📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയാലങ്കാര-ടീകാ (ദുതിയോ ഭാഗോ)

൨൭. ഉപജ്ഝായാദിവത്തവിനിച്ഛയകഥാ

ഉപജ്ഝായവത്തകഥാവണനാ

൧൮൩. ഏവം ¶ ¶ വസ്സൂപനായികവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഉപജ്ഝായവത്താദിവത്തകഥം കഥേതും ‘‘വത്തന്തി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വത്തേതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി വത്തം, സദ്ധിവിഹാരികാദീഹി ഉപജ്ഝായാദീസു പവത്തേതബ്ബം ആഭിസമാചാരികസീലം. തം കതിവിധന്തി ആഹ ‘‘വത്തം നാമേതം…പേ… ബഹുവിധ’’ന്തി. വച്ചകുടിവത്തന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദ്യത്ഥോ. തേന സദ്ധിവിഹാരികവത്തഅന്തേവാസികവത്തഅനുമോദനവത്താനി സങ്ഗയ്ഹന്തി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ തത്ഥ അട്ഠകഥാസു ‘‘ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനീ’’തി. വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൫൬) ച പാളിയം ആഗതമേവ, തത്ഥ പന ¶ ആഗന്തുകവത്തതോ പട്ഠായ ആഗതം, ഇധ ഉപജ്ഝായവത്തതോ. ഇതോ അഞ്ഞാനിപി പഞ്ചസത്തതി സേഖിയവത്താനി ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനി ച വത്തമേവ. തേസു പന സേഖിയവത്താനി മഹാവിഭങ്ഗേ ആഗതാനി, മഹാവത്താനി കമ്മക്ഖന്ധകപാരിവാസികക്ഖന്ധകേസു (ചൂളവ. ൭൫ ആദയോ), തസ്മാ ഇധ ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനിയേവ ദസ്സിതാനി. തേസു ഉപജ്ഝായവത്തം പഠമം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ ഉപജ്ഝായവത്തം താവ ഏവം വേദിതബ്ബ’’ന്ത്യാദിമാഹ.

തത്ഥ ¶ കോ ഉപജ്ഝായോ, കേനട്ഠേന ഉപജ്ഝായോ, കഥം ഗഹിതോ ഉപജ്ഝായോ, കേന വത്തിതബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ ഉപജ്ഝായോതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതു’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൭൬) ബ്യത്തിബലസമ്പന്നോ ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ ദസവസ്സോ വാ അതിരേകദസവസ്സോ വാ ഭിക്ഖു ഉപജ്ഝായോ. കേനട്ഠേന ഉപജ്ഝായോതി വജ്ജാവജ്ജം ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപജ്ഝായോ, സദ്ധിവിഹാരികാനം ഖുദ്ദകം വജ്ജം വാ മഹന്തം വജ്ജം വാ ഭുസോ ചിന്തേതീതി അത്ഥോ. കഥം ഗഹിതോ ഹോതി ഉപജ്ഝായോതി സദ്ധിവിഹാരികേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹീ’’തി തിക്ഖത്തും വുത്തേ സചേ ഉപജ്ഝായോ ‘‘സാഹൂ’’തി വാ ‘‘ലഹൂ’’തി വാ ‘‘ഓപായിക’’ന്തി വാ ‘‘പതിരൂപ’’ന്തി വാ ‘‘പാസാദികേന സമ്പാദേഹീ’’തി വാ ഇമേസു പഞ്ചസു പദേസു യസ്സ കസ്സചി പദസ്സ വസേന കായേന വാ വാചായ വാ കായവാചാഹി വാ ‘‘ഗഹിതോ തയാ ഉപജ്ഝായോ’’തി ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണം വിഞ്ഞാപേതി, ഗഹിതോ ഹോതി ഉപജ്ഝായോ. തത്ഥ സാഹൂതി സാധു. ലഹൂതി അഗരു, സുഭരതാതി അത്ഥോ. ഓപായികന്തി ഉപായപടിസംയുത്തം, ഏവം പടിപജ്ജനം നിത്ഥരണുപായോതി അത്ഥോ. പതിരൂപന്തി സാമീചികമ്മമിദന്തി അത്ഥോ. പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന കായവചീപയോഗേന സമ്പാദേഹീതി അത്ഥോ.

കേന വത്തിതബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തന്തി ഗഹിതഉപജ്ഝായേന സദ്ധിവിഹാരികേന വത്തിതബ്ബം. കതമം തം വത്തന്തി ഇദം ആഗതമേവ, തത്ഥ കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ ഉപാഹനാ ഓമുഞ്ചിത്വാതി സചസ്സ പച്ചൂസകാലേ ചങ്കമനത്ഥായ വാ ധോതപാദപരിഹരണത്ഥായ വാ പടിമുക്കാ ഉപാഹനാ പാദഗതാ ഹോന്തി, താ കാലസ്സേവ ഉട്ഠായ ¶ അപനേത്വാ. താദിസമേവ മുഖധോവനോദകം ദാതബ്ബന്തി ഉതുമ്പി സരീരസഭാവേ ച ഏകാകാരേ താദിസമേവ ദാതബ്ബം.

സഗുണം ¶ കത്വാതി ഉത്തരാസങ്ഗം സങ്ഘാടിഞ്ചാതി ദ്വേ ചീവരാനി ഏകതോ കത്വാ താ ദ്വേപി സങ്ഘാടിയോ ദാതബ്ബാ. സബ്ബഞ്ഹി ചീവരം സങ്ഘടിതത്താ സങ്ഘാടീതി വുച്ചതി. തേന വുത്തം ‘‘സങ്ഘാടിയോ ദാതബ്ബാ’’തി. പദവീതിഹാരേഹീതി ഏത്ഥ പദം വീതിഹരതി ഏത്ഥാതി പദവീതിഹാരോ, പദവീതിഹാരട്ഠാനം. ദുതവിലമ്ബിതം അകത്വാ സമഗമനേന ദ്വിന്നം പദാനം അന്തരേ മുട്ഠിരതനമത്തം. പദാനം വാ വീതിഹരണം അഭിമുഖം ഹരിത്വാ നിക്ഖേപോ പദവീതിഹാരോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സ അന്തരന്തരാ കഥാ ഓപാതേതബ്ബാതി അന്തരഘരേ വാ അഞ്ഞത്ര വാ ഭണമാനസ്സ അനിട്ഠിതേ തസ്സ വചനേ അഞ്ഞാ കഥാ ന സമുട്ഠാപേതബ്ബാ. ഇതോ പട്ഠായാതി ‘‘ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരതോ പട്ഠായ. തേന നാതിദൂരേതിആദീസു ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ആപത്തി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. സബ്ബത്ഥ ദുക്കടാപത്തീതി ആപദാഉമ്മത്തഖിത്തചിത്തവേദനാട്ടതാദീഹി വിനാ പണ്ണത്തിം അജാനിത്വാപി വദന്തസ്സ ഗിലാനസ്സ ച ദുക്കടമേവ. ആപദാസു ഹി അന്തരന്തരാ കഥാ വത്തും വട്ടതി, ഏവമഞ്ഞേസു ന-കാരപടിസിദ്ധേസു ഈദിസേസു, ഇതരേസു പന ഗിലാനോപി ന മുച്ചതി. സബ്ബത്ഥ ദുക്കടാപത്തി വേദിതബ്ബാതി ‘‘ഈദിസേസു ഗിലാനോപി ന മുച്ചതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഞ്ഞമ്പി ഹി യഥാവുത്തം ഉപജ്ഝായവത്തം അനാദരിയേന അകരോന്തസ്സ അഗിലാനസ്സ വത്തഭേദേ സബ്ബത്ഥ ദുക്കടമേവ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അഗിലാനേന ഹി സദ്ധിവിഹാരികേന സട്ഠിവസ്സേനപി സബ്ബം ഉപജ്ഝായവത്തം കാതബ്ബം, അനാദരിയേന അകരോന്തസ്സ വത്തഭേദേ ദുക്കടം. ന-കാരപടിസംയുത്തേസു പന പദേസു ഗിലാനസ്സപി പടിക്ഖിത്തകിരിയം കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാ’’തി. ആപത്തിസാമന്താ ഭണമാനോതി പദസോധമ്മ(പാചി. ൪൪ ആദയോ)-ദുട്ഠുല്ലാദിവസേന ¶ (പാരാ. ൨൮൩) ആപത്തിയാ ആസന്നവാചം ഭണമാനോ. ആപത്തിയാ ആസന്നവാചന്തി ച ആപത്തിജനകമേവ വചനം സന്ധായ വദതി. യായ ഹി വാചായ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, സാ വാചാ ആപത്തിയാ ആസന്നാതി വുച്ചതി.

ചീവരേന പത്തം വേഠേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ ഏകേന കണ്ണേന വേഠേത്വാ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ഹേട്ഠാപീഠം വാ പരാമസിത്വാതി ഇദം പുബ്ബേ തത്ഥ ഠപിതപത്താദിനാ അസങ്ഘട്ടനത്ഥായ വുത്തം. ചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാപി അഞ്ഞേസം അഭാവം ഞത്വാപി ഠപേതും വട്ടതി ഏവ. ചതുരങ്ഗുലം കണ്ണം ഉസ്സാരേത്വാതി കണ്ണം ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണം അതിരേകം കത്വാ ഏവം ചീവരം സങ്ഘരിതബ്ബം. ഓഭോഗേ കായബന്ധനം കാതബ്ബന്തി കായബന്ധനം സങ്ഘരിത്വാ ചീവരഭോഗേ പക്ഖിപിത്വാ ഠപേതബ്ബം. സചേ പിണ്ഡപാതോ ഹോതീതി ഏത്ഥ യോ ഗാമേയേവ വാ അന്തരഘരേ വാ പടിക്കമനേ വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ആഗച്ഛതി, പിണ്ഡം വാ ന ലഭതി, തസ്സ പിണ്ഡപാതോ ന ഹോതി, ഗാമേ അഭുത്തസ്സ പന ലദ്ധഭിക്ഖസ്സ ¶ വാ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സചേ പിണ്ഡപാതോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഗാമേതി ഗാമപരിയാപന്നേ താദിസേ കിസ്മിഞ്ചി പദേസേ. അന്തരഘരേതി അന്തോഗേഹേ. പടിക്കമനേതി ആസനസാലായം. സചേപി തസ്സ ന ഹോതി, ഭുഞ്ജിതുകാമോ ച ഹോതി, ഉദകം ദത്വാ അത്തനാ ലദ്ധതോപി പിണ്ഡപാതോ ഉപനേതബ്ബോ. തിക്ഖത്തും പാനീയേന പുച്ഛിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ, ആദിമ്ഹി മജ്ഝേ അന്തേതി ഏവം തിക്ഖത്തും പുച്ഛിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഉപകട്ഠോതി ആസന്നോ. ധോതവാലികായാതി ഉദകേന ഗതട്ഠാനേ നിരജായ പരിസുദ്ധവാലികായ.

