📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയാലങ്കാര-ടീകാ (ദുതിയോ ഭാഗോ)

൨൭. ഉപജ്ഝായാദിവത്തവിനിച്ഛയകഥാ

ഉപജ്ഝായവത്തകഥാവണനാ

൧൮൩. ഏവം ¶ ¶ വസ്സൂപനായികവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഉപജ്ഝായവത്താദിവത്തകഥം കഥേതും ‘‘വത്തന്തി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വത്തേതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി വത്തം, സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഉപജ്ഝായാദീസു പവത്തേതബ്ബം ആഭിസമാചാരികസീലം. തം കതിവിധന്തി ആഹ ‘‘വത്തം നാമേതം…പേ… ബഹുവിധ’’ന്തി. വച്ചകുടിവത്തന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ. തേന സദ്ധിവിഹാരികവത്തഅന്തേവാസികവത്തഅനുമോദനവത്താനി സങ്ഗയ്ഹന്തി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ തത്ഥ അട്ഠകഥാസു ‘‘ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനീ’’തി. വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൫൬) ച പാളിയം ആഗതമേവ, തത്ഥ പന ¶ ആഗന്തുകവത്തതോ പട്ഠായ ആഗതം, ഇധ ഉപജ്ഝായവത്തതോ. ഇതോ അഞ്ഞാനിപി പഞ്ചസത്തതി സേഖിയവത്താനി ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി ച വത്തമേവ. തേസു പന സേഖിയവത്താനി മഹാവിഭങ്ഗേ ആഗതാനി, മഹാവത്താനി കമ്മക്ഖന്ധകപാരിവാസികക്ഖന്ധകേസു (ചൂളവ. ൭൫ ആദയോ), തസ്മാ ഇധ ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനിയേവ ദസ്സിതാനി. തേസു ഉപജ്ഝായവത്തം പഠമം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ ഉപജ്ഝായവത്തം താവ ഏവം വേദിതബ്ബ’’ന്ത്യാദിമാഹ.

തത്ഥ ¶ കോ ഉപജ്ഝായോ, കേനട്ഠേന ഉപജ്ഝായോ, കഥം ഗഹിതോ ഉപജ്ഝായോ, കേന വത്തിതബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ ഉപജ്ഝായോതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൭൬) ബ്യത്തിബലസമ്പന്നോ ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ ദസവസ്സോ വാ അതിരേകദസവസ്സോ വാ ഭിക്ഖു ഉപജ്ഝായോ. കേനട്ഠേന ഉപജ്ഝായോതി വജ്ജാവജ്ജം ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപജ്ഝായോ, സദ്ധിവിഹാരികാനം ഖുദ്ദകം വജ്ജം വാ മഹന്തം വജ്ജം വാ ഭുസോ ചിന്തേതീതി അത്ഥോ. കഥം ഗഹിതോ ഹോതി ഉപജ്ഝായോതി സദ്ധിവിഹാരികേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹീ’’തി തിക്ഖത്തും വുത്തേ സചേ ഉപജ്ഝായോ ‘‘സാഹൂ’’തി വാ ‘‘ലഹൂ’’തി വാ ‘‘ഓപായിക’’ന്തി വാ ‘‘പതിരൂപ’’ന്തി വാ ‘‘പാസാദികേന സമ്പാദേഹീ’’തി വാ ഇമേസു പഞ്ചസു പദേസു യസ്സ കസ്സചി പദസ്സ വസേന കായേന വാ വാചായ വാ കായവാചാഹി വാ ‘‘ഗഹിതോ തയാ ഉപജ്ഝായോ’’തി ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണം വിഞ്ഞാപേതി, ഗഹിതോ ഹോതി ഉപജ്ഝായോ. തത്ഥ സാഹൂതി സാധു. ലഹൂതി അഗരു, സുഭരതാതി അത്ഥോ. ഓപായികന്തി ഉപായപടിസംയുത്തം, ഏവം പടിപജ്ജനം നിത്ഥരണുപായോതി അത്ഥോ. പതിരൂപന്തി സാമീചികമ്മമിദന്തി അത്ഥോ. പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന കായവചീപയോഗേന സമ്പാദേഹീതി അത്ഥോ.

കേന വത്തിതബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തന്തി ഗഹിതഉപജ്ഝായേന സദ്ധിവിഹാരികേന വത്തിതബ്ബം. കതമം തം വത്തന്തി ഇദം ആഗതമേവ, തത്ഥ കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ ഉപാഹനാ ഓമുഞ്ചിത്വാതി സചസ്സ പച്ചൂസകാലേ ചങ്കമനത്ഥായ വാ ധോതപാദപരിഹരണത്ഥായ വാ പടിമുക്കാ ഉപാഹനാ പാദഗതാ ഹോന്തി, താ കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ ¶ അപനേത്വാ. താദിസമേവ മുഖധോവനോദകം ദാതബ്ബന്തി ഉതുമ്പി സരീരസഭാവേ ച ഏകാകാരേ താദിസമേവ ദാതബ്ബം.

സഗുണം ¶ കത്വാതി ഉത്തരാസങ്ഗം സങ്ഘാടിഞ്ചാതി ദ്വേ ചീവരാനി ഏകതോ കത്വാ താ ദ്വേപി സങ്ഘാടിയോ ദാതബ്ബാ. സബ്ബഞ്ഹി ചീവരം സങ്ഘടിതത്താ സങ്ഘാടീതി വുച്ചതി. തേന വുത്തം ‘‘സങ്ഘാടിയോ ദാതബ്ബാ’’തി. പദവീതിഹാരേഹീതി ഏത്ഥ പദം വീതിഹരതി ഏത്ഥാതി പദവീതിഹാരോ, പദവീതിഹാരട്ഠാനം. ദുതവിലമ്ബിതം അകത്വാ സമഗമനേന ദ്വിന്നം പദാനം അന്തരേ മുട്ഠിരതനമത്തം. പദാനം വാ വീതിഹരണം അഭിമുഖം ഹരിത്വാ നിക്ഖേപോ പദവീതിഹാരോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സ അന്തരന്തരാ കഥാ ഓപാതേതബ്ബാതി അന്തരഘരേ വാ അഞ്ഞത്ര വാ ഭണമാനസ്സ അനിട്ഠിതേ തസ്സ വചനേ അഞ്ഞാ കഥാ ന സമുട്ഠാപേതബ്ബാ. ഇതോ പട്ഠായാതി ‘‘ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരതോ പട്ഠായ. തേന നാതിദൂരേതിആദീസു ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. സബ്ബത്ഥ ദുക്കടാപത്തീതി ആപദാഉമ്മത്തഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടതാദീഹി വിനാ പണ്ണത്തിം അജാനിത്വാപി വദന്തസ്സ ഗിലാനസ്സ ച ദുക്കടമേവ. ആപദാസു ഹി അന്തരന്തരാ കഥാ വത്തും വട്ടതി, ഏവമഞ്ഞേസു ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ഈദിസേസു, ഇതരേസു പന ഗിലാനോപി ന മുച്ചതി. സബ്ബത്ഥ ദുക്കടാപത്തി വേദിതബ്ബാതി ‘‘ഈദിസേസു ഗിലാനോപി ന മുച്ചതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഞ്ഞമ്പി ഹി യഥാവുത്തം ഉപജ്ഝായവത്തം അനാദരിയേന അകരോന്തസ്സ അഗിലാനസ്സ വത്തഭേദേ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടമേവ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അഗിലാനേന ഹി സദ്ധിവിഹാരികേന സട്ഠിവസ്സേനപി സബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തം കാതബ്ബം, അനാദരിയേന അകരോന്തസ്സ വത്തഭേദേ ദുക്കടം. ന-കാരപടിസംയുത്തേസു പന പദേസു ഗിലാനസ്സപി പടിക്ഖിത്തകിരിയം കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാ’’തി. ആപത്തിസാമന്താ ഭണമാനോതി പദസോധമ്മ(പാചി. ൪൪ ആദയോ)-ദുട്ഠുല്ലാദിവസേന ¶ (പാരാ. ൨൮൩) ആപത്തിയാ ആസന്നവാചം ഭണമാനോ. ആപത്തിയാ ആസന്നവാചന്തി ച ആപത്തിജനകമേവ വചനം സന്ധായ വദതി. യായ ഹി വാചായ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, സാ വാചാ ആപത്തിയാ ആസന്നാതി വുച്ചതി.

ചീവരേന പത്തം വേഠേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ ഏകേന കണ്ണേന വേഠേത്വാ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ഹേട്ഠാപീഠം വാ പരാമസിത്വാതി ഇദം പുബ്ബേ തത്ഥ ഠപിതപത്താദിനാ അസങ്ഘട്ടനത്ഥായ വുത്തം. ചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാപി അഞ്ഞേസം അഭാവം ഞത്വാപി ഠപേതും വട്ടതി ഏവ. ചതുരങ്ഗുലം കണ്ണം ഉസ്സാരേത്വാതി കണ്ണം ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണം അതിരേകം കത്വാ ഏവം ചീവരം സങ്ഘരിതബ്ബം. ഓഭോഗേ കായബന്ധനം കാതബ്ബന്തി കായബന്ധനം സങ്ഘരിത്വാ ചീവരഭോഗേ പക്ഖിപിത്വാ ഠപേതബ്ബം. സചേ പിണ്ഡപാതോ ഹോതീതി ഏത്ഥ യോ ഗാമേയേവ വാ അന്തരഘരേ വാ പടിക്കമനേ വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഗച്ഛതി, പിണ്ഡം വാ ന ലഭതി, തസ്സ പിണ്ഡപാതോ ന ഹോതി, ഗാമേ അഭുത്തസ്സ പന ലദ്ധഭിക്ഖസ്സ ¶ വാ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സചേ പിണ്ഡപാതോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഗാമേതി ഗാമപരിയാപന്നേ താദിസേ കിസ്മിഞ്ചി പദേസേ. അന്തരഘരേതി അന്തോഗേഹേ. പടിക്കമനേതി ആസനസാലായം. സചേപി തസ്സ ന ഹോതി, ഭുഞ്ജിതുകാമോ ച ഹോതി, ഉദകം ദത്വാ അത്തനാ ലദ്ധതോപി പിണ്ഡപാതോ ഉപനേതബ്ബോ. തിക്ഖത്തും പാനീയേന പുച്ഛിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ, ആദിമ്ഹി മജ്ഝേ അന്തേതി ഏവം തിക്ഖത്തും പുച്ഛിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഉപകട്ഠോതി ആസന്നോ. ധോതവാലികായാതി ഉദകേന ഗതട്ഠാനേ നിരജായ പരിസുദ്ധവാലികായ.

നിദ്ധൂമേതി ജന്താഘരേ ജലമാനഅഗ്ഗിധൂമരഹിതേ. ജന്താഘരഞ്ഹി നാമ ഹിമപാതബഹുകേസു ദേസേസു തപ്പച്ചയരോഗപീളാദിനിവാരണത്ഥം സരീരസേദതാപനട്ഠാനം. തത്ഥ കിര അന്ധകാരപടിച്ഛന്നതായ ¶ ബഹൂപി ഏകതോ പവിസിത്വാ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗിതാപപരിഹാരായ മത്തികായ മുഖം ലിമ്പിത്വാ സരീരം യാവദത്ഥം സേദേത്വാ ചുണ്ണാദീഹി ഉബ്ബട്ടേത്വാ നഹായന്തി. തേനേവ പാളിയം (മഹാവ. ൬൬) ‘‘ചുണ്ണം സന്നേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം. സചേ ഉസ്സഹതീതി സചേ പഹോതി. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘കേനചി ഗേലഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ ഹോതീ’’തി. അപടിഘംസന്തേനാതി ഭൂമിയം അപടിഘംസന്തേന. കവാടപീഠന്തി കവാടപീഠഞ്ച പിട്ഠസങ്ഘാതഞ്ച അച്ഛുപന്തേന. സന്താനകന്തി യം കിഞ്ചി കീടകുലാവകമക്കടകസുത്താദി. ഉല്ലോകാ പഠമം ഓഹാരേതബ്ബന്തി ഉല്ലോകതോ പഠമം ഉല്ലോകം ആദിം കത്വാ അവഹരിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഉല്ലോകന്തി ച ഉദ്ധം ഓലോകനട്ഠാനം, ഉപരിഭാഗന്തി അത്ഥോ. ആലോകസന്ധികണ്ണഭാഗാതി ആലോകസന്ധിഭാഗാ ച കണ്ണഭാഗാ ച, അബ്ഭന്തരബാഹിരവാതപാനകവാടകാനി ച ഗബ്ഭസ്സ ച ചത്താരോ കോണാ സമ്മജ്ജിതബ്ബാതി അത്ഥോ.

അഞ്ഞത്ഥ നേതബ്ബോതി യത്ഥ വിഹാരതോ സാസനേ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ കല്യാണമിത്താദിസമ്പത്തിയുത്തട്ഠാനേ നേതബ്ബോ. ന ച അച്ഛിന്നേ ഥേവേ പക്കമിതബ്ബന്തി രജിതചീവരതോ യാവ അപ്പമത്തകമ്പി രജനം ഗളതി, ന താവ പക്കമിതബ്ബം. ന ഉപജ്ഝായം അനാപുച്ഛാ ഏകച്ചസ്സ പത്തോ ദാതബ്ബോതിആദി സബ്ബം ഉപജ്ഝായസ്സ വിസഭാഗപുഗ്ഗലാനം വസേന കഥിതം. ഏത്ഥ ച വിസഭാഗപുഗ്ഗലാനന്തി ലജ്ജിനോ വാ അലജ്ജിനോ വാ ഉപജ്ഝായസ്സ അവഡ്ഢികാമേ സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ അലജ്ജീ ഓവാദമ്പി ന ഗണ്ഹാതി, ലജ്ജിനോ ച ഏതസ്സ വിസഭാഗാ ഹോന്തി, തത്ഥ ഉപജ്ഝായം വിഹായ ലജ്ജീഹേവ സദ്ധിം ആമിസാദിപരിഭോഗോ കാതബ്ബോ. ഉപജ്ഝായാദിഭാവോ ഹേത്ഥ നപ്പമാണന്തി ദട്ഠബ്ബം. പരിവേണം ഗന്ത്വാതി ഉപജ്ഝായസ്സ പരിവേണം ഗന്ത്വാ. സുസാനന്തി ¶ ഇദം ഉപലക്ഖണം. ഉപചാരസീമതോ ¶ ബഹി ഗന്തുകാമേന അനാപുച്ഛാ ഗന്തും ന വട്ടതി. വുട്ഠാനമസ്സ ആഗമേതബ്ബന്തി ഗേലഞ്ഞതോ വുട്ഠാനം അസ്സ ആഗമേതബ്ബം.

ഉപജ്ഝായവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൪. ആചരിയവത്തകഥായം കോ ആചരിയോ, കേനട്ഠേന ആചരിയോ, കതിവിധോ ആചരിയോ, കഥം ഗഹിതോ ആചരിയോ, കേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ ആചരിയോതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദസവസ്സം നിസ്സായ വത്ഥും ദസവസ്സേന നിസ്സയം ദാതു’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൭൭) ബ്യത്തിബലസമ്പന്നോ ദസവസ്സോ വാ അതിരേകദസവസ്സോ വാ ഭിക്ഖു ആചരിയോ. കേനട്ഠേന ആചരിയോതി അന്തേവാസികേന ആഭുസോ ചരിതബ്ബോതി ആചരിയോ, ഉപട്ഠാതബ്ബോതി അത്ഥോ. കതിവിധോ ആചരിയോതി നിസ്സയാചരിയപബ്ബജ്ജാചരിയഉപസമ്പദാചരിയധമ്മാചരിയവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ നിസ്സയം ഗഹേത്വാ തം നിസ്സായ വത്ഥബ്ബോ നിസ്സയാചരിയോ. പബ്ബജിതകാലേ സിക്ഖിതബ്ബസിക്ഖാപകോ പബ്ബജ്ജാചരിയോ. ഉപസമ്പദകാലേ കമ്മവാചാനുസ്സാവകോ ഉപസമ്പദാചരിയോ. ബുദ്ധവചനസിക്ഖാപകോ ധമ്മാചരിയോ നാമ. കഥം ഗഹിതോ ഹോതി ആചരിയോതി അന്തേവാസികേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ആചരിയോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹി, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീ’’തി തിക്ഖത്തും വുത്തേ ആചരിയോ ‘‘സാഹൂ’’തി വാ ‘‘ലഹൂ’’തി വാ ‘‘ഓപായിക’’ന്തി വാ ‘‘പതിരൂപ’’ന്തി വാ ‘‘പാസാദികേന സമ്പാദേഹീ’’തി വാ കായേന വിഞ്ഞാപേതി ¶ , വാചായ വിഞ്ഞാപേതി, കായവാചാഹി വിഞ്ഞാപേതി, ഗഹിതോ ഹോതി ആചരിയോ.

കേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തന്തി അന്തേവാസികേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തം. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പഞ്ച വസ്സാനി നിസ്സായ വത്ഥബ്ബം, അബ്യത്തേന യാവജീവം. ഏത്ഥ സചായം ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരം ആചരിയം ന ലഭതി, ഉപസമ്പദായ സട്ഠിവസ്സോ വാ സത്തതിവസ്സോ വാ ഹോതി, നവകതരസ്സപി ബ്യത്തസ്സ സന്തികേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ആചരിയോ മേ, ആവുസോ, ഹോഹി, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീ’’തി ഏവം തിക്ഖത്തും വത്വാ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛന്തേനപി ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛാമി ¶ ആചരിയാ’’തി വത്തബ്ബം. ഏസ നയോ സബ്ബആപുച്ഛനേസു. കതമം തം വത്തന്തി ഏത്ഥ ഉപജ്ഝായവത്തതോ അഞ്ഞം നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഇദമേവ ച…പേ… ആചരിയവത്തന്തി വുച്ചതീ’’തി. നനു ഉപജ്ഝാചരിയാ ഭിന്നപദത്ഥാ, അഥ കസ്മാ ഇദമേവ ‘‘ആചരിയവത്ത’’ന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ആചരിയസ്സ കത്തബ്ബത്താ’’തി. യഥാ ഏകോപി ഭിക്ഖു മാതുഭാതാഭൂതത്താ ‘‘മാതുലോ’’തി ച ധമ്മേ സിക്ഖാപകത്താ ‘‘ആചരിയോ’’തി ച വുച്ചതി, ഏവം ഏകമേവ വത്തം ഉപജ്ഝായസ്സ കത്തബ്ബത്താ ‘‘ഉപജ്ഝായവത്ത’’ന്തി ച ആചരിയസ്സ കത്തബ്ബത്താ ‘‘ആചരിയവത്ത’’ന്തി ച വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം സന്തേപി നാമേ ഭിന്നേ അത്ഥോ ഭിന്നോ സിയാതി ആഹ ‘‘നാമമത്തമേവ ഹേത്ഥ നാന’’ന്തി. യഥാ ‘‘ഇന്ദോ സക്കോ’’തിആദീസു നാമമത്തമേവ ഭിന്നം, ന അത്ഥോ, ഏവമേത്ഥാപീതി ദട്ഠബ്ബോതി.

ഇദാനി തസ്മിം വത്തേ സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികാനം വസേന ലബ്ഭമാനം കഞ്ചി വിസേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ യാവ ചീവരരജന’’ന്ത്യാദിമാഹ. തതോ ഉപജ്ഝായാചരിയാനം വസേന വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഉപജ്ഝായേ’’ത്യാദിമാഹ. തേസു വത്തം സാദിയന്തേസു ആപത്തി, അസാദിയന്തേസു അനാപത്തി, തേസു അജാനന്തേസു ¶ , ഏകസ്സ ഭാരകരണേപി അനാപത്തീതി അയമേത്ഥ പിണ്ഡത്ഥോ. ഇദാനി അന്തേവാസികവിസേസവസേന ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദി.

ആചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ

സദ്ധിവിഹാരികവത്തേ കോ സദ്ധിവിഹാരികോ, കേനട്ഠേന സദ്ധിവിഹാരികോ, കേന വത്തിതബ്ബം സദ്ധിവിഹാരികവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ സദ്ധിവിഹാരികോതി ഉപസമ്പന്നോ വാ ഹോതു സാമണേരോ വാ, യോ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാതി, സോ സദ്ധിവിഹാരികോ നാമ. കേനട്ഠേന സദ്ധിവിഹാരികോതി ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം വിഹാരോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സദ്ധിവിഹാരികോതി അത്ഥേന. കേന വത്തിതബ്ബം സദ്ധിവിഹാരികവത്തന്തി ഉപജ്ഝായേന വത്തിതബ്ബം. തേന വുത്തം വത്തക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൭൮) ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഉപജ്ഝായാനം സദ്ധിവിഹാരികേസു വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യഥാ ഉപജ്ഝായേഹി സദ്ധിവിഹാരികേസു വത്തിതബ്ബ’’ന്തി. കതമം തം വത്തന്തി ഇദാനി പകരണാഗതം. ഇമസ്മിം പന പകരണേ ¶ സങ്ഖേപരുചിത്താ, ആചരിയസദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികവത്താനഞ്ച സമാനത്താ ദ്വേപി ഏകതോ വുത്താ, തഥാപി വത്തക്ഖന്ധകേ വിസും വിസും ആഗതത്താ വിസും വിസുംയേവ കഥയാമ.

സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ഉദ്ദേസാദീഹിസ്സ സങ്ഗഹോ ച അനുഗ്ഗഹോ ച കാതബ്ബോ. തത്ഥ ഉദ്ദേസോതി പാളിവചനം. പരിപുച്ഛാതി പാളിയാ അത്ഥവണ്ണനാ. ഓവാദോതി അനോതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘ഇദം കരോഹി, ഇദം മാ കരിത്ഥാ’’തി വചനം. അനുസാസനീതി ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം. അപിച ഓതിണ്ണേ വാ അനോതിണ്ണേ വാ പഠമം വചനം ഓവാദോ, പുനപ്പുനം വചനം അനുസാസനീതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തോ ഹോതീതി സചേ അതിരേകപത്തോ ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പരിക്ഖാരോതി അഞ്ഞോപി സമണപരിക്ഖാരോ. ഇധ ഉസ്സുക്കം നാമ ധമ്മിയേന നയേന ഉപ്പജ്ജമാനഉപായപരിയേസനം. ഇതോ പരം ദന്തകട്ഠദാനം ആദിം കത്വാ ആചമനകുമ്ഭിയാ ഉദകസിഞ്ചനപരിയോസാനം വത്തം ഗിലാനസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ കാതബ്ബം. അനഭിരതിവൂപകാസനാദി പന അഗിലാനസ്സപി കത്തബ്ബമേവ. ചീവരം രജന്തേനാതി ‘‘ഏവം രജേയ്യാസീ’’തി ഉപജ്ഝായതോ ഉപായം സുത്വാ രജന്തേന. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോതിആദീസു അനാദരിയം പടിച്ച ധമ്മാമിസേഹി അസങ്ഗണ്ഹന്താനം ആചരിയുപജ്ഝായാനം ദുക്കടം വത്തഭേദത്താ. തേനേവ പരിവാരേപി (പരി. ൩൨൨) ‘‘ന ദേന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അന്തേവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ

അന്തേവാസികവത്തേ കോ അന്തേവാസികോ, കേനട്ഠേന അന്തേവാസികോ, കതിവിധാ അന്തേവാസികാ, കേന വത്തിതബ്ബം അന്തേവാസികവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ അന്തേവാസികോതി ഉപസമ്പന്നോ വാ ഹോതു സാമണേരോ വാ, യോ ആചരിയസ്സ സന്തികേ നിസ്സയം ഗണ്ഹാതി, യോ വാ ആചരിയസ്സ ഓവാദം ഗഹേത്വാ പബ്ബജതി, യോ വാ തേനാനുസ്സാവിതോ ഹുത്വാ ഉപസമ്പജ്ജതി, യോ വാ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം പരിയാപുണാതി, സോ സബ്ബോ അന്തേവാസികോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പഠമോ നിസ്സയന്തേവാസികോ നാമ, ദുതിയോ ¶ പബ്ബജ്ജന്തേവാസികോ നാമ, തതിയോ ഉപസമ്പദന്തേവാസികോ നാമ, ചതുത്ഥോ ധമ്മന്തേവാസികോ നാമ. അഞ്ഞത്ഥ പന സിപ്പന്തേവാസികോപി ആഗതോ, സോ ഇധ നാധിപ്പേതോ ¶ . കേനട്ഠേന അന്തേവാസികോതി അന്തേ വസതീതി അന്തേവാസികോ അലുത്തസമാസവസേന. കതിവിധാ അന്തേവാസികാതി യഥാവുത്തനയേന ചതുബ്ബിധാ അന്തേവാസികാ.

കേന വത്തിതബ്ബം അന്തേവാസികവത്തന്തി ചതുബ്ബിധേഹി ആചരിയേഹി അന്തേവാസികേസു വത്തിതബ്ബം. യഥാഹ വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൮൨) ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ആചരിയാനം അന്തേവാസികേസു വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യഥാ ആചരിയേഹി അന്തേവാസികേസു വത്തിതബ്ബ’’ന്തി. കതമം തം വത്തന്തി യം ഭഗവതാ വത്തക്ഖന്ധകേ വുത്തം, ഇധ ച സങ്ഖേപേന ദസ്സിതം, തം വത്തന്തി. ഇധ പന അത്ഥോ സദ്ധിവിഹാരികവത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – ഏതേസു പബ്ബജ്ജന്തേവാസികോ ച ഉപസമ്പദന്തേവാസികോ ച ആചരിയസ്സ യാവജീവം ഭാരോ, നിസ്സയന്തേവാസികോ ച ധമ്മന്തേവാസികോ ച യാവ സമീപേ വസന്തി, താവദേവ, തസ്മാ ആചരിയേഹിപി തേസു സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. ആചരിയന്തേവാസികേസു ഹി യോ യോ ന സമ്മാ വത്തതി, തസ്സ തസ്സ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ.

അന്തേവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആഗന്തുകവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൫. ആഗന്തുകവത്തേ ആഗച്ഛതീതി ആഗന്തുകോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ആഗന്തുകവത്തം. ‘‘ഇദാനി ആരാമം പവിസിസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ ഉപചാരസീമാസമീപം ദസ്സേതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമാസമീപം പത്വാ ഉപാഹനാഓമുഞ്ചനാദി സബ്ബം കാതബ്ബം. ഗഹേത്വാതി ¶ ഉപാഹനദണ്ഡകേന ഗഹേത്വാ. ഉപാഹനപുഞ്ഛനചോളകം പുച്ഛിത്വാ ഉപാഹനാ പുഞ്ഛിതബ്ബാതി ‘‘കതരസ്മിം ഠാനേ ഉപാഹനപുഞ്ഛനചോളക’’ന്തി ആവാസികേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിത്വാ. പത്ഥരിതബ്ബന്തി സുക്ഖാപനത്ഥായ ആതപേ പത്ഥരിതബ്ബം. സചേ നവകോ ഹോതി, അഭിവാദാപേതബ്ബോതി തസ്സ വസ്സേ പുച്ഛിതേ യദി ദഹരോ ഹോതി, സയമേവ വന്ദിസ്സതി, തദാ ഇമിനാ വന്ദാപിതോ ഹോതി. നില്ലോകേതബ്ബോതി ഓലോകേതബ്ബോ. ബഹി ഠിതേനാതി ബഹി നിക്ഖമന്തസ്സ അഹിനോ വാ അമനുസ്സസ്സ വാ മഗ്ഗം ഠത്വാ ഠിതേന നില്ലോകേതബ്ബോ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

ആഗന്തുകവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൬. ആവാസികവത്തേ ¶ ആവസതീതി ആവാസികോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ആവാസികവത്തം. തത്ഥ ആവാസികേന ഭിക്ഖുനാ ആഗന്തുകം ഭിക്ഖും വുഡ്ഢതരം ദിസ്വാ ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തിആദി പാളിയം (ചൂളവ. ൩൫൯) ആഗതഞ്ച അട്ഠകഥായം ആഗതഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൯) ഗഹേതബ്ബം, ഗഹേത്വാ വുത്തത്താ പാകടമേവ, ഉപാഹനപുഞ്ഛനം പന അത്തനോ രുചിവസേന കാതബ്ബം. തേനേവ ഹേത്ഥ ‘‘സചേ ഉസ്സഹതീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഉപാഹനാ അപുഞ്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തി. സേനാസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘കത്ഥ മയ്ഹം സേനാസനം പാപുണാതീ’’തി പുച്ഛിതേന സേനാസനം പഞ്ഞപേതബ്ബം, ‘‘ഏതം സേനാസനം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പപ്ഫോടേത്വാ പത്ഥരിതും പന വട്ടതിയേവ. ഏതേന മഞ്ചപീഠാദിം പപ്ഫോടേത്വാ പത്ഥരിത്വാ ഉപരി പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ ദാനമ്പി സേനാസനപഞ്ഞാപനമേവാതി ദസ്സേതി. മഹാആവാസേപി അത്തനോ ¶ സന്തികം സമ്പത്തസ്സ ആഗന്തുകസ്സ വത്തം അകാതും ന ലബ്ഭതി. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ആവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗമികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൭. ഗമികവത്തേ ഗന്തും ഭബ്ബോതി ഗമികോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ഗമികവത്തം. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – ദാരുഭണ്ഡന്തി സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൨൨) വുത്തം മഞ്ചപീഠാദി. മത്തികാഭണ്ഡമ്പി രജനഭാജനാദി സബ്ബം തത്ഥ വുത്തപ്പഭേദമേവ. തം സബ്ബം അഗ്ഗിസാലായം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമേത്വാ ഗന്തബ്ബം, അനോവസ്സകേ പബ്ഭാരേപി ഠപേതും വട്ടതി. സേനാസനം ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യം പാസാണപിട്ഠിയം വാ പാസാണത്ഥമ്ഭേസു വാ കതസേനാസനം, യത്ഥ ഉപചികാ നാരോഹന്തി, തം അനാപുച്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തി. ചതൂസു പാസാണേസൂതിആദി ഉപചികാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനേ പണ്ണസാലാദിസേനാസനേ കത്തബ്ബാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അപ്പേവ നാമ അങ്ഗാനിപി സേസേയ്യുന്തി അയം അജ്ഝോകാസേ ഠപിതമ്ഹി ആനിസംസോ. ഓവസ്സകഗേഹേ പന തിണേസു ച മത്തികാപിണ്ഡേസു ച ഉപരി പതന്തേസു മഞ്ചപീഠാനം അങ്ഗാനിപി വിനസ്സന്തി.

ഗമികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭത്തഗ്ഗവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൮. വത്തക്ഖന്ധകേ ¶ ഇമസ്മിം ഠാനേ അനുമോദനവത്തം ആഗതം, തതോ ഭത്തഗ്ഗവത്തം. സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൭൩-൩൭൪) ‘‘ഇമസ്മിം വത്തക്ഖന്ധകേ ¶ (ചൂളവ. ൩൫൬) ആഗതാനി ആഗന്തുകാവാസികഗമിയാനുമോദനഭത്തഗ്ഗപിണ്ഡചാരികാരഞ്ഞികസേനാസനജന്താഘരവച്ചകുടിഉപജ്ഝായാചരിയസദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികവത്താനി ചുദ്ദസ മഹാവത്താനി നാമാ’’തി അനുക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ ഗമികവത്തതോ ഭത്തഗ്ഗവത്തം ആഗതം, അനുമോദനവത്തം പന വിസും അവത്വാ ഭത്തഗ്ഗവത്തേയേവ അന്തോഗധം കത്വാ പച്ഛാ വുത്തം ഭത്തഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഭത്തേ ഭുത്തേയേവ അനുമോദനാകരണതോ, പാളിയഞ്ച അഞ്ഞേസു വത്തേസു വിയ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ അനുമോദനവത്തം പഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി വിസും വത്തഭാവേന അനാഗതത്താ ഭത്തഗ്ഗവത്തേയേവ അന്തോഗധന്തി ആചരിയസ്സ അധിപ്പായോ സിയാ. ഇമസ്സ ച വിനയാലങ്കാരപകരണസ്സ തസ്സാ വണ്ണനാഭൂതത്താ സംവണ്ണേതബ്ബക്കമേനേവ സംവണ്ണനം കഥയിസ്സാമ.

ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഭത്തം. അജതി ഗച്ഛതി പവത്തതി ഏത്ഥാതി അഗ്ഗം. ‘‘ആദികോട്ഠാസകോടീസു, പുരതോഗ്ഗം വരേ തീസൂ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികായം ആഗതേപി ‘‘രാജഗ്ഗന്തി രാജാരഹം, സലാകഗ്ഗന്തി സലാകഗ്ഗഹണട്ഠാന’’ന്തിആദീസു അഞ്ഞത്ഥേസുപി പവത്തനതോ ഭത്തസ്സ അഗ്ഗം ഭത്തഗ്ഗം, ഭത്തപരിവിസനട്ഠാനം, ഭത്തഗ്ഗേ വത്തിതബ്ബം വത്തം ഭത്തഗ്ഗവത്തന്തി വിഗ്ഗഹോ. തത്ഥ ആരാമേ കാലോ ആരോചിതോ ഹോതീതി ‘‘കാലോ ഭന്തേ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി ആരോചിതോ ഹോതി. തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേനാതി ദ്വേ ജാണുമണ്ഡലാനി നാഭിമണ്ഡലഞ്ച പടിച്ഛാദേന്തേന. പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാതി സമന്തതോ മണ്ഡലം നിവാസേത്വാ. ഉദ്ധം നാഭിമണ്ഡലം, അധോ ജാണുമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന ജാണുമണ്ഡലസ്സ ഹേട്ഠാ ജങ്ഘട്ഠിതോ പട്ഠായ അട്ഠങ്ഗുലമത്തം നിവാസനം ഓതാരേത്വാ നിവാസേതബ്ബം, തതോ പരം ഓതാരേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വുത്തം, യഥാനിസിന്നസ്സ ജാണുമണ്ഡലതോ ഹേട്ഠാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം പടിച്ഛന്നം ഹോതീതി മഹാപച്ചരിയം ¶ വുത്തം. കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാതി തസ്സ നിവാസനസ്സ ഉപരി കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അകായബന്ധനേന ഗാമോ പവിസിതബ്ബോ, യോ പവിസേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ. സഗുണം കത്വാതി ഇദം ഉപജ്ഝായവത്തേ വുത്തമേവ. ‘‘ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാതി പാസകേ ഗണ്ഠികം പവേസേത്വാ അന്തോഗാമോ വാ ഹോതു വിഹാരോ വാ, മനുസ്സാനം പരിവിസനട്ഠാനം ഗച്ഛന്തേന ചീവരം പാരുപിത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ഗമനമേവ വട്ടതീ’’തി ¶ മഹാഅട്ഠകഥാസു വുത്തം. ഏത്ഥ ച മനുസ്സാനം പരിവിസനട്ഠാനന്തി യത്ഥ അന്തോവിഹാരേപി മനുസ്സാ സപുത്തദാരാ ആവസിത്വാ ഭിക്ഖൂ നേത്വാ ഭോജേന്തി.

സുപ്പടിച്ഛന്നേനാതി ന സസീസം പാരുതേന, അഥ ഖോ ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാ അനുവാതന്തേന ഗീവം പടിച്ഛാദേത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ സമം കത്വാ പടിസംഹരിത്വാ യാവ മണിബന്ധാ പടിച്ഛാദേന്തേന. സുസംവുതേനാതി ഹത്ഥം വാ പാദം വാ അകീളാപേന്തേന, സുവിനീതേനാതി അത്ഥോ. ഓക്ഖിത്തചക്ഖുനാതി ഹേട്ഠാഖിത്തചക്ഖുനാ. യോ അനാദരിയം പടിച്ച തഹം തഹം ഓലോകേന്തോ ഭിയ്യോ തം തം ദിസാഭാഗം പാസാദം കൂടാഗാരം വീഥിം ഓലോകേന്തോ ഗച്ഛതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഏകസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ ഹത്ഥിഅസ്സാദിപരിസ്സയാഭാവം ഓലോകേതും വട്ടതി. അപ്പസദ്ദേനാതി ഏത്ഥ കിത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതി? ദ്വാദസഹത്ഥേ ഗേഹേ ആദിമ്ഹി സങ്ഘത്ഥേരോ മജ്ഝേ ദുതിയത്ഥേരോ അന്തേ തതിയത്ഥേരോതി ഏവം നിസിന്നേസു സങ്ഘത്ഥേരോ ദുതിയേന സദ്ധിം മന്തേതി, ദുതിയത്ഥേരോ തസ്സ സദ്ദഞ്ചേവ സുണാതി, കഥഞ്ച വവത്ഥപേതി, തതിയത്ഥേരോ പന സദ്ദമേവ സുണാതി, കഥം ന വവത്ഥപേതി, ഏത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതി. സചേ പന തതിയത്ഥേരോ കഥം വവത്ഥപേതി, മഹാസദ്ദോ നാമ ഹോതി.

ന ¶ ഉക്ഖിത്തകായാതി ന ഉക്ഖേപേന, ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം, ഏകതോ വാ ഉഭതോ വാ ഉക്ഖിത്തചീവരോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. അന്തോഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ ന ഏവം ഗന്തബ്ബം. നിസിന്നകാലേ പന ധമകരണം നീഹരന്തേനപി ചീവരം അനുക്ഖിപിത്വാവ നീഹരിതബ്ബം. ന ഉജ്ജഗ്ഘികായാതി ന മഹാഹസിതം ഹസന്തോ, വുത്തനയേനേവേത്ഥ കരണവചനം. ന കായപ്പചാലകന്തി കായം അചാലേത്വാ കായം പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം കത്വാ ഉജുകേന കായേന സമേന ഇരിയാപഥേന. ന ബാഹുപ്പചാലകന്തി ബാഹും അചാലേത്വാ ബാഹും പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം കത്വാ. ന സീസപ്പചാലകന്തി സീസം അചാലേത്വാ സീസം പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം ഉജും ഠപേത്വാ. ന ഖമ്ഭകതോതി ഖമ്ഭകതോ നാമ കടിയം ഹത്ഥം ഠപേത്വാ കതഖമ്ഭോ. ന ഉക്കുടികായാതി ഏത്ഥ ഉക്കുടികാ വുച്ചതി പണ്ഹിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗപാദേഹി വാ അഗ്ഗപാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ പണ്ഹേഹിയേവ വാ ഭൂമിം ഫുസന്തസ്സ ഗമനം. കരണവചനം പനേത്ഥ വുത്തലക്ഖണമേവ. ന ഓഗുണ്ഠിതേനാതി സസീസം പാരുതേന. ന പല്ലത്ഥികായാതി ന ദുസ്സപല്ലത്ഥികായ. ഏത്ഥ ആയോഗപല്ലത്ഥികാപി ദുസ്സപല്ലത്ഥികാ ഏവ. ന ഥേരേ ഭിക്ഖൂ അനുപഖജ്ജാതി ഥേരേ ഭിക്ഖൂ അതിഅല്ലീയിത്വാ ന നിസീദിതബ്ബം. ന സങ്ഘാടിം ഓത്ഥരിത്വാതി ന സങ്ഘാടിം അത്ഥരിത്വാ നിസീദിതബ്ബം.

സക്കച്ചന്തി ¶ സതിം ഉപട്ഠാപേത്വാ. പത്തസഞ്ഞീതി പത്തേ സഞ്ഞം കത്വാ. സമസൂപകോ നാമ യത്ഥ ഭത്തസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപ്പമാണോ സൂപോ ഹോതി. സമതിത്ഥികന്തി സമപുണ്ണം സമഭരിതം. ഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ ഥൂപീകതോ നാമ പത്തസ്സ അന്തോമുഖവട്ടിലേഖം അതിക്കമിത്വാ കതോ, പത്തേ പക്ഖിത്തോ ഭരിതോ പൂരിതോതി അത്ഥോ. ഏവം കതം അഗ്ഗഹേത്വാ അന്തോമുഖവട്ടിലേഖാസമപ്പമാണോ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘യം കഞ്ചി യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഫലാഫലം വാ ആമിസജാതികം സമതിത്ഥികമേവ ഗഹേതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ അധിട്ഠാനുപഗേന ¶ പത്തേന, ഇതരേന പന ഥൂപീകതമ്പി വട്ടതി. യാമകാലികസത്താഹകാലികയാവജീവികാനി പന അധിട്ഠാനുപഗപത്തേ ഥൂപീകതാനിപി വട്ടന്തി. യം പന ദ്വീസു പത്തേസു ഭത്തം ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം പൂരേത്വാ വിഹാരം പേസേതും വട്ടതീ’’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. യം പത്തേ പക്ഖിപിയമാനം പൂവഉച്ഛുഖണ്ഡഫലാഫലാദി ഹേട്ഠാ ഓരോഹതി, തം ഥൂപീകതം നാമ ന ഹോതി. പൂവവടംസകം ഠപേത്വാ പിണ്ഡപാതം ദേന്തി, ഥൂപീകതമേവ ഹോതി. പുപ്ഫവടംസകതക്കോലകടുകഫലാദിവടംസകേ പന ഠപേത്വാ ദിന്നം ഥൂപീകതം ന ഹോതി. ഭത്തസ്സ ഉപരി ഥാലകം വാ പത്തം വാ ഠപേത്വാ പൂരേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഥൂപീകതം നാമ ന ഹോതി. കുരുന്ദിയമ്പി വുത്തം ‘‘ഥാലകേ വാ പത്തേ വാ പക്ഖിപിത്വാ തം പത്തമത്ഥകേ ഠപേത്വാ ദേന്തി, പാടേക്കഭാജനം വട്ടതി. ഇധ അനാപത്തിയം ഗിലാനോ ന ആഗതോ, തസ്മാ ഗിലാനസ്സപി ഥൂപീകതം ന വട്ടതി, സബ്ബത്ഥ പന പടിഗ്ഗഹേതുമേവ ന വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹിതം പന ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി.

‘‘സക്കച്ച’’ന്തി ച ‘‘പത്തസഞ്ഞീ’’തി ച ഉഭയം വുത്തനയമേവ. സപദാനന്തി തത്ഥ തത്ഥ ഓധിം അകത്വാ അനുപടിപാടിയാ. സമസൂപകേ വത്തബ്ബം വുത്തമേവ. ഥൂപകതോതി മത്ഥകതോ, വേമജ്ഝതോതി അത്ഥോ. ന സൂപം വാ ബ്യഞ്ജനം വാതിആദി പാകടമേവ. വിഞ്ഞത്തിയം വത്തബ്ബം നത്ഥി. ഉജ്ഝാനസഞ്ഞീസിക്ഖാപദേപി ഗിലാനോ ന മുഞ്ചതി. നാതിമഹന്തോ കബളോതി മയൂരണ്ഡം അതിമഹന്തം, കുക്കുടണ്ഡം അതിഖുദ്ദകം, തേസം വേമജ്ഝപ്പമാണോ. പരിമണ്ഡലം ആലോപോതി നാതിദീഘോ ആലോപോ. അനാഹടേതി അനാഹരിതേ, മുഖദ്വാരം അസമ്പാപിതേതി അത്ഥോ. സബ്ബോ ഹത്ഥോതി ഏത്ഥ ഹത്ഥസദ്ദോ തദേകദേസേസു അങ്ഗുലീസു ദട്ഠബ്ബോ ‘‘ഹത്ഥമുദ്ദോ’’തിആദീസു വിയ സമുദായേ പവത്തവോഹാരസ്സ അവയവേ പവത്തനതോ. ഏകങ്ഗുലിമ്പി മുഖേ പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. ന സകബളേനാതി ഏത്ഥ ധമ്മം കഥേന്തോ ഹരീതകം വാ ലട്ഠിമധുകം വാ ¶ മുഖേ പക്ഖിപിത്വാ കഥേതി, യത്തകേന വചനം പരിപുണ്ണം ഹോതി, തത്തകേ മുഖമ്ഹി സന്തേ കഥേതും വട്ടതി.

പിണ്ഡുക്ഖേപകന്തി പിണ്ഡം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ. കബളാവച്ഛേദകന്തി കബളം അവഛിന്ദിത്വാ ¶ അവഛിന്ദിത്വാ. അവഗണ്ഡകാരകന്തി മക്കടോ വിയ ഗണ്ഡേ കത്വാ കത്വാ. ഹത്ഥനിദ്ധുനകന്തി ഹത്ഥം നിദ്ധുനിത്വാ നിദ്ധുനിത്വാ. സിത്ഥാവകാരകന്തി സിത്ഥാനി അവകിരിത്വാ അവകിരിത്വാ. ജിവ്ഹാനിച്ഛാരകന്തി ജിവ്ഹം നിച്ഛാരേത്വാ നിച്ഛാരേത്വാ. ചപുചപുകാരകന്തി ‘‘ചപുചപൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ കത്വാ. സുരുസുരുകാരകന്തി ‘‘സുരുസുരൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ കത്വാ. ഹത്ഥനില്ലേഹകന്തി ഹത്ഥം നില്ലേഹിത്വാ നില്ലേഹിത്വാ. ഭുഞ്ജന്തേന ഹി അങ്ഗുലിമത്തമ്പി നില്ലേഹിതും ന വട്ടതി, ഘനയാഗുഫാണിതപായാസാദികേ പന അങ്ഗുലീഹി ഗഹേത്വാ അങ്ഗുലിയോ മുഖേ പവേസേത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. പത്തനില്ലേഹകഓട്ഠനില്ലേഹകേസുപി ഏസേവ നയോ, തസ്മാ അങ്ഗുലിയാപി പത്തോ ന നില്ലേഹിതബ്ബോ, ഏകഓട്ഠോപി ജിവ്ഹായ ന നില്ലേഹിതബ്ബോ, ഓട്ഠമംസേഹി ഏവ പന ഗഹേത്വാ അന്തോ പവേസേതും വട്ടതി.

ന സാമിസേന ഹത്ഥേന പാനീയഥാലകോതി ഏതം പടികൂലവസേന പടിക്ഖിത്തം, തസ്മാ സങ്ഘികമ്പി പുഗ്ഗലികമ്പി ഗിഹിസന്തകമ്പി അത്തനോ സന്തകമ്പി സങ്ഖമ്പി സരാവമ്പി ആമിസമക്ഖിതം ന ഗഹേതബ്ബമേവ, ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ പന ഹത്ഥസ്സ ഏകദേസോ ആമിസമക്ഖിതോ ന ഹോതി, തേന പദേസേന ഗഹേതും വട്ടതി. ന സസിത്ഥകം പത്തധോവനം അന്തരഘരേ ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ധരിത്വാ വാതി സിത്ഥാനി ഏകതോ ഉദ്ധരിത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ രാസിം കത്വാ ഉദകം ഛഡ്ഡേതി. ഭിന്ദിത്വാ വാ ഉദകഗതികാനി കത്വാ ഛഡ്ഡേതി, പടിഗ്ഗഹേന സമ്പടിച്ഛന്തോ നം പടിഗ്ഗഹേ ഛഡ്ഡേതി, ബഹി നീഹരിത്വാ വാ ഛഡ്ഡേതി, ഏവം ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തി. ന താവ ഥേരേന ഉദകന്തി ഇദം ഹത്ഥധോവനഉദകം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാ പിപാസിതേന ¶ , പന ഗലേ വിലഗ്ഗാമിസേന വാ പാനീയം പിവിത്വാ ന ധോവിതബ്ബാതി.

ഭത്തഗ്ഗവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനുമോദനവത്തകഥാവണ്ണനാ

അനുമോദനവത്തേ അനു പുനപ്പുനം മോദിയതേ പമോദിയതേതി അനുമോദനാ. കാ സാ? ധമ്മകഥാ. അനുമോദനായ കത്തബ്ബം വത്തം അനുമോദനവത്തം. പഞ്ചമേ നിസിന്നേതി അനുമോദനത്ഥായ നിസിന്നേ. ഉപനിസിന്നകഥാ നാമ ബഹൂസു സന്നിപതിതേസു പരികഥാകഥനം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അനുമോദനവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പിണ്ഡചാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൯. പിണ്ഡചാരികവത്തേ ¶ പിണ്ഡിതബ്ബോ സങ്ഘരിതബ്ബോതി പിണ്ഡോ, പിണ്ഡപാതോ. പിണ്ഡായ ചരണം സീലമസ്സാതി പിണ്ഡചാരീ, സോ ഏവ പിണ്ഡചാരികോ സകത്ഥേ കപച്ചയവസേന. പിണ്ഡചാരികേന വത്തിതബ്ബം വത്തം പിണ്ഡചാരികവത്തം. തത്രായമനുത്താനപദവണ്ണനാ – നിവേസനം നാമ ഇത്ഥികുമാരികാദീനം വസനട്ഠാനം. യസ്മാ പവിസനനിക്ഖമനദ്വാരം അസല്ലക്ഖേത്വാ സഹസാ പവിസന്തോ വിസഭാഗാരമ്മണം വാ പസ്സേയ്യ, പരിസ്സയോ വാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘നിവേസനം…പേ… പവിസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അതിദൂരേ തിട്ഠന്തോ അപസ്സന്തോ വാ ഭവേയ്യ, ‘‘അഞ്ഞസ്സ ഗേഹേ തിട്ഠതീ’’തി വാ മഞ്ഞേയ്യ. അച്ചാസന്നേ തിട്ഠന്തോ അപസ്സിതബ്ബം വാ പസ്സേയ്യ, അസുണിതബ്ബം വാ സുണേയ്യ, തേന മനുസ്സാനം അഗാരവോ വാ അപ്പസാദോ വാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘നാതിദൂരേ നാച്ചാസന്നേ ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അതിചിരം തിട്ഠന്തോ അദാതുകാമാനം ¶ മനോപദോസോ ഭവേയ്യ, അഞ്ഞത്ഥ ഭിക്ഖാ ച പരിക്ഖയേയ്യ, അതിലഹുകം നിവത്തന്തോ ദാതുകാമാനം പുഞ്ഞഹാനി ച ഭവേയ്യ, ഭിക്ഖുനോ ച ഭിക്ഖായ അസമ്പജ്ജനം, തസ്മാ ‘‘നാതിചിരം ഠാതബ്ബം, നാതിലഹുകം നിവത്തിതബ്ബം, ഠിതേന സല്ലക്ഖേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സല്ലക്ഖണാകാരം ദസ്സേതി ‘‘സചേ കമ്മം വാ നിക്ഖിപതീ’’തിആദിനാ. തത്ഥ കമ്മം വാ നിക്ഖിപതീതി കപ്പാസം വാ സുപ്പം വാ മുസലം വാ യഞ്ച ഗഹേത്വാ കമ്മം കരോന്തി, ഠിതാ വാ നിസിന്നാ വാ ഹോന്തി, തം നിക്ഖിപതി. പരാമസതീതി ഗണ്ഹാതി. ഠപേതി വാതി ‘‘തിട്ഠഥ ഭന്തേ’’തി വദന്തീ ഠപേതി നാമ. അവക്കാരപാതീതി അതിരേകപിണ്ഡപാതം അപനേത്വാ ഠപനത്ഥായ ഏകാ സമുഗ്ഗപാതി. ഏത്ഥ ച സമുഗ്ഗപാതി നാമ സമുഗ്ഗപുടസദിസാ പാതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

പിണ്ഡചാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആരഞ്ഞികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൦. ആരഞ്ഞികവത്തേ ന രമന്തി ജനാ ഏത്ഥാതി അരഞ്ഞം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘രമണീയാനി അരഞ്ഞാനി, യത്ഥ ന രമതീ ജനോ;

വീതരാഗാ രമിസ്സന്തി, ന തേ കാമഗവേസിനോ’’തി. (ധ. പ. ൯൯);

അരഞ്ഞേ ¶ വസതീതി ആരഞ്ഞികോ, തേന വത്തിതബ്ബം വത്തം ആരഞ്ഞികവത്തം. തത്രായം വിസേസപദാനമത്ഥോ – കാലസ്സേവ ഉട്ഠായാതി അരഞ്ഞസേനാസനസ്സ ഗാമതോ ദൂരത്താ വുത്തം, തേനേവ കാരണേന ‘‘പത്തം ഗഹേത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ ഗച്ഛന്തോ പരിസ്സമോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. പത്തം ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസേ ലഗ്ഗേത്വാ ചീവരം ഖന്ധേ കരിത്വാ അരഞ്ഞമഗ്ഗോ ന ദുസ്സോധനോ ഹോതി, തസ്മാ കണ്ടകസരീസപാദിപരിസ്സയവിമോചനത്ഥം ഉപാഹനാ ആരോഹിത്വാ. അരഞ്ഞം നാമ ¶ യസ്മാ ചോരാദീനം വിചരട്ഠാനം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ദാരുഭണ്ഡം മത്തികാഭണ്ഡം പടിസാമേത്വാ ദ്വാരവാതപാനം ഥകേത്വാ വസനട്ഠാനതോ നിക്ഖമിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഇതോ പരാനി ഭത്തഗ്ഗവത്തപിണ്ഡചാരികവത്തേസു വുത്തസദിസാനേവ. ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ സചേ ബഹിഗാമേ ഉദകം നത്ഥി, അന്തോഗാമേയേവ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ, അഥ ബഹിഗാമേ അത്ഥി, ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പത്തം ധോവിത്വാ വോദകം കത്വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ചീവരം സങ്ഘരിത്വാ അംസേ കരിത്വാ ഉപാഹനാ ആരോഹിത്വാ ഗന്തബ്ബം.

ഭാജനം അലഭന്തേനാതിആദി അരഞ്ഞസേനാസനസ്സ ദുല്ലഭദബ്ബസമ്ഭാരത്താ വുത്തം, അഗ്ഗി ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതിആദി വാളമിഗസരീസപാദിബാഹിരപരിസ്സയകാലേ ച വാതപിത്താദിഅജ്ഝത്തപഅസ്സയകാലേ ച ഇച്ഛിതബ്ബത്താ. ബഹൂനം പന വസനട്ഠാനേ താദിസാനി സുലഭാനി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഗണവാസിനോ പന തേന വിനാപി വട്ടതീ’’തി. കത്തരദണ്ഡോ നാമ പരിസ്സയവിനോദനോ ഹോതി, തസ്മാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തേന അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബോതി വുത്തം ‘‘കത്തരദണ്ഡോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി. നക്ഖത്താനേവ നക്ഖത്തപദാനി. ചോരാദീസു ആഗന്ത്വാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, കേന നക്ഖത്തേന ചന്ദോ യുത്തോ’’തി പുച്ഛിതേസു ‘‘ന ജാനാമാ’’തി വുത്തേ കുജ്ഝന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘നക്ഖത്തപദാനി ഉഗ്ഗഹേതബ്ബാനി സകലാനി വാ ഏകദേസാനി വാ’’തി, തഥാ ദിസാമൂള്ഹേസു ‘‘കതമായം, ഭന്തേ, ദിസാ’’തി പുച്ഛിതേസു, തസ്മാ ‘‘ദിസാകുസലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി.

ആരഞ്ഞികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സേനാസനവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൧. സേനാസനവത്തേ സയന്തി ഏത്ഥാതി സേനം, സയനന്തി അത്ഥോ. ആവസന്തി ഏത്ഥാതി ആസനം. സേനഞ്ച ആസനഞ്ച സേനാസനം. സേനാസനേസു കത്തബ്ബം വത്തം സേനാസനവത്തം ¶ . ഇധ പന യം വത്തബ്ബം, തം ഉപജ്ഝായവത്തകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൮൩ ) വുത്തമേവ. തത്ഥ പന ഉപജ്ഝായേന വുത്ഥവിഹാരോ വുത്തോ, ഇധ പന അത്തനാ വുത്ഥവിഹാരോതി അയമേവ വിസേസോ. ന വുഡ്ഢം അനാപുച്ഛാതി ¶ ഏത്ഥ തസ്സ ഓവരകേ തദുപചാരേ ച ആപുച്ഛിതബ്ബന്തി വദന്തി. ഭോജനസാലാദീസുപി ഏവമേവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഭോജനസാലാദീസുപി ഉദ്ദേസദാനാദി ആപുച്ഛിത്വാവ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

സേനാസനവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജന്താഘരവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൨. ജന്താഘരവത്തേ ജായതീതി ജം, കിം തം? സരീരം. ജം തായതി രക്ഖതീതി ജന്താ, കാ സാ? തികിച്ഛാ. ഗയ്ഹതേതി ഘരം, കിം തം? നിവേസനം, ജന്തായ സരീരതികിച്ഛായ കതം ഘരം ജന്താഘരം, ജന്താഘരേ കത്തബ്ബം വത്തം ജന്താഘരവത്തം. തത്ഥ പരിഭണ്ഡന്തി ബഹിജഗതി. സേസം ഉപജ്ഝായവത്തേ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ജന്താഘരവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വച്ചകുടിവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൩. വച്ചകുടിവത്തേ വച്ചയതേ ഊഹദയതേതി വച്ചം, കരീസം. കുടീയതി ഛിന്ദീയതി ആതപോ ഏതായാതി കുടി, വച്ചത്ഥായ കതാ കുടി വച്ചകുടി, വച്ചകുടിയാ വത്തിതബ്ബം വത്തം വച്ചകുടിവത്തം, ഇധ ച വത്തക്ഖന്ധകേ ആചമനവത്തം പഠമം ആഗതം, പച്ഛാ വച്ചകുടിവത്തം. ഇമസ്മിം പന പകരണേ പഠമം വച്ചം കത്വാ പച്ഛാ ആചമതീതി ¶ അധിപ്പായേന വച്ചകുടിവത്തം പഠമം ആഗതം, തസ്മാ തദനുക്കമേന കഥയിസ്സാമ. ദന്തകട്ഠം ഖാദന്തേനാതി അയം വച്ചകുടിയാപി സബ്ബത്ഥേവ പടിക്ഖേപോ. നിബദ്ധഗമനത്ഥായാതി അത്തനാ നിബദ്ധഗമനത്ഥായ. പുഗ്ഗലികട്ഠാനം വാതി അത്തനോ വിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വച്ചകുടിവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഉപജ്ഝായവത്താദിവത്തവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൮. ചതുപച്ചയഭാജനീയവിനിച്ഛയകഥാ

ചീവരഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൧൯൪. ഏവം ¶ ഉപജ്ഝായാദിവത്തസങ്ഖാതാനി ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി കഥേത്വാ ഇദാനി ചതുന്നം പച്ചയാനം ഭാജനം കഥേന്തോ ‘‘ചതുപച്ചയഭാജന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചതൂതി സങ്ഖ്യാസബ്ബനാമപദം. പടിച്ച ഏതി സീതപടിഘാതാദികം ഫലം ഏതസ്മാതി പച്ചയോ, ചീവരാദി, പച്ചയോ ച പച്ചയോ ച പച്ചയാ, ചത്താരോ പച്ചയാ ചതുപച്ചയം, ഭാജീയതേ വിഭാജീയതേ ഭാജനം. ചതുപച്ചയസ്സ ഭാജനം ചതുപച്ചയഭാജനം. തേനാഹ ‘‘ചീവരാദീനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ഭാജന’’ന്തി. തത്ഥ തസ്മിം ചതുപച്ചയഭാജനേ സമഭിനിവിട്ഠേ ചീവരഭാജനേ താവ പഠമം ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ…പേ… വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? സങ്ഘികചീവരസ്സ ദുക്കരഭാജനത്താതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ആഗതാഗതം ചീവരം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, പടിഗ്ഗഹണമത്തമേവസ്സ ഭാരോതി ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ. ചീവരപടിഗ്ഗാഹകേന പടിഗ്ഗഹിതം ചീവരം നിദഹതി, നിദഹനമത്തമേവസ്സ ഭാരോതി ചീവരനിദഹകോ. ഭണ്ഡാഗാരേ നിയുത്തോ ഭണ്ഡാഗാരികോ. ചീവരാദികസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഠപനട്ഠാനഭൂതം അഗാരം ഭണ്ഡാഗാരം. ചീവരം ഭാജേതി ഭാഗം കരോതീതി ¶ ചീവരഭാജകോ. ചീവരസ്സ ഭാജനം വിഭാഗകരണം ചീവരഭാജനം, വിഭജനകിരിയാ.

തത്ഥ ‘‘ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തോ, സോ കുതോ ലബ്ഭതേതി ആഹ ‘‘പഞ്ചഹങ്ഗേഹി…പേ… സമ്മന്നിതബ്ബോ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി. ഛന്ദനം ഛന്ദോ, ഇച്ഛനം പിഹനന്തി അത്ഥോ. ഗമനം കരണം ഗതി, കിരിയാ. ഗാരേയ്ഹാ ഗതി അഗതി, ഛന്ദേന അഗതി ഛന്ദാഗതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. കഥം ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘തത്ഥ പച്ഛാ ആഗതാനമ്പീ’’തിആദി. ഏവമിതരേസുപി. പഞ്ചമങ്ഗം പന സതിസമ്പജഞ്ഞയുത്താഭാവം ദസ്സേതി. സുക്കപക്ഖേപി ഇതോ പടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി.

ഇമായ കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാതി ഇദം ഇമസ്സ സമ്മുതികമ്മസ്സ ലഹുകകമ്മത്താ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) ‘‘അവസേസാ തേരസ സമ്മുതിയോ സേനാസനഗ്ഗാഹമതകചീവരദാനാദിസമ്മുതിയോ ചാതി ഏതാനി ലഹുകകമ്മാനി അപലോകേത്വാപി കാതും വട്ടന്തീ’’തി. അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായമ്പി സമ്മന്നിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ അന്തോവിഹാരേതി ¶ ബദ്ധസീമവിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി അബദ്ധസീമവിഹാരേ അപലോകനാദിചതുബ്ബിധകമ്മം കാതും വട്ടതി ദുബ്ബിസോധനത്താ. ധുരവിഹാരട്ഠാനേതി വിഹാരദ്വാരസ്സ സമ്മുഖട്ഠാനേ.

൧൯൭. ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിയം വിഹാരമജ്ഝേയേവാതി അവിപ്പവാസസീമാസങ്ഖാതമഹാസീമാ വിഹാരസ്സ മജ്ഝേയേവ സമ്മന്നിതബ്ബാ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഇമം പന ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമം ഗന്ത്വാ ഖണ്ഡസീമായം നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി, വിഹാരമജ്ഝേയേവ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ¶ ഇത്ഥന്നാമം വിഹാരം ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യാ’’തിആദിനാ നയേന ‘‘കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ സമ്മന്നിതബ്ബ’’ന്തി വചനം നിസ്സായ ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉപചാരസീമായം കാതും വട്ടതീതി ഗഹേത്വാ കഥിനദാനകമ്മമ്പി അബദ്ധസീമാഭൂതേ വിഹാരേ ഉപചാരസീമായം കരോന്തി, ഏകച്ചേ ഞത്തികമ്മമ്പി തഥേവ ഗഹേത്വാ അബദ്ധസീമവിഹാരേ ഉപചാരസീമാമത്തേയേവ ഉപോസഥപവാരണം കരോന്തി, തദയുത്തം, കാരണം പനേത്ഥ കഥിനവിനിച്ഛയകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൨൬) ആവി ഭവിസ്സതി.

൧൯൮. തുലാഭൂതോതി തുലാസദിസോ. ഇദന്തി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസദാനം. ഇമം കിര പാഠം അമനസികരോന്താ ഇദാനി കാലചീവരമ്പി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം ദേന്തി. ഫാതികമ്മന്തി പഹോനകകമ്മം, യത്തകേന വിനയാഗതേന സമ്മുഞ്ജനീബന്ധനാദിഹത്ഥകമ്മേന വിഹാരസ്സ ഊനതാ ന ഹോതി, തത്തകം കത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബേസന്തി തത്രുപ്പാദവസ്സാവാസികം ഗണ്ഹന്താനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം സാമണേരാനഞ്ച. ഭണ്ഡാഗാരചീവരേപീതി അകാലചീവരം സന്ധായ വുത്തം. ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീതി മഹാസദ്ദം കരോന്തി. ഏതന്തി ഉക്കുട്ഠിയാ കതായ സമഭാഗദാനം. വിരജ്ഝിത്വാ കരോന്തീതി കത്തബ്ബകാലേസു അകത്വാ യഥാരുചിതക്ഖണേ കരോന്തി. സമപടിവീസോ ദാതബ്ബോതി കരിസ്സാമാതി യാചന്താനം പടിഞ്ഞാമത്തേനപി സമകോ കോട്ഠാസോ ദാതബ്ബോ.

അതിരേകഭാഗേനാതി ദസ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, സാടകാപി ദസേവ, തേസു ഏകോ ദ്വാദസ അഗ്ഘതി, സേസാ ദസഗ്ഘനകാ. സബ്ബേസു ദസഗ്ഘനകവസേന കുസേ പാതിതേ യസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വാദസഗ്ഘനകോ കുസോ പാതിതോ, സോ ‘‘ഏത്തകേന മമ ചീവരം പഹോതീ’’തി തേന അതിരേകഭാഗേന ഗന്തുകാമോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ഏത്തകേന മമ ചീവരം പഹോതീതി ദ്വാദസഗ്ഘനകേന മമ ചീവരം പരിപുണ്ണം ഹോതി, ന തതോ ഊനേനാതി സബ്ബം ഗഹേതുകാമോതി ¶ അത്ഥോ. ഭിക്ഖൂ ‘‘അതിരേകം ആവുസോ സങ്ഘസ്സ സന്തക’’ന്തി വദന്തി, തം സുത്വാ ഭഗവാ ‘‘സങ്ഘികേ ച ഗണസന്തകേ ച അപ്പകം നാമ നത്ഥി, സബ്ബത്ഥ ¶ സംയമോ കാതബ്ബോ, ഗണ്ഹന്തേനപി കുക്കുച്ചായിതബ്ബ’’ന്തി ദസ്സേതും ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അനുക്ഖേപേ ദിന്നേ’’തി ആഹ. തത്ഥ അനുക്ഖേപോ നാമ യം കിഞ്ചി അനുക്ഖിപിതബ്ബം അനുപ്പദാതബ്ബം കപ്പിയഭണ്ഡം, യത്തകം തസ്സ പടിവീസേ അധികം, തത്തകേ അഗ്ഘനകേ യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡേ ദിന്നേതി അത്ഥോതി ഇമമത്ഥം സങ്ഖേപേന ദസ്സേതും ‘‘സചേ ദസ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി’’ത്യാദി വുത്തം.

വികലകേ തോസേത്വാതി ഏത്ഥ ചീവരവികലകം പുഗ്ഗലവികലകന്തി ദ്വേ വികലകാ. തത്ഥ ചീവരവികലകം നാമ സബ്ബേസം പഞ്ച പഞ്ച വത്ഥാനി പത്താനി, സേസാനിപി അത്ഥി, ഏകേകം പന ന പാപുണാതി, ഛിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബാനി. ഛിന്ദന്തേഹി ച അഡ്ഢമണ്ഡലാദീനം വാ ഉപാഹനഥവികാദീനം വാ പഹോനകാനി ഖണ്ഡാനി കത്വാ ദാതബ്ബാനി, ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥാരമ്പി അനുവാതപ്പഹോനകായാമം ഖണ്ഡം കത്വാ ദാതും വട്ടതി. അപരിഭോഗം പന ന കാതബ്ബന്തി ഏവമേത്ഥ ചീവരസ്സ അപ്പഹോനകഭാവോ ചീവരവികലകം. ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നേ പനേതം തോസിതം ഹോതി. അഥ കുസപാതോ കാതബ്ബോ, സചേപി ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ കോട്ഠാസേ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വത്ഥാനി നപ്പഹോന്തി, തത്ഥ അഞ്ഞം സാമണകം പരിക്ഖാരം ഠപേത്വാ യോ തേന തുസ്സതി, തസ്സ തം ഭാഗം ദത്വാ പച്ഛാ കുസപാതോ കാതബ്ബോ. ഇദമ്പി ചീവരവികലകന്തി അന്ധട്ഠകഥായം വുത്തം.

പുഗ്ഗലവികലകം നാമ ദസ ദസ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം കരോന്താനം ഏകോ വഗ്ഗോ ന പൂരതി, അട്ഠ വാ നവ വാ ഹോന്തി, തേസം അട്ഠ വാ നവ വാ കോട്ഠാസാ ‘‘തുമ്ഹേ ഇമേ ഗഹേത്വാ വിസും ഭാജേഥാ’’തി ദാതബ്ബാ. ഏവമയം പുഗ്ഗലാനം അപ്പഹോനകഭാവോ പുഗ്ഗലവികലകം നാമ. വിസും ദിന്നേ പന തം തോസിതം ¶ ഹോതി, ഏവം തോസേത്വാ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി. അഥ വാ വികലകേ തോസേത്വാതി യോ ചീവരവിഭാഗോ ഊനകോ, തം അഞ്ഞേന പരിക്ഖാരേന സമം കത്വാ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സചേ സബ്ബേസം പഞ്ച പഞ്ച വത്ഥാനീ’’തിആദിനാ.

൧൯൯. ഇതോ പരം തേസു തേസു വത്ഥൂസു ആഗതവസേന അട്ഠകഥായം വുത്തേസു വിനിച്ഛയേസു സന്തേസുപി തേസം വിനിച്ഛയാനം അട്ഠമാതികാവിനിച്ഛയതോ അവിമുത്തത്താ അട്ഠമാതികാവിനിച്ഛയേസ്വേവ പക്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഇദാനി അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. യാ താ അട്ഠ മാതികാ ഭഗവതാ വുത്താ, താസം അട്ഠന്നം മാതികാനം വസേന വിനിച്ഛയോ ഇദാനി വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാതി ഇമിനാ അപരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ ധുവസന്നിപാതട്ഠാനാദിതോ പഠമലേഡ്ഡുപാതസ്സ ¶ അന്തോ ഉപചാരസീമാതി ദസ്സേതി. ഇദാനി ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസ്സ അന്തോപി ഉപചാരസീമായേവാതി ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ധുവസന്നിപാതട്ഠാനമ്പി പരിയന്തഗതമേവ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഏവം സന്തേ തിയോജനേ ഠിതാ ലാഭം ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ ഇമേ ലാഭഗ്ഗഹണാദയോ ഉപചാരസീമാവസേനേവ ഹോതി, ന അവിപ്പവാസസീമാവസേനാതി ദസ്സേതി, തേന ച ഇമാനി ലാഭഗ്ഗഹണാദീനിയേവ ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബാനി, ന അപലോകനകമ്മാദീനി ചത്താരി കമ്മാനി, താനി പന അവിപ്പവാസസീമാദീസുയേവ കത്തബ്ബാനീതി പകാസേതി. തഥാ ഹി വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) ‘‘ഭിക്ഖുനീനം ആരാമപ്പവേസനസേനാസനപുച്ഛനാദി പരിവാസമാനത്താരോചനവസ്സച്ഛേദനിസ്സയസേനാസനഗ്ഗാഹാദി വിധാനന്തി ഇദം സബ്ബം ഇമിസ്സായേവ ഉപചാരസീമായ വസേന വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

ലാഭത്ഥായ ¶ ഠപിതാ സീമാ ലാഭസീമാ. ലോകേ ഗാമസീമാദയോ വിയ ലാഭസീമാ നാമ വിസും പസിദ്ധാ നത്ഥി, കേനായം അനുഞ്ഞാതാതി ആഹ ‘‘നേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാ’’തിആദി. ഏതേന നായം സാസനവോഹാരസിദ്ധാ, ലോകവോഹാരസിദ്ധാ ഏവാതി ദസ്സേതി. ജനപദപരിച്ഛേദോതി ഇദം ലോകപസിദ്ധസീമാസദ്ദത്ഥവസേന വുത്തം, പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരമ്പി സബ്ബം ജനപദസീമാതി ഗഹേതബ്ബം. ജനപദോ ഏവ ജനപദസീമാ, ഏവം രട്ഠസീമാദീസുപി. തേനാഹ ‘‘ആണാപവത്തിട്ഠാന’’ന്തിആദി. പഥവീവേമജ്ഝഗതസ്സാതി യാവ ഉദകപരിയന്താ ഖണ്ഡസീമത്താ വുത്തം. ഉപചാരസീമാദീസു പന അബദ്ധസീമാസു ഹേട്ഠാപഥവിയം സബ്ബത്ഥ ഠിതാനം ന പാപുണാതി, കൂപാദിപവേസാരഹട്ഠാനേ ഠിതാനഞ്ഞേവ പാപുണാതീതി ഹേട്ഠാ സീമകഥായം വുത്തനയേനേവ തംതംസീമട്ഠഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ചക്കവാളസീമായ ദിന്നം പഥവീസന്ധാരകഉദകട്ഠാനേപി ഠിതാനം പാപുണാതി സബ്ബത്ഥ ചക്കവാളവോഹാരത്താതി. സമാനസംവാസഅവിപ്പവാസസീമാസു ദിന്നസ്സ ഇദം നാനത്തം – ‘‘അവിപ്പവാസസീമായ ദമ്മീ’’തി ദിന്നം ഗാമട്ഠാനം ന പാപുണാതി. കസ്മാ? ‘‘ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ചാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪) വുത്തത്താ. ‘‘സമാനസംവാസകസീമായദമ്മീ’’തി ദിന്നം പന ഗാമേ ഠിതാനമ്പി പാപുണാതീതി.

൨൦൦-൧. ബുദ്ധാധിവുത്ഥോതി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ അധിവുത്ഥോ. ഏകസ്മിന്തി ഏകസ്മിം വിഹാരേ. പാകവത്തന്തി നിബദ്ധദാനം. വത്തതീതി പവത്തതി. തേഹി വത്തബ്ബന്തി യേസം സമ്മുഖേ ഏസ ദേതി, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി വത്തബ്ബം.

൨൦൨. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേതി യാവ സങ്ഘനവകം ഏകവാരം സബ്ബേസം ഭാഗം ദത്വാ ¶ ചീവരേ അപരിക്ഖീണേ പുന സബ്ബേസം ദാതും ദുതിയഭാഗേ ഥേരസ്സ ദിന്നേതി അത്ഥോ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി ‘‘തുയ്ഹേവ ഭിക്ഖു താനി ചീവരാനീ’’തി (മഹാവ. ൩൬൩) ഭഗവതാ ¶ വുത്തനയേന. പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ‘‘തുയ്ഹം ദേമാ’’തി അവത്വാ, ‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൯) പന പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘തുയ്ഹം ദേമാ’’തി അവുത്തത്താതി കാരണം വദന്തി. യദി ഏവം ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി വട്ടേയ്യ, ‘‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമ, സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വചനതോ ഭേദോ ന ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബമേത്ഥ കാരണന്തി. പാരുപിതും വട്ടതീതി പംസുകൂലികാനം വട്ടതി. സാമികേഹി വിചാരിതമേവാതി ഉപാഹനത്ഥവികാദീനമത്ഥായ വിചാരിതമേവ.

൨൦൩. ഉപഡ്ഢം ദാതബ്ബന്തി യം ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദിന്നം, തതോ ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖൂനം ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുനീനം ദാതബ്ബം. സചേപി ഏകോ ഭിക്ഖു ഹോതി, ഏകാ വാ ഭിക്ഖുനീ, അന്തമസോ അനുപസമ്പന്നസ്സപി ഉപഡ്ഢമേവ ദാതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന ന മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ ഭിക്ഖുനിപക്ഖേ സങ്ഘസ്സ പച്ചേകം അപരാമട്ഠത്താ ഭിക്ഖുനീനം ഗണനായ ഭാഗോ ദാതബ്ബോതി ദായകസ്സ അധിപ്പായോതി സിജ്ഝതി, തഥാ ദാനഞ്ച ഭിക്ഖൂപി ഗണേത്വാ ദിന്നേ ഏവ യുജ്ജതി. ഇതരഥാ ഹി ‘‘കിത്തകം ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബം, കിത്തകം ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി ന വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തവചനമ്പി ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി വുത്തവചനസദിസമേവാതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി. തേനാഹ ‘‘പുഗ്ഗലോ…പേ… ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തേ പന പുഗ്ഗലോ വിസും ന ലഭതീതി ഇദം അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗഹേതബ്ബം, ന ഹേത്ഥ വിസേസകാരണം ഉപലബ്ഭതി. തഥാ ഹി ‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ സാമഞ്ഞവിസേസവചനേഹി സങ്ഗഹിതത്താ യഥാ പുഗ്ഗലോ വിസും ലഭതി, ഏവമിധാപി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി ¶ സാമഞ്ഞവിസേസവചനസബ്ഭാവതോ ഭവിതബ്ബമേവ വിസും പുഗ്ഗലപടിവീസേനാതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ അട്ഠകഥാവചനമേവേത്ഥ പമാണം. പാപുണനട്ഠാനതോ ഏകമേവ ലഭതീതി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പത്തട്ഠാനതോ ഏകമേവ കോട്ഠാസം ലഭതി. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘കസ്മാ? ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേനേവ പുഗ്ഗലസ്സപി ഗഹിതത്താതി അധിപ്പായോതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൯) പന ഭിക്ഖുസങ്ഘസദ്ദേന ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ ഗഹിതത്താ, പുഗ്ഗലസ്സ പന ‘‘തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ ച തത്ഥസ്സ അഗ്ഗഹിതത്താ ദട്ഠബ്ബാ, ‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തട്ഠാനസദിസത്താതി അധിപ്പായോ. പുഗ്ഗലപ്പധാനോ ഹേത്ഥ സങ്ഘ-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. കേചി പന ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി പാഠം ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം തസ്സ വിസും ലാഭഗ്ഗഹണേ കാരണവചനത്താ. തഥാ ഹി ‘‘വിസും സങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി വിസും പുഗ്ഗലസ്സപി ഭാഗഗ്ഗഹണേ കാരണം വുത്തം. യഥാ ചേത്ഥ പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം, ഏവം ഉപരി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തിആദീസുപി വിസും സങ്ഘാദിസദ്ദേഹി പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി ഗഹണം സിയാ, സങ്ഘതോപി വിസുമ്പീതി ഭാഗദ്വയം ലഭേയ്യ ഉഭയത്ഥ ഗഹിതത്താതി വുത്തം. പൂജേതബ്ബന്തിആദി ഗിഹികമ്മം ന ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹരാതി ഇദം പിണ്ഡപാതഹരണം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹരാ’’തി വുത്തേപി ഹരിതബ്ബന്തി ഈദിസം ഗിഹിവേയ്യാവച്ചം ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം.

൨൦൪. അന്തോഹേമന്തേതി ഇമിനാ അനത്ഥതേ കഥിനേ വസ്സാനം പച്ഛിമേ മാസേ ദിന്നം പുരിമവസ്സംവുത്ഥാനഞ്ഞേവ പാപുണാതി, തതോ പരം ഹേമന്തേ ദിന്നം പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനമ്പി വുത്ഥവസ്സത്താ ¶ പാപുണാതി, ഹേമന്തതോ പന പരം പിട്ഠിസമയേ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി ഏവം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം അനന്തരേ വസ്സേ വാ തതോ പരേസു വാ യത്ഥ കത്ഥചി തസ്മിം ഭിക്ഖുഭാവേ വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം പാപുണാതി. യേ പന സബ്ബഥാ അവുത്ഥവസ്സാ, തേസം ന പാപുണാതീതി ദസ്സേതി. ലക്ഖണഞ്ഞൂ വദന്തീതി വിനയലക്ഖണഞ്ഞുനോ ആചരിയാ വദന്തി. ലക്ഖണഞ്ഞൂ വദന്തീതി ഇദം സന്നിട്ഠാനവചനം, അട്ഠകഥാസു അനാഗതത്താ പന ഏവം വുത്തം. ബഹിഉപചാരസീമായം…പേ… സബ്ബേസം പാപുണാതീതി യത്ഥ കത്ഥചി വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം പാപുണാതീതി അധിപ്പായോ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖ. അട്ഠ. അകാലചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സചേ പന ബഹിഉപചാരസീമായം ഠിതോ ‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’തി വദതി, യത്ഥ കത്ഥചി വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം സമ്പത്താനം പാപുണാതീ’’തി വുത്തം. ഗണ്ഠിപദേസു പന ‘‘വസ്സാവാസസ്സ അനനുരൂപേ പദേസേ ഠത്വാ വുത്തത്താ വസ്സംവുത്ഥാനഞ്ച അവുത്ഥാനഞ്ച സബ്ബേസം പാപുണാതീ’’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ അവുത്ഥവസ്സാനം പാപുണാതി. സബ്ബേസമ്പീതി തസ്മിം ഭിക്ഖുഭാവേ വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസമ്പീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തത്താ. സമ്മുഖീഭൂതാനം സബ്ബേസമ്പീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഏവം വദതീതി വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീതി വദതി. അതീതവസ്സന്തി അനന്തരാതീതവസ്സം.

൨൦൫. ഇദാനി ¶ ‘‘ആദിസ്സ ദേതീ’’തി പദം വിഭജന്തോ ‘‘ആദിസ്സ ദേതീതി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാഗുയാ വാ…പേ… ഭേസജ്ജേ വാ ആദിസിത്വാ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദേന്തോ ദായകോ ആദിസ്സ ദേതി നാമാതി യോജനാ. സേസം പാകടമേവ.

൨൦൬. ഇദാനി ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീ’’തി പദം വിഭജന്തോ ആഹ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി ഏത്ഥാ’’തിആദി. സങ്ഘതോ ച ഗണതോ ച വിനിമുത്തസ്സ ¶ അത്തനോ കുലൂപകാദിപുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തോ ദായകോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമ. തം പന പുഗ്ഗലികദാനം പരമ്മുഖാ വാ ഹോതി സമ്മുഖാ വാ. തത്ഥ പരമ്മുഖാ ദേന്തോ ‘‘ഇദം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി നാമം ഉദ്ധരിത്വാ ദേതി, സമ്മുഖാ ദേന്തോ ച ഭിക്ഖുനോ പാദമൂലേ ചീവരം ഠപേത്വാ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി വത്വാ ദേതി, തദുഭയഥാപി ദേന്തോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമാതി അത്ഥോ. ന കേവലം ഏകസ്സേവ ദേന്തോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമ, അഥ ഖോ അന്തേവാസികാദീഹി സദ്ധിം ദേന്തോപി പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോതി തസ്സ സന്തികേ ഉദ്ദേസം അഗ്ഗഹിതപുബ്ബസ്സപി ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അന്തേവാസികഭാവൂപഗമനതോ വുത്തം. ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോതി പരിനിട്ഠിതഉദ്ദേസോ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തോ. വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താനന്തി ഇദം ‘‘ഉദ്ദേസന്തേവാസികാന’’ന്തി ഇമസ്സേവ വിസേസനം. തേന ഉദ്ദേസകാലേ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ നിവസന്തേ അനിബദ്ധചാരികേ നിവത്തേതി.

