📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയപിടകേ

വിനയാലങ്കാര-ടീകാ (പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

മുത്തഹാരാദിനയഗാഥാ

യോ ¶ ¶ ലോകേ ലോകലോകോ വരതരപരദോ രാജരാജഗ്ഗജഞ്ഞോ;

ആകാസാകാരകാരോ പരമരതിരതോ ദേവദേവന്തവജ്ജോ.

സംസാരാസാരസാരോ സുനരനമനതോ മാരഹാരന്തരട്ഠോ;

ലോകാലങ്കാരകാരോ അതിസതിഗതിമാ ധീരവീരത്തരമ്മോ.

സീഹനിവത്തനനയഗാഥാ

സംസാരചക്കവിദ്ധംസം, ¶ സമ്ബുദ്ധം തം സുമാനസം;

സംനമാമി സുഗുണേസം, സംദേസിതസുദുദ്ദസം.

അനോതത്തോദകാവത്തനയഗാഥാ

യേന ¶ വിദ്ധംസിതാ പാപാ, യേന നിബ്ബാപിതാ ദരാ;

യേന ലോകാ നിസ്സരിസും, യേന ചാഹം നമാമി തം.

ചതുദീപചക്കവത്തനനയഗാഥാ

സങ്ഘം സസങ്ഘം നമാമി, വന്തന്തവരധമ്മജം;

മഗ്ഗഗ്ഗമനഫലട്ഠം, സുസംസം സുഭമാനസം.

അബ്യപേതചതുപാദആദിയമകഗാഥാ

വിനയം വിനയം സാരം, സങ്ഗഹം സങ്ഗഹം കരം;

ചരിയം ചരിയം വന്ദേ, പരമം പരമം സുതം.

ബ്യപേതചതുപാദആദിഅന്തയമകഗാഥാ

പകാരേ ബഹുപകാരേ, സാഗരേ ഗുണസാഗരേ;

ഗരവോ മമ ഗരവോ, വന്ദാമി അഭിവന്ദാമി.

വത്ഥുത്തയേ ഗന്ഥകാരേ, ഗരൂസു സാദരം മയാ;

കതേന നമക്കാരേന, ഹിത്വാ സബ്ബേ ഉപദ്ദവേ.

സിക്ഖാകാമേഹി ¶ ധീരേഹി, ജിനസാസനകാരിഭി;

ഭിക്ഖൂഹി വിനയഞ്ഞൂഹി, സാദരം അഭിയാചിതോ.

വണ്ണയിസ്സാമി വിനയ-സങ്ഗഹം പീതിവഡ്ഢനം;

ഭിക്ഖൂനം വേനയികാനം, യഥാസത്തിബലം അഹം.

പോരാണേഹി കതാ ടീകാ, കിഞ്ചാപി അത്ഥി സാ പന;

അതിസങ്ഖേപഭാവേന, ന സാധേതി യഥിച്ഛിതം.

തസ്മാ ഹി നാനാസത്ഥേഹി, സാരമാദായ സാധുകം;

നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരം, കരിസ്സം അത്ഥവണ്ണനം.

വിനയാലങ്കാരം നാമ, പേസലാനം പമോദനം;

ഇമം പകരണം സബ്ബേ, സമ്മാ ധാരേന്തു സാധവോതി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

വിവിധവിസേസനയസമന്നാഗതം ¶ കായവാചാവിനയനകരണസമത്ഥം ലജ്ജിപേസലഭിക്ഖൂനം സംസയവിനോദനകാരകം യോഗാവചരപുഗ്ഗലാനം സീലവിസുദ്ധിസമ്പാപകം ജിനസാസനവുഡ്ഢിഹേതുഭൂതം പകരണമിദമാരഭിതുകാമോ അയമാചരിയാസഭോ പഠമം താവ രതനത്തയപണാമപണാമാരഹഭാവഅഭിധേയ്യകരണഹേതു കരണപ്പകാരപകരണാഭിധാനനിമിത്തപയോജനാനി ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഹി വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാതി ഇമിനാ രതനത്തയപണാമോ വുത്തോ പണാമേതബ്ബപണാമഅത്ഥദസ്സനതോ. സരണം സബ്ബപാണിനന്തി ഇമിനാ പണാമാരഹഭാവോ പണാമഹേതുദസ്സനതോ. പാളിമുത്തവിനിച്ഛയന്തി അഭിധേയ്യോ ഇമസ്സ പകരണസ്സ അത്ഥഭാവതോ. വിപ്പകിണ്ണമനേകത്ഥാതി കരണഹേതു തേനേവകാരണേന പകരണസ്സ കതത്താ. സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ, ദസ്സയിസ്സമനാകുലന്തി കരണപ്പകാരോ തേനാകാരേന പകരണസ്സ കരണതോ. പകരണാഭിധാനം പന സമാഹരിതസദ്ദസ്സ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം സമാഹരിത്വാ ദസ്സനേനേവ ഇമസ്സ പകരണസ്സ വിനയസങ്ഗഹഇതി നാമസ്സ ലഭനതോ.

നിമിത്തം ¶ പന അജ്ഝത്തികബാഹിരവസേന ദുവിധം. തത്ഥ അജ്ഝത്തികം നാമ കരുണാ, തം ദസ്സനകിരിയായ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം തസ്മിം അസതി ദസ്സനകിരിയായ അഭാവതോ. ബാഹിരം നാമ സോതുജനസമൂഹോ, തം യോഗാവചരഭിക്ഖൂനന്തി തസ്സ കരുണാരമ്മണഭാവതോ. പയോജനം പന ദുവിധം പണാമപയോജനപകരണപയോജനവസേന. തത്ഥ പണാമപയോജനം നാമ അന്തരായവിസോസനപസാദജനനാദികം, തം സരണം സബ്ബപാണിനന്തി ഇമസ്സ സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം ഹേതുമ്ഹി സതി ഫലസ്സ അവിനാഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധമ്മടീകാചരിയേന ‘‘ഗുണവിസേസവാ ഹി പണാമാരഹോ ¶ ഹോതി, പണാമാരഹേ ച കതോ പണാമോ വുത്തപ്പയോജനസിദ്ധികരോവ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. മൂലടീ. ൧). പകരണപയോജനമ്പി ദുവിധം മുഖ്യാനുസങ്ഗികവസേന. തേസു മുഖ്യപയോജനം നാമ ബ്യഞ്ജനാനുരൂപം അത്ഥസ്സ പടിവിജ്ഝനം പകാസനഞ്ച അത്ഥാനുരൂപം ബ്യഞ്ജനസ്സ ഉദ്ദിസനം ഉദ്ദേസാപനഞ്ച, തം വിനയേ പാടവത്ഥായാതി ഇമിനാ വുത്തം. അനുസങ്ഗികപയോജനം നാമ സീലാദിഅനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തോ അത്ഥോ, തം സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ ദസ്സയിസ്സന്തി ഇമസ്സ സാമത്ഥിയേന ദസ്സിതം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ ദസ്സനേ സതി തദുഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിനാ കതപയോഗസ്സ അനന്തരായേന തദത്ഥസിജ്ഝനതോതി.

കിമത്ഥം പനേത്ഥ രതനത്തയപണാമാദയോ ആചരിയേന കതാ, നനു അധിപ്പേതഗന്ഥാരമ്ഭോവ കാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ഏത്ഥ രതനത്തയപണാമകരണം തബ്ബിഹതന്തരായോ ഹുത്വാ അനായാസേന ഗന്ഥപരിസമാപനത്ഥം. പണാമാരഹഭാവവചനം അത്തനോ യുത്തപത്തകാരിതാദസ്സനത്ഥം, തം വിഞ്ഞൂനം തോസാപനത്ഥം, തം പകരണസ്സ ഉഗ്ഗഹണത്ഥം, തം സബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനത്ഥം. അഭിധേയ്യകഥനം വിദിതാഭിധേയ്യസ്സ ഗന്ഥസ്സ വിഞ്ഞൂനം ഉഗ്ഗഹധാരണാദിവസേന പടിപജ്ജനത്ഥം. കരണഹേതുകഥനം അകാരണേ കതസ്സ വായാമസ്സ നിപ്ഫലഭാവതോ തപ്പടിക്ഖേപനത്ഥം. കരണപ്പകാരകഥനം വിദിതപ്പകാരസ്സ ഗന്ഥസ്സ സോതൂനം ഉഗ്ഗഹണാദീസു രുചിജനനത്ഥം. അഭിധാനദസ്സനം വോഹാരസുഖത്ഥം. നിമിത്തകഥനം ആസന്നകാരണദസ്സനത്ഥം. പയോജനദസ്സനം ദുവിധപയോജനകാമീനം സോതൂനം സമുസ്സാഹജനനത്ഥന്തി.

രതനത്തയപണാമപയോജനം പന ബഹൂഹി പകാരേഹി വിത്ഥാരയന്തി ആചരിയാ, തം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ഇധ പന ഗന്ഥഗരുഭാവമോചനത്ഥം അട്ഠകഥാചരിയേഹി അധിപ്പേതപയോജനമേവ കഥയിമ്ഹ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥാചരിയേന –

‘‘നിപച്ചകാരസ്സേതസ്സ ¶ ¶ ;

കതസ്സ രതനത്തയേ;

ആനുഭാവേന സോസേത്വാ;

അന്തരായേ അസേസതോ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ ൭);

അയമേത്ഥ സമുദായത്ഥോ, അയം പന അവയവത്ഥോ – അഹം സബ്ബപാണീനം സരണം സരണീഭൂതം വത്ഥുത്തയം നമസ്സാമി, നമസ്സിത്വാ യോഗാവചരഭിക്ഖൂനം വിനയേ പാടവത്ഥായ അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ അനാകുലം കത്വാ ദസ്സയിസ്സം ദസ്സയിസ്സാമീതി യോജനാ.

തത്ഥ വസന്തി ഏത്ഥാതി വത്ഥു. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനം. തഞ്ഹി യസ്മാ സരണഗതാ സപ്പുരിസാ സരണഗമനസമങ്ഗിനോ ഹുത്വാ ബുദ്ധാദിരതനം ആരമ്മണം കത്വാ തസ്മിം ആരമ്മണേ വസന്തി ആവസന്തി നിവസന്തി, തസ്മാ ‘‘വത്ഥൂ’’തി വുച്ചതി. ആരമ്മണഞ്ഹി ആധാരോ, ആരമ്മണികം ആധേയ്യോതി. ഇതോ പരാനിപി വത്ഥുസദ്ദസ്സ വചനത്ഥാദീനി ആചരിയേഹി വുത്താനി, താനിപി തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. ഇധ പന ഗന്ഥവിത്ഥാരപരിഹരണത്ഥം ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബന്തി. തിണ്ണം സമൂഹോതി തയം, തയോ അംസാ അവയവാ അസ്സാതി വാ തയം. കിം തം? സമുദായോ. വത്ഥൂനം തയന്തി വത്ഥുത്തയം. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനത്തയം. നമസ്സാമീതി നമസ്സിത്വാ, അനമിന്തി നമസ്സിത്വാ. ബുദ്ധാദിരതനഞ്ഹി ആരമ്മണം കത്വാ ചിത്തസ്സ ഉപ്പജ്ജനകാലേ ത്വാ-പച്ചയോ പച്ചുപ്പന്നകാലികോ ഹോതി, തസ്മാ പഠമോ വിഗ്ഗഹോ കതോ, പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം ഏകത്ഥ ദസ്സനകാലേ അതീതകാലികോ, തസ്മാ ദുതിയോ വിഗ്ഗഹോ. തേനേവ ച കാരണേന അത്ഥയോജനായപി പച്ചുപ്പന്നകാലഅതീതകാലവസേന യോജനാ കതാ.

സരതി ഹിംസതീതി സരണം. കിം തം? ബുദ്ധാദിരതനത്തയം. തഞ്ഹി സരണഗതാനം സപ്പുരിസാനം ഭയം സന്താസം ദുക്ഖം ദുഗ്ഗതിവിനിപാതം ¶ സംകിലേസം സരതി ഹിംസതി വിനാസേതി, തസ്മാ ‘‘സരണ’’ന്തി വുച്ചതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧),

‘‘ഏവം ¶ ബുദ്ധം സരന്താനം;

ധമ്മം സങ്ഘഞ്ച ഭിക്ഖവോ;

ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ;

ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി ച. (സം. നി. ൧.൨൪൯);

യസ്മാ പന ‘‘സരണ’’ന്തി ഇദം പദം ‘‘നാഥ’’ന്തി പദസ്സ വേവചനഭൂതം കിതസുദ്ധനാമപദം ഹോതി, ന കിതമത്തപദം, തസ്മാ ധാത്വത്ഥോ അന്തോനീതോ. ‘‘സര ഹിംസായ’’ന്തി ഹി വുത്തം ഹിംസത്ഥം ഗഹേത്വാ സബ്ബപാണീനം സരണം ഹിംസകം വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാ വിഞ്ഞായമാനേ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ സബ്ബപാണീനം സരണം സരണീഭൂതം നാഥഭൂതം വത്ഥുത്തയം നമസ്സിത്വാതി വിഞ്ഞായമാനേയേവ യുജ്ജതി, തേനേവ ച കാരണേന അത്ഥയോജനായമ്പി തഥാ യോജനാ കതാ. സബ്ബ-സദ്ദോ നിരവസേസത്ഥവാചകം സബ്ബനാമപദം. സഹ അവേന യോ വത്തതീതി സബ്ബോതി കതേ പന സകല-സദ്ദോ വിയ സമുദായവാചകം സമാസനാമപദം ഹോതി. പാണോ ഏതേസം അത്ഥീതി പാണിനോ, പാണോതി ചേത്ഥ ജീവിതിന്ദ്രിയം അധിപ്പേതം. സബ്ബേ പാണിനോ സബ്ബപാണിനോ, തേസം സബ്ബപാണീനം. ഏത്താവതാ വത്ഥുത്തയസ്സ സബ്ബലോകസരണഭാവം, തതോയേവ ച നമസ്സനാരഹഭാവം, നമസ്സനാരഹേ ച കതായനമസ്സനകിരിയായ യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധികരഭാവം, അത്തനോ കിരിയായ ച ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.

ഏവം സഹേതുകം രതനത്തയപണാമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകരണാരമ്ഭസ്സ സനിമിത്തം മുഖ്യപയോജനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിനയേ ¶ പാടവത്ഥായ, യോഗാവചരഭിക്ഖൂന’’ന്തി. ഏത്ഥ ച വിനയേ പാടവത്ഥായാതി മുഖ്യപയോജനദസ്സനം, തംദസ്സനേന ച അനുസങ്ഗികപയോജനമ്പി വിഭാവിതമേവ ഹോതി കാരണേ സിദ്ധേ കാരിയസ്സ സിജ്ഝനതോ. യോഗാവചരഭിക്ഖൂനന്തി ബാഹിരനിമിത്തദസ്സനം, തസ്മിം ദസ്സിതേ അജ്ഝത്തികനിമിത്തമ്പി ദീപിതമേവ ഹോതി ആരമ്മണേ ഞാതേ ആരമ്മണികസ്സ ഞാതബ്ബതോ. തത്ഥ വിവിധാ നയാ ഏത്ഥാതി വിനയോ, ദുവിധപാതിമോക്ഖദുവിധവിഭങ്ഗപഞ്ചവിധപാതിമോക്ഖുദ്ദേസപഞ്ചആപത്തിക്ഖന്ധസത്തആപത്തിക്ഖന്ധാദയോ വിവിധാ അനേകപ്പകാരാ നയാ ഏത്ഥ സന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിസേസാ നയാ ഏത്ഥാതി വിനയോ, ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാദയോ വിസേസാ നയാ ഏത്ഥ സന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിനേതീതി വിനയോ. കായോ വിനേതി കായവാചായോ, ഇതി കായവാചാനം വിനയനതോ വിനയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ ¶ ;

വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം;

വിനയോ ‘വിനയോ’തി അക്ഖാതോ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ; ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ);

കോ സോ? വിനയപിടകം. തസ്മിം വിനയേ. പടതി വിയത്തഭാവം ഗച്ഛതീതി പടു. കോ സോ? പണ്ഡിതോ. പടുനോ ഭാവോ പാടവം. കിം തം? ഞാണം. അസതി കാരണാനുരൂപം ഭവതീതി അത്ഥോ. കോ സോ? പയോജനം. പാടവമേവ അത്ഥോ പാടവത്ഥോ, തസ്സ പാടവത്ഥായ, വിനയപിടകേ കോസല്ലഞാണപയോജനായാതി വുത്തം ഹോതി. യുഞ്ജനം യോഗോ, കമ്മട്ഠാനമനസികാരോ. അവചരന്തീതി അവചരാ, യോഗേ അവചരാ യോഗാവചരാ, കമ്മട്ഠാനികാ ഭിക്ഖൂ. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖന്തീതി ഭിക്ഖൂ, യോഗാവചരാ ച തേ ഭിക്ഖൂ ചാതി യോഗാവചരഭിക്ഖൂ, തേസം യോഗാവചരഭിക്ഖൂനം. ഏതേന ¶ വിനയേ പടുഭാവോ നാമ ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥോ ഹോതി, ന ഗഹട്ഠതാപസപരിബ്ബാജകാദീനം. ഭിക്ഖൂസു ച കമ്മട്ഠാനേ നിയുത്താനം ലജ്ജിപേസലഭിക്ഖൂനംയേവ, ന വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനാനം അലജ്ജിഭിക്ഖൂനന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി.

ഏവം പകരണാരമ്ഭസ്സ സനിമിത്തം പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സഹേതുകം അഭിധേയ്യം ദസ്സേതും ‘‘വിപ്പകിണ്ണമനേകത്ഥ, പാളിമുത്തവിനിച്ഛയ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ വിപ്പകിണ്ണം അനേകത്ഥാതി ഇമിനാ പകരണാരമ്ഭസ്സ ഹേതും ദസ്സേതി ഹേതുമന്തവിസേസനത്താ, ഇമസ്സ അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണത്തായേവ ആചരിയസ്സ ആരമ്ഭോ ഹോതി, ന അവിപ്പകിണ്ണേ സതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥ ദസ്സയിസ്സ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ). പാളിമുത്തവിനിച്ഛയന്തി ഇമിനാ പകരണാഭിധേയ്യം. തത്ഥ കിരതി വിക്ഖിപതീതി കിണ്ണോ, പകാരേന കിണ്ണോ പകിണ്ണോ, വിവിധേന പകിണ്ണോ വിപ്പകിണ്ണോ. കോ സോ? പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ, തം വിപ്പകിണ്ണം.

അനേകത്ഥാതി ഏത്ഥ സങ്ഖ്യാവാചകോ സബ്ബനാമികോ ഏക-സദ്ദോ, ന ഏകോ അനേകേ. ബഹ്വത്ഥവാചകോ അനേകസദ്ദോ. ഏകന്തഏകവചനന്തോപി ഏക-സദ്ദോ ന-ഇതിനിപാതേന യുത്തത്താ ബഹുവചനന്തോ ജാതോതി. തത്ഥ അനേകത്ഥ ബഹൂസൂതി അത്ഥോ, പാരാജികകണ്ഡട്ഠകഥാദീസു അനേകേസു പകരണേസൂതി ¶ വുത്തം ഹോതി. പോരാണടീകായം പന അനേകത്ഥാതി അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസൂതി അത്ഥോ ദസ്സിതോ, ഏവഞ്ച സതി ഉപരി ‘‘സമാഹരിത്വാ ഏകത്ഥാ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘അനേകത്ഥവിപ്പകിണ്ണം ഏകത്ഥ സമാഹരിത്വാ’’തി ഇമേസം പദാനം സഹയോഗീഭൂതത്താ അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകസ്മിം സിക്ഖാപദപദേസേ സമാഹരിത്വാതി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ച അത്ഥോ അയുത്തോ. കസ്മാ? അനേകേസു പകരണേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകസ്മിം പകരണേ സമാഹരിത്വാതി ¶ അത്ഥോ അമ്ഹേഹി വുത്തോ. അഥ പന ‘‘ഏകത്ഥാ’’തി ഇമസ്സ ‘‘ഏകതോ’’തി അത്ഥം വികപ്പേത്വാ അനേകേസു സിക്ഖാപദപദേസേസു വിപ്പകിണ്ണം ഏകതോ സമാഹരിത്വാതി അത്ഥം ഗണ്ഹേയ്യ, സോ അത്ഥോ യുത്തോ ഭവേയ്യ.

പകട്ഠാനം ആളീതി പാളി, ഉത്തമാനം വചനാനം അനുക്കമോതി അത്ഥോ. അഥ വാ അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദം അത്ഥം പാലേതി രക്ഖതീതി പാളി, ലളാനമവിസേസോ. കാ സാ? വിനയതന്തി. മുച്ചതീതി മുത്തോ, പാളിതോ മുത്തോ പാളിമുത്തോ. ഛിന്ദിയതേ അനേനാതി ഛയോ, നീഹരിത്വാ ഛയോ നിച്ഛയോ, വിസേസേന നിച്ഛയോ വിനിച്ഛയോ, ഖിലമദ്ദനാകാരേന പവത്തോ സദ്ദനയോ അത്ഥനയോ ച. പാളിമുത്തോ ച സോ വിനിച്ഛയോ ചാതി പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ, തം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയം. ഇദഞ്ച ‘‘ആനഗരാ ഖദിരവന’’ന്തിആദീസു വിയ യേഭുയ്യനയവസേന വുത്തം കത്ഥചി പാളിവിനിച്ഛയസ്സപി ദിസ്സനതോ. പോരാണടീകായം പന പാളിവിനിച്ഛയോ ച പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ ച പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോതി ഏവം ഏകദേസസരൂപേകസേസവസേന വാ ഏതം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബന്തി ദുതിയനയോപി വുത്തോ, ഏവഞ്ച സതി പാളിവിനിച്ഛയപാളിമുത്തവിനിച്ഛയേഹി അഞ്ഞസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ അഭാവാ കിമേതേന ഗന്ഥഗരുകരേന പാളിമുത്തഗ്ഗഹണേന. വിസേസനഞ്ഹി സമ്ഭവബ്യഭിചാരേ ച സതി സാത്ഥകം സിയാതി പഠമനയോവ ആരാധനീയോ ഹോതി.

ഏവം സഹേതുകം അഭിധേയ്യം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കരണപ്പകാരം ദസ്സേതി ‘‘സമാഹരിത്വാ’’തിആദിനാ. ദുവിധോ ഹേത്ഥ കരണപ്പകാരോ ഏകത്ഥസമാഹരണഅനാകുലകരണവസേന. സോ ദുവിധോപി തേന പകാരേന പകരണസ്സ കതത്താ ‘‘കരണപ്പകാരോ’’തി വുച്ചതി. തത്ഥ സമാഹരിസ്സാമീതി സമാഹരിത്വാ, സം-സദ്ദോ സങ്ഖേപത്ഥോ, തസ്മാ സങ്ഖിപിയ ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. അനാഗതകാലികവസേന പച്ചമാനേന ‘‘ദസ്സയിസ്സ’’ന്തി ¶ പദേന സമാനകാലത്താ അനാഗതകാലികോ ഇധ ത്വാ-പച്ചയോ വുത്തോ. ഏകത്ഥാതി ഏകസ്മിം ഇധ വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ. ഏകത്ഥാതി വാ ഏകതോ. ദസ്സയിസ്സന്തി ദസ്സയിസ്സാമി, ഞാപയിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ആകുലതി ബ്യാകുലതീതി ആകുലോ, ന ആകുലോ ¶ അനാകുലോ, പുബ്ബാപരബ്യാകിണ്ണവിരഹിതോ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ. അനാകുലന്തി പന ഭാവനപുംസകം, തസ്മാ കരധാതുമയേന കത്വാസദ്ദേന യോജേത്വാ ദസ്സനകിരിയായ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

ഏവം രതനത്തയപണാമാദികം പുബ്ബകരണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയേ ദസ്സേതുകാമോ, തേസം അനുക്കമകരണത്ഥം മാതികം ഠപേന്തോ ‘‘തത്രായം മാതികാ’’തിആദിമാഹ. മാതികായ ഹി അസതി ദസ്സിതവിനിച്ഛയാ വികിരന്തി വിധംസേന്തി യഥാ തം സുത്തേന അസങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി. സന്തിയാ പന മാതികായ ദസ്സിതവിനിച്ഛയാ ന വികിരന്തി ന വിധംസേന്തി യഥാ തം സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി. തം തം അത്ഥം ജാനിതുകാമേഹി മാതികാനുസാരേന ഗന്ത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതവിനിച്ഛയം പത്വാ സോ സോ അത്ഥോ ജാനിതബ്ബോ ഹോതി, തസ്മാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം മാതികാ ഠപിതാ. തത്ഥ തത്രാതി തസ്മിം പാളിമുത്തവിനിച്ഛയേ. അയന്തി അയം മയാ വക്ഖമാനാ. മാതാ വിയാതി മാതികാ. യഥാ ഹി പുത്താ മാതിതോ പഭവന്തി, ഏവം നിദ്ദേസപദാനി ഉദ്ദേസതോ പഭവന്തി, തസ്മാ ഉദ്ദേസോ മാതികാ വിയാതി ‘‘മാതികാ’’തി വുച്ചതി.

ദിവാസേയ്യാതിആദീസു ദിവാസേയ്യാ ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ. പരിക്ഖാരോ പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാ…പേ… പകിണ്ണകം പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാതി യോജനാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ദിവാസയനവിനിച്ഛയകഥാ സമത്താ’’തിആദി. ഇതി-സദ്ദോ ഇദമത്ഥോ വാ നിദസ്സനത്ഥോ വാ പരിസമാപനത്ഥോ വാ. തേസു ഇദമത്ഥേ കാ സാ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി അയന്തി. നിദസ്സനത്ഥേ ¶ കഥം സാ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി ദട്ഠബ്ബാതി. പരിസമാപനത്ഥേ സാ കിത്തകേന പരിസമത്താ? ദിവാസേയ്യാ…പേ… പകിണ്ണകം ഇതി ഏത്തകേന പരിസമത്താതി അത്ഥോ. ഇമേസം പന ദിവാസേയ്യാദിപദാനം വാക്യവിഗ്ഗഹം കത്വാ അത്ഥേ ഇധ വുച്ചമാനേ അതിപപഞ്ചോ ഭവിസ്സതി, സോതൂനഞ്ച ദുസ്സല്ലക്ഖണീയോ, തസ്മാ തസ്സ തസ്സ നിദ്ദേസസ്സ ആദിമ്ഹിയേവ യഥാനുരൂപം വക്ഖാമ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ

൧. ഏവം ¶ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയകഥാനം മാതികം ഠപേത്വാ ഇദാനി യഥാഠപിതമാതികാനുക്കമേന നിദ്ദിസന്തോ ‘‘തത്ഥ ദിവാസേയ്യാതി ദിവാനിപജ്ജന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു മാതികാപദേസു സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘ദിവാസേയ്യാ’’തി പദസ്സ ‘‘ദിവാനിപജ്ജന’’ന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥ ദിവാ-സദ്ദോ അഹവാചകോ ആകാരന്തോ നിപാതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം ‘‘ആനുകൂല്യേതു സദ്ധഞ്ച, നത്തം ദോസോ ദിവാ ത്വഹേ’’തി. സയനം സേയ്യാ, കരജകായഗതരൂപാനം ഉദ്ധം അനുഗ്ഗന്ത്വാ ദീഘവസേന വിത്ഥാരതോ പവത്തനസങ്ഖാതോ ഇരിയാപഥവിസേസോ. ദിവാകാലസ്മിം സേയ്യാ ദിവാസേയ്യാ. അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമനാ, ഏതസ്മിം കാലേ സയനഇരിയാപഥകരണന്തി. തേനാഹ ‘‘ദിവാനിപജ്ജനന്തി അത്ഥോ’’തി.

തത്രാതി തസ്മിം ദിവാസയനേ അയം വക്ഖമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി (പാരാ. ൭൭) അയം പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദസ്സ വിനീതവത്ഥൂസു ആഗതോ ഭഗവതാ ¶ ആഹച്ചഭാസിതോ ഞാപകപാഠോ. തത്ഥ ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേനാതി ദിവാ നിപജ്ജന്തേന. ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതുന്തി ദ്വാരം പിദഹിത്വാ നിപജ്ജിതും. ‘‘ദിവാ…പേ… നിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഞാപ്യം. നനു പാളിയം ‘‘അയം നാമ ആപത്തീ’’തി ന വുത്താ, അഥ കഥമേത്ഥ ആപത്തി വിഞ്ഞായതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. തത്ഥ ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ദിവാനിപജ്ജനേ. ച-സദ്ദോ വാക്യാരമ്ഭജോതകോ, കിഞ്ചാപി-സദ്ദോ നിപാതസമുദായോ, യദിപീത്യത്ഥോ. പാളിയം അയം നാമ ആപത്തീതി കിഞ്ചാപി ന വുത്താ, പന തഥാപി അസംവരിത്വാ നിപജ്ജന്തസ്സ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ദുക്കടം യസ്മാ വുത്തം, തസ്മാ ഏത്ഥ ആപത്തി വിഞ്ഞായതീതി യോജനാ. ഏവം സന്തേപി അസതി ഭഗവതോ വചനേ കഥം അട്ഠകഥായം വുത്തം സിയാതി ആഹ ‘‘വിവരിത്വാ…പേ… അനുഞ്ഞാതത്താ’’തി. ഏതേന ഭഗവതോ അനുജാനനമ്പി തം അകരോന്തസ്സ ആപത്തികാരണം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

തത്ഥ ‘‘ഉപ്പന്നേ വത്ഥുമ്ഹീതി ഇത്ഥിയാ കതഅജ്ഝാചാരവത്ഥുസ്മി’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം, സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൭൭) പന ‘‘മേഥുനവത്ഥുസ്മിം ഉപ്പന്നേ’’തി വുത്തം, പോരാണടീകായമ്പി തമേവ ഗഹേത്വാ ‘‘ഉപ്പന്നേ മേഥുനവത്ഥുസ്മി’’ന്തി വുത്തം, തദേതം വിചാരേതബ്ബം മേഥുനലക്ഖണസ്സ അഭാവാ. നനു സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം നാമ ബുദ്ധവിസയോ, അഥ കസ്മാ ¶ അട്ഠകഥായം ദുക്കടം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭഗവതോ’’തിആദി. ന കേവലം ഉപാലിത്ഥേരാദീഹി ഏവ അട്ഠകഥാ ഠപിതാ, അഥ ഖോ പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച ബുദ്ധേന ഭഗവതാ വുത്തോ. ന ഹി ഭഗവതാ അബ്യാകതം തന്തിപദം നാമ അത്ഥി, സബ്ബേസംയേവ അത്ഥോ കഥിതോ, തസ്മാ സമ്ബുദ്ധേനേവ തിണ്ണം പിടകാനം അത്ഥവണ്ണനക്കമോപി ഭാസിതോതി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ തത്ഥ ഹി ഭഗവതാ പവത്തിതാ പകിണ്ണകദേസനായേവ അട്ഠകഥാതി.

കിം ¶ പനേത്ഥ ഏതം ദിവാ ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപജ്ജന്തസ്സ ദുക്കടാപത്തിആപജ്ജനം അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഏവ സിദ്ധം, ഉദാഹു അഞ്ഞേനപീതി ആഹ ‘‘അത്ഥാപത്തീ’’തിആദി. ഏതം ദുക്കടാപത്തിആപജ്ജനം ന കേവലം അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഏവ സിദ്ധം, അഥ ഖോ ‘‘അത്ഥാപത്തി ദിവാ ആപജ്ജതി, നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) ഇമിനാ പരിവാരപാഠേനപി സിദ്ധം ഹോതീതി യോജനാ. കതരസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം ഇദം സിക്ഖാപദം വുത്തന്തി? ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു വേസാലിയം മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായം ദിവാ വിഹാരഗതോ ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നോ അഹോസി. തസ്സ അങ്ഗമങ്ഗാനി വാതുപത്ഥദ്ധാനി അഹേസും. തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഇത്ഥിയോ ഗന്ധഞ്ച മാലഞ്ച ആദായ വിഹാരം ആഗമിംസു വിഹാരപേക്ഖികായോ. അഥ ഖോ താ ഇത്ഥിയോ തം ഭിക്ഖും പസ്സിത്വാ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദിത്വാ യാവദത്ഥം കത്വാ ‘പുരിസുസഭോ വതായ’ന്തി വത്വാ ഗന്ധഞ്ച മാലഞ്ച ആരോപേത്വാ പക്കമിംസു. ഭിക്ഖൂ കിലിന്നം പസ്സിത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. പഞ്ചഹി, ഭിക്ഖവേ, ആകാരേഹി അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി രാഗേന, വച്ചേന, പസ്സാവേന, വാതേന, ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠേന. ഇമേഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹാകാരേഹി അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി. അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ രാഗേന അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം അസ്സ, അരഹം സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു, അനാപത്തി ഭിക്ഖവേ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ദിവാ പടിസല്ലീയന്തേന ദ്വാരം സംവരിത്വാ പടിസല്ലീയിതു’’ന്തി (പാരാ. ൭൭) ഏതസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ഇദം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൨. ഇദാനി ദ്വാരവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘കീദിസ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിവത്തകദ്വാരമേവാതി സംവരണവിവരണവസേന ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തനയോഗ്ഗദ്വാരമേവ. രുക്ഖസൂചികണ്ടകദ്വാരന്തി രുക്ഖസൂചിദ്വാരം കണ്ടകദ്വാരഞ്ച. ‘‘രുക്ഖസൂചിദ്വാരകണ്ടകദ്വാര’’മിച്ചേവ വാ ¶ പാഠോ. യം ഉഭോസു പസ്സേസു രുക്ഖത്ഥമ്ഭേ നിഖനിത്വാ തത്ഥ വിജ്ഝിത്വാ മജ്ഝേ ദ്വേ തിസ്സോ രുക്ഖസൂചിയോ പവേസേത്വാ കരോന്തി, തം രുക്ഖസൂചിദ്വാരം നാമ. പവേസനനിക്ഖമനകാലേ അപനേത്വാ ഥകനയോഗ്ഗം ഏകായ, ബഹൂഹി ¶ വാ കണ്ടകസാഖാഹി കതം കണ്ടകദ്വാരം നാമ. ഗാമദ്വാരസ്സ പിധാനത്ഥം പദരേന വാ കണ്ടകസാഖാദീഹി വാ കതസ്സ കവാടസ്സ ഉദുക്ഖലപാസകരഹിതതായ ഏകേന സംവരിതും വിവരിതുഞ്ച അസക്കുണേയ്യസ്സ ഹേട്ഠാ ഏകം ചക്കം യോജേന്തി, യേന പരിവത്തമാനകകവാടം സുഖഥകനകം ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചക്കലകയുത്തദ്വാര’’ന്തി. ചക്കമേവ ഹി ലാതബ്ബത്ഥേന സംവരണവിവരണത്ഥായ ഗഹേതബ്ബത്ഥേന ചക്കലകം, തേന യുത്തകവാടമ്പി ചക്കലകം നാമ, തേന യുത്തദ്വാരം ചക്കലകയുത്തദ്വാരം.

മഹാദ്വാരേസു പന ദ്വേ തീണി ചക്കലകാനി യോജേതീതി ആഹ ‘‘ഫലകേസൂ’’തിആദി. കിടികാസൂതി വേളുപേസികാദീഹി കണ്ടകസാഖാദീഹി ച കതഥകനകേസു. സംസരണകിടികദ്വാരന്തി ചക്കലകയന്തേന സംസരണകിടികായുത്തമഹാദ്വാരം. ഗോപ്ഫേത്വാതി ആവുണിത്വാ, രജ്ജൂഹി ഗന്ഥേത്വാ വാ. ഏകം ദുസ്സസാണിദ്വാരമേവാതി ഏത്ഥ കിലഞ്ജസാണിദ്വാരമ്പി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൭൬-൭൭) പന ‘‘ദുസ്സദ്വാരം സാണിദ്വാരഞ്ച ദുസ്സസാണിദ്വാരം. ദുസ്സസാണി കിലഞ്ജസാണീതിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമ്പി ദുസ്സസാണിയമേവ സങ്ഗഹേത്വാ വുത്തം, ഏകസദിസത്താ ഏകന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

൩. ഏവം ദ്വാരവിസേസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യത്തകേന ദ്വാരം സംവുതം ഹോതി, തം പമാണം ദസ്സേതും ‘‘കിത്തകേന’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സൂചീതി മജ്ഝേ ഛിദ്ദം കത്വാ പവേസിതാ. ഘടികാതി ഉപരി യോജിതാ. ഇദാനി യത്ഥ ദ്വാരം സംവരിത്വാ നിപജ്ജിതും ¶ ന സക്കാ ഹോതി, തത്ഥ കാതബ്ബവിധിം ദസ്സേതും ‘‘സചേ ബഹൂനം വളഞ്ജനട്ഠാനം ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. ബഹൂനം അവളഞ്ജനട്ഠാനേപി ഏകം ആപുച്ഛിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതിയേവ. അഥ ഭിക്ഖൂ…പേ… നിസിന്നാ ഹോന്തീതി ഇദം തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം സന്നിഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന സേസഇരിയാപഥസമങ്ഗിതാനിവത്തനത്ഥം, തസ്മാ നിപന്നേപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതി. നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തേ പന ആഭോഗം കാതും ന വട്ടതി. അസന്തപക്ഖേ ഠിതത്താ രഹോ നിസജ്ജായ വിയ ദ്വാരസംവരണം നാമ മാതുഗാമാനം പവേസനിവാരണത്ഥം അനുഞ്ഞാതന്തി ആഹ ‘‘കേവലം ഭിക്ഖുനിം വാ’’തിആദി.

ഏത്ഥ ച തം യുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥപി യോ യോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബന്തി ഇദം അട്ഠകഥാവചനതോ അതിരേകം ആചരിയസ്സ വചനം. ഇതോ പുബ്ബാപരവചനം അട്ഠകഥാവചനമേവ. തത്ഥ തം യുത്തന്തി ‘‘കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന…പേ… ന വത്തതീ’’തി ¶ യം വചനം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം, തം വചനം യുത്തന്തി അത്ഥോ. ഏവം…പേ… ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാ ചേത്ഥ കുരുന്ദിയം വുത്തവചനം യുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥപി വിനിച്ഛയേ യോ യോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം, പുരേ വുത്തോ ഥേരവാദോ വാ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പമാണന്തി ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഇദം വചനം അട്ഠാനേ വുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കഥം? യം താവ വുത്തം, തം യുത്തന്തി. തം ഇമസ്മിം ആപുച്ഛനആഭോഗകരണവിനിച്ഛയേ അഞ്ഞസ്സ അയുത്തസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ വാ ഥേരവാദസ്സ വാ അഭാവാ വത്തും ന സക്കാ. ന ഹി പുബ്ബവാക്യേ ‘‘ഭിക്ഖൂ ഏവാ’’തി അവധാരണം കതം, അഥ ഖോ ആസന്നവസേന വാ പട്ഠാനവസേന വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ ചീവരകമ്മം’’ഇച്ചാദികംയേവ വുത്തം. യമ്പി വുത്തം ‘‘ഏവം സബ്ബത്ഥപീ’’ത്യാദി, തമ്പി അനോകാസം. ഇമസ്മിം വിനിച്ഛയേ ¶ അഞ്ഞസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ വാ ആചരിയവാദസ്സ വാ അവചനതോ പുരേ പച്ഛാഭാവോ ച ന ദിസ്സതി, അയം ‘‘പമാണ’’ന്തി ഗഹേതബ്ബോ, അയം ‘‘ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബഭാവോ ച.

ഉപരി പന ‘‘കോ മുച്ചതി, കോ ന മുച്ചതീ’’തി ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ മഹാപച്ചരിവാദോ ച കുരുന്ദിവാദോ ച മഹാഅട്ഠകഥാവാദോ ചാതി തയോ അട്ഠകഥാവാദാ ആഗതാ, ഏകോ മഹാപദുമത്ഥേരവാദോ, തസ്മാ തത്ഥേവ യുത്തായുത്തഭാവോ ച പമാണാപമാണഭാവോ ച ഗഹേതബ്ബാഗഹേതബ്ബഭാവോ ച ദിസ്സതി, തസ്മാ തസ്മിംയേവ ഠാനേ വത്തബ്ബം സിയാ, സുവിമലവിപുലപഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസമന്നാഗതേന പന ആചരിയാസഭേന അവത്തബ്ബട്ഠാനേ വുത്തം ന സിയാ, തസ്മാ ഉപരി അട്ഠകഥാവാദസംസന്ദനാവസാനേ മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി ഇമസ്സ വചനസ്സ പച്ഛതോ വുത്തം സിയാ, തം പച്ഛാ ലേഖകേഹി പരിവത്തേത്വാ ലിഖിതം ഭവേയ്യ, പാരാജികകണ്ഡട്ഠകഥായഞ്ച ഇദം വചനം വുത്തം. ടീകായഞ്ച ഇമസ്മിം ഠാനേ ന വുത്തം, ഉപരിയേവ വുത്തം, ‘‘യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി ഇമസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ പച്ഛിമത്താ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ ഥേരവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോയേവ പമാണതോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി, തസ്മാ ഇദമേത്ഥ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

൪. ഇദാനി ദ്വാരം സംവരണസ്സ അന്തരായേ സതി അസംവരിത്വാപി നിപജ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതും ‘‘അഥ ദ്വാരസ്സ’’ത്യാദിമാഹ. നിസ്സേണിം ആരോപേത്വാതി ഉപരിമതലം ആരോപേത്വാ വിസങ്ഖരിത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ, ഛഡ്ഡേത്വാ വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. ഇദം ഏകാബദ്ധതായ വുത്തം. ദ്വേപി ദ്വാരാനി ജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഏത്ഥ സചേ ഏകസ്മിം ദ്വാരേ കവാടം വാ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സംവരിതും വാ ന സക്കാ ¶ , ഇതരം ദ്വാരം അസംവരിത്വാ ¶ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. ദ്വാരപാലസ്സാതി ദ്വാരകോട്ഠകേ മഹാദ്വാരേ, നിസ്സേണിമൂലേ വാ ഠത്വാ ദ്വാരജഗ്ഗനകസ്സ. പച്ഛിമാനം ഭാരോതി ഏകാബദ്ധവസേന ആഗച്ഛന്തേ സന്ധായ വുത്തം. അസംവുതദ്വാരേ അന്തോഗബ്ഭേ വാതി യോജേതബ്ബം. ബഹി വാതി ഗബ്ഭതോ ബഹി. നിപജ്ജനകാലേപി…പേ… വട്ടതിയേവാതി ഏത്ഥ ദ്വാരജഗ്ഗനകസ്സ തദധീനത്താ തദാ തസ്സ തത്ഥ സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവം അനുപധാരേത്വാപി ആഭോഗം കാതും വട്ടതിയേവാതി വദന്തി.

യേന കേനചി പരിക്ഖിത്തേതി ഏത്ഥ പരിക്ഖേപസ്സ ഉബ്ബേധതോ പമാണം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ വുത്തസദിസമേവ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (പാചി. അട്ഠ. ൫൧) ‘‘യഞ്ഹി സേനാസനം ഉപരി പഞ്ചഹി ഛദനേഹി അഞ്ഞേന വാ കേനചി സബ്ബമേവ പടിച്ഛന്നം, അയം സബ്ബച്ഛന്നാ നാമ സേയ്യാ…പേ… യം പന സേനാസനം ഭൂമിതോ പട്ഠായ യാവ ഛദനം ആഹച്ച പാകാരേന വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി അന്തമസോ വത്ഥേനപി പരിക്ഖിത്തം, അയം സബ്ബപരിച്ഛന്നാ നാമ സേയ്യാ. ഛദനം അനാഹച്ച സബ്ബന്തിമേന പരിയായേന ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധേന പാകാരാദിനാ പരിക്ഖിത്താപി സബ്ബപരിച്ഛന്നായേവാതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി. ‘‘ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധോ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൫൧) വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) വുത്തം. മഹാപരിവേണന്തി മഹന്തം അങ്ഗണം. തേന ബഹുജനസഞ്ചരണട്ഠാനം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘മഹാബോധീ’’തിആദി.

അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠാതി, അനാപത്തി അനാപത്തിഖേത്തഭൂതായ രത്തിയാ സുദ്ധചിത്തേന നിപന്നത്താ. പബുജ്ഝിത്വാ പുന സുപതി, ആപത്തീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ പബുജ്ഝിത്വാ അരുണുഗ്ഗമനം ഞത്വാ വാ അഞത്വാ വാ അനുട്ഠഹിത്വാ സയിതസന്താനേന സുപതി, ഉട്ഠഹിത്വാ ¶ കത്തബ്ബസ്സ ദ്വാരസംവരണാദിനോ അകതത്താ അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി ഹോതി അനാപത്തിഖേത്തേ കതനിപജ്ജനകിരിയായ അനങ്ഗത്താ. അയഞ്ഹി ആപത്തി ഈദിസേ ഠാനേ അകിരിയാ, ദിവാ ദ്വാരം അസംവരിത്വാ നിപജ്ജനക്ഖണേ കിരിയാകിരിയാ ച അചിത്തകാ ചാതി വേദിതബ്ബാ. പുരാരുണാ പബുജ്ഝിത്വാപി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തസ്സപി പുരിമനയേന ആപത്തിയേവ.

അരുണേ ഉഗ്ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീതി…പേ… ആപത്തിയേവാതി ഏത്ഥ കദാ അസ്സ ആപത്തീതി? വുച്ചതേ – ന താവ രത്തിയം, ‘‘ദിവാ ആപജ്ജതി, നോ രത്തി’’ന്തി (പരി. ൩൨൩) വുത്തത്താ അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി വുത്തദുക്കടം പന ദിവാസയനദുക്കടമേവ ന ഹോതി അനാദരിയദുക്കടത്താ ¶ ഏവ. ‘‘അരുണുഗ്ഗമനേ പന അചിത്തകം അകിരിയസമുട്ഠാനം ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം, സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. പാരാജിക ൨.൭൭) ‘‘യഥാപരിച്ഛേദമേവ വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ ഉട്ഠഹതി. തസ്സ ആപത്തീതി അസുദ്ധചിത്തേനേവ നിപന്നത്താ നിദ്ദായന്തസ്സപി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികാ ആപത്തി. ‘ഏവം നിപജ്ജന്തോ അനാദരിയദുക്കടാപി ന മുച്ചതീ’തി വുത്തത്താ അസുദ്ധചിത്തേന നിപജ്ജന്തോ അരുണുഗ്ഗമനതോ പുരേതരം ഉട്ഠഹന്തോപി അനുട്ഠഹന്തോപി നിപജ്ജനകാലേയേവ അനാദരിയദുക്കടം ആപജ്ജതി, ദിവാപടിസല്ലാനമൂലികം പന ദുക്കടം അരുണേയേവ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഏവം നിപജ്ജന്തസ്സ ദ്വേ ദുക്കടാനി ആപജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബം.

സചേ ദ്വാരം സംവരിത്വാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠഹിസ്സാമീതി നിപജ്ജതി, ദ്വാരേ ച അഞ്ഞേഹി അരുണുഗ്ഗമനകാലേ വിവടേപി തസ്സ അനാപത്തിയേവ ദ്വാരപിദഹനസ്സ രത്തിദിവാഭാഗേസു വിസേസാഭാവാ. ആപത്തിആപജ്ജനസ്സേവ കാലവിസേസോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന തപ്പരിഹാരസ്സാതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ദ്വാരം സംവരിത്വാ രത്തിം ¶ നിപജ്ജതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൭൭) ഹി വുത്തം. ദിവാ സംവരിത്വാ നിപന്നസ്സ കേനചി വിവടേപി ദ്വാരേ അനാപത്തിയേവ, അത്തനാപി അനുട്ഠഹിത്വാവ സതി പച്ചയേ വിവടേപി അനാപത്തീതി വദന്തി, ഇദമ്പി വിമതിവിനോദനിയമേവ (വി. വി. ടീ. ൧.൭൭) വുത്തം.

യഥാപരിച്ഛേദമേവ വുട്ഠാതീതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ വുട്ഠാതി, ആപത്തിയേവാതി മൂലാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം. അനാദരിയആപത്തി പന പുരാരുണാ ഉട്ഠിതസ്സപി തസ്സ ഹോതേവ ‘‘ദുക്കടാ ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ. ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി ച പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ മൂലാപത്തിയാ മുത്തോപി അനാദരിയദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി അധിപ്പായോ.

൫. നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീതി നിദ്ദാഭിഭൂതതായ ഏകപസ്സേന നിപജ്ജതി. ‘‘നിദ്ദാവസേന നിപജ്ജതീ’’തി വോഹാരവസേന വുത്തം, പാദാനം പന ഭൂമിതോ അമോചിതത്താ അയം നിപന്നോ നാമ ഹോതീതി തേനേവ അനാപത്തി വുത്താ. അപസ്സായ സുപന്തസ്സാതി കടിട്ഠിതോ ഉദ്ധം പിട്ഠികണ്ടകേ അപ്പമത്തകം പദേസം ഭൂമിം അഫുസാപേത്വാ സുപന്തസ്സ. കടിട്ഠിം പന ഭൂമിം ഫുസാപേന്തസ്സ സയനം നാമ ന ഹോതി. പിട്ഠിപസാരണലക്ഖണാ ഹി സേയ്യാ ദീഘാ, വന്ദനാദീസുപി തിരിയം പിട്ഠികണ്ടകാനം ¶ പസാരിതത്താ നിപജ്ജനമേവാതി ആപത്തി പരിഹരിതബ്ബാവ. വന്ദനാപി ഹി പാദമൂലേ നിപജ്ജതീതിആദീസു നിപജ്ജനമേവ വുത്താ. സഹസാ വുട്ഠാതീതി പക്ഖലിതാ പതിതോ വിയ സഹസാ വുട്ഠാതി, തസ്സപി അനാപത്തി പതനക്ഖണേ അവിസയത്താ, വിസയേ ജാതേ സഹസാ വുട്ഠിതത്താ ച. യസ്സ പന വിസഞ്ഞിതായ പച്ഛാപി അവിസയോ ഏവ, തസ്സ അനാപത്തിയേവ പതനക്ഖണേ വിയ. തത്ഥേവ സയതി, ന വുട്ഠാതീതി ഇമിനാ വിസയേപി അകരണം ദസ്സേതി, തേനേവ തസ്സ ആപത്തീതി വുത്തം.

ഇദാനി ¶ അട്ഠകഥാവാദസംസന്ദനം കാതും ‘‘കോ മുച്ചതി, കോ ന മുച്ചതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മഹാപച്ചരിയന്തിആദീസു പച്ചരീതി ഉളുമ്പം വുച്ചതി, തസ്മിം നിസീദിത്വാ കതത്താ തമേവ നാമം ജാതം. കുരുന്ദിവല്ലിവിഹാരോ നാമ അത്ഥി, തത്ഥ കതത്താ കുരുന്ദീതി നാമം ജാതം. മഹാഅട്ഠകഥാ നാമ സങ്ഗീതിത്തയമാരുള്ഹാ തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ അട്ഠകഥാ. യാ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഭതാ, തമ്ബപണ്ണിയേഹി ഥേരേഹി പച്ഛാ സീഹളഭാസായ അഭിസങ്ഖതാ ച ഹോതി. ഏകഭങ്ഗേനാതി ഏകപസ്സഭഞ്ജനേന പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാ ഏകപസ്സേന സരീരം ഭഞ്ജിത്വാ നിപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന മഹാപദുമത്ഥേരേന വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. തേന മഹാഅട്ഠകഥായ ലിഖിതമഹാപദുമത്ഥേരവാദേ ‘‘അയ’’ന്തി ദസ്സേതി. ‘‘മുച്ഛിത്വാ പതിതത്താ അവിസയത്താ ആപത്തി ന ദിസ്സതീ’’തി ഥേരേന വുത്തം. ആചരിയാ പന യഥാ യക്ഖഗഹിതകോ ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ ച പരവസോ ഹോതി, ഏവം അപരവസത്താ മുച്ഛിത്വാ പതിതോ കഞ്ചികാലം ജാനിത്വാ നിപജ്ജതീതി അനാപത്തിം ന വദന്തി, വിസഞ്ഞിതേ പന സതി അനാപത്തിയേവ.

ദ്വേ ജനാതിആദി മഹാഅട്ഠകഥായമേവ വചനം, തദേവ പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം. യക്ഖഗഹിതഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ വിസഞ്ഞിഭൂതോപി സങ്ഗഹിതോ, ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നോ പന അനിപന്നത്താ ആപത്തിതോ മുച്ചതിയേവാതി ഗഹേതബ്ബം. സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൭൭) ‘‘യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോ’’തി ഇമസ്സ അട്ഠകഥാവാദസ്സ പച്ഛിമത്താ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ, തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സബ്ബത്ഥ യോ യോ അട്ഠകഥാവാദോ വാ പച്ഛാ വുച്ചതി, സോ സോയേവ പമാണതോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇമസ്സ അട്ഠകഥാപാഠസ്സ ആനീതത്താ ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേപി ¶ ഇമസ്മിംയേവ ഠാനേ സോ പാഠോ വത്തബ്ബോതി നോ ഖന്തി. ഏത്ഥ ച ‘‘രത്തിം ദ്വാരം വിവരിത്വാ നിപന്നോ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ ഉട്ഠാതി, അനാപത്തീ’’തിആദിവചനതോ അരുണുഗ്ഗമനേ സംസയവിനോദനത്ഥം അരുണകഥാ വത്തബ്ബാ. തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘കോ ¶ ഏസ അരുണോ നാമ;

കേന സോ അരുണോ ഭവേ;

കീദിസോ തസ്സ വണ്ണാ തു;

സണ്ഠാനം കീദിസം ഭവേ.

‘‘കിസ്മിം കാലേ ച ദേസേ ച, അരുണോ സമുഗച്ഛതി;

കിം പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏസോ, ഉദാഹു അനുമാനതോ’’തി.

തത്ഥ കോ ഏസ അരുണോ നാമാതി ഏത്ഥ ഏസ അരുണോ നാമ സൂരിയസ്സ പഭാവിസേസോ. വുത്തഞ്ഹേതം അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘സൂരസ്സോദയതോ പുബ്ബുട്ഠിതരംസി സിയാരുണോ’’തി;

തട്ടീകായഞ്ച ‘‘സൂരസ്സ ഉദയതോ പുബ്ബേ ഉട്ഠിതരംസി അരുണോ നാമ സിയാ’’തി. വിമതിവിനോദനീനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൩) ‘‘അരുണോതി ചേത്ഥ സൂരിയുഗ്ഗമനസ്സ പുരേചരോ വഡ്ഢനഘനരത്തോ പഭാവിസേസോതി ദട്ഠബ്ബോ’’തി വുത്തം, തസ്മാ സൂരിയപ്പഭായേവ അരുണോ നാമ, ന അഞ്ഞോതി ദട്ഠബ്ബം. കേന സോ അരുണോ ഭവേതി ഏത്ഥ അരുണോ വണ്ണോ അസ്സാതി അരുണോ, കിഞ്ചിരത്തവണ്ണസമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ അരതി ഗച്ഛതി രത്തവണ്ണഭാവേന പവത്തതീതി അരുണോ. വുത്തഞ്ഹേതം അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം ‘‘അരുണവണ്ണതായ അരതി ഗച്ഛതീതി അരുണോ’’തി. കീദിസോ തസ്സ വണ്ണോതി ഏത്ഥ അബ്യത്തരത്തവണ്ണോ തസ്സ വണ്ണോ ഭവേ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം ‘‘അരുണോ കിഞ്ചിരത്തോഥാ’’തി. തട്ടീകായഞ്ച ¶ ‘‘കിഞ്ചിരത്തോ അബ്യത്തരത്തവണ്ണോ അരുണോ നാമ യഥാ മച്ഛസ്സ അക്ഖീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൩) ‘‘വഡ്ഢനഘനരത്തോ പഭാവിസേസോ’’തി, തസ്മാ സൂരിയസ്സ രത്തപ്പഭായേവ അരുണോ നാമ, ന സേതപ്പഭാദയോതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകവണ്ണനായ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൮൩) ‘‘പാളിയം പന നന്ദിമുഖിയാതി ഓദാതദിസാമുഖതായ തുട്ഠമുഖിയാ’’തി വുത്തം, തം കഥം യുജ്ജേയ്യാതി, നോ ന യുജ്ജേയ്യ. തത്ഥ ഹി അരുണുഗ്ഗതകാലേ അരുണോഭാസേന ഓദാതദിസാമുഖഭാവോ വുത്തോ, ന അരുണോഭാസസ്സ ഓദാതഭാവോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഉദാനട്ഠകഥായം (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩) ‘‘നന്ദിമുഖിയാതി അരുണസ്സ ഉഗ്ഗതത്താ ¶ ഏവ അരുണോഭായ സൂരിയാലോകൂപജീവിനോ സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ ജാതായ വിഭായമാനായാതി അത്ഥോ’’തി.

ജാതകട്ഠകഥായഞ്ച –

‘‘ജിഘഞ്ഞരത്തിം അരുണസ്മിമുഹതേ;

യാ ദിസ്സതി ഉത്തമരൂപവണ്ണിനീ;

തഥൂപമാ മം പടിഭാസി ദേവതേ;

ആചിക്ഖ മേ തം കതമാസി അച്ഛരാ’’തി. (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൪);

ഇമസ്സ ഗാഥായ അത്ഥവണ്ണനായം ‘‘തത്ഥ ജിഘഞ്ഞരത്തിന്തി പച്ഛിമരത്തിം, രത്തിപരിയോസാനേതി അത്ഥോ. ഉഹതേതി അരുണേ ഉഗ്ഗതേ. യാതി യാ പുരത്ഥിമാ ദിസാ രത്തവണ്ണതായ ഉത്തമരൂപധരാ ഹുത്വാ ദിസ്സതീ’’തി. ഏവം അരുണുഗ്ഗതസമയേ പുരത്ഥിമദിസായ രത്തവണ്ണതാ വുത്താ, തസ്മാ തസ്മിം സമയേ അരുണസ്സ ഉട്ഠിതത്താ പുരത്ഥിമായ ദിസായ രത്തഭാഗോ സൂരിയാലോകസ്സ പത്ഥടത്താ സേസദിസാനം ഓദാതഭാവോ വിഞ്ഞായതി.

സണ്ഠാനം ¶ കീദിസം ഭവേതി ഏത്ഥ അരുണസ്സ പാടേക്കം സണ്ഠാനം നാമ നത്ഥി രസ്മിമത്തത്താ. യത്തകം പദേസം ഫരതി, തത്തകം തസ്സ സണ്ഠാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ പുരത്ഥിമദിസാസണ്ഠാനം. വുത്തഞ്ഹി ജാതകട്ഠകഥായം (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) ‘‘പുരത്ഥിമദിസാ രത്തവണ്ണതായ ഉത്തമരൂപധരാ ഹുത്വാ ദിസ്സതീ’’തി.

കിസ്മിം കാലേ ച ദേസേ ച, അരുണോ സമുഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ ഏസ അരുണോ സൂരിയുഗ്ഗമനസ്സ പുരേ കാലേ പുരത്ഥിമദിസായം ഉഗ്ഗച്ഛതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഉദാനട്ഠകഥായം (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩) ‘‘ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണേ, അരുണോ നാമ പുരത്ഥിമദിസായം സൂരിയോദയതോ പുരേതരമേവ ഉട്ഠിതോഭാസോ’’തി. അഭിധാനപ്പദീപികായഞ്ച ‘‘സൂരസ്സോദയതോ പുബ്ബുട്ഠിതരംസീ’’തി.

കിം പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏസോ, ഉദാഹു അനുമാനതോതി ഏത്ഥ അയം അരുണോ നാമ പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ഏവ ¶ , ന അനുമാനസിദ്ധോ. കസ്മാ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഗോചരവണ്ണായതനഭാവതോ. അക്ഖസ്സ പതീതി പച്ചക്ഖം, ചക്ഖുരൂപാനം അഭിമുഖഭാവേന ആപാഥഗതത്താ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫, ൪൨൬; സം. നി. ൨.൪൩, ൪൪, ൪൫, സം. നി. ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫, ൪൬൭), തസ്മാ അയം അരുണവണ്ണോ ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ ജാനിതബ്ബതോ പച്ചക്ഖസിദ്ധോയേവ ഹോതി, ന ഏവം സതി ഏവം ഭവേയ്യാതി അനുമാനേന പുനപ്പുനം ചിന്തനേന സിദ്ധോതി. ഇമം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം സാധുകം മനസി കരിത്വാ പണ്ഡിതേഹി രത്തോഭാസോയേവ അരുണോതി പച്ചേതബ്ബോ സല്ലക്ഖേതബ്ബോതി.

കസ്മാ പന ഇമസ്മിം ഠാനേ അരുണകഥാ വുത്താതി? ഇമിസ്സാ അരുണകഥായ മഹാവിസയഭാവതോ. കഥം? ഉപോസഥികാ ഉപാസകാ ച ഉപാസികായോ ച അരുണുഗ്ഗമനം തഥതോ ¶ അജാനന്താ അനുഗ്ഗതേയേവ അരുണേ ഉഗ്ഗതസഞ്ഞായ ഖാദനീയം വാ ഖാദന്തി, ഭോജനീയം വാ ഭുഞ്ജന്തി, മാലാഗന്ധാദീനി വാ ധാരേന്തി, തതോ തേസം സീലം ഭിജ്ജതി. സാമണേരാ തഥേവ വികാലഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സീലവിനാസം പാപുണന്തി. നിസ്സയപടിപന്നകാ ഭിക്ഖൂ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി വിനാ ബഹിസീമേ ചരന്താ നിസ്സയപ്പസ്സമ്ഭനം പാപുണന്തി, അന്തോവസ്സേ ഭിക്ഖൂ ഉപചാരസീമതോ ബഹിഗച്ഛന്താ വസ്സച്ഛേദം, തേചീവരികാ ഭിക്ഖൂ അബദ്ധസീമായം ചീവരേന വിപ്പവസന്താ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയം, തഥാ സത്തബ്ഭന്തരസീമായം, സഹസേയ്യപ്പഹോനകട്ഠാനേ അനുപസമ്പന്നമാതുഗാമേഹി സഹ സയന്താ പാചിത്തിയം, തഥാ യാവകാലികം ഭുഞ്ജന്താ ഭിക്ഖൂ, പാരിവാസികാദയോ വത്തം നിക്ഖിപന്താ രത്തിച്ഛേദം. ഏവമാദിഅനേകാദീനവസമ്ഭവതോ ലജ്ജിപേസലാനം ഭിക്ഖൂനം തഥതോ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ ജാനനത്ഥം വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ.

കേചി പന ഭിക്ഖൂ അഡ്ഢരത്തിസമയേ ഘടിസുഞ്ഞത്താ അഡ്ഢരത്തികാലം അതിക്കമ്മ അഞ്ഞദിവസോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം കാലേ അരുണം ഉട്ഠിതം നാമ ഹോതീതി മഞ്ഞമാനാ അഡ്ഢരത്തിം അതിക്കമ്മ ഖാദനീയഭോജനീയാദീനി ഭുഞ്ജന്തി, തേ പന ബുദ്ധസമയം അജാനന്താ വേദസമയമേവ മനസി കരോന്താ ഏവം കരോന്തി, തസ്മാ തേസം തംകരണം പമാണം ന ഹോതി. ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ അരുണസ്സ പച്ചക്ഖഭാവം അജാനന്താ അനുമാനവസേന ചിന്തിതുഞ്ച അസക്കോന്താ അനുസ്സവവസേനേവ പരവചനം സദ്ദഹന്താ അമ്ഹാകം ആചരിയാ അരുണുഗ്ഗമനവേലായം ഉട്ഠായ ഗച്ഛന്താ സൂരിയുഗ്ഗമനവേലായം ദ്വിസഹസ്സദണ്ഡപ്പമാണം ഠാനം പാപുണന്തി, തിസഹസ്സദണ്ഡപ്പമാണം ഠാനം പാപുണന്തീതി ¶ ച വദന്തി. ഇമമ്ഹാ വിഹാരാ അസുകം നാമ വിഹാരം അസുകം നാമ ചേതിയം അസുകം നാമ ഗാമം പാപുണന്തീതിആദീനി ച വദന്തീതി ഏവം അനുസ്സവവചനം വദന്തി, തമ്പി അപ്പമാണം. കസ്മാ? അദ്ധാനം നാമ ബലവന്തസ്സ ജവസമ്പന്നസ്സ ച രസ്സം ഹോതി, ദുബ്ബലസ്സ സന്തസ്സ ച ദീഘം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘ദീഘാ ¶ ജാഗരതോ രത്തി, ദീഘം സന്തസ്സ യോജനം;

ദീഘോ ബാലാന സംസാരോ, സദ്ധമ്മം അവിജാനത’’ന്തി. (ധ. പ. ൬൦);

തസ്മാ അദ്ധാനം നാമ സബ്ബേസം ഏകസദിസം ന ഹോതീതി അരുണുഗ്ഗമനസ്സ ലക്ഖണം ഭവിതും ന സക്കാ, ന ച തേ ആയസ്മന്തോ പിടകത്തയതോ കിഞ്ചി സാധകഭൂതം വചനം ആഹരന്തി, അസക്ഖികം അഡ്ഡം കരോന്തി വിയ യഥാജ്ഝാസയമേവ വദന്തീതി പമാണം ന ഹോതി.

അഞ്ഞേ പന –

‘‘അതീതരത്തിയാ യാമോ;

പച്ഛിമോഡ്ഢമമുസ്സ വാ;

ഭാവിനിയാദിപ്പഹാരോ;

തദഡ്ഢം വാജ്ജതേഹ്യ ഹോതി –

കച്ചായനസാരപ്പകരണാഗതം ഗാഥം വത്വാ അതീതരത്തിയാ പച്ഛിമോ യാമോ അജ്ജ പരിയാപന്നോ, തസ്മാ പച്ഛിമയാമസ്സ ആദിതോ പട്ഠായ അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛതീ’’തി വദന്തി. അയം വാദോ സകാരണസഞ്ഞാപകത്താ പുരിമേഹി ബലവാ ഹോതി, ഏവം സന്തേപി അയുത്തോയേവ. കസ്മാ? അയഞ്ഹി ഗാഥാ ബാഹിരസദ്ദസത്ഥേ ജങ്ഗദാസപ്പകരണേ വുത്തനയേന അജ്ജ ഭവാ അജ്ജതനീതി വുത്തഅജ്ജവോഹാരസ്സ പവത്തനകാലം ദസ്സേതും വുത്താ, ന പിടകത്തയേ വുത്തസ്സ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ കാലം ദസ്സേതും, തസ്മാ അഞ്ഞസാധ്യസ്സ അഞ്ഞസാധകേന സാധിതത്താ അയുത്തോയേവ.

അപരേ പന ‘‘പഹാരോ യാമസഞ്ഞിതോ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികായം വുത്തത്താ പഹാരയാമസദ്ദാനം ഏകത്ഥത്താ തത്ഥേവ ‘‘തിയാമാ സംവരീ ഭവേ’’തി വുത്തത്താ രത്തിയാ ച തിയാമഭാവതോ പാളിയഞ്ച (ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൩) ‘‘അഭിക്കന്താ ¶ , ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ’’തി ആഗതത്താ ഇദാനി ¶ രത്തിയാ ചതൂസു പഹാരേസു തതിയപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോ, തസ്മാ അവസേസഏകപ്പഹാരമത്തോ കാലോ ദിവസഭാഗം ഭജതീതി വദേയ്യും, അയം വാദോ തതിയവാദതോപി ബലവതരോ. കസ്മാ? ഞാപകഞാപ്യാനം അനുരൂപഭാവതോ. തഥാ ഹി ‘‘പഹാരോ യാമസഞ്ഞിതോ’’തി അയം ഞാപകോ പഹാരയാമാനം ഏകത്ഥഭാവസ്സ അനുരൂപോ, ‘‘തിയാമാ സംവരീഭവേ’’തി അയം രത്തിയാ തിയാമഭാവസ്സ, ‘‘പാളിയഞ്ചാ’’തിആദി തതിയപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ അരുണുഗ്ഗമനസ്സ, തഥാപി അയുത്തോയേവ ഹോതി. കസ്മാ? ‘‘അവസേസഏകപ്പഹാരമത്തോ കാലോ ദിവസഭാഗം ഭജതീ’’തി വചനസ്സ വിരുദ്ധത്താ. മജ്ഝിമദേസേ ഹി ദസഘടികാപമാണസ്സ കാലസ്സ ഏകപ്പഹാരത്താ സബ്ബാ രത്തി തിയാമാവ ഹോതി, ന ചതുയാമാ, ഇദാനി പന പച്ചന്തവിസയേസു സത്തട്ഠഘടികാമത്തസ്സ കാലസ്സ ഏകപ്പഹാരകതത്താ ചതുപ്പഹാരാ ഭവതി, തസ്മാ മജ്ഝിമദേസവോഹാരം ഗഹേത്വാ അഭിധാനപ്പദീപികായഞ്ച ‘‘തിയാമാ സംവരീ ഭവേ’’തി വുത്തം, പാളിയഞ്ച (ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൩) ‘‘നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ’’തി, തസ്മാ രത്തിപരിയോസാനേയേവ അരുണോ ഉഗ്ഗതോതി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൦൧) ‘‘തഥാ പാരിവാസികാദീനമ്പി അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപന്താനം രത്തിച്ഛേദോ വുത്തോ, ഉഗ്ഗതേ അരുണേ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഹി വുത്ത’’ന്തി.

സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേപി (പാചി. ൫൨-൫൪) ‘‘അനുപസമ്പന്നേഹി സഹ നിവുത്ഥഭാവപരിമോചനത്ഥം പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസാദീസു ച സബ്ബത്ഥ രത്തിപരിയോസാനേ ആഗമനവസേന അരുണുഗ്ഗമനം ദസ്സിതം, ന അതീതാരുണവസേനാതി. ജാതകട്ഠകഥായമ്പി (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) ‘‘രത്തിപരിയോസാനേതി അത്ഥോ’’തി. ന കേവലം മജ്ഝിമദേസേസു രത്തിയായേവ തിപ്പഹാരഭാവോ ഹോതി ¶ , അഥ ഖോ ദിവസസ്സപി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠസാലിനിയം (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഭിധമ്മദേസനാപരിയോസാനഞ്ച തേസം ഭിക്ഖൂനം സത്തപ്പകരണഉഗ്ഗഹണഞ്ച ഏകപ്പഹാരേനേവ ഹോതീ’’തി, മൂലടീകായഞ്ച (ധ. സ. മൂലടീ. നിദാനകഥാവണ്ണനാ) ‘‘ഏകപ്പഹാരേനാതി ഏത്ഥ പഹാരോതി ദിവസസ്സ തതിയഭാഗോ വുച്ചതീ’’തി, തസ്മാ ഏകോ രത്തിദിവോ ഛപ്പഹാരോ ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. ഏവം മജ്ഝിമദേസവോഹാരേന തിയാമസങ്ഖാതസ്സ തിപ്പഹാരസ്സ അവസാനേ സബ്ബരത്തിപരിയോസാനേ ഉട്ഠിതം അരുണം പച്ചന്തദേസവോഹാരേന തിപ്പഹാരസ്സ അവസാനേതി ഗഹേത്വാ ഏകപ്പഹാരാവസേസകാലേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോതി വുത്തത്താ അയമ്പി വാദോ അയുത്തോയേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ബഹവോ ¶ പന പണ്ഡിതാ ‘‘ഖുദ്ദസിക്ഖാനിസ്സയേ വുത്തം –

‘സേതരുണഞ്ച പഠമം, ദുതിയം നന്ദിയാവട്ടം;

തതിയം തമ്ബവണ്ണഞ്ച, ചതുത്ഥം ഗദ്രഭം മുഖ’ന്തി. –

ഇമം ഗാഥം നിസ്സായ ഏകരത്തിയം അരുണോ ചതുക്ഖത്തും ഉട്ഠഹതി, തത്ഥ പഠമം സേതവണ്ണം ഹോതി, ദുതിയം നന്ദിയാവട്ടപുപ്ഫവണ്ണം ഹോതി, തതിയം തമ്ബവണ്ണം ഹോതി, ചതുത്ഥം ഗദ്രഭമുഖവണ്ണം ഹോതീ’’തി വത്വാ രത്തോഭാസതോ പുരേതരം അതീതരത്തികാലേയേവ വത്തനിക്ഖിപനാദികമ്മം കരോന്തി. തേസം തം കരണം അനിസമ്മകാരിതം ആപജ്ജതി. അയഞ്ഹി ഗാഥാ നേവ പാളിയം ദിസ്സതി, ന അട്ഠകഥായം, ന ടീകാസു, കേവലം നിസ്സയേ ഏവ, നിസ്സയേസു ച ഏകസ്മിംയേവ ഖുദ്ദസിക്ഖാനിസ്സയേ ദിസ്സതി, ന അഞ്ഞനിസ്സയേസു, തത്ഥാപി നേവ പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ ദിസ്സതി, ന ഹേതുഫലാദിഭാവോ, ന ച ലിങ്ഗനിയമോതി ന നിസ്സയകാരാചരിയേന ഠപിതാ ഭവേയ്യ, അഥ ഖോ പച്ഛാ അഞ്ഞേഹി ലേഖകേഹി വാ അത്തനോ ഇച്ഛാനുരൂപം ലിഖിതാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ അയം ഗാഥാ കുതോ ആഭതാ പാളിതോ വാ അട്ഠകഥാതോ ¶ വാ ടീകാതോ വാ വിനയതോ വാ സുത്തന്തതോ വാ അഭിധമ്മതോ വാതി പഭവം അപരിയേസിത്വാ നിസ്സയേ ദിട്ഠമത്തമേവ സാരതോ ഗഹേത്വാ പാളിയട്ഠകഥാടീകാസു വുത്തവചനം അനിസാമേത്വാ കതത്താ അനിസമ്മകാരിതം ആപജ്ജതി.

തത്രായം പാളി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ സീതാസു ഹേമന്തികാസു രത്തീസു അന്തരട്ഠകാസു ഹിമപാതസമയേ രത്തിം അജ്ഝോകാസേ ഏകചീവരോ നിസീദി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ പഠമേ യാമേ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, ദുതിയം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ മജ്ഝിമേ യാമേ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, തതിയം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസി. നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ സീതം ഭഗവന്തം അഹോസി, ചതുത്ഥം ഭഗവാ ചീവരം പാരുപി, ന ഭഗവന്തം സീതം അഹോസീ’’തി. അയം മഹാവഗ്ഗേ (മഹാവ. ൩൪൬) ചീവരക്ഖന്ധകാഗതാ വിനയപാളി. പാളിയം നന്ദിമുഖിയാതി തുട്ഠിമുഖിയാ, പസന്നദിസാമുഖായാതി അത്ഥോ. അയം തംസംവണ്ണനായ വിമതിവിനോദനീപാഠോ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪൬).

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ ¶ . തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ തദഹുപോസഥേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പഠമേ യാമേ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ രത്തി, നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. ഏവം വുത്തേ ഭഗവാ തുണ്ഹീ അഹോസി. ദുതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ¶ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ മജ്ഝിമേ യാമേ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ മജ്ഝിമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. ദുതിയമ്പി ഭഗവാ തുണ്ഹീ അഹോസി. തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തം അരുണം, നന്ദിമുഖീ രത്തി, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു ഭന്തേ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖന്തി. അപരിസുദ്ധാ, ആനന്ദ, പരിസാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൩). അയം ചൂളവഗ്ഗേ പാതിമോക്ഖട്ഠപനക്ഖന്ധകാഗതാ അപരാപി വിനയപാളി.

നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാതി അരുണുട്ഠിതകാലേ പീതിമുഖാ വിയ രത്തി ഖായതി. തേനാഹ ‘‘നന്ദിമുഖിയാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൮൩) അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതസമന്തപാസാദികട്ഠകഥാപാഠോ. അഭിക്കന്താതി പരിക്ഖീണാ. ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണസീസേ. നന്ദിമുഖിയാതി തുട്ഠിമുഖിയാ. അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതസാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൮൩). പാളിയം നന്ദിമുഖിയാതി ഓദാതദിസാമുഖിതായ തുട്ഠമുഖിയാ. അയം തംസംവണ്ണനായ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൮൩) വിമതിവിനോദനീപാഠോ.

‘‘തതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അഭിക്കന്തായരത്തിയാ നിക്ഖന്തേ പച്ഛിമേ യാമേ ഉദ്ധസ്തേ അരുണേ നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പച്ഛിമോ യാമോ, ഉദ്ധസ്തോ അരുണോ, നന്ദിമുഖീ രത്തി, ചിരനിസിന്നാ ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ, പടിസമ്മോദതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ¶ ആഗന്തുകേ ഭിക്ഖൂ’’തി. അയം ഉദാനാഗതാ സുത്തന്തപാളി (ഉദാ. ൪൫). ഉദ്ധസ്തേ ¶ അരുണേതി ഉഗ്ഗതേ അരുണേ. അരുണോ നാമ പുരത്ഥിമദിസായം സൂരിയോദയതോ പുരേതരമേവ ഉട്ഠിതോഭാസോ. നന്ദിമുഖിയാ രത്തിയാതി അരുണസ്സ ഉഗ്ഗതത്താ ഏവ അരുണോഭായ സൂരിയാലോകൂപജീവിനോ സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ ജാതായ, വിഭായമാനായാതി അത്ഥോ. അയം തംസംവണ്ണനാഭൂതാ ഉദാനട്ഠകഥാ (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൩).

ഇതി ഏത്തകാസു വിനയസുത്തന്താഗതാസു പാളിയട്ഠകഥാടീകാസു ഏകസ്മിമ്പിഠാനേ അരുണോ ചതുക്ഖത്തും ഉഗ്ഗതോതി നത്ഥി, ഏകവാരമേവ വുത്തോ. ചതുബ്ബിധവണ്ണസമന്നാഗതോതിപി നത്ഥി, ഏകവണ്ണോ ഏവ വുത്തോ. ജാതകട്ഠകഥായമ്പി (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൨൫൫) രത്തവണ്ണോ ഏവ വുത്തോ, ന സേതവണ്ണാദികോ. നന്ദിമുഖീതി ച സത്തേ നന്ദാപനദിസാമുഖീ രത്തി ഏവ വുത്താ, ന അരുണസ്സ നന്ദിയാവട്ടപുപ്ഫസദിസവണ്ണതാ. തേനാഹ ‘‘സത്തേ നന്ദാപനമുഖിയാ രത്തിയാ’’തി. ഏവം അഭിധാനപ്പദീപികാപകരണവചനേന വിരുദ്ധത്താ പാളിയട്ഠകഥാദീഹി അസംസന്ദനതോ ദുബ്ബലസാധകത്താ ച അയമ്പി വാദോ അയുത്തോയേവാതി ദട്ഠബ്ബോ, തസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ആണം അനതിക്കന്തേന ലജ്ജിഭിക്ഖുനാ യദി കേനചി അപ്പടിച്ഛന്നേ വിവടോകാസേ ഹോതി, മച്ഛക്ഖിസമാനഅബ്യത്തരത്തോഭാസസ്സ പഞ്ഞായമാനകാലതോ പട്ഠായ വത്തനിക്ഖിപനാദികമ്മം കാതബ്ബം.

യദി പന പബ്ബതാദിനാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനം ഹോതി, യത്തകേന കാലേന വിവടട്ഠാനേ രത്തോഭാസോ പഞ്ഞായതി, സൂരിയമണ്ഡലസ്സ ദിസ്സനകാലതോ ഏകഘടികാമത്തേന വാ ദ്വിഘടികാമത്തേന വാ തത്തകം കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമസ്മിം കാലേ അരുണോ ഉഗ്ഗതോ ഭവേയ്യാതി തക്കേത്വാ കാതബ്ബം, സംസയം അനിച്ഛന്തേന തതോപി കഞ്ചികാലം അധിവാസേത്വാ നിസ്സംസയകാലേ കത്തബ്ബം, അയം തത്ഥ ¶ സാമീചി. അയം പന വാദോ യഥാവുത്തപ്പകരണവചനേഹി സുട്ഠു സംസന്ദതി യഥാ ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദകം, തസ്മാ പണ്ഡിതേഹി പുനപ്പുനം പുബ്ബാപരം ആലോളേന്തേന മനസി കാതബ്ബോ. ഏവം മനസി കരിത്വാ അരുണപടിസംയുത്തേസു ഠാനേസു സംസയോ ഛിന്ദിതബ്ബോ, സംസയം ഛിന്ദിത്വാ വിസാരദേന ഹുത്വാ തം തം കമ്മം കാതബ്ബന്തി.

വിസുദ്ധത്ഥായ സീലസ്സ, ഭിക്ഖൂനം പിയസീലിനം;

കതാരുണകഥാ ഏസാ, ന സാരമ്ഭാദികാരണാ.

തസ്മാ ¶ സുട്ഠൂപധാരേത്വാ, യുത്തം ഗണ്ഹന്തു സാധവോ;

അയുത്തഞ്ചേ ഛഡ്ഡയന്തു, മാ ഹോന്തു ദുമ്മനാദയോതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൨. പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാ

൬. ഏവം ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പരിക്ഖാരോതി സമണപരിക്ഖാരോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിവാസേയ്യവിനിച്ഛയകഥായ ആദിമ്ഹി വുത്തം ‘‘തത്ഥാ’’തി പദം ആനേത്വാ തത്ഥ തേസു മാതികാപദേസു സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘പരിക്ഖാരോ’’തി പദസ്സ ‘‘സമണപരിക്ഖാരോ’’തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ, ഏസ നയോ ഇതോ പരേപി. സമണപരിക്ഖാരോ വുത്തോ, ന ഗിഹിപരിക്ഖാരോതി അധിപ്പായോ. പരിസമന്തതോ കരിയതേതി പരിക്ഖാരോ, ഛത്താദികോ. തത്രാതി സമണപരിക്ഖാരേ. കപ്പതീതി കപ്പിയോ, ന കപ്പിയോ അകപ്പിയോ, കപ്പിയോ ച അകപ്പിയോ ച കപ്പിയാകപ്പിയോ, സമാഹാരദ്വന്ദേപി പുല്ലിങ്ഗമിച്ഛന്തി പണ്ഡിതാ. കപ്പിയാകപ്പിയോ ¶ ച സോ പരിക്ഖാരോ ചേതി തഥാ, തസ്സ വിനിച്ഛയോ കപ്പിയാകപ്പിയപരിക്ഖാരവിനിച്ഛയോ.

കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തന്തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. സബ്ബമ്പി ഹി ഛത്തം തഥാകരിയമാനം ന വട്ടതി. തേനേവാഹ വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൮൫) ‘‘സബ്ബപരിക്ഖാരേസു വണ്ണമട്ഠവികാരം കരോന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ദീപേന്തേന ന വട്ടതീതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി. ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാതി ഇമിനാ ഥിരകരണത്ഥം ഏകവണ്ണസുത്തേന വിനന്ധിയമാനം യദി വണ്ണമട്ഠം ഹോതി, തത്ഥ ന ദോസോതി ദസ്സേതി. ആരഗ്ഗേനാതി നിഖാദനമുഖേന. യദി ന വട്ടതി, താദിസം ഛത്തദണ്ഡം ലഭിത്വാ കിം കാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഘടകം വാ’’തിആദി. സുത്തകേന വാ ദണ്ഡോ വേഠേതബ്ബോതി യഥാ ലേഖാ ന പഞ്ഞായതി, തഥാ വേഠേതബ്ബോ. ദണ്ഡബുന്ദേതി ദണ്ഡമൂലേ, ഛത്തദണ്ഡസ്സ ഹേട്ഠിമകോടിയന്തി അത്ഥോ. ഛത്തമണ്ഡലികന്തി ഛത്തസ്സ അന്തോ ഖുദ്ദകമണ്ഡലം, ഛത്തപഞ്ജരേ മണ്ഡലാകാരേന ബദ്ധദണ്ഡവലയം ¶ വാ. ഉക്കിരിത്വാതി നിന്നം, ഉന്നതം വാ കത്വാ ഉട്ഠാപേത്വാ. സാ വട്ടതീതി സാ ലേഖാ രജ്ജുകേഹി ബന്ധന്തു വാ മാ വാ, ബന്ധിതും യുത്തട്ഠാനത്താ വട്ടതി. തേന വുത്തം ആചരിയബുദ്ധദത്തമഹാഥേരേന –

‘‘ഛത്തം പണ്ണമയം കിഞ്ചി, ബഹി അന്തോ ച സബ്ബസോ;

പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന, സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതി.

‘‘ഛിന്ദിതും അഡ്ഢചന്ദം വാ, പണ്ണേ മകരദന്തകം;

ഘടകം വാളരൂപം വാ, ലേഖാ ദണ്ഡേ ന വട്ടതി.

‘‘സിബ്ബിതും ഏകവണ്ണേന, ഛത്തം സുത്തേന വട്ടതി;

ഥിരത്ഥം പഞ്ചവണ്ണേന, പഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും.

‘‘ഘടകം വാളരൂപം വാ, ലേഖാ വാ പന കേവലാ;

ഛിന്ദിത്വാ വാപി ഘംസിത്വാ, ധാരേതും പന വട്ടതി.

‘‘അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനം ¶ , ദണ്ഡബുന്ദമ്ഹി വട്ടതി;

ഉക്കിരിത്വാ കതാ ലേഖാ, ബന്ധനത്ഥായ വട്ടതീ’’തി.

തസ്സ വണ്ണനായമ്പി ഛത്തം പണ്ണമയം കിഞ്ചീതി താലപണ്ണാദിപണ്ണച്ഛദനം യം കിഞ്ചി ഛത്തം. ബഹീതി ഉപരി. അന്തോതി ഹേട്ഠാ. സിബ്ബിതുന്തി രൂപം ദസ്സേത്വാ സൂചികമ്മം കാതും. പണ്ണേതി ഛദനപണ്ണേ. അഡ്ഢചന്ദന്തി അഡ്ഢചന്ദാകാരം. മകരദന്തകന്തി മകരദന്താകാരം, യം ‘‘ഗിരികൂട’’ന്തി വുച്ചതി. ഛിന്ദിതും ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. മുഖവട്ടിയാ നാമേത്വാ ബദ്ധപണ്ണകോടിയാ വാ മത്ഥകമണ്ഡലകോടിയാ വാ ഗിരികൂടാദിം കരോന്തി, ഇമിനാ തം പടിക്ഖിത്തം. ദണ്ഡേതി ഛത്തദണ്ഡേ. ഘടകന്തി ഘടാകാരോ. വാളരൂപം വാതി ബ്യഗ്ഘാദിവാളാനം രൂപകം വാ. ലേഖാതി ഉക്കിരിത്വാ വാ ഛിന്ദിത്വാ വാ ചിത്തകമ്മവസേന വാ കതരാജി. പഞ്ചവണ്ണാനം സുത്താനം അന്തരേ നീലാദിഏകവണ്ണേന സുത്തേന ഥിരത്ഥം ഛത്തം അന്തോ ച ബഹി ച സിബ്ബിതും വാ ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകസലാകപഞ്ജരം ഥിരത്ഥം വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ. പഞ്ചവണ്ണാനം ഏകവണ്ണേന ഥിരത്ഥന്തി ഇമിനാ അനേകവണ്ണേഹി സുത്തേഹി ¶ വണ്ണമട്ഠത്ഥായ സിബ്ബിതുഞ്ച വിനന്ധിതുഞ്ച ന വട്ടതീതി ദീപേതി. പോത്ഥകേസു പന ‘‘പഞ്ചവണ്ണേനാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, തസ്സ ഏകവണ്ണേന പഞ്ചവണ്ണേന വാ സുത്തേന ഥിരത്ഥം സിബ്ബിതും വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ കാതബ്ബാ ഹോതി.

ഏത്ഥ ച ഹേട്ഠാ വുത്തേന ‘‘പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതീ’’തി പാഠേന ച ‘‘കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തം അന്തോ വാ ബഹി വാ പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബേത്വാ വണ്ണമട്ഠം കരോന്തി, തം ന വട്ടതി, ഏകവണ്ണേ പന നീലേന വാ പീതകേന വാ യേന കേനചി സുത്തേന അന്തോ വാ ബഹി വാ സിബ്ബിതും, ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകം സലാകപഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും വട്ടതി, തഞ്ച ഖോ ഥിരകരണത്ഥം, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാ’’തി അട്ഠകഥാപാഠേന ച വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ സോ ന ഗഹേതബ്ബോ.

ലേഖാ ¶ വാ പന കേവലാതി യഥാവുത്തപ്പകാരാ സകലാ ലേഖാ വാ. ഛിന്ദിത്വാതി ഉക്കിരിത്വാ കതം ഛിന്ദിത്വാ. ഘംസിത്വാതി ചിത്തകമ്മാദിവസേന കതം ഘംസിത്വാ. ദണ്ഡബുന്ദമ്ഹീതി ഛത്തദണ്ഡസ്സ പഞ്ജരേ ഗാഹണത്ഥായ ഫാലിതബുന്ദമ്ഹി, മൂലേതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തനയോ. ഖുദ്ദസിക്ഖാഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഛത്തപിണ്ഡിയാ മൂലേ’’തി വുത്തം. അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനന്തി ഫുല്ലഅഹിച്ഛത്തകാകാരം. രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാതി വലയം വിയ ഉപട്ഠാപേത്വാ. ബന്ധനത്ഥായാതി വാതേന യഥാ ന ചലതി, ഏവം രജ്ജൂഹി ദണ്ഡേ പഞ്ജരസ്സ ബന്ധനത്ഥായ. ഉക്കിരിത്വാ കതാ ലേഖാ വട്ടതീതി യോജനാ. യഥാ വാതപ്പഹാരേന അചലനത്ഥം ഛത്തമണ്ഡലികം രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാ ലേഖം ഠപേന്തി, സാ വട്ടതീതി. സചേപി ന ബന്ധതി, ബന്ധനാരഹട്ഠാനത്താ വലയം ഉക്കിരിത്വാ വട്ടതീതി ഗണ്ഠിപദേ വത്തന്തീതി ആഗതം, തസ്മാ പക്ഖരണേസു ആഗതനയേനേവ ഛത്തേ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി.

൭. ചീവരേ പന നാനാസുത്തകേഹീതി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫; വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി. ഇദഞ്ച തഥാ കരോന്താനം വസേന വുത്തം, ഏകവണ്ണസുത്തകേനപി ന വട്ടതിയേവ. ‘‘പകതിസൂചികമ്മമേവ വട്ടതീ’’തി ഹി വുത്തം. പട്ടമുഖേതി ദ്വിന്നം പട്ടാനം സങ്ഘടിതട്ഠാനം സന്ധായേതം വുത്തം. പരിയന്തേതി ചീവരപരിയന്തേ. അനുവാതം സന്ധായേതം വുത്തം. വേണീതി വരകസീസാകാരേന സിബ്ബനം. സങ്ഖലികന്തി ദ്വിഗുണസങ്ഖലികാകാരേന സിബ്ബനം, ബിളാലസങ്ഖലികാകാരേന സിബ്ബനം വാ. വേണിം വാ സങ്ഖലികം വാ കരോന്തീതി കരണകിരിയായ സമ്ബന്ധോ. അഗ്ഘിയം നാമ ചേതിയസണ്ഠാനം ¶ , യം ‘‘അഗ്ഘിയത്ഥമ്ഭോ’’തി വദന്തി. ഗയാ നാമ മൂലേ തനുകം അഗ്ഗേ മഹന്തം കത്വാ ഗദാകാരേന സിബ്ബനം. മുഗ്ഗരോ നാമ മൂലേ ച അഗ്ഗേ ച ഏകസദിസം കത്വാ മുഗ്ഗരാകാരേന സിബ്ബനം. കക്കടക്ഖീനി ഉക്കിരന്തീതി ¶ ഗണ്ഠികപട്ടപാസകപട്ടാനം അന്തേ പാളിബദ്ധം കത്വാ കക്കടകാനം അക്ഖിസണ്ഠാനം പട്ഠപേന്തി, കരോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി നീഹടസുത്താനം കോടിയോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കഥം പന താ പിളകാ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ കാതബ്ബാതി? കോണേഹി നീഹടസുത്താനം അന്തേസു ഏകവാരം ഗണ്ഠികകരണേന വാ പുന നിവത്തേത്വാ സിബ്ബനേന വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവം കത്വാ സുത്തകോടിയോ രസ്സം കത്വാ ഛിന്ദിതബ്ബാ. ധമ്മസിരിത്ഥേരേന പന ‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ കപ്പരേ’’തി വുത്തം, തഥാ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി ‘‘സുത്താ ച പിളകാ തത്ഥ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ ദീപിതാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തേസം മതേന കോണസുത്താ ച പിളകാ ച കോണസുത്തപിളകാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) കോണസുത്തപിളകാതി ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേഹി ബഹി നിഗ്ഗതസുത്താനം പിളകാകാരേന ഠപിതകോടിയോതി കേചി വദന്തി, തേ പിളകേ ഛിന്ദിത്വാ ദുവിഞ്ഞേയ്യാ കാതബ്ബാതി തേസം അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘കോണസുത്താ ച പിളകാ ചാതി ദ്വേയേവാ’’തി വദന്തി, തേസം മതേന ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണതോ കോണം നീഹടസുത്താ കോണസുത്താ നാമ. സമന്തതോ പന പരിയന്തേന ഗതാ ചതുരസ്സസുത്താ പിളകാ നാമ. തം ദുവിധമ്പി കേചി ചീവരതോ വിസും പഞ്ഞാനത്ഥായ വികാരയുത്തം കരോന്തി, തം നിസേധായ ‘‘ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടതീ’’തി വുത്തം, ന പന സബ്ബഥാ അചക്ഖുഗോചരഭാവേന സിബ്ബനത്ഥായ തഥാസിബ്ബനസ്സ അസക്കുണേയ്യത്താ, യഥാ പകതിചീവരതോ വികാരോ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. രജനകമ്മതോ പുബ്ബേ പഞ്ഞായമാനോപി വിസേസോ ചീവരേ രത്തേ ഏകവണ്ണതോ ന പഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘ചീവരേ രത്തേ’’തി.

൮. മണിനാതി ¶ നീലമണിആദിപാസാണേന, അംസബദ്ധകകായബന്ധനാദികം അചീവരത്താ സങ്ഖാദീഹി ഘംസിതും വട്ടതീതി വദന്തി. കണ്ണസുത്തകന്തി ചീവരസ്സ ദീഘതോ തിരിയഞ്ച സിബ്ബിതാനം ചതൂസു കണ്ണേസു കോണേസു ച നിക്ഖന്താനം സുത്തസീസാനമേതം നാമം, തം ഛിന്ദിത്വാവ പാരുപിതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബ’’ന്തി. ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം ഏകം കണ്ണസുത്തമ്പി അത്ഥി, തം പന നാമേന സദിസമ്പി ഇതോ അഞ്ഞമേവാതി ദസ്സേതും ‘‘യം പനാ’’തിആദി വുത്തം. ലഗ്ഗനത്ഥായാതി ചീവരരജ്ജുയം ¶ ചീവരബന്ധനത്ഥായ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) ഏത്തകമേവ വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫) പന ‘‘പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബന്തി രജനകാലേ ബന്ധിതബ്ബം, സേസകാലേ മോചേത്വാ ഠപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണസ്സ പോരാണടീകായമ്പി ഇദമേവ ഗഹേത്വാ വുത്തം, തം പന ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൪൪) ‘‘മജ്ഝേന ലഗ്ഗേന്തി, ഉഭതോ ഗലതി, ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണേ ബന്ധിതുന്തി. കണ്ണോ ജീരതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണസുത്തക’’ന്തി ഏവം അനുഞ്ഞാതചീവരരജ്ജുയം രജിത്വാ പസാരിതചീവരസ്സ ഓലമ്ബകസുത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഗണ്ഠികേതി ചീവരപാരുപനകാലേ പാസകേ ലഗ്ഗാപനത്ഥം കതേ ദന്താദിമയേ ഗണ്ഠികേ. പിളകാതി ബിന്ദും ബിന്ദും കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബപിളകാ. വുത്തഞ്ഹേതം വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ –

‘‘നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി, മണ്ഡനത്ഥായ ചീവരം;

സമം സതപദാദീനം, സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതി.

‘‘പത്തസ്സ പരിയന്തേ വാ, തഥാ പത്തമുഖേപി ച;

വേണിം സങ്ഖലികം വാപി, കരോതോ ഹോതി ദുക്കടം.

‘‘പട്ടമ്പി ¶ ഗണ്ഠിപാസാനം, അട്ഠകോണാദികം വിധിം;

തത്ഥഗ്ഘിയഗദാരൂപം, മുഗ്ഗരാദിം കരോന്തി ച.

‘‘തത്ഥ കക്കടകക്ഖീനി, ഉട്ഠാപേന്തി ന വട്ടതി;

സുത്താ ച പിളകാ തത്ഥ, ദുവിഞ്ഞേയ്യാവ ദീപിതാ.

‘‘ചതുകോണാവ വട്ടന്തി, ഗണ്ഠിപാസകപട്ടകാ;

കണ്ണകോണേസു സുത്താനി, രത്തേ ഛിന്ദേയ്യ ചീവരേ.

‘‘സൂചികമ്മവികാരം ¶ വാ, അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചിപി;

ചീവരേ ഭിക്ഖുനാ കാതും, കാരാപേതും ന വട്ടതി.

‘‘യോ ച പക്ഖിപതി ഭിക്ഖു ചീവരം,

കഞ്ജിപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദിസു;

വണ്ണമട്ഠമഭിപത്ഥയം പരം;

തസ്സ നത്ഥി പന മുത്തി ദുക്കടാ.

‘‘സൂചിഹത്ഥമലാദീനം, കരണേ ചീവരസ്സ ച;

തഥാ കിലിട്ഠകാലേ ച, ധോവനത്ഥം തു വട്ടതി.

‘‘രജനേ പന ഗന്ധം വാ, തേലം വാ ലാഖമേവ വാ;

കിഞ്ചി പക്ഖിപിതും തത്ഥ, ഭിക്ഖുനോ ന ച വട്ടതി.

‘‘സങ്ഖേന മണിനാ വാപി, അഞ്ഞേനപി ച കേനചി;

ചീവരം ന ച ഘട്ടേയ്യ, ഘംസിതബ്ബം ന ദോണിയാ.

‘‘ചീവരം ദോണിയം കത്വാ, നാതിഘട്ടേയ്യ മുട്ഠിനാ;

രത്തം പഹരിതും കിഞ്ചി, ഹത്ഥേഹേവ ച വട്ടതി.

‘‘ഗണ്ഠികേ പന ലേഖാ വാ, പിളകാ വാ ന വട്ടതി;

കപ്പബിന്ദുവികാരോ വാ, പാളികണ്ണികഭേദതോ’’തി.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി സമം സതപദാദീനന്തി സതപദാദീഹി സദിസം. തുല്യത്ഥേ കരണവചനപ്പസങ്ഗേ സാമിവചനം. പട്ടസ്സ പരിയന്തേ വാതി അനുവാതസ്സ ഉഭയപരിയന്തേ വാ. പട്ടമുഖേപി വാതി ദ്വിന്നം ആയാമവിത്ഥാരപട്ടാനം സങ്ഘടിതട്ഠാനേ, കണ്ണേപി വാ ഏകസ്സേവ വാ പട്ടസ്സ ഊനപൂരണത്ഥം ഘടിതട്ഠാനേപി വാ ¶ . വേണീതി കുദ്രൂസസീസാകാരേന സിബ്ബനം. കേചി ‘‘വരകസീസാകാരേനാ’’തി ¶ വദന്തി. സങ്ഖലികന്തി ബിളാലദാമസദിസസിബ്ബനം. കേചി ‘‘സതപദിസദിസ’’ന്തി വദന്തി.

പട്ടമ്പീതി പത്തമ്പി. അട്ഠകോണാദികോ വിധി പകാരോ ഏതസ്സാതി അട്ഠകോണാദികവിധി, തം. അട്ഠകോണാദികന്തി വാ ഗാഥാബന്ധവസേന നിഗ്ഗഹിതാഗമോ. ‘‘അട്ഠകോണാദികം വിധി’’ന്തി ഏതം ‘‘പട്ട’’ന്തി ഏതസ്സ സമാനാധികരണവിസേസനം, കിരിയാവിസേസനം വാ. ‘‘കരോന്തീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ പട്ടന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പട്ടേതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ അട്ഠകോണാദികന്തി ഉപയോഗവചനം. വിധിന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. ഇധ വക്ഖമാനചതുകോണസണ്ഠാനതോ അഞ്ഞം അട്ഠകോണാദികം നാമ. തത്ഥാതി തസ്മിം പട്ടദ്വയേ. അഗ്ഘിയഗദാരൂപന്തി അഗ്ഘിയസണ്ഠാനഞ്ചേവ ഗദാസണ്ഠാനഞ്ച സിബ്ബനം. മുഗ്ഗരന്തി ലഗുളസണ്ഠാനസിബ്ബനം. ആദി-സദ്ദേന ചേതിയാദിസണ്ഠാനാനം ഗഹണം.

തത്ഥാതി പട്ടദ്വയേ തസ്മിം ഠാനേ. കക്കടകക്ഖീനീതി കുളീരകച്ഛിസദിസാനി സിബ്ബനവികാരാനി. ഉട്ഠാപേന്തീതി കരോന്തി. തത്ഥാതി തസ്മിം ഗണ്ഠികപാസകപട്ടകേ. സുത്താതി കോണതോ കോണം സിബ്ബിതസുത്താ ചേവ ചതുരസ്സേ സിബ്ബിതസുത്താ ച. പിളകാതി തേസമേവ സുത്താനം നിവത്തേത്വാ സിബ്ബിതകോടിയോ ച. ദുവിഞ്ഞേയ്യാവാതി രജനകാലേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ അനോളാരികാ ദീപിതാ വട്ടന്തീതി. യഥാഹ ‘‘കോണസുത്തപിളകാ ച ചീവരേ രത്തേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫).

ഗണ്ഠികപട്ടികാ പാസപട്ടികാതി യോജനാ. കണ്ണകോണേസു സുത്താനീതി ചീവരകണ്ണേ സുത്താ ചേവ പാസകപട്ടാനം കോണേസു സുത്താനി ച അച്ഛിന്ദതി. ഏത്ഥ ച ചീവരേ ആയാമതോ വിത്ഥാരതോ ച സിബ്ബിത്വാ അനുവാതതോ ബഹി നിക്ഖമിതസുത്തം ചീവരം രജിത്വാ സുക്ഖാപനകാലേ രജ്ജുയാ വാ ചീവരവംസേ വാ ¶ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും അനുവാതേ ബന്ധസുത്താനി ച കണ്ണസുത്താനി നാമ. യഥാഹ ‘‘ചീവരസ്സ കണ്ണസുത്തകം ന ച വട്ടതി, രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബം, യം പന ‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ കണ്ണസുത്തക’ന്തി ഏവം അനുഞ്ഞാതം, തം അനുവാതേ പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബം രജനകാലേ ലഗ്ഗനത്ഥായാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫).

സൂചികമ്മവികാരം വാതി ചീവരമണ്ഡനത്ഥായ നാനാസുത്തകേഹി സതപദിസദിസം സിബ്ബന്താ ആഗന്തുകപട്ടം ¶ ഠപേന്തി, ഏവരൂപം സൂചികമ്മവികാരം വാ. അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചിപീതി അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മാലാകമ്മമിഗപക്ഖിപദാദികം സിബ്ബനവികാരം. കാതുന്തി സയം കാതും. കാരാപേതുന്തി അഞ്ഞേന വാ കാരാപേതും.

യോ ഭിക്ഖു പരം ഉത്തമം വണ്ണമട്ഠമഭിപത്ഥയന്തോ കഞ്ജികപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദീസു ചീവരം പക്ഖിപതി, തസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടാ മോക്ഖോ ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. കഞ്ജികന്തി വായനതന്തമക്ഖനം കഞ്ജികസദിസാ സുലാകഞ്ജികം. പിട്ഠന്തി തണ്ഡുലപിട്ഠം. തണ്ഡുലപിട്ഠേഹി പക്കാ ഖലി. അല്ലികാതി നിയ്യാസോ. ആദി-സദ്ദേന ലാഖാദീനം ഗഹണം. ചീവരസ്സ കരണേ കരണകാലേ സമുട്ഠിതാനം സൂചിഹത്ഥമലാദീനം കിലിട്ഠകാലേ ധോവനത്ഥഞ്ച കഞ്ജികപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദീസു പക്ഖിപതി, വട്ടതീതി യോജനാ.

തത്ഥാതി യേന കസാവേന ചീവരം രജതി, തസ്മിം രജനേ ചീവരസ്സ സുഗന്ധഭാവത്ഥായ ഗന്ധം വാ ഉജ്ജലഭാവത്ഥായ തേലം വാ വണ്ണത്ഥായ ലാഖം വാ. കിഞ്ചീതി ഏവരൂപം യം കിഞ്ചി. മണിനാതി പാസാണേന. അഞ്ഞേനപി ച കേനചീതി യേന ഉജ്ജലം ഹോതി, ഏവരൂപേന മുഗ്ഗരാദിനാ അഞ്ഞേനപി കേനചി വത്ഥുനാ. ദോണിയാതി രജനമ്ബണേ ന ഘംസിതബ്ബം ഹത്ഥേന ഗാഹാപേത്വാ ന ഗഹേതബ്ബം. രത്തം ചീവരം ഹത്ഥേഹി കിഞ്ചി ഥോകം പഹരിതും വട്ടതീതി ¶ യോജനാ. യത്ഥ പക്കരജനം പക്ഖിപന്തി, സാ രജനദോണീ. തത്ഥ അംസബദ്ധകകായബന്ധനാദിം ഘട്ടേതും വട്ടതീതി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

ഗണ്ഠികേതി വേളുദന്തവിസാണാദിമയഗണ്ഠികേ. ലേഖാ വാതി വട്ടാദിഭേദാ ലേഖാ വാ. പിളകാതി സാസപബീജസദിസാ ഖുദ്ദകബുബ്ബുളാ. പാളികണ്ണികഭേദതോതി മണികാവളിരൂപപുപ്ഫകണ്ണികരൂപഭേദതോ. ‘‘കപ്പബിന്ദുവികാരോ വാ ന വട്ടതീതി യോജനാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തഥേവ ചീവരേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൯. പത്തേ വാ ഥാലകേ വാതിആദീസു ഥാലകേതി തമ്ബാദിമയേ പുഗ്ഗലികേ തിവിധേപി കപ്പിയഥാലകേ. ന വട്ടതീതി മണിവണ്ണകരണപയോഗോ ന വട്ടതി, തേലവണ്ണപയോഗോ പന വട്ടതി. തേലവണ്ണോതി സമണസാരുപ്പവണ്ണം സന്ധായ വുത്തം, മണിവണ്ണം പന പത്തം അഞ്ഞേന കതം ലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി വദന്തി. പത്തമണ്ഡലേതി തിപുസീസാദിമയേ പത്തട്ഠപനകമണ്ഡലേ. ‘‘ന ഭിക്ഖവേ വിചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ¶ ‘‘ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മകരദന്തകം ഛിന്ദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൩) വുത്തത്താ ‘‘മകരദന്തകം പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ഥാലകസ്സ ച പത്തസ്സ, ബഹി അന്തോപി വാ പന;

ആരഗ്ഗേന കതാ ലേഖാ, ന ച വട്ടതി കാചിപി.

‘‘ആരോപേത്വാ ഭമം പത്തം, മജ്ജിത്വാ ചേ പചന്തി ച;

‘മണിവണ്ണം കരിസ്സാമ’, ഇതി കാതും ന വട്ടതി.

‘‘പത്തമണ്ഡലകേ കിഞ്ചി;

ഭിത്തികമ്മം ന വട്ടതി;

ന ദോസോ കോചി തത്ഥസ്സ;

കാതും മകരദന്തക’’ന്തി.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി ¶ ആരഗ്ഗേനാതി ആരകണ്ടകഗ്ഗേന, സൂചിമുഖേന വാ. കാചിപി ലേഖാതി വട്ടകഗോമുത്താദിസണ്ഠാനാ യാ കാചിപി രാജി. ഭമം ആരോപേത്വാതി ഭമേ അല്ലീയാപേത്വാ. പത്തമണ്ഡലകേതി പത്തേ ഛവിരക്ഖണത്ഥായ തിപുസീസാദീഹി കതേ പത്തസ്സ ഹേട്ഠാ ആധാരാദീനം ഉപരി കാതബ്ബേ പത്തമണ്ഡലകേ. ഭിത്തികമ്മന്തി നാനാകാരരൂപകകമ്മവിചിത്തം. യഥാഹ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, വിചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി. തത്ഥാതി തസ്മിം പത്തമണ്ഡലേ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. മകരദന്തകന്തി ഗിരികൂടന്തി വുത്തം, തസ്മാ ഏവം പത്തഥാലകാദീസു പടിപജ്ജിതബ്ബം.

ധമകരണ…പേ… ലേഖാ ന വട്ടതീതി ആരഗ്ഗേന ദിന്നലേഖാ ന വട്ടതി, ജാതിഹിങ്ഗുലികാദിവണ്ണേഹി കതലേഖാ പന വട്ടതി. ഛത്തമുഖവട്ടിയന്തി ധമകരണസ്സ ഹത്ഥേന ഗഹണത്ഥം കതസ്സ ഛത്താകാരസ്സ മുഖവട്ടിയം. ‘‘പരിസ്സാവനബന്ധട്ഠാനേ’’തി കേചി. വിനയവിനിച്ഛയേപി –

‘‘ന ¶ ധമ്മകരണച്ഛത്തേ, ലേഖാ കാചിപി വട്ടതി;

കുച്ഛിയം വാ ഠപേത്വാ തം, ലേഖം തു മുഖവട്ടിയ’’ന്തി. –

വുത്തം. തട്ടീകായം പന ‘‘മുഖവട്ടിയാ യാ ലേഖാ പരിസ്സാവനബന്ധനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതാ, തം ലേഖം ഠപേത്വാ ധമകരണച്ഛത്തേ വാ കുച്ഛിയം വാ കാചി ലേഖാ ന വട്ടതീതി യോജനാ’’തി വുത്തം, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ധമകരണേ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൧൦. കായബന്ധനേ പന കക്കടക്ഖീനീതി കക്കടകസ്സ അക്ഖിസദിസാനി. മകരമുഖന്തി മകരമുഖസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭസീസന്തി ഉദകസപ്പസീസസദിസസണ്ഠാനാനി. അച്ഛീനീതി കുഞ്ജരച്ഛിസണ്ഠാനാനി. ഏകമേവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഏകരജ്ജുകം ദ്വിഗുണതിഗുണം കത്വാ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, ഏകമേവ പന സതവാരമ്പി സരീരം പരിക്ഖിപിത്വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന ¶ നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുകന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ തം മുരജസങ്ഖം ന ഗച്ഛതീതി വേദിതബ്ബം. മുരജഞ്ഹി നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കരോന്തി. ഇദം പന മുരജം മദ്ദവീണസങ്ഖാതം പാമങ്ഗസണ്ഠാനഞ്ച ദസാസു വട്ടതി ‘‘കായബന്ധനസ്സ ദസാ ജീരന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ.

വിധേതി ദസാപരിയോസാനേ ഥിരഭാവായ ദന്തവിസാണസുത്താദീഹി കതേ വിധേ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൫) പന ‘‘കായബന്ധനസ്സ പാസന്തേ ദസാമൂലേ തസ്സ ഥിരഭാവത്ഥം കത്തബ്ബേ ദന്തവിസാണാദിമയേ വിധേ’’തി വുത്തം. അട്ഠമങ്ഗലാനി നാമ സങ്ഖോ, ചക്കം, പുണ്ണകുമ്ഭോ, ഗയാ, സിരീവച്ഛോ, അങ്കുസോ, ധജം, സോവത്ഥികന്തി. മച്ഛയുഗളഛത്തനന്ദിയാവട്ടാദിവസേനപി വദന്തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ദന്താദീഹി കതസ്സ വിധസ്സ ഉഭോസു കോടീസു കാതബ്ബപരിച്ഛേദരാജിമത്തം. വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേപി –

‘‘സുത്തം വാ ദിഗുണം കത്വാ, കോട്ടേന്തി ച തഹിം തഹിം;

കായബന്ധനസോഭത്ഥം, തം ന വട്ടതി ഭിക്ഖുനോ.

‘‘ദസാമുഖേ ദള്ഹത്ഥായ, ദ്വീസു അന്തേസു വട്ടതി;

മാലാകമ്മലതാകമ്മ-ചിത്തികമ്പി ന വട്ടതി.

‘‘അക്ഖീനി ¶ തത്ഥ ദസ്സേത്വാ;

കോട്ടിതേ പന കാ കഥാ.

കക്കടക്ഖീനി വാ തത്ഥ;

ഉട്ഠാപേതും ന വട്ടതി.

‘‘ഘടം ദേഡ്ഡുഭസീസം വാ, മകരസ്സ മുഖമ്പി വാ;

വികാരരൂപം യം കിഞ്ചി, ന വട്ടതി ദസാമുഖേ.

‘‘ഉജുകം ¶ മച്ഛകണ്ടം വാ, മട്ഠം വാ പന പട്ടികം;

ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം, കത്വാ വട്ടതി കോട്ടിതം.

‘‘പട്ടികാ സൂകരന്തന്തി, ദുവിധം കായബന്ധനം;

രജ്ജുകാ ദുസ്സപട്ടാദി, സബ്ബം തസ്സാനുലോമികം.

‘‘മുരജം മദ്ദവീണഞ്ച, ദേഡ്ഡുഭഞ്ച കലാബുകം;

രജ്ജുയോ ച ന വട്ടന്തി, പുരിമാ ദ്വേദസാ സിയും.

‘‘ദസാ പാമങ്ഗസണ്ഠാനാ, നിദ്ദിട്ഠാ കായബന്ധനേ;

ഏകാ ദ്വിതിചതസ്സോ വാ, വട്ടന്തി ന തതോ പരം.

‘‘ഏകരജ്ജുമയം വുത്തം, മുനിനാ കായബന്ധനം;

തഞ്ച പാമങ്ഗസണ്ഠാനം, ഏകമ്പി ച ന വട്ടതി.

‘‘രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ, ബഹൂ ഏകായ രജ്ജുയാ;

നിരന്തരഞ്ഹി വേഠേത്വാ, കതം വട്ടതി ബന്ധിതും.

‘‘ദന്തകട്ഠവിസാണട്ഠി-ലോഹവേളുനളബ്ഭവാ;

ജതുസങ്ഖമയാ സുത്ത-ഫലജാ വിധകാ മതാ.

‘‘കായബന്ധനവിധേപി ¶ , വികാരോ ന ച വട്ടതി;

തത്ഥ തത്ഥ പരിച്ഛേദ-ലേഖാമത്തം തു വട്ടതീ’’തി. –

വുത്തം.

വിനയസാരത്ഥസന്ദീപനിയമ്പി തഹിം തഹിന്തി പട്ടികായ തത്ഥ തത്ഥ. തന്തി തഥാകോട്ടിതദിഗുണസുത്തകായബന്ധനം. അന്തേസു ദള്ഹത്ഥായ ദസാമുഖേ ദിഗുണം കത്വാ കോട്ടേന്തി, വട്ടതീതി യോജനാ. ചിത്തകമ്പീതി മാലാകമ്മലതാകമ്മചിത്തയുത്തമ്പി കായബന്ധനം. അക്ഖീനീതി കുഞ്ജരക്ഖീനി. തത്ഥാതി കായബന്ധനേ ന വട്ടതീതി കാ കഥാ. ഉട്ഠാപേതുന്തി ഉക്കിരിതും.

ഘടന്തി ഘടസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭസീസം വാതി ഉദകസപ്പസീസം മുഖസണ്ഠാനം വാ. യം കിഞ്ചി വികാരരൂപം ദസാമുഖേ ന വട്ടതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ഉഭയപസ്സേസു മച്ഛകണ്ടകയുത്തം മച്ഛസ്സ പിട്ഠികണ്ടകം വിയ യസ്സാ പട്ടികായ വായനം ഹോതി, ഇദം കായബന്ധനം ¶ മച്ഛകണ്ടകം നാമ. യസ്സ ഖജ്ജൂരിപത്തസണ്ഠാനമിവ വായനം ഹോതി, തം ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം നാമ.

പകതിവികാരാ പട്ടികാ സൂകരന്തം നാമ കുഞ്ചികാകോസസണ്ഠാനം. തസ്സ ദുവിധസ്സ കായബന്ധനസ്സ. തത്ഥ രജ്ജുകാ സൂകരന്താനുലോമികാ, ദുസ്സപട്ടം പട്ടികാനുലോമികം. ആദി-സദ്ദേന മുദ്ദികകായബന്ധനം ഗഹിതം, തഞ്ച സൂകരന്താനുലോമികം. യഥാഹ ‘‘ഏകരജ്ജുകം പന മുദ്ദികകായബന്ധനഞ്ച സൂകരന്തം അനുലോമേതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൮). തത്ഥ രജ്ജുകാ നാമ ഏകാവട്ടാ, ബഹുരജ്ജുകസ്സ അകപ്പിയഭാവം വക്ഖതി. മുദ്ദികകായബന്ധനം നാമ ചതുരസ്സം അകത്വാ സജ്ജിതന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

മുരജം നാമ മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം. വേഠേത്വാതി നാനാസുത്തേഹി വേഠേത്വാ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ പന ‘‘ബഹുകാ രജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ രജ്ജുയാ വേഠിത’’ന്തി വുത്തം. മദ്ദവീണം നാമ പാമങ്ഗസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭകം നാമ ഉദകസപ്പസദിസം. കലാബുകം നാമ ബഹുരജ്ജുകം. രജ്ജുയോതി ഉഭയകോടിയം ഏകതോ അബന്ധാ ബഹുരജ്ജുയോ, തഥാബന്ധാ കലാബുകം നാമ ഹോതി. ന വട്ടന്തീതി മുരജാദീനി ഇമാനി സബ്ബാനി കായബന്ധനാനി ന വട്ടന്തി. പുരിമാ ദ്വേതി മുരജം ¶ മദ്ദവീണനാമഞ്ചാതി ദ്വേ. ‘‘ദസാസു സിയു’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന വണ്ണലോപേന ‘‘ദസാ സിയു’’ന്തി വുത്തം. യഥാഹ ‘‘മുരജം മദ്ദവീണന്തി ഇദം ദസാസുയേവ അനുഞ്ഞാത’’ന്തി.

പാമങ്ഗസണ്ഠാനാതി പാമങ്ഗദാമം വിയ ചതുരസ്സസണ്ഠാനാ. ഏകരജ്ജുമയന്തി നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതം രജ്ജുമയം കായബന്ധനം വത്തും വട്ടതീതി ‘‘രജ്ജുകാ ദുസ്സപട്ടാദീ’’തി ഏത്ഥ ഏകവട്ടരജ്ജുകാ ഗഹിതാ. ഇധ പന നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതാ ഏകാവ രജ്ജു ഗഹിതാ. തഞ്ചാതി തം വാ നയമ്പി ഏകരജ്ജുകകായബന്ധനം പാമങ്ഗസണ്ഠാനേന ഗന്ഥിതം. ഏകമ്പി ച ന വട്ടതീതി കേവലമ്പി ന വട്ടതി.

ബഹൂ ¶ രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാതി യോജനാ. വട്ടതി ബന്ധിതുന്തി മുരജം കലാബുകഞ്ച ന ഹോതി, രജ്ജുകകായബന്ധനമേവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അയം പന വിനിച്ഛയോ ‘‘ബഹുരജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ബഹുരജ്ജുകന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാഗതോ ഇധ വുത്തോ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ ‘‘ബഹുരജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ വേഠിതം മുരജം നാമാ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ വിരുജ്ഝനതോ ന ഗഹേതബ്ബം.

ദന്ത-സദ്ദേന ഹത്ഥിദന്താ വുത്താ. ജതൂതി ലാഖാ. സങ്ഖമയന്തി സങ്ഖനാഭിമയം. വിധകാ മതാതി ഏത്ഥ വേധികാതിപി പാഠോ, വിധപരിയായോ. കായബന്ധനവിധേതി കായബന്ധനസ്സ ദസായ ഥിരഭാവത്ഥം കട്ഠദന്താദീഹി കതേ വിധേ. വികാരോ അട്ഠമങ്ഗലാദികോ. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ. തു-സദ്ദേന ഘടാകാരോപി വട്ടതീതി ദീപേതീതി അത്ഥോ പകാസിതോ, തസ്മാ തേന നയേന കായബന്ധനവിചാരോ കാതബ്ബോതി.

൧൧. അഞ്ജനിയം ‘‘ഉജുകമേവാ’’തി വുത്തത്താ ചതുരസ്സാദിസണ്ഠാനാപി വങ്കഗതികാ ന വട്ടതി. സിപാടികായാതി വാസിആദിഭണ്ഡപക്ഖിപനേ. വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ പന –

‘‘മാലാകമ്മലതാകമ്മ-നാനാരൂപവിചിത്തിതാ;

ന ച വട്ടതി ഭിക്ഖൂനം, അഞ്ജനീ ജനരഞ്ജനീ.

‘‘താദിസം ¶ പന ഘംസിത്വാ, വേഠേത്വാ സുത്തകേന വാ;

വളഞ്ജന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ, ന ദോസോ കോചി വിജ്ജതി.

‘‘വട്ടാ വാ ചതുരസ്സാ വാ, അട്ഠംസാ വാപി അഞ്ജനീ;

വട്ടതേവാതി നിദ്ദിട്ഠാ, വണ്ണമട്ഠാ ന വട്ടതി.

‘‘തഥാഞ്ജനിസലാകാപി, അഞ്ജനിഥവികായ ച;

നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി, ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതി.

‘‘ഏകവണ്ണേന ¶ സുത്തേന, സിപാടിം യേന കേനചി;

യം കിഞ്ചി പന സിബ്ബേത്വാ, വളഞ്ജന്തസ്സ വട്ടതീ’’തി. –

ആഗതം.

തട്ടീകായമ്പി മാലാ…പേ… ചിത്തിതാതി മാലാകമ്മലതാകമ്മേഹി ച മിഗപക്ഖിരൂപാദിനാനാരൂപേഹി ച വിചിത്തിതാ. ജനരഞ്ജനീതി ബാലജനപലോഭിനീ. അട്ഠംസാ വാപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദേന സോളസംസാദീനം ഗഹണം. വണ്ണമട്ഠാതി മാലാകമ്മാദിവണ്ണമട്ഠാ. അഞ്ജനീസലാകാപി തഥാ വണ്ണമട്ഠാ ന വട്ടതീതി യോജനാ. അഞ്ജനീഥവികായ ച നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതീതി പാഠോ യുജ്ജതി, ‘‘ഥവികാപി വാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘പീതാദിനാ യേന കേനചി ഏകവണ്ണേന സുത്തേന പിലോതികാദിമയം കിഞ്ചിപി സിപാടികം സിബ്ബേത്വാ വളഞ്ജന്തസ്സ വട്ടതീതി യോജനാ’’തി ആഗതം.

൧൨. ആരകണ്ടകാദീസു ആരകണ്ടകേതി പോത്ഥകാദിഅഭിസങ്ഖരണത്ഥം കതേ ദീഘമുഖസത്ഥകേ. ഭമകാരാനം ദാരുആദിലിഖനസത്ഥകന്തി കേചി. വട്ടമണികന്തി വട്ടം കത്വാ ഉട്ഠാപേതബ്ബബുബ്ബുളകം. അഞ്ഞന്തി ഇമിനാ പിളകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പിപ്ഫലികേതി യം കിഞ്ചി ഛേദനകേ ഖുദ്ദകസത്ഥേ. മണികന്തി ഏകവട്ടമണി. പിളകന്തി സാസപമത്തികാമുത്തരാജിസദിസാ ബഹുവട്ടലേഖാ. ഇമസ്മിം അധികാരേ അവുത്തത്താ ലേഖനിയം യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി വദന്തി. വജിരബുദ്ധിടീകായം പന ‘‘കുഞ്ചികായ സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ സുവണ്ണരൂപിയമയാപി വട്ടതീതി ഛായാ ദിസ്സതി. ‘കുഞ്ചികായ ¶ വണ്ണമട്ഠകമ്മം ന വട്ടതീ’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫) വചനതോ അഞ്ഞേ കപ്പിയലോഹാദിമയാവ കുഞ്ചികാ കപ്പന്തി പരിഹരണീയപരിക്ഖാരത്താ’’തി വുത്തം. ആരകണ്ടകോ പോത്ഥകാദികരണസത്ഥകജാതി, ആമണ്ഡസാരകോ ആമലകഫലമയോതി വദന്തി.

വലിതകന്തി ¶ നഖച്ഛേദനകാലേ ദള്ഹഗ്ഗഹണത്ഥം വലിയുത്തമേവ കരോന്തി. തസ്മാ തം വട്ടതീതി ഇമിനാ അഞ്ഞമ്പി വികാരം ദള്ഹീകമ്മാദിഅത്ഥായ കരോന്തി, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായ, തം വട്ടതീതി ദീപിതം, തേന ച കത്തരദണ്ഡകോടിയം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘട്ടനേന സദ്ദനിച്ഛരണത്ഥായ കതവലയാദികം അവുത്തമ്പി യതോ ഉപപന്നം ഹോതി. ഏത്ഥ ച ദള്ഹീകമ്മാദീതി ആദി-സദ്ദേന പരിസ്സയവിനോദനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി, തേന കത്തരയട്ഠികോടിയം കതവലയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്ഘട്ടനേന സദ്ദനിച്ഛരണം ദീഘജാതികാദിപരിസ്സയവിനോദനത്ഥം ഹോതി, തസ്മാ വട്ടതീതി ദീപേതി. തേനാഹ ആചരിയവരോ –

‘‘മണികം പിളകം വാപി, പിപ്ഫലേ ആരകണ്ടകേ;

ഠപേതും പന യം കിഞ്ചി, ന ച വട്ടതി ഭിക്ഖുനോ.

‘‘ദണ്ഡകേപി പരിച്ഛേദ-ലേഖാമത്തം തു വട്ടതി;

വലിത്വാ ച നഖച്ഛേദം, കരോന്തീതി ഹി വട്ടതീ’’തി.

തസ്സ വണ്ണനായമ്പി മണികന്തി ഥൂലബുബ്ബുളം. പീളകന്തി സുഖുമബുബ്ബുളം. പിപ്ഫലേതി വത്ഥച്ഛേദനസത്ഥേ. ആരകണ്ടകേതി പത്തധാരവലയാനം വിജ്ഝനകണ്ടകേ. ഠപേതുന്തി ഉട്ഠാപേതും. യം കിഞ്ചീതി സേസവണ്ണമട്ഠമ്പി ച. ദണ്ഡകേതി പിപ്ഫലിദണ്ഡകേ. യഥാഹ ‘‘പിപ്ഫലികേപി മണികം വാ പിളകം വാ യം കിഞ്ചി ഠപേതും ന വട്ടതി, ദണ്ഡകേ പന പരിച്ഛേദലേഖാ വട്ടതീ’’തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ആണിബന്ധനട്ഠാനം പത്വാ പരിച്ഛിന്ദനത്ഥം ഏകാവ ലേഖാ വട്ടതീതി. വലിത്വാതി ഉഭയകോടിമുഖം കത്വാ മജ്ഝേ വലിയോ ഗാഹേത്വാ നഖച്ഛേദം യസ്മാ കരോന്തി, തസ്മാ വട്ടതീതി യോജനാതി ആഗതാ.

ഉത്തരാരണിയം മണ്ഡലന്തി ഉത്തരാരണിയാ പവേസനത്ഥം ആവാടമണ്ഡലം ഹോതി. ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസിയം ഉജുകമേവ ബന്ധിതുന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ച ഉജുകമേവാതി ഇമിനാ വങ്കം കത്വാ ബന്ധിതും ന ¶ വട്ടതീതി ദസ്സേതി, തേനേവ അഞ്ജനിയമ്പി തഥാ ദസ്സിതം. ഉഭോസു പസ്സേസു ഏകപസ്സേ ¶ വാതി വചനസേസോ, വാസിദണ്ഡസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു ദണ്ഡകോടീനം അചലനത്ഥം ബന്ധിതുന്തി അത്ഥോ. കപ്പിയലോഹേന ചതുരസ്സം വാ അട്ഠംസം വാ കാതും വട്ടതീതി യോജനാ.

൧൩. ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകഫലാനി പിസിത്വാ തേന കക്കേന കതതേലഭാജനേ. തത്ഥ കിര പക്ഖിത്തം തേലം സീതം ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം ആചരിയേന –

‘‘ഉത്തരാരണിയം വാപി, ധനുകേ പേല്ലദണ്ഡകേ;

മാലാകമ്മാദി യം കിഞ്ചി, വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതി.

‘‘സണ്ഡാസേ ദന്തകട്ഠാനം, തഥാ ഛേദനവാസിയാ;

ദ്വീസു പസ്സേസു ലോഹേന, ബന്ധിതും പന വട്ടതി.

‘‘തഥാ കത്തരദണ്ഡേപി, ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതി;

വട്ടലേഖാവ വട്ടന്തി, ഏകാ വാ ദ്വേപി ഹേട്ഠതോ.

‘‘വിസാണേ നാളിയം വാപി, തഥേവാമണ്ഡസാരകേ;

തേലഭാജനകേ സബ്ബം, വണ്ണമട്ഠം തു വട്ടതീ’’തി.

ടീകായമ്പി അരണിസഹിതേ ഭന്തകിച്ചകരോ ദണ്ഡോ ഉത്തരാരണീ നാമ. വാപീതി പി-സദ്ദേന അധരാരണിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഉദുക്ഖലദണ്ഡസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഛനകയന്തധനു ധനുകം നാമ. മുസലമത്ഥകപീളനദണ്ഡകോ പേല്ലദണ്ഡകോ നാമ. സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസേ. ദന്തകട്ഠാനം ഛേദനവാസിയാ തഥാ യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വീസു പസ്സേസൂതി വാസിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു. ലോഹേനാതി കപ്പിയലോഹേന. ബന്ധിതും വട്ടതീതി ഉജുകമേവ വാ ചതുരസ്സം വാ അട്ഠംസം വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസേതി നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. അട്ഠകഥായം പനേത്ഥ സൂചിസണ്ഡാസോ ദസ്സിതോ ¶ . ഹേട്ഠാതി ഹേട്ഠാ അയോപട്ടവലയേ. ‘‘ഉപരി അഹിച്ഛത്തകമകുളമത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. വിസാണേതി തേലാസിഞ്ചനകഗവയമഹിംസാദിസിങ്ഗേ. നാളിയം വാപീതി വേളുനാളികാദിനാളിയം. അപി-സദ്ദേന അലാബും സങ്ഗണ്ഹാതി. ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകചുണ്ണമയതേലഘടേ ¶ . തേലഭാജനകേതി വുത്തപ്പകാരേയേവ തേലഭാജനേ. സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി പുമിത്ഥിരൂപരഹിതം മാലാകമ്മാദി സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി ആഗതം.

ഭൂമത്ഥരണേതി കടസാരാദിമയേ പരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ അത്ഥരിതബ്ബഅത്ഥരണേ. പാനീയഘടേതി ഇമിനാ സബ്ബഭാജനേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സബ്ബം…പേ… വട്ടതീതി യഥാവുത്തേസു മഞ്ചാദീസു ഇത്ഥിപുരിസരൂപമ്പി വട്ടതി. തേലഭാജനേസുയേവ ഇത്ഥിപുരിസരൂപാനം പടിക്ഖിപിതത്താ തേലഭാജനേന സഹ അഗണേത്വാ വിസും മഞ്ചാദീനം ഗഹിതത്താ ചാതി വദന്തി. കിഞ്ചാപി വദന്തി, ഏതേസം പന മഞ്ചാദീനം ഹത്ഥേന ആമസിതബ്ബഭണ്ഡത്താ ഇത്ഥിരൂപമേത്ഥ ന വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൮൫) പന ‘‘താലവണ്ടബീജനിആദീസു വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതീ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി താനി കുഞ്ചികാ വിയ പരിഹരണീയാനി, അഥ ഖോ ഉച്ചാവചാനി ന ധാരേതബ്ബാനീതി പടിക്ഖേപാഭാവതോ വുത്തം. കേവലഞ്ഹി താനി ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ വിധൂപനഞ്ച താലവണ്ടഞ്ചാ’’തിആദിനാ വുത്താനി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘തേലഭാജനേസു വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി, സേനാസനപരിക്ഖാരത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി വുത്തമേവ –

‘‘പാനീയസ്സ ഉളുങ്കേപി, ദോണിയം രജനസ്സപി;

ഘടേ ഫലകപീഠേപി, വലയാധാരകാദികേ.

‘‘തഥാ പത്തപിധാനേ ച, താലവണ്ടേ ച ബീജനേ;

പാദപുഞ്ഛനിയം വാപി, സമ്മുഞ്ജനിയമേവ ച.

‘‘മഞ്ചേ ¶ ഭൂമത്ഥരേ പീഠേ, ഭിസിബിമ്ബോഹനേസു ച;

മാലാകമ്മാദികം ചിത്തം, സബ്ബമേവ ച വട്ടതീ’’തി.

൧൪. ഏവം സമണപരിക്ഖാരേസു കപ്പിയാകപ്പിയം കഥേത്വാ ഇദാനി സേനാസനേ കഥേതും ‘‘സേനാസനേ പനാ’’ത്യാദിമാഹ. ഏത്ഥ പന-സദ്ദോ വിസേസജോതകോ. തേന സബ്ബരതനമയമ്പി വണ്ണമട്ഠകമ്മം വട്ടതി, കിമങ്ഗം പന അഞ്ഞവണ്ണമട്ഠകമ്മന്തി അത്ഥം ജോതേതി. യദി ഏവം കിസ്മിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബേ സന്തേപി തഥാ വത്തബ്ബം സിയാതി ആഹ ‘‘സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീ’’തി. വുത്തമ്പി ചേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന –

‘‘നാനാമണിമയത്ഥമ്ഭ-കവാടദ്വാരഭിത്തികം ¶ ;

സേനാസനമനുഞ്ഞാതം, കാ കഥാ വണ്ണമട്ഠകേ.

‘‘സോവണ്ണിയം ദ്വാരകവാടബദ്ധം;

സുവണ്ണനാനാമണിഭിത്തിഭൂമിം;

ന കിഞ്ചി ഏകമ്പി നിസേധനീയം;

സേനാസനം വട്ടതി സബ്ബമേവാ’’തി.

സമന്തപാസാദികായമ്പി പഠമസങ്ഘാദിസേസവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) ‘‘സേനാസനപരിഭോഗോ പന സബ്ബകപ്പിയോ, തസ്മാ ജാതരൂപരജതമയാ സബ്ബേപി സേനാസനപരിക്ഖാരാ ആമാസാ. ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ രതനമണ്ഡപേ കരോന്തി ഫലികത്ഥമ്ഭേ രതനദാമപടിമണ്ഡിതേ. തത്ഥ സബ്ബുപകരണാനി ഭിക്ഖൂനം പടിജഗ്ഗിതും വട്ടന്തീ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായം പന വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) ‘‘സബ്ബകപ്പിയോതി യഥാവുത്തസുവണ്ണാദിമയാനം സേനാസനപരിക്ഖാരാനം ആമസനഗോപനാദിവസേന പരിഭോഗോ സബ്ബഥാ കപ്പിയോതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘തസ്മാ’തിആദി. ‘ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ’തി വുത്തത്താ സങ്ഘികമേവ ¶ സുവണ്ണമയം സേനാസനം സേനാസനപരിക്ഖാരാ ച വട്ടന്തി, ന പുഗ്ഗലികാനീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വണ്ണിതം.

സേനാസനക്ഖന്ധകവണ്ണനായമ്പി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦) ‘സബ്ബം പാസാദപരിഭോഗന്തി സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനി കവാടാനി മഞ്ചപീഠാനി താലവണ്ടാനി സുവണ്ണരജതമയപാനീയഘടപാനീയസരാവാനി യം കിഞ്ചി ചിത്തകമ്മകതം, സബ്ബം വട്ടതി. പാസാദസ്സ ദാസിദാസം ഖേത്തം വത്ഥും ഗോമഹിംസം ദേമാതി വദന്തി, പാടേക്കം ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, പാസാദേ പടിഗ്ഗഹിതേ പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഗോനകാദീനി സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തി, ധമ്മാസനേ പന ഗിഹിവികതനീഹാരേന ലബ്ഭന്തി, തത്രാപി നിപജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായം പന വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൦) ‘‘സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനീതി സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വുത്തം, പുഗ്ഗലികം പന സുവണ്ണാദിവിചിത്രം ഭിക്ഖുസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമേവ ന വട്ടതി ‘ന ത്വേവാഹം ഭിക്ഖവേ കേനചി പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബ’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തത്താ, തേനേവേത്ഥ അട്ഠകഥായം ¶ ‘സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ’തി ന വുത്തം, ഗോനകാദിഅകപ്പിയഭണ്ഡവിസയേവ ഏവം വുത്തം, ഏകഭിക്ഖുസ്സപി തേസം ഗഹണേ ദോസാഭാവാ’’തി വണ്ണിതം.

തസ്മിംയേവ ഖന്ധകേ അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ‘‘സചേപി രാജരാജമഹാമത്താദയോ ഏകപ്പഹാരേനേവ മഞ്ചസതം വാ മഞ്ചസഹസ്സം വാ ദേന്തി, സബ്ബേ കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാ, സമ്പടിച്ഛിത്വാ വുഡ്ഢപടിപാടിയാ സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജഥാതി ദാതബ്ബാ, പുഗ്ഗലികവസേന ന ദാതബ്ബാ’’തി ആഗതം. തസ്സാ വണ്ണനായംയേവ വിമതിവിനോദനിയം ‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ഇമിനാ സുവണ്ണാദിവിചിത്തം അകപ്പിയമഞ്ചം ‘സങ്ഘസ്സാ’തി വുത്തേപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി, ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വുത്തേ സങ്ഘസ്സേവ ¶ വട്ടതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ഖേത്താദി വിയാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വണ്ണിതം, തസ്മാ ഭഗവതോ ആണം സമ്പടിച്ഛന്തേഹി ലജ്ജിപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേഹി ഭിക്ഖൂഹി സുട്ഠു മനസികാതബ്ബമിദം ഠാനം.

നനു ച സേനാസനേ വിരുദ്ധസേനാസനം നാമ പടിസേധേതബ്ബം അത്ഥി, അഥ കസ്മാ ‘‘സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീ’’തി വുത്തന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘അഞ്ഞത്ര വിരുദ്ധസേനാസനാ’’തി. തസ്സത്ഥോ – വിരുദ്ധസേനാസനാ വിരുദ്ധസേനാസനം അഞ്ഞത്ര ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വണ്ണമട്ഠകമ്മാദികമ്മം സന്ധായ സേനാസനേ കിഞ്ചി പടിസേധേതബ്ബം നത്ഥീതി വുത്തം, ന തദഭാവോതി. യദി ഏവം തം വിരുദ്ധസേനാസനം ആചരിയേന വത്തബ്ബം, കതമം വിരുദ്ധസേനാസനം നാമാതി പുച്ഛായമാഹ ‘‘വിരുദ്ധ…പേ… വുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ അഞ്ഞേസന്തി സീമസ്സാമികാനം. രാജവല്ലഭേഹീതി ലജ്ജിപേസലാനം ഉപോസഥാദിഅന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ ഭിന്നലദ്ധികാ ച ഭിക്ഖൂ അധിപ്പേതാ തേഹി സഹ ഉപോസഥാദികരണായോഗതോ. തേന ച ‘‘സീമായാ’’തി വുത്തം. തേസം ലജ്ജിപരിസാതി തേസം സീമസ്സാമികാനം അനുബലം ദാതും സമത്ഥാ ലജ്ജിപരിസാ. ഭിക്ഖൂഹി കതന്തി യം അലജ്ജീനം സേനാസനഭേദനാദികം ലജ്ജിഭിക്ഖൂഹി കതം, തം സബ്ബം സുകതമേവ അലജ്ജിനിഗ്ഗഹത്ഥായ പവത്തേതബ്ബതോ.

ഏത്ഥ ച സിയാ – ‘‘അഞ്ഞേസം സീമായാ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, സീമാ നാമ ബഹുവിധാ, കതരസീമം സന്ധായാതി? ബദ്ധസീമം സന്ധായാതി ദട്ഠബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘മാ അമ്ഹാകം ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായമകത്ഥാ’’തി അട്ഠകഥായമേവ വുത്തത്താ, സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ.ടീ. ൨.൮൫) ‘‘ഉപോസഥപവാരണാനം അന്തരായകരാ അലജ്ജിനോ രാജകുലൂപകാ വുച്ചന്തീ’’തി ¶ വുത്തത്താ, ഉപോസഥാദിവിനയകമ്മഖേത്തഭൂതായ ഏവ സീമായ ഇധ അധിപ്പേതത്താ ¶ . യദി ഏവം ഗാമസീമസത്തബ്ഭന്തരസീമഉദകുക്ഖേപസീമായോപി തംഖേത്തഭൂതാ ഏവ, തസ്മാ താപി സന്ധായാതി വത്തബ്ബന്തി? ന വത്തബ്ബം താസം അബദ്ധസീമത്താ, ന തേ താസം സാമികാ, ബദ്ധസീമായേവ ഭിക്ഖൂനം കിരിയായ സിദ്ധത്താ താസംയേവ തേ സാമികാ. തേന വുത്തം ‘‘യം പന സീമസ്സാമികേഹി ഭിക്ഖൂഹീ’’തി. യം പന വദന്തി ‘‘ഉപചാരസീമാപി തംഖേത്തഭൂതാ’’തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം, തസ്സാ തദക്ഖേത്തഭാവം ഉപരി സീമാവിനിച്ഛയകഥാദീസു (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൫൬ ആദയോ) കഥയിസ്സാമ. അപിച ഗാമസീമായ അഞ്ഞേസം സേനാസനകരണസ്സ പടിസേധിതുമയുത്തത്താ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനഞ്ച സബ്ബദാ അതിട്ഠനതോ ബദ്ധസീമായേവ അധിപ്പേതാതി വിഞ്ഞായതീതി.

ഛിന്ദാപേയ്യ വാ ഭിന്ദാപേയ്യ വാ, അനുപവജ്ജോതി ഇദം സബ്ബമത്തികാമയകുടീ വിയ സബ്ബഥാ അനുപയോഗാരഹം സന്ധായ വുത്തം. യം പന പഞ്ചവണ്ണസുത്തേഹി വിനദ്ധഛത്താദികം, തത്ഥ അകപ്പിയഭാഗോവ ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന തദവസേസോ, തസ്സ കപ്പിയത്താതി ഛിന്ദന്തോ ഉപവജ്ജോവ ഹോതി. തേനേവ വുത്തം ‘‘ഘടകമ്പി വാളരൂപമ്പി ഛിന്ദിത്വാ ധാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദുതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൩. ഭേസജ്ജാദികരണവിനിച്ഛയകഥാ

൧൫. ഏവം പരിക്ഖാരവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭേസജ്ജകരണപരിത്തപടിസന്ഥാരാനം വിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭേസജ്ജാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭിസക്കസ്സ ഇദം കമ്മം ഭേസജ്ജം. കിം തം? തികിച്ഛനം ¶ . കരിയതേ കരണം, ഭേസജ്ജസ്സ കരണം ഭേസജ്ജകരണം, വേജ്ജകമ്മകരണന്തി വുത്തം ഹോതി. പരിസമന്തതോ തായതി രക്ഖതീതി പരിത്തം, ആരക്ഖാതി അത്ഥോ. പടിസന്ഥരണം പടിസന്ഥാരോ, അത്തനാ സദ്ധിം അഞ്ഞേസം സമ്ബന്ധകരണന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ യോ വിനിച്ഛയോ മാതികായം ‘‘ഭേസജ്ജകരണമ്പി ച പരിത്തം, പടിസന്ഥാരോ’’തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) മയാ വുത്തോ ¶ , തസ്മിം സമഭിനിവിട്ഠേ ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയേ. സഹധമ്മോ ഏതേസന്തി സഹധമ്മികാ, തേസം, ഏകസ്സ സത്ഥുനോ സാസനേ സഹസിക്ഖമാനധമ്മാനന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ സഹധമ്മേ നിയുത്താ സഹധമ്മികാ, തേസം, സഹധമ്മസങ്ഖാതേ സിക്ഖാപദേ സിക്ഖമാനഭാവേന നിയുത്താനന്തി അത്ഥോ. വിവട്ടനിസ്സിതസീലാദിയുത്തഭാവേന സമത്താ സമസീലസദ്ധാപഞ്ഞാനം. ഏതേന ദുസ്സീലാനം ഭിന്നലദ്ധികാനഞ്ച അകാതുമ്പി ലബ്ഭതീതി ദസ്സേതി.

ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ വാതി അത്തനോ വാ തേസം വാ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ. ന കരിയിത്ഥാതി അകതാ, അയുത്തവസേന അകതപുബ്ബാ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘അകതവിഞ്ഞത്തിയാതി ന വിഞ്ഞത്തിയാ. സാ ഹി അനനുഞ്ഞാതത്താ കതാപി അകതാ വിയാതി അകതവിഞ്ഞത്തി, ‘വദേയ്യാഥ ഭന്തേ യേനത്ഥോ’തി ഏവം അകതട്ഠാനേ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തീതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) ‘‘ഗിലാനസ്സ അത്ഥായ അപ്പവാരിതട്ഠാനതോ വിഞ്ഞത്തിയാ അനുഞ്ഞാതത്താ കതാപി അകതാ വിയാതി അകതവിഞ്ഞത്തി, ‘വദ ഭന്തേ പച്ചയേനാ’തി ഏവം അകതപവാരണട്ഠാനേ ച വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തീ’’തി.

൧൬. പടിയാദിയതീതി സമ്പാദേതി. അകാതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ദുക്കടന്തി വദന്തി, അയുത്തതാവസേന പനേത്ഥ അകരണപ്പടിക്ഖേപോ വുത്തോ, ന ആപത്തിവസേനാതി ഗഹേതബ്ബം. സബ്ബം ¶ പരികമ്മം അനാമസന്തേനാതി മാതുഗാമസരീരാദീനം അനാമാസത്താ വുത്തം. യാവ ഞാതകാ ന പസ്സന്തീതി യാവ തസ്സ ഞാതകാ ന പസ്സന്തി. ‘‘തിത്ഥിയഭൂതാനം മാതാപിതൂനം സഹത്ഥാ ദാതും ന വട്ടതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) വുത്തം.

൧൭. പിതു ഭഗിനീ പിതുച്ഛാ. മാതു ഭാതാ മാതുലോ. നപ്പഹോന്തീതി കാതും ന സക്കോന്തീതി ടീകാസു വുത്തം. ‘‘തേസംയേവ സന്തകം ഭേസജ്ജം ഗഹേത്വാ കേവലം യോജേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന നപ്പഹോന്തി യാചന്തി ച, ദേഥ നോ ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം പടിദസ്സാമാ’’തി വുത്തത്താ പന തേസം ഭേസജ്ജസ്സ അപ്പഹോനകത്താ ഭേസജ്ജമേവ യാചന്തീതി അട്ഠകഥാധിപ്പായോ ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബോ. ന യാചന്തീതി ലജ്ജായ ന യാചന്തി, ഗാരവേന വാ. ‘‘ആഭോഗം കത്വാ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞഥാ ദേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮) പന ‘‘ആഭോഗം കത്വാതി ഇദം കത്തബ്ബകരണദസ്സനവസേന വുത്തം, ആഭോഗം പന അകത്വാപി ദാതും വട്ടതീതി ¶ തീസു ഗണ്ഠിപദേസു ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. പോരാണടീകായമ്പി തദേവ ഗഹേത്വാ ലിഖിതം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) പന തം വചനം പടിക്ഖിത്തം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ കേചി പന ‘‘ആഭോഗം അകത്വാപി ദാതും വട്ടതീതി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഭേസജ്ജകരണസ്സ, പാളിയം ‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു പാരാജികസ്സ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’തി ഏവം അന്തരാപത്തിദസ്സനവസേന സാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തത്താ, അട്ഠകഥായം അവുത്തപ്പകാരേന കരോന്തസ്സ സുത്തേനേവ ആപത്തിസിദ്ധാതി ദട്ഠബ്ബാ. തേനേവ അട്ഠകഥായമ്പി ‘തേസഞ്ഞേവ സന്തക’ന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി.

ഏതേ ദസ ഞാതകേ ഠപേത്വാതി തേസം പുത്തനത്താദയോപി തപ്പടിബദ്ധത്താ ഞാതകാ ഏവാതി തേപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതാ. തേന അഞ്ഞേസന്തി ഇമിനാ അഞ്ഞാതകാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം ¶ . തേനേവാഹ ‘‘ഏതേസം പുത്തപരമ്പരായാ’’തിആദി. കുലപരിവട്ടാതി കുലാനം പടിപാടി, കുലപരമ്പരാതി വുത്തം ഹോതി. ഭേസജ്ജം കരോന്തസ്സാതി യഥാവുത്തവിധിനാ കരോന്തസ്സ, ‘‘താവകാലികം ദസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം അകത്വാ ദേന്തസ്സപി പന അന്തരാപത്തിദുക്കടം വിനാ മിച്ഛാജീവനം വാ കുലദൂസനം വാ ന ഹോതിയേവ. തേനാഹ ‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീ’’തി. ഞാതകാനഞ്ഹി സന്തകം യാചിത്വാപി ഗഹേതും വട്ടതി, തസ്മാ തത്ഥ കുലദൂസനാദി ന സിയാ. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) ‘‘മയ്ഹം ദസ്സന്തി കരിസ്സന്തീതി പച്ചാസായ കരോന്തസ്സപി യാചിത്വാ ഗഹേതബ്ബട്ഠാനതായ ഞാതകേസു വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘വേജ്ജകമ്മം വാ കുലദൂസകാപത്തി വാ ന ഹോതീതി വചനതോ യാവ സത്തമോ കുലപരിവട്ടോ, താവ ഭേസജ്ജം കാതും വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. സബ്ബപദേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി ‘‘ചൂളമാതുയാ’’തിആദീസു സബ്ബപദേസു ചൂളമാതുയാ സാമികോതിആദിനാ യോജേത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

ഉപജ്ഝായസ്സ ആഹരാമാതി ഇദം ഉപജ്ഝായേന മമ ഞാതകാനം ഭേസജ്ജം ആഹരഥാതി ആണത്തേഹി കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇമിനാ ച സാമണേരാദീനം അപച്ചാസായപി പരജനസ്സ ഭേസജ്ജകരണം ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. വുത്തനയേനേവ പരിയേസിത്വാതി ഇമിനാ ‘‘ഭിക്ഖാചാരവത്തേന വാ’’തിആദിനാ, ‘‘ഞാതിസാമണേരേഹി വാ’’തിആദിനാ ച വുത്തമത്ഥം അതിദിസതി. അപച്ചാസീസന്തേനാതി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) ആഗന്തുകചോരാദീനം കരോന്തേനപി മനുസ്സാ നാമ ഉപകാരകാ ഹോന്തീതി അത്തനോ തേഹി ലാഭം അപത്ഥയന്തേന, പച്ചാസായ കരോന്തസ്സ ¶ പന വേജ്ജകമ്മകുലദൂസനാദിനാ ¶ ദോസോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി ഉപകാരേ കതേ സാസനസ്സ ഗുണം ഞത്വാ പസീദന്തി, സങ്ഘസ്സ വാ ഉപകാരകാ ഹോന്തീതി കരണേ പന ദോസോ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘അപച്ചാസീസന്തേന ആഗന്തുകാദീനം പടിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലാനമ്പി ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം കത്തബ്ബാകത്തബ്ബട്ഠാനവിഭാഗസ്സ നിരത്ഥകത്തപ്പസങ്ഗതോ അപച്ചാസീസന്തേന ‘‘സബ്ബേസമ്പി ദാതും കാതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വത്തബ്ബതോ. അപച്ചാസീസനഞ്ച മിച്ഛാജീവകുലദൂസനാദിദോസനിസേധനത്ഥമേവ വുത്തം ന ഭേസജ്ജകരണസങ്ഖാതായ ഇമിസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ മുച്ചനത്ഥം ആഗന്തുകചോരാദീനം അനുഞ്ഞാതാനം ദാനേനേവ തായ ആപത്തിയാ മുച്ചനതോതി ഗഹേതബ്ബം.