നിദ്ധൂമേതി ജന്താഘരേ ജലമാനഅഗ്ഗിധൂമരഹിതേ. ജന്താഘരഞ്ഹി നാമ ഹിമപാതബഹുകേസു ദേസേസു തപ്പച്ചയരോഗപീളാദിനിവാരണത്ഥം സരീരസേദതാപനട്ഠാനം. തത്ഥ കിര അന്ധകാരപടിച്ഛന്നതായ ¶ ബഹൂപി ഏകതോ പവിസിത്വാ ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗിതാപപരിഹാരായ മത്തികായ മുഖം ലിമ്പിത്വാ സരീരം യാവദത്ഥം സേദേത്വാ ചുണ്ണാദീഹി ഉബ്ബട്ടേത്വാ നഹായന്തി. തേനേവ പാളിയം (മഹാവ. ൬൬) ‘‘ചുണ്ണം സന്നേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം. സചേ ഉസ്സഹതീതി സചേ പഹോതി. വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘കേനചി ഗേലഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ ഹോതീ’’തി. അപടിഘംസന്തേനാതി ഭൂമിയം അപടിഘംസന്തേന. കവാടപീഠന്തി കവാടപീഠഞ്ച പിട്ഠസങ്ഘാതഞ്ച അച്ഛുപന്തേന. സന്താനകന്തി യം കിഞ്ചി കീടകുലാവകമക്കടകസുത്താദി. ഉല്ലോകാ പഠമം ഓഹാരേതബ്ബന്തി ഉല്ലോകതോ പഠമം ഉല്ലോകം ആദിം കത്വാ അവഹരിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഉല്ലോകന്തി ച ഉദ്ധം ഓലോകനട്ഠാനം, ഉപരിഭാഗന്തി അത്ഥോ. ആലോകസന്ധികണ്ണഭാഗാതി ആലോകസന്ധിഭാഗാ ച കണ്ണഭാഗാ ച, അബ്ഭന്തരബാഹിരവാതപാനകവാടകാനി ച ഗബ്ഭസ്സ ച ചത്താരോ കോണാ സമ്മജ്ജിതബ്ബാതി അത്ഥോ.

അഞ്ഞത്ഥ നേതബ്ബോതി യത്ഥ വിഹാരതോ സാസനേ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ കല്യാണമിത്താദിസമ്പത്തിയുത്തട്ഠാനേ നേതബ്ബോ. ന ച അച്ഛിന്നേ ഥേവേ പക്കമിതബ്ബന്തി രജിതചീവരതോ യാവ അപ്പമത്തകമ്പി രജനം ഗളതി, ന താവ പക്കമിതബ്ബം. ന ഉപജ്ഝായം അനാപുച്ഛാ ഏകച്ചസ്സ പത്തോ ദാതബ്ബോതിആദി സബ്ബം ഉപജ്ഝായസ്സ വിസഭാഗപുഗ്ഗലാനം വസേന കഥിതം. ഏത്ഥ ച വിസഭാഗപുഗ്ഗലാനന്തി ലജ്ജിനോ വാ അലജ്ജിനോ വാ ഉപജ്ഝായസ്സ അവഡ്ഢികാമേ സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ഉപജ്ഝായോ അലജ്ജീ ഓവാദമ്പി ന ഗണ്ഹാതി, ലജ്ജിനോ ച ഏതസ്സ വിസഭാഗാ ഹോന്തി, തത്ഥ ഉപജ്ഝായം വിഹായ ലജ്ജീഹേവ സദ്ധിം ആമിസാദിപരിഭോഗോ കാതബ്ബോ. ഉപജ്ഝായാദിഭാവോ ഹേത്ഥ നപ്പമാണന്തി ദട്ഠബ്ബം. പരിവേണം ഗന്ത്വാതി ഉപജ്ഝായസ്സ പരിവേണം ഗന്ത്വാ. സുസാനന്തി ¶ ഇദം ഉപലക്ഖണം. ഉപചാരസീമതോ ¶ ബഹി ഗന്തുകാമേന അനാപുച്ഛാ ഗന്തും ന വട്ടതി. വുട്ഠാനമസ്സ ആഗമേതബ്ബന്തി ഗേലഞ്ഞതോ വുട്ഠാനം അസ്സ ആഗമേതബ്ബം.

ഉപജ്ഝായവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൪. ആചരിയവത്തകഥായം കോ ആചരിയോ, കേനട്ഠേന ആചരിയോ, കതിവിധോ ആചരിയോ, കഥം ഗഹിതോ ആചരിയോ, കേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ ആചരിയോതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദസവസ്സം നിസ്സായ വത്ഥും ദസവസ്സേന നിസ്സയം ദാതു’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൭൭) ബ്യത്തിബലസമ്പന്നോ ദസവസ്സോ വാ അതിരേകദസവസ്സോ വാ ഭിക്ഖു ആചരിയോ. കേനട്ഠേന ആചരിയോതി അന്തേവാസികേന ആഭുസോ ചരിതബ്ബോതി ആചരിയോ, ഉപട്ഠാതബ്ബോതി അത്ഥോ. കതിവിധോ ആചരിയോതി നിസ്സയാചരിയപബ്ബജ്ജാചരിയഉപസമ്പദാചരിയധമ്മാചരിയവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ നിസ്സയം ഗഹേത്വാ തം നിസ്സായ വത്ഥബ്ബോ നിസ്സയാചരിയോ. പബ്ബജിതകാലേ സിക്ഖിതബ്ബസിക്ഖാപകോ പബ്ബജ്ജാചരിയോ. ഉപസമ്പദകാലേ കമ്മവാചാനുസ്സാവകോ ഉപസമ്പദാചരിയോ. ബുദ്ധവചനസിക്ഖാപകോ ധമ്മാചരിയോ നാമ. കഥം ഗഹിതോ ഹോതി ആചരിയോതി അന്തേവാസികേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ആചരിയോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹി, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീ’’തി തിക്ഖത്തും വുത്തേ ആചരിയോ ‘‘സാഹൂ’’തി വാ ‘‘ലഹൂ’’തി വാ ‘‘ഓപായിക’’ന്തി വാ ‘‘പതിരൂപ’’ന്തി വാ ‘‘പാസാദികേന സമ്പാദേഹീ’’തി വാ കായേന വിഞ്ഞാപേതി ¶ , വാചായ വിഞ്ഞാപേതി, കായവാചാഹി വിഞ്ഞാപേതി, ഗഹിതോ ഹോതി ആചരിയോ.

കേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തന്തി അന്തേവാസികേന വത്തിതബ്ബം ആചരിയവത്തം. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പഞ്ച വസ്സാനി നിസ്സായ വത്ഥബ്ബം, അബ്യത്തേന യാവജീവം. ഏത്ഥ സചായം ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരം ആചരിയം ന ലഭതി, ഉപസമ്പദായ സട്ഠിവസ്സോ വാ സത്തതിവസ്സോ വാ ഹോതി, നവകതരസ്സപി ബ്യത്തസ്സ സന്തികേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ആചരിയോ മേ, ആവുസോ, ഹോഹി, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീ’’തി ഏവം തിക്ഖത്തും വത്വാ നിസ്സയോ ഗഹേതബ്ബോ. ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛന്തേനപി ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛാമി ¶ ആചരിയാ’’തി വത്തബ്ബം. ഏസ നയോ സബ്ബആപുച്ഛനേസു. കതമം തം വത്തന്തി ഏത്ഥ ഉപജ്ഝായവത്തതോ അഞ്ഞം നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഇദമേവ ച…പേ… ആചരിയവത്തന്തി വുച്ചതീ’’തി. നനു ഉപജ്ഝാചരിയാ ഭിന്നപദത്ഥാ, അഥ കസ്മാ ഇദമേവ ‘‘ആചരിയവത്ത’’ന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ആചരിയസ്സ കത്തബ്ബത്താ’’തി. യഥാ ഏകോപി ഭിക്ഖു മാതുഭാതാഭൂതത്താ ‘‘മാതുലോ’’തി ച ധമ്മേ സിക്ഖാപകത്താ ‘‘ആചരിയോ’’തി ച വുച്ചതി, ഏവം ഏകമേവ വത്തം ഉപജ്ഝായസ്സ കത്തബ്ബത്താ ‘‘ഉപജ്ഝായവത്ത’’ന്തി ച ആചരിയസ്സ കത്തബ്ബത്താ ‘‘ആചരിയവത്ത’’ന്തി ച വുച്ചതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം സന്തേപി നാമേ ഭിന്നേ അത്ഥോ ഭിന്നോ സിയാതി ആഹ ‘‘നാമമത്തമേവ ഹേത്ഥ നാന’’ന്തി. യഥാ ‘‘ഇന്ദോ സക്കോ’’തിആദീസു നാമമത്തമേവ ഭിന്നം, ന അത്ഥോ, ഏവമേത്ഥാപീതി ദട്ഠബ്ബോതി.

ഇദാനി തസ്മിം വത്തേ സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികാനം വസേന ലബ്ഭമാനം കഞ്ചി വിസേസം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥ യാവ ചീവരരജന’’ന്ത്യാദിമാഹ. തതോ ഉപജ്ഝായാചരിയാനം വസേന വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഉപജ്ഝായേ’’ത്യാദിമാഹ. തേസു വത്തം സാദിയന്തേസു ആപത്തി, അസാദിയന്തേസു അനാപത്തി, തേസു അജാനന്തേസു ¶ , ഏകസ്സ ഭാരകരണേപി അനാപത്തീതി അയമേത്ഥ പിണ്ഡത്ഥോ. ഇദാനി അന്തേവാസികവിസേസവസേന ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദി.

ആചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ

സദ്ധിവിഹാരികവത്തേ കോ സദ്ധിവിഹാരികോ, കേനട്ഠേന സദ്ധിവിഹാരികോ, കേന വത്തിതബ്ബം സദ്ധിവിഹാരികവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ സദ്ധിവിഹാരികോതി ഉപസമ്പന്നോ വാ ഹോതു സാമണേരോ വാ, യോ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാതി, സോ സദ്ധിവിഹാരികോ നാമ. കേനട്ഠേന സദ്ധിവിഹാരികോതി ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം വിഹാരോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സദ്ധിവിഹാരികോതി അത്ഥേന. കേന വത്തിതബ്ബം സദ്ധിവിഹാരികവത്തന്തി ഉപജ്ഝായേന വത്തിതബ്ബം. തേന വുത്തം വത്തക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൭൮) ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഉപജ്ഝായാനം സദ്ധിവിഹാരികേസു വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യഥാ ഉപജ്ഝായേഹി സദ്ധിവിഹാരികേസു വത്തിതബ്ബ’’ന്തി. കതമം തം വത്തന്തി ഇദാനി പകരണാഗതം. ഇമസ്മിം പന പകരണേ ¶ സങ്ഖേപരുചിത്താ, ആചരിയസദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികവത്താനഞ്ച സമാനത്താ ദ്വേപി ഏകതോ വുത്താ, തഥാപി വത്തക്ഖന്ധകേ വിസും വിസും ആഗതത്താ വിസും വിസുംയേവ കഥയാമ.

സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ഉദ്ദേസാദീഹിസ്സ സങ്ഗഹോ ച അനുഗ്ഗഹോ ച കാതബ്ബോ. തത്ഥ ഉദ്ദേസോതി പാളിവചനം. പരിപുച്ഛാതി പാളിയാ അത്ഥവണ്ണനാ. ഓവാദോതി അനോതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘ഇദം കരോഹി, ഇദം മാ കരിത്ഥാ’’തി വചനം. അനുസാസനീതി ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം. അപിച ഓതിണ്ണേ വാ അനോതിണ്ണേ വാ പഠമം വചനം ഓവാദോ, പുനപ്പുനം വചനം അനുസാസനീതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ പത്തോ ഹോതീതി സചേ അതിരേകപത്തോ ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പരിക്ഖാരോതി അഞ്ഞോപി സമണപരിക്ഖാരോ. ഇധ ഉസ്സുക്കം നാമ ധമ്മിയേന നയേന ഉപ്പജ്ജമാനഉപായപരിയേസനം. ഇതോ പരം ദന്തകട്ഠദാനം ആദിം കത്വാ ആചമനകുമ്ഭിയാ ഉദകസിഞ്ചനപരിയോസാനം വത്തം ഗിലാനസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ കാതബ്ബം. അനഭിരതിവൂപകാസനാദി പന അഗിലാനസ്സപി കത്തബ്ബമേവ. ചീവരം രജന്തേനാതി ‘‘ഏവം രജേയ്യാസീ’’തി ഉപജ്ഝായതോ ഉപായം സുത്വാ രജന്തേന. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോതിആദീസു അനാദരിയം പടിച്ച ധമ്മാമിസേഹി അസങ്ഗണ്ഹന്താനം ആചരിയുപജ്ഝായാനം ദുക്കടം വത്തഭേദത്താ. തേനേവ പരിവാരേപി (പരി. ൩൨൨) ‘‘ന ദേന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സദ്ധിവിഹാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അന്തേവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ

അന്തേവാസികവത്തേ കോ അന്തേവാസികോ, കേനട്ഠേന അന്തേവാസികോ, കതിവിധാ അന്തേവാസികാ, കേന വത്തിതബ്ബം അന്തേവാസികവത്തം, കതമം തം വത്തന്തി? തത്ഥ കോ അന്തേവാസികോതി ഉപസമ്പന്നോ വാ ഹോതു സാമണേരോ വാ, യോ ആചരിയസ്സ സന്തികേ നിസ്സയം ഗണ്ഹാതി, യോ വാ ആചരിയസ്സ ഓവാദം ഗഹേത്വാ പബ്ബജതി, യോ വാ തേനാനുസ്സാവിതോ ഹുത്വാ ഉപസമ്പജ്ജതി, യോ വാ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം പരിയാപുണാതി, സോ സബ്ബോ അന്തേവാസികോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പഠമോ നിസ്സയന്തേവാസികോ നാമ, ദുതിയോ ¶ പബ്ബജ്ജന്തേവാസികോ നാമ, തതിയോ ഉപസമ്പദന്തേവാസികോ നാമ, ചതുത്ഥോ ധമ്മന്തേവാസികോ നാമ. അഞ്ഞത്ഥ പന സിപ്പന്തേവാസികോപി ആഗതോ, സോ ഇധ നാധിപ്പേതോ ¶ . കേനട്ഠേന അന്തേവാസികോതി അന്തേ വസതീതി അന്തേവാസികോ അലുത്തസമാസവസേന. കതിവിധാ അന്തേവാസികാതി യഥാവുത്തനയേന ചതുബ്ബിധാ അന്തേവാസികാ.

കേന വത്തിതബ്ബം അന്തേവാസികവത്തന്തി ചതുബ്ബിധേഹി ആചരിയേഹി അന്തേവാസികേസു വത്തിതബ്ബം. യഥാഹ വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൮൨) ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ആചരിയാനം അന്തേവാസികേസു വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമി, യഥാ ആചരിയേഹി അന്തേവാസികേസു വത്തിതബ്ബ’’ന്തി. കതമം തം വത്തന്തി യം ഭഗവതാ വത്തക്ഖന്ധകേ വുത്തം, ഇധ ച സങ്ഖേപേന ദസ്സിതം, തം വത്തന്തി. ഇധ പന അത്ഥോ സദ്ധിവിഹാരികവത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – ഏതേസു പബ്ബജ്ജന്തേവാസികോ ച ഉപസമ്പദന്തേവാസികോ ച ആചരിയസ്സ യാവജീവം ഭാരോ, നിസ്സയന്തേവാസികോ ച ധമ്മന്തേവാസികോ ച യാവ സമീപേ വസന്തി, താവദേവ, തസ്മാ ആചരിയേഹിപി തേസു സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. ആചരിയന്തേവാസികേസു ഹി യോ യോ ന സമ്മാ വത്തതി, തസ്സ തസ്സ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ.

അന്തേവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആഗന്തുകവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൫. ആഗന്തുകവത്തേ ആഗച്ഛതീതി ആഗന്തുകോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ആഗന്തുകവത്തം. ‘‘ഇദാനി ആരാമം പവിസിസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ ഉപചാരസീമാസമീപം ദസ്സേതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമാസമീപം പത്വാ ഉപാഹനാഓമുഞ്ചനാദി സബ്ബം കാതബ്ബം. ഗഹേത്വാതി ¶ ഉപാഹനദണ്ഡകേന ഗഹേത്വാ. ഉപാഹനപുഞ്ഛനചോളകം പുച്ഛിത്വാ ഉപാഹനാ പുഞ്ഛിതബ്ബാതി ‘‘കതരസ്മിം ഠാനേ ഉപാഹനപുഞ്ഛനചോളക’’ന്തി ആവാസികേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛിത്വാ. പത്ഥരിതബ്ബന്തി സുക്ഖാപനത്ഥായ ആതപേ പത്ഥരിതബ്ബം. സചേ നവകോ ഹോതി, അഭിവാദാപേതബ്ബോതി തസ്സ വസ്സേ പുച്ഛിതേ യദി ദഹരോ ഹോതി, സയമേവ വന്ദിസ്സതി, തദാ ഇമിനാ വന്ദാപിതോ ഹോതി. നില്ലോകേതബ്ബോതി ഓലോകേതബ്ബോ. ബഹി ഠിതേനാതി ബഹി നിക്ഖമന്തസ്സ അഹിനോ വാ അമനുസ്സസ്സ വാ മഗ്ഗം ഠത്വാ ഠിതേന നില്ലോകേതബ്ബോ. സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

ആഗന്തുകവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൬. ആവാസികവത്തേ ¶ ആവസതീതി ആവാസികോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ആവാസികവത്തം. തത്ഥ ആവാസികേന ഭിക്ഖുനാ ആഗന്തുകം ഭിക്ഖും വുഡ്ഢതരം ദിസ്വാ ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തിആദി പാളിയം (ചൂളവ. ൩൫൯) ആഗതഞ്ച അട്ഠകഥായം ആഗതഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൯) ഗഹേതബ്ബം, ഗഹേത്വാ വുത്തത്താ പാകടമേവ, ഉപാഹനപുഞ്ഛനം പന അത്തനോ രുചിവസേന കാതബ്ബം. തേനേവ ഹേത്ഥ ‘‘സചേ ഉസ്സഹതീ’’തി വുത്തം, തസ്മാ ഉപാഹനാ അപുഞ്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തി. സേനാസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘കത്ഥ മയ്ഹം സേനാസനം പാപുണാതീ’’തി പുച്ഛിതേന സേനാസനം പഞ്ഞപേതബ്ബം, ‘‘ഏതം സേനാസനം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പപ്ഫോടേത്വാ പത്ഥരിതും പന വട്ടതിയേവ. ഏതേന മഞ്ചപീഠാദിം പപ്ഫോടേത്വാ പത്ഥരിത്വാ ഉപരി പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ ദാനമ്പി സേനാസനപഞ്ഞാപനമേവാതി ദസ്സേതി. മഹാആവാസേപി അത്തനോ ¶ സന്തികം സമ്പത്തസ്സ ആഗന്തുകസ്സ വത്തം അകാതും ന ലബ്ഭതി. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ആവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗമികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൭. ഗമികവത്തേ ഗന്തും ഭബ്ബോതി ഗമികോ, തേന വത്തിതബ്ബന്തി ഗമികവത്തം. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ – ദാരുഭണ്ഡന്തി സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൨൨) വുത്തം മഞ്ചപീഠാദി. മത്തികാഭണ്ഡമ്പി രജനഭാജനാദി സബ്ബം തത്ഥ വുത്തപ്പഭേദമേവ. തം സബ്ബം അഗ്ഗിസാലായം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ ഗുത്തട്ഠാനേ പടിസാമേത്വാ ഗന്തബ്ബം, അനോവസ്സകേ പബ്ഭാരേപി ഠപേതും വട്ടതി. സേനാസനം ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യം പാസാണപിട്ഠിയം വാ പാസാണത്ഥമ്ഭേസു വാ കതസേനാസനം, യത്ഥ ഉപചികാ നാരോഹന്തി, തം അനാപുച്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തി. ചതൂസു പാസാണേസൂതിആദി ഉപചികാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനേ പണ്ണസാലാദിസേനാസനേ കത്തബ്ബാകാരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അപ്പേവ നാമ അങ്ഗാനിപി സേസേയ്യുന്തി അയം അജ്ഝോകാസേ ഠപിതമ്ഹി ആനിസംസോ. ഓവസ്സകഗേഹേ പന തിണേസു ച മത്തികാപിണ്ഡേസു ച ഉപരി പതന്തേസു മഞ്ചപീഠാനം അങ്ഗാനിപി വിനസ്സന്തി.

ഗമികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭത്തഗ്ഗവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൮. വത്തക്ഖന്ധകേ ¶ ഇമസ്മിം ഠാനേ അനുമോദനവത്തം ആഗതം, തതോ ഭത്തഗ്ഗവത്തം. സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൭൩-൩൭൪) ‘‘ഇമസ്മിം വത്തക്ഖന്ധകേ ¶ (ചൂളവ. ൩൫൬) ആഗതാനി ആഗന്തുകാവാസികഗമിയാനുമോദനഭത്തഗ്ഗപിണ്ഡചാരികാരഞ്ഞികസേനാസനജന്താഘരവച്ചകുടിഉപജ്ഝായാചരിയസദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികവത്താനി ചുദ്ദസ മഹാവത്താനി നാമാ’’തി അനുക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ ഗമികവത്തതോ ഭത്തഗ്ഗവത്തം ആഗതം, അനുമോദനവത്തം പന വിസും അവത്വാ ഭത്തഗ്ഗവത്തേയേവ അന്തോഗധം കത്വാ പച്ഛാ വുത്തം ഭത്തഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഭത്തേ ഭുത്തേയേവ അനുമോദനാകരണതോ, പാളിയഞ്ച അഞ്ഞേസു വത്തേസു വിയ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ അനുമോദനവത്തം പഞ്ഞാപേസ്സാമീ’’തി വിസും വത്തഭാവേന അനാഗതത്താ ഭത്തഗ്ഗവത്തേയേവ അന്തോഗധന്തി ആചരിയസ്സ അധിപ്പായോ സിയാ. ഇമസ്സ ച വിനയാലങ്കാരപകരണസ്സ തസ്സാ വണ്ണനാഭൂതത്താ സംവണ്ണേതബ്ബക്കമേനേവ സംവണ്ണനം കഥയിസ്സാമ.

ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഭത്തം. അജതി ഗച്ഛതി പവത്തതി ഏത്ഥാതി അഗ്ഗം. ‘‘ആദികോട്ഠാസകോടീസു, പുരതോഗ്ഗം വരേ തീസൂ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികായം ആഗതേപി ‘‘രാജഗ്ഗന്തി രാജാരഹം, സലാകഗ്ഗന്തി സലാകഗ്ഗഹണട്ഠാന’’ന്തിആദീസു അഞ്ഞത്ഥേസുപി പവത്തനതോ ഭത്തസ്സ അഗ്ഗം ഭത്തഗ്ഗം, ഭത്തപരിവിസനട്ഠാനം, ഭത്തഗ്ഗേ വത്തിതബ്ബം വത്തം ഭത്തഗ്ഗവത്തന്തി വിഗ്ഗഹോ. തത്ഥ ആരാമേ കാലോ ആരോചിതോ ഹോതീതി ‘‘കാലോ ഭന്തേ, നിട്ഠിതം ഭത്ത’’ന്തി ആരോചിതോ ഹോതി. തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേനാതി ദ്വേ ജാണുമണ്ഡലാനി നാഭിമണ്ഡലഞ്ച പടിച്ഛാദേന്തേന. പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാതി സമന്തതോ മണ്ഡലം നിവാസേത്വാ. ഉദ്ധം നാഭിമണ്ഡലം, അധോ ജാണുമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന ജാണുമണ്ഡലസ്സ ഹേട്ഠാ ജങ്ഘട്ഠിതോ പട്ഠായ അട്ഠങ്ഗുലമത്തം നിവാസനം ഓതാരേത്വാ നിവാസേതബ്ബം, തതോ പരം ഓതാരേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വുത്തം, യഥാനിസിന്നസ്സ ജാണുമണ്ഡലതോ ഹേട്ഠാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം പടിച്ഛന്നം ഹോതീതി മഹാപച്ചരിയം ¶ വുത്തം. കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാതി തസ്സ നിവാസനസ്സ ഉപരി കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അകായബന്ധനേന ഗാമോ പവിസിതബ്ബോ, യോ പവിസേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൮) വുത്തത്താ. സഗുണം കത്വാതി ഇദം ഉപജ്ഝായവത്തേ വുത്തമേവ. ‘‘ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാതി പാസകേ ഗണ്ഠികം പവേസേത്വാ അന്തോഗാമോ വാ ഹോതു വിഹാരോ വാ, മനുസ്സാനം പരിവിസനട്ഠാനം ഗച്ഛന്തേന ചീവരം പാരുപിത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ഗമനമേവ വട്ടതീ’’തി ¶ മഹാഅട്ഠകഥാസു വുത്തം. ഏത്ഥ ച മനുസ്സാനം പരിവിസനട്ഠാനന്തി യത്ഥ അന്തോവിഹാരേപി മനുസ്സാ സപുത്തദാരാ ആവസിത്വാ ഭിക്ഖൂ നേത്വാ ഭോജേന്തി.