ഏവം ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൭൯) ആഗതഅട്ഠമാതികാവസേന ചീവരവിഭജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്മിംയേവ ചീവരക്ഖന്ധകേ മജ്ഝേ ആഗതേസു വത്ഥൂസു ആഗതനയം നിവത്തേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ കോചി ഭിക്ഖൂ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിം കാതബ്ബന്തി പുച്ഛായ തസ്സേവ താനി ചീവരാനീതി വിസ്സജ്ജനാ, സേസാനി ഞാപകാദിവസേന വുത്താനി. പഞ്ച മാസേതി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോതി വസ്സാവാസികത്ഥായ വേയ്യാവച്ചകരേഹി വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോ. തത്രുപ്പാദതോതി നാളികേരാരാമാദിതത്രുപ്പാദതോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഇദം ഇധ വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേമാതി വാ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വാ വത്വാ ¶ ദിന്നം തം അനത്ഥതകഥിനസ്സപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീ’’തി വുത്തം, തം വസ്സാവാസികലാഭവസേന ഉപ്പന്നേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ഇധാതി അഭിലാപമത്തമേവേതം, ഇധ-സദ്ദം വിനാ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി സോ ഏവ നയോ. അനത്ഥതകഥിനസ്സപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീതി വസ്സാവാസികലാഭവസേന ഉപ്പന്നത്താ അനത്ഥതകഥിനസ്സപി വുത്ഥവസ്സസ്സ പഞ്ച മാസേ പാപുണാതി, തതോ പരം പന ഉപ്പന്നവസ്സാവാസികം പുച്ഛിതബ്ബം ¶ ‘‘കിം അതീതവസ്സേ ഇദം വസ്സാവാസികം, ഉദാഹു അനാഗതവസ്സേ’’തി. തത്ഥ തതോ പരന്തി പഞ്ചമാസതോ പരം, ഗിമ്ഹാനസ്സ പഠമദിവസതോ പട്ഠായാതി അത്ഥോ.

ഠിതികാ പന ന തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ അട്ഠിതായ ഠിതികായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി, മജ്ഝേ ഛിന്ദിത്വാ ദ്വീഹിപി ഗഹേതബ്ബം. ഠിതായ പന ഠിതികായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ നവകതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഹേട്ഠാ ഗച്ഛതി. സചേ വുഡ്ഢതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഉദ്ധം ആരോഹതി. അഥ അഞ്ഞോ നത്ഥി, പുന അത്തനോ പാപേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ദുഗ്ഗഹിതാനീതി അഗ്ഗഹിതാനി, സങ്ഘികാനേവ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘പാതിതേ കുസേ’’തി ഏകകോട്ഠാസേ കുസദണ്ഡകേ പാതിതമത്തേ സചേപി ഭിക്ഖുസഹസ്സം ഹോതി, ഗഹിതമേവ നാമ ചീവരം. ‘‘നാകാമാ ഭാഗോ ദാതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൩), തത്ഥ ഗഹിതമേവ നാമാതി ‘‘ഇമസ്സ ഇദം പത്ത’’ന്തി കിഞ്ചാപി ന വിദിതം, തേ പന ഭാഗാ അത്ഥതോ തേസം പത്തായേവാതി അധിപ്പായോ.

സത്താഹവാരേന അരുണമേവ ഉട്ഠാപേതീതി ഇദം നാനാസീമവിഹാരേസു കത്തബ്ബനയേന ഏകസ്മിമ്പി വിഹാരേ ദ്വീസു സേനാസനേസു നിവുത്ഥഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അരുണുട്ഠാപനേനേവ തത്ഥ വുത്ഥോ ഹോതി, ന പന വസ്സച്ഛേദപരിഹാരായ. അന്തോഉപചാരസീമായ ¶ ഹി യത്ഥ കത്ഥചി അരുണം ഉട്ഠാപേന്തോ അത്തനാ ഗഹിതസേനാസനം അപ്പവിട്ഠോപി വുത്ഥവസ്സോ ഏവ ഹോതി. ഗഹിതസേനാസനേ പന നിവുത്ഥോ നാമ ന ഹോതി, തത്ഥ അരുണുട്ഠാപനേ സതി ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പുരിമസ്മിം ബഹുതരം നിവസതി നാമാ’’തി. ഏതേന ച ഇതരസ്മിം സത്താഹവാരേനപി അരുണുട്ഠാപനേ സതി ഏവ അപ്പതരം നിവസതി നാമ ഹോതി, നാസതീതി ദീപിതം ഹോതി. ഇദന്തി ഏകാധിപ്പായദാനം. നാനാലാഭേഹീതിആദീസു നാനാ വിസും വിസും ലാഭോ ഏതേസൂതി നാനാലാഭാ, ദ്വേ വിഹാരാ, തേഹി നാനാലാഭേഹി. നാനാ വിസും വിസും പാകാരാദീഹി പരിച്ഛിന്നോ ഉപചാരോ ഏതേസന്തി നാനൂപചാരാ, തേഹി നാനൂപചാരേഹി. ഏകസീമവിഹാരേഹീതി ഏകസീമായം ദ്വീഹി വിഹാരേഹീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൬൪) വുത്തം. നാനാലാഭേഹീതി വിസും വിസും നിബദ്ധവസ്സാവാസികലാഭേഹി. നാനൂപചാരേഹീതി നാനാപരിക്ഖേപനാനാദ്വാരേഹി. ഏകസീമവിഹാരേഹീതി ദ്വിന്നം വിഹാരാനം ഏകേന പാകാരേന പരിക്ഖിത്തത്താ ഏകായ ഉപചാരസീമായ അന്തോഗതേഹി ദ്വീഹി വിഹാരേഹീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൬൪). സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി പഠമം ഗഹിതോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. തത്ഥാതി യത്ഥ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, തത്ഥ.

൨൦൭. ഭിക്ഖുസ്സ ¶ കാലകതേതി ഏത്ഥ കാലകത-സദ്ദോ ഭാവസാധനോതി ആഹ ‘‘കാലകിരിയായാ’’തി. പാളിയം ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ചീവരദാനേ സാമണേരാനം തിചീവരാധിട്ഠാനാഭാവാ ‘‘ചീവരഞ്ച പത്തഞ്ചാ’’തിആദി സബ്ബത്ഥ വുത്തം.

൨൦൮. സചേപി സഹസ്സം അഗ്ഘതി, ഗിലാനുപട്ഠാകാനഞ്ഞേവ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞന്തി തിചീവരപത്തതോ അഞ്ഞം. അപ്പഗ്ഘന്തി അതിജിണ്ണാദിഭാവേന നിഹീനം. തതോതി അവസേസപരിക്ഖാരതോ. സബ്ബന്തി പത്തം ചീവരഞ്ച. തത്ഥ തത്ഥ സങ്ഘസ്സേവാതി തസ്മിം തസ്മിം ¶ വിഹാരേ സങ്ഘസ്സേവ. ഭിക്ഖുനോ കാലകതട്ഠാനം സന്ധായ ‘‘ഇധാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തത്ഥാ’’തി വുത്തത്താ വിച്ഛാവചനത്താ ച പരിക്ഖാരസ്സ ഠപിതട്ഠാനം വുത്തന്തി വിഞ്ഞായതി. പാളിയം അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികന്തി ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സേവ സന്തകം ഹുത്വാ കസ്സചി അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികഞ്ച ഭവിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ‘‘സന്തേ പതിരൂപേ ഗാഹകേ’’തി വുത്തത്താ ഗാഹകേ അസതി അദത്വാ ഭാജിതേപി സുഭാജിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഏത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൬) താവ ‘‘യത്ഥ പന ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഭിക്ഖൂ യസ്മിം രട്ഠേ ദക്ഖിണോദകപടിഗ്ഗഹണമത്തേനപി ദേയ്യധമ്മസ്സ സാമിനോ ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൬) പന ‘‘ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഏത്തകാനി ചീവരാനി ദസ്സാമീതി പഠമം ഉദകം പാതേത്വാ പച്ഛാ ദേന്തി, തം യേഹി ഗഹിതം, തേ ഭാഗിനോവ ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. പരസമുദ്ദേതി ജമ്ബുദീപേ. തമ്ബപണ്ണിദീപഞ്ഹി ഉപാദായേസ ഏവം വുത്തോ.

‘‘മതകചീവരം അധിട്ഠാതീ’’തി ഏത്ഥ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ തസ്സ കാലകിരിയം സുത്വാ അവിഹാരട്ഠാനേ ചേ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഇദം ചീവരം മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി അധിട്ഠാതി, സ്വാധിട്ഠിതം. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ ബഹുപരിക്ഖാരോ കാലകതോ ഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും, ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ. അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹുപകാരാ, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും. യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും. യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ¶ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) ഇമിനാ പാഠേന ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ ഭിക്ഖൂനം ആമിസദായജ്ജം വിചാരേസി.

തത്ഥ ¶ തിചീവരപത്തഅവസേസലഹുഭണ്ഡഗരുഭണ്ഡവസേന ആമിസദായജ്ജം തിവിധം ഹോതി. തേസു തിചീവരപത്തം ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സ ഭാഗോ ഹോതി, അവസേസലഹുഭണ്ഡം സമ്മുഖീഭൂതസങ്ഘസ്സ, പഞ്ചവീസതിവിധ ഗരുഭണ്ഡം ചാതുദ്ദിസസങ്ഘസ്സ. ഇമിനാ ഇതോ തിവിധഭണ്ഡതോ അഞ്ഞം ഭിക്ഖുഭണ്ഡം നാമ നത്ഥി, ഇമേഹി തിവിധേഹി പുഗ്ഗലേഹി അഞ്ഞോ ദായാദോ നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഇദാനി പന വിനയധരാ ‘‘ഭിക്ഖൂനം അകപ്പിയഭണ്ഡം ഗിഹിഭൂതാ ഞാതകാ ലഭന്തീ’’തി വദന്തി, തം കസ്മാതി ചേ? ‘‘യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം ആഗതത്താതി. സച്ചം ആഗതോ, സോ പന പാഠോ വിസ്സാസഗ്ഗാഹവിസയേ ആഗതോ, ന ദായജ്ജഗഹണട്ഠാനേ. ‘‘ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ’’ഇച്ചേവ ആഗതോ, ന ‘‘ഞാതകാ അഞ്ഞാതകാ വാ’’തി, തസ്മാ ഞാതകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞാതകാ വാ, യേ തം ഗിലാനം ഉപട്ഠഹന്തി, തേ ഗിലാനുപട്ഠാകഭാഗഭൂതസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാ, അന്തമസോ മാതുഗാമാപി. തേ സന്ധായ ‘‘തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ന പന യേ ഗിലാനം നുപട്ഠഹന്തി, തേ സന്ധായ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘ഗിലാനുപട്ഠാകോ നാമ ഗിഹീ വാ ഹോതു പബ്ബജിതോ വാ, അന്തമസോ മാതുഗാമോപി, സബ്ബേ ഭാഗം ലഭന്തീ’’തി.

അഥ വാ യോ ഭിക്ഖു അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി ഞാതകസ്സ വാ അഞ്ഞാതകസ്സ വാ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ അദാസി, കോചി ച ഞാതകോ വാ അഞ്ഞാതകോ വാ ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി, താദിസേ സന്ധായ ‘‘യേ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി ¶ വുത്തം, ന പന അതാദിസേ ഞാതകേ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘സചേ പന സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി, യസ്സ ദിന്നം, യേന ച ഗഹിതം, തസ്സേവ ഹോതി, തസ്സ രുചിയാ ഏവ ഗിലാനുപട്ഠാകാ ലഭന്തീ’’തി. ഏവം ഹോതു, കപ്പിയഭണ്ഡേ പന കഥന്തി? തമ്പി ‘‘ഗിഹിഞാതകാനം ദാതബ്ബ’’ന്തി പാളിയം വാ അട്ഠകഥായം വാ ടീകാസു വാ നത്ഥി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതം.

ചീവരഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൨൦൯. ഇദാനി ¶ പിണ്ഡപാതഭാജനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പിണ്ഡപാതഭാജനേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സേനാസനക്ഖന്ധകേ സേനാസനഭാജനേയേവ പഠമം ആഗതേപി ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയത്താ പച്ചയാനുക്കമേന പിണ്ഡപാതഭാജനം പഠമം ദസ്സേതി. പിണ്ഡപാതഭാജനേ പന സങ്ഘഭത്താദീസു അയം വിനിച്ഛയോതി സമ്ബന്ധോ. കഥം ഏതാനി സങ്ഘഭത്താദീനി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാനീതി ആഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… അനുഞ്ഞാതേസൂ’’തി. സങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ആഭതം ഭത്തം സങ്ഘഭത്തം യഥാ ‘‘ആഗന്തുകസ്സ ആഭതം ഭത്തം ആഗന്തുകഭത്ത’’ന്തി. സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസ്സ ഉദ്ദിസിത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം. നിമന്തേത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം നിമന്തനഭത്തം. സലാകം പാതേത്വാ ഗാഹേതബ്ബം ഭത്തം സലാകഭത്തം. പക്ഖേ പക്ഖദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം പക്ഖഭത്തം. ഉപോസഥേ ഉപോസഥദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉപോസഥഭത്തം. പാടിപദേ ഉപോസഥദിവസതോ ദുതിയദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം പാടിപദഭത്തന്തി വിഗ്ഗഹോ. ഠിതികാ നാമ നത്ഥീതി സങ്ഘത്ഥേരതോ പട്ഠായ വസ്സഗ്ഗേന ഗാഹണം ഠിതികാ നാമ.

അത്തനോ ¶ വിഹാരദ്വാരേതി വിഹാരസ്സ ദ്വാരകോട്ഠകസമീപം സന്ധായ വുത്തം. ഭോജനസാലായാതി ഭത്തുദ്ദേസട്ഠാനഭൂതായ ഭോജനസാലായം. വസ്സഗ്ഗേനാതി വസ്സകോട്ഠാസേന. ദിന്നം പനാതി വത്വാ യഥാ സോ ദായകോ വദതി, തം വിധിം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഘതോ ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. അന്തരഘരേതി അന്തോഗേഹേ. അന്തോഉപചാരഗതാനന്തി ഏത്ഥ ഗാമദ്വാരവീഥിചതുക്കേസു ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരം ഉപചാരോ നാമ.

അന്തരഘരസ്സ ഉപചാരേ പന ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഘരൂപചാരോ ചേത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ഏകവളഞ്ജന്തി ഏകേന ദ്വാരേന വളഞ്ജിതബ്ബം. നാനാനിവേസനേസൂതി നാനാകുലസ്സ നാനൂപചാരേസു നിവേസനേസു. ലജ്ജീ പേസലോ അഗതിഗമനം വജ്ജേത്വാ മേധാവീ ച ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഉദ്ദിസതീതി ആഹ ‘‘പേസലോ ലജ്ജീ മേധാവീ ഇച്ഛിതബ്ബോ’’തി. നിസിന്നസ്സപി നിദ്ദായന്തസ്സപീതി അനാദരേ സാമിവചനം, വുഡ്ഢതരേ നിദ്ദായന്തേ നവകസ്സ ഗാഹിതം സുഗ്ഗാഹിതന്തി അത്ഥോ. തിചീവരപരിവാരം വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉദകമത്തലാഭീ വിയ അഞ്ഞോപി ഉദ്ദേസഭത്തം അലഭിത്വാ വത്ഥാദിഅനേകപ്പകാരകം ലഭതി ചേ, തസ്സേവ ത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അത്തനോ രുചിവസേന യം കിഞ്ചി വത്വാ ആഹരിതും വിസ്സജ്ജിതത്താ വിസ്സട്ഠദൂതോ നാമ. യം ഇച്ഛതീതി ‘‘ഉദ്ദേസഭത്തം ദേഥാ’’തിആദീനി വദന്തോ യം ഇച്ഛതി. പുച്ഛാസഭാഗേനാതി പുച്ഛാസദിസേന.

‘‘ഏകാ ¶ കൂടട്ഠിതികാ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ തമേവ ഠിതികം വിഭാവേന്തോ ‘‘രഞ്ഞോ വാ ഹീ’’തിആദിമാഹ. അഞ്ഞേഹി ഉദ്ദേസഭത്താദീഹി അമിസ്സേത്വാ വിസുംയേവ ഠിതികായ ഗഹേതബ്ബത്താ ‘‘ഏകചാരികഭത്താനീ’’തി വുത്തം. ഥേയ്യായ ഹരന്തീതി പത്തഹാരകാ ഹരന്തി. ഗീവാ ഹോതീതി ആണാപകസ്സ ഗീവാ ഹോതി. സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സ ഹോതീതി ചീവരാദികമ്പി സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സേവ ഹോതി, ‘‘മയാ ¶ ഭത്തമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന ചീവരാദി’’ന്തി വത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. മനുസ്സാനം വചനം കാതും വട്ടതീതി വുത്താ ഗച്ഛന്തീതി മനുസ്സാനം വചനം കാതും വട്ടതീതി തേന ഭിക്ഖുനാ വുത്താ ഗച്ഛന്തി. അകതഭാഗോ നാമാതി ആഗന്തുകഭാഗോ നാമ, അദിന്നപുബ്ബഭാഗോതി അത്ഥോ. സബ്ബോ സങ്ഘോ പരിഭൂഞ്ജതൂതി വുത്തേതി ഏത്ഥ ‘‘പഠമമേവ ‘സബ്ബസങ്ഘികഭത്തം ദേഥാ’തി വത്വാ പച്ഛാ ‘സബ്ബോ സങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’തി അവുത്തേപി ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കിം ആഹരീയതീതി അവത്വാതി ‘‘കതരഭത്തം തയാ ആഹരീയതീ’’തി ദായകം അപുച്ഛിത്വാ. പകതിഠിതികായാതി ഉദ്ദേസഭത്തഠിതികായ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിമന്തനഭത്തകഥാവണ്ണനാ

൨൧൦. ‘‘ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസിത്വാ ദേഥാ’’തിആദീനി അവത്വാ ‘‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ദേഥാ’’തി വത്വാ ദിന്നം സങ്ഘികം നിമന്തനം നാമ. പിണ്ഡപാതികാനമ്പി വട്ടതീതി ഭിക്ഖാപരിയായേന വുത്തത്താ വട്ടതി. പടിപാടിയാതി ലദ്ധപടിപാടിയാ. വിച്ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി പദം അവത്വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഭത്തന്തി അവദന്തേനാ’’തി. ആലോപസങ്ഖേപേനാതി ഏകേകപിണ്ഡവസേന. അയഞ്ച നയോ നിമന്തനേയേവ, ന ഉദ്ദേസഭത്തേ. തസ്സ ഹി ഏകസ്സ പഹോനകപ്പമാണംയേവ ഭാജേതബ്ബം, തസ്മാ ഉദ്ദേസഭത്തേ ആലോപട്ഠിതികാ നാമ നത്ഥി.

ആരുള്ഹായേവ മാതികം. സങ്ഘതോ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ യേ മാതികം ആരുള്ഹാ, തേ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി യോജേതബ്ബം. ഉദ്ദേസഭത്തനിമന്തനഭത്താദിസങ്ഘികഭത്തമാതികാസു നിമന്തനഭത്തമാതികായ ഠിതികാവസേന ആരുള്ഹേ ഭത്തുദ്ദേസകേന വാ സയം വാ സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസാപേത്വാ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം, ന അത്തനാ ¶ രുചിതേ ഗഹേത്വാതി അധിപ്പായോ. മാതികം ആരോപേത്വാതി ‘‘സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ വുത്തമാതികാഭേദം ദായകസ്സ വിഞ്ഞാപേത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഏകവാരന്തി യാവ തസ്മിം ആവാസേ വസന്തി ഭിക്ഖൂ ¶ , സബ്ബേ ലഭന്തീ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – ഏകവാരന്തി ന ഏകദിവസം സന്ധായ വുത്തം, യത്തകാ പന ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ആവാസേ വസന്തി, തേ സബ്ബേ. ഏകസ്മിം ദിവസേ ഗഹിതഭിക്ഖൂ അഞ്ഞദാ അഗ്ഗഹേത്വാ യാവ ഏകവാരം സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ ഭോജിതാ ഹോന്തീതി ജാനാതി ചേ, യേ ജാനന്തി, തേ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി. പടിബദ്ധകാലതോ പട്ഠായാതി തത്ഥേവ വാസസ്സ നിബദ്ധകാലതോ പട്ഠായ.

നിമന്തനഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സലാകഭത്തകഥാവണ്ണനാ

൨൧൧. ഉപനിബന്ധിത്വാതി ലിഖിത്വാ. ഗാമവസേനപീതി യേഭുയ്യേന സമലാഭഗാമവസേനപി. ബഹൂനി സലാകഭത്താനീതി തിംസം വാ ചത്താരീസം വാ ഭത്താനി. സചേ ഹോന്തീതി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. സല്ലക്ഖേത്വാതി താനി ഭത്താനി പമാണവസേന സല്ലക്ഖേത്വാ. നിഗ്ഗഹേന ദത്വാതി ദൂരം ഗന്തും അനിച്ഛന്തസ്സ നിഗ്ഗഹേന സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ. പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാതി ഏത്ഥ വിഹാരം അനാഗന്ത്വാ ഭത്തം ഗഹേത്വാ പച്ഛാ വിഹാരേ അത്തനോ പാപേത്വാ ഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി. ഏകഗേഹവസേനാതി വീഥിയമ്പി ഏകപസ്സേ ഘരപാളിയാ വസേന. ഉദ്ദിസിത്വാപീതി ‘‘അസുകകുലേ സലാകഭത്താനി തുയ്ഹം പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ.

൨൧൨. വാരഗാമേതി അതിദൂരത്താ വാരേന ഗന്തബ്ബഗാമേ. സട്ഠിതോ വാ പണ്ണാസതോ വാതി ദണ്ഡകമ്മത്ഥായ ഉദകഘടം സന്ധായ വുത്തം. വിഹാരവാരോതി സബ്ബഭിക്ഖൂസു ഭിക്ഖായ ¶ ഗതേസു വിഹാരരക്ഖണവാരോ. നേസന്തി വിഹാരവാരികാനം. ഫാതികമ്മമേവാതി വിഹാരരക്ഖണകിച്ചസ്സ പഹോനകപടിപാദനമേവ. ദൂരത്താ നിഗ്ഗഹേത്വാപി വാരേന ഗഹേതബ്ബോ ഗാമോ വാരഗാമോ. വിഹാരവാരേ നിയുത്താ വിഹാരവാരികാ, വാരേന വിഹാരരക്ഖണകാ. അഞ്ഞഥത്തന്തി പസാദഞ്ഞഥത്തം. ഫാതികമ്മമേവ ഭവന്തീതി വിഹാരരക്ഖണത്ഥായ സങ്ഘേന ദാതബ്ബാ അതിരേകലാഭാ ഹോന്തി. ഏകസ്സേവ പാപുണന്തീതി ദിവസേ ദിവസേ ഏകേകസ്സേവ പാപിതാനീതി അത്ഥോ. സങ്ഘനവകേന ലദ്ധകാലേതി ദിവസേ ദിവസേ ഏകേകസ്സ പാപിതാനി ദ്വേ തീണി ഏകചാരികഭത്താനി തേനേവ നിയാമേന അത്തനോ പാപുണനട്ഠാനേ സങ്ഘനവകേന ലദ്ധകാലേ.

യസ്സ ¶ കസ്സചി സമ്മുഖീഭൂതസ്സ പാപേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘യേഭുയ്യേന ചേ ഭിക്ഖൂ ബഹിസീമഗതാ ഹോന്തി, സമ്മുഖീഭൂതസ്സ യസ്സ കസ്സചി പാപേതബ്ബം സഭാഗത്താ ഏകേന ലദ്ധം സബ്ബേസം ഹോതി, തസ്മിമ്പി അസതി അത്തനോ പാപേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. രസസലാകന്തി ഉച്ഛുരസസലാകം. സലാകവസേന പന ഗാഹിതത്താ ന സാദിതബ്ബാതി ഇദം അസാരുപ്പവസേന വുത്തം, ന ധുതങ്ഗഭേദവസേന. ‘‘സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാ…പേ… വട്ടതിയേവാ’’തി ഹി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൫) – സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാപി വിഹാരേ പക്കഭത്തമ്പി വട്ടതിയേവാതി സാധാരണം കത്വാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬) വുത്തത്താ, ‘‘ഏവം ഗാഹിതേ സാദിതബ്ബം, ഏവം ന സാദിതബ്ബ’’ന്തി വിസേസേത്വാ അവുത്തത്താ ച ‘‘ഭേസജ്ജാദിസലാകായോ ചേത്ഥ കിഞ്ചാപി പിണ്ഡപാതികാനമ്പി വട്ടന്തി, സലാകവസേന പന ഗാഹിതത്താ ന സാദിതബ്ബാ’’തി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ വീമംസിതബ്ബോ. യദി ഹി ഭേസജ്ജാദിസലാകാ സലാകവസേന ഗാഹിതാ ന സാദിതബ്ബാ സിയാ, ‘‘സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാ വട്ടതിയേവാ’’തി ¶ ന വദേയ്യ, ‘‘അതിരേകലാഭോ സങ്ഘഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്ത’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൨൮) ച ‘‘അതിരേകലാഭം പടിക്ഖിപാമീ’’തി സലാകവസേന ഗാഹേതബ്ബം ഭത്തമേവ പടിക്ഖിത്തം, ന ഭേസജ്ജം. സങ്ഘഭത്താദീനി ഹി ചുദ്ദസ ഭത്താനിയേവ തേന ന സാദിതബ്ബാനീതി വുത്താനി. ഖന്ധകഭാണകാനം വാ മതേന ഇധ ഏവം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബന്തി വുത്തം. അഗ്ഗതോ ദാതബ്ബാ ഭിക്ഖാ അഗ്ഗഭിക്ഖാ. അഗ്ഗഭിക്ഖാമത്തന്തി ഏകകടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തം. ലദ്ധാ വാ അലദ്ധാ വാ സ്വേപി ഗണ്ഹേയ്യാസീതി ലദ്ധേപി അപ്പമത്തതായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘യാവദത്ഥം ലഭതി…പേ… അലഭിത്വാ സ്വേ ഗണ്ഹേയ്യാസീതി വത്തബ്ബോ’’തി. അഗ്ഗഭിക്ഖമത്തന്തി ഹി ഏത്ഥ മത്ത-സദ്ദോ ബഹുഭാവം നിവത്തേതി.

സലാകഭത്തം നാമ വിഹാരേയേവ ഉദ്ദിസീയതി വിഹാരമേവ സന്ധായ ദീയമാനത്താതി ആഹ ‘‘വിഹാരേ അപാപിതം പനാ’’തിആദി. തത്ര ആസനസാലായാതി തസ്മിം ഗാമേ ആസനസാലായ. വിഹാരം ആനേത്വാ ഗാഹേതബ്ബന്തി തഥാ വത്വാ തസ്മിം ദിവസേ ദിന്നഭത്തം വിഹാരമേവ ആനേത്വാ ഠിതികായ ഗാഹേതബ്ബം. തത്ഥാതി തസ്മിം ദിസാഭാഗേ. തം ഗഹേത്വാതി തം വാരഗാമസലാകം അത്തനാ ഗഹേത്വാ. തേനാതി യോ അത്തനോ പത്തവാരഗാമേ സലാകം ദിസാഗമികസ്സ അദാസി, തേന. അനതിക്കമന്തേയേവ തസ്മിം തസ്സ സലാകാ ഗാഹേതബ്ബാതി യസ്മാ ഉപചാരസീമട്ഠസ്സേവ സലാകാ പാപുണാതി, തസ്മാ തസ്മിം ദിസംഗമികേ ഉപചാരസീമം അനതിക്കന്തേയേവ തസ്സ ദിസംഗമികസ്സ പത്തസലാകാ അത്തനോ പാപേത്വാ ഗാഹേതബ്ബാ.

ദേവസികം ¶ പാപേതബ്ബാതി ഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി വസ്സഗ്ഗേന പാപേതബ്ബാ. ഏവം ഏതേസു അനാഗതേസു ആസന്നവിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ഇതരഥാ സങ്ഘികം ഹോതി. അനാഗതദിവസേതി ഏത്ഥ കഥം തേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതാനാഗതഭാവോ ¶ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? യസ്മാ തതോ തതോ ആഗതാ ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ഗാമേ ആസനസാലായ സന്നിപതന്തി, തസ്മാ തേസം ആഗതാനാഗതഭാവോ സക്കാ വിഞ്ഞാതും. അമ്ഹാകം ഗോചരഗാമേതി സലാകഭത്തദായകാനം ഗാമേ. ഭുഞ്ജിതും ആഗച്ഛന്തീതി ‘‘മഹാഥേരോ ഏകകോവ വിഹാരേ ഓഹീനോ അവസ്സം സബ്ബസലാകാ അത്തനോ പാപേത്വാ ഠിതോ’’തി മഞ്ഞമാനാ ആഗച്ഛന്തി.

സലാകഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പക്ഖികഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൩. അഭിലക്ഖിതേസു ചതൂസു പക്ഖദിവസേസു ദാതബ്ബം ഭത്തം പക്ഖികം. അഭിലക്ഖിതേസൂതി ഏത്ഥ അഭീതി ഉപസാരമത്തം, ലക്ഖണിയേസുഇച്ചേവത്ഥോ, ഉപോസഥസമാദാനധമ്മസ്സവനപൂജാസക്കാരാദികരണത്ഥം ലക്ഖിതബ്ബേസു സല്ലക്ഖേതബ്ബേസു ഉപലക്ഖേതബ്ബേസൂതി വുത്തം ഹോതി. സ്വേ പക്ഖോതി അജ്ജപക്ഖികം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അട്ഠമിയാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം, സത്തമിയാ ഭുഞ്ജനത്ഥായ ന ഗാഹേതബ്ബം, ദായകേഹി നിയമിതദിവസേനേവ ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. സ്വേ ലൂഖന്തി അജ്ജ ആവാഹമങ്ഗലാദികരണതോ അതിപണീതം ഭോജനം കരീയതി, സ്വേ തഥാ ന ഭവിസ്സതി, അജ്ജേവ ഭിക്ഖൂ ഭോജേസ്സാമാതി അധിപ്പായോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൫) പന അഞ്ഞഥാ വുത്തം. പക്ഖികഭത്തതോ ഉപോസഥികഭത്തസ്സ ഭേദം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ’’തിആദി. ഉപോസഥേ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉപോസഥികം.

പക്ഖികഭത്താദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആഗന്തുകഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൪. നിബന്ധാപിതന്തി ¶ ‘‘അസുകവിഹാരേ ആഗന്തുകാ ഭുഞ്ജന്തൂ’’തി നിയമിതം. ഗമികോ ആഗന്തുകഭത്തമ്പീതി ഗാമന്തരതോ ആഗന്ത്വാ അവൂപസന്തേന ഗമികചിത്തേന വസിത്വാ പുന അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തം ¶ സന്ധായ വുത്തം, ആവാസികസ്സ പന ഗന്തുകാമസ്സ ഗമികഭത്തമേവ ലബ്ഭതി. ‘‘ലേസം ഓഡ്ഡേത്വാ’’തി വുത്തത്താ ലേസാഭാവേന യാവ ഗമനപരിബന്ധോ വിഗച്ഛതി, താവ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ഞാപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ധുരഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൫. തണ്ഡുലാദീനി പേസേന്തി…പേ… വട്ടതീതി അഭിഹടഭിക്ഖത്താ വട്ടതി.

൨൧൬. തഥാ പടിഗ്ഗഹിതത്താതി ഭിക്ഖാനാമേന പടിഗ്ഗഹിതത്താ. പത്തം പൂരേത്വാ ഥകേത്വാ ദിന്നന്തി ‘‘ഗുളകഭത്തം ദേമാ’’തി ദിന്നം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗിലാനപച്ചയഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൨൧൭. ഇതോ പരം പച്ചയാനുക്കമേന സേനാസനഭാജനകഥായ വത്തബ്ബായപി തസ്സാ മഹാവിസയത്താ, ഗിലാനപച്ചയഭാജനീയകഥായ പന അപ്പവിസയത്താ, പിണ്ഡപാതഭാജനീയകഥായ അനുലോമത്താ ച തദനന്തരം തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗിലാനപച്ചയഭാജനീയം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ രാജരാജമഹാമത്താതി ഉപലക്ഖണമത്തമേവേതം. ബ്രാഹ്മണമഹാസാലഗഹപതിമഹാസാലാദയോപി ഏവം കരോന്തിയേവ. ഘണ്ടിം പഹരിത്വാതിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ച പാകടത്താ ¶ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ഉപചാരസീമം…പേ… ഭാജേതബ്ബന്തി ഇദം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നത്താ വുത്തം. കുമ്ഭം പന ആവജ്ജേത്വാതി കുമ്ഭം ദിസാമുഖം കത്വാ. സചേ ഥിനം സപ്പി ഹോതീതി കക്ഖളം സപ്പി ഹോതി. ഥോകം ഥോകമ്പി പാപേതും വട്ടതീതി ഏവം കതേ ഠിതികാപി തിട്ഠതി. സിങ്ഗിവേരമരിചാദിഭേസജ്ജമ്പി അവസേസപത്തഥാലകാദിസമണപരിക്ഖാരോപീതി ഇമിനാ ന കേവലം ഭേസജ്ജമേവ ഗിലാനപച്ചയോ ഹോതി, അഥ ഖോ അവസേസപരിക്ഖാരോപി ഗിലാനപച്ചയേ അന്തോഗധോയേവാതി ദസ്സേതി.

ഗിലാനപച്ചയഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സേനാസനഗ്ഗാഹകഥാവണ്ണനാ

൨൧൮. സേനാസനഭാജനകഥായം ¶ സേനാസനഗ്ഗാഹേ വിനിച്ഛയോതി സേനാസനഭാജനമേവാഹ. തത്ഥ ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ചാതി കാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ ഉതുകാലേതി ഹേമന്തഗിമ്ഹാനഉതുകാലേ. വസ്സാവാസേതി വസ്സാനകാലേ. ഭിക്ഖും ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥി ദായകേഹി ‘‘ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നസങ്ഘികസേനാസനത്താ. ഏകേകം പരിവേണന്തി ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഏകേകം പരിവേണം. തത്ഥാതി തസ്മിം ലദ്ധപരിവേണേ. ദീഘസാലാതി ചങ്കമനസാലാ. മണ്ഡലമാളോതി ഉപട്ഠാനസാലാ. അനുദഹതീതി പീളേതി. അദാതും ന ലഭതീതി ഇമിനാ സഞ്ചിച്ച അദേന്തസ്സ പടിബാഹനേ പവിസനതോ ദുക്കടന്തി ദീപേതി. ജമ്ബുദീപേ പനാതി അരിയദേസേ ഭിക്ഖൂ സന്ധായ വുത്തം. തേ കിര തഥാ പഞ്ഞാപേന്തി.

൨൧൯. ന ¶ ഗോചരഗാമോ ഘട്ടേതബ്ബോതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ന തത്ഥ മനുസ്സാ വത്തബ്ബാ’’തിആദിനാ. വിതക്കം ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നിവാരേത്വാ പച്ചയേ ദസ്സന്തീ’’തി ഏവരൂപം വിതക്കം അനുപ്പാദേത്വാ. തേസു ചേ ഏകോതി തേസു മനുസ്സേസു ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ. ഭണ്ഡപടിച്ഛാദനന്തി പടിച്ഛാദനഭണ്ഡം, സരീരപടിച്ഛാദനം ചീവരന്തി അത്ഥോ. സുദ്ധചിത്തത്താവ അനവജ്ജന്തി ഇദം പുച്ഛിതക്ഖണേ കാരണാചിക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി അസുദ്ധചിത്തസ്സപി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേ ദോസാഭാവാ. ഏവം പന ഗതേ മം പുച്ഛിസ്സന്തീതി സഞ്ഞായ അഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഖണ്ഡഫുല്ലാഭിസങ്ഖരണസമ്മജ്ജനാദീഹി പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനി. മുണ്ഡവേദികായാതി ചേതിയസ്സ ഹമ്മിയവേദികായ ഘടാകാരസ്സ ഉപരി ചതുരസ്സവേദികായ. കത്ഥ പുച്ഛിതബ്ബന്തി പുച്ഛായ യതോ പകതിയാ ലബ്ഭതി, തത്ഥ പുച്ഛിതബ്ബന്തി വിസ്സജ്ജനാ. കസ്മാ പുച്ഛിതബ്ബന്തിആദി യതോ പകതിയാ ലബ്ഭതി, തത്ഥാപി പുച്ഛനസ്സ കാരണസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പടിക്കമ്മാതി വിഹാരതോ അപസക്കിത്വാ. തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോജനദ്വിയോജനന്തരേ ഹോതീ’’തി ആഹ. ഉപനിക്ഖേപന്തി ഖേത്തം വാ നാളികേരാദിആരാമം വാ കഹാപണാദീനി വാ ആരാമികാനം നിയ്യാതേത്വാ ‘‘ഇതോ ഉപ്പന്നാ വഡ്ഢി വസ്സാവാസികത്ഥായ ഹോതൂ’’തി ദിന്നം. വത്തം കത്വാതി തസ്മിം സേനാസനേ ¶ കത്തബ്ബവത്തം കത്വാ. ഇതി സദ്ധാദേയ്യേതി ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സദ്ധായ ദാതബ്ബേ വസ്സാവാസികലാഭവിസയേതി അത്ഥോ.

വത്ഥു പനാതി തത്രുപ്പാദേ ഉപ്പന്നരൂപിയം, തഞ്ച ‘‘തതോ ചതുപച്ചയം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദിന്നഖേത്താദിതോ ഉപ്പന്നത്താ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദായകേഹി ദിന്നവത്ഥുസദിസം ഹോതീതി ആഹ ‘‘കപ്പിയകാരകാനഞ്ഹീ’’തിആദി. സങ്ഘസുട്ഠുതായാതി സങ്ഘസ്സ ഹിതായ ¶ . പുഗ്ഗലവസേനേവ കാതബ്ബന്തി പരതോ വക്ഖമാനനയേന ഭിക്ഖൂ ചീവരേന കിലമന്തി, ഏത്തകം നാമ തണ്ഡുലഭാഗം ഭിക്ഖൂനം ചീവരം കാതും രുച്ചതീതിആദിനാ പുഗ്ഗലപരാമാസവസേനേവ കാതബ്ബം, ‘‘സങ്ഘോ ചീവരേന കിലമതീ’’തിആദിനാ പന സങ്ഘപരാമാസവസേന ന കാതബ്ബം. കപ്പിയഭണ്ഡവസേനാതി സാമഞ്ഞതോ വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ചീവരതണ്ഡുലാദിവസേനേവ ചാ’’തി വുത്തം. ച-കാരോ ചേത്ഥ പനസദ്ദത്ഥേ വത്തതി, ന സമുച്ചയത്ഥേതി ദട്ഠബ്ബം. പുഗ്ഗലവസേനേവ കപ്പിയഭണ്ഡവസേന ച അപലോകനപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘തം പന ഏവം കത്തബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം.

ചീവരപച്ചയം സല്ലക്ഖേത്വാതി സദ്ധാദേയ്യതത്രുപ്പാദവസേന തസ്മിം വസ്സാവാസേ ലബ്ഭമാനചീവരസങ്ഖാതം പച്ചയം ‘‘ഏത്തക’’ന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. സേനാസനസ്സാതി സേനാസനഗ്ഗാഹാപണസ്സ. വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. കസ്മാ ഏവം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏവഞ്ഹീ’’തിആദി, സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ അത്തനാവ അത്തനോ ഗഹണം അസാരുപ്പം, തസ്മാ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഗാഹേസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. സമ്മതസേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ ആണത്തിയാ അഞ്ഞേന ഗഹിതോപി ഗാഹോ രുഹതിയേവാതി വേദിതബ്ബം. അട്ഠപി സോളസപി ജനേ സമ്മന്നിതും വട്ടതീതി വിസും വിസും സമ്മന്നിതും വട്ടതി, ഉദാഹു ഏകതോതി? ഏകതോപി വട്ടതി. ഏകകമ്മവാചായ സബ്ബേപി ഏകതോ സമ്മന്നിതും വട്ടതി. നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ ഹി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ ന കരോതി. സമ്മുതിദാനം പന ബഹൂനമ്പി ഏകതോ കാതും വട്ടതി. തേനേവ സത്തസതികക്ഖന്ധകേ ഉബ്ബാഹികസമ്മുതിയം അട്ഠപി ജനാ ഏകതോ സമ്മതാതി. ആസനഘരന്തി പടിമാഘരം. മഗ്ഗോതി ഉപചാരസീമബ്ഭന്തരഗതേ ഗാമാഭിമുഖമഗ്ഗേ കതസാലാ വുച്ചതി, ഏവം പോക്ഖരണിരുക്ഖമൂലാദീസുപി. രുക്ഖമൂലാദയോ ¶ ഛന്നാ കവാടബദ്ധാവ സേനാസനം. ഇതോ പരാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനി.

൨൨൦. മഹാലാഭപരിവേണകഥായം ലഭന്തീതി തത്ര വാസിനോ ഭിക്ഖൂ ലഭന്തി. വിജടേത്വാതി ഏകേകസ്സ പഹോനകപ്പമാണേന വിയോജേത്വാ. ആവാസേസൂതി സേനാസനേസു. പക്ഖിപിത്വാതി ഏത്ഥ പക്ഖിപനം ¶ നാമ തേസു വസന്താനം ഇതോ ഉപ്പന്നവസ്സാവാസികദാനം. പവിസിതബ്ബന്തി അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം മഹാലാഭേ പരിവേണേ വസിത്വാ ചേതിയേ വത്തം കത്വാവ ലാഭോ ഗഹേതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

൨൨൧. പച്ചയം വിസ്സജ്ജേതീതി ചീവരപച്ചയം നാധിവാസേതി. അയമ്പീതി തേന വിസ്സജ്ജിതപച്ചയോപി. പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സാടകം ദേന്തീതി പച്ചയദായകാ ദേന്തി. ഏതേന ഗഹട്ഠേഹി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. അഥ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വദന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘പംസുകൂലികാനം ന വട്ടതീ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. വസ്സം വുത്ഥഭിക്ഖൂനന്തി പംസുകൂലികതോ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം. ഉപനിബന്ധിത്വാ ഗാഹേതബ്ബന്തി ‘‘ഇമസ്മിം രുക്ഖേ വാ മണ്ഡപേ വാ വസിത്വാ ചേതിയേ വത്തം കത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏവം ഉപനിബന്ധിത്വാ ഗാഹേതബ്ബം.

പാടിപദഅരുണതോതിആദി വസ്സൂപനായികദിവസം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാമുത്തകം പന പാടിപദം അതിക്കമിത്വാപി ഗാഹേതും വട്ടതി. ‘‘കത്ഥ നു ഖോ വസിസ്സാമി, കത്ഥ വസന്തസ്സ ഫാസു ഭവിസ്സതി, കത്ഥ വാ പച്ചയേ ലഭിസ്സാമീ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നേന വിതക്കേന ചരതീതി വിതക്കചാരികോ. ഇദാനി യം ദായകാ പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനം വസ്സാവാസികം ദേതി, തത്ഥ പടിപജ്ജനവിധിം ദസ്സേതും ‘‘പച്ഛിമവസ്സൂപനായികദിവസേ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ആഗന്തുകോ ചേ ഭിക്ഖൂതി ചീവരേ ഗാഹിതേ പച്ഛാ ആഗതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പത്തട്ഠാനേതി വസ്സഗ്ഗേന ആഗന്തുകഭിക്ഖുനോ ¶ പത്തട്ഠാനേ. പഠമവസ്സൂപഗതാതി ആഗന്തുകസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ വസ്സൂപഗതാ. ലദ്ധം ലദ്ധന്തി പുനപ്പുനം ദായകാനം സന്തികാ ആഗതാഗതസാടകം.

സാദിയന്താപി ഹി തേനേവ വസ്സാവാസികസ്സ സാമിനോതി ഛിന്നവസ്സത്താ വുത്തം. പഠമമേവ കതികായ കതത്താ ‘‘നേവ അദാതും ലഭന്തീ’’തി വുത്തം, ദാതബ്ബം വാരേന്താനം ഗീവാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തേസമേവ ദാതബ്ബന്തി വസ്സൂപഗതേസു അലദ്ധവസ്സാവാസികാനം ഏകച്ചാനമേവ ദാതബ്ബം. ഭതിനിവിട്ഠന്തി ഭതിം കത്വാ വിയ നിവിട്ഠം പരിയിട്ഠം. ഭതിനിവിട്ഠന്തി വാ പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതിം കത്വാ ലദ്ധം. സങ്ഘികം പനാതിആദി കേസഞ്ചി വാദദസ്സനം. തത്ഥ സങ്ഘികം പന അപലോകനകമ്മം കത്വാ ഗാഹിതന്തി തത്രുപ്പാദം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ അപലോകനകമ്മം കത്വാ ഗാഹിതന്തി ‘‘ഛിന്നവസ്സാവാസികഞ്ച ഇദാനി ഉപ്പജ്ജനകവസ്സാവാസികഞ്ച ഇമേസം ദാതും രുച്ചതീ’’തി അനന്തരേ വുത്തനയേന ¶ അപലോകനം കത്വാ ഗാഹിതം സങ്ഘേന ദിന്നത്താ വിബ്ഭന്തോപി ലഭതേവ, പഗേവ ഛിന്നവസ്സോ. പച്ചയവസേന ഗാഹിതം പന തേമാസം വസിത്വാ ഗഹേതും അത്തനാ ദായകേഹി ച അനുമതത്താ ഭതിനിവിട്ഠമ്പി ഛിന്നവസ്സോപി വിബ്ഭന്തോപി ന ലഭതീതി കേചി ആചരിയാ വദന്തി. ഇദഞ്ച പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം, തേനേവ വസ്സൂപനായികദിവസേ ഏവം ദായകേഹി ദിന്നം വസ്സാവാസികം ഗഹിതഭിക്ഖുനോ വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ വാസോവ ഹേട്ഠാ വിഹിതോ, ന പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതികരണമത്തം. യദി ഹി തം ഭതിനിവിട്ഠമേവ സിയാ, ഭതികരണമേവ വിധാതബ്ബം, തസ്മാ വസ്സഗ്ഗേന ഗാഹിതം ഛിന്നവസ്സാദയോ ന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥോ ഭിക്ഖു വിബ്ഭമതി, സങ്ഘസ്സേവ ത’’ന്തി (മഹാവ. ൩൭൪-൩൭൫) വചനതോ ‘‘വതട്ഠാനേ…പേ… സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി വുത്തം ¶ . സങ്ഘികം ഹോതീതി ഏതേന വുത്ഥവസ്സാനമ്പി വസ്സാവാസികഭാഗോ സങ്ഘികതോ അമോചിതോ തേസം വിബ്ഭമേന സങ്ഘികോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. മനുസ്സേതി ദായകമനുസ്സേ. ലഭതീതി ‘‘മമ പത്തഭാവം ഏതസ്സ ദേഥാ’’തി ദായകേ സമ്പടിച്ഛാപേന്തേനേവ സങ്ഘികതോ വിയോജിതം ഹോതീതി വുത്തം. വരഭാഗം സാമണേരസ്സാതി തസ്സ പഠമഗാഹത്താ, ഥേരേന പുബ്ബേ പഠമഭാഗസ്സ ഗഹിതത്താ, ഇദാനി ഗയ്ഹമാനസ്സ ദുതിയഭാഗത്താ ച വുത്തം.

൨൨൨. ഇദാനി അന്തരാമുത്തസേനാസനഗ്ഗാഹം ദസ്സേതും ‘‘അയമപരോപീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ അപരോപീതി പുബ്ബേ വുത്തസേനാസനഗ്ഗാഹദ്വയതോ അഞ്ഞോപീതി അത്ഥോ. നനു ച ‘‘അയം സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതി ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി വുത്തോ, അഥ കസ്മാ ‘‘അയമപരോപീ’’ത്യാദി വുത്തോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ദിവസവസേന ഹീ’’തിആദി. അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാതി പഠമവസ്സൂപനായികദിവസഭൂതം ആസാള്ഹിപുണ്ണമിയാ പാടിപദം സന്ധായ വുത്തം, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാതി ദുതിയവസ്സൂപനായികദിവസഭൂതസാവണപുണ്ണമിയാ പാടിപദം. അപരജ്ജുഗതായ പവാരണാതി അസ്സയുജപുണ്ണമിയാ പാടിപദം.

൨൨൩. ഉതുകാലേ പടിബാഹിതും ന ലഭതീതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസു അഞ്ഞേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ പടിബാഹിതും ന ലഭതി. നവകമ്മന്തി നവകമ്മസമ്മുതി. അകതന്തി അപരിസങ്ഖതം. വിപ്പകതന്തി അനിട്ഠിതം. ഏകം മഞ്ചട്ഠാനം ദത്വാതി ഏകം മഞ്ചട്ഠാനം പുഗ്ഗലികം ദത്വാ. തിഭാഗന്തി തതിയഭാഗം. ഏവം വിസ്സജ്ജനമ്പി ഥാവരേന ഥാവരം പരിവത്തനട്ഠാനേയേവ പവിസതി, ന ഇതരഥാ സബ്ബസേനാസനവിസ്സജ്ജനതോ ¶ . സചേ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ദാതുകാമോ ഹോതീതി സചേ സോ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡഠപനട്ഠാനം വാ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം വാ ദാതും ന ഇച്ഛതി, അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാദീനഞ്ഞേവ ദാതുകാമോ ഹോതി, താദിസസ്സ ¶ ‘‘തുയ്ഹം പുഗ്ഗലികമേവ കത്വാ ജഗ്ഗാഹീ’’തി ന സബ്ബം ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തത്ഥസ്സ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കമ്മ’’ന്തിആദി. ഏവഞ്ഹീതിആദിമ്ഹി ചയാനുരൂപം തതിയഭാഗേ വാ ഉപഡ്ഢഭാഗേ വാ ഗഹിതേ തം ഭാഗം ദാതും ലഭതീതി അത്ഥോ. യേനാതി തേസു ദ്വീസു തീസു ഭിക്ഖൂസു യേന. സോ സാമീതി തസ്സാ ഭൂമിയാ വിഹാരകരണേ സോവ സാമീ, തം പടിബാഹിത്വാ ഇതരേന ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

൨൨൪. അകതട്ഠാനേതി സേനാസനതോ ബഹി ചയാദീനം അകതട്ഠാനേ. ചയം വാ പമുഖം വാതി സങ്ഘികസേനാസനം നിസ്സായ തതോ ബഹി ബന്ധിത്വാ ഏകം സേനാസനം വാ. ബഹികുട്ടേതി കുട്ടതോ ബഹി, അത്തനോ കതട്ഠാനേതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സേനാസനഗ്ഗാഹകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുപച്ചയസാധാരണകഥാവണ്ണനാ

൨൨൫. ചതുപച്ചയസാധാരണകഥായം സമ്മതേന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകേനാതി ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ വാ അപലോകനകമ്മേന വാ സമ്മതേന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസമ്മുതിലദ്ധേന. അവിഭത്തം സങ്ഘികഭണ്ഡന്തി പുച്ഛിതബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി ഏത്ഥ അവിഭത്തം സങ്ഘികഭണ്ഡന്തി കുക്കുച്ചുപ്പത്തിആകാരദസ്സനം, ഏവം കുക്കുച്ചം കത്വാ പുച്ഛിതബ്ബകിച്ചം നത്ഥി, അപുച്ഛിത്വാവ ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കസ്മാതി ചേ? ഏത്തകസ്സ സങ്ഘികഭണ്ഡസ്സ വിസ്സജ്ജനത്ഥായേവ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ കതസമ്മുതികമ്മത്താ. ഗുളപിണ്ഡേ…പേ… ദാതബ്ബോതി ഏത്ഥ ഗുളപിണ്ഡം താലപക്കപ്പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സപീതി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. അഞ്ഞേന കാരണേന ബഹിസീമഗതസ്സപി ഏസേവ ¶ നയോ. ഓദനപടിവീസോതി സങ്ഘഭത്താദിസങ്ഘികഓദനപടിവീസോ. അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സാതി അനാദരേ സാമിവചനം, അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സേവ ഗാഹേതും വട്ടതി, ന ബഹിഉപചാരസീമം പത്തസ്സാതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) ‘‘ബഹിഉപചാരസീമായ ഠിതാനം ഗാഹേഥാതി വദന്തി, ന ഗാഹേതബ്ബ’’ന്തി. അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പി ബഹിഗാമട്ഠാനമ്പി ¶ ഗാഹേതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. സമ്ഭാവനത്ഥോ വാ, തേന അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പി ഗാഹേതും വട്ടതി, പഗേവ ബഹിഗാമട്ഠാനന്തി.

ചതുപച്ചയസാധാരണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചതുപച്ചയഭാജനീയവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ

ഇദാനി ചതുപച്ചയന്തോഗധത്താ വിഹാരസ്സ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാനന്തരം വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാ ആരഭീയതേ. തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘കോ വിഹാരോ കേനട്ഠേന;

വിഹാരോ സോ കതിവിധോ;

കേന സോ കസ്സ ദാതബ്ബോ;

കഥം കോ തസ്സ ഇസ്സരോ.

‘‘കേന സോ ഗാഹിതോ കസ്സ;

അനുട്ഠാപനിയാ കതി;

കതിഹങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ;

ധുവവാസായ ദീയതേ’’തി.

തത്ഥ ¶ കോ വിഹാരോതി ചതൂസു പച്ചയേസു സേനാസനസങ്ഖാതോ ചതൂസു സേനാസനേസു വിഹാരസേനാസനസങ്ഖാതോ ഭിക്ഖൂനം നിവാസഭൂതോ പതിസ്സയവിസേസോ. കേനട്ഠേന വിഹാരോതി വിഹരന്തി ഏത്ഥാതി വിഹാരോ, ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി വിഹാരേഹി അരിയാ ഏത്ഥ വിഹരന്തീത്യത്ഥോ. ¶ സോ കതിവിധോതി സങ്ഘികവിഹാരഗണസന്തകവിഹാരപുഗ്ഗലികവിഹാരവസേന തിബ്ബിധോ. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം ‘‘ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം വിഹാരം വാ പരിവേണം വാ ആവാസം വാ മഹന്തമ്പി ഖുദ്ദകമ്പി അഭിയുഞ്ജതോ അഭിയോഗോ ന രുഹതി, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതുമ്പി ന സക്കോതി. കസ്മാ? സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ. ന ഹേത്ഥ സബ്ബേ ചാതുദ്ദിസാ ഭിക്ഖൂ ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തീതി. ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തകം അഭിയുഞ്ജിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സക്കോതി തേ ധുരം നിക്ഖിപാപേതും, തസ്മാ തത്ഥ ആരാമേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ’’തി. ഇമിനാ ദായകസന്തകോ വിഹാരോ നാമ നത്ഥീതി ദീപേതി.

കേന സോ ദാതബ്ബോതി ഖത്തിയേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ യേന കേനചി സോ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ. കസ്സ ദാതബ്ബോതി സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദാതബ്ബോ. കഥം ദാതബ്ബോതി യദി സങ്ഘസ്സ ദേതി, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി, യദി ഗണസ്സ, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മന്താനം ദമ്മീ’’തി, യദി പുഗ്ഗലസ്സ, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മതോ ദമ്മീ’’തി ദാതബ്ബോ. കോ തസ്സ ഇസ്സരോതി യദി സങ്ഘസ്സ ദേതി, സങ്ഘോ തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോ. യദി ഗണസ്സ ദേതി, ഗണോ തസ്സ ഇസ്സരോ. യദി പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി, പുഗ്ഗലോ തസ്സ ഇസ്സരോതി. തഥാ ¶ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ദീഘഭാണകാദികസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തക’’ന്തി.

കേന സോ ഗാഹിതോതി സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന സോ വിഹാരോ ഗാഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതും, യോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ഏവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബോ, പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നതി. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ സമ്മുതി, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ.

‘‘സമ്മതോ ¶ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൭).

കസ്സ സോ ഗാഹിതോതി ഭിക്ഖൂനം സോ വിഹാരോ ഗാഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേതും, ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ സേയ്യാ ഗണേതും, സേയ്യാ ഗണേത്വാ സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൧൮). അനുട്ഠാപനിയാ കതീതി ചത്താരോ അനുട്ഠാപനീയാ വുഡ്ഢതരോ ഗിലാനോ ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോതി. വുത്തഞ്ഹേതം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘വുഡ്ഢോ ഹി അത്തനോ വുഡ്ഢതായ അനുട്ഠാപനീയോ ¶ , ഗിലാനോ ഗിലാനതായ, സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരഗണവാചകാചരിയാനം വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാ ദേതി, തസ്മാ യസ്സ സങ്ഘേന ദിന്നോ, സോപി അനുട്ഠാപനീയോ’’തി.

കതിഹങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ ധുവവാസായ ദീയതേതി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദീയതേ. കതമേഹി ദ്വീഹി? ബഹൂപകാരതായ ഗുണവിസിട്ഠതായ ചേതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതന്തി ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹുഉപകാരഭാവം, ന കേവലം ഇദമേവാതി ആഹ ‘ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ചാ’തി. തേന ബഹൂപകാരത്തേപി ഗുണവിസിട്ഠത്താഭാവേ ഗുണവിസിട്ഠത്തേപി ബഹൂപകാരത്താഭാവേ ദാതും വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങഖാ. അഭി. ടീ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ. ഓമകപരിച്ഛേദേന ഏകേന അങ്ഗേന യുത്തസ്സപി. കതമേന ഏകേന അങ്ഗേന? ബഹൂപകാരതായ വാ ഗുണവിസിട്ഠതായ വാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ബഹൂപകാരതം, ധമ്മകഥികാദീനം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൯-൧൨൧) വചനതോ.

സേനാസനഗ്ഗാഹോ പന ദുവിധോ ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാതി കാലവസേന. അഥ വാ തയോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോതി. തേസം വിസേസോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. ‘‘ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ അന്തരാമുത്തകോ ച തങ്ഖണപടിസല്ലാനോ ചാതി ദുബ്ബിധോ. വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ചാതി ദുബ്ബിധോതി ചത്താരോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ’’തി ആചരിയാ ¶ വദന്തി, തം വചനം പാളിയമ്പി അട്ഠകഥായമ്പി ന ആഗതം ¶ . പാളിയം (ചൂളവ. ൩൧൮) പന ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ’’ഇച്ചേവ ആഗതോ, അട്ഠകഥായമ്പി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘തീസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ഗാഹാ ഥാവരാ, അന്തരാമുത്തകേ അയം വിനിച്ഛയോ’’തി ആഗതോ.

ഇദാനി പന ഏകച്ചേ ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ സബ്ബേ വിഹാരാ സങ്ഘികാവ, പുഗ്ഗലികവിഹാരോ നാമ നത്ഥി. കസ്മാ? വിഹാരദായകാനം വിഹാരദാനകാലേ കുലൂപകാ ‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദേമാ’തി വചീഭേദം കാരാപേന്തി, തസ്മാ നവവിഹാരാപി സങ്ഘികാ ഏവ. ഏകച്ചേസു വിഹാരേസു ഏവം അവത്വാ ദേന്തേസുപി ‘തസ്മിം ജീവന്തേ പുഗ്ഗലികോ ഹോതി, മതേ സങ്ഘികോയേവാ’തി വുത്തത്താ പോരാണകവിഹാരാപി സങ്ഘികാവ ഹോന്തീ’’തി വദന്തി. തത്രേവം വിചാരേതബ്ബോ – വചീഭേദം കാരാപേത്വാ ദിന്നവിഹാരേസുപി ദായകാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ കരോന്താ നാമ അപ്പകാ, ‘‘ഇമം നാമ ഭിക്ഖും ഇമം നാമ ഥേരം വസാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുത്തദാരമിത്താമച്ചാദീഹി സമ്മന്തേത്വാ പതിട്ഠാപേന്തി, പതിട്ഠാനകാലേ അവദന്താപി ദാനകാലേ യേഭുയ്യേന വദന്തി. അഥ പന കുലൂപകാ ദാനകാലേ സിക്ഖാപേത്വാ വദാപേന്തി, ഏവം വദന്താപി ദായകാ അപ്പകാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി, ബഹുതരാ അത്തനോ കുലൂപകമേവ ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി. ഏവം സന്തേ കുലൂപകാനം വചനം നവസു അധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേതീ’’തി (പാരാ. ൬൬൦; പാചി. ൪൯൨) വുത്തം ഏകം അധമ്മികദാനം ആപജ്ജതി. ‘‘തസ്മിം ജീവന്തേ പുഗ്ഗലികോ, മതേ സങ്ഘികോ’’തി അയം പാഠോ മൂലപുഗ്ഗലികവിസയേ ന ആഗതോ, മൂലസങ്ഘികവിഹാരം ജഗ്ഗാപേതും പുഗ്ഗലികകാരാപനട്ഠാനേ ആഗതോ, തസ്മാ നവവിഹാരാപി പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നാ സന്തിയേവ. പോരാണകവിഹാരാപി മൂലേ പുഗ്ഗലികവസേന ¶ ദിന്നാ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം പുഗ്ഗലികവസേനേവ ദീയമാനാപി തസ്മിം ജീവന്തേയേവ വിസ്സാസവസേന ഗയ്ഹമാനാപി പുഗ്ഗലികാ ഹോന്തിയേവ, തസ്മാ സബ്ബസോ പുഗ്ഗലികവിഹാരസ്സ അഭാവവാദോ വിചാരേതബ്ബോവ.

അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ സങ്ഘികവിഹാരാ നാമ ന സന്തി, സബ്ബേ പുഗ്ഗലികാവ. കസ്മാ? നവവിഹാരാപി പതിട്ഠാപനകാലേ ദാനകാലേ ച കുലൂപകഭിക്ഖുംയേവ ഉദ്ദിസ്സ കതത്താ പുഗ്ഗലികാവ, പോരാണകവിഹാരാപി സിസ്സാനുസിസ്സേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ പുഗ്ഗലേഹി ഏവ പരിഗ്ഗഹിതത്താ, ന കദാചി സങ്ഘേന പരിഗ്ഗഹിതത്താ പുഗ്ഗലികാവ ഹോന്തി, ന സങ്ഘികാ’’തി വദന്തി. തത്രാപ്യേവം വിചാരേതബ്ബം – നവവിഹാരേപി പതിട്ഠാനകാലേപി ദാനകാലേപി ഏകച്ചേ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ¶ കരോന്തി, ഏകച്ചേ പുഗ്ഗലം. പുബ്ബേവ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ കതേപി അത്ഥകാമാനം പണ്ഡിതാനം വചനം സുത്വാ പുഗ്ഗലികദാനതോ സങ്ഘികദാനമേവ മഹപ്ഫലതരന്തി സദ്ദഹിത്വാ സങ്ഘികേ കരോന്താപി ദായകാ സന്തി, പുഗ്ഗലികവസേന പടിഗ്ഗഹിതേ പോരാണകവിഹാരേപി കേചി ഭിക്ഖൂ മരണകാലേ സങ്ഘസ്സ നിയ്യാതേന്തി. കേചി കസ്സചി അദത്വാ മരന്തി, തദാ സോ വിഹാരോ സങ്ഘികോ ഹോതി. സവത്ഥുകമഹാവിഹാരേ പന കരോന്താ രാജരാജമഹാമത്താദയോ ‘‘പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണം സാസനം യാവ തിട്ഠതി, താവ മമ വിഹാരേ വസിത്വാ സങ്ഘോ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി പണിധായ ചിരകാലം സങ്ഘസ്സ പച്ചയുപ്പാദകരം ഗാമഖേത്താദികം ‘‘അമ്ഹാകം വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി ദേന്തി, വിഹാരസ്സാതി ച വിഹാരേ വസനകസങ്ഘസ്സ ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി, ന കുലൂപകഭൂതസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ ഏവ, തസ്മാ യേഭുയ്യേന സങ്ഘികാ ദിസ്സന്തി, പാസാണേസു അക്ഖരം ലിഖിത്വാപി ഠപേന്തി, തസ്മാ സബ്ബസോ സങ്ഘികവിഹാരാഭാവവാദോപി വിചാരേതബ്ബോവ.

അപരേ ¶ പന ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ വിഹാരദായകസന്തകാവ, തസ്മാ ദായകായേവ വിചാരേതും ഇസ്സരാ, ന സങ്ഘോ, ന പുഗ്ഗലോ. വിഹാരദായകേ അസന്തേപി തസ്സ പുത്തധീതുനത്തപനത്താദയോ യാവ കുലപരമ്പരാ തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരാവ ഹോന്തി. കസ്മാതി ചേ? ‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോ’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ആഗതത്താ ച ‘തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ച വചനതോ വിഹാരസ്സാമിഭൂതോ ദായകോ വാ തസ്സ വംസേ ഉപ്പന്നോ വാ വിചാരേതും ഇസ്സരോ. ‘പച്ഛിന്നേ കുലവംസേ യോ തസ്സ ജനപദസ്സ സാമികോ, സോ അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി ചിത്തലപബ്ബതേ ഭിക്ഖുനാ നീഹടം ഉദകവാഹകം അളനാഗരാജമഹേസീ വിയ, ഏവമ്പി വട്ടതീ’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) വചനതോ വിഹാരദായകസ്സ കുലവംസേ പച്ഛിന്നേപി തസ്സ ജനപദസ്സ ഇസ്സരോ രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ യോ കോചി ഇസ്സരോ വാ വിഹാരം വിചാരേതും യഥാജ്ഝാസയം ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തമ്പി അഞ്ഞേ പണ്ഡിതാ നാനുജാനന്തി.

കഥം? ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോ’’തി വചനം പുബ്ബവോഹാരവസേന വുത്തം, ന ഇദാനി ഇസ്സരവസേന യഥാ ജേതവനം, പത്തസ്സാമികോത്യാദി. യഥാ ഹി ജേതസ്സ രാജകുമാരസ്സ വനം ഉയ്യാനം ജേതവനന്തി വിഗ്ഗഹേ കതേ യദിപി അനാഥപിണ്ഡികേന കിണിത്വാ വിഹാരപതിട്ഠാപനകാലതോ പട്ഠായ രാജകുമാരോ തസ്സ ഉയ്യാനസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി, തഥാപി അനാഥപിണ്ഡികേന കിണിതകാലതോ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന സബ്ബദാപി ജേതവനന്ത്വേവ ¶ വോഹരീയതി. യഥാ ച പത്തസ്സ സാമികോ പത്തസ്സാമികോതി വിഗ്ഗഹേ കതേ യദിപി ദായകേഹി കിണിത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ കമ്മാരോ പത്തസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി, തഥാപി ദായകേന കിണിതകാലതോ ¶ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന പത്തസ്സാമികോത്വേവ വോഹരീയതി, ഏവം യദിപി ഭിക്ഖുസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ദായകോ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, തഥാപി ദാനകാലതോ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന വിഹാരസ്സാമികോത്വേവ വോഹരീയതി, ന മുഖ്യതോ ഇസ്സരഭാവതോതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ സങ്ഘാദയോ പടിഗ്ഗാഹകാ ഏവ വിചാരേതും ഇസ്സരാ, ന ദായകോ.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സന്തേസുപി അനാഥപിണ്ഡികാദീസു വിഹാരദായകേസു ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൧൭) സങ്ഘേന സമ്മതം സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം അനുജാനിത്വാ, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ…പേ… സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൧൮) സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സേവ വിചാരേതും ഇസ്സരഭാവസ്സ വചനതോ ച ‘‘ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘികം ഭൂമിം ഗഹേത്വാ സോധേത്വാ സങ്ഘികം സേനാസനം കരോന്തി, യേന സാ ഭൂമി പഠമം ഗഹിതാ, സോ സാമീ’’തി ച ‘‘ഉഭോപി പുഗ്ഗലികം കരോന്തി, സോയേവ സാമീ’’തി ച ‘‘യോ പന സങ്ഘികം വല്ലിമത്തമ്പി അഗ്ഗഹേത്വാ ആഹരിമേന ഉപകരണേന സങ്ഘികായ ഭൂമിയാ പുഗ്ഗലികവിഹാരം കാരേതി, ഉപഡ്ഢം സങ്ഘികം ഉപഡ്ഢം പുഗ്ഗലിക’’ന്തി ച സങ്ഘപുഗ്ഗലാനംയേവ സാമിഭാവസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

‘‘തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനമ്പി തേസം വിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവദീപകം ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഗമികോ ഭിക്ഖു ദിസം ഗന്തുകാമോ വിഹാരേ ആപുച്ഛിതബ്ബഭിക്ഖുസാമണേരആരാമികേസു ¶ അസന്തേസു തേ ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബഭാവമേവ ദീപേതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘ഇമം പന ദസവിധമ്പി സേയ്യം സങ്ഘികേ വിഹാരേ സന്ഥരിത്വാ വാ സന്ഥരാപേത്വാ വാ പക്കമന്തേന ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമിതബ്ബം, ആപുച്ഛന്തേന ച ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ…പേ… തസ്മിം അസതി ആരാമികോ, തസ്മിമ്പി അസതി യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ, തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി. ഏവം ആരാമികസ്സപി ആപുച്ഛിതബ്ബതോ ഓലോകനത്ഥായ വത്തസീസേനേവ ആപുച്ഛിതബ്ബോ, ന തേസം സങ്ഘികസേനാസനസ്സ ഇസ്സരഭാവതോതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘പച്ഛിന്നേ ¶ കുലവംസേ’’ത്യാദിവചനഞ്ച അകപ്പിയവസേന കതാനം അകപ്പിയവോഹാരേന പടിഗ്ഗഹിതാനം ഖേത്തവത്ഥുതളാകാദീനം അകപ്പിയത്താ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്താനം കപ്പിയകരണത്ഥായ രാജാദീഹി ഗഹേത്വാ പുന തേസംയേവ ഭിക്ഖൂനം ദാനമേവ ദീപേതി, ന തേസം രാജാദീനം തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അഞ്ഞേസം സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലചേതിയാനം ദാനം. യദി ദദേയ്യും, അധമ്മികദാനഅധമ്മികപഅഗ്ഗഹഅധമ്മികപരിഭോഗാ സിയും. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികാനി ദാനാനി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതീ’’തി. അട്ഠകഥായഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി…പേ… ഏവം വുത്താനി. നവ പടിഗ്ഗഹപരിഭോഗാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ യദി രാജാദയോ ഇസ്സരാതി ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്സ ദേയ്യും, തമ്പി ദാനം അധമ്മികദാനം ഹോതി, തം ദാനം പടിഗ്ഗഹാ ¶ ച അധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ ഹോന്തി, തം ദാനം പരിഭുഞ്ജന്താ ച അധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സ, അഗ്ഗം ബുദ്ധേന വണ്ണിതന്തിആദീസു (ചൂളവ. ൨൯൫, ൩൧൫) ‘സങ്ഘസ്സാ’തി അയം സദ്ദോ ‘ദാന’ന്തി ഏത്ഥ സാമിസമ്ബന്ധോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ സമ്പദാനമേവ, ‘ദായകസ്സാ’തി പന സാമിസമ്ബന്ധോ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ, തസ്മാ സാമിഭൂതോ ദായകോവ ഇസ്സരോ, ന സമ്പദാനഭൂതോ സങ്ഘോ’’തി. തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – ‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സാ’’തി ഇദം ദാനസമയേ പവത്തവസേന വുത്തം, ന ദിന്നസമയേ പവത്തവസേന. ദാനകാലേ ഹി ദായകോ അത്തനോ വത്ഥുഭൂതം വിഹാരം സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ദേതി, തസ്മാ തസ്മിം സമയേ ദായകോ സാമീ ഹോതി, സങ്ഘോ സമ്പദാനം, ദിന്നകാലേ പന സങ്ഘോവ സാമീ ഹോതി വിഹാരസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, ന ദായകോ പരിച്ചത്തത്താ, തസ്മാ സങ്ഘോ വിചാരേതും ഇസ്സരോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൩). ഇദം പന സദ്ദലക്ഖണഗരുകാ സദ്ദഹിസ്സന്തീതി വുത്തം, അത്ഥതോ പന ചീവരാദീനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ദാനകാലേയേവ ദായകസന്തകഭാവോ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസന്തകഭാവോ സബ്ബേസം പാകടോ, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ദായകസന്തകഭാവസാധകം ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തഥാപി ‘‘സചേ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തഭാവം ഞത്വാ സാമികോ വാ തസ്സ പുത്തധീതരോ ¶ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി വംസേ ഉപ്പന്നോ പുന കപ്പിയവോഹാരേന ദേതി, വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) വുത്തത്താ വിഹാരസ്സാമികഭൂതദായകസ്സ വാ തസ്സ പുത്തധീതാദീനം വംസേ ഉപ്പന്നാനം വാ ദാതും ഇസ്സരഭാവോ സിദ്ധോയേവാതി. ന സിദ്ധോ. കസ്മാതി ചേ? നനു വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തഭാവം ഞത്വാ’’തി, തസ്മാ അകപ്പിയത്താ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തമേവ കപ്പിയകരണത്ഥായ ദായകാദീഹി പുന ¶ കപ്പിയവോഹാരേന ദേതി, വട്ടതി. യഥാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖൂഹി അപരിഭുത്തമേവ ഖാദനീയഭോജനീയം ഭിക്ഖുസന്തകംയേവ ആപത്തിമോചനത്ഥം ദായകാദയോ പടിഗ്ഗഹാപേതി, ന പരിഭുത്തം, യഥാ ച ബീജഗാമപരിയാപന്നംയേവ ഭിക്ഖുസന്തകം ബീജഗാമഭൂതഗാമഭാവതോ പരിമോചനത്ഥം കപ്പിയകാരകാദയോ കപ്പിയം കരോന്തി, ന അപരിയാപന്നം, ഏവം അകപ്പിയം ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തംയേവ തളാകാദികം കപ്പിയകരണത്ഥം ദായകാദയോ പുന ദേന്തി, ന അപരിച്ചത്തം, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം കപ്പിയകരണത്തംയേവ സാധേതി, ന ഇസ്സരത്തന്തി വിഞ്ഞായതി.

തഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘ജാതിഭൂമിയം ജാതിഭൂമികാ ഉപാസകാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികത്ഥേരം സത്തഹി ജാതിഭൂമികവിഹാരേഹി പബ്ബാജയിംസൂതി വചനതോ ദായകോ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോതി വിഞ്ഞായതി. ഇസ്സരത്തായേവ ഹി തേ ഥേരം പബ്ബാജേതും സക്കാ, നോ അനിസ്സരാ’’തി, ന ഖോ പനേവം ദട്ഠബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘ജാതിഭൂമികാ ഉപാസകാ’’ഇച്ചേവ ഹി വുത്തം, ന ‘‘വിഹാരദായകാ’’തി, തസ്മാ തസ്മിം ദേസേ വസന്താ ബഹവോ ഉപാസകാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികത്ഥേരം അയുത്തചാരിത്താ സകലസത്തവിഹാരതോ പബ്ബാജയിംസു, ന അത്തനോ വിഹാരദായകഭാവേന ഇസ്സരത്താ, തസ്മാ ഇദമ്പി ഉദാഹരണം ന ഇസ്സരഭാവദീപകം, അഥ ഖോ അപരാധാനുരൂപകരണഭാവദീപകന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം യദാ ദായകോ വിഹാരം പതിട്ഠാപേത്വാ ദേതി, തസ്സ മുഞ്ചചേതനം പത്വാ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ സോ വാ തസ്സ വംസേ ഉപ്പന്നോ വാ ജനപദസ്സാമികരാജാദയോ വാ ഇസ്സരാ ഭവിതും വാ വിചാരേതും വാ ന ലഭന്തി, പടിഗ്ഗാഹകഭൂതോ സങ്ഘോ വാ ഗണോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ സോയേവ ഇസ്സരോ ഭവിതും വാ വിചാരേതും വാ ലഭതീതി ദട്ഠബ്ബം.

തത്ഥ ദായകാദീനം ഇസ്സരോ ഭവിതും അലഭനഭാവോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, പഥവാദിവത്ഥുപരിച്ചാഗേന ¶ ച പുന ഗഹണസ്സ അയുത്തത്താ’’തി വിമതിവിനോദനിയം വചനതോ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം ദീയമാനം പതതി, തം സാമം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും, പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൩) ഭഗവതാ വുത്തത്താ ച ‘‘പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീതി വചനേന പനേത്ഥ പരസന്തകാഭാവോ ദീപിതോ’’തി അട്ഠകഥായം ¶ വുത്തത്താ ച വിഞ്ഞായതി. സങ്ഘാദീനം ഇസ്സരോ ഭവിതും ലഭനഭാവോ കഥം ഞാതബ്ബോതി ചേ? സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ ഹോതി പരിച്ചത്തോ, ‘‘പുഗ്ഗലികേ പുഗ്ഗലികസഞ്ഞീ അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലികേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, അത്തനോ പുഗ്ഗലികേ അനാപത്തീ’’തി പാചിത്തിയപാളിയം (പാചി. ൧൧൭, ൧൨൭) ആഗമനതോ ച ‘‘അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) സമന്തപാസാദികായം വചനതോ ച ‘‘അഭിയോഗേപി ചേത്ഥ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം വിഹാരം വാ പരിവേണം വാ ആവാസം വാ മഹന്തമ്പി ഖുദ്ദകമ്പി അഭിയുഞ്ജതോ അഭിയോഗോ ന രുഹതി, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതുമ്പി ന സക്കോതി. കസ്മാ? സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ. ന ഹേത്ഥ സബ്ബേ ചാതുദ്ദിസാ ഭിക്ഖൂ ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തീതി. ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തകം അഭിയുഞ്ജിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സക്കോതി തേ ധുരം നിക്ഖിപാപേതു’’ന്തി ദുതിയപാരാജികവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൨) വചനതോ ച വിഞ്ഞായതി.

കഥം ദായകാദീനം വിചാരേതും അലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സന്തേസുപി വേളുവനവിഹാരാദിദായകേസു തേസം വിചാരണം അനനുജാനിത്വാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’’ന്തി ഭിക്ഖുസ്സേവ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിഅനുജാനതോ ച ഭണ്ഡനകാരകേസു ¶ കോസമ്ബകഭിക്ഖൂസു സാവത്ഥിം ആഗതേസു അനാഥപിണ്ഡികേന ച വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ ച ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു പടിപജ്ജാമീ’’തി (മഹാവ. ൪൬൮) ഏവം ജേതവനവിഹാരദായകപുബ്ബാരാമവിഹാരദായകഭൂതേസു ആരോചിതേസുപി തേസം സേനാസനവിചാരണം അവത്വാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന ‘‘കഥം നു ഖോ, ഭന്തേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു സേനാസനേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ആരോചിതേ ‘‘തേന ഹി, സാരിപുത്ത, വിവിത്തം സേനാസനം ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന, ഭന്തേ, വിവിത്തം ന ഹോതി, കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി വിവിത്തം കത്വാപി ദാതബ്ബം, ന ത്വേവാഹം, സാരിപുത്ത, കേനചി പരിയായേന വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനം പടിബാഹിതബ്ബന്തി വദാമി, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൪൭൩) ഥേരസ്സേവ സേനാസനസ്സ വിചാരണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

കഥം പന സങ്ഘാദീനം സേനാസനം വിചാരേതും ലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ഏവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ¶ സമ്മന്നിതബ്ബോ – പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ…പേ… സമ്മതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീതി (ചൂളവ. ൩൧൭).

ഏവം സങ്ഘേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നാപേത്വാ പുന തേന സങ്ഘസമ്മതേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന സേനാസനഗ്ഗാഹകവിധാനം അനുജാനിതും അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേതും, ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ സേയ്യാ ഗണേതും, സേയ്യാ ഗണേത്വാ സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തി വചനതോ സങ്ഘികസേനാസനസ്സ ¶ സങ്ഘേന വിചാരേതും ലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതി.

‘‘ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നവിഹാരാദിം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ധുരനിക്ഖേപസമ്ഭവാ പാരാജിക’’ന്തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൨) ആഗമനതോ ച ‘‘അത്തനോ പുഗ്ഗലികേ അനാപത്തീ’’തി പാളിയം (പാചി. ൧൧൭) ആഗമനതോ ച ‘‘യസ്മിം പന വിസ്സാസോ രുഹതി, തസ്സ സന്തകം അത്തനോ പുഗ്ഗലികമിവ ഹോതീതി മഹാപച്ചരിആദീസു വുത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൨) വചനതോ ച ഗണസ്സ ദിന്നോ ഗണസന്തകവിഹാരോ ഗണേനേവ വിചാരീയതേ, നോ ദായകാദീഹി. പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നോ പുഗ്ഗലികവിഹാരോപി പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലേനേവ വിചാരീയതേ, നോ ദായകാദീഹീതി വിഞ്ഞായതി. ഏവം വിനയപാളിയം അട്ഠകഥാടീകാസു ച വിഹാരസ്സ സങ്ഘികഗണസന്തകപുഗ്ഗലികവസേന തിവിധസ്സേവ വചനതോ ച തേസംയേവ സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം വിഹാരവിചാരണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ ച ദായകസന്തകസ്സ വിഹാരസ്സ വിസും അവുത്തത്താ ച ദായകാനം വിഹാരവിചാരണസ്സ അനനുഞ്ഞാതത്താ ച സങ്ഘാദയോ ഏവ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരാ ഹോന്തി, തേയേവ ച വിചാരേതും ലഭന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തേസു പടിഗ്ഗാഹകഭൂതേസു സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലേസു സോ വിഹാരോ കസ്സ സന്തകോ ഹോതി, കേന ച വിചാരേതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – സങ്ഘികവിഹാരേ താവ ‘‘ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നത്താ പടിഗ്ഗാഹകേസു കാലകതേസുപി തദഞ്ഞോ ചാതുദ്ദിസസങ്ഘോ ച അനാഗതസങ്ഘോ ച ഇസ്സരോ, തസ്സ സന്തകോ, തേന വിചാരേതബ്ബോ. ഗണസന്തകേ പന തസ്മിം ഗണേ യാവ ഏകോപി അത്ഥി, താവ ഗണസന്തകോവ, തേന അവസിട്ഠേന ഭിക്ഖുനാ വിചാരേതബ്ബോ. സബ്ബേസു കാലകതേസു ¶ യദി സകലഗണോ വാ തംഗണപരിയാപന്നഅവസിട്ഠപുഗ്ഗലോ ¶ വാ ജീവമാനകാലേയേവ യസ്സ കസ്സചി ദിന്നോ, യേന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹവസേന ഗഹിതോ, സോ ഇസ്സരോ. സചേപി സകലഗണോ ജീവമാനകാലേയേവ അഞ്ഞഗണസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദേതി, തേ അഞ്ഞഗണസങ്ഘപുഗ്ഗലാ ഇസ്സരാ ഹോന്തി. പുഗ്ഗലികവിഹാരേ പന സോ വിഹാരസ്സാമികോ അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദേതി, തേ ഇസ്സരാ ഹോന്തി. യോ വാ പന തസ്സ ജീവമാനസ്സേവ വിസ്സാസഗ്ഗാഹവസേന ഗണ്ഹാതി, സോവ ഇസ്സരോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സങ്ഘികേ വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡത്താ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗികം ഹോതി, ന കസ്സചി ദാതബ്ബം. ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികേസു പന തേസം സാമികത്താ ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹാ രുഹന്തി, ‘‘തസ്മാ സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി. യസ്സ ദിന്നം, യേന ച ഗഹിതം, തസ്സേവ ഹോതീ’’തി ച ‘‘ദ്വിന്നം സന്തകം ഹോതി അവിഭത്തം, ഏകസ്മിം കാലകതേ ഇതരോ സാമീ, ബഹൂനമ്പി സന്തകേ ഏസേവ നയോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ഏവം പന വിസ്സജ്ജേത്വാ അദിന്നം ‘‘മമച്ചയേന അസുകസ്സ ഹോതൂ’’തി ദാനം അച്ചയദാനത്താ ന രുഹതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൧൯) ‘‘സചേ ഹി പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യോ കോചി കാലം കരോന്തോ ‘മമച്ചയേന മയ്ഹം പരിക്ഖാരോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഹോതു, ആചരിയസ്സ ഹോതു, സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ഹോതു, അന്തേവാസികസ്സ ഹോതു, മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’തി വദതി, തേസം ന ഹോതി, സങ്ഘസ്സേവ ഹോതി. ന ഹി പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അച്ചയദാനം രുഹതി, ഗിഹീനം പന രുഹതീ’’തി. ഏത്ഥ ച ഏകച്ചേ പന വിനയധരാ ‘‘ഗിഹീനന്തി ¶ പദം സമ്പദാനന്തി ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തകം അച്ചയദാനവസേന ഗിഹീനം ദദന്തേ രുഹതി, പഞ്ചന്നം പന സഹധമ്മികാനം ദേന്തോ ന രുഹതീ’’തി വദന്തി. ഏവം സന്തേ മാതാപിതൂനം ദദന്തോപി രുഹേയ്യ തേസം ഗിഹിഭൂതത്താ. ‘‘അഥ ച പന ‘മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’തി വദതി, തേസം ന ഹോതീ’’തി വചനതോ ന രുഹതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘ഗിഹീനം പനാ’’തി ഇദം ന സമ്പദാനവചനം, അഥ ഖോ സാമിവചനമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തേന ഗിഹീനം പന സന്തകം അച്ചയദാനം രുഹതീതി സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ.