൧൮. തേനേവ അപച്ചാസീസന്തേനപി അകാതബ്ബട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘സദ്ധം കുല’’ന്തിആദി വുത്തം. ‘‘ഭേസജ്ജം ആചിക്ഖഥാ’’തി വുത്തേപി ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞം പന കഥാ കാതബ്ബാ’’തി ഇദം പരിയായത്താ വട്ടതി. ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഗഹേത്വാ കരോന്തീതി ഇമിനാ പരിയായേന കഥേന്തസ്സപി നേവത്ഥി ദോസോതി ആചരിയാ. പുച്ഛന്തീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠരോഗീനം പരിയായേനപി വത്വാ വിചരണം അയുത്തന്തി ദസ്സേതി. പുച്ഛിതസ്സപി പന പച്ചാസീസന്തസ്സ പരിയായകഥാപി ന വട്ടതീതി വദന്തി. സമുല്ലപേസീതി അപച്ചാസീസന്തോ ഏവ അഞ്ഞമഞ്ഞം കഥം സമുട്ഠാപേസി. ആചരിയഭാഗോതി വിനയാചാരം അകോപേത്വാ ഭേസജ്ജാചിക്ഖണേന വേജ്ജാചരിയഭാഗോ അയന്തി അത്ഥോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) പന ‘‘വിനയലക്ഖണം അജാനന്തസ്സ അനാചരിയസ്സ തദനുരൂപവോഹാരാസമ്ഭവതോ ഈദിസസ്സ ലാഭസ്സ ഉപ്പത്തി നാമ നത്ഥീതി ‘ആചരിയഭാഗോ നാമ അയ’ന്തി വുത്തം. വിനയേ ¶ പകതഞ്ഞുനാ ആചരിയേന ലഭിതബ്ബഭാഗോ അയന്തി വുത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം. ‘‘പുപ്ഫപൂജനത്ഥായ ദിന്നേപി അകപ്പിയവോഹാരേന വിധാനസ്സ അയുത്തത്താ ‘കപ്പിയവസേനാ’തി വുത്തം, ‘പുപ്ഫം ആഹരഥാ’തിആദിനാ കപ്പിയവോഹാരവസേനാതി അത്ഥോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൮൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) പന ‘‘പുപ്ഫപൂജനത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിയമാനം രൂപിയം അത്തനോ സന്തകത്തഭജനേന നിസ്സഗ്ഗിയമേവാതി ആഹ ‘കപ്പിയവസേന ഗാഹാപേത്വാ’തി. ‘അമ്ഹാകം രൂപിയം ന വട്ടതി, പുപ്ഫപൂജനത്ഥം പുപ്ഫം വട്ടതീ’തിആദിനാ പടിക്ഖിപിത്വാ കപ്പിയേന കമ്മേന ഗാഹാപേത്വാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൬) പന ‘‘കപ്പിയവസേനാതി അമ്ഹാകം പുപ്ഫം ¶ ആനേഥാതിആദിനാ. ‘പൂജം അകാസീ’തി വുത്തത്താ സയം ഗഹേതും ന വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അയമേത്ഥ ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൧൯. ഏവം ഭേസജ്ജകരണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പരിത്തകരണവിനിച്ഛയം കഥേതുമാഹ ‘‘പരിത്തേ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ യദി ‘‘പരിത്തം കരോഥാ’’തി വുത്തേ കരോന്തി, ഭേസജ്ജകരണം വിയ ഗിഹികമ്മം വിയ ച ഹോതീതി ‘‘ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വുത്തേ പന ധമ്മജ്ഝേസനത്താ അനജ്ഝിട്ഠേനപി ഭണിതബ്ബോ ധമ്മോ, പഗേവ അജ്ഝിട്ഠേനാതി ‘‘കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജിത്വാതി പരിത്തം കരോന്തേന കാതബ്ബവിധിം ദസ്സേതി. ചാലേത്വാ സുത്തം പരിമജ്ജിത്വാതി ഇദം വാ ‘‘പരിത്താണം ഏത്ഥ പവേസേമീ’’തി ചിത്തേന ഏവം കതേ പരിത്താണാ ഏത്ഥ പവേസിതാ നാമ ഹോതീതി വുത്തം. വിഹാരതോ…പേ… ദുക്കടന്തി ഇദം അഞ്ഞാതകേ ഗഹട്ഠേ സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി. പാദേസു ഉദകം ആകിരിത്വാതി ഇദം തസ്മിം ദേസേ ചാരിത്തവസേന വുത്തം. തത്ഥ ഹി പാളിയാ നിസിന്നാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേസു രോഗവൂപസമനാദിഅത്ഥായ ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ പരിത്തം കാതും സുത്തഞ്ച ഠപേത്വാ ‘‘പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഏവഞ്ഹി കരിയമാനേ യദി പാദേ ¶ അപനേന്തി, മനുസ്സാ തം ‘‘അവമങ്ഗല’’ന്തി മഞ്ഞന്തി ‘‘രോഗോ ന വൂപസമേസ്സതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘ന പാദാ അപനേതബ്ബാ’’തി.

മതസരീരദസ്സനേ വിയ കേവലേ സുസാനദസ്സനേപി ഇദം ജാതാനം സത്താനം വയഗമനട്ഠാനന്തി മരണസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘സീവഥികദസ്സനേ…പേ… മരണസ്സതിം പടിലഭിസ്സാമാതി ഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ലേസകപ്പം അകത്വാ സമുപ്പന്നസുദ്ധചിത്തേന ‘‘പരിവാരത്ഥായ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തേപി ഗന്തും വട്ടതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) വുത്തം. ഏതേന അസുഭദസ്സനന്തി വചനമത്തേന ലേസകപ്പം കത്വാ ഏവം ഗതേ മതസ്സ ഞാതകാ പസീദിസ്സന്തി, ദാനം ദസ്സന്തി, മയം ലാഭം ലഭിസ്സാമ, ഉപട്ഠാകം ലഭിസ്സാമാതി അസുദ്ധചിത്തേന ഗന്തും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. കമ്മട്ഠാനസീസേന പന ‘‘മരണസ്സതിം ലഭിസ്സാമാ’’തിആദിനാ സുദ്ധചിത്തേന പക്കോസിതേപി അപക്കോസിതേപി ഗന്തും വട്ടതീതി ദീപേതി. താലപണ്ണസ്സ പരിത്തലേഖനട്ഠാനത്താ പരിത്തസുത്തസ്സ പരിത്തകരണസഞ്ഞാണത്താ താനി ദിസ്വാ അമനുസ്സാ പരിത്തസഞ്ഞായ അപക്കമന്തീതി ആഹ ‘‘താലപണ്ണം പന പരിത്തസുത്തം വാ ഹത്ഥേ വാ പാദേ വാ ബന്ധിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏത്ഥ ച ആദിതോ പട്ഠായ യാവ ‘‘ആടാനാടിയപരിത്തം (ദീ. നി. ൩.൨൭൫ ആദയോ) വാ ¶ ഭണിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്തകോയേവ വിനയട്ഠകഥാഭതോ പാളിമുത്തപരിത്തകരണവിനിച്ഛയോ, ന പന തതോ പരം വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദികോ കഥാമഗ്ഗോ സമന്തപാസാദികായം നത്ഥി, തീസു ടീകാസുപി തംസംവണ്ണനാനയോ നത്ഥി, തഥാപി സോ സുത്തട്ഠകഥായം ആഗതോവാതി തം ദസ്സേതും ‘‘ഇധ പന ആടാനാടിയസുത്തസ്സ പരികമ്മം വേദിതബ്ബ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധാതി ‘‘ആടാനാടിയപരിത്തം വാ ഭണിതബ്ബ’’ന്തി വചനേ. പനാതി വിസേസത്ഥേ നിപാതോ. ദീഘനികായേ പാഥികവഗ്ഗേ ആഗതസ്സ ആടാനാടിയപരിത്തസ്സ പരികമ്മം ഏവം വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ. യദി പഠമമേവ ന വത്തബ്ബം, അഥ കിം കാതബ്ബന്തി ¶ ആഹ ‘‘മേത്തസുത്ത’’ന്തിആദി. ഏവഞ്ഹി ലദ്ധാസേവനം ഹുത്വാ അതിഓജവന്തം ഹോതി.

പിട്ഠം വാ മംസം വാതി വാ-സദ്ദോ അനിയമത്ഥോ, തേന മച്ഛഖണ്ഡപൂവഖജ്ജകാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഓതാരം ലഭന്തീതി അത്തനാ പിയായിതഖാദനീയനിബദ്ധവസനട്ഠാനലാഭതായ അവതാരണം ലഭന്തി. ഹരിതൂപലിത്തന്തി അല്ലഗോമയലിത്തം. ഇദഞ്ഹി പോരാണകചാരിത്തം ഭൂമിവിസുദ്ധകരണം. പരിസുദ്ധം…പേ… നിസീദിതബ്ബന്തി ഇമിനാ പരിത്തകാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ മേത്താകരുണാവസേന ചിത്തവിസുദ്ധിപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ദസ്സേതി. ഏവഞ്ഹി സതി ഉപരി വക്ഖമാനഉഭയതോ രക്ഖാസംവിധാനേന സമേതി. ടീകായം (ദീ. നി. ടീ. ൩.൨൮൨) പന ‘‘സരീരസുദ്ധിപി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം. തദേതം വിചാരേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘കായസുദ്ധിമത്തേന അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, മേത്താവസേനേവ പന വുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘മേത്തായ, ഭിക്ഖവേ, ചേതോവിമുത്തിയാ…പേ… ഏകാദസാനിസംസാ പാടികങ്ഖാ. കതമേ ഏകാദസ? സുഖം സുപതി, സുഖം പടിബുജ്ഝതി, ന പാപകം സുപിനം പസ്സതി, മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, അമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൧൧.൧൫; പരി. ൩൩൧; മി. പ. ൪.൪.൬).

പരിത്തകാരകോ…പേ… സമ്പരിവാരിതേനാതി ഇദം പരിത്തകരണോ ബാഹിരതോ ആരക്ഖാസംവിധാനം, ‘‘മേത്ത…പേ… വത്തബ്ബ’’ന്തി അബ്ഭന്തരതോ ആരക്ഖാസംവിധാനം, ഏവം ഉഭയതോ രക്ഖാസംവിധാനം ഹോതി. ഏവഞ്ഹി അമനുസ്സാ പരിത്തകാരകസ്സ അന്തരായം കാതും ന വിസഹന്തി. മങ്ഗലകഥാ വത്തബ്ബാതി അമനുസ്സാനം തോസനത്ഥായ പണ്ണാകാരം കത്വാ മഹാമങ്ഗലകഥാ കഥേതബ്ബാ. ഏവം ഉപരി വക്ഖമാനേന ‘‘തുയ്ഹം പണ്ണാകാരത്ഥായ മഹാമങ്ഗലകഥാ വുത്താ’’തി വചനേന സമേതി. ടീകായം പന ‘‘പുബ്ബുപചാരവസേന വത്തബ്ബാ’’തി വുത്തം. സബ്ബസന്നിപാതോതി തസ്മിം വിഹാരേ തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ¶ സന്നിപാതോ ഘോസേതബ്ബോ ‘‘ചേതിയങ്ഗണേ സബ്ബേഹി സന്നിപതിതബ്ബ’’ന്തി. അനാഗന്തുംനാമ ¶ ന ലഭതീതി അമനുസ്സോ ബുദ്ധാണാഭയേന രാജാണാഭയേന അനാഗന്തും ന ലഭതി ചതുന്നം മഹാരാജൂനം ആണാട്ഠാനിയത്താ. ഗഹിതകാപദേസേന അമനുസ്സോവ പുച്ഛിതോ ഹോതീതി ‘‘അമനുസ്സഗഹിതകോ ‘ത്വം കോ നാമോ’തി പുച്ഛിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. മാലാഗന്ധാദീസൂതി മാലാഗന്ധാദിപൂജാസു. ആസനപൂജായാതി ചേതിയേ ബുദ്ധാസനപൂജായ. പിണ്ഡപാതേതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പിണ്ഡപാതദാനേ. ഏവം വത്ഥുപ്പദേസേന ചേതനാ വുത്താ, തസ്മാ പത്തിദാനം സമ്ഭവതി.

ദേവതാനന്തി യക്ഖസേനാപതീനം. വുത്തഞ്ഹി ആടാനാടിയസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൨൮൩, ൨൯൩) ‘‘ഇമേസം യക്ഖാനം മഹായക്ഖാനം സേനാപതീനം മഹാസേനാപതീനം ഉജ്ഝാപേതബ്ബ’’ന്തിആദി. ആടാതി ദബ്ബിമുഖസകുണാ. തേ ആടാ നദന്തി ഏത്ഥാതി ആടാനാദം, ദേവനഗരം, ആടാനാദേ കതം ആടാനാദിയം, സുത്തം. ടീകായം (ദീ. നി. ടീ. ൩.൨൮൨) ‘‘പരിത്തം ഭണിതബ്ബന്തി ഏത്ഥാപി ‘മേത്തചിത്തം പുരേചാരികം കത്വാ’തി ച ‘മങ്ഗലകഥാ വത്തബ്ബാ’തി ച ‘വിഹാരസ്സ ഉപവനേ’തി ച ഏവമാദി സബ്ബം ഗിഹീനം പരിത്തകരണേ വുത്തം പരികമ്മം കാതബ്ബമേവാ’’തി വുത്തം, ഏവം സതി അട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨) ‘‘ഏതം താവ ഗിഹീനം പരികമ്മ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ വിസേസത്ഥജോതകേന പന-സദ്ദേന സഹ വുച്ചമാനം ‘‘ഇദം ഭിക്ഖൂനം പരികമ്മ’’ന്തി വചനം നിരത്ഥകം വിയ ഹോതി. അവിസേസേ ഹി സതി ഭേദോ കാതബ്ബോ ന സിയാ. ഭിക്ഖൂനഞ്ച യഥാവുത്താവ ബാഹിരാരക്ഖാ ദുക്കരാ ഹോതി, തസ്മാ ഗിഹീനം പരിത്തകരണേ വുത്തപരികമ്മേ അസമ്പജ്ജമാനേപി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ കാതും വട്ടതീതി നോ മതി.

ഇദം പന ഇധ ആഗതം ആടാനാടിയസുത്തപരികമ്മം സുത്വാ ‘‘ഇദം സുത്തം അമനുസ്സാനം അമനാപം, സജ്ഝായന്തസ്സ പരിത്തം കരോന്തസ്സ ¶ അമനുസ്സാ അന്തരായം കരേയ്യു’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ പോരാണാ ചതൂഹി മഹാരാജേഹി ആരോചിതം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന ദേസിതം മൂലഭൂതം ദീഘനികായേ ആഗതം ആടാനാടിയസുത്തം (ദീ. നി. ൩.൨൭൫ ആദയോ) പഹായ മൂലസുത്തതോ ഗാഥാഛക്കമേവ ഗഹേത്വാ അവസേസം സബ്ബം സുത്തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞഗാഥായോ പക്ഖിപിത്വാ ‘‘ആടാനാടിയപരിത്ത’’ന്തി ഠപേസും, തമ്പി പരിത്തം അമൂലഭൂതത്താ ഏകേനാകാരേന ധാരേതും അസക്കോന്താ കേചി സംഖിത്തേന ധാരേന്തി, കേചി വിത്ഥാരേന, കേചി ഏകച്ചാ ഗാഥായോ പക്ഖിപന്തി, കേചി നിക്ഖിപന്തി, കേചി ഭിക്ഖൂ തംമിസ്സകപരിത്തമ്പി മങ്ഗലകരണകാലാദീസു വത്തുമവിസഹന്താ തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസുത്താനിയേവ ഭണന്തി, സബ്ബമേതം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാ? ചത്താരോപി മഹാരാജാനോ ഇമം ആടാനാടിയം രക്ഖം സംവിദഹമാനാ ബുദ്ധസാസനേ അമനുസ്സാനം പസാദായ, ചതസ്സന്നം പരിസാനം അവിഹേഠനായ ഏവ സംവിദഹിംസു ¶ , ന അഞ്ഞേന കാരണേന. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘തത്ഥ സന്തി ഉളാരാ യക്ഖാനിവാസിനോ, യേ ഇമസ്മിം ഭഗവതോ പാവചനേ അപ്പസന്നാ, തേസം പസാദായ ഉഗ്ഗണ്ഹാതു ഭന്തേ ഭഗവാ ആടാനാടിയം രക്ഖം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം ഉപാസകാനം ഉപാസികാനം ഗുത്തിയാ രക്ഖായ അവിഹിംസായ ഫാസുവിഹാരായാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൭൬).

സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനപി ഇമസ്സ സുത്തസ്സ നിഗമനേ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹാഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, പരിയാപുണാഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, ധാരേഥ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയം രക്ഖം, അത്ഥസംഹിതാ ഭിക്ഖവേ ആടാനാടിയാ രക്ഖാ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം ഉപാസകാനം ഉപാസികാനം ഗുത്തിയാ രക്ഖായ അവിഹിംസായ ഫാസുവിഹാരായാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൯൫) ഭിക്ഖൂനം ധാരണം ഉയ്യോജിതം ആനിസംസഞ്ച പകാസിതം. അട്ഠകഥാചരിയേഹി ച ‘‘ബുദ്ധഭാസിതേ ഏകക്ഖരമ്പി ഏകപദമ്പി അപനേതബ്ബം നാമ നത്ഥീ’’തി വുത്തം ¶ , തസ്മാ ചതൂഹി മഹാരാജേഹി സംവിദഹിതം സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ആഹച്ചഭാസിതം തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പകതിആടാനാടിയസുത്തമേവ ധാരേതും സജ്ഝായിതുഞ്ച യുത്തം, ന ഭഗവതാ അഭാസിതം തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ അനാരുള്ഹം മിസ്സകസുത്തന്തി. ദീഘനികായട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨) ആഗതം ഇദം ആടാനാടിയപരിത്തപരികമ്മം പന പകതിസജ്ഝായനവാചനാദിം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്തം, അഥ ഖോ ഗഹട്ഠം വാ പബ്ബജിതം വാ അമനുസ്സേഹി ഗഹിതകാലേ മോചാപനത്ഥായ ലോകിയേഹി മന്തം വിയ ഭണനം സന്ധായ വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘അമനുസ്സഗഹിതകോ ത്വം കോ നാമോസീതി പുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൮൨).

ആടാനാടിയാ രക്ഖാ ച നാമ ന സകലസുത്തം, അഥ ഖോ ‘‘വിപസ്സിസ്സ ച നമത്ഥൂ’’തി പദം ആദിം കത്വാ ചതുന്നം മഹാരാജൂനം വസേന ചതുക്ഖത്തും ആഗതം ‘‘ജിനം വന്ദാമ ഗോതമ’’ന്തി പദം പരിയോസാനം കത്വാ വുത്തസുത്തേകദേസോയേവ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘അഥ ഖോ വേസ്സവണോ മഹാരാജാ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ ഇമം ആടാനാടിയം രക്ഖം അഭാസീ’’തി ആരഭിത്വാ യഥാവുത്തസുത്തേകദേസസ്സ അവസാനേ ‘‘അയം ഖോ മാരിസാ ആടാനാടിയാ രക്ഖാ’’തി നിയ്യാതിതത്താ. തസ്മാ യഥാ നാമ ബ്യഗ്ഘാദയോ അത്തനോ ഭക്ഖം വിലുമ്പന്താനം ബലവദുട്ഠചിത്താ ഭവന്തി, ഏവം അത്തനാ ഗഹിതമനുസ്സം മോചാപേന്താനം അമനുസ്സാ പദുട്ഠചിത്താ ഹോന്തി. ഇതി തഥാ മോചാപേതും ആരദ്ധകാലേ ഭിക്ഖൂനം പരിസ്സയവിനോദനത്ഥം ഇമം ആടാനാടിയപരിത്തപരികമ്മം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അയം പരിത്തകരണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൦. അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതോതി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൫) ¶ ഏത്ഥ അമസിയിത്ഥാതി ആമട്ഠോ, ന ആമട്ഠോ അനാമട്ഠോ. പിണ്ഡം പിണ്ഡം ഹുത്വാ പതതീതി ¶ പിണ്ഡപാതോ. അനാമട്ഠോ ച സോ പിണ്ഡപാതോ ചാതി തഥാ, അഗ്ഗഹിതഅഗ്ഗോ, അപരിഭുത്തോ പിണ്ഡപാതോതി അത്ഥോ. സചേപി കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതീതി ഇമിനാ ദായകേഹി ബഹുബ്യഞ്ജനേന സമ്പാദേത്വാ സക്കച്ചം ദിന്നഭാവം ദീപേതി. തേന വുത്തം ‘‘സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം നത്ഥീ’’തി, ഏവം സക്കച്ചം സദ്ധായ ദിന്നം മഹഗ്ഘഭോജനമ്പി മാതാപിതൂനം ദത്വാ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം നാമ ന ഹോതി, പഗേവ അപ്പഗ്ഘഭോജനേതി അധിപ്പായോ. മാതാദിപഞ്ചകംയേവ വത്വാ ഭേസജ്ജകരണേ വിയ അപരേസമ്പി ദസന്നം ദാതും വട്ടതീതി അവുത്തത്താ അഞ്ഞേസം ഞാതകാനമ്പി പേസേത്വാ ദാതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം, ‘‘വിഹാരം സമ്പത്തസ്സ പന യസ്സ കസ്സചി ആഗന്തുകസ്സ വാ’’ഇച്ചാദിവക്ഖമാനത്താ വിഹാരം സമ്പത്താനം ഞാതകാനമ്പി ആഗന്തുകസാമഞ്ഞേന ദാതും വട്ടതീതി ച. ഥാലകേതി സങ്ഘികേ കംസാദിമയേ ഥാലകേ. പത്തോപി ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹതി. ന വട്ടതീതി ഇമിനാ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി. ദാമരികചോരസ്സാതി രജ്ജം പത്ഥേന്തസ്സ പാകടചോരസ്സ. അദീയമാനേപി ‘‘ന ദേന്തീ’’തി കുജ്ഝന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

ആമിസസ്സ ധമ്മസ്സ ച അലാഭേന അത്തനോ പരസ്സ ച അന്തരേ സമ്ഭവന്തസ്സ ഛിദ്ദസ്സ വിവരസ്സ പടിസന്ഥരണം പിദഹനം പടിസന്ഥാരോ. സോ പന ധമ്മാമിസവസേന ദുവിധോ. തത്ഥ ആമിസപടിസന്ഥാരം സന്ധായ ‘‘കസ്സ കാതബ്ബോ, കസ്സ ന കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ആഗന്തുകസ്സ വാ…പേ… കാതബ്ബോയേവാതി വുത്തമത്ഥം പാകടം കാതും ‘‘ആഗന്തുകം താവാ’’തിആദിമാഹ. ഖീണപരിബ്ബയന്തി ഇമിനാ അഗതിഭാവം കരുണാട്ഠാനതഞ്ച ദസ്സേതി. തേന ച തബ്ബിധുരാനം സമിദ്ധാനം ആഗന്തുകത്തേപി ദാതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി. ‘‘അപച്ചാസീസന്തേനാ’’തി വത്വാ പച്ചാസീസനപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘മനുസ്സാ നാമാ’’തിആദി വുത്തം. അനനുഞ്ഞാതാനം പന അപച്ചാസീസന്തേനപി ദാതും ന വട്ടതി സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതത്താ, പച്ചാസായ ¶ പന സതി കുലദൂസനമ്പി ഹോതി. ഉബ്ബാസേത്വാതി സമന്തതോ തിയോജനം വിലുമ്പന്തേ മനുസ്സേ പലാപേത്വാ. വരപോത്ഥകചിത്തത്ഥരണന്തി അനേകപ്പകാരം ഇത്ഥിപുരിസാദിഉത്തമരൂപവിചിത്തം അത്ഥരണം. അയം പടിസന്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭേസജ്ജാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൪. വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയകഥാ

൨൧. ഏവം ¶ ഭേസജ്ജാദിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘വിഞ്ഞത്തീതി യാചനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞാപനാ വിഞ്ഞത്തി, ‘‘ഇമിനാ നോ അത്ഥോ’’തി വിഞ്ഞാപനാ, യാചനാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘വിഞ്ഞത്തീതി യാചനാ’’തി. തത്ര വിഞ്ഞത്തിയം അയം മയാ വക്ഖമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. മൂലച്ഛേജ്ജായാതി (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) പരസന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ അത്തനോ ഏവ സന്തകകരണവസേന. ഏവം യാചതോ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിദുക്കടഞ്ചേവ ദാസപടിഗ്ഗഹദുക്കടഞ്ച ഹോതി ‘‘ദാസിദാസപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) ഹോതീ’’തി വചനം നിസ്സായ അട്ഠകഥായം പടിക്ഖിത്തത്താ. ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ പന ദാസം മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചന്തസ്സ സാദിയനവസേനേവ ദുക്കടം. സകകമ്മന്തി പാണവധകമ്മം. ഇദഞ്ച പാണാതിപാതദോസപരിഹാരായ വുത്തം, ന വിഞ്ഞത്തിപരിഹാരായ. അനിയമേത്വാപി ന യാചിതബ്ബാതി സാമീചിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, സുദ്ധചിത്തേന പന ഹത്ഥകമ്മം യാചന്തസ്സ ആപത്തി നാമ നത്ഥി. യദിച്ഛകം കാരാപേതും വട്ടതീതി ‘‘ഹത്ഥകമ്മം യാചാമി, ദേഥാ’’തിആദിനാ അയാചിത്വാപി ¶ വട്ടതി, സകിച്ചപസുതമ്പി ഏവം കാരാപേന്തസ്സ വിഞ്ഞത്തി നത്ഥി ഏവ, സാമീചിദസ്സനത്ഥം പന വിഭജിത്വാ വുത്തം.

സബ്ബകപ്പിയഭാവദീപനത്ഥന്തി സബ്ബസോ കപ്പിയഭാവദസ്സനത്ഥം. മൂലം ദേഥാതി വത്തും വട്ടതീതി ‘‘മൂലം ദസ്സാമാ’’തി പഠമം വുത്തത്താ വിഞ്ഞത്തി വാ ‘‘മൂല’’ന്തി വചനസ്സ കപ്പിയാകപ്പിയവത്ഥുസാമഞ്ഞവചനത്താ അകപ്പിയവചനം വാ നിട്ഠിതഭതികിച്ചാനം ദാപനതോ അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനം വാ ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. മൂലച്ഛേജ്ജായ വാതി ഇദം ഇധ ഥമ്ഭാദീനം ദാസിദാസാദിഭാവാഭാവതോ വുത്തം. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി അപരിഗ്ഗഹിതം, അസ്സാമികന്തി അത്ഥോ.

൨൨. ന കേവലഞ്ച…പേ… ചീവരാദീനി കാരാപേതുകാമേനാതിആദീസു ചീവരം കാരാപേതുകാമസ്സ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതതന്തവായേഹി ഹത്ഥകമ്മയാചനവസേന വായാപനേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ദുക്കടാഭാവേപി ചീവരവായാപനസിക്ഖാപദേന യഥാരഹം പാചിത്തിയദുക്കടാനി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബം. അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബന്തി കപ്പിയമുഖേന ലദ്ധമ്പി തത്ഥ കമ്മകരണത്ഥായ ഇമസ്സ കഹാപണം ദേഹീതി വത്വാ ‘‘ദാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ ദാപനേ കിഞ്ചാപി ദോസോ ന ദിസ്സതി, തഥാപി അസാരുപ്പമേവാതി വദന്തി. കതകമ്മത്ഥായപി കപ്പിയവോഹാരേന ¶ പരിയായതോ ഭതിം ദാപേന്തസ്സ നത്ഥി ദോസോ, സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൩൪൨) പന ‘‘അകപ്പിയകഹാപണാദി ന ദാതബ്ബന്തി കിഞ്ചാപി അകപ്പിയകഹാപണാദിം അസാദിയന്തേന കപ്പിയവോഹാരതോ ദാതും വട്ടതി, തഥാപി സാരുപ്പം ന ഹോതി, മനുസ്സാ ച ഏതസ്സ സന്തകം കിഞ്ചി അത്ഥീതി വിഹേഠേതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി അകപ്പിയകഹാപണാദിദാനം പടിക്ഖിത്ത’’ന്തി വുത്തം. തഥേവ പാചേത്വാതി ഹത്ഥകമ്മവസേനേവ പാചേത്വാ. ‘‘കിം ഭന്തേ’’തി ഏത്തകേപി പുച്ഛിതേ യദത്ഥായ പവിട്ഠോ, തം കഥേതും ലഭതി പുച്ഛിതപഞ്ഹത്താ.

൨൩. വത്തന്തി ¶ ചാരിത്തം, ആപത്തി പന ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീതി സാഖായ മക്ഖികബീജനേന പണ്ണാദിഛേദേ ബീജഗാമകോപനസ്സ ചേവ തത്ഥ ലഗ്ഗരജാദിഅപ്പടിഗ്ഗഹിതകസ്സ ച പരിഹാരത്ഥായ വുത്തം, തദുഭയാസങ്കായ അസതി തഥാ അകരണേ ദോസോ നത്ഥി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൩൪൨) പന ‘‘കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാനീതി സാഖായ ലഗ്ഗരജസ്മിം പത്തേ പതിതേപി സാഖം ഛിന്ദിത്വാ ഖാദിതുകാമതായപി സതി സുഖപരിഭോഗത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. നദിയാദീസു ഉദകസ്സ അപരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘ആഹരാതി വത്തും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഗേഹതോ…പേ… നേവ വട്ടതീതി പരിഗ്ഗഹിതുദകത്താ വിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ന ആഹടം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി വചനതോ വിഞ്ഞത്തിയാ ആപന്നം ദുക്കടം ദേസേത്വാപി തം വത്ഥും പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ ദുക്കടമേവ, പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന വട്ടതി.

‘‘അലജ്ജീഹി പന ഭിക്ഖൂഹി വാ സാമണേരേഹി വാ ഹത്ഥകമ്മം ന കാരേതബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ അത്തനോ അത്ഥായ യം കിഞ്ചി ഹത്ഥകമ്മം കാരേതും ന വട്ടതി. യം പന അലജ്ജീ നിവാരിയമാനോപി ബീജനാദിം കരോതി, തത്ഥ ദോസോ നത്ഥി, ചേതിയകമ്മാദീനി പന തേഹി കാരാപേതും വട്ടതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൪൨) പന ‘‘അലജ്ജീഹി…പേ… ന കാരേതബ്ബന്തി ഇദം ഉത്തരിഭങ്ഗാധികാരത്താ അജ്ഝോഹരണീയം സന്ധായ വുത്തം, ബാഹിരപരിഭോഗേസു പന അലജ്ജീഹിപി ഹത്ഥകമ്മം കാരേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘അലജ്ജീഹി സാമണേരേഹീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. ൩൫൯) അലജ്ജിലക്ഖണം ഉക്കട്ഠവസേന ഉപസമ്പന്നേ പടിച്ച ഉപലക്ഖണതോ വുത്തന്തി തംലക്ഖണവിരഹിതാനം സാമണേരാദീനം ലിങ്ഗത്ഥേനഗോത്രഭുപരിയോസാനാനം ¶ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാനം ദുസ്സീലാനമ്പി സാധാരണവസേന അലജ്ജിലക്ഖണം യഥാഠപിതപടിപത്തിയാ അതിട്ഠനമേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

൨൪. ഗോണം ¶ പന…പേ… ആഹരാപേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ, പടിലാഭക്ഖണേ ഗോണാനം സാദിയനപച്ചയാ ച ദുക്കടം. ഗോണഞ്ഹി അത്തനോ അത്ഥായ അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധമ്പി സാദിതും ന വട്ടതി ‘‘ഹത്ഥിഗവാസ്സവളവപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) വുത്തത്താ. തേനേവാഹ ‘‘ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോപി മൂലച്ഛേജ്ജായ യാചിതും ന വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥ ച വിഞ്ഞത്തിദുക്കടാഭാവേപി അകപ്പിയവത്ഥുയാചനേപി പടിഗ്ഗഹണേപി ദുക്കടമേവ. രക്ഖിത്വാതി ചോരാദിഉപദ്ദവതോ രക്ഖിത്വാ. ജഗ്ഗിത്വാതി തിണഅന്നാദീഹി പോസേത്വാ. ന സമ്പടിച്ഛിതബ്ബന്തി അത്തനോ അത്ഥായ ഗോസാദിയനസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ വുത്തം.

൨൫. ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ പന വട്ടതീതി സകടസ്സ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബത്താ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന യാചിതും വട്ടതി. താവകാലികം വട്ടതീതി ഉഭയത്ഥാപി വട്ടതീതി അത്ഥോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൪൨) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൪൨) പന ‘‘സകടം ദേഥാതി…പേ… ന വട്ടതീതി മൂലച്ഛേജ്ജവസേന സകടം ദേഥാതി വത്തും ന വട്ടതി. താവകാലികം വട്ടതീതി താവകാലികം കത്വാ സബ്ബത്ഥ യാചിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. വാസിആദീനി പുഗ്ഗലികാനിപി വട്ടന്തീതി ആഹ ‘‘ഏസ നയോ വാസീ’’തിആദി. വല്ലിആദീസു ച പരപരിഗ്ഗഹിതേസു ഏസ നയോതി യോജേതബ്ബം. ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേസുയേവാതി ഇദം വിഞ്ഞത്തിം സന്ധായ വുത്തം, അദിന്നാദാനേ പന തിണസലാകം ഉപാദായ പരപരിഗ്ഗഹിതം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഏവ, ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. വല്ലിആദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പാളിആഗതാനം വേളുമുഞ്ജപബ്ബജതിണമത്തികാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ച യസ്മിം പദേസേ ¶ ഹരിതാലജാതിഹിങ്ഗുലികാദി അപ്പകമ്പി മഹഗ്ഘം ഹോതി, തത്ഥ തം താലപക്കപ്പമാണതോ ഊനമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവ, വിഞ്ഞാപേതുഞ്ച ന വട്ടതി.

൨൬. സാതി വിഞ്ഞത്തി. പരികഥാദീസു ‘‘സേനാസനം സമ്ബാധ’’ന്തിആദിനാ പരിയായേന കഥനം പരികഥാ നാമ. ഉജുകമേവ അകഥേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂനം കിം പാസാദോ ന വട്ടതീ’’തിആദിനാ അധിപ്പായോ യഥാ വിഭൂതോ ഹോതി, ഏവം കഥനം ഓഭാസോ നാമ. സേനാസനാദിഅത്ഥം ഭൂമിപരികമ്മാദികരണവസേന പച്ചയുപ്പാദായ നിമിത്തകരണം നിമിത്തകമ്മം നാമ. തീസു പച്ചയേസു വിഞ്ഞത്തിആദയോ ദസ്സിതാ, ഗിലാനപച്ചയേ പന കഥന്തി ആഹ ‘‘ഗിലാനപച്ചയേ പനാ’’തിആദി. തഥാ ഉപ്പന്നം പന ഭേസജ്ജം രോഗേ വൂപസന്തേ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ന വട്ടതീതി? തത്ഥ വിനയധരാ ‘‘ഭഗവതാ രോഗസീസേന പരിഭോഗസ്സ ദ്വാരം ദിന്നം, തസ്മാ അരോഗകാലേപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ആപത്തി ന ¶ ഹോതീ’’തി വദന്തി, സുത്തന്തികാ പന ‘‘കിഞ്ചാപി ആപത്തി ന ഹോതി, ആജീവം പന കോപേതി, തസ്മാ സല്ലേഖപടിപത്തിയം ഠിതസ്സ ന വട്ടതി, സല്ലേഖം കോപേതീ’’തി വദന്തീതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ.

൫. കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയകഥാ

൨൭. ഏവം വിഞ്ഞത്തിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കുലസങ്ഗഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഗണ്ഹനം സങ്ഗഹോ, കുലാനം സങ്ഗഹോ കുലസങ്ഗഹോ, പച്ചയദായകാദീനം ¶ ഗിഹീനം അനുഗ്ഗഹകരണം. അനുഗ്ഗഹത്ഥോ ഹേത്ഥ സങ്ഗഹ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘പുത്തദാരസ്സ സങ്ഗഹോ’’തി (ഖു. പാ. ൫.൬; സു. നി. ൨൬൫).

൨൮. തത്ഥ കോട്ടനന്തി സയം ഛിന്ദനം. കോട്ടാപനന്തി ‘‘ഇമം ഛിന്ദാ’’തി അഞ്ഞേസം ഛേദാപനം. ആളിയാ ബന്ധനന്തി യഥാ ഗച്ഛമൂലേ ഉദകം സന്തിട്ഠതി, തഥാ സമന്തതോ ബന്ധനം. ഉദകസ്സാതി അകപ്പിയഉദകസ്സ ‘‘കപ്പിയഉദകസിഞ്ചന’’ന്തി വിസും വക്ഖമാനത്താ, തഞ്ച ആരാമാദിഅത്ഥം രോപനേ അകപ്പിയവോഹാരേസുപി കപ്പിയവോഹാരേസുപി കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വട്ടതീതി വക്ഖമാനത്താ ഇധാപി വിഭാഗം കത്വാ കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനാദി വിസും ദസ്സിതം. ഏത്ഥ ച കതമം അകപ്പിയഉദകം, കതമം പന കപ്പിയഉദകന്തി? സപ്പാണകം അകപ്പിയഉദകം, അപ്പാണകം കപ്പിയഉദകന്തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ, ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ജാനം സപ്പാണകം ഉദകം തിണം വാ മത്തികം വാ സിഞ്ചേയ്യ വാ സിഞ്ചാപേയ്യ വാ പാചിത്തിയ’’ന്തി വചനതോ. യഥാ കോട്ടനഖണനാദികായികകിരിയാപി അകപ്പിയവോഹാരേ സങ്ഗഹിതാ, ഏവം മാതികാഉജുകരണാദികപ്പിയവോഹാരേപീതി ആഹ ‘‘സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണ’’ന്തി. ഹത്ഥപാദമുഖധോവനനഹആനോദകസിഞ്ചനന്തി ഇമിനാപി പകാരന്തരേന കപ്പിയഉദകസിഞ്ചനമേവ ദസ്സേതി. അകപ്പിയവോഹാരേ കോട്ടനഖണനാദിവസേന സയം കരണസ്സപി കഥം സങ്ഗഹോതി? അകപ്പിയന്തി വോഹരിയതീതി അകപ്പിയവോഹാരോതി ¶ അകപ്പിയഭൂതം കരണകാരാപനാദി സബ്ബമേവ സങ്ഗഹിതം, ന പന അകപ്പിയവചനമത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. കപ്പിയവോഹാരേപി ഏസേവ നയോ. സുക്ഖമാതികായ ഉജുകരണന്തി ഇമിനാ പുരാണപണ്ണാദീനം ഹരണമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കുദാലാദീനി ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഠാനതോ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഠാനമേവ പാകടതരന്തി ‘‘ഓഭാസോ’’തി വുത്തം.

൨൯. മഹാപച്ചരിവാദം പതിട്ഠാപേതുകാമോ പച്ഛാ വദതി. വനത്ഥായാതി ഇദം കേചി ‘‘വതത്ഥായാ’’തി പഠന്തി, തേസം വതിഅത്ഥായാതി ¶ അത്ഥോ. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി തഥേവ വുത്തം, ‘‘ആരാമരോപാ വനരോപാ, യേ നരാ സേതുകാരകാ’’തി (സം. നി. ൧.൪൭) വചനതോ പന തം വിചാരേതബ്ബം. അകപ്പിയവോഹാരേപി ഏകച്ചം വട്ടതീതി ദസ്സേതും ‘‘ന കേവലഞ്ച സേസ’’ന്തിആദിമാഹ. യം കിഞ്ചി മാതികന്തി സുക്ഖമാതികം വാ അസുക്ഖമാതികം വാ. കപ്പിയഉദകം സിഞ്ചിതുന്തി ഇമിനാ ‘‘കപ്പിയഉദകം സിഞ്ചഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. സയം രോപേതുമ്പി വട്ടതീതി ഇമിനാ ‘‘രോപേഹീ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതിപി സിദ്ധം.

൩൦. പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ചാതി പഥവീഖണനപച്ചയാ പാചിത്തിയം, കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം. അകപ്പിയവോഹാരേനാതി ‘‘ഇദം ഖണ, ഇദം രോപേഹീ’’തി അകപ്പിയവോഹാരേന. ദുക്കടമേവാതി കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം. ഉഭയത്രാതി കപ്പിയാകപ്പിയപഥവിയം.

സബ്ബത്ഥാതി കുലസങ്ഗഹപരിഭോഗആരാമാദിഅത്ഥായ രോപിതേ. ദുക്കടമ്പീതി ന കേവലം പാചിത്തിയമേവ. കപ്പിയേനാതി കപ്പിയഉദകേന. തേസംയേവ ദ്വിന്നന്തി കുലസങ്ഗഹപരിഭോഗാനം. ദുക്കടന്തി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ സയം സിഞ്ചനേ, കപ്പിയവോഹാരേന വാ അകപ്പിയവോഹാരേന വാ സിഞ്ചാപനേ ദുക്കടം, പരിഭോഗത്ഥായ സയം സിഞ്ചനേ, അകപ്പിയവോഹാരേന സിഞ്ചാപനേ ച ദുക്കടം. പയോഗബഹുലതായാതി സയം കരണേ, കായപയോഗസ്സ കാരാപനേ വചീപയോഗസ്സ ബഹുത്തേന. ആപത്തിബഹുലതാ വേദിതബ്ബാതി ഏത്ഥ സയം സിഞ്ചനേ ധാരാപച്ഛേദഗണനായ ആപത്തിഗണനാ വേദിതബ്ബാ. സിഞ്ചാപനേ പന പുനപ്പുനം ആണാപേന്തസ്സ വാചായ വാചായ ആപത്തി, സകിം ആണത്തസ്സ ബഹുസിഞ്ചനേ ഏകാവ.

ഓചിനനേ ദുക്കടപാചിത്തിയാനീതി കുലസങ്ഗഹപച്ചയാ ദുക്കടം, ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയം. അഞ്ഞത്ഥാതി വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ ¶ ഓചിനനേ. സകിം ആണത്തോതി അകപ്പിയവോഹാരേന ആണത്തോ ¶ . പാചിത്തിയമേവാതി അകപ്പിയവോഹാരേന ആണത്തത്താ ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൯൦-൯൧) പാചിത്തിയം. കപ്പിയവചനേന പന വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ ഓചിനാപേന്തസ്സ അനാപത്തിയേവ.

൩൧. ഗന്ഥനേന നിബ്ബത്തം ദാമം ഗന്ഥിമം. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ന വട്ടതീതി കുലസങ്ഗഹത്ഥായ, വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ വാ വുത്തനയേന കരോന്തസ്സ കാരാപേന്തസ്സ ച ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. വട്ടതീതി വത്ഥുപൂജാദിഅത്ഥായ വട്ടതി, കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പന കപ്പിയവോഹാരേന കാരാപേന്തസ്സപി ദുക്കടമേവ. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ വാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. ധമ്മാസനവിതാനേ ബദ്ധകണ്ടകേസു പുപ്ഫാനി വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഠപേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഉപരൂപരി വിജ്ഝിത്വാ ഛത്തസദിസം കത്വാ ആവുണനതോ ‘‘ഛത്താധിഛത്തം വിയാ’’തി വുത്തം. ‘‘കദലിക്ഖന്ധമ്ഹീ’’തിആദിനാ വുത്തം സബ്ബമേവ സന്ധായ ‘‘തം അതിഓളാരികമേവാ’’തി വുത്തം, സബ്ബത്ഥ കരണേ, അകപ്പിയവോഹാരേന കാരാപനേ ച ദുക്കടമേവാതി അത്ഥോ. പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകമ്പി ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി ഇമസ്സ ഉപലക്ഖണത്താ പുപ്ഫദാമോലമ്ബകാദിഅത്ഥായ രജ്ജുബന്ധനാദിപി ന വട്ടതീതി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘പുപ്ഫവിജ്ഝനത്ഥം കണ്ടകന്തി വിസേസിതത്താ തദത്ഥം കണ്ടകമേവ ബന്ധിതും ന വട്ടതി, തഞ്ച അട്ഠകഥാപമാണേനാ’’തി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പുപ്ഫപടിച്ഛകം നാമ ദന്താദീഹി കതം പുപ്ഫാധാനം. ഏതമ്പി നാഗദന്തകമ്പി സഛിദ്ദമേവ ഗഹേതബ്ബം. അസോകപിണ്ഡിയാതി അസോകസാഖാനം, പുപ്ഫാനം വാ സമൂഹേ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘അസോകപിണ്ഡിയാതി അസോകപുപ്ഫമഞ്ജരികായാ’’തി വുത്തം. ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയം വാ ബോധിം വാ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥം ആവിജ്ഝിത്വാ ബന്ധരജ്ജു. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൩൧) പന ‘‘ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയാദീനി ¶ പരിക്ഖിപിത്വാ തേസഞ്ച രജ്ജുയാ ച അന്തരാ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ബന്ധരജ്ജു. സിഥിലവട്ടിതായ വാ വട്ടിയാ അബ്ഭന്തരേ പുപ്ഫപ്പവേസനത്ഥായ ഏവം ബന്ധാതിപി വദന്തീ’’തി വുത്തം.

മത്ഥകദാമന്തി ധമ്മാസനാദിമത്ഥകേ പലമ്ബകദാമം. തേസംയേവാതി ഉപ്പലാദീനം ഏവ. വാകേന വാതി പുപ്ഫനാളം ഫാലേത്വാ പുപ്ഫേന ഏകാബദ്ധട്ഠിതവാകേന ദണ്ഡേന ച ഏകാബദ്ധേനേവ. ഏതേന പുപ്ഫം ബീജഗാമസങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി പഞ്ചസു ബീജേസു അപവിട്ഠത്താ പണ്ണം വിയ, തസ്മാ കപ്പിയം അകാരാപേത്വാപി വികോപനേ ദോസോ നത്ഥി. യഞ്ച ഛിന്നസ്സപി മകുളസ്സ വികസനം, തമ്പി അതിതരുണസ്സ അഭാവാ വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി, പരിണതസ്സ പന മകുളസ്സ പത്താനം സിനേഹേ പരിയാദാനം ഗതേ വിസുംഭാവോ ഏവ വികാസോ, തേനേവ ഛിന്നമകുളവികാസോ അഛിന്നമകുളവികാസതോ പരിഹീനോ, മിലാതനിയുത്തോ ¶ വാ ദിസ്സതി. യഞ്ച മിലാതസ്സ ഉദകസഞ്ഞോഗേ അമിലാനതാപജ്ജനം, തമ്പി തമ്ബുലപണ്ണാദീസു സമാനം വുഡ്ഢിലക്ഖണം ന ഹോതി. പാളിഅട്ഠകഥാസു ച ന കത്ഥചി പുപ്ഫാനം കപ്പിയകരണം ആഗതം, തസ്മാ പുപ്ഫം സബ്ബഥാ അബീജമേവാതി വിഞ്ഞായതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

‘‘പസിബ്ബകേ വിയാ’’തി വുത്തത്താ പുപ്ഫം പസിബ്ബകേ വാ പസിബ്ബകസദിസം ബന്ധേ യത്ഥ കത്ഥചി ചീവരേ വാ പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘ഖന്ധേ ഠപിതകാസാവസ്സാതി ഖന്ധേ ഠപിതസങ്ഘാടിം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി തഥാബന്ധിതും സക്കാ ഭവേയ്യ. ഇമിനാ ച അഞ്ഞമ്പി താദിസം കാസാവം വാ വത്ഥം വാ വുത്തനയേന ബന്ധിത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫാനി പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. അംസഭണ്ഡികപസിബ്ബകേ പക്ഖിത്തസദിസത്താ വേഠിമം നാമ ന ജാതം, തസ്മാ സിഥിലബന്ധസ്സ അന്തരന്തരാ പക്ഖിപിതുമ്പി വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. ഹേട്ഠാ ദണ്ഡകം പന ബന്ധിതും ന ¶ വട്ടതീതി രജ്ജുആദീഹി ബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം, പുപ്ഫസ്സേവ പന അച്ഛിന്നദണ്ഡകേഹി ബന്ധിതും വട്ടതി ഏവ.

പുപ്ഫപടേ ച ദട്ഠബ്ബന്തി പുപ്ഫപടം കരോന്തസ്സ ദീഘതോ പുപ്ഫദാമസ്സ ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരണം സന്ധായ വുത്തം, തിരിയതോ ഹരണം പന വായിമം നാമ ഹോതി, ന പുരിമം. ‘‘പുരിമട്ഠാനം അതിക്കാമേതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ പുരിമം പുപ്ഫകോടിം ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ പരിക്ഖിപനവസേന അതിക്കാമേന്തസ്സ ആപത്തിയേവ. ബന്ധിതും വട്ടതീതി പുപ്ഫരഹിതായ സുത്തവാകകോടിയാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ഏകവാരം ഹരിത്വാ പരിക്ഖിപിത്വാതി ഇദം പുബ്ബേ വുത്തചേതിയാദിപരിക്ഖേപം പുപ്ഫപടകരണഞ്ച സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ ചേതിയം വാ ബോധിം വാ പരിക്ഖിപന്തേന ഏകവാരം പരിക്ഖിപിത്വാ പുരിമട്ഠാനം സമ്പത്തേ അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബം, തേനപി ഏകവാരം പരിക്ഖിപിത്വാ തഥേവ കാതബ്ബം. പുപ്ഫപടം കരോന്തേന ച ഹരിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബം, തേനപി തഥേവ കാതബ്ബം. സചേപി ദ്വേയേവ ഭിക്ഖൂ ഉഭോസു പസ്സേസു ഠത്വാ പരിയായേന ഹരന്തി, വട്ടതിയേവാതി വദന്തി.

പരേഹി പൂരിതന്തി ദീഘതോ പസാരിതം. വായിതുന്തി തിരിയതോ ഹരിതും, തം പന ഏകവാരമ്പി ന ലഭതി. പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേനാതി അഗന്ഥിതാനി പാകതികപുപ്ഫാനി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസാപേത്വാപി ഠപേന്തേന. പുപ്ഫദാമം പന പൂജനത്ഥായ ഭൂമിയം ഠപേന്തേന ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ ദിഗുണം കത്വാ ഠപേതും ന വട്ടതീതി വദന്തി.

൩൨. ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി ¶ ഹേട്ഠാഭാഗേ ഘടികാകാരയുത്തോ, ദാരുഘടികാകാരോ വാ ഓലമ്ബകോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) പന ‘‘ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി അന്തേ ഘടികാകാരയുത്തോ യമകദാമഓലമ്ബകോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം ¶ (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൩൧) പന ‘‘ഘടികദാമഓലമ്ബകോതി യമകദാമഓലമ്ബകോതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം, ഏകേകം പന ദാമം നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാവ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും വട്ടതി, പുപ്ഫദാമദ്വയം സങ്ഘടിതുകാമേനപി നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാവ സുത്തകോടിം സങ്ഘടിതും വട്ടതി. അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണപരിക്ഖേപോതി അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണസ്സ പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരേത്വാ പരിക്ഖിപനം, തേനേവ തം പുരിമേ പവിട്ഠം, തസ്മാ ഏതമ്പി അഡ്ഢചന്ദാകാരം പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരേതും ന വട്ടതി. ഏകവാരം പന അഡ്ഢചന്ദാകാരകരണേ മാലാഗുണം ഹരിതും വട്ടതീതി വദന്തി. പുപ്ഫദാമകരണന്തി ഏത്ഥ സുത്തകോടിയം ഗഹേത്വാപി ഏകതോ കാതും ന വട്ടതീതി വദന്തി. സുത്തമയം ഗേണ്ഡുകം നാമ, ഗേണ്ഡുകഖരപത്തദാമാനം പടിക്ഖിത്തത്താ ചേലാദീഹി കതദാമമ്പി ന വട്ടതി അകപ്പിയാനുലോമത്താതി വദന്തി. പരസന്തകം ദേതി, ദുക്കടമേവാതി വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന പരസന്തകം ഗഹേത്വാ ദേന്തം സന്ധായ വുത്തം. ഥുല്ലച്ചയന്തി ഏത്ഥ ഭണ്ഡദേയ്യമ്പി ഹോതി.

൩൩. തഞ്ച ഖോ വത്ഥുപൂജനത്ഥായാതി മാതാപിതൂനമ്പി പുപ്ഫം ദേന്തേന വത്ഥുപൂജനത്ഥായേവ ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ‘‘മണ്ഡനത്ഥായ പന സിവലിങ്ഗാദിപൂജനത്ഥായാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തത്താ ‘‘ഇമം വിക്കിണിത്വാ ജീവിസ്സന്തീ’’തി മാതാപിതൂനം വട്ടതി, സേസഞാതകാനം താവകാലികമേവ ദാതും വട്ടതി. കസ്സചിപീതി ഞാതകസ്സ വാ അഞ്ഞാതകസ്സ വാ കസ്സചിപി. ഞാതിസാമണേരേഹേവാതി തേസം ഗിഹിപരികമ്മമോചനത്ഥം വുത്തം. ഇതരേതി അഞ്ഞാതകാ. തേഹിപി സാമണേരേഹി ആചരിയുപജ്ഝായാനം വത്തസീസേന ഹരിതബ്ബം. സമ്പത്താനം സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢഭാഗം ദാതും വട്ടതീതി സങ്ഘികസ്സ ലാഭസ്സ ഉപചാരസീമട്ഠസാമണേരാനമ്പി സന്തകത്താ തേസമ്പി ഉപഡ്ഢഭാഗോ ലബ്ഭതേവാതി കത്വാ വുത്തം. ചൂളകന്തി ഉപഡ്ഢഭാഗതോപി ഉപഡ്ഢം. ചതുത്ഥഭാഗസ്സേതം ¶ അധിവചനം. സാമണേരാ…പേ… ഠപേന്തീതി ഇദം അരക്ഖിതഅഗോപിതം സന്ധായ വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം പന ‘‘വസ്സഗ്ഗേന അഭാജനീയം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥാതി മഗ്ഗേ വാ ചേതിയങ്ഗണേ വാ.

൩൪. സാമണേരേഹി ദാപേതും ന ലഭന്തീതി ഇദം സാമണേരേഹി ഗിഹികമ്മം കാരിതം വിയ ഹോതീതി വുത്തം, ന പന പുപ്ഫദാനം ഹോതീതി സാമണേരാനമ്പി ന വട്ടനതോ. വുത്തഞ്ച ‘‘സയമേവാ’’തിആദി. ന ഹി തം പുപ്ഫദാനം നാമ സിയാ. യദി ഹി തഥാ ആഗതാനം തേസം ദാനം പുപ്ഫദാനം നാമ ഭവേയ്യ ¶ , സാമണേരേഹിപി ദാതും ന ലബ്ഭേയ്യ. സയമേവാതി സാമണേരാ സയമേവ. യാഗുഭത്താദീനി ആദായാതി ഇദം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ യാഗുഭത്താദിസമ്പാദനം സന്ധായ വുത്തത്താ ‘‘ന വട്ടതീ’’തി അവിസേസേന വുത്തം. അവിസേസേന വുത്തന്തി ഇമിനാ സബ്ബേസമ്പി ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി.

൩൫. വുത്തനയേനേവാതി ‘‘മാതാപിതൂനം താവ ഹരിത്വാപി ഹരാപേത്വാപി പക്കോസിത്വാപി പക്കോസാപേത്വാപി ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതകാനം പക്കോസാപേത്വാവ. മാതാപിതൂനഞ്ച ഹരാപേന്തേന ഞാതിസാമണേരേഹേവ ഹരാപേതബ്ബം. ഇതരേ പന യദി സയമേവ ഇച്ഛന്തി, വട്ടതീ’’തി ഇമം പുപ്ഫദാനേ വുത്തനയം ഫലദാനേപി അതിദിസതി, തസ്മാ ഫലമ്പി മാതാപിതൂനം ഹരണഹരാപനാദിനാ ദാതും വട്ടതി, സേസഞാതീനം പക്കോസാപേത്വാവ. ഇദാനി ‘‘യോ ഹരിത്വാ വാ ഹരാപേത്വാ വാ…പേ… ഇസ്സരവതായ ദദതോ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൬-൪൩൭) ഇമം പുപ്ഫദാനേ വുത്തനയം ഫലദാനേ സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘കുലസങ്ഗഹത്ഥായ പനാ’’തിആദിമാഹ. ഖീണപരിബ്ബയാനന്തി ആഗന്തുകേ സന്ധായ വുത്തം. ഫലപരിച്ഛേദേനാതി ‘‘ഏത്തകാനി ഫലാനി ദാതബ്ബാനീ’’തി ഏവം ഫലപരിച്ഛേദേന വാ. രുക്ഖപരിച്ഛേദേന വാതി ‘‘ഇമേഹി രുക്ഖേഹി ¶ ദാതബ്ബാനീ’’തി ഏവം രുക്ഖപരിച്ഛേദേന വാ. പരിച്ഛിന്നേസുപി പന രുക്ഖേസു ‘‘ഇധ ഫലാനി സുന്ദരാനി, ഇതോ ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തേന കുലസങ്ഗഹോ കതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം പന ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. രുക്ഖച്ഛല്ലീതി രുക്ഖത്തചോ, സാ ‘‘ഭാജനീയഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്താ. വുത്തനയേനാതി പുപ്ഫഫലാദീസു വുത്തനയേന കുലസങ്ഗഹോ ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൩൬. തേസം തേസം ഗിഹീനം ഗാമന്തരദേസന്തരാദീസു സാസനപടിസാസനഹരണം ജങ്ഘപേസനിയം. തേനാഹ ‘‘ഗിഹീനം ദൂതേയ്യം സാസനഹരണകമ്മ’’ന്തി. ദൂതസ്സ കമ്മം ദൂതേയ്യം. പഠമം സാസനം അഗ്ഗഹേത്വാപി…പേ… പദേ പദേ ദുക്കടന്തി ഇദം ‘‘തസ്സ സാസനം ആരോചേസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ഗമനം സന്ധായ വുത്തം. തസ്സ പന സാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ സയമേവ കാരുഞ്ഞേ ഠിതോ ഗന്ത്വാ അത്തനോ പതിരൂപം സാസനം ആരോചേതി, അനാപത്തി. ഗിഹീനഞ്ച കപ്പിയസാസനം ഹരിതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇമേഹി പന അട്ഠഹി കുലദൂസകകമ്മേഹീതി പുപ്ഫദാനം ഫലദാനം ചുണ്ണദാനം മത്തികദാനം ദന്തകട്ഠദാനം വേളുദാനം പണ്ണദാനം ജങ്ഘപേസനികന്തി ഇമേഹി യഥാവുത്തേഹി. പബ്ബാജനീയകമ്മകതോതി കുലദൂസനപച്ചയാ കതപബ്ബാജനീയകമ്മോ.

൩൭. സേക്ഖഭൂമിയം വാതി ഇമിനാ ഝാനഭൂമിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. തിണ്ണം വിവേകാനന്തി കായചിത്തഉപധിവിവേകഭൂതാനം ¶ തിണ്ണം വിവേകാനം. പിണ്ഡായ ചരണസ്സ ഭോജനപരിയോസാനത്താ വുത്തം ‘‘യാവ ഭോജനപരിയോസാന’’ന്തി. ഭുത്വാ ആഗച്ഛന്തസ്സപി പുന വുത്തനയേനേവ പണിധായ ചീവരസണ്ഠാപനാദീനി കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പഞ്ചമോ പരിച്ഛേദോ.

൬. മച്ഛമംസവിനിച്ഛയകഥാ

൩൮. ഏവം ¶ കുലസങ്ഗഹവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി മച്ഛമംസവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘മച്ഛമംസേസു പനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഥലേ ഠപിതമത്തേ മരതി, കേവട്ടാദീഹി വാ മാരിയതീതി മച്ഛോ. മച്ഛസ്സ ഇദന്തി മച്ഛം, മസിയതേ ആമസിയതേതി മംസം, മച്ഛഞ്ച മംസഞ്ച മച്ഛമംസാനി, തേസു. മച്ഛമംസേസു പന വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. മച്ഛഗ്ഗഹണേനാതി ഏത്ഥ നിദ്ധാരണം ന കാതബ്ബം. പന-സദ്ദോ പക്ഖന്തരത്ഥോ, ദിവാസേയ്യാദീസു വിനിച്ഛയതോ അപരോ മച്ഛമംസേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഗയ്ഹതേ അനേനാതി ഗഹണം. കിം തം? സദ്ദോ, മച്ഛഇതി ഗഹണം മച്ഛഗ്ഗഹണം, തേന മച്ഛഗ്ഗഹണേന, മച്ഛസദ്ദേനാതി അത്ഥോ. മംസേസു പന…പേ… അകപ്പിയാനീതി ഏത്ഥ മനുസ്സമംസം സമാനജാതിമംസതോ പടിക്ഖിത്തം. ഹത്ഥിഅസ്സാനം മംസാനി രാജങ്ഗതോ, സുനഖഅഹീനം ജേഗുച്ഛഭാവതോ, സേസാനം വാളമിഗത്താ ഭിക്ഖൂനം പരിബന്ധവിമോചനത്ഥം പടിക്ഖിത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

തികോടിപരിസുദ്ധന്തി ദിട്ഠസുതപരിസങ്കിതസങ്ഖാതാഹി തീഹി കോടീഹി തീഹി ആകാരേഹി തീഹി കാരണേഹി പരിസുദ്ധം, വിമുത്തന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ അദിട്ഠഅസുതാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസോതവിഞ്ഞാണാനം അനാരമ്മണഭാവതോ ജാനിതബ്ബാനി. അപരിസങ്കിതം പന കഥം ജാനിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘അപരിസങ്കിതം പനാ’’തിആദി, തീണി പരിസങ്കിതാനി ഞത്വാ തേസം പടിപക്ഖവസേന അപരിസങ്കിതം ജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഇദാനി താനി തീണി പരിസങ്കിതാനി ച ഏവം പരിസങ്കിതേ സതി ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബവിധിഞ്ച തേന വിധിനാ അപരിസങ്കിതേ സതി കത്തബ്ബഭാവഞ്ച വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘കഥ’’ന്തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ ദിസ്വാ പരിസങ്കിതം ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ. സുത്വാ പരിസങ്കിതം സുതപരിസങ്കിതം നാമ. അദിസ്വാ അസുത്വാ തക്കേന അനുമാനേന പരിസങ്കിതം തദുഭയവിനിമുത്തപരിസങ്കിതം നാമ. തം തിവിധമ്പി പരിസങ്കിതസാമഞ്ഞേന ഏകാ കോടി ¶ ഹോതി, തതോ വിമുത്തം അപരിസങ്കിതം നാമ. ഏവം അദിട്ഠം അസുതം അപരിസങ്കിതം മച്ഛമംസം തികോടിപരിസുദ്ധം ഹോതി.

ജാലം മച്ഛബന്ധനം. വാഗുരാ മിഗബന്ധിനീ. കപ്പതീതി യദി തേസം വചനേന സങ്കാ നിവത്തതി, വട്ടതി, ന തം വചനം ലേസകപ്പം കാതും വട്ടതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതി, തം സബ്ബം കപ്പതീ’’തി. പവത്തമംസന്തി ആപണാദീസു പവത്തം വിക്കായികം വാ മതമംസം വാ. മങ്ഗലാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ആഹുനപാഹുനാദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥായ അകതന്തി ഏത്ഥ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ ഏവ-സദ്ദോ, ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ അകതമേവാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം, തസ്മാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച മങ്ഗലാദീനഞ്ചാതി മിസ്സേത്വാ കതമ്പി ന വത്തതീതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘യഥാഠിതവസേന അവധാരണം ഗഹേത്വാ വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം. യത്ഥ ച നിബ്ബേമതികോ ഹോതീതി ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ കതേപി സബ്ബേന സബ്ബം പരിസങ്കിതാഭാവമാഹ.

൩൯. തമേവത്ഥം ആവികാതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഇതരേസം വട്ടതീതി അജാനന്താനം വട്ടതി, ജാനതോവേത്ഥ ആപത്തി ഹോതീതി. തേയേവാതി യേ ഉദ്ദിസ്സ കതം, തേയേവ. ഉദ്ദിസ്സ കതമംസപരിഭോഗതോ അകപ്പിയമംസപരിഭോഗേ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘അകപ്പിയമംസം പനാ’’തിആദി വുത്തം. പുരിമസ്മിം സചിത്തകാപത്തി, ഇതരസ്മിം അചിത്തകാ. തേനാഹ ‘‘അകപ്പിയമംസം അജാനിത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സപി ആപത്തിയേവാ’’തി. ‘‘പരിഭോഗകാലേ പുച്ഛിത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമീതി വാ ഗഹേത്വാ പുച്ഛിത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൩൯) വചനതോ അകപ്പിയമംസം അജാനിത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അനാപത്തി സിദ്ധാ. അജാനിത്വാ ¶ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സേവ ഹി ആപത്തി വുത്താ. വത്തന്തി വദന്തീതി ഇമിനാ ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

മച്ഛമംസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഛട്ഠോ പരിച്ഛേദോ.

൭. അനാമാസവിനിച്ഛയകഥാ

൪൦. ഏവം ¶ മച്ഛമംസവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി അനാമാസവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘അനാമാസ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ആമസിയതേതി ആമാസം, ന ആമാസം അനാമാസം, അപരാമസിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പാരിപന്ഥികാതി വികുപ്പനികാ, അന്തരായികാതി വുത്തം ഹോതി. നദീസോതേന വുയ്ഹമാനം മാതരന്തി ഏതം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഞ്ഞാസു പന ഇത്ഥീസു കാരുഞ്ഞാധിപ്പായേന മാതരി വുത്തനയേന പടിപജ്ജന്തസ്സ നേവത്ഥി ദോസോതി വദന്തി. ‘‘മാതര’’ന്തി വുത്തത്താ അഞ്ഞാസു ന വട്ടതീതി വദന്താപി അത്ഥി. ഏത്ഥ ഗണ്ഹാഹീതി ന വത്തബ്ബാതി ഗേഹസ്സിതപേമേന കായപ്പടിബദ്ധേന ഫുസനേ ദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം. കാരുഞ്ഞേന പന വത്ഥാദിം ഗഹേതും അസക്കോന്തിം ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തസ്സപി അവസഭാവപ്പത്തിതോ ഉദകേ നിമുജ്ജന്തിം കാരുഞ്ഞേന സഹസാ അനാമാസന്തി അചിന്തേത്വാ കേസാദീസു ഗഹേത്വാ മോക്ഖാധിപ്പായേന ആകഡ്ഢതോപി അനാപത്തിയേവ. ന ഹി മീയമാനം മാതരം ഉപേക്ഖിതും വട്ടതി. അഞ്ഞാതികായ ഇത്ഥിയാപി ഏസേവ നയോ. ഉക്കട്ഠായ മാതുയാപി ആമാസോ ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘മാതര’’ന്തി വുത്തം. തസ്സ കാതബ്ബം പന അഞ്ഞാസമ്പി ഇത്ഥീനം കരോന്തസ്സപി അനാപത്തിയേവ അനാമാസത്തേ വിസേസാഭാവാ.

തിണണ്ഡുപകന്തി ¶ ഹിരിവേരാദിമൂലേഹി കേസാലങ്കാരത്ഥായ കതചുമ്ബടകം. താലപണ്ണമുദ്ദികന്തി താലപണ്ണേഹി കതം അങ്ഗുലിമുദ്ദികം. തേന താലപണ്ണാദിമയം കടിസുത്തകണ്ണപിളന്ധനാദി സബ്ബം ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. പരിവത്തേത്വാതി അത്തനോ നിവാസനപാരുപനഭാവതോ അപനേത്വാ, ചീവരത്ഥായ പരിണാമേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ചീവരത്ഥായ പാദമൂലേ ഠപേതീതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. പച്ചത്ഥരണവിതാനാദിഅത്ഥമ്പി വട്ടതിയേവ, പൂജാദിഅത്ഥം താവകാലികമ്പി ആമസിതും വട്ടതി. സീസപസാധനദന്തസൂചീതി ഇദം സീസാലങ്കാരത്ഥായ പടപിലോതികാഹി കതസീസപസാധനകഞ്ചേവ ദന്തസൂചിആദി ചാതി ദ്വേ തയോ. സീസപസാധനം സിപാടികോപകരണത്ഥായ ചേവ ദന്തസൂചിം സൂചിഉപകരണത്ഥായ ച ഗഹേതബ്ബന്തി യഥാക്കമം അത്ഥം ദസ്സേതി. കേസകലാപം ബന്ധിത്വാ തത്ഥ തിരിയം പവേസനത്ഥായ കതാ സൂചി ഏവ സീസപസാധനകദന്തസൂചീതി ഏകമേവ കത്വാ സിപാടികായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതബ്ബസൂചിയേവ തസ്സ തസ്സ കിച്ചസ്സ ഉപകരണന്തി സിപാടികസൂചിഉപകരണം, ഏവം വാ യോജനാ കാതബ്ബാ.

പോത്ഥകരൂപന്തി സുധാദീഹി കതം പാരാജികവത്ഥുഭൂതാനം തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനം സണ്ഠാനേന കതമ്പി അനാമാസമേവ ¶ . ഇത്ഥിരൂപാനി ദസ്സേത്വാ കതം വത്ഥുഭിത്തിആദിഞ്ച ഇത്ഥിരൂപം അനാമസിത്വാ വളഞ്ജേതും വട്ടതി. ഏവരൂപേ ഹി അനാമാസേ കായസംസഗ്ഗരാഗേ അസതി കായപ്പടിബദ്ധേന ആമസതോ ദോസോ നത്ഥി. ഭിന്ദിത്വാതി ഏത്ഥ ഹത്ഥേന അഗ്ഗഹേത്വാവ കേനചി ദണ്ഡാദിനാ ഭിന്ദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച അനാമാസമ്പി ദണ്ഡപാസാണാദീഹി ഭേദനസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ, പാളിയമ്പി ആപദാസു മോക്ഖാധിപ്പായസ്സ ആമസനേപി അനാപത്തിയാ വുത്തത്താ ച സപ്പിനിആദിവാളമിഗീഹി ഗഹിതപാണകാനം മോചനത്ഥായ തം തം സപ്പിനിആദിവത്ഥും ദണ്ഡാദീഹി പടിക്ഖിപിത്വാ ഗഹേതും, മാതുആദിം ഉദകേ മീയമാനം വത്ഥാദീഹി ഗഹേതും, അസക്കോന്തിം ¶ കേസാദീസു ഗഹേത്വാ കാരുഞ്ഞേന ഉക്ഖിപിതുഞ്ച വട്ടതീതി അയമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോവ. ‘‘അട്ഠകഥായം ‘ന ത്വേവ ആമസിതബ്ബാ’തി ഇദം പന വചനം അമീയമാനം വത്ഥും സന്ധായ വുത്തന്തി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) വുത്തം.

൪൧. മഗ്ഗം അധിട്ഠായാതി ‘‘മഗ്ഗോ അയ’’ന്തി മഗ്ഗസഞ്ഞം ഉപ്പാദേത്വാതി അത്ഥോ. പഞ്ഞപേത്വാ ദേന്തീതി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം, തേഹി പന ‘‘ആസനം പഞ്ഞപേത്വാവ നിസീദഥാ’’തി വുത്തേ സയമേവ പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദിതും വട്ടതി. തത്ഥ ജാതകാനീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഭൂതഗാമഭാവേനേവ ഠിതാനി. ‘‘കീളന്തേനാ’’തി വുത്തത്താ സതി പച്ചയേ ആമസന്തസ്സ അനാപത്തി, ഇദഞ്ച ഗിഹിസന്തകം സന്ധായ വുത്തം, ഭിക്ഖുസന്തകം പന പരിഭോഗാരഹം സബ്ബഥാ ആമസിതും ന വട്ടതി ദുരൂപചിണ്ണത്താ. താലപനസാദീനീതി ചേത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നാളികേരലബുജതിപുസഅലാബുകുമ്ഭണ്ഡപുസ്സഫലഏളാലുകഫലാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘യഥാവുത്തഫലാനംയേവ ചേത്ഥ കീളാധിപ്പായേന ആമസനം ന വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ പാസാണസക്ഖരാദീനി കീളാധിപ്പായേനപി ആമസിതും വട്ടതി. അനുപസമ്പന്നാനം ദസ്സാമീതി ഇദം അപടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. അത്തനോപി അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി അനാമാസത്താഭാവാ.

൪൨. മുത്താതി (മ. നി. ടീ. ൧.൨ പഥവീവാരവണ്ണനാ; സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) ഹത്ഥികുമ്ഭജാതികാ അട്ഠവിധാ മുത്താ. തഥാ ഹി ഹത്ഥികുമ്ഭം, വരാഹദാഠം, ഭുജഗസീസം, വലാഹകം, വേളു, മച്ഛസിരോ, സങ്ഖോ, സിപ്പീതി അട്ഠ മുത്തായോനിയോ. തത്ഥ ഹത്ഥികുമ്ഭജാ പീതവണ്ണാ പഭാഹീനാ. വരാഹദാഠാ വരാഹദാഠാവണ്ണാവ. ഭുജഗസീസജാ നീലാദിവണ്ണാ സുവിസുദ്ധാ വട്ടലാ ച. വലാഹകജാ ഭാസുരാ ദുബ്ബിഭാഗാ രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരം വിധമേന്തിയോ തിട്ഠന്തി, ദേവൂപഭോഗാ ഏവ ച ഹോന്തി. വേളുജാ കരകഫലസമാനവണ്ണാ ന ഭാസുരാ, തേ ¶ ച വേളൂ അമനുസ്സഗോചരേയേവ പദേസേ ജായന്തി ¶ . മച്ഛസിരജാ പാഠീനപിട്ഠിസമാനവണ്ണാ വട്ടലാ ലഘവോ ച തേജവന്താ ഹോന്തി പഭാവിഹീനാ ച, തേ ച മച്ഛാ സമുദ്ദമജ്ഝേയേവ ജായന്തി. സങ്ഖജാ സങ്ഖഉദരച്ഛവിവണ്ണാ കോലഫലപ്പമാണാപി ഹോന്തി പഭാവിഹീനാവ. സിപ്പിജാ പഭാവിസേസയുത്താ ഹോന്തി നാനാസണ്ഠാനാ. ഏവം ജാതിതോ അട്ഠവിധാസു മുത്താസു യാ മച്ഛസങ്ഖസിപ്പിജാ, താ സാമുദ്ദികാ. ഭുജഗജാപി കാചി സാമുദ്ദികാ ഹോന്തി, ഇതരാ അസാമുദ്ദികാ. യസ്മാ ബഹുലം സാമുദ്ദികാവ മുത്താ ലോകേ ദിസ്സന്തി, തത്ഥാപി സിപ്പിജാവ, ഇതരാ കദാചി കാചി, തസ്മാ സമ്മോഹവിനോദനിയം (വിഭ. അട്ഠ. ൧൭൩) ‘‘മുത്താതി സാമുദ്ദികാ മുത്താ’’തി വുത്തം.

മണീതി വേളുരിയാദിതോ അഞ്ഞോ ജോതിരസാദിഭേദോ സബ്ബോ മണി. വേളുരിയോതി അല്ലവേളുവണ്ണോ മണി, ‘‘മജ്ജാരക്ഖിമണ്ഡലവണ്ണോ’’തിപി വദന്തി. സങ്ഖോതി സാമുദ്ദികസങ്ഖോ. സിലാതി മുഗ്ഗവണ്ണാ അതിസിനിദ്ധാ കാളസിലാ. മണിവോഹാരം അഗതാ രത്തസേതാദിവണ്ണാ സുമട്ഠാപി സിലാ അനാമാസാ ഏവാതി വദന്തി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) പന ‘‘സങ്ഖോതി സാമുദ്ദികസങ്ഖോ. സിലാതി കാളസിലാപണ്ഡുസിലാസേതസിലാദിഭേദാ സബ്ബാപി സിലാ’’തി വുത്തം. പവാളം സമുദ്ദതോ ജാതനാതിരത്തമണി. രജതന്തി കഹാപണമാസാദിഭേദം ജതുമാസാദിം ഉപാദായ സബ്ബം വുത്താവസേസരൂപിയം ഗഹിതം. ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. ലോഹിതങ്കോതി രത്തമണി. മസാരഗല്ലന്തി കബരവണ്ണോ മണി. ‘‘മരകത’’ന്തിപി വദന്തി.

ഭണ്ഡമൂലത്ഥായാതി പത്തചീവരാദിമൂലത്ഥായ. കുട്ഠരോഗസ്സാതി നിദസ്സനമത്തം. തായ വൂപസമേതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി രോഗസ്സ അത്ഥായ വട്ടതിയേവ. ‘‘ഭേസജ്ജത്ഥഞ്ച അവിദ്ധായേവ മുത്താ വട്ടതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്താ. ഭേസജ്ജത്ഥായ പിസിത്വാ യോജിതാനം മുത്താനം രതനഭാവവിജഹനതോ ഗഹണക്ഖണേപി ¶ രതനാകാരേന അപേക്ഖാഭാവാ ‘‘ഭേസജ്ജത്ഥായ പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. യാവ പന താ മുത്താ രതനരൂപേന തിട്ഠന്തി, താവ ആമസിതും ന വട്ടന്തി. ഏവം അഞ്ഞമ്പി രതനപാസാണം പിസിത്വാ ഭേസജ്ജേ യോജനത്ഥായ ഗഹേതും വട്ടതി ഏവ. ജാതരൂപരജതം പന മിസ്സേത്വാ യോജനഭേസജ്ജത്ഥായപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി. ഗഹട്ഠേഹി യോജേത്വാ ദിന്നമ്പി യദി ഭേസജ്ജേ സുവണ്ണാദിരൂപേന തിട്ഠതി, വിയോജേതുഞ്ച സക്കാ, താദിസം ഭേസജ്ജമ്പി ന വട്ടതി. തം അബ്ബോഹാരികത്തഗതഞ്ചേ വട്ടതി. ‘‘ജാതിഫലികം ഉപാദായാ’’തി വുത്തത്താ സൂരിയകന്തചന്ദകന്താദികം ജാതിപാസാണം മണിമ്ഹി ഏവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആകരമുത്തോതി ആകരതോ മുത്തമത്തോ. ഭണ്ഡമൂലത്ഥം ¶ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീതി ഇമിനാവ ആമസിതുമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. പചിത്വാ കതോതി കാചകാരേഹി പചിത്വാ കതോ.

ധമനസങ്ഖോ ച ധോതവിദ്ധോ ച രതനമിസ്സോ ചാതി യോജേതബ്ബം. വിദ്ധോതിആദിഭാവേന കതഛിദ്ദോ. രതനമിസ്സോതി കഞ്ചനലതാദിവിചിത്തോ മുത്താദിരതനഖചിതോ ച. ഏതേന ധമനസങ്ഖതോ അഞ്ഞോ രതനസമ്മിസ്സോ അനാമാസോതി ദസ്സേതി. സിലായമ്പി ഏസേവ നയോ. പാനീയസങ്ഖോതി ഇമിനാ ഥാലകാദിആകാരേന കതസങ്ഖമയഭാജനാനി ഭിക്ഖൂനം സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടന്തീതി സിദ്ധം. സേസന്തി രതനമിസ്സം ഠപേത്വാ അവസേസം. മുഗ്ഗവണ്ണംയേവ രതനസമ്മിസ്സം കരോന്തി, ന അഞ്ഞന്തി ആഹ ‘‘മുഗ്ഗവണ്ണാവാ’’തി, മുഗ്ഗവണ്ണാ രതനസമ്മിസ്സാവ ന വട്ടതീതി വുത്തം ഹോതി. സേസാതി രതനസമ്മിസ്സം ഠപേത്വാ അവസേസാ സിലാ.

ബീജതോ പട്ഠായാതി ധാതുപാസാണതോ പട്ഠായ. സുവണ്ണചേതിയന്തി ധാതുകരണ്ഡകം. പടിക്ഖിപീതി ‘‘ധാതുട്ഠപനത്ഥായ ഗണ്ഹഥാ’’തി അവത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഗണ്ഹഥാ’’തി പേസിതത്താ ¶ പടിക്ഖിപി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) പന ‘‘പടിക്ഖിപീതി സുവണ്ണമയസ്സ ധാതുകരണ്ഡകസ്സ ബുദ്ധാദിരൂപസ്സ ച അത്തനോ സന്തകകരണേ നിസ്സഗ്ഗിയത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സുവണ്ണബുബ്ബുളകന്തി സുവണ്ണതാരകം. ‘‘രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ രൂപിയഛഡ്ഡകസ്സ ജാതരൂപരജതം ആമസിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി വുത്തം. കേളാപയിതുന്തി ആമസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചാരേതും. വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ, ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ കചവരം അപനേതും വട്ടതി, ‘‘മലമ്പി പമജ്ജിതും വട്ടതിയേവാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൨൮൧) പന ‘‘കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ, ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ കചവരം അപനേതും വട്ടതി, മലമ്പി മജ്ജിതും വട്ടതി ഏവാതി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി കേളായനസദിസത്താ’’തി വുത്തം. കഥം ന സമേതി? മഹാഅട്ഠകഥായം ചേതിയഘരഗോപകാ രൂപിയഛഡ്ഡകട്ഠാനേ ഠിതാതി തേസംയേവ കേളായനം അനുഞ്ഞാതം, ന അഞ്ഞേസം, തസ്മാ ‘‘ഗോപകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേ വാ’’തി വചനം മഹാഅട്ഠകഥായ ന സമേതി.

കുരുന്ദിയം പന തമ്പി പടിക്ഖിത്തം, സുവണ്ണചേതിയേ കചവരമേവ ഹരിതും വട്ടതീതി ഏത്തകമേവ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ സാവധാരണം കത്വാ വുത്തത്താ ‘‘ഹത്ഥേനപി പുഞ്ഛിത്വാ’’തി ച ‘‘മലമ്പി പമജ്ജിതും വട്ടതി ¶ ഏവാ’’തി ച വചനം കുരുന്ദട്ഠകഥായ ന സമേതി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതന്തി. ആരകൂടലോഹന്തി സുവണ്ണവണ്ണോ കിത്തിമലോഹവിസേസോ. തിവിധഞ്ഹി കിത്തിമലോഹം – കംസലോഹം വട്ടലോഹം ആരകൂടലോഹന്തി. തത്ഥ തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം നാമ, സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം, രസതുത്ഥേഹി രഞ്ജിതം തമ്ബം ആരകൂടലോഹം നാമ. ‘‘പകതിരസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ¶ ആരകൂട’’ന്തി ച സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. തം പന ‘‘ജാതരൂപഗതിക’’ന്തി വുത്തത്താ ഉഗ്ഗണ്ഹതോ നിസ്സഗ്ഗിയമ്പി ഹോതീതി കേചി വദന്തി, രൂപിയേസു പന അഗണിതത്താ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി, ആമസനേ സമ്പടിച്ഛനേ ച ദുക്കടമേവാതി വേദിതബ്ബം. സബ്ബോപി കപ്പിയോതി യഥാവുത്തസുവണ്ണാദിമയാനം സേനാസനപരിക്ഖാരാനം ആമസനഗോപനാദിവസേന പരിഭോഗോ സബ്ബഥാ കപ്പിയോതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. ‘‘ഭിക്ഖൂനം ധമ്മവിനയവണ്ണനട്ഠാനേ’’തി വുത്തത്താ സങ്ഘികമേവ സുവണ്ണാദിമയം സേനാസനം സേനാസനപരിക്ഖാരാ ച വട്ടന്തി, ന പുഗ്ഗലികാനീതി ഗഹേതബ്ബം. പടിജഗ്ഗിതും വട്ടന്തീതി സേനാസനപടിബന്ധതോ വുത്തം.

൪൩. സാമികാനം പേസേതബ്ബന്തി സാമികാനം സാസനം പേസേതബ്ബം. ഭിന്ദിത്വാതി പഠമമേവ അനാമസിത്വാ പാസാണാദിനാ കിഞ്ചിമത്തം ഭേദം കത്വാ പച്ഛാ കപ്പിയഭണ്ഡത്ഥായ അധിട്ഠഹിത്വാ ഹത്ഥേന ഗഹേതും വട്ടതി. തേനാഹ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം കരിസ്സാമീതി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. ഏത്ഥാപി തഞ്ച വിയോജേത്വാ ആമസിതബ്ബം. ഫലകജാലികാദീനീതി ഏത്ഥ സരപരിത്താണായ ഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബം. കിടികാഫലകം അക്ഖിരക്ഖണത്ഥായ അയലോഹാദീഹി ജാലാകാരേന കത്വാ സീസാദീസു പടിമുഞ്ചിതബ്ബം ജാലികം നാമ. ആദി-സദ്ദേന കവചാദികം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനാമാസാനീതി മച്ഛജാലാദിപരൂപരോധം സന്ധായ വുത്തം, ന സരപരിത്താണം തസ്സ ആവുധഭണ്ഡത്താഭാവാ. തേന വക്ഖതി ‘‘പരൂപരോധനിവാരണഞ്ഹീ’’തിആദി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൪൩). ആസനസ്സാതി ചേതിയസ്സസമന്താ കതപരിഭണ്ഡസ്സ. ബന്ധിസ്സാമീതി കാകാദീനം അദൂസനത്ഥായ ബന്ധിസ്സാമി.

‘‘ഭേരിസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മഭേരീ. വീണാസങ്ഘാടോതി സങ്ഘടിതചമ്മവീണാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൮൧) വുത്തം. ‘‘ചമ്മവിനദ്ധാ വീണാഭേരിആദീനീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തവചനതോ വിസേസാഭാവാ ¶ ‘‘കുരുന്ദിയം പനാ’’തിആദിനാ തതോ വിസേസസ്സ വത്തുമാരദ്ധത്താ ച ഭേരിആദീനം വിനദ്ധോപകരണസമൂഹോ ഭേരിവീണാസങ്ഘാടോതി വേദിതബ്ബോ ‘‘സങ്ഘടിതബ്ബോതി സങ്ഘാടോ’’തി കത്വാ. തുച്ഛപോക്ഖരന്തി അവിനദ്ധചമ്മഭേരിവീണാനം പോക്ഖരം. ആരോപിതചമ്മന്തി പുബ്ബേ ആരോപിതം ഹുത്വാ പച്ഛാ തതോ അപനേത്വാ വിസും ഠപിതമുഖചമ്മമത്തം, ന സേസോപകരണസഹിതം, തം പന സങ്ഘാതോതി ¶ അയം വിസേസോ. ഓനഹിതുന്തി ഭേരിപോക്ഖരാദീനി ചമ്മം ആരോപേത്വാ ചമ്മവദ്ധിആദീഹി സബ്ബേഹി ഉപകരണേഹി വിനന്ധിതും. ഓനഹാപേതുന്തി തഥേവ അഞ്ഞേഹി വിനന്ധാപേതും.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

അനാമാസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തമോ പരിച്ഛേദോ.

൮. അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥാ

൪൪. ഏവം അനാമാസവിനിച്ഛയകഥം കഥേത്വാ ഇദാനി അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘അധിട്ഠാനവികപ്പനേസു പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അധിട്ഠിയതേ അധിട്ഠാനം, ഗഹണം സല്ലക്ഖണന്തി അത്ഥോ. വികപ്പിയതേ വികപ്പനാ, സങ്കപ്പനം ചിന്തനന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതും. ന വികപ്പേതുന്തി നാമം വത്വാ ന വികപ്പേതും. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. തസ്മാ തിചീവരം അധിട്ഠഹന്തേന ‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’തിആദിനാ നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വികപ്പേന്തേന പന ‘ഇമം സങ്ഘാടി’ന്തിആദിനാ തസ്സ തസ്സ ചീവരസ്സ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാവ ‘ഇമം ചീവരം തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’തി വികപ്പേതബ്ബം. തിചീവരം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, യദി തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതി ¶ , അവികപ്പിതം ഹോതി, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) പന ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി സങ്ഘാടിആദിനാമേന അധിട്ഠാതും. ന വികപ്പേതുന്തി ഇമിനാ നാമേന ന വികപ്പേതും, ഏതേന വികപ്പിതതിചീവരോ തേചീവരികോ ന ഹോതി, തസ്സ തസ്മിം അധിട്ഠിതതിചീവരേ വിയ അവിപ്പവാസാദിനാ കാതബ്ബവിധി ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി, ന പന വികപ്പനേ ദോസോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) പന ‘‘തിചീവരം അധിട്ഠാതുന്തി ഏത്ഥ തിചീവരം തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതബ്ബയുത്തകം, യം വാ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും അനുജാനാമി, തസ്സ അധിട്ഠാനകാലപരിച്ഛേദാഭാവതോ സബ്ബകാലം ഇച്ഛന്തസ്സ അധിട്ഠാതുംയേവ ¶ അനുജാനാമി, തം കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ വികപ്പേതും നാനുജാനാമി, സതി പന പച്ചയേ യദാ തദാ വാ പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതും വട്ടതീതി ‘അനാപത്തി അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’തി വചനതോ സിദ്ധം ഹോതീ’’തി വുത്തം.

ഇമേസു പന തീസു ടീകാവാദേസു തതിയവാദോ യുത്തതരോ വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാ? പാളിയാ അട്ഠകഥായ ച സംസന്ദനതോ. കഥം? പാളിയഞ്ഹി കതപരിച്ഛേദാസുയേവ ദ്വീസു വസ്സികസാടികകണ്ഡുപടിച്ഛാദീസു തതോ പരം വികപ്പേതുന്തി വുത്തം, തതോ അഞ്ഞേസു ന വികപ്പേതും ഇച്ചേവ, തസ്മാ തേസു അസതി പച്ചയേ നിച്ചം അധിട്ഠാതബ്ബമേവ ഹോതി, ന വികപ്പേതബ്ബന്തി അയം പാളിയാ അധിപ്പായോ ദിസ്സതി, ഇതരാസു പന ദ്വീസു അനുഞ്ഞാതകാലേയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം, ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഏവം പാളിയാ സംസന്ദതി, അട്ഠകഥായം തിചീവരം തിചീവരസങ്ഖേപേന പരിഹരതോ അധിട്ഠാതുമേവ അനുജാനാമി, ന വികപ്പേതും. വസ്സികസാടികം പന ചാതുമാസതോ പരം വികപ്പേതുമേവ, ന അധിട്ഠാതും, ഏവഞ്ച ¶ സതി യോ തിചീവരേ ഏകേന ചീവരേന വിപ്പവസിതുകാമോ ഹോതി, തസ്സ ചീവരാധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വിപ്പവാസസുഖത്ഥം വികപ്പനായ ഓകാസോ ദിന്നോ ഹോതീതി.

പഠമവാദേ ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി നാമം വത്വാ ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി അത്ഥോ വുത്തോ, ഏവം സന്തേ ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഏത്ഥ തതോ പരം നാമം വത്വാ വികപ്പേതുന്തി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ച അത്ഥോ വികപ്പനാധികാരേന വുത്തോ, ‘‘നാമം വത്വാ’’തി ച വിസേസനേ കത്തബ്ബേ സതി ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി ച ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ച ഭേദവചനം ന സിയാ, സബ്ബേസുപി ചീവരേസു നാമം അവത്വാവ വികപ്പേതബ്ബതോ, ദുതിയവാദേ ച ‘‘ന വികപ്പേതു’’ന്തി ഇമിനാ നാമേന ന വികപ്പേതുന്തി വുത്തം, ന അനുജാനാമീതി പാഠസേസോ. പഠമേ ച ‘‘തിചീവരം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, യദി തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതി, അവികപ്പിതം ഹോതി, അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. ദുതിയേ ച ‘‘ന പന വികപ്പനേ ദോസോ’’തി, തഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതം.

തതോ പരം വികപ്പേതുന്തി ചാതുമാസതോ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുന്തി തീസു ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘തതോ പരം വികപ്പേത്വാ യാവ ആഗാമിസംവച്ഛരേ വസ്സാനം ചാതുമാസം, താവ ഠപേതും അനുഞ്ഞാത’’ന്തിപി വദന്തി. ‘‘തതോ പരം വികപ്പേതും അനുജാനാമീതി ഏത്താവതാ വസ്സികസാടികം ¶ കണ്ഡുപടിച്ഛാദിഞ്ച തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതും അനുഞ്ഞാതന്തി ഏവമത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. തതോ പരം വസ്സികസാടികാദിനാമസ്സേവ അഭാവതോ, കസ്മാ തതോ പരം വികപ്പേന്തേനപി നാമം ഗഹേത്വാ ന വികപ്പേതബ്ബം. ഉഭിന്നമ്പി തതോ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭോഗസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തഥാവികപ്പിതം അഞ്ഞനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) ‘‘തതോ പരന്തി ചാതുമാസതോ ¶ പരം വികപ്പേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതന്തി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘വികപ്പേത്വാ യാവ ആഗാമിവസ്സാനം താവ ഠപേതും വട്ടതീ’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘വികപ്പനേ ന ദോസോ, തഥാ വികപ്പിതം പരിക്ഖാരാദിനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’ന്തി വദന്തീ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) പന ‘‘വസ്സികസാടികം തതോ പരം വികപ്പേതുംയേവ, നാധിട്ഠാതും. വത്ഥഞ്ഹി കതപരിയോസിതം അന്തോചാതുമാസേ വസ്സാനദിവസം ആദിം കത്വാ അന്തോദസാഹേ അധിട്ഠാതും അനുജാനാമി, ചാതുമാസതോ ഉദ്ധം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഠപേതുകാമേന വികപ്പേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. ഇധാപി പച്ഛിമവാദോ പസത്ഥതരോതി ദിസ്സതി, കസ്മാ? സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ, പുരിമേസു പന ആചരിയാനം അധിപ്പായോയേവ ദുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി നാനാവാദസ്സേവ കഥിതത്താ. മുട്ഠിപഞ്ചകന്തി മുട്ഠിയാ ഉപലക്ഖിതം പഞ്ചകം മുട്ഠിപഞ്ചകം, ചതുഹത്ഥേ മിനിത്വാ പഞ്ചമം ഹത്ഥമുട്ഠിം കത്വാ മിനിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘മുട്ഠിഹത്ഥാനം പഞ്ചകം മുട്ഠിപഞ്ചകം. പഞ്ചപി ഹത്ഥാ മുട്ഠീ കത്വാവ മിനിതബ്ബാ’’തി വദന്തി. മുട്ഠിത്തികന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ദ്വിഹത്ഥേന അന്തരവാസകേന തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേതും സക്കാതി ആഹ ‘‘പാരുപനേനപീ’’തിആദി. അതിരേകന്തി സുഗതചീവരതോ അതിരേകം. ഊനകന്തി മുട്ഠിപഞ്ചകാദിതോ ഊനകം. തേന ച തേസു തിചീവരാധിട്ഠാനം ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീതി ഇമം സങ്ഘാടിഅധിട്ഠാനം ഉക്ഖിപാമി, പരിച്ചജാമീതി അത്ഥോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘പച്ചുദ്ധരാമീതി ഠപേമി, പരിച്ചജാമീതി വാ അത്ഥോ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. കായവികാരം കരോന്തേനാതി ഹത്ഥേന ചീവരം പരാമസന്തേന, ചാലേന്തേന വാ. വാചായ അധിട്ഠാതബ്ബാതി ഏത്ഥ കായേനപി ചാലേത്വാ ¶ വാചമ്പി ഭിന്ദിത്വാ കായവാചാഹി അധിട്ഠാനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം, ‘‘കായേന അഫുസിത്വാ’’തി വത്തബ്ബത്താ അഹത്ഥപാസഹത്ഥപാസവസേന ദുവിധം അധിട്ഠാനം. തത്ഥ ‘‘ഹത്ഥപാസോ നാമ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ വുച്ചതി. ‘ദ്വാദസഹത്ഥ’ന്തി കേചി വദന്തി, തം ഇധ ¶ ന സമേതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) വുത്തം. ‘‘ഇദാനി സമ്മുഖാപരമ്മുഖാഭേദേന ദുവിധം അധിട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘സചേ ഹത്ഥപാസേതിആദി വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘ഹത്ഥപാസേതി ച ഇദം ദ്വാദസഹത്ഥം സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠിതം ‘ഇമ’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, തതോ പരം ‘ഏത’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി കേചി വദന്തി, ഗണ്ഠിപദേസു പനേത്ഥ ന കിഞ്ചി വുത്തം, പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച സബ്ബത്ഥ ‘ഹത്ഥപാസോ’തി അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ വുച്ചതി, തസ്മാ ഇധ വിസേസവികപ്പനായ കാരണം ഗവേസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഏവം പാളിയട്ഠകഥാസുപി അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥമേവ ഹത്ഥപാസോ വുത്തോ, ടീകാചരിയേഹി ച തദേവ സമ്പടിച്ഛിതോ, തസ്മാ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠിതം ചീവരം ‘‘ഇമ’’ന്തി, തതോ ബഹിഭൂതം ‘‘ഏത’’ന്തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം.

‘‘സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണയോഗ്ഗേ ഠിതം സന്ധായ വുത്തം, തതോ ദൂരേ ഠിതമ്പി ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേന്തേന അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. തത്ഥാപി ചീവരസ്സ ഠപിതഭാവസല്ലക്ഖണമേവ പമാണം. ന ഹി സക്കാ നിച്ചസ്സ ഠാനം സല്ലക്ഖേതും, ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഠപേത്വാ തതോ അഞ്ഞസ്മിം ഠപിതന്തി അധിട്ഠാതും ന വട്ടതി. കേചി പന ‘തഥാപി അധിട്ഠിതേ ന ദോസോ’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി, വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) പന ‘‘സാമന്തവിഹാരോ നാമ യത്ഥ തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തേതും സക്കാ. സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ദേസനാസീസമത്തം, തസ്മാ ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബന്തി വദന്തി. ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാതി ച ഇദം ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണം ¶ അനുച്ഛവികന്തി കത്വാ വുത്തം, ചീവരസല്ലക്ഖണമേവേത്ഥ പമാണ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൬൯) ‘‘സങ്ഘാടി ഉത്തരാസങ്ഗോ അന്തരവാസകന്തി അധിട്ഠിതാനധിട്ഠിതാനം സമാനമേവ നാമം. ‘അയം സങ്ഘാടീ’തിആദീസു അനധിട്ഠിതാ വുത്താ. ‘തിചീവരേന വിപ്പവസേയ്യാ’തി ഏത്ഥ അധിട്ഠിതാ വുത്താ. സാമന്തവിഹാരേതി ഗോചരഗാമതോ വിഹാരേതി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ദൂരതരേപി ലബ്ഭതേവാതി ആചരിയാ. അനുഗണ്ഠിപദേപി ‘സാമന്തവിഹാരേതി ദേസനാസീസമത്തം, തസ്മാ ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബ’ന്തി വുത്തം. സാമന്തവിഹാരോ നാമ യത്ഥ തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തിതും സക്കാ. രത്തിവിപ്പവാസം രക്ഖന്തേന തതോ ദൂരേ ഠിതം അധിട്ഠാതും ന വട്ടതി, ഏവം കിര മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തന്തി. കേചി ‘ചീവരവംസേ ഠപിതം അഞ്ഞോ പരിവത്തേത്വാ നാഗദന്തേ ഠപേതി, തം അജാനിത്വാ അധിട്ഠഹന്തസ്സപി രുഹതി ചീവരസ്സ സല്ലക്ഖിതത്താ’തി വദന്തീ’’തി, തസ്മാ ആചരിയാനം മതഭേദം സംസന്ദിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അധിട്ഠഹിത്വാ ¶ ഠപിതവത്ഥേഹീതി പരിക്ഖാരചോളനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ ഠപിതവത്ഥേഹി. തേനേവ ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പരിക്ഖാരചോളസ്സ പച്ചുദ്ധാരം ദസ്സേതി, ഏതേന ച തേചീവരികധുതങ്ഗം പരിഹരന്തേന പംസുകൂലാദിവസേന ലദ്ധം വത്ഥം ദസാഹബ്ഭന്തരേ കത്വാ രജിത്വാ പാരുപിതുമസക്കോന്തേന പരിക്ഖാരചോളവസേന അധിട്ഠഹിത്വാവ ദസാഹമതിക്കമാപേതബ്ബം, ഇതരഥാ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി, തേനേവ ‘‘രജിതകാലതോ പന പട്ഠായ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി, ധുതങ്ഗചോരോ നാമ ഹോതീ’’തി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൫) വുത്തം. പുന അധിട്ഠാതബ്ബാനീതി ഇദഞ്ച സങ്ഘാടിആദിതിചീവരനാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുകാമസ്സ വസേന വുത്തം, ഇതരസ്സ പന പുരിമാധിട്ഠാനമേവ അലന്തി വേദിതബ്ബം. പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ഇമിനാ കപ്പബിന്ദുപി ദാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. അധിട്ഠാനകിച്ചം ¶ നത്ഥീതി ഇമിനാ കപ്പബിന്ദുദാനകിച്ചമ്പി നത്ഥീതി ദസ്സേതി, മഹന്തതരമേവാതിആദി സബ്ബാധിട്ഠാനസാധാരണലക്ഖണം. തത്ഥ പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി അനധിട്ഠിതചീവരസ്സ ഏകദേസഭൂതത്താ അനധിട്ഠിതഞ്ചേ, അധിട്ഠിതസ്സ അപ്പഭാവേന ഏകദേസഭൂതം അധിട്ഠിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി, തഥാ അധിട്ഠിതഞ്ചേ, അനധിട്ഠിതസ്സ ഏകദേസഭൂതം അനധിട്ഠിതസങ്ഖം ഗച്ഛതീതി ലക്ഖണം. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ ദുതിയപട്ടമേവ, അഥ ഖോ തതിയപട്ടാദികമ്പി. യഥാഹ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ…പേ… ഉതുദ്ധടാനം ദുസ്സാനം ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം…പേ… പംസുകൂലേ യാവദത്ഥ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൮).

മുട്ഠിപഞ്ചകാദിതിചീവരപ്പമാണയുത്തം സന്ധായ ‘‘തിചീവരം പനാ’’തിആദി വുത്തം. പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതുന്തി പരിക്ഖാരചോളം കത്വാ അധിട്ഠാതും. അവസേസാ ഭിക്ഖൂതി വക്ഖമാനകാലേ നിസിന്നാ ഭിക്ഖൂ. തസ്മാ വട്ടതീതി യഥാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും, ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വുത്തം, ഏവം പരിക്ഖാരചോളമ്പി വുത്തം, ന ചസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ വുത്തോ, ന ച സങ്ഖാപരിച്ഛേദോ, തസ്മാ തീണിപി ചീവരാനി പച്ചുദ്ധരിത്വാ ഇമാനി ചീവരാനി പരിക്ഖാരചോളാനി അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. നിധാനമുഖമേതന്തി ഏതം പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനം നിധാനമുഖം ഠപനമുഖം, അതിരേകചീവരട്ഠപനകാരണന്തി അത്ഥോ. കഥം ഞായതീതി ചേ, തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂനം പരിപുണ്ണം ഹോതി തിചീവരം, അത്ഥോ ച ഹോതി പരിസ്സാവനേഹിപി ഥവികാഹിപി. ഏതസ്മിം വത്ഥുസ്മിം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പരിക്ഖാരചോളക’’ന്തി അനുഞ്ഞാതത്താ ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഏകമേവ പരിസ്സാവനം, ഥവികാ വാ വട്ടതി, ന ദ്വേ വാ തീണി വാതി പടിക്ഖേപാഭാവതോ വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമപ്പമാണാനി, അതിരേകപ്പമാണാനി വാ പരിസ്സാവനാദീനി പരിക്ഖാരാനി കപ്പന്തീതി സിദ്ധം. പഠമം തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠാതബ്ബം, പുന ¶ പരിഹരിതും അസക്കോന്തേന പച്ചുദ്ധരിത്വാ പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതബ്ബം ¶ , ന ത്വേവ ആദിതോവ ഇദം വുത്തം. ബദ്ധസീമായ അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിസമ്ഭവതോ ചീവരവിപ്പവാസേ നേവത്ഥി ദോസോതി ന തത്ഥ ദുപ്പരിഹാരോതി ആഹ ‘‘അബദ്ധസീമായ ദുപ്പരിഹാര’’ന്തി.

൪൫. അതിരിത്തപ്പമാണായ ഛേദനകം പാചിത്തിയന്തി ആഹ ‘‘അനതിരിത്തപ്പമാണാ’’തി. തതോ പരം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാതി വസ്സികമാസതോ പരം അധിട്ഠാനം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേതബ്ബാ, ഇമിനാ ചതുന്നം വസ്സികമാസാനം ഉപരി അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി വിഞ്ഞായതി, അസതോ പച്ചുദ്ധരായോഗാ, യഞ്ച മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘വസ്സികസാടികാ വസ്സാനമാസാതിക്കമേനാപി കണ്ഡുപടിച്ഛാദി ആബാധവൂപസമേനാപി അധിട്ഠാനം വിജഹന്തീ’’തി വുത്തം, തം സമന്തപാസാദികായം നത്ഥി, പരിവാരട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘അത്ഥാപത്തി ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി, നോ ഗിമ്ഹേ’’തി ഏത്ഥ ന തം വുത്തം, കത്തികപുണ്ണമാസിയാ പച്ഛിമേ പാടിപദദിവസേ വികപ്പേത്വാ ഠപിതം വസ്സികസാടികം നിവാസേന്തോ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘കത്തികപുണ്ണമദിവസേ അപച്ചുദ്ധരിത്വാ ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം, തമ്പി സുവുത്തം. ‘‘ചാതുമാസം അധിട്ഠാതും, തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി ഹി വുത്തം. തത്ഥ മഹാഅട്ഠകഥായം നിവാസനപച്ചയാ ദുക്കടം വുത്തം, കുരുന്ദട്ഠകഥായം പന അപച്ചുദ്ധാരപച്ചയാ, തസ്മാ കുരുന്ദിയം വുത്തനയേനപി വസ്സികസാടികാ വസ്സാനാതിക്കമേപി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീതി പഞ്ഞായതി. അധിട്ഠാനവിജഹനേസു ച വസ്സാനമാസആബാധാനം വിഗമേ വിജഹനം മാതികാട്ഠകഥായമ്പി ന ഉദ്ധടം, തസ്മാ സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ആഗതനയേന യാവ പച്ചുദ്ധാരാ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതീതി ഗഹേതബ്ബം.

നഹാനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘വണ്ണഭേദമത്തരത്താപി ചേസാ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീതി ഇമിനാ സങ്ഘാടിആദീസുപി ദുതിയഅധിട്ഠാനം ന രുഹതി, തം അതിരേകചീവരം ഹോതീതി ¶ ദസ്സേതി. മഹാപച്ചരിയം ചീവരവസേന പരിഭോഗകിച്ചസ്സ അഭാവം സന്ധായ ‘‘അനാപത്തീ’’തി വുത്താ സേനാസനപരിഭോഗത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേ വിയ. യം പന ‘‘പച്ചത്ഥരണമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം സേനാസനത്ഥായേവാതി നിയമിതം ന ഹോതി നവസു ചീവരേസു ഗഹിതത്താ, തസ്മാ അത്തനോ നാമേന അധിട്ഠഹിത്വാ നിദഹിത്വാ പരിക്ഖാരചോളം വിയ യഥാ തഥാ വിനിയുജ്ജിതമേവാതി ഗഹേതബ്ബം, പാവാരോകോജവോതി ഇമേസമ്പി പച്ചത്ഥരണാദിനാ ലോകേപി വോഹരണതോ സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണതോ ¶ വിസും ഗഹണം കതം. സചേ അവസാനേ അപരാവസ്സികസാടികാ ഉപ്പന്നാ ഹോതി, പുരിമവസ്സികസാടികം പച്ചുദ്ധരിത്വാ വികപ്പേത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബാതി വദന്തി.

നിസീദനമ്ഹി പമാണയുത്തന്തി ‘‘ദീഘതോ സുഗതവിദത്ഥിയാ ദ്വേ വിദത്ഥിയോ, വിത്ഥാരതോ ദിയഡ്ഢം, ദസാ വിദത്ഥീ’’തിഇമിനാ പമാണേന യുത്തം, തം പന മജ്ഝിമപുരിസഹത്ഥസങ്ഖാതേന വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ തിഹത്ഥം ഹോതി, വിത്ഥാരതോ ഛളങ്ഗുലാധികദ്വിഹത്ഥം, ദസാ വിദത്ഥാധികഹത്ഥം, ഇദാനി മനുസ്സാനം പകതിഹത്ഥേന ദീഘതോ വിദത്ഥാധികചതുഹത്ഥം ഹോതി, വിത്ഥാരതോ നവങ്ഗുലാധികതിഹത്ഥം, ദസാ ഛളങ്ഗുലാധികദ്വിഹത്ഥാ, തതോ ഊനം വട്ടതി, ന അധികം ‘‘തം അതിക്കാമയതോ ഛേദനകം പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൫൩൩) വുത്തത്താ. കണ്ഡുപടിച്ഛാദിയാ പമാണികാതി ‘‘ദീഘതോ ചതസ്സോ വിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാ, തിരിയം ദ്വേ വിദത്ഥിയോ’’തി (പാചി. ൫൩൮) വുത്തത്താ ഏവം വുത്തപ്പമാണയുത്താ, സാ പന വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ ഛഹത്ഥാ ഹോതി, വിത്ഥാരതോ തിഹത്ഥാ, ഇദാനി പകതിഹത്ഥേന പന ദീഘതോ നവഹത്ഥാ ഹോതി, തിരിയതോ വിദത്ഥാധികചതുഹത്ഥാതി വേദിതബ്ബാ. വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമചീവരപ്പമാണം പരിക്ഖാരചോളന്തി ഏത്ഥ പന വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമചീവരപ്പമാണം ¶ നാമ സുഗതങ്ഗുലേന ദീഘതോ അട്ഠങ്ഗുലം ഹോതി, തിരിയതോ ചതുരങ്ഗുലം, വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ദീഘതോ ഏകഹത്ഥം ഹോതി, തിരിയതോ വിദത്ഥിപ്പമാണം, ഇദാനി പകതിഹത്ഥേന പന ദീഘതോ വിദത്ഥാധികഹത്ഥം ഹോതി, തിരിയതോ ഛളങ്ഗുലാധികവിദത്ഥിപ്പമാണം. തേനാഹ ‘‘തസ്സ പമാണ’’ന്തിആദി.

ഭേസജ്ജത്ഥായാതിആദീസു അത്തനോ സന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ ഠപിതം സന്ധായ ‘‘അനധിട്ഠിതേപി നത്ഥി ആപത്തീ’’തി വുത്തം, ‘‘ഇദം ഭേസജ്ജത്ഥായ, ഇദം മാതുയാ’’തി വിഭജിത്വാ സകസന്തകഭാവതോ മോചേത്വാ ഠപേന്തേന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഇമിനാ ഭേസജ്ജം ചേതാപേസ്സാമി, ഇദം മാതുയാ ദസ്സാമീ’’തി ഠപേന്തേന പന അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി വദന്തി. സേനാസനപരിക്ഖാരത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണേതി ഏത്ഥ അനിവാസേത്വാ അപാരുപിത്വാ കേവലം മഞ്ചപീഠേസുയേവ അത്ഥരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിയമാനം പച്ചത്ഥരണം അത്തനോ സന്തകമ്പി അനധിട്ഠാതും വട്ടതീതി വദന്തി, ഹേട്ഠാ പന പച്ചത്ഥരണമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി അവിസേസേന വുത്തത്താ അത്തനോ സന്തകം അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ പച്ഛാ വീതട്ഠാനം അധിട്ഠിതമേവ ഹോതി, പുന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി. സചേ പന പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ അന്തരന്തരാ വീതം ഹോതി, പുന അധിട്ഠാതബ്ബന്തി വദന്തി. ഏസേവ നയോതി വികപ്പനൂപഗപ്പമാണമത്തേ വീതേ തന്തേ ഠിതംയേവ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൪൬. ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ¶ ‘സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനാ’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, തം യുത്തം അഞ്ഞസ്സ ദാനേ വിയ ചീവരേ നിരാലയഭാവേനേവ പരിച്ചത്തത്താ. കേചി പന ‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ഭിക്ഖുനിയാ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനേവാതി ഏതമത്ഥം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖു പന വിബ്ഭമന്തോപി യാവ സിക്ഖം ന പച്ചക്ഖാതി, താവ ഭിക്ഖുയേവാതി അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീ’തി ¶ വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ‘ഭിക്ഖുനിയാ ഹീനായാവത്തനേനാ’തി വിസേസേത്വാ അവുത്തത്താ. ഭിക്ഖുനിയാ ഹി ഗിഹിഭാവൂപഗമനേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വിസും വത്തബ്ബം നത്ഥി തസ്സാ വിബ്ഭമനേനേവ അസ്സമണീഭാവതോ. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാതി പന ഇദം സചേ ഭിക്ഖുലിങ്ഗേ ഠിതോവ സിക്ഖം പച്ചക്ഖാതി, തസ്സ കായലഗ്ഗമ്പി ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) പന ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാതി ഇദം അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ ഠിതസ്സ ചേവ തിത്ഥിയപക്കന്തസ്സ ച ഭിക്ഖുനിയാ ച ഭിക്ഖുനിഭാവേ നിരപേക്ഖതായ ഗിഹിലിങ്ഗതിത്ഥിയലിങ്ഗഗ്ഗഹണം സന്ധായ വുത്തം. സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ ഗിഹിഭാവൂപഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം, തദാപി തസ്സ ഉപസമ്പന്നത്താ ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനതോ’’തി വുത്തം, ഇതി ഇമാനി ദ്വേ വചനാനി അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധാനി ഹുത്വാ ദിസ്സന്തി.

അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഹീനായാവത്തനേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) വിസും വുത്തത്താ ഹീനായാവത്തന്തേ സതി സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖന്തേപി ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതി, സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തേ സതി ഹീനായ അനാവത്തന്തേപീതി അധിപ്പായോ ദിസ്സതി, തസ്മാ സിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ കേവലം ഗിഹിഭാവം ഉപഗച്ഛന്തസ്സ കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുഭാവോ അത്ഥി, ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനം, തഥാപി ‘‘ഹീനായാവത്തനേനാ’’തി വുത്തത്താ ഗിഹിഭാവൂപഗമനേനേവ അധിട്ഠാനവിജഹനം സിയാ യഥാ തം ലിങ്ഗപരിവത്തനേന. ഗിഹിഭാവം അനുപഗന്ത്വാ ച കേവലം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം കരോന്തസ്സ കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുലിങ്ഗം അത്ഥി, ചീവരസ്സ ച തസ്സ സന്തകത്താ വിജഹനം, തഥാപി ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാ’’തി വുത്തത്താ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനേവ അധിട്ഠാനവിജഹനം സിയാ യഥാ തം പച്ചുദ്ധരണേ, തസ്മാ ഭിക്ഖു വാ ഹോതു ഭിക്ഖുനീ വാ, ഹീനായാവത്തിസ്സാമീതി ¶ ചിത്തേന ഗിഹിലിങ്ഗഗ്ഗഹണേന ചീവരം അധിട്ഠാനം വിജഹതി. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന പന ഭിക്ഖുസ്സേവ ചീവരം ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനാഭാവാതി അയമമ്ഹാകം ഖന്തി. അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നകതിത്ഥിയപക്കന്തകാനം പന ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനവിജഹനം അട്ഠകഥായം അനാഗതത്താ തേസഞ്ച ഹീനായാവത്താനവോഹാരാഭാവാ വിചാരേതബ്ബം.

കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖവസേനാതി ¶ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഓരതോ പരതോതി ഏത്ഥ ച ‘‘ഓരതോ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ഭിന്ദതി, പരതോ ന ഭിന്ദതീ’’തി വുത്തം. കഥം ഓരപരഭാവോ വേദിതബ്ബോതി? യഥാ നദീപരിച്ഛിന്നേ പദേസേ മനുസ്സാനം വസനദിസാഭാഗേ തീരം ഓരിമം നാമ ഹോതി, ഇതരദിസാഭാഗേ തീരം പാരിമം നാമ, തഥാ ഭിക്ഖൂനം നിവാസനപാരുപനട്ഠാനഭൂതം ചീവരസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം യഥാവുത്തവിദത്ഥിആദിപ്പമാണസ്സ പദേസസ്സ ഓരം നാമ, ചീവരപരിയന്തട്ഠാനം പരം നാമ, ഇതി ലോകതോ വാ യഥാ ച ഓരതോ ഭോഗം പരതോ അന്തം കത്വാ ചീവരം ഠപേതബ്ബന്തി വുത്തേ ഭിക്ഖുനോ അഭിമുഖട്ഠാനം ഓരം നാമ, ഇതരട്ഠാനം പരം നാമ, ഏവം ഭിക്ഖൂനം നിവാസനപാരുപനട്ഠാനം ഓരം നാമ, ഇതരം പരം നാമ. ഏവം സാസനതോ വാ ഓരപരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തേനേവ യോ പന ദുബ്ബലട്ഠാനേ പഠമം അഗ്ഗളം ദത്വാ പച്ഛാ ദുബ്ബലട്ഠാനം ഛിന്ദിത്വാ അപനേതി, അധിട്ഠാനം ന ഭിജ്ജതി. മണ്ഡലപരിവത്തനേപി ഏസേവ നയോതി സകലസ്മിം ചീവരേ അധിട്ഠാനഭിജ്ജനാഭിജ്ജനഭാവോ ദസ്സിതോ. തേന വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൯) ‘‘ഏസ നയോതി ഇമിനാ പമാണയുത്തേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദേ അധിട്ഠാനം വിജഹതീതിആദിഅത്ഥം സങ്ഗണ്ഹാതീ’’തി.

ഖുദ്ദകം ചീവരന്തി മുട്ഠിപഞ്ചകാദിഭേദപ്പമാണതോ അനൂനമേവ ഖുദ്ദകചീവരം. മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം കരോതീതി ഏത്ഥ തിണ്ണം ചീവരാനം ചതൂസു പസ്സേസു യസ്മിം പദേസേ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി, തസ്മിം ¶ പദേസേ സമന്തതോ ഛിന്ദിത്വാ ഖുദ്ദകം കരോന്തസ്സ അധിട്ഠാനം ന വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. വിമതിവിനോദനിയം പന വുത്തം ‘‘മഹന്തം വാ ഖുദ്ദകം വാ കരോതീതി ഏത്ഥ അതിമഹന്തം ചീവരം മുട്ഠിപഞ്ചകാദിപച്ഛിമപ്പമാണയുത്തം കത്വാ സമന്തതോ ഛിന്ദനേനപി വിച്ഛിന്ദനകാലേ ഛിജ്ജമാനട്ഠാനം ഛിദ്ദസങ്ഖം ന ഗച്ഛതി, അധിട്ഠാനം ന വിജഹതി ഏവാതി സിജ്ഝതി, ‘ഘടേത്വാ ഛിന്ദതി ന ഭിജ്ജതീ’തി വചനേന ച സമേതി. പരിക്ഖാരചോളം പന വികപ്പനൂപഗപച്ഛിമപ്പമാണതോ ഊനം കത്വാ ഛിദ്ദം അധിട്ഠാനം വിജഹതി അധിട്ഠാനസ്സ അനിസ്സയത്താ, താനി പുന ബദ്ധാനി ഘടിതാനി പുന അധിട്ഠാതബ്ബമേവാതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘വസ്സികസാടികചീവരേ ദ്വിധാ ഛിന്നേ യദിപി ഏകേകം ഖണ്ഡം പച്ഛിമപ്പമാണം ഹോതി, ഏകസ്മിംയേവ ഖണ്ഡേ അധിട്ഠാനം തിട്ഠതി, ന ഇതരസ്മിം, ദ്വേ പന ന വട്ടന്തീ’തി വുത്തത്താ നിസീദനകണ്ഡുപടിച്ഛാദീസുപി ഏസേവ നയോതി വദന്തീ’’തി.

൪൭. സമ്മുഖേ പവത്താ സമ്മുഖാതി പച്ചത്തവചനം, തഞ്ച വികപ്പനാവിസേസനം, തസ്മാ ‘‘സമ്മുഖേ’’തി ഭുമ്മത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം കത്വാപി അത്ഥം വദന്തി, അഭിമുഖേതി അത്ഥോ. അഥ വാ സമ്മുഖേന അത്തനോ വാചായ ഏവ വികപ്പനാ സമ്മുഖാവികപ്പനാ. പരമ്മുഖേന വികപ്പനാ പരമ്മുഖാവികപ്പനാതി ¶ കരണത്ഥേനപി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അയമേവ പാളിയാ സമേതി. സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവന്തി ആസന്നദൂരഭാവം. ഏത്താവതാ നിധേതും വട്ടതീതി ഏത്തകേനേവ വികപ്പനാകിച്ചസ്സ നിട്ഠിതത്താ അതിരേകചീവരം ന ഹോതീതി ദസാഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പരിഭുഞ്ജിതും…പേ… ന വട്ടതീതി സയം അപച്ചുദ്ധാരണപരിഭുഞ്ജനേ പാചിത്തിയം, അധിട്ഠഹനേ പരേസം വിസ്സജ്ജനേ ച ദുക്കടഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീതി പരിഭോഗവിസ്സജ്ജനഅധിട്ഠാനാനി വട്ടന്തി. അപി-സദ്ദേന നിധേതുമ്പി വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏതേന പച്ചുദ്ധാരേപി കതേ ചീവരം അധിട്ഠാതുകാമേന ¶ വികപ്പിതചീവരമേവ ഹോതി, ന അതിരേകചീവരം, തം പന തിചീവരാദിനാമേന അധിട്ഠാതുകാമേന അധിട്ഠഹിതബ്ബം, ഇതരേന വികപ്പിതചീവരമേവ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

കേചി പന ‘‘യം വികപ്പിതചീവരം, തം യാവ പരിഭോഗകാലാ അപച്ചുദ്ധരാപേത്വാ നിദഹേതബ്ബം, പരിഭോഗകാലേ പന സമ്പത്തേ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. യദി ഹി തതോ പുബ്ബേപി പച്ചുദ്ധരാപേയ്യ, പച്ചുദ്ധാരേനേവ വികപ്പനായ വിഗതത്താ അതിരേകചീവരം നാമ ഹോതി, ദസാഹാതിക്കമേ പത്തേവ നിസ്സഗ്ഗിയം, തസ്മാ യം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ ഠപേതബ്ബം, തദേവ വികപ്പേതബ്ബം. പച്ചുദ്ധാരേ ച കതേ അന്തോദസാഹേയേവ അധിട്ഠാതബ്ബം. യഞ്ച അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ‘തതോ പരം പരിഭോഗാദി വട്ടതീ’തിആദി വുത്തം, തം പാളിയാ വിരുജ്ഝതീ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തമേവ. പാളിയഞ്ഹി ‘‘അന്തോദസാഹം അധിട്ഠേതി വികപ്പേതീ’’തി (പാരാ. ൪൬൯) ച ‘‘സാമം ചീവരം വികപ്പേത്വാ അപച്ചുദ്ധാരണം പരിഭുഞ്ജേയ്യ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൩൭൩) ച ‘‘അനാപത്തി സോ വാ ദേതി, തസ്സ വാ വിസ്സാസന്തോ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി (പാചി. ൩൭൬) ച സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) ‘‘ഇമം ചീവരം വാ വികപ്പനം വാ പച്ചുദ്ധരാമീ’’തിആദിനാ പച്ചുദ്ധാരം അദസ്സേത്വാ ‘‘മയ്ഹം സന്തകം പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം കരോഹീ’’തി ഏവം അത്തനോ സന്തകത്തം അമോചേത്വാവ പരിഭോഗാദിവസേന പച്ചുദ്ധാരസ്സ വുത്തത്താ, ‘‘തതോ പഭുതി പരിഭോഗാദയോപി വട്ടന്തീ’’തി അധിട്ഠാനം വിനാപി വിസും പരിഭോഗസ്സ നിധാനസ്സ ച വുത്തത്താ വികപ്പനാനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധരാപേത്വാ അനധിട്ഠഹിത്വാ ഏവ ച തിചീവരരഹിതം വികപ്പനാരഹം ചീവരം പരിഭുഞ്ജിതുഞ്ച നിദഹിതുഞ്ച ഇദം പാടേക്കം വിനയകമ്മന്തി ഖായതി. അപിച ബഹൂനം പത്താനം വികപ്പേതും പച്ചുദ്ധരേതുഞ്ച വുത്തത്താ പച്ചുദ്ധാരേ തേസം ¶ അതിരേകപത്തതാ ദസ്സിതാതി സിജ്ഝതി തേസു ഏകസ്സേവ അധിട്ഠാതബ്ബതോ, തസ്മാ അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം.

മിത്തോതി ¶ ദള്ഹമിത്തോ. സന്ദിട്ഠോതി ദിട്ഠമത്തോ, ന ദള്ഹമിത്തോ. പഞ്ഞത്തികോവിദോ ന ഹോതീതി ഏവം വികപ്പിതേ അനന്തരമേവ ഏവം പച്ചുദ്ധരിതബ്ബന്തി വിനയകമ്മം ന ജാനാതി. തേനാഹ ‘‘ന ജാനാതി പച്ചുദ്ധരിതു’’ന്തി. ഇമിനാപി ചേതം വേദിതബ്ബം ‘‘വികപ്പനാസമനന്തരമേവ പച്ചുദ്ധാരോ കാതബ്ബോ’’തി. വികപ്പിതവികപ്പനാ നാമേസാ വട്ടതീതി അധിട്ഠിതഅധിട്ഠാനം വിയാതി അധിപ്പായോ.

൪൮. ഏവം ചീവരേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയം ദസ്സേന്തോ ‘‘പത്തേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പതതി പിണ്ഡപാതോ ഏത്ഥാതി പത്തോ, ജിനസാസനഭാവോ ഭിക്ഖാഭാജനവിസേസോ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘പത്തം പക്ഖേ ദലേ പത്തോ, ഭാജനേ സോ ഗതേ തിസൂ’’തി, തസ്മിം പത്തേ. പനാതി പക്ഖന്തരത്ഥേ നിപാതോ. നയോതി അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയോ. ചീവരേ വുത്തഅധിട്ഠാനവികപ്പനാനയതോ അഞ്ഞഭൂതോ അയം വക്ഖമാനോ പത്തേ അധിട്ഠാനവികപ്പനാനയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പത്തം അധിട്ഠഹന്തേന പമാണയുത്തോവ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ന അപ്പമാണയുത്തോതി സമ്ബന്ധോ. തേന പമാണതോ ഊനാധികേ പത്തേ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി, തസ്മാ താദിസം പത്തം ഭാജനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഏതേ ഭാജനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, ന അധിട്ഠാനൂപഗാ ന വികപ്പനൂപഗാ’’തി.

ദ്വേ മഗധനാളിയോതി ഏത്ഥ മഗധനാളി നാമ യാ മാഗധികായ തുലായ അഡ്ഢതേരസപലപരിമിതം ഉദകം ഗണ്ഹാതി. സീഹളദീപേ പകതിനാളിതോ ഖുദ്ദകാ ഹോതി, ദമിളനാളിതോ പന ¶ മഹന്താ. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൦൨) ‘‘മഗധനാളി നാമ അഡ്ഢതേരസപലാ ഹോതീതി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തം. സീഹളദീപേ പകതിനാളി മഹന്താ, ദമിളനാളി ഖുദ്ദകാ, മഗധനാളിപമാണയുത്താ, തായ മഗധനാളിയാ ദിയഡ്ഢനാളി ഏകാ സീഹളനാളി ഹോതീതി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി. അഥ വാ മഗധനാളി നാമ യാ പഞ്ച കുഡുവാനി ഏകഞ്ച മുട്ഠിം ഏകായ ച മുട്ഠിയാ തതിയഭാഗം ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൯൮-൬൦൨) ‘‘മഗധനാളി നാമ ഛപസതാ നാളീതി കേചി. ‘അട്ഠപസതാ’തി അപരേ. തത്ഥ പുരിമാനം മതേന തിപസതായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ ഏകാ മഗധനാളി ഹോതി. പച്ഛിമാനം ചതുപസതായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ ഏകാ മഗധനാളി. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന പകതിയാ ചതുമുട്ഠികം കുഡുവം, ചതുകുഡുവം നാളികം, തായ നാളിയാ സോളസ നാളിയോ ദോണം, തം പന മഗധനാളിയാ ദ്വാദസ നാളിയോ ഹോന്തീതി വുത്തം, തസ്മാ തേന നയേന മഗധനാളി നാമ പഞ്ച കുഡുവാനി ¶ ഏകഞ്ച മുട്ഠിം ഏകായ മുട്ഠിയാ തതിയഭാഗഞ്ച ഗണ്ഹാതീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി. തത്ഥ കുഡുവോതി പസതോ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘കുഡുവോ പസതോ ഏകോ;

പത്ഥോ തേ ചതുരോ സിയും;

ആള്ഹകോ ചതുരോ പത്ഥാ;

ദോണം വാ ചതുരാള്ഹക’’ന്തി.

അഥ വാ മഗധനാളി നാമ യാ ചതുകുഡുവായ നാളിയാ ചതസ്സോ നാളിയോ ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൦൨) ‘‘ദമിളനാളീതി പുരാണകനാളിം സന്ധായ വുത്തം. സാ ച ചതുമുട്ഠികേഹി കുഡുവേഹി അട്ഠകുഡുവാ, തായ നാളിയാ ദ്വേ നാളിയോ മഗധനാളി ഗണ്ഹാതി, പുരാണാ പന സീഹളനാളി തിസ്സോ നാളിയോ ഗണ്ഹാതീതി വദന്തി, തേസം മതേന മഗധനാളി ¶ ഇദാനി വത്തമാനായ ചതുകുഡുവായ ദമിളനാളിയാ ചതുനാളികാ ഹോതി, തതോ മഗധനാളിതോ ഉപഡ്ഢഞ്ച പുരാണദമിളനാളിസങ്ഖാതം പത്ഥം നാമ ഹോതി, ഏതേന ച ഓമകോ നാമ പത്തോ പത്ഥോദനം ഗണ്ഹാതീതി പാളിവചനം സമേതി. ലോകിയേഹിപി –

‘ലോകിയം മഗധഞ്ചേതി, പത്ഥദ്വയമുദാഹടം;

ലോകിയം സോളസപലം, മാഗധം ദിഗുണം മത’ന്തി. (വി. വി. ടീ. ൧.൬൦൨) –

ഏവം ലോകേ നാളിയാ മഗധനാളി ദിഗുണാതി ദസ്സിതാ. ഏവഞ്ച ഗയ്ഹമാനേ ഓമകപത്തസ്സ ച യാപനമത്തോദനഗാഹികാ ച സിദ്ധാ ഹോതി. ന ഹി സക്കാ അട്ഠകുഡുവതോ ഊനോദനഗാഹിനാ പത്തേന അഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം പരിയേസിത്വാ യാപേതും. തേനേവ വുത്തം വേരഞ്ജകണ്ഡട്ഠകഥായം ‘പത്ഥോ നാമ നാളിമത്തം ഹോതി, ഏകസ്സ പുരിസസ്സ അലം യാപനായാ’തി’’. വുത്തമ്പി ഹേതം ജാതകട്ഠകഥായം (ജാ. അട്ഠ. ൫.൨൧.൧൯൨) ‘‘പത്ഥോദനോ നാലമയം ദുവിന്ന’’ന്തി, ‘‘ഏകസ്സ ദിന്നം ദ്വിന്നം തിണ്ണം പഹോതീ’’തി ച, തസ്മാ ഇധ വുത്തനയാനുസാരേന ഗഹേതബ്ബന്തി. ആലോപസ്സ ആലോപസ്സ അനുരൂപന്തി ഓദനസ്സ ചതുഭാഗമത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം മജ്ഝിമനികായേ ബ്രഹ്മായുസുത്തസംവണ്ണനായം (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൮൭) ‘‘ബ്യഞ്ജനസ്സ മത്താ നാമ ഓദനചതുത്ഥഭാഗോ’’തി. ഓദനഗതികാനീതി ഓദനസ്സ ഗതി ¶ ഗതി യേസം താനി ഓദനഗതികാനി. ഗതീതി ച ഓകാസോ ഓദനസ്സ അന്തോപവിസനസീലത്താ ഓദനസ്സ ഓകാസോയേവ തേസം ഓകാസോ ഹോതി, ന അഞ്ഞം അത്തനോ ഓകാസം ഗവേസന്തീതി അത്ഥോ. ഭാജനപരിഭോഗേനാതി ഉദകാഹരണാദിനാ ഭാജനപരിഭോഗേന.

ഏവം പമാണതോ അധിട്ഠാനൂപഗവികപ്പനൂപഗപത്തം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പാകതോ മൂലതോ ച തം ദസ്സേതും ‘‘പമാണയുത്താനമ്പീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അയോപത്തോ പഞ്ചഹി പാകേഹി പത്തോതി ¶ കമ്മാരപക്കംയേവ അനധിട്ഠഹിത്വാ സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണകരണത്ഥായ പുനപ്പുനം നാനാസമ്ഭാരേഹി പചിതബ്ബോ, അയോപത്തസ്സ അതികക്ഖളത്താ കമ്മാരപാകേന സദ്ധിം പഞ്ചവാരപക്കോയേവ സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണോ ഹോതി. മത്തികാപത്തോ ദ്വീഹി പാകേഹി പക്കോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തസ്സ പന മുദുകത്താ കുമ്ഭകാരകപാകേന സദ്ധിം ദ്വിവാരപക്കോപി സമണസാരുപ്പനീലവണ്ണോ ഹോതി. ഏവം കതോയേവ ഹി പത്തോ അധിട്ഠാനൂപഗോ വികപ്പനൂപഗോ ച ഹോതി, നാകതോ. തേന വക്ഖതി ‘‘പാകേ ച മൂലേ ച സുനിട്ഠിതേയേവ അധിട്ഠാനൂപഗോ ഹോതി. യോ അധിട്ഠാനൂപഗോ, സ്വേവ വികപ്പനൂപഗോ’’തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൪൮). സോ ഹത്ഥം ആഗതോപി അനാഗതോപി അധിട്ഠാതബ്ബോ വികപ്പേതബ്ബോതി ഏതേന ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതും വികപ്പേതുഞ്ച ലഭതി, ഠപിതട്ഠാനസല്ലക്ഖണമേവ പമാണന്തി ദസ്സേതി. ഇദാനി തമേവത്ഥം വിത്ഥാരേതുമാഹ ‘‘യദി ഹീ’’തിആദി. ഹി-സദ്ദോ വിത്ഥാരജോതകോ. തത്ഥ പചിത്വാ ഠപേസ്സാമീതി കാളവണ്ണപാകം സന്ധായ വുത്തം.

ഇദാനി പത്താധിട്ഠാനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥ ദ്വേ പത്തസ്സ അധിട്ഠാനാ’’തിആദി. തത്ഥ സാമന്തവിഹാരേതി ഇദം ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തം, തതോ ദൂരേ ഠിതമ്പി അധിട്ഠാതബ്ബമേവ. ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഇദമ്പി ഉപചാരമത്തം, പത്തസല്ലക്ഖണമേവേത്ഥ പമാണം.

ഇദാനി അധിട്ഠാനവിജഹനം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം അപ്പമത്തസ്സ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പത്തേ വാ ഛിദ്ദം ഹോതീതി മുഖവട്ടിതോ ഹേട്ഠാ ദ്വങ്ഗുലമത്തോകാസതോ പട്ഠായ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിദ്ദം ഹോതി.

സത്തന്നം ¶ ധഞ്ഞാനന്തി –

‘‘സാലി വീഹി ച കുദ്രൂസോ;

ഗോധൂമോ വരകോ യവോ;

കങ്ഗൂതി ¶ സത്ത ധഞ്ഞാനി;

നീവാരാദീ തു തബ്ഭിദാ’’തി. –

വുത്താനം സത്തവിധാനം ധഞ്ഞാനം.

൪൯. ഏവം പത്താധിട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തവികപ്പനം ദസ്സേതും ‘‘വികപ്പനേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തം ചീവരവികപ്പനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൫൦. ഏവം വികപ്പനാനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പത്തേ ഭിന്നേ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏവം അധിട്ഠഹിത്വാ’’ഇച്ചാദി. തത്ഥ അപത്തോതി ഇമിനാ അധിട്ഠാനവിജഹനമ്പി ദസ്സേതി. പഞ്ചബന്ധനേപി പത്തേ അപരിപുണ്ണപാകേ പത്തേ വിയ അധിട്ഠാനം ന രുഹതി. ‘‘തിപുപട്ടേന വാ’’തി വുത്തത്താ തമ്ബലോഹാദികപ്പിയലോഹേഹി അയോപത്തസ്സ ഛിദ്ദം ഛാദേതും വട്ടതി. തേനേവ ‘‘ലോഹമണ്ഡലകേനാ’’തി വുത്തം. സുദ്ധേഹി…പേ… ന വട്ടതീതി ഇദം ഉണ്ഹഭോജനേ പക്ഖിത്തേ വിലീയമാനത്താ വുത്തം. ഫാണിതം ഝാപേത്വാ പാസാണചുണ്ണേന ബന്ധിതും വട്ടതീതി പാസാണചുണ്ണേന സദ്ധിം ഫാണിതം പചിത്വാ തഥാപക്കേന പാസാണചുണ്ണേന ബന്ധിതും വട്ടതി. അപരിഭോഗേനാതി അയുത്തപരിഭോഗേന. ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ആധാരക’’ന്തി വുത്തത്താ മഞ്ചപീഠാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി ആധാരകം ഠപേത്വാ തത്ഥ പത്തം ഠപേതും വട്ടതി ആധാരകട്ഠപനോകാസസ്സ അനിയമിതത്താതി വദന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൯. ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയകഥാ

൫൧. ഏവം ¶ അധിട്ഠാനവികപ്പനവിനിച്ഛയകഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചീവരേന വിനാവാസവിനിച്ഛയകരണം ദസ്സേതും ‘‘ചീവരേനവിനാവാസോ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ ചീയതീതി ചീവരം, ചയം സഞ്ചയം ¶ കരീയതീതി അത്ഥോ, അരിയദ്ധജോ വത്ഥവിസേസോ. ഇധ പന തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരിതം ചീവരത്തയമേവ. വിനാതി വജ്ജനത്ഥേ നിപാതോ. വസനം വാസോ, വിനാ വാസോ വിനാവാസോ, ചീവരേന വിനാവാസോ ചീവരവിനാവാസോ, ‘‘ചീവരവിപ്പവാസോ’’തി വത്തബ്ബേ വത്തിച്ഛാവസേന, ഗാഥാപാദപൂരണത്ഥായ വാ അലുത്തസമാസം കത്വാ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘തിചീവരാധിട്ഠാനേന…പേ… വിപ്പവാസോ’’തി, ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമി, ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം അധിട്ഠാമി, ഇമം അന്തരവാസകം അധിട്ഠാമീ’’തി ഏവം നാമേന അധിട്ഠിതാനം തിണ്ണം ചീവരാനം ഏകേകേന വിപ്പവാസോതി അത്ഥോ, ഏകേനപി വിനാ വസിതും ന വട്ടതി, വസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സഹ അരുണുഗ്ഗമനാ ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, പാചിത്തിയഞ്ച ആപജ്ജതീതി സമ്ബന്ധോ. വസിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ വസനകിരിയാ ചതുഇരിയാപഥസാധാരണാ, തസ്മാ കായലഗ്ഗം വാ ഹോതു അലഗ്ഗം വാ, അഡ്ഢതേയ്യരതനസ്സ പദേസസ്സ അന്തോ കത്വാ തിട്ഠന്തോപി ചരന്തോപി നിസിന്നോപി നിപന്നോപി ഹത്ഥപാസേ കത്വാ വസന്തോ നാമ ഹോതി.

ഏവം സാമഞ്ഞതോ അവിപ്പവാസലക്ഖണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഗാമാദിപന്നരസോകാസവസേന വിസേസതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗാമി’’ച്ചാദി. തത്ഥ ഗാമനിവേസനാനി പാകടാനേവ. ഉദോസിതോ നാമ യാനാദീനം ഭണ്ഡാനം സാലാ. അട്ടോ നാമ പടിരാജാദിപടിബാഹനത്ഥം ഇട്ഠകാഹി കതോ ബഹലഭിത്തികോ ചതുപഞ്ചഭൂമികോ പതിസ്സയവിസേസോ. മാളോ നാമ ഏകകൂടസങ്ഗഹിതോ ചതുരസ്സപാസാദോ. പാസാദോ നാമ ദീഘപാസാദോ. ഹമ്മിയം നാമ മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോ, മുണ്ഡച്ഛദനപാസാദോതി ¶ ച ചന്ദികങ്ഗണയുത്തോ പാസാദോതി വുച്ചതി. സത്ഥോ നാമ ജങ്ഘസത്ഥോ വാ സകടസത്ഥോ വാ. ഖേത്തം നാമ പുബ്ബണ്ണാപരണ്ണാനം വിരുഹനട്ഠാനം. ധഞ്ഞകരണം നാമ ഖലമണ്ഡലം. ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ ഫലാരാമോ. വിഹാരാദയോ പാകടാ ഏവ. തത്ഥ നിവേസനാദീനി ഗാമതോ ബഹി സന്നിവിട്ഠാനി ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബം. അന്തോഗാമേ ഠിതാനഞ്ഹി ഗാമഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ ഗാമപരിഹാരോയേവാതി. ഗാമഗ്ഗഹണേന ച നിഗമനഗരാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി.

പരിഖായ വാ പരിക്ഖിത്തോതി ഇമിനാ സമന്താ നദീതളാകാദിഉദകേന പരിക്ഖിത്തോപി പരിക്ഖിത്തോയേവാതി ദസ്സേതി. തം പമാണം അതിക്കമിത്വാതി ഘരസ്സ ഉപരി ആകാസേ അഡ്ഢതേയ്യരതനപ്പമാണം അതിക്കമിത്വാ. സഭായേ വാ വത്ഥബ്ബന്തി ഇമിനാ സഭാസദ്ദസ്സ പരിയായോ സഭായസദ്ദോ നപുംസകലിങ്ഗോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി. സഭാസദ്ദോ ഹി ഇത്ഥിലിങ്ഗോ, സഭായസദ്ദോ നപുംസകലിങ്ഗോതി. ദ്വാരമൂലേ വാതി നഗരസ്സ ദ്വാരമൂലേ വാ. തേസന്തി സഭായനഗരദ്വാരമൂലാനം. തസ്സാ വീഥിയാ ¶ സഭായദ്വാരാനം ഗഹണേനേവ തത്ഥ സബ്ബാനിപി ഗേഹാനി, സാ ച അന്തരവീഥി ഗഹിതായേവ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ദ്വാരവീഥിഘരേസു വസന്തേന ഗാമപ്പവേസനസഹസേയ്യാദിദോസം പരിഹരിത്വാ സുപ്പടിച്ഛന്നതാദിയുത്തേനേവ ഭവിതബ്ബം. സഭാ പന യദി സബ്ബേസം വസനത്ഥായ പപാസദിസാ കതാ, അന്തരാരാമേ വിയ യഥാസുഖം വസിതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. അതിഹരിത്വാ ഘരേ നിക്ഖിപതീതി വീഥിം മുഞ്ചിത്വാ ഠിതേ അഞ്ഞസ്മിം ഘരേ നിക്ഖിപതി. തേനാഹ ‘‘വീഥിഹത്ഥപാസോ ന രക്ഖതീ’’തി. പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഹത്ഥപാസേതി ഘരസ്സ ഹത്ഥപാസം സന്ധായ വദതി.

ഏവം ഗാമവസേന വിപ്പവാസാവിപ്പവാസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നിവേസനവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ഏകകുലസ്സ സന്തകം നിവേസനം ഹോതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഓവരകോ നാമ ഗബ്ഭസ്സ ¶ അബ്ഭന്തരേ അഞ്ഞോ ഗബ്ഭോതി വദന്തി, ഗബ്ഭസ്സ വാ പരിയായവചനമേതം. ഇദാനി ഉദോസിതാദിവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉദോസിതി’’ച്ചാദിമാഹ. തത്ഥ വുത്തനയേനേവാതി ‘‘ഏകകുലസ്സ സന്തകോ ഉദോസിതോ ഹോതി പരിക്ഖിത്തോ ചാ’’തിആദിനാ നിവേസനേ വുത്തനയേന. ഏവ-സദ്ദോ വിസേസനിവത്തി അത്ഥോ. തേന വിസേസോ നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

ഇദാനി യേസു വിസേസോ അത്ഥി, തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ഏകകുലസ്സ നാവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിയാദിയിത്വാതി വിനിവിജ്ഝിത്വാ, അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ വാ. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘അന്തോപവിട്ഠേനാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ അന്തോപവിട്ഠേനാതി ഗാമസ്സ, നദിയാ വാ അന്തോപവിട്ഠേന. ‘‘സത്ഥേനാ’’തി പാഠസേസോ. നദീപരിഹാരോ ലബ്ഭതീതി ഏത്ഥ ‘‘വിസും നദീപരിഹാരസ്സ അവുത്തത്താ ഗാമാദീഹി അഞ്ഞത്ഥ വിയ ചീവരഹത്ഥപാസോയേവ നദീപരിഹാരോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അഞ്ഞേ പന ‘‘ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന നദീപരിഹാരോപി വിസും സിദ്ധോതി നദീഹത്ഥപാസോ ന വിജഹിതബ്ബോ’’തി വദന്തി. യഥാ പന അജ്ഝോകാസേ സത്തബ്ഭന്തരവസേന അരഞ്ഞപരിഹാരോ ലബ്ഭതി, ഏവം നദിയം ഉദകുക്ഖേപവസേന നദീപരിഹാരോ ലബ്ഭതീതി കത്വാ അട്ഠകഥായം നദീപരിഹാരോ വിസും അവുത്തോ സിയാ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനം അരഞ്ഞനദീസു അബദ്ധസീമാവസേന ലബ്ഭമാനത്താ. ഏവഞ്ച സതി സമുദ്ദജാതസ്സരേസുപി പരിഹാരോ അവുത്തസിദ്ധോ ഹോതി നദിയാ സമാനലക്ഖണത്താ, നദീഹത്ഥപാസോ ന വിജഹിതബ്ബോതി പന അത്ഥേ സതി നദിയാ അതിവിത്ഥാരത്താ ബഹുസാധാരണത്താ ച അന്തോനദിയം ചീവരം ഠപേത്വാ നദീഹത്ഥപാസേ ഠിതേന ചീവരസ്സ പവത്തിം ജാനിതും ന സക്കാ ഭവേയ്യ. ഏസ നയോ സമുദ്ദജാതസ്സരേസുപി. അന്തോഉദകുക്ഖേപേ വാ തസ്സ ഹത്ഥപാസേ വാ ഠിതേന പന സക്കാതി അയം അമ്ഹാകം അത്തനോമതി, വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വിഹാരസീമന്തി അവിപ്പവാസസീമം ¶ സന്ധായാഹ. ഏത്ഥ ച ¶ വിഹാരസ്സ നാനാകുലസന്തകഭാവേപി അവിപ്പവാസസീമാപരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ചീവരഅവിപ്പവാസസമ്ഭവതോ പധാനത്താ തത്ഥ സത്ഥപരിഹാരോ ന ലബ്ഭതീതി ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സത്ഥസമീപേതി ഇദം യഥാവുത്തഅബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം.

യസ്മാ ‘‘നാനാകുലസ്സ പരിക്ഖിത്തേ ഖേത്തേ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഖേത്തദ്വാരമൂലേ വാ തസ്സ ഹത്ഥപാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ ദ്വാരമൂലതോ അഞ്ഞത്ഥ ഖേത്തേപി വസന്തേന ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ ഹത്ഥപാസേ കത്വായേവ വസിതബ്ബം.

വിഹാരോ നാമ സപരിക്ഖിത്തോ വാ അപരിക്ഖിത്തോ വാ സകലോ ആവാസോതി വദന്തി. യസ്മിം വിഹാരേതി ഏത്ഥ പന ഏകഗേഹമേവ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൯൧-൪൯൪) പന ‘‘വിഹാരോ നാമ ഉപചാരസീമാ. യസ്മിം വിഹാരേതി തസ്സ അന്തോപരിവേണാദിം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏകകുലാദിസന്തകതാ ചേത്ഥ കാരാപകാനം വസേന വേദിതബ്ബാ.

യം മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ സമന്താ ഛായാ ഫരതീതി യദാ മഹാവീഥിയം ഉജുകമേവ ഗച്ഛന്തം സൂരിയമണ്ഡലം മജ്ഝന്ഹികം പാപുണാതി, തദാ യം ഓകാസം ഛായാ ഫരതി, തം സന്ധായ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ഛായായ ഫുട്ഠോകാസസ്സാതി ഉജുകം അവിക്ഖിത്തലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരം സന്ധായ വദതീ’’തി വുത്തം. അഗമനപഥേതി തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തേതും അസക്കുണേയ്യകേ സമുദ്ദമജ്ഝേ യേ ദീപകാ, തേസൂതി യോജനാ. ഇതരസ്മിന്തി പുരത്ഥിമദിസായ ചീവരേ.