സുപ്പടിച്ഛന്നേനാതി ന സസീസം പാരുതേന, അഥ ഖോ ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാ അനുവാതന്തേന ഗീവം പടിച്ഛാദേത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ സമം കത്വാ പടിസംഹരിത്വാ യാവ മണിബന്ധാ പടിച്ഛാദേന്തേന. സുസംവുതേനാതി ഹത്ഥം വാ പാദം വാ അകീളാപേന്തേന, സുവിനീതേനാതി അത്ഥോ. ഓക്ഖിത്തചക്ഖുനാതി ഹേട്ഠാഖിത്തചക്ഖുനാ. യോ അനാദരിയം പടിച്ച തഹം തഹം ഓലോകേന്തോ ഭിയ്യോ തം തം ദിസാഭാഗം പാസാദം കൂടാഗാരം വീഥിം ഓലോകേന്തോ ഗച്ഛതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഏകസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാ ഹത്ഥിഅസ്സാദിപരിസ്സയാഭാവം ഓലോകേതും വട്ടതി. അപ്പസദ്ദേനാതി ഏത്ഥ കിത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതി? ദ്വാദസഹത്ഥേ ഗേഹേ ആദിമ്ഹി സങ്ഘത്ഥേരോ മജ്ഝേ ദുതിയത്ഥേരോ അന്തേ തതിയത്ഥേരോതി ഏവം നിസിന്നേസു സങ്ഘത്ഥേരോ ദുതിയേന സദ്ധിം മന്തേതി, ദുതിയത്ഥേരോ തസ്സ സദ്ദഞ്ചേവ സുണാതി, കഥഞ്ച വവത്ഥപേതി, തതിയത്ഥേരോ പന സദ്ദമേവ സുണാതി, കഥം ന വവത്ഥപേതി, ഏത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതി. സചേ പന തതിയത്ഥേരോ കഥം വവത്ഥപേതി, മഹാസദ്ദോ നാമ ഹോതി.

ന ¶ ഉക്ഖിത്തകായാതി ന ഉക്ഖേപേന, ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം, ഏകതോ വാ ഉഭതോ വാ ഉക്ഖിത്തചീവരോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. അന്തോഇന്ദഖീലതോ പട്ഠായ ന ഏവം ഗന്തബ്ബം. നിസിന്നകാലേ പന ധമകരണം നീഹരന്തേനപി ചീവരം അനുക്ഖിപിത്വാവ നീഹരിതബ്ബം. ന ഉജ്ജഗ്ഘികായാതി ന മഹാഹസിതം ഹസന്തോ, വുത്തനയേനേവേത്ഥ കരണവചനം. ന കായപ്പചാലകന്തി കായം അചാലേത്വാ കായം പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം കത്വാ ഉജുകേന കായേന സമേന ഇരിയാപഥേന. ന ബാഹുപ്പചാലകന്തി ബാഹും അചാലേത്വാ ബാഹും പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം കത്വാ. ന സീസപ്പചാലകന്തി സീസം അചാലേത്വാ സീസം പഗ്ഗഹേത്വാ നിച്ചലം ഉജും ഠപേത്വാ. ന ഖമ്ഭകതോതി ഖമ്ഭകതോ നാമ കടിയം ഹത്ഥം ഠപേത്വാ കതഖമ്ഭോ. ന ഉക്കുടികായാതി ഏത്ഥ ഉക്കുടികാ വുച്ചതി പണ്ഹിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗപാദേഹി വാ അഗ്ഗപാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ പണ്ഹേഹിയേവ വാ ഭൂമിം ഫുസന്തസ്സ ഗമനം. കരണവചനം പനേത്ഥ വുത്തലക്ഖണമേവ. ന ഓഗുണ്ഠിതേനാതി സസീസം പാരുതേന. ന പല്ലത്ഥികായാതി ന ദുസ്സപല്ലത്ഥികായ. ഏത്ഥ ആയോഗപല്ലത്ഥികാപി ദുസ്സപല്ലത്ഥികാ ഏവ. ന ഥേരേ ഭിക്ഖൂ അനുപഖജ്ജാതി ഥേരേ ഭിക്ഖൂ അതിഅല്ലീയിത്വാ ന നിസീദിതബ്ബം. ന സങ്ഘാടിം ഓത്ഥരിത്വാതി ന സങ്ഘാടിം അത്ഥരിത്വാ നിസീദിതബ്ബം.

സക്കച്ചന്തി ¶ സതിം ഉപട്ഠാപേത്വാ. പത്തസഞ്ഞീതി പത്തേ സഞ്ഞം കത്വാ. സമസൂപകോ നാമ യത്ഥ ഭത്തസ്സ ചതുത്ഥഭാഗപ്പമാണോ സൂപോ ഹോതി. സമതിത്ഥികന്തി സമപുണ്ണം സമഭരിതം. ഥൂപീകതം പിണ്ഡപാതം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ ഥൂപീകതോ നാമ പത്തസ്സ അന്തോമുഖവട്ടിലേഖം അതിക്കമിത്വാ കതോ, പത്തേ പക്ഖിത്തോ ഭരിതോ പൂരിതോതി അത്ഥോ. ഏവം കതം അഗ്ഗഹേത്വാ അന്തോമുഖവട്ടിലേഖാസമപ്പമാണോ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘യം കഞ്ചി യാഗും വാ ഭത്തം വാ ഫലാഫലം വാ ആമിസജാതികം സമതിത്ഥികമേവ ഗഹേതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ അധിട്ഠാനുപഗേന ¶ പത്തേന, ഇതരേന പന ഥൂപീകതമ്പി വട്ടതി. യാമകാലികസത്താഹകാലികയാവജീവികാനി പന അധിട്ഠാനുപഗപത്തേ ഥൂപീകതാനിപി വട്ടന്തി. യം പന ദ്വീസു പത്തേസു ഭത്തം ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം പൂരേത്വാ വിഹാരം പേസേതും വട്ടതീ’’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. യം പത്തേ പക്ഖിപിയമാനം പൂവഉച്ഛുഖണ്ഡഫലാഫലാദി ഹേട്ഠാ ഓരോഹതി, തം ഥൂപീകതം നാമ ന ഹോതി. പൂവവടംസകം ഠപേത്വാ പിണ്ഡപാതം ദേന്തി, ഥൂപീകതമേവ ഹോതി. പുപ്ഫവടംസകതക്കോലകടുകഫലാദിവടംസകേ പന ഠപേത്വാ ദിന്നം ഥൂപീകതം ന ഹോതി. ഭത്തസ്സ ഉപരി ഥാലകം വാ പത്തം വാ ഠപേത്വാ പൂരേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഥൂപീകതം നാമ ന ഹോതി. കുരുന്ദിയമ്പി വുത്തം ‘‘ഥാലകേ വാ പത്തേ വാ പക്ഖിപിത്വാ തം പത്തമത്ഥകേ ഠപേത്വാ ദേന്തി, പാടേക്കഭാജനം വട്ടതി. ഇധ അനാപത്തിയം ഗിലാനോ ന ആഗതോ, തസ്മാ ഗിലാനസ്സപി ഥൂപീകതം ന വട്ടതി, സബ്ബത്ഥ പന പടിഗ്ഗഹേതുമേവ ന വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹിതം പന ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി.

‘‘സക്കച്ച’’ന്തി ച ‘‘പത്തസഞ്ഞീ’’തി ച ഉഭയം വുത്തനയമേവ. സപദാനന്തി തത്ഥ തത്ഥ ഓധിം അകത്വാ അനുപടിപാടിയാ. സമസൂപകേ വത്തബ്ബം വുത്തമേവ. ഥൂപകതോതി മത്ഥകതോ, വേമജ്ഝതോതി അത്ഥോ. ന സൂപം വാ ബ്യഞ്ജനം വാതിആദി പാകടമേവ. വിഞ്ഞത്തിയം വത്തബ്ബം നത്ഥി. ഉജ്ഝാനസഞ്ഞീസിക്ഖാപദേപി ഗിലാനോ ന മുഞ്ചതി. നാതിമഹന്തോ കബളോതി മയൂരണ്ഡം അതിമഹന്തം, കുക്കുടണ്ഡം അതിഖുദ്ദകം, തേസം വേമജ്ഝപ്പമാണോ. പരിമണ്ഡലം ആലോപോതി നാതിദീഘോ ആലോപോ. അനാഹടേതി അനാഹരിതേ, മുഖദ്വാരം അസമ്പാപിതേതി അത്ഥോ. സബ്ബോ ഹത്ഥോതി ഏത്ഥ ഹത്ഥസദ്ദോ തദേകദേസേസു അങ്ഗുലീസു ദട്ഠബ്ബോ ‘‘ഹത്ഥമുദ്ദോ’’തിആദീസു വിയ സമുദായേ പവത്തവോഹാരസ്സ അവയവേ പവത്തനതോ. ഏകങ്ഗുലിമ്പി മുഖേ പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. ന സകബളേനാതി ഏത്ഥ ധമ്മം കഥേന്തോ ഹരീതകം വാ ലട്ഠിമധുകം വാ ¶ മുഖേ പക്ഖിപിത്വാ കഥേതി, യത്തകേന വചനം പരിപുണ്ണം ഹോതി, തത്തകേ മുഖമ്ഹി സന്തേ കഥേതും വട്ടതി.

പിണ്ഡുക്ഖേപകന്തി പിണ്ഡം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ. കബളാവച്ഛേദകന്തി കബളം അവഛിന്ദിത്വാ ¶ അവഛിന്ദിത്വാ. അവഗണ്ഡകാരകന്തി മക്കടോ വിയ ഗണ്ഡേ കത്വാ കത്വാ. ഹത്ഥനിദ്ധുനകന്തി ഹത്ഥം നിദ്ധുനിത്വാ നിദ്ധുനിത്വാ. സിത്ഥാവകാരകന്തി സിത്ഥാനി അവകിരിത്വാ അവകിരിത്വാ. ജിവ്ഹാനിച്ഛാരകന്തി ജിവ്ഹം നിച്ഛാരേത്വാ നിച്ഛാരേത്വാ. ചപുചപുകാരകന്തി ‘‘ചപുചപൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ കത്വാ. സുരുസുരുകാരകന്തി ‘‘സുരുസുരൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ കത്വാ. ഹത്ഥനില്ലേഹകന്തി ഹത്ഥം നില്ലേഹിത്വാ നില്ലേഹിത്വാ. ഭുഞ്ജന്തേന ഹി അങ്ഗുലിമത്തമ്പി നില്ലേഹിതും ന വട്ടതി, ഘനയാഗുഫാണിതപായാസാദികേ പന അങ്ഗുലീഹി ഗഹേത്വാ അങ്ഗുലിയോ മുഖേ പവേസേത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. പത്തനില്ലേഹകഓട്ഠനില്ലേഹകേസുപി ഏസേവ നയോ, തസ്മാ അങ്ഗുലിയാപി പത്തോ ന നില്ലേഹിതബ്ബോ, ഏകഓട്ഠോപി ജിവ്ഹായ ന നില്ലേഹിതബ്ബോ, ഓട്ഠമംസേഹി ഏവ പന ഗഹേത്വാ അന്തോ പവേസേതും വട്ടതി.