കിഞ്ച ഭിയ്യോ – ‘‘സചേ ഹി പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യോ കോചി കാലം കരോന്തോ മമച്ചയേന ¶ മയ്ഹം പരിക്ഖാരോ’’തി ആരഭിത്വാ ‘‘ന ഹി പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അച്ചയദാനം രുഹതി, ഗിഹീനം പന രുഹതീ’’തി വുത്തത്താ സാമ്യത്ഥേ ഛട്ഠീബഹുവചനം സമത്ഥിതം ഭവതി. യദി ഏവം ‘‘ഗിഹീന’’ന്തി പദസ്സ അസമ്പദാനത്തേ സതി കതമം സമ്പദാനം ഹോതീതി? ‘‘യസ്സ കസ്സചീ’’തി പദം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൧൯) ‘‘മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’’തി. അയമത്ഥോ അജ്ജുകവത്ഥുനാ (പാരാ. ൧൫൮) ദീപേതബ്ബോ. ഏവം ജീവമാനകാലേയേവ ദത്വാ മതേസു വിനിച്ഛയോ അമ്ഹേഹി ഞാതോ, കസ്സചി അദത്വാ മതേസു വിനിച്ഛയോ കഥം ഞാതബ്ബോതി? തത്ഥാപി സങ്ഘികേ താവ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സങ്ഘോവ ഇസ്സരോ, ഗണസന്തകേ പന ഏകച്ചേസു അവസേസാ ഇസ്സരാ, സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘോവ ഇസ്സരോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. പുഗ്ഗലികേ പന വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡത്താ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗികം സങ്ഘികമേവ ഹോതി.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ, അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹൂപകാരാ, അനുജാനാമി ¶ , ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘേന തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും. യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും. യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏവമ്പി ‘‘ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം’’ഇച്ചേവ ഭഗവതാ വുത്തം, ന ‘‘വിഹാര’’ന്തി, തസ്മാ കഥം വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡഭാവോതി വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘വിഹാരോ വിഹാരവത്ഥു, ഇദം ദുതിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി പാളിയം,

‘‘ദ്വിസങ്ഗഹാനി ദ്വേ ഹോന്തി, തതിയം ചതുസങ്ഗഹം;

ചതുത്ഥം നവകോട്ഠാസം, പഞ്ചമം അട്ഠഭേദനം.

‘‘ഇതി പഞ്ചഹി രാസീഹി, പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ;

പഞ്ചവീസവിധം നാഥോ, ഗരുഭണ്ഡം പകാസയീ’’തി. (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) –

അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ഇതി ¶ ദായകോ വിഹാരം കത്വാ കുലൂപകഭിക്ഖുസ്സ ദേതി, തസ്സ മുഞ്ചചേതനുപ്പത്തിതോ പുബ്ബകാലേ ദായകോ വിഹാരസ്സാമികോ ഹോതി, ദാതും വാ വിചാരേതും വാ ഇസ്സരോ, മുഞ്ചചേതനുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകഭിക്ഖു സാമികോ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജിതും വാ അഞ്ഞേസം ദാതും വാ ഇസ്സരോ. സോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ജീവമാനക്ഖണേയേവ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം നിസ്സജ്ജിത്വാ ദേതി, തദാ തേ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ സാമികാ ഹോന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വാ അഞ്ഞസ്സ വാ ദാതും ഇസ്സരാ. യദി പന കസ്സചി അദത്വാവ കാലം കരോതി, തദാ സങ്ഘോവ തസ്സ വിഹാരസ്സ സാമികോ ഹോതി, ന ദായകോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ, സങ്ഘാനുമതിയാ ഏവ പുഗ്ഗലോ പരിഭുഞ്ജിതും ലഭതി, ന അത്തനോ ഇസ്സരവതായാതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏവം ¶ മൂലതോയേവ സങ്ഘസ്സ ദിന്നത്താ സങ്ഘികഭൂതവിഹാരോ വാ മൂലേ ഗണപുഗ്ഗലാനം ദിന്നത്താ ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികഭൂതോപി തേസം ഗണപുഗ്ഗലാനം അഞ്ഞസ്സ നിസ്സജ്ജനവസേന അദത്വാ കാലകതത്താ പച്ഛാ സങ്ഘികഭാവം പത്തവിഹാരോ വാ സങ്ഘേന വിചാരേതബ്ബോ ഹോതി. സങ്ഘേനപി ഭഗവതോ അനുമതിയാ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിത്വാ ഗാഹാപേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൧൭) ‘‘അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കേന നു ഖോ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബ’ന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’ന്തി’’ആദി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ വസ്സകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, ധുവവാസവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി തിവിധോ ഹോതി. തേസു വസ്സകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ പുരിമവസ്സവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, പച്ഛിമവസ്സവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ. ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോപി അന്തരാമുത്തകവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ’’തി ആചരിയാ വദന്തി, ഏതം പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച അസമേന്തം വിയ ദിസ്സതി. പാളിയഞ്ഹി (ചൂളവ. ൩൧൮) ‘‘അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കതി നു ഖോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ. അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാ പുരിമകോ ഗാഹേതബ്ബോ, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ പച്ഛിമകോ ഗാഹേതബ്ബോ, അപരജ്ജുഗതായ പവാരണായ ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ അന്തരാമുത്തകോ ഗാഹേതബ്ബോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തയോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ’’തി ഏവം ആഗതോ, അട്ഠകഥായമ്പി ¶ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘തീസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ¶ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ഗാഹാ ഥാവരാ. അന്തരാമുത്തകേ അയം വിനിച്ഛയോ…പേ… അയം താവ അന്തോവസ്സേ വസ്സൂപനായികാദിവസേന പാളിയം ആഗതസേനാസനഗ്ഗാഹകഥാ, അയം പന സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതി ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി ഏവം ആഗതോ, തസ്മാ സങ്ഘേന സമ്മതസേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബാ.

സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ, വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ. തത്ഥ ഉതുകാലോ നാമ ഹേമന്തഉതുഗിമ്ഹഉതുവസേന അട്ഠ മാസാ, തസ്മിം കാലേ ഭിക്ഖൂ അനിയതാവാസാ ഹോന്തി, തസ്മാ യേ യദാ ആഗച്ഛന്തി, തേസം തദാ ഭിക്ഖൂ ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥി. അയം ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ. വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പന ‘‘പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ’’തി പാളിയം ആഗതനയേന തിവിധോ ഹോതി. അന്തരാമുത്തകോപി ഹി ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ ഗാഹിതത്താ വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹമേവ പവിസതി, ന ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അപരജ്ജുഗതായ പവാരണായ ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ അന്തരാമുത്തകോ ഗാഹേതബ്ബോ’’തി. തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ച നേവ പാളിയം ന അട്ഠകഥായം വിസും ആഗതോ, ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോയേവ തദങ്ഗസേനാസനഗ്ഗാഹോതിപി തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതിപി വദന്തി, തസ്മാ ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോപി ‘‘അന്തരാമുത്തകവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുബ്ബിധോ’’തി ന വത്തബ്ബോ.

അഥാപി ¶ വദന്തി ‘‘യഥാവുത്തേസു പഞ്ചസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു ചത്താരോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിലദ്ധേന ഭിക്ഖുനാ അന്തോഉപചാരസീമട്ഠേന ഹുത്വാ അന്തോസീമട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം യഥാവിനയം വിചാരേതബ്ബാ ഹോന്തി, തേ പന വിചാരണാ യാവജ്ജകാലാ ഥാവരാ ഹുത്വാ ന തിട്ഠന്തി, ധുവവാസവസേന വിചാരണമേവ യാവജ്ജകാലാ ഥാവരം ഹുത്വാ തിട്ഠതീ’’തി, തമ്പി തഥാ ന സക്കാ വത്തും. കസ്മാ? സേനാസനഗ്ഗാഹാപകഭേദേ ‘‘ധുവവാസവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ’’തി പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച നത്ഥി. ധുവവാസവസേന വിചാരണഞ്ച സമ്മുതിലദ്ധേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബം ന ഹോതി, അഥ ഖോ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന അപലോകനകമ്മവസേന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാനമേവ, തസ്മാ സമഗ്ഗോ സങ്ഘോ ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതാസങ്ഖാതേഹി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും അപലോകനകമ്മവസേന സമ്മന്നിത്വാ ¶ തസ്സ ഫാസുകം ആവാസം ധുവവാസവസേന അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതി, തം യാവജ്ജകാലാ ഥാവരം ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി വത്തബ്ബം.

സമഗ്ഗോ സങ്ഘോവ ധുവവാസവസേന ദേതി, ന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോതി അയമത്ഥോ കഥം ഞാതബ്ബോതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകആചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതീ’’തി ച ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരഗണവാചകാചരിയാനം വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി ച ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) ച ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകം സങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മ’’ന്തി ച അട്ഠകഥാസു (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) വചനതോ സാധുകം നിസ്സംസയേന ഞാതബ്ബോതി.

കഥം പന അപലോകനകമ്മേന ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പി സങ്ഘകിച്ചം കരോന്താനം കപ്പിയകാരകാദീനം ഭത്തവേതനമ്പി അപലോകനകമ്മേന ദാതും വട്ടതീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) കമ്മവഗ്ഗേ ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. കഥം പന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോയേവ ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ബഹൂപകാരതന്തി ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹുഉപകാരഭാവം. ന കേവലം ഇദമേവാതി ആഹ ‘ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ചാ’തിആദി. തേന ബഹൂപകാരത്തേപി ഗുണവിസിട്ഠത്താഭാവേ, ഗുണവിസിട്ഠത്തേപി ബഹൂപകാരത്താഭാവേ ദാതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ടീ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

കസ്മാ പന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ യാവജ്ജകാലാ ന തിട്ഠതീതി? പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുല്ലഭത്താ, നാനാദേസവാസീനം നാനാചരിയകുലസമ്ഭവാനം ഭിക്ഖൂനം ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗസ്സ ദുക്കരത്താ ച ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി ¶ ന തിട്ഠതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതും, യോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ഭയാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ ¶ , ഗഹിതാഗഹിതഞ്ച ജാനേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൭). അട്ഠകഥായമ്പി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൨) ‘‘ഏവരൂപേന ഹി സഭാഗപുഗ്ഗലേന ഏകവിഹാരേ വാ ഏകപരിവേണേ വാ വസന്തേന അത്ഥോ നത്ഥീ’’തി വുത്തം. കസ്മാ പന ധുവവാസത്ഥായ ദാനവിചാരോ യാവജ്ജകാലാ തിട്ഠതീതി? പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതാഭാവേപി സീമട്ഠകസ്സ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ കത്തബ്ബത്താ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകം സങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മ’’ന്തി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨).

ഉതുകാലേ സങ്ഘികസേനാസനേ വസന്തേന ആഗതോ ഭിക്ഖു ന പടിബാഹേതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര അനുട്ഠാപനീയാ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സാനം തേമാസം പടിബാഹിതും, ഉതുകാലം പന ന പടിബാഹിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൧൮). ‘‘അഞ്ഞത്ര അനുട്ഠാപനീയാ’’തി വുത്തം, കതമേ അനുട്ഠാപനീയാതി? ചത്താരോ അനുട്ഠാപനീയാ വുഡ്ഢതരോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ, ഗിലാനോ, സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോ ച. തത്ഥ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു തസ്മിം വിഹാരേ അന്തോസീമട്ഠകഭിക്ഖൂസു അത്തനാ വുഡ്ഢതരസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവാ യഥാവുഡ്ഢം കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘേന സമ്മന്നിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരസ്സ ദിന്നതായ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡം രക്ഖന്തോ ഗോപേന്തോ വസതി, തസ്മാ സോ ഭണ്ഡാഗാരികോ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. ഗിലാനോ ഗേലഞ്ഞാഭിഭൂതോ അത്തനോ ലദ്ധസേനാസനേ വസന്തോ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ദിന്നസേനാസനത്താ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘ചത്താരോ ഹി ന വുട്ഠാപേതബ്ബാ വുഡ്ഢതരോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ, ഗിലാനോ, സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോതി. തത്ഥ വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന ¶ വുട്ഠാപേതബ്ബോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘേന സമ്മന്നിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരസ്സ ദിന്നതായ, ഗിലാനോ അത്തനോ ഗിലാനതായ, സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതി, തസ്മാ സോ ഉപകാരകതായ ച സങ്ഘതോ ലദ്ധതായ ച ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി. ഠപേത്വാ ഇമേ ചത്താരോ അവസേസാ വുട്ഠാപനീയാവ ഹോന്തി.

അപരസ്മിം ഭിക്ഖുമ്ഹി ആഗതേ വുട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാപേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘ഉതുകാലേ താവ കേചി ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പുരേഭത്തം ആഗച്ഛന്തി, കേചി ¶ പച്ഛാഭത്തം പഠമയാമം വാ മജ്ഝിമയാമം വാ പച്ഛിമയാമം വാ, യേ യദാ ആഗച്ഛന്തി, തേസം തദാവ ഭിക്ഖൂ ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ഏതരഹി പന സദ്ധാ പസന്നാ മനുസ്സാ വിഹാരം കത്വാ അപ്പേകച്ചേ പണ്ഡിതാനം വചനം സുത്വാ ‘‘സങ്ഘേ ദിന്നം മഹപ്ഫല’’ന്തി ഞത്വാ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ആരബ്ഭ ‘‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വത്വാ ദേന്തി, അപ്പേകച്ചേ അത്തനാ പസന്നം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ വിഹാരം കത്വാപി ദാനകാലേ തേന ഉയ്യോജിതാ ഹുത്വാ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ആരബ്ഭ വുത്തനയേന ദേന്തി, അപ്പേകച്ചേ കരണകാലേപി ദാനകാലേപി അത്തനോ കുലൂപകഭിക്ഖുമേവ ആരബ്ഭ പരിച്ചജന്തി, തഥാപി ദക്ഖിണോദകപാതനകാലേ തേന സിക്ഖാപിതാ യഥാവുത്തപാഠം വചീഭേദം കരോന്തി, ചിത്തേന പന കുലൂപകസ്സേവ ദേന്തി, ന സബ്ബസങ്ഘസാധാരണത്ഥം ഇച്ഛന്തി.

ഇമേസു തീസു ദാനേസു പഠമം പുബ്ബകാലേപി ദാനകാലേപി സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തത്താ സബ്ബസങ്ഘികം ഹോതി. ദുതിയം പുബ്ബകാലേ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തമാനമ്പി ദാനകാലേ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തത്താ സങ്ഘികമേവ. തതിയം പന പുബ്ബകാലേപി ദാനകാലേപി ¶ കുലൂപകപുഗ്ഗലമേവ ഉദ്ദിസ്സ പവത്തതി, ന സങ്ഘം, കേവലം ഭിക്ഖുനാ വുത്താനുസാരേനേവ വചീഭേദം കരോന്തി. ഏവം സന്തേ ‘‘കിം അയം വിഹാരോ ചിത്തവസേന പുഗ്ഗലികോ ഹോതി, വചീഭേദവസേന സങ്ഘികോ’’തി ചിന്തായം ഏകച്ചേ ഏവം വദേയ്യും –

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീതി. (ധ. പ. ൨) –

വചനതോ ചിത്തവസേന പുഗ്ഗലികോ ഹോതീ’’തി. അഞ്ഞേ ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) വചനതോ വചീഭേദവസേന സങ്ഘികോ ഹോതീ’’തി.

തത്രായം വിചാരണാ – ഇദം ദാനം പുബ്ബേ പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം പച്ഛാ സങ്ഘസ്സ പരിണാമിതം, തസ്മാ ‘‘സങ്ഘികോ’’തി വുത്തേ നവസു അധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേതീ’’തി (പാരാ. ൬൬൦) വുത്തം അട്ഠമം അധമ്മികദാനം ഹോതി, തസ്സ ദാനസ്സ പടിഗ്ഗഹാപി പരിഭോഗാപി അധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ അധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തി. ‘‘പുഗ്ഗലികോ’’തി വുത്തേ തീസു ധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതീ’’തി വുത്തം തതിയധമ്മികദാനം ഹോതി, തസ്സ ¶ പടിഗ്ഗഹാപി പരിഭോഗാപി ധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ ധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ പുഗ്ഗലികപക്ഖം ഭജതി. അപ്പേകച്ചേ സുത്തന്തികാദിഗണേ പസീദിത്വാ വിഹാരം കാരേത്വാ ഗണസ്സ ദേന്തി ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മന്താനം ദമ്മീ’’തി. അപ്പേകച്ചേ പുഗ്ഗലേ പസീദിത്വാ വിഹാരം കത്വാ പുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തി ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മതോ ദമ്മീ’’തി. ഏതേ പന ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികാ വിഹാരാ ദാനകാലതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസന്തകാവ ഹോന്തി, ന ദായകസന്തകാ. തേസു ഗണസന്തകോ താവ ഏകച്ചേസു മതേസു അവസേസാനം സന്തകോ, തേസു ധരമാനേസുയേവ ¶ കസ്സചി ദേന്തി, തസ്സ സന്തകോ. കസ്സചി അദത്വാ സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘ദ്വിന്നം സന്തകം ഹോതി അവിഭത്തം, ഏകസ്മിം കാലകതേ ഇതരോ സാമീ, ബഹൂനം സന്തകേപി ഏസേവ നയോ. സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികംവ ഹോതീ’’തി.

പുഗ്ഗലികവിഹാരോപി യദി സോ പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലോ അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ദേതി, കോചി വാ തസ്സ വിസ്സാസേന തം വിഹാരം അഗ്ഗഹേസി, തസ്സ സന്തകോ ഹോതി. കസ്സചി അദത്വാ കാലകതേ സങ്ഘികോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി. യസ്സ ദിന്നോ, യേന ച ഗഹിതോ, തസ്സേവ ഹോതീ’’തി. പാളിയഞ്ച (മഹാവ. ൩൬൯) ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ, അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹൂപകാരാ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘേന തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും, യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും, യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) വുത്തം, തസ്മാ ഇമിനാ നയേന വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ.

സങ്ഘികേ പന പാളിയം ആഗതാനം ‘‘പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ ചാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) വുത്താനം തിണ്ണം സേനാസനഗ്ഗാഹാനഞ്ച അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ആഗതാനം ‘‘ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി വുത്താനം ദ്വിന്നം സേനാസനഗ്ഗാഹാനഞ്ച ഏതരഹി അസമ്പജ്ജനതോ അനുട്ഠാപനീയപാളിയം ആഗതസ്സ അത്തനോ സഭാവേന അനുട്ഠാപനീയസ്സ ധുവവാസത്ഥായ സങ്ഘേന ദിന്നതായ അനുട്ഠാപനീയസ്സ വസേനേവ വിനിച്ഛയോ ഹോതി. വുഡ്ഢതരഗിലാനാ ഹി ¶ അത്തനോ സഭാവേന അനുട്ഠാപനീയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ, ഗിലാനോ അത്തനോ ഗിലാനതായാ’’തി. ഭണ്ഡാഗാരികധമ്മകഥികാദയോ ¶ ധുവവാസത്ഥായ സങ്ഘേന ദിന്നതായ അനുട്ഠാപനീയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ…പേ… ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതി, തസ്മാ യസ്സ സങ്ഘേന ദിന്നോ, സോപി അനുട്ഠാപനീയോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ). സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഏതരഹി സങ്ഘികവിഹാരേസു സങ്ഘത്ഥേരേസു യഥാകമ്മങ്ഗതേസു തസ്മിം വിഹാരേ യോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോ, സോപി ‘‘അയം വിഹാരോ മയാ വസിതബ്ബോ’’തി വദതി. യോ തത്ഥ ബ്യത്തോ പടിബലോ, സോപി തഥേവ വദതി. യേന സോ വിഹാരോ കാരിതോ, സോപി ‘‘മയാ പസീദിതപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ’’തി വദതി. സങ്ഘോപി ‘‘മയമേവ ഇസ്സരാ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി ഇച്ഛിതപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ’’തി വദതി. ഏവംദ്വിധാ വാ തിധാ വാ ചതുധാ വാ ഭിന്നേസു മഹന്തം അധികരണം ഹോതി.

തേസു വുഡ്ഢതരോ ‘‘ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, കേനചി പരിയായേന വുഡ്ഢതരസ്സ ആസനം പടിബാഹിതബ്ബന്തി വദാമി, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി പാളിപാഠഞ്ച (മഹാവ. ൪൭൩; ചൂളവ. ൩൧൬), ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനഞ്ച (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൯ ആദയോ; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ഗഹേത്വാ ‘‘അഹമേവ ഏത്ഥ വുഡ്ഢതരോ, മയാ വുഡ്ഢതരോ അഞ്ഞോ നത്ഥി, തസ്മാ അഹമേവ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസിതുമനുച്ഛവികോ’’തി സഞ്ഞീ ഹോതി. ബ്യത്തോപി ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥാവചനഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬), ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ¶ ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതും, നിസ്സയം ദാതു’’ന്തിആദിപാളിവചനഞ്ച (മഹാവ. ൭൬, ൮൨) ഗഹേത്വാ ‘‘അഹമേവ ഏത്ഥ ബ്യത്തോ പടിബലോ, ന മയാ അഞ്ഞോ ബ്യത്തതരോ അത്ഥി, തസ്മാ അഹമേവ ഇമസ്സ വിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി സഞ്ഞീ. വിഹാരകാരകോപി ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോതി വിനയപാഠോ (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) അത്ഥി, മയാ ച ബഹും ധനം ചജിത്വാ അയം വിഹാരോ കാരിതോ, തസ്മാ മയാ പസന്നപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ, ന അഞ്ഞോ’’തി സഞ്ഞീ. സങ്ഘോപി ‘‘സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ ഹോതി പരിച്ചത്തോ’’തിആദിപാളിവചനഞ്ച (പാചി. ൧൧൬, ൧൨൧, ൧൨൬, ൧൩൧), അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ഗഹേത്വാ ‘‘അയം വിഹാരോ സങ്ഘികോ ¶ സങ്ഘസന്തകോ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി അഭിരുചിതപുഗ്ഗലോവ ആരോപേതബ്ബോ, ന അഞ്ഞോ’’തി സഞ്ഞീ.

തത്ഥ വുഡ്ഢതരസ്സ വചനേപി ‘‘ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ’’ത്യാദിവചനം (ചൂളവ. ൩൧൬) തേസു തേസു ആസനസാലാദീസു അഗ്ഗാസനസ്സ വുഡ്ഢതരാരഹത്താ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരേ ആഗതേ വുട്ഠായ ആസനം ദാതബ്ബം സന്ധായ ഭഗവതാ വുത്തം, ന ധുവവാസം സന്ധായ. ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) യഥാവുഡ്ഢം സേനാസനേ ദീയമാനേ വുഡ്ഢതരേ ആഗതേ നവകതരോ വുട്ഠാപേതബ്ബോ, വുട്ഠാപേത്വാ വുഡ്ഢതരസ്സ സേനാസനം ദാതബ്ബം, വുഡ്ഢതരോ പന നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ. കസ്മാ? ‘‘അത്തനോ വുഡ്ഢതരതായാ’’തി ഉതുകാലേ യഥാവുഡ്ഢം സേനാസനദാനം സന്ധായ വുത്തം, ന ധുവവാസത്ഥായ ദാനം സന്ധായ ¶ , തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന സീഘം അനുജാനിതബ്ബം.

ബ്യത്തവചനേപി ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൪൫-൪൯൬) ന ബഹുസ്സുതമത്തേന സങ്ഘികവിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ സങ്ഘേന ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദിന്നേ സോ ഭിക്ഖു കേനചി തമ്ഹാ വിഹാരാ അനുട്ഠാപനീയോ ഹോതി, ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (മഹാവ. ൮൨) നിസ്സയാചരിയാനം ലക്ഖണം പകാസേതും ഭഗവതാ വുത്തം, ന സങ്ഘികവിഹാരസ്സ ഇസ്സരത്തം, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന സീഘം അനുജാനിതബ്ബം.

ദായകവചനം പന നാനുജാനിതബ്ബം പടിബാഹിതബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ’’ത്യാദിപാഠസ്സ അമുഖ്യവോഹാരത്താ. യഥാ ഹി പുഥുജ്ജനകാലേ രൂപാദീസു സഞ്ജനസ്സ ഭൂതപുബ്ബത്താ ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ അരഹാപി ‘‘സത്തോ’’തി, ഏവം ദാനകാലതോ പുബ്ബേ തസ്സ വിഹാരസ്സ സാമിഭൂതപുബ്ബത്താ ദായകോ ‘‘വിഹാരസാമികോ’’തി വുച്ചതി, ന ഇസ്സരത്താ. ന ഹി സകലേ വിനയപിടകേ അട്ഠകഥാടീകാസു ച ‘‘വിസ്സജ്ജേത്വാ ദിന്നസ്സ വിഹാരസ്സ ദായകോ ഇസ്സരോ’’തി വാ ‘‘ദായകേന വിചാരേതബ്ബോ’’തി വാ ‘‘ദായകസന്തകവിഹാരോ’’തി വാ പാഠോ അത്ഥി, ‘‘സങ്ഘികോ, ഗണസന്തകോ, പുഗ്ഗലികോ’’ഇച്ചേവ അത്ഥി, തസ്മാ തസ്സ വചനം നാനുജാനിതബ്ബം.

സങ്ഘസ്സ ¶ വചനേപി ‘‘സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ’’ത്യാദിവചനം (പാചി. ൧൧൬, ൧൨൧, ൧൨൬, ൧൩൧) സങ്ഘസന്തകഭാവം സങ്ഘേന വിചാരേതബ്ബഭാവം ദീപേതി, സങ്ഘോ പന വിചാരേന്തോ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിത്വാ തേന യഥാവുഡ്ഢം വിചാരേതബ്ബോ വാ ഹോതി, സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അപലോകനകമ്മേന ¶ ധുവവാസത്ഥായ ദാതബ്ബോ വാ. തേസു പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുല്ലഭത്താ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിയാ അഭാവേ സതി ദുവങ്ഗസമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു പരിയേസിതബ്ബോ. ഏവം പന അപരിയേസിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹഊപകാരതായുത്തസ്സ ബഹുസ്സുതതാദിഗുണവിസിട്ഠതാവിരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആമിസഗരുകതാദിവസേന സങ്ഘേന വിഹാരോ ദാതബ്ബോ ന ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘവചനമ്പി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന താവ അനുജാനിതബ്ബം.

അഥ തീണിപി വചനാനി സംസന്ദേതബ്ബാനി. തത്ഥ സങ്ഘസ്സ ഇസ്സരത്താ സങ്ഘോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘കോ പുഗ്ഗലോ തുമ്ഹേഹി അഭിരുചിതോ’’തി, പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏസോ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ അഭിരുചിതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ അമ്ഹേ ചീവരാദിപച്ചയേഹി അനുഗ്ഗഹേതാ, അമ്ഹാകം ഞാതിസാലോഹിതോ, ഉപജ്ഝായോ, ആചരിയോ, സദ്ധിവിഹാരികോ, അന്തേവാസികോ, സമാനുപജ്ഝായകോ, സമാനാചരിയകോ, പിയസഹായോ, ലാഭീ, യസസ്സീ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി അഭിരുചിതോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഏത്താവതാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. അഥ ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബേഹി അമ്ഹേഹി വുഡ്ഢതരോ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം അരഹതി, ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ പന തസ്സ ദാതബ്ബോതി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്തോ’’തി വത്വാ പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. അഥ ‘‘ധമ്മകഥികോ, വിനയധരോ, ഗണവാചകആചരിയോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏസോ ധുവവാസത്ഥായ ദിന്നവിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ, ഏതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകആചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി വചനതോ വിഞ്ഞായതി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ).

ഇധ ¶ പന സാധകപാഠേ ‘‘ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ’’തി വിജ്ജമാനേ കസ്മാ സാധ്യവചനേ ഭണ്ഡാഗാരികോ ന വുത്തോതി? ഏതരഹി ഭണ്ഡാഗാരസ്സ അഭാവാ. യദി കേസുചി വിഹാരേസു ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യ, സോ ഭണ്ഡാഗാരവിഹാരേ നിസിന്നോ സങ്ഘസ്സ പത്തചീവരരക്ഖണാദികം ഉപകാരം കരേയ്യ, തസ്സ ബഹൂപകാരതം സല്ലക്ഖേന്തോ സങ്ഘോ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഫാസുകം ആവാസം ഏതരഹിപി ധുവവാസത്ഥായ ¶ ദദേയ്യ, സോ തസ്സ വിസും ധുവവാസവിഹാരോതി. ഏത്ഥ സാധകപാഠേ ‘‘ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ’’തിആദിസദ്ദേന ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ വിനയധരോ മാതികാധരോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോതി വുത്തഗുണവന്തേ സങ്ഗണ്ഹാതി. അഥാപി ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ ബഹുസ്സുതോ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ഭിക്ഖൂനം ബഹൂപകാരോ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏസോപി ഫാസുകാവാസസ്സ അരഹോ, അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ഏതസ്സപി ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

അഥാപി ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ധമ്മകഥികോ വിനയധരോ ഗണവാചകാചരിയോ സങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരോ വിസിട്ഠഗുണയുത്തോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏതസ്സപി പുഗ്ഗലസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാവ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകാചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ ¶ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

അഥാപി ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ ബഹുസ്സുതോ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏതസ്സപി അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി. തതോ ‘‘ഏവം ദുവങ്ഗസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ അന്തോസീമട്ഠോ വാ ബഹിസീമട്ഠോ വാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അന്തോസീമട്ഠോ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. ‘‘ബഹിസീമട്ഠോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ദാതബ്ബോ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബം. കസ്മാതി ചേ? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബം, യോ ഗാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) വചനതോതി.

അഥ ‘‘ദുവങ്ഗസമന്നാഗതേ അന്തോസീമട്ഠേ അസതി ഏകങ്ഗസമന്നാഗതോ അന്തോസീമട്ഠോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു സുട്ഠു ഏതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ബഹൂപകാരതം ധമ്മകഥികാദീനം ¶ ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൯-൧൨൧) ഏകേകങ്ഗവസേന ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. ‘‘അന്തോസീമട്ഠോ ഏകങ്ഗസമന്നാഗതോപി നത്ഥി, ബഹിസീമട്ഠോവ അത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘ആഗന്ത്വാ അന്തോസീമേ ഠിതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബോ. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അസമ്പത്താനമ്പി ഉപചാരസീമം പവിട്ഠാനം അന്തേവാസികാദീസു ഗണ്ഹന്തേസു ദാതബ്ബമേവാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

സചേ ¶ പന ഏകങ്ഗയുത്തഭാവേന വാ ദുവങ്ഗയുത്തഭാവേന വാ സമാനാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ അന്തോസീമായം വിജ്ജമാനാ ഭവേയ്യും, കസ്സ ദാതബ്ബോതി? വഡ്ഢതരസ്സാതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘികം യഥാവുഡ്ഢം പടിബാഹിതബ്ബം, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൧) വചനതോതി. സചേ പന അന്തോസീമായം ഏകങ്ഗയുത്തോ വാ ദുവങ്ഗയുത്തോ വാ ഭിക്ഖു നത്ഥി, സബ്ബേവ ആവാസികാ ബാലാ അബ്യത്താ, ഏവം സതി കസ്സ ദാതബ്ബോതി? യോ തം വിഹാരം ആഗച്ഛതി ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു, സോ ചേ ലജ്ജീ ഹോതി പേസലോ ബഹുസ്സുതോ സിക്ഖാകാമോ, സോ തേഹി ആവാസികേഹി ഭിക്ഖൂഹി അഞ്ഞത്ഥ അഗമനത്ഥം സങ്ഗഹം കത്വാ സോ ആവാസോ ദാതബ്ബോ.

അയമത്ഥോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി ചേ? ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തത്ഥ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ വിനയധരോ മാതികാധരോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി സോ ഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ ഉപലാപേതബ്ബോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ ചുണ്ണേന മത്തികായ ദന്തകട്ഠേന മുഖോദകേന. നോ ചേ സങ്ഗണ്ഹേയ്യും അനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യും ഉപലാപേയ്യും ഉപട്ഠാപേയ്യും ചുണ്ണേന മത്തികായ ദന്തകട്ഠേന മുഖോദകേന, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൩) സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പഞ്ഞത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൩) ‘‘സങ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘സാധു, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥ, ഇധ ഭിക്ഖാ സുലഭാ സൂപബ്യഞ്ജനം അത്ഥി, വസഥ അനുക്കണ്ഠമാനാ’തി ഏവം പിയവചനേന സങ്ഗഹേതബ്ബോ, പുനപ്പുനം തഥാകരണവസേന അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ‘ആമ വസിസ്സാമീ’തി പടിവചനദാപനേന ¶ ഉപലാപേതബ്ബോ. അഥ വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി സങ്ഗഹേതബ്ബോ ചേവ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ ച, പിയവചനേന ഉപലാപേതബ്ബോ, കണ്ണസുഖം ആലപിതബ്ബോതി അത്ഥോ, ചുണ്ണാദീഹി ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സചേ സകലോപി സങ്ഘോ ന കരോതി, സബ്ബേസം ദുക്കടം. ഇധ നേവ ഥേരാ, ന ദഹരാ ¶ മുച്ചന്തി, സബ്ബേഹി വാരേന ഉപട്ഠാതബ്ബോ, അത്തനോ വാരേ അനുപട്ഠഹന്തസ്സ ആപത്തി. തേന പന മഹാഥേരാനം പരിവേണസമ്മജ്ജനദന്തകട്ഠദാനാദീനി ന സാദിതബ്ബാനി. ഏവമ്പി സതി മഹാഥേരേഹി സായംപാതം ഉപട്ഠാനം ആഗന്തബ്ബം. തേന പന തേസം ആഗമനം ഞത്വാ പഠമതരം മഹാഥേരാനം ഉപട്ഠാനം ഗന്തബ്ബം. സചസ്സ സദ്ധിംചരാ ഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാകാ അത്ഥി, ‘മയ്ഹം ഉപട്ഠാകാ അത്ഥി, തുമ്ഹേ അപ്പോസ്സുക്കാ വിഹരഥാ’തി വത്തബ്ബം. അഥാപിസ്സ സദ്ധിം ചരാ നത്ഥി, തസ്മിംയേവ പന വിഹാരേ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ വത്തസമ്പന്നാ വദന്തി ‘മയ്ഹം ഥേരസ്സ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമ, അവസേസാ ഫാസു വിഹരന്തൂ’തി, സബ്ബേസം അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ. ഏവം താദിസം ബഹിസീമതോ അന്തോസീമമാഗതം ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതം ഭിക്ഖും അന്തോസീമായ ധുവനിവാസത്ഥായ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാതബ്ബോതി വിഞ്ഞായതി.

നനു ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബം, യോ ഗാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) ഭഗവതാ വുത്തം, അഥ കസ്മാ നിസ്സീമതോ ആഗതസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ‘‘നിസ്സീമേ ഠിതസ്സാ’’തി ഇദം അനാദരേ സാമിവചനം, തസ്മാ നിസ്സീമേ ഠിതംയേവ സേനാസനം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ന നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അന്തോസീമം പവിട്ഠസ്സപി സേനാസനം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ, തസ്മാ പുബ്ബേ ബഹിസീമായം ഠിതേപി ഇദാനി അന്തോസീമം പവിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ചതുപച്ചയഭാഗോ ലബ്ഭതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ¶ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘അസുകവിഹാരേ കിര ബഹും ചീവരം ഉപ്പന്നന്തി സുത്വാ യോജനന്തരികവിഹാരതോപി ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, സമ്പത്തസമ്പത്താനം ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബ’’ന്തി. അന്തോസീമട്ഠേസു പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും അസക്കോന്തേസു യത്ഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ അത്ഥി, സോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ ഹോതി. അന്തോവസ്സേപി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന വിനാ വസ്സം വസിതും ന ലഭതി. യത്ഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ അത്ഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ വസ്സം വസിതബ്ബം, തസ്മാ ബഹിസീമതോ ആഗതോപി ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ തദഹുപോസഥേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി ഏകോ ഭിക്ഖു സാമന്താ ആവാസാ സജ്ജുകം പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി സബ്ബേഹേവ യത്ഥ ജാനന്തി ¶ ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ, സോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ. നോ ചേ ഗച്ഛേയ്യും, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വസ്സം വസന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി ഏകോ ഭിക്ഖു സാമന്താ ആവാസാ സജ്ജുകം പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, ഏകോ ഭിക്ഖു സത്താഹകാലികം ¶ പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, ന, ഭിക്ഖവേ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം ആവാസേ വസ്സം വസിതബ്ബം, വസേയ്യും ചേ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി’’ (മഹാവ. ൧൬൩).

ഏവം ബഹിസീമതോ ആഗതസ്സപി സങ്ഘസ്സ ഉപകാരം കാതും സക്കോന്തസ്സ വിസിട്ഠഗുണയുത്തസ്സ ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘അമ്ഹാകം ഗണോ ന ഹോതി, അമ്ഹാകം വംസോ പവേണീ ന ഹോതി, അമ്ഹാകം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്തോ ന ഹോതീ’’തിആദീനി വത്വാ ന പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. ഗണാദിഭാവോ ഹി അപ്പമാണം, യഥാവുത്തബഹൂപകാരതാദിഭാവോയേവ പമാണം. സാമഗ്ഗികരണതോ പട്ഠായ ഹി സമാനഗണോ ഹോതി. തഥാ ഹി ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാനം ലദ്ധിനാനാസംവാസകാനമ്പി ലദ്ധിവിസ്സജ്ജനേന തിവിധഉക്ഖേപനീയകമ്മകതാനം കമ്മനാനാസംവാസകാനമ്പി ഓസാരണം കത്വാ സാമഗ്ഗികരണേന സംവാസോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ. അലജ്ജിം പന ബഹുസ്സുതമ്പി സങ്ഗഹം കാതും ന വട്ടതി. സോ ഹി അലജ്ജീപരിസം വഡ്ഢാപേതി, ലജ്ജീപരിസം ഹാപേതി. ഭണ്ഡനകാരകം പന വിഹാരതോപി നിക്കഡ്ഢിതബ്ബം. തഥാ ഹി ‘‘ഭണ്ഡനകാരകകലഹകാരകമേവ സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ലഭതി. സോ ഹി പക്ഖം ലഭിത്വാ സങ്ഘമ്പി ഭിന്ദേയ്യ. അലജ്ജീആദയോ പന അത്തനോ വസനട്ഠാനതോയേവ നിക്കഡ്ഢിതബ്ബാ, സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൮) വുത്തം.

വുഡ്ഢാപചായനാദിസാമഗ്ഗിരസരഹിതം വിസഭാഗപുഗ്ഗലമ്പി സങ്ഗഹം കാതും ന ലഭതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏവരൂപേന ഹി വിസഭാഗപുഗ്ഗലേന ഏകവിഹാരേ വാ ഏകപരിവേണേ വാ വസന്തേന അത്ഥോ നത്ഥി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥേവസ്സ നിവാസോ വാരിതോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൨), തസ്മാ ആവാസികോ വാ ഹോതു ¶ ആഗന്തുകോ വാ, സഗണോ വാ ഹോതു അഞ്ഞഗണോ ¶ വാ, ബഹുസ്സുതസീലവന്തഭൂതോ ഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം, സപ്പഞ്ഞം ബുദ്ധസാവകം;

നേക്ഖം ജമ്ബോനദസ്സേവ, കോ തം നന്ദിതുമരഹതി;

ദേവാപി നം പസംസന്തി, ബ്രഹ്മുനാപി പസംസിതോ’’തി. (അ. നി. ൪.൬) –

അയം അന്തോസീമട്ഠേന സങ്ഘേന ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതാസങ്ഖാതേഹി ഗുണേഹി യുത്തസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാനേ വിനിച്ഛയോ.

യദാ പന സങ്ഘത്ഥേരോ ജരാദുബ്ബലതായ വാ രോഗപീളിതതായ വാ വിവേകജ്ഝാസയതായ വാ ഗണം അപരിഹരിതുകാമോ അഞ്ഞസ്സ ദാതുകാമോ, അത്തനോ അച്ചയേന വാ കലഹവിവാദാഭാവമിച്ഛന്തോ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം നിയ്യാതേതുകാമോ ഹോതി, തദാ ന അത്തനോ ഇസ്സരവതായ ദാതബ്ബം, അയം വിഹാരോ സങ്ഘികോ, തസ്മാ സങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ തം കാരണം ആചിക്ഖിത്വാ ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതായുത്തപുഗ്ഗലോ വിചിനാപേതബ്ബോ. തതോ സങ്ഘോ ചത്താരി അഗതിഗമനാനി അനുപഗന്ത്വാ ഭഗവതോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതം പുഗ്ഗലം വിചിനിത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഇമസ്സ വിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി ആരോചേതി. മഹാഥേരസ്സപി തമേവ രുച്ചതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ രുച്ചതി, അത്തനോ ഭാരഭൂതം വുത്തപ്പകാരഅങ്ഗവിയുത്തം പുഗ്ഗലം ദാതുകാമോ ഹോതി. ഏവം സന്തേ സങ്ഘോ ഛന്ദാദിഅഗതിം ന ഗച്ഛതി, പുഗ്ഗലോവ ഗച്ഛതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സേവ അനുമതിയാ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ.

സചേ പന സങ്ഘോ യം കഞ്ചി ആമിസം ലഭിത്വാ യഥാവുത്തഗുണവിയുത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതുകാമോ ഹോതി, പുഗ്ഗലോ ¶ പന ഭഗവതോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം വുത്തപ്പകാരഅങ്ഗയുത്തഭൂതസ്സേവ ഭിക്ഖുസ്സ ദാതുകാമോ, തദാ പുഗ്ഗലോപി സങ്ഘപരിയാപന്നോയേവാതി കത്വാ ധമ്മകമ്മകാരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സേവ അനുമതിയാ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ, ന സങ്ഘാനുമതിയാ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) ‘‘സചേ സങ്ഘോ കിഞ്ചി ലഭിത്വാ ആമിസഗരുകതായ ന നിവാരേതി, ഏകോ ഭിക്ഖു നിവാരേതി, സോവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോ. സങ്ഘികേസു ഹി കമ്മേസു യോ ധമ്മകമ്മം കരോതി, സോവ ഇസ്സരോ’’തി. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ഛന്ദാ ¶ ദോസാ ഭയാ മോഹാ;

യോ ധമ്മം അതിവത്തതി;

നിഹീയതി തസ്സ യസോ;

കാളപക്ഖേവ ചന്ദിമാ.

‘‘ഛന്ദാ ദോസാ ഭയാ മോഹാ;

യോ ധമ്മം നാതിവത്തതി;

ആപൂരതി തസ്സ യസോ;

സുക്കപക്ഖേവ ചന്ദിമാ’’തി. (ദീ. നി. ൩.൨൪൬; അ. നി. ൪.൧൭-൧൮; പാരി. ൩൮൨, ൩൮൬);

യദാ പന ഥേരോപി കിഞ്ചി അവത്വാ യഥാകമ്മങ്ഗതോ, സങ്ഘോപി ന കസ്സചി വിചാരേതി, ഏവം സങ്ഘികവിഹാരേ അഭിക്ഖുകേ സുഞ്ഞേ വത്തമാനേ തസ്മിം ദേസേ യേന കേനചി സാസനസ്സ വുദ്ധിമിച്ഛന്തേന ആചരിയേന അന്തോസീമട്ഠകാ ഭിക്ഖൂ ഏവം സമുസ്സാഹേതബ്ബാ ‘‘മാ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം അകത്ഥ, അന്തോസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു ബഹൂപകാരതാദിയുത്തം പുഗ്ഗലം വിചിനഥ, വിചിനിത്വാ ലഭന്താ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേഥ, നോ ചേ അന്തോസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു അലത്ഥ, അഥ ബഹിസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു വിചിനഥ. ബഹിസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു വിചിനിത്വാ യഥാവുത്തഅങ്ഗയുത്തപുഗ്ഗലേ ലബ്ഭമാനേ തം പുഗ്ഗലം അന്തോസീമം പവേസേത്വാ ¶ അന്തോസീമട്ഠകസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേഥ. ഏവം കരോന്താ ഹി തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ അപ്പിച്ഛകഥാ-സന്തോസകഥാ-സല്ലേഖകഥാ-പവിവിത്തകഥാവീരിയാരമ്ഭകഥാ-സീലകഥാ-സമാധികഥാ-പഞ്ഞാകഥാ-വിമുത്തികഥാ-വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാസങ്ഖാതദസകഥാവത്ഥുസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ അസ്സുതപുബ്ബം ധമ്മം സുണിസ്സഥ, സുതപുബ്ബം ധമ്മം പരിയോദാപിസ്സഥ, കങ്ഖം വിനോദിസ്സഥ, ദിട്ഠിം ഉജും കരിസ്സഥ, ചിത്തം പസാദേസ്സഥ. യസ്സ ലജ്ജിനോ പേസലസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ സിക്ഖാകാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖം അനുസിക്ഖമാനാ സദ്ധായ വഡ്ഢിസ്സന്തി, സീലേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, സുതേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, ചാഗേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, പഞ്ഞായ വഡ്ഢിസ്സന്തീ’’തി. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൪) ‘‘കതമോ ഉപനിസ്സയഗോചരോ ദസകഥാവത്ഥുഗുണസമന്നാഗതോ കല്യാണമിത്തോ, യം നിസ്സായ അസ്സുതം സുണാതി, സുതം പരിയോദപേതി, കങ്ഖം വിതരതി, ദിട്ഠിം ഉജും കരോതി, ചിത്തം പസാദേതി. യസ്സ വാ അനുസിക്ഖമാനോ സദ്ധായ വഡ്ഢതി, സീലേന വഡ്ഢതി, സുതേന വഡ്ഢതി ¶ , ചാഗേന വഡ്ഢതി, പഞ്ഞായ വഡ്ഢതി, അയം വുച്ചതി ഉപനിസ്സയഗോചരോ’’തി. ഏവം സമുസ്സാഹേത്വാ ധമ്മകഥം കത്വാ അന്തോസീമട്ഠകസങ്ഘേനേവ ധുവവാസവിഹാരോ ദാപേതബ്ബോതി.

ഏവം ജിനസാസനസ്സ, വഡ്ഢികാമോ സുപേസലോ;

അകാസി പഞ്ഞവാ ഭിക്ഖു, സുട്ഠു ആവാസനിച്ഛയന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൯. കഥിനത്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാ

൨൨൬. ഏവം ¶ ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കഥിനവിനിച്ഛയം കഥേതുമാഹ ‘‘കഥിനന്തി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ കഥിനന്തി കതമം കഥിനം? സമൂഹപഞ്ഞത്തി. ന ഹി പരമത്ഥതോ കഥിനം നാമ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥി, പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ ഭിക്ഖൂ, അനൂനപഞ്ചവഗ്ഗസങ്ഘോ, ചീവരമാസോ, ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നചീവരന്തിആദീസു യേസു നാമരൂപേസു സമുപ്പജ്ജമാനേസു തേസം നാമരൂപധമ്മാനം സമൂഹസമവായസങ്ഖാതം സമൂഹപഞ്ഞത്തിമത്തമേവ കഥിനം. അയമത്ഥോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘തേസഞ്ഞേവ ധമ്മാനം സങ്ഗഹോ സമവായോ നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തി ബ്യഞ്ജനം അഭിലാപോ, യദിദം കഥിന’’ന്തി പരിവാരപാളിയം (പരി. ൪൧൨) ആഗതത്താ ച, ‘‘തേസഞ്ഞേവ ധമ്മാനന്തി യേസു രൂപാദിധമ്മേസു സതി കഥിനം നാമ ഹോതി, തേസം സമോധാനം മിസ്സീഭാവോ. നാമം നാമകമ്മന്തിആദിനാ പന ‘കഥിന’ന്തി ഇദം ബഹൂസു ധമ്മേസു നാമമത്തം, ന പരമത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥീതി ദസ്സേതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൧൨) ആഗതത്താ ച, ‘‘യേസു രൂപാദിധമ്മേസൂതി പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ ഭിക്ഖൂ, പഞ്ചഹി അനൂനോ സങ്ഘോ, ചീവരമാസോ, ധമ്മേന സമേന സമുപ്പന്നം ചീവരന്തി ഏവമാദീസു യേസു രൂപാരൂപധമ്മേസു. സതീതി സന്തേസു. മിസ്സീഭാവോതി സംസഗ്ഗതാ സമൂഹപഞ്ഞത്തിമത്തം. തേനാഹ ന പരമത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥീതി ദസ്സേതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പരിവാര ൨.൪൧൨) ആഗതത്താ ച ജാനിതബ്ബോതി.

കേനട്ഠേന ¶ കഥിനന്തി? ഥിരട്ഠേന. കസ്മാ ഥിരന്തി? അനാമന്തചാരഅസമാദാനചാരഗണഭോജനയാവദത്ഥചീവരയോചതത്ഥചീവരുപ്പാദസങ്ഖാതേ പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ. വുത്തഞ്ഹി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬) ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി, തഥാ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬) വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച ¶ (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬). അഥ വാ കേനട്ഠേന കഥിനന്തി? സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേന. കഥം സങ്ഗണ്ഹാതീതി? പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹാതി സങ്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേന കഥിന’’ന്തി.

കഥിന-സദ്ദോ കായ ധാതുയാ കേന പച്ചയേന സിജ്ഝതീതി? ടീകാചരിയാ ധാതുപച്ചയേ അചിന്തേത്വാ അനിപ്ഫന്നപാടിപദികവസേനേവ വണ്ണേന്തി, തസ്മാ അയം സദ്ദോ രുള്ഹീസുദ്ധനാമഭൂതോ അനിപ്ഫന്നപാടിപദികസദ്ദോതി വുച്ചതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? തീസുപി വിനയടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഥിരന്തി അത്ഥോ’’ ഇച്ചേവ വണ്ണിതത്താ. പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായാതി പന ഥിരതാ ചസ്സ ഹേതുപദമേവ. അഥ വാ കഥിന-സദ്ദോ കഥധാതുയാ ഇനപച്ചയേന സിജ്ഝതി. കഥം? കഥ സങ്ഗഹണേതിമസ്സ ലദ്ധധാതുസഞ്ഞാദിസ്സ പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹാതീതി അത്ഥേ ‘‘ഇന സബ്ബത്ഥാ’’തി യോഗവിഭാഗേന വാ ‘‘സുപതോ ചാ’’തി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന വാ ഇനപച്ചയം കത്വാ പരക്ഖരം നേത്വാ കഥിനസദ്ദതോ സ്യുപ്പത്താദിമ്ഹി കതേ രൂപം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേനാ’’തി വുത്തം കങ്ഖാവിതരണീടീകാപാഠം നിസ്സായ വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ കഠ കിച്ഛജീവനേതി ധാതുതോ ഇനപച്ചയം കത്വാ സിജ്ഝതി. അയമത്ഥോ ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ, മുദ്ധജദുതിയന്തോ ധാതു, ഇനോ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ബഹൂ പന പണ്ഡിതാ ഇമം പാഠംയേവ ഗഹേത്വാ ‘‘കഥിന-സദ്ദോ മുദ്ധജദുതിയന്തോയേവ ഹോതി, ന ദന്തജോ’’തി വദന്തി ചേവ ലിഖന്തി ച, ന പനേവം ഏകന്തതോ വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം കക്ഖളപരിയായം ഗുണസദ്ദഭൂതം കഠിനസദ്ദം ¶ സന്ധായ വുത്തം, ന സാസനവോഹാരതോ നാമസദ്ദഭൂതം. തേനേവാഹ ‘‘പഞ്ചകം കക്ഖളേ’’തി. അനേകേസു പന പാളിഅട്ഠകഥാദിപോത്ഥകേസു ജിനസാസനവോഹാരതോ നാമസദ്ദഭൂതോ കഥിന-സദ്ദോ ദന്തജോയേവ യേഭുയ്യേന പഞ്ഞായതി ¶ , തേനേവ ച കാരണേന അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായമ്പി വണ്ണവിപരിയായേ കഥിനന്തിപി വുത്തം. അഥ വാ കത്ഥ സിലാഘായന്തി ധാതുതോ ഇനപച്ചയം കത്വാ സസംയോഗത്ഥകാരം നിസംയോഗം കത്വാ സിജ്ഝതി. അയമത്ഥോ സിലാഘാദിസുത്തസ്സ വുത്തിയം ‘‘സിലാഘ കത്ഥനേ’’തി വചനതോ, സദ്ദനീതിയഞ്ച ‘‘കത്ഥനം പസംസന’’ന്തി വണ്ണിതത്താ ച വിഞ്ഞായതി. ഇദഞ്ച വചനം ‘‘ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥ’’ന്തി അട്ഠകഥാവചനേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) സമേതി. ആചരിയാ പന ‘‘കഠധാതു ഇനപച്ചയോ’’തി വികപ്പേത്വാ ‘‘കഠ സമത്ഥനേ’’തി അത്ഥം വദന്തി, തം ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി വചനം അനപേക്ഖിത്വാ ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായാ’’തി ഹേതുമേവ അത്ഥഭാവേന ഗഹേത്വാ വുത്തം സിയാ, തം പന ഥിരഭാവസ്സ ഹേതുയേവ.

കഥം വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി? അയം കഥിന-സദ്ദോ ചതൂസു പദേസു നാമപദം, പഞ്ചസു നാമേസു സുദ്ധനാമം, ചതൂസു സുദ്ധനാമേസു രുള്ഹീസുദ്ധനാമം, ദ്വീസു പാടിപദികസദ്ദേസു അനിപ്ഫന്നപാടിപദികസദ്ദോ, തസ്മാ വിഗ്ഗഹോ ന കാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘രുള്ഹീഖ്യാതം നിപാതഞ്ചു-പസഗ്ഗാലപനം തഥാ;

സബ്ബനാമികമേതേസു, ന കതോ വിഗ്ഗഹോ ഛസൂ’’തി.

അയമത്ഥോ ‘‘കഥിനന്തി…പേ… ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ¶ അദത്വാ കഥതി സങ്ഗണ്ഹാതീതി കഥിനം, അയം വചനത്ഥോ യഥാവുത്തവിനയത്ഥമഞ്ജൂസാപാഠവസേന (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ കഠതി കിച്ഛേന ജീവതീതി കഥിനോ, രുക്ഖോ, തസ്സ ഏസോതി കഥിനോ, ഥിരഭാവോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി കഥിനം, പഞ്ഞത്തിജാതം ഠ-കാരസ്സ ഥ-കാരം കത്വാ കഥിനന്തി വുത്തം. അയം നയോ ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ’’തി ധാത്വത്ഥസംവണ്ണനായ ച ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി ടീകാവചനേന (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ച സമേതീതി ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ കഥീയതേ ¶ സിലാഘതേ പസംസീയതേ ബുദ്ധാദീഹീതി കഥിനം, അയം നയോ ‘‘കത്ഥ സിലാഘായ’’ന്തി ധാത്വത്ഥസംവണ്ണനായ ച ‘‘ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) അട്ഠകഥാവചനേന ച സമേതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏത്ഥ പന സങ്ഖേപരുചിത്താ ആചരിയസ്സ സദ്ദലക്ഖണം അവിചാരേത്വാ അത്ഥമേവ പുച്ഛം കത്വാ വിസ്സജ്ജേതും ‘‘കഥിനം അത്ഥരിതും കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കേ ലഭന്തീതി കേ സാധേന്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ച ജനാ ലഭന്തീതി പഞ്ച ജനാ സാധേന്തി. കഥിനദുസ്സസ്സ ഹി ദായകാ പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ ഹോന്തി, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യ്വായം ചതുവഗ്ഗോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഠപേത്വാ തീണി കമ്മാനി ഉപസമ്പദം പവാരണം അബ്ഭാന’’ന്തി ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൮൮) വുത്തത്താ ന പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയന്തി ഗഹേതബ്ബം. പഠമപ്പവാരണായ പവാരിതാതി ഇദം വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ വസ്സംവുത്ഥഭാവസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം അന്തരായേന അപവാരിതാനമ്പി വുത്ഥവസ്സാനം കഥിനത്ഥാരസമ്ഭവതോ. തേനേവ ‘‘അപ്പവാരിതാ വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ¶ ന ലഭന്തീതി നാനാസീമായ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാ ഇമസ്മിം വിഹാരേ കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തീതി അത്ഥോ. സബ്ബേതി ഛിന്നവസ്സാദയോ, അനുപഗതാപി തത്ഥേവ സങ്ഗഹിതാ. ആനിസംസന്തി കഥിനാനിസംസചീവരം. ഏകം അത്ഥതചീവരംയേവ ഹി കഥിനചീവരം നാമ ഹോതി, അവസേസാനി ചീവരാനി വാ സാടകാ വാ കഥിനാനിസംസായേവ നാമ. വക്ഖതി ഹി ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീ’’തി. (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൨൬) ഇതരേസന്തി പുരിമികായ ഉപഗതാനം.

സോ ചേ പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പജ്ജതി, ഗണപൂരകോ ചേവ ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീതി ഇമിനാ സാമണേരാനം വസ്സൂപഗമനം അനുഞ്ഞാതം ഹോതി. സോ ഹി പുരിമികായ വസ്സൂപഗതത്താ ആനിസംസം ലഭതി, പച്ഛിമികായ പന ഉപസമ്പജ്ജിതത്താ ഗണപൂരകോ ഹോതീതി. സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ കഥിനത്ഥാരകുസലാ ന ഹോന്തീതിആദിനാ ‘‘അട്ഠധമ്മകോവിദോ ഭിക്ഖു, കഥിനത്ഥാരമരഹതീ’’തി വിനയവിനിച്ഛയേ (വി. വി. ൨൭൦൪) ആഗതത്താ സയം ചേ അട്ഠധമ്മകുസലോ, സയമേവ അത്ഥരിതബ്ബം. നോ ചേ, അഞ്ഞേ അട്ഠധമ്മകുസലേ പരിയേസിത്വാ നേതബ്ബാ, ഏവം അകത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാതി സകാരിതവചനേന തേഹി ബാഹിരതോ ആഗതത്ഥേരേഹി സയം കഥിനം ന അത്ഥരിതബ്ബം, സബ്ബപുബ്ബകിച്ചാദികം സംവിദഹിത്വാ തേ ¶ പുരിമികായ വസ്സൂപഗതാ അന്തോസീമട്ഠഭിക്ഖൂയേവ അത്ഥരാപേതബ്ബാതി ദസ്സേതി, അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞോ കഥിനം അത്ഥരതി, അഞ്ഞോ ആനിസംസം ലഭതീതി ആപജ്ജതി, ന പനേവം യുജ്ജതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ആനിസംസോ പന ഇതരേസംയേവ ഹോതീ’’തി. ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാതി ഖാദനീയഭോജനീയഭൂതം അന്നപാനാദിദാനം ഭുഞ്ജിത്വാ. ന ഹി തേ വത്ഥുദാനം ലഭന്തി.

കഥിനചീവരം ¶ ദേമാതി ദാതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘സങ്ഘസ്സ കഥിനചീവരം ദേമാ’’തി വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൭) കമ്മവാചായ സമേതി. അഥ ച പന പുബ്ബേ കതപരിചയത്താ ‘‘സങ്ഘസ്സാ’’തി അവുത്തേപി സമ്പദാനം പാകടന്തി കത്വാ അവുത്തം സിയാതി. ഏത്ഥേകേ ആചരിയാ വദന്തി ‘‘സങ്ഘസ്സാതി അവുത്തേപി കാലേ ദിന്നം സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി, തത്രേവം വത്തബ്ബം ‘‘ന കാലേ ദിന്നം സബ്ബം സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘യഞ്ച കാലേപി സങ്ഘസ്സ വാ ഇദം അകാലചീവരന്തി, പുഗ്ഗലസ്സ വാ ഇദം തുയ്ഹം ദമ്മീതിആദിനാ നയേന ദിന്നം, ഏതം അകാലചീവരം നാമാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അകാലചിവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതത്താ പുഗ്ഗലികമ്പി ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ പരമ്മുഖാപി നാമം വത്വാ സമ്മുഖാപി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നം പുഗ്ഗലികമേവ ഹോതി, ന സങ്ഘികം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ, പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തി. ഏവം പുഗ്ഗലികേ സതി തം ചീവരം സങ്ഘസ്സ ഭാജേതബ്ബം ഹോതി വാ ന ഹോതി വാതി? സോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികഭൂതസ്സ സങ്ഘസ്സ വാ അഞ്ഞസ്സ സഹധമ്മികസങ്ഘസ്സ വാ ഭാജേതുകാമോ ഭാജേയ്യ, അഭാജേതുകാമോ ‘‘ഭാജേതൂ’’തി ന കേനചി വചനീയോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ന ഹി പുഗ്ഗലസ്സ ആദിസ്സ ദിന്നം കേനചി ഭാജനീയം ഹോതീ’’തി ടീകാസു ആഗമനതോ വിഞ്ഞായതി. അഥേകേ ആചരിയാ ഏവം വദന്തി ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോതി (പരി. ൪൦൮) വുത്തത്താ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘായത്തം സങ്ഘികം ഹോതി. യഥാ കിം ‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’തി വുത്തേപി തം ദാനം സങ്ഘികം ഹോതി, യഥാ ച ‘കഥിനചീവരം ദമ്മീ’തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി.

തത്രേവം ¶ വിചാരേതബ്ബം – ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വചനം (പരി. ൪൦൮) കഥിനസ്സ മൂലം കഥിനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. യഥാ ഹി മൂലേ വിജ്ജമാനേ രുക്ഖോ തിട്ഠതി, അവിജ്ജമാനേ ന തിട്ഠതി, തസ്മാ മൂലം രുക്ഖസ്സ കാരണം ഹോതി, പതിട്ഠം ഹോതി, ഏവം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേ ¶ കഥിനം ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘോ കഥിനസ്സ മൂലം കഥിനസ്സ കാരണം നാമ ഹോതി. കഥം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേ കഥിനം ഹോതി? സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതുവഗ്ഗഭൂതേന സങ്ഘേന അത്ഥാരാരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനചീവരേ ദിന്നേയേവ തേന ചീവരേന അത്ഥതം കഥിനം നാമ ഹോതി, നോ അദിന്നേ, തസ്മാ ചതുവഗ്ഗസങ്ഘേ അലബ്ഭമാനേ സഹസ്സക്ഖത്തും ‘‘കഥിനം ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി കഥിനം നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛിന്നേ വിഹാരേ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ചത്താരോ വാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി, തത്ഥ കഥിനചീവരേ ഉപ്പന്നേ അഞ്ഞതോ പരിയേസിത്വാ ചതുവഗ്ഗസങ്ഘോ ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖൂനം പൂരണേ സതി കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതി, നാസതി, ഏവം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേയേവ കഥിനം നാമ ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ കഥിനസ്സ മൂലഭൂതതം കാരണഭൂതതം സന്ധായ ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വുത്തം. ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികംയേവ ഹോതി, നോ പുഗ്ഗലികന്തി അധിപ്പായോ ഏതസ്മിം പാഠേ ന ലബ്ഭതി. യഥാ കിം ‘‘കിച്ചാധികരണസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി (ചൂളവ. ൨൧൯) ഏത്ഥ അപലോകനകമ്മഞത്തികമ്മഞത്തിദുതിയകമ്മഞത്തിചതുത്ഥകമ്മസങ്ഖാതം കിച്ചാധികരണം ചതുവഗ്ഗാദികേ സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേയേവ ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ കിച്ചാധികരണസ്സ മൂലഭൂതതം കാരണഭൂതതം സന്ധായ ‘‘കിച്ചാധികരണസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

യദിപി ¶ വുത്തം ‘‘യഥാ ‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’തിആദീസു തം ദാനം സങ്ഘായത്തമേവ ഹോതി, തഥാ ‘കഥിന ദമ്മീ’തി വുത്തേ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘായത്തമേവ സങ്ഘികമേവ ഹോതീ’’തി, തഥാപി ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’’തിആദീസു സീമാ ച സേനാസനഞ്ച ദാനപടിഗ്ഗാഹകാ ന ഹോന്തി, തസ്മാ സീമട്ഠസ്സ ച സേനാസനട്ഠസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ആയത്തം ഹോതി, പുഗ്ഗലോ പന ദാനപടിഗ്ഗാഹകോവ, തസ്മാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദമ്മീ’’തി പരമ്മുഖാ വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സമ്മുഖാ വാ ദിന്നം കഥം സങ്ഘായത്തം സങ്ഘസന്തകം ഭവേയ്യ, ഏവം സങ്ഘസ്സ അപരിണതം പുഗ്ഗലികചീവരം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേയ്യ, നവസു അധമ്മികദാനേസു ഏകം ഭവേയ്യ, തസ്സ ചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹോപി നവസു അധമ്മികപടിഗ്ഗഹേസു ഏകോ ഭവേയ്യ, തസ്സ ചീവരസ്സ പരിഭോഗോപി നവസു അധമ്മികപരിഭോഗേസു ഏകോ ഭവേയ്യ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ ¶ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതി, ‘‘നവ അധമ്മികാ പരിഭോഗാ’’തി ആഗതം പരിവാരപാളിഞ്ച (പരി. ൩൨൯) ‘‘നവ പടിഗ്ഗഹപരിഭോഗാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാ’’തി ആഗതം അട്ഠകഥഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ഓലോകേത്വാ വിഞ്ഞായതീതി.

അഥാപി ഏവം വദന്തി – ദായകോ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വാ ഗന്ഥധുതങ്ഗവസേന അഭിഞ്ഞാതസ്സ വാ ഭത്തുദ്ദേസകസ്സ വാ പഹിണതി ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി, സചേപി ഞാതിഉപട്ഠാകേഹി പേസിതം ¶ ഹോതി, ഇമേ തയോ ജനാ പുച്ഛിതും ന ലഭന്തി. ആരുള്ഹായേവ മാതികം, സങ്ഘതോ അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസാപേത്വാ അത്തനവമേഹി ഗന്തബ്ബം. കസ്മാ? ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹി ഏതേ ഭിക്ഖൂ നിസ്സായ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതീതി. ഗന്ഥധുതങ്ഗാദീഹി പന അനഭിഞ്ഞാതോ ആവാസികഭിക്ഖു പുച്ഛിതും ലഭതി, തസ്മാ തേന ‘‘കിം സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമി, ഉദാഹു യേ ജാനാമി, തേഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛാമീ’’തി മാതികം ആരോപേത്വാ യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫), ഈദിസേസു ഠാനേസു ‘‘സങ്ഘസ്സ ലാഭോ പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വചനം ഉപനിധായ ‘‘സങ്ഘസ്സ ലാഭോ പുഗ്ഗലം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതി, പുഗ്ഗലസ്സ പത്തലാഭോ സങ്ഘം ആമസിത്വാ ദേന്തോ സങ്ഘായത്തോ ഹോതീ’’തി വിഞ്ഞായതീതി.

ഇമസ്മിമ്പി വചനേ ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – തസ്മിം തു നിമന്തനേ ന പുഗ്ഗലംയേവ നിമന്തേതി, അഥ ഖോ സസങ്ഘം പുഗ്ഗലം നിമന്തേതി. തത്ഥ തു ‘‘സങ്ഘ’’ന്തി അവത്വാ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തത്താ ‘‘കിം സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമി, ഉദാഹു യേ ജാനാമി, തേഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛാമീ’’തി അനഭിഞ്ഞാതോ പുഗ്ഗലോ പുച്ഛിതും ലഭതി. സങ്ഘത്ഥേരസ്സ പന സങ്ഘം പരിഹരിത്വാ വസിതത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ഗഹണകാരണം നത്ഥി, ഗന്ഥധുതങ്ഗവസേന അഭിഞ്ഞാതപുഗ്ഗലോപി സങ്ഘസ്സ പുഞ്ഞനിസ്സിതത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘതോയേവ ഗണ്ഹാതി, ഭത്തുദ്ദേസകസ്സപി ദേവസികം സങ്ഘസ്സേവ ഭത്തവിചാരണത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ഗഹണകാരണം നത്ഥി. ഏവം ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി സഹ സങ്ഘേന നിമന്തിതത്താ ‘‘ഇമേ തയോ ജനാ പുച്ഛിതും ന ലഭന്തീ’’തി വുത്തം, ന ‘‘ത്വം ആഗച്ഛാഹീ’’തി പുഗ്ഗലസ്സേവ നിമന്തനേ സതിപി സങ്ഘം ¶ ഗഹേത്വാ ആഗന്തബ്ബതോതി. ഏവം ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി സസങ്ഘസ്സേവ പുഗ്ഗലസ്സ നിമന്തിതത്താ സങ്ഘോ ഗഹേതബ്ബോ ഹോതി, ന ‘‘തുമ്ഹേ ആഗച്ഛഥാ’’തി പുഗ്ഗലസ്സേവ നിമന്തിതത്താ, തസ്മാ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ലാഭോ സങ്ഘായത്തോ’’തി ന സക്കാ വത്തും ¶ , അട്ഠകഥാദീസു പകരണേസുപി ‘‘പുഗ്ഗലം നിസ്സായ സങ്ഘസ്സ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതി’’ ഇച്ചേവ വുത്തോ, ന ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ലാഭോ സങ്ഘായത്തോ’’തി. ചീവരലാഭഖേത്തഭൂതാസു അട്ഠസു മാതികാസു ച ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേതീ’’തി ച വിസും, ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീ’’തി ച വിസും ആഗതം. പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ, പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ഇമം ഭന്തേ തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീതി.

ഇദാനി പന ചീവരം ദാതുകാമാ ഉപാസകാ വാ ഉപാസികായോ വാ സയം അനാഗന്ത്വാ പുത്തദാസാദയോ ആണാപേന്താപി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഥേരസ്സ ദേഥാ’’തി വത്വാ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദാപേന്തി, സാമം ഗന്ത്വാ ദദന്താപി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വാ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ വാ ഹത്ഥേന ഫുസാപേത്വാ വാ ദദന്തി ‘‘ഇമം, ഭന്തേ, ചീവരം തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ ഏത്തകം ധനം പരിച്ചജിത്വാ കതം, ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച ഹത്ഥകമ്മം കത്വാ സമ്പാദിതം, തസ്മാ തുമ്ഹേ നിവാസഥ പാരുപഥ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തിആദീനി വദന്തി, തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പരിഭോഗകരണമേവ ഇച്ഛന്തി, ന സങ്ഘസ്സ ദാനം. കേചി അതുട്ഠകഥമ്പി കഥേന്തി. ഏവം പുഗ്ഗലമേവ ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നചീവരസ്സ സങ്ഘേന ആയത്തകാരണം നത്ഥി. ‘‘സചേ പന ‘ഇദം തുമ്ഹാകഞ്ച തുമ്ഹാകം അന്തേവാസികാനഞ്ച ദമ്മീ’തി ഏവം വദതി, ഥേരസ്സ ച അന്തേവാസികാനഞ്ച പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ആഗമനതോ ഏവം വത്വാ ദേന്തേ പന ആചരിയന്തേവാസികാനം പാപുണാതി, അനന്തേവാസികസ്സ പന ന പാപുണാതി. ‘‘ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ ച അത്ഥി, തസ്സപി പാപുണാതീ’’തി ആഗമനതോ ¶ ബഹിസീമട്ഠസ്സ ധമ്മന്തേവാസികസ്സപി പാപുണാതി. ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധചാരികഭിക്ഖൂനം ദമ്മീതി വുത്തേ ഉദ്ദേസന്തേവാസികാനം വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താനം സബ്ബേസം പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ആഗമനതോ ഏവം വത്വാ ദേന്തേ ധമ്മന്തേവാസികാനം വത്തപടിപത്തികാരകാനഞ്ച അന്തേവാസികാനം പാപുണാതി. ഏവം ദായകാനം വചനാനുരൂപമേവ ദാനസ്സ പവത്തനതോ ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) അട്ഠകഥാചരിയാ വദന്തി.

ഏവം ഇദാനി ദായകാ യേഭുയ്യേന പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേന്തി, സതേസു സഹസ്സേസു ഏകോയേവ പണ്ഡിതോ ബഹുസ്സുതോ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദദേയ്യ, പുഗ്ഗലികചീവരഞ്ച സങ്ഘികഭവനത്ഥായ അകരിയമാനം ന ഞത്തിയാ കമ്മവാചായ ച അരഹം ഹോതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ഞത്തികമ്മവാചാവിരോധതോ. കഥം വിരോധോതി ചേ? ഞത്തിയാ കമ്മവാചായ ച ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തി കഥിനചീവരസ്സ ¶ സങ്ഘികഭാവോ വുത്തോ, ഇദാനി പന തം ചീവരം ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലിക’’ന്തി വചനത്ഥാനുരൂപതോ പുഗ്ഗലികം ഹോതി, ഏവമ്പി വിരോധോ. ‘‘സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി ഏത്ഥ ച സങ്ഘോതി ധാതുയാ കത്താ ഹോതി, ഭിക്ഖുനോതി സമ്പദാനം, ഇധ പന സങ്ഘസ്സ തസ്മിം കഥിനചീവരേ അനിസ്സരഭാവതോ സങ്ഘോ കത്താ ന ഹോതി, ഭിക്ഖു പടിഗ്ഗാഹലക്ഖണാഭാവതോ സമ്പദാനം ന ഹോതി, ഏവമ്പി വിരോധോ. ദായകേന പന സങ്ഘസ്സ പരിച്ചത്തത്താ സങ്ഘികഭൂതം കഥിനചീവരം യസ്മിം കാലേ സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരിതും അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി, തസ്മിം കാലേ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം ഇദാനി മനുസ്സാ ‘‘ഞത്തീ’’തി വോഹരന്തി, തഞ്ച ചീവരം ‘‘ഞത്തിലദ്ധചീവര’’ന്തി, തം ചീവരദായകഞ്ച ‘‘ഞത്തിലദ്ധദായകോ’’തി ¶ , തസ്മാ സങ്ഘികചീവരമേവ ഞത്തിലദ്ധം ഹോതി, നോ പുഗ്ഗലികചീവരം. ഞത്തിലദ്ധകാലതോ പന പട്ഠായ തം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി. കസ്മാ? അത്ഥാരകപുഗ്ഗലസ്സ ചീവരഭാവതോതി.

അഥാപി വദന്തി ‘‘ദിന്നന്തി പാഠഞ്ച ‘സാധേന്തീ’തി പാഠഞ്ച ‘ആനിസംസം ലഭന്തീ’തി പാഠഞ്ച ഉപനിധായ അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതീ’’തി, തത്ഥായമാചരിയാനമധിപ്പായോ – ‘‘ദിന്നം ഇദം സങ്ഘേനാ’’തി ഏത്ഥ ദാ-ധാതുയാ സങ്ഘേനാതി കത്താ, ഇദന്തി കമ്മം, ഇമസ്സ കഥിനചീവരസ്സ സങ്ഘികത്താ സങ്ഘേന ദിന്നം ഹോതി, തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീതി. ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തീതി ഏത്ഥ കേ ലഭന്തീതി കേ സാധേന്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ച ജനാ സാധേന്തീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) വുത്തം. തത്ഥ പഞ്ച ജനാതി സങ്ഘോ വുത്തോ, ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിനന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. ആനിസംസം ലഭന്തീതി ഏത്ഥ ച സങ്ഘികത്താ സബ്ബേ സീമട്ഠകഭിക്ഖൂ ആനിസംസം ലഭന്തി, ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിനന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി.

തത്രാപ്യേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – പുബ്ബേദായകാ ചത്താരോപി പച്ചയേ യേഭുയ്യേന സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാ അതിവിത്ഥാരാ ഹോതി. അപ്പകതോ പന പുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം കഥിനചീവരം സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം സന്ധായ വുത്തം. സാധേന്തീതി ച കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ ചത്താരോ, പടിഗ്ഗാഹകോ ഏകോതി പഞ്ച ജനാ കഥിനദാനകമ്മം സാധേന്തീതി വുത്തം. ആനിസംസം ലഭന്തീതി ഇദഞ്ച അത്ഥാരകസ്സ ച അനുമോദനാനഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ആനിസംസലാഭമേവ വുത്തം, ന ഏതേഹി പാഠേഹി ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീതി അത്ഥോ വിഞ്ഞാതബ്ബോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ. സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നചീവരം സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ¶ ദിന്നഭാവോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ഇദം ¶ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി വുത്തം പാളിപാഠഞ്ച (മഹാവ. ൩൦൭) ‘‘സങ്ഘോ അജ്ജ കഥിനദുസ്സം ലഭിത്വാ പുനദിവസേ ദേതി, അയം നിചയസന്നിധീ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാപാഠഞ്ച ദിസ്വാ വിഞ്ഞായതീതി. സങ്ഘസന്തകഭൂതം ചീവരമേവ ദാനകിരിയായ കമ്മം, സങ്ഘോ കത്താ, പുഗ്ഗലോ സമ്പദാനം ഭവിതും അരഹഭാവോ ച യഥാവുത്തപാളിപാഠമേവ ഉപനിധായ വിഞ്ഞായതീതി.

ഏവം സന്തേ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലികചീവരം സങ്ഘികം കാതും കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? സചേ സോ പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലോ ദായകാനം ഏവം വദതി ‘‘ഉപാസക ദാനം നാമ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നതോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം മഹപ്ഫലതരം ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദേഹി, സങ്ഘസ്സ ദത്വാ പുന സങ്ഘേന അത്ഥാരാരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ കമ്മവാചായ ദത്വാ തേന പുഗ്ഗലേന യഥാവിനയം അത്ഥതേയേവ കഥിനം നാമ ഹോതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ദത്വാ പുഗ്ഗലേന സാമംയേവ അത്ഥതേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദേഹീ’’തി ഉയ്യോജേത്വാ സങ്ഘസ്സ ദാപിതേപി തം ചീവരം സങ്ഘികം ഹോതി കഥിനത്ഥാരാരഹം. യദി പന ദായകോ അപ്പസ്സുതതായ ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, കിഞ്ചി ജാനാമി, ഇമം ചീവരം തുമ്ഹാകമേവ ദമ്മീ’’തി വക്ഖതി, ഏവം സതി പുഗ്ഗലികവസേനേവ സമ്പടിച്ഛിത്വാ തേന പുഗ്ഗലേന തം ചീവരം സങ്ഘസ്സ ദിന്നമ്പി സങ്ഘികം ഹോതി.

യദി ഏവം സമണേനേവ സമണസ്സ ദിന്നം ചീവരം കഥം കഥിനത്ഥാരാരഹം ഭവേയ്യാതി? നോ ന ഭവേയ്യ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘കഥിനം കേന ദിന്നം വട്ടതി? യേന കേനചി ദേവേന വാ മനുസ്സേന വാ പഞ്ചന്നം വാ സഹധമ്മികാനം അഞ്ഞതരേന ദിന്നം വട്ടതീ’’തി. അഥ കസ്മാ പരമ്പരഭൂതേഹി ആചരിയേഹി ഞത്തിലദ്ധചീവരതോ അവസേസാനി ചീവരാനി സങ്ഘസ്സ ഭാജേത്വാ ഏവ പരിഭുഞ്ജിതാനീതി? വുച്ചതേ – ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആചരിയപരമ്പരാഗതഅനഉസാരേനേവ ¶ പടിപജ്ജന്തി, കേചി ബഹൂനം കിരിയം ദിസ്വാ ദിട്ഠാനുഗതിവസേന പടിപജ്ജന്തി, ബഹുസ്സുതാപി കേചി ഥേരാ അരുച്ചന്താപി പവേണിഭേദഭയേന പടിപജ്ജന്തി, അപരേ രുചിവസേന അത്ഥഞ്ച അധിപ്പായഞ്ച പരിണാമേത്വാ ഗണ്ഹന്തി, പകരണമേവാനുഗതഭിക്ഖൂ പന യഥാപകരണാഗതമേവ അത്ഥം ഗഹേത്വാ സങ്ഘികഞ്ച പുഗ്ഗലികഞ്ച അമിസ്സം കത്വാ, കാലചീവരഞ്ച അകാലചീവരഞ്ച അമിസ്സം കത്വാ ഗണ്ഹന്തി. ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ (പാചി. ൭൩൮) ‘‘ഥൂലനന്ദാ ഭിക്ഖുനീ അകാലചീവരം ‘കാലചീവര’ന്തി അധിട്ഠഹിത്വാ ഭാജാപേസ്സതി, അഥ ഭഗവാ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാപത്തിം പഞ്ഞപേസീ’’തി ആഗതം, തസ്മാ ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേന ഭിക്ഖുനാ അനേക-പാളിഅട്ഠകഥാദയോ ¶ പകരണേ ഓലോകേത്വാ സംസന്ദിത്വാ പകരണമേവാനുഗന്തബ്ബം, ന അഞ്ഞേസം കിരിയം സദ്ദഹിതബ്ബം, ന ച അനുഗന്തബ്ബം. ഭഗവതോ ഹി ധരമാനകാലേ വാ തതോ പച്ഛാ വാ പുബ്ബേ ദായകാ യേഭുയ്യേന ചത്താരോ പച്ചയേ സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘികസേനാസനസ്സ സങ്ഘികചീവരസ്സ ച ബാഹുല്ലതോ പുബ്ബാചരിയാ സങ്ഘസ്സ ഭാജേത്വാ ഏവ പരിഭുഞ്ജിംസു.

ഇദാനി പന ദായകാ യേഭുയ്യേന ചത്താരോ പച്ചയേ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സേനാസനമ്പി അഭിനവഭൂതം പുഗ്ഗലികമേവ ബഹുലം ഹോതി, ചീവരമ്പി പുഗ്ഗലികമേവ ബഹുലം. ദലിദ്ദാപി സുത്തകന്തനകാലതോ പട്ഠായ ‘‘ഇമം ചീവരം കഥിനകാലേ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ച തഥേവ വത്വാ ച സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തി, മഹദ്ധനാ ച സാടകസ്സ കീണിതകാലതോ പട്ഠായ തഥേവ ചിന്തേത്വാ കഥേത്വാ കരോന്തി, ദാനകാലേ ച ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദേഹീ’’തി പുത്തദാസാദയോ വാ പേസേന്തി, സാമം വാ ഗന്ത്വാ ചീവരം തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ പാദമൂലേ വാ ഹത്ഥേ വാ ഠപേത്വാ ‘‘ഇമം ചീവരം തുയ്ഹം ¶ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേന്തി, സതേസു വാ സഹസ്സേസു വാ ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നദാനതോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം മഹപ്ഫല’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേതി, തസ്സ സാ ദക്ഖിണാ സങ്ഘഗതാ ഹോതി. സചേ പന ദായകോ പുഗ്ഗലസ്സ ദാതുകാമോ ഹോതി, പുഗ്ഗലോ പന തസ്സ മഹപ്ഫലഭാവമിച്ഛന്തോ ദക്ഖിണാ-വിഭങ്ഗസുത്താദിധമ്മദേസനായ (മ. നി. ൩.൩൭൬ ആദയോ) പുഗ്ഗലികദാനതോ സങ്ഘികദാനസ്സ മഹപ്ഫലഭാവം ജാനാപേത്വാ ‘‘ഇമം തവ ചീവരം സങ്ഘസ്സ ദേഹീ’’തി ഉയ്യോജേതി, ദായകോപി തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേതി, ഏവമ്പി സാ ദക്ഖിണാ സങ്ഘഗതാ ഹോതി.

യദി പന ഭിക്ഖുനാ ഉയ്യോജിതോപി ദുപ്പഞ്ഞോ ദായകോ തസ്സ വചനം അനാദിയിത്വാ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതി, തസ്സ സാ ദക്ഖിണാ പുഗ്ഗലഗതാ ഹോതി. അഥ പന സോ പുഗ്ഗലോ സയം സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുന സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജതി, ഏവമ്പി തം ചീവരം സങ്ഘികം ഹോതി, തം സങ്ഘികവസേന ഭാജേതബ്ബം. യദി പന ദായകോപി പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതി, പുഗ്ഗലോപി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ന പരിച്ചജതി, ഏവം സന്തേ തം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി, ന കഥിനകാലമത്തേന വാ കഥിനവചനമത്തേന വാ സങ്ഘികം ഹോതി. ഇദാനി പന ഇമിനാ നയേന പുഗ്ഗലികചീവരംയേവ ബഹുലം ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ആചരിയപരമ്പരാ പവേണിം അഭിന്ദിതുകാമാ സങ്ഘികം വിയ കത്വാ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസു ¶ . യദി മുഖ്യതോ സങ്ഘികം സിയാ, സങ്ഘേന ദിന്നതോ പരം ഏകസൂചിമത്തമ്പി പുഗ്ഗലോ അധികം ഗണ്ഹിതും ന ലഭേയ്യ.

ഏകച്ചേ ഥേരാ സങ്ഘികന്തി പന വദന്തി, ഭാജനകാലേ പന ഇസ്സരവതായ യഥാരുചി വിചാരേന്തി, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ മുഖ്യസങ്ഘികന്തി ¶ മഞ്ഞമാനാ അഭാജേതുകാമമ്പി പുഗ്ഗലം അഭിഭവിത്വാ ഭാജാപേന്തി, തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മാതാ പിതാ ഞാതകാ ഉപാസകാദയോ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തസ്സ ദേമ, അമ്ഹാകം ഞാതകഭിക്ഖുസ്സ ദേമ, അമ്ഹാകം കുലൂപകസ്സ ദേമാ’’തി, അഞ്ഞേപി സദ്ധാ പസന്നാ ദായകാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദേമാ’’തി വിചാരേത്വാ പരമ്മുഖാപി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ സമ്മുഖാപി പാദമൂലേ വാ ഹത്ഥേ വാ ഠപേത്വാ ദേന്തി, ഏവരൂപം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി, സങ്ഘം ആമസിത്വാ അവുത്തത്താ സങ്ഘായത്തം ന ഹോതി, ‘‘കഥിനം ദസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘കഥിനം ദാതും ഗതോ’’തി വാ ‘‘കഥിനചീവര’’ന്തി വാ പുബ്ബാപരകാലേസു വചനം പന മുഖ്യകഥിനഭൂതസ്സ സങ്ഘികചീവരസ്സ കാലേ ദിന്നത്താ തദുപചാരതോ വോഹാരമത്തം ഹോതി. യഥാ കിം? ‘‘ഉപോസഥിക’’ന്തി വുത്തം ഭത്തം ചുദ്ദസസു സങ്ഘികഭത്തേസു അന്തോഗധം മുഖ്യസങ്ഘികം ഹോതി, സമാദിന്നഉപോസഥാ ദായകാ സായം ഭുഞ്ജിതബ്ബഭത്തഭാഗം സങ്ഘസ്സ ദേന്തി, തം സങ്ഘോ സലാകഭത്തം വിയ ഠിതികം കത്വാ ഭുഞ്ജതി, ഇതി സങ്ഘസ്സ ദിന്നത്താ സങ്ഘികം ഹോതി. ഇദാനി പന ദായകാ അത്തനോ അത്തനോ കുലൂപകസ്സ വാ ഞാതിഭിക്ഖുസ്സ വാ ഉപോസഥദിവസേസു ഭത്തം ദേന്തി, തം സങ്ഘസ്സ അദിന്നത്താ സങ്ഘികം ന ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ഉപോസഥദിവസേ ദിന്നത്താ മുഖ്യവസേന പവത്തഉപോസഥഭത്തം വിയ തദുപചാരേന ‘‘ഉപോസഥഭത്ത’’ന്തി വോഹരീയതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഇമസ്മിം കാലേ യേഭുയ്യേന പുഗ്ഗലസ്സേവ ദിന്നത്താ പുഗ്ഗലികഭൂതം ചീവരം ഞത്തികമ്മവാചാരഹം ന ഹോതി, സങ്ഘികമേവ ഞത്തികമ്മവാചാരഹം ഹോതി, തദേവ ച പഞ്ചാനിസംസകാരണം ഹോതി, തസ്മാ പണ്ഡിതേന പുഗ്ഗലേന ‘‘ഉപാസകാ സങ്ഘേ ദേഥ, സങ്ഘേ ദിന്നം മഹപ്ഫലം ഹോതീ’’തിആദിനാ നിയോജേത്വാ ദാപേതബ്ബം, സയം വാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജിതബ്ബം. ഏവം പരിച്ചജിതത്താ സങ്ഘികഭൂതം ചീവരം ഞത്തികമ്മവാചാരഹഞ്ച ¶ ഹോതി പഞ്ചാനിസംസനിപ്ഫാദകഞ്ച. ഏവം നിയോജനഞ്ച ‘‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൭൬) ഭഗവതാ വുത്തവചനം അനുഗതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പരികമ്മം ¶ കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തഞ്ച ദാതും വട്ടതീതി ഇദം പുച്ഛിതത്താ ദോസോ നത്ഥീതി കത്വാ വുത്തം, അപുച്ഛിതേ പന ഏവം കഥേതും ന വട്ടതി. ഖലിമക്ഖിതസാടകോതി അഹതവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. സുട്ഠു ധോവിത്വാതിആദിനാ സപുബ്ബകരണം അത്ഥാരം ദസ്സേതി. ധോവനസിബ്ബനരജനകപ്പകരണേന ഹി വിചാരണഛേദനബന്ധനാനിപി ദസ്സിതാനിയേവ ഹോന്തി, അത്ഥാരദസ്സനേന പച്ചുദ്ധാരഅധിട്ഠാനാനിപി ദസ്സേതി. സൂചിആദീനി ചീവരകമ്മുപകരണാനി സജ്ജേത്വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഇദം പന സിബ്ബനസ്സ ഉപകരണനിദസ്സനം. തദഹേവാതി ഇദം പന കരണസന്നിധിമോചനത്ഥം വുത്തം. ദായകസ്സ ഹത്ഥതോ സാടകം ലദ്ധദിവസേയേവ സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബം, ഏവം അദേന്തേ നിചയസന്നിധി ഹോതി. അത്ഥാരകേനപി സങ്ഘതോ ലദ്ധദിവസേയേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ഏവം അകരോന്തേ കരണസന്നിധി ഹോതി.

അഞ്ഞാനി ച ബഹൂനി ആനിസംസവത്ഥാനി ദേതീതി ഇമിനാ അത്ഥരിതബ്ബസാടകോയേവ കഥിനസാടകോ നാമ, തതോ അഞ്ഞേ സാടകാ ബഹവോപി കഥിനാനിസംസായേവ നാമാതി ദസ്സേതി. ഏതേന ച ‘‘കഥിനാനിസംസോ’’തി വത്ഥാനിയേവ വുത്താനി ന അഗ്ഘോതി ദീപേതി. യദി അഗ്ഘോ വുത്തോ സിയാ, ഏവം സതി ‘‘ബഹ്വാനിസംസാനി കഥിനവത്ഥാനി ദേതീ’’തി വത്തബ്ബം, ഏവം പന അവത്വാ ‘‘ബഹൂനി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി ദേതീ’’തി വുത്തം, തേന ഞായതി ‘‘ന അഗ്ഘോ വുത്തോ’’തി, തസ്മാ ബഹ്വാനിസംസഭാവോ അഗ്ഘവസേന ന ഗഹേതബ്ബോ, അഥ ഖോ വത്ഥവസേനേവ ഗഹേതബ്ബോതി. ഇതരോതി അഞ്ഞോ ദായകോ. തഥാ ¶ തഥാ ഓവദിത്വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോതി ‘‘ഉപാസക ദാനം നാമ സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം, അത്ഥാരോ പന ഭിക്ഖൂനം ഉപകാരത്ഥായ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ ഞത്തിലദ്ധമ്പി അലദ്ധമ്പി മഹപ്ഫലമേവാ’’തി വാ ‘‘ഉപാസക അയമ്പി ദായകോ സങ്ഘസ്സേവ ദേതി, ത്വമ്പി സങ്ഘസ്സേവ ദേസി, ഭഗവതാ ച –

‘യോ സീലവാ സീലവന്തേസു ദദാതി ദാനം;

ധമ്മേന ലദ്ധം സുപസന്നചിത്തോ;

അഭിസദ്ദഹം കമ്മഫലം ഉളാരം;

തം വേ ദാനം വിപുലഫലന്തി ബ്രൂമീ’തി. (മ. നി. ൩.൩൮൨) –

വുത്തം, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹപ്ഫലമേവാ’’തി വാ ഇതിആദീനി വത്വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോ.

യസ്സ ¶ സങ്ഘോ കഥിനചീവരം ദേതി, തേന ഭിക്ഖുനാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബന്തി യോജനാ. യോ ജിണ്ണചീവരോ ഹോതി ഭിക്ഖു, തസ്സ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇദാനി ഭിക്ഖൂ –

‘‘പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായം, ഞത്തി ച അനുസാവനം;

കപ്പബിന്ദു പച്ചുദ്ധാരോ, അധിട്ഠാനത്ഥരാനി ച;

നിയോജനാനുമോദാ ച, ഇച്ചയം കഥിനേ വിധീ’’തി. –

ഇമം ഗാഥം ആഹരിത്വാ കഥിനദാനകമ്മവാചായ പഠമം കഥിനചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായപുച്ഛനഞ്ച കരോന്തി, തദയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭബ്ബോ കഥിനം അത്ഥരിതും…പേ… പുബ്ബകരണം ജാനാതി, പച്ചുദ്ധാരം ജാനാതി, അധിട്ഠാനം ജാനാതി, അത്ഥാരം ജാനാതി, മാതികം ജാനാതി, പലിബോധം ജാനാതി, ഉദ്ധാരം ജാനാതി, ആനിസംസം ജാനാതീ’’തി പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൦൯),

‘‘അട്ഠധമ്മവിദോ ¶ ഭിക്ഖു, കഥിനത്ഥാരമരഹതി;

പുബ്ബപച്ചുദ്ധാരാധിട്ഠാ-നത്ഥാരോ മാതികാതി ച;

പലിബോധോ ച ഉദ്ധാരോ, ആനിസംസാ പനട്ഠിമേ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൪, ൨൭൦൬) –

വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച ആഗതേസു അട്ഠസു അങ്ഗേസു അനാഗതത്താ ച ‘‘പുബ്ബകരണം സത്തഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതം ധോവനേന വിചാരണേന ഛേദനേന ബന്ധനേന സിബ്ബനേന രജനേന കപ്പകരണേനാ’’തി പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൦൮),

‘‘ധോവനഞ്ച വിചാരോ ച, ഛേദനം ബന്ധനമ്പി ച;

സിബ്ബനം രജനം കപ്പം, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൭) –

വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച വുത്തേസു സത്തസു പുബ്ബകരണേസു അനാഗതത്താ ച.

ന ¶ കേവലഞ്ച പകരണേസു അനാഗതമേവ, അഥ ഖോ യുത്തിപി ന ദിസ്സതി. കഥം? പടിഗ്ഗഹണം നാമ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം മുഖദ്വാരം ആഹാരം ആഹാരേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൬൫) യാവകാലികാദീസു അജ്ഝോഹരിതബ്ബേസു ചതൂസു കാലികവത്ഥൂസു ഭഗവതാ വുത്തം, ന ചീവരേ, തം പന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി പരമ്മുഖാ ദിന്നമ്പി ലബ്ഭതേവ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീതി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം തുമ്ഹാക’ന്തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തി, തസ്മാ പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, ദായകേന ചീവരേ ദിന്നേ സങ്ഘസ്സ ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛനമത്തമേവ പമാണം ഹോതി.

സപ്പായപുച്ഛനഞ്ച ഏവം കരോന്തി – ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഭോന്തോ സങ്ഘാ സങ്ഘസ്സ കഥിനേ സമ്പത്തേ കസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സപ്പായാരഹം ഹോതീ’’തി പുച്ഛിതേ ഏകോ ഭിക്ഖു നാമം ¶ വത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഥേരസ്സ സപ്പായാരഹം ഹോതീ’’തി വദതി, സപ്പായഇതി ച നിവാസനപാരുപനത്ഥം ഗഹേത്വാ വദന്തി. ഏതസ്മിം വചനേ സദ്ദതോ ച അത്ഥതോ ച അധിപ്പായതോ ച യുത്തി ഗവേസിതബ്ബാ ഹോതി. കഥം? സദ്ദതോ വഗ്ഗഭേദേ സതിയേവ ബഹുവചനം കത്തബ്ബം, ന അഭേദേ, ഏവം സദ്ദതോ. സപ്പായഇതിവചനഞ്ച അനുരൂപത്ഥേയേവ വത്തബ്ബം, ന നിവാസനപാരുപനത്ഥേ, ഏവം അത്ഥതോ. ഇദഞ്ച ചീവരം സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരിതും പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി, ന നിവാസനപാരുപനത്ഥം. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം (മഹാവ. ൩൦൭) ‘‘സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി, തസ്മാ യുത്തി ഗവേസിതബ്ബാ ഹോതി. ‘‘പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായ’’ന്തിആദിഗാഥാപി കത്ഥചി പാളിയം അട്ഠകഥാടീകാദീസു ച ന ദിസ്സതി, തസ്മാ ഇധ വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

സചേ ബഹൂ ജിണ്ണചീവരാ, വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബന്തി ഇദം കഥിനചീവരസ്സ സങ്ഘികത്താ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘികം യഥാവുഡ്ഢം പടിബാഹിതബ്ബം, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇമിനാ പാളിനയേന (ചൂളവ. ൩൧൧) വുത്തം. ഏതേനേവ നയേന സബ്ബേസു ബലവചീവരേസു സന്തേസുപി വുഡ്ഢസ്സേവ ദാതബ്ബന്തി സിദ്ധം. വുഡ്ഢേസു…പേ… ദാതബ്ബന്തി കരണസന്നിധിമോചനത്ഥം വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സചേ വുഡ്ഢോ’’ത്യാദി. നവകതരേനപി ഹി കരണസന്നിധിം മോചേത്വാ കഥിനേ അത്ഥതേ അനുമോദനം കരോന്തസ്സ സങ്ഘസ്സ പഞ്ചാനിസംസലാഭോ ഹോതീതി. അപിചാതിആദിനാ സങ്ഘേന കത്തബ്ബവത്തം ദസ്സേതി. വചനക്കമോ പന ഏവം കാതബ്ബോ – കഥിനദുസ്സം ലഭിത്വാ സങ്ഘേ സീമായ സന്നിപതിതേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സ ഇദം കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം കഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി വുത്തേ അഞ്ഞേന ‘‘യോ ജിണ്ണചീവരോ, തസ്സാ’’തി വത്തബ്ബം, തതോ പുരിമേന ‘‘ബഹൂ ¶ ജിണ്ണചീവരാ’’തി വാ ‘‘നത്ഥി ഇധ ജിണ്ണചീവരാ’’തി വാ വുത്തേ അപരേന ‘‘തേന ഹി വുഡ്ഢസ്സാ’’തി വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘കോ ഏത്ഥ വുഡ്ഢോ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖൂ’’തി വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘സോ ഭിക്ഖു തദഹേവ ചീവരം കത്വാ അത്ഥരിതും സക്കോതീ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘സോ സക്കോതീ’’തി വാ ‘‘സങ്ഘോ മഹാഥേരസ്സ സങ്ഗഹം കരിസ്സതീ’’തി വാ വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘സോ മഹാഥേരോ അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘ആമ സമന്നാഗതോ’’തി വത്തബ്ബം, തതോ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച ‘‘ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സാ’’തിആദിവചനം ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി ഇമായ ഞത്തിപാളിയാ സമേതി. ‘‘യോ ജിണ്ണചീവരോ, തസ്സാ’’തിആദി ‘‘സങ്ഘേന കസ്സാ’’തിആദി ‘‘സങ്ഘേന കസ്സ ദാതബ്ബം, യോ ജിണ്ണചീവരോ ഹോതീ’’തിആദിനാ അട്ഠകഥാവചനേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) സമേതി. ‘‘സോ മഹാഥേരോ അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ’’തിആദി ‘‘അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭബ്ബോ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തിആദികായ പരിവാരപാളിയാ (പരി. ൪൦൯) സമേതീതി ദട്ഠബ്ബം. യസ്സ പന ദീയതി, തസ്സ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ ഇമസ്സ കഥിനദാനകമ്മസ്സ ഗരുകത്താ ന അപലോകനമത്തേന ദാതബ്ബന്തി ഇമമത്ഥം പകാസേതി. ഗരുകലഹുകാനം ഭേദോ കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

ഏവം ദിന്നേ പന കഥിനേ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ അധിട്ഠാതബ്ബാ വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സചേ തം കഥിനദുസ്സം നിട്ഠിതപരികമ്മമേവ ഹോതീതി ഇമിനാ കഥിനദുസ്സം നാമ ന കേവലം പകതിസാടകമേവ ¶ ഹോതി, അഥ ഖോ പരിനിട്ഠിതസത്തവിധപുബ്ബകിച്ചചീവരമ്പി ഹോതീതി ദസ്സേതി, തസ്മാ നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ദിന്നേ സത്തവിധപുബ്ബകിച്ചകരണേന അത്ഥോ നത്ഥി, കേവലം പച്ചുദ്ധരണാദീനിയേവ കാതബ്ബാനി. സചേ പന കിഞ്ചി അപരിനിട്ഠിതം ഹോതി, അന്തമസോ കപ്പബിന്ദുമത്തമ്പി, തം നിട്ഠാപേത്വായേവ പച്ചുദ്ധരണാദീനി കാതബ്ബാനി. ഗണ്ഠികപട്ടപാസകപട്ടാനി പന സിബ്ബനന്തോഗധാനി, താനിപി നിട്ഠാപേത്വായേവ കാതബ്ബാനി. അനിട്ഠാപേന്തോ അനിട്ഠിതസിബ്ബനകിച്ചമേവ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൨-൪൬൩) ‘‘തത്ഥ കതന്തി സൂചികമ്മപരിയോസാനേന ¶ കതം, സൂചികമ്മപരിയോസാനം നാമ യം കിഞ്ചി സൂചിയാ കത്തബ്ബം. പാസകപട്ടഗണ്ഠികപട്ടപരിയോസാനം കത്വാ സൂചിയാ പടിസാമന’’ന്തി. ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥന്തി ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ ഭിക്ഖവേ പഞ്ച കപ്പിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ പസത്ഥം.

കതപരിയോസിതം പന കഥിനം ഗഹേത്വാതി –

‘‘ധോവനഞ്ച വിചാരോ ച, ഛേദനം ബന്ധനമ്പി ച;

സിബ്ബനം രജനം കപ്പം, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൭) –

വുത്താനി സത്തവിധപുബ്ബകരണാനി കത്വാ പരിയോസാപിതം കഥിനചീവരം ഗഹേത്വാ. അത്ഥാരകേന ഭിക്ഖുനാ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ അധിട്ഠാതബ്ബാ വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഭിക്ഖു പുബ്ബേ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതം പോരാണികം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വത്വാ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, തതോ അനധിട്ഠിതം നവം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബാ, തതോ അത്ഥരണകാലേ തമേവ അധിട്ഠിതസങ്ഘാടിം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ഇതരേസു. ഏതേന കഥിനത്ഥാരണം നാമ വചീഭേദകരണമേവ ഹോതി, ന കിഞ്ചി കായവികാരകരണന്തി ഇമമത്ഥം ദീപേതി ¶ . തഥാ ഹി വുത്തം വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘അത്ഥരിതബ്ബന്തി അത്ഥരണം കാതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ തഥാവചീഭേദകരണമേവാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി.

തത്ഥ പച്ചുദ്ധാരോ തിവിധോ ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സങ്ഘാടിയാ പച്ചുദ്ധാരോ, ‘‘ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ പച്ചുദ്ധാരോ, ‘‘ഇമം അന്തരവാസകം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി അന്തരവാസകസ്സ പച്ചുദ്ധാരോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘പച്ചുദ്ധാരോ തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി. അധിട്ഠാനം തിവിധം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി സങ്ഘാടിയാ അധിട്ഠാനം, ‘‘ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം അധിട്ഠാമീ’’തി ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ അധിട്ഠാനം, ‘‘ഇമം അന്തരവാസകം അധിട്ഠാമീ’’തി അന്തരവാസകസ്സ അധിട്ഠാനന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അധിട്ഠാനം തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതം സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി.

അഥ ¶ വാ അധിട്ഠാനം ദുവിധം കായേന അധിട്ഠാനം, വാചായ അധിട്ഠാനന്തി. തത്ഥ പോരാണികം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പച്ചുദ്ധരിത്വാ നവം സങ്ഘാടിം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തേന ആഭോഗം കത്വാ കായവികാരകരണേന കായേന വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, വചീഭേദം കത്വാ വാചായ വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘തത്ഥ യസ്മാ ദ്വേ ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനാനി കായേന വാ അധിട്ഠേതി, വാചായ വാ അധിട്ഠേതീതി വുത്തം, തസ്മാ…പേ… അധിട്ഠാതബ്ബാ’’തി. അഥ വാ അധിട്ഠാനം ദുവിധം സമ്മുഖാധിട്ഠാനപരമ്മുഖാധിട്ഠാനവസേന. തത്ഥ യദി ചീവരം ഹത്ഥപാസേ ഠിതം ഹോതി, ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, അഥ അന്തോഗബ്ഭേ വാ സാമന്തവിഹാരേ വാ ഹോതി, ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏതം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി ¶ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘തത്ര ദുവിധം അധിട്ഠാനം സചേ ഹത്ഥപാസേ ഹോതീ’’തിആദി, വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായഞ്ച (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ദുവിധന്തി സമ്മുഖാപരമ്മുഖാഭേദേന ദുവിധ’’ന്തി.

അത്ഥാരോ കതിവിധോ? അത്ഥാരോ ഏകവിധോ. വചീഭേദകരണേനേവ ഹി അത്ഥാരോ സമ്പജ്ജതി, ന കായവികാരകരണേന. അയമത്ഥോ യഥാവുത്ത-പരിവാരപാളിയാ ച ‘‘അത്ഥരിതബ്ബന്തി അത്ഥരണം കാതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ തഥാവചീഭേദകരണമേവാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസാവചനേന ച വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ അത്ഥാരോ തിവിധോ വത്ഥുപ്പഭേദേന. തത്ഥ യദി സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണികാ സങ്ഘാടി പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, നവാ സങ്ഘാടി അധിട്ഠാതബ്ബാ, ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ ഉത്തരാസങ്ഗേന കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണകോ ഉത്തരാസങ്ഗോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബോ, നവോ ഉത്തരാസങ്ഗോ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ‘‘ഇമിനാ ഉത്തരാസങ്ഗേന കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ അന്തരവാസകേന കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണകോ അന്തരവാസകോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബോ, നവോ അന്തരവാസകോ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ‘‘ഇമിനാ അന്തരവാസകേന കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൧൩) ‘‘സചേ സങ്ഘാടിയാ’’തിആദി.

ഏത്ഥ സിയാ – കിം പന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വിസേസം കത്വാവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, ഉദാഹു ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോപി പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാതി? പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനേന ¶ അധിട്ഠിതം ചീവരം ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, ന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വിസേസതോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം. കസ്മാ? പുബ്ബേ അലദ്ധനാമത്താ. തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതം പന ചീവരം വിസേസതോയേവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, ന സാമഞ്ഞതോ. കസ്മാ? പടിലദ്ധവിസേസനാമത്താ ¶ . ഇധ പന കഥിനാധികാരേ പുബ്ബേവ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതത്താ വിസേസതോയേവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) കഥിനാധികാരേ ‘‘പച്ചുദ്ധാരോ തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി. കിം പന നിച്ചതേചീവരികോയേവ കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതി, ഉദാഹു അവത്ഥാതേചീവരികോപീതി? തേചീവരികോ ദുവിധോ ധുതങ്ഗതേചീവരികവിനയതേചീവരികവസേന. തത്ഥ ധുതങ്ഗതേചീവരികോ ‘‘അതിരേകചീവരം പടിക്ഖിപാമി, തേചീവരികങ്ഗം സമാദിയാമീ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരണതോ സബ്ബകാലമേവ ധാരേതി. വിനയതേചീവരികോ പന യദാ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതുകാമോ ഹോതി, തദാ തഥാ അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതി. യദാ പന പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതുകാമോ ഹോതി, തദാ തഥാ അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതി, തസ്മാ തിചീവരാധിട്ഠാനസ്സ ദുപ്പരിഹാരത്താ സബ്ബദാ ധാരേതും അസക്കോന്തോ ഹുത്വാ പരിക്ഖാരചോളവസേന ധാരേന്തോപി തം പച്ചുദ്ധരിത്വാ ആസന്നേ കാലേ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹന്തോപി കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

കച്ചി നു ഭോ കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനസീമായമേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ഉദാഹു അഞ്ഞസീമായാതി? യദി കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനബദ്ധസീമാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ, ഏവം സതി തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അത്ഥരണം കാതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘പരിനിട്ഠിതപുബ്ബകരണമേവ ചേ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദേതി, സമ്പടിച്ഛിത്വാ കമ്മവാചായ ദാതബ്ബം. തേന ച തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതീതി. യദി ഏവം ‘‘തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ’’ഇച്ചേവ ടീകായം വുത്തത്താ ‘‘യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ¶ സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം ഭണിത്വാ തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബം, ന ‘‘കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനബദ്ധസീമാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ’’തി വിസേസം കത്വാ വത്തബ്ബന്തി? ന ന വത്തബ്ബം. കമ്മവാചാഭണനസീമാ ഹി ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ പന ഉപചാരസീമാഭൂതാ, ഉപചാരസീമാ ച നാമ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി ഗച്ഛതി, തസ്മാ സാ സീമാ ബദ്ധസീമാ ച ഹോതി ഉപചാരസീമാ ചാതി തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ കഥിനദാനകമ്മവാചം ¶ ഭണിത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരണം കാതബ്ബം, ന യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം ഭണിത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരണം കത്തബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവമ്പി ‘‘ഉപചാരസീമായ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായാ’’തി, തമ്പി വത്തബ്ബമേവ. തേസം ഭിക്ഖൂനം വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഏവ ഉപചാരസീമായ കഥിനത്ഥാരം കാതും ലഭതി, ന അഞ്ഞഉപചാരസീമായ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ന ലഭന്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി.

യഥിച്ഛസി, തഥാ ഭവതു, അപി തു ഖലു ‘‘കമ്മവാചാഭണനസീമാ ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ ഉപചാരസീമാഭൂതാ’’തി തുമ്ഹേഹി വുത്തം, തഥാഭൂതഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – കഥിനത്ഥാരസീമായം താവ ഉപചാരസീമാഭൂതഭാവോ ‘‘സചേ പന ഏകസീമായ ബഹൂ വിഹാരാ ഹോന്തി, സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതേത്വാ ഏകത്ഥ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) അത്ഥം സംവണ്ണേതും ‘‘ഏകസീമായാതി ഏകഉപചാരസീമായാതി അത്ഥോ യുജ്ജതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. കമ്മവാചാഭണനസീമായ ബദ്ധസീമാഭൂതഭാവോ പന ‘‘തേ ച ഖോ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഏകസീമായം ഠിതാ. സീമാ ച നാമേസാ ബദ്ധസീമാ ¶ അബദ്ധസീമാതി ദുവിധാ ഹോതീ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ ച ‘‘സീമാ ച നാമേസാ കതമാ, യത്ഥ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠിതാ കമ്മപ്പത്താ നാമ ഹോന്തീതി അനുയോഗം സന്ധായ സീമം ദസ്സേന്തോ വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനമുഖേനേവ ഹോതീതി ‘സീമാ ച നാമേസാ’തിആദിമാഹാ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

തത്ഥ കതിവിധാ ബദ്ധസീമാ, കതിവിധാ അബദ്ധസീമാതി? തിവിധാ ബദ്ധസീമാ ഖണ്ഡസീമാസമാനസംവാസസീമാഅവിപ്പവാസസീമാവസേന. തിവിധാ അബദ്ധസീമാ ഗാമസീമാഉദകുക്ഖേപസീമാസത്തബ്ഭന്തരസീമാവസേനാതി ദട്ഠബ്ബാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഏവം ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ അതിക്കമിത്വാ തിവിധസമ്പത്തിയുത്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം സമ്ബന്ധിത്വാ സമ്മതാ സീമാ ബദ്ധസീമാതി വേദിതബ്ബാ. ഖണ്ഡസീമാ സമാനസംവാസസീമാ അവിപ്പവാസസീമാതി തസ്സായേവ ഭേദോ. അബദ്ധസീമാ പന ഗാമസീമാ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ ഉദകുക്ഖേപസീമാതി തിവിധാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏവം തീസു ബദ്ധസീമാസു ¶ , തീസു അബദ്ധസീമാസൂതി ഛസുയേവ സീമാസു കമ്മപ്പത്തസങ്ഘസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയാദികമ്മസ്സ കത്തബ്ബഭാവവചനതോ സുദ്ധായ ഉപചാരസീമായ കമ്മവാചായ അഭണിതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതി. അന്തോഉപചാരസീമായ ബദ്ധസീമായ സതി തം ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി ഉപചാരസീമായ ഗമനതോ സാ ബദ്ധസീമാ കമ്മവാചാഭണനാരഹാ ച ഹോതി കഥിനത്ഥാരാരഹാ ചാതി വേദിതബ്ബം.

നനു ച പന്നരസവിധാ സീമാ അട്ഠകഥാസു (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അകാലചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതാ, അഥ കസ്മാ ഛളേവ വുത്താതി? സച്ചം, താസു പന പന്നരസസു സീമാസു ഉപചാരസീമാ സങ്ഘലാഭവിഭജനാദിട്ഠാനമേവ ഹോതി, ലാഭസീമാ ¶ തത്രുപ്പാദഗഹണട്ഠാനമേവ ഹോതീതി ഇമാ ദ്വേ സീമായോ സങ്ഘകമ്മകരണട്ഠാനം ന ഹോന്തി, നിഗമസീമാ നഗരസീമാ ജനപദസീമാ രട്ഠസീമാ രജ്ജസീമാ ദീപസീമാ ചക്കവാളസീമാതി ഇമാ പന സീമായോ ഗാമസീമായ സമാനഗതികാ ഗാമസീമായമേവ അന്തോഗധാതി ന വിസും വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച ഉപചാരസീമായ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാ ഗതഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ഉപചാരസീമാ പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേന, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വുത്തത്താ പരിക്ഖേപപരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനാനം അന്തോ ബദ്ധസീമായ വിജ്ജമാനായ തം അവത്ഥരിത്വാ ഉപചാരസീമാ ഗതാ. തഥാ ഹി ‘‘ഇമിസ്സാ ഉപചാരസീമായ ‘സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’തി ദിന്നം പന ഖണ്ഡസീമസീമന്തരികാസു ഠിതാനമ്പി പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വുത്തം. തേന ഞായതി ‘‘ഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ ബദ്ധസീമാ ഉപചാരസീമാപി നാമ ഹോതീ’’തി. ഹോതു, ഏവം സതി അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ സതി തത്ഥേവ കഥിനദാനകമ്മവാചം വാചാപേത്വാ തത്ഥേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം ഭവേയ്യ, അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ കഥം കരിസ്സന്തീതി? അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ ബഹിഉപചാരസീമായം വിജ്ജമാനബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപലഭനട്ഠാനം വാ ഗന്ത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായം ഠത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം.

നനു ച ഭോ ഏവം സന്തേ അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥാരോ ഹോതി, ഏവം സന്തേ ‘‘പരിനിട്ഠിതപുബ്ബകരണമേവ ചേ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദേതി, സമ്പടിച്ഛിത്വാ കമ്മവാചായ ദാതബ്ബം. തേന ച തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തേന ¶ വജിരബുദ്ധിടീകാവചനേന (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) വിരുജ്ഝതീതി? നനു ¶ അവോചുമ്ഹ ‘‘കമ്മവാചാഭണനസീമാ ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ ഉപചാരസീമാഭൂതാ’’തി. തസ്മാ വജിരബുദ്ധിടീകാവചനേന ന വിരുജ്ഝതി. തത്ഥ പുബ്ബേ യേഭുയ്യേന ബദ്ധസീമവിഹാരത്താ സമഗ്ഗം സങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ ഉപചാരസീമബദ്ധസീമഭൂതേ തസ്മിംയേവ വിഹാരേ അത്ഥരണം സന്ധായ വുത്തം. ബദ്ധസീമവിഹാരേ അഹോന്തേപി അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ വിജ്ജമാനായ തത്ഥേവ സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരിതബ്ബഭാവോ അമ്ഹേഹിപി വുത്തോയേവ. യദി പന ന ചേവ ബദ്ധസീമവിഹാരോ ഹോതി, ന ച അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമാ അത്ഥി, ഏവരൂപേ വിഹാരേ കമ്മവാചം വാചാപേതും ന ലഭതി, അഞ്ഞം ബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപം വാ ഗന്ത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ അത്തനോ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായ ഠത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം. ഏവമേവ പരമ്പരഭൂതാ ബഹവോ ആചരിയവരാ കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ബദ്ധസീമവിരഹായ സുദ്ധഉപചാരസീമായ സതി തസ്സംയേവ ഉപചാരസീമായം ഞത്തികമ്മവാചാപി വാചേതബ്ബാ, കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ന അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥരണം കാതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. അയം പന നേസമധിപ്പായോ – ‘‘കഥിനത്ഥതസീമായന്തി ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) കഥിനത്ഥാരട്ഠാനഭൂതായ സീമായ ഉപചാരസീമാഭാവോ വുത്തോ, തസ്സംയേവ ടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) പുബ്ബേ നിദ്ദിട്ഠപാഠേ ‘‘തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി കമ്മവാചാഭണനസീമായമേവ അത്ഥരിതബ്ബഭാവോ ച വുത്തോ, തസ്മാ അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥരണം ന കാതബ്ബം, തസ്സംയേവ ഉപചാരസീമായം കമ്മവാചം സാവേത്വാ തസ്മിംയേവ അത്ഥാരോ കാതബ്ബോ, ഉപചാരസീമതോ ബഹി ഠിതം ബദ്ധസീമം ഗന്ത്വാ അത്ഥരണകിച്ചം നത്ഥീതി.

തത്രേവം ¶ വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ഇദം ഭാസന്തരേസു ‘‘ഞത്തീ’’തി കഥിതം കഥിനദാനകമ്മം ചതൂസു സങ്ഘകമ്മേസു ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഹോതി, ഞത്തിദുതിയകമ്മസ്സ നവസു ഠാനേസു കഥിനദാനം, ഗരുകലഹുകേസു ഗരുകം, യദി ‘‘ഉപചാരസീമായം ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി കാതബ്ബാനീ’’തി പകരണേസു ആഗതം അഭവിസ്സാ, ഏവം സന്തേ തേസം ആചരിയാനം വചനാനുരൂപതോ ഉപചാരസീമായം കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചം വാചേതബ്ബം അഭവിസ്സാ, ന പന പകരണേസു ‘‘ഉപചാരസീമായം ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി കാതബ്ബാനീ’’തി ആഗതം, അഥ ഖോ ‘‘സങ്ഘലാഭവിഭജനം, ആഗന്തുകവത്തം കത്വാ ആരാമപ്പവിസനം ¶ , ഗമികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനആപുച്ഛനം, നിസ്സയപഅപ്പസ്സമ്ഭനം, പാരിവാസികമാനത്തചാരികഭിക്ഖൂനം അരുണുട്ഠാപനം, ഭിക്ഖുനീനം ആരാമപ്പവിസനആപുച്ഛനം ഇച്ചേവമാദീനി ഏവ ഉപചാരസീമായ കത്തബ്ബാനീ’’തി ആഗതം, തസ്മാ കഥിനദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ കേവലായം ഉപചാരസീമായം ന വാചേതബ്ബാതി സിദ്ധാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ നാമ തിയോജനാപി ഹോതി, ഏവം സന്തേ തിയോജനേ ഠിതാ ലാഭം ഗണ്ഹിസ്സന്തി, തിയോജനേ ഠത്വാ ആഗന്തുകവത്തം പൂരേത്വാ ആരാമം പവിസിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഗമികോ തിയോജനം ഗന്ത്വാ സേനാസനം ആപുച്ഛിസ്സതി, നിസ്സയപടിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ തിയോജനാതിക്കമേ നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭിസ്സതി, പാരിവാസികേന തിയോജനം അതിക്കമിത്വാ അരുണം ഉട്ഠപേതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഭിക്ഖുനിയാ തിയോജനേ ഠത്വാ ആരാമപ്പവിസനം ആപുച്ഛിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, സബ്ബമ്പേതം ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛേദവസേനേവ കാതും വട്ടതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമായമേവ ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി ഏവമാദിഅട്ഠകഥാപാഠതോ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വിഞ്ഞായതീതി.

അഥേവം ¶ വദേയ്യും – ‘‘ഉപചാരസീമാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ഠാനം ന ഹോതീ’’തി തുമ്ഹേഹി വുത്തം, അഥ ച പന കതപുബ്ബം അത്ഥി. തഥാ ഹി ചീവരപടിഗ്ഗാഹകസമ്മുതിചീവരനിദഹകസമ്മുതിചീവരഭാജകസമ്മുതീനം ‘‘സുണാതു മേ…പേ… ധാരയാമീതി ഇമായ കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായപി സമ്മന്നിതും വട്ടതിയേവാ’’തി ഉപചാരസീമായം ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ നിപ്ഫാദേതബ്ബഭാവോ അട്ഠകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൪) ആഗതോ. ഭണ്ഡാഗാരസ്സ പന ‘‘ഇമം പന ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമം ഗന്ത്വാ ഖണ്ഡസീമായ നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി, വിഹാരമജ്ഝേയേവ ‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം വിഹാരം ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യാ’തിആദിനാ നയേന കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ സമ്മന്നിതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൭) ഉപചാരസീമായമേവ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബഭാവോ ആഗതോതി.

തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – സചേപി അട്ഠകഥായം ആഗതം ‘‘അന്തോവിഹാരേ’’തി പാഠോ ‘‘വിഹാരമജ്ഝേ’’തി പാഠോ ച ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തോതി മഞ്ഞമാനാ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം അവചുത്ഥ, തേ പന പാഠാ ഉപചാരസീമം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്താ, അഥ ഖോ അവിപ്പവാസസീമാസങ്ഖാതം മഹാസീമം സന്ധായ വുത്താ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ഖണ്ഡസീമായ വക്ഖമാനത്താ. ഖണ്ഡസീമായ ഹി മഹാസീമാ ഏവ പടിയോഗീ ഹോതി. ഉപചാരസീമാതി അയമത്ഥോ കഥം ¶ ജാനിതബ്ബോതി ചേ? ‘‘ഇമം പന സമാനസംവാസകസീമം സമ്മന്നന്തേഹി പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാദീനം സങ്ഘകമ്മാനം സുഖകരണത്ഥം പഠമം ഖണ്ഡസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ…പേ… ഏവം ബദ്ധാസു പന സീമാസു ഖണ്ഡസീമായ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ മഹാസീമായ കമ്മം കരോന്താനം ന കോപേന്തി ¶ , മഹാസീമായ വാ ഠിതാ ഖണ്ഡസീമായ കമ്മം കരോന്താനം. സീമന്തരികായ പന ഠിതാ ഉഭിന്നമ്പി ന കോപേന്തീ’’തി വുത്തഅട്ഠകഥാപാഠവസേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ജാനിതബ്ബോതി. അഥ വാ തേഹി ആയസ്മന്തേഹി ആഭതഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിപാഠവസേനപി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. കഥം? ചീവരപടിഗ്ഗാഹകാദിപുഗ്ഗലസമ്മുതിയോ പന അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായമ്പി സമ്മന്നിതും വട്ടതി, ഭണ്ഡാഗാരസങ്ഖാതവിഹാരസമ്മുതി പന വിഹാരമജ്ഝേയേവാതി അട്ഠകഥായം വുത്തം, തത്ഥ വിസേസകാരണം പരിയേസിതബ്ബം.

തത്രേവം വിസേസകാരണം പഞ്ഞായതി – ‘‘അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ വത്ഥു അഞ്ഞിസ്സാ കമ്മവാചാ’’തി വത്തബ്ബദോസപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. പുഗ്ഗലസമ്മുതിയോ ഹി പുഗ്ഗലസ്സ വത്ഥുത്താ യദി മഹാസീമഭൂതേ അന്തോവിഹാരേ കത്തുകാമാ ഹോന്തി, സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേ തം വത്ഥുഭൂതം പുഗ്ഗലം ഹത്ഥപാസേ കത്വാ കരേയ്യും. യദി ഖണ്ഡസീമായ കത്തുകാമാ, തം വത്ഥുഭൂതം പുഗ്ഗലം ഖണ്ഡസീമം ആനേത്വാ തത്ഥ സന്നിപതിതകമ്മപ്പത്തസങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസേ കത്വാ കരേയ്യും. ഉഭയഥാപി യഥാവുത്തദോസോ നത്ഥി, ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതി പന ഭണ്ഡാഗാരസ്സ വിഹാരത്താ ഖണ്ഡസീമം ആനേതും ന സക്കാ, തസ്മാ യദി തം സമ്മുതിം ഖണ്ഡസീമായം ഠത്വാ കരേയ്യും, വത്ഥു മഹാസീമായം ഹോതി, കമ്മവാചാ ഖണ്ഡസീമായന്തി യഥാവുത്തദോസോ ഹോതി, തസ്മിഞ്ച ദോസേ സതി വത്ഥുവിപന്നത്താ കമ്മം വിപജ്ജതി, തസ്മാ മഹാസീമഭൂതവിഹാരമജ്ഝേയേവ സാ സമ്മുതി കാതബ്ബാതി അട്ഠകഥാചരിയാനം മതി, ന ഉപചാരസീമായ ഞത്തിദുതിയകമ്മം കാതബ്ബന്തി.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘വിഹാരസദ്ദേന അവിപ്പവാസസീമഭൂതാ മഹാസീമാവ വുത്താ, ന ഉപചാരസീമാ’’തി ഇദം വചനം കഥം പച്ചേതബ്ബന്തി? ഇമിനായേവ അട്ഠകഥാവചനേന. യദി ഹി ഉപചാരസീമാ ¶ വുത്താ ഭവേയ്യ, ഉപചാരസീമാ നാമ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി പവത്താ ആവാസേസു വാ ഭിക്ഖൂസു വാ വഡ്ഢന്തേസു അനിയമവസേന വഡ്ഢതി, തസ്മാ ഖണ്ഡസീമം അവത്ഥരിത്വാ പവത്തനതോ വിഹാരേന സഹ ഖണ്ഡസീമാ ഏകസീമായേവ ഹോതി, ഏവം സതി വിഹാരേ ഠിതം ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമായ ഠത്വാ സമ്മന്നിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, ന പന സക്കാ ‘‘ഖണ്ഡസീമായ നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) പടിസിദ്ധത്താ. തേന ഞായതി ‘‘ഇമസ്മിം ¶ ഠാനേ വിഹാരസദ്ദേന അവിപ്പവാസസീമഭൂതാ മഹാസീമാ വുത്താ, ന ഉപചാരസീമാ’’തി. ഉപചാരസീമായ അനിയമവസേന വഡ്ഢനഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ഉപചാരസീമാ പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേന, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാ ഹോതി. അപിച ഭിക്ഖൂനം ധുവസന്നിപാതട്ഠാനതോ വാ പരിയന്തേ ഠിതഭോജനസാലതോ വാ നിബദ്ധവസനകആവാസതോ വാ ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തോ ഉപചാരസീമാ വേദിതബ്ബാ, സാ പന ആവാസേസു വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതി, പരിഹായന്തേസു പരിഹായതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘ഭിക്ഖൂസുപി വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതീ’തി വുത്തം, തസ്മാ സചേ വിഹാരേ സന്നിപതിതഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഏകാബദ്ധാ ഹുത്വാ യോജനസതമ്പി പൂരേത്വാ നിസീദന്തി, യോജനസതമ്പി ഉപചാരസീമാവ ഹോതി, സബ്ബേസം ലാഭോ പാപുണാതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വചനതോതി.

യദി ഏവം ഉപചാരസീമായ കഥിനത്ഥതഭാവോ കസ്മാ വുത്തോതി? കഥിനത്ഥരണം നാമ ന സങ്ഘകമ്മം, പുഗ്ഗലകമ്മമേവ ഹോതി, തസ്മാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായ കാതബ്ബാ ഹോതി. ഞത്തികമ്മവാചാ പന സങ്ഘകമ്മഭൂതാ, തസ്മാ ഉപചാരസീമായ കാതും ന വട്ടതി, സുവിസോധിതപരിസായ ബദ്ധാബദ്ധസീമായമേവ വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. നനു ച ഭോ ‘‘കഥിനം അത്ഥരിതും കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തി? ഗണനവസേന ¶ താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, അഥ കസ്മാ ‘‘കഥിനത്ഥരണം നാമ ന സങ്ഘകമ്മം, പുഗ്ഗലകമ്മമേവ ഹോതീ’’തി വുത്തന്തി? ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി പരിവാരേ (പരി. ൪൧൪) വുത്തത്താ ച അപലോകനകമ്മാദീനം ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം ഠാനേസു അപവിട്ഠത്താ ച. അട്ഠകഥായം പന കഥിനത്ഥാരസ്സ ഉപചാരഭൂതം കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനകാലം സന്ധായ വുത്തം. തസ്മിഞ്ഹി കാലേ കഥിനദായകാ ചത്താരോ, പടിഗ്ഗാഹകോ ഏകോതി പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ഹോന്തി, തതോ ഹേട്ഠാ ന ലഭതീതി. ഞത്തികമ്മവാചായ സങ്ഘകമ്മഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം ഞത്തിദുതിയകമ്മസ്സ നവസു ഠാനേസു കഥിനദാന’’ന്തി ആഗതത്താ, ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തിആദിനാ വുത്തത്താ ചാതി.

അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ഭാസന്തരേസു ഞത്തീതി വുത്താ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായ പവിസതി, അത്ഥാരകിരിയാ ച ഉപചാരസീമായം കാതബ്ബാ, തസ്മാ കഥിനദാനകമ്മവാചാപി ഉപചാരസീമായം കാതബ്ബായേവാ’’തി വദന്തി, തേസം അയമധിപ്പായോ – മഹാവഗ്ഗപാളിയം ¶ (മഹാവ. ൩൦൬) ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി ആരഭിത്വാ ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അത്ഥതം ഹോതി കഥിന’’ന്തി കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചാതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ പാഠോ ആഗതോ, പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൧൨) ‘‘കഥിനത്ഥാരോ ജാനിതബ്ബോ’’തി ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘സചേ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം ഹോതി, സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അത്ഥാരകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അനുമോദകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛം നീഹരിത്വാ ‘‘സങ്ഘേന ഞത്തിദുതിയേന ¶ കമ്മേന കഥിനത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബം…പേ… അനുമോദാമാ’’തി ഞത്തിതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ പാഠോ ആഗതോ, തസ്മാ ഞത്തിതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ സബ്ബോ വിധി കഥിനത്ഥാരകിരിയായം പവിസതി, തതോ കഥിനത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബായ സതി ഞത്തിസങ്ഖാതകഥിനദാനകമ്മവാചാപി ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബായേവാതി.

തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – അത്ഥാരകിരിയായ വിസും അനാഗതായ സതി ‘‘സബ്ബോ വിധി അത്ഥാരകിരിയായം പവിസതീ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, അഥ ച പന മഹാവഗ്ഗപാളിയഞ്ച പരിവാരപാളിയഞ്ച അത്ഥാരകിരിയാ വിസും ആഗതായേവ, തസ്മാ ഞത്തിസങ്ഖാതാ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതി, കേവലം അത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരഭൂതത്താ പന തതോ പട്ഠായ അനുക്കമേന വുത്തം. യഥാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി സീമാസമ്മുതിം അനുജാനിത്വാ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബാ’’തി സീമാസമ്മുതിവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഠമം നിമിത്താ കിത്തേതബ്ബാ…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി നിമിത്തകിത്തനേന സഹ സീമാസമ്മുതികമ്മവാചാ ദേസിതാ, തത്ഥ നിമിത്തകിത്തനം സീമാസമ്മുതികമ്മം ന ഹോതി, കമ്മവാചായേവ സീമാസമ്മുതികമ്മം ഹോതി, തഥാപി സീമാസമ്മുതികമ്മവാചായ ഉപചാരഭാവതോ സഹ നിമിത്തകിത്തനേന സീമാസമ്മുതികമ്മവാചാ ദേസിതാ. യഥാ ച ഉപസമ്പദാകമ്മവിധിം ദേസേന്തോ ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദിനാ സഹ ഉപസമ്പദാകമ്മം ദേസിതം, തത്ഥ ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദി ഉപസമ്പദാകമ്മം ന ഹോതി, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചായേവ ഉപസമ്പദാകമ്മം ഹോതി, തഥാപി ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ സമീപേ ഭൂതത്താ ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദിനാ സഹ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചാ ദേസിതാ, ഏവമേത്ഥ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയാ ന ഹോതി, തഥാപി ¶ അത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരഭൂതത്താ കഥിനദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സഹ കഥിനത്ഥാരകിരിയാ ദേസിതാ, തസ്മാ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥ ¶ വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ ച അത്ഥാരോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ അതുല്യകിരിയാ അതുല്യകത്താരോ അതുല്യകമ്മാ അതുല്യകാലാ ച ഹോന്തി, തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘ഭാസന്തരേസു ഞത്തീതി വുത്താ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതീ’’തി. തത്ഥ കഥം അതുല്യകിരിയാ ഹോന്തി? കമ്മവാചാ ദാനകിരിയാ ഹോതി, അത്ഥാരോ പന്നരസധമ്മാനം കാരണഭൂതാ അത്ഥാരകിരിയാ, ഏവം അതുല്യകിരിയാ. കഥം അതുല്യകത്താരോതി? കമ്മവാചായ കത്താ സങ്ഘോ ഹോതി, അത്ഥാരസ്സ കത്താ പുഗ്ഗലോ, ഏവം അതുല്യകത്താരോ ഹോന്തി. കഥം അതുല്യകമ്മാ ഹോന്തി? കമ്മവാചായ കമ്മം കഥിനദുസ്സം ഹോതി, അത്ഥാരസ്സ കമ്മം കഥിനസങ്ഖാതാ സമൂഹപഞ്ഞത്തി, ഏവം അതുല്യകമ്മാ ഹോന്തി. കഥം അതുല്യകാലാ ഹോന്തി? കഥിനദാനകമ്മവാചാ പുബ്ബകരണപച്ചുദ്ധാരഅധിട്ഠാനാനം പുബ്ബേ ഹോതി, അത്ഥാരോ തേസം പച്ഛാ, ഏവം അതുല്യകാലാ ഹോന്തീതി. അഥ വാ അത്ഥാരോ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിനാ വചീഭേദസങ്ഖാതേന ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ, ന ഞത്തിഅനുസ്സാവനാദിനാ അനേകേഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അത്ഥാരോ ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ വചീഭേദേനാ’’തി. ഇമിനാപി കാരണേന ജാനിതബ്ബം ‘‘ന ഞത്തി അത്ഥാരേ പവിട്ഠാ’’തി.

അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ഏവം വദന്തി – ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീതി? ഗണനവസേന താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ആഗതത്താ ‘‘ഹേട്ഠിമന്തതോ ¶ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ കഥിനത്ഥാരം ലഭന്തി, തതോ അപ്പകതരാ ന ലഭന്തീ’’തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി കങ്ഖാവിതരണീടീകായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതത്താ തസ്മിം വാക്യേ ‘‘വട്ടതീ’’തി കിരിയായ കത്താ ‘‘സോ കഥിനത്ഥാരോ’’തി വുച്ചതി, തസ്മാ അത്ഥാരോതി ഇമിനാ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വുത്തഅത്ഥരണകിരിയാ ന അധിപ്പേതാ, ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞത്തിയാ ദാനം അധിപ്പേതന്തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി…പേ… ഉദ്ധം സതസഹസ്സന്തി ഇദം അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വിനയവിനിച്ഛയടീകായം വുത്തം. തസ്മിമ്പി പാഠേ ഞത്തിയാ ദിന്നംയേവ സന്ധായ ‘‘പഞ്ച ജനാ അത്ഥാരം ലഭന്തീ’’തി ഇദം വചനം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം, ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദി പുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥരണം സന്ധായ ന വുത്തന്തി ടീകാചരിയസ്സ അധിപ്പായോ. ഏവം കങ്ഖാവിതരണീടീകാ-വിനയവിനിച്ഛയടീകാകാരകേഹി ആചരിയേഹി ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമാ’’തി ¶ വിനിച്ഛിതത്താ ഉപചാരസീമായം കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചാകരണം യുത്തന്തി വിഞ്ഞായതീതി വദന്തി.

തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാ’’തി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യും. വദേയ്യും ചേ, അട്ഠകഥായ വിരുദ്ധോ സിയാ. കഥം വിരുദ്ധോതി ചേ? ‘‘ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തി, അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ന ലഭന്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ആഗതത്താ ‘‘തേ ഛിന്നവസ്സാദയോ കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തീ’’തി വിഞ്ഞായതി. യദി ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമ സിയാ, ഏവം സതി തേ ഭിക്ഖൂ ഞത്തിദുതിയകമ്മേപി ഗണപൂരകഭാവേന അപ്പവിട്ഠാ സിയും. അഥ ച പന ‘‘പുരിമികായ ¶ ഉപഗതാനം പന സബ്ബേ ഗണപൂരകാ ഹോന്തീ’’തി അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വുത്തത്താ തേ ഞത്തിദുതിയകമ്മേ പവിട്ഠാവ ഹോന്തി, തസ്മാ അട്ഠകഥാചരിയോ പഞ്ചാനിസംസഹേതുഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികം വചീഭേദംയേവ ‘‘അത്ഥാരോ’’തി വദതി, ന ഞത്തിദുതിയകമ്മം, തസ്മാ തേ ഛിന്നവസ്സാദയോ പഞ്ചാനിസംസഹേതുഭൂതം കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തി, ഞത്തിദുതിയകമ്മേ പന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘപൂരകഭാവം ലഭന്തീതി വിഞ്ഞായതി. പുനപി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ ചത്താരോ വാ ഹോന്തി തയോ വാ ദ്വേ വാ ഏകോ വാ, ഇതരേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം അലബ്ഭമാനകഥിനത്ഥാരേയേവ ഛിന്നവസ്സാദയോ ഗണപൂരകേ കത്വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനദുസ്സം ദാപേത്വാ പുരിമികായ ഉപഗതേഹി കഥിനസ്സ അത്ഥരിതബ്ബഭാവതോ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാതി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യു’’ന്തി അവചിമ്ഹാതി.

നനു ച ഭോ ഇമസ്മിമ്പി അട്ഠകഥാവചനേ ‘‘ഇതരേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി വചനേന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘേന കത്തബ്ബം ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ ‘‘അത്ഥാരോ’’തി വുത്തന്തി? ന, പുബ്ബാപരവിരോധതോ. പുബ്ബേ ഹി ഛിന്നവസ്സാദീനം കഥിനം അത്ഥരിതും അലബ്ഭമാനഭാവോ വുത്തോ, ഇധ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ’’തി വുത്തേ തേസമ്പി ലബ്ഭമാനഭാവോ വുത്തോ ഭവേയ്യ, ന അട്ഠകഥാചരിയാ പുബ്ബാപരവിരുദ്ധം കഥേയ്യും, തസ്മാ ‘‘കത്വാ’’തി പദം ‘‘അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി പദേന സമ്ബജ്ഝന്തേന സമാനകാലവിസേസനം അകത്വാ പുബ്ബകാലവിസേസനമേവ കത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ഏവം സതി പുബ്ബവചനേനാപരവചനം ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദകം വിയ സംസന്ദതി, പച്ഛാപി ച ‘‘കമ്മവാചം സാവേത്വാ കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാ ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാ ഗമിസ്സന്തീ’’തി വിസും കമ്മവാചാസാവനം വിസും കഥിനത്ഥരണം ¶ പുബ്ബാപരാനുക്കമതോ വുത്തം ¶ , തസ്മാ ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമ ന ഹോതി, കേവലം അത്ഥാരസ്സ കാരണമേവ ഉപചാരമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി പരിവാരവചനേന (പരി. ൪൧൪) അയമത്ഥോ ജാനിതബ്ബോതി.

യദി ഏവം കങ്ഖാവിതരണീടീകാ-വിനയവിനിച്ഛയടീകാസു ആഗതപാഠാനം അധിപ്പായോ കഥം ഭാസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ. നനു കങ്ഖാവിതരണീടീകായം ‘‘വട്ടതീ’’തി ഇമിസ്സാ കിരിയായ കത്താ ‘‘സോ കഥിനത്ഥാരോ’’തി വുത്തോ, വിനയവിനിച്ഛയടീകായഞ്ച ‘‘കഥിനദുസ്സദാനകമ്മ’’ന്തി പദം ‘‘സന്ധായാ’’തി കിരിയായ കമ്മം, കഥിനത്ഥാരോ…പേ… ഇദം ‘‘വുത്ത’’ന്തി കിരിയായ കമ്മം ഹോതി. ഏവം ടീകാസു നീതത്ഥതോ ആഗതപാഠേസു സന്തേസു ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാതി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യു’’ന്തി ന വത്തബ്ബന്തി? യേനാകാരേന അട്ഠകഥാവചനേന ടീകാവചനഞ്ച പുബ്ബാപരഅട്ഠകഥാവചനഞ്ച അവിരുദ്ധം ഭവേയ്യ, തേനാകാരേന ടീകാപാഠാനം അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ. കഥം? കങ്ഖാവിതരണീഅട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ആഗതോ, തസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ ചോദകേന ചോദേതബ്ബസ്സ അത്ഥിതായ തം പരിഹരിതും ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ, കഥം ചോദേതബ്ബം അത്ഥീതി? ഭോ അട്ഠകഥാചരിയ ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി വുത്തോ, ഏവം സതി പഞ്ചന്നം കഥിനത്ഥാരകാനം ഏവ സോ കഥിനത്ഥാരോ വട്ടതി, ന ഏകദ്വിതിചതുപുഗ്ഗലാനന്തി അത്ഥോ ആപജ്ജതി, ഏവം സതി ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി ആഗതപാളിയാ വിരുജ്ഝനതോ ആഗമവിരോധോ ¶ ആപജ്ജതി, തം ചോദനം പരിഹരന്തോ ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ. തത്ഥായമധിപ്പായോ – ഭോ ചോദകാചരിയ അട്ഠകഥാചരിയേന കഥിനത്ഥാരകാലേ പഞ്ചന്നം അത്ഥാരകാനം ഭിക്ഖൂനം വസേന ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ന വുത്തോ, അഥ ഖോ സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകാലേ പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ദായകപടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലാനം അത്ഥിതായ സോ പച്ഛാ കത്തബ്ബോ അത്ഥാരോ വട്ടതി, കാരണസമ്പത്തിയാ ഫലസമ്പത്തി ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ ആഗമവിരോധോ നാപജ്ജതീതി.

വിനയവിനിച്ഛയടീകായമ്പി ¶ ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീതി? ഗണനവസേന താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥാവചനേ പരേഹി പുച്ഛിതബ്ബസ്സ അത്ഥിതായ തം പുച്ഛം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘ഇദം അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ. കഥം പുച്ഛിതബ്ബന്തി ചേ? ഭോ അട്ഠകഥാചരിയ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ഇദം വചനം കിം പഞ്ചാനിസംസസ്സ കാരണഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിഅത്ഥാരകിരിയം സന്ധായ വുത്തം, ഉദാഹു അത്ഥാരസ്സ കാരണഭൂതം കഥിനദുസ്സദാനകമ്മന്തി. കഥം വിസ്സജ്ജനാതി? ഭോ ഭദ്രമുഖ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ഇദം പഞ്ചാനിസംസസ്സ കാരണഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികം അത്ഥാരകിരിയം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേന ന വുത്തം, അഥ ഖോ അത്ഥാരസ്സ കാരണഭൂതം കഥിനദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്തന്തി ¶ . തത്രായമധിപ്പായോ – സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ദിന്നദുസ്സേന ഏവ കഥിനത്ഥാരോ സമ്ഭവതി, ന ഠിതികായ ലദ്ധചീവരേന വാ പുഗ്ഗലികചീവരേന വാ സമ്ഭവതി, തഞ്ച കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം ചത്താരോ കഥിനദുസ്സദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചസു ഭിക്ഖൂസു വിജ്ജമാനേസുയേവ സമ്പജ്ജതി, ന തതോ ഊനേസൂതി പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം വട്ടതി, കാരണസിദ്ധിയാ ഫലസിദ്ധി ഹോതി, തേനേവ ച കാരണേന ‘‘കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം വുത്ത’’ന്തി മുഖ്യവസേന അവത്വാ ‘‘സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി ഉപചാരവസേനാഹ. ഏവം വുത്തേയേവ അട്ഠകഥാവചനസ്സ പുബ്ബാപരവിരോധോ നത്ഥി, അട്ഠകഥാവചനേന ച ടീകാവചനം വിരുദ്ധം ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം, ‘‘അപലോകനാദിസങ്ഘകമ്മകരണത്ഥം ബദ്ധസീമാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ’’തി ഇമിനാ വിനയലക്ഖണേന ച സമേതി.

‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികാ പന അത്ഥാരകിരിയാ അപലോകനാദീസു ചതൂസു സങ്ഘകമ്മേസു അപ്പവിട്ഠാ, അധിട്ഠാനാദയോ വിയ പഞ്ചാനിസംസലാഭകാരണഭൂതാ പുഗ്ഗലകിരിയാവ ഹോതീതി വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ അന്തോഉപചാരസീമായ കാതബ്ബാ, തസ്മാ അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ ബഹിഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരലഭമാനട്ഠാനം വാ ഗന്ത്വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മേന കഥിനദുസ്സം ദാപേത്വാ പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാ അന്തോഉപചാരസീമായമേവ കഥിനത്ഥരണം പുബ്ബാചരിയേഹി കതം, തം സുകതമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം അഗ്ഗഹേത്വാ സുദ്ധഉപചാരസീമായമേവ ഞത്തിദുതിയകമ്മം കാതബ്ബന്തി ഗയ്ഹമാനേ സതി തേസം ആയസ്മന്താനം ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജമാനാ സിസ്സാനുസിസ്സാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരദാനാദിഅപലോകനകമ്മം വാ ഉപോസഥപവാരണാദിഞത്തികമ്മം വാ സീമാസമ്മന്നനാദിഞത്തിദുതിയകമ്മം ¶ വാ ഉപസമ്പദാദിഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം വാ ഉപചാരസീമായമേവ കരേയ്യും, ഏവം കരോന്താ ഭഗവതോ ¶ സാസനേ മഹന്തം ജടം മഹന്തം ഗുമ്ബം മഹന്തം വിസമം കരേയ്യും, തസ്മാ തമകരണത്ഥം യുത്തിതോ ച ആഗമതോ ച അനേകാനി കാരണാനി ആഹരിത്വാ കഥയിമ്ഹാതി.

സാസനേ ഗാരവം കത്വാ, സദ്ധമ്മസ്സാനുലോമതോ;

മയാ കതം വിനിച്ഛയം, സമ്മാ ചിന്തേന്തു സാധവോ.

പുനപ്പുനം വിചിന്തേത്വാ, യുത്തം ചേ ഹോതി ഗണ്ഹന്തു;

നോ ചേ യുത്തം മാ ഗണ്ഹന്തു, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകാതി.

ഇതോ പരാനിപി കാരണസാധകാനി ആഹരന്തി ആചരിയാ, തേസം പടിവചനേന അതിവിത്ഥാരോ ഭവിസ്സതി, ഉപചാരസീമായ ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം കതട്ഠാനഭാവോ പുബ്ബേ വുത്തോവ, തസ്മാ തം വചനം മനസി കത്വാ സംസയം അകത്വാ ധാരേതബ്ബോതി.

‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി കിം ഏത്തകേന വചീഭേദേന കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി, ഉദാഹു അഞ്ഞോ കോചി കായവികാരോ കാതബ്ബോ? ന കാതബ്ബോ. ഏത്തകേനേവ ഹി വചീഭേദേന അത്ഥതം ഹോതി, കഥിനം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അത്ഥാരോ ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ വചീഭേദേനാ’’തി.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ അനുമോദാപനഅനുമോദനേ ദസ്സേന്തോ ‘‘തേന കഥിനത്ഥാരകേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിനാ വചീഭേദേന കഥിനം അത്ഥതം, തേന ‘‘കഥിനസ്സ അത്ഥാരാ പന്നരസ ധമ്മാ ജായന്തീ’’തി പരിവാരേ (പരി. ൪൦൩) ആഗതത്താ കഥിനത്ഥാരേന സഹേവ പഞ്ച ആനിസംസാ ആഗതാ, അഥ കസ്മാ സങ്ഘം അനുമോദാപേതീതി? കിഞ്ചാപി അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ആനിസംസാ ആഗതാ, സങ്ഘസ്സ പന അനാഗതാ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ച ആഗമനത്ഥം സങ്ഘം അനുമോദാപേതി, സങ്ഘോ ¶ ച അനുമോദനം കരോതി, ഏവം കതേ ഉഭിന്നമ്പി ആനിസംസാ ആഗതാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൩) ‘‘ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അത്ഥതം ഹോതി കഥിനം അത്ഥാരകസ്സ ച അനുമോദകസ്സ ചാ’’തി. ഏത്ഥ ച കഥിനത്ഥാരകഭിക്ഖുതോ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു തസ്മിം ¶ സങ്ഘേ അത്ഥി, ഇധ വുത്തനയേന അത്ഥാരകേന ‘‘ഭന്തേ’’തി വത്തബ്ബം, അനുമോദകേന ‘‘ആവുസോ’’തി. യദി പന കഥിനത്ഥാരകോ ഭിക്ഖു സബ്ബേസം വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, തേന ‘‘ആവുസോ’’തി വത്തബ്ബം, ഇതരേഹി ‘‘ഭന്തേ’’തി, ഏവം സേസനയദ്വയേപി. ഏവം സബ്ബേസം അത്ഥതം ഹോതി കഥിനന്തി. ഇമേസു പന സങ്ഘപുഗ്ഗലേസു യേ തസ്മിം വിഹാരേ പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പഠമപവാരണായ പവാരിതാ, തേയേവ അനുമോദിതും ലഭന്തി, ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാ വാ ന ലഭന്തി, അനനുമോദന്താപി ആനിസംസം ന ലഭന്തി.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചീവരവിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം അത്ഥതേ പന കഥിനേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സചേ കഥിനചീവരേന സദ്ധിം ആഭതം ആനിസംസന്തി ഇമിനാ ഏകം അത്ഥതചീവരമേവ കഥിനചീവരം നാമ, തതോ അഞ്ഞം തേന സദ്ധിം ആഭതം സബ്ബം ചീവരം കഥിനാനിസംസചീവരം നാമാതി ദസ്സേതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനീ’’തിആദി. തേന ഞായതി ‘‘വത്ഥമേവ ഇധ ആനിസംസോ നാമ, ന അഗ്ഘോ, കഥിനസാടകേന സദ്ധിം ആഭതാനം അഞ്ഞസാടകാനം ബഹുലവസേന അത്ഥരിതബ്ബം, ന കഥിനസാടകസ്സ മഹഗ്ഘവസേനാ’’തി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനിസ്സരോ, അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖുയേവ ഇസ്സരോ. കസ്മാ? ദായകേഹി വിചാരിതത്താ. ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഇസ്സരോ, കസ്മാ? ദായകേഹി അവിചാരിതത്താ, മൂലകഥിനസ്സ ച സങ്ഘേ ദിന്നത്താ. അവസേസകഥിനാനിസംസേതി ¶ തസ്സ ദിന്നവത്ഥേഹി അവസേസകഥിനാനിസംസവത്ഥേ. ബലവവത്ഥാനീതി അത്ഥരിതബ്ബകഥിനസാടകംയേവ അഹതം വാ അഹതകപ്പം വാ ദാതും വട്ടതി, ആനിസംസചീവരം പന യഥാസത്തി യഥാബലം പുരാണം വാ അഭിനവം വാ ദുബ്ബലം വാ ബലവം വാ ദാതും വട്ടതി, തസ്മാ തേസു ദുബ്ബലവത്ഥേ ഠിതികായ ദിന്നേ ലദ്ധഭിക്ഖുസ്സ ഉപകാരകം ന ഹോതി, തസ്മാ ഉപകാരണയോഗ്ഗാനി ബലവവത്ഥാനി ദാതബ്ബാനീതി അധിപ്പായോ. വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീതി യത്തകാ ഭിക്ഖൂ വസ്സാവാസികചീവരം ലഭിംസു, തേ ഠപേത്വാ തേസം ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ യഥാക്കമം ദാതബ്ബാനി. ഥേരാസനതോ പട്ഠായാതി യത്തകാ ഭിക്ഖൂ തിസ്സം കഥിനത്ഥതസീമായം സന്തി, തേസു ജേട്ഠകഭിക്ഖുതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനി. ആസനഗ്ഗഹണം പന യഥാവുഡ്ഢം നിസിന്നേ സന്ധായ കതം. ഏതേന വസ്സാവാസികകഥിനാനിസംസാനം സമാനഗതികതം ദീപേതി. ഗരുഭണ്ഡം ന ഭാജേതബ്ബന്തി കഥിനസാടകേന സദ്ധിം ആഭതേസു മഞ്ചപീഠാദികം ഗരുഭണ്ഡം ന ഭാജേതബ്ബം, സങ്ഘികവസേനേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയോ അനന്തരകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ വത്തബ്ബം അത്ഥി. കഥം? ഇദാനി ഭിക്ഖൂ കഥിനാനിസംസചീവരം കുസപാതം കത്വാ ¶ വിഭജന്തി, തം യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതീതി. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനി, ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനീ’’തി വചനതോതി. ഏവം സന്തേ കത്ഥ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി? ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതചീവരേതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഉസ്സന്നം ഹോതീതി ബഹു രാസികതം ഹോതി, ഭണ്ഡാഗാരം ന ഗണ്ഹാതി. സമ്മുഖീഭൂതേനാതി അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതേന. ഭാജേതുന്തി കാലം ഘോസാപേത്വാ പടിപാടിയാ ഭാജേതും…പേ… ഏവം ഠപിതേസു ചീവരപടിവീസേസു കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥായം ¶ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) വുത്തത്താ, തസ്മാ ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ഭാജേതബ്ബന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

ഏകച്ചേ പന ഭിക്ഖൂ ഏകേകസ്സ ഏകേകസ്മിം ചീവരേ അപ്പഹോന്തേ ചീവരം പരിവത്തേത്വാ അകപ്പിയവത്ഥും ഗഹേത്വാ ഭാജേന്തി, തം അതിഓളാരികമേവ. അഞ്ഞേപി ഏകച്ചാനം ചീവരാനം മഹഗ്ഘതായ ഏകച്ചാനം അപ്പഗ്ഘതായ സമഗ്ഘം കാതും ന സക്കാതി തഥേവ കരോന്തി, തമ്പി ഓളാരികമേവ. തത്ഥ ഹി അകപ്പിയവത്ഥുനാ പരിവത്തനേപി തസ്സ വിചാരണേപി ഭാഗഗ്ഗഹണേപി ആപത്തിയേവ ഹോതി. ഏകേ ‘‘കഥിനം നാമ ദുബ്ബിചാരണീയ’’ന്തി വത്വാ അത്ഥരണം ന കരോന്തി, പുഗ്ഗലികവസേനേവ യഥാജ്ഝാസയം വിചാരേന്തി, തം പന യദി ദായകേഹി പുഗ്ഗലസ്സേവ ദിന്നം, പുഗ്ഗലേന ച സങ്ഘസ്സ അപരിച്ചജിതം, ഏവം സതി അത്തനോ സന്തകത്താ യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. യദി പന സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ ദിന്നം, പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പരിച്ചജിതം, ഏവം സന്തേ സങ്ഘഗണാനം സന്തകത്താ അയുത്തം ഭവേയ്യ. അപരേ പന കഥിനവസേന പടിഗ്ഗഹിതേ വിചാരേതും ദുക്കരന്തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ന മയം കഥിനവസേന പടിഗ്ഗണ്ഹാമ, വസ്സാവാസികഭാവേനേവ പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വത്വാ യഥാരുചി വിചാരേന്തി, തമ്പി അയുത്തം. വസ്സാവാസികമ്പി ഹി സങ്ഘസ്സ ദിന്നം സങ്ഘികം ഹോതിയേവ, പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലികം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സചേ പന തേസം സേനാസനേ പംസുകൂലികോ വസതി, ആഗതഞ്ച തം ദിസ്വാ ‘തുമ്ഹാകം വസ്സാവാസികം ദേമാ’തി വദന്തി, തേന സങ്ഘസ്സ ആചിക്ഖിതബ്ബം. സചേ താനി കുലാനി സങ്ഘസ്സ ദാതും ന ഇച്ഛന്തി, ‘തുമ്ഹാകംയേവ ദേമാ’തി വദന്തി, സഭാഗോ ഭിക്ഖു ‘വത്തം കത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’തി വത്തബ്ബോ, പംസുകൂലികസ്സ പനേതം ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൧൯) വുത്തത്താ.

വസ്സാവാസികം ¶ ദുവിധം സദ്ധാദേയ്യതത്രുപ്പാദവസേന. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘ഇതി ¶ സദ്ധാദേയ്യേ ദായകമനുസ്സാ പുച്ഛിതബ്ബാ, തത്രുപ്പാദേ പന കപ്പിയകാരകാ പുച്ഛിതബ്ബാ’’തി. സദ്ധാദേയ്യവസ്സാവാസികമ്പി സവിഹാരാവിഹാരവസേന ദുവിധം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ ന ഏവം കാതബ്ബം. മനുസ്സാ ഹി അത്തനോ ആവാസപടിജഗ്ഗനത്ഥായ പച്ചയം ദേന്തി, തസ്മാ അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി തത്ഥ പവിസിതബ്ബ’’ന്തി, ‘‘യേസം പന സേനാസനം നത്ഥി, കേവലം പച്ചയമേവ ദേന്തി, തേസം പച്ചയം അവസ്സാവാസികേ സേനാസനേ ഗാഹേതും വട്ടതീ’’തി ച. തത്രുപ്പാദവസ്സാവാസികം നാമ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ കപ്പിയവത്ഥുപഅഭുഞ്ജനത്ഥായ ദിന്നവത്ഥുതോ നിബ്ബത്തം. വുത്തമ്പി ചേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘കപ്പിയകാരകാനഞ്ഹി ഹത്ഥേ ‘കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദിന്നവത്ഥുതോ യം യം കപ്പിയം, തം സബ്ബം പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാത’’ന്തി. ഏവം വസ്സാവാസികചീവരമ്പി പുബ്ബേ യേഭുയ്യേന സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ ‘‘കഥിനചീവരം ദേമാ’’തി വുത്തേ കഥിനചീവരഭാവേന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം, ‘‘വസ്സാവാസികം ദേമാ’’തി വുത്തേ വസ്സാവാസികചീവരഭാവേനേവ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) വചനതോ.

കിഞ്ചി അവത്വാ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ ഠപേത്വാ ഗതേ കിം കാതബ്ബന്തി? തത്ഥ സചേ ‘‘ഇദം വത്ഥു ചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പരപുഗ്ഗലസ്സ വാ അത്ഥായ പരിണത’’ന്തി ജാനേയ്യ, തേസം അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. അഥ ‘‘മമത്ഥായ പരിണത’’ന്തി ജാനേയ്യ, അത്തനോ അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികദാനാനീ’’തിആദി. അഥ ന കിഞ്ചി ജാനേയ്യ, അത്തനോ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ കിഞ്ചി അവത്വാ ഠപിതം തസ്സേവ പുഗ്ഗലികം ഹോതി. ന ഹി ചേതിയാദീനം അത്ഥായ പരിണതം ¶ കിഞ്ചി അവത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ ഠപേതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തിആദി.

‘‘ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, കഥം ഭാജേതബ്ബന്തി? ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീ’’തി വുത്തത്താ യേ ഭിക്ഖൂ ഇമസ്മിം വസ്സേ വസ്സാവാസികം ന ലഭിംസു, തേസം ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ ഏകേകം ചീവരം വാ സാടകം വാ ദാതബ്ബം. അഥ ചീവരാനം വാ സാടകാനം വാ അവസിട്ഠേസു സന്തേസു പുന ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദുതിയഭാഗോ ദാതബ്ബോ. തതോ ചീവരേസു വാ സാടകേസു വാ ഖീണേസു യേ ലഭന്തി, തേസു പച്ഛിമസ്സ ¶ വസ്സാദീനി സല്ലക്ഖേതബ്ബാനി. ന കേവലം തസ്മിം കഥിനത്ഥതദിവസേ ദിന്നദുസ്സാനി ഏവ കഥിനാനിസംസാനി നാമ ഹോന്തി, അഥ ഖോ യാവ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നചീവരാനിപി സങ്ഘികേന തത്രുപ്പാദേന ആരാമികേഹി ആഭതചീവരാനിപി കഥിനാനിസംസാനിയേവ ഹോന്തി. തസ്മാ താദിസേസു ചീവരേസു ഉപ്പജ്ജമാനേസു യഥാവുത്തസല്ലക്ഖിതവസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ പുനപ്പുനം ഗാഹേതബ്ബം. ‘‘ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വചനതോ തസ്മിം വസ്സേ വസ്സാവാസികചീവരാനം അനുപ്പജ്ജനതോ വാ ഉപ്പജ്ജമാനേസുപി ഠിതികായ അഗാഹാപനതോ വാ വസ്സാവാസികഠിതികായ അഭാവേ സതി ലദ്ധബ്ബകഥിനാനിസംസേ തസ്സം ഉപചാരസീമായം സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ പടിപാടിയാ നിസീദാപേത്വാ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ഠിതികം കത്വാ ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകേകം ചീവരം വാ സാടകം വാ ദാതബ്ബം. സങ്ഘനവകസ്സ ¶ ദാനകാലേപി മഹാഥേരാ ആഗച്ഛന്തി, ‘‘ഭന്തേ, വീസതിവസ്സാനം ദീയതി, തുമ്ഹാകം ഠിതികാ അതിക്കന്താ’’തി ന വത്തബ്ബാ, ഠിതികം ഠപേത്വാ തേസം ദത്വാ പച്ഛാ ഠിതികായ ദാതബ്ബം. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേ പച്ഛാ ആഗതാനം പഠമഭാഗോ ന പാപുണാതി, ദുതിയഭാഗതോ വസ്സഗ്ഗേന ദാതബ്ബോ. അയം ഠിതികാവിചാരോ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാതോ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൦൨) ഗഹേതബ്ബോതി.

നനു ച ഭോ ഏകച്ചാനി കഥിനാനിസംസചീവരാനി മഹഗ്ഘാനി, ഏകച്ചാനി അപ്പഗ്ഘാനി ഹോന്തി, കഥം ഏകേകസ്സ ഏകേകസ്മിം ദിന്നേ അഗ്ഘസമത്തം ഭവേയ്യാതി? വുച്ചതേ – ഭണ്ഡാഗാരചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ഇച്ഛിതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൪൩) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡാഗാരേ ചീവരം ഉസ്സന്നം ഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും…പേ… അഥ ഖോ ചീവരഭാജകാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കഥം നു ഖോ ചീവരം ഭാജേതബ്ബ’ന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഉച്ചിനിത്വാ തുലയിത്വാ വണ്ണാവണ്ണം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം ബന്ധിത്വാ ചീവരപടിവീസം ഠപേതു’’ന്തി. അട്ഠകഥായഞ്ച (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘ഉച്ചിനിത്വാതി ‘ഇദം ഥൂലം, ഇദം സണ്ഹം, ഇദം ഘനം, ഇദം തനുകം, ഇദം പരിഭുത്തം, ഇദം അപരിഭുത്തം, ഇദം ദീഘതോ ഏത്തകം, പുഥുലതോ ഏത്തക’ന്തി ഏവം വത്ഥാനി വിചിനിത്വാ. തുലയിത്വാതി ‘ഇദം ഏത്തകം അഗ്ഘതി, ഇദം ഏത്തക’ന്തി ഏവം അഗ്ഘപരിച്ഛേദം കത്വാ. വണ്ണാവണ്ണം കത്വാതി സചേ സബ്ബേസം ഏകേകമേവ ദസദസഅഗ്ഘനകം പാപുണാതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ പാപുണാതി, യം നവ വാ അട്ഠ വാ അഗ്ഘതി, തം അഞ്ഞേന ഏകഅഗ്ഘനകേന ച ദ്വിഅഗ്ഘനകേന ച സദ്ധിം ബന്ധിത്വാ ഏതേന ഉപായേന ¶ സമേ പടിവീസേ ഠപേത്വാതി അത്ഥോ ¶ . ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം ബന്ധിത്വാതി സചേ ഏകേകസ്സ ദീയമാനേ ദിവസോ ന പഹോതി, ദസ ദസ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ ദസ ദസ ചീവരപടിവീസേ ഏകവഗ്ഗം ബന്ധിത്വാ ഏകം ഭണ്ഡികം കത്വാ ഏവം ചീവരപടിവീസം ഠപേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ഏവം ഠപിതേസു ചീവരപടിവീസേസു കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. തേന ഞായതി ‘‘ഭണ്ഡാഗാരചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ഇച്ഛിതബ്ബം, കുസപാതോ ച കാതബ്ബോ’’തി.

ഇമസ്മിം പന കഥിനാനിസംസചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ന ഇച്ഛിതബ്ബം, കുസപാതോ ച ന കാതബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം കഥിനക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘ഏവം അത്ഥതേ പന കഥിനേ സചേ കഥിനചീവരേന സദ്ധിം ആഭതം ആനിസംസം ദായകാ ‘യേന അമ്ഹാകം കഥിനം ഗഹിതം, തസ്സേവ ദേമാ’തി ദേന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനിസ്സരോ. അഥ അവിചാരേത്വാവ ദത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഇസ്സരോ, തസ്മാ സചേ കഥിനത്ഥാരകസ്സ സേസചീവരാനിപി ദുബ്ബലാനി ഹോന്തി, സങ്ഘേന അപലോകേത്വാ തേസമ്പി അത്ഥായ വത്ഥാനി ദാതബ്ബാനി, കമ്മവാചാ പന ഏകായേവ വട്ടതി. അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനി. ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനി’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘അഗ്ഘപരിച്ഛേദം കത്വാ’’തി വാ ‘‘കുസപാതോ കാതബ്ബോ’’തി വാ. തേന ഞായതി ‘‘കഥിനാനിസംസചീവരാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ വാ വുഡ്ഢതരതോ വാ പട്ഠായേവ ദാതബ്ബാനി, നേവ അഗ്ഘസമത്തം കാതബ്ബം, ന കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി.

ഇദാനി പന വസ്സാവാസികഭാവേന അദിന്നത്താ വസ്സാവാസികഠിതികായ അകതത്താ ച കഥിനത്ഥതചീവരതോ ച കഥിനത്ഥാരകസ്സ അവസേസചീവരത്ഥായ ദിന്നവത്ഥതോ ച അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വുഡ്ഢതരതോ പട്ഠായ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഏകം വത്ഥം ദാതബ്ബം, തേസു പന വരം വരം വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബം ¶ . കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘പച്ഛിമവസ്സൂപനായികദിവസേ പന സചേ കാലം ഘോസേത്വാ സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ കോചി ദസഹത്ഥം വത്ഥം ആഹരിത്വാ വസ്സാവാസികം ദേതി, ആഗന്തുകോ സചേ ഭിക്ഖുസങ്ഘത്ഥേരോ ഹോതി, തസ്സ ദാതബ്ബം. നവകോ ചേ ഹോതി, സമ്മതേന ഭിക്ഖുനാ സങ്ഘത്ഥേരോ വത്തബ്ബോ ‘സചേ, ഭന്തേ, ഇച്ഛഥ, പഠമഭാഗം മുഞ്ചിത്വാ ഇദം വത്ഥം ഗണ്ഹഥാ’തി. അമുഞ്ചന്തസ്സ ന ദാതബ്ബം. സചേ പന പുബ്ബേ ഗാഹിതം മുഞ്ചിത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദാതബ്ബം. ഏതേനേവ ഉപായേന ദുതിയത്ഥേരതോ പട്ഠായ പരിവത്തേത്വാ പത്തട്ഠാനേ ആഗന്തുകസ്സ ദാതബ്ബം. സചേ പഠമവസ്സൂപഗതാ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വാ വത്ഥാനി അലത്ഥും, ലദ്ധം ലദ്ധം ഏതേനേവ ഉപായേന വിസ്സജ്ജാപേത്വാ യാവ ആഗന്തുകസ്സ സമകം ഹോതി, താവ ദാതബ്ബം. തേന പന സമകേ ലദ്ധേ അവസിട്ഠോ അനുഭാഗോ ഥേരാസനേ ദാതബ്ബോ’’തി ¶ സേനാസനക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) വചനതോ തംസംവണ്ണനാഭൂതായം വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൧൮) ‘‘ആഗന്തുകോ സചേ ഭിക്ഖൂതി ചീവരേ ഗാഹിതേ പച്ഛാ ആഗതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പത്തട്ഠാനേതി വസ്സഗ്ഗേന പത്തട്ഠാനേ. പഠമവസ്സൂപഗതാതി ആഗന്തുകസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ വസ്സൂപഗതാ. ലദ്ധം ലദ്ധന്തി ദായകാനം സന്തികാ ആഗതാഗതസാടക’’ന്തി വചനതോ, വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൧൮) ‘‘പഠമഭാഗം മുഞ്ചിത്വാതി ഇദം ചേ പഠമഗാഹിതവത്ഥുതോ മഹഗ്ഘം ഹോതീതി ലിഖിത’’ന്തി വചനതോ ച വിഞ്ഞായതി. ഏവം അട്ഠകഥായം ടീകാസു ച വസ്സാവാസികദാനേ പച്ഛാ ആഭതം മഹഗ്ഘവത്ഥം മഹാഥേരതോ പട്ഠായ പരിവത്തേത്വാ തേഹി അനിച്ഛിതംയേവ വസ്സഗ്ഗേന പത്തസ്സ പച്ഛാ ആഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബഭാവസ്സ വുത്തത്താ വരം വരം വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബന്തി വിഞ്ഞായതി.

‘‘സചേ ¶ പഠമവസ്സൂപഗതാ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വാ വത്ഥാനി അലത്ഥു’’ന്തി വത്ഥഗണനായ ഏവ വുത്തത്താ, അഗ്ഘഗണനായ അവുത്തത്താ ച കഥിനാനിസംസവത്ഥസ്സ ച വസ്സാവാസികഗതികഭാവസ്സ വചനതോ കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി വത്ഥഗണനാവസേനേവ ഭാജേതബ്ബാനി, ന അഗ്ഘസമഭാവേനാതി ച ദട്ഠബ്ബാനി, തേനേവ ച കാരണേന ‘‘യോ ബഹൂനി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി ദേതി, തസ്സ സന്തകേനേവ അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വുത്തം. ബഹൂനി ഹി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി വിഭജനകാലേ സങ്ഘസ്സ ഉപകാരകാനി ഹോന്തീതി.

പാളിഅട്ഠകഥാദീഹി, നേത്വാ വുത്തം വിനിച്ഛയം;

കഥിനേ ചീവരേ മയ്ഹം, ചിന്തയന്തു വിചക്ഖണാ.

ചിന്തയിത്വാ പുനപ്പുനം, യുത്തം ചേ ധാരയന്തു തം;

അയുത്തഞ്ചേ ഇതോ അഞ്ഞം, പരിയേസന്തു കാരണന്തി.

‘‘യോ ച തത്ഥ ചീവരുപ്പാദോ, സോ നേസം ഭവിസ്സതീ’’തി ചീവരസ്സേവ അത്ഥതകഥിനാനം ഭിക്ഖൂനം സന്തകഭാവസ്സ ഭഗവതാ വുത്തത്താ ചീവരതോ അഞ്ഞാനി സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നാനി പിണ്ഡപാതാദീനി വത്ഥൂനി ഉപചാരസീമം പവിട്ഠസ്സ ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ സന്തകം ഹോന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാ ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാ ഗമിസ്സന്തി ¶ , ആനിസംസോ പന ഇതരേസംയേവ ഹോതീ’’തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം ദാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൩) പാഠം ഉപനിസ്സായ കഥിനാനിസംസചീവരമ്പി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസംയേവ ദേന്തി, ന പനേവം കാതബ്ബം. ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതഞ്ഹി അകാലചീവരമേവ സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം കത്വാ ദാതബ്ബം. വസ്സാവാസികകഥിനാനിസംസാദികാലചീവരം പന സമകമേവ ദാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ചീവരക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസന്തി ഏത്ഥ യേ സാമണേരാ അത്തിസ്സരാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ¶ കത്തബ്ബകമ്മം ന കരോന്തി, ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാസു യുത്താ ആചരിയുപജ്ഝായാനംയേവ വത്തപടിപത്തിം കരോന്തി, അഞ്ഞേസം ന കരോന്തി, ഏതേസംയേവ ഉപഡ്ഢഭാഗോ ദാതബ്ബോ. യേ പന പുരേഭത്തഞ്ച പച്ഛാഭത്തഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ കത്തബ്ബകിച്ചം കരോന്തി, തേസം സമകോ ദാതബ്ബോ. ഇദഞ്ച പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നേന ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതേന അകാലചീവരേനേവ കഥിതം, കാലചീവരം പന സമകമേവ ദാതബ്ബ’’ന്തി.

കച്ചി നു ഖോ സാമണേരാ വസ്സം ഉപഗതാ, യേന ആനിസംസം ലഭേയ്യുന്തി? ആമ ഉപഗതാതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘അഥ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഉപഗതാ, ഏകോ പരിപുണ്ണവസ്സോ സാമണേരോ, സോ ചേ പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പജ്ജതി, ഗണപൂരകോ ചേവ ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വചനതോ വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പന്നോ പഠമപവാരണായ പവാരേതുമ്പി ലഭതി, വസ്സികോ ച ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീതി സാമണേരാനം വസ്സൂപഗമനം അനുഞ്ഞാതം ഹോതി. സാമണേരാ കഥിനാനിസംസം ലഭന്തീതി വദന്തീ’’തി വചനതോതി.

തത്രുപ്പാദേസു കഥിനാനിസംസേസു യദി ആരാമികാ തണ്ഡുലാദീഹി വത്ഥാനി ചേതാപേന്തി, വത്ഥേഹിപി തണ്ഡുലാദീനി ചേതാപേന്തി, തത്ഥ കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? വിഭജനകാലേ വിജ്ജമാനവത്ഥുവസേന കാതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘തത്രുപ്പാദേന തണ്ഡുലാദിനാ വത്ഥൂസു ചേതാപിതേസു അത്ഥതകഥിനാനമേവ താനി വത്ഥാനി പാപുണന്തി. വത്ഥേഹി പന തണ്ഡുലാദീസു ചേതാപിതേസു സബ്ബേസം താനി പാപുണന്തീതി വുത്ത’’ന്തി. ‘‘സചേ പന ഏകസീമായം ബഹൂ വിഹാരാ ഹോന്തീ’’തി ഏത്ഥ കതരസീമാ അധിപ്പേതാതി? ഉപചാരസീമാ. ഉപചാരസീമായംയേവ ഹി സങ്ഘലാഭവിഭജനാദികം സിജ്ഝതി. വുത്തഞ്ഹേതം ¶ വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘കഥിനത്ഥതസീമായന്തി ¶ ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തം, ഉപചാരസീമട്ഠസ്സ മതകചീവരാദിഭാഗിയതായ ബദ്ധസീമായ തത്രുപ്പാദാഭാവതോ വിഞ്ഞേയ്യമേതം ‘ഉപചാരസീമാവ അധിപ്പേതാ’തി’’.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ സങ്ഘേ രുചിതായ മാതികാപലിബോധഉബ്ഭാരേ അദസ്സേത്വാവ അന്തേ ആനിസംസം ദസ്സേതും ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അട്ഠവിധാ മാതികാ പക്കമനന്തികാ, നിട്ഠാനന്തികാ, സന്നിട്ഠാനന്തികാ, നാസനന്തികാ, സവനന്തികാ, ആസാവച്ഛേദികാ, സീമാതിക്കന്തികാ, സഹുബ്ഭാരാതി. തത്ഥ അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു കതപരിയോസിതം ചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം ന പച്ചേസ്സാമീ’’തി പക്കമതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപചാരസീമാതിക്കമേനേവ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി, പഞ്ചാനിസംസാനി അലഭനേയ്യോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ പക്കമനമേവസ്സ അന്തഭൂതത്താ പക്കമനന്തികോ നാമ ഹോതി.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അനിട്ഠിതമേവ അത്തനോ ഭാഗഭൂതം ചീവരം ആദായ അഞ്ഞം വിഹാരം ഗതോ, തസ്സ ബഹിഉപചാരസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇമസ്മിംയേവ വിഹാരേ ഇമം ചീവരം കാരേസ്സാമി, ന പുരാണവിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, സോ ബഹിസീമായമേവ തം ചീവരം കാരേതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ തസ്മിം ചീവരേ നിട്ഠിതേ കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ചീവരനിട്ഠാനമേവസ്സ അന്തോതി നിട്ഠാനന്തികോ നാമ.

ഭിക്ഖു അത്ഥതകഥിനോ അകതചീവരമാദായ പക്കമതി, തസ്സ ബഹിഉപചാരസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇമം ചീവരം നേവ കാരേസ്സാമി, പോരാണവിഹാരഞ്ച ന പച്ചേസ്സാമീ’’തി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ തേന സന്നിട്ഠാനേന കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ സന്നിട്ഠാനമേവസ്സ അന്തോതി സന്നിട്ഠാനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ¶ ഭിക്ഖു അകതമേവ ചീവരം ആദായ പക്കമതി, ബഹിസീമഗതസ്സ തസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധേവിമം ചീവരം കാരേസ്സാമി, ന ച പോരാണവിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, തസ്സ ചീവരം കുരുമാനം ചോരാദീഹി നസ്സതി, അഗ്യാദീഹി വിനസ്സതി, കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ നാസനമേവസ്സ അന്തോതി നാസനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അകതചീവരമാദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി ¶ , തസ്സ ബഹിസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധേവിമം ചീവരം കാരേസ്സാമീ’’തി, സോ കതചീവരോ സുണാതി ‘‘വിഹാരേ കിര സങ്ഘേന കഥിനം ഉബ്ഭത’’ന്തി, തേന സവനമത്തേനസ്സ കഥിനം ഉബ്ഭതം ഹോതി. അയം കഥിനബ്ഭാരോ സവനമേവസ്സ അന്തോതി സവനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അഞ്ഞത്ഥ പച്ചാസാചീവരകാരണാ പക്കമതി, തസ്സ ബഹിസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധ ബഹിസീമായമേവ ചീവരപച്ചാസം പയിരുപാസാമി, ന വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, സോ തത്ഥേവ തം ചീവരപച്ചാസം പയിരുപാസതി, സോ തം ചീവരപച്ചാസം അലഭമാനോ ചീവരാസാ പച്ഛിജ്ജതി, തേനേവ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ആസാവച്ഛേദസഹിതത്താ ആസാവച്ഛേദികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അകതചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി, സോ ബഹിസീമഗതോ തം ചീവരം കാരേതി, സോ കതചീവരോ ‘‘വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ ബഹിഉപചാരസീമായമേവ കഥിനുബ്ഭാരകാലം വീതിനാമേതി, തസ്സ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ചീവരകാലസ്സ അന്തിമദിവസസങ്ഖാതായ സീമായ അതിക്കന്തത്താ സീമാതിക്കന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു ചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി, സോ കതചീവരോ ‘‘വിഹാരം ¶ പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ പച്ചാഗന്ത്വാ വിഹാരേ കഥിനുബ്ഭാരം പപ്പോതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സഹ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സഹ കതത്താ സഹുബ്ഭാരോ നാമ. അയം അട്ഠവിധോ കഥിനുബ്ഭാരോ അട്ഠ മാതികാ നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം കഥിനക്ഖന്ധകപാളിയം (മഹാവ. ൩൧൦) ‘‘അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ, മാതികാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരായ പക്കമനന്തികാ നിട്ഠാനന്തികാ സന്നിട്ഠാനന്തികാ നാസനന്തികാ സവനന്തികാ ആസാവച്ഛേദികാ സീമാതിക്കന്തികാ സഹുബ്ഭാരാതി. ഭിക്ഖു അത്ഥതകഥിനോ കതചീവരമാദായ പക്കമതി ‘ന പച്ചേസ്സ’ന്തി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പക്കമനന്തികോ കഥിനുബ്ഭാരോ’’തിആദി, വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച –

‘‘പക്കമനഞ്ച ¶ നിട്ഠാനം, സന്നിട്ഠാനഞ്ച നാസനം;

സവനമാസാ ച സീമാ ച, സഹുബ്ഭാരോതി അട്ഠിമാ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൯);

പലിബോധോ ദുവിധോ ആവാസപലിബോധോ, ചീവരപലിബോധോതി. തത്ഥ ‘‘യസ്മിം വിഹാരേ കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി, തസ്മിം വസിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തോപി ‘‘പുന തം വിഹാരം ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി സാപേക്ഖോ ഹോതി. അയം ആവാസപലിബോധോ നാമ. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം അകതം വാ ഹോതി അപരിയോസിതം വാ, ‘‘അഞ്ഞതോ ചീവരം ലച്ഛാമീ’’തി ആസാ വാ അനുപച്ഛിന്നാ ഹോതി. അയം ചീവരപലിബോധോ നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം കഥിനക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൨൫) ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ കഥിനസ്സ പലിബോധാ? ആവാസപലിബോധോ ച ചീവരപലിബോധോ ച. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ആവാസപലിബോധോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വസതി വാ തസ്മിം ആവാസേ, സാപേക്ഖോ വാ പക്കമതി ‘പച്ചേസ്സ’ന്തി, ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആവാസപലിബോധോ ഹോതി. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ചീവരപലിബോധോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചീവരം അകതം ¶ വാ ഹോതി വിപ്പകതം വാ, ചീവരാസാ വാ അനുപച്ഛിന്നാ, ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചീവരപലിബോധോ ഹോതീ’’തി.

ഉബ്ഭാരോ ദുവിധോ അട്ഠമാതികാഉബ്ഭാരഅന്തരുബ്ഭാരവസേന. തത്ഥ ബഹിഉപചാരസീമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം വസേന വുത്താ സത്ത കഥിനുബ്ഭാരാ ച ബഹിഉപചാരസീമം ഗന്ത്വാ നിവത്തേത്വാ കഥിനത്ഥതവിഹാരേ അന്തരുബ്ഭാരം പത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സഹ അന്തരുബ്ഭാരസ്സ കതത്താ സഹുബ്ഭാരസങ്ഖാതോ ഏകോ കഥിനുബ്ഭാരോ ചാതി ഇമേ അട്ഠ കഥിനുബ്ഭാരാ അട്ഠമാതികായ പവിട്ഠത്താ അട്ഠമാതികാഉബ്ഭാരോ നാമ. ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ തസ്മിംയേവ വിഹാരേ നിസീദിത്വാ കഥിനുബ്ഭാരം ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനുബ്ഭാരോ അട്ഠമാതികായ അപ്പവിട്ഠോ ഹുത്വാ കാലപരിച്ഛേദം അപ്പത്വാ അന്തരായേവ കതത്താ അന്തരുബ്ഭാരോ നാമ.

അന്തരുബ്ഭാരസഹുബ്ഭാരാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായേവ കതാ, ഏവം സന്തേ കോ തേസം വിസേസോതി? അന്തരുബ്ഭാരോ ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ അന്തോസീമായമേവ ഠിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി കതോ. സഹുബ്ഭാരോ ബഹിസീമം ഗതേന ഭിക്ഖുനാ പച്ചാഗന്ത്വാ തം അന്തരുബ്ഭാരം പത്വാ തേഹി അന്തോസീമട്ഠേഹി ഭിക്ഖൂഹി സഹ കതോതി അയമേതേസം വിസേസോ. പക്കമനന്തികാദയോ സത്ത കഥിനുബ്ഭാരാ ന കമ്മവാചായ ¶ കതാ, കേവലം ദ്വിന്നം പലിബോധാനം ഉപച്ഛേദേന പഞ്ചഹി ആനിസംസേഹി വിഗതത്താ കഥിനുബ്ഭാരാ നാമ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന വിനയവിനിച്ഛയേ –

‘‘അട്ഠന്നം മാതികാനം വാ, അന്തരുബ്ഭാരതോപി വാ;

ഉബ്ഭാരാപി ദുവേ വുത്താ, കഥിനസ്സ മഹേസിനാ’’തി.

തട്ടീകായമ്പി ‘‘അട്ഠന്നം മാതികാനന്തി ബഹിസീമഗതാനം വസേന വുത്താ. പക്കമനന്തികാദയോ സത്ത മാതികാ ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ അന്തരുബ്ഭാരം ¶ സമ്പത്തസ്സ വസേന വുത്താ, സഹുബ്ഭാരോ ഇമാസം അട്ഠന്നം മാതികാനം വസേന ച. അന്തരുബ്ഭാരതോപി വാതി ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ തത്ഥേവ വസിത്വാ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മേന ഉബ്ഭതകഥിനാനം വസേന ലബ്ഭനതോ അന്തരുബ്ഭാരോതി മഹേസിനാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരാ ദുവേ വുത്താതി യോജനാ. ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ ആഗതസ്സ വസേന സഉബ്ഭാരോ, ബഹിസീമം അഗതാനം വസേന അന്തരുബ്ഭാരോതി ഏകോയേവ ഉബ്ഭാരോ ദ്വിധാ വുത്തോ’’തി വുത്തം.

കസ്മാ പന അന്തരുബ്ഭാരവസേന കമ്മവാചായ കഥിനം ഉബ്ഭതന്തി? മഹാദാനം ദാതുകാമേഹി ഉപാസകേഹി ആഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ അകാലചീവരം ദാതുകാമേഹി യാചിതത്താ. വുത്തഞ്ഹി ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗപാളിയം (പാചി. ൯൨൫) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരേന ഉപാസകേന സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ വിഹാരോ കാരാപിതോ ഹോതി, സോ തസ്സ വിഹാരസ്സ മഹേ ഉഭതോസങ്ഘസ്സ അകാലചീവരം ദാതുകാമോ ഹോതി. തേന ഖോ പന സമയേന ഉഭതോസങ്ഘസ്സ കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി. അഥ ഖോ സോ ഉപാസകോ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ കഥിനുദ്ധാരം യാചീ’’തിആദി. കഥം പന കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി? ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി. സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരതി. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി കഥിനസ്സ ഉദ്ധാരോ, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ. ഉബ്ഭതം സങ്ഘേന കഥിനം, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഏവം കാതബ്ബാതി. വുത്തഞ്ഹി ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം ഉദ്ധരിതും, ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം ഉദ്ധരിതബ്ബം. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ – സുണാതു മേ…പേ… ധാരയാമീ’’തി.

ഏതേന ¶ ¶ ച കഥിനുബ്ഭാരേന പുബ്ബേ കതം കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം ഉബ്ഭതന്തി വദന്തി, ന പന കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉബ്ഭതം, അഥ ഖോ അത്ഥാരകമ്മമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉബ്ഭതം ഭവേയ്യ, തായ കമ്മവാചായ കഥിനദുസ്സദാനസ്സ സിജ്ഝനതോ ഇമായ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ തം പുബ്ബേ ദിന്നദുസ്സം പുന ആഹരാപേതബ്ബം സിയാ, ന പഞ്ചാനിസംസവിഗമനം. യസ്മാ പന ഇമായ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ പഞ്ചാനിസംസവിഗമനമേവ ഹോതി, ന പുബ്ബേ ദിന്നകഥിനദുസ്സസ്സ പുന ആഹരാപനം. തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘പഞ്ചാനിസംസലാഭകാരണം അത്ഥരണകമ്മമേവ ഇമായ കഥിനബ്ഭാരകമ്മവാചായ ഉദ്ധരീയതി, ന കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാതി, തസ്മാ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചാകരണതോ പച്ഛാ സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം ചീവരം അകാലചീവരം ഹോതി, സങ്ഘോ പഞ്ചാനിസംസേ ന ലഭതി, ചീവരം സബ്ബസങ്ഘികം ഹുത്വാ ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ ഭാജനീയം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. അയമത്ഥോ കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ച കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ ച അത്ഥഞ്ച അധിപ്പായഞ്ച സുട്ഠു വിനിച്ഛിനിത്വാ പുബ്ബാപരം സംസന്ദിത്വാ പച്ചേതബ്ബോതി.

ഏത്ഥ സിയാ – കഥിനുബ്ഭാരം യാചന്താനം സബ്ബേസം കഥിനുബ്ഭാരോ ദാതബ്ബോ, ഉദാഹു ഏകച്ചാനന്തി, കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ സബ്ബേസം ദാതബ്ബോ, കഥിനുബ്ഭാരകമ്മേന പഞ്ചാനിസംസവിഗമനതോ സങ്ഘസ്സ ലാഭന്തരായോ ഭവേയ്യ, അഥ ഏകച്ചാനം മുഖോലോകനം വിയ സിയാതി? യദി കഥിനത്ഥാരമൂലകലാഭതോ കഥിനുബ്ഭാരമൂലകലാഭോ മഹന്തോ ഭവേയ്യ, തേസം യാചന്താനം കഥിനുബ്ഭാരോ ദാതബ്ബോ. യദി അപ്പകോ, ന ദാതബ്ബോ. യദി സമോ, കുലപ്പസാദത്ഥായ ദാതബ്ബോതി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൯൨൭) ‘‘കീദിസോ കഥിനുദ്ധാരോ ദാതബ്ബോ, കീദിസോ ന ദാതബ്ബോതി? യസ്സ ¶ അത്ഥാരമൂലകോ ആനിസംസോ മഹാ, ഉബ്ഭാരമൂലകോ അപ്പോ, ഏവരൂപോ ന ദാതബ്ബോ. യസ്സ പന അത്ഥാരമൂലകോ ആനിസംസോ അപ്പോ, ഉബ്ഭാരമൂലകോ മഹാ, ഏവരൂപോ ദാതബ്ബോ. സമാനിസംസോപി സദ്ധാപരിപാലനത്ഥം ദാതബ്ബോവാ’’തി. ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘പഞ്ചാനിസംസാനം കാരണഭൂതം അത്ഥാരകമ്മമേവ ഉദ്ധരീയതി, ന കഥിനദുസ്സദാനഭൂതം ഞത്തിദുതിയകമ്മ’’ന്തി.

ആനിസംസകഥായം പഞ്ചാതി ഇദാനി വുച്ചമാനാ അനാമന്തചാരാദയോ പഞ്ച കിരിയാ. കപ്പിസ്സന്തീതി കപ്പാ ഭവിസ്സന്തി, അനാപത്തികാരണാ ഭവിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. അനാമന്തചാരോതി അനാമന്തേത്വാ ചരണം. യോ ഹി ദായകേഹി ഭത്തേന നിമന്തിതോ ഹുത്വാ സഭത്തോ സമാനോ വിഹാരേ സന്തം ¶ ഭിക്ഖും അനാമന്തേത്വാ കുലേസു ചാരിത്തം ആപജ്ജതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചാരിത്തസിക്ഖാപദേന പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതി, സാ ആപത്തി അത്ഥതകഥിനസ്സ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ ചാരിത്തസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു നിമന്തിതോ സഭത്തോ സമാനോ സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛാ പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ കുലേസു ചാരിത്തം ആപജ്ജേയ്യ അഞ്ഞത്ര സമയാ, പാചിത്തിയം. തത്ഥായം സമയോ ചീവരദാനസമയോ ചീവരകാരസമയോ, അയം തത്ഥ സമയോ’’തി അചേലകവഗ്ഗേ പഞ്ചമസിക്ഖാപദം (പാചി. ൨൯൯-൩൦൦). ചീവരവിപ്പവാസോതി തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരേന വാ സബ്ബേന വാ വിനാ ഹത്ഥപാസേ അകത്വാ അരുണുട്ഠാപനം, ഏവം കരോതോപി ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ ച ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘നിട്ഠിതചീവരസ്മിം പന ഭിക്ഖുനാ ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ ഏകരത്തമ്പി ചേ ഭിക്ഖു തിചീവരേന വിപ്പവസേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാ, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ആഗതം നിസ്സഗ്ഗിയേസു ദുതിയസിക്ഖാപദം (പാരാ. ൪൭൨).

ഗണഭോജനന്തി ¶ ഏതേന ഗണഭോജനസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി വുത്താതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഗണഭോജനം നാമ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം ദേഥാ’’തി ഭിക്ഖൂനം വിഞ്ഞത്തിയാ വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദായകാനം നിമന്തനേന വാ അകപ്പിയവോഹാരേന ചത്താരോ വാ അതിരേകാ വാ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഏകതോ ഭുഞ്ജനം. ഗണഭോജനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘ഗണഭോജനേ അഞ്ഞത്ര സമയാ പാചിത്തിയം. തത്ഥായം സമയോ ഗിലാനസമയോ ചീവരദാനസമയോ ചീവരകാരസമയോ അദ്ധാനഗമനസമയോ നാവാഭിരുഹനസമയോ മഹാസമയോ സമണഭത്തസമയോ, അയം തത്ഥ സമയോ’’തി ആഗതം ഭോജനവഗ്ഗേ ദുതിയസിക്ഖാപദം (പാചി. ൨൧൫). അനധിട്ഠിതം അവികപ്പിതം വട്ടതീതി പഠമകഥിനസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ പഠമകഥിനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘നിട്ഠിതചീവരസ്മിം പന ഭിക്ഖുനാ ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബം, തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ആഗതം നിസ്സഗ്ഗിയേസു പഠമസിക്ഖാപദം (പാരാ. ൪൭൨). കഥിനത്ഥതസീമായാതി ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തം. മതകചീവരന്തി മതസ്സ ചീവരം. തത്രുപ്പാദേനാതി സങ്ഘസന്തകേന ആരാമുയ്യാനഖേത്തവത്ഥുആദിനാ. യം സങ്ഘികം ചീവരം ഉപ്പജ്ജതി, തം തേസം ഭവിസ്സതീതി ഇമിനാ ചീവരമേവ കഥിനത്ഥാരകാനം ഭിക്ഖൂനം സന്തകം ഹോതി, തതോ അഞ്ഞം പിണ്ഡപാതഭേസജ്ജാദികം ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ സന്തകം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ അട്ഠങ്ഗസമ്പന്നോ, ലജ്ജീ ഭിക്ഖു സുപേസലോ;

കരേയ്യ കഥിനത്ഥാരം, ഉബ്ഭാരഞ്ചാപി സാധുകന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കഥിനത്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകൂനതിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൦. ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയകഥാ

൨൨൭. ഏവം ¶ കഥിനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഗരുഭണ്ഡാദിവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ‘‘ഗരുഭണ്ഡാനീതി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരൂതി –

‘‘പുമേ ആചരിയാദിമ്ഹി, ഗരു മാതാപിതൂസുപി;

ഗരു തീസു മഹന്തേ ച, ദുജ്ജരാലഹുകേസു ചാ’’തി. –

വുത്തേസു അനേകത്ഥേസു അലഹുകവാചകോ. ഭണ്ഡ-സദ്ദോ ‘‘ഭാജനാദിപരിക്ഖാരേ, ഭണ്ഡം മൂലധനേപി ചാ’’തി ഏത്ഥ ഭാജനാദിപരിക്ഖാരത്ഥോ ഹോതി. വചനത്ഥോ പന ഗരന്തി ഉഗ്ഗച്ഛന്തി ഉഗ്ഗതാ പാകടാ ഹോന്തീതി ഗരൂനി, ഭഡിതബ്ബാനി ഇച്ഛിതബ്ബാനീതി ഭണ്ഡാനി, ഗരൂനി ച താനി ഭണ്ഡാനി ചാതി ഗരുഭണ്ഡാനി, ആരാമാദീനി വത്ഥൂനി. ഇതി ആദിനാ നയേന സേനാസനക്ഖന്ധകേ ഭഗവതാ ദസ്സിതാനി ഇമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനി ഗരുഭണ്ഡാനി നാമാതി യോജേതബ്ബം.

മഞ്ചേസു മസാരകോതി മഞ്ചപാദേ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ അടനിയോ പവേസേത്വാ കതോ. ബുന്ദികാബദ്ധോതി അടനീഹി മഞ്ചപാദേ ഡംസാപേത്വാ പല്ലങ്കസങ്ഖേപേന കതോ. കുളീരപാദകോതി അസ്സമേണ്ഡകാദീനം പാദസദിസേഹി പാദേഹി കതോ. യോ വാ പന കോചി വങ്കപാദകോ, അയം വുച്ചതി ‘‘കുളീരപാദകോ’’തി. ആഹച്ചപാദകോതി അയം പന ‘‘ആഹച്ചപാദകോ നാമ മഞ്ചോ അങ്ഗേ വിജ്ഝിത്വാ കതോ ഹോതീ’’തി ഏവം പരതോ പാളിയംയേവ (പാചി. ൧൩൧) വുത്തോ, തസ്മാ അടനിയോ വിജ്ഝിത്വാ ¶ തത്ഥ പാദസിഖം പവേസേത്വാ ഉപരി ആണിം ദത്വാ കതമഞ്ചോ ആഹച്ചപാദകോതി വേദിതബ്ബോ. പീഠേപി ഏസേവ നയോ.

ഉണ്ണഭിസിആദീനം പഞ്ചന്നം അഞ്ഞതരാതി ഉണ്ണഭിസി ചോളഭിസി വാകഭിസി തിണഭിസി പണ്ണഭിസീതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഭിസീനം അഞ്ഞതരാ ¶ . പഞ്ച ഭിസിയോതി പഞ്ചഹി ഉണ്ണാദീഹി പൂരിതഭിസിയോ. തൂലഗണനായ ഹി ഏതാസം ഗണനാ. തത്ഥ ഉണ്ണഗ്ഗഹണേന ന കേവലം ഏളകലോമമേവ ഗഹിതം, ഠപേത്വാ പന മനുസ്സലോമം യം കിഞ്ചി കപ്പിയാകപ്പിയമംസജാതീനം പക്ഖിചതുപ്പദാനം ലോമം, സബ്ബം ഇധ ഉണ്ണഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതം, തസ്മാ ഛന്നം ചീവരാനം, ഛന്നം അനുലോമചീവരാനഞ്ച അഞ്ഞതരേന ഭിസിച്ഛവിം കത്വാ തം സബ്ബം പക്ഖിപിത്വാ ഭിസിം കാതും വട്ടതി. ഏളകലോമാനി പന അപക്ഖിപിത്വാ കമ്ബലമേവ ചതുഗ്ഗുണം വാ പഞ്ചഗുണം വാ പക്ഖിപിത്വാ കതാപി ഉണ്ണഭിസിസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി. ചോളഭിസിആദീസു യം കിഞ്ചി നവചോളം വാ പുരാണചോളം വാ സംഹരിത്വാ വാ അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ വാ കതാ ചോളഭിസി, യം കിഞ്ചി വാകം പക്ഖിപിത്വാ കതാ വാകഭിസി, യം കിഞ്ചി തിണം പക്ഖിപിത്വാ കതാ തിണഭിസി, അഞ്ഞത്ര സുദ്ധതമാലപത്തം യം കിഞ്ചി പണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ കതാ പണ്ണഭിസീതി വേദിതബ്ബാ. തമാലപത്തം പന അഞ്ഞേന മിസ്സമേവ വട്ടതി, സുദ്ധം ന വട്ടതി. ഭിസിയാ പമാണനിയമോ നത്ഥി, മഞ്ചഭിസി പീഠഭിസി ഭൂമത്ഥരണഭിസി ചങ്കമനഭിസി പാദപുഞ്ഛനഭിസീതി ഏതാസം അനുരൂപതോ സല്ലക്ഖേത്വാ അത്തനോ രുചിവസേന പമാണം കാതബ്ബം. യം പനേതം ഉണ്ണാദിപഞ്ചവിധതൂലമ്പി ഭിസിയം വട്ടതി, തം മസൂരകേപി വട്ടതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം. തത്ഥ മസൂരകേതി ചമ്മമയഭിസിയം. ഏതേന മസൂരകം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി.

ബിമ്ബോഹനേ തീണി തൂലാനി രുക്ഖതൂലം ലതാതൂലം പോടകീതൂലന്തി. തത്ഥ രുക്ഖതൂലന്തി സിമ്ബലിരുക്ഖാദീനം യേസം കേസഞ്ചി രുക്ഖാനം തൂലം. ലതാതൂലന്തി ഖീരവല്ലിആദീനം യാസം കാസഞ്ചി ലതാനം തൂലം. പോടകീതൂലന്തി പോടകീതിണാദീനം യേസം കേസഞ്ചി തിണജാതികാനം അന്തമസോ ഉച്ഛുനളാദീനമ്പി തൂലം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൯൭) പന ‘‘പോടകീതൂലന്തി ഏരകതിണതൂല’’ന്തി വുത്തം, ഏതേഹി തീഹി സബ്ബഭൂതഗാമാ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി. രുക്ഖവല്ലിതിണജാതിയോ ¶ ഹി മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ ഭൂതഗാമോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ യസ്സ കസ്സചി ഭൂതഗാമസ്സ തൂലം ബിമ്ബോഹനേ വട്ടതി, ഭിസിം പന പാപുണിത്വാ സബ്ബമ്പേതം ‘‘അകപ്പിയതൂല’’ന്തി വുച്ചതി ന കേവലഞ്ച ബിമ്ബോഹനേ ഏതം തൂലമേവ, ഹംസമോരാദീനം സബ്ബസകുണാനം, സീഹാദീനം സബ്ബചതുപ്പദാനഞ്ച ¶ ലോമമ്പി വട്ടതി. പിയങ്ഗുപുപ്ഫബകുളപുപ്ഫാദി പന യം കിഞ്ചി പുപ്ഫം ന വട്ടതി. തമാലപത്തം സുദ്ധമേവ ന വട്ടതി, മിസ്സകം പന വട്ടതി, ഭിസീനം അനുഞ്ഞാതം പഞ്ചവിധം ഉണ്ണാദിതൂലമ്പി വട്ടതി. അദ്ധകായികാനി പന ബിമ്ബോഹനാനി ന വട്ടന്തി. അദ്ധകായികാനീതി ഉപഡ്ഢകായപ്പമാണാനി, യേസു കടിതോ പട്ഠായ യാവ സീസം ഉപദഹന്തി ഠപേന്തി. സീസപ്പമാണം പന വട്ടതി, സീസപ്പമാണം നാമ യസ്സ വിത്ഥാരതോ തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനം അന്തരം മിനിയമാനം വിദത്ഥി ചേവ ചതുരങ്ഗുലഞ്ച ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതി, ദീഘതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം വാ ദ്വിരതനം വാതി കുരുന്ദിയം വുത്തം, അയം സീസപ്പമാണസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ, ഇതോ ഉദ്ധം ന വട്ടതി, ഹേട്ഠാ പന വട്ടതീതി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭) വുത്തം. തത്ഥ ‘‘തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാന’’ന്തി പാഠം ഉപനിധായ ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളകം തികോണമേവ കരോന്തി ഏകച്ചേ. ‘‘ഇദഞ്ച ഠാനം ഗണ്ഠിട്ഠാന’’ന്തി വദന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൭) പന ‘‘സീസപ്പമാണം നാമ യത്ഥ ഗീവായ സഹ സകലം സീസം ഠപേതും സക്കാ, തസ്സ ച മുട്ഠിരതനം വിത്ഥാരപ്പമാണന്തി ദസ്സേന്തോ ‘വിത്ഥാരതോ’തിആദിമാഹ. ഇദഞ്ച ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളപ്പമാണദസ്സനം, തസ്സ വസേന ബിമ്ബോഹനസ്സ വിത്ഥാരപ്പമാണം പരിച്ഛിജ്ജതി, തം വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ കത്വാ സിബ്ബിതം യഥാ കോടിതോ കോടി വിത്ഥാരതോ പുഥുലട്ഠാനം മുട്ഠിരതനപ്പമാണം ഹോതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബം, ഇതോ അധികം ന വട്ടതി. തം പന അന്തേസു ഠപിതചോളം കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ദിഗുണം കതം ¶ തികണ്ണം ഹോതി, തേസു തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനം അന്തരം വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലം ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം കോടിതോ കോടിം ആഹച്ച മുട്ഠിരതനം ഹോതി, ഇദമസ്സ ഉക്കട്ഠപ്പമാണ’’ന്തി വുത്തത്താ ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളകം പകതിയായേവ തികണ്ണം ന ഹോതി, അഥ ഖോ കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ദിഗുണകതകാലേയേവ ഹോതി, തസ്മാ തം ചോളകം വട്ടം വാ ഹോതു ചതുരസ്സം വാ, ദിഗുണം കത്വാ മിനിയമാനം തികണ്ണമേവ ഹോതി, ദ്വിന്നഞ്ച കണ്ണാനം അന്തരം ചതുരങ്ഗുലാധികവിദത്ഥിമത്തം ഹോതി, തസ്സ ച ചോളകസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതി, തസ്സേവ ചോളകസ്സ പമാണേന ബിമ്ബോഹനസ്സ മജ്ഝട്ഠാനമ്പി മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി വിഞ്ഞായതീതി.

‘‘കമ്ബലമേവ…പേ… ഉണ്ണഭിസിസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ഗോനകാദിഅകപ്പിയമ്പി ഉണ്ണമയത്ഥരണം ഭിസിയം പക്ഖിപിത്വാ സയിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. മസൂരകേതി ചമ്മമയഭിസിയം, ചമ്മമയം പന ബിമ്ബോഹനം തൂലപുണ്ണമ്പി ന വട്ടതീ’’തി ച വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൭) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൯൭) പന ‘‘സീസപ്പമാണന്തി യത്ഥ ഗലവാടകതോ പട്ഠായ സബ്ബസീസം ഉപദഹന്തി, തം സീസപ്പമാണം ഹോതി, തഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ തിരിയം മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘യത്ഥ വിത്ഥാരതോ തീസു കണ്ണേസൂ’തിആദിമാഹ. മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി ബിമ്ബോഹനസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം തിരിയതോ മുട്ഠിരതനപ്പമാണം ഹോതീ’’തി വുത്തം. അരഞ്ജരോതി ബഹുഉദകഗണ്ഹനകാ മഹാചാടി. ജലം ഗണ്ഹിതും അലന്തി അരഞ്ജരോ, വട്ടചാടി വിയ ഹുത്വാ ഥോകം ദീഘമുഖോ മജ്ഝേ പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ കതോതി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായന്തി അജ്ഝാഹാരസമ്ബന്ധോ.

ദ്വിസങ്ഗഹാനി ¶ ദ്വേ ഹോന്തീതി ദ്വേ പഠമദുതിയഅവിസ്സജ്ജിയാനി ‘‘ആരാമോ ആരാമവത്ഥൂ’’തി ച ‘‘വിഹാരോ വിഹാരവത്ഥൂ’’തി ച വുത്തദ്വേദ്വേവത്ഥുസങ്ഗഹാനി ഹോന്തി. തതിയം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘മഞ്ചോ പീഠം ഭിസി ബിമ്ബോഹന’’ന്തി വുത്തചതുവത്ഥുസങ്ഗഹം ഹോതി. ചതുത്ഥം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘ലോഹകുമ്ഭീ ലോഹഭാണകം ലോഹവാരകോ ലോഹകടാഹം വാസി ഫരസു കുഠാരീ കുദാലോ നിഖാദന’’ന്തി വുത്തനവകോട്ഠാസവന്തം ഹോതി. പഞ്ചമം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘വല്ലി വേളു മുഞ്ജം പബ്ബജം തിണം മത്തികാ ദാരുഭണ്ഡം മത്തികാഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്തഅട്ഠഭേദനം അട്ഠപഭേദവന്തം ഹോതീതി യോജനാ. പഞ്ചനിമ്മലലോചനോതി മംസചക്ഖുദിബ്ബചക്ഖുധമ്മചക്ഖുബുദ്ധചക്ഖുസമന്തചക്ഖൂനം വസേന നിമ്മലപഞ്ചലോചനോ.

സേനാസനക്ഖന്ധകേ അവിസ്സജ്ജിയം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിം അവേഭങ്ഗിയന്തി ഏത്ഥ ‘‘സേനാസനക്ഖന്ധകേ ഗാമകാവാസവത്ഥുസ്മിം അവിസ്സജ്ജിയം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിം അവേഭങ്ഗിയ’’ന്തി വത്തബ്ബം. കസ്മാ? ദ്വിന്നമ്പി വത്ഥൂനം സേനാസനക്ഖന്ധകേ ആഗതത്താ. സേനാസനക്ഖന്ധകേതി അയം സാമഞ്ഞാധാരോ. ഗാമകാവാസവത്ഥുസ്മിം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിന്തി വിസേസാധാരോ. അയമത്ഥോ പാളിം ഓലോകേത്വാ പച്ചേതബ്ബോ. തേനേവ ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ‘‘സേനാസനക്ഖന്ധകേ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇധ’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ഇധാതി ഇമിനാ ഗാമകാവാസവത്ഥും ദസ്സേതി, കീടാഗിരിവത്ഥു പന സരൂപതോ ദസ്സിതമേവ. സാമഞ്ഞാധാരോ പന തംസംവണ്ണനാഭാവതോ അവുത്തോപി സിജ്ഝതീതി ന വുത്തോതി വിഞ്ഞായതി.

൨൨൮. ഥാവരേന ച ഥാവരം, ഗരുഭണ്ഡേന ച ഗരുഭണ്ഡന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചസു കോട്ഠാസേസു പുരിമദ്വയം ഥാവരം, പച്ഛിമത്തയം ഗരുഭണ്ഡന്തി വേദിതബ്ബം. സമകമേവ ദേതീതി ഏത്ഥ ഊനകം ദേന്തമ്പി വിഹാരവത്ഥുസാമന്തം ¶ ഗഹേത്വാ ദൂരതരം ദുക്ഖഗോപം വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതീതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ചേ മഹഗ്ഘതരം…പേ… സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. ജാനാപേത്വാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ജാനാപേത്വാ, അപലോകേത്വാതി അത്ഥോ. നനു തുമ്ഹാകം ബഹുതരം രുക്ഖാതി വത്തബ്ബന്തി ഇദം സാമികേസു അത്തനോ ഭണ്ഡസ്സ മഹഗ്ഘതം അജാനിത്വാ ദേന്തേസു തം ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഹോതീതി വുത്തം. വിഹാരേന വിഹാരോ പരിവത്തേതബ്ബോതി സവത്ഥുകേന അഞ്ഞേസം ഭൂമിയം കതപാസാദാദിനാ, അവത്ഥുകേന വാ സവത്ഥുകം പരിവത്തേതബ്ബം, അവത്ഥുകം പന അവത്ഥുകേനേവ പരിവത്തേതബ്ബം കേവലം പാസാദസ്സ ഭൂമിതോ അഥാവരത്താ. ഏവം ഥാവരേസുപി ഥാവരവിഭാഗം ഞത്വാവ പരിവത്തേതബ്ബം.

‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ഇമിനാ സുവണ്ണാദിവിചിത്തം അകപ്പിയമഞ്ചം ‘സങ്ഘസ്സാ’തി വുത്തേപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വുത്തേ സങ്ഘസ്സ വട്ടതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ഖേത്താദി വിയാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂള്വഗ്ഗ ൩.൩൨൧) പന ‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’തി ദിന്നം സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വദന്തി, സുവണ്ണരജതമയാദിഅകപ്പിയമഞ്ചേപി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ന കേവലം…പേ… പരിവത്തേതും വട്ടന്തീതി ഇമിനാ അഥാവരേന ഥാവരമ്പി അഥാവരമ്പി പരിവത്തേതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഥാവരേന അഥാവരമേവ ഹി പരിവത്തേതും ന വട്ടതി. ‘‘അകപ്പിയം വാ മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാതി ഏത്ഥ അകപ്പിയം നാമ സുവണ്ണമയമഞ്ചാദി അകപ്പിയഭിസിബിമ്ബോഹനാനി ച. മഹഗ്ഘം കപ്പിയം നാമ ദന്തമയമഞ്ചാദി, പാവാരാദികപ്പിയഅത്ഥരണാദീനി ചാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘അകപ്പിയം വാതി ആസന്ദിആദി, പമാണാതിക്കന്തം ബിമ്ബോഹനാദി ച. മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാതി സുവണ്ണാദിവിചിത്തം കപ്പിയവോഹാരേന ദിന്ന’’ന്തി വുത്തം.

൨൨൯. ‘‘കാളലോഹ ¶ …പേ… ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ വട്ടകംസലോഹമയമ്പി ഭാജനം പുഗ്ഗലികമ്പി സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി പരിഹരിതുമ്പി വട്ടതി പുഗ്ഗലാനം പരിഹരിതബ്ബസ്സേവ ഭാജേതബ്ബത്താതി വദന്തി, തം ഉപരി ‘‘കംസലോഹവട്ടലോഹഭാജനവികതി സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ ഗിഹിവികടാ വാ വട്ടതീ’’തിആദികേന മഹാപച്ചരിവചനേന വിരുജ്ഝതി. ഇമസ്സ ഹി ‘‘വട്ടലോഹകംസലോഹാനം യേന കേനചി കതോ സീഹളദീപേ പാദഗ്ഗണ്ഹനകോ ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തസ്സ മഹാഅട്ഠകഥാവചനസ്സ പടിക്ഖേപായ തം മഹാപച്ചരിവചനം പച്ഛാ ദസ്സിതം, തസ്മാ വട്ടലോഹകംസലോഹമയം യം കിഞ്ചി പാദഗ്ഗണ്ഹനകവാരകമ്പി ഉപാദായ അഭാജനീയമേവ, ഗിഹീഹി ദീയമാനമ്പി പുഗ്ഗലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി ¶ ന വട്ടതി. പാരിഹാരിയം ന വട്ടതീതി പത്താദിപരിക്ഖാരം വിയ സയമേവ പടിസാമേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഗിഹിസന്തകം വിയ ആരാമികാദയോ ചേ സയമേവ ഗോപേത്വാ വിനിയോഗകാലേ ആനേത്വാ പടിദേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ‘‘പടിസാമേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ദേഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതി.

പണ്ണസൂചി നാമ ലേഖനീതി വദന്തി. അത്തനാ ലദ്ധാനിപീതിആദിനാ പടിഗ്ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി, പരിഹരിത്വാ പരിഭോഗോവ ആപത്തികരോതി ദസ്സേതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരി ഭാജനീയവാസിആദീസു അത്തനോ സന്തകേസുപി.

അനാമാസമ്പീതി സുവണ്ണാദിമയമ്പി, സബ്ബം തം ആമസിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

ഉപക്ഖരേതി ഉപകരണേ. സിഖരം നാമ യേന പരിബ്ഭമന്താ ഛിന്ദന്തി. പത്തബന്ധകോ നാമ പത്തസ്സ ഗണ്ഠിആദികാരകോ. ‘‘പടിമാനം സുവണ്ണാദിപത്തകാരകോ’’തിപി വദന്തി.

‘‘അഡ്ഢബാഹൂതി കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂട’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘‘അഡ്ഢബാഹു നാമ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലന്തിപി വദന്തീ’’തി ¶ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൧) ‘‘അഡ്ഢബാഹൂതി കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂടന്തി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) പന ‘‘അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാ നാമ അഡ്ഢബാഹുമത്താ, അഡ്ഢബ്യാമമത്താതിപി വദന്തീ’’തി വുത്തം. യോത്താനീതി ചമ്മരജ്ജുകാ. തത്ഥജാതകാതി സങ്ഘികഭൂമിയം ജാതാ.

‘‘അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി ദീഘസോ അട്ഠങ്ഗുലമത്തോ പരിണാഹതോ പണ്ണസൂചിദണ്ഡമത്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ.. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വിമതിവിനോദനിയം പന (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) ‘‘അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി സരദണ്ഡാദിസൂചിആകാരതനുദണ്ഡകമത്തോപീ’’തി വുത്തം. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോതി ദീഘതോ അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോ. രിത്തപോത്ഥകോപീതി അലിഖിതപോത്ഥകോപി, ഇദഞ്ച പണ്ണപ്പസങ്ഗേന വുത്തം.

ആസന്ദികോതി ചതുരസ്സപീഠം വുച്ചതി ‘‘ഉച്ചകമ്പി ആസന്ദിക’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൯൭) വചനതോ ¶ . ഏകതോഭാഗേന ദീഘപീഠമേവ ഹി അട്ഠങ്ഗുലപാദകം വട്ടതി, ചതുരസ്സാസന്ദികോ പന പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതീതി വേദിതബ്ബോ. സത്തങ്ഗോ നാമ തീസു ദിസാസു അപസ്സയം കത്വാ കതമഞ്ചോ, അയമ്പി പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതി. ഭദ്ദപീഠന്തി വേത്തമയം പീഠം വുച്ചതി. പീഠികാതി പിലോതികബന്ധം പീഠമേവ. ഏളകപാദപീഠം നാമ ദാരുപടികായ ഉപരിപാദേ ഠപേത്വാ ഭോജനഫലകം വിയ കതപീഠം വുച്ചതി. ആമണ്ഡകവണ്ടകപീഠം നാമ ആമലകാകാരേന യോജിതബഹഉപാദപീഠം. ഇമാനി താവ പാളിയം ആഗതപീഠാനി. ദാരുമയം പന സബ്ബമ്പി പീഠം വട്ടതി.

‘‘ഘട്ടനഫലകം നാമ യത്ഥ ഠപേത്വാ രജിതചീവരം ഹത്ഥേന ഘട്ടേന്തി. ഘട്ടനമുഗ്ഗരോ നാമ അനുവാതാദിഘട്ടനത്ഥം കതോതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) ‘‘ഘട്ടനഫലകം ഘട്ടനമുഗ്ഗരോതി ഇദം രജിതചീവരം ഏകസ്മിം മട്ഠേ ദണ്ഡമുഗ്ഗരേ ¶ വേഠേത്വാ ഏകസ്സ മട്ഠഫലകസ്സ ഉപരി ഠപേത്വാ ഉപരി അപരേന മട്ഠഫലകേന നിക്കുജ്ജിത്വാ ഏകോ ഉപരി അക്കമിത്വാ തിട്ഠതി, ദ്വേ ജനാ ഉപരിഫലകം ദ്വീസു കോടീസു ഗഹേത്വാ അപരാപരം ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനം കരോന്തി, ഏതം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥേ ഠപാപേത്വാ ഹത്ഥേന പഹരണം പന നിട്ഠിതരജനസ്സ ചീവരസ്സ അല്ലകാലേ കാതബ്ബം, ഇദം പന ഫലകമുഗ്ഗരേഹി ഘട്ടനം സുക്ഖകാലേ ഥദ്ധഭാവവിമോചനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘അമ്ബണന്തി ഫലകേഹി പോക്ഖരണീസദിസകതപാനീയഭാജനം. രജനദോണീതി യത്ഥ പക്കരജനം ആകിരിത്വാ ഠപേന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘അമ്ബണന്തി ഏകദോണികനാവാഫലകേഹി പോക്ഖരണീസദിസം കതം. പാനീയഭാജനന്തിപി വദന്തി. രജനദോണീതി ഏകദാരുനാവ കതം രജനഭാജനം. ഉദകദോണീതി ഏകദാരുനാവ കതം ഉദകഭാജന’’ന്തി വുത്തം.

‘‘ഭൂമത്ഥരണം കാതും വട്ടതീതി അകപ്പിയചമ്മം സന്ധായ വുത്തം. പച്ചത്ഥരണഗതികന്തി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠേപി അത്ഥരിതും വട്ടതീതി ദീപേതി. പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണമ്പി ഗരുഭണ്ഡന്തി ഏകേ. നോതി അപരേ, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൧) പന ‘‘ദണ്ഡമുഗ്ഗരോ നാമ ‘യേന രജിതചീവരം പോഥേന്തി, തമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവാ’തി വുത്തത്താ, ‘പച്ചത്ഥരണഗതിക’ന്തി വുത്തത്താ ച അപി-സദ്ദേന പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണം സബ്ബം ഗരുഭണ്ഡമേവാതി വദന്തി. ഏതേനേവ സുത്തേന അഞ്ഞഥാ അത്ഥം വത്വാ പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണം ന ഗരുഭണ്ഡം, ഭാജനീയമേവ, സേനാസനത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണമേവ ഗരുഭണ്ഡന്തി വദന്തി. ഉപപരിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) പന ¶ ‘‘ഭൂമത്ഥരണം കാതും വട്ടതീതി അകപ്പിയചമ്മം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന സയിതുമ്പി വട്ടതിയേവ. പച്ചത്ഥരണഗതികന്തി ഇമിനാ മഞ്ചാദീസു ¶ അത്ഥരിതബ്ബം മഹാചമ്മം ഏളകചമ്മം നാമാതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം. ഛത്തമുട്ഠിപണ്ണന്തി താലപണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. പത്തകടാഹന്തി പത്തപചനകടാഹം. ഗണ്ഠികാതി ചീവരഗണ്ഠികാ. വിധോതി കായബന്ധനവിധോ.

ഇദാനി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. ദുബ്ബലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതനയോ വുച്ചതേ – ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ വാ ഫലാരാമോ വാ. ആരാമവത്ഥു നാമ തേസംയേവ ആരാമാനം അത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതോകാസോ. തേസു വാ ആരാമേസു വിനട്ഠേസു തേസം പോരാണകഭൂമിഭാഗോ. വിഹാരോ നാമ യം കിഞ്ചി പാസാദാദിസേനാസനം. വിഹാരവത്ഥു നാമ തസ്സ പതിട്ഠാനോകാസോ. മഞ്ചോ നാമ മസാരകോ ബുന്ദികാബദ്ധോ കുളീരപാദകോ ആഹച്ചപാദകോതി ഇമേസം പുബ്ബേ വുത്താനം ചതുന്നം മഞ്ചാനം അഞ്ഞതരോ. പീഠം നാമ മസാരകാദീനംയേവ ചതുന്നം പീഠാനം അഞ്ഞതരം. ഭിസി നാമ ഉണ്ണഭിസിആദീനം പഞ്ചന്നം ഭിസീനം അഞ്ഞതരം. ബിമ്ബോഹനം നാമ രുക്ഖതൂലലതാതൂലപോടകീതൂലാനം അഞ്ഞതരേന പുണ്ണം. ലോഹകുമ്ഭീ നാമ കാളലോഹേന വാ തമ്ബലോഹേന വാ യേന കേനചി കതകുമ്ഭീ. ലോഹഭാണകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന ഭാണകന്തി അരഞ്ജരോ വുച്ചതി. വാരകോതി ഘടോ. കടാഹം കടാഹമേവ. വാസിആദീസു വല്ലിആദീസു ച ദുവിഞ്ഞേയ്യം നാമ നത്ഥി…പേ….

തത്ഥ ഥാവരേന ഥാവരന്തി വിഹാരവിഹാരവത്ഥുനാ ആരാമആരാമവത്ഥും വിഹാരവിഹാരവത്ഥും. ഇതരേനാതി അഥാവരേന, പച്ഛിമരാസിത്തയേനാതി വുത്തം ഹോതി. അകപ്പിയേനാതി സുവണ്ണമയമഞ്ചാദിനാ ചേവ അകപ്പിയഭിസിബിമ്ബോഹനേഹി ച. മഹഗ്ഘകപ്പിയേനാതി ദന്തമയമഞ്ചാദിനാ ചേവ പാവാരാദിനാ ച. ഇതരന്തി അഥാവരം. കപ്പിയപരിവത്തനേന പരിവത്തേതുന്തി യഥാ അകപ്പിയം ന ഹോതി, ഏവം പരിവത്തേതും…പേ… ഏവം ¶ താവ ഥാവരേന ഥാവരപരിവത്തനം വേദിതബ്ബം. ഇതരേന ഇതരപരിവത്തനേ പന മഞ്ചപീഠം മഹന്തം വാ ഹോതു, ഖുദ്ദകം വാ, അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി…പേ… സതഗ്ഘനകേന വാ സഹസ്സഗ്ഘനകേന വാ മഞ്ചേന അഞ്ഞം മഞ്ചസതമ്പി ലഭതി, പരിവത്തേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ന കേവലം മഞ്ചേന മഞ്ചോയേവ, ആരാമആരാമവത്ഥുവിഹാരവിഹാരവത്ഥുപീഠഭിസിബിമ്ബോഹനാനിപി പരിവത്തേതും വട്ടന്തി. ഏസ നയോ പീഠഭിസിബിമ്ബോഹനേസുപി.

കാളലോഹതമ്ബലോഹകംസലോഹവട്ടലോഹാനന്തി ഏത്ഥ കംസലോഹം വട്ടലോഹഞ്ച കിത്തിമലോഹം. തീണി ഹി ¶ കിത്തിമലോഹാനി കംസലോഹം വട്ടലോഹം ഹാരകൂടന്തി. തത്ഥ തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം. സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം. രസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ഹാരകൂടം. തേന വുത്തം ‘‘കംസലോഹം വട്ടലോഹഞ്ച കിത്തിമലോഹ’’ന്തി. തതോ അതിരേകന്തി തതോ അതിരേകഗണ്ഹനകോ. സാരകോതി മജ്ഝേ മകുളം ദസ്സേത്വാ മുഖവട്ടിവിത്ഥതം കത്വാ പിട്ഠിതോ നാമേത്വാ കാതബ്ബം ഏകം ഭാജനം. സരാവന്തിപി വദന്തി. ആദി-സദ്ദേന കഞ്ചനകാദീനം ഗിഹിഉപകരണാനം ഗഹണം. താനി ഹി ഖുദ്ദകാനിപി ഗരുഭണ്ഡാനേവ ഗിഹിഉപകരണത്താ. പി-സദ്ദേന പഗേവ മഹന്താനീതി ദസ്സേതി, ഇമാനി പന ഭാജനീയാനി ഭിക്ഖുപകരണത്താതി അധിപ്പായോ. യഥാ ച ഏതാനി, ഏവം കുണ്ഡികാപി ഭാജനീയാ. വക്ഖതി ഹി ‘‘യഥാ ച മത്തികാഭണ്ഡേ, ഏവം ലോഹഭണ്ഡേപി കുണ്ഡികാ ഭാജനീയകോട്ഠാസമേവ ഭജതീ’’തി. സങ്ഘികപരിഭോഗേനാതി ആഗന്തുകാനം വുഡ്ഢതരാനം ദത്വാ പരിഭോഗേന. ഗിഹിവികടാതി ഗിഹീഹി വികതാ പഞ്ഞത്താ, അത്തനോ വാ സന്തകകരണേന വിരൂപം കതാ. പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന ന വട്ടതീതി ആഗന്തുകാനം അദത്വാ അത്തനോ സന്തകം വിയ ഗഹേത്വാ ¶ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. പിപ്ഫലികോതി കത്തരി. ആരകണ്ടകം സൂചിവേധകം. താളം യന്തം. കത്തരയട്ഠിവേധകോ കത്തരയട്ഠിവലയം. യഥാ തഥാ ഘനകതം ലോഹന്തി ലോഹവട്ടി ലോഹഗുളോ ലോഹപിണ്ഡി ലോഹചക്കലികന്തി ഏവം ഘനകതം ലോഹം. ഖീരപാസാണമയാനീതി മുദുകഖീരവണ്ണപാസാണമയാനി.

ഗിഹിവികടാനിപി ന വട്ടന്തി അനാമാസത്താ. പി-സദ്ദേന പഗേവ സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന വാതി ദസ്സേതി. സേനാസനപരിഭോഗോ പന സബ്ബകപ്പിയോ, തസ്മാ ജാതരൂപാദിമയാ സബ്ബാപി സേനാസനപരിക്ഖാരാ ആമാസാ. തേനാഹ ‘‘സേനാസനപരിഭോഗേ പനാ’’തിആദി.

സേസാതി തതോ മഹത്തരീ വാസി. യാ പനാതി യാ കുഠാരീ പന. കുദാലോ അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലമത്തോപി ഗരുഭണ്ഡമേവ. നിഖാദനം ചതുരസ്സമുഖം വാ ഹോതു ദോണിമുഖം വാ വങ്കം വാ ഉജുകം വാ, അന്തമസോ സമ്മുഞ്ജനീദണ്ഡവേധനമ്പി, ദണ്ഡബന്ധഞ്ചേ, ഗരുഭണ്ഡമേവ. തേനാഹ ‘‘കുദാലോ ദണ്ഡബന്ധനിഖാദനം വാ അഗരുഭണ്ഡം നാമ നത്ഥീ’’തി. സിപാടികാ നാമ ഖുരകോസോ, സിഖരം പന ദണ്ഡബന്ധനിഖാദനം അനുലോമേതീതി ആഹ ‘‘സിഖരമ്പി നിഖാദനേനേവ സങ്ഗഹിത’’ന്തി. സചേ പന വാസി അദണ്ഡകം ഫലമത്തം, ഭാജനീയം. ഉപക്ഖരേതി വാസിആദിഭണ്ഡേ.

പത്തബന്ധകോ നാമ പത്തസ്സ ഗണ്ഠികാദികാരകോ. ‘‘പടിമാനം സുവണ്ണാദിപത്തകാരകോ’’തിപി വദന്തി. തിപുച്ഛേദനകസത്ഥം സുവണ്ണച്ഛേദനകസത്ഥം കതപരികമ്മചമ്മച്ഛിന്ദനകഖുദ്ദകസത്ഥന്തി ഇമാനി ¶ ചേത്ഥ തീണി പിപ്ഫലികം അനുലോമന്തീതി ആഹ ‘‘അയം പന വിസേസോ’’തിആദി. ഇതരാനീതി മഹാകത്തരിആദീനി.

അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാതി ¶ കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂടപ്പമാണാ, വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥജാതകാതി സങ്ഘികഭൂമിയം ജാതാ, ആരക്ഖസംവിധാനേന രക്ഖിതത്താ രക്ഖിതാ ച സാ മഞ്ജൂസാദീസു പക്ഖിത്തം വിയ യഥാ തം ന നസ്സതി, ഏവം ഗോപനതോ ഗോപിതാ ചാതി രക്ഖിതഗോപിതാ. തത്ഥജാതകാപി പന അരക്ഖിതാ ഗരുഭണ്ഡമേവ ന ഹോതി. സങ്ഘകമ്മേ ച ചേതിയകമ്മേ ച കതേതി ഇമിനാ സങ്ഘസന്തകേന ചേതിയസന്തകം രക്ഖിതും പരിവത്തിതുഞ്ച വട്ടതീതി ദീപേതി. സുത്തം പനാതി വട്ടിതഞ്ചേവ അവട്ടിതഞ്ച സുത്തം.

അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി അന്തമസോ ദീഘസോ അട്ഠങ്ഗുലമത്തോ പരിണാഹതോ സീഹള-പണ്ണസൂചിദണ്ഡമത്തോ. ഏത്ഥാതി വേളുഭണ്ഡേ. ദഡ്ഢം ഗേഹം യേസം തേതി ദഡ്ഢഗേഹാ. ന വാരേതബ്ബാതി ‘‘മാ ഗണ്ഹിത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ന നിസേധേതബ്ബാ. ദേസന്തരഗതേന സമ്പത്തവിഹാരേ സങ്ഘികാവാസേ ഠപേതബ്ബാ.

അവസേസഞ്ച ഛദനതിണന്തി മുഞ്ജപബ്ബജേഹി അവസേസം യം കിഞ്ചി ഛദനതിണം. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോപീതി വിത്ഥാരതോ അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോ. ലിഖിതപോത്ഥകോ പന ഗരുഭണ്ഡം ന ഹോതി. കപ്പിയചമ്മാനീതി മിഗാദീനം ചമ്മാനി. സബ്ബം ചക്കയുത്തയാനന്തി രഥസകടാദികം സബ്ബം ചക്കയുത്തയാനം. വിസങ്ഖതചക്കം പന യാനം ഭാജനീയം. അനുഞ്ഞാതവാസി നാമ യാ സിപാടികായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതും സക്കാതി വുത്താ. മുട്ഠിപണ്ണം താലപത്തം. തഞ്ഹി മുട്ഠിനാ ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തീതി ‘‘മുട്ഠിപണ്ണ’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘മുട്ഠിപണ്ണന്തി ഛത്തച്ഛദപണ്ണമേവാ’’തി കേചി. അരണീസഹിതന്തി അരണീയുഗളം, ഉത്തരാരണീ അധരാരണീതി അരണീദ്വയന്തി അത്ഥോ. ഫാതികമ്മം കത്വാതി അന്തമസോ തംഅഗ്ഘനകവാലികായപി ഥാവരം വഡ്ഢികമ്മം കത്വാ. കുണ്ഡികാതി അയകുണ്ഡികാ ചേവ തമ്ബലോഹകുണ്ഡികാ ച. ഭാജനീയകോട്ഠാസമേവ ഭജതീതി ഭാജനീയപക്ഖമേവ സേവതി ¶ , ന തു ഗരുഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. കഞ്ചനകോ പന ഗരുഭണ്ഡമേവാതി അധിപ്പായോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൧. ചോദനാദിവിനിച്ഛയകഥാ

൨൩൦. ഏവം ¶ ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ചോദനാദിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ചോദനാദിവിനിച്ഛയോതി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചോദീയതേ ചോദനാ, ദോസാരോപനന്തി അത്ഥോ. ആദി-സദ്ദേന സാരണാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം കമ്മക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൪, ൫) ‘‘ചോദേത്വാ കതം ഹോതി, സാരേത്വാ കതം ഹോതി, ആപത്തിം രോപേത്വാ കതം ഹോതീ’’തി. ‘‘ചോദേതും പന കോ ലഭതി, കോ ന ലഭതീ’’തി ഇദം അനുദ്ധംസനാധിപ്പായം വിനാപി ചോദനാലക്ഖണം ദസ്സേതും വുത്തം. സീലസമ്പന്നോതി ഇദം ദുസ്സീലസ്സ വചനം അപ്പമാണന്തി അധിപ്പായേന വുത്തം. ഭിക്ഖുനീനം പന ഭിക്ഖും ചോദേതും അനിസ്സരത്താ ‘ഭിക്ഖുനിമേവാ’തി വുത്തം. സതിപി ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂസു അനിസ്സരഭാവേ താഹി കതചോദനാപി ചോദനാരഹത്താ ചോദനായേവാതി അധിപ്പായേന ‘‘പഞ്ചപി സഹധമ്മികാ ലഭന്തീ’’തി വുത്തം. ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതീതിആദിനാ ചോദകോ യേസം സുത്വാ ചോദേതി, തേസമ്പി വചനം പമാണമേവാതി സമ്പടിച്ഛിതത്താ തേസം ചോദനാപി രുഹതേവാതി ദസ്സേതും ‘‘ഥേരോ സുത്തം നിദസ്സേസീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൮൬) പന ‘‘അമൂലകചോദനാപസങ്ഗേന സമൂലകചോദനാലക്ഖണാദിം ദസ്സേതും ‘ചോദേതും പന കോ ¶ ലഭതി, കോ ന ലഭതീ’തിആദി ആരദ്ധം. ‘ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതീ’തിആദിസുത്തം യസ്മാ യേ ചോദകസ്സ അഞ്ഞേസം വിപത്തിം പകാസേന്തി, തേപി തസ്മിം ഖണേ ചോദകഭാവേ ഠത്വാവ പകാസേന്തി, തേസഞ്ച വചനം ഗഹേത്വാ ഇതരോപി യസ്മാ ചോദേതുഞ്ച അസമ്പടിച്ഛന്തം തേഹി തിത്ഥിയസാവകപരിയോസാനേഹി പഠമചോദകേഹി സമ്പടിച്ഛാപേതുഞ്ച ലഭതി, തസ്മാ ഇധ സാധകഭാവേന ഉദ്ധടന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഗരുകാനം ദ്വിന്നന്തി പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം. അവസേസാനന്തി ഥുല്ലച്ചയാദീനം പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം. മിച്ഛാദിട്ഠി നാമ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്താ ദസവത്ഥുകാ ദിട്ഠി. ‘‘അന്തവാ ലോകോ അനന്തവാ ലോകോ’’തിആദികാ അന്തം ഗണ്ഹാപകദിട്ഠി അന്തഗ്ഗാഹികാ നാമ. ആജീവഹേതു പഞ്ഞത്താനം ഛന്നന്തി ആജീവഹേതുപി ആപജ്ജിതബ്ബാനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ പാരാജികം, സഞ്ചരിത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ അരഹാ’’തി പരിയായേന ഥുല്ലച്ചയം, ഭിക്ഖുസ്സ പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാചിത്തിയം, ഭിക്ഖുനിയാ പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാടിദേസനീയം, സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടന്തി ഇമേസം പരിവാരേ (പരി. ൨൮൭) വുത്താനം ഛന്നം. ന ഹേതാ ആപത്തിയോ ആജീവഹേതു ഏവ പഞ്ഞത്താ സഞ്ചരിത്താദീനം അഞ്ഞഥാപി ആപജ്ജിതബ്ബതോ. ആജീവഹേതുപി ¶ ഏതാസം ആപജ്ജനം സന്ധായ ഏവം വുത്തം, ആജീവഹേതുപി പഞ്ഞത്താനന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠിവിപത്തിആജീവവിപത്തീഹി ചോദേന്തോപി തമ്മൂലികായ ആപത്തിയാ ഏവ ചോദേതി.

‘‘കസ്മാ മം ന വന്ദസീ’’തി പുച്ഛിതേ ‘‘അസ്സമണോസി, അസക്യപുത്തിയോസീ’’തി അവന്ദനകാരണസ്സ വുത്തത്താ അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ ന വന്ദിതബ്ബോതി വദന്തി. ചോദേതുകാമതായ ഏവ അവന്ദിത്വാ അത്തനാ വത്തബ്ബസ്സ വുത്തമത്ഥം ഠപേത്വാ ¶ അവന്ദിയഭാവേ തം കാരണം ന ഹോതീതി ചൂളഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നസ്സ അവന്ദിയേസു അവുത്തത്താ തേന സദ്ധിം സയന്തസ്സ സഹസേയ്യാപത്തിയാ അഭാവതോ, തസ്സ ച പടിഗ്ഗഹണസ്സ രുഹനതോ തദേവ യുത്തതരന്തി വിഞ്ഞായതി. കിഞ്ചാപി യാവ സോ ഭിക്ഖുഭാവം പടിജാനാതി, താവ വന്ദിതബ്ബോ, യദാ പന ‘‘അസ്സമണോമ്ഹീ’’തി പടിജാനാതി, തദാ ന വന്ദിതബ്ബോതി അയമേത്ഥ വിസേസോ വേദിതബ്ബോ. അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നസ്സ ഹി ഭിക്ഖുഭാവം പടിജാനന്തസ്സേവ ഭിക്ഖുഭാവോ, ന തതോ പരം. ഭിക്ഖുഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ ഹി അനുപസമ്പന്നപക്ഖം ഭജതി. യസ്മാ ആമിസം ദേന്തോ അത്തനോ ഇച്ഛിതട്ഠാനേയേവ ദേതി, തസ്മാ പടിപാടിയാ നിസിന്നാനം യാഗുഭത്താദീനി ദേന്തേന ഏകസ്സ ചോദേതുകാമതായ അദിന്നേപി ചോദനാ നാമ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ന താവ താ ചോദനാ ഹോതീ’’തി.

൨൩൧. ചോദേതബ്ബോതി ചുദിതോ, ചുദിതോ ഏവ ചുദിതകോ, അപരാധവന്തോ പുഗ്ഗലോ. ചോദേതീതി ചോദകോ, അപരാധപകാസകോ. ചുദിതകോ ച ചോദകോ ച ചുദിതകചോദകാ. ഉബ്ബാഹികായാതി ഉബ്ബഹന്തി വിയോജേന്തി ഏതായ അലജ്ജീനം തജ്ജനിം വാ കലഹം വാതി ഉബ്ബാഹികാ, സങ്ഘസമ്മുതി, തായ. വിനിച്ഛിനനം നാമ തായ സമ്മതഭിക്ഖൂഹി വിനിച്ഛിനനമേവ. അലജ്ജുസ്സന്നായ ഹി പരിസായ സമഥക്ഖന്ധകേ ആഗതേഹി ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ തത്ഥേവ വുത്തായ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം സമഥക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൩൧-൨൩൨) –

‘‘തേഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി ¶ . അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപം അധികരണം ഉബ്ബാഹികായ വൂപസമേതും. ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഉബ്ബാഹികായ സമ്മന്നിതബ്ബോ, സീലവാ ഹോതി, പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതി ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു ¶ , ബഹുസ്സുതോ ഹോതി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ, യേ തേ ധമ്മാ ആദികല്യാണാ മജ്ഝേകല്യാണാ പരിയോസാനകല്യാണാ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം അഭിവദന്തി, തഥാരൂപസ്സ ധമ്മാ ബഹുസ്സുതാ ഹോന്തി ധാതാ വചസാ പരിചിതാ മനസാനുപേക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ, ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സ പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരേന സ്വാഗതാനി ഹോന്തി സുവിഭത്താനി സുപ്പവത്തീനി സുവിനിച്ഛിതാനി സുത്തസോ അനുബ്യഞ്ജനസോ, വിനയേ ഖോ പന ഛേകോ ഹോതി അസംഹീരോ, പടിബലോ ഹോതി ഉഭോ അത്ഥപച്ചത്ഥികേ അസ്സാസേതും സഞ്ഞാപേതും നിജ്ഝാപേതും പേക്ഖേതും പസ്സിതും പസാദേതും, അധികരണസമുപ്പാദവൂപസമകുസലോ ഹോതി, അധികരണം ജാനാതി, അധികരണസമുദയം ജാനാതി, അധികരണനിരോധം ജാനാതി, അധികരണനിരോധഗാമിനിപടിപദം ജാനാതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേഹി ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും ഉബ്ബാഹികായ സമ്മന്നിതും.

‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബോ. പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ¶ ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഭിക്ഖും സമ്മന്നേയ്യ ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഭിക്ഖും സമ്മന്നതി ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഇത്ഥന്നാമസ്സ ച ഇത്ഥന്നാമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ സമ്മുതി ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ.

‘‘സമ്മതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ച ഇത്ഥന്നാമോ ച ഭിക്ഖു ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി.

തേഹി ¶ ച സമ്മതേഹി വിസും വാ നിസീദിത്വാ തസ്സാ ഏവ വാ പരിസായ ‘‘അഞ്ഞേഹി ന കിഞ്ചി കഥേതബ്ബ’’ന്തി സാവേത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിതബ്ബം. തുമ്ഹാകന്തി ചുദിതകചോദകേ സന്ധായ വുത്തം.

‘‘കിമ്ഹീതി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം. കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസീതി കിമ്ഹി നന്തി വചനമ്പി ന ജാനാസി. നാസ്സ അനുയോഗോ ദാതബ്ബോതി നാസ്സ പുച്ഛാ പടിപുച്ഛാ ദാതബ്ബാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൮൬) പന – കിമ്ഹീതി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, കതരവിപത്തിയന്തി അത്ഥോ. കിമ്ഹി നം നാമാതി ഇദം ‘‘കതരായ വിപത്തിയാ ¶ ഏതം ചോദേസീ’’തി യായ കായചി വിഞ്ഞായമാനായ ഭാസായ വുത്തേപി ചോദകസ്സ വിനയേ അപകതഞ്ഞുതായ ‘‘സീലാചാരദിട്ഠിആജീവവിപത്തീസു കതരായാതി മം പുച്ഛതീ’’തി വിഞ്ഞാതും അസക്കോന്തസ്സ പുച്ഛാ, ന പന ‘‘കിമ്ഹീ’’തിആദിപദത്ഥമത്തം അജാനന്തസ്സ. ന ഹി അനുവിജ്ജകോ ചോദകം ബാലം അപരിചിതഭാസായ ‘‘കിമ്ഹി ന’’ന്തി പുച്ഛതി. കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസീതി ഇദമ്പി വചനമത്തം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി. ‘‘കതരവിപത്തിയാ’’തി വുത്തേ ‘‘അസുകായ വിപത്തിയാ’’തി വത്തുമ്പി ‘‘ന ജാനാസീ’’തി വചനസ്സ അധിപ്പായമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘നാസ്സ അനുയോഗോ ദാതബ്ബോ’’തി.

‘‘തസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ’’തി തസ്സാതി ബാലസ്സ ലജ്ജിസ്സ. ‘‘തസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ ച ‘‘കിമ്ഹി നം ചോദേസീതി സീലവിപത്തിയാ’’തിആദി അധിപ്പായപ്പകാസനമേവ നയദാനം വുത്തം, ന പന കിമ്ഹി-നം-പദാനംപരിയായമത്തദസ്സനം. ന ഹി ബാലോ ‘‘കതരവിപത്തിയം നം ചോദേസീ’’തി ഇമസ്സ വചനസ്സ അത്ഥേ ഞാതേപി വിപത്തിപ്പഭേദം, അത്തനാ ചോദിയമാനം വിപത്തിസരൂപഞ്ച ജാനിതും സക്കോതി, തസ്മാ തേനേവ അജാനനേന അലജ്ജീ അപസാദേതബ്ബോ. കിമ്ഹി നന്തി ഇദമ്പി ഉപലക്ഖണമത്തം. അഞ്ഞേന വാ യേന കേനചി ആകാരേന അവിഞ്ഞുതം പകാസേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോവ. ‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തിആദിവചനതോ ‘‘അലജ്ജീനിഗ്ഗഹത്ഥായ…പേ… പഞ്ഞത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏഹിതീതി ഏതി, ഹി-കാരോ ഏത്ഥ ആഗമോ ദട്ഠബ്ബോ, ആഗമിസ്സതീതി അത്ഥോ. ദിട്ഠസന്താനേനാതി ദിട്ഠനിയാമേന. അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബന്തി വചനപടിവചനക്കമേനേവ ദോസേ ആവിഭൂതേപി അലജ്ജിസ്സ ‘‘അസുദ്ധോ അഹ’’ന്തി ദോസസമ്പടിച്ഛനപടിഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘അലജ്ജിസ്സ ഏതം നത്ഥീതി സുദ്ധപടിഞ്ഞായ ഏവ അനാപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ സങ്ഗഹിതോ’’തി ¶ വദന്തി, തം ¶ ന യുത്തം അനുവിജ്ജകസ്സേവ നിരത്ഥകത്താപത്തിതോ, ചോദകേനേവ അലജ്ജിപടിഞ്ഞായ ഠാതബ്ബതോ. ദോസോപഗമപടിഞ്ഞാ ഏവ ഹി ഇധ പടിഞ്ഞാതി അധിപ്പേതാ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീതി പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തിആദി.

തദത്ഥദീപനത്ഥന്തി അലജ്ജിസ്സ ദോസേ ആവിഭൂതേപി തസ്സ ദോസോപഗമപടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബതാദീപനത്ഥം. വിവാദവത്ഥുസങ്ഖാതേ അത്ഥേ പച്ചത്ഥികാ അത്ഥപച്ചത്ഥികാ. സഞ്ഞം ദത്വാതി തേസം കഥാപച്ഛേദത്ഥം അഭിമുഖകരണത്ഥഞ്ച സദ്ദം കത്വാ. വിനിച്ഛിനിതും അനനുച്ഛവികോതി അസുദ്ധോതി സഞ്ഞായ ചോദകപക്ഖേ പവിട്ഠത്താ അനുവിജ്ജകഭാവതോ ബഹിഭൂതത്താ അനുവിജ്ജിതും അസക്കുണേയ്യത്തം സന്ധായ വുത്തം. സന്ദേഹേ ഏവ ഹി സതി അനുവിജ്ജിതും സക്കാ, അസുദ്ധലദ്ധിയാ പന സതി ചുദിതകേന വുത്തം സബ്ബം അസച്ചതോപി പടിഭാതി, കഥം തത്ഥ അനുവിജ്ജനാ സിയാതി.

തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീതി ഇമിനാ വിനിച്ഛയമ്പി അദത്വാ സങ്ഘതോ വിയോജനം നാമ ലിങ്ഗനാസനാ വിയ അയമ്പി ഏകോ നാസനപ്പകാരോതി ദസ്സേതി. ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാതി ഇദം അത്തനോ സന്തികാ തേസം വിമോചനത്ഥം വുത്തം, ന പന തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ഭോഗേ യോജനത്ഥം.

വിരദ്ധം ഹോതീതി സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപന്നോ ഹോതി. ആദിതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇദം ‘‘പക്ഖാനം അനുരക്ഖണത്ഥായ പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തി ഇമസ്സ അലജ്ജീലക്ഖണസമ്ഭവസ്സ കരണവചനം. പടിച്ഛാദിതകാലതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ ഏവ, പുരിമോ ലജ്ജിഭാവോ ന രക്ഖതീതി അത്ഥോ. പടിഞ്ഞം ന ദേതീതി ‘‘സചേ മയാ കതദോസം വക്ഖാമി, മയ്ഹം അനുവത്തകാ ഭിജ്ജിസ്സന്തീ’’തി പടിഞ്ഞം ന ദേതി. ഠാനേ ന തിട്ഠതീതി ലജ്ജിട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, കായവാചാസു വീതിക്കമോ ¶ ഹോതി ഏവാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ ന ദാതബ്ബോ’’തി, പുബ്ബേ പക്ഖികാനം പടിഞ്ഞായ വൂപസമിതസ്സപി അധികരണസ്സ ദുവൂപസന്തതായ അയമ്പി തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീതി അധിപ്പായോ.

൨൩൨. അദിന്നാദാനവത്ഥും വിനിച്ഛിനന്തേന പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ സാധുകം സല്ലക്ഖേതബ്ബാതി ഏത്ഥ പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ നാമ പഞ്ച പഞ്ചകാനി, തത്ഥ പഞ്ച പഞ്ചകാനി നാമ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘തേ പന അവഹാരാ പഞ്ച ¶ പഞ്ചകാനി സമോധാനേത്വാ സാധുകം സല്ലക്ഖേതബ്ബാ’’തിആദി. തത്ഥ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകഏകഭണ്ഡപഞ്ചകാനി പദഭാജനേ (പാരാ. ൯൨) വുത്താനം ‘‘ആദിയേയ്യ, ഹരേയ്യ, അവഹരേയ്യ, ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യ, ഠാനാ ചാവേയ്യാ’’തി ഇമേസം പദാനം വസേന ലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം പോരാണേഹി –

‘‘ആദിയന്തോ ഹരന്തോവ;

ഹരന്തോ ഇരിയാപഥം;

വികോപേന്തോ തഥാ ഠാനാ;

ചാവേന്തോപി പരാജികോ’’തി.

തത്ഥ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകവസേന ദട്ഠബ്ബം, ഇതരം സവിഞ്ഞാണകവസേനേവ. കഥം? ആദിയേയ്യാതി ആരാമം അഭിയുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ഹരേയ്യാതി അഞ്ഞസ്സ ഭണ്ഡം ഹരന്തോ സീസേ ഭാരം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഖന്ധം ഓരോപേതി, പാരാജികം. അവഹരേയ്യാതി ഉപനിക്ഖിത്തം ഭണ്ഡം ‘‘ദേഹി ¶ മേ ഭണ്ഡ’’ന്തി വുച്ചമാനോ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഭണതി, ദുക്കടം. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ഥുല്ലച്ചയം. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, പാരാജികം. ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യാതി ‘‘സഹഭണ്ഡഹാരകം നേസ്സാമീ’’തി പഠമം പാദം അതിക്കാമേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഠാനാ ചാവേയ്യാതി ഥലട്ഠം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. ഏവം താവ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം വേദിതബ്ബം. സസ്സാമികസ്സ പന ദാസസ്സ വാ തിരച്ഛാനഗതസ്സ വാ യഥാവുത്തേന അഭിയോഗാദിനാ നയേന ആദിയനഹരണ അവഹരണ ഇരിയാപഥവികോപന ഠാനാചാവനവസേന ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം വേദിതബ്ബം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘തത്ഥ നാനേകഭണ്ഡാനം, പഞ്ചകാനം വസാ പന;

ആദിയനാദിപഞ്ചകാ, ദുവിധാതി ഉദീരിതാ’’തി.

കതമം ¶ സാഹത്ഥികപഞ്ചകം? സാഹത്ഥികോ ആണത്തികോ നിസ്സഗ്ഗിയോ അത്ഥസാധകോ ധുരനിക്ഖേപോതി. തഥാ ഹി വുത്തം –

‘‘സാഹത്ഥാണത്തികോ ചേവ, നിസ്സഗ്ഗിയോത്ഥസാധകോ;

ധുരനിക്ഖേപകോ ചാതി, ഇദം സാഹത്ഥപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ സാഹത്ഥികോ നാമ പരസ്സ ഭണ്ഡം സഹത്ഥാ അവഹരതി. ആണത്തികോ നാമ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതി. നിസ്സഗ്ഗിയോ നാമ സുങ്കഘാതപരികപ്പിതോകാസാനം അന്തോ ഠത്വാ ബഹി പാതനം. അത്ഥസാധകോ നാമ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ തം അവഹരാ’’തി ആണാപേതി. തത്ഥ സചേ പരോ അനന്തരായികോ ഹുത്വാ തം അവഹരതി, ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികം. പരസ്സ വാ പന തേലകുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം തേലം അവസ്സം പിവനകാനി ഉപാഹനാദീനി പക്ഖിപതി ¶ , ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജികം. ധുരനിക്ഖേപോ പന ആരാമാഭിയോഗഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന വേദിതബ്ബോ. താവകാലികഭണ്ഡദേയ്യാനി അദേന്തസ്സപി ഏസേവ നയോതി ഇദം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം.

കതമം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം? പുബ്ബപയോഗോ സഹപയോഗോ സംവിദാവഹാരോ സങ്കേതകമ്മം നിമിത്തകമ്മന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘പുബ്ബസഹപയോഗോ ച, സംവിദാഹരണം തഥാ;

സങ്കേതകമ്മം നിമിത്തം, ഇദം സാഹത്ഥപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. ഠാനാചാവനവസേന, ഖിലാദീനി സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിഗ്ഗഹണവസേന ച സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. സംവിദാവഹാരോ നാമ ‘‘അസുകം നാമ ഭണ്ഡം അവഹരിസ്സാമാ’’തി സംവിദഹിത്വാ സമ്മന്തയിത്വാ അവഹരണം. ഏവം സംവിദഹിത്വാ ഗതേസു ഹി ഏകേനപി തസ്മിം ഭണ്ഡേ ഠാനാ ചാവിതേ സബ്ബേസം അവഹാരോ ഹോതി. സങ്കേതകമ്മം നാമ സഞ്ജാനനകമ്മം. സചേ ഹി പുരേഭത്താദീസു യം കിഞ്ചി കാലം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘അസുകസ്മിം കാലേ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി വുത്തോ സങ്കേതതോ അപച്ഛാ അപുരേ തം അവഹരതി, സങ്കേതകാരകസ്സ സങ്കേതകരണക്ഖണേയേവ അവഹാരോ. നിമിത്തകമ്മം നാമ സഞ്ഞുപ്പാദനത്ഥം അക്ഖിനിഖണനാദിനിമിത്തകരണം ¶ . സചേ ഹി ഏവം കതനിമിത്തതോ അപച്ഛാ അപുരേ ‘‘യം അവഹരാ’’തി വുത്തോ, തം അവഹരതി, നിമിത്തകാരകസ്സ നിമിത്തക്ഖണേയേവ അവഹാരോതി ഇദം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം.

കതമം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകം? ഥേയ്യാവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോ പരികപ്പാവഹാരോ പടിച്ഛന്നാവഹാരോ കുസാവഹാരോതി. തേന വുത്തം –

‘‘ഥേയ്യാ ¶ പസയ്ഹാ പരികപ്പാ, പടിച്ഛന്നാ കുസാ തഥാ;

അവഹാരാ ഇമേ പഞ്ച, ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ യോ സന്ധിച്ഛേദാദീനി കത്വാ അദിസ്സമാനോ അവഹരതി, കൂടതുലാകൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹി വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഥേയ്യാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ. യോ പന പസയ്ഹ ബലക്കാരേന പരേസം സന്തകം ഗണ്ഹാതി ഗാമഘാതകാദയോ വിയ, അത്തനോ പത്തബലിതോ വാ വുത്തനയേനേവ അധികം ഗണ്ഹാതി രാജഭടാദയോ വിയ, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ. പരികപ്പേത്വാ ഗഹണം പന പരികപ്പാവഹാരോ നാമ.

സോ ഭണ്ഡോകാസസ്സ വസേന ദുവിധോ. തത്രായം ഭണ്ഡപരികപ്പോ – സാടകത്ഥികോ അന്തോഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമി. സചേ സുത്തം, ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ അന്ധകാരേ പസിബ്ബകം ഗണ്ഹാതി. തത്ര ചേ സാടകോ ഹോതി, ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. സുത്തഞ്ചേ ഹോതി, രക്ഖതി. ബഹി നീഹരിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ പുന ആഹരിത്വാ ഠപേതി, രക്ഖതിയേവ. ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാപി യം ലദ്ധം, തം ഗഹേതബ്ബന്തി ഗച്ഛതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. ‘‘ചോരോ ചോരോ’’തി അനുബന്ധോ ഛഡ്ഡേത്വാ പലായതി, രക്ഖതി. സാമികാ ദിസ്വാ ഗണ്ഹന്തി, രക്ഖതിയേവ. അഞ്ഞോ ചേ ഗണ്ഹാതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. സാമികേസു നിവത്തന്തേസു സയം ദിസ്വാ പംസുകൂലസഞ്ഞായ ‘‘പഗേവേതം മയാ ഗഹിതം, മമ ദാനി സന്തക’’ന്തി ഗണ്ഹന്തസ്സപി ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. തത്ഥ യ്വായം ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ഭണ്ഡപരികപ്പോ നാമ. ഓകാസപരികപ്പോ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഏകച്ചോ പന പരപരിവേണാദീനി പവിട്ഠോ കിഞ്ചി ലോഭനേയ്യഭണ്ഡം ദിസ്വാ ഗബ്ഭദ്വാരപമുഖഹേട്ഠാ ¶ പാസാദദ്വാരകോട്ഠകരുക്ഖമൂലാദിവസേന പരിച്ഛേദം കത്വാ ‘‘സചേ മം ഏത്ഥന്തരേ പസ്സിസ്സന്തി, ദട്ഠുകാമതായ ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ വിയ ദസ്സാമി. നോ ചേ പസ്സിസ്സന്തി ¶ , ഹരിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേതി, തസ്സ തം ആദായ പരികപ്പിതപരിച്ഛേദം അതിക്കന്തമത്തേ അവഹാരോ ഹോതി. ഇതി യ്വായം വുത്തനയേനേവ പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ഓകാസപരികപ്പോ നാമ. ഏവമിമേസം ദ്വിന്നം പരികപ്പാനം വസേന പരികപ്പേത്വാ ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ പരികപ്പാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ.

പടിച്ഛാദേത്വാ പന അവഹരണം പടിച്ഛന്നാവഹാരോ. സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു ഉയ്യാനാദീസു പരേസം ഓമുഞ്ചിത്വാ ഠപിതം അങ്ഗുലിമുദ്ദികാദിം ദിസ്വാ ‘‘പച്ഛാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പംസുനാ വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ ഏത്താവതാ ഉദ്ധാരോ നത്ഥീതി ന താവ അവഹാരോ ഹോതി. യദാ പന സാമികാ വിചിനന്താ അപസ്സിത്വാ ‘‘സ്വേ ജാനിസ്സാമാ’’തി സാലയാവ ഗതാ ഹോന്തി, അഥസ്സ തം ഉദ്ധരതോ ഉദ്ധാരേ അവഹാരോ. ‘‘പടിച്ഛന്നകാലേയേവ ഏതം മമ സന്തക’’ന്തി സകസഞ്ഞായ വാ ‘‘ഗതാദാനി തേ, ഛഡ്ഡിതഭണ്ഡം ഇദ’’ന്തി പംസുകൂലസഞ്ഞായ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. തേസു ദുതിയതതിയദിവസേ ആഗന്ത്വാ വിചിനിത്വാ അദിസ്വാ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ഗതേസുപി ഗഹിതം ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. പച്ഛാ ഞത്വാ ചോദിയമാനസ്സ അദദതോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേ അവഹാരോ ഹോതി. കസ്മാ? യസ്മാ തസ്സ പയോഗേന തേഹി ന ദിട്ഠം. യോ പന തഥാരൂപം ഭണ്ഡം യഥാഠാനേ ഠിതംയേവ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ഥേയ്യചിത്തോ പാദേന അക്കമിത്വാ കദ്ദമേ വാ വാലികായ വാ പവേസേതി, തസ്സ പവേസിതമത്തേയേവ അവഹാരോ.

കുസം സങ്കാമേത്വാ പന അവഹരണം കുസാവഹാരോ നാമ. സോപി ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു വിലീവമയം വാ താലപണ്ണമയം വാ കതസഞ്ഞാണം യം കിഞ്ചി കുസം പാതേത്വാ ചീവരേ ¶ ഭാജിയമാനേ അത്തനോ കോട്ഠാസസ്സ സമീപേ ഠിതം സമഗ്ഘതരം വാ മഹഗ്ഘതരം വാ സമസമം വാ അഗ്ഘേന പരസ്സ കോട്ഠാസം ഹരിതുകാമോ അത്തനോ കോട്ഠാസേ പതിതം കുസം പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതേതുകാമതായ ഉദ്ധരതി, രക്ഖതി താവ. പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതിതേ രക്ഖതേവ. യദാ പന തസ്മിം പതിതേ പരസ്സ കോട്ഠാസതോ പരസ്സ കുസം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധടമത്തേ അവഹാരോ. സചേ പഠമതരം പരസ്സ കോട്ഠാസതോ കുസം ഉദ്ധരതി, അത്തനോ കോട്ഠാസേ പാതേതുകാമതായ ഉദ്ധാരേ രക്ഖതി, പാതനേപി രക്ഖതി. അത്തനോ കോട്ഠാസതോ പന അത്തനോ കുസം ഉദ്ധരതോ ഉദ്ധാരേയേവ രക്ഖതി, തം ഉദ്ധരിത്വാ പരകോട്ഠാസേ പാതേന്തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ അവഹാരോ ഹോതി, അയം കുസാവഹാരോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) ഗഹേതബ്ബോ.

തുലയിത്വാതി ¶ ഉപപരിക്ഖിത്വാ.

സാമീചീതി വത്തം, ആപത്തി പന നത്ഥീതി അധിപ്പായോ.

മഹാജനസമ്മദ്ദോതി മഹാജനസങ്ഖോഭോ. ഭട്ഠേ ജനകായേതി അപഗതേ ജനകായേ. ‘‘ഇദഞ്ച കാസാവം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി കിം കാരണാ ഏവമാഹ? ചീവരസ്സാമികേന ധുരനിക്ഖേപോ കതോ, തസ്മാ തസ്സ അദിന്നം ഗഹേതും ന വട്ടതി. അവഹാരകോപി വിപ്പടിസാരസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ ചീവരസ്സാമികം പരിയേസന്തോ വിചരതി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി, ചീവരസ്സാമികേന ച ‘‘മമേത’’ന്തി വുത്തേ ഏതേനപി അവഹാരകേന ആലയോ പരിച്ചത്തോ, തസ്മാ ഏവമാഹ. യദി ഏവം ചീവരസ്സാമികോയേവ ‘‘അത്തനോ സന്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി കസ്മാ ന വുത്തോതി? ഉഭിന്നം കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം. കഥം? അവഹാരകസ്സ ‘‘മയാ സഹത്ഥേന ന ദിന്നം, ഭണ്ഡദേയ്യമേത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യ ¶ , ഇതരസ്സ ‘‘മയാ പഠമം ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പച്ഛാ അദിന്നം ഗഹിത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി.

സമഗ്ഘന്തി അപ്പഗ്ഘം.

ദാരുഅത്ഥം ഫരതീതി ദാരൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം സാധേതി. മയി സന്തേതിആദി സബ്ബം രഞ്ഞാ പസാദേന വുത്തം, ഥേരേന പന ‘‘അനനുച്ഛവികം കത’’ന്തി ന മഞ്ഞിതബ്ബം.

ഏകദിവസം ദന്തകട്ഠച്ഛേദനാദിനാ യാ അയം അഗ്ഘഹാനി വുത്താ, സാ ഭണ്ഡസ്സാമിനാ കിണിത്വാ ഗഹിതമേവ സന്ധായ വുത്താ. സബ്ബം പനേതം അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം. പാസാണഞ്ച സക്ഖരഞ്ച പാസാണസക്ഖരം.

‘‘ധാരേയ്യ അത്ഥം വിചക്ഖണോ’’തി ഇമസ്സേവ വിവരണം ‘‘ആപത്തിം വാ അനാപത്തിം വാ’’തിആദി. ‘‘സിക്ഖാപദം സമം തേനാ’’തി ഇതോ പുബ്ബേ ഏകാ ഗാഥാ –

‘‘ദുതിയം അദുതിയേന, യം ജിനേന പകാസിതം;

പരാജിതകിലേസേന, പാരാജികപദം ഇധാ’’തി.

തായ ¶ സദ്ധിം ഘടേത്വാ അദുതിയേന പരാജിതകിലേസേന ജിനേന ദുതിയം യം ഇദം പാരാജികപദം പകാസിതം, ഇധ തേന സമം അനേകനയവോകിണ്ണം ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം അഞ്ഞം കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. തത്ഥ പരാജിതകിലേസേനാതി സന്താനേ പുന അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേ ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണേഹി സഹ വാസനായ സമുച്ഛിന്നസബ്ബകിലേസേന. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൫൯) പന ‘‘പരാജിതകിലേസേനാതി വിജിതകിലേസേന, നികിലേസേനാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ.

തേനാതി തേന ദുതിയപാരാജികസിക്ഖാപദേന. അത്ഥോ നാമ പാളിഅത്ഥോ. വിനിച്ഛയോ നാമ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ. അത്ഥോ ച വിനിച്ഛയോ ച അത്ഥവിനിച്ഛയാ, തേ ഗമ്ഭീരാ യസ്മിന്തി ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം ¶ . വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേതി ചോദനാവസേന വാ അത്തനാവ അത്തനോ വീതിക്കമാരോചനവസേന വാ സങ്ഘമജ്ഝേ അദിന്നാദാനവത്ഥുസ്മിം ഓതിണ്ണേ. ഏത്ഥാതി ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം. വിനിച്ഛയോതി ആപത്താനാപത്തിനിയമനം. അവത്വാവാതി ‘‘ത്വം പാരാജികം ആപന്നോ’’തി അവത്വാവ. കപ്പിയേപി ച വത്ഥുസ്മിന്തി അത്തനാ ഗഹേതും കപ്പിയേ മാതുപിതുആദിസന്തകേപി വത്ഥുസ്മിം. ലഹുവത്തിനോതി ഥേയ്യചിത്തുപ്പാദേന ലഹുപരിവത്തിനോ. ആസീവിസന്തി സീഘമേവ സകലസരീരേ ഫരണസമത്ഥവിസം.

൨൩൩. പകതിമനുസ്സേഹി ഉത്തരിതരാനം ബുദ്ധാദിഉത്തമപുരിസാനം അധിഗമധമ്മോതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ, തസ്സ പരേസം ആരോചനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം. തം വിനിച്ഛിനന്തേന ഛ ഠാനാനി സോധേതബ്ബാനീതി യോജനാ. തത്ഥ കിം തേ അധിഗതന്തി അധിഗമപുച്ഛാ. കിന്തി തേ അധിഗതന്തി ഉപായപുച്ഛാ. കദാ തേ അധിഗതന്തി കാലപുച്ഛാ. കത്ഥ തേ അധിഗതന്തി ഓകാസപുച്ഛാ. കതമേ തേ കിലേസാ പഹീനാതി പഹീനകിലേസപുച്ഛാ. കതമേസം ത്വം ധമ്മാനം ലാഭീതി പടിലദ്ധധമ്മപുച്ഛാ. ഇദാനി തമേവ ഛട്ഠാനവിസോധനം വിത്ഥാരേതുമാഹ ‘‘സചേ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ഏത്താവതാതി ഏത്തകേന ബ്യാകരണവചനമത്തേന ന സക്കാരോ കാതബ്ബോ. ബ്യാകരണഞ്ഹി ഏകസ്സ അയാഥാവതോപി ഹോതീതി. ഇമേസു ഛസു ഠാനേസു സോധനത്ഥം ഏവം വത്തബ്ബോതി യഥാ നാമ ജാതരൂപപതിരൂപകമ്പി ജാതരൂപം വിയ ഖായതീതി ജാതരൂപം നിഘംസനതാപനഛേദനേഹി സോധേതബ്ബം, ഏവമേവ ഇദാനേവ വുത്തേസു ഛസു ഠാനേസു പക്ഖിപിത്വാ സോധനത്ഥം വത്തബ്ബോ. വിമോക്ഖാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന സമാപത്തിഞാണദസ്സനമഗ്ഗഭാവനാഫലസച്ഛികിരിയാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പാകടോ ഹോതി അധിഗതവിസേസസ്സ സതിസമ്മോസാഭാവതോ. സേസപുച്ഛാസുപി ‘‘പാകടോ ഹോതീ’’തി പദേ ഏസേവ നയോ.

സബ്ബേസഞ്ഹി ¶ ¶ അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗേന പഹീനാ കിലേസാ പാകടാ ഹോന്തീതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. കസ്സചി ഹി അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേസു സന്ദേഹോ ഉപ്പജ്ജതിയേവ മഹാനാമസ്സ സക്കസ്സ വിയ. സോ ഹി സകദാഗാമീ സമാനോപി ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – കോ സു നാമ മേ ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ, യേന മേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, ദോസധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, മോഹധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൭൫) ഭഗവന്തം പുച്ഛി. അയം കിര രാജാ സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ലോഭദോസമോഹാ നിരവസേസാ പഹീയന്തീതി സഞ്ഞീ അഹോസീതി.

യായ പടിപദായ യസ്സ അരിയമഗ്ഗോ ആഗച്ഛതി, സാ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തി ആഗമനപടിപദാ. സോധേതബ്ബാതി സുദ്ധാ, ഉദാഹു ന സുദ്ധാതി വിചാരണവസേന സോധേതബ്ബാ. ‘‘ന സുജ്ഝതീതി തത്ഥ തത്ഥ പമാദപടിപത്തിസമ്ഭവതോ. അപനേതബ്ബോതി അത്തനോ പടിഞ്ഞായ അപനേതബ്ബോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൯൭-൧൯൮). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൯൭) പന ‘‘ന സുജ്ഝതീതി പുച്ഛിയമാനോ പടിപത്തിക്കമം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കഥേസി. അപനേതബ്ബോതി തയാ വുത്തക്കമേനായം ധമ്മോ ന സക്കാ അധിഗന്തുന്തി അധിഗതമാനതോ അപനേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘സുജ്ഝതീ’’തി വത്വാ സുജ്ഝനാകാരം ദസ്സേതും ‘‘ദീഘരത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. പഞ്ഞായതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘യദീ’’തി പദം ആനേത്വാ യദി സോ ഭിക്ഖു തായ പടിപദായ പഞ്ഞായതീതി സമ്ബന്ധോ. ചതൂസു പച്ചയേസു അലഗ്ഗത്താ ‘‘ആകാസേ പാണിസമേന ചേതസാ’’തി വുത്തം. വുത്തസദിസം ബ്യാകരണം ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ വുത്തസദിസന്തി തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്യാകരണം ഇമസ്മിം സുത്തേ വുത്തേന സദിസം, സമന്തി അത്ഥോ. ഖീണാസവസ്സ പടിപത്തിസദിസാ പടിപത്തി ഹോതീതി ദീഘരത്തം ¶ സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസത്താ, ഇദഞ്ച അരഹത്തം പടിജാനന്തസ്സ വസേന വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഖീണാസവസ്സ നാമാ’’തിആദി. ഖീണാസവസ്സ നാമ…പേ… ന ഹോതീതി പഹീനവിപല്ലാസത്താ, ജീവിതനികന്തിയാ ച അഭാവതോ ന ഹോതി, പുഥുജ്ജനസ്സ പന അപ്പഹീനവിപല്ലാസത്താ ജീവിതനികന്തിസബ്ഭാവതോ ച അപ്പമത്തകേനപി ഹോതി, ഏവം സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസസ്സ വത്തനസേക്ഖധമ്മപടിജാനനം ഇമിനാ ഭയുപ്പാദനേന, അമ്ബിലാദിദസ്സനേ ഖേളുപ്പാദാദിനാ ച ന സക്കാ വീമംസിതും, തസ്മാ തസ്സ വചനേനേവ തം സദ്ധാതബ്ബം.

അയം ഭിക്ഖു സമ്പന്നവേയ്യാകരണോതി ഇദം ന കേവലം അഭായനകമേവ സന്ധായ വുത്തം ഏകച്ചസ്സ സൂരജാതികസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സപി അഭായനതോ, രജ്ജനീയാരമ്മണാനം ബദരസാളവാദിഅമ്ബിലമദ്ദനാദീനം ¶ ഉപയോജനേപി ഖേളുപ്പാദാദിതണ്ഹുപ്പത്തിരഹിതം സബ്ബഥാ സുവിസോധിതമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൨൩൪. ‘‘നീഹരിത്വാതി സാസനതോ നീഹരിത്വാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘നീഹരിത്വാതി പാളിതോ ഉദ്ധരിത്വാ’’തി. തഥാ ഹി ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ നാനുയുഞ്ജിതബ്ബം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? സുത്തം ന ജാനാതി, സുത്താനുലോമം ന ജാനാതീ’’തിആദിപാളിതോ (പരി. ൪൪൨) സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച നീഹരിംസു, ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാതി ഭണതീ’’തി ഏവമാദിതോ ആചരിയവാദം, ‘‘ആയസ്മാ ഉപാലി ഏവമാഹ ‘അനാപത്തി ആവുസോ സുപിനന്തേനാ’’തി (പാരാ. ൭൮) ഏവമാദിതോ അത്തനോമതിം നീഹരിംസു. സാ ച ഥേരസ്സ അത്തനോമതി സുത്തേന സങ്ഗഹിതത്താ സുത്തം ജാതം, ഏവമഞ്ഞാപി സുത്താദീഹി സങ്ഗഹിതാവ ഗഹേതബ്ബാ, നേതരാതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ നീഹരിത്വാതി ¶ വിഭജിത്വാ, സാട്ഠകഥം സകലം വിനയപിടകം സുത്താദീസു ചതൂസു പദേസേസു പക്ഖിപിത്വാ ചതുധാ വിഭജിത്വാ വിനയം പകാസേസും തബ്ബിനിമുത്തസ്സ അഭാവാതി അധിപ്പായോ. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) ‘‘നീഹരിത്വാതി ഏത്ഥ സാസനതോ നീഹരിത്വാതി അത്ഥോ…പേ… തായ ഹി അത്തനോമതിയാ ഥേരോ ഏതദഗ്ഗട്ഠപനം ലഭതി. അപിച വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘അനുപസമ്പന്നേന പഞ്ഞത്തേന വാ അപഞ്ഞത്തേന വാ വുച്ചമാനോ…പേ… അനാദരിയം കരോതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’തി. തത്ഥ ഹി പഞ്ഞത്തം നാമ സുത്തം, സേസത്തയം അപഞ്ഞത്തം നാമ. തേനായം ‘ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ’തി ഗാഥാ സുവുത്താ’’തി വുത്തം.

വുത്തന്തി മിലിന്ദപഞ്ഹേ നാഗസേനത്ഥേരേന വുത്തം. പജ്ജതേ അനേന അത്ഥോതി പദം, ഭഗവതാ കണ്ഠാദിവണ്ണുപ്പത്തിട്ഠാനം ആഹച്ച വിസേസേത്വാ ഭാസിതം പദം ആഹച്ചപദം, ഭഗവതോയേവ വചനം. തേനാഹ ‘‘ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘കണ്ഠാദിവണ്ണുപ്പത്തിട്ഠാനകരണാദീഹി നീഹരിത്വാ അത്തനോ വചീവിഞ്ഞത്തിയാവ ഭാസിതം വചനം ആഹച്ചപദ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന ‘‘അട്ഠ വണ്ണട്ഠാനാനി ആഹച്ച വുത്തേന പദനികായേനാതി അത്ഥോ, ഉദാഹടേന കണ്ഠോക്കന്തേന പദസമൂഹേനാതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി ഏവം അവിസേസേത്വാ ‘‘യം ഭിക്ഖവേ മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം ¶ , തഞ്ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൦൫) വുത്തസാമഞ്ഞലക്ഖണം ഇധ രസോതി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘രസോതി സുത്താനുലോമ’’ന്തി. രസോതി സാരോ ‘‘പത്തരസോ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൬൨൮-൬൩൦) വിയ, പടിക്ഖിത്താനുഞ്ഞാതസുത്തസാരോതി അത്ഥോ. രസോതി വാ ¶ ലക്ഖണം പടിവത്ഥുകം അനുദ്ധരിത്വാ ലക്ഖണാനുലോമേന വുത്തത്താ. രസേനാതി തസ്സ ആഹച്ചഭാസിതസ്സ രസേന, തതോ ഉദ്ധടേന വിനിച്ഛയേനാതി അത്ഥോ. സുത്തഛായാ വിയ ഹി സുത്താനുലോമന്തി. ധമ്മസങ്ഗാഹകപഭുതിആചരിയപരമ്പരതോ ആനീതാ അട്ഠകഥാതന്തി ഇധ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ’’തി, ആചരിയവാദോ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി വുത്തോ പാളിയം വുത്താനം ആചരിയാനം പരമ്പരായ ആഭതോവ പമാണന്തി ദസ്സനത്ഥം. അധിപ്പായോതി കാരണോപപത്തിസിദ്ധോ ഉഹാപോഹനയപവത്തോ പച്ചക്ഖാദിപമാണപതിരൂപകോ. അധിപ്പായോതി ഏത്ഥ ‘‘അത്തനോമതീ’’തി കേചി അത്ഥം വദന്തി.

വിനയപിടകേ പാളീതി ഇധ അധികാരവസേന വുത്തം, സേസപിടകേസുപി സുത്താദിചതുനയാ യഥാനുരൂപം ലബ്ഭന്തേവ.

‘‘മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ. മഹന്താനി വിനയസ്സ പതിട്ഠാപനട്ഠാനാനി, യേസു പതിട്ഠാപിതോ വിനയോ വിനിച്ഛിനീയതി അസന്ദേഹതോ, മഹന്താനി വാ കാരണാനി മഹാപദേസാ, മഹന്താനി വിനയവിനിച്ഛയകാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. അത്ഥതോ പന ‘യം ഭിക്ഖവേ’തിആദിനാ വുത്താസാധിപ്പായാ പാളിയേവ മഹാപദേസാതി വദന്തി. തേനേവാഹ ‘യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ’തിആദി. ഇമേ ച മഹാപദേസാ ഖന്ധകേ ആഗതാ, തസ്മാ തേസം വിനിച്ഛയകഥാ തത്ഥേവ ആവി ഭവിസ്സതീതി ഇധ ന വുച്ചതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ മഹാവിസയാ, തേ അത്ഥതോ ‘യം ഭിക്ഖവേതിആദിപാളിവസേന അകപ്പിയാനുലോമതോ കപ്പിയാനുലോമതോ ച പുഗ്ഗലേഹി നയതോ തഥാ തഥാ ഗയ്ഹമാനാ അത്ഥനയാ ഏവ. തേ ഹി ഭഗവതാ സരൂപതോ അവുത്തേസുപി പടിക്ഖിത്താനുലോമേസു അനുഞ്ഞാതാനുലോമേസു ¶ ച സേസേസു കിച്ചേസു നിവത്തിപവത്തിഹേതുതായ മഹാഗോചരാതി ‘മഹാപദേസാ’തി വുത്താ, ന പന ‘യം ഭിക്ഖവേ മയാ ഇദം ന കപ്പതീ’തിആദിനാ വുത്താ സാധിപ്പായാ പാളിയേവ തസ്സാ സുത്തേ പവിട്ഠത്താ. ‘സുത്താനുലോമമ്പി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം…പേ… സുത്തമേവ ബലവതര’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) ഹി വുത്തം. ന ഹേസാ സാധിപ്പായാ പാളി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാ, ന ഗഹേതബ്ബാ ¶ വാ ഹോതി. യേനായം സുത്താനുലോമം സിയാ, തസ്മാ ഇമം പാളിഅധിപ്പായം നിസ്സായ പുഗ്ഗലേഹി ഗഹിതാ യഥാവുത്തഅത്ഥാവ സുത്താനുലോമം, തംപകാസകത്താ പന അയം പാളിപി സുത്താനുലോമന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനാഹ ‘യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ’തിആദി. ‘യം ഭിക്ഖവേ’തിആദിപാളിനയേന ഹി പുഗ്ഗലേഹി ഗഹിതബ്ബാ യേ അകപ്പിയാനുലോമാദയോ അത്ഥാ വുത്താ, തേ മഹാപദേസാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) ‘‘പരിവാരട്ഠകഥായം ഇധ ച കിഞ്ചാപി ‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’തി വുത്തം, അഥ ഖോ മഹാപദേസനയസിദ്ധം പടിക്ഖിത്താപടിക്ഖിത്തം അനുഞ്ഞാതാനനുഞ്ഞാതം കപ്പിയാകപ്പിയന്തി അത്ഥതോ വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ‘ഠാനം ഓകാസോ പദേസോതി കാരണവേവചനാനി ‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ, അനവകാസോ’തിആദി സാസനതോ, ‘നിഗ്ഗഹട്ഠാന’ന്തി ച ‘അസന്ദിട്ഠിട്ഠാന’ന്തി ച ‘അസന്ദിട്ഠി ച പന പദേസോ’തി ച ലോകതോ, തസ്മാ മഹാപദേസാതി മഹാകാരണാനീതി അത്ഥോ. കാരണം നാമ ഞാപകോ ഹേതു ഇധാധിപ്പേതം, മഹന്തഭാവോ പന തേസം മഹാവിസയത്താ മഹാഭൂതാനം വിയ. തേ ദുവിധാ വിനയമഹാപദേസാ സുത്തന്തികമഹാപദേസാ ചാതി. തത്ഥ വിനയമഹാപദേസാ വിനയേ യോഗം ഗച്ഛന്തി, ഇതരേ ഉഭയത്ഥാപി, തേനേവ പരിവാരേ (പരി. ൪൪൨) അനുയോഗവത്തേ ¶ ‘ധമ്മം ന ജാനാതി, ധമ്മാനുലോമം ന ജാനാതീ’തി’’ വുത്തം. തത്ഥ ധമ്മന്തി ഠപേത്വാ വിനയപിടകം അവസേസം പിടകദ്വയം, ധമ്മാനുലോമന്തി സുത്തന്തികേ ചത്താരോ മഹാപദേസേതിആദി.

യദി സാപി തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവതാ പവത്തിതാ പകിണ്ണകദേസനാവ അട്ഠകഥാ, സാ പന ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഠമം തീണി പിടകാനി സങ്ഗായിത്വാ തസ്സ അത്ഥവണ്ണനാനുരൂപേനേവ വാചനാമഗ്ഗം ആരോപിതത്താ ‘‘ആചരിയവാദോ’’തി വുച്ചതി ‘‘ആചരിയാ വദന്തി സംവണ്ണേന്തി പാളിം ഏതേനാ’’തി കത്വാ. തേനാഹ ‘‘ആചരിയവാദോ നാമ…പേ… അട്ഠകഥാതന്തീ’’തി. തിസ്സോ ഹി സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹോയേവ ബുദ്ധവചനസ്സ അത്ഥസംവണ്ണനാഭൂതോ കഥാമഗ്ഗോ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഭതോ, പച്ഛാ തമ്ബപണ്ണിയേഹി മഹാഥേരേഹി സീഹളഭാസായ ഠപിതോ നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരപരിഹരണത്ഥം. ഭഗവതോ പകിണ്ണകദേസനാഭൂതാ ച സുത്താനുലോമഭൂതാ ച അട്ഠകഥാ യസ്മാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി പാളിവണ്ണനാക്കമേന സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ, തസ്മാ ആചരിയവാദോതി വുത്താ. ഏതേന ച അട്ഠകഥാ സുത്തസുത്താനുലോമേസു അത്ഥതോ സങ്ഗയ്ഹതീതി വേദിതബ്ബം. യഥാ ച ഏസാ, ഏവം അത്തനോമതിപി പമാണഭൂതാ. ന ഹി ഭഗവതോ വചനം വചനാനുലോമഞ്ച അനിസ്സായ ¶ അഗ്ഗസാവകാദയോപി അത്തനോ ഞാണബലേന സുത്താഭിധമ്മവിനയേസു കിഞ്ചി സമ്മുതിപരമത്ഥഭൂതം അത്ഥം വത്തും സക്കോന്തി, തസ്മാ സബ്ബമ്പി വചനം സുത്തേ സുത്താനുലോമേ ച സങ്ഗയ്ഹതി. വിസും പന അട്ഠകഥാദീനം സങ്ഗഹിതത്താ തദവസേസം സുത്തസുത്താനുലോമതോ ഗഹേത്വാ ചതുധാ വിനയോ നിദ്ദിട്ഠോ.

കിഞ്ചാപി അത്തനോമതി സുത്താദീഹി സംസന്ദിത്വാവ പരികപ്പീയതി, തഥാപി സാ ന സുത്താദീസു വിസേസതോ നിദ്ദിട്ഠാതി ആഹ ‘‘സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ’’തി. അനുബുദ്ധിയാതി സുത്താദീനിയേവ അനുഗതബുദ്ധിയാ. നയഗ്ഗാഹേനാതി സുത്താദിതോ ¶ ലബ്ഭമാനനയഗ്ഗഹണേന. അത്തനോമതിം സാമഞ്ഞതോ പഠമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ വിസേസേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസൂ’’തി വചനതോ പിടകത്തയസ്സപി സാധാരണാ ഏസാ കഥാതി വേദിതബ്ബാ. ഥേരവാദോതി മഹാസുമത്ഥേരാദീനം ഗാഹോ. ഇദാനി തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ അത്ഥേനാതി അത്തനാ നയതോ ഗഹിതേന അത്ഥേന. പാളിന്തി അത്തനോ ഗാഹസ്സ നിസ്സയഭൂതം സാട്ഠകഥം പാളിം. പാളിയാതി തപ്പടിക്ഖേപത്ഥം പരേനാഭതായ സാട്ഠകഥായ പാളിയാ, അത്തനാ ഗഹിതം അത്ഥം നിസ്സായ, പാളിഞ്ച സംസന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. ആചരിയവാദേതി അത്തനാ പരേന ച സമുദ്ധടഅട്ഠകഥായ. ഓതാരേതബ്ബാതി ഞാണേന അനുപ്പവേസേതബ്ബാ. ഓതരതി ചേവ സമേതി ചാതി അത്തനാ ഉദ്ധടേഹി സംസന്ദനവസേന ഓതരതി, പരേന ഉദ്ധടേന സമേതി. സബ്ബദുബ്ബലാതി അസബ്ബഞ്ഞുപുഗ്ഗലസ്സ ദോസവാസനായ യാഥാവതോ അത്ഥസമ്പടിപത്തിഅഭാവതോ വുത്തം.

പമാദപാഠവസേന ആചരിയവാദസ്സ സുത്താനുലോമേന അസംസന്ദനാപി സിയാതി ആഹ ‘‘ഇതരോ ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി. സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി യേ സുത്തേന സംസന്ദന്തി, ഏവരൂപാവ അത്ഥാ മഹാപദേസതോ ഉദ്ധരിതബ്ബാതി ദസ്സേതി തഥാ തഥാ ഉദ്ധടഅത്ഥാനംയേവ സുത്താനുലോമത്താ. തേനാഹ ‘‘സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി. അഥ വാ സുത്താനുലോമസ്സ സുത്തേകദേസത്തേപി സുത്തേ വിയ ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആഹച്ചഭാസിതം കിഞ്ചി നത്ഥീതി ആഹ ‘‘സുത്താ…പേ… ബലവതര’’ന്തി. അപ്പടിവത്തിയന്തി അപ്പടിബാഹിയം. കാരകസങ്ഘസദിസന്തി പമാണത്താ സങ്ഗീതികാരകസങ്ഘസദിസം. ‘‘ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസ’’ന്തി ഇമിനാ ബുദ്ധാനംയേവ കഥിതധമ്മഭാവം ദസ്സേതി, ധരമാനബുദ്ധസദിസന്തി വുത്തം ¶ ഹോതി. സുത്തേ ഹി പടിബാഹിതേ ബുദ്ധോവ പടിബാഹിതോ ഹോതി. ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതി സകവാദീ അത്തനോ സുത്തം ഗഹേത്വാ വോഹരതി. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി ¶ അഞ്ഞനികായവാദീ അത്തനോ നികായേ സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതിആദീസു യോ യഥാഭൂതമത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോ സകവാദീ. സുത്തന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം പാളിവചനം. പരവാദീതി മഹാവിഹാരവാസീ വാ ഹോതു അഞ്ഞനികായവാസീ വാ, യോ വിപരീതതോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോവ ഇധ ‘പരവാദീ’തി വുത്തോ. സുത്താനുലോമന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം വാ അനാരുള്ഹം വാ യം കിഞ്ചി വിപല്ലാസതോ വാ വഞ്ചനായ വാ ‘സങ്ഗീതിത്തയാഗതമിദ’ന്തി ദസ്സിയമാനം സുത്താനുലോമം. കേചി ‘അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമ’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹസുത്താദീനമേവ ഗഹേതബ്ബതോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതി, ഗഹേതബ്ബ’ന്തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫). ന ഹി സകവാദീ അഞ്ഞനികായസുത്താദിം പമാണതോ ഗണ്ഹാതി. യേന തേസു സുത്താദീസു ദസ്സിതേസു തത്ഥ ഠാതബ്ബം ഭവേയ്യ, വക്ഖതി ച ‘പരോ തസ്സ അകപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി…പേ… സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബ’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫), തസ്മാ പരവാദിനാപി സങ്ഗീതിത്തയേ അനാരുള്ഹമ്പി അനാരുള്ഹമിച്ചേവ ദസ്സീയതി, കേവലം തസ്സ തസ്സ സുത്താദിനോ സങ്ഗീതിത്തയേ അനാഗതസ്സ കൂടതാ, ആഗതസ്സ ച ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അഞ്ഞഥാ അധിപ്പായയോജനാ ച വിസേസാ, തത്ഥ ച യം കൂടം, തം അപനീയതി. യം അഞ്ഞഥാ യോജിതം, തം തസ്സ വിപരീതതാദസ്സനത്ഥം തദഞ്ഞേന സുത്താദിനാ ¶ സംസന്ദനാ കരീയതി. യോ പന പരവാദിനാ ഗഹിതോ അധിപ്പായോ സുത്തന്താദിനാ സംസന്ദതി, സോ സകവാദിനാപി അത്തനോ ഗാഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗഹേതബ്ബോതി ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ സുത്തം പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ കഥാവത്ഥുപകരണേ ‘സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാ’തി, സുത്തസഹസ്സമ്പി അധിപ്പായഗ്ഗഹണനാനത്തേന സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ ഗഹിതം, ന നികായന്തരേ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന ‘‘പരവാദീതി അമ്ഹാകം സമയവിജാനനകോ അഞ്ഞനികായികോതി വുത്തം. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി കഥം? ‘അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ’തി സുത്തം സകവാദിസ്സ, തദനുലോമതോ നാളികേരഫലസ്സ ഉദകമ്പി ഉദകമേവ ഹോതീതി പരവാദീ ച.

‘നാളികേരസ്സ ¶ യം തോയം, പുരാണം പിത്തവഡ്ഢനം;

തമേവ തരുണം തോയം, പിത്തഘം ബലവഡ്ഢന’ന്തി. –

ഏവം പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ധഞ്ഞഫലസ്സ ഗതികത്താ, ആഹാരത്ഥസ്സ ച ഫരണതോ ‘യാവകാലികമേവ ത’ന്തി വദന്തോ പടിക്ഖിപതീ’’തി. ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാതി ‘‘കിം ഇമിനാ’’തി ഖേപം പടിക്ഖേപം ഛഡ്ഡനം വാ ‘‘കിമേസ ബാലോ വദതി, കിമേസ ബാലോ ജാനാതീ’’തി ഗരഹം നിന്ദം വാ അകത്വാ. സുത്താനുലോമന്തി അത്തനാ അവുത്തം അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമം. ‘‘സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി യസ്സ സുത്തസ്സ അനുലോമനതോ ഇദം സുത്താനുലോമം അകാസി, തസ്മിം, തദനുരൂപേ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം സുത്തേ അത്തനാ ഗഹിതം സുത്താനുലോമം അത്ഥതോ സംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം. ‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേന ഇമസ്മിം സുത്തേ സംസന്ദതീ’തി സംസന്ദേത്വാ ദസ്സേതബ്ബന്തി അത്ഥോ’’തി ¶ വുത്തം. സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്തനോ സുത്തേയേവ ഠാതബ്ബം. അയന്തി സകവാദീ. പരോതി പരവാദീ. ആചരിയവാദോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബോതി യസ്സ സുത്തസ്സ സംവണ്ണനാവസേന അയം ആചരിയവാദോ പവത്തോ, തസ്മിം, താദിസേ ച അഞ്ഞസ്മിം സുത്തേ പുബ്ബാപരഅത്ഥസംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം. ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോതി പമാദലിഖിതോ, ഭിന്നലദ്ധികേഹി ച ഠപിതോ, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന – പരോ ആചരിയവാദന്തി ‘‘സുങ്കം പരിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ കിഞ്ചാപി പരിഹരതി, അവഹാരോ ഏവാ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ‘‘തഥാ കരോന്തോ പാരാജികമാപജ്ജതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി സുത്തം തത്ഥേവ ആഗതമഹാഅട്ഠകഥാവചനേന സദ്ധിം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി. തഥാ കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി. പരോ അത്തനോമതിന്തി ഏത്ഥ ‘‘പുരേഭത്തം പരസന്തകം അവഹരാതി പുരേഭത്തമേവ ഹരിസ്സാമീതി വായമന്തസ്സ പച്ഛാഭത്തം ഹോതി, പുരേഭത്തപയോഗോവ സോ, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതീതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ മൂലട്ഠസ്സ പാരാജികമേവാ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘തം സങ്കേതം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി സുത്തം ദസ്സേത്വാ പടിക്ഖിപതി.

പരോ സുത്തന്തി ‘‘അനിയതഹേതുധമ്മോ സമ്മത്തനിയതഹേതുധമ്മസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി സുത്തം ¶ പട്ഠാനേ ലിഖിതം ദസ്സേത്വാ ‘‘അരിയമഗ്ഗസ്സ ന നിബ്ബാനമേവാരമ്മണ’’ന്തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ആരമ്മണത്തികാദിസുത്താനുലോമേന ഓതരതീതി പടിക്ഖിപതി. സുത്താനുലോമേ ഓതരന്തംയേവ ഹി സുത്തം നാമ, നേതരം. തേന വുത്തം ‘‘പാളിആഗതം പഞ്ഞായതീ’’തി ഏത്തകേനപി ¶ സിദ്ധേ ‘‘തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതീ’’തിആദി. താദിസഞ്ഹി പമാദലേഖന്തി ആചരിയോ. ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി (ധ. പ. ൨൧) വചനതോ ദിന്നഭോജനേ ഭുഞ്ജിത്വാ പരിസ്സയാനി പരിവജ്ജിത്വാ സതിം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ വിഹരന്തോ നിച്ചോ ഹോതീതി. ഏവരൂപസ്സ അത്ഥസ്സ ആരുള്ഹമ്പി സുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതീ’’തി സിദ്ധേപി ‘‘നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതി, ന ഓതരതി ന സമേതീതി. ബാഹിരകസുത്തം വാ’’തി വുത്തത്താ അത്തനോ സുത്തമ്പി അത്ഥേന അസമേന്തം ന ഗഹേതബ്ബം. പരോ ആചരിയവാദന്തിആദീസു ദ്വീസു നയേസു പമാദലേഖവസേന തത്ഥ തത്ഥ ആഗതട്ഠകഥാവചനം ഥേരവാദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തന്തി പരവാദിനാ ‘‘മൂലബീജം നാമ ഹലിദ്ദി സിങ്ഗിവേരം വചാ…പേ… ബീജേ ബീജസഞ്ഞീ ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാ ഭിന്ദതി വാ…പേ… ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൯൧) തുമ്ഹാകം പാഠത്താ ‘‘ഹലിദ്ദിഗണ്ഠിം ഛിന്ദന്തസ്സ പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനി അത്ഥി മൂലേ ജായന്തി, മൂലേ സഞ്ജായന്തീ’’തിആദിം ദസ്സേത്വാ തസ്സ അട്ഠകഥാസങ്ഖാതേന ആചരിയവാദേന പടിക്ഖിപതി. ന ഹി ഗണ്ഠിമ്ഹി ഗണ്ഠി ജായതീതി. പരോ സുത്താനുലോമന്തി പരവാദിനാ ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ’’തി വചനസ്സാനുലോമതോ ‘‘അമ്ഹാകം പോരാണഭിക്ഖൂ ഏകപാസാദേ ഗബ്ഭം ഥകേത്വാ അനുപസമ്പന്നേന സയിതും വട്ടതീതി തഥാ കത്വാ ആഗതാ, തസ്മാ അമ്ഹാകം വട്ടതീതി തുമ്ഹേസു ഏവ ഏകച്ചേസു വദന്തേസു ‘‘തുമ്ഹാകം ന കിഞ്ചി വത്തും സക്കാ’’തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച ഉഗ്ഗഹിതകാനംയേവ ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പമാണ’’ന്തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി. പരോ അത്തനോമതിന്തി ‘‘ദ്വാരം ¶ വിവരിത്വാ അനാപുച്ഛാ സയിതേസു കേ മുച്ചന്തീ’’തി ഏത്ഥ പന ദ്വേപി ജനാ മുച്ചന്തി – യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ അഞ്ഞേ സബ്ബേപി യഥാ തഥാ വാ നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി.

അഥ പനായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തന്തി ‘‘ആപത്തിം ആപജ്ജന്തീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘ദിവാ കിലന്തരൂപോ മഞ്ചേ നിസിന്നോ പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ നിദ്ദാവസേന ¶ നിപജ്ജതി, തസ്സ അനാപത്തീ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി.

അഥായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമന്തി ‘‘ദോമനസ്സമ്പാഹം ദേവാനമിന്ദ ദുവിധേന വദാമി സേവിതബ്ബമ്പി അസേവിതബ്ബമ്പീതിആദിവചനേഹി (ദീ. നി. ൨.൩൬൦) സംസന്ദനതോ സദാരപോസേ ദോസോ തുമ്ഹാകം നത്ഥി, തേന വുത്തം ‘പുത്തദാരസ്സ സങ്ഗഹോ’’തി (ഖു. പാ. ൫.൬; സു. നി. ൨൬൫) പരവാദിനാ വുത്തേ ‘‘കിഞ്ചാപി സകവാദീ ബഹുസ്സുതോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ രാഗസഹിതേനേവ അകുസലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി പടിക്ഖിപതി. സേസേസുപി ഇമിനാ നയേന അഞ്ഞഥാപി അനുരൂപതോ യോജേതബ്ബം, ഇദം സബ്ബം ഉപതിസ്സത്ഥേരാദയോ ആഹു. ധമ്മസിരിത്ഥേരോ പന ‘‘ഏത്ഥ പരോതി വുത്തോ അഞ്ഞനികായികോ, സോ പന അത്തനോ സുത്താദീനിയേവ ആഹരതി, താനി സകവാദീ അത്തനോ സുത്താദിമ്ഹി ഓതാരേത്വാ സചേ സമേതി, ഗണ്ഹാതി. നോ ചേ, പടിക്ഖിപതീ’’തി വദതീതി ആഗതം.

നനു ച ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തം, ഇധ പന ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി കസ്മാ വുത്തന്തി? നായം വിരോധോ, ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഇദഞ്ഹി സകമതേയേവ സുത്തം ¶ സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഹി സകമതിപരിയാപന്നമേവ സുത്താദിം സന്ധായ ‘‘അത്തനോമതി സബ്ബദുബ്ബലാ, അത്തനോമതിതോ ആചരിയവാദോ ബലവതരോ, ആചരിയവാദതോ സുത്താനുലോമം ബലവതരം, സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ച വുത്തം. ഇധ പന പരവാദിനാ ആനീതം അഞ്ഞനികായേ സുത്തം സന്ധായ ‘‘സുത്താനുലോമേ സുത്തം ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം, തസ്മാ പരവാദിനാ ആനീതം സുത്താദി അത്തനോ സുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതീസു ഓതാരേത്വാ സമേന്തംയേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അയം നയോ ഇധ വുച്ചതീതി ന കോചി പുബ്ബാപരവിരോധോതി അയം സാരത്ഥദീപനിയാഗതോ (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) നയോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘യം കിഞ്ചി കൂടസുത്തം ബാഹിരകസുത്താദിവചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി ദസ്സേതും സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

ബാഹിരകസുത്തന്തി തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ അനാരുള്ഹഗുള്ഹവേസ്സന്തരാദീനി ച മഹാസങ്ഘികനികായവാസീനം സുത്താനി. വേദല്ലാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഗുള്ഹഉമ്മഗ്ഗാദിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം ¶ . ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അഞ്ഞനികായതോ ആനീതസുത്തതോപി സകനികായേ അത്തനോമതിയേവ ബലവതരാതി ദസ്സേതി. ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീ സുത്തമേവാ’’തി ഏവമാദിനാ സമാനജാതികാനം വസേന വാരോ ന വുത്തോ. സുത്തസ്സ സുത്തേയേവ ഓതാരണം ഭിന്നം വിയ ഹുത്വാ ന പഞ്ഞായതി, വുത്തനയേനേവ ച സക്കാ യോജേതുന്തി.

ഇദാനി സകവാദീപരവാദീനം കപ്പിയാകപ്പിയാദിഭാവം സന്ധായ വിവാദേ ഉപ്പന്നേ തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദി. അഥ വാ ഏവം സുത്തസുത്താനുലോമാദിമുഖേന സാമഞ്ഞതോ വിവാദം ¶ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിസേസതോ വിവാദവത്ഥും തബ്ബിനിച്ഛയമുഖേന സുത്താദിഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോയേവ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. പരോ കാരണം ന വിന്ദതീതി പരവാദീ കാരണം ന ലഭതി. സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീതി പരവാദീ അത്തനോ സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ആഹരിത്വാ ദസ്സേതി, ‘‘സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അത്തനോ നികായേ സുത്താദീനി അലഭന്തേന സകവാദിനാ പരവാദീവചനേയേവ ഠാതബ്ബന്തി വദതി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ചാതി ഏത്ഥ ച-കാരോ വികപ്പനത്ഥോ, തേന ആചരിയവാദാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ. തേനാഹ ‘‘കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീ’’തി. തത്ഥ കാരണന്തി സുത്താദിനയം നിസ്സായ അത്തനോമതിയാ ഉദ്ധടം ഹേതും. വിനിച്ഛയന്തി അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയം.

ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതീതി സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി കപ്പിയാകപ്പിയഭാവസാധകം കാരണപതിരൂപകച്ഛായാ ദിസ്സതി. തത്ഥ കാരണച്ഛായാതി സുത്താദീസു ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ, ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ ച നിമിത്തഭൂതേന കിച്ഛേന പടിപാദനീയം അവിഭൂതകാരണം കാരണച്ഛായാ, കാരണപതിരൂപകന്തി അത്ഥോ. യദി ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, കസ്മാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘വിനയഞ്ഹി പത്വാ’’തിആദി. ‘‘വിനയം പത്വാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണം ആഗമ്മാ’’തി. രുന്ധിതബ്ബന്തിആദീസു ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയേ കപ്പിയാകപ്പിയഭാവേ സതി ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം രുന്ധിതബ്ബം, ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം ഗാള്ഹം കാതബ്ബം, അപരാപരപ്പവത്തം കപ്പിയഗ്ഗഹണം സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബം, ഗരുകഭാവസങ്ഖതേ ¶ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ രുന്ധിതബ്ബന്തി കപ്പിയസഞ്ഞായ ¶ വീതിക്കമകാരണം രുന്ധിതബ്ബം, തംനിവാരണചിത്തം ദള്ഹതരം കാതബ്ബം. സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബന്തി തത്ഥ വീതിക്കമപ്പവത്തി പച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. ഗരുകഭാവേതി അകപ്പിയഭാവേതി അത്ഥോ.

ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹീതി ബഹൂഹി സുത്തേഹി ചേവ തതോ ആനീതവിനിച്ഛയകാരണേഹി ച. അഥ വാ സുത്തേന അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയേന ച ലദ്ധകാരണേഹി. അത്തനോ ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം നിഗമേന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോതി സകവാദീപരവാദീസു യോ കോചി. കേചി പന ‘‘സകവാദീസുയേവ യോ കോചി ഇധാധിപ്പേതോ’’തി വദന്തി, ഏവം സന്തേ ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദീസു സബ്ബത്ഥ ഉഭോപി സകവാദിനോയേവ സിയും ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സേവ നിഗമനവസേന ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനാ വുത്തത്താ, തസ്മാ തം ന ഗഹേതബ്ബം. അതിരേകകാരണം ലഭതീതി ഏത്ഥ സുത്താദീസു പുരിമം പുരിമം അതിരേകകാരണം നാമ, യോ വാ സുത്താദീസു ചതൂസു ബഹുതരം കാരണം ലഭതി, സോ അതിരേകകാരണം ലഭതി നാമ.

സുട്ഠു പവത്തി ഏതസ്സാതി, സുട്ഠു പവത്തതി സീലേനാതി വാ സുപ്പവത്തി. തേനാഹ ‘‘സുപ്പവത്തീതി സുട്ഠു പവത്ത’’ന്തി. വാചായ ഉഗ്ഗതം വാചുഗ്ഗതം, വചസാ സുഗ്ഗഹിതന്തി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ വാചുഗ്ഗതന്തി വാചായ ഉഗ്ഗതം, തത്ഥ നിരന്തരം ഠിതന്തി അത്ഥോ. സുത്തതോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാളിതോ’’തി. ഏത്ഥ ച ‘‘സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടക’’ന്തി വുത്തത്താ പുന സുത്തതോതി തദത്ഥപടിപാദകം സുത്താഭിധമ്മപാളിവചനം അധിപ്പേതം. അനുബ്യഞ്ജനസോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ചാ’’തി. പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ പകാസനതോ ¶ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി ഹി പരിപുച്ഛാ അട്ഠകഥാ ച വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച അട്ഠകഥായ വിസും ഗഹിതത്താ ‘‘പരിപുച്ഛാ’’തി ഥേരവാദോ വുത്തോ. അഥ വാ പരിപുച്ഛാതി ആചരിയസ്സ സന്തികാ പാളിയാ അത്ഥസവനം. അട്ഠകഥാതി പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ. തദുഭയമ്പി പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി വുത്തം.

വിനയേതി വിനയാചാരേ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘വിനയം അജഹന്തോ അവോക്കമന്തോ’’തിആദി. തത്ഥ പതിട്ഠാനം നാമ സഞ്ചിച്ച ആപത്തിയാ അനാപജ്ജനാദിനാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ലജ്ജിഭാവേന പതിട്ഠിതോ’’തി, തേന ലജ്ജീ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയധരസ്സ ലക്ഖണേ വത്തബ്ബേ കിം ഇമിനാ ലജ്ജിഭാവേനാതി ¶ ആഹ ‘‘അലജ്ജീ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ബഹുസ്സുതോപീതി ഇമിനാ പഠമലക്ഖണസമന്നാഗമം ദസ്സേതി. ലാഭഗരുകതായാതി ഇമിനാ വിനയേ ഠിതതായ അഭാവേ പഠമലക്ഖണയോഗാ കിച്ചകരോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ അകിച്ചകരോ അനത്ഥകരോ ഏവാതി ദസ്സേതി. സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തകലഹസ്സേതം അധിവചനം സങ്ഘരാജീതി. കുക്കുച്ചകോതി അണുമത്തേസുപി വജ്ജേസു ഭയദസ്സനവസേന കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേന്തോ. തന്തിം അവിസംവാദേത്വാതി പാളിം അഞ്ഞഥാ അകത്വാ. അവോക്കമന്തോതി അനതിക്കമന്തോ.

വിത്ഥുനതീതി അത്ഥം അദിസ്വാ നിത്ഥുനതി, വിത്ഥമ്ഭതി വാ. വിപ്ഫന്ദതീതി കമ്പതി. സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതീതി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി. തേനാഹ ‘‘യം യം പരേന വുച്ചതി, തം തം അനുജാനാതീ’’തി. സകവാദം ഛഡ്ഡേത്വാ പരവാദം ഗണ്ഹാതീതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹി കസടം യാവജീവികം, രസോ സത്താഹകാലികോ, തദുഭയവിനിമുത്തോ ച ഉച്ഛു നാമ വിസും നത്ഥി, തസ്മാ ഉച്ഛുപി വികാലേ വട്ടതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ തമ്പി ഗണ്ഹാതി. ഏകേകലോമന്തി പലിതം സന്ധായ വുത്തം. യമ്ഹീതി യസ്മിം പുഗ്ഗലേ. പരിക്ഖയം പരിയാദാനന്തി അത്ഥതോ ഏകം.

ആചരിയപരമ്പരാതി ¶ ആചരിയാനം വിനിച്ഛയപരമ്പരാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അത്തനോമതിം പഹായ…പേ… യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി. ന ഹി ആചരിയാനം നാമമത്തതോ പരമ്പരജാനനേ പയോജനം അത്ഥി. പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോതി പുബ്ബവചനസ്സ അപരവചനേന സഹ അത്ഥസമ്ബന്ധജാനനതോ. അത്ഥതോതി സദ്ദത്ഥപിണ്ഡത്ഥഅധിപ്പേതത്ഥാദിതോ. കാരണതോതി തദത്ഥുപപത്തിതോ. ആചരിയപരമ്പരന്തി ഇമസ്സേവ വേവചനം ‘‘ഥേരവാദങ്ഗ’’ന്തി, ഥേരപടിപാടിന്തി അത്ഥോ. ദ്വേ തയോ പരിവട്ടാതി ദ്വേ തയോ പരമ്പരാ.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹീതി ഏത്ഥ പഠമേന ലക്ഖണേന വിനയസ്സ സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതഭാവോ വുത്തോ, ദുതിയേന തത്ഥ ലജ്ജിഭാവേന ചേവ അചലതായ ച സുപ്പതിട്ഠിതതാ, തതിയേന പാളിഅട്ഠകഥാസു സരൂപേന അനാഗതാനമ്പി തദനുലോമതോ ആചരിയേഹി ദിന്നനയതോ വിനിച്ഛിനിതും സമത്ഥതാ. ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിന്തി ചോദനാവസേന വീതിക്കമവത്ഥുസ്മിം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓതിണ്ണേ. ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേതി ഏവം ഓതിണ്ണവത്ഥും നിസ്സായ ചോദകേന ‘‘ദിട്ഠം സുത’’ന്തിആദിനാ, ചുദിതകേന ‘‘അത്ഥീ’’തിആദിനാ ച യം വത്തബ്ബം, തസ്മിം വത്തബ്ബേ വുത്തേതി അത്ഥോ. വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബന്തി തസ്സ തസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം. ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന ¶ വാ…പേ… യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഹിദം നിസ്സഗ്ഗിയേ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദസ്സ (പാരാ. ൫൧൭) വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തം.

ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതാപത്തീനം മാതികായ അനാഗതത്താ ‘‘പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതര’’ന്തി വുത്തം. തികദുക്കടന്തി ‘‘അനുപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ ഉജ്ഝായതി ഖീയതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൧൦൬) ആഗതം തികദുക്കടം. അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിന്തി ¶ ‘‘കാലേ വികാലസഞ്ഞീ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, കാലേ വേമതികോ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദികം (പാചി. ൨൫൦) ദുകദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം.

അന്തരാപത്തിന്തി ഏത്ഥ തസ്മിം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ആഗതവത്ഥുവീതിക്കമം വിനാ അഞ്ഞസ്മിം വത്ഥുവീതിക്കമേ നിദാനതോ പഭുതി വിനീതവത്ഥുപരിയോസാനാ അന്തരന്തരാ വുത്താ ആപത്തി. ഇധ പന ‘‘വത്ഥും ഓലോകേതീ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ തദവസേസാ അന്തരാപത്തീതി ഗഹിതാ. പടിലാതം ഉക്ഖിപതീതി ഇദമ്പി വിസിബ്ബനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൩൫൦) ആഗതം, തത്ഥ ഡയ്ഹമാനം അലാതം അഗ്ഗികപാലാദിതോ ബഹി പതിതം അവിജ്ഝാതമേവ പടിഉക്ഖിപതി, പുന യഥാഠാനേ ഠപേതീതി അത്ഥോ. വിജ്ഝാതം പന പടിക്ഖിപന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ.

അനാപത്തിന്തി ഏത്ഥ അന്തരന്തരാ വുത്താ അനാപത്തിപി അത്ഥി, ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തിആദി വിയ സാപി സങ്ഗയ്ഹതി. സിക്ഖാപദന്തരേസൂതി വിനീതവത്ഥും അന്തോകത്വാ ഏകേകസ്മിം സിക്ഖാപദന്തരേ.

പാരാജികാപത്തീതി ന വത്തബ്ബന്തി ഇദം ആപന്നപുഗ്ഗലേന ലജ്ജിധമ്മേ ഠത്വാ യഥാഭൂതം ആവികരണേപി ദുബ്ബിനിച്ഛയം അദിന്നാദാനാദിം സന്ധായ വുത്തം. യം പന മേഥുനാദീസു വിജാനനം, തം വത്തബ്ബമേവ. തേനാഹ ‘‘മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹീ’’തിആദി. യോ പന അലജ്ജിതായ പടിഞ്ഞം അദത്വാ വിക്ഖേപം കരോതി, തസ്സ ആപത്തി ന സക്കാ ഓളാരികാപി വിനിച്ഛിനിതും. യാവ സോ യഥാഭൂതം നാവികരോതി, സങ്ഘസ്സ ച ആപത്തിസന്ദേഹോ ന വിഗച്ഛതി, താവ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതി. സുഖുമാതി അത്തനോപി ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവസ്സ ലഹുപരിവത്തിനോ ചിത്തസ്സ സീഘപരിവത്തിതായ വുത്തം. സുഖുമാതി വാ ചിത്തപരിവത്തിയാ സുഖുമതായ സുഖുമാ. തേനാഹ ‘‘ചിത്തലഹുകാ’’തി, ചിത്തം വിയ ¶ ലഹുകാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ചിത്തം ലഹു സീഘപരിവത്തി ഏതേസന്തി ¶ ചിത്തലഹുകാ. തേതി തേ വീതിക്കമേ. തംവത്ഥുകന്തി തേ അദിന്നാദാനമനഉസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ വത്ഥു അധിട്ഠാനം കാരണമേതസ്സാതി തംവത്ഥുകം.

യം ആചരിയോ ഭണതി, തം കരോഹീതിആദി സബ്ബം ലജ്ജീപേസലം കുക്കുച്ചകമേവ സന്ധായ വുത്തം. യോ യാഥാവതോ പകാസേത്വാ സുദ്ധിമേവ ഗവേസതി, തേനപി. പാരാജികോസീതി ന വത്തബ്ബോതി അനാപത്തികോടിയാപി സങ്കിയമാനത്താ വുത്തം. തേനേവ ‘‘പാരാജികച്ഛായാ’’തി വുത്തം. ‘‘സീലാനി സോധേത്വാതി യംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം ഉപ്പന്നം, തം അമനസികരിത്വാ അവസേസസീലാനി സോധേത്വാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സീലാനി സോധേത്വാതി യസ്മിം വീതിക്കമേ പാരാജികാസങ്കാ വത്തതി, തത്ഥ പാരാജികാഭാവപക്ഖം ഗഹേത്വാ ദേസനാവുട്ഠാനഗാമിനീനം ആപത്തീനം സോധനവസേന സീലാനി സോധേത്വാ’’തി. പാകടഭാവതോ സുഖവലഞ്ജതായ ച ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസി കരോഹീ’’തി വുത്തം, ഉപലക്ഖണവസേന വാ. അഞ്ഞസ്മിം കമ്മട്ഠാനേ കതപരിചയേന തമേവ മനസി കാതബ്ബം. യം കിഞ്ചി വാ അഭിരുചിതം മനസി കാതും വട്ടതേവ. കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ ചിത്തേന സദ്ധിം ആരമ്മണഭാവേന ചിരകാലം ഘടയതി. സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തീതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ചേ, തസ്സ സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി.

സചേ കതപാരാജികവീതിക്കമോ ഭവേയ്യ, തസ്സ സതിപി അസരിതുകാമതായ വിപ്പടിസാരവത്ഥുവസേന പുനപ്പുനം തം ഉപട്ഠഹതീതി ചിത്തേകഗ്ഗതം ന വിന്ദതി. തേന വുത്തം ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’’തിആദി. കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീതി ചിത്തക്ഖോഭാദിബഹുലസ്സ സുദ്ധസീലസ്സപി ചിത്തം ന സമാധിയതി, തം ഇധ ¶ പാരാജികമൂലന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കതപാപമൂലകേന വിപ്പടിസാരേനേവേത്ഥ ചിത്തസ്സ അസമാധിയനം സന്ധായ ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’’തിആദി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ’’തിആദി. അത്തനാതി ചിത്തേന കരണഭൂതേന പുഗ്ഗലോ കത്താ ജാനാതി, പച്ചത്തേ വാ കരണവചനം, അത്താ സയം ജാനാതീതി അത്ഥോ. അഞ്ഞാ ച ദേവതാ ജാനന്തീതി ആരക്ഖദേവതാഹി അഞ്ഞാ പരചിത്തവിദുനിയോ ദേവതാ ജാനന്തി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ പണ്ഡിതേഹി വിചാരേതബ്ബം കാരണം അത്ഥി. കഥം? ഇദാനി ഏകച്ചേ വിനയധരാ പഠമപാരാജികവിസയേ വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേ ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസേന വാ ഗഹട്ഠേന വാ പബ്ബജിതേന വാ ചോദിയമാനേ ചുദിതകം ഭിക്ഖും പുച്ഛിത്വാ പടിഞ്ഞായ അദീയമാനായ തം ഭിക്ഖും സുസാനേ ഏകകമേവ ¶ സയാപേന്തി, ഏവം സയാപിയമാനോ സോ ഭിക്ഖു സചേ ഭയസന്താസവിരഹിതോ സബ്ബരത്തിം തസ്മിം സുസാനേ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കോതി, തം ‘‘പരിസുദ്ധോ ഏസോ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി. സചേ പന ഭയസന്താസപ്പത്തോ സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ ന സക്കോതി, തം ‘‘അസുദ്ധോ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി, തം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാതി ചേ? അട്ഠകഥായ വിരുദ്ധോതി, അട്ഠകഥായം ദുതിയതതിയപാരാജികവിസയേ ഏവ തഥാരൂപോ വിചാരോ വുത്തോ, ന പഠമചതഉത്ഥപാരാജികവിസയേ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവീതിക്കമോ ച ഓളാരികോ, അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ പന സുഖുമാ ചിത്തലഹുകാ, തേ സുഖുമേനേവ ആപജ്ജതി, സുഖുമേന രക്ഖതി, തസ്മാ വിസേസേന തംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം പുച്ഛിയമാനോ’’തി. ടീകായഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം ‘‘തംവത്ഥുകന്തി തേ അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ വത്ഥു അധിട്ഠാനം കാരണമേതസ്സാതി തംവത്ഥുക’’ന്തി, ഇദമ്പി ഏകം കാരണം.

തത്ഥാപി ¶ അഞ്ഞേ പണ്ഡിതേപി വിനിച്ഛിനാപേത്വാ തേസമ്പി പാരാജികച്ഛായാദിസ്സനേയേവ തഥാ വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ, ന സുദ്ധഭാവദിസ്സനേ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘ആപത്തീതി അവത്വാ ‘സചസ്സ ആചരിയോ ധരതി…പേ… അഥ ദഹരസ്സപി പാരാജികച്ഛായാവ ഉപട്ഠാതി, തേനപി ‘പാരാജികോസീ’തി ന വത്തബ്ബോ. ദുല്ലഭോ ഹി ബുദ്ധുപ്പാദോ, തതോ ദുല്ലഭതരാ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച, ഏവം പന വത്തബ്ബ’’ന്തി, ഇദമേകം. നിസീദാപിയമാനോപി വിവിത്തോകാസേയേവ നിസീദാപേതബ്ബോ, ന സുസാനേ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ’’തിആദി, ഇദമേകം. വിവിത്തോകാസേ നിസീദാപിയമാനോപി ദിവായേവ നിസീദാപേതബ്ബോ, ന രത്തിം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി, സോ ദിവസാതിക്കമേ ഉപട്ഠാനം ആഗതോ ഏവം വത്തബ്ബോ’’തി, ഇദമേകം.

ഈദിസം വിധാനം സയം ആരോചിതേ ഏവ വിധാതബ്ബം, ന പരേഹി ചോദിയമാനേ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ഏവം കതവീതിക്കമേന ഭിക്ഖുനാ സയമേവ ആഗന്ത്വാ ആരോചിതേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ കസ്മാ ഇദാനി ഏവം കരോന്തീതി? ഗിഹീനം അസക്ഖികഅട്ടകരണേ ഉദകേ നിമുജ്ജാപനം വിയ മഞ്ഞമാനാ ഏവം കരോന്തി. തമ്പി മായാകുസലാ മനുസ്സാ വിവിധേഹി ഉപായേഹി വിതഥം കരോന്തി, തസ്മാ സച്ചമ്പി ഹോതി, അസച്ചമ്പി ഹോതി. തേനേവ ച കാരണേന മഹോസധപണ്ഡിതാദയോ ബോധിസത്താ അസക്ഖികമ്പി അട്ടം ഉദകനിമുജ്ജാപനാദിനാ ന വിനിച്ഛിനന്തി, ഉഭിന്നം വചനം പരിസം ഗാഹാപേത്വാ തേസം വചനഞ്ച കിരിയഞ്ച പരിഗ്ഗഹേത്വാ സച്ചഞ്ച വിതഥഞ്ച ഞത്വാവ വിനിച്ഛിനന്തി. സാസനേ ¶ പന ഭിക്ഖൂ സൂരജാതികാപി സന്തി, ഭീരുകജാതികാപി സന്തി. സുസാനഞ്ച നാമ പകതിമനുസ്സാനമ്പി ഭയസന്താസകരം ഹോതി, രത്തികാലേ പന അതിവിയ ഭയാനകം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി ¶ , ഏവംഭൂതേ സുസാനേ രത്തിയം ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാ നിപജ്ജാപിയമാനോ ഭീരുകജാതികോ ഭിക്ഖു പരിസുദ്ധസീലോപി സമാനോ കിം ന ഭായേയ്യ, കഥം സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കുണേയ്യ, തഥാരൂപം ഭിക്ഖും ‘‘അപരിസുദ്ധോ’’തി വദന്തോ കഥം കിച്ചകരോ ഭവിസ്സതി.

അലജ്ജീ പന സൂരജാതികോ അത്തനോ വജ്ജം പടിച്ഛാദേതുകാമോ ഭായന്തോപി അഭായന്തോ വിയ ഹുത്വാ ‘‘സചേ വികാരം ദസ്സേസ്സാമി, അനത്ഥം മേ കരിസ്സന്തീ’’തി അനത്ഥഭയേന അധിവാസേത്വാ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കുണേയ്യ, ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം ‘‘പരിസുദ്ധോ’’തി വദന്തോ കഥം സുവിനിച്ഛിതോ ഭവിസ്സതീതി. ഇദമ്പി ഏകം കാരണം.

അഥാപി വദേയ്യും – യഥാ ഉദകേ നിമുജ്ജാപിതമനുസ്സാനം അസച്ചവാദീനം ദേവതാനുഭാവേന കുമ്ഭീലാദയോ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹന്താ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ അസച്ചവാദിനോ സീഘം പ്ലവന്തി, സച്ചവാദീനം പന ന ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ തേ സുഖേന നിസീദിതും സക്കോന്തി, ഏവം തേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം അപരിസുദ്ധസീലാനം ദേവതാനുഭാവേന സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ ആഗതാ വിയ പഞ്ഞായന്തി, തസ്മാ തേ സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ ന സക്കോന്തി. പരിസുദ്ധസീലാനം പന തഥാ ന പഞ്ഞായന്തി, തസ്മാ തേ സബ്ബരത്തിം ദേവതാഹി രക്ഖിതാ ഹുത്വാ ഭയസന്താസരഹിതാ സുസാനേ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കോന്തി, ഏവം ദേവതാ സക്ഖിം കത്വാ വിനിച്ഛിതത്താ സുവിനിച്ഛിതമേവ ഹോതീതി, തമ്പി തഥാ ന സക്കാ വത്തും. കസ്മാ? അട്ഠകഥാടീകാദീസു തഥാ അവുത്തത്താ. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ‘ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസികരോഹീ’തി വത്തബ്ബോ. സചേ തസ്സ അരോഗം സീലം കമ്മട്ഠാനം ഘടയതി, സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, ഉപചാരപ്പനാപ്പത്തം വിയ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി…പേ… യസ്സ പന സീലം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ കമ്മട്ഠാനം ന ¶ ഘടയതി, പതോദാഭിതുന്നം വിയ ചിത്തം കമ്പതി, വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി, തത്തപാസാണേ നിസിന്നോ വിയ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വുട്ഠാതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

ടീകായമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) ‘‘കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ ചിത്തേന സദ്ധിം ആരമ്മണഭാവേന ചിരകാലം ഘടയതി. സങ്ഖാരാ പാകടാ ഉപട്ഠഹന്തീതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ¶ ചേ, തസ്സ സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി. സചേ കതപാരാജികവീതിക്കമോ ഭവേയ്യ, തസ്സ സതിപി അസരിതുകാമതായ വിപ്പടിസാരവത്ഥുവസേന പുനപ്പുനം തം ഉപട്ഠഹതീതി ചിത്തേകഗ്ഗതം ന വിന്ദതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) ‘‘കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി വിപ്പടിസാരമൂലകേന വിക്ഖേപേന അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ പബന്ധവസേന ചിത്തേന സങ്ഘടയതി. സങ്ഖാരാതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനവസേന വുത്തം. സാപത്തികസ്സ ഹി പഗുണമ്പി കമ്മട്ഠാനം ന സുട്ഠു ഉപട്ഠാതി. പഗേവ പാരാജികസ്സ. തസ്സ ഹി വിപ്പടിസാരനിന്നതായ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഹോതി. ഏകസ്സ പന വിതക്കവിക്ഖേപാദിബഹുലസ്സ സുദ്ധസീലസ്സപി ചിത്തം ന സമാധിയതി, തം ഇധ പാരാജികമൂലന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കതപാപമൂലകേന വിപ്പടിസാരേനേവേത്ഥ ചിത്തസ്സ അസമാധിയനം സന്ധായ ‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’തിആദി വുത്ത’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘ദേവതാനുഭാവേനാ’’തിആദി, തസ്മാ യദി ബുദ്ധസാസനേ സഗാരവോ സിക്ഖാകാമോ ഭിക്ഖു ദുതിയതതിയപാരാജികവിസയേ അത്തനോ കഞ്ചി വീതിക്കമം ദിസ്വാ ‘‘പാരാജികം ആപന്നോ നു ഖോ അഹം, ന നു ഖോ’’തി സംസയപക്ഖന്ദോ വിനയധരം ഉപസങ്കമിത്വാ തം വീതിക്കമം യഥാഭൂതം ആചിക്ഖിത്വാ പുച്ഛേയ്യ, തതോ വിനയധരേന അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ‘‘സബ്ബം പുബ്ബവിധാനം കത്വാ വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരേ താവ മനസികരോഹീ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബോ ¶ , ന വത്തബ്ബോ ‘‘സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേഹീ’’തിആദി. ആഗതകാലേപി അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവസ്സ സുദ്ധാസുദ്ധഭാവോ വത്തബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, ഏവം സന്തേ ഇദാനി പഠമപാരാജികവിസയേ ചോദേന്താനം കഥം വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോതി? ചോദകേന വത്ഥുസ്മിം ആരോചിതേ ചുദിതകോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘സന്തമേതം, നോ’’തി ഏവം വത്ഥും ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഭൂതേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ സാരേത്വാ ഞത്തിസമ്പദായ അനുസ്സാവനസമ്പദായ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം. ഏവമ്പി അലജ്ജീ നാമ ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീ’’തി വദേയ്യ, പടിഞ്ഞം ന ദദേയ്യ, അഥ കിം കാതബ്ബന്തി? ഏവമ്പി അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബം യഥാ തം തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരേനാതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) ‘‘ഏവം ലജ്ജിനാ ചോദിയമാനോ അലജ്ജീ ബഹൂസുപി വത്ഥൂസു ഉപ്പന്നേസു പടിഞ്ഞം ന ദേതി, സോ ‘നേവ സുദ്ധോ’തി വത്തബ്ബോ, ന ‘അസുദ്ധോ’തി, ജീവമതകോ നാമ ആമകപൂതികോ നാമ ¶ ചേസ. സചേ പനസ്സ അഞ്ഞമ്പി താദിസം വത്ഥു ഉപ്പജ്ജതി, ന വിനിച്ഛിതബ്ബം, തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീ’’തിആദി.

൨൩൫. ഏവം വിനയധരലക്ഖണഞ്ച ഛട്ഠാനഓലോകനഞ്ച വിദിത്വാ ഇദാനി…പേ… വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. കിമത്ഥന്തി ആഹ ‘‘യാ സാ…പേ… ജാനനത്ഥ’’ന്തി. യാ സാ പുബ്ബേ വുത്തപ്പഭേദാ ചോദനാ അത്ഥി, തസ്സായേവ സമ്പത്തിവിപത്തിജാനനത്ഥം ആദിമജ്ഝപഅയോസാനാദീനം വസേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ, ന അവുത്തചോദനാപഭേദജാനനത്ഥന്തി അത്ഥോ. സേയ്യഥിദന്തി പുച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ, സോ വിനിച്ഛയോ കതമോതി അത്ഥോ.

ചോദനായ ¶ കതി മൂലാനി, കതി വത്ഥൂനി, കതി ഭൂമിയോതി ഏത്ഥ ‘‘കതിഹാകാരേഹീ’’തിപി വത്തബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൬൨) ചോദനാകണ്ഡേ ‘‘ചോദനായ കതി മൂലാനി, കതി വത്ഥൂനി, കതി ഭൂമിയോ, കതിഹാകാരേഹി ചോദേതീ’’തി. മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോതി ഏതസ്സപി പരതോ ‘‘ചോദനായ ഇമാ പഞ്ച ഭൂമിയോ. കതമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ചോദേതി, കായേന വാ ചോദേതി, വാചായ വാ ചോദേതി, ഇമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ചോദേതീ’’തി വത്തബ്ബം. കസ്മാ? ചോദനാകണ്ഡേ (പരി. ൩൬൨) തഥാ വിജ്ജമാനതോതി. പന്നരസസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബന്തി പരിസുദ്ധകായസമാചാരതാ, പരിസുദ്ധവചീസമാചാരതാ, മേത്തചിത്തേ പച്ചുപട്ഠിതതാ, ബഹുസ്സുതതാ, ഉഭയപാതിമോക്ഖസ്വാഗതതാ, കാലേന വചനതാ, ഭൂതേന വചനതാ, സണ്ഹേന വചനതാ, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വചനതാ, മേത്തചിത്തോ ഹുത്വാ വചനതാ, കാരുഞ്ഞതാ, ഹിതേസിതാ, അനുകമ്പതാ, ആപത്തിവുട്ഠാനതാ, വിനയപുരേക്ഖാരതാതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഉപാലിപഞ്ചകേ (പരി. ൪൩൬) ‘‘ചോദകേനുപാലി ഭിക്ഖുനാ പരം ചോദേതുകാമേന ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – പരിസുദ്ധകായസമാചാരോ നു ഖോമ്ഹി…പേ… പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ നു ഖോമ്ഹി…പേ… മേത്തം നു ഖോ മേ ചിത്തം പച്ചുപട്ഠിതം സബ്രഹ്മചാരീസു…പേ… ബഹുസ്സുതോ നു ഖോമ്ഹി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ…പേ… ഉഭയാനി ഖോ മേ പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരേന സ്വാഗതാനി…പേ… കാലേന വക്ഖാമി, നോ അകാലേന, ഭൂതേന വക്ഖാമി, നോ അഭൂതേന, സണ്ഹേന വക്ഖാമി, നോ ഫരുസേന, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വക്ഖാമി, നോ അനത്ഥസഞ്ഹിതേന, മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോ…പേ… കാരുഞ്ഞതാ, ഹിതേസിതാ, അനുകമ്പതാ, ആപത്തിവുട്ഠാനതാ, വിനയപുരേക്ഖാരതാ’’തി.

തത്ഥ കാരുഞ്ഞതാതി കാരുണികഭാവോ. ഇമിനാ കരുണാ ച കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ച ദസ്സിതോ ¶ . ഹിതേസിതാതി ഹിതഗവേസനതാ ¶ . അനുകമ്പതാതി തേന ഹിതേന സംയോജനതാ. ആപത്തിവുട്ഠാനതാതി ആപത്തിതോ വുട്ഠാപേത്വാ സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാപനതാ. വത്ഥും ചോദേത്വാ സാരേത്വാ പടിഞ്ഞം ആരോപേത്വാ യഥാപടിഞ്ഞായ കമ്മകരണം വിനയപുരേക്ഖാരതാ നാമ. അമൂലകമ്പി സമൂലകമ്പി ‘‘മൂല’’ന്തി ഗഹേത്വാ വദന്തീതി ആഹ ‘‘ദ്വേ മൂലാനീ’’തി. കാലേന വക്ഖാമീതിആദീസു ഏകോ ഏകം ഓകാസം കാരേത്വാ ചോദേന്തോ കാലേന വദതി നാമ. സങ്ഘമജ്ഝേ ഗണമജ്ഝേ സലാകഗ്ഗയാഗുഅഗ്ഗവിതക്കമാളകഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗആസനസാലാദീസു, ഉപട്ഠാകേഹി പരിവാരിതക്ഖണേ വാ ചോദേന്തോ അകാലേന വദതി നാമ. തച്ഛേന വത്ഥുനാ ചോദേന്തോ ഭൂതേന വദതി നാമ. തുച്ഛേന ചോദേന്തോ അഭൂതേന വദതി നാമ. ‘‘അമ്ഭോ മഹല്ലക പരിസാവചര പംസുകൂലിക ധമ്മകഥിക പതിരൂപം തവ ഇദ’’ന്തി വദന്തോ ഫരുസേന വദതി നാമ. ‘‘ഭന്തേ, മഹല്ലകാ പരിസാവചരാ പംസുകൂലികാ ധമ്മകഥികാ പതിരൂപം തുമ്ഹാകം ഇദ’’ന്തി വദന്തോ സണ്ഹേന വദതി നാമ. കാരണനിസ്സിതം കത്വാ വദന്തോ അത്ഥസഞ്ഹിതേന വദതി നാമ. മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോതി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ വക്ഖാമി, ന ദുട്ഠചിത്തോ ഹുത്വാ. സച്ചേ ച അകുപ്പേ ചാതി വചീസച്ചേ ച അകുപ്പതായ ച. ചുദിതകേന ഹി സച്ചഞ്ച വത്തബ്ബം, കോപോ ച ന കാതബ്ബോ, അത്തനാ ച ന കുച്ഛിതബ്ബം, പരോ ച ന ഘട്ടേതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘സങ്ഘേന ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബം – അനുവിജ്ജകേന യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതി, തഥാ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ചോദനാകണ്ഡേ (പരി. ൩൬൩) ‘‘ചോദകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? ചുദിതകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? അനുവിജ്ജകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? ചോദകേന ¶ കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? ചോദകേന പഞ്ചസു ധമ്മേസു പതിട്ഠായ പരോ ചോദേതബ്ബോ. കാലേന വക്ഖാമി നോ അകാലേന, ഭൂതേന വക്ഖാമി നോ അഭൂതേന, സണ്ഹേന വക്ഖാമി നോ ഫരുസേന, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വക്ഖാമി നോ അനത്ഥസഞ്ഹിതേന, മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി നോ ദോസന്തരോതി. ചോദകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചുദിതകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? ചുദിതകേന ദ്വീസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബം സച്ചേ ച അകുപ്പേ ച. ചുദിതകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? സങ്ഘേന ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബം. സങ്ഘേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. അനുവിജ്ജകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? അനുവിജ്ജകേന യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതി, തഥാ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം. അനുവിജ്ജകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി.

അട്ഠകഥായമ്പി ¶ (പരി. അട്ഠ. ൩൬൨-൩൬൩) ‘‘ചോദനായ കോ ആദീതിആദിപുച്ഛാനം വിസ്സജ്ജനേ സച്ചേ അകുപ്പേ ചാതി ഏത്ഥ സച്ചേ പതിട്ഠാതബ്ബം അകുപ്പേ ച, യം കതം വാ അകതം വാ, തദേവ വത്തബ്ബം, ന ചോദകേ വാ അനുവിജ്ജകേ വാ സങ്ഘേ വാ കോപോ ഉപ്പാദേതബ്ബോ. ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബന്തി ഓതിണ്ണഞ്ച അനോതിണ്ണഞ്ച വചനം ജാനിതബ്ബം. തത്രായം ജാനനവിധി – ഏത്തകാ ചോദകസ്സ പുബ്ബകഥാ, ഏത്തകാ പച്ഛിമകഥാ, ഏത്തകാ ചുദിതകസ്സ പുബ്ബകഥാ, ഏത്തകാ പച്ഛിമകഥാതി ജാനിതബ്ബാ. ചോദകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം, ചുദിതകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം, അനുവിജ്ജകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം. അനുവിജ്ജകോ അപ്പമത്തകമ്പി അഹാപേന്തോ ‘ആവുസോ, സമന്നാഹരിത്വാ ഉജും കത്വാ ആഹരാ’തി വത്തബ്ബോ, സങ്ഘേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതീതി ഏത്ഥ ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനന്തി ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദാ ¶ ച. ഏതേന ഹി ധമ്മേന ച വിനയേന ച സത്ഥുസാസനേന ച അധികരണം വൂപസമ്മതി, തസ്മാ അനുവിജ്ജകേന ഭൂതേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ ആപത്തിം സാരേത്വാ ഞത്തിസമ്പദായ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദായ ച തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം, അനുവിജ്ജകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ആഗതം, തസ്മാ വത്തബ്ബമേത്തകം ദ്വയന്തി.

ഏവം ഏകദേസേന ചോദനാകണ്ഡനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകദേസേനേവ മഹാസങ്ഗാമനയം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനുവിജ്ജകേന ചോദകോ പുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യം ഖോ ത്വം, ആവുസോ, ഇമം ഭിക്ഖും ചോദേസി, കിമ്ഹി നം ചോദേസീതി ചോദനാസാമഞ്ഞതോ വുത്തം, പാളിയം (മഹാവ. ൨൩൭) പന പവാരണട്ഠപനവസേന ചോദനം സന്ധായ ‘‘യം ഖോ ത്വം, ആവുസോ, ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ പവാരണം ഠപേസീ’’തി വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഏവം ഏകദേസേന മഹാസങ്ഗാമനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകദേസേനേവ ചൂളസങ്ഗാമനയം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാതി സങ്ഗാമോ വുച്ചതി അധികരണവിനിച്ഛയത്ഥായ സങ്ഘസന്നിപാതോ. തത്ര ഹി അത്തപച്ചത്ഥികാ ചേവ സാസനപച്ചത്ഥികാ ച ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേന്താ സമോസരന്തി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ വിയ. യോ ഭിക്ഖു തേസം പച്ചത്ഥികാനം ലദ്ധിം മദ്ദിത്വാ സകവാദദീപനത്ഥായ തത്ഥ അവചരതി, അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിനിച്ഛയം പവത്തേതി, സോ സങ്ഗാമാവചരോ നാമ യസത്ഥേരോ വിയ, തേന സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമന്തേന നീചചിത്തേന സങ്ഘോ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ. നീചചിത്തേനാതി മാനദ്ധജം നിപാതേത്വാ നിഹതമാനചിത്തേന ¶ . രജോഹരണസമേനാതി പാദപുഞ്ഛനസമേന, യഥാ രജോഹരണസ്സ സംകിലിട്ഠേ വാ അസംകിലിട്ഠേ വാ പാദേ പുഞ്ഛിയമാനേ ¶ നേവ രാഗോ ന ദോസോ, ഏവം ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അരജ്ജന്തേന അദുസ്സന്തേനാതി അത്ഥോ. യഥാപതിരൂപേ ആസനേതി യഥാപതിരൂപം ആസനം ഞത്വാ അത്തനോ പാപുണനട്ഠാനേ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം പിട്ഠിം അദസ്സേത്വാ നിസീദിതബ്ബം.

അനാനാകഥികേനാതി നാനാവിധം തം തം അനത്ഥകഥം അകഥേന്തേന. അതിരച്ഛാനകഥികേനാതി ദിട്ഠസുതമുതമ്പി രാജകഥാദികം തിരച്ഛാനകഥം അകഥേന്തേന. സാമം വാ ധമ്മോ ഭാസിതബ്ബോതി സങ്ഘസന്നിപാതട്ഠാനേ കപ്പിയാകപ്പിയസന്നിസ്സിതാ വാ രൂപാരൂപപരിച്ഛേദസമഥചാരവിപസ്സനാചാരട്ഠാനനിസജ്ജവത്താദിനിസ്സിതാ വാ കഥാ ധമ്മോ നാമ. ഏവരൂപോ ധമ്മോ സയം വാ ഭാസിതബ്ബോ, പരോ വാ അജ്ഝേസിതബ്ബോ. യോ ഭിക്ഖു തഥാരൂപിം കഥം കഥേതും പഹോതി, സോ വത്തബ്ബോ ‘‘ആവുസോ, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പഞ്ഹേ ഉപ്പന്നേ ത്വം കഥേയ്യാസീ’’തി. അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോ നാതിമഞ്ഞിതബ്ബോതി അരിയാ തുണ്ഹീ നിസീദന്താ ന ബാലപുഥുജ്ജനാ വിയ നിസീദന്തി, അഞ്ഞതരം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ നിസീദന്തി. ഇതി കമ്മട്ഠാനമനസികാരവസേന തുണ്ഹീഭാവോ അരിയോ തുണ്ഹീഭാവോ നാമ, സോ നാതിമഞ്ഞിതബ്ബോ, ‘‘കിം കമ്മട്ഠാനാനുയോഗേനാ’’തി നാവജാനിതബ്ബോ, അത്തനോ പതിരൂപം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ന ഉപജ്ഝായോ പുച്ഛിതബ്ബോതി ‘‘കോ നാമ തുയ്ഹം ഉപജ്ഝായോ’’തി ന പുച്ഛിതബ്ബോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ന ജാതീതി ‘‘ഖത്തിയജാതിയോ ത്വം ബ്രാഹ്മണജാതിയോ’’തി ഏവം ജാതി ന പുച്ഛിതബ്ബാ. ന ആഗമോതി ‘‘ദീഘഭാണകോ ത്വം മജ്ഝിമഭാണകോ’’തി ഏവം ആഗമോ ന പുച്ഛിതബ്ബോ. കുലപദേസോപി ഖത്തിയകുലാദിവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. അത്രസ്സ പേമം വാ ദോസോ വാതി തത്ര പുഗ്ഗലേ ഏതേസം കാരണാനം അഞ്ഞതരവസേന പേമം വാ ഭവേയ്യ ദോസോ വാ.

നോ ¶ പരിസകപ്പികേനാതി പരിസകപ്പകേന പരിസാനുവിധായകേന ന ഭവിതബ്ബം, യം പരിസായ രുച്ചതി, തദേവ ചേതേത്വാ കപ്പേത്വാ ന കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ന ഹത്ഥമുദ്ദാ ദസ്സേതബ്ബാതി കഥേതബ്ബേ ച അകഥേതബ്ബേ ച സഞ്ഞാജനനത്ഥം ഹത്ഥവികാരോ ന കാതബ്ബോ.

അത്ഥം അനുവിധിയന്തേനാതി വിനിച്ഛയപടിവേധമേവ സല്ലക്ഖേന്തേന, ‘‘ഇദം സുത്തം ഉപലബ്ഭതി, ഇമസ്മിം വിനിച്ഛയേ ഇദം വക്ഖാമീ’’തി ഏവം പരിതുലയന്തേന നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ന ച ആസനാ ¶ വുട്ഠാതബ്ബന്തി ന ആസനാ വുട്ഠായ സന്നിപാതമണ്ഡലേ വിചരിതബ്ബം. വിനയധരേ ഹി ഉട്ഠിതേ സബ്ബാ പരിസാ വുട്ഠഹന്തി, തസ്മാ ന വുട്ഠാതബ്ബം. ന വീതിഹാതബ്ബന്തി ന വിനിച്ഛയോ ഹാപേതബ്ബോ. ന കുമ്മഗ്ഗോ സേവിതബ്ബോതി ന ആപത്തി ദീപേതബ്ബാ. അസാഹസികേന ഭവിതബ്ബന്തി ന സഹസാ കാരിനാ ഭവിതബ്ബം, ന സഹസാ ദുരുത്തവചനം കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. വചനക്ഖമേനാതി ദുരുത്തവാചം ഖമനസീലേന. ഹിതപരിസക്കിനാതി ഹിതേസിനാ ഹിതഗവേസിനാ കരുണാ ച കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ച ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി അയം പദദ്വയേപി അധിപ്പായോ. അനസുരുത്തേനാതി ന അസുരുത്തേന, അസുരുത്തം വുച്ചതി വിഗ്ഗാഹികകഥാസങ്ഖാതം അസുന്ദരവചനം, തം ന കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അത്താ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘വിനിച്ഛിനിതും വൂപസമേതും സക്ഖിസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം അത്താ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, അത്തനോ പമാണം ജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പരോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ലജ്ജിയാ നു ഖോ അയം പരിസാ സക്കാ സഞ്ഞാപേതും, ഉദാഹു നോ’’തി ഏവം പരോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ചോദകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ധമ്മചോദകോ നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ചുദിതകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ധമ്മചുദിതകോ നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. അധമ്മചോദകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി തസ്സ പമാണം ജാനിതബ്ബം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ.

വുത്തം ¶ അഹാപേന്തേനാതി ചോദകചുദിതകേഹി വുത്തവചനം അഹാപേന്തേന. അവുത്തം അപകാസേന്തേനാതി അനോസടം വത്ഥും അപകാസേന്തേന. മന്ദോ ഹാസേതബ്ബോതി മന്ദോ മോമൂള്ഹോ പഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ, ‘‘നനു ത്വം കുലപുത്തോ’’തി ഉത്തേജേത്വാ അനുയോഗവത്തം കഥാപേത്വാ തസ്സ അനുയോഗോ ഗണ്ഹിതബ്ബോ. ഭീരു അസ്സാസേതബ്ബോതി യസ്സ സങ്ഘമജ്ഝം വാ ഗണമജ്ഝം വാ അനോസടപുബ്ബത്താ സാരജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, താദിസോ ‘‘മാ ഭായി, വിസ്സത്ഥോ കഥയാഹി, മയം തേ ഉപത്ഥമ്ഭാ ഭവിസ്സാമാ’’തി വത്വാപി അനുയോഗവത്തം കഥാപേതബ്ബോ. ചണ്ഡോ നിസേധേതബ്ബോതി അപസാരേതബ്ബോ തജ്ജേതബ്ബോ. അസുചി വിഭാവേതബ്ബോതി അലജ്ജിം പകാസേത്വാ ആപത്തിം ദേസാപേതബ്ബോ. ഉജുമദ്ദവേനാതി യോ ഭിക്ഖു ഉജു സീലവാ കായവങ്കാദിരഹിതോ, സോ മദ്ദവേനേവ ഉപചരിതബ്ബോ. ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ചാതി ഏത്ഥ യോ ധമ്മഗരുകോ ഹോതി, ന പുഗ്ഗലഗരുകോ, അയമേവ ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ച മജ്ഝത്തോതി വേദിതബ്ബോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചോദനാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകതിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൨. ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാ

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാ

൨൩൬. ഏവം ¶ ചോദനാദിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരു അലഹുകം പടികരണം ഏതിസ്സാ ആപത്തിയാതി ഗരുകാ, ആപജ്ജിതബ്ബാതി ആപത്തി, ഗരുകാ ച സാ ആപത്തി ¶ ചാതി ഗരുകാപത്തി, വുട്ഠഹതേ വുട്ഠാനം, ഗരുകാപത്തിയാ വുട്ഠാനം ഗരുകാപത്തി വുട്ഠാനം. കിം തം? സങ്ഘാദിസേസാപത്തിതോ പരിസുദ്ധഭാവോ. തേനാഹ ‘‘പരിവാസമാനത്താദീഹി വിനയകമ്മേഹി ഗരുകാപത്തിതോ വുട്ഠാന’’ന്തി. കിഞ്ചാപി ചതുബ്ബിധോ പരിവാസോ, അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ പന ഇധ നാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘തിവിധോ പരിവാസോ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) ‘‘തത്ഥ ചതുബ്ബിധോ പരിവാസോ – അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ പടിച്ഛന്നപരിവാസോ സുദ്ധന്തപരിവാസോ സമോധാനപരിവാസോതി. തേസു ‘യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞോപി അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ ആകങ്ഖതി പബ്ബജ്ജം, ആകങ്ഖതി ഉപസമ്പദം, തസ്സ ചത്താരോ മാസേ പരിവാസോ ദാതബ്ബോ’തി ഏവം മഹാഖന്ധകേ (മഹാവ. ൮൬) വുത്തോ തിത്ഥിയപരിവാസോ അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ നാമ. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം വുത്തമേവ. അയം പന ഇധ അനധിപ്പേതോ’’തി. ഇതോ പരം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ സുവിഞ്ഞേയ്യോതി തസ്മാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യട്ഠാനേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൨൩൭. ഏവം യോ യോ ആപന്നോ ഹോതി, തസ്സ തസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി ഏതേന പാളിയം സബ്ബസാധാരണവസേന ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി ച ആഗതേപി കമ്മവാചാഭണനകാലേ തഥാ അഭണിത്വാ ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി ച ഏവം സകസകനാമം ഉദ്ധരിത്വാവ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി.

മാളകസീമായമേവ വത്തം സമാദാതബ്ബം, ന തതോ ബഹി. കസ്മാ? ‘‘അഞ്ഞത്ഥ കമ്മവാചാ അഞ്ഞത്ഥ സമാദാന’’ന്തി വത്തബ്ബദോസപ്പസങ്ഗതോ. അസമാദിന്നവത്തസ്സ ആരോചനാസമ്ഭവതോ, മാളകസീമായ ¶ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം ഏകസ്സപി അനാരോചനേ സതി രത്തിച്ഛേദസമ്ഭവതോ ച. പരിവാസം സമാദിയാമി, വത്തം സമാദിയാമീതി ഇമേസു ദ്വീസു പദേസു ഏകേകേന വാ ഉഭോഹി പദേഹി വാ ¶ സമാദാതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഏകപദേനപി ചേത്ഥ നിക്ഖിത്തോ ഹോതി പരിവാസോ, ദ്വീഹി പന സുനിക്ഖിത്തോയേവ, സമാദാനേപി ഏസേവ നയോ’’തി വക്ഖമാനത്താ. സമാദിയിത്വാ തത്ഥേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേതബ്ബം, ന തത്ഥ അനാരോചേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തബ്ബം. കസ്മാ? വുട്ഠിതായ പരിസായ പുന സന്നിപാതേതും ദുക്കരത്താ, ഏകസ്സപി ഭിക്ഖുനോ അനാരോചേത്വാ അരുണുട്ഠാപനേ സതി രത്തിച്ഛേദകരത്താ.

ആരോചേന്തേന ഏവം ആരോചേതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘അഹം ഭന്തേ…പേ… സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി ഏത്തകമേവ വത്വാ യാചനേ വിയ ‘‘ദുതിയമ്പി തതിയമ്പീ’’തി അവുത്തത്താ അച്ചായികകരണേ സതി ഏകവാരം ആരോചിതേപി ഉപപന്നമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വേദിയാമഹം ഭന്തേ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂതി ഏത്ഥ ‘‘വേദിയാമീതി ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ സുഖം അനുഭവാമി, ന തപ്പച്ചയാ അഹം ദുക്ഖിതോതി അധിപ്പായോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘സുഖം വേദേമി വേദന’’ന്തിആദീസു വിയ പി-സദ്ദോ അനുഭവനത്ഥോ ഹോതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘വേദിയാമീതി ജാനേമി, ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ സുഖം അനുഭവാമി, ന തപ്പച്ചയാ അഹം ദുക്ഖിതോതി അധിപ്പായോതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ പന ‘‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ’’തിആദീസു വിയ ഞാണത്ഥോ അനുഭവനത്ഥോ ച. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) പന ‘‘വേദിയാമഹന്തി ജാനാപേമഹം, ആരോചേമീതി അത്ഥോ, അനുഭവാമീതിപിസ്സ അത്ഥം വദന്തി. പുരിമം പന പസംസന്തി ആരോചനവചനത്താ’’തി. ഏത്ഥ തു –

‘‘സമ്പന്നം ¶ സാലികേദാരം, സുവാ ഖാദന്തി ബ്രാഹ്മണ;

പടിവേദേമി തേ ബ്രഹ്മേ, ന നം വാരേതുമുസ്സഹേ’’തി. –

ആദീസു വിയ ആരോചനത്ഥോതി ദട്ഠബ്ബോ.

ആരോചേത്വാ…പേ… നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ദുക്കടപരിമോചനത്ഥം വുത്തം. കേചി പന ‘‘തദഹേവ പുന വത്തം സമാദിയിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേതുകാമസ്സ രത്തിച്ഛേദപരിഹാരത്ഥമ്പീ’’തി വദന്തി. യസ്സ മാളകേ നാരോചിതം, തസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം. യസ്സ ആരോചിതം, തസ്സ പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, കേവലം നിക്ഖിപിതബ്ബമേവ. ‘‘സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തീ’’തി വുത്തത്താ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനേ വത്തം അസമാദിയിത്വാ ബഹി ഏവ കാതുമ്പി വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ ¶ അതിക്കമിത്വാതി ഇദം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം, മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാതി ഇദം മഗ്ഗപടിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരാതിക്കമനത്ഥം, ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥം. സോപി കേനചി കമ്മേന പുരേഅരുണേ ഏവ ഗച്ഛതീതി ഇമിനാ ആരോചനായ കതായ സബ്ബേസു ഭിക്ഖൂസു ബഹിവിഹാരം ഗതേസുപി ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസദോസോ വാ ന ഹോതി ആരോചനത്ഥത്താ സഹവാസസ്സാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അയഞ്ചാ’’തിആദി. അനിക്ഖിത്തവത്തേന അന്തോഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസമ്പി ആരോചേതബ്ബാ. ‘‘അയം നിക്ഖിത്തവത്തസ്സ പരിഹാരോ’’തി വുത്തം, തത്ഥ നിക്ഖിത്തവത്തസ്സാതി വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സാതി അത്ഥോ. അയം പനേത്ഥ ഥേരസ്സ അധിപ്പായോ – വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം, അദിട്ഠഅസുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ലക്ഖണന്തി. ഥേരസ്സാതി മഹാപദുമത്ഥേരസ്സ.

൨൩൮. കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥായാതി ഇമേസു പടിച്ഛന്നദിവസപ്പമാണേന പരിവസിതദിവസേസു ‘‘സിയും നു ഖോ തിവിധരത്തിച്ഛേദകാരണയുത്താനി ¶ കാനിചി ദിവസാനി, ഏവം സതി അപരിപുണ്ണപരിവാസദിവസത്താ ന മാനത്താരഹോ ഭവേയ്യ, അസതി ച മാനത്താരഹഭാവേ മാനത്തം ദിന്നമ്പി അദിന്നംയേവ ഭവേയ്യ, ഏവഞ്ച സതി ആപന്നാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ന ഭവേയ്യാ’’തി ഇമസ്സ വിനയകുക്കുച്ചസ്സ വിനോദനത്ഥായ. ഏകേന വാ ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ദിവസേഹി അധികതരാനി ദിവസാനി പരിവസിത്വാ നനു ചായം പരിവുത്ഥപരിവാസോ, തസ്മാനേന മാനത്തമേവ യാചിതബ്ബം, അഥ കസ്മാ വത്തം സമാദിയിത്വാ മാനത്തം യാചിതബ്ബന്തി ആഹാതി ചോദനം മനസി കരോന്തേന വുത്തം ‘‘അയഞ്ഹി വത്തേ സമാദിന്നേ’’തിആദി. ഹി യസ്മാ അയം ഭിക്ഖു വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന അസമാദിന്നേ, ഇതി തസ്മാ വത്തം സമാദിയിത്വാ മാനത്തം യാചിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. നനു ച കമ്മവാചായം ‘‘സോ പരിവുത്ഥപരിവാസോ സങ്ഘം മാനത്തം യാചതി’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘സമാദിന്നവത്തോ’’തി, അഥ കസ്മാ ‘‘വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതീ’’തി വുത്തന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘നിക്ഖിത്തവത്തേന പരിവുത്ഥത്താ’’തി. യസ്മാ അയം ഭിക്ഖു നിക്ഖിത്തവത്തേന ഹുത്വാ പരിവുത്ഥോ ഹോതി, നോ അനിക്ഖിത്തവത്തേന, തസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്തേന ഹുത്വാ പരിവുത്ഥത്താ അയം ഭിക്ഖു വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, നോ അസമാദിന്നേതി യോജനാ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘അനിക്ഖിത്തവത്തസ്സ പന പുന സമാദാനകിച്ചം നത്ഥി. സോ ഹി പടിച്ഛന്നദിവസാതിക്കമേനേവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ മാനത്തം ദാതബ്ബമേവാ’’തി.

ചതൂഹി ¶ പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഊനേഗണേചരണദോസാ വിമുച്ചനത്ഥം. പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോതിആദി കിഞ്ചാപി പാളിയം നത്ഥി, അഥ ഖോ അട്ഠകഥാചരിയാനം വചനേന തഥാ ഏവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ച വുത്തം. ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബന്തി ച വുത്തം. ‘നിക്ഖിപന്തേന ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം പയോജനം അത്ഥീ’തി ച വുത്തം, ന പന തം പയോജനം ദസ്സിത’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) വുത്തം, വത്തഭേദദുക്കടാ മുച്ചനപയോജനം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൨൩൯. അബ്ഭാനം കാതും ന വട്ടതീതി കതമ്പി അകതമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘തേനാപി വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേത്വാ അബ്ഭാനം യാചിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ അബ്ഭാനയാചനത്ഥം മാനത്തസ്സ സമാദിയനകാലേപി ആരോചേതബ്ബമേവ. പുബ്ബേ മാനത്തചാരിതകാലേ ആരോചിതമേവാതി അനാരോചേത്വാ അബ്ഭാനം ന യാചിതബ്ബന്തി വിഞ്ഞായതി. ഏവം മാനത്തയാചനകാലേപി പരിവാസം സമാദിയിത്വാ ആരോചേതബ്ബമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൪൦. ചിണ്ണമാനത്തോ ഭിക്ഖു അബ്ഭേതബ്ബോതി ചിണ്ണമാനത്തസ്സ ച അബ്ഭാനാരഹസ്സ ച നിന്നാനാകരണത്താ വുത്തം. അഞ്ഞഥാ ‘‘അബ്ഭാനാരഹോ അബ്ഭേതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ. ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതോപി അത്തനോ ലദ്ധിഗ്ഗഹണവസേന സഭാഗഭിക്ഖുമ്ഹി സതി തസ്സ അനാരോചാപേതും ന ലഭതി.

‘‘അനന്തരായികസ്സ പന അന്തരായികസഞ്ഞായ ഛാദയതോ അച്ഛന്നാവാ’’തി പാഠോ. അവേരിഭാവേന സഭാഗോ അവേരിസഭാഗോ. ‘‘സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം ആപന്നസ്സ പന സന്തികേ ആവി കാതും ന വട്ടതീ’’തി പസങ്ഗതോ ഇധേവ പകാസിതം. ലഹുകേസു പടിക്ഖേപോ നത്ഥി. തത്ഥ ഞത്തിയാ ആവി കത്വാ ഉപോസഥം കാതും അനുഞ്ഞാതത്താ ലഹുകസഭാഗം ആവി കാതും വട്ടതീതി. സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം പന ഞത്തിയാ ആരോചനം ന വട്ടതീതി കിര. ‘‘തസ്സ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സതീതി (മഹാവ. ൧൭൧) വുത്തത്താ ലഹുകസ്സേവായം സമനുഞ്ഞാതാ. ന ഹി സക്കാ സുദ്ധസ്സ ഏകസ്സ സന്തികേ സങ്ഘാദിസേസസ്സ ¶ പടികരണം കാതു’’ന്തി ലിഖിതം. ലഹുകേസുപി സഭാഗം ആവി കാതും ന വട്ടതീതി. തസ്മാ ഏവ ഹി ഞത്തിയാ ആവികരണം അനുഞ്ഞാതം, ഇതരഥാ തം നിരത്ഥകം സിയാ. അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനസ്സ വട്ടതി, തതോ ന വട്ടതീതി ദീപനത്ഥമേവ ഞത്തിയാ ആവികരണമനുഞ്ഞാതം ¶ , തേനേവ ഇധ ‘‘സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം ആപന്നസ്സാ’’തിആദി വുത്തം, അയമത്ഥോ ‘‘ഏത്താവതാ തേ ദ്വേ നിരാപത്തികാ ഹോന്തി, തേസം സന്തികേ സേസേഹി സഭാഗാപത്തിയോ ദേസേതബ്ബാ’’തി വചനേന കങ്ഖാവിതരണിയമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) പകാസിതോവ. സങ്ഘാദിസേസം പന ഞത്തിയാ ആരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. തസ്സാ ഞത്തിയാ അയമത്ഥോ – യദാ സുദ്ധം ഭിക്ഖും പസ്സിസ്സതി, തസ്സ സന്തികേ അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനവസേന പടികരിസ്സതി, ഏവം പടികതേ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സാപത്തികേന പാതിമോക്ഖം സോതബ്ബം, യോ സുണേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൬) വുത്താപത്തിതോ മോക്ഖോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഗരുകം വാ ഹോതു ലഹുകം വാ, ഞത്തിയാ ആവി കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഉഭോസു നയേസു യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. ‘‘നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ചാതി തേന തേന വീതിക്കമേനാപന്നാപത്തി ആപത്തി. നാമന്തി തസ്സാ ആപത്തിയാ നാമ’’ന്തി ലിഖിതം. ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ആരോചനം വത്തഭേദദുക്കടപരിഹരണപ്പയോജനന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘സതിയേവ അന്തരായേ അന്തരായികസഞ്ഞീ ഛാദേതി, അച്ഛന്നാ ഹോതി. അന്തരായികസ്സ പന അന്തരായികസഞ്ഞായ വാ അനന്തരായികസഞ്ഞായ വാ ഛാദയതോ അച്ഛന്നാവാ’’തിപി പാഠോ. അവേരീതി ഹിതകാമോ. ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉട്ഠിതേ അരുണേ. സുദ്ധസ്സ സന്തികേതി സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം അനാപന്നസ്സ സന്തികേ. വത്ഥുന്തി അസുചിമോചനാദിവീതിക്കമം. സുക്കവിസ്സട്ഠീതി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ചാതി ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠീ’’തി ഇദം അസുചിമോചനലക്ഖണസ്സ വീതിക്കമസ്സ പകാസനതോ ¶ വത്ഥു ചേവ ഹോതി, സജാതിയസാധാരണവിജാതിയവിനിവത്തസഭാവായ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ ഏവ പകാസനതോ ഗോത്തഞ്ച ഹോതീതി അത്ഥോ. ഗം തായതീതി ഹി ഗോത്തം. സങ്ഘാദിസേസോതി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ചാതി സങ്ഘാദിസേസോതി തേന തേന വീതിക്കമേന ആപന്നസ്സ ആപത്തിനികായസ്സ നാമപകാസനതോ നാമഞ്ചേവ ഹോതി, ആപത്തിസഭാവതോ ആപത്തി ച.

സുദ്ധസ്സാതി സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം അനാപന്നസ്സ, തതോ വുട്ഠിതസ്സ വാ. അഞ്ഞസ്മിന്തി സുദ്ധന്തപരിവാസവസേന ആപത്തിവുട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം ആപത്തിവുട്ഠാനേ. പടിച്ഛാദിയിത്ഥാതി പടിച്ഛന്നാ. കാ സാ? ആപത്തി. ദിവസാദീഹി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വസനം പരിവാസോ. കോ സോ? വിനയകമ്മകരണം. പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസോ പടിച്ഛന്നപരിവാസോ.

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

സുദ്ധന്തപരിവാസകഥാ

൨൪൨. സുജ്ഝനം ¶ സുദ്ധോ, കോ സോ? ആപത്തിവിഗമോ. അമതി ഓസാനഭാവം ഗച്ഛതീതി അന്തോ, സുദ്ധോ അന്തോ യസ്സ പരിവാസസ്സാതി സുദ്ധന്തോ, സുദ്ധന്തോ ച സോ പരിവാസോ ചാതി സുദ്ധന്തപരിവാസോ, സുദ്ധകാലം പരിയന്തം കത്വാ അസുദ്ധകാലപ്പമാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതപരിവാസോ.

സുദ്ധന്തപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഓധാനസമോധാനപരിവാസകഥാ

൨൪൩. സമോധീയതേ സമോധാനം, നാനാകാലികാ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ അഗ്ഘാദിവസേന സമോധാനം ഏകീകരണം ¶ , സമോധാനേത്വാ കതോ പരിവാസോ സമോധാനപരിവാസോതി വിഗ്ഗഹോ. കമ്മവാചായം ‘‘പടികസ്സിതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു അന്തരാ സമ്ബഹുലാനം ആപത്തീനം അപ്പടിച്ഛന്നാനം മൂലായപടികസ്സനാ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഏത്ഥ ഗത്യത്ഥധാതുയാ കമ്മനി ച നയനത്ഥധാതുയാ കമ്മനി ച തദത്ഥസമ്പദാനേ ച വിഭത്തിപരിണാമേ ചാതി ഇമേസു ചതൂസു ഠാനേസു ആയാദേസസ്സ വുത്തത്താ, പടിപുബ്ബകസധാതുയാ ച നയനത്ഥത്താ ‘‘മൂലായാ’’തി ഇദം ‘‘പടികസ്സിതോ’’തി ഏത്ഥ കമ്മം, തസ്മാ ‘‘പടികസ്സിതോ…പേ… മൂലായ’’ ഇതി ഏത്തകമേവ ഭവിതബ്ബം, ന ‘‘മൂലായപടികസ്സനാ’’തി ഏവം മഞ്ഞമാനാ സദ്ദവിദുനോ ‘‘പടികസ്സനാ’’തി ഇദം അധികന്തി വാ വദേയ്യും മക്ഖേയ്യും വാ, ന പനേതം വത്തബ്ബം. നവപാഠേസുയേവ അയം പാഠോ സദ്ദലക്ഖണയുത്തോ വാ അയുത്തോ വാതി ചിന്തേതബ്ബോ, ന പന പാളിയട്ഠകഥാദിതോ ആഗതേസു പോരാണപാഠേസു. തേസു പന കഥം യോജിയമാനോ അയം പാഠോ സദ്ദയുത്തിയാ ച അത്ഥയുത്തിയാ ച സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി യോജനാകാരോയേവ ചിന്തേതബ്ബോ. അയഞ്ച പാഠോ പോരാണപാളിപാഠോവ, തസ്മാ ‘‘മൂലായപടികസ്സനാ’’തി ഇദം കരണവസേന വിപരിണാമേത്വാ ‘‘മൂലായപടികസ്സനായ പടികസ്സിതോ’’തി യോജേതബ്ബം.

കഥം പനേതസ്സ പോരാണപാഠഭാവോ ജാനിതബ്ബോതി? പകരണേ ആഗതത്താ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘പാളിയം പടികസ്സിതോ സങ്ഘേന ഉദായി ഭിക്ഖു അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായപടികസ്സനാതി ഇദം കരണവസേന വിപരിണാമേത്വാ ¶ മൂലായപടികസ്സനായ പടികസ്സിതോതി യോജേതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘മൂലായ പടികസ്സനാ മൂലായപടികസ്സനാ’’തി അലുത്തസമാസവസേന ഉത്തരപദേന സമാസം കത്വാ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു അന്തരാ സമ്ബഹുലാനം ആപത്തീനം ¶ അപ്പടിച്ഛന്നാനം ഹേതു പടികസ്സിതോ. സാ മൂലായപടികസ്സനാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി യോജേതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം തത്ഥേവ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘അഥ വാ മൂലായപടികസ്സനാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി ഉത്തരപദേന സഹ പച്ചത്തവസേനേവ യോജേതുമ്പി വട്ടതീ’’തി.

തം ദേന്തേന പഠമം മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പച്ഛാപരിവാസോ ദാതബ്ബോതി ഏത്ഥ തം ഓധാനസമോധാനപരിവാസം ദേന്തേന പഠമം തം ഭിക്ഖും മൂലായ പടികസ്സിത്വാ മൂലദിവസേ ആകഡ്ഢിത്വാ തസ്സ അന്തരാപത്തിയാ സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോതി അത്ഥോ. യഥാ കിം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘ഉദായിം ഭിക്ഖും അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായ പടികസ്സിത്വാതി ഏത്ഥ അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഹേതുഭൂതായ ഉദായിം ഭിക്ഖും മൂലായ പടികസ്സിത്വാ മൂലദിവസേ ആകഡ്ഢിത്വാ തസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ സമോധാനപരിവാസം ദേതൂതി യോജനാ’’തി വുത്തം. മഹാസുമത്ഥേരവാദേ ആവികാരാപേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി തസ്സ അതേകിച്ഛഭാവം തേനേവ സങ്ഘസ്സ പാകടം കാരേത്വാ ലജ്ജീഗണതോ വിയോജനവസേന വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ഓധാനസമോധാനപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസകഥാ

൨൪൪. അഗ്ഘേന അഗ്ഘവസേന അരഹവസേന സമോധാനം അഗ്ഘസമോധാനം, ആപന്നാസു സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധായ താസം രത്തിപരിച്ഛേദവസേന അവസേസാനം ഊനതരപ്പടിച്ഛന്നാനം ആപത്തീനം പരിവാസോ ദീയതി, അയം വുച്ചതി അഗ്ഘസമോധാനോ ¶ . സതം ആപത്തിയോതി കായസംസഗ്ഗാദിവസേന ഏകദിവസേ ആപന്നാ സതം ആപത്തിയോ. ദസസതന്തി സഹസ്സആപത്തിയോ. രത്തിസതം ഛാദയിത്വാനാതി യോജേതബ്ബം. ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ നാമ സഭാഗവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപന്നസ്സ ബഹുരത്തിം പടിച്ഛാദിതാപത്തിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബോ, ഇതരോ നാനാവത്ഥുകാനം വസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൧൦൨) വുത്തം.

അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൬. ലിങ്ഗപരിവത്തനകകഥായം ¶ യദി കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതു ഭവേയ്യ, കിം തേന പുന ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ, പുന ഉപസമ്പദാ കാതബ്ബാ, കിം ഭിക്ഖൂപസമ്പദാതോ പട്ഠായ വസ്സഗണനാ കാതബ്ബാ, ഉദാഹു ഇതോ പട്ഠായാതി പുച്ഛായ സതി തം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. ഏവം സന്തേ സാ ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖൂനം മജ്ഝേയേവ വസിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘അപ്പതിരൂപ’’ന്തിആദി. ഏവം സന്തേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ആപജ്ജിതാപത്തിയോ കഥം കാതബ്ബാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘യാ ദേസനാഗാമിനിയോ വാ’’തിആദി. തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണാതി സഞ്ചരിത്താദയോ. അസാധാരണാതി സുക്കവിസ്സട്ഠിആദയോ. ഹോതു ഭഗവതോ അനുഞ്ഞാതവസേന ലിങ്ഗേ പരിവത്തേ അസാധാരണാപത്തീഹി വുട്ഠിതഭാവോ, പുന പകതിലിങ്ഗേ ഉപ്പന്നേ പുന ആപത്തി സിയാതി ആസങ്കം പരിഹരിതും ‘‘പുന പകതിലിങ്ഗേ’’തിആദി വുത്തം. ഇദാനി തമത്ഥം പാളിയാ സാധേതും ‘‘വുത്തഞ്ചേത’’ന്തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ പഠമപാരാജികവണ്ണനായ ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൯; വജിര. ടീ. പാരാജിക ൬൯) വുത്തനയേനേവ ദട്ഠബ്ബോ, ഇധ പന ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനകഥാഭൂതത്താ സായേവ കഥാ വുച്ചതേ.

൨൪൭. തത്ഥ ¶ ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണായ പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാതി സഞ്ചരിത്താദിആപത്തിയാ, ഹേത്വത്ഥേ ചേതം കരണവചനം. പരിവസന്തസ്സാതി അനാദരേ സാമിവചനം. പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം, ന പുന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ ഭിക്ഖുനിഭാവേ അപരിവാസാരഹത്താതി അധിപ്പായോ. മാനത്തം ചരന്തസ്സാതി അനാദരേയേവ സാമിവചനം, ഛാരത്തമാനത്തേ ആചിണ്ണേയേവ പരിവത്തതി, പുന പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി. തേന വക്ഖതി ‘‘സചേ ചിണ്ണമാനത്തസ്സാ’’തിആദി. അകുസലവിപാകേ പരിക്ഖീണേതി പുരിസിന്ദ്രിയസ്സ അന്തരധാനം സന്ധായ വുത്തം. ഇത്ഥിന്ദ്രിയപതിട്ഠാനം പന കുസലവിപാകമേവ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘ഉഭയമ്പി അകുസലേന അന്തരധായതി, കുസലേന പടിലബ്ഭതീ’’തി. ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം, ന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ, ന വാ പക്ഖമാനത്തം ദാതബ്ബം.

‘‘അയം പന വിസേസോ’’തി വത്വാ തം വിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. പരിവാസദാനം നത്ഥി, ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. കസ്മാ? ഭിക്ഖുനികാലേ പടിച്ഛന്നത്താ. ഭിക്ഖുകാലേ ഛന്നായേവ ഹി ആപത്തി പരിവാസാരഹാ ഹോതി, നോ ഭിക്ഖുനികാലേതി അയമേതാസം വിസേസോ. പക്ഖമാനത്തം ചരന്തിയാതി അനാദരേ സാമിവചനം, പക്ഖമാനത്തേ ആചിണ്ണേയേവാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ചിണ്ണമാനത്തായാ’’തിആദി. ഛാരത്തം മാനത്തം ചരന്തസ്സാതിആദി വുത്തനയമേവ.

പരിവാസവിനിച്ഛയകഥാ

ഇദാനി ¶ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി യസ്മാ സാവസേസഗരുകാപത്തി ഹോതി സതേകിച്ഛാ, തസ്മാ യഥാ നാമ രോഗാതുരോ പുഗ്ഗലോ കിഞ്ചി അത്തനോ ഹിതസുഖകാരണം കാതും ന സക്കോതി, തമേനം കാരുണികോ തികിച്ഛകോ കരുണാസഞ്ചോദിതോ തികിച്ഛം കത്വാ ഗേലഞ്ഞതോ വുട്ഠാപേത്വാ ¶ ഹിതസുഖം ജനേതി, ഏവം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിസമങ്ഗീ പുഗ്ഗലോ ആണാവീതിക്കമന്തരായികഭാവതോ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം സോധേതും ന സക്കോതി, തമേനം മഹാകാരുണികോ ഭഗവാ മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ അനേകേഹി നയേഹി ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം കത്വാ സഗ്ഗമോക്ഖസുഖേ പതിട്ഠപേതി, ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞുനോ അട്ഠകഥാചരിയാപി അനേകേഹി കാരണേഹി ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥം പകാസേത്വാ വിസുദ്ധകാമാനം നയം ദേന്തി, തഥാ ടീകാചരിയാദയോപി. ഏവം ദിന്നേ പന നയേ യോനിസോ മനസി കാതും സക്കോന്താ പണ്ഡിതാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തി, അസക്കോന്താ അഞ്ഞഥാ അത്ഥം ഗഹേത്വാ ന യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തി, തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം അനുഗച്ഛന്താ സിസ്സാദയോപി തഥേവ കരോന്തി, തസ്മാ ഭഗവതോ വചനഞ്ച പുബ്ബേനാപരം സംസന്ദിത്വാ അട്ഠകഥാടീകാദിവചനഞ്ച സമ്മാ തുലയിത്വാ തഥതോ ഭഗവതോ അധിപ്പായം ഞത്വാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തേഹി ഗരുകാപത്തിതോ വുട്ഠഹനത്ഥം യോഗോ കരണീയോ.

തസ്മാ യദാ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി വിനയധരസ്സ സന്തികം ‘‘ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനം കരിസ്സാമാ’’തി, തദാ വിനയധരേന ‘‘ത്വം കതരാപത്തിം ആപന്നോ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ. ‘‘സങ്ഘാദിസേസം ആപന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘കതരസങ്ഘാദിസേസ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം നാമാ’’തി വുത്തേ സുക്കവിസ്സട്ഠിയം മോചേതുകാമചേതനാ, ഉപക്കമോ, മുച്ചനന്തി തീണി അങ്ഗാനി. കായസംസഗ്ഗേ മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, കായസംസഗ്ഗരാഗോ, തേന രാഗേന വായാമോ, ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദിസമാപജ്ജനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. ദുട്ഠുല്ലവാചായം മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദരാഗോ, തേന രാഗേന ഓഭാസനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. അത്തകാമേ മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, അത്തകാമപാരിചരിയായ രാഗോ, തേന രാഗേന വണ്ണഭണനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. സഞ്ചരിത്തേ യേസു സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജതി, തേസം മനുസ്സജാതികതാ ¶ , നാലംവചനീയതാ, പടിഗ്ഗണ്ഹനവീമംസനപച്ചാഹരണാനീതി പഞ്ച അങ്ഗാനി. കുടികാരേ ഉല്ലിത്താദീനം അഞ്ഞതരതാ, ഹേട്ഠിമപമാണസമ്ഭവോ, അദേസിതവത്ഥുകതാ, പമാണാതിക്കന്തതാ, അത്തുദ്ദേസികതാ, വാസാഗാരതാ, ലേപഘടനാതി സത്ത പമാണയുത്താദീസു ഛധാ അങ്ഗാനി. വിഹാരകാരേ താനിയേവ ഛ അങ്ഗാനി. ദുട്ഠദോസേ യം ചോദേതി, തസ്സ ഉപസമ്പന്നോതി സങ്ഖ്യുപഗമനം, തസ്മിം സുദ്ധസഞ്ഞിതാ, യേന പാരാജികേന ചോദേതി ¶ , തസ്സ ദിട്ഠാദിവസേന അമൂലകതാ, ചാവനാധിപ്പായേന സമ്മുഖാചോദനാ, തസ്സ തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. അഞ്ഞഭാഗിയേ അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ കഞ്ചിദേസം ലേസമത്തം ഉപാദിയനതാ, പുരിമാനി പഞ്ചാതി ഛ അങ്ഗാനി. സങ്ഘഭേദേ ഭേദായ പരക്കമനം, ധമ്മകമ്മേന സമനുഭാസനം, കമ്മവാചാപരിയോസാനം, അപ്പടിനിസ്സജ്ജനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ഭേദാനുവത്തകേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ അനുവത്തനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ദുബ്ബചേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ അവചനീയകരണതാതി ചത്താരി അങ്ഗാനി. കുലദൂസകേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ ഛന്ദാദീഹി പാപനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ഇതി ഇമാനി അങ്ഗാനി സോധേത്വാ സചേ അങ്ഗപാരിപൂരീ ഹോതി, ‘‘സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വത്തബ്ബോ. നോ ചേ, ‘‘നായം സങ്ഘാദിസേസോ, ഥുല്ലച്ചയാദീസു അഞ്ഞതരാപത്തീ’’തി വത്വാ ‘‘നായം വുട്ഠാനഗാമിനീ, ദേസനാഗാമിനീ അയം ആപത്തി, തസ്മാ പതിരൂപസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ദേസേഹീ’’തി വത്വാ ദേസാപേതബ്ബോ.

അഥ പന അനാപത്തിച്ഛായാ പഞ്ഞായതി, ‘‘അനാപത്തീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേതബ്ബാ. സചേ പന സങ്ഘാദിസേസച്ഛായാ പഞ്ഞായതി, ‘‘ത്വം ഇമം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ഛാദേസി, ന ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി ത്വം ന പരിവാസാരഹോ, മാനത്താരഹോവ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബോ. ‘‘ഛാദേമീ’’തി പന വുത്തേ ‘‘ദസസു ആകാരേസു അഞ്ഞതരകാരണേന ¶ ഛാദേസി, ഉദാഹു അഞ്ഞകാരണേനാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ദസസു അഞ്ഞതരകാരണേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏവമ്പി മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന പരിവാസാരഹോ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ ‘‘അഞ്ഞകാരണേനാ’’തി വദതി, ഏവം സന്തേപി ‘‘ത്വം ആപത്തിആപന്നഭാവം ജാനന്തോ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു അജാനന്തോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജാനന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ആപത്തിആപന്നഭാവം സരന്തോ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു വിസരിത്വാ പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വിസരിത്വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ആപത്തിആപന്നഭാവേ വേമതികോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വേമതികോ ഹുത്വാ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ന ത്വം പരിവാസാരഹോ, മാനത്താരഹോവ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബോ.

അഥ ‘‘ജാനന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘സരന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ത്വം പരിവാസാരഹോ’’തി വത്തബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൧൪൪) ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം, ആവുസോ, ആപത്തി ജാനപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി അജാനപ്പടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന ¶ രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖു മാനത്താരഹോ’’’തി ച, ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം ആപത്തി സരമാനപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം ആപത്തി അസരമാനപടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖു മാനത്താരഹോ’’’തി ച, ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം, ആവുസോ, ആപത്തി നിബ്ബേമതികപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി ¶ വേമതികപടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖുമാനത്താരഹോ’’’തി ച.

ഏവം പരിവാസാരഹഭാവം പകാസേത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു പരിവാസാരഹോ, തീസു പരിവാസേസു കതരപരിവാസാരഹോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ത്വം കതി ആപത്തിയോ ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകം ആപത്തി’’ന്തി വാ ‘‘ദ്വേ തീണി തതുത്തരി വാ ആപത്തിയോ ഛാദേമീ’’തി വാ വുത്തേ ‘‘കതീഹം ത്വം ആപത്തിം പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകാഹമേവാഹം പടിച്ഛാദേമീ’’തി വാ ‘‘ദ്വീഹം തീഹം തതുത്തരി വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വാ വുത്തേ ‘‘യാവതീഹം പടിച്ഛാദേസി, താവതീഹം ത്വം പടിവസിസ്സസീ’’തി വത്തബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘യാവതീഹം ജാനം പടിച്ഛാദേതി, താവതീഹം തേന ഭിക്ഖുനാ അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബ’’ന്തി. തതോ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ആപത്തിപരിയന്തം ജാനാതി, തസ്മാ പടിച്ഛന്നപരിവാസാരഹോ’’തി (പാരാ. ൪൪൨) ഞത്വാ തദനുരൂപാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച ആപത്തിപരിയന്തപുച്ഛനം കമ്മവാചാകരണത്ഥമേവ ഹോതി, രത്തിപരിയന്തപുച്ഛനം പന തദത്ഥഞ്ചേവ സുദ്ധന്തപരിവാസസ്സ അനനുരൂപഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചുളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘സോ ദുവിധോ ചൂളസുദ്ധന്തോ മഹാസുദ്ധന്തോതി, ദുവിധോപി ചേസ രത്തിപരിച്ഛേദം സകലം വാ ഏകച്ചം വാ അജാനന്തസ്സ ച അസരന്തസ്സ ച തത്ഥ വേമതികസ്സ ച ദാതബ്ബോ. ആപത്തിപരിയന്തം പന ‘അഹം ഏത്തകാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ’തി ജാനാതു വാ, മാ വാ, അകാരണമേത’’ന്തി. തതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസീദനട്ഠാനം ജാനിതബ്ബം. ദുവിധഞ്ഹി നിസീദനട്ഠാനം അനിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം, നിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനന്തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ സഭാഗഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനേ ഉപചാരസീമാപരിച്ഛിന്നോ അന്തോവിഹാരോ അനിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. ഉപചാരസീമം അതിക്കമ്മ മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ¶ ഗുമ്ബവതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനം നിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘സചേ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതി, സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വിഹാരേയേവ രത്തിപരിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ. അഥ ന സക്കാ സോധേതും, വുത്തനയേനേവ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ചൂസസമയേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ മഹാമഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി. ‘‘മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവാ’’തി ച ‘‘സചേ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതി, സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ അന്തോവിഹാരേയേവ രത്തിയോ ഗണേതബ്ബാ. അഥ ന സക്കാ സോധേതും, വുത്തനയേനേവ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ചൂസസമയേ ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൮) ഇദം വചനം സന്ധായ വുത്തം.

തത്ഥ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതീതി ഇദം ബഹുഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ഗച്ഛന്തി, അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, തസ്മാ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദകാരണാനി സോധേതും ദുക്കരത്താ വുത്തം. വക്ഖതി ഹി ‘‘അഥ ന സക്കാ സോധേതു’’ന്തി. സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തീതി ഇദം വിസഭാഗാനം വേരീഭിക്ഖൂനം സന്തികേ വത്തം ആരോചേന്തോ പകാസേതുകാമോ ഹോതി ¶ , തസ്മാ വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൬) ‘‘തസ്മാ അവേരിസഭാഗസ്സ സന്തികേ ആരോചേതബ്ബാ. യോ പന വിസഭാഗോ ഹോതി സുത്വാ പകാസേതുകാമോ, ഏവരൂപസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സപി സന്തികേ നാരോചേതബ്ബാ’’തി, തസ്മാ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനേ വത്തം അസമാദിയിത്വാ ബഹിയേവ കാതുമ്പി വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരേയേവാതി അന്തോഉപചാരസീമായമേവ. വക്ഖതി ഹി ‘‘അഥ ന സക്കാ…പേ… ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ’’തി. രത്തിപരിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി രത്തിഗണനാ കാതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി മാനത്തവണ്ണനായം ‘‘രത്തിയോ ഗണേതബ്ബാ’’തി. അഥ ന സക്കാ സോധേതുന്തി ബഹുഭിക്ഖുകത്താ വാ വിഹാരസ്സ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനത്താ വാ രത്തിച്ഛേദവത്താഭേദകാരണാനിപി സോധേതും ന സക്കാ. വത്തം നിക്ഖിപിത്വാതി പരിവാസവത്തം നിക്ഖിപിത്വാ. പച്ചൂസസമയേതി പച്ഛിമയാമകാലേ അരുണോദയതോ പുരേതരമേവ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേന വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി. ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിന്തി വിപ്പവാസരത്തിച്ഛേദവിമുച്ചനത്ഥം വിനാ പകതത്തേന സഭിക്ഖുകആവാസഅഭിക്ഖുകഅനാവാസഗമനസങ്ഖാതവത്തഭേദവിമുച്ചനത്ഥഞ്ച ¶ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ’’തി (ചൂളവ. ൭൬).

മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനാതി ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ’’തി വുത്തനയേന. യദി ഏവം വിസമമിദം നയദസ്സനം, പരിക്ഖേപപരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേ ഏവ ഹി ഉപചാരസീമാ ഹോതി, കസ്മാ തത്ഥ ഉപചാരസീമതോ ദ്വേലേഡ്ഡുപാതാതിക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന ഉപചാരസീമാതിക്കമോ ഏവാതി ¶ ? സച്ചം, തഥാപി വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനസബ്ഭാവതോ സുവിദൂരാതിക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന ഉപചാരസീമതോ അതിക്കമമത്തോപി അതിക്കമോയേവാതി കത്വാ വുത്തോ. ബുദ്ധമതഞ്ഞുനോ ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോതിആദി കിഞ്ചാപി പാളിയം നത്ഥി, അഥ ഖോ അട്ഠകഥാചരിയാനം വചനേന തഥാ ഏവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ച വുത്ത’’ന്തി.

മാനത്തവണ്ണനായം ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഇദം പന ഊനേഗണേചരണരത്തിച്ഛേദവിമുച്ചനത്ഥം വുത്തം. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാതിആദി അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം. തേനേവാഹ ടീകാചരിയോ ‘‘ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാതി ഇദം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം, ‘മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാതി ഇദം മഗ്ഗപടിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം, ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. തസ്മാ യഥാവുത്തം ദുവിധം ഠാനം പരിവസന്തമാനത്തചാരികഭിക്ഖൂഹി നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. തേസു ച യദി അന്തോവിഹാരേയേവ നിസീദിത്വാ പരിവസതി, ഉപചാരസീമഗതാനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം ഹോതി. അഥ ബഹിഉപചാരസീമായം, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം. അദിട്ഠഅസുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബമേവ. വുത്തഞ്ഹി വജിരബുദ്ധിടീകായം ‘‘വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ഉപചാരസീമഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം. അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ലക്ഖണന്തി വുത്ത’’ന്തി. ഇദഞ്ച വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ അന്തോവിഹാരേയേവ രത്തിപരിഗ്ഗഹസ്സ ച നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ വത്തസമാദാനസ്സ ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ വുത്തം. ഉപചാരോ പന ¶ അന്തോസീമായ ¶ ഠിതാനം സകലഉപചാരസീമാ ഹോതി, ബഹിഉപചാരസീമായ ഠിതാനം ദ്വാദസഹത്ഥമത്തം. തേനേവ ഹി ഉദ്ദേസഭത്താദിസങ്ഘലാഭോ യദി അന്തോസീമായ ഉപ്പജ്ജതി, സീമട്ഠകസങ്ഘസ്സ ഹോതി. യദി ബഹിസീമായം, ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ പത്തഭിക്ഖൂനം, തസ്മാ ഉപചാരവസേനപി ഏസ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബന്തി ച വുത്ത’’ന്തി.

ഏവം അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഹുത്വാ പരിവസന്താനം അന്തോവിഹാരേയേവ വസനസ്സ, നിക്ഖിത്തവത്താനം ഹുത്വാ പരിവസന്താനം വിഹാരതോ ബഹി ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ വസനസ്സ ച അട്ഠകഥാദീസു പകരണേസു ആഗതത്താ തഥാഗതനയോ പകരണാഗതനയോ ഹോതി. ഇദാനി പന ആചരിയാ അനിക്ഖിത്തവത്തസ്സ ച രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ പരിഹരിതും അതിദുക്കരത്താ, നിക്ഖിത്തവത്തസ്സ ച ദേവസികം പച്ചൂസസമയേ ബഹിസീമഗമനസ്സ ദുക്ഖത്താ, വാളസരീസപാദിപരിസയസ്സ ച ആസങ്കിതബ്ബഭാവതോ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദപരിഹരണവസേന ലക്ഖണപാരിപൂരിമേവ മനസി കരോന്താ നിക്ഖിത്തവത്താപി സമാനാ അന്തോവിഹാരേയേവ പരിവാസവസനഞ്ച മാനത്തചരണഞ്ച കരോന്തി.

ഏകച്ചേ ആചരിയാ ബഹിഉപചാരസീമായം പതിരൂപട്ഠാനേ പകതത്താനം ഭിക്ഖൂനം വസനസാലം കാരാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം നിപജ്ജനമഞ്ചം സബ്ബതോ ഛന്നപരിച്ഛിന്നം സദ്വാരബന്ധനം സുഗുത്തം കാരാപേത്വാ തം പദേസം വതിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ സായന്ഹസമയേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാകസാമണേരാദയോ നിവത്താപേത്വാ പുരിമയാമേ വാ മജ്ഝിമയാമേ വാ സമന്തതോ സദ്ദഛിജ്ജനകാലേ പകതത്തഭിക്ഖൂ സാലായം നിപജ്ജാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂ ¶ വത്തം സമാദാപേത്വാ ആരോചാപേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ മഞ്ചകേസു നിപജ്ജാപേത്വാ പച്ഛിമയാമകാലേ ഉട്ഠാപേത്വാ അരുണേ ഉട്ഠിതേ ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തി. ഏസ നയോ പകരണേസു അനാഗതത്താ ആചരിയാനം മതേന കതത്താ ആചരിയനയോ നാമ. ഏസ നയോപി യഥാരുതതോ പകരണേസു അനാഗതോപി പകരണാനുലോമവസേന രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ പരിഹരിത്വാ ലജ്ജിപേസലേഹി ബഹുസ്സുതേഹി സിക്ഖാകാമേഹി വിനയേ പകതഞ്ഞൂഹി വിചാരിതോ സമാനോ സുന്ദരോ പസത്ഥോവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘അനുലോമനയോ’’തിപി വത്തും വട്ടതി.

നനു ച അനിക്ഖിത്തവത്താനംയേവ അന്തോവിഹാരേ വസനം അട്ഠകഥായം വുത്തം, അഥ കസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്താപി സമാനാ വസന്തീതി? സച്ചം, തത്ഥ പന അപ്പഭിക്ഖുകത്താ സഭാഗഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനത്താ ¶ ച രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ ച പരിഹരിതും സക്കുണേയ്യഭാവതോ സകലരത്തിന്ദിവമ്പി വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വസനം വുത്തം, ഇധ പന തഥാ അസക്കുണേയ്യഭാവതോ ദിവാ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ രത്തിയം സമാദിയന്തോ ആഗന്തുകാനം അനാഗമനകാലഭാവതോ, സദ്ദഛിജ്ജനകാലഭാവതോ ച രത്തിച്ഛേദാദിദോസേ പരിഹരിതും സക്കുണേയ്യത്താ തദനുലോമോയേവ ഹോതീതി മന്ത്വാ ആചരിയാ ഏവം കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, ബഹിഉപചാരസീമായ വസന്താനം പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദനമേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം, ന പകതത്തസാലാകരണമഞ്ചകരണാദീനി, അഥ കസ്മാ ഏതാനി കരോന്തീതി? സച്ചം, തഥാപി പകതത്തസാലാകരണം പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി വിപ്പവാസരത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി, പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ, വിപ്പവാസോ, അനാരോചനാ’’തി വുത്തപാഠം ¶ (ചൂളവ. ൮൩) അനുലോമേതി. മഞ്ചകരണം സഹവാസരത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി വുത്തപാഠഞ്ച (ചൂളവ. ൮൧) യഥാവുത്തപാഠഞ്ച അനുലോമേതി. ആദി-സദ്ദേന സായന്ഹസമയേ ഗമനാദീനി സങ്ഗണ്ഹാതി. തേസു അട്ഠകഥായം പച്ചൂസസമയേ ഗമനേ ഏവ വുത്തേപി സായന്ഹസമയേ ഗമനം രത്തിഗമനസ്സ ബഹുപരിസ്സയത്താ പരിസ്സയവിനോദനത്ഥം, തം ‘‘അന്തരായതോ പരിമുച്ചനത്ഥായ ഗന്തബ്ബമേവാ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാപാഠം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) അനുലോമേതി. ഉപട്ഠാകസാമണേരാദീനം നിവത്താപനം അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യസങ്കാനിവത്തനത്ഥം, തം ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം മാതികാപാഠം (പാചി. ൪൯) അനുലോമേതി. പുരിമയാമേ വാ മജ്ഝിമയാമേ വാ സമന്തതോ സദ്ദഛിജ്ജനകാലേ പകതത്തഭിക്ഖൂ സാലായം നിപജ്ജാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം വത്തസമാദാപനം അഞ്ഞഭിക്ഖൂനം സദ്ദസവനവിവജ്ജനത്ഥം, തം അനാരോചനരത്തിച്ഛേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം യഥാവുത്തരത്തിച്ഛേദപാഠം അനുലോമേതി.

നനു ച അട്ഠകഥായം അന്തോഅരുണേയേവ വത്തസമാദാപനം വുത്തം, അഥ കസ്മാ ‘‘പുരിമയാമമജ്ഝിമയാമേസൂ’’തി വുത്തന്തി? നായം ദോസോ, ഹിയ്യോഅരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ ഹി യാവ അജ്ജഅരുണുഗ്ഗമനാ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ അജ്ജഅരുണസ്സ അന്തോ നാമ, അജ്ജഅരുണതോ പട്ഠായ പച്ഛാകാലോ അരുണസ്സ ബഹി നാമ, തസ്മാ പുരിമമജ്ഝിമയാമേസു കതവത്തസമാദാനമ്പി അരുണോദയതോ ¶ പുരേ കതത്താ അന്തോഅരുണേ കതംയേവ ഹോതി. വത്തം അസമാദിയിത്വാ നിപജ്ജനേ ച സതി നിദ്ദാവസേന അരുണുഗ്ഗമനകാലം അജാനിത്വാ വത്തസമാദാനം അതിക്കന്തം ¶ ഭവേയ്യ, തസ്മാ പുരേതരമേവ സമാദാനം കത്വാ നിപജ്ജനം ഞായാഗതം ഹോതി, ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ’’തി വുത്തഅട്ഠകഥാപാഠഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അനുലോമേതി.

ഏവം ഹോതു, ഏവം സന്തേപി കസ്മാ ‘‘ആരോചാപേത്വാ’’തി വുത്തം, നനു മാളകസീമായം സമാദിന്നകാലേയേവ വത്തമാരോചിതന്തി? സച്ചം ആരോചിതം, അയം പന ഭിക്ഖു ദിവാ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ നിസിന്നോ, ഇദാനി സമാദിന്നോ, തസ്മാ മാളകസീമായ ആരോചിതമ്പി പുന ആരോചേതബ്ബം ഹോതി. ഇദമ്പി ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി പാഠം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അനുലോമേതി. അഥ ‘‘അത്തനോ അത്തനോ മഞ്ചകേസു നിപജ്ജാപേത്വാ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ മഞ്ചേസു നിപജ്ജമാനാപി പകതത്തസാലതോ നിബ്ബോദകപതനട്ഠാനതോ ബഹി നിപജ്ജമാനാ സഹവാസരത്തിച്ഛേദദോസതോ മുത്തായേവാതി? ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി പാരിവാസികോ പകതത്തഭിക്ഖൂഹേവ ഏകച്ഛന്നേ നിപന്നോ സഹവാസരത്തിച്ഛേദപ്പത്തോ ഹോതി, അഥ ഖോ അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ഹോതിയേവ. വുത്തഞ്ചേതം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ‘‘സചേ ഹി ദ്വേ പാരിവാസികാ ഏകതോ വസേയ്യും, തേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അജ്ഝാചാരം ഞത്വാ അഗാരവാ വാ വിപ്പടിസാരിനോ വാ ഹുത്വാ പാപിട്ഠതരം വാ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യും വിബ്ഭമേയ്യും വാ, തസ്മാ നേസം സഹസേയ്യാ സബ്ബപ്പകാരേന പടിക്ഖിത്താ’’തി. ‘‘പച്ഛിമയാമകാലേ ഉട്ഠാപേത്വാ അരുണേ ഉട്ഠിതേ ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തീ’’തി ഏത്ഥ അരുണേ അനുട്ഠിതേയേവ വത്തനിക്ഖിപനേ കരിയമാനേ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, സാ രത്തി ഗണനൂപഗാ ന ഹോതി, തസ്മാ പഠമപരിച്ഛേദേ വുത്തം അരുണകഥാവിനിച്ഛയം ഓലോകേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനഭാവോ സുട്ഠു ജാനിതബ്ബോ.

‘‘ആരോചാപേത്വാ ¶ വത്തം നിക്ഖിപാപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കസ്മാ ആരോചാപേതി, നനു സമാദിന്നകാലേയേവ ആരോചിതന്തി? സച്ചം, തഥാപി പാരിവാസികവത്തസമാദാനകാലേ ആരോചിതേസു ഭിക്ഖൂസു ഏകച്ചേ നിക്ഖിപനകാലേ ഗച്ഛന്തി, അഞ്ഞേ ആഗച്ഛന്തി, ഏവം പരിസസങ്കമനമ്പി സിയാ, തഥാ ച സതി അഭിനവാഗതാനം സബ്ഭാവാ ആരോചേതബ്ബം ഹോതി, അസതി പന അഭിനവാഗതഭിക്ഖുമ്ഹി ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി. ഏവം സന്തേപി ആരോചനേ ദോസാഭാവതോ പുന ആരോചനം ഞായാഗതം ഹോതി, മാനത്തചരണകാലേ പന സമാദാനേ ആരോചിതേപി നിക്ഖിപനേ അവസ്സം ആരോചേതബ്ബമേവ ¶ . കസ്മാ? ദിവസന്തരഭാവതോ. ‘‘ദേവസികം ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൦) ഹി വുത്തം. ഏവം സന്തേപി സായം സമാദാനകാലേ ആരോചേസ്സതി, തസ്മാ നിക്ഖിപനേ ആരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി ചേ? ന, സായം സമാദാനകാലേ ഏതേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛിസ്സന്തിപി, ന ആഗച്ഛിസ്സന്തിപി, അനാഗതാനം കഥം ആരോചേതും ലഭിസ്സതി, അനാരോചനേ ച സതി രത്തിച്ഛേദോ സിയാ, തസ്മാ തസ്മിം ദിവസേ അരുണേ ഉട്ഠിതേ വത്തനിക്ഖിപനതോ പുരേയേവ ആരോചേതബ്ബന്തി നോ മതി, സുട്ഠുതരം ഉപധാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏവം പകരണാഗതനയേന വാ പകരണാനുലോമആചരിയനയേന വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ആണം പതിട്ഠാപേന്തേന വിനയകോവിദേന ബഹുസ്സുതേന ലജ്ജീപേസലഭൂതേന വിനയധരേന വിസുദ്ധികാമാനം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം സീലവിസുദ്ധത്ഥായ സുട്ഠു വിചാരേത്വാ പരിവാസവത്താമാനത്തചരണവത്താനി ആചിക്ഖിതബ്ബാനീതി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം പരിവാസാദികഥായ കുസലത്ഥം നാനാവാദനയോ വുച്ചതേ – കേചി ഭിക്ഖൂ ‘‘പകതത്തസാലം കുരുമാനേന തസ്സാ സാലായ മജ്ഝേ ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ തതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തം പദേസം സല്ലക്ഖേത്വാ യഥാ പഞ്ഞത്തേ ¶ പാരിവാസികാനം മഞ്ചേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഗീവാ തസ്സ പദേസസ്സ ഉപരി ഹോതി, തഥാ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏവം കതേ സുകതം ഹോതീ’’തി വദന്തി കരോന്തി ച. ഏകച്ചേ ‘‘മഞ്ചേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ കടി തസ്സ പദേസസ്സ ഉപരി ഹോതി, യഥാ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ, ഏവം കതേ സുകതം ഹോതീ’’തി വദന്തി കരോന്തി ച, തം വചനം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥാടീകാദീസു വിജ്ജതി, കേവലം തേസം പരികപ്പമേവ. അയം പന നേസം അധിപ്പായോ സിയാ – ‘‘ദ്വാദസഹത്ഥം പന ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തവചനഞ്ച ‘‘അഥ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ അജാനന്തസ്സേവ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി ഏവ, വത്തഭേദോ പന നത്ഥീ’’തി അട്ഠകഥാവചനഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തടീകാവചനഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) ‘‘അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം, ‘ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ലക്ഖണ’ന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തവജിരബുദ്ധിടീകാവചനഞ്ച (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകാവചനഞ്ച പസ്സിത്വാ അയോനിസോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമേവ പമാണം, തതോ ഊനമ്പി അധികമ്പി ന വട്ടതി, തസ്മാ യഥാവുത്തനയേന മജ്ഝേ ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തേ പദേസേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ¶ ഗീവാ വാ കടി വാ ഹോതു, ഏവം സന്തേ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസേ പാരിവാസികഭിക്ഖു ഹോതി, തതോ സഹവാസതോ വാ വിപ്പവാസതോ വാ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസാ ന ഹോന്തീതി.

തത്രേവം യുത്തായുത്തവിചാരണാ കാതബ്ബാ. യഥാവുത്തപാഠേസു പഠമപാഠസ്സ അയമധിപ്പായോ – പകതത്തഭിക്ഖുമ്ഹി ഛമായ ¶ നിസിന്നേ യദി പാരിവാസികഭിക്ഖു ആസനേ നിസീദിതുകാമോ, പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാവ നിസീദിതും വട്ടതി, ന ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേതി. ഏതേന ദ്വീസുപി ഛമായ നിസിന്നേസു ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേപി വട്ടതി, ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസതോ ബഹി നിസീദന്തോ ആസനേപി നിസീദിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ന ഛമായ നിസിന്നേതി പകതത്തേ ഭൂമിയം നിസിന്നേ ഇതരേന അന്തമസോ തിണസന്ഥരേപി ഉച്ചതരേ വാലികതലേപി വാ ന നിസീദിതബ്ബം, ദ്വാദസഹത്ഥം പന ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧). ഇതി പകതത്തേ ഛമായ നിസിന്നേ പാരിവാസികേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനദീപകോ അയം പാഠോ, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനട്ഠാനസയനട്ഠാനദീപകോ, തം പുബ്ബാപരപരിപുണ്ണം സകലം പാഠം അനോലോകേത്വാ ഏകദേസമത്തമേവ പസ്സിത്വാ പരികപ്പവസേന അയോനിസോ അധിപ്പായം ഗണ്ഹന്തി.

ദുതിയപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – ബഹി ഉപചാരസീമായ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ വത്തം സമാദിയിത്വാ നിസിന്നേ ഭിക്ഖുസ്മിം തസ്സ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ തസ്സ അജാനന്തസ്സേവ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഗച്ഛതി, തസ്സ പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, വത്തഭേദോ പന നത്ഥി. കസ്മാ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി? ഉപചാരം ഓക്കമിതത്താ. കസ്മാ ന വത്തഭേദോ? അജാനന്തത്താതി. ഏതേന ബഹിഉപചാരസീമായ ഉപചാരോ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണോ ഹോതി ആരോചനക്ഖേത്തഭൂതോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേന വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേതബ്ബം. സചേ അഞ്ഞോ കോചി ഭിക്ഖു കേനചിദേവ കരണീയേന തം ഠാനം ആഗച്ഛതി, സചേ ഏസ തം പസ്സതി, സദ്ദം വാസ്സ സുണാതി, ആരോചേതബ്ബം. അനാരോചേന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദോ ച. അഥ ദ്വാദസഹത്ഥം ¶ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ അജാനന്തസ്സേവ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി ഏവ, വത്തഭേദോ പന നത്ഥീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭). ഇതി അയമ്പി പാഠോ ആരോചനക്ഖേത്തദീപകോ ഹോതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദിദീപകോതി ദട്ഠബ്ബം.

തതിയപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – കിം ബഹിഉപചാരസീമായ വത്തസമാദാനട്ഠാനം ആഗതഭിക്ഖൂനം ¶ ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനംയേവ ആരോചേതബ്ബന്തി പുച്ഛായ സതി അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബന്തി വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി. ഏതേന അദിട്ഠഅസ്സുതാനം പന അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനംയേവ ആരോചേതബ്ബം, ന ബഹിദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം, ദിട്ഠസുതാനം പന അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനമ്പി ബഹിദ്വാദസഹത്ഥഗതാനമ്പി ആകാസാദിഗതാനമ്പി ആരോചേതബ്ബമേവാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അയം പനേത്ഥ ഥേരസ്സ അധിപ്പായോ – വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം, അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ലക്ഖണ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭). ഇതി അയമ്പി പാഠോ ആരോചേതബ്ബലക്ഖണദീപകോ ഹോതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദിദീപകോതി. ചതുത്ഥപാഠസ്സ അധിപ്പായോപി തതിയപാഠസ്സ അധിപ്പായസദിസോവ.

പഞ്ചമപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഏത്ഥ ഏതസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ നിക്ഖിത്തവത്താനം ഭിക്ഖൂനം അത്തനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബം. ആദി-സദ്ദേന വിപ്പവാസഅനാരോചനഊനേഗണേചരണാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ വസി ¶ , തസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്താനം ബഹിഉപചാരസീമായ സമാദിന്നത്താ അത്തനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം അന്തോവിഹാരേ സമാദിന്നത്താ ഉപചാരസീമായ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസവിപ്പവാസഅനാരോചനഊനേഗണേചരണസങ്ഖാതാനി വത്തച്ഛേദകാരണാനി വേദിതബ്ബാനീതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാവ വസി, തേനസ്സ ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ ന ഹോതീ’’തി. ഇതി അയഞ്ച പാഠോ പകതത്തഭിക്ഖൂസു ഗതേസുപി വത്തം ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ വസിതത്താ ദോസാഭാവമേവ ദീപേതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദീനി. ഇതി ഇമേസം പാഠാനം അയോനിസോ അധിപ്പായം ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമേവ പമാണ’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ വിചാരിംസു, തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജമാനാ സിസ്സാനുസിസ്സാദയോപി തഥേവ കരോന്തി, തദേതം അപ്പമാണം.

കഥം? യം തത്ഥ പകതത്തസാലായ മജ്ഝേ ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ ദ്വാദസഹത്ഥം മിനിംസു, തദപ്പമാണം ¶ . ന ഹി ഥമ്ഭേന വാ സാലായ വാ സഹവാസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ വുത്തോ, അഥ ഖോ പകതത്തഭിക്ഖുനാവ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൩) ‘‘തത്ഥ സഹവാസോതി യ്വായം പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേതിആദിനാ നയേന വുത്തോ ഏകതോ വാസോ. വിപ്പവാസോതി ഏകകസ്സേവ വാസോ’’തി. യഞ്ഹി തതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തട്ഠാനേ ഭിക്ഖുസ്സ ഗീവാട്ഠപനം വാ കടിട്ഠപനം വാ വദന്തി, തദപി അപ്പമാണം. ബഹിഉപചാരസീമായ ഹി പരിവസന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ സകലസരീരം പകതത്തഭിക്ഖൂനം അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ ഠപേതബ്ബം ഹോതി, ന ഏകദേസമത്തം.

തേസം ¶ പന അയമധിപ്പായോ സിയാ – ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസതോ സകലസരീരസ്സ അന്തോകരണേ സതി സഹവാസോ ഭവേയ്യ, ബഹികരണേ സതി വിപ്പവാസോ, തേന ഉപഡ്ഢം അന്തോ ഉപഡ്ഢം ബഹി ഹോതൂതി, തം മിച്ഛാഞാണവസേന ഹോതി. ന ഹി സഹവാസദോസോ ദ്വാദസഹത്ഥേന കഥിതോ, അഥ ഖോ ഏകച്ഛന്നേ സയനേന. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൮൧) ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി. അട്ഠകഥായമ്പി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) വുത്തം ‘‘ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ’’തിആദീസു ആവാസോ നാമ വസനത്ഥായ കതസേനാസനം. അനാവാസോ നാമ ചേതിയഘരം ബോധിഘരം സമ്മുഞ്ജനിഅട്ടകോ ദാരുഅട്ടകോ പാനീയമാളോ വച്ചകുടി ദ്വാരകോട്ഠകോതി ഏവമാദി. തതിയപദേന തദുഭയമ്പി ഗഹിതം, ‘ഏതേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഏകച്ഛന്നേ ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനപരിച്ഛിന്നേ ഓകാസേ ഉക്ഖിത്തകോ വസിതും ന ലഭതി, പാരിവാസികോ പന അന്തോആവാസേയേവ ന ലഭതീ’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘അവിസേസേന ഉദകപാതേന വാരിത’ന്തി വുത്തം. കുരുന്ദിയം ‘ഏതേസു ഏത്തകേസു പഞ്ചവണ്ണഛദനബദ്ധട്ഠാനേസു പാരിവാസികസ്സ ച ഉക്ഖിത്തകസ്സ ച പകതത്തേന സദ്ധിം ഉദകപാതേന വാരിത’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ നാനൂപചാരേപി ഏകച്ഛന്നേ ന വട്ടതി. സചേ പനേത്ഥ തദഹുപസമ്പന്നേപി പകതത്തേ പഠമം പവിസിത്വാ നിപന്നേ സട്ഠിവസ്സോപി പാരിവാസികോ പച്ഛാ പവിസിത്വാ ജാനന്തോ നിപജ്ജതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച, അജാനന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോവ, ന വത്തഭേദദുക്കടം. സചേ പന തസ്മിം പഠമം നിപന്നേ പച്ഛാ പകതത്തോ പവിസിത്വാ നിപജ്ജതി, പാരിവാസികോ ച ജാനാതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച. നോ ചേ ജാനാതി ¶ , രത്തിച്ഛേദോവ, ന വത്തഭേദദുക്കടന്തി, തസ്മാ സാലായപി വിഹാരേപി ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനതോ മുത്തമത്തേയേവ സഹവാസദോസോ ന വിജ്ജതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏകച്ചേ ¶ പന മജ്ഝിമത്ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥായാമേന ദണ്ഡകേന ചക്കം ഭമിത്വാ സമന്തതോ ബാഹിരേ ലേഖം കരോന്തി, ഏവം കതേ സാ ബാഹിരലേഖാ ആവട്ടതോ ദ്വാസത്തതിഹത്ഥമത്താ ഹോതി, തതോ തം പദേസം ദ്വാദസഹത്ഥേന ദണ്ഡകേന മിനിത്വാ ഭാജിയമാനം ഛഭാഗമേവ ഹോതി, തതോ തേസം ഛഭാഗാനം സീമായ ഏകേകസ്മിം മഞ്ചേ പഞ്ഞപിയമാനേ ഛളേവ മഞ്ചട്ഠാനാനി ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകസ്മിം വട്ടമണ്ഡലേ ഛ ഭിക്ഖൂയേവ അപുബ്ബം അചരിമം വസിതും ലഭന്തി, ന തതോ ഉദ്ധന്തി വദന്തി. കസ്മാ പന ഏവം കരോന്തീതി? പുബ്ബേ വുത്തനയേന ‘‘സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തമേവ പമാണ’’ന്തി ഗഹിതത്താ. ഏവം കിര നേസമധിപ്പായോ – പാരിവാസികോ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ സയമാനോ സഹവാസോ സിയാ, ബാഹിരേ സയമാനോ വിപ്പവാസോ, തഥാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപീതി. ഏവം കരോന്താനം പന നേസം സകഅധിപ്പായോപി ന സിജ്ഝതി, കുതോ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

കഥം? പാരിവാസികോ ഭിക്ഖു പകതത്തഭിക്ഖൂനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ച ദ്വാദസഹത്ഥമത്തേ പദേസേ ഹോതൂതി നേസമധിപ്പായോ. അഥ പന മജ്ഝിമത്ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ മിനിയമാനാ സമന്തതോ ബാഹിരലേഖാ ഥമ്ഭതോയേവ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി, ന പകതത്തഭിക്ഖൂഹി. തേ ഹി ഥമ്ഭതോ ബഹി ഏകരതനദ്വിതിരതനാദിട്ഠാനേ ഠിതാ, ബാഹിരതോപി ലേഖായേവ ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി, ന തസ്സൂപരി നിപന്നഭിക്ഖു. സോ ഹി ദ്വിരതനമത്തേനപി തിരതനമത്തേനപി ലേഖായ അന്തോപി ഹോതി ബഹിപി. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപി ഛഭാഗസീമായേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി ¶ , ന തസ്സൂപരി പഞ്ഞത്തമഞ്ചോ വാ തത്ഥ നിപന്നഭിക്ഖു വാ. മഞ്ചോ ഹി ഏകരതനമത്തേന വാ ദ്വിരതനമത്തേന വാ സീമം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ, ഭിക്ഖൂപി സയമാനാ ന സീമായ ഉപരിയേവ സയന്തി, വിദത്ഥിമത്തേന വാ രതനമത്തേന വാ സീമം അതിക്കമിത്വാ വാ അപ്പത്വാ വാ സയന്തി, തസ്മാ തേ പാരിവാസികാ ഭിക്ഖൂ പകതത്തഭിക്ഖൂനമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപി ദ്വാദസഹത്ഥമത്തട്ഠായിനോ ന ഹോന്തി, തതോ ഊനാവ ഹോന്തി, തസ്മാ സകഅധിപ്പായോപി ന സിജ്ഝതി.

ഭഗവതോ പന അധിപ്പായോ – യദി അപ്പഭിക്ഖുകാദിഅങ്ഗസമ്പന്നത്താ വിഹാരസ്സ വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ അന്തോവിഹാരേയേവ പരിവസതി, ഏവം സതി പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വസിതബ്ബം. യദി താദിസആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനസ്സ അന്തോ സയേയ്യ, സഹവാസോ നാമ, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതീതി അയമത്ഥോ യഥാവുത്ത-പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച പകാസേതബ്ബോ. ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ ദ്വീഹി വത്ഥബ്ബം. യദി വസേയ്യ, വുഡ്ഢസ്സ രത്തിച്ഛേദോയേവ, നവകസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച ഹോതി. സമവസ്സാ ചേ, അജാനന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോയേവ ¶ , ജാനന്തസ്സ ഉഭയമ്പീതി അയമത്ഥോ ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി, പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ വിപ്പവാസോ അനാരോചനാ’’തി ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികേന വുഡ്ഢതരേന സദ്ധിം ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൮൨) ച ‘‘വുഡ്ഢതരേനാതി ഏത്ഥ…പേ… സചേ ഹി ദ്വേ പാരിവാസികാ ഏകതോ വസേയ്യും, തേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അജ്ഝാചാരം ഞത്വാ അഗാരവാ വാ വിപ്പടിസാരിനോ വാ ഹുത്വാ പാപിട്ഠതരം വാ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യും വിബ്ഭമേയ്യും വാ, തസ്മാ നേസം സഹസേയ്യാ സബ്ബപ്പകാരേന പടിക്ഖിത്താ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ച ഇമേഹി പാളിഅട്ഠകഥാപാഠേഹി പകാസേതബ്ബോ. വിപ്പവാസേപി പാരിവാസികേന അഭിക്ഖുകേ ¶ ആവാസേ ന വത്ഥബ്ബം, പകതത്തേന വിനാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ന ഗന്തബ്ബോ, ബഹിസീമായം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണസ്സ ഉപചാരസ്സ അന്തോ നിസീദിതബ്ബന്തി ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

അയമത്ഥോ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ’’തിആദി (ചൂളവ. ൭൬) ച ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി…പേ… അനാരോചനാ’’തി ച ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ഉപാലി, മാനത്തചാരികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ, വിപ്പവാസോ, അനാരോചനാ, ഊനേഗണേചരണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൯൨) ച ‘‘വിപ്പവാസോതി ഏകകസ്സേവ വാസോ’’തി ച ‘‘അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാവ വസി, തേനസ്സ ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ ന ഹോതീ’’തി ച ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബ’’ന്തി ച ആഗതേഹി പാളിയട്ഠകഥാ-വജിരബുദ്ധിടീകാപാഠേഹി പകാസേതബ്ബോ, തസ്മാ വിഹാരേ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരസീമായ അബ്ഭന്തരേ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തസ്സ നത്ഥി വിപ്പവാസോ, ബഹിഉപചാരസീമായം പരിവസന്തസ്സ ഭിക്ഖൂനം നിസിന്നപരിയന്തതോ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ വസന്തസ്സ ച നത്ഥി വിപ്പവാസോതി, തഞ്ച പരിവാസകാലേ ‘‘ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധി’’ന്തി വചനതോ ഏകസ്സപി ഭിക്ഖുനോ, മാനത്തചരണകാലേ ‘‘ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധി’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വചനതോ ച ചതുന്നം പഞ്ചന്നമ്പി ഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസഭൂതേ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേപി വസിതും ലഭതി, നത്ഥി വിപ്പവാസോതി ദട്ഠബ്ബം.

വത്തം സമാദിയിത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ആരോചിതകാലതോ പന പട്ഠായ കേനചി കരണീയേന തേസു ¶ ഭിക്ഖൂസു ഗതേസുപി ¶ യഥാവുത്തഅട്ഠകഥാപാഠനയേന വിപ്പവാസോ ന ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘സോപി കേനചി കമ്മേന പുരേഅരുണേ ഏവ ഗച്ഛതീതി ഇമിനാ ആരോചനായ കതായ സബ്ബേസുപി ഭിക്ഖൂസു ബഹിവിഹാരം ഗതേസു ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസദോസോ വാ ന ഹോതി ആരോചിതത്താ സഹവാസസ്സാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘അയഞ്ചാ’തിആദീ’’തി. അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ബഹിസീമായ വത്തസമാദാനട്ഠാനേ വതിപരിക്ഖേപോപി പകതത്തഭിക്ഖൂഹേവ കാതബ്ബോ, ന കമ്മാരഹഭിക്ഖൂഹി. യഥാ ലോകേ ബന്ധനാഗാരാദി ദണ്ഡകാരകേഹി ഏവ കത്തബ്ബം, ന ദണ്ഡാരഹേഹി, ഏവമിധാപീ’’തി വദന്തി, തമ്പി അട്ഠകഥാദീസു ന ദിസ്സതി. ന ഹി വതിപരിക്ഖേപോ ദണ്ഡകമ്മത്ഥായ കാരിതോ, അഥ ഖോ ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥമേവ. തഥാ ഹി വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) ‘‘ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേതി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. തഥാ വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. ഇതോ പരം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ പരിവാസദാനഞ്ച മാനത്തദാനഞ്ച വേദിതബ്ബം. യത്ഥ പന സംസയിതബ്ബം അത്ഥി, തത്ഥ സംസയവിനോദനത്ഥായ കഥേതബ്ബം കഥയാമ.

ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ഏവം വദന്തി – പാരിവാസികോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോപി സമാനോ വത്തേ സമാദിന്നേ നവകട്ഠാനേ ഠിതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘യത്ഥ പന നിസീദാപേത്വാ പരിവിസന്തി, തത്ഥ സാമണേരാനം ജേട്ഠകേന, ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘനവകേന ഹുത്വാ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) തസ്മാ ആരോചിതകാലാദീസു ‘‘അഹം ഭന്തേ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘അഹം ആവുസോ’’തി. തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – പാരിവാസികാദയോ ഭിക്ഖൂ സേയ്യാപരിയന്തആസനപരിയന്തഭാഗിതായ നവകട്ഠാനേ ഠിതാ, ന ഏകന്തേന ¶ നവകഭൂതത്താ. തഥാ ഹി വുത്തം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ച യഥാവുഡ്ഢം ഉപോസഥം പവാരണം വസ്സികസാടികം ഓണോജനം ഭത്ത’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൫). അട്ഠകഥായഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ‘‘പകതത്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠാതബ്ബം, പകതത്തോ ഭിക്ഖു ആസനേന നിമന്തേതബ്ബോ’’തി ഏതിസ്സാ പാളിയാ സംവണ്ണനായ ‘‘വുട്ഠാതബ്ബം, നിമന്തേതബ്ബോതി തദഹുപസമ്പന്നമ്പി ദിസ്വാ വുട്ഠാതബ്ബമേവ, വുട്ഠായ ച ‘അഹം ഇമിനാ സുഖനിസിന്നോ വുട്ഠാപിതോ’തി പരമ്മുഖേന ന ഗന്തബ്ബം, ‘ഇദം ആചരിയ ആസനം, ഏത്ഥ നിസീദഥാ’തി ഏവം നിമന്തേതബ്ബോയേവാ’’തി ഏത്ഥേവ ‘‘ആചരിയാ’’തി ആലപനവിസേസോ വുത്തോ, ന അഞ്ഞത്ഥ. യദി വുഡ്ഢതരേനപി ‘‘ഭന്തേ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബോ സിയാ, ഇധാപി ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ആസന’’ന്തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, ന പന വുത്തം, തസ്മാ ന തേസം തം വചനം സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. ഇമസ്മിം ¶ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൭) ‘‘ആരോചേന്തേന സചേ നവകതരോ ഹോതി, ‘ആവുസോ’തി വത്തബ്ബം. സചേ വുഡ്ഢതരോ, ‘ഭന്തേ’തി വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ഇദഞ്ച ‘‘ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധി’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ തം പടിഗ്ഗാഹകഭൂതം പകതത്തം ഭിക്ഖും സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികം ഭിക്ഖും സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദാപേത്വാ വത്തം യാചാപേത്വാ കമ്മവാചാപരിയോസാനേ സമാദാപേത്വാ ആരോചനമകാരേത്വാ സങ്ഘമജ്ഝതോ നിക്ഖമാപേത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നേന ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തി, ഏവം കരോന്താനഞ്ച നേസം അയമധിപ്പായോ – അയം ഭിക്ഖു വത്തേ അസമാദിന്നേ വുഡ്ഢട്ഠാനിയോപി ഹോതി, തസ്മാ യാചനകാലേ ച കമ്മവാചാസവനകാലേ ച വത്തസമാദാനകാലേ ച സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ ഹോതി, വത്തേ പന സമാദിന്നേ നവകട്ഠാനിയോ, തസ്മാ ന സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ, ആസനപരിയന്തഭാഗിതായ ¶ പരിസപരിയന്തേയേവ നിസീദനാരഹോതി, തദേതം ഏവം വിചാരേതബ്ബം – അയം ഭിക്ഖു സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദമാനോ ആസനം ഗഹേത്വാ യഥാവുഡ്ഢം നിസിന്നോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ കമ്മാരഹഭാവേന ആസനം അഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഉക്കുടികമേവ നിസിന്നോ ഹോതി, കമ്മാരഹോ ച നാമ സങ്ഘമജ്ഝേയേവ ഠപേതബ്ബോ ഹോതി, നോ ബഹി, തസ്മാ ‘‘സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ ന ഹോതീ’’തി ന സക്കാ വത്തും തസ്മിം കാലേ, നിക്ഖമാപിതേ ച വത്താരോചനവത്തനിക്ഖിപനാനം അനിട്ഠിതത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഹച്ച സുട്ഠു നിസിന്നം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിതുമസക്കുണേയ്യത്താ, ചീവരകണ്ണപാദപിട്ഠിആദീഹി ബാധിതത്താ അഗാരവകിരിയാ വിയ ദിസ്സതി, ആരോചനകിരിയഞ്ച വത്തനിക്ഖിപനഞ്ച സങ്ഘമജ്ഝേയേവ കത്തബ്ബം പരിയന്തേ നിസീദിത്വാ കരോന്തോ അട്ഠകഥാവിരോധോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘വത്തം സമാദിയിത്വാ തത്ഥേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേതബ്ബം…പേ… ആരോചേത്വാ സചേ നിക്ഖിപിതുകാമോ, വുത്തനയേനേവ സങ്ഘമജ്ഝേ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി. കസ്മാ? സമാദാനട്ഠാനേയേവ ആരോചാപേത്വാ തത്ഥേവ നിക്ഖിപാപേത്വാ നിട്ഠിതസബ്ബകിച്ചമേവ നിക്ഖമാപേത്വാ അത്തനോ ആസനേ നിസീദാപേന്തോ ഞായാഗതോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

തഥാ സായം വത്താരോചനകാലേ ബഹൂസു പാരിവാസികേസു വുഡ്ഢതരം പഠമം സമാദാപേത്വാ ആരോചാപേത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബപച്ഛാ നവകതരം സമാദാപേന്തി ആരോചാപേന്തി, പാതോ നിക്ഖിപനകാലേ പന നവകതരം പഠമം ആരോചാപേത്വാ നിക്ഖിപാപേന്തി, തതോ അനുക്കമേന വുഡ്ഢതരം സബ്ബപച്ഛാ ആരോചാപേത്വാ നിക്ഖിപാപേന്തി. തേസം അയമധിപ്പായോ സിയാ – യദാ ദസ ഭിക്ഖൂ പകതത്താ ¶ ദസ ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികാ ഹോന്തി, തദാ വുഡ്ഢതരേന പഠമം സമാദിയിത്വാ ആരോചിതേ തസ്സ ആരോചനം അവസേസാ ഏകൂനവീസതി ഭിക്ഖൂ ¶ സുണന്തി, ദുതിയസ്സ അട്ഠാരസ, തതിയസ്സ സത്തരസാതി അനുക്കമേന ഹായിത്വാ സബ്ബനവകസ്സ ആരോചനം ദസ പകതത്താ സുണന്തി സേസാനം അപകതത്തഭാവതോ. തതോ നിക്ഖിപനകാലേ സബ്ബനവകോ പുബ്ബേ അത്തനാ ആരോചിതാനം ദസന്നം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപതി, തതോ പടിലോമേന ദുതിയോ ഏകാദസന്നം, തതിയോ ദ്വാദസന്നന്തി അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ സബ്ബജേട്ഠകോ അത്തനാ പുബ്ബേ ആരോചിതാനം ഏകൂനവീസതിഭിക്ഖൂനം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപതി, ഏവം യഥാനുക്കമേന നിക്ഖിപനം ഹോതി. സബ്ബജേട്ഠകേ പന പഠമം നിക്ഖിത്തേ സതി പുബ്ബേ അത്തനാ ആരോചിതാനം നവന്നം ഭിക്ഖൂനം തദാ അപകതത്തഭാവതോ ആരോചിതാനം സന്തികേ നിക്ഖിപനം ന ഹോതി, തഥാ സേസാനം. തേസം പന ഏകച്ചാനം ഊനം ഹോതി, ഏകച്ചാനം അധികം, തസ്മാ യഥാവുത്തനയേന സബ്ബനവകതോ പട്ഠായ അനുക്കമേന നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി.

ഏവംവാദീനം പന തേസമായസ്മന്താനം വാദേ പകതത്തായേവ ഭിക്ഖൂ ആരോചേതബ്ബാ ഹോന്തി, നോ അപകതത്താ. പുബ്ബേ ആരോചിതാനംയേവ സന്തികേ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബം ഹോതി, നോ അനാരോചിതാനം. ഏവം പന പകതത്തായേവ ഭിക്ഖൂ ആരോചേതബ്ബാ ന ഹോന്തി, അഥ ഖോ അപകതത്താപി ‘‘സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ. പുബ്ബേ ആരോചിതാനമ്പി അനാരോചിതാനമ്പി സന്തികേ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബമേവ ‘‘സചേ സോ ഭിക്ഖു കേനചിദേവ കരണീയേന പക്കന്തോ ഹോതി, യം അഞ്ഞം സബ്ബപഠമം പസ്സതി, തസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വുത്തത്താ, തസ്മാ തഥാ അകരോന്തേപി സബ്ബേസം ആരോചിതത്താ നത്ഥി ദോസോ. അപ്പേകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ‘‘പകതത്തസ്സേവായം ആരോചനാ’’തി മഞ്ഞമാനാ സായം വുഡ്ഢപടിപാടിയാ വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേത്വാ ¶ അത്തനോ സയനം പവിസിത്വാ ദ്വാരജഗ്ഗനസയനസോധനാദീനി കരോന്താ അഞ്ഞേസം ആരോചിതം ന സുണന്തി. അപ്പേകച്ചേ പാതോ സയം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞേസം ആരോചനം വാ നിക്ഖിപനം വാ അനാഗമേത്വാ ഭിക്ഖാചാരാദീനം അത്ഥായ ഗച്ഛന്തി, ഏവം കരോന്താനം തേസം ആരോചനം ഏകച്ചാനം അസുതഭാവസമ്ഭവതോ സാസങ്കോ ഹോതി പാരിവാസികാനം അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനസ്സ പകരണേസു ആഗതത്താ. ന കേവലം സാരത്ഥദീപനിയംയേവ, അഥ ഖോ വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൭൬) ‘‘സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബം അവിസേസേന ‘ആഗന്തുകേന ആരോചേതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’ന്തി വുത്തത്താ’’തി വുത്തം.

തഥാ ¶ അപ്പേകച്ചേ പകതത്താ ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികേസു ഭിക്ഖൂസു സായം വത്തസമാദാനത്ഥം പകതത്തസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സയനസമീപം ഗതേസു അത്തനോ സയനപഞ്ഞാപനപഅക്ഖാരഠപനഅഞ്ഞമഞ്ഞആലാപസല്ലാപകരണാദിവസേന ആളോലേന്താ പാരിവാസികാനം വത്താരോചനം ന സുണന്തി, ന മനസി കരോന്തി. അപ്പേകച്ചേ പാതോ വത്തനിക്ഖിപനകാലേ പാരിവാസികഭിക്ഖൂസു വത്താരോചനവത്തനിക്ഖിപനാനി കരോന്തേസുപി നിദ്ദാപസുതാ ഹുത്വാ ന സുണന്തി. ഏവം കരോന്താനമ്പി തേസം ഏകച്ചാനം അസ്സുതസമ്ഭവതോ വത്താരോചനം സാസങ്കം ഹോതീതി. ഹോതു സാസങ്കം, സുണന്താനം അസ്സുതസമ്ഭവേപി ആരോചകാനം സമ്മാആരോചനേന വത്തസ്സ പരിപുണ്ണത്താ കോ ദോസോതി ചേ? ആരോചകാനം സമ്മാ ആരോചിതത്താ വത്തേ പരിപുണ്ണേപി വത്തഭേദദുക്കടതോവ വിമുത്തോ സിയാ, ന രത്തിച്ഛേദതോ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) ‘‘സചേ വായമന്തോപി സമ്പാപുണിതും വാ സാവേതും ¶ വാ ന സക്കോതി, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കട’’ന്തി.

അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ വത്തം സമാദിയിത്വാ രത്തിം നിപന്നാ നിദ്ദാഭാവേന മനുസ്സസദ്ദമ്പി സുണന്തി, ഭേരിആദിസദ്ദമ്പി സുണന്തി, സകടനാവാദിയാനസദ്ദമ്പി സുണന്തി, തേ തേന സദ്ദേന ആസങ്കന്തി ‘‘ഭിക്ഖൂനം നു ഖോ അയ’’ന്തി, തേ തേന കാരണേന രത്തിച്ഛേദം മഞ്ഞന്തി. കസ്മാ? ‘‘അയഞ്ച നേസം ഛത്തസദ്ദം വാ ഉക്കാസിതസദ്ദം വാ ഖിപിതസദ്ദം വാ സുത്വാ ആഗന്തുകഭാവം ജാനാതി, ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം. ഗതകാലേ ജാനന്തേനപി അനുബന്ധിത്വാ ആരോചേതബ്ബമേവ. സമ്പാപുണിതും അസക്കോന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കട’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) വുത്തത്താതി. തേ ഏവം സഞ്ഞാപേതബ്ബാ – മായസ്മന്തോ ഏവം മഞ്ഞിത്ഥ, നായം പാഠോ ബഹിസീമട്ഠവസേന വുത്തോ, അഥ ഖോ ഉപചാരസീമട്ഠവസേന വുത്തോ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥേവ ‘‘യേപി അന്തോവിഹാരം അപ്പവിസിത്വാ ഉപചാരസീമം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തീ’’തി. തത്ഥപി ആഗന്തുകഭാവസ്സ ജാനിതത്താ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, തസ്മാ ദൂരേസദ്ദസവനമത്തേന രത്തിച്ഛേദോ നത്ഥി, ‘‘അയം ഭിക്ഖൂനം സദ്ദോ, അയം ഭിക്ഖൂഹി വാദിതഭേരിഘണ്ടാദിസദ്ദോ, അയം ഭിക്ഖൂഹി പാജിതസകടനാവാദിസദ്ദോ’’തി നിസിന്നട്ഠാനതോ ജാനന്തോയേവ രത്തിച്ഛേദകരോ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘ആയസ്മാ കരവീകതിസ്സത്ഥേരോ ‘സമണോ അയ’ന്തി വവത്ഥാനമേവ പമാണ’’ന്തി.

ദിവാ ദൂരേ ഗച്ഛന്തം ജനകായം ദിസ്വാപി ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ നു ഖോ’’തി പരികപ്പേന്താ രത്തിച്ഛേദം മഞ്ഞന്തി, തമ്പി അകാരണം. കസ്മാ? ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനസ്സ അഭാവാ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘നദീആദീസു നാവായ ഗച്ഛന്തമ്പി പരതീരേ ഠിതമ്പി ആകാസേ ഗച്ഛന്തമ്പി പബ്ബതഥലഅരഞ്ഞാദീസു ¶ ദൂരേ ഠിതമ്പി ഭിക്ഖും ദിസ്വാ സചേ ‘ഭിക്ഖൂ’തി വവത്ഥാനം അത്ഥി, നാവാദീഹി വാ ഗന്ത്വാ മഹാസദ്ദം കത്വാ ¶ വാ വേഗേന അനുബന്ധിത്വാ വാ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി. ഇതി ഭിക്ഖും ദിസ്വാപി ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനമേവ പമാണം. അഭിക്ഖും പന ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനേ സന്തേപി വാ അസന്തേപി വാ കിം വത്തബ്ബം അത്ഥി, ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ ഇദം രൂപദസ്സനം സദ്ദസവനഞ്ച ആസങ്കന്താ ‘‘പഭാതേ സതി തം ദ്വയം ഭവേയ്യ, തസ്മാ മനുസ്സാനം ഗമനകാലസദ്ദകരണകാലതോ പുബ്ബേയേവ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ അനുഗ്ഗതേയേവ അരുണേ വത്തം നിക്ഖിപന്തി, തദയുത്തം രത്തിച്ഛേദത്താതി.

അഥ പന വിനയധരേന ‘‘കിത്തകാ തേ ആപത്തിയോ, ഛാദേസി, കീവതീഹം പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുട്ഠോ സമാനോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാമി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാമി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരാമി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരാമി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സുദ്ധന്തപരിവാസാരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സപി ദുവിധത്താ ചൂളസുദ്ധന്തമഹാസുദ്ധന്തവസേന ‘‘തേസു അയം ഭിക്ഖു ഇമസ്സ അരഹോ’’തി ഞാപനത്ഥം ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ അനുലോമക്കമേന വാ ആരോചിതദിവസതോ പട്ഠായ പടിലോമക്കമേന വാ ‘‘കിത്തകം കാലം ത്വം ആരോചനആവികരണാദിവസേന സുദ്ധോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ ഭന്തേ, ഏത്തകം കാലം അഹം സുദ്ധോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഏകച്ചം രത്തിപരിയന്തം ജാനാതി, തസ്മാ ചൂളസുദ്ധന്താരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സ സുദ്ധകാലം അപനേത്വാ അസുദ്ധകാലവസേന പരിയന്തം കത്വാ ചൂളസുദ്ധന്തപരിവാസോ ദാതബ്ബോ. അയം ഉദ്ധമ്പി ആരോഹതി, അധോപി ഓരോഹതി. യോ പന അനുലോമവസേന വാ പടിലോമവസേന വാ പുച്ഛിയമാനോ ‘‘സകലമ്പി രത്തിപരിയന്തം അഹം ന ജാനാമി നസ്സരാമി, വേമതികോ ഹോമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സകലമ്പി രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, തസ്മാ മഹാസുദ്ധന്താരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സ ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ യാവ വത്തസമാദാനാ ഏത്തകം കാലം പരിയന്തം കത്വാ മഹാസുദ്ധന്തപരിവാസോ ¶ ദാതബ്ബോ. ഉദ്ധംആരോഹനഅധോഓരോഹനഭാവോ പനേസം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വുത്തോയേവ. ഇതോ പരമ്പി വിധാനം അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ ദട്ഠബ്ബം.

ഇദാനി പന ബഹവോ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ചൂളസുദ്ധന്താരഹോ, അയം മഹാസുദ്ധന്താരഹോ’’തി അവിചിനന്താ അന്തോകമ്മവാചായം ‘‘ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി ¶ അവിസേസവചനമേവ മനസി കരോന്താ ‘‘ഇമായ കമ്മവാചായ ദിന്നം സുദ്ധന്തപരിവാസം ഗഹേത്വാ പഞ്ചാഹമത്തം വാ ദസാഹമത്തം വാ പരിവസിത്വാ അപരിയന്തരത്തിപടിച്ഛാദിതാഹി അപരിയന്താഹി ആപത്തീഹി മോക്ഖോ ഹോതീ’’തി മഞ്ഞന്താ പഞ്ചാഹമത്തം വാ ദസാഹമത്തം വാ പരിവസിത്വാ മാനത്തം യാചന്തി, ഏവം കരോന്താ തേ ഭിക്ഖൂ സഹസ്സക്ഖത്തും പരിവസന്താപി ആപത്തിതോ ന മുച്ചേയ്യും. കസ്മാതി ചേ? പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച വിരുജ്ഝനതോ. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം (പാരാ. ൪൪൨) ‘‘യാവതീഹം ജാനം പടിച്ഛാദേതി, താവതീഹം തേന ഭിക്ഖുനാ അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബം. പരിവുത്ഥപരിവാസേന ഭിക്ഖുനാ ഉത്തരി ഛാരത്തം ഭിക്ഖുമാനത്തായ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചിണ്ണമാനത്തോ ഭിക്ഖു യത്ഥ സിയാ വീസതിഗണോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, തത്ഥ സോ ഭിക്ഖു അബ്ഭേതബ്ബോ’’തി, തസ്മാ പടിച്ഛന്നദിവസമത്തം അപരിവസിത്വാ മാനത്താരഹോ നാമ ന ഹോതി, അമാനത്താരഹസ്സ മാനത്തദാനം ന രുഹതി, അചിണ്ണമാനത്തോ അബ്ഭാനാരഹോ ന ഹോതി, അനബ്ഭാനാരഹസ്സ അബ്ഭാനം ന രുഹതി, അനബ്ഭിതോ ഭിക്ഖു ആപത്തിമുത്തോ പകതത്തോ ന ഹോതീതി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) പന ചൂളസുദ്ധന്തേ ‘‘തം ഗഹേത്വാ പരിവസന്തേന യത്തകം കാലം അത്തനോ സുദ്ധിം ജാനാതി, തത്തകം അപനേത്വാ ¶ അവസേസം മാസം വാ ദ്വിമാസം വാ പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി, മഹാസുദ്ധന്തേ ‘‘തം ഗഹേത്വാ ഗഹിതദിവസതോ യാവ ഉപസമ്പദദിവസോ, താവ രത്തിയോ ഗണേത്വാ പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ പടിച്ഛന്നരത്തിപ്പമാണം പരിവസന്തോയേവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന പഞ്ചാഹദസാഹരത്തിപ്പമാണമത്തം പരിവസന്തോതി അയം അട്ഠകഥാചരിയാനം അധിപ്പായോ. തേനേവ ച കാരണേന ദേസനാആരോചനാദീഹി സബ്ബകാലം ആപത്തിം സോധേത്വാ വസന്താനം ലജ്ജീപേസലാനം സിക്ഖാകാമാനം ഭിക്ഖൂനം സുദ്ധന്തപരിവാസം ദാതും അയുത്തരൂപോ, ദേസനാആരോചനാദീഹി ആപത്തിം അസോധേത്വാ പമാദവസേന ചിരകാലം വസന്താനം ജനപദവാസികാദീനം ദാതും യുത്തരൂപോതി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥാപി അവസേസവിനിച്ഛയോ അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

അഥ പന വിനയധരേന ‘‘ത്വം, ആവുസോ, കതരആപത്തിം ആപന്നോ, കതി രത്തിയോ തേ ഛാദിതാ’’തി പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സങ്ഘാദിസേസം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പക്ഖമത്തം പടിച്ഛാദിതാ, തേനാഹം സങ്ഘം പക്ഖപരിവാസം യാചിത്വാ സങ്ഘേന ദിന്നേ പക്ഖപരിവാസേ പരിവസിത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്തോവ ഹുത്വാ അന്തരാ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പഞ്ചാഹമത്തം ഛാദിതാ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സമോധാനപരിവാസാരഹോ, തീസു ച സമോധാനപരിവാസേസു ഓധാനസമോധാനാരഹോ’’തി ഞത്വാ ¶ ‘‘തേന ഹി ഭിക്ഖു ത്വം മൂലായപടികസ്സനാരഹോ’’തി വത്വാ തം മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പരിവുത്ഥദിവസേ അദിവസേ കത്വാ അന്തരാ പടിച്ഛന്നേ പഞ്ച ദിവസേ മൂലാപത്തിയാ പടിച്ഛന്നേസു ദിവസേസു സമോധാനേത്വാ ഓധാനസമോധാനോ ദാതബ്ബോ. ഇതോ പരാനി ഓധാനസമോധാനേ വത്തബ്ബവചനാനി പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

അഥ പന വിനയധരേന പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം, സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ¶ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ദസാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു അഗ്ഘസമോധാനാരഹോ’’തി ഞത്വാ താസം ആപത്തീനം യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോ. തത്രേവം വദന്തി – ‘‘യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോ’’തി വുത്തോ, ഏവം സന്തേ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദീസു കഥന്തി? തേസുപി ‘‘യാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ, യാ ആപത്തിയോ മാസപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വത്തബ്ബോതി. യദി ഏവം പാളിവിരോധോ ആപജ്ജതി. പാളിയഞ്ഹി ദസാഹപ്പടിച്ഛന്നപരിയോസാനാ ഏവ ആപത്തി ദസ്സിതാ, ന പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദയോതി? സച്ചം, പാളിയം തഥാദസ്സനം പന നയദസ്സനമത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘പഞ്ചദസ ദിവസാനി പടിച്ഛന്നായ ‘പക്ഖപ്പടിച്ഛന്ന’ന്തി വത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാ…പേ… ഏവം യാവ സട്ഠിസംവച്ഛരം, അതിരേകസട്ഠിസംവച്ഛരപ്പടിച്ഛന്നന്തി വാ തതോ വാ ഭിയ്യോപി വത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരേനപി വുത്തം ‘‘അയം സമുച്ചയക്ഖന്ധകോ നാമ ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസോ, ആപത്തി നാമ പടിച്ഛന്നാ വാ ഹോതു അപ്പടിച്ഛന്നാ വാ സമകഊനതരഅതിരേകപ്പടിച്ഛന്നാ വാ, വിനയധരസ്സ കമ്മവാചം യോജേതും സമത്ഥഭാവോയേവേത്ഥ പമാണ’’ന്തി, തസ്മാ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നാദീനം കമ്മവാചാകരണേ കുക്കുച്ചം ന കാതബ്ബന്തി.

ഹോതു, ഏവമ്പി പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നം പരിയന്തം കത്വാ കതായ കമ്മവാചായ തതോ ഉദ്ധം ആപത്തി നത്ഥീതി കഥം ജാനേയ്യാതി? ഇദാനി സിക്ഖാകാമാ ഭിക്ഖൂ ദേവസികമ്പി ദേസനാരോചനാവികരണാനി കരോന്തി ഏകാഹികദ്വീഹികാദിവസേനപി, കിച്ചപസുതാ ഹുത്വാ തഥാ അസക്കോന്താപി ഉപോസഥദിവസം നാതിക്കമന്തി, ഗിലാനാദിവസേന തദതിക്കന്താപി അതിക്കന്തഭാവം ¶ ജാനന്തി, തസ്മാ തദതിക്കന്തഭാവേ സതി അതിരേകപക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദിവസേന വഡ്ഢേത്വാ കമ്മവാചം കരേയ്യ, തദതിക്കന്തഭാവേ പന അസതി പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നപരിയന്താ ¶ ഹോതി, തസ്മാ പക്ഖപരിയന്തകമ്മവാചാകരണം ഞായാഗതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തഥാപി യദേതം ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തം, തത്ഥ ഇമിനായേവ അനുക്കമേന മയാ പടിച്ഛാദിതാ ആപത്തിയോ ഹോന്തീതി കഥം ജാനേയ്യ, അജാനനേ ച സതി ‘‘യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി അജാനപ്പടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതീ’’തി ഇദം ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി. തത്ഥ ഹി ആപത്തിയാ ആപന്നഭാവം അജാനന്തോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേതി, തസ്മാ ‘‘ആപത്തി ച ഹോതി ആപത്തിസഞ്ഞീ ചാ’’തി വുത്തആപത്തിസഞ്ഞിതാഭാവാ അപ്പടിച്ഛന്നമേവ ഹോതി, തസ്മാ അപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം അധമ്മികം ഹോതി. ഇധ പന ‘‘ഏത്തകാ രത്തിയോ മയാ ഛാദിതാ’’തി ഛന്നകാലമേവ ന ജാനാതി, തദജാനഭാവേ സതിപി പരിവാസദാനം രുഹതി. തേനേവ ച കാരണേന സുദ്ധന്തപരിവാസേ (ചൂളവ. ൧൫൬-൧൫൭) ‘‘ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി രത്തിപരിയന്തസ്സ അജാനനഅസരണവേമതികഭാവേ സതിപി പരിവാസദാനം വുത്തം, തസ്മാ ഛാദിതകാലം തഥതോ അജാനന്തോപി ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി ഏത്ഥ അപ്പവിട്ഠസ്സ അഭാവാ സമ്പജ്ജതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥാപി ¶ ഏവം വദേയ്യും – ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തേ തേസു ദിവസേസു ആപത്തിയോ അത്ഥി പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി അപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി ചിരപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി അചിരപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി ഏകാപി, അത്ഥി സമ്ബഹുലാപി, സബ്ബാ താ ആപത്തിയോ ഏതേനേവ പദേന സങ്ഗഹിതാ സിയുന്തി? സങ്ഗഹിതാ ഏവ. ന ഹേത്ഥ സംസയോ കാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘അഞ്ഞസ്മിം പന ആപത്തിവുട്ഠാനേ ഇദം ലക്ഖണം – യോ അപ്പടിച്ഛന്നം ആപത്തിം ‘പടിച്ഛന്നാ’തി വിനയകമ്മം കരോതി, തസ്സ ആപത്തി വുട്ഠാതി. യോ പടിച്ഛന്നം ‘അപ്പടിച്ഛന്നാ’തി വിനയകമ്മം കരോതി, തസ്സ ന വുട്ഠാതി. അചിരപ്പടിച്ഛന്നം ‘ചിരപ്പടിച്ഛന്നാ’തി കരോന്തസ്സപി വുട്ഠാതി, ചിരപ്പടിച്ഛന്നം ‘അചിരപ്പടിച്ഛന്നാ’തി കരോന്തസ്സ ന വുട്ഠാതി. ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ‘സമ്ബഹുലാ’തി കരോന്തസ്സപി വുട്ഠാതി ഏകം വിനാ സമ്ബഹുലാനം അഭാവതോ. സമ്ബഹുലാ പന ആപജ്ജിത്വാ ¶ ‘ഏകം ആപജ്ജി’ന്തി കരോന്തസ്സ ന വുട്ഠാതീ’’തി, തസ്മാ ഏതേഹി പദേഹി സബ്ബാസം പടിച്ഛന്നാപത്തീനം സങ്ഗഹിതത്താ താഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥ പന വിനയധരേന പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം ഏകം സുക്കവിസ്സട്ഠിം, ഏകം കായസംസഗ്ഗം, ഏകം ദുട്ഠുല്ലവാചം, ഏകം അത്തകാമം, ഏകം സഞ്ചരിത്തം, ഏകം കുടികാരം, ഏകം വിഹാരകാരം, ഏകം ദുട്ഠദോസം, ഏകം അഞ്ഞഭാഗിയം, ഏകം സങ്ഘഭേദം, ഏകം ഭേദാനുവത്തകം, ഏകം ദുബ്ബചം, ഏകം കുലദൂസക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു മിസ്സകസമോധാനപരിവാസാരഹോ’’തി ഞത്വാ അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ആഗതനയേന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ. ഏത്ഥാഹ – അഗ്ഘസമോധാനമിസ്സകസമോധാനാനം കോ വിസേസോ, കിം നാനാകരണന്തി? വുച്ചതേ – അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസോ അചിരപ്പടിച്ഛന്നാ ¶ ആപത്തിയോ ചിരപ്പടിച്ഛന്നായം ആപത്തിയം സമോധാനേത്വാ തസ്സാ ചിരപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ അഗ്ഘവസേന ദീയതി, മിസ്സകസമോധാനപരിവാസോ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ സമോധാനേത്വാ താസം മിസ്സകവസേന ദീയതി, അയമേതേസം വിസേസോ. അഥ വാ അഗ്ഘസമോധാനോ സഭാഗവത്ഥൂനം ആപത്തീനം സമോധാനവസേന ഹോതി, ഇതരോ വിസഭാഗവത്ഥൂനന്തി ആചരിയാ. തേനേവാഹ ആചരിയവജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൧൦൨) ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ നാമ സഭാഗവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപന്നസ്സ ബഹുരത്തിം പടിച്ഛാദിതാപത്തിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബോ, ഇതരോ നാനാവത്ഥുകാനം വസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ’’തി.

അഥ സിയാ ‘‘ഏവം ചിരപ്പടിച്ഛന്നായോ ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നായോ ച നാനാവത്ഥുകായോ ആപത്തിയോ ആപജ്ജന്തസ്സ കോ പരിവാസോ ദാതബ്ബോ അഗ്ഘസമോധാനോ വാ മിസ്സകസമോധാനോ വാ, അഥ തദുഭയാ വാ’’തി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി അഗ്ഘസമോധാനം ദദേയ്യ, ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച സഭാഗവത്ഥുകാഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠിതോ ഭവേയ്യ, ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച നോ വിസഭാഗവത്ഥുകാഹി. യദി ച മിസ്സകസമോധാനം ദദേയ്യ, സമാനകാലപ്പടിച്ഛന്നാഹി വിസഭാഗവത്ഥൂഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠിതോ ഭവേയ്യ, നോ അസമാനകആലപ്പടിച്ഛന്നാഹി സഭാഗവത്ഥുകാഹി ച, അഥ തദുഭയമ്പി ദദേയ്യ, ‘‘ഏകസ്മിം കമ്മേ ദ്വേ പരിവാസാ ദാതബ്ബാ’’തി നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി പരിവാസാദികം വിനയകമ്മം വത്ഥുവസേന വാ ഗോത്തവസേന വാ നാമവസേന വാ ആപത്തിവസേന വാ കാതും വട്ടതിയേവ.

തത്ഥ ¶ ¶ സുക്കവിസ്സട്ഠീതി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ച. സങ്ഘാദിസേസോതി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ച. തത്ഥ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിം കായസംസഗ്ഗ’’ന്തിആദിവചനേനാപി ‘‘നാനാവത്ഥുകായോ’’തി വചനേനപി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ച ഗഹിതം ഹോതി, ‘‘സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വചനേനപി ‘‘ആപത്തിയോ’’തി വചനേനപി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ച ഗഹിതാ ഹോതി, തസ്മാ അഗ്ഘസമോധാനവസേന പരിവാസേ ദിന്നേ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജി’’ന്തിആദിവചനേനേവ വത്ഥുസ്സ ച ഗോത്തസ്സ ച നാമസ്സ ച ആപത്തിയാ ച ഗഹിതത്താ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച സഭാഗവത്ഥുകാഹി ച വിസഭാഗവത്ഥുകാഹി ച സബ്ബാഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാതീതി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം ‘‘ഏത്ഥ ച ‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം നാനാവത്ഥുകായോ’തിപി ‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജി’ന്തിപി ഏവം പുബ്ബേ വുത്തനയേന വത്ഥുവസേനപി ഗോത്തവസേനപി നാമവസേനപി ആപത്തിവസേനപി യോജേത്വാ കമ്മവാചം കാതും വട്ടതിയേവാതി അയം മിസ്സകസമോധാനോ’’തി, ഇമസ്മിഞ്ച വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൪൫) തഥേവ വത്വാ ‘‘തസ്മാ ന ഇധ വിസും കമ്മവാചം യോജേത്വാ ദസ്സയിസ്സാമ, പുബ്ബേ സബ്ബാപത്തിസാധാരണം കത്വാ യോജേത്വാ ദസ്സിതായ ഏവ കമ്മവാചായ നാനാവത്ഥുകാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനസമ്ഭവതോ സായേവേത്ഥ കമ്മവാചാ അല’’ന്തി.

യദി ഏവം ആചരിയവജിരബുദ്ധിത്ഥേരേന ദ്വിന്നം വിസേസോ ന വത്തബ്ബോ, അഥ കസ്മാ വുത്തോതി? തീസു സമോധാനപരിവാസേസു ഓധാനസമോധാനോ മൂലായപടികസ്സനായ ഓധൂനിതകാലേയേവ ദാതബ്ബോ, അഗ്ഘസമോധാനമിസ്സകസമോധാനപരിവാസാ പന വിസുംയേവ ദാതബ്ബാ. ‘‘ഏവം ദിന്നേ ഏതേസം ¶ കോ വിസേസോ’’തി ചിന്തായം വിസേസസമ്ഭവമത്തദസ്സനത്ഥം വുത്തോ. അട്ഠകഥായം പന പരിവാസാദികമ്മസ്സ ലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുവസേന വാ’’തിആദിമാഹ, തസ്മാ ലക്ഖണവസേനേവ സഭാഗവത്ഥുകാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവതി. തേനേവ ച കാരണേന സാരത്ഥദീപനിനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച വിമതിവിനോദനിനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച ന കോചി വിസേസോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

യദി ഏവം മിസ്സകസമോധാനകമ്മവാചായപി ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവേയ്യ. തത്ഥപി ഹി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം നാനാവത്ഥുകായോ’’തിപി ‘‘ഏകാ സുക്കവിസ്സട്ഠി…പേ… ഏകാ കുലദൂസകാ’’തിപി വത്തബ്ബം. ഏവം സതി ‘‘സമ്ബഹുലാ’’തിപി ‘‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ’’തിപി വത്ഥുഗോത്തനാമാപത്തീഹി കിത്തനസമ്ഭവതോ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവേയ്യാതി? ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. വത്ഥാദികിത്തനഞ്ഹി സബ്ബാപത്തീനം ഗണ്ഹനത്ഥം ഹോതി. ഏവം ഗണ്ഹന്തേപി പടിച്ഛന്നകാലസ്സ ¶ അകഥിതത്താ ‘‘ഏത്തകം നാമ കാലം പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി ന പഞ്ഞായതി, തസ്മിം അപഞ്ഞായമാനേ തേന പമാണേന പരിവാസോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം ന സമ്ഭവതി, തസ്മാ മിസ്സകസമോധാനകമ്മവാചായ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം ന സമ്ഭവതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പരിവാസവിനിച്ഛയകഥാ നിട്ഠിതാ.

മാനത്തവിനിച്ഛയകഥാ

മാനത്തകഥായമ്പി മാനത്തം നാമ അപ്പടിച്ഛന്നമാനത്തം പടിച്ഛന്നമാനത്തം പക്ഖമാനത്തം സമോധാനമാനത്തന്തി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ ¶ യോ ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ തം ദിവസമേവ ആരോചേതി, ഏകരത്തിമത്തമ്പി ന പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ പരിവാസം അദത്വാവ ദിന്നം മാനത്തം അപ്പടിച്ഛന്നമാനത്തം നാമ. യോ ആപജ്ജിത്വാ ദസഹി ആകാരേഹി വിനാ തം ദിവസം നാരോചേതി, ഏകരത്താദിവസേന പടിച്ഛാദേതി, തത്ഥ യഥാപടിച്ഛന്നദിവസം പരിവാസം ദത്വാ പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സ ദിന്നം മാനത്തം പടിച്ഛന്നമാനത്തം നാമ. ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പടിച്ഛന്നായ വാ അപ്പടിച്ഛന്നായ വാ ഭിക്ഖുനിയാ പക്ഖമത്തമേവ ദിന്നം മാനത്തം പക്ഖമാനത്തം നാമ. ഭിക്ഖു പന പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവസിത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്തകാലേയേവ പുന ആപജ്ജിത്വാ ന പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പരിവുത്ഥദിവസേ അദിവസേ കത്വാ അപ്പടിച്ഛാദിതത്താ സമോധാനപരിവാസം അദത്വാ ദിന്നം മാനത്തം സമോധാനമാനത്തം നാമ. മാനത്താരഹകാലേപി മാനത്തചരണകാലേപി അബ്ഭാനാരഹകാലേപി ഏസേവ നയോ. തേസു തീണി മാനത്താനി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ന വുത്താനി. പക്ഖമാനത്തം പച്ഛാ ആഗമിസ്സതി.

യാനി പന പരിവാസമാനത്താനി അനവട്ഠിതത്താ പുഥുജ്ജനസ്സ ഗിഹിആദിവസേന പരിവത്തനേ സതി പുന ദാതബ്ബാദാതബ്ബഭാവേ സങ്കിതബ്ബാനി, താനി ദസ്സേതും പാളിയം അനേകേഹി പകാരേഹി വിത്ഥാരതോ വുത്താനി. തേസു ഭിക്ഖൂനം സംസയവിനോദനത്ഥായ ഏകദേസം ദസ്സേതും ‘‘സചേ കോചീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിബ്ഭമതീതി വിരൂപോ ഹുത്വാ ഭമതി, ഹീനായാവത്തതി ഗിഹീ ഹോതീതി അത്ഥോ. സാമണേരോ ഹോതീതി ഉപസമ്പന്നഭാവം ജഹിത്വാ സാമണേരഭാവം ഉപഗച്ഛതി. തത്ഥ പാരാജികപ്പത്തഭാവേന വാ ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന വാ ഗിഹീ ഹോതി ¶ . തേസു പഠമേന പുന ഉപസമ്പദായ അഭബ്ബത്താ പുന പരിവാസോ ന രുഹതിയേവ, ദുതിയേന പന പുന ഉപസമ്പദായ ഭബ്ബത്താ ‘‘സോ ചേ പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തി ¶ വുത്തം. ഇതരോ പന പാരാജികപ്പത്തഭാവേന സാമണേരോ ന ഹോതി. കസ്മാ? സരണഗമനാദീനം വിനസ്സനതോ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൦൮) ‘‘ഉപസമ്പന്നാനമ്പി പാരാജികസമആപത്തിയാ സരണഗമനാദിസാമണേരഭാവസ്സപി വിനസ്സനതോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, സങ്ഘലാഭമ്പി തേന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി, ഗിഹീ പന ഹുത്വാ പുന സാമണേരഭാവമത്തം ലദ്ധബ്ബം ഹോതി. ‘‘സാമണേരോതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ പന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ കതേ സിയാ സാമണേരഭാവോ, തതോപി പുന ഉപസമ്പജ്ജിതുകാമതായ സതി സിയാ ഉപസമ്പന്നഭാവോ. ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം കത്വാ ഗിഹിഭാവം ഉപഗതേപി പുന സാമണേരപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ സാമണേരോ ഹോതി. തതോ പുന ഉപസമ്പജ്ജിതും ലദ്ധബ്ബത്താ ‘‘പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തോ. തേസം ഭിക്ഖുഭാവേ പരിവാസേ അനിട്ഠിതേപി ഗിഹിസാമണേരഭാവം പത്തത്താ പരിവാസോ ന രുഹതി ഉപസമ്പന്നാനമേവ പരിവാസസ്സ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താതി അത്ഥോ.

ഏവം സന്തേ പുന ഉപസമ്പജ്ജന്തസ്സ കിം പരിവാസോ പുന ദാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘സോ ചേ പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ – സോ വിബ്ഭന്തകോ സോ വാ സാമണേരോ പുന ഉപസമ്പന്നഭാവം ഉപഗച്ഛതി, പുരിമം പുബ്ബേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ദിന്നം പരിവാസദാനം ഏവ ഇദാനി പരിവാസദാനം ഹോതി. യോ പരിവാസോ പുബ്ബേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ദിന്നോ, സോ പരിവാസോ സുദിന്നോ, ദുദിന്നോ ന ഹോതി. യോ യത്തകോ കാലോ പരിവുത്ഥോ, സോ തത്തകോ കാലോ സുപരിവുത്ഥോയേവ ഹോതി, ന ദുപരിവുത്ഥോ, തസ്മാ അവസേസോ കാലോ പരിവസിതബ്ബോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പുബ്ബേ ഭിക്ഖുകാലേ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസം ഗഹേത്വാ ദസദിവസമത്തം പരിവസിത്വാ അനിട്ഠിതേയേവ പരിവാസേ വിബ്ഭമിത്വാ സാമണേരോ ¶ വാ ഹുത്വാ പുന ഉപസമ്പന്നേന അവസേസപഞ്ചദിവസേ പരിവസിത്വാ പരിവാസോ നിട്ഠാപേതബ്ബോതി. മാനത്താരഹാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഉമ്മത്തകാദീസുപി തസ്മിം കാലേ അജാനന്തത്താ ‘‘പരിവാസോ ന രുഹതീ’’തി വുത്തം. തിണ്ണമ്പി ഉക്ഖിത്തകാനം കമ്മനാനാസംവാസകത്താ തേഹി സഹസംവാസോയേവ നത്ഥീതി ഉക്ഖിത്തകാനം പരിവാസോ ന രുഹതീതി വുത്തം.

സചേ പുന ഓസാരീയതീതി ഉക്ഖേപനീയകമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭനവസേന സമാനസംവാസകഭാവം പവേസീയതി. ‘‘സചേ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവതീ’’തിആദീസു അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി. യം പന വുത്തം ‘‘പക്ഖമാനത്തം പച്ഛാ ആഗമിസ്സതീ’’തി, തത്രേവം ¶ ജാനിതബ്ബം – പക്ഖമാനത്തന്തി ഭിക്ഖുനിയാ ദാതബ്ബമാനത്തം. തം പന പടിച്ഛന്നായപി അപ്പടിച്ഛന്നായപി ആപത്തിയാ അഡ്ഢമാസമത്തമേവ ദാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നായ ഭിക്ഖുനിയാ ഉഭതോസങ്ഘേ പക്ഖമാനത്തം ചരിതബ്ബ’’ന്തി (പാചി. ൧൪൯; ചൂളവ. ൪൦൩; അ. നി. ൮.൫൧). തം പന ഭിക്ഖുനീഹി അത്തനോ സീമം സോധേത്വാ വിഹാരസീമായ വാ വിഹാരസീമം സോധേതും അസക്കോന്തീഹി ഖണ്ഡസീമായ വാ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതുവഗ്ഗഗണം സന്നിപാതാപേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ ഏകാ ആപത്തി ഹോതി, ഏകിസ്സാ വസേന, സചേ ദ്വേ വാ തിസ്സോ വാ സമ്ബഹുലാ വാ ഏകവത്ഥുകാ വാ നാനാവത്ഥുകാ വാ, താസം താസം വസേന വത്ഥുഗോത്തനാമആപത്തീസു യം യം ഇച്ഛതി, തം തം ആദായ യോജനാ കാതബ്ബാ.

തത്രിദം ഏകാപത്തിവസേന മുഖമത്തനിദസ്സനം – തായ ആപന്നായ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖുനീനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ ‘‘അഹം ¶ , അയ്യേ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം ഗാമന്തരം, സാഹം, അയ്യ,ഏ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചാമീ’’തി. ഏവം തിക്ഖത്തും യാചാപേത്വാ ബ്യത്തായ ഭിക്ഖുനിയാ പടിബലായ സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ ‘‘സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമാ ഭിക്ഖുനീ ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജി ഗാമന്തരം, സാ സങ്ഘം ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചതി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമായ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം ദദേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി. സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ…പേ… ദുതിയമ്പി. തതിയമ്പി ഏതമത്ഥം വദാമി. സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ…പേ… ഭാസേയ്യ. ദിന്നം സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമായ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി.

കമ്മവാചാപരിയോസാനേ വത്തം സമാദിയിത്വാ ഭിക്ഖുമാനത്തകഥായം വുത്തനയേനേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിത്തവത്തം വസിതുകാമായ തഥേവ സങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ വാ പക്കന്താസു ഭിക്ഖുനീസു ഏകഭിക്ഖുനിയാ വാ ദുതിയികായ വാ സന്തികേ വുത്തനയേനേവ നിക്ഖിപിതബ്ബം. അഞ്ഞിസ്സാ പന ആഗന്തുകായ സന്തികേ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം, നിക്ഖിത്തകാലതോ പട്ഠായ പകതത്തട്ഠാനേ തിട്ഠതി.

പുന സമാദിയിത്വാ അരുണം ഉട്ഠപേന്തിയാ പന ഭിക്ഖുനീനംയേവ സന്തികേ വസിതും ന ലബ്ഭതി ¶ . ‘‘ഉഭതോസങ്ഘേ പക്ഖമാനത്തം ചരിതബ്ബ’’ന്തി ഹി വുത്തം, തസ്മാ അസ്സാ ആചരിയുപജ്ഝായാഹി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സങ്ഗാഹകപക്ഖേ ഠിതോ ഏകോ മഹാഥേരോ വാ ധമ്മകഥികോ വാ ഭിക്ഖു വത്തബ്ബോ ‘‘ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ വിനയകമ്മം കത്തബ്ബമത്ഥി, തത്ര നോ അയ്യാ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ പേസേഥാ’’തി. സങ്ഗഹം അകാതും ന ലബ്ഭതി, ‘‘പേസേസ്സാമാ’’തി വത്തബ്ബം. ചതൂഹി പകതത്തഭിക്ഖുനീഹി മാനത്തചാരിനിം ഭിക്ഖുനിം ¶ ഗഹേത്വാ അന്തോഅരുണേയേവ നിക്ഖിപിത്വാ ഗാമൂപചാരതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ ഗുമ്ബവതിആദീഹി പടിച്ഛന്നേ ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, വിഹാരൂപചാരതോപി ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ അതിക്കമിതബ്ബാ. ചതൂഹി പകതത്തഭിക്ഖൂഹിപി തത്ഥ ഗന്തബ്ബം, ഗന്ത്വാ പന ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ന ഏകട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, പടിക്കമിത്വാ അവിദൂരേ ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം. കുരുന്ദിമഹാപച്ചരീസു പന ‘‘ഭിക്ഖുനീഹി ബ്യത്തം ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഉപാസികായോ ഭിക്ഖൂഹിപി ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഉപാസകേ അത്തരക്ഖണത്ഥായ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കുരുന്ദിയംയേവ ച ‘‘ഭിക്ഖുനുപസ്സയസ്സ ച വിഹാരസ്സ ച ഉപചാരം മുഞ്ചിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം, ‘‘ഗാമസ്സാ’’തി ന വുത്തം.

ഏവം നിസിന്നേസു പന ഭിക്ഖുനീസു ച ഭിക്ഖൂസു ച തായ ഭിക്ഖുനിയാ ‘‘മാനത്തം സമാദിയാമി, വത്തം സമാദിയാമീ’’തി വത്തം സമാദിയിത്വാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ താവ ഏവം ആരോചേതബ്ബം ‘‘അഹം, അയ്യേ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം ഗാമന്തരം, സാഹം സങ്ഘം ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചിം, തസ്സാ മേ സങ്ഘോ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം അദാസി, സാഹം മാനത്തം ചരാമി, വേദിയാമഹം അയ്യേ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി.

തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവം ആരോചേതബ്ബം ‘‘അഹം, അയ്യാ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം…പേ… വേദിയാമഹം അയ്യാ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി. ഇധാപി യായ കായചി ഭാസായ ആരോചേതും വട്ടതി. ആരോചേത്വാ ച ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സേവ സന്തികേ നിസീദിതബ്ബം, ആരോചിതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം ഗന്തും വട്ടതി. സചേ സാസങ്കാ ഹോതി, ഭിക്ഖുനിയോ തത്ഥേവ ഠാനം പച്ചാസീസന്തി, ഠാതബ്ബം. സചേ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ തം ഠാനം ഏതി, പസ്സന്തിയാ ആരോചേതബ്ബം. നോ ചേ ആരോചേതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച ¶ . സചേ അജാനന്തിയാ ഏവ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കടം. സചേ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപജ്ഝായാദീനം വത്തകരണത്ഥം പഗേവ ഗന്തുകാമാ ഹോന്തി, രത്തിവിപ്പവാസഗണഓഹീയനഗാമന്തരാപത്തിരക്ഖണത്ഥം ¶ ഏകം ഭിക്ഖുനിം ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബം, തായ അരുണേ ഉട്ഠിതേ തസ്സാ സന്തികേ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബം. ഏതേനുപായേന അഖണ്ഡാ പഞ്ചദസ രത്തിയോ മാനത്തം ചരിതബ്ബം.

അനിക്ഖിത്തവത്തായ പന പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – ‘‘ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി ഏത്ഥ യത്തകാ പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ തം ഗാമം ഭിക്ഖൂ വാ ഭിക്ഖുനിയോ വാ ആഗച്ഛന്തി, സബ്ബേസം ആരോചേതബ്ബം. അനാരോചേന്തിയാ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച. സചേപി രത്തിം കോചി ഭിക്ഖു തം ഗാമൂപചാരം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതിയേവ, അജാനനപച്ചയാ പന വത്തഭേദതോ മുച്ചതി. കുരുന്ദീആദീസു പന ‘‘അനിക്ഖിത്തവത്തഭിക്ഖൂനം വുത്തനയേനേവ കഥേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം പാരിവാസികവത്താദീനം ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛിന്നത്താ യുത്തതരം ദിസ്സതി. ഉപോസഥേ ആരോചേതബ്ബം, പവാരണായ ആരോചേതബ്ബം, ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദേവസികം ആരോചേതബ്ബം. സചേ ഭിക്ഖൂനം തസ്മിം ഗാമേ ഭിക്ഖാചാരോ സമ്പജ്ജതി, തത്ഥേവ ഗന്തബ്ബം. നോ ചേ സമ്പജ്ജതി, അഞ്ഞത്ര ചരിത്വാപി തത്ര ആഗന്ത്വാ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബം, ബഹിഗാമേ വാ സങ്കേതട്ഠാനം കാതബ്ബം ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ അമ്ഹേ പസ്സിസ്സതീ’’തി. തായ സങ്കേതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം, സങ്കേതട്ഠാനേ അദിസ്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം. വിഹാരേ സബ്ബഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം. സചേ സബ്ബേസം സക്കാ ന ഹോതി ആരോചേതും, ബഹി ഉപചാരസീമായ ഠത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ പേസേതബ്ബാ, താഹി ആനീതാനം ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം. സചേ വിഹാരോ ദൂരോ ഹോതി സാസങ്കോ, ഉപാസകേ ച ഉപാസികായോ ¶ ച ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ പന അയം ഏകാ വസതി, രത്തിവിപ്പവാസം ആപജ്ജതി, തസ്മാസ്സാ ഏകാ പകതത്താ ഭിക്ഖുനീ സമ്മന്നിത്വാ ദാതബ്ബാ ഏകച്ഛന്നേ വസനത്ഥായ.

ഏവം അഖണ്ഡം മാനത്തം ചരിത്വാ വീസതിഗണേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ വുത്തനയേനേവ അബ്ഭാനം കാതബ്ബം. ‘‘സചേ മാനത്തം ചരമാനാ അന്തരാപത്തിം ആപജ്ജതി, മൂലായ പടികസ്സിത്വാ തസ്സാ ആപത്തിയാ മാനത്തം ദാതബ്ബ’’ന്തി കുരുന്ദിയം വുത്തം, ഇദം പക്ഖമാനത്തം നാമ. ഇദം പന പക്ഖമാനത്തം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) പാളിമുത്തവിനയവിനിച്ഛയഭാവേന ആഗതമ്പി ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ ആചരിയേന അനുദ്ധടം. അയം പനാചരിയസ്സ അധിപ്പായോ സിയാ – ഇദം പക്ഖമാനത്തം ഭിക്ഖുനിയോയേവ സന്ധായ ഭഗവതാ വിസും പഞ്ഞത്തം, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണം, ഇമസ്മിഞ്ച കാലേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ നത്ഥി, തസ്മാ ഗന്ഥസ്സ ലഹുഭാവത്ഥം ഇദമ്പി അഞ്ഞമ്പി ഈദിസം അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബന്തി. അമ്ഹേഹി പന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ അവിജ്ജമാനേപി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ¶ ഭിക്ഖുനീഹി സമാദാതബ്ബവത്തം ജാനിസ്സതി. ‘ദുബ്ബലജാതികാ ഹി ഭീരുകജാതികാ ഭിക്ഖുനിയോ ഭഗവതോ ആണം പതിട്ഠാപേന്തിയോ ഏവരൂപം ദുക്കരം ദുരഭിസമ്ഭവം വത്തം സമാദയിംസു, കിമങ്ഗം പന മയ’ന്തി മനസി കരോന്താ ഭഗവതോ ആണം പതിട്ഠാപേന്താ പരിവാസാദിവത്തം സമാദിയിസ്സന്തീ’’തി മന്ത്വാ ആചരിയേന അനുദ്ധടമ്പി ഇമസ്മിം വിനയാലങ്കാരപ്പകരണേ ഉദ്ധടം, തസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സഞ്ജാതസദ്ധാപേമഗാരവാദിയുത്തേഹി സത്ഥുസാസനകരേഹി ഭിക്ഖൂഹി സമ്മാ സിക്ഖിതബ്ബം. ഇതോ പരാനി അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

മാനത്തവിനിച്ഛയകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൮. പാരിവാസികവത്തകഥായം നവകതരം പാരിവാസികന്തി അത്തനാ നവകതരം പാരിവാസികം. പാരിവാസികസ്സ ഹി ¶ അത്തനാ നവകതരം പാരിവാസികം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ മൂലായപടികസ്സനാരഹ മാനത്താരഹ മാനത്തചാരിക അബ്ഭാനാരഹാപി പകതത്തട്ഠാനേയേവ തിട്ഠന്തി. തേനാഹ ‘‘അന്തമസോ മൂലായപടികസ്സനാരഹാദീനമ്പീ’’തി. അന്തമസോ മൂലായപടികസ്സനാരഹാദീനമ്പീതി ആദി-സദ്ദേന മാനത്താരഹമാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തേ ഹി പാരിവാസികാനം, പാരിവാസികാ ച തേസം പകതത്തട്ഠാനേ ഏവ തിട്ഠന്തി. അധോതപാദട്ഠപനകന്തി യത്ഥ ഠത്വാ പാദേ ധോവന്തി, താദിസം ദാരുഫലകഖണ്ഡാദിം. പാദഘംസനന്തി സക്ഖരകഥലാദിം. പാദേ ഘംസന്തി ഏതേനാതി പാദഘംസനം, സക്ഖരകഥലാദി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ പാദഘംസനിയോ സക്ഖരം കഥലം സമുദ്ദഫേണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൯). സദ്ധിവിഹാരികാനമ്പി സാദിയന്തസ്സാതി സദ്ധിവിഹാരികാനമ്പി അഭിവാദനാദിം സാദിയന്തസ്സ. വത്തം കരോന്തീതി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വുത്തത്താ സദ്ധിവിഹാരികാദീഹിപി അഭിവാദനാദിം കാതും ന വട്ടതി. ‘‘മാ മം ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛഥാ’’തി വുത്തേ അനാപുച്ഛാപി ഗാമം പവിസിതും വട്ടതി.

യോ യോ വുഡ്ഢോതി പാരിവാസികേസു ഭിക്ഖൂസു യോ യോ വുഡ്ഢോ. നവകതരസ്സ സാദിതുന്തി പാരിവാസികനവകതരസ്സ അഭിവാദനാദിം സാദിതും. ‘‘പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ കരിയമാനേ’’തി ഇദം പവാരണദിവസേസു സങ്ഘേ പവാരേന്തേ അനുപഗതഛിന്നവസ്സാദീഹി കരിയമാനം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥമ്പി സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥേവാതി സങ്ഘനവകട്ഠാനേയേവ. അത്തനോ പാളിയാ പവാരേതബ്ബന്തി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പത്തപാളിയാ പവാരേതബ്ബം, ന പന സബ്ബേസു പവാരിതേസൂതി അത്ഥോ.

ഓണോജനം ¶ നാമ വിസ്സജ്ജനം, തം പന പാരിവാസികേന പാപിതസ്സ അത്തനാ സമ്പടിച്ഛിതസ്സേവ പുനദിവസാദിഅത്ഥായ വിസ്സജ്ജനം കാതബ്ബം. അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ചേ വിസ്സജ്ജേതി, ന ലഭതീതി ¶ വുത്തം. യദി പന ന ഗണ്ഹാതി ന വിസ്സജ്ജേതീതി യദി പുരിമദിവസേ അത്തനോ ന ഗണ്ഹാതി, ഗഹേത്വാ ച ന വിസ്സജ്ജേതി.

ചതുസ്സാലഭത്തന്തി ഭോജനസാലായ പടിപാടിയാ ദീയമാനം ഭത്തം. ഹത്ഥപാസേ ഠിതേനാതി ദായകസ്സ ഹത്ഥപാസേ ഠിതേന, പടിഗ്ഗഹണരുഹനട്ഠാനേതി അധിപ്പായോ. മഹാപേളഭത്തേപീതി മഹന്തേസു ഭത്തപച്ഛിആദിഭാജനേസു ഠപേത്വാ ദീയമാനഭത്തേസുപി. ഇതോ പരമ്പി പാരിവാസികവത്തം പാളിയം (ചൂളവ. ൭൫) ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പന അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, തസ്മാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യട്ഠാനേയേവ കഥയിസ്സാമ.

‘‘ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി ഏത്ഥ ദുബ്ബിധം സാമണേരം ദസ്സേതും ‘‘അഞ്ഞോ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ന ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതബ്ബാ’’തി ഏത്ഥ ലദ്ധസമ്മുതികേന ആണത്തോപി ഗരുധമ്മേഹി അഞ്ഞേഹി വാ ഓവദിതും ന ലഭതീതി ആഹ ‘‘പടിബലസ്സ വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഭാരോ കാതബ്ബോ’’തി. ആഗതാ ഭിക്ഖുനിയോ വത്തബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സവചനീയന്തി സദോസം. ജേട്ഠകട്ഠാനം ന കാതബ്ബന്തി പധാനട്ഠാനം ന കാതബ്ബം. കിം തന്തി ആഹ ‘‘പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേനാ’’തിആദി.

രജേഹി ഹതാ ഉപഹതാ ഭൂമി ഏതിസ്സാതി രജോഹതഭൂമി, രജോകിണ്ണഭൂമീതി അത്ഥോ. പച്ചയന്തി വസ്സാവാസികലാഭം സന്ധായ വുത്തം. ഏകപസ്സേ ഠത്വാതി പാളിം വിഹായ ഭിക്ഖൂനം പച്ഛതോ ഠത്വാ. സേനാസനം ന ലഭതീതി സേയ്യപരിയന്തഭാഗിതായ വസ്സഗ്ഗേന ഗണ്ഹിതും ന ലഭതി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. ‘‘ആഗന്തുകേന ആരോചേതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി അവിസേസേന വുത്തത്താ സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബം. യഥാ ബഹി ദിസ്വാ ആരോചിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ വിഹാരം ആഗതേന പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ഏവം അഞ്ഞവിഹാരം ഗതേനപി തത്ഥ പുബ്ബേ ആരോചിതസ്സ പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി വദന്തി. അവിസേസേനാതി പാരിവാസികസ്സ ച ഉക്ഖിത്തകസ്സ ച അവിസേസേന.

ഓബദ്ധന്തി പലിബുദ്ധം. സഹവാസോതി വുത്തപ്പകാരേ ഛന്നേ ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം സയനമേവ അധിപ്പേതം, ന സേസഇരിയാപഥകപ്പനം. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

പാപിട്ഠതരാതി ¶ പാരാജികാപത്തീതി ഉക്കംസവസേന വുത്തം. സഞ്ചരിത്താദിപണ്ണത്തിവജ്ജതോ പന സുക്കവിസ്സട്ഠാദികാ ലോകവജ്ജാവ. തത്ഥപി സങ്ഘഭേദാദികാ പാപിട്ഠതരാ ഏവ. കമ്മന്തി പാരിവാസികകമ്മവാചാതി ഏതേന ‘‘കമ്മഭൂതാ വാചാ കമ്മവാചാ’’തി കമ്മവാചാസദ്ദസ്സ അത്ഥോപി സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ. സവചനീയന്തി ഏത്ഥ സ-സദ്ദോ ‘‘സന്തി’’അത്ഥം വദതി, അത്തനോ വചനേന അത്തനോ പവത്തനകമ്മന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ‘‘മാ പക്കമാഹീ’’തി വാ ‘‘ഏഹി വിനയധരാനം സമ്മുഖീഭാവ’’ന്തി വാ ഏവം അത്തനോ ആണായ പവത്തനകകമ്മം ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി കേനചി സവചനീയേ കതേ അനാദരേന അതിക്കമിതും ന വട്ടതി, ബുദ്ധസ്സ സങ്ഘസ്സ ആണാ അതിക്കന്താ നാമ ഹോതി. രജോഹതഭൂമീതി പണ്ണസാലാവിസേസനം. പച്ചയന്തി വസ്സാവാസികചീവരം. സേനാസനം ന ലഭതീതി വസ്സഗ്ഗേന ന ലഭതി. അപണ്ണകപടിപദാതി അവിരദ്ധപടിപദാ. സചേ വായമന്തോപീതി ഏത്ഥ അവിസയഭാവം ഞത്വാ അവായമന്തോപി സങ്ഗയ്ഹതി. അവിസേസേനാതി പാരിവാസികുക്ഖിത്തകാനം സാമഞ്ഞേന. പഞ്ചവണ്ണഛദനബന്ധനട്ഠാനേസൂതി പഞ്ചപ്പകാരഛദനേഹി ഛന്നട്ഠാനേസു. ഓബദ്ധന്തി ഉട്ഠാനാദിബ്യാപാരപടിബദ്ധം, പീളിതന്തി അത്ഥോ. മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാതി ഏത്ഥ വാസദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. തേന തട്ടികാചമ്മഖണ്ഡാദീസു ദീഘാസനേസുപി നിസീദിതും ന വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി. ന വത്തഭേദദുക്കടന്തി വുഡ്ഢതരസ്സ ¶ ജാനന്തസ്സപി വത്തഭേദേ ദുക്കടം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. വത്തം നിക്ഖിപാപേത്വാതി ഇദമ്പി പരിവാസാദിമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സേസകമ്മാനി.

‘‘സേനാസനം ന ലഭതി സേയ്യപരിയന്തഭാഗിതായ. ഉദ്ദേസാദീനി ദാതുമ്പി ന ലഭതീതി വദന്തി. ‘തദഹുപസമ്പന്നേപി പകതത്തേ’തി വചനതോ അനുപസമ്പന്നേഹി വസിതും വട്ടതി. സമവസ്സാതി ഏതേന അപച്ഛാ അപുരിമം നിപജ്ജനേ ദ്വിന്നമ്പി വത്തഭേദാപത്തിഭാവം ദീപേതി. അത്തനോ അത്തനോ നവകതരന്തി പാരിവാസികാദിനവകതരം. പഠമം സങ്ഘമജ്ഝേ പരിവാസം ഗഹേത്വാ നിക്ഖിത്തവത്തേന പുന ഏകസ്സപി സന്തികേ സമാദിയിതും നിക്ഖിപിതുഞ്ച വട്ടതി, മാനത്തേ പന നിക്ഖിപിതും വട്ടതി. ഊനേഗണേചരണദോസത്താ ന ഗഹേതുന്തി ഏകേ. പഠമം ആദിന്നവത്തം ഏകസ്സ സന്തികേ യഥാ നിക്ഖിപിതും വട്ടതി, തഥാ സമാദിയിതുമ്പി വട്ടതീതി പോരാണഗണ്ഠിപദേ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൭൬) വുത്തന്തി.

ഇദം ഏത്ഥ യം വത്തം ‘‘ചതുനവുതിപാരിവാസികവത്ത’’ന്തി പാരിവാസികക്ഖന്ധകപാളിയം (ചൂളവ. ൭൫) ആഗതം, സമന്തപാസാദികായമ്പി ഏത്തകായ പാളിയാ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫-൮൪) വണ്ണനം വത്വാ ‘‘പാരിവാസികവത്തകഥാ നിട്ഠിതാ’’തി ആഹ. ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപകരണേ ¶ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൪൮) പന ‘‘ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി ഇമസ്സാനന്തരം ‘‘പാരിവാസികചതുത്ഥോ ചേ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദീനി അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സാദിതബ്ബ’’ന്തിആദീനി പഠമം പഞ്ഞത്തപദാനി ഗഹേത്വാ തേസം പദാനം സംവണ്ണനം കത്വാ ‘‘ഇദം പാരിവാസികവത്ത’’ന്തി അഞ്ഞഥാ അനുക്കമോ വുത്തോ, സോ പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച ന സമേതി. ആചരിയസ്സ പന അയമധിപ്പായോ സിയാ – ‘‘പാരിവാസികചതുത്ഥോ ചേ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദീനി പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം സമാദിയിതബ്ബാനി ന ഹോന്തി ¶ , അഥ ഖോ കമ്മകാരകാനം ഭിക്ഖൂനം കത്തബ്ബാകത്തബ്ബകമ്മദസ്സനമേതം, തസ്മാ പാരിവാസികവത്തേ ന പവേസേതബ്ബം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സാദിതബ്ബ’’ന്തിആദീനി പന പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം സമ്മാവത്തിതബ്ബവത്താനിയേവ ഹോന്തി, തസ്മാ ഇമാനിയേവ പാരിവാസികവത്തേ പവേസേതബ്ബാനീതി. അമ്ഹേഹി പന പാളിഅട്ഠകഥാടീകാസു ആഗതാനുക്കമേന പഠമം പഞ്ഞത്തവത്താനം അത്ഥം പഠമം ദസ്സേത്വാ പച്ഛാ പഞ്ഞത്തപദാനം അത്ഥോ പച്ഛാ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദ്വത്തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൩. കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥാ

൨൪൯. ഏവം ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥം കഥേത്വാ ഇദാനി കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥം കഥേതും ‘‘കമ്മാകമ്മന്തി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന കരീയതേ തന്തി കമ്മം, അപലോകനാദിചതുബ്ബിധവിനയകമ്മം. ഇതരസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ. അ-കാരോ വുദ്ധിഅത്ഥോ, ന വുദ്ധിപ്പത്തം കമ്മം അകമ്മം. കമ്മഞ്ച അകമ്മഞ്ച കമ്മാകമ്മം വജ്ജാവജ്ജം വിയ, ഫലാഫലം വിയ ച. തത്ഥ ച കമ്മന്തി അപലോകനകമ്മഞത്തികമ്മദ്വയം. അകമ്മന്തി ഞത്തിദുതിയകമ്മഞത്തിചതഉത്ഥകമ്മദ്വയം. അഥ വാ കമ്മന്തി ചതൂസുപി ഏതേസു ലഹുകകമ്മം. അകമ്മന്തി ഗരുകകമ്മം. കമ്മാകമ്മന്തി ഏത്ഥ പന വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥ പനാതി പക്ഖന്തരത്ഥേ നിപാതോ ¶ , ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാപക്ഖതോ അഞ്ഞോ കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥാപക്ഖോ വേദിതബ്ബോതി വാ മയാ വുച്ചതേതി വാ അത്ഥോ.

ചത്താരി ¶ കമ്മാനീതി ഏത്ഥ ചത്താരീതി പരിച്ഛേദനിദസ്സനം. തേന വിനയകമ്മാനി നാമ ചത്താരി ഏവ ഹോന്തി, ന ഇതോ ഊനാധികാനീതി ദസ്സേതി. കമ്മാനീതി പരിച്ഛിന്നകമ്മനിദസ്സനം. അപലോകനകമ്മന്തിആദീനി പരിച്ഛിന്നകമ്മാനം ഉദ്ദേസകഥനം. തത്ഥ അപലോകീയതേ ആയാചീയതേ അപലോകനം, അപപുബ്ബലോകധാതു ആയാചനത്ഥേ, യുപച്ചയോ ഭാവത്ഥവാചകോ. അപലോകനവസേന കത്തബ്ബം കമ്മം അപലോകനകമ്മം, സീമട്ഠകസങ്ഘം അപലോകേത്വാ സങ്ഘാനുമതിയാ കത്തബ്ബം കമ്മം. ഞാപനാ ഞത്തി, സങ്ഘസ്സ ജാനാപനാതി അത്ഥോ. ഞത്തിയാ കത്തബ്ബം കമ്മം ഞത്തികമ്മം, അനുസ്സാവനം അകത്വാ സുദ്ധഞത്തിയായേവ കത്തബ്ബകമ്മം. ദ്വിന്നം പൂരണീ ദുതിയാ, ഞത്തി ദുതിയാ ഏതസ്സ കമ്മസ്സാതി ഞത്തിദുതിയം, ഞത്തിദുതിയഞ്ച തം കമ്മഞ്ചാതി ഞത്തിദുതിയകമ്മം, ഏകായ ഞത്തിയാ ഏകായ അനുസ്സാവനായ കത്തബ്ബകമ്മം. ചതുന്നം പൂരണീ ചതുത്ഥീ, ഞത്തി ചതുത്ഥീ ഏതസ്സ കമ്മസ്സാതി ഞത്തിചതുത്ഥം, ഞത്തിചതുത്ഥഞ്ച തം കമ്മഞ്ചാതി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം, ഏകായ ഞത്തിയാ തീഹി അനുസ്സാവനാഹി കത്തബ്ബകമ്മം. തേന വക്ഖതി ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാ’’തിആദി.

ഏവം ചത്താരി കമ്മാനി ഉദ്ദിസിത്വാ പരിവാരേ (പരി. ൪൮൨ ആദയോ) കമ്മവഗ്ഗേ ആഗതനയേനേവ തേസം ചതുന്നം കമ്മാനം വിപത്തികാരണാനി പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജേതും ‘‘ഇമാനി ചത്താരി കമ്മാനി കതിഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തി? പഞ്ചഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വത്ഥുതോതി വിനയകമ്മസ്സ കാരണഭൂതവത്ഥുതോ. ഞത്തിതോ അനുസ്സാവനതോതി ദ്വേപി കമ്മവാചായമേവ. സീമതോതി കമ്മകരണട്ഠാനഭൂതബദ്ധസീമതോ. പരിസതോതി കമ്മപ്പത്തഛന്ദാരഹഭൂതകാരകസങ്ഘതോ. താനിയേവ ഹി പഞ്ച സബ്ബേസം വിനയകമ്മാനം വിപത്തികാരണാനി ഹോന്തി.

തതോ ¶ തം കമ്മവിപത്തികാരണഭൂതം വത്ഥും പാളിനയേന വിത്ഥാരേതും ‘‘സ