൫൨. നദിം ഓതരതീതി ഹത്ഥപാസം മുഞ്ചിത്വാ ഓതരതി. നാപജ്ജതീതി പരിഭോഗപച്ചയാ ദുക്കടം നാപജ്ജതി. തേനാഹ ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി. അപരിഭോഗാരഹത്താതി ഇമിനാ നിസ്സഗ്ഗിയചീവരം അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദുക്കടം അചിത്തകന്തി സിദ്ധം. ഏകം ¶ പാരുപിത്വാ ഏകം അംസകൂടേ ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി ഇദം ബഹൂനം സഞ്ചരണട്ഠാനേ ഏവം അകത്വാ ഗമനം ന സാരുപ്പന്തി കത്വാ വുത്തം, ന ആപത്തിഅങ്ഗത്താ. ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാപി അപാരുപിതബ്ബതായ വുത്തം ‘‘വിനയകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ വിഹാരേ സഭാഗം ഭിക്ഖും ന പസ്സതി, ഏവം സതി ആസനസാലം ഗന്ത്വാ വിനയകമ്മം കാതബ്ബന്തി യോജനാ. ആസനസാലം ഗച്ഛന്തേന കിം തീഹി ചീവരേഹി ഗന്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സന്തരുത്തരേനാ’’തി നട്ഠചീവരസ്സ സന്തരുത്തരസാദിയനതോ. സങ്ഘാടി പന കിം കാതബ്ബാതി ആഹ ‘‘സങ്ഘാടിം ¶ ബഹിഗാമേ ഠപേത്വാ’’തി. ഉത്തരാസങ്ഗേ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസങ്ഘാടിയഞ്ച പഠമം വിനയകമ്മം കത്വാ പച്ഛാ ഉത്തരാസങ്ഗം നിവാസേത്വാ അന്തരവാസകേ കാതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ബഹിഗാമേ ഠപിതസ്സപി വിനയകമ്മവചനതോ പരമ്മുഖാപി ഠിതം നിസ്സജ്ജിതും, നിസ്സട്ഠം ദാതുഞ്ച വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം.

ദഹരാനം ഗമനേ സഉസ്സാഹത്താ ‘‘നിസ്സയോ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. മുഹുത്തം…പേ… പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി സഉസ്സാഹത്തേ ഗമനസ്സ ഉപച്ഛിന്നത്താ വുത്തം, തേസം പന പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ സഉസ്സാഹേന ഗച്ഛന്താനം അരുണേ അന്തരാ ഉട്ഠിതേപി ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ‘‘യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ സയന്തീ’’തി വുത്തത്താ. തേനേവ ‘‘ഗാമം പവിസിത്വാ…പേ… ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാതിആദിമ്ഹി സഉസ്സാഹത്താ ഗമനക്ഖണേ പടിപ്പസ്സദ്ധി ന വുത്താ. ധേനുഭയേനാതി തരുണവച്ഛഗാവീനം ആധാവിത്വാ സിങ്ഗേന പഹരണഭയേന. നിസ്സയോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ഏത്ഥ ധേനുഭയാദീഹി ഠിതാനം യാവ ഭയവൂപസമാ ഠാതബ്ബതോ ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി നിയമേതും അസക്കുണേയ്യത്താ വുത്തം. യത്ഥ പന ഏവം നിയമേതും സക്കാ, തത്ഥ അന്തരാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേപി നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗാമം പവിട്ഠദഹരാനം വിയ.

അന്തോസീമായം ¶ ഗാമന്തി അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതിതോ പച്ഛാ പതിട്ഠാപിതഗാമം സന്ധായ വദതി ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബതോ. പവിട്ഠാനന്തി ആചരിയന്തേവാസികാനം വിസും വിസും ഗതാനം അവിപ്പവാസസീമത്താ നേവ ചീവരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി, സഉസ്സാഹതായ ന നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. അന്തരാമഗ്ഗേതി ധമ്മം സുത്വാ ആഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗേ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

നവമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൦. ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയകഥാ

൫൩. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭണ്ഡസ്സ ¶ പടിസാമന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭഡിതബ്ബം ഭാജേതബ്ബന്തി ഭണ്ഡം, ഭഡിതബ്ബം ഇച്ഛിതബ്ബന്തി വാ ഭണ്ഡം, ഭണ്ഡന്തി പരിഭണ്ഡന്തി സത്താ ഏതേനാതി വാ ഭണ്ഡം, മൂലധനം, പരിക്ഖാരോ വാ. വുത്തഞ്ഹി അഭിധാനപ്പദീപികായം –

‘‘ഭാജനാദിപരിക്ഖാരേ, ഭണ്ഡം മൂലധനേപി ചാ’’തി.

തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ, പടിസാമിയതേ പടിസാമനം, രക്ഖണം ഗോപനന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരേസം ഭണ്ഡസ്സ ഗോപന’’ന്തി. മാതു കണ്ണപിളന്ധനം താലപണ്ണമ്പീതി പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനത്ഥോ. തേന പഗേവ അഞ്ഞാതകാനം സന്തകന്തി ദസ്സേതി. ഗിഹിസന്തകന്തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം സന്തകം പടിസാമേതും വട്ടതീതി ദീപേതി. ഭണ്ഡാഗാരികസീസേനാതി ഏതേന വിസ്സാസഗ്ഗാഹാദിനാ ഗഹേത്വാ പടിസാമേന്തസ്സ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. തേന വക്ഖതി ‘‘അത്തനോ അത്ഥായ ഗഹേത്വാ പടിസാമേതബ്ബ’’ന്തി. ഛന്ദേനപി ഭയേനപീതി വഡ്ഢകീആദീസു ഛന്ദേന ¶ , രാജവല്ലഭാദീസു ഭയേന ബലക്കാരേന പാതേത്വാ ഗതേസു ച പടിസാമേതും വട്ടതീതി യോജേതബ്ബം.

സങ്ഗോപനത്ഥായ അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമനപയോഗം വിനാ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ അഞ്ഞസ്മിം പയോഗേ അകതേ രജ്ജസങ്ഖോഭാദികാലേ ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമി, ന മയ്ഹം ദാനി ദസ്സതീ’’തി ഉഭോഹിപി സകസകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ ധുരനിക്ഖേപേ കതേപി അവഹാരോ നത്ഥി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘പാരാജികമേവ പടിസാമനപയോഗസ്സ കതത്താ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. പടിസാമനകാലേ ഹിസ്സ ഥേയ്യചിത്തം നത്ഥി, ‘‘ന ദാനി തസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഥേയ്യചിത്തുപ്പത്തിക്ഖണേ ച സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപചിത്തപ്പവത്തിയാ ഹേതുഭൂതോ കായവചീപയോഗോ നത്ഥി, യേന സോ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യ. ന ഹി അകിരിയസമുട്ഠാനാ അയം ആപത്തീതി. ദാനേ സഉസ്സാഹോ, രക്ഖതി താവാതി അവഹാരം സന്ധായ അവുത്തത്താ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ മുസാവാദകരണേ പാചിത്തിയമേവ ഹോതി, ന ദുക്കടം ഥേയ്യചിത്താഭാവേന സഹപയോഗസ്സപി അഭാവതോതി ഗഹേതബ്ബം.

യദിപി മുഖേന ദസ്സാമീതി വദതി…പേ… പാരാജികന്തി ഏത്ഥ കതരപയോഗേന ആപത്തി, ന താവ പഠമേന ഭണ്ഡപടിസാമനപയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്തഭാവാ, നാപി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി കഥനപയോഗേന തദാ ഥേയ്യചിത്തേ വിജ്ജമാനേപി പയോഗസ്സ കപ്പിയത്താതി? വുച്ചതേ – സാമിനാ ‘‘ദേഹീ’’തി ബഹുസോ യാചിയമാനോപി ¶ അദത്വാ യേന പയോഗേന അത്തനോ അദാതുകാമതം സാമികസ്സ ഞാപേസി, യേന ച സോ അദാതുകാമോ അയം വിക്ഖിപതീതി ഞത്വാ ധുരം നിക്ഖിപതി, തേനേവ പയോഗേനസ്സ ആപത്തി. ന ഹേത്ഥ ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡേ പരിയായേന മുത്തി അത്ഥി. അദാതുകാമതായ ഹി ‘‘കദാ തേ ദിന്നം, കത്ഥ തേ ¶ ദിന്ന’’ന്തിആദിപരിയായവചനേനപി സാമികസ്സ ധുരേനിക്ഖിപാപിതേ ആപത്തിയേവ. തേനേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘കിം തുമ്ഹേ ഭണഥ…പേ… ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന ഭിക്ഖുനോ പാരാജിക’’ന്തി. പരസന്തകസ്സ പരേഹി ഗണ്ഹാപനേ ഏവ ഹി പരിയായതോ മുത്തി, ന സബ്ബത്ഥാതി ഗഹേതബ്ബം. അത്തനോ ഹത്ഥേ നിക്ഖിത്തത്താതി ഏത്ഥ അത്തനോ ഹത്ഥേ സാമിനാ ദിന്നതായ ഭണ്ഡാഗാരികട്ഠാനേ ഠിതത്താ ച ഠാനാചാവനേപി നത്ഥി അവഹാരോ, ഥേയ്യചിത്തേന പന ഗഹണേ ദുക്കടതോ ന മുച്ചതീതി വേദിതബ്ബം. ഏസേവ നയോതി അവഹാരോ നത്ഥി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൫൪. പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീസിക്ഖമാനസാമണേരസാമണേരീനം. ഏതേന ന കേവലം ഗിഹീനം ഏവ, അഥ ഖോ താപസപരിബ്ബാജകാദീനമ്പി സന്തകം പടിസാമേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. നട്ഠേപി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? അസമ്പടിച്ഛാപിതത്താതി അത്ഥോ. ദുതിയേ ഏസേവ നയോതി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? അജാനിതത്താ. തതിയേ ച ഏസേവ നയോതി ഗീവാ ന ഹോതി, കസ്മാ? പടിക്ഖിപിതത്താ. ഏത്ഥ ച കായേന വാ വാചായ വാ ചിത്തേന വാ പടിക്ഖിത്തോപി പടിക്ഖിത്തോയേവ നാമ ഹോതി.

തസ്സേവ ഗീവാ ഹോതി, ന സേസഭിക്ഖൂനം, കസ്മാ? തസ്സേവ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഭണ്ഡാഗാരേ ഇസ്സരഭാവതോ. ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി അലസജാതികസ്സേവ പമാദേന ഹരിതത്താ. ദുതിയേ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഗീവാ ന ഹോതി തസ്സ അനാരോചിതത്താ. നട്ഠേ തസ്സ ഗീവാ തേന ഠപിതത്താ. തസ്സേവ ഗീവാ, ന അഞ്ഞേസം തേന ഭണ്ഡാഗാരികേന സമ്പടിച്ഛിതത്താ ഠപിതത്താ ച. നത്ഥി ഗീവാ തേന പടിക്ഖിപിതത്താ. നട്ഠം സുനട്ഠമേവ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ അസമ്പടിച്ഛാപനതോ. നട്ഠേ ഗീവാ തേന ഠപിതത്താ. സബ്ബം തസ്സ ഗീവാ തസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ പമാദേന ഹരണതോ. തത്ഥേവ ഉപചാരേ വിജ്ജമാനേതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ സമീപേയേവ ഉച്ചാരപസ്സാവട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേ.

൫൫. മയി ¶ ച മതേ സങ്ഘസ്സ ച സേനാസനേ വിനട്ഠേതി ഏത്ഥ കേവലം സങ്ഘസ്സ സേനാസനം മാ വിനസ്സീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വിവരിതുമ്പി വട്ടതിയേവാതി വദന്തി. ‘‘തം മാരേസ്സാമീ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതി ‘‘ഗിലാനപക്ഖേ ഠിതത്താ അവിസയോ’’തി വുത്തത്താ. മരണതോ ഹി പരം ¶ ഗേലഞ്ഞം അവിസയത്തഞ്ച നത്ഥി. ‘‘ദ്വാരം ഛിന്ദിത്വാ ഹരിസ്സാമാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേപി വിവരിതും വട്ടതിയേവ. സഹായേഹി ഭവിതബ്ബന്തി തേഹിപി ഭിക്ഖാചാരാദീഹി പരിയേസിത്വാ അത്തനോ സന്തകമ്പി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ദാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. അയഞ്ഹി സാമീചീതി ഭണ്ഡാഗാരേ വസന്താനം ഇദം വത്തം. ലോലമഹാഥേരോതി മന്ദോ മോമൂഹോ ആകിണ്ണവിഹാരീ സദാ കീളാപസുതോ വാ മഹാഥേരോ.

൫൬. ഇതരേഹീതി തസ്മിംയേവ ഗബ്ഭേ വസന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി. വിഹാരരക്ഖണവാരേ നിയുത്തോ വിഹാരവാരികോ, വുഡ്ഢപടിപാടിയാ അത്തനോ വാരേ വിഹാരരക്ഖണകോ. നിവാപന്തി ഭത്തവേതനം. ചോരാനം പടിപഥം ഗതേസൂതി ചോരാനം ആഗമനം ഞത്വാ ‘‘പഠമതരംയേവ ഗന്ത്വാ സദ്ദം കരിസ്സാമാ’’തി ചോരാനം അഭിമുഖം ഗതേസു. ‘‘ചോരേഹി ഹടഭണ്ഡം ആഹരിസ്സാമാ’’തി തേസം അനുപഥം ഗതേസുപി ഏസേവ നയോ. നിബദ്ധം കത്വാതി ‘‘അസുകകുലേ യാഗുഭത്തം വിഹാരവാരികാനംയേവാ’’തി ഏവം നിയമനം കത്വാ. ദ്വേ തിസ്സോ യാഗുസലാകാ ച ചത്താരി പഞ്ച സലാകഭത്താനി ച ലഭമാനോവാതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, തതോ ഊനം വാ ഹോതു അധികം വാ, അത്തനോ ച വേയ്യാവച്ചകരസ്സ ച യാപനമത്തം ലഭനമേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സിതകേ ജഗ്ഗാപേന്തീതി അത്തനോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ ഭിക്ഖാചരിയായ പോസേന്താ നിസ്സിതകേഹി വിഹാരം ജഗ്ഗാപേന്തി. അസഹായസ്സാതി സഹായരഹിതസ്സ. ‘‘അസഹായസ്സ അദുതിയസ്സാ’’തി പാഠോ യുത്തോ. പച്ഛിമം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. അസഹായസ്സ വാ അത്തദുതിയസ്സ വാതി ¶ ഇമസ്മിം പന പാഠേ ഏകേന ആനീതം ദ്വിന്നം നപ്പഹോതീതി അത്തദുതിയസ്സപി വാരോ നിവാരിതോതി വദന്തി, തം ‘‘യസ്സ സഭാഗോ ഭിക്ഖു ഭത്തം ആനേത്വാ ദാതാ നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ ന സമേതി, വീമംസിതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൧൨) പന ‘‘അത്തദുതിയസ്സാതി അപ്പിച്ഛസ്സ. അത്താസരീരമേവ ദുതിയോ, ന അഞ്ഞോതി ഹി അത്തദുതിയോ, തദുഭയസ്സപി അത്ഥസ്സ വിഭാവനം ‘യസ്സാ’തിആദി. ഏതേന സബ്ബേന ഏകേകസ്സ വാരോ ന പാപേതബ്ബോതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം.

പാകവത്തത്ഥായാതി നിച്ചം പചിതബ്ബയാഗുഭത്തസങ്ഖാതവത്തത്ഥായ. ഠപേന്തീതി ദായകാ ഠപേന്തി. തം ഗഹേത്വാതി തം ആരാമികാദീഹി ദീയമാനം ഭാഗം ഗഹേത്വാ. ഉപജീവന്തേന ഠാതബ്ബന്തി അബ്ഭോകാസികരുക്ഖമൂലികേനപി പാകവത്തം ഉപനിസ്സായ ജീവന്തേന അത്തനോ പത്തചീവരരക്ഖണത്ഥായ വിഹാരവാരേ സമ്പത്തേ ഠാതബ്ബം. ന ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ യസ്സ അബ്ഭോകാസികസ്സപി അത്തനോ അധികപരിക്ഖാരോ ചേ ഠപിതോ അത്ഥി, ചീവരാദിസങ്ഘികഭാഗേപി ആലയോ അത്ഥി, സോപി ഗാഹാപേതബ്ബോ ¶ . പരിപുച്ഛന്തി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം, അട്ഠകഥം വാ. ദിഗുണന്തി അഞ്ഞേഹി ലബ്ഭമാനതോ ദ്വിഗുണം. പക്ഖവാരേനാതി അഡ്ഢമാസവാരേന.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൧. കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയകഥാ

൫൭. ഏവം ഭണ്ഡപടിസാമനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കയവിക്കയവിനിച്ഛയം കഥേന്തോ ‘‘കയവിക്കയസമാപത്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കയനം കയോ, പരഭണ്ഡസ്സ ഗഹണം, വിക്കയനം ¶ വിക്കയോ, സകഭണ്ഡസ്സ ദാനം, കയോ ച വിക്കയോ ച കയവിക്കയം. സമാപജ്ജനം സമാപത്തി, തസ്സ ദുവിധസ്സ കിരിയസ്സ കരണം. തസ്സരൂപം ദസ്സേതി ‘‘ഇമിനാ’’തിആദിനാ.

സേസഞാതകേസു സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതസമ്ഭവതോ തദഭാവട്ഠാനമ്പി ദസ്സേതും ‘‘മാതരം വാ പന പിതരം വാ’’തിആദി വുത്തം. തേന വിഞ്ഞത്തിസദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനഞ്ച ന ഹോതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വദന്തോതി ദസ്സേതി, കയവിക്കയം പന ആപജ്ജതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വദന്തോതി ദസ്സേതി. ഇമിനാ ച ഉപരി അഞ്ഞാതകന്ത്യാദിനാ ച സേസഞാതകം ‘‘ഇമം ദേഹീ’’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, ‘‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’’തി പന ദദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം, ‘‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’’തി കയവിക്കയം ആപജ്ജതോ നിസ്സഗ്ഗിയന്തി അയമ്പി അത്ഥോ ദസ്സിതോ ഹോതി മിഗപദവലഞ്ജനന്യായേന. തസ്മാഇച്ചാദികേപി ‘‘മാതാപിതൂഹി സദ്ധിം കയവിക്കയം, സേസഞാതകേഹി സദ്ധിം ദ്വേ ആപത്തിയോ, അഞ്ഞാതകേഹി സദ്ധിം തിസ്സോ ആപത്തിയോ’’തി വത്തബ്ബേ തേനേവ ന്യായേന ഞാതും സക്കാതി കത്വാ ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം, അഞ്ഞഥാ അബ്യാപിതദോസോ സിയാ.

‘‘ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ ഇദം കരോഥാ’’തി വുത്തേ പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധായ കിരിയായ വുത്തത്താ ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി വുത്തസദിസം ഹോതി. ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജ, ഇദം നാമ കരോഹീ’’തി വാ, ‘‘ഇദം ¶ ഭത്തം ഭുത്തോസി, ഇദം നാമ കരോഹി, ഇദം ഭത്തം ഭുഞ്ജിസ്സസി, ഇദം നാമ കരോഹീ’’തി പന വുത്തേ അസമ്ബന്ധായ കിരിയായ വുത്തത്താ കയവിക്കയോ ന ഹോതി. വിഘാസാദാനം ഭത്തദാനേ ച അനപേക്ഖത്താ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ന ഹോതി, കാരാപനേ ഹത്ഥകമ്മമത്തത്താ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, തസ്മാ വട്ടതി. ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദിനാ അസതിപി നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുമ്ഹി പാചിത്തിയം ദേസേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

അഗ്ഘം പുച്ഛിതും വട്ടതി, ഏത്താവതാ കയവിക്കയോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദേഹീ’’തി അവുത്തത്താ ¶ കയവിക്കയോ ന ഹോതി, മൂലസ്സ അത്ഥിതായ വിഞ്ഞത്തിപി ന ഹോതി. പത്തോ ന ഗഹേതബ്ബോ പരഭണ്ഡസ്സ മഹഗ്ഘതായ. ഏവം സതി കഥം കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘മമ വത്ഥു അപ്പഗ്ഘന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി. ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ കാരേതബ്ബതം ആപജ്ജതി ഥേയ്യാവഹാരസമ്ഭവതോ, ഊനമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, ദുക്കടം. മാസകതോ പട്ഠായ യാവ ഊനപഞ്ചമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, ഥുല്ലച്ചയം. പഞ്ചമാസകം ചേ അഗ്ഘതി, പാരാജികന്തി വുത്തം ഹോതി. ദേതി, വട്ടതി പുഞ്ഞത്ഥായ ദിന്നത്താ അധികസ്സ. കപ്പിയകാരകസ്സ പന…പേ… വട്ടതി ഉഭതോ കപ്പിയഭണ്ഡത്താ. ഏകതോ ഉഭതോ വാ ചേ അകപ്പിയഭണ്ഡം ഹോതി, ന വട്ടതി. ‘‘മാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ, കസ്മാ? കപ്പിയകാരകസ്സ അഛേകത്താ.

അഞ്ഞേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന അത്ഥോ, കസ്മാ? സത്താഹകാലികത്താ തേലസ്സ. പടിഗ്ഗഹിതതേലം സത്താഹപരമം ഏവ ഠപേതബ്ബം, തസ്മാ തതോ പരം ഠപിതുകാമസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതതേലേന അത്ഥോ ഹോതി. അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ദൂസേയ്യ, അനിയമിതകാലം അപ്പടിഗ്ഗഹിതതേലം നാളിയം അവസിട്ഠപടിഗ്ഗഹിതതേലം അത്തനോ കാലം വത്താപേയ്യ.

൫൮. ഇദം പത്തചതുക്കം വേദിതബ്ബന്തി അകപ്പിയപത്തചതുക്കം വുത്തം, പഞ്ചമോ പന കപ്പിയോ. തേന വക്ഖതി ‘‘അയം പത്തോ സബ്ബകപ്പിയോ ബുദ്ധാനമ്പി പരിഭോഗാരഹോ’’തി. അയം പത്തോ മഹാഅകപ്പിയോ നാമ, കസ്മാ? രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അയബീജം സമുട്ഠാപേത്വാ തേന ലോഹേന പത്തസ്സ കാരിതത്താ, ഏവം ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ. യഥാ ച തതിയപാരാജികവിസയേ ഥാവരപയോഗേസു പാസസൂലാദീസു മൂലതോ പട്ഠായ കാരിതേസു കിസ്മിഞ്ചി ദണ്ഡമത്തേ വാ വാകമത്തേ വാ അവസിട്ഠേ സതി ന മുച്ചതി, സബ്ബസ്മിം നട്ഠേയേവ മുച്ചതി, ഏവമിധാപി ബീജതോ ¶ പട്ഠായ കതത്താ തസ്മിം പത്തേ കിസ്മിഞ്ചി പത്തേ അവസിട്ഠേപി കപ്പിയോ ഭവിതും ന സക്കാ. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘സചേപി തം വിനാസേത്വാ ¶ ഥാലകം കാരേതി, തമ്പി അകപ്പിയ’’ന്ത്യാദി. ഏവം സന്തേപി ദുതിയപത്തേ വിയ മൂലേ ച മൂലസ്സാമികാനം, പത്തേ ച പത്തസ്സാമികാനം ദിന്നേ കപ്പിയോ കാതും സക്കാ ഭവേയ്യ നു ഖോതി ആസങ്കായമാഹ ‘‘ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയോ കാതു’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – ദുതിയപത്തം രൂപിയം പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഗിഹീഹി പരിനിട്ഠാപിതമേവ കിണാതി, ന ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസേതി, തസ്മാ ദുതിയപത്തോ കപ്പിയോ കാതും സക്കാ, ഇധ പന ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ തേന ഭിക്ഖുനാ തം പത്തം പുന അയപാസാണബീജം കാതും അസക്കുണേയ്യത്താ, പടിഗ്ഗഹിതരൂപിയസ്സ ച വളഞ്ജിതത്താ പുന സാമികാനം ദാതും അസക്കുണേയ്യത്താ ന സക്കാ കേനചി ഉപായേന കപ്പിയോ കാതുന്തി.

ഇദാനി തം അസക്കുണേയ്യത്തം അഞ്ഞേന പകാരേന വിത്ഥാരേതും ‘‘സചേപീ’’തിആദിമാഹ. ഇമിനാ കിഞ്ചിപി അയവത്ഥുമ്ഹി അവസിട്ഠേ സതി അകപ്പിയോവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. തേന വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൯൧) ‘‘രൂപിയം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, മുത്താദിദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ കാരിതമ്പി പഞ്ചന്നം ന വട്ടതി ഏവ. സമുട്ഠാപേതീതി സയം ഗന്ത്വാ വാ ‘ഇമം കഹാപണാദിം കമ്മകാരാനം ദത്വാ ബീജം സമുട്ഠാപേഹീ’തി അഞ്ഞം ആണാപേത്വാ വാ സമുട്ഠാപേതി. മഹാഅകപ്പിയോതി അത്തനാവ ബീജതോ പട്ഠായ ദൂസിതത്താ അഞ്ഞസ്സ മൂലസ്സാമികസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. സോ ഹി ചോരേഹി അച്ഛിന്നോപി പുന ലദ്ധോ ജാനന്തസ്സ കസ്സചീപി ന വട്ടതി. യദി ഹി വട്ടേയ്യ, തളാകാദീസു വിയ ‘അച്ഛിന്നോ വട്ടതീ’തി ആചരിയാ വദേയ്യും. ന സക്കാ കേനചി ഉപായേനാതി സങ്ഘസ്സ വിസ്സജ്ജനേന ചോരാദിഅച്ഛിന്ദനേനപി കപ്പിയോ കാതും ന സക്കാ, ഇദഞ്ച തേന രൂപേന ¶ ഠിതം തമ്മൂലകേന വത്ഥമുത്താദിരൂപേന ഠിതഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ദുക്കടവത്ഥുമ്പി ഹി തമ്മൂലകകപ്പിയവത്ഥു ച ന സക്കാ കേനചി തേന രൂപേന കപ്പിയം കാതും. യദി പന സോ ഭിക്ഖു തേന കപ്പിയവത്ഥുനാ, ദുക്കടവത്ഥുനാ വാ പുന രൂപിയം ചേതാപേയ്യ, തം രൂപിയം നിസ്സജ്ജാപേത്വാ അഞ്ഞേസം കപ്പിയം കാതുമ്പി സക്കാ ഭവേയ്യാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം പപഞ്ചിതം, യഞ്ച തമേവ ഗഹേത്വാ പോരാണടീകായം പപഞ്ചിതം, തം വിത്ഥാരേത്വാ വുച്ചമാനം അതിവിത്ഥാരിതഞ്ച ഭവിസ്സതി, സോതൂനഞ്ച ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യം, തസ്മാ ഏത്തകമേവ വദിമ്ഹ, അത്ഥികേഹി പന തേസു തേസു പകരണേസു ഓലോകേത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി.

ദുതിയപത്തേ പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന കപ്പതീതി രൂപിയസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, കയവിക്കയസ്സ ച കതത്താ. സക്കാ പന കപ്പിയോ കാതുന്തി ഗിഹീഹി പരിനിട്ഠാപിതപത്തസ്സേവ കിണിതത്താ ¶ , ബീജതോ പട്ഠായ അദൂസിതത്താ, മൂലമൂലസ്സാമികാനഞ്ച പത്തപത്തസ്സാമികാനഞ്ച വിജ്ജമാനത്താ. യഥാ പന സക്കാ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘മൂലേ’’തിആദിമാഹ.

തതിയപത്തേ സദിസോയേവാതി ‘‘പഞ്ചന്നമ്പി സഹധമ്മികാനം ന വട്ടതി, സക്കാ പന കപ്പിയോ കാതു’’ന്തി ഇമം നയം നിദ്ദിസതി. നനു തതിയപത്തോ കപ്പിയവോഹാരേന ഗഹിതോ, അഥ കസ്മാ അകപ്പിയോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘കപ്പിയവോഹാരേന ഗഹിതോപി ദുതിയപത്തസദിസോയേവ, മൂലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതത്താ അകപ്പിയോ’’തി. ദുതിയചോദനം പന സയമേവ വദതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ദുതിയപത്തസദിസോയേവാ’’തി വുത്തത്താ മൂലേ ച മൂലസ്സാമികാനം, പത്തേ ച പത്തസ്സാമികാനം ദിന്നേ കപ്പിയോ ഹോതി, കപ്പിയഭണ്ഡം ദത്വാ ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബോ. മൂലസ്സ അനിസ്സട്ഠത്താതി യേന ഉഗ്ഗഹിതമൂലേന പത്തോ കീതോ, തസ്സ മൂലസ്സ സങ്ഘമജ്ഝേ അനിസ്സട്ഠത്താ. ഏതേന രൂപിയമേവ നിസ്സജ്ജിതബ്ബം, ന തമ്മൂലകം അരൂപിയന്തി ¶ ദസ്സേതി. യദി ഹി തേന സമ്പടിച്ഛിതമൂലം സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സട്ഠം സിയാ, തേന കപ്പിയേന കമ്മേന ആരാമികാദീഹി ഗഹേത്വാ ദിന്നപത്തോ രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകം ഠപേത്വാ സേസാനം വട്ടേയ്യ.

ചതുത്ഥപത്തേ ദുബ്ബിചാരിതത്താതി ‘‘ഇമേ കഹാപണേ ദത്വാ ഇദം ദേഹീ’’തി ഗഹിതത്താ ഗിഹിസന്തകാനം കഹാപണാനം ദുട്ഠുവിചാരിതത്താ ഏതസ്സ വിചാരണകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവ ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താതി ഏതേന മൂലസ്സ ഗിഹിസന്തകത്തം ദസ്സേതി, തേനേവ പത്തസ്സ രൂപിയസംവോഹാരേന അനുപ്പന്നതഞ്ച ദസ്സേതി, തേന ച തസ്സ പത്തസ്സ നിസ്സജ്ജിയാഭാവം, ഭിക്ഖുസ്സ ച പാചിത്തിയാഭാവം ദീപേതി, തേന ച ദുബ്ബിചാരിതമത്തേന ദുക്കടമത്തഭാവം പകാസേതി. നിസ്സജ്ജീതി ഇദഞ്ച ദാനവസേന വുത്തം, ന വിനയകമ്മവസേന. തേനേവ ച ‘‘സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചമപത്തേ സബ്ബകപ്പിയോതി അത്തനോ ച പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനഞ്ച ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ച കപ്പിയോ. തേനാഹ ‘‘ബുദ്ധാനമ്പി പരിഭോഗാരഹോ’’തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൨. രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാ

൫൯. ഏവം ¶ കയവിക്കയസമാപത്തിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേന്തോ ‘‘രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സഞ്ഞാണത്ഥായ കതം രൂപം ഏത്ഥ അത്ഥീതി ¶ രൂപിയം, യം കിഞ്ചി വോഹാരൂപഗം ധനം. തേന വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൩-൫൮൪) ‘‘ഇധ പന യം കിഞ്ചി വോഹാരഗമനീയം കഹാപണാദി അധിപ്പേത’’ന്തി. പഠമം ആദീയതീതിആദി, കിം തം? രൂപിയം, രൂപിയം ആദി യേസം തേതി രൂപിയാദയോ, ദാസിദാസഖേത്തവത്ഥുആദയോ, പടിഗ്ഗഹണം പടിഗ്ഗഹോ, സമ്പടിച്ഛനന്തി അത്ഥോ. രൂപിയാദീനം പടിഗ്ഗഹോ രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹോ. ജാതസമയേ ഉപ്പന്നം രൂപമേവ രൂപം അസ്സ ഭവതി, ന വികാരമാപജ്ജതീതി ജാതരൂപം, സുവണ്ണം. ധവലസഭാവതായ സത്തേഹി രഞ്ജിയതേതി രജതം, സജ്ഝു. ജാതരൂപേന കതോ മാസകോ ജാതരൂപമാസകോ. രജതേന കതോ മാസകോ രജതമാസകോതി ഇദം ചതുബ്ബിധമേവ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഹോതി, ന ലോഹമാസകാദയോതി ആഹ ‘‘തമ്ബലോഹാദീഹി…പേ… സങ്ഗഹിതോ’’തി. തമ്ബലോഹാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന കംസലോഹവട്ടലോഹതിപുസീസാദീഹി കതോപി ലോഹമാസകോയേവാതി ദസ്സേതി. കിം ഇദമേവ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു ഹോതി, ഉദാഹു മുത്താദയോപീതി ആഹ ‘‘മുത്താ…പേ… ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി. ഇമേസം ദ്വിന്നം വത്ഥൂനം കോ വിസേസോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും…പേ… ദുക്കടമേവാ’’തി. തത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥു അത്തനോ അത്ഥായ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, സേസാനം അത്ഥായ ദുക്കടം, ദുക്കടവത്ഥു സബ്ബേസം അത്ഥായ ദുക്കടമേവാതി യോജനാ.

ഇദാനി തേസു വത്ഥൂസു കപ്പിയാകപ്പിയവിനിച്ഛയം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ആഹ ‘‘തത്രായം വിനിച്ഛയോ’’തി. തത്ഥ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതി, കസ്മാ? ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി അകപ്പിയവോഹാരേന ദിന്നത്താ. ദത്വാ പക്കമതി, വട്ടതി, കസ്മാ? സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥേ അദത്വാ വഡ്ഢകീആദീനം ഹത്ഥേ ദിന്നത്താ. ഏവമ്പി വട്ടതി ഗിഹീനം ഹത്ഥേ ഠപിതത്താ. പടിക്ഖിപിതും ന വട്ടതി സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം അനാമസിതത്താ. ‘‘ന വട്ടതീ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ‘‘തുമ്ഹേ ഗഹേത്വാ ¶ ഠപേഥാ’’തി വുത്തത്താ. പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തീതി ‘‘സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തത്താ പടിഗ്ഗഹണേ പാചിത്തിയം, പരിഭോഗേ ദുക്കടം. സ്വേവ സാപത്തികോതി ദുക്കടാപത്തിം സന്ധായ വദതി. വദതി, വട്ടതി ‘‘തുമ്ഹേ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി കപ്പിയവോഹാരേന വുത്തത്താ. ചീവരത്ഥായ ദിന്നം ചീവരേയേവ ഉപനേതബ്ബം, കസ്മാ? യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ. സേനാസനപച്ചയസ്സ ഇതരപച്ചയത്തയതോ വിസേസം ¶ ദസ്സേന്തോ ‘‘സേനാസനത്ഥായാ’’തിആദിമാഹ. ഇമിനാ അവിസ്സജ്ജിയഅവേഭങ്ഗിയഭാവം ദസ്സേതി. ഏവം സന്തേപി ആപദാസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ.

൬൦. ഏവം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥൂസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദുക്കടവത്ഥൂസു കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ കോചി മയ്ഹ’’ന്ത്യാദിമാഹ. ഏത്ഥ പന പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ആപത്തീതി ദുക്കടമേവ സന്ധായ വുത്തം. തളാകസ്സപി ഖേത്തസങ്ഗഹിതത്താ തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേപി ആപത്തി വുത്താ. ‘‘ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജഥാതി ദേതീതി ഏത്ഥ ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും തളാകം ദമ്മീ’തി വാ ‘ചതുപച്ചയപരിഭോഗത്ഥം തളാകം ദമ്മീ’തി വാ വദതി, വട്ടതിയേവ. ‘ഇതോ തളാകതോ ഉപ്പന്നേ പച്ചയേ ദമ്മീ’തി വുത്തേ പന വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) തഥേവ വത്വാ ‘‘ഇദഞ്ച സങ്ഘസ്സ ദീയമാനഞ്ഞേവ സന്ധായ വുത്തം, പുഗ്ഗലസ്സ പന ഏവമ്പി ദിന്നം തളാകഖേത്താദി ന വട്ടതി. സുദ്ധചിത്തസ്സ പന ഉദകപരിഭോഗത്ഥം കൂപപോക്ഖരണിആദയോ വട്ടന്തി. ‘സങ്ഘസ്സ തളാകം അത്ഥി, തം കഥ’ന്തി ഹി ആദിനാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘവസേനേവ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഹത്ഥേ ഭവിസ്സതീതി വസേ ഭവിസ്സതി.

കപ്പിയകാരകം ഠപേഥാതി വുത്തേതി സാമീചിവസേന വുത്തം, അവുത്തേപി ഠപേന്തസ്സ ന ദോസോ അത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകം വാരേതും ¶ ലബ്ഭതീ’’തി. യസ്മാ പരസന്തകം ഭിക്ഖൂനം നാസേതും ന വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘ന സസ്സകാലേ’’തി വുത്തം. സസ്സകാലേപി താസേത്വാ മുഞ്ചിതും വട്ടതി, അമുഞ്ചതോ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. ജനപദസ്സ സാമികോതി ഇമിനാവ യോ തം ജനപദം വിചാരേതി, തേനപി അച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം വട്ടതിയേവാതി വദന്തി. പുന ദേതീതി അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി, ഏവമ്പി വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ യേന കേനചി ഇസ്സരേന ‘‘പരിച്ചത്തമിദം ഭിക്ഖൂഹി അസ്സാമിക’’ന്തി സഞ്ഞായ അത്തനോ ഗഹേത്വാ ദിന്നം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉദകവാഹകന്തി ഉദകമാതികം. കപ്പിയവോഹാരേപി വിനിച്ഛയം വക്ഖാമീതി പാഠസേസോ. ഉദകവസേനാതി ഉദകപരിഭോഗത്ഥം. സുദ്ധചിത്താനന്തി ഉദകപരിഭോഗത്ഥമേവ. ഇദം സഹത്ഥേന ച അകപ്പിയവോഹാരേന ച കരോന്തേ സന്ധായ വുത്തം. ‘‘സസ്സസമ്പാദനത്ഥ’’ന്തി ഏവം അസുദ്ധചിത്താനമ്പി പന സയം അകത്വാ കപ്പിയവോഹാരേന ആണാപേതും വട്ടതി ഏവ. കപ്പിയകാരകം ഠപേതും ന വട്ടതീതി ഇദം സഹത്ഥാദിനാ കതതളാകത്താ അസ്സാരുപ്പന്തി വുത്തം. ഠപേന്തസ്സ പന തം പച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ ആപത്തി ന പഞ്ഞായതി, അട്ഠകഥാപമാണേന വാ ഏത്ഥ ആപത്തി ¶ ഗഹേതബ്ബാ. അലജ്ജിനാ കാരാപിതേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ലജ്ജിഭിക്ഖുനാ’’തി, മത്തികുദ്ധരണാദീസു കാരാപിതേസൂതി അധിപ്പായോ.

൬൧. നവസസ്സേതി അകതപുബ്ബേ കേദാരേ. കഹാപണേതി ഇമിനാ ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ തസ്സേവ അകപ്പിയന്തി ദസ്സേതി. അപരിച്ഛിന്നഭാഗേതി ‘‘ഏത്തകേ ഭൂമിഭാഗേ ഏത്തകോ ഭാഗോ ദാതബ്ബോ’’തി ഏവം അപരിച്ഛിന്നഭാഗേ. ധഞ്ഞുട്ഠാപനേ കസതി, പയോഗേപി ദുക്കടമേവ, ന കഹാപണുട്ഠാപനേ വിയ. ‘‘കസഥ വപഥാ’’തി വചനേന സബ്ബേസമ്പി അകപ്പിയം സിയാതി ആഹ ‘‘അവത്വാ’’തി. ഏത്തകോ നാമ ഭാഗോതി ഏത്ഥ ഏത്തകോ കഹാപണോതി ഇദമ്പി സന്ധായ വദതി. തഥാവുത്തേപി ഹി തദാ കഹാപണാനം അവിജ്ജമാനത്താ ആയതിം ഉപ്പജ്ജമാനം അഞ്ഞേസം വട്ടതി ¶ ഏവ. തേനാഹ ‘‘തസ്സേവ തം അകപ്പിയ’’ന്തി. തസ്സ പന സബ്ബപയോഗേസു പരിഭോഗേ ച ദുക്കടം. കേചി പന ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ഏവ ആപത്തി, ന പുബ്ബഭാഗേതി വദന്തി, തം ന യുത്തം, യേന മിനനരക്ഖണാദിനാ പയോഗേന പച്ഛാ ധഞ്ഞപരിഭോഗേ ആപത്തി ഹോതി തസ്സ പയോഗസ്സ കരണേ അനാപത്തിയാ അയുത്തത്താ. പരിയായകഥായ പന സബ്ബത്ഥ അനാപത്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്തകേഹി വീഹീഹി ഇദഞ്ചിദഞ്ച ആഹരഥാ’’തി നിയമവചനേ അകപ്പിയം വുത്തം. കഹാപണവിചാരണേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘വത്ഥു ച ഏവരൂപം നാമ സംവിജ്ജതി, കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീതി വത്തബ്ബ’’ന്തിആദിവചനഞ്ചേത്ഥ സാധകം. രജ്ജുയാ വാ ദണ്ഡേന വാതി ഏത്ഥ ‘‘പാദേഹിപി മിനിതും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഖലേ വാ ഠത്വാ രക്ഖതീതി ഏത്ഥ പന ഥേനേത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ദിസ്വാ ‘‘മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി നിവാരേന്തോ രക്ഖതി നാമ, സചേ പന അവിചാരേത്വാ കേവലം തുണ്ഹീഭൂതോവ രക്ഖണത്ഥായ ഓലോകേന്തോ തിട്ഠതി, വട്ടതി. ‘‘സചേപി തസ്മിം തുണ്ഹീഭൂതേ ചോരികായ ഹരന്തി, ‘മയം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരോചേസ്സാമാ’തി ഏവം വത്തുമ്പി വട്ടതീ’’തി വദന്തി. നീഹരാപേതി പടിസാമേതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘സചേ പരിയായേന വദതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. അപുബ്ബസ്സ അനുപ്പാദിതത്താ അഞ്ഞേസം വട്ടതീതി ആഹ ‘‘തസ്സേവേതം അകപ്പിയ’’ന്തി.

സബ്ബേസം അകപ്പിയം, കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താതി ഏത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) ഏവം വിചാരണാ കതാ – നനു ച ദുബ്ബിചാരിതമത്തേന തസ്സേവേതം അകപ്പിയം, ന സബ്ബേസം രൂപിയസംവോഹാരേ ചതുത്ഥപത്തോ വിയ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൯) ‘‘യോ പന രൂപിയം അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘ഥേരസ്സ പത്തം കിണിത്വാ ദേഹീ’തി പഹിതകപ്പിയകാരകേന സദ്ധിം കമ്മാരകുലം ഗന്ത്വാ പത്തം ദിസ്വാ ‘ഇമേ കഹാപണേ ഗഹേത്വാ ഇമം ദേഹീ’തി കഹാപണേ ദാപേത്വാ ഗഹിതോ, അയം പത്തോ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി ¶ ദുബ്ബിചാരിതത്താ ¶ , അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി മൂലസ്സ അസമ്പടിച്ഛിതത്താ’’തി, തസ്മാ യം തേ ആഹരന്തി, സബ്ബേസം അകപ്പിയം. കസ്മാ? കഹാപണാനം വിചാരിതത്താതി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി? ഏത്ഥ കേചി വദന്തി ‘‘കഹാപണേ സാദിയിത്വാ വിചാരിതം സന്ധായ ഏവം വുത്ത’’ന്തി, സങ്ഘികത്താ ച നിസ്സജ്ജിതും ന സക്കാ, തസ്മാ സബ്ബേസം ന കപ്പതീതി തേസം അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘അസാദിയിത്വാപി കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ രൂപിയസംവോഹാരോ കതോ ഹോതി, സങ്ഘികത്താ ച നിസ്സജ്ജിതും ന സക്കാ, തസ്മാ സബ്ബേസം ന കപ്പതീ’’തി വദന്തി. ഗണ്ഠിപദേസു പന തീസുപി ഇദം വുത്തം ‘‘ചതുത്ഥപത്തോ ഗിഹിസന്തകാനംയേവ കഹാപണാനം വിചാരിതത്താ അഞ്ഞേസം കപ്പതി, ഇധ പന സങ്ഘികാനം വിചാരിതത്താ സബ്ബേസം ന കപ്പതീ’’തി. സബ്ബേസമ്പി വാദോ തേന തേന പരിയായേന യുത്തോയേവാതി.

൬൨. ചതുസാലദ്വാരേതി ഭോജനസാലം സന്ധായ വുത്തം.

൬൩. ‘‘വനം ദമ്മി, അരഞ്ഞം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന വട്ടതീതി ഏത്ഥ നിവാസട്ഠാനത്താ പുഗ്ഗലസ്സപി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹേതും വട്ടതി. സീമം ദേമാതി വിഹാരസീമാദിസാധാരണവചനേന വുത്തത്താ ‘‘വട്ടതീ’’തി വുത്തം. പരിയായേന കഥിതത്താതി ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി അവത്വാ ‘‘സീമാ ഗതാ’’തി പരിയായേന കഥിതത്താ. പകതിഭൂമികരണത്ഥം ‘‘ഹേട്ഠാ ഗഹിതം പംസു’’ന്തിആദി വുത്തം. ദാസം ദമ്മീതി ഏത്ഥ ‘‘മനുസ്സം ദമ്മീതി വുത്തേ വട്ടതീ’’തി വദന്തി. വേയ്യാവച്ചകരന്തിആദിനാ വുത്തേ പുഗ്ഗലസ്സപി ദാസം ഗഹേതും വട്ടതി ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ആരാമിക’’ന്തി വിസേസേത്വാ അനുഞ്ഞാതത്താ. തഞ്ച ഖോ പിലിന്ദവച്ഛേന ഗഹിതപരിഭുത്തക്കമേന, ന ഗഹട്ഠാനം ദാസപരിഭോഗക്കമേന. ഖേത്താദയോ പന സബ്ബേ സങ്ഘസ്സേവ വട്ടന്തി പാളിയം പുഗ്ഗലികവസേന ഗഹേതും അനനുഞ്ഞാതത്താതി ദട്ഠബ്ബം. കുക്കുടസൂകരേ…പേ… വട്ടതീതി ഏത്ഥ കുക്കുടസൂകരേസു ദീയമാനേസു ‘‘ഇമേഹി അമ്ഹാകം അത്ഥോ നത്ഥി, സുഖം ജീവന്തു, അരഞ്ഞേ വിസ്സജ്ജേഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി ¶ . വിഹാരസ്സ ദേമാതി സങ്ഘികവിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഖേത്തവത്ഥുപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) സുത്തന്തേസു ആഗതപടിക്ഖേപോ ഭഗവതാ ആപത്തിയാപി ഹേതുഭാവേന കതോതി ഭഗവതോ അധിപ്പായം ജാനന്തേഹി സങ്ഗീതികാരകമഹാഥേരേഹി ഖേത്തപടിഗ്ഗഹണാദിനിസ്സിതോ അയം സബ്ബോപി പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ.

൬൪. ചീവരചേതാപന്നന്തി ചീവരമൂലം. പഹിണേയ്യാതി പേസേയ്യ. ചേതാപേത്വാതി പരിവത്തേത്വാ. അച്ഛാദേഹീതി ¶ വോഹാരവചനമേതം, ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീതി അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ. ആഭതന്തി ആനീതം.

ഇമസ്മിം ഠാനേ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൨൮-൫൩൧) ഏവം വിചാരണാ കതാ – ഏത്ഥ ച യം വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേന ചീവരം ചേതാപേത്വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും ചീവരേന അച്ഛാദേഹീതി ഇദം ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതും വുത്തം. സചേ ഹി ‘ഇദം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’തി പേസേയ്യ, ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ അകപ്പിയവത്ഥും ആരബ്ഭ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി, തത്ഥ ആഗമനസ്സ സുദ്ധിയാ വാ അസുദ്ധിയാ വാ വിസേസപ്പയോജനം ന ദിസ്സതി. സതിപി ഹി ആഗമനസ്സ അസുദ്ധഭാവേ ദൂതോ അത്തനോ കുസലതായ കപ്പിയവോഹാരേന വദതി, കപ്പിയകാരകോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോതി ഇദം നത്ഥി, ന ച ദൂതേന കപ്പിയവോഹാരവസേന വുത്തേ ദായകേന ‘‘ഇദം കഥം പേസിത’’ന്തി ഈദിസീ വിചാരണാ ഉപലബ്ഭതി, അവിചാരേത്വാ ച തം ന സക്കാ ജാനിതും. യദി പന ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യ, ചീവരാനം അത്ഥായ ദൂതസ്സ ഹത്ഥേ അകപ്പിയവത്ഥുമ്ഹി പേസിതേ സബ്ബത്ഥ ദായകേന കഥം പേസിതന്തി പുച്ഛിത്വാവ കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ അസതിപി ¶ ആഗമനസുദ്ധിയം സചേ സോ ദൂതോ അത്തനോ കുസലതായ കപ്പിയവോഹാരവസേന വദതി, ദൂതസ്സേവ വചനം ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി ആഗമനസുദ്ധിയേവേത്ഥ പമാണം, മൂലസ്സാമികേന കപ്പിയവോഹാരവസേന പേസിതസ്സ ദൂതസ്സ അകപ്പിയവോഹാരവസേന വദതോപി കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ ദൂതവചനമേവ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേനാതിആദിനാ പന ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘കപ്പിയവസേന ആഭതമ്പി ചീവരമൂലം ഈദിസേന ദൂതവചനേന അകപ്പിയം ഹോതി, തസ്മാ തം പടിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി. തേനേവാഹ ‘‘തേന ഭിക്ഖുനാ സോ ദൂതോ ഏവമസ്സ വചനീയോതിആദീ’’തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ഏവം വുത്തം – യം വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഇമിനാ ചീവരചേതാപന്നേന ചീവരം ചേതാപേത്വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും ചീവരേന അച്ഛാദേഹീതി ഇദം ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതും വുത്തം. സചേ ഹി ‘ഇദം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’തി പേസേയ്യ, ആഗമനസ്സ അസുദ്ധത്താ അകപ്പിയവത്ഥും ആരബ്ഭ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി, തം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുദുക്കടവത്ഥുഭൂതം അകപ്പിയചീവരചേതാപന്നം ‘‘അസുകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി ഏവം ആഗമനസുദ്ധിയാ അസതി, സിക്ഖാപദേ ¶ ആഗതനയേന ദൂതവചനേ ച അസുദ്ധേ സബ്ബഥാ പടിക്ഖേപോയേവ കാതും വട്ടതി, ന പന ‘‘ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വത്തും, തദനുസാരേന വേയ്യാവച്ചകരഞ്ച നിദ്ദിസിതും ആഗമനദൂതവചനാനം ഉഭിന്നം അസുദ്ധത്താ, പാളിയം ആഗതനയേന പന ആഗമനസുദ്ധിയാ സതി ദൂതവചനേ അസുദ്ധേപി സിക്ഖാപദേ ആഗതനയേന സബ്ബം കാതും വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേന ച യഥാ ദൂതവചനാസുദ്ധിയമ്പി ആഗമനേ സുദ്ധേ വേയ്യാവച്ചകരം നിദ്ദിസിതും വട്ടതി, ഏവം ആഗമനാസുദ്ധിയമ്പി ദൂതവചനേ സുദ്ധേ വട്ടതി ഏവാതി അയമത്ഥോ അത്ഥതോ ¶ സിദ്ധോവ ഹോതി. ഉഭയസുദ്ധിയം വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ഉഭയാസുദ്ധിപക്ഖമേവ സന്ധായ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. രാജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘കപ്പിയകാരകോപി നിദ്ദിസിതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൩൭-൫൩൯) ‘‘ആഗമനസ്സ സുദ്ധിയാ വാ അസുദ്ധിയാ വാ വിസേസപ്പയോജനം ന ദിസ്സതീ’’തിആദി വുത്തം, തം മാതികാട്ഠകഥാവചനസ്സ അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേത്വാ വുത്തം യഥാവുത്തനയേന ആഗമനസുദ്ധിആദിനാ സപ്പയോജനത്താ. യോ പനേത്ഥ ‘‘മൂലസ്സാമികേന കപ്പിയവോഹാരവസേന, പേസിതദൂതസ്സ അകപ്പിയവോഹാരേന വദതോപി കപ്പിയകാരകോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ ഭവേയ്യാ’’തി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ വുത്തോ, സോ അനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ ഏവ ന ഹോതി അഭിമതത്താ. തഥാ ഹി സിക്ഖാപദേ ഏവ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹതു ആയസ്മാ ചീവരചേതാപന്ന’’ന്തി അകപ്പിയവോഹാരേന വദതോ ദൂതസ്സ കപ്പിയേന കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ വുത്തോ ആഗമനസ്സ സുദ്ധത്താ, ആഗമനസ്സപി അസുദ്ധിയം പന കപ്പിയേനപി കമ്മേന വേയ്യാവച്ചകരോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോവാതി അത്ഥേവ ആഗമനസ്സ സുദ്ധിഅസുദ്ധിയാ പയോജനം. കഥം പന ദൂതവചനേന ആഗമനസുദ്ധി വിഞ്ഞായതീതി? നായം ഭാരോ. ദൂതേന ഹി അകപ്പിയവോഹാരേന വുത്തേ ഏവ ആഗമനസുദ്ധി ഗവേസിതബ്ബാ, ന ഇതരത്ഥ. തത്ഥ ച തസ്സ വചനക്കമേന പുച്ഛിത്വാ ച യുത്തിആദീഹി ച സക്കാ വിഞ്ഞാതും. ഇധാപി ഹി സിക്ഖാപദേ ‘‘ചീവരചേതാപന്നം ആഭത’’ന്തി ദൂതവചനേനേവ ചീവരം കിണിത്വാ ദാതും പേസിതഭാവോ വിഞ്ഞായതി. യദി ഹി സബ്ബഥാ ആഗമനസുദ്ധി ന വിഞ്ഞായതി, പടിക്ഖേപോ ഏവ കത്തബ്ബോതി.

സുവണ്ണം രജതം കഹാപണോ മാസകോതി ഇമാനി ഹി ചത്താരി നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥൂനി, മുത്താ മണി വേളുരിയോ സങ്ഖോ ¶ സിലാ പവാളം ലോഹിതങ്കോ മസാരഗല്ലം സത്ത ധഞ്ഞാനി ദാസിദാസം ഖേത്തം വത്ഥു പുപ്ഫാരാമഫലാരാമാദയോതി ഇമാനി ദുക്കടവത്ഥൂനി ച അത്തനോ വാ ചേതിയസങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം വാ അത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടന്തി, തസ്മാ തം സാദിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ന ഖോ മയം ആവുസോ ¶ ചീവരചേതാപന്നം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വുത്തം. ചീവരഞ്ച ഖോ മയം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തിആദി ദൂതവചനസ്സ അകപ്പിയത്തേപി ആഗമനസുദ്ധിയാ പടിപജ്ജനവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കാലേന കപ്പിയന്തി യുത്തപത്തകാലേന യദാ നോ അത്ഥോ ഹോതി, തദാ കപ്പിയം ചീവരം പടിഗ്ഗണ്ഹാമാതി അത്ഥോ. വേയ്യാവച്ചകരോതി കിച്ചകരോ, കപ്പിയകാരകോതി അത്ഥോ. ‘‘വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ’’തി ഇദം ‘‘അത്ഥി പനായസ്മതോ കോചി വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി കപ്പിയവചനേന വുത്തത്താ അനുഞ്ഞാതം. സചേ പന ദൂതോ ‘‘കോ ഇമം ഗണ്ഹാതി, കസ്സ വാ ദേമീ’’തി വദതി, ന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. ആരാമികോ വാ ഉപാസകോ വാതി ഇദം സാരുപ്പതായ വുത്തം, ഠപേത്വാ പന പഞ്ച സഹധമ്മികേ യോ കോചി കപ്പിയകാരകോ വട്ടതി. ഏസോ ഖോ ആവുസോ ഭിക്ഖൂനം വേയ്യാവച്ചകരോതി ഇദം ദൂതേന ‘‘അത്ഥി പനായസ്മതോ കോചി വേയ്യാവച്ചകരോ’’തി പുച്ഛിതത്താ പുച്ഛാസഭാഗേന ഭിക്ഖുസ്സ കപ്പിയവചനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏവമേവ ഹി ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബം, ന വത്തബ്ബം ‘‘തസ്സ ദേഹീ’’തിആദി. തേനേവ പാളിയം ‘‘ന വത്തബ്ബോ തസ്സ ദേഹീ’’തിആദിമാഹ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘ഏസോ ഖോ…പേ… ന വത്തബ്ബോ തസ്സ ദേഹീതിആദി അകപ്പിയവത്ഥുസാദിയനപരിമോചനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

ആണത്തോ സോ മയാതി യഥാ തുമ്ഹാകം ചീവരേന അത്ഥേ സതി ചീവരം ദസ്സതി, ഏവം വുത്തോതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സഞ്ഞത്തോതിആദി ഏവം ദൂതേന പുന വുത്തേ ¶ ഏവ ചോദേതും വട്ടതി, ന ഇതരഥാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ പന പാളിയം ‘‘സഞ്ഞത്തോ സോ മയാ’’തി ആഗതത്താ ഏവം വുത്തോ, പുരിമവാക്യേ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൬൪) ‘‘ആണത്തോ സോ മയാ’’തി പരിയായവചനേന പരിവത്തിത്വാ ഠപിതത്താ തഥാ വുത്തോ, തേന ച കപ്പിയകാരകസ്സ സഞ്ഞാപിതഭാവേ ദൂതേന ഭിക്ഖുസ്സ പുന ആരോചിതേ ഏവ ഭിക്ഖുനാ കപ്പിയകാരകോ ചോദേതബ്ബോ ഹോതി, ന അനാരോചിതേതി ദസ്സേതി.

അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാതി ചോദനാലക്ഖണനിദസ്സനമേതം. ഇദം വാ ഹി വചനം വത്തബ്ബം, തസ്സ വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ വത്തബ്ബോ. ദേഹി മേ ചീവരന്തിആദീനി പന ന വത്തബ്ബാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്താനി. ഏതാനി ഹി വചനാനി, ഏതേസം വാ അത്ഥോ യായ കായചി ഭാസായ ന വത്തബ്ബോ. ‘‘ഏവം വദന്തോ ച പടിക്ഖിത്തത്താ വത്തഭേദേ ദുക്കടം ആപജ്ജതി, ചോദനാ പന ഹോതിയേവാ’’തി മഹാഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘ന വത്തബ്ബോ ‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’ന്തി ഇദം ദൂതേനാഭതരൂപിയം ¶ പടിഗ്ഗഹേതും അത്തനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകത്താവ ‘ദേഹി മേ ചീവരം…പേ… ചേതാപേഹി മേ ചീവര’ന്തി വദന്തോ രൂപിയസ്സ പകതത്താ തേന രൂപിയേന പരിവത്തേത്വാ ‘ദേഹി ചേതാപേഹീ’തി രൂപിയസംവോഹാരം സമാപജ്ജന്തോ നാമ ഹോതീതി തം ദോസം ദൂരതോ പരിവജ്ജേതും വുത്തം രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകേന സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സട്ഠരൂപിയേ വിയ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘ന വത്തബ്ബോ ഇമം വാ ഇമം വാ ആഹരാ’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൩-൫൮൪), തസ്മാ ന ഇദം വിഞ്ഞത്തിദോസേ പരിവജ്ജേതും വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം ‘അത്ഥോ മേ ആവുസോ ചീവരേനാ’തിപി അവത്തബ്ബതാപ്പസങ്ഗതോ. തേനേവ ദൂതനിദ്ദിട്ഠേസു രൂപിയസംവോഹാരസങ്കാഭാവതോ അഞ്ഞം കപ്പിയകാരകം ¶ ഠപേത്വാപി ആഹരാപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥാപി ‘‘ദൂതേന ഠപിതരൂപിയേന ചേതാപേത്വാ ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി അവത്വാ കേവലം ‘‘ചീവരം ആഹരാപേഹീ’’തി ഏവം ആഹരാപേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോതി വുത്തം.

ഇച്ചേതം കുസലന്തി ഏവം യാവതതിയം ചോദേന്തോ തം ചീവരം അഭിനിപ്ഫാദേതും സക്കോതി അത്തനോ പടിലാഭവസേന, ഇച്ചേതം കുസലം സാധു സുട്ഠു സുന്ദരം. ചതുക്ഖത്തും പഞ്ചക്ഖത്തും ഛക്ഖത്തുപരമം തുണ്ഹീഭൂതേന ഉദ്ദിസ്സ ഠാതബ്ബന്തി ഠാനലക്ഖണനിദസ്സനമേതം. ഛക്ഖത്തുപരമന്തി ച ഭാവനപുംസകവചനമേതം. ഛക്ഖത്തുപരമന്തി ഏതേന ചീവരം ഉദ്ദിസ്സ തുണ്ഹീഭൂതേനേവ ഠാതബ്ബം, ന അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാതബ്ബന്തി ഇദം ഠാനലക്ഖണം. തേനേവ ‘‘ന ആസനേതിആദീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. സദ്ദസത്ഥേ പന –

‘‘കിരിയാവിസേസനം സത്ഥേ, വുത്തം ധാതുവിസേസനം;

ഭാവനപുംസകന്ത്യേവ, സാസനേ സമുദീരിത’’ന്തി. –

വചനതോ കിരിയാവിസേസനമേവ സാസനവോഹാരേന ഭാവനപുംസകം നാമ ജാതം;

‘‘മുദും പചതിഇച്ചത്ര, പചനം ഭവതീതി ച;

സുഖം സയതിഇച്ചത്ര, കരോതി സയനന്തി ചാ’’തി. –

വചനതോ കിരിയാവിസേസനപദേന തുല്യാധികരണഭൂതം കിരിയാവിസേസ്യപദം അകമ്മകമ്പി സകമ്മകമ്പി ഭൂധാതുകരധാതൂഹി സമ്ബന്ധിതബ്ബം ഹോതീതി ഇമിനാ ഞായേന ഛക്ഖത്തുപരമം ഠാനം ഭവിതബ്ബം, ഛക്ഖത്തുപരമം ഠാനം കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏതേന ഛക്ഖത്തുപരമം ഏവം ഠാനം ഭവിതബ്ബം, ന തതോ അധികം ¶ , ഛക്ഖത്തുപരമം ഏവ ഠാനം കാതബ്ബം, ന തതോ ഉദ്ധന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി. ന ആസനേ നിസീദിതബ്ബന്തി ‘‘ഇധ ഭന്തേ നിസീദഥാ’’തി വുത്തേപി ന നിസീദിതബ്ബം. ന ആമിസം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി ‘‘യാഗുഖജ്ജകാദിഭേദം കിഞ്ചി ആമിസം ഗണ്ഹഥ ഭന്തേ’’തി യാചിയമാനേനപി ന ഗണ്ഹിതബ്ബം. ന ധമ്മോ ഭാസിതബ്ബോതി ‘‘മങ്ഗലം വാ അനുമോദനം ¶ വാ ഭാസഥാ’’തി യാചിയമാനേനപി കിഞ്ചി ന ഭാസിതബ്ബം, കേവലം ‘‘കിംകാരണാ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛിയമാനേന ‘‘ജാനാഹി ആവുസോ’’തി വത്തബ്ബോ.

ഠാനം ഭഞ്ജതീതി ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതി കോപേതി. ഠാനന്തി ഠിതിയാ ച കാരണസ്സ ച നാമം, തസ്മാ ആസനേ നിസീദനേന ഠാനം കുപ്പതി, ആഗതകാരണമ്പി, ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദീസു പന ആഗതകാരണമേവ ഭഞ്ജതി, ന ഠാനം. തേനാഹ ‘‘ആഗതകാരണം ഭഞ്ജതീ’’തി. കേചി പന ‘‘ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ഠാനമ്പി ഭഞ്ജതീ’’തി വദന്തി, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി, ടീകായമ്പി നാനാവാദേ ദസ്സേത്വാ ഠാനഭഞ്ജനം വുത്തം, തം അട്ഠകഥാവചനേന അസംസന്ദനതോ ഗന്ഥഗരുഭയേന ന വദിമ്ഹ. ഇദാനി യാ തിസ്സോ ചോദനാ, ഛ ച ഠാനാനി വുത്താനി, തത്ഥ വുദ്ധിഹാനിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ ചതുക്ഖത്തും ചോദേതീ’’തിആദിമാഹ. യസ്മാ ച ഏകചോദനാവുദ്ധിയാ ദ്വിന്നം ഠാനാനം ഹാനി വുത്താ, തസ്മാ ചോദനാ ദ്വിഗുണം ഠാനന്തി ലക്ഖണം ദസ്സിതം ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന തിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ ഛക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, ദ്വിക്ഖത്തും ചോദേത്വാ അട്ഠക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം, സകിം ചോദേത്വാ ദസക്ഖത്തും ഠാതബ്ബം.

തത്ര തത്ര ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഇദം ചോദകസ്സ ഠിതട്ഠാനതോ അപക്കമ്മ തത്ര തത്ര ഉദ്ദിസ്സ ഠാനംയേവ സന്ധായ വുത്തം. കോ പന വാദോ നാനാദിവസേസൂതി നാനാദിവസേസു ഏവം കരോന്തസ്സ കോ പന വാദോ, വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ‘‘സാമം വാ ഗന്തബ്ബം, ദൂതോ വാ പാഹേതബ്ബോതി ഇദം സഭാവതോ ചോദേതും അനിച്ഛന്തേനപി കാതബ്ബമേവാ’’തി വദന്തി. ന തം തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അത്ഥം അനുഭോതീതി തം ചീവരചേതാപന്നം അസ്സ ഭിക്ഖുനോ കിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി കമ്മം ന നിപ്ഫാദേതി. യുഞ്ജന്തായസ്മന്തോ സകന്തി ആയസ്മന്തോ അത്തനോ സന്തകം ധനം പാപുണന്തു. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൩൮-൫൩൯) പന ‘‘യതസ്സ ¶ ചീവരചേതാപന്നന്തിആദി യേന അത്തനാ വേയ്യാവച്ചകരോ നിദ്ദിട്ഠോ, ചീവരഞ്ച അനിപ്ഫാദിതം, തസ്സ കത്തബ്ബദസ്സനം. ഏവം ഭിക്ഖുനാ വത്ഥുസാമികാനം വുത്തേ ചോദേത്വാ ദേന്തി, വട്ടതി ‘സാമികാ ചോദേത്വാ ദേന്തീ’തി (പാരാ. ൫൪൧) അനാപത്തിയം വുത്തത്താ. തേനേവ സോ സയം അചോദേത്വാ ഉപാസകാദീഹി പരിയായേന വത്വാ ചോദാപേതി ¶ , തേസു സതക്ഖത്തുമ്പി ചോദേത്വാ ചീവരം ദാപേന്തേസു തസ്സ അനാപത്തി സിദ്ധാ ഹോതി സിക്ഖാപദസ്സ അനാണത്തികത്താ’’തി വുത്തം.

൬൫. കേനചി അനിദ്ദിട്ഠോ അത്തനോ മുഖേനേവ ബ്യാവടഭാവം വേയ്യാവച്ചകരത്തം പത്തോ മുഖവേവടികോ, അവിചാരേതുകാമതായാതി ഇമിനാ വിജ്ജമാനമ്പി ദാതും അനിച്ഛന്താ അരിയാപി വഞ്ചനാധിപ്പായം വിനാ വോഹാരതോ നത്ഥീതി വദന്തീതി ദസ്സേതി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൩൭-൫൩൯) പന ‘‘അവിചാരേതുകാമതായാതി ഇമസ്മിം പക്ഖേ ‘നത്ഥമ്ഹാകം കപ്പിയകാരകോ’തി ഇദം താദിസം കരോന്തോ കപ്പിയകാരകോ നത്ഥീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ മേണ്ഡകസേട്ഠിവത്ഥുമ്ഹി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തം ‘‘സന്തി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനമേവ മേണ്ഡകസിക്ഖാപദം നാമ. തത്ഥ ഹി മേണ്ഡകേന നാമ സേട്ഠിനാ ‘‘സന്തി ഹി ഭന്തേ മഗ്ഗാ കന്താരാ അപ്പോദകാ അപ്പഭക്ഖാ ന സുകരാ അപാഥേയ്യേന ഗന്തും, സാധു ഭന്തേ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാഥേയ്യം അനുജാനാതൂ’’തി യാചിതേന ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ പാഥേയ്യം പരിയേസിതും. തണ്ഡുലോ തണ്ഡുലത്ഥികേന, മുഗ്ഗോ മുഗ്ഗത്ഥികേന, മാസോ മാസത്ഥികേന, ലോണം ലോണത്ഥികേന, ഗുളോ ഗുളത്ഥികേന, തേലം തേലത്ഥികേന, സപ്പി സപ്പിത്ഥികേനാ’’തി വത്വാ ഇദം വുത്തം ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, മനുസ്സാ സദ്ധാ പസന്നാ, തേ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞം ഉപനിക്ഖിപന്തി ‘ഇമിനാ യം അയ്യസ്സ കപ്പിയം, തം ദേഥാ’തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം തതോ കപ്പിയം, തം സാദിതും, ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, കേനചി ¶ പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബം പരിയേസിതബ്ബന്തി വദാമീ’’തി. ‘‘കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ഹിരഞ്ഞം നിക്ഖിപന്തീ’’തി ഏത്ഥാപി ഭിക്ഖുസ്സ ആരോചനം അത്ഥിയേവ, അഞ്ഞഥാ അനിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകപക്ഖം ഭജതീതി ന ചോദേതബ്ബോ സിയാ, ഇദം പന ദൂതേന നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകേ സന്ധായ വുത്തം, ന പന ഭിക്ഖുനാ നിദ്ദിട്ഠേ വാ അനിദ്ദിട്ഠേ വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഏത്ഥ ചോദനായ പരിമാണം നത്ഥീ’’തിആദി. യദി മൂലം സന്ധായ ചോദേതി, തം സാദിതമേവ സിയാതി ആഹ ‘‘മൂലം അസാദിയന്തേനാ’’തി.

അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേസു വിയ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനാ ചോദനാട്ഠാനഞ്ച ന കാതബ്ബന്തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായാതി ഇമിനാ ചീവരത്ഥായേവ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ വത്ഥുസാമിനാ നിദ്ദിട്ഠകപ്പിയകാരകേസുപി പിണ്ഡപാതാദീനമ്പി അത്ഥായ ദിന്നേ ച ഠാനചോദനാദിസബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ കാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

൬൬. ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനേ ¶ പനാതിആദീസു ‘‘ഇദം അയ്യസ്സ ഹോതൂ’’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ‘‘അമുകസ്മിം നാമ ഠാനേ മമ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം അത്ഥി, തം തുയ്ഹം ഹോതൂ’’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ ഠിതസ്സ കേവലം വാചായ വാ ഹത്ഥമുദ്ദായ വാ ‘‘തുയ്ഹ’’ന്തി വത്വാ പരിച്ചത്തസ്സ കായവാചാഹി അപ്പടിക്ഖിപിത്വാ ചിത്തേന സാദിയനം ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനം നാമ. സാദിയതീതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ഗണ്ഹിതുകാമോ ഹോതീ’’തി.

ഇദം ഗുത്തട്ഠാനന്തി ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി പച്ചയപരിഭോഗംയേവ സന്ധായ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹാപേയ്യ വാ’’തി വുത്തലക്ഖണേന നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീതി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘ഇദം ഗുത്തട്ഠാന’’ന്തി ആചിക്ഖന്തോ ഠാനസ്സ ഗുത്തഭാവമേവ ദസ്സേതി, ന വത്ഥും പരാമസതി, തസ്മാ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ‘‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’’തി പന വദന്തോ ¶ നിക്ഖിപിതബ്ബം വത്ഥും നിക്ഖിപാഹീതി വത്ഥും പരാമസതി നാമ, തസ്മാ ന വത്തബ്ബം. പരതോ ഇദം ഗണ്ഹാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതം ഹോതീതി യസ്മാ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയപരിഭോഗോ കപ്പതി, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന ദുബ്ബിചാരണായ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയപരിഭോഗോ ന കപ്പതി, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ ഇദം ധനം യസ്മാ ‘‘നയിദം കപ്പതീ’’തി പടിക്ഖിത്തം, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന സബ്ബസോ അവിസ്സജ്ജിതം, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം. അഥ വാ തം ധനം യസ്മാ പച്ഛാ സുട്ഠുവിചാരണായ സതിയാ കപ്പിയം ഭവിസ്സതി, ദുബ്ബിചാരണായ സതിയാ അകപ്പിയം ഭവിസ്സതി, തസ്മാ കപ്പിയഞ്ച അകപ്പിയഞ്ച നിസ്സായ ഠിതം ഹോതീതി. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ഏകോ സതം വാ സഹസ്സം വാതിആദി രൂപിയേ ഹേട്ഠിമകോടിയാ പവത്തനാകാരം ദസ്സേതും വുത്ത’’ന്തി ച ‘‘ന പന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബമേവാതി ദസ്സേതും, ‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’തി വുത്തേ ഉഗ്ഗണ്ഹാപനം ഹോതീതി ആഹ ‘ഇധ നിക്ഖിപാഹീ’തി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി ച ‘‘കപ്പിയഞ്ച…പേ… ഹോതീതി യസ്മാ അസാദിതത്താ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയാ വട്ടന്തി, തസ്മാ കപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതം, യസ്മാ പന ദുബ്ബിചാരണായ സതി തതോ ഉപ്പന്നം ന കപ്പതി, തസ്മാ അകപ്പിയം നിസ്സായ ഠിതന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി ച വുത്തം.

൬൭. സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി യസ്മാ രൂപിയം നാമ അകപ്പിയം, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ നിസ്സജ്ജിതബ്ബന്തി ന വുത്തം. യസ്മാ പന തം പടിഗ്ഗഹിതമത്തമേവ ഹോതി, ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിതം, തസ്മാ ഉപായേന പരിഭോഗദസ്സനത്ഥം ‘‘സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ¶ (പാരാ. ൫൮൪) വുത്തം. ന തേന കിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡം ചേതാപിതന്തി ഇമിനാ ചേതാപിതഞ്ചേ, നത്ഥി പരിഭോഗൂപായോ ഉഗ്ഗഹേത്വാ അനിസ്സട്ഠരൂപിയേന ചേതാപിതത്താ. ഈദിസഞ്ഹി സങ്ഘമജ്ഝേ നിസ്സജ്ജനം കത്വാവ ¶ ഛഡ്ഡേത്വാ പാചിത്തിയം ദേസാപേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘യസ്മാ നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥും പടിഗ്ഗഹേത്വാപി ചേതാപിതം കപ്പിയഭണ്ഡം സങ്ഘേ നിസ്സട്ഠം കപ്പിയകാരകേഹി നിസ്സട്ഠരൂപിയേന പരിവത്തേത്വാ ആനീതകപ്പിയഭണ്ഡസദിസം ഹോതി, തസ്മാ വിനാവ ഉപായം ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം പത്തചതുക്കാദികഥായ ന സമേതി. തത്ഥ ഹി രൂപിയേന പരിവത്തിതപത്തസ്സ അപരിഭോഗോവ ദസ്സിതോ, ന നിസ്സജ്ജനവിചാരോതി. കപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി പബ്ബജിതാനം സപ്പി വാ തേലം വാ വട്ടതി ഉപാസകാതി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം.

ആരാമികാനം വാ പത്തഭാഗന്തി ഇദം ഗിഹീനം ഹത്ഥഗതോപി സോയേവ ഭാഗോതി കത്വാ വുത്തം. സചേ പന തേന അഞ്ഞം പരിവത്തേത്വാ ആരാമികാ ദേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ചൂളഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. തതോ ഹരിത്വാതി അഞ്ഞേസം പത്തഭാഗതോ ഹരിത്വാ. കസിണപരികമ്മന്തി ആലോകകസിണപരികമ്മം. മഞ്ചപീഠാദീനി വാതി ഏത്ഥ തതോ ഗഹിതമഞ്ചപീഠാദീനി പരിവത്തേത്വാ അഞ്ഞം ചേ ഗഹിതം, വട്ടതീതി വദന്തി. ഛായാപീതി ഭോജനസാലാദീനം ഛായാപി. പരിച്ഛേദാതിക്കന്താതി ഗേഹപരിച്ഛേദം അതിക്കന്താ, ഛായായ ഗതഗതട്ഠാനം ഗേഹം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. മഗ്ഗേനപീതി ഏത്ഥ സചേ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ നത്ഥി, മഗ്ഗം അധിട്ഠഹിത്വാ ഗന്തും വട്ടതീതി വദന്തി. കീതായാതി തേന വത്ഥുനാ കീതായ. ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാ സങ്ഘോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതീതി സചേ ഉപാസകോ ‘‘അതിബഹു ഏതം ഹിരഞ്ഞം, ഇദം ഭന്തേ അജ്ജേവ ന വിനാസേതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ സയം ഉപനിക്ഖേപം ഠപേതി, അഞ്ഞേന വാ ഠപാപേതി, ഏവം ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാ തതോ ഉപ്പന്നപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തോ സങ്ഘോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതി, തേന വത്ഥുനാ ഗഹിതത്താ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൩-൫൮൪) പന ‘‘ഉപനിക്ഖേപം ഠപേത്വാതി കപ്പിയകാരകേഹി ¶ വഡ്ഢിയാ പയോജനം സന്ധായ വുത്തം. അകപ്പിയന്തി തേന വത്ഥുനാ ഗഹിതത്താ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

സചേ സോ ഛഡ്ഡേതീതി യത്ഥ കത്ഥചി ഖിപതി, അഥാപി ന ഛഡ്ഡേതി, സയം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന വാരേതബ്ബോ. നോ ചേ ഛഡ്ഡേതീതി അഥ നേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, ന ഛഡ്ഡേതി, ‘‘കിം മയ്ഹം ഇമിനാ ബ്യാപാരേനാ’’തി യേനകാമം പക്കമതി, തതോ യഥാവുത്തലക്ഖണോ രൂപിയഛഡ്ഡകോ സമന്നിതബ്ബോ. യോ ന ഛന്ദാഗതിന്തിആദീസു ലോഭവസേന തം വത്ഥും അത്തനോ വാ കരോന്തോ അത്താനം വാ ഉക്കംസേന്തോ ഛന്ദാഗതിം ¶ നാമ ഗച്ഛതി. ദോസവസേന ‘‘നേവായം മാതികം ജാനാതി, ന വിനയ’’ന്തി പരം അപസാദേന്തോ ദോസാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. മോഹവസേന പമുട്ഠോ പമുട്ഠസ്സതിഭാവം ആപജ്ജന്തോ മോഹാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. രൂപിയപടിഗ്ഗാഹകസ്സ ഭയേന ഛഡ്ഡേതും അവിസഹന്തോ ഭയാഗതിം നാമ ഗച്ഛതി. ഏവം അകരോന്തോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛതി, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛതി, ന ഭയാഗതിം ഗച്ഛതി നാമാതി വേദിതബ്ബോ.

൬൮. പതിതോകാസം അസമന്നാരഹന്തേന ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഇദം നിരപേക്ഖഭാവദസ്സനപരന്തി വേദിതബ്ബം, തസ്മാ പതിതട്ഠാനേ ഞാതേപി തസ്സ ഗൂഥം ഛഡ്ഡേന്തസ്സ വിയ നിരപേക്ഖഭാവോയേവേത്ഥ പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. അസന്തസമ്ഭാവനായാതി അത്തനി അവിജ്ജമാനഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം സന്ധായ വുത്തം. ഥേയ്യപരിഭോഗോ നാമ അനരഹസ്സ പരിഭോഗോ. ഭഗവതാ ഹി അത്തനോ സാസനേ സീലവതോ പച്ചയാ അനുഞ്ഞാതാ, ന ദുസ്സീലസ്സ. ദായകാനമ്പി സീലവതോ ഏവ പരിച്ചാഗോ, ന ദുസ്സീലസ്സ അത്തനോ കാരാനം മഹപ്ഫലഭാവസ്സ പച്ചാസീസനതോ. ഇതി സത്ഥാരാ അനനുഞ്ഞാതത്താ ദായകേഹി ച അപരിച്ചത്തത്താ ദുസ്സീലസ്സ പരിഭോഗോ ഥേയ്യപരിഭോഗോ. ഇണവസേന പരിഭോഗോ ഇണപരിഭോഗോ, പടിഗ്ഗാഹകതോ ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിയാ ¶ അഭാവതോ ഇണം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ വിയാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി ‘‘സീലവതോ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി. ചീവരം പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി കായതോ മോചേത്വാ പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ. പുരേഭത്ത…പേ… പച്ഛിമയാമേസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. തഥാ അസക്കോന്തേന യഥാവുത്തകാലവിസേസവസേന ഏകസ്മിം ദിവസേ ചതുക്ഖത്തും തിക്ഖത്തും ദ്വിക്ഖത്തും സകിംയേവ വാ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം.

സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തം, തം യാവദേവ സീതസ്സ പടിഘാതായ…പേ… ഹിരികോപിനപടിച്ഛാദനത്ഥം. ഹിയ്യോ യോ മയാ പിണ്ഡപാതോ പരിഭുത്തോ, സോ നേവ ദവായാതിആദിനാ സചേ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണം ന കരേയ്യ, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി വദന്തി, തം വീമംസിതബ്ബം. സേനാസനമ്പി പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി പവേസേ പവേസേ. ഏവം പന അസക്കോന്തേന പുരേഭത്താദീസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി ഇധ വിസും ന വുത്തം. സതിപച്ചയതാതി സതിയാ പച്ചയഭാവോ. പടിഗ്ഗഹണസ്സ പരിഭോഗസ്സ ച പച്ചവേക്ഖണസതിയാ പച്ചയഭാവോ യുജ്ജതി, പച്ചവേക്ഖിത്വാവ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബഞ്ചാതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘സതിം കത്വാ’’തിആദി. ഏവം സന്തേപീതി യദിപി ദ്വീസുപി ഠാനേസു പച്ചവേക്ഖണാ യുത്താ, ഏവം സന്തേപി ¶ . അപരേ പനാഹു ‘‘സതിപച്ചയതാതി സതി ഭേസജ്ജപരിഭോഗസ്സ പച്ചയഭാവേ, പച്ചയേതി അത്ഥോ. ഏവം സന്തേപീതി പച്ചയേ സതിപീ’’തി, തം തേസം മതിമത്തം. തഥാ ഹി പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം പച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝതി, ന പച്ചയസബ്ഭാവമത്തേന.

നനു ച ‘‘പരിഭോഗേ കരോന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലം വുത്തം, തസ്മാ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ¶ ച കോ വിസേസോതി? വുച്ചതേ – പുരിമേസു താവ തീസു പച്ചയേസു വിസേസോ പാകടോയേവ, ഗിലാനപച്ചയേ പന യഥാ വതിം കത്വാ രുക്ഖമൂലേ ഗോപിതേ തസ്സ ഫലാനിപി രക്ഖിതാനേവ ഹോന്തി, ഏവമേവ പച്ചവേക്ഖണായ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലേ രക്ഖിതേ തപ്പടിബദ്ധം പാതിമോക്ഖസംവരസീലമ്പി നിപ്ഫന്നം നാമ ഹോതി. ഗിലാനപച്ചയം അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ സീലം ഭിജ്ജമാനം പാതിമോക്ഖസംവരസീലമേവ ഭിജ്ജതി, പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം പന പച്ഛാഭത്തപുരിമയാമാദീസു യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ അപ്പച്ചവേക്ഖന്തസ്സേവ ഭിജ്ജതി. പുരേഭത്തഞ്ഹി അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാപി ഗിലാനപച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി, ഇദമേതേസം നാനാകരണന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൮൫) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ‘‘ഥേയ്യപരിഭോഗോതി പച്ചയസ്സാമിനാ ഭഗവതാ അനനുഞ്ഞാതത്താ വുത്തം. ഇണപരിഭോഗോതി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതമ്പി കത്തബ്ബം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജനതോ വുത്തം. തേന ച പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം വിപജ്ജതീതി ദസ്സേതി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി കായതോ മോചേത്വാ മോചേത്വാ പരിഭോഗേ. പച്ഛിമയാമേസു പച്ചവേക്ഖിതബ്ബന്തി യോജനാ. ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ‘ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്ത’ന്തിആദിനാപി അതീതപച്ചവേക്ഖണാ വട്ടതീതി വദന്തി. പരിഭോഗേ പരിഭോഗേതി ഉദകപതനട്ഠാനതോ അന്തോപവേസനേസു നിസീദനസയനേസു ച. സതിപച്ചയതാ വട്ടതീതി പച്ചവേക്ഖണസതിയാ പച്ചയത്തം ലദ്ധും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹണേ ച പരിഭോഗേ ച പച്ചവേക്ഖണാസതി അവസ്സം ലദ്ധബ്ബാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘സതിം കത്വാ’തിആദി. കേചി പന ‘സതിപച്ചയതാ പച്ചയേ സതി ഭേസജ്ജപരിഭോഗസ്സ കാരണേ സതീ’തി ഏവമ്പി അത്ഥം വദന്തി, തേസമ്പി പച്ചയേ സതീതി പച്ചയസബ്ഭാവസല്ലക്ഖണേ സതീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ¶ പച്ചയസബ്ഭാവമത്തേന സീലസ്സ അസുജ്ഝനതോ. പരിഭോഗേ അകരോന്തസ്സേവ ആപത്തീതി ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ഭേദോ ദസ്സിതോ, ന പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ തസ്സ അതീതപച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝനതോ. ഏതസ്മിം പന സേസപച്ചയേസു ച ഇണപരിഭോഗാദിവചനേന പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സേവ ഭേദോതി ഏവമിമേസം നാനാകരണം വേദിതബ്ബ’’ന്തി ആഗതം.

ഏതേസു ¶ ദ്വീസു പകരണേസു ‘‘ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി ഏത്ഥ ഹിയ്യോ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തി…പേ… വദന്തീതി ആഗതം. ഇമം പന നയം നിസ്സായ ഇദാനി ഏകച്ചേ പണ്ഡിതാ ‘‘അജ്ജപാതോ പരിഭുത്തം സായം പച്ചവേക്ഖന്തേന അജ്ജ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തിആദിനാ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ’’തി വദന്തി. കേചി ‘‘ഹിയ്യോ പരിഭുത്തമേവ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ, ന അജ്ജ പരിഭുത്തം, തം പന പച്ചുപ്പന്നവസേന പച്ചവേക്ഖണായേവാ’’തി വദന്തി. തത്ഥ മൂലവചനേ ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ. കഥം? ഇദം ഹിയ്യോത്യാദിവചനം സുത്തം വാ സുത്താനുലോമം വാ ആചരിയവാദോ വാ അത്തനോമതി വാതി. തത്ഥ ന താവ സുത്തം ഹോതി ‘‘സുത്തം നാമ സകലേ വിനയപിടകേ പാളീ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച വചനസ്സ ന പാളിഭൂതത്താ. ന ച സുത്താനുലോമം ‘‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച മഹാപദേസഭാവാഭാവതോ. ന ച ആചരിയവാദോ ‘‘ആചരിയവാദോ നാമ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഞ്ചഹി അരഹന്തസതേഹി ഠപിതാ പാളിവിനിമുത്താ ഓക്കന്തവിനിച്ഛയപ്പവത്താ അട്ഠകഥാതന്തീ’’തി വചനതോ ഇമസ്സ ച അട്ഠകഥാപാഠഭാവാഭാവതോ. ന ച അത്തനോമതി ‘‘അത്തനോമതി നാമ സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ അനുമാനേന അത്തനോ ബുദ്ധിയാ നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥനം, അപിച സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസു ആഗതോ സബ്ബോപി ¶ ഥേരവാദോ അത്തനോമതി നാമാ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ച അട്ഠകഥാസു ആഗതത്ഥേരവാദഭാവാഭാവതോ.

ഇതി –

‘‘ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ മഹിദ്ധികാ;

നീഹരിത്വാ പകാസേസും, ധമ്മസങ്ഗാഹകാ പുരാ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) –

വുത്തേസു ചതുബ്ബിധവിനയേസു അനന്തോഗധത്താ ഇദം വചനം വിചാരേതബ്ബം. തേന വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൫൮൫) ടീകാചരിയേന ‘‘തം വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘നയഗ്ഗാഹേന ഉപട്ഠിതാകാരകഥന’’ന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന തേസം തേസം ആചരിയാനം ഉപട്ഠിതാകാരവസേന കഥനം അത്തനോമതി സിയാ, ഏവമ്പി വിചാരേതബ്ബമേവ. ‘‘അത്തനോമതി ആചരിയവാദേ ഓതാരേതബ്ബാ. സചേ തത്ഥ ഓതരതി ചേവ സമേതി ച, ഗഹേതബ്ബാ. സചേ നേവ ഓതരതി ന സമേതി, ന ഗഹേതബ്ബാ. അയഞ്ഹി അത്തനോമതി നാമ സബ്ബദുബ്ബലാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) വചനതോ ഇമസ്സ ച വചനസ്സ ¶ അട്ഠകഥാവചനേ അനോതരണതോ അപ്പവിസനതോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി.

അപരോ നയോ – കിം ഇദം വചനം പാളിവചനം വാ അട്ഠകഥാവചനം വാ ടീകാവചനം വാ ഗന്ഥന്തരവചനം വാതി. തത്ഥ ന താവ പാളിവചനം, ന അട്ഠകഥാവചനം, ന ഗന്ഥന്തരവചനം, അഥ ഖോ ടീകാവചനന്തി. ഹോതു ടീകാവചനം, സകവചനം വാ പരവചനം വാ അധിപ്പേതവചനം വാ അനധിപ്പേതവചനം വാതി. തത്ഥ ന സകവചനം ഹോതി, അഥ ഖോ പരവചനം. തേനാഹ ‘‘വദന്തീ’’തി. ന ടീകാചരിയേന അധിപ്പേതവചനം ഹോതി, അഥ ഖോ അനധിപ്പേതവചനം. തേനാഹ ‘‘തം വീമംസിതബ്ബ’’ന്തി. തേഹി പന ആചരിയേഹി അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി ഇദം ¶ അതീതപഅഭോഗവസേന പച്ചവേക്ഖണാ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി പരികപ്പേത്വാ അതീതവാചകേന സദ്ദേന യോജേത്വാ കതം ഭവേയ്യ. അതീതേ പരിഭോഗോ അതീതപരിഭോഗോ, അതീതപരിഭോഗസ്സ പച്ചവേക്ഖണാ അതീതപരിഭോഗപച്ചവേക്ഖണാതി ഏവം പന കതേ അതീതപരിഭോഗസ്സ പച്ചുപ്പന്നസമീപത്താ പച്ചുപ്പന്നവാചകേന സദ്ദേന കഥനം ഹോതി യഥാ തം നഗരതോ ആഗന്ത്വാ നിസിന്നം പുരിസം ‘‘കുതോ ആഗച്ഛസീ’’തി വുത്തേ ‘‘നഗരതോ ആഗച്ഛാമീ’’തി പച്ചുപ്പന്നവാചകസദ്ദേന കഥനം.

വിനയസുത്തന്തവിസുദ്ധിമഗ്ഗാദീസു (മ. നി. ൧.൨൩; വിസുദ്ധി. ൧.൧൮) ച ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തി വത്തമാനവചനേനേവ പാഠോ ഹോതി, ന അതീതവചനേന, അതീതപരിഭോഗോതി ച ഇമസ്മിംയേവ ദിവസേ പച്ഛാഭത്താദികാലം ഉപാദായ പുരേഭത്താദീസു പരിഭോഗോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന ഹിയ്യോ പരിഭോഗോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? അട്ഠകഥാപമാണേന. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫) ‘‘പിണ്ഡപാതോ ആലോപേ ആലോപേ, തഥാ അസക്കോന്തേന പുരേഭത്തപച്ഛാഭത്തപുരിമയാമപച്ഛിമയാമേസു. സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. ഏതേന പിണ്ഡപാതം ആലോപേ ആലോപേ പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭോജനകിരിയായ അപരിനിട്ഠിതത്താ മുഖ്യതോ പച്ചുപ്പന്നപച്ചവേക്ഖണാ ഹോതി, പുരേഭത്താദീസു ചതൂസു കോട്ഠാസേസു പച്ചവേക്ഖന്തോ ഭോജനകിരിയായ പരിനിട്ഠിതത്താ അതീതപച്ചവേക്ഖണാ ഹോതീതി ദസ്സേതി. സാ പന പച്ചുപ്പന്നസമീപത്താ വത്തമാനവചനേന വിധീയതി. യദി ഹി ഹിയ്യോ പരിഭുത്താനി അതീതപച്ചവേക്ഖണേന പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാനി സിയും, അതീതദുതിയദിവസതതിയദിവസാദിമാസസംവച്ഛരാദിപരിഭുത്താനിപി പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാനി സിയും, ഏവഞ്ച സതി യഥാവുത്തഅട്ഠകഥാവചനം നിരത്ഥകം സിയാ, തസ്മാ അട്ഠകഥാവചനമേവ പമാണം കാതബ്ബം. യഥാഹ –

‘‘ബുദ്ധേന ¶ ¶ ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ;

യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ;

സോ യേഹി തേസം മതിമച്ചജന്താ;

യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു.

‘‘തസ്മാ ഹി യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം;

തം വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖം;

സബ്ബമ്പി സിക്ഖാസു സഗാരവാനം;

യസ്മാ പമാണം ഇധ പണ്ഡിതാന’’ന്തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ);

യസ്മാ ച സബ്ബാസവസുത്താദീസു (മ. നി. ൧.൨൩) ഭഗവതാ ദേസിതകാലേ ഭിക്ഖുകത്തുകത്താ നാമയോഗത്താ വത്തമാനപഠമപുരിസവസേന ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതീ’’തി ദേസിതാ, തദനുകരണേന ഭിക്ഖൂനം പച്ചവേക്ഖണകാലേ അത്തകത്തുകത്താ അമ്ഹയോഗത്താ വത്തമാനഉത്തമപുരിസവസേന ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവാമീ’’തി പച്ചവേക്ഖിതബ്ബാ ഹോതി, ‘‘സീതസ്സ പടിഘാതായാ’’തിആദീനി തദത്ഥസമ്പദാനപദാനി ച ‘‘പടിസേവതി, പടിസേവാമീ’’തി വുത്തപടിസേവനകിരിയായമേവ സമ്ബന്ധിതബ്ബാനി ഹോന്തി, താനി ച കിരിയാപദാനി പച്ചുപ്പന്നവസേന വാ പച്ചുപ്പന്നസമീപഅതീതവസേന വാ വത്തമാനവിഭത്തിയുത്താനി ഹോന്തി, തസ്മാ പച്ചുപ്പന്നപരിഭുത്താനം വാ അതീതപരിഭുത്താനം വാ പച്ചയാനം പച്ചവേക്ഖണകാലേ ‘‘പടിസേവാമീ’’തി വചനം ഭഗവതോ വചനസ്സ അനുഗതത്താ ഉപപന്നമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

അനുവചനേപി ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘അജ്ജ പാതോ പരിഭുത്തം സായം പച്ചവേക്ഖന്തേന അജ്ജ യം മയാ ചീവരം പരിഭുത്തന്തിആദിനാ അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ’’തി യേ വദന്തി, തേ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബാ – കിം ഭവന്തോ ഭഗവതാ അതീതപരിഭുത്തേസു അതീതവസേന പച്ചവേക്ഖണാ ദേസിതാതി? ന ദേസിതാ. കഥം ദേസിതാതി? ‘‘പച്ചവേക്ഖതീ’’തി പച്ചുപ്പന്നവസേനേവ ¶ ദേസിതാതി. കിം ഭോന്തോ ഭഗവതോ കാലേ അതീതപരിഭുത്തേസു പച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥീതി? അത്ഥി. അഥ കസ്മാ ഭഗവതാ പച്ചുപ്പന്നവസേനേവ പച്ചവേക്ഖണാ ദേസിതാതി? പച്ചുപ്പന്നസമീപവസേന വാ സാമഞ്ഞവസേന വാ ദേസിതാതി. ഏവം സന്തേ ഭഗവതോ അനുകരണേന ഇദാനിപി ¶ അതീതപരിഭുത്താനം പച്ചയാനം പച്ചുപ്പന്നവസേന പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാതി. യേ പന ഏവം വദന്തി ‘‘ഹിയ്യോ പരിഭുത്താനമേവ അതീതപച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാ, ന അജ്ജ പരിഭുത്താനം, തേസം പന പച്ചുപ്പന്നപച്ചവേക്ഖണായേവാ’’തി, തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – കിം ഭോന്തോ യഥാ തുമ്ഹേ വദന്തി, ഏവം പാളിയം അത്ഥീതി? നത്ഥി. അട്ഠകഥായം അത്ഥീതി? നത്ഥി. ഏവം സന്തേ സാട്ഠകഥേസു തേപിടകേസു ബുദ്ധവചനേസു അസംവിജ്ജമാനം തുമ്ഹാകം വചനം കഥം പച്ചേതബ്ബന്തി? ആചരിയപരമ്പരാവസേന. ഹോതു തുമ്ഹാകം ആചരിയലദ്ധിവസേന കഥനം, കാലോ നാമ തിവിധോ അതീതോ അനാഗതോ പച്ചുപ്പന്നോതി. തത്ഥ പരിനിട്ഠിതകിരിയാ അതീതോ നാമ, അഭിമുഖകിരിയാ അനാഗതോ നാമ, ആരദ്ധഅനിട്ഠിതകിരിയാ പച്ചുപ്പന്നോ നാമ. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘ആരദ്ധാനിട്ഠിതോ ഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നോ സുനിട്ഠിതോ;

അതീതാനാഗതുപ്പാദ-മപ്പത്താഭിമുഖാ കിരിയാ’’തി.

തത്ഥ അജ്ജ വാ ഹോതു ഹിയ്യോ വാ തതോ പുബ്ബേ വാ, പരിഭുത്തപച്ചയോ സുപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ അതീതോ നാമ. തത്ഥ ഹിയ്യോ വാ തതോ പുബ്ബേ വാ പരിഭുത്തപച്ചയോ അതിക്കന്തഅരുണുഗ്ഗമനത്താ ന പച്ചവേക്ഖണാരഹോ, പച്ചവേക്ഖിതോപി അപ്പച്ചവേക്ഖിതോയേവ ഹോതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സചസ്സ അപ്പച്ചവേക്ഖതോവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഇണപരിഭോഗട്ഠാനേ തിട്ഠതീ’’തി. അജ്ജേവ പന ചീവരഞ്ച സേനാസനഞ്ച പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ, പിണ്ഡപാതം ആലോപേ ആലോപേ, ഭേസജ്ജം പടിഗ്ഗഹണേ പരിഭോഗേ ച ¶ പച്ചവേക്ഖതോ അപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ പച്ചുപ്പന്നപരിഭുത്തപച്ചവേക്ഖണാ നാമ ഹോതി. പുരേ പരിഭുത്തം തതോ പച്ഛാ ചതൂസു കോട്ഠാസേസു പച്ചവേക്ഖതോ സുപരിനിട്ഠിതഭുഞ്ജനകിരിയത്താ അതീതപരിഭുത്തപച്ചവേക്ഖണാ നാമ ഹോതി. ഏത്തകം പച്ചവേക്ഖണായ ഖേത്തം, ന തതോ പുബ്ബേ പച്ഛാ വാ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സീലവതോ അപ്പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ഇണപരിഭോഗോ നാമ. തസ്മാ ചീവരം പരിഭോഗേ പരിഭോഗേ…പേ… ഭേസജ്ജസ്സ പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി സതിപച്ചയതാ വട്ടതീ’’തി, തസ്മാ ഹിയ്യോ പരിഭുത്തസ്സ ഇണപരിഭോഗത്താ തം അനാമസിത്വാ അജ്ജ പരിഭുത്തേസു അതീതപച്ചുപ്പന്നേസു ഭഗവതോ വചനസ്സ അനുകരണേന വത്തമാനവിഭത്തിയുത്തേന ‘‘പടിസേവാമീ’’തി കിരിയാപദേന പച്ചവേക്ഖണാ സൂപപന്നാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബാ. ഈദിസപച്ചവേക്ഖണമേവ സന്ധായ വിമതിവിനോദനിയാദീസു (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) ‘‘പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ അതീതപച്ചവേക്ഖണായ വിസുജ്ഝനതോ’’തി വുത്തം.

ഏവം ¶ പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസ്സ സുദ്ധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേനേവ പസങ്ഗേന സബ്ബാപി സുദ്ധിയോ ദസ്സേതും ‘‘ചതുബ്ബിധാ ഹി സുദ്ധീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുജ്ഝതി ഏതായാതി സുദ്ധി, യഥാധമ്മം ദേസനാവ സുദ്ധി ദേസനാസുദ്ധി. വുട്ഠാനസ്സപി ചേത്ഥ ദേസനായ ഏവ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ഛിന്നമൂലാപത്തീനം പന അഭിക്ഖുതാപടിഞ്ഞായേവ ദേസനാ. അധിട്ഠാനവിസിട്ഠോ സംവരോവ സുദ്ധി സംവരസുദ്ധി. ധമ്മേന സമേന പച്ചയാനം പരിയേട്ഠി ഏവ സുദ്ധി പരിയേട്ഠിസുദ്ധി. ചതൂസു പച്ചയേസു വുത്തവിധിനാ പച്ചവേക്ഖണാവ സുദ്ധി പച്ചവേക്ഖണസുദ്ധി. ഏസ താവ സുദ്ധീസു സമാസനയോ. സുദ്ധിമന്തേസു സീലേസു പന ദേസനാ സുദ്ധി ഏതസ്സാതി ദേസനാസുദ്ധി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ന പുനേവം കരിസ്സാമീതി ഏത്ഥ ഏവന്തി സംവരഭേദം സന്ധായാഹ. പഹായാതി ¶ വജ്ജേത്വാ, അകത്വാതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സുജ്ഝതി ദേസനാദീഹി, സോധീയതീതി വാ സുദ്ധി, ചതുബ്ബിധസീലം. തേനാഹ ‘ദേസനായ സുജ്ഝനതോ’തിആദി. ഏത്ഥ ദേസനാഗ്ഗഹണേന വുട്ഠാനമ്പി ഛിന്നമൂലാനം അഭിക്ഖുതാപടിഞ്ഞാപി സങ്ഗഹിതാ. ഛിന്നമൂലാപത്തീനമ്പി ഹി പാരാജികാപത്തിവുട്ഠാനേന ഹേട്ഠാപരിരക്ഖിതം ഭിക്ഖുസീലം വിസുദ്ധം നാമ ഹോതി. തേന തേസം മഗ്ഗപടിലാഭോപി സമ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ ദേസീയതി ഉച്ചാരീയതീതി ദേസനാ, ദിസീ ഉച്ചാരണേതി ധാതു, ദേസീയതി ഞാപീയതി ഏതായാതി വാ ദേസനാ, ദിസ പേക്ഖനേതി ധാതു. ഉഭയഥാപി വിരതിപധാനകുസലചിത്തസമുട്ഠിതോ ദേസനാവചീഭേദസദ്ദോ. സംവരണം സംവരോ, സം-പുബ്ബ വര സംവരണേതി ധാതു, സതിപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. പരിയേസനാ പരിയേട്ഠി, പരി-പുബ്ബ ഇസ പരിയേസനേതി ധാതു, വീരിയപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. പടി പുനപ്പുനം ഓഗാഹേത്വാ ഇക്ഖനാ പച്ചവേക്ഖണാ, പടി-പുബ്ബ അവ-പുബ്ബ ഇക്ഖ ദസ്സനങ്കേസൂതി ധാതു, പഞ്ഞാപധാനോ ചിത്തുപ്പാദോ. തേസു ദേസനായ വചീഭേദസദ്ദഭാവതോ വചീഭേദം കാതും അസക്കോന്തസ്സ ച ദുതിയകം അലഭന്തസ്സ ച ന സമ്പജ്ജതി, സേസാ പന ചിത്തുപ്പാദമത്തഭാവതോ വചീഭേദം കാതും അസക്കോന്തസ്സപി ദുതിയകം അലഭന്തസ്സപി സമ്പജ്ജന്തി ഏവ, തസ്മാ ഗിലാനാദികാലേസു പച്ചവേക്ഖണാപാഠം പഠിതുമസക്കോന്തേനപി അത്ഥം മനസി കത്വാ ചിത്തേനേവ പച്ചവേക്ഖണാ കാതബ്ബാതി.

ദാതബ്ബട്ഠേന ദായം, തം ആദിയന്തീതി ദായാദാ, അനനുഞ്ഞാതേസു സബ്ബേന സബ്ബം പരിഭോഗാഭാവതോ അനുഞ്ഞാതേസുയേവ ച പരിഭോഗസബ്ഭാവഭാവതോ ഭിക്ഖൂഹി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബപച്ചയാ ഭഗവതോ സന്തകാ. ധമ്മദായാദസുത്തഞ്ചേത്ഥ സാധകന്തി ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ ¶ , അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ, കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’’തി ഏവം പവത്തം ധമ്മദായാദസുത്തഞ്ച ¶ (മ. നി. ൧.൨൯) ഏത്ഥ ഏതസ്മിം അത്ഥേ സാധകം. അവീതരാഗാനം തണ്ഹാവസീകതായ പച്ചയപരിഭോഗേ സാമിഭാവോ നത്ഥി, തദഭാവേന വീതരാഗാനം തത്ഥ സാമിഭാവോ യഥാരുചി പരിഭോഗസബ്ഭാവതോ. തഥാ ഹി തേ പടികൂലമ്പി അപ്പടികൂലാകാരേന അപ്പടികൂലമ്പി പടികൂലാകാരേന തദുഭയമ്പി വജ്ജേത്വാ അജ്ഝുപേക്ഖണാകാരേന പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തി, ദായകാനഞ്ച മനോരഥം പരിപൂരേന്തി. തേനാഹ ‘‘തേ ഹി തണ്ഹായ ദാസബ്യം അതീതത്താ സാമിനോ ഹുത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തീ’’തി. യോ പനായം സീലവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ, സോ ഇണപരിഭോഗസ്സ പച്ചനീകത്താ ആനണ്യപരിഭോഗോ നാമ ഹോതി. യഥാ പന ഇണായികോ അത്തനോ രുചിയാ ഇച്ഛിതം ദേസം ഗന്തും ന ലഭതി, ഏവം ഇണപരിഭോഗയുത്തോ ലോകതോ നിസ്സരിതും ന ലഭതീതി തപ്പടിപക്ഖത്താ സീലവതോ പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ആനണ്യപരിഭോഗോതി വുച്ചതി, തസ്മാ നിപ്പരിയായതോ ചതുപരിഭോഗവിനിമുത്തോ വിസുംയേവായം പരിഭോഗോതി വേദിതബ്ബോ, സോ ഇധ വിസും ന വുത്തോ, ദായജ്ജപരിഭോഗേയേവ വാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി. സീലവാപി ഹി ഇമായ സിക്ഖായ സമന്നാഗതത്താ സേക്ഖോത്വേവ വുച്ചതി.

സബ്ബേസന്തി അരിയാനം പുഥുജ്ജനാനഞ്ച. കഥം പുഥുജ്ജനാനം ഇമേ പരിഭോഗാ സമ്ഭവന്തീതി? ഉപചാരവസേന. യോ ഹി പുഥുജ്ജനസ്സപി സല്ലേഖപടിപത്തിയം ഠിതസ്സ പച്ചയഗേധം പഹായ തത്ഥ അനുപലിത്തേന ചിത്തേന പരിഭോഗോ, സോ സാമിപരിഭോഗോ വിയ ഹോതി. സീലവതോ പന പച്ചവേക്ഖിതപരിഭോഗോ ദായജ്ജപരിഭോഗോ വിയ ഹോതി ദായകാനം മനോരഥസ്സാവിരാധനതോ. തേന വുത്തം ‘‘ദായജ്ജപരിഭോഗേയേവ വാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി. കല്യാണപുഥുജ്ജനസ്സ പരിഭോഗേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി ¶ തസ്സ സേക്ഖസങ്ഗഹതോ. സേക്ഖസുത്ത ഞ്ഹേതസ്സ (അ. നി. ൩.൮൬) അത്ഥസ്സ സാധകം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ‘‘ദാതബ്ബട്ഠേന ദായം, തം ആദിയന്തീതി ദായാദാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനന്തി ഏത്ഥ കല്യാണപുഥുജ്ജനാപി സങ്ഗഹിതാ തേസം ആനണ്യപരിഭോഗസ്സ ദായജ്ജപരിഭോഗേ സങ്ഗഹിതത്താതി വേദിതബ്ബം. ധമ്മദായാദസുത്തന്തി ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദിനാ പവത്തം സുത്തം (മ. നി. ൧.൨൯). തത്ഥ ‘‘മാ മേ ആമിസദായാദാതി ഏവം മേ-സദ്ദം ആനേത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി യഥാവുത്തത്ഥസാധകം ¶ ഹോതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ മേ മമ ആമിസദായാദാ ചതുപച്ചയഭുഞ്ജകാതി ഭഗവതോ സമ്ബന്ധഭൂതസ്സ സമ്ബന്ധീഭൂതാ പച്ചയാ വുത്താ, തസ്മാ ദായകേഹി ദിന്നാപി പച്ചയാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതത്താ ഭഗവതോ പച്ചയായേവ ഹോന്തീതി ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ ധമ്മദായാദസുത്തം സാധകം ഹോതീതി അത്ഥോതി വുത്തം.

ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോ നാമ ലജ്ജിസ്സ സന്തകം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ. അലജ്ജിനാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠേസുയേവ ആസങ്കാ ന കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. അത്തനോ ഭാരഭൂതാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ. തേപി നിവാരേതബ്ബാതി യോ പസ്സതി, തേന നിവാരേതബ്ബാതി പാഠോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘യോപി അത്തനോ ഭാരഭൂതേന അലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോതി, സോപി നിവാരേതബ്ബോ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, തഥാപി അത്ഥതോ ഉഭയഥാപി യുജ്ജതി. അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാദയോപി അലജ്ജിഭാവതോ നിവാരേതബ്ബാ. അലജ്ജീഹി സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഏകസമ്ഭോഗം കരോന്താ അഞ്ഞേപി നിവാരേതബ്ബാവ. സചേ ന ¶ ഓരമതി, അയമ്പി അലജ്ജീയേവ ഹോതീതി ഏത്ഥ ഏവം നിവാരിതോ സോ പുഗ്ഗലോ അലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗതോ ഓരമതി വിരമതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ഓരമതി, അയമ്പി അലജ്ജീയേവ ഹോതി, തേന സദ്ധിം പരിഭോഗം കരോന്തോ സോപി അലജ്ജീയേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. തേന വുത്തം ‘‘ഏവം ഏകോ അലജ്ജീ അലജ്ജിസതമ്പി കരോതീ’’തി. അധമ്മിയോതി അനേസനാദീഹി ഉപ്പന്നോ. ധമ്മിയോതി ഭിക്ഖാചരിയാദീഹി ഉപ്പന്നോ. സങ്ഘസ്സേവ ദേതീതി ഭത്തം അഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനാ ലദ്ധസലാകംയേവ ദേതി.

വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ലജ്ജിനാ സദ്ധിം പരിഭോഗോതി ധമ്മാമിസവസേന മിസ്സീഭാവോ. അലജ്ജിനാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ആദിതോ പട്ഠായ ഹി അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇമിനാ ദിട്ഠദിട്ഠേസു ആസങ്കാ നാമ ന കാതബ്ബാ, ദിട്ഠസുതാദികാരണേ സതി ഏവ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി. അത്തനോ ഭാരഭൂതാ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ. സചേ ന ഓരമതീതി അഗതിഗമനവസേന ധമ്മാമിസപരിഭോഗതോ ന ഓരമതി. ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി ഇദം അലജ്ജീനം ധമ്മേനുപ്പന്നപച്ചയം ധമ്മകമ്മഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. തേസമ്പി ഹി കുലദൂസനാദിസമുപ്പന്നം പച്ചയം പരിഭുഞ്ജന്താനം വഗ്ഗകമ്മാദീനി കരോന്താനഞ്ച ആപത്തി ഏവ. ‘ധമ്മിയാധമ്മിയപരിഭോഗോ പച്ചയവസേനേവ വേദിതബ്ബോ’തി വുത്തത്താ ഹേട്ഠാ ലജ്ജിപരിഭോഗാലജ്ജിപരിഭോഗാ പച്ചയവസേന ഏകകമ്മാദിവസേന ച വുത്താ ഏവാതി വേദിതബ്ബം. തേനേവ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) ചോദകചുദിതകഭാവേ ഠിതാ ദ്വേ അലജ്ജിനോ ധമ്മപരിഭോഗമ്പി സന്ധായ ‘ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാ ഹുത്വാ ജീവഥാ’തി ¶ വുത്താ തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ധമ്മാമിസാപരിഭോഗേ വിരോധാഭാവാ. ലജ്ജീനമേവ ഹി അലജ്ജിനാ സഹ തദുഭയപരിഭോഗോ ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

സചേ ¶ പന ലജ്ജീ അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹാതി…പേ… അന്തരധാപേതീതി ഏത്ഥ കേവലം പഗ്ഗണ്ഹിതുകാമതായ ഏവം കാതും ന വട്ടതി, ധമ്മസ്സ പന സാസനസ്സ സോതൂനഞ്ച അനുഗ്ഗഹത്ഥായ വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. പുരിമനയേന ‘‘സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ഇമസ്സ ആപത്തിയേവാതി വദന്തി. ഉദ്ദേസഗ്ഗഹണാദിനാ ധമ്മസ്സ പരിഭോഗോ ധമ്മപരിഭോഗോ. ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ആപത്തിയാ അഭാവേപി ഥേരോ തസ്സ അലജ്ജിഭാവംയേവ സന്ധായ ‘‘പാപോ കിരായ’’ന്തിആദിമാഹ. തസ്സ പന സന്തികേതി മഹാരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൮൫) പന ഇമസ്മിം ഠാനേ വിത്ഥാരതോ വിനിച്ഛിതം. കഥം? ധമ്മപരിഭോഗോതി ‘‘ഏകകമ്മം ഏകുദ്ദേസോ’’തിആദിനാ വുത്തസംവാസോ ചേവ നിസ്സയഗ്ഗഹണാദികോ സബ്ബോ നിരാമിസപരിഭോഗോ ച വേദിതബ്ബോ. ‘‘ന സോ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ ലജ്ജിനോ അലജ്ജിപഗ്ഗഹേ ആപത്തീതി വേദിതബ്ബം. ഇതരോപീതി ലജ്ജീപി. തസ്സാപി അത്താനം പഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അലജ്ജിനോ, ഇമിനാ ച ലജ്ജിനോ വണ്ണഭണനാദിലാഭം പടിച്ച ആമിസഗരുകതായ വാ ഗേഹസ്സിതപേമേന വാ തം അലജ്ജിം പഗ്ഗണ്ഹന്തോ ലജ്ജീ സാസനം അന്തരധാപേതി നാമാതി ദസ്സേതി. ഏവം ഗഹട്ഠാദീസു ഉപത്ഥമ്ഭിതോ അലജ്ജീ ബലം ലഭിത്വാ പേസലേ അഭിഭവിത്വാ ന ചിരസ്സേവ സാസനം ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം കരോതീതി.

ധമ്മപരിഭോഗോപി തത്ഥ വട്ടതീതി ഇമിനാ ആമിസപരിഭോഗതോ ധമ്മപരിഭോഗോവ ഗരുകോ, തസ്മാ അതിവിയ അലജ്ജീവിവേകേന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. ‘‘ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന ഉഗ്ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ അലജ്ജുസ്സന്നതായസാസനേ ഓസക്കന്തേ, ലജ്ജീസു ച അപ്പഹോന്തേസു അലജ്ജിം പകതത്തം ഗണപൂരകം ഗഹേത്വാ ഉപസമ്പദാദികരണേന ചേവ കേചി അലജ്ജിനോ ധമ്മാമിസപരിഭോഗേന ¶ സങ്ഗഹേത്വാ സേസാലജ്ജിഗണസ്സ നിഗ്ഗഹേന ച സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതുമ്പി വട്ടതി ഏവ.

കേചി പന ‘‘കോടിയം ഠിതോ ഗന്ഥോതി വുത്തത്താ ഗന്ഥപരിയാപുണനമേവ ധമ്മപരിഭോഗോ, ന ഏകകമ്മാദി, തസ്മാ അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ഉപോസഥാദികം കമ്മം കാതും വട്ടതി, ആപത്തി നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ഏകകമ്മാദീസു ബഹൂസു ധമ്മപരിഭോഗേസു അലജ്ജിനാപി സദ്ധിം കത്തബ്ബാവത്ഥായത്തം ¶ ധമ്മപരിഭോഗം ദസ്സേതും ഇധ നിദസ്സനവസേന ഗന്ഥസ്സേവ സമുദ്ധടത്താ. ന ഹി ഏകകമ്മാദികോ വിധി ധമ്മപരിഭോഗോ ന ഹോതീതി സക്കാ വത്തും അനാമിസത്താ ധമ്മാമിസേസു അപരിയാപന്നസ്സ ച കസ്സചി അഭാവാ. തേനേവ അട്ഠസാലിനിയം ധമ്മപടിസന്ഥാരകഥായം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൫൧) ‘‘കമ്മട്ഠാനം കഥേതബ്ബം, ധമ്മോ വാചേതബ്ബോ…പേ… അബ്ഭാനവുട്ഠാനമാനത്തപരിവാസാ ദാതബ്ബാ, പബ്ബജ്ജാരഹോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, ഉപസമ്പദാരഹോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ…പേ… അയം ധമ്മപടിസന്ഥാരോ നാമാ’’തി ഏവം സങ്ഘകമ്മാദിപി ധമ്മകോട്ഠാസേ ദസ്സിതം. തേസു പന ധമ്മകോട്ഠാസേസു യം ഗണപൂരകാദിവസേന അലജ്ജിനോ അപേക്ഖിത്വാ ഉപോസഥാദി വാ തേസം സന്തികാ ധമ്മുഗ്ഗഹണനിസ്സയഗ്ഗഹണാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ചേവ പരിഭോഗോ ചാതി ധമ്മപരിഭോഗോതി വുച്ചതി, ഏതം തഥാരൂപപച്ചയം വിനാ കാതും ന വട്ടതി, കരോന്തസ്സ അലജ്ജിപരിഭോഗോ ച ഹോതി ദുക്കടഞ്ച. യം പന അലജ്ജിസതം അനപേക്ഖിത്വാ തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മം വാ പരിവാസാദിഉപകാരകമ്മം വാ ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി വാ കരീയതി, തം ധമ്മോ ഏവ, നോ പരിഭോഗോ, ഏതം അനുരൂപാനം കാതും വട്ടതി, ആമിസദാനേ വിയ ആപത്തി നത്ഥി. നിസ്സയദാനമ്പി തേരസസമ്മുതിദാനാദി ച വത്തപടിപത്തിസാദിയനാദിപരിഭോഗസ്സപി ഹേതുത്താ ന വട്ടതി.

യോ പന മഹാഅലജ്ജീ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം കരോതി, തസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ഉപസമ്പദാദി ഉപകാരകമ്മമ്പി ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദാനാദി ¶ ച കാതും ന വട്ടതി, ആപത്തി ഏവ ഹോതി, നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ കാതബ്ബം. തേനേവ അലജ്ജിപഗ്ഗഹോപി പടിക്ഖിത്തോ. ധമ്മാമിസപരിഭോഗവിവജ്ജനേനപി ഹി ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹോവ അധിപ്പേതോ, സോ ച പേസലാനം ഫാസുവിഹാരസദ്ധമ്മട്ഠിതിവിനയാനുഗ്ഗഹാദിഅത്ഥായ ഏതദത്ഥത്താ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ, തസ്മാ യം യം ദുമ്മങ്കൂനം ഉപത്ഥമ്ഭായ, പേസലാനം അഫാസുവിഹാരായ, സദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, തം സബ്ബമ്പി പരിഭോഗോ വാ ഹോതു അപരിഭോഗോ വാ കാതും ന വട്ടതി, ഏവം കരോന്താ സാസനം അന്തരധാപേന്തി, ആപത്തിഞ്ച ആപജ്ജന്തി, ധമ്മാമിസപരിഭോഗേസു ചേത്ഥ അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോ ഏവ പേസലാനം അഫാസുവിഹാരായ സദ്ധമ്മപരിഹാനാദിഅത്ഥായ ഹോതി, ന തഥാ ആമിസപരിഭോഗോ. ന ഹി അലജ്ജീനം പച്ചയപരിഭോഗമത്തേന പേസലാനം അഫാസുവിഹാരാദി ഹോതി, യഥാവുത്തധമ്മപരിഭോഗേന പന ഹോതി. തപ്പരിവജ്ജനേന ച ഫാസുവിഹാരാദയോ. തഥാ ഹി കതസിക്ഖാപദവീതിക്കമാ അലജ്ജിപുഗ്ഗലാ ഉപോസഥാദീസു പവിട്ഠാ ‘‘തുമ്ഹേ കായദ്വാരേ ചേവ വചീദ്വാരേ ച വീതിക്കമം കരോഥാ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖൂഹി വത്തബ്ബാ ഹോന്തി. യഥാ വിനയഞ്ച അതിട്ഠന്താ സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന സുട്ഠു നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, തഥാ അകത്വാ തേഹി സഹ സംവസന്താപി അലജ്ജിനോവ ഹോന്തി ¶ ‘‘ഏകോപി അലജ്ജീ അലജ്ജിസതമ്പി കരോതീ’’തിആദിവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൮൫). യദി ഹി തേ ഏവം അനിഗ്ഗഹിതാ സിയും, സങ്ഘേ കലഹാദിം വഡ്ഢേത്വാ ഉപോസഥാദിസാമഗ്ഗികമ്മപടിബാഹനാദിനാ പേസലാനം അഫാസും കത്വാ കമേന തേ ദേവദത്തവജ്ജിപുത്തകാദയോ വിയ പരിസം വഡ്ഢേത്വാ അത്തനോ വിപ്പടിപത്തിം ധമ്മതോ വിനയതോ ദീപേന്താ സങ്ഘഭേദാദിമ്പി കത്വാ ന ചിരസ്സേവ സാസനം അന്തരധാപേയ്യും. തേസു പന സങ്ഘതോ ബഹികരണാദിവസേന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ¶ ന ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ദുസ്സീലപുഗ്ഗലേ നിസ്സായ ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി ന പവത്തന്തി, സാമഗ്ഗീ ന ഹോതി…പേ… ദുസ്സീലേസു പന നിഗ്ഗഹിതേസു സബ്ബോപി അയം ഉപദ്ദവോ ന ഹോതി, തതോ പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഫാസു വിഹരന്തീ’’തി, തസ്മാ ഏകകമ്മാദിധമ്മപരിഭോഗോവ ആമിസപരിഭോഗതോപി അതിവിയ അലജ്ജീവിവേകേന കാതബ്ബോ, ആപത്തികരോ ച സദ്ധമ്മപരിഹാനിഹേതുത്താതി വേദിതബ്ബം.

അപിച ‘‘ഉപോസഥോ ന തിട്ഠതി, പവാരണാ ന തിട്ഠതി, സങ്ഘകമ്മാനി ന പവത്തന്തീ’’തി ഏവം അലജ്ജീഹി സദ്ധിം സങ്ഘകമ്മാകരണസ്സ അട്ഠകഥായം പകാസിതത്താപി ചേതം സിജ്ഝതി. തഥാ പരിവത്തലിങ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗച്ഛന്തസ്സ പടിപത്തികഥായം ‘‘ആരാധികാ ച ഹോന്തി സങ്ഗാഹികാ ലജ്ജിനിയോ, താ കോപേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗന്തബ്ബം. ഗച്ഛതി ചേ, ഗാമന്തരനദീപാരരത്തിവിപ്പവാസഗണമ്ഹാ ഓഹീയനാപത്തീഹി ന മുച്ചതി…പേ… അലജ്ജിനിയോ ഹോന്തി, സങ്ഗഹം പന കരോന്തി, താപി പരിച്ചജിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ലഭതീ’’തി ഏവം അലജ്ജിനീസു ദുതിയികാഗഹണാദീസു സംവാസാപത്തിപരിഹാരായ നദീപാരാഗമനാദിഗരുകാപത്തിട്ഠാനാനം അനുഞ്ഞാതത്താ തതോപി അലജ്ജിസംവാസാപത്തി ഏവ സദ്ധമ്മപരിഹാനിയാ ഹേതുഭൂതോ ഗരുകതരാതി വിഞ്ഞായതി. ന ഹി ലഹുകാപത്തിട്ഠാനം വാ അനാപത്തിട്ഠാനം വാ പരിഹരിതും ഗരുകാപത്തിട്ഠാനവീതിക്കമം ആചരിയാ അനുജാനന്തി. തഥാ അസംവാസപദസ്സ അട്ഠകഥായം ‘‘സബ്ബേഹിപി ലജ്ജിപുഗ്ഗലേഹി സമം സിക്ഖിതബ്ബഭാവതോ സമസിക്ഖാതാ നാമ. ഏത്ഥ യസ്മാ സബ്ബേപി ലജ്ജിനോ ഏതേസു കമ്മാദീസു സഹ വസന്തി, ന ഏകോപി തതോ ബഹിദ്ധാ സന്ദിസ്സതി, തസ്മാ താനി സബ്ബാനിപി ഗഹേത്വാ ഏസോ സംവാസോ നാമാ’’തി ഏവം ലജ്ജീഹേവ ഏകകമ്മാദിസംവാസോ വട്ടതീതി പകാസിതോ.

യദി ¶ ഏവം കസ്മാ അസംവാസികേസു അലജ്ജീ ന ഗഹിതോതി? നായം വിരോധോ, യേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കതം കമ്മം കുപ്പതി, തേസം പാരാജികാദിഅപകതത്താനഞ്ഞേവ അസംവാസികത്തേന ഗഹിതത്താ. അലജ്ജിനോ പന പകതത്തഭൂതാപി സന്തി, തേ ചേ ഗണപൂരകാ ഹുത്വാ കമ്മം സാധേന്തി, കേവലം ¶ കത്വാ അഗതിഗമനേന കരോന്താനം ആപത്തികരാ ഹോന്തി സഭാഗാപത്തിആപന്നാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം. യസ്മാ അലജ്ജിതഞ്ച ലജ്ജിതഞ്ച പുഥുജ്ജനാനം ചിത്തക്ഖണപടിബദ്ധം, ന സബ്ബകാലികം. സഞ്ചിച്ച ഹി വീതിക്കമചിത്തേ ഉപ്പന്നേ അലജ്ജിനോ ‘‘ന പുന ഈദിസം കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തേന ലജ്ജിനോ ഹോന്തി.

തേസു ച യേ പേസലേഹി ഓവദിയമാനാപി ന ഓരമന്തി, പുനപ്പുനം കരോന്തി, തേ ഏവ അസംവസിതബ്ബാ, ന ഇതരേ ലജ്ജിധമ്മേ ഓക്കന്തത്താ, തസ്മാപി അലജ്ജിനോ അസംവാസികേസു അഗണേത്വാ തപ്പരിവജ്ജനത്ഥം സോധേത്വാവ ഉപോസഥാദികരണം അനഞ്ഞാതം. തഥാ ഹി ‘‘പാരിസുദ്ധിം ആയസ്മന്തോ ആരോചേഥ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൪) അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥകരണസ്സ അയുത്തതാ പകാസിതാ, ‘‘യസ്സ സിയാ ആപത്തി, സോ ആവികരേയ്യ…പേ… ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪) ഏവം അലജ്ജിമ്പി ലജ്ജിധമ്മേ പതിട്ഠാപേത്വാ ഉപോസഥകരണപ്പകാരോ ച വുത്തോ, ‘‘കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാ…പേ… പരിസുദ്ധേത്ഥായസ്മന്തോ’’തി (പാരാ. ൨൩൩) ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ഭന്തേ, പരിസുദ്ധോതി മം ധാരേഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮) ച ഏവം ഉപോസഥം കരോന്താനം പരിസുദ്ധതാ ച പകാസിതാ, വചനമത്തേന അനോരമന്താനഞ്ച ഉപോസഥപവാരണട്ഠപനവിധി ച വുത്തോ, സബ്ബഥാ ലജ്ജിധമ്മം അനോക്കമന്തേഹി സംവാസസ്സ അയുത്തതായ നിസ്സയദാനഗ്ഗഹണപടിക്ഖേപോ, തജ്ജനീയാദിനിഗ്ഗഹകമ്മകരണഉക്ഖേപനീയകമ്മകരണേന സാനുവത്തകപരിസസ്സ അലജ്ജിസ്സ അസംവാസികത്തപാപനവിധി ¶ ച വുത്തോ, തസ്മാ യഥാവുത്തേഹി സുത്തന്തനയേഹി, അട്ഠകഥാവചനേഹി ച പകതത്തേഹിപി അപകതത്തേഹിപി സബ്ബേഹി അലജ്ജീഹി ഏകകമ്മാദിസംവാസോ ന വട്ടതി, കരോന്താനം ആപത്തി ഏവ ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹത്ഥായേവ സബ്ബസിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തത്താതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. തേനേവ ദുതിയസങ്ഗീതിയം പകതത്താപി അലജ്ജിനോ വജ്ജിപുത്തകാ യസത്ഥേരാദീഹി മഹന്തേന വായാമേന സങ്ഘതോ വിയോജിതാ. ന ഹി തേസു പാരാജികാദിഅസംവാസികാപത്തി അത്ഥി, തേഹി ദീപിതാനം ദസന്നം വത്ഥൂനം ലഹുകാപത്തിവിസയത്താതി വുത്തം.

തസ്സ സന്തികേതി മഹാരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദ്വാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൩. ദാനലക്ഖണാദിവിനിച്ഛയകഥാ

൬൯. ഏവം ¶ രൂപിയാദിപടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹേഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദീയതേ ദാനം, ചീവരാദിവത്ഥും ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തോ അലോഭപ്പധാനോ കാമാവചരകുസലകിരിയചിത്തുപ്പാദോ. സസനം സാസോ, സസു ഹിംസായന്തി ധാതു, ഹിംസനന്തി അത്ഥോ, വിഗതോ സാസോ ഏതസ്മാ ഗാഹാതി വിസ്സാസോ. ഗഹണം ഗാഹോ, വിസ്സാസേന ഗാഹോ വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ. വിസേസനേ ചേത്ഥ കരണവചനം, വിസ്സാസവസേന ഗാഹോ, ന ഥേയ്യചിത്തവസേനാതി അത്ഥോ. ലച്ഛതേതി ലാഭോ, ചീവരാദിവത്ഥു, തസ്സ ലാഭസ്സ. പരിണമിയതേ പരിണാമനം, അഞ്ഞേസം അത്ഥായ പരിണതസ്സ ¶ അത്തനോ, അഞ്ഞസ്സ വാ പരിണാമനം, ദാപനന്തി അത്ഥോ. ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹേഹി ലാഭസ്സ പരിണാമനന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ദേസേ സമഭിനിവിട്ഠസ്സ ‘‘ദാന’’ന്തി പദസ്സ അത്ഥവിനിച്ഛയോ താവ പഠമം ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. അത്തനോ സന്തകസ്സ ചീവരാദിപരിക്ഖാരസ്സ ദാനന്തി സമ്ബന്ധോ. യസ്സ കസ്സചീതി സമ്പദാനനിദ്ദേസോ, യസ്സ കസ്സചി പടിഗ്ഗാഹകസ്സാതി അത്ഥോ.

യദിദം ‘‘ദാന’’ന്തി വുത്തം, തത്ഥ കിം ലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘തത്രിദം ദാനലക്ഖണ’’ന്തി. ‘‘ഇദം തുയ്ഹം ദേമീ’’തി വദതീതി ഇദം തിവങ്ഗസമ്പന്നം ദാനലക്ഖണം ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ ഇദന്തി ദേയ്യധമ്മനിദസ്സനം. തുയ്ഹന്തി പടിഗ്ഗാഹകനിദസ്സനം. ദേമീതി ദായകനിദസ്സനം. ദദാമീതിആദീനി പന പരിയായവചനാനി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ദേയ്യദായകപടിഗ്ഗാഹകാ വിയ ദാനസ്സാ’’തി, ‘‘തിണ്ണം സമ്മുഖീഭാവാ കുസലം ഹോതീ’’തി ച. ‘‘വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സാ’’തി ഇദം പന ഏകദേസലക്ഖണകഥനമേവ, കിം ഏവം ദീയമാനം സമ്മുഖായേവ ദിന്നം ഹോതി, ഉദാഹു പരമ്മുഖാപീതി ആഹ ‘‘സമ്മുഖാപി പരമ്മുഖാപി ദിന്നംയേവ ഹോതീ’’തി. തുയ്ഹം ഗണ്ഹാഹീതിആദീസു അയമത്ഥോ – ‘‘ഗണ്ഹാഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദേമീ’’തി വുത്തസദിസം ഹോതി, തസ്മാ മുഖ്യതോ ദിന്നത്താ സുദിന്നം ഹോതി, ‘‘ഗണ്ഹാമീ’’തി ച വുത്തേ മുഖ്യതോ ഗഹണം ഹോതി, തസ്മാ സുഗ്ഗഹിതം ഹോതി. ‘‘തുയ്ഹം മയ്ഹ’’ന്തി ഇമാനി പന പടിഗ്ഗാഹകപടിബന്ധതാകരണേ വചനാനി. തവ സന്തകം കരോഹീതിആദീനി പന പരിയായതോ ദാനഗ്ഗഹണാനി, തസ്മാ ദുദിന്നം ദുഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹോതി. ലോകേ ഹി അപരിച്ചജിതുകാമാപി പുന ഗണ്ഹിതുകാമാപി ‘‘തവ സന്തകം ഹോതൂ’’തി നിയ്യാതേന്തി യഥാ തം കുസരഞ്ഞോ മാതു രജ്ജനിയ്യാതനം. തേനാഹ ‘‘നേവ ദാതാ ദാതും ജാനാതി, ന ഇതരോ ഗഹേതു’’ന്തി. സചേ പനാതിആദീസു പന ¶ ദായകേന പഞ്ഞത്തിയം അകോവിദതായ പരിയായവചനേ വുത്തേപി പടിഗ്ഗാഹകോ ¶ അത്തനോ പഞ്ഞത്തിയം കോവിദതായ മുഖ്യവചനേന ഗണ്ഹാതി, തസ്മാ ‘‘സുഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം.

സചേ പന ഏകോതിആദീസു പന ദായകോ മുഖ്യവചനേന ദേതി, പടിഗ്ഗാഹകോപി മുഖ്യവചനേന പടിക്ഖിപതി, തസ്മാ ദായകസ്സ പുബ്ബേ അധിട്ഠിതമ്പി ചീവരം ദാനവസേന അധിട്ഠാനം വിജഹതി, പരിച്ചത്തത്താ അത്തനോ അസന്തകത്താ അതിരേകചീവരമ്പി ന ഹോതി, തസ്മാ ദസാഹാതിക്കമേപി ആപത്തി ന ഹോതി. പടിഗ്ഗാഹകസ്സപി ന പടിക്ഖിപിതത്താ അത്തനോ സന്തകം ന ഹോതി, തസ്മാ അതിരേകചീവരം ന ഹോതീതി ദസാഹാതിക്കമേപി ആപത്തി നത്ഥി. യസ്സ പന രുച്ചതീതി ഏത്ഥ പന ഇമസ്സ ചീവരസ്സ അസ്സാമികത്താ പംസുകൂലട്ഠാനേ ഠിതത്താ യസ്സ രുച്ചതി, തേന പംസുകൂലഭാവേന ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, പരിഭുഞ്ജന്തേന പന ദായകേന പുബ്ബഅധിട്ഠിതമ്പി ദാനവസേന അധിട്ഠാനസ്സ വിജഹിതത്താ പുന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം ഇതരേന പുബ്ബേ അനധിട്ഠിതത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദേഹീതിആദീസു പന ആണത്യത്ഥേ പവത്തായ പഞ്ചമീവിഭത്തിയാ വുത്തത്താ ആണത്തേന പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ദിന്നകാലേയേവ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ സന്തകം ഹോതി, ന തതോ പുബ്ബേ, പുബ്ബേ പന ആണാപകസ്സേവ, തസ്മാ ‘‘യോ പഹിണതി, തസ്സേവ സന്തക’’ന്തി വുത്തം. ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീതി പന പച്ചുപ്പന്നത്ഥേ പവത്തായ വത്തമാനവിഭത്തിയാ വുത്തത്താ തതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസ്സേവ സന്തകം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘യസ്സ പഹീയതി, തസ്സ സന്തക’’ന്തി വുത്തം. തസ്മാതി ഇമിനാ ആയസ്മതാ രേവതത്ഥേരേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ചീവരപേസനവത്ഥുസ്മിം ഭഗവതാ ദേസിതേസു അധിട്ഠാനേസു ഇധ വുത്തലക്ഖണേന അസമ്മോഹതോ ജാനിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

തത്ഥ ദ്വാധിട്ഠിതം, സ്വാധിട്ഠിതന്തി ച ന തിചീവരാധിട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ സാമികേ ജീവന്തേ വിസ്സാസഗ്ഗാഹചീവരഭാവേന ച സാമികേ മതേ മതകചീവരഭാവേന ച ഗഹണം സന്ധായ ¶ വുത്തം, തതോ പന ദസാഹേ അനതിക്കന്തേയേവ തിചീവരാധിട്ഠാനം വാ പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനം വാ വികപ്പനം വാ കാതബ്ബം. യോ പഹിണതീതി ദായകം സന്ധായാഹ, യസ്സ പഹീയതീതി പടിഗ്ഗാഹകം.

പരിച്ചജിത്വാ…പേ… ന ലഭതി, ആഹരാപേന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. അത്തനാ…പേ… നിസ്സഗ്ഗിയന്തി ഇമിനാ പരസന്തകഭൂതത്തം ജാനന്തോ ഥേയ്യപസയ്ഹവസേന അച്ഛിന്ദന്തോ പാരാജികോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. പോരാണടീകായം പന ‘‘സകസഞ്ഞായ വിനാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ ¶ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. സകസഞ്ഞായ വിനാപി താവകാലികപംസുകൂലസഞ്ഞാദിവസേന ഗണ്ഹന്തോ ആപത്തിയാ ന കാരേതബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പന പസയ്ഹാകാരം സന്ധായ വദതി. തേനാഹ ‘‘അച്ഛിന്ദതോ നിസ്സഗ്ഗിയ’’ന്തി. സചേ പന…പേ… വട്ടതീതി തുട്ഠദാനം ആഹ, അഥ പനാതിആദിനാ കുപിതദാനം. ഉഭയഥാപി സയം ദിന്നത്താ വട്ടതി, ഗഹണേ ആപത്തി നത്ഥീതി അത്ഥോ.

മമ സന്തികേ…പേ… ഏവം പന ദാതും ന വട്ടതീതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ ഏവം ദദന്തോ അപരിച്ചജിത്വാ ദിന്നത്താ ദാനം ന ഹോതീതി ന വട്ടതി, തതോ ഏവ ദുക്കടം ഹോതി. ആഹരാപേതും പന വട്ടതീതി പുബ്ബേ ‘‘അകരോന്തസ്സ ന ദേമീ’’തി വുത്തത്താ യഥാവുത്തഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണാദീനി അകരോന്തേ ആചരിയസ്സേവ സന്തകം ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. കരോന്തേ പന അന്തേവാസികസ്സ സന്തകം ഭവേയ്യ സബ്ബസോ അപരിച്ചജിത്വാ ദിന്നത്താ. സകസഞ്ഞായ വിജ്ജമാനത്താ ‘‘ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം സിയാ. ടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൩൫) പന ‘‘ഏവം ദിന്നം ഭതിസദിസത്താ ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഭതിസദിസേ സതിപി കമ്മേ കതേ ഭതി ലദ്ധബ്ബാ ഹോതി, തസ്മാ ആരോപേതും ന വട്ടേയ്യ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൩൫) പന ‘‘ആഹരാപേതും വട്ടതീതി കമ്മേ അകതേ ഭതിസദിസത്താ ¶ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം, തേന കമ്മേ കതേ ആഹരാപേതും ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതീതി സാമണേരസ്സ ദാനം ദീപേതി, തേന ച സാമണേരകാലേ ദത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലേ അച്ഛിന്ദതോപി പാചിത്തിയം ദീപേതി. അയം താവ ദാനേ വിനിച്ഛയോതി ഇമിനാ ദാനവിനിച്ഛയാദീനം തിണ്ണം വിനിച്ഛയാനം ഏകപരിച്ഛേദകതഭാവം ദീപേതി.

വിസ്സാസഗ്ഗാഹലക്ഖണവിനിച്ഛയകഥാ

൭൦. അനുട്ഠാനസേയ്യാ നാമ യായ സേയ്യായ സയിതോ യാവ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദം ന പാപുണാതി, താവ വുച്ചതി. ദദമാനേന ച മതകധനം താവ യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ കേ ഗഹട്ഠാ കേ പബ്ബജിതാ കേന കാരണേന തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാതി? ഗഹട്ഠാ താവ ഗിലാനുപട്ഠാകഭൂതാ തേന കാരണേന ഗിലാനുപട്ഠാകഭാഗഭൂതേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ, യേസഞ്ച വാണിജാനം ഹത്ഥതോ കപ്പിയകാരകേന പത്താദിപരിക്ഖാരോ ഗാഹാപിതോ, തേസം യം ദാതബ്ബമൂലം, തേ ച തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ, യേസഞ്ച മാതാപിതൂനം അത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വത്ഥാനി ഠപിതാനി, തേപി തസ്സ ധനസ്സ ¶ ഇസ്സരാ. ഏവമാദിനാ യേന യേന കാരണേന യം യം പരിക്ഖാരധനം യേഹി യേഹി ഗഹട്ഠേഹി ലഭിതബ്ബം ഹോതി, തേന തേന കാരണേന തേ തേ ഗഹട്ഠാ തസ്സ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ.

പബ്ബജിതാ പന ബാഹിരകാ തഥേവ സതി കാരണേ ഇസ്സരാ. പഞ്ചസു പന സഹധമ്മികേസു ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച മതാനം ഭിക്ഖുസാമണേരാനം ധനം വിനാപി കാരണേന ദായാദഭാവേന ലഭന്തി, ന ഇതരാ. ഭിക്ഖുനീസിക്ഖമാനസാമണേരീനമ്പി ധനം തായേവ ലഭന്തി, ന ഇതരേ. തം പന മതകധനഭാജനം ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയേ ആവി ഭവിസ്സതി, ബഹൂ പന വിനയധരത്ഥേരാ ‘‘യേ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ’’തി ¶ പാഠം നിസ്സായ ‘‘മതഭിക്ഖുസ്സ ധനം ഗഹട്ഠഭൂതാ ഞാതകാ ലഭന്തീ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി, തമ്പി വിനിച്ഛയം തസ്സ ച യുത്തായുത്തഭാവം തത്ഥേവ വക്ഖാമ.

അനത്തമനസ്സ സന്തകന്തി ‘‘ദുട്ഠു കതം തയാ മയാ അദിന്നം മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ ദോമനസ്സപ്പത്തസ്സ സന്തകം. യോ പന പഠമംയേവ ‘‘സുട്ഠു കതം തയാ മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ അനുമോദിത്വാ പച്ഛാ കേനചി കാരണേന കുപിതോ, പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോപി അദാതുകാമോ, ചിത്തേന പന അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതീതി ഏത്ഥ തു പോരാണടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൩൧) ‘‘ചിത്തേന പന അധിവാസേതീതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘ന കിഞ്ചി വദതീ’തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏവം സതി ‘‘ചിത്തേനാ’’തി ഇദം അധിവാസനകിരിയായ കരണം ഹോതി. അദാതുകാമോതി ഏത്ഥാപി തമേവ കരണം സിയാ, തതോ ‘‘ചിത്തേന അദാതുകാമോ, ചിത്തേന അധിവാസേതീ’’തിവചനം ഓചിത്യസമ്പോസകം ന ഭവേയ്യ. തം ഠപേത്വാ ‘‘അദാതുകാമോ’’തി ഏത്ഥ കായേനാതി വാ വാചായാതി വാ അഞ്ഞം കരണമ്പി ന സമ്ഭവതി, തദസമ്ഭവേ സതി വിസേസത്ഥവാചകോ പന-സദ്ദോപി നിരത്ഥകോ. ന കിഞ്ചി വദതീതി ഏത്ഥ തു വദനകിരിയായ കരണം ‘‘വാചായാ’’തി പദം ഇച്ഛിതബ്ബം, തഥാ ച സതി അഞ്ഞം അധിവാസനകിരിയായ കരണം, അഞ്ഞം വദനകിരിയായ കരണം, അഞ്ഞാ അധിവാസനകിരിയാ, അഞ്ഞാ വദനകിരിയാ, തസ്മാ ‘‘വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതു’’ന്തി വത്തും ന അരഹതി, തസ്മാ യോപി ചിത്തേന അദാതുകാമോ ഹോതി, പന തഥാപി വാചായ അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതീതി യോജനം കത്വാ പന ‘‘അധിവാസേതീതി വുത്തമേവത്ഥം പകാസേതും ന കിഞ്ചി വദതീതി വുത്ത’’ന്തി വത്തുമരഹതി. ഏത്ഥ തു പന-സദ്ദോ അരുചിലക്ഖണസൂചനത്ഥോ. ‘‘ചിത്തേനാ’’തി ഇദം അദാതുകാമകിരിയായ കരണം, ‘‘വാചായാ’’തി ¶ അധിവാസനകിരിയായ അവദനകിരിയായ ച കരണം. അധിവാസനകിരിയാ ച അവദനകിരിയായേവ ¶ . ‘‘അധിവാസേതീ’’തി വുത്തേ അവദനകിരിയായ അപാകടഭാവതോ തം പകാസേതും ‘‘ന കിഞ്ചി വദതീ’’തി വുത്തം, ഏവം ഗയ്ഹമാനേ പുബ്ബാപരവചനത്ഥോ ഓചിത്യസമ്പോസകോ സിയാ, തസ്മാ ഏത്തകവിവരേഹി വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബോതി.

ലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയകഥാ

൭൧. ലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയേ തുമ്ഹാകം സപ്പിആദീനി ആഭതാനീതി തുമ്ഹാകം അത്ഥായ ആഭതാനി സപ്പിആദീനി. പരിണതഭാവം ജാനിത്വാപി വുത്തവിധിനാ വിഞ്ഞാപേന്തേന തേസം സന്തകമേവ വിഞ്ഞാപിതം നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേഥാതി വദതി, വട്ടതീ’’തി.

‘‘പുപ്ഫമ്പി ആരോപേതും ന വട്ടതീതി ഇദം പരിണതം സന്ധായ വുത്തം, സചേ പന ഏകസ്മിം ചേതിയേ പൂജിതം പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ചേതിയേ പൂജേതി, വട്ടതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൬൦) വുത്തം. അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൬൦) പന നിയമേത്വാ ‘‘അഞ്ഞസ്സ ചേതിയസ്സ അത്ഥായ രോപിതമാലാവച്ഛതോ’’തി വുത്തത്താ ന കേവലം പരിണതഭാവോയേവ കഥിതോ, അഥ ഖോ നിയമേത്വാ രോപിതഭാവോപി. പുപ്ഫമ്പീതി പി-സദ്ദേന കുതോ മാലാവച്ഛന്തി ദസ്സേതി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൬൦) പന ‘‘രോപിതമാലാവച്ഛതോതി കേനചി നിയമേത്വാ രോപിതം സന്ധായ വുത്തം, അനോചിതം മിലായമാനം ഓചിനിത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി പൂജേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഠിതം ദിസ്വാതി സേസകം ഗഹേത്വാ ഠിതം ദിസ്വാ. ഇമസ്സ സുനഖസ്സ മാ ദേഹി, ഏതസ്സ ദേഹീതി ഇദം പരിണതേയേവ, തിരച്ഛാനഗതസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ദിന്നേ പന തം പലാപേത്വാ അഞ്ഞം ഭുഞ്ജാപേതും വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘കത്ഥ ദേമാതിആദിനാ ഏകേനാകാരേന അനാപത്തി ദസ്സിതാ. ഏവം പന അപുച്ഛിതേപി ¶ ‘അപരിണതം ഇദ’ന്തി ജാനന്തേന അത്തനോ രുചിയാ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ ദാപേതും വട്ടതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. യത്ഥ ഇച്ഛഥ, തത്ഥ ദേഥാതി ഏത്ഥാപി ‘‘തുമ്ഹാകം രുചിയാ’’തി വുത്തത്താ യത്ഥ ഇച്ഛതി, തത്ഥ ദാപേതും ലഭതി.

പരിവാരേ (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) പന നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതീതി ഏവം വുത്താനി. നവ പടിഗ്ഗഹാ പരിഭോഗാ ¶ ചാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ച. തീണി ധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ നിന്നം സങ്ഘസ്സേവ ദേതി, ചേതിയസ്സ നിന്നം ചേതിയസ്സേവ ദേതി, പുഗ്ഗലസ്സ നിന്നം പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതീതി ഇമാനി തീണി. പടിഗ്ഗഹപടിഭോഗാപി തേസംയേവ പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാതി ആഗതം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ദാനലക്ഖണാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തേരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൪. പഥവീഖണനവിനിച്ഛയകഥാ

൭൨. ഏവം ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹലാഭപരിണാമനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പഥവീവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പഥവീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പത്ഥരതീതി പഥവീ, പ-പുബ്ബ ഥര സന്ഥരണേതി ധാതു, ര-കാരസ്സ വ-കാരോ, സസമ്ഭാരപഥവീ. തപ്പഭേദമാഹ ‘‘ദ്വേ പഥവീ, ജാതാ ച പഥവീ അജാതാ ച പഥവീ’’തി. താസം ¶ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ജാതാ നാമ പഥവീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സുദ്ധപംസുകാ…പേ… യേഭുയ്യേനമത്തികാപഥവീ ജാതാ നാമ പഥവീ ഹോതി. ന കേവലം സായേവ, അദഡ്ഢാ പഥവീപി ‘‘ജാതാ പഥവീ’’തി വുച്ചതി. ന കേവലം ഇമാ ദ്വേയേവ, യോപി പംസുപുഞ്ജോ വാ…പേ… ചാതുമാസം ഓവട്ഠോ, സോപി ‘‘ജാതാ പഥവീ’’തി വുച്ചതീതി യോജനാ. ഇതരത്രപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ സുദ്ധാ പംസുകായേവ ഏത്ഥ പഥവിയാ അത്ഥി, ന പാസാണാദയോതി സുദ്ധപംസുകാ. തഥാ സുദ്ധമത്തികാ. അപ്പാ പാസാണാ ഏത്ഥാതി അപ്പപാസാണാ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. യേഭുയ്യേന പംസുകാ ഏത്ഥാതി യേഭുയ്യേനപംസുകാ, അലുത്തസമാസോയം, തഥാ യേഭുയ്യേനമത്തികാ. തത്ഥ മുട്ഠിപ്പമാണതോ ഉപരി പാസാണാ. മുട്ഠിപ്പമാണാ സക്ഖരാ. കഥലാതി കപാലഖണ്ഡാദി. മരുമ്പാതി കടസക്ഖരാ. വാലുകാ വാലുകായേവ. യേഭുയ്യേനപംസുകാതി ഏത്ഥ തീസു കോട്ഠാസേസു ദ്വേ കോട്ഠാസാ പംസു, ഏകോ പാസാണാദീസു അഞ്ഞതരകോട്ഠാസോ. അദഡ്ഢാപീതി ഉദ്ധനപത്തപചനകുമ്ഭകാരാതപാദിവസേന തഥാ തഥാ അദഡ്ഢാ, സാ പന വിസും നത്ഥി, സുദ്ധപംസുആദീസു അഞ്ഞതരാവാതി വേദിതബ്ബാ. യേഭുയ്യേനസക്ഖരാതി ബഹുതരസക്ഖരാ. ഹത്ഥികുച്ഛിയം കിര ഏകം പച്ഛിപൂരം ആഹരാപേത്വാ ദോണിയം ധോവിത്വാ പഥവിയാ യേഭുയ്യേനസക്ഖരഭാവം ¶ ഞത്വാ സയം ഭിക്ഖൂ പോക്ഖരണിം ഖണിംസൂതി. യാനി പന മജ്ഝേ ‘‘അപ്പപംസുഅപ്പമത്തികാ’’തി ദ്വേ പദാനി, താനി യേഭുയ്യേനപാസാണാദിപഞ്ചകമേവ പവിസന്തി. തേസഞ്ഞേവ ഹി ദ്വിന്നം പഭേദവചനമേതം, യദിദം സുദ്ധപാസാണാദിആദി.

ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി യേഭുയ്യേനപംസും അപ്പപംസുഞ്ച പഥവിം വത്വാ ഉപഡ്ഢപംസുകാപഥവീ ന വുത്താ, തഥാപി പണ്ണത്തിവജ്ജസിക്ഖാപദേസു സാവസേസപഞ്ഞത്തിയാപി സമ്ഭവതോ ഉപഡ്ഢപംസുകായപി പഥവിയാ ¶ പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. കേചി പന ‘‘സബ്ബച്ഛന്നാദീസു ഉപഡ്ഢച്ഛന്നേ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ ഇധാപി ദുക്കടം യുജ്ജതീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം പാചിത്തിയവത്ഥുകഞ്ച അനാപത്തിവത്ഥുകഞ്ച ദുവിധം പഥവിം ഠപേത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ ദുക്കടവത്ഥുകായ തതിയായ പഥവിയാ അഭാവതോ. ദ്വേയേവ ഹി പഥവിയോ വുത്താ ‘‘ജാതാ ച പഥവീ അജാതാ ച പഥവീ’’തി, തസ്മാ ദ്വീസു അഞ്ഞതരായ പഥവിയാ ഭവിതബ്ബം. വിനയവിനിച്ഛയേ ച സമ്പത്തേ ഗരുകലഹുകേസു ഗരുകേയേവ ഠാതബ്ബത്താ ന സക്കാ ഏത്ഥ അനാപത്തിയാ ഭവിതും. സബ്ബച്ഛന്നാദീസു പന ഉപഡ്ഢേ ദുക്കടം യുത്തം തത്ഥ താദിസസ്സ ദുക്കടവത്ഥുനോ സമ്ഭവതോ. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൮൬) ‘‘അപ്പപംസുമത്തികായ പഥവിയാ അനാപത്തിവത്ഥുഭാവേന വുത്തത്താ ഉപഡ്ഢപംസുമത്തികായപി പാചിത്തിയമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ന ഹേതം ദുക്കടവത്ഥൂതി സക്കാ വത്തും ജാതാജാതവിനിമുത്തായ തതിയായ പഥവിയാ അഭാവതോ’’തി വുത്തം.

ഖണന്തസ്സ ഖണാപേന്തസ്സ വാതി അന്തമസോ പാദങ്ഗുട്ഠകേനപി സമ്മജ്ജനിസലാകായപി സയം വാ ഖണന്തസ്സ അഞ്ഞേന വാ ഖണാപേന്തസ്സ. ‘‘പോക്ഖരണിം ഖണാ’’തി വദതി, വട്ടതീതി ‘‘ഇമസ്മിം ഓകാസേ’’തി അനിയമേത്വാ വുത്തത്താ വട്ടതി. ‘‘ഇമം വല്ലിം ഖണാ’’തി വുത്തേപി പഥവിഖണനം സന്ധായ പവത്തവോഹാരത്താ ഇമിനാവ സിക്ഖാപദേന പാചിത്തിയം, ന ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദേന, ഉഭയമ്പി സന്ധായ വുത്തേ പന ദ്വേപി പാചിത്തിയാനി ഹോന്തി.

൭൩. കുടേഹീതി ഘടേഹി. തനുകകദ്ദമോതി ഉദകമിസ്സകകദ്ദമോ, സോ ച ഉദകഗതികത്താ വട്ടതി. ഉദകപപ്പടകോതി ഉദകേ അന്തോഭൂമിയം പവിട്ഠേ തസ്സ ഉപരിഭാഗം ഛാദേത്വാ തനുകപംസു വാ മത്തികാ വാ പടലം ഹുത്വാ പലവമാനാ ഉട്ഠാതി, തസ്മിം ഉദകേ സുക്ഖേപി തം പടലം വാതേന ചലമാനം തിട്ഠതി, തം ഉദകപപ്പടകോ നാമ. ഓമകചാതുമാസന്തി ¶ ഊനചാതുമാസം. ഓവട്ഠന്തി ദേവേന ഓവട്ഠം. അകതപബ്ഭാരേതി അവലഞ്ജനട്ഠാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താദിസേ ഹി വമ്മികസ്സ സബ്ഭാവോതി. മൂസികുക്കുരം നാമ മൂസികാഹി ഖണിത്വാ ബഹി കതപംസുരാസി.

ഏസേവ ¶ നയോതി ഓമകചാതുമാസം ഓവട്ഠോയേവ വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏകദിവസമ്പി ന വട്ടതീതി ഓവട്ഠചാതുമാസതോ ഏകദിവസാതിക്കന്തോപി വികോപേതും ന വട്ടതി. ഹേട്ഠഭൂമിസമ്ബന്ധേപി ച ഗോകണ്ടകേ ഭൂമിതോ ഛിന്ദിത്വാ ഛിന്ദിത്വാ ഉഗ്ഗതത്താ അച്ചുഗ്ഗതം മത്ഥകതോ ഛിന്ദിതും ഗഹേതുഞ്ച വട്ടതീതി വദന്തി. സകട്ഠാനേ അതിട്ഠമാനം കത്വാ പാദേഹി മദ്ദിത്വാ ആലോളിതകദ്ദമമ്പി ഗഹേതും വട്ടതി.

അച്ഛദനന്തിആദിനാ വുത്തത്താ ഉജുകം ആകാസതോ പതിതവസ്സോദകേന ഓവട്ഠമേവ ജാതപഥവീ ഹോതി, ന ഛദനാദീസു പതിത്വാ തതോ പവത്തഉദകേന തിന്തന്തി വേദിതബ്ബം. തതോതി പുരാണസേനാസനതോ. ഇട്ഠകം ഗണ്ഹാമീതിആദി സുദ്ധചിത്തം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഉദകേനാതി ഉജുകം ആകാസതോയേവ പതിതഉദകേന. സചേ പന അഞ്ഞത്ഥ പഹരിത്വാ പതിതേന ഉദകേന തേമിതം ഹോതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. മണ്ഡപത്ഥമ്ഭന്തി സാഖാമണ്ഡപത്ഥമ്ഭം.

൭൪. ഉച്ചാലേത്വാതി ഉക്ഖിപിത്വാ. തേന അപദേസേനാതി തേന ലേസേന. അവിസയത്താ അനാപത്തീതി ഏത്ഥ സചേപി നിബ്ബാപേതും സക്കാ ഹോതി, പഠമം സുദ്ധചിത്തേന ദിന്നത്താ ദഹതൂതി സല്ലക്ഖേത്വാപി തിട്ഠതി, അനാപത്തി. മഹാമത്തികന്തി ഭിത്തിലേപനം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പഥവീഖണനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചുദ്ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൫. ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയകഥാ

൭൫. ഏവം ¶ പഥവിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഭൂതഗാമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭവന്തി അഹുവുഞ്ചാതി ഭൂതാ, ജായന്തി വഡ്ഢന്തി ജാതാ വഡ്ഢിതാ ചാതി അത്ഥോ. ഗാമോതി രാസി, ഭൂതാനം ഗാമോതി ഭൂതഗാമോ, ഭൂതാ ഏവ വാ ഗാമോ ഭൂതഗാമോ, പതിട്ഠിതഹരിതതിണരുക്ഖാദീനമേതം അധിവചനം. തത്ഥ ‘‘ഭവന്തീ’’തി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘ജായന്തി വഡ്ഢന്തീ’’തി ¶ , ‘‘അഹുവു’’ന്തി ഇമസ്സ ‘‘ജാതാ വഡ്ഢിതാ’’തി. ഏവം ഭൂത-സദ്ദോ പച്ചുപ്പന്നാതീതവിസയോ ഹോതി. തേനാഹ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൦) ‘‘ഭവന്തീതി വഡ്ഢന്തി, അഹുവുന്തി ബഭുവൂ’’തി. ഇദാനി തം ഭൂതഗാമം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതഗാമോതി പഞ്ചഹി ബീജേഹി ജാതാനം രുക്ഖലതാദീനമേതം അധിവചന’’ന്തി ആഹ. ലതാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഓസധിഗച്ഛാദയോ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി താനി ബീജാനി സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്രിമാനി പഞ്ച ബീജാനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മൂലമേവ ബീജം മൂലബീജം. ഏവം സേസേസുപി. അഥ വാ മൂലം ബീജം ഏതസ്സാതി മൂലബീജം, മൂലബീജതോ വാ നിബ്ബത്തം മൂലബീജം. ഏവം സേസേസുപി. തത്ഥ പഠമേന വിഗ്ഗഹേന ബീജഗാമോ ഏവ ലബ്ഭതി, ദുതിയതതിയേഹി ഭൂതഗാമോ. ഇദാനി തേ ഭൂതഗാമേ സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ മൂലബീജം നാമാ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ തേസു പഞ്ചസു മൂലബീജാദീസു ഹലിദ്ദി…പേ… ഭദ്ദമുത്തകം മൂലബീജം നാമ. ന കേവലം ഇമാനിയേവ മൂലബീജാനി, അഥ ഖോ ഇതോ അഞ്ഞാനിപി യാനി വാ പന ഭൂതഗാമജാതാനി അത്ഥി സന്തി, മൂലേ ജായന്തി, മൂലേ സഞ്ജായന്തി, ഏതം ഭൂതഗാമജാതം മൂലബീജം നാമ ഹോതീതി യോജനാ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൯൧) ‘‘ഇദാനി തം ഭൂതഗാമം വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘ഭൂതഗാമോ നാമ പഞ്ച ബീജജാതാനീ’തിആദിമാഹാ’’തി. തത്ഥ ¶ ഭൂതഗാമോ നാമാതി ഭൂതഗാമം ഉദ്ധരിത്വാ യസ്മിം സതി ഭൂതഗാമോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ച ബീജജാതാനീതി ആഹാ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, മൂലേ ജായന്തീ’’തിആദീനി ന സമേന്തി. ന ഹി മൂലബീജാദീനി മൂലാദീസു ജായന്തി. മൂലാദീസു ജായമാനാനി പന താനി ബീജജാതാനി, തസ്മാ ഏവമത്ഥവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ – ഭൂതഗാമോ നാമാതി വിഭജിതബ്ബപദം. പഞ്ചാതി തസ്സ വിഭാഗപരിച്ഛേദോ. ബീജജാതാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം, യതോ ബീജേഹി ജാതാനി ബീജജാതാനി, രുക്ഖാദീനം ഏതം അധിവചനന്തി ച. യഥാ ‘‘സാലീനം ചേപി ഓദനം ഭുഞ്ജതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൭൬) സാലിതണ്ഡുലാനം ഓദനോ സാലിഓദനോതി വുച്ചതി, ഏവം ബീജതോ സമ്ഭൂതോ ഭൂതഗാമോ ‘‘ബീജ’’ന്തി വുത്തോതി വേദിതബ്ബോതി ച.

ഫളുബീജന്തി പബ്ബബീജം. പച്ചയന്തരസമവായേ സദിസഫലുപ്പത്തിയാ വിസേസകാരണഭാവതോ വിരുഹണസമത്ഥേ സാരഫലേ നിരുള്ഹോ ബീജ-സദ്ദോ തദത്ഥസംസിദ്ധിയാ മൂലാദീസുപി കേസുചി പവത്തതീതി മൂലാദിതോ നിവത്തനത്ഥം ഏകേന ബീജസദ്ദേന വിസേസേത്വാ വുത്തം ‘‘ബീജ’’ന്തി ‘‘രൂപരൂപം, ദുക്ഖദുക്ഖ’’ന്തി ¶ ച യഥാ. നിദ്ദേസേ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, മൂലേ ജായന്തി മൂലേ സഞ്ജായന്തീ’’തി ഏത്ഥ ബീജതോ നിബ്ബത്തേന ബീജം ദസ്സിതം, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി, ആലുവകസേരുകമലനീലുപ്പലപുണ്ഡരീകകുവലയകുന്ദപാടലിമൂലാദിഭേദേ മൂലേ ഗച്ഛവല്ലിരുക്ഖാദീനി ജായന്തി സഞ്ജായന്തി, താനി, യമ്ഹി മൂലേ ജായന്തി ചേവ സഞ്ജായന്തി ച, തഞ്ച പാളിയം (പാചി. ൯൧) വുത്തഹലിദ്ദാദി ച, സബ്ബമ്പി ഏതം മൂലബീജം നാമ, ഏതേന കാരിയോപചാരേന കാരണം ദസ്സിതന്തി ദസ്സേതി. ഏസ നയോ ഖന്ധബീജാദീസു. യേവാപനകഖന്ധബീജേസു പനേത്ഥ അമ്ബാടകഇന്ദസാലനുഹിപാലിഭദ്ദകകണികാരാദീനി ഖന്ധബീജാനി ¶ . അമ്ബിലാവല്ലിചതുരസ്സവല്ലികണവേരാദീനി ഫളുബീജാനി. മകചിമല്ലികാസുമനജയസുമനാദീനി അഗ്ഗബീജാനി. അമ്ബജമ്ബുപനസട്ഠിആദീനി ബീജബീജാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി. ഭൂതഗാമേ ഭൂതഗാമസഞ്ഞീ ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാതി സത്ഥകാനി ഗഹേത്വാ സയം വാ ഛിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഛേദാപേതി. ഭിന്ദതി വാ ഭേദാപേതി വാതി പാസാണാദീനി ഗഹേത്വാ സയം വാ ഭിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഭേദാപേതി. പചതി വാ പചാപേതി വാതി അഗ്ഗിം ഉപസംഹരിത്വാ സയം വാ പചതി, അഞ്ഞേന വാ പചാപേതി, പാചിത്തിയം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭൂതഗാമഞ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭൂതഗാമപരിമോചിതന്തി ഭൂതഗാമതോ വിയോജിതം.

൭൬. സഞ്ചിച്ച ഉക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘സഞ്ചിച്ചാ’’തി വുത്തത്താ സരീരേ ലഗ്ഗഭാവം ഞത്വാപി ഉട്ഠഹതി, ‘‘തം ഉദ്ധരിസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞായ അഭാവതോ വട്ടതി. അനന്തകഗ്ഗഹണേന സാസപമത്തികാ ഗഹിതാ. നാമഞ്ഹേതം തസ്സാ സേവാലജാതിയാ. മൂലപണ്ണാനം അഭാവേന ‘‘അസമ്പുണ്ണഭൂതഗാമോ നാമാ’’തി വുത്തം. അഭൂതഗാമമൂലത്താതി ഏത്ഥ ഭൂതഗാമോ മൂലം കാരണം ഏതസ്സാതി ഭൂതഗാമമൂലോ, ഭൂതഗാമസ്സ വാ മൂലം കാരണന്തി ഭൂതഗാമമൂലം. ബീജഗാമോ ഹി നാമ ഭൂതഗാമതോ സമ്ഭവതി, ഭൂതഗാമസ്സ ച കാരണം ഹോതി. അയം പന താദിസോ ന ഹോതീതി ‘‘അഭൂതഗാമമൂലത്താ’’തി വുത്തം.

കിഞ്ചാപി ഹി താലനാളികേരാദീനം ഖാണു ഉദ്ധം അവഡ്ഢനതോ ഭൂതഗാമസ്സ കാരണം ന ഹോതി, തഥാപി ഭൂതഗാമസങ്ഖ്യൂപഗതനിബ്ബത്തപണ്ണമൂലബീജതോ സമ്ഭൂതത്താ ഭൂതഗാമതോ ഉപ്പന്നോ നാമ ഹോതീതി ബീജഗാമേന സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. സോ ബീജഗാമേന സങ്ഗഹിതോതി അവഡ്ഢമാനേപി ഭൂതഗാമമൂലത്താ വുത്തം.

‘‘അങ്കുരേ ഹരിതേ’’തി വത്വാ തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘നീലവണ്ണേ ജാതേ’’തി, നീലപണ്ണസ്സ വണ്ണസദിസേ ¶ പണ്ണേ ജാതേതി ¶ അത്ഥോ, ‘‘നീലവണ്ണേ ജാതേ’’തി വാ പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ. അമൂലകഭൂതഗാമേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി ഇദം നാളികേരസ്സ ആവേണികം കത്വാ വദതി. ‘‘പാനീയഘടാദീനം ബഹി സേവാലോ ഉദകേ അട്ഠിതത്താ ബീജഗാമാനുലോമത്താ ച ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി വദന്തി. കണ്ണകമ്പി അബ്ബോഹാരികമേവാതി നീലവണ്ണമ്പി അബ്ബോഹാരികമേവ.

൭൭. സേലേയ്യകം നാമ സിലായ സമ്ഭൂതാ ഏകാ ഗന്ധജാതി. പുപ്ഫിതകാലതോ പട്ഠായാതി വികസിതകാലതോ പഭുതി. അഹിച്ഛത്തകം ഗണ്ഹന്തോതി വികസിതം ഗണ്ഹന്തോ. മകുളം പന രുക്ഖത്തചം അകോപേന്തേനപി ഗഹേതും ന വട്ടതി. ‘‘രുക്ഖത്തചം വികോപേതീതി വുത്തത്താ രുക്ഖേ ജാതം യം കിഞ്ചി അഹിച്ഛത്തകം രുക്ഖത്തചം അവികോപേത്വാ മത്ഥകതോ ഛിന്ദിത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തദയുത്തം ‘‘അഹിച്ഛത്തകം യാവ മകുളം ഹോതി, താവ ദുക്കടവത്ഥൂ’’തി വുത്തത്താ. രുക്ഖതോ മുച്ചിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘യദിപി കിഞ്ചിമത്തം രുക്ഖേ അല്ലീനാ ഹുത്വാ തിട്ഠതി, രുക്ഖതോ ഗയ്ഹമാനാ പന രുക്ഖച്ഛവിം ന വികോപേതി, വട്ടതീ’’തി വദന്തി. അല്ലരുക്ഖതോ ന വട്ടതീതി ഏത്ഥാപി രുക്ഖത്തചം അവികോപേത്വാ മത്ഥകതോ തച്ഛേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. ഹത്ഥകുക്കുച്ചേനാതി ഹത്ഥചാപല്ലേന. പാനീയം ന വാസേതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനോ അത്ഥായ നാമിതം സന്ധായ വുത്തം. കേവലം അനുപസമ്പന്നസ്സ അത്ഥായ നാമിതേ പന പച്ഛാ തതോ ലഭിത്വാ ന വാസേതബ്ബന്തി നത്ഥി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൨) പന ‘‘പാനീയം ന വാസേതബ്ബന്തി ഇദം അത്തനോ പിവനപാനീയം സന്ധായ വുത്തം, അഞ്ഞേസം പന വട്ടതി അനുഗ്ഗഹിതത്താ. തേനാഹ അത്തനാ ഖാദിതുകാമേനാ’’തി വുത്തം. ‘‘യേസം രുക്ഖാനം സാഖാ രുഹതീതി വുത്തത്താ യേസം സാഖാ ന രുഹതി, തത്ഥ കപ്പിയകരണകിച്ചം നത്ഥീ’’തി വദന്തി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി ‘‘യേസം രുക്ഖാനം സാഖാ ¶ രുഹതീതി മൂലം അനോതാരേത്വാ പണ്ണമത്തനിഗ്ഗമനമത്തേനാപി വഡ്ഢതി, തത്ഥ കപ്പിയമ്പി അകരോന്തോ ഛിന്നനാളികേരവേളുദണ്ഡാദയോ കോപേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ‘‘ചങ്കമിതട്ഠാനം ദസ്സേസ്സാമീ’’തി വുത്തത്താ കേവലം ചങ്കമനാധിപ്പായേന വാ മഗ്ഗഗമനാധിപ്പായേന വാ അക്കമന്തസ്സ, തിണാനം ഉപരി നിസീദനാധിപ്പായേന നിസീദന്തസ്സ ച ദോസോ നത്ഥി.

൭൮. സമണകപ്പേഹീതി സമണാനം കപ്പിയവോഹാരേഹി. കിഞ്ചാപി ബീജാദീനം അഗ്ഗിനാ ഫുട്ഠമത്തേന, നഖാദീഹി വിലിഖനമത്തേന ച അവിരുള്ഹിധമ്മതാ ന ഹോതി, തഥാപി ഏവം കതേയേവ സമണാനം കപ്പതീതി അഗ്ഗിപരിജിതാദയോ സമണവോഹാരാ നാമ ജാതാ, തസ്മാ തേഹി സമണവോഹാരേഹി കരണഭൂതേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും അനുജാനാമീതി അധിപ്പായോ. അബീജനിബ്ബട്ടബീജാനിപി ¶ സമണാനം കപ്പന്തീതി പഞ്ഞത്തപണ്ണത്തിഭാവതോ സമണവോഹാരാഇച്ചേവ സങ്ഖം ഗതാനി. അഥ വാ അഗ്ഗിപരിജിതാദീനം പഞ്ചന്നം കപ്പിയഭാവതോയേവ പഞ്ചഹി സമണകപ്പിയഭാവസങ്ഖാതേഹി കാരണേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും അനുജാനാമീതി ഏവമേത്ഥ അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. അഗ്ഗിപരിജിതന്തിആദീസു ‘‘പരിചിത’’ന്തിപി പഠന്തി. അബീജം നാമ തരുണഅമ്ബഫലാദി. നിബ്ബട്ടബീജം നാമ അമ്ബപനസാദി, യം ബീജം നിബ്ബട്ടേത്വാ വിസും കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും സക്കാ ഹോതി. നിബ്ബട്ടേതബ്ബം വിയോജേതബ്ബം ബീജം യസ്മിം, തം പനസാദി നിബ്ബട്ടബീജം നാമ. ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാവ കാതബ്ബന്തി യോ കപ്പിയം കരോതി, തേന കത്തബ്ബപകാരസ്സേവ വുത്തത്താ ഭിക്ഖുനാ അവുത്തേപി കാതും വട്ടതീതി ന ഗഹേതബ്ബം. പുന ‘‘കപ്പിയം കാരേതബ്ബ’’ന്തി കാരാപനസ്സ പഠമമേവ കഥിതത്താ ഭിക്ഖുനാ ‘‘കപ്പിയം കരോഹീ’’തി വുത്തേയേവ അനുപസമ്പന്നേന ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാ അഗ്ഗിപരിജിതാദി കാതബ്ബന്തി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘കപ്പിയന്തി വചനം പന യായ കായചി ഭാസായ വത്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ‘‘കപ്പിയന്തി വത്വാവ കാതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ പഠമം ¶ ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാ പച്ഛാ അഗ്ഗിആദിനാ ഫുസനാദി കാതബ്ബന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘പഠമം അഗ്ഗിമ്ഹി നിക്ഖിപിത്വാ, നഖാദിനാ വാ വിജ്ഝിത്വാ തം അനുദ്ധരിത്വാവ കപ്പിയന്തി വത്തും വട്ടതീ’’തിപി വദന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൯൨) പന ‘‘കപ്പിയന്തി വത്വാവാതി പുബ്ബകാലകിരിയാവസേന വുത്തേപി വചനക്ഖണേവ അഗ്ഗിസത്ഥാദിനാ ബീജഗാമേ വണം കാതബ്ബന്തി വചനതോ പന പുബ്ബേ കാതും ന വട്ടതി, തഞ്ച ദ്വിധാ അകത്വാ ഛേദനഭേദനമേവ ദസ്സേതബ്ബം. കരോന്തേന ച ഭിക്ഖുനാ ‘കപ്പിയം കരോഹീ’തി യായ കായചി ഭാസായ വുത്തേയേവ കാതബ്ബം. ബീജഗാമപരിമോചനത്ഥം പുന കപ്പിയം കാരേതബ്ബന്തി കാരാപനസ്സ പഠമമേവ അധികതത്താ’’തി വുത്തം.

ഏകസ്മിം ബീജേ വാതിആദീസു ‘‘ഏകംയേവ കാരേമീതി അധിപ്പായേ സതിപി ഏകാബദ്ധത്താ സബ്ബം കതമേവ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ദാരും വിജ്ഝതീതി ഏത്ഥ ‘‘ജാനിത്വാപി വിജ്ഝതി വാ വിജ്ഝാപേതി വാ, വട്ടതിയേവാ’’തി വദന്തി. ഭത്തസിത്ഥേ വിജ്ഝതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ‘‘തം വിജ്ഝതി, ന വട്ടതീതി രജ്ജുആദീനം ഭാജനഗതികത്താ’’തി വദന്തി. മരീചപക്കാദീഹി ച മിസ്സേത്വാതി ഏത്ഥ ഭത്തസിത്ഥസമ്ബന്ധവസേന ഏകാബദ്ധതാ വേദിതബ്ബാ, ന ഫലാനംയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധവസേന. ‘‘കടാഹേപി കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ കടാഹതോ നീഹടായ മിഞ്ജായ വാ ബീജേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി വിജ്ഝിതും ¶ വട്ടതി ഏവ. ഭിന്ദാപേത്വാ കപ്പിയം കാരാപേതബ്ബന്തി ബീജതോ മുത്തസ്സ കടാഹസ്സ ഭാജനഗതികത്താ വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പന്നരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൬. സഹസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാ

൭൯. ഏവം ¶ ഭൂതഗാമവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി സഹസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ദുവിധം സഹസേയ്യക’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദ്വേ വിധാ പകാരാ യസ്സ സഹസേയ്യകസ്സ തം ദുവിധം, സഹ സയനം, സഹ വാ സയതി ഏത്ഥാതി സഹസേയ്യാ, സഹസേയ്യാ ഏവ സഹസേയ്യകം സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന. തം പന അനുപസമ്പന്നേനസഹസേയ്യാമാതുഗാമേനസഹസേയ്യാവസേന ദുവിധം. തേനാഹ ‘‘ദുവിധം സഹസേയ്യക’’ന്തി. ദിരത്തതിരത്തന്തി ഏത്ഥ വചനസിലിട്ഠതാമത്തേന ദിരത്തഗ്ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. തിരത്തഞ്ഹി സഹവാസേ ലബ്ഭമാനേ ദിരത്തേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദിരത്തഗ്ഗഹണം വിസും ന പയോജേതി. തേനേവാഹ ‘‘ഉത്തരിദിരത്തതിരത്തന്തി ഭഗവാ സാമണേരാനം സങ്ഗഹകരണത്ഥായ തിരത്തപരിഹാരം അദാസീ’’തി. നിരന്തരം തിരത്തഗ്ഗഹണത്ഥം വാ ദിരത്തഗ്ഗഹണം കതം. കേവലഞ്ഹി ‘‘തിരത്ത’’ന്തി വുത്തേ അഞ്ഞത്ഥ വാസേന അന്തരികമ്പി തിരത്തം ഗണ്ഹേയ്യ. ദിരത്തവിസിട്ഠം പന തിരത്തം വുച്ചമാനം തേന അനന്തരികമേവ തിരത്തം ദീപേതി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) ‘‘ദിരത്തഗ്ഗഹണം വചനാലങ്കാരത്ഥം. നിരന്തരം തിസ്സോവ രത്തിയോ സയിത്വാ ചതുത്ഥദിവസാദീസു സയന്തസ്സേവ ആപത്തി, ന ഏകന്തരികാദിവസേന സയന്തസ്സാതി ദസ്സനത്ഥമ്പീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സഹസേയ്യം ഏകതോ സേയ്യം. സേയ്യന്തി ചേത്ഥ കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സയനമ്പി വുച്ചതി, യസ്മിം സേനാസനേ സയന്തി, തമ്പി, തസ്മാ സേയ്യം കപ്പേയ്യാതി ഏത്ഥ സേനാസനസങ്ഖാതം സേയ്യം പവിസിത്വാ കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സേയ്യം കപ്പേയ്യ സമ്പാദേയ്യാതി അത്ഥോ. ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധേനാതി ഏത്ഥ ദിയഡ്ഢഹത്ഥോ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന ഗഹേതബ്ബോ. പഞ്ചഹി ഛദനേഹീതി ഇട്ഠകാസിലാസുധാതിണപണ്ണസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി ഛദനേഹി. വാചുഗ്ഗതവസേനാതി പഗുണവസേന.

ഏകൂപചാരോതി ¶ ¶ വളഞ്ജനദ്വാരസ്സ ഏകത്തം സന്ധായ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) പന ‘‘ഏകൂപചാരോ ഏകേന മഗ്ഗേന പവിസിത്വാ അബ്ഭോകാസം അനോക്കമിത്വാ സബ്ബത്ഥ അനുപരിഗമനയോഗ്ഗോ, ഏതം ബഹുദ്വാരമ്പി ഏകൂപചാരോവ. യത്ഥ പന കുട്ടാദീഹി രുന്ധിത്വാ വിസും ദ്വാരം യോജേന്തി, നാനൂപചാരോ ഹോതി. സചേ പന രുന്ധതി ഏവ, വിസും ദ്വാരം ന യോജേന്തി, ഏതമ്പി ഏകൂപചാരമേവ മത്തികാദീഹി പിഹിതദ്വാരോ വിയ ഗബ്ഭോതി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ഗബ്ഭേ പവിസിത്വാ പമുഖാദീസു നിപന്നാനുപസമ്പന്നേഹി സഹസേയ്യാപരിമുത്തിയാ ഗബ്ഭദ്വാരം മത്തികാദീഹി പിദഹാപേത്വാ ഉട്ഠിതേ അരുണേ വിവരാപേന്തസ്സപി അനാപത്തി ഭവേയ്യാ’’തി വുത്തം. ചതുസാലം ഏകൂപചാരം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. തേസം പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തീതി ഏത്ഥ കേചി ‘‘അനുട്ഠഹനേന അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി വുത്താ, തസ്മിം ഖണേ നിദ്ദായന്തസ്സ കിരിയാഭാവാ. ഇദഞ്ഹി സിക്ഖാപദം സിയാ കിരിയായ, സിയാ അകിരിയായ സമുട്ഠാതി. കിരിയായ സമുട്ഠാനതാ ചസ്സ തബ്ബഹുലവസേന വുത്താ’’തി വദന്തി. ‘‘യഥാ ചേതം, ഏവം ദിവാസയനമ്പി. അനുട്ഠഹനേന, ഹി ദ്വാരാസംവരണേന ചേതം അകിരിയസമുട്ഠാനമ്പി ഹോതീ’’തി വദന്തി, ഇദഞ്ച യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

൮൦. ഉപരിമതലേന സദ്ധിം അസമ്ബദ്ധഭിത്തികസ്സാതി ഇദം സമ്ബദ്ധഭിത്തികേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഉപരിമതലേ സയിതസ്സ സങ്കാ ഏവ നത്ഥീതി ‘‘ഹേട്ഠാപാസാദേ’’തിആദി വുത്തം. നാനൂപചാരേതി യത്ഥ ബഹി നിസ്സേണിം കത്വാ ഉപരിമതലം ആരോഹന്തി, താദിസം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഉപരിമതലേപീ’’തി. ആകാസങ്ഗണേ നിപജ്ജന്തസ്സ ആപത്തിഅഭാവതോ ‘‘ഛദനബ്ഭന്തരേ’’തി വുത്തം. സഭാസങ്ഖേപേനാതി സഭാകാരേന. അഡ്ഢകുട്ടകേ സേനാസനേതി ഏത്ഥ ‘‘അഡ്ഢകുട്ടകം നാമ യത്ഥ ഉപഡ്ഢം മുഞ്ചിത്വാ തീസു പസ്സേസു ഭിത്തിയോ ബദ്ധാ ഹോന്തി ¶ , യത്ഥ വാ ഏകസ്മിം പസ്സേ ഭിത്തിം ഉട്ഠാപേത്വാ ഉഭോസു പസ്സേസു ഉപഡ്ഢം ഉപഡ്ഢം കത്വാ ഭിത്തിയോ ഉട്ഠാപേന്തി, താദിസം സേനാസന’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, ഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘അഡ്ഢകുട്ടകേതി ഛദനം അഡ്ഢേന അസമ്പത്തകുട്ടകേ’’തി വുത്തം, തമ്പി നോ ന യുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘സഭാസങ്ഖേപേനാതി വുത്തസ്സേവ അഡ്ഢകുട്ടകേതി ഇമിനാ സണ്ഠാനം ദസ്സേതി. യത്ഥ തീസു, ദ്വീസു വാ പസ്സേസു ഭിത്തിയോ ബദ്ധാ, ഛദനം വാ അസമ്പത്താ അഡ്ഢഭിത്തി, ഇദം അഡ്ഢകുട്ടകം നാമാ’’തി വുത്തം. വാളസങ്ഘാടോ നാമ പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഥമ്ഭാദീനം ഉപരി വാളരൂപേഹി കതസങ്ഘാടോ.

പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഗതേതി ഏത്ഥ യത്ഥ യസ്മിം പസ്സേ പരിക്ഖേപോ നത്ഥി, തത്ഥാപി പരിക്ഖേപാരഹപദേസതോ ¶ ബഹി ഗതേ അനാപത്തിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൫൦-൫൧) പന ‘‘പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഗതേതി ഏത്ഥ യസ്മിം പസ്സേ പരിക്ഖേപോ നത്ഥി, തത്ഥ സചേ ഭൂമിതോ വത്ഥു ഉച്ചം ഹോതി, ഉഭതോ ഉച്ചവത്ഥുതോ ഹേട്ഠാ ഭൂമിയം നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേപി അനാപത്തി ഏവ തത്ഥ സേനാസനവോഹാരാഭാവതോ. അഥ വത്ഥു നീചം ഭൂമിസമമേവ സേനാസനസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ തിട്ഠതി, തത്ഥ പരിക്ഖേപരഹിതദിസായ നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേ സബ്ബത്ഥ ആപത്തി ഹോതി, പരിച്ഛേദാഭാവതോ പരിക്ഖേപസ്സ ബഹി ഏവ അനാപത്തീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേതി ഏത്ഥ മജ്ഝേ വിവടങ്ഗണവന്താസു മഹാചതുസാലാസു യഥാ ആകാസങ്ഗണം അനോതരിത്വാ പമുഖേനേവ ഗന്ത്വാ സബ്ബഗബ്ഭേ പവിസിതും ന സക്കാ ഹോതി, ഏവം ഏകേകഗബ്ഭസ്സ ദ്വീസു പസ്സേസു കുട്ടം നീഹരിത്വാ കതം പരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരം നാമ, ഇദം പന താദിസം ന ഹോതീതി ‘‘അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേ’’തി വുത്തം. സബ്ബഗബ്ഭേപി പവിസന്തീതി ഗബ്ഭൂപചാരസ്സ അപരിച്ഛിന്നത്താ ആകാസങ്ഗണം അനോതരിത്വാപി ¶ പമുഖേനേവ ഗന്ത്വാ തം തം ഗബ്ഭം പവിസന്തി. അഥ കുതോ തസ്സ പരിക്ഖേപോയേവ സബ്ബപരിച്ഛിന്നത്താതി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഗബ്ഭപരിക്ഖേപോയേവ ഹിസ്സ പരിക്ഖേപോ’’തി, ഇദഞ്ച സമന്താ ഗബ്ഭഭിത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം. ചതുസാലവസേന ഹി സന്നിവിട്ഠേ സേനാസനേ ഗബ്ഭപമുഖം വിസും അപരിക്ഖിത്തമ്പി സമന്താ ഠിതം ഗബ്ഭഭിത്തീനം വസേന പരിക്ഖിത്തം നാമ ഹോതി.

൮൧. ഏകദിസായ ഉജുകമേവ ദീഘം കത്വാ സന്നിവേസിതോ പാസാദോ ഏകസാലസന്നിവേസോ. ദ്വീസു തീസു ചതൂസു വാ ദിസാസു സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാദിവസേന കതാ ദ്വിസാലാദിസന്നിവേസാ വേദിതബ്ബാ. സാലപ്പഭേദദീപനമേവ ചേത്ഥ പുരിമതോ വിസേസോതി. അട്ഠ പാചിത്തിയാനീതി ഉപഡ്ഢച്ഛന്നം ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നം സേനാസനം ദുക്കടവത്ഥുസ്സ ആദിം കത്വാ പാളിയം ദസ്സിതത്താ തതോ അധികം സബ്ബച്ഛന്നഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നാദികമ്പി സബ്ബം പാളിയം അവുത്തമ്പി പാചിത്തിയസ്സേവ വത്ഥുഭാവേന ദസ്സിതം സിക്ഖാപദസ്സ പണ്ണത്തിവജ്ജത്താ, ഗരുകേ ഠാതബ്ബതോ ചാതി വേദിതബ്ബം. ‘‘സത്ത പാചിത്തിയാനീ’’തി പാളിയം വുത്തപാചിത്തിയദ്വയം സാമഞ്ഞതോ ഏകത്തേന ഗഹേത്വാ വുത്തം. പാളിയം (പാചി. ൫൪) ‘‘തതിയായ രത്തിയാ പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ പുന സയതീ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം, അനിക്ഖമിത്വാ പുരാരുണാ ഉട്ഠഹിത്വാ അന്തോഛദനേ നിസിന്നസ്സാപി പുന ദിവസേ സഹസേയ്യേന അനാപത്തി ഏവ. ഏത്ഥ ചതുഭാഗോ ചൂളകം, ദ്വേഭാഗാ ഉപഡ്ഢം, തീസു ഭാഗേസു ദ്വേ ഭാഗാ യേഭുയ്യന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന ചൂളകച്ഛന്നപരിച്ഛന്നാദീനി വേദിതബ്ബാനി. ഇദാനി ദുതിയസിക്ഖാപദേപി യഥാവുത്തനയം അതിദിസന്തോ ‘‘മാതുഗാമേന…പേ… അയമേവ വിനിച്ഛയോ’’തി ആഹ. ‘‘മതിത്ഥിയാ പാരാജികവത്ഥുഭൂതായപി അനുപാദിന്നപക്ഖേ ഠിതത്താ സഹസേയ്യാപത്തിം ന ജനേതീ’’തി ¶ വദന്തി. ‘‘അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ മാതുഗാമേ നിപന്നേ നിപജ്ജതി, ആപത്തി ¶ പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൫൭) വചനതോ ദിവാ തസ്സ സയന്തസ്സ സഹസേയ്യാപത്തി ന ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

സഹസേയ്യവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സോളസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൭. മഞ്ചപീഠാദിസങ്ഘികസേനാസനേസുപടിപജ്ജിതബ്ബവിനിച്ഛയകഥാ

൮൨. ഏവം സഹസേയ്യവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി സങ്ഘികേ വിഹാരേ സേയ്യാസു കത്തബ്ബവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘വിഹാരേ സങ്ഘികേ സേയ്യ’’ന്ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സമഗ്ഗം കമ്മം സമുപഗച്ഛതീതി സങ്ഘോ, അയമേവ വചനത്ഥോ സബ്ബസങ്ഘസാധാരണോ. സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ സങ്ഘികോ, വിഹരതി ഏത്ഥാതി വിഹാരോ, തസ്മിം. സയന്തി ഏത്ഥാതി സേയ്യാ, തം. അസന്ഥരീതി സന്ഥരിത്വാന. പക്കമനം പക്കമോ, ഗമനന്തി അത്ഥോ. ‘‘വിഹാരേ സങ്ഘികേ സേയ്യം, സന്ഥരിത്വാന പക്കമോ’’തി ഇമസ്സ ഉദ്ദേസപാഠസ്സ സങ്ഘികേ വിഹാരേ…പേ… പക്കമനന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോതി യോജനാ. തത്രാതി തസ്മിം പക്കമനേ അയം ഈദിസോ മയാ വുച്ചമാനോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. കതമോ സോ വിനിച്ഛയോതി ആഹ ‘‘സങ്ഘികേ…പേ… പാചിത്തിയ’’ന്തി. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരോ നാമ സേനാസനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ. പാചിത്തിയന്തി പഠമം പാദം അതിക്കാമേന്തസ്സ ദുക്കടം, ദുതിയാതിക്കമേ പാചിത്തിയം. കഥം വിഞ്ഞായതിച്ചാഹ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു…പേ… വചനതോ’’തി.

തത്ഥ ¶ സങ്ഘികോ വിഹാരോ പാകടോ, സേയ്യാ അപാകടാ, സാ കതിവിധാഇച്ചാഹ ‘‘സേയ്യാ നാമ…പേ… ദസവിധാ’’തി. തത്ഥാപി കതമാ ഭിസി, കതമാ ചിമിലികാദയോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ ഭിസീതി…പേ… ഏസ നയോ പണ്ണസന്ഥാരേ’’തി. തത്ഥ മഞ്ചേ അത്ഥരിതബ്ബാതി മഞ്ചകഭിസി, ഏവം ഇതരത്ര, വണ്ണാനുരക്ഖണത്ഥം കതാതി പടഖണ്ഡാദീഹി സിബ്ബിത്വാ കതാ. ഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാതി ചിമിലികായ സതി തസ്സാ ഉപരി, അസതി സുദ്ധഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാ. സീഹധമ്മാദീനം പരിഹരണേ ഏവ ¶ പടിക്ഖേപോതി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠാദീസു അത്ഥരിത്വാ പുന സംഹരിത്വാ ഠപനാദിവസേന അത്തനോ അത്ഥായ പരിഹരണമേവ ന വട്ടതി, ഭൂമത്ഥരണാദിവസേന പരിഭോഗോ പന അത്തനോ പരിഹരണം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഖന്ധകേ ഹി ‘‘അന്തോപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തി, ബഹിപി മഞ്ചേ പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തീ’’തി ഏവം അത്തനോ അത്ഥായ മഞ്ചാദീസു പഞ്ഞപേത്വാ പരിഹരണവത്ഥുസ്മിം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മഹാചമ്മാനി ധാരേതബ്ബാനി സീഹചമ്മം ബ്യഗ്ഘചമ്മം ദീപിചമ്മം, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൫) പടിക്ഖേപോ കതോ, തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അധിപ്പായോ ദട്ഠബ്ബോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൨) പന ‘‘യദി ഏവം ‘പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ’തി ഇദം കസ്മാ വുത്തന്തി ചോദനം കത്വാ ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബം പാസാദപരിഭോഗ’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൦) വചനതോ പുഗ്ഗലികേപി സേനാസനേ സേനാസനപരിഭോഗവസേന നിയമിതം സുവണ്ണഘടാദികം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടമാനമ്പി കേവലം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഏവമിദം ഭൂമത്ഥരണവസേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടമാനമ്പി അത്തനോ സന്തകം കത്വാ തം തം വിഹാരം ഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം.

പാവാരോ കോജവോതി പച്ചത്ഥരണത്ഥായേവ ഠപിതാ ഉഗ്ഗതലോമാ അത്ഥരണവിസേസാ. ഏത്തകമേവ വുത്തന്തി അട്ഠകഥാസു ¶ (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) വുത്തം. ‘‘ഇദം അട്ഠകഥാസു തഥാവുത്തഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അഞ്ഞമ്പി താദിസം മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിതബ്ബം അത്ഥരണമേവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പന ‘‘പച്ചത്ഥരണം നാമ പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തം, തസ്മാ ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ഇമിനാ ന സമേതി, ‘‘വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൬) വുത്തം. വീമംസിതേ പന ഏവമധിപ്പായോ പഞ്ഞായതി – മാതികാട്ഠകഥാപി അട്ഠകഥായേവ, തസ്മാ മഹാഅട്ഠകഥാദീസു വുത്തനയേന ‘‘പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തം, ഏവം നിയമനേ സതിപി യഥാ ‘‘ലദ്ധാതപത്തോ രാജകുമാരോ’’തി ആതപത്തസ്സ ലദ്ധഭാവേയേവ നിയമേത്വാ വുത്തേപി നിദസ്സനനയവസേന രാജകകുധഭണ്ഡസാമഞ്ഞേന സമാനാ വാലബീജനാദയോപി വുത്തായേവ ഹോന്തി, ഏവം ‘‘പാവാരോ കോജവോ’’തി നിയമേത്വാ വുത്തേപി നിദസ്സനനയവസേന തേഹി മഞ്ചപീഠേസു അത്ഥരിതബ്ബഭാവസാമഞ്ഞേന സമാനാ അഞ്ഞേ അത്ഥരണാപി വുത്തായേവ ഹോന്തി, തസ്മാ ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തവചനം അട്ഠകഥാവചനസ്സ പടിലോമം ന ഹോതി, അനുലോമമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമസ്മിം ¶ പന ഠാനേ ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ’’തി പാഠം നിസ്സായ ഏകച്ചേ വിനയധരാ ‘‘സങ്ഘികവിഹാരസ്സ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരസ്സ വാ വിഹാരദായകോയേവ സാമികോ, സോയേവ ഇസ്സരോ, തസ്സ രുചിയാ ഏവ വസിതും ലഭതി, ന സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം രുചിയാ’’തി വിനിച്ഛയം കരോന്തി, സോ വീമംസിതബ്ബോ, കഥം അയം പാഠോ കിമത്ഥം സാധേതി ഇസ്സരത്ഥം വാ ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥം വാതി? ഏവം വീമംസിതേ ‘‘ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദിവചനതോ ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥമേവ സാധേതി, ന ഇസ്സരത്ഥന്തി വിഞ്ഞായതി.

അഥ ¶ സിയാ ‘‘ആപുച്ഛിതബ്ബത്ഥേ സിദ്ധേ ഇസ്സരത്ഥോ സിദ്ധോയേവ ഹോതി. ഇസ്സരഭാവതോയേവ ഹി സോ ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി. തത്ഥേവം വത്തബ്ബം – ‘‘ആപുച്ഛന്തേന ച ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ, തസ്മിം അസതി സാമണേരോ, തസ്മിം അസതി ആരാമികോ’’തിആദിവചനതോ ആയസ്മന്താനം മതേന ഭിക്ഖുപി സാമണേരോപി ആരാമികോപി വിഹാരകാരകോപി തസ്സ കുലേ യോ കോചി പുഗ്ഗലോപി ഇസ്സരോതി ആപജ്ജേയ്യ, ഏവം വിഞ്ഞായമാനേപി ഭിക്ഖുമ്ഹി വാ സാമണേരേ വാ ആരാമികേ വാ സതി തേയേവ ഇസ്സരാ, ന വിഹാരകാരകോ. തേസു ഏകസ്മിമ്പി അസതിയേവ വിഹാരകാരകോ ഇസ്സരോ സിയാതി. ഇമസ്മിം പന അധികാരേ സങ്ഘികം സേനാസനം രക്ഖണത്ഥായ ആപുച്ഛിതബ്ബംയേവ വദതി, ന ഇസ്സരഭാവതോ ആപുച്ഛിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ‘‘അനാപുച്ഛം വാ ഗച്ഛേയ്യാതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദി.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യ ‘‘ന സകലസ്സ വാക്യപാഠസ്സ അധിപ്പായത്ഥം സന്ധായ അമ്ഹേഹി വുത്തം, അഥ ഖോ ‘വിഹാരസ്സാമികോ’തി ഏതസ്സ പദത്ഥംയേവ സന്ധായ വുത്തം. കഥം? സം ഏതസ്സ അത്ഥീതി സാമികോ, വിഹാരസ്സ സാമികോ വിഹാരസ്സാമികോ. ‘കോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാ’തി വുത്തേ ‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാ’തി വത്തബ്ബോ, തസ്മാ വിഹാരകാരകോ ദായകോ വിഹാരസ്സാമികോ നാമാതി വിഞ്ഞായതി, ഏവം വിഞ്ഞായമാനേ സതി സാമികോ നാമ സസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരോ, തസ്സ രുചിയാ ഏവ അഞ്ഞേ ലഭന്തി, തസ്മാ വിഹാരസ്സാമികഭൂതസ്സ ദായകസ്സ രുചിയാ ഏവ ഭിക്ഖൂ വസിതും ലഭന്തി, ന സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം രുചിയാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – മാ ആയസ്മന്തോ ഏവം അവചുത്ഥ, യഥാ ¶ നാമ ‘‘ഘടികാരോ ബ്രഹ്മാ’’തി വുത്തോ സോ ബ്രഹ്മാ ഇദാനി ഘടം ന കരോതി, പുരിമത്തഭാവേ പന കരോതി, തസ്മാ ‘‘ഘടം കരോതീ’’തി വചനത്ഥേന ‘‘ഘടികാരോ’’തി നാമം ലഭതി. ഇതി പുബ്ബേ ലദ്ധനാമത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന ബ്രഹ്മഭൂതോപി ¶ ‘‘ഘടികാരോ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി, ഏവം സോ വിഹാരകാരകോ ഭിക്ഖൂനം പരിച്ചത്തകാലതോ പട്ഠായ വിഹാരസ്സാമികോ ന ഹോതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, പുബ്ബേ പന അപരിച്ചത്തകാലേ വിഹാരസ്സ കാരകത്താ വിഹാരസ്സാമികോ നാമ ഹോതി, സോ ഏവം പുബ്ബേ ലദ്ധനാമത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന ‘‘വിഹാരസ്സാമികോ’’തി വുച്ചതി, ന, പരിച്ചത്തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവതോ. തേനേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ‘‘വിഹാരദായകാനം രുചിയാ ഭിക്ഖൂ വസന്തൂ’’തി അവത്വാ സേനാസനപഞ്ഞാപകോ അനുഞ്ഞാതോതി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) ‘‘തേസം ഗേഹാനീതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വാസത്ഥായ കതമ്പി യാവ ന ദേന്തി, താവ തേസം സന്തകംയേവ ഭവിസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി, തേന ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ തേസം സന്തകാനി ന ഹോന്തീതി ദസ്സേതി. അയം പന കഥാ പാഠസ്സ സമ്മുഖീഭൂതത്താ ഇമസ്മിം ഠാനേ കഥിതാ. വിഹാരവിനിച്ഛയോ പന ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൪ ആദയോ) ആവി ഭവിസ്സതി. യോ കോചീതി ഞാതകോ വാ അഞ്ഞാതകോ വാ യോ കോചി. യേന മഞ്ചം പീഠം വാ വിനന്തി, തം മഞ്ചപീഠകവാനം.

൮൩. സിലുച്ചയലേണന്തി സിലുച്ചയേ ലേണം, പബ്ബതഗുഹാതി അത്ഥോ. ‘‘സേനാസനം ഉപചികാഹി ഖായിത’’ന്തി ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തത്താ വത്ഥുഅനുരൂപവസേന അട്ഠകഥായം ഉപചികാസങ്കായ അഭാവേന അനാപത്തി വുത്താ. വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൬൦ ആദയോ) ഗമികവത്തം പഞ്ഞാപേന്തേന ‘‘സേനാസനം ആപുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ കേവലം ഇതികത്തബ്ബതാമത്തദസ്സനത്ഥം ‘‘ആപുച്ഛനം പന വത്ത’’ന്തി വുത്തം ¶ , ന പന വത്തഭേദേ ദുക്കടന്തി ദസ്സനത്ഥം, തേനേവ അന്ധകട്ഠകഥായം ‘‘സേനാസനം ആപുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി ഏത്ഥ ‘‘യം പാസാണപിട്ഠിയം വാ പാസാണത്ഥമ്ഭേസു വാ കതസേനാസനം യത്ഥ ഉപചികാ നാരോഹന്തി, തം അനാപുച്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. തസ്മാ യം വുത്തം ഗണ്ഠിപദേ ‘‘താദിസേ സേനാസനേ അനാപുച്ഛാ ഗച്ഛന്തസ്സ പാചിത്തിയം നത്ഥി, ഗമികവത്തേ സേനാസനം അനാപുച്ഛാ ഗച്ഛന്തോ വത്തഭേദോ ഹോതി, തസ്മാ ദുക്കടം ആപജ്ജതീ’’തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

പച്ഛിമസ്സ ആഭോഗേന മുത്തി നത്ഥീതി തസ്സ പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവതോ വുത്തം. ഏകം വാ പേസേത്വാ ആപുച്ഛിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഗമനചിത്തസ്സ ഉപ്പന്നട്ഠാനതോ അനാപുച്ഛിത്വാ ഗച്ഛന്തേ ദുതിയപാദുദ്ധാരേ പാചിത്തിയം. മണ്ഡപേ വാതി സാഖാമണ്ഡപേ വാ പദരമണ്ഡപേ വാ. രുക്ഖമൂലേതി യസ്സ കസ്സചി രുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ. പലുജ്ജതീതി വിനസ്സതി.

൮൪. മജ്ഝേ ¶ സംഖിത്തം പണവസണ്ഠാനം കത്വാ ബദ്ധന്തി ഏരകപത്താദീഹി വേണിം കത്വാ തായ വേണിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു വിത്ഥതട്ഠാനേ ബഹും വേഠേത്വാ തതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝട്ഠാനം, താവ അന്തോആകഡ്ഢനവസേന വേഠേത്വാ മജ്ഝേ സംഖിപിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ബന്ധിത്വാ കതം. യത്ഥ കാകാ വാ കുലലാ വാ ന ഊഹദന്തീതി യത്ഥ ധുവനിവാസേന കുലാവകേ കത്വാ വസമാനാ ഏതേ കാകകുലലാ, അഞ്ഞേ വാ സകുണാ തം സേനാസനം ന ഊഹദന്തി, താദിസേ രുക്ഖമൂലേ നിക്ഖിപിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

൮൫. നവവായിമോതി അധുനാ സുത്തേന വീതകച്ഛേന പലിവേഠിതമഞ്ചോ. ഓനദ്ധോതി കപ്പിയചമ്മേന ഓനദ്ധോ, സോവ ഓനദ്ധകോ സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന. തേന ഹി വസ്സേന സീഘം ന നസ്സതി. ഉക്കട്ഠഅബ്ഭോകാസികോതി ഇദം തസ്സ സുഖപടിപത്തിദസ്സനമത്തം ¶ , ഉക്കട്ഠസ്സാപി പന ചീവരകുടി വട്ടതേവ. കായാനുഗതികത്താതി ഭിക്ഖുനോ തത്ഥേവ നിസിന്നഭാവം ദീപേതി, തേന ച വസ്സഭയേന സയം അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ ആപത്തിം ദസ്സേതി. അബ്ഭോകാസികാനം അതേമനത്ഥായ നിയമേത്വാ ദായകേഹി ദിന്നമ്പി അത്താനം രക്ഖന്തേന രക്ഖിതബ്ബമേവ. ‘‘യസ്മാ പന ദായകേഹി ദാനകാലേയേവ സതസഹസ്സഗ്ഘനകമ്പി കമ്ബലം ‘പാദപുഞ്ഛനിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദിന്നം തഥേവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, തസ്മാ ഇദമ്പി മഞ്ചപീഠാദിസേനാസനം ‘അജ്ഝോകാസേപി യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദായകേഹി ദിന്നം ചേ, സബ്ബസ്മിമ്പി കാലേ അജ്ഝോകാസേ നിക്ഖിപിതും വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൦൮-൧൧൦) വുത്തം. പേസേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘യോ ഭിക്ഖു ഇമം ഠാനം ആഗന്ത്വാ വസതി, തസ്സ ദേഥാ’’തി വത്വാ പേസേതബ്ബം.

വലാഹകാനം അനുട്ഠിതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഇമിനാ ഗിമ്ഹാനേപി മേഘേ ഉട്ഠിതേ അബ്ഭോകാസേ നിക്ഖിപിതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. തത്ര തത്രാതി ചേതിയങ്ഗണാദികേ തസ്മിം തസ്മിം അബ്ഭോകാസേ നിയമേത്വാ നിക്ഖിത്താ. മജ്ഝതോ പട്ഠായ പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി യത്ഥ സമന്തതോ സമ്മജ്ജിത്വാ അങ്ഗണമജ്ഝേ സബ്ബദാ കചവരസ്സ സങ്കഡ്ഢനേന മജ്ഝേ വാലികാ സഞ്ചിതാ ഹോതി, തത്ഥ കത്തബ്ബവിധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ഉച്ചവത്ഥുപാദട്ഠാനാഭിമുഖം, ഭിത്തിപാദട്ഠാനാഭിമുഖം വാ വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ‘‘യത്ഥ വാ പന കോണേസു വാലികാ സഞ്ചിതാ, തത്ഥ തതോ പട്ഠായ അപരദിസാഭിമുഖാ ഹരിതബ്ബാ’’തി കേചി അത്ഥം വദന്തി. കേചി പന ‘‘സമ്മട്ഠട്ഠാനസ്സ പദവലഞ്ജേന അവികോപനത്ഥായ സയം അസമ്മട്ഠട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ പാദാഭിമുഖം വാലികാ ഹരിതബ്ബാതി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. തത്ഥ ‘‘മജ്ഝതോ പട്ഠായാ’’തി വചനസ്സ പയോജനം ന ദിസ്സതി. സാരത്ഥദീപനിയം ¶ പന ‘‘പാദട്ഠാനാഭിമുഖാതി നിസീദന്താനം പാദട്ഠാനാഭിമുഖന്തി കേചി, സമ്മജ്ജന്തസ്സ ¶ പാദട്ഠാനാഭിമുഖന്തി അപരേ, ബഹിവാലികായ അഗമനനിമിത്തം പാദട്ഠാനാഭിമുഖാ ഹരിതബ്ബാതി വുത്തന്തി ഏകേ’’തി വുത്തം. കചവരം ഹത്ഥേഹി ഗഹേത്വാ ബഹി ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഇമിനാ ‘‘കചവരം ഛഡ്ഡേസ്സാമീ’’തി വാലികാ ന ഛഡ്ഡേതബ്ബാതി ദീപേതി.

൮൬. കപ്പം ലഭിത്വാതി ‘‘ഗച്ഛാ’’തി വുത്തവചനേന കപ്പം ലഭിത്വാ. ഥേരസ്സ ഹി ആണത്തിയാ ഗച്ഛന്തസ്സ അനാപത്തി. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘നിസീദിത്വാ സയം ഗച്ഛന്തോ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ.

അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതീതി തം മഗ്ഗം അതിക്കമിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി. ലേഡ്ഡുപാതുപചാരതോ ബഹി ഠിതത്താ ‘‘പാദുദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ’’തി വുത്തം, അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തസ്സ പഠമപാദുദ്ധാരേ ദുക്കടം, ദുതിയപാദുദ്ധാരേ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ. പാകതികം അകത്വാതി അപടിസാമേത്വാ. അന്തരസന്നിപാതേതി അന്തരന്തരാ സന്നിപാതേ.

൮൭. ആവാസികാനംയേവ പലിബോധോതി ഏത്ഥ ആഗന്തുകേസു ആഗന്ത്വാ കിഞ്ചി അവത്വാ തത്ഥ നിസിന്നേസുപി നിസീദിത്വാ ‘‘ആവാസികായേവ ഉദ്ധരിസ്സന്തീ’’തി ഗതേസുപി ആവാസികാനമേവ പലിബോധോ. മഹാപച്ചരിവാദേ പന ‘‘ഇദം അമ്ഹാക’’ന്തി വത്വാപി അവത്വാപി നിസിന്നാനമേവാതി അധിപ്പായോ. മഹാഅട്ഠകഥാവാദേ ‘‘ആപത്തീ’’തി പാചിത്തിയമേവ വുത്തം. മഹാപച്ചരിയം പന സന്ഥരാപനേ പാചിത്തിയേന ഭവിതബ്ബന്തി അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തത്താ ദുക്കടം വുത്തം. ഉസ്സാരകോതി സരഭാണകോ. സോ ഹി ഉദ്ധംഉദ്ധം പാളിപാഠം സാരേതി പവത്തേതീതി ‘‘ഉസ്സാരകോ’’തി വുച്ചതി. ‘‘ഇദം ഉസ്സാരകസ്സ, ഇദം ധമ്മകഥികസ്സാ’’തി വിസും പഞ്ഞത്തത്താ അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തേപി പാചിത്തിയേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി അധിപ്പായേന ‘‘തസ്മിം ആഗന്ത്വാ നിസിന്നേ തസ്സ പലിബോധോ’’തി വുത്തം. കേചി പന വദന്തി ‘‘അനാണത്തിയാ പഞ്ഞത്തേപി ധമ്മകഥികസ്സ അനുട്ഠാപനീയത്താ പാചിത്തിയേന ¶ ഭവിതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ പന പച്ഛാ ആഗതേഹി വുഡ്ഢതരേഹി ഉട്ഠാപനീയത്താ ദുക്കടം വുത്ത’’ന്തി.

൮൮. പാദപുഞ്ഛനീ നാമ രജ്ജുകേഹി വാ പിലോതികായ വാ പാദപുഞ്ഛനത്ഥം കതാ. ഫലകപീഠം നാമ ഫലകമയം പീഠം. അഥ വാ ഫലകഞ്ചേവ ദാരുമയപീഠഞ്ച. ദാരുമയപീഠന്തി ച ഫലകമയമേവ പീഠം വേദിതബ്ബം. പാദകഠലികന്തി അധോതപാദട്ഠാപനകം. അജ്ഝോകാസേ രജനം പചിത്വാ ¶ …പേ… പടിസാമേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഥേവേ അസതി രജനകമ്മേ നിട്ഠിതേ പടിസാമേതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖു വാ സാമണേരോ വാ ആരാമികോ വാ ലജ്ജീ ഹോതീതി വുത്തത്താ അലജ്ജിം ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തും ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഓതാപേന്തോ…പേ… ഗച്ഛതീതി ഏത്ഥ ‘‘കിഞ്ചാപി ‘ഏത്തകം ദൂരം ഗന്തബ്ബ’ന്തി പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, തഥാപി ലേഡ്ഡുപാതം അതിക്കമ്മ നാതിദൂരം ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വദന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

മഞ്ചപീഠാദിസങ്ഘികസേനാസനേസുപടിപജ്ജിതബ്ബ-

വിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൮. കാലികവിനിച്ഛയകഥാ

൮൯. ഏവം സങ്ഘികസേനാസനേസു കത്തബ്ബവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ചതുകാലികവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കാലികാനിപി ചത്താരീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കരണം കാരോ, കിരിയാ. കാരോ ഏവ കാലോ ര-കാരസ്സ ല-കാരോ യഥാ ‘‘മഹാസാലോ’’തി. കാലോതി ചേത്ഥ പച്ചുപ്പന്നാദികിരിയാ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ആരദ്ധാനിട്ഠിതോ ¶ ഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നോ സുനിട്ഠിതോ;

അതീതാനാഗതുപ്പാദ-മപ്പത്താഭിമുഖാ കിരിയാ’’തി.

ഏത്ഥ പന തസ്സ തസ്സ കിരിയാസങ്ഖാതസ്സ കാലസ്സ പഭേദഭൂതോ പുരേഭത്തഏകഅഹോരത്തസത്താഹജീവികപരിയന്തസങ്ഖാതോ കാലവിസേസോ അധിപ്പേതോ. കാലേ തസ്മിം തസ്മിം കാലവിസേസേ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി കാലികാനി. പി-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന കപ്പിയാ ചതുഭൂമിയോതി സമുച്ചേതി. ചത്താരീതി സങ്ഖ്യാനിദ്ദേസോ, തേന കാലികാനി നാമ ചത്താരി ഏവ ഹോന്തി, ന തീണി ന പഞ്ചാതി ദസ്സേതി, ഇദം മാതികാപദസ്സ അത്ഥവിവരണം. തത്ഥ ഉദ്ദേസേ യം മാതികായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) ‘‘കാലികാനിപി ചത്താരീ’’തി ഏവം വുത്തം, ഏത്ഥ ഏതസ്മിം മാതികാപദേ ചത്താരി കാലികാനി വേദിതബ്ബാനീതി യോജനാ. കതമാനി താനീതി ആഹ ‘‘യാവകാലിക’’ന്തിആദി ¶ . യാവകാലികം…പേ… യാവജീവികം ഇതി ഇമാനി വത്ഥൂനി ചത്താരി കാലികാനി നാമാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി തേസം വത്ഥുഞ്ച വിസേസനഞ്ച നാമലാഭഹേതുഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ പുരേഭത്ത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തേസു ചതൂസു കാലികേസു യം കിഞ്ചി ഖാദനീയം ഭോജനീയം യാവകാലികം, അട്ഠവിധപാനം യാമകാലികം, സപ്പിആദിപഞ്ചവിധഭേസജ്ജം സത്താഹകാലികം, സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതം യാവജീവികം ഇതി വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. യം കിഞ്ചി ഖാദനീയഭോജനീയന്തി ഏത്ഥ അതിബ്യാപിതം പരിഹരിതും വിസേസനമാഹ ‘‘പുരേഭത്ത’’ന്ത്യാദി. പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബമേവ യാവകാലികം, ന അഞ്ഞം ഖാദനീയം ഭോജനീയന്ത്യത്ഥോ. യാവ…പേ… പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന യാവ കാലോ അസ്സാതി യാവകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. അട്ഠവിധം പാനന്തി ഏത്ഥ അബ്യാപിതം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സദ്ധിം അനുലോമപാനേഹീ’’തി. യാവ…പേ… തബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന യാമോ കാലോ ¶ അസ്സാതി യാമകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സത്താഹം നിധേതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, ഏതേന സത്താഹോ കാലോ അസ്സാതി സത്താഹകാലികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി. സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതന്തി ഏത്ഥ അതിബ്യാപിതം പരിഹരിതും ‘‘ഠപേത്വാ ഉദക’’ന്ത്യാഹ. യാവ…പേ… പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോതി നാമലാഭഹേതും, തേന യാവജീവം കാലോ അസ്സാതി യാവജീവികന്തി വചനത്ഥം ദസ്സേതി.

ഏത്ഥാഹ – ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം മുഖദ്വാരം ആഹാരം ആഹരേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൬൫) വചനതോ നനു ഉദകം അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബം, അഥ കസ്മാ ‘‘ഠപേത്വാ ഉദകം അവസേസം സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വുത്തന്തി? സച്ചം, പരിസുദ്ധഉദകം അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബം, കദ്ദമാദിസഹിതം പന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം ഹോതി, തസ്മാ പടിഗ്ഗഹിതേസു അന്തോഗധഭാവതോ ‘‘ഠപേത്വാ ഉദക’’ന്തി വുത്തന്തി. ഏവമപി ‘‘സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ഇമിനാവ സിദ്ധം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബസ്സ ഉദകസ്സപി ഗഹണതോതി? സച്ചം, തഥാപി ഉദകഭാവേന സാമഞ്ഞതോ ‘‘സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ഏത്തകേ വുത്തേ ഏകച്ചസ്സ ഉദകസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവതോ ഉദകമ്പി യാവജീവികം നാമാതി ഞായേയ്യ, ന പന ഉദകം യാവജീവികം സുദ്ധസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബാഭാവതോ, തസ്മാ ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏകച്ചസ്സ ഉദകസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവേ സതിപി സുദ്ധസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതബ്ബത്താ തം ഉദകം ഠപേത്വാ സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതം യാവജീവികന്തി വുച്ചതീതി.

൯൦. മൂലകമൂലാദീനി ¶ ഉപദേസതോയേവ വേദിതബ്ബാനി, താനി പരിയായതോ വുച്ചമാനാനിപി ന സക്കാ വിഞ്ഞാതും. പരിയായന്തരേന ഹി വുച്ചമാനേ തം തം നാമം അജാനന്താനം സമ്മോഹോയേവ സിയാ, തസ്മാ തത്ഥ ന കിഞ്ചി വക്ഖാമ. ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥന്തി പൂവാദിഖാദനീയേ വിജ്ജമാനം ഖാദനീയകിച്ചം ഖാദനീയേഹി കാതബ്ബം ജിഘച്ഛാഹരണസങ്ഖാതം അത്ഥം പയോജനം ¶ നേവ ഫരന്തി ന നിപ്ഫാദേന്തി. ഏകസ്മിം ദേസേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം വാ അസാധേന്തം വാ അപരസ്മിം ദേസേ ഉട്ഠിതഭൂമിരസാദിഭേദേന ആഹാരജിഘച്ഛാഹരണകിച്ചം അസാധേന്തമ്പി വാ സമ്ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘തേസു തേസു ജനപദേസൂ’’തിആദി. കേചി പന ‘‘ഏകസ്മിം ജനപദേ ആഹാരകിച്ചം സാധേന്തം സേസജനപദേസുപി വികാലേ ന കപ്പതി ഏവാതി ദസ്സനത്ഥം ഇദം വുത്ത’’ന്തിപി വദന്തി. പകതിആഹാരവസേനാതി അഞ്ഞേഹി യാവകാലികേഹി അയോജിതം അത്തനോ പകതിയാവ ആഹാരകിച്ചകരണവസേന. സമ്മോഹോയേവ ഹോതീതി അനേകത്ഥാനം നാമാനം അപ്പസിദ്ധാനഞ്ച സമ്ഭവതോ സമ്മോഹോ ഏവ സിയാ. തേനേവേത്ഥ മയമ്പി മൂലകമൂലാദീനം പരിയായന്തരദസ്സനേ ആദരം ന കരിമ്ഹ ഉപദേസതോവ ഗഹേതബ്ബതോ.

യന്തി വട്ടകന്ദം.

മുളാലന്തി ഥൂലതരുണമൂലമേവ.

രുക്ഖവല്ലിആദീനന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ വുത്തം.

അന്തോപഥവീഗതോതി സാലകല്യാണിക്ഖന്ധം സന്ധായ വുത്തം.

സബ്ബകപ്പിയാനീതി മൂലതചപത്താദീനം വസേന സബ്ബസോ കപ്പിയാനി, തേസമ്പി നാമവസേന ന സക്കാ പരിയന്തം ദസ്സേതുന്തി സമ്ബന്ധോ.

അച്ഛിവാദീനം അപരിപക്കാനേവ ഫലാനി യാവജീവികാനീതി ദസ്സേതും ‘‘അപരിപക്കാനീ’’തി വുത്തം.

ഹരീതകാദീനം അട്ഠീനീതി ഏത്ഥ മിഞ്ജം പടിച്ഛാദേത്വാ ഠിതാനി കപാലാനി യാവജീവികാനീതി ആചരിയാ. മിഞ്ജമ്പി യാവജീവികന്തി ഏകേ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൪൮-൨൪൯) പന ¶ ‘‘ഹരീതകാദീനം അട്ഠീനീതി ഏത്ഥ ¶ ‘മിഞ്ജം യാവകാലിക’ന്തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം അട്ഠകഥായം അവുത്തത്താ’’തി വുത്തം.

ഹിങ്ഗൂതി ഹിങ്ഗുരുക്ഖതോ പഗ്ഘരിതനിയ്യാസോ. ഹിങ്ഗുജതുആദയോപി ഹിങ്ഗുവികതിയോ ഏവ. തത്ഥ ഹിങ്ഗുജതു നാമ ഹിങ്ഗുരുക്ഖസ്സ ദണ്ഡപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. ഹിങ്ഗുസിപാടികം നാമ ഹിങ്ഗുപത്താനി പചിത്വാ കതനിയ്യാസോ. ‘‘അഞ്ഞേന മിസ്സേത്വാ കതോ’’തിപി വദന്തി. തകന്തി അഗ്ഗകോടിയാ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപത്തീതി പത്തതോ നിക്ഖന്തസിലേസോ. തകപണ്ണീതി പലാസേ ഭജ്ജിത്വാ കതസിലേസോ. ‘‘ദണ്ഡതോ നിക്ഖന്തസിലേസോ’’തിപി വദന്തി.

൯൧. യാമകാലികേസു പനാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം ഖാദനീയഭോജനീയപദേഹി യാവകാലികമേവ സങ്ഗഹിതം, ന യാമകാലികം, തഥാപി ‘‘അനാപത്തി യാമകാലികം യാമേ നിദഹിത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി ഇധ ചേവ ‘‘യാമകാലികേന ഭിക്ഖവേ സത്താഹകാലികം…പേ… യാവജീവികം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം യാമേ കപ്പതി, യാമാതിക്കന്തേ ന കപ്പതീ’’തി അഞ്ഞത്ഥ (മഹാവ. ൩൦൫) ച വുത്തത്താ ‘‘യാമകാലിക’’ന്തിവചനസാമത്ഥിയതോ ച ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി യാമകാലികം സന്നിധികാരകം പാചിത്തിയവത്ഥുമേവ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഠപേത്വാ ധഞ്ഞഫലരസന്തി ഏത്ഥ ‘‘തണ്ഡുലധോവനോദകമ്പി ധഞ്ഞഫലരസോയേവാ’’തി വദന്തി.

൯൨. സത്താഹകാലികേ പഞ്ച ഭേസജ്ജാനീതി ഭേസജ്ജകിച്ചം കരോന്തു വാ മാ വാ, ഏവംലദ്ധവോഹാരാനി പഞ്ച. ‘‘ഗോസപ്പീ’’തിആദിനാ ലോകേ പാകടം ദസ്സേത്വാ ‘‘യേസം മംസം കപ്പതീ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞേസമ്പി രോഹിതമിഗാദീനം സപ്പിം ഗഹേത്വാ ദസ്സേതി. യേസഞ്ഹി ഖീരം അത്ഥി, സപ്പിമ്പി തേസം അത്ഥിയേവ, തം പന സുലഭം വാ ദുല്ലഭം വാ അസമ്മോഹത്ഥം വുത്തം ¶ . ഏവം നവനീതമ്പി. ‘‘യേസം മംസം കപ്പതീ’’തി ച ഇദം നിസ്സഗ്ഗിയവത്ഥുദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന യേസം മംസം ന കപ്പതി, തേസം സപ്പിആദി ന കപ്പതീതി ദസ്സനത്ഥം. മനുസ്സഖീരാദീനിപി ഹി നോ ന കപ്പന്തി.

൯൩. യാവ കാലോ നാതിക്കമതി, താവ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ കാലോതി ഭിക്ഖൂനം ഭോജനകാലോ അധിപ്പേതോ, സോ ച സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ഠിതമജ്ഝന്ഹികോ. ഠിതമജ്ഝന്ഹികോപി ഹി ¶ കാലസങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, തതോ പട്ഠായ പന ഖാദിതും വാ ഭുഞ്ജിതും വാ ന സക്കാ, സഹസാ പിവിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, കുക്കുച്ചകേന പന ന കത്തബ്ബം. കാലപരിച്ഛേദജാനനത്ഥഞ്ച കാലത്ഥമ്ഭോ യോജേതബ്ബോ. കാലന്തരേ വാ ഭത്തകിച്ചം കാതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹണേതി ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹി തം, സന്നിഹിതം ന കപ്പതീതി പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, തേനേവ ‘‘അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ’’തി വുത്തം. മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പന ‘‘അജ്ഝോഹരിസ്സാമീതി ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗഹണേ’’ഇച്ചേവ വുത്തം.

യന്തി യം പത്തം. സന്ദിസ്സതീതി യാഗുയാ ഉപരി സന്ദിസ്സതി. തേലവണ്ണേ പത്തേ സതിപി നിസ്നേഹഭാവേ അങ്ഗുലിയാ ഘംസന്തസ്സ വണ്ണവസേനേവ ലേഖാ പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തത്ഥ അനാപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സാ അബ്ബോഹാരികാ’’തി വുത്തം. സയം പടിഗ്ഗഹേത്വാ അപരിച്ചത്തമേവ ഹി ദുതിയദിവസേ ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന, അനുപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദാനേന വാ വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം പരിച്ചത്തമേവ ഹോതീതി ‘‘അപരിച്ചത്ത’’ന്തി ഇമിനാ ഉഭയഥാപി അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണമേവ വുത്തം, തസ്മാ യം പരസ്സ പരിച്ചജിത്വാ അദിന്നമ്പി സചേ പടിഗ്ഗഹണേ നിരപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തമ്പി ദുതിയദിവസേ വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. യദി ഏവം ‘‘പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതീ’’തിആദീസു കസ്മാ ആപത്തി വുത്താതി? ‘‘പടിഗ്ഗഹണം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ¶ സയം വാ അഞ്ഞേന വാ തുച്ഛം കത്വാ ന സമ്മാ ധോവിത്വാ നിട്ഠാപിതേ പത്തേ ലഗ്ഗമ്പി അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണമേവ ഹോതീതി തത്ഥ ആപത്തീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘സാമണേരാനം പരിച്ചജന്തീതി ഇമസ്മിം അധികാരേ ഠത്വാ ‘അപരിച്ചത്തമേവാ’തി വുത്തത്താ അനുപസമ്പന്നസ്സ പരിച്ചത്തമേവ വട്ടതി, അപരിച്ചത്തം ന വട്ടതീതി ആപന്നം, തസ്മാ നിരാലയഭാവേന പടിഗ്ഗഹണേ വിജഹിതേപി അനുപസമ്പന്നസ്സ അപരിച്ചത്തം ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. തം യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതി. യദഗ്ഗേന ഹി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി, തദഗ്ഗേന സന്നിധിമ്പി ന കരോതി വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതസദിസത്താ. പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിദഹിതേയേവ ച സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി വുത്താ.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൫൨-൨൫൩) പന ‘‘അപരിച്ചത്തമേവാതി നിരപേക്ഖതായ അനുപസമ്പന്നസ്സ അദിന്നം അപരിച്ചത്തഞ്ച യാവകാലികാദിവത്ഥുമേവ സന്ധായ വദതി, ന പന തഗ്ഗതപടിഗ്ഗഹണം. ന ഹി വത്ഥും അപരിച്ചജിത്വാ തത്ഥഗതപടിഗ്ഗഹണം പരിച്ചജിതും സക്കാ, ന ച താദിസം വചനം അത്ഥി, യദി ഭവേയ്യ ¶ , ‘സചേ പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതി…പേ… ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാചിത്തിയ’ന്തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. ന ഹി ധോവനേന ആമിസം അപനേതും വായമന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ അപേക്ഖാ വത്തതി. യേന പുനദിവസേ ഭുഞ്ജതോ പാചിത്തിയം ജനേയ്യ, പത്തേ പന വത്തമാനാ അപേക്ഖാ തഗ്ഗതികേ ആമിസേപി വത്തതി ഏവ നാമാതി ആമിസേ അനപേക്ഖതാ ഏത്ഥ ന ലബ്ഭതി, തതോ ആമിസേ അവിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം പുനദിവസേ പാചിത്തിയം ജനേതീതി ഇദം വുത്തം. അഥ മതം ‘യദഗ്ഗേനേത്ഥ ആമിസാനപേക്ഖതാ ന ലബ്ഭതി, തദഗ്ഗേന പടിഗ്ഗഹണാനപേക്ഖതാപി ന ലബ്ഭതീ’തി. തഥാ സതി യത്ഥ ആമിസാപേക്ഖാ അത്ഥി, തത്ഥ പടിഗ്ഗഹണാപേക്ഖാപി ന വിഗച്ഛതീതി ആപന്നം, ഏവഞ്ച പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖവിസ്സജ്ജനം വിസും ന വത്തബ്ബം സിയാ, അട്ഠകഥായഞ്ചേതമ്പി പടിഗ്ഗഹണവിജഹനം കാരണത്തേന അഭിമതം സിയാ. ഇദം സുട്ഠുതരം കത്വാ വിസും ¶ വത്തബ്ബം ചീവരാപേക്ഖായ വത്തമാനായപി പച്ചുദ്ധാരേന അധിട്ഠാനവിജഹനം വിയ. ഏതസ്മിഞ്ച ഉപായേ സതി ഗണ്ഠികാഹതപത്തേസു അവട്ടനതാ നാമ ന സിയാതി വുത്തോവായമത്ഥോ, തസ്മാ യം വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൨൫൨-൨൫൩) ‘യം പരസ്സ പരിച്ചജിത്വാ അദിന്നമ്പി സചേ പടിഗ്ഗഹണേ നിരപേക്ഖവിസ്സജ്ജനേന വിജഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തമ്പി ദുതിയദിവസേ വട്ടതീ’തിആദി, തം ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

പാളിയം (പാചി. ൨൫൫) ‘‘സത്താഹകാലികം യാവജീവികം ആഹാരത്ഥായ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ സന്നിഹിതേസു സത്താഹകാലികയാവജീവികേസു പുരേഭത്തമ്പി ആഹാരത്ഥായ അജ്ഝോഹരണേപി ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ യാമകാലികേപി അജ്ഝോഹാരേ വിസും ദുക്കടേന ഭവിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ആഹാരത്ഥായ അജ്ഝോഹരതോ ദുക്കടേന സദ്ധിം പാചിത്തിയ’’ന്തി. പകതിആമിസേതി ഓദനാദികപ്പിയാമിസേ. ദ്വേതി പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം യാമകാലികം പുരേഭത്തം സാമിസേന മുഖേന ഭുഞ്ജതോ സന്നിധിപച്ചയാ ഏകം, യാവകാലികസംസട്ഠതായ യാവകാലികത്തഭജനേന അനതിരിത്തപച്ചയാ ഏകന്തി ദ്വേ പാചിത്തിയാനി. വികപ്പദ്വയേതി സാമിസനിരാമിസപക്ഖദ്വയേ. ഥുല്ലച്ചയം ദുക്കടഞ്ച വഡ്ഢതീതി മനുസ്സമംസേ ഥുല്ലച്ചയം, സേസഅകപ്പിയമംസേ ദുക്കടം വഡ്ഢതി.

പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ താവ ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ സന്നിഹിതത്താ പുരേഭത്തമ്പി ദുക്കടമേവ. സതി പച്ചയേ പന സന്നിഹിതമ്പി സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച ഭേസജ്ജത്ഥായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ച അനാപത്തിയേവ.

൯൪. ഉഗ്ഗഹിതകം ¶ കത്വാ നിക്ഖിത്തന്തി അപടിഗ്ഗഹിതം സയമേവ ഗഹേത്വാ നിക്ഖിത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൨) ‘‘ഉഗ്ഗഹിതകന്തി പരിഭോഗത്ഥായ സയം ഗഹിത’’ന്തി വുത്തം. സയം കരോതീതി ¶ പചിത്വാ കരോതി. പുരേഭത്തന്തി തദഹുപുരേഭത്തമേവ വട്ടതി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ. സയംകതന്തി നവനീതം പചിത്വാ കതം. നിരാമിസമേവാതി തദഹുപുരേഭത്തം സന്ധായ വുത്തം.

൯൫. അജ്ജ സയംകതം നിരാമിസമേവ ഭുഞ്ജന്തസ്സ കസ്മാ സാമംപാകോ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘നവനീതം താപേന്തസ്സാ’’തിആദി. പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതകേഹീതി ഖീരദധീനി സന്ധായ വുത്തം. ഉഗ്ഗഹിതകേഹി കതം അബ്ഭഞ്ജനാദീസു ഉപനേതബ്ബന്തി യോജനാ. ഉഭയേസമ്പീതി പച്ഛാഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതഖീരദധീഹി ച പുരേഭത്തം ഉഗ്ഗഹിതകേഹി ച കതാനം. ഏസ നയോതി നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അകപ്പിയമംസസപ്പിമ്ഹീതി ഹത്ഥിആദീനം സപ്പിമ്ഹി. കാരണപതിരൂപകം വത്വാതി ‘‘സജാതികാനം സപ്പിഭാവതോ’’തി കാരണപതിരൂപകം വത്വാ. സപ്പിനയേന വേദിതബ്ബന്തി നിരാമിസമേവ സത്താഹം വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി നവനീതേ. ധോതം വട്ടതീതി അധോതഞ്ചേ, സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, തസ്മാ ധോതം പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹം നിക്ഖിപിതും വട്ടതീതി ഥേരാനം അധിപ്പായോ.

മഹാസീവത്ഥേരസ്സ പന വത്ഥുനോ വിയോജിതത്താ ദധിഗുളികാദീഹി യുത്തതാമത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ധോവിത്വാ, പചിത്വാ വാ നിരാമിസമേവ കത്വാ ഭുഞ്ജിംസൂതി അധിപ്പായോ, ന പന ദധിഗുളികാദീഹി സഹ വികാലേ ഭുഞ്ജിംസൂതി. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന…പേ… സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹം നാമ ന ഹോതീ’’തി. തത്ഥ അധോതം പടിഗ്ഗഹേത്വാപി തം നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന ദധിആദീനി അപനേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തമേവ ഖാദിംസൂ’’തി വചനസ്സ അധിപ്പായം അജാനന്താ ‘‘തക്കതോ ഉദ്ധടമത്തം അധോതമ്പി ദധിഗുളികാദിസഹിതം ¶ വികാലേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ദധിഗുളികാദിആമിസേന സംസട്ഠരസം നവനീതം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സക്കാ വത്തും. നവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേനാതി അധോവിത്വാ പടിഗ്ഗഹിതനവനീതം പരിഭുഞ്ജന്തേന. ദധി ഏവ ദധിഗതം യഥാ ‘‘ഗൂഥഗതം മുത്തഗത’’ന്തി (മ. നി. ൨.൧൧൯; അ. നി. ൯.൧൧). ‘‘ഖയം ഗമിസ്സതീ’’തി വചനതോ ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ പക്കസപ്പിആദിപി വികാലേ കപ്പതീതി വേദിതബ്ബം. ഖയം ഗമിസ്സതീതി നിരാമിസം ഹോതി, തസ്മാ വികാലേപി വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാതി നവനീതേ ലഗ്ഗമത്തേന വിസും ദധിആദിവോഹാരം അലദ്ധേന അപ്പമത്തേന ¶ ദധിആദിനാതി അത്ഥോ, ഏതേന വിസും പടിഗ്ഗഹിതദധിആദീഹി സഹ പക്കം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. തസ്മിമ്പീതി നിരാമിസഭൂതേപി. കുക്കുച്ചകാനം പന അയം അധിപ്പായോ – പടിഗ്ഗഹണേ താവ ദധിആദീഹി അസമ്ഭിന്നരസത്താ ഭത്തേന സഹിതഗുളപിണ്ഡാദി വിയ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ഹോതി. തം പന പചന്തേന ധോവിത്വാവ പചിതബ്ബം. ഇതരഥാ പചനക്ഖണേ പച്ചമാനദധിഗുളികാദീഹി സമ്ഭിന്നരസതായ സാമംപക്കം ജാതം, തേസു ഖീണേസുപി സാമംപക്കമേവ ഹോതി, തസ്മാ നിരാമിസമേവ പചിതബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ആമിസേന സദ്ധിം പക്കത്താ’’തി കാരണം വുത്തം.

ഏത്ഥ ചായം വിചാരണാ – സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താഭാവേ ആമിസേന സഹ ഭിക്ഖുനാ പക്കസ്സ സയംപാകദോസോ വാ പരിസങ്കീയതി, യാവകാലികതാ വാ. തത്ഥ ന താവ സയംപാകദോസോ ഏത്ഥ സമ്ഭവതി സത്താഹകാലികത്താ. യഞ്ഹി തത്ഥ ദധിആദി ആമിസഗതം, തം പരിക്ഖീണന്തി. അഥ പടിഗ്ഗഹിതദധിഗുളികാദിനാ സഹ അത്തനാ പക്കത്താ സവത്ഥുകപക്കം വിയ ഭവേയ്യാതി പരിസങ്കീയതി, തദാ ‘‘ആമിസേന സഹ പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി കാരണം വത്തബ്ബം, ന പന ‘‘പക്കത്താ’’തി, തഥാ ച ഉപഡ്ഢത്ഥേരാനം മതമേവ അങ്ഗീകതം സിയാ. തത്ഥ ച സാമണേരാദീഹി ¶ പക്കമ്പി യാവകാലികമേവ സിയാ പടിഗ്ഗഹിതഖീരാദിം പചിത്വാ അനുപസമ്പന്നേഹി കതസപ്പിആദി വിയ, ന ച തം യുത്തം ഭിക്ഖാചാരേന ലദ്ധനവനീതാദീനം തക്കാദിആമിസസംസട്ഠസമ്ഭവേന അപരിഭുഞ്ജിതബ്ബത്താപ്പസങ്ഗതോ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ധോവിത്വാ, സോധേത്വാ വാ പത്തേ ആകിരന്തീതി നിയമോ അത്ഥി.

അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘യഥാ തത്ഥ പതിതതണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം…പേ… പുന പചിത്വാ ദേതി, പുരിമനയേനേവ സത്താഹം വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ വചനേനപേതം വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ഇധ കുക്കുച്ചകാനം കുക്കുച്ചുപ്പത്തിയാ നിമിത്തമേവ ന ദിസ്സതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ‘‘ലജ്ജീ സാമണേരോ യഥാ തത്ഥ തണ്ഡുലകണാദയോ ന പച്ചന്തി, ഏവം അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ…പേ… ദേതീ’’തി വചനസ്സാപി നിമിത്തം ന ദിസ്സതി. യദി ഹി ഏതം യാവകാലികസംസഗ്ഗപരിഹാരായ വുത്തം സിയാ. അത്തനാപി തഥാ കാതബ്ബം ഭവേയ്യ. ഗഹട്ഠേഹി ദിന്നസപ്പിആദീസു ച ആമിസസംസഗ്ഗസങ്കാ ന വിഗച്ഛേയ്യ. ന ഹി ഗഹട്ഠാ ഏവം വിലീയാപേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ കണതണ്ഡുലാദിം അപനേത്വാ പുന പചന്തി. അപിച ഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ യഥാ ഖീരാദി ഖയം ഗച്ഛതി, ഏവം പരേഹി പക്കഭേസജ്ജതേലാദിപി യാവകാലികമേവ സിയാ, ന ച തമ്പി യുത്തം ദധിആദിഖയകരണത്ഥം ‘‘പുന ¶ പചിത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തത്താ, തസ്മാ മഹാസീവത്ഥേരവാദേ കുക്കുച്ചം അകത്വാ അധോതമ്പി നവനീതം തദഹുപി പുനദിവസാദീസുപി പചിതും, തണ്ഡുലാദിമിസ്സം സപ്പിആദിം അത്തനാപി അഗ്ഗിമ്ഹി വിലീയാപേത്വാ പുന തക്കാദിഖയത്ഥം പചിതുഞ്ച വട്ടതി.

തത്ഥ വിജ്ജമാനസ്സാപി പച്ചമാനക്ഖണേ സമ്ഭിന്നരസസ്സ യാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്തേന സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതപുരേപടിഗ്ഗഹിതകാനമ്പി അബ്ബോഹാരികതോതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി. തേനേവ ‘‘ഏത്താവതാ ഹി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതം നാമ ¶ ന ഹോതീ’’തി വുത്തം. വിസും പടിഗ്ഗഹിതേന പന ഖീരാദിനാ ആമിസേന നവനീതാദിം മിസ്സേത്വാ ഭിക്ഖുനാ വാ അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദിഭേസജ്ജം സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താഭാവാ. യം പന പുരേപടിഗ്ഗഹിതഭേസജ്ജേഹി സദ്ധിം അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ഖീരാദിം പക്ഖിപിത്വാ പക്കതേലാദികം അനുപസമ്പന്നേഹേവ പക്കമ്പി സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതമ്പി സന്നിധിപി ന ഹോതി തത്ഥ പക്ഖിത്തഖീരാദിമിസ്സാപി തസ്മിം ഖണേ സമ്ഭിന്നരസതായ പുരേപടിഗ്ഗഹിതത്താപത്തിതോ, സചേ പന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേഹേവ, അഞ്ഞേഹി വാ പക്കതേലാദീസുപി ആമിസരസോ പഞ്ഞായതി, തം യാവകാലികംവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. അയം കഥാമഗ്ഗോ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൨) ആഗതോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൨) പന ‘‘കുക്കുച്ചായന്തി കുക്കുച്ചകാതി ഇമിനാ അത്തനോപി തത്ഥ കുക്കുച്ചസബ്ഭാവമ്പി ദീപേതി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘നിബ്ബട്ടിതസപ്പി വാ നവനീതം വാ പചിതും വട്ടതീ’തി വുത്ത’’ന്തി ഏത്തകമേവ ആഗതോ.

ഉഗ്ഗഹേത്വാതി സയമേവ ഗഹേത്വാ. താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാതി താനി ഖീരദധീനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ. ഗഹിതന്തി തണ്ഡുലാദിവിഗമത്ഥം പുന പചിത്വാ ഗഹിതന്തി അത്ഥോ. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ച ഠപിതഭേസജ്ജേഹീതി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേഹി യാവജീവികഭേസജ്ജേഹി, ഏതേന തേഹി യുത്തമ്പി സപ്പിആദി അതിരേകസത്താഹപടിഗ്ഗഹിതം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. വദ്ദലിസമയേതി വസ്സകാലസമയേ, അനാതപകാലേതി അത്ഥോ. വുത്തനയേന യഥാ തണ്ഡുലാദീനി ന പച്ചന്തി, തഥാ ലജ്ജീയേവ സമ്പാദേത്വാ ദേതീതി ലജ്ജിസാമണേരഗ്ഗഹണം. അപിച അലജ്ജിനാ അജ്ഝോഹരിതബ്ബം യം കിഞ്ചി അഭിസങ്ഖരാപേതും ന വട്ടതി, തസ്മാപി ഏവമാഹ.

൯൬. തിലേ ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കതതേലന്തി അത്തനാ ഭജ്ജാദീനി അകത്വാ കതതേലം. തേനേവ ‘‘സാമിസമ്പി ¶ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. നിബ്ബട്ടീതത്താതി യാവകാലികതോ വിവേചിതത്താ, ഏതേന ഏലാഅഭാവതോ യാവകാലികത്താഭാവം, ഭിക്ഖുനോ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹണേന യാവകാലികത്തുപഗമനഞ്ച ദസ്സേതി. ഉഭയമ്പീതി അത്തനാ അഞ്ഞേഹി ച കതം.

യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ തിട്ഠതി, നിസ്സഗ്ഗിയന്തി സത്തമേ ദിവസേ കതതേലം സചേ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ തിട്ഠതി, നിസ്സഗ്ഗിയം.

അച്ഛവസന്തി ദുക്കടവത്ഥുനോ വസായ അനുഞ്ഞാതത്താ തംസദിസാനം ദുക്കടവത്ഥൂനംയേവ അകപ്പിയമംസസത്താനം വസാ അനുഞ്ഞാതാ, ന ഥുല്ലച്ചയവത്ഥു മനുസ്സാനം വസാതി ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ മനുസ്സവസ’’ന്തി. സംസട്ഠന്തി പരിസ്സാവിതം. തിണ്ണം ദുക്കടാനന്തി അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ തീണി ദുക്കടാനി സന്ധായ വുത്തം. കിഞ്ചാപി പരിഭോഗത്ഥായ വികാലേ പടിഗ്ഗഹണപചനപരിസ്സാവനാദീസു പുബ്ബപയോഗേസു പാളിയം, അട്ഠകഥായഞ്ച ആപത്തി ന വുത്താ, തഥാപി ഏത്ഥ ആപത്തിയാ ഏവ ഭവിതബ്ബം പടിക്ഖിത്തസ്സ കരണതോ ആഹാരത്ഥായ വികാലേ യാമകാലികാദീനം പടിഗ്ഗഹണേ വിയ. ‘‘കാലേ പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ അനുപസമ്പന്നേനാപി നിപക്കം സംസട്ഠഞ്ച പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദ്വേപി ദുക്കടാനി ഹോന്തിയേവാ’’തി വദന്തി.

യസ്മാ ഖീരാദീനി പക്ഖിപിത്വാ പക്കഭേസജ്ജതേലേ കസടം ആമിസഗതികം, തേന സഹ തേലം പടിഗ്ഗഹേതും, പചിതും വാ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പക്കതേലകസടേ വിയ കുക്കുച്ചായതീ’’തി. ‘‘സചേ വസായ സഹ പക്കത്താ ന വട്ടതി, ഇദം കസ്മാ വട്ടതീ’’തി പുച്ഛന്താ ‘‘ഭന്തേ…പേ… വട്ടതീ’’തി ആഹംസു, ഥേരോ അതികുക്കുച്ചകതായ ‘‘ഏതമ്പി ആവുസോ ന വട്ടതീ’’തി ¶ ആഹ, രോഗനിഗ്ഗഹത്ഥായ ഏവ വസായ അനുഞ്ഞാതത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ പച്ഛാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛി.

൯൭. ‘‘മധുകരീഹി മധുമക്ഖികാഹീതി ഇദം ഖുദ്ദകഭമരാനം ദ്വിന്നം ഏവ വിസേസന’’ന്തി കേചി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘‘ദണ്ഡകേസു മധുകാരികാ മധുകരിമക്ഖികാ നാമ, താഹി സഹ തിസ്സോ മധുമക്ഖികജാതിയോ’’തി വദന്തി. ഭമരമക്ഖികാതി മഹാപടലകാരികാ. സിലേസസദിസന്തി സുക്ഖതായ വാ പക്കതായ വാ ഘനീഭൂതം. ഇതരന്തി തനുകമധു. മധുപടലന്തി മധുരഹിതം കേവലം മധുപടലം. ‘‘സചേ മധുസഹിതം പടലം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിക്ഖിപന്തി. പടലസ്സ ഭാജനട്ഠാനിയത്താ മധുനോ ¶ വസേന സത്താഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീ’’തി വദന്തി, ‘‘മധുമക്ഖിതം പന മധുഗതികമേവാ’’തി ഇമിനാ തം സമേതി.

൯൮. ‘‘ഫാണിതം നാമ ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്ത’’ന്തി പാളിയം (പാചി. ൨൬൦) അവിസേസേന വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘ഉച്ഛുരസം ഉപാദായ…പേ… അവത്ഥുകാ ഉച്ഛുവികതി ‘ഫാണിത’ന്തി വേദിതബ്ബാ’’തി വചനതോ ഉച്ഛുരസോപി നിക്കസടോ സത്താഹകാലികോതി വേദിതബ്ബം. കേനചി പന ‘‘മധുമ്ഹി ചത്താരോ കാലികാ യഥാസമ്ഭവം യോജേതബ്ബാ, ഉച്ഛുമ്ഹി ചാ’’തി വത്വാ ‘‘സമക്ഖികണ്ഡം സേലകം മധു യാവകാലികം, അനേലകം ഉദകസമ്ഭിന്നം യാമകാലികം, അസമ്ഭിന്നം സത്താഹകാലികം, മധുസിത്ഥം പരിസുദ്ധം യാവജീവികം, തഥാ ഉച്ഛുരസോ സകസടോ യാവകാലികോ, നിക്കസടോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ, അസമ്ഭിന്നോ സത്താഹകാലികോ, സുദ്ധകസടം യാവജീവിക’’ന്തി ച വത്വാ ഉത്തരിപി ബഹുധാ പപഞ്ചിതം. തത്ഥ ‘‘ഉദകസമ്ഭിന്നം മധു വാ ഉച്ഛുരസോ വാ സകസടോ യാവകാലികോ, നിക്കസടോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ’’തി ഇദം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം ദിസ്സതി, ‘‘യാവകാലികം സമാനം ഗരുതരമ്പി മുദ്ദികാജാതിരസം അത്തനാ ¶ സംസട്ഠം ലഹുകം യാമകാലികഭാവം ഉപനേന്തം ഉദകം ലഹുതരം സത്താഹകാലികം അത്തനാ സംസട്ഠം ഗരുതരം യാമകാലികഭാവം ഉപനേതീ’’തി ഏത്ഥ കാരണം സോയേവ പുച്ഛിതബ്ബോ. സബ്ബത്ഥ പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച ഉദകസമ്ഭിന്നേന ഗരുതരസ്സാപി ലഹുഭാവോപഗമനംയേവ ദസ്സിതം. പാളിയമ്പി (മഹാവ. ൨൮൪) ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ഗുളം, അഗിലാനസ്സ ഗുളോദക’’ന്തി വദന്തേന അഗിലാനേന പരിഭുഞ്ജിതും അയുത്തോപി ഗുളോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ അഗിലാനസ്സപി വട്ടതീതി അനുഞ്ഞാതോ.

യമ്പി ച ‘‘ഉച്ഛു ചേ, യാവകാലികോ, ഉച്ഛുരസോ ചേ, യാമകാലികോ, ഫാണിതം ചേ, സത്താഹകാലികം, തചോ ചേ, യാവജീവികോ’’തി അട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഉച്ഛുരസോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ യാമകാലികോ’’തി അഞ്ഞേന കേനചി വുത്തം, തമ്പി തഥാവിധസ്സ അട്ഠകഥാവചനസ്സ സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ അഭാവതോ ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം, തതോയേവ ച ‘‘ഉച്ഛുരസോ ഉദകസമ്ഭിന്നോപി അസമ്ഭിന്നോപി സത്താഹകാലികോയേവാ’’തി കേചി ആചരിയാ വദന്തി. ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ ച ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ഛുരസ’’ന്തി ഏത്ഥ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു അവിസേസേന വുത്തം ‘‘ഉച്ഛുരസോ സത്താഹകാലികോ’’തി. സയംകതം നിരാമിസമേവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ അപരിസ്സാവിതം ¶ പടിഗ്ഗഹിതമ്പി കരണസമയേ പരിസ്സാവേത്വാ, കസടം അപനേത്വാ ച അത്തനാ കതന്തി വേദിതബ്ബം, അയം സാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൩).

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൩) പന ഉച്ഛുരസം ഉപാദായാതി നിക്കസടരസസ്സാപി സത്താഹകാലികത്തം ദസ്സേതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹാ നിബ്ബത്ത’’ന്തി പാളിയം സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ. യം പന സുത്തന്തട്ഠകഥായം ‘‘ഉച്ഛു ചേ, യാവകാലികോ, ഉച്ഛുരസോ ചേ, യാമകാലികോ, ഫാണിതം ചേ, സത്താഹകാലികം, തചോ ചേ, യാവജീവികോ’’തി വുത്തം, തം അമ്ബഫലരസാദിമിസ്സതായ യാമകാലികത്തം ¶ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം, അവിനയവചനത്താ തം അപ്പമാണന്തി. തേനേവ ‘‘പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതേന അപരിസ്സാവിതഉച്ഛുരസേനാ’’തിആദി വുത്തം. നിരാമിസമേവ വട്ടതി തത്ഥ പവിട്ഠയാവകാലികസ്സ അബ്ബോഹാരികത്താതി ഇദം ഗുളേ കതേ തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പാകേന സുക്ഖതായ യാവജീവികത്തം ഭജതീതി വുത്തം. തസ്സ യാവകാലികത്തേ ഹി സാമംപാകേന പുരേഭത്തേപി അനജ്ഝോഹരണീയം സിയാതി. ‘‘സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇദം ഉച്ഛുരസേ ചുണ്ണവിചുണ്ണം ഹുത്വാ ഠിതകസടം സന്ധായ വുത്തം, തേന ച ‘‘അപരിസ്സാവിതേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതേന അനുപസമ്പന്നേഹി കതം സത്താഹം വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം.

ഝാമഉച്ഛുഫാണിതന്തി അഗ്ഗിമ്ഹി ഉച്ഛും താപേത്വാ കതം. കോട്ടിതഉച്ഛുഫാണിതന്തി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകം ഛിന്ദിത്വാ കോട്ടേത്വാ നിപ്പീളേത്വാ പക്കം. തം തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കസടം പക്കകാലേ യാവകാലികത്തം വിജഹതീതി ആഹ ‘‘തം യുത്ത’’ന്തി. സീതോദകേന കതന്തി മധുകപുപ്ഫാനി സീതോദകേന മദ്ദിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ പചിത്വാ കതം. ‘‘അപരിസ്സാവേത്വാ കത’’ന്തി കേചി, തത്ഥ കാരണം ന ദിസ്സതി. ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കതം മധുകഫാണിതം യാവകാലികന്തി ഏത്ഥ ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ പക്കതേലം കസ്മാ വികാലേ വട്ടതീതി ചേ? തേലേ പക്ഖിത്തം ഖീരം തേലമേവ ഹോതി, അഞ്ഞം പന ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കതം ഖീരഭാവം ഗണ്ഹാതീതി ഇദമേത്ഥ കാരണം. യദി ഏവം ഖണ്ഡസക്ഖരമ്പി ഖീരം പക്ഖിപിത്വാ കരോന്തി, തം കസ്മാ വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ഖണ്ഡസക്ഖരം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ ഖീരജല്ലികന്തി ഖീരഫേണം.

൯൯. ‘‘മധുകപുപ്ഫം പനാ’’തിആദി യാവകാലികരൂപേന ഠിതസ്സാപി അവട്ടനകം മേരയബീജവത്ഥും ദസ്സേതും ആരദ്ധം. ആഹാരകിച്ചം കരോന്താനി ഏതാനി കസ്മാ ഏവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി ചോദനാപരിഹാരായ ഭേസജ്ജോദിസ്സം ദസ്സേന്തേന തപ്പസങ്ഗേന ¶ സബ്ബാനിപി ഓദിസ്സകാനി ¶ ഏകതോ ദസ്സേതും ‘‘സത്തവിധഞ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൨൩). വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ പന തം ന വുത്തം, ‘‘പച്ഛാഭത്തതോ പട്ഠായ സതി പച്ചയേതി വുത്തത്താ പടിഗ്ഗഹിതഭേസജ്ജാനി ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ പുരേഭത്തമ്പി സതി പച്ചയേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, ന ആഹാരത്ഥായ ഭേസജ്ജത്ഥായ പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി വദന്തി. ദ്വാരവാതപാനകവാടേസൂതി മഹാദ്വാരസ്സ വാതപാനാനഞ്ച കവാടഫലകേസു. കസാവേ പക്ഖിത്താനി താനി അത്തനോ സഭാവം പരിച്ചജന്തീതി ‘‘കസാവേ…പേ… മക്ഖേതബ്ബാനീ’’തി വുത്തം, ഘുണപാണകാദിപരിഹാരത്ഥം മക്ഖേതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. അധിട്ഠേതീതി ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം അജ്ഝോഹരണീയം ന ഭവിസ്സതി, ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘സപ്പിഞ്ച തേലഞ്ച വസഞ്ച മുദ്ധനി തേലം വാ അബ്ഭഞ്ജനം വാ’’തിആദി, ഏവം പരിഭോഗേ അനപേക്ഖതായ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം അഞ്ഞേസുപി കാലികേസു അനജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സുദ്ധചിത്തേന ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ നിയമേപി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി ഇദമ്പി വിസും ഏകം പടിഗ്ഗഹണവിജഹനന്തി ദട്ഠബ്ബം.

അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ വത്തബ്ബോതി ഏത്ഥ സുദ്ധചിത്തേന ദിന്നത്താ സയമ്പി ആഹരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതിയേവ. ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തീതി യഥാ അഞ്ഞസ്സ സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം സത്താഹാതിക്കമേപി നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി പരസന്തകഭാവതോ, ഏവമിദമ്പി അവിഭത്തത്താ ഉഭയസാധാരണമ്പി വിനിബ്ഭോഗാഭാവതോ നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീതി ഭിക്ഖുനാ പടിഗ്ഗഹിതത്താ സത്താഹാതിക്കമേ യസ്സ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി പടിഗ്ഗഹിതസപ്പിആദീനം പരിഭോഗസ്സ സത്താഹേനേവ പരിച്ഛിന്നത്താ. ‘‘താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീ’’തി (പാരാ. ൬൨൩) ഹി വുത്തം.

‘‘ആവുസോ ¶ ഇമം തേലം സത്താഹമത്തം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന അന്തോസത്താഹേയേവ പരസ്സ വിസ്സജ്ജിതഭാവം ദസ്സേതി. കസ്സ ആപത്തീതി ‘‘പഠമം താവ ഉഭിന്നം സാധാരണത്താ അനാപത്തി വുത്താ, ഇദാനി പന ഏകേന ഇതരസ്സ വിസ്സട്ഠഭാവതോ ഉഭയസാധാരണതാ നത്ഥീതി വിഭത്തസദിസം ഹുത്വാ ഠിതം, തസ്മാ ഏത്ഥ പടിഗ്ഗഹിതസ്സ സത്താഹാതിക്കമേ ഏകസ്സ ആപത്തിയാ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘കിം പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ആപത്തി, ഉദാഹു യസ്സ സന്തകം ജാതം, തസ്സാ’’തി പുച്ഛതി. നിസ്സട്ഠഭാവതോയേവ ച ഇധ ‘‘അവിഭത്തഭാവതോ’’തി കാരണം അവത്വാ ‘‘യേന പരിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി വുത്തം, ഇദഞ്ച ¶ വിസ്സട്ഠാഭാവതോ ഉഭയസാധാരണതം പഹായ ഏകസ്സ സന്തകം ഹോന്തമ്പി യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തതോ അഞ്ഞസ്സ സന്തകം ജാതം, തസ്മാ പരസന്തകപടിഗ്ഗഹണേ വിയ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ നത്ഥി ആപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന ‘‘യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി വചനതോ അവിസ്സജ്ജിതേ സതി അവിഭത്തേപി സത്താഹാതിക്കമേ ആപത്തീതി ദസ്സനത്ഥം അവിസ്സജ്ജിതേ അവിഭത്തഭാവതോയേവ അനാപത്തിയാ സിദ്ധത്താ. സചേ പന ഇതരോ യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തസ്സേവ അന്തോസത്താഹേ അത്തനോ ഭാഗമ്പി വിസ്സജ്ജേതി, സത്താഹാതിക്കമേ സിയാ ആപത്തി യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തസ്സേവ സന്തകഭാവമാപന്നത്താ. ‘‘ഇതരസ്സ അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇമിനാ തസ്സ സന്തകഭാവേപി അഞ്ഞേഹി പടിഗ്ഗഹിതസകസന്തകേ വിയ തേന അപ്പടിഗ്ഗഹിതഭാവതോ അനാപത്തീതി ദീപേതി, ഇമം പന അധിപ്പായം അജാനിത്വാ ഇതോ അഞ്ഞഥാ ഗണ്ഠിപദകാരാദീഹി പപഞ്ചിതം, ന തം സാരതോ പച്ചേതബ്ബം, ഇദം സാരത്ഥദീപനീവചനം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൫).

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൬൨൫) പന – സചേ ദ്വിന്നം…പേ… ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പാഠോ ഗളിതോ, ഏവം പനേത്ഥ പാഠോ വേദിതബ്ബോ – സചേ ദ്വിന്നം ¶ സന്തകം ഏകേന പടിഗ്ഗഹിതം അവിഭത്തം ഹോതി, സത്താഹാതിക്കമേ ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തി, പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീതി. അഞ്ഞഥാ പന സദ്ദപ്പയോഗോപി ന സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി, ‘‘ഗണ്ഠിപദേപി ച അയമേവ പാഠോ ദസ്സിതോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൨൫) വുത്തം. ‘‘ദ്വിന്നമ്പി അനാപത്തീ’’തി അവിഭത്തത്താ വുത്തം. ‘‘പരിഭുഞ്ജിതും പന ന വട്ടതീ’’തി ഇദം ‘‘സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. ൬൨൩) വചനതോ വുത്തം. ‘‘യേന പടിഗ്ഗഹിതം, തേന വിസ്സജ്ജിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഉപസമ്പന്നസ്സ ദാനമ്പി സന്ധായ ‘‘വിസ്സജ്ജേതീ’’തി ഇദം വുത്തന്തി ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദിന്നവത്ഥുമ്ഹി പടിഗ്ഗഹണസ്സ അവിഗതത്തേപി സകസന്തകതാ വിഗതാവ ഹോതി, തേന നിസ്സഗ്ഗിയം ന ഹോതി. ‘‘അത്തനാവ പടിഗ്ഗഹിതത്തം സകസന്തകത്തഞ്ചാ’’തി ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹേവ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, ന ഏകേന. അനുപസമ്പന്നസ്സ നിരപേക്ഖദാനേ പന തദുഭയമ്പി വിജഹതി, പരിഭോഗോപേത്ഥ വട്ടതി, ന സാപേക്ഖദാനേ ദാനലക്ഖണാഭാവതോ. ‘‘വിസ്സജ്ജതീ’’തി ഏതസ്മിഞ്ച പാളിപദേ കസ്സചി അദത്വാ അനപേക്ഖതായ ഛഡ്ഡനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘അനപേക്ഖാ ദത്വാ’’തി ഇദഞ്ച പടിഗ്ഗഹണവിജഹനവിധിദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. പടിഗ്ഗഹണേ ഹി വിജഹിതേ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭോഗോ സയമേവ വട്ടിസ്സതി, തബ്ബിജഹനഞ്ച വത്ഥുനോ സകസന്തകതാപരിച്ചാഗേന ഹോതീതി. ഏതേന ച വത്ഥുമ്ഹി അജ്ഝോഹരണാപേക്ഖായ സതി പടിഗ്ഗഹണവിസ്സജ്ജനം നാമ വിസും ന ലബ്ഭതീതി സിജ്ഝതി. ഇതരഥാ ഹി ‘‘പടിഗ്ഗഹണേ അനപേക്ഖോവ ¶ പടിഗ്ഗഹണം വിസ്സജ്ജേത്വാ പുന പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജതീ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, ‘‘അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ’’തി ഇമിനാ ഏകസ്സ സന്തകം അഞ്ഞേന പടിഗ്ഗഹിതമ്പി നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏവന്തി ‘‘പുന ഗഹേസ്സാമീ’’തി അപേക്ഖം അകത്വാ സുദ്ധചിത്തേന പരിചത്തതം പരാമസതി. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ¶ നിസ്സഗ്ഗിയമൂലികാഹി പാചിത്തിയാദിആപത്തീഹി അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ. പരിഭോഗേ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി ഏത്ഥ പന നിസ്സട്ഠപടിലാഭസ്സ കായികപരിഭോഗാദീസു യാ ദുക്കടാപത്തി വുത്താ, തായ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥന്തി അധിപ്പായോ.

൧൦൦. ഏവം ചതുകാലികപച്ചയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസു വിസേസലക്ഖണം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമേസു പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അകപ്പിയഭൂമിയം സഹസേയ്യാപഹോനകേ ഗേഹേ വുത്തം സങ്ഘികം വാ പുഗ്ഗലികം വാ ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖുനിയാ വാ സന്തകം യാവകാലികം യാമകാലികഞ്ച ഏകരത്തമ്പി ഠപിതം അന്തോവുത്ഥം നാമ ഹോതി, തത്ഥ പക്കഞ്ച അന്തോപക്കം നാമ ഹോതി. സത്താഹകാലികം പന യാവജീവികഞ്ച വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഏകരത്തം വീതിനാമിതം പന യം കിഞ്ചി യാവകാലികം വാ യാമകാലികം വാ അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പരിഗ്ഗഹണേ താവ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹരതോ പന ഏകമേകസ്മിം അജ്ഝോഹാരേ സന്നിധിപച്ചയാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇദാനി അഞ്ഞമ്പി വിസേസലക്ഖണം ദസ്സേന്തോ ‘‘യാവകാലികം പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമ്ഭിന്നരസാനീതി സംസട്ഠരസാനി. ദീഘകാലാനി വത്ഥൂനി രസ്സകാലേന സംസട്ഠാനി രസ്സകാലമേവ അനുവത്തന്തീതി ആഹ ‘‘യാവകാലികം പന…പേ… തീണിപി യാമകാലികാദീനീ’’തി. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാതിആദീസു തദഹുപുരേഭത്തമേവ വട്ടതി, ന തദഹുപച്ഛാഭത്തം, ന രത്തിയം, ന ദുതിയദിവസാദീസൂതി അത്ഥോ.

കസ്മാതി ചേ? തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന യാവകാലികേന സംസട്ഠത്താതി. ഏത്ഥ ച ‘‘യാവകാലികേന സംസട്ഠത്താ’’തി ഏത്തകമേവ അവത്വാ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി വിസേസനസ്സ വുത്തത്താ പുരേപടിഗ്ഗഹിതയാവകാലികേന സംസട്ഠേ സതി തദഹുപുരേഭത്തമ്പി ന വട്ടതി, അനജ്ഝോഹരണീയം ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. ‘‘സമ്ഭിന്നരസ’’ന്തി ഇമിനാ സചേപി സംസട്ഠം, അസമ്ഭിന്നരസം സേസകാലികത്തയം അത്തനോ അത്തനോ കാലേ വട്ടതീതി ദസ്സേതി ¶ . യാമകാലികേനാതി ഏത്ഥ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി തതിയന്തവിസേസനപദം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, പുബ്ബവാക്യതോ വാ അനുവത്തേതബ്ബം. തസ്സ ഫലം വുത്തനയമേവ.

പോത്ഥകേസു ¶ പന ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ദിസ്സതി, തം ന സുന്ദരം. യത്ഥ നത്ഥി, തമേവ സുന്ദരം, കസ്മാ? ദുതിയന്തഞ്ഹി വിസേസനപദം ഇതരദ്വയം വിസേസേതി. തതോ തദഹുപടിഗ്ഗഹിതമേവ സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച യാമകാലികേന സംസട്ഠേ സതി യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതി, ന പുരേപടിഗ്ഗഹിതാനീതി അത്ഥോ ഭവേയ്യ, സോ ന യുത്തോ. കസ്മാ? സത്താഹകാലികയാവജീവികാനം അസന്നിധിജനകത്താ, ‘‘ദീഘകാലികാനി രസ്സകാലികം അനുവത്തന്തീ’’തി ഇമിനാ ലക്ഖണേന വിരുദ്ധത്താ ച, തസ്മാ തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ ഹോതു പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ, സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന യാമകാലികേന സംസട്ഠത്താ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതീതി അത്ഥോ യുത്തോ, ഏവഞ്ച ഉപരി വക്ഖമാനേന ‘‘സത്താഹകാലികേന പന തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന സദ്ധിം സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം സത്താഹം കപ്പതീ’’തി വചനേന സമം ഭവേയ്യ.

അപിച ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹു യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതീ’’തി പുബ്ബപാഠേന ഭവിതബ്ബം, തം ലേഖകേഹി അഞ്ഞേസു പാഠേസു ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി വിജ്ജമാനം ദിസ്വാ, ഇധ തദഹുപദതോ പടിഗ്ഗഹിതപദം ഗളിതന്തി മഞ്ഞമാനേഹി പക്ഖിപിത്വാ ലിഖിതം ഭവേയ്യ, ‘‘തദഹൂ’’തി ഇദം പന ‘‘യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ’’തി പദം വിസേസേതി, തേന യാവ തദഹുഅരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതി, ന ദുതിയാഹാദിഅരുണുഗ്ഗമനാതി അത്ഥം ദസ്സേതി. തേനേവ ഉപരിപാഠേപി ‘‘സത്താഹകാലികേന പന തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേനാ’’തി രസ്സകാലികത്ഥപദേന തുല്യാധികരണം വിസേസനപദം തമേവ വിസേസേതി, ന ദീഘകാലികത്ഥം യാവജീവികപദം ¶ , തസ്മാ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം സത്താഹം കപ്പതീ’’തി വുത്തം.

ദ്വീഹപടിഗ്ഗഹിതേനാതിആദീസുപി ‘‘ദ്വീഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ഛാഹം വട്ടതി, തീഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം പഞ്ചാഹം വട്ടതി, ചതൂഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ചതുരാഹം വട്ടതി, പഞ്ചാഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം തീഹം വട്ടതി, ഛാഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം ദ്വീഹം വട്ടതി, സത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേന സത്താഹകാലികേന സംസട്ഠം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം തദഹേവ വട്ടതീ’’തി ¶ ഏവം സത്താഹകാലികസ്സേവ അതീതദിവസം പരിഹാപേത്വാ സേസദിവസവസേന യോജേതബ്ബം, ന യാവജീവികസ്സ. ന ഹി യാവജീവികസ്സ ഹാപേതബ്ബോ അതീതദിവസോ നാമ അത്ഥി സതി പച്ചയേ യാവജീവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ. തേനാഹ ‘‘സത്താഹകാലികമ്പി അത്തനാ സദ്ധിം സംസട്ഠം യാവജീവികം അത്തനോ സഭാവഞ്ഞേവ ഉപനേതീ’’തി. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘യാമകാലികേന സംസട്ഠം പന ഇതരദ്വയം തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി ലിഖിതം പാഠം നിസ്സായ ഇമസ്മിമ്പി പാഠേ ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതന്തി ഇദമേവ ഇച്ഛിതബ്ബ’ന്തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘പുരേപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി പാഠം പടിക്ഖിപന്തി. കേസുചി ‘‘പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം വാ’’തി ലിഖന്തി, തം സബ്ബം യഥാവുത്തനയം അമനസികരോന്താ വിബ്ഭന്തചിത്താ ഏവം കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമേസു ¶ ചതൂസു കാലികേസു യാവകാലികം മജ്ഝന്ഹികകാലാതിക്കമേ, യാമകാലികം പച്ഛിമയാമാതിക്കമേ, സത്താഹകാലികം സത്താഹാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തീതി വുത്തം. കതരസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഹോതീതി പുച്ഛായമാഹ ‘‘കാലയാമ’’ഇച്ചാദി. തസ്സത്ഥോ – യാവകാലികം കാലാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു വികാലേ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ വികാലേഭോജനസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൨൪൮) ആപത്തി ഹോതി. യാമകാലികം യാമാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു സന്നിധികാരകം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ സന്നിധിസിക്ഖാപദേന (പാചി. ൨൫൩) ആപത്തി ഹോതി. സത്താഹകാലികം സത്താഹാതിക്കമേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ‘‘യാനി ഖോ പന താനി ഗിലാനാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസായനീയാനി ഭേസജ്ജാനി, സേയ്യഥിദം, സപ്പി നവനീതം തേലം മധു ഫാണിതം, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമിനാ ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദേന (പാരാ. ൬൨൨) ആപത്തി ഹോതീതി.

ഇമാനി ചത്താരി കാലികാനി ഏകതോ സംസട്ഠാനി സമ്ഭിന്നരസാനി പുരിമപുരിമകാലികസ്സ കാലവസേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി വുത്തം. അസമ്ഭിന്നരസാനി ചേ ഹോന്തി, കഥം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചതുകാലികവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠാരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൯. കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയകഥാ

൧൦൧. ഏവം ¶ ¶ ചതുകാലികവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കപ്പിയകുടിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘കപ്പിയാ ചതുഭൂമിയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കപ്പന്തീതി കപ്പിയാ, കപ്പ സാമത്ഥിയേതി ധാതു. ഭവന്തി ഏതാസു അന്തോവുത്ഥഅന്തോപക്കാനീതി ഭൂമിയോ, ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ചതുഭൂമിയോ, ചതസ്സോ കപ്പിയകുടിയോതി അത്ഥോ. കതമാ താതി ആഹ ‘‘ഉസ്സാവനന്തികാ…പേ… വേദിതബ്ബാ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതിച്ചാഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി. ഇദം ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകപാളിം (മഹാവ. ൨൯൫) സന്ധായാഹ. തത്ഥ ഉദ്ധം സാവനാ ഉസ്സാവനാ, ഉസ്സാവനാ അന്തോ യസ്സാ കപ്പിയഭൂമിയാതി ഉസ്സാവനന്തികാ. ഗാവോ നിസീദന്തി ഏത്ഥാതി ഗോനിസാദികാ, ഗോ-സദ്ദൂപപദ നി-പുബ്ബസദ വിസരണഗത്യാവസാനേസൂതി ധാതു. ഗഹപതീഹി ദിന്നാതി ഗഹപതി, ഉത്തരപദലോപതതിയാതപ്പുരിസോയം. കമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബാതി സമ്മുതീതി ഏവമിമാസം വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ. തത്ഥാതി കപ്പിയകുടിവിനിച്ഛയേ. തം പന അവത്വാപീതി അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തനയം അവത്വാപി. പി-സദ്ദേന തഥാവചനമ്പി അനുജാനാതി. അട്ഠകഥാസു വുത്തനയേന വുത്തേതി സേസഅട്ഠകഥാസു വുത്തനയേന ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി വാ ‘‘കപ്പിയകുടീ’’തി വാ വുത്തേ. സാധാരണലക്ഖണന്തി സബ്ബഅട്ഠകഥാനം സാധാരണം ഉസ്സാവനന്തികകുടികരണലക്ഖണം. ചയന്തി അധിട്ഠാനം ഉച്ചവത്ഥും. യതോ പട്ഠായാതി യതോ ഇട്ഠകതോ സിലതോ മത്തികാപിണ്ഡതോ വാ പട്ഠായ. പഠമിട്ഠകാദീനം ഹേട്ഠാ ന വട്ടന്തീതി പഠമിട്ഠകാദീനം ഹേട്ഠാഭൂമിയം പതിട്ഠാപിയമാനാ ഇട്ഠകാദയോ ഭൂമിഗതികത്താ ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി വത്വാ പതിട്ഠാപേതും ന വട്ടന്തി. യദി ഏവം ഭൂമിയം നിഖണിത്വാ ഠപിയമാനാ ഥമ്ഭാ കസ്മാ തഥാ വത്വാ പതിട്ഠാപേതും വട്ടന്തീതി ആഹ ‘‘ഥമ്ഭാ പന…പേ… വട്ടന്തീ’’തി.

സങ്ഘസന്തകമേവാതി ¶ വാസത്ഥായ കതം സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വദതി. ഭിക്ഖുസന്തകന്തി വാസത്ഥായ ഏവ കതം ഭിക്ഖുസ്സ പുഗ്ഗലികസേനാസനം.

൧൦൨. മുഖസന്നിധീതി ഇമിനാ അന്തോവുത്ഥദുക്കടമേവ ദീപേതി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) പന ഏവം വുത്തം – തം പന അവത്വാപീതി പി-സദ്ദേന തഥാവചനമ്പി അനുജാനാതി. അട്ഠകഥാസൂതി അന്ധകട്ഠകഥാവിരഹിതാസു സേസട്ഠകഥാസു. സാധാരണലക്ഖണന്തി അന്ധകട്ഠകഥായ സഹ സബ്ബട്ഠകഥാനം സമാനം. ചയന്തി അധിട്ഠാനം ഉച്ചവത്ഥും. ¶ യതോ പട്ഠായാതി യതോ ഇട്ഠകാദിതോ പട്ഠായ ചയം ആദിം കത്വാ ഭിത്തിം ഉട്ഠാപേതുകാമാതി അത്ഥോ. ‘‘ഥമ്ഭാ പന ഉപരി ഉഗ്ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ വട്ടന്തീ’’തി ഏതേന ഇട്ഠകപാസാണാ ഹേട്ഠാ പതിട്ഠാപിയമാനാപി യദി ചയതോ, ഭൂമിതോ വാ ഏകങ്ഗുലമത്തമ്പി ഉഗ്ഗതാ തിട്ഠന്തി, വട്ടന്തീതി സിദ്ധം ഹോതി.

ആരാമോതി ഉപചാരസീമാപരിച്ഛിന്നോ സകലോ വിഹാരോ. സേനാസനാനീതി വിഹാരസ്സ അന്തോ തിണകുടിആദികാനി സങ്ഘസ്സ നിവാസഗേഹാനി. വിഹാരഗോനിസാദികാ നാമാതി സേനാസനഗോനിസാദികാ നാമ. സേനാസനാനി ഹി സയം പരിക്ഖിത്താനിപി ആരാമപരിക്ഖേപാഭാവേന ‘‘ഗോനിസാദികാ’’തി വുത്താ. ‘‘ഉപഡ്ഢപരിക്ഖിത്തോപീ’’തി ഇമിനാ തതോ ഊനപരിക്ഖിത്തോ യേഭുയ്യേന അപരിക്ഖിത്തോ നാമ, തസ്മാ അപരിക്ഖിത്തസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥാതി ഉപഡ്ഢാദിപരിക്ഖിത്തേ. കപ്പിയകുടി ലദ്ധും വട്ടതീതി ഗോനിസാദികായ അഭാവേന സേസകപ്പിയകുടീസു തീസു യാ കാചി കപ്പിയകുടി കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

തേസം ഗേഹാനീതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂനം വാസത്ഥായ കതമ്പി യാവ ന ദേന്തി, താവ തേസം സന്തകംയേവ ഭവിസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരം ¶ ഠപേത്വാതി ഉപസമ്പന്നാനം വാസത്ഥായ കതം ഗേഹം ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. ഗേഹന്തി നിവാസഗേഹം. തദഞ്ഞം പന ഉപോസഥാഗാരാദി സബ്ബം അനിവാസഗേഹം ചതുകപ്പിയഭൂമിവിമുത്താ പഞ്ചമീ കപ്പിയഭൂമി. സങ്ഘസന്തകേപി ഹി ഏതാദിസേ ഗേഹേ സുട്ഠു പരിക്ഖിത്താരാമട്ഠേപി അബ്ഭോകാസേ വിയ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ നത്ഥി. യേന കേനചി ഛന്നേ പരിച്ഛന്നേ ച സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഭിക്ഖുസ്സ, സങ്ഘസ്സ വാ നിവാസഗേഹേ അന്തോവുത്ഥാദിദോസോ, ന അഞ്ഞത്ഥ. തേനാഹ ‘‘യം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘സങ്ഘികം വാ പുഗ്ഗലികം വാ’’തി ഇദം കിഞ്ചാപി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം സാമഞ്ഞതോ വുത്തം ഭിക്ഖൂനം പന സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖുനീനം, താസം സങ്ഘികം പുഗ്ഗലികഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ഗിഹിസന്തകട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി വേദിതബ്ബം.

മുഖസന്നിധീതി അന്തോസന്നിഹിതദോസോ ഹി മുഖപ്പവേസനനിമിത്തം ആപത്തിം കരോതി, നാഞ്ഞഥാ, തസ്മാ ‘‘മുഖസന്നിധീ’’തി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൯൫) വുത്തോതി.

തത്ഥ തത്ഥ ഖണ്ഡാ ഹോന്തീതി ഉപഡ്ഢതോ അധികം ഖണ്ഡാ ഹോന്തി. സബ്ബസ്മിം ഛദനേ വിനട്ഠേതി തിണപണ്ണാദിവസ്സപരിത്തായകേ ഛദനേ വിനട്ഠേ. ഗോപാനസീനം പന ഉപരി വല്ലീഹി ബദ്ധദണ്ഡേസു ഠിതേസുപി ¶ ജഹിതവത്ഥുകാ ഹോന്തി ഏവ. പക്ഖപാസകമണ്ഡലന്തി ഏകസ്മിം പസ്സേ തിണ്ണം ഗോപാനസീനം ഉപരി ഠിതതിണപണ്ണാദിഛദനം വുച്ചതി.

൧൦൩. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ തസ്സാ’’തിആദിനാ അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥമ്പി അനുപസമ്പന്നസ്സ ദിന്നേ കപ്പിയം ഹോതി, സാപേക്ഖദാനഞ്ചേത്ഥ വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹണം വിയ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. അന്തോപക്കസാമംപക്കേസു പന ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അന്തോവുത്ഥം അന്തോപക്കം സാമംപക്കം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം ¶ സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി തിണ്ണം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം സാമംപക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹിപക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ഏകം തിരാപത്തികം, തീണി ദുരാപത്തികാനി, തീണി ഏകാപത്തികാനി, ഏകം അനാപത്തികന്തി അട്ഠ ഹോന്തി. തത്ഥ അന്തോവുത്ഥന്തി അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥം. അന്തോപക്കേപി ഏസേവ നയോ. സാമംപക്കന്തി യം കിഞ്ചി ആമിസം ഭിക്ഖുസ്സ പചിതും ന വട്ടതി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം അട്ഠകഥായം വുത്തമേവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകൂനവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൦. പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാ

൧൦൪. ഏവം ¶ കപ്പിയഭൂമിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഖാദനീയാദിപടിഗ്ഗാഹോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖാദിയതേതി ഖാദനീയം, ഠപേത്വാ പഞ്ച ഭോജനാനി സബ്ബസ്സ അജ്ഝോഹരിതബ്ബസ്സേതം അധിവചനം. ആദിസദ്ദേന ഭോജനീയം ¶ സങ്ഗണ്ഹാതി. പടിഗ്ഗഹണം സമ്പടിച്ഛനം പടിഗ്ഗാഹോ, ഖാദനീയാദീനം പടിഗ്ഗാഹോ ഖാദനീയാദിപടിഗ്ഗാഹോ. തേനാഹ ‘‘അജ്ഝോഹരിതബ്ബസ്സ യസ്സ കസ്സചി ഖാദനീയസ്സ വാ ഭോജനീയസ്സ വാ പടിഗ്ഗഹണ’’ന്തി. പഞ്ചസു അങ്ഗേസു ഉച്ചാരണമത്തന്തി ഉക്ഖിപനമത്തം, ഇമിനാ പടിഗ്ഗഹിതബ്ബഭാരസ്സ പമാണം ദസ്സേതി. തേനേവ താദിസേന പുരിസേന അനുക്ഖിപനീയവത്ഥുസ്മിം പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീതി ദീപേതി. ‘‘ഹത്ഥപാസോ’’തി ഇമിനാ ആസന്നഭാവം. തേനേവ ച ദൂരേ ഠത്വാ അഭിഹരന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീതി ദീപേതി. അഭിഹാരോതി പരിണാമിതഭാവോ, തേന ച തത്രട്ഠകാദീസു ന രുഹതീതി ദീപേതി. ‘‘ദേവോ വാ’’തിആദിനാ ദായകതോ പയോഗത്തയം ദസ്സേതി. ‘‘തഞ്ചേ’’തിആദിനാ പടിഗ്ഗാഹകതോ പയോഗദ്വയം ദസ്സേതി.

ഇദാനി തേസു പഞ്ചസു അങ്ഗേസു ഹത്ഥപാസസ്സ ദുരാജാനതായ തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥി’’ച്ചാദി. തത്ഥ അഡ്ഢതേയ്യഹത്ഥോ ഹത്ഥപാസോ നാമാതി യോജനാ. ‘‘തസ്സ ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമിനാ ആകാസേ ഉജും ഠത്വാ പരേന ഉക്ഖിത്തം ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദതലതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോ, ന സീസതോ പട്ഠായാതി ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘ഓരിമന്തേനാ’’തി ഇമസ്സ ഹേട്ഠിമന്തേനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച പവാരണസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൨൩൮-൨൩൯) ‘‘സചേ പന ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ഹോതി, ആസന്നസ്സ പച്ഛിമന്തതോ പട്ഠായാ’’തിആദിനാ പടിഗ്ഗാഹകാനം ആസന്നങ്ഗസ്സ പാരിമന്തതോ പട്ഠായ പരിച്ഛേദസ്സ ദസ്സിതത്താ ഇധാപി ആകാസേ ഠിതസ്സ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ആസന്നങ്ഗഭൂതപാദതലസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ പണ്ഹിപരിയന്തസ്സ ഹേട്ഠിമതലതോ പട്ഠായ, ദായകസ്സ പന ഓരിമന്തഭൂതതോ പാദങ്ഗുലസ്സ ഹേട്ഠിമപരിയന്തതോ പട്ഠായ ഹത്ഥപാസോ ¶ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാവ നയേന ഭൂമിയം നിപജ്ജിത്വാ ഉസ്സീസകേ നിസിന്നസ്സ ഹത്ഥതോ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാപി ആസന്നസീസങ്ഗസ്സ പാരിമന്തഭൂതതോ ഗീവന്തതോ പട്ഠായേവ ഹത്ഥപാസോ മിനിതബ്ബോ, ന പാദതലതോ പട്ഠായ. ഏവം നിപജ്ജിത്വാ ദാനേപി യഥാനുരൂപം വേദിതബ്ബം. ‘‘യം ആസന്നതരം അങ്ഗ’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൨൩൮-൨൩൯) ഹി ¶ വുത്തം. അകല്ലകോതി ഗിലാനോ സഹത്ഥാ പരിഭുഞ്ജിതും അസക്കോന്തോ മുഖേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘അകല്ലകോതി ഗിലാനോ ഗഹേതും വാ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ഏതേന അകല്ലകോതി ഗിലാനോ വാ അഥ വാ ഗഹേതും അകല്ലകോ അസമത്ഥോതി അത്ഥോ ദസ്സിതോ. തേനാഹ ‘‘സചേപി നത്ഥുകരണിയം ദീയമാനം നാസാപുടേന അകല്ലകോ വാ മുഖേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി.

൧൦൫. ഏകദേസേനാപീതി അങ്ഗുലിയാ ഫുട്ഠമത്തേന.

തഞ്ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം പടിഗ്ഗഹിതമേവാതി വേണുകോടിയം ബന്ധിത്വാ ഠപിതത്താ. സചേ ഭൂമിയം ഠിതമേവ ഘടം ദായകേന ഹത്ഥപാസേ ഠത്വാ ‘‘ഘടം ദസ്സാമീ’’തി ദിന്നം വേണുകോടിയാ ഗഹണവസേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഉഭയകോടിബദ്ധം സബ്ബമ്പി പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥേ അപീളേത്വാ പകതിയാ പീളിയമാനം ഉച്ഛുരസം സന്ധായ ‘‘ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘അഭിഹാരോ ന പഞ്ഞായതീ’’തി വുത്തം, ഹത്ഥപാസേ ഠിതസ്സ പന ഭിക്ഖുസ്സ അത്ഥായ പീളിയമാനം ഉച്ഛുതോ പഗ്ഘരന്തം രസം ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ദോണികായ സയം പഗ്ഘരന്തം ഉച്ഛുരസം മജ്ഝേ ആവരിത്വാ വിസ്സജ്ജിതമ്പി ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹണസഞ്ഞായാതി ‘‘മഞ്ചാദിനാ പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഉപ്പാദിതസഞ്ഞായ, ഇമിനാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാമീ’’തി വാചായ വത്തബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

യത്ഥ ¶ കത്ഥചി അട്ഠകഥാസു, പദേസേസു വാ. അസംഹാരിമേ ഫലകേതി ഥാമമജ്ഝിമേന അസംഹാരിയേ. ‘‘തിന്തിണികാദിപണ്ണേസൂതി വചനതോ സാഖാസു പടിഗ്ഗഹണം രുഹതീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൨൬൫) വുത്തം. പോരാണടീകായമ്പി തഥേവ വുത്തം, തദേതം വിചാരേതബ്ബം. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘ഭൂമിയം അത്ഥതേസു സുഖുമേസു തിന്തിണികാദിപണ്ണേസു പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീ’’തി വുത്തം. തം തിന്തിണികാദിപണ്ണാനം സുഖുമത്താ തത്ഥ ഠപിതആമിസസ്സ അസണ്ഠഹനതോ ഭൂമിയം ഠപിതസദിസത്താ ‘‘ന രുഹതീ’’തി വുത്തം, തിന്തിണികാദിസാഖാസു ഠപിതേപി ഏവമേവ സിയാ, തസ്മാ ‘‘സാഖാസു പടിഗ്ഗഹണം രുഹതീ’’തി വചനം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. അട്ഠകഥായം ‘‘ന രുഹതീ’’തി കിരിയാപദസ്സ ‘‘കസ്മാ’’തി ഹേതുപരിയേസനേ സതി ന അഞ്ഞം പരിയേസിതബ്ബം, ‘‘സുഖുമേസൂ’’തി വുത്തം വിസേസനപദംയേവ ഹേതുമന്തവിസേസനം ഭവതി, തസ്മാ തിന്തിണികപണ്ണാദീസു പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതി, കസ്മാ? തേസം സുഖുമത്താ. അഞ്ഞേസു പന പദുമിനീപണ്ണാദീസു രുഹതി, കസ്മാ? തേസം ഓളാരികത്താതി ഹേതുഫലസമ്ബന്ധോ ഇച്ഛിതബ്ബോതി ദിസ്സതി ¶ , തസ്മാ ‘‘തദേതം വിചാരേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ന ഹി താനി സന്ധാരേതും സമത്ഥാനീതി മഹന്തേസു പന പദുമിനീപണ്ണാദീസു രുഹതീ’’തി.

൧൦൬. പുഞ്ഛിത്വാ പടിഗ്ഗഹേത്വാതി പുഞ്ഛിതേപി രജനചുണ്ണാസങ്കായ സതി പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ വുത്തം, നാസതി. തം പനാതി പതിതരജം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉപരി ഗഹിതപിണ്ഡപാതം. അനാപത്തീതി ദുരൂപചിണ്ണാദിദോസോ നത്ഥി. പുബ്ബാഭോഗസ്സ അനുരൂപവസേന ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ…പേ… വട്ടതീ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന തം ‘‘അഞ്ഞസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ചിത്തുപ്പാദമത്തേന പരസന്തകം ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ അദത്വാപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദസ്സാമീ’’തിആദിപി വിനയദുക്കടസ്സ പരിഹാരായ ¶ വുത്തം, തഥാ അകത്വാ ഗഹിതേപി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജതോ അനാപത്തിയേവ. ഭിക്ഖുസ്സ ദേതീതി അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ദേതി. കഞ്ജികന്തി ഖീരരസാദിം യം കിഞ്ചി ദ്രവം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥതോ മോചേത്വാ പുന ഗണ്ഹാതി, ഉഗ്ഗഹിതകം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥതോ അമോചേന്തേനേവാ’’തി. ആലുളേന്താനന്തി ആലോളേന്താനം, അയമേവ വാ പാഠോ. ആഹരിത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതത്താ അഭിഹാരോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘പത്തോ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി.

൧൦൭. പഠമതരം ഉളുങ്കതോ ഥേവാ പത്തേ പതന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘യഥാ പഠമതരം പതിതഥേവേ ദോസോ നത്ഥി, തഥാ ആകിരിത്വാ അപനേന്താനം പച്ഛാ പതിതഥേവേപി അഭിഹടത്താ നേവത്ഥി ദോസോ’’തി വദന്തി. ചരുകേനാതി ഖുദ്ദകഭാജനേന. ‘‘അഭിഹടത്താതി ദീയമാനക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം. ദത്വാ അപനയനകാലേ പന ഛാരികാ വാ ബിന്ദൂനി വാ പതന്തി, പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം അഭിഹാരസ്സ വിഗതത്താ’’തി വദന്തി, തം യഥാ ന പതതി, തഥാ അപനേസ്സാമീതി പടിഹരന്തേ യുജ്ജതി, പകതിസഞ്ഞായ അപനേന്തേ അഭിഹാരോ ന ഛിജ്ജതി, സുപതിതം. പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹി തം ഹോതി. മുഖവട്ടിയാപി ഗഹേതും വട്ടതീതി അഭിഹരിയമാനസ്സ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിയാ ഉപരിഭാഗേ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ഫുസിതും വട്ടതി. പാദേന പേല്ലേത്വാതി പാദേന ‘‘പടിഗ്ഗഹേസ്സാമീ’’തി സഞ്ഞായ അക്കമിത്വാ. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. വചനമത്തമേവാതി പടിബദ്ധം പടിബദ്ധപടിബദ്ധന്തി സദ്ദമത്തമേവ നാനം, കായപടിബദ്ധമേവ ഹോതി, തസ്മാ തേസം വചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏസ നയോതി ‘‘പടിബദ്ധപടിബദ്ധമ്പി കായപടിബദ്ധമേവാ’’തി അയം നയോ. തഥാ ച തത്ഥ കായപടിബദ്ധേ തപ്പടിബദ്ധേ ച ഥുല്ലച്ചയമേവ വുത്തം.

തേന ആഹരാപേതുന്തി യസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗതം, തം ‘‘ഇധ നം ആനേഹീ’’തി ആണാപേത്വാ ¶ തേന ആഹരാപേതും ഇതരസ്സ വട്ടതീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ മൂലട്ഠസ്സേവ ¶ പരിഭോഗോ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ. തം ദിവസം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ദുതിയദിവസേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉഗ്ഗഹിതകപടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനാമസിത്വാ’’തി. അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘സന്നിധിപച്ചയാ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം. അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അദിന്നമുഖദ്വാരാപത്തി ഹോതീതി ആഹ ‘‘പടിഗ്ഗഹേത്വാ പന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ന തതോ പരന്തി തദഹേവ സാമം അപ്പടിഗ്ഗഹിതം സന്ധായ വുത്തം, തദഹേവ പടിഗ്ഗഹിതം പന പുനദിവസാദീസു അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി.

൧൦൮. ഖീയന്തീതി ഖയം ഗച്ഛന്തി, തേസം ചുണ്ണേഹി ഥുല്ലച്ചയഅപ്പടിഗ്ഗഹണാപത്തിയോ ന ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ. സത്ഥകേനാതി പടിഗ്ഗഹിതസത്ഥകേന. നവസമുട്ഠിതന്തി ഏതേനേവ ഉച്ഛുആദീസു അഭിനവലഗ്ഗത്താ അബ്ബോഹാരികം ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഏസേവ നയോതി സന്നിധിദോസാദിം സന്ധായ വദതി. തേനാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. കസ്മാ പനേത്ഥ ഉഗ്ഗഹിതപച്ചയാ, സന്നിധിപച്ചയാ വാ ദോസോ ന സിയാതി ആഹ ‘‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’’തി. ഇമിനാ ച ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം സാമം ഗഹേത്വാ വാ അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം വാ പരിഹരിതും വട്ടതീതി ദീപേതി, തസ്മാ പത്തസമ്മക്ഖനാദിഅത്ഥം സാമം ഗഹേത്വാ പരിഹരിതതേലാദിം സചേ പരിഭുഞ്ജിതുകാമോ ഹോതി, പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥം പന സാമം ഗഹിതം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ഉഗ്ഗഹിതപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അദിന്നമുഖദ്വാരാപത്തി ഹോതി. അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവ അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തസ്സ സിങ്ഗീലോണകപ്പോ വിയ സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി ഹോതി. കേചി പന ‘‘ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉച്ചാരണമത്തം ഹോതീതിആദിനാ വുത്തപഞ്ചങ്ഗസമ്പത്തിയാ പടിഗ്ഗഹണസ്സ രുഹണതോ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥമ്പി സചേ അനുപസമ്പന്നേഹി ദിന്നം ഗണ്ഹാതി, പടിഗ്ഗഹിതമേവാ’’തി ¶ വദന്തി. ഏവം സതി ഇധ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം അനുപസമ്പന്നേന ദിന്നം ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തസ്സ സന്നിധിപച്ചയാ ആപത്തി വത്തബ്ബാ സിയാ. ‘‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’’തി ച ന വത്തബ്ബം, തസ്മാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം ഗഹിതം പടിഗ്ഗഹിതം നാമ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

യദി ഏവം പഞ്ചസു പടിഗ്ഗഹണങ്ഗേസു ‘‘പരിഭോഗത്ഥായാ’’തി വിസേസനം വത്തബ്ബന്തി? ന വത്തബ്ബം. പടിഗ്ഗഹണഞ്ഹി പരിഭോഗത്ഥമേവ ഹോതീതി ‘‘പരിഭോഗത്ഥായാ’’തി വിസും അവത്വാ ‘‘തഞ്ചേ ഭിക്ഖു കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അപരേ പന ‘‘സതിപി ¶ പടിഗ്ഗഹണേ ‘ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീ’തി ഇധ അപരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരണേ അനാപത്തി വുത്താ’’തി വദന്തി. തേന ച പടിഗ്ഗഹണങ്ഗേസു പഞ്ചസു സമിദ്ധേസു അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗഹിതമേവ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ ഹോതി അജ്ഝോഹരിതബ്ബേസുയേവ പടിഗ്ഗഹണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താതി ദസ്സേതി. തഥാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥായ ഗഹേത്വാ ഠപിതതേലാദിം അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ സതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉദുക്ഖലമുസലാദീനി ഖീയന്തീതി ഏത്ഥ ഉദുക്ഖലമുസലാനം ഖയേന പിസിതകോട്ടിതഭേസജ്ജേസു സചേ ആഗന്തുകവണ്ണോ പഞ്ഞായതി, ന വട്ടതി. സുദ്ധം ഉദകം ഹോതീതി രുക്ഖസാഖാദീഹി ഗളിത്വാ പതനഉദകം സന്ധായ വുത്തം.

൧൦൯. പത്തോ വാസ്സ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ഏത്ഥാപി പത്തഗതം ഛുപിത്വാ ദേന്തസ്സ ഹത്ഥേ ലഗ്ഗേന ആമിസേന ദോസാഭാവത്ഥം പത്തപടിഗ്ഗഹണന്തി അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവ പത്തപടിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. യം സാമണേരസ്സ പത്തേ പതതി…പേ… പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതീതി ഏത്ഥ പുനപ്പുനം ഗണ്ഹന്തസ്സ അത്തനോ പത്തേ പക്ഖിത്തമേവ അത്തനോ സന്തകന്തി സന്നിട്ഠാനകരണതോ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം പന ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗഹണസമയേയേവ അത്തനോ സന്തകന്തി സന്നിട്ഠാനസ്സ കതത്താ ¶ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. കേസഞ്ചി അത്ഥായ ഭത്തം പക്ഖിപതീതി ഏത്ഥ അനുപസമ്പന്നസ്സ അത്ഥായ പക്ഖിപന്തേപി ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹിസ്സതീതി സയമേവ പക്ഖിപിത്വാ ഠപനതോ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി. അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ പക്ഖിത്തം പന അനുപസമ്പന്നേനേവ ഠപിതം നാമ ഹോതീതി പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി പരിച്ചത്തഭാവതോ. തേന വുത്തം ‘‘സാമണേര…പേ… പരിച്ചത്തത്താ’’തി. കേസഞ്ചീതിആദീസു അനുപസമ്പന്നാനം അത്ഥായ കത്ഥചി ഠപിയമാനമ്പി ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ ഏവ പടിഗ്ഗഹണം ന വിജഹതി, അഥ ഖോ ഭാജനേ പതിതമേവ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതി. ഭാജനഞ്ച ഭിക്ഖുനാ പുനദിവസത്ഥായ അപേക്ഖിതമേവാതി തഗ്ഗതമ്പി ആമിസം ദുദ്ധോതപത്തഗതം വിയ പടിഗ്ഗഹണം വിജഹതീതി സങ്കായ ‘‘സാമണേരസ്സ ഹത്ഥേ പക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഈദിസേസു ഹി യുത്തി ന ഗവേസിതബ്ബാ, വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

൧൧൦. പത്തഗതാ യാഗൂതി ഇമിനാ പത്തമുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠേപി കുടേ യാഗു പടിഗ്ഗഹിതാ, ഉഗ്ഗഹിതാ വാ ന ഹോതി ഭിക്ഖുനോ അനിച്ഛായ ഫുട്ഠത്താതി ദസ്സേതി. ആരോപേതീതി ഹത്ഥം ഫുസാപേതി. പടിഗ്ഗഹണൂപഗം ഭാരം നാമ ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉക്ഖേപാരഹം. കിഞ്ചാപി അവിസ്സജ്ജേത്വാവ അഞ്ഞേന ഹത്ഥേന പിദഹന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി, തഥാപി ന പിദഹിതബ്ബന്തി അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗഹേതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘ന ¶ പിദഹിതബ്ബന്തി ഹത്ഥതോ മുത്തം സന്ധായ വുത്തം, ഹത്ഥഗതം പന ഇതരേന ഹത്ഥേന പിദഹതോ, ഹത്ഥതോ മുത്തമ്പി വാ അഫുസിത്വാ ഉപരി പിധാനം പാതേന്തസ്സ ന ദോസോ’’തി വുത്തം.

൧൧൧. പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ഛായത്ഥായ ഉപരി ധാരിയമാനാ മഹാസാഖാ യേന കേനചി ഛിജ്ജേയ്യ, തത്ഥ ലഗ്ഗരജം മുഖേ പാതേയ്യ വാതി കപ്പിയം കാരാപേത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി.

മച്ഛികവാരണത്ഥന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘സചേപി സാഖായ ലഗ്ഗരജം പത്തേ പതതി, സുഖേന പരിഭുഞ്ജിതും സക്കാതി സാഖായ പടിഗ്ഗഹിതത്താ അബ്ഭന്തരപരിഭോഗത്ഥമേവിധ പടിഗ്ഗഹണന്തി മൂലപടിഗ്ഗഹണമേവ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അപരേ പന ‘‘മച്ഛികവാരണത്ഥന്തി വചനമത്തം ഗഹേത്വാ ബാഹിരപരിഭോഗത്ഥം ഗഹിത’’ന്തി വദന്തി. കുണ്ഡകേതി മഹാഘടേ. തസ്മിമ്പീതി ചാടിഘടേപി. അനുപസമ്പന്നം ഗാഹാപേത്വാതി തമേവ അജ്ഝോഹരണീയം ഭണ്ഡം അനുപസമ്പന്നേന ഗാഹാപേത്വാ.

ഥേരസ്സ പത്തം ദുതിയത്ഥേരസ്സാതി ‘‘ഥേരസ്സ പത്തം മയ്ഹം ദേഥാ’’തി തേന അത്തനോ പരിച്ചജാപേത്വാ ദുതിയത്ഥേരസ്സ ദേതി. തുയ്ഹം യാഗും മയ്ഹം ദേഹീതി ഏത്ഥ ഏവം വത്വാ സാമണേരസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ അത്തനോപി പത്തം തസ്സ ദേതി. ഏത്ഥ പനാതി ‘‘പണ്ഡിതോ സാമണേരോ’’തിആദിപത്തപരിവത്തനകഥായം. കാരണം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബന്തി യഥാ മാതുആദീനം തേലാദീനി ഹരന്തോ തഥാരൂപേ കിച്ചേ അനുപസമ്പന്നേന അപരിവത്തേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതും ലഭതി, ഏവമിധ പത്തപരിവത്തനം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും കസ്മാ ന ലഭതീതി കാരണം വീമംസിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ പന ‘‘സാമണേരേഹി ഗഹിതതണ്ഡുലേസു പരിക്ഖീണേസു അവസ്സം അമ്ഹാകം സാമണേരാ സങ്ഗഹം കരോന്തീതി ചിത്തുപ്പത്തി സമ്ഭവതി, തസ്മാ തം പരിവത്തേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. മാതാപിതൂനം അത്ഥായ പന ഛായത്ഥായ വാ ഗഹണേ പരിഭോഗാസാ നത്ഥി, തസ്മാ തം വട്ടതീ’’തി കാരണം വദന്തി. തേനേവ ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനപി വുത്തം –

‘‘മാതാപിതൂനമത്ഥായ, തേലാദിം ഹരതോപി ച;

സാഖം ഛായാദിഅത്ഥായ, ഇമസ്സ ന വിസേസതാ.

‘‘തസ്മാ ഹിസ്സ വിസേസസ്സ, ചിന്തേതബ്ബം തു കാരണം;

തസ്സ സാലയഭാവം തു, വിസേസം തക്കയാമഹ’’ന്തി.

ഇദമേവേത്ഥ ¶ ¶ യുത്തതരം അവസ്സം തഥാവിധവിതക്കുപ്പത്തിയാ സമ്ഭവതോ. ന ഹി സക്കാ ഏത്ഥ വിതക്കം സോധേതുന്തി. മാതാദീനം അത്ഥായ ഹരണേ പന നാവസ്സം തഥാവിധവിതക്കുപ്പത്തീതി സക്കാ വിതക്കം സോധേതും. യത്ഥ ഹി വിതക്കം സോധേതും സക്കാ, തത്ഥ നേവത്ഥി ദോസോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘സചേ പന സക്കോതി വിതക്കം സോധേതും, തതോ ലദ്ധം ഖാദിതുമ്പി വട്ടതീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൬൫) പന ‘‘ഏത്ഥ പനാതി പത്തപരിവത്തനേ. കാരണന്തി ഏത്ഥ യഥാ സാമണേരാ ഇതോ അമ്ഹാകമ്പി ദേന്തീതി വിതക്കോ ഉപ്പജ്ജതി, ന തഥാ അഞ്ഞത്ഥാതി കാരണം വദന്തി, തഞ്ച യുത്തം. യസ്സ പന താദിസോ വിതക്കോ നത്ഥി, തേന അപരിവത്തേത്വാപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

൧൧൨. നിച്ചാലേതുന്തി ചാലേത്വാ പാസാണസക്ഖരാദിഅപനയനം കാതും. ഉദ്ധനം ആരോപേതബ്ബന്തി അനഗ്ഗികം ഉദ്ധനം സന്ധായ വുത്തം. ഉദ്ധനേ പച്ചമാനസ്സ ആലുളനേ ഉപരി അപക്കതണ്ഡുലാ ഹേട്ഠാ പവിസിത്വാ പച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘സാമംപാകഞ്ചേവ ഹോതീ’’തി.

൧൧൩. ആധാരകേ പത്തോ ഠപിതോതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതാമിസോ പത്തോ പുന പടിഗ്ഗഹണത്ഥായ ഠപിതോ. ചാലേതീതി വിനാ കാരണം ചാലേതി, സതിപി കാരണേ ഭിക്ഖൂനം പരിഭോഗാരഹം ചാലേതും ന വട്ടതി. കിഞ്ചാപി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അമനുസ്സികാബാധേ ആമകമംസം ആമകലോഹിത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) താദിസേ ആബാധേ അത്തനോ അത്ഥായ ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണം അനുഞ്ഞാതം, ‘‘ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪) ച സാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തം, തഥാപി അത്തനോ, അഞ്ഞസ്സ വാ ഭിക്ഖുനോ അത്ഥായ അഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘സീഹവിഘാസാദിം…പേ… വട്ടതീ’’തി വുത്തം. സക്കോതി വിതക്കം സോധേതുന്തി ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേതീ’’തി വിതക്കസ്സ അനുപ്പന്നഭാവം സല്ലക്ഖേതും സക്കോതി ¶ , ‘‘സാമണേരസ്സ ദസ്സാമീ’’തി സുദ്ധചിത്തേന മയാ ഗഹിതന്തി വാ സല്ലക്ഖേതും സക്കോതി. സചേ പന മൂലേപി പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഗഹേത്വാ ഗതേ മയ്ഹമ്പി ദദേയ്യുന്തി സഞ്ഞായ സചേ പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതീ’’തി വദന്തി.

൧൧൪. കോട്ഠാസേ കരോതീതി ‘‘ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച അത്തനോ അത്തനോ അഭിരുചിതം കോട്ഠാസം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി സബ്ബേസം സമകേ കോട്ഠാസേ കരോതി. ഗഹിതാവസേസന്തി സാമണേരേഹി ഗഹിതകോട്ഠാസതോ അവസേസം. ഗണ്ഹിത്വാതി ‘‘മയ്ഹം ഇദം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഗഹേത്വാ. ഇധ ഗഹിതാവസേസം നാമ തേന ഗണ്ഹിത്വാ പുന ഠപിതം.

പടിഗ്ഗഹേത്വാതി ¶ തദഹു പടിഗ്ഗഹേത്വാ. തേനേവ ‘‘യാവകാലികേന യാവജീവികസംസഗ്ഗേ ദോസോ നത്ഥീ’’തി വുത്തം. സചേ പന പുരിമദിവസേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഠപിതാ ഹോതി, സാമിസേന മുഖേന തസ്സാ വട്ടിയാ ധൂമം പിവിതും ന വട്ടതി. സമുദ്ദോദകേനാതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതസമുദ്ദോദകേന.

ഹിമകരകാ നാമ കദാചി വസ്സോദകേന സഹ പതനകാ പാസാണലേഖാ വിയ ഘനീഭൂതാ ഉദകവിസേസാ, തേസു പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. തേനാഹ ‘‘ഉദകഗതികാ ഏവാ’’തി. യസ്മാ കതകട്ഠി ഉദകം പസാദേത്വാ വിസും തിട്ഠതി, തസ്മാ ‘‘അബ്ബോഹാരിക’’ന്തി വുത്തം. ഇമിനാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതാപത്തീഹി അബ്ബോഹാരികം, വികാലഭോജനാപത്തീഹിപി അബ്ബോഹാരികന്തി ദസ്സേതി. ലഗ്ഗതീതി സുക്ഖേ മുഖേ ച ഹത്ഥേ ച മത്തികാവണ്ണം ദസ്സേന്തം ലഗ്ഗതി. ബഹലന്തി ഹത്ഥമുഖേസു അലഗ്ഗനകമ്പി പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം.

വാസമത്തന്തി രേണുഖീരാഭാവം ദസ്സേതി. പാനീയം ഗഹേത്വാതി അത്തനോയേവ അത്ഥായ ഗഹേത്വാ. സചേ പന പീതാവസേസകം തത്ഥേവ ആകിരിസ്സാമീതി ഗണ്ഹാതി, പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം ¶ നത്ഥി. ആകിരതി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി പുപ്ഫരസസ്സ പഞ്ഞായനതോ വുത്തം. വിക്ഖമ്ഭേത്വാതി വിയൂഹിത്വാ, അപനേത്വാതി അത്ഥോ.

൧൧൫. മഹാഭൂതേസൂതി പാണസരീരസന്നിസ്സിതേസു പഥവീആദിമഹാഭൂതേസു. സബ്ബം വട്ടതീതി അത്തനോ പരേസഞ്ച സരീരസന്നിസ്സിതം സബ്ബം വട്ടതി, അകപ്പിയമംസാനുലോമതായ ഥുല്ലച്ചയാദിം ന ജനേതീതി അധിപ്പായോ. പതതീതി അത്തനോ സരീരതോ ഛിജ്ജിത്വാ പതതി. ‘‘രുക്ഖതോ ഛിന്ദിത്വാ’’തി വുത്തത്താ മത്തികത്ഥായ പഥവിം ഖണിതും, അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മൂലപണ്ണാദിവിസഭേസജ്ജം ഛിന്ദിത്വാ ഛാരികം അകത്വാപി അപ്പടിഗ്ഗഹിതമ്പി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

വീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൧. പവാരണാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൧൬. ഏവം ¶ പടിഗ്ഗഹണവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പടിക്ഖേപപവാരണാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പടിക്ഖിപനം പടിക്ഖേപോ, അസമ്പടിച്ഛനന്തി അത്ഥോ. പവാരിയതേ പവാരണാ, പടിസേധനന്ത്യത്ഥോ. പടിക്ഖേപസങ്ഖാതാ പവാരണാ പടിക്ഖേപപവാരണാ. അഥ വാ പടിക്ഖേപവസേന പവാരണാ പടിക്ഖേപപവാരണാ. പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരം ഭുഞ്ജന്തസ്സ അഞ്ഞസ്മിം ഭോജനേ അഭിഹടേ പടിക്ഖേപസങ്ഖാതാ പവാരണാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൧൭. യം അസ്നാതീതി യം ഭുഞ്ജതി. അമ്ബിലപായാസാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന ഖീരപായാസാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ അമ്ബിലപായാസഗ്ഗഹണേന ¶ തക്കാദിഅമ്ബിലസംയുത്താ ഘനയാഗു വുത്താ. ഖീരപായാസഗ്ഗഹണേന ഖീരസംയുത്താ യാഗു സങ്ഗയ്ഹതി. പവാരണം ജനേതീതി അനതിരിത്തഭോജനാപത്തിനിബന്ധനം പടിക്ഖേപം സാധേതി. കതോപി പടിക്ഖേപോ അനതിരിത്തഭോജനാപത്തിനിബന്ധനോ ന ഹോതി, അകതട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതീതി ആഹ ‘‘പവാരണം ന ജനേതീ’’തി.

‘‘യാഗു-സദ്ദസ്സ പവാരണജനകയാഗുയാപി സാധാരണത്താ ‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തേപി പവാരണാ ഹോതീതി പവാരണം ജനേതിയേവാതി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. തം പരതോ തത്ഥേവ ‘‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തകാരണേന ന സമേതി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ – ഹേട്ഠാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഉദകകഞ്ജികഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ പവാരണാ ഹോതി. ‘‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ പന വിസും യാഗുയാ വിജ്ജമാനത്താ പവാരണാ ന ഹോതീതി. തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ യാഗുയാവ തത്ഥ അഭാവതോ പവാരണാ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ കാരണം വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി പരതോ ‘‘യേനാപുച്ഛിതോ, തസ്സ അത്ഥിതായാ’’തി അട്ഠകഥായ വുത്തകാരണേനപി സംസന്ദതി, അഞ്ഞഥാ ഗണ്ഠിപദേസുയേവ പുബ്ബാപരവിരോധോ ആപജ്ജതി, അട്ഠകഥായ ച ന സമേതീതി. സചേ…പേ… പഞ്ഞായതീതി ഇമിനാ വുത്തപ്പമാണസ്സ മച്ഛമംസഖണ്ഡസ്സ നഹാരുനോ വാ സബ്ഭാവമത്തം ദസ്സേതി. താഹീതി പുഥുകാഹി.

സാലിവീഹിയവേഹി കതസത്തൂതി യേഭുയ്യനയേന വുത്തം, സത്ത ധഞ്ഞാനി പന ഭജ്ജിത്വാ കതോപി സത്തുയേവ. തേനേവാഹ ‘‘കങ്ഗുവരക…പേ… സത്തുസങ്ഗഹമേവ ഗച്ഛതീ’’തി. സത്തുമോദകോതി സത്തുയോ പിണ്ഡേത്വാ ¶ കതോ അപക്കോ സത്തുഗുളോ ¶ . വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘സത്തുമോദകോതി സത്തും തേമേത്വാ കതോ അപക്കോ, സത്തും പന പിസിത്വാ പിട്ഠം കത്വാ തേമേത്വാ പൂവം കത്വാ പചന്തി, തം ന പവാരേതീ’’തി വുത്തം.

പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരവസേന വിപ്പകതഭോജനഭാവസ്സ ഉപച്ഛിന്നത്താ ‘‘മുഖേ സാസപമത്തമ്പി…പേ… ന പവാരേതീ’’തി വുത്തം. ‘‘അകപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതീ’’തി വചനതോ സചേ സങ്ഘികം ലാഭം അത്തനോ അപാപുണന്തം ജാനിത്വാ വാ അജാനിത്വാ വാ പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതി പടിക്ഖിപിതബ്ബസ്സേവ പടിക്ഖിത്തത്താ, അലജ്ജിസന്തകം പടിക്ഖിപന്തോപി ന പവാരേതി. അവത്ഥുതായാതി അനതിരിത്താപത്തിസാധികായ പവാരണായ അവത്ഥുഭാവതോ. ഏതേന പടിക്ഖിപിതബ്ബസ്സേവ പടിക്ഖിത്തഭാവം ദീപേതി. യഞ്ഹി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഹോതി, തസ്സ പടിക്ഖേപോ ആപത്തിയാ അങ്ഗം ന ഹോതീതി തം പവാരണായ അവത്ഥൂതി വുച്ചതി.

൧൧൮. ആസന്നതരം അങ്ഗന്തി ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠത്വാ ഓനമിത്വാ ദേന്തസ്സ സീസം ആസന്നതരം ഹോതി, തസ്സ ഓരിമന്തേന പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബം.

ഉപനാമേതീതി ഇമിനാ കായാഭിഹാരം ദസ്സേതി. അപനാമേത്വാതി അഭിമുഖം ഹരിത്വാ. ഇദം ഭത്തം ഗണ്ഹാതി വദതീതി കിഞ്ചി അപനാമേത്വാ വദതി. കേവലം വാചാഭിഹാരസ്സ അനധിപ്പേതത്താ ഗണ്ഹഥാതി ഗഹേതും ആരദ്ധം. ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതസ്സ സതിപി ദാതുകാമതാഭിഹാരേ പടിക്ഖിപന്തസ്സ ദൂരഭാവേനേവ പവാരണായ അഭാവതോ ഥേരസ്സപി ദൂരഭാവമത്തം ഗഹേത്വാ പവാരണായ അഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഥേരസ്സ ദൂരഭാവതോ’’തിആദിമാഹ, ന പന ഥേരസ്സ അഭിഹാരസമ്ഭവതോ. സചേപി ഗഹേത്വാ ഗതോ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ ¶ ഹോതി, കിഞ്ചി പന അവത്വാ ആധാരട്ഠാനേ ഠിതത്താ അഭിഹാരോ നാമ ന ഹോതീതി ‘‘ദൂതസ്സ ച അനഭിഹരണതോ’’തി വുത്തം. ‘‘ഗഹേത്വാ ആഗതേന ‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തേ അഭിഹാരോ നാമ ഹോതീതി ‘സചേ പന ഗഹേത്വാ ആഗതോ ഭിക്ഖു…പേ… പവാരണാ ഹോതീ’തി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘പത്തം കിഞ്ചിപി ഉപനാമേത്വാ ‘ഇമം ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി, തം യുത്തം വിയ ദിസ്സതി വാചാഭിഹാരസ്സ ഇധ അനധിപ്പേതത്താ.

പരിവേസനായാതി ഭത്തഗ്ഗേ. അഭിഹടാവ ഹോതീതി പരിവേസകേനേവ അഭിഹടാ ഹോതി. തതോ ¶ ദാതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തം പടിക്ഖിപന്തസ്സ പവാരണാ ഹോതീതി ഏത്ഥ അഗ്ഗണ്ഹന്തമ്പി പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതിയേവ. കസ്മാ? ദാതുകാമതായ അഭിഹടത്താ, ‘‘തസ്മാ സാ അഭിഹടാവ ഹോതീ’’തി ഹി വുത്തം. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു ‘‘ദാതുകാമാഭിഹാരേ സതി കേവലം ‘ദസ്സാമീ’തി ഗഹണമേവ അഭിഹാരോ ന ഹോതി, ‘ദസ്സാമീ’തി ഗണ്ഹന്തേപി അഗണ്ഹന്തേപി ദാതുകാമതാഭിഹാരോവ അഭിഹാരോ ഹോതി, തസ്മാ ഗഹണസമയേ വാ അഗ്ഗഹണസമയേ വാ തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഇദാനി തസ്സ അസതി ദാതുകാമതാഭിഹാരേ ഗഹണസമയേപി പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി വുത്തം. കടച്ഛുനാ അനുക്ഖിത്തമ്പി പുബ്ബേ ഏവ അഭിഹടത്താ പവാരണാ ഹോതീതി ‘‘അഭിഹടാവ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ഉദ്ധടമത്തേതി ഭാജനതോ വിയോജിതമത്തേ. ദ്വിന്നം സമഭാരേപീതി പരിവേസകസ്സ ച അഞ്ഞസ്സ ച ഭത്തപച്ഛിഭാരഗ്ഗഹണേ സമ്ഭൂതേപീതി അത്ഥോ.

൧൧൯. രസം ഗണ്ഹഥാതി ഏത്ഥ കേവലം മംസരസസ്സ അപവാരണാജനകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ¶ ഹോതി. മച്ഛരസന്തിആദീസു മച്ഛോ ച രസഞ്ചാതി അത്ഥസമ്ഭവതോ, വത്ഥുനോപി താദിസത്താ പവാരണാ ഹോതി. ‘‘ഇദം ഗണ്ഹഥാ’’തിപി അവത്വാ തുണ്ഹീഭൂതേന അഭിഹടം പടിക്ഖിപതോപി ഹോതി ഏവ.

കരമ്ബകോതി മിസ്സകാധിവചനമേതം. യഞ്ഹി ബഹൂഹി മിസ്സേത്വാ കരോന്തി, സോ ‘‘കരമ്ബകോ’’തി വുച്ചതി, സോ സചേപി മംസേന മിസ്സേത്വാ കതോ ഹോതി, ‘‘കരമ്ബകം ഗണ്ഹഥാ’’തി അപവാരണാരഹസ്സ നാമേന വുത്തത്താ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതി. ‘‘മംസകരമ്ബകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ പന ‘‘മംസമിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ പവാരണാവ ഹോതി.

൧൨൦. ‘‘ഉദ്ദിസ്സകത’’ന്തി മഞ്ഞമാനോതി ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥുനോ കപ്പിയത്താ അകപ്പിയസഞ്ഞായ പടിക്ഖേപതോപി അചിത്തകത്താ ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ പവാരണാ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ‘‘ഹേട്ഠാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഉദകകഞ്ജികഖീരാദീഹി സദ്ധിം മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തത്താ പവാരണാ ഹോതി, ‘ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ’തി ഏത്ഥ പന വിസും യാഗുയാ വിജ്ജമാനത്താ പവാരണാ ന ഹോതീ’’തി വദന്തി. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോതി ‘‘യേനാപുച്ഛിതോ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സന്ധായ വദതി. കാരണം പനേത്ഥ ദുദ്ദസന്തി ഏത്ഥ ഏകേ താവ വദന്തി ‘‘യസ്മാ യാഗുമിസ്സകം നാമ ഭത്തമേവ ന ഹോതി, ഖീരാദികമ്പി ഹോതിയേവ, തസ്മാ കരമ്ബകേ വിയ പവാരണായ ന ഭവിതബ്ബം, ഏവഞ്ച സതി ‘യാഗു ബഹുതരാ വാ ഹോതി സമസമാ വാ ¶ , ന പവാരേതി, യാഗു മന്ദാ, ഭത്തം ബഹുതരം, പവാരേതീ’തി ഏത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസ’’ന്തി. കേചി പന വദന്തി ‘‘യാഗുമിസ്സകം നാമ ഭത്തം, തസ്മാ തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണായ ഏവ ഭവിതബ്ബം, ഏവഞ്ച സതി ‘ഇധ പവാരണാ ഹോതി, ന ഹോതീ’തി ഏത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസ’’ന്തി.

യഥാ ¶ ചേത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസം, ഏവം പരതോ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏത്ഥാപി കാരണം ദുദ്ദസമേവാതി വേദിതബ്ബം. ന ഹി പവാരണപ്പഹോനകസ്സ അപ്പബഹുഭാവോ പവാരണായ ഭാവാഭാവനിമിത്തം, കിഞ്ചരഹി പവാരണാജനകസ്സ നാമ ഗഹണമേവേത്ഥ പമാണം, തസ്മാ ‘‘ഇദഞ്ച കരമ്ബകേന ന സമാനേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ യമ്പി കാരണം വുത്തം, തമ്പി പുബ്ബേ വുത്തേന സംസന്ദിയമാനം ന സമേതി. യദി ഹി മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹം സിയാ, ഏവം സതി യഥാ ‘‘ഭത്തമിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ ഭത്തം ബഹുതരം വാ സമം വാ അപ്പതരം വാ ഹോതി, പവാരേതിയേവ, ഏവം ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേപി അപ്പതരേപി ഭത്തേ പവാരണായ ഭവിതബ്ബം ‘‘മിസ്സക’’ന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹത്താ. തഥാ ഹി ‘‘മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേയേവ രുള്ഹവോഹാരത്താ ഇദം പന ഭത്തമിസ്സകമേവാതി വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അഥ മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേ രുള്ഹം ന ഹോതി, മിസ്സകഭത്തം പന സന്ധായ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തന്തി. ഏവമ്പി യഥാ അയാഗുകേ നിമന്തനേ ഖീരാദീഹി സമ്മദ്ദിതം ഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ പവാരണാ ഹോതി, ഏവമിധാപി മിസ്സകഭത്തമേവ സന്ധായ ‘‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ ഭത്തം അപ്പം വാ ഹോതു, ബഹു വാ, പവാരണാ ഏവ സിയാ, തസ്മാ മിസ്സകന്തി ഭത്തമിസ്സകേ രുള്ഹം വാ ഹോതു, മിസ്സകം സന്ധായ ഭാസിതം വാ, ഉഭയഥാപി പുബ്ബേനാപരം ന സമേതീതി കിമേത്ഥ കാരണചിന്തായ. ഈദിസേസു പന ഠാനേസു അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗന്തബ്ബന്തി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘ഉദ്ദിസ്സകതന്തി മഞ്ഞമാനോതി ഏത്ഥ വത്ഥുനോ കപ്പിയത്താ ‘പവാരിതോവ ഹോതീ’തി വുത്തം. തഞ്ചേ ഉദ്ദിസ്സകതമേവ ഹോതി, പടിക്ഖേപോ നത്ഥി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോതി ‘യേനാപുച്ഛിതോ’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സന്ധായ വദതി. കാരണം പനേത്ഥ ദുദ്ദസന്തി ഭത്തസ്സ ബഹുതരഭാവേ ¶ പവാരണായ സമ്ഭവകാരണം ദുദ്ദസം, അഞ്ഞഥാ കരമ്ബകേപി മച്ഛാദിബഹുഭാവേ പവാരണാ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. യഥാ ചേത്ഥ കാരണം ദുദ്ദസം, ഏവം പരതോ ‘മിസ്സകം ഗണ്ഹഥാ’തി ഏത്ഥാപി കാരണം ദുദ്ദസമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഞ്ച ‘ഇദം പന ഭത്തമിസ്സകമേവാ’തിആദി ¶ കാരണം വുത്തം, തമ്പി ‘അപ്പതരം ന പവാരേതീ’തി വചനേന ന സമേതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

‘‘വിസും കത്വാ ദേതീതി ഭത്തസ്സ ഉപരി ഠിതം രസാദിം വിസും ഗഹേത്വാ ദേതീ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേഹിചി പന ‘‘യഥാ ഭത്തസിത്ഥം ന പതതി, തഥാ ഗാള്ഹം ഹത്ഥേന പീളേത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥാപി കാരണം ന ദിസ്സതി. യഥാ ഹി ഭത്തമിസ്സകം യാഗും ആഹരിത്വാ ‘‘യാഗും ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ യാഗുമിസ്സകം ഭത്തമ്പി ദേന്തം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ന ഹോതി, ഏവമിധാപി ബഹുഖീരരസാദീസു ഭത്തേസു ‘‘ഖീരം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദീനി വത്വാ ദിന്നാനി ഖീരാദീനി വാ ദേതു ഖീരാദിമിസ്സകം ഭത്തം വാ, ഉഭയഥാപി പവാരണായ ന ഭവിതബ്ബം, തസ്മാ ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീ’’തി തേനാകാരേന ദേന്തം സന്ധായ വുത്തം, ന പന ഭത്തമിസ്സകം കത്വാ ദീയമാനം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥന്തി ഗഹേതബ്ബം. യദി പന ഭത്തമിസ്സകം കത്വാ ദീയമാനേ പവാരണാ ഹോതീതി അധിപ്പായേന അട്ഠകഥായം ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീ’’തി വുത്തം, ഏവം സതി അട്ഠകഥായേവേത്ഥ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം, ന പന കാരണന്തരം ഗവേസിതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൩൮-൨൩൯) പന ‘‘വിസും കത്വാ ദേതീതി ‘രസം ഗണ്ഹഥാ’തിആദിനാ വാചായ വിസും കത്വാ ദേതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ന പന കായേന രസാദിം വിയോജേത്വാതി തഥാ അവിയോജിതേപി പടിക്ഖിപതോ പവാരണായ അസമ്ഭവതോ അപവാരണാപഹോനകസ്സ നാമേന വുത്തത്താ ഭത്തമിസ്സകയാഗും ആഹരിത്വാ ‘യാഗും ¶ ഗണ്ഹഥാ’തി വുത്തട്ഠാനാദീസു വിയ, അഞ്ഞഥാ ഏത്ഥ യഥാ പുബ്ബാപരം ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ’’തി വുത്തം.

നാവാ വാ സേതു വാതിആദിമ്ഹി നാവാദിഅഭിരുഹനാദിക്ഖണേ കിഞ്ചി ഠത്വാപി അഭിരുഹനാദികാതബ്ബത്തേപി ഗമനതപ്പരതായ ഠാനം നാമ ന ഹോതി, ജനസമ്മദ്ദേന പന അനോകാസാദിഭാവേന ഠാതും ന വട്ടതി. അചാലേത്വാതി വുത്തട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം പീഠപ്പദേസേ വാ ഉദ്ധം വാ അപേല്ലേത്വാ, തസ്മിം ഏവ പന ഠാനേ പരിവത്തേതും ലഭതി. തേനാഹ ‘‘യേന പസ്സേനാ’’തിആദി. സചേ ഉക്കുടികം നിസിന്നോ പാദേ അമുഞ്ചിത്വാപി ഭൂമിയം നിസീദതി, ഇരിയാപഥം വികോപേന്തോ നാമ ഹോതീതി ഉക്കുടികാസനം അവികോപേത്വാ സുഖേന നിസീദിതും ‘‘തസ്സ പന ഹേട്ഠാ…പേ… നിസീദനകം ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ആസനം അചാലേത്വാതി പീഠേ ഫുട്ഠോകാസതോ ആനിസദമംസം ¶ അമോചേത്വാ അനുട്ഠഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. അദിന്നാദാനേ വിയ ഠാനാചാവനം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം.

൧൨൧. അകപ്പിയകതന്തി ഏത്ഥ അകപ്പിയകതസ്സേവ അനതിരിത്തഭാവതോ കപ്പിയം അകാരാപേത്വാ തസ്മിം പത്തേ പക്ഖിത്തം മൂലഫലാദിയേവ അതിരിത്തം ന ഹോതി, അകപ്പിയഭോജനം വാ കുലദൂസനാദിനാ ഉപ്പന്നം. സേസം പന പത്തപരിയാപന്നം അതിരിത്തമേവ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, തം പന മൂലഫലാദിം പരിഭുഞ്ജിതുകാമേന തതോ നീഹരിത്വാ കപ്പിയം കാരാപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ ഠപേത്വാ അതിരിത്തം കാരാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.

൧൨൨. സോ പുന കാതും ന ലഭതീതി തസ്മിംയേവ ഭാജനേ കരിയമാനം പഠമം കതേന സദ്ധിം കതം ഹോതീതി പുന സോയേവ കാതും ന ലഭതി, അഞ്ഞോ ലഭതി. അഞ്ഞസ്മിം പന ഭാജനേ തേന വാ അഞ്ഞേന വാ കാതും വട്ടതി. തേനാഹ ¶ ‘‘യേന അകതം, തേന കാതബ്ബം, യഞ്ച അകതം, തം കാതബ്ബ’’ന്തി. തേനാപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ന കേവലം അഞ്ഞേനേവാതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി. ഏവം കതന്തി അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ കതം.

പേസേത്വാതി അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ പേസേത്വാ. ഇമസ്സ വിനയകമ്മഭാവതോ ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ ഠിതം ന കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

സചേ പന ആമിസസംസട്ഠാനീതി ഏത്ഥ സചേ മുഖഗതേനാപി അനതിരിത്തേന ആമിസേന സംസട്ഠാനി ഹോന്തി, പാചിത്തിയമേവാതി വേദിതബ്ബം, തസ്മാ പവാരിതേന ഭോജനം അതിരിത്തം കാരാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തേനപി യഥാ അകതേന മിസ്സം ന ഹോതി, ഏവം മുഖഞ്ച ഹത്ഥഞ്ച സുദ്ധം കത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. കിഞ്ചാപി അപവാരിതസ്സ പുരേഭത്തം യാമകാലികാദീനി ആഹാരത്ഥായ പരിഭുഞ്ജതോപി അനാപത്തി, പവാരിതസ്സ പന പവാരണമൂലകം ദുക്കടം ഹോതിയേവാതി ‘‘യാമകാലികം…പേ… അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി പാളിയം (പാചി. ൨൪൦) വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പടിക്ഖേപപവാരണാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൨. പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൨൩. ഏവം ¶ പടിക്ഖേപപവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പബ്ബജ്ജാതി ഏത്ഥ പനാ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ പഠമം വജിതബ്ബാതി പബ്ബജ്ജാ, ഉപസമ്പദാതോ പഠമം ഉപഗച്ഛിതബ്ബാതി ¶ അത്ഥോ. പ-പുബ്ബ വജ ഗതിമ്ഹീതി ധാതു. കുലപുത്തന്തി ആചാരകുലപുത്തം സന്ധായ വദതി. യേ പുഗ്ഗലാ പടിക്ഖിത്താ, തേ വജ്ജേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. പബ്ബജ്ജാദോസവിരഹിതോതി പബ്ബജ്ജായ അന്തരായകരേഹി പഞ്ചാബാധാദിദോസേഹി വിരഹിതോ. നഖപിട്ഠിപ്പമാണന്തി ഏത്ഥ കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖപിട്ഠി അധിപ്പേതാ. ‘‘തഞ്ചേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണമ്പി വഡ്ഢനപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി ഇമിനാ സാമഞ്ഞലക്ഖണം ദസ്സിതം, തസ്മാ യത്ഥ കത്ഥചി സരീരാവയവേസു നഖപിട്ഠിപ്പമാണം വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ചേ, ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. ഏവഞ്ച സതി നഖപിട്ഠിപ്പമാണമ്പി അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ചേ, സബ്ബത്ഥ വട്ടതീതി ആപന്നം, തഞ്ച ന സാമഞ്ഞതോ അധിപ്പേതന്തി പദേസവിസേസേയേവ നിയമേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘സചേ പനാ’തിആദിമാഹ. സചേ ഹി അവിസേസേന നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം വട്ടേയ്യ, ‘നിവാസനപാരുപനേഹി പകതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനേ’തി പദേസനിയമം ന കരേയ്യ, തസ്മാ നിവാസനപാരുപനേഹി പകതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനതോ അഞ്ഞത്ഥ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതമ്പി ന വട്ടതീതി സിദ്ധം. നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരം പന അവഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ വഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ ഠിതം ഹോതു, വട്ടതി നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരസ്സ വഡ്ഢനകപക്ഖേ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ വാ ഠിതസ്സ മുഖാദീസുയേവ പടിക്ഖിത്തത്താ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൮൮) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൮൮-൮൯) പന ‘‘പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, വട്ടതീതി വുത്തത്താ അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ താദിസമ്പി ന വട്ടതി, പടിച്ഛന്നട്ഠാനേപി ച വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ന വട്ടതീതി സിദ്ധമേവ ഹോതി. പാകടട്ഠാനേപി പന നഖപിട്ഠിപ്പമാണതോ ഊനതരം അവഡ്ഢനകം വട്ടതീതി യേ ഗണ്ഹേയ്യും, തേസം തം ഗഹണം പടിസേധേതും ‘മുഖേ പനാ’തിആദി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഗോധാ…പേ… ന വട്ടതീതി ഇമിനാ താദിസോപി രോഗോ കുട്ഠേയേവ ¶ അന്തോഗധോതി ദസ്സേതി. ഗണ്ഡേപി ഇമിനാ നയേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പന മുഖാദീസു കോലട്ഠിമത്തതോ ഖുദ്ദകതരോപി ഗണ്ഡോ ന വട്ടതീതി വിസും ന ദസ്സിതോ. ‘‘അപ്പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതേപി ന വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമേവ ഹി തത്ഥ വുത്തം, തഥാപി കുട്ഠേ വുത്തനയേന മുഖാദീസു കോലട്ഠിപ്പമാണതോ ഖുദ്ദകതരോപി ഗണ്ഡോ ന വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതേപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന കോലട്ഠിമത്തതോ ¶ ഖുദ്ദകതരോപി ന വട്ടതീതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോയേവാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. പകതിവണ്ണേ ജാതേതി രോഗഹേതുകസ്സ വികാരവണ്ണസ്സ അഭാവം സന്ധായ വുത്തം.

കോലട്ഠിമത്തകോതി ബദരട്ഠിപ്പമാണോ. ‘‘സഞ്ജാതഛവിം കാരേത്വാ’’തി പാഠോ, വിജ്ജമാനഛവിം കാരേത്വാതി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൮൮-൮൯) പന ‘‘സച്ഛവിം കാരേത്വാതി വിജ്ജമാനഛവിം കാരേത്വാതി അത്ഥോ, സഞ്ഛവിന്തി വാ പാഠോ, സഞ്ജാതഛഅന്തി അത്ഥോ. ഗണ്ഡാദീസു വൂപസന്തേസുപി തം ഠാനം വിവണ്ണമ്പി ഹോതി, തം വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

പദുമപുണ്ഡരീകപത്തവണ്ണന്തി രത്തപദുമസേതപദുമപുപ്ഫദലവണ്ണം. കുട്ഠേ വുത്തനയേനേവാതി ‘‘പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ അവഡ്ഢനകം വട്ടതി, അഞ്ഞത്ഥ ന കിഞ്ചി വട്ടതീ’’തി വുത്തനയം ദസ്സേതി. സോസബ്യാധീതി ഖയരോഗോ. യക്ഖുമ്മാദോതി കദാചി ആഗന്ത്വാ ഭൂമിയം പാതേത്വാ ഹത്ഥമുഖാദികം അവയവം ഭൂമിയം ഘംസനകോ യക്ഖോവ രോഗോ.

൧൨൪. മഹാമത്തോതി മഹതിയാ ഇസ്സരിയമത്തായ സമന്നാഗതോ. ‘‘ന ദാനാഹം ദേവസ്സ ഭടോ’’തി ആപുച്ഛതീതി രഞ്ഞാ ഏവ ദിന്നം ഠാനന്തരം സന്ധായ വുത്തം. യോ പന രാജകമ്മികേഹി ¶ അമച്ചാദീഹി ഠപിതോ, അമച്ചാദീനം ഏവ വാ ഭടോ ഹോതി, തേന തം തം അമച്ചാദിമ്പി ആപുച്ഛിതും വട്ടതീതി.

൧൨൫. ‘‘ധജബന്ധോ’’തി വുത്തത്താ അപാകടചോരോ പബ്ബാജേതബ്ബോതി വിഞ്ഞായതി. തേന വക്ഖതി ‘‘യേ പന അമ്ബലബുജാദിചോരകാ’’തിആദി. ഏവം ജാനന്തീതി ‘‘സീലവാ ജാതോ’’തി ജാനന്തി.

൧൨൬. ഭിന്ദിത്വാതി അന്ദുബന്ധനം ഭിന്ദിത്വാ. ഛിന്ദിത്വാതി സങ്ഖലികബന്ധനം ഛിന്ദിത്വാ. മുഞ്ചിത്വാതി രജ്ജുബന്ധനം മുഞ്ചിത്വാ. വിവരിത്വാതി ഗാമബന്ധനാദീസു ഗാമദ്വാരാദീനി വിവരിത്വാ. അപസ്സമാനാനം വാ പലായതീതി പുരിസഗുത്തിയം പുരിസാനം ഗോപകാനം അപസ്സമാനാനം പലായതി.

൧൨൯. പുരിമനയേനേവാതി ‘‘കസാഹതോ കതദണ്ഡകമ്മോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ.

൧൩൦. പലാതോപീതി ¶ ഇണസ്സാമികാനം ആഗമനം ഞത്വാ ഭയേന പലാതോപി ഇണായികോ. ഗീവാ ഹോതി ഇണായികഭാവം ഞത്വാ അനാദരേന ഇണമുത്തകേ ഭിക്ഖുഭാവേ പവേസിതത്താ.

ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢന്തി ഥോകം ഥോകം. ദാതബ്ബമേവാതി ഇണായികേന ധനം സമ്പജ്ജതു വാ, മാ വാ, ദാനേ സഉസ്സാഹേനേവ ഭവിതബ്ബം, അഞ്ഞേഹി ച ഭിക്ഖൂഹി ‘‘മാ ധുരം നിക്ഖിപാഹീ’’തി വത്വാ സഹായകേഹി ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ധുരനിക്ഖേപേന ഹിസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബതാ സിയാതി.

൧൩൧. ദാസചാരിത്തം ആരോപേത്വാ കീതോതി ഇമിനാ ദാസഭാവപരിമോചനത്ഥായ കീതം നിവത്തേതി. താദിസോ ഹി ധനക്കീതോപി അദാസോ ഏവ. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘ദേസചാരിത്തന്തി ¶ സാവനപണ്ണാരോപനാദികം തം തം ദേസചാരിത്ത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ചാരിത്തവസേനാതി തസ്മിം തസ്മിം ജനപദേ ദാസപണ്ണജ്ഝാപനാദിനാ അദാസകരണനിയാമേന. അഭിസേകാദീസു സബ്ബബന്ധനാനി മോചാപേന്തി, തം സന്ധായ ‘‘സബ്ബസാധാരണേനാ’’തി വുത്തം.

സചേ സയമേവ പണ്ണം ആരോപേന്തി, ന വട്ടതീതി താ ഭുജിസ്സിത്ഥിയോ ‘‘മയമ്പി വണ്ണദാസിയോ ഹോമാ’’തി അത്തനോ രക്ഖണത്ഥായ സയമേവ രാജൂനം ദാസിപണ്ണേ അത്തനോ നാമം ലിഖാപേന്തി, താസം പുത്താപി രാജദാസാവ ഹോന്തി, തസ്മാ തേ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. തേഹി അദിന്നാ ന പബ്ബാജേതബ്ബാതി യത്തകാ തേസം സാമിനോ, തേസു ഏകേന അദിന്നേപി ന പബ്ബാജേതബ്ബാ. ഭുജിസ്സേ കത്വാ പന പബ്ബാജേതും വട്ടതീതി യസ്സ വിഹാരസ്സ തേ ആരാമികാ ദിന്നാ, തസ്മിം വിഹാരേ സങ്ഘം ഞാപേത്വാ ഫാതികമ്മേന ധനാദിം കത്വാ ഭുജിസ്സേ കത്വാ പബ്ബാജേതും വട്ടതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘ദേവദാസിപുത്തേ വട്ടതീതി ലിഖിതം. ‘ആരാമികഞ്ചേ പബ്ബാജേതുകാമോ, അഞ്ഞമേകം ദത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബ’ന്തി വുത്തം. മഹാപച്ചരിവാദസ്സ അയമിധ അധിപ്പായോ, ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമികേ ദേമാ’തി ദിന്നത്താ ന തേ തേസം ദാസാ, ‘ആരാമികോ ച നേവ ദാസോ ന ഭുജിസ്സോ’തി വത്തബ്ബതോ ന ദാസോതി ലിഖിതം. തക്കാസിഞ്ചനം സീഹളദീപേ ചാരിത്തം, തേ ച പബ്ബാജേതബ്ബാ സങ്ഘസ്സാരാമികത്താ. നിസ്സാമികം ദാസം അത്തനാപി ഭുജിസ്സം കാതും ലഭതീ’’തി വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൯൭) പന ‘‘തക്കം സീസേ ആസിത്തകസദിസാവ ഹോന്തീതി യഥാ അദാസേ കരോന്താ തക്കേന സീസം ധോവിത്വാ അദാസം കരോന്തി, ഏവം ആരാമികവചനേന ദിന്നത്താ അദാസാവ തേതി അധിപ്പായോ. ‘തക്കാസിഞ്ചനം പന സീഹളദീപേ ചാരിത്ത’ന്തി ¶ വദന്തി. നേവ പബ്ബാജേതബ്ബോതി വുത്തന്തി കപ്പിയവചനേന ദിന്നേപി ¶ സങ്ഘസ്സ ആരാമികദാസത്താ ഏവം വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘തക്കം സീസേ ആസിത്തകസദിസാവ ഹോന്തീതി കേസുചി ജനപദേസു അദാസേ കരോന്താ തക്കം സീസേ ആസിഞ്ചന്തി, തേന കിര തേ അദാസാ ഹോന്തി, ഏവമിദമ്പി ആരാമികവചനേന ദിന്നമ്പീതി അധിപ്പായോ. തഥാ ദിന്നേപി സങ്ഘസ്സ ആരാമികദാസോ ഏവാതി ‘നേവ പബ്ബാജേതബ്ബോ’തി വുത്തം. ‘താവകാലികോ നാമ’തി വുത്തത്താ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ വാ പച്ഛാപി ഗഹേതുകാമതായ വാ ദിന്നം സബ്ബം താവകാലികമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. നിസ്സാമികദാസോ നാമ യസ്സ സാമികുലം അഞ്ഞാതികം മരണേന പരിക്ഖീണം, ന കോചി തസ്സ ദായാദോ, സോ പന സമാനജാതികേഹി വാ നിവാസഗാമവാസീഹി വാ ഇസ്സരേഹി വാ ഭുജിസ്സോ കതോവ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ദേവദാസാപി ദാസാ ഏവ. തേ ഹി കത്ഥചി ദേസേ രാജദാസാ ഹോന്തി, കത്ഥചി വിഹാരദാസാ വാ, തസ്മാ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൯൭) പന ‘‘നിസ്സാമികദാസോ നാമ യസ്സ സാമികാ സപുത്തദാരാ മതാ ഹോന്തി, ന കോചി തസ്സ പരിഗ്ഗാഹകോ, സോപി പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി, തം പന അത്തനാപി ഭുജിസ്സം കാതും വട്ടതി. യേ വാ പന തസ്മിം രട്ഠേ സാമിനോ, തേഹിപി കാരാപേതും വട്ടതി, ‘ദേവദാസിപുത്തം പബ്ബാജേതും വട്ടതീ’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘ദാസസ്സ പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ സാമികേ ദിസ്വാ പലായന്തസ്സ ആപത്തി നത്ഥീ’തി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘ദാസമ്പി പബ്ബാജേത്വാ സാമികേ ദിസ്വാ പടിച്ഛാദനത്ഥം അപനേന്തോ പദവാരേന അദിന്നാദാനാപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ, ദാസസ്സ പന പലായതോ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം.

൧൩൨. ഹത്ഥച്ഛിന്നകാദിവത്ഥൂസു കണ്ണമൂലേതി സകലസ്സ കണ്ണസ്സ ഛേദം സന്ധായാഹ. കണ്ണസക്ഖലികായാതി കണ്ണചൂളികായ ¶ . യസ്സ പന കണ്ണാവട്ടേതി ഹേട്ഠാ കുണ്ഡലാദിഠപനഛിദ്ദം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘തഞ്ഹി സങ്ഘട്ടനക്ഖമം. അജപദകേതി അജപദനാസികട്ഠികോടിയം. തതോ ഹി ഉദ്ധം ന വിച്ഛിന്ദിതും സക്കാ ഹോതി. സന്ധേതുന്തി അവിരൂപസണ്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, വിരൂപം പന പരിസദൂസകം ആപാദേതി.

ഖുജ്ജസരീരോതി വങ്കസരീരോ. ബ്രഹ്മുനോ വിയ ഉജുകം ഗത്തം സരീരം യസ്സ സോ ബ്രഹ്മുജുഗത്തോ, ഭഗവാ. അവസേസോ സത്തോതി ഇമിനാ ലക്ഖണേന രഹിതസത്തോ. ഏതേന ഠപേത്വാ മഹാപുരിസം ചക്കവത്തിഞ്ച ¶ ഇതരേ സത്താ ഖുജ്ജപക്ഖികാതി ദസ്സേതി. യേഭുയ്യേന ഹി സത്താ ഖന്ധേ കടിയം ജാണൂസൂതി തീസു ഠാനേസു നമന്തി, തേ കടിയം നമന്താ പച്ഛതോ നമന്തി, ദ്വീസു ഠാനേസു നമന്താ പുരതോ നമന്തി, ദീഘസരീരാ പന ഏകേന പസ്സേന വങ്കാ ഹോന്തി, ഏകേ മുഖം ഉന്നാമേത്വാ നക്ഖത്താനി ഗണയന്താ വിയ ചരന്തി, ഏകേ അപ്പമംസലോഹിതാ സൂലസദിസാ ഹോന്തി, ഏകേ പുരതോ പബ്ഭാരാ ഹോന്തി, പവേധമാനാ ഗച്ഛന്തി. പരിവടുമോതി സമന്തതോ വട്ടകായോ. ഏതേന ഏവരൂപാ ഏവ വാമനകാ ന വട്ടന്തീതി ദസ്സേതി.

൧൩൩. അട്ഠിസിരാചമ്മസരീരോതി അട്ഠിസിരാചമ്മമത്തസരീരോ. കൂടകൂടസീസോതി അനേകേസു ഠാനേസു പിണ്ഡിതമംസതം ദസ്സേതും ആമേഡിതം കതം. തേനാഹ ‘‘താലഫലപിണ്ഡിസദിസേനാ’’തി. താലഫലാനം മഞ്ജരീ പിണ്ഡി നാമ. അനുപുബ്ബതനുകേന സീസേനാതി ചേതിയഥൂപികാ വിയ കമേന കിസേന സീസേന. മഹാവേളുപബ്ബം വിയ ആദിതോ പട്ഠായ യാവ പരിയോസാനാ അവിസമഥൂലേന സീസേന സമന്നാഗതോ നാളിസീസോ നാമ. കപ്പസീസോതി ഗജമത്ഥകം വിയ ദ്വിധാ ഭിന്നസീസോ. ‘‘കണ്ണികകേസോ വാ’’തി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാണകേഹീ’’തിആദി. മക്കടസ്സേവ നലാടേപി കേസാനം ഉട്ഠിതഭാവം സന്ധായാഹ ‘‘സീസലോമേഹീ’’തിആദി.

മക്കടഭമുകോതി ¶ നലാടലോമേഹി അവിഭത്തലോമഭമുകോ. അക്ഖിചക്കേഹീതി അക്ഖിമണ്ഡലേഹി. കേകരോതി തിരിയം പസ്സനകോ. ഉദകതാരകാതി ഓലോകേന്താനം ഉദകേ പടിബിമ്ബികച്ഛായാ. ഉദകബുബ്ബുളന്തി കേചി. അക്ഖിതാരകാതി അഭിമുഖേ ഠിതാനം ഛായാ. അക്ഖിഭണ്ഡകാതിപി വദന്തി. അതിപിങ്ഗലക്ഖി മജ്ജാരക്ഖി. മധുപിങ്ഗലന്തി മധുവണ്ണപിങ്ഗലം. നിപ്പഖുമക്ഖീതി ഏത്ഥ പഖുമ-സദ്ദോ അക്ഖിദലലോമേസു നിരുള്ഹോ, തദഭാവാ നിപ്പഖുമക്ഖി. അക്ഖിപാകേനാതി അക്ഖിദലപരിയന്തേസു പൂതിതാപജ്ജനരോഗേന.

ചിപിടനാസികോതി അനുന്നതനാസികോ. പടങ്ഗമണ്ഡൂകോ നാമ മഹാമുഖമണ്ഡൂകോ. ഭിന്നമുഖോതി ഉപക്കമുഖപരിയോസാനോ, സബ്ബദാ വിവടമുഖോ വാ. വങ്കമുഖോതി ഏകപസ്സേ അപക്കമ്മ ഠിതഹേട്ഠിമഹനുകട്ഠികോ. ഓട്ഠച്ഛിന്നകോതി ഉഭോസു ഓട്ഠേസു യത്ഥ കത്ഥചി ജാതിയാ വാ പച്ഛാ വാ സത്ഥാദിനാ അപനീതമംസേന ഓട്ഠേന സമന്നാഗതോ. ഏളമുഖോതി നിച്ചപഗ്ഘരിതലാലാമുഖോ.

ഭിന്നഗലോതി അവനതഗലോ. ഭിന്നഉരോതി അതിനിന്നഉരമജ്ഝോ. ഏവം ഭിന്നപിട്ഠീതി. സബ്ബഞ്ചേതന്തി ¶ ‘‘കച്ഛുഗത്തോ’’തിആദിം സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ച വിനിച്ഛയോ കുട്ഠാദീസു വുത്തോ ഏവാതി ആഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ’’തിആദി.

വാതണ്ഡികോതി അണ്ഡകേസു വുദ്ധിരോഗേന സമന്നാഗതോ, അണ്ഡവാതരോഗേന ഉദ്ധുതബീജണ്ഡകോസേന സമന്നാഗതോ വാ. യസ്സ നിവാസനേന പടിച്ഛന്നമ്പി ഉണ്ണതം പകാസതി, സോവ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. വികടോതി തിരിയം ഗമനപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ ബഹി നിഗച്ഛന്തി. സങ്ഘട്ടോതി ഗച്ഛതോ പരിവത്തനപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ അന്തോ പവിസന്തി. മഹാജങ്ഘോതി ഥൂലജങ്ഘോ. മഹാപാദോതി മഹന്തേന പാദതലേന ¶ യുത്തോ. പാദവേമജ്ഝേതി പിട്ഠിപാദവേമജ്ഝേ. ഏതേന അഗ്ഗപാദോ ച പണ്ഹി ച സദിസാവാതി ദസ്സേതി.

൧൩൪. മജ്ഝേ സംകുടിതപാദത്താതി കുണ്ഠപാദതായ കാരണം ദസ്സേതി, അഗ്ഗേ സംകുടിതപാദത്താതി കുണ്ഠപാദതായ. കുണ്ഠപാദസ്സേവ ചങ്കമനവിഭാവനം ‘‘പിട്ഠിപാദഗ്ഗേന ചങ്കമന്തോ’’തി. ‘‘പാദസ്സ ബാഹിരന്തേനാ’’തി ച ‘‘അബ്ഭന്തരന്തേനാ’’തി ച ഇദം പാദതലസ്സ ഉഭോഹി പരിയന്തേഹി ചങ്കമനം സന്ധായ വുത്തം.

മമ്മനന്തി ഖലിതവചനം, യോ ഏകമേവക്ഖരം ചതുപഞ്ചക്ഖത്തും വദതി, തസ്സേതം അധിവചനം, ഠാനകരണവിസുദ്ധിയാ അഭാവേന അഫുട്ഠക്ഖരവചനം. വചനാനുകരണേന ഹി സോ ‘‘മമ്മനോ’’തി വുത്തോ. യോ ച കരണസമ്പന്നോപി ഏകമേവക്ഖരം ഹിക്കാരബഹുസോ വദതി, സോപി ഇധേവ സങ്ഗയ്ഹതി. യോ വാ പന തം നിഗ്ഗഹേത്വാപി അനാമേഡിതക്ഖരമേവ സിഥിലം സിലിട്ഠവചനം വത്തും സമത്ഥോ, സോ പബ്ബാജേതബ്ബോ. ആപത്തിതോ ന മുച്ചന്തീതി ഞത്വാ കരോന്താവ ന മുച്ചന്തി. ജീവിതന്തരായാദിആപദാസു അരുചിയാ കായസാമഗ്ഗിം ദേന്തസ്സ അനാപത്തി.

൧൩൫. അഭബ്ബപുഗ്ഗലകഥാസു ‘‘യോ കാളപക്ഖേ ഇത്ഥീ ഹോതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ പുരിസോ, അയം പക്ഖപണ്ഡകോ’’തി കേചി വദന്തി. അട്ഠകഥായം പന ‘‘കാളപക്ഖേ പണ്ഡകോ ഹോതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ പനസ്സ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതീ’’തി അപണ്ഡകപക്ഖേ പരിളാഹവൂപസമസ്സേവ വുത്തത്താ പണ്ഡകപക്ഖേ ഉസ്സന്നപരിളാഹതാ പണ്ഡകഭാവാപത്തീതി വിഞ്ഞായതീതി വീമംസിത്വാ യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. ഇത്ഥിഭാവോ പുമ്ഭാവോ വാ നത്ഥി ഏതസ്സാതി അഭാവകോ. ‘‘തസ്മിംയേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാതി ഏത്ഥ അപണ്ഡകപക്ഖേ പബ്ബാജേത്വാ പണ്ഡകപക്ഖേ നാസേതബ്ബോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘അപണ്ഡകപക്ഖേ ¶ ¶ പബ്ബജിതോ സചേ കിലേസക്ഖയം പാപുണാതി, ന നാസേതബ്ബോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം. പണ്ഡകസ്സ ഹി കിലേസക്ഖയാസമ്ഭവതോ, ഖീണകിലേസസ്സ ച പണ്ഡകഭാവാനാപത്തിതോ. അഹേതുകപടിസന്ധികഥായഞ്ഹി അവിസേസേന പണ്ഡകസ്സ അഹേതുകപടിസന്ധിതാ വുത്താ, ആസിത്തഉസൂയപക്ഖപണ്ഡകാനഞ്ച പടിസന്ധിതോ പട്ഠായേവ പണ്ഡകഭാവോ, ന പവത്തിയംയേവാതി വദന്തി. തേനേവ അഹേതുകപടിസന്ധിനിദ്ദേസേ ജച്ചന്ധബധിരാദയോ വിയ പണ്ഡകോ ജാതിസദ്ദേന വിസേസേത്വാ ന നിദ്ദിട്ഠോ. ചതുത്ഥപാരാജികസംവണ്ണനായഞ്ച (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൩) അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ ദസ്സേന്തേന പണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാ തയോ വത്ഥുവിപന്നാ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേസം സഗ്ഗോ അവാരിതോ, മഗ്ഗോ പന വാരിതോതി അവിസേസതോ വുത്തന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൯) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൦൯) പന പണ്ഡകവത്ഥുസ്മിം ആസിത്തഉസൂയപക്ഖപണ്ഡകാ തയോപി പുരിസഭാവലിങ്ഗാദിയുത്താ അഹേതുകപടിസന്ധികാ, തേ ച കിലേസപരിയുട്ഠാനസ്സ ബലവതായ നപുംസകപണ്ഡകസദിസത്താ ‘‘പണ്ഡകാ’’തി വുത്താ, തേസു ആസിത്തഉസൂയപണ്ഡകാനം ദ്വിന്നം കിലേസപരിയുട്ഠാനം യോനിസോമനസികാരാദീഹി വീതിക്കമതോ നിവാരേതുമ്പി സക്കാ, തേന തേ പബ്ബാജേതബ്ബാതി വുത്താ. പക്ഖപണ്ഡകസ്സ പന കാളപക്ഖേ ഉമ്മാദോ വിയ കിലേസപരിളാഹോ അവത്ഥരന്തോ ആഗച്ഛതി, വീതിക്കമം പത്വാ ഏവ ച നിവത്തതി, തസ്മാ തസ്മിം പക്ഖേ സോ ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി വുത്തോ, തദേതം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘യസ്സ പരേസ’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ ആസിത്തസ്സാതി മുഖേ ആസിത്തസ്സ അത്തനോപി അസുചിമുച്ചനേന പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി. ഉസൂയായ ഉപ്പന്നായാതി ഉസൂയായ വസേന അത്തനോ സേവേതുകാമതാരാഗേ ഉപ്പന്നേ അസുചിമുത്തിയാ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി.

‘‘ബീജാനി ¶ അപനീതാനീ’’തി വുത്തത്താ ബീജേസു ഠിതേസു നിമിത്തമത്തേ അപനീതേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി. ഭിക്ഖുനോപി അനാബാധപച്ചയാ തദപനയനേ ഥുല്ലച്ചയമേവ, ന പണ്ഡകത്തം. ബീജേസു പന അപനീതേസു അങ്ഗജാതമ്പി രാഗേന കമ്മനിയം ന ഹോതി, പുമഭാവോ വിഗച്ഛതി, മസ്സുആദിപുരിസലിങ്ഗമ്പി ഉപസമ്പദാപി വിഗച്ഛതി, കിലേസപരിളാഹോപി ദുന്നിവാരവീതിക്കമോ ഹോതി നപുംസകപണ്ഡകസ്സ വിയ, തസ്മാ ഈദിസോ ഉപസമ്പന്നോപി നാസേതബ്ബോതി വദന്തി. യദി ഏവം കസ്മാ ബീജുദ്ധരണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തന്തി? ഏത്ഥ താവ കേചി വദന്തി ‘‘പഞ്ഞത്തമേവേതം ഭഗവതാ ‘പണ്ഡകോ ഭിക്ഖവേ അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തത്താ’’തി. കേചി ¶ പന ‘‘യസ്മാ ബീജുദ്ധരണക്ഖണേ പണ്ഡകോ ന ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം ഖണേ പാരാജികം ന പഞ്ഞത്തം. യസ്മാ പന സോ ഉദ്ധടബീജോ ഭിക്ഖു അപരേന സമയേന വുത്തനയേന പണ്ഡകത്തം ആപജ്ജതി, അഭാവകോ ഹോതി, ഉപസമ്പദായ അവത്ഥു, തതോ ഏവ ചസ്സ ഉപസമ്പദാ വിഗച്ഛതി, തസ്മാ ഏസ പണ്ഡകത്തുപഗമനകാലതോ പട്ഠായ ജാതിയാ നപുംസകപണ്ഡകേന സദ്ധിം യോജേത്വാ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി അഭബ്ബോതി വുത്തോ, ന തതോ പുബ്ബേ. അയഞ്ച കിഞ്ചാപി സഹേതുകോ, ഭാവക്ഖയേന പനസ്സ അഹേതുകസദിസതായ മഗ്ഗോപി ന ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വദന്തി. അപരേ പന ‘‘പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന പണ്ഡകഭാവമാപന്നം സന്ധായ ‘ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’തി വുത്തം, ഉപസമ്പന്നസ്സ പന പച്ഛാ ഉപക്കമേന ഉപസമ്പദാപി ന വിഗച്ഛതീ’’തി, തം ന യുത്തം. യദഗ്ഗേന ഹി പബ്ബജ്ജതോ പുബ്ബേ ഉപക്കമേന അഭബ്ബോ ഹോതി, തദഗ്ഗേന പച്ഛാപി ഹോതീതി വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഇത്ഥത്താദി ഭാവോ നത്ഥി ഏതസ്സാതി അഭാവകോ. പബ്ബജ്ജാ ന വാരിതാതി ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാഗ്ഗഹണേനേവ ഉപസമ്പദാപി ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘യസ്സ ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാ’’തിആദി. തസ്മിം ¶ യേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാതി ഏത്ഥ പന അപണ്ഡകപക്ഖേപി പബ്ബജ്ജാമത്തമേവ ലഭതി, ഉപസമ്പദാ പന തദാപി ന വട്ടതി, പണ്ഡകപക്ഖേ പന ആഗതോ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോതി വേദിതബ്ബന്തി വുത്തം.

൧൩൬. ഉഭതോബ്യഞ്ജനമസ്സ അത്ഥീതി ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇമിനാ അസമാനാധികരണവിസയോ ബാഹിരത്ഥസമാസോയം, പുരിമപദേ ച വിഭത്തിഅലോപോതി ദസ്സേതി. ബ്യഞ്ജനന്തി ചേത്ഥ പുരിസനിമിത്തം ഇത്ഥിനിമിത്തഞ്ച അധിപ്പേതം. അഥ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഏകമേവ ഇന്ദ്രിയം ഹോതി, ഉദാഹു ദ്വേതി? ഏകമേവ ഹോതി, ന ദ്വേ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘യസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി, നോ. യസ്സ വാ പന പുരിസിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജതീതി, നോ’’തി (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) ഏകസ്മിം സന്താനേ ഇന്ദ്രിയഭൂതഭാവദ്വയസ്സ ഉപ്പത്തിയാ അഭിധമ്മേ പടിസേധിതത്താ, തഞ്ച ഖോ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയന്തി. യദി ഏവം ദുതിയബ്യഞ്ജനസ്സ അഭാവോ ആപജ്ജതി ഇന്ദ്രിയഞ്ഹി ബ്യഞ്ജനസ്സ കാരണം വുത്തം, തഞ്ച തസ്സ നത്ഥീതി? വുച്ചതേ – ന തസ്സ ഇന്ദ്രിയം ദുതിയബ്യഞ്ജനകാരണം. കസ്മാ? സദാ അഭാവതോ. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഹി യദാ ഇത്ഥിയാ രാഗചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം പടിച്ഛന്നം ഗുള്ഹം ഹോതി, തഥാ ¶ ഇതരസ്സ ഇതരം. യദി ച തേസം ഇന്ദ്രിയം ദുതിയബ്യഞ്ജനകാരണം ഭവേയ്യ, സദാപി ബ്യഞ്ജനദ്വയം തിട്ഠേയ്യ, ന പന തിട്ഠതി, തസ്മാ വേദിതബ്ബമേതം ‘‘ന തസ്സ തം ബ്യഞ്ജനകാരണം, കമ്മസഹായം പന രാഗചിത്തമേവേത്ഥ കാരണ’’ന്തി. യസ്മാ ചസ്സ ഏകമേവ ഇന്ദ്രിയം ഹോതി, തസ്മാ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ സയമ്പി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി, പരമ്പി ഗണ്ഹാപേതി. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പരം ഗണ്ഹാപേതി, സയം പന ന ഗണ്ഹാതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൬) ആഗതം.

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൬) പന – ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇത്ഥിന്ദ്രിയയുത്തോ, ഇതരോ പന പുരിസിന്ദ്രിയയുത്തോ. ഏകസ്സ ഹി ഭാവദ്വയം സഹ ന ഉപ്പജ്ജതി യമകേ (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧൮൮) പടിക്ഖിത്തത്താ. ദുതിയബ്യഞ്ജനം പന കമ്മസഹായേന അകുസലചിത്തേനേവ ഭാവരഹിതം ഉപ്പജ്ജതി. പകതിത്ഥിപുരിസാനമ്പി കമ്മമേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം കാരണം, ന ഭാവോ തസ്സ കേനചി പച്ചയേന പച്ചയത്തസ്സ പട്ഠാനേ അവുത്തത്താ. കേവലം ഭാവസഹിതാനംയേവ ബ്യഞ്ജനലിങ്ഗാനം പവത്തദസ്സനത്ഥം അട്ഠകഥാസു (ധ. സ. അട്ഠ. ൬൩൨-൬൩൩) ‘‘ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പടിച്ച ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീനീ’’തിആദിനാ ഇന്ദ്രിയസ്സ ബ്യഞ്ജനകാരണത്തേന വുത്തം. ഇധ പന അകുസലബലേന ഇന്ദ്രിയം വിനാപി ബ്യഞ്ജനം ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. ഉഭിന്നമ്പി ചേ തേസം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം. യദാ ഇത്ഥിയാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നം. യദാ പുരിസേ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം പാകടം ഹോതി, ഇതരം പടിച്ഛന്നന്തി ആഗതം.

൧൩൭. ഥേയ്യായ സംവാസോ ഏതസ്സാതി ഥേയ്യസംവാസകോ. സോ ച ന സംവാസമത്തസ്സേവ ഥേനകോ ഇധാധിപ്പേതോ, അഥ ഖോ ലിങ്ഗസ്സ തദുഭയസ്സ ച ഥേനകോപീതി ആഹ ‘‘തയോ ഥേയ്യസംവാസകാ’’തിആദി. ന യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതീതി യഥാവുഡ്ഢം ഭിക്ഖൂനം വാ സാമണേരാനം വാ വന്ദനം ന സാദിയതി. യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതീതി അത്തനാ മുസാവാദം കത്വാ ദസ്സിതവസ്സാനുരൂപം യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനം സാദിയതി. ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദികോതി ഇമിനാ ന ഏകകമ്മാദികോവ ഇധ സംവാസോ നാമാതി ദസ്സേതി.

൧൩൮. രാജ…പേ… ഭയേനാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘രാജഭയേന ദുബ്ഭിക്ഖഭയേനാ’’തിആദിനാ. സംവാസം നാധിവാസേതി, യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി രാജഭയാദീഹി ¶ ഗഹിതലിങ്ഗതായ ¶ സോ സുദ്ധമാനസോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതീതി അത്ഥോ. യോ ഹി രാജഭയാദിം വിനാ കേവലം ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സദ്ധിം സംവസിതുകാമതായ ലിങ്ഗം ഗണ്ഹാതി, സോ അസുദ്ധചിത്തതായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതി. അയം പന താദിസേന അസുദ്ധചിത്തേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവതോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന ഹോതി. തേനേവ ‘‘രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗാനം ‘ഗിഹീ മം സമണോതി ജാനന്തൂ’തി വഞ്ചനചിത്തേ സതിപി ഭിക്ഖൂനം വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവാ ദോസോ ന ജാതോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കേചി പന ‘‘വൂപസന്തഭയതാ ഇധ സുദ്ധചിത്തതാ’’തി വദന്തി, ഏവഞ്ച സതി സോ വൂപസന്തഭയോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥേ വിഞ്ഞായമാനേ അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ആപജ്ജേയ്യ, ന ച അട്ഠകഥായം അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേപി അഥേയ്യസംവാസകതാ ദസ്സിതാ. സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോതി ച ഇമിനാ അവൂപസന്തഭയേനപി സംവാസം അസാദിയന്തേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി ദീപേതി. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ‘‘യസ്മാ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ സങ്ഘികം ഗണ്ഹന്തസ്സ സംവാസം പരിഹരിതും ദുക്കരം, തസ്മാ ‘സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോ’തി ഇദം വുത്ത’’ന്തി. തസ്മാ രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗതായേവേത്ഥ സുദ്ധചിത്തതാതി ഗഹേതബ്ബം.

സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനീതി സബ്ബസാമയികാനം സാധാരണം കത്വാ വീഥിചതുക്കാദീസു ഠപേത്വാ ദാതബ്ബഭത്താനി. കായപരിഹാരിയാനീതി കായേന പരിഹരിതബ്ബാനി. അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛന്തീതി അഭിമുഖം ഗച്ഛന്തി. കമ്മന്താനുട്ഠാനേനാതി കസിഗോരക്ഖാദികമ്മാകരണേന. തദേവ പത്തചീവരം ആദായ വിഹാരം ഗച്ഛതീതി ¶ ചീവരാനി നിവാസനപാരുപനവസേന ആദായ, പത്തഞ്ച അംസകൂടേ ലഗ്ഗേത്വാ വിഹാരം ഗച്ഛതി.

നാപി സയം ജാനാതീതി ‘‘യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീ’’തി വാ ‘‘ഏവം കാതും ന ലഭതീ’’തി വാ ‘‘ഏവം പബ്ബജിതോ സമണോ നാമ ന ഹോതീ’’തി വാ ന ജാനാതി. യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീതി ഇദം പന നിദസ്സനമത്തം. അനുപസമ്പന്നകാലേയേവാതി ഇമിനാ ഉപസമ്പന്നകാലേ സുത്വാ സചേപി നാരോചേതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദീപേതി.

സിക്ഖം ¶ അപ്പച്ചക്ഖായ…പേ… ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഇദം ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ ന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി, ലിങ്ഗാനുരൂപസ്സ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ നാപി സംവാസത്ഥേനകോ ഹോതീതി വുത്തം. ഏകോ ഭിക്ഖു കാസായേ സഉസ്സാഹോവ ഓദാതം നിവാസേത്വാതി ഏത്ഥാപി ഇദമേവ കാരണം ദട്ഠബ്ബം. പരതോ ‘‘സാമണേരോ സലിങ്ഗേ ഠിതോ’’തിആദിനാ സാമണേരസ്സ വുത്തവിധാനേസുപി അഥേയ്യസംവാസപക്ഖേ അയമേവ നയോ. ‘‘ഭിക്ഖുനിയാപി ഏസേവ നയോ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ‘‘സാപി ഗിഹിഭാവം പത്ഥയമാനാ’’തിആദിനാ വിഭാവേതി.

സചേ കോചി വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി സാമണേരം സന്ധായ വുത്തം. മഹാപേളാദീസൂതി ഏതേന ഗിഹിസന്തകം ദസ്സിതം. സാമണേരപടിപാടിയാ…പേ… ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി, പാരാജികം പന ആപജ്ജതിയേവ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൦) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൦) പന – ഥേയ്യായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണമത്തമ്പി ഇധ സംവാസോ ഏവാതി ആഹ ‘‘തയോ ഥേയ്യസംവാസകാ’’തി. ന ¶ യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി ഭിക്ഖൂനം സാമണേരാനം വാ വന്ദനം ന സാദിയതി. യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനന്തി അത്തനാ മുസാവാദേന ദസ്സിതവസ്സക്കമേന ഭിക്ഖൂനം വന്ദനം സാദിയതി. ദഹരസാമണേരോ പന വുഡ്ഢസാമണേരാനം, ദഹരഭിക്ഖൂ ച വുഡ്ഢാനം വന്ദനം സാദിയന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി സംവാസത്ഥേനകത്ഥേ. ഭിക്ഖുവസ്സാനീതി ഇദം സംവാസത്ഥേനകേ വുത്തപാഠവസേന വുത്തം, സയമേവ പന പബ്ബജിത്വാ സാമണേരവസ്സാനി ഗണേന്തോപി ഉഭയത്ഥേനകോ ഏവ. ന കേവലഞ്ച പുരിസോവ, ഇത്ഥീപി ഭിക്ഖൂനീസു ഏവം പടിപജ്ജതി, ഥേയ്യസംവാസികാവ. ആദികമ്മികാപി ചേത്ഥ ന മുച്ചന്തി. ഉപസമ്പന്നേസു ഏവ പഞ്ഞത്താപത്തിം പടിച്ച ആദികമ്മികാ വുത്താ, തേനേവേത്ഥ ആദികമ്മികോപി ന മുത്തോ.

രാജ…പേ… ഭയേനാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി ‘‘ഇമിനാ ലിങ്ഗേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സംവസിസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്താഭാവേന സുദ്ധചിത്തോ. തേന ഹി അസുദ്ധചിത്തേന ലിങ്ഗേ ഗഹിതമത്തേ പച്ഛാ ഭിക്ഖൂഹി സഹ സംവസതു വാ മാ വാ, ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി. പച്ഛാ സംവസന്തോപി അഭബ്ബോ ഹുത്വാ സംവസതി, തസ്മാ ഉഭയത്ഥേനകോപി ലിങ്ഗത്ഥേനകേ ഏവ പവിസതീതി വേദിതബ്ബം. യോ പന രാജാദിഭയേന സുദ്ധചിത്തോവ ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ ¶ പച്ഛാ ‘‘ഭിക്ഖുവസ്സാനി ഗണേത്വാ ജീവസ്സാമീ’’തി അസുദ്ധചിത്തം ഉപ്പാദേതി, സോ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ. സചേ പന സോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികം ഗന്ത്വാ സാമണേരവസ്സഗണനാദിം കരോതി, തദാ സംവാസത്ഥേനകോ, ഉഭയത്ഥേനകോ വാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. യം പന പരതോ ‘‘സഹ ധുരനിക്ഖേപേന അയമ്പി ഥേയ്യസംവാസകോവാ’’തി വുത്തം, തം ഭിക്ഖൂഹി സങ്ഗമ്മ സംവാസാധിവാസനവസേന ധുരനിക്ഖേപം സന്ധായ വുത്തം. തേന വുത്തം ‘‘സംവാസം നാധിവാസേതി, യാവാ’’തി ¶ , തസ്സ താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ചോരാദിഭയം വിനാപി കീളാധിപ്പായേന ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനമ്പി സന്തികേ പബ്ബജിതാലയം ദസ്സേത്വാ വന്ദനാദിം അസാദിയന്തോപി ‘‘സോഭതി നു ഖോ മേ പബ്ബജിതലിങ്ഗ’’ന്തിആദിനാ സുദ്ധചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനീതി സബ്ബസാമയികാനം സാധാരണം കത്വാ പഞ്ഞത്താനി ഭത്താനി. ഇദഞ്ച ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ നിയമിതഭത്തഗ്ഗഹണേ സംവാസോപി സമ്ഭവേയ്യാതി സബ്ബസാധാരണഭത്തം വുത്തം. സംവാസം പന അസാദിയിത്വാ അഭിക്ഖുകവിഹാരാദീസു വിഹാരഭത്താദീനി ഭുഞ്ജന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി ഏവ. കമ്മന്താനുട്ഠാനേനാതി കസിആദികമ്മാകരണേന. പത്തചീവരം ആദായാതി ഭിക്ഖുലിങ്ഗവസേന സരീരേന ധാരേത്വാ.

യോ ഏവം പബ്ബജതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതീതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം. ‘‘ഥേയ്യസംവാസകോ’’തി പന നാമം അജാനന്തോപി ‘‘ഏവം കാതും ന വട്ടതീ’’തി വാ ‘‘കരോന്തോ സമണോ നാമ ന ഹോതീ’’തി വാ ‘‘യദി ആരോചേസ്സാമി, ഛഡ്ഡയിസ്സന്തി മ’’ന്തി വാ ‘‘യേന കേനചി പബ്ബജ്ജാ മേ ന രുഹതീ’’തി ജാനാതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ഹോതി. യോ പന പഠമം ‘‘പബ്ബജ്ജാ ഏവം മേ ഗഹിതാ’’തി സഞ്ഞീ കേവലം അന്തരാ അത്തനോ സേതവത്ഥനിവാസനാദിവിപ്പകാരം പകാസേതും ലജ്ജന്തോ ന കഥേതി, സോ ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നകാലേയേവാതി ഏത്ഥ അവധാരണേന ഉപസമ്പന്നകാലേ ഥേയ്യസംവാസകലക്ഖണം ഞത്വാ വഞ്ചനായപി നാരോചേതി, ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ദീപേതി. സോ ഹി സുദ്ധചിത്തേന ഗഹിതലിങ്ഗത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി, ലദ്ധൂപസമ്പദത്താ തദനുഗുണസ്സേവ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ സംവാസത്ഥേനകോപി ¶ ന ഹോതി. അനുപസമ്പന്നോ പന ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ഹോതി, സംവാസാരഹസ്സ ലിങ്ഗസ്സ ഗഹിതത്താ സംവാസസാദിയനമത്തേന സംവാസത്ഥേനകോ ഹോതി.

സലിങ്ഗേ ¶ ഠിതോതി സലിങ്ഗഭാവേ ഠിതോ. ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീതി ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ അപരിച്ചത്തത്താ ലിങ്ഗത്ഥേനകോ ന ഹോതി. ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതി. യം പന മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘ലിങ്ഗാനുരൂപസ്സ സംവാസസ്സ സാദിതത്താ നാപി സംവാസത്ഥേനകോ’’തി കാരണം വുത്തം, തമ്പി ഇദമേവ കാരണം സന്ധായ വുത്തം. ഇതരഥാ സാമണേരസ്സാപി ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദീസു ലിങ്ഗാനുരൂപസംവാസോ ഏവ സാദിതോതി സംവാസത്ഥേനകതാ ന സിയാ ഭിക്ഖൂഹി ദിന്നലിങ്ഗസ്സ ഉഭിന്നമ്പി സാധാരണത്താ. യഥാ ചേത്ഥ ഭിക്ഖു, ഏവം സാമണേരോപി പാരാജികം സമാപന്നോ സാമണേരപടിഞ്ഞായ അപരിച്ചത്തത്താ സംവാസത്ഥേനകോ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. സോഭതീതി സമ്പടിച്ഛിത്വാതി കാസാവധാരണേ ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ ഗിഹിഭാവം സമ്പടിച്ഛിത്വാ.

സചേ കോചി വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി സാമണേരം സന്ധായ വുത്തം. മഹാപേളാദീസൂതി വിലീവാദിമയേസു ഘരദ്വാരേസു ഠപിതേസു ഭത്തഭാജനവിസേസേസു. ഏതേന വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസ്സഗണനാദീനം അകരണം ദസ്സേതീതി വുത്തം.

൧൩൯. തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥായം തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീതി ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗതസ്സ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ തേസം ലദ്ധിപി ഗഹിതായേവ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. കേനചി പന ‘‘തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേ ലദ്ധിയാ ഗഹിതായപി അഗ്ഗഹിതായപി തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗതസ്സ ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനതോ അഞ്ഞം ലദ്ധിഗ്ഗഹണം ¶ നാമ അത്ഥി. ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനേവ ഹി സോ ഗഹിതലദ്ധികോ ഹോതി. തേനേവ ‘‘വീമംസനത്ഥം കുസചീരാദീനി…പേ… യാവ ന സമ്പടിച്ഛതി, താവ തം ലദ്ധി രക്ഖതി, സമ്പടിച്ഛിതമത്തേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. നഗ്ഗോവ ആജീവകാനം ഉപസ്സയം ഗച്ഛതി, പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടന്തി ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സ’’ന്തി അസുദ്ധചിത്തേന ഗമനപച്ചയാ ദുക്കടം വുത്തം. നഗ്ഗേന ഹുത്വാ ഗമനപച്ചയാപി പദവാരേ ദുക്കടാ ന മുച്ചതിയേവാതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൧൦) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൦) പന – തിത്ഥിയപക്കന്തകാദികഥാസു തേസം ലിങ്ഗേ ആദിന്നമത്തേതി വീമംസാദിഅധിപ്പായം വിനാ ‘‘തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ കായേന ധാരിതമത്തേ. സയമേവാതി തിത്ഥിയാനം സന്തികം അഗന്ത്വാ ¶ സയമേവ സങ്ഘാരാമേപി കുസചീരാദീനി നിവാസേതി. ആജീവകോ ഭവിസ്സന്തി…പേ… ഗച്ഛതീതി ആജീവകാനം സന്തികേ തേസം പബ്ബജനവിധിനാ ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഗച്ഛതി. തസ്സ ഹി തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനം പതി സന്നിട്ഠാനേ വിജ്ജമാനേപി ‘‘ഗന്ത്വാ ഭവിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പിതത്താ പദവാരേ ദുക്കടമേവ വുത്തം. ദുക്കടന്തി പാളിയാ അവുത്തേപി മേഥുനാദീസു വുത്തപുബ്ബപയോഗദുക്കടാനുലോമതോ വുത്തം. ഏതേന ച സന്നിട്ഠാനവസേന ലിങ്ഗേ സമ്പടിച്ഛിതേ പാരാജികം, തതോ പുരിമപയോഗേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച വത്തബ്ബമേവ. ഥുല്ലച്ചയക്ഖണേ നിവത്തന്തോപി ആപത്തിം ദേസാപേത്വാ മുച്ചതി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സങ്ഘഭേദേപി ലോഹിതുപ്പാദേപി ഭിക്ഖൂനം പുബ്ബപയോഗാദീസു ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികാഹി മുച്ചനസീമാ ച വേദിതബ്ബാ. സാസനവിരുദ്ധതായേത്ഥ ആദികമ്മികാനമ്പി അനാപത്തി ന വുത്താ. പബ്ബജ്ജായപി അഭബ്ബതാദസ്സനത്ഥം പനേതേ അഞ്ഞേ ച പാരാജികകണ്ഡേ വിസും ¶ സിക്ഖാപദേന പാരാജികാദിം അദസ്സേത്വാ ഇധ അഭബ്ബേസു ഏവ വുത്താതി വേദിതബ്ബം.

തം ലദ്ധീതി തിത്ഥിയവേസേ സേട്ഠഭാവഗ്ഗഹണമേവ സന്ധായ വുത്തം. തേസഞ്ഹി തിത്ഥിയാനം സസ്സതാദിഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തോപി ലിങ്ഗേ അസമ്പടിച്ഛിതേ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ന ഹോതി, തം ലദ്ധിം അഗ്ഗഹേത്വാപി ‘‘ഏതേസം വതചരിയാ സുന്ദരാ’’തി ലിങ്ഗം സമ്പടിച്ഛന്തോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതി ഏവ. ലദ്ധിയാ അഭാവേനാതി ഭിക്ഖുഭാവേ സാലയതായ തിത്ഥിയഭാവൂപഗമനലദ്ധിയാ അഭാവേന. ഏതേന ച ആപദാസു കുസചീരാദിം പാരുപന്തസ്സപി നഗ്ഗസ്സ വിയ അനാപത്തീതി ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാ കഥിതോതി ഏത്ഥ സങ്ഘഭേദകോപി ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാവ കഥിതോ, മാതുഘാതകാദയോ പന അനുപസമ്പന്നേനാതിപി ദട്ഠബ്ബന്തി ആഗതം.

൧൪൦. തിരച്ഛാനകഥായം ‘‘യോ കോചി അമനുസ്സജാതിയോ, സബ്ബോവ ഇമസ്മിം അത്ഥേ തിരച്ഛാനഗതോതി വേദിതബ്ബോ’’തി ഏതേന ഏസോ മനുസ്സജാതിയോ ഏവ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിതും വാ ഉപസമ്പജ്ജിതും വാ ലഭതി, ന തതോ അഞ്ഞേതി ദീപേതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘തുമ്ഹേ ഖോത്ഥ നാഗാ അവിരുള്ഹിധമ്മാ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ’’തി (മഹാവ. ൧൧൧).

൧൪൧. ആനന്തരിയകഥായം തിരച്ഛാനാദിഅമനുസ്സജാതിതോ മനുസ്സജാതികാനഞ്ഞേവ പുത്തേസു മേത്താദയോപി തിക്ഖവിസദാ ഹോന്തി ലോകുത്തരഗുണാ വിയാതി ആഹ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ ജനികാ മാതാ’’തി. യഥാ മനുസ്സാനഞ്ഞേവ കുസലപവത്തി തിക്ഖവിസദാ, ഏവം അകുസലപവത്തിപീതി ആഹ ‘‘സയമ്പി ¶ മനുസ്സജാതികേനേവാ’’തിആദി. അഥ വാ യഥാ സമാനജാതിയസ്സ വികോപനേ കമ്മം ഗരുതരം, ന തഥാ വിജാതിയസ്സാതി ആഹ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ’’തി. പുത്തസമ്ബന്ധേന മാതുപിതുസമഞ്ഞാ ¶ , ദത്തകിത്തിമാദിവസേനപി പുത്തവോഹാരോ ലോകേ ദിസ്സതി, സോ ച ഖോ പരിയായതോതി നിപ്പരിയായസിദ്ധതം ദസ്സേതും ‘‘ജനികാ മാതാ’’തി വുത്തം. യഥാ മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതസ്സേവ കുസലധമ്മാനം തിക്ഖവിസദസൂരഭാവാപത്തി യഥാ തം തിണ്ണമ്പി ബോധിസത്താനം ബോധിത്തയനിബ്ബത്തിയം, ഏവം മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതസ്സേവ അകുസലധമ്മാനമ്പി തിക്ഖവിസദസൂരഭാവാപത്തീതി ആഹ ‘‘സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവാ’’തി. ആനന്തരിയേനാതി ഏത്ഥ ചുതിഅനന്തരം നിരയേ പടിസന്ധിഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ ജനകത്തേന നിയുത്തം ആനന്തരിയം, തേന. അഥ വാ ചുതിഅനന്തരം ഫലം അനന്തരം നാമ, തസ്മിം അനന്തരേ നിയുത്തം, തന്നിബ്ബത്തനേന അനന്തരകരണസീലം, അനന്തരപ്പയോജനം വാ ആനന്തരിയം, തേന ആനന്തരിയേന മാതുഘാതകകമ്മേന. പിതുഘാതകേപി ‘‘യേന മനുസ്സഭൂതോ ജനകോ പിതാ സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവ സതാ സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപിതോ, അയം ആനന്തരിയേന പിതുഘാതകകമ്മേന പിതുഘാതകോ’’തിആദിനാ സബ്ബം വേദിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പിതുഘാതകേപി ഏസേവ നയോ’’തി.

പരിവത്തിതലിങ്ഗമ്പി മാതരം വാ പിതരം വാ ജീവിതാ വോരോപേന്തസ്സ ആനന്തരിയകമ്മം ഹോതിയേവ. സതിപി ഹി ലിങ്ഗപരിവത്തേ സോ ഏവ ഏകകമ്മനിബ്ബത്തോ ഭവങ്ഗപ്പബന്ധോ ജീവിതപ്പബന്ധോ, ന അഞ്ഞോതി. യോ പന സയം മനുസ്സോ തിരച്ഛാനഭൂതം പിതരം വാ മാതരം വാ, സയം വാ തിരച്ഛാനഭൂതോ മനുസ്സഭൂതം, തിരച്ഛാനോയേവ വാ തിരച്ഛാനഭൂതം ജീവിതാ വോരോപേതി, തസ്സ കമ്മം ആനന്തരിയം ന ഹോതി, ഭാരിയം പന ഹോതി, ആനന്തരിയം ആഹച്ചേവ തിട്ഠതി. ഏളകചതുക്കം സങ്ഗാമചതുക്കം ചോരചതുക്കഞ്ചേത്ഥ കഥേതബ്ബം. ‘‘ഏളകം മാരേമീ’’തി അഭിസന്ധിനാപി ഹി ഏളകട്ഠാനേ ഠിതം മനുസ്സോ മനുസ്സഭൂതം മാതരം വാ പിതരം വാ മാരേന്തോ ആനന്തരിയം ¶ ഫുസതി മരണാധിപ്പായേനേവ ആനന്തരിയവത്ഥുനോ വികോപിതത്താ. ഏളകാഭിസന്ധിനാ, പന മാതാപിതിഅഭിസന്ധിനാ വാ ഏളകം മാരേന്തോ ആനന്തരിയം ന ഫുസതി ആനന്തരിയവത്ഥുനോ അഭാവതോ. മാതാപിതിഅഭിസന്ധിനാ മാതാപിതരോ മാരേന്തോ ഫുസ്സതേവ. ഏസ നയോ ഇതരസ്മിമ്പി ചതുക്കദ്വയേ. യഥാ ച മാതാപിതൂസു, ഏവം അരഹന്തേസു ഏതാനി ചതുക്കാനി വേദിതബ്ബാനി. സബ്ബത്ഥ ഹി പുരിമം അഭിസന്ധിചിത്തം അപ്പമാണം, വധകചിത്തം, പന തദാരമ്മണജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച പമാണം. കതാനന്തരിയകമ്മോ ച ‘‘തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകം പടിബാഹേസ്സാമീ’’തി സകലചക്കവാളം മഹാചേതിയപ്പമാണേഹി കഞ്ചനഥൂപേഹി പൂരേത്വാപി സകലചക്കവാളം പൂരേത്വാ നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ¶ ദത്വാപി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സങ്ഘാടികണ്ണം അമുഞ്ചന്തോ വിചരിത്വാപി കായസ്സ ഭേദാ നിരയമേവ ഉപപജ്ജതി, പബ്ബജ്ജഞ്ച ന ലഭതി. പിതുഘാതകേ വേസിയാ പുത്തോതി ഉപലക്ഖണമത്തം, കുലിത്ഥിയാ അതിചാരിനിയാ പുത്തോപി അത്തനോ പിതരം അജാനിത്വാ ഘാന്തേന്തോപി പിതുഘാതകോവ ഹോതി.

അരഹന്തഘാതകകമ്മേ അവസേസന്തി അനാഗാമിആദികം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന തതിയപാരാജികവണ്ണനാതോ ഗഹേതബ്ബോ.

‘‘ദുട്ഠചിത്തേനാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘വധകചിത്തേനാ’’തി. വധകചേതനായ ഹി ദൂസിതം ചിത്തം ഇധ ദുട്ഠചിത്തം നാമ. ലോഹിതം ഉപ്പാദേതീതി ഏത്ഥ തഥാഗതസ്സ അഭേജ്ജകായതായ പരൂപക്കമേന ചമ്മച്ഛേദം കത്വാ ലോഹിതപഗ്ഘരണം നാമ നത്ഥി, സരീരസ്സ പന അന്തോയേവ ഏകസ്മിം ഠാനേ ലോഹിതം സമോസരതി, ആഘാതേന പകുപ്പമാനം സഞ്ചിതം ഹോതി. ദേവദത്തേന പവിദ്ധസിലതോ ഭിജ്ജിത്വാ ഗതാ സക്ഖലികാപി തഥാഗതസ്സ പാദന്തം പഹരി, ഫരസുനാ പഹടോ വിയ ¶ പാദോ അന്തോലോഹിതോയേവ അഹോസി. ജീവകോ പന തഥാഗതസ്സ രുചിയാ സത്ഥകേന ചമ്മം ഛിന്ദിത്വാ തമ്ഹാ ഠാനാ ദുട്ഠലോഹിതം നീഹരിത്വാ ഫാസുമകാസി, തേനസ്സ പുഞ്ഞകമ്മമേവ അഹോസി. തേനാഹ ‘‘ജീവകോ വിയാ’’തിആദി.

അഥ യേ പരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ ചേതിയം ഭിന്ദന്തി, ബോധിം ഛിന്ദന്തി, ധാതുമ്ഹി ഉപക്കമന്തി, തേസം കിം ഹോതീതി? ഭാരിയം കമ്മം ഹോതി ആനന്തരിയസദിസം. സധാതുകം പന ഥൂപം വാ പടിമം വാ ബാധമാനം ബോധിസാഖം ഛിന്ദിതും വട്ടതി. സചേപി തത്ഥ നിലീനാ സകുണാ ചേതിയേ വച്ചം പാതേന്തി, ഛിന്ദിതും വട്ടതിയേവ. പരിഭോഗചേതിയതോ ഹി സരീരചേതിയം ഗരുതരം. ചേതിയവത്ഥും ഭിന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തേ ബോധിമൂലേപി ഛിന്ദിത്വാ ഹരിതും വട്ടതി. യാ പന ബോധിസാഖാ ബോധിഘരം ബാധതി, തം ഗേഹരക്ഖണത്ഥം ഛിന്ദിതും ന ലഭതി. ബോധിഅത്ഥായ ഹി ഗേഹം, ന ഗേഹത്ഥായ ബോധി. ആസനഘരേപി ഏസേവ നയോ. യസ്മിം പന ആസനഘരേ ധാതു നിഹിതാ ഹോതി, തസ്സ രക്ഖണത്ഥായ തം സാഖം ഛിന്ദിതും വട്ടതി. ബോധിജഗ്ഗനത്ഥം ഓജോഹരണസാഖം വാ പൂതിട്ഠാനം വാ ഛിന്ദിതും വട്ടതിയേവ, സത്ഥു രൂപകായപടിജഗ്ഗനേ വിയ പുഞ്ഞമ്പി ഹോതി.

സങ്ഘഭേദേ ചതുന്നം കമ്മാനന്തി അപലോകനാദീനം ചതുന്നം കമ്മാനം. അയം സങ്ഘഭേദകോതി പകതത്തം ഭിക്ഖും ¶ സന്ധായ വുത്തം. പുബ്ബേ ഏവ പാരാജികം സമാപന്നോ വാ വത്ഥാദിദോസേന വിപന്നുപസമ്പദോ വാ സങ്ഘം ഭിന്ദന്തോപി ആനന്തരിയം ന ഫുസതി, സങ്ഘോ പന ഭിന്നോവ ഹോതി, പബ്ബജ്ജാ ചസ്സ ന വാരിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഭിക്ഖുനീദൂസനേ ഇച്ഛമാനന്തി ഓദാതവത്ഥവസനം ഇച്ഛമാനം. തേനേവാഹ ‘‘ഗിഹിഭാവേ സമ്പടിച്ഛിതമത്തേയേവാ’’തി. നേവ പബ്ബജ്ജാ ¶ അത്ഥീതി യോജനാ. യോ ച പടിക്ഖിത്തേ അഭബ്ബേ ച പുഗ്ഗലേ ഞത്വാ പബ്ബാജേതി, ഉപസമ്പാദേതി വാ, ദുക്കടം. അജാനന്തസ്സ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തീതി വേദിതബ്ബം.

൧൪൨. ഗബ്ഭമാസേഹി സദ്ധിം വീസതി വസ്സാനി അസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ. ഹായനവഡ്ഢനന്തി ഗബ്ഭമാസേസു അധികേസു ഉത്തരി ഹായനം, ഊനേസു വഡ്ഢനന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകൂനവീസതിവസ്സന്തി ദ്വാദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതകാലതോ പട്ഠായ ഏകൂനവീസതിവസ്സം. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗമനദിവസേ. ‘‘തിംസരത്തിദിവോ മാസോ’’തി (അ. നി. ൩.൭൧; ൮.൪൩; വിഭ. ൧൦൨൩) വചനതോ ‘‘ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. വസ്സം ഉക്കഡ്ഢന്തീതി വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തി, തതിയസംവച്ഛരേ ഏകമാസസ്സ അധികത്താ മാസപരിച്ചജനവസേന വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ, തസ്മാ തതിയോ സംവച്ഛരോ തേരസമാസികോ ഹോതി. സംവച്ഛരസ്സ പന ദ്വാദസമാസികത്താ അട്ഠാരസസു വസ്സേസു അധികമാസേ വിസും ഗഹേത്വാ ‘‘ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം. തതോതി ഛമാസതോ. നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാതി അധികമാസേഹി സദ്ധിം പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സത്താ നിബ്ബേമതികാ ഹുത്വാ. യം പന വുത്തം തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു ‘‘അട്ഠാരസന്നംയേവ വസ്സാനം അധികമാസേ ഗഹേത്വാ ഗണിതത്താ സേസവസ്സദ്വയസ്സപി അധികദിവസാനി ഹോന്തി, താനി അധികദിവസാനി സന്ധായ ‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ’തി വുത്ത’’ന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ദ്വീസു വസ്സേസു അധികദിവസാനി നാമ വിസും ഉപലബ്ഭന്തി തതിയേ വസ്സേ വസ്സുക്കഡ്ഢനവസേന അധികമാസേ പരിച്ചത്തേയേവ അതിരേകമാസസമ്ഭവതോ, തസ്മാ ദ്വീസു വസ്സേസു അതിരേകദിവസാനി വിസും ന സമ്ഭവന്തി.

‘‘തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തീ’’തി കസ്മാ വുത്തം, ഏകൂനവീസതിവസ്സമ്ഹി ച പുന അപരസ്മിം ¶ വസ്സേ പക്ഖിത്തേ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ പന…പേ… വുത്ത’’ന്തി. അനേകത്ഥത്താ നിപാതാനം പന-സദ്ദോ ഹിസദ്ദത്ഥോ, ഏത്ഥ ¶ ഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഇദഞ്ഹി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന വുത്തം. ഇമിനാ ച ഇമം ദീപേതി – യം വുത്തം ‘‘ഏകൂനവീസതിവസ്സം സാമണേരം നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസിം അതിക്കമ്മ പാടിപദദിവസേ ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി, തത്ഥ ഗബ്ഭമാസേപി ഗഹേത്വാ ദ്വീഹി മാസേഹി അപരിപുണ്ണവീസതിവസ്സം സന്ധായ ‘‘ഏകൂനവീസതിവസ്സ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ അധികമാസേസു ദ്വീസു ഗഹിതേസു ഏവ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി നാമ ഹോന്തീതി. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാപി ഗണനൂപഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ. ഏകവീസതിവസ്സോ ഹോതീതി ജാതദിവസതോ പട്ഠായ വീസതിവസ്സോ സമാനോ ഗബ്ഭമാസേഹി സദ്ധിം ഏകവീസതിവസ്സോ ഹോതി. അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ, കമ്മവാചാചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൪൦൬) ആഗതം.

ഗബ്ഭേ സയിതകാലേന സദ്ധിം വീസതിമം വസ്സം പരിപുണ്ണമസ്സാതി ഗബ്ഭവീസോ. നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസീതി സാവണമാസസ്സ പുണ്ണമിയാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമിയാ അനന്തരപുണ്ണമീ. പാടിപദദിവസേതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ, ദ്വാദസ മാസേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതം ഉപസമ്പാദേന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘തിംസരത്തിദിവോ മാസോ, ദ്വാദസമാസികോ സംവച്ഛരോ’’തി വചനതോ ‘‘ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തീ’’തി വുത്തം. വസ്സം ഉക്കഡ്ഢന്തീതി വസ്സം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തി, ‘‘ഏകമാസം അധികമാസോ’’തി ഛഡ്ഡേത്വാ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ, തസ്മാ തതിയോ തതിയോ സംവച്ഛരോ തേരസമാസികോ ഹോതി. തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാതി നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസതോ യാവ ജാതദിവസഭൂതാ മഹാപവാരണാ, താവ യേ ദ്വേ മാസാ അനാഗതാ, തേസം അത്ഥായ ¶ അധികമാസതോ ലദ്ധേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ. തേനാഹ ‘‘യോ പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദി. ‘‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ’’തി ഇദം അട്ഠാരസന്നം വസ്സാനം ഏവ അധികമാസേ ഗഹേത്വാ തതോ വീസതിയാ വസ്സേസുപി ചാതുദ്ദസീനം അത്ഥായ ചതുന്നം മാസാനം പരിഹാപനേന സബ്ബഥാ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സതം സന്ധായ വുത്തം.

പവാരേത്വാ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി മഹാപവാരണാദിവസേ അതിക്കന്തേ ഗബ്ഭവസ്സേന സഹ വീസതിവസ്സോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ ഗബ്ഭമാസാപി ഗണനൂപഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ. ഏകവീസതിവസ്സോതി ജാതിയാ വീസതിവസ്സം സന്ധായ വുത്തം. അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപജ്ഝായോ, ആചരിയോ വാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേതി. സോപീതി ഉപസമ്പാദേന്തോപി അനുപസമ്പന്നോതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൪൦൬) ആഗതം.

ഏത്ഥ ¶ സിയാ – അട്ഠകഥാടീകാസു ‘‘അട്ഠാരസസു വസ്സേസു ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം, ഇദാനി പന ‘‘ഏകൂനവീസതിയാ വസ്സേസു സത്ത മാസാ അധികാ’’തി വദന്തി, കഥമേത്ഥ വിഞ്ഞാതബ്ബന്തി? വുച്ചതേ – അട്ഠകഥാടീകാസു സാസനവോഹാരേന ലോകിയഗതിം അനുപഗമ്മ തീസു തീസു സംവച്ഛരേസു മാസഛഡ്ഡനം ഗഹേത്വാ ‘‘അട്ഠാരസസു വസ്സേസു ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം, ഇദാനി പന വേദവോഹാരേന ചന്ദസൂരിയഗതിസങ്ഖാതം തിഥിം ഗഹേത്വാ ഗണേന്തോ ‘‘ഏകൂനവീസതിയാ വസ്സേസു സത്ത മാസാ അധികാ’’തി വദന്തീതി, തം വസ്സൂപനായികകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

൧൪൩. മാതാ വാ മതാ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. സോയേവാതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ ഏവ.

൧൪൪. ‘‘ഏകസീമായഞ്ച ¶ അഞ്ഞേപി ഭിക്ഖൂ അത്ഥീതി ഇമിനാ ഏകസീമായം ഭിക്ഖുമ്ഹി അസതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഖണ്ഡസീമായ വാ ഠത്വാ നദീസമുദ്ദാദീനി വാ ഗന്ത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോതി ഏതേന സബ്ബേ സീമട്ഠകഭിക്ഖൂ ആപുച്ഛിതബ്ബാ, അനാപുച്ഛാ പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി.

൧൪൫. അനാമട്ഠപിണ്ഡപാതന്തി അഗ്ഗഹിതഅഗ്ഗം പിണ്ഡപാതം. സാമണേരഭാഗസമകോ ആമിസഭാഗോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി സാമണേരാനം ആമിസഭാഗസ്സ സമകമേവ ദീയമാനത്താ വിസും സാമണേരഭാഗോ നാമ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ ഗച്ഛന്തം പന ഭത്തം കദാചി മന്ദം ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഉപരി അഗ്ഗഹേത്വാ സാമണേരപാളിയാവ ഗഹേത്വാ ദാതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. നിയതപബ്ബജ്ജസ്സേവ ചായം ഭാഗോ ദീയതി. തേനേവ ‘‘അപക്കം പത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. അഞ്ഞേ വാ ഭിക്ഖൂ ദാതുകാമാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൧൪൬. സയം പബ്ബാജേതബ്ബോതി കേസച്ഛേദനാദീനി സയം കരോന്തേന പബ്ബാജേതബ്ബോ. കേസച്ഛേദനം കാസായച്ഛാദനം സരണദാനന്തി ഹി ഇമാനി തീണി കരോന്തോ ‘‘പബ്ബാജേതീ’’തി വുച്ചതി, തേസു ഏകം ദ്വേ വാപി കരോന്തോ തഥാ വോഹരീയതിയേവ, തസ്മാ ഏതം പബ്ബാജേഹീതി കേസച്ഛേദനം കാസായച്ഛാദനഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ഉപജ്ഝായം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബാജേതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം വുത്തം. തേന സഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞമ്പി ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസച്ഛേദനം സന്ധായ വദതി. ഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞോ പബ്ബാജേതും ന ലഭതീതി സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സാമണേരോ പനാ’’തിആദീതി ¶ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) ആഗതം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪) പന – സയം പബ്ബാജേതബ്ബോതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ’’തിആദിവചനതോ കേസച്ഛേദനകാസായച്ഛാദനസരണദാനാനി പബ്ബജനം നാമ, തേസു പച്ഛിമദ്വയം ഭിക്ഖൂഹി ഏവ കാതബ്ബം, കാരേതബ്ബം വാ. പബ്ബാജേഹീതി ഇദം തിവിധമ്പി സന്ധായ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി അനാരോചേത്വാ ഏകസീമായ ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതുമ്പി ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസാദിച്ഛേദനമേവ സന്ധായ വുത്തം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ’’തി വിസും വുത്തത്താ. പബ്ബാജേതും ന ലഭതീതി സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം. അനുപസമ്പന്നേന ഭിക്ഖുആണത്തിയാ ദിന്നമ്പി സരണം ന രുഹതീതി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൪) – ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹരണത്ഥം വുത്തം, തേന സഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞമ്പി ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. ‘‘പബ്ബാജേത്വാ’’തി ഇമസ്സ അധിപ്പായപകാസനത്ഥം ‘‘കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ ഏഹീ’’തി വുത്തം. ഉപജ്ഝായോ ചേ കേസമസ്സുഓരോപനാദീനി അകത്വാ പബ്ബജ്ജത്ഥം സരണാനി ദേതി, ന രുഹതി പബ്ബജ്ജാ. കമ്മവാചായ സാവേത്വാ ഉപസമ്പാദേതി, രുഹതി ഉപസമ്പദാ. അപത്തചീവരാനം ഉപസമ്പദാസിദ്ധിദസ്സനതോ, കമ്മവിപത്തിയാ അഭാവതോ ചേതം യുജ്ജതേവാതി ഏകേ. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘സലിങ്ഗസ്സേവ പബ്ബജ്ജാ, വിലിങ്ഗസ്സാപി ചേതരാ;

അപേതപുബ്ബവേസസ്സ, തംദ്വയാ ഇതി ചാപരേ’’തി.

ഭിക്ഖുനാ ഹി സഹത്ഥേന വാ ആണത്തിയാ വാ ദിന്നമേവ കാസാവം വട്ടതി, അദിന്നം ന വട്ടതീതി പന സന്തേസ്വേവ കാസാവേസു, നാസന്തേസു അസമ്ഭവതോതി തേസം അധിപ്പായോതി ആഗതോ.

ഭബ്ബരൂപോതി ¶ ഭബ്ബസഭാവോ. തമേവത്ഥം പരിയായന്തരേന വിഭാവേതി ‘‘സഹേതുകോ’’തി. ഞാതോതി പാകടോ. യസസ്സീതി പരിവാരസമ്പത്തിയാ സമന്നാഗതോ.

വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധാസയോകാസവസേന അസുചിജേഗുച്ഛപടികൂലഭാവം പാകടം കരോന്തേനാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കേസാ നാമേതേ വണ്ണതോപി പടികൂലാ, സണ്ഠാനതോപി ഗന്ധതോപി ആസയതോപി ഓകാസതോപി ¶ പടികൂലാ. മനുഞ്ഞേപി ഹി യാഗുപത്തേ വാ ഭത്തപത്തേ വാ കേസവണ്ണം കിഞ്ചി ദിസ്വാ ‘‘കേസമിസ്സകമിദം, ഹരഥ ന’’ന്തി ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം കേസാ വണ്ണതോ പടികൂലാ. രത്തിം ഭുഞ്ജന്താപി കേസസണ്ഠാനം അക്കവാകം വാ മകചിവാകം വാ ഛുപിത്വാ തഥേവ ജിഗുച്ഛന്തി, ഏവം സണ്ഠാനതോപി പടികൂലാ. തേലമക്ഖനപുപ്ഫധൂമാദിസങ്ഖാരവിരഹിതാനഞ്ച കേസാനം ഗന്ധോ പരമജേഗുച്ഛോ ഹോതി. തതോ ജേഗുച്ഛതരോ അഗ്ഗിമ്ഹി പക്ഖിത്താനം. കേസാ ഹി വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാപി സിയും, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവ. യഥാ ഹി ദഹരസ്സ കുമാരകസ്സ വച്ചം വണ്ണതോ ഹലിദ്ദിവണ്ണം, സണ്ഠാനതോ ഹലിദ്ദിപിണ്ഡിസണ്ഠാനം. സങ്കരട്ഠാനേ ഛഡ്ഡിതഞ്ച ഉദ്ധുമാതകകാളസുനഖസരീരം വണ്ണതോ താലപക്കവണ്ണം, സണ്ഠാനതോ വട്ടേത്വാ വിസ്സട്ഠമുദിങ്ഗസണ്ഠാനം, ദാഠാപിസ്സ സുമനമകുളസദിസാ, തം ഉഭയമ്പി വണ്ണസണ്ഠാനതോ സിയാ അപ്പടികൂലം, ഗന്ധേന പന പടികൂലമേവ, ഏവം കേസാപി സിയും വണ്ണസണ്ഠാനതോ അപ്പടികൂലാ, ഗന്ധേന പന പടികൂലായേവാതി.

യഥാ പന അസുചിട്ഠാനേ ഗാമനിസ്സന്ദേന ജാതാനി സൂപേയ്യപണ്ണാനി നാഗരികമനുസ്സാനം ജേഗുച്ഛാനി ഹോന്തി അപരിഭോഗാനി, ഏവം കേസാപി പുബ്ബലോഹിതമുത്തകരീസപിത്തസേമ്ഹാദിനിസ്സന്ദേന ജാതത്താ പരമജേഗുച്ഛാതി. ഏവം ആസയതോപി പടികൂലാ. ഇമേ ച കേസാ നാമ ഗൂഥരാസിമ്ഹി ഉട്ഠിതകണ്ണകാ വിയ ഏകതിംസകോട്ഠാസരാസിമ്ഹി ജാതാ, തേ സുസാനസങ്കാരട്ഠാനാദീസു ¶ ജാതസാകം വിയ, പരിഖാദീസു ജാതകമലകുവലയാദിപുപ്ഫം വിയ ച അസുചിട്ഠാനേ ജാതത്താ പരമജേഗുച്ഛാതി ഏവം ഓകാസതോ പടികൂലാതിആദിനാ നയേന തചപഞ്ചകസ്സ വണ്ണാദിവസേന പടികൂലഭാവം പകാസേന്തേനാതി അത്ഥോ.

നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവം വാ പാകടം കരോന്തേനാതി ഇമേ കേസാ നാമ സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മേ ജാതാ, തത്ഥ യഥാ വമ്മികമത്ഥകേ ജാതേസു കുണ്ഠതിണേസു ന വമ്മികമത്ഥകോ ജാനാതി ‘‘മയി കുണ്ഠതിണാനി ജാതാനീ’’തി, നാപി കുണ്ഠതിണാനി ജാനന്തി ‘‘മയം വമ്മികമത്ഥകേ ജാതാനീ’’തി. ഏവമേവ ന സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മം ജാനാതി ‘‘മയി കേസാ ജാതാ’’തി, നാപി കേസാ ജാനന്തി ‘‘മയം സീസകടാഹപലിവേഠനചമ്മേ ജാതാ’’തി, അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഭോഗപച്ചവേക്ഖണരഹിതാ ഏതേ ധമ്മാ. ഇതി ‘‘കേസാ നാമ ഇമസ്മിം സരീരേ പാടിയേക്കോ കോട്ഠാസോ അചേതനോ അബ്യാകതോ സുഞ്ഞോ നിസ്സത്തോ ഥദ്ധോ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനാ നയേന നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവം പകാസേന്തേന. പുബ്ബേതി പുരിമബുദ്ധാനം സന്തികേ. മദ്ദിതസങ്ഖാരോതി നാമരൂപവവത്ഥാനേന ചേവ പച്ചയപരിഗ്ഗഹവസേന ച ഞാണേന പരിമദ്ദിതസങ്ഖാരോ. ഭാവിതഭാവനോതി കലാപസമ്മസനാദിനാ സബ്ബസോ കുസലഭാവനായ പൂരണേന ഭാവിതഭാവനോ ¶ . അദിന്നം ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪) പന – യസസ്സീതി പരിവാരസമ്പന്നോ. നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവന്തി ‘‘കേസാ നാമ ഇമസ്മിം സരീരേ പാടിയേക്കോ കോട്ഠാസോ അചേതനോ അബ്യാകതോ സുഞ്ഞോ നിസ്സത്തോ ഥദ്ധോ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനയം സങ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧൧) ആഗതനയേന ഗഹേതബ്ബം. പുബ്ബേതി പുബ്ബബുദ്ധുപ്പാദേസു ¶ . മദ്ദിതസങ്ഖാരോതി വിപസ്സനാവസേന വുത്തം. ഭാവിതഭാവനോതി സമഥവസേനപി.

കാസായാനി തിക്ഖത്തും വാ…പേ… പടിഗ്ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘സബ്ബദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ ഇമം കാസാവം ഗഹേത്വാ’’തി വാ ‘‘തം കാസാവം ദത്വാ’’തി വാ വത്വാ ‘‘പബ്ബാജേഥ മം, ഭന്തേ, അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി ഏവം യാചനപുബ്ബകം ചീവരം പടിച്ഛാപേതി. അഥാപീതിആദി തിക്ഖത്തും പടിഗ്ഗാഹാപനതോ പരം കത്തബ്ബവിധിദസ്സനം, അഥാപീതി തതോ പരമ്പീതി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘ചീവരം അപ്പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പബ്ബാജനപ്പകാരഭേദദസ്സനത്ഥം ‘അഥാപീ’തി വുത്തം. അഥാപീതി അഥ വാതി അത്ഥോ’’തി വദന്തി. അദിന്നം ന വട്ടതീതി ഇമിനാ പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി ദസ്സേതി.

൧൪൭. പാദേ വന്ദാപേത്വാതി പാദാഭിമുഖം നമാപേത്വാ. ദൂരേ വന്ദന്തോപി ഹി പാദേ വന്ദതീതി വുച്ചതീതി. ഉപജ്ഝായേന വാതി ഏത്ഥ യസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാതി, അയം ഉപജ്ഝായോ. യം ആഭിസമാചാരികേസു വിനയനത്ഥായ ആചരിയം കത്വാ നിയ്യാതേന്തി, അയം ആചരിയോ. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ സയമേവ സബ്ബം സിക്ഖാപേതി, അഞ്ഞമ്പി ന നിയ്യാതേതി, ഉപജ്ഝായോവസ്സ ആചരിയോപി ഹോതി. യഥാ ഉപസമ്പദാകാലേ സയമേവ കമ്മവാചം വാചേന്തോ ഉപജ്ഝായോവ കമ്മവാചാചരിയോപി ഹോതീതി വുത്തം.

അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാതി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേന അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. ഠാനകരണസമ്പദന്തി ഏത്ഥ ഉരആദീനി ഠാനാനി, സംവുതാദീനി കരണാനീതി വേദിതബ്ബാനി. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാവിച്ഛേദം അകത്വാ ദാതബ്ബാനീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏകസമ്ബന്ധാനീ’’തി വുത്തം. വിച്ഛിന്ദിത്വാതി മ-കാരന്തം കത്വാ ദാനസമയേ വിച്ഛേദം കത്വാ.

൧൪൮. സബ്ബമസ്സ ¶ ¶ കപ്പിയാകപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി ദസസിക്ഖാപദവിനിമുത്തം പരാമാസാപരാമാസാദിഭേദം കപ്പിയാകപ്പിയം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോതി ഇമിനാ ‘‘സേഖിയഉപജ്ഝായവത്താദിആഭിസമാചാരികസീലമനേന പൂരേതബ്ബം. തത്ഥ ച കത്തബ്ബസ്സ അകരണേ, അകത്തബ്ബസ്സ ച കരണേ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ഹോതീതി ദീപേതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪) വുത്തം. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാവിച്ഛേദോ ന കാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏകസമ്ബന്ധാനീ’’തി. ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോതി ഇമിനാ സേഖിയവത്താക്ഖന്ധകവത്തേസു, അഞ്ഞേസു ച സുക്കവിസ്സട്ഠിആദിലോകവജ്ജസിക്ഖാപദേസു ച സാമണേരേഹി വത്തിതബ്ബം, തത്ഥ അവത്തമാനോ അലജ്ജീ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ച ഹോതീതി ദസ്സേതീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪).

ഉരാദീനി ഠാനാനി നാമ, സംവുതാദീനി കരണാനി നാമ. അനുനാസികന്തം കത്വാ ഏകസമ്ബന്ധം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാ അട്ഠത്വാ വത്തബ്ബം, വിച്ഛിന്ദിത്വാ ദാനകാലേപി യഥാവുത്തട്ഠാനേ ഏവ വിച്ഛേദോ, അഞ്ഞത്ര ന വട്ടതീതി ലിഖിതം, അനുനാസികന്തേ ദീയമാനേ ഖലിത്വാ ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി മ-കാരേന മിസ്സീഭൂതേ ഖേത്തേ ഓതിണ്ണത്താ വട്ടതീതി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ. മിസ്സം കത്വാ വത്തും വട്ടതി, വചനകാലേ പന അനുനാസികട്ഠാനേ വിച്ഛേദം അകത്വാ വത്തബ്ബന്തി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ. ‘‘ഏവം കമ്മവാചായമ്പീ’’തി വുത്തം. ഉഭതോസുദ്ധിയാവ വട്ടതീതി ഏത്ഥ മഹാഥേരോ പതിതദന്താദികാരണതായ അചതുരസ്സം കത്വാ വദതി, ബ്യത്തസാമണേരോ സമീപേ ഠിതോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം ബ്യത്തം വദാപേതി, മഹാഥേരേന അവുത്തം വദാപേതീതി ന വട്ടതി. കമ്മവാചായ ഇതരോ ഭിക്ഖു ചേ വദതി, വട്ടതീതി. സങ്ഘോ ഹി കമ്മം കരോതി, ന പുഗ്ഗലോതി. ന, നാനാസീമപവത്തകമ്മവാചാസാമഞ്ഞനയേന പടിക്ഖിപിതബ്ബത്താ. അഥ ഥേരേന ചതുരസ്സം വുത്തം ¶ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം വത്തും അസക്കോന്തം സാമണേരോ സയം വത്വാ വദാപേതി, ഉഭതോസുദ്ധി ഏവ ഹോതി ഥേരേന വുത്തസ്സേവ വുത്തത്താ. ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛന്തോ അസാധാരണേ ബുദ്ധഗുണം, ധമ്മം സരണം ഗച്ഛന്തോ നിബ്ബാനം, സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛന്തോ സേക്ഖധമ്മം അസേക്ഖധമ്മഞ്ച സരണം ഗച്ഛതീ’’തി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണവസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ സരണത്തയസങ്കരദോസോ. സബ്ബമസ്സ കപ്പിയാകപ്പിയന്തി ദസസിക്ഖാപദവിനിമുത്തം പരാമാസാപരാമാസാദിഭേദം. ‘‘ആഭിസമാചാരികേസു വിനേതബ്ബോ’’തി വചനതോ സേഖിയഉപജ്ഝായവത്താദിആഭിസമാചാരികസീലമനേന പൂരേതബ്ബം. തത്ഥ ചാരിത്തസ്സ അകരണേ, വാരിത്തസ്സ കരണേ ദണ്ഡകമ്മാരഹോ ഹോതീ’’തി ദീപേതീതി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൪) ആഗതോ.

അനുജാനാമി ¶ ഭിക്ഖവേ സാമണേരാനം ദസ സിക്ഖാപദാനീതിആദീസു സിക്ഖിതബ്ബാനി പദാനി സിക്ഖാപദാനി, സിക്ഖാകോട്ഠാസാതി അത്ഥോ. സിക്ഖായ വാ പദാനി സിക്ഖാപദാനി, അധിസീലഅധിചിത്തഅധിപഞ്ഞാസിക്ഖാനം അധിഗമുപായോതി അത്ഥോ. അത്ഥതോ പന കാമാവചരകുസലചിത്തസമ്പയുത്താ വിരതിയോ, തംസമ്പയുത്തധമ്മാ പനേത്ഥ തഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹേതബ്ബാ. പാണോതി പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം, തസ്സ അതിപാതനം പബന്ധവസേന പവത്തിതും അദത്വാ സത്ഥാദീഹി അതിക്കമ്മ അഭിഭവിത്വാ പാതനം പാണാതിപാതോ, പാണവധോതി അത്ഥോ. സോ പന അത്ഥതോ പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ വധകചേതനാവ, തസ്മാ പാണാതിപാതാ വേരമണി, വേരഹേതുതായ വേരസങ്ഖാതം പാണാതിപാതാദിപാപധമ്മം മണതി നീഹരതീതി വിരതി ‘‘വേരമണീ’’തി വുച്ചതി. വിരമതി ഏതായാതി വാ ‘‘വിരമതീ’’തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന ‘‘വേരമണീ’’തി സമാദാനവിരതി വുത്താ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

അദിന്നസ്സ ¶ ആദാനം അദിന്നാദാനം, ഥേയ്യചേതനാ. അബ്രമ്ഹചരിയന്തി അസേട്ഠചരിയം, മഗ്ഗേനമഗ്ഗപടിപത്തിസമുട്ഠാപികാ മേഥുനചേതനാ. മുസാതി അഭൂതവത്ഥു, തസ്സ വാദോ അഭൂതം ഞത്വാവ ഭൂതതോ വിഞ്ഞാപനചേതനാ മുസാവാദോ. പിട്ഠപൂവാദിനിബ്ബത്താ സുരാ ചേവ പുപ്ഫാസവാദിഭേദം മേരയഞ്ച സുരാമേരയം. തദേവ മദനീയട്ഠേന മജ്ജഞ്ചേവ പമാദകാരണട്ഠേന പമാദട്ഠാനഞ്ച, തം യായ ചേതനായ പിവതി, തസ്സാ ഏവം അധിവചനം.

അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ യാവ മജ്ഝന്ഹികാ, അയം അരിയാനം ഭോജനസ്സ കാലോ നാമ, തദഞ്ഞോ വികാലോ. ഭുഞ്ജിതബ്ബട്ഠേന ഭോജനന്തി ഇധ സബ്ബം യാവകാലികം വുച്ചതി, തസ്സ അജ്ഝോഹരണം ഇധ ഉത്തരപദലോപേന ഭോജനന്തി അധിപ്പേതം. വികാലേ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനം, വികാലേ വായാവകാലികസ്സ ഭോജനം അജ്ഝോഹരണം വികാലഭോജനന്തിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, തം അത്ഥതോ വികാലേ യാവകാലികഅജ്ഝോഹരണചേതനാവ.

സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ വിസൂകം പടാണീഭൂതം ദസ്സനം ‘‘വിസൂകദസ്സനം, നച്ചഗീതാദിദസ്സനസവനാനഞ്ചേവ വട്ടകയുദ്ധജൂതകീളാദിസബ്ബകീളാനഞ്ച നാമം. ദസ്സനന്തി ചേത്ഥ പഞ്ചന്നമ്പി വിഞ്ഞാണാനം യഥാസകം വിസയസ്സ ആലോചനസഭാവതായ ദസ്സനസദ്ദേന സങ്ഗഹേതബ്ബത്താ സവനമ്പി സങ്ഗഹിതം. നച്ചഗീതവാദിതസദ്ദേഹി ചേത്ഥ അത്തനോ നച്ചനഗായനാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബം.

മാലാതി ¶ ബദ്ധമബദ്ധം വാ പുപ്ഫം, അന്തമസോ സുത്താദിമയമ്പി അലങ്കാരത്ഥായ പിളന്ധിയമാനം മാലാത്വേവ വുച്ചതി. ഗന്ധന്തി വാസചുണ്ണാദിവിലേപനതോ അഞ്ഞം യം കിഞ്ചി ഗന്ധജാതം. വിലേപനന്തി പിസിത്വാ ഗഹിതം ഛവിരാഗകരണഞ്ചേവ ഗന്ധജാതഞ്ച. ധാരണം നാമ പിളന്ധനം. മണ്ഡനം നാമ ഊനട്ഠാനപൂരണം. ഗന്ധവസേന, ഛവിരാഗവസേന വാ സാദിയനം വിഭൂസനം നാമ, മാലാദീസു ¶ വാ ധാരണാദീനി യഥാക്കമം യോജേതബ്ബാനി. തേസം ധാരണാദീനം ഠാനം കാരണം വീതിക്കമചേതനാ.

ഉച്ചാതി ഉച്ച-സദ്ദേന സമാനത്ഥോ നിപാതോ. ഉച്ചാസയനം വുച്ചതി പമാണാതിക്കന്തം ആസന്ദാദി. മഹാസയനം അകപ്പിയത്ഥരണേഹി അത്ഥതം സലോഹിതവിതാനഞ്ച. ഏതേസു ഹി ആസനം സയനഞ്ച ഉച്ചാസയനമഹാസയനസദ്ദേഹി ഗഹിതാനി ഉത്തരപദലോപേന. ജാതരൂപരജതപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ രജതസദ്ദേന ദാരുമാസകാദി സബ്ബം രൂപിയം സങ്ഗഹിതം. മുത്താമണിആദയോപേത്ഥ ധഞ്ഞക്ഖേത്തവത്ഥാദയോ ച സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. പടിഗ്ഗഹണ-സദ്ദേന പന പടിഗ്ഗാഹാപനസാദിയനാനിപി സങ്ഗഹിതാനി.

൧൪൯. സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ഇമിനാ വസ്സച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഉപസമ്പന്നാനമ്പി പാരാജികസമാപത്തിയാ സരണഗമനാദിസാമണേരഭാവസ്സപി വിനസ്സനതോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, സങ്ഘലാഭമ്പി തേ ന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബം. പുരിമികായ പുന സരണാനി ഗഹിതാനീതി സരണഗഹണേന സഹ തദഹേവസ്സ വസ്സൂപഗമനമ്പി ദസ്സേതി. പച്ഛിമികായ വസ്സാവാസികന്തി വസ്സാവാസികലാഭഗ്ഗഹണദസ്സനമത്തമേവേതം, തതോ പുരേപി വാ പച്ഛാപി വാ വസ്സാവാസികഞ്ച ചീവരമാസേസു സങ്ഘേ ഉപ്പന്നകാലചീവരഞ്ച പുരിമികായ ഉപഗന്ത്വാ അവിപന്നസീലോ സാമണേരോ ലഭതി ഏവ. സചേ പച്ഛിമികായ ഗഹിതാനീതി പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗമനഞ്ച ഛിന്നവസ്സതഞ്ച ദസ്സേതി. തസ്സ ഹി കാലചീവരലാഭോ ന പാപുണാതി, തസ്മാ ‘‘അപലോകേത്വാ ലാഭോ ദാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. വസ്സാവാസികലാഭോ പന യദി സേനാസനസ്സാമികാ ദായകാ സേനാസനഗുത്തത്ഥായ പച്ഛിമികായ ഉപഗന്ത്വാ വത്തം കത്വാ അത്തനോ സേനാസനേ വസന്തസ്സപി വസ്സാവാസികം ദാതബ്ബന്തി വദന്തി, അനപലോകേത്വാപി ദാതബ്ബോവ. യം പന സാരത്ഥദീപനിയം ¶ (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൮) ‘‘പച്ഛിമികായ വസ്സാവാസികം ലച്ഛതീതി പച്ഛിമികായ പുന വസ്സം ഉപഗതത്താ ലച്ഛതീ’’തി വുത്തം, തമ്പി വസ്സാവാസികേ ദായകാനം ഇമം അധിപ്പായം നിസ്സായ വുത്തഞ്ചേ, സുന്ദരം, സങ്ഘികം, കാലചീവരമ്പി സന്ധായ വുത്തഞ്ചേ, ന യുജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം.

ന അജാനിത്വാതി ‘‘സുരാ’’തി അജാനിത്വാ പിവതോ പാണാതിപാതാവേരമണിആദിസബ്ബസീലഭേദം സരണഭേദഞ്ച ¶ ന ആപജ്ജതി. അകുസലം പന സുരാപാനാവേരമണിസീലഭേദോ ച ഹോതി മാലാദിധാരണാദീസു വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരാനീതി വികാലഭോജനാവേരമണിആദീനി. താനിപി ഹി സഞ്ചിച്ച വീതിക്കമന്തസ്സ തം തം ഭിജ്ജതി ഏവ, ഇതരീതരേസം പന അഭിജ്ജനേന നാസനങ്ഗാനി ന ഹോന്തി. തേനേവ ‘‘ഏതേസു ഭിന്നേസൂ’’തി ഭേദവചനം വുത്തം.

അച്ചയം ദേസാപേതബ്ബോതി ‘‘അച്ചയോ മം ഭന്തേ അച്ചാഗമാ’’തിആദിനാ സങ്ഘമജ്ഝേ ദേസാപേത്വാ സരണസീലം ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ പാരാജികത്താ തേസം. തേനാഹ ‘‘ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ’’തി. അയമേവ ഹി നാസനാ ഇധാധിപ്പേതാതി ലിങ്ഗനാസനാകാരണേഹി പാണാതിപാതാദീഹി അവണ്ണഭാസനാദീനം സഹ പതിതത്താ വുത്തം. നനു ച കണ്ടകസാമണേരോപി മിച്ഛാദിട്ഠികോ ഏവ, തസ്സ ച ഹേട്ഠാ ദണ്ഡകമ്മനാസനാവ വുത്താ, ഇധ പന മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ ലിങ്ഗനാസനാ വുച്ചതി, കോ ഇമേസം ഭേദോതി ചോദനം മനസി നിധായാഹ ‘‘സസ്സതുച്ഛേദാനഞ്ഹി അഞ്ഞതരദിട്ഠികോ’’തി. ഏത്ഥ ചായം അധിപ്പായോ – യോ ഹി ‘‘അത്താ ഇസ്സരോ’’തി വാ ‘‘നിച്ചോ ധുവോ’’തിആദിനാ വാ ‘‘അത്താ ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതി വിനസ്സിസ്സതീ’’തിആദിനാ വാ തിത്ഥിയപരികപ്പിതം യം കിഞ്ചി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ വോഹരതി, തസ്സ സാ പാരാജികട്ഠാനം ഹോതി, സോ ച ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ. യോ പന ഈദിസം ¶ ദിട്ഠിം അഗ്ഗഹേത്വാ സാസനികോവ ഹുത്വാ കേവലം ബുദ്ധവചനാധിപ്പായം വിപരീതതോ ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂഹി ഓവദിയമാനോപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ വോഹരതി, തസ്സ സാ ദിട്ഠി പാരാജികം ന ഹോതി, സോ പന കണ്ടകനാസനായ ഏവ നാസേതബ്ബോതി വിമതിവിനോദനിയം. ഇമസ്മിം ഠാനേ സാരത്ഥദീപനിയം ദസസിക്ഖാപദതോ പട്ഠായ വിത്ഥാരതോ വണ്ണനാ ആഗതാ, സാ പോരാണടീകായം സബ്ബസോ പോത്ഥകം ആരുള്ഹാ, തസ്മാ ഇധ ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ.

൧൫൦. ‘‘അത്തനോ പരിവേണന്തി ഇദം പുഗ്ഗലികം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അയം പനേത്ഥ ഗണ്ഠിപദകാരാനം അധിപ്പായോ – വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനന്തി ഇമിനാ തസ്സ വസ്സഗ്ഗേന പത്തം സങ്ഘികസേനാസനം വുത്തം. അത്തനോ പരിവേണന്തി ഇമിനാപി തസ്സേവ പുഗ്ഗലികസേനാസനം വുത്തന്തി. അയം പനേത്ഥ അമ്ഹാകം ഖന്തി – യത്ഥ വാ വസതീതി ഇമിനാ സങ്ഘികം വാ ഹോതു പുഗ്ഗലികം വാ, തസ്സ നിബദ്ധവസനകസേനാസനം വുത്തം. യത്ഥ വാ പടിക്കമതീതി ഇമിനാ പന യം ആചരിയുപജ്ഝായസ്സ വസനട്ഠാനം ഉപട്ഠാനാദിനിമിത്തം നിബദ്ധം പവിസതി, തം ആചരിയുപജ്ഝായാനം പവിസനട്ഠാനം വുത്തം, തസ്മാ തദുഭയം ദസ്സേതും ‘‘ഉഭയേനപി അത്തനോ പരിവേണഞ്ച വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനഞ്ച വുത്ത’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ അത്തനോ പരിവേണന്തി ഇമിനാ ആചരിയുപജ്ഝായാനം നിവാസനട്ഠാനം ദസ്സിതം, വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനന്തി ¶ ഇമിനാ പന തസ്സ വസനട്ഠാനം, തസ്മാ തദുഭയമ്പി സങ്ഘികം വാ ഹോതു പുഗ്ഗലികം വാ, ആവരണം കാതബ്ബമേവാതി. മുഖദ്വാരികന്തി മുഖദ്വാരേന ഭുഞ്ജിതബ്ബം. ദണ്ഡകമ്മം കത്വാതി ദണ്ഡകമ്മം യോജേത്വാ. ദണ്ഡേന്തി വിനേന്തി ഏതേനാതി ദണ്ഡോ, സോയേവ കത്തബ്ബത്താ കമ്മന്തി ദണ്ഡകമ്മം, ആവരണാദി. ദണ്ഡകമ്മമസ്സ കരോഥാതി അസ്സ ദണ്ഡകമ്മം യോജേഥ ആണാപേഥ. ദണ്ഡകമ്മന്തി വാ നിഗ്ഗഹകമ്മം, തസ്മാ നിഗ്ഗഹമസ്സ കരോഥാതി ¶ വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ ഈദിസേസു ഠാനേസു.

സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീതി ഇമിനാ ഛിന്നവസ്സോ ഹോതീതി ദീപേതി. സചേ ആകിണ്ണദോസോവ ഹോതി, ആയതിം സംവരേ ന തിട്ഠതി, നിക്കഡ്ഢിതബ്ബോതി ഏത്ഥ സചേ യാവതതിയം വുച്ചമാനോ ന ഓരമതി, സങ്ഘം അപലോകേത്വാ നാസേതബ്ബോ, പുന പബ്ബജ്ജം യാചമാനോപി അപലോകേത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോതി വദന്തി. പച്ഛിമികായ വസ്സാവാസികം ലച്ഛതീതി പച്ഛിമികായ പുന വസ്സം ഉപഗതത്താ ലച്ഛതി. അപലോകേത്വാ ലാഭോ ദാതബ്ബോതി ഛിന്നവസ്സതായ വുത്തം. ഇതരാനി പഞ്ച സിക്ഖാപദാനീതി വികാലഭോജനാദീനി പഞ്ച. അച്ചയം ദേസാപേതബ്ബോതി ‘‘അച്ചയോ മം ഭന്തേ അച്ചാഗമാ’’തിആദിനാ നയേന ദേസാപേതബ്ബോതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൦൮) വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദ്വാവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയകഥാ

ഏവം പബ്ബജ്ജാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ തദനന്തരം ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയോ കഥേതബ്ബോ, ഏവം സന്തേപി അട്ഠകഥായം ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയകഥാ പാളിവണ്ണനാവസേനേവ ആഗതാ, നോ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയവസേന, ഇമസ്സ പന പകരണസ്സ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയകഥാഭൂതത്താ തമകഥേത്വാ നിസ്സയവിനിച്ഛയോ ഏവ ആചരിയേന കഥിതോ, മയം പന ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയസ്സ അതിസുഖുമത്താ ¶ അതിഗമ്ഭീരത്താ സുദുല്ലഭത്താ സാസനാനുഗ്ഗഹത്ഥം ആചരിയേന ¶ അവുത്തമ്പി സമന്തപാസാദികതോ നീഹരിത്വാ വിമതിവിനോദനീആദിപ്പകരണേസു ആഗതവിനിച്ഛയേന അലങ്കരിത്വാ തം വിനിച്ഛയം കഥയിസ്സാമ.

തേന ഖോ പന സമയേനാതി യേന സമയേന ഭഗവതാ ‘‘ന ഭിക്ഖവേ അനുപജ്ഝായകോ’’തിആദിസിക്ഖാപദം അപഞ്ഞത്തം ഹോതി, തേന സമയേന. അനുപജ്ഝായകന്തി ഉപജ്ഝം അഗാഹാപേത്വാ സബ്ബേന സബ്ബം ഉപജ്ഝായവിരഹിതം, ഏവം ഉപസമ്പന്നാ നേവ ധമ്മതോ ന ആമിസതോ സങ്ഗഹം ലഭന്തി, തേ പരിഹായന്തിയേവ, ന വഡ്ഢന്തി. ന ഭിക്ഖവേ അനുപജ്ഝായകോതി ഉപജ്ഝം അഗാഹാപേത്വാ നിരുപജ്ഝായകോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിതോ പട്ഠായ ഏവം ഉപസമ്പാദേന്തസ്സ ആപത്തി ഹോതി, കമ്മം പന ന കുപ്പതി. കേചി ‘‘കുപ്പതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തിആദീസുപി ഉഭതോബ്യഞ്ജനകുപജ്ഝായപരിയോസാനേസു ഏസേവ നയോ.

അപത്തകാ ഹത്ഥേസു പിണ്ഡായ ചരന്തീതി യോ ഹത്ഥേസു പിണ്ഡോ ലബ്ഭതി, തദത്ഥായ ചരന്തി. സേയ്യഥാപി തിത്ഥിയാതി യഥാ ആജീവകനാമകാ തിത്ഥിയാ. സൂപബ്യഞ്ജനേഹി മിസ്സേത്വാ ഹത്ഥേസു ഠപിതപിണ്ഡമേവ ഹി തേ ഭുഞ്ജന്തി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം ഉപസമ്പാദേന്തസ്സേവ ആപത്തി ഹോതി, കമ്മം പന ന കുപ്പതി, അചീവരകാദിവത്ഥൂസുപി ഏസേവ നയോ.

യാചിതകേനാതി ‘‘യാവ ഉപസമ്പദം കരോമ, താവ ദേഥാ’’തി യാചിത്വാ ഗഹിതേന, താവകാലികേനാതി അത്ഥോ. ഈദിസേന ഹി പത്തേന വാ ചീവരേന വാ പത്തചീവരേന വാ ഉപസമ്പാദേന്തസ്സേവ ആപത്തി ഹോതി, കമ്മം പന ന കുപ്പതി, തസ്മാ പരിപുണ്ണപത്തചീവരോവ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. സചേ തസ്സ നത്ഥി, ആചരിയുപജ്ഝായാ ചസ്സ ദാതുകാമാ ഹോന്തി ¶ , അഞ്ഞേ വാ ഭിക്ഖൂ, നിരപേക്ഖേഹി വിസ്സജ്ജേത്വാ അധിട്ഠാനൂപഗം പത്തചീവരം ദാതബ്ബം.

ഗോത്തേനപി അനുസ്സാവേതുന്തി ‘‘മഹാകസ്സപസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവം ഗോത്തം വത്വാ അനുസ്സാവേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ദ്വേ ഏകാനുസ്സാവനേതി ദ്വേ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ, ഏകേന ഏകസ്സ, അഞ്ഞേന ഇതരസ്സാതി ഏവം ദ്വീഹി വാ ആചരിയേഹി ഏകേന വാ ഏകക്ഖണേ കമ്മവാചം അനുസ്സാവേന്തേഹി ഉപസമ്പാദേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ദ്വേ തയോ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും, തഞ്ച ഖോ ഏകേന ¶ ഉപജ്ഝായേനാതി ദ്വേ വാ തയോ വാ ജനേ പുരിമനയേനേവ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതും അനുജാനാമി, തഞ്ച ഖോ അനുസ്സാവനകിരിയം ഏകേന ഉപജ്ഝായേന അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. തസ്മാ ഏകേന ആചരിയേന ദ്വേ വാ തയോ വാ അനുസ്സാവേതബ്ബാ. ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ആചരിയേഹി വിസും വിസും ഏകേന ഏകസ്സാതി ഏവം ഏകപ്പഹാരേനേവ ദ്വേ തിസ്സോ വാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. സചേ പന നാനാചരിയാ നാനുപജ്ഝായാ ഹോന്തി, തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതി, അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഗണപൂരകാ ഹോന്തി, വട്ടതി. സചേ നാനുപജ്ഝായാ ഹോന്തി, ഏകോ ആചരിയോ ഹോതി, ‘‘ന ത്വേവ നാനുപജ്ഝായേനാ’’തി പടിക്ഖിത്തത്താ ന വട്ടതി. ഇദം സന്ധായ ഹി ഏസ പടിക്ഖേപോ.

പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ വജ്ജാവജ്ജം ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപജ്ഝാ, തം ഉപജ്ഝം ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹീ’’തി ഏവം വദാപേത്വാ ഗാഹാപേതബ്ബോ. വിത്ഥായന്തീതി വിത്ഥദ്ധഗത്താ ഹോന്തി. യം ജാതന്തി യം തവ സരീരേ ജാതം നിബ്ബത്തം വിജ്ജമാനം, തം സങ്ഘമജ്ഝേ പുച്ഛന്തേ സന്തം അത്ഥീതി വത്തബ്ബന്തിആദി. ഉല്ലുമ്പതു മന്തി ഉദ്ധരതു മം.

താവദേവാതി ¶ ഉപസമ്പന്നസമനന്തരമേവ. ഛായാ മേതബ്ബാതി ഏകപോരിസാ വാ ദ്വിപോരിസാ വാതി ഛായാ മേതബ്ബാ. ഉതുപ്പമാണം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി ‘‘വസ്സാനോ ഹേമന്തോ ഗിമ്ഹോ’’തി ഉതുപ്പമാണം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ഉതുയേവ ഉതുപ്പമാണം. സചേ വസ്സാനാദയോ അപരിപുണ്ണാ ഹോന്തി, യത്തകേഹി ദിവസേഹി യസ്സ യോ ഉതു അപരിപുണ്ണോ, തേ ദിവസേ സല്ലക്ഖേത്വാ സോ ദിവസഭാഗോ ആചിക്ഖിതബ്ബോ. അഥ വാ ‘‘അയം നാമ ഉതു, സോ ച ഖോ പരിപുണ്ണോ അപരിപുണ്ണോ വാ’’തി ഏവം ഉതുപ്പമാണം ആചിക്ഖിതബ്ബം, ‘‘പുബ്ബണ്ഹോ വാ സായന്ഹോ വാ’’തി ഏവം ദിവസഭാഗോ ആചിക്ഖിതബ്ബോ. സങ്ഗീതീതി ഇദമേവ സബ്ബം ഏകതോ കത്വാ ‘‘ത്വം കിം ലഭസി, കാ തേ ഛായാ, കിം ഉതുപ്പമാണം, കോ ദിവസഭാഗോ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ഇദം നാമ ലഭാമി വസ്സം വാ ഹേമന്തം വാ ഗിമ്ഹം വാ, അയം മേ ഛായാ, ഇദം ഉതുപ്പമാണം, അയം ദിവസഭാഗോതി വദേയ്യാസീ’’തി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം.

ഓഹായാതി ഛഡ്ഡേത്വാ. ദുതിയം ദാതുന്തി ഉപസമ്പദമാളകതോ പരിവേണം ഗച്ഛന്തസ്സ ദുതിയകം ദാതും അനുജാനാമി, ചത്താരി ച അകരണീയാനി ആചിക്ഖിതുന്തി അത്ഥോ. പണ്ഡുപലാസോതി പണ്ഡുവണ്ണോ പത്തോ. ബന്ധനാ പവുത്തോതി വണ്ടതോ പതിതോ. അഭബ്ബോ ഹരിതത്ഥായാതി പുന ഹരിതോ ഭവിതും ¶ അഭബ്ബോ. പുഥുസിലാതി മഹാസിലാ. അയം സമന്തപാസാദികതോ നീഹരിത്വാ ആഭതോ ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയോ.

അനുപജ്ഝായാദിവത്ഥൂസു സിക്ഖാപദം അപഞ്ഞത്തന്തി ‘‘ന അനുപജ്ഝായകോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൧൭) ഇധേവ പഞ്ഞാപിയമാനം സിക്ഖാപദം സന്ധായ വുത്തം. കമ്മം പന ന കുപ്പതീതി ഇദം ഉപജ്ഝായാഭാവേപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖാ ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി ¶ മതസ്സ വാ വിബ്ഭന്തസ്സ വാ പുരാണഉപജ്ഝായസ്സ, അഞ്ഞസ്സ വാ യസ്സ കസ്സചി അവിജ്ജമാനസ്സപി നാമേന സബ്ബത്ഥ ഉപജ്ഝായകിത്തനസ്സ കതത്താ വുത്തം. യദി ഹി ഉപജ്ഝായകിത്തനം ന കരേയ്യ, ‘‘പുഗ്ഗലം ന പരാമസതീ’’തി വുത്തകമ്മവിപത്തി ഏവ സിയാ. തേനേവ പാളിയം (മഹാവ. ൧൧൭) ‘‘അനുപജ്ഝായക’’ന്തി വുത്തം, അട്ഠകഥായമ്പി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൭) അസ്സ ‘‘ഉപജ്ഝായം അകിത്തേത്വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായം അഗാഹാപേത്വാ സബ്ബേന സബ്ബം ഉപജ്ഝായവിരഹിതം’’ ഇച്ചേവ അത്ഥോ വുത്തോ. പാളിയം സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേനാതി ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ, ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതി സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി ഏവം കമ്മവാചായ സങ്ഘമേവ ഉപജ്ഝായം കിത്തേത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം ഗണേന ഉപജ്ഝായേനാതി ഏത്ഥാപി ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഗണസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഏവം വുത്തേപി കമ്മം ന കുപ്പതി ഏവ ദുക്കടസ്സേവ വുത്തത്താ, അഞ്ഞഥാ ‘‘സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തി വദേയ്യ. തേനാഹ ‘‘സങ്ഘേനാ’’തിആദി. തത്ഥ പണ്ഡകാദിഉപജ്ഝായേഹി കരിയമാനേസു കമ്മേസു പണ്ഡകാദികേ വിനാവ യദി പഞ്ചവഗ്ഗാദിഗണോ പൂരതി, കമ്മം ന കുപ്പതി, ഇതരഥാ കുപ്പതീതി വേദിതബ്ബം.

അപത്തചീവരവത്ഥൂസുപി പത്തചീവരാനം അഭാവേപി ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി കമ്മവാചായ സാവിതത്താ കമ്മകോപം അവത്വാ ദുക്കടമേവ വുത്തം. ഇതരഥാ സാവനായ ഹാപനതോ കമ്മകോപോ ഏവ സിയാ. കേചി പന ‘‘പഠമം അനുഞ്ഞാതകമ്മവാചായം ഉപസമ്പന്നാ വിയ ഇദാനിപി ‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’ന്തി അവത്വാ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പന്നാപി സൂപസമ്പന്നാ ഏവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. അനുഞ്ഞാതകാലതോ പട്ഠായ ഹി അപരാമസനം സാവനായ ഹാപനവിപത്തി ഏവ ഹോതി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി പദസ്സ ഹാപനേ വിയ ¶ . തമ്പി ഹി പച്ഛാ അനുഞ്ഞാതം, ‘‘സങ്ഘം, ഭന്തേ, ഉപസമ്പദം യാചാമീ’’തിആദിവാക്യേന അയാചേത്വാ തമ്പി ഉപസമ്പാദേന്തോ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി വത്വാവ യദി കമ്മവാചം കരോതി, കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി. നോ ചേ, വിപന്നം. സബ്ബപച്ഛാ ഹി അനുഞ്ഞാതകമ്മവാചതോ കിഞ്ചിപി പരിഹാപേതും ന വട്ടതി, സാവനായ ഹാപനമേവ ¶ ഹോതി, അഞ്ഞേ വാ ഭിക്ഖൂ ദാതുകാമാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ, അയമേത്ഥ വിമതിവിനോദനിയാ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൧൭) ആഭതോ വിനിച്ഛയോ. സാരത്ഥദീപനീവിനിച്ഛയോ പന ഇധേവ അന്തോഗധാ ഹോതി അപ്പതരത്താ അവിസേസത്താ ച.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൧൭) പന ‘‘കേചി കുപ്പതീതി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി യം വുത്തം, തം ‘‘പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയഞ്ചേ, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം, ഭിക്ഖുനിപഞ്ചമോ കമ്മം കരേയ്യ, അകമ്മം ന ച കരണീയ’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൯൦) നയേന വുത്തത്താ പണ്ഡകാനം ഗണപൂരണഭാവേ ഏവ കമ്മം കുപ്പതി, ന സബ്ബന്തി കത്വാ സുവുത്തം, ഇതരഥാ ‘‘പണ്ഡകുപജ്ഝായേന കമ്മം കരേയ്യ, അകമ്മം ന ച കരണീയ’’ന്തിആദികായ പാളിയാ ഭവിതബ്ബം സിയാ. യഥാ അപരിപുണ്ണപത്തചീവരസ്സ ഉപസമ്പാദനകാലേ കമ്മവാചായം ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി അസന്തം വത്ഥും കിത്തേത്വാ ഉപസമ്പദായ കതായ തസ്മിം അസന്തേപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, ഏവം ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി അവത്ഥും പണ്ഡകുപജ്ഝായാദിം, അസന്തം വാ വത്ഥും കിത്തേത്വാ കതായപി ഗണപൂരകാനമത്ഥിതായ ഉപസമ്പദാ രുഹതേവ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡകുപജ്ഝായേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തിആദിവചനസ്സ അഭാവാ അയമത്ഥോ സിദ്ധോവ ഹോതി. ന ഹി ബുദ്ധാ വത്തബ്ബയുത്തം ന വദന്തി. തേന വുത്തം ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ജാനം ഊനവീസതിവസ്സം ¶ …പേ… സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തിആദി (പാചി. ൪൦൩). തഥാ ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൭൧) വചനതോ ഥേയ്യസംവാസകാദിആചരിയേഹി അനുസ്സാവനായ കതായ ഉപസമ്പദാ ന രുഹതി തേസം അഭിക്ഖുത്താതി വചനമ്പി ന ഗഹേതബ്ബം.

കിഞ്ച ഭിയ്യോ – ‘‘ഇമാനി ചത്താരി കമ്മാനി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തീ’’തിആദിനാ (പരി. ൪൮൨) നയേന കമ്മാനം സമ്പത്തിവിപത്തിയാ കഥിയമാനായ ‘‘സത്തഹി ആകാരേഹി കമ്മാനി വിപജ്ജന്തി വത്ഥുതോ വാ ഞത്തിതോ വാ അനുസ്സാവനതോ വാ സീമതോ വാ പരിസതോ വാ ഉപജ്ഝായതോ വാ ആചരിയതോ വാ’’തി അകഥിതത്താ ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘പരിസതോ വാ’’തി വചനേന ആചരിയുപജ്ഝായാനം വാ സങ്ഗഹോ കതോതി ചേ? ന, ‘‘ദ്വാദസഹി ആകാരേഹി പരിസതോ കമ്മാനി വിപജ്ജന്തീ’’തി ഏതസ്സ വിഭങ്ഗേ തേസമനാമട്ഠത്താ, അയമത്ഥോ യസ്മാ തത്ഥ തത്ഥ സരൂപേന വുത്തപാളിവസേനേവ ¶ സക്കാ ജാനിതും, തസ്മാ നയമുഖം ദസ്സേത്വാ സംഖിത്തോതി അയമസ്സ യുത്തിഗവേസനാതി വുത്തം.

തത്രിദം വിചാരേതബ്ബം – അനുപജ്ഝായകം ഉപസമ്പാദേന്താ തേ ഭിക്ഖൂ യഥാവുത്തനയേന അഭൂതം വത്ഥും കിത്തയിംസു, ഉദാഹു മുസാവാദഭയാ താനേവ പദാനി ന സാവേസുന്തി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ ഉപജ്ഝായാഭാവതോ ന സാവേസും, ‘‘പുഗ്ഗലം ന പരാമസതീ’’തി വുത്തവിപത്തിപ്പസങ്ഗോ ഹോതി, അഥ സാവേസും, മുസാവാദോ നേസം ഭവതീതി? വുച്ചതേ – സാവേസുംയേവ യഥാവുത്തവിപത്തിപ്പസങ്ഗഭയാ, ‘‘കമ്മം പന ന കുപ്പതീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ച. ന, മുസാവാദസ്സ അസമ്ഭവതോ, മുസാവാദേനപി കമ്മസമ്ഭവതോ ച. ന ഹി സക്കാ മുസാവാദേന കമ്മവിപത്തിസമ്പത്തിം കാതുന്തി. തസ്മാ ‘‘അനുപജ്ഝായകം ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി വചനസ്സ ച ഉഭയദോസവിനിമുത്തോ അത്ഥോ പരിയേസിതബ്ബോ.

അയഞ്ചേത്ഥ ¶ യുത്തി – യഥാ പുബ്ബേ പബ്ബജ്ജുപസമ്പദുപജ്ഝായേസു വിജ്ജമാനേസുപി ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണക്കമേന അഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അനുപജ്ഝായക’’ന്തിആദി വുത്തം, തഥാ ഇധാപി ഉപജ്ഝായസ്സ വിജ്ജമാനസ്സേവ സതോ അഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘അനുപജ്ഝായകം ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി വുത്തം. കമ്മവാചാചരിയേന പന ‘‘ഗഹിതോ തേന ഉപജ്ഝായോ’’തി സഞ്ഞായ ഉപജ്ഝായം കിത്തേത്വാ കമ്മവാചം സാവേതബ്ബം. കേനചി വാ കാരണേന കായസാമഗ്ഗിം അദേന്തസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സ ഛന്ദം ഗഹേത്വാ കമ്മവാചം സാവേതി, ഉപജ്ഝായോ വാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ഉപജ്ഝം ദത്വാ പച്ഛാ ഉപസമ്പന്നേ തസ്മിം താദിസേ വത്ഥുസ്മിം സമനുയുഞ്ജിയമാനോ വാ അസമനുയുഞ്ജിയമാനോ വാ ഉപജ്ഝായദാനതോ പുബ്ബേ ഏവ സാമണേരോ പടിജാനാതി, സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ വാ അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നകോ വാ പടിജാനാതി, ഛന്ദഹാരകാദയോ വിയ ഉപജ്ഝായോ വാ അഞ്ഞസീമാഗതോ ഹോതി. കമ്മവാചാ രുഹതീതി വത്വാ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു വിനയധരപഞ്ചമേന ഗണേന ഉപസമ്പദ’’ന്തി വുത്തത്താ. കേചി ‘‘വിനയധരപഞ്ചമേന ഉപജ്ഝായേന സന്നിഹിതേനേവ ഭവിതബ്ബ’’ന്തി വദന്തീതി പോരാണഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. സോ ച പാഠോ അപ്പമാണോ മജ്ഝിമേസു ജനപദേസു തസ്സ വചനസ്സാഭാവതോ. അസന്നിഹിതേപി ഉപജ്ഝായേ കമ്മവാചാ രുഹതീതി ആപജ്ജതീതി ചേ? ന. കസ്മാ? കമ്മസമ്പത്തിയം ‘‘പുഗ്ഗലം പരാമസതീ’’തി വുത്തപാഠോവ നോ പമാണം. ന ഹി തത്ഥ അസന്നിഹിതോ ഉപജ്ഝായസങ്ഖാതോ പുഗ്ഗലോ പരാമസനം അരഹതി, തസ്മാ തത്ഥ സങ്ഘപരാമസനം വിയ പുഗ്ഗലപരാമസനം വേദിതബ്ബം. സങ്ഘേന ഗണേന ഉപജ്ഝായേന ¶ ഉപസമ്പാദേന്തി തേസം അത്ഥതോ പുഗ്ഗലത്താ, പണ്ഡകാദിഉപജ്ഝായേന ഉപസമ്പാദേന്തി ഉപസമ്പാദനകാലേ അവിദിതത്താതി പോരാണാ.

അപത്തചീവരം ¶ ഉപസമ്പാദേന്തീതി കമ്മവാചാചരിയോ ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി സഞ്ഞായ, കേവലം അത്ഥസമ്പത്തിം അനപേക്ഖിത്വാ സന്തപദനീഹാരേന വാ ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി കമ്മവാചം സാവേതി. യഥാ ഏതരഹി മതവിപ്പവുത്തമാതാപിതികോപി ‘‘അനുഞ്ഞാതോസി മാതാപിതൂഹീ’’തി പുട്ഠോ ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി വദതി, കിം ബഹുനാ? അയം പനേത്ഥ സാരോ – ‘‘തസ്മിം സമയേ ചത്താരി കമ്മാനി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തീ’’തി ലക്ഖണസ്സ ന താവ പഞ്ഞത്തത്താ അനുപജ്ഝായകാദിം ഉപസമ്പാദേന്തി. വജ്ജനീയപുഗ്ഗലാനം അവുത്തത്താ പണ്ഡകുപജ്ഝായാദിം ഉപസമ്പാദേന്തി, തേരസന്തരായപുച്ഛായ അദസ്സനത്താ അപത്തചീവരകം ഉപസമ്പാദേന്തി, ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൬൯) ഏവം സബ്ബപഠമം അനുഞ്ഞാതായ കമ്മവാചായ ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി അവചനമേത്ഥ സാധകന്തി വേദിതബ്ബം. തഞ്ഹി വചനം അനുക്കമേനാനുഞ്ഞാതന്തി.

ഇദം താവ സബ്ബഥാ ഹോതു, ‘‘മൂഗം പബ്ബാജേന്തി ബധിരം പബ്ബാജേന്തീ’’തി ഇദം കഥം സമ്ഭവിതുമരഹതി ആദിതോ പട്ഠായ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ഇമേഹി തീഹി സരണഗമനേഹി പബ്ബജ്ജ’’ന്തിആദിനാ അനുഞ്ഞാതത്താതി? വുച്ചതേ – ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബാജേതബ്ബോതി, ഏവം വദേഹീതി വത്തബ്ബോ…പേ… തതിയമ്പി സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി ഏത്ഥ ‘‘ഏവം വദേഹീതി വത്തബ്ബോ’’തി ഇമസ്സ വചനസ്സ മിച്ഛാ അത്ഥം ഗഹേത്വാ മൂഗം പബ്ബാജേസും. ‘‘ഏവം വദേഹീ’’തി തം പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം ആണാപേത്വാ സയം ഉപജ്ഝായേന വത്തബ്ബോ ‘‘തതിയമ്പി സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി, സോ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖാ തഥാ ആണത്തോ ഉപജ്ഝായവചനസ്സ അനു അനു വദതു വാ മാ വാ, തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവാ ‘‘കായേന വിഞ്ഞാപേതി, വാചായ വിഞ്ഞാപേതി, കായേന വാചായ വിഞ്ഞാപേതി, ഗഹിതോ ഹോതി ഉപജ്ഝായോ. ദിന്നോ ഹോതി ഛന്ദോ, ദിന്നാ ഹോതി പാരിസുദ്ധി, ദിന്നാ ഹോതി പവാരണാ’’തി വദതി ¶ . തദനുമാനേന വാ കായേന തേന പബ്ബജ്ജാപേക്ഖേന വിഞ്ഞത്തം ഹോതി സരണഗമനന്തി വാ ലോകേപി കായേന വിഞ്ഞാപേന്തോ ഏവം വദതീതി വുച്ചതി, തം പരിയായം ഗഹേത്വാ മൂഗം പബ്ബാജേന്തീതി വേദിതബ്ബം. പോരാണഗണ്ഠിപദേ ‘‘മൂഗം കഥം പബ്ബാജേന്തീതി പുച്ഛം കത്വാ തസ്സ കായപസാദസമ്ഭവതോ കായേന പഹാരം ദത്വാ ഹത്ഥമുദ്ദായ വിഞ്ഞാപേത്വാ പബ്ബാജേസു’’ന്തി വുത്തം. കിം ബഹുനാ?

അയം ¶ പനേത്ഥ സാരോ – യഥാ പുബ്ബേ പബ്ബജ്ജാധികാരേ വത്തമാനേ പബ്ബജ്ജാഭിലാപം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘പണ്ഡകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൦൯) നയേന ഉപസമ്പദവസേനേവ അഭിലാപോ കതോ. ഥേയ്യസംവാസകപദേ അസമ്ഭവതോ കിഞ്ചാപി സോ ന കതോ, പബ്ബജ്ജാവ തത്ഥ കതാ, സബ്ബത്ഥ പന ഉപസമ്പദാഭിലാപേന അധിപ്പേതാ തദനുഭാവതോ ഉപസമ്പദായ, പബ്ബജ്ജായ വാരിതായ ഉപസമ്പദാ വാരിതാ ഹോതീതി കത്വാ, തഥാ ഇധ ഉപസമ്പദാധികാരേ വത്തമാനേ ഉപസമ്പദാഭിലാപം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ ഉപസമ്പദമേവ സന്ധായ പബ്ബജ്ജാഭിലാപോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. കാമം സോ ന കത്തബ്ബോ, മൂഗപദേ അസമ്ഭവതോ തസ്സ വസേന ആദിതോ പട്ഠായ ഉപസമ്പദാഭിലാപോവ കത്തബ്ബോ വിയ ദിസ്സതി, തഥാപി തസ്സേവ മൂഗപദസ്സ വസേന ആദിതോ പട്ഠായ പബ്ബജ്ജാഭിലാപോവ കതോ മിച്ഛാഗഹണനിവാരണത്ഥം. കഥം? ‘‘മൂഗോ, ഭിക്ഖവേ, അപത്തോ ഓസാരണം, തഞ്ചേ സങ്ഘോ ഓസാരേതി, സോസാരിതോ’’തി (മഹാവ. ൩൯൬) വചനതോ ഹി മൂഗോ ഉപസമ്പന്നോ ഹോതീതി സിദ്ധം, സോ കേവലം ഉപസമ്പന്നോവ ഹോതി, ന പന പബ്ബജിതോ തസ്സ പബ്ബജ്ജായ അസമ്ഭവതോതി മിച്ഛാഗാഹോ ഹോതി, തം പരിവജ്ജാപേത്വാ യോ ഉപസമ്പന്നോ, സോ പബ്ബജിതോവ ഹോതി. പബ്ബജിതോ പന ¶ അത്ഥി കോചി ഉപസമ്പന്നോ, അത്ഥി കോചി അനുപസമ്പന്നോതി ഇമം സമ്മാഗാഹം ഉപ്പാദേതി ഭഗവാതി വേദിതബ്ബം.

അപിച തേസം ഹത്ഥച്ഛിന്നാദീനം പബ്ബജിതാനം സുപബ്ബജിതഭാവദീപനത്ഥം, പബ്ബജ്ജാഭാവസങ്കാനിവാരണത്ഥഞ്ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജാഭിലാപോ കതോ. കഥം? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥച്ഛിന്നോ പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൧൯) പടിക്ഖേപേന, ‘‘പബ്ബജിതാ സുപബ്ബജിതാ’’തി വുത്തട്ഠാനാഭാവേന ച തേസം പബ്ബജ്ജാഭാവസങ്കാ ഭവേയ്യ, യഥാ പസങ്കാ ഭവേ, തഥാ പസങ്കം ഠപേയ്യ. ഖന്ധകേ ഉപസമ്പദം സന്ധായ ‘‘ഹത്ഥച്ഛിന്നോ, ഭിക്ഖവേ, അപത്തോ ഓസാരണം, തഞ്ചേ സങ്ഘോ ഓസാരേതി, സോസാരിതോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൯൬) നയേന ഭഗവാ നിവാരേതി. തേനേവ നയേന പബ്ബജിതാ പനേതേ സബ്ബേപി സുപബ്ബജിതാ ഏവാതി ദീപേതി. അഞ്ഞഥാ സബ്ബേപേതേ ഉപസമ്പന്നാവ ഹോന്തി, ന പബ്ബജിതാതി അയമനിട്ഠപ്പസങ്ഗോ ആപജ്ജതി. കഥം? ‘‘ഹത്ഥച്ഛിന്നോ, ഭിക്ഖവേ, ന പബ്ബാജേതബ്ബോ, പബ്ബജിതോ നാസേതബ്ബോ’’തി വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥച്ഛിന്നോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, യോ പബ്ബാജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, സോ ച അപബ്ബജിതോ’’തി (മഹാവ. ൧൧൯) വാ തന്തിയാ ഠപിതായ ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ ‘‘സോസാരിതോ’’തി വുത്തത്താ കേവലം ‘‘ഇമേ ഹത്ഥച്ഛിന്നാദയോ ഉപസമ്പന്നാവ ഹോന്തി, ന പബ്ബജിതാ’’തി വാ ‘‘ഉപസമ്പന്നാപി ചേ പബ്ബജിതാ, നാസേതബ്ബാ’’തി വാ അനിട്ഠകോട്ഠാസോ ആപജ്ജതീതി അധിപ്പായോ.

ഇദം ¶ പനേത്ഥ വിചാരേതബ്ബം – ‘‘സോ ച അപബ്ബജിതോ’’തി വചനാഭാവതോ മൂഗസ്സ പബ്ബജ്ജാസിദ്ധിപസങ്ഗതോ പബ്ബജ്ജാപി ഏകതോസുദ്ധിയാ ഹോതീതി അയമനിട്ഠകോട്ഠാസോ കഥം നാപജ്ജതീതി? പബ്ബജ്ജാഭിലാപേന ഉപസമ്പദാ ഇധാധിപ്പേതാതി സമ്മാഗാഹേന നാപജ്ജതീതി, അഞ്ഞഥാ യഥാബ്യഞ്ജനം അത്ഥേ ഗഹിതേ യഥാപഞ്ഞത്തദുക്കടാഭാവസങ്ഖാതോ അപരോ അനിട്ഠകോട്ഠാസോ ആപജ്ജതി. കഥം? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, മൂഗോ പബ്ബാജേതബ്ബോ, യോ ¶ പബ്ബാജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തദുക്കടം പബ്ബജ്ജാപരിയോസാനേ ഹോതി, ന തസ്സാവിപ്പകതായ. പുബ്ബപയോഗദുക്കടമേവ ഹി പഠമം ആപജ്ജതി, തസ്മാ മൂഗസ്സ പബ്ബജ്ജാപരിയോസാനസ്സേവ അഭാവതോ ഇമസ്സ ദുക്കടസ്സ ഓകാസോ ച ന സബ്ബകാലം സമ്ഭവേയ്യ, ഉപസമ്പദാവസേന പന അത്ഥേ ഗഹിതേ സമ്ഭവതി കമ്മനിബ്ബത്തിതോ. തേനേവ പാളിയം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പണ്ഡകോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ദുക്കടം ന പഞ്ഞത്തം. അപഞ്ഞത്തത്താ പുബ്ബപയോഗദുക്കടമേവ ചേത്ഥ സമ്ഭവതി, നേതരം. ഏത്താവതാ സിദ്ധമേതം പബ്ബജ്ജാഭിലാപേന ഉപസമ്പദാവ തത്ഥ അധിപ്പേതാ, ന പബ്ബജ്ജാതി. ഏത്ഥാഹ സാമണേരപബ്ബജ്ജാ ന കായപയോഗതോ ഹോതീതി കഥം പഞ്ഞായതീതി? വുച്ചതേ – കായേന വിഞ്ഞാപേതീതിആദിത്തികാ ദസ്സനതോതി ആഗതോ.

‘‘ഗോത്തേനപി അനുസ്സാവേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൨൨) വചനതോ യേന വോഹാരേന വോഹരതി, തേന വട്ടതീതി സിദ്ധം, തസ്മാ ‘‘കോ നാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി പുട്ഠേനപി ഗോത്തമേവ നാമം കത്വാ വത്തബ്ബന്തി സിദ്ധം ഹോതി, തസ്മാ ചതുബ്ബിധേസു നാമേസു യേന കേനചി നാമേന അനുസ്സാവനാ കാതബ്ബാതി വദന്തി. ഏകസ്സ ബഹൂനി നാമാനി ഹോന്തി, തത്ഥ ഏകം നാമം ഞത്തിയാ, ഏകം അനുസ്സാവനായ കാതും ന വട്ടതി, അത്ഥതോ ബ്യഞ്ജനതോ ച അഭിന്നാഹി അനുസ്സാവനാഹി ഭവിതബ്ബന്തി. കിഞ്ചാപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി പാളിയം ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം പച്ഛാ വുത്തം, കമ്മവാചാപാളിയം പന ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സാ’’തി പഠമം ലിഖന്തി, തം ഉപ്പടിപാടിയാ വുത്തന്തി ന പച്ചേതബ്ബം. പാളിയഞ്ഹി ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സാ’’തി അത്ഥമത്തം ദസ്സിതം, തസ്മാ പാളിയം അവുത്തോപി ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സാ’’തി കമ്മവാചാപാളിയം പയോഗോ ദസ്സിതോ. ‘‘ന മേ ¶ ദിട്ഠോ ഇതോ പുബ്ബേ ഇച്ചായസ്മാ സാരിപുത്തോ’’തി ച ‘‘ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അത്ഥകുസലോ’’തി ച പഠമം ‘‘ആയസ്മാ’’തി പയോഗസ്സ ദസ്സനതോതി വദന്തി. കത്ഥചി ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാ’’തി വത്വാ കത്ഥചി കേവലം ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാ’’തി സാവേതി, സാവനം ഹാപേതീതി ന വുച്ചതി നാമസ്സ അഹാപിതത്താതി ¶ ഏകേ. സചേ കത്ഥചി ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാ’’തി വത്വാ കത്ഥചി ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സായസ്മതോ’’തി സാവേതി, പാഠാനുരൂപത്താ ഖേത്തമേവ ഓതിണ്ണന്തിപി ഏകേ. ബ്യഞ്ജനഭേദപ്പസങ്ഗതോ അനുസ്സാവനാനം തം ന വട്ടതീതി വദന്തി. സചേ പന സബ്ബട്ഠാനേപി ഏകേനേവ പകാരേന വദതി, വട്ടതി.

ഏകാനുസ്സാവനേതി ഏത്ഥ ഏകതോ അനുസ്സാവനം ഏതേസന്തി ഏകാനുസ്സാവനാതി അസമാനാധികരണവിസയോ ബാഹിരത്ഥസമാസോതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘ദ്വേ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ’’തി. തത്ഥ ഏകതോതി ഏകക്ഖണേതി അത്ഥോ, വിഭത്തിഅലോപേന ചായം നിദ്ദേസോ. പുരിമനയേനേവ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതുന്തി ‘‘ഏകേന ഏകസ്സ, അഞ്ഞേന ഇതരസ്സാ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ആചരിയേഹി ഏകേന വാ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതും. വജ്ജാവജ്ജം ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപജ്ഝാതി ഇമിനാ ഉപജ്ഝായസദ്ദസമാനത്ഥോ ഉപജ്ഝാസദ്ദോപീതി അത്ഥം ദസ്സേതീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൨൩).

ഗോത്തേനാപീതി ‘‘ആയസ്മതോ പിപ്പലിസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവം നാമം അവത്വാ ഗോത്തനാമേനപീതി അത്ഥോ, തേന ‘‘കോ നാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ’’തി പുട്ഠേന ഗോത്തനാമേന ‘‘ആയസ്മാ കസ്സപോ’’തി വത്തബ്ബന്തി സിദ്ധം ഹോതി. തസ്മാ അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി തസ്സ നാമം പസിദ്ധം, തസ്മിം വാ ഖണേ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം നാമം പഞ്ഞാപിതം, തം സബ്ബം ഗഹേത്വാപി അനുസ്സാവനാ കാതബ്ബാ. യഥാ ഉപജ്ഝായസ്സ, ഏവം ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സാപി ഗോത്താദിനാമേന ¶ തങ്ഖണികനാമേന ച അനുസ്സാവനം കാതും വട്ടതി, തസ്മിമ്പി ഖണേ ‘‘അയം തിസ്സോ’’തി വാ ‘‘നാഗോ’’തി വാ നാമം കരോന്തേഹി അനുസാസകസമ്മുതിതോ പഠമമേവ കാതബ്ബം. ഏവം അകത്വാപി അന്തരായികധമ്മാനുസാസനപുച്ഛനകാലേസു ‘‘കിന്നാമോസി, അഹം ഭന്തേ നാഗോ നാമ, കോ നാമോ തേ ഉപജ്ഝായോ, ഉപജ്ഝായോ മേ ഭന്തേ തിസ്സോ നാമാ’’തിആദിനാ വിഞ്ഞാപേന്തേന ഉഭിന്നമ്പി ചിത്തേ ‘‘മമേതം നാമ’’ന്തി യഥാ സഞ്ഞം ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം വിഞ്ഞാപേതബ്ബം. സചേ പന തസ്മിം ഖണേ പകതിനാമേന വത്വാ പച്ഛാ ‘‘തിസ്സോ നാമാ’’തി അപുബ്ബനാമേന അനുസ്സാവേതി, ന വട്ടതി.

തത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ഉപജ്ഝായസ്സേവ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാ യേന കേനചി നാമേന ‘‘തിസ്സസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാപി പുഗ്ഗലേ പരാമട്ഠേ കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി അനുപജ്ഝായകാദീനം ഉപസമ്പദാകമ്മം വിയ ഉപജ്ഝായസ്സ അഭാവേപി അഭബ്ബത്തേപി കമ്മവാചായ പുഗ്ഗലേ പരാമട്ഠേ കമ്മസ്സ ¶ സിജ്ഝനതോ. ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പന യഥാസകം നാമം വിനാ അഞ്ഞേന നാമേന അനുസ്സാവിതേ കമ്മം കുപ്പതി, സോ അനുപസമ്പന്നോവ ഹോതി. തത്ഥ ഠിതോ അഞ്ഞോ അനുപസമ്പന്നോ വിയ ഗഹിതനാമസ്സ വത്ഥുപുഗ്ഗലസ്സ തത്ഥ അഭാവാ, ഏതസ്സ ച നാമസ്സ അനുസ്സാവനായ അവുത്തത്താ. തസ്മാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പകതിനാമം പരിവത്തേത്വാ അപുബ്ബേന നാഗാദിനാമേന അനുസ്സാവിതുകാമേന പടികച്ചേവ ‘‘ത്വം നാഗോ’’തിആദിനാ വിഞ്ഞാപേത്വാ അനുസാസനഅന്തരായികധമ്മാപുച്ഛനക്ഖണേസുപി തസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ച യഥാ പാകടം ഹോതി, തഥാ പകാസേത്വാവ നാഗാദിനാമേന അനുസ്സാവേതബ്ബം. ഏകസ്സ ബഹൂനി നാമാനി ഹോന്തി, തേസു ഏകം ഗഹേതും വട്ടതി.

യം പന ഉപസമ്പദാപേക്ഖഉപജ്ഝായാനം ഏകത്ഥ ഗഹിതം നാമം തദേവ ഞത്തിയാ, സബ്ബത്ഥ അനുസ്സാവനാസു ച ഗഹേതബ്ബം. ഗഹിതതോ ഹി അഞ്ഞസ്മിം ഗഹിതേ ബ്യഞ്ജനം ഭിന്നം നാമ ഹോതി, കമ്മം ¶ വിപജ്ജതി. അത്ഥതോ ഹി ബ്യഞ്ജനതോ ച അഭിന്നാ ഏവ ഞത്തി അനുസ്സാവനാ ച വട്ടന്തി. ഉപജ്ഝായനാമസ്സ പന പുരതോ ‘‘ആയസ്മതോ തിസ്സസ്സാ’’തിആദിനാ ആയസ്മന്തപദം സബ്ബത്ഥ യോജേത്വാപി അനുസ്സാവേതി. തഥാ അയോജിതേപി ദോസോ നത്ഥി.

പാളിയം (മഹാവ. ൧൨൬) പന കിഞ്ചാപി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി പച്ഛതോ ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം വുത്തം, തഥാപി ‘‘ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അത്ഥകുസലോ’’തിആദിനാ നാമസ്സ പുരതോ ‘ആയസ്മന്തപദ’യോഗസ്സ ദസ്സനതോ പുരതോവ പയോഗോ യുത്തതരോ, തഞ്ച ഏകത്ഥ യോജേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അയോജിതേപി ഏകത്ഥ പുരതോ യോജേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പച്ഛതോ യോജനേപി സാവനായ ഹാപനം നാമ ന ഹോതി നാമസ്സ അഹാപിതത്താ. തേനേവ പാളിയമ്പി ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി ഏകത്ഥ യോജേത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തിആദീസു ‘‘ആയസ്മതോ’’തി ന യോജിതന്തി വദന്തി. തഞ്ച കിഞ്ചാപി ഏവം, തഥാപി സബ്ബട്ഠാനേപി ഏകേനേവ പകാരേന യോജേത്വാ ഏവ വാ അയോജേത്വാ വാ അനുസ്സാവനം പസത്ഥതരന്തി ഗഹേതബ്ബം.

ഏകതോ സഹേവ ഏകസ്മിം ഖണേ അനുസ്സാവനം ഏതേസന്തി ഏകാനുസ്സാവനാ, ഉപസമ്പദാപേക്ഖാ, ഏതേ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും. തേനാഹ ‘‘ഏകതോഅനുസാവനേ’’തി. ഇദഞ്ച ഏകം പദം വിഭത്തിഅലോപേന ദട്ഠബ്ബം. ഏകേന വാതി ദ്വിന്നമ്പി ഏകസ്മിം ഖണേ ഏകായ ഏവ കമ്മവാചായ അനുസ്സാവനേ ഏകേന ആചരിയേനാതി അത്ഥോ. ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ച അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ച ആയസ്മതോ സങ്ഘരക്ഖിതസ്സ ¶ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തിആദിനാ നയേന ഏകേന ആചരിയേന ദ്വിന്നമേകസ്മിം ഖണേ അനുസ്സാവനനയോ ദട്ഠബ്ബോ, ഇമിനാവ നയേന തിണ്ണമ്പി ഏകേന ആചരിയേന ഏകക്ഖണേ അനുസ്സാവനം വേദിതബ്ബം.

പുരിമനയേനേവ ¶ ഏകതോ അനുസ്സാവനേ കാതുന്തി ‘‘ഏകേന ഏകസ്സ, അഞ്ഞേന ഇതരസ്സാ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന ദ്വിന്നം ദ്വീഹി വാ തിണ്ണം തീഹി വാ ആചരിയേഹി, ഏകേന വാ ആചരിയേന തയോപി ഏകതോഅനുസ്സാവനേ കാതുന്തി അത്ഥോ. ‘‘തഞ്ച ഖോ ഏകേന ഉപജ്ഝായേന, ന ത്വേവ നാനുപജ്ഝായേനാ’’തി ഇദം ഏകേന ആചരിയേന ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ഉപജ്ഝായേഹി ദ്വേ വാ തയോ വാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖേ ഏകക്ഖണേ ഏകായ അനുസ്സാവനായ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും ന വട്ടതീതി പടിക്ഖേപപദം, ന പന നാനാചരിയേഹി നാനുപജ്ഝായേഹി തയോ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘സചേ പന നാനാചരിയാ നാനുപജ്ഝായാ…പേ… വട്ടതീ’’തി. യഞ്ചേത്ഥ ‘‘തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരിക’’ന്തി ഏവം ഉപജ്ഝായേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സദ്ധിവിഹാരികാനം അനുസ്സാവനകരണം വുത്തം, തം ഉപലക്ഖണമത്തം. തസ്മാ സചേ തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ നന്ദത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതി, അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഗണപൂരകാ ഹോന്തി, വട്ടതി ഏവ. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ സയമേവ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതി, ഏത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി, അനുപജ്ഝായകസ്സപി യേന കേനചി അനുസ്സാവിതേ ഉപസമ്പദാ ഹോതി, കിമങ്ഗം പന സഉപജ്ഝായകസ്സ ഉപജ്ഝായേനേവ അനുസ്സാവനേതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ നവട്ടനപക്ഖം ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ.

ഉപജ്ഝാതി ഉപജ്ഝായസദ്ദസമാനത്ഥോ ആകാരന്തോ ഉപജ്ഝാസദ്ദോതി ദസ്സേതി. ഉപജ്ഝായ-സദ്ദോ ഏവ വാ ഉപജ്ഝാ, ഉപയോഗപച്ചത്തവചനേസു യ-കാര ലോപം കത്വാ ഏവം വുത്തോ കരണവചനാദീസു ഉപജ്ഝാസദ്ദസ്സ പയോഗാഭാവാതി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നിതബ്ബന്തി അത്തനാവ കത്തുഭൂതേന കരണഭൂതേന അത്താനമേവ കമ്മഭൂതം ¶ പതി സമ്മന്നനകിച്ചം കാതബ്ബം, അത്താനന്തി വാ പച്ചത്തേ ഉപയോഗവചനം, അത്തനാവ അത്താ സമ്മന്നിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ന കേവലഞ്ച ഏത്ഥേവ, അഞ്ഞത്രാപി തേരസസമ്മുതിആദീസു ഇമിനാവ ലക്ഖണേന അത്തനാവ അത്താ സമ്മന്നിതബ്ബോവ. അപിച സയം കമ്മാരഹത്താ അത്താനം മുഞ്ചിത്വാ ചതുവഗ്ഗാദികോ ഗണോ സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോ.

സച്ചകാലോതി ¶ ‘‘നിഗൂഹിസ്സാമീ’’തി വഞ്ചനം പഹായ സച്ചസ്സേവ തേ ഇച്ഛിതബ്ബകാലോ. ഭൂതകാലോതി വഞ്ചനായ അഭാവേപി മനുസ്സത്താദിവത്ഥുനോ ഭൂതതായ അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബകാലോ, ഇതരഥാ കമ്മകോപാദിഅന്തരായോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. മങ്കൂതി അധോമുഖോ. ഉദ്ധരതൂതി അനുപസമ്പന്നഭാവതോ ഉപസമ്പത്തിയം പതിട്ഠപേതൂതി അത്ഥോ.

സബ്ബകമ്മവാചാസു അത്ഥകോസല്ലത്ഥം പനേത്ഥ ഉപസമ്പദകമ്മവാചായ ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ – സുണാതൂതി സവനാണത്തിയം പഠമപുരിസേകവചനം. തഞ്ച കിഞ്ചാപി യോ സോ സങ്ഘോ സവനകിരിയായം നിയോജീയതി, തസ്സ സമ്മുഖത്താ ‘‘സുണാഹീ’’തി മജ്ഝിമപുരിസവചനേന വത്തബ്ബം, തഥാപി യസ്മാ സങ്ഘസദ്ദസന്നിധാനേ പഠമപുരിസപ്പയോഗോവ സദ്ദവിദൂഹി സമാചിണ്ണോ ഭവന്തഭഗവന്തആയസ്മാദിസദ്ദസന്നിധാനേസു വിയ ‘‘അധിവാസേതു മേ ഭവം ഗോതമോ (പാരാ. ൨൨), ഏതസ്സ സുഗത കാലോ, യം ഭഗവാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേയ്യ (പാരാ. ൨൧), പക്കമതായസ്മാ (പാരാ. ൪൩൬), സുണന്തു മേ ആയസ്മന്തോ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൧൬൮). തസ്മാ ഇധ പഠമപുരിസപ്പയോഗോ കതോ. അഥ വാ ഗാരവവസേനേതം വുത്തം. ഗരുട്ഠാനിയേസു ഹി ഗാരവവസേന മജ്ഝിമപുരിസപയോഗുപ്പത്തിയമ്പി പഠമപുരിസപ്പയോഗം പയുജ്ജന്തി ‘‘ദേസേതു സുഗതോ ധമ്മ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൬൬; മ. നി. ൨.൩൩൮; മഹാവ. ൮) വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. കേചി പന ¶ ‘‘ഭന്തേ ആവുസോതി പദേ അപേക്ഖിത്വാ ഇധ പഠമപുരിസപ്പയോഗോ’’തി വദന്തി, തം ന സുന്ദരം ‘‘ആചരിയോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹി (മഹാവ. ൭൭), ഇങ്ഘാവുസോ ഉപാലി, ഇമം പബ്ബജിതം അനുയുഞ്ജാഹീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൫൧൭) തപ്പയോഗേപി മജ്ഝിമപുരിസപ്പയോഗസ്സേവ ദസ്സനതോ.

മേതി യോ സാവേതി, തസ്സ അത്തനിദ്ദേസേ സാമിവചനം. ഭന്തേതി ആലപനത്ഥേ വുഡ്ഢേസു സഗാരവവചനം, ‘‘ആവുസോ’’തി പദം പന നവകേസു. തദുഭയമ്പി നിപാതോ ‘‘തുമ്ഹേ ഭന്തേ തുമ്ഹേ ആവുസോ’’തി ബഹൂസുപി സമാനരൂപത്താ. സങ്ഘോതി അവിസേസതോ ചതുവഗ്ഗാദികേ പകതത്തപുഗ്ഗലസമൂഹേ വത്തതി. ഇധ പന പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പഞ്ചവഗ്ഗതോ പട്ഠായ, മജ്ഝിമേസു ജനപദേസു ദസവഗ്ഗതോ പട്ഠായ സങ്ഘോതി ഗഹേതബ്ബോ. തത്രായം പിണ്ഡത്ഥോ – ഭന്തേ, സങ്ഘോ മമ വചനം സുണാതൂതി. ഇദഞ്ച നവകതരേന വത്തബ്ബവചനം. സചേ പന അനുസ്സാവകോ സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ സങ്ഘോ’’തി വത്തബ്ബം. സോപി ചേ ‘‘ഭന്തേ’’തി വദേയ്യ, നവകതരോ വാ ‘‘ആവുസോ’’തി, കമ്മകോപോ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘ഏകത്ഥ ‘ആവുസോ’തി വത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ‘ഭന്തേ’തി വുത്തേപി നത്ഥി ദോസോ ഉഭയേനപി ആലപനസ്സ സിജ്ഝനതോ’’തി വദന്തി.

ഇദാനി ¶ യമത്ഥം ഞാപേതുകാമോ ‘‘സുണാതൂ’’തി സങ്ഘം സവനേ നിയോജേതി, തം ഞാപേന്തോ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അയന്തി ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ഹത്ഥപാസേ സന്നിഹിതഭാവദസ്സനം, തേന ച ഹത്ഥപാസേ ഠിതസ്സേവ ഉപസമ്പദാ രുഹതീതി സിജ്ഝതി ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതസ്സ ‘‘അയ’’ന്തി ന വത്തബ്ബതോ. തേനേവ അനുസാസകസമ്മുതിയം സോ ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതത്താ ‘‘അയ’’ന്തി ന വുത്തോ, തസ്മാ ¶ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ അനുപസമ്പന്നോ ഹത്ഥപാസേ ഠപേതബ്ബോ. അയം ഇത്ഥന്നാമോതി അയം-സദ്ദോ ച അവസ്സം പയുജ്ജിതബ്ബോ, സോ ച ഇമസ്മിം പഠമനാമപയോഗേ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ’’തി ഇദം അനിയമതോ തസ്സ നാമദസ്സനം, ഉഭയേനപി അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോതിആദിനാമം ദസ്സേതി. ‘‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഭിന്നാധികരണവിസയേ ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ, ഉപസമ്പദം മേ സങ്ഘോ അപേക്ഖമാനോതി അത്ഥോ. തസ്സ ച ഉപജ്ഝായതം സമങ്ഗിഭാവേന ദസ്സേതും ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ’’തി വുത്തം. ഏതേന ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ സദ്ധിവിഹാരികഭൂതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന നാമയോജനായ സഹ അത്ഥോ ദസ്സിതോ. ഏത്ഥ ച ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം അവത്വാപി ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തും വട്ടതി. തേനേവ പാളിയം ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി ഏത്ഥ ‘‘ആയസ്മതോ’’തി പദം ന വുത്തം. യഞ്ചേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

നനു ചേത്ഥ ഉപജ്ഝായോപി ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ വിയ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ ഏവ ഇച്ഛിതബ്ബോ, അഥ കസ്മാ ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഇമസ്സ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഏവം ഉപജ്ഝായസ്സ നാമപരാമസനേപി ഇദം-സദ്ദപ്പയോഗോ ന കതോതി? നായം വിരോധോ ഉപജ്ഝായസ്സ അഭാവേപി കമ്മകോപാഭാവതോ. കേവലഞ്ഹി കമ്മനിബ്ബത്തിയാ സന്തപദവസേന അവിജ്ജമാനസ്സപി ഉപജ്ഝായസ്സ നാമകിത്തനം അനുപജ്ഝായസ്സ ഉപസമ്പദാദീസുപി കരീയതി, തസ്മാ ഉപജ്ഝായസ്സ അസന്നിഹിതായപി തപ്പരാമസനമത്തേനേവ കമ്മസിദ്ധിതോ ‘‘ഇമസ്സാ’’തി നിദ്ദിസിതും ന വട്ടതീതി.

പരിസുദ്ധോ അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹീതി അഭബ്ബത്താദികേഹി ഉപസമ്പദായ അവത്ഥുകരേഹി ചേവ പഞ്ചാബാധഹത്ഥച്ഛിന്നാദീഹി ആപത്തികരേഹി ച അന്തരായികസഭാവേഹി പരിമുത്തോ. ഏവം വുത്തേ ¶ ഏവ ആപത്തിമത്തകരേഹി പഞ്ചാബാധാദീഹി അപരിമുത്തസ്സപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, നാഞ്ഞഥാ. പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവരന്തി പരിപുണ്ണമസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ പത്തചീവരം. ഏവം വുത്തേ ഏവ അപത്തചീവരസ്സപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, നാഞ്ഞഥാ. ഉപസമ്പദം യാചതീതി ‘‘സങ്ഘം, ഭന്തേ, ഉപസമ്പദം യാചാമീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൨൬) യാചാപിതഭാവം സന്ധായ വുത്തം. ഏവം തേന സങ്ഘേ അയാചിതേപി ¶ ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി വുത്തേ ഏവ കമ്മം അവിപന്നം ഹോതി, നാഞ്ഞഥാ. ഉപജ്ഝായേനാതി ഉപജ്ഝായേന കരണഭൂതേന, ഇത്ഥന്നാമം ഉപജ്ഝായം കത്വാ കമ്മഭൂതം ഉപസമ്പദം ദാതും നിപ്ഫാദേതും കത്തുഭൂതം സങ്ഘം യാചതീതി അത്ഥോ. യാചധാതുനോ പന ദ്വികമ്മകത്താ ‘‘സങ്ഘം ഉപസമ്പദ’’ന്തി ദ്വേ കമ്മപദാനി വുത്താനി.

യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലന്തി ഏത്ഥ പത്തോ കാലോ ഇമസ്സ കമ്മസ്സാതി പത്തകാലം, അപലോകനാദിചതുബ്ബിധം സങ്ഘഗണകമ്മം, തദേവ സകത്ഥേ യ-പച്ചയേന ‘‘പത്തകല്ല’’ന്തി വുച്ചതി. ഇധ പന ഞത്തിചതുത്ഥഉപസമ്പദാകമ്മം അധിപ്പേതം, തം കാതും സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം ജാതം. യദീതി അനുമതിഗഹണവസേന കമ്മസ്സ പത്തകല്ലതം ഞാപേതി, യോ ഹി കോചി തത്ഥ അപത്തകല്ലതം മഞ്ഞിസ്സതി, സോ വക്ഖതി. ഇമമേവ ഹി അത്ഥം സന്ധായ അനുസ്സാവനാസു ‘‘യസ്സായസ്മതോ ഖമതി…പേ… സോ ഭാസേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൭) വുത്തം. തദേതം പത്തകല്ലം വത്ഥുസമ്പദാ, അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹി ചസ്സ പരിസുദ്ധതാ, സീമാസമ്പദാ, പരിസാസമ്പദാ, പുബ്ബകിച്ചനിട്ഠാനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതം.

തത്ഥ വത്ഥുസമ്പദാ നാമ യഥാവുത്തേഹി ഏകാദസഅഭബ്ബപുഗ്ഗലേഹി ചേവ അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നേഹി ച അഞ്ഞോ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോ അനുപസമ്പന്നഭൂതോ മനുസ്സപുരിസോ. ഏതസ്മിഞ്ഹി പുഗ്ഗലേ ¶ സതി ഏവ ഇദം സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാകമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി, കതഞ്ച കുപ്പമേവ ഹോതി.

അന്തരായികേഹി ധമ്മേഹി ചസ്സ പരിസുദ്ധതാ നാമ യഥാവുത്തസ്സേവ ഉപസമ്പദാവത്ഥുഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ യേ ഇമേ ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്താ പഞ്ചാബാധഫുട്ഠതാദയോ മാതാപിതൂഹി അനനുഞ്ഞാതതാപഅയോസാനാ ചേവ ഹത്ഥച്ഛിന്നാദയോ ച ദോസധമ്മാ കാരകസങ്ഘസ്സ ആപത്താദിഅന്തരായഹേതുതായ ‘‘അന്തരായികാ’’തി വുച്ചന്തി, തേഹി അന്തരായികേഹി ദോസധമ്മേഹി പരിമുത്തതാ, ഇമിസ്സാ ച സതി ഏവ ഇദം കമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി, കതം പന കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി ഠപേത്വാ ഊനവീസതിവസ്സം പുഗ്ഗലം.

സീമാസമ്പദാ പന ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൩൮ ആദയോ) വക്ഖമാനനയേന സബ്ബദോസരഹിതായ ബദ്ധാബദ്ധവസേനേവ ദുവിധായ സീമായ വസേന വേദിതബ്ബാ. താദിസായ ഹി സീമായ സതി ഏവ ഇദം കമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി, കതഞ്ച കമ്മം വിപജ്ജതി.

പരിസാസമ്പദാ ¶ പന യേ ഇമേ ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന കമ്മപ്പത്താ ദസഹി വാ പഞ്ചഹി വാ അനൂനാപാരാജികം അനാപന്നാ അനുക്ഖിത്താ ച സമാനസംവാസകാ ഭിക്ഖൂ, തേസം ഏകസീമായ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠാനം, ഛന്ദാരഹാനഞ്ച ഛന്ദസ്സ ആനയനം, സമ്മുഖീഭൂതാനഞ്ച അപ്പടികോസനം, ഉപസമ്പദാപേക്ഖരഹിതാനം ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ പടിക്ഖിത്താനം ഗഹട്ഠാദിഅനുപസമ്പന്നാനഞ്ചേവ പാരാജികുക്ഖിത്തകനാനാസംവാസകഭിക്ഖുനീനഞ്ച വജ്ജനീയപുഗ്ഗലാനം സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസേ അഭാവോ ചാതി ഇമേഹി ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതാ. ഏവരൂപായ ച പരിസാസമ്പദായ സതി ഏവ ഇദം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. തത്ഥ പുരിമാനം തിണ്ണം അങ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്സപി അഭാവേ കതം കമ്മം വിപജ്ജതി, ന പച്ഛിമസ്സ.

പുബ്ബകിച്ചനിട്ഠാനം ¶ നാമ യാനിമാനി ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ’’തിആദിനാ പാളിയം (മഹാവ. ൧൨൬) വുത്താനി ‘‘ഉപജ്ഝാഗാഹാപനം, പത്തചീവരാചിക്ഖണം, തതോ തം ഹത്ഥപാസതോ ബഹി പേസേത്വാ അനുസാസകസമ്മുതികമ്മകരണം, സമ്മതേന ച ഗന്ത്വാ അനുസാസനം, തേന ച പഠമതരം ആഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ ഞത്തിം ഞാപേത്വാ ഉപസമ്പദാപേക്ഖം ‘ആഗച്ഛാഹീ’തി ഹത്ഥപാസേ ഏവ അബ്ഭാനം, തേന ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദാപേത്വാ ഉപസമ്പദായാചാപനം, തതോ അന്തരായികധമ്മപുച്ഛകസമ്മുതികമ്മകരണം, സമ്മതേന ച പുച്ഛന’’ന്തി ഇമാനി അട്ഠ പുബ്ബകിച്ചാനി, തേസം സബ്ബേസം യാഥാവതോ കരണേന നിട്ഠാനം. ഏതസ്മിഞ്ച പുബ്ബകിച്ചനിട്ഠാപനേ സതി ഏവ ഇദം സങ്ഘസ്സ ഉപസമ്പദാകമ്മം പത്തകല്ലം നാമ ഹോതി, നാസതി. ഏതേസു പന പുബ്ബകമ്മേസു അകതേസുപി കതം കമ്മം യഥാവുത്തേസു വത്ഥുസമ്പത്തിആദീസു വിജ്ജമാനേസു അകുപ്പമേവ ഹോതി. തദേവമേത്ഥ പത്തകല്ലം ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാവ നയേന ഹേട്ഠാ വുത്തേസു, വക്ഖമാനേസു ച സബ്ബേസു കമ്മേസു പത്തകല്ലതാ യഥാരഹം യോജേത്വാ ഞാതബ്ബാ.

ഇത്ഥന്നാമം ഉപസമ്പാദേയ്യാതി ഉപസമ്പദാനിപ്ഫാദനേന തംസമങ്ഗിം കരേയ്യ കരോതൂതി പത്ഥനായം, വിധിമ്ഹി വാ ഇദം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ‘‘ദേവദത്തം സുഖാപേയ്യാ’’തി വുത്തേ സുഖമസ്സ നിപ്ഫാദേത്വാ തം സുഖസമങ്ഗിനം കരേയ്യാതി അത്ഥോ ഹോതി, ഏവമിധാപി ഉപസമ്പദമസ്സ നിപ്ഫാദേത്വാ തം ഉപസമ്പദാസമങ്ഗിനം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. പയോജകബ്യാപാരേ ചേതം. യഥാ സുഖയന്തം കിഞ്ചി സുദ്ധകത്താരം കോചി ഹേതുകത്താ സുഖഹേതുനിപ്ഫാദനേന സുഖാപേയ്യാതി വുച്ചതി, ഏവമിധാപി ഉപസമ്പജ്ജന്തം സുദ്ധകത്താരം പുഗ്ഗലം ഹേതുകത്തുഭൂതോ സങ്ഘോ ഉപസമ്പദാഹേതുനിപ്ഫാദനേന ഉപസമ്പാദേയ്യാതി വുത്തോ. ഏതേന ച സുഖം വിയ സുഖദായകേന സങ്ഘേന പുഗ്ഗലസ്സ ദീയമാനാ തഥാപവത്തപരമത്ഥധമ്മേ ¶ ¶ ഉപാദായ അരിയജനപഞ്ഞത്താ ഉപസമ്പദാ നാമ സമ്മുതിസച്ചതാ അത്ഥീതി സമത്ഥിതം ഹോതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ സങ്ഘം ഉപസമ്പദം യാചതീ’’തി (മഹാവ. ൧൨൭) വുത്തത്താ പരിവാസാദീസു വിയ യാചനാനുഗുണം ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദം ദദേയ്യാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഉപസമ്പാദേയ്യാ’’തി വുത്തത്താ ഇദം ഉപസമ്പദാകമ്മം ദാനേ അസങ്ഗഹേത്വാ കമ്മലക്ഖണേ ഏവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാ നയേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമം ഉപസമ്പാദേതി, ഉപസമ്പന്നോ സങ്ഘേനാ’’തി ഏത്ഥാപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ വത്തമാനകാലഅതീതകാലവസേന, ഇധ പന അനാമട്ഠകാലവസേനാതി ഏത്തകമേവ വിസേസോ.

ഏസാ ഞത്തീതി ‘‘സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തഞാപനാ ഏസാ. ഇദഞ്ച അനുസ്സാവനാനമ്പി സബ്ഭാവസൂചനത്ഥം വുച്ചതി. അവസ്സഞ്ചേതം വത്തബ്ബമേവ. ഞത്തികമ്മേ ഏവ തം ന വത്തബ്ബം. തത്ഥ പന യ്യ-കാരേ വുത്തമത്തേ ഏവ ഞത്തികമ്മം നിട്ഠിതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഖമതീതി രുച്ചതി. ഉപസമ്പദാതി സങ്ഘേന ദീയമാനാ നിപ്ഫാദിയമാനാ ഉപസമ്പദാ, യസ്സ ഖമതി, സോ തുണ്ഹസ്സാതി യോജനാ. തുണ്ഹീതി ച അകഥനത്ഥേ നിപാതോ, അകഥനകോ അസ്സ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഖമതി സങ്ഘസ്സ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഉപസമ്പദാതി പകതേന സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘തസ്മാ തുണ്ഹീ’’തി. തത്ഥ ‘‘ആസീ’’തി സേസോ. യസ്മാ ‘‘യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യാ’’തി തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനോപി സങ്ഘോ തുണ്ഹീ നിരവോ അഹോസി, തസ്മാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി അത്ഥോ. ഏവന്തി ഇമിനാ പകാരേന. തുണ്ഹീഭാവേനേവേതം സങ്ഘസ്സ രുച്ചനഭാവം ധാരയാമി, ബുജ്ഝാമി ജാനാമീതി അത്ഥോ. ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനത്ഥേ കതോ, സോ ച കമ്മവാചായ അനങ്ഗം, തസ്മാ അനുസ്സാവകേന ‘‘ധാരയാമീ’’തി ഏത്ഥ മി-കാരപരിയോസാനമേവ വത്വാ നിട്ഠപേതബ്ബം, ഇതി-സദ്ദോ ന പയുജ്ജിതബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബകമ്മവാചാനമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏകപോരിസാ ¶ വാതിആദി സത്താനം സരീരഛായം പാദേഹി മിനിത്വാ ജാനനപ്പകാരദസ്സനം. ഛസത്തപദപരിമിതാ ഹി ഛായാ ‘‘പോരിസാ’’തി വുച്ചതി, ഇദഞ്ച ഉതുപ്പമാണാചിക്ഖണാദി ച ആഗന്തുകേഹി സദ്ധിം വീമംസിത്വാ വുഡ്ഢനവഭാവം ഞത്വാ വന്ദനവന്ദാപനാദികരണത്ഥം വുത്തം. ഏതി ആഗച്ഛതി, ഗച്ഛതി ചാതി ഉതു, സോവ പമീയതേ അനേന സംവച്ഛരന്തി പമാണന്തി ആഹ ‘‘ഉതുയേവ ഉതുപ്പമാണ’’ന്തി. അപരിപുണ്ണാതി ഉപസമ്പദാദിവസേന അപരിപുണ്ണാ. യദി ഉതുവേമജ്ഝേ ഉപസമ്പാദിതോ, തദാ തസ്മിം ഉതുമ്ഹി അവസിട്ഠദിവസാചിക്ഖണം ദിവസഭാഗാചിക്ഖണന്തി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘യത്തകേഹി ദിവസേഹി യസ്സ യോ ഉതു അപരിപുണ്ണോ, തേ ദിവസേ’’തി. തത്ഥ യസ്സ തങ്ഖണം ലദ്ധൂപസമ്പദസ്സ ¶ പുഗ്ഗലസ്സ സമ്ബന്ധീ യോ ഉതു യത്തകേഹി ദിവസേഹി അപരിപുണ്ണോ, തേ ദിവസേതി യോജനാ.

ഛായാദികമേവ സബ്ബം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായിതബ്ബതോ കഥേതബ്ബതോ സങ്ഗീതീതി ആഹ ‘‘ഇദമേവാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏകതോ കത്വാ ആചിക്ഖിതബ്ബം. ത്വം കിം ലഭസീതി ത്വം ഉപസമ്പാദനകാലേ കതരവസ്സം, കതരഉതുഞ്ച ലഭസി, കതരസ്മിം തേ ഉപസമ്പദാ ലദ്ധാതി അത്ഥോ. വസ്സന്തി വസ്സാനഉതു, ഇദഞ്ച സംവച്ഛരാചിക്ഖണം വിനാ വുത്തമ്പി ന വിഞ്ഞായതീതി ഇമിനാ ഉതുആചിക്ഖണേനേവ സാസനവസ്സേസു വാ കലിയുഗവസ്സാദീസു വാ സഹസ്സിമേ വാ സതിമേ വാ അസുകഉതും ലഭാമീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഛായാതി ഇദം പാളിയം ആഗതപടിപാടിം സന്ധായ വുത്തം, വത്തബ്ബകമ്മതോ പന കലിയുഗവസ്സാദീസു സബ്ബദേസപസിദ്ധേസു അസുകവസ്സേ അസുകഉതുമ്ഹി അസുകമാസേ അസുകകണ്ഹേ വാ സുക്കേ വാ പക്ഖേ അസുകേ തിഥിവാരവിസേസയുത്തേ പുബ്ബണ്ഹാദിദിവസഭാഗേ ഏത്തകേ ഛായാപമാണേ, നാഡികാപമാണേ വാ മയാ ഉപസമ്പദാ ലദ്ധാതി വദേയ്യാസീതി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ഇദം സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആഗന്തുകേഹി ¶ വുഡ്ഢപടിപാടിം ഞത്വാ പടിപജ്ജാഹീതി വത്തബ്ബം. ഇതി ഏത്തകോ കഥാമഗ്ഗോ വിമതിവിനോദനിയം ആഗതോ. വജിരബുദ്ധിടീകാനയോ പന ഏകച്ചോ ഇധേവ സങ്ഗഹം ഗതോ, ഏകച്ചോ അസന്നിട്ഠാനവിനിച്ഛയത്താ സംസയഹേതുകോ ഹോതി, തസ്മാ ഇധ ന ഗഹിതോതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൩. നിസ്സയവിനിച്ഛയകഥാ

൧൫൧. ഏവം ഉപസമ്പദാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി നിസ്സയവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘നിസ്സയോതി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നിസ്സയനം നിസ്സയോ, സേവനം ഭജനന്ത്യത്ഥോ. നിപുബ്ബസി സേവായന്തി ധാതു ഭാവസാധനോ, ന ‘‘നിസ്സായ നം വസതീതി നിസ്സയോ’’തി ഇധ വിയ അവുത്തകമ്മസാധനോ. തത്ഥ ഹി സേവിതബ്ബോ പുഗ്ഗലോ ലബ്ഭതി, ഇധ പന സേവനകിരിയാതി. ഇദാനി തം നിസ്സയം പുച്ഛാപുബ്ബങ്ഗമായ ¶ വിസ്സജ്ജനായ വിത്ഥാരതോ ഠപേതും ‘‘കേന ദാതബ്ബോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കേന ദാതബ്ബോ, കേന ന ദാതബ്ബോതി നിസ്സയദായകം കത്താരം പുച്ഛതി, കസ്സ ദാതബ്ബോ, കസ്സ ന ദാതബ്ബോതി നിസ്സയപടിഗ്ഗാഹകം സമ്പദാനം, കഥം ഗഹിതോ ഹോതി, കഥം പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി കാരണം, നിസ്സായ കേന വസിതബ്ബം, കേന ന വസിതബ്ബന്തി നിസ്സയപടിപന്നകം. തതോ പുച്ഛാനുക്കമേന വിസ്സജ്ജേതും ‘‘തത്ഥ’’ത്യാദിമാഹ. ന കേവലം ഏത്ഥേവ, അഥ ഖോ നിസ്സയമുച്ചനങ്ഗേപി ‘‘ബ്യത്തേനാ’’തി ആഗതോ.

തത്ഥ ¶ ഏത്ഥ ച കോ വിസേസോതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ ച ‘ബ്യത്തോ’തി ഇമിനാ പരിസുപട്ഠാപകോ ബഹുസ്സുതോ വേദിതബ്ബോ’’തി. ഇദാനി പരിസുപട്ഠാപകലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘‘പരിസുപട്ഠാപകേന ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അഭിവിനയേതി സകലേ വിനയപിടകേ. വിനേതുന്തി സിക്ഖാപേതും. ദ്വേ വിഭങ്ഗാ പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാ കാതബ്ബാതി ഇദം പരിപുച്ഛാവസേന ഉഗ്ഗണ്ഹനം സന്ധായ വുത്തന്തി വദന്തി. ഏകസ്സ പമുട്ഠം, ഇതരേസം പഗുണം ഭവേയ്യാതി ആഹ ‘‘തീഹി ജനേഹി സദ്ധിം പരിവത്തനക്ഖമാ കാതബ്ബാ’’തി. അഭിധമ്മേതി നാമരൂപപരിച്ഛേദേ. ഹേട്ഠിമാ വാ തയോ വഗ്ഗാതി മഹാവഗ്ഗതോ ഹേട്ഠാ സഗാഥാവഗ്ഗോ നിദാനവഗ്ഗോ ഖന്ധവഗ്ഗോതി ഇമേ തയോ വഗ്ഗാ. ‘‘ധമ്മപദമ്പി സഹ വത്ഥുനാ ഉഗ്ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തത്താ ജാതകഭാണകേന സാട്ഠകഥം ജാതകം ഉഗ്ഗഹേത്വാപി ധമ്മപദം സഹ വത്ഥുനാ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബമേവ.

പഞ്ചഹി ഭിക്ഖവേ അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേനാതിആദീസു ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി ഉപജ്ഝായേന ഹുത്വാ സാമണേരോ ന ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ. അസേക്ഖേന സീലക്ഖന്ധേനാതി അസേക്ഖസ്സ സീലക്ഖന്ധോപി അസേക്ഖോ സീലക്ഖന്ധോ നാമ. അസേക്ഖസ്സ അയന്തി ഹി അസേക്ഖോ, സീലക്ഖന്ധോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ. ഏവഞ്ച കത്വാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സപി വസേന അപേക്ഖിത്വാ ഉപ്പന്നാ അയം കഥാ. അസേക്ഖസീലന്തി ച ന അഗ്ഗഫലസീലമേവ അധിപ്പേതം, അഥ ഖോ യം കിഞ്ചി അസേക്ഖസന്താനേ പവത്തസീലം ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകസ്സ സീലസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ. സമാധിക്ഖന്ധാദീസുപി വിമുത്തിക്ഖന്ധപരിയോസാനേസു അയമേവ നയോ, തസ്മാ യഥാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ലോകിയമിസ്സകാ കഥിതാ, ഏവം വിമുത്തിക്ഖന്ധോപീതി തദങ്ഗവിമുത്തിആദയോപി വേദിതബ്ബാ, ന പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി ഏവ. വിമുത്തിഞാണദസ്സനം പന ലോകിയമേവ. തേനേവ സംയുത്തനികായട്ഠകഥായം (സം.നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൩൫) വുത്തം ‘‘പുരിമേഹി ¶ ചതൂഹി പദേഹി ലോകിയലോകുത്തരസീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിയോ ¶ കഥിതാ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം പച്ചവേക്ഖണഞാണം ഹോതി, തം ലോകിയമേവാ’’തി.

അസ്സദ്ധോതിആദീസു തീസു വത്ഥൂസു സദ്ധാ ഏതസ്സ നത്ഥീതി അസ്സദ്ധോ. നത്ഥി ഏതസ്സ ഹിരീതി അഹിരികോ, അകുസലസമാപത്തിയാ അജിഗുച്ഛമാനസ്സേതം അധിവചനം. ന ഓത്തപ്പതീതി അനോത്തപ്പീ, അകുസലസമാപത്തിയാ ന ഭായതീതി വുത്തം ഹോതി. കുച്ഛിതം സീദതീതി കുസീതോ, ഹീനവീരിയസ്സേതം അധിവചനം. ആരദ്ധം വീരിയം ഏതസ്സാതി ആരദ്ധവീരിയോ, സമ്മപ്പധാനയുത്തസ്സേതം അധിവചനം. മുട്ഠാ സതി ഏതസ്സാതി മുട്ഠസ്സതീ, നട്ഠസ്സതീതി വുത്തം ഹോതി. ഉപട്ഠിതാ സതി ഏതസ്സാതി ഉപട്ഠിതസ്സതീ, നിച്ചം ആരമ്മണാഭിമുഖപവത്തസതിസ്സേതം അധിവചനം.

അധിസീലേ സീലവിപന്നോ ച അജ്ഝാചാരേ ആചാരവിപന്നോ ച ആപജ്ജിത്വാ അവുട്ഠിതോ അധിപ്പേതോ. സസ്സതുച്ഛേദസങ്ഖാതം അന്തം ഗണ്ഹാതി, ഗാഹയതീതി വാ അന്തഗ്ഗാഹികാ, മിച്ഛാദിട്ഠി. പുരിമാനി ദ്വേ പദാനീതി ‘‘ന പടിബലോ ഹോതി അന്തേവാസിം വാ സദ്ധിവിഹാരിം വാ ഗിലാനം ഉപട്ഠാതും വാ ഉപട്ഠാപേതും വാ, അനഭിരതം വൂപകാസേതും വാ വൂപകാസാപേതും വാ’’തി ഇമാനി ദ്വേ പദാനി.

അഭി വിസിട്ഠോ ഉത്തമോ സമാചാരോ അഭിസമാചാരോ, അഭിസമാചാരോവ ആഭിസമാചാരികോതി ച സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാതി ച ആഭിസമാചാരികസിക്ഖാ. അഭിസമാചാരം വാ ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്താ സിക്ഖാ ആഭിസമാചാരികസിക്ഖാ, ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നസിക്ഖായേതം അധിവചനം. മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാതി ആദിബ്രഹ്മചരിയകാ, ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നസിക്ഖായേതം അധിവചനം. തേനേവ ‘‘ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നം ¶ വാ ആദിബ്രഹ്മചരിയകം, ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നം ആഭിസമാചാരിക’’ന്തി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൧) വുത്തം, തസ്മാ സേക്ഖപണ്ണത്തിയന്തി ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബതോ സേക്ഖാ, ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താ പണ്ണത്തി, സബ്ബാപി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നാ സിക്ഖാപദപണ്ണത്തി ‘‘സേക്ഖപണ്ണത്തീ’’തി വുത്താതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ ഗണ്ഠിപദേപി വുത്തം ‘‘സേക്ഖപണ്ണത്തിയന്തി പാരാജികമാദിം കത്വാ സിക്ഖിതബ്ബസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയ’’ന്തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൮൪).

ഉപജ്ഝായാചരിയകഥായം ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി ഉപജ്ഝായേന ഹുത്വാ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. അസേക്ഖസ്സ ¶ അയന്തി അസേക്ഖോ, ലോകിയലോകുത്തരോ സീലക്ഖന്ധോ. അന്തഗ്ഗാഹികായാതി സസ്സതുച്ഛേദകോട്ഠാസഗ്ഗാഹികായ. പച്ഛിമാനി ദ്വേതി അപ്പസ്സുതോ ഹോതി, ദുപ്പഞ്ഞോ ഹോതീതി ഇമാനി ദ്വേ അങ്ഗാനി. പച്ഛിമാനി തീണീതി ന പടിബലോ ഉപ്പന്നം കുക്കുച്ചം ധമ്മതോ വിനോദേതും, ആപത്തിം ന ജാനാതി, ആപത്തിവുട്ഠാനം ന ജാനാതീതി ഇമാനി തീണി. കുക്കുച്ചസ്സ ഹി പാളിഅട്ഠകഥാനയസങ്ഖാതധമ്മതോ വിനോദേതും അപ്പടിബലതാ നാമ അബ്യത്തത്താ ഏവ ഹോതീതി സാപി ആപത്തിഅങ്ഗമേവ വുത്താ.

അഭി വിസിട്ഠോ ഉത്തമോ സമാചാരോ അഭിസമാചാരോ, വത്തപ്പടിപത്തിസീലം, തം ആരബ്ഭ പഞ്ഞത്താ ഖന്ധകസിക്ഖാപദസങ്ഖാതാ സിക്ഖാ ആഭിസമാചാരികാ. സിക്ഖാപദമ്പി ഹി തദത്ഥപരിപൂരണത്ഥികേഹി ഉഗ്ഗഹണാദിവസേന സിക്ഖിതബ്ബതോ സിക്ഖാതി വുച്ചതി. മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാ കാരണഭൂതാ ആദിബ്രഹ്മചരിയകാ, ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നസിക്ഖാപദം. തേനേവേത്ഥ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേപി (വിസുദ്ധി. ൧.൧൧) ‘‘ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നം സിക്ഖാപദം ആദിബ്രഹ്മചരിയകം, ഖന്ധകവത്തപരിയാപന്നം ആഭിസമാചാരിക’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ സേക്ഖപണ്ണത്തിയന്തി ഏത്ഥ സിക്ഖിതബ്ബതോ സേക്ഖാ, ഭഗവതാവ ¶ പഞ്ഞത്തത്താ പഞ്ഞത്തി. സബ്ബാപി ഉഭതോവിഭങ്ഗപരിയാപന്നാ സിക്ഖാപദപണ്ണത്തി ‘‘സേക്ഖപണ്ണത്തീ’’തി വുത്താതി ഗഹേതബ്ബം. നാമരൂപപരിച്ഛേദേതി ഏത്ഥ കുസലത്തികാദീഹി വുത്തം ജാതിഭൂമിപുഗ്ഗലസമ്പയോഗവത്ഥാരമ്മണകമ്മദ്വാരലക്ഖണരസാദിഭേദേഹി വേദനാക്ഖന്ധാദിചതുബ്ബിധം സനിബ്ബാനം നാമം, ഭൂതോപാദായഭേദം രൂപഞ്ച പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനനപഞ്ഞാ, തപ്പകാസകോ ച ഗന്ഥോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ നാമ. ഇമിനാ അഭിധമ്മത്ഥകുസലേന ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. സിക്ഖാപേതുന്തി ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതുന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൮൪) വുത്തം.

൧൫൩. ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീതി ഏത്ഥ ആയസ്മതോതി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, ആയസ്മന്തം നിസ്സായ വസിസ്സാമീതി അത്ഥോ. യം പന വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൭൬) ‘‘ബ്യത്തോ…പേ… വുത്തലക്ഖണോയേവാ’’തി, തം പരിസൂപട്ഠാകബഹുസ്സുതം സന്ധായ വദതി. പബ്ബജ്ജാഉപസമ്പദധമ്മന്തേവാസികേഹി പന…പേ… താവ വത്തം കാതബ്ബന്തി പബ്ബജ്ജാചരിയഉപസമ്പദാചരിയധമ്മാചരിയാനം ഏതേഹി യഥാവുത്തവത്തം കാതബ്ബം. തത്ഥ യേന സിക്ഖാപദാനി ദിന്നാനി, അയം പബ്ബജ്ജാചരിയോ. യേന ഉപസമ്പദകമ്മവാചാ വുത്താ, അയം ഉപസമ്പദാചരിയോ. യോ ഉദ്ദേസം വാ പരിപുച്ഛം വാ ദേതി, അയം ധമ്മാചരിയോതി വേദിതബ്ബം. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൫൪. നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധികഥായം ¶ ദിസം ഗതോതി പുന ആഗന്തുകാമോ, അനാഗന്തുകാമോ വാ ഹുത്വാ വാസത്ഥായ കഞ്ചി ദിസം ഗതോ. ഭിക്ഖുസ്സ സഭാഗതന്തി പേസലഭാവം. ഓലോകേത്വാതി ഉപപരിക്ഖിത്വാ. വിബ്ഭന്തേ…പേ… തത്ഥ ഗന്തബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘സചേ കേനചി കരണീയേന തദഹേവ ഗന്തും അസക്കോന്തോ ‘കതിപാഹേന ഗമിസ്സാമീ’തി ഗമനേ സഉസ്സാഹോ ഹോതി, രക്ഖതീ’’തി വദന്തി. മാ ഇധ പടിക്കമീതി മാ ¶ ഇധ പവിസി. തത്രേവ വസിതബ്ബന്തി തത്ഥേവ നിസ്സയം ഗഹേത്വാ വസിതബ്ബം. തംയേവ വിഹാരം…പേ… വസിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഉപജ്ഝായേന പരിച്ചത്തത്താ ഉപജ്ഝായസമോധാനപരിഹാരോ നത്ഥി, തസ്മാ ഉപജ്ഝായസമോധാനഗതസ്സപി ആചരിയസ്സ സന്തികേ ഗഹിതനിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി.

ആചരിയമ്ഹാ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധീസു ആചരിയോ പക്കന്തോ വാ ഹോതീതി ഏത്ഥ ‘‘പക്കന്തോതി ദിസം ഗതോ’’തിആദിനാ ഉപജ്ഝായസ്സ പക്കമനേ യോ വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, സോ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഇധാപി സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി തം അവത്വാ ‘‘കോചി ആചരിയോ ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമതീ’’തിആദിനാ അഞ്ഞോയേവ നയോ ആരദ്ധോ. അയഞ്ച നയോ ഉപജ്ഝായപക്കമനേപി വേദിതബ്ബോയേവ. ഈദിസേസു ഹി ഠാനേസു ഏകത്ഥവുത്തലക്ഖണം അഞ്ഞത്ഥാപി ദട്ഠബ്ബം. സചേ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ നിവത്തതി, പടിപ്പസ്സദ്ധോ ഹോതീതി ഏത്ഥ ഏത്താവതാ ദിസാപക്കന്തോ നാമ ഹോതീതി അന്തേവാസികേ അനിക്ഖിത്തധുരേപി നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. ആചരിയുപജ്ഝായാ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വസന്തീതി ബഹിഉപചാരസീമായം അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികാനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മ അഞ്ഞസ്മിം സേനാസനേ വസന്തി, അന്തോഉപചാരസീമായം പന ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാപി വസതോ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. ‘‘സചേപി ആചരിയോ മുഞ്ചിതുകാമോവ ഹുത്വാ നിസ്സയപണാമനായ പണാമേതീ’’തിആദി സബ്ബം ഉപജ്ഝായസ്സ ആണത്തിയമ്പി വേദിതബ്ബന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൮൩) വുത്തം.

൧൫൩. സാഹൂതി സാധു സുന്ദരം. ലഹൂതി അഗരു, സുഭരതാതി അത്ഥോ. ഓപായികന്തി ഉപായപടിസംയുത്തം, ഏവം പടിപജ്ജനം നിത്ഥരണുപായോതി അത്ഥോ. പതിരൂപന്തി സാമീചികമ്മമിദന്തി അത്ഥോ ¶ . പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന, കായവചീപയോഗേന സമ്പാദേഹീതി അത്ഥോ. കായേനാതി ഏതദത്ഥവിഞ്ഞാപകം ഹത്ഥമുദ്ദാദിം ദസ്സേന്തോ കായേന വിഞ്ഞാപേതി. ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛനം സന്ധായാതി ഉപജ്ഝായേന ‘‘സാഹൂ’’തിആദീസു വുത്തേസു സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛനവചനം സന്ധായ ‘‘കായേന വിഞ്ഞാപേതീ’’തിആദി വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. ആയാചനദാനമത്തേനാതി ¶ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ പഠമം ആയാചനമത്തേന, തതോ ഉപജ്ഝായസ്സ ച ‘‘സാഹൂ’’തിആദിനാ വചനമത്തേനാതി അത്ഥോ. ആചരിയസ്സ സന്തികേ നിസ്സയഗ്ഗഹണേ ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീതി ആയസ്മന്തം നിസ്സായ വസിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

൧൫൪. നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധികഥായം യോ വാ ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗോ, തസ്സ സന്തികേ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോതി ഇമിനാ ലജ്ജീസു ഏവ നിസ്സയഗ്ഗഹണം നിയോജേതി അലജ്ജീസു പടിക്ഖിത്തത്താ. ഏത്ഥ ച പരിഭോഗസദ്ദേന ഏകകമ്മാദികോ സംവാസോ ഗഹിതോ പച്ചയപരിഭോഗസ്സ സമ്ഭോഗസദ്ദേന ഗഹിതത്താ. ഏതേന ച സമ്ഭോഗസംവാസാനം അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ന കത്തബ്ബതം ദസ്സേതി. പരിഹാരോ നത്ഥീതി ആപത്തിപരിഹാരോ നത്ഥി. താദിസോതി യത്ഥ നിസ്സയോ ഗഹിതപുബ്ബോ, യോ ച ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗോ, താദിസോ. തഥാ വുത്തന്തി ‘‘ലഹും ആഗമിസ്സതീ’’തി വുത്തഞ്ചേതി അത്ഥോ. ചത്താരി പഞ്ച ദിവസാനീതി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. യദി ഏകാഹദ്വീഹേന സഭാഗതാ പഞ്ഞായതി, ഞാതദിവസേ ഗഹേതബ്ബോവ. അഥാപി ചതുപഞ്ചാഹേനപി ന പഞ്ഞായതി, യത്തകേഹി ദിവസേഹി പഞ്ഞായതി, തത്തകാനി അതിക്കാമേതബ്ബാനി. സഭാഗതം ഓലോകേമീതി പന ലേസോ ന കാതബ്ബോ. ദഹരാ സുണന്തീതി ഏത്ഥ അസുത്വാപി ‘‘ആഗമിസ്സതി, കേനചി അന്തരായേന ചിരായന്തീ’’തി സഞ്ഞായ സതിപി ലബ്ഭതേവ പരിഹാരോ ¶ . തേനാഹ ‘‘ഇധേവാഹം വസിസ്സാമീതി പഹിണതി, പരിഹാരോ നത്ഥീ’’തി. ഏകദിവസമ്പി പരിഹാരോ നത്ഥീതി ഗമനേ നിരുസ്സാഹം സന്ധായ വുത്തം, സഉസ്സാഹസ്സ പന സേനാസനപടിസാമനാദിവസേന കതിപാഹേ ഗതേപി ന ദോസോ.

തത്രേവ വസിതബ്ബന്തി തത്ര സഭാഗട്ഠാനേ ഏവ നിസ്സയം ഗഹേത്വാ വസിതബ്ബം. തംയേവ വിഹാരം…പേ… വസിതും വട്ടതീതി ഇമിനാ ഉപജ്ഝായേ സങ്ഗണ്ഹന്തേയേവ തംസമോധാനേ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധി വുത്താ, തസ്മിം പന കോധേന വാ ഗണനിരപേക്ഖതായ വാ അസങ്ഗണ്ഹന്തേ അഞ്ഞേസു ഗഹിതോ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ദസ്സേതി.

ആചരിയമ്ഹാ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധിയം വുത്തോ ‘‘കോചി ആചരിയോ’’തിആദികോ നയോ ഉപജ്ഝായപക്കമനാദീസുപി നേത്വാ തത്ഥ ച വുത്തോ ഇധാപി നേത്വാ യഥാരഹം യോജേതബ്ബോ. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വസന്തീതി ഉപചാരസീമതോ ബഹി അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ അന്തേവാസികാദീനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ വസന്തി. തേന ബഹിഉപചാരേപി അന്തേവാസികാദീനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തരേ ആസന്നേ പദേസേ വസതി, നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി ¶ ദസ്സേതി. അന്തോഉപചാരസീമായം പന ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ വസതോ നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതേവാതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൮൩) വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

നിസ്സയവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തേവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൪. സീമാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൫൬. ഏവം ¶ നിസ്സയവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി സീമാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘സീമാതി ഏത്ഥ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സീമാതി സിനീയതേ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന കമ്മവാചായ ബന്ധീയതേതി സീമാ. സി ബന്ധനേതി ധാതു, മ-പച്ചയോ, കിയാദിഗണോയം. വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗേന വിനാ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘സീമാ നാമേസാ…പേ… ഹോതീ’’തി. തത്ഥ ബദ്ധസീമം താവ ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ഏകാദസ’’ത്യാദിമാഹ.

വീസതിവഗ്ഗകരണീയപരമത്താ സങ്ഘകമ്മസ്സ ഹേട്ഠിമന്തതോ യത്ഥ കമ്മാരഹേന സദ്ധിം ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും സക്കോന്തി, തത്തകേ പദേസേ സീമം ബന്ധിതും വട്ടതി, ന തതോ ഓരന്തി ആഹ ‘‘അതിഖുദ്ദകാ നാമ യത്ഥ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും ന സക്കോന്തീ’’തി. പുരത്ഥിമായ ദിസായാതി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, തസ്സം പന ദിസായം നിമിത്തേ അസതി യത്ഥ അത്ഥി, തതോ പട്ഠായ പഠമം ‘‘പുരത്ഥിമായ അനുദിസായ, ദക്ഖിണായ ദിസായാ’’തിആദിനാ സമന്താ വിജ്ജമാനട്ഠാനേസു നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ പുന ‘‘പുരത്ഥിമായ അനുദിസായാ’’തി പഠമകിത്തിതം പടികിത്തേതും വട്ടതി തീഹി നിമിത്തേഹി സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനായപി സീമായ സമ്മന്നിതബ്ബതോ. തിക്ഖത്തും സീമമണ്ഡലം സമ്ബന്ധന്തേനാതി വിനയധരേന സയം ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠത്വാ കേവലം നിമിത്തകിത്തനവചനേനേവ സീമമണ്ഡലം സമന്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം ബന്ധന്തേനാതി അത്ഥോ. തംതംനിമിത്തട്ഠാനം അഗന്ത്വാപി ഹി കിത്തേതും വട്ടതി. തിയോജനപരമായപി സീമായ സമന്തതോ തിക്ഖത്തും അനുപരിഗമനസ്സ ഏകദിവസേന ദുക്കരത്താ ¶ വിനയധരേന സയം അദിട്ഠമ്പി പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂഹി യഥാവവത്ഥിതം നിമിത്തം ‘‘പാസാണോ ഭന്തേ’’തിആദിനാ കേനചി വുത്താനുസാരേന സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ കിത്തേതുമ്പി വട്ടതി ഏവ.

സംസട്ഠവിടപാതി ¶ ഇമിനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആസന്നതം ദീപേതി. ബദ്ധാ ഹോതീതി പച്ഛിമദിസാഭാഗേ സീമം സന്ധായ വുത്തം. ഏകരതനമത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യതരാ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പച്ഛിമകോടിയാ ഹത്ഥമത്താ സീമന്തരികാ ഠപേതബ്ബാ’’തി. ഏകങ്ഗുലിമത്താപി സീമന്തരികാ വട്ടതിയേവ. തത്തകേനപി ഹി സീമാ അസമ്ഭിന്നാവ ഹോതി. ദ്വിന്നം സീമാനം നിമിത്തം ഹോതീതി നിമിത്തസ്സ സീമതോ ബാഹിരത്താ സീമസമ്ഭേദോ ന ഹോതീതി വുത്തം. സീമസങ്കരം കരോതീതി വഡ്ഢിത്വാ സീമപ്പദേസം പവിട്ഠേ ദ്വിന്നം സീമാനം ഗതട്ഠാനസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്തം, ന, പന തത്ഥ കമ്മം കാതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം. ന ഹി സീമാ തത്തകേന അസീമാ ഹോതി, ദ്വേ പന സീമാ പച്ഛാ വഡ്ഢിതരുക്ഖേന അജ്ഝോത്ഥടത്താ ഏകാബദ്ധാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകത്ഥ ഠത്വാ കമ്മം കരോന്തേഹി ഇതരം സോധേത്വാ കാതബ്ബം. തസ്സാ പദേസന്തി യത്ഥ ഠത്വാ ഭിക്ഖൂഹി കമ്മം കാതും സക്കാ ഹോതി, താദിസം പദേസം, യത്ഥ പന ഠിതേഹി കമ്മം കാതും ന സക്കാ ഹോതി, താദിസം പദേസം അന്തോകരിത്വാ ബന്ധന്താ സീമായ സീമം സംഭിന്ദന്തി നാമ. ന കമ്മവാചം വഗ്ഗം കരോന്തീതി കമ്മവാചം ന ഭിന്ദന്തി, കമ്മം ന കോപേന്തീതി അധിപ്പായോ.

൧൫൮. സുദ്ധപംസുപബ്ബതോതി ന കേനചി കതോ സയംജാതോവ വുത്തോ. തഥാ സേസാപി. ഇതരോപീതി സുദ്ധപംസുപബ്ബതാദികോ പബ്ബതോപി. ഹത്ഥിപ്പമാണോതി ഏത്ഥ ഭൂമിതോ ഉഗ്ഗതപദേസേന ഹത്ഥിപ്പമാണം ഗഹേതബ്ബം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) പന വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) ‘‘ഹത്ഥിപ്പമാണോ നാമ പബ്ബതോ ഹേട്ഠിമകോടിയാ അഡ്ഢട്ഠമരതനുബ്ബേധോ’’തി വുത്തം. ചതൂഹി വാ തീഹി വാതി സീമഭൂമിയം ചതൂസു, തീസു വാ ദിസാസു ഠിതേഹി, ഏകിസ്സാ ഏവ പന ദിസായ ഠിതേഹി തതോ ബഹൂഹിപി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി, ദ്വീഹി പന ദ്വീസു ദിസാസു ഠിതേഹിപി ന വട്ടതി. തസ്മാതി യസ്മാ ¶ ഏകേന ന വട്ടതി, തസ്മാ. തം ബഹിദ്ധാ കത്വാതി കിത്തിതനിമിത്തസ്സ അസീമത്താ അന്തോസീമായ കരണം അയുത്തന്തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി.

ദ്വത്തിംസപലഗുളപിണ്ഡപ്പമാണതാ സണ്ഠാനതോ ഗഹേതബ്ബാ, ന തുലഗണനാവസേന, ഭാരതോ പലപരിമാണഞ്ച ¶ മഗധതുലായ ഗഹേതബ്ബം, സാ ച ലോകിയതുലായ ദ്വിഗുണാതി വദന്തി. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) പന ‘‘ദ്വത്തിംസപലഗുളപിണ്ഡപ്പമാണതാ തുലതായ ഗഹേതബ്ബാ, ന തുലഗണനായാ’’തി വുത്തം. അതിമഹന്തോപീതി ഭൂമിതോ ഹത്ഥിപ്പമാണം അനുഗന്ത്വാ ഹേട്ഠാഭൂമിയം ഓതിണ്ണഘനതോ അനേകയോജനപ്പമാണോപി. സചേ ഹി തതോ ഹത്ഥിപ്പമാണം കൂടം ഉഗ്ഗച്ഛതി, പബ്ബതസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) – സചേ ഏകാബദ്ധോ ഹോതി, ന കാതബ്ബോതി ഏത്ഥ ചതൂസു ദിസാസു ചതുന്നം പബ്ബതകൂടാനം ഹേട്ഠാ പിട്ഠിപാസാണസദിസേ പാസാണേ ഠിതത്താ ഏകാബദ്ധഭാവേ സതിപി പഥവിതോ ഉദ്ധം തേസം സമ്ബന്ധേ അസതി ഹേട്ഠാ പഥവീഗതസമ്ബന്ധമത്തേ അബ്ബോഹാരികം കത്വാ കിത്തേതും വട്ടതി. തേനേവ ‘‘പിട്ഠിപാസാണോ അതിമഹന്തോപി പാസാണസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീ’’തി വുത്തം. പഥവിതോ ഹേട്ഠാ തസ്സ മഹന്തഭാവേ ഗയ്ഹമാനേ പബ്ബതമേവ ഹോതീതി അനുഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ചിനിത്വാ കതപംസുപുഞ്ജേ തിണഗുമ്ബരുക്ഖാ ചേ ജായന്തി, പബ്ബതോ ഹോതീതി ധമ്മസിരിത്ഥേരോ, നേവാതി ഉപതിസ്സത്ഥേരോതി വുത്തം. പാസാണോതി സുധാമയപാസാണോപി വട്ടതീതി വദന്തി, വീമംസിതബ്ബം ഇട്ഠകായ പടിക്ഖിത്തത്താ. സോപീതി ഖാണുകോ വിയ ഉട്ഠിതപാസാണോപി. ചതുപഞ്ചരുക്ഖനിമിത്തമത്തമ്പീതി ഏകച്ചേസു നിമിത്തസദ്ദോ നത്ഥീതി വുത്തം.

അന്തോസാരാനന്തി തസ്മിം ഖണേ തരുണതായ സാരേ അവിജ്ജമാനേപി പരിണാമേന ഭവിസ്സമാനസാരേപി സന്ധായ വുത്തം ¶ . താദിസാനഞ്ഹി സൂചിദണ്ഡകപ്പമാണപരിണാഹാനം ചതുപഞ്ചമത്താനമ്പി വനം വട്ടതി. അന്തോസാരമിസ്സകാനന്തി അന്തോസാരേഹി രുക്ഖേഹി സമ്മിസ്സാനം. ഏതേന തചസാരരുക്ഖമിസ്സകാനമ്പി വനം വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ചതുപഞ്ചരുക്ഖമത്തമ്പീതി സാരരുക്ഖേ സന്ധായ വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) പന ‘‘ഏത്ഥ തയോ ചേ സാരരുക്ഖാ ഹോന്തി, ദ്വേ അസാരാ, സാരരുക്ഖാനം ബഹുത്തം ഇച്ഛിതബ്ബം. സുസാനമ്പി ഇധ വനമേവാതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി സയംജാതത്താതി വുത്തം. കേചി പന ‘ചതൂസു ദ്വേ അന്തോസാരാ ചേ, വട്ടതി, അന്തോസാരാ അധികാ, സമാ വാ, വട്ടതി, തസ്മാ ബഹൂസുപി ദ്വേ ചേ അന്തോസാരാ അത്ഥി, വട്ടതീ’തി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വനമജ്ഝേ വിഹാരം കരോന്തീതി രുക്ഖഘടായ അന്തരേ രുക്ഖേ അച്ഛിന്ദിത്വാ വതിആദീഹി വിഹാരപരിച്ഛേദം കത്വാവ അന്തോരുക്ഖന്തരേസു ഏവ പരിവേണപണ്ണസാലാദീനം കരണവസേന യഥാ അന്തോവിഹാരമ്പി വനമേവ ഹോതി, ഏവം വിഹാരം കരോന്തീതി അത്ഥോ. യദി ഹി സബ്ബം രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ വിഹാരം കരേയ്യും, വിഹാരസ്സ അവനത്താ തം പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതവനം ഏകത്ഥ കിത്തേതബ്ബം സിയാ, ഇധ പന അന്തോപി വനത്താ ‘‘വനം ന കിത്തേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സചേ ഹി തം കിത്തേന്തി, ‘‘നിമിത്തസ്സ ഉപരി വിഹാരോ ഹോതീ’’തിആദിനാ അനന്തരേ വുത്തദോസോ ആപജ്ജതി ¶ . ഏകദേസന്തി വനേകദേസം, രുക്ഖവിരഹിതട്ഠാനേ കതവിഹാരസ്സ ഏകപസ്സേ ഠിതവനസ്സ ഏകദേസന്തി അത്ഥോ.

സൂചിദണ്ഡകപ്പമാണോതി വംസദണ്ഡപ്പമാണോ. ‘‘ലേഖനിദണ്ഡപ്പമാണോ’’തി കേചി. മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുബ്ബലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) പന അവേഭങ്ഗിയവിനിച്ഛയേ ‘‘യോ കോചി അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോപി വേളു…പേ… ഗരുഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്തത്താ തനുതരോ വേളുദണ്ഡോതി ച സൂചിദണ്ഡോതി ച ഗഹേതബ്ബം. വംസനളകസരാവാദീസൂതി വേളുപബ്ബേ വാ നളപബ്ബേ വാ കപല്ലകാദിമത്തികഭാജനേസു വാതി അത്ഥോ. തങ്ഖണമ്പീതി ¶ തരുണപോതകേ അമിലായിത്വാ വിരുഹനജാതികേ സന്ധായ വുത്തം. യേ പന പരിണതാ സമൂലം ഉദ്ധരിത്വാ രോപിതാപി ഛിന്നസാഖാ വിയ മിലായിത്വാ ചിരേന നവമൂലങ്കുരുപ്പത്തിയാ ജീവന്തി, മിയന്തിയേവ വാ, താദിസേ കിത്തേതും ന വട്ടതി. ഏതന്തി നവമൂലസാഖാനിഗ്ഗമനം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) പന ‘‘സൂചിദണ്ഡകപ്പമാണോതി സീഹളദീപേ ലേഖനിദണ്ഡപ്പമാണോതി വദന്തി, സോ ച കനിട്ഠങ്ഗുലിപരിമാണോതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

മജ്ഝേതി സീമായ മഹാദിസാനം അന്തോ. കോണന്തി സീമായ ചതൂസു കോണേസു ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം സമ്ബന്ധട്ഠാനം. പരഭാഗേ കിത്തേതും വട്ടതീതി തേസം ചതുന്നം കോണാനം ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഠിതേസു അട്ഠസു മഗ്ഗേസു ഏകിസ്സാ ദിസായ ഏകം, അഞ്ഞിസ്സാ ദിസായ ചാപരന്തി ഏവം ചത്താരോപി മഗ്ഗാ ചതൂസു ദിസാസു കിത്തേതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം പന കിത്തിതമത്തേന കഥം ഏകാബദ്ധതാ വിഗച്ഛതീതി വിഞ്ഞായതി. പരതോ ഗതട്ഠാനേപി ഏതേ ഏവ തേ ചത്താരോ മഗ്ഗാ. ‘‘ചത്താരോ മഗ്ഗാ ചതൂസു ദിസാസു ഗച്ഛന്തീ’’തി ഹി വുത്തം, തസ്മാ ഏത്ഥ കാരണം വിചിനിതബ്ബന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) വുത്തം. വിചിനന്തോ പന ഏവം കാരണം പഞ്ഞായതി – പുബ്ബവാക്യേപി ‘‘വിഹാരം പരിക്ഖിപിത്വാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ’’തി, പരവാക്യേപി ‘‘വിഹാരമജ്ഝേന നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ഗതമഗ്ഗോപീ’’തി വിഹാരമേവ സന്ധായ വുത്തോ, തസ്മാ ഇധാപി ‘‘കോണം നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ഗതം പനാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഏതേ മഗ്ഗാ വിഹാരസ്സ കോണമേവ നിബ്ബിജ്ഝിംസു, ന അഞ്ഞമഞ്ഞം മിസ്സിംസു, തസ്മാ ഏകാബദ്ധഭാവാഭാവാ ചതുന്നം മഗ്ഗാനം ചതൂസു ഠാനേസു കിത്തേതും വട്ടതീതി. സാരത്ഥദീപനിയം പന ‘‘പരഭാഗേ കിത്തേതും വട്ടതീതി ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഠിതേസു അട്ഠസു മഗ്ഗേസു ഏകിസ്സാ ദിസായ ഏകം, അപരായ ഏകന്തി ഏവം ചതൂസു ഠാനേസു കിത്തേതും വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) പന ‘‘പരഭാഗേതി ¶ ¶ ഏത്ഥ ഏതേഹി ബദ്ധട്ഠാനതോ ഗതത്താ വട്ടതി, തഥാ ദീഘമഗ്ഗേപി ഗഹിതട്ഠാനതോ ഗതട്ഠാനസ്സ അഞ്ഞത്താതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. തമ്പി ഏകാബദ്ധനിമിത്തത്താ വിചാരേതബ്ബം.

ഉത്തരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാതി ഇദഞ്ച പാളിയം ഭിക്ഖുനീനം നദീപാരഗമനേ നദീലക്ഖണസ്സ ആഗതത്താ വുത്തം, ഭിക്ഖൂനം അന്തരവാസകതേമനമത്തമ്പി വട്ടതിയേവ. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ഏവ ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ഭിക്ഖുനീവസേന നദീലക്ഖണസ്സ പാളിയം ആഗതത്താ തേനേവ നയേന ദസ്സനത്ഥം കതം. സീമം ബന്ധന്താനം നിമിത്തം ഹോതീതി അയം വുത്തലക്ഖണാ നദീ സമുദ്ദം വാ പവിസതു തളാകം വാ, പഭവതോ പട്ഠായ നിമിത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) പന ‘‘അന്തരവാസകോ തേമിയതീതി വുത്തത്താ തത്തകപ്പമാണഉദകേയേവ കാതും വട്ടതീതി കേചി. ‘തേമിയതീ’തി ഇമിനാ ഹേട്ഠിമകോടിയാ നദീലക്ഖണം വുത്തം, ഏവരൂപായ നദിയാ യസ്മിം ഠാനേ ചത്താരോ മാസേ അപ്പം വാ ബഹും വാ ഉദകം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ പവത്തതി, തസ്മിം ഠാനേ അപ്പോദകേപി ഠത്വാ കാതും വട്ടതീതി ഏകേ’’തി വുത്തം.

നദീചതുക്കേപി ഏസേവ നയോതി ഇമിനാ ഏകത്ഥ കിത്തേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ പരതോ ഗതട്ഠാനേപി കിത്തേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനേവ ച ‘‘അസമ്മിസ്സാ നദിയോ പന ചതസ്സോപി കിത്തേതും വട്ടതീ’’തി അസമ്മിസ്സഗ്ഗഹണം കതം. അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ആവരണം പവത്തതിയേവാതി ആവരണം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ സന്ദതിയേവ. അപവത്തമാനാതി അസന്ദമാനുദകാ. ആവരണഞ്ഹി പത്വാ നദിയാ യത്തകേ പദേസേ ഉദകം അസന്ദമാനം സന്തിട്ഠതി, തത്ഥ നദീനിമിത്തം കാതും ന വട്ടതി, ഉപരി സന്ദമാനട്ഠാനേയേവ വട്ടതി. അസന്ദമാനട്ഠാനേ പന ഉദകനിമിത്തം കാതും വട്ടതി. ഠിതമേവ ഹി ഉദകം ഉദകനിമിത്തേ വട്ടതി, ന സന്ദമാനം. തേനേവാഹ ‘‘പവത്തനട്ഠാനേ നദീനിമിത്തം, അപവത്തനട്ഠാനേ ഉദകനിമിത്തം കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘പവത്തനട്ഠാനേ ¶ നദീനിമിത്തന്തി വുത്തത്താ സേതുതോ പരതോ തത്തകം ഉദകം യദി പവത്തതി, നദീ ഏവാതി വദന്തി. ജാതസ്സരാദീസു ഠിതോദകം ജാതസ്സരാദിപദേസേന അന്തരികമ്പി നിമിത്തം കാതും വട്ടതി നദീപാരസീമായ നിമിത്തം വിയ. സചേ സോ പദേസോ കാലന്തരേന ഗാമഖേത്തഭാവം പാപുണാതി, തത്ഥ അഞ്ഞം സീമം സമ്മന്നിതും വട്ടതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) വുത്തം. മൂലേതി ആദികാലേ. നദിം ഭിന്ദിത്വാതി യഥാ ഉദകം അനിച്ഛന്തേഹി കസ്സകേഹി മഹോഘേ നിവട്ടേതും ന സക്കാ, ഏവം കൂലം ഭിന്ദിത്വാ. നദിം ഭിന്ദിത്വാതി വാ മാതികാമുഖദ്വാരേന നദീകൂലം ഭിന്ദിത്വാ.

ഉക്ഖേപിമന്തി ¶ ദീഘരജ്ജുനാ കൂടേഹി ഉസ്സിഞ്ചനീയം. ഉക്ഖേപിമന്തി വാ കൂപതോ വിയ ഉക്ഖിപിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഉക്ഖേപിമന്തി വാ ഉദ്ധരിത്വാ ഗഹേതബ്ബകം.

അസമ്മിസ്സേഹീതി സബ്ബദിസാസു ഠിതപബ്ബതേഹി ഏവ വാ പാസാണാദീസു അഞ്ഞതരേഹി വാ നിമിത്തന്തരാബ്യവഹിതേഹി. സമ്മിസ്സേഹീതി ഏകത്ഥ പബ്ബതോ, അഞ്ഞത്ഥ പാസാണോതി ഏവം ഠിതേഹി അട്ഠഹി. നിമിത്താനം സതേനാപീതി ഇമിനാ ഏകിസ്സായേവ ദിസായ ബഹൂനിപി നിമിത്താനി ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം, പബ്ബതോ, ഭന്തേ. പുന പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം, പാസാണോ, ഭന്തേ’’തിആദിനാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) കിത്തേതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാതി തികോണാ. സിങ്ഘാടകസണ്ഠാനാതി വാ തികോണരച്ഛാസണ്ഠാനാ. ചതുരസ്സാതി സമചതുരസ്സാ. മുദിങ്ഗസണ്ഠാനാ പന ആയതചതുരസ്സാ, ഏകകോടിയം സങ്കോചിതാ, തദഞ്ഞായ വിത്ഥിണ്ണാ വാ ഹോതി. മുദിങ്ഗസണ്ഠാനാതി വാ മുദിങ്ഗഭേരീ വിയ മജ്ഝേ വിത്ഥതാ ഉഭോസു കോടീസു സങ്കോചിതാ ഹോതി.

൧൫൯. ഏവം ബദ്ധസീമായ നിമിത്തസമ്പത്തിയുത്തതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരിസസമ്പത്തിയുത്തതം ദസ്സേതും ‘‘പരിസസമ്പത്തിയുത്താ നാമാ’’തിആദിമാഹ ¶ . തത്ഥ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേനാതി സബ്ബഹേട്ഠിമേന ഗണനപരിച്ഛേദേന, അപ്പതരോ ചേ ഗണോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഇമസ്സ പന സീമാസമ്മുതികമ്മസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയത്താ ‘‘ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹീ’’തി വുത്തം. സന്നിപതിതാതി സമഗ്ഗാ ഹുത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ സന്നിപതിതാ. ഇമിനാ ‘‘ചതുവഗ്ഗകരണീയേ കമ്മേ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ പകതത്താ കമ്മപ്പത്താ, തേ ആഗതാ ഹോന്തീ’’തി വുത്തം പഠമസമ്പത്തിലക്ഖണം ദസ്സേതി. യാവതികാ തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേതി യസ്മിം പദേസേ സീമം ബന്ധിതുകാമാ, തസ്മിം ഏകസ്സ ഗാമഭോജകസ്സ ആയുപ്പത്തിട്ഠാനഭൂതേ ഗാമക്ഖേത്തേ ഠിതാ ഭിക്ഖൂതി സമ്ബന്ധോ. ബദ്ധസീമം വാ നദീസമുദ്ദജാതസ്സരേ വാ അനോക്കമിത്വാതി ഏതേന ഏതാ ബദ്ധസീമാദയോ ഗാമസീമതോ സീമന്തരഭൂതാ, ന താസു ഠിതാ ഗാമസീമായ കമ്മം കരോന്താനം വഗ്ഗം കരോന്തി, തസ്മാ ന തേസം ഛന്ദോ ആഹരിതബ്ബോതി ദസ്സേതി. തേ സബ്ബേ ഹത്ഥപാസേ വാ കത്വാതി വഗ്ഗകമ്മപരിഹരണത്ഥം സന്നിപതിതും സമത്ഥേ തേ ഗാമക്ഖേത്തട്ഠേ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസേ കത്വാതി അത്ഥോ. ഛന്ദം വാ ആഹരിത്വാതി സന്നിപതിതും അസമത്ഥാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ. തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ യദിപി സഹസ്സഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, തേസു ചത്താരോയേവ കമ്മപ്പത്താ, അവസേസാ ഛന്ദാരഹാ, തസ്മാ അനാഗതാനം ഛന്ദോ ആഹരിതബ്ബോതി അത്ഥോ, ഇമിനാ ‘‘ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദോ ¶ ആഹടോ ഹോതീ’’തി വുത്തം ദുതിയസമ്പത്തിലക്ഖണമാഹ. ‘‘സമ്മുഖീഭൂതാ ന പടിക്കോസന്തീ’’തി വുത്തം തതിയസമ്പത്തിലക്ഖണം പന ഇമേസം സാമത്ഥിയേന വുത്തം ഹോതി.

൧൬൦. ഏവം ബദ്ധസീമായ പരിസസമ്പത്തിയുത്തതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കമ്മവാചാസമ്പത്തിയുത്തതം ദസ്സേതും ‘‘കമ്മവാചാസമ്പത്തിയുത്താ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘സുണാതു മേ’’തിആദീനം അത്ഥോ ഹേട്ഠാ ഉപസമ്പദകമ്മവാചാവണ്ണനായം വുത്തോവ ¶ . ഏവം വുത്തായാതി ഏവം ഇമിനാ അനുക്കമേന ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൩൮-൧൩൯) ഭഗവതാ വുത്തായ. പരിസുദ്ധായാതി ഞത്തിദോസഅനഉസ്സാവനദോസേഹി പരിസമന്തതോ സുദ്ധായ. ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായാതി ഏകായ ഞത്തിയാ ഏകായ അനുസ്സാവനായ കരിയമാനത്താ ഞത്തി ഏവ ദുതിയാ ഇമിസ്സാ കമ്മവാചായാതി ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ, തായ. നിമിത്താനം അന്തോ സീമാ ഹോതി, നിമിത്താനി സീമതോ ബഹി ഹോന്തി നിമിത്താനി ബഹി കത്വാ ഹേട്ഠാ പഥവീസന്ധാരഉദകം പരിയന്തം കത്വാ സീമായ ഗതത്താ.

൧൬൧. ഏവം സമാനസംവാസകസീമാസമ്മുതിയാ കമ്മവാചാസമ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അധിട്ഠിതതേചീവരികാനം ഭിക്ഖൂനം ചീവരേ സുഖപരിഭോഗത്ഥം ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തം അവിപ്പവാസസീമാസമ്മുതികമ്മവാചാസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവം ബദ്ധായ ച’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ തിചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നേയ്യാതി യഥാ അധിട്ഠിതതേചീവരികോ ഭിക്ഖു അന്തോസീമായം തിചീവരേന വിപ്പവസന്തോപി അവിപ്പവാസോയേവ ഹോതി, ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദേന (പാരാ. ൪൭൧ ആദയോ) ആപത്തി ന ഹോതി, ഏവം തം സമാനസംവാസകസീമം തിചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നേയ്യാതി അത്ഥോ. ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ചാതി യദി തിസ്സാ സമാനസംവാസകസീമായ അന്തോ ഗാമോ അത്ഥി, തം ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ഠപേത്വാ തതോ വിനിമുത്തം തം സമാനസംവാസകസീമം തിചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നേയ്യാതി അത്ഥോ.

സീമസങ്ഖ്യംയേവ ഗച്ഛതീതി അവിപ്പവാസസീമസങ്ഖ്യംയേവ ഗച്ഛതി. ഏകമ്പി കുലം പവിട്ഠം വാതി അഭിനവകതഗേഹേസു സബ്ബപഠമം ഏകമ്പി കുലം പവിട്ഠം അത്ഥി. അഗതം വാതി പോരാണകഗാമേ അഞ്ഞേസു കുലേസു ഗേഹാനി ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതേസുപി ഏകമ്പി കുലം അഗതം അത്ഥീതി അത്ഥോ.

൧൬൨. ഏവം ¶ സങ്ഖേപേന സീമാസമ്മുതിം ദസ്സേത്വാ പുന വിത്ഥാരേന ദസ്സേന്തോ ‘‘അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, അയം പന വിത്ഥാരോ’’തിആദിമാഹ. സീമായ ഉപചാരം ഠപേത്വാതി ആയതിം ബന്ധിതബ്ബായ സീമായ ¶ നേസം വിഹാരാനം പരിച്ഛേദതോ ബഹി സീമന്തരികപ്പഹോനകം ഉപചാരം ഠപേത്വാ. ബദ്ധാ സീമായേസു വിഹാരേസു, തേ ബദ്ധസീമാ. പാടിയേക്കന്തി പച്ചേകം. ബദ്ധസീമാസദിസാനീതി യഥാ ബദ്ധസീമാസു ഠിതാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഛന്ദാദിം അനപേക്ഖിത്വാ പച്ചേകം കമ്മം കാതും ലഭന്തി, ഏവം ഗാമസീമാസു ഠിതാപീതി ദസ്സേതി. അന്തോനിമിത്തഗതേഹി പനാതി ഏകസ്സ ഗാമസ്സ ഉപഡ്ഢം അന്തോകത്തുകാമതായ സതി സബ്ബേസം ആഗമനേ പയോജനം നത്ഥീതി കത്വാ വുത്തം. ആഗന്തബ്ബന്തി ച സാമീചിവസേന വുത്തം, നായം നിയമോ ‘‘ആഗന്തബ്ബമേവാ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘ആഗമനമ്പി അനാഗമനമ്പി വട്ടതീ’’തി. അബദ്ധായ ഹി സീമായ നാനാഗാമക്ഖേത്താനം നാനാസീമസഭാവത്താ തേസം അനാഗമനേപി വഗ്ഗകമ്മം ന ഹോതി, തസ്മാ അനാഗമനമ്പി വട്ടതി. ബദ്ധായ പന സീമായ ഏകസീമഭാവതോ പുന അഞ്ഞസ്മിം കമ്മേ കരിയമാനേ അന്തോസീമഗതേഹി ആഗന്തബ്ബമേവാതി ആഹ ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ…പേ… ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി. നിമിത്തകിത്തനകാലേ അസോധിതായപി സീമായ നേവത്ഥി ദോസോ നിമിത്തകിത്തനസ്സ അപലോകനാദീസു അഞ്ഞതരാഭാവതോ.

ഭേരിസഞ്ഞം വാതി സമ്മന്നനപരിയോസാനം കരോമാതി വത്വാതി ലിഖിതം. തേന താദിസേ കാലേ തം കപ്പതീതി സിദ്ധം ഹോതി. ഭേരിസഞ്ഞം വാ സങ്ഖസഞ്ഞം വാതി പന തേസം സദ്ദം സുത്വാ ഇദാനി സങ്ഘോ സീമം ബന്ധതീതി ഞത്വാ ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം തം ഗാമക്ഖേത്തം അപ്പവേസനത്ഥം, ആരാമികാദീനഞ്ച തേസം നിവാരണത്ഥം കമ്മവാചാരദ്ധകാലേയേവ സഞ്ഞാ കരീയതി, ഏവം സതി തം കരണം സപ്പയോജനം ഹോതി. തേനേവ ‘‘ഭേരിസങ്ഖസദ്ദം കത്വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഭേരിസങ്ഖസഞ്ഞം കത്വാ’’തി സഞ്ഞാഗ്ഗഹണം കതം. ‘‘സഞ്ഞം കത്വാ’’തി ച പുബ്ബകാലകിരിയം ¶ വത്വാ ‘‘കമ്മവാചായ സീമാ ബന്ധിതബ്ബാ’’തി അപരകാലകിരിയം വദതി, പരിയോസാനകാലേ പന സബ്ബതൂരിയാതാലികസങ്ഘുട്ഠം കത്വാ ദേവമനുസ്സാനം അനുമോദനം കാരേതബ്ബം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൧൬൩. ഭണ്ഡുകമ്മാപുച്ഛനം സന്ധായ പബ്ബജ്ജാഗ്ഗഹണം. സുഖകരണത്ഥന്തി സബ്ബേസം സന്നിപാതനപരിസ്സമം പഹായ അപ്പതരേഹി സുഖകരണത്ഥം. ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹാതീതി വീസതിവഗ്ഗകരണീയപരമത്താ സങ്ഘകമ്മസ്സ കമ്മാരഹേന സദ്ധിം ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹാതി. ഇദഞ്ച നിസിന്നാനം വസേന വുത്തം. ഹേട്ഠിമന്തതോ ഹി യത്ഥ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും സക്കോന്തി, തത്തകേ പദേസേ സീമം ബന്ധിതും വട്ടതി. ഇദഞ്ച കമ്മാരഹേന സഹ അബ്ഭാനകാരകാനമ്പി പഹോനകത്ഥം വുത്തം. നിമിത്തുപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാതി ഇദം യഥാരുചിതട്ഠാനേ രുക്ഖനിമിത്താദീനം ദുല്ലഭതായ വഡ്ഢിത്വാ ഉഭിന്നം ബദ്ധസീമാനം സങ്കരകരണതോ ച പാസാണനിമിത്തസ്സ ച തദഭാവതോ യത്ഥ ¶ കത്ഥചി ആനേത്വാ ഠപേതും സുകരതായ ച വുത്തം. തഥാ സീമന്തരികപാസാണാ ഠപേതബ്ബാതി ഏത്ഥാപി. ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാപീതി യഥാ ഖണ്ഡസീമപരിച്ഛേദതോ ബഹി നിമിത്തപാസാണം ചതുരങ്ഗുലമത്തം ഠാനം സമന്താ നിഗച്ഛതി, അവസേസം ഠാനം അന്തോഖണ്ഡസീമായം ഹോതിയേവ, ഏവം തേസു ഠപിതേസു ചതുരങ്ഗുലമത്താ സീമന്തരികാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സീമന്തരികപാസാണാതി സീമന്തരികായ ഠപിതനിമിത്തപാസാണാ. തേ പന കിത്തേന്തേന ദക്ഖിണതോ അനുപരിയായന്തേനേവ കിത്തേതബ്ബാ. കഥം? ഖണ്ഡസീമതോ ഹി പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥിമാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ, തഥാ ഉത്തരായ ദിസായ ദക്ഖിണാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ദക്ഖിണായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ, തഥാ പുരത്ഥിമായ ദിസായ പച്ഛിമാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പച്ഛിമായ ദിസായ ¶ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ, തഥാ ദക്ഖിണായ ദിസായ ഉത്തരാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ഉത്തരായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ പുന പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥിമാഭിമുഖേന ഠത്വാ പുരിമകിത്തിതം വുത്തനയേന പുന കിത്തേതബ്ബം. ഏവം ബഹൂനമ്പി ഖണ്ഡസീമാനം സീമന്തരികപാസാണാ പച്ചേകം കിത്തേതബ്ബാ. തതോതി പച്ഛാ. അവസേസനിമിത്താനീതി മഹാസീമായ ബാഹിരന്തരേസു അവസേസനിമിത്താനി. ന സക്ഖിസ്സന്തീതി അവിപ്പവാസസീമായ ബദ്ധഭാവം അസല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘സമാനസംവാസകസീമമേവ സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി വായമന്താ ന സക്ഖിസ്സന്തി. ബദ്ധായ ഹി അവിപ്പവാസസീമായ തം സമൂഹനിത്വാ ‘‘സമാനസംവാസകസീമം സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി കതായപി കമ്മവാചായ അസമൂഹതാവ ഹോതി സീമാ. പഠമഞ്ഹി അവിപ്പവാസം സമൂഹനിത്വാ പച്ഛാ സീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ. ഖണ്ഡസീമതോ പട്ഠായ ബന്ധനം ആചിണ്ണം, ആചിണ്ണകരണേനേവ ച സമ്മോഹോ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഖണ്ഡസീമതോവ പട്ഠായ ബന്ധിതബ്ബാ’’തി. ഉഭിന്നമ്പി ന കോപേന്തീതി ഉഭിന്നമ്പി കമ്മം ന കോപേന്തി. ഏവം ബദ്ധാസു പന…പേ… സീമന്തരികാ ഹി ഗാമക്ഖേത്തം ഭജതീതി ന ആവാസവസേന സാമഗ്ഗിപരിച്ഛേദോ, കിന്തു സീമാവസേനേവാതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

കുടിഗേഹേതി ഭൂമിയം കതതിണകുടിയം. ഉദുക്ഖലന്തി ഉദുക്ഖലാവാടസദിസഖുദ്ദകാവാടം. നിമിത്തം ന കാതബ്ബന്തി രാജി വാ ഉദുക്ഖലം വാ നിമിത്തം ന കാതബ്ബം. ഇദഞ്ച യഥാവുത്തേസു അട്ഠസു നിമിത്തേസു അനാഗതത്തേന ന വട്ടതീതി സിദ്ധമ്പി ‘‘അവിനസ്സകസഞ്ഞാണമിദ’’ന്തി സഞ്ഞായ കോചി മോഹേന നിമിത്തം കരേയ്യാതി ദൂരതോ വിപത്തിപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. നിമിത്തുപഗപാസാണേ ഠപേത്വാതി സഞ്ചാരിമനിമിത്തസ്സ ¶ കമ്പനതായ വുത്തം. ഏവം ഉപരി ‘‘ഭിത്തിം അകിത്തേത്വാ’’തിആദീസുപി സിദ്ധമേവത്ഥം പുനപ്പുനം കഥനേ കാരണം വേദിതബ്ബം. സീമാവിപത്തി ഹി ഉപസമ്പദാദിസബ്ബകമ്മവിപത്തിമൂലന്തി ¶ തസ്സ ദ്വാരം സബ്ബഥാപി പിദഹനവസേന വത്തബ്ബം. സബ്ബം വത്വാവ ഇധ ആചരിയാ വിനിച്ഛയം കഥേസുന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഭിത്തിന്തി ഇട്ഠകദാരുമത്തികാമയം. സിലാമയായ പന ഭിത്തിയാ നിമിത്തുപഗം ഏകം പാസാണം തംതംദിസായ കിത്തേതും വട്ടതി. അനേകസിലാഹി ചിനിതം സകലം ഭിത്തിം കിത്തേതും ന വട്ടതി ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി ഏകവചനേന വത്തബ്ബതോ. അന്തോകുട്ടമേവാതി ഏത്ഥ അന്തോകുട്ടേപി നിമിത്താനം ഠിതോകാസതോ അന്തോ ഏവ സീമാതി ഗഹേതബ്ബം. പമുഖേ നിമിത്തപാസാണേ ഠപേത്വാതി ഗബ്ഭാഭിമുഖേപി ബഹിപമുഖേ ഗബ്ഭവിത്ഥാരപ്പമാണേ ഠാനേ പാസാണേ ഠപേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി ഗബ്ഭപമുഖാനം അന്തരേ ഠിതകുട്ടമ്പി ഉപാദായ അന്തോ ച ബഹി ച ചതുരസ്സസണ്ഠാനാവ സീമാ ഹോതി. ബഹീതി സകലസ്സ കുടിലേണസ്സ സമന്തതോ ബഹി.

അന്തോ ച ബഹി ച സീമാ ഹോതീതി മജ്ഝേ ഠിതഭിത്തിയാ സഹ ചതുരസ്സസീമാ ഹോതി. ഉപരിപാസാദേയേവ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ ഗബ്ഭസ്സ ച പമുഖസ്സ ച അന്തരാ ഠിതഭിത്തിയാ ഏകത്താ തത്ഥ ച ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം ഓകാസാഭാവേന ഹേട്ഠാ ന ഓതരതി, ഉപരിഭിത്തി പന സീമട്ഠാവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഹേട്ഠാ ന ഓതരതീതി ഭിത്തിതോ ഓരം നിമിത്താനി ഠപേത്വാ കിത്തിതത്താ ഹേട്ഠാ ആകാസപ്പദേസം ന ഓതരതി, ഉപരി കതേ പാസാദേതി അത്ഥോ. ഹേട്ഠിമതലേ കുട്ടോതി ഹേട്ഠിമതലേ ചതൂസു ദിസാസു ഠിതകുട്ടോ. സചേ ഹി ദ്വീസു, തീസു ഏവ വാ ദിസാസു കുട്ടോ തിട്ഠേയ്യ, ഹേട്ഠാ ന ഓതരതി. ഹേട്ഠാപി ഓതരതീതി സചേ ഹേട്ഠാ അന്തോഭിത്തിയം ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം ഓകാസോ ഹോതി, ഓതരതി. ഓതരമാനാ ച ന ഉപരിസീമപ്പമാണേന ഓതരതി, സമന്താ ഭിത്തിപ്പമാണേന ഓതരതി. ചതുന്നം പന ഭിത്തീനം ബാഹിരന്തപരിച്ഛേദേന ഹേട്ഠാഭൂമിഭാഗേ ഉദകപരിയന്തം ¶ കത്വാ ഓതരതി, ന പന ഭിത്തീനം ബഹി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം. പാസാദഭിത്തിതോതി ഉപരിമതലേ ഭിത്തിതോ. ഓതരണാനോതരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി സചേ ഹേട്ഠാ ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം ഓകാസോ ഹോതി, ഓതരതി, നോ ചേ, ന ഓതരതീതി അധിപ്പായോതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) പന ‘‘ഉപരിസീമപ്പമാണസ്സ അന്തോഗധാനം ഹേട്ഠിമതലേ ചതൂസു ദിസാസു കുട്ടാനം തുലാരുക്ഖേഹി ഏകസമ്ബന്ധതം, തദന്തോ പച്ഛിമസീമപ്പമാണതാദിഞ്ച സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം ¶ . കിഞ്ചാപേത്ഥ നിയ്യൂഹകാദയോ നിമിത്താനം ഠിതോകാസതായ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ സീമാ ന ഹോന്തി, ബദ്ധായ പന സീമായ സീമട്ഠാവ ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബാ.

പരിയന്തഥമ്ഭാനന്തി നിമിത്തഗതപാസാണത്ഥമ്ഭേ സന്ധായ വുത്തം. ഉപരിമതലേന സമ്ബദ്ധോ ഹോതീതി ഇദം കുട്ടാനം അന്തരാ സീമട്ഠാനം ഥമ്ഭാനം അഭാവതോ വുത്തം. യദി ഹി ഭവേയ്യും, കുട്ടേ ഉപരിമതലേന അസമ്ബന്ധേപി സീമട്ഠഥമ്ഭാനം ഉപരി ഠിതോ പാസാദോ സീമട്ഠോവ ഹോതി. സചേ പന ബഹൂനം ഥമ്ഭപന്തീനം ഉപരി കതപാസാദസ്സ ഹേട്ഠാപഥവിയം സബ്ബബാഹിരായ ഥമ്ഭപന്തിയാ അന്തോ നിമിത്തപാസാണേ ഠപേത്വാ സീമാ ബദ്ധാ ഹോതി, ഏത്ഥ കഥന്തി? ഏത്ഥാപി ‘‘യം താവ സീമട്ഠഥമ്ഭേഹേവ ധാരിയമാനാനം തുലാനം ഉപരിമതലം, സബ്ബം തം സീമട്ഠമേവ, ഏത്ഥ വിവാദോ നത്ഥി, യം പന സീമട്ഠഥമ്ഭപന്തിയാ, അസീമട്ഠായ ബാഹിരഥമ്ഭപന്തിയാ ച സമധുരം ധാരയമാനാനം തുലാനം ഉപരിമതലം, തത്ഥ ഉപഡ്ഢം സീമാ’’തി കേചി വദന്തി. ‘‘സകലമ്പി ഗാമസീമാ’’തി അപരേ. ‘‘ബദ്ധസീമാ ഏവാ’’തി അഞ്ഞേ. തസ്മാ കമ്മം കരോന്തേഹി ഗരൂഹി നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠത്വാ സബ്ബം തം ആസങ്കട്ഠാനം സോധേത്വാവ കമ്മം കാതബ്ബം, സന്നിട്ഠാനകാരണം വാ ഗവേസിത്വാ തദനുഗുണം കാതബ്ബം.

താലമൂലകപബ്ബതേതി ¶ താലക്ഖന്ധമൂലസദിസേ ഹേട്ഠാ ഥൂലോ ഹുത്വാ കമേന കിസോ ഹുത്വാ ഉഗ്ഗതോ ഹിന്താലമൂലസദിസോ നാമ ഹോതി. വിതാനസണ്ഠാനോതി അഹിച്ഛത്തകസണ്ഠാനോ. പണവസണ്ഠാനോതി മജ്ഝേ തനുകോ, ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച വിത്ഥിണ്ണോ. ഹേട്ഠാ വാ മജ്ഝേ വാതി മുദിങ്ഗസണ്ഠാനസ്സ ഹേട്ഠാ, പണവസണ്ഠാനസ്സ മജ്ഝേ. സപ്പഫണസദിസോ പബ്ബതോതി സപ്പഫണോ വിയ ഖുജ്ജോ, മൂലട്ഠാനതോ അഞ്ഞത്ഥ അവനതസീസോ. ആകാസപബ്ഭാരന്തി ഭിത്തിയാ അപരിക്ഖിത്തപബ്ഭാരം. സീമപ്പമാണോതി അന്തോ ആകാസേന സദ്ധിം പച്ഛിമസീമപ്പമാണോ. സോ ച പാസാണോ സീമട്ഠോതി ഇമിനാ ഈദിസേഹി സുസിരപാസാണലേണകുട്ടാദീഹി പരിച്ഛിന്നേ ഭൂമിഭാഗേ ഏവ സീമാ പതിട്ഠാതി, ന അപരിച്ഛിന്നേ. തേ പന സീമട്ഠത്താ സീമാ ഹോന്തി, ന സരൂപേന സീമട്ഠമഞ്ചാദി വിയാതി ദസ്സേതി. സചേ പന സോ സുസിരപാസാണോ ഭൂമിം അനാഹച്ച ആകാസഗതോ ഓലമ്ബതി, സീമാ ന ഓതരതി. സുസിരപാസാണോ പന സയം സീമാപടിബദ്ധത്താ സീമാ ഹോതി, കഥം പന പച്ഛിമപ്പമാണരഹിതേഹി ഏതേഹി സുസിരപാസാണാദീഹി സീമാ ന ഓതരതീതി ഇദം സദ്ധാതബ്ബന്തി? അട്ഠകഥാപമാണതോ.

അപിചേത്ഥ സുസിരപാസാണഭിത്തിഅനുസാരേന മൂസികാദീനം വിയ സീമായ ഹേട്ഠിമതലേ ഓതരണകിച്ചം നത്ഥി, ഹേട്ഠാ പന പച്ഛിമസീമപ്പമാണേ ആകാസേ ദ്വങ്ഗുലമത്തബഹലേഹി പാസാണഭിത്തിആദീഹിപി ¶ ഉപരിമതലം ആഹച്ച ഠിതേഹി സബ്ബസോ, യേഭുയ്യേന വാ പരിച്ഛിന്നേ സതി ഉപരി ബജ്ഝമാനാ സീമാ തേഹി പാസാണാദീഹി അന്തരിതായ തപ്പരിച്ഛിന്നായ ഹേട്ഠാഭൂമിയാപി ഉപരിമതലേന സദ്ധിം ഏകക്ഖണേ പതിട്ഠാതി, നദീപാരസീമാ വിയ നദീഅന്തരിതേസു ഉഭോസു തീരേസു ലേണാദീസു അപനീതേസുപി ഹേട്ഠാ ഓതിണ്ണസീമാ യാവ സാസനന്തരധാനാ ന ¶ വിഗച്ഛതി, പഠമം പന ഉപരി സീമായ ബദ്ധായ പച്ഛാ ലേണാദികതേസുപി ഹേട്ഠാഭൂമിയം സീമാ ഓതരതി ഏവ, കേചി തം ന ഇച്ഛന്തി, ഏവം ഉഭയത്ഥ പതിട്ഠിതാ ച സാ സീമാ ഏകാവ ഹോതി ഗോത്താദിജാതി വിയ ബ്യത്തിഭേദേസൂതി ഗഹേതബ്ബം. സബ്ബാ ഏവ ഹി ബദ്ധസീമാ അബദ്ധസീമാ ച അത്തനോ അത്തനോ പകതിനിസ്സയകേ ഗാമാരഞ്ഞാദികേ ഖേത്തേ യഥാപരിച്ഛേദം സബ്ബത്ഥ സാകല്യേന ഏകസ്മിം ഖണേ ബ്യാപിനീ പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനമ്പി തേ തേ നിസ്സയഭൂതേ പരമത്ഥധമ്മേ, തം തം കിരിയാവിസേസമ്പി വാ ഉപാദായ ലോകിയേഹി സാസനികേഹി ച യഥാരഹം ഏകത്തേന പഞ്ഞത്തത്താ സനിസ്സയേകരൂപാ ഏവ. തഥാ ഹി ഏകോ ഗാമോ അരഞ്ഞം നദീ ജാതസ്സരോ സമുദ്ദോതി ഏവം ലോകേ, ‘‘സമ്മതാ സാ സീമാ സങ്ഘേന, അഗാമകേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ’’തിആദിനാ സാസനേ ച ഏകവോഹാരോ ദിസ്സതി, ന പരമത്ഥതോ. ഏകസ്സ അനേകധമ്മേസു ബ്യാപനമത്ഥി കസിണേകദേസാദിവികപ്പാസമാനതായ ഏകത്തഹാനിതോതി അയം നോ മതി.

അസ്സ ഹേട്ഠാതി സപ്പഫണപബ്ബതസ്സ ഹേട്ഠാ ആകാസപബ്ഭാരേ. ലേണസ്സാതി ലേണം ചേ കതം, തസ്സ ലേണസ്സാതി അത്ഥോ. തമേവ പുന ലേണം പഞ്ചഹി പകാരേഹി വികപ്പേത്വാ ഓതരണാനോതരണവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘സചേ പന ഹേട്ഠാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘ഹേട്ഠാ’’തി ഇമസ്സ ‘‘ലേണം ഹോതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഹേട്ഠാ ലേണഞ്ച ഏകസ്മിം പദേസേതി ആഹ ‘‘അന്തോ’’തി, പബ്ബതസ്സ അന്തോ, പബ്ബതമൂലേതി അത്ഥോ. തമേവ അന്തോസദ്ദം സീമാപരിച്ഛേദേന വിസേസേതും ‘‘ഉപരിമസ്സ സീമാപരിച്ഛേദസ്സ പാരതോ’’തി വുത്തം. പബ്ബതപാദം പന അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഓരതോ’’തി വത്തബ്ബേപി സീമാനിസ്സയം പബ്ബതഗ്ഗം സന്ധായ ‘‘പാരതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ ‘‘ബഹി ലേണ’’ന്തി ഏത്ഥ ബഹിസദ്ദം വിസേസേന്തോ ‘‘ഉപരിമസ്സ ¶ സീമാപരിച്ഛേദസ്സ ഓരതോ’’തി ആഹ. ബഹിസീമാ ന ഓതരതീതി ഏത്ഥ ബഹീതി പബ്ബതപാദേ ലേണം സന്ധായ വുത്തം. ലേണസ്സ ച ബഹിഭൂതേ ഉപരിസീമാപരിച്ഛേദസ്സ ഹേട്ഠാഭാഗേ സീമാ ന ഓതരതീതി അത്ഥോ. അന്തോ സീമാതി ലേണസ്സ ച പബ്ബതപാദസ്സ ച അന്തോ അത്തനോ ഓതരണാരഹട്ഠാനേ ന ഓതരതീതി അത്ഥോ. ‘‘ബഹി സീമാ ന ഓതരതി, അന്തോ സീമാ ന ഓതരതീ’’തി ചേത്ഥ അത്തനോ ഓതരണാരഹട്ഠാനേ ലേണാഭാവേന സീമായ സബ്ബഥാ ¶ അനോതരണമേവ ദസ്സിതന്തി ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ ഹി അനോതരന്തീ ഉപരി ഏവ ഹോതീതി അയം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) ആഗതോ വിനിച്ഛയോ.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) പന ‘‘അന്തോലേണം ഹോതീതി പബ്ബതസ്സ അന്തോലേണം ഹോതീ’’തി ഏത്തകമേവ ആഗതോ. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) ന ‘‘അന്തോലേണന്തി പബ്ബതസ്സ അന്തോലേണം. ദ്വാരം പന സന്ധായ ‘പാരതോ ഓരതോ’തി വുത്തം, സബ്ബഥാപി സീമതോ ബഹിലേണേന ഓതരതീതി അധിപ്പായോ’’തി ആഗതോ. അയം പന അന്തോലേണബഹിലേണവിനിച്ഛയോ ഗമ്ഭീരോ ദുദ്ദസോ ദുരനുബോധോതി ആചരിയാ വദന്തി, തഥാപി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) ആഗതം നയം നിസ്സായ സുട്ഠു വിനിച്ഛിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീതി. ബഹി പതിതം അസീമാതിആദിനാ ഉപരിപാസാദാദീസു അഥിരനിസ്സയേസു ഠിതാ സീമാപി തേസം വിനാസേന വിനസ്സതീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പോക്ഖരണിം ഖണന്തി, സീമായേവാതി ഏത്ഥ സചേ ഹേട്ഠാ ഉമങ്ഗനദീ സീമപ്പമാണതോ അനൂനാ പഠമമേവ പവത്താ ഹോതി, സീമാ ച പച്ഛാ ബദ്ധാ നദിതോ ഉപരി ഏവ ഹോതി, നദിം ആഹച്ച പോക്ഖരണിയാ ച ഖതായ സീമാ വിനസ്സതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഹേട്ഠാപഥവീതലേതി അനന്തരാ ഭൂമിവിവരേ.

സീമമാളകേതി ¶ ഖണ്ഡസീമങ്ഗണേ. വടരുക്ഖോതി ഇദം പാരോഹോപത്ഥമ്ഭേന അതിദൂരമ്പി ഗന്തും സമത്ഥസാഖാസമങ്ഗിതായ വുത്തം. സബ്ബരുക്ഖലതാദീനമ്പി സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി ഏവ. തേനേവ നാവാരജ്ജുസേതുസമ്ബന്ധോപി പടിക്ഖിത്തോ. തതോതി തതോ സാഖതോ. മഹാസീമായ പഥവീതലന്തി ഏത്ഥ ആസന്നതരമ്പി ഗാമസീമം അഗ്ഗഹേത്വാ ബദ്ധസീമായ ഏവ ഗഹിതത്താ ഗാമസീമബദ്ധസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥി അഞ്ഞമഞ്ഞം നിസ്സയനിസ്സിതഭാവേന പവത്തിതോതി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി താസമ്പി സമ്ബന്ധദോസോ ഭവേയ്യ, കഥം ഗാമസീമായ ബദ്ധസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ ഭവേയ്യ? യസ്സാ ഹി സീമായ യായ സീമായ സദ്ധിം സമ്ബന്ധേ ദോസോ ഭവേയ്യ, സാ തത്ഥ ബന്ധിതുമേവ ന വട്ടതി ബദ്ധസീമഉദകുക്ഖേപസീമാസു ബദ്ധസീമാ വിയ, അത്തനോ അനിസ്സയഭൂതഗാമസീമാദീസു ഉദകുക്ഖേപസീമാ വിയ ച, തേനേവ ‘‘സചേ പന രുക്ഖസ്സ സാഖാ വാതതോ നിക്ഖന്തപാരോഹോ വാ ബഹിനദീതീരേ വിഹാരസീമായ വാ ഗാമസീമായ വാ പതിട്ഠിതോ’’തിആദിനാ ഉദകുക്ഖേപസീമായ അത്തനോ അനിസ്സയഭൂതഗാമസീമാദീഹി ഏവ സമ്ബന്ധദോസോ ദസ്സിതോ, ന നദീസീമായ ¶ , ഏവമിധാപീതി ദട്ഠബ്ബം. അയഞ്ചത്ഥോ ഉപരി പാകടോ ഭവിസ്സതി. ആഹച്ചാതി ഫുസിത്വാ.

മഹാസീമം വാ സോധേത്വാതി മഹാസീമഗതാനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസാനയനഛന്ദാഹരണാദിവസേന സകലം മഹാസീമം സോധേത്വാ. ഏതേന സബ്ബവിപത്തിയോ മോചേത്വാ പുബ്ബേ സുട്ഠു ബദ്ധാനമ്പി ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം പച്ഛാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഈദിസോ പാളിമുത്തകോ സമ്ബന്ധദോസോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി, സോ ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സീമായ സീമാ സമ്ഭിന്ദിതബ്ബാ’’തിആദിനാ ബദ്ധസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ സീമം സമ്മന്നന്തേന സീമന്തരികം ഠപേത്വാ സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൪൮) ഉഭിന്നം ബദ്ധസീമാനം അന്തരാ സീമന്തരികം ഠപേത്വാ ബന്ധിതും ¶ അനുജാനനേന സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണേ വിയ താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസിത്വാ തിട്ഠനവസേന ബന്ധനമ്പി ന വട്ടതീതി സിദ്ധത്താ ബദ്ധാനമ്പി താസം പച്ഛാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഏകരുക്ഖാദീഹി ഫുസിത്വാ ഠാനമ്പി ന വട്ടതീതി ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി സങ്ഗീതികാരകേഹി നിദ്ധാരിതോ ബന്ധനകാലേ പടിക്ഖിത്തസ്സ സമ്ബന്ധദോസസ്സ അനുലോമേന അകപ്പിയാനുലോമത്താ. അയം പന സമ്ബന്ധദോസോ പുബ്ബേ സുട്ഠു ബദ്ധാനം പച്ഛാ സഞ്ജാതത്താ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ വിയ അസീമത്തം കാതും ന സക്കോതി, തസ്മാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ അപനീതമത്തേ താ സീമാ പാകതികാ ഹോന്തി. യഥാ ചായം പച്ഛാ ന വട്ടതി, ഏവം ബജ്ഝമാനക്ഖണേപി താസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി താ ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി പന മഹാസീമം വാ സോധേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘മഹാസീമഗതാ ഭിക്ഖൂ യഥാ തം സാഖം വാ പാരോഹം വാ കായകായപടിബദ്ധേഹി ന ഫുസന്തി, ഏവം സോധനമേവ ഇധാധിപ്പേതം, ന സകലസീമാസോധന’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം അട്ഠകഥായ വിരുജ്ഝനതോ. തഥാ ഹി ‘‘മഹാസീമായ പഥവീതലം വാ തത്ഥജാതകരുക്ഖാദീനി വാ ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി ഏവം സാഖാപാരോഹാനം മഹാസീമം ഫുസിത്വാ ഠാനമേവ സമ്ബന്ധദോസേ കാരണത്തേന വുത്തം, ന പന തത്ഥ ഠിതഭിക്ഖൂഹി സാഖാദീനം ഫുസനം. യദി ഹി ഭിക്ഖൂനം സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠാനമേവ കാരണം സിയാ, ‘‘തസ്സ സാഖം വാ തതോ നിഗ്ഗതപാരോഹം വാ മഹാസീമായ പവിട്ഠം തത്രട്ഠോ കോചി ഭിക്ഖു ഫുസിത്വാ തിട്ഠതീ’’തി ഭിക്ഖുഫുസനമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. യഞ്ഹി തത്ഥ മഹാസീമാസോധനേ കാരണം, തദേവ തസ്മിം വാക്യേ പധാനതോ ദസ്സേതബ്ബം. ന ഹി ആഹച്ചട്ഠിതമേവ സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതോ ഭിക്ഖു സോധേതബ്ബോ ആകാസട്ഠസാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതഭിക്ഖുസ്സപി സോധേതബ്ബതോ, കിം നിരത്ഥകേന ആഹച്ചട്ഠാനവചനേന, ആകാസട്ഠസാഖാസു ¶ ച ഭിക്ഖുഫുസനമേവ കാരണത്തേന വുത്തം ¶ , സോധനഞ്ച തസ്സേവ ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥപാസാനയനാദിവസേന സോധനം വുത്തം. ഇധ പന ‘‘മഹാസീമം സോധേത്വാ’’തി സകലസീമാസാധാരണവചനേന സോധനം വുത്തം, അപി ച സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതഭിക്ഖുമത്തസോധനേ അഭിമതേ ‘‘മഹാസീമായ പഥവീതല’’ന്തി വിസേസസീമോപാദാനം നിരത്ഥകം സിയാ യത്ഥ കത്ഥചി അന്തമസോ ആകാസേപി ഠത്വാ സാഖാദിം ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ സോധേതബ്ബതോ.

ഛിന്ദിത്വാ ബഹിട്ഠകാ കാതബ്ബാതി തത്ഥ പതിട്ഠിതഭാവവിയോജനവചനതോ ച വിസഭാഗസീമാനം ഫുസനേനേവ സകലസീമാസോധനഹേതുകോ അട്ഠകഥാസിദ്ധോയം ഏകോ സമ്ബന്ധദോസോ അത്ഥേവാതി ഗഹേതബ്ബോ. തേനേവ ഉദകുക്ഖേപസീമാകഥായമ്പി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) ‘‘വിഹാരസീമായ വാ ഗാമസീമായ വാ പതിട്ഠിതോ’’തി ച ‘‘നദീതീരേ പന ഖാണുകം കോട്ടേത്വാ തത്ഥ ബദ്ധനാവായ വാ ന വട്ടതീ’’തി ച ‘‘സചേ പന സേതു വാ സേതുപാദാ വാ ബഹിതീരേ പതിട്ഠിതാ, കമ്മം കാതും ന വട്ടതീ’’തി ച ഏവം വിസഭാഗാസു ഗാമസീമാസു സാഖാദീനം ഫുസനമേവ സങ്കരദോസകാരണത്തേന വുത്തം, ന ഭിക്ഖുഫുസനം. തഥാ ഹി ‘‘അന്തോനദിയം ജാതരുക്ഖേ ബന്ധിത്വാ കമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി നദിയം നാവാബന്ധനം അനുഞ്ഞാതം ഉദകുക്ഖേപനിസ്സയത്തേന നദീസീമായ സഭാഗത്താ. യദി ഹി ഭിക്ഖൂനം ഫുസനമേവ പടിച്ച സബ്ബത്ഥ സമ്ബന്ധദോസോ വുത്തോ സിയാ, നദിയമ്പി ബന്ധനം പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഭവേയ്യ. തത്ഥാപി ഹി ഭിക്ഖുഫുസനം കമ്മകോപകാരണം ഹോതി, തസ്മാ സഭാഗസീമാസു പവിസിത്വാ ഭൂമിആദിം ഫുസിത്വാ, അഫുസിത്വാ വാ സാഖാദിമ്ഹി ഠിതേ തം സാഖാദിം ഫുസന്തോവ ഭിക്ഖു സോധേതബ്ബോ. വിസഭാഗസീമാസു പന സാഖാദിമ്ഹി ഫുസിത്വാ ഠിതേ തം സാഖാദിം അഫുസന്താപി സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സോധേതബ്ബാ, അഫുസിത്വാ ഠിതേ പന തം സാഖാദിം ഫുസന്താവ ഭിക്ഖൂ സോധേതബ്ബാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

യം ¶ പനേത്ഥ കേചി ‘‘ബദ്ധസീമാനം ദ്വിന്നം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിയ ബദ്ധസീമഗാമസീമാനമ്പി തദഞ്ഞാസമ്പി സബ്ബാസം സമാനസംവാസകസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി തദുഭയമ്പി ഏകസീമം വിയ സോധേത്വാ ഏകത്ഥേവ കമ്മം കാതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ കതം കമ്മം വിപജ്ജതി, നത്ഥേത്ഥ സഭാഗവിസഭാഗഭേദോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം സഭാഗസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബന്ധദോസാഭാവസ്സ വിസഭാഗസീമാനമേവ തബ്ഭാവസ്സ സുത്തസുത്താനുലോമാദിവിനയനയേഹി സിദ്ധത്താ. തഥാ ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൮) ഗാമസീമായമേവ ബദ്ധസീമം സമ്മന്നിതും അനുഞ്ഞാതത്താ താസം നിസ്സയനിസ്സിതഭാവേന സഭാഗതാ, സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണദോസാഭാവോ ച സുത്തതോവ ¶ സിദ്ധോ. ബന്ധനകാലേ പന അനുഞ്ഞാതസ്സ സമ്ബന്ധസ്സ അനുലോമതോ പച്ഛാ സഞ്ജാതരുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി താസം വട്ടതി ഏവ. ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ…പേ… കപ്പിയം അനുലോമേതി, അകപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൫) വുത്തത്താ ഏവം താവ ഗാമബദ്ധസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സഭാഗതാ, സമ്ഭേദാദിദോസാഭാവോ ച സുത്തസുത്താനുലോമതോ സിദ്ധോ, ഇമിനാ ഏവ നയേന അരഞ്ഞസീമസത്തബ്ഭന്തരസീമാനം നദീആദിസീമഉദകുക്ഖേപസീമാനഞ്ച സുത്തസുത്താനുലോമതോ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഭാഗതാ, സമ്ഭേദാദിദോസാഭാവോ ച സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ.

ബദ്ധസീമായ പന അഞ്ഞായ ബദ്ധസീമായ നദീആദിസീമാസു ച ബന്ധിതും പടിക്ഖേപസിദ്ധിതോ ചേവ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരസീമാനം നദീആദീസു ഏവ കാതും നിയമനസുത്തസാമത്ഥിയേന ബദ്ധസീമഗാമസീമാസു കരണപടിക്ഖേപസിദ്ധോ ച താസം അഞ്ഞമഞ്ഞസഭാഗതാ ഉപ്പത്തിക്ഖണേ പച്ഛാ ച രുക്ഖാദീഹി സമ്ഭേദാദിദോസസമ്ഭവോ ച വുത്തനയേന സുത്തസുത്താനുലോമതോവ സിജ്ഝന്തി. തേനേവ അട്ഠകഥായം വിസഭാഗസീമാനമേവ വടരുക്ഖാദിവചനേഹി ¶ സമ്ബന്ധദോസം ദസ്സേത്വാ സഭാഗാനം ബദ്ധസീമഗാമസീമാദീനം സമ്ബന്ധദോസോ ന ദസ്സിതോ. ന കേവലഞ്ച ന ദസ്സിതോ, അഥ ഖോ താസം സഭാഗസീമാനം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി ദോസാഭാവോപി പാളിഅട്ഠകഥാസു ഞാപിതോ ഏവ. തഥാ ഹി പാളിയം (മഹാവ. ൧൩൮) ‘‘പബ്ബതനിമിത്തം പാസാണനിമിത്തം വനനിമിത്തം രുക്ഖനിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ വഡ്ഢനകനിമിത്താനി അനുഞ്ഞാതാനി, തേന നേസം രുക്ഖാദിനിമിത്താനം വഡ്ഢനേ ബദ്ധസീമഗാമസീമാനം സങ്കരദോസാഭാവോ ഞാപിതോവ ഹോതി, ദ്വിന്നം പന ബദ്ധസീമാനം ഈദിസോ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏകരുക്ഖോപി ദ്വിന്നം സീമാനം നിമിത്തം ഹോതി, സോ പന വഡ്ഢന്തോ സീമസങ്കരം കരോതി, തസ്മാ ന കാതബ്ബോ’’തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിയോജനപരമം സീമം ബന്ധിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൪൦) വചനതോപി ചായം ഞാപിതോ. തിയോജനപരമായ ഹി സീമായ സമന്താ പരിയന്തേസു രുക്ഖലതാഗുമ്ബാദീഹി ബദ്ധഗാമസീമാനം നിയമേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ബന്ധസ്സ സമ്ഭവതോ ‘‘ഈദിസം സമ്ബന്ധം വിനാസേത്വാവ സീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ’’തി അട്ഠകഥായമ്പി ന വുത്തം.

യദി ചേത്ഥ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേന കമ്മവിപത്തി ഭവേയ്യ, അവസ്സമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. വിപത്തിപരിഹാരത്ഥഞ്ഹി ആചരിയാ നിരാസങ്കട്ഠാനേസുപി ‘‘ഭിത്തിം അകിത്തേത്വാ’’തിആദിനാ സിദ്ധമേവത്ഥം പുനപ്പുനം അവോചും, ഇധ പന ‘‘വനമജ്ഝേ വിഹാരം കരോന്തി, വനം ന കിത്തേതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ രുക്ഖലതാദീഹി നിരന്തരേ വനമജ്ഝേപി സീമാബന്ധനമവോചും. തഥാ ഥമ്ഭാനം ഉപരി കതപാസാദാദീസു ഹേട്ഠാ ഥമ്ഭാദീഹി ഏകാബദ്ധേസു ഉപരിമതലാദീസു സീമാബന്ധനം ബഹുധാ വുത്തം, തസ്മാ ബദ്ധസീമഗാമസീമാനം ¶ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ തേഹി മുഖതോവ വിഹിതോ, അപിച ഗാമസീമാനമ്പി പാടേക്കം ബദ്ധസീമാസദിസതായ ഏകായ ഗാമസീമായ കമ്മം കരോന്തേഹി ദബ്ബതിണമത്തേനപി സമ്ബന്ധാ ഗാമന്തരപരമ്പരാ അരഞ്ഞനദീസമുദ്ദാ ച സോധേതബ്ബാതി സകലം ദീപം ¶ സോധേത്വാവ കാതബ്ബം സിയാ. ഏവം പന അസോധേത്വാ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലതോ പഭുതി കതാനം ഉപസമ്പദാദികമ്മാനം സീമാസമ്മുതീനഞ്ച വിപജ്ജനതോ സബ്ബേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം അനുപസമ്പന്നസങ്കാപസങ്ഗോ ച ദുന്നിവാരോ ഹോതി, ന ചേതം യുത്തം, തസ്മാ വുത്തനയേന വിസഭാഗസീമാനമേവ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധദോസോ, ന ബദ്ധസീമഗാമസീമാദീനം സഭാഗസീമാനന്തി ഗഹേതബ്ബം.

മഹാസീമാസോധനസ്സ ദുക്കരതായ ഖണ്ഡസീമായമേവ യേഭുയ്യേന സങ്ഘകമ്മകരണന്തി ആഹ ‘‘സീമമാളകേ’’തിആദി. മഹാസങ്ഘസന്നിപാതേസു പന ഖണ്ഡസീമായ അപ്പഹോനകതായ മഹാസീമായ കമ്മേ കരിയമാനേപി അയം നയോ ഗഹേതബ്ബോവ. ഉക്ഖിപാപേത്വാതി ഇമിനാ കായപടിബദ്ധേന സീമം ഫുസന്തോപി സീമട്ഠോവ ഹോതീതി ദസ്സേതി. പുരിമനയേപീതി ഖണ്ഡസീമതോ മഹാസീമം പവിട്ഠസാഖാനയേപി. സീമട്ഠരുക്ഖസാഖായ നിസിന്നോ സീമട്ഠോവ ഹോതീതി ആഹ ‘ഹത്ഥപാസമേവ ആനേതബ്ബോ’’തി. ഏത്ഥ ച ‘‘രുക്ഖസാഖാദീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധാസു ഏതാസു ഖണ്ഡസീമായ തയോ ഭിക്ഖൂ, മഹാസീമായ ദ്വേതി ഏവം ദ്വീസു സീമാസു സീമന്തരികം അഫുസിത്വാ, ഹത്ഥപാസഞ്ച അവിജഹിത്വാ ഠിതേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖൂഹി ഉപസമ്പദാദി കമ്മം കാതും വട്ടതീ’’തി കേചി വദന്തി, തം ന യുത്തം ‘‘നാനാസീമായം ഠിതചതുത്ഥോ കമ്മം കരേയ്യ, അകമ്മം ന ച കരണീയ’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൩൮൯). തേനേവേത്ഥാപി മഹാസീമം സോധേത്വാ മാളകസീമായമേവ കമ്മകരണം വിഹിതം. അഞ്ഞഥാ ഭിന്നസീമട്ഠതായ തത്രട്ഠസ്സ ഗണപൂരകത്താഭാവാ കമ്മകോപോവ ഹോതീതി.

യദി ഏവം കഥം ഛന്ദപാരിസുദ്ധിആഹരണവസേന മഹാസീമാസോധനന്തി? തമ്പി വിനയഞ്ഞൂ ന ഇച്ഛന്തി, ഹത്ഥപാസാനയനബഹിസീമകരണവസേന പനേത്ഥ സോധനം ഇച്ഛന്തി, ദിന്നസ്സപി ഛന്ദസ്സ ¶ അനാഗമനേന മഹാസീമട്ഠോ കമ്മം കോപേതീതി. യദി ചസ്സ ഛന്ദാദി നാഗച്ഛതി, കഥം സോ കമ്മം കോപേസ്സതീതി? ദ്വിന്നം വിസഭാഗസീമാനം സമ്ബന്ധദോസതോ, സോ ച സമ്ബന്ധദോസോ അട്ഠകഥാവചനപ്പമാണതോ. ന ഹി വിനയേ സബ്ബത്ഥ യുത്തി സക്കാ ഞാതും ബുദ്ധഗോചരത്താതി വേദിതബ്ബം. കേചി പന ‘‘സചേ ദ്വേപി സീമായോ പൂരേത്വാ നിരന്തരം ഠിതേസു ഭിക്ഖൂസു കമ്മം കരോന്തേസു ഏകായ ഏവ സീമായ ഗണോ ച ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ ച അനുസ്സാവകോ ച ഏകതോ തിട്ഠതി ¶ , കമ്മം സുകതമേവ ഹോതി. സചേ പന കമ്മാരഹോ വാ അനുസ്സാവകോ വാ സീമന്തരട്ഠോ ഹോതി, കമ്മം വിപജ്ജതീ’’തി വദന്തി, തഞ്ച ബദ്ധസീമഗാമസീമാദിസഭാഗസീമാസു ഏവ യുജ്ജതി. യാസു അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേസുപി ദോസോ നത്ഥി, യാസു പന അത്ഥി, ന താസു, വിസഭാഗസീമാസു രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി ഏകത്ഥ ഠിതോ ഇതരട്ഠാനം കമ്മം കോപേതി ഏവ അട്ഠകഥായ സാമഞ്ഞതോ സോധനസ്സ വുത്തത്താതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൩൮) ‘‘ഉക്ഖിപാപേത്വാ കാതും ന വട്ടതീതി ഖണ്ഡസീമായ അന്തോ ഠിതത്താ രുക്ഖസ്സ തത്ഥ ഠിതോ ഹത്ഥപാസമേവ ആനേതബ്ബോതി ഉക്ഖിപാപേത്വാ കാതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൩൮) പന ‘‘ഉക്ഖിപാപേത്വാ കാതും ന വട്ടതി, കസ്മാ? അന്തോ ഠിതത്താ. രുക്ഖസ്സ ഹി ഹേട്ഠാ പഥവീഗതം മൂലം ഖണ്ഡസീമായേവ ഹോതി. അബ്ബോഹാരികം വാതി അപരേ. ‘മജ്ഝേ പന ഛിന്നേ മഹാസീമായ ഠിതം മൂലം മഹാസീമമേവ ഭജതി, ഖണ്ഡസീമായ ഠിതം ഖണ്ഡസീമമേവ ഭജതി തദായത്തപഥവീആദീഹി അനുഗ്ഗഹിതത്താ’തി ച വുത്തം. ‘സീമായ പച്ഛാ ഉട്ഠിതരുക്ഖേ നിസീദിത്വാ കമ്മം കാതും വട്ടതി പച്ഛാ സീമായം കതഗേഹേ വിയാ’തി വത്വാ ‘ബന്ധനകാലേ ഠിതേ രുക്ഖേ നിസീദിത്വാ കാതും ന വട്ടതി ഉപരിസീമായ അഗമനതോ’തി കാരണം വദന്തി. ഏവം സതി ബന്ധനകാലേ ¶ പുന ആരോഹണം നാമ നത്ഥി, ബന്ധിതകാലേ ഏവ ആരോഹതീതി ആപജ്ജതി പച്ഛാ ഉട്ഠിതരുക്ഖോ പന തപ്പടിബദ്ധത്താ സീമാസങ്ഖമേവ ഗതോ. ഏവം പുബ്ബേ ഉട്ഠിതരുക്ഖോപീതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി വചനതോ തിണാദിപി സങ്ഗഹിതം, മഹാഥേരാപി തിണം സോധേത്വാവ കരോന്തീ’’തി വുത്തം.

ന ഓതരതീതി പണവസണ്ഠാനപബ്ബതാദീസു ഹേട്ഠാ പമാണരഹിതം ഠാനം ന ഓതരതി. കിഞ്ചാപി പനേത്ഥ ബജ്ഝമാനക്ഖണേ ഉദ്ധമ്പി പമാണരഹിതപബ്ബതാദി നാരോഹതി, തഥാപി തം പച്ഛാ സീമട്ഠതായ സീമാ ഹോതി. ഹേട്ഠാ പണവസണ്ഠാനാദി പന ഉപരി ബദ്ധായപി സീമായ സീമസങ്ഖം ന ഗച്ഛതി, തസ്സേവ വസേന ‘‘ന ഓതരതീ’’തി വുത്തം, ഇതരഥാ ഓരോഹണാരോഹണാനം സാധാരണവസേന ‘‘ന ഓതരതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബതോ. ജാതം യം കിഞ്ചീതി നിട്ഠിതസീമായ ഉപരി ജാതം വിജ്ജമാനം പുബ്ബേ ഠിതം പച്ഛാ സഞ്ജാതം പവിട്ഠഞ്ച യം കിഞ്ചി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകം സബ്ബമ്പീതി അത്ഥോ. അന്തോസീമായ ഹി ഹത്ഥിക്ഖന്ധാദിസവിഞ്ഞാണകേസു നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു സീമട്ഠോവ ഹോതി. ബദ്ധായ സീമായാതി ഇദഞ്ച പകരണവസേന ഉപലക്ഖണതോ വുത്തം. അബദ്ധസീമാസുപി ¶ സബ്ബാസു ഠിതം തം സീമാസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി. ഏകസമ്ബന്ധേന ഗതന്തി രുക്ഖലതാദിതത്രജാതമേവസന്ധായ വുത്തം. താദിസഞ്ഹി ‘‘ഇതോ ഗത’’ന്തി വത്തബ്ബതം അരഹതി.

യം പന ‘‘ഇതോ ഗത’’ന്തി വാ ‘‘തതോ ആഗത’’ന്തി വാ വത്തും അസക്കുണേയ്യം ഉഭോസു ബദ്ധസീമഗാമസീമാസു ഉദകുക്ഖേപനദീആദീസു ച തിരിയം പതിതരജ്ജുദണ്ഡാദി, തത്ഥ കിം കാതബ്ബന്തി? ഏത്ഥ പന ‘‘ബദ്ധസീമായ പതിട്ഠിതഭാഗോ ബദ്ധസീമാ, ഗാമസീമായ പതിട്ഠിതഭാഗോ ഗാമസീമാ തദുഭയസീമട്ഠപബ്ബതാദി വിയ, ബദ്ധസീമതോ ഉട്ഠിതവടരുക്ഖസ്സ പാരോഹേ, ഗാമസീമായ ഗാമസീമതോ ഉട്ഠിതവടരുക്ഖസ്സ പാരോഹേ ച ബദ്ധസീമായ ¶ പതിട്ഠിതേപി ഏസേവ നയോ. മൂലേ പതിട്ഠിതകാലതോ പട്ഠായ ഹി ‘ഇതോ ഗതം, തതോ ആഗത’ന്തി വത്തും അസക്കുണേയ്യതോ സോ ഭാഗോ യഥാപവിട്ഠസീമട്ഠസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി. തേസം രുക്ഖപാരോഹാനം അന്തരാ പന ആകാസട്ഠസാഖാ ഭൂമിയം സീമാപരിച്ഛേദപ്പമാണേന തദുഭയസീമാ ഹോതീ’’തി കേചി വദന്തി. യസ്മാ പനസ്സാ സാഖായ പാരോഹോ പവിട്ഠസീമായ പഥവിയം മൂലേഹി പതിട്ഠഹിത്വാപി യാവ സാഖം വിനാ ഠാതും ന സക്കോതി, താവ മൂലസീമട്ഠതം ന വിജഹതി. യദാ പന സണ്ഠാതും സക്കോതി, തദാപി പാരോഹമത്തമേവ പവിട്ഠസീമതം സമുപേതി, തസ്മാ സബ്ബോപി ആകാസട്ഠസാഖാഭാഗോ പുരിമസീമട്ഠതം ന വിജഹതി തതോ ആഗതഭാഗസ്സ അവിജഹിതത്താതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. ഉദകുക്ഖേപനദീആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ ച വിസഭാഗസീമായ ഏവ പവിട്ഠേ സകലസീമാസോധനം, സഭാഗായ പവിട്ഠേ ഫുസിത്വാ ഠിതമത്തഭിക്ഖുസോധനഞ്ച സബ്ബം പുബ്ബേ വുത്തനയമേവ.

൧൬൪. ഏത്ഥ ച നദീപാരസീമാകഥായ പാരയതീതി അജ്ഝോത്ഥരതി. നദിയാ ഉഭോസു തീരേസു പതിട്ഠഹമാനാ സീമാ നദീഅജ്ഝോത്ഥരാ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നദിം അജ്ഝോത്ഥരമാന’’ന്തി. അന്തോനദിയഞ്ഹി സീമാ ന ഓതരതി. നദീലക്ഖണേ പന അസതി ഓതരതി. സാ ച തദാ നദീപാരസീമാ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘നദിയാ ലക്ഖണം നദീനിമിത്തേ വുത്തനയമേവാ’’തി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. അവസ്സം ലബ്ഭനേയ്യാ പന ധുവനാവാവ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ന നാവായാതി ഇമിനാ നാവം വിനാപി സീമാ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ ഏവ ഹോതി, ആപത്തിപരിഹാരത്ഥാ നാവാതി ദസ്സേതി.

രുക്ഖസങ്ഘാടമയോതി അനേകരുക്ഖേ ഏകതോ ഘടേത്വാ കതസേതു. രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ കതോതി പാഠസേസോ. ‘‘സബ്ബനിമിത്താനം അന്തോ ഠിതഭിക്ഖൂ ഹത്ഥപാസേ കത്വാതി ഇദം ഉഭിന്നം തീരാനം ഏകഗാമഖേത്തഭാവം ¶ സന്ധായ വുത്തം. പബ്ബതസണ്ഠാനാതി ¶ ഏകതോ ഉഗ്ഗതദീപസിഖരത്താ സമന്തപാസാദികായം വുത്തം.

൧൬൫. സീമാസമൂഹനകഥായം സോതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ. ദ്വേപീതി ദ്വേ സമാനസംവാസഅവിപ്പവാസസീമായോ. അവിപ്പവാസസീമാതി മഹാസീമം സന്ധായ വദതി. തത്ഥേവ യേഭുയ്യേന അവിപ്പവാസാതി. അവിപ്പവാസം അജാനന്താപീതി ഇദം മഹാസീമായ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനത്തം, തസ്സാ ബാഹിരപരിച്ഛേദഞ്ച അജാനന്താനം വസേന വുത്തം. ഏവം അജാനന്തേഹിപി അന്തോസീമായ ഠത്വാ കമ്മവാചായ കതായ സാ സീമാ സമൂഹതാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി. നിരാസങ്കട്ഠാനേതി ഖണ്ഡസീമാരഹിതട്ഠാനേ. ഇദഞ്ച മഹാസീമായ വിജ്ജമാനായപി കമ്മകരണസുഖത്ഥം ഖണ്ഡസീമാ ഇച്ഛിതാതി തം ചേതിയങ്ഗണാദിബഹുസന്നിപാതട്ഠാനേ ന ബന്ധതീതി വുത്തം. തത്ഥാപി സാ ബദ്ധാ സുബദ്ധാ ഏവ മഹാസീമാ വിയ. പടിബന്ധിതും പന ന സക്ഖിസ്സന്തേവാതി ഇദം ഖണ്ഡസീമായ അസമൂഹതത്താ, തസ്സാ അവിജ്ജമാനത്തസ്സ അജാനനതോ ച മഹാസീമാബന്ധനം സന്ധായ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമാ പന നിരാസങ്കട്ഠാനേ ബന്ധിതും സക്ഖിസ്സന്തേവ. സീമാസമ്ഭേദം കത്വാതി ഖണ്ഡസീമായ വിജ്ജമാനപക്ഖേ സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരണസമ്ഭേദം കത്വാ അവിജ്ജമാനപക്ഖേപി സമ്ഭേദസങ്കായ അനിവത്തനേന സമ്ഭേദസങ്കം കത്വാ. അവിഹാരം കരേയ്യുന്തി സങ്ഘകമ്മാനാരഹം കരേയ്യും. പുബ്ബേ ഹി ചേതിയങ്ഗണാദിനിരാസങ്കട്ഠാനേ കമ്മം കാതും സക്കാ, ഇദാനി തമ്പി വിനാസിതന്തി അധിപ്പായോ. ന സമൂഹനിതബ്ബാതി ഖണ്ഡസീമം അജാനന്തേഹി ന സമൂഹനിതബ്ബാ. ഉഭോപി ന ജാനന്തീതി ഉഭിന്നം പദേസനിയമം വാ താസം ദ്വിന്നമ്പി വാ അഞ്ഞതരായ വാ വിജ്ജമാനതം വാ അവിജ്ജമാനതം വാ ന ജാനന്തി, സബ്ബത്ഥ സങ്കാ ഏവ ഹോതി. നേവ സമൂഹനിതും, ന ബന്ധിതും സക്ഖിസ്സന്തീതി ഇദം നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠത്വാ സമൂഹനിതും സക്കോന്താപി മഹാസീമം പടിബന്ധിതും ന സക്ഖിസ്സന്തീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ ¶ വുത്തം. ന ച സക്കാ…പേ… കമ്മവാചാ കാതുന്തി ഇദം സീമാബന്ധനകമ്മവാചം സന്ധായ വുത്തം. തസ്മാതി യസ്മാ ബന്ധിതും ന സക്കാ, തസ്മാ ന സമൂഹനിതബ്ബാതി അത്ഥോ.

കേചി പന ‘‘ഈദിസേസുപി വിഹാരേസു ഛപഞ്ചമത്തേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ വിഹാരകോടിതോ പട്ഠായ വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതേ സബ്ബത്ഥ മഞ്ചപ്പമാണേ ഓകാസേ നിരന്തരം ഠത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമം, തതോ സമാനസംവാസകസീമഞ്ച സമൂഹനനവസേന സീമായ സമുഗ്ഘാതേ കതേ തസ്മിം വിഹാരേ ഖണ്ഡസീമായ, മഹാസീമായ വാ ഠിതവിജ്ജമാനത്തേ സതി അവസ്സം ഏകസ്മിം ¶ മഞ്ചട്ഠാനേ താസം മജ്ഝഗതാ തേ ഭിക്ഖൂ താ സമൂഹനേയ്യും, തതോ ഗാമസീമാ ഏവ അവസിസ്സേയ്യ. ന ഹേത്ഥ സീമായ, തപ്പരിച്ഛേദസ്സ വാ ജാനനം അങ്ഗം. സീമായ പന അന്തോഠാനം ‘സമൂഹനിസ്സാമാ’തി കമ്മവാചാകരണഞ്ചേത്ഥ അങ്ഗം. അട്ഠകഥായം ‘ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’തി ഏവം മഹാസീമായ പരിച്ഛേദസ്സ അജാനനേപി സമൂഹനനസ്സ വുത്തത്താ ഗാമസീമായ ഏവ ച അവസിട്ഠായ തത്ഥ യഥാരുചി ദുവിധമ്പി സീമം ബന്ധിതുഞ്ചേവ ഉപസമ്പദാദികമ്മം കാതുഞ്ച വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ആഗതോ വിനിച്ഛയോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൪) പന ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ ന സമൂഹന്തബ്ബാതി മഹാസീമം സന്ധായ വദതി. നിരാസങ്കട്ഠാനേസു ഠത്വാതി ചേതിയങ്ഗണാദീനം ഖണ്ഡസീമായ അനോകാസത്താ വുത്തം. ഖണ്ഡസീമഞ്ഹി ബന്ധന്താ താദിസം ഠാനം പഹായ അഞ്ഞസ്മിം വിവിത്തേ ഓകാസേ ബന്ധന്തി. അപ്പേവ നാമ സമൂഹനിതും സക്ഖിസ്സന്തീതി അവിപ്പവാസസീമംയേവ സമൂഹനിതും സക്ഖിസ്സന്തി, ന ഖണ്ഡസീമം. പടിബന്ധിതും പന ന സക്ഖിസ്സന്തേവാതി ഖണ്ഡസീമായം അഞ്ഞാതത്താ ന സക്ഖിസ്സന്തി. ന സമൂഹനിതബ്ബാതി ഖണ്ഡസീമം അജാനന്തേഹി ന സമൂഹനിതബ്ബാ’’തി വുത്തം.

൧൬൬. ഏവം ¶ ബദ്ധസീമാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി അബദ്ധസീമാവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ‘‘അബദ്ധസീമാ പനാ’’തി ആഹ. സാ കതിവിധാതി ആഹ ‘‘ഗാമസീമാ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ ഉദകുക്ഖേപസീമാതി തിവിധാ’’തി. പാളിയം (മഹാവ. ൧൪൭) ‘‘അസമ്മതായ, ഭിക്ഖവേ, സീമായാ’’തിആദിനാ ഗാമസീമാ ഏവ ബദ്ധസീമായ ഖേത്തം അരഞ്ഞനദീആദയോ വിയ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപാദീനം, സാ ച ഗാമസീമാ ബദ്ധസീമായ രഹിതട്ഠാനേ സയമേവ സമാനസംവാസാ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ‘‘യാ തസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമസീമാ’’തി ഏത്ഥ ഗാമപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച ഖേത്തവത്ഥുഅരഞ്ഞപബ്ബതാദികം സബ്ബം ഗാമക്ഖേത്തം സന്ധായ ‘‘ഗാമസ്സാ’’തി വുത്തം, ന അന്തരഘരമേവ, തസ്മാ തസ്സ സകലസ്സ ഗാമക്ഖേത്തസ്സ സമ്ബന്ധനീയാ ഗാമസീമാതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. യോ ഹി സോ അന്തരഘരഖേത്താദീസു അനേകേസു ഭൂമിഭാഗേസു ‘‘ഗാമോ’’തി ഏകത്തേന ലോകജനേഹി പഞ്ഞത്തോ ഗാമവോഹാരോ, സോവ ഇധ ‘‘ഗാമസീമാ’’തിപി വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. ഗാമോ ഏവ ഹി ഗാമസീമാ. ഇമിനാവ നയേന ഉപരി അരഞ്ഞം നദീ സമുദ്ദോ ജാതസ്സരോതി, ഏവം തേസു തേസു ഭൂമിപ്പദേസേസു ഏകത്തേന ലോകജനപഞ്ഞത്താനമേവ അരഞ്ഞാദീനം അരഞ്ഞസീമാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ, ലോകേ പന ഗാമസീമാദിവോഹാരോ ഗാമാദീനം മരിയാദായമേവ വത്തും വട്ടതി, ന ഗാമക്ഖേത്താദീസു ¶ സബ്ബത്ഥ. സാസനേ പന തേ ഗാമാദയോ ഇതരനിവത്തിഅത്ഥേന സയമേവ അത്തനോ മരിയാദാതി കത്വാ ഗാമോ ഏവ ഗാമസീമാ, അരഞ്ഞമേവ അരഞ്ഞസീമാ, സമുദ്ദോ ഏവ സമുദ്ദസീമാതി സീമാവോഹാരേന വുത്താതി വേദിതബ്ബോ. പാളിയം നിഗമസ്സ വാതി ഇദം ഗാമസീമപ്പഭേദം ഉപലക്ഖണവസേന ദസ്സേതും വുത്തം. തേനാഹ ‘‘നഗരമ്പി ഗഹിതമേവാ’’തി.

ബലിം ലഭന്തീതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. ‘‘അയം ഗാമോ ഏത്തകോ കരീസഭാഗോ’’തിആദിനാ പന രാജപണ്ണേസു ആരോപിതേസു ¶ ഭൂമിഭാഗേസു യസ്മിം യസ്മിം തളാകമാതികാസുസാനപബ്ബതാദികേ പദേസേ ബലിം ന ഗണ്ഹന്തി, സോപി ഗാമസീമാ ഏവ. രാജാദീഹി പരിച്ഛിന്നഭൂമിഭാഗോ ഹി സബ്ബോവ ഠപേത്വാ നദീലോണിജാതസ്സരേ ഗാമസീമാതി വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ‘‘പരിച്ഛിന്ദിത്വാ രാജാ കസ്സചി ദേതീ’’തി. സചേ പന തത്ഥ രാജാ കഞ്ചി പദേസം ഗാമന്തരേന യോജേതി, സോ പവിട്ഠഗാമസീമതം ഏവ ഭജതി. നദീജാതസ്സരേ വിനാസേത്വാ തളാകാദിഭാവം വാ പൂരേത്വാ ഖേത്താദിഭാവം വാ പാപിതേസുപി ഏസേവ നയോ.

യേ പന ഗാമാ രാജചോരാദിഭയപീളിതേഹി മനുസ്സേഹി ഛഡ്ഡിതാ ചിരമ്പി നിമ്മനുസ്സാ തിട്ഠന്തി, സമന്താ പന ഗാമാ സന്തി, തേപി പാടേക്കം ഗാമസീമാവ. തേസു ഹി രാജാനോ സമന്തഗാമവാസീഹി കസാപേത്വാ വാ യേഹി കേഹിചി കസിതട്ഠാനം ലിഖിത്വാ വാ ബലിം ഗണ്ഹന്തി, അഞ്ഞേന വാ ഗാമേന ഏകീഭാവം ഉപനേന്തി, യേ പന ഗാമാ രാജൂഹിപി പരിച്ചത്താ ഗാമഖേത്താനന്തരികാ മഹാഅരഞ്ഞേന ഏകീഭൂതാ, തേ അഗാമകാരഞ്ഞസീമതം പാപുണന്തി, പുരിമാ ഗാമസീമാ വിനസ്സതി, രാജാനോ പന ഏകസ്മിം അരഞ്ഞാദിപദേസേ മഹന്തം ഗാമം കത്വാ അനേകസഹസ്സാനി കുലാനി വാസാപേത്വാ തത്ഥ വാസീനം ഭോഗഗാമാതി സമന്താ ഭൂതഗാമേ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദേന്തി, പുരാണനാമം പന പരിച്ഛേദഞ്ച ന വിനാസേന്തി, തേപി പച്ചേകം ഗാമസീമാ ഏവ, ഏത്താവതാ പുരിമഗാമസീമതം ന വിജഹന്തി. സാ ച ഇതരാ ചാതിആദി ‘‘സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ’’തി പാളിപദസ്സ (മഹാവ. ൧൪൩) അധിപ്പായവിവരണം. തത്ഥ ഹി സാ ച രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തേത്വാ സമുപ്പന്നാ അഭിനവാ, ഇതരാ ച അപരിവത്താ പകതിഗാമസീമാ യഥാ ബദ്ധസീമായ സബ്ബം സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി, ഏവമേതാപി സബ്ബകമ്മാരഹതാസദിസേന ബദ്ധസീമാസദിസാ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാതി അധിപ്പായോ ¶ . സാമഞ്ഞതോ ‘‘ബദ്ധസീമാസദിസാ’’തി വുത്തേ തിചീവരാവിപ്പവാസസീമം ബദ്ധസീമം ഏവ മഞ്ഞന്തീതി തംസദിസതാനിവത്തനമുഖേന ¶ ഉപരിസത്തബ്ഭന്തരസീമായ തംസദിസതാപി അത്ഥീതി ദസ്സനനയസ്സ ഇധേവ പസങ്ഗം ദസ്സേതും ‘‘കേവല’’ന്തിആദി വുത്തം.

വിഞ്ഝാടവിസദിസേ അരഞ്ഞേതി യത്ഥ ‘‘അസുകഗാമസ്സ ഇദം ഖേത്ത’’ന്തി ഗാമവോഹാരോ നത്ഥി, യത്ഥ ച നേവ കസന്തി ന വപന്തി, താദിസേ അരഞ്ഞേ. മച്ഛബന്ധാനം അഗമനപഥാ നിമ്മനുസ്സാവാസാ സമുദ്ദന്തരദീപകാപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗയ്ഹന്തി. യം യഞ്ഹി അഗാമക്ഖേത്തഭൂതം നദീസമുദ്ദജാതസ്സരവിരഹിതപദേസം, തം സബ്ബം അരഞ്ഞസീമാതി വേദിതബ്ബം. സാ ച സത്തബ്ഭന്തരസീമം വിനാ സയമേവ സമാനസംവാസാ ബദ്ധസീമാസദിസാ, നദീആദിസീമാസു വിയ സബ്ബമേത്ഥ സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി. നദീസമുദ്ദജാതസ്സരാനം താവ അട്ഠകഥായം ‘‘അത്തനോ സഭാവേനേവ ബദ്ധസീമാസദിസാ’’തിആദിനാ വുത്തത്താ സീമതാ സിദ്ധാ. അരഞ്ഞസ്സ പന സീമതാ കഥന്തി? സത്തബ്ഭന്തരസീമാനുജാനനസുത്താദിസാമത്ഥിയതോ. യഥാ ഹി ഗാമസീമായ വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം ബഹൂ ബദ്ധസീമായോ അനുഞ്ഞാതാ, താസഞ്ച ദ്വിന്നം അന്തരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്ഭേദത്ഥം സീമന്തരികാ അനുഞ്ഞാതാ, ഏവമിധ അരഞ്ഞേപി സത്തബ്ഭന്തരസീമാ. താസഞ്ച ദ്വിന്നം അന്തരാപി സീമന്തരികായ പാളിഅട്ഠകഥാസു വിധാനസാമത്ഥിയതോ അരഞ്ഞസ്സപി സഭാവേനേവ നദീആദീനം വിയ സീമഭാവോ തത്ഥ വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥമേവ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ അനുഞ്ഞാതത്താവ സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ സീമായമേവ ഹി ഠിതാ സീമട്ഠാനം വഗ്ഗകമ്മം കരോന്തി, ന അസീമായം ആകാസേ ഠിതാ വിയ ആകാസട്ഠാനം. ഏവമേവ ഹി സാമത്ഥിയം ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൪൭) പടിക്ഖിത്തബദ്ധസീമാനമ്പി നദീസമുദ്ദജാതസ്സരാനം അത്തനോ സഭാവേനേവ സീമഭാവോ അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ.

അഥസ്സ ¶ ഠിതോകാസതോതി തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഠിതോകാസതോ. സചേപി ഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സം തിട്ഠതി, തസ്സ ഠിതോകാസസ്സ ബാഹിരന്തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സീമാപേക്ഖായ ഉപ്പന്നായ തായ സഹ സയമേവ ഉപ്പന്നാ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ സമാനസംവാസകാതി അധിപ്പായോ. യത്ഥ പന ഖുദ്ദകേ അരഞ്ഞേ മഹന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിപുണ്ണതായ വഗ്ഗകമ്മസങ്കാഭാവേന സത്തബ്ഭന്തരസീമാപേക്ഖാ നത്ഥി, തത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ ന ഉപ്പജ്ജതി. കേവലാരഞ്ഞസീമായമേവ, തത്ഥ സങ്ഘേന കമ്മം കാതബ്ബം. നദീആദീസുപി ഏസേവ നയോ. വക്ഖതി ഹി ‘‘സചേ നദീ നാതിദീഘാ ഹോതി, പഭവതോ പട്ഠായ യാവ മുഖദ്വാരാ സബ്ബത്ഥ സങ്ഘോ നിസീദതി, ഉദകുക്ഖേപസീമായ കമ്മം നത്ഥീ’’തിആദി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൬൭), ഇമിനാ ഏവ ച വചനേന ¶ വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സീമാപേക്ഖായ സതി ഏവ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരസീമാ ഉപ്പജ്ജന്തി, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി പന ‘‘സമന്താ അബ്ഭന്തരം മിനിത്വാ പരിച്ഛേദകരണേനേവ സീമാ സഞ്ജായതി, ന സയമേവാ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. യദി ഹി അബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദകരണപ്പകാരേന സീമാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, അബദ്ധസീമാവ ന സിയാ ഭിക്ഖൂനം കിരിയാപകാരസിദ്ധിതോ. അപിച വഡ്ഢകിഹത്ഥാനം പകതിഹത്ഥാനഞ്ച ലോകേ അനേകവിധത്താ, വിനയേ ‘‘ഈദിസം ഹത്ഥപമാണ’’ന്തി അവുത്തത്താ ച ‘‘യേന കേനചി മിനിതേ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതേന നു ഖോ ഹത്ഥേന മിനിതം, ന നു ഖോ’’തി സീമായ വിപത്തിസങ്കാ ഭവേയ്യ, മിനന്തേഹി ച അനുമത്തമ്പി ഊനമധികമകത്വാ മിനിതും അസക്കുണേയ്യതായ വിപത്തി ഏവ സിയാ, പരിസവസേന ചായം വഡ്ഢമാനാ തേസം മിനനേന വഡ്ഢതി, ഹായതി വാ. സങ്ഘേ ച കമ്മം കത്വാ ഗതേ അയം ഭിക്ഖൂനം പയോഗേന സമുപ്പന്നാ സീമാ തേസം പയോഗേന വിഗച്ഛതി ന വിഗച്ഛതി ച, കഥം ബദ്ധസീമാ വിയ യാവ സാസനന്തരധാനാ ന തിട്ഠേയ്യ, ഠിതിയാ ച പുരാണവിഹാരേസു ¶ വിയ സകലേപി വിസും അരഞ്ഞേ കതസീമാ സമ്ഭേദസങ്കാ ന ഭവേയ്യ, തസ്മാ സീമാപേക്ഖായ ഏവ സമുപ്പജ്ജതി, തബ്ബിഗമേന വിഗച്ഛതീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉദകുക്ഖേപസീമായമ്പി നദീആദീസുപി.

തത്ഥാപി ഹി മജ്ഝിമപുരിസോ ന പഞ്ഞായതി, തഥാ സബ്ബഥാമേന ഖിപനം, ഉഭയത്ഥപി ച യസ്സം ദിസായം സത്തബ്ഭന്തരസ്സ, ഉദകുക്ഖേപസ്സ വാ ഓകാസോ നപ്പഹോതി, തത്ഥ കഥം മിനനം, ഖിപനം വാ ഭവേയ്യ, ഗാമക്ഖേത്താദീസു പവിസനതോ അഖേത്തേ സീമാ പവിട്ഠാ കിന്നാമ സീമാ ന വിപജ്ജേയ്യ. അപേക്ഖായ സീമുപ്പത്തിയം പന യതോ പഹോതി, തത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ സയമേവ പരിപുണ്ണാ ജായന്തി. യതോ പന നപ്പഹോതി, തത്ഥ അത്തനോ ഖേത്തപ്പമാണേനേവ ജായന്തി, ന ബഹി. യം പനേത്ഥ അബ്ഭന്തരമിനനപ്പമാണസ്സ വാലുകാദിഖിപനകമ്മസ്സ ച ദസ്സനം, തം സയംജാതസീമാനം ഠിതട്ഠാനസ്സ പരിച്ഛേദനത്ഥം കതം ഗാമൂപചാരഘരൂപചാരജാനനത്ഥം ലേഡ്ഡുസുപ്പാദിഖിപനവിധാനദസ്സനം വിയ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സീമം വാ സമ്മന്നതി, ഉദകുക്ഖേപം വാ പരിച്ഛിന്ദതീ’’തി വുത്തം. ഏവം കതേപി തസ്സ പരിച്ഛേദസ്സ യാഥാവതോ ഞാതും അസക്കുണേയ്യത്തേന പുഥുലതോ ഞത്വാ അന്തോ തിട്ഠന്തേഹി നിരാസങ്കട്ഠാനേ ഠാതബ്ബം, അഞ്ഞം ബഹി കരോന്തേഹി അതിദൂരേ നിരാസങ്കട്ഠാനേ പേസേതബ്ബം.

അപരേ ¶ പന ‘‘സീമാപേക്ഖായ കിച്ചം നത്ഥി, മഗ്ഗഗമനനഹാനാദിഅത്ഥേഹി ഏകഭിക്ഖുസ്മിമ്പി അരഞ്ഞേ വാ നദീആദീസു വാ പവിട്ഠേ തം പരിക്ഖിപിത്വാ സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ സയമേവ പഭാ വിയ പദീപസ്സ സമുപ്പജ്ജതി. ഗാമക്ഖേത്താദീസു തസ്മിം ഓതിണ്ണമത്തേ വിഗച്ഛതി. തേനേവേത്ഥ ദ്വിന്നം സങ്ഘാനം വിസും കമ്മം കരോന്താനം സീമാദ്വയസ്സ അന്തരാ സീമന്തരികം അഞ്ഞം സത്തബ്ഭന്തരം ഉദകുക്ഖേപഞ്ച ഠപേതും അനുഞ്ഞാതം. സീമാപരിയന്തേ ഹി കേനചി കമ്മേന ¶ പേസിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ സമന്താ സഞ്ജാതാ സീമാ ഇതരേസം സീമായ ഫുസിത്വാ സീമാസമ്ഭേദം കരേയ്യ, സോ മാ ഹോതൂതി വാ, ഇതരഥാ ഹത്ഥചതുരങ്ഗുലമത്തായപേത്ഥ സീമന്തരികായ അനുജാനിതബ്ബതോ. അപിച സീമന്തരികായ ഠിതസ്സ ഉഭയത്ഥ കമ്മകോപവചനതോപി ചേതം സിജ്ഝതി തമ്പി പരിക്ഖിപിത്വാ സയമേവ സഞ്ജാതായ സീമായ ഉഭിന്നമ്പി സീമാനം, ഏകായ ഏവ വാ സങ്കരതോ. ഇതരഥാ തസ്സ കമ്മകോപവചനം ന യുജ്ജേയ്യ. വുത്തഞ്ഹി മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോപി പരിച്ഛേദതോ ബഹി അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതീ’തി. കിഞ്ച അഗാമകാരഞ്ഞേ ഠിതസ്സ കമ്മകരണിച്ഛാവിരഹിതസ്സപി ഭിക്ഖുനോ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛിന്നേ അബ്ഭോകാസേ ചീവരവിപ്പവാസോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ, സോ ച പരിച്ഛേദോ സീമാ, ഏവം അപേക്ഖം വിനാ സമുപ്പന്നാ. തേനേവേത്ഥ ‘അയം സീമാ ചീവരവിപ്പവാസപരിഹാരമ്പി ലഭതീ’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) വുത്തം, തസ്മാ കമ്മകരണിച്ഛം വിനാപി വുത്തനയേന സമുപ്പത്തി ഗഹേതബ്ബാ’’തി വദന്തി. തം ന യുത്തം പദീപപഭാ വിയ സബ്ബപുഗ്ഗലാനമ്പി പച്ചേകം സീമാസമ്ഭവേന സങ്ഘേ, ഗണേ വാ കമ്മം കരോന്തേ തത്ഥ ഠിതാനം ഭിക്ഖൂനം സമന്താ പച്ചേകം സമുപ്പന്നാനം അനേകസീമാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്കരദോസപ്പസങ്ഗതോ. പരിസവസേന ചസ്സാ വഡ്ഢി ഹാനി ച സമ്ഭവതി, പച്ഛാ ആഗതാനം അഭിനവസീമന്തരുപ്പത്തി ഏവ, ഗതാനം സമന്താ ഠിതസീമാവിനാസോ ച ഭവേയ്യ.

പാളിയം (മഹാവ. ൧൪൭) പന ‘‘സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ’’തിആദിനാ ഏകാ ഏവ സത്തബ്ഭന്തരാ ഉദകുക്ഖേപാ ച അനുഞ്ഞാതാ, ന ചേസാ സീമാ സഭാവേന, കാരണസാമത്ഥിയേന വാ പഭാ വിയ പദീപസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, കിന്തു ¶ ഭഗവതോ അനുജാനനേനേവ. ഭഗവാ ച ഇമാ അനുജാനന്തോ ഭിക്ഖൂനം വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരേന കമ്മകരണസുഖത്ഥമേവ അനുഞ്ഞാസീതി കഥം നഹാനാദികിച്ചേന പവിട്ഠാനമ്പി സമന്താ താസം സീമാനം സമുപ്പത്തി പയോജനാഭാവാ, പയോജനേ ച ഏകം ഏവ പയോജനന്തി കഥം പച്ചേകം ഭിക്ഖുഗണനായ അനേകസീമാസമുപ്പത്തി. ‘‘ഏകസീമായ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠിതാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ഹി ¶ വുത്തം. യം പന ദ്വിന്നം സീമാനം അന്തരാ തത്തകപരിച്ഛേദേനേവ സീമന്തരികാഠപനവചനം, തത്ഥ ഠിതാനം കമ്മകോപവചനഞ്ച, തമ്പി ഇമാസം സീമാനം പരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബോധതായ സീമായ സമ്ഭേദസങ്കം കമ്മകോപസങ്കഞ്ച ദൂരതോ പരിഹരിതും വുത്തം.

യോ ച ചീവരവിപ്പവാസത്ഥം ഭഗവതാ അബ്ഭോകാസേ ദസ്സിതോ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദോ, സോ സീമാ ഏവ ന ഹോതി, ഖേത്തതളാകാദിപരിച്ഛേദോ വിയ അയമേത്ഥ ഏകോ പരിച്ഛേദോവ. തത്ഥ ച ബഹൂസു ഭിക്ഖൂസു ഏകതോ ഠിതേസു തേസം വിസും വിസും അത്തനോ ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഏവ ചീവരം ഠപേതബ്ബം, ന പരിസപരിയന്തതോ. പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ ഹി അബ്ഭന്തരേ ഗയ്ഹമാനേ സത്തബ്ഭന്തരപരിയോസാനേ ഠപിതചീവരം മജ്ഝേ ഠിതസ്സ സത്തബ്ഭന്തരതോ ബഹി ഹോതീതി തം അരുണുഗ്ഗമനേ നിസ്സഗ്ഗിയം സിയാ. സീമാ പന പരിസപരിയന്തതോവ ഗഹേതബ്ബാ. ചീവരവിപ്പവാസപരിഹാരോപേത്ഥ അജ്ഝോകാസപരിച്ഛേദസ്സ വിജ്ജമാനത്താ വുത്തോ, ന പന യാവ സീമാപരിച്ഛേദം ലബ്ഭമാനത്താ മഹാസീമായ അവിപ്പവാസസീമാവോഹാരോ വിയ. മഹാസീമായമ്പി ഹി ഗാമഗാമൂപചാരേസു ചീവരം നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, ഇധാപി മജ്ഝേ ഠിതസ്സ സീമാപരിയന്തേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി, തസ്മാ യഥാവുത്തസീമാപേക്ഖാവസേനേവ താസം സത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാനം ഉപ്പത്തി, തബ്ബിഗമേന വിനാസോ ച ഗഹേതബ്ബോതി ¶ അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞോ വാ പകാരോ ഇതോ യുത്തതരോ ഗവേസിതബ്ബോ.

ഇധ പന ‘‘അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ’’തി ഏവം പാളിയം (മഹാവ. ൧൪൭), ‘‘വിഞ്ഝാടവിസദിസേ അരഞ്ഞേ സമന്താ സത്തബ്ഭന്തരാ’’തി അട്ഠകഥായഞ്ച (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) രുക്ഖാദിനിരന്തരേപി അരഞ്ഞേ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ വിഹിതത്താ അത്തനോ നിസ്സയഭൂതായ അരഞ്ഞസീമായ സഹ ഏതിസ്സാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ ദോസാഭാവോ, പഗേവ അഗാമകേ രുക്ഖേതി നിസ്സിതേപി പദേസേ ചീവരവിപ്പവാസസ്സ രുക്ഖപരിഹാരം വിനാവ അജ്ഝോകാസപരിഹാരോ ച അനുമതോതി സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബം.

ഉപചാരത്ഥായാതി സീമന്തരികത്ഥായ. സത്തബ്ഭന്തരതോ അധികം വട്ടതി, ഊനകം പന ന വട്ടതി ഏവ സത്തബ്ഭന്തരപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനത്താ. തസ്മാ സങ്ഘം വിനാ ഏകേനപി ഭിക്ഖുനാ ബഹി തിട്ഠന്തേന അഞ്ഞം സത്തബ്ഭന്തരം അതിക്കമിത്വാ ദൂരേ ഏവ ഠാതബ്ബം. ഇതരഥാ കമ്മകോപസങ്കരതോ. ഉദകുക്ഖേപേപി ഏസേവ നയോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി (വി. സങ്ഗ.അട്ഠ. ൧൬൭). ഇദഞ്ചേത്ഥ ¶ സീമന്തരികാവിധാനം ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം സീമന്തരികാനുജാനനസുത്താനുലോമതോ സിദ്ധന്തി ദട്ഠബ്ബം. കിഞ്ചാപി ഹി ഭഗവതാ നിദാനവസേന ഏകഗാമനിസ്സിതാനം ഏകസഭാഗാനഞ്ച ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനമേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദഅജ്ഝോത്ഥരണദോസപരിഹാരായ സീമന്തരികാ അനുഞ്ഞാതാ, തഥാപി തദനുലോമതോ ഏകം അരഞ്ഞസീമം നദീആദിസീമഞ്ച നിസ്സിതാനം ഏകസഭാഗാനം ദ്വിന്നം സത്തബ്ഭന്തരസീമാനമ്പി ഉദകുക്ഖേപസീമാനമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം, സീമന്തരികം വിനാ അബ്യവധാനേന ഠാനഞ്ച ഭഗവതാ അനഭിമതമേവാതി ഞത്വാ അട്ഠകഥാചരിയാ ഇധാപി സീമന്തരികാവിധാനമകംസു. വിസഭാഗസീമാനമ്പി ഹി ഏകസീമാനിസ്സിതത്തം ഏകസഭാഗത്തഞ്ചാതി ദ്വീഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗമേ സതി ¶ ഏവ സീമന്തരികം വിനാ ഠാനം സമ്ഭേദായ ഹോതി, നാസതീതി ദട്ഠബ്ബം. സീമന്തരികവിധാനസാമത്ഥിയേനേവ ചേതാസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി ബദ്ധസീമാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം ന വട്ടതീതി അയമ്പി നയതോ ദസ്സിതോവാതി ഗഹേതബ്ബം.

൧൬൭. സഭാവേനേവാതി ഇമിനാ ഗാമസീമാ വിയ അബദ്ധസീമാതി ദസ്സേതി. സബ്ബമേത്ഥ സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതീതി സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാതി ദസ്സേതി. യേന കേനചീതി അന്തമസോ സൂകരാദിനാ സത്തേന. മഹോഘേന പന ഉണ്ണതട്ഠാനതോ നിന്നട്ഠാനേ പതന്തേന ഖതോ ഖുദ്ദകോ വാ മഹന്തോ വാ ലക്ഖണയുത്തോ ‘‘ജാതസ്സരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി. ഏത്ഥപി ഖുദ്ദകേ ഉദകുക്ഖേപകിച്ചം നത്ഥി. സമുദ്ദേ പന സബ്ബത്ഥ ഉദകുക്ഖേപസീമായമേവ കമ്മം കാതബ്ബം സോധേതും ദുക്കരത്താ. പുന തത്ഥാതി ലോകവോഹാരസിദ്ധീസു ഏവ താസു നദീആദീസു തീസു അബദ്ധസീമാസു പുന വഗ്ഗകമ്മപരിഹാരത്ഥം സാസനവോഹാരസിദ്ധായ അബദ്ധസീമായ പരിച്ഛേദം ദസ്സേന്തോതി അധിപ്പായോ. പാളിയം (മഹാവ. ൧൪൭) ‘‘യം മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സാ’’തിആദീസു ഉദകം ഉക്ഖിപിത്വാ ഖിപീയതി ഏത്ഥാതി ഉദകുക്ഖേപോ, ഉദകസ്സ പതനോകാസോ, തസ്മാ ഉദകുക്ഖേപാ, അയഞ്ഹേത്ഥ പദസമ്ബന്ധവസേന അത്ഥോ – പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ സമന്താ യാവ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉദകുക്ഖേപോ ഉദകസ്സ പതനട്ഠാനം, താവ യം തം പരിച്ഛിന്നട്ഠാനം, അയം തത്ഥ നദീആദീസു അപരാ സമാനസംവാസാ ഉദകുക്ഖേപസീമാതി.

തസ്സ അന്തോതി തസ്സ ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛിന്നസ്സ ഠാനസ്സ അന്തോ. ന കേവലഞ്ച തസ്സേവ അന്തോ, തതോ ബഹിപി, ‘‘ഏകസ്സ ഉദകുക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഠാതും ന വട്ടതീ’’തി വചനം ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനതോ കമ്മകോപസങ്കാ ഹോതീതി ¶ . തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോപി പരിച്ഛേദതോ ബഹി ¶ അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതി, ഇദം സബ്ബഅട്ഠകഥാസു സന്നിട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം. യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൭) ‘‘തസ്സ അന്തോഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോ കമ്മം കോപേതീതി ഇമിനാ പരിച്ഛേദതോ ബഹി യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതോ കമ്മം ന കോപേതീ’’തി വത്വാ മാതികാട്ഠകഥാവചനമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നേവ പാളിയം ന അട്ഠകഥായം ഉപലബ്ഭതീ’’തിആദി ബഹു പപഞ്ചിതം, തം ന സുന്ദരം ഇധ അട്ഠകഥാവചനേന മാതികാട്ഠകഥാവചനസ്സ നയതോ സംസന്ദനതോ സങ്ഘടനതോ. തഥാ ഹി ദ്വിന്നം ഉദകുക്ഖേപപഅച്ഛേദാനമന്തരാ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലമത്തമ്പി സീമന്തരികം അഠപേത്വാ ‘‘അഞ്ഞോ ഉദകുക്ഖേപോ സീമന്തരികായ ഠപേതബ്ബോ, ‘‘തതോ അധികം വട്ടതി ഏവ, ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി ഏവം ഇധേവ വുത്തേന ഇമിനാ അട്ഠകഥാവചനേന സീമന്തരികോപചാരേ ഉദകുക്ഖേപതോ ഊനകേ ഠപിതേ സീമായ സീമാസമ്ഭേദതോ കമ്മകോപോപി വുത്തോ ഏവ. യദഗ്ഗേന ച ഏവം വുത്തോ, തദഗ്ഗേന ച തത്ഥ ഏകഭിക്ഖുനോ പവേസേപി സതി തസ്സ സീമട്ഠഭാവതോ കമ്മകോപോ വുത്തോ ഏവ ഹോതി. അട്ഠകഥായം ‘‘ഊനകം പന ന വട്ടതീ’’തി കഥനഞ്ചേതം ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ദുബ്ബിജാനന്തേനപി സീമാസമ്ഭേദസങ്കാപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. സത്തബ്ഭന്തരസീമാനമന്തരാ തത്തകപരിച്ഛേദേനേവ സീമന്തരികവിധാനവചനതോപി ഏതാസം ദുബ്ബിജാനപരിച്ഛേദതാ, തത്ഥ ച ഠിതാനം കമ്മകോപസങ്കാ സിജ്ഝതി. കമ്മകോപസങ്കട്ഠാനമ്പി ആചരിയാ ദൂരതോ പരിഹാരത്ഥം ‘‘കമ്മകോപട്ഠാന’’ന്തി വത്വാവ ഠപേസുന്തി ഗഹേതബ്ബം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൭) പന – അപരിച്ഛിന്നായാതി ബദ്ധസീമാവസേന അകതപരിച്ഛേദായ. യേന കേനചി ഖണിത്വാ അകതോതി അന്തമസോ ¶ തിരച്ഛാനേനപി ഖണിത്വാ അകതോ. തസ്സ അന്തോഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോ കമ്മം കോപേതീതി ഇമിനാ പരിച്ഛേദതോ ബഹി യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതോ കമ്മം ന കോപേതീതി ദീപേതി. യം പന വുത്തം മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരേ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോപി പരിച്ഛേദതോ ബഹി അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതി, ഇദം സബ്ബഅട്ഠകഥാസു സന്നിട്ഠാന’’ന്തി. തത്ഥ അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോപി കമ്മം കോപേതീതി ഇദം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം ഉപലബ്ഭതി, യദി ചേതം ദ്വിന്നം സങ്ഘാനം വിസും ഉപോസഥാദികമ്മകരണാധികാരേ വുത്തത്താ ഉദകുക്ഖേപതോ ബഹി അഞ്ഞം ഉദകുക്ഖേപം അനതിക്കമിത്വാ ഉപോസഥാദികരണത്ഥം ഠിതോ സങ്ഘോ സീമാസമ്ഭേദസമ്ഭവതോ കമ്മം കോപേതീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന വുത്തം സിയാ, ഏവമ്പി യുജ്ജേയ്യ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായ ലീനത്ഥപ്പകാസനിയം (കങ്ഖാ. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) വുത്തം ¶ ‘‘അഞ്ഞം തത്തകംയേവ പരിച്ഛേദന്തി ദുതിയം ഉദകുക്ഖേപം അനതിക്കന്തോപി കോപേതി. കസ്മാ? അത്തനോ ഉദകുക്ഖേപസീമായ പരേസം ഉദകുക്ഖേപസീമായ അജ്ഝോത്ഥടത്താ സീമാസമ്ഭേദോ ഹോതി, തസ്മാ കോപേതീ’’തി. ‘‘ഇദം സബ്ബഅട്ഠകഥാസു സന്നിട്ഠാന’’ന്തി ച ഇമിനാവ അധിപ്പായേന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം സബ്ബാസുപി അട്ഠകഥാസു സീമാസമ്ഭേദസ്സ അനിച്ഛിതത്താ. തേനേവ ഹി ‘‘അത്തനോ ച അഞ്ഞേസഞ്ച ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ അന്തരാ അഞ്ഞോ ഉദകുക്ഖേപോ സീമന്തരികത്ഥായ ഠപേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞേ പനേത്ഥ അഞ്ഞഥാപി പപഞ്ചേന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

സബ്ബത്ഥ സങ്ഘോ നിസീദതീതി ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ നിസീദതി. ഉദകുക്ഖേപസീമായ കമ്മം നത്ഥീതി യസ്മാ സബ്ബോപി നദീപദേസോ ഭിക്ഖൂഹി അജ്ഝോത്ഥടോ, തസ്മാ സമന്തതോ നദിയാ ¶ അഭാവാ ഉദകുക്ഖേപപ്പയോജനം നത്ഥി. ഉദകുക്ഖേപപ്പമാണാ സീമന്തരികാ സുവിഞ്ഞേയ്യതരാ ഹോതി, സീമാസമ്ഭേദസങ്കാ ച ന സിയാതി സാമീചിദസ്സനത്ഥം ‘‘അഞ്ഞോ ഉദകുക്ഖേപോ സീമന്തരികത്ഥായ ഠപേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. യത്തകേന പന സീമാസമ്ഭേദോ ന ഹോതി, തത്തകം ഠപേതും വട്ടതിയേവ. തേനേവാഹു പോരാണാ ‘‘യത്തകേന സീമാസമ്ഭേദോ ന ഹോതി, തത്തകമ്പി ഠപേതും വട്ടതീ’’തി. ഊനകം പന ന വട്ടതീതി ഇദമ്പി ഉദകുക്ഖേപസീമായ പരിസവസേന വഡ്ഢനതോ സീമാസമ്ഭേദസങ്കാ സിയാതി തന്നിവാരണത്ഥമേവ വുത്തന്തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൪൭) – യം മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സമന്താ ഉദകുക്ഖേപാതി പന ഏതിസ്സാ നദിയാ ചതുവഗ്ഗാദീനം സങ്ഘാനം വിസും ചതുവഗ്ഗകരണീയാദികമ്മകരണകാലേ സീമാപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം തിചീവരേന വിപ്പവാസാവിപ്പവാസപരിച്ഛേദദസ്സനത്ഥമ്പി സത്തബ്ഭന്തരസീമായ പരിച്ഛേദദസ്സനം വിയാതി ആചരിയാ, തസ്മാ ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദാഭാവേപി അന്തോനദിയം കമ്മം കാതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ നാവാഗതോ ചേ, നാവായം വുത്തനയേന, സത്ഥഗതോ ചേ, സത്ഥേ വുത്തനയേന. സോ ചേ അതിരേകചാതുമാസനിവുത്ഥോ ചേ, ഗാമേ വുത്തനയേന തിചീവരാവിപ്പവാസോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥാപി അയം വിസേസോ – സചേ സത്ഥോ ഉദകുക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഹോതി, ഉദകുക്ഖേപസീമാ പമാണന്തി ഏകേ. സത്ഥോവ പമാണന്തി ആചരിയാ. സചേ പനേത്ഥ ബഹൂ ഭിക്ഖൂതിആദിമ്ഹി കേചി അധിട്ഠാനുപോസഥം, കേചി ഗണുപോസഥം, കേചി സങ്ഘുപോസഥന്തി വത്തുകാമതായ ‘‘ബഹൂ സങ്ഘാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തം. ഊനകം പന ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ സീമാസമ്ഭേദസമ്ഭവതോതി ഉപതിസ്സത്ഥേരോ. ഠപേന്തേ ഹി ഊനകം ന ഠപേതബ്ബം, ‘‘അട്ഠപേതുമ്പി വട്ടതി ഏവാ’’തി വുത്തന്തി വുത്തം.

തന്തി ¶ ¶ സീമം. സീഘമേവ അതിക്കമതീതി ഇമിനാ തം അനതിക്കമിത്വാ അന്തോ ഏവ പരിവത്തമാനായ കാതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഏതദത്ഥമേവ ഹി വാലികാദീഹി സീമാപരിച്ഛിന്ദനം, ഇതരഥാ ബഹി പരിവത്താ നു ഖോ, നോ വാതി കമ്മകോപസങ്കാ ഭവേയ്യാതി. അഞ്ഞിസ്സാ അനുസ്സാവനാതി കേവലായ നദീസീമായ അനുസ്സാവനാ. അന്തോനദിയം ജാതരുക്ഖേ വാതി ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദസ്സ ബഹി ഠിതേ രുക്ഖേ വാ. ബഹിനദീതീരമേവ ഹി വിസഭാഗസീമത്താ അബന്ധിതബ്ബട്ഠാനം, ന അന്തോനദീ നിസ്സയത്തേന സഭാഗത്താ. തേനേവ ‘‘ബഹിനദീതീരേ വിഹാരസീമായ വാ’’തിആദിനാ തീരമേവ അബന്ധിതബ്ബട്ഠാനത്തേന ദസ്സിതം, ന പന നദീ. ജാതരുക്ഖേപി ഠിതേഹീതി ഇദം അന്തോഉദകുക്ഖേപട്ഠം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി ബഹിഉദകുക്ഖേപേ ഭിക്ഖൂനം ഠാതും വട്ടതി.

രുക്ഖസ്സാതി തസ്സേവ അന്തോഉദകുക്ഖേപട്ഠസ്സ രുക്ഖസ്സ. സീമം വാ സോധേത്വാതി യഥാവുത്തം വിഹാരേ ബദ്ധസീമം ഗാമസീമഞ്ച തത്ഥ ഠിതഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസാനയനബഹിസീമകരണവസേനേവ സോധേത്വാ. യഥാ ച ഉദകുക്ഖേപസീമായം കമ്മം കരോന്തേഹി, ഏവം ബദ്ധസീമായം വാ ഗാമസീമായം വാ കമ്മം കരോന്തേഹിപി ഉദകുക്ഖേപസീമട്ഠേ സോധേത്വാവ കാതബ്ബം. ഏതേനേവ സത്തബ്ഭന്തരഅരഞ്ഞസീമാഹിപി സദ്ധിം ഉദകുക്ഖേപസീമായ, ഇമായ ച സദ്ധിം താസം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധദോസോപി നയതോ ദസ്സിതോവ ഹോതി. ഇമിനാവ നയേന സത്തബ്ഭന്തരസീമായ ബദ്ധസീമഗാമസീമാഹിപി സദ്ധിം, ഏതാസഞ്ച സത്തബ്ഭന്തരസീമായ സദ്ധിം സമ്ബന്ധദോസോ ഞാതബ്ബോ. അട്ഠകഥായം പനേതം സബ്ബം വുത്തനയതോവ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞാസന്നാനമേവേത്ഥ ദസ്സിതം.

തത്രിദം സുത്താനുലോമതോ നയഗ്ഗഹണമുഖം – യഥാ ഹി ബദ്ധസീമായം സമ്മതാ ബദ്ധസീമാ വിപത്തിസീമാ ഹോതീതി താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ ന വട്ടതി, ഏവം നദീആദീസു സമ്മതാപി ബദ്ധസീമാ വിപത്തിസീമാവ ഹോതീതി താഹിപി സദ്ധിം തസ്സാ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോ ¶ ന വട്ടതീതി സിജ്ഝതി. ഇമിനാ നയേന സത്തബ്ഭന്തരസീമായ ഗാമനദീആദീഹി സദ്ധിം, ഉദകുക്ഖേപസീമായ ച അരഞ്ഞാദീഹി സദ്ധിം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധസ്സനവട്ടനകഭാവോ ഞാതബ്ബോ, ഏവമേതാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ ബദ്ധസീമസത്തബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാ അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ചേവ അത്തനോ നിസ്സയവിരഹിതാഹി ഇതരീതരാസം നിസ്സയസീമാഹി ച രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേ സതി സമ്ഭേദദോസമാപജ്ജതീതി സുത്താനുലോമനയോ ഞാതബ്ബോവ.

അത്തനോ അത്തനോ പന നിസ്സയഭൂതഗാമാദീഹി സദ്ധിം ബദ്ധസീമാദീനം തിസ്സന്നം ഉപ്പത്തികാലേ ഭഗവതാ ¶ അനുഞ്ഞാതസ്സ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണസ്സ അനുലോമനതോ രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധോപി അനുഞ്ഞാതോവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം ഉദകുക്ഖേപബദ്ധസീമാദീനം അന്തരാ കസ്മാ സീമന്തരികാ ന വിഹിതാതി? നിസ്സയഭേദസഭാവഭേദേഹി സയമേവ ഭിന്നത്താ. ഏകനിസ്സയഏകസഭാവാനമേവ ഹി സീമന്തരികായ വിനാസം കരോതീതി വുത്തോവായമത്ഥോ. ഏതേനേവ നദീനിമിത്തം കത്വാ ബദ്ധായ സീമായ സങ്ഘേ കമ്മം കരോന്തേ നദിയമ്പി യാവ ഗാമക്ഖേത്തം ആഹച്ച ഠിതായ ഉദകുക്ഖേപസീമായ അഞ്ഞേസം കമ്മം കാതും വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി. യാ പനേതാ ലോകവോഹാരസിദ്ധാ ഗാമാരഞ്ഞനദീസമുദ്ദജാതസ്സരസീമാ പഞ്ച, താ അഞ്ഞമഞ്ഞം രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധേപി സമ്ഭേദദോസം നാപജ്ജതി തഥാ ലോകവോഹാരാഭാവതോ. ന ഹി ഗാമാദയോ ഗാമന്തരാദീഹി നദീആദീഹി ച രുക്ഖാദിസമ്ബന്ധമത്തേന സമ്ഭിന്നാതി ലോകേ വോഹരന്തി. ലോകവോഹാരസിദ്ധാനഞ്ച ലോകവോഹാരതോവ സമ്ഭേദോ വാ അസമ്ഭേദോ വാ ഗഹേതബ്ബോ, ന അഞ്ഞഥാ. തേനേവ അട്ഠകഥായം താസം അഞ്ഞമഞ്ഞം കത്ഥചിപി സമ്ഭേദനയോ ന ദസ്സിതോ, സാസനവോഹാരസിദ്ധോ ഏവ ദസ്സിതോതി.

ഏത്ഥ പന ബദ്ധസീമായ താവ ‘‘ഹേട്ഠാ പഥവീസന്ധാരകം ഉദകം പരിയന്തം കത്വാ സീമാ ഗതാ ഹോതീ’’തിആദിനാ അധോഭാഗപരിച്ഛേദോ ¶ അട്ഠകഥായം സബ്ബഥാ ദസ്സിതോ, ഗാമസീമാദീനം പന ന ദസ്സിതോ. കഥമയം ജാനിതബ്ബോതി? കേചി താവേത്ഥ ‘‘ഗാമസീമാദയോപി ബദ്ധസീമാ വിയ പഥവീസന്ധാരകം ഉദകം ആഹച്ച തിട്ഠതീ’’തി വദന്തി.

കേചി പന തം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നദീസമുദ്ദജാതസ്സരസീമാ, താവ തന്നിസ്സിതഉദകുക്ഖേപസീമാ ച പഥവിയാ ഉപരിതലേ ഹേട്ഠാ ച ഉദകേന അജ്ഝോത്ഥരണപ്പദേസേ ഏവ തിട്ഠന്തി, ന തതോ ഹേട്ഠാ ഉദകസ്സ അജ്ഝോത്ഥരണാഭാവാ. സചേ പന ഉദകോഘാദിനാ യോജനപ്പമാണമ്പി നിന്നട്ഠാനം ഹോതി, നദീസീമാദയോവ ഹോന്തി, ന തതോ ഹേട്ഠാ. തസ്മാ നദീആദീനം ഹേട്ഠാ ബഹിതീരമുഖേന ഉമങ്ഗേന, ഇദ്ധിയാ വാ പവിട്ഠോ ഭിക്ഖു നദിയം ഠിതാനം കമ്മം ന കോപേതി, സോ പന ആസന്നഗാമേ ഭിക്ഖൂനം കമ്മം കോപേതി. സചേ പന സോ ഉഭിന്നം തീരഗാമാനം മജ്ഝേ നിസിന്നോ ഹോതി, ഉഭയഗാമട്ഠാനം കമ്മം കോപേതി. സചേ പന തീരം ഗാമക്ഖേത്തം ന ഹോതി, അഗാമകാരഞ്ഞമേവ. തത്ഥ പന തീരദ്വയേപി സത്തബ്ഭന്തരസീമം വിനാ കേവലായ ഖുദ്ദകാരഞ്ഞസീമായമേവ കമ്മം കോപേതി. സചേ സത്തബ്ഭന്തരസീമായ കരോന്തി, തദാ യദി തേസം സത്തബ്ഭന്തരസീമായ പരിച്ഛേദോ ഏതസ്സ നിസിന്നോകാസസ്സ പരതോ ഏകം സത്തബ്ഭന്തരം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ ന കമ്മകോപോ. നോ ചേ, കമ്മകോപോ. ഗാമസീമായം പന അന്തോഉമങ്ഗേ വാ ബിലേ വാ ഖണിത്വാ ¶ വാ യത്ഥ പവിസിതും സക്കാ, യത്ഥ വാ സുവണ്ണമണിആദിം ഖണിത്വാ ഗണ്ഹന്തി, ഗഹേതും സക്കാതി വാ സമ്ഭാവനാ ഹോതി, തത്തകം ഹേട്ഠാപി ഗാമസീമാ, തത്ഥ ഇദ്ധിയാ അന്തോ നിസിന്നോപി കമ്മം കോപേതി. യത്ഥ പന പകതിമനുസ്സാനം പവേസസമ്ഭാവനാപി നത്ഥി, തം സബ്ബം യാവ പഥവീസന്ധാരകഉദകാ അരഞ്ഞസീമാവ, ന ഗാമസീമാ. അരഞ്ഞസീമായമ്പി ഏസേവ നയോ. തത്ഥപി ഹി യത്തകേ പദേസേ പവേസസമ്ഭാവനാ, തത്തകമേവ ഉപരിതലേ അരഞ്ഞസീമാ പവത്തതി. തതോ പന ഹേട്ഠാ ന അരഞ്ഞസീമാ തത്ഥ ഉപരിതലേന ¶ സഹ ഏകാരഞ്ഞവോഹാരാഭാവതോ. ന ഹി തത്ഥ പവിട്ഠം അരഞ്ഞം പവിട്ഠോതി വോഹരന്തി, തസ്മാ തത്രട്ഠോ ഉപരി അരഞ്ഞട്ഠാനം കമ്മം ന കോപേതി ഉമങ്ഗനദിയം ഠിതോ വിയ ഉപരിനദിയം ഠിതാനം. ഏകസ്മിഞ്ഹി ചക്കവാളേ ഗാമനദീസമുദ്ദജാതസ്സരേ മുഞ്ചിത്വാ തദവസേസം അമനുസ്സാവാസം ദേവബ്രഹ്മലോകം ഉപാദായ സബ്ബം അരഞ്ഞമേവ. ‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’തി വുത്തത്താ ഹി നദീസമുദ്ദജാതസ്സരാദിപി അരഞ്ഞമേവ. ഇധ പന നദീആദീനം വിസും സീമാഭാവേന ഗഹിതത്താ തദവസേസമേവ അരഞ്ഞം ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ ച യത്തകേ പദേസേ ഏകം അരഞ്ഞന്തി വോഹരന്തി, അയമേകാ അരഞ്ഞസീമാ. ഇന്ദപുരഞ്ഹി സബ്ബം ഏകാരഞ്ഞസീമാ, തഥാ അസുരയക്ഖപുരാദി. ആകാസട്ഠദേവബ്രഹ്മവിമാനാനി പന സമന്താ ആകാസപരിച്ഛിന്നാനി പച്ചേകം അരഞ്ഞസീമാ സമുദ്ദമജ്ഝേ പബ്ബതദീപകാ വിയ. തത്ഥ സബ്ബത്ഥ സത്തബ്ഭന്തരസീമായം, അരഞ്ഞസീമായമേവ വാ കമ്മം കാതബ്ബം, തസ്മാ ഇധാപി ഉപരിഅരഞ്ഞതലേന സദ്ധിം ഹേട്ഠാപഥവിയാ ഏകാരഞ്ഞവോഹാരാഭാവാ വിസും അരഞ്ഞസീമാതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവേത്ഥ ഗാമനദീആദിസീമാകഥായ അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘ഇദ്ധിമാ ഭിക്ഖു ഹേട്ഠാപഥവിതലേ ഠിതോ കമ്മം കോപേതീ’തി ബദ്ധസീമായം ദസ്സിതനയോ ന ദസ്സിതോ’’തി വദന്തി.

ഇദഞ്ചേതാസം ഗാമസീമാദീനം ഹേട്ഠാപമാണദസ്സനം സുത്താദിവിരോധാഭാവാ യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏവം ഗഹണേ ച ഗാമസീമായം സമ്മതാ ബദ്ധസീമാ ഉപരിഗാമസീമം, ഹേട്ഠാ ഉദകപരിയന്തം അരഞ്ഞസീമഞ്ച അവത്ഥരതീതി തസ്സാ അരഞ്ഞസീമാപി ഖേത്തന്തി സിജ്ഝതി. ഭഗവതാ ച ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൪൭) നദീസമുദ്ദജാതസ്സരാ ബദ്ധസീമായ അഖേത്തഭാവേന വുത്താ, ന പന അരഞ്ഞം, തസ്മാ അരഞ്ഞമ്പി ബദ്ധസീമായ ഖേത്തമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. യദി ഏവം കസ്മാ ¶ തത്ഥ സാ ന ബജ്ഝതീതി? പയോജനാഭാവാ. സീമാപേക്ഖാനന്തരമേവ ഹി സത്തബ്ഭന്തരസീമായ സമ്ഭവതോ, തസ്സാ ച ഉപരി സമ്മതായ ബദ്ധസീമായ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണാനുലോമതോ വിപത്തിസീമാ ഏവ സിയാ. ഗാമക്ഖേത്തേ പന ഠത്വാ അഗാമകാരഞ്ഞേകദേസമ്പി അന്തോകരിത്വാ സമ്മതാ കിഞ്ചാപി സുസമ്മതാ അഗാമകാരഞ്ഞേ ഭഗവതാ ¶ വിഹിതായ സത്തബ്ഭന്തരസീമായപി അനിവത്തനതോ, തത്ഥ പന കമ്മം കാതും പവിട്ഠാനമ്പി തതോ ബഹി കേവലാരഞ്ഞേ കരോന്താനമ്പി അന്തരാ തീണി സത്തബ്ഭന്തരാനി ഠപേതബ്ബാനി. അഞ്ഞഥാ വിപത്തി ഏവ സിയാതി സബ്ബഥാ നിരത്ഥകമേവ അഗാമകേ അരഞ്ഞേ ബദ്ധസീമാകരണന്തി വേദിതബ്ബം.

അന്തോനദിയം പവിട്ഠസാഖായാതി നദിയാ പഥവീതലം ആഹച്ച ഠിതായ സാഖായപി, പഗേവ അനാഹച്ച ഠിതായ. പാരോഹേപി ഏസേവ നയോ. ഏതേന സഭാഗനദീസീമം ഫുസിത്വാ ഠിതേന വിസഭാഗസീമാസമ്ബന്ധസാഖാദിനാ ഉദകുക്ഖേപസീമായ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഏതേനേവ മഹാസീമം ഗാമസീമഞ്ച ഫുസിത്വാ ഠിതേന സാഖാദിനാ മാളകസീമായ സമ്ബന്ധോ ന വട്ടതീതി ഞാപിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. അന്തോനദിയംയേവാതി സേതുപാദാനം തീരട്ഠിതത്തം നിവത്തേതി. തേന ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛേദതോ ബഹിനദിയം പതിട്ഠിതത്തേപി സമ്ഭേദാഭാവം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ബഹിതീരേ പതിട്ഠിതാ’’തിആദി. യദി ഹി ഉദകുക്ഖേപതോ ബഹി അന്തോനദിയമ്പി പതിട്ഠിതത്തേ സമ്ഭേദോ ഭവേയ്യ, തമ്പി പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഭവേയ്യ കമ്മകോപസ്സ സമാനത്താ, ന ച പടിക്ഖിത്തം, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ അത്തനോ നിസ്സയസീമായ സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥേവാതി ഗഹേതബ്ബം.

ആവരണേന വാതി ദാരുആദീനി ഖണിത്വാ ഉദകനിവാരണേന. കോട്ടകബന്ധനേന വാതി മത്തികാദീഹി പൂരേത്വാ കതസേതുബന്ധനേന വാ, ഉഭയേനാപി ആവരണമേവ ദസ്സേതി. ‘‘നദിം വിനാസേത്വാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ഹേട്ഠാ പാളി ¶ ബദ്ധാ’’തി, ഹേട്ഠാ നദിം ആവരിത്വാ പാളി ബദ്ധാതി അത്ഥോ. ഛഡ്ഡിതോദകന്തി അതിരിത്തോദകം. നദിം ഓതരിത്വാ സന്ദനട്ഠാനതോതി ഇമിനാ തളാകനദീനം അന്തരാ പവത്തനട്ഠാനേ ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഉപ്പതിത്വാതി തീരാദിഭിന്ദനവസേന വിപുലാ ഹുത്വാ. വിഹാരസീമന്തി ബദ്ധസീമം.

അഗമനപഥേതി തദഹേവ ഗന്ത്വാ നിവത്തിതും അസക്കുണേയ്യേ. അരഞ്ഞസീമാസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി ലോകവോഹാരസിദ്ധം അഗാമകാരഞ്ഞസീമം സന്ധായ വദതി. തത്ഥാതി പകതിയാ മച്ഛബന്ധാനം ഗമനപഥേസു ദീപകേസു.

തം ഠാനന്തി തേസം ആവാടാദീനം കതട്ഠാനമേവ, ന അകതന്തി അത്ഥോ. ലോണീതി സമുദ്ദോദകസ്സ ഉപ്പത്തിവേഗനിന്നോ മാതികാകാരേന പവത്തനകോ.

സാരത്ഥദീപനിയം ¶ (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൭) പന – ഗച്ഛന്തിയാ പന നാവായ കാതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഉദകുക്ഖേപമനതിക്കമിത്വാ പരിവത്തമാനായ കാതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. സീമം വാ സോധേത്വാതി ഏത്ഥ സീമാസോധനം നാമ ഗാമസീമാദീസു ഠിതാനം ഹത്ഥപാസാനയനാദി. ‘‘നദിം വിനാസേത്വാ തളാകം കരോന്തീ’’തി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ഹേട്ഠാ പാളി ബദ്ധാ’’തി, ഹേട്ഠാ നദിം ആവരിത്വാ പാളി ബദ്ധാതി അത്ഥോ. ഛഡ്ഡിതോദകന്തി തളാകരക്ഖണത്ഥം ഏകമന്തേന ഛഡ്ഡിതമുദകം. ദേവേ അവസ്സന്തേതി ദുബ്ബുട്ഠികാലേ വസ്സാനേപി ദേവേ അവസ്സന്തേ. ഉപ്പതിത്വാതി ഉത്തരിത്വാ. ഗാമനിഗമസീമം ഓത്ഥരിത്വാ പവത്തതീതി വുത്തപ്പകാരേ വസ്സകാലേ ചത്താരോ മാസേ അബ്ബോച്ഛിന്നാ പവത്തതി. വിഹാരസീമന്തി ബദ്ധസീമം സന്ധായ വദതി.

അഗമനപഥേതി യത്ഥ തദഹേവ ഗന്ത്വാ പച്ചാഗന്തും ന സക്കോതി, താദിസേ പദേസേ. അരഞ്ഞസീമാസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതീതി സത്തബ്ഭന്തരസീമം സന്ധായ വദതി. തേസന്തി മച്ഛബന്ധാനം. ഗമനപരിയന്തസ്സ ¶ ഓരതോതി ഗമനപരിയന്തസ്സ ഓരിമഭാഗേ ദീപകം പബ്ബതഞ്ച സന്ധായ വുത്തം, ന സമുദ്ദപ്പദേസന്തി വുത്തം.

സമ്ഭിന്ദന്തീതി യത്ഥ ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി നിസീദിതും ന സക്കാ, തത്ഥ തതോ പട്ഠായ യാവ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അത്തനോ സീമായ കരോന്താ സമ്ഭിന്ദന്തി, ചതുന്നമ്പി ഭിക്ഖൂനം പഹോനകതോ പട്ഠായ യാവ സകലമ്പി അന്തോകരോന്താ അജ്ഝോത്ഥരന്തീതി വേദിതബ്ബം. സംസട്ഠവിടപാതി അഞ്ഞമഞ്ഞം സിബ്ബിത്വാ ഠിതമഹാസാഖമൂലാ, ഏതേന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അതിആസന്നതം ദീപേതി. സാഖായ സാഖം ഫുസന്താപി ഹി ദൂരട്ഠാപി സിയും, തതോ ഏകംസതോ സമ്ഭേദലക്ഖണം ന ദസ്സിതം സിയാതി തം ദസ്സേതും വിടപഗ്ഗഹണം കതം. ഏവഞ്ഹി ഭിക്ഖൂനം നിസീദിതും അപ്പഹോനകട്ഠാനം അത്തനോ സീമായ അന്തോസീമട്ഠം കരിത്വാ പുരാണവിഹാരം കരോന്താ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തി നാമ, ന തതോ പരന്തി ദസ്സിതമേവ ഹോതി. ബദ്ധാ ഹോതീതി പോരാണകവിഹാരസീമം സന്ധായ വുത്തം. തം അമ്ബന്തി അപരേന സമയേന പുരാണവിഹാരപരിക്ഖേപാദീനം വിനട്ഠത്താ അജാനന്താനം തം പുരാണവിഹാരസീമായ നിമിത്തഭൂതം അമ്ബം. അത്തനോ സീമായ അന്തോസീമട്ഠം കരിത്വാ പുരാണവിഹാരസീമട്ഠം ജമ്ബും കിത്തേത്വാ അമ്ബജമ്ബൂനം അന്തരേ യം ഠാനം, തം അത്തനോ സീമായ പവേസേത്വാ ബദ്ധാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പുരാണസീമായ നിമിത്തഭൂതസ്സ ഗാമട്ഠസ്സ അമ്ബരുക്ഖസ്സ അന്തോസീമട്ഠായ ജമ്ബുയാ സഹ സംസട്ഠവിടപത്തേപി സീമായ ബന്ധനകാലേ വിപത്തി വാ പച്ഛാ ഗാമസീമായ സഹ സമ്ഭേദോ വാ കമ്മവിപത്തി വാ നാഹോസീതി മുഖതോവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

പദേസന്തി ¶ സങ്ഘസ്സ നിസീദനപ്പഹോനകം പദേസം. സീമന്തരികം ഠപേത്വാതിആദിനാ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണം കത്വാ ബദ്ധസീമാപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ഫുസാപേത്വാ അബ്യവധാനേന ബദ്ധസീമാപി അസീമാ ഏവാതി ദസ്സേതി, തസ്മാ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്താപി സീമന്തരികാ വട്ടതി ഏവ. സാ പന ദുബ്ബോധാതി അട്ഠകഥാസു ചതുരങ്ഗുലാദികാ വുത്താതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ദ്വിന്നം സീമാനന്തി ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം. നിമിത്തം ഹോതീതി നിമിത്തസ്സ സീമതോ ബാഹിരത്താ ബന്ധനകാലേ താവ സമ്ഭേദദോസോ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ന കേവലഞ്ച നിമിത്തകതോ ഏവ സങ്കരം കരോതി, അഥ ഖോ സീമന്തരികായ ഠിതോ അഞ്ഞോപി രുക്ഖോ കരോതി ഏവ, തസ്മാ അപ്പമത്തികായ സീമന്തരികായ വഡ്ഢനകരുക്ഖാദയോ ന വട്ടന്തി ഏവ. ഏത്ഥ ച ഉപരി ദിസ്സമാനഖന്ധസാഖാദിപവേസേസു ഏവ സങ്കരദോസസ്സ സബ്ബത്ഥ ദസ്സിതത്താ അദിസ്സമാനാനം മൂലാനം പവേസേപി ഭൂമിഗതികത്താ ദോസോ നത്ഥീതി സിജ്ഝതി. സചേ പന മൂലാനിപി ദിസ്സമാനാനി നേവ പവിസന്തി, സങ്കരോവ, പബ്ബതപാസാണാ പന ദിസ്സമാനാപി ഭൂമിഗതികായേവ. യദി പന ബന്ധനകാലേ ഏവ ഏകോ ഥൂലരുക്ഖോ ഉഭയമ്പി സീമം ആഹച്ച തിട്ഠതി, പച്ഛാ ബദ്ധാ അസീമാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സീമസങ്കരന്തി സീമസമ്ഭേദം. യം പനേത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൮) വുത്തം ‘‘സീമസങ്കരം കരോതീതി വഡ്ഢിത്വാ സീമപ്പദേസം പവിട്ഠേ ദ്വിന്നം സീമാനം ഗതട്ഠാനസ്സ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്ത’’ന്തി, തം ന യുത്തം ഗാമസീമായപി സഹ സങ്കരം കരോതീതി വത്തബ്ബതോ. തത്ഥാപി ഹി നിമിത്തേ വഡ്ഢിതേ ഗാമസീമബദ്ധസീമാനം ഗതട്ഠാനം ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യമേവ ഹോതി. തത്ഥ പന അവത്വാ ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനമേവ സങ്കരസ്സ വുത്തത്താ യഥാവുത്തസമ്ബന്ധദോസോവ സങ്കരസദ്ദേന വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബം. പാളിയം (മഹാവ. ൧൪൮) പന നിദാനവസേന ‘‘യേസം, ഭിക്ഖവേ, സീമാ പച്ഛാ സമ്മതാ, തേസം തം കമ്മം അധമ്മിക’’ന്തിആദിനാ പച്ഛാ സമ്മതായ അസീമത്തേ വുത്തേപി ദ്വീസു ഗാമസീമാസു ഠത്വാ ദ്വീഹി സങ്ഘേഹി സമ്ഭേദം വാ അജ്ഝോത്ഥരണം വാ കത്വാ സീമന്തരികം അട്ഠപേത്വാ വാ രുക്ഖപാരോഹാദിസമ്ബന്ധം അവിയോജേത്വാ വാ ഏകസ്മിം ഖണേ കമ്മവാചാനിട്ഠാപനവസേന ഏകതോ സമ്മതാനം ദ്വിന്നമ്പി സീമാനം അസീമതാ പകാസിതാതി വേദിതബ്ബം.

സാരത്ഥദീപനിയം ¶ (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪൮) ‘‘സംസട്ഠവിടപാതി ഇമിനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആസന്നതം ദീപേതി. ബദ്ധാ ഹോതീതി പച്ഛിമദിസാഭാഗേ സീമം സന്ധായ വുത്തം. തസ്സാ പദേസന്തി യത്ഥ ഠത്വാ ഭിക്ഖൂഹി കമ്മം കാതും സക്കാ ഹോതി, താദിസം പദേസം. യത്ഥ പന ഠിതേഹി കമ്മം കാതും ന സക്കാ ഹോതി, താദിസം പദേസം അന്തോ കരിത്വാ ബന്ധന്താ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തി ¶ നാമ. ദ്വിന്നം സീമാനം നിമിത്തം ഹോതീതി നിമിത്തസ്സ സീമതോ ബാഹിരത്താ സീമസമ്ഭേദോ ന ഹോതീതി വുത്തം. സീമസങ്കരം കരോതീതി വഡ്ഢിത്വാ സീമപ്പദേസം പവിട്ഠേ ദ്വിന്നം സീമാനം ഗതട്ഠാനസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്തം, ന ച പന തത്ഥ കമ്മം കാതും ന വട്ടതീതി ദസ്സനത്ഥം. ന ഹി സീമാ തത്തകേന അസീമാ ഹോതി, ദ്വേ പന സീമാ പച്ഛാ വഡ്ഢിതേന രുക്ഖേന അജ്ഝോത്ഥടാ ഏകാബദ്ധാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകത്ഥ ഠത്വാ കമ്മം കരോന്തേഹി ഇതരം സോധേത്വാ കാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

സീമാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചതുവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

സീമാബന്ധനവിനിച്ഛയകഥാ

ഏവം സീമാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ പാളിയം സീമകഥായ ഉപോസഥക്ഖന്ധകപരിയാപന്നത്താ ഉപോസഥക്ഖന്ധകാനന്തരഞ്ച പവാരണക്ഖന്ധകസ്സ ആഗതത്താ തദനുക്കമേന സീമാവിനിച്ഛയതോ ഉപോസഥപവാരണവിനിച്ഛയം കഥേതുമാരദ്ധേപി സാസനവുദ്ധികരണത്ഥം ഉപസമ്പദാദിവിനയകമ്മകരണട്ഠാനഭൂതം സീമം ബന്ധിതുകാമാനം ലജ്ജിപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭിക്ഖൂനം പഞ്ഞാസതിവീരിയജനനത്ഥം സീമാബന്ധനകഥാ അമ്ഹേഹി ആരഭീയതേ ¶ . തത്ഥ അപലോകനാദിചതുബ്ബിധകമ്മകരണട്ഠാനഭൂതാ സീമാ നാമ ബദ്ധഅബദ്ധവസേന ദുവിധാ ഹോതി. തത്ഥാപി ബദ്ധസീമാ ഖണ്ഡസീമാ, സമാനസംവാസകസീമാ, അവിപ്പവാസസീമാതി തിബ്ബിധാ ഹോതി, തഥാ അബദ്ധസീമാപി ഗാമസീമാ, ഉദകുക്ഖേപസീമാ, സത്തബ്ഭന്തരസീമാതി. വുത്തഞ്ഹേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന വിനയവിനിച്ഛയേ –

‘‘ഖണ്ഡസമാനസംവാസാ-വിപ്പവാസാതി ഭേദതോ;

ഇതി ബദ്ധാ തിധാ വുത്താ, അബദ്ധാപി തിധാ മതാ.

‘‘ഗാമതോ ഉദകുക്ഖേപാ, സത്തബ്ഭന്തരതോപി ച;

തത്ഥ ഗാമപരിച്ഛേദോ, ഗാമസീമാതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്ഥ ¶ ബദ്ധസീമം ബന്ധിതുകാമേന അതിഖുദ്ദികാ, അതിമഹതീ, ഖണ്ഡനിമിത്താ, ഛായാനിമിത്താ, അനിമിത്താ, ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ, നദിയാ സമ്മതാ, സമുദ്ദേ സമ്മതാ, ജാതസ്സരേ സമ്മതാ, സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാതി വുത്താ ഇമാ ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ അതിക്കമിത്വാ നിമിത്തസമ്പത്തി, പരിസസമ്പത്തി, കമ്മവാചാസമ്പത്തീതി വുത്തായ തിവിധസമ്പത്തിയാ യുത്തം കത്വാ പഠമം കിത്തിതനിമിത്തേന സബ്ബപച്ഛിമകിത്തിതനിമിത്തം സമ്ബന്ധം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥാചരിയേന കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘തത്ഥ ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ അതിക്കമിത്വാ തിവിധസമ്പത്തിയുത്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം സമ്ബന്ധിത്വാ സമ്മതാ സീമാ ബദ്ധസീമാ നാമാ’’തി. ഏതേന ഏതേസു ഏകാദസസു വിപത്തീസു ഏകായപി യുത്തായ, തിവിധസമ്പത്തീസു ഏകായപി അയുത്തായ, നിമിത്തേന നിമിത്തം അസമ്ബന്ധം കത്വാ സമ്മതായ ച സതി സീമാ ന ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഏവം സീമം ബന്ധിതുകാമേന ഭിക്ഖുനാ സബ്ബലക്ഖണപരിപൂരത്ഥം മഹന്തോ ഉസ്സാഹോ കരണീയോ ഹോതി, തസ്മാ സീമാബന്ധനകാലേ ¶ തീസു സമ്പത്തീസു പരിസസമ്പത്തിസിദ്ധിയാ പഠമം താവ ഗാമസീമാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാ. ഏത്ഥാഹ ‘‘നനു ബദ്ധസീമാ വാ ബന്ധിതബ്ബാ, അഥ കസ്മാ ഗാമസീമാ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാ’’തി? ഗാമസീമായം ഠത്വാ ബദ്ധസീമായ ബന്ധിതബ്ബതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അസമ്മതായ, ഭിക്ഖവേ, സീമായ അട്ഠപിതായ യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരതി, യാ തസ്സ വാ ഗാമസ്സ ഗാമസീമാ, നിഗമസ്സ വാ നിഗമസീമാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൭). ഇധ പാളിയം സരൂപേന അനാഗതമ്പി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) ‘‘ഗാമഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ നഗരമ്പി ഗഹിതമേവ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ നഗരസീമാപി ഗഹിതാ ഹോതി, തസ്മാ യസ്മിം അബദ്ധസീമവിഹാരേ ഭിക്ഖൂ യം ഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തസ്സ ഗാമസ്സ പരിച്ഛേദോ ഗാമസീമാ നാമ. യം നിഗമം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തസ്സ നിഗമസ്സ പരിച്ഛേദോ നിഗമസീമാ നാമ. യം നഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരന്തി, തസ്സ നഗരസ്സ പരിച്ഛേദോ നഗരസീമാ നാമ. താ സബ്ബാപി ഗാമസീമാതി വുച്ചന്തി. തേസം ഭിക്ഖൂനം സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥബദ്ധസീമാ വിയ ഏകതോ ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മകരണാരഹാ ഹോന്തി, ഈദിസേയേവ ച പദേസേ സീമം ബന്ധിതുമരഹതി, ന ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മാനരഹേ പദേസേതി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ ‘‘യത്തകേ പദേസേ തസ്സ തസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമഭോജകാ ബലിം ലഭന്തി, സോ പദേസോ അപ്പോ വാ ഹോതു മഹന്തോ വാ, ഗാമസീമാത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീ’’തി അട്ഠകഥായം വചനതോ ഗാമാദിഭോജകാനം ¶ ബലിലഭനട്ഠാനം ഗാമസീമാ ഹോതി, ഇദഞ്ച യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. ബലിം അലഭന്തോപി രാജപണ്ണേ ആരോപിതപദേസേ തസ്സ ഗാമസ്സ ഗാമസീമായേവ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൭) ‘‘ബലിം ലഭന്തീതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. ‘അയം ഗാമോ ഏത്തകോ ¶ കരീസഭാഗോ’തിആദിനാ പന രാജപണ്ണേസു ആരോപിതേസു ഭൂമിഭാഗേസു യസ്മിം യസ്മിം തളാകമാതികാസുസാനപബ്ബതാദികേ പദേസേ ബലിം ന ഗണ്ഹന്തി, സോപി ഗാമസീമാ ഏവ. രാജാദീഹി പരിച്ഛിന്നഭൂമിഭാഗോ ഹി സബ്ബോവ ഠപേത്വാ നദീലോണിജാതസ്സരേ ഗാമസീമാതി വേദിതബ്ബോ’’തി. അയം പകതിഗാമസീമാ നാമ. ‘‘യമ്പി ഏകസ്മിംയേവ ഗാമക്ഖേത്തേ ഏകം പദേസം, ‘അയം വിസുംഗാമോ ഹോതൂ’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ രാജാ കസ്സചി ദേതി, സോപി വിസുംഗാമസീമാ ഹോതിയേവാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) വചനതോ രാജാ ‘‘പകതിഗാമക്ഖേത്തേയേവ പകതിഗാമതോ വിസും പകതിഗാമേന അസമ്മിസ്സോ ഗാമോ ഹോതൂ’’തി യം പദേസം ദേതി, സോ പദേസോ വിസുംഗാമസീമാ നാമ. ഇതി പകതിഗാമസീമാ ച രാജൂനം ഇച്ഛാവസേന പവത്താ വിസുംഗാമസീമാ ച ബദ്ധസീമാ വിയ സബ്ബകമ്മാരഹാ, തസ്മാ അഭിനവബദ്ധസീമം ബന്ധിതുകാമേഹി പകതിഗാമസീമം വാ വിസുംഗാമസീമം വാ സോധേത്വാ കത്തബ്ബം ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘തസ്മാ സാ ച ഇതരാ ച പകതിഗാമനഗരനിഗമസീമാ ബദ്ധസീമാസദിസായേവ ഹോന്തീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൭) ‘‘തത്ഥ ഹി സാ ച രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ സമുപ്പന്നാ അഭിനവാ ച ഇതരാ ച അപരിവത്താ പകതിഗാമസീമാ, യഥാ ബദ്ധസീമായം സബ്ബം സങ്ഘകമ്മം കാതും വട്ടതി, ഏവമേതാപി സബ്ബകമ്മാരഹതാസദിസേന ബദ്ധസീമാസദിസാ, സാ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം.

കേചി പന ആചരിയാ ‘‘മയം സീമം ബന്ധിതുകാമാ, തസ്മാ ഏത്തകോ ഭൂമിപരിച്ഛേദോ വിസും ഖേത്തം ഹോതൂ’’തി രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ തേന ഓകാസേ കതേ ‘‘ഇദം ഠാനം വിസുംഗാമക്ഖേത്തം ഹോതീ’’തി മനസി കത്വാ തത്രട്ഠേയേവ ഭിക്ഖൂ ¶ ച ഹത്ഥപാസാനയനാദിനാ സോധേത്വാ സീമാസമൂഹനസീമാബന്ധനാദീനി കരോന്തി, തം കരണം ‘‘അയം വിസുംഗാമോ ഹോതൂതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ രാജാ കസ്സചി ദേതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനേന, ‘‘സാ ച രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ സമുപ്പന്നാ അഭിനവാ ചാ’’തി ആഗതേന വിമതിവിനോദനീടീകാവചനേന ച സമേന്തം വിയ ന ദിസ്സതി. കഥം? അട്ഠകഥാവചനേ താവ ‘‘അയം വിസുംഗാമോ ഹോതൂ’’തി ഇമിനാ ന കേവലം പുരിമഗാമോയേവ ഗാമോ ഹോതു, അഥ ഖോ ഇദാനി പരിച്ഛിന്നപദേസോപി വിസുംയേവ ഗാമോ ഹോതൂതി ഏകംയേവ ഗാമക്ഖേത്തം ദ്വേ ¶ ഗാമേ കരോതീതി ദസ്സേതി. ‘‘രാജാ കസ്സചി ദേതീ’’തി ഇമിനാ ഗാമഭോജകസ്സ ദിന്നഭാവം പകാസേതി, ഇധ പന നേവ ദ്വേ ഗാമേ കരോതി, ന ച ഗാമഭോജകസ്സ ദേതി, കേവലം ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ യാവകാലികവസേനേവ ഓകാസം കരോതി, ഏവം അട്ഠകഥാവചനേനപി സമേന്തം വിയ ന ദിസ്സതി. വിമതിവിനോദനീടീകാവചനേനപി ‘‘രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ’’തി ഇമിനാ അഗാമഭൂതം ഖേത്തം രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ ഗാമോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. ‘‘അഭിനവാ ചാ’’തി ഇമിനാ പുരാണഗാമസീമാ ച അഭിനവഗാമസീമാ ചാതി പുരിമഗാമേന അമിസ്സം വിസുംഗാമലക്ഖണം ദസ്സേതി. ഇധ പന രാജിച്ഛാവസേന പരിവത്തിത്വാ ഖേത്തസ്സ വിസുംഗാമഭൂതഭാവോ ച അഭിനവഭാവേന വിസുംഗാമലക്ഖണഞ്ച ന ദിസ്സതി, ഏവം ടീകാവചനേനപി സമേന്തം വിയ ന ദിസ്സതി.

വിനയവിനിച്ഛയടീകായഞ്ച ‘‘ഗാമപരിച്ഛേദോതി സബ്ബദിസാസു സമ്മാ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘ഇമസ്സ പദേസസ്സ ഏത്തകോ കരോ’തി ഏവം കരേന നിയമിതോ ഗാമപ്പദേസോ’’തി ഏവം ആയവസേനേവ പരിച്ഛിന്ദനം വുത്തം, ന അനുമതികരണമത്തേന, തസ്മാ വിസുംഗാമലക്ഖണം അപ്പത്തതായ പകതിഗാമേന സങ്കരോ ഹോതി, ന തത്ഥ ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മം കാതുമരഹതി, ഉപോസഥാദിസങ്ഘകമ്മകരണാരഹപദേസേയേവ ¶ സീമാസമൂഹനനസീമാബന്ധനകമ്മമ്പി കരണാരഹം ഹോതി ഞത്തിദുതിയകമ്മത്താ തേസം കമ്മാനം, തസ്മാ തേസം ആചരിയാനം തം കരണം അഞ്ഞേ ആചരിയാ ന ഇച്ഛന്തി. അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ‘‘തം പരിച്ഛിന്നപ്പദേസം ‘വിസുംഗാമോ ഹോതൂ’തി രാജാ കസ്സചി ദേതി, ഗാമഭോജകോ ച തതോ ബലിം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തദാ വിസുംഗാമോ ഹോതി, ന തതോ പുബ്ബേ’’തി വദന്തി. തേസം തം വചനം ‘‘ഏവം കരേന നിയമിതോ പദേസോ’’തി വിനിച്ഛയടീകാവചനഞ്ച ‘‘ഗാമാദീനം കരഗ്ഗാഹപരിച്ഛിന്നോ സമന്തതോ പദേസോ ഗാമസീമാ’’തി സീമാലങ്കാരഗണ്ഠിവചനഞ്ച സന്ധായ വുത്തം സിയാ, തേസു പന ‘‘ഇമസ്സ പദേസസ്സ ഏത്തകോ കരോ’’തി ഏവം കരപരിച്ഛിന്ദനം വുത്തം, ന ഗാമഭോജകസ്സ ബലിഗ്ഗഹണം. അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘രാജാ കസ്സചി ദേതീ’’തി ദാനമേവ വദതി, ന ‘‘ഗാമഭോജകോ ച ബലിം ഗണ്ഹാതീ’’തി പടിഗ്ഗഹണം, തസ്മാ തമ്പി വചനം അഞ്ഞേ പണ്ഡിതാ ന സമ്പടിച്ഛന്തി, തസ്മാ പഥവിസ്സരോ രാജാ ‘‘ഇമസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ ഏത്തകകരീസമത്തോ പദേസോ പുരിമഗാമതോ വിസുംഗാമോ ഹോതൂ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദേതി, ഏത്താവതാ സോ പദേസോ ബലിം പടിഗ്ഗഹിതോ വാ ഹോതു അപ്പടിഗ്ഗഹിതോ വാ, വിസുംഗാമോ നാമ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏവം പകതിഗാമലക്ഖണഞ്ച വിസുംഗാമലക്ഖണഞ്ച തഥതോ ഞത്വാ ബദ്ധസീമം ബന്ധിതുകാമോ യദി പകതിഗാമസീമാ നാതിവിത്ഥാരാ ഹോതി സുഖരക്ഖിതാ, തമേവ പകതിഗാമസീമം സുട്ഠു രക്ഖാപേത്വാ ¶ സുട്ഠു സോധേത്വാ സീമാസമൂഹനനസീമാസമ്മുതികമ്മാനി കാതബ്ബാനി. യദി പന പകതിഗാമസീമാ അതിവിത്ഥാരാ ഹോതി, നിഗമസീമാ, നഗരസീമാ വാ ഹോന്തി, ബഹൂനം ഭിക്ഖൂനം നിസിന്നട്ഠാനസഞ്ചരണട്ഠാനത്താ സോധേതും വാ രക്ഖിതും വാ ന സക്കോന്തി, ഏവഞ്ച സതി പഥവിസ്സരരാജൂഹി പരിച്ഛിന്നായ വിസുംഗാമസീമായ സുട്ഠു സോധേത്വാ സുരക്ഖിതം കത്വാ സീമാസമൂഹനനസീമാസമ്മുതികമ്മം കാതബ്ബം. കഥം പന സുട്ഠു സോധനഞ്ച ¶ സുട്ഠു രക്ഖണഞ്ച കാതബ്ബം? സീമം ബന്ധിതുകാമേന ഹി സാമന്തവിഹാരേസു ഭിക്ഖൂ തസ്സ തസ്സ വിഹാരസ്സ സീമാപരിച്ഛേദം പുച്ഛിത്വാ ബദ്ധസീമവിഹാരാനം സീമായ സീമന്തരികം, അബദ്ധസീമവിഹാരാനം സീമായ ഉപചാരം ഠപേത്വാ ദിസാചാരികഭിക്ഖൂനം നിസ്സഞ്ചാരസമയേ സചേ ഏകസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ സീമം ബന്ധിതുകാമാ, യേ തത്ഥ ബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേസു ഭിക്ഖൂനം ‘‘മയം അജ്ജ സീമം ബന്ധിസ്സാമ, തുമ്ഹേ സകസകസീമായ പരിച്ഛേദതോ മാ നിക്ഖമഥാ’’തി പേസേതബ്ബം. യേ അബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേസു ഭിക്ഖൂ ഏകജ്ഝം സന്നിപാതേതബ്ബാ, ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദോ ആഹരാപേതബ്ബോ. ഏവം സന്നിപതിതേസു പന ഭിക്ഖൂസു ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദേ ആഹടേ തേസു തേസു മഗ്ഗേസു ച നദീതിത്ഥഗാമദ്വാരാദീസു ച ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം സീഘം സീഘം ഹത്ഥപാസാനയനത്ഥഞ്ച ബഹിസീമകരണത്ഥഞ്ച ആരാമികേ ചേവ സമണുദ്ദേസേ ച ഠപേത്വാ ഭേരിസഞ്ഞം വാ സങ്ഖസഞ്ഞം വാ കത്വാ സീമാ സമൂഹനിതബ്ബാതി.

നനു ച ഇദം സോധനം രക്ഖണഞ്ച സീമാസമ്മുതികാലേയേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം, അഥ കസ്മാ ഇധ സീമാസമൂഹനനേ വുത്തന്തി? ഇമസ്സപി സീമാസമൂഹനനകമ്മസ്സ ഞത്തിദുതിയകമ്മത്താ പരിസസമ്പത്തിജനനത്ഥം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം സന്തേപി ഇദം സീമാസമൂഹനനകമ്മം നാമ യദി പോരാണാ ബദ്ധസീമാ അത്ഥി, തദട്ഠകസങ്ഘേ ഹത്ഥപാസഗതേ അഞ്ഞേസു ഭിക്ഖൂസു ഗാമസീമം പവിട്ഠേസുപി കമ്മഭേദോ നത്ഥി. യദി പോരാണാ ബദ്ധസീമാ നത്ഥി, ഏവമ്പി സതി കേവലം ഗാമസീമാഭൂതത്താ സീമാസമൂഹനനകമ്മേ അസമ്പജ്ജന്തേപി ദോസോ നത്ഥി, അഥ കസ്മാ സോധനാ വുത്താതി? സച്ചം, തഥാപി സമൂഹനിതബ്ബാ പോരാണസീമാപരിച്ഛേദസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ. സചേ ഹി മഹതിയാ പോരാണബദ്ധസീമായ ഏകസ്മിം പദേസേ സീമം സമൂഹനിസ്സാമാതി സങ്ഘേ സന്നിപതിതേ തസ്സായേവ സീമായ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ ഭിക്ഖുമ്ഹി പവിട്ഠേ അജാനന്തസ്സപി കമ്മം വിപജ്ജതി, തസ്മാ മഹുസ്സാഹേന സോധേതബ്ബാവാതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ഏവം ഗാമസീമസോധനം ‘‘പരിസസമ്പത്തിയാ യുത്താ നാമ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സന്നിപതിത്വാ യാവതികാ തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ ബദ്ധസീമം വാ നദീസമുദ്ദജാതസ്സരേ വാ അനോക്കമിത്വാ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ, തേ സബ്ബേ ഹത്ഥപാസേ വാ കത്വാ ഛന്ദം വാ ആഹരിത്വാ സമ്മതാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ പരിസസമ്പത്തികാരണം ¶ ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. തതോ ‘‘സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ’’തി വുത്തേഹി ദ്വീഹി വിപത്തിദോസേഹി മുച്ചനത്ഥം സീമസമൂഹനനകമ്മം കാതബ്ബം.

സീമായ അസമൂഹതായ സതി കഥം വിപത്തിദ്വയം ആപജ്ജേയ്യാതി, തഥാ സോധിതായപി ഗാമസീമായ. യദി പോരാണബദ്ധസീമാ വിജ്ജമാനാ ഭവേയ്യ, തസ്സാ വിജ്ജമാനഭാവം അജാനന്താ നവം ബദ്ധസീമം ബന്ധേയ്യും. പോരാണസീമായ ഹി നിമിത്തം അന്തോ കത്വാ തസ്സ സമീപേ പോരാണസീമായ അന്തോ ഠിതം അഞ്ഞം നിമിത്തം കത്വാ നവം ബദ്ധസീമം ബന്ധേയ്യും, സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ നാമ ഹോതി. തേന വുത്തം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ നാമ അത്തനോ സീമായ പരേസം സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ. സചേ ഹി പോരാണകസ്സ വിഹാരസ്സ പുരത്ഥിമായ ദിസായ അമ്ബോ ചേവ ജമ്ബൂ ചാതി ദ്വേ രുക്ഖാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസട്ഠവിടപാ ഹോന്തി, തേസു അമ്ബസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ജമ്ബൂ. വിഹാരസീമാ ച ജമ്ബും അന്തോ കത്വാ അമ്ബം കിത്തേത്വാ ബദ്ധാ ഹോതി, അഥ പച്ഛാ തസ്സ വിഹാരസ്സ പുരത്ഥിമദിസായം വിഹാരേ കതേ സീമം ബന്ധന്താ ഭിക്ഖൂ അമ്ബം അന്തോ കത്വാ ജമ്ബും കിത്തേത്വാ ബന്ധന്തി, സീമായ സീമാ സമ്ഭിന്നാ നാമ ഹോതീ’’തി. പോരാണസീമായ ച ഏകദേസം വാ സകലപോരാണസീമം വാ അന്തോ കരിത്വാ നവം സീമം ബന്ധേയ്യും, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ നാമ ¶ . വുത്തഞ്ഹേതം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ നാമ അത്തനോ സീമായ പരേസം സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ. സചേ ഹി പരേസം ബദ്ധസീമം സകലം വാ തസ്സാ പദേസം വാ അന്തോ കത്വാ അത്തനോ സീമം സമ്മന്നന്തി, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരിതാ നാമ ഹോതീ’’തി.

യസ്മിം പദേസേ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ നിസീദിത്വാ കമ്മം കാതും ന സക്കോന്തി, തത്ഥ തതോ പട്ഠായ യാവ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അഞ്ഞേസം പോരാണബദ്ധസീമപ്പദേസം അത്തനോ സീമായ അന്തോ കരോന്തോ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദതി നാമ. ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം നിസീദിതും പഹോനകട്ഠാനതോ പട്ഠായ യാവ സകലമ്പി അഞ്ഞേസം പോരാണബദ്ധസീമാപദേസം അത്തനോ സീമായ അന്തോ കരോന്തോ സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരതി നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം കങ്ഖാവിതരണിയാ ലീനത്ഥപകാസനിയം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘തസ്സാ പദേസന്തി തസ്സാ ഏകദേസം, യത്ഥ ഠത്വാ ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി കമ്മം കാതും സക്കാ ഹോതി, താദിസം ഏകദേസന്തി വുത്തം ഹോതി. യത്ഥ പന ഠിതേഹി കമ്മം കാതും ന സക്കാ, താദിസം ¶ പദേസം അന്തോ കരിത്വാ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തി നാമ, ന തു അജ്ഝോത്ഥരന്തി നാമാതി ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൮) ‘‘യത്ഥ ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി നിസീദിതും ന സക്കാ, തത്തകതോ പട്ഠായ യാവ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അത്തനോ സീമായ കരോന്താ സമ്ഭിന്ദന്തി, ചതുന്നമ്പി ഭിക്ഖൂനം പഹോനകതോ പട്ഠായ യാവ സകലമ്പി അന്തോ കരോന്താ അജ്ഝോത്ഥരന്തീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഏവം ഹോതു, തസ്മിം ഗാമസീമപരിച്ഛേദേ പോരാണകസീമായ വിജ്ജമാനായ വിപത്തിദ്വയമോചനത്ഥം സീമാസമൂഹനനകമ്മം സാത്ഥകം, അവിജ്ജമാനായ കഥം സാത്ഥകം ഭവേയ്യാതി സങ്കാനിവത്തനത്ഥം ¶ സീമാസമൂഹനനകമ്മം അകത്വാ അഭിനവസീമായ ബജ്ഝമാനായ സങ്കാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, ഭഗവതോ ധരമാനകാലതോ പട്ഠായ യാവജ്ജതനാ ഗണനപഥം വീതിക്കന്താ ഭിക്ഖൂ ഉപസമ്പദാദികമ്മകരണത്ഥം തസ്മിം തസ്മിം പദേസേ സീമം ബന്ധന്തി. സാ സീമാ ഏത്ഥ അത്ഥി, ഏത്ഥ നത്ഥീതി ന സക്കാ ജാനിതും, തസ്മാ ‘‘അമ്ഹാകം സീമാബന്ധനട്ഠാനേ പോരാണകസീമാ ഭവേയ്യ നു ഖോ’’തി സങ്കാ ഭവേയ്യ, ഏവം സതി സാ അഭിനവസീമാ ച ആസങ്കനീയാ ഹോതീതി സീമായം കതം ഉപസമ്പദാദികമ്മമ്പി ആസങ്കനീയം ഹോതി, തസ്മാ സങ്കാനിവത്തനത്ഥം അഭിനവസീമം ബന്ധിതുകാമേഹി യതിപുങ്ഗവേഹി അവസ്സം സീമാസമൂഹനനകമ്മം കാതബ്ബം ഹോതി. സമൂഹനന്തേഹി പന ‘‘സീമം, ഭിക്ഖവേ, സമൂഹനന്തേന പഠമം തിചീവരേന അവിപ്പവാസോ സമൂഹന്തബ്ബോ, പച്ഛാ സീമാ സമൂഹന്തബ്ബാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪) വചനതോ പഠമം അവിപ്പവാസസീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ, തതോ സമാനസംവാസകസീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ. തസ്മിം സമൂഹനനകാലേ ച ‘‘ഖണ്ഡസീമായം ഠത്വാ അവിപ്പവാസസീമാ ന സമൂഹന്തബ്ബാ, തഥാ അവിപ്പവാസസീമായ ഠത്വാ ഖണ്ഡസീമാപി. ഖണ്ഡസീമായ പന ഠിതേന ഖണ്ഡസീമാവ സമൂഹനിതബ്ബാ, തഥാ ഇതരായ ഠിതേന ഇതരാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൪) വചനതോ ഖണ്ഡസീമായം ഠത്വാവ ഖണ്ഡസീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ, മഹാസീമായമേവ ഠത്വാ മഹാസീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ, അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഠത്വാ അഞ്ഞാ സീമാ ന സമൂഹനിതബ്ബാ. അട്ഠകഥായം അവിപ്പവാസസീമാതി മഹാസീമം വദതി തത്ഥേവ യേഭുയ്യേന ചീവരേന വിപ്പവസനതോ.

‘‘തത്ഥ സചേ ഖണ്ഡസീമഞ്ച അവിപ്പവാസസീമഞ്ച ജാനന്തി, സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തി. ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തി. ഖണ്ഡസീമം പന അജാനന്താ അവിപ്പവാസംയേവ ജാനന്താ ചേതിയങ്ഗണബോധിയങ്ഗണഉപോസഥാഗാരാദീസു നിരാസങ്കട്ഠാനേസു ഠത്വാ ¶ അപ്പേവ നാമ സമൂഹനിതും സക്ഖിസ്സന്തി, പടിബന്ധിതും പന ¶ ന സക്ഖിസ്സന്തേവ. സചേ ബന്ധേയ്യും, സീമാസമ്ഭേദം കത്വാ വിഹാരം അവിഹാരം കരേയ്യും, തസ്മാ ന സമൂഹനിതബ്ബാ. യേ പന ഉഭോപി ന ജാനന്തി, തേനേവ സമൂഹനിതും ന ബന്ധിതും സക്ഖിസ്സന്തി. അയഞ്ഹി സീമാ നാമ കമ്മവാചായ വാ അസീമാ ഹോതി സാസനന്തരധാനേന വാ, ന ച സക്കാ സീമം അജാനന്തേഹി കമ്മവാചാ കാതും, തസ്മാ ന സമൂഹനിതബ്ബാ, സാധുകം പന ഞത്വായേവ സമൂഹനിതബ്ബാ ച ബന്ധിതബ്ബാ ചാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൪) വചനതോ ‘‘ഇദാനി സീമം സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി പരിച്ഛിന്നായ ഗാമസീമായ അന്തോ ഖണ്ഡസീമമഹാസീമാനം അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ താസം സീമാനം പരിച്ഛേദഞ്ച ന ജാനന്തി, ഏവം അജാനന്താ ഭിക്ഖൂ താ പോരാണസീമായോ സമൂഹനിതും ന സക്കുണേയ്യും, പോരാണസീമം സമൂഹനിതും അസക്കോന്താ ച കഥം അഭിനവസീമം ബന്ധിതും സക്കുണിസ്സന്തീതി പരമ്പരേഹി ആചരിയേഹി സമ്മാ വിനിച്ഛിതം അനുലോമനയം നിസ്സായ മഹന്തം ഉസ്സാഹം കരിത്വാ അങ്ഗം അപരിഹാപേത്വാ സമ്മാ വിഹിതനയേന പോരാണസീമം സമൂഹനിതും സക്ഖിസ്സന്തി.

കഥം? തസ്മിം സീമാസമൂഹനനകാലേ യദി പകതിഗാമസീമായം ആരദ്ധം, തം പകതിഗാമപരിച്ഛേദം, യദി വിസുംഗാമസീമായം ആരദ്ധം, തം വിസുംഗാമപരിച്ഛേദം അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അപ്പവിസനത്ഥായ സമന്തതോ സുസംവിഹിതാരക്ഖം കാരാപേത്വാ കമ്മവാചം സാവേതും സമത്ഥേന ബ്യത്തിബലസമ്പന്നേന വിനയധരേന സഹ സമാനസംവാസകേ ലജ്ജിപേസലേ ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയത്താ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്തേ ഭിക്ഖൂനം പകതത്തഭാവസ്സ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ വാ തതോ അധികപ്പമാണേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ഇദാനി ബന്ധിതബ്ബായ സീമായ നിമിത്താനം വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ ച അന്തോ ച സബ്ബത്ഥ ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതമത്തേ പദേസേ സബ്ബത്ഥ മഞ്ചപ്പമാണേ മഞ്ചപ്പമാണേ ഠാനേ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ¶ തിട്ഠന്താ, നിസീദന്താ വാ ഹുത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമാസമൂഹനനകമ്മവാചം, തതോ സമാനസംവാസകസീമാസമൂഹനനകമ്മവാചം സാവേത്വാ സീമായ സമുഗ്ഘാതേ കതേ പോരാണസീമാസു വിജ്ജമാനാസുപി പച്ഛിമന്തേന ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം നിസീദനാരഹത്താ സീമായ മഞ്ചപ്പമാണേ മഞ്ചപ്പമാണേ ഠാനേ തിട്ഠന്താ ഭിക്ഖൂ അവസ്സം താസു സീമാസു തിട്ഠന്താ ഭവേയ്യും, തസ്മാ സീമട്ഠാ ഹുത്വാ സീമാസമൂഹനനകമ്മവാചം വത്വാ താ സീമാ സമൂഹനേയ്യും. തതോ പോരാണബദ്ധസീമാനം സമൂഹതത്താ ഗാമസീമായേവ അവസിട്ഠാ ഭവേയ്യാതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ‘‘കേചി പന ഈദിസേസു വിഹാരേസു ഛപഞ്ചമത്തേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ വിഹാരകോടിതോ പട്ഠായ വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതേ സബ്ബത്ഥ മഞ്ചപ്പമാണേ മഞ്ചപ്പമാണേ ഓകാസേ നിരന്തരം ഠത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമം ¶ , തതോ സമാനസംവാസകസീമഞ്ച സമൂഹനനവസേന സീമായ സമുഗ്ഘാതേ കതേ തസ്മിം വിഹാരേ ഖണ്ഡസീമായ മഹാസീമായ ച വിജ്ജമാനത്തേ സതിപി അവസ്സം ഏകസ്മിം മഞ്ചട്ഠാനേ താസം മജ്ഝഗതാ തേ ഭിക്ഖൂ താ സമൂഹനേയ്യും, തതോ ഗാമസീമാ ഏവ അവസിസ്സേയ്യാ’’തി.

‘‘സാധുകം പന ഞത്വായേവ സമൂഹനിതബ്ബാ ചേവ ബന്ധിതബ്ബാ ചാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൪) വചനതോ സീമം ജാനന്തായേവ സമൂഹനിതും സക്ഖിസ്സന്തി, കഥം അജാനന്താതി. ഇമസ്മിം സീമാസമൂഹനനാധികാരേ സീമം വാ സീമാപരിച്ഛേദം വാ ജാനനഭാവോ അങ്ഗം ന ഹോതി, അന്തോസീമായം ഠിതഭാവോ, ‘‘സീമം സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി കമ്മവാചാകരണന്തി ഇദമേവ ദ്വയം അങ്ഗം ഹോതി, തസ്മാ ഇമിനാ അങ്ഗദ്വയേന സമ്പന്നേ സതി ഇമം അജാനന്താപി സമൂഹനിതും സക്കോന്തീതി. ഇമിനാ അങ്ഗദ്വയേന സമ്പന്നേ സതി സീമം അജാനന്താനം സമൂഹനിതും സമത്ഥഭാവോ കഥം വിഞ്ഞാതബ്ബോതി? അട്ഠകഥായം ‘‘ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി ¶ സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി ഏവം മഹാസീമായ പരിച്ഛേദം അജാനനട്ഠാനേപി സമൂഹനനസ്സ വുത്തത്താ വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ‘‘ന ഹേത്ഥ സീമായ, തപ്പരിച്ഛേദസ്സ വാ ജാനനം അങ്ഗം, സീമായ പന അന്തോഠാനം, ‘സമൂഹനിസ്സാമാ’തി കമ്മവാചാകരണഞ്ച അങ്ഗം. അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൪) ‘ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’തി ഏവം മഹാസീമായ പരിച്ഛേദസ്സ അജാനനേപി സമൂഹനനസ്സ വുത്തത്താ’’തി വുത്തം. തതോ പോരാണബദ്ധസീമാനം സമൂഹതത്താ ഗാമസീമായേവ അവസിട്ഠാ ഭവേയ്യാതി തസ്മിം അവസിട്ഠായ തതോ പരം കിം കാതബ്ബന്തി. ഗാമസീമായ അവസിട്ഠായ സതി തം ഗാമസീമം പുബ്ബേ വുത്തനയേന സോധനം രക്ഖണഞ്ച കത്വാ തിസ്സം ഗാമസീമായം ഖണ്ഡസീമം മഹാസീമഞ്ച യഥാരുചി ബന്ധിതും ലഭതി, സീമം അബന്ധിത്വാവ കേവലായ ഗാമസീമായ ഉപസമ്പദാദിസങ്ഘകമ്മഞ്ച കാതുമ്പി ലഭതി.

വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) – ‘‘ഗാമസീമായ ഏവ ച അവസിട്ഠായ തത്ഥ യഥാരുചി ദുവിധമ്പി സീമം ബന്ധിതുഞ്ചേവ ഉപസമ്പദാദികമ്മം കാതുഞ്ച വട്ടതീതി വദന്തി, തം യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി. തസ്മാ യദി സട്ഠിഹത്ഥായാമം ചത്താലീസഹത്ഥവിത്ഥാരം ഖണ്ഡസീമമേവ കത്തുകാമാ ഹോന്തി, ഏത്തകേ പദേസേ മഞ്ചട്ഠാനം ഗണ്ഹന്തോ പമാണയുത്തകോ മഞ്ചോതി സബ്ബപച്ഛിമപ്പമാണയുത്തോ മഞ്ചോ. സോ ഹി പകതിവിദത്ഥിയാ നവവിദത്ഥികോ, അട്ഠവിദത്ഥികോ വാ ഹോതി. തതോ ഖുദ്ദകോ മഞ്ചോ സീസുപധാനം ഠപേത്വാ പാദം പസാരേത്വാ ¶ നിപജ്ജിതും നപ്പഹോതീതി സബ്ബപച്ഛിമമഞ്ചസ്സ ആയാമപ്പമാണസ്സ സമന്തപാസാദികായം വുത്തത്താ തതോ അധികായാമോപി ഹോതിയേവ. മഞ്ചസ്സ വിത്ഥാരോ പന ആയാമസ്സ ഉപഡ്ഢോ ഹോതി, തസ്മാ മഞ്ചപ്പമാണട്ഠാനം ആയാമതോ പഞ്ചഹത്ഥം, വിത്ഥാരതോ പഞ്ചവിദത്ഥികന്തി ഗഹേത്വാ തേന ¶ പമാണേന ഗണ്ഹന്തോ സട്ഠിഹത്ഥായാമം സീമട്ഠാനം ചതുവീസതിമഞ്ചകം ഹോതി, ചത്താലീസഹത്ഥവിത്ഥാരം അട്ഠമഞ്ചകം ഹോതി. ഏവം ഗണ്ഹന്തോ ദക്ഖിണുത്തരായാമോ മഞ്ചോ ഹോതി, സട്ഠിഹത്ഥായാമം സീമട്ഠാനം ദ്വാദസമഞ്ചകം ഹോതി, ചത്താലീസഹത്ഥവിത്ഥാരം സോളസമഞ്ചകം ഹോതി. ഏവം ഗണ്ഹന്തോ പാചീനപച്ഛിമായാമോ മഞ്ചോ ഹോതി. ദുവിധേപി ആയാമം വിത്ഥാരേന ഗുണിതം കരോന്തോ സകലം അന്തോസീമട്ഠാനം ദ്വാനഹുത്തരസതമഞ്ചകം ഹോതി, ബഹിസീമട്ഠാനമ്പി സമന്തതോ ഏകമഞ്ചകം വാ ദ്വിതിമഞ്ചകം വാ ഗഹേതബ്ബം. തേന സഹ ഗണനം വഡ്ഢേതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) പന ‘‘സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതോ’’തി വുത്തം, തം പന മഹാസീമാബന്ധനകാലേ വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ ബഹിഉപചാരം സന്ധായ വുത്തം സിയാ. ഖണ്ഡസീമായപി ദൂരതോ സമൂഹനനേ ദോസോ നത്ഥി, ദുക്കരത്താ പന കാരകാനം പമാണം ജാനിതബ്ബം. കല്യാണിയം നാമ സീമായം പന ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച പഞ്ചഹത്ഥപ്പമാണം ഠാനം ഏകകോട്ഠാസം കത്വാ സമൂഹനതി. തമ്പി പച്ഛിമമഞ്ചപ്പമാണതോ അധികമേവാതി കത്വാ കതം. ഇദാനി അമ്ഹേതി വുത്തട്ഠാനം പന പകരണനയേന സംസന്ദനത്താ യുത്തതരന്തി ദട്ഠബ്ബം.

സമൂഹനനാകാരോ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഇദാനി ബന്ധിതബ്ബായ സീമായ നിമിത്താനം അന്തോ ച ബഹി ച യഥാവുത്തനയേന സമൂഹനിതബ്ബസീമട്ഠാനം ആദാസതലം വിയ സമം സുദ്ധം വിമലം കത്വാ യഥാവുത്തമഞ്ചപ്പമാണം മഞ്ചപ്പമാണം ഠാനം അട്ഠപദകലേഖം വിയ രജ്ജുനാ വാ ദണ്ഡേന വാ ലേഖം കാരാപേത്വാ ലേഖാനുസാരേന തമ്ബമത്തികചുണ്ണേന വാ സേതമത്തികചുണ്ണേന വാ വണ്ണവിസേസം കാരാപേത്വാ പന്തി പന്തി കോട്ഠാസം കോട്ഠാസം കാരാപേത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന ആരക്ഖം സോധനഞ്ച കാരാപേത്വാ ‘‘ഇദാനി സീമം സമൂഹനിസ്സാമാ’’തി ചത്താരോ ¶ വാ തദുത്തരി വാ സമാനസംവാസകഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ പഠമപന്തിയം പഠമകോട്ഠാസേ മഞ്ചട്ഠാനേ ഠത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമാസമൂഹനനകമ്മവാചം, തതോ സമാനസംവാസകസീമാസമൂഹനനകമ്മവാചം സാവേത്വാ തസ്മിം കോട്ഠാസേയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഠിതട്ഠാനം പരിവത്തേത്വാ പരിവത്തേത്വാ തിക്ഖത്തും വാ സത്തക്ഖത്തും വാ സമൂഹനിത്വാ തതോ നിക്ഖമിത്വാ പഠമപന്തിയംയേവ ദുതിയകോട്ഠാസേ ഠത്വാ തഥേവ കത്വാ തതോ പഠമപന്തിയംയേവ അനുലോമനയേന യാവ അന്തിമകോട്ഠാസാ ഏകേകസ്മിം കോട്ഠാസേ തഥേവ കത്വാ പഠമപന്തിയാ പരിക്ഖീണായ ദുതിയപന്തിയാ അന്തിമകോട്ഠാസേ ഠത്വാ തഥേവ കത്വാ തതോ പട്ഠായ ദുതിയപന്തിയംയേവ പടിലോമനയേന യാവ ആദികോട്ഠാസാ ¶ തഥേവ കത്വാ ഏവം തതിയപന്തിആദീസുപി ഏകദാ അനുലോമതോ ഏകദാ പടിലോമതോ ഗന്ത്വാ സബ്ബാസു പന്തീസു സബ്ബസ്മിം കോട്ഠാസേ പരിക്ഖീണേ ഇദം സീമാസമൂഹനനകമ്മം നിട്ഠിതം നാമ ഹോതി. ‘‘ചത്താരോ തദുത്തരി വാ’’തി ഇദം പന ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയത്താ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) പന ഭിക്ഖൂനം പകതത്തഭാവസ്സ ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ലജ്ജീപേസലഭിക്ഖൂനഞ്ച ദുല്ലഭത്താ ‘‘ഛപഞ്ചമത്തേ’’തി വുത്തം.

കല്യാണീസീമായം പന സീഹളദീപതോ അഭിനവസിക്ഖം ഗഹേത്വാ നിവത്തന്തേഹി ഗരഹവിവാദമത്തമ്പി അലഭന്തേഹി ധമ്മചേതിയരഞ്ഞാ വിചിനിത്വാ ഗഹിതേഹി ചുദ്ദസഹി ഭിക്ഖൂഹി കതന്തി പാസാണലേഖായം ആഗതം. രതനപൂരനഗരേ പന സിരീസുധമ്മരാജാധിപതിനാമകസ്സ ചൂളഅഗ്ഗരാജിനോ കാലേ മഹാസീഹളപ്പത്തോതി വിസ്സുതോ സിരീസദ്ധമ്മകിത്തിനാമകോ മഹാഥേരവരോ അത്തനോ വസനട്ഠാനസ്സ അവിദൂരേ പബ്ബതമത്ഥകേ സീമം ബന്ധന്തോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ അഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനാ ¶ അഭിരുചിതേ ലജ്ജിപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേ അഞ്ഞേ മഹാഥേരേ ഗഹേത്വാ അത്തചതുത്ഥോവ ഹുത്വാ കമ്മം കരോതീതി വദന്തി. തം ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയത്താ തേസഞ്ച ഥേരാനം പകതത്തഭാവേ നിരാസങ്കത്താ കതം ഭവേയ്യ, ഏവം സന്തേപി ഭിക്ഖൂനം പകതത്തഭാവസ്സ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ ചതുവഗ്ഗകരണീയകമ്മസ്സ അതിരേകചതുവഗ്ഗേന കരണേ ദോസാഭാവതോ അതിരേകഭിക്ഖൂഹി കതഭാവോ പസത്ഥതരോ ഹോതി. തേനേവ ച കാരണേന വിമതിവിനോദനീനാമികായം വിനയടീകായം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ‘‘ഛപഞ്ചമത്തേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ’’തി വുത്തം, കല്യാണീസീമായഞ്ച ചുദ്ദസഹി ഭിക്ഖൂഹി കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം നിട്ഠിതേപി പന സീമാസമൂഹനനകമ്മേ നാനാവാദാനം നാനാചരിയാനം നാനാനികായാനം നാനാദേസവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം ചിത്താരാധനത്ഥം ഗരഹവിവാദമോചനത്ഥഞ്ച പുനപ്പുനം തേഹിപി ഭിക്ഖൂഹി തഥേവ കാരാപേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨-൪൮൩; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൫൧) ‘‘പുനപ്പുനം പന കാതബ്ബം. തഞ്ഹി കുപ്പസ്സ കമ്മസ്സ കമ്മം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, അകുപ്പസ്സ ഥിരകമ്മഭാവായ ഹോതീ’’തി. തേനേവ ച കാരണേന ഹംസാവതീനഗരേ അനേകപണ്ഡരഹത്ഥിസാമിമഹാധമ്മരാജാ സഹപുഞ്ഞകമ്മഭൂതതോ മഹാചേതിയതോ ചതൂസു ദിസാസു സീമാസമൂഹനനകാലേ രാമഞ്ഞദേസവാസീഹി മഹാഥേരേഹി ച മരമ്മദേസവാസീഹി മഹാഥേരേഹി ച വിസും വിസും കാരാപേസീതി ദട്ഠബ്ബം.

യദി പന മഹാസീമം ബന്ധിതുകാമോ ഹോതി, തദാ ഉസഭമത്തം വാ ദ്വിഉസഭമത്തം വാ തദുത്തരി വാ പദേസം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ വിഹാരം കരിസ്സാമാ’’തി പരിക്ഖേപം കാരാപേത്വാ തസ്സ വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ ¶ അന്തോ ച സബ്ബത്ഥ ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതട്ഠാനേ മഞ്ചപ്പമാണേ മഞ്ചപ്പമാണേ ¶ ഓകാസേ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന പന്തികോട്ഠാസേ കത്വാ കമ്മപ്പത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം നിരന്തരം ഠത്വാ പഠമം അവിപ്പവാസസീമാ തതോ സമാനസംവാസകസീമാ ച സമൂഹനിതബ്ബാ. ഏവം സീമായ സമുഗ്ഘാതേ കതേ തസ്മിം വിഹാരേ ഖണ്ഡസീമായ മഹാസീമായ ച വിജ്ജമാനത്തേ സതി അവസ്സം ഏകസ്മിം മഞ്ചട്ഠാനേ താസം മജ്ഝഗതാ തേ ഭിക്ഖൂ താ സമൂഹനേയ്യും, തതോ ഗാമസീമാ ഏവ അവസിസ്സേയ്യ, തസ്സം ഗാമസീമായം ഖണ്ഡസീമാമഹാസീമാവസേന ദുവിധാ സീമാ യഥാരുചി ബന്ധിതബ്ബാ. ബന്ധനാകാരം പന ഉപരി വക്ഖാമ.

കസ്മാ പന നിമിത്താനം ബഹിപി സീമാസമൂഹനനം കതം, നനു നിമിത്താനം അന്തോയേവ അഭിനവസീമാ ഇച്ഛിതബ്ബാതി തത്ഥേവ സമ്ഭേദജ്ഝോത്ഥരണവിമോചനത്ഥം പോരാണകസീമായ സമൂഹനനം കാതബ്ബന്തി? സച്ചം, ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ പന ഏവം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ദുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹി പോരാണകസീമായ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനഭാവോ, തസ്മാ യദി നിമിത്താനം അന്തോയേവ സീമാസമൂഹനനം കരേയ്യ, തതോ ബഹി പോരാണകസീമാ തിട്ഠേയ്യ, തതോ അപ്പമത്തകം ഠാനം അന്തോ പവിസേയ്യ, തം ഠാനം കമ്മവാചാപാഠകേന സഹ സീമാസമൂഹനനകാരകസങ്ഘസ്സ പതിട്ഠഹനപ്പഹോനകം ന ഭവേയ്യ, ഏവം സന്തേ സാ പോരാണകസീമാ അസമൂഹതാവ ഭവേയ്യ. തം സമൂഹതസഞ്ഞായ സീമാസമ്മന്നനകാലേ അന്തോനിമിത്തട്ഠാനം സമ്മന്നേയ്യും, തം അസമൂഹതപോരാണസീമാകോടിപവിട്ഠത്താ സീമായ സീമം സമ്ഭേദദോസോ, യദി പന തം ഠാനം ചതുന്നം നിസിന്നപ്പഹോനകം ഭവേയ്യ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരണദോസോ, യദിപി അന്തോ ന പവിസതി, നിരന്തരം ഫുട്ഠമത്തം ഹോതി, ഏവമ്പി സീമാസങ്കരദോസോതി ഇമസ്മാ ദോസത്തയാ വിമോചനത്ഥം നിമിത്താനം ബഹിപി സീമാസമൂഹനനം കതം. തേനേവ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ‘‘ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതേ’’തിആദി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി ¶ പന ആചരിയാ സമന്താ നിമിത്താനം അന്തോ രജ്ജുപസാരണം കത്വാ അന്തോ ഠത്വാ രജ്ജുയാ ഹേട്ഠാ പാദേ പവേസേത്വാ രജ്ജുതോ ബഹി കിഞ്ചിമത്തം ഠാനം അതിക്കമിത്വാ സീമാസമൂഹനനം കരോന്തി, തദേതം വിചാരേതബ്ബം. പാദഗ്ഗട്ഠപനമത്തേന പോരാണസീമാസമുഗ്ഘാതോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ കമ്മവാചാപാഠകേന സഹ കമ്മപത്തസങ്ഘസ്സ പതിട്ഠാനേന കമ്മവാചായ പാഠനേന ച സമുഗ്ഘാതോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിപ്പകരണേ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) ‘‘സീമായ പന അന്തോഠാനം, ‘സമൂഹനിസ്സാമാ’തി കമ്മവാചായ കരണഞ്ചേത്ഥ അങ്ഗ’’ന്തി, തസ്മാ ഏകദേസേന അന്തോപവിട്ഠായ ¶ ച ഏകസമ്ബന്ധേന ഠിതായ പോരാണകബദ്ധസീമായ സമുഗ്ഘാതേ അകതേ വുത്തനയേന ദോസത്തയതോ ന മുച്ചേയ്യ, തസ്മാ നിമിത്തതോ ബഹിപി ഠത്വാ സമൂഹനനകരണഭാവോവ പാസംസതരോ ഹോതി. അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ കമ്മകാരകഭിക്ഖൂനം പദവലഞ്ജസമ്ബന്ധം കത്വാ സമൂഹനന്തി, തം ഗരുകരണവസേന കതന്തി ഗയ്ഹമാനേ ദോസോ നത്ഥി. ഏകച്ചേ പന ഥേരാ ‘‘കാരകസങ്ഘസ്സ അക്കന്തട്ഠാനേയേവ സീമാ സമൂഹതാ, ന അനക്കന്തട്ഠാനേതി സഞ്ഞായ പഠമതരം സാലം കരിത്വാ പച്ഛാ സീമായ സമൂഹതായ ഥമ്ഭട്ഠാനേ അക്കമിതും ന ലഭതി, തസ്മാ അസമൂഹതാ സീമാ’’തി വദന്തി.

പുബ്ബേപി സിരീഖേത്തനഗരേ മഹാസത്തധമ്മരാജസ്സ കാലേ തേന രഞ്ഞാ കതസ്സ നന്ദനവിഹാരസ്സ പുരതോ തസ്സ രഞ്ഞോ അഗ്ഗമഹേസിയാ സീമായ പതിട്ഠാപിതായ പഠമം ജേതവനസാലം കത്വാ പച്ഛാ സീമം സമൂഹനിംസു, തദാ തസ്മിം നഗരേ മഹാരുക്ഖമൂലികോ നാമ ഏകോ ഗണപാമോക്ഖത്ഥേരോ ‘‘സചേ ഥമ്ഭം വിജ്ഝിത്വാ പാദേ ഠപേതും സക്ഖിസ്സാമി, ഏവം സന്തേ അഹം ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി വത്വാ നാഗച്ഛതി. സബ്ബേ ഥേരാ ‘‘ന ഥമ്ഭമത്തേന പോരാണസീമാ തിട്ഠതി, ഥമ്ഭസ്സ സമന്തതോ ഠത്വാ ¶ കമ്മവാചായ കതായ സീമാ സമൂഹതാ ഹോതീ’’തി വത്വാ തസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാ സമൂഹനിംസു ചേവ ബന്ധിംസു ച. ഹംസാവതീനഗരേ ധമ്മചേതിയരഞ്ഞോ കല്യാണിയസീമാബന്ധനകാലേപി പഠമം സാലം കരിത്വാവ പച്ഛാ സമൂഹനിംസു, ന ച പാളിഅട്ഠകഥാടീകാദീസു ‘‘പദവലഞ്ജസമ്ബന്ധം കത്വാ സീമാ സമൂഹനിതബ്ബാ’’തി പാഠോ അത്ഥി, ‘‘മഞ്ചപ്പമാണേ മഞ്ചപ്പമാണേ ഠാനേ’’തി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) പന അത്ഥി. പോരാണസീമായ അന്തോ ഠത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ സീമാസമൂഹനനകമ്മവാചായ കതായ സകലാപി സീമാ സമൂഹതാവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘പദവലഞ്ജസമ്ബന്ധം കത്വാ സമൂഹനിതബ്ബ’’ന്തി വചനം പണ്ഡിതാ ന സമ്പടിച്ഛന്തി. ഈദിസം പന വചനം ഗരുകരണവസേന വുത്തന്തി ഗയ്ഹമാനേ കിഞ്ചാപി ദോസോ നത്ഥി, തഥാപി സിസ്സാനുസിസ്സാനം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനകാരണം ഹോതി. തേ ഹി ‘‘അമ്ഹാകം ആചരിയാ ഏവം കഥേന്തി, ഏവം കരോന്തീ’’തി ദള്ഹീകമ്മവസേന ഗഹേത്വാ തഥാ അകതേ സീമാ സമൂഹതാ ന ഹോതീതി മഞ്ഞന്തി, തസ്മാ പകരണാഗതനയവസേനേവ കരണം വരം പസത്ഥം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അപരമ്പി ഇമസ്മിം സീമാസമൂഹനനാധികാരേ ധമ്മഗാരവേഹി വിനയധരേഹി ചിന്തേതബ്ബം ഗമ്ഭീരം ദുദ്ദസം ഠാനം അത്ഥി, തം കതമന്തി ചേ? ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിയോജനപരമം സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൪൦) വചനതോ നാനാഗാമക്ഖേത്താനി അവത്ഥരിത്വാ സമ്മതാ തിയോജനികാദികായോ ¶ മഹാസീമായോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ അത്ഥി, അഥ ഏകം ഗാമക്ഖേത്തം സോധേത്വാ ആരക്ഖം ദത്വാ സീമായ സമൂഹതായ യദി തതോ അഞ്ഞേസു ഗാമക്ഖേത്തേസു ഭിക്ഖൂ സന്തി, ന ഗാമസീമാ ബദ്ധസീമം പരിച്ഛിന്ദിതും സക്കോതി, തസ്മാ തേ ഭിക്ഖൂ തസ്മിം കമ്മേ വഗ്ഗം കരേയ്യും, ഏവം സതി സീമാ സമൂഹതാ ന ഭവേയ്യ, തായ അസമൂഹതായ സതി അഭിനവസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ ന ഭവേയ്യ, ഇതി ഇദം ഠാനം ദുജ്ജാനം ദുദ്ദസം, തസ്മാ പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഭഗവതോ ¶ ആണം ഗരും കരോന്തേഹി ലജ്ജിപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേഹി വിനയവിദൂഹി സുട്ഠു ചിന്തേതബ്ബന്തി.

ഇമസ്മിം അധികാരേ ചിന്തേന്തോ ഗവേസന്തോ വിചിനന്തോ ഇദം കാരണം ദിസ്സതി – തിയോജനികാദിമഹാസീമായോ ഇദ്ധിമന്താനം ഭിക്ഖൂനം ധരമാനകാലേ സന്നിപതിതും വാ വിസോധേതും വാ സക്കുണേയ്യഭാവതോ തമാരബ്ഭ ഭഗവതാ അനുജാനിതാ ഭവേയ്യും. സബ്ബസ്മിം കാലേ സബ്ബസ്മിം പദേസേ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ താദിസം മഹാസീമം സോധേതും വാ സന്നിപതിതും വാ ന സക്കാ, ന ച ഭഗവാ അസക്കുണേയ്യം അലബ്ഭനേയ്യം കാരണം വദേയ്യ. ഭഗവതോ ധരമാനകാലേ രാജഗഹനഗരേ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരാ ഏകസീമാവ ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരേന സമ്മതാതി. സീഹളദീപേ മഹാവിഹാരസീമാ അനുരാധപുരം അന്തോകത്വാ പവത്താ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന സമ്മതാതി ച പകരണേസു ദിസ്സതി, ന തഥാ ഇമസ്മിം നാമ ദേസേ ദ്വിയോജനികാ വാ തിയോജനികാ വാ സീമാ അസുകേന ഭിക്ഖുനാ സമ്മതാതി ദിസ്സതി. ഇമസ്മിഞ്ച മരമ്മദേസേ താദിസാനം സീമാനം നത്ഥിഭാവോ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ജാനിതബ്ബോ. തഥാ ഹി അനേകസതഅനേകസഹസ്സവസ്സകാലതോ ഉപ്പന്നാ ബദ്ധസീമാ പാസാണഥമ്ഭനിമിത്തേന സഹ തസ്മിം തസ്മിം പദേസേ ദിസ്സന്തി. അരിമദ്ദനപുരേ ച അനുരുദ്ധമഹാരാജേന സമ്മന്നാപിതാ ദ്വാസട്ഠയാധികസതഹത്ഥായാമാ സത്തചത്താലീസാധികസതഹത്ഥവിത്ഥാരാ മഹാസീമാ നിമിത്തേന സഹ ദിസ്സതി. രതനപൂരനഗരേ ച നരപതിജേയ്യസൂരമഹാരാജകാലേ അട്ഠസത്തതാധികചതുസതകലിയുഗേ സമ്മന്നിതാ സീമാ പാസാണലേഖായ സദ്ധിം ദിസ്സതി. യദി തിയോജനപരമാദിമഹാസീമായോ അത്ഥി, പോരാണാചരിയാ നവം നവം ബദ്ധസീമം ന ബന്ധേയ്യും, അഥ ച പന ബന്ധന്തി, താസു ച നവസീമാസു ഉപസമ്പദാദിസങ്ഘകമ്മം കരോന്തി, തതോ ഏവ ച ഗണനപഥമതിക്കന്താ ഭിക്ഖൂ പരമ്പരതോ വഡ്ഢേന്താ യാവജ്ജതനാ ¶ സാസനം പതിട്ഠപേന്തി. ഇമിനാ ച കാരണേന ഇമസ്മിം പദേസേ തിയോജനാ സീമായോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി.

അഥ വാ ‘‘വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച ബഹി ച സമന്താ ലേഡ്ഡുപാതേ’’തി വിഹാരപരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ച വിഹാരൂപചാരഭൂതേ ബഹി ലേഡ്ഡുപാതേ ച ഠാനേയേവ സീമാസമൂഹനനസ്സ വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൪൪) വുത്തത്താപി താദിസാ മഹാസീമായോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി. യദി അത്ഥി, സീമാസമൂഹനനം പകരണാചരിയാ ന കഥേയ്യും. കഥേന്താപി സമന്താ തിയോജനം ഠാനം സോധേത്വാ സീമാസമൂഹനനം കരേയ്യും, തഥാ പന അകഥേത്വാ വിഹാരവിഹാരൂപചാരേസുയേവ സീമാസമൂഹനനസ്സ കഥിതത്താ തിയോജനികാദയോ മഹാസീമായോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി.

അഥ വാ ‘‘ഖണ്ഡസീമം പന ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സമൂഹനിതുഞ്ചേവ ബന്ധിതുഞ്ച സക്ഖിസ്സന്തീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൪) വചനതോപി തേസു തേസു ജനപദേസു തിയോജനികാദികായോ മഹാസീമായോ നത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി. കഥം? യദി താദിസാ സീമായോ അത്ഥി, സകലമ്പി തം സീമം അസോധേത്വാ സീമാസമൂഹനനം അട്ഠകഥാചരിയാ ന കഥേയ്യും, അഥ ച പന ഖണ്ഡസീമം ജാനന്താ അവിപ്പവാസം അജാനന്താപി സീമം സമൂഹനിതും ബന്ധിതുഞ്ച സമത്ഥഭാവം കഥേന്തി, സാ കഥാ ഖന്ധസീമായ സീമന്തരികന്തരിതമത്താ ഹുത്വാ തസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ അവിപ്പവാസസീമാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ തസ്മിം ഠാനേ ഠത്വാ സമൂഹനിതും സമത്ഥഭാവേന അട്ഠകഥാചരിയേഹി കഥീയതി, ന നാനാഗാമക്ഖേത്താനി അവത്ഥരിത്വാ സമ്മതായ തിയോജനികാദിഭേദായ സീമായ അഞ്ഞേസു ഗാമക്ഖേത്തേസു അഞ്ഞേസു ഭിക്ഖൂസു സന്തേസുപി സമൂഹനിതും സമത്ഥഭാവേന, തേന ഞായതി ‘‘ന ¶ സബ്ബേസു ഠാനേസു തിയോജനികാദിഭേദായോ മഹാസീമായോ ന സന്തീ’’തി. ഈദിസാനി കാരണാനി ഭഗവതോ ആണം ഗരും കരോന്തേഹി വിനയത്ഥവിദൂഹി വിനയധരേഹി പുനപ്പുനം ചിന്തേതബ്ബാനി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാനി, ഇതോ അഞ്ഞാനിപി കാരണാനി ഗവേസിതബ്ബാനീതി.

ഇതോ പരമ്പി ‘‘സചേ അഞ്ഞാനിപി ഗാമക്ഖേത്താനി അന്തോകാതുകാമാ, തേസു ഗാമേസു യേ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തേഹിപി ആഗന്തബ്ബ’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ഏകസ്മിംയേവ ഗാമക്ഖേത്തേ സീമം ന ബന്ധന്തി, അഥ ഖോ അഞ്ഞാനിപി ഗാമക്ഖേത്താനി അന്തോകരിത്വാപി ബന്ധന്തി, തസ്മാ ഇദാനി സമ്മന്നിതബ്ബായ സീമായ നിസ്സയഭൂതം പകതിഗാമക്ഖേത്തം വാ വിസുംഗാമക്ഖേത്തം വാ സോധിതന്തി മനസി ന കാതബ്ബം. കങ്ഖച്ഛേദനത്ഥം സീമാസമൂഹനനകമ്മവാചാഭണനസമയേ തേന ഗാമക്ഖേത്തേന സമ്ബന്ധേസു അഞ്ഞേസു ഗാമക്ഖേത്തേസു വസന്തേ ഭിക്ഖൂപി യാചിത്വാ തതോ ഗാമക്ഖേത്തതോ ബഹി ദൂരേ വാസാപേതബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി കരോന്തേ അഞ്ഞാനി ഗാമക്ഖേത്താനി അന്തോകരിത്വാ പോരാണസീമായ വിജ്ജമാനായപി തേ വഗ്ഗം കാതും ന സക്കോന്തി. തതോ സീമാസമൂഹനനകമ്മവാചാ സമ്പജ്ജതി, തസ്മാ ഏവരൂപോ സുഖുമോ നിപുണോ അത്ഥോ വിനയധരേഹി ചിന്തേതബ്ബോ. ഏവം സീമാസമൂഹനനവിധാനേന ¶ സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാതി വുത്തേഹി ദ്വീഹി വിപത്തിദോസേഹി മുത്താ ഹോതി.

തതോ ‘‘അതിഖുദ്ദികാ അതിമഹന്തീ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തേഹി വിപത്തിദോസേഹി വിമുച്ചനത്ഥം സീമായ പമാണം ജാനിതബ്ബം. കഥം? സീമാ നാമ ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം നിസീദിതും അപ്പഹോന്തേ സതി അതിഖുദ്ദികാ നാമ ഹോതി, സമ്മതാപി സീമാ ന ഹോതി. തിയോജനതോ പരം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം അന്തോ കരോന്തേ സതി അതിമഹതീ നാമ ഹോതി, സമ്മതാപി സീമാ ന ഹോതി ¶ , തസ്മാ ഏകവീസതിയാ ഭിക്ഖൂനം നിസീദനപ്പഹോനകതോ പട്ഠായ തിയോജനം അനതിക്കമിത്വാ യത്ഥ യം പമാണം സങ്ഘോ ഇച്ഛതി, തത്ഥ തം പമാണം കത്വാ സീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘തത്ഥ അതിഖുദ്ദികാ നാമ യത്ഥ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും ന സക്കോന്തി. അതിമഹന്തീ നാമ അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തേനപി തിയോജനം അതിക്കമിത്വാ സമ്മതാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) വചനതോ വിഞ്ഞായതി. ഏവം സീമായ പമാണഗ്ഗഹണേന ‘‘അതിഖുദ്ദികാ അതിമഹന്തീ’’തി വുത്തേഹി ദ്വീഹി ദോസേഹി മുത്താ ഹോതി.

തതോ ‘‘ഖണ്ഡനിമിത്താ ഛായാനിമിത്താ അനിമിത്താ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തേഹി തീഹി വിപത്തിദോസേഹി വിമുച്ചനത്ഥം നിമിത്തകിത്തനം കാതബ്ബം, തത്ഥ അസമ്ബന്ധകിത്തനേന നിമിത്താ സീമാ ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ. കഥം? സീമായ ചതൂസു ദിസാസു ഠപിതനിമിത്തേസു പുരത്ഥിമദിസായ നിമിത്തം കിത്തേത്വാ അനുക്കമേന ദക്ഖിണപച്ഛിമഉത്തരദിസാസു നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ പുന പുരത്ഥിമദിസായ നിമിത്തം കിത്തേതബ്ബം, ഏവം കതേ അഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ ഹോതി. യദി പന പുരത്ഥിമദിസായ നിമിത്തം കിത്തേത്വാ അനുക്കമേന ദക്ഖിണപച്ഛിമഉത്തരദിസാസു നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ ഠപേതി, പുന പുരത്ഥിമദിസായ നിമിത്തം ന കിത്തേതി, ഏവം ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ ഹോതി. അപരാപി ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ യാ അനിമിത്തുപഗപാസാണം വാ ബഹിസാരരുക്ഖം വാ ഖാണുകം വാ പംസുപുഞ്ജം വാ അന്തരാ ഏകം നിമിത്തം കത്വാ സമ്മതാ. പബ്ബതച്ഛായാദീസു യം കിഞ്ചി ഛായം നിമിത്തം കത്വാ സമ്മതാ ഛായാനിമിത്താ നാമ. സബ്ബസോ നിമിത്തം അകിത്തേത്വാ സമ്മതാ അനിമിത്താ നാമ. ഇമേഹി തീഹി ദോസേഹി വിമുച്ചനത്ഥായ നിമിത്തകിത്തനം കാതബ്ബം.

കഥം? കമ്മവാചായ പോരാണസീമാസമൂഹനനം കത്വാ പരിസുദ്ധായ കേവലായ ഗാമസീമായ സങ്ഘേന ¶ യഥാജ്ഝാസയം ഗഹിതപ്പമാണസ്സ ¶ സീമമണ്ഡലസ്സ ചതൂസു വാ ദിസാസു അട്ഠസു വാ ദിസാസു നിമിത്തുപഗേ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ദ്വത്തിംസപലഗുളപിണ്ഡപ്പമാണേ, ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന ഹത്ഥിപ്പമാണതോ ഊനപ്പമാണേ പാസാണേ ഠപേത്വാ നിമിത്താനം അന്തോ ഠിതേന കമ്മവാചാപാഠകേന വിനയധരേന ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി പുച്ഛിതബ്ബം. അഞ്ഞേന ‘‘പാസാണോ, ഭന്തേ’’തി വത്തബ്ബം. പുന വിനയധരേന ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി വത്വാ കിത്തേതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന സീമമണ്ഡലം പദക്ഖിണം കരോന്തേന ‘‘പുരത്ഥിമായ അനുദിസായ, ദക്ഖിണായ ദിസായ, ദക്ഖിണായ അനുദിസായ, പച്ഛിമായ ദിസായ, പച്ഛിമായ അനുദിസായ, ഉത്തരായ ദിസായ, ഉത്തരായ അനുദിസായ കിം നിമിത്തം? പാസാണോ, ഭന്തേ. ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി കിത്തേത്വാ പുന ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം? പാസാണോ, ഭന്തേ. ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി കിത്തേത്വാ നിട്ഠപേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ അഘടിതനിമിത്താ വുച്ചതീ’’തിആദി. ഏവം നിമിത്തകിത്തനേന ‘‘ഖണ്ഡനിമിത്താ ഛായാനിമിത്താ അനിമിത്താ’’തി വുത്തേഹി തീഹി വിപത്തിദോസേഹി വിമുത്താ ഹോതി.

തതോ പരം ‘‘ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തവിപത്തിദോസതോ വിമുച്ചനത്ഥം സീമാസമ്മുതികമ്മവാചാപാഠകാലേ സങ്ഘസ്സ ഠിതട്ഠാനം ജാനിതബ്ബം. കഥം? യദി നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ സങ്ഘോ നിമിത്താനം ബഹി ഠത്വാ കമ്മവാചായ സീമം സമ്മന്നതി, ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ നാമ ഹോതി, സീമാ ന ഹോതി, തസ്മാ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ സങ്ഘേന നിമിത്താനം അന്തോ ഠത്വാ കമ്മവാചായ സീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം കങ്ഖാവിതരണിയം ‘‘ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ നാമ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ നിമിത്താനം ബഹി ഠിതേന സമ്മതാ’’തി. ഏവം സീമാസമ്മന്നനട്ഠാനനിയമേന ‘‘ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തവിപത്തിദോസതോ മുത്താ ഹോതി.

തതോ ¶ പരം ‘‘നദിയം സമ്മതാ, സമുദ്ദേ സമ്മതാ, ജാതസ്സരേ സമ്മതാ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തേഹി തീഹി വിപത്തിദോസേഹി ച വിമുച്ചനത്ഥം ഏവം മനസി കാതബ്ബം – ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ, സബ്ബോ സമുദ്ദോ അസീമോ, സബ്ബോ ജാതസ്സരോ അസീമോ’’തി (മഹാവ. ൧൪൭) ഭഗവതാ വചനതോ നദീസമുദ്ദജാതസ്സരേസു സമ്മതാ സീമാ ന ഹോതി, പോരാണസീമവിഗതായ സുദ്ധായ ഗാമസീമായ സമ്മതാ ഏവ സീമാ ഹോതി, തസ്മാ ഗാമസീമായമേവ ബദ്ധസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ, ന നദീആദീസൂതി. വുത്തഞ്ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘നദിയാ സമുദ്ദേ ജാതസ്സരേ സമ്മതാ നാമ ഏതേസു നദീആദീസു സമ്മതാ’’തിആദി. ഏത്താവതാ ‘‘അയം സീമാ അതിഖുദ്ദികാ ¶ , അതിമഹന്തീ, ഖണ്ഡനിമിത്താ, ഛായാനിമിത്താ, അനിമിത്താ, ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ, നദിയം സമ്മതാ, സമുദ്ദേ സമ്മതാ, ജാതസ്സരേ സമ്മതാ, സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ’’തി (പരി. ൪൮൬) വുത്തേഹി ഏകാദസഹി ദോസേഹി വിമുത്താ ഹുത്വാ ‘‘അബ്ഭാ മഹികാ ധൂമോ രജോ രാഹൂ’’തി വുത്തേഹി പഞ്ചഹി ഉപക്കിലേസേഹി മുത്തം ചന്ദമണ്ഡലം വിയ, സൂരിയമണ്ഡലം വിയ ച സുപരിസുദ്ധാ ഹോതി.

തിവിധസമ്പത്തി നാമ നിമിത്തസമ്പത്തിപരിസസമ്പത്തികമ്മവാചാസമ്പത്തിയോ. താസു ‘‘പബ്ബതനിമിത്തം പാസാണനിമിത്തം വനനിമിത്തം രുക്ഖനിമിത്തം മഗ്ഗനിമിത്തം വമ്മികനിമിത്തം നദീനിമിത്തം ഉദകനിമിത്ത’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൮) വുത്തേസു അട്ഠസു നിമിത്തേസു തസ്സം തസ്സം ദിസായം യഥാലദ്ധാനി നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ സമ്മന്നിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിംനിമിത്തം? പാസാണോ, ഭന്തേ. ഏസോ പാസാണോ നിമിത്തന്തിആദിനാ നയേന കിത്തേത്വാ സമ്മതാ’’തി. തേസു ച അട്ഠസു നിമിത്തേസു രുക്ഖനിമിത്താദീനം യഥാജ്ഝാസയട്ഠാനേസു ദുല്ലഭഭാവതോ വഡ്ഢിത്വാ ദ്വിന്നം ബദ്ധസീമാനം സങ്കരകരണതോ ച പാസാണനിമിത്തസ്സ പന തഥാ ¶ സങ്കരകരണാഭാവതോ യഥിച്ഛിതട്ഠാനം ആഹരിത്വാ ഠപേതും സുകരഭാവതോ ച സീമം ബന്ധന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സീമമണ്ഡലസ്സ സമന്താ നിമിത്തൂപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാ. തേന വുത്തം മഹാവഗ്ഗട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘തം ബന്ധന്തേഹി സമന്താ നിമിത്തൂപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാ’’തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) ‘‘നിമിത്തൂപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാതി ഇദം യഥാരുചിതട്ഠാനേ രുക്ഖനിമിത്താദീനം ദുല്ലഭതായാ’’തിആദി. ഏത്താവതാ നിമിത്തസമ്പത്തിസങ്ഖാതം പഠമങ്ഗം സൂപപന്നം ഹോതി.

തതോ സീമാസമ്മുതികരണത്ഥം സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ സന്നിപതിത്വാ യാവതാ തസ്മിം ഗാമേ ബദ്ധസീമം വാ നദീസമുദ്ദജാതസ്സരേ വാ അനോക്കമിത്വാ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ സന്തി, സബ്ബേ തേ ഹത്ഥപാസേ വാ കത്വാ ഛന്ദം വാ ആഹരിത്വാ യാ സീമാ സമ്മതാ, സാ പരിസസമ്പത്തിയുത്താ നാമ ഹോതി. തേന വുത്തം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘പരിസസമ്പത്തിയുത്താ നാമ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സന്നിപതിത്വാ’’തിആദി. അഥ തം സീമം ബന്ധന്താ ഭിക്ഖൂ സാമന്തവിഹാരേസു വസന്തേ ഭിക്ഖൂ തസ്സ തസ്സ വിഹാരസ്സ സീമാപരിച്ഛേദം പുച്ഛിത്വാ യേ ബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേസം സീമായ സീമന്തരികം ഠപേത്വാ, യേ അബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേസം സീമായ ഉപചാരം ഠപേത്വാ ദിസാചാരികഭിക്ഖൂനം നിസ്സഞ്ചാരസമയേ യദി ഏകസ്മിംയേവ ഗാമക്ഖേത്തേ സീമം ബന്ധിതുകാമാ ¶ , തസ്മിം യേ ഭിക്ഖൂ ബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേസം പേസേതബ്ബം ‘‘അജ്ജ മയം സീമം ബന്ധിസ്സാമ, തുമ്ഹേ സകസകസീമാപരിച്ഛേദതോ മാ നിക്ഖമഥാ’’തി. യേ അബദ്ധസീമവിഹാരാ, തേ സബ്ബേ ഏകജ്ഝം സന്നിപാതാപേതബ്ബാ, ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദോ ആഹരിതബ്ബോ.

യദി അഞ്ഞം ഗാമക്ഖേത്തമ്പി അന്തോകത്തുകാമാ, തത്ഥ നിവാസിനോ ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകസീമാസമ്മന്നനകാലേ ആഗന്തുമ്പി ¶ അനാഗന്തുമ്പി വട്ടന്തി. അവിപ്പവാസസീമാസമ്മന്നനകാലേ പന അന്തോനിമിത്തഗതേഹി ഭിക്ഖൂഹി ആഗന്തബ്ബം, അനാഗച്ഛന്താനം ഛന്ദോ ആഹരിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘തം ബന്ധിതുകാമേഹി സാമന്തവിഹാരേസു ഭിക്ഖൂ’’തിആദി. ഏവം ഭിക്ഖൂസു സന്നിപതിതേസു ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദേ ആഹടേ തേസു തേസു മഗ്ഗേസു നദീതിത്ഥഗാമദ്വാരാദീസു ച ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം സീഘം സീഘം ഹത്ഥപാസാനയനത്ഥഞ്ച ബഹിസീമകരണത്ഥഞ്ച ആരാമികസാമണേരേ ഠപേത്വാ ഭേരിസഞ്ഞം വാ സങ്ഖസഞ്ഞം വാ കാരാപേത്വാ നിമിത്തകിത്തനാനന്തരം വുത്തായ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ’’തിആദികായ (മഹാവ. ൧൩൯) കമ്മവാചായ സീമാ ബന്ധിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘ഏവം സന്നിപതിതേസു പന ഭിക്ഖൂസൂ’’തിആദി. ഏത്താവതാ പരിസസമ്പത്തിസങ്ഖാതം ദുതിയങ്ഗം സൂപപന്നം ഹോതി.

തതോ പരം കമ്മവാചാപാഠസമയേ ‘‘സീമം, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നന്തേന പഠമം സമാനസംവാസകസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ, പച്ഛാ തിചീവരേന അവിപ്പവാസോ സമ്മന്നിതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪) വചനതോ പഠമം സമാനസംവാസകസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ, പച്ഛാ അവിപ്പവാസസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ, സമാനസംവാസകകമ്മവാചാപരിയോസാനേയേവ നിമിത്താനി ബഹി കത്വാ നിമിത്താനം അന്തോപമാണേനേവ സമാനസംവാസകസീമാ ചതുനഹുതാധികദ്വിലക്ഖയോജനപുഥുലം മഹാപഥവിം വിനിവിജ്ഝിത്വാ പഥവീസന്ധാരകഉദകം പരിയന്തം കത്വാ ഗതാ. തേന വുത്തം സമന്തപാസാദികായം ‘‘കമ്മവാചാപരിയോസാനേയേവ…പേ… ഗതാ ഹോതീ’’തി. അവിപ്പവാസകമ്മവാചാപരിയോസാനേ അവിപ്പവാസസീമാ യദി അന്തോസീമായ ഗാമോ അത്ഥി, ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച മുഞ്ചിത്വാ സമാനസംവാസകസീമായ ഗതപരിച്ഛേദേനേവ ഗതാ. ഇതി തിചീവരേന അവിപ്പവാസസീമാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച ന അവത്ഥരതി, സമാനസംവാസകസീമാവ അവത്ഥരതി, സമാനസംവാസകസീമാ അത്തനോ ധമ്മതായ ¶ ഗച്ഛതി. അവിപ്പവാസസീമാ പന യത്ഥ സമാനസംവാസകസീമാ, തത്ഥേവ ഗച്ഛതി. തേന വുത്തം സമന്തപാസാദികായം ‘‘ഇതി ഭിക്ഖൂനം അവിപ്പവാസസീമാ…പേ… ഗച്ഛതീ’’തി. തസ്മാ –

‘‘സുണാതു ¶ മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാവതാ സമന്താ നിമിത്താ കിത്തിതാ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഏതേഹി നിമിത്തേഹി സീമം സമ്മന്നേയ്യ സമാനസംവാസം ഏകൂപോസഥം, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാവതാ സമന്താ നിമിത്താ കിത്തിതാ, സങ്ഘോ ഏതേഹി നിമിത്തേഹി സീമം സമ്മന്നതി സമാനസംവാസം ഏകൂപോസഥം. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഏതേഹി നിമിത്തേഹി സീമായ സമ്മുതി സമാനസംവാസായ ഏകൂപോസഥായ, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ. സമ്മതാ സാ സീമാ സങ്ഘേന ഏതേഹി നിമിത്തേഹി സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ. ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൯).

ഏസാ സമാനസംവാസകകമ്മവാചാ,

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാ സാ സങ്ഘേന സീമാ സമ്മതാ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ തം സീമം തിചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നേയ്യ ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാ സാ സങ്ഘേന സീമാ സമ്മതാ സമാനസംവാസാ ഏകൂപോസഥാ. സങ്ഘോ തം സീമം തിചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നതി ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഏതിസ്സാ സീമായ തിചീവരേന അവിപ്പവാസസമ്മുതി ഠപേത്വാ ¶ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ. സമ്മതാ സാ സീമാ സങ്ഘേന തിചീവരേന അവിപ്പവാസാ ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ. ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪).

ഏസാ അവിപ്പവാസകമ്മവാചാ ഞത്തിദോസഅനുസ്സാവനാദോസേ അനുട്ഠപേത്വാ സുട്ഠു ഭണിതബ്ബാ. ഏത്താവതാ കമ്മവാചാസമ്പത്തിസങ്ഖാതം തതിയങ്ഗം സൂപപന്നം ഹോതി.

ഏവമയം സീമാ അന്തോ മണിവിമാനം ബഹി രജതപരിക്ഖിത്തം വിമാനസാമികദേവപുത്തോതി ഇമേഹി തീഹി അങ്ഗേഹി സമ്പന്നം ചന്ദമണ്ഡലം വിയ, അന്തോ കനകവിമാനം ബഹി ഫലികപരിക്ഖിത്തം വിമാനസാമികദേവപുത്തോതി ¶ ഇമേഹി തീഹി അങ്ഗേഹി സമ്പന്നം സൂരിയമണ്ഡലം വിയ ച നിമിത്തസമ്പത്തിപരിസസമ്പത്തികമ്മവാചാസമ്പത്തിസങ്ഖാതേഹി തീഹി അങ്ഗേഹി സമ്പന്നാ ഹുത്വാ അതിവിയ സോഭതി വിരോചതി, ജിനസാസനസ്സ ചിരട്ഠിതികാരണഭൂതാ ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ഉപോസഥക്ഖന്ധകപാളിയം ‘‘സീമം, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നന്തേന പഠമം സമാനസംവാസകസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ’’തിആദി.

‘‘നിമിത്തേന നിമിത്തം സമ്ബന്ധിത്വാ’’തി ഏത്ഥ പന പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പുരത്ഥിമദിസതോ പട്ഠായ പദക്ഖിണം കത്വാ സബ്ബനിമിത്താനി കിത്തേത്വാ ഉത്തരാനുദിസം പത്വാ തത്ഥേവ അട്ഠപേത്വാ പുബ്ബേ കിത്തിതം പുരത്ഥിമദിസായ നിമിത്തം പുന കിത്തേത്വാ സമ്മതാതി അത്ഥോ. ഏവം സമ്മതാ അയം സീമാ ഏകാദസഹി വിപത്തീഹി മുത്താ, തീഹി സമ്പത്തീഹി സമന്നാഗതാ ഹുത്വാ സബ്ബാകാരസമ്പന്നാ പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലം അപരിമാണം ഭിക്ഖൂനം അപലോകനാദിചതുബ്ബിധകമ്മകരണട്ഠാനഭൂതാ ബദ്ധസീമാ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബാ.

യദി ¶ പന സഖണ്ഡസീമം മഹാസീമം ബന്ധിതുകാമാ, പുബ്ബേ വുത്തനയേന സുട്ഠു സോധേത്വാ സമൂഹനിതപോരാണസീമായ കേവലായ പകതിഗാമസീമായ വാ വിസുംഗാമസീമായ വാ ബന്ധിതബ്ബാ, താസു ച ദ്വീസു സീമാസുപബ്ബജ്ജുപസമ്പദാദീനം സങ്ഘകമ്മാനം സുഖകരണത്ഥം സീമാ പഠമം ബന്ധിതബ്ബാ, തം പന ബന്ധന്തേഹി വത്തം ജാനിതബ്ബം. സചേ ഹി ബോധിചേതിയഭത്തസാലാദീനി സബ്ബവത്ഥൂനി പതിട്ഠാപേത്വാ കതവിഹാരേ ബന്ധന്തി, വിഹാരമജ്ഝേ ബഹൂനം സമോസരണട്ഠാനേ അബന്ധിത്വാ വിഹാരപച്ചന്തേ വിവിത്തോകാസേ ബന്ധിതബ്ബാ. അകതവിഹാരേ ബന്ധന്തേഹി ബോധിചേതിയാദീനം സബ്ബവത്ഥൂനം പതിട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ യഥാ പതിട്ഠിതേസു വത്ഥൂസു വിഹാരപച്ചന്തേ വിവിത്തോകാസേ ഹോതി, ഏവം ബന്ധിതബ്ബാ. തഥാ ഹി വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘ഇമം പന സമാനസംവാസകസീമം സമ്മന്നന്തേഹീ’’തിആദി.

കിത്തകപ്പമാണാ പന ഖണ്ഡസീമാ ബന്ധിതബ്ബാതി? ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന സചേ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹാതി, വട്ടതി, തതോ ഓരം ന വട്ടതി. പരം ഭിക്ഖുസഹസ്സം ഗണ്ഹന്തീപി വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. ൧൩൮) ‘‘സാ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേനാ’’തിആദി. ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂതി ച നിസിന്നേ സന്ധായ വുത്തം, ഇദഞ്ച അബ്ഭാനകരണകാലേ കമ്മാരഹഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം വീസതിഗണസ്സ സങ്ഘസ്സ നിസീദനപ്പഹോനകത്ഥം വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) ‘‘ഏകവീസതി ¶ ഭിക്ഖൂ’’തിആദി. തം ഖണ്ഡസീമം ബന്ധന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സീമമാളകസ്സ സമന്താ നിമിത്തൂപഗാ പാസാണാ ഠപേതബ്ബാ. അന്തോഖണ്ഡസീമായമേവ ഠത്വാ ഖണ്ഡസീമാ ബന്ധിതബ്ബാ. ‘‘ഏസോ പാസാണോ നിമിത്ത’’ന്തി ഏവം നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ കമ്മവാചായ സീമാ ബന്ധിതബ്ബാ, തസ്സായേവ സീമായ ദള്ഹീകമ്മത്ഥം അവിപ്പവാസകമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘തം ബന്ധന്തേഹീ’’തിആദി. ഏവം ഖണ്ഡസീമം സമ്മന്നിത്വാ ബഹി സീമന്തരികപാസാണാ ഠപേതബ്ബാ. സീമന്തരികാ പച്ഛിമകോടിയാ ഏകരതനപ്പമാണാ ¶ വട്ടതി, വിദത്ഥിപ്പമാണാപി ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാപി വട്ടതി. സചേ പന വിഹാരോ മഹാ ഹോതി, ദ്വേപി തിസ്സോപി തതുത്തരിപി ഖണ്ഡസീമായോ ബന്ധിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സീമം സമ്മന്നിത്വാ’’തിആദി.

ഏവം ഖണ്ഡസീമം സമ്മന്നിത്വാ മഹാസീമാസമ്മുതികാലേ ഖണ്ഡസീമതോ നിക്ഖമിത്വാ മഹാസീമായ ഠത്വാ സമന്താ അനുപരിയായന്തേഹി സീമന്തരികപാസാണാ കിത്തേതബ്ബാ, തതോ അവസേസനിമിത്താനി കിത്തേത്വാ ഹത്ഥപാസം അവിജഹന്തേഹി കമ്മവാചായ സമാനസംവാസകസീമം സമ്മന്നിത്വാ തസ്സ ദള്ഹീകമ്മത്ഥം അവിപ്പവാസകമ്മവാചാപി കാതബ്ബാ. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘ഏവം ഖണ്ഡസീമം സമ്മന്നിത്വാ’’തിആദി.

‘‘സമന്താ അനുപരിയായന്തേഹി സീമന്തരികപാസാണാ കിത്തേതബ്ബാ’’തി വുത്തം. കഥം കിത്തേതബ്ബാതി? ദക്ഖിണതോ അനുപരിയായന്തേനേവ കിത്തേതബ്ബാ. തഥാ ഹി ഖണ്ഡസീമതോ പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ തഥാ ഉത്തരായ ദിസായ ദക്ഖിണാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ദക്ഖിണായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ തഥാ പുരത്ഥിമായ ദിസായ പച്ഛിമാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘പച്ഛിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ തഥാ ദക്ഖിണായ ദിസായ ഉത്തരാഭിമുഖേന ഠത്വാ ‘‘ഉത്തരായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തി തത്ഥ സബ്ബാനി നിമിത്താനി അനുക്കമേന കിത്തേത്വാ പുന പച്ഛിമായ ദിസായ പുരത്ഥാഭിമുഖേന ഠത്വാ പുരിമം കിത്തിതം വുത്തനയേനേവ പുന കിത്തേതബ്ബം. ഏവം ബഹൂനമ്പി ഖണ്ഡസീമാനം സീമന്തരികപാസാണാ പച്ചേകം കിത്തേതബ്ബാ, തതോ പച്ഛാ അവസേസനിമിത്താനീതി മഹാസീമായ ബാഹിരബന്ധനേസു നിമിത്താനി. ഏവം സീമന്തരികപാസാണാ മഹാസീമായ അന്തോ നിമിത്താനി ഹോന്തി ദ്വിന്നം സീമാനം ¶ സങ്കരദോസാപഗമനത്ഥം സീമന്തരികപാസാണാനം ഠപേതബ്ബത്താ. ഏവം സമന്താ അനുപരിയായന്തേന സീമന്തരികപാസാണാ കിത്തേതബ്ബാ. തഥാഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൩൮) ‘‘സീമന്തരികപാസാണാതി ¶ സീമന്തരികായ ഠപിതനിമിത്തപാസാണാ, തേ പന കിത്തേന്തേന പദക്ഖിണതോ അനുപരിയായന്തേനേവ കിത്തേതബ്ബാ’’തിആദി.

കിം ഇമിനാ അനുക്കമേനേവ സീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ, ഉദാഹു അഞ്ഞേനപി അനുക്കമേന സമ്മന്നിതബ്ബാതി? സചേ പന ഖണ്ഡസീമായ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ തതോ സീമന്തരികായ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ മഹാസീമായ നിമിത്താനി കിത്തേന്തി, ഏവം തീസു ഠാനേസു നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ യം സീമം ഇച്ഛന്തി, തം പഠമം ബന്ധിതും വട്ടതി. ഏവം സന്തേപി യഥാവുത്തനയേന ഖണ്ഡസീമതോവ പട്ഠായ ബന്ധിതബ്ബാ. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ‘‘സചേ പന ഖണ്ഡസീമായ നിമിത്താനീ’’തിആദി. ഏവം ഖണ്ഡസീമമഹാസീമബന്ധനേന ഭിക്ഖൂനം കോ ഗുണോതി ചേ? ഏവം ബദ്ധാസു പന സീമാസു ഖണ്ഡസീമായ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ മഹാസീമായം കമ്മം കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം കമ്മം ന കോപേന്തി, മഹാസീമായ വാ ഠിതാ ഖണ്ഡസീമായ കമ്മം കരോന്താനം, സീമന്തരികായ പന ഠിതാ ഉഭിന്നമ്പി ന കോപേന്തി. ഗാമക്ഖേത്തേ ഠത്വാ കമ്മം കരോന്താനം പന സീമന്തരികായ ഠിതാ കോപേന്തി. സീമന്തരികാ ഹി ഗാമക്ഖേത്തം ഭജതി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ഏവം ബദ്ധാസു പന സീമാസൂ’’തിആദി, ഏവം ബദ്ധസീമവിഹാരേസു വസന്താ ഭിക്ഖൂ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതേഹി തിചീവരേഹി വിനാ യഥാരുചി വസിതും ലഭന്തി. സചേ പന ഗാമോ അത്ഥി, ഗാമഗാമൂപചാരേസു ന ലഭതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

സീമാബന്ധനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൫. ഉപോസഥപവാരണാവിനിച്ഛയകഥാ

൧൬൮. ഏവം ¶ സീമാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഉപോസഥപവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഉപോസഥപവാരണാതി ഏത്ഥ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ ഉപോസഥസദ്ദോ താവ –

‘‘ഉദ്ദേസേ ¶ പാതിമോക്ഖസ്സ, പണ്ണത്തിയമുപോസഥോ;

ഉപവാസേ ച അട്ഠങ്ഗേ, ഉപോസഥദിനേ സിയാ’’തി. –

വചനതോ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ പണ്ണത്തിയം ഉപവാസേ അട്ഠങ്ഗസീലേ ഉപോസഥദിനേ ച വത്തതി. തഥാ ഹേസ ‘‘ആയാമാവുസോ കപ്പിന ഉപോസഥം ഗമിസ്സാമാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫൦; മ. നി. അട്ഠ. ൩.൮൫) പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ആഗതോ, ‘‘ഉപോസഥോ നാമ നാഗരാജാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൪൬) പണ്ണത്തിയം, ‘‘സുദ്ധസ്സ വേ സദാ ഫേഗ്ഗു, സുദ്ധസ്സ ഉപോസഥോ സദാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൭൯) ഉപവാസേ, ‘‘ഏവം അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതോ ഖോ, വിസാഖേ, ഉപോസഥോ ഉപവുത്ഥോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൮.൪൩) അട്ഠങ്ഗസീലേ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉപോസഥേ സഭിക്ഖുകാആവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ’’തിആദീസു (പാചി. ൧൦൪൮) ഉപോസഥദിനേ വത്തതി. ‘‘പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ അധിട്ഠാനുപോസഥോ’’തിആദീസു പാരിസുദ്ധിഅധിട്ഠാനേസുപി വത്തതി. തേ പന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ അന്തോഗധാതി കത്വാ വിസും ന വുത്താ. ഇധ പന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഉപോസഥദിനേ ച വത്തതി. തത്ഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഉപവസനം ഉപോസഥോ, സീലേന ഉപേതാ ഹുത്വാ വസനന്ത്യത്ഥോ. ഉപോസഥദിനേ ഉപവസന്തി ഏത്ഥാതി ഉപോസഥോ, ഏതസ്മിം ദിവസേ സീലേന ഉപേതാ ഹുത്വാ വസന്തീത്യത്ഥോ.

പവാരണാ-സദ്ദോ പന ‘‘പവാരണാ പടിക്ഖേപേ, കഥിതാജ്ഝേസനായ ചാ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികായം വചനതോ പടിക്ഖേപേ അജ്ഝേസനേ ച വത്തതി. തത്ഥ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭുത്താവീ പവാരിതോ അനതിരിത്തം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ¶ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തിആദീസു (പാചി. ൨൩൮) പടിക്ഖേപേ, ‘‘സങ്ഘോ പവാരേയ്യാ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൨൧൦) അജ്ഝേസനേ, ‘‘അജ്ജപവാരണാ ചാതുദ്ദസീ’’തിആദീസു (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൧൨) പവാരണാദിവസേ. സോ പന അജ്ഝേസനദിവസോയേവാതി വിസും ന വുത്തോ. ഇധ പന അജ്ഝേസനേ വത്തതി, തസ്മാ പവാരീയതേ പവാരണാ, പകാരേന ഇച്ഛീയതേത്യത്ഥോ. പ-പുബ്ബ വരധാതു ചുരാദിഗണികായം.

ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി പാളിയം ഉപോസഥക്ഖന്ധകാനന്തരം വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകോ, തദനന്തരം പവാരണക്ഖന്ധകോ സങ്ഗീതോ, തഥാപി ഉപോസഥപവാരണകമ്മാനം യേഭുയ്യേന സമാനത്താ യമകമിവ ഭൂതത്താ മിസ്സേത്വാ കഥേന്തോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി സല്ലഹുകഗന്ഥോ ചാതി മന്ത്വാ ഖന്ധകദ്വയസങ്ഗഹിതം അത്ഥം ¶ ഏകേനേവ പരിച്ഛേദേന ദസ്സേതി ആചരിയോ. തത്ഥ ചാതുദ്ദസികോ പന്നരസികോ സാമഗ്ഗീഉപോസഥോതി ദിവസവസേന തയോ ഉപോസഥാ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ചതുദ്ദസിയം നിയുത്തോ ചാതുദ്ദസികോ, ഏവം പന്നരസികോ. സാമഗ്ഗീഉപോസഥോ നാമ സങ്ഘസാമഗ്ഗികദിവസേ കാതബ്ബഉപോസഥോ. ഹേമന്തഗിമ്ഹവസ്സാനം തിണ്ണം ഉതൂനന്തി ഏത്ഥ ഹേമന്തഉതു നാമ അപരകത്തികകാളപക്ഖസ്സ പാടിപദതോ പട്ഠായ ഫഗ്ഗുനപുണ്ണമപരിയോസാനാ ചത്താരോ മാസാ. ഗിമ്ഹഉതു നാമ ഫഗ്ഗുനസ്സ കാളപക്ഖപാടിപദതോ പട്ഠായ ആസാള്ഹിപുണ്ണമപരിയോസാനാ ചത്താരോ മാസാ. വസ്സാനഉതു നാമ ആസാള്ഹസ്സ കാളപക്ഖപാടിപദതോ പട്ഠായ അപരകത്തികപുണ്ണമപരിയോസാനാ ചത്താരോ മാസാ. തതിയസത്തമപക്ഖേസു ദ്വേ ദ്വേ കത്വാ ഛ ചാതുദ്ദസികാതി ഹേമന്തസ്സ ഉതുനോ തതിയേ ച സത്തമേ ച പക്ഖേ ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ, മിഗസിരമാസസ്സ കാളപക്ഖേ, മാഘമാസസ്സ കാളപക്ഖേ ചാതി അത്ഥോ. ഏവം ഗിമ്ഹസ്സ ഉതുനോ തതിയേ ചിത്തമാസസ്സ കാളപക്ഖേ സത്തമേ ജേട്ഠമാസസ്സ ¶ കാളപക്ഖേ ച, വസ്സാനസ്സ ഉതുനോ തതിയേ സാവണസ്സ കാളപക്ഖേ ച സത്തമേ അസ്സയുജമാസസ്സ കാളപക്ഖേ ചാതി അത്ഥോ. സേസാ പന്നരസികാതി സേസാ അട്ഠാരസ പന്നരസികാ.

ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘കത്തികസ്സ ച കാളമ്ഹാ;

യാവ ഫഗ്ഗുനപുണ്ണമാ;

ഹേമന്തകാലോതി വിഞ്ഞേയ്യോ;

അട്ഠ ഹോന്തി ഉപോസഥാ.

‘‘ഫഗ്ഗുനസ്സ ച കാളമ്ഹാ;

യാവ ആസാള്ഹിപുണ്ണമാ;

ഗിമ്ഹകാലോതി വിഞ്ഞേയ്യോ;

അട്ഠ ഹോന്തി ഉപോസഥാ.

‘‘ആസാള്ഹസ്സ ച കാളമ്ഹാ;

യാവ കത്തികപുണ്ണമാ;

വസ്സകാലോതി ¶ വിഞ്ഞേയ്യോ;

അട്ഠ ഹോന്തി ഉപോസഥാ.

‘‘ഉതൂനം പന തിണ്ണന്നം, പക്ഖേ തതിയസത്തമേ;

ചതുദ്ദസോതി പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദിസന്തി നയഞ്ഞുനോ’’തി. (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ);

ഏവം ഏകസംവച്ഛരേ ചതുവീസതി ഉപോസഥാതി ഏവം ഇമിനാ വുത്തനയേന ഹേമന്താദീനം തിണ്ണം ഉതൂനം ഏകേകസ്മിം ഉതുമ്ഹി പച്ചേകം അട്ഠഅട്ഠഉപോസഥത്താ ഉതുത്തയസമോധാനഭൂതേ ഏകസ്മിം സംവച്ഛരേ ചതുവീസതി ഉപോസഥാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ഇദം താവ പകതിചാരിത്തന്തി ഇദം ഏകസ്മിം സംവച്ഛരേ ഛചാതുദ്ദസികഅട്ഠാരസപന്നരസികഉപോസഥകരണം താവ പഠമം പകതിയാ സഭാവേന ചാരിത്തം കാതബ്ബം കമ്മം ഹോതി, ന ബഹുതരാവാസികാദിനാ കാരണേന കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

തഥാരൂപപച്ചയേ ¶ സതി അഞ്ഞസ്മിമ്പി ചാതുദ്ദസേ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതീതി ‘‘സകിം പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസേ വാ പന്നരസേ വാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൬) വചനതോ ‘‘യോ പന ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബ’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൭൮) ച തഥാരൂപപച്ചയേ സതി അഞ്ഞസ്മിമ്പി ചാതുദ്ദസേ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ സകിന്തി ഏകവാരം. ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബന്തി ആവാസികേഹി ‘‘അജ്ജുപോസഥോ ചാതുദ്ദസോ’’തി പുബ്ബകിച്ചേ കരിയമാനേ അനുവത്തിതബ്ബം, ന പടിക്കോസിതബ്ബം. ആദി-സദ്ദേന ‘‘ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം അനുവത്തിതബ്ബ’’ന്തി വചനം, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ദ്വേ തയോ ഉപോസഥേ ചാതുദ്ദസികേ കാതും, കഥം മയം തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പഠമതരം പവാരേയ്യാമാ’’തി (മഹാവ. ൨൪൦) വചനഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥ ച പഠമസുത്തസ്സ ഏകേകസ്സ ഉതുനോ തതിയസത്തമപക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസേ വാ അവസേസസ്സ പന്നരസേ വാ സകിം പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബന്തി. പകതിചാരിത്തവസേനപി അത്ഥസമ്ഭവതോ ‘‘ആഗന്തുകേഹീ’’തിആദീനി സുത്താനി ദസ്സിതാനീതി വേദിതബ്ബം. തഥാരൂപപച്ചയേ സതീതി അഞ്ഞസ്മിമ്പി ചാതുദ്ദസേ ഉപോസഥം കാതും അനുരൂപേ ആവാസികാ ബഹുതരാ ഹോന്തീതി ഏവമാദികേ പച്ചയേ സതി. അഞ്ഞസ്മിമ്പി ചാതുദ്ദസേതി തിണ്ണം ഉതൂനം തതിയസത്തമപക്ഖചാതുദ്ദസതോ അഞ്ഞസ്മിം ചാതുദ്ദസേ.

തത്രായം ¶ പാളി (മഹാവ. ൧൭൮) –

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ആവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം ചാതുദ്ദസോ ഹോതി, ആഗന്തുകാനം പന്നരസോ. സചേ ആവാസികാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബം. സചേ സമസമാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബം. സചേ ആഗന്തുകാ ¶ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം അനുവത്തിതബ്ബം.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ആവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പന്നരസോ ഹോതി, ആഗന്തുകാനം ചാതുദ്ദസോ. സചേ ആവാസികാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബം. സചേ സമസമാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബം. സചേ ആഗന്തുകാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം അനുവത്തിതബ്ബം.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ആവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പാടിപദോ ഹോതി, ആഗന്തുകാനം പന്നരസോ. സചേ ആവാസികാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം നാകാമാ ദാതബ്ബാ സാമഗ്ഗീ, ആഗന്തുകേഹി നിസ്സീമം ഗന്ത്വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. സചേ സമസമാ ഹോന്തി, ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം നാകാമാ ദാതബ്ബാ സാമഗ്ഗീ, ആഗന്തുകേഹി നിസ്സീമം ഗന്ത്വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. സചേ ആഗന്തുകാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആവാസികേഹി ആഗന്തുകാനം സാമഗ്ഗീ വാ ദാതബ്ബാ, നിസ്സീമം വാ ഗന്തബ്ബം.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ആവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പന്നരസോ ഹോതി, ആഗന്തുകാനം പാടിപദോ. സചേ ആവാസികാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം സാമഗ്ഗീ വാ ദാതബ്ബാ, നിസ്സീമം വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ സമസമാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം സാമഗ്ഗീ വാ ദാതബ്ബാ, നിസ്സീമം വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ ആഗന്തുകാ ബഹുതരാ ഹോന്തി, ആഗന്തുകേഹി ആവാസികാനം നാകാമാ ദാതബ്ബാ സാമഗ്ഗീ, ആവാസികേഹി നിസ്സീമം ഗന്ത്വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ’’തി.

തത്രായം ¶ അട്ഠകഥാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൭൮) –

ആവാസികാനം ¶ ഭിക്ഖൂനം ചാതുദ്ദസോ ഹോതി, ആഗന്തുകാനം പന്നരസോതി ഏത്ഥ യേസം പന്നരസോ, തേ തിരോരട്ഠതോ വാ ആഗതാ, അതീതം വാ ഉപോസഥം ചാതുദ്ദസികം അകംസൂതി വേദിതബ്ബാ. ആവാസികാനം അനുവത്തിതബ്ബന്തി ആവാസികേഹി ‘‘അജ്ജുപോസഥോ ചാതുദ്ദസോ’’തി പുബ്ബകിച്ചേ കരിയമാനേ അനുവത്തിതബ്ബം, ന പടിക്കോസിതബ്ബം. നാകാമാ ദാതബ്ബാതി ന അനിച്ഛായ ദാതബ്ബാതി.

‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമ്ഹി അയം പവാരണക്ഖന്ധകാഗതാ പാളി (മഹാവ. ൨൪൦) – ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്ബഹുലാ സന്ദിട്ഠാ സമ്ഭത്താ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തി, തേസം സാമന്താ അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനകാരകാ കലഹകാരകാ വിവാദകാരകാ ഭസ്സകാരകാ സങ്ഘേ അധികരണകാരകാ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തി ‘‘മയം തേസം ഭിക്ഖൂനം വസ്സംവുത്ഥാനം പവാരണായ പവാരണം ഠപേസ്സാമാ’’തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ദ്വേ തയോ ഉപോസഥേ ചാതുദ്ദസികേ കാതും, കഥം മയം തേഹി ഭിക്ഖൂഹി പഠമതരം പവാരേയ്യാമാതി.

തത്രായം അട്ഠകഥാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൪൦) – ദ്വേ തയോ ഉപോസഥേ ചാതുദ്ദസികേ കാതുന്തി ഏത്ഥ ചതുത്ഥപഞ്ചമാ ദ്വേ, തതിയോ പന പകതിയാപി ചാതുദ്ദസികോയേവാതി, തസ്മാ തതിയചതുത്ഥാ വാ തതിയചതുത്ഥപഞ്ചമാ വാ ദ്വേ തയോ ചാതുദ്ദസികാ കാതബ്ബാ. അഥ ചതുത്ഥേ കതേ സുണന്തി, പഞ്ചമോ ചാതുദ്ദസികോ കാതബ്ബോ, ഏവമ്പി ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തി. ഏവം കരോന്താ ഭണ്ഡനകാരകാനം തേരസേ വാ ചാതുദ്ദസേ വാ ഇമേ പന്നരസീപവാരണം പവാരേസ്സന്തീതി.

തത്ഥ ¶ അയം സാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൪൦) – ചതുത്ഥേ കതേ സുണന്തീതി ചതുത്ഥേ പന്നരസികുപോസഥേ കതേ അമ്ഹാകം പവാരണം ഠപേസ്സന്തീതി സുണന്തി. ഏവമ്പി ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തീതി തതിയേന സദ്ധിം ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തീതി.

തത്രായം വിമതിവിനോദനീപാഠോ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൪൦) – ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തീതി തതിയപക്ഖേ ചാതുദ്ദസിയാ സദ്ധിം ദ്വേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോന്തി. ഭണ്ഡനകാരകാനം തേരസേ വാ ചാതുദ്ദസേ വാ ഇമേ പന്നരസീപവാരണം പവാരേസ്സന്തീതി ഇമിനാ യഥാസകം ഉപോസഥകരണദിവസതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം ചാതുദ്ദസീപന്നരസീവോഹാരോ, ന ചന്ദഗതിസിദ്ധിയാ തിഥിയാ വസേനാതി ദസ്സേതി. കിഞ്ചാപി ഏവം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം അനുവത്തിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൮൬) വചനതോ പനേത്ഥ ലോകിയാനം തിഥിം അനുവത്തന്തേഹിപി അത്തനോ ഉപോസഥക്കമേന ചാതുദ്ദസിം പന്നരസിം വാ പന്നരസിം ചാതുദ്ദസിം ¶ വാ കരോന്തേഹേവ അനുവത്തിതബ്ബം, ന പന സോളസമദിവസം വാ തേരസമദിവസം വാ ഉപോസഥദിവസം കരോന്തേഹി. തേനേവ പാളിയമ്പി (മഹാവ. ൨൪൦) ‘‘ദ്വേ തയോ ഉപോസഥേ ചാതുദ്ദസികേ കാതു’’ന്തി വുത്തം. അഞ്ഞഥാ ‘‘ദ്വാദസിയം, തേരസിയം വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബതോ. ‘‘സകിം പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസേ വാ പന്നരസേ വാ’’തിആദിവചനമ്പി (മഹാവ. ൧൩൬) ഉപവുത്തക്കമേനേവ വുത്തം, ന തിഥിക്കമേനാതി ഗഹേതബ്ബന്തി.

ന കേവലം ഉപോസഥദിവസായേവ തയോ ഹോന്തി, അഥ ഖോ പവാരണാദിവസാപീതി ആഹ ‘‘പുരിമവസ്സംവുത്ഥാനം പനാ’’തിആദി. മാഇതി ചന്ദോ വുച്ചതി തസ്സ ഗതിയാ ദിവസസ്സ മിനിതബ്ബതോ, സോ ഏത്ഥ സബ്ബകലാപപാരിപൂരിയാ പുണ്ണോതി പുണ്ണമാ. പുബ്ബകത്തികായ പുണ്ണമാ പുബ്ബകത്തികപുണ്ണമാ, അസ്സയുജപുണ്ണമാ. സാ ഹി പച്ഛിമകത്തികം നിവത്തേതും ഏവം വുത്താ. തേസംയേവാതി ¶ പുരിമവസ്സംവുത്ഥാനംയേവ. ഭണ്ഡനകാരകേഹീതി കലഹകാരകേഹി. പച്ചുക്കഡ്ഢന്തീതി ഉക്കഡ്ഢന്തി, ഭണ്ഡനകാരകേ അനുവാദവസേന അസ്സയുജപുണ്ണമാദിം പരിച്ചജന്താ പവാരണം കാളപക്ഖം ജുണ്ഹപക്ഖന്തി ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തീതി അത്ഥോ, ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്തോ ആവാസികാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇദാനി ഉപോസഥം കരേയ്യാമ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാമ, ആഗമേ കാളേ പവാരേയ്യാമാ’’തി, ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്തോ ആവാസികാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇദാനി ഉപോസഥം കരേയ്യാമ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാമ, ആഗമേ ജുണ്ഹേ പവാരേയ്യാമാ’’തി (മഹാവ. ൨൪൦) ച ഏവം ഞത്തിയാ പവാരണം ഉദ്ധം കഡ്ഢന്തീതി വുത്തം ഹോതി.

അഥാതി അനന്തരത്ഥേ നിപാതോ. ചതുദ്ദസന്നം പൂരണോ ചാതുദ്ദസോ, ദിവസോ. യം സന്ധായ ‘‘ആഗമേ കാളേ പവാരേയ്യാമാ’’തി ഞത്തിം ഠപയിംസു. പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമാ വാതി കോമുദിചാതുമാസിനിപുണ്ണമദിവസോ വാ. യം സന്ധായ ‘‘ആഗമേ ജുണ്ഹേ പവാരേയ്യാമാ’’തി ഞത്തിം ഠപയിംസു. തസ്മിം പന ആഗമേ ജുണ്ഹേ കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാ അവസ്സം പവാരേതബ്ബം. ന ഹി തം അതിക്കമിത്വാ പവാരേതും ലബ്ഭതി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘തേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനകാരകാ കലഹകാരകാ വിവാദകാരകാ ഭസ്സകാരകാ സങ്ഘേ അധികരണകാരകാ തമ്പി ജുണ്ഹം അനുവസേയ്യും. തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി സബ്ബേഹേവ ആഗമേ ജുണ്ഹേ കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാ അകാമാ പവാരേതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൪൦). തേനേവാഹ ‘‘പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനഞ്ച പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമാ ഏവ വാ’’തി. യദി ഹി തം അതിക്കമിത്വാ പവാരേയ്യ, ദുക്കടാപത്തിം ആപജ്ജേയ്യും. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, അപവാരണായ പവാരേതബ്ബം അഞ്ഞത്ര സങ്ഘസാമഗ്ഗിയാ’’തി (മഹാവ. ൨൩൩). വിസുദ്ധിപവാരണായോഗതോ ¶ പവാരണാദിവസാ. പി-സദ്ദേന ന കേവലം പവാരണാദിവസാവ ¶ , അഥ ഖോ തദഞ്ഞേ ഉപോസഥദിവസാപി ഹോന്തീതി ദസ്സേതി. ഇദമ്പീതി പവാരണത്തയമ്പി. തഥാരൂപപച്ചയേതി ബഹുതരാവാസികാദിപച്ചയേ. ദ്വിന്നം കത്തികപുണ്ണമാനന്തി പുബ്ബകത്തികപച്ഛിമകത്തികസങ്ഖാതാനം ദ്വിന്നം അസ്സയുജകോമുദിപുണ്ണമാനം.

ഇദാനി യോ സോ സാമഗ്ഗിഉപോസഥദിവസോ വുത്തോ, തഞ്ച തപ്പസങ്ഗേന സാമഗ്ഗിപവാരണാദിവസഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘യദാ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഓസാരിതേ തസ്മിം ഭിക്ഖുസ്മിന്തി ഉക്ഖിത്തകേ ഭിക്ഖുസ്മിം ഓസാരിതേ, തം ഗഹേത്വാ സീമം ഗന്ത്വാ ആപത്തിം ദേസാപേത്വാ കമ്മവാചായ കമ്മപടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന പവേസിതേതി വുത്തം ഹോതി. തസ്സ വത്ഥുസ്സാതി തസ്സ അധികരണസ്സ. തദാ ഠപേത്വാ ചുദ്ദസപന്നരസേ അഞ്ഞോ യോ കോചി ദിവസോ ഉപോസഥദിവസോ നാമ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. കസ്മാതി ആഹ ‘‘താവദേവ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. ‘പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’ന്തി വചനതോ’’തി. തത്ഥ താവദേവാതി തം ദിവസമേവ. വചനതോതി കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൪൭൫) വുത്തത്താ. യത്ര പന പത്തചീവരാദീനം അത്ഥായ അപ്പമത്തകേന കാരണേന വിവദന്താ ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ ഠപേന്തി, തത്ഥ തസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിതേ ‘‘സമഗ്ഗാ ജാതമ്ഹാ’’തി അന്തരാ സാമഗ്ഗിഉപോസഥം കാതും ന ലഭന്തി, കരോന്തേഹി അനുപോസഥേ ഉപോസഥോ കതോ നാമ ഹോതി.

കത്തികമാസബ്ഭന്തരേതി ഏത്ഥ കത്തികമാസോ നാമ പുബ്ബകത്തികമാസസ്സ കാളപക്ഖപാടിപദതോ പട്ഠായ യാവ അപരകത്തികപുണ്ണമാ, താവ ഏകൂനതിംസരത്തിദിവാ, തസ്സ അബ്ഭന്തരേ. തതോ പുരേ വാ പന പച്ഛാ വാ വട്ടതി. അയമേവാതി യോ കോചി ദിവസോയേവ. ഇധാപി കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ സാമഗ്ഗിയാ സദിസാവ സാമഗ്ഗീ വേദിതബ്ബാ. യേ പന കിസ്മിഞ്ചിദേവ അപ്പമത്തകേ ¶ പവാരണം ഠപേത്വാ സമഗ്ഗാ ഹോന്തി, തേഹി പവാരണായമേവ പവാരണാ കാതബ്ബാ, താവദേവ ന കാതബ്ബാ, കരോന്തേഹി അപവാരണായ പവാരണാ കതാ നാമ ഹോതി, ‘‘ന കാതബ്ബായേവാ’’തി നിയമേന യദി കരോതി, ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി. തത്ഥ ഹി ഉപോസഥകരണേ ദുക്കടം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനുപോസഥേ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര സങ്ഘസാമഗ്ഗിയാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൩).

൧൬൯. സങ്ഘേ ഉപോസഥോ നാമ ഏകസീമായം സന്നിപതിതേന ചതുവഗ്ഗാദിസങ്ഘേന കത്തബ്ബോ ഉപോസഥോ, സോ ച പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോയേവ. ഗണേ ഉപോസഥോ നാമ ഏകസീമായം സന്നിപതിതേഹി ദ്വീഹി, തീഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബോ ഉപോസഥോ, സോ ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോയേവ. പുഗ്ഗലേ ഉപോസഥോ നാമ ഏകസീമായം ¶ നിസിന്നേന ഏകേന ഭിക്ഖുനാ കത്തബ്ബോ ഉപോസഥോ, സോ ച അധിട്ഠാനുപോസഥോയേവ. തേനാഹ ‘‘കാരകവസേന അപരേപി തയോ ഉപോസഥാ’’തി. കത്തബ്ബാകാരവസേന വുത്തേസു തീസു ഉപോസഥേസു സുത്തുദ്ദേസോ നാമ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ. സോ ദുവിധോ ഓവാദപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ച ആണാപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ ച. തത്ര ഓവാദോവ പാതിമോക്ഖം, തസ്സ ഉദ്ദേസോ സരൂപേന കഥനം ഓവാദപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ. ‘‘ഇമസ്മിം വീതിക്കമേ അയം നാമ ആപത്തീ’’തി ഏവം ആപത്തിവസേന ആണാപനം പഞ്ഞാപനം ആണാ. സേസം അനന്തരസദിസമേവ.

തത്ഥ ഓവാദപാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ നാമ –

‘‘ഖന്തി പരമം തപോ തിതിക്ഖാ;

നിബ്ബാനം പരമം വദന്തി ബുദ്ധാ;

ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീ;

ന സമണോ ഹോതി പരം വിഹേഠയന്തോ.

‘‘സബ്ബപാപസ്സ ¶ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;

സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം.

‘‘അനുപവാദോ അനുപഘാതോ, പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ;

മത്തഞ്ഞുതാ ച ഭത്തസ്മിം, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി. (ദീ. നി. ൨.൯൦; ധ. പ. ൧൮൩-൧൮൫) –

ഇമാ തിസ്സോ ഗാഥാ.

തത്ഥ ഖന്തി പരമം തപോതി അധിവാസനഖന്തി നാമ പരമം തപോ. തിതിക്ഖാതി ഖന്തിയാ ഏവ വേവചനം, തിതിക്ഖാസങ്ഖാതാ അധിവാസനഖന്തി ഉത്തമം തപോതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനം പരമം വദന്തീതി സബ്ബാകാരേന പന നിബ്ബാനം പരമന്തി വദന്തി ബുദ്ധാ. ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീതി യോ അധിവാസനഖന്തിവിരഹിതത്താ പരം ഉപഘാതേതി ബാധതി വിഹിംസതി, സോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതി ¶ . ചതുത്ഥപാദോ പന തസ്സേവ വേവചനം. ‘‘ന ഹി പബ്ബജിതോ’’തി ഏതസ്സ ഹി ന സമണോ ഹോതീതി വേവചനം. ‘‘പരൂപഘാതീ’’തി ഏതസ്സ പരം വിഹേഠയന്തോതി വേവചനം. അഥ വാ പരൂപഘാതീതി സീലൂപഘാതീ. സീലഞ്ഹി ഉത്തമട്ഠേന പരന്തി വുച്ചതി. യോ ച സമണോ പരം യം കഞ്ചി സത്തം വിഹേഠയന്തോ പരൂപഘാതീ ഹോതി അത്തനോ സീലവിനാസകോ, സോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ യോ അധിവാസനഖന്തിയാ അഭാവാ പരൂപഘാതീ ഹോതി, പരം അന്തമസോ ഡംസമകസമ്പി സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപേതി, സോ ന ഹി പബ്ബജിതോ. കിം കാരണാ? മലസ്സ അപബ്ബജിതത്താ. ‘‘പബ്ബാജയമത്തനോ മലം, തസ്മാ ‘പബ്ബജിതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൩൮൮) ഇദഞ്ഹി പബ്ബജിതലക്ഖണം. യോപി ന ഹേവ ഖോ ഉപഘാതേതി ന മാരേതി, അപിച ദണ്ഡാദീഹി വിഹേഠേതി, സോപി പരം വിഹേഠയന്തോ ന സമണോ ഹോതി. കിംകാരണാ? വിഹേസായ അസമിതത്താ. ‘‘സമിതത്താ ഹി പാപാനം, സമണോതി പവുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൨൬൫) ഇദഞ്ഹി സമണലക്ഖണം.

ദുതിയഗാഥായ ¶ സബ്ബപാപസ്സാതി സബ്ബാകുസലസ്സ. അകരണന്തി അനുപ്പാദനം. കുസലസ്സാതി ചതുഭൂമകകുസലസ്സ. ഉപസമ്പദാതി ഉപസമ്പാദനം പടിലാഭോ. സചിത്തപരിയോദപനന്തി അത്തനോ ചിത്തസ്സ വോദാപനം പഭസ്സരഭാവകരണം സബ്ബസോ പരിസോധനം, തം പന അരഹത്തേന ഹോതി, ഇതി സീലസംവരേന സബ്ബപാപം പഹായ ലോകിയലോകുത്തരാഹി സമഥവിപസ്സനാഹി കുസലം സമ്പാദേത്വാ അരഹത്തഫലേന ചിത്തം പരിയോദപേതബ്ബന്തി ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം ഓവാദോ അനുസിട്ഠി.

തതിയഗാഥായ അനുപവാദോതി വാചായ കസ്സചി അനുപവദനം. അനുപഘാതോതി കായേന കസ്സചി ഉപഘാതാകരണം. പാതിമോക്ഖേതി യം തം പാതിമോക്ഖം പഅതിമോക്ഖം അതിപമോക്ഖം ഉത്തമസീലം. പാതി വാ അഗതിവിസേസേഹി മോക്ഖേതി ദുഗ്ഗതിഭയേഹി, യോ വാ നം പാതി, തം മോക്ഖേതീതി പാതിമോക്ഖന്തി വുച്ചതി, തസ്മിം പാതിമോക്ഖേ ച. സംവരോതി സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം അവീതിക്കമലക്ഖണോ സംവരോ. മത്തഞ്ഞുതാതി പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവസേന പമാണഞ്ഞുതാ. പന്തഞ്ച സയനാസനന്തി ജനസങ്ഘട്ടനവിരഹിതം നിജ്ജനസമ്ബാധം വിവിത്തം സേനാസനഞ്ച. ഏത്ഥ ച ദ്വീഹിയേവ പച്ചയേഹി ചതുപച്ചയസന്തോസോ ദീപിതോതി വേദിതബ്ബോ പച്ചയസന്തോസസാമഞ്ഞേന ഇതരദ്വയസ്സപി ലക്ഖണഹാരനയേന ജോതിതത്താ. അധിചിത്തേ ച ആയോഗോതി വിപസ്സനാപാദകം അട്ഠസമാപത്തിചിത്തം അധിചിത്തം, തതോപി മഗ്ഗഫലചിത്തമേവ അധിചിത്തം, തസ്മിം യഥാവുത്തേ അധിചിത്തേ ആയോഗോ ച അനുയോഗോ ചാതി അത്ഥോ. ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി ഏതം പരസ്സ അനുപവദനം, അനുപഘാതനം ¶ , പാതിമോക്ഖസംവരോ, പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു മത്തഞ്ഞുതാ ¶ , അട്ഠസമാപത്തിവസിഭാവായ വിവിത്തസേനാസനസേവനഞ്ച ബുദ്ധാനം സാസനം ഓവാദോ അനുസിട്ഠീതി. ഇമാ പന തിസ്സോ ഗാഥായോ സബ്ബബുദ്ധാനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസഗാഥാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ, തം ബുദ്ധാ ഏവ ഉദ്ദിസന്തി, ന സാവകാ. ‘‘സുണാതു മേ ഭന്തേ സങ്ഘോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൪) നയേന വുത്തം ആണാപാതിമോക്ഖം നാമ, തം സാവകാ ഏവ ഉദ്ദിസന്തി, ന ബുദ്ധാ. ഇദമേവ ച ഇമസ്മിം അത്ഥേ പാതിമോക്ഖന്തി അധിപ്പേതം.

അനുപഗതോ നാമ തത്ഥേവ ഉപസമ്പന്നോ, അസതിയാ പുരിമികായ അനുപഗതോ വാ. ചാതുമാസിനിയന്തി ചതുമാസിയം. സാ ഹി ചതുന്നം മാസാനം പാരിപൂരിഭൂതാതി ചാതുമാസീ, സാ ഏവ ‘‘ചാതുമാസിനീ’’തി വുച്ചതി, തസ്സം ചാതുമാസിനിയം, പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമാസിയന്തി അത്ഥോ. കായസാമഗ്ഗിന്തി കായേന സമഗ്ഗഭാവം, ഹത്ഥപാസൂപഗമനന്തി വുത്തം ഹോതി.

അയം പനേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – സചേ പുരിമികായ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ വസ്സം ഉപഗതാ പച്ഛിമികായപി പഞ്ച, പുരിമേഹി ഞത്തിം ഠപേത്വാ പവാരിതേ പച്ഛിമേഹി തേസം സന്തികേ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, ന ഏകസ്മിം ഉപോസഥഗ്ഗേ ദ്വേ ഞത്തിയോ ഠപേതബ്ബാ. സചേ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ ചത്താരോ തയോ ദ്വേ ഏകോ വാ ഹോതി, ഏസേവ നയോ. അഥ പുരിമികായ ചത്താരോ, പച്ഛിമികായപി ചത്താരോ തയോ ദ്വേ ഏകോ വാ, ഏസേവ നയോ. അഥ പുരിമികായ തയോ, പച്ഛിമികായ തയോ ദ്വേ ഏകോ വാ, ഏസേവ നയോ. ഇദഞ്ഹേത്ഥ ലക്ഖണം – സചേ പുരിമികായ ഉപഗതേഹി പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ ഥോകതരാ ചേവ ഹോന്തി സമസമാ ച, സങ്ഘപവാരണായ ച ഗണം പൂരേന്തി, സങ്ഘപവാരണാവസേന ഞത്തി ഠപേതബ്ബാ. സചേ പന ¶ പച്ഛിമികായ ഏകോ ഹോതി, തേന സദ്ധിം തേ ചത്താരോ ഹോന്തി, ചതുന്നം സങ്ഘഞത്തിം ഠപേത്വാ പവാരേതും ന വട്ടതി. ഗണഞത്തിയാ പന സോ ഗണപൂരകോ ഹോതി, തസ്മാ ഗണവസേന ഞത്തിം ഠപേത്വാ പുരിമേഹി പവാരേതബ്ബം. ഇതരേന തേസം സന്തികേ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. സചേ പുരിമികായ ദ്വേ, പച്ഛിമികായ ദ്വേ വാ ഏകോ വാ, ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സചേ പുരിമികായപി ഏകോ, പച്ഛിമികായപി ഏകോ, ഏകേന ഏകസ്സ സന്തികേ പവാരേതബ്ബം, ഏകേന പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. സചേ പുരിമേഹി വസ്സൂപഗതേഹി പച്ഛാ വസ്സൂപഗതാ ഏകേനപി അധികതരാ ഹോന്തി, പഠമം പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിത്വാ പച്ഛാ ഥോകതരേഹി തേസം സന്തികേ പവാരേതബ്ബം. കത്തികചാതുമാസിനിപവാരണായ പന സചേ പഠമവസ്സൂപഗതേഹി മഹാപവാരണായ പവാരിതേഹി പച്ഛാ ഉപഗതാ അധികതരാ വാ സമസമാ വാ ഹോന്തി, പവാരണാഞത്തിം ഠപേത്വാ പവാരേതബ്ബം, തേഹി പവാരിതേ പച്ഛാ ഇതരേഹി പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. അഥ മഹാപവാരണായ ¶ പവാരിതാ ബഹൂ ഹോന്തി, പച്ഛാ വസ്സൂപഗതാ ഥോകാ വാ ഏകോ വാ, പാതിമോക്ഖേ ഉദ്ദിട്ഠേ പച്ഛാ തേസം സന്തികേ തേന പവാരേതബ്ബന്തി.

ഠപേത്വാ പന പവാരണാദിവസം അഞ്ഞസ്മിം കാലേതി അഞ്ഞസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ. ഉദ്ദിട്ഠമത്തേ പാതിമോക്ഖേതി ‘‘പരിയോസിതമത്തേ ഉദ്ദിസ്സമാനേ’’തി അപരിയോസിതേ ആഗതേ സതി അവസേസസ്സ പാതിമോക്ഖസ്സ സോതബ്ബത്താ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കാതും ന വട്ടതി. അവുട്ഠിതായാതിആദീനിപി പാതിമോക്ഖസ്സ നിട്ഠിതകാലമേവ പരിസായ വിസേസേത്വാ വദതി. സമസമാ വാതി പുരിമേഹി സമപരിമാണാ. ഥോകതരാ വാതി പുരിമേഹി ഥോകതരപരിമാണാ. ഏതേന ബഹുതരേസു ആഗതേസു പുന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബം, ന പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി.

ഏകംസം ¶ ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാതി ഏകസ്മിം അംസേ സാധുകം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാതി അത്ഥോ. സുത്തനിപാതട്ഠകഥായം (സു. നി. അട്ഠ. ൨.൩൪൫) പന ‘‘ഏകംസം ചീവരം കത്വാതി ഏത്ഥ പന പുന സണ്ഠാപനേന ഏവം വുത്തം. ഏകംസന്തി ച വാമംസം പാരുപിത്വാ ഠിതസ്സേതം അധിവചനം. യതോ യഥാ വാമംസം പാരുപിത്വാ ഠിതം ഹോതി, തഥാ ചീവരം കത്വാതി ഏവമസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തം. അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാതി ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം ഉക്ഖിപിത്വാ. സചേ പന തത്ഥ പാരിവാസികോപി അത്ഥി, സങ്ഘനവകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ തത്ഥേവ നിസിന്നേന അത്തനോ പാളിയാ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. പാതിമോക്ഖേ പന ഉദ്ദിസിയമാനേ പാളിയാ അനിസീദിത്വാ പാളിം വിഹായ ഹത്ഥപാസം അമുഞ്ചന്തേന നിസീദിതബ്ബം. പവാരണായപി ഏസേവ നയോ.

സബ്ബം പുബ്ബകരണീയന്തി സമ്മജ്ജനാദിനവവിധം പുബ്ബകിച്ചം. ഇമിനാ ബഹൂനം വസനട്ഠാനേയേവ ഉപോസഥദിവസേ പുബ്ബകിച്ചം കാതബ്ബം ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഏകസ്സ വസനട്ഠാനേപി കാതബ്ബംയേവാതി ദസ്സേതി. യഥാ ച സബ്ബോ സങ്ഘോ സഭാഗാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ…പേ… പടികരിസ്സതീ’’തി (മഹാവ. ൧൭൧) ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഉപോസഥം കാതും ലഭതി, ഏവമേത്ഥാപി തീഹി ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ, ഇമേ ഭിക്ഖൂ സഭാഗം ആപത്തിം ആപന്നാ, യദാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും സുദ്ധം അനാപത്തികം പസ്സിസ്സന്തി, തദാ തസ്സ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സന്തീ’’തി ഗണഞത്തിം ഠപേത്വാ, ദ്വീഹിപി ‘‘അഞ്ഞം സുദ്ധം പസ്സിത്വാ പടികരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. ഏകേനപി ‘‘പരിസുദ്ധം ലഭിത്വാ പടികരിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ കാതും വട്ടതി.

തദഹൂതി ¶ തസ്മിം അഹു, തസ്മിം ദിവസേതി അത്ഥോ. നാനാസംവാസകേഹീതി ലദ്ധിനാനാസംവാസകേഹി. അനാവാസോ നാമ നവകമ്മസാലാദികോ യോ കോചി പദേസോ ¶ . അഞ്ഞത്ര സങ്ഘേനാതി സങ്ഘപ്പഹോനകേഹി ഭിക്ഖൂഹി വിനാ. അഞ്ഞത്ര അന്തരായാതി പുബ്ബേ വുത്തം ദസവിധമന്തരായം വിനാ. സബ്ബന്തിമേന പന പരിച്ഛേദേന അത്തചതുത്ഥേ വാ അന്തരായേ വാ സതി ഗന്തും വട്ടതി. യഥാ ച ആവാസാദയോ ന ഗന്തബ്ബാ, ഏവം സചേ വിഹാരേ ഉപോസഥം കരോന്തി, ഉപോസഥാധിട്ഠാനത്ഥം സീമാപി നദീപി ന ഗന്തബ്ബാ. സചേ പനേത്ഥ കോചി ഭിക്ഖു ഹോതി, തസ്സ സന്തികം ഗന്തും വട്ടതി, വിസ്സട്ഠഉപോസഥാപി ആവാസാ ഗന്തും വട്ടതി. ഏവം ഗതോ അധിട്ഠാതുമ്പി ലഭതി. ആരഞ്ഞകേനപി ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥദിവസേ ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ അത്തനോ വിഹാരമേവ ആഗന്തബ്ബം. സചേ അഞ്ഞം വിഹാരം ഓക്കമതി, തത്ഥ ഉപോസഥം കത്വാവ ആഗന്തബ്ബം, അകത്വാ ആഗന്തും ന വട്ടതി, യം ജഞ്ഞാ ‘‘അജ്ജേവ തത്ഥ ഗന്തും സക്കോമീ’’തി ഏവരൂപോ പന ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ. തത്ഥ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം കരോന്തേനപി ഹി ഇമിനാ നേവ ഉപോസഥന്തരായോ കതോ ഭവിസ്സതീതി.

൧൭൦. ബഹി ഉപോസഥം കത്വാ ആഗതേനാതി നദിയാ വാ സീമായ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഉപോസഥം കത്വാ ആഗതേന ഛന്ദോ ദാതബ്ബോ, ‘‘കതോ മയാ ഉപോസഥോ’’തി അച്ഛിതും ന ലഭതീതി അധിപ്പായോ. കിച്ചപസുതോ വാതി ഗിലാനുപട്ഠാനാദികിച്ചപസുതോ വാ. സങ്ഘോ നപ്പഹോതീതി ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം അന്തരാ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ പടിപാടിയാ ഠാതും നപ്പഹോതി.

‘‘അധമ്മേന വഗ്ഗ’’ന്തി ഏത്ഥ ഏകസീമായ ചതൂസു ഭിക്ഖൂസു വിജ്ജമാനേസു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോവ അനുഞ്ഞാതോ, തീസു ദ്വീസു ച പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോവ, ഇധ പന തഥാ അകതത്താ ‘‘അധമ്മേനാ’’തി വുത്തം. യസ്മാ പന ഛന്ദപാരിസുദ്ധി സങ്ഘേ ഏവ ആഗച്ഛതി, ന ഗണേ ന പുഗ്ഗലേ, തസ്മാ ‘‘വഗ്ഗ’’ന്തി വുത്തം. സചേ പന ദ്വേ സങ്ഘാ ഏകസീമായം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ ഏകസ്മിം ഖണേ വിസും സങ്ഘകമ്മം കരോന്തി, ഏത്ഥ കഥന്തി? കേചി പന ‘‘തം വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം വഗ്ഗകമ്മത്താ. വഗ്ഗകമ്മം കരോന്താനഞ്ഹി ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ¶ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി തഥാ വചനാഭാവാ, വിസും വിസും കമ്മകരണത്ഥമേവ സീമായ അനുഞ്ഞാതത്താ ചാതി ഗഹേതബ്ബം. വിഹാരസീമായ പന സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേപി കേനചി പച്ചയേന ഖണ്ഡസീമായ തീസു, ദ്വീസു വാ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കരോന്തേസു കമ്മം ധമ്മേന സമഗ്ഗമേവ ഭിന്നസീമട്ഠത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തദഹുപോസഥേ പാരിസുദ്ധിം ദേന്തേന ഛന്ദമ്പി ദാതും, സന്തി സങ്ഘസ്സ കരണീയ’’ന്തി ¶ (മഹാവ. ൧൬൫) വുത്തത്താ ഭഗവതോ ആണം കരോന്തേന ‘‘ഛന്ദം ദമ്മീ’’തി വുത്തം. ‘‘ഛന്ദഹാരകോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ദിന്നേ ഛന്ദേ തത്ഥേവ പക്കമതി, അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബോ ഛന്ദോ’’തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൬൫) പുന അത്തനോ ഛന്ദദാനപരിസ്സമവിനോദനത്ഥം ‘‘ഛന്ദം മേ ഹരാ’’തി വുത്തം. ‘‘ഛന്ദഹാരകോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ദിന്നേ ഛന്ദേ സങ്ഘപ്പത്തോ സഞ്ചിച്ച നാരോചേതി, ആഹടോ ഹോതി ഛന്ദോ, ഛന്ദഹാരകസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ദുക്കടതോ തം മോചേതും ‘‘ഛന്ദം മേ ആരോചേഹീ’’തി വുത്തം. കായേന വാ വാചായ വാ ഉഭയേന വാ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോതി മനസാവ അചിന്തേത്വാ കായപ്പയോഗം കരോന്തേന യേന കേനചി അങ്ഗപച്ചങ്ഗേന വാ, വാചം പന നിച്ഛാരേതും സക്കോന്തേന തഥേവ വാചായ വാ, ഉഭയഥാപി സക്കോന്തേന കായവാചാഹി വാ വിഞ്ഞാപേതബ്ബോ, ജാനാപേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ‘‘അയമത്ഥോ’’തിവചനതോ പന യായ കായചിപി ഭാസായ വിഞ്ഞാപേതും വട്ടതി.

പാരിസുദ്ധിദാനേപി ഛന്ദദാനേ വുത്തസദിസോവ വിനിച്ഛയോ, തം പന ദേന്തേന പഠമം സന്തീ ആപത്തി ദേസേതബ്ബാ. ന ഹി സാപത്തികോ സമാനോ ‘‘പാരിസുദ്ധിം ദമ്മി, പാരിസുദ്ധിം മേ ഹര, പാരിസുദ്ധിം മേ ആരോചേഹീ’’തി വത്തുമരഹതി. ‘‘സന്തി സങ്ഘസ്സ കരണീയാനീ’’തി വത്തബ്ബേ വചനവിപല്ലാസേന ‘‘സന്തി സങ്ഘസ്സ കരണീയ’’ന്തി വുത്തം. തേസഞ്ച അത്തനോ ച ഛന്ദപാരിസുദ്ധിം ദേതീതി ഏത്ഥ ഛന്ദോ ¶ ച പാരിസുദ്ധി ച ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ച ഛന്ദപാരിസുദ്ധി, തം ദേതീതി സരൂപേകസേസേന അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇതരാതി അഞ്ഞേസം ഛന്ദപാരിസുദ്ധി. ബിളാലസങ്ഖലികാ ഛന്ദപാരിസുദ്ധീതി ഏത്ഥ ബിളാലസങ്ഖലികാ നാമ ബിളാലബന്ധനം. തത്ഥ ഹി സങ്ഖലികായ പഠമവലയം ദുതിയവലയംയേവ പാപുണാതി, ന തതിയം, ഏവമയമ്പി ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ദായകേന യസ്സ ദിന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതി, തസ്മാ സാ ബിളാലസങ്ഖലികസദിസത്താ ‘‘ബിളാലസങ്ഖലികാ’’തി വുത്താ. ബിളാലസങ്ഖലികാഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ യാസം കാസഞ്ചി സങ്ഖലികാനം ഉപലക്ഖണമത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൧൭൩. പവാരണാദാനേപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ ‘‘ഛന്ദം മേ ആരോചേഹീ’’തി, ഇധ പന ‘‘മമത്ഥായ പവാരേഹീ’’തി. തത്ഥ ഛന്ദഹാരകേ സങ്ഘസ്സ ഹത്ഥം ഉപഗതമത്തേയേവ ആഗതാ ഹോതി. ഇധ പന ഏവം ദിന്നായ പവാരണായ പവാരണാഹാരകേന സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവം പവാരേതബ്ബം ‘‘തിസ്സോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖു…പേ… പടികരിസ്സാമീ’’തി. വിമതിവിനോദനിയം ‘‘ഏവമേതം ധാരയാമി, സുതാ ഖോ പനായസ്മന്തേഹീതി ഏത്ഥ ‘ഏവമേതം ധാരയാമീ’തി വത്വാ ¶ ഉദ്ദിട്ഠം ഖോ ആയസ്മന്തോ നിദാനം, സുതാ ഖോ പനായസ്മന്തേഹി ചത്താരോ പാരാജികാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബം. മാതികാട്ഠകഥായഞ്ഹി ഏവമേവ വുത്തം. സുതേനാതി സുതപദേന.

൧൭൪. നിദാനുദ്ദേസേ അനിട്ഠിതേ പാതിമോക്ഖം നിദ്ദിട്ഠം നാമ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദുതിയാദീസു ഉദ്ദേസേസൂ’’തിആദി.

൧൭൫. തീഹിപി വിധീഹീതി ഓസാരണകഥനസരഭഞ്ഞേഹി. ഏത്ഥ ച അത്ഥം ഭണിതുകാമതായ വാ ഭണാപേതുകാമതായ വാ സുത്തസ്സ ഓതാരണം ഓസാരണം നാമ. തസ്സേവ അത്ഥപ്പകാസനാ കഥനം നാമ. കേവലം പാഠസ്സേവ സരേന ഭണനം ¶ സരഭഞ്ഞം നാമ. സജ്ഝായം അധിട്ഠഹിത്വാതി ‘‘സജ്ഝായം കരോമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ. ഓസാരേത്വാ പന കഥേന്തേനാതി സയമേവ പാഠം വത്വാ പച്ഛാ അത്ഥം കഥേന്തേന. നവവിധന്തി സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലേസു തയോ, സുത്തുദ്ദേസപാരിസുദ്ധിഅധിട്ഠാനവസേന തയോ, ചാതുദ്ദസീപന്നരസീസാമഗ്ഗിവസേന തയോതി നവവിധം. ചതുബ്ബിധന്തി അധമ്മേനവഗ്ഗാദി ചതുബ്ബിധം. ദുവിധന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം പാതിമോക്ഖവസേന ദുവിധം പാതിമോക്ഖം. നവവിധന്തി ഭിക്ഖൂനം പഞ്ച, ഭിക്ഖുനീനം ചത്താരോതി നവവിധം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം. കതിമീതി കതിസദ്ദാപേക്ഖം ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദട്ഠബ്ബം.

ഉതുവസ്സേയേവാതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസുയേവ. വിഞ്ഞാപേതീതി ഏത്ഥ മനസാ ചിന്തേത്വാ കായവികാരകരണമേവ വിഞ്ഞാപനന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബാ പാരിസുദ്ധീതി പാരിസുദ്ധിദായകേന പുന അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ദാതബ്ബാ. ‘‘ഭൂതം ഏവ സാമണേരഭാവം ആരോചേതീ’’തി വുത്തത്താ ഊനവീസതിവസ്സകാലേ ഉപസമ്പന്നസ്സ, അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നസിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകാദീനം വാ യാവ ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞാ വട്ടതി, താവ തേഹി ആഹടാപി ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ആഗച്ഛതി. യദാ പന തേ അത്തനോ സാമണേരാദിഭാവം പടിജാനന്തി, തതോ പട്ഠായ നാഗച്ഛതീതി ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയമ്പി (മഹാവ. ൧൬൪) ഹി ‘‘ദിന്നായ പാരിസുദ്ധിയാ സങ്ഘപ്പത്തോ വിബ്ഭമതി…പേ… പണ്ഡകോ പടിജാനാതി, തിരച്ഛാനഗതോ പടിജാനാതി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പടിജാനാതി, ആഹടാ ഹോതി പാരിസുദ്ധീ’’തി വുത്തത്താ പണ്ഡകാദീനം ഭിക്ഖുപടിഞ്ഞായ വത്തമാനകാലേസു പന ഛന്ദപാരിസുദ്ധിയാവ ആഗമനം സിദ്ധമേവ. തേനാഹ ‘‘ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥാ’’തി. ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടാനം പന പകതത്താ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉമ്മത്തകാദിഭാവേ പടിഞ്ഞാതേപി തേസം സങ്ഘപ്പത്തമത്തേനേവ ഛന്ദാദി ആഗച്ഛതീതി ദസ്സേതി.

ഭിക്ഖൂനം ¶ ¶ ഹത്ഥപാസന്തി ഇമിനാ ഗണപുഗ്ഗലേസു ഛന്ദപാരിസുദ്ധിയാ അനാഗമനം ദസ്സേതി. ‘‘സങ്ഘപ്പത്തോ’’തി ഹി പാളിയം (മഹാവ. ൧൬൫) വുത്തം. സങ്ഘസന്നിപാതതോ പഠമം കാതബ്ബം പുബ്ബകരണം സങ്ഘസന്നിപാതേ കാതബ്ബം പുബ്ബകിച്ചന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാളിയം ‘‘നോ ചേ അധിട്ഠഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഏത്ഥ അസഞ്ചിച്ച അസ്സതിയാ അനാപത്തി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരിപി, യത്ഥ പന അചിത്തകാപത്തി അത്ഥി, തത്ഥ വക്ഖാമ. പഞ്ഞത്തം ഹോതീതി ഇമിനാ ന സാപത്തികേന ഉപോസഥോ കാതബ്ബോതി വിസും പടിക്ഖേപാഭാവേപി യഥാവുത്തസുത്തസാമത്ഥിയതോ പഞ്ഞത്തമേവാതി ദസ്സേതി. ഇമിനാ ഏവ നയേന ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം തഥാഗതോ അപരിസുദ്ധായ പരിസായ ഉപോസഥം കരേയ്യ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാ’’തിആദിസുത്തനയതോവ (അ. നി. ൮.൨൦; ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൬) അലജ്ജീഹി സദ്ധിം ഉപോസഥകരണമ്പി പടിക്ഖിത്തമേവ അലജ്ജീനിഗ്ഗഹത്ഥത്താ സബ്ബസിക്ഖാപദാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. പാരിസുദ്ധിദാനപഞ്ഞാപനേനാതി ഇമിനാ സാപത്തികേന പാരിസുദ്ധിപി ന ദാതബ്ബാതി ദീപിതം ഹോതി.

൧൭൬. ഉഭോപി ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ സഭാഗാപത്തിഭാവം അജാനിത്വാ കേവലം ആപത്തിനാമേനേവ ദേസേന്തസ്സ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ച അചിത്തകമേവ ദുക്കടം ഹോതീതി വദന്തി. യഥാ സങ്ഘോ സഭാഗാപത്തിം ആപന്നോതി ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഉപോസഥം കാതും ലഭതി, ഏവം തയോപി ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ, ഇമേ ഭിക്ഖൂ സഭാഗം ആപത്തിം ആപന്നാ’’തിആദിനാ വുത്തനയാനുസാരേനേവ ഗണഞത്തിം ഠപേത്വാ ദ്വീഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം ആരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. ഏകേന പന സാപത്തികേന ദൂരം ഗന്ത്വാപി പടികാതുമേവ വട്ടതി, അസമ്പാപുണന്തേന ‘‘ഭിക്ഖൂ ലഭിത്വാ പടികരിസ്സാമീ’’തി ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, പടികരിത്വാ ച പുന ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ ¶ . കേനചി കരണീയേന ഗന്ത്വാതി സീമാപരിച്ഛേദതോ ബഹിഭൂതം ഗാമം വാ അരഞ്ഞം വാ ഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. ഏതേനേവ ഉപോസഥഞത്തിയാ ഠപനകാലേ സമഗ്ഗാ ഏവ തേ ഞത്തിം ഠപേസുന്തി സിദ്ധം. തേനേവ പാളിയം (മഹാവ. ൧൭൨) ‘‘ഉദ്ദിട്ഠം സുഉദ്ദിട്ഠ’’ന്തി സബ്ബപന്നരസകേസുപി വുത്തം.

സചേ പന വുഡ്ഢതരോ ഹോതീതി പവാരണദായകോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോ ഹോതി. ഏവഞ്ഹി തേന തസ്സത്ഥായ പവാരിതം ഹോതീതി ഏത്ഥ ഏവം തേന അപ്പവാരിതേപി തസ്സ സങ്ഘപ്പത്തമത്തേന സങ്ഘസ്സ പവാരണാകമ്മം സമഗ്ഗകമ്മമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. തേന ച ഭിക്ഖുനാതി പവാരണദായകേന ഭിക്ഖുനാ. ബഹൂപി സമാനവസ്സികാ ഏകതോ പവാരേതും ലഭന്തീതി ഏകസ്മിം സംവച്ഛരേ ലദ്ധുപസമ്പദതായ സമാനുപസമ്പദവസ്സാ സബ്ബേ ഏകതോ പവാരേതും ലഭന്തീതി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ ¶ പന പണ്ഡിതേഹി ചിന്തേതബ്ബം വിചാരേതബ്ബം കാരണം അത്ഥി, കിം പന തന്തി? ഇദാനി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകാലേ –

‘‘സമ്മജ്ജനീ പദീപോ ച, ഉദകം ആസനേന ച;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, പുബ്ബകരണന്തി വുച്ചതി.

‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധിഉതുക്ഖാനം, ഭിക്ഖുഗണനാ ച ഓവാദോ;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതി.

‘‘ഉപോസഥോ യാവതികാ ച ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ;

സഭാഗാപത്തിയോ ച ന വിജ്ജന്തി;

വജ്ജനീയാ ച പുഗ്ഗലാ തസ്മിം ന ഹോന്തി;

പത്തകല്ലന്തി വുച്ചതീ’’തി. (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൮) –

ഇമാ ഗാഥായോ ധമ്മജ്ഝേസകേന പാഠംയേവ ഭണാപേത്വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ അത്ഥം കഥേതി. തതോ പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചാനി സമ്മാ നിട്ഠാപേത്വാ ‘‘ദേസിതാപത്തികസ്സ സമഗ്ഗസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും ആരാധനം കരോമാ’’തി ഇമം വാക്യം പാഠമേവ അജ്ഝേസകേന ഭണാപേത്വാ അത്ഥം അവത്വാവ ‘‘സാധൂ’’തി വത്വാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസതി. പവാരണായപി ഏസേവ നയോ. ‘‘പവാരണായ ഏതാനീ’’തി ച ‘‘പവാരണം കാതു’’ന്തി ച ഇമാനി പദാനിയേവ വിസിട്ഠാനി.

കിം ഇമാനി ധമ്മജ്ഝേസകസ്സ വചനാനി, ഉദാഹു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകസ്സാതി? കിഞ്ചേത്ഥ – യദി ധമ്മജ്ഝേസകസ്സ വചനാനി, ഏവം സതി ഗാഥാത്തയം വത്വാ താസം അത്ഥമ്പി സോ ഏവ കഥേത്വാ ഏതാനി പുബ്ബകരണാനി ച ഏതാനി പുബ്ബകിച്ചാനി ച സങ്ഘേന കതാനി, ഇദഞ്ച സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം സമാനീതം, തസ്മാ ‘‘ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, പാതിമോക്ഖ’’ന്തി തേനേവ വത്തബ്ബം സിയാ. അഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകസ്സ വചനാനി, ഏവഞ്ച സതി ‘‘സങ്ഘോ, ഭന്തേ, ഥേരം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അജ്ഝേസതി, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഥേരോ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി ധമ്മജ്ഝേസകേന യാവതതിയം അജ്ഝോസാപേത്വാ ‘‘സമ്മജ്ജനീ…പേ… വുച്ചതീ’’തി ഗാഥം വത്വാ ഇതി ‘‘അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്താനി ഏതാനി പുബ്ബകരണാനി കതാനീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ധമ്മജ്ഝേസകേന ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ¶ …പേ… വുച്ചതീ’’തി ഗാഥം വത്വാ ഇതി ‘‘അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്താനി ഏതാനി പുബ്ബകിച്ചാനി കതാനീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഉപോസഥോ…പേ… വുച്ചതീ’’തി ഗാഥം വത്വാ ഇതി ‘‘അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം ഇദം പത്തകല്ലം സമാനീത’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചാനി സമ്മാ നിട്ഠാപേത്വാ പത്തകല്ലേ സമാനീതേ സമഗ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും ആരാധനം മയം കരോമാ’’തി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബം സിയാ, ഏവം സതി അജ്ഝേസകഅജ്ഝേസിതബ്ബാനം വചനം അസങ്കരതോ ജാനിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി.

ഏത്ഥ ¶ ച ഗാഥാത്തയസ്സ അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തഭാവോ അട്ഠകഥായമേവ ആഗതോ. പച്ഛിമവാക്യം പന നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം, ന ടീകാദീസു ദിസ്സതി. ഖുദ്ദസിക്ഖാപകരണേപി –

‘‘പുബ്ബകിച്ചേ ച കരണേ;

പത്തകല്ലേ സമാനിതേ;

സുത്തം ഉദ്ദിസതി സങ്ഘോ;

പഞ്ചധാ സോ വിഭാവിതോ’’തി ച.

‘‘പുബ്ബകിച്ചേ ച കരണേ;

പത്തകല്ലേ സമാനിതേ;

ഞത്തിം വത്വാന സങ്ഘേന;

കത്തബ്ബേവം പവാരണാ’’തി ച. –

വുത്തം, ന വുത്തം തഥാ. മൂലസിക്ഖാപകരണേയേവ തഥാ വുത്തം, തസ്മാ ആചരിയാനം അത്തനോമതി ഭവേയ്യ.

തത്ഥ ‘‘പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചാനി സമ്മാ നിട്ഠാപേത്വാ’’തി ഇമിനാ പുരിമഗാഥാദ്വയസ്സ അത്ഥമേവ കഥേത്വാ തതിയഗാഥായ അത്ഥോ ന കഥിതോ. ‘‘ദേസിതാപത്തികസ്സാ’’തി ഇമിനാ ച ആപത്തിയാ ദേസിതഭാവോയേവ കഥിതോ, ന സബ്ബം പത്തകല്ലം. ആപത്തിയാ ദേസിതഭാവേ ച സഭാഗാപത്തിയാ ദേസിതഭാവോയേവ ¶ പത്തകല്ലസ്മിം അന്തോഗധോ, ന ഇതരോ. വുത്തഞ്ഹി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘ഏതാസു ഹി സഭാഗാപത്തീസു അവിജ്ജമാനാസു, വിസഭാഗാപത്തീസു വിജ്ജമാനാസുപി പത്തകല്ലം ഹോതിയേവാ’’തി. ‘‘പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചാനി സമ്മാ നിട്ഠാപേത്വാ ദേസിതാപത്തികസ്സ സമഗ്ഗസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും ആരാധനം കരോമാ’’തി ഏത്തകേയേവ വുത്തേ അവസേസാനി തീണി പത്തകല്ലങ്ഗാനി. സേയ്യഥിദം – ഉപോസഥോ, യാവതികാ ച ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, വജ്ജനീയാ ച പുഗ്ഗലാ തസ്മിം ന ഹോന്തീതി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൮). തേസു അസന്തേസുപി ഉപോസഥോ ¶ കാതബ്ബോതി ആപജ്ജതി, ന പന കാതബ്ബോ. തേന വുത്തം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനുപോസഥേ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, യോ കരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൩) ച, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചതുന്നം പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൬൮) ച, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സഗഹട്ഠായ പരിസായ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തിആദി (മഹാവ. ൧൫൪) ച, തസ്മാ ഉപോസഥദിവസേസു സങ്ഘേ സന്നിപതിതേ സചേ പുബ്ബേവ സമ്മതോ ധമ്മജ്ഝേസകോ അത്ഥി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ, ഏകം ബ്യത്തം പടിബലം ഭിക്ഖും സങ്ഘേന സമ്മന്നാപേത്വാ തേന ധമ്മജ്ഝേസകേന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ – സങ്ഘോ, ഭന്തേ, ഥേരം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അജ്ഝേസതി, ഉദ്ദിസതു ഥേരോ പാതിമോക്ഖം. ദുതിയമ്പി, ഭന്തേ, സങ്ഘോ…പേ… തതിയമ്പി, ഭന്തേ, സങ്ഘോ…പേ… ഉദ്ദിസതു ഥേരോ പാതിമോക്ഖന്തി തിക്ഖത്തും യാചാപേത്വാ തതോ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന –

‘‘സമ്മജ്ജനീ പദീപോ ച, ഉദകം ആസനേന ച;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, പുബ്ബകരണന്തി വുച്ചതീതി. (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൮; കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) –

അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്താനി ചത്താരി പുബ്ബകരണാനി, കിം താനി കതാനീ’’തി പുച്ഛിതേ ധമ്മജ്ഝേസകേന ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ പുന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന –

‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധിഉതുക്ഖാനം, ഭിക്ഖുഗണനാ ച ഓവാദോ;

ഉപോസഥസ്സ ഏതാനി, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീതി. (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൮; കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) –

അട്ഠകഥാചരിയേഹി ¶ വുത്താനി പഞ്ച പുബ്ബകിച്ചാനി, കിം താനി കതാനീ’’തി പുച്ഛിതേ ധമ്മജ്ഝേസകേന ‘‘ആമ ഭന്തേ’’തി വുത്തേ പുന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന –

‘‘ഉപോസഥോ ¶ യാവതികാ ച ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ;

സഭാഗാപത്തിയോ ച ന വിജ്ജന്തി;

വജ്ജനീയാ ച പുഗ്ഗലാ തസ്മിം ന ഹോന്തി;

പത്തകല്ലന്തി വുച്ചതീതി. (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൮; കങ്ഖാ അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) –

അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്താനി ചത്താരി പത്തകല്ലങ്ഗാനി, കിം താനി സമാനീതാനീ’’തി പുച്ഛിതേ ധമ്മജ്ഝേസകേന ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ പുന പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ ‘‘പുബ്ബകരണപുബ്ബകിച്ചാനി സമ്മാ നിട്ഠാപേത്വാ പത്തകല്ലങ്ഗേ സമാനീതേ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിസ്സാമാ’’തി വത്വാ ‘‘സാധു സാധൂ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സമ്പടിച്ഛിതേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ’’തിആദിനാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസതീതി അയമമ്ഹാകം ഖന്തി.

ഏത്ഥ ച ‘‘ധമ്മജ്ഝേസകേന…പേ… ഏവമസ്സ വചനീയോ’’തി വുത്തം, സോ ധമ്മജ്ഝേസകേന വചനീയഭാവോ കഥം വേദിതബ്ബോതി? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘമജ്ഝേ അനജ്ഝിട്ഠേന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബം, യോ ഉദ്ദിസേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൫൪) വചനതോതി. ‘‘സങ്ഘേന സമ്മന്നാപേത്വാ’’തി വുത്തം, തം കഥന്തി? ‘‘അജ്ഝേസനാ ചേത്ഥ സങ്ഘേന സമ്മതധമ്മജ്ഝേസകായത്താ വാ സങ്ഘത്ഥേരായത്താ വാ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ. ‘‘സങ്ഘോ, ഭന്തേ, ഥേരം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അജ്ഝേസതി, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഥേരോ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി അയം അജ്ഝേസനാകാരോ കുതോ ലബ്ഭതീതി? പാളിതോ. പാളിയഞ്ഹി (മഹാവ. ൧൫൫) ‘‘തേ ഥേരം അജ്ഝേസന്തി, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഥേരോ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി ആഗതോ.

സചേ പന ധമ്മജ്ഝേസകോ വുഡ്ഢതരോ, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ നവകോ, ‘‘സങ്ഘോ, ആവുസോ, ആയസ്മന്തം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം അജ്ഝേസതി, ഉദ്ദിസതു ആയസ്മാ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി വത്തബ്ബം. തം കുതോ ലബ്ഭതി? പാളിതോയേവ. പാളിയഞ്ഹി ¶ (മഹാവ. ൧൫൫) ‘‘ഏതേനേവ ഉപായേന യാവ സങ്ഘനവകം അജ്ഝേസന്തി ഉദ്ദിസതു ആയസ്മാ പാതിമോക്ഖ’’ന്തി ആഗതോ. തതോ ‘‘പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന ¶ സമ്മജ്ജനീ…പേ… പുച്ഛിതേ ധമ്മജ്ഝേസകേന ‘ആമ, ഭന്തേ’തി വുത്തേ’’തി ഇദം കുതോ ലബ്ഭതീതി? പാളിതോ അട്ഠകഥാതോ ച. നിദാനപാളിയമ്പി ഹി ‘‘കിം സങ്ഘസ്സ പുബ്ബകിച്ച’’ന്തി ആഗതം, അട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ‘‘കിം സങ്ഘസ്സ പുബ്ബകിച്ചന്തി സങ്ഘോ ഉപോസഥം കരേയ്യാതി…പേ… ഏവം ദ്വീഹി നാമേഹി നവവിധം പുബ്ബകിച്ചം ദസ്സിതം, കിം തം കതന്തി പുച്ഛതീ’’തി ആഗതന്തി.

നനു ചേതം അന്തോനിദാനേയേവ ആഗതം, അഥ കസ്മാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന പുബ്ബഭാഗേ വത്തബ്ബന്തി? സച്ചം, തഥാപി തദനുലോമതോ ജാനിതബ്ബതോ വത്തബ്ബം. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ഇമാ ഗാഥായോ സമ്മജ്ജനാദീനം പുബ്ബകരണാദിഭാവഞാപകഭാവേനേവ വുത്താ, ന പാതിമോക്ഖാരമ്ഭകാലേ ഭണിതബ്ബഭാവേന. അഥ ച പന ഇദാനി ഭണന്തി, ഏവം സന്തേ കിമത്ഥം ഭണന്തീതി ചിന്തായം അന്തോനിദാനേ ‘‘കിം സങ്ഘസ്സ പുബ്ബകിച്ച’’ന്തി വുത്തപുച്ഛാനുലോമേന പുബ്ബകരണാദീനം നിട്ഠഭാവപുച്ഛനത്ഥം ഭണന്തീതി ജാനിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏവം വുത്തം ചതുബ്ബിധം പുബ്ബകരണം കത്വാവ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ’’തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൭൭), തസ്മാ പാളിഅട്ഠകഥാനുലോമതോ ഇമിനാ അനുക്കമേന കതേ സതി ധമ്മജ്ഝേസകോ പഞ്ഞായതി, തസ്സ അജ്ഝേസനാകാരോ പഞ്ഞായതി, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ പഞ്ഞായതി, തസ്സ പുബ്ബകരണാദീനം നിട്ഠഭാവപുച്ഛനം പഞ്ഞായതി, ധമ്മജ്ഝേസകസ്സ വിസ്സജ്ജനം പഞ്ഞായതി, താനി നിട്ഠാപേത്വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകസ്സ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും പടിഞ്ഞാ പഞ്ഞായതി, ഏവം ഇമേസം ഗാഥാവാക്യാനം വചനേ പയോജനം പഞ്ഞായതീതി കത്വാ പണ്ഡിതേഹി വിനയഞ്ഞൂഹി ചിരപടിച്ഛന്നോ അയം കഥാമഗ്ഗോ പടിപജ്ജിതബ്ബോതി. പവാരണായപി ഏസേവ നയോ.

പാളിയട്ഠകഥാദീനഞ്ഹി ¶ , അനുരൂപം ഇമം നയം;

പുനപ്പുനം ചിന്തയന്തു, പണ്ഡിതാ വിനയഞ്ഞുനോ.

പുനപ്പുനം ചിന്തയിത്വാ, യുത്തം ചേ ധാരയന്തു തം;

നോ ചേ യുത്തം ഛഡ്ഡയന്തു, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകാതി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഉപോസഥപവാരണാവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

പഞ്ചവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൬. വസ്സൂപനായികവിനിച്ഛയകഥാ

൧൭൯. ഏവം ¶ ഉപോസഥപവാരണാവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി വസ്സൂപനായികവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘വസ്സൂപനായികാതി ഏത്ഥ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ വസനം വസ്സം. കിം തം? വസനകിരിയാ ഭാവത്ഥേ ണ്യ-പച്ചയവസേന. ഉപനയനം ഉപനയോ. കോ സോ? ഉപഗമനകിരിയാ, വസ്സസ്സ ഉപനയോ വസ്സൂപനയോ, സോ ഏതിസ്സാ പഞ്ഞത്തിയാ അത്ഥി, തസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി വസ്സൂപനായികാ. കാ സാ? വസ്സൂപനായികപഞ്ഞത്തി. അഥ വാ ഉപനയതി ഏതായാതി ഉപനായികാ മജ്ഝേ ദീഘവസേന. വസ്സസ്സ ഉപനായികാ വസ്സൂപനായികാ, സാ ഏവ പുരേ ഭവാ പുരിമാ ഭവത്ഥേ ഇമ-പച്ചയവസേന, സാ ഏവ പുരിമികാ സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന, തസ്മിം പരേ ഇത്ഥിലിങ്ഗേ അ-കാരസ്സ ഇ-കാരാദേസോ. പച്ഛാ ഭവാ പച്ഛിമാ, സാവ പച്ഛിമികാ.

അസ്സതിയാ പന വസ്സം ന ഉപേതീതി ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ ന ഉപേതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബം, യോ ഉപഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൦൪) വചീഭേദം കത്വാ വസ്സൂപഗമനം സന്ധായ പടിക്ഖേപോ, ന ആലയകരണവസേന ഉപഗമനം ¶ സന്ധായാതി വദന്തി. പാളിയം പന അവിസേസേന വുത്തത്താ അട്ഠകഥായഞ്ച ദുതിയപാരാജികസംവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൪) ‘‘വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേന ഹി നാലകപടിപദം പടിപന്നേനപി പഞ്ചന്നം ഛദനാനം അഞ്ഞതരേന ഛന്നേയേവ സദ്വാരബന്ധേ സേനാസനേ ഉപഗന്തബ്ബം, തസ്മാ വസ്സകാലേ സചേ സേനാസനം ലഭതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭതി, ഹത്ഥകമ്മം പരിയേസിത്വാപി കാതബ്ബം. ഹത്ഥകമ്മം അലഭന്തേന സാമമ്പി കാതബ്ബം, ന ത്വേവ അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൦൪) ദള്ഹം കത്വാ വുത്തത്താ അസേനാസനികസ്സ നാവാദിം വിനാ അഞ്ഞത്ഥ ആലയമത്തേന ഉപഗന്തും ന വട്ടതീതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. നാവാസത്ഥവജേസുയേവ ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നാവായ വസ്സം ഉപഗന്തു’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൩) സതി, അസതി വാ സേനാസനേ വസ്സൂപഗമനസ്സ വിസും അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസേനാസനികേന വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൦൪) അയം പടിക്ഖേപോ. തത്ഥ ന ലഭതീതി അസതി സേനാസനേ ആലയവസേനപി നാവാദീസു ഉപഗമനം വുത്തം. ചതൂസു ഹി സേനാസനേസു വിഹാരസേനാസനം ഇധാധിപ്പേതം, ന ഇതരത്തയം.

ടങ്കിതമഞ്ചാദിഭേദാ കുടീതി ഏത്ഥ ടങ്കിതമഞ്ചോ നാമ ദീഘേ മഞ്ചപാദേ മജ്ഝേ വിജ്ഝിത്വാ അടനിയോ ¶ പവേസേത്വാ കതോ മഞ്ചോ, തസ്സ ഇദം ഉപരി, ഇദം ഹേട്ഠാതി നത്ഥി. പരിവത്തേത്വാ അത്ഥതോപി താദിസോവ ഹോതി, തം സുസാനേ ദേവട്ഠാനേ ച ഠപേന്തി, ചതുന്നം പാസാണാനം ഉപരി പാസാണം അത്ഥരിത്വാ കതം ഗേഹമ്പി ‘‘ടങ്കിതമഞ്ചോ’’തി വുച്ചതി.

‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്തബ്ബന്തി സത്ഥസ്സ അവിഹാരത്താ ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബം. സത്ഥേ പന വസ്സം ഉപഗന്തും ന വട്ടതീതി കുടികാദീനം അഭാവേന ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ ഉപഗന്തും ന വട്ടതി, ആലയകരണമത്തേനേവ വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. വിപ്പകിരതീതി വിസും വിസും ഗച്ഛതി. തീസു ¶ ഠാനേസു നത്ഥി വസ്സച്ഛേദേ ആപത്തീതി തേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തസ്സേവ നത്ഥി ആപത്തി, തേഹി വിയുജ്ജിത്വാ ഗമനേ പന ആപത്തിയേവ, പവാരേതുഞ്ച ന ലഭതി.

പവിസനദ്വാരം യോജേത്വാതി സകവാടബദ്ധമേവ യോജേത്വാ. പുരിമികായ…പേ… ന പക്കമിതബ്ബാതി ഇമിനാ ആസാള്ഹീപുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ പുരിമവസ്സം ഉപഗന്ത്വാ വസ്സാനഉതുനോ ചതൂസു മാസേസു സബ്ബപച്ഛിമമാസം ഠപേത്വാ പുരിമം തേമാസം വസിതബ്ബം. സാവണപുണ്ണമിയാ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ പച്ഛിമവസ്സം ഉപഗന്ത്വാ സബ്ബപഠമമാസം ഠപേത്വാ പച്ഛിമം തേമാസം വസിതബ്ബം. ഏവം അവസിത്വാ പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗതേന ഭിക്ഖുനാ മഹാപവാരണായ അന്തോ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതേന ചാതുമാസിനിപവാരണായ അന്തോ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ അന്തരാ ചാരികം പക്കമേയ്യ, ഉപചാരസീമാതിക്കമേയേവ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടാപത്തി ഹോതീതി ദസ്സേതി. ഇമമത്ഥം പാളിയാ സമത്ഥേതും ‘‘ന ഭിക്ഖവേ…പേ… വചനതോ’’തി വുത്തം. യദി ഏവം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ സതി കരണീയേ പക്കമന്തസ്സ സബ്ബഥാപി ആപത്തിയേവ സിയാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പനാ’’തിആദി. ഏവം സന്തേ തദഹേവ സത്താഹകരണീയേന പക്കമന്തസ്സേവ അനാപത്തി സിയാ, ന ദ്വീഹതീഹം വസിത്വാ പക്കമന്തസ്സാതി ആഹ ‘‘കോ പന വാദോ’’തിആദി.

൧൮൦. ഇദാനി സത്താഹകരണീയലക്ഖണം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സത്തന്നം സത്താഹകരണീയേന പഹിതേ ഗന്തും, ന ത്വേവ അപ്പഹിതേ, ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖമാനായ സാമണേരസ്സ സാമണേരിയാ ഉപാസകസ്സ ഉപാസികായാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൭) ഏകം, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സത്തന്നം സത്താഹകരണീയേന ¶ അപ്പഹിതേപി ഗന്തും, പഗേവ പഹിതേ, ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ ¶ സിക്ഖമാനായ സാമണേരസ്സ സാമണേരിയാ മാതുയാ ച പിതുസ്സ ചാ’’തി (മഹാവ. ൧൯൮) ഏകം, ‘‘സചേ പന ഭിക്ഖുനോ ഭാതാ വാ അഞ്ഞോ വാ ഞാതകോ ഗിലാനോ ഹോതീ’’തി ഏകം, ‘‘ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസന്തോ ഭിക്ഖുഭത്തികോ’’തി ഏകം, ‘‘സചേ ഭിക്ഖുസ്സ…പേ… അനഭിരതി വാ കുക്കുച്ചം വാ ദിട്ഠിഗതം വാ ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി ഏകം, ‘‘കോചി ഭിക്ഖു ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ ഹോതി പരിവാസാരഹോ’’തി ഏകം, ‘‘ഭിക്ഖുനിയാപി മാനത്താരഹായാ’’തി ഏകം, ‘‘സാമണേരോ ഉപസമ്പജ്ജിതുകാമോ…പേ… സിക്ഖമാനാ വാ…പേ… സാമണേരീ വാ’’തി ഏകം, ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ വാ സങ്ഘോ കമ്മം കത്തുകാമോ തജ്ജനീയം വാ’’തി ഏകം, ‘‘സചേപി കതംയേവ ഹോതി കമ്മ’’ന്തി ഏകം, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘകരണീയേന ഗന്തു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൯൯) ഏകന്തി ഏകാദസ ഠാനാനി ഹോന്തി. തത്ഥ പഠമതതിയചതുത്ഥവസേന തീസു ഠാനേസു പഹിതേ ഏവ ഗന്തബ്ബം, നോ അപ്പഹിതേ. സേസേസു അട്ഠസു അപ്പഹിതേപി ഗന്തബ്ബം, പഗേവ പഹിതേ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൯൯) ‘‘ഗന്തബ്ബന്തി സങ്ഘകരണീയേന അപ്പഹിതേപി ഗന്തബ്ബ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച അനുപാസകേഹിപി സാസനഭാവം ഞാതുകാമേഹി പഹിതേ തേസം പസാദവഡ്ഢിസമ്പത്തേഹിപി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബം. ഭിക്ഖുഭത്തികോതി ഭിക്ഖുനിസ്സിതകോ. സോ പന യസ്മാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസന്തോ’’തി.

൧൮൧. അപിചേത്ഥാതി അപിച ഏത്ഥാതി ഛേദോ, ഏത്ഥ ഏതസ്മിം സത്താഹകരണീയവിനിച്ഛയേ അപിച അപരോ അയം ഈദിസോ പാളിമുത്തകനയോ വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകപാളിതോ മുത്തോ നയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൯൯) പന ‘‘പാളിമുത്തകരത്തിച്ഛേദവിനിച്ഛയോ’’തി ദിസ്സതി. തഥാ ¶ ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൯൯) ‘‘രത്തിച്ഛേദവിനിച്ഛയോതി സത്താഹകരണീയേന ഗന്ത്വാ ബഹിദ്ധാ അരുണുട്ഠാപനസങ്ഖാതസ്സ രത്തിച്ഛേദസ്സ വിനിച്ഛയോ’’തി. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൯൯) ‘‘സത്താഹകരണീയേന ഗന്ത്വാ ബഹിദ്ധാ അരുണുട്ഠാപനം രത്തിച്ഛേദോ’’തി. അനിമന്തിതേന ഗന്തും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ അനിമന്തിതത്താ സത്താഹകിച്ചം അധിട്ഠഹിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സപി വസ്സച്ഛേദോ ചേവ ദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. യഥാവുത്തഞ്ഹി രത്തിച്ഛേദകാരണം വിനാ തിരോവിഹാരേ വസിത്വാ ആഗമിസ്സാമീതി ഗച്ഛതോ വസ്സച്ഛേദം വദന്തി. ഗന്തും വട്ടതീതി അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതേനേവ സത്താഹകരണീയനിമിത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ ഇമിനാ നിമിത്തേന ഗന്ത്വാ ‘‘സത്താഹബ്ഭന്തരേ ¶ ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗന്തും വട്ടതി. പുരിമക്ഖണേ ആഭോഗം കത്വാ ഗമനക്ഖണേ വിസരിത്വാ ഗതേപി ദോസോ നത്ഥി, ‘‘സകരണീയോ പക്കമതീ’’തി (മഹാവ. ൨൦൭) വുത്തത്താ സബ്ബഥാ ആഭോഗം അകത്വാ ഗതസ്സ വസ്സച്ഛേദോതി വദന്തി. യോ പന സത്താഹകരണീയനിമിത്താഭാവേപി ‘‘സത്താഹബ്ഭന്തരേ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗന്ത്വാ സത്താഹബ്ഭന്തരേ ആഗച്ഛതി, തസ്സ ആപത്തിയേവ, വസ്സച്ഛേദോ നത്ഥി സത്താഹസ്സ സന്നിവത്തത്താതി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഭണ്ഡകന്തി ചീവരഭണ്ഡം. പഹിണന്തീതി ചീവരധോവനാദികമ്മേന പഹിണന്തി. സമ്പാപുണിതും ന സക്കോതി, വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘അജ്ജേവ ആഗമിസ്സാമീ’’തി സാമന്തവിഹാരം ഗന്ത്വാ പുന ആഗച്ഛന്തസ്സ അന്തരാമഗ്ഗേ സചേ അരുണുഗ്ഗമനം ഹോതി, വസ്സച്ഛേദോപി ന ഹോതി, രത്തിച്ഛേദദുക്കടഞ്ച നത്ഥീതി വദന്തി, തദഹേവ ആഗമനേ സഉസ്സാഹത്താ വസ്സച്ഛേദോ വാ ആപത്തി വാ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ആചരിയം പസ്സിസ്സാമീതി പന ഗന്തും ലഭതീതി ‘‘അഗിലാനമ്പി ആചരിയം, ഉപജ്ഝായം വാ പസ്സിസ്സാമീ’’തി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും ലഭതി, നിസ്സയാചരിയം ധമ്മാചരിയഞ്ച, പഗേവ ¶ ഉപസമ്പദാചരിയഉപജ്ഝായേ. സചേ നം ആചരിയോ ‘‘അജ്ജ മാ ഗച്ഛാ’’തി വദതി, വട്ടതീതി ഏവം സത്താഹകരണീയേന ആഗതാനം അന്തോസത്താഹേയേവ പുന ആഗച്ഛന്തം സചേ ആചരിയോ, ഉപജ്ഝായോ വാ ‘‘അജ്ജ മാ ഗച്ഛാ’’തി വദതി, വട്ടതി, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ. വസ്സച്ഛേദോ പന ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം സത്താഹസ്സ ബഹിദ്ധാ വീതിനാമിതത്താ.

സചേ ദൂരം ഗതോ സത്താഹവാരേന അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോതി ഇമിനാ വസ്സച്ഛേദകാരണേ സതി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തുമ്പി വട്ടതീതി ദീപേതി. ഏത്ഥ ഛ ദിവസാനി ബഹിദ്ധാ വീതിനാമേത്വാ സത്തമേ ദിവസേ പുരാരുണാ ഏവ അന്തോഉപചാരസീമായം പവിസിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേത്വാ പുനദിവസേ സത്താഹം അധിട്ഠായ ഗന്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘സത്തമേ ദിവസേ ആഗന്ത്വാ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ ദിവസഭാഗേപി ഗന്തും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ. സത്തമേ ദിവസേ തത്ഥ അരുണുട്ഠാപനമേവ ഹി സന്ധായ പാളിയം (മഹാവ. ൧൯൯) ‘‘സത്താഹം സന്നിവത്തോ കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ഗച്ഛന്തോ ച അന്തോ അപ്പവിസിത്വാ ബഹിദ്ധാവ സത്താഹം വീതിനാമേന്തോ ച സമുച്ഛിന്നവസ്സോ ഏവ ഭവിസ്സതി അരുണസ്സ ബഹി ഏവ ഉട്ഠാപിതത്താ. ഇതരഥാ ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വചനം നിരത്ഥകം സിയാ. ‘‘സത്താഹവാരേന അന്തോവിഹാരേ ¶ പവിസിത്വാ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബതോ അഞ്ഞേസു ച ഠാനേസു അരുണുട്ഠാപനമേവ വുച്ചതി. വക്ഖതി ഹി ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൪) ‘‘ഏകസ്മിം വിഹാരേ വസന്തോ ഇതരസ്മിം സത്താഹവാരേന അരുണമേവ ഉട്ഠാപേതീ’’തി.

അഥാപി ¶ യം തേ വദേയ്യും ‘‘സത്തമേ ദിവസേ യദാ കദാചി പവിട്ഠേന തംദിവസനിസ്സിതോ അതീതാരുണോ ഉട്ഠാപിതോ നാമ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ അട്ഠകഥായം വുത്ത’’ന്തി, തം സദ്ദഗതിയാപി ന സമേതി. ന ഹി ഉട്ഠിതേ അരുണേ പച്ഛാ പവിട്ഠോ തസ്സ പയോജകോ ഉട്ഠാപകോ ഭവിതുമരഹതി. യദി ഭവേയ്യ, ‘‘വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പന അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ സത്താഹകരണീയേന പക്കമന്തസ്സാ’’പീതി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൭) ഏത്ഥ ‘‘അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ’’തി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. തേനപി തംദിവസനിസ്സിതസ്സ അരുണസ്സ ഉട്ഠാപിതത്താ ആരഞ്ഞകസ്സപി ഭിക്ഖുനോ സായന്ഹസമയേ അങ്ഗയുത്തം അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ തദാ ഏവ നിവത്തന്തസ്സ അരുണോ ഉട്ഠാപിതോ ധുതങ്ഗഞ്ച വിസോധിതം സിയാ, ന ചേതം യുത്തം അരുണുഗ്ഗമനകാലേ ഏവ അരുണുട്ഠാപനസ്സ വുത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘കാലസ്സേവ പന നിക്ഖമിത്വാ അങ്ഗയുത്തേ ഠാനേ അരുണം ഉട്ഠാപേതബ്ബം. സചേ അരുണുട്ഠാനവേലായം തേസം ആബാധോ വഡ്ഢതി, തേസം ഏവ കിച്ചം കാതബ്ബം, ന ധുതങ്ഗവിസുദ്ധികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧). തഥാ പാരിവാസികാദീനമ്പി അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപന്താനം രത്തിച്ഛേദോ വുത്തോ. ‘‘ഉഗ്ഗതേ അരുണേ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ഹി വുത്തം. സഹസേയ്യസിക്ഖാപദേപി അനുപസമ്പന്നേഹി സഹ നിവുത്ഥഭാവപരിമോചനത്ഥം ‘‘പുരാരുണാ നിക്ഖമിത്വാ’’തിആദി (പാചി. ൫൪) വുത്തം. ഏവം ചീവരവിപ്പവാസാദീസു ച സബ്ബത്ഥ രത്തിപരിയോസാനേ ആഗാമിഅരുണവസേനേവ അരുണുട്ഠാനം ദസ്സിതം, ന അതീതാരുണവസേന, തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അരുണുട്ഠാപനം വേദിതബ്ബം അഞ്ഞഥാ വസ്സച്ഛേദത്താ.

യം പന വസ്സം ഉപഗതസ്സ തദഹേവ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ സകരണീയസ്സ പക്കമനവചനം, തം വസ്സം ഉപഗതകാലതോ പട്ഠായ യദാ കദാചി നിമിത്തേ സതി ഗമനസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ യുത്തം, ന പന സത്താഹവാരേന ഗതസ്സ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവഗമനം ¶ ‘‘അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ. യഥാ വാ ‘‘സത്താഹാനാഗതായ പവാരണായ സകരണീയോ പക്കമതി, ആഗച്ഛേയ്യ വാ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തം ആവാസം ന വാ ആഗച്ഛേയ്യാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൦൭) പച്ഛിമസത്താഹേ അനാഗമനേ അനുഞ്ഞാതേപി അഞ്ഞസത്താഹേസു തം ന വട്ടതി. ഏവം പഠമസത്താഹേ അരുണം ¶ അനുട്ഠാപേത്വാ ഗമനേ അനുഞ്ഞാതേപി തതോ പരേസു സത്താഹേസു ആഗതസ്സ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ ഗമനം ന വട്ടതി ഏവാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

സചേ പവാരിതകാലേ വസ്സാവാസികം ദേന്തീതിആദിനാ വസ്സാവാസികചീവരമ്പി കഥിനചീവരം വിയ വസ്സംവുത്ഥവിഹാരപടിബദ്ധന്തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘യദി സത്താഹവാരേന അരുണം ഉട്ഠാപയിംസു, ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി പന വുത്തത്താ സത്താഹകരണീയേന ഗന്ത്വാ സത്താഹബ്ഭന്തരേ ആഗതാ ലഭന്തി. കഥിനാനിസംസചീവരം പന സങ്ഘം അനാപുച്ഛാ തേ ന ലഭന്തി. വക്ഖതി ഹി ‘‘സത്താഹകരണീയേന ഗതാപി ഭാജനീയഭണ്ഡം ലഭന്തൂതി വാ ഏവരൂപം അധമ്മികവത്തം ന കാതബ്ബ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൮൨). ഇധ ആഹടന്തി വിഹാരതോ ബഹി ആഗതട്ഠാനേ ആനീതം.

വാളേഹി ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തി, ഗണ്ഹന്തിപി പരിപാതേന്തിപീതി ഏത്ഥ ഗണ്ഹന്തീതി ഗഹേത്വാ ഖാദന്തി. പരിപാതേന്തീതി പലാപേന്തി, അനുബന്ധന്തീതി അത്ഥോ. ഇമേസു ‘‘ഗാളേഹി ഉബ്ബാള്ഹാ ഹോന്തീ’’തിആദീസു സങ്ഘഭേദപരിയന്തേസു വത്ഥൂസു കേവലം അനാപത്തി ഹോതി, പവാരേതും പന ന ലഭതീതി ദട്ഠബ്ബം. സചേ പനാതിആദീസു യസ്മാ നാനാസീമായം ദ്വീസു ആവാസേസു വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തസ്സ ‘‘ദുതിയേ വസിസ്സാമീ’’തി ഉപചാരതോ നിക്ഖന്തമത്തേ പഠമോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, തസ്മാ പാളിയം (മഹാവ. ൨൦൭) ‘‘തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പുരിമികാ ച ന പഞ്ഞായതീ’’തി പഠമം സേനാസനഗ്ഗാഹം സന്ധായ വുത്തം. ദുതിയസേനാസനഗ്ഗാഹേ പന പുരിമികാ പഞ്ഞായതേവ, തത്ഥേവ തേമാസം വസന്തോ ¶ പുരിമവസ്സംവുത്ഥോ ഏവ ഹോതി. തതോ വാ പന ദുതിയദിവസാദീസു ‘‘പഠമസേനാസനേ വസിസ്സാമീ’’തി ഉപചാരാതിക്കമേ പുരിമികാപി ന പഞ്ഞായതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പടിസ്സവസ്സ വിസംവാദനപച്ചയാ ഹോന്തമ്പി ദുക്കടം സതിയേവ പടിസ്സവേ ഹോതീതി ആഹ ‘‘തസ്സ തസ്സ പടിസ്സവസ്സ വിസംവാദേ ദുക്കട’’ന്തി. തേനേവാഹ ‘‘തഞ്ച ഖോ…പേ… വിസംവാദനപച്ചയാ’’തി. പാളിയം (മഹാവ. ൨൦൭) ‘‘സോ സത്താഹാനാഗതായ പവാരണായ സകരണീയോ പക്കമതീ’’തി വുത്തത്താ പവാരണാദിവസേപി സത്താഹകരണീയം വിനാ ഗന്തും ന വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘നവമിതോ പട്ഠായ ഗന്തും വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനം കച്ചി ഉപോസഥദിവസതോ ഉപനിധായ നവമീ ഇച്ഛിതബ്ബാ, ഉദാഹു ലോകിയതിഥിവസേനാതി ആസങ്കന്തി. തത്രേവം വിനിച്ഛിതബ്ബം – പുരിമഭദ്ദപദമാസകാളപക്ഖഉപോസഥദിവസം ഉപനിധായ ഇച്ഛിതബ്ബാ, ന ലോകിയതിഥിവസേന. ഭദ്ദപദമാസസ്സ ഹി കാളപക്ഖഉപോസഥദിവസം മരിയാദം കത്വാ തദനന്തരപാടിപദദിവസതോ ¶ പട്ഠായ ഗണിയമാനേ സതി യോ ദിവസോ നവമോ ഹോതി, തതോ പട്ഠായാതി വുത്തം ഹോതി. തിഥിപേക്ഖായ പന ഇത്ഥിലിങ്ഗവോഹാരോ, തതോ നവമിതോ പട്ഠായ അനാഗതസത്താഹേ പവാരണാ ഹോതി.

സത്താഹം അനാഗതായ അസ്സാതി സത്താഹാനാഗതാ. കാ സാ? പവാരണാ. അസ്സയുജമാസസ്സ സുക്കപക്ഖനവമിയം സത്താഹകരണീയം അധിട്ഠായ ഗച്ഛന്തോ ഭിക്ഖു അന്തോവസ്സസ്സ സത്താഹമത്താവസിട്ഠത്താ സത്തമഅരുണേ ഉഗ്ഗതമത്തേ വുത്ഥവസ്സോ ഹോതി, ദസമിയം ഛാഹമത്തം, ഏകാദസമിയം പഞ്ചാഹമത്തം, ദ്വാദസിയം ചതുരാഹമത്തം, തേരസിയം തീഹമത്തം, ചുദ്ദസിയം ദ്വീഹമത്തം, പന്നരസിയം ഏകാഹമത്തം അവസിട്ഠം ഹോതി, തസ്മാ പവാരണാദിവസസ്സ പരിയോസാനഭൂതഅരുണസ്മിം ഉഗ്ഗതേ വുത്ഥവസ്സോ ഹോതി, തസ്മാ തേസം ഭിക്ഖൂനം കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം ¶ ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ ‘‘സോ സത്താഹാനാഗതായ പവാരണായ സകരണീയോ പക്കമതി, ആഗച്ഛേയ്യ വാ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തം ആവാസം ന വാ ആഗച്ഛേയ്യ, തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പുരിമികാ ച പഞ്ഞായതി, പടിസ്സവേ ച അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൦൭) ആഹ. സത്താഹാനാഗതായ കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ കോമുദിയാ ചാതുമാസിനിയാതി പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമായം. സാ ഹി കുമുദാനം അത്ഥിതായ കോമുദീ, ചതുന്നം വസ്സികമാസാനം പരിയോസാനത്താ ചാതുമാസിനീതി വുച്ചതി. തദാ ഹി കുമുദാനി സുപുപ്ഫിതാനി ഹോന്തി, തസ്മാ കുമുദാ ഏത്ഥ പുപ്ഫന്തീതി കോമുദീതി വുച്ചതി, കുമുദവതീതി വുത്തം ഹോതി.

൧൮൨. അന്തോവസ്സവത്തകഥായം നിബദ്ധവത്തം ഠപേത്വാതി സജ്ഝായമനസികാരാദീസു നിരന്തരകരണീയേസു കത്തബ്ബം കതികവത്തം കത്വാ. കസാവപരിഭണ്ഡന്തി കസാവേഹി ഭൂമിപരികമ്മം. വത്തന്തി കതികവത്തം.

ഏവരൂപം അധമ്മികവത്തം ന കാതബ്ബന്തി നാനാവേരജ്ജകാ ഹി ഭിക്ഖൂ സന്നിപതന്തി, തത്ഥ കേചി ദുബ്ബലാ അപ്പഥാമാ ഏവരൂപം വത്തം അനുപാലേതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ ഇധ ആഗതഞ്ച ചതുത്ഥപാരാജികവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൨൭) ആഗതം ആവാസം വാ മണ്ഡപം വാ സീമം വാ യം കിഞ്ചി ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘യോ ഇമമ്ഹാ ആവാസാ പഠമം പക്കമിസ്സതി, തം ‘അരഹാ’തി ജാനിസ്സാമാ’’തി കതായ കതികായ യോ ‘‘മം ‘അരഹാ’തി ജാനന്തൂ’’തി തമ്ഹാ ഠാനാ പഠമം പക്കമതി, പാരാജികോ ഹോതി. യോ പന ആചരിയുപജ്ഝായാനം വാ കിച്ചേന മാതാപിതൂനം വാ ¶ കേനചിദേവ കരണീയേന ഭിക്ഖാചാരവത്തം വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം അത്ഥായ അഞ്ഞേന വാ താദിസേന കരണീയേന തം ഠാനം അതിക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, അനാപത്തി. സചേപിസ്സ ഏവം ഗതസ്സ പച്ഛാ ഇച്ഛാചാരോ ഉപ്പജ്ജതി ¶ ‘‘ന ദാനാഹം തത്ഥ ഗമിസ്സാമി, ഏവം മം അരഹാതി സമ്ഭാവേസ്സന്തീ’’തി, അനാപത്തിയേവ.

യോപി കേനചിദേവ കരണീയേന തം ഠാനം പത്വാ സജ്ഝായമനസികാരാദിവസേന അഞ്ഞവിഹിതോ വാ ഹുത്വാ ചോരാദീഹി വാ അനുബദ്ധോ മേഘം വാ ഉട്ഠിതം ദിസ്വാ അനോവസ്സകം പവിസിതുകാമോ തം ഠാനം അതിക്കമതി, അനാപത്തി, യാനേന വാ ഇദ്ധിയാ വാ ഗച്ഛന്തോപി പാരാജികം നാപജ്ജതി, പദഗമനേനേവ ആപജ്ജതി. തമ്പി യേഹി സഹ കതികാ കതാ, തേഹി സദ്ധിം അപുബ്ബം അചരിമം ഗച്ഛന്തോ നാപജ്ജതി. ഏവം ഗച്ഛന്താ ഹി സബ്ബേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം രക്ഖന്തി. സചേപി മണ്ഡപരുക്ഖമൂലാദീസു കിഞ്ചി ഠാനം പരിച്ഛിന്ദന്തി ‘‘യോ ഏത്ഥ നിസീദതി വാ ചങ്കമതി വാ, തം ‘അരഹാ’തി ജാനിസ്സാമ’’, പുപ്ഫാനി വാ ഠപേത്വാ, ‘‘യോ ഇമാനി ഗഹേത്വാ പൂജം കരിസ്സതി, തം ‘അരഹാ’തി ജാനിസ്സാമാ’’തിആദിനാ നയേന കതികാ കതാ ഹോതി, തത്രാപി ഇച്ഛാചാരവസേന തഥാ കരോന്തസ്സ പാരാജികമേവ. സചേപി ഉപാസകേന അന്തരാമഗ്ഗേ വിഹാരോ വാ കതോ ഹോതി, ചീവരാദീനി വാ ഠപിതാനി ഹോന്തി ‘‘യേ അരഹന്തോ, തേ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസന്തു, ചീവരാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി, തത്രാപി ഇച്ഛാചാരവസേന വസന്തസ്സ വാ താനി വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പാരാജികമേവ, ഏതം പന അധമ്മികകതികവത്തം, തസ്മാ ന കാതബ്ബം, അഞ്ഞം വാ ഏവരൂപം ‘‘ഇമസ്മിം തേമാസബ്ഭന്തരേ സബ്ബേവ ആരഞ്ഞകാ ഹോന്തു പിണ്ഡപാതികധുതങ്ഗാദിഅവസേസധുതങ്ഗധരാ വാ, അഥ വാ സബ്ബേവ ഖീണാസവാ ഹോന്തൂ’’തി ഏവമാദി. നാനാവേരജ്ജകാ ഹി ഭിക്ഖൂ സന്നിപതന്തി. തത്ഥ കേചി ദുബ്ബലാ അപ്പഥാമാ ഏവരൂപം വത്തം അനുപാലേതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ ഏവരൂപമ്പി വത്തം ന കാതബ്ബം. ‘‘ഇമം തേമാസം സബ്ബേഹേവ ന ഉദ്ദിസിതബ്ബം, ന പരിപുച്ഛിതബ്ബം, ന പബ്ബാജേതബ്ബം, മൂഗബ്ബതം ഗണ്ഹിതബ്ബം, ബഹിസീമട്ഠസ്സപി സങ്ഘലാഭോ ദാതബ്ബോ’’തി ഏവമാദികമ്പി ന കത്തബ്ബമേവ.

തിവിധമ്പീതി ¶ പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധമ്പി. സോധേത്വാ പബ്ബാജേഥാതി ഭബ്ബേ ആചാരകുലപുത്തേ ഉപപരിക്ഖിത്വാ പബ്ബാജേഥ. ഭസ്സേ മത്തം ജാനിത്വാതി വചനേ പമാണം ഞത്വാ. ദസകഥാവത്ഥു നാമ അപ്പിച്ഛാകഥാ സന്തുട്ഠികഥാ പവിവേകകഥാ അസംസഗ്ഗകഥാ വീരിയാരമ്ഭകഥാ സീലകഥാ സമാധികഥാ പഞ്ഞാകഥാ വിമുത്തികഥാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാതി.

വിഗ്ഗഹസംവത്തനികം ¶ വചനം വിഗ്ഗാഹികം. ചതുരാരക്ഖം അഹാപേന്താതി ബുദ്ധാനുസ്സതി മേത്താ അസുഭം മരണാനുസ്സതീതി ഇമം ചതുരാരക്ഖം അഹാപേന്താ. ദന്തകട്ഠഖാദനവത്തം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഇദം ദന്തകട്ഠഖാദനവത്തം – യോ ദേവസികം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓസരതി, തേന സാമണേരാദീഹി ആഹരിത്വാ ഭിക്ഖൂനം യഥാസുഖം ഭുഞ്ജനത്ഥായ ദന്തകട്ഠമാളകേ നിക്ഖിത്തേസു ദന്തകട്ഠേസു ദിവസേ ദിവസേ ഏകമേവ ദന്തകട്ഠം ഗഹേതബ്ബം. യോ പന ദേവസികം ന ഓസരതി, പധാനഘരേ വസിത്വാ ധമ്മസ്സവനേ വാ ഉപോസഥഗ്ഗേ വാ ദിസ്സതി, തേന പമാണം സല്ലക്ഖേത്വാ ചത്താരി പഞ്ച ദന്തകട്ഠാനി അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ഠപേത്വാ ഖാദിതബ്ബാനി. തേസു ഖീണേസു സചേ പുനപി ദന്തകട്ഠമാളകേ ബഹൂനി ഹോന്തിയേവ, പുനപി ആഹരിത്വാ ഖാദിതബ്ബാനി. യദി പന പമാണം അസല്ലക്ഖേത്വാ ആഹരതി, തേസു അഖീണേസുയേവ മാളകേ ഖീയതി, തതോ കേചി ഥേരാ ‘‘യേഹി ഗഹിതാനി, തേ പടിഹരന്തൂ’’തി വദേയ്യും, കേചി ‘‘ഖാദന്തു, പുന സാമണേരാ ആഹരിസ്സന്തീ’’തി, തസ്മാ വിവാദപരിഹാരത്ഥം പമാണം സല്ലക്ഖേതബ്ബം, ഗഹണേ പന ദോസോ നത്ഥി. മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേനപി ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി. ഭിക്ഖാചാരവത്തം പിണ്ഡപാതികവത്തേ ആവിഭവിസ്സതി.

അന്തോഗാമേ…പേ… ന കഥേതബ്ബാതി ഏത്ഥ ചതൂസു പച്ചയേസു ചീവരേ ച പിണ്ഡപാതേ ച വിഞ്ഞത്തിപി ന വട്ടതി നിമിത്തോഭാസപരികഥാപി. സേനാസനേ വിഞ്ഞത്തിമേവ ന വട്ടതി, സേസാനി തീണി ¶ വട്ടന്തി. ഗിലാനപച്ചയേ സബ്ബമ്പി വട്ടതി. ഏവം സന്തേപി ആജീവം സോധേന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സുട്ഠു രക്ഖിതബ്ബാതി. ഇമിനാ ആജീവപാരിസുദ്ധിസീലം ദസ്സിതം. രക്ഖിതിന്ദ്രിയേഹി ഭവിതബ്ബന്തി ഇന്ദ്രിയസംവരസീലം. ഖന്ധകവത്തഞ്ച സേഖിയവത്തഞ്ച പൂരേതബ്ബന്തി പാതിമോക്ഖസംവരസീലം. പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം പന തീഹിപി സാമത്ഥിയതോ ദസ്സിതം. ഇതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലപടിസംയുത്താ ഏവരൂപാ നിയ്യാനികകഥാ ബഹുകാപി വത്തബ്ബാതി അധിപ്പായോ.

ഇമസ്മിം വസ്സൂപനായികവിസയേ തേസു തേസു നഗരേസു തസ്മിം തസ്മിം രാജകാലേ അപരിയന്താ വിവാദകഥാ ഹോതി. കഥം? വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൮൬) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ വസ്സം ഉക്കഡ്ഢിതുകാമോ ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ദൂതം പാഹേസി ‘യദി പനായ്യാ ആഗമേ ജുണ്ഹേ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യു’ന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും, ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം അനുവത്തിതു’’’ന്തി വചനം നിസ്സായ ഭഗവതാ അധിമാസം പഞ്ഞത്തന്തി മഞ്ഞമാനാ വേദസമയേന സംസന്ദിത്വാ ഗയ്ഹമാനാ അനേകവിഹിതം വിവാദം കരോന്തി. വേദസമയേ കിര ദ്വേ അധിമാസാനി യാചാധിമാസഞ്ച പത്താധിമാസഞ്ച. തത്ഥ കലിയുഗഗണനേ ഏകൂനവീസതിഗണനേന ¶ ഭാജിതേ ദ്വേപഞ്ചട്ഠദസതേരസസോളസട്ഠാരസവസേന സത്തധാ സേസോ ഹോതി, തേസം വസേന ചമ്മാധിമാസ പഞ്ചാധിമാസ പസ്വാധിമാസ ദസാധിമാസ തേരസാധിമാസ സോളസാധിമാസ അട്ഠാരസാധിമാസാതി വോഹരന്തി. അട്ഠാരസാധിമാസം പന അവസാനാധിമാസന്തിപി വോഹരന്തി. തേസു പസുസോളസാനി അപത്തേയേവ അധിമാസപതനകലിയുഗേ സംവച്ഛരമാസാദിവിസമഭയേന യാചിത്വാ മാസസ്സ ആകഡ്ഢിതബ്ബതോ യാചാധിമാസന്തി വോഹരന്തി, സേസാനി പന പഞ്ചമത്തേയേവ അധിമാസപതനകലിയുഗേ മാസസ്സ ആകഡ്ഢിതബ്ബതോ പത്താധിമാസന്തി. തത്രേതം യാചാധിമാസലക്ഖണം – തഥതോ ¶ അജാനന്താ പാളിയാ സംസന്ദിത്വാ ബിമ്ബിസാരരഞ്ഞാ ഭഗവതോ യാചിതാധിമാസത്താ യാചാധിമാസം നാമ ഭവതി, തസ്മാ ദ്വീസു ഏവ യാചാധിമാസേസു ദിവസേന സഹ മാസോ ആകഡ്ഢിതബ്ബോ, ന ഇതരേസൂതി വദന്തി, അഞ്ഞേ പന പഞ്ചസു പത്താധിമാസേസു ഏവ സഹ ദിവസേന മാസോ ആകഡ്ഢിതബ്ബോ, ന യാചാധിമാസേസൂതി.

അപരേ പന – ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, വസ്സൂപനായികാ പുരിമികാ പച്ഛിമികാതി, അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാ പുരിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാ, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ പച്ഛിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാ’’തി തസ്മിംയേവ വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൧൮൪) ആഗതായ പാളിയാ അത്ഥം അയോനിസോ ഗഹേത്വാ തിഥിനക്ഖത്തയോഗേ ഏവ വസ്സൂപഗമനം ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ അനന്തരഭൂതോ പാടിപദദിവസോ പുണ്ണാതിഥിയാ ച യുത്തോ ഹോതു, പുബ്ബാസാള്ഹഉത്തരാസാള്ഹസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു നക്ഖത്തേസു ഏകേകേന യുത്തോ ച, ഏവംഭൂതോ കാലോ യദി വിനാ ദിവസേന മാസകഡ്ഢനേ സമ്പജ്ജതി, തഥാ ച സതി മാസമത്താകഡ്ഢനമേവ കാതബ്ബം, യദി ന സമ്പജ്ജതി, സഹ ദിവസേന മാസാകഡ്ഢനം, അയം പിടകേന ച വേദേന ച അനുലോമോ വിനിച്ഛയോതി വദന്തി.

തത്രാപ്യേകേ വദന്തി – ‘‘മാ ഇതി ചന്ദോ വുച്ചതി തസ്സ ഗതിയാ ദിവസസ്സ മിനിതബ്ബതോ, സോ ഏത്ഥ സബ്ബകലാപാരിപൂരിയാ പുണ്ണോതി പുണ്ണമാ’’തിആദിനാ വിനയത്ഥമഞ്ജൂസാദീസു (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗമനതോ പുണ്ണാതിഥിയോഗോപി പുണ്ണമിയാ ഏവ ഇച്ഛിതബ്ബോ, ന പാടിപദേ, തഥാ നക്ഖത്തയോഗോപി ആസാള്ഹിസുക്കപക്ഖസ്സ പന്നരസേ ഉപോസഥേ ‘‘ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേ, ഏവം ധാതു പതിട്ഠിതാ’’തി മഹാവംസേ വചനതോതി. തത്ഥ പുരിമാ വദന്തി – ഏവം സന്തേ ഉപോസഥദിവസേയേവ ചന്ദഗ്ഗാഹോ ച സൂരിയഗ്ഗാഹോ ¶ ച ഭവേയ്യ, ഇദാനി പന കാളപക്ഖപാടിപദാദീസുയേവ ചന്ദഗ്ഗാഹോ, സുക്കപക്ഖപാടിപദാദീസുയേവ സൂരിയഗ്ഗാഹോ പഞ്ഞായതി, തസ്മാ ¶ പാടിപദേയേവ തിഥിനക്ഖത്തയോഗോ ഇച്ഛിതബ്ബോതി. പച്ഛിമാപി വദന്തി – തുമ്ഹാദിസാനം വാദീനം വചനേന പുബ്ബേ ആകഡ്ഢിതബ്ബദിവസാനം അനാകഡ്ഢിതത്താ ദിവസപുഞ്ജഭാവേന ഏവം ഹോതി, സച്ചതോ പന ഉപോസഥദിവസേയേവ ചന്ദഗ്ഗാഹോ സൂരിയഗ്ഗാഹോ ച ഇച്ഛിതബ്ബോതി. ഹോതു, യഥാ ഇച്ഛഥ, തഥാ വദഥ, ഏവം ഭൂതപുബ്ബോ സാട്ഠകഥേ തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ അത്ഥീതി? അത്ഥി. ഗന്ധാരജാതകേ (ജാ. അട്ഠ. ൩.൭.൭൫ ഗന്ധാരജാതകവണ്ണനാ) ഹി ഉപോസഥദിവസേ ചന്ദഗ്ഗാഹോ ദ്വിക്ഖത്തും ആഗതോ. തഞ്ഹി ജാതകം തീസു പിടകേസു സുത്തപരിയാപന്നം, പഞ്ചസു നികായേസു ഖുദ്ദകനികായപരിയാപന്നം, നവസു സാസനങ്ഗേസു ജാതകപരിയാപന്നന്തി. ഏവം വുത്തേ പുരിമകാ പടിവചനം ദാതും ന സക്കുണേയ്യുന്തി.

അഥേകച്ചേ ‘‘പിടകത്തയേ അധികമാസായേവ സന്തി, ന അധികദിവസാ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൪൦൪) ‘യം പന വുത്തം തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു അട്ഠാരസന്നംയേവ വസ്സാനം അധികമാസേ ഗഹേത്വാ ഗണിതത്താ സേസവസ്സദ്വയസ്സപി അധികാനി ദിവസാനി ഹോന്തേവ, താനി അധികദിവസാനി സന്ധായ നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാതി വുത്തന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ദ്വീസു വസ്സേസു അധികദിവസാ നാമ വിസും ഉപലബ്ഭന്തി തതിയേ വസ്സേ വസ്സുക്കഡ്ഢനവസേന അധികമാസേ പരിച്ചത്തേയേവ അധികമാസസമ്ഭവതോ, തസ്മാ ദ്വീസു വസ്സേസു അതിരേകദിവസാ നാമ വിസും ന സമ്ഭവന്തീ’തി വചനതോ’’തി വദന്തി. അഥഞ്ഞേ വദന്തി – പിടകത്തയേ അധികദിവസാതി ആഗതാ അത്ഥി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൪൦൪) ‘‘അവസേസാനം ദ്വിന്നം വസ്സാനം അധികദിവസാനി ഹോന്തേവ, തസ്മാ നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി വചനതോതി. ഇതോ പരമ്പി വിവിധേന ആകാരേന കഥേന്തി. സുദ്ധവേദികാപി ¶ ഏവം വദന്തി, വിനയധരാ ഭിക്ഖൂ വിനയസമയവസേന വദന്തി. അമ്ഹാകം പന വേദസമയേ ഹത്ഥഗതഗണനവസേനേവ ജാനിതബ്ബന്തി അലമതിപപഞ്ചേന. അത്ഥികേഹി തിവസ്സാധികസഹസ്സകലിയുഗേ ധമ്മരാജേന പുച്ഛിതത്താ കതം അധിമാസപകരണം ഓലോകേത്വാ ജാനിതബ്ബം.

ഇധ പന അധിപ്പേതവിനിച്ഛയമേവ കഥയാമ. പഠമദുതിയവാദേസു ന ബിമ്ബിസാരരാജാ ഭഗവന്തം അധിമാസപഞ്ഞാപനം യാചതി, ന ച ഭഗവാ പഞ്ഞപേതി, ന ‘‘തസ്മിം വസ്സേ ഇദം നാമ അധിമാസം ഹോതീ’’തി വാ ‘‘മാസമത്തം വാ സഹദിവസം വാ ആകഡ്ഢിതബ്ബ’’ന്തി വാ പാളിയം അട്ഠകഥാടീകാസു ച അത്ഥി, രാജാ പന ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ വേദസമയേ വസ്സുക്കഡ്ഢനസമ്ഭവതോ ഭിക്ഖൂനം പഠമആസാള്ഹമാസേ വസ്സം അനുപഗന്ത്വാ ദുതിയആസാള്ഹമാസേ ഉപഗമനത്ഥം ¶ ‘‘യദി പനായ്യാ ആഗമേ ജുണ്ഹേ വസ്സം ഉപഗച്ഛേയ്യു’’ന്തി ദൂതം പാഹേസി. യദി പന ഉപഗച്ഛേയ്യും, സാധു വതാതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഭിക്ഖൂ പന രഞ്ഞോ പഹിതസാസനം ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ പന വസ്സുക്കഡ്ഢനേ ഭിക്ഖൂനം ഗുണപരിഹാനിയാ അഭാവതോ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം അനുവത്തിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൮൬) അവോച. തേന വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൮൫) ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ രാജൂനം അനുവത്തിതുന്തി ഏത്ഥ വസ്സുക്കഡ്ഢനഭിക്ഖൂനം കാചി പരിഹാനി നാമ നത്ഥീതിഅനുവത്തിതും അനുഞ്ഞാത’’ന്തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൮൫) വുത്തം ‘‘പരിഹാനീതി ഗുണപരിഹാനീ’’തി, തസ്മാ യാചാധിമാസോ വാ ഹോതു പത്താധിമാസോ വാ, യസ്മിം യസ്മിം കാലേ അനുവത്തനേന ഭിക്ഖൂനം സീലാദിഗുണമ്പി പരിഹാനി നത്ഥി, തസ്മിം തസ്മിം കാലേ അനുവത്തിതബ്ബം.

കഥം പന അനുവത്തിതബ്ബം, കഥം ന അനുവത്തിതബ്ബം? യദി അനുവത്തന്തേ പുബ്ബേ ഉപവുത്ഥദിവസതോ ഇദാനി ഉപവസിതബ്ബഉപോസഥദിവസോ ചാതുദ്ദസോ വാ പന്നരസോ വാ ഹോതി, തഥാ ¶ സതി അനുവത്തിതബ്ബം. യദി പന തേരസമോ വാ സോളസമോ വാ ഹോതി, ന അനുവത്തിതബ്ബം. അനുവത്തന്തോ ഹി അനുപോസഥേ ഉപോസഥകതോ ഹോതി, തതോ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനുപോസഥേ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, യോ കരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൩) വുത്തദുക്കടം ആപജ്ജതി, തസ്മാ സീലഗുണപരിഹാനിസമ്ഭവതോ ന അനുവത്തിതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൪൦) ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രാജൂനം അനുവത്തിതുന്തി വചനതോ പനേത്ഥ ലോകിയാനം തിഥിം അനുവത്തന്തേഹിപി അത്തനോ ഉപോസഥക്കമേന ചാതുദ്ദസിം പന്നരസിം വാ, പന്നരസിം ചാതുദ്ദസിം വാ കരോന്തേഹേവ അനുവത്തിതബ്ബം, ന പന സോളസമദിവസം വാ തേരസമദിവസം വാ ഉപോസഥദിവസം കരോന്തേഹീ’’തി.

തതിയചതുത്ഥവാദേപി ‘‘കതി വസ്സൂപനായികാ’’തി സംസയന്താനം സംസയവിനോദനത്ഥം ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, വസ്സൂപനായികാ പുരിമികാ പച്ഛിമികാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൪) ഭഗവാ അവോച. തതോ താസം ദ്വിന്നം വസ്സൂപനായികാനം ഉപഗമനകാലം ദസ്സേതും ‘‘അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാ പുരിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാ, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ പച്ഛിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാ’’തി വുത്തം. തത്രായം പിണ്ഡത്ഥോ – ആസാള്ഹിപുണ്ണമിയാ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ പുരിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാ, സാവണപുണ്ണമിയാ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ പച്ഛിമികാ ഉപഗന്തബ്ബാതി. തേന വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൮൪) ‘‘തസ്മാ ആസാള്ഹിപുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേ, ആസാള്ഹിപുണ്ണമിതോ ¶ വാ അപരായ പുണ്ണമായ അനന്തരേ പാടിപദദിവസേയേവ വിഹാരം പടിജഗ്ഗിത്വാ പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠാപേത്വാ സബ്ബം ചേതിയവന്ദനാദിസാമീചികമ്മം നിട്ഠാപേത്വാ ‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’തി സകിം വാ ദ്വത്തിക്ഖത്തും വാ വാചം നിച്ഛാരേത്വാ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി ¶ , സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൮൪) ‘‘അപരജ്ജൂതി ആസാള്ഹിതോ അപരം ദിനം, പാടിപദന്തി അത്ഥോ’’തി, വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൮൪) ‘‘അപരസ്മിം ദിവസേതി ദുതിയേ പാടിപദദിവസേ’’തി ഏവം പാളിഅട്ഠകഥാടീകാസു പാടിപദദിവസേയേവ വസ്സൂപഗമനം വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘അമുകതിഥിയോഗേ’’തി വാ ‘‘അമുകനക്ഖത്തയോഗേ’’തി വാ, തസ്മാ പാടിപദദിവസേ പാതോ അരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ സകലദിവസം സകലരത്തി യാവ ദുതിയഅരുണുഗ്ഗമനാ യഥാരുചിതേ കാലേ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം. തതോ ഏവ വസ്സൂപനായികകാലേ പുണ്ണാതിഥിയാ യോഗോ, ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേന യോഗോ ഹോതൂതി വദന്താനം വചനം വിനയവിരുദ്ധം ഹോതി, തം വചനം ഗഹേത്വാ പുണ്ണാതിഥിയോഗം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തയോഗഞ്ച ആഗമേത്വാ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാപി തഥാഗതേന അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേതി നാമാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം പാളിഅട്ഠകഥാടീകാസു ച പുണ്ണാതിഥിയോഗേ ഏവ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബം, ന ഏകായ തിഥിയാ യുത്തേതി വാ ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തയോഗേയേവ, ന സാവണനക്ഖത്തയോഗേതി വാ അനാഗതമേവ ഛായം ഗഹേത്വാ തഥാഗതേന പഞ്ഞത്തം വിയ പോത്ഥകേസു ലിഖിത്വാ കേഹിചി ഠപിതത്താ സകലം വിനയപിടകം അപസ്സന്താ വേദസാമയികാ തം വചനം സദ്ദഹിത്വാ വസ്സൂപഗമനകാലേ പുണ്ണാതിഥിഉത്തരാസാള്ഹയോഗമേവ ഗവേസന്താ മാസദിവസേന സഹ ആകഡ്ഢിതബ്ബകാലേപി മാസമത്തമേവ ആകഡ്ഢന്തി, മാസമത്തമേവ ആകഡ്ഢിതബ്ബകാലേപി സഹ ദിവസേന ആകഡ്ഢന്തി, തസ്മാ ഏവംവാദിനോ ഭിക്ഖൂ ‘‘അപഞ്ഞത്തം തഥാഗതേന പഞ്ഞത്തം തഥാഗതേനാതി ദീപേതീ’’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജന്തി, തസ്മാ ഭഗവതി ഗാരവസഹിതാ ലജ്ജിനോ പണ്ഡിതാ ഏവം ന ഗണ്ഹന്തീതി. തിഥിനക്ഖത്തയോഗോ പന ഉപോസഥദിവസേയേവ ബഹുധാ പിടകത്തയേ ആഗതോ, പോരാണവേദഗന്ഥേസു ¶ ച പസംസിതോ, കദാചി പന വോഹാരകാലോ തിഥിയാ നക്ഖത്തേന ച വിസമോ ഹോതി, തസ്മാ തം സമേതും അധിമാസപതനകാലേ മാസമ്പി ദിവസമ്പി ആകഡ്ഢന്തി, തസ്മാ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ വിസമേപി ആകഡ്ഢനകാലേ സമാപേതബ്ബം. ഏവം സതി മാസഉതുസംവച്ഛരാനം സമഭാവോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പഞ്ചമഛട്ഠവാദേസു അധിമാസോതി അട്ഠാരസവസ്സതോ അധികമാസം ഗഹേത്വാ വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘അധികോ ¶ മാസോ അധിമാസോ’’തി കമ്മധാരയസമാസത്താ പുല്ലിങ്ഗം കത്വാ വുത്തോ. പുബ്ബേ പന മാസപുഞ്ജതോ അധികഘടിയോ ഗഹേത്വാ വുത്തോ, തസ്മാ ‘‘മാസതോ അധികം അധിമാസ’’ന്തി അബ്യയീഭാവസമാസത്താ നപുംസകലിങ്ഗം കത്വാ വുത്തം. ഇധ പന ‘‘പോരാണകത്ഥേരാ ഏകൂനവീസതിവസ്സം സാമണേരം നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസിം അതിക്കമ്മ പാടിപദദിവസേ ഉപസമ്പാദേന്തി, തം കസ്മാതി? വുച്ചതേ – ഏകസ്മിം വസ്സേ ഛ ചാതുദ്ദസികഉപോസഥദിവസാ ഹോന്തി, ഇതി വീസതിയാ വസ്സേസു ചത്താരോ മാസാ പരിഹായന്തി, രാജാനോ തതിയേ തതിയേ വസ്സേ വസ്സം ഉപകഡ്ഢന്തി, ഇതി അട്ഠാരസസു വസ്സേസു ഛ മാസാ വഡ്ഢന്തി, തതോ ഉപോസഥവസേന പരിഹീനേ ചത്താരോ മാസേ അപനേത്വാ ദ്വേ മാസാ അവസേസാ ഹോന്തി, തേ ദ്വേ മാസേ ഗഹേത്വാ വീസതി വസ്സാനി പരിപുണ്ണാനി ഹോന്തീതി നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസിം അതിക്കമ്മ പാടിപദേ ഉപസമ്പാദേന്തീ’’തി അട്ഠകഥാവചനേ (പാചി. അട്ഠ. ൪൦൪) ‘‘നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാതി അധികമാസേഹി സദ്ധിം പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സത്താ നിബ്ബേമതികാ ഹുത്വാ’’തി അത്ഥോ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൪൦൪) വുത്തോ.

തത്ര നനു ച ‘‘തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു അട്ഠാരസന്നം…പേ… വുത്ത’’ന്തി വുത്തം, തം കഥന്തി ചോദനം സന്ധായ ‘‘യം പന വുത്തം…പേ… തം ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി കിഞ്ചാപി വുത്തം, തഥാപി തം ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തവചനം ന ¶ ഗഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ, കസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. ഹി യസ്മാ ന ഉപലബ്ഭന്തി, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘തതിയേ’’തിആദി. പരിച്ചത്തേയേവ സമ്ഭവതോ, അപരിച്ചത്തേ അസമ്ഭവതോ ന ഉപലബ്ഭന്തീതി ബ്യതിരേകവസേന ഹേതുഫലയോജനാ. തസ്മാതിആദി ലദ്ധഗുണം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം പന ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തമേവ ഗഹേത്വാ വദതി. ഏതാനി വചനാനി സാമണേരാനം വീസതിവസ്സപരിപുണ്ണഭാവസാധകാനിയേവ ഹോന്തി, ന അധിമാസപതനവാരേസു സദിവസമാസാകഡ്ഢനഭാവസാധകാനി, തസ്മാ ഇമാനി ആഹരിത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിതും ന സക്കോന്തി. ഭിക്ഖൂ പന ബഹൂനം സന്നിപാതേ കിഞ്ചി പാഠം ആഹരിത്വാ കഥേതും സമത്ഥോ സോഭതീതി കത്വാ ഈദിസം പാഠം ആഹരന്തി. സുതസന്നിചയപണ്ഡിതാ പന ഇച്ഛിതത്ഥസ്സ അസാധകത്താ ഏവരൂപം ന ആഹരന്തി. സുദ്ധവേദികാനമ്പി വചനേ വിനയധരാ വിനയമേവ ജാനന്തി, ന ബാഹിരസമയം. അയം പന കഥാ ബാഹിരസമയേ പവത്താ, തസ്മാ വിനയധരാനം അവിസയോതി മഞ്ഞന്താ വദന്തി.

വിനയധരാ പന ഏകച്ചേ വിനയമേവ ജാനന്തി, ഏകച്ചേ സകലം പിടകത്തയം ജാനന്തി, ഏകച്ചേ ¶ സബാഹിരസമയം പിടകത്തയം ജാനന്തി, തസ്മാ കഥേതും സമത്ഥഭാവോയേവ പമാണം. വേദികാനമ്പി വചനം വേദപ്പകരണാഗതമേവ പമാണം. ന യം കിഞ്ചി ഹത്ഥഗതഗണനമത്തം, തസ്മാ യദാ പഥവിസ്സരോ രാജാ സദിവസം മാസം ആകഡ്ഢിതുകാമോ ‘‘ജേട്ഠമാസകാളപക്ഖഉപോസഥം പന്നരസിയം കരോന്തൂ’’തി യാചിസ്സതി, തദാ ‘‘സകിം പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസേ വാ പന്നരസേ വാ’’തി വചനതോ പന്നരസിയം ഉപോസഥകരണേ ദോസോ നത്ഥി, യദാ സുദ്ധമാസമേവ ആകഡ്ഢിതുകാമോ ‘‘ചാതുദ്ദസിയം കരോന്തൂ’’തി യാചിസ്സതി, ഏവം സതി പകതിയാപി ജേട്ഠമാസകാളപക്ഖുപോസഥോ ചാതുദ്ദസോയേവാതി കത്വാ ദോസോ നത്ഥി, ഉഭയഥാപി ഉപോസഥോ ¶ സുകതോയേവ ഹോതി, തസ്മാ അനുവത്തിതബ്ബോ. തതോ പരം പഠമാസാള്ഹമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖേപി കാളപക്ഖേപി ദുതിയാസാള്ഹമാസസ്സ ജുണ്ഹപക്ഖേപി പന്നരസീഉപോസഥം കത്വാ പാടിപദദിവസേ തിഥിയോഗം വാ നക്ഖത്തയോഗം വാ അനോലോകേത്വാ പാതോ അരുണുഗ്ഗമനാനന്തരതോ പട്ഠായ യാവ പുന അരുണുഗ്ഗമനാ സകലദിവസരത്തിയം യഥാജ്ഝാസയം വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തോ സൂപഗതോവ ഹോതി, നത്ഥി കോചി ദോസോതി ദട്ഠബ്ബോ. ഭവത്വേവം, പാതോവ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തോ അത്ഥീതി? അത്ഥി. വുത്തഞ്ഹേതം സേനാസനക്ഖന്ധകവണ്ണനായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘സചേ പാതോവ ഗാഹിതേ സേനാസനേ അഞ്ഞോ വിതക്കചാരികോ ഭിക്ഖു ആഗന്ത്വാ സേനാസനം യാചതി, ‘ഗഹിതം, ഭന്തേ, സേനാസനം, വസ്സൂപഗതോ സങ്ഘോ, രമണീയോ വിഹാരോ, രുക്ഖമൂലാദീസു യത്ഥ ഇച്ഛഥ, തത്ഥ വസഥാ’തി വത്തബ്ബോ’’തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

വസ്സൂപനായികവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഛബ്ബീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

പഠമോ ഭാഗോ നിട്ഠിതോ.