ന സാമിസേന ഹത്ഥേന പാനീയഥാലകോതി ഏതം പടികൂലവസേന പടിക്ഖിത്തം, തസ്മാ സങ്ഘികമ്പി പുഗ്ഗലികമ്പി ഗിഹിസന്തകമ്പി അത്തനോ സന്തകമ്പി സങ്ഖമ്പി സരാവമ്പി ആമിസമക്ഖിതം ന ഗഹേതബ്ബമേവ, ഗണ്ഹന്തസ്സ ദുക്കടം. സചേ പന ഹത്ഥസ്സ ഏകദേസോ ആമിസമക്ഖിതോ ന ഹോതി, തേന പദേസേന ഗഹേതും വട്ടതി. ന സസിത്ഥകം പത്തധോവനം അന്തരഘരേ ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ധരിത്വാ വാതി സിത്ഥാനി ഏകതോ ഉദ്ധരിത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ രാസിം കത്വാ ഉദകം ഛഡ്ഡേതി. ഭിന്ദിത്വാ വാ ഉദകഗതികാനി കത്വാ ഛഡ്ഡേതി, പടിഗ്ഗഹേന സമ്പടിച്ഛന്തോ നം പടിഗ്ഗഹേ ഛഡ്ഡേതി, ബഹി നീഹരിത്വാ വാ ഛഡ്ഡേതി, ഏവം ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തി. ന താവ ഥേരേന ഉദകന്തി ഇദം ഹത്ഥധോവനഉദകം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാ പിപാസിതേന ¶ , പന ഗലേ വിലഗ്ഗാമിസേന വാ പാനീയം പിവിത്വാ ന ധോവിതബ്ബാതി.

ഭത്തഗ്ഗവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനുമോദനവത്തകഥാവണ്ണനാ

അനുമോദനവത്തേ അനു പുനപ്പുനം മോദിയതേ പമോദിയതേതി അനുമോദനാ. കാ സാ? ധമ്മകഥാ. അനുമോദനായ കത്തബ്ബം വത്തം അനുമോദനവത്തം. പഞ്ചമേ നിസിന്നേതി അനുമോദനത്ഥായ നിസിന്നേ. ഉപനിസിന്നകഥാ നാമ ബഹൂസു സന്നിപതിതേസു പരികഥാകഥനം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അനുമോദനവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പിണ്ഡചാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൮൯. പിണ്ഡചാരികവത്തേ ¶ പിണ്ഡിതബ്ബോ സങ്ഘരിതബ്ബോതി പിണ്ഡോ, പിണ്ഡപാതോ. പിണ്ഡായ ചരണം സീലമസ്സാതി പിണ്ഡചാരീ, സോ ഏവ പിണ്ഡചാരികോ സകത്ഥേ കപച്ചയവസേന. പിണ്ഡചാരികേന വത്തിതബ്ബം വത്തം പിണ്ഡചാരികവത്തം. തത്രായമനുത്താനപദവണ്ണനാ – നിവേസനം നാമ ഇത്ഥികുമാരികാദീനം വസനട്ഠാനം. യസ്മാ പവിസനനിക്ഖമനദ്വാരം അസല്ലക്ഖേത്വാ സഹസാ പവിസന്തോ വിസഭാഗാരമ്മണം വാ പസ്സേയ്യ, പരിസ്സയോ വാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘നിവേസനം…പേ… പവിസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അതിദൂരേ തിട്ഠന്തോ അപസ്സന്തോ വാ ഭവേയ്യ, ‘‘അഞ്ഞസ്സ ഗേഹേ തിട്ഠതീ’’തി വാ മഞ്ഞേയ്യ. അച്ചാസന്നേ തിട്ഠന്തോ അപസ്സിതബ്ബം വാ പസ്സേയ്യ, അസുണിതബ്ബം വാ സുണേയ്യ, തേന മനുസ്സാനം അഗാരവോ വാ അപ്പസാദോ വാ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ‘‘നാതിദൂരേ നാച്ചാസന്നേ ഠാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. അതിചിരം തിട്ഠന്തോ അദാതുകാമാനം ¶ മനോപദോസോ ഭവേയ്യ, അഞ്ഞത്ഥ ഭിക്ഖാ ച പരിക്ഖയേയ്യ, അതിലഹുകം നിവത്തന്തോ ദാതുകാമാനം പുഞ്ഞഹാനി ച ഭവേയ്യ, ഭിക്ഖുനോ ച ഭിക്ഖായ അസമ്പജ്ജനം, തസ്മാ ‘‘നാതിചിരം ഠാതബ്ബം, നാതിലഹുകം നിവത്തിതബ്ബം, ഠിതേന സല്ലക്ഖേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. സല്ലക്ഖണാകാരം ദസ്സേതി ‘‘സചേ കമ്മം വാ നിക്ഖിപതീ’’തിആദിനാ. തത്ഥ കമ്മം വാ നിക്ഖിപതീതി കപ്പാസം വാ സുപ്പം വാ മുസലം വാ യഞ്ച ഗഹേത്വാ കമ്മം കരോന്തി, ഠിതാ വാ നിസിന്നാ വാ ഹോന്തി, തം നിക്ഖിപതി. പരാമസതീതി ഗണ്ഹാതി. ഠപേതി വാതി ‘‘തിട്ഠഥ ഭന്തേ’’തി വദന്തീ ഠപേതി നാമ. അവക്കാരപാതീതി അതിരേകപിണ്ഡപാതം അപനേത്വാ ഠപനത്ഥായ ഏകാ സമുഗ്ഗപാതി. ഏത്ഥ ച സമുഗ്ഗപാതി നാമ സമുഗ്ഗപുടസദിസാ പാതി. സേസം വുത്തനയമേവ.

പിണ്ഡചാരികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആരഞ്ഞികവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൦. ആരഞ്ഞികവത്തേ ന രമന്തി ജനാ ഏത്ഥാതി അരഞ്ഞം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘രമണീയാനി അരഞ്ഞാനി, യത്ഥ ന രമതീ ജനോ;

വീതരാഗാ രമിസ്സന്തി, ന തേ കാമഗവേസിനോ’’തി. (ധ. പ. ൯൯);

അരഞ്ഞേ ¶ വസതീതി ആരഞ്ഞികോ, തേന വത്തിതബ്ബം വത്തം ആരഞ്ഞികവത്തം. തത്രായം വിസേസപദാനമത്ഥോ – കാലസ്സേവ ഉട്ഠായാതി അരഞ്ഞസേനാസനസ്സ ഗാമതോ ദൂരത്താ വുത്തം, തേനേവ കാരണേന ‘‘പത്തം ഗഹേത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ ഗച്ഛന്തോ പരിസ്സമോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. പത്തം ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ അംസേ ലഗ്ഗേത്വാ ചീവരം ഖന്ധേ കരിത്വാ അരഞ്ഞമഗ്ഗോ ന ദുസ്സോധനോ ഹോതി, തസ്മാ കണ്ടകസരീസപാദിപരിസ്സയവിമോചനത്ഥം ഉപാഹനാ ആരോഹിത്വാ. അരഞ്ഞം നാമ ¶ യസ്മാ ചോരാദീനം വിചരട്ഠാനം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ദാരുഭണ്ഡം മത്തികാഭണ്ഡം പടിസാമേത്വാ ദ്വാരവാതപാനം ഥകേത്വാ വസനട്ഠാനതോ നിക്ഖമിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഇതോ പരാനി ഭത്തഗ്ഗവത്തപിണ്ഡചാരികവത്തേസു വുത്തസദിസാനേവ. ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ സചേ ബഹിഗാമേ ഉദകം നത്ഥി, അന്തോഗാമേയേവ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ, അഥ ബഹിഗാമേ അത്ഥി, ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പത്തം ധോവിത്വാ വോദകം കത്വാ ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ചീവരം സങ്ഘരിത്വാ അംസേ കരിത്വാ ഉപാഹനാ ആരോഹിത്വാ ഗന്തബ്ബം.

ഭാജനം അലഭന്തേനാതിആദി അരഞ്ഞസേനാസനസ്സ ദുല്ലഭദബ്ബസമ്ഭാരത്താ വുത്തം, അഗ്ഗി ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതിആദി വാളമിഗസരീസപാദിബാഹിരപരിസ്സയകാലേ ച വാതപിത്താദിഅജ്ഝത്തപഅസ്സയകാലേ ച ഇച്ഛിതബ്ബത്താ. ബഹൂനം പന വസനട്ഠാനേ താദിസാനി സുലഭാനി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഗണവാസിനോ പന തേന വിനാപി വട്ടതീ’’തി. കത്തരദണ്ഡോ നാമ പരിസ്സയവിനോദനോ ഹോതി, തസ്മാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തേന അവസ്സം ഇച്ഛിതബ്ബോതി വുത്തം ‘‘കത്തരദണ്ഡോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി. നക്ഖത്താനേവ നക്ഖത്തപദാനി. ചോരാദീസു ആഗന്ത്വാ ‘‘അജ്ജ, ഭന്തേ, കേന നക്ഖത്തേന ചന്ദോ യുത്തോ’’തി പുച്ഛിതേസു ‘‘ന ജാനാമാ’’തി വുത്തേ കുജ്ഝന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘നക്ഖത്തപദാനി ഉഗ്ഗഹേതബ്ബാനി സകലാനി വാ ഏകദേസാനി വാ’’തി, തഥാ ദിസാമൂള്ഹേസു ‘‘കതമായം, ഭന്തേ, ദിസാ’’തി പുച്ഛിതേസു, തസ്മാ ‘‘ദിസാകുസലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി.

ആരഞ്ഞികവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സേനാസനവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൧. സേനാസനവത്തേ സയന്തി ഏത്ഥാതി സേനം, സയനന്തി അത്ഥോ. ആവസന്തി ഏത്ഥാതി ആസനം. സേനഞ്ച ആസനഞ്ച സേനാസനം. സേനാസനേസു കത്തബ്ബം വത്തം സേനാസനവത്തം ¶ . ഇധ പന യം വത്തബ്ബം, തം ഉപജ്ഝായവത്തകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൮൩ ) വുത്തമേവ. തത്ഥ പന ഉപജ്ഝായേന വുത്ഥവിഹാരോ വുത്തോ, ഇധ പന അത്തനാ വുത്ഥവിഹാരോതി അയമേവ വിസേസോ. ന വുഡ്ഢം അനാപുച്ഛാതി ¶ ഏത്ഥ തസ്സ ഓവരകേ തദുപചാരേ ച ആപുച്ഛിതബ്ബന്തി വദന്തി. ഭോജനസാലാദീസുപി ഏവമേവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ഭോജനസാലാദീസുപി ഉദ്ദേസദാനാദി ആപുച്ഛിത്വാവ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

സേനാസനവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജന്താഘരവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൨. ജന്താഘരവത്തേ ജായതീതി ജം, കിം തം? സരീരം. ജം തായതി രക്ഖതീതി ജന്താ, കാ സാ? തികിച്ഛാ. ഗയ്ഹതേതി ഘരം, കിം തം? നിവേസനം, ജന്തായ സരീരതികിച്ഛായ കതം ഘരം ജന്താഘരം, ജന്താഘരേ കത്തബ്ബം വത്തം ജന്താഘരവത്തം. തത്ഥ പരിഭണ്ഡന്തി ബഹിജഗതി. സേസം ഉപജ്ഝായവത്തേ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ജന്താഘരവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വച്ചകുടിവത്തകഥാവണ്ണനാ

൧൯൩. വച്ചകുടിവത്തേ വച്ചയതേ ഊഹദയതേതി വച്ചം, കരീസം. കുടീയതി ഛിന്ദീയതി ആതപോ ഏതായാതി കുടി, വച്ചത്ഥായ കതാ കുടി വച്ചകുടി, വച്ചകുടിയാ വത്തിതബ്ബം വത്തം വച്ചകുടിവത്തം, ഇധ ച വത്തക്ഖന്ധകേ ആചമനവത്തം പഠമം ആഗതം, പച്ഛാ വച്ചകുടിവത്തം. ഇമസ്മിം പന പകരണേ പഠമം വച്ചം കത്വാ പച്ഛാ ആചമതീതി ¶ അധിപ്പായേന വച്ചകുടിവത്തം പഠമം ആഗതം, തസ്മാ തദനുക്കമേന കഥയിസ്സാമ. ദന്തകട്ഠം ഖാദന്തേനാതി അയം വച്ചകുടിയാപി സബ്ബത്ഥേവ പടിക്ഖേപോ. നിബദ്ധഗമനത്ഥായാതി അത്തനാ നിബദ്ധഗമനത്ഥായ. പുഗ്ഗലികട്ഠാനം വാതി അത്തനോ വിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി.

വച്ചകുടിവത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഉപജ്ഝായവത്താദിവത്തവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

സത്തവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൮. ചതുപച്ചയഭാജനീയവിനിച്ഛയകഥാ

ചീവരഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൧൯൪. ഏവം ¶ ഉപജ്ഝായാദിവത്തസങ്ഖാതാനി ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി കഥേത്വാ ഇദാനി ചതുന്നം പച്ചയാനം ഭാജനം കഥേന്തോ ‘‘ചതുപച്ചയഭാജന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചതൂതി സങ്ഖ്യാസബ്ബനാമപദം. പടിച്ച ഏതി സീതപടിഘാതാദികം ഫലം ഏതസ്മാതി പച്ചയോ, ചീവരാദി, പച്ചയോ ച പച്ചയോ ച പച്ചയാ, ചത്താരോ പച്ചയാ ചതുപച്ചയം, ഭാജീയതേ വിഭാജീയതേ ഭാജനം. ചതുപച്ചയസ്സ ഭാജനം ചതുപച്ചയഭാജനം. തേനാഹ ‘‘ചീവരാദീനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ഭാജന’’ന്തി. തത്ഥ തസ്മിം ചതുപച്ചയഭാജനേ സമഭിനിവിട്ഠേ ചീവരഭാജനേ താവ പഠമം ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ…പേ… വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? സങ്ഘികചീവരസ്സ ദുക്കരഭാജനത്താതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ആഗതാഗതം ചീവരം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, പടിഗ്ഗഹണമത്തമേവസ്സ ഭാരോതി ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ. ചീവരപടിഗ്ഗാഹകേന പടിഗ്ഗഹിതം ചീവരം നിദഹതി, നിദഹനമത്തമേവസ്സ ഭാരോതി ചീവരനിദഹകോ. ഭണ്ഡാഗാരേ നിയുത്തോ ഭണ്ഡാഗാരികോ. ചീവരാദികസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഠപനട്ഠാനഭൂതം അഗാരം ഭണ്ഡാഗാരം. ചീവരം ഭാജേതി ഭാഗം കരോതീതി ¶ ചീവരഭാജകോ. ചീവരസ്സ ഭാജനം വിഭാഗകരണം ചീവരഭാജനം, വിഭജനകിരിയാ.

തത്ഥ ‘‘ചീവരപടിഗ്ഗാഹകോ വേദിതബ്ബോ’’തി വുത്തോ, സോ കുതോ ലബ്ഭതേതി ആഹ ‘‘പഞ്ചഹങ്ഗേഹി…പേ… സമ്മന്നിതബ്ബോ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… വചനതോ’’തി. ഛന്ദനം ഛന്ദോ, ഇച്ഛനം പിഹനന്തി അത്ഥോ. ഗമനം കരണം ഗതി, കിരിയാ. ഗാരേയ്ഹാ ഗതി അഗതി, ഛന്ദേന അഗതി ഛന്ദാഗതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. കഥം ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘തത്ഥ പച്ഛാ ആഗതാനമ്പീ’’തിആദി. ഏവമിതരേസുപി. പഞ്ചമങ്ഗം പന സതിസമ്പജഞ്ഞയുത്താഭാവം ദസ്സേതി. സുക്കപക്ഖേപി ഇതോ പടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി.

ഇമായ കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാതി ഇദം ഇമസ്സ സമ്മുതികമ്മസ്സ ലഹുകകമ്മത്താ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) ‘‘അവസേസാ തേരസ സമ്മുതിയോ സേനാസനഗ്ഗാഹമതകചീവരദാനാദിസമ്മുതിയോ ചാതി ഏതാനി ലഹുകകമ്മാനി അപലോകേത്വാപി കാതും വട്ടന്തീ’’തി. അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായമ്പി സമ്മന്നിതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ അന്തോവിഹാരേതി ¶ ബദ്ധസീമവിഹാരം സന്ധായ വുത്തം. ന ഹി അബദ്ധസീമവിഹാരേ അപലോകനാദിചതുബ്ബിധകമ്മം കാതും വട്ടതി ദുബ്ബിസോധനത്താ. ധുരവിഹാരട്ഠാനേതി വിഹാരദ്വാരസ്സ സമ്മുഖട്ഠാനേ.

൧൯൭. ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിയം വിഹാരമജ്ഝേയേവാതി അവിപ്പവാസസീമാസങ്ഖാതമഹാസീമാ വിഹാരസ്സ മജ്ഝേയേവ സമ്മന്നിതബ്ബാ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഇമം പന ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമം ഗന്ത്വാ ഖണ്ഡസീമായം നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി, വിഹാരമജ്ഝേയേവ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ¶ ഇത്ഥന്നാമം വിഹാരം ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യാ’’തിആദിനാ നയേന ‘‘കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ സമ്മന്നിതബ്ബ’’ന്തി വചനം നിസ്സായ ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉപചാരസീമായം കാതും വട്ടതീതി ഗഹേത്വാ കഥിനദാനകമ്മമ്പി അബദ്ധസീമാഭൂതേ വിഹാരേ ഉപചാരസീമായം കരോന്തി, ഏകച്ചേ ഞത്തികമ്മമ്പി തഥേവ ഗഹേത്വാ അബദ്ധസീമവിഹാരേ ഉപചാരസീമാമത്തേയേവ ഉപോസഥപവാരണം കരോന്തി, തദയുത്തം, കാരണം പനേത്ഥ കഥിനവിനിച്ഛയകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൨൬) ആവി ഭവിസ്സതി.

൧൯൮. തുലാഭൂതോതി തുലാസദിസോ. ഇദന്തി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസദാനം. ഇമം കിര പാഠം അമനസികരോന്താ ഇദാനി കാലചീവരമ്പി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം ദേന്തി. ഫാതികമ്മന്തി പഹോനകകമ്മം, യത്തകേന വിനയാഗതേന സമ്മുഞ്ജനീബന്ധനാദിഹത്ഥകമ്മേന വിഹാരസ്സ ഊനതാ ന ഹോതി, തത്തകം കത്വാതി അത്ഥോ. സബ്ബേസന്തി തത്രുപ്പാദവസ്സാവാസികം ഗണ്ഹന്താനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം സാമണേരാനഞ്ച. ഭണ്ഡാഗാരചീവരേപീതി അകാലചീവരം സന്ധായ വുത്തം. ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീതി മഹാസദ്ദം കരോന്തി. ഏതന്തി ഉക്കുട്ഠിയാ കതായ സമഭാഗദാനം. വിരജ്ഝിത്വാ കരോന്തീതി കത്തബ്ബകാലേസു അകത്വാ യഥാരുചിതക്ഖണേ കരോന്തി. സമപടിവീസോ ദാതബ്ബോതി കരിസ്സാമാതി യാചന്താനം പടിഞ്ഞാമത്തേനപി സമകോ കോട്ഠാസോ ദാതബ്ബോ.

അതിരേകഭാഗേനാതി ദസ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, സാടകാപി ദസേവ, തേസു ഏകോ ദ്വാദസ അഗ്ഘതി, സേസാ ദസഗ്ഘനകാ. സബ്ബേസു ദസഗ്ഘനകവസേന കുസേ പാതിതേ യസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വാദസഗ്ഘനകോ കുസോ പാതിതോ, സോ ‘‘ഏത്തകേന മമ ചീവരം പഹോതീ’’തി തേന അതിരേകഭാഗേന ഗന്തുകാമോ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ഏത്തകേന മമ ചീവരം പഹോതീതി ദ്വാദസഗ്ഘനകേന മമ ചീവരം പരിപുണ്ണം ഹോതി, ന തതോ ഊനേനാതി സബ്ബം ഗഹേതുകാമോതി ¶ അത്ഥോ. ഭിക്ഖൂ ‘‘അതിരേകം ആവുസോ സങ്ഘസ്സ സന്തക’’ന്തി വദന്തി, തം സുത്വാ ഭഗവാ ‘‘സങ്ഘികേ ച ഗണസന്തകേ ച അപ്പകം നാമ നത്ഥി, സബ്ബത്ഥ ¶ സംയമോ കാതബ്ബോ, ഗണ്ഹന്തേനപി കുക്കുച്ചായിതബ്ബ’’ന്തി ദസ്സേതും ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അനുക്ഖേപേ ദിന്നേ’’തി ആഹ. തത്ഥ അനുക്ഖേപോ നാമ യം കിഞ്ചി അനുക്ഖിപിതബ്ബം അനുപ്പദാതബ്ബം കപ്പിയഭണ്ഡം, യത്തകം തസ്സ പടിവീസേ അധികം, തത്തകേ അഗ്ഘനകേ യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി കപ്പിയഭണ്ഡേ ദിന്നേതി അത്ഥോതി ഇമമത്ഥം സങ്ഖേപേന ദസ്സേതും ‘‘സചേ ദസ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി’’ത്യാദി വുത്തം.

വികലകേ തോസേത്വാതി ഏത്ഥ ചീവരവികലകം പുഗ്ഗലവികലകന്തി ദ്വേ വികലകാ. തത്ഥ ചീവരവികലകം നാമ സബ്ബേസം പഞ്ച പഞ്ച വത്ഥാനി പത്താനി, സേസാനിപി അത്ഥി, ഏകേകം പന ന പാപുണാതി, ഛിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബാനി. ഛിന്ദന്തേഹി ച അഡ്ഢമണ്ഡലാദീനം വാ ഉപാഹനഥവികാദീനം വാ പഹോനകാനി ഖണ്ഡാനി കത്വാ ദാതബ്ബാനി, ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥാരമ്പി അനുവാതപ്പഹോനകായാമം ഖണ്ഡം കത്വാ ദാതും വട്ടതി. അപരിഭോഗം പന ന കാതബ്ബന്തി ഏവമേത്ഥ ചീവരസ്സ അപ്പഹോനകഭാവോ ചീവരവികലകം. ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നേ പനേതം തോസിതം ഹോതി. അഥ കുസപാതോ കാതബ്ബോ, സചേപി ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ കോട്ഠാസേ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വത്ഥാനി നപ്പഹോന്തി, തത്ഥ അഞ്ഞം സാമണകം പരിക്ഖാരം ഠപേത്വാ യോ തേന തുസ്സതി, തസ്സ തം ഭാഗം ദത്വാ പച്ഛാ കുസപാതോ കാതബ്ബോ. ഇദമ്പി ചീവരവികലകന്തി അന്ധട്ഠകഥായം വുത്തം.

പുഗ്ഗലവികലകം നാമ ദസ ദസ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം കരോന്താനം ഏകോ വഗ്ഗോ ന പൂരതി, അട്ഠ വാ നവ വാ ഹോന്തി, തേസം അട്ഠ വാ നവ വാ കോട്ഠാസാ ‘‘തുമ്ഹേ ഇമേ ഗഹേത്വാ വിസും ഭാജേഥാ’’തി ദാതബ്ബാ. ഏവമയം പുഗ്ഗലാനം അപ്പഹോനകഭാവോ പുഗ്ഗലവികലകം നാമ. വിസും ദിന്നേ പന തം തോസിതം ¶ ഹോതി, ഏവം തോസേത്വാ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി. അഥ വാ വികലകേ തോസേത്വാതി യോ ചീവരവിഭാഗോ ഊനകോ, തം അഞ്ഞേന പരിക്ഖാരേന സമം കത്വാ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സചേ സബ്ബേസം പഞ്ച പഞ്ച വത്ഥാനീ’’തിആദിനാ.

൧൯൯. ഇതോ പരം തേസു തേസു വത്ഥൂസു ആഗതവസേന അട്ഠകഥായം വുത്തേസു വിനിച്ഛയേസു സന്തേസുപി തേസം വിനിച്ഛയാനം അട്ഠമാതികാവിനിച്ഛയതോ അവിമുത്തത്താ അട്ഠമാതികാവിനിച്ഛയേസ്വേവ പക്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഇദാനി അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. യാ താ അട്ഠ മാതികാ ഭഗവതാ വുത്താ, താസം അട്ഠന്നം മാതികാനം വസേന വിനിച്ഛയോ ഇദാനി വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാതി ഇമിനാ അപരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ ധുവസന്നിപാതട്ഠാനാദിതോ പഠമലേഡ്ഡുപാതസ്സ ¶ അന്തോ ഉപചാരസീമാതി ദസ്സേതി. ഇദാനി ദുതിയലേഡ്ഡുപാതസ്സ അന്തോപി ഉപചാരസീമായേവാതി ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ധുവസന്നിപാതട്ഠാനമ്പി പരിയന്തഗതമേവ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഏവം സന്തേ തിയോജനേ ഠിതാ ലാഭം ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ ഇമേ ലാഭഗ്ഗഹണാദയോ ഉപചാരസീമാവസേനേവ ഹോതി, ന അവിപ്പവാസസീമാവസേനാതി ദസ്സേതി, തേന ച ഇമാനി ലാഭഗ്ഗഹണാദീനിയേവ ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബാനി, ന അപലോകനകമ്മാദീനി ചത്താരി കമ്മാനി, താനി പന അവിപ്പവാസസീമാദീസുയേവ കത്തബ്ബാനീതി പകാസേതി. തഥാ ഹി വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) ‘‘ഭിക്ഖുനീനം ആരാമപ്പവേസനസേനാസനപുച്ഛനാദി പരിവാസമാനത്താരോചനവസ്സച്ഛേദനിസ്സയസേനാസനഗ്ഗാഹാദി വിധാനന്തി ഇദം സബ്ബം ഇമിസ്സായേവ ഉപചാരസീമായ വസേന വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

ലാഭത്ഥായ ¶ ഠപിതാ സീമാ ലാഭസീമാ. ലോകേ ഗാമസീമാദയോ വിയ ലാഭസീമാ നാമ വിസും പസിദ്ധാ നത്ഥി, കേനായം അനുഞ്ഞാതാതി ആഹ ‘‘നേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാ’’തിആദി. ഏതേന നായം സാസനവോഹാരസിദ്ധാ, ലോകവോഹാരസിദ്ധാ ഏവാതി ദസ്സേതി. ജനപദപരിച്ഛേദോതി ഇദം ലോകപസിദ്ധസീമാസദ്ദത്ഥവസേന വുത്തം, പരിച്ഛേദബ്ഭന്തരമ്പി സബ്ബം ജനപദസീമാതി ഗഹേതബ്ബം. ജനപദോ ഏവ ജനപദസീമാ, ഏവം രട്ഠസീമാദീസുപി. തേനാഹ ‘‘ആണാപവത്തിട്ഠാന’’ന്തിആദി. പഥവീവേമജ്ഝഗതസ്സാതി യാവ ഉദകപരിയന്താ ഖണ്ഡസീമത്താ വുത്തം. ഉപചാരസീമാദീസു പന അബദ്ധസീമാസു ഹേട്ഠാപഥവിയം സബ്ബത്ഥ ഠിതാനം ന പാപുണാതി, കൂപാദിപവേസാരഹട്ഠാനേ ഠിതാനഞ്ഞേവ പാപുണാതീതി ഹേട്ഠാ സീമകഥായം വുത്തനയേനേവ തംതംസീമട്ഠഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ചക്കവാളസീമായ ദിന്നം പഥവീസന്ധാരകഉദകട്ഠാനേപി ഠിതാനം പാപുണാതി സബ്ബത്ഥ ചക്കവാളവോഹാരത്താതി. സമാനസംവാസഅവിപ്പവാസസീമാസു ദിന്നസ്സ ഇദം നാനത്തം – ‘‘അവിപ്പവാസസീമായ ദമ്മീ’’തി ദിന്നം ഗാമട്ഠാനം ന പാപുണാതി. കസ്മാ? ‘‘ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ചാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪) വുത്തത്താ. ‘‘സമാനസംവാസകസീമായദമ്മീ’’തി ദിന്നം പന ഗാമേ ഠിതാനമ്പി പാപുണാതീതി.

൨൦൦-൧. ബുദ്ധാധിവുത്ഥോതി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ അധിവുത്ഥോ. ഏകസ്മിന്തി ഏകസ്മിം വിഹാരേ. പാകവത്തന്തി നിബദ്ധദാനം. വത്തതീതി പവത്തതി. തേഹി വത്തബ്ബന്തി യേസം സമ്മുഖേ ഏസ ദേതി, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി വത്തബ്ബം.

൨൦൨. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേതി യാവ സങ്ഘനവകം ഏകവാരം സബ്ബേസം ഭാഗം ദത്വാ ¶ ചീവരേ അപരിക്ഖീണേ പുന സബ്ബേസം ദാതും ദുതിയഭാഗേ ഥേരസ്സ ദിന്നേതി അത്ഥോ. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി ‘‘തുയ്ഹേവ ഭിക്ഖു താനി ചീവരാനീ’’തി (മഹാവ. ൩൬൩) ഭഗവതാ ¶ വുത്തനയേന. പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ‘‘തുയ്ഹം ദേമാ’’തി അവത്വാ, ‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൯) പന പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘തുയ്ഹം ദേമാ’’തി അവുത്തത്താതി കാരണം വദന്തി. യദി ഏവം ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി വട്ടേയ്യ, ‘‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമ, സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വചനതോ ഭേദോ ന ദിസ്സതി, വീമംസിതബ്ബമേത്ഥ കാരണന്തി. പാരുപിതും വട്ടതീതി പംസുകൂലികാനം വട്ടതി. സാമികേഹി വിചാരിതമേവാതി ഉപാഹനത്ഥവികാദീനമത്ഥായ വിചാരിതമേവ.

൨൦൩. ഉപഡ്ഢം ദാതബ്ബന്തി യം ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദിന്നം, തതോ ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖൂനം ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുനീനം ദാതബ്ബം. സചേപി ഏകോ ഭിക്ഖു ഹോതി, ഏകാ വാ ഭിക്ഖുനീ, അന്തമസോ അനുപസമ്പന്നസ്സപി ഉപഡ്ഢമേവ ദാതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന ന മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യസ്മാ ഭിക്ഖുനിപക്ഖേ സങ്ഘസ്സ പച്ചേകം അപരാമട്ഠത്താ ഭിക്ഖുനീനം ഗണനായ ഭാഗോ ദാതബ്ബോതി ദായകസ്സ അധിപ്പായോതി സിജ്ഝതി, തഥാ ദാനഞ്ച ഭിക്ഖൂപി ഗണേത്വാ ദിന്നേ ഏവ യുജ്ജതി. ഇതരഥാ ഹി ‘‘കിത്തകം ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബം, കിത്തകം ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി ന വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തവചനമ്പി ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി വുത്തവചനസദിസമേവാതി ആഹ ‘‘ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി. തേനാഹ ‘‘പുഗ്ഗലോ…പേ… ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തേ പന പുഗ്ഗലോ വിസും ന ലഭതീതി ഇദം അട്ഠകഥാപമാണേനേവ ഗഹേതബ്ബം, ന ഹേത്ഥ വിസേസകാരണം ഉപലബ്ഭതി. തഥാ ഹി ‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ സാമഞ്ഞവിസേസവചനേഹി സങ്ഗഹിതത്താ യഥാ പുഗ്ഗലോ വിസും ലഭതി, ഏവമിധാപി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി ¶ സാമഞ്ഞവിസേസവചനസബ്ഭാവതോ ഭവിതബ്ബമേവ വിസും പുഗ്ഗലപടിവീസേനാതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ അട്ഠകഥാവചനമേവേത്ഥ പമാണം. പാപുണനട്ഠാനതോ ഏകമേവ ലഭതീതി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പത്തട്ഠാനതോ ഏകമേവ കോട്ഠാസം ലഭതി. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘കസ്മാ? ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേനേവ പുഗ്ഗലസ്സപി ഗഹിതത്താതി അധിപ്പായോതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൯) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൯) പന ഭിക്ഖുസങ്ഘസദ്ദേന ഭിക്ഖൂനഞ്ഞേവ ഗഹിതത്താ, പുഗ്ഗലസ്സ പന ‘‘തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ ച തത്ഥസ്സ അഗ്ഗഹിതത്താ ദട്ഠബ്ബാ, ‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തട്ഠാനസദിസത്താതി അധിപ്പായോ. പുഗ്ഗലപ്പധാനോ ഹേത്ഥ സങ്ഘ-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. കേചി പന ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി പാഠം ലിഖന്തി, തം ന സുന്ദരം തസ്സ വിസും ലാഭഗ്ഗഹണേ കാരണവചനത്താ. തഥാ ഹി ‘‘വിസും സങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ’’തി വിസും പുഗ്ഗലസ്സപി ഭാഗഗ്ഗഹണേ കാരണം വുത്തം. യഥാ ചേത്ഥ പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം, ഏവം ഉപരി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തിആദീസുപി വിസും സങ്ഘാദിസദ്ദേഹി പുഗ്ഗലസ്സ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി ഗഹണം സിയാ, സങ്ഘതോപി വിസുമ്പീതി ഭാഗദ്വയം ലഭേയ്യ ഉഭയത്ഥ ഗഹിതത്താതി വുത്തം. പൂജേതബ്ബന്തിആദി ഗിഹികമ്മം ന ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹരാതി ഇദം പിണ്ഡപാതഹരണം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹരാ’’തി വുത്തേപി ഹരിതബ്ബന്തി ഈദിസം ഗിഹിവേയ്യാവച്ചം ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം.

൨൦൪. അന്തോഹേമന്തേതി ഇമിനാ അനത്ഥതേ കഥിനേ വസ്സാനം പച്ഛിമേ മാസേ ദിന്നം പുരിമവസ്സംവുത്ഥാനഞ്ഞേവ പാപുണാതി, തതോ പരം ഹേമന്തേ ദിന്നം പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനമ്പി വുത്ഥവസ്സത്താ ¶ പാപുണാതി, ഹേമന്തതോ പന പരം പിട്ഠിസമയേ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി ഏവം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദിന്നം അനന്തരേ വസ്സേ വാ തതോ പരേസു വാ യത്ഥ കത്ഥചി തസ്മിം ഭിക്ഖുഭാവേ വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം പാപുണാതി. യേ പന സബ്ബഥാ അവുത്ഥവസ്സാ, തേസം ന പാപുണാതീതി ദസ്സേതി. ലക്ഖണഞ്ഞൂ വദന്തീതി വിനയലക്ഖണഞ്ഞുനോ ആചരിയാ വദന്തി. ലക്ഖണഞ്ഞൂ വദന്തീതി ഇദം സന്നിട്ഠാനവചനം, അട്ഠകഥാസു അനാഗതത്താ പന ഏവം വുത്തം. ബഹിഉപചാരസീമായം…പേ… സബ്ബേസം പാപുണാതീതി യത്ഥ കത്ഥചി വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം പാപുണാതീതി അധിപ്പായോ. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖ. അട്ഠ. അകാലചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സചേ പന ബഹിഉപചാരസീമായം ഠിതോ ‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’തി വദതി, യത്ഥ കത്ഥചി വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസം സമ്പത്താനം പാപുണാതീ’’തി വുത്തം. ഗണ്ഠിപദേസു പന ‘‘വസ്സാവാസസ്സ അനനുരൂപേ പദേസേ ഠത്വാ വുത്തത്താ വസ്സംവുത്ഥാനഞ്ച അവുത്ഥാനഞ്ച സബ്ബേസം പാപുണാതീ’’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ന ഹി ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ അവുത്ഥവസ്സാനം പാപുണാതി. സബ്ബേസമ്പീതി തസ്മിം ഭിക്ഖുഭാവേ വുത്ഥവസ്സാനം സബ്ബേസമ്പീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തത്താ. സമ്മുഖീഭൂതാനം സബ്ബേസമ്പീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഏവം വദതീതി വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീതി വദതി. അതീതവസ്സന്തി അനന്തരാതീതവസ്സം.

൨൦൫. ഇദാനി ¶ ‘‘ആദിസ്സ ദേതീ’’തി പദം വിഭജന്തോ ‘‘ആദിസ്സ ദേതീതി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യാഗുയാ വാ…പേ… ഭേസജ്ജേ വാ ആദിസിത്വാ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ദേന്തോ ദായകോ ആദിസ്സ ദേതി നാമാതി യോജനാ. സേസം പാകടമേവ.

൨൦൬. ഇദാനി ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീ’’തി പദം വിഭജന്തോ ആഹ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി ഏത്ഥാ’’തിആദി. സങ്ഘതോ ച ഗണതോ ച വിനിമുത്തസ്സ ¶ അത്തനോ കുലൂപകാദിപുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തോ ദായകോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമ. തം പന പുഗ്ഗലികദാനം പരമ്മുഖാ വാ ഹോതി സമ്മുഖാ വാ. തത്ഥ പരമ്മുഖാ ദേന്തോ ‘‘ഇദം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി നാമം ഉദ്ധരിത്വാ ദേതി, സമ്മുഖാ ദേന്തോ ച ഭിക്ഖുനോ പാദമൂലേ ചീവരം ഠപേത്വാ ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി വത്വാ ദേതി, തദുഭയഥാപി ദേന്തോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമാതി അത്ഥോ. ന കേവലം ഏകസ്സേവ ദേന്തോ പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമ, അഥ ഖോ അന്തേവാസികാദീഹി സദ്ധിം ദേന്തോപി പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘സചേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോതി തസ്സ സന്തികേ ഉദ്ദേസം അഗ്ഗഹിതപുബ്ബസ്സപി ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ആഗതകാലതോ പട്ഠായ അന്തേവാസികഭാവൂപഗമനതോ വുത്തം. ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോതി പരിനിട്ഠിതഉദ്ദേസോ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തോ. വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താനന്തി ഇദം ‘‘ഉദ്ദേസന്തേവാസികാന’’ന്തി ഇമസ്സേവ വിസേസനം. തേന ഉദ്ദേസകാലേ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ദേസം ഗഹേത്വാ ഗന്ത്വാ അഞ്ഞത്ഥ നിവസന്തേ അനിബദ്ധചാരികേ നിവത്തേതി.

ഏവം ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൭൯) ആഗതഅട്ഠമാതികാവസേന ചീവരവിഭജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്മിംയേവ ചീവരക്ഖന്ധകേ മജ്ഝേ ആഗതേസു വത്ഥൂസു ആഗതനയം നിവത്തേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘സചേ കോചി ഭിക്ഖൂ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കിം കാതബ്ബന്തി പുച്ഛായ തസ്സേവ താനി ചീവരാനീതി വിസ്സജ്ജനാ, സേസാനി ഞാപകാദിവസേന വുത്താനി. പഞ്ച മാസേതി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോതി വസ്സാവാസികത്ഥായ വേയ്യാവച്ചകരേഹി വഡ്ഢിം പയോജേത്വാ ഠപിതഉപനിക്ഖേപതോ. തത്രുപ്പാദതോതി നാളികേരാരാമാദിതത്രുപ്പാദതോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഇദം ഇധ വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേമാതി വാ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വാ വത്വാ ¶ ദിന്നം തം അനത്ഥതകഥിനസ്സപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീ’’തി വുത്തം, തം വസ്സാവാസികലാഭവസേന ഉപ്പന്നേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ഇധാതി അഭിലാപമത്തമേവേതം, ഇധ-സദ്ദം വിനാ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വുത്തേപി സോ ഏവ നയോ. അനത്ഥതകഥിനസ്സപി പഞ്ച മാസേ പാപുണാതീതി വസ്സാവാസികലാഭവസേന ഉപ്പന്നത്താ അനത്ഥതകഥിനസ്സപി വുത്ഥവസ്സസ്സ പഞ്ച മാസേ പാപുണാതി, തതോ പരം പന ഉപ്പന്നവസ്സാവാസികം പുച്ഛിതബ്ബം ¶ ‘‘കിം അതീതവസ്സേ ഇദം വസ്സാവാസികം, ഉദാഹു അനാഗതവസ്സേ’’തി. തത്ഥ തതോ പരന്തി പഞ്ചമാസതോ പരം, ഗിമ്ഹാനസ്സ പഠമദിവസതോ പട്ഠായാതി അത്ഥോ.

ഠിതികാ പന ന തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ അട്ഠിതായ ഠിതികായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി, മജ്ഝേ ഛിന്ദിത്വാ ദ്വീഹിപി ഗഹേതബ്ബം. ഠിതായ പന ഠിതികായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ നവകതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഹേട്ഠാ ഗച്ഛതി. സചേ വുഡ്ഢതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഉദ്ധം ആരോഹതി. അഥ അഞ്ഞോ നത്ഥി, പുന അത്തനോ പാപേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ദുഗ്ഗഹിതാനീതി അഗ്ഗഹിതാനി, സങ്ഘികാനേവ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘പാതിതേ കുസേ’’തി ഏകകോട്ഠാസേ കുസദണ്ഡകേ പാതിതമത്തേ സചേപി ഭിക്ഖുസഹസ്സം ഹോതി, ഗഹിതമേവ നാമ ചീവരം. ‘‘നാകാമാ ഭാഗോ ദാതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൩), തത്ഥ ഗഹിതമേവ നാമാതി ‘‘ഇമസ്സ ഇദം പത്ത’’ന്തി കിഞ്ചാപി ന വിദിതം, തേ പന ഭാഗാ അത്ഥതോ തേസം പത്തായേവാതി അധിപ്പായോ.

സത്താഹവാരേന അരുണമേവ ഉട്ഠാപേതീതി ഇദം നാനാസീമവിഹാരേസു കത്തബ്ബനയേന ഏകസ്മിമ്പി വിഹാരേ ദ്വീസു സേനാസനേസു നിവുത്ഥഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അരുണുട്ഠാപനേനേവ തത്ഥ വുത്ഥോ ഹോതി, ന പന വസ്സച്ഛേദപരിഹാരായ. അന്തോഉപചാരസീമായ ¶ ഹി യത്ഥ കത്ഥചി അരുണം ഉട്ഠാപേന്തോ അത്തനാ ഗഹിതസേനാസനം അപ്പവിട്ഠോപി വുത്ഥവസ്സോ ഏവ ഹോതി. ഗഹിതസേനാസനേ പന നിവുത്ഥോ നാമ ന ഹോതി, തത്ഥ അരുണുട്ഠാപനേ സതി ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പുരിമസ്മിം ബഹുതരം നിവസതി നാമാ’’തി. ഏതേന ച ഇതരസ്മിം സത്താഹവാരേനപി അരുണുട്ഠാപനേ സതി ഏവ അപ്പതരം നിവസതി നാമ ഹോതി, നാസതീതി ദീപിതം ഹോതി. ഇദന്തി ഏകാധിപ്പായദാനം. നാനാലാഭേഹീതിആദീസു നാനാ വിസും വിസും ലാഭോ ഏതേസൂതി നാനാലാഭാ, ദ്വേ വിഹാരാ, തേഹി നാനാലാഭേഹി. നാനാ വിസും വിസും പാകാരാദീഹി പരിച്ഛിന്നോ ഉപചാരോ ഏതേസന്തി നാനൂപചാരാ, തേഹി നാനൂപചാരേഹി. ഏകസീമവിഹാരേഹീതി ഏകസീമായം ദ്വീഹി വിഹാരേഹീതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൬൪) വുത്തം. നാനാലാഭേഹീതി വിസും വിസും നിബദ്ധവസ്സാവാസികലാഭേഹി. നാനൂപചാരേഹീതി നാനാപരിക്ഖേപനാനാദ്വാരേഹി. ഏകസീമവിഹാരേഹീതി ദ്വിന്നം വിഹാരാനം ഏകേന പാകാരേന പരിക്ഖിത്തത്താ ഏകായ ഉപചാരസീമായ അന്തോഗതേഹി ദ്വീഹി വിഹാരേഹീതി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൬൪). സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി പഠമം ഗഹിതോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. തത്ഥാതി യത്ഥ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, തത്ഥ.

൨൦൭. ഭിക്ഖുസ്സ ¶ കാലകതേതി ഏത്ഥ കാലകത-സദ്ദോ ഭാവസാധനോതി ആഹ ‘‘കാലകിരിയായാ’’തി. പാളിയം ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ചീവരദാനേ സാമണേരാനം തിചീവരാധിട്ഠാനാഭാവാ ‘‘ചീവരഞ്ച പത്തഞ്ചാ’’തിആദി സബ്ബത്ഥ വുത്തം.

൨൦൮. സചേപി സഹസ്സം അഗ്ഘതി, ഗിലാനുപട്ഠാകാനഞ്ഞേവ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞന്തി തിചീവരപത്തതോ അഞ്ഞം. അപ്പഗ്ഘന്തി അതിജിണ്ണാദിഭാവേന നിഹീനം. തതോതി അവസേസപരിക്ഖാരതോ. സബ്ബന്തി പത്തം ചീവരഞ്ച. തത്ഥ തത്ഥ സങ്ഘസ്സേവാതി തസ്മിം തസ്മിം ¶ വിഹാരേ സങ്ഘസ്സേവ. ഭിക്ഖുനോ കാലകതട്ഠാനം സന്ധായ ‘‘ഇധാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘തത്ഥാ’’തി വുത്തത്താ വിച്ഛാവചനത്താ ച പരിക്ഖാരസ്സ ഠപിതട്ഠാനം വുത്തന്തി വിഞ്ഞായതി. പാളിയം അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികന്തി ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സേവ സന്തകം ഹുത്വാ കസ്സചി അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗികഞ്ച ഭവിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ‘‘സന്തേ പതിരൂപേ ഗാഹകേ’’തി വുത്തത്താ ഗാഹകേ അസതി അദത്വാ ഭാജിതേപി സുഭാജിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഏത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൭൬) താവ ‘‘യത്ഥ പന ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഭിക്ഖൂ യസ്മിം രട്ഠേ ദക്ഖിണോദകപടിഗ്ഗഹണമത്തേനപി ദേയ്യധമ്മസ്സ സാമിനോ ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൭൬) പന ‘‘ദക്ഖിണോദകം പമാണന്തി ഏത്തകാനി ചീവരാനി ദസ്സാമീതി പഠമം ഉദകം പാതേത്വാ പച്ഛാ ദേന്തി, തം യേഹി ഗഹിതം, തേ ഭാഗിനോവ ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. പരസമുദ്ദേതി ജമ്ബുദീപേ. തമ്ബപണ്ണിദീപഞ്ഹി ഉപാദായേസ ഏവം വുത്തോ.

‘‘മതകചീവരം അധിട്ഠാതീ’’തി ഏത്ഥ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തോ തസ്സ കാലകിരിയം സുത്വാ അവിഹാരട്ഠാനേ ചേ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഇദം ചീവരