം ഗഹണേ ദോസാഭാവാ’’തി വണ്ണിതം.

തസ്മിംയേവ ഖന്ധകേ അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ‘‘സചേപി രാജരാജമഹാമത്താദയോ ഏകപ്പഹാരേനേവ മഞ്ചസതം വാ മഞ്ചസഹസ്സം വാ ദേന്തി, സബ്ബേ കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാ, സമ്പടിച്ഛിത്വാ വുഡ്ഢപടിപാടിയാ സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജഥാതി ദാതബ്ബാ, പുഗ്ഗലികവസേന ന ദാതബ്ബാ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായംയേവ വിമതിവിനോദനിയം ‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ഇമിനാ സുവണ്ണാദിവിചിത്തം അകപ്പിയമഞ്ചം ‘സങ്ഘസ്സാ’തി വുത്തേപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി, ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വുത്തേ സങ്ഘസ്സേവ ¶ വട്ടതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ഖേത്താദി വിയാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വണ്ണിതം, തസ്മാ ഭഗവതോ ആണം സമ്പടിച്ഛന്തേഹി ലജ്ജിപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സുട്ഠു മനസികാതബ്ബമിദം ഠാനം.

നനു ച സേനാസനേ വിരുദ്ധസേനാസനം നാമ പടിസേധേതബ്ബം അത്ഥി, അഥ കസ്മാ ‘‘സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീ’’തി വുത്തന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘അഞ്ഞത്ര വിരുദ്ധസേനാസനാ’’തി. തസ്സത്ഥോ – വിരുദ്ധസേനാസനാ വിരുദ്ധസേനാസനം അഞ്ഞത്ര ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വണ്ണമട്ഠകമ്മാദികമ്മം സന്ധായ സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീതി വുത്തം, ന തദഭാവോതി. യദി ഏവം തം വിരുദ്ധസേനാസനം ആചരിയേന വത്തബ്ബം, കതമം വിരുദ്ധസേനാസനം നാമാതി പുച്ഛായമാഹ ‘‘വിരുദ്ധ…പേ… വുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ അഞ്ഞേസന്തി സീമസ്സാമികാനം. രാജവല്ലഭേഹീതി ലജ്ജിപേസലാനം ഉപോസഥാദിഅന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ ഭിന്നലദ്ധികാ ച ഭിക്ഖൂ അധിപ്പേതാ തേഹി സഹ ഉപോസഥാദികരണായോഗതോ. തേന ച ‘‘സീമായാ’’തി വുത്തം. തേസം ലജ്ജിപരിസാതി തേസം സീമസ്സാമികാനം അനുബലം ദാതും സമത്ഥാ ലജ്ജിപരിസാ. ഭിക്ഖൂഹി കതന്തി യം അലജ്ജീനം സേനാസനഭേദനാദികം ലജ്ജിഭിക്ഖൂഹി കതം, തം സബ്ബം സുകതമേവ അലജ്ജിനിഗ്ഗഹത്ഥായ പവത്തേതബ്ബതോ.

ഏത്ഥ ച സിയാ – ‘‘അഞ്ഞേസം സീമായാ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, സീമാ നാമ ബഹുവിധാ, കതരസീമം സന്ധായാതി? ബദ്ധസീമം സന്ധായാതി ദട്ഠബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘മാ അമ്ഹാകം ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായമകത്ഥാ’’തി അട്ഠകഥായമേവ വുത്തത്താ, സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ.ടീ. ൨.൮൫) ‘‘ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ രാജകുലൂപകാ വുച്ചന്തീ’’തി ¶ വുത്തത്താ, ഉപോസഥാദിവിനയകമ്മഖേത്തഭൂതായ ഏവ സീമായ ഇധ അധിപ്പേതത്താ ¶ . യദി ഏവം ഗാമസീമസത്തബ്ഭന്തരസീമഉദകുക്ഖേപസീമായോപി തംഖേത്തഭൂതാ ഏവ, തസ്മാ താപി സന്ധായാതി വത്തബ്ബന്തി? ന വത്തബ്ബം താസം അബദ്ധസീമത്താ, ന തേ താസം സാമികാ, ബദ്ധസീമായേവ ഭിക്ഖൂനം കിരിയായ സിദ്ധത്താ താസംയേവ തേ സാമികാ. തേന വുത്തം ‘‘യം പന സീമസ്സാമികേഹി ഭിക്ഖൂഹീ’’തി. യം പന വദന്തി ‘‘ഉപചാരസീമാപി തംഖേത്തഭൂതാ’’തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം, തസ്സാ തദക്ഖേത്തഭാവം ഉപരി സീമാവിനിച്ഛയകഥാദീസു (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൫൬ ആദയോ) കഥയിസ്സാമ. അപിച ഗാമസീമായ അഞ്ഞേസം സേനാസനകരണസ്സ പടിസേധിതുമയുത്തത്താ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനഞ്ച സബ്ബദാ അതിട്ഠനതോ ബദ്ധസീമായേവ അധിപ്പേതാതി വിഞ്ഞായതീതി.

ഛിന്ദാപേയ്യ വാ ഭിന്ദാപേയ്യ വാ, അനുപവജ്ജോതി ഇദം സബ്ബമത്തികാമയകുടീ വിയ സബ്ബഥാ അനുപയോഗാരഹം സന്ധായ വുത്തം. യം പന പഞ്ചവണ്ണസുത്തേഹി വിനദ്ധഛത്താദികം, തത്ഥ അകപ്പിയഭാഗോവ ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന തദവസേസോ, തസ്സ കപ്പിയത്താതി ഛിന്ദന്തോ ഉപവജ്ജോവ ഹോതി. തേനേവ വുത്തം ‘‘ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഛിന്ദിത്വാ ധാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദുതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൩. ഭേസജ്ജാദികരണവിനിച്ഛയകഥാ

൧൫. ഏവം പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭേസജ്ജകരണപരിത്തപടിസന്ഥാരാനം വിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭേസജ്ജാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭിസക്കസ്സ ഇദം കമ്മം ഭേസജ്ജം. കിം തം? തികിച്ഛനം ¶ . കരിയതേ കരണം, ഭേസജ്ജസ്സ കരണം ഭേസജ്ജകരണം, വേജ്ജകമ്മകരണന്തി വുത്തം ഹോതി. പരിസമന്തതോ തായതി രക്ഖതീതി പരിത്തം, ആരക്ഖാതി അത്ഥോ. പടിസന്ഥരണം പടിസന്ഥാരോ, അത്തനാ സദ്ധിം അഞ്ഞേസം സമ്ബന്ധകരണന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ യോ വിനിച്ഛയോ മാതികായം ‘‘ഭേസജ്ജകരണമ്പി ച പരിത്തം, പടിസന്ഥാരോ’’തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) മയാ വുത്തോ ¶ , തസ്മിം സമഭിനിവിട്ഠേ ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയേ. സഹധമ്മോ ഏതേസന്തി സഹധമ്മികാ, തേസം, ഏകസ്സ സത്ഥുനോ സാസനേ സഹസിക്ഖമാനധമ്മാനന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ സഹധമ്മേ നിയുത്താ സഹധമ്മികാ, തേസം, സഹധമ്മസങ്ഖാതേ സിക്ഖാപദേ സിക്ഖമാനഭാവേന നിയുത്താനന്തി അത്ഥോ. വിവട്ടനിസ്സിതസീലാദിയുത്തഭാവേന സമത്താ സമസീലസദ്ധാപഞ്ഞാനം. ഏതേന ദുസ്സീലാനം ഭിന്നലദ്ധികാനഞ്ച അകാതുമ്പി ലബ്ഭതീതി ദസ്സേതി.

ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ വാതി അത്തനോ വാ തേസം വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ. ന കരിയിത്ഥാതി അകതാ, അയുത്തവസേന അകതപുബ്ബാ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘അകതവിഞ്ഞത്തിയാതി ന വിഞ്ഞത്തിയാ. സാ ഹി അനനുഞ്ഞാതത്താ കതാപി അകതാ വിയാതി അകതവിഞ്ഞത്തി, ‘വദേയ്യാഥ ഭന്തേ യേനത്ഥോ’തി ഏവം അകതട്ഠാനേ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തീതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) ‘‘ഗിലാനസ്സ അത്ഥായ അപ്പവാരിതട്ഠാനതോ വിഞ്ഞത്തിയാ അനുഞ്ഞാതത്താ കതാപി അകതാ വിയാതി അകതവിഞ്ഞത്തി, ‘വദ ഭന്തേ പച്ചയേനാ’തി ഏവം അകതപവാരണട്ഠാനേ ച വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തീ’’തി.

൧൬. പടിയാദിയതീതി സമ്പാദേതി. അകാതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ദുക്കടന്തി വദന്തി, അയുത്തതാവസേന പനേത്ഥ അകരണപ്പടിക്ഖേപോ വുത്തോ, ന ആപത്തിവസേനാതി ഗഹേതബ്ബം. സബ്ബം ¶ പരികമ്മം അനാമസന്തേനാതി മാതുഗാമസരീരാദീനം അനാമാസത്താ വുത്തം. യാവ ഞാതകാ ന പസ്സന്തീതി യാവ തസ്സ ഞാതകാ ന പസ്സന്തി. ‘‘തിത്ഥിയഭൂതാനം മാതാപിതൂനം സഹത്ഥാ ദാതും ന വട്ടതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) വുത്തം.

൧൭. പിതു ഭഗിനീ പിതുച്ഛാ. മാതു ഭാതാ മാതുലോ. നപ്പഹോന്തീതി കാതും ന സക്കോന്തീതി ടീകാസു വുത്തം. ‘‘തേസംയേവ സന്തകം ഭേസജ്ജം ഗഹേത്വാ കേവലം യോജേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന നപ്പഹോന്തി യാചന്തി ച, ദേഥ നോ ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പടിദസ്സാമാ’’തി വുത്തത്താ പന തേസം ഭേസജ്ജസ്സ അപ്പഹോനകത്താ ഭേസജ്ജമേവ യാചന്തീതി അട്ഠകഥാധിപ്പായോ ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബോ. ന യാചന്തീതി ലജ്ജായ ന യാചന്തി, ഗാരവേന വാ. ‘‘ആഭോഗം കത്വാ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞഥാ ദേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮) പന ‘‘ആഭോഗം കത്വാതി ഇദം കത്തബ്ബകരണദസ്സനവസേന വുത്തം, ആഭോഗം പന അകത്വാപി ദാതും വട്ടതീതി ¶ തീസു ഗണ്ഠിപദേസു ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. പോരാണടീകായമ്പി തദേവ ഗഹേത്വാ ലിഖിതം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) പന തം വചനം പടിക്ഖിത്തം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ കേചി പന ‘‘ആഭോഗം അകത്വാപി ദാതും വട്ടതീതി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഭേസജ്ജകരണസ്സ, പാളിയം ‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’തി ഏവം അന്തരാപത്തിദസ്സനവസേന സാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തത്താ, അട്ഠകഥായം അവുത്തപ്പകാരേന കരോന്തസ്സ സുത്തേനേവ ആപത്തിസിദ്ധാതി ദട്ഠബ്ബാ. തേനേവ അട്ഠകഥായമ്പി ‘തേസഞ്ഞേവ സന്തക’ന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി.

ഏതേ ദസ ഞാതകേ ഠപേത്വാതി തേസം പുത്തനത്താദയോപി തപ്പടിബദ്ധത്താ ഞാതകാ ഏവാതി തേപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതാ. തേന അഞ്ഞേസന്തി ഇമിനാ അഞ്ഞാതകാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം ¶ . തേനേവാഹ ‘‘ഏതേസം പുത്തപരമ്പരായാ’’തിആദി. കുലപരിവട്ടാതി കുലാനം പടിപാടി, കുലപരമ്പരാതി വുത്തം ഹോതി. ഭേസജ്ജം കരോന്തസ്സാതി യഥാവുത്തവിധിനാ കരോന്തസ്സ, ‘‘താവകാലികം ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം അകത്വാ ദേന്തസ്സപി പന അന്തരാപത്തിദുക്കടം വിനാ മിച്ഛാജീവനം വാ കുലദൂസനം വാ ന ഹോതിയേവ. തേനാഹ ‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീ’’തി. ഞാതകാനഞ്ഹി സന്തകം യാചിത്വാപി ഗഹേതും വട്ടതി, തസ്മാ തത്ഥ കുലദൂസനാദി ന സിയാ. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) ‘‘മയ്ഹം ദസ്സന്തി കരിസ്സന്തീതി പച്ചാസായ കരോന്തസ്സപി യാചിത്വാ ഗഹേതബ്ബട്ഠാനതായ ഞാതകേസു വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീതി വചനതോ യാവ സത്തമോ കുലപരിവട്ടോ, താവ ഭേസജ്ജം കാതും വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. സബ്ബപദേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി ‘‘ചൂളമാതുയാ’’തിആദീസു സബ്ബപദേസു ചൂളമാതുയാ സാമികോതിആദിനാ യോജേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

ഉപജ്ഝായസ്സ ആഹരാമാതി ഇദം ഉപജ്ഝായേന മമ ഞാതകാനം ഭേസജ്ജം ആഹരഥാതി ആണത്തേഹി കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇമിനാ ച സാമണേരാദീനം അപച്ചാസായപി പരജനസ്സ ഭേസജ്ജകരണം ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. വുത്തനയേനേവ പരിയേസിത്വാതി ഇമിനാ ‘‘ഭിക്ഖാചാരവത്തേന വാ’’തിആദിനാ, ‘‘ഞാതിസാമണേരേഹി വാ’’തിആദിനാ ച വുത്തമത്ഥം അതിദിസതി. അപച്ചാസീസന്തേനാതി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) ആഗന്തുകചോരാദീനം കരോന്തേനപി മനുസ്സാ നാമ ഉപകാരകാ ഹോന്തീതി അത്തനോ തേഹി ലാഭം അപത്ഥയന്തേന, പച്ചാസായ കരോന്തസ്സ ¶ പന വേജ്ജകമ്മകുലദൂസനാദിനാ ¶ ദോസോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി ഉപകാരേ കതേ സാസനസ്സ ഗുണം ഞത്വാ പസീദന്തി, സങ്ഘസ്സ വാ ഉപകാരകാ ഹോന്തീതി കരണേ പന ദോസോ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘അപച്ചാസീസന്തേന ആഗന്തുകാദീനം പടിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലാനമ്പി ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം കത്തബ്ബാകത്തബ്ബട്ഠാനവിഭാഗസ്സ നിരത്ഥകത്തപ്പസങ്ഗതോ അപച്ചാസീസന്തേന ‘‘സബ്ബേസമ്പി ദാതും കാതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വത്തബ്ബതോ. അപച്ചാസീസനഞ്ച മിച്ഛാജീവകുലദൂസനാദിദോസനിസേധനത്ഥമേവ വുത്തം ന ഭേസജ്ജകരണസങ്ഖാതായ ഇമിസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ മുച്ചനത്ഥം ആഗന്തുകചോരാദീനം അനുഞ്ഞാതാനം ദാനേനേവ തായ ആപത്തിയാ മുച്ചനതോതി ഗഹേതബ്ബം.

൧൮. തേനേവ അപച്ചാസീസന്തേനപി അകാതബ്ബട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘സദ്ധം കുല’’ന്തിആദി വുത്തം. ‘‘ഭേസജ്ജം ആചിക്ഖഥാ’’തി വുത്തേപി ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞം പന കഥാ കാതബ്ബാ’’തി ഇദം പരിയായത്താ വട്ടതി. ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഗഹേത്വാ കരോന്തീതി ഇമിനാ പരിയായേന കഥേന്തസ്സപി നേവത്ഥി ദോസോതി ആചരിയാ. പുച്ഛന്തീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠരോഗീനം പരിയായേനപി വത്വാ വിചരണം അയുത്തന്തി ദസ്സേതി. പുച്ഛിതസ്സപി പന പച്ചാസീസന്തസ്സ പരിയായകഥാപി ന വട്ടതീതി വദന്തി. സമുല്ലപേസീതി അപച്ചാസീസന്തോ ഏവ അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥം സമുട്ഠാപേസി. ആചരിയഭാഗോതി വിനയാചാരം അകോപേത്വാ ഭേസജ്ജാചിക്ഖണേന വേജ്ജാചരിയഭാഗോ അയന്തി അത്ഥോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) പന ‘‘വിനയലക്ഖണം അജാനന്തസ്സ അനാചരിയസ്സ തദനുരൂപവോഹാരാസമ്ഭവതോ ഈദിസസ്സ ലാഭസ്സ ഉപ്പത്തി നാമ നത്ഥീതി ‘ആചരിയഭാഗോ നാമ അയ’ന്തി വുത്തം. വിനയേ ¶ പകതഞ്ഞുനാ ആചരിയേന ലഭിതബ്ബഭാഗോ അയന്തി വുത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം. ‘‘പുപ്ഫപൂജനത്ഥായ ദിന്നേപി അകപ്പിയവോഹാരേന വിധാനസ്സ അയുത്തത്താ ‘കപ്പിയവസേനാ’തി വുത്തം, ‘പുപ്ഫം ആഹരഥാ’തിആദിനാ കപ്പിയവോഹാരവസേനാതി അത്ഥോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) പന ‘‘പുപ്ഫപൂജനത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിയമാനം രൂപിയം അത്തനോ സന്തകത്തഭജനേന നിസ്സഗ്ഗിയമേവാതി ആഹ ‘കപ്പിയവസേന ഗാഹാപേത്വാ’തി. ‘അമ്ഹാകം രൂപിയം ന വട്ടതി, പുപ്ഫപൂജനത്ഥം പുപ്ഫം വട്ടതീ’തിആദിനാ പടിക്ഖിപിത്വാ കപ്പിയേന കമ്മേന ഗാഹാപേത്വാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘കപ്പിയവസേനാതി അമ്ഹാകം പുപ്ഫം ¶ ആനേഥാതിആദിനാ. ‘പൂജം അകാസീ’തി വുത്തത്താ സയം ഗഹേതും ന വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അയമേത്ഥ ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൧൯. ഏവം ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പരിത്തകരണവിനിച്ഛയം കഥേതുമാഹ ‘‘പരിത്തേ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ യദി ‘‘പരിത്തം കരോഥാ’’തി വുത്തേ കരോന്തി, ഭേസജ്ജകരണം വിയ ഗിഹികമ്മം വിയ ച ഹോതീതി ‘‘ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വുത്തേ പന ധമ്മജ്ഝേസനത്താ അനജ്ഝിട്ഠേനപി ഭണിതബ്ബോ ധമ്മോ, പഗേവ അജ്ഝിട്ഠേനാതി ‘‘കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജിത്വാതി പരിത്തം കരോന്തേന കാതബ്ബവിധിം ദസ്സേതി. ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജിത്വാതി ഇദം വാ ‘‘പരിത്താണം ഏത്ഥ പവേസേമീ’’തി ചിത്തേന ഏവം കതേ പരിത്താണാ ഏത്ഥ പവേസിതാ നാമ ഹോതീതി വുത്തം. വിഹാരതോ…പേ… ദുക്കടന്തി ഇദം അഞ്ഞാതകേ ഗഹട്ഠേ സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി. പാദേസു ഉദകം ആകിരിത്വാതി ഇദം തസ്മിം ദേസേ ചാരിത്തവസേന വുത്തം. തത്ഥ ഹി പാളിയാ നിസിന്നാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേസു രോഗവൂപസമനാദിഅത്ഥായ ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ പരിത്തം കാതും സുത്തഞ്ച ഠപേത്വാ ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഏവഞ്ഹി കരിയമാനേ യദി പാദേ ¶ അപനേന്തി, മനുസ്സാ തം ‘‘അവമങ്ഗല’’ന്തി മഞ്ഞന്തി ‘‘രോഗോ ന വൂപസമേസ്സതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘ന പാദാ അപനേതബ്ബാ’’തി.

മതസരീരദസ്സനേ വിയ കേവലേ സുസാനദസ്സനേപി ഇദം ജാതാനം സത്താനം വയഗമനട്ഠാനന്തി മരണസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘സീവഥികദസ്സനേ…പേ… മരണസ്സതിം പടിലഭിസ്സാമാതി ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ലേസകപ്പം അകത്വാ സമുപ്പന്നസുദ്ധചിത്തേന ‘‘പരിവാരത്ഥായ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തേപി ഗന്തും വട്ടതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) വുത്തം. ഏതേന അസുഭദസ്സനന്തി വചനമത്തേന ലേസകപ്പം കത്വാ ഏവം ഗതേ മതസ്സ ഞാതകാ പസീദിസ്സന്തി, ദാനം ദസ്സന്തി, മയം ലാഭം ലഭിസ്സാമ, ഉപട്ഠാകം ലഭിസ്സാമാതി അസുദ്ധചിത്തേന ഗന്തും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. കമ്മട്ഠാനസീസേന പന ‘‘മരണസ്സതിം ലഭിസ്സാമാ’’തിആദിനാ സുദ്ധചിത്തേന പക്കോസിതേപി അപക്കോസിതേപി ഗന്തും വട്ടതീതി ദീപേതി. താലപണ്ണസ്സ പരിത്തലേഖനട്ഠാനത്താ പരിത്തസുത്തസ്സ പരിത്തകരണസഞ്ഞാണത്താ താനി ദിസ്വാ അമനുസ്സാ പരിത്തസഞ്ഞായ അപക്കമന്തീതി ആഹ ‘‘താലപണ്ണം പന പരിത്തസുത്തം വാ ഹത്ഥേ വാ പാദേ വാ ബന്ധിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏത്ഥ ച ആദിതോ പട്ഠായ യാവ ‘‘ആടാനാടിയപരിത്തം (ദീ. നി. ൩.൨൭൫ ആദയോ) വാ ¶ ഭണിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്തകോയേവ വിനയട്ഠകഥാഭതോ പാളിമുത്തപരിത്തകരണവിനിച്ഛയോ, ന പന തതോ പരം വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദികോ കഥാമഗ്ഗോ സമന്തപാസാദികായം നത്ഥി, തീസു ടീകാസുപി തംസംവണ്ണനാനയോ നത്ഥി, തഥാപി സോ സുത്തട്ഠകഥായം ആഗതോവാതി തം ദസ്സേതും ‘‘ഇധ പന ആടാനാടിയസുത്തസ്സ പരികമ്മം വേദിതബ്ബ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധാതി ‘‘ആടാനാടിയപരിത്തം വാ ഭണിതബ്ബ’’ന്തി വചനേ. പനാതി വിസേസത്ഥേ നിപാതോ. ദീഘനികായേ പാഥികവഗ്ഗേ ആഗതസ്സ ആടാനാടിയപരിത്തസ്സ പരികമ്മം ഏവം വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ. യദി പഠമമേവ ന വത്തബ്ബം, അഥ കിം കാതബ്ബന്തി ¶ ആഹ ‘‘മേത്തസുത്ത’’ന്തിആദി. ഏവഞ്ഹി ലദ്ധാസേവനം ഹുത്വാ അതിഓജവന്തം ഹോതി.

പിട്ഠം വാ മംസം വാതി വാ-സദ്ദോ അനിയമത്ഥോ, തേന മച്ഛഖണ്ഡപൂവഖജ്ജകാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഓതാരം ലഭന്തീതി അത്തനാ പിയായിതഖാദനീയനിബദ്ധവസനട്ഠാനലാഭതായ അവതാരണം ലഭന്തി. ഹരിതൂപലിത്തന്തി അല്ലഗോമയലിത്തം. ഇദഞ്ഹി പോരാണകചാരിത്തം ഭൂമിവിസുദ്ധകരണം. പരിസുദ്ധം…പേ… നിസീദിതബ്ബന്തി ഇമിനാ പരിത്തകാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ മേത്താകരുണാവസേന ചിത്തവിസുദ്ധിപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ദസ്സേതി. ഏവഞ്ഹി സതി ഉപരി വക്ഖമാനഉഭയതോ രക്ഖാസംവിധാനേന സമേതി. ടീകായം (ദീ. നി. ടീ. ൩.൨൮൨) പന ‘‘സരീരസുദ്ധിപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം. തദേതം വിചാരേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘കായസുദ്ധിമത്തേന അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, മേത്താവസേനേവ പന വുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘മേത്തായ, ഭിക്ഖവേ, ചേതോവിമുത്തിയാ…പേ… ഏകാദസാനിസംസാ പാടികങ്ഖാ. കതമേ ഏകാദസ? സുഖം സുപതി, സുഖം പടിബുജ്ഝതി, ന പാപകം സുപിനം പസ്സതി, മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൧൧.൧൫; പരി. ൩൩൧; മി. പ. ൪.൪.൬).

പരിത്തകാരകോ…പേ… സമ്പരിവാരിതേനാതി ഇദം പരിത്തകരണോ ബാഹിരതോ ആരക്ഖാസംവിധാനം, ‘‘മേത്ത…പേ… വത്തബ്ബ’’ന്തി അബ്ഭന്തരതോ ആരക്ഖാസംവിധാനം, ഏവം ഉഭയതോ രക്ഖാസംവിധാനം ഹോതി. ഏവഞ്ഹി അമനുസ്സാ പരിത്തകാരകസ്സ അന്തരായം കാതും ന വിസഹന്തി. മങ്ഗലകഥാ വത്തബ്ബാതി അമനുസ്സാനം തോസനത്ഥായ പണ്ണാകാരം കത്വാ മഹാമങ്ഗലകഥാ കഥേതബ്ബാ. ഏവം ഉപരി വക്ഖമാനേന ‘‘തുയ്ഹം പണ്ണാകാരത്ഥായ മഹാമങ്ഗലകഥാ വുത്താ’’തി വചനേന സമേതി. ടീകായം പന ‘‘പുബ്ബുപചാരവസേന വത്തബ്ബാ’’തി വുത്തം. സബ്ബസന്നിപാതോതി തസ്മിം വിഹാരേ തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ¶ സന്നിപാതോ ഘോസേതബ്ബോ ‘‘ചേതിയങ്ഗണേ സബ്ബേഹി സന്നിപതിതബ്ബ’’ന്തി. അനാഗന്തുംനാമ ¶ ന ലഭതീതി അമനുസ്സോ ബുദ്ധാണാഭയേന രാജാണാഭയേന അനാഗന്തും ന ലഭതി ചതുന്നം മഹാരാജൂനം ആണാട്ഠാനിയത്താ. ഗഹിതകാപദേസേന അമനുസ്സോവ പുച്ഛിതോ ഹോതീതി ‘‘അമനുസ്സഗഹിതകോ ‘ത്വം കോ നാമോ’തി പുച്ഛിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. മാലാഗന്ധാദീസൂതി മാലാഗന്ധാദിപൂജാസു. ആസനപൂജായാതി ചേതിയേ ബുദ്ധാസനപൂജായ. പിണ്ഡപാതേതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പിണ്ഡപാതദാനേ. ഏവം വത്ഥുപ്പദേസേന ചേതനാ വുത്താ, തസ്മാ പത്തിദാനം സമ്ഭവതി.

ദേവതാനന്തി യക്ഖസേനാപതീനം. വുത്തഞ്ഹി ആടാനാടിയസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൨൮൩, ൨൯൩) ‘‘ഇമേസം യക്ഖാനം മഹായക്ഖാനം സേനാപതീനം മഹാസേനാപതീനം ഉജ്ഝാപേതബ്ബ’’ന്തിആദി. ആടാതി ദബ്ബിമുഖസകുണാ. തേ ആടാ നദന്തി ഏത്ഥാതി ആടാനാദം, ദേവനഗരം, ആടാനാദേ കതം ആടാനാദിയം, സുത്തം. ടീകായം (ദീ. നി. ടീ. ൩.൨൮൨) ‘‘പരിത്തം ഭണിതബ്ബന്തി ഏത്ഥാപി ‘മേത്തചിത്തം പുരേചാരികം കത്വാ’തി ച ‘മങ്ഗലകഥാ വത്തബ്ബാ’തി ച ‘വിഹാരസ്സ ഉപവനേ’തി ച ഏവമാദി സബ്ബം ഗിഹീനം പരിത്തകരണേ വുത്തം പരികമ്മം കാതബ്ബമേവാ’’തി വുത്തം, ഏവം സതി അട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨) ‘‘ഏതം താവ ഗിഹീനം പരികമ്മ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ വിസേസത്ഥജോതകേന പന-സദ്ദേന സഹ വുച്ചമാനം ‘‘ഇദം ഭിക്ഖൂനം പരികമ്മ’’ന്തി വചനം നിരത്ഥകം വിയ ഹോതി. അവിസേസേ ഹി സതി ഭേദോ കാതബ്ബോ ന സിയാ. ഭിക്ഖൂനഞ്ച യഥാവുത്താവ ബാഹിരാരക്ഖാ ദുക്കരാ ഹോതി, തസ്മാ ഗിഹീനം പരിത്തകരണേ വുത്തപരികമ്മേ അസമ്പജ്ജമാനേപി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ കാതും വട്ടതീതി നോ മതി.

ഇദം പന ഇധ ആഗതം ആടാനാടിയസുത്തപരികമ്മം സുത്വാ ‘‘ഇദം സുത്തം അമനുസ്സാനം അമനാപം, സജ്ഝായന്തസ്സ പരിത്തം കരോന്തസ്സ ¶ അമനുസ്സാ അന്തരായം കരേയ്യു’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ പോരാണാ ചതൂഹി മഹാരാജേഹി ആരോചിതം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന ദേസിതം മൂലഭൂതം ദീഘനികായേ ആഗതം ആടാനാടിയസുത്തം (ദീ. നി. ൩.൨൭൫ ആദയോ) പഹായ മൂലസുത്തതോ ഗാഥാഛക്കമേവ ഗഹേത്വാ അവസേസം സബ്ബം സുത്തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞഗാഥായോ പക്ഖിപിത്വാ ‘‘ആടാനാടിയപരിത്ത’’ന്തി ഠപേസും, തമ്പി പരിത്തം അമൂലഭൂതത്താ ഏകേനാകാരേന ധാരേതും അസക്കോന്താ കേചി സംഖിത്തേന ധാരേന്തി, കേചി വിത്ഥാരേന, കേചി ഏകച്ചാ ഗാഥായോ പക്ഖിപന്തി, കേചി നിക്ഖിപന്തി, കേചി ഭിക്ഖൂ തംമിസ്സകപരിത്തമ്പി മങ്ഗലകരണകാലാദീസു വത്തുമവിസഹന്താ തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസുത്താനിയേവ ഭണന്തി, സബ്ബമേതം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാ? ചത്താരോപി മഹാരാജാനോ ഇമം ആടാനാടിയം രക്ഖം സംവിദഹമാനാ ബുദ്ധസാസനേ അമനുസ്സാനം പസാദായ, ചതസ്സന്നം പരിസാനം അവിഹേഠനായ ഏവ സംവിദഹിംസു ¶ , ന അഞ്ഞേന കാരണേന. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘തത്ഥ സന്തി ഉളാരാ യക്ഖാനിവാസിനോ, യേ ഇമസ്മിം ഭഗവതോ പാവചനേ അപ്പസന്നാ, തേസം പസാദായ ഉഗ്ഗണ്ഹാതു ഭന്തേ ഭഗവാ ആടാനാടിയം രക്ഖം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം ഉപാസകാനം ഉപാസികാനം ഗുത്തിയാ രക്ഖായ അവിഹിംസായ ഫാസുവിഹാരായാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൭൬).

സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനപി ഇമസ്സ സുത്തസ്സ നിഗമനേ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹാഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, പരിയാപുണാഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, ധാരേഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, അത്ഥസംഹിതാ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയാ രക്ഖാ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം ഉപാസകാനം ഉപാസികാനം ഗുത്തിയാ രക്ഖായ അവിഹിംസായ ഫാസുവിഹാരായാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൯൫) ഭിക്ഖൂനം ധാരണം ഉയ്യോജിതം ആനിസംസഞ്ച പകാസിതം. അട്ഠകഥാചരിയേഹി ച ‘‘ബുദ്ധഭാസിതേ ഏകക്ഖരമ്പി ഏകപദമ്പി അപനേതബ്ബം നാമ നത്ഥീ’’തി വുത്തം ¶ , തസ്മാ ചതൂഹി മഹാരാജേഹി സംവിദഹിതം സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ആഹച്ചഭാസിതം തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പകതിആടാനാടിയസുത്തമേവ ധാരേതും സജ്ഝായിതുഞ്ച യുത്തം, ന ഭഗവതാ അഭാസിതം തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ അനാരുള്ഹം മിസ്സകസുത്തന്തി. ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨) ആഗതം ഇദം ആടാനാടിയപരിത്തപരികമ്മം പന പകതിസജ്ഝായനവാചനാദിം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്തം, അഥ ഖോ ഗഹട്ഠം വാ പബ്ബജിതം വാ അമനുസ്സേഹി ഗഹിതകാലേ മോചാപനത്ഥായ ലോകിയേഹി മന്തം വിയ ഭണനം സന്ധായ വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘അമനുസ്സഗഹിതകോ ത്വം കോ നാമോസീതി പുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨).

ആടാനാടിയാ രക്ഖാ ച നാമ ന സകലസുത്തം, അഥ ഖോ ‘‘വിപസ്സിസ്സ ച നമത്ഥൂ’’തി പദം ആദിം കത്വാ ചതുന്നം മഹാരാജൂനം വസേന ചതുക്ഖത്തും ആഗതം ‘‘ജിനം വന്ദാമ ഗോതമ’’ന്തി പദം പരിയോസാനം കത്വാ വുത്തസുത്തേകദേസോയേവ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘അഥ ഖോ വേസ്സവണോ മഹാരാജാ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഇമം ആടാനാടിയം രക്ഖം അഭാസീ’’തി ആരഭിത്വാ യഥാവുത്തസുത്തേകദേസസ്സ അവസാനേ ‘‘അയം ഖോ മാരിസാ ആടാനാടിയാ രക്ഖാ’’തി നിയ്യാതിതത്താ. തസ്മാ യഥാ നാമ ബ്യഗ്ഘാദയോ അത്തനോ ഭക്ഖം വിലുമ്പന്താനം ബലവദുട്ഠചിത്താ ഭവന്തി, ഏവം അത്തനാ ഗഹിതമനുസ്സം മോചാപേന്താനം അമനുസ്സാ പദുട്ഠചിത്താ ഹോന്തി. ഇതി തഥാ മോചാപേതും ആരദ്ധകാലേ ഭിക്ഖൂനം പരിസ്സയവിനോദനത്ഥം ഇമം ആടാനാടിയപരിത്തപരികമ്മം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അയം പരിത്തകരണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൦. അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതോതി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) ¶ ഏത്ഥ അമസിയിത്ഥാതി ആമട്ഠോ, ന ആമട്ഠോ അനാമട്ഠോ. പിണ്ഡം പിണ്ഡം ഹുത്വാ പതതീതി ¶ പിണ്ഡപാതോ. അനാമട്ഠോ ച സോ പിണ്ഡപാതോ ചാതി തഥാ, അഗ്ഗഹിതഅഗ്ഗോ, അപരിഭുത്തോ പിണ്ഡപാതോതി അത്ഥോ. സചേപി കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതീതി ഇമിനാ ദായകേഹി ബഹുബ്യഞ്ജനേന സമ്പാദേത്വാ സക്കച്ചം ദിന്നഭാവം ദീപേതി. തേന വുത്തം ‘‘സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം നത്ഥീ’’തി, ഏവം സക്കച്ചം സദ്ധായ ദിന്നം മഹഗ്ഘഭോജനമ്പി മാതാപിതൂനം ദത്വാ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം നാമ ന ഹോതി, പഗേവ അപ്പഗ്ഘഭോജനേതി അധിപ്പായോ. മാതാദിപഞ്ചകംയേവ വത്വാ ഭേസജ്ജകരണേ വിയ അപരേസമ്പി ദസന്നം ദാതും വട്ടതീതി അവുത്തത്താ അഞ്ഞേസം ഞാതകാനമ്പി പേസേത്വാ ദാതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം, ‘‘വിഹാരം സമ്പത്തസ്സ പന യസ്സ കസ്സചി ആഗന്തുകസ്സ വാ’’ഇച്ചാദിവക്ഖമാനത്താ വിഹാരം സമ്പത്താനം ഞാതകാനമ്പി ആഗന്തുകസാമഞ്ഞേന ദാതും വട്ടതീതി ച. ഥാലകേതി സങ്ഘികേ കംസാദിമയേ ഥാലകേ. പത്തോപി ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹതി. ന വട്ടതീതി ഇമിനാ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി. ദാമരികചോരസ്സാതി രജ്ജം പത്ഥേന്തസ്സ പാകടചോരസ്സ. അദീയമാനേപി ‘‘ന ദേന്തീ’’തി കുജ്ഝന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

ആമിസസ്സ ധമ്മസ്സ ച അലാഭേന അത്തനോ പരസ്സ ച അന്തരേ സമ്ഭവന്തസ്സ ഛിദ്ദസ്സ വിവരസ്സ പടിസന്ഥരണം പിദഹനം പടിസന്ഥാരോ. സോ പന ധമ്മാമിസവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ ആമിസപടിസന്ഥാരം സന്ധായ ‘‘കസ്സ കാതബ്ബോ, കസ്സ ന കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ആഗന്തുകസ്സ വാ…പേ… കാതബ്ബോയേവാതി വുത്തമത്ഥം പാകടം കാതും ‘‘ആഗന്തുകം താവാ’’തിആദിമാഹ. ഖീണപരിബ്ബയന്തി ഇമിനാ അഗതിഭാവം കരുണാട്ഠാനതഞ്ച ദസ്സേതി. തേന ച തബ്ബിധുരാനം സമിദ്ധാനം ആഗന്തുകത്തേപി ദാതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി. ‘‘അപച്ചാസീസന്തേനാ’’തി വത്വാ പച്ചാസീസനപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘മനുസ്സാ നാമാ’’തിആദി വുത്തം. അനനുഞ്ഞാതാനം പന അപച്ചാസീസന്തേനപി ദാതും ന വട്ടതി സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതത്താ, പച്ചാസായ ¶ പന സതി കുലദൂസനമ്പി ഹോതി. ഉബ്ബാസേത്വാതി സമന്തതോ തിയോജനം വിലുമ്പന്തേ മനുസ്സേ പലാപേത്വാ. വരപോത്ഥകചിത്തത്ഥരണന്തി അനേകപ്പകാരം ഇത്ഥിപുരിസാദിഉത്തമരൂപവിചിത്തം അത്ഥരണം. അയം പടിസന്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭേസജ്ജാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൪. വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയകഥാ

൨൧. ഏവം ¶ ഭേസജ്ജാദിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘വിഞ്ഞത്തീതി യാചനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞാപനാ വിഞ്ഞത്തി, ‘‘ഇമിനാ നോ അത്ഥോ’’തി വിഞ്ഞാപനാ, യാചനാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘വിഞ്ഞത്തീതി യാചനാ’’തി. തത്ര വിഞ്ഞത്തിയം അയം മയാ വക്ഖമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. മൂലച്ഛേജ്ജായാതി (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) പരസന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ അത്തനോ ഏവ സന്തകകരണവസേന. ഏവം യാചതോ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിദുക്കടഞ്ചേവ ദാസപടിഗ്ഗഹദുക്കടഞ്ച ഹോതി ‘‘ദാസിദാസപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) ഹോതീ’’തി വചനം നിസ്സായ അട്ഠകഥായം പടിക്ഖിത്തത്താ. ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ പന ദാസം മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചന്തസ്സ സാദിയനവസേനേവ ദുക്കടം. സകകമ്മന്തി പാണവധകമ്മം. ഇദഞ്ച പാണാതിപാതദോസപരിഹാരായ വുത്തം, ന വിഞ്ഞത്തിപരിഹാരായ. അനിയമേത്വാപി ന യാചിതബ്ബാതി സാമീചിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, സുദ്ധചിത്തേന പന ഹത്ഥകമ്മം യാചന്തസ്സ ആപത്തി നാമ നത്ഥി. യദിച്ഛകം കാരാപേതും വട്ടതീതി ‘‘ഹത്ഥകമ്മം യാചാമി, ദേഥാ’’തിആദിനാ അയാചിത്വാപി ¶ വട്ടതി, സകിച്ചപസുതമ്പി ഏവം കാരാപേന്തസ്സ വിഞ്ഞത്തി നത്ഥി ഏവ, സാമീചിദസ്സനത്ഥം പന വിഭജിത്വാ വുത്തം.

സബ്ബകപ്പിയഭാവദീപനത്ഥന്തി സബ്ബസോ കപ്പിയഭാവദസ്സനത്ഥം. മൂലം ദേഥാതി വത്തും വട്ടതീതി ‘‘മൂലം ദസ്സാമാ’’തി പഠമം വുത്തത്താ വിഞ്ഞത്തി വാ ‘‘മൂല’’ന്തി വചനസ്സ കപ്പിയാകപ്പിയവത്ഥുസാമഞ്ഞവചനത്താ അകപ്പിയവചനം വാ നിട്ഠിതഭതികിച്ചാനം ദാപനതോ അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനം വാ ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. മൂലച്ഛേജ്ജായ വാതി ഇദം ഇധ ഥമ്ഭാദീനം ദാസിദാസാദിഭാവാഭാവതോ വുത്തം. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അപരിഗ്ഗഹിതം, അസ്സാമികന്തി അത്ഥോ.

൨൨. ന കേവലഞ്ച…പേ… ചീവരാദീനി കാരാപേതുകാമേനാതിആദീസു ചീവരം കാരാപേതുകാമസ്സ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതതന്തവായേഹി ഹത്ഥകമ്മയാചനവസേന വായാപനേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ദുക്കടാഭാവേപി ചീവരവായാപനസിക്ഖാപദേന യഥാരഹം പാചിത്തിയദുക്കടാനി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബന്തി കപ്പിയമുഖേന ലദ്ധമ്പി തത്ഥ കമ്മകരണത്ഥായ ഇമസ്സ കഹാപണം ദേഹീതി വത്വാ ‘‘ദാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ ദാപനേ കിഞ്ചാപി ദോസോ ന ദിസ്സതി, തഥാപി അസാരുപ്പമേവാതി വദന്തി. കതകമ്മത്ഥായപി കപ്പിയവോഹാരേന ¶ പരിയായതോ ഭതിം ദാപേന്തസ്സ നത്ഥി ദോസോ, സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൩൪൨) പന ‘‘അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബന്തി കിഞ്ചാപി അകപ്പിയകഹാപണാദിം അസാദിയന്തേന കപ്പിയവോഹാരതോ ദാതും വട്ടതി, തഥാപി സാരുപ്പം ന ഹോതി, മനുസ്സാ ച ഏതസ്സ സന്തകം കിഞ്ചി അത്ഥീതി വിഹേഠേതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി അകപ്പിയകഹാപണാദിദാനം പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി വുത്തം. തഥേവ പാചേത്വാതി ഹത്ഥകമ്മവസേനേവ പാചേത്വാ. ‘‘കിം ഭന്തേ’’തി ഏത്തകേപി പുച്ഛിതേ യദത്ഥായ പവിട്ഠോ, തം കഥേതും ലഭതി പുച്ഛിതപഞ്ഹത്താ.

൨൩. വത്തന്തി ¶ ചാരിത്തം, ആപത്തി പന ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീതി സാഖായ മക്ഖികബീജനേന പണ്ണാദിഛേദേ ബീജഗാമകോപനസ്സ ചേവ തത്ഥ ലഗ്ഗരജാദിഅപ്പടിഗ്ഗഹിതകസ്സ ച പരിഹാരത്ഥായ വുത്തം, തദുഭയാസങ്കായ അസതി തഥാ അകരണേ ദോസോ നത്ഥി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൩൪൨) പന ‘‘കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീതി സാഖായ ലഗ്ഗരജസ്മിം പത്തേ പതിതേപി സാഖം ഛിന്ദിത്വാ ഖാദിതുകാമതായപി സതി സുഖപരിഭോഗത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. നദിയാദീസു ഉദകസ്സ അപരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘ആഹരാതി വത്തും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഗേഹതോ…പേ… നേവ വട്ടതീതി പരിഗ്ഗഹിതുദകത്താ വിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ന ആഹടം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി വചനതോ വിഞ്ഞത്തിയാ ആപന്നം ദുക്കടം ദേസേത്വാപി തം വത്ഥും പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ ദുക്കടമേവ, പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന വട്ടതി.

‘‘അലജ്ജീഹി പന ഭിക്ഖൂഹി വാ സാമണേരേഹി വാ ഹത്ഥകമ്മം ന കാരേതബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ അത്തനോ അത്ഥായ യം കിഞ്ചി ഹത്ഥകമ്മം കാരേതും ന വട്ടതി. യം പന അലജ്ജീ നിവാരിയമാനോപി ബീജനാദിം കരോതി, തത്ഥ ദോസോ നത്ഥി, ചേതിയകമ്മാദീനി പന തേഹി കാരാപേതും വട്ടതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൪൨) പന ‘‘അലജ്ജീഹി…പേ… ന കാരേതബ്ബന്തി ഇദം ഉത്തരിഭങ്ഗാധികാരത്താ അജ്ഝോഹരണീയം സന്ധായ വുത്തം, ബാഹിരപരിഭോഗേസു പന അലജ്ജീഹിപി ഹത്ഥകമ്മം കാരേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘അലജ്ജീഹി സാമണേരേഹീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. ൩൫൯) അലജ്ജിലക്ഖണം ഉക്കട്ഠവസേന ഉപസമ്പന്നേ പടിച്ച ഉപലക്ഖണതോ വുത്തന്തി തംലക്ഖണവിരഹിതാനം സാമണേരാദീനം ലിങ്ഗത്ഥേനഗോത്രഭുപരിയോസാനാനം ¶ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാനം ദുസ്സീലാനമ്പി സാധാരണവസേന അലജ്ജിലക്ഖണം യഥാഠപിതപടിപത്തിയാ അതിട്ഠനമേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

൨൪. ഗോണം ¶ പന…പേ… ആഹരാപേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ, പടിലാഭക്ഖണേ ഗോണാനം സാദിയനപച്ചയാ ച ദുക്കടം. ഗോണഞ്ഹി അത്തനോ അത്ഥായ അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധമ്പി സാദിതും ന വട്ടതി ‘‘ഹത്ഥിഗവാസ്സവളവപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) വുത്തത്താ. തേനേവാഹ ‘‘ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോപി മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചിതും ന വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥ ച വിഞ്ഞത്തിദുക്കടാഭാവേപി അകപ്പിയവത്ഥുയാചനേപി പടിഗ്ഗഹണേപി ദുക്കടമേവ. രക്ഖിത്വാതി ചോരാദിഉപദ്ദവതോ രക്ഖിത്വാ. ജഗ്ഗിത്വാതി തിണഅന്നാദീഹി പോസേത്വാ. ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബന്തി അത്തനോ അത്ഥായ ഗോസാദിയനസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ വുത്തം.

൨൫. ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ പന വട്ടതീതി സകടസ്സ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബത്താ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന യാചിതും വട്ടതി. താവകാലികം വട്ടതീതി ഉഭയത്ഥാപി വട്ടതീതി അത്ഥോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൪൨) പന ‘‘സകടം ദേഥാതി…പേ… ന വട്ടതീതി മൂലച്ഛേജ്ജവസേന സകടം ദേഥാതി വത്തും ന വട്ടതി. താവകാലികം വട്ടതീതി താവകാലികം കത്വാ സബ്ബത്ഥ യാചിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. വാസിആദീനി പുഗ്ഗലികാനിപി വട്ടന്തീതി ആഹ ‘‘ഏസ നയോ വാസീ’’തിആദി. വല്ലിആദീസു ച പരപരിഗ്ഗഹിതേസു ഏസ നയോതി യോജേതബ്ബം. ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേസുയേവാതി ഇദം വിഞ്ഞത്തിം സന്ധായ വുത്തം, അദിന്നാദാനേ പന തിണസലാകം ഉപാദായ പരപരിഗ്ഗഹിതം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഏവ, ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. വല്ലിആദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പാളിആഗതാനം വേളുമുഞ്ജപബ്ബജതിണമത്തികാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ച യസ്മിം പദേസേ ¶ ഹരിതാലജാതിഹിങ്ഗുലികാദി അപ്പകമ്പി മഹഗ്ഘം ഹോതി, തത്ഥ തം താലപക്കപ്പമാണതോ ഊനമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവ, വിഞ്ഞാപേതുഞ്ച ന വട്ടതി.

൨൬. സാതി വിഞ്ഞത്തി. പരികഥാദീസു ‘‘സേനാസനം സമ്ബാധ’’ന്തിആദിനാ പരിയായേന കഥനം പരികഥാ നാമ. ഉജുകമേവ അകഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂനം കിം പാസാദോ ന വട്ടതീ’’തിആദിനാ അധിപ്പായോ യഥാ വിഭൂതോ ഹോതി, ഏവം കഥനം ഓഭാസോ നാമ. സേനാസനാദിഅത്ഥം ഭൂമിപരികമ്മാദികരണവസേന പച്ചയുപ്പാദായ നിമിത്തകരണം നിമിത്തകമ്മം നാമ. തീസു പച്ചയേസു വിഞ്ഞത്തിആദയോ ദസ്സിതാ, ഗിലാനപച്ചയേ പന കഥന്തി ആഹ ‘‘ഗിലാനപച്ചയേ പനാ’’തിആദി. തഥാ ഉപ്പന്നം പന ഭേസജ്ജം രോഗേ വൂപസന്തേ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ന വട്ടതീതി? തത്ഥ വിനയധരാ ‘‘ഭഗവതാ രോഗസീസേന പരിഭോഗസ്സ ദ്വാരം ദിന്നം, തസ്മാ അരോഗകാലേപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ആപത്തി ന ¶ ഹോതീ’’തി വദന്തി, സുത്തന്തികാ പന ‘‘കിഞ്ചാപി ആപത്തി ന ഹോതി, ആജീവം പന കോപേതി, തസ്മാ സല്ലേഖപടിപത്തിയം ഠിതസ്സ ന വട്ടതി, സല്ലേഖം കോപേതീ’’തി വദന്തീതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ.

൫. കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയകഥാ

൨൭. ഏവം വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കുലസങ്ഗഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഗണ്ഹനം സങ്ഗഹോ, കുലാനം സങ്ഗഹോ കുലസങ്ഗഹോ, പച്ചയദായകാദീനം ¶ ഗിഹീനം അനുഗ്ഗഹകരണം. അനുഗ്ഗഹത്ഥോ ഹേത്ഥ സങ്ഗഹ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘പുത്തദാരസ്സ സങ്ഗഹോ’’തി (ഖു. പാ. ൫.൬; സു. നി. ൨൬൫).

൨൮. തത്ഥ കോട്ടനന്തി സയം ഛിന്ദനം. കോട്ടാപനന്തി ‘‘ഇമം ഛിന്ദാ’’തി അഞ്ഞേസം ഛേദാപനം. ആളിയാ ബന്ധനന്തി യഥാ ഗച്ഛമൂലേ ഉദകം സന്തിട്ഠതി, തഥാ സമന്തതോ ബന്ധനം. ഉദകസ്സാതി അകപ്പിയഉദകസ്സ ‘‘കപ്പിയഉദകസിഞ്ചന’’ന്തി വിസും വക്ഖമാനത്താ, തഞ്ച ആരാമാദിഅത്ഥം രോപനേ അകപ്പിയവോഹാരേസുപി കപ്പിയവോഹാരേസുപി കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വട്ടതീതി വക്ഖമാനത്താ ഇധാപി വിഭാഗം കത്വാ കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വിസും ദസ്സിതം. ഏത്ഥ ച കതമം അകപ്പിയഉദകം, കതമം പന കപ്പിയഉദകന്തി? സപ്പാണകം അകപ്പിയഉദകം, അപ്പാണകം കപ്പിയഉദകന്തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ, ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ജാനം സപ്പാണകം ഉദകം തിണം വാ മത്തികം വാ സിഞ്ചേയ്യ വാ സിഞ്ചാപേയ്യ വാ പാചിത്തിയ’’ന്തി വചനതോ. യഥാ കോട്ടനഖണനാദികായികകിരിയാപി അകപ്പിയവോഹാരേ സങ്ഗഹിതാ, ഏവം മാതികാഉജുകരണാദികപ്പിയവോഹാരേപീതി ആഹ ‘‘സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണ’’ന്തി. ഹത്ഥപാദമുഖധോവനനഹആനോദകസിഞ്ചനന്തി ഇമിനാപി പകാരന്തരേന കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനമേവ ദസ്സേതി. അകപ്പിയവോഹാരേ കോട്ടനഖണനാദിവസേന സയം കരണസ്സപി കഥം സങ്ഗഹോതി? അകപ്പിയന്തി വോഹരിയതീതി അകപ്പിയവോഹാരോതി ¶ അകപ്പിയഭൂതം കരണകാരാപനാദി സബ്ബമേവ സങ്ഗഹിതം, ന പന അകപ്പിയവചനമത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. കപ്പിയവോഹാരേപി ഏസേവ നയോ. സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണന്തി ഇമിനാ പുരാണപണ്ണാദീനം ഹരണമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കുദാലാദീനി ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഠാനതോ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഠാനമേവ പാകടതരന്തി ‘‘ഓഭാസോ’’തി വുത്തം.

൨൯. മഹാപച്ചരിവാദം പതിട്ഠാപേതുകാമോ പച്ഛാ വദതി. വനത്ഥായാതി ഇദം കേചി ‘‘വതത്ഥായാ’’തി പഠന്തി, തേസം വതിഅത്ഥായാതി ¶ അത്ഥോ. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി തഥേവ വുത്തം, ‘‘ആരാമരോപാ വനരോപാ, യേ നരാ സേതുകാരകാ’’തി (സം. നി. ൧.൪൭) വചനതോ പന തം വിചാരേതബ്ബം. അകപ്പിയവോഹാരേപി ഏകച്ചം വട്ടതീതി ദസ്സേതും ‘‘ന കേവലഞ്ച സേസ’’ന്തിആദിമാഹ. യം കിഞ്ചി മാതികന്തി സുക്ഖമാതികം വാ അസുക്ഖമാതികം വാ. കപ്പിയഉദകം സിഞ്ചിതുന്തി ഇമിനാ ‘‘കപ്പിയഉദകം സിഞ്ചഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. സയം രോപേതുമ്പി വട്ടതീതി ഇമിനാ ‘‘രോപേഹീ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതിപി സിദ്ധം.

൩൦. പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ചാതി പഥവീഖണനപച്ചയാ പാചിത്തിയം, കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം. അകപ്പിയവോഹാരേനാതി ‘‘ഇദം ഖണ, ഇദം രോപേഹീ’’തി അകപ്പിയവോഹാരേന. ദുക്കടമേവാതി കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം. ഉഭയത്രാതി കപ്പിയാകപ്പിയപഥവിയം.

സബ്ബത്ഥാതി കുലസങ്ഗഹപരിഭോഗആരാമാദിഅത്ഥായ രോപിതേ. ദുക്കടമ്പീതി ന കേവലം പാചിത്തിയമേവ. കപ്പിയേനാതി കപ്പിയഉദകേന. തേസംയേവ ദ്വിന്നന്തി കുലസങ്ഗഹപരിഭോഗാനം. ദുക്കടന്തി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ സയം സിഞ്ചനേ, കപ്പിയവോഹാരേന വാ അകപ്പിയവോഹാരേന വാ സിഞ്ചാപനേ ദുക്കടം, പരിഭോഗത്ഥായ സയം സിഞ്ചനേ, അകപ്പിയവോഹാരേന സിഞ്ചാപനേ ച ദുക്കടം. പയോഗബഹുലതായാതി സയം കരണേ, കായപയോഗസ്സ കാരാപനേ വചീപയോഗസ്സ ബഹുത്തേന. ആപത്തിബഹുലതാ വേദിതബ്ബാതി ഏത്ഥ സയം സിഞ്ചനേ ധാരാപച്ഛേദഗണനായ ആപത്തിഗണനാ വേദിതബ്ബാ. സിഞ്ചാപനേ പന പുനപ്പുനം ആണാപേന്തസ്സ വാചായ വാചായ ആപത്തി, സകിം ആണത്തസ്സ ബഹുസിഞ്ചനേ ഏകാവ.

ഓചിനനേ ദുക്കടപാചിത്തിയാനീതി കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം, ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയം. അഞ്ഞത്ഥാതി വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ ¶ ഓചിനനേ. സകിം ആണത്തോതി അകപ്പിയവോഹാരേന ആണത്തോ ¶ . പാചിത്തിയമേവാതി അകപ്പിയവോഹാരേന ആണത്തത്താ ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൯൦-൯൧) പാചിത്തിയം. കപ്പിയവചനേന പന വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ ഓചിനാപേന്തസ്സ അനാപത്തിയേവ.

൩൧. ഗന്ഥനേന നിബ്ബത്തം ദാമം ഗന്ഥിമം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ന വട്ടതീതി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ, വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ വാ വുത്തനയേന കരോന്തസ്സ കാരാപേന്തസ്സ ച ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. വട്ടതീതി വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ വട്ടതി, കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പന കപ്പിയവോഹാരേന കാരാപേന്തസ്സപി ദുക്കടമേവ. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. ധമ്മാസനവിതാനേ ബദ്ധകണ്ടകേസു പുപ്ഫാനി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഠപേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപരൂപരി വിജ്ഝിത്വാ ഛത്തസദിസം കത്വാ ആവുണനതോ ‘‘ഛത്താധിഛത്തം വിയാ’’തി വുത്തം. ‘‘കദലിക്ഖന്ധമ്ഹീ’’തിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമേവ സന്ധായ ‘‘തം അതിഓളാരികമേവാ’’തി വുത്തം, സബ്ബത്ഥ കരണേ, അകപ്പിയവോഹാരേന കാരാപനേ ച ദുക്കടമേവാതി അത്ഥോ. പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകമ്പി ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി ഇമസ്സ ഉപലക്ഖണത്താ പുപ്ഫദാമോലമ്ബകാദിഅത്ഥായ രജ്ജുബന്ധനാദിപി ന വട്ടതീതി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകന്തി വിസേസിതത്താ തദത്ഥം കണ്ടകമേവ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, തഞ്ച അട്ഠകഥാപമാണേനാ’’തി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പുപ്ഫപടിച്ഛകം നാമ ദന്താദീഹി കതം പുപ്ഫാധാനം. ഏതമ്പി നാഗദന്തകമ്പി സഛിദ്ദമേവ ഗഹേതബ്ബം. അസോകപിണ്ഡിയാതി അസോകസാഖാനം, പുപ്ഫാനം വാ സമൂഹേ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘അസോകപിണ്ഡിയാതി അസോകപുപ്ഫമഞ്ജരികായാ’’തി വുത്തം. ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയം വാ ബോധിം വാ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥം ആവിജ്ഝിത്വാ ബന്ധരജ്ജു. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൩൧) പന ‘‘ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയാദീനി ¶ പരിക്ഖിപിത്വാ തേസഞ്ച രജ്ജുയാ ച അന്തരാ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ബന്ധരജ്ജു. സിഥിലവട്ടിതായ വാ വട്ടിയാ അബ്ഭന്തരേ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ഏവം ബന്ധാതിപി വദന്തീ’’തി വുത്തം.

മത്ഥകദാമന്തി ധമ്മാസനാദിമത്ഥകേ പലമ്ബകദാമം. തേസംയേവാതി ഉപ്പലാദീനം ഏവ. വാകേന വാതി പുപ്ഫനാളം ഫാലേത്വാ പുപ്ഫേന ഏകാബദ്ധട്ഠിതവാകേന ദണ്ഡേന ച ഏകാബദ്ധേനേവ. ഏതേന പുപ്ഫം ബീജഗാമസങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി പഞ്ചസു ബീജേസു അപവിട്ഠത്താ പണ്ണം വിയ, തസ്മാ കപ്പിയം അകാരാപേത്വാപി വികോപനേ ദോസോ നത്ഥി. യഞ്ച ഛിന്നസ്സപി മകുളസ്സ വികസനം, തമ്പി അതിതരുണസ്സ അഭാവാ വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി, പരിണതസ്സ പന മകുളസ്സ പത്താനം സിനേഹേ പരിയാദാനം ഗതേ വിസുംഭാവോ ഏവ വികാസോ, തേനേവ ഛിന്നമകുളവികാസോ അഛിന്നമകുളവികാസതോ പരിഹീനോ, മിലാതനിയുത്തോ ¶ വാ ദിസ്സതി. യഞ്ച മിലാതസ്സ ഉദകസഞ്ഞോഗേ അമിലാനതാപജ്ജനം, തമ്പി തമ്ബുലപണ്ണാദീസു സമാനം വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി. പാളിഅട്ഠകഥാസു ച ന കത്ഥചി പുപ്ഫാനം കപ്പിയകരണം ആഗതം, തസ്മാ പുപ്ഫം സബ്ബഥാ അബീജമേവാതി വിഞ്ഞായതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

‘‘പസിബ്ബകേ വിയാ’’തി വുത്തത്താ പുപ്ഫം പസിബ്ബകേ വാ പസിബ്ബകസദിസം ബന്ധേ യത്ഥ കത്ഥചി ചീവരേ വാ പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘ഖന്ധേ ഠപിതകാസാവസ്സാതി ഖന്ധേ ഠപിതസങ്ഘാടിം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി തഥാബന്ധിതും സക്കാ ഭവേയ്യ. ഇമിനാ ച അഞ്ഞമ്പി താദിസം കാസാവം വാ വത്ഥം വാ വുത്തനയേന ബന്ധിത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫാനി പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. അംസഭണ്ഡികപസിബ്ബകേ പക്ഖിത്തസദിസത്താ വേഠിമം നാമ ന ജാതം, തസ്മാ സിഥിലബന്ധസ്സ അന്തരന്തരാ പക്ഖിപിതുമ്പി വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. ഹേട്ഠാ ദണ്ഡകം പന ബന്ധിതും ന ¶ വട്ടതീതി രജ്ജുആദീഹി ബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം, പുപ്ഫസ്സേവ പന അച്ഛിന്നദണ്ഡകേഹി ബന്ധിതും വട്ടതി ഏവ.

പുപ്ഫപടേ ച ദട്ഠബ്ബന്തി പുപ്ഫപടം കരോന്തസ്സ ദീഘതോ പുപ്ഫദാമസ്സ ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരണം സന്ധായ വുത്തം, തിരിയതോ ഹരണം പന വായിമം നാമ ഹോതി, ന പുരിമം. ‘‘പുരിമട്ഠാനം അതിക്കാമേതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ പുരിമം പുപ്ഫകോടിം ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ പരിക്ഖിപനവസേന അതിക്കാമേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. ബന്ധിതും വട്ടതീതി പുപ്ഫരഹിതായ സുത്തവാകകോടിയാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ഏകവാരം ഹരിത്വാ പരിക്ഖിപിത്വാതി ഇദം പുബ്ബേ വുത്തചേതിയാദിപരിക്ഖേപം പുപ്ഫപടകരണഞ്ച സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ ചേതിയം വാ ബോധിം വാ പരിക്ഖിപന്തേന ഏകവാരം പരിക്ഖിപിത്വാ പുരിമട്ഠാനം സമ്പത്തേ അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബം, തേനപി ഏകവാരം പരിക്ഖിപിത്വാ തഥേവ കാതബ്ബം. പുപ്ഫപടം കരോന്തേന ച ഹരിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബം, തേനപി തഥേവ കാതബ്ബം. സചേപി ദ്വേയേവ ഭിക്ഖൂ ഉഭോസു പസ്സേസു ഠത്വാ പരിയായേന ഹരന്തി, വട്ടതിയേവാതി വദന്തി.

പരേഹി പൂരിതന്തി ദീഘതോ പസാരിതം. വായിതുന്തി തിരിയതോ ഹരിതും, തം പന ഏകവാരമ്പി ന ലഭതി. പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേനാതി അഗന്ഥിതാനി പാകതികപുപ്ഫാനി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസാപേത്വാപി ഠപേന്തേന. പുപ്ഫദാമം പന പൂജനത്ഥായ ഭൂമിയം ഠപേന്തേന ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ ദിഗുണം കത്വാ ഠപേതും ന വട്ടതീതി വദന്തി.

൩൨. ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി ¶ ഹേട്ഠാഭാഗേ ഘടികാകാരയുത്തോ, ദാരുഘടികാകാരോ വാ ഓലമ്ബകോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി അന്തേ ഘടികാകാരയുത്തോ യമകദാമഓലമ്ബകോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം ¶ (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൩൧) പന ‘‘ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി യമകദാമഓലമ്ബകോതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം, ഏകേകം പന ദാമം നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാവ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും വട്ടതി, പുപ്ഫദാമദ്വയം സങ്ഘടിതുകാമേനപി നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാവ സുത്തകോടിം സങ്ഘടിതും വട്ടതി. അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണപരിക്ഖേപോതി അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണസ്സ പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരേത്വാ പരിക്ഖിപനം, തേനേവ തം പുരിമേ പവിട്ഠം, തസ്മാ ഏതമ്പി അഡ്ഢചന്ദാകാരം പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരേതും ന വട്ടതി. ഏകവാരം പന അഡ്ഢചന്ദാകാരകരണേ മാലാഗുണം ഹരിതും വട്ടതീതി വദന്തി. പുപ്ഫദാമകരണന്തി ഏത്ഥ സുത്തകോടിയം ഗഹേത്വാപി ഏകതോ കാതും ന വട്ടതീതി വദന്തി. സുത്തമയം ഗേണ്ഡുകം നാമ, ഗേണ്ഡുകഖരപത്തദാമാനം പടിക്ഖിത്തത്താ ചേലാദീഹി കതദാമമ്പി ന വട്ടതി അകപ്പിയാനുലോമത്താതി വദന്തി. പരസന്തകം ദേതി, ദുക്കടമേവാതി വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന പരസന്തകം ഗഹേത്വാ ദേന്തം സന്ധായ വുത്തം. ഥുല്ലച്ചയന്തി ഏത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ഹോതി.

൩൩. തഞ്ച ഖോ വത്ഥുപൂജനത്ഥായാതി മാതാപിതൂനമ്പി പുപ്ഫം ദേന്തേന വത്ഥുപൂജനത്ഥായേവ ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ‘‘മണ്ഡനത്ഥായ പന സിവലിങ്ഗാദിപൂജനത്ഥായാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തത്താ ‘‘ഇമം വിക്കിണിത്വാ ജീവിസ്സന്തീ’’തി മാതാപിതൂനം വട്ടതി, സേസഞാതകാനം താവകാലികമേവ ദാതും വട്ടതി. കസ്സചിപീതി ഞാതകസ്സ വാ അഞ്ഞാതകസ്സ വാ കസ്സചിപി. ഞാതിസാമണേരേഹേവാതി തേസം ഗിഹിപരികമ്മമോചനത്ഥം വുത്തം. ഇതരേതി അഞ്ഞാതകാ. തേഹിപി സാമണേരേഹി ആചരിയുപജ്ഝായാനം വത്തസീസേന ഹരിതബ്ബം. സമ്പത്താനം സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢഭാഗം ദാതും വട്ടതീതി സങ്ഘികസ്സ ലാഭസ്സ ഉപചാരസീമട്ഠസാമണേരാനമ്പി സന്തകത്താ തേസമ്പി ഉപഡ്ഢഭാഗോ ലബ്ഭതേവാതി കത്വാ വുത്തം. ചൂളകന്തി ഉപഡ്ഢഭാഗതോപി ഉപഡ്ഢം. ചതുത്ഥഭാഗസ്സേതം ¶ അധിവചനം. സാമണേരാ…പേ… ഠപേന്തീതി ഇദം അരക്ഖിതഅഗോപിതം സന്ധായ വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം പന ‘‘വസ്സഗ്ഗേന അഭാജനീയം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി മഗ്ഗേ വാ ചേതിയങ്ഗണേ വാ.

൩൪. സാമണേരേഹി ദാപേതും ന ലഭന്തീതി ഇദം സാമണേരേഹി ഗിഹികമ്മം കാരിതം വിയ ഹോതീതി വുത്തം, ന പന പുപ്ഫദാനം ഹോതീതി സാമണേരാനമ്പി ന വട്ടനതോ. വുത്തഞ്ച ‘‘സയമേവാ’’തിആദി. ന ഹി തം പുപ്ഫദാനം നാമ സിയാ. യദി ഹി തഥാ ആഗതാനം തേസം ദാനം പുപ്ഫദാനം നാമ ഭവേയ്യ ¶ , സാമണേരേഹിപി ദാതും ന ലബ്ഭേയ്യ. സയമേവാതി സാമണേരാ സയമേവ. യാഗുഭത്താദീനി ആദായാതി ഇദം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ യാഗുഭത്താദിസമ്പാദനം സന്ധായ വുത്തത്താ ‘‘ന വട്ടതീ’’തി അവിസേസേന വുത്തം. അവിസേസേന വുത്തന്തി ഇമിനാ സബ്ബേസമ്പി ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി.

൩൫. വുത്തനയേനേവാതി ‘‘മാതാപിതൂനം താവ ഹരിത്വാപി ഹരാപേത്വാപി പക്കോസിത്വാപി പക്കോസാപേത്വാപി ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതകാനം പക്കോസാപേത്വാവ. മാതാപിതൂനഞ്ച ഹരാപേന്തേന ഞാതിസാമണേരേഹേവ ഹരാപേതബ്ബം. ഇതരേ പന യദി സയമേവ ഇച്ഛന്തി, വട്ടതീ’’തി ഇമം പുപ്ഫദാനേ വുത്തനയം ഫലദാനേപി അതിദിസതി, തസ്മാ ഫലമ്പി മാതാപിതൂനം ഹരണഹരാപനാദിനാ ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതീനം പക്കോസാപേത്വാവ. ഇദാനി ‘‘യോ ഹരിത്വാ വാ ഹരാപേത്വാ വാ…പേ… ഇസ്സരവതായ ദദതോ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൬-൪൩൭) ഇമം പുപ്ഫദാനേ വുത്തനയം ഫലദാനേ സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പനാ’’തിആദിമാഹ. ഖീണപരിബ്ബയാനന്തി ആഗന്തുകേ സന്ധായ വുത്തം. ഫലപരിച്ഛേദേനാതി ‘‘ഏത്തകാനി ഫലാനി ദാതബ്ബാനീ’’തി ഏവം ഫലപരിച്ഛേദേന വാ. രുക്ഖപരിച്ഛേദേന വാതി ‘‘ഇമേഹി രുക്ഖേഹി ¶ ദാതബ്ബാനീ’’തി ഏവം രുക്ഖപരിച്ഛേദേന വാ. പരിച്ഛിന്നേസുപി പന രുക്ഖേസു ‘‘ഇധ ഫലാനി സുന്ദരാനി, ഇതോ ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തേന കുലസങ്ഗഹോ കതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം പന ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. രുക്ഖച്ഛല്ലീതി രുക്ഖത്തചോ, സാ ‘‘ഭാജനീയഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്താ. വുത്തനയേനാതി പുപ്ഫഫലാദീസു വുത്തനയേന കുലസങ്ഗഹോ ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൩൬. തേസം തേസം ഗിഹീനം ഗാമന്തരദേസന്തരാദീസു സാസനപടിസാസനഹരണം ജങ്ഘപേസനിയം. തേനാഹ ‘‘ഗിഹീനം ദൂതേയ്യം സാസനഹരണകമ്മ’’ന്തി. ദൂതസ്സ കമ്മം ദൂതേയ്യം. പഠമം സാസനം അഗ്ഗഹേത്വാപി…പേ… പദേ പദേ ദുക്കടന്തി ഇദം ‘‘തസ്സ സാസനം ആരോചേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ഗമനം സന്ധായ വുത്തം. തസ്സ പന സാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ സയമേവ കാരുഞ്ഞേ ഠിതോ ഗന്ത്വാ അത്തനോ പതിരൂപം സാസനം ആരോചേതി, അനാപത്തി. ഗിഹീനഞ്ച കപ്പിയസാസനം ഹരിതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇമേഹി പന അട്ഠഹി കുലദൂസകകമ്മേഹീതി പുപ്ഫദാനം ഫലദാനം ചുണ്ണദാനം മത്തികദാനം ദന്തകട്ഠദാനം വേളുദാനം പണ്ണദാനം ജങ്ഘപേസനികന്തി ഇമേഹി യഥാവുത്തേഹി. പബ്ബാജനീയകമ്മകതോതി കുലദൂസനപച്ചയാ കതപബ്ബാജനീയകമ്മോ.

൩൭. സേക്ഖഭൂമിയം വാതി ഇമിനാ ഝാനഭൂമിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. തിണ്ണം വിവേകാനന്തി കായചിത്തഉപധിവിവേകഭൂതാനം ¶ തിണ്ണം വിവേകാനം. പിണ്ഡായ ചരണസ്സ ഭോജനപരിയോസാനത്താ വുത്തം ‘‘യാവ ഭോജനപരിയോസാന’’ന്തി. ഭുത്വാ ആഗച്ഛന്തസ്സപി പുന വുത്തനയേനേവ പണിധായ ചീവരസണ്ഠാപനാദീനി കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പഞ്ചമോ പരിച്ഛേദോ.

൬. മച്ഛമംസവിനിച്ഛയകഥാ

൩൮. ഏവം ¶ കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി മച്ഛമംസവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘മച്ഛമംസേസു പനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഥലേ ഠപിതമത്തേ മരതി, കേവട്ടാദീഹി വാ മാരിയതീതി മച്ഛോ. മച്ഛസ്സ ഇദന്തി മച്ഛം, മസിയതേ ആമസിയതേതി മംസം, മച്ഛഞ്ച മംസഞ്ച മച്ഛമംസാനി, തേസു. മച്ഛമംസേസു പന വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. മച്ഛഗ്ഗഹണേനാതി ഏത്ഥ നിദ്ധാരണം ന കാതബ്ബം. പന-സദ്ദോ പക്ഖന്തരത്ഥോ, ദിവാസേയ്യാദീസു വിനിച്ഛയതോ അപരോ മച്ഛമംസേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഗയ്ഹതേ അനേനാതി ഗഹണം. കിം തം? സദ്ദോ, മച്ഛഇതി ഗഹണം മച്ഛഗ്ഗഹണം, തേന മച്ഛഗ്ഗഹണേന, മച്ഛസദ്ദേനാതി അത്ഥോ. മംസേസു പന…പേ… അകപ്പിയാനീതി ഏത്ഥ മനുസ്സമംസം സമാനജാതിമംസതോ പടിക്ഖിത്തം. ഹത്ഥിഅസ്സാനം മംസാനി രാജങ്ഗതോ, സുനഖഅഹീനം ജേഗുച്ഛഭാവതോ, സേസാനം വാളമിഗത്താ ഭിക്ഖൂനം പരിബന്ധവിമോചനത്ഥം പടിക്ഖിത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

തികോടിപരിസുദ്ധന്തി ദിട്ഠസുതപരിസങ്കിതസങ്ഖാതാഹി തീഹി കോടീഹി തീഹി ആകാരേഹി തീഹി കാരണേഹി പരിസുദ്ധം, വിമുത്തന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ അദിട്ഠഅസുതാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസോതവിഞ്ഞാണാനം അനാരമ്മണഭാവതോ ജാനിതബ്ബാനി. അപരിസങ്കിതം പന കഥം ജാനിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘അപരിസങ്കിതം പനാ’’തിആദി, തീണി പരിസങ്കിതാനി ഞത്വാ തേസം പടിപക്ഖവസേന അപരിസങ്കിതം ജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഇദാനി താനി തീണി പരിസങ്കിതാനി ച ഏവം പരിസങ്കിതേ സതി ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബവിധിഞ്ച തേന വിധിനാ അപരിസങ്കിതേ സതി കത്തബ്ബഭാവഞ്ച വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘കഥ’’ന്തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ ദിസ്വാ പരിസങ്കിതം ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ. സുത്വാ പരിസങ്കിതം സുതപരിസങ്കിതം നാമ. അദിസ്വാ അസുത്വാ തക്കേന അനുമാനേന പരിസങ്കിതം തദുഭയവിനിമുത്തപരിസങ്കിതം നാമ. തം തിവിധമ്പി പരിസങ്കിതസാമഞ്ഞേന ഏകാ കോടി ¶ ഹോതി, തതോ വിമുത്തം അപരിസങ്കിതം നാമ. ഏവം അദിട്ഠം അസുതം അപരിസങ്കിതം മച്ഛമംസം തികോടിപരിസുദ്ധം ഹോതി.

ജാലം മച്ഛബന്ധനം. വാഗുരാ മിഗബന്ധിനീ. കപ്പതീതി യദി തേസം വചനേന സങ്കാ നിവത്തതി, വട്ടതി, ന തം വചനം ലേസകപ്പം കാതും വട്ടതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, തം സബ്ബം കപ്പതീ’’തി. പവത്തമംസന്തി ആപണാദീസു പവത്തം വിക്കായികം വാ മതമംസം വാ. മങ്ഗലാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ആഹുനപാഹുനാദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥായ അകതന്തി ഏത്ഥ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ ഏവ-സദ്ദോ, ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ അകതമേവാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം, തസ്മാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച മങ്ഗലാദീനഞ്ചാതി മിസ്സേത്വാ കതമ്പി ന വത്തതീതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘യഥാഠിതവസേന അവധാരണം ഗഹേത്വാ വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതീതി ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ കതേപി സബ്ബേന സബ്ബം പരിസങ്കിതാഭാവമാഹ.

൩൯. തമേവത്ഥം ആവികാതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഇതരേസം വട്ടതീതി അജാനന്താനം വട്ടതി, ജാനതോവേത്ഥ ആപത്തി ഹോതീതി. തേയേവാതി യേ ഉദ്ദിസ്സ കതം, തേയേവ. ഉദ്ദിസ്സ കതമംസപരിഭോഗതോ അകപ്പിയമംസപരിഭോഗേ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘അകപ്പിയമംസം പനാ’’തിആദി വുത്തം. പുരിമസ്മിം സചിത്തകാപത്തി, ഇതരസ്മിം അചിത്തകാ. തേനാഹ ‘‘അകപ്പിയമംസം അജാനിത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സപി ആപത്തിയേവാ’’തി. ‘‘പരിഭോഗകാലേ പുച്ഛിത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീതി വാ ഗഹേത്വാ പുച്ഛിത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൩൯) വചനതോ അകപ്പിയമംസം അജാനിത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അനാപത്തി സിദ്ധാ. അജാനിത്വാ ¶ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സേവ ഹി ആപത്തി വുത്താ. വത്തന്തി വദന്തീതി ഇമിനാ ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

മച്ഛമംസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഛട്ഠോ പരിച്ഛേദോ.

൭. അനാമാസവിനിച്ഛയകഥാ

൪൦. ഏവം ¶ മച്ഛമംസവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി അനാമാസവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘അനാമാസ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആമസിയതേതി ആമാസം, ന ആമാസം അനാമാസം, അപരാമസിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പാരിപന്ഥികാതി വികുപ്പനികാ, അന്തരായികാതി വുത്തം ഹോതി. നദീസോതേന വുയ്ഹമാനം മാതരന്തി ഏതം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഞ്ഞാസു പന ഇത്ഥീസു കാരുഞ്ഞാധിപ്പായേന മാതരി വുത്തനയേന പടിപജ്ജന്തസ്സ നേവത്ഥി ദോസോതി വദന്തി. ‘‘മാതര’’ന്തി വുത്തത്താ അഞ്ഞാസു ന വട്ടതീതി വദന്താപി അത്ഥി. ഏത്ഥ ഗണ്ഹാഹീതി ന വത്തബ്ബാതി ഗേഹസ്സിതപേമേന കായപ്പടിബദ്ധേന ഫുസനേ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. കാരുഞ്ഞേന പന വത്ഥാദിം ഗഹേതും അസക്കോന്തിം ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തസ്സപി അവസഭാവപ്പത്തിതോ ഉദകേ നിമുജ്ജന്തിം കാരുഞ്ഞേന സഹസാ അനാമാസന്തി അചിന്തേത്വാ കേസാദീസു ഗഹേത്വാ മോക്ഖാധിപ്പായേന ആകഡ്ഢതോപി അനാപത്തിയേവ. ന ഹി മീയമാനം മാതരം ഉപേക്ഖിതും വട്ടതി. അഞ്ഞാതികായ ഇത്ഥിയാപി ഏസേവ നയോ. ഉക്കട്ഠായ മാതുയാപി ആമാസോ ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘മാതര’’ന്തി വുത്തം. തസ്സ കാതബ്ബം പന അഞ്ഞാസമ്പി ഇത്ഥീനം കരോന്തസ്സപി അനാപത്തിയേവ അനാമാസത്തേ വിസേസാഭാവാ.

തിണണ്ഡുപകന്തി ¶ ഹിരിവേരാദിമൂലേഹി കേസാലങ്കാരത്ഥായ കതചുമ്ബടകം. താലപണ്ണമുദ്ദികന്തി താലപണ്ണേഹി കതം അങ്ഗുലിമുദ്ദികം. തേന താലപണ്ണാദിമയം കടിസുത്തകണ്ണപിളന്ധനാദി സബ്ബം ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. പരിവത്തേത്വാതി അത്തനോ നിവാസനപാരുപനഭാവതോ അപനേത്വാ, ചീവരത്ഥായ പരിണാമേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ചീവരത്ഥായ പാദമൂലേ ഠപേതീതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. പച്ചത്ഥരണവിതാനാദിഅത്ഥമ്പി വട്ടതിയേവ, പൂജാദിഅത്ഥം താവകാലികമ്പി ആമസിതും വട്ടതി. സീസപസാധനദന്തസൂചീതി ഇദം സീസാലങ്കാരത്ഥായ പടപിലോതികാഹി കതസീസപസാധനകഞ്ചേവ ദന്തസൂചിആദി ചാതി ദ്വേ തയോ. സീസപസാധനം സിപാടികോപകരണത്ഥായ ചേവ ദന്തസൂചിം സൂചിഉപകരണത്ഥായ ച ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാക്കമം അത്ഥം ദസ്സേതി. കേസകലാപം ബന്ധിത്വാ തത്ഥ തിരിയം പവേസനത്ഥായ കതാ സൂചി ഏവ സീസപസാധനകദന്തസൂചീതി ഏകമേവ കത്വാ സിപാടികായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതബ്ബസൂചിയേവ തസ്സ തസ്സ കിച്ചസ്സ ഉപകരണന്തി സിപാടികസൂചിഉപകരണം, ഏവം വാ യോജനാ കാതബ്ബാ.

പോത്ഥകരൂപന്തി സുധാദീഹി കതം പാരാജികവത്ഥുഭൂതാനം തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനം സണ്ഠാനേന കതമ്പി അനാമാസമേവ ¶ . ഇത്ഥിരൂപാനി ദസ്സേത്വാ കതം വത്ഥുഭിത്തിആദിഞ്ച ഇത്ഥിരൂപം അനാമസിത്വാ വളഞ്ജേതും വട്ടതി. ഏവരൂപേ ഹി അനാമാസേ കായസംസഗ്ഗരാഗേ അസതി കായപ്പടിബദ്ധേന ആമസതോ ദോസോ നത്ഥി. ഭിന്ദിത്വാതി ഏത്ഥ ഹത്ഥേന അഗ്ഗഹേത്വാവ കേനചി ദണ്ഡാദിനാ ഭിന്ദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച അനാമാസമ്പി ദണ്ഡപാസാണാദീഹി ഭേദനസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ, പാളിയമ്പി ആപദാസു മോക്ഖാധിപ്പായസ്സ ആമസനേപി അനാപത്തിയാ വുത്തത്താ ച സപ്പിനിആദിവാളമിഗീഹി ഗഹിതപാണകാനം മോചനത്ഥായ തം തം സപ്പിനിആദിവത്ഥും ദണ്ഡാദീഹി പടിക്ഖിപിത്വാ ഗഹേതും, മാതുആദിം ഉദകേ മീയമാനം വത്ഥാദീഹി ഗഹേതും, അസക്കോന്തിം ¶ കേസാദീസു ഗഹേത്വാ കാരുഞ്ഞേന ഉക്ഖിപിതുഞ്ച വട്ടതീതി അയമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോവ. ‘‘അട്ഠകഥായം ‘ന ത്വേവ ആമസിതബ്ബാ’തി ഇദം പന വചനം അമീയമാനം വത്ഥും സന്ധായ വുത്തന്തി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) വുത്തം.

൪൧. മഗ്ഗം അധിട്ഠായാതി ‘‘മഗ്ഗോ അയ’’ന്തി മഗ്ഗസഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാതി അത്ഥോ. പഞ്ഞപേത്വാ ദേന്തീതി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം, തേഹി പന ‘‘ആസനം പഞ്ഞപേത്വാവ നിസീദഥാ’’തി വുത്തേ സയമേവ പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദിതും വട്ടതി. തത്ഥ ജാതകാനീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഭൂതഗാമഭാവേനേവ ഠിതാനി. ‘‘കീളന്തേനാ’’തി വുത്തത്താ സതി പച്ചയേ ആമസന്തസ്സ അനാപത്തി, ഇദഞ്ച ഗിഹിസന്തകം സന്ധായ വുത്തം, ഭിക്ഖുസന്തകം പന പരിഭോഗാരഹം സബ്ബഥാ ആമസിതും ന വട്ടതി ദുരൂപചിണ്ണത്താ. താലപനസാദീനീതി ചേത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നാളികേരലബുജതിപുസഅലാബുകുമ്ഭണ്ഡപുസ്സഫലഏളാലുകഫലാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘യഥാവുത്തഫലാനംയേവ ചേത്ഥ കീളാധിപ്പായേന ആമസനം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ പാസാണസക്ഖരാദീനി കീളാധിപ്പായേനപി ആമസിതും വട്ടതി. അനുപസമ്പന്നാനം ദസ്സാമീതി ഇദം അപടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. അത്തനോപി അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി അനാമാസത്താഭാവാ.

൪൨. മുത്താതി (മ. നി. ടീ. ൧.൨ പഥവീവാരവണ്ണനാ; സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) ഹത്ഥികുമ്ഭജാതികാ അട്ഠവിധാ മുത്താ. തഥാ ഹി ഹത്ഥികുമ്ഭം, വരാഹദാഠം, ഭുജഗസീസം, വലാഹകം, വേളു, മച്ഛസിരോ, സങ്ഖോ, സിപ്പീതി അട്ഠ മുത്തായോനിയോ. തത്ഥ ഹത്ഥികുമ്ഭജാ പീതവണ്ണാ പഭാഹീനാ. വരാഹദാഠാ വരാഹദാഠാവണ്ണാവ. ഭുജഗസീസജാ നീലാദിവണ്ണാ സുവിസുദ്ധാ വട്ടലാ ച. വലാഹകജാ ഭാസുരാ ദുബ്ബിഭാഗാ രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരം വിധമേന്തിയോ തിട്ഠന്തി, ദേവൂപഭോഗാ ഏവ ച ഹോന്തി. വേളുജാ കരകഫലസമാനവണ്ണാ ന ഭാസുരാ, തേ ¶ ച വേളൂ അമനുസ്സഗോചരേയേവ പദേസേ ജായന്തി ¶ . മച്ഛസിരജാ പാഠീനപിട്ഠിസമാനവണ്ണാ വട്ടലാ ലഘവോ ച തേജവന്താ ഹോന്തി പഭാവിഹീനാ ച, തേ ച മച്ഛാ സമുദ്ദമജ്ഝേയേവ ജായന്തി. സങ്ഖജാ സങ്ഖഉദരച്ഛവിവണ്ണാ കോലഫലപ്പമാണാപി ഹോന്തി പഭാവിഹീനാവ. സിപ്പിജാ പഭാവിസേസയുത്താ ഹോന്തി നാനാസണ്ഠാനാ. ഏവം ജാതിതോ അട്ഠവിധാസു മുത്താസു യാ മച്ഛസങ്ഖസിപ്പിജാ, താ സാമുദ്ദികാ. ഭുജഗജാപി കാചി സാമുദ്ദികാ ഹോന്തി, ഇതരാ അസാമുദ്ദികാ. യസ്മാ ബഹുലം സാമുദ്ദികാവ മുത്താ ലോകേ ദിസ്സന്തി, തത്ഥാപി സിപ്പിജാവ, ഇതരാ കദാചി കാചി, തസ്മാ സമ്മോഹവിനോദനിയം (വിഭ. അട്ഠ. ൧൭൩) ‘‘മുത്താതി സാമുദ്ദികാ മുത്താ’’തി വുത്തം.

മണീതി വേളുരിയാദിതോ അഞ്ഞോ ജോതിരസാദിഭേദോ സബ്ബോ മണി. വേളുരിയോതി അല്ലവേളുവണ്ണോ മണി, ‘‘മജ്ജാരക്ഖിമണ്ഡലവണ്ണോ’’തിപി വദന്തി. സങ്ഖോതി സാമുദ്ദികസങ്ഖോ. സിലാതി മുഗ്ഗവണ്ണാ അതിസിനിദ്ധാ കാളസിലാ. മണിവോഹാരം അഗതാ രത്തസേതാദിവണ്ണാ സുമട്ഠാപി സിലാ അനാമാസാ ഏവാതി വദന്തി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) പന ‘‘സങ്ഖോതി സാമുദ്ദികസങ്ഖോ. സിലാതി കാളസിലാപണ്ഡുസിലാസേതസിലാദിഭേദാ സബ്ബാപി സിലാ’’തി വുത്തം. പവാളം സമുദ്ദതോ ജാതനാതിരത്തമണി. രജതന്തി കഹാപണമാസാദിഭേദം ജതുമാസാദിം ഉപാദായ സബ്ബം വുത്താവസേസരൂപിയം ഗഹിതം. ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. ലോഹിതങ്കോതി രത്തമണി. മസാരഗല്ലന്തി കബരവണ്ണോ മണി. ‘‘മരകത’’ന്തിപി വദന്തി.

ഭണ്ഡമൂലത്ഥായാതി പത്തചീവരാദിമൂലത്ഥായ. കുട്ഠരോഗസ്സാതി നിദസ്സനമത്തം. തായ വൂപസമേതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി രോഗസ്സ അത്ഥായ വട്ടതിയേവ. ‘‘ഭേസജ്ജത്ഥഞ്ച അവിദ്ധായേവ മുത്താ വട്ടതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്താ. ഭേസജ്ജത്ഥായ പിസിത്വാ യോജിതാനം മുത്താനം രതനഭാവവിജഹനതോ ഗഹണക്ഖണേപി ¶ രതനാകാരേന അപേക്ഖാഭാവാ ‘‘ഭേസജ്ജത്ഥായ പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. യാവ പന താ മുത്താ രതനരൂപേന തിട്ഠന്തി, താവ ആമസിതും ന വട്ടന്തി. ഏവം അഞ്ഞമ്പി രതനപാസാണം പിസിത്വാ ഭേസജ്ജേ യോജനത്ഥായ ഗഹേതും വട്ടതി ഏവ. ജാതരൂപരജതം പന മിസ്സേത്വാ യോജനഭേസജ്ജത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി. ഗഹട്ഠേഹി യോജേത്വാ ദിന്നമ്പി യദി ഭേസജ്ജേ സുവണ്ണാദിരൂപേന തിട്ഠതി, വിയോജേതുഞ്ച സക്കാ, താദിസം ഭേസജ്ജമ്പി ന വട്ടതി. തം അബ്ബോഹാരികത്തഗതഞ്ചേ വട്ടതി. ‘‘ജാതിഫലികം ഉപാദായാ’’തി വുത്തത്താ സൂരിയകന്തചന്ദകന്താദികം ജാതിപാസാണം മണിമ്ഹി ഏവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആകരമുത്തോതി ആകരതോ മുത്തമത്തോ. ഭണ്ഡമൂലത്ഥം ¶ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീതി ഇമിനാവ ആമസിതുമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. പചിത്വാ കതോതി കാചകാരേഹി പചിത്വാ കതോ.

ധമനസങ്ഖോ ച ധോതവിദ്ധോ ച രതനമിസ്സോ ചാതി യോജേതബ്ബം. വിദ്ധോതിആദിഭാവേന കതഛിദ്ദോ. രതനമിസ്സോതി കഞ്ചനലതാദിവിചിത്തോ മുത്താദിരതനഖചിതോ ച. ഏതേന ധമനസങ്ഖതോ അഞ്ഞോ രതനസമ്മിസ്സോ അനാമാസോതി ദസ്സേതി. സിലായമ്പി ഏസേവ നയോ. പാനീയസങ്ഖോതി ഇമിനാ ഥാലകാദിആകാരേന കതസങ്ഖമയഭാജനാനി ഭിക്ഖൂനം സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടന്തീതി സിദ്ധം. സേസന്തി രതനമിസ്സം ഠപേത്വാ അവസേസം. മുഗ്ഗവണ്ണംയേവ രതനസമ്മിസ്സം കരോന്തി, ന അഞ്ഞന്തി ആഹ ‘‘മുഗ്ഗവണ്ണാവാ’’തി, മുഗ്ഗവണ്ണാ രതനസമ്മിസ്സാവ ന വട്ടതീതി വുത്തം ഹോതി. സേസാതി രതനസമ്മിസ്സം ഠപേത്വാ അവസേസാ സിലാ.

ബീജതോ പട്ഠായാതി ധാതുപാസാണതോ പട്ഠായ. സുവണ്ണചേതിയന്തി ധാതുകരണ്ഡകം. പടിക്ഖിപീതി ‘‘ധാതുട്ഠപനത്ഥായ ഗണ്ഹഥാ’’തി അവത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഗണ്ഹഥാ’’തി പേസിതത്താ ¶ പടിക്ഖിപി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) പന ‘‘പടിക്ഖിപീതി സുവണ്ണമയസ്സ ധാതുകരണ്ഡകസ്സ ബുദ്ധാദിരൂപസ്സ ച അത്തനോ സന്തകകരണേ നിസ്സഗ്ഗിയത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സുവണ്ണബുബ്ബുളകന്തി സുവണ്ണതാരകം. ‘‘രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ രൂപിയഛഡ്ഡകസ്സ ജാതരൂപരജതം ആമസിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി വുത്തം. കേളാപയിതുന്തി ആമസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചാരേതും. വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ, ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ കചവരം അപനേതും വട്ടതി, ‘‘മലമ്പി പമജ്ജിതും വട്ടതിയേവാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) പന ‘‘കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ, ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ കചവരം അപനേതും വട്ടതി, മലമ്പി മജ്ജിതും വട്ടതി ഏവാതി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി കേളായനസദിസത്താ’’തി വുത്തം. കഥം ന സമേതി? മഹാഅട്ഠകഥായം ചേതിയഘരഗോപകാ രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ ഠിതാതി തേസംയേവ കേളായനം അനുഞ്ഞാതം, ന അഞ്ഞേസം, തസ്മാ ‘‘ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ’’തി വചനം മഹാഅട്ഠകഥായ ന സമേതി.

കുരുന്ദിയം പന തമ്പി പടിക്ഖിത്തം, സുവണ്ണചേതിയേ കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഏത്തകമേവ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ സാവധാരണം കത്വാ വുത്തത്താ ‘‘ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ’’തി ച ‘‘മലമ്പി പമജ്ജിതും വട്ടതി ¶ ഏവാ’’തി ച വചനം കുരുന്ദട്ഠകഥായ ന സമേതി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതന്തി. ആരകൂടലോഹന്തി സുവണ്ണവണ്ണോ കിത്തിമലോഹവിസേസോ. തിവിധഞ്ഹി കിത്തിമലോഹം – കംസലോഹം വട്ടലോഹം ആരകൂടലോഹന്തി. തത്ഥ തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം നാമ, സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം, രസതുത്ഥേഹി രഞ്ജിതം തമ്ബം ആരകൂടലോഹം നാമ. ‘‘പകതിരസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ¶ ആരകൂട’’ന്തി ച സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. തം പന ‘‘ജാതരൂപഗതിക’’ന്തി വുത്തത്താ ഉഗ്ഗണ്ഹതോ നിസ്സഗ്ഗിയമ്പി ഹോതീതി കേചി വദന്തി, രൂപിയേസു പന അഗണിതത്താ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി, ആമസനേ സമ്പടിച്ഛനേ ച ദുക്കടമേവാതി വേദിതബ്ബം. സബ്ബോപി കപ്പിയോതി യഥാവുത്തസുവണ്ണാദിമയാനം സേനാസനപരിക്ഖാരാനം ആമസനഗോപനാദിവസേന പരിഭോഗോ സബ്ബഥാ കപ്പിയോതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. ‘‘ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ സങ്ഘികമേവ സുവണ്ണാദിമയം സേനാസനം സേനാസനപരിക്ഖാരാ ച വട്ടന്തി, ന പുഗ്ഗലികാനീതി ഗഹേതബ്ബം. പടിജഗ്ഗിതും വട്ടന്തീതി സേനാസനപടിബന്ധതോ വുത്തം.

൪൩. സാമികാനം പേസേതബ്ബന്തി സാമികാനം സാസനം പേസേതബ്ബം. ഭിന്ദിത്വാതി പഠമമേവ അനാമസിത്വാ പാസാണാദിനാ കിഞ്ചിമത്തം ഭേദം കത്വാ പച്ഛാ കപ്പിയഭണ്ഡത്ഥായ അധിട്ഠഹിത്വാ ഹത്ഥേന ഗഹേതും വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം കരിസ്സാമീതി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥാപി തഞ്ച വിയോജേത്വാ ആമസിതബ്ബം. ഫലകജാലികാദീനീതി ഏത്ഥ സരപരിത്താണായ ഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബം. കിടികാഫലകം അക്ഖിരക്ഖണത്ഥായ അയലോഹാദീഹി ജാലാകാരേന കത്വാ സീസാദീസു പടിമുഞ്ചിതബ്ബം ജാലികം നാമ. ആദി-സദ്ദേന കവചാദികം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനാമാസാനീതി മച്ഛജാലാദിപരൂപരോധം സന്ധായ വുത്തം, ന സരപരിത്താണം തസ്സ ആവുധഭണ്ഡത്താഭാവാ. തേന വക്ഖതി ‘‘പരൂപരോധനിവാരണഞ്ഹീ’’തിആദി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൪൩). ആസനസ്സാതി ചേതിയസ്സസമന്താ കതപരിഭണ്ഡസ്സ. ബന്ധിസ്സാമീതി കാകാദീനം അദൂസനത്ഥായ ബന്ധിസ്സാമി.

‘‘ഭേരിസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മഭേരീ. വീണാസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മവീണാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. ‘‘ചമ്മവിനദ്ധാ വീണാഭേരിആദീനീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തവചനതോ വിസേസാഭാവാ ¶ ‘‘കുരുന്ദിയം പനാ’’തിആദിനാ തതോ വിസേസസ്സ വത്തുമാരദ്ധത്താ ച ഭേരിആദീനം വിനദ്ധോപകരണസമൂഹോ ഭേരിവീണാസങ്ഘാടോതി വേദിതബ്ബോ ‘‘സങ്ഘടിതബ്ബോതി സങ്ഘാടോ’’തി കത്വാ. തുച്ഛപോക്ഖരന്തി അവിനദ്ധചമ്മഭേരിവീണാനം പോക്ഖരം. ആരോപിതചമ്മന്തി പുബ്ബേ ആരോപിതം ഹുത്വാ പച്ഛാ തതോ അപനേത്വാ വിസും ഠപിതമുഖചമ്മമത്തം, ന സേസോപകരണസഹിതം, തം പന സങ്ഘാതോതി ¶ അയം വിസേസോ. ഓനഹിതുന്തി ഭേരിപോക്ഖരാദീനി ചമ്മം ആരോപേത്വാ ചമ്മവദ്ധിആദീഹി സബ്ബേഹി ഉപകരണേഹി വിനന്ധിതും. ഓനഹാപേതുന്തി തഥേവ അഞ്ഞേഹി വിനന്ധാപേതും.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

അനാമാസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തമോ പരിച്ഛേദോ.

൮. അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥാ

൪൪. ഏവം അനാമാസവിനിച്ഛയകഥം കഥേത്വാ ഇദാനി അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘അധിട്ഠാനവികപ്പനേസു പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അധിട്ഠിയതേ അധിട്ഠാനം, ഗഹണം സല്ലക്ഖണന്തി അത്ഥോ. വികപ്പിയതേ വികപ്പനാ, സങ്കപ്പനം ചിന്തനന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതും. ന വികപ്പേതുന്തി നാമം വത്വാ ന വികപ്പേതും. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. തസ്മാ തിചീവരം അധിട്ഠഹന്തേന ‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’തിആദിനാ നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വികപ്പേന്തേന പന ‘ഇമം സങ്ഘാടി’ന്തിആദിനാ തസ്സ തസ്സ ചീവരസ്സ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാവ ‘ഇമം ചീവരം തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’തി വികപ്പേതബ്ബം. തിചീവരം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, യദി തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതി ¶ , അവികപ്പിതം ഹോതി, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) പന ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി സങ്ഘാടിആദിനാമേന അധിട്ഠാതും. ന വികപ്പേതുന്തി ഇമിനാ നാമേന ന വികപ്പേതും, ഏതേന വികപ്പിതതിചീവരോ തേചീവരികോ ന ഹോതി, തസ്സ തസ്മിം അധിട്ഠിതതിചീവരേ വിയ അവിപ്പവാസാദിനാ കാതബ്ബവിധി ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി, ന പന വികപ്പനേ ദോസോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) പന ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി ഏത്ഥ തിചീവരം തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതബ്ബയുത്തകം, യം വാ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും അനുജാനാമി, തസ്സ അധിട്ഠാനകാലപരിച്ഛേദാഭാവതോ സബ്ബകാലം ഇച്ഛന്തസ്സ അധിട്ഠാതുംയേവ ¶ അനുജാനാമി, തം കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ വികപ്പേതും നാനുജാനാമി, സതി പന പച്ചയേ യദാ തദാ വാ പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതും വട്ടതീതി ‘അനാപത്തി അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’തി വചനതോ സിദ്ധം ഹോതീ’’തി വുത്തം.

ഇമേസു പന തീസു ടീകാവാദേസു തതിയവാദോ യുത്തതരോ വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാ? പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച സംസന്ദനതോ. കഥം? പാളിയഞ്ഹി കതപരിച്ഛേദാസുയേവ ദ്വീസു വസ്സികസാടികകണ്ഡുപടിച്ഛാദീസു തതോ പരം വികപ്പേതുന്തി വുത്തം, തതോ അഞ്ഞേസു ന വികപ്പേതും ഇച്ചേവ, തസ്മാ തേസു അസതി പച്ചയേ നിച്ചം അധിട്ഠാതബ്ബമേവ ഹോതി, ന വികപ്പേതബ്ബന്തി അയം പാളിയാ അധിപ്പായോ ദിസ്സതി, ഇതരാസു പന ദ്വീസു അനുഞ്ഞാതകാലേയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം, ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഏവം പാളിയാ സംസന്ദതി, അട്ഠകഥായം തിചീവരം തിചീവരസങ്ഖേപേന പരിഹരതോ അധിട്ഠാതുമേവ അനുജാനാമി, ന വികപ്പേതും. വസ്സികസാടികം പന ചാതുമാസതോ പരം വികപ്പേതുമേവ, ന അധിട്ഠാതും, ഏവഞ്ച ¶ സതി യോ തിചീവരേ ഏകേന ചീവരേന വിപ്പവസിതുകാമോ ഹോതി, തസ്സ ചീവരാധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വിപ്പവാസസുഖത്ഥം വികപ്പനായ ഓകാസോ ദിന്നോ ഹോതീതി.

പഠമവാദേ ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി നാമം വത്വാ ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി അത്ഥോ വുത്തോ, ഏവം സന്തേ ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഏത്ഥ തതോ പരം നാമം വത്വാ വികപ്പേതുന്തി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ച അത്ഥോ വികപ്പനാധികാരേന വുത്തോ, ‘‘നാമം വത്വാ’’തി ച വിസേസനേ കത്തബ്ബേ സതി ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി ച ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ച ഭേദവചനം ന സിയാ, സബ്ബേസുപി ചീവരേസു നാമം അവത്വാവ വികപ്പേതബ്ബതോ, ദുതിയവാദേ ച ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി ഇമിനാ നാമേന ന വികപ്പേതുന്തി വുത്തം, ന അനുജാനാമീതി പാഠസേസോ. പഠമേ ച ‘‘തിചീവരം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, യദി തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതി, അവികപ്പിതം ഹോതി, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. ദുതിയേ ച ‘‘ന പന വികപ്പനേ ദോസോ’’തി, തഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതം.

തതോ പരം വികപ്പേതുന്തി ചാതുമാസതോ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുന്തി തീസു ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘തതോ പരം വികപ്പേത്വാ യാവ ആഗാമിസംവച്ഛരേ വസ്സാനം ചാതുമാസം, താവ ഠപേതും അനുഞ്ഞാത’’ന്തിപി വദന്തി. ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതും അനുജാനാമീതി ഏത്താവതാ വസ്സികസാടികം ¶ കണ്ഡുപടിച്ഛാദിഞ്ച തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതും അനുഞ്ഞാതന്തി ഏവമത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. തതോ പരം വസ്സികസാടികാദിനാമസ്സേവ അഭാവതോ, കസ്മാ തതോ പരം വികപ്പേന്തേനപി നാമം ഗഹേത്വാ ന വികപ്പേതബ്ബം. ഉഭിന്നമ്പി തതോ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭോഗസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തഥാവികപ്പിതം അഞ്ഞനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) ‘‘തതോ പരന്തി ചാതുമാസതോ ¶ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതന്തി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘വികപ്പേത്വാ യാവ ആഗാമിവസ്സാനം താവ ഠപേതും വട്ടതീ’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘വികപ്പനേ ന ദോസോ, തഥാ വികപ്പിതം പരിക്ഖാരാദിനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’ന്തി വദന്തീ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) പന ‘‘വസ്സികസാടികം തതോ പരം വികപ്പേതുംയേവ, നാധിട്ഠാതും. വത്ഥഞ്ഹി കതപരിയോസിതം അന്തോചാതുമാസേ വസ്സാനദിവസം ആദിം കത്വാ അന്തോദസാഹേ അധിട്ഠാതും അനുജാനാമി, ചാതുമാസതോ ഉദ്ധം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഠപേതുകാമേന വികപ്പേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. ഇധാപി പച്ഛിമവാദോ പസത്ഥതരോതി ദിസ്സതി, കസ്മാ? സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ, പുരിമേസു പന ആചരിയാനം അധിപ്പായോയേവ ദുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി നാനാവാദസ്സേവ കഥിതത്താ. മുട്ഠിപഞ്ചകന്തി മുട്ഠിയാ ഉപലക്ഖിതം പഞ്ചകം മുട്ഠിപഞ്ചകം, ചതുഹത്ഥേ മിനിത്വാ പഞ്ചമം ഹത്ഥമുട്ഠിം കത്വാ മിനിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘മുട്ഠിഹത്ഥാനം പഞ്ചകം മുട്ഠിപഞ്ചകം. പഞ്ചപി ഹത്ഥാ മുട്ഠീ കത്വാവ മിനിതബ്ബാ’’തി വദന്തി. മുട്ഠിത്തികന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ദ്വിഹത്ഥേന അന്തരവാസകേന തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേതും സക്കാതി ആഹ ‘‘പാരുപനേനപീ’’തിആദി. അതിരേകന്തി സുഗതചീവരതോ അതിരേകം. ഊനകന്തി മുട്ഠിപഞ്ചകാദിതോ ഊനകം. തേന ച തേസു തിചീവരാധിട്ഠാനം ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീതി ഇമം സങ്ഘാടിഅധിട്ഠാനം ഉക്ഖിപാമി, പരിച്ചജാമീതി അത്ഥോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘പച്ചുദ്ധരാമീതി ഠപേമി, പരിച്ചജാമീതി വാ അത്ഥോ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. കായവികാരം കരോന്തേനാതി ഹത്ഥേന ചീവരം പരാമസന്തേന, ചാലേന്തേന വാ. വാചായ അധിട്ഠാതബ്ബാതി ഏത്ഥ കായേനപി ചാലേത്വാ ¶ വാചമ്പി ഭിന്ദിത്വാ കായവാചാഹി അധിട്ഠാനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം, ‘‘കായേന അഫുസിത്വാ’’തി വത്തബ്ബത്താ അഹത്ഥപാസഹത്ഥപാസവസേന ദുവിധം അധിട്ഠാനം. തത്ഥ ‘‘ഹത്ഥപാസോ നാമ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ വുച്ചതി. ‘ദ്വാദസഹത്ഥ’ന്തി കേചി വദന്തി, തം ഇധ ¶ ന സമേതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) വുത്തം. ‘‘ഇദാനി സമ്മുഖാപരമ്മുഖാഭേദേന ദുവിധം അധിട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘സചേ ഹത്ഥപാസേതിആദി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘ഹത്ഥപാസേതി ച ഇദം ദ്വാദസഹത്ഥം സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠിതം ‘ഇമ’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, തതോ പരം ‘ഏത’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി കേചി വദന്തി, ഗണ്ഠിപദേസു പനേത്ഥ ന കിഞ്ചി വുത്തം, പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച സബ്ബത്ഥ ‘ഹത്ഥപാസോ’തി അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ വുച്ചതി, തസ്മാ ഇധ വിസേസവികപ്പനായ കാരണം ഗവേസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഏവം പാളിയട്ഠകഥാസുപി അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥമേവ ഹത്ഥപാസോ വുത്തോ, ടീകാചരിയേഹി ച തദേവ സമ്പടിച്ഛിതോ, തസ്മാ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠിതം ചീവരം ‘‘ഇമ’’ന്തി, തതോ ബഹിഭൂതം ‘‘ഏത’’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം.

‘‘സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണയോഗ്ഗേ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം, തതോ ദൂരേ ഠിതമ്പി ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേന്തേന അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. തത്ഥാപി ചീവരസ്സ ഠപിതഭാവസല്ലക്ഖണമേവ പമാണം. ന ഹി സക്കാ നിച്ചസ്സ ഠാനം സല്ലക്ഖേതും, ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞസ്മിം ഠപിതന്തി അധിട്ഠാതും ന വട്ടതി. കേചി പന ‘തഥാപി അധിട്ഠിതേ ന ദോസോ’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി, വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘സാമന്തവിഹാരോ നാമ യത്ഥ തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തേതും സക്കാ. സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ദേസനാസീസമത്തം, തസ്മാ ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബന്തി വദന്തി. ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാതി ച ഇദം ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണം ¶ അനുച്ഛവികന്തി കത്വാ വുത്തം, ചീവരസല്ലക്ഖണമേവേത്ഥ പമാണ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) ‘‘സങ്ഘാടി ഉത്തരാസങ്ഗോ അന്തരവാസകന്തി അധിട്ഠിതാനധിട്ഠിതാനം സമാനമേവ നാമം. ‘അയം സങ്ഘാടീ’തിആദീസു അനധിട്ഠിതാ വുത്താ. ‘തിചീവരേന വിപ്പവസേയ്യാ’തി ഏത്ഥ അധിട്ഠിതാ വുത്താ. സാമന്തവിഹാരേതി ഗോചരഗാമതോ വിഹാരേതി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ദൂരതരേപി ലബ്ഭതേവാതി ആചരിയാ. അനുഗണ്ഠിപദേപി ‘സാമന്തവിഹാരേതി ദേസനാസീസമത്തം, തസ്മാ ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബ’ന്തി വുത്തം. സാമന്തവിഹാരോ നാമ യത്ഥ തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തിതും സക്കാ. രത്തിവിപ്പവാസം രക്ഖന്തേന തതോ ദൂരേ ഠിതം അധിട്ഠാതും ന വട്ടതി, ഏവം കിര മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തന്തി. കേചി ‘ചീവരവംസേ ഠപിതം അഞ്ഞോ പരിവത്തേത്വാ നാഗദന്തേ ഠപേതി, തം അജാനിത്വാ അധിട്ഠഹന്തസ്സപി രുഹതി ചീവരസ്സ സല്ലക്ഖിതത്താ’തി വദന്തീ’’തി, തസ്മാ ആചരിയാനം മതഭേദം സംസന്ദിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അധിട്ഠഹിത്വാ ¶ ഠപിതവത്ഥേഹീതി പരിക്ഖാരചോളനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ ഠപിതവത്ഥേഹി. തേനേവ ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പരിക്ഖാരചോളസ്സ പച്ചുദ്ധാരം ദസ്സേതി, ഏതേന ച തേചീവരികധുതങ്ഗം പരിഹരന്തേന പംസുകൂലാദിവസേന ലദ്ധം വത്ഥം ദസാഹബ്ഭന്തരേ കത്വാ രജിത്വാ പാരുപിതുമസക്കോന്തേന പരിക്ഖാരചോളവസേന അധിട്ഠഹിത്വാവ ദസാഹമതിക്കമാപേതബ്ബം, ഇതരഥാ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി, തേനേവ ‘‘രജിതകാലതോ പന പട്ഠായ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി, ധുതങ്ഗചോരോ നാമ ഹോതീ’’തി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൫) വുത്തം. പുന അധിട്ഠാതബ്ബാനീതി ഇദഞ്ച സങ്ഘാടിആദിതിചീവരനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സ വസേന വുത്തം, ഇതരസ്സ പന പുരിമാധിട്ഠാനമേവ അലന്തി വേദിതബ്ബം. പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ഇമിനാ കപ്പബിന്ദുപി ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. അധിട്ഠാനകിച്ചം ¶ നത്ഥീതി ഇമിനാ കപ്പബിന്ദുദാനകിച്ചമ്പി നത്ഥീതി ദസ്സേതി, മഹന്തതരമേവാതിആദി സബ്ബാധിട്ഠാനസാധാരണലക്ഖണം. തത്ഥ പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി അനധിട്ഠിതചീവരസ്സ ഏകദേസഭൂതത്താ അനധിട്ഠിതഞ്ചേ, അധിട്ഠിതസ്സ അപ്പഭാവേന ഏകദേസഭൂതം അധിട്ഠിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി, തഥാ അധിട്ഠിതഞ്ചേ, അനധിട്ഠിതസ്സ ഏകദേസഭൂതം അനധിട്ഠിതസങ്ഖം ഗച്ഛതീതി ലക്ഖണം. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ ദുതിയപട്ടമേവ, അഥ ഖോ തതിയപട്ടാദികമ്പി. യഥാഹ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ…പേ… ഉതുദ്ധടാനം ദുസ്സാനം ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം…പേ… പംസുകൂലേ യാവദത്ഥ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൮).

മുട്ഠിപഞ്ചകാദിതിചീവരപ്പമാണയുത്തം സന്ധായ ‘‘തിചീവരം പനാ’’തിആദി വുത്തം. പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതുന്തി പരിക്ഖാരചോളം കത്വാ അധിട്ഠാതും. അവസേസാ ഭിക്ഖൂതി വക്ഖമാനകാലേ നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ. തസ്മാ വട്ടതീതി യഥാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും, ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വുത്തം, ഏവം പരിക്ഖാരചോളമ്പി വുത്തം, ന ചസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ വുത്തോ, ന ച സങ്ഖാപരിച്ഛേദോ, തസ്മാ തീണിപി ചീവരാനി പച്ചുദ്ധരിത്വാ ഇമാനി ചീവരാനി പരിക്ഖാരചോളാനി അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. നിധാനമുഖമേതന്തി ഏതം പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനം നിധാനമുഖം ഠപനമുഖം, അതിരേകചീവരട്ഠപനകാരണന്തി അത്ഥോ. കഥം ഞായതീതി ചേ, തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂനം പരിപുണ്ണം ഹോതി തിചീവരം, അത്ഥോ ച ഹോതി പരിസ്സാവനേഹിപി ഥവികാഹിപി. ഏതസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പരിക്ഖാരചോളക’’ന്തി അനുഞ്ഞാതത്താ ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഏകമേവ പരിസ്സാവനം, ഥവികാ വാ വട്ടതി, ന ദ്വേ വാ തീണി വാതി പടിക്ഖേപാഭാവതോ വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമപ്പമാണാനി, അതിരേകപ്പമാണാനി വാ പരിസ്സാവനാദീനി പരിക്ഖാരാനി കപ്പന്തീതി സിദ്ധം. പഠമം തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതബ്ബം, പുന ¶ പരിഹരിതും അസക്കോന്തേന പച്ചുദ്ധരിത്വാ പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതബ്ബം ¶ , ന ത്വേവ ആദിതോവ ഇദം വുത്തം. ബദ്ധസീമായ അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിസമ്ഭവതോ ചീവരവിപ്പവാസേ നേവത്ഥി ദോസോതി ന തത്ഥ ദുപ്പരിഹാരോതി ആഹ ‘‘അബദ്ധസീമായ ദുപ്പരിഹാര’’ന്തി.

൪൫. അതിരിത്തപ്പമാണായ ഛേദനകം പാചിത്തിയന്തി ആഹ ‘‘അനതിരിത്തപ്പമാണാ’’തി. തതോ പരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാതി വസ്സികമാസതോ പരം അധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാ, ഇമിനാ ചതുന്നം വസ്സികമാസാനം ഉപരി അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി വിഞ്ഞായതി, അസതോ പച്ചുദ്ധരായോഗാ, യഞ്ച മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘വസ്സികസാടികാ വസ്സാനമാസാതിക്കമേനാപി കണ്ഡുപടിച്ഛാദി ആബാധവൂപസമേനാപി അധിട്ഠാനം വിജഹന്തീ’’തി വുത്തം, തം സമന്തപാസാദികായം നത്ഥി, പരിവാരട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘അത്ഥാപത്തി ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി, നോ ഗിമ്ഹേ’’തി ഏത്ഥ ന തം വുത്തം, കത്തികപുണ്ണമാസിയാ പച്ഛിമേ പാടിപദദിവസേ വികപ്പേത്വാ ഠപിതം വസ്സികസാടികം നിവാസേന്തോ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘കത്തികപുണ്ണമദിവസേ അപച്ചുദ്ധരിത്വാ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തം. ‘‘ചാതുമാസം അധിട്ഠാതും, തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഹി വുത്തം. തത്ഥ മഹാഅട്ഠകഥായം നിവാസനപച്ചയാ ദുക്കടം വുത്തം, കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന അപച്ചുദ്ധാരപച്ചയാ, തസ്മാ കുരുന്ദിയം വുത്തനയേനപി വസ്സികസാടികാ വസ്സാനാതിക്കമേപി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീതി പഞ്ഞായതി. അധിട്ഠാനവിജഹനേസു ച വസ്സാനമാസആബാധാനം വിഗമേ വിജഹനം മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ന ഉദ്ധടം, തസ്മാ സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ആഗതനയേന യാവ പച്ചുദ്ധാരാ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി ഗഹേതബ്ബം.

നഹാനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘വണ്ണഭേദമത്തരത്താപി ചേസാ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീതി ഇമിനാ സങ്ഘാടിആദീസുപി ദുതിയഅധിട്ഠാനം ന രുഹതി, തം അതിരേകചീവരം ഹോതീതി ¶ ദസ്സേതി. മഹാപച്ചരിയം ചീവരവസേന പരിഭോഗകിച്ചസ്സ അഭാവം സന്ധായ ‘‘അനാപത്തീ’’തി വുത്താ സേനാസനപരിഭോഗത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേ വിയ. യം പന ‘‘പച്ചത്ഥരണമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം സേനാസനത്ഥായേവാതി നിയമിതം ന ഹോതി നവസു ചീവരേസു ഗഹിതത്താ, തസ്മാ അത്തനോ നാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ നിദഹിത്വാ പരിക്ഖാരചോളം വിയ യഥാ തഥാ വിനിയുജ്ജിതമേവാതി ഗഹേതബ്ബം, പാവാരോകോജവോതി ഇമേസമ്പി പച്ചത്ഥരണാദിനാ ലോകേപി വോഹരണതോ സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണതോ ¶ വിസും ഗഹണം കതം. സചേ അവസാനേ അപരാവസ്സികസാടികാ ഉപ്പന്നാ ഹോതി, പുരിമവസ്സികസാടികം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബാതി വദന്തി.

നിസീദനമ്ഹി പമാണയുത്തന്തി ‘‘ദീഘതോ സുഗതവിദത്ഥിയാ ദ്വേ വിദത്ഥിയോ, വിത്ഥാരതോ ദിയഡ്ഢം, ദസാ വിദത്ഥീ’’തിഇമിനാ പമാണേന യുത്തം, തം പന മജ്ഝിമപുരിസഹത്ഥസങ്ഖാതേന വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ തിഹത്ഥം ഹോതി, വിത്ഥാരതോ ഛളങ്ഗുലാധികദ്വിഹത്ഥം, ദസാ വിദത്ഥാധികഹത്ഥം, ഇദാനി മനുസ്സാനം പകതിഹത്ഥേന ദീഘതോ വിദത്ഥാധികചതുഹത്ഥം ഹോതി, വിത്ഥാരതോ നവങ്ഗുലാധികതിഹത്ഥം, ദസാ ഛളങ്ഗുലാധികദ്വിഹത്ഥാ, തതോ ഊനം വട്ടതി, ന അധികം ‘‘തം അതിക്കാമയതോ ഛേദനകം പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൫൩൩) വുത്തത്താ. കണ്ഡുപടിച്ഛാദിയാ പമാണികാതി ‘‘ദീഘതോ ചതസ്സോ വിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാ, തിരിയം ദ്വേ വിദത്ഥിയോ’’തി (പാചി. ൫൩൮) വുത്തത്താ ഏവം വുത്തപ്പമാണയുത്താ, സാ പന വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ ഛഹത്ഥാ ഹോതി, വിത്ഥാരതോ തിഹത്ഥാ, ഇദാനി പകതിഹത്ഥേന പന ദീഘതോ നവഹത്ഥാ ഹോതി, തിരിയതോ വിദത്ഥാധികചതുഹത്ഥാതി വേദിതബ്ബാ. വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമചീവരപ്പമാണം പരിക്ഖാരചോളന്തി ഏത്ഥ പന വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമചീവരപ്പമാണം ¶ നാമ സുഗതങ്ഗുലേന ദീഘതോ അട്ഠങ്ഗുലം ഹോതി, തിരിയതോ ചതുരങ്ഗുലം, വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ ഏകഹത്ഥം ഹോതി, തിരിയതോ വിദത്ഥിപ്പമാണം, ഇദാനി പകതിഹത്ഥേന പന ദീഘതോ വിദത്ഥാധികഹത്ഥം ഹോതി, തിരിയതോ ഛളങ്ഗുലാധികവിദത്ഥിപ്പമാണം. തേനാഹ ‘‘തസ്സ പമാണ’’ന്തിആദി.

ഭേസജ്ജത്ഥായാതിആദീസു അത്തനോ സന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ ഠപിതം സന്ധായ ‘‘അനധിട്ഠിതേപി നത്ഥി ആപത്തീ’’തി വുത്തം, ‘‘ഇദം ഭേസജ്ജത്ഥായ, ഇദം മാതുയാ’’തി വിഭജിത്വാ സകസന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ ഠപേന്തേന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഇമിനാ ഭേസജ്ജം ചേതാപേസ്സാമി, ഇദം മാതുയാ ദസ്സാമീ’’തി ഠപേന്തേന പന അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി വദന്തി. സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേതി ഏത്ഥ അനിവാസേത്വാ അപാരുപിത്വാ കേവലം മഞ്ചപീഠേസുയേവ അത്ഥരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിയമാനം പച്ചത്ഥരണം അത്തനോ സന്തകമ്പി അനധിട്ഠാതും വട്ടതീതി വദന്തി, ഹേട്ഠാ പന പച്ചത്ഥരണമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി അവിസേസേന വുത്തത്താ അത്തനോ സന്തകം അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ പച്ഛാ വീതട്ഠാനം അധിട്ഠിതമേവ ഹോതി, പുന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി. സചേ പന പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ അന്തരന്തരാ വീതം ഹോതി, പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി വദന്തി. ഏസേവ നയോതി വികപ്പനൂപഗപ്പമാണമത്തേ വീതേ തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൪൬. ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ¶ ‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനാ’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, തം യുത്തം അഞ്ഞസ്സ ദാനേ വിയ ചീവരേ നിരാലയഭാവേനേവ പരിച്ചത്തത്താ. കേചി പന ‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ഭിക്ഖുനിയാ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനേവാതി ഏതമത്ഥം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖു പന വിബ്ഭമന്തോപി യാവ സിക്ഖം ന പച്ചക്ഖാതി, താവ ഭിക്ഖുയേവാതി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീ’തി ¶ വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ‘ഭിക്ഖുനിയാ ഹീനായാവത്തനേനാ’തി വിസേസേത്വാ അവുത്തത്താ. ഭിക്ഖുനിയാ ഹി ഗിഹിഭാവൂപഗമനേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വിസും വത്തബ്ബം നത്ഥി തസ്സാ വിബ്ഭമനേനേവ അസ്സമണീഭാവതോ. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാതി പന ഇദം സചേ ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതോവ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, തസ്സ കായലഗ്ഗമ്പി ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) പന ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ഇദം അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ ഠിതസ്സ ചേവ തിത്ഥിയപക്കന്തസ്സ ച ഭിക്ഖുനിയാ ച ഭിക്ഖുനിഭാവേ നിരപേക്ഖതായ ഗിഹിലിങ്ഗതിത്ഥിയലിങ്ഗഗ്ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ഗിഹിഭാവൂപഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം, തദാപി തസ്സ ഉപസമ്പന്നത്താ ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനതോ’’തി വുത്തം, ഇതി ഇമാനി ദ്വേ വചനാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധാനി ഹുത്വാ ദിസ്സന്തി.

അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഹീനായാവത്തനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) വിസും വുത്തത്താ ഹീനായാവത്തന്തേ സതി സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖന്തേപി ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതി, സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തേ സതി ഹീനായ അനാവത്തന്തേപീതി അധിപ്പായോ ദിസ്സതി, തസ്മാ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ കേവലം ഗിഹിഭാവം ഉപഗച്ഛന്തസ്സ കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുഭാവോ അത്ഥി, ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനം, തഥാപി ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാ’’തി വുത്തത്താ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനേവ അധിട്ഠാനവിജഹനം സിയാ യഥാ തം ലിങ്ഗപരിവത്തനേന. ഗിഹിഭാവം അനുപഗന്ത്വാ ച കേവലം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം കരോന്തസ്സ കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുലിങ്ഗം അത്ഥി, ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനം, തഥാപി ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാ’’തി വുത്തത്താ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനേവ അധിട്ഠാനവിജഹനം സിയാ യഥാ തം പച്ചുദ്ധരണേ, തസ്മാ ഭിക്ഖു വാ ഹോതു ഭിക്ഖുനീ വാ, ഹീനായാവത്തിസ്സാമീതി ¶ ചിത്തേന ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണേന ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന പന ഭിക്ഖുസ്സേവ ചീവരം ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനാഭാവാതി അയമമ്ഹാകം ഖന്തി. അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നകതിത്ഥിയപക്കന്തകാനം പന ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനവിജഹനം അട്ഠകഥായം അനാഗതത്താ തേസഞ്ച ഹീനായാവത്താനവോഹാരാഭാവാ വിചാരേതബ്ബം.

കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖവസേനാതി ¶ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഓരതോ പരതോതി ഏത്ഥ ച ‘‘ഓരതോ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, പരതോ ന ഭിന്ദതീ’’തി വുത്തം. കഥം ഓരപരഭാവോ വേദിതബ്ബോതി? യഥാ നദീപരിച്ഛിന്നേ പദേസേ മനുസ്സാനം വസനദിസാഭാഗേ തീരം ഓരിമം നാമ ഹോതി, ഇതരദിസാഭാഗേ തീരം പാരിമം നാമ, തഥാ ഭിക്ഖൂനം നിവാസനപാരുപനട്ഠാനഭൂതം ചീവരസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം യഥാവുത്തവിദത്ഥിആദിപ്പമാണസ്സ പദേസസ്സ ഓരം നാമ, ചീവരപരിയന്തട്ഠാനം പരം നാമ, ഇതി ലോകതോ വാ യഥാ ച ഓരതോ ഭോഗം പരതോ അന്തം കത്വാ ചീവരം ഠപേതബ്ബന്തി വുത്തേ ഭിക്ഖുനോ അഭിമുഖട്ഠാനം ഓരം നാമ, ഇതരട്ഠാനം പരം നാമ, ഏവം ഭിക്ഖൂനം നിവാസനപാരുപനട്ഠാനം ഓരം നാമ, ഇതരം പരം നാമ. ഏവം സാസനതോ വാ ഓരപരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തേനേവ യോ പന ദുബ്ബലട്ഠാനേ പഠമം അഗ്ഗളം ദത്വാ പച്ഛാ ദുബ്ബലട്ഠാനം ഛിന്ദിത്വാ അപനേതി, അധിട്ഠാനം ന ഭിജ്ജതി. മണ്ഡലപരിവത്തനേപി ഏസേവ നയോതി സകലസ്മിം ചീവരേ അധിട്ഠാനഭിജ്ജനാഭിജ്ജനഭാവോ ദസ്സിതോ. തേന വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) ‘‘ഏസ നയോതി ഇമിനാ പമാണയുത്തേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദേ അധിട്ഠാനം വിജഹതീതിആദിഅത്ഥം സങ്ഗണ്ഹാതീ’’തി.

ഖുദ്ദകം ചീവരന്തി മുട്ഠിപഞ്ചകാദിഭേദപ്പമാണതോ അനൂനമേവ ഖുദ്ദകചീവരം. മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം കരോതീതി ഏത്ഥ തിണ്ണം ചീവരാനം ചതൂസു പസ്സേസു യസ്മിം പദേസേ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി, തസ്മിം ¶ പദേസേ സമന്തതോ ഛിന്ദിത്വാ ഖുദ്ദകം കരോന്തസ്സ അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. വിമതിവിനോദനിയം പന വുത്തം ‘‘മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം വാ കരോതീതി ഏത്ഥ അതിമഹന്തം ചീവരം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിപച്ഛിമപ്പമാണയുത്തം കത്വാ സമന്തതോ ഛിന്ദനേനപി വിച്ഛിന്ദനകാലേ ഛിജ്ജമാനട്ഠാനം ഛിദ്ദസങ്ഖം ന ഗച്ഛതി, അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി ഏവാതി സിജ്ഝതി, ‘ഘടേത്വാ ഛിന്ദതി ന ഭിജ്ജതീ’തി വചനേന ച സമേതി. പരിക്ഖാരചോളം പന വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമപ്പമാണതോ ഊനം കത്വാ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം വിജഹതി അധിട്ഠാനസ്സ അനിസ്സയത്താ, താനി പുന ബദ്ധാനി ഘടിതാനി പുന അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘വസ്സികസാടികചീവരേ ദ്വിധാ ഛിന്നേ യദിപി ഏകേകം ഖണ്ഡം പച്ഛിമപ്പമാണം ഹോതി, ഏകസ്മിംയേവ ഖണ്ഡേ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതി, ന ഇതരസ്മിം, ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീ’തി വുത്തത്താ നിസീദനകണ്ഡുപടിച്ഛാദീസുപി ഏസേവ നയോതി വദന്തീ’’തി.

൪൭. സമ്മുഖേ പവത്താ സമ്മുഖാതി പച്ചത്തവചനം, തഞ്ച വികപ്പനാവിസേസനം, തസ്മാ ‘‘സമ്മുഖേ’’തി ഭുമ്മത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം കത്വാപി അത്ഥം വദന്തി, അഭിമുഖേതി അത്ഥോ. അഥ വാ സമ്മുഖേന അത്തനോ വാചായ ഏവ വികപ്പനാ സമ്മുഖാവികപ്പനാ. പരമ്മുഖേന വികപ്പനാ പരമ്മുഖാവികപ്പനാതി ¶ കരണത്ഥേനപി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അയമേവ പാളിയാ സമേതി. സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവന്തി ആസന്നദൂരഭാവം. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതീതി ഏത്തകേനേവ വികപ്പനാകിച്ചസ്സ നിട്ഠിതത്താ അതിരേകചീവരം ന ഹോതീതി ദസാഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പരിഭുഞ്ജിതും…പേ… ന വട്ടതീതി സയം അപച്ചുദ്ധാരണപരിഭുഞ്ജനേ പാചിത്തിയം, അധിട്ഠഹനേ പരേസം വിസ്സജ്ജനേ ച ദുക്കടഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീതി പരിഭോഗവിസ്സജ്ജനഅധിട്ഠാനാനി വട്ടന്തി. അപി-സദ്ദേന നിധേതുമ്പി വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏതേന പച്ചുദ്ധാരേപി കതേ ചീവരം അധിട്ഠാതുകാമേന ¶ വികപ്പിതചീവരമേവ ഹോതി, ന അതിരേകചീവരം, തം പന തിചീവരാദിനാമേന അധിട്ഠാതുകാമേന അധിട്ഠഹിതബ്ബം, ഇതരേന വികപ്പിതചീവരമേവ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

കേചി പന ‘‘യം വികപ്പിതചീവരം, തം യാവ പരിഭോഗകാലാ അപച്ചുദ്ധരാപേത്വാ നിദഹേതബ്ബം, പരിഭോഗകാലേ പന സമ്പത്തേ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. യദി ഹി തതോ പുബ്ബേപി പച്ചുദ്ധരാപേയ്യ, പച്ചുദ്ധാരേനേവ വികപ്പനായ വിഗതത്താ അതിരേകചീവരം നാമ ഹോതി, ദസാഹാതിക്കമേ പത്തേവ നിസ്സഗ്ഗിയം, തസ്മാ യം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ ഠപേതബ്ബം, തദേവ വികപ്പേതബ്ബം. പച്ചുദ്ധാരേ ച കതേ അന്തോദസാഹേയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. യഞ്ച അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ‘തതോ പരം പരിഭോഗാദി വട്ടതീ’തിആദി വുത്തം, തം പാളിയാ വിരുജ്ഝതീ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തമേവ. പാളിയഞ്ഹി ‘‘അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’’തി (പാരാ. ൪൬൯) ച ‘‘സാമം ചീവരം വികപ്പേത്വാ അപച്ചുദ്ധാരണം പരിഭുഞ്ജേയ്യ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൩൭൩) ച ‘‘അനാപത്തി സോ വാ ദേതി, തസ്സ വാ വിസ്സാസന്തോ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി (പാചി. ൩൭൬) ച സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ‘‘ഇമം ചീവരം വാ വികപ്പനം വാ പച്ചുദ്ധരാമീ’’തിആദിനാ പച്ചുദ്ധാരം അദസ്സേത്വാ ‘‘മയ്ഹം സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം കരോഹീ’’തി ഏവം അത്തനോ സന്തകത്തം അമോചേത്വാവ പരിഭോഗാദിവസേന പച്ചുദ്ധാരസ്സ വുത്തത്താ, ‘‘തതോ പഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീ’’തി അധിട്ഠാനം വിനാപി വിസും പരിഭോഗസ്സ നിധാനസ്സ ച വുത്തത്താ വികപ്പനാനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അനധിട്ഠഹിത്വാ ഏവ ച തിചീവരരഹിതം വികപ്പനാരഹം ചീവരം പരിഭുഞ്ജിതുഞ്ച നിദഹിതുഞ്ച ഇദം പാടേക്കം വിനയകമ്മന്തി ഖായതി. അപിച ബഹൂനം പത്താനം വികപ്പേതും പച്ചുദ്ധരേതുഞ്ച വുത്തത്താ പച്ചുദ്ധാരേ തേസം ¶ അതിരേകപത്തതാ ദസ്സിതാതി സിജ്ഝതി തേസു ഏകസ്സേവ അധിട്ഠാതബ്ബതോ, തസ്മാ അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം.

മിത്തോതി ¶ ദള്ഹമിത്തോ. സന്ദിട്ഠോതി ദിട്ഠമത്തോ, ന ദള്ഹമിത്തോ. പഞ്ഞത്തികോവിദോ ന ഹോതീതി ഏവം വികപ്പിതേ അനന്തരമേവ ഏവം പച്ചുദ്ധരിതബ്ബന്തി വിനയകമ്മം ന ജാനാതി. തേനാഹ ‘‘ന ജാനാതി പച്ചുദ്ധരിതു’’ന്തി. ഇമിനാപി ചേതം വേദിതബ്ബം ‘‘വികപ്പനാസമനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധാരോ കാതബ്ബോ’’തി. വികപ്പിതവികപ്പനാ നാമേസാ വട്ടതീതി അധിട്ഠിതഅധിട്ഠാനം വിയാതി അധിപ്പായോ.

൪൮. ഏവം ചീവരേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയം ദസ്സേന്തോ ‘‘പത്തേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പതതി പിണ്ഡപാതോ ഏത്ഥാതി പത്തോ, ജിനസാസനഭാവോ ഭിക്ഖാഭാജനവിസേസോ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘പത്തം പക്ഖേ ദലേ പത്തോ, ഭാജനേ സോ ഗതേ തിസൂ’’തി, തസ്മിം പത്തേ. പനാതി പക്ഖന്തരത്ഥേ നിപാതോ. നയോതി അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയോ. ചീവരേ വുത്തഅധിട്ഠാനവികപ്പനാനയതോ അഞ്ഞഭൂതോ അയം വക്ഖമാനോ പത്തേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പത്തം അധിട്ഠഹന്തേന പമാണയുത്തോവ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ന അപ്പമാണയുത്തോതി സമ്ബന്ധോ. തേന പമാണതോ ഊനാധികേ പത്തേ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി, തസ്മാ താദിസം പത്തം ഭാജനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഏതേ ഭാജനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, ന അധിട്ഠാനൂപഗാ ന വികപ്പനൂപഗാ’’തി.

ദ്വേ മഗധനാളിയോതി ഏത്ഥ മഗധനാളി നാമ യാ മാഗധികായ തുലായ അഡ്ഢതേരസപലപരിമിതം ഉദകം ഗണ്ഹാതി. സീഹളദീപേ പകതിനാളിതോ ഖുദ്ദകാ ഹോതി, ദമിളനാളിതോ പന ¶ മഹന്താ. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൦൨) ‘‘മഗധനാളി നാമ അഡ്ഢതേരസപലാ ഹോതീതി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തം. സീഹളദീപേ പകതിനാളി മഹന്താ, ദമിളനാളി ഖുദ്ദകാ, മഗധനാളിപമാണയുത്താ, തായ മഗധനാളിയാ ദിയഡ്ഢനാളി ഏകാ സീഹളനാളി ഹോതീതി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി. അഥ വാ മഗധനാളി നാമ യാ പഞ്ച കുഡുവാനി ഏകഞ്ച മുട്ഠിം ഏകായ ച മുട്ഠിയാ തതിയഭാഗം ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൯൮-൬൦൨) ‘‘മഗധനാളി നാമ ഛപസതാ നാളീതി കേചി. ‘അട്ഠപസതാ’തി അപരേ. തത്ഥ പുരിമാനം മതേന തിപസതായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ ഏകാ മഗധനാളി ഹോതി. പച്ഛിമാനം ചതുപസതായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ ഏകാ മഗധനാളി. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന പകതിയാ ചതുമുട്ഠികം കുഡുവം, ചതുകുഡുവം നാളികം, തായ നാളിയാ സോളസ നാളിയോ ദോണം, തം പന മഗധനാളിയാ ദ്വാദസ നാളിയോ ഹോന്തീതി വുത്തം, തസ്മാ തേന നയേന മഗധനാളി നാമ പഞ്ച കുഡുവാനി ¶ ഏകഞ്ച മുട്ഠിം ഏകായ മുട്ഠിയാ തതിയഭാഗഞ്ച ഗണ്ഹാതീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി. തത്ഥ കുഡുവോതി പസതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘കുഡുവോ പസതോ ഏകോ;

പത്ഥോ തേ ചതുരോ സിയും;

ആള്ഹകോ ചതുരോ പത്ഥാ;

ദോണം വാ ചതുരാള്ഹക’’ന്തി.

അഥ വാ മഗധനാളി നാമ യാ ചതുകുഡുവായ നാളിയാ ചതസ്സോ നാളിയോ ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൦൨) ‘‘ദമിളനാളീതി പുരാണകനാളിം സന്ധായ വുത്തം. സാ ച ചതുമുട്ഠികേഹി കുഡുവേഹി അട്ഠകുഡുവാ, തായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ മഗധനാളി ഗണ്ഹാതി, പുരാണാ പന സീഹളനാളി തിസ്സോ നാളിയോ ഗണ്ഹാതീതി വദന്തി, തേസം മതേന മഗധനാളി ¶ ഇദാനി വത്തമാനായ ചതുകുഡുവായ ദമിളനാളിയാ ചതുനാളികാ ഹോതി, തതോ മഗധനാളിതോ ഉപഡ്ഢഞ്ച പുരാണദമിളനാളിസങ്ഖാതം പത്ഥം നാമ ഹോതി, ഏതേന ച ഓമകോ നാമ പത്തോ പത്ഥോദനം ഗണ്ഹാതീതി പാളിവചനം സമേതി. ലോകിയേഹിപി –

‘ലോകിയം മഗധഞ്ചേതി, പത്ഥദ്വയമുദാഹടം;

ലോകിയം സോളസപലം, മാഗധം ദിഗുണം മത’ന്തി. (വി. വി. ടീ. ൧.൬൦൨) –

ഏവം ലോകേ നാളിയാ മഗധനാളി ദിഗുണാതി ദസ്സിതാ. ഏവഞ്ച ഗയ്ഹമാനേ ഓമകപത്തസ്സ ച യാപനമത്തോദനഗാഹികാ ച സിദ്ധാ ഹോതി. ന ഹി സക്കാ അട്ഠകുഡുവതോ ഊനോദനഗാഹിനാ പത്തേന അഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം പരിയേസിത്വാ യാപേതും. തേനേവ വുത്തം വേരഞ്ജകണ്ഡട്ഠകഥായം ‘പത്ഥോ നാമ നാളിമത്തം ഹോതി, ഏകസ്സ പുരിസസ്സ അലം യാപനായാ’തി’’. വുത്തമ്പി ഹേതം ജാതകട്ഠകഥായം (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൧൯൨) ‘‘പത്ഥോദനോ നാലമയം ദുവിന്ന’’ന്തി, ‘‘ഏകസ്സ ദിന്നം ദ്വിന്നം തിണ്ണം പഹോതീ’’തി ച, തസ്മാ ഇധ വുത്തനയാനുസാരേന ഗഹേതബ്ബന്തി. ആലോപസ്സ ആലോപസ്സ അനുരൂപന്തി ഓദനസ്സ ചതുഭാഗമത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം മജ്ഝിമനികായേ ബ്രഹ്മായുസുത്തസംവണ്ണനായം (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮൭) ‘‘ബ്യഞ്ജനസ്സ മത്താ നാമ ഓദനചതുത്ഥഭാഗോ’’തി. ഓദനഗതികാനീതി ഓദനസ്സ ഗതി ¶ ഗതി യേസം താനി ഓദനഗതികാനി. ഗതീതി ച ഓകാസോ ഓദനസ്സ അന്തോപവിസനസീലത്താ ഓദനസ്സ ഓകാസോയേവ തേസം ഓകാസോ ഹോതി, ന അഞ്ഞം അത്തനോ ഓകാസം ഗവേസന്തീതി അത്ഥോ. ഭാജനപരിഭോഗേനാതി ഉദകാഹരണാദിനാ ഭാജനപരിഭോഗേന.

ഏവം പമാണതോ അധിട്ഠാനൂപഗവികപ്പനൂപഗപത്തം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പാകതോ മൂലതോ ച തം ദസ്സേതും ‘‘പമാണയുത്താനമ്പീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അയോപത്തോ പഞ്ചഹി പാകേഹി പത്തോതി ¶ കമ്മാരപക്കംയേവ അനധിട്ഠഹിത്വാ സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണകരണത്ഥായ പുനപ്പുനം നാനാസമ്ഭാരേഹി പചിതബ്ബോ, അയോപത്തസ്സ അതികക്ഖളത്താ കമ്മാരപാകേന സദ്ധിം പഞ്ചവാരപക്കോയേവ സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണോ ഹോതി. മത്തികാപത്തോ ദ്വീഹി പാകേഹി പക്കോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തസ്സ പന മുദുകത്താ കുമ്ഭകാരകപാകേന സദ്ധിം ദ്വിവാരപക്കോപി സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണോ ഹോതി. ഏവം കതോയേവ ഹി പത്തോ അധിട്ഠാനൂപഗോ വികപ്പനൂപഗോ ച ഹോതി, നാകതോ. തേന വക്ഖതി ‘‘പാകേ ച മൂലേ ച സുനിട്ഠിതേയേവ അധിട്ഠാനൂപഗോ ഹോതി. യോ അധിട്ഠാനൂപഗോ, സ്വേവ വികപ്പനൂപഗോ’’തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൪൮). സോ ഹത്ഥം ആഗതോപി അനാഗതോപി അധിട്ഠാതബ്ബോ വികപ്പേതബ്ബോതി ഏതേന ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതും വികപ്പേതുഞ്ച ലഭതി, ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണമേവ പമാണന്തി ദസ്സേതി. ഇദാനി തമേവത്ഥം വിത്ഥാരേതുമാഹ ‘‘യദി ഹീ’’തിആദി. ഹി-സദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. തത്ഥ പചിത്വാ ഠപേസ്സാമീതി കാളവണ്ണപാകം സന്ധായ വുത്തം.

ഇദാനി പത്താധിട്ഠാനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥ ദ്വേ പത്തസ്സ അധിട്ഠാനാ’’തിആദി. തത്ഥ സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തം, തതോ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഇദമ്പി ഉപചാരമത്തം, പത്തസല്ലക്ഖണമേവേത്ഥ പമാണം.

ഇദാനി അധിട്ഠാനവിജഹനം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം അപ്പമത്തസ്സ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പത്തേ വാ ഛിദ്ദം ഹോതീതി മുഖവട്ടിതോ ഹേട്ഠാ ദ്വങ്ഗുലമത്തോകാസതോ പട്ഠായ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം ഹോതി.

സത്തന്നം ¶ ധഞ്ഞാനന്തി –

‘‘സാലി വീഹി ച കുദ്രൂസോ;

ഗോധൂമോ വരകോ യവോ;

കങ്ഗൂതി ¶ സത്ത ധഞ്ഞാനി;

നീവാരാദീ തു തബ്ഭിദാ’’തി. –

വുത്താനം സത്തവിധാനം ധഞ്ഞാനം.

൪൯. ഏവം പത്താധിട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തവികപ്പനം ദസ്സേതും ‘‘വികപ്പനേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തം ചീവരവികപ്പനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൫൦. ഏവം വികപ്പനാനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തേ ഭിന്നേ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏവം അധിട്ഠഹിത്വാ’’ഇച്ചാദി. തത്ഥ അപത്തോതി ഇമിനാ അധിട്ഠാനവിജഹനമ്പി ദസ്സേതി. പഞ്ചബന്ധനേപി പത്തേ അപരിപുണ്ണപാകേ പത്തേ വിയ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി. ‘‘തിപുപട്ടേന വാ’’തി വുത്തത്താ തമ്ബലോഹാദികപ്പിയലോഹേഹി അയോപത്തസ്സ ഛിദ്ദം ഛാദേതും വട്ടതി. തേനേവ ‘‘ലോഹമണ്ഡലകേനാ’’തി വുത്തം. സുദ്ധേഹി…പേ… ന വട്ടതീതി ഇദം ഉണ്ഹഭോജനേ പക്ഖിത്തേ വിലീയമാനത്താ വുത്തം. ഫാണിതം ഝാപേത്വാ പാസാണചുണ്ണേന ബന്ധിതും വട്ടതീതി പാസാണചുണ്ണേന സദ്ധിം ഫാണിതം പചിത്വാ തഥാപക്കേന പാസാണചുണ്ണേന ബന്ധിതും വട്ടതി. അപരിഭോഗേനാതി അയുത്തപരിഭോഗേന. ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ആധാരക’’ന്തി വുത്തത്താ മഞ്ചപീഠാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി ആധാരകം ഠപേത്വാ തത്ഥ പത്തം ഠപേതും വട്ടതി ആധാരകട്ഠപനോകാസസ്സ അനിയമിതത്താതി വദന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൯. ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയകഥാ

൫൧. ഏവം ¶ അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചീവരേന വിനാവാസവിനിച്ഛയകരണം ദസ്സേതും ‘‘ചീവരേനവിനാവാസോ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ ചീയതീതി ചീവരം, ചയം സഞ്ചയം ¶ കരീയതീതി അത്ഥോ, അരിയദ്ധജോ വത്ഥവിസേസോ. ഇധ പന തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരിതം ചീവരത്തയമേവ. വിനാതി വജ്ജനത്ഥേ നിപാതോ. വസനം വാസോ, വിനാ വാസോ വിനാവാസോ, ചീവരേന വിനാവാസോ ചീവരവിനാവാസോ, ‘‘ചീവരവിപ്പവാസോ’’തി വത്തബ്ബേ വത്തിച്ഛാവസേന, ഗാഥാപാദപൂരണത്ഥായ വാ അലുത്തസമാസം കത്വാ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘തിചീവരാധിട്ഠാനേന…പേ… വിപ്പവാസോ’’തി, ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമി, ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം അധിട്ഠാമി, ഇമം അന്തരവാസകം അധിട്ഠാമീ’’തി ഏവം നാമേന അധിട്ഠിതാനം തിണ്ണം ചീവരാനം ഏകേകേന വിപ്പവാസോതി അത്ഥോ, ഏകേനപി വിനാ വസിതും ന വട്ടതി, വസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സഹ അരുണുഗ്ഗമനാ ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, പാചിത്തിയഞ്ച ആപജ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. വസിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ വസനകിരിയാ ചതുഇരിയാപഥസാധാരണാ, തസ്മാ കായലഗ്ഗം വാ ഹോതു അലഗ്ഗം വാ, അഡ്ഢതേയ്യരതനസ്സ പദേസസ്സ അന്തോ കത്വാ തിട്ഠന്തോപി ചരന്തോപി നിസിന്നോപി നിപന്നോപി ഹത്ഥപാസേ കത്വാ വസന്തോ നാമ ഹോതി.

ഏവം സാമഞ്ഞതോ അവിപ്പവാസലക്ഖണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഗാമാദിപന്നരസോകാസവസേന വിസേസതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗാമി’’ച്ചാദി. തത്ഥ ഗാമനിവേസനാനി പാകടാനേവ. ഉദോസിതോ നാമ യാനാദീനം ഭണ്ഡാനം സാലാ. അട്ടോ നാമ പടിരാജാദിപടിബാഹനത്ഥം ഇട്ഠകാഹി കതോ ബഹലഭിത്തികോ ചതുപഞ്ചഭൂമികോ പതിസ്സയവിസേസോ. മാളോ നാമ ഏകകൂടസങ്ഗഹിതോ ചതുരസ്സപാസാദോ. പാസാദോ നാമ ദീഘപാസാദോ. ഹമ്മിയം നാമ മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോ, മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോതി ¶ ച ചന്ദികങ്ഗണയുത്തോ പാസാദോതി വുച്ചതി. സത്ഥോ നാമ ജങ്ഘസത്ഥോ വാ സകടസത്ഥോ വാ. ഖേത്തം നാമ പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാനം വിരുഹനട്ഠാനം. ധഞ്ഞകരണം നാമ ഖലമണ്ഡലം. ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ ഫലാരാമോ. വിഹാരാദയോ പാകടാ ഏവ. തത്ഥ നിവേസനാദീനി ഗാമതോ ബഹി സന്നിവിട്ഠാനി ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബം. അന്തോഗാമേ ഠിതാനഞ്ഹി ഗാമഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ ഗാമപരിഹാരോയേവാതി. ഗാമഗ്ഗഹണേന ച നിഗമനഗരാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി.

പരിഖായ വാ പരിക്ഖിത്തോതി ഇമിനാ സമന്താ നദീതളാകാദിഉദകേന പരിക്ഖിത്തോപി പരിക്ഖിത്തോയേവാതി ദസ്സേതി. തം പമാണം അതിക്കമിത്വാതി ഘരസ്സ ഉപരി ആകാസേ അഡ്ഢതേയ്യരതനപ്പമാണം അതിക്കമിത്വാ. സഭായേ വാ വത്ഥബ്ബന്തി ഇമിനാ സഭാസദ്ദസ്സ പരിയായോ സഭായസദ്ദോ നപുംസകലിങ്ഗോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി. സഭാസദ്ദോ ഹി ഇത്ഥിലിങ്ഗോ, സഭായസദ്ദോ നപുംസകലിങ്ഗോതി. ദ്വാരമൂലേ വാതി നഗരസ്സ ദ്വാരമൂലേ വാ. തേസന്തി സഭായനഗരദ്വാരമൂലാനം. തസ്സാ വീഥിയാ ¶ സഭായദ്വാരാനം ഗഹണേനേവ തത്ഥ സബ്ബാനിപി ഗേഹാനി, സാ ച അന്തരവീഥി ഗഹിതായേവ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ദ്വാരവീഥിഘരേസു വസന്തേന ഗാമപ്പവേസനസഹസേയ്യാദിദോസം പരിഹരിത്വാ സുപ്പടിച്ഛന്നതാദിയുത്തേനേവ ഭവിതബ്ബം. സഭാ പന യദി സബ്ബേസം വസനത്ഥായ പപാസദിസാ കതാ, അന്തരാരാമേ വിയ യഥാസുഖം വസിതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. അതിഹരിത്വാ ഘരേ നിക്ഖിപതീതി വീഥിം മുഞ്ചിത്വാ ഠിതേ അഞ്ഞസ്മിം ഘരേ നിക്ഖിപതി. തേനാഹ ‘‘വീഥിഹത്ഥപാസോ ന രക്ഖതീ’’തി. പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഹത്ഥപാസേതി ഘരസ്സ ഹത്ഥപാസം സന്ധായ വദതി.

ഏവം ഗാമവസേന വിപ്പവാസാവിപ്പവാസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നിവേസനവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ഏകകുലസ്സ സന്തകം നിവേസനം ഹോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഓവരകോ നാമ ഗബ്ഭസ്സ ¶ അബ്ഭന്തരേ അഞ്ഞോ ഗബ്ഭോതി വദന്തി, ഗബ്ഭസ്സ വാ പരിയായവചനമേതം. ഇദാനി ഉദോസിതാദിവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉദോസിതി’’ച്ചാദിമാഹ. തത്ഥ വുത്തനയേനേവാതി ‘‘ഏകകുലസ്സ സന്തകോ ഉദോസിതോ ഹോതി പരിക്ഖിത്തോ ചാ’’തിആദിനാ നിവേസനേ വുത്തനയേന. ഏവ-സദ്ദോ വിസേസനിവത്തി അത്ഥോ. തേന വിസേസോ നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

ഇദാനി യേസു വിസേസോ അത്ഥി, തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ഏകകുലസ്സ നാവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിയാദിയിത്വാതി വിനിവിജ്ഝിത്വാ, അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ വാ. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘അന്തോപവിട്ഠേനാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ അന്തോപവിട്ഠേനാതി ഗാമസ്സ, നദിയാ വാ അന്തോപവിട്ഠേന. ‘‘സത്ഥേനാ’’തി പാഠസേസോ. നദീപരിഹാരോ ലബ്ഭതീതി ഏത്ഥ ‘‘വിസും നദീപരിഹാരസ്സ അവുത്തത്താ ഗാമാദീഹി അഞ്ഞത്ഥ വിയ ചീവരഹത്ഥപാസോയേവ നദീപരിഹാരോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അഞ്ഞേ പന ‘‘ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന നദീപരിഹാരോപി വിസും സിദ്ധോതി നദീഹത്ഥപാസോ ന വിജഹിതബ്ബോ’’തി വദന്തി. യഥാ പന അജ്ഝോകാസേ സത്തബ്ഭന്തരവസേന അരഞ്ഞപരിഹാരോ ലബ്ഭതി, ഏവം നദിയം ഉദകുക്ഖേപവസേന നദീപരിഹാരോ ലബ്ഭതീതി കത്വാ അട്ഠകഥായം നദീപരിഹാരോ വിസും അവുത്തോ സിയാ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനം അരഞ്ഞനദീസു അബദ്ധസീമാവസേന ലബ്ഭമാനത്താ. ഏവഞ്ച സതി സമുദ്ദജാതസ്സരേസുപി പരിഹാരോ അവുത്തസിദ്ധോ ഹോതി നദിയാ സമാനലക്ഖണത്താ, നദീഹത്ഥപാസോ ന വിജഹിതബ്ബോതി പന അത്ഥേ സതി നദിയാ അതിവിത്ഥാരത്താ ബഹുസാധാരണത്താ ച അന്തോനദിയം ചീവരം ഠപേത്വാ നദീഹത്ഥപാസേ ഠിതേന ചീവരസ്സ പവത്തിം ജാനിതും ന സക്കാ ഭവേയ്യ. ഏസ നയോ സമുദ്ദജാതസ്സരേസുപി. അന്തോഉദകുക്ഖേപേ വാ തസ്സ ഹത്ഥപാസേ വാ ഠിതേന പന സക്കാതി അയം അമ്ഹാകം അത്തനോമതി, വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വിഹാരസീമന്തി അവിപ്പവാസസീമം ¶ സന്ധായാഹ. ഏത്ഥ ച ¶ വിഹാരസ്സ നാനാകുലസന്തകഭാവേപി അവിപ്പവാസസീമാപരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ചീവരഅവിപ്പവാസസമ്ഭവതോ പധാനത്താ തത്ഥ സത്ഥപരിഹാരോ ന ലബ്ഭതീതി ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സത്ഥസമീപേതി ഇദം യഥാവുത്തഅബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം.

യസ്മാ ‘‘നാനാകുലസ്സ പരിക്ഖിത്തേ ഖേത്തേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഖേത്തദ്വാരമൂലേ വാ തസ്സ ഹത്ഥപാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ ദ്വാരമൂലതോ അഞ്ഞത്ഥ ഖേത്തേപി വസന്തേന ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഹത്ഥപാസേ കത്വായേവ വസിതബ്ബം.

വിഹാരോ നാമ സപരിക്ഖിത്തോ വാ അപരിക്ഖിത്തോ വാ സകലോ ആവാസോതി വദന്തി. യസ്മിം വിഹാരേതി ഏത്ഥ പന ഏകഗേഹമേവ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൯൧-൪൯൪) പന ‘‘വിഹാരോ നാമ ഉപചാരസീമാ. യസ്മിം വിഹാരേതി തസ്സ അന്തോപരിവേണാദിം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏകകുലാദിസന്തകതാ ചേത്ഥ കാരാപകാനം വസേന വേദിതബ്ബാ.

യം മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ സമന്താ ഛായാ ഫരതീതി യദാ മഹാവീഥിയം ഉജുകമേവ ഗച്ഛന്തം സൂരിയമണ്ഡലം മജ്ഝന്ഹികം പാപുണാതി, തദാ യം ഓകാസം ഛായാ ഫരതി, തം സന്ധായ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ഛായായ ഫുട്ഠോകാസസ്സാതി ഉജുകം അവിക്ഖിത്തലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരം സന്ധായ വദതീ’’തി വുത്തം. അഗമനപഥേതി തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തേതും അസക്കുണേയ്യകേ സമുദ്ദമജ്ഝേ യേ ദീപകാ, തേസൂതി യോജനാ. ഇതരസ്മിന്തി പുരത്ഥിമദിസായ ചീവരേ.

൫൨. നദിം ഓതരതീതി ഹത്ഥപാസം മുഞ്ചിത്വാ ഓതരതി. നാപജ്ജതീതി പരിഭോഗപച്ചയാ ദുക്കടം നാപജ്ജതി. തേനാഹ ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി. അപരിഭോഗാരഹത്താതി ഇമിനാ നിസ്സഗ്ഗിയചീവരം അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദുക്കടം അചിത്തകന്തി സിദ്ധം. ഏകം ¶ പാരുപിത്വാ ഏകം അംസകൂടേ ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി ഇദം ബഹൂനം സഞ്ചരണട്ഠാനേ ഏവം അകത്വാ ഗമനം ന സാരുപ്പന്തി കത്വാ വുത്തം, ന ആപത്തിഅങ്ഗത്താ. ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാപി അപാരുപിതബ്ബതായ വുത്തം ‘‘വിനയകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ വിഹാരേ സഭാഗം ഭിക്ഖും ന പസ്സതി, ഏവം സതി ആസനസാലം ഗന്ത്വാ വിനയകമ്മം കാതബ്ബന്തി യോജനാ. ആസനസാലം ഗച്ഛന്തേന കിം തീഹി ചീവരേഹി ഗന്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സന്തരുത്തരേനാ’’തി നട്ഠചീവരസ്സ സന്തരുത്തരസാദിയനതോ. സങ്ഘാടി പന കിം കാതബ്ബാതി ആഹ ‘‘സങ്ഘാടിം ¶ ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാ’’തി. ഉത്തരാസങ്ഗേ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസങ്ഘാടിയഞ്ച പഠമം വിനയകമ്മം കത്വാ പച്ഛാ ഉത്തരാസങ്ഗം നിവാസേത്വാ അന്തരവാസകേ കാതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസ്സപി വിനയകമ്മവചനതോ പരമ്മുഖാപി ഠിതം നിസ്സജ്ജിതും, നിസ്സട്ഠം ദാതുഞ്ച വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം.

ദഹരാനം ഗമനേ സഉസ്സാഹത്താ ‘‘നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. മുഹുത്തം…പേ… പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി സഉസ്സാഹത്തേ ഗമനസ്സ ഉപച്ഛിന്നത്താ വുത്തം, തേസം പന പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ സഉസ്സാഹേന ഗച്ഛന്താനം അരുണേ അന്തരാ ഉട്ഠിതേപി ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ‘‘യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തീ’’തി വുത്തത്താ. തേനേവ ‘‘ഗാമം പവിസിത്വാ…പേ… ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാതിആദിമ്ഹി സഉസ്സാഹത്താ ഗമനക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധി ന വുത്താ. ധേനുഭയേനാതി തരുണവച്ഛഗാവീനം ആധാവിത്വാ സിങ്ഗേന പഹരണഭയേന. നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ഏത്ഥ ധേനുഭയാദീഹി ഠിതാനം യാവ ഭയവൂപസമാ ഠാതബ്ബതോ ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി നിയമേതും അസക്കുണേയ്യത്താ വുത്തം. യത്ഥ പന ഏവം നിയമേതും സക്കാ, തത്ഥ അന്തരാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേപി നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗാമം പവിട്ഠദഹരാനം വിയ.

അന്തോസീമായം ¶ ഗാമന്തി അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിതോ പച്ഛാ പതിട്ഠാപിതഗാമം സന്ധായ വദതി ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബതോ. പവിട്ഠാനന്തി ആചരിയന്തേവാസികാനം വിസും വിസും ഗതാനം അവിപ്പവാസസീമത്താ നേവ ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, സഉസ്സാഹതായ ന നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അന്തരാമഗ്ഗേതി ധമ്മം സുത്വാ ആഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗേ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

നവമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൦. ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയകഥാ

൫൩. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭണ്ഡസ്സ ¶ പടിസാമന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭഡിതബ്ബം ഭാജേതബ്ബന്തി ഭണ്ഡം, ഭഡിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബന്തി വാ ഭണ്ഡം, ഭണ്ഡന്തി പരിഭണ്ഡന്തി സത്താ ഏതേനാതി വാ ഭണ്ഡം, മൂലധനം, പരിക്ഖാരോ വാ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘ഭാജനാദിപരിക്ഖാരേ, ഭണ്ഡം മൂലധനേപി ചാ’’തി.

തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ, പടിസാമിയതേ പടിസാമനം, രക്ഖണം ഗോപനന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരേസം ഭണ്ഡസ്സ ഗോപന’’ന്തി. മാതു കണ്ണപിളന്ധനം താലപണ്ണമ്പീതി പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനത്ഥോ. തേന പഗേവ അഞ്ഞാതകാനം സന്തകന്തി ദസ്സേതി. ഗിഹിസന്തകന്തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം സന്തകം പടിസാമേതും വട്ടതീതി ദീപേതി. ഭണ്ഡാഗാരികസീസേനാതി ഏതേന വിസ്സാസഗ്ഗാഹാദിനാ ഗഹേത്വാ പടിസാമേന്തസ്സ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. തേന വക്ഖതി ‘‘അത്തനോ അത്ഥായ ഗഹേത്വാ പടിസാമേതബ്ബ’’ന്തി. ഛന്ദേനപി ഭയേനപീതി വഡ്ഢകീആദീസു ഛന്ദേന ¶ , രാജവല്ലഭാദീസു ഭയേന ബലക്കാരേന പാതേത്വാ ഗതേസു ച പടിസാമേതും വട്ടതീതി യോജേതബ്ബം.

സങ്ഗോപനത്ഥായ അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമനപയോഗം വിനാ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ അഞ്ഞസ്മിം പയോഗേ അകതേ രജ്ജസങ്ഖോഭാദികാലേ ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമി, ന മയ്ഹം ദാനി ദസ്സതീ’’തി ഉഭോഹിപി സകസകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ധുരനിക്ഖേപേ കതേപി അവഹാരോ നത്ഥി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘പാരാജികമേവ പടിസാമനപയോഗസ്സ കതത്താ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. പടിസാമനകാലേ ഹിസ്സ ഥേയ്യചിത്തം നത്ഥി, ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തുപ്പത്തിക്ഖണേ ച സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപചിത്തപ്പവത്തിയാ ഹേതുഭൂതോ കായവചീപയോഗോ നത്ഥി, യേന സോ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യ. ന ഹി അകിരിയസമുട്ഠാനാ അയം ആപത്തീതി. ദാനേ സഉസ്സാഹോ, രക്ഖതി താവാതി അവഹാരം സന്ധായ അവുത്തത്താ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ മുസാവാദകരണേ പാചിത്തിയമേവ ഹോതി, ന ദുക്കടം ഥേയ്യചിത്താഭാവേന സഹപയോഗസ്സപി അഭാവതോതി ഗഹേതബ്ബം.

യദിപി മുഖേന ദസ്സാമീതി വദതി…പേ… പാരാജികന്തി ഏത്ഥ കതരപയോഗേന ആപത്തി, ന താവ പഠമേന ഭണ്ഡപടിസാമനപയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്തഭാവാ, നാപി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി കഥനപയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്തേ വിജ്ജമാനേപി പയോഗസ്സ കപ്പിയത്താതി? വുച്ചതേ – സാമിനാ ‘‘ദേഹീ’’തി ബഹുസോ യാചിയമാനോപി ¶ അദത്വാ യേന പയോഗേന അത്തനോ അദാതുകാമതം സാമികസ്സ ഞാപേസി, യേന ച സോ അദാതുകാമോ അയം വിക്ഖിപതീതി ഞത്വാ ധുരം നിക്ഖിപതി, തേനേവ പയോഗേനസ്സ ആപത്തി. ന ഹേത്ഥ ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡേ പരിയായേന മുത്തി അത്ഥി. അദാതുകാമതായ ഹി ‘‘കദാ തേ ദിന്നം, കത്ഥ തേ ¶ ദിന്ന’’ന്തിആദിപരിയായവചനേനപി സാമികസ്സ ധുരേനിക്ഖിപാപിതേ ആപത്തിയേവ. തേനേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘കിം തുമ്ഹേ ഭണഥ…പേ… ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന ഭിക്ഖുനോ പാരാജിക’’ന്തി. പരസന്തകസ്സ പരേഹി ഗണ്ഹാപനേ ഏവ ഹി പരിയായതോ മുത്തി, ന സബ്ബത്ഥാതി ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തത്താതി ഏത്ഥ അത്തനോ ഹത്ഥേ സാമിനാ ദിന്നതായ ഭണ്ഡാഗാരികട്ഠാനേ ഠിതത്താ ച ഠാനാചാവനേപി നത്ഥി അവഹാരോ, ഥേയ്യചിത്തേന പന ഗഹണേ ദുക്കടതോ ന മുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം. ഏസേവ നയോതി അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൫൪. പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീസിക്ഖമാനസാമണേരസാമണേരീനം. ഏതേന ന കേവലം ഗിഹീനം ഏവ, അഥ ഖോ താപസപരിബ്ബാജകാദീനമ്പി സന്തകം പടിസാമേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. നട്ഠേപി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? അസമ്പടിച്ഛാപിതത്താതി അത്ഥോ. ദുതിയേ ഏസേവ നയോതി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? അജാനിതത്താ. തതിയേ ച ഏസേവ നയോതി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? പടിക്ഖിപിതത്താ. ഏത്ഥ ച കായേന വാ വാചായ വാ ചിത്തേന വാ പടിക്ഖിത്തോപി പടിക്ഖിത്തോയേവ നാമ ഹോതി.

തസ്സേവ ഗീവാ ഹോതി, ന സേസഭിക്ഖൂനം, കസ്മാ? തസ്സേവ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഭണ്ഡാഗാരേ ഇസ്സരഭാവതോ. ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി അലസജാതികസ്സേവ പമാദേന ഹരിതത്താ. ദുതിയേ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി തസ്സ അനാരോചിതത്താ. നട്ഠേ തസ്സ ഗീവാ തേന ഠപിതത്താ. തസ്സേവ ഗീവാ, ന അഞ്ഞേസം തേന ഭണ്ഡാഗാരികേന സമ്പടിച്ഛിതത്താ ഠപിതത്താ ച. നത്ഥി ഗീവാ തേന പടിക്ഖിപിതത്താ. നട്ഠം സുനട്ഠമേവ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ അസമ്പടിച്ഛാപനതോ. നട്ഠേ ഗീവാ തേന ഠപിതത്താ. സബ്ബം തസ്സ ഗീവാ തസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ പമാദേന ഹരണതോ. തത്ഥേവ ഉപചാരേ വിജ്ജമാനേതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ സമീപേയേവ ഉച്ചാരപസ്സാവട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേ.

൫൫. മയി ¶ ച മതേ സങ്ഘസ്സ ച സേനാസനേ വിനട്ഠേതി ഏത്ഥ കേവലം സങ്ഘസ്സ സേനാസനം മാ വിനസ്സീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വിവരിതുമ്പി വട്ടതിയേവാതി വദന്തി. ‘‘തം മാരേസ്സാമീ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതി ‘‘ഗിലാനപക്ഖേ ഠിതത്താ അവിസയോ’’തി വുത്തത്താ. മരണതോ ഹി പരം ¶ ഗേലഞ്ഞം അവിസയത്തഞ്ച നത്ഥി. ‘‘ദ്വാരം ഛിന്ദിത്വാ ഹരിസ്സാമാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതിയേവ. സഹായേഹി ഭവിതബ്ബന്തി തേഹിപി ഭിക്ഖാചാരാദീഹി പരിയേസിത്വാ അത്തനോ സന്തകമ്പി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ദാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. അയഞ്ഹി സാമീചീതി ഭണ്ഡാഗാരേ വസന്താനം ഇദം വത്തം. ലോലമഹാഥേരോതി മന്ദോ മോമൂഹോ ആകിണ്ണവിഹാരീ സദാ കീളാപസുതോ വാ മഹാഥേരോ.

൫൬. ഇതരേഹീതി തസ്മിംയേവ ഗബ്ഭേ വസന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി. വിഹാരരക്ഖണവാരേ നിയുത്തോ വിഹാരവാരികോ, വുഡ്ഢപടിപാടിയാ അത്തനോ വാരേ വിഹാരരക്ഖണകോ. നിവാപന്തി ഭത്തവേതനം. ചോരാനം പടിപഥം ഗതേസൂതി ചോരാനം ആഗമനം ഞത്വാ ‘‘പഠമതരംയേവ ഗന്ത്വാ സദ്ദം കരിസ്സാമാ’’തി ചോരാനം അഭിമുഖം ഗതേസു. ‘‘ചോരേഹി ഹടഭണ്ഡം ആഹരിസ്സാമാ’’തി തേസം അനുപഥം ഗതേസുപി ഏസേവ നയോ. നിബദ്ധം കത്വാതി ‘‘അസുകകുലേ യാഗുഭത്തം വിഹാരവാരികാനംയേവാ’’തി ഏവം നിയമനം കത്വാ. ദ്വേ തിസ്സോ യാഗുസലാകാ ച ചത്താരി പഞ്ച സലാകഭത്താനി ച ലഭമാനോവാതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, തതോ ഊനം വാ ഹോതു അധികം വാ, അത്തനോ ച വേയ്യാവച്ചകരസ്സ ച യാപനമത്തം ലഭനമേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സിതകേ ജഗ്ഗാപേന്തീതി അത്തനോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ ഭിക്ഖാചരിയായ പോസേന്താ നിസ്സിതകേഹി വിഹാരം ജഗ്ഗാപേന്തി. അസഹായസ്സാതി സഹായരഹിതസ്സ. ‘‘അസഹായസ്സ അദുതിയസ്സാ’’തി പാഠോ യുത്തോ. പച്ഛിമം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. അസഹായസ്സ വാ അത്തദുതിയസ്സ വാതി ¶ ഇമസ്മിം പന പാഠേ ഏകേന ആനീതം ദ്വിന്നം നപ്പഹോതീതി അത്തദുതിയസ്സപി വാരോ നിവാരിതോതി വദന്തി, തം ‘‘യസ്സ സഭാഗോ ഭിക്ഖു ഭത്തം ആനേത്വാ ദാതാ നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ന സമേതി, വീമംസിതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൧൨) പന ‘‘അത്തദുതിയസ്സാതി അപ്പിച്ഛസ്സ. അത്താസരീരമേവ ദുതിയോ, ന അഞ്ഞോതി ഹി അത്തദുതിയോ, തദുഭയസ്സപി അത്ഥസ്സ വിഭാവനം ‘യസ്സാ’തിആദി. ഏതേന സബ്ബേന ഏകേകസ്സ വാരോ ന പാപേതബ്ബോതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം.

പാകവത്തത്ഥായാതി നിച്ചം പചിതബ്ബയാഗുഭത്തസങ്ഖാതവത്തത്ഥായ. ഠപേന്തീതി ദായകാ ഠപേന്തി. തം ഗഹേത്വാതി തം ആരാമികാദീഹി ദീയമാനം ഭാഗം ഗഹേത്വാ. ഉപജീവന്തേന ഠാതബ്ബന്തി അബ്ഭോകാസികരുക്ഖമൂലികേനപി പാകവത്തം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തേന അത്തനോ പത്തചീവരരക്ഖണത്ഥായ വിഹാരവാരേ സമ്പത്തേ ഠാതബ്ബം. ന ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ യസ്സ അബ്ഭോകാസികസ്സപി അത്തനോ അധികപരിക്ഖാരോ ചേ ഠപിതോ അത്ഥി, ചീവരാദിസങ്ഘികഭാഗേപി ആലയോ അത്ഥി, സോപി ഗാഹാപേതബ്ബോ ¶ . പരിപുച്ഛന്തി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം, അട്ഠകഥം വാ. ദിഗുണന്തി അഞ്ഞേഹി ലബ്ഭമാനതോ ദ്വിഗുണം. പക്ഖവാരേനാതി അഡ്ഢമാസവാരേന.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൧. കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയകഥാ

൫൭. ഏവം ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കയവിക്കയവിനിച്ഛയം കഥേന്തോ ‘‘കയവിക്കയസമാപത്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കയനം കയോ, പരഭണ്ഡസ്സ ഗഹണം, വിക്കയനം ¶ വിക്കയോ, സകഭണ്ഡസ്സ ദാനം, കയോ ച വിക്കയോ ച കയവിക്കയം. സമാപജ്ജനം സമാപത്തി, തസ്സ ദുവിധസ്സ കിരിയസ്സ കരണം. തസ്സരൂപം ദസ്സേതി ‘‘ഇമിനാ’’തിആദിനാ.

സേസഞാതകേസു സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതസമ്ഭവതോ തദഭാവട്ഠാനമ്പി ദസ്സേതും ‘‘മാതരം വാ പന പിതരം വാ’’തിആദി വുത്തം. തേന വിഞ്ഞത്തിസദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനഞ്ച ന ഹോതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വദന്തോതി ദസ്സേതി, കയവിക്കയം പന ആപജ്ജതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വദന്തോതി ദസ്സേതി. ഇമിനാ ച ഉപരി അഞ്ഞാതകന്ത്യാദിനാ ച സേസഞാതകം ‘‘ഇമം ദേഹീ’’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, ‘‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’’തി പന ദദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം, ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി കയവിക്കയം ആപജ്ജതോ നിസ്സഗ്ഗിയന്തി അയമ്പി അത്ഥോ ദസ്സിതോ ഹോതി മിഗപദവലഞ്ജനന്യായേന. തസ്മാഇച്ചാദികേപി ‘‘മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം കയവിക്കയം, സേസഞാതകേഹി സദ്ധിം ദ്വേ ആപത്തിയോ, അഞ്ഞാതകേഹി സദ്ധിം തിസ്സോ ആപത്തിയോ’’തി വത്തബ്ബേ തേനേവ ന്യായേന ഞാതും സക്കാതി കത്വാ ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം, അഞ്ഞഥാ അബ്യാപിതദോസോ സിയാ.

‘‘ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഇദം കരോഥാ’’തി വുത്തേ പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധായ കിരിയായ വുത്തത്താ ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വുത്തസദിസം ഹോതി. ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജ, ഇദം നാമ കരോഹീ’’തി വാ, ‘‘ഇദം ¶ ഭത്തം ഭുത്തോസി, ഇദം നാമ കരോഹി, ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജിസ്സസി, ഇദം നാമ കരോഹീ’’തി പന വുത്തേ അസമ്ബന്ധായ കിരിയായ വുത്തത്താ കയവിക്കയോ ന ഹോതി. വിഘാസാദാനം ഭത്തദാനേ ച അനപേക്ഖത്താ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ന ഹോതി, കാരാപനേ ഹത്ഥകമ്മമത്തത്താ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, തസ്മാ വട്ടതി. ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദിനാ അസതിപി നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുമ്ഹി പാചിത്തിയം ദേസേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

അഗ്ഘം പുച്ഛിതും വട്ടതി, ഏത്താവതാ കയവിക്കയോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി അവുത്തത്താ ¶ കയവിക്കയോ ന ഹോതി, മൂലസ്സ അത്ഥിതായ വിഞ്ഞത്തിപി ന ഹോതി. പത്തോ ന ഗഹേതബ്ബോ പരഭണ്ഡസ്സ മഹഗ്ഘതായ. ഏവം സതി കഥം കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘മമ വത്ഥു അപ്പഗ്ഘന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി. ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബതം ആപജ്ജതി ഥേയ്യാവഹാരസമ്ഭവതോ, ഊനമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, ദുക്കടം. മാസകതോ പട്ഠായ യാവ ഊനപഞ്ചമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, ഥുല്ലച്ചയം. പഞ്ചമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, പാരാജികന്തി വുത്തം ഹോതി. ദേതി, വട്ടതി പുഞ്ഞത്ഥായ ദിന്നത്താ അധികസ്സ. കപ്പിയകാരകസ്സ പന…പേ… വട്ടതി ഉഭതോ കപ്പിയഭണ്ഡത്താ. ഏകതോ ഉഭതോ വാ ചേ അകപ്പിയഭണ്ഡം ഹോതി, ന വട്ടതി. ‘‘മാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ, കസ്മാ? കപ്പിയകാരകസ്സ അഛേകത്താ.

അഞ്ഞേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന അത്ഥോ, കസ്മാ? സത്താഹകാലികത്താ തേലസ്സ. പടിഗ്ഗഹിതതേലം സത്താഹപരമം ഏവ ഠപേതബ്ബം, തസ്മാ തതോ പരം ഠപിതുകാമസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതതേലേന അത്ഥോ ഹോതി. അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ദൂസേയ്യ, അനിയമിതകാലം അപ്പടിഗ്ഗഹിതതേലം നാളിയം അവസിട്ഠപടിഗ്ഗഹിതതേലം അത്തനോ കാലം വത്താപേയ്യ.

൫൮. ഇദം പത്തചതുക്കം വേദിതബ്ബന്തി അകപ്പിയപത്തചതുക്കം വുത്തം, പഞ്ചമോ പന കപ്പിയോ. തേന വക്ഖതി ‘‘അയം പത്തോ സബ്ബകപ്പിയോ ബുദ്ധാനമ്പി പരിഭോഗാരഹോ’’തി. അയം പത്തോ മഹാഅകപ്പിയോ നാമ, കസ്മാ? രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അയബീജം സമുട്ഠാപേത്വാ തേന ലോഹേന പത്തസ്സ കാരിതത്താ, ഏവം ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ. യഥാ ച തതിയപാരാജികവിസയേ ഥാവരപയോഗേസു പാസസൂലാദീസു മൂലതോ പട്ഠായ കാരിതേസു കിസ്മിഞ്ചി ദണ്ഡമത്തേ വാ വാകമത്തേ വാ അവസിട്ഠേ സതി ന മുച്ചതി, സബ്ബസ്മിം നട്ഠേയേവ മുച്ചതി, ഏവമിധാപി ബീജതോ ¶ പട്ഠായ കതത്താ തസ്മിം പത്തേ കിസ്മിഞ്ചി പത്തേ അവസിട്ഠേപി കപ്പിയോ ഭവിതും ന സക്കാ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സചേപി തം വിനാസേത്വാ ¶ ഥാലകം കാരേതി, തമ്പി അകപ്പിയ’’ന്ത്യാദി. ഏവം സന്തേപി ദുതിയപത്തേ വിയ മൂലേ ച മൂലസ്സാമികാനം, പത്തേ ച പത്തസ്സാമികാനം ദിന്നേ കപ്പിയോ കാതും സക്കാ ഭവേയ്യ നു ഖോതി ആസങ്കായമാഹ ‘‘ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയോ കാതു’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – ദുതിയപത്തം രൂപിയം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഗിഹീഹി പരിനിട്ഠാപിതമേവ കിണാതി, ന ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസേതി, തസ്മാ ദുതിയപത്തോ കപ്പിയോ കാതും സക്കാ, ഇധ പന ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ തേന ഭിക്ഖുനാ തം പത്തം പുന അയപാസാണബീജം കാതും അസക്കുണേയ്യത്താ, പടിഗ്ഗഹിതരൂപിയസ്സ ച വളഞ്ജിതത്താ പുന സാമികാനം ദാതും അസക്കുണേയ്യത്താ ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയോ കാതുന്തി.

ഇദാനി തം അസക്കുണേയ്യത്തം അഞ്ഞേന പകാരേന വിത്ഥാരേതും ‘‘സചേപീ’’തിആദിമാഹ. ഇമിനാ കിഞ്ചിപി അയവത്ഥുമ്ഹി അവസിട്ഠേ സതി അകപ്പിയോവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. തേന വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൯൧) ‘‘രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, മുത്താദിദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ കാരിതമ്പി പഞ്ചന്നം ന വട്ടതി ഏവ. സമുട്ഠാപേതീതി സയം ഗന്ത്വാ വാ ‘ഇമം കഹാപണാദിം കമ്മകാരാനം ദത്വാ ബീജം സമുട്ഠാപേഹീ’തി അഞ്ഞം ആണാപേത്വാ വാ സമുട്ഠാപേതി. മഹാഅകപ്പിയോതി അത്തനാവ ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ അഞ്ഞസ്സ മൂലസ്സാമികസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. സോ ഹി ചോരേഹി അച്ഛിന്നോപി പുന ലദ്ധോ ജാനന്തസ്സ കസ്സചീപി ന വട്ടതി. യദി ഹി വട്ടേയ്യ, തളാകാദീസു വിയ ‘അച്ഛിന്നോ വട്ടതീ’തി ആചരിയാ വദേയ്യും. ന സക്കാ കേനചി ഉപായേനാതി സങ്ഘസ്സ വിസ്സജ്ജനേന ചോരാദിഅച്ഛിന്ദനേനപി കപ്പിയോ കാതും ന സക്കാ, ഇദഞ്ച തേന രൂപേന ¶ ഠിതം തമ്മൂലകേന വത്ഥമുത്താദിരൂപേന ഠിതഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഹി തമ്മൂലകകപ്പിയവത്ഥു ച ന സക്കാ കേനചി തേന രൂപേന കപ്പിയം കാതും. യദി പന സോ ഭിക്ഖു തേന കപ്പിയവത്ഥുനാ, ദുക്കടവത്ഥുനാ വാ പുന രൂപിയം ചേതാപേയ്യ, തം രൂപിയം നിസ്സജ്ജാപേത്വാ അഞ്ഞേസം കപ്പിയം കാതുമ്പി സക്കാ ഭവേയ്യാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം പപഞ്ചിതം, യഞ്ച തമേവ ഗഹേത്വാ പോരാണടീകായം പപഞ്ചിതം, തം വിത്ഥാരേത്വാ വുച്ചമാനം അതിവിത്ഥാരിതഞ്ച ഭവിസ്സതി, സോതൂനഞ്ച ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യം, തസ്മാ ഏത്തകമേവ വദിമ്ഹ, അത്ഥികേഹി പന തേസു തേസു പകരണേസു ഓലോകേത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി.

ദുതിയപത്തേ പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന കപ്പതീതി രൂപിയസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, കയവിക്കയസ്സ ച കതത്താ. സക്കാ പന കപ്പിയോ കാതുന്തി ഗിഹീഹി പരിനിട്ഠാപിതപത്തസ്സേവ കിണിതത്താ ¶ , ബീജതോ പട്ഠായ അദൂസിതത്താ, മൂലമൂലസ്സാമികാനഞ്ച പത്തപത്തസ്സാമികാനഞ്ച വിജ്ജമാനത്താ. യഥാ പന സക്കാ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘മൂലേ’’തിആദിമാഹ.

തതിയപത്തേ സദിസോയേവാതി ‘‘പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന വട്ടതി, സക്കാ പന കപ്പിയോ കാതു’’ന്തി ഇമം നയം നിദ്ദിസതി. നനു തതിയപത്തോ കപ്പിയവോഹാരേന ഗഹിതോ, അഥ കസ്മാ അകപ്പിയോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘കപ്പിയവോഹാരേന ഗഹിതോപി ദുതിയപത്തസദിസോയേവ, മൂലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതത്താ അകപ്പിയോ’’തി. ദുതിയചോദനം പന സയമേവ വദതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ദുതിയപത്തസദിസോയേവാ’’തി വുത്തത്താ മൂലേ ച മൂലസ്സാമികാനം, പത്തേ ച പത്തസ്സാമികാനം ദിന്നേ കപ്പിയോ ഹോതി, കപ്പിയഭണ്ഡം ദത്വാ ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബോ. മൂലസ്സ അനിസ്സട്ഠത്താതി യേന ഉഗ്ഗഹിതമൂലേന പത്തോ കീതോ, തസ്സ മൂലസ്സ സങ്ഘമജ്ഝേ അനിസ്സട്ഠത്താ. ഏതേന രൂപിയമേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബം, ന തമ്മൂലകം അരൂപിയന്തി ¶ ദസ്സേതി. യദി ഹി തേന സമ്പടിച്ഛിതമൂലം സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സട്ഠം സിയാ, തേന കപ്പിയേന കമ്മേന ആരാമികാദീഹി ഗഹേത്വാ ദിന്നപത്തോ രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകം ഠപേത്വാ സേസാനം വട്ടേയ്യ.

ചതുത്ഥപത്തേ ദുബ്ബിചാരിതത്താതി ‘‘ഇമേ കഹാപണേ ദത്വാ ഇദം ദേഹീ’’തി ഗഹിതത്താ ഗിഹിസന്തകാനം കഹാപണാനം ദുട്ഠുവിചാരിതത്താ ഏതസ്സ വിചാരണകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവ ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താതി ഏതേന മൂലസ്സ ഗിഹിസന്തകത്തം ദസ്സേതി, തേനേവ പത്തസ്സ രൂപിയസംവോഹാരേന അനുപ്പന്നതഞ്ച ദസ്സേതി, തേന ച തസ്സ പത്തസ്സ നിസ്സജ്ജിയാഭാവം, ഭിക്ഖുസ്സ ച പാചിത്തിയാഭാവം ദീപേതി, തേന ച ദുബ്ബിചാരിതമത്തേന ദുക്കടമത്തഭാവം പകാസേതി. നിസ്സജ്ജീതി ഇദഞ്ച ദാനവസേന വുത്തം, ന വിനയകമ്മവസേന. തേനേവ ച ‘‘സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചമപത്തേ സബ്ബകപ്പിയോതി അത്തനോ ച പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനഞ്ച ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ച കപ്പിയോ. തേനാഹ ‘‘ബുദ്ധാനമ്പി പരിഭോഗാരഹോ’’തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൨. രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാ

൫൯. ഏവം ¶ കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേന്തോ ‘‘രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സഞ്ഞാണത്ഥായ കതം രൂപം ഏത്ഥ അത്ഥീതി ¶ രൂപിയം, യം കിഞ്ചി വോഹാരൂപഗം ധനം. തേന വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൩-൫൮൪) ‘‘ഇധ പന യം കിഞ്ചി വോഹാരഗമനീയം കഹാപണാദി അധിപ്പേത’’ന്തി. പഠമം ആദീയതീതിആദി, കിം തം? രൂപിയം, രൂപിയം ആദി യേസം തേതി രൂപിയാദയോ, ദാസിദാസഖേത്തവത്ഥുആദയോ, പടിഗ്ഗഹണം പടിഗ്ഗഹോ, സമ്പടിച്ഛനന്തി അത്ഥോ. രൂപിയാദീനം പടിഗ്ഗഹോ രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹോ. ജാതസമയേ ഉപ്പന്നം രൂപമേവ രൂപം അസ്സ ഭവതി, ന വികാരമാപജ്ജതീതി ജാതരൂപം, സുവണ്ണം. ധവലസഭാവതായ സത്തേഹി രഞ്ജിയതേതി രജതം, സജ്ഝു. ജാതരൂപേന കതോ മാസകോ ജാതരൂപമാസകോ. രജതേന കതോ മാസകോ രജതമാസകോതി ഇദം ചതുബ്ബിധമേവ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഹോതി, ന ലോഹമാസകാദയോതി ആഹ ‘‘തമ്ബലോഹാദീഹി…പേ… സങ്ഗഹിതോ’’തി. തമ്ബലോഹാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന കംസലോഹവട്ടലോഹതിപുസീസാദീഹി കതോപി ലോഹമാസകോയേവാതി ദസ്സേതി. കിം ഇദമേവ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഹോതി, ഉദാഹു മുത്താദയോപീതി ആഹ ‘‘മുത്താ…പേ… ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി. ഇമേസം ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം കോ വിസേസോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും…പേ… ദുക്കടമേവാ’’തി. തത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു അത്തനോ അത്ഥായ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, സേസാനം അത്ഥായ ദുക്കടം, ദുക്കടവത്ഥു സബ്ബേസം അത്ഥായ ദുക്കടമേവാതി യോജനാ.

ഇദാനി തേസു വത്ഥൂസു കപ്പിയാകപ്പിയവിനിച്ഛയം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ആഹ ‘‘തത്രായം വിനിച്ഛയോ’’തി. തത്ഥ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി, കസ്മാ? ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി അകപ്പിയവോഹാരേന ദിന്നത്താ. ദത്വാ പക്കമതി, വട്ടതി, കസ്മാ? സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥേ അദത്വാ വഡ്ഢകീആദീനം ഹത്ഥേ ദിന്നത്താ. ഏവമ്പി വട്ടതി ഗിഹീനം ഹത്ഥേ ഠപിതത്താ. പടിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം അനാമസിതത്താ. ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ‘‘തുമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ¶ ഠപേഥാ’’തി വുത്തത്താ. പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തീതി ‘‘സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തത്താ പടിഗ്ഗഹണേ പാചിത്തിയം, പരിഭോഗേ ദുക്കടം. സ്വേവ സാപത്തികോതി ദുക്കടാപത്തിം സന്ധായ വദതി. വദതി, വട്ടതി ‘‘തുമ്ഹേ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി കപ്പിയവോഹാരേന വുത്തത്താ. ചീവരത്ഥായ ദിന്നം ചീവരേയേവ ഉപനേതബ്ബം, കസ്മാ? യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ. സേനാസനപച്ചയസ്സ ഇതരപച്ചയത്തയതോ വിസേസം ¶ ദസ്സേന്തോ ‘‘സേനാസനത്ഥായാ’’തിആദിമാഹ. ഇമിനാ അവിസ്സജ്ജിയഅവേഭങ്ഗിയഭാവം ദസ്സേതി. ഏവം സന്തേപി ആപദാസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ.

൬൦. ഏവം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥൂസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദുക്കടവത്ഥൂസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ കോചി മയ്ഹ’’ന്ത്യാദിമാഹ. ഏത്ഥ പന പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തീതി ദുക്കടമേവ സന്ധായ വുത്തം. തളാകസ്സപി ഖേത്തസങ്ഗഹിതത്താ തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേപി ആപത്തി വുത്താ. ‘‘ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാതി ദേതീതി ഏത്ഥ ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും തളാകം ദമ്മീ’തി വാ ‘ചതുപച്ചയപരിഭോഗത്ഥം തളാകം ദമ്മീ’തി വാ വദതി, വട്ടതിയേവ. ‘ഇതോ തളാകതോ ഉപ്പന്നേ പച്ചയേ ദമ്മീ’തി വുത്തേ പന വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) തഥേവ വത്വാ ‘‘ഇദഞ്ച സങ്ഘസ്സ ദീയമാനഞ്ഞേവ സന്ധായ വുത്തം, പുഗ്ഗലസ്സ പന ഏവമ്പി ദിന്നം തളാകഖേത്താദി ന വട്ടതി. സുദ്ധചിത്തസ്സ പന ഉദകപരിഭോഗത്ഥം കൂപപോക്ഖരണിആദയോ വട്ടന്തി. ‘സങ്ഘസ്സ തളാകം അത്ഥി, തം കഥ’ന്തി ഹി ആദിനാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘവസേനേവ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതീതി വസേ ഭവിസ്സതി.

കപ്പിയകാരകം ഠപേഥാതി വുത്തേതി സാമീചിവസേന വുത്തം, അവുത്തേപി ഠപേന്തസ്സ ന ദോസോ അത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകം വാരേതും ¶ ലബ്ഭതീ’’തി. യസ്മാ പരസന്തകം ഭിക്ഖൂനം നാസേതും ന വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘ന സസ്സകാലേ’’തി വുത്തം. സസ്സകാലേപി താസേത്വാ മുഞ്ചിതും വട്ടതി, അമുഞ്ചതോ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. ജനപദസ്സ സാമികോതി ഇമിനാവ യോ തം ജനപദം വിചാരേതി, തേനപി അച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം വട്ടതിയേവാതി വദന്തി. പുന ദേതീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി, ഏവമ്പി വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ യേന കേനചി ഇസ്സരേന ‘‘പരിച്ചത്തമിദം ഭിക്ഖൂഹി അസ്സാമിക’’ന്തി സഞ്ഞായ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ദിന്നം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉദകവാഹകന്തി ഉദകമാതികം. കപ്പിയവോഹാരേപി വിനിച്ഛയം വക്ഖാമീതി പാഠസേസോ. ഉദകവസേനാതി ഉദകപരിഭോഗത്ഥം. സുദ്ധചിത്താനന്തി ഉദകപരിഭോഗത്ഥമേവ. ഇദം സഹത്ഥേന ച അകപ്പിയവോഹാരേന ച കരോന്തേ സന്ധായ വുത്തം. ‘‘സസ്സസമ്പാദനത്ഥ’’ന്തി ഏവം അസുദ്ധചിത്താനമ്പി പന സയം അകത്വാ കപ്പിയവോഹാരേന ആണാപേതും വട്ടതി ഏവ. കപ്പിയകാരകം ഠപേതും ന വട്ടതീതി ഇദം സഹത്ഥാദിനാ കതതളാകത്താ അസ്സാരുപ്പന്തി വുത്തം. ഠപേന്തസ്സ പന തം പച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ ആപത്തി ന പഞ്ഞായതി, അട്ഠകഥാപമാണേന വാ ഏത്ഥ ആപത്തി ¶ ഗഹേതബ്ബാ. അലജ്ജിനാ കാരാപിതേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ലജ്ജിഭിക്ഖുനാ’’തി, മത്തികുദ്ധരണാദീസു കാരാപിതേസൂതി അധിപ്പായോ.

൬൧. നവസസ്സേതി അകതപുബ്ബേ കേദാരേ. കഹാപണേതി ഇമിനാ ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ തസ്സേവ അകപ്പിയന്തി ദസ്സേതി. അപരിച്ഛിന്നഭാഗേതി ‘‘ഏത്തകേ ഭൂമിഭാഗേ ഏത്തകോ ഭാഗോ ദാതബ്ബോ’’തി ഏവം അപരിച്ഛിന്നഭാഗേ. ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ കസതി, പയോഗേപി ദുക്കടമേവ, ന കഹാപണുട്ഠാപനേ വിയ. ‘‘കസഥ വപഥാ’’തി വചനേന സബ്ബേസമ്പി അകപ്പിയം സിയാതി ആഹ ‘‘അവത്വാ’’തി. ഏത്തകോ നാമ ഭാഗോതി ഏത്ഥ ഏത്തകോ കഹാപണോതി ഇദമ്പി സന്ധായ വദതി. തഥാവുത്തേപി ഹി തദാ കഹാപണാനം അവിജ്ജമാനത്താ ആയതിം ഉപ്പജ്ജമാനം അഞ്ഞേസം വട്ടതി ¶ ഏവ. തേനാഹ ‘‘തസ്സേവ തം അകപ്പിയ’’ന്തി. തസ്സ പന സബ്ബപയോഗേസു പരിഭോഗേ ച ദുക്കടം. കേചി പന ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ഏവ ആപത്തി, ന പുബ്ബഭാഗേതി വദന്തി, തം ന യുത്തം, യേന മിനനരക്ഖണാദിനാ പയോഗേന പച്ഛാ ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ആപത്തി ഹോതി തസ്സ പയോഗസ്സ കരണേ അനാപത്തിയാ അയുത്തത്താ. പരിയായകഥായ പന സബ്ബത്ഥ അനാപത്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്തകേഹി വീഹീഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച ആഹരഥാ’’തി നിയമവചനേ അകപ്പിയം വുത്തം. കഹാപണവിചാരണേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘വത്ഥു ച ഏവരൂപം നാമ സംവിജ്ജതി, കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീതി വത്തബ്ബ’’ന്തിആദിവചനഞ്ചേത്ഥ സാധകം. രജ്ജുയാ വാ ദണ്ഡേന വാതി ഏത്ഥ ‘‘പാദേഹിപി മിനിതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഖലേ വാ ഠത്വാ രക്ഖതീതി ഏത്ഥ പന ഥേനേത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ദിസ്വാ ‘‘മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി നിവാരേന്തോ രക്ഖതി നാമ, സചേ പന അവിചാരേത്വാ കേവലം തുണ്ഹീഭൂതോവ രക്ഖണത്ഥായ ഓലോകേന്തോ തിട്ഠതി, വട്ടതി. ‘‘സചേപി തസ്മിം തുണ്ഹീഭൂതേ ചോരികായ ഹരന്തി, ‘മയം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേസ്സാമാ’തി ഏവം വത്തുമ്പി വട്ടതീ’’തി വദന്തി. നീഹരാപേതി പടിസാമേതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘സചേ പരിയായേന വദതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. അപുബ്ബസ്സ അനുപ്പാദിതത്താ അഞ്ഞേസം വട്ടതീതി ആഹ ‘‘തസ്സേവേതം അകപ്പിയ’’ന്തി.

സബ്ബേസം അകപ്പിയം, കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താതി ഏത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) ഏവം വിചാരണാ കതാ – നനു ച ദുബ്ബിചാരിതമത്തേന തസ്സേവേതം അകപ്പിയം, ന സബ്ബേസം രൂപിയസംവോഹാരേ ചതുത്ഥപത്തോ വിയ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൯) ‘‘യോ പന രൂപിയം അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘ഥേരസ്സ പത്തം കിണിത്വാ ദേഹീ’തി പഹിതകപ്പിയകാരകേന സദ്ധിം കമ്മാരകുലം ഗന്ത്വാ പത്തം ദിസ്വാ ‘ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ഇമം ദേഹീ’തി കഹാപണേ ദാപേത്വാ ഗഹിതോ, അയം പത്തോ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി ¶ ദുബ്ബിചാരിതത്താ ¶ , അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താ’’തി, തസ്മാ യം തേ ആഹരന്തി, സബ്ബേസം അകപ്പിയം. കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താതി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി? ഏത്ഥ കേചി വദന്തി ‘‘കഹാപണേ സാദിയിത്വാ വിചാരിതം സന്ധായ ഏവം വുത്ത’’ന്തി, സങ്ഘികത്താ ച നിസ്സജ്ജിതും ന സക്കാ, തസ്മാ സബ്ബേസം ന കപ്പതീതി തേസം അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘അസാദിയിത്വാപി കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ രൂപിയസംവോഹാരോ കതോ ഹോതി, സങ്ഘികത്താ ച നിസ്സജ്ജിതും ന സക്കാ, തസ്മാ സബ്ബേസം ന കപ്പതീ’’തി വദന്തി. ഗണ്ഠിപദേസു പന തീസുപി ഇദം വുത്തം ‘‘ചതുത്ഥപത്തോ ഗിഹിസന്തകാനംയേവ കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ അഞ്ഞേസം കപ്പതി, ഇധ പന സങ്ഘികാനം വിചാരിതത്താ സബ്ബേസം ന കപ്പതീ’’തി. സബ്ബേസമ്പി വാദോ തേന തേന പരിയായേന യുത്തോയേവാതി.

൬൨. ചതുസാലദ്വാരേതി ഭോജനസാലം സന്ധായ വുത്തം.

൬൩. ‘‘വനം ദമ്മി, അരഞ്ഞം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന വട്ടതീതി ഏത്ഥ നിവാസട്ഠാനത്താ പുഗ്ഗലസ്സപി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹേതും വട്ടതി. സീമം ദേമാതി വിഹാരസീമാദിസാധാരണവചനേന വുത്തത്താ ‘‘വട്ടതീ’’തി വുത്തം. പരിയായേന കഥിതത്താതി ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി അവത്വാ ‘‘സീമാ ഗതാ’’തി പരിയായേന കഥിതത്താ. പകതിഭൂമികരണത്ഥം ‘‘ഹേട്ഠാ ഗഹിതം പംസു’’ന്തിആദി വുത്തം. ദാസം ദമ്മീതി ഏത്ഥ ‘‘മനുസ്സം ദമ്മീതി വുത്തേ വട്ടതീ’’തി വദന്തി. വേയ്യാവച്ചകരന്തിആദിനാ വുത്തേ പുഗ്ഗലസ്സപി ദാസം ഗഹേതും വട്ടതി ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ആരാമിക’’ന്തി വിസേസേത്വാ അനുഞ്ഞാതത്താ. തഞ്ച ഖോ പിലിന്ദവച്ഛേന ഗഹിതപരിഭുത്തക്കമേന, ന ഗഹട്ഠാനം ദാസപരിഭോഗക്കമേന. ഖേത്താദയോ പന സബ്ബേ സങ്ഘസ്സേവ വട്ടന്തി പാളിയം പുഗ്ഗലികവസേന ഗഹേതും അനനുഞ്ഞാതത്താതി ദട്ഠബ്ബം. കുക്കുടസൂകരേ…പേ… വട്ടതീതി ഏത്ഥ കുക്കുടസൂകരേസു ദീയമാനേസു ‘‘ഇമേഹി അമ്ഹാകം അത്ഥോ നത്ഥി, സുഖം ജീവന്തു, അരഞ്ഞേ വിസ്സജ്ജേഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി ¶ . വിഹാരസ്സ ദേമാതി സങ്ഘികവിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഖേത്തവത്ഥുപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) സുത്തന്തേസു ആഗതപടിക്ഖേപോ ഭഗവതാ ആപത്തിയാപി ഹേതുഭാവേന കതോതി ഭഗവതോ അധിപ്പായം ജാനന്തേഹി സങ്ഗീതികാരകമഹാഥേരേഹി ഖേത്തപടിഗ്ഗഹണാദിനിസ്സിതോ അയം സബ്ബോപി പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ.

൬൪. ചീവരചേതാപന്നന്തി ചീവരമൂലം. പഹിണേയ്യാതി പേസേയ്യ. ചേതാപേത്വാതി പരിവത്തേത്വാ. അച്ഛാദേഹീതി ¶ വോഹാരവചനമേതം, ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീതി അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ. ആഭതന്തി ആനീതം.

ഇമസ്മിം ഠാനേ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൨൮-൫൩൧) ഏവം വിചാരണാ കതാ – ഏത്ഥ ച യം വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേന ചീവരം ചേതാപേത്വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും ചീവരേന അച്ഛാദേഹീതി ഇദം ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതും വുത്തം. സചേ ഹി ‘ഇദം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’തി പേസേയ്യ, ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ അകപ്പിയവത്ഥും ആരബ്ഭ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി, തത്ഥ ആഗമനസ്സ സുദ്ധിയാ വാ അസുദ്ധിയാ വാ വിസേസപ്പയോജനം ന ദിസ്സതി. സതിപി ഹി ആഗമനസ്സ അസുദ്ധഭാവേ ദൂതോ അത്തനോ കുസലതായ കപ്പിയവോഹാരേന വദതി, കപ്പിയകാരകോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോതി ഇദം നത്ഥി, ന ച ദൂതേന കപ്പിയവോഹാരവസേന വുത്തേ ദായകേന ‘‘ഇദം കഥം പേസിത’’ന്തി ഈദിസീ വിചാരണാ ഉപലബ്ഭതി, അവിചാരേത്വാ ച തം ന സക്കാ ജാനിതും. യദി പന ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യ, ചീവരാനം അത്ഥായ ദൂതസ്സ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥുമ്ഹി പേസിതേ സബ്ബത്ഥ ദായകേന കഥം പേസിതന്തി പുച്ഛിത്വാവ കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ അസതിപി ¶ ആഗമനസുദ്ധിയം സചേ സോ ദൂതോ അത്തനോ കുസലതായ കപ്പിയവോഹാരവസേന വദതി, ദൂതസ്സേവ വചനം ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി ആഗമനസുദ്ധിയേവേത്ഥ പമാണം, മൂലസ്സാമികേന കപ്പിയവോഹാരവസേന പേസിതസ്സ ദൂതസ്സ അകപ്പിയവോഹാരവസേന വദതോപി കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ ദൂതവചനമേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേനാതിആദിനാ പന ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘കപ്പിയവസേന ആഭതമ്പി ചീവരമൂലം ഈദിസേന ദൂതവചനേന അകപ്പിയം ഹോതി, തസ്മാ തം പടിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി. തേനേവാഹ ‘‘തേന ഭിക്ഖുനാ സോ ദൂതോ ഏവമസ്സ വചനീയോതിആദീ’’തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ഏവം വുത്തം – യം വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേന ചീവരം ചേതാപേത്വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും ചീവരേന അച്ഛാദേഹീതി ഇദം ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതും വുത്തം. സചേ ഹി ‘ഇദം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’തി പേസേയ്യ, ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ അകപ്പിയവത്ഥും ആരബ്ഭ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി, തം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുദുക്കടവത്ഥുഭൂതം അകപ്പിയചീവരചേതാപന്നം ‘‘അസുകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി ഏവം ആഗമനസുദ്ധിയാ അസതി, സിക്ഖാപദേ ¶ ആഗതനയേന ദൂതവചനേ ച അസുദ്ധേ സബ്ബഥാ പടിക്ഖേപോയേവ കാതും വട്ടതി, ന പന ‘‘ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വത്തും, തദനുസാരേന വേയ്യാവച്ചകരഞ്ച നിദ്ദിസിതും ആഗമനദൂതവചനാനം ഉഭിന്നം അസുദ്ധത്താ, പാളിയം ആഗതനയേന പന ആഗമനസുദ്ധിയാ സതി ദൂതവചനേ അസുദ്ധേപി സിക്ഖാപദേ ആഗതനയേന സബ്ബം കാതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേന ച യഥാ ദൂതവചനാസുദ്ധിയമ്പി ആഗമനേ സുദ്ധേ വേയ്യാവച്ചകരം നിദ്ദിസിതും വട്ടതി, ഏവം ആഗമനാസുദ്ധിയമ്പി ദൂതവചനേ സുദ്ധേ വട്ടതി ഏവാതി അയമത്ഥോ അത്ഥതോ ¶ സിദ്ധോവ ഹോതി. ഉഭയസുദ്ധിയം വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ഉഭയാസുദ്ധിപക്ഖമേവ സന്ധായ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൩൭-൫൩൯) ‘‘ആഗമനസ്സ സുദ്ധിയാ വാ അസുദ്ധിയാ വാ വിസേസപ്പയോജനം ന ദിസ്സതീ’’തിആദി വുത്തം, തം മാതികാട്ഠകഥാവചനസ്സ അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേത്വാ വുത്തം യഥാവുത്തനയേന ആഗമനസുദ്ധിആദിനാ സപ്പയോജനത്താ. യോ പനേത്ഥ ‘‘മൂലസ്സാമികേന കപ്പിയവോഹാരവസേന, പേസിതദൂതസ്സ അകപ്പിയവോഹാരേന വദതോപി കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യാ’’തി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ വുത്തോ, സോ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ ഏവ ന ഹോതി അഭിമതത്താ. തഥാ ഹി സിക്ഖാപദേ ഏവ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹതു ആയസ്മാ ചീവരചേതാപന്ന’’ന്തി അകപ്പിയവോഹാരേന വദതോ ദൂതസ്സ കപ്പിയേന കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ വുത്തോ ആഗമനസ്സ സുദ്ധത്താ, ആഗമനസ്സപി അസുദ്ധിയം പന കപ്പിയേനപി കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോവാതി അത്ഥേവ ആഗമനസ്സ സുദ്ധിഅസുദ്ധിയാ പയോജനം. കഥം പന ദൂതവചനേന ആഗമനസുദ്ധി വിഞ്ഞായതീതി? നായം ഭാരോ. ദൂതേന ഹി അകപ്പിയവോഹാരേന വുത്തേ ഏവ ആഗമനസുദ്ധി ഗവേസിതബ്ബാ, ന ഇതരത്ഥ. തത്ഥ ച തസ്സ വചനക്കമേന പുച്ഛിത്വാ ച യുത്തിആദീഹി ച സക്കാ വിഞ്ഞാതും. ഇധാപി ഹി സിക്ഖാപദേ ‘‘ചീവരചേതാപന്നം ആഭത’’ന്തി ദൂതവചനേനേവ ചീവരം കിണിത്വാ ദാതും പേസിതഭാവോ വിഞ്ഞായതി. യദി ഹി സബ്ബഥാ ആഗമനസുദ്ധി ന വിഞ്ഞായതി, പടിക്ഖേപോ ഏവ കത്തബ്ബോതി.

സുവണ്ണം രജതം കഹാപണോ മാസകോതി ഇമാനി ഹി ചത്താരി നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥൂനി, മുത്താ മണി വേളുരിയോ സങ്ഖോ ¶ സിലാ പവാളം ലോഹിതങ്കോ മസാരഗല്ലം സത്ത ധഞ്ഞാനി ദാസിദാസം ഖേത്തം വത്ഥു പുപ്ഫാരാമഫലാരാമാദയോതി ഇമാനി ദുക്കടവത്ഥൂനി ച അത്തനോ വാ ചേതിയസങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം വാ അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടന്തി, തസ്മാ തം സാദിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ന ഖോ മയം ആവുസോ ¶ ചീവരചേതാപന്നം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വുത്തം. ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തിആദി ദൂതവചനസ്സ അകപ്പിയത്തേപി ആഗമനസുദ്ധിയാ പടിപജ്ജനവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കാലേന കപ്പിയന്തി യുത്തപത്തകാലേന യദാ നോ അത്ഥോ ഹോതി, തദാ കപ്പിയം ചീവരം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാതി അത്ഥോ. വേയ്യാവച്ചകരോതി കിച്ചകരോ, കപ്പിയകാരകോതി അത്ഥോ. ‘‘വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ’’തി ഇദം ‘‘അത്ഥി പനായസ്മതോ കോചി വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി കപ്പിയവചനേന വുത്തത്താ അനുഞ്ഞാതം. സചേ പന ദൂതോ ‘‘കോ ഇമം ഗണ്ഹാതി, കസ്സ വാ ദേമീ’’തി വദതി, ന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. ആരാമികോ വാ ഉപാസകോ വാതി ഇദം സാരുപ്പതായ വുത്തം, ഠപേത്വാ പന പഞ്ച സഹധമ്മികേ യോ കോചി കപ്പിയകാരകോ വട്ടതി. ഏസോ ഖോ ആവുസോ ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചകരോതി ഇദം ദൂതേന ‘‘അത്ഥി പനായസ്മതോ കോചി വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി പുച്ഛിതത്താ പുച്ഛാസഭാഗേന ഭിക്ഖുസ്സ കപ്പിയവചനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏവമേവ ഹി ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബം, ന വത്തബ്ബം ‘‘തസ്സ ദേഹീ’’തിആദി. തേനേവ പാളിയം ‘‘ന വത്തബ്ബോ തസ്സ ദേഹീ’’തിആദിമാഹ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘ഏസോ ഖോ…പേ… ന വത്തബ്ബോ തസ്സ ദേഹീതിആദി അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനപരിമോചനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

ആണത്തോ സോ മയാതി യഥാ തുമ്ഹാകം ചീവരേന അത്ഥേ സതി ചീവരം ദസ്സതി, ഏവം വുത്തോതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സഞ്ഞത്തോതിആദി ഏവം ദൂതേന പുന വുത്തേ ¶ ഏവ ചോദേതും വട്ടതി, ന ഇതരഥാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ പന പാളിയം ‘‘സഞ്ഞത്തോ സോ മയാ’’തി ആഗതത്താ ഏവം വുത്തോ, പുരിമവാക്യേ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൬൪) ‘‘ആണത്തോ സോ മയാ’’തി പരിയായവചനേന പരിവത്തിത്വാ ഠപിതത്താ തഥാ വുത്തോ, തേന ച കപ്പിയകാരകസ്സ സഞ്ഞാപിതഭാവേ ദൂതേന ഭിക്ഖുസ്സ പുന ആരോചിതേ ഏവ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോ ചോദേതബ്ബോ ഹോതി, ന അനാരോചിതേതി ദസ്സേതി.

അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാതി ചോദനാലക്ഖണനിദസ്സനമേതം. ഇദം വാ ഹി വചനം വത്തബ്ബം, തസ്സ വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ വത്തബ്ബോ. ദേഹി മേ ചീവരന്തിആദീനി പന ന വത്തബ്ബാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്താനി. ഏതാനി ഹി വചനാനി, ഏതേസം വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ ന വത്തബ്ബോ. ‘‘ഏവം വദന്തോ ച പടിക്ഖിത്തത്താ വത്തഭേദേ ദുക്കടം ആപജ്ജതി, ചോദനാ പന ഹോതിയേവാ’’തി മഹാഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘ന വത്തബ്ബോ ‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’ന്തി ഇദം ദൂതേനാഭതരൂപിയം ¶ പടിഗ്ഗഹേതും അത്തനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകത്താവ ‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’ന്തി വദന്തോ രൂപിയസ്സ പകതത്താ തേന രൂപിയേന പരിവത്തേത്വാ ‘ദേഹി ചേതാപേഹീ’തി രൂപിയസംവോഹാരം സമാപജ്ജന്തോ നാമ ഹോതീതി തം ദോസം ദൂരതോ പരിവജ്ജേതും വുത്തം രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകേന സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സട്ഠരൂപിയേ വിയ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘ന വത്തബ്ബോ ഇമം വാ ഇമം വാ ആഹരാ’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൩-൫൮൪), തസ്മാ ന ഇദം വിഞ്ഞത്തിദോസേ പരിവജ്ജേതും വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം ‘അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാ’തിപി അവത്തബ്ബതാപ്പസങ്ഗതോ. തേനേവ ദൂതനിദ്ദിട്ഠേസു രൂപിയസംവോഹാരസങ്കാഭാവതോ അഞ്ഞം കപ്പിയകാരകം ¶ ഠപേത്വാപി ആഹരാപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥാപി ‘‘ദൂതേന ഠപിതരൂപിയേന ചേതാപേത്വാ ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി അവത്വാ കേവലം ‘‘ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി ഏവം ആഹരാപേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോതി വുത്തം.

ഇച്ചേതം കുസലന്തി ഏവം യാവതതിയം ചോദേന്തോ തം ചീവരം അഭിനിപ്ഫാദേതും സക്കോതി അത്തനോ പടിലാഭവസേന, ഇച്ചേതം കുസലം സാധു സുട്ഠു സുന്ദരം. ചതുക്ഖത്തും പഞ്ചക്ഖത്തും ഛക്ഖത്തുപരമം തുണ്ഹീഭൂതേന ഉദ്ദിസ്സ ഠാതബ്ബന്തി ഠാനലക്ഖണനിദസ്സനമേതം. ഛക്ഖത്തുപരമന്തി ച ഭാവനപുംസകവചനമേതം. ഛക്ഖത്തുപരമന്തി ഏതേന ചീവരം ഉദ്ദിസ്സ തുണ്ഹീഭൂതേനേവ ഠാതബ്ബം, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാതബ്ബന്തി ഇദം ഠാനലക്ഖണം. തേനേവ ‘‘ന ആസനേതിആദീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. സദ്ദസത്ഥേ പന –

‘‘കിരിയാവിസേസനം സത്ഥേ, വുത്തം ധാതുവിസേസനം;

ഭാവനപുംസകന്ത്യേവ, സാസനേ സമുദീരിത’’ന്തി. –

വചനതോ കിരിയാവിസേസനമേവ സാസനവോഹാരേന ഭാവനപുംസകം നാമ ജാതം;

‘‘മുദും പചതിഇച്ചത്ര, പചനം ഭവതീതി ച;

സുഖം സയതിഇച്ചത്ര, കരോതി സയനന്തി ചാ’’തി. –

വചനതോ കിരിയാവിസേസനപദേന തുല്യാധികരണഭൂതം കിരിയാവിസേസ്യപദം അകമ്മകമ്പി സകമ്മകമ്പി ഭൂധാതുകരധാതൂഹി സമ്ബന്ധിതബ്ബം ഹോതീതി ഇമിനാ ഞായേന ഛക്ഖത്തുപരമം ഠാനം ഭവിതബ്ബം, ഛക്ഖത്തുപരമം ഠാനം കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏതേന ഛക്ഖത്തുപരമം ഏവം ഠാനം ഭവിതബ്ബം, ന തതോ അധികം ¶ , ഛക്ഖത്തുപരമം ഏവ ഠാനം കാതബ്ബം, ന തതോ ഉദ്ധന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി. ന ആസനേ നിസീദിതബ്ബന്തി ‘‘ഇധ ഭന്തേ നിസീദഥാ’’തി വുത്തേപി ന നിസീദിതബ്ബം. ന ആമിസം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി ‘‘യാഗുഖജ്ജകാദിഭേദം കിഞ്ചി ആമിസം ഗണ്ഹഥ ഭന്തേ’’തി യാചിയമാനേനപി ന ഗണ്ഹിതബ്ബം. ന ധമ്മോ ഭാസിതബ്ബോതി ‘‘മങ്ഗലം വാ അനുമോദനം ¶ വാ ഭാസഥാ’’തി യാചിയമാനേനപി കിഞ്ചി ന ഭാസിതബ്ബം, കേവലം ‘‘കിംകാരണാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിയമാനേന ‘‘ജാനാഹി ആവുസോ’’തി വത്തബ്ബോ.

ഠാനം ഭഞ്ജതീതി ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതി കോപേതി. ഠാനന്തി ഠിതിയാ ച കാരണസ്സ ച നാമം, തസ്മാ ആസനേ നിസീദനേന ഠാനം കുപ്പതി, ആഗതകാരണമ്പി, ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദീസു പന ആഗതകാരണമേവ ഭഞ്ജതി, ന ഠാനം. തേനാഹ ‘‘ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതീ’’തി. കേചി പന ‘‘ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ഠാനമ്പി ഭഞ്ജതീ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി, ടീകായമ്പി നാനാവാദേ ദസ്സേത്വാ ഠാനഭഞ്ജനം വുത്തം, തം അട്ഠകഥാവചനേന അസംസന്ദനതോ ഗന്ഥഗരുഭയേന ന വദിമ്ഹ. ഇദാനി യാ തിസ്സോ ചോദനാ, ഛ ച ഠാനാനി വുത്താനി, തത്ഥ വുദ്ധിഹാനിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ചതുക്ഖത്തും ചോദേതീ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ ച ഏകചോദനാവുദ്ധിയാ ദ്വിന്നം ഠാനാനം ഹാനി വുത്താ, തസ്മാ ചോദനാ ദ്വിഗുണം ഠാനന്തി ലക്ഖണം ദസ്സിതം ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന തിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ ഛക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, ദ്വിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ അട്ഠക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, സകിം ചോദേത്വാ ദസക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം.

തത്ര തത്ര ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഇദം ചോദകസ്സ ഠിതട്ഠാനതോ അപക്കമ്മ തത്ര തത്ര ഉദ്ദിസ്സ ഠാനംയേവ സന്ധായ വുത്തം. കോ പന വാദോ നാനാദിവസേസൂതി നാനാദിവസേസു ഏവം കരോന്തസ്സ കോ പന വാദോ, വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ‘‘സാമം വാ ഗന്തബ്ബം, ദൂതോ വാ പാഹേതബ്ബോതി ഇദം സഭാവതോ ചോദേതും അനിച്ഛന്തേനപി കാതബ്ബമേവാ’’തി വദന്തി. ന തം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അത്ഥം അനുഭോതീതി തം ചീവരചേതാപന്നം അസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി കമ്മം ന നിപ്ഫാദേതി. യുഞ്ജന്തായസ്മന്തോ സകന്തി ആയസ്മന്തോ അത്തനോ സന്തകം ധനം പാപുണന്തു. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘യതസ്സ ¶ ചീവരചേതാപന്നന്തിആദി യേന അത്തനാ വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിട്ഠോ, ചീവരഞ്ച അനിപ്ഫാദിതം, തസ്സ കത്തബ്ബദസ്സനം. ഏവം ഭിക്ഖുനാ വത്ഥുസാമികാനം വുത്തേ ചോദേത്വാ ദേന്തി, വട്ടതി ‘സാമികാ ചോദേത്വാ ദേന്തീ’തി (പാരാ. ൫൪൧) അനാപത്തിയം വുത്തത്താ. തേനേവ സോ സയം അചോദേത്വാ ഉപാസകാദീഹി പരിയായേന വത്വാ ചോദാപേതി ¶ , തേസു സതക്ഖത്തുമ്പി ചോദേത്വാ ചീവരം ദാപേന്തേസു തസ്സ അനാപത്തി സിദ്ധാ ഹോതി സിക്ഖാപദസ്സ അനാണത്തികത്താ’’തി വുത്തം.

൬൫. കേനചി അനിദ്ദിട്ഠോ അത്തനോ മുഖേനേവ ബ്യാവടഭാവം വേയ്യാവച്ചകരത്തം പത്തോ മുഖവേവടികോ, അവിചാരേതുകാമതായാതി ഇമിനാ വിജ്ജമാനമ്പി ദാതും അനിച്ഛന്താ അരിയാപി വഞ്ചനാധിപ്പായം വിനാ വോഹാരതോ നത്ഥീതി വദന്തീതി ദസ്സേതി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) പന ‘‘അവിചാരേതുകാമതായാതി ഇമസ്മിം പക്ഖേ ‘നത്ഥമ്ഹാകം കപ്പിയകാരകോ’തി ഇദം താദിസം കരോന്തോ കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥുമ്ഹി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തം ‘‘സന്തി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനമേവ മേണ്ഡകസിക്ഖാപദം നാമ. തത്ഥ ഹി മേണ്ഡകേന നാമ സേട്ഠിനാ ‘‘സന്തി ഹി ഭന്തേ മഗ്ഗാ കന്താരാ അപ്പോദകാ അപ്പഭക്ഖാ ന സുകരാ അപാഥേയ്യേന ഗന്തും, സാധു ഭന്തേ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാഥേയ്യം അനുജാനാതൂ’’തി യാചിതേന ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ പാഥേയ്യം പരിയേസിതും. തണ്ഡുലോ തണ്ഡുലത്ഥികേന, മുഗ്ഗോ മുഗ്ഗത്ഥികേന, മാസോ മാസത്ഥികേന, ലോണം ലോണത്ഥികേന, ഗുളോ ഗുളത്ഥികേന, തേലം തേലത്ഥികേന, സപ്പി സപ്പിത്ഥികേനാ’’തി വത്വാ ഇദം വുത്തം ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, മനുസ്സാ സദ്ധാ പസന്നാ, തേ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞം ഉപനിക്ഖിപന്തി ‘ഇമിനാ യം അയ്യസ്സ കപ്പിയം, തം ദേഥാ’തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം തതോ കപ്പിയം, തം സാദിതും, ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, കേനചി ¶ പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബം പരിയേസിതബ്ബന്തി വദാമീ’’തി. ‘‘കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞം നിക്ഖിപന്തീ’’തി ഏത്ഥാപി ഭിക്ഖുസ്സ ആരോചനം അത്ഥിയേവ, അഞ്ഞഥാ അനിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകപക്ഖം ഭജതീതി ന ചോദേതബ്ബോ സിയാ, ഇദം പന ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകേ സന്ധായ വുത്തം, ന പന ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠേ വാ അനിദ്ദിട്ഠേ വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഏത്ഥ ചോദനായ പരിമാണം നത്ഥീ’’തിആദി. യദി മൂലം സന്ധായ ചോദേതി, തം സാദിതമേവ സിയാതി ആഹ ‘‘മൂലം അസാദിയന്തേനാ’’തി.

അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേസു വിയ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനാ ചോദനാട്ഠാനഞ്ച ന കാതബ്ബന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായാതി ഇമിനാ ചീവരത്ഥായേവ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ വത്ഥുസാമിനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകേസുപി പിണ്ഡപാതാദീനമ്പി അത്ഥായ ദിന്നേ ച ഠാനചോദനാദിസബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ കാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

൬൬. ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനേ ¶ പനാതിആദീസു ‘‘ഇദം അയ്യസ്സ ഹോതൂ’’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ‘‘അമുകസ്മിം നാമ ഠാനേ മമ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം അത്ഥി, തം തുയ്ഹം ഹോതൂ’’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ ഠിതസ്സ കേവലം വാചായ വാ ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ ‘‘തുയ്ഹ’’ന്തി വത്വാ പരിച്ചത്തസ്സ കായവാചാഹി അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ ചിത്തേന സാദിയനം ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനം നാമ. സാദിയതീതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹോതീ’’തി.

ഇദം ഗുത്തട്ഠാനന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി പച്ചയപരിഭോഗംയേവ സന്ധായ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹാപേയ്യ വാ’’തി വുത്തലക്ഖണേന നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീതി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘ഇദം ഗുത്തട്ഠാന’’ന്തി ആചിക്ഖന്തോ ഠാനസ്സ ഗുത്തഭാവമേവ ദസ്സേതി, ന വത്ഥും പരാമസതി, തസ്മാ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’’തി പന വദന്തോ ¶ നിക്ഖിപിതബ്ബം വത്ഥും നിക്ഖിപാഹീതി വത്ഥും പരാമസതി നാമ, തസ്മാ ന വത്തബ്ബം. പരതോ ഇദം ഗണ്ഹാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതം ഹോതീതി യസ്മാ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയപരിഭോഗോ കപ്പതി, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന ദുബ്ബിചാരണായ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയപരിഭോഗോ ന കപ്പതി, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ ഇദം ധനം യസ്മാ ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിത്തം, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന സബ്ബസോ അവിസ്സജ്ജിതം, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം. അഥ വാ തം ധനം യസ്മാ പച്ഛാ സുട്ഠുവിചാരണായ സതിയാ കപ്പിയം ഭവിസ്സതി, ദുബ്ബിചാരണായ സതിയാ അകപ്പിയം ഭവിസ്സതി, തസ്മാ കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതം ഹോതീതി. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ഏകോ സതം വാ സഹസ്സം വാതിആദി രൂപിയേ ഹേട്ഠിമകോടിയാ പവത്തനാകാരം ദസ്സേതും വുത്ത’’ന്തി ച ‘‘ന പന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബമേവാതി ദസ്സേതും, ‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’തി വുത്തേ ഉഗ്ഗണ്ഹാപനം ഹോതീതി ആഹ ‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’തി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി ച ‘‘കപ്പിയഞ്ച…പേ… ഹോതീതി യസ്മാ അസാദിതത്താ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയാ വട്ടന്തി, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന ദുബ്ബിചാരണായ സതി തതോ ഉപ്പന്നം ന കപ്പതി, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ച വുത്തം.

൬൭. സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി യസ്മാ രൂപിയം നാമ അകപ്പിയം, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി ന വുത്തം. യസ്മാ പന തം പടിഗ്ഗഹിതമത്തമേവ ഹോതി, ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിതം, തസ്മാ ഉപായേന പരിഭോഗദസ്സനത്ഥം ‘‘സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ¶ (പാരാ. ൫൮൪) വുത്തം. ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിതന്തി ഇമിനാ ചേതാപിതഞ്ചേ, നത്ഥി പരിഭോഗൂപായോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അനിസ്സട്ഠരൂപിയേന ചേതാപിതത്താ. ഈദിസഞ്ഹി സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജനം കത്വാവ ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ പാചിത്തിയം ദേസാപേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘യസ്മാ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും പടിഗ്ഗഹേത്വാപി ചേതാപിതം കപ്പിയഭണ്ഡം സങ്ഘേ നിസ്സട്ഠം കപ്പിയകാരകേഹി നിസ്സട്ഠരൂപിയേന പരിവത്തേത്വാ ആനീതകപ്പിയഭണ്ഡസദിസം ഹോതി, തസ്മാ വിനാവ ഉപായം ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം പത്തചതുക്കാദികഥായ ന സമേതി. തത്ഥ ഹി രൂപിയേന പരിവത്തിതപത്തസ്സ അപരിഭോഗോവ ദസ്സിതോ, ന നിസ്സജ്ജനവിചാരോതി. കപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി പബ്ബജിതാനം സപ്പി വാ തേലം വാ വട്ടതി ഉപാസകാതി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം.

ആരാമികാനം വാ പത്തഭാഗന്തി ഇദം ഗിഹീനം ഹത്ഥഗതോപി സോയേവ ഭാഗോതി കത്വാ വുത്തം. സചേ പന തേന അഞ്ഞം പരിവത്തേത്വാ ആരാമികാ ദേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ചൂളഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. തതോ ഹരിത്വാതി അഞ്ഞേസം പത്തഭാഗതോ ഹരിത്വാ. കസിണപരികമ്മന്തി ആലോകകസിണപരികമ്മം. മഞ്ചപീഠാദീനി വാതി ഏത്ഥ തതോ ഗഹിതമഞ്ചപീഠാദീനി പരിവത്തേത്വാ അഞ്ഞം ചേ ഗഹിതം, വട്ടതീതി വദന്തി. ഛായാപീതി ഭോജനസാലാദീനം ഛായാപി. പരിച്ഛേദാതിക്കന്താതി ഗേഹപരിച്ഛേദം അതിക്കന്താ, ഛായായ ഗതഗതട്ഠാനം ഗേഹം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. മഗ്ഗേനപീതി ഏത്ഥ സചേ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ നത്ഥി, മഗ്ഗം അധിട്ഠഹിത്വാ ഗന്തും വട്ടതീതി വദന്തി. കീതായാതി തേന വത്ഥുനാ കീതായ. ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാ സങ്ഘോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതീതി സചേ ഉപാസകോ ‘‘അതിബഹു ഏതം ഹിരഞ്ഞം, ഇദം ഭന്തേ അജ്ജേവ ന വിനാസേതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ സയം ഉപനിക്ഖേപം ഠപേതി, അഞ്ഞേന വാ ഠപാപേതി, ഏവം ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തോ സങ്ഘോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതി, തേന വത്ഥുനാ ഗഹിതത്താ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൩-൫൮൪) പന ‘‘ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാതി കപ്പിയകാരകേഹി ¶ വഡ്ഢിയാ പയോജനം സന്ധായ വുത്തം. അകപ്പിയന്തി തേന വത്ഥുനാ ഗഹിതത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

സചേ സോ ഛഡ്ഡേതീതി യത്ഥ കത്ഥചി ഖിപതി, അഥാപി ന ഛഡ്ഡേതി, സയം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന വാരേതബ്ബോ. നോ ചേ ഛഡ്ഡേതീതി അഥ നേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന ഛഡ്ഡേതി, ‘‘കിം മയ്ഹം ഇമിനാ ബ്യാപാരേനാ’’തി യേനകാമം പക്കമതി, തതോ യഥാവുത്തലക്ഖണോ രൂപിയഛഡ്ഡകോ സമന്നിതബ്ബോ. യോ ന ഛന്ദാഗതിന്തിആദീസു ലോഭവസേന തം വത്ഥും അത്തനോ വാ കരോന്തോ അത്താനം വാ ഉക്കംസേന്തോ ഛന്ദാഗതിം ¶ നാമ ഗച്ഛതി. ദോസവസേന ‘‘നേവായം മാതികം ജാനാതി, ന വിനയ’’ന്തി പരം അപസാദേന്തോ ദോസാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. മോഹവസേന പമുട്ഠോ പമുട്ഠസ്സതിഭാവം ആപജ്ജന്തോ മോഹാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭയേന ഛഡ്ഡേതും അവിസഹന്തോ ഭയാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. ഏവം അകരോന്തോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛതി, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ഭയാഗതിം ഗച്ഛതി നാമാതി വേദിതബ്ബോ.

൬൮. പതിതോകാസം അസമന്നാരഹന്തേന ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഇദം നിരപേക്ഖഭാവദസ്സനപരന്തി വേദിതബ്ബം, തസ്മാ പതിതട്ഠാനേ ഞാതേപി തസ്സ ഗൂഥം ഛഡ്ഡേന്തസ്സ വിയ നിരപേക്ഖഭാവോയേവേത്ഥ പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. അസന്തസമ്ഭാവനായാതി അത്തനി അവിജ്ജമാനഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം സന്ധായ വുത്തം. ഥേയ്യപരിഭോഗോ നാമ അനരഹസ്സ പരിഭോഗോ. ഭഗവതാ ഹി അത്തനോ സാസനേ സീലവതോ പച്ചയാ അനുഞ്ഞാതാ, ന ദുസ്സീലസ്സ. ദായകാനമ്പി സീലവതോ ഏവ പരിച്ചാഗോ, ന ദുസ്സീലസ്സ അത്തനോ കാരാനം മഹപ്ഫലഭാവസ്സ പച്ചാസീസനതോ. ഇതി സത്ഥാരാ അനനുഞ്ഞാതത്താ ദായകേഹി ച അപരിച്ചത്തത്താ ദുസ്സീലസ്സ പരിഭോഗോ ഥേയ്യപരിഭോഗോ. ഇണവസേന പരിഭോഗോ ഇണപരിഭോഗോ, പടിഗ്ഗാഹകതോ ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിയാ ¶ അഭാവതോ ഇണം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ വിയാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി ‘‘സീലവതോ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി. ചീവരം പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി കായതോ മോചേത്വാ പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ. പുരേഭത്ത…പേ… പച്ഛിമയാമേസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. തഥാ അസക്കോന്തേന യഥാവുത്തകാലവിസേസവസേന ഏകസ്മിം ദിവസേ ചതുക്ഖത്തും തിക്ഖത്തും ദ്വിക്ഖത്തും സകിംയേവ വാ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം.

സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തം, തം യാവദേവ സീതസ്സ പടിഘാതായ…പേ… ഹിരികോപിനപടിച്ഛാദനത്ഥം. ഹിയ്യോ യോ മയാ പിണ്ഡപാതോ പരിഭുത്തോ, സോ നേവ ദവായാതിആദിനാ സചേ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണം ന കരേയ്യ, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി വദന്തി, തം വീമംസിതബ്ബം. സേനാസനമ്പി പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി പവേസേ പവേസേ. ഏവം പന അസക്കോന്തേന പുരേഭത്താദീസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി ഇധ വിസും ന വുത്തം. സതിപച്ചയതാതി സതിയാ പച്ചയഭാവോ. പടിഗ്ഗഹണസ്സ പരിഭോഗസ്സ ച പച്ചവേക്ഖണസതിയാ പച്ചയഭാവോ യുജ്ജതി, പച്ചവേക്ഖിത്വാവ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബഞ്ചാതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘സതിം കത്വാ’’തിആദി. ഏവം സന്തേപീതി യദിപി ദ്വീസുപി ഠാനേസു പച്ചവേക്ഖണാ യുത്താ, ഏവം സന്തേപി ¶ . അപരേ പനാഹു ‘‘സതിപച്ചയതാതി സതി ഭേസജ്ജപരിഭോഗസ്സ പച്ചയഭാവേ, പച്ചയേതി അത്ഥോ. ഏവം സന്തേപീതി പച്ചയേ സതിപീ’’തി, തം തേസം മതിമത്തം. തഥാ ഹി പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം പച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝതി, ന പച്ചയസബ്ഭാവമത്തേന.

നനു ച ‘‘പരിഭോഗേ കരോന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലം വുത്തം, തസ്മാ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ¶ ച കോ വിസേസോതി? വുച്ചതേ – പുരിമേസു താവ തീസു പച്ചയേസു വിസേസോ പാകടോയേവ, ഗിലാനപച്ചയേ പന യഥാ വതിം കത്വാ രുക്ഖമൂലേ ഗോപിതേ തസ്സ ഫലാനിപി രക്ഖിതാനേവ ഹോന്തി, ഏവമേവ പച്ചവേക്ഖണായ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലേ രക്ഖിതേ തപ്പടിബദ്ധം പാതിമോക്ഖസംവരസീലമ്പി നിപ്ഫന്നം നാമ ഹോതി. ഗിലാനപച്ചയം അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ സീലം ഭിജ്ജമാനം പാതിമോക്ഖസംവരസീലമേവ ഭിജ്ജതി, പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം പന പച്ഛാഭത്തപുരിമയാമാദീസു യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ അപ്പച്ചവേക്ഖന്തസ്സേവ ഭിജ്ജതി. പുരേഭത്തഞ്ഹി അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാപി ഗിലാനപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി, ഇദമേതേസം നാനാകരണന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൮൫) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ‘‘ഥേയ്യപരിഭോഗോതി പച്ചയസ്സാമിനാ ഭഗവതാ അനനുഞ്ഞാതത്താ വുത്തം. ഇണപരിഭോഗോതി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതമ്പി കത്തബ്ബം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജനതോ വുത്തം. തേന ച പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം വിപജ്ജതീതി ദസ്സേതി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി കായതോ മോചേത്വാ മോചേത്വാ പരിഭോഗേ. പച്ഛിമയാമേസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബന്തി യോജനാ. ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ‘ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്ത’ന്തിആദിനാപി അതീതപച്ചവേക്ഖണാ വട്ടതീതി വദന്തി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി ഉദകപതനട്ഠാനതോ അന്തോപവേസനേസു നിസീദനസയനേസു ച. സതിപച്ചയതാ വട്ടതീതി പച്ചവേക്ഖണസതിയാ പച്ചയത്തം ലദ്ധും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹണേ ച പരിഭോഗേ ച പച്ചവേക്ഖണാസതി അവസ്സം ലദ്ധബ്ബാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘സതിം കത്വാ’തിആദി. കേചി പന ‘സതിപച്ചയതാ പച്ചയേ സതി ഭേസജ്ജപരിഭോഗസ്സ കാരണേ സതീ’തി ഏവമ്പി അത്ഥം വദന്തി, തേസമ്പി പച്ചയേ സതീതി പച്ചയസബ്ഭാവസല്ലക്ഖണേ സതീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ¶ പച്ചയസബ്ഭാവമത്തേന സീലസ്സ അസുജ്ഝനതോ. പരിഭോഗേ അകരോന്തസ്സേവ ആപത്തീതി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ഭേദോ ദസ്സിതോ, ന പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ തസ്സ അതീതപച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝനതോ. ഏതസ്മിം പന സേസപച്ചയേസു ച ഇണപരിഭോഗാദിവചനേന പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സേവ ഭേദോതി ഏവമിമേസം നാനാകരണം വേദിതബ്ബ’’ന്തി ആഗതം.

ഏതേസു ¶ ദ്വീസു പകരണേസു ‘‘ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി ഏത്ഥ ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തി…പേ… വദന്തീതി ആഗതം. ഇമം പന നയം നിസ്സായ ഇദാനി ഏകച്ചേ പണ്ഡിതാ ‘‘അജ്ജപാതോ പരിഭുത്തം സായം പച്ചവേക്ഖന്തേന അജ്ജ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തിആദിനാ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘ഹിയ്യോ പരിഭുത്തമേവ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ, ന അജ്ജ പരിഭുത്തം, തം പന പച്ചുപ്പന്നവസേന പച്ചവേക്ഖണായേവാ’’തി വദന്തി. തത്ഥ മൂലവചനേ ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ. കഥം? ഇദം ഹിയ്യോത്യാദിവചനം സുത്തം വാ സുത്താനുലോമം വാ ആചരിയവാദോ വാ അത്തനോമതി വാതി. തത്ഥ ന താവ സുത്തം ഹോതി ‘‘സുത്തം നാമ സകലേ വിനയപിടകേ പാളീ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച വചനസ്സ ന പാളിഭൂതത്താ. ന ച സുത്താനുലോമം ‘‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച മഹാപദേസഭാവാഭാവതോ. ന ച ആചരിയവാദോ ‘‘ആചരിയവാദോ നാമ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഞ്ചഹി അരഹന്തസതേഹി ഠപിതാ പാളിവിനിമുത്താ ഓക്കന്തവിനിച്ഛയപ്പവത്താ അട്ഠകഥാതന്തീ’’തി വചനതോ ഇമസ്സ ച അട്ഠകഥാപാഠഭാവാഭാവതോ. ന ച അത്തനോമതി ‘‘അത്തനോമതി നാമ സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ അനുമാനേന അത്തനോ ബുദ്ധിയാ നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥനം, അപിച സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസു ആഗതോ സബ്ബോപി ¶ ഥേരവാദോ അത്തനോമതി നാമാ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച അട്ഠകഥാസു ആഗതത്ഥേരവാദഭാവാഭാവതോ.

ഇതി –

‘‘ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ധമ്മസങ്ഗാഹകാ പുരാ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) –

വുത്തേസു ചതുബ്ബിധവിനയേസു അനന്തോഗധത്താ ഇദം വചനം വിചാരേതബ്ബം. തേന വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൮൫) ടീകാചരിയേന ‘‘തം വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥന’’ന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന തേസം തേസം ആചരിയാനം ഉപട്ഠിതാകാരവസേന കഥനം അത്തനോമതി സിയാ, ഏവമ്പി വിചാരേതബ്ബമേവ. ‘‘അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ തത്ഥ ഓതരതി ചേവ സമേതി ച, ഗഹേതബ്ബാ. സചേ നേവ ഓതരതി ന സമേതി, ന ഗഹേതബ്ബാ. അയഞ്ഹി അത്തനോമതി നാമ സബ്ബദുബ്ബലാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) വചനതോ ഇമസ്സ ച വചനസ്സ ¶ അട്ഠകഥാവചനേ അനോതരണതോ അപ്പവിസനതോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി.

അപരോ നയോ – കിം ഇദം വചനം പാളിവചനം വാ അട്ഠകഥാവചനം വാ ടീകാവചനം വാ ഗന്ഥന്തരവചനം വാതി. തത്ഥ ന താവ പാളിവചനം, ന അട്ഠകഥാവചനം, ന ഗന്ഥന്തരവചനം, അഥ ഖോ ടീകാവചനന്തി. ഹോതു ടീകാവചനം, സകവചനം വാ പരവചനം വാ അധിപ്പേതവചനം വാ അനധിപ്പേതവചനം വാതി. തത്ഥ ന സകവചനം ഹോതി, അഥ ഖോ പരവചനം. തേനാഹ ‘‘വദന്തീ’’തി. ന ടീകാചരിയേന അധിപ്പേതവചനം ഹോതി, അഥ ഖോ അനധിപ്പേതവചനം. തേനാഹ ‘‘തം വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി. തേഹി പന ആചരിയേഹി അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി ഇദം ¶ അതീതപഅഭോഗവസേന പച്ചവേക്ഖണാ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി പരികപ്പേത്വാ അതീതവാചകേന സദ്ദേന യോജേത്വാ കതം ഭവേയ്യ. അതീതേ പരിഭോഗോ അതീതപരിഭോഗോ, അതീതപരിഭോഗസ്സ പച്ചവേക്ഖണാ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി ഏവം പന കതേ അതീതപരിഭോഗസ്സ പച്ചുപ്പന്നസമീപത്താ പച്ചുപ്പന്നവാചകേന സദ്ദേന കഥനം ഹോതി യഥാ തം നഗരതോ ആഗന്ത്വാ നിസിന്നം പുരിസം ‘‘കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ ‘‘നഗരതോ ആഗച്ഛാമീ’’തി പച്ചുപ്പന്നവാചകസദ്ദേന കഥനം.

വിനയസുത്തന്തവിസുദ്ധിമഗ്ഗാദീസു (മ. നി. ൧.൨൩; വിസുദ്ധി. ൧.൧൮) ച ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തി വത്തമാനവചനേനേവ പാഠോ ഹോതി, ന അതീതവചനേന, അതീതപരിഭോഗോതി ച ഇമസ്മിംയേവ ദിവസേ പച്ഛാഭത്താദികാലം ഉപാദായ പുരേഭത്താദീസു പരിഭോഗോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന ഹിയ്യോ പരിഭോഗോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? അട്ഠകഥാപമാണേന. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫) ‘‘പിണ്ഡപാതോ ആലോപേ ആലോപേ, തഥാ അസക്കോന്തേന പുരേഭത്തപച്ഛാഭത്തപുരിമയാമപച്ഛിമയാമേസു. സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. ഏതേന പിണ്ഡപാതം ആലോപേ ആലോപേ പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭോജനകിരിയായ അപരിനിട്ഠിതത്താ മുഖ്യതോ പച്ചുപ്പന്നപച്ചവേക്ഖണാ ഹോതി, പുരേഭത്താദീസു ചതൂസു കോട്ഠാസേസു പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭോജനകിരിയായ പരിനിട്ഠിതത്താ അതീതപച്ചവേക്ഖണാ ഹോതീതി ദസ്സേതി. സാ പന പച്ചുപ്പന്നസമീപത്താ വത്തമാനവചനേന വിധീയതി. യദി ഹി ഹിയ്യോ പരിഭുത്താനി അതീതപച്ചവേക്ഖണേന പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാനി സിയും, അതീതദുതിയദിവസതതിയദിവസാദിമാസസംവച്ഛരാദിപരിഭുത്താനിപി പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാനി സിയും, ഏവഞ്ച സതി യഥാവുത്തഅട്ഠകഥാവചനം നിരത്ഥകം സിയാ, തസ്മാ അട്ഠകഥാവചനമേവ പമാണം കാതബ്ബം. യഥാഹ –

‘‘ബുദ്ധേന ¶ ¶ ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ;

യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ;

സോ യേഹി തേസം മതിമച്ചജന്താ;

യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു.

‘‘തസ്മാ ഹി യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം;

തം വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖം;

സബ്ബമ്പി സിക്ഖാസു സഗാരവാനം;

യസ്മാ പമാണം ഇധ പണ്ഡിതാന’’ന്തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ);

യസ്മാ ച സബ്ബാസവസുത്താദീസു (മ. നി. ൧.൨൩) ഭഗവതാ ദേസിതകാലേ ഭിക്ഖുകത്തുകത്താ നാമയോഗത്താ വത്തമാനപഠമപുരിസവസേന ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തി ദേസിതാ, തദനുകരണേന ഭിക്ഖൂനം പച്ചവേക്ഖണകാലേ അത്തകത്തുകത്താ അമ്ഹയോഗത്താ വത്തമാനഉത്തമപുരിസവസേന ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവാമീ’’തി പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാ ഹോതി, ‘‘സീതസ്സ പടിഘാതായാ’’തിആദീനി തദത്ഥസമ്പദാനപദാനി ച ‘‘പടിസേവതി, പടിസേവാമീ’’തി വുത്തപടിസേവനകിരിയായമേവ സമ്ബന്ധിതബ്ബാനി ഹോന്തി, താനി ച കിരിയാപദാനി പച്ചുപ്പന്നവസേന വാ പച്ചുപ്പന്നസമീപഅതീതവസേന വാ വത്തമാനവിഭത്തിയുത്താനി ഹോന്തി, തസ്മാ പച്ചുപ്പന്നപരിഭുത്താനം വാ അതീതപരിഭുത്താനം വാ പച്ചയാനം പച്ചവേക്ഖണകാലേ ‘‘പടിസേവാമീ’’തി വചനം ഭഗവതോ വചനസ്സ അനുഗതത്താ ഉപപന്നമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

അനുവചനേപി ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘അജ്ജ പാതോ പരിഭുത്തം സായം പച്ചവേക്ഖന്തേന അജ്ജ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തിആദിനാ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ’’തി യേ വദന്തി, തേ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബാ – കിം ഭവന്തോ ഭഗവതാ അതീതപരിഭുത്തേസു അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ ദേസിതാതി? ന ദേസിതാ. കഥം ദേസിതാതി? ‘‘പച്ചവേക്ഖതീ’’തി പച്ചുപ്പന്നവസേനേവ ¶ ദേസിതാതി. കിം ഭോന്തോ ഭഗവതോ കാലേ അതീതപരിഭുത്തേസു പച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥീതി? അത്ഥി. അഥ കസ്മാ ഭഗവതാ പച്ചുപ്പന്നവസേനേവ പച്ചവേക്ഖണാ ദേസിതാതി? പച്ചുപ്പന്നസമീപവസേന വാ സാമഞ്ഞവസേന വാ ദേസിതാതി. ഏവം സന്തേ ഭഗവതോ അനുകരണേന ഇദാനിപി ¶ അതീതപരിഭുത്താനം പച്ചയാനം പച്ചുപ്പന്നവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാതി. യേ പന ഏവം വദന്തി ‘‘ഹിയ്യോ പരിഭുത്താനമേവ അതീതപച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ, ന അജ്ജ പരിഭുത്താനം, തേസം പന പച്ചുപ്പന്നപച്ചവേക്ഖണായേവാ’’തി, തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – കിം ഭോന്തോ യഥാ തുമ്ഹേ വദന്തി, ഏവം പാളിയം അത്ഥീതി? നത്ഥി. അട്ഠകഥായം അത്ഥീതി? നത്ഥി. ഏവം സന്തേ സാട്ഠകഥേസു തേപിടകേസു ബുദ്ധവചനേസു അസംവിജ്ജമാനം തുമ്ഹാകം വചനം കഥം പച്ചേതബ്ബന്തി? ആചരിയപരമ്പരാവസേന. ഹോതു തുമ്ഹാകം ആചരിയലദ്ധിവസേന കഥനം, കാലോ നാമ തിവിധോ അതീതോ അനാഗതോ പച്ചുപ്പന്നോതി. തത്ഥ പരിനിട്ഠിതകിരിയാ അതീതോ നാമ, അഭിമുഖകിരിയാ അനാഗതോ നാമ, ആരദ്ധഅനിട്ഠിതകിരിയാ പച്ചുപ്പന്നോ നാമ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ആരദ്ധാനിട്ഠിതോ ഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നോ സുനിട്ഠിതോ;

അതീതാനാഗതുപ്പാദ-മപ്പത്താഭിമുഖാ കിരിയാ’’തി.

തത്ഥ അജ്ജ വാ ഹോതു ഹിയ്യോ വാ തതോ പുബ്ബേ വാ, പരിഭുത്തപച്ചയോ സുപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ അതീതോ നാമ. തത്ഥ ഹിയ്യോ വാ തതോ പുബ്ബേ വാ പരിഭുത്തപച്ചയോ അതിക്കന്തഅരുണുഗ്ഗമനത്താ ന പച്ചവേക്ഖണാരഹോ, പച്ചവേക്ഖിതോപി അപ്പച്ചവേക്ഖിതോയേവ ഹോതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. അജ്ജേവ പന ചീവരഞ്ച സേനാസനഞ്ച പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ, പിണ്ഡപാതം ആലോപേ ആലോപേ, ഭേസജ്ജം പടിഗ്ഗഹണേ പരിഭോഗേ ച ¶ പച്ചവേക്ഖതോ അപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ പച്ചുപ്പന്നപരിഭുത്തപച്ചവേക്ഖണാ നാമ ഹോതി. പുരേ പരിഭുത്തം തതോ പച്ഛാ ചതൂസു കോട്ഠാസേസു പച്ചവേക്ഖതോ സുപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ അതീതപരിഭുത്തപച്ചവേക്ഖണാ നാമ ഹോതി. ഏത്തകം പച്ചവേക്ഖണായ ഖേത്തം, ന തതോ പുബ്ബേ പച്ഛാ വാ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സീലവതോ അപ്പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ഇണപരിഭോഗോ നാമ. തസ്മാ ചീവരം പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ…പേ… ഭേസജ്ജസ്സ പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി സതിപച്ചയതാ വട്ടതീ’’തി, തസ്മാ ഹിയ്യോ പരിഭുത്തസ്സ ഇണപരിഭോഗത്താ തം അനാമസിത്വാ അജ്ജ പരിഭുത്തേസു അതീതപച്ചുപ്പന്നേസു ഭഗവതോ വചനസ്സ അനുകരണേന വത്തമാനവിഭത്തിയുത്തേന ‘‘പടിസേവാമീ’’തി കിരിയാപദേന പച്ചവേക്ഖണാ സൂപപന്നാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബാ. ഈദിസപച്ചവേക്ഖണമേവ സന്ധായ വിമതിവിനോദനിയാദീസു (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) ‘‘പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ അതീതപച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝനതോ’’തി വുത്തം.

ഏവം ¶ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ സുദ്ധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേനേവ പസങ്ഗേന സബ്ബാപി സുദ്ധിയോ ദസ്സേതും ‘‘ചതുബ്ബിധാ ഹി സുദ്ധീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുജ്ഝതി ഏതായാതി സുദ്ധി, യഥാധമ്മം ദേസനാവ സുദ്ധി ദേസനാസുദ്ധി. വുട്ഠാനസ്സപി ചേത്ഥ ദേസനായ ഏവ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ഛിന്നമൂലാപത്തീനം പന അഭിക്ഖുതാപടിഞ്ഞായേവ ദേസനാ. അധിട്ഠാനവിസിട്ഠോ സംവരോവ സുദ്ധി സംവരസുദ്ധി. ധമ്മേന സമേന പച്ചയാനം പരിയേട്ഠി ഏവ സുദ്ധി പരിയേട്ഠിസുദ്ധി. ചതൂസു പച്ചയേസു വുത്തവിധിനാ പച്ചവേക്ഖണാവ സുദ്ധി പച്ചവേക്ഖണസുദ്ധി. ഏസ താവ സുദ്ധീസു സമാസനയോ. സുദ്ധിമന്തേസു സീലേസു പന ദേസനാ സുദ്ധി ഏതസ്സാതി ദേസനാസുദ്ധി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ന പുനേവം കരിസ്സാമീതി ഏത്ഥ ഏവന്തി സംവരഭേദം സന്ധായാഹ. പഹായാതി ¶ വജ്ജേത്വാ, അകത്വാതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സുജ്ഝതി ദേസനാദീഹി, സോധീയതീതി വാ സുദ്ധി, ചതുബ്ബിധസീലം. തേനാഹ ‘ദേസനായ സുജ്ഝനതോ’തിആദി. ഏത്ഥ ദേസനാഗ്ഗഹണേന വുട്ഠാനമ്പി ഛിന്നമൂലാനം അഭിക്ഖുതാപടിഞ്ഞാപി സങ്ഗഹിതാ. ഛിന്നമൂലാപത്തീനമ്പി ഹി പാരാജികാപത്തിവുട്ഠാനേന ഹേട്ഠാപരിരക്ഖിതം ഭിക്ഖുസീലം വിസുദ്ധം നാമ ഹോതി. തേന തേസം മഗ്ഗപടിലാഭോപി സമ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ ദേസീയതി ഉച്ചാരീയതീതി ദേസനാ, ദിസീ ഉച്ചാരണേതി ധാതു, ദേസീയതി ഞാപീയതി ഏതായാതി വാ ദേസനാ, ദിസ പേക്ഖനേതി ധാതു. ഉഭയഥാപി വിരതിപധാനകുസലചിത്തസമുട്ഠിതോ ദേസനാവചീഭേദസദ്ദോ. സംവരണം സംവരോ, സം-പുബ്ബ വര സംവരണേതി ധാതു, സതിപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. പരിയേസനാ പരിയേട്ഠി, പരി-പുബ്ബ ഇസ പരിയേസനേതി ധാതു, വീരിയപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. പടി പുനപ്പുനം ഓഗാഹേത്വാ ഇക്ഖനാ പച്ചവേക്ഖണാ, പടി-പുബ്ബ അവ-പുബ്ബ ഇക്ഖ ദസ്സനങ്കേസൂതി ധാതു, പഞ്ഞാപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. തേസു ദേസനായ വചീഭേദസദ്ദഭാവതോ വചീഭേദം കാതും അസക്കോന്തസ്സ ച ദുതിയകം അലഭന്തസ്സ ച ന സമ്പജ്ജതി, സേസാ പന ചിത്തുപ്പാദമത്തഭാവതോ വചീഭേദം കാതും അസക്കോന്തസ്സപി ദുതിയകം അലഭന്തസ്സപി സമ്പജ്ജന്തി ഏവ, തസ്മാ ഗിലാനാദികാലേസു പച്ചവേക്ഖണാപാഠം പഠിതുമസക്കോന്തേനപി അത്ഥം മനസി കത്വാ ചിത്തേനേവ പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാതി.

ദാതബ്ബട്ഠേന ദായം, തം ആദിയന്തീതി ദായാദാ, അനനുഞ്ഞാതേസു സബ്ബേന സബ്ബം പരിഭോഗാഭാവതോ അനുഞ്ഞാതേസുയേവ ച പരിഭോഗസബ്ഭാവഭാവതോ ഭിക്ഖൂഹി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബപച്ചയാ ഭഗവതോ സന്തകാ. ധമ്മദായാദസുത്തഞ്ചേത്ഥ സാധകന്തി ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ ¶ , അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ, കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’’തി ഏവം പവത്തം ധമ്മദായാദസുത്തഞ്ച ¶ (മ. നി. ൧.൨൯) ഏത്ഥ ഏതസ്മിം അത്ഥേ സാധകം. അവീതരാഗാനം തണ്ഹാവസീകതായ പച്ചയപരിഭോഗേ സാമിഭാവോ നത്ഥി, തദഭാവേന വീതരാഗാനം തത്ഥ സാമിഭാവോ യഥാരുചി പരിഭോഗസബ്ഭാവതോ. തഥാ ഹി തേ പടികൂലമ്പി അപ്പടികൂലാകാരേന അപ്പടികൂലമ്പി പടികൂലാകാരേന തദുഭയമ്പി വജ്ജേത്വാ അജ്ഝുപേക്ഖണാകാരേന പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തി, ദായകാനഞ്ച മനോരഥം പരിപൂരേന്തി. തേനാഹ ‘‘തേ ഹി തണ്ഹായ ദാസബ്യം അതീതത്താ സാമിനോ ഹുത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീ’’തി. യോ പനായം സീലവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ, സോ ഇണപരിഭോഗസ്സ പച്ചനീകത്താ ആനണ്യപരിഭോഗോ നാമ ഹോതി. യഥാ പന ഇണായികോ അത്തനോ രുചിയാ ഇച്ഛിതം ദേസം ഗന്തും ന ലഭതി, ഏവം ഇണപരിഭോഗയുത്തോ ലോകതോ നിസ്സരിതും ന ലഭതീതി തപ്പടിപക്ഖത്താ സീലവതോ പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ആനണ്യപരിഭോഗോതി വുച്ചതി, തസ്മാ നിപ്പരിയായതോ ചതുപരിഭോഗവിനിമുത്തോ വിസുംയേവായം പരിഭോഗോതി വേദിതബ്ബോ, സോ ഇധ വിസും ന വുത്തോ, ദായജ്ജപരിഭോഗേയേവ വാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി. സീലവാപി ഹി ഇമായ സിക്ഖായ സമന്നാഗതത്താ സേക്ഖോത്വേവ വുച്ചതി.

സബ്ബേസന്തി അരിയാനം പുഥുജ്ജനാനഞ്ച. കഥം പുഥുജ്ജനാനം ഇമേ പരിഭോഗാ സമ്ഭവന്തീതി? ഉപചാരവസേന. യോ ഹി പുഥുജ്ജനസ്സപി സല്ലേഖപടിപത്തിയം ഠിതസ്സ പച്ചയഗേധം പഹായ തത്ഥ അനുപലിത്തേന ചിത്തേന പരിഭോഗോ, സോ സാമിപരിഭോഗോ വിയ ഹോതി. സീലവതോ പന പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ദായജ്ജപരിഭോഗോ വിയ ഹോതി ദായകാനം മനോരഥസ്സാവിരാധനതോ. തേന വുത്തം ‘‘ദായജ്ജപരിഭോഗേയേവ വാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി. കല്യാണപുഥുജ്ജനസ്സ പരിഭോഗേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി ¶ തസ്സ സേക്ഖസങ്ഗഹതോ. സേക്ഖസുത്ത ഞ്ഹേതസ്സ (അ. നി. ൩.൮൬) അത്ഥസ്സ സാധകം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ‘‘ദാതബ്ബട്ഠേന ദായം, തം ആദിയന്തീതി ദായാദാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനന്തി ഏത്ഥ കല്യാണപുഥുജ്ജനാപി സങ്ഗഹിതാ തേസം ആനണ്യപരിഭോഗസ്സ ദായജ്ജപരിഭോഗേ സങ്ഗഹിതത്താതി വേദിതബ്ബം. ധമ്മദായാദസുത്തന്തി ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദിനാ പവത്തം സുത്തം (മ. നി. ൧.൨൯). തത്ഥ ‘‘മാ മേ ആമിസദായാദാതി ഏവം മേ-സദ്ദം ആനേത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി യഥാവുത്തത്ഥസാധകം ¶ ഹോതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ മേ മമ ആമിസദായാദാ ചതുപച്ചയഭുഞ്ജകാതി ഭഗവതോ സമ്ബന്ധഭൂതസ്സ സമ്ബന്ധീഭൂതാ പച്ചയാ വുത്താ, തസ്മാ ദായകേഹി ദിന്നാപി പച്ചയാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതത്താ ഭഗവതോ പച്ചയായേവ ഹോന്തീതി ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ ധമ്മദായാദസുത്തം സാധകം ഹോതീതി അത്ഥോതി വുത്തം.

ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോ നാമ ലജ്ജിസ്സ സന്തകം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ. അലജ്ജിനാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠേസുയേവ ആസങ്കാ ന കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. അത്തനോ ഭാരഭൂതാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ. തേപി നിവാരേതബ്ബാതി യോ പസ്സതി, തേന നിവാരേതബ്ബാതി പാഠോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘യോപി അത്തനോ ഭാരഭൂതേന അലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോതി, സോപി നിവാരേതബ്ബോ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, തഥാപി അത്ഥതോ ഉഭയഥാപി യുജ്ജതി. അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാദയോപി അലജ്ജിഭാവതോ നിവാരേതബ്ബാ. അലജ്ജീഹി സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഏകസമ്ഭോഗം കരോന്താ അഞ്ഞേപി നിവാരേതബ്ബാവ. സചേ ന ¶ ഓരമതി, അയമ്പി അലജ്ജീയേവ ഹോതീതി ഏത്ഥ ഏവം നിവാരിതോ സോ പുഗ്ഗലോ അലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗതോ ഓരമതി വിരമതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ഓരമതി, അയമ്പി അലജ്ജീയേവ ഹോതി, തേന സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോന്തോ സോപി അലജ്ജീയേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. തേന വുത്തം ‘‘ഏവം ഏകോ അലജ്ജീ അലജ്ജിസതമ്പി കരോതീ’’തി. അധമ്മിയോതി അനേസനാദീഹി ഉപ്പന്നോ. ധമ്മിയോതി ഭിക്ഖാചരിയാദീഹി ഉപ്പന്നോ. സങ്ഘസ്സേവ ദേതീതി ഭത്തം അഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനാ ലദ്ധസലാകംയേവ ദേതി.

വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോതി ധമ്മാമിസവസേന മിസ്സീഭാവോ. അലജ്ജിനാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠേസു ആസങ്കാ നാമ ന കാതബ്ബാ, ദിട്ഠസുതാദികാരണേ സതി ഏവ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. അത്തനോ ഭാരഭൂതാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ. സചേ ന ഓരമതീതി അഗതിഗമനവസേന ധമ്മാമിസപരിഭോഗതോ ന ഓരമതി. ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി ഇദം അലജ്ജീനം ധമ്മേനുപ്പന്നപച്ചയം ധമ്മകമ്മഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. തേസമ്പി ഹി കുലദൂസനാദിസമുപ്പന്നം പച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്താനം വഗ്ഗകമ്മാദീനി കരോന്താനഞ്ച ആപത്തി ഏവ. ‘ധമ്മിയാധമ്മിയപരിഭോഗോ പച്ചയവസേനേവ വേദിതബ്ബോ’തി വുത്തത്താ ഹേട്ഠാ ലജ്ജിപരിഭോഗാലജ്ജിപരിഭോഗാ പച്ചയവസേന ഏകകമ്മാദിവസേന ച വുത്താ ഏവാതി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) ചോദകചുദിതകഭാവേ ഠിതാ ദ്വേ അലജ്ജിനോ ധമ്മപരിഭോഗമ്പി സന്ധായ ‘ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാ ഹുത്വാ ജീവഥാ’തി ¶ വുത്താ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ധമ്മാമിസാപരിഭോഗേ വിരോധാഭാവാ. ലജ്ജീനമേവ ഹി അലജ്ജിനാ സഹ തദുഭയപരിഭോഗോ ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

സചേ ¶ പന ലജ്ജീ അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹാതി…പേ… അന്തരധാപേതീതി ഏത്ഥ കേവലം പഗ്ഗണ്ഹിതുകാമതായ ഏവം കാതും ന വട്ടതി, ധമ്മസ്സ പന സാസനസ്സ സോതൂനഞ്ച അനുഗ്ഗഹത്ഥായ വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. പുരിമനയേന ‘‘സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ആപത്തിയേവാതി വദന്തി. ഉദ്ദേസഗ്ഗഹണാദിനാ ധമ്മസ്സ പരിഭോഗോ ധമ്മപരിഭോഗോ. ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ആപത്തിയാ അഭാവേപി ഥേരോ തസ്സ അലജ്ജിഭാവംയേവ സന്ധായ ‘‘പാപോ കിരായ’’ന്തിആദിമാഹ. തസ്സ പന സന്തികേതി മഹാരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ഇമസ്മിം ഠാനേ വിത്ഥാരതോ വിനിച്ഛിതം. കഥം? ധമ്മപരിഭോഗോതി ‘‘ഏകകമ്മം ഏകുദ്ദേസോ’’തിആദിനാ വുത്തസംവാസോ ചേവ നിസ്സയഗ്ഗഹണാദികോ സബ്ബോ നിരാമിസപരിഭോഗോ ച വേദിതബ്ബോ. ‘‘ന സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ലജ്ജിനോ അലജ്ജിപഗ്ഗഹേ ആപത്തീതി വേദിതബ്ബം. ഇതരോപീതി ലജ്ജീപി. തസ്സാപി അത്താനം പഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അലജ്ജിനോ, ഇമിനാ ച ലജ്ജിനോ വണ്ണഭണനാദിലാഭം പടിച്ച ആമിസഗരുകതായ വാ ഗേഹസ്സിതപേമേന വാ തം അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ ലജ്ജീ സാസനം അന്തരധാപേതി നാമാതി ദസ്സേതി. ഏവം ഗഹട്ഠാദീസു ഉപത്ഥമ്ഭിതോ അലജ്ജീ ബലം ലഭിത്വാ പേസലേ അഭിഭവിത്വാ ന ചിരസ്സേവ സാസനം ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം കരോതീതി.

ധമ്മപരിഭോഗോപി തത്ഥ വട്ടതീതി ഇമിനാ ആമിസപരിഭോഗതോ ധമ്മപരിഭോഗോവ ഗരുകോ, തസ്മാ അതിവിയ അലജ്ജീവിവേകേന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ‘‘ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ അലജ്ജുസ്സന്നതായസാസനേ ഓസക്കന്തേ, ലജ്ജീസു ച അപ്പഹോന്തേസു അലജ്ജിം പകതത്തം ഗണപൂരകം ഗഹേത്വാ ഉപസമ്പദാദികരണേന ചേവ കേചി അലജ്ജിനോ ധമ്മാമിസപരിഭോഗേന ¶ സങ്ഗഹേത്വാ സേസാലജ്ജിഗണസ്സ നിഗ്ഗഹേന ച സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതുമ്പി വട്ടതി ഏവ.

കേചി പന ‘‘കോടിയം ഠിതോ ഗന്ഥോതി വുത്തത്താ ഗന്ഥപരിയാപുണനമേവ ധമ്മപരിഭോഗോ, ന ഏകകമ്മാദി, തസ്മാ അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ഉപോസഥാദികം കമ്മം കാതും വട്ടതി, ആപത്തി നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ഏകകമ്മാദീസു ബഹൂസു ധമ്മപരിഭോഗേസു അലജ്ജിനാപി സദ്ധിം കത്തബ്ബാവത്ഥായത്തം ¶ ധമ്മപരിഭോഗം ദസ്സേതും ഇധ നിദസ്സനവസേന ഗന്ഥസ്സേവ സമുദ്ധടത്താ. ന ഹി ഏകകമ്മാദികോ വിധി ധമ്മപരിഭോഗോ ന ഹോതീതി സക്കാ വത്തും അനാമിസത്താ ധമ്മാമിസേസു അപരിയാപന്നസ്സ ച കസ്സചി അഭാവാ. തേനേവ അട്ഠസാലിനിയം ധമ്മപടിസന്ഥാരകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൫൧) ‘‘കമ്മട്ഠാനം കഥേതബ്ബം, ധമ്മോ വാചേതബ്ബോ…പേ… അബ്ഭാനവുട്ഠാനമാനത്തപരിവാസാ ദാതബ്ബാ, പബ്ബജ്ജാരഹോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, ഉപസമ്പദാരഹോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ…പേ… അയം ധമ്മപടിസന്ഥാരോ നാമാ’’തി ഏവം സങ്ഘകമ്മാദിപി ധമ്മകോട്ഠാസേ ദസ്സിതം. തേസു പന ധമ്മകോട്ഠാസേസു യം ഗണപൂരകാദിവസേന അലജ്ജിനോ അപേക്ഖിത്വാ ഉപോസഥാദി വാ തേസം സന്തികാ ധമ്മുഗ്ഗഹണനിസ്സയഗ്ഗഹണാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ചേവ പരിഭോഗോ ചാതി ധമ്മപരിഭോഗോതി വുച്ചതി, ഏതം തഥാരൂപപച്ചയം വിനാ കാതും ന വട്ടതി, കരോന്തസ്സ അലജ്ജിപരിഭോഗോ ച ഹോതി ദുക്കടഞ്ച. യം പന അലജ്ജിസതം അനപേക്ഖിത്വാ തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മം വാ പരിവാസാദിഉപകാരകമ്മം വാ ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ഏവ, നോ പരിഭോഗോ, ഏതം അനുരൂപാനം കാതും വട്ടതി, ആമിസദാനേ വിയ ആപത്തി നത്ഥി. നിസ്സയദാനമ്പി തേരസസമ്മുതിദാനാദി ച വത്തപടിപത്തിസാദിയനാദിപരിഭോഗസ്സപി ഹേതുത്താ ന വട്ടതി.

യോ പന മഹാഅലജ്ജീ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം കരോതി, തസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ഉപസമ്പദാദി ഉപകാരകമ്മമ്പി ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി ¶ ച കാതും ന വട്ടതി, ആപത്തി ഏവ ഹോതി, നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ കാതബ്ബം. തേനേവ അലജ്ജിപഗ്ഗഹോപി പടിക്ഖിത്തോ. ധമ്മാമിസപരിഭോഗവിവജ്ജനേനപി ഹി ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോവ അധിപ്പേതോ, സോ ച പേസലാനം ഫാസുവിഹാരസദ്ധമ്മട്ഠിതിവിനയാനുഗ്ഗഹാദിഅത്ഥായ ഏതദത്ഥത്താ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ, തസ്മാ യം യം ദുമ്മങ്കൂനം ഉപത്ഥമ്ഭായ, പേസലാനം അഫാസുവിഹാരായ, സദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, തം സബ്ബമ്പി പരിഭോഗോ വാ ഹോതു അപരിഭോഗോ വാ കാതും ന വട്ടതി, ഏവം കരോന്താ സാസനം അന്തരധാപേന്തി, ആപത്തിഞ്ച ആപജ്ജന്തി, ധമ്മാമിസപരിഭോഗേസു ചേത്ഥ അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോ ഏവ പേസലാനം അഫാസുവിഹാരായ സദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, ന തഥാ ആമിസപരിഭോഗോ. ന ഹി അലജ്ജീനം പച്ചയപരിഭോഗമത്തേന പേസലാനം അഫാസുവിഹാരാദി ഹോതി, യഥാവുത്തധമ്മപരിഭോഗേന പന ഹോതി. തപ്പരിവജ്ജനേന ച ഫാസുവിഹാരാദയോ. തഥാ ഹി കതസിക്ഖാപദവീതിക്കമാ അലജ്ജിപുഗ്ഗലാ ഉപോസഥാദീസു പവിട്ഠാ ‘‘തുമ്ഹേ കായദ്വാരേ ചേവ വചീദ്വാരേ ച വീതിക്കമം കരോഥാ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തബ്ബാ ഹോന്തി. യഥാ വിനയഞ്ച അതിട്ഠന്താ സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന സുട്ഠു നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, തഥാ അകത്വാ തേഹി സഹ സംവസന്താപി അലജ്ജിനോവ ഹോന്തി ¶ ‘‘ഏകോപി അലജ്ജീ അലജ്ജിസതമ്പി കരോതീ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫). യദി ഹി തേ ഏവം അനിഗ്ഗഹിതാ സിയും, സങ്ഘേ കലഹാദിം വഡ്ഢേത്വാ ഉപോസഥാദിസാമഗ്ഗികമ്മപടിബാഹനാദിനാ പേസലാനം അഫാസും കത്വാ കമേന തേ ദേവദത്തവജ്ജിപുത്തകാദയോ വിയ പരിസം വഡ്ഢേത്വാ അത്തനോ വിപ്പടിപത്തിം ധമ്മതോ വിനയതോ ദീപേന്താ സങ്ഘഭേദാദിമ്പി കത്വാ ന ചിരസ്സേവ സാസനം അന്തരധാപേയ്യും. തേസു പന സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ¶ ന ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി ന പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി…പേ… ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി, തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തീ’’തി, തസ്മാ ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോവ ആമിസപരിഭോഗതോപി അതിവിയ അലജ്ജീവിവേകേന കാതബ്ബോ, ആപത്തികരോ ച സദ്ധമ്മപരിഹാനിഹേതുത്താതി വേദിതബ്ബം.

അപിച ‘‘ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി ന പവത്തന്തീ’’തി ഏവം അലജ്ജീഹി സദ്ധിം സങ്ഘകമ്മാകരണസ്സ അട്ഠകഥായം പകാസിതത്താപി ചേതം സിജ്ഝതി. തഥാ പരിവത്തലിങ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗച്ഛന്തസ്സ പടിപത്തികഥായം ‘‘ആരാധികാ ച ഹോന്തി സങ്ഗാഹികാ ലജ്ജിനിയോ, താ കോപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗന്തബ്ബം. ഗച്ഛതി ചേ, ഗാമന്തരനദീപാരരത്തിവിപ്പവാസഗണമ്ഹാ ഓഹീയനാപത്തീഹി ന മുച്ചതി…പേ… അലജ്ജിനിയോ ഹോന്തി, സങ്ഗഹം പന കരോന്തി, താപി പരിച്ചജിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ലഭതീ’’തി ഏവം അലജ്ജിനീസു ദുതിയികാഗഹണാദീസു സംവാസാപത്തിപരിഹാരായ നദീപാരാഗമനാദിഗരുകാപത്തിട്ഠാനാനം അനുഞ്ഞാതത്താ തതോപി അലജ്ജിസംവാസാപത്തി ഏവ സദ്ധമ്മപരിഹാനിയാ ഹേതുഭൂതോ ഗരുകതരാതി വിഞ്ഞായതി. ന ഹി ലഹുകാപത്തിട്ഠാനം വാ അനാപത്തിട്ഠാനം വാ പരിഹരിതും ഗരുകാപത്തിട്ഠാനവീതിക്കമം ആചരിയാ അനുജാനന്തി. തഥാ അസംവാസപദസ്സ അട്ഠകഥായം ‘‘സബ്ബേഹിപി ലജ്ജിപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖാതാ നാമ. ഏത്ഥ യസ്മാ സബ്ബേപി ലജ്ജിനോ ഏതേസു കമ്മാദീസു സഹ വസന്തി, ന ഏകോപി തതോ ബഹിദ്ധാ സന്ദിസ്സതി, തസ്മാ താനി സബ്ബാനിപി ഗഹേത്വാ ഏസോ സംവാസോ നാമാ’’തി ഏവം ലജ്ജീഹേവ ഏകകമ്മാദിസംവാസോ വട്ടതീതി പകാസിതോ.

യദി ¶ ഏവം കസ്മാ അസംവാസികേസു അലജ്ജീ ന ഗഹിതോതി? നായം വിരോധോ, യേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കതം കമ്മം കുപ്പതി, തേസം പാരാജികാദിഅപകതത്താനഞ്ഞേവ അസംവാസികത്തേന ഗഹിതത്താ. അലജ്ജിനോ പന പകതത്തഭൂതാപി സന്തി, തേ ചേ ഗണപൂരകാ ഹുത്വാ കമ്മം സാധേന്തി, കേവലം ¶ കത്വാ അഗതിഗമനേന കരോന്താനം ആപത്തികരാ ഹോന്തി സഭാഗാപത്തിആപന്നാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം. യസ്മാ അലജ്ജിതഞ്ച ലജ്ജിതഞ്ച പുഥുജ്ജനാനം ചിത്തക്ഖണപടിബദ്ധം, ന സബ്ബകാലികം. സഞ്ചിച്ച ഹി വീതിക്കമചിത്തേ ഉപ്പന്നേ അലജ്ജിനോ ‘‘ന പുന ഈദിസം കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേന ലജ്ജിനോ ഹോന്തി.

തേസു ച യേ പേസലേഹി ഓവദിയമാനാപി ന ഓരമന്തി, പുനപ്പുനം കരോന്തി, തേ ഏവ അസംവസിതബ്ബാ, ന ഇതരേ ലജ്ജിധമ്മേ ഓക്കന്തത്താ, തസ്മാപി അലജ്ജിനോ അസംവാസികേസു അഗണേത്വാ തപ്പരിവജ്ജനത്ഥം സോധേത്വാവ ഉപോസഥാദികരണം അനഞ്ഞാതം. തഥാ ഹി ‘‘പാരിസുദ്ധിം ആയസ്മന്തോ ആരോചേഥ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൪) അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥകരണസ്സ അയുത്തതാ പകാസിതാ, ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തി, സോ ആവികരേയ്യ…പേ… ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) ഏവം അലജ്ജിമ്പി ലജ്ജിധമ്മേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഉപോസഥകരണപ്പകാരോ ച വുത്തോ, ‘‘കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാ…പേ… പരിസുദ്ധേത്ഥായസ്മന്തോ’’തി (പാരാ. ൨൩൩) ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ഭന്തേ, പരിസുദ്ധോതി മം ധാരേഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮) ച ഏവം ഉപോസഥം കരോന്താനം പരിസുദ്ധതാ ച പകാസിതാ, വചനമത്തേന അനോരമന്താനഞ്ച ഉപോസഥപവാരണട്ഠപനവിധി ച വുത്തോ, സബ്ബഥാ ലജ്ജിധമ്മം അനോക്കമന്തേഹി സംവാസസ്സ അയുത്തതായ നിസ്സയദാനഗ്ഗഹണപടിക്ഖേപോ, തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മകരണഉക്ഖേപനീയകമ്മകരണേന സാനുവത്തകപരിസസ്സ അലജ്ജിസ്സ അസംവാസികത്തപാപനവിധി ¶ ച വുത്തോ, തസ്മാ യഥാവുത്തേഹി സുത്തന്തനയേഹി, അട്ഠകഥാവചനേഹി ച പകതത്തേഹിപി അപകതത്തേഹിപി സബ്ബേഹി അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിസംവാസോ ന വട്ടതി, കരോന്താനം ആപത്തി ഏവ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹത്ഥായേവ സബ്ബസിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തത്താതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. തേനേവ ദുതിയസങ്ഗീതിയം പകതത്താപി അലജ്ജിനോ വജ്ജിപുത്തകാ യസത്ഥേരാദീഹി മഹന്തേന വായാമേന സങ്ഘതോ വിയോജിതാ. ന ഹി തേസു പാരാജികാദിഅസംവാസികാപത്തി അത്ഥി, തേഹി ദീപിതാനം ദസന്നം വത്ഥൂനം ലഹുകാപത്തിവിസയത്താതി വുത്തം.

തസ്സ സന്തികേതി മഹാരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദ്വാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൩. ദാനലക്ഖണാദിവിനിച്ഛയകഥാ

൬൯. ഏവം ¶ രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹേഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദീയതേ ദാനം, ചീവരാദിവത്ഥും ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തോ അലോഭപ്പധാനോ കാമാവചരകുസലകിരിയചിത്തുപ്പാദോ. സസനം സാസോ, സസു ഹിംസായന്തി ധാതു, ഹിംസനന്തി അത്ഥോ, വിഗതോ സാസോ ഏതസ്മാ ഗാഹാതി വിസ്സാസോ. ഗഹണം ഗാഹോ, വിസ്സാസേന ഗാഹോ വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ. വിസേസനേ ചേത്ഥ കരണവചനം, വിസ്സാസവസേന ഗാഹോ, ന ഥേയ്യചിത്തവസേനാതി അത്ഥോ. ലച്ഛതേതി ലാഭോ, ചീവരാദിവത്ഥു, തസ്സ ലാഭസ്സ. പരിണമിയതേ പരിണാമനം, അഞ്ഞേസം അത്ഥായ പരിണതസ്സ ¶ അത്തനോ, അഞ്ഞസ്സ വാ പരിണാമനം, ദാപനന്തി അത്ഥോ. ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹേഹി ലാഭസ്സ പരിണാമനന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ദേസേ സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘ദാന’’ന്തി പദസ്സ അത്ഥവിനിച്ഛയോ താവ പഠമം ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. അത്തനോ സന്തകസ്സ ചീവരാദിപരിക്ഖാരസ്സ ദാനന്തി സമ്ബന്ധോ. യസ്സ കസ്സചീതി സമ്പദാനനിദ്ദേസോ, യസ്സ കസ്സചി പടിഗ്ഗാഹകസ്സാതി അത്ഥോ.

യദിദം ‘‘ദാന’’ന്തി വുത്തം, തത്ഥ കിം ലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘തത്രിദം ദാനലക്ഖണ’’ന്തി. ‘‘ഇദം തുയ്ഹം ദേമീ’’തി വദതീതി ഇദം തിവങ്ഗസമ്പന്നം ദാനലക്ഖണം ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ ഇദന്തി ദേയ്യധമ്മനിദസ്സനം. തുയ്ഹന്തി പടിഗ്ഗാഹകനിദസ്സനം. ദേമീതി ദായകനിദസ്സനം. ദദാമീതിആദീനി പന പരിയായവചനാനി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ദേയ്യദായകപടിഗ്ഗാഹകാ വിയ ദാനസ്സാ’’തി, ‘‘തിണ്ണം സമ്മുഖീഭാവാ കുസലം ഹോതീ’’തി ച. ‘‘വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സാ’’തി ഇദം പന ഏകദേസലക്ഖണകഥനമേവ, കിം ഏവം ദീയമാനം സമ്മുഖായേവ ദിന്നം ഹോതി, ഉദാഹു പരമ്മുഖാപീതി ആഹ ‘‘സമ്മുഖാപി പരമ്മുഖാപി ദിന്നംയേവ ഹോതീ’’തി. തുയ്ഹം ഗണ്ഹാഹീതിആദീസു അയമത്ഥോ – ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദേമീ’’തി വുത്തസദിസം ഹോതി, തസ്മാ മുഖ്യതോ ദിന്നത്താ സുദിന്നം ഹോതി, ‘‘ഗണ്ഹാമീ’’തി ച വുത്തേ മുഖ്യതോ ഗഹണം ഹോതി, തസ്മാ സുഗ്ഗഹിതം ഹോതി. ‘‘തുയ്ഹം മയ്ഹ’’ന്തി ഇമാനി പന പടിഗ്ഗാഹകപടിബന്ധതാകരണേ വചനാനി. തവ സന്തകം കരോഹീതിആദീനി പന പരിയായതോ ദാനഗ്ഗഹണാനി, തസ്മാ ദുദിന്നം ദുഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതി. ലോകേ ഹി അപരിച്ചജിതുകാമാപി പുന ഗണ്ഹിതുകാമാപി ‘‘തവ സന്തകം ഹോതൂ’’തി നിയ്യാതേന്തി യഥാ തം കുസരഞ്ഞോ മാതു രജ്ജനിയ്യാതനം. തേനാഹ ‘‘നേവ ദാതാ ദാതും ജാനാതി, ന ഇതരോ ഗഹേതു’’ന്തി. സചേ പനാതിആദീസു പന ¶ ദായകേന പഞ്ഞത്തിയം അകോവിദതായ പരിയായവചനേ വുത്തേപി പടിഗ്ഗാഹകോ ¶ അത്തനോ പഞ്ഞത്തിയം കോവിദതായ മുഖ്യവചനേന ഗണ്ഹാതി, തസ്മാ ‘‘സുഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം.

സചേ പന ഏകോതിആദീസു പന ദായകോ മുഖ്യവചനേന ദേതി, പടിഗ്ഗാഹകോപി മുഖ്യവചനേന പടിക്ഖിപതി, തസ്മാ ദായകസ്സ പുബ്ബേ അധിട്ഠിതമ്പി ചീവരം ദാനവസേന അധിട്ഠാനം വിജഹതി, പരിച്ചത്തത്താ അത്തനോ അസന്തകത്താ അതിരേകചീവരമ്പി ന ഹോതി, തസ്മാ ദസാഹാതിക്കമേപി ആപത്തി ന ഹോതി. പടിഗ്ഗാഹകസ്സപി ന പടിക്ഖിപിതത്താ അത്തനോ സന്തകം ന ഹോതി, തസ്മാ അതിരേകചീവരം ന ഹോതീതി ദസാഹാതിക്കമേപി ആപത്തി നത്ഥി. യസ്സ പന രുച്ചതീതി ഏത്ഥ പന ഇമസ്സ ചീവരസ്സ അസ്സാമികത്താ പംസുകൂലട്ഠാനേ ഠിതത്താ യസ്സ രുച്ചതി, തേന പംസുകൂലഭാവേന ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, പരിഭുഞ്ജന്തേന പന ദായകേന പുബ്ബഅധിട്ഠിതമ്പി ദാനവസേന അധിട്ഠാനസ്സ വിജഹിതത്താ പുന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം ഇതരേന പുബ്ബേ അനധിട്ഠിതത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദേഹീതിആദീസു പന ആണത്യത്ഥേ പവത്തായ പഞ്ചമീവിഭത്തിയാ വുത്തത്താ ആണത്തേന പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ദിന്നകാലേയേവ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ സന്തകം ഹോതി, ന തതോ പുബ്ബേ, പുബ്ബേ പന ആണാപകസ്സേവ, തസ്മാ ‘‘യോ പഹിണതി, തസ്സേവ സന്തക’’ന്തി വുത്തം. ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീതി പന പച്ചുപ്പന്നത്ഥേ പവത്തായ വത്തമാനവിഭത്തിയാ വുത്തത്താ തതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസ്സേവ സന്തകം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘യസ്സ പഹീയതി, തസ്സ സന്തക’’ന്തി വുത്തം. തസ്മാതി ഇമിനാ ആയസ്മതാ രേവതത്ഥേരേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ചീവരപേസനവത്ഥുസ്മിം ഭഗവതാ ദേസിതേസു അധിട്ഠാനേസു ഇധ വുത്തലക്ഖണേന അസമ്മോഹതോ ജാനിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

തത്ഥ ദ്വാധിട്ഠിതം, സ്വാധിട്ഠിതന്തി ച ന തിചീവരാധിട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ സാമികേ ജീവന്തേ വിസ്സാസഗ്ഗാഹചീവരഭാവേന ച സാമികേ മതേ മതകചീവരഭാവേന ച ഗഹണം സന്ധായ ¶ വുത്തം, തതോ പന ദസാഹേ അനതിക്കന്തേയേവ തിചീവരാധിട്ഠാനം വാ പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനം വാ വികപ്പനം വാ കാതബ്ബം. യോ പഹിണതീതി ദായകം സന്ധായാഹ, യസ്സ പഹീയതീതി പടിഗ്ഗാഹകം.

പരിച്ചജിത്വാ…പേ… ന ലഭതി, ആഹരാപേന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. അത്തനാ…പേ… നിസ്സഗ്ഗിയന്തി ഇമിനാ പരസന്തകഭൂതത്തം ജാനന്തോ ഥേയ്യപസയ്ഹവസേന അച്ഛിന്ദന്തോ പാരാജികോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. പോരാണടീകായം പന ‘‘സകസഞ്ഞായ വിനാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ ¶ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. സകസഞ്ഞായ വിനാപി താവകാലികപംസുകൂലസഞ്ഞാദിവസേന ഗണ്ഹന്തോ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പന പസയ്ഹാകാരം സന്ധായ വദതി. തേനാഹ ‘‘അച്ഛിന്ദതോ നിസ്സഗ്ഗിയ’’ന്തി. സചേ പന…പേ… വട്ടതീതി തുട്ഠദാനം ആഹ, അഥ പനാതിആദിനാ കുപിതദാനം. ഉഭയഥാപി സയം ദിന്നത്താ വട്ടതി, ഗഹണേ ആപത്തി നത്ഥീതി അത്ഥോ.

മമ സന്തികേ…പേ… ഏവം പന ദാതും ന വട്ടതീതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ ഏവം ദദന്തോ അപരിച്ചജിത്വാ ദിന്നത്താ ദാനം ന ഹോതീതി ന വട്ടതി, തതോ ഏവ ദുക്കടം ഹോതി. ആഹരാപേതും പന വട്ടതീതി പുബ്ബേ ‘‘അകരോന്തസ്സ ന ദേമീ’’തി വുത്തത്താ യഥാവുത്തഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണാദീനി അകരോന്തേ ആചരിയസ്സേവ സന്തകം ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. കരോന്തേ പന അന്തേവാസികസ്സ സന്തകം ഭവേയ്യ സബ്ബസോ അപരിച്ചജിത്വാ ദിന്നത്താ. സകസഞ്ഞായ വിജ്ജമാനത്താ ‘‘ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം സിയാ. ടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൩൫) പന ‘‘ഏവം ദിന്നം ഭതിസദിസത്താ ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഭതിസദിസേ സതിപി കമ്മേ കതേ ഭതി ലദ്ധബ്ബാ ഹോതി, തസ്മാ ആരോപേതും ന വട്ടേയ്യ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൩൫) പന ‘‘ആഹരാപേതും വട്ടതീതി കമ്മേ അകതേ ഭതിസദിസത്താ ¶ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം, തേന കമ്മേ കതേ ആഹരാപേതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതീതി സാമണേരസ്സ ദാനം ദീപേതി, തേന ച സാമണേരകാലേ ദത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലേ അച്ഛിന്ദതോപി പാചിത്തിയം ദീപേതി. അയം താവ ദാനേ വിനിച്ഛയോതി ഇമിനാ ദാനവിനിച്ഛയാദീനം തിണ്ണം വിനിച്ഛയാനം ഏകപരിച്ഛേദകതഭാവം ദീപേതി.

വിസ്സാസഗ്ഗാഹലക്ഖണവിനിച്ഛയകഥാ

൭൦. അനുട്ഠാനസേയ്യാ നാമ യായ സേയ്യായ സയിതോ യാവ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദം ന പാപുണാതി, താവ വുച്ചതി. ദദമാനേന ച മതകധനം താവ യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ കേ ഗഹട്ഠാ കേ പബ്ബജിതാ കേന കാരണേന തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാതി? ഗഹട്ഠാ താവ ഗിലാനുപട്ഠാകഭൂതാ തേന കാരണേന ഗിലാനുപട്ഠാകഭാഗഭൂതേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ, യേസഞ്ച വാണിജാനം ഹത്ഥതോ കപ്പിയകാരകേന പത്താദിപരിക്ഖാരോ ഗാഹാപിതോ, തേസം യം ദാതബ്ബമൂലം, തേ ച തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ, യേസഞ്ച മാതാപിതൂനം അത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വത്ഥാനി ഠപിതാനി, തേപി തസ്സ ധനസ്സ ¶ ഇസ്സരാ. ഏവമാദിനാ യേന യേന കാരണേന യം യം പരിക്ഖാരധനം യേഹി യേഹി ഗഹട്ഠേഹി ലഭിതബ്ബം ഹോതി, തേന തേന കാരണേന തേ തേ ഗഹട്ഠാ തസ്സ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ.

പബ്ബജിതാ പന ബാഹിരകാ തഥേവ സതി കാരണേ ഇസ്സരാ. പഞ്ചസു പന സഹധമ്മികേസു ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച മതാനം ഭിക്ഖുസാമണേരാനം ധനം വിനാപി കാരണേന ദായാദഭാവേന ലഭന്തി, ന ഇതരാ. ഭിക്ഖുനീസിക്ഖമാനസാമണേരീനമ്പി ധനം തായേവ ലഭന്തി, ന ഇതരേ. തം പന മതകധനഭാജനം ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയേ ആവി ഭവിസ്സതി, ബഹൂ പന വിനയധരത്ഥേരാ ‘‘യേ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ’’തി ¶ പാഠം നിസ്സായ ‘‘മതഭിക്ഖുസ്സ ധനം ഗഹട്ഠഭൂതാ ഞാതകാ ലഭന്തീ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി, തമ്പി വിനിച്ഛയം തസ്സ ച യുത്തായുത്തഭാവം തത്ഥേവ വക്ഖാമ.

അനത്തമനസ്സ സന്തകന്തി ‘‘ദുട്ഠു കതം തയാ മയാ അദിന്നം മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ ദോമനസ്സപ്പത്തസ്സ സന്തകം. യോ പന പഠമംയേവ ‘‘സുട്ഠു കതം തയാ മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ അനുമോദിത്വാ പച്ഛാ കേനചി കാരണേന കുപിതോ, പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോപി അദാതുകാമോ, ചിത്തേന പന അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതീതി ഏത്ഥ തു പോരാണടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൩൧) ‘‘ചിത്തേന പന അധിവാസേതീതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘ന കിഞ്ചി വദതീ’തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏവം സതി ‘‘ചിത്തേനാ’’തി ഇദം അധിവാസനകിരിയായ കരണം ഹോതി. അദാതുകാമോതി ഏത്ഥാപി തമേവ കരണം സിയാ, തതോ ‘‘ചിത്തേന അദാതുകാമോ, ചിത്തേന അധിവാസേതീ’’തിവചനം ഓചിത്യസമ്പോസകം ന ഭവേയ്യ. തം ഠപേത്വാ ‘‘അദാതുകാമോ’’തി ഏത്ഥ കായേനാതി വാ വാചായാതി വാ അഞ്ഞം കരണമ്പി ന സമ്ഭവതി, തദസമ്ഭവേ സതി വിസേസത്ഥവാചകോ പന-സദ്ദോപി നിരത്ഥകോ. ന കിഞ്ചി വദതീതി ഏത്ഥ തു വദനകിരിയായ കരണം ‘‘വാചായാ’’തി പദം ഇച്ഛിതബ്ബം, തഥാ ച സതി അഞ്ഞം അധിവാസനകിരിയായ കരണം, അഞ്ഞം വദനകിരിയായ കരണം, അഞ്ഞാ അധിവാസനകിരിയാ, അഞ്ഞാ വദനകിരിയാ, തസ്മാ ‘‘വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതു’’ന്തി വത്തും ന അരഹതി, തസ്മാ യോപി ചിത്തേന അദാതുകാമോ ഹോതി, പന തഥാപി വാചായ അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതീതി യോജനം കത്വാ പന ‘‘അധിവാസേതീതി വുത്തമേവത്ഥം പകാസേതും ന കിഞ്ചി വദതീതി വുത്ത’’ന്തി വത്തുമരഹതി. ഏത്ഥ തു പന-സദ്ദോ അരുചിലക്ഖണസൂചനത്ഥോ. ‘‘ചിത്തേനാ’’തി ഇദം അദാതുകാമകിരിയായ കരണം, ‘‘വാചായാ’’തി ¶ അധിവാസനകിരിയായ അവദനകിരിയായ ച കരണം. അധിവാസനകിരിയാ ച അവദനകിരിയായേവ ¶ . ‘‘അധിവാസേതീ’’തി വുത്തേ അവദനകിരിയായ അപാകടഭാവതോ തം പകാസേതും ‘‘ന കിഞ്ചി വദതീ’’തി വുത്തം, ഏവം ഗയ്ഹമാനേ പുബ്ബാപരവചനത്ഥോ ഓചിത്യസമ്പോസകോ സിയാ, തസ്മാ ഏത്തകവിവരേഹി വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബോതി.

ലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയകഥാ

൭൧. ലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയേ തുമ്ഹാകം സപ്പിആദീനി ആഭതാനീതി തുമ്ഹാകം അത്ഥായ ആഭതാനി സപ്പിആദീനി. പരിണതഭാവം ജാനിത്വാപി വുത്തവിധിനാ വിഞ്ഞാപേന്തേന തേസം സന്തകമേവ വിഞ്ഞാപിതം നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേഥാതി വദതി, വട്ടതീ’’തി.

‘‘പുപ്ഫമ്പി ആരോപേതും ന വട്ടതീതി ഇദം പരിണതം സന്ധായ വുത്തം, സചേ പന ഏകസ്മിം ചേതിയേ പൂജിതം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ചേതിയേ പൂജേതി, വട്ടതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൬൦) വുത്തം. അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൬൦) പന നിയമേത്വാ ‘‘അഞ്ഞസ്സ ചേതിയസ്സ അത്ഥായ രോപിതമാലാവച്ഛതോ’’തി വുത്തത്താ ന കേവലം പരിണതഭാവോയേവ കഥിതോ, അഥ ഖോ നിയമേത്വാ രോപിതഭാവോപി. പുപ്ഫമ്പീതി പി-സദ്ദേന കുതോ മാലാവച്ഛന്തി ദസ്സേതി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൬൦) പന ‘‘രോപിതമാലാവച്ഛതോതി കേനചി നിയമേത്വാ രോപിതം സന്ധായ വുത്തം, അനോചിതം മിലായമാനം ഓചിനിത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി പൂജേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഠിതം ദിസ്വാതി സേസകം ഗഹേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ. ഇമസ്സ സുനഖസ്സ മാ ദേഹി, ഏതസ്സ ദേഹീതി ഇദം പരിണതേയേവ, തിരച്ഛാനഗതസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ദിന്നേ പന തം പലാപേത്വാ അഞ്ഞം ഭുഞ്ജാപേതും വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘കത്ഥ ദേമാതിആദിനാ ഏകേനാകാരേന അനാപത്തി ദസ്സിതാ. ഏവം പന അപുച്ഛിതേപി ¶ ‘അപരിണതം ഇദ’ന്തി ജാനന്തേന അത്തനോ രുചിയാ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ ദാപേതും വട്ടതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. യത്ഥ ഇച്ഛഥ, തത്ഥ ദേഥാതി ഏത്ഥാപി ‘‘തുമ്ഹാകം രുചിയാ’’തി വുത്തത്താ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ ദാപേതും ലഭതി.

പരിവാരേ (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) പന നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതീതി ഏവം വുത്താനി. നവ പടിഗ്ഗഹാ പരിഭോഗാ ¶ ചാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ച. തീണി ധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ നിന്നം സങ്ഘസ്സേവ ദേതി, ചേതിയസ്സ നിന്നം ചേതിയസ്സേവ ദേതി, പുഗ്ഗലസ്സ നിന്നം പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതീതി ഇമാനി തീണി. പടിഗ്ഗഹപടിഭോഗാപി തേസംയേവ പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാതി ആഗതം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ദാനലക്ഖണാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തേരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൪. പഥവീഖണനവിനിച്ഛയകഥാ

൭൨. ഏവം ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പഥവീവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പഥവീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പത്ഥരതീതി പഥവീ, പ-പുബ്ബ ഥര സന്ഥരണേതി ധാതു, ര-കാരസ്സ വ-കാരോ, സസമ്ഭാരപഥവീ. തപ്പഭേദമാഹ ‘‘ദ്വേ പഥവീ, ജാതാ ച പഥവീ അജാതാ ച പഥവീ’’തി. താസം ¶ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ജാതാ നാമ പഥവീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സുദ്ധപംസുകാ…പേ… യേഭുയ്യേനമത്തികാപഥവീ ജാതാ നാമ പഥവീ ഹോതി. ന കേവലം സായേവ, അദഡ്ഢാ പഥവീപി ‘‘ജാതാ പഥവീ’’തി വുച്ചതി. ന കേവലം ഇമാ ദ്വേയേവ, യോപി പംസുപുഞ്ജോ വാ…പേ… ചാതുമാസം ഓവട്ഠോ, സോപി ‘‘ജാതാ പഥവീ’’തി വുച്ചതീതി യോജനാ. ഇതരത്രപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ സുദ്ധാ പംസുകായേവ ഏത്ഥ പഥവിയാ അത്ഥി, ന പാസാണാദയോതി സുദ്ധപംസുകാ. തഥാ സുദ്ധമത്തികാ. അപ്പാ പാസാണാ ഏത്ഥാതി അപ്പപാസാണാ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. യേഭുയ്യേന പംസുകാ ഏത്ഥാതി യേഭുയ്യേനപംസുകാ, അലുത്തസമാസോയം, തഥാ യേഭുയ്യേനമത്തികാ. തത്ഥ മുട്ഠിപ്പമാണതോ ഉപരി പാസാണാ. മുട്ഠിപ്പമാണാ സക്ഖരാ. കഥലാതി കപാലഖണ്ഡാദി. മരുമ്പാതി കടസക്ഖരാ. വാലുകാ വാലുകായേവ. യേഭുയ്യേനപംസുകാതി ഏത്ഥ തീസു കോട്ഠാസേസു ദ്വേ കോട്ഠാസാ പംസു, ഏകോ പാസാണാദീസു അഞ്ഞതരകോട്ഠാസോ. അദഡ്ഢാപീതി ഉദ്ധനപത്തപചനകുമ്ഭകാരാതപാദിവസേന തഥാ തഥാ അദഡ്ഢാ, സാ പന വിസും നത്ഥി, സുദ്ധപംസുആദീസു അഞ്ഞതരാവാതി വേദിതബ്ബാ. യേഭുയ്യേനസക്ഖരാതി ബഹുതരസക്ഖരാ. ഹത്ഥികുച്ഛിയം കിര ഏകം പച്ഛിപൂരം ആഹരാപേത്വാ ദോണിയം ധോവിത്വാ പഥവിയാ യേഭുയ്യേനസക്ഖരഭാവം ¶ ഞത്വാ സയം ഭിക്ഖൂ പോക്ഖരണിം ഖണിംസൂതി. യാനി പന മജ്ഝേ ‘‘അപ്പപംസുഅപ്പമത്തികാ’’തി ദ്വേ പദാനി, താനി യേഭുയ്യേനപാസാണാദിപഞ്ചകമേവ പവിസന്തി. തേസഞ്ഞേവ ഹി ദ്വിന്നം പഭേദവചനമേതം, യദിദം സുദ്ധപാസാണാദിആദി.

ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി യേഭുയ്യേനപംസും അപ്പപംസുഞ്ച പഥവിം വത്വാ ഉപഡ്ഢപംസുകാപഥവീ ന വുത്താ, തഥാപി പണ്ണത്തിവജ്ജസിക്ഖാപദേസു സാവസേസപഞ്ഞത്തിയാപി സമ്ഭവതോ ഉപഡ്ഢപംസുകായപി പഥവിയാ ¶ പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. കേചി പന ‘‘സബ്ബച്ഛന്നാദീസു ഉപഡ്ഢച്ഛന്നേ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ ഇധാപി ദുക്കടം യുജ്ജതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം പാചിത്തിയവത്ഥുകഞ്ച അനാപത്തിവത്ഥുകഞ്ച ദുവിധം പഥവിം ഠപേത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ ദുക്കടവത്ഥുകായ തതിയായ പഥവിയാ അഭാവതോ. ദ്വേയേവ ഹി പഥവിയോ വുത്താ ‘‘ജാതാ ച പഥവീ അജാതാ ച പഥവീ’’തി, തസ്മാ ദ്വീസു അഞ്ഞതരായ പഥവിയാ ഭവിതബ്ബം. വിനയവിനിച്ഛയേ ച സമ്പത്തേ ഗരുകലഹുകേസു ഗരുകേയേവ ഠാതബ്ബത്താ ന സക്കാ ഏത്ഥ അനാപത്തിയാ ഭവിതും. സബ്ബച്ഛന്നാദീസു പന ഉപഡ്ഢേ ദുക്കടം യുത്തം തത്ഥ താദിസസ്സ ദുക്കടവത്ഥുനോ സമ്ഭവതോ. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൮൬) ‘‘അപ്പപംസുമത്തികായ പഥവിയാ അനാപത്തിവത്ഥുഭാവേന വുത്തത്താ ഉപഡ്ഢപംസുമത്തികായപി പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ന ഹേതം ദുക്കടവത്ഥൂതി സക്കാ വത്തും ജാതാജാതവിനിമുത്തായ തതിയായ പഥവിയാ അഭാവതോ’’തി വുത്തം.

ഖണന്തസ്സ ഖണാപേന്തസ്സ വാതി അന്തമസോ പാദങ്ഗുട്ഠകേനപി സമ്മജ്ജനിസലാകായപി സയം വാ ഖണന്തസ്സ അഞ്ഞേന വാ ഖണാപേന്തസ്സ. ‘‘പോക്ഖരണിം ഖണാ’’തി വദതി, വട്ടതീതി ‘‘ഇമസ്മിം ഓകാസേ’’തി അനിയമേത്വാ വുത്തത്താ വട്ടതി. ‘‘ഇമം വല്ലിം ഖണാ’’തി വുത്തേപി പഥവിഖണനം സന്ധായ പവത്തവോഹാരത്താ ഇമിനാവ സിക്ഖാപദേന പാചിത്തിയം, ന ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദേന, ഉഭയമ്പി സന്ധായ വുത്തേ പന ദ്വേപി പാചിത്തിയാനി ഹോന്തി.

൭൩. കുടേഹീതി ഘടേഹി. തനുകകദ്ദമോതി ഉദകമിസ്സകകദ്ദമോ, സോ ച ഉദകഗതികത്താ വട്ടതി. ഉദകപപ്പടകോതി ഉദകേ അന്തോഭൂമിയം പവിട്ഠേ തസ്സ ഉപരിഭാഗം ഛാദേത്വാ തനുകപംസു വാ മത്തികാ വാ പടലം ഹുത്വാ പലവമാനാ ഉട്ഠാതി, തസ്മിം ഉദകേ സുക്ഖേപി തം പടലം വാതേന ചലമാനം തിട്ഠതി, തം ഉദകപപ്പടകോ നാമ. ഓമകചാതുമാസന്തി ¶ ഊനചാതുമാസം. ഓവട്ഠന്തി ദേവേന ഓവട്ഠം. അകതപബ്ഭാരേതി അവലഞ്ജനട്ഠാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താദിസേ ഹി വമ്മികസ്സ സബ്ഭാവോതി. മൂസികുക്കുരം നാമ മൂസികാഹി ഖണിത്വാ ബഹി കതപംസുരാസി.

ഏസേവ ¶ നയോതി ഓമകചാതുമാസം ഓവട്ഠോയേവ വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏകദിവസമ്പി ന വട്ടതീതി ഓവട്ഠചാതുമാസതോ ഏകദിവസാതിക്കന്തോപി വികോപേതും ന വട്ടതി. ഹേട്ഠഭൂമിസമ്ബന്ധേപി ച ഗോകണ്ടകേ ഭൂമിതോ ഛിന്ദിത്വാ ഛിന്ദിത്വാ ഉഗ്ഗതത്താ അച്ചുഗ്ഗതം മത്ഥകതോ ഛിന്ദിതും ഗഹേതുഞ്ച വട്ടതീതി വദന്തി. സകട്ഠാനേ അതിട്ഠമാനം കത്വാ പാദേഹി മദ്ദിത്വാ ആലോളിതകദ്ദമമ്പി ഗഹേതും വട്ടതി.

അച്ഛദനന്തിആദിനാ വുത്തത്താ ഉജുകം ആകാസതോ പതിതവസ്സോദകേന ഓവട്ഠമേവ ജാതപഥവീ ഹോതി, ന ഛദനാദീസു പതിത്വാ തതോ പവത്തഉദകേന തിന്തന്തി വേദിതബ്ബം. തതോതി പുരാണസേനാസനതോ. ഇട്ഠകം ഗണ്ഹാമീതിആദി സുദ്ധചിത്തം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഉദകേനാതി ഉജുകം ആകാസതോയേവ പതിതഉദകേന. സചേ പന അഞ്ഞത്ഥ പഹരിത്വാ പതിതേന ഉദകേന തേമിതം ഹോതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. മണ്ഡപത്ഥമ്ഭന്തി സാഖാമണ്ഡപത്ഥമ്ഭം.

൭൪. ഉച്ചാലേത്വാതി ഉക്ഖിപിത്വാ. തേന അപദേസേനാതി തേന ലേസേന. അവിസയത്താ അനാപത്തീതി ഏത്ഥ സചേപി നിബ്ബാപേതും സക്കാ ഹോതി, പഠമം സുദ്ധചിത്തേന ദിന്നത്താ ദഹതൂതി സല്ലക്ഖേത്വാപി തിട്ഠതി, അനാപത്തി. മഹാമത്തികന്തി ഭിത്തിലേപനം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പഥവീഖണനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചുദ്ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൫. ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയകഥാ

൭൫. ഏവം ¶ പഥവിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭൂതഗാമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭവന്തി അഹുവുഞ്ചാതി ഭൂതാ, ജായന്തി വഡ്ഢന്തി ജാതാ വഡ്ഢിതാ ചാതി അത്ഥോ. ഗാമോതി രാസി, ഭൂതാനം ഗാമോതി ഭൂതഗാമോ, ഭൂതാ ഏവ വാ ഗാമോ ഭൂതഗാമോ, പതിട്ഠിതഹരിതതിണരുക്ഖാദീനമേതം അധിവചനം. തത്ഥ ‘‘ഭവന്തീ’’തി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘ജായന്തി വഡ്ഢന്തീ’’തി ¶ , ‘‘അഹുവു’’ന്തി ഇമസ്സ ‘‘ജാതാ വഡ്ഢിതാ’’തി. ഏവം ഭൂത-സദ്ദോ പച്ചുപ്പന്നാതീതവിസയോ ഹോതി. തേനാഹ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൦) ‘‘ഭവന്തീതി വഡ്ഢന്തി, അഹുവുന്തി ബഭുവൂ’’തി. ഇദാനി തം ഭൂതഗാമം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതഗാമോതി പഞ്ചഹി ബീജേഹി ജാതാനം രുക്ഖലതാദീനമേതം അധിവചന’’ന്തി ആഹ. ലതാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഓസധിഗച്ഛാദയോ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി താനി ബീജാനി സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്രിമാനി പഞ്ച ബീജാനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മൂലമേവ ബീജം മൂലബീജം. ഏവം സേസേസുപി. അഥ വാ മൂലം ബീജം ഏതസ്സാതി മൂലബീജം, മൂലബീജതോ വാ നിബ്ബത്തം മൂലബീജം. ഏവം സേസേസുപി. തത്ഥ പഠമേന വിഗ്ഗഹേന ബീജഗാമോ ഏവ ലബ്ഭതി, ദുതിയതതിയേഹി ഭൂതഗാമോ. ഇദാനി തേ ഭൂതഗാമേ സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ മൂലബീജം നാമാ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ തേസു പഞ്ചസു മൂലബീജാദീസു ഹലിദ്ദി…പേ… ഭദ്ദമുത്തകം മൂലബീജം നാമ. ന കേവലം ഇമാനിയേവ മൂലബീജാനി, അഥ ഖോ ഇതോ അഞ്ഞാനിപി യാനി വാ പന ഭൂതഗാമജാതാനി അത്ഥി സന്തി, മൂലേ ജായന്തി, മൂലേ സഞ്ജായന്തി, ഏതം ഭൂതഗാമജാതം മൂലബീജം നാമ ഹോതീതി യോജനാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൯൧) ‘‘ഇദാനി തം ഭൂതഗാമം വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘ഭൂതഗാമോ നാമ പഞ്ച ബീജജാതാനീ’തിആദിമാഹാ’’തി. തത്ഥ ¶ ഭൂതഗാമോ നാമാതി ഭൂതഗാമം ഉദ്ധരിത്വാ യസ്മിം സതി ഭൂതഗാമോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ച ബീജജാതാനീതി ആഹാ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, മൂലേ ജായന്തീ’’തിആദീനി ന സമേന്തി. ന ഹി മൂലബീജാദീനി മൂലാദീസു ജായന്തി. മൂലാദീസു ജായമാനാനി പന താനി ബീജജാതാനി, തസ്മാ ഏവമത്ഥവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ – ഭൂതഗാമോ നാമാതി വിഭജിതബ്ബപദം. പഞ്ചാതി തസ്സ വിഭാഗപരിച്ഛേദോ. ബീജജാതാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം, യതോ ബീജേഹി ജാതാനി ബീജജാതാനി, രുക്ഖാദീനം ഏതം അധിവചനന്തി ച. യഥാ ‘‘സാലീനം ചേപി ഓദനം ഭുഞ്ജതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൭൬) സാലിതണ്ഡുലാനം ഓദനോ സാലിഓദനോതി വുച്ചതി, ഏവം ബീജതോ സമ്ഭൂതോ ഭൂതഗാമോ ‘‘ബീജ’’ന്തി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോതി ച.

ഫളുബീജന്തി പബ്ബബീജം. പച്ചയന്തരസമവായേ സദിസഫലുപ്പത്തിയാ വിസേസകാരണഭാവതോ വിരുഹണസമത്ഥേ സാരഫലേ നിരുള്ഹോ ബീജ-സദ്ദോ തദത്ഥസംസിദ്ധിയാ മൂലാദീസുപി കേസുചി പവത്തതീതി മൂലാദിതോ നിവത്തനത്ഥം ഏകേന ബീജസദ്ദേന വിസേസേത്വാ വുത്തം ‘‘ബീജ’’ന്തി ‘‘രൂപരൂപം, ദുക്ഖദുക്ഖ’’ന്തി ¶ ച യഥാ. നിദ്ദേസേ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, മൂലേ ജായന്തി മൂലേ സഞ്ജായന്തീ’’തി ഏത്ഥ ബീജതോ നിബ്ബത്തേന ബീജം ദസ്സിതം, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, ആലുവകസേരുകമലനീലുപ്പലപുണ്ഡരീകകുവലയകുന്ദപാടലിമൂലാദിഭേദേ മൂലേ ഗച്ഛവല്ലിരുക്ഖാദീനി ജായന്തി സഞ്ജായന്തി, താനി, യമ്ഹി മൂലേ ജായന്തി ചേവ സഞ്ജായന്തി ച, തഞ്ച പാളിയം (പാചി. ൯൧) വുത്തഹലിദ്ദാദി ച, സബ്ബമ്പി ഏതം മൂലബീജം നാമ, ഏതേന കാരിയോപചാരേന കാരണം ദസ്സിതന്തി ദസ്സേതി. ഏസ നയോ ഖന്ധബീജാദീസു. യേവാപനകഖന്ധബീജേസു പനേത്ഥ അമ്ബാടകഇന്ദസാലനുഹിപാലിഭദ്ദകകണികാരാദീനി ഖന്ധബീജാനി ¶ . അമ്ബിലാവല്ലിചതുരസ്സവല്ലികണവേരാദീനി ഫളുബീജാനി. മകചിമല്ലികാസുമനജയസുമനാദീനി അഗ്ഗബീജാനി. അമ്ബജമ്ബുപനസട്ഠിആദീനി ബീജബീജാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി. ഭൂതഗാമേ ഭൂതഗാമസഞ്ഞീ ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാതി സത്ഥകാനി ഗഹേത്വാ സയം വാ ഛിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഛേദാപേതി. ഭിന്ദതി വാ ഭേദാപേതി വാതി പാസാണാദീനി ഗഹേത്വാ സയം വാ ഭിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഭേദാപേതി. പചതി വാ പചാപേതി വാതി അഗ്ഗിം ഉപസംഹരിത്വാ സയം വാ പചതി, അഞ്ഞേന വാ പചാപേതി, പാചിത്തിയം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതഗാമഞ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭൂതഗാമപരിമോചിതന്തി ഭൂതഗാമതോ വിയോജിതം.

൭൬. സഞ്ചിച്ച ഉക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘സഞ്ചിച്ചാ’’തി വുത്തത്താ സരീരേ ലഗ്ഗഭാവം ഞത്വാപി ഉട്ഠഹതി, ‘‘തം ഉദ്ധരിസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞായ അഭാവതോ വട്ടതി. അനന്തകഗ്ഗഹണേന സാസപമത്തികാ ഗഹിതാ. നാമഞ്ഹേതം തസ്സാ സേവാലജാതിയാ. മൂലപണ്ണാനം അഭാവേന ‘‘അസമ്പുണ്ണഭൂതഗാമോ നാമാ’’തി വുത്തം. അഭൂതഗാമമൂലത്താതി ഏത്ഥ ഭൂതഗാമോ മൂലം കാരണം ഏതസ്സാതി ഭൂതഗാമമൂലോ, ഭൂതഗാമസ്സ വാ മൂലം കാരണന്തി ഭൂതഗാമമൂലം. ബീജഗാമോ ഹി നാമ ഭൂതഗാമതോ സമ്ഭവതി, ഭൂതഗാമസ്സ ച കാരണം ഹോതി. അയം പന താദിസോ ന ഹോതീതി ‘‘അഭൂതഗാമമൂലത്താ’’തി വുത്തം.

കിഞ്ചാപി ഹി താലനാളികേരാദീനം ഖാണു ഉദ്ധം അവഡ്ഢനതോ ഭൂതഗാമസ്സ കാരണം ന ഹോതി, തഥാപി ഭൂതഗാമസങ്ഖ്യൂപഗതനിബ്ബത്തപണ്ണമൂലബീജതോ സമ്ഭൂതത്താ ഭൂതഗാമതോ ഉപ്പന്നോ നാമ ഹോതീതി ബീജഗാമേന സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. സോ ബീജഗാമേന സങ്ഗഹിതോതി അവഡ്ഢമാനേപി ഭൂതഗാമമൂലത്താ വുത്തം.

‘‘അങ്കുരേ ഹരിതേ’’തി വത്വാ തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘നീലവണ്ണേ ജാതേ’’തി, നീലപണ്ണസ്സ വണ്ണസദിസേ ¶ പണ്ണേ ജാതേതി ¶ അത്ഥോ, ‘‘നീലവണ്ണേ ജാതേ’’തി വാ പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ. അമൂലകഭൂതഗാമേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി ഇദം നാളികേരസ്സ ആവേണികം കത്വാ വദതി. ‘‘പാനീയഘടാദീനം ബഹി സേവാലോ ഉദകേ അട്ഠിതത്താ ബീജഗാമാനുലോമത്താ ച ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി വദന്തി. കണ്ണകമ്പി അബ്ബോഹാരികമേവാതി നീലവണ്ണമ്പി അബ്ബോഹാരികമേവ.

൭൭. സേലേയ്യകം നാമ സിലായ സമ്ഭൂതാ ഏകാ ഗന്ധജാതി. പുപ്ഫിതകാലതോ പട്ഠായാതി വികസിതകാലതോ പഭുതി. അഹിച്ഛത്തകം ഗണ്ഹന്തോതി വികസിതം ഗണ്ഹന്തോ. മകുളം പന രുക്ഖത്തചം അകോപേന്തേനപി ഗഹേതും ന വട്ടതി. ‘‘രുക്ഖത്തചം വികോപേതീതി വുത്തത്താ രുക്ഖേ ജാതം യം കിഞ്ചി അഹിച്ഛത്തകം രുക്ഖത്തചം അവികോപേത്വാ മത്ഥകതോ ഛിന്ദിത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തദയുത്തം ‘‘അഹിച്ഛത്തകം യാവ മകുളം ഹോതി, താവ ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി വുത്തത്താ. രുക്ഖതോ മുച്ചിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘യദിപി കിഞ്ചിമത്തം രുക്ഖേ അല്ലീനാ ഹുത്വാ തിട്ഠതി, രുക്ഖതോ ഗയ്ഹമാനാ പന രുക്ഖച്ഛവിം ന വികോപേതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. അല്ലരുക്ഖതോ ന വട്ടതീതി ഏത്ഥാപി രുക്ഖത്തചം അവികോപേത്വാ മത്ഥകതോ തച്ഛേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. ഹത്ഥകുക്കുച്ചേനാതി ഹത്ഥചാപല്ലേന. പാനീയം ന വാസേതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനോ അത്ഥായ നാമിതം സന്ധായ വുത്തം. കേവലം അനുപസമ്പന്നസ്സ അത്ഥായ നാമിതേ പന പച്ഛാ തതോ ലഭിത്വാ ന വാസേതബ്ബന്തി നത്ഥി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൨) പന ‘‘പാനീയം ന വാസേതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനോ പിവനപാനീയം സന്ധായ വുത്തം, അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി അനുഗ്ഗഹിതത്താ. തേനാഹ അത്തനാ ഖാദിതുകാമേനാ’’തി വുത്തം. ‘‘യേസം രുക്ഖാനം സാഖാ രുഹതീതി വുത്തത്താ യേസം സാഖാ ന രുഹതി, തത്ഥ കപ്പിയകരണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി വദന്തി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി ‘‘യേസം രുക്ഖാനം സാഖാ ¶ രുഹതീതി മൂലം അനോതാരേത്വാ പണ്ണമത്തനിഗ്ഗമനമത്തേനാപി വഡ്ഢതി, തത്ഥ കപ്പിയമ്പി അകരോന്തോ ഛിന്നനാളികേരവേളുദണ്ഡാദയോ കോപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘ചങ്കമിതട്ഠാനം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി വുത്തത്താ കേവലം ചങ്കമനാധിപ്പായേന വാ മഗ്ഗഗമനാധിപ്പായേന വാ അക്കമന്തസ്സ, തിണാനം ഉപരി നിസീദനാധിപ്പായേന നിസീദന്തസ്സ ച ദോസോ നത്ഥി.

൭൮. സമണകപ്പേഹീതി സമണാനം കപ്പിയവോഹാരേഹി. കിഞ്ചാപി ബീജാദീനം അഗ്ഗിനാ ഫുട്ഠമത്തേന, നഖാദീഹി വിലിഖനമത്തേന ച അവിരുള്ഹിധമ്മതാ ന ഹോതി, തഥാപി ഏവം കതേയേവ സമണാനം കപ്പതീതി അഗ്ഗിപരിജിതാദയോ സമണവോഹാരാ നാമ ജാതാ, തസ്മാ തേഹി സമണവോഹാരേഹി കരണഭൂതേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും അനുജാനാമീതി അധിപ്പായോ. അബീജനിബ്ബട്ടബീജാനിപി ¶ സമണാനം കപ്പന്തീതി പഞ്ഞത്തപണ്ണത്തിഭാവതോ സമണവോഹാരാഇച്ചേവ സങ്ഖം ഗതാനി. അഥ വാ അഗ്ഗിപരിജിതാദീനം പഞ്ചന്നം കപ്പിയഭാവതോയേവ പഞ്ചഹി സമണകപ്പിയഭാവസങ്ഖാതേഹി കാരണേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും അനുജാനാമീതി ഏവമേത്ഥ അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. അഗ്ഗിപരിജിതന്തിആദീസു ‘‘പരിചിത’’ന്തിപി പഠന്തി. അബീജം നാമ തരുണഅമ്ബഫലാദി. നിബ്ബട്ടബീജം നാമ അമ്ബപനസാദി, യം ബീജം നിബ്ബട്ടേത്വാ വിസും കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും സക്കാ ഹോതി. നിബ്ബട്ടേതബ്ബം വിയോജേതബ്ബം ബീജം യസ്മിം, തം പനസാദി നിബ്ബട്ടബീജം നാമ. ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാവ കാതബ്ബന്തി യോ കപ്പിയം കരോതി, തേന കത്തബ്ബപകാരസ്സേവ വുത്തത്താ ഭിക്ഖുനാ അവുത്തേപി കാതും വട്ടതീതി ന ഗഹേതബ്ബം. പുന ‘‘കപ്പിയം കാരേതബ്ബ’’ന്തി കാരാപനസ്സ പഠമമേവ കഥിതത്താ ഭിക്ഖുനാ ‘‘കപ്പിയം കരോഹീ’’തി വുത്തേയേവ അനുപസമ്പന്നേന ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാ അഗ്ഗിപരിജിതാദി കാതബ്ബന്തി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘കപ്പിയന്തി വചനം പന യായ കായചി ഭാസായ വത്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ‘‘കപ്പിയന്തി വത്വാവ കാതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ പഠമം ¶ ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാ പച്ഛാ അഗ്ഗിആദിനാ ഫുസനാദി കാതബ്ബന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘പഠമം അഗ്ഗിമ്ഹി നിക്ഖിപിത്വാ, നഖാദിനാ വാ വിജ്ഝിത്വാ തം അനുദ്ധരിത്വാവ കപ്പിയന്തി വത്തും വട്ടതീ’’തിപി വദന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൨) പന ‘‘കപ്പിയന്തി വത്വാവാതി പുബ്ബകാലകിരിയാവസേന വുത്തേപി വചനക്ഖണേവ അഗ്ഗിസത്ഥാദിനാ ബീജഗാമേ വണം കാതബ്ബന്തി വചനതോ പന പുബ്ബേ കാതും ന വട്ടതി, തഞ്ച ദ്വിധാ അകത്വാ ഛേദനഭേദനമേവ ദസ്സേതബ്ബം. കരോന്തേന ച ഭിക്ഖുനാ ‘കപ്പിയം കരോഹീ’തി യായ കായചി ഭാസായ വുത്തേയേവ കാതബ്ബം. ബീജഗാമപരിമോചനത്ഥം പുന കപ്പിയം കാരേതബ്ബന്തി കാരാപനസ്സ പഠമമേവ അധികതത്താ’’തി വുത്തം.

ഏകസ്മിം ബീജേ വാതിആദീസു ‘‘ഏകംയേവ കാരേമീതി അധിപ്പായേ സതിപി ഏകാബദ്ധത്താ സബ്ബം കതമേവ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ദാരും വിജ്ഝതീതി ഏത്ഥ ‘‘ജാനിത്വാപി വിജ്ഝതി വാ വിജ്ഝാപേതി വാ, വട്ടതിയേവാ’’തി വദന്തി. ഭത്തസിത്ഥേ വിജ്ഝതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ‘‘തം വിജ്ഝതി, ന വട്ടതീതി രജ്ജുആദീനം ഭാജനഗതികത്താ’’തി വദന്തി. മരീചപക്കാദീഹി ച മിസ്സേത്വാതി ഏത്ഥ ഭത്തസിത്ഥസമ്ബന്ധവസേന ഏകാബദ്ധതാ വേദിതബ്ബാ, ന ഫലാനംയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധവസേന. ‘‘കടാഹേപി കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ കടാഹതോ നീഹടായ മിഞ്ജായ വാ ബീജേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി വിജ്ഝിതും ¶ വട്ടതി ഏവ. ഭിന്ദാപേത്വാ കപ്പിയം കാരാപേതബ്ബന്തി ബീജതോ മുത്തസ്സ കടാഹസ്സ ഭാജനഗതികത്താ വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പന്നരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൬. സഹസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ

൭൯. ഏവം ¶ ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി സഹസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ദുവിധം സഹസേയ്യക’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വേ വിധാ പകാരാ യസ്സ സഹസേയ്യകസ്സ തം ദുവിധം, സഹ സയനം, സഹ വാ സയതി ഏത്ഥാതി സഹസേയ്യാ, സഹസേയ്യാ ഏവ സഹസേയ്യകം സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന. തം പന അനുപസമ്പന്നേനസഹസേയ്യാമാതുഗാമേനസഹസേയ്യാവസേന ദുവിധം. തേനാഹ ‘‘ദുവിധം സഹസേയ്യക’’ന്തി. ദിരത്തതിരത്തന്തി ഏത്ഥ വചനസിലിട്ഠതാമത്തേന ദിരത്തഗ്ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. തിരത്തഞ്ഹി സഹവാസേ ലബ്ഭമാനേ ദിരത്തേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദിരത്തഗ്ഗഹണം വിസും ന പയോജേതി. തേനേവാഹ ‘‘ഉത്തരിദിരത്തതിരത്തന്തി ഭഗവാ സാമണേരാനം സങ്ഗഹകരണത്ഥായ തിരത്തപരിഹാരം അദാസീ’’തി. നിരന്തരം തിരത്തഗ്ഗഹണത്ഥം വാ ദിരത്തഗ്ഗഹണം കതം. കേവലഞ്ഹി ‘‘തിരത്ത’’ന്തി വുത്തേ അഞ്ഞത്ഥ വാസേന അന്തരികമ്പി തിരത്തം ഗണ്ഹേയ്യ. ദിരത്തവിസിട്ഠം പന തിരത്തം വുച്ചമാനം തേന അനന്തരികമേവ തിരത്തം ദീപേതി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) ‘‘ദിരത്തഗ്ഗഹണം വചനാലങ്കാരത്ഥം. നിരന്തരം തിസ്സോവ രത്തിയോ സയിത്വാ ചതുത്ഥദിവസാദീസു സയന്തസ്സേവ ആപത്തി, ന ഏകന്തരികാദിവസേന സയന്തസ്സാതി ദസ്സനത്ഥമ്പീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സഹസേയ്യം ഏകതോ സേയ്യം. സേയ്യന്തി ചേത്ഥ കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സയനമ്പി വുച്ചതി, യസ്മിം സേനാസനേ സയന്തി, തമ്പി, തസ്മാ സേയ്യം കപ്പേയ്യാതി ഏത്ഥ സേനാസനസങ്ഖാതം സേയ്യം പവിസിത്വാ കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സേയ്യം കപ്പേയ്യ സമ്പാദേയ്യാതി അത്ഥോ. ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധേനാതി ഏത്ഥ ദിയഡ്ഢഹത്ഥോ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബോ. പഞ്ചഹി ഛദനേഹീതി ഇട്ഠകാസിലാസുധാതിണപണ്ണസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി ഛദനേഹി. വാചുഗ്ഗതവസേനാതി പഗുണവസേന.

ഏകൂപചാരോതി ¶ ¶ വളഞ്ജനദ്വാരസ്സ ഏകത്തം സന്ധായ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) പന ‘‘ഏകൂപചാരോ ഏകേന മഗ്ഗേന പവിസിത്വാ അബ്ഭോകാസം അനോക്കമിത്വാ സബ്ബത്ഥ അനുപരിഗമനയോഗ്ഗോ, ഏതം ബഹുദ്വാരമ്പി ഏകൂപചാരോവ. യത്ഥ പന കുട്ടാദീഹി രുന്ധിത്വാ വിസും ദ്വാരം യോജേന്തി, നാനൂപചാരോ ഹോതി. സചേ പന രുന്ധതി ഏവ, വിസും ദ്വാരം ന യോജേന്തി, ഏതമ്പി ഏകൂപചാരമേവ മത്തികാദീഹി പിഹിതദ്വാരോ വിയ ഗബ്ഭോതി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ഗബ്ഭേ പവിസിത്വാ പമുഖാദീസു നിപന്നാനുപസമ്പന്നേഹി സഹസേയ്യാപരിമുത്തിയാ ഗബ്ഭദ്വാരം മത്തികാദീഹി പിദഹാപേത്വാ ഉട്ഠിതേ അരുണേ വിവരാപേന്തസ്സപി അനാപത്തി ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തം. ചതുസാലം ഏകൂപചാരം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തേസം പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തീതി ഏത്ഥ കേചി ‘‘അനുട്ഠഹനേന അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി വുത്താ, തസ്മിം ഖണേ നിദ്ദായന്തസ്സ കിരിയാഭാവാ. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപദം സിയാ കിരിയായ, സിയാ അകിരിയായ സമുട്ഠാതി. കിരിയായ സമുട്ഠാനതാ ചസ്സ തബ്ബഹുലവസേന വുത്താ’’തി വദന്തി. ‘‘യഥാ ചേതം, ഏവം ദിവാസയനമ്പി. അനുട്ഠഹനേന, ഹി ദ്വാരാസംവരണേന ചേതം അകിരിയസമുട്ഠാനമ്പി ഹോതീ’’തി വദന്തി, ഇദഞ്ച യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

൮൦. ഉപരിമതലേന സദ്ധിം അസമ്ബദ്ധഭിത്തികസ്സാതി ഇദം സമ്ബദ്ധഭിത്തികേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഉപരിമതലേ സയിതസ്സ സങ്കാ ഏവ നത്ഥീതി ‘‘ഹേട്ഠാപാസാദേ’’തിആദി വുത്തം. നാനൂപചാരേതി യത്ഥ ബഹി നിസ്സേണിം കത്വാ ഉപരിമതലം ആരോഹന്തി, താദിസം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഉപരിമതലേപീ’’തി. ആകാസങ്ഗണേ നിപജ്ജന്തസ്സ ആപത്തിഅഭാവതോ ‘‘ഛദനബ്ഭന്തരേ’’തി വുത്തം. സഭാസങ്ഖേപേനാതി സഭാകാരേന. അഡ്ഢകുട്ടകേ സേനാസനേതി ഏത്ഥ ‘‘അഡ്ഢകുട്ടകം നാമ യത്ഥ ഉപഡ്ഢം മുഞ്ചിത്വാ തീസു പസ്സേസു ഭിത്തിയോ ബദ്ധാ ഹോന്തി ¶ , യത്ഥ വാ ഏകസ്മിം പസ്സേ ഭിത്തിം ഉട്ഠാപേത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു ഉപഡ്ഢം ഉപഡ്ഢം കത്വാ ഭിത്തിയോ ഉട്ഠാപേന്തി, താദിസം സേനാസന’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘അഡ്ഢകുട്ടകേതി ഛദനം അഡ്ഢേന അസമ്പത്തകുട്ടകേ’’തി വുത്തം, തമ്പി നോ ന യുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സഭാസങ്ഖേപേനാതി വുത്തസ്സേവ അഡ്ഢകുട്ടകേതി ഇമിനാ സണ്ഠാനം ദസ്സേതി. യത്ഥ തീസു, ദ്വീസു വാ പസ്സേസു ഭിത്തിയോ ബദ്ധാ, ഛദനം വാ അസമ്പത്താ അഡ്ഢഭിത്തി, ഇദം അഡ്ഢകുട്ടകം നാമാ’’തി വുത്തം. വാളസങ്ഘാടോ നാമ പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഥമ്ഭാദീനം ഉപരി വാളരൂപേഹി കതസങ്ഘാടോ.

പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഗതേതി ഏത്ഥ യത്ഥ യസ്മിം പസ്സേ പരിക്ഖേപോ നത്ഥി, തത്ഥാപി പരിക്ഖേപാരഹപദേസതോ ¶ ബഹി ഗതേ അനാപത്തിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) പന ‘‘പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഗതേതി ഏത്ഥ യസ്മിം പസ്സേ പരിക്ഖേപോ നത്ഥി, തത്ഥ സചേ ഭൂമിതോ വത്ഥു ഉച്ചം ഹോതി, ഉഭതോ ഉച്ചവത്ഥുതോ ഹേട്ഠാ ഭൂമിയം നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേപി അനാപത്തി ഏവ തത്ഥ സേനാസനവോഹാരാഭാവതോ. അഥ വത്ഥു നീചം ഭൂമിസമമേവ സേനാസനസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ തിട്ഠതി, തത്ഥ പരിക്ഖേപരഹിതദിസായ നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ആപത്തി ഹോതി, പരിച്ഛേദാഭാവതോ പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഏവ അനാപത്തീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേതി ഏത്ഥ മജ്ഝേ വിവടങ്ഗണവന്താസു മഹാചതുസാലാസു യഥാ ആകാസങ്ഗണം അനോതരിത്വാ പമുഖേനേവ ഗന്ത്വാ സബ്ബഗബ്ഭേ പവിസിതും ന സക്കാ ഹോതി, ഏവം ഏകേകഗബ്ഭസ്സ ദ്വീസു പസ്സേസു കുട്ടം നീഹരിത്വാ കതം പരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരം നാമ, ഇദം പന താദിസം ന ഹോതീതി ‘‘അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേ’’തി വുത്തം. സബ്ബഗബ്ഭേപി പവിസന്തീതി ഗബ്ഭൂപചാരസ്സ അപരിച്ഛിന്നത്താ ആകാസങ്ഗണം അനോതരിത്വാപി ¶ പമുഖേനേവ ഗന്ത്വാ തം തം ഗബ്ഭം പവിസന്തി. അഥ കുതോ തസ്സ പരിക്ഖേപോയേവ സബ്ബപരിച്ഛിന്നത്താതി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഗബ്ഭപരിക്ഖേപോയേവ ഹിസ്സ പരിക്ഖേപോ’’തി, ഇദഞ്ച സമന്താ ഗബ്ഭഭിത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം. ചതുസാലവസേന ഹി സന്നിവിട്ഠേ സേനാസനേ ഗബ്ഭപമുഖം വിസും അപരിക്ഖിത്തമ്പി സമന്താ ഠിതം ഗബ്ഭഭിത്തീനം വസേന പരിക്ഖിത്തം നാമ ഹോതി.

൮൧. ഏകദിസായ ഉജുകമേവ ദീഘം കത്വാ സന്നിവേസിതോ പാസാദോ ഏകസാലസന്നിവേസോ. ദ്വീസു തീസു ചതൂസു വാ ദിസാസു സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാദിവസേന കതാ ദ്വിസാലാദിസന്നിവേസാ വേദിതബ്ബാ. സാലപ്പഭേദദീപനമേവ ചേത്ഥ പുരിമതോ വിസേസോതി. അട്ഠ പാചിത്തിയാനീതി ഉപഡ്ഢച്ഛന്നം ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നം സേനാസനം ദുക്കടവത്ഥുസ്സ ആദിം കത്വാ പാളിയം ദസ്സിതത്താ തതോ അധികം സബ്ബച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നാദികമ്പി സബ്ബം പാളിയം അവുത്തമ്പി പാചിത്തിയസ്സേവ വത്ഥുഭാവേന ദസ്സിതം സിക്ഖാപദസ്സ പണ്ണത്തിവജ്ജത്താ, ഗരുകേ ഠാതബ്ബതോ ചാതി വേദിതബ്ബം. ‘‘സത്ത പാചിത്തിയാനീ’’തി പാളിയം വുത്തപാചിത്തിയദ്വയം സാമഞ്ഞതോ ഏകത്തേന ഗഹേത്വാ വുത്തം. പാളിയം (പാചി. ൫൪) ‘‘തതിയായ രത്തിയാ പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ പുന സയതീ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, അനിക്ഖമിത്വാ പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ അന്തോഛദനേ നിസിന്നസ്സാപി പുന ദിവസേ സഹസേയ്യേന അനാപത്തി ഏവ. ഏത്ഥ ചതുഭാഗോ ചൂളകം, ദ്വേഭാഗാ ഉപഡ്ഢം, തീസു ഭാഗേസു ദ്വേ ഭാഗാ യേഭുയ്യന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന ചൂളകച്ഛന്നപരിച്ഛന്നാദീനി വേദിതബ്ബാനി. ഇദാനി ദുതിയസിക്ഖാപദേപി യഥാവുത്തനയം അതിദിസന്തോ ‘‘മാതുഗാമേന…പേ… അയമേവ വിനിച്ഛയോ’’തി ആഹ. ‘‘മതിത്ഥിയാ പാരാജികവത്ഥുഭൂതായപി അനുപാദിന്നപക്ഖേ ഠിതത്താ സഹസേയ്യാപത്തിം ന ജനേതീ’’തി ¶ വദന്തി. ‘‘അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ മാതുഗാമേ നിപന്നേ നിപജ്ജതി, ആപത്തി ¶ പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൫൭) വചനതോ ദിവാ തസ്സ സയന്തസ്സ സഹസേയ്യാപത്തി ന ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

സഹസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സോളസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൭. മഞ്ചപീഠാദിസങ്ഘികസേനാസനേസുപടിപജ്ജിതബ്ബവിനിച്ഛയകഥാ

൮൨. ഏവം സഹസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി സങ്ഘികേ വിഹാരേ സേയ്യാസു കത്തബ്ബവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘വിഹാരേ സങ്ഘികേ സേയ്യ’’ന്ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സമഗ്ഗം കമ്മം സമുപഗച്ഛതീതി സങ്ഘോ, അയമേവ വചനത്ഥോ സബ്ബസങ്ഘസാധാരണോ. സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ സങ്ഘികോ, വിഹരതി ഏത്ഥാതി വിഹാരോ, തസ്മിം. സയന്തി ഏത്ഥാതി സേയ്യാ, തം. അസന്ഥരീതി സന്ഥരിത്വാന. പക്കമനം പക്കമോ, ഗമനന്തി അത്ഥോ. ‘‘വിഹാരേ സങ്ഘികേ സേയ്യം, സന്ഥരിത്വാന പക്കമോ’’തി ഇമസ്സ ഉദ്ദേസപാഠസ്സ സങ്ഘികേ വിഹാരേ…പേ… പക്കമനന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. തത്രാതി തസ്മിം പക്കമനേ അയം ഈദിസോ മയാ വുച്ചമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. കതമോ സോ വിനിച്ഛയോതി ആഹ ‘‘സങ്ഘികേ…പേ… പാചിത്തിയ’’ന്തി. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരോ നാമ സേനാസനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ. പാചിത്തിയന്തി പഠമം പാദം അതിക്കാമേന്തസ്സ ദുക്കടം, ദുതിയാതിക്കമേ പാചിത്തിയം. കഥം വിഞ്ഞായതിച്ചാഹ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു…പേ… വചനതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ സങ്ഘികോ വിഹാരോ പാകടോ, സേയ്യാ അപാകടാ, സാ കതിവിധാഇച്ചാഹ ‘‘സേയ്യാ നാമ…പേ… ദസവിധാ’’തി. തത്ഥാപി കതമാ ഭിസി, കതമാ ചിമിലികാദയോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ ഭിസീതി…പേ… ഏസ നയോ പണ്ണസന്ഥാരേ’’തി. തത്ഥ മഞ്ചേ അത്ഥരിതബ്ബാതി മഞ്ചകഭിസി, ഏവം ഇതരത്ര, വണ്ണാനുരക്ഖണത്ഥം കതാതി പടഖണ്ഡാദീഹി സിബ്ബിത്വാ കതാ. ഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാതി ചിമിലികായ സതി തസ്സാ ഉപരി, അസതി സുദ്ധഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാ. സീഹധമ്മാദീനം പരിഹരണേ ഏവ ¶ പടിക്ഖേപോതി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠാദീസു അത്ഥരിത്വാ പുന സംഹരിത്വാ ഠപനാദിവസേന അത്തനോ അത്ഥായ പരിഹരണമേവ ന വട്ടതി, ഭൂമത്ഥരണാദിവസേന പരിഭോഗോ പന അത്തനോ പരിഹരണം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഖന്ധകേ ഹി ‘‘അന്തോപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തി, ബഹിപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തീ’’തി ഏവം അത്തനോ അത്ഥായ മഞ്ചാദീസു പഞ്ഞപേത്വാ പരിഹരണവത്ഥുസ്മിം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മഹാചമ്മാനി ധാരേതബ്ബാനി സീഹചമ്മം ബ്യഗ്ഘചമ്മം ദീപിചമ്മം, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൫) പടിക്ഖേപോ കതോ, തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അധിപ്പായോ ദട്ഠബ്ബോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൨) പന ‘‘യദി ഏവം ‘പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ’തി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി ചോദനം കത്വാ ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം പാസാദപരിഭോഗ’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൦) വചനതോ പുഗ്ഗലികേപി സേനാസനേ സേനാസനപരിഭോഗവസേന നിയമിതം സുവണ്ണഘടാദികം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടമാനമ്പി കേവലം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഏവമിദം ഭൂമത്ഥരണവസേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടമാനമ്പി അത്തനോ സന്തകം കത്വാ തം തം വിഹാരം ഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം.

പാവാരോ കോജവോതി പച്ചത്ഥരണത്ഥായേവ ഠപിതാ ഉഗ്ഗതലോമാ അത്ഥരണവിസേസാ. ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി അട്ഠകഥാസു ¶ (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) വുത്തം. ‘‘ഇദം അട്ഠകഥാസു തഥാവുത്തഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അഞ്ഞമ്പി താദിസം മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിതബ്ബം അത്ഥരണമേവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പന ‘‘പച്ചത്ഥരണം നാമ പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തം, തസ്മാ ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ഇമിനാ ന സമേതി, ‘‘വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൬) വുത്തം. വീമംസിതേ പന ഏവമധിപ്പായോ പഞ്ഞായതി – മാതികാട്ഠകഥാപി അട്ഠകഥായേവ, തസ്മാ മഹാഅട്ഠകഥാദീസു വുത്തനയേന ‘‘പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തം, ഏവം നിയമനേ സതിപി യഥാ ‘‘ലദ്ധാതപത്തോ രാജകുമാരോ’’തി ആതപത്തസ്സ ലദ്ധഭാവേയേവ നിയമേത്വാ വുത്തേപി നിദസ്സനനയവസേന രാജകകുധഭണ്ഡസാമഞ്ഞേന സമാനാ വാലബീജനാദയോപി വുത്തായേവ ഹോന്തി, ഏവം ‘‘പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തേപി നിദസ്സനനയവസേന തേഹി മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിതബ്ബഭാവസാമഞ്ഞേന സമാനാ അഞ്ഞേ അത്ഥരണാപി വുത്തായേവ ഹോന്തി, തസ്മാ ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തവചനം അട്ഠകഥാവചനസ്സ പടിലോമം ന ഹോതി, അനുലോമമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമസ്മിം ¶ പന ഠാനേ ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ’’തി പാഠം നിസ്സായ ഏകച്ചേ വിനയധരാ ‘‘സങ്ഘികവിഹാരസ്സ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരസ്സ വാ വിഹാരദായകോയേവ സാമികോ, സോയേവ ഇസ്സരോ, തസ്സ രുചിയാ ഏവ വസിതും ലഭതി, ന സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം രുചിയാ’’തി വിനിച്ഛയം കരോന്തി, സോ വീമംസിതബ്ബോ, കഥം അയം പാഠോ കിമത്ഥം സാധേതി ഇസ്സരത്ഥം വാ ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥം വാതി? ഏവം വീമംസിതേ ‘‘ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദിവചനതോ ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥമേവ സാധേതി, ന ഇസ്സരത്ഥന്തി വിഞ്ഞായതി.

അഥ ¶ സിയാ ‘‘ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥേ സിദ്ധേ ഇസ്സരത്ഥോ സിദ്ധോയേവ ഹോതി. ഇസ്സരഭാവതോയേവ ഹി സോ ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി. തത്ഥേവം വത്തബ്ബം – ‘‘ആപുച്ഛന്തേന ച ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ, തസ്മിം അസതി സാമണേരോ, തസ്മിം അസതി ആരാമികോ’’തിആദിവചനതോ ആയസ്മന്താനം മതേന ഭിക്ഖുപി സാമണേരോപി ആരാമികോപി വിഹാരകാരകോപി തസ്സ കുലേ യോ കോചി പുഗ്ഗലോപി ഇസ്സരോതി ആപജ്ജേയ്യ, ഏവം വിഞ്ഞായമാനേപി ഭിക്ഖുമ്ഹി വാ സാമണേരേ വാ ആരാമികേ വാ സതി തേയേവ ഇസ്സരാ, ന വിഹാരകാരകോ. തേസു ഏകസ്മിമ്പി അസതിയേവ വിഹാരകാരകോ ഇസ്സരോ സിയാതി. ഇമസ്മിം പന അധികാരേ സങ്ഘികം സേനാസനം രക്ഖണത്ഥായ ആപുച്ഛിതബ്ബംയേവ വദതി, ന ഇസ്സരഭാവതോ ആപുച്ഛിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ‘‘അനാപുച്ഛം വാ ഗച്ഛേയ്യാതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദി.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യ ‘‘ന സകലസ്സ വാക്യപാഠസ്സ അധിപ്പായത്ഥം സന്ധായ അമ്ഹേഹി വുത്തം, അഥ ഖോ ‘വിഹാരസ്സാമികോ’തി ഏതസ്സ പദത്ഥംയേവ സന്ധായ വുത്തം. കഥം? സം ഏതസ്സ അത്ഥീതി സാമികോ, വിഹാരസ്സ സാമികോ വിഹാരസ്സാമികോ. ‘കോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാ’തി വുത്തേ ‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാ’തി വത്തബ്ബോ, തസ്മാ വിഹാരകാരകോ ദായകോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാതി വിഞ്ഞായതി, ഏവം വിഞ്ഞായമാനേ സതി സാമികോ നാമ സസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരോ, തസ്സ രുചിയാ ഏവ അഞ്ഞേ ലഭന്തി, തസ്മാ വിഹാരസ്സാമികഭൂതസ്സ ദായകസ്സ രുചിയാ ഏവ ഭിക്ഖൂ വസിതും ലഭന്തി, ന സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം രുചിയാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – മാ ആയസ്മന്തോ ഏവം അവചുത്ഥ, യഥാ ¶ നാമ ‘‘ഘടികാരോ ബ്രഹ്മാ’’തി വുത്തോ സോ ബ്രഹ്മാ ഇദാനി ഘടം ന കരോതി, പുരിമത്തഭാവേ പന കരോതി, തസ്മാ ‘‘ഘടം കരോതീ’’തി വചനത്ഥേന ‘‘ഘടികാരോ’’തി നാമം ലഭതി. ഇതി പുബ്ബേ ലദ്ധനാമത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന ബ്രഹ്മഭൂതോപി ¶ ‘‘ഘടികാരോ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി, ഏവം സോ വിഹാരകാരകോ ഭിക്ഖൂനം പരിച്ചത്തകാലതോ പട്ഠായ വിഹാരസ്സാമികോ ന ഹോതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, പുബ്ബേ പന അപരിച്ചത്തകാലേ വിഹാരസ്സ കാരകത്താ വിഹാരസ്സാമികോ നാമ ഹോതി, സോ ഏവം പുബ്ബേ ലദ്ധനാമത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന ‘‘വിഹാരസ്സാമികോ’’തി വുച്ചതി, ന, പരിച്ചത്തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവതോ. തേനേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ‘‘വിഹാരദായകാനം രുചിയാ ഭിക്ഖൂ വസന്തൂ’’തി അവത്വാ സേനാസനപഞ്ഞാപകോ അനുഞ്ഞാതോതി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) ‘‘തേസം ഗേഹാനീതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വാസത്ഥായ കതമ്പി യാവ ന ദേന്തി, താവ തേസം സന്തകംയേവ ഭവിസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി, തേന ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ തേസം സന്തകാനി ന ഹോന്തീതി ദസ്സേതി. അയം പന കഥാ പാഠസ്സ സമ്മുഖീഭൂതത്താ ഇമസ്മിം ഠാനേ കഥിതാ. വിഹാരവിനിച്ഛയോ പന ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൪ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. യോ കോചീതി ഞാതകോ വാ അഞ്ഞാതകോ വാ യോ കോചി. യേന മഞ്ചം പീഠം വാ വിനന്തി, തം മഞ്ചപീഠകവാനം.

൮൩. സിലുച്ചയലേണന്തി സിലുച്ചയേ ലേണം, പബ്ബതഗുഹാതി അത്ഥോ. ‘‘സേനാസനം ഉപചികാഹി ഖായിത’’ന്തി ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തത്താ വത്ഥുഅനുരൂപവസേന അട്ഠകഥായം ഉപചികാസങ്കായ അഭാവേന അനാപത്തി വുത്താ. വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൬൦ ആദയോ) ഗമികവത്തം പഞ്ഞാപേന്തേന ‘‘സേനാസനം ആപുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ കേവലം ഇതികത്തബ്ബതാമത്തദസ്സനത്ഥം ‘‘ആപുച്ഛനം പന വത്ത’’ന്തി വുത്തം ¶ , ന പന വത്തഭേദേ ദുക്കടന്തി ദസ്സനത്ഥം, തേനേവ അന്ധകട്ഠകഥായം ‘‘സേനാസനം ആപുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്ഥ ‘‘യം പാസാണപിട്ഠിയം വാ പാസാണത്ഥമ്ഭേസു വാ കതസേനാസനം യത്ഥ ഉപചികാ നാരോഹന്തി, തം അനാപുച്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ യം വുത്തം ഗണ്ഠിപദേ ‘‘താദിസേ സേനാസനേ അനാപുച്ഛാ ഗച്ഛന്തസ്സ പാചിത്തിയം നത്ഥി, ഗമികവത്തേ സേനാസനം അനാപുച്ഛാ ഗച്ഛന്തോ വത്തഭേദോ ഹോതി, തസ്മാ ദുക്കടം ആപജ്ജതീ’’തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

പച്ഛിമസ്സ ആഭോഗേന മുത്തി നത്ഥീതി തസ്സ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. ഏകം വാ പേസേത്വാ ആപുച്ഛിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഗമനചിത്തസ്സ ഉപ്പന്നട്ഠാനതോ അനാപുച്ഛിത്വാ ഗച്ഛന്തേ ദുതിയപാദുദ്ധാരേ പാചിത്തിയം. മണ്ഡപേ വാതി സാഖാമണ്ഡപേ വാ പദരമണ്ഡപേ വാ. രുക്ഖമൂലേതി യസ്സ കസ്സചി രുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ. പലുജ്ജതീതി വിനസ്സതി.

൮൪. മജ്ഝേ ¶ സംഖിത്തം പണവസണ്ഠാനം കത്വാ ബദ്ധന്തി ഏരകപത്താദീഹി വേണിം കത്വാ തായ വേണിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു വിത്ഥതട്ഠാനേ ബഹും വേഠേത്വാ തതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝട്ഠാനം, താവ അന്തോആകഡ്ഢനവസേന വേഠേത്വാ മജ്ഝേ സംഖിപിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ബന്ധിത്വാ കതം. യത്ഥ കാകാ വാ കുലലാ വാ ന ഊഹദന്തീതി യത്ഥ ധുവനിവാസേന കുലാവകേ കത്വാ വസമാനാ ഏതേ കാകകുലലാ, അഞ്ഞേ വാ സകുണാ തം സേനാസനം ന ഊഹദന്തി, താദിസേ രുക്ഖമൂലേ നിക്ഖിപിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

൮൫. നവവായിമോതി അധുനാ സുത്തേന വീതകച്ഛേന പലിവേഠിതമഞ്ചോ. ഓനദ്ധോതി കപ്പിയചമ്മേന ഓനദ്ധോ, സോവ ഓനദ്ധകോ സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന. തേന ഹി വസ്സേന സീഘം ന നസ്സതി. ഉക്കട്ഠഅബ്ഭോകാസികോതി ഇദം തസ്സ സുഖപടിപത്തിദസ്സനമത്തം ¶ , ഉക്കട്ഠസ്സാപി പന ചീവരകുടി വട്ടതേവ. കായാനുഗതികത്താതി ഭിക്ഖുനോ തത്ഥേവ നിസിന്നഭാവം ദീപേതി, തേന ച വസ്സഭയേന സയം അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ ആപത്തിം ദസ്സേതി. അബ്ഭോകാസികാനം അതേമനത്ഥായ നിയമേത്വാ ദായകേഹി ദിന്നമ്പി അത്താനം രക്ഖന്തേന രക്ഖിതബ്ബമേവ. ‘‘യസ്മാ പന ദായകേഹി ദാനകാലേയേവ സതസഹസ്സഗ്ഘനകമ്പി കമ്ബലം ‘പാദപുഞ്ഛനിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദിന്നം തഥേവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, തസ്മാ ഇദമ്പി മഞ്ചപീഠാദിസേനാസനം ‘അജ്ഝോകാസേപി യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദായകേഹി ദിന്നം ചേ, സബ്ബസ്മിമ്പി കാലേ അജ്ഝോകാസേ നിക്ഖിപിതും വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൦൮-൧൧൦) വുത്തം. പേസേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘യോ ഭിക്ഖു ഇമം ഠാനം ആഗന്ത്വാ വസതി, തസ്സ ദേഥാ’’തി വത്വാ പേസേതബ്ബം.

വലാഹകാനം അനുട്ഠിതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഇമിനാ ഗിമ്ഹാനേപി മേഘേ ഉട്ഠിതേ അബ്ഭോകാസേ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. തത്ര തത്രാതി ചേതിയങ്ഗണാദികേ തസ്മിം തസ്മിം അബ്ഭോകാസേ നിയമേത്വാ നിക്ഖിത്താ. മജ്ഝതോ പട്ഠായ പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി യത്ഥ സമന്തതോ സമ്മജ്ജിത്വാ അങ്ഗണമജ്ഝേ സബ്ബദാ കചവരസ്സ സങ്കഡ്ഢനേന മജ്ഝേ വാലികാ സഞ്ചിതാ ഹോതി, തത്ഥ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ഉച്ചവത്ഥുപാദട്ഠാനാഭിമുഖം, ഭിത്തിപാദട്ഠാനാഭിമുഖം വാ വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ‘‘യത്ഥ വാ പന കോണേസു വാലികാ സഞ്ചിതാ, തത്ഥ തതോ പട്ഠായ അപരദിസാഭിമുഖാ ഹരിതബ്ബാ’’തി കേചി അത്ഥം വദന്തി. കേചി പന ‘‘സമ്മട്ഠട്ഠാനസ്സ പദവലഞ്ജേന അവികോപനത്ഥായ സയം അസമ്മട്ഠട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ പാദാഭിമുഖം വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. തത്ഥ ‘‘മജ്ഝതോ പട്ഠായാ’’തി വചനസ്സ പയോജനം ന ദിസ്സതി. സാരത്ഥദീപനിയം ¶ പന ‘‘പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി നിസീദന്താനം പാദട്ഠാനാഭിമുഖന്തി കേചി, സമ്മജ്ജന്തസ്സ ¶ പാദട്ഠാനാഭിമുഖന്തി അപരേ, ബഹിവാലികായ അഗമനനിമിത്തം പാദട്ഠാനാഭിമുഖാ ഹരിതബ്ബാതി വുത്തന്തി ഏകേ’’തി വുത്തം. കചവരം ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ ബഹി ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഇമിനാ ‘‘കചവരം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി വാലികാ ന ഛഡ്ഡേതബ്ബാതി ദീപേതി.

൮൬. കപ്പം ലഭിത്വാതി ‘‘ഗച്ഛാ’’തി വുത്തവചനേന കപ്പം ലഭിത്വാ. ഥേരസ്സ ഹി ആണത്തിയാ ഗച്ഛന്തസ്സ അനാപത്തി. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘നിസീദിത്വാ സയം ഗച്ഛന്തോ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ.

അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതീതി തം മഗ്ഗം അതിക്കമിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി. ലേഡ്ഡുപാതുപചാരതോ ബഹി ഠിതത്താ ‘‘പാദുദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം, അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ പഠമപാദുദ്ധാരേ ദുക്കടം, ദുതിയപാദുദ്ധാരേ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ. പാകതികം അകത്വാതി അപടിസാമേത്വാ. അന്തരസന്നിപാതേതി അന്തരന്തരാ സന്നിപാതേ.

൮൭. ആവാസികാനംയേവ പലിബോധോതി ഏത്ഥ ആഗന്തുകേസു ആഗന്ത്വാ കിഞ്ചി അവത്വാ തത്ഥ നിസിന്നേസുപി നിസീദിത്വാ ‘‘ആവാസികായേവ ഉദ്ധരിസ്സന്തീ’’തി ഗതേസുപി ആവാസികാനമേവ പലിബോധോ. മഹാപച്ചരിവാദേ പന ‘‘ഇദം അമ്ഹാക’’ന്തി വത്വാപി അവത്വാപി നിസിന്നാനമേവാതി അധിപ്പായോ. മഹാഅട്ഠകഥാവാദേ ‘‘ആപത്തീ’’തി പാചിത്തിയമേവ വുത്തം. മഹാപച്ചരിയം പന സന്ഥരാപനേ പാചിത്തിയേന ഭവിതബ്ബന്തി അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തത്താ ദുക്കടം വുത്തം. ഉസ്സാരകോതി സരഭാണകോ. സോ ഹി ഉദ്ധംഉദ്ധം പാളിപാഠം സാരേതി പവത്തേതീതി ‘‘ഉസ്സാരകോ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഇദം ഉസ്സാരകസ്സ, ഇദം ധമ്മകഥികസ്സാ’’തി വിസും പഞ്ഞത്തത്താ അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തേപി പാചിത്തിയേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായേന ‘‘തസ്മിം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നേ തസ്സ പലിബോധോ’’തി വുത്തം. കേചി പന വദന്തി ‘‘അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തേപി ധമ്മകഥികസ്സ അനുട്ഠാപനീയത്താ പാചിത്തിയേന ¶ ഭവിതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ പന പച്ഛാ ആഗതേഹി വുഡ്ഢതരേഹി ഉട്ഠാപനീയത്താ ദുക്കടം വുത്ത’’ന്തി.

൮൮. പാദപുഞ്ഛനീ നാമ രജ്ജുകേഹി വാ പിലോതികായ വാ പാദപുഞ്ഛനത്ഥം കതാ. ഫലകപീഠം നാമ ഫലകമയം പീഠം. അഥ വാ ഫലകഞ്ചേവ ദാരുമയപീഠഞ്ച. ദാരുമയപീഠന്തി ച ഫലകമയമേവ പീഠം വേദിതബ്ബം. പാദകഠലികന്തി അധോതപാദട്ഠാപനകം. അജ്ഝോകാസേ രജനം പചിത്വാ ¶ …പേ… പടിസാമേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഥേവേ അസതി രജനകമ്മേ നിട്ഠിതേ പടിസാമേതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖു വാ സാമണേരോ വാ ആരാമികോ വാ ലജ്ജീ ഹോതീതി വുത്തത്താ അലജ്ജിം ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഓതാപേന്തോ…പേ… ഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ ‘‘കിഞ്ചാപി ‘ഏത്തകം ദൂരം ഗന്തബ്ബ’ന്തി പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, തഥാപി ലേഡ്ഡുപാതം അതിക്കമ്മ നാതിദൂരം ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വദന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

മഞ്ചപീഠാദിസങ്ഘികസേനാസനേസുപടിപജ്ജിതബ്ബ-

വിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൮. കാലികവിനിച്ഛയകഥാ

൮൯. ഏവം സങ്ഘികസേനാസനേസു കത്തബ്ബവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ചതുകാലികവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കാലികാനിപി ചത്താരീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കരണം കാരോ, കിരിയാ. കാരോ ഏവ കാലോ ര-കാരസ്സ ല-കാരോ യഥാ ‘‘മഹാസാലോ’’തി. കാലോതി ചേത്ഥ പച്ചുപ്പന്നാദികിരിയാ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ആരദ്ധാനിട്ഠിതോ ¶ ഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നോ സുനിട്ഠിതോ;

അതീതാനാഗതുപ്പാദ-മപ്പത്താഭിമുഖാ കിരിയാ’’തി.

ഏത്ഥ പന തസ്സ തസ്സ കിരിയാസങ്ഖാതസ്സ കാലസ്സ പഭേദഭൂതോ പുരേഭത്തഏകഅഹോരത്തസത്താഹജീവികപരിയന്തസങ്ഖാതോ കാലവിസേസോ അധിപ്പേതോ. കാലേ തസ്മിം തസ്മിം കാലവിസേസേ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി കാലികാനി. പി-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന കപ്പിയാ ചതുഭൂമിയോതി സമുച്ചേതി. ചത്താരീതി സങ്ഖ്യാനിദ്ദേസോ, തേന കാലികാനി നാമ ചത്താരി ഏവ ഹോന്തി, ന തീണി ന പഞ്ചാതി ദസ്സേതി, ഇദം മാതികാപദസ്സ അത്ഥവിവരണം. തത്ഥ ഉദ്ദേസേ യം മാതികായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) ‘‘കാലികാനിപി ചത്താരീ’’തി ഏവം വുത്തം, ഏത്ഥ ഏതസ്മിം മാതികാപദേ ചത്താരി കാലികാനി വേദിതബ്ബാനീതി യോജനാ. കതമാനി താനീതി ആഹ ‘‘യാവകാലിക’’ന്തിആദി ¶ . യാവകാലികം…പേ… യാവജീവികം ഇതി ഇമാനി വത്ഥൂനി ചത്താരി കാലികാനി നാമാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി തേസം വത്ഥുഞ്ച വിസേസനഞ്ച നാമലാഭഹേതുഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ പുരേഭത്ത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തേസു ചതൂസു കാലികേസു യം കിഞ്ചി ഖാദനീയം ഭോജനീയം യാവകാലികം, അട്ഠവിധപാനം യാമകാലികം, സപ്പിആദിപഞ്ചവിധഭേസജ്ജം സത്താഹകാലികം, സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതം യാവജീവികം ഇതി വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. യം കിഞ്ചി ഖാദനീയഭോജനീയന്തി ഏത്ഥ അതിബ്യാപിതം പരിഹരിതും വിസേസനമാഹ ‘‘പുരേഭത്ത’’ന്ത്യാദി. പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബമേവ യാവകാലികം, ന അഞ്ഞം ഖാദനീയം ഭോജനീയന്ത്യത്ഥോ. യാവ…പേ… പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന യാവ കാലോ അസ്സാതി യാവകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. അട്ഠവിധം പാനന്തി ഏത്ഥ അബ്യാപിതം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സദ്ധിം അനുലോമപാനേഹീ’’തി. യാവ…പേ… തബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന യാമോ കാലോ ¶ അസ്സാതി യാമകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സത്താഹം നിധേതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന സത്താഹോ കാലോ അസ്സാതി സത്താഹകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതന്തി ഏത്ഥ അതിബ്യാപിതം പരിഹരിതും ‘‘ഠപേത്വാ ഉദക’’ന്ത്യാഹ. യാവ…പേ… പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, തേന യാവജീവം കാലോ അസ്സാതി യാവജീവികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം മുഖദ്വാരം ആഹാരം ആഹരേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൬൫) വചനതോ നനു ഉദകം അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബം, അഥ കസ്മാ ‘‘ഠപേത്വാ ഉദകം അവസേസം സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തന്തി? സച്ചം, പരിസുദ്ധഉദകം അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബം, കദ്ദമാദിസഹിതം പന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ പടിഗ്ഗഹിതേസു അന്തോഗധഭാവതോ ‘‘ഠപേത്വാ ഉദക’’ന്തി വുത്തന്തി. ഏവമപി ‘‘സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ഇമിനാവ സിദ്ധം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബസ്സ ഉദകസ്സപി ഗഹണതോതി? സച്ചം, തഥാപി ഉദകഭാവേന സാമഞ്ഞതോ ‘‘സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ഏത്തകേ വുത്തേ ഏകച്ചസ്സ ഉദകസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവതോ ഉദകമ്പി യാവജീവികം നാമാതി ഞായേയ്യ, ന പന ഉദകം യാവജീവികം സുദ്ധസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാഭാവതോ, തസ്മാ ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏകച്ചസ്സ ഉദകസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവേ സതിപി സുദ്ധസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബത്താ തം ഉദകം ഠപേത്വാ സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതം യാവജീവികന്തി വുച്ചതീതി.

൯൦. മൂലകമൂലാദീനി ¶ ഉപദേസതോയേവ വേദിതബ്ബാനി, താനി പരിയായതോ വുച്ചമാനാനിപി ന സക്കാ വിഞ്ഞാതും. പരിയായന്തരേന ഹി വുച്ചമാനേ തം തം നാമം അജാനന്താനം സമ്മോഹോയേവ സിയാ, തസ്മാ തത്ഥ ന കിഞ്ചി വക്ഖാമ. ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥന്തി പൂവാദിഖാദനീയേ വിജ്ജമാനം ഖാദനീയകിച്ചം ഖാദനീയേഹി കാതബ്ബം ജിഘച്ഛാഹരണസങ്ഖാതം അത്ഥം പയോജനം ¶ നേവ ഫരന്തി ന നിപ്ഫാദേന്തി. ഏകസ്മിം ദേസേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം വാ അസാധേന്തം വാ അപരസ്മിം ദേസേ ഉട്ഠിതഭൂമിരസാദിഭേദേന ആഹാരജിഘച്ഛാഹരണകിച്ചം അസാധേന്തമ്പി വാ സമ്ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘തേസു തേസു ജനപദേസൂ’’തിആദി. കേചി പന ‘‘ഏകസ്മിം ജനപദേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം സേസജനപദേസുപി വികാലേ ന കപ്പതി ഏവാതി ദസ്സനത്ഥം ഇദം വുത്ത’’ന്തിപി വദന്തി. പകതിആഹാരവസേനാതി അഞ്ഞേഹി യാവകാലികേഹി അയോജിതം അത്തനോ പകതിയാവ ആഹാരകിച്ചകരണവസേന. സമ്മോഹോയേവ ഹോതീതി അനേകത്ഥാനം നാമാനം അപ്പസിദ്ധാനഞ്ച സമ്ഭവതോ സമ്മോഹോ ഏവ സിയാ. തേനേവേത്ഥ മയമ്പി മൂലകമൂലാദീനം പരിയായന്തരദസ്സനേ ആദരം ന കരിമ്ഹ ഉപദേസതോവ ഗഹേതബ്ബതോ.

യന്തി വട്ടകന്ദം.

മുളാലന്തി ഥൂലതരുണമൂലമേവ.

രുക്ഖവല്ലിആദീനന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ വുത്തം.

അന്തോപഥവീഗതോതി സാലകല്യാണിക്ഖന്ധം സന്ധായ വുത്തം.

സബ്ബകപ്പിയാനീതി മൂലതചപത്താദീനം വസേന സബ്ബസോ കപ്പിയാനി, തേസമ്പി നാമവസേന ന സക്കാ പരിയന്തം ദസ്സേതുന്തി സമ്ബന്ധോ.

അച്ഛിവാദീനം അപരിപക്കാനേവ ഫലാനി യാവജീവികാനീതി ദസ്സേതും ‘‘അപരിപക്കാനീ’’തി വുത്തം.

ഹരീതകാദീനം അട്ഠീനീതി ഏത്ഥ മിഞ്ജം പടിച്ഛാദേത്വാ ഠിതാനി കപാലാനി യാവജീവികാനീതി ആചരിയാ. മിഞ്ജമ്പി യാവജീവികന്തി ഏകേ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൪൮-൨൪൯) പന ¶ ‘‘ഹരീതകാദീനം അട്ഠീനീതി ഏത്ഥ ¶ ‘മിഞ്ജം യാവകാലിക’ന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം അട്ഠകഥായം അവുത്തത്താ’’തി വുത്തം.

ഹിങ്ഗൂതി ഹിങ്ഗുരുക്ഖതോ പഗ്ഘരിതനിയ്യാസോ. ഹിങ്ഗുജതുആദയോപി ഹിങ്ഗുവികതിയോ ഏവ. തത്ഥ ഹിങ്ഗുജതു നാമ ഹിങ്ഗുരുക്ഖസ്സ ദണ്ഡപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. ഹിങ്ഗുസിപാടികം നാമ ഹിങ്ഗുപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. ‘‘അഞ്ഞേന മിസ്സേത്വാ കതോ’’തിപി വദന്തി. തകന്തി അഗ്ഗകോടിയാ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപത്തീതി പത്തതോ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപണ്ണീതി പലാസേ ഭജ്ജിത്വാ കതസിലേസോ. ‘‘ദണ്ഡതോ നിക്ഖന്തസിലേസോ’’തിപി വദന്തി.

൯൧. യാമകാലികേസു പനാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം ഖാദനീയഭോജനീയപദേഹി യാവകാലികമേവ സങ്ഗഹിതം, ന യാമകാലികം, തഥാപി ‘‘അനാപത്തി യാമകാലികം യാമേ നിദഹിത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഇധ ചേവ ‘‘യാമകാലികേന ഭിക്ഖവേ സത്താഹകാലികം…പേ… യാവജീവികം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം യാമേ കപ്പതി, യാമാതിക്കന്തേ ന കപ്പതീ’’തി അഞ്ഞത്ഥ (മഹാവ. ൩൦൫) ച വുത്തത്താ ‘‘യാമകാലിക’’ന്തിവചനസാമത്ഥിയതോ ച ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി യാമകാലികം സന്നിധികാരകം പാചിത്തിയവത്ഥുമേവ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഠപേത്വാ ധഞ്ഞഫലരസന്തി ഏത്ഥ ‘‘തണ്ഡുലധോവനോദകമ്പി ധഞ്ഞഫലരസോയേവാ’’തി വദന്തി.

൯൨. സത്താഹകാലികേ പഞ്ച ഭേസജ്ജാനീതി ഭേസജ്ജകിച്ചം കരോന്തു വാ മാ വാ, ഏവംലദ്ധവോഹാരാനി പഞ്ച. ‘‘ഗോസപ്പീ’’തിആദിനാ ലോകേ പാകടം ദസ്സേത്വാ ‘‘യേസം മംസം കപ്പതീ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞേസമ്പി രോഹിതമിഗാദീനം സപ്പിം ഗഹേത്വാ ദസ്സേതി. യേസഞ്ഹി ഖീരം അത്ഥി, സപ്പിമ്പി തേസം അത്ഥിയേവ, തം പന സുലഭം വാ ദുല്ലഭം വാ അസമ്മോഹത്ഥം വുത്തം ¶ . ഏവം നവനീതമ്പി. ‘‘യേസം മംസം കപ്പതീ’’തി ച ഇദം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന യേസം മംസം ന കപ്പതി, തേസം സപ്പിആദി ന കപ്പതീതി ദസ്സനത്ഥം. മനുസ്സഖീരാദീനിപി ഹി നോ ന കപ്പന്തി.

൯൩. യാവ കാലോ നാതിക്കമതി, താവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ കാലോതി ഭിക്ഖൂനം ഭോജനകാലോ അധിപ്പേതോ, സോ ച സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ഠിതമജ്ഝന്ഹികോ. ഠിതമജ്ഝന്ഹികോപി ഹി ¶ കാലസങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, തതോ പട്ഠായ പന ഖാദിതും വാ ഭുഞ്ജിതും വാ ന സക്കാ, സഹസാ പിവിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, കുക്കുച്ചകേന പന ന കത്തബ്ബം. കാലപരിച്ഛേദജാനനത്ഥഞ്ച കാലത്ഥമ്ഭോ യോജേതബ്ബോ. കാലന്തരേ വാ ഭത്തകിച്ചം കാതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹണേതി ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹി തം, സന്നിഹിതം ന കപ്പതീതി പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, തേനേവ ‘‘അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ’’തി വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പന ‘‘അജ്ഝോഹരിസ്സാമീതി ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗഹണേ’’ഇച്ചേവ വുത്തം.

യന്തി യം പത്തം. സന്ദിസ്സതീതി യാഗുയാ ഉപരി സന്ദിസ്സതി. തേലവണ്ണേ പത്തേ സതിപി നിസ്നേഹഭാവേ അങ്ഗുലിയാ ഘംസന്തസ്സ വണ്ണവസേനേവ ലേഖാ പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തത്ഥ അനാപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സാ അബ്ബോഹാരികാ’’തി വുത്തം. സയം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അപരിച്ചത്തമേവ ഹി ദുതിയദിവസേ ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന, അനുപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദാനേന വാ വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം പരിച്ചത്തമേവ ഹോതീതി ‘‘അപരിച്ചത്ത’’ന്തി ഇമിനാ ഉഭയഥാപി അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണമേവ വുത്തം, തസ്മാ യം പരസ്സ പരിച്ചജിത്വാ അദിന്നമ്പി സചേ പടിഗ്ഗഹണേ നിരപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തമ്പി ദുതിയദിവസേ വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. യദി ഏവം ‘‘പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതീ’’തിആദീസു കസ്മാ ആപത്തി വുത്താതി? ‘‘പടിഗ്ഗഹണം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ¶ സയം വാ അഞ്ഞേന വാ തുച്ഛം കത്വാ ന സമ്മാ ധോവിത്വാ നിട്ഠാപിതേ പത്തേ ലഗ്ഗമ്പി അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണമേവ ഹോതീതി തത്ഥ ആപത്തീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘സാമണേരാനം പരിച്ചജന്തീതി ഇമസ്മിം അധികാരേ ഠത്വാ ‘അപരിച്ചത്തമേവാ’തി വുത്തത്താ അനുപസമ്പന്നസ്സ പരിച്ചത്തമേവ വട്ടതി, അപരിച്ചത്തം ന വട്ടതീതി ആപന്നം, തസ്മാ നിരാലയഭാവേന പടിഗ്ഗഹണേ വിജഹിതേപി അനുപസമ്പന്നസ്സ അപരിച്ചത്തം ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. തം യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതി. യദഗ്ഗേന ഹി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി, തദഗ്ഗേന സന്നിധിമ്പി ന കരോതി വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതസദിസത്താ. പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിദഹിതേയേവ ച സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി വുത്താ.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൫൨-൨൫൩) പന ‘‘അപരിച്ചത്തമേവാതി നിരപേക്ഖതായ അനുപസമ്പന്നസ്സ അദിന്നം അപരിച്ചത്തഞ്ച യാവകാലികാദിവത്ഥുമേവ സന്ധായ വദതി, ന പന തഗ്ഗതപടിഗ്ഗഹണം. ന ഹി വത്ഥും അപരിച്ചജിത്വാ തത്ഥഗതപടിഗ്ഗഹണം പരിച്ചജിതും സക്കാ, ന ച താദിസം വചനം അത്ഥി, യദി ഭവേയ്യ ¶ , ‘സചേ പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതി…പേ… ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാചിത്തിയ’ന്തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. ന ഹി ധോവനേന ആമിസം അപനേതും വായമന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അപേക്ഖാ വത്തതി. യേന പുനദിവസേ ഭുഞ്ജതോ പാചിത്തിയം ജനേയ്യ, പത്തേ പന വത്തമാനാ അപേക്ഖാ തഗ്ഗതികേ ആമിസേപി വത്തതി ഏവ നാമാതി ആമിസേ അനപേക്ഖതാ ഏത്ഥ ന ലബ്ഭതി, തതോ ആമിസേ അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം പുനദിവസേ പാചിത്തിയം ജനേതീതി ഇദം വുത്തം. അഥ മതം ‘യദഗ്ഗേനേത്ഥ ആമിസാനപേക്ഖതാ ന ലബ്ഭതി, തദഗ്ഗേന പടിഗ്ഗഹണാനപേക്ഖതാപി ന ലബ്ഭതീ’തി. തഥാ സതി യത്ഥ ആമിസാപേക്ഖാ അത്ഥി, തത്ഥ പടിഗ്ഗഹണാപേക്ഖാപി ന വിഗച്ഛതീതി ആപന്നം, ഏവഞ്ച പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനം വിസും ന വത്തബ്ബം സിയാ, അട്ഠകഥായഞ്ചേതമ്പി പടിഗ്ഗഹണവിജഹനം കാരണത്തേന അഭിമതം സിയാ. ഇദം സുട്ഠുതരം കത്വാ വിസും ¶ വത്തബ്ബം ചീവരാപേക്ഖായ വത്തമാനായപി പച്ചുദ്ധാരേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വിയ. ഏതസ്മിഞ്ച ഉപായേ സതി ഗണ്ഠികാഹതപത്തേസു അവട്ടനതാ നാമ ന സിയാതി വുത്തോവായമത്ഥോ, തസ്മാ യം വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൨൫൨-൨൫൩) ‘യം പരസ്സ പരിച്ചജിത്വാ അദിന്നമ്പി സചേ പടിഗ്ഗഹണേ നിരപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തമ്പി ദുതിയദിവസേ വട്ടതീ’തിആദി, തം ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

പാളിയം (പാചി. ൨൫൫) ‘‘സത്താഹകാലികം യാവജീവികം ആഹാരത്ഥായ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ സന്നിഹിതേസു സത്താഹകാലികയാവജീവികേസു പുരേഭത്തമ്പി ആഹാരത്ഥായ അജ്ഝോഹരണേപി ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ യാമകാലികേപി അജ്ഝോഹാരേ വിസും ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ആഹാരത്ഥായ അജ്ഝോഹരതോ ദുക്കടേന സദ്ധിം പാചിത്തിയ’’ന്തി. പകതിആമിസേതി ഓദനാദികപ്പിയാമിസേ. ദ്വേതി പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം യാമകാലികം പുരേഭത്തം സാമിസേന മുഖേന ഭുഞ്ജതോ സന്നിധിപച്ചയാ ഏകം, യാവകാലികസംസട്ഠതായ യാവകാലികത്തഭജനേന അനതിരിത്തപച്ചയാ ഏകന്തി ദ്വേ പാചിത്തിയാനി. വികപ്പദ്വയേതി സാമിസനിരാമിസപക്ഖദ്വയേ. ഥുല്ലച്ചയം ദുക്കടഞ്ച വഡ്ഢതീതി മനുസ്സമംസേ ഥുല്ലച്ചയം, സേസഅകപ്പിയമംസേ ദുക്കടം വഡ്ഢതി.

പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ താവ ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ സന്നിഹിതത്താ പുരേഭത്തമ്പി ദുക്കടമേവ. സതി പച്ചയേ പന സന്നിഹിതമ്പി സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ച അനാപത്തിയേവ.

൯൪. ഉഗ്ഗഹിതകം ¶ കത്വാ നിക്ഖിത്തന്തി അപടിഗ്ഗഹിതം സയമേവ ഗഹേത്വാ നിക്ഖിത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൨) ‘‘ഉഗ്ഗഹിതകന്തി പരിഭോഗത്ഥായ സയം ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം. സയം കരോതീതി ¶ പചിത്വാ കരോതി. പുരേഭത്തന്തി തദഹുപുരേഭത്തമേവ വട്ടതി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ. സയംകതന്തി നവനീതം പചിത്വാ കതം. നിരാമിസമേവാതി തദഹുപുരേഭത്തം സന്ധായ വുത്തം.

൯൫. അജ്ജ സയംകതം നിരാമിസമേവ ഭുഞ്ജന്തസ്സ കസ്മാ സാമംപാകോ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘നവനീതം താപേന്തസ്സാ’’തിആദി. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതകേഹീതി ഖീരദധീനി സന്ധായ വുത്തം. ഉഗ്ഗഹിതകേഹി കതം അബ്ഭഞ്ജനാദീസു ഉപനേതബ്ബന്തി യോജനാ. ഉഭയേസമ്പീതി പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതഖീരദധീഹി ച പുരേഭത്തം ഉഗ്ഗഹിതകേഹി ച കതാനം. ഏസ നയോതി നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അകപ്പിയമംസസപ്പിമ്ഹീതി ഹത്ഥിആദീനം സപ്പിമ്ഹി. കാരണപതിരൂപകം വത്വാതി ‘‘സജാതികാനം സപ്പിഭാവതോ’’തി കാരണപതിരൂപകം വത്വാ. സപ്പിനയേന വേദിതബ്ബന്തി നിരാമിസമേവ സത്താഹം വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി നവനീതേ. ധോതം വട്ടതീതി അധോതഞ്ചേ, സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, തസ്മാ ധോതം പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം നിക്ഖിപിതും വട്ടതീതി ഥേരാനം അധിപ്പായോ.

മഹാസീവത്ഥേരസ്സ പന വത്ഥുനോ വിയോജിതത്താ ദധിഗുളികാദീഹി യുത്തതാമത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ധോവിത്വാ, പചിത്വാ വാ നിരാമിസമേവ കത്വാ ഭുഞ്ജിംസൂതി അധിപ്പായോ, ന പന ദധിഗുളികാദീഹി സഹ വികാലേ ഭുഞ്ജിംസൂതി. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന…പേ… സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹം നാമ ന ഹോതീ’’തി. തത്ഥ അധോതം പടിഗ്ഗഹേത്വാപി തം നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന ദധിആദീനി അപനേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ ഖാദിംസൂ’’തി വചനസ്സ അധിപ്പായം അജാനന്താ ‘‘തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തം അധോതമ്പി ദധിഗുളികാദിസഹിതം ¶ വികാലേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ദധിഗുളികാദിആമിസേന സംസട്ഠരസം നവനീതം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സക്കാ വത്തും. നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേനാതി അധോവിത്വാ പടിഗ്ഗഹിതനവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന. ദധി ഏവ ദധിഗതം യഥാ ‘‘ഗൂഥഗതം മുത്തഗത’’ന്തി (മ. നി. ൨.൧൧൯; അ. നി. ൯.൧൧). ‘‘ഖയം ഗമിസ്സതീ’’തി വചനതോ ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ പക്കസപ്പിആദിപി വികാലേ കപ്പതീതി വേദിതബ്ബം. ഖയം ഗമിസ്സതീതി നിരാമിസം ഹോതി, തസ്മാ വികാലേപി വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാതി നവനീതേ ലഗ്ഗമത്തേന വിസും ദധിആദിവോഹാരം അലദ്ധേന അപ്പമത്തേന ¶ ദധിആദിനാതി അത്ഥോ, ഏതേന വിസും പടിഗ്ഗഹിതദധിആദീഹി സഹ പക്കം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. തസ്മിമ്പീതി നിരാമിസഭൂതേപി. കുക്കുച്ചകാനം പന അയം അധിപ്പായോ – പടിഗ്ഗഹണേ താവ ദധിആദീഹി അസമ്ഭിന്നരസത്താ ഭത്തേന സഹിതഗുളപിണ്ഡാദി വിയ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ഹോതി. തം പന പചന്തേന ധോവിത്വാവ പചിതബ്ബം. ഇതരഥാ പചനക്ഖണേ പച്ചമാനദധിഗുളികാദീഹി സമ്ഭിന്നരസതായ സാമംപക്കം ജാതം, തേസു ഖീണേസുപി സാമംപക്കമേവ ഹോതി, തസ്മാ നിരാമിസമേവ പചിതബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ആമിസേന സദ്ധിം പക്കത്താ’’തി കാരണം വുത്തം.

ഏത്ഥ ചായം വിചാരണാ – സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താഭാവേ ആമിസേന സഹ ഭിക്ഖുനാ പക്കസ്സ സയംപാകദോസോ വാ പരിസങ്കീയതി, യാവകാലികതാ വാ. തത്ഥ ന താവ സയംപാകദോസോ ഏത്ഥ സമ്ഭവതി സത്താഹകാലികത്താ. യഞ്ഹി തത്ഥ ദധിആദി ആമിസഗതം, തം പരിക്ഖീണന്തി. അഥ പടിഗ്ഗഹിതദധിഗുളികാദിനാ സഹ അത്തനാ പക്കത്താ സവത്ഥുകപക്കം വിയ ഭവേയ്യാതി പരിസങ്കീയതി, തദാ ‘‘ആമിസേന സഹ പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി കാരണം വത്തബ്ബം, ന പന ‘‘പക്കത്താ’’തി, തഥാ ച ഉപഡ്ഢത്ഥേരാനം മതമേവ അങ്ഗീകതം സിയാ. തത്ഥ ച സാമണേരാദീഹി ¶ പക്കമ്പി യാവകാലികമേവ സിയാ പടിഗ്ഗഹിതഖീരാദിം പചിത്വാ അനുപസമ്പന്നേഹി കതസപ്പിആദി വിയ, ന ച തം യുത്തം ഭിക്ഖാചാരേന ലദ്ധനവനീതാദീനം തക്കാദിആമിസസംസട്ഠസമ്ഭവേന അപരിഭുഞ്ജിതബ്ബത്താപ്പസങ്ഗതോ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ധോവിത്വാ, സോധേത്വാ വാ പത്തേ ആകിരന്തീതി നിയമോ അത്ഥി.

അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘യഥാ തത്ഥ പതിതതണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം…പേ… പുന പചിത്വാ ദേതി, പുരിമനയേനേവ സത്താഹം വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ വചനേനപേതം വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ഇധ കുക്കുച്ചകാനം കുക്കുച്ചുപ്പത്തിയാ നിമിത്തമേവ ന ദിസ്സതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ‘‘ലജ്ജീ സാമണേരോ യഥാ തത്ഥ തണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ…പേ… ദേതീ’’തി വചനസ്സാപി നിമിത്തം ന ദിസ്സതി. യദി ഹി ഏതം യാവകാലികസംസഗ്ഗപരിഹാരായ വുത്തം സിയാ. അത്തനാപി തഥാ കാതബ്ബം ഭവേയ്യ. ഗഹട്ഠേഹി ദിന്നസപ്പിആദീസു ച ആമിസസംസഗ്ഗസങ്കാ ന വിഗച്ഛേയ്യ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ഏവം വിലീയാപേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ കണതണ്ഡുലാദിം അപനേത്വാ പുന പചന്തി. അപിച ഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ യഥാ ഖീരാദി ഖയം ഗച്ഛതി, ഏവം പരേഹി പക്കഭേസജ്ജതേലാദിപി യാവകാലികമേവ സിയാ, ന ച തമ്പി യുത്തം ദധിആദിഖയകരണത്ഥം ‘‘പുന ¶ പചിത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തത്താ, തസ്മാ മഹാസീവത്ഥേരവാദേ കുക്കുച്ചം അകത്വാ അധോതമ്പി നവനീതം തദഹുപി പുനദിവസാദീസുപി പചിതും, തണ്ഡുലാദിമിസ്സം സപ്പിആദിം അത്തനാപി അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ പുന തക്കാദിഖയത്ഥം പചിതുഞ്ച വട്ടതി.

തത്ഥ വിജ്ജമാനസ്സാപി പച്ചമാനക്ഖണേ സമ്ഭിന്നരസസ്സ യാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതപുരേപടിഗ്ഗഹിതകാനമ്പി അബ്ബോഹാരികതോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്താവതാ ഹി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ¶ ന ഹോതീ’’തി വുത്തം. വിസും പടിഗ്ഗഹിതേന പന ഖീരാദിനാ ആമിസേന നവനീതാദിം മിസ്സേത്വാ ഭിക്ഖുനാ വാ അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദിഭേസജ്ജം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താഭാവാ. യം പന പുരേപടിഗ്ഗഹിതഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ പക്കതേലാദികം അനുപസമ്പന്നേഹേവ പക്കമ്പി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതമ്പി സന്നിധിപി ന ഹോതി തത്ഥ പക്ഖിത്തഖീരാദിമിസ്സാപി തസ്മിം ഖണേ സമ്ഭിന്നരസതായ പുരേപടിഗ്ഗഹിതത്താപത്തിതോ, സചേ പന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേഹേവ, അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദീസുപി ആമിസരസോ പഞ്ഞായതി, തം യാവകാലികംവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. അയം കഥാമഗ്ഗോ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൨) ആഗതോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൨) പന ‘‘കുക്കുച്ചായന്തി കുക്കുച്ചകാതി ഇമിനാ അത്തനോപി തത്ഥ കുക്കുച്ചസബ്ഭാവമ്പി ദീപേതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘നിബ്ബട്ടിതസപ്പി വാ നവനീതം വാ പചിതും വട്ടതീ’തി വുത്ത’’ന്തി ഏത്തകമേവ ആഗതോ.

ഉഗ്ഗഹേത്വാതി സയമേവ ഗഹേത്വാ. താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാതി താനി ഖീരദധീനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ. ഗഹിതന്തി തണ്ഡുലാദിവിഗമത്ഥം പുന പചിത്വാ ഗഹിതന്തി അത്ഥോ. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ച ഠപിതഭേസജ്ജേഹീതി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേഹി യാവജീവികഭേസജ്ജേഹി, ഏതേന തേഹി യുത്തമ്പി സപ്പിആദി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. വദ്ദലിസമയേതി വസ്സകാലസമയേ, അനാതപകാലേതി അത്ഥോ. വുത്തനയേന യഥാ തണ്ഡുലാദീനി ന പച്ചന്തി, തഥാ ലജ്ജീയേവ സമ്പാദേത്വാ ദേതീതി ലജ്ജിസാമണേരഗ്ഗഹണം. അപിച അലജ്ജിനാ അജ്ഝോഹരിതബ്ബം യം കിഞ്ചി അഭിസങ്ഖരാപേതും ന വട്ടതി, തസ്മാപി ഏവമാഹ.

൯൬. തിലേ ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതതേലന്തി അത്തനാ ഭജ്ജാദീനി അകത്വാ കതതേലം. തേനേവ ‘‘സാമിസമ്പി ¶ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. നിബ്ബട്ടീതത്താതി യാവകാലികതോ വിവേചിതത്താ, ഏതേന ഏലാഅഭാവതോ യാവകാലികത്താഭാവം, ഭിക്ഖുനോ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹണേന യാവകാലികത്തുപഗമനഞ്ച ദസ്സേതി. ഉഭയമ്പീതി അത്തനാ അഞ്ഞേഹി ച കതം.

യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ തിട്ഠതി, നിസ്സഗ്ഗിയന്തി സത്തമേ ദിവസേ കതതേലം സചേ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ തിട്ഠതി, നിസ്സഗ്ഗിയം.

അച്ഛവസന്തി ദുക്കടവത്ഥുനോ വസായ അനുഞ്ഞാതത്താ തംസദിസാനം ദുക്കടവത്ഥൂനംയേവ അകപ്പിയമംസസത്താനം വസാ അനുഞ്ഞാതാ, ന ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു മനുസ്സാനം വസാതി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ മനുസ്സവസ’’ന്തി. സംസട്ഠന്തി പരിസ്സാവിതം. തിണ്ണം ദുക്കടാനന്തി അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ തീണി ദുക്കടാനി സന്ധായ വുത്തം. കിഞ്ചാപി പരിഭോഗത്ഥായ വികാലേ പടിഗ്ഗഹണപചനപരിസ്സാവനാദീസു പുബ്ബപയോഗേസു പാളിയം, അട്ഠകഥായഞ്ച ആപത്തി ന വുത്താ, തഥാപി ഏത്ഥ ആപത്തിയാ ഏവ ഭവിതബ്ബം പടിക്ഖിത്തസ്സ കരണതോ ആഹാരത്ഥായ വികാലേ യാമകാലികാദീനം പടിഗ്ഗഹണേ വിയ. ‘‘കാലേ പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ അനുപസമ്പന്നേനാപി നിപക്കം സംസട്ഠഞ്ച പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദ്വേപി ദുക്കടാനി ഹോന്തിയേവാ’’തി വദന്തി.

യസ്മാ ഖീരാദീനി പക്ഖിപിത്വാ പക്കഭേസജ്ജതേലേ കസടം ആമിസഗതികം, തേന സഹ തേലം പടിഗ്ഗഹേതും, പചിതും വാ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പക്കതേലകസടേ വിയ കുക്കുച്ചായതീ’’തി. ‘‘സചേ വസായ സഹ പക്കത്താ ന വട്ടതി, ഇദം കസ്മാ വട്ടതീ’’തി പുച്ഛന്താ ‘‘ഭന്തേ…പേ… വട്ടതീ’’തി ആഹംസു, ഥേരോ അതികുക്കുച്ചകതായ ‘‘ഏതമ്പി ആവുസോ ന വട്ടതീ’’തി ¶ ആഹ, രോഗനിഗ്ഗഹത്ഥായ ഏവ വസായ അനുഞ്ഞാതത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ പച്ഛാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

൯൭. ‘‘മധുകരീഹി മധുമക്ഖികാഹീതി ഇദം ഖുദ്ദകഭമരാനം ദ്വിന്നം ഏവ വിസേസന’’ന്തി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘ദണ്ഡകേസു മധുകാരികാ മധുകരിമക്ഖികാ നാമ, താഹി സഹ തിസ്സോ മധുമക്ഖികജാതിയോ’’തി വദന്തി. ഭമരമക്ഖികാതി മഹാപടലകാരികാ. സിലേസസദിസന്തി സുക്ഖതായ വാ പക്കതായ വാ ഘനീഭൂതം. ഇതരന്തി തനുകമധു. മധുപടലന്തി മധുരഹിതം കേവലം മധുപടലം. ‘‘സചേ മധുസഹിതം പടലം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിക്ഖിപന്തി. പടലസ്സ ഭാജനട്ഠാനിയത്താ മധുനോ ¶ വസേന സത്താഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീ’’തി വദന്തി, ‘‘മധുമക്ഖിതം പന മധുഗതികമേവാ’’തി ഇമിനാ തം സമേതി.

൯൮. ‘‘ഫാണിതം നാമ ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്ത’’ന്തി പാളിയം (പാചി. ൨൬൦) അവിസേസേന വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘ഉച്ഛുരസം ഉപാദായ…പേ… അവത്ഥുകാ ഉച്ഛുവികതി ‘ഫാണിത’ന്തി വേദിതബ്ബാ’’തി വചനതോ ഉച്ഛുരസോപി നിക്കസടോ സത്താഹകാലികോതി വേദിതബ്ബം. കേനചി പന ‘‘മധുമ്ഹി ചത്താരോ കാലികാ യഥാസമ്ഭവം യോജേതബ്ബാ, ഉച്ഛുമ്ഹി ചാ’’തി വത്വാ ‘‘സമക്ഖികണ്ഡം സേലകം മധു യാവകാലികം, അനേലകം ഉദകസമ്ഭിന്നം യാമകാലികം, അസമ്ഭിന്നം സത്താഹകാലികം, മധുസിത്ഥം പരിസുദ്ധം യാവജീവികം, തഥാ ഉച്ഛുരസോ സകസടോ യാവകാലികോ, നിക്കസടോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ, അസമ്ഭിന്നോ സത്താഹകാലികോ, സുദ്ധകസടം യാവജീവിക’’ന്തി ച വത്വാ ഉത്തരിപി ബഹുധാ പപഞ്ചിതം. തത്ഥ ‘‘ഉദകസമ്ഭിന്നം മധു വാ ഉച്ഛുരസോ വാ സകസടോ യാവകാലികോ, നിക്കസടോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ’’തി ഇദം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം ദിസ്സതി, ‘‘യാവകാലികം സമാനം ഗരുതരമ്പി മുദ്ദികാജാതിരസം അത്തനാ ¶ സംസട്ഠം ലഹുകം യാമകാലികഭാവം ഉപനേന്തം ഉദകം ലഹുതരം സത്താഹകാലികം അത്തനാ സംസട്ഠം ഗരുതരം യാമകാലികഭാവം ഉപനേതീ’’തി ഏത്ഥ കാരണം സോയേവ പുച്ഛിതബ്ബോ. സബ്ബത്ഥ പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച ഉദകസമ്ഭിന്നേന ഗരുതരസ്സാപി ലഹുഭാവോപഗമനംയേവ ദസ്സിതം. പാളിയമ്പി (മഹാവ. ൨൮൪) ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ഗുളം, അഗിലാനസ്സ ഗുളോദക’’ന്തി വദന്തേന അഗിലാനേന പരിഭുഞ്ജിതും അയുത്തോപി ഗുളോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ അഗിലാനസ്സപി വട്ടതീതി അനുഞ്ഞാതോ.

യമ്പി ച ‘‘ഉച്ഛു ചേ, യാവകാലികോ, ഉച്ഛുരസോ ചേ, യാമകാലികോ, ഫാണിതം ചേ, സത്താഹകാലികം, തചോ ചേ, യാവജീവികോ’’തി അട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഉച്ഛുരസോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ’’തി അഞ്ഞേന കേനചി വുത്തം, തമ്പി തഥാവിധസ്സ അട്ഠകഥാവചനസ്സ സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ അഭാവതോ ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം, തതോയേവ ച ‘‘ഉച്ഛുരസോ ഉദകസമ്ഭിന്നോപി അസമ്ഭിന്നോപി സത്താഹകാലികോയേവാ’’തി കേചി ആചരിയാ വദന്തി. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ ച ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ഛുരസ’’ന്തി ഏത്ഥ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു അവിസേസേന വുത്തം ‘‘ഉച്ഛുരസോ സത്താഹകാലികോ’’തി. സയംകതം നിരാമിസമേവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ അപരിസ്സാവിതം ¶ പടിഗ്ഗഹിതമ്പി കരണസമയേ പരിസ്സാവേത്വാ, കസടം അപനേത്വാ ച അത്തനാ കതന്തി വേദിതബ്ബം, അയം സാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൩).

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൩) പന ഉച്ഛുരസം ഉപാദായാതി നിക്കസടരസസ്സാപി സത്താഹകാലികത്തം ദസ്സേതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്ത’’ന്തി പാളിയം സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ. യം പന സുത്തന്തട്ഠകഥായം ‘‘ഉച്ഛു ചേ, യാവകാലികോ, ഉച്ഛുരസോ ചേ, യാമകാലികോ, ഫാണിതം ചേ, സത്താഹകാലികം, തചോ ചേ, യാവജീവികോ’’തി വുത്തം, തം അമ്ബഫലരസാദിമിസ്സതായ യാമകാലികത്തം ¶ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം, അവിനയവചനത്താ തം അപ്പമാണന്തി. തേനേവ ‘‘പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതേന അപരിസ്സാവിതഉച്ഛുരസേനാ’’തിആദി വുത്തം. നിരാമിസമേവ വട്ടതി തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താതി ഇദം ഗുളേ കതേ തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പാകേന സുക്ഖതായ യാവജീവികത്തം ഭജതീതി വുത്തം. തസ്സ യാവകാലികത്തേ ഹി സാമംപാകേന പുരേഭത്തേപി അനജ്ഝോഹരണീയം സിയാതി. ‘‘സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇദം ഉച്ഛുരസേ ചുണ്ണവിചുണ്ണം ഹുത്വാ ഠിതകസടം സന്ധായ വുത്തം, തേന ച ‘‘അപരിസ്സാവിതേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന അനുപസമ്പന്നേഹി കതം സത്താഹം വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം.

ഝാമഉച്ഛുഫാണിതന്തി അഗ്ഗിമ്ഹി ഉച്ഛും താപേത്വാ കതം. കോട്ടിതഉച്ഛുഫാണിതന്തി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകം ഛിന്ദിത്വാ കോട്ടേത്വാ നിപ്പീളേത്വാ പക്കം. തം തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പക്കകാലേ യാവകാലികത്തം വിജഹതീതി ആഹ ‘‘തം യുത്ത’’ന്തി. സീതോദകേന കതന്തി മധുകപുപ്ഫാനി സീതോദകേന മദ്ദിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ പചിത്വാ കതം. ‘‘അപരിസ്സാവേത്വാ കത’’ന്തി കേചി, തത്ഥ കാരണം ന ദിസ്സതി. ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കതം മധുകഫാണിതം യാവകാലികന്തി ഏത്ഥ ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ പക്കതേലം കസ്മാ വികാലേ വട്ടതീതി ചേ? തേലേ പക്ഖിത്തം ഖീരം തേലമേവ ഹോതി, അഞ്ഞം പന ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കതം ഖീരഭാവം ഗണ്ഹാതീതി ഇദമേത്ഥ കാരണം. യദി ഏവം ഖണ്ഡസക്ഖരമ്പി ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കരോന്തി, തം കസ്മാ വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഖണ്ഡസക്ഖരം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ ഖീരജല്ലികന്തി ഖീരഫേണം.

൯൯. ‘‘മധുകപുപ്ഫം പനാ’’തിആദി യാവകാലികരൂപേന ഠിതസ്സാപി അവട്ടനകം മേരയബീജവത്ഥും ദസ്സേതും ആരദ്ധം. ആഹാരകിച്ചം കരോന്താനി ഏതാനി കസ്മാ ഏവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി ചോദനാപരിഹാരായ ഭേസജ്ജോദിസ്സം ദസ്സേന്തേന തപ്പസങ്ഗേന ¶ സബ്ബാനിപി ഓദിസ്സകാനി ¶ ഏകതോ ദസ്സേതും ‘‘സത്തവിധഞ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൨൩). വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ പന തം ന വുത്തം, ‘‘പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സതി പച്ചയേതി വുത്തത്താ പടിഗ്ഗഹിതഭേസജ്ജാനി ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ പുരേഭത്തമ്പി സതി പച്ചയേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, ന ആഹാരത്ഥായ ഭേസജ്ജത്ഥായ പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി വദന്തി. ദ്വാരവാതപാനകവാടേസൂതി മഹാദ്വാരസ്സ വാതപാനാനഞ്ച കവാടഫലകേസു. കസാവേ പക്ഖിത്താനി താനി അത്തനോ സഭാവം പരിച്ചജന്തീതി ‘‘കസാവേ…പേ… മക്ഖേതബ്ബാനീ’’തി വുത്തം, ഘുണപാണകാദിപരിഹാരത്ഥം മക്ഖേതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. അധിട്ഠേതീതി ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം അജ്ഝോഹരണീയം ന ഭവിസ്സതി, ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘സപ്പിഞ്ച തേലഞ്ച വസഞ്ച മുദ്ധനി തേലം വാ അബ്ഭഞ്ജനം വാ’’തിആദി, ഏവം പരിഭോഗേ അനപേക്ഖതായ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം അഞ്ഞേസുപി കാലികേസു അനജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സുദ്ധചിത്തേന ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ നിയമേപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി ഇദമ്പി വിസും ഏകം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനന്തി ദട്ഠബ്ബം.

അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബോതി ഏത്ഥ സുദ്ധചിത്തേന ദിന്നത്താ സയമ്പി ആഹരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതിയേവ. ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തീതി യഥാ അഞ്ഞസ്സ സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം സത്താഹാതിക്കമേപി നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി പരസന്തകഭാവതോ, ഏവമിദമ്പി അവിഭത്തത്താ ഉഭയസാധാരണമ്പി വിനിബ്ഭോഗാഭാവതോ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീതി ഭിക്ഖുനാ പടിഗ്ഗഹിതത്താ സത്താഹാതിക്കമേ യസ്സ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി പടിഗ്ഗഹിതസപ്പിആദീനം പരിഭോഗസ്സ സത്താഹേനേവ പരിച്ഛിന്നത്താ. ‘‘താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീ’’തി (പാരാ. ൬൨൩) ഹി വുത്തം.

‘‘ആവുസോ ¶ ഇമം തേലം സത്താഹമത്തം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന അന്തോസത്താഹേയേവ പരസ്സ വിസ്സജ്ജിതഭാവം ദസ്സേതി. കസ്സ ആപത്തീതി ‘‘പഠമം താവ ഉഭിന്നം സാധാരണത്താ അനാപത്തി വുത്താ, ഇദാനി പന ഏകേന ഇതരസ്സ വിസ്സട്ഠഭാവതോ ഉഭയസാധാരണതാ നത്ഥീതി വിഭത്തസദിസം ഹുത്വാ ഠിതം, തസ്മാ ഏത്ഥ പടിഗ്ഗഹിതസ്സ സത്താഹാതിക്കമേ ഏകസ്സ ആപത്തിയാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘കിം പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ആപത്തി, ഉദാഹു യസ്സ സന്തകം ജാതം, തസ്സാ’’തി പുച്ഛതി. നിസ്സട്ഠഭാവതോയേവ ച ഇധ ‘‘അവിഭത്തഭാവതോ’’തി കാരണം അവത്വാ ‘‘യേന പരിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി വുത്തം, ഇദഞ്ച ¶ വിസ്സട്ഠാഭാവതോ ഉഭയസാധാരണതം പഹായ ഏകസ്സ സന്തകം ഹോന്തമ്പി യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തതോ അഞ്ഞസ്സ സന്തകം ജാതം, തസ്മാ പരസന്തകപടിഗ്ഗഹണേ വിയ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ നത്ഥി ആപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന ‘‘യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി വചനതോ അവിസ്സജ്ജിതേ സതി അവിഭത്തേപി സത്താഹാതിക്കമേ ആപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം അവിസ്സജ്ജിതേ അവിഭത്തഭാവതോയേവ അനാപത്തിയാ സിദ്ധത്താ. സചേ പന ഇതരോ യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തസ്സേവ അന്തോസത്താഹേ അത്തനോ ഭാഗമ്പി വിസ്സജ്ജേതി, സത്താഹാതിക്കമേ സിയാ ആപത്തി യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തസ്സേവ സന്തകഭാവമാപന്നത്താ. ‘‘ഇതരസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇമിനാ തസ്സ സന്തകഭാവേപി അഞ്ഞേഹി പടിഗ്ഗഹിതസകസന്തകേ വിയ തേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതഭാവതോ അനാപത്തീതി ദീപേതി, ഇമം പന അധിപ്പായം അജാനിത്വാ ഇതോ അഞ്ഞഥാ ഗണ്ഠിപദകാരാദീഹി പപഞ്ചിതം, ന തം സാരതോ പച്ചേതബ്ബം, ഇദം സാരത്ഥദീപനീവചനം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൫).

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൫) പന – സചേ ദ്വിന്നം…പേ… ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പാഠോ ഗളിതോ, ഏവം പനേത്ഥ പാഠോ വേദിതബ്ബോ – സചേ ദ്വിന്നം ¶ സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം അവിഭത്തം ഹോതി, സത്താഹാതിക്കമേ ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തി, പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീതി. അഞ്ഞഥാ പന സദ്ദപ്പയോഗോപി ന സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, ‘‘ഗണ്ഠിപദേപി ച അയമേവ പാഠോ ദസ്സിതോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൫) വുത്തം. ‘‘ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തീ’’തി അവിഭത്തത്താ വുത്തം. ‘‘പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീ’’തി ഇദം ‘‘സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. ൬൨൩) വചനതോ വുത്തം. ‘‘യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഉപസമ്പന്നസ്സ ദാനമ്പി സന്ധായ ‘‘വിസ്സജ്ജേതീ’’തി ഇദം വുത്തന്തി ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദിന്നവത്ഥുമ്ഹി പടിഗ്ഗഹണസ്സ അവിഗതത്തേപി സകസന്തകതാ വിഗതാവ ഹോതി, തേന നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി. ‘‘അത്തനാവ പടിഗ്ഗഹിതത്തം സകസന്തകത്തഞ്ചാ’’തി ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹേവ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, ന ഏകേന. അനുപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദാനേ പന തദുഭയമ്പി വിജഹതി, പരിഭോഗോപേത്ഥ വട്ടതി, ന സാപേക്ഖദാനേ ദാനലക്ഖണാഭാവതോ. ‘‘വിസ്സജ്ജതീ’’തി ഏതസ്മിഞ്ച പാളിപദേ കസ്സചി അദത്വാ അനപേക്ഖതായ ഛഡ്ഡനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘അനപേക്ഖാ ദത്വാ’’തി ഇദഞ്ച പടിഗ്ഗഹണവിജഹനവിധിദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹണേ ഹി വിജഹിതേ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ സയമേവ വട്ടിസ്സതി, തബ്ബിജഹനഞ്ച വത്ഥുനോ സകസന്തകതാപരിച്ചാഗേന ഹോതീതി. ഏതേന ച വത്ഥുമ്ഹി അജ്ഝോഹരണാപേക്ഖായ സതി പടിഗ്ഗഹണവിസ്സജ്ജനം നാമ വിസും ന ലബ്ഭതീതി സിജ്ഝതി. ഇതരഥാ ഹി ‘‘പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖോവ ¶ പടിഗ്ഗഹണം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, ‘‘അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഏകസ്സ സന്തകം അഞ്ഞേന പടിഗ്ഗഹിതമ്പി നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏവന്തി ‘‘പുന ഗഹേസ്സാമീ’’തി അപേക്ഖം അകത്വാ സുദ്ധചിത്തേന പരിചത്തതം പരാമസതി. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ¶ നിസ്സഗ്ഗിയമൂലികാഹി പാചിത്തിയാദിആപത്തീഹി അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. പരിഭോഗേ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ഏത്ഥ പന നിസ്സട്ഠപടിലാഭസ്സ കായികപരിഭോഗാദീസു യാ ദുക്കടാപത്തി വുത്താ, തായ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ.

൧൦൦. ഏവം ചതുകാലികപച്ചയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസു വിസേസലക്ഖണം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമേസു പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അകപ്പിയഭൂമിയം സഹസേയ്യാപഹോനകേ ഗേഹേ വുത്തം സങ്ഘികം വാ പുഗ്ഗലികം വാ ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖുനിയാ വാ സന്തകം യാവകാലികം യാമകാലികഞ്ച ഏകരത്തമ്പി ഠപിതം അന്തോവുത്ഥം നാമ ഹോതി, തത്ഥ പക്കഞ്ച അന്തോപക്കം നാമ ഹോതി. സത്താഹകാലികം പന യാവജീവികഞ്ച വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഏകരത്തം വീതിനാമിതം പന യം കിഞ്ചി യാവകാലികം വാ യാമകാലികം വാ അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പരിഗ്ഗഹണേ താവ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹരതോ പന ഏകമേകസ്മിം അജ്ഝോഹാരേ സന്നിധിപച്ചയാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇദാനി അഞ്ഞമ്പി വിസേസലക്ഖണം ദസ്സേന്തോ ‘‘യാവകാലികം പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമ്ഭിന്നരസാനീതി സംസട്ഠരസാനി. ദീഘകാലാനി വത്ഥൂനി രസ്സകാലേന സംസട്ഠാനി രസ്സകാലമേവ അനുവത്തന്തീതി ആഹ ‘‘യാവകാലികം പന…പേ… തീണിപി യാമകാലികാദീനീ’’തി. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാതിആദീസു തദഹുപുരേഭത്തമേവ വട്ടതി, ന തദഹുപച്ഛാഭത്തം, ന രത്തിയം, ന ദുതിയദിവസാദീസൂതി അത്ഥോ.

കസ്മാതി ചേ? തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന യാവകാലികേന സംസട്ഠത്താതി. ഏത്ഥ ച ‘‘യാവകാലികേന സംസട്ഠത്താ’’തി ഏത്തകമേവ അവത്വാ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി വിസേസനസ്സ വുത്തത്താ പുരേപടിഗ്ഗഹിതയാവകാലികേന സംസട്ഠേ സതി തദഹുപുരേഭത്തമ്പി ന വട്ടതി, അനജ്ഝോഹരണീയം ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. ‘‘സമ്ഭിന്നരസ’’ന്തി ഇമിനാ സചേപി സംസട്ഠം, അസമ്ഭിന്നരസം സേസകാലികത്തയം അത്തനോ അത്തനോ കാലേ വട്ടതീതി ദസ്സേതി ¶ . യാമകാലികേനാതി ഏത്ഥ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി തതിയന്തവിസേസനപദം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, പുബ്ബവാക്യതോ വാ അനുവത്തേതബ്ബം. തസ്സ ഫലം വുത്തനയമേവ.

പോത്ഥകേസു ¶ പന ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ദിസ്സതി, തം ന സുന്ദരം. യത്ഥ നത്ഥി, തമേവ സുന്ദരം, കസ്മാ? ദുതിയന്തഞ്ഹി വിസേസനപദം ഇതരദ്വയം വിസേസേതി. തതോ തദഹുപടിഗ്ഗഹിതമേവ സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച യാമകാലികേന സംസട്ഠേ സതി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതി, ന പുരേപടിഗ്ഗഹിതാനീതി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ന യുത്തോ. കസ്മാ? സത്താഹകാലികയാവജീവികാനം അസന്നിധിജനകത്താ, ‘‘ദീഘകാലികാനി രസ്സകാലികം അനുവത്തന്തീ’’തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന വിരുദ്ധത്താ ച, തസ്മാ തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ ഹോതു പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ, സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന യാമകാലികേന സംസട്ഠത്താ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതീതി അത്ഥോ യുത്തോ, ഏവഞ്ച ഉപരി വക്ഖമാനേന ‘‘സത്താഹകാലികേന പന തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന സദ്ധിം സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം സത്താഹം കപ്പതീ’’തി വചനേന സമം ഭവേയ്യ.

അപിച ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹു യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതീ’’തി പുബ്ബപാഠേന ഭവിതബ്ബം, തം ലേഖകേഹി അഞ്ഞേസു പാഠേസു ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വിജ്ജമാനം ദിസ്വാ, ഇധ തദഹുപദതോ പടിഗ്ഗഹിതപദം ഗളിതന്തി മഞ്ഞമാനേഹി പക്ഖിപിത്വാ ലിഖിതം ഭവേയ്യ, ‘‘തദഹൂ’’തി ഇദം പന ‘‘യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ’’തി പദം വിസേസേതി, തേന യാവ തദഹുഅരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതി, ന ദുതിയാഹാദിഅരുണുഗ്ഗമനാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. തേനേവ ഉപരിപാഠേപി ‘‘സത്താഹകാലികേന പന തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി രസ്സകാലികത്ഥപദേന തുല്യാധികരണം വിസേസനപദം തമേവ വിസേസേതി, ന ദീഘകാലികത്ഥം യാവജീവികപദം ¶ , തസ്മാ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം സത്താഹം കപ്പതീ’’തി വുത്തം.

ദ്വീഹപടിഗ്ഗഹിതേനാതിആദീസുപി ‘‘ദ്വീഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ഛാഹം വട്ടതി, തീഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം പഞ്ചാഹം വട്ടതി, ചതൂഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ചതുരാഹം വട്ടതി, പഞ്ചാഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം തീഹം വട്ടതി, ഛാഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ദ്വീഹം വട്ടതി, സത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം തദഹേവ വട്ടതീ’’തി ¶ ഏവം സത്താഹകാലികസ്സേവ അതീതദിവസം പരിഹാപേത്വാ സേസദിവസവസേന യോജേതബ്ബം, ന യാവജീവികസ്സ. ന ഹി യാവജീവികസ്സ ഹാപേതബ്ബോ അതീതദിവസോ നാമ അത്ഥി സതി പച്ചയേ യാവജീവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ. തേനാഹ ‘‘സത്താഹകാലികമ്പി അത്തനാ സദ്ധിം സംസട്ഠം യാവജീവികം അത്തനോ സഭാവഞ്ഞേവ ഉപനേതീ’’തി. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ലിഖിതം പാഠം നിസ്സായ ഇമസ്മിമ്പി പാഠേ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതന്തി ഇദമേവ ഇച്ഛിതബ്ബ’ന്തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘പുരേപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി പാഠം പടിക്ഖിപന്തി. കേസുചി ‘‘പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം വാ’’തി ലിഖന്തി, തം സബ്ബം യഥാവുത്തനയം അമനസികരോന്താ വിബ്ഭന്തചിത്താ ഏവം കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമേസു ¶ ചതൂസു കാലികേസു യാവകാലികം മജ്ഝന്ഹികകാലാതിക്കമേ, യാമകാലികം പച്ഛിമയാമാതിക്കമേ, സത്താഹകാലികം സത്താഹാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തീതി വുത്തം. കതരസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഹോതീതി പുച്ഛായമാഹ ‘‘കാലയാമ’’ഇച്ചാദി. തസ്സത്ഥോ – യാവകാലികം കാലാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു വികാലേ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ വികാലേഭോജനസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൨൪൮) ആപത്തി ഹോതി. യാമകാലികം യാമാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സന്നിധികാരകം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ സന്നിധിസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൨൫൩) ആപത്തി ഹോതി. സത്താഹകാലികം സത്താഹാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യാനി ഖോ പന താനി ഗിലാനാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസായനീയാനി ഭേസജ്ജാനി, സേയ്യഥിദം, സപ്പി നവനീതം തേലം മധു ഫാണിതം, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദേന (പാരാ. ൬൨൨) ആപത്തി ഹോതീതി.

ഇമാനി ചത്താരി കാലികാനി ഏകതോ സംസട്ഠാനി സമ്ഭിന്നരസാനി പുരിമപുരിമകാലികസ്സ കാലവസേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി വുത്തം. അസമ്ഭിന്നരസാനി ചേ ഹോന്തി, കഥം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചതുകാലികവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠാരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൯. കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയകഥാ

൧൦൧. ഏവം ¶ ¶ ചതുകാലികവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കപ്പിയകുടിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കപ്പിയാ ചതുഭൂമിയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കപ്പന്തീതി കപ്പിയാ, കപ്പ സാമത്ഥിയേതി ധാതു. ഭവന്തി ഏതാസു അന്തോവുത്ഥഅന്തോപക്കാനീതി ഭൂമിയോ, ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ചതുഭൂമിയോ, ചതസ്സോ കപ്പിയകുടിയോതി അത്ഥോ. കതമാ താതി ആഹ ‘‘ഉസ്സാവനന്തികാ…പേ… വേദിതബ്ബാ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതിച്ചാഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി. ഇദം ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകപാളിം (മഹാവ. ൨൯൫) സന്ധായാഹ. തത്ഥ ഉദ്ധം സാവനാ ഉസ്സാവനാ, ഉസ്സാവനാ അന്തോ യസ്സാ കപ്പിയഭൂമിയാതി ഉസ്സാവനന്തികാ. ഗാവോ നിസീദന്തി ഏത്ഥാതി ഗോനിസാദികാ, ഗോ-സദ്ദൂപപദ നി-പുബ്ബസദ വിസരണഗത്യാവസാനേസൂതി ധാതു. ഗഹപതീഹി ദിന്നാതി ഗഹപതി, ഉത്തരപദലോപതതിയാതപ്പുരിസോയം. കമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബാതി സമ്മുതീതി ഏവമിമാസം വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ. തത്ഥാതി കപ്പിയകുടിവിനിച്ഛയേ. തം പന അവത്വാപീതി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തനയം അവത്വാപി. പി-സദ്ദേന തഥാവചനമ്പി അനുജാനാതി. അട്ഠകഥാസു വുത്തനയേന വുത്തേതി സേസഅട്ഠകഥാസു വുത്തനയേന ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി വാ ‘‘കപ്പിയകുടീ’’തി വാ വുത്തേ. സാധാരണലക്ഖണന്തി സബ്ബഅട്ഠകഥാനം സാധാരണം ഉസ്സാവനന്തികകുടികരണലക്ഖണം. ചയന്തി അധിട്ഠാനം ഉച്ചവത്ഥും. യതോ പട്ഠായാതി യതോ ഇട്ഠകതോ സിലതോ മത്തികാപിണ്ഡതോ വാ പട്ഠായ. പഠമിട്ഠകാദീനം ഹേട്ഠാ ന വട്ടന്തീതി പഠമിട്ഠകാദീനം ഹേട്ഠാഭൂമിയം പതിട്ഠാപിയമാനാ ഇട്ഠകാദയോ ഭൂമിഗതികത്താ ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി വത്വാ പതിട്ഠാപേതും ന വട്ടന്തി. യദി ഏവം ഭൂമിയം നിഖണിത്വാ ഠപിയമാനാ ഥമ്ഭാ കസ്മാ തഥാ വത്വാ പതിട്ഠാപേതും വട്ടന്തീതി ആഹ ‘‘ഥമ്ഭാ പന…പേ… വട്ടന്തീ’’തി.

സങ്ഘസന്തകമേവാതി ¶ വാസത്ഥായ കതം സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വദതി. ഭിക്ഖുസന്തകന്തി വാസത്ഥായ ഏവ കതം ഭിക്ഖുസ്സ പുഗ്ഗലികസേനാസനം.

൧൦൨. മുഖസന്നിധീതി ഇമിനാ അന്തോവുത്ഥദുക്കടമേവ ദീപേതി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) പന ഏവം വുത്തം – തം പന അവത്വാപീതി പി-സദ്ദേന തഥാവചനമ്പി അനുജാനാതി. അട്ഠകഥാസൂതി അന്ധകട്ഠകഥാവിരഹിതാസു സേസട്ഠകഥാസു. സാധാരണലക്ഖണന്തി അന്ധകട്ഠകഥായ സഹ സബ്ബട്ഠകഥാനം സമാനം. ചയന്തി അധിട്ഠാനം ഉച്ചവത്ഥും. ¶ യതോ പട്ഠായാതി യതോ ഇട്ഠകാദിതോ പട്ഠായ ചയം ആദിം കത്വാ ഭിത്തിം ഉട്ഠാപേതുകാമാതി അത്ഥോ. ‘‘ഥമ്ഭാ പന ഉപരി ഉഗ്ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ വട്ടന്തീ’’തി ഏതേന ഇട്ഠകപാസാണാ ഹേട്ഠാ പതിട്ഠാപിയമാനാപി യദി ചയതോ, ഭൂമിതോ വാ ഏകങ്ഗുലമത്തമ്പി ഉഗ്ഗതാ തിട്ഠന്തി, വട്ടന്തീതി സിദ്ധം ഹോതി.

ആരാമോതി ഉപചാരസീമാപരിച്ഛിന്നോ സകലോ വിഹാരോ. സേനാസനാനീതി വിഹാരസ്സ അന്തോ തിണകുടിആദികാനി സങ്ഘസ്സ നിവാസഗേഹാനി. വിഹാരഗോനിസാദികാ നാമാതി സേനാസനഗോനിസാദികാ നാമ. സേനാസനാനി ഹി സയം പരിക്ഖിത്താനിപി ആരാമപരിക്ഖേപാഭാവേന ‘‘ഗോനിസാദികാ’’തി വുത്താ. ‘‘ഉപഡ്ഢപരിക്ഖിത്തോപീ’’തി ഇമിനാ തതോ ഊനപരിക്ഖിത്തോ യേഭുയ്യേന അപരിക്ഖിത്തോ നാമ, തസ്മാ അപരിക്ഖിത്തസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ഉപഡ്ഢാദിപരിക്ഖിത്തേ. കപ്പിയകുടി ലദ്ധും വട്ടതീതി ഗോനിസാദികായ അഭാവേന സേസകപ്പിയകുടീസു തീസു യാ കാചി കപ്പിയകുടി കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

തേസം ഗേഹാനീതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വാസത്ഥായ കതമ്പി യാവ ന ദേന്തി, താവ തേസം സന്തകംയേവ ഭവിസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരം ¶ ഠപേത്വാതി ഉപസമ്പന്നാനം വാസത്ഥായ കതം ഗേഹം ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. ഗേഹന്തി നിവാസഗേഹം. തദഞ്ഞം പന ഉപോസഥാഗാരാദി സബ്ബം അനിവാസഗേഹം ചതുകപ്പിയഭൂമിവിമുത്താ പഞ്ചമീ കപ്പിയഭൂമി. സങ്ഘസന്തകേപി ഹി ഏതാദിസേ ഗേഹേ സുട്ഠു പരിക്ഖിത്താരാമട്ഠേപി അബ്ഭോകാസേ വിയ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ നത്ഥി. യേന കേനചി ഛന്നേ പരിച്ഛന്നേ ച സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഭിക്ഖുസ്സ, സങ്ഘസ്സ വാ നിവാസഗേഹേ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ, ന അഞ്ഞത്ഥ. തേനാഹ ‘‘യം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘സങ്ഘികം വാ പുഗ്ഗലികം വാ’’തി ഇദം കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം സാമഞ്ഞതോ വുത്തം ഭിക്ഖൂനം പന സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖുനീനം, താസം സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ഗിഹിസന്തകട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി വേദിതബ്ബം.

മുഖസന്നിധീതി അന്തോസന്നിഹിതദോസോ ഹി മുഖപ്പവേസനനിമിത്തം ആപത്തിം കരോതി, നാഞ്ഞഥാ, തസ്മാ ‘‘മുഖസന്നിധീ’’തി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) വുത്തോതി.

തത്ഥ തത്ഥ ഖണ്ഡാ ഹോന്തീതി ഉപഡ്ഢതോ അധികം ഖണ്ഡാ ഹോന്തി. സബ്ബസ്മിം ഛദനേ വിനട്ഠേതി തിണപണ്ണാദിവസ്സപരിത്തായകേ ഛദനേ വിനട്ഠേ. ഗോപാനസീനം പന ഉപരി വല്ലീഹി ബദ്ധദണ്ഡേസു ഠിതേസുപി ¶ ജഹിതവത്ഥുകാ ഹോന്തി ഏവ. പക്ഖപാസകമണ്ഡലന്തി ഏകസ്മിം പസ്സേ തിണ്ണം ഗോപാനസീനം ഉപരി ഠിതതിണപണ്ണാദിഛദനം വുച്ചതി.

൧൦൩. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ തസ്സാ’’തിആദിനാ അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥമ്പി അനുപസമ്പന്നസ്സ ദിന്നേ കപ്പിയം ഹോതി, സാപേക്ഖദാനഞ്ചേത്ഥ വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹണം വിയ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. അന്തോപക്കസാമംപക്കേസു പന ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അന്തോവുത്ഥം അന്തോപക്കം സാമംപക്കം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം ¶ സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി തിണ്ണം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ഏകം തിരാപത്തികം, തീണി ദുരാപത്തികാനി, തീണി ഏകാപത്തികാനി, ഏകം അനാപത്തികന്തി അട്ഠ ഹോന്തി. തത്ഥ അന്തോവുത്ഥന്തി അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥം. അന്തോപക്കേപി ഏസേവ നയോ. സാമംപക്കന്തി യം കിഞ്ചി ആമിസം ഭിക്ഖുസ്സ പചിതും ന വട്ടതി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം അട്ഠകഥായം വുത്തമേവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകൂനവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൦. പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാ

൧൦൪. ഏവം ¶ കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഖാദനീയാദിപടിഗ്ഗാഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖാദിയതേതി ഖാദനീയം, ഠപേത്വാ പഞ്ച ഭോജനാനി സബ്ബസ്സ അജ്ഝോഹരിതബ്ബസ്സേതം അധിവചനം. ആദിസദ്ദേന ഭോജനീയം ¶ സങ്ഗണ്ഹാതി. പടിഗ്ഗഹണം സമ്പടിച്ഛനം പടിഗ്ഗാഹോ, ഖാദനീയാദീനം പടിഗ്ഗാഹോ ഖാദനീയാദിപടിഗ്ഗാഹോ. തേനാഹ ‘‘അജ്ഝോഹരിതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി ഖാദനീയസ്സ വാ ഭോജനീയസ്സ വാ പടിഗ്ഗഹണ’’ന്തി. പഞ്ചസു അങ്ഗേസു ഉച്ചാരണമത്തന്തി ഉക്ഖിപനമത്തം, ഇമിനാ പടിഗ്ഗഹിതബ്ബഭാരസ്സ പമാണം ദസ്സേതി. തേനേവ താദിസേന പുരിസേന അനുക്ഖിപനീയവത്ഥുസ്മിം പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീതി ദീപേതി. ‘‘ഹത്ഥപാസോ’’തി ഇമിനാ ആസന്നഭാവം. തേനേവ ച ദൂരേ ഠത്വാ അഭിഹരന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീതി ദീപേതി. അഭിഹാരോതി പരിണാമിതഭാവോ, തേന ച തത്രട്ഠകാദീസു ന രുഹതീതി ദീപേതി. ‘‘ദേവോ വാ’’തിആദിനാ ദായകതോ പയോഗത്തയം ദസ്സേതി. ‘‘തഞ്ചേ’’തിആദിനാ പടിഗ്ഗാഹകതോ പയോഗദ്വയം ദസ്സേതി.

ഇദാനി തേസു പഞ്ചസു അങ്ഗേസു ഹത്ഥപാസസ്സ ദുരാജാനതായ തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥി’’ച്ചാദി. തത്ഥ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ ഹത്ഥപാസോ നാമാതി യോജനാ. ‘‘തസ്സ ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമിനാ ആകാസേ ഉജും ഠത്വാ പരേന ഉക്ഖിത്തം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദതലതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന സീസതോ പട്ഠായാതി ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമസ്സ ഹേട്ഠിമന്തേനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച പവാരണസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൨൩൮-൨൩൯) ‘‘സചേ പന ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ഹോതി, ആസന്നസ്സ പച്ഛിമന്തതോ പട്ഠായാ’’തിആദിനാ പടിഗ്ഗാഹകാനം ആസന്നങ്ഗസ്സ പാരിമന്തതോ പട്ഠായ പരിച്ഛേദസ്സ ദസ്സിതത്താ ഇധാപി ആകാസേ ഠിതസ്സ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദതലസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ പണ്ഹിപരിയന്തസ്സ ഹേട്ഠിമതലതോ പട്ഠായ, ദായകസ്സ പന ഓരിമന്തഭൂതതോ പാദങ്ഗുലസ്സ ഹേട്ഠിമപരിയന്തതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ ¶ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാവ നയേന ഭൂമിയം നിപജ്ജിത്വാ ഉസ്സീസകേ നിസിന്നസ്സ ഹത്ഥതോ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആസന്നസീസങ്ഗസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ ഗീവന്തതോ പട്ഠായേവ ഹത്ഥപാസോ മിനിതബ്ബോ, ന പാദതലതോ പട്ഠായ. ഏവം നിപജ്ജിത്വാ ദാനേപി യഥാനുരൂപം വേദിതബ്ബം. ‘‘യം ആസന്നതരം അങ്ഗ’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൨൩൮-൨൩൯) ഹി ¶ വുത്തം. അകല്ലകോതി ഗിലാനോ സഹത്ഥാ പരിഭുഞ്ജിതും അസക്കോന്തോ മുഖേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘അകല്ലകോതി ഗിലാനോ ഗഹേതും വാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ഏതേന അകല്ലകോതി ഗിലാനോ വാ അഥ വാ ഗഹേതും അകല്ലകോ അസമത്ഥോതി അത്ഥോ ദസ്സിതോ. തേനാഹ ‘‘സചേപി നത്ഥുകരണിയം ദീയമാനം നാസാപുടേന അകല്ലകോ വാ മുഖേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി.

൧൦൫. ഏകദേസേനാപീതി അങ്ഗുലിയാ ഫുട്ഠമത്തേന.

തഞ്ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം പടിഗ്ഗഹിതമേവാതി വേണുകോടിയം ബന്ധിത്വാ ഠപിതത്താ. സചേ ഭൂമിയം ഠിതമേവ ഘടം ദായകേന ഹത്ഥപാസേ ഠത്വാ ‘‘ഘടം ദസ്സാമീ’’തി ദിന്നം വേണുകോടിയാ ഗഹണവസേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഉഭയകോടിബദ്ധം സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥേ അപീളേത്വാ പകതിയാ പീളിയമാനം ഉച്ഛുരസം സന്ധായ ‘‘ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘അഭിഹാരോ ന പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തം, ഹത്ഥപാസേ ഠിതസ്സ പന ഭിക്ഖുസ്സ അത്ഥായ പീളിയമാനം ഉച്ഛുതോ പഗ്ഘരന്തം രസം ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ദോണികായ സയം പഗ്ഘരന്തം ഉച്ഛുരസം മജ്ഝേ ആവരിത്വാ വിസ്സജ്ജിതമ്പി ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹണസഞ്ഞായാതി ‘‘മഞ്ചാദിനാ പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഉപ്പാദിതസഞ്ഞായ, ഇമിനാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി വാചായ വത്തബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

യത്ഥ ¶ കത്ഥചി അട്ഠകഥാസു, പദേസേസു വാ. അസംഹാരിമേ ഫലകേതി ഥാമമജ്ഝിമേന അസംഹാരിയേ. ‘‘തിന്തിണികാദിപണ്ണേസൂതി വചനതോ സാഖാസു പടിഗ്ഗഹണം രുഹതീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൨൬൫) വുത്തം. പോരാണടീകായമ്പി തഥേവ വുത്തം, തദേതം വിചാരേതബ്ബം. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘ഭൂമിയം അത്ഥതേസു സുഖുമേസു തിന്തിണികാദിപണ്ണേസു പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീ’’തി വുത്തം. തം തിന്തിണികാദിപണ്ണാനം സുഖുമത്താ തത്ഥ ഠപിതആമിസസ്സ അസണ്ഠഹനതോ ഭൂമിയം ഠപിതസദിസത്താ ‘‘ന രുഹതീ’’തി വുത്തം, തിന്തിണികാദിസാഖാസു ഠപിതേപി ഏവമേവ സിയാ, തസ്മാ ‘‘സാഖാസു പടിഗ്ഗഹണം രുഹതീ’’തി വചനം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. അട്ഠകഥായം ‘‘ന രുഹതീ’’തി കിരിയാപദസ്സ ‘‘കസ്മാ’’തി ഹേതുപരിയേസനേ സതി ന അഞ്ഞം പരിയേസിതബ്ബം, ‘‘സുഖുമേസൂ’’തി വുത്തം വിസേസനപദംയേവ ഹേതുമന്തവിസേസനം ഭവതി, തസ്മാ തിന്തിണികപണ്ണാദീസു പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതി, കസ്മാ? തേസം സുഖുമത്താ. അഞ്ഞേസു പന പദുമിനീപണ്ണാദീസു രുഹതി, കസ്മാ? തേസം ഓളാരികത്താതി ഹേതുഫലസമ്ബന്ധോ ഇച്ഛിതബ്ബോതി ദിസ്സതി ¶ , തസ്മാ ‘‘തദേതം വിചാരേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ന ഹി താനി സന്ധാരേതും സമത്ഥാനീതി മഹന്തേസു പന പദുമിനീപണ്ണാദീസു രുഹതീ’’തി.

൧൦൬. പുഞ്ഛിത്വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാതി പുഞ്ഛിതേപി രജനചുണ്ണാസങ്കായ സതി പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ വുത്തം, നാസതി. തം പനാതി പതിതരജം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരി ഗഹിതപിണ്ഡപാതം. അനാപത്തീതി ദുരൂപചിണ്ണാദിദോസോ നത്ഥി. പുബ്ബാഭോഗസ്സ അനുരൂപവസേന ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ…പേ… വട്ടതീ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന തം ‘‘അഞ്ഞസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ചിത്തുപ്പാദമത്തേന പരസന്തകം ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ അദത്വാപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദസ്സാമീ’’തിആദിപി വിനയദുക്കടസ്സ പരിഹാരായ ¶ വുത്തം, തഥാ അകത്വാ ഗഹിതേപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജതോ അനാപത്തിയേവ. ഭിക്ഖുസ്സ ദേതീതി അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ദേതി. കഞ്ജികന്തി ഖീരരസാദിം യം കിഞ്ചി ദ്രവം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥതോ മോചേത്വാ പുന ഗണ്ഹാതി, ഉഗ്ഗഹിതകം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥതോ അമോചേന്തേനേവാ’’തി. ആലുളേന്താനന്തി ആലോളേന്താനം, അയമേവ വാ പാഠോ. ആഹരിത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതത്താ അഭിഹാരോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘പത്തോ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി.

൧൦൭. പഠമതരം ഉളുങ്കതോ ഥേവാ പത്തേ പതന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘യഥാ പഠമതരം പതിതഥേവേ ദോസോ നത്ഥി, തഥാ ആകിരിത്വാ അപനേന്താനം പച്ഛാ പതിതഥേവേപി അഭിഹടത്താ നേവത്ഥി ദോസോ’’തി വദന്തി. ചരുകേനാതി ഖുദ്ദകഭാജനേന. ‘‘അഭിഹടത്താതി ദീയമാനക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം. ദത്വാ അപനയനകാലേ പന ഛാരികാ വാ ബിന്ദൂനി വാ പതന്തി, പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം അഭിഹാരസ്സ വിഗതത്താ’’തി വദന്തി, തം യഥാ ന പതതി, തഥാ അപനേസ്സാമീതി പടിഹരന്തേ യുജ്ജതി, പകതിസഞ്ഞായ അപനേന്തേ അഭിഹാരോ ന ഛിജ്ജതി, സുപതിതം. പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹി തം ഹോതി. മുഖവട്ടിയാപി ഗഹേതും വട്ടതീതി അഭിഹരിയമാനസ്സ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിയാ ഉപരിഭാഗേ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഫുസിതും വട്ടതി. പാദേന പേല്ലേത്വാതി പാദേന ‘‘പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞായ അക്കമിത്വാ. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. വചനമത്തമേവാതി പടിബദ്ധം പടിബദ്ധപടിബദ്ധന്തി സദ്ദമത്തമേവ നാനം, കായപടിബദ്ധമേവ ഹോതി, തസ്മാ തേസം വചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏസ നയോതി ‘‘പടിബദ്ധപടിബദ്ധമ്പി കായപടിബദ്ധമേവാ’’തി അയം നയോ. തഥാ ച തത്ഥ കായപടിബദ്ധേ തപ്പടിബദ്ധേ ച ഥുല്ലച്ചയമേവ വുത്തം.

തേന ആഹരാപേതുന്തി യസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗതം, തം ‘‘ഇധ നം ആനേഹീ’’തി ആണാപേത്വാ ¶ തേന ആഹരാപേതും ഇതരസ്സ വട്ടതീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ മൂലട്ഠസ്സേവ ¶ പരിഭോഗോ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ. തം ദിവസം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ദുതിയദിവസേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉഗ്ഗഹിതകപടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനാമസിത്വാ’’തി. അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘സന്നിധിപച്ചയാ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അദിന്നമുഖദ്വാരാപത്തി ഹോതീതി ആഹ ‘‘പടിഗ്ഗഹേത്വാ പന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ന തതോ പരന്തി തദഹേവ സാമം അപ്പടിഗ്ഗഹിതം സന്ധായ വുത്തം, തദഹേവ പടിഗ്ഗഹിതം പന പുനദിവസാദീസു അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി.

൧൦൮. ഖീയന്തീതി ഖയം ഗച്ഛന്തി, തേസം ചുണ്ണേഹി ഥുല്ലച്ചയഅപ്പടിഗ്ഗഹണാപത്തിയോ ന ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ. സത്ഥകേനാതി പടിഗ്ഗഹിതസത്ഥകേന. നവസമുട്ഠിതന്തി ഏതേനേവ ഉച്ഛുആദീസു അഭിനവലഗ്ഗത്താ അബ്ബോഹാരികം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി സന്നിധിദോസാദിം സന്ധായ വദതി. തേനാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. കസ്മാ പനേത്ഥ ഉഗ്ഗഹിതപച്ചയാ, സന്നിധിപച്ചയാ വാ ദോസോ ന സിയാതി ആഹ ‘‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’’തി. ഇമിനാ ച ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം സാമം ഗഹേത്വാ വാ അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം വാ പരിഹരിതും വട്ടതീതി ദീപേതി, തസ്മാ പത്തസമ്മക്ഖനാദിഅത്ഥം സാമം ഗഹേത്വാ പരിഹരിതതേലാദിം സചേ പരിഭുഞ്ജിതുകാമോ ഹോതി, പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥം പന സാമം ഗഹിതം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉഗ്ഗഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അദിന്നമുഖദ്വാരാപത്തി ഹോതി. അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവ അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തസ്സ സിങ്ഗീലോണകപ്പോ വിയ സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി ഹോതി. കേചി പന ‘‘ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉച്ചാരണമത്തം ഹോതീതിആദിനാ വുത്തപഞ്ചങ്ഗസമ്പത്തിയാ പടിഗ്ഗഹണസ്സ രുഹണതോ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥമ്പി സചേ അനുപസമ്പന്നേഹി ദിന്നം ഗണ്ഹാതി, പടിഗ്ഗഹിതമേവാ’’തി ¶ വദന്തി. ഏവം സതി ഇധ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തസ്സ സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി വത്തബ്ബാ സിയാ. ‘‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’’തി ച ന വത്തബ്ബം, തസ്മാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം ഗഹിതം പടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

യദി ഏവം പഞ്ചസു പടിഗ്ഗഹണങ്ഗേസു ‘‘പരിഭോഗത്ഥായാ’’തി വിസേസനം വത്തബ്ബന്തി? ന വത്തബ്ബം. പടിഗ്ഗഹണഞ്ഹി പരിഭോഗത്ഥമേവ ഹോതീതി ‘‘പരിഭോഗത്ഥായാ’’തി വിസും അവത്വാ ‘‘തഞ്ചേ ഭിക്ഖു കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അപരേ പന ‘‘സതിപി ¶ പടിഗ്ഗഹണേ ‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’തി ഇധ അപരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരണേ അനാപത്തി വുത്താ’’തി വദന്തി. തേന ച പടിഗ്ഗഹണങ്ഗേസു പഞ്ചസു സമിദ്ധേസു അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗഹിതമേവ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ ഹോതി അജ്ഝോഹരിതബ്ബേസുയേവ പടിഗ്ഗഹണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താതി ദസ്സേതി. തഥാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ ഗഹേത്വാ ഠപിതതേലാദിം അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉദുക്ഖലമുസലാദീനി ഖീയന്തീതി ഏത്ഥ ഉദുക്ഖലമുസലാനം ഖയേന പിസിതകോട്ടിതഭേസജ്ജേസു സചേ ആഗന്തുകവണ്ണോ പഞ്ഞായതി, ന വട്ടതി. സുദ്ധം ഉദകം ഹോതീതി രുക്ഖസാഖാദീഹി ഗളിത്വാ പതനഉദകം സന്ധായ വുത്തം.

൧൦൯. പത്തോ വാസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ഏത്ഥാപി പത്തഗതം ഛുപിത്വാ ദേന്തസ്സ ഹത്ഥേ ലഗ്ഗേന ആമിസേന ദോസാഭാവത്ഥം പത്തപടിഗ്ഗഹണന്തി അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവ പത്തപടിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. യം സാമണേരസ്സ പത്തേ പതതി…പേ… പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതീതി ഏത്ഥ പുനപ്പുനം ഗണ്ഹന്തസ്സ അത്തനോ പത്തേ പക്ഖിത്തമേവ അത്തനോ സന്തകന്തി സന്നിട്ഠാനകരണതോ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം പന ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗഹണസമയേയേവ അത്തനോ സന്തകന്തി സന്നിട്ഠാനസ്സ കതത്താ ¶ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. കേസഞ്ചി അത്ഥായ ഭത്തം പക്ഖിപതീതി ഏത്ഥ അനുപസമ്പന്നസ്സ അത്ഥായ പക്ഖിപന്തേപി ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിസ്സതീതി സയമേവ പക്ഖിപിത്വാ ഠപനതോ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ പക്ഖിത്തം പന അനുപസമ്പന്നേനേവ ഠപിതം നാമ ഹോതീതി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി പരിച്ചത്തഭാവതോ. തേന വുത്തം ‘‘സാമണേര…പേ… പരിച്ചത്തത്താ’’തി. കേസഞ്ചീതിആദീസു അനുപസമ്പന്നാനം അത്ഥായ കത്ഥചി ഠപിയമാനമ്പി ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ ഏവ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി, അഥ ഖോ ഭാജനേ പതിതമേവ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. ഭാജനഞ്ച ഭിക്ഖുനാ പുനദിവസത്ഥായ അപേക്ഖിതമേവാതി തഗ്ഗതമ്പി ആമിസം ദുദ്ധോതപത്തഗതം വിയ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി സങ്കായ ‘‘സാമണേരസ്സ ഹത്ഥേ പക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഈദിസേസു ഹി യുത്തി ന ഗവേസിതബ്ബാ, വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൧൧൦. പത്തഗതാ യാഗൂതി ഇമിനാ പത്തമുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠേപി കുടേ യാഗു പടിഗ്ഗഹിതാ, ഉഗ്ഗഹിതാ വാ ന ഹോതി ഭിക്ഖുനോ അനിച്ഛായ ഫുട്ഠത്താതി ദസ്സേതി. ആരോപേതീതി ഹത്ഥം ഫുസാപേതി. പടിഗ്ഗഹണൂപഗം ഭാരം നാമ ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉക്ഖേപാരഹം. കിഞ്ചാപി അവിസ്സജ്ജേത്വാവ അഞ്ഞേന ഹത്ഥേന പിദഹന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി, തഥാപി ന പിദഹിതബ്ബന്തി അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗഹേതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘ന ¶ പിദഹിതബ്ബന്തി ഹത്ഥതോ മുത്തം സന്ധായ വുത്തം, ഹത്ഥഗതം പന ഇതരേന ഹത്ഥേന പിദഹതോ, ഹത്ഥതോ മുത്തമ്പി വാ അഫുസിത്വാ ഉപരി പിധാനം പാതേന്തസ്സ ന ദോസോ’’തി വുത്തം.

൧൧൧. പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ഛായത്ഥായ ഉപരി ധാരിയമാനാ മഹാസാഖാ യേന കേനചി ഛിജ്ജേയ്യ, തത്ഥ ലഗ്ഗരജം മുഖേ പാതേയ്യ വാതി കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി.

മച്ഛികവാരണത്ഥന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘സചേപി സാഖായ ലഗ്ഗരജം പത്തേ പതതി, സുഖേന പരിഭുഞ്ജിതും സക്കാതി സാഖായ പടിഗ്ഗഹിതത്താ അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവിധ പടിഗ്ഗഹണന്തി മൂലപടിഗ്ഗഹണമേവ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അപരേ പന ‘‘മച്ഛികവാരണത്ഥന്തി വചനമത്തം ഗഹേത്വാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം ഗഹിത’’ന്തി വദന്തി. കുണ്ഡകേതി മഹാഘടേ. തസ്മിമ്പീതി ചാടിഘടേപി. അനുപസമ്പന്നം ഗാഹാപേത്വാതി തമേവ അജ്ഝോഹരണീയം ഭണ്ഡം അനുപസമ്പന്നേന ഗാഹാപേത്വാ.

ഥേരസ്സ പത്തം ദുതിയത്ഥേരസ്സാതി ‘‘ഥേരസ്സ പത്തം മയ്ഹം ദേഥാ’’തി തേന അത്തനോ പരിച്ചജാപേത്വാ ദുതിയത്ഥേരസ്സ ദേതി. തുയ്ഹം യാഗും മയ്ഹം ദേഹീതി ഏത്ഥ ഏവം വത്വാ സാമണേരസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ അത്തനോപി പത്തം തസ്സ ദേതി. ഏത്ഥ പനാതി ‘‘പണ്ഡിതോ സാമണേരോ’’തിആദിപത്തപരിവത്തനകഥായം. കാരണം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബന്തി യഥാ മാതുആദീനം തേലാദീനി ഹരന്തോ തഥാരൂപേ കിച്ചേ അനുപസമ്പന്നേന അപരിവത്തേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതും ലഭതി, ഏവമിധ പത്തപരിവത്തനം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും കസ്മാ ന ലഭതീതി കാരണം വീമംസിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ പന ‘‘സാമണേരേഹി ഗഹിതതണ്ഡുലേസു പരിക്ഖീണേസു അവസ്സം അമ്ഹാകം സാമണേരാ സങ്ഗഹം കരോന്തീതി ചിത്തുപ്പത്തി സമ്ഭവതി, തസ്മാ തം പരിവത്തേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. മാതാപിതൂനം അത്ഥായ പന ഛായത്ഥായ വാ ഗഹണേ പരിഭോഗാസാ നത്ഥി, തസ്മാ തം വട്ടതീ’’തി കാരണം വദന്തി. തേനേവ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി വുത്തം –

‘‘മാതാപിതൂനമത്ഥായ, തേലാദിം ഹരതോപി ച;

സാഖം ഛായാദിഅത്ഥായ, ഇമസ്സ ന വിസേസതാ.

‘‘തസ്മാ ഹിസ്സ വിസേസസ്സ, ചിന്തേതബ്ബം തു കാരണം;

തസ്സ സാലയഭാവം തു, വിസേസം തക്കയാമഹ’’ന്തി.

ഇദമേവേത്ഥ ¶ ¶ യുത്തതരം അവസ്സം തഥാവിധവിതക്കുപ്പത്തിയാ സമ്ഭവതോ. ന ഹി സക്കാ ഏത്ഥ വിതക്കം സോധേതുന്തി. മാതാദീനം അത്ഥായ ഹരണേ പന നാവസ്സം തഥാവിധവിതക്കുപ്പത്തീതി സക്കാ വിതക്കം സോധേതും. യത്ഥ ഹി വിതക്കം സോധേതും സക്കാ, തത്ഥ നേവത്ഥി ദോസോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സചേ പന സക്കോതി വിതക്കം സോധേതും, തതോ ലദ്ധം ഖാദിതുമ്പി വട്ടതീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘ഏത്ഥ പനാതി പത്തപരിവത്തനേ. കാരണന്തി ഏത്ഥ യഥാ സാമണേരാ ഇതോ അമ്ഹാകമ്പി ദേന്തീതി വിതക്കോ ഉപ്പജ്ജതി, ന തഥാ അഞ്ഞത്ഥാതി കാരണം വദന്തി, തഞ്ച യുത്തം. യസ്സ പന താദിസോ വിതക്കോ നത്ഥി, തേന അപരിവത്തേത്വാപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

൧൧൨. നിച്ചാലേതുന്തി ചാലേത്വാ പാസാണസക്ഖരാദിഅപനയനം കാതും. ഉദ്ധനം ആരോപേതബ്ബന്തി അനഗ്ഗികം ഉദ്ധനം സന്ധായ വുത്തം. ഉദ്ധനേ പച്ചമാനസ്സ ആലുളനേ ഉപരി അപക്കതണ്ഡുലാ ഹേട്ഠാ പവിസിത്വാ പച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘സാമംപാകഞ്ചേവ ഹോതീ’’തി.

൧൧൩. ആധാരകേ പത്തോ ഠപിതോതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതാമിസോ പത്തോ പുന പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ ഠപിതോ. ചാലേതീതി വിനാ കാരണം ചാലേതി, സതിപി കാരണേ ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗാരഹം ചാലേതും ന വട്ടതി. കിഞ്ചാപി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അമനുസ്സികാബാധേ ആമകമംസം ആമകലോഹിത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) താദിസേ ആബാധേ അത്തനോ അത്ഥായ ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണം അനുഞ്ഞാതം, ‘‘ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) ച സാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തം, തഥാപി അത്തനോ, അഞ്ഞസ്സ വാ ഭിക്ഖുനോ അത്ഥായ അഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘സീഹവിഘാസാദിം…പേ… വട്ടതീ’’തി വുത്തം. സക്കോതി വിതക്കം സോധേതുന്തി ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേതീ’’തി വിതക്കസ്സ അനുപ്പന്നഭാവം സല്ലക്ഖേതും സക്കോതി ¶ , ‘‘സാമണേരസ്സ ദസ്സാമീ’’തി സുദ്ധചിത്തേന മയാ ഗഹിതന്തി വാ സല്ലക്ഖേതും സക്കോതി. സചേ പന മൂലേപി പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഗഹേത്വാ ഗതേ മയ്ഹമ്പി ദദേയ്യുന്തി സഞ്ഞായ സചേ പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീ’’തി വദന്തി.

൧൧൪. കോട്ഠാസേ കരോതീതി ‘‘ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച അത്തനോ അത്തനോ അഭിരുചിതം കോട്ഠാസം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി സബ്ബേസം സമകേ കോട്ഠാസേ കരോതി. ഗഹിതാവസേസന്തി സാമണേരേഹി ഗഹിതകോട്ഠാസതോ അവസേസം. ഗണ്ഹിത്വാതി ‘‘മയ്ഹം ഇദം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗഹേത്വാ. ഇധ ഗഹിതാവസേസം നാമ തേന ഗണ്ഹിത്വാ പുന ഠപിതം.

പടിഗ്ഗഹേത്വാതി ¶ തദഹു പടിഗ്ഗഹേത്വാ. തേനേവ ‘‘യാവകാലികേന യാവജീവികസംസഗ്ഗേ ദോസോ നത്ഥീ’’തി വുത്തം. സചേ പന പുരിമദിവസേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതാ ഹോതി, സാമിസേന മുഖേന തസ്സാ വട്ടിയാ ധൂമം പിവിതും ന വട്ടതി. സമുദ്ദോദകേനാതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതസമുദ്ദോദകേന.

ഹിമകരകാ നാമ കദാചി വസ്സോദകേന സഹ പതനകാ പാസാണലേഖാ വിയ ഘനീഭൂതാ ഉദകവിസേസാ, തേസു പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകഗതികാ ഏവാ’’തി. യസ്മാ കതകട്ഠി ഉദകം പസാദേത്വാ വിസും തിട്ഠതി, തസ്മാ ‘‘അബ്ബോഹാരിക’’ന്തി വുത്തം. ഇമിനാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതാപത്തീഹി അബ്ബോഹാരികം, വികാലഭോജനാപത്തീഹിപി അബ്ബോഹാരികന്തി ദസ്സേതി. ലഗ്ഗതീതി സുക്ഖേ മുഖേ ച ഹത്ഥേ ച മത്തികാവണ്ണം ദസ്സേന്തം ലഗ്ഗതി. ബഹലന്തി ഹത്ഥമുഖേസു അലഗ്ഗനകമ്പി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം.

വാസമത്തന്തി രേണുഖീരാഭാവം ദസ്സേതി. പാനീയം ഗഹേത്വാതി അത്തനോയേവ അത്ഥായ ഗഹേത്വാ. സചേ പന പീതാവസേസകം തത്ഥേവ ആകിരിസ്സാമീതി ഗണ്ഹാതി, പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം ¶ നത്ഥി. ആകിരതി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി പുപ്ഫരസസ്സ പഞ്ഞായനതോ വുത്തം. വിക്ഖമ്ഭേത്വാതി വിയൂഹിത്വാ, അപനേത്വാതി അത്ഥോ.

൧൧൫. മഹാഭൂതേസൂതി പാണസരീരസന്നിസ്സിതേസു പഥവീആദിമഹാഭൂതേസു. സബ്ബം വട്ടതീതി അത്തനോ പരേസഞ്ച സരീരസന്നിസ്സിതം സബ്ബം വട്ടതി, അകപ്പിയമംസാനുലോമതായ ഥുല്ലച്ചയാദിം ന ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പതതീതി അത്തനോ സരീരതോ ഛിജ്ജിത്വാ പതതി. ‘‘രുക്ഖതോ ഛിന്ദിത്വാ’’തി വുത്തത്താ മത്തികത്ഥായ പഥവിം ഖണിതും, അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മൂലപണ്ണാദിവിസഭേസജ്ജം ഛിന്ദിത്വാ ഛാരികം അകത്വാപി അപ്പടിഗ്ഗഹിതമ്പി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

വീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൧. പവാരണാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൧൬. ഏവം ¶ പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പടിക്ഖേപപവാരണാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പടിക്ഖിപനം പടിക്ഖേപോ, അസമ്പടിച്ഛനന്തി അത്ഥോ. പവാരിയതേ പവാരണാ, പടിസേധനന്ത്യത്ഥോ. പടിക്ഖേപസങ്ഖാതാ പവാരണാ പടിക്ഖേപപവാരണാ. അഥ വാ പടിക്ഖേപവസേന പവാരണാ പടിക്ഖേപപവാരണാ. പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരം ഭുഞ്ജന്തസ്സ അഞ്ഞസ്മിം ഭോജനേ അഭിഹടേ പടിക്ഖേപസങ്ഖാതാ പവാരണാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൭. യം അസ്നാതീതി യം ഭുഞ്ജതി. അമ്ബിലപായാസാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന ഖീരപായാസാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ അമ്ബിലപായാസഗ്ഗഹണേന ¶ തക്കാദിഅമ്ബിലസംയുത്താ ഘനയാഗു വുത്താ. ഖീരപായാസഗ്ഗഹണേന ഖീരസംയുത്താ യാഗു സങ്ഗയ്ഹതി. പവാരണം ജനേതീതി അനതിരിത്തഭോജനാപത്തിനിബന്ധനം പടിക്ഖേപം സാധേതി. കതോപി പടിക്ഖേപോ അനതിരിത്തഭോജനാപത്തിനിബന്ധനോ ന ഹോതി, അകതട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘പവാരണം ന ജനേതീ’’തി.

‘‘യാഗു-സദ്ദസ്സ പവാരണജനകയാഗുയാപി സാധാരണത്താ ‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തേപി പവാരണാ ഹോതീതി പവാരണം ജനേതിയേവാതി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. തം പരതോ തത്ഥേവ ‘‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകാരണേന ന സമേതി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ – ഹേട്ഠാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഉദകകഞ്ജികഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ പവാരണാ ഹോതി. ‘‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ പന വിസും യാഗുയാ വിജ്ജമാനത്താ പവാരണാ ന ഹോതീതി. തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ യാഗുയാവ തത്ഥ അഭാവതോ പവാരണാ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ കാരണം വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി പരതോ ‘‘യേനാപുച്ഛിതോ, തസ്സ അത്ഥിതായാ’’തി അട്ഠകഥായ വുത്തകാരണേനപി സംസന്ദതി, അഞ്ഞഥാ ഗണ്ഠിപദേസുയേവ പുബ്ബാപരവിരോധോ ആപജ്ജതി, അട്ഠകഥായ ച ന സമേതീതി. സചേ…പേ… പഞ്ഞായതീതി ഇമിനാ വുത്തപ്പമാണസ്സ മച്ഛമംസഖണ്ഡസ്സ നഹാരുനോ വാ സബ്ഭാവമത്തം ദസ്സേതി. താഹീതി പുഥുകാഹി.

സാലിവീഹിയവേഹി കതസത്തൂതി യേഭുയ്യനയേന വുത്തം, സത്ത ധഞ്ഞാനി പന ഭജ്ജിത്വാ കതോപി സത്തുയേവ. തേനേവാഹ ‘‘കങ്ഗുവരക…പേ… സത്തുസങ്ഗഹമേവ ഗച്ഛതീ’’തി. സത്തുമോദകോതി സത്തുയോ പിണ്ഡേത്വാ ¶ കതോ അപക്കോ സത്തുഗുളോ ¶ . വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘സത്തുമോദകോതി സത്തും തേമേത്വാ കതോ അപക്കോ, സത്തും പന പിസിത്വാ പിട്ഠം കത്വാ തേമേത്വാ പൂവം കത്വാ പചന്തി, തം ന പവാരേതീ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരവസേന വിപ്പകതഭോജനഭാവസ്സ ഉപച്ഛിന്നത്താ ‘‘മുഖേ സാസപമത്തമ്പി…പേ… ന പവാരേതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അകപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതീ’’തി വചനതോ സചേ സങ്ഘികം ലാഭം അത്തനോ അപാപുണന്തം ജാനിത്വാ വാ അജാനിത്വാ വാ പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതി പടിക്ഖിപിതബ്ബസ്സേവ പടിക്ഖിത്തത്താ, അലജ്ജിസന്തകം പടിക്ഖിപന്തോപി ന പവാരേതി. അവത്ഥുതായാതി അനതിരിത്താപത്തിസാധികായ പവാരണായ അവത്ഥുഭാവതോ. ഏതേന പടിക്ഖിപിതബ്ബസ്സേവ പടിക്ഖിത്തഭാവം ദീപേതി. യഞ്ഹി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഹോതി, തസ്സ പടിക്ഖേപോ ആപത്തിയാ അങ്ഗം ന ഹോതീതി തം പവാരണായ അവത്ഥൂതി വുച്ചതി.

൧൧൮. ആസന്നതരം അങ്ഗന്തി ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠത്വാ ഓനമിത്വാ ദേന്തസ്സ സീസം ആസന്നതരം ഹോതി, തസ്സ ഓരിമന്തേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബം.

ഉപനാമേതീതി ഇമിനാ കായാഭിഹാരം ദസ്സേതി. അപനാമേത്വാതി അഭിമുഖം ഹരിത്വാ. ഇദം ഭത്തം ഗണ്ഹാതി വദതീതി കിഞ്ചി അപനാമേത്വാ വദതി. കേവലം വാചാഭിഹാരസ്സ അനധിപ്പേതത്താ ഗണ്ഹഥാതി ഗഹേതും ആരദ്ധം. ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതസ്സ സതിപി ദാതുകാമതാഭിഹാരേ പടിക്ഖിപന്തസ്സ ദൂരഭാവേനേവ പവാരണായ അഭാവതോ ഥേരസ്സപി ദൂരഭാവമത്തം ഗഹേത്വാ പവാരണായ അഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഥേരസ്സ ദൂരഭാവതോ’’തിആദിമാഹ, ന പന ഥേരസ്സ അഭിഹാരസമ്ഭവതോ. സചേപി ഗഹേത്വാ ഗതോ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ ¶ ഹോതി, കിഞ്ചി പന അവത്വാ ആധാരട്ഠാനേ ഠിതത്താ അഭിഹാരോ നാമ ന ഹോതീതി ‘‘ദൂതസ്സ ച അനഭിഹരണതോ’’തി വുത്തം. ‘‘ഗഹേത്വാ ആഗതേന ‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തേ അഭിഹാരോ നാമ ഹോതീതി ‘സചേ പന ഗഹേത്വാ ആഗതോ ഭിക്ഖു…പേ… പവാരണാ ഹോതീ’തി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘പത്തം കിഞ്ചിപി ഉപനാമേത്വാ ‘ഇമം ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി, തം യുത്തം വിയ ദിസ്സതി വാചാഭിഹാരസ്സ ഇധ അനധിപ്പേതത്താ.

പരിവേസനായാതി ഭത്തഗ്ഗേ. അഭിഹടാവ ഹോതീതി പരിവേസകേനേവ അഭിഹടാ ഹോതി. തതോ ¶ ദാതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തം പടിക്ഖിപന്തസ്സ പവാരണാ ഹോതീതി ഏത്ഥ അഗ്ഗണ്ഹന്തമ്പി പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതിയേവ. കസ്മാ? ദാതുകാമതായ അഭിഹടത്താ, ‘‘തസ്മാ സാ അഭിഹടാവ ഹോതീ’’തി ഹി വുത്തം. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു ‘‘ദാതുകാമാഭിഹാരേ സതി കേവലം ‘ദസ്സാമീ’തി ഗഹണമേവ അഭിഹാരോ ന ഹോതി, ‘ദസ്സാമീ’തി ഗണ്ഹന്തേപി അഗണ്ഹന്തേപി ദാതുകാമതാഭിഹാരോവ അഭിഹാരോ ഹോതി, തസ്മാ ഗഹണസമയേ വാ അഗ്ഗഹണസമയേ വാ തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഇദാനി തസ്സ അസതി ദാതുകാമതാഭിഹാരേ ഗഹണസമയേപി പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി വുത്തം. കടച്ഛുനാ അനുക്ഖിത്തമ്പി പുബ്ബേ ഏവ അഭിഹടത്താ പവാരണാ ഹോതീതി ‘‘അഭിഹടാവ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഉദ്ധടമത്തേതി ഭാജനതോ വിയോജിതമത്തേ. ദ്വിന്നം സമഭാരേപീതി പരിവേസകസ്സ ച അഞ്ഞസ്സ ച ഭത്തപച്ഛിഭാരഗ്ഗഹണേ സമ്ഭൂതേപീതി അത്ഥോ.

൧൧൯. രസം ഗണ്ഹഥാതി ഏത്ഥ കേവലം മംസരസസ്സ അപവാരണാജനകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ¶ ഹോതി. മച്ഛരസന്തിആദീസു മച്ഛോ ച രസഞ്ചാതി അത്ഥസമ്ഭവതോ, വത്ഥുനോപി താദിസത്താ പവാരണാ ഹോതി. ‘‘ഇദം ഗണ്ഹഥാ’’തിപി അവത്വാ തുണ്ഹീഭൂതേന അഭിഹടം പടിക്ഖിപതോപി ഹോതി ഏവ.

കരമ്ബകോതി മിസ്സകാധിവചനമേതം. യഞ്ഹി ബഹൂഹി മിസ്സേത്വാ കരോന്തി, സോ ‘‘കരമ്ബകോ’’തി വുച്ചതി, സോ സചേപി മംസേന മിസ്സേത്വാ കതോ ഹോതി, ‘‘കരമ്ബകം ഗണ്ഹഥാ’’തി അപവാരണാരഹസ്സ നാമേന വുത്തത്താ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതി. ‘‘മംസകരമ്ബകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ പന ‘‘മംസമിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ പവാരണാവ ഹോതി.

൧൨൦. ‘‘ഉദ്ദിസ്സകത’’ന്തി മഞ്ഞമാനോതി ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥുനോ കപ്പിയത്താ അകപ്പിയസഞ്ഞായ പടിക്ഖേപതോപി അചിത്തകത്താ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ പവാരണാ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ‘‘ഹേട്ഠാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഉദകകഞ്ജികഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തത്താ പവാരണാ ഹോതി, ‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’തി ഏത്ഥ പന വിസും യാഗുയാ വിജ്ജമാനത്താ പവാരണാ ന ഹോതീ’’തി വദന്തി. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോതി ‘‘യേനാപുച്ഛിതോ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സന്ധായ വദതി. കാരണം പനേത്ഥ ദുദ്ദസന്തി ഏത്ഥ ഏകേ താവ വദന്തി ‘‘യസ്മാ യാഗുമിസ്സകം നാമ ഭത്തമേവ ന ഹോതി, ഖീരാദികമ്പി ഹോതിയേവ, തസ്മാ കരമ്ബകേ വിയ പവാരണായ ന ഭവിതബ്ബം, ഏവഞ്ച സതി ‘യാഗു ബഹുതരാ വാ ഹോതി സമസമാ വാ ¶ , ന പവാരേതി, യാഗു മന്ദാ, ഭത്തം ബഹുതരം, പവാരേതീ’തി ഏത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസ’’ന്തി. കേചി പന വദന്തി ‘‘യാഗുമിസ്സകം നാമ ഭത്തം, തസ്മാ തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണായ ഏവ ഭവിതബ്ബം, ഏവഞ്ച സതി ‘ഇധ പവാരണാ ഹോതി, ന ഹോതീ’തി ഏത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസ’’ന്തി.

യഥാ ¶ ചേത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസം, ഏവം പരതോ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏത്ഥാപി കാരണം ദുദ്ദസമേവാതി വേദിതബ്ബം. ന ഹി പവാരണപ്പഹോനകസ്സ അപ്പബഹുഭാവോ പവാരണായ ഭാവാഭാവനിമിത്തം, കിഞ്ചരഹി പവാരണാജനകസ്സ നാമ ഗഹണമേവേത്ഥ പമാണം, തസ്മാ ‘‘ഇദഞ്ച കരമ്ബകേന ന സമാനേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ യമ്പി കാരണം വുത്തം, തമ്പി പുബ്ബേ വുത്തേന സംസന്ദിയമാനം ന സമേതി. യദി ഹി മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹം സിയാ, ഏവം സതി യഥാ ‘‘ഭത്തമിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ ഭത്തം ബഹുതരം വാ സമം വാ അപ്പതരം വാ ഹോതി, പവാരേതിയേവ, ഏവം ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേപി അപ്പതരേപി ഭത്തേ പവാരണായ ഭവിതബ്ബം ‘‘മിസ്സക’’ന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹത്താ. തഥാ ഹി ‘‘മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹവോഹാരത്താ ഇദം പന ഭത്തമിസ്സകമേവാതി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അഥ മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേ രുള്ഹം ന ഹോതി, മിസ്സകഭത്തം പന സന്ധായ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തന്തി. ഏവമ്പി യഥാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഖീരാദീഹി സമ്മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ പവാരണാ ഹോതി, ഏവമിധാപി മിസ്സകഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ ഭത്തം അപ്പം വാ ഹോതു, ബഹു വാ, പവാരണാ ഏവ സിയാ, തസ്മാ മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേ രുള്ഹം വാ ഹോതു, മിസ്സകം സന്ധായ ഭാസിതം വാ, ഉഭയഥാപി പുബ്ബേനാപരം ന സമേതീതി കിമേത്ഥ കാരണചിന്തായ. ഈദിസേസു പന ഠാനേസു അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗന്തബ്ബന്തി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘ഉദ്ദിസ്സകതന്തി മഞ്ഞമാനോതി ഏത്ഥ വത്ഥുനോ കപ്പിയത്താ ‘പവാരിതോവ ഹോതീ’തി വുത്തം. തഞ്ചേ ഉദ്ദിസ്സകതമേവ ഹോതി, പടിക്ഖേപോ നത്ഥി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോതി ‘യേനാപുച്ഛിതോ’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സന്ധായ വദതി. കാരണം പനേത്ഥ ദുദ്ദസന്തി ഭത്തസ്സ ബഹുതരഭാവേ ¶ പവാരണായ സമ്ഭവകാരണം ദുദ്ദസം, അഞ്ഞഥാ കരമ്ബകേപി മച്ഛാദിബഹുഭാവേ പവാരണാ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യഥാ ചേത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസം, ഏവം പരതോ ‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’തി ഏത്ഥാപി കാരണം ദുദ്ദസമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഞ്ച ‘ഇദം പന ഭത്തമിസ്സകമേവാ’തിആദി ¶ കാരണം വുത്തം, തമ്പി ‘അപ്പതരം ന പവാരേതീ’തി വചനേന ന സമേതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

‘‘വിസും കത്വാ ദേതീതി ഭത്തസ്സ ഉപരി ഠിതം രസാദിം വിസും ഗഹേത്വാ ദേതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേഹിചി പന ‘‘യഥാ ഭത്തസിത്ഥം ന പതതി, തഥാ ഗാള്ഹം ഹത്ഥേന പീളേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥാപി കാരണം ന ദിസ്സതി. യഥാ ഹി ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ യാഗുമിസ്സകം ഭത്തമ്പി ദേന്തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതി, ഏവമിധാപി ബഹുഖീരരസാദീസു ഭത്തേസു ‘‘ഖീരം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദീനി വത്വാ ദിന്നാനി ഖീരാദീനി വാ ദേതു ഖീരാദിമിസ്സകം ഭത്തം വാ, ഉഭയഥാപി പവാരണായ ന ഭവിതബ്ബം, തസ്മാ ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീ’’തി തേനാകാരേന ദേന്തം സന്ധായ വുത്തം, ന പന ഭത്തമിസ്സകം കത്വാ ദീയമാനം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥന്തി ഗഹേതബ്ബം. യദി പന ഭത്തമിസ്സകം കത്വാ ദീയമാനേ പവാരണാ ഹോതീതി അധിപ്പായേന അട്ഠകഥായം ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തം, ഏവം സതി അട്ഠകഥായേവേത്ഥ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം, ന പന കാരണന്തരം ഗവേസിതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീതി ‘രസം ഗണ്ഹഥാ’തിആദിനാ വാചായ വിസും കത്വാ ദേതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ന പന കായേന രസാദിം വിയോജേത്വാതി തഥാ അവിയോജിതേപി പടിക്ഖിപതോ പവാരണായ അസമ്ഭവതോ അപവാരണാപഹോനകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ ഭത്തമിസ്സകയാഗും ആഹരിത്വാ ‘യാഗും ¶ ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തട്ഠാനാദീസു വിയ, അഞ്ഞഥാ ഏത്ഥ യഥാ പുബ്ബാപരം ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി വുത്തം.

നാവാ വാ സേതു വാതിആദിമ്ഹി നാവാദിഅഭിരുഹനാദിക്ഖണേ കിഞ്ചി ഠത്വാപി അഭിരുഹനാദികാതബ്ബത്തേപി ഗമനതപ്പരതായ ഠാനം നാമ ന ഹോതി, ജനസമ്മദ്ദേന പന അനോകാസാദിഭാവേന ഠാതും ന വട്ടതി. അചാലേത്വാതി വുത്തട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം പീഠപ്പദേസേ വാ ഉദ്ധം വാ അപേല്ലേത്വാ, തസ്മിം ഏവ പന ഠാനേ പരിവത്തേതും ലഭതി. തേനാഹ ‘‘യേന പസ്സേനാ’’തിആദി. സചേ ഉക്കുടികം നിസിന്നോ പാദേ അമുഞ്ചിത്വാപി ഭൂമിയം നിസീദതി, ഇരിയാപഥം വികോപേന്തോ നാമ ഹോതീതി ഉക്കുടികാസനം അവികോപേത്വാ സുഖേന നിസീദിതും ‘‘തസ്സ പന ഹേട്ഠാ…പേ… നിസീദനകം ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ആസനം അചാലേത്വാതി പീഠേ ഫുട്ഠോകാസതോ ആനിസദമംസം ¶ അമോചേത്വാ അനുട്ഠഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. അദിന്നാദാനേ വിയ ഠാനാചാവനം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം.

൧൨൧. അകപ്പിയകതന്തി ഏത്ഥ അകപ്പിയകതസ്സേവ അനതിരിത്തഭാവതോ കപ്പിയം അകാരാപേത്വാ തസ്മിം പത്തേ പക്ഖിത്തം മൂലഫലാദിയേവ അതിരിത്തം ന ഹോതി, അകപ്പിയഭോജനം വാ കുലദൂസനാദിനാ ഉപ്പന്നം. സേസം പന പത്തപരിയാപന്നം അതിരിത്തമേവ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, തം പന മൂലഫലാദിം പരിഭുഞ്ജിതുകാമേന തതോ നീഹരിത്വാ കപ്പിയം കാരാപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ ഠപേത്വാ അതിരിത്തം കാരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.

൧൨൨. സോ പുന കാതും ന ലഭതീതി തസ്മിംയേവ ഭാജനേ കരിയമാനം പഠമം കതേന സദ്ധിം കതം ഹോതീതി പുന സോയേവ കാതും ന ലഭതി, അഞ്ഞോ ലഭതി. അഞ്ഞസ്മിം പന ഭാജനേ തേന വാ അഞ്ഞേന വാ കാതും വട്ടതി. തേനാഹ ¶ ‘‘യേന അകതം, തേന കാതബ്ബം, യഞ്ച അകതം, തം കാതബ്ബ’’ന്തി. തേനാപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ന കേവലം അഞ്ഞേനേവാതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി. ഏവം കതന്തി അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ കതം.

പേസേത്വാതി അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ പേസേത്വാ. ഇമസ്സ വിനയകമ്മഭാവതോ ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ ഠിതം ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

സചേ പന ആമിസസംസട്ഠാനീതി ഏത്ഥ സചേ മുഖഗതേനാപി അനതിരിത്തേന ആമിസേന സംസട്ഠാനി ഹോന്തി, പാചിത്തിയമേവാതി വേദിതബ്ബം, തസ്മാ പവാരിതേന ഭോജനം അതിരിത്തം കാരാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തേനപി യഥാ അകതേന മിസ്സം ന ഹോതി, ഏവം മുഖഞ്ച ഹത്ഥഞ്ച സുദ്ധം കത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. കിഞ്ചാപി അപവാരിതസ്സ പുരേഭത്തം യാമകാലികാദീനി ആഹാരത്ഥായ പരിഭുഞ്ജതോപി അനാപത്തി, പവാരിതസ്സ പന പവാരണമൂലകം ദുക്കടം ഹോതിയേവാതി ‘‘യാമകാലികം…പേ… അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി പാളിയം (പാചി. ൨൪൦) വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പടിക്ഖേപപവാരണാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൨. പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൨൩. ഏവം ¶ പടിക്ഖേപപവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പബ്ബജ്ജാതി ഏത്ഥ പനാ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പഠമം വജിതബ്ബാതി പബ്ബജ്ജാ, ഉപസമ്പദാതോ പഠമം ഉപഗച്ഛിതബ്ബാതി ¶ അത്ഥോ. പ-പുബ്ബ വജ ഗതിമ്ഹീതി ധാതു. കുലപുത്തന്തി ആചാരകുലപുത്തം സന്ധായ വദതി. യേ പുഗ്ഗലാ പടിക്ഖിത്താ, തേ വജ്ജേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. പബ്ബജ്ജാദോസവിരഹിതോതി പബ്ബജ്ജായ അന്തരായകരേഹി പഞ്ചാബാധാദിദോസേഹി വിരഹിതോ. നഖപിട്ഠിപ്പമാണന്തി ഏത്ഥ കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖപിട്ഠി അധിപ്പേതാ. ‘‘തഞ്ചേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണമ്പി വഡ്ഢനപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി ഇമിനാ സാമഞ്ഞലക്ഖണം ദസ്സിതം, തസ്മാ യത്ഥ കത്ഥചി സരീരാവയവേസു നഖപിട്ഠിപ്പമാണം വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ചേ, ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. ഏവഞ്ച സതി നഖപിട്ഠിപ്പമാണമ്പി അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ചേ, സബ്ബത്ഥ വട്ടതീതി ആപന്നം, തഞ്ച ന സാമഞ്ഞതോ അധിപ്പേതന്തി പദേസവിസേസേയേവ നിയമേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘സചേ പനാ’തിആദിമാഹ. സചേ ഹി അവിസേസേന നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം വട്ടേയ്യ, ‘നിവാസനപാരുപനേഹി പകതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനേ’തി പദേസനിയമം ന കരേയ്യ, തസ്മാ നിവാസനപാരുപനേഹി പകതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനതോ അഞ്ഞത്ഥ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതമ്പി ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരം പന അവഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ വഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ ഠിതം ഹോതു, വട്ടതി നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരസ്സ വഡ്ഢനകപക്ഖേ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ ഠിതസ്സ മുഖാദീസുയേവ പടിക്ഖിത്തത്താ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൮൮) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൮൮-൮൯) പന ‘‘പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, വട്ടതീതി വുത്തത്താ അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ താദിസമ്പി ന വട്ടതി, പടിച്ഛന്നട്ഠാനേപി ച വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ന വട്ടതീതി സിദ്ധമേവ ഹോതി. പാകടട്ഠാനേപി പന നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഊനതരം അവഡ്ഢനകം വട്ടതീതി യേ ഗണ്ഹേയ്യും, തേസം തം ഗഹണം പടിസേധേതും ‘മുഖേ പനാ’തിആദി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഗോധാ…പേ… ന വട്ടതീതി ഇമിനാ താദിസോപി രോഗോ കുട്ഠേയേവ ¶ അന്തോഗധോതി ദസ്സേതി. ഗണ്ഡേപി ഇമിനാ നയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പന മുഖാദീസു കോലട്ഠിമത്തതോ ഖുദ്ദകതരോപി ഗണ്ഡോ ന വട്ടതീതി വിസും ന ദസ്സിതോ. ‘‘അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതേപി ന വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമേവ ഹി തത്ഥ വുത്തം, തഥാപി കുട്ഠേ വുത്തനയേന മുഖാദീസു കോലട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരോപി ഗണ്ഡോ ന വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതേപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന കോലട്ഠിമത്തതോ ¶ ഖുദ്ദകതരോപി ന വട്ടതീതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോയേവാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. പകതിവണ്ണേ ജാതേതി രോഗഹേതുകസ്സ വികാരവണ്ണസ്സ അഭാവം സന്ധായ വുത്തം.

കോലട്ഠിമത്തകോതി ബദരട്ഠിപ്പമാണോ. ‘‘സഞ്ജാതഛവിം കാരേത്വാ’’തി പാഠോ, വിജ്ജമാനഛവിം കാരേത്വാതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൮൮-൮൯) പന ‘‘സച്ഛവിം കാരേത്വാതി വിജ്ജമാനഛവിം കാരേത്വാതി അത്ഥോ, സഞ്ഛവിന്തി വാ പാഠോ, സഞ്ജാതഛഅന്തി അത്ഥോ. ഗണ്ഡാദീസു വൂപസന്തേസുപി തം ഠാനം വിവണ്ണമ്പി ഹോതി, തം വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

പദുമപുണ്ഡരീകപത്തവണ്ണന്തി രത്തപദുമസേതപദുമപുപ്ഫദലവണ്ണം. കുട്ഠേ വുത്തനയേനേവാതി ‘‘പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ അവഡ്ഢനകം വട്ടതി, അഞ്ഞത്ഥ ന കിഞ്ചി വട്ടതീ’’തി വുത്തനയം ദസ്സേതി. സോസബ്യാധീതി ഖയരോഗോ. യക്ഖുമ്മാദോതി കദാചി ആഗന്ത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ ഹത്ഥമുഖാദികം അവയവം ഭൂമിയം ഘംസനകോ യക്ഖോവ രോഗോ.

൧൨൪. മഹാമത്തോതി മഹതിയാ ഇസ്സരിയമത്തായ സമന്നാഗതോ. ‘‘ന ദാനാഹം ദേവസ്സ ഭടോ’’തി ആപുച്ഛതീതി രഞ്ഞാ ഏവ ദിന്നം ഠാനന്തരം സന്ധായ വുത്തം. യോ പന രാജകമ്മികേഹി ¶ അമച്ചാദീഹി ഠപിതോ, അമച്ചാദീനം ഏവ വാ ഭടോ ഹോതി, തേന തം തം അമച്ചാദിമ്പി ആപുച്ഛിതും വട്ടതീതി.

൧൨൫. ‘‘ധജബന്ധോ’’തി വുത്തത്താ അപാകടചോരോ പബ്ബാജേതബ്ബോതി വിഞ്ഞായതി. തേന വക്ഖതി ‘‘യേ പന അമ്ബലബുജാദിചോരകാ’’തിആദി. ഏവം ജാനന്തീതി ‘‘സീലവാ ജാതോ’’തി ജാനന്തി.

൧൨൬. ഭിന്ദിത്വാതി അന്ദുബന്ധനം ഭിന്ദിത്വാ. ഛിന്ദിത്വാതി സങ്ഖലികബന്ധനം ഛിന്ദിത്വാ. മുഞ്ചിത്വാതി രജ്ജുബന്ധനം മുഞ്ചിത്വാ. വിവരിത്വാതി ഗാമബന്ധനാദീസു ഗാമദ്വാരാദീനി വിവരിത്വാ. അപസ്സമാനാനം വാ പലായതീതി പുരിസഗുത്തിയം പുരിസാനം ഗോപകാനം അപസ്സമാനാനം പലായതി.

൧൨൯. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘കസാഹതോ കതദണ്ഡകമ്മോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ.

൧൩൦. പലാതോപീതി ¶ ഇണസ്സാമികാനം ആഗമനം ഞത്വാ ഭയേന പലാതോപി ഇണായികോ. ഗീവാ ഹോതി ഇണായികഭാവം ഞത്വാ അനാദരേന ഇണമുത്തകേ ഭിക്ഖുഭാവേ പവേസിതത്താ.

ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢന്തി ഥോകം ഥോകം. ദാതബ്ബമേവാതി ഇണായികേന ധനം സമ്പജ്ജതു വാ, മാ വാ, ദാനേ സഉസ്സാഹേനേവ ഭവിതബ്ബം, അഞ്ഞേഹി ച ഭിക്ഖൂഹി ‘‘മാ ധുരം നിക്ഖിപാഹീ’’തി വത്വാ സഹായകേഹി ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ധുരനിക്ഖേപേന ഹിസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബതാ സിയാതി.

൧൩൧. ദാസചാരിത്തം ആരോപേത്വാ കീതോതി ഇമിനാ ദാസഭാവപരിമോചനത്ഥായ കീതം നിവത്തേതി. താദിസോ ഹി ധനക്കീതോപി അദാസോ ഏവ. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘ദേസചാരിത്തന്തി ¶ സാവനപണ്ണാരോപനാദികം തം തം ദേസചാരിത്ത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ചാരിത്തവസേനാതി തസ്മിം തസ്മിം ജനപദേ ദാസപണ്ണജ്ഝാപനാദിനാ അദാസകരണനിയാമേന. അഭിസേകാദീസു സബ്ബബന്ധനാനി മോചാപേന്തി, തം സന്ധായ ‘‘സബ്ബസാധാരണേനാ’’തി വുത്തം.

സചേ സയമേവ പണ്ണം ആരോപേന്തി, ന വട്ടതീതി താ ഭുജിസ്സിത്ഥിയോ ‘‘മയമ്പി വണ്ണദാസിയോ ഹോമാ’’തി അത്തനോ രക്ഖണത്ഥായ സയമേവ രാജൂനം ദാസിപണ്ണേ അത്തനോ നാമം ലിഖാപേന്തി, താസം പുത്താപി രാജദാസാവ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. തേഹി അദിന്നാ ന പബ്ബാജേതബ്ബാതി യത്തകാ തേസം സാമിനോ, തേസു ഏകേന അദിന്നേപി ന പബ്ബാജേതബ്ബാ. ഭുജിസ്സേ കത്വാ പന പബ്ബാജേതും വട്ടതീതി യസ്സ വിഹാരസ്സ തേ ആരാമികാ ദിന്നാ, തസ്മിം വിഹാരേ സങ്ഘം ഞാപേത്വാ ഫാതികമ്മേന ധനാദിം കത്വാ ഭുജിസ്സേ കത്വാ പബ്ബാജേതും വട്ടതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘ദേവദാസിപുത്തേ വട്ടതീതി ലിഖിതം. ‘ആരാമികഞ്ചേ പബ്ബാജേതുകാമോ, അഞ്ഞമേകം ദത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബ’ന്തി വുത്തം. മഹാപച്ചരിവാദസ്സ അയമിധ അധിപ്പായോ, ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമികേ ദേമാ’തി ദിന്നത്താ ന തേ തേസം ദാസാ, ‘ആരാമികോ ച നേവ ദാസോ ന ഭുജിസ്സോ’തി വത്തബ്ബതോ ന ദാസോതി ലിഖിതം. തക്കാസിഞ്ചനം സീഹളദീപേ ചാരിത്തം, തേ ച പബ്ബാജേതബ്ബാ സങ്ഘസ്സാരാമികത്താ. നിസ്സാമികം ദാസം അത്തനാപി ഭുജിസ്സം കാതും ലഭതീ’’തി വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൯൭) പന ‘‘തക്കം സീസേ ആസിത്തകസദിസാവ ഹോന്തീതി യഥാ അദാസേ കരോന്താ തക്കേന സീസം ധോവിത്വാ അദാസം കരോന്തി, ഏവം ആരാമികവചനേന ദിന്നത്താ അദാസാവ തേതി അധിപ്പായോ. ‘തക്കാസിഞ്ചനം പന സീഹളദീപേ ചാരിത്ത’ന്തി ¶ വദന്തി. നേവ പബ്ബാജേതബ്ബോതി വുത്തന്തി കപ്പിയവചനേന ദിന്നേപി ¶ സങ്ഘസ്സ ആരാമികദാസത്താ ഏവം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘തക്കം സീസേ ആസിത്തകസദിസാവ ഹോന്തീതി കേസുചി ജനപദേസു അദാസേ കരോന്താ തക്കം സീസേ ആസിഞ്ചന്തി, തേന കിര തേ അദാസാ ഹോന്തി, ഏവമിദമ്പി ആരാമികവചനേന ദിന്നമ്പീതി അധിപ്പായോ. തഥാ ദിന്നേപി സങ്ഘസ്സ ആരാമികദാസോ ഏവാതി ‘നേവ പബ്ബാജേതബ്ബോ’തി വുത്തം. ‘താവകാലികോ നാമ’തി വുത്തത്താ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ വാ പച്ഛാപി ഗഹേതുകാമതായ വാ ദിന്നം സബ്ബം താവകാലികമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സാമികദാസോ നാമ യസ്സ സാമികുലം അഞ്ഞാതികം മരണേന പരിക്ഖീണം, ന കോചി തസ്സ ദായാദോ, സോ പന സമാനജാതികേഹി വാ നിവാസഗാമവാസീഹി വാ ഇസ്സരേഹി വാ ഭുജിസ്സോ കതോവ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ദേവദാസാപി ദാസാ ഏവ. തേ ഹി കത്ഥചി ദേസേ രാജദാസാ ഹോന്തി, കത്ഥചി വിഹാരദാസാ വാ, തസ്മാ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൯൭) പന ‘‘നിസ്സാമികദാസോ നാമ യസ്സ സാമികാ സപുത്തദാരാ മതാ ഹോന്തി, ന കോചി തസ്സ പരിഗ്ഗാഹകോ, സോപി പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി, തം പന അത്തനാപി ഭുജിസ്സം കാതും വട്ടതി. യേ വാ പന തസ്മിം രട്ഠേ സാമിനോ, തേഹിപി കാരാപേതും വട്ടതി, ‘ദേവദാസിപുത്തം പബ്ബാജേതും വട്ടതീ’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘ദാസസ്സ പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ സാമികേ ദിസ്വാ പലായന്തസ്സ ആപത്തി നത്ഥീ’തി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ദാസമ്പി പബ്ബാജേത്വാ സാമികേ ദിസ്വാ പടിച്ഛാദനത്ഥം അപനേന്തോ പദവാരേന അദിന്നാദാനാപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ, ദാസസ്സ പന പലായതോ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം.

൧൩൨. ഹത്ഥച്ഛിന്നകാദിവത്ഥൂസു കണ്ണമൂലേതി സകലസ്സ കണ്ണസ്സ ഛേദം സന്ധായാഹ. കണ്ണസക്ഖലികായാതി കണ്ണചൂളികായ ¶ . യസ്സ പന കണ്ണാവട്ടേതി ഹേട്ഠാ കുണ്ഡലാദിഠപനഛിദ്ദം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘തഞ്ഹി സങ്ഘട്ടനക്ഖമം. അജപദകേതി അജപദനാസികട്ഠികോടിയം. തതോ ഹി ഉദ്ധം ന വിച്ഛിന്ദിതും സക്കാ ഹോതി. സന്ധേതുന്തി അവിരൂപസണ്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, വിരൂപം പന പരിസദൂസകം ആപാദേതി.

ഖുജ്ജസരീരോതി വങ്കസരീരോ. ബ്രഹ്മുനോ വിയ ഉജുകം ഗത്തം സരീരം യസ്സ സോ ബ്രഹ്മുജുഗത്തോ, ഭഗവാ. അവസേസോ സത്തോതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന രഹിതസത്തോ. ഏതേന ഠപേത്വാ മഹാപുരിസം ചക്കവത്തിഞ്ച ¶ ഇതരേ സത്താ ഖുജ്ജപക്ഖികാതി ദസ്സേതി. യേഭുയ്യേന ഹി സത്താ ഖന്ധേ കടിയം ജാണൂസൂതി തീസു ഠാനേസു നമന്തി, തേ കടിയം നമന്താ പച്ഛതോ നമന്തി, ദ്വീസു ഠാനേസു നമന്താ പുരതോ നമന്തി, ദീഘസരീരാ പന ഏകേന പസ്സേന വങ്കാ ഹോന്തി, ഏകേ മുഖം ഉന്നാമേത്വാ നക്ഖത്താനി ഗണയന്താ വിയ ചരന്തി, ഏകേ അപ്പമംസലോഹിതാ സൂലസദിസാ ഹോന്തി, ഏകേ പുരതോ പബ്ഭാരാ ഹോന്തി, പവേധമാനാ ഗച്ഛന്തി. പരിവടുമോതി സമന്തതോ വട്ടകായോ. ഏതേന ഏവരൂപാ ഏവ വാമനകാ ന വട്ടന്തീതി ദസ്സേതി.

൧൩൩. അട്ഠിസിരാചമ്മസരീരോതി അട്ഠിസിരാചമ്മമത്തസരീരോ. കൂടകൂടസീസോതി അനേകേസു ഠാനേസു പിണ്ഡിതമംസതം ദസ്സേതും ആമേഡിതം കതം. തേനാഹ ‘‘താലഫലപിണ്ഡിസദിസേനാ’’തി. താലഫലാനം മഞ്ജരീ പിണ്ഡി നാമ. അനുപുബ്ബതനുകേന സീസേനാതി ചേതിയഥൂപികാ വിയ കമേന കിസേന സീസേന. മഹാവേളുപബ്ബം വിയ ആദിതോ പട്ഠായ യാവ പരിയോസാനാ അവിസമഥൂലേന സീസേന സമന്നാഗതോ നാളിസീസോ നാമ. കപ്പസീസോതി ഗജമത്ഥകം വിയ ദ്വിധാ ഭിന്നസീസോ. ‘‘കണ്ണികകേസോ വാ’’തി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാണകേഹീ’’തിആദി. മക്കടസ്സേവ നലാടേപി കേസാനം ഉട്ഠിതഭാവം സന്ധായാഹ ‘‘സീസലോമേഹീ’’തിആദി.

മക്കടഭമുകോതി ¶ നലാടലോമേഹി അവിഭത്തലോമഭമുകോ. അക്ഖിചക്കേഹീതി അക്ഖിമണ്ഡലേഹി. കേകരോതി തിരിയം പസ്സനകോ. ഉദകതാരകാതി ഓലോകേന്താനം ഉദകേ പടിബിമ്ബികച്ഛായാ. ഉദകബുബ്ബുളന്തി കേചി. അക്ഖിതാരകാതി അഭിമുഖേ ഠിതാനം ഛായാ. അക്ഖിഭണ്ഡകാതിപി വദന്തി. അതിപിങ്ഗലക്ഖി മജ്ജാരക്ഖി. മധുപിങ്ഗലന്തി മധുവണ്ണപിങ്ഗലം. നിപ്പഖുമക്ഖീതി ഏത്ഥ പഖുമ-സദ്ദോ അക്ഖിദലലോമേസു നിരുള്ഹോ, തദഭാവാ നിപ്പഖുമക്ഖി. അക്ഖിപാകേനാതി അക്ഖിദലപരിയന്തേസു പൂതിതാപജ്ജനരോഗേന.

ചിപിടനാസികോതി അനുന്നതനാസികോ. പടങ്ഗമണ്ഡൂകോ നാമ മഹാമുഖമണ്ഡൂകോ. ഭിന്നമുഖോതി ഉപക്കമുഖപരിയോസാനോ, സബ്ബദാ വിവടമുഖോ വാ. വങ്കമുഖോതി ഏകപസ്സേ അപക്കമ്മ ഠിതഹേട്ഠിമഹനുകട്ഠികോ. ഓട്ഠച്ഛിന്നകോതി ഉഭോസു ഓട്ഠേസു യത്ഥ കത്ഥചി ജാതിയാ വാ പച്ഛാ വാ സത്ഥാദിനാ അപനീതമംസേന ഓട്ഠേന സമന്നാഗതോ. ഏളമുഖോതി നിച്ചപഗ്ഘരിതലാലാമുഖോ.

ഭിന്നഗലോതി അവനതഗലോ. ഭിന്നഉരോതി അതിനിന്നഉരമജ്ഝോ. ഏവം ഭിന്നപിട്ഠീതി. സബ്ബഞ്ചേതന്തി ¶ ‘‘കച്ഛുഗത്തോ’’തിആദിം സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ച വിനിച്ഛയോ കുട്ഠാദീസു വുത്തോ ഏവാതി ആഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ’’തിആദി.

വാതണ്ഡികോതി അണ്ഡകേസു വുദ്ധിരോഗേന സമന്നാഗതോ, അണ്ഡവാതരോഗേന ഉദ്ധുതബീജണ്ഡകോസേന സമന്നാഗതോ വാ. യസ്സ നിവാസനേന പടിച്ഛന്നമ്പി ഉണ്ണതം പകാസതി, സോവ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. വികടോതി തിരിയം ഗമനപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ ബഹി നിഗച്ഛന്തി. സങ്ഘട്ടോതി ഗച്ഛതോ പരിവത്തനപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ അന്തോ പവിസന്തി. മഹാജങ്ഘോതി ഥൂലജങ്ഘോ. മഹാപാദോതി മഹന്തേന പാദതലേന ¶ യുത്തോ. പാദവേമജ്ഝേതി പിട്ഠിപാദവേമജ്ഝേ. ഏതേന അഗ്ഗപാദോ ച പണ്ഹി ച സദിസാവാതി ദസ്സേതി.

൧൩൪. മജ്ഝേ സംകുടിതപാദത്താതി കുണ്ഠപാദതായ കാരണം ദസ്സേതി, അഗ്ഗേ സംകുടിതപാദത്താതി കുണ്ഠപാദതായ. കുണ്ഠപാദസ്സേവ ചങ്കമനവിഭാവനം ‘‘പിട്ഠിപാദഗ്ഗേന ചങ്കമന്തോ’’തി. ‘‘പാദസ്സ ബാഹിരന്തേനാ’’തി ച ‘‘അബ്ഭന്തരന്തേനാ’’തി ച ഇദം പാദതലസ്സ ഉഭോഹി പരിയന്തേഹി ചങ്കമനം സന്ധായ വുത്തം.

മമ്മനന്തി ഖലിതവചനം, യോ ഏകമേവക്ഖരം ചതുപഞ്ചക്ഖത്തും വദതി, തസ്സേതം അധിവചനം, ഠാനകരണവിസുദ്ധിയാ അഭാവേന അഫുട്ഠക്ഖരവചനം. വചനാനുകരണേന ഹി സോ ‘‘മമ്മനോ’’തി വുത്തോ. യോ ച കരണസമ്പന്നോപി ഏകമേവക്ഖരം ഹിക്കാരബഹുസോ വദതി, സോപി ഇധേവ സങ്ഗയ്ഹതി. യോ വാ പന തം നിഗ്ഗഹേത്വാപി അനാമേഡിതക്ഖരമേവ സിഥിലം സിലിട്ഠവചനം വത്തും സമത്ഥോ, സോ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ആപത്തിതോ ന മുച്ചന്തീതി ഞത്വാ കരോന്താവ ന മുച്ചന്തി. ജീവിതന്തരായാദിആപദാസു അരുചിയാ കായസാമഗ്ഗിം ദേന്തസ്സ അനാപത്തി.

൧൩൫. അഭബ്ബപുഗ്ഗലകഥാസു ‘‘യോ കാളപക്ഖേ ഇത്ഥീ ഹോതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ പുരിസോ, അയം പക്ഖപണ്ഡകോ’’തി കേചി വദന്തി. അട്ഠകഥായം പന ‘‘കാളപക്ഖേ പണ്ഡകോ ഹോതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ പനസ്സ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതീ’’തി അപണ്ഡകപക്ഖേ പരിളാഹവൂപസമസ്സേവ വുത്തത്താ പണ്ഡകപക്ഖേ ഉസ്സന്നപരിളാഹതാ പണ്ഡകഭാവാപത്തീതി വിഞ്ഞായതീതി വീമംസിത്വാ യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. ഇത്ഥിഭാവോ പുമ്ഭാവോ വാ നത്ഥി ഏതസ്സാതി അഭാവകോ. ‘‘തസ്മിംയേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാതി ഏത്ഥ അപണ്ഡകപക്ഖേ പബ്ബാജേത്വാ പണ്ഡകപക്ഖേ നാസേതബ്ബോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘അപണ്ഡകപക്ഖേ ¶ ¶ പബ്ബജിതോ സചേ കിലേസക്ഖയം പാപുണാതി, ന നാസേതബ്ബോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം. പണ്ഡകസ്സ ഹി കിലേസക്ഖയാസമ്ഭവതോ, ഖീണകിലേസസ്സ ച പണ്ഡകഭാവാനാപത്തിതോ. അഹേതുകപടിസന്ധികഥായഞ്ഹി അവിസേസേന പണ്ഡകസ്സ അഹേതുകപടിസന്ധിതാ വുത്താ, ആസിത്തഉസൂയപക്ഖപണ്ഡകാനഞ്ച പടിസന്ധിതോ പട്ഠായേവ പണ്ഡകഭാവോ, ന പവത്തിയംയേവാതി വദന്തി. തേനേവ അഹേതുകപടിസന്ധിനിദ്ദേസേ ജച്ചന്ധബധിരാദയോ വിയ പണ്ഡകോ ജാതിസദ്ദേന വിസേസേത്വാ ന നിദ്ദിട്ഠോ. ചതുത്ഥപാരാജികസംവണ്ണനായഞ്ച (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൩) അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ ദസ്സേന്തേന പണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ തയോ വത്ഥുവിപന്നാ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേസം സഗ്ഗോ അവാരിതോ, മഗ്ഗോ പന വാരിതോതി അവിസേസതോ വുത്തന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൯) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൦൯) പന പണ്ഡകവത്ഥുസ്മിം ആസിത്തഉസൂയപക്ഖപണ്ഡകാ തയോപി പുരിസഭാവലിങ്ഗാദിയുത്താ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേ ച കിലേസപരിയുട്ഠാനസ്സ ബലവതായ നപുംസകപണ്ഡകസദിസത്താ ‘‘പണ്ഡകാ’’തി വുത്താ, തേസു ആസിത്തഉസൂയപണ്ഡകാനം ദ്വിന്നം കിലേസപരിയുട്ഠാനം യോനിസോമനസികാരാദീഹി വീതിക്കമതോ നിവാരേതുമ്പി സക്കാ, തേന തേ പബ്ബാജേതബ്ബാതി വുത്താ. പക്ഖപണ്ഡകസ്സ പന കാളപക്ഖേ ഉമ്മാദോ വിയ കിലേസപരിളാഹോ അവത്ഥരന്തോ ആഗച്ഛതി, വീതിക്കമം പത്വാ ഏവ ച നിവത്തതി, തസ്മാ തസ്മിം പക്ഖേ സോ ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി വുത്തോ, തദേതം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ പരേസ’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ ആസിത്തസ്സാതി മുഖേ ആസിത്തസ്സ അത്തനോപി അസുചിമുച്ചനേന പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി. ഉസൂയായ ഉപ്പന്നായാതി ഉസൂയായ വസേന അത്തനോ സേവേതുകാമതാരാഗേ ഉപ്പന്നേ അസുചിമുത്തിയാ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി.

‘‘ബീജാനി ¶ അപനീതാനീ’’തി വുത്തത്താ ബീജേസു ഠിതേസു നിമിത്തമത്തേ അപനീതേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി. ഭിക്ഖുനോപി അനാബാധപച്ചയാ തദപനയനേ ഥുല്ലച്ചയമേവ, ന പണ്ഡകത്തം. ബീജേസു പന അപനീതേസു അങ്ഗജാതമ്പി രാഗേന കമ്മനിയം ന ഹോതി, പുമഭാവോ വിഗച്ഛതി, മസ്സുആദിപുരിസലിങ്ഗമ്പി ഉപസമ്പദാപി വിഗച്ഛതി, കിലേസപരിളാഹോപി ദുന്നിവാരവീതിക്കമോ ഹോതി നപുംസകപണ്ഡകസ്സ വിയ, തസ്മാ ഈദിസോ ഉപസമ്പന്നോപി നാസേതബ്ബോതി വദന്തി. യദി ഏവം കസ്മാ ബീജുദ്ധരണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തന്തി? ഏത്ഥ താവ കേചി വദന്തി ‘‘പഞ്ഞത്തമേവേതം ഭഗവതാ ‘പണ്ഡകോ ഭിക്ഖവേ അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തത്താ’’തി. കേചി ¶ പന ‘‘യസ്മാ ബീജുദ്ധരണക്ഖണേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം ഖണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തം. യസ്മാ പന സോ ഉദ്ധടബീജോ ഭിക്ഖു അപരേന സമയേന വുത്തനയേന പണ്ഡകത്തം ആപജ്ജതി, അഭാവകോ ഹോതി, ഉപസമ്പദായ അവത്ഥു, തതോ ഏവ ചസ്സ ഉപസമ്പദാ വിഗച്ഛതി, തസ്മാ ഏസ പണ്ഡകത്തുപഗമനകാലതോ പട്ഠായ ജാതിയാ നപുംസകപണ്ഡകേന സദ്ധിം യോജേത്വാ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി അഭബ്ബോതി വുത്തോ, ന തതോ പുബ്ബേ. അയഞ്ച കിഞ്ചാപി സഹേതുകോ, ഭാവക്ഖയേന പനസ്സ അഹേതുകസദിസതായ മഗ്ഗോപി ന ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘‘പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന പണ്ഡകഭാവമാപന്നം സന്ധായ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തം, ഉപസമ്പന്നസ്സ പന പച്ഛാ ഉപക്കമേന ഉപസമ്പദാപി ന വിഗച്ഛതീ’’തി, തം ന യുത്തം. യദഗ്ഗേന ഹി പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന അഭബ്ബോ ഹോതി, തദഗ്ഗേന പച്ഛാപി ഹോതീതി വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഇത്ഥത്താദി ഭാവോ നത്ഥി ഏതസ്സാതി അഭാവകോ. പബ്ബജ്ജാ ന വാരിതാതി ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാഗ്ഗഹണേനേവ ഉപസമ്പദാപി ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘യസ്സ ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാ’’തിആദി. തസ്മിം ¶ യേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാതി ഏത്ഥ പന അപണ്ഡകപക്ഖേപി പബ്ബജ്ജാമത്തമേവ ലഭതി, ഉപസമ്പദാ പന തദാപി ന വട്ടതി, പണ്ഡകപക്ഖേ പന ആഗതോ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോതി വേദിതബ്ബന്തി വുത്തം.

൧൩൬. ഉഭതോബ്യഞ്ജനമസ്സ അത്ഥീതി ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇമിനാ അസമാനാധികരണവിസയോ ബാഹിരത്ഥസമാസോയം, പുരിമപദേ ച വിഭത്തിഅലോപോതി ദസ്സേതി. ബ്യഞ്ജനന്തി ചേത്ഥ പുരിസനിമിത്തം ഇത്ഥിനിമിത്തഞ്ച അധിപ്പേതം. അഥ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഏകമേവ ഇന്ദ്രിയം ഹോതി, ഉദാഹു ദ്വേതി? ഏകമേവ ഹോതി, ന ദ്വേ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘യസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി, നോ. യസ്സ വാ പന പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി, നോ’’തി (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) ഏകസ്മിം സന്താനേ ഇന്ദ്രിയഭൂതഭാവദ്വയസ്സ ഉപ്പത്തിയാ അഭിധമ്മേ പടിസേധിതത്താ, തഞ്ച ഖോ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയന്തി. യദി ഏവം ദുതിയബ്യഞ്ജനസ്സ അഭാവോ ആപജ്ജതി ഇന്ദ്രിയഞ്ഹി ബ്യഞ്ജനസ്സ കാരണം വുത്തം, തഞ്ച തസ്സ നത്ഥീതി? വുച്ചതേ – ന തസ്സ ഇന്ദ്രിയം ദുതിയബ്യഞ്ജനകാരണം. കസ്മാ? സദാ അഭാവതോ. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഹി യദാ ഇത്ഥിയാ രാഗചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം പടിച്ഛന്നം ഗുള്ഹം ഹോതി, തഥാ ¶ ഇതരസ്സ ഇതരം. യദി ച തേസം ഇന്ദ്രിയം ദുതിയബ്യഞ്ജനകാരണം ഭവേയ്യ, സദാപി ബ്യഞ്ജനദ്വയം തിട്ഠേയ്യ, ന പന തിട്ഠതി, തസ്മാ വേദിതബ്ബമേതം ‘‘ന തസ്സ തം ബ്യഞ്ജനകാരണം, കമ്മസഹായം പന രാഗചിത്തമേവേത്ഥ കാരണ’’ന്തി. യസ്മാ ചസ്സ ഏകമേവ ഇന്ദ്രിയം ഹോതി, തസ്മാ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ സയമ്പി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി, പരമ്പി ഗണ്ഹാപേതി. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പരം ഗണ്ഹാപേതി, സയം പന ന ഗണ്ഹാതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൬) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൬) പന – ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇത്ഥിന്ദ്രിയയുത്തോ, ഇതരോ പന പുരിസിന്ദ്രിയയുത്തോ. ഏകസ്സ ഹി ഭാവദ്വയം സഹ ന ഉപ്പജ്ജതി യമകേ (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) പടിക്ഖിത്തത്താ. ദുതിയബ്യഞ്ജനം പന കമ്മസഹായേന അകുസലചിത്തേനേവ ഭാവരഹിതം ഉപ്പജ്ജതി. പകതിത്ഥിപുരിസാനമ്പി കമ്മമേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം കാരണം, ന ഭാവോ തസ്സ കേനചി പച്ചയേന പച്ചയത്തസ്സ പട്ഠാനേ അവുത്തത്താ. കേവലം ഭാവസഹിതാനംയേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം പവത്തദസ്സനത്ഥം അട്ഠകഥാസു (ധ. സ. അട്ഠ. ൬൩൨-൬൩൩) ‘‘ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പടിച്ച ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീനീ’’തിആദിനാ ഇന്ദ്രിയസ്സ ബ്യഞ്ജനകാരണത്തേന വുത്തം. ഇധ പന അകുസലബലേന ഇന്ദ്രിയം വിനാപി ബ്യഞ്ജനം ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. ഉഭിന്നമ്പി ചേ തേസം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം. യദാ ഇത്ഥിയാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നം. യദാ പുരിസേ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നന്തി ആഗതം.

൧൩൭. ഥേയ്യായ സംവാസോ ഏതസ്സാതി ഥേയ്യസംവാസകോ. സോ ച ന സംവാസമത്തസ്സേവ ഥേനകോ ഇധാധിപ്പേതോ, അഥ ഖോ ലിങ്ഗസ്സ തദുഭയസ്സ ച ഥേനകോപീതി ആഹ ‘‘തയോ ഥേയ്യസംവാസകാ’’തിആദി. ന യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതീതി യഥാവുഡ്ഢം ഭിക്ഖൂനം വാ സാമണേരാനം വാ വന്ദനം ന സാദിയതി. യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതീതി അത്തനാ മുസാവാദം കത്വാ ദസ്സിതവസ്സാനുരൂപം യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതി. ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദികോതി ഇമിനാ ന ഏകകമ്മാദികോവ ഇധ സംവാസോ നാമാതി ദസ്സേതി.

൧൩൮. രാജ…പേ… ഭയേനാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘രാജഭയേന ദുബ്ഭിക്ഖഭയേനാ’’തിആദിനാ. സംവാസം നാധിവാസേതി, യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി രാജഭയാദീഹി ¶ ഗഹിതലിങ്ഗതായ ¶ സോ സുദ്ധമാനസോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതീതി അത്ഥോ. യോ ഹി രാജഭയാദിം വിനാ കേവലം ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സദ്ധിം സംവസിതുകാമതായ ലിങ്ഗം ഗണ്ഹാതി, സോ അസുദ്ധചിത്തതായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതി. അയം പന താദിസേന അസുദ്ധചിത്തേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവതോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന ഹോതി. തേനേവ ‘‘രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗാനം ‘ഗിഹീ മം സമണോതി ജാനന്തൂ’തി വഞ്ചനചിത്തേ സതിപി ഭിക്ഖൂനം വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവാ ദോസോ ന ജാതോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘വൂപസന്തഭയതാ ഇധ സുദ്ധചിത്തതാ’’തി വദന്തി, ഏവഞ്ച സതി സോ വൂപസന്തഭയോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥേ വിഞ്ഞായമാനേ അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ആപജ്ജേയ്യ, ന ച അട്ഠകഥായം അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേപി അഥേയ്യസംവാസകതാ ദസ്സിതാ. സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോതി ച ഇമിനാ അവൂപസന്തഭയേനപി സംവാസം അസാദിയന്തേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി ദീപേതി. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ‘‘യസ്മാ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ സങ്ഘികം ഗണ്ഹന്തസ്സ സംവാസം പരിഹരിതും ദുക്കരം, തസ്മാ ‘സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോ’തി ഇദം വുത്ത’’ന്തി. തസ്മാ രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗതായേവേത്ഥ സുദ്ധചിത്തതാതി ഗഹേതബ്ബം.

സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനീതി സബ്ബസാമയികാനം സാധാരണം കത്വാ വീഥിചതുക്കാദീസു ഠപേത്വാ ദാതബ്ബഭത്താനി. കായപരിഹാരിയാനീതി കായേന പരിഹരിതബ്ബാനി. അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛന്തീതി അഭിമുഖം ഗച്ഛന്തി. കമ്മന്താനുട്ഠാനേനാതി കസിഗോരക്ഖാദികമ്മാകരണേന. തദേവ പത്തചീവരം ആദായ വിഹാരം ഗച്ഛതീതി ¶ ചീവരാനി നിവാസനപാരുപനവസേന ആദായ, പത്തഞ്ച അംസകൂടേ ലഗ്ഗേത്വാ വിഹാരം ഗച്ഛതി.

നാപി സയം ജാനാതീതി ‘‘യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീ’’തി വാ ‘‘ഏവം കാതും ന ലഭതീ’’തി വാ ‘‘ഏവം പബ്ബജിതോ സമണോ നാമ ന ഹോതീ’’തി വാ ന ജാനാതി. യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീതി ഇദം പന നിദസ്സനമത്തം. അനുപസമ്പന്നകാലേയേവാതി ഇമിനാ ഉപസമ്പന്നകാലേ സുത്വാ സചേപി നാരോചേതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദീപേതി.

സിക്ഖം ¶ അപ്പച്ചക്ഖായ…പേ… ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഇദം ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ ന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി, ലിങ്ഗാനുരൂപസ്സ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ നാപി സംവാസത്ഥേനകോ ഹോതീതി വുത്തം. ഏകോ ഭിക്ഖു കാസായേ സഉസ്സാഹോവ ഓദാതം നിവാസേത്വാതി ഏത്ഥാപി ഇദമേവ കാരണം ദട്ഠബ്ബം. പരതോ ‘‘സാമണേരോ സലിങ്ഗേ ഠിതോ’’തിആദിനാ സാമണേരസ്സ വുത്തവിധാനേസുപി അഥേയ്യസംവാസപക്ഖേ അയമേവ നയോ. ‘‘ഭിക്ഖുനിയാപി ഏസേവ നയോ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ‘‘സാപി ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനാ’’തിആദിനാ വിഭാവേതി.

സചേ കോചി വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി സാമണേരം സന്ധായ വുത്തം. മഹാപേളാദീസൂതി ഏതേന ഗിഹിസന്തകം ദസ്സിതം. സാമണേരപടിപാടിയാ…പേ… ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി, പാരാജികം പന ആപജ്ജതിയേവ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൦) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൦) പന – ഥേയ്യായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തമ്പി ഇധ സംവാസോ ഏവാതി ആഹ ‘‘തയോ ഥേയ്യസംവാസകാ’’തി. ന ¶ യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി ഭിക്ഖൂനം സാമണേരാനം വാ വന്ദനം ന സാദിയതി. യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി അത്തനാ മുസാവാദേന ദസ്സിതവസ്സക്കമേന ഭിക്ഖൂനം വന്ദനം സാദിയതി. ദഹരസാമണേരോ പന വുഡ്ഢസാമണേരാനം, ദഹരഭിക്ഖൂ ച വുഡ്ഢാനം വന്ദനം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി സംവാസത്ഥേനകത്ഥേ. ഭിക്ഖുവസ്സാനീതി ഇദം സംവാസത്ഥേനകേ വുത്തപാഠവസേന വുത്തം, സയമേവ പന പബ്ബജിത്വാ സാമണേരവസ്സാനി ഗണേന്തോപി ഉഭയത്ഥേനകോ ഏവ. ന കേവലഞ്ച പുരിസോവ, ഇത്ഥീപി ഭിക്ഖൂനീസു ഏവം പടിപജ്ജതി, ഥേയ്യസംവാസികാവ. ആദികമ്മികാപി ചേത്ഥ ന മുച്ചന്തി. ഉപസമ്പന്നേസു ഏവ പഞ്ഞത്താപത്തിം പടിച്ച ആദികമ്മികാ വുത്താ, തേനേവേത്ഥ ആദികമ്മികോപി ന മുത്തോ.

രാജ…പേ… ഭയേനാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി ‘‘ഇമിനാ ലിങ്ഗേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സംവസിസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്താഭാവേന സുദ്ധചിത്തോ. തേന ഹി അസുദ്ധചിത്തേന ലിങ്ഗേ ഗഹിതമത്തേ പച്ഛാ ഭിക്ഖൂഹി സഹ സംവസതു വാ മാ വാ, ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി. പച്ഛാ സംവസന്തോപി അഭബ്ബോ ഹുത്വാ സംവസതി, തസ്മാ ഉഭയത്ഥേനകോപി ലിങ്ഗത്ഥേനകേ ഏവ പവിസതീതി വേദിതബ്ബം. യോ പന രാജാദിഭയേന സുദ്ധചിത്തോവ ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ ¶ പച്ഛാ ‘‘ഭിക്ഖുവസ്സാനി ഗണേത്വാ ജീവസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്തം ഉപ്പാദേതി, സോ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ. സചേ പന സോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ സാമണേരവസ്സഗണനാദിം കരോതി, തദാ സംവാസത്ഥേനകോ, ഉഭയത്ഥേനകോ വാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. യം പന പരതോ ‘‘സഹ ധുരനിക്ഖേപേന അയമ്പി ഥേയ്യസംവാസകോവാ’’തി വുത്തം, തം ഭിക്ഖൂഹി സങ്ഗമ്മ സംവാസാധിവാസനവസേന ധുരനിക്ഖേപം സന്ധായ വുത്തം. തേന വുത്തം ‘‘സംവാസം നാധിവാസേതി, യാവാ’’തി ¶ , തസ്സ താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ചോരാദിഭയം വിനാപി കീളാധിപ്പായേന ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനമ്പി സന്തികേ പബ്ബജിതാലയം ദസ്സേത്വാ വന്ദനാദിം അസാദിയന്തോപി ‘‘സോഭതി നു ഖോ മേ പബ്ബജിതലിങ്ഗ’’ന്തിആദിനാ സുദ്ധചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനീതി സബ്ബസാമയികാനം സാധാരണം കത്വാ പഞ്ഞത്താനി ഭത്താനി. ഇദഞ്ച ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ നിയമിതഭത്തഗ്ഗഹണേ സംവാസോപി സമ്ഭവേയ്യാതി സബ്ബസാധാരണഭത്തം വുത്തം. സംവാസം പന അസാദിയിത്വാ അഭിക്ഖുകവിഹാരാദീസു വിഹാരഭത്താദീനി ഭുഞ്ജന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി ഏവ. കമ്മന്താനുട്ഠാനേനാതി കസിആദികമ്മാകരണേന. പത്തചീവരം ആദായാതി ഭിക്ഖുലിങ്ഗവസേന സരീരേന ധാരേത്വാ.

യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. ‘‘ഥേയ്യസംവാസകോ’’തി പന നാമം അജാനന്തോപി ‘‘ഏവം കാതും ന വട്ടതീ’’തി വാ ‘‘കരോന്തോ സമണോ നാമ ന ഹോതീ’’തി വാ ‘‘യദി ആരോചേസ്സാമി, ഛഡ്ഡയിസ്സന്തി മ’’ന്തി വാ ‘‘യേന കേനചി പബ്ബജ്ജാ മേ ന രുഹതീ’’തി ജാനാതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ഹോതി. യോ പന പഠമം ‘‘പബ്ബജ്ജാ ഏവം മേ ഗഹിതാ’’തി സഞ്ഞീ കേവലം അന്തരാ അത്തനോ സേതവത്ഥനിവാസനാദിവിപ്പകാരം പകാസേതും ലജ്ജന്തോ ന കഥേതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നകാലേയേവാതി ഏത്ഥ അവധാരണേന ഉപസമ്പന്നകാലേ ഥേയ്യസംവാസകലക്ഖണം ഞത്വാ വഞ്ചനായപി നാരോചേതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദീപേതി. സോ ഹി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി, ലദ്ധൂപസമ്പദത്താ തദനുഗുണസ്സേവ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ സംവാസത്ഥേനകോപി ¶ ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നോ പന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി, സംവാസാരഹസ്സ ലിങ്ഗസ്സ ഗഹിതത്താ സംവാസസാദിയനമത്തേന സംവാസത്ഥേനകോ ഹോതി.

സലിങ്ഗേ ¶ ഠിതോതി സലിങ്ഗഭാവേ ഠിതോ. ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി. ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതി. യം പന മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘ലിങ്ഗാനുരൂപസ്സ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ നാപി സംവാസത്ഥേനകോ’’തി കാരണം വുത്തം, തമ്പി ഇദമേവ കാരണം സന്ധായ വുത്തം. ഇതരഥാ സാമണേരസ്സാപി ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദീസു ലിങ്ഗാനുരൂപസംവാസോ ഏവ സാദിതോതി സംവാസത്ഥേനകതാ ന സിയാ ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ ഉഭിന്നമ്പി സാധാരണത്താ. യഥാ ചേത്ഥ ഭിക്ഖു, ഏവം സാമണേരോപി പാരാജികം സമാപന്നോ സാമണേരപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. സോഭതീതി സമ്പടിച്ഛിത്വാതി കാസാവധാരണേ ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ ഗിഹിഭാവം സമ്പടിച്ഛിത്വാ.

സചേ കോചി വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി സാമണേരം സന്ധായ വുത്തം. മഹാപേളാദീസൂതി വിലീവാദിമയേസു ഘരദ്വാരേസു ഠപിതേസു ഭത്തഭാജനവിസേസേസു. ഏതേന വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസ്സഗണനാദീനം അകരണം ദസ്സേതീതി വുത്തം.

൧൩൯. തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥായം തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീതി ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗതസ്സ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ തേസം ലദ്ധിപി ഗഹിതായേവ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. കേനചി പന ‘‘തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേ ലദ്ധിയാ ഗഹിതായപി അഗ്ഗഹിതായപി തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗതസ്സ ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനതോ അഞ്ഞം ലദ്ധിഗ്ഗഹണം ¶ നാമ അത്ഥി. ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനേവ ഹി സോ ഗഹിതലദ്ധികോ ഹോതി. തേനേവ ‘‘വീമംസനത്ഥം കുസചീരാദീനി…പേ… യാവ ന സമ്പടിച്ഛതി, താവ തം ലദ്ധി രക്ഖതി, സമ്പടിച്ഛിതമത്തേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. നഗ്ഗോവ ആജീവകാനം ഉപസ്സയം ഗച്ഛതി, പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടന്തി ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സ’’ന്തി അസുദ്ധചിത്തേന ഗമനപച്ചയാ ദുക്കടം വുത്തം. നഗ്ഗേന ഹുത്വാ ഗമനപച്ചയാപി പദവാരേ ദുക്കടാ ന മുച്ചതിയേവാതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൦) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൦) പന – തിത്ഥിയപക്കന്തകാദികഥാസു തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേതി വീമംസാദിഅധിപ്പായം വിനാ ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ കായേന ധാരിതമത്തേ. സയമേവാതി തിത്ഥിയാനം സന്തികം അഗന്ത്വാ ¶ സയമേവ സങ്ഘാരാമേപി കുസചീരാദീനി നിവാസേതി. ആജീവകോ ഭവിസ്സന്തി…പേ… ഗച്ഛതീതി ആജീവകാനം സന്തികേ തേസം പബ്ബജനവിധിനാ ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛതി. തസ്സ ഹി തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനം പതി സന്നിട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേപി ‘‘ഗന്ത്വാ ഭവിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പിതത്താ പദവാരേ ദുക്കടമേവ വുത്തം. ദുക്കടന്തി പാളിയാ അവുത്തേപി മേഥുനാദീസു വുത്തപുബ്ബപയോഗദുക്കടാനുലോമതോ വുത്തം. ഏതേന ച സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ സമ്പടിച്ഛിതേ പാരാജികം, തതോ പുരിമപയോഗേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച വത്തബ്ബമേവ. ഥുല്ലച്ചയക്ഖണേ നിവത്തന്തോപി ആപത്തിം ദേസാപേത്വാ മുച്ചതി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സങ്ഘഭേദേപി ലോഹിതുപ്പാദേപി ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബപയോഗാദീസു ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികാഹി മുച്ചനസീമാ ച വേദിതബ്ബാ. സാസനവിരുദ്ധതായേത്ഥ ആദികമ്മികാനമ്പി അനാപത്തി ന വുത്താ. പബ്ബജ്ജായപി അഭബ്ബതാദസ്സനത്ഥം പനേതേ അഞ്ഞേ ച പാരാജികകണ്ഡേ വിസും ¶ സിക്ഖാപദേന പാരാജികാദിം അദസ്സേത്വാ ഇധ അഭബ്ബേസു ഏവ വുത്താതി വേദിതബ്ബം.

തം ലദ്ധീതി തിത്ഥിയവേസേ സേട്ഠഭാവഗ്ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്തം. തേസഞ്ഹി തിത്ഥിയാനം സസ്സതാദിഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തോപി ലിങ്ഗേ അസമ്പടിച്ഛിതേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ന ഹോതി, തം ലദ്ധിം അഗ്ഗഹേത്വാപി ‘‘ഏതേസം വതചരിയാ സുന്ദരാ’’തി ലിങ്ഗം സമ്പടിച്ഛന്തോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതി ഏവ. ലദ്ധിയാ അഭാവേനാതി ഭിക്ഖുഭാവേ സാലയതായ തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനലദ്ധിയാ അഭാവേന. ഏതേന ച ആപദാസു കുസചീരാദിം പാരുപന്തസ്സപി നഗ്ഗസ്സ വിയ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാ കഥിതോതി ഏത്ഥ സങ്ഘഭേദകോപി ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാവ കഥിതോ, മാതുഘാതകാദയോ പന അനുപസമ്പന്നേനാതിപി ദട്ഠബ്ബന്തി ആഗതം.

൧൪൦. തിരച്ഛാനകഥായം ‘‘യോ കോചി അമനുസ്സജാതിയോ, സബ്ബോവ ഇമസ്മിം അത്ഥേ തിരച്ഛാനഗതോതി വേദിതബ്ബോ’’തി ഏതേന ഏസോ മനുസ്സജാതിയോ ഏവ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിതും വാ ഉപസമ്പജ്ജിതും വാ ലഭതി, ന തതോ അഞ്ഞേതി ദീപേതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘തുമ്ഹേ ഖോത്ഥ നാഗാ അവിരുള്ഹിധമ്മാ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ’’തി (മഹാവ. ൧൧൧).

൧൪൧. ആനന്തരിയകഥായം തിരച്ഛാനാദിഅമനുസ്സജാതിതോ മനുസ്സജാതികാനഞ്ഞേവ പുത്തേസു മേത്താദയോപി തിക്ഖവിസദാ ഹോന്തി ലോകുത്തരഗുണാ വിയാതി ആഹ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ ജനികാ മാതാ’’തി. യഥാ മനുസ്സാനഞ്ഞേവ കുസലപവത്തി തിക്ഖവിസദാ, ഏവം അകുസലപവത്തിപീതി ആഹ ‘‘സയമ്പി ¶ മനുസ്സജാതികേനേവാ’’തിആദി. അഥ വാ യഥാ സമാനജാതിയസ്സ വികോപനേ കമ്മം ഗരുതരം, ന തഥാ വിജാതിയസ്സാതി ആഹ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ’’തി. പുത്തസമ്ബന്ധേന മാതുപിതുസമഞ്ഞാ ¶ , ദത്തകിത്തിമാദിവസേനപി പുത്തവോഹാരോ ലോകേ ദിസ്സതി, സോ ച ഖോ പരിയായതോതി നിപ്പരിയായസിദ്ധതം ദസ്സേതും ‘‘ജനികാ മാതാ’’തി വുത്തം. യഥാ മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതസ്സേവ കുസലധമ്മാനം തിക്ഖവിസദസൂരഭാവാപത്തി യഥാ തം തിണ്ണമ്പി ബോധിസത്താനം ബോധിത്തയനിബ്ബത്തിയം, ഏവം മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതസ്സേവ അകുസലധമ്മാനമ്പി തിക്ഖവിസദസൂരഭാവാപത്തീതി ആഹ ‘‘സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവാ’’തി. ആനന്തരിയേനാതി ഏത്ഥ ചുതിഅനന്തരം നിരയേ പടിസന്ധിഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ ജനകത്തേന നിയുത്തം ആനന്തരിയം, തേന. അഥ വാ ചുതിഅനന്തരം ഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ നിയുത്തം, തന്നിബ്ബത്തനേന അനന്തരകരണസീലം, അനന്തരപ്പയോജനം വാ ആനന്തരിയം, തേന ആനന്തരിയേന മാതുഘാതകകമ്മേന. പിതുഘാതകേപി ‘‘യേന മനുസ്സഭൂതോ ജനകോ പിതാ സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവ സതാ സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപിതോ, അയം ആനന്തരിയേന പിതുഘാതകകമ്മേന പിതുഘാതകോ’’തിആദിനാ സബ്ബം വേദിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പിതുഘാതകേപി ഏസേവ നയോ’’തി.

പരിവത്തിതലിങ്ഗമ്പി മാതരം വാ പിതരം വാ ജീവിതാ വോരോപേന്തസ്സ ആനന്തരിയകമ്മം ഹോതിയേവ. സതിപി ഹി ലിങ്ഗപരിവത്തേ സോ ഏവ ഏകകമ്മനിബ്ബത്തോ ഭവങ്ഗപ്പബന്ധോ ജീവിതപ്പബന്ധോ, ന അഞ്ഞോതി. യോ പന സയം മനുസ്സോ തിരച്ഛാനഭൂതം പിതരം വാ മാതരം വാ, സയം വാ തിരച്ഛാനഭൂതോ മനുസ്സഭൂതം, തിരച്ഛാനോയേവ വാ തിരച്ഛാനഭൂതം ജീവിതാ വോരോപേതി, തസ്സ കമ്മം ആനന്തരിയം ന ഹോതി, ഭാരിയം പന ഹോതി, ആനന്തരിയം ആഹച്ചേവ തിട്ഠതി. ഏളകചതുക്കം സങ്ഗാമചതുക്കം ചോരചതുക്കഞ്ചേത്ഥ കഥേതബ്ബം. ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി അഭിസന്ധിനാപി ഹി ഏളകട്ഠാനേ ഠിതം മനുസ്സോ മനുസ്സഭൂതം മാതരം വാ പിതരം വാ മാരേന്തോ ആനന്തരിയം ¶ ഫുസതി മരണാധിപ്പായേനേവ ആനന്തരിയവത്ഥുനോ വികോപിതത്താ. ഏളകാഭിസന്ധിനാ, പന മാതാപിതിഅഭിസന്ധിനാ വാ ഏളകം മാരേന്തോ ആനന്തരിയം ന ഫുസതി ആനന്തരിയവത്ഥുനോ അഭാവതോ. മാതാപിതിഅഭിസന്ധിനാ മാതാപിതരോ മാരേന്തോ ഫുസ്സതേവ. ഏസ നയോ ഇതരസ്മിമ്പി ചതുക്കദ്വയേ. യഥാ ച മാതാപിതൂസു, ഏവം അരഹന്തേസു ഏതാനി ചതുക്കാനി വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബത്ഥ ഹി പുരിമം അഭിസന്ധിചിത്തം അപ്പമാണം, വധകചിത്തം, പന തദാരമ്മണജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച പമാണം. കതാനന്തരിയകമ്മോ ച ‘‘തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകം പടിബാഹേസ്സാമീ’’തി സകലചക്കവാളം മഹാചേതിയപ്പമാണേഹി കഞ്ചനഥൂപേഹി പൂരേത്വാപി സകലചക്കവാളം പൂരേത്വാ നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ¶ ദത്വാപി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സങ്ഘാടികണ്ണം അമുഞ്ചന്തോ വിചരിത്വാപി കായസ്സ ഭേദാ നിരയമേവ ഉപപജ്ജതി, പബ്ബജ്ജഞ്ച ന ലഭതി. പിതുഘാതകേ വേസിയാ പുത്തോതി ഉപലക്ഖണമത്തം, കുലിത്ഥിയാ അതിചാരിനിയാ പുത്തോപി അത്തനോ പിതരം അജാനിത്വാ ഘാന്തേന്തോപി പിതുഘാതകോവ ഹോതി.

അരഹന്തഘാതകകമ്മേ അവസേസന്തി അനാഗാമിആദികം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന തതിയപാരാജികവണ്ണനാതോ ഗഹേതബ്ബോ.

‘‘ദുട്ഠചിത്തേനാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘വധകചിത്തേനാ’’തി. വധകചേതനായ ഹി ദൂസിതം ചിത്തം ഇധ ദുട്ഠചിത്തം നാമ. ലോഹിതം ഉപ്പാദേതീതി ഏത്ഥ തഥാഗതസ്സ അഭേജ്ജകായതായ പരൂപക്കമേന ചമ്മച്ഛേദം കത്വാ ലോഹിതപഗ്ഘരണം നാമ നത്ഥി, സരീരസ്സ പന അന്തോയേവ ഏകസ്മിം ഠാനേ ലോഹിതം സമോസരതി, ആഘാതേന പകുപ്പമാനം സഞ്ചിതം ഹോതി. ദേവദത്തേന പവിദ്ധസിലതോ ഭിജ്ജിത്വാ ഗതാ സക്ഖലികാപി തഥാഗതസ്സ പാദന്തം പഹരി, ഫരസുനാ പഹടോ വിയ ¶ പാദോ അന്തോലോഹിതോയേവ അഹോസി. ജീവകോ പന തഥാഗതസ്സ രുചിയാ സത്ഥകേന ചമ്മം ഛിന്ദിത്വാ തമ്ഹാ ഠാനാ ദുട്ഠലോഹിതം നീഹരിത്വാ ഫാസുമകാസി, തേനസ്സ പുഞ്ഞകമ്മമേവ അഹോസി. തേനാഹ ‘‘ജീവകോ വിയാ’’തിആദി.

അഥ യേ പരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ ചേതിയം ഭിന്ദന്തി, ബോധിം ഛിന്ദന്തി, ധാതുമ്ഹി ഉപക്കമന്തി, തേസം കിം ഹോതീതി? ഭാരിയം കമ്മം ഹോതി ആനന്തരിയസദിസം. സധാതുകം പന ഥൂപം വാ പടിമം വാ ബാധമാനം ബോധിസാഖം ഛിന്ദിതും വട്ടതി. സചേപി തത്ഥ നിലീനാ സകുണാ ചേതിയേ വച്ചം പാതേന്തി, ഛിന്ദിതും വട്ടതിയേവ. പരിഭോഗചേതിയതോ ഹി സരീരചേതിയം ഗരുതരം. ചേതിയവത്ഥും ഭിന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തേ ബോധിമൂലേപി ഛിന്ദിത്വാ ഹരിതും വട്ടതി. യാ പന ബോധിസാഖാ ബോധിഘരം ബാധതി, തം ഗേഹരക്ഖണത്ഥം ഛിന്ദിതും ന ലഭതി. ബോധിഅത്ഥായ ഹി ഗേഹം, ന ഗേഹത്ഥായ ബോധി. ആസനഘരേപി ഏസേവ നയോ. യസ്മിം പന ആസനഘരേ ധാതു നിഹിതാ ഹോതി, തസ്സ രക്ഖണത്ഥായ തം സാഖം ഛിന്ദിതും വട്ടതി. ബോധിജഗ്ഗനത്ഥം ഓജോഹരണസാഖം വാ പൂതിട്ഠാനം വാ ഛിന്ദിതും വട്ടതിയേവ, സത്ഥു രൂപകായപടിജഗ്ഗനേ വിയ പുഞ്ഞമ്പി ഹോതി.

സങ്ഘഭേദേ ചതുന്നം കമ്മാനന്തി അപലോകനാദീനം ചതുന്നം കമ്മാനം. അയം സങ്ഘഭേദകോതി പകതത്തം ഭിക്ഖും ¶ സന്ധായ വുത്തം. പുബ്ബേ ഏവ പാരാജികം സമാപന്നോ വാ വത്ഥാദിദോസേന വിപന്നുപസമ്പദോ വാ സങ്ഘം ഭിന്ദന്തോപി ആനന്തരിയം ന ഫുസതി, സങ്ഘോ പന ഭിന്നോവ ഹോതി, പബ്ബജ്ജാ ചസ്സ ന വാരിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഭിക്ഖുനീദൂസനേ ഇച്ഛമാനന്തി ഓദാതവത്ഥവസനം ഇച്ഛമാനം. തേനേവാഹ ‘‘ഗിഹിഭാവേ സമ്പടിച്ഛിതമത്തേയേവാ’’തി. നേവ പബ്ബജ്ജാ ¶ അത്ഥീതി യോജനാ. യോ ച പടിക്ഖിത്തേ അഭബ്ബേ ച പുഗ്ഗലേ ഞത്വാ പബ്ബാജേതി, ഉപസമ്പാദേതി വാ, ദുക്കടം. അജാനന്തസ്സ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തീതി വേദിതബ്ബം.

൧൪൨. ഗബ്ഭമാസേഹി സദ്ധിം വീസതി വസ്സാനി അസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ. ഹായനവഡ്ഢനന്തി ഗബ്ഭമാസേസു അധികേസു ഉത്തരി ഹായനം, ഊനേസു വഡ്ഢനന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകൂനവീസതിവസ്സന്തി ദ്വാദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതകാലതോ പട്ഠായ ഏകൂനവീസതിവസ്സം. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗമനദിവസേ. ‘‘തിംസരത്തിദിവോ മാസോ’’തി (അ. നി. ൩.൭൧; ൮.൪൩; വിഭ. ൧൦൨൩) വചനതോ ‘‘ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. വസ്സം ഉക്കഡ്ഢന്തീതി വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തി, തതിയസംവച്ഛരേ ഏകമാസസ്സ അധികത്താ മാസപരിച്ചജനവസേന വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ, തസ്മാ തതിയോ സംവച്ഛരോ തേരസമാസികോ ഹോതി. സംവച്ഛരസ്സ പന ദ്വാദസമാസികത്താ അട്ഠാരസസു വസ്സേസു അധികമാസേ വിസും ഗഹേത്വാ ‘‘ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം. തതോതി ഛമാസതോ. നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാതി അധികമാസേഹി സദ്ധിം പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സത്താ നിബ്ബേമതികാ ഹുത്വാ. യം പന വുത്തം തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു ‘‘അട്ഠാരസന്നംയേവ വസ്സാനം അധികമാസേ ഗഹേത്വാ ഗണിതത്താ സേസവസ്സദ്വയസ്സപി അധികദിവസാനി ഹോന്തി, താനി അധികദിവസാനി സന്ധായ ‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ’തി വുത്ത’’ന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ദ്വീസു വസ്സേസു അധികദിവസാനി നാമ വിസും ഉപലബ്ഭന്തി തതിയേ വസ്സേ വസ്സുക്കഡ്ഢനവസേന അധികമാസേ പരിച്ചത്തേയേവ അതിരേകമാസസമ്ഭവതോ, തസ്മാ ദ്വീസു വസ്സേസു അതിരേകദിവസാനി വിസും ന സമ്ഭവന്തി.

‘‘തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തീ’’തി കസ്മാ വുത്തം, ഏകൂനവീസതിവസ്സമ്ഹി ച പുന അപരസ്മിം ¶ വസ്സേ പക്ഖിത്തേ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ പന…പേ… വുത്ത’’ന്തി. അനേകത്ഥത്താ നിപാതാനം പന-സദ്ദോ ഹിസദ്ദത്ഥോ, ഏത്ഥ ¶ ഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഇദഞ്ഹി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന വുത്തം. ഇമിനാ ച ഇമം ദീപേതി – യം വുത്തം ‘‘ഏകൂനവീസതിവസ്സം സാമണേരം നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസിം അതിക്കമ്മ പാടിപദദിവസേ ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി, തത്ഥ ഗബ്ഭമാസേപി ഗഹേത്വാ ദ്വീഹി മാസേഹി അപരിപുണ്ണവീസതിവസ്സം സന്ധായ ‘‘ഏകൂനവീസതിവസ്സ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ അധികമാസേസു ദ്വീസു ഗഹിതേസു ഏവ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി നാമ ഹോന്തീതി. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാപി ഗണനൂപഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ. ഏകവീസതിവസ്സോ ഹോതീതി ജാതദിവസതോ പട്ഠായ വീസതിവസ്സോ സമാനോ ഗബ്ഭമാസേഹി സദ്ധിം ഏകവീസതിവസ്സോ ഹോതി. അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ, കമ്മവാചാചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൪൦൬) ആഗതം.

ഗബ്ഭേ സയിതകാലേന സദ്ധിം വീസതിമം വസ്സം പരിപുണ്ണമസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ. നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസീതി സാവണമാസസ്സ പുണ്ണമിയാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമിയാ അനന്തരപുണ്ണമീ. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ, ദ്വാദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതം ഉപസമ്പാദേന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘തിംസരത്തിദിവോ മാസോ, ദ്വാദസമാസികോ സംവച്ഛരോ’’തി വചനതോ ‘‘ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. വസ്സം ഉക്കഡ്ഢന്തീതി വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തി, ‘‘ഏകമാസം അധികമാസോ’’തി ഛഡ്ഡേത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ, തസ്മാ തതിയോ തതിയോ സംവച്ഛരോ തേരസമാസികോ ഹോതി. തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാതി നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസതോ യാവ ജാതദിവസഭൂതാ മഹാപവാരണാ, താവ യേ ദ്വേ മാസാ അനാഗതാ, തേസം അത്ഥായ ¶ അധികമാസതോ ലദ്ധേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ. തേനാഹ ‘‘യോ പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദി. ‘‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ’’തി ഇദം അട്ഠാരസന്നം വസ്സാനം ഏവ അധികമാസേ ഗഹേത്വാ തതോ വീസതിയാ വസ്സേസുപി ചാതുദ്ദസീനം അത്ഥായ ചതുന്നം മാസാനം പരിഹാപനേന സബ്ബഥാ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സതം സന്ധായ വുത്തം.

പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി മഹാപവാരണാദിവസേ അതിക്കന്തേ ഗബ്ഭവസ്സേന സഹ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാപി ഗണനൂപഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ. ഏകവീസതിവസ്സോതി ജാതിയാ വീസതിവസ്സം സന്ധായ വുത്തം. അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ, ആചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതി. സോപീതി ഉപസമ്പാദേന്തോപി അനുപസമ്പന്നോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൪൦൬) ആഗതം.

ഏത്ഥ ¶ സിയാ – അട്ഠകഥാടീകാസു ‘‘അട്ഠാരസസു വസ്സേസു ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം, ഇദാനി പന ‘‘ഏകൂനവീസതിയാ വസ്സേസു സത്ത മാസാ അധികാ’’തി വദന്തി, കഥമേത്ഥ വിഞ്ഞാതബ്ബന്തി? വുച്ചതേ – അട്ഠകഥാടീകാസു സാസനവോഹാരേന ലോകിയഗതിം അനുപഗമ്മ തീസു തീസു സംവച്ഛരേസു മാസഛഡ്ഡനം ഗഹേത്വാ ‘‘അട്ഠാരസസു വസ്സേസു ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം, ഇദാനി പന വേദവോഹാരേന ചന്ദസൂരിയഗതിസങ്ഖാതം തിഥിം ഗഹേത്വാ ഗണേന്തോ ‘‘ഏകൂനവീസതിയാ വസ്സേസു സത്ത മാസാ അധികാ’’തി വദന്തീതി, തം വസ്സൂപനായികകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

൧൪൩. മാതാ വാ മതാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. സോയേവാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ ഏവ.

൧൪൪. ‘‘ഏകസീമായഞ്ച ¶ അഞ്ഞേപി ഭിക്ഖൂ അത്ഥീതി ഇമിനാ ഏകസീമായം ഭിക്ഖുമ്ഹി അസതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഖണ്ഡസീമായ വാ ഠത്വാ നദീസമുദ്ദാദീനി വാ ഗന്ത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോതി ഏതേന സബ്ബേ സീമട്ഠകഭിക്ഖൂ ആപുച്ഛിതബ്ബാ, അനാപുച്ഛാ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി.

൧൪൫. അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതന്തി അഗ്ഗഹിതഅഗ്ഗം പിണ്ഡപാതം. സാമണേരഭാഗസമകോ ആമിസഭാഗോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി സാമണേരാനം ആമിസഭാഗസ്സ സമകമേവ ദീയമാനത്താ വിസും സാമണേരഭാഗോ നാമ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ ഗച്ഛന്തം പന ഭത്തം കദാചി മന്ദം ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഉപരി അഗ്ഗഹേത്വാ സാമണേരപാളിയാവ ഗഹേത്വാ ദാതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. നിയതപബ്ബജ്ജസ്സേവ ചായം ഭാഗോ ദീയതി. തേനേവ ‘‘അപക്കം പത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. അഞ്ഞേ വാ ഭിക്ഖൂ ദാതുകാമാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൪൬. സയം പബ്ബാജേതബ്ബോതി കേസച്ഛേദനാദീനി സയം കരോന്തേന പബ്ബാജേതബ്ബോ. കേസച്ഛേദനം കാസായച്ഛാദനം സരണദാനന്തി ഹി ഇമാനി തീണി കരോന്തോ ‘‘പബ്ബാജേതീ’’തി വുച്ചതി, തേസു ഏകം ദ്വേ വാപി കരോന്തോ തഥാ വോഹരീയതിയേവ, തസ്മാ ഏതം പബ്ബാജേഹീതി കേസച്ഛേദനം കാസായച്ഛാദനഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ഉപജ്ഝായം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബാജേതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം വുത്തം. തേന സഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞമ്പി ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസച്ഛേദനം സന്ധായ വദതി. ഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞോ പബ്ബാജേതും ന ലഭതീതി സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സാമണേരോ പനാ’’തിആദീതി ¶ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) ആഗതം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪) പന – സയം പബ്ബാജേതബ്ബോതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ’’തിആദിവചനതോ കേസച്ഛേദനകാസായച്ഛാദനസരണദാനാനി പബ്ബജനം നാമ, തേസു പച്ഛിമദ്വയം ഭിക്ഖൂഹി ഏവ കാതബ്ബം, കാരേതബ്ബം വാ. പബ്ബാജേഹീതി ഇദം തിവിധമ്പി സന്ധായ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി അനാരോചേത്വാ ഏകസീമായ ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതുമ്പി ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസാദിച്ഛേദനമേവ സന്ധായ വുത്തം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ’’തി വിസും വുത്തത്താ. പബ്ബാജേതും ന ലഭതീതി സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം. അനുപസമ്പന്നേന ഭിക്ഖുആണത്തിയാ ദിന്നമ്പി സരണം ന രുഹതീതി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൪) – ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം വുത്തം, തേന സഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞമ്പി ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. ‘‘പബ്ബാജേത്വാ’’തി ഇമസ്സ അധിപ്പായപകാസനത്ഥം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ ഏഹീ’’തി വുത്തം. ഉപജ്ഝായോ ചേ കേസമസ്സുഓരോപനാദീനി അകത്വാ പബ്ബജ്ജത്ഥം സരണാനി ദേതി, ന രുഹതി പബ്ബജ്ജാ. കമ്മവാചായ സാവേത്വാ ഉപസമ്പാദേതി, രുഹതി ഉപസമ്പദാ. അപത്തചീവരാനം ഉപസമ്പദാസിദ്ധിദസ്സനതോ, കമ്മവിപത്തിയാ അഭാവതോ ചേതം യുജ്ജതേവാതി ഏകേ. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘സലിങ്ഗസ്സേവ പബ്ബജ്ജാ, വിലിങ്ഗസ്സാപി ചേതരാ;

അപേതപുബ്ബവേസസ്സ, തംദ്വയാ ഇതി ചാപരേ’’തി.

ഭിക്ഖുനാ ഹി സഹത്ഥേന വാ ആണത്തിയാ വാ ദിന്നമേവ കാസാവം വട്ടതി, അദിന്നം ന വട്ടതീതി പന സന്തേസ്വേവ കാസാവേസു, നാസന്തേസു അസമ്ഭവതോതി തേസം അധിപ്പായോതി ആഗതോ.

ഭബ്ബരൂപോതി ¶ ഭബ്ബസഭാവോ. തമേവത്ഥം പരിയായന്തരേന വിഭാവേതി ‘‘സഹേതുകോ’’തി. ഞാതോതി പാകടോ. യസസ്സീതി പരിവാരസമ്പത്തിയാ സമന്നാഗതോ.

വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധാസയോകാസവസേന അസുചിജേഗുച്ഛപടികൂലഭാവം പാകടം കരോന്തേനാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കേസാ നാമേതേ വണ്ണതോപി പടികൂലാ, സണ്ഠാനതോപി ഗന്ധതോപി ആസയതോപി ഓകാസതോപി ¶ പടികൂലാ. മനുഞ്ഞേപി ഹി യാഗുപത്തേ വാ ഭത്തപത്തേ വാ കേസവണ്ണം കിഞ്ചി ദിസ്വാ ‘‘കേസമിസ്സകമിദം, ഹരഥ ന’’ന്തി ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം കേസാ വണ്ണതോ പടികൂലാ. രത്തിം ഭുഞ്ജന്താപി കേസസണ്ഠാനം അക്കവാകം വാ മകചിവാകം വാ ഛുപിത്വാ തഥേവ ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം സണ്ഠാനതോപി പടികൂലാ. തേലമക്ഖനപുപ്ഫധൂമാദിസങ്ഖാരവിരഹിതാനഞ്ച കേസാനം ഗന്ധോ പരമജേഗുച്ഛോ ഹോതി. തതോ ജേഗുച്ഛതരോ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്താനം. കേസാ ഹി വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാപി സിയും, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവ. യഥാ ഹി ദഹരസ്സ കുമാരകസ്സ വച്ചം വണ്ണതോ ഹലിദ്ദിവണ്ണം, സണ്ഠാനതോ ഹലിദ്ദിപിണ്ഡിസണ്ഠാനം. സങ്കരട്ഠാനേ ഛഡ്ഡിതഞ്ച ഉദ്ധുമാതകകാളസുനഖസരീരം വണ്ണതോ താലപക്കവണ്ണം, സണ്ഠാനതോ വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമുദിങ്ഗസണ്ഠാനം, ദാഠാപിസ്സ സുമനമകുളസദിസാ, തം ഉഭയമ്പി വണ്ണസണ്ഠാനതോ സിയാ അപ്പടികൂലം, ഗന്ധേന പന പടികൂലമേവ, ഏവം കേസാപി സിയും വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാ, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവാതി.

യഥാ പന അസുചിട്ഠാനേ ഗാമനിസ്സന്ദേന ജാതാനി സൂപേയ്യപണ്ണാനി നാഗരികമനുസ്സാനം ജേഗുച്ഛാനി ഹോന്തി അപരിഭോഗാനി, ഏവം കേസാപി പുബ്ബലോഹിതമുത്തകരീസപിത്തസേമ്ഹാദിനിസ്സന്ദേന ജാതത്താ പരമജേഗുച്ഛാതി. ഏവം ആസയതോപി പടികൂലാ. ഇമേ ച കേസാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി ഉട്ഠിതകണ്ണകാ വിയ ഏകതിംസകോട്ഠാസരാസിമ്ഹി ജാതാ, തേ സുസാനസങ്കാരട്ഠാനാദീസു ¶ ജാതസാകം വിയ, പരിഖാദീസു ജാതകമലകുവലയാദിപുപ്ഫം വിയ ച അസുചിട്ഠാനേ ജാതത്താ പരമജേഗുച്ഛാതി ഏവം ഓകാസതോ പടികൂലാതിആദിനാ നയേന തചപഞ്ചകസ്സ വണ്ണാദിവസേന പടികൂലഭാവം പകാസേന്തേനാതി അത്ഥോ.

നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവം വാ പാകടം കരോന്തേനാതി ഇമേ കേസാ നാമ സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മേ ജാതാ, തത്ഥ യഥാ വമ്മികമത്ഥകേ ജാതേസു കുണ്ഠതിണേസു ന വമ്മികമത്ഥകോ ജാനാതി ‘‘മയി കുണ്ഠതിണാനി ജാതാനീ’’തി, നാപി കുണ്ഠതിണാനി ജാനന്തി ‘‘മയം വമ്മികമത്ഥകേ ജാതാനീ’’തി. ഏവമേവ ന സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മം ജാനാതി ‘‘മയി കേസാ ജാതാ’’തി, നാപി കേസാ ജാനന്തി ‘‘മയം സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മേ ജാതാ’’തി, അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഭോഗപച്ചവേക്ഖണരഹിതാ ഏതേ ധമ്മാ. ഇതി ‘‘കേസാ നാമ ഇമസ്മിം സരീരേ പാടിയേക്കോ കോട്ഠാസോ അചേതനോ അബ്യാകതോ സുഞ്ഞോ നിസ്സത്തോ ഥദ്ധോ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനാ നയേന നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവം പകാസേന്തേന. പുബ്ബേതി പുരിമബുദ്ധാനം സന്തികേ. മദ്ദിതസങ്ഖാരോതി നാമരൂപവവത്ഥാനേന ചേവ പച്ചയപരിഗ്ഗഹവസേന ച ഞാണേന പരിമദ്ദിതസങ്ഖാരോ. ഭാവിതഭാവനോതി കലാപസമ്മസനാദിനാ സബ്ബസോ കുസലഭാവനായ പൂരണേന ഭാവിതഭാവനോ ¶ . അദിന്നം ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪) പന – യസസ്സീതി പരിവാരസമ്പന്നോ. നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവന്തി ‘‘കേസാ നാമ ഇമസ്മിം സരീരേ പാടിയേക്കോ കോട്ഠാസോ അചേതനോ അബ്യാകതോ സുഞ്ഞോ നിസ്സത്തോ ഥദ്ധോ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനയം സങ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧൧) ആഗതനയേന ഗഹേതബ്ബം. പുബ്ബേതി പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു ¶ . മദ്ദിതസങ്ഖാരോതി വിപസ്സനാവസേന വുത്തം. ഭാവിതഭാവനോതി സമഥവസേനപി.

കാസായാനി തിക്ഖത്തും വാ…പേ… പടിഗ്ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘സബ്ബദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ ഇമം കാസാവം ഗഹേത്വാ’’തി വാ ‘‘തം കാസാവം ദത്വാ’’തി വാ വത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ, അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി ഏവം യാചനപുബ്ബകം ചീവരം പടിച്ഛാപേതി. അഥാപീതിആദി തിക്ഖത്തും പടിഗ്ഗാഹാപനതോ പരം കത്തബ്ബവിധിദസ്സനം, അഥാപീതി തതോ പരമ്പീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ചീവരം അപ്പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജനപ്പകാരഭേദദസ്സനത്ഥം ‘അഥാപീ’തി വുത്തം. അഥാപീതി അഥ വാതി അത്ഥോ’’തി വദന്തി. അദിന്നം ന വട്ടതീതി ഇമിനാ പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

൧൪൭. പാദേ വന്ദാപേത്വാതി പാദാഭിമുഖം നമാപേത്വാ. ദൂരേ വന്ദന്തോപി ഹി പാദേ വന്ദതീതി വുച്ചതീതി. ഉപജ്ഝായേന വാതി ഏത്ഥ യസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാതി, അയം ഉപജ്ഝായോ. യം ആഭിസമാചാരികേസു വിനയനത്ഥായ ആചരിയം കത്വാ നിയ്യാതേന്തി, അയം ആചരിയോ. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ സയമേവ സബ്ബം സിക്ഖാപേതി, അഞ്ഞമ്പി ന നിയ്യാതേതി, ഉപജ്ഝായോവസ്സ ആചരിയോപി ഹോതി. യഥാ ഉപസമ്പദാകാലേ സയമേവ കമ്മവാചം വാചേന്തോ ഉപജ്ഝായോവ കമ്മവാചാചരിയോപി ഹോതീതി വുത്തം.

അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാതി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേന അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഠാനകരണസമ്പദന്തി ഏത്ഥ ഉരആദീനി ഠാനാനി, സംവുതാദീനി കരണാനീതി വേദിതബ്ബാനി. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാവിച്ഛേദം അകത്വാ ദാതബ്ബാനീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏകസമ്ബന്ധാനീ’’തി വുത്തം. വിച്ഛിന്ദിത്വാതി മ-കാരന്തം കത്വാ ദാനസമയേ വിച്ഛേദം കത്വാ.

൧൪൮. സബ്ബമസ്സ ¶ ¶ കപ്പിയാകപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി ദസസിക്ഖാപദവിനിമുത്തം പരാമാസാപരാമാസാദിഭേദം കപ്പിയാകപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോതി ഇമിനാ ‘‘സേഖിയഉപജ്ഝായവത്താദിആഭിസമാചാരികസീലമനേന പൂരേതബ്ബം. തത്ഥ ച കത്തബ്ബസ്സ അകരണേ, അകത്തബ്ബസ്സ ച കരണേ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ഹോതീതി ദീപേതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) വുത്തം. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാവിച്ഛേദോ ന കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏകസമ്ബന്ധാനീ’’തി. ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോതി ഇമിനാ സേഖിയവത്താക്ഖന്ധകവത്തേസു, അഞ്ഞേസു ച സുക്കവിസ്സട്ഠിആദിലോകവജ്ജസിക്ഖാപദേസു ച സാമണേരേഹി വത്തിതബ്ബം, തത്ഥ അവത്തമാനോ അലജ്ജീ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ച ഹോതീതി ദസ്സേതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪).

ഉരാദീനി ഠാനാനി നാമ, സംവുതാദീനി കരണാനി നാമ. അനുനാസികന്തം കത്വാ ഏകസമ്ബന്ധം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാ അട്ഠത്വാ വത്തബ്ബം, വിച്ഛിന്ദിത്വാ ദാനകാലേപി യഥാവുത്തട്ഠാനേ ഏവ വിച്ഛേദോ, അഞ്ഞത്ര ന വട്ടതീതി ലിഖിതം, അനുനാസികന്തേ ദീയമാനേ ഖലിത്വാ ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി മ-കാരേന മിസ്സീഭൂതേ ഖേത്തേ ഓതിണ്ണത്താ വട്ടതീതി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ. മിസ്സം കത്വാ വത്തും വട്ടതി, വചനകാലേ പന അനുനാസികട്ഠാനേ വിച്ഛേദം അകത്വാ വത്തബ്ബന്തി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ‘‘ഏവം കമ്മവാചായമ്പീ’’തി വുത്തം. ഉഭതോസുദ്ധിയാവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ മഹാഥേരോ പതിതദന്താദികാരണതായ അചതുരസ്സം കത്വാ വദതി, ബ്യത്തസാമണേരോ സമീപേ ഠിതോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം ബ്യത്തം വദാപേതി, മഹാഥേരേന അവുത്തം വദാപേതീതി ന വട്ടതി. കമ്മവാചായ ഇതരോ ഭിക്ഖു ചേ വദതി, വട്ടതീതി. സങ്ഘോ ഹി കമ്മം കരോതി, ന പുഗ്ഗലോതി. ന, നാനാസീമപവത്തകമ്മവാചാസാമഞ്ഞനയേന പടിക്ഖിപിതബ്ബത്താ. അഥ ഥേരേന ചതുരസ്സം വുത്തം ¶ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം വത്തും അസക്കോന്തം സാമണേരോ സയം വത്വാ വദാപേതി, ഉഭതോസുദ്ധി ഏവ ഹോതി ഥേരേന വുത്തസ്സേവ വുത്തത്താ. ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛന്തോ അസാധാരണേ ബുദ്ധഗുണം, ധമ്മം സരണം ഗച്ഛന്തോ നിബ്ബാനം, സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛന്തോ സേക്ഖധമ്മം അസേക്ഖധമ്മഞ്ച സരണം ഗച്ഛതീ’’തി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണവസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ സരണത്തയസങ്കരദോസോ. സബ്ബമസ്സ കപ്പിയാകപ്പിയന്തി ദസസിക്ഖാപദവിനിമുത്തം പരാമാസാപരാമാസാദിഭേദം. ‘‘ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോ’’തി വചനതോ സേഖിയഉപജ്ഝായവത്താദിആഭിസമാചാരികസീലമനേന പൂരേതബ്ബം. തത്ഥ ചാരിത്തസ്സ അകരണേ, വാരിത്തസ്സ കരണേ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ഹോതീ’’തി ദീപേതീതി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൪) ആഗതോ.

അനുജാനാമി ¶ ഭിക്ഖവേ സാമണേരാനം ദസ സിക്ഖാപദാനീതിആദീസു സിക്ഖിതബ്ബാനി പദാനി സിക്ഖാപദാനി, സിക്ഖാകോട്ഠാസാതി അത്ഥോ. സിക്ഖായ വാ പദാനി സിക്ഖാപദാനി, അധിസീലഅധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖാനം അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. അത്ഥതോ പന കാമാവചരകുസലചിത്തസമ്പയുത്താ വിരതിയോ, തംസമ്പയുത്തധമ്മാ പനേത്ഥ തഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹേതബ്ബാ. പാണോതി പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം, തസ്സ അതിപാതനം പബന്ധവസേന പവത്തിതും അദത്വാ സത്ഥാദീഹി അതിക്കമ്മ അഭിഭവിത്വാ പാതനം പാണാതിപാതോ, പാണവധോതി അത്ഥോ. സോ പന അത്ഥതോ പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ വധകചേതനാവ, തസ്മാ പാണാതിപാതാ വേരമണി, വേരഹേതുതായ വേരസങ്ഖാതം പാണാതിപാതാദിപാപധമ്മം മണതി നീഹരതീതി വിരതി ‘‘വേരമണീ’’തി വുച്ചതി. വിരമതി ഏതായാതി വാ ‘‘വിരമതീ’’തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന ‘‘വേരമണീ’’തി സമാദാനവിരതി വുത്താ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

അദിന്നസ്സ ¶ ആദാനം അദിന്നാദാനം, ഥേയ്യചേതനാ. അബ്രമ്ഹചരിയന്തി അസേട്ഠചരിയം, മഗ്ഗേനമഗ്ഗപടിപത്തിസമുട്ഠാപികാ മേഥുനചേതനാ. മുസാതി അഭൂതവത്ഥു, തസ്സ വാദോ അഭൂതം ഞത്വാവ ഭൂതതോ വിഞ്ഞാപനചേതനാ മുസാവാദോ. പിട്ഠപൂവാദിനിബ്ബത്താ സുരാ ചേവ പുപ്ഫാസവാദിഭേദം മേരയഞ്ച സുരാമേരയം. തദേവ മദനീയട്ഠേന മജ്ജഞ്ചേവ പമാദകാരണട്ഠേന പമാദട്ഠാനഞ്ച, തം യായ ചേതനായ പിവതി, തസ്സാ ഏവം അധിവചനം.

അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികാ, അയം അരിയാനം ഭോജനസ്സ കാലോ നാമ, തദഞ്ഞോ വികാലോ. ഭുഞ്ജിതബ്ബട്ഠേന ഭോജനന്തി ഇധ സബ്ബം യാവകാലികം വുച്ചതി, തസ്സ അജ്ഝോഹരണം ഇധ ഉത്തരപദലോപേന ഭോജനന്തി അധിപ്പേതം. വികാലേ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനം, വികാലേ വായാവകാലികസ്സ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനന്തിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, തം അത്ഥതോ വികാലേ യാവകാലികഅജ്ഝോഹരണചേതനാവ.

സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ വിസൂകം പടാണീഭൂതം ദസ്സനം ‘‘വിസൂകദസ്സനം, നച്ചഗീതാദിദസ്സനസവനാനഞ്ചേവ വട്ടകയുദ്ധജൂതകീളാദിസബ്ബകീളാനഞ്ച നാമം. ദസ്സനന്തി ചേത്ഥ പഞ്ചന്നമ്പി വിഞ്ഞാണാനം യഥാസകം വിസയസ്സ ആലോചനസഭാവതായ ദസ്സനസദ്ദേന സങ്ഗഹേതബ്ബത്താ സവനമ്പി സങ്ഗഹിതം. നച്ചഗീതവാദിതസദ്ദേഹി ചേത്ഥ അത്തനോ നച്ചനഗായനാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബം.

മാലാതി ¶ ബദ്ധമബദ്ധം വാ പുപ്ഫം, അന്തമസോ സുത്താദിമയമ്പി അലങ്കാരത്ഥായ പിളന്ധിയമാനം മാലാത്വേവ വുച്ചതി. ഗന്ധന്തി വാസചുണ്ണാദിവിലേപനതോ അഞ്ഞം യം കിഞ്ചി ഗന്ധജാതം. വിലേപനന്തി പിസിത്വാ ഗഹിതം ഛവിരാഗകരണഞ്ചേവ ഗന്ധജാതഞ്ച. ധാരണം നാമ പിളന്ധനം. മണ്ഡനം നാമ ഊനട്ഠാനപൂരണം. ഗന്ധവസേന, ഛവിരാഗവസേന വാ സാദിയനം വിഭൂസനം നാമ, മാലാദീസു ¶ വാ ധാരണാദീനി യഥാക്കമം യോജേതബ്ബാനി. തേസം ധാരണാദീനം ഠാനം കാരണം വീതിക്കമചേതനാ.

ഉച്ചാതി ഉച്ച-സദ്ദേന സമാനത്ഥോ നിപാതോ. ഉച്ചാസയനം വുച്ചതി പമാണാതിക്കന്തം ആസന്ദാദി. മഹാസയനം അകപ്പിയത്ഥരണേഹി അത്ഥതം സലോഹിതവിതാ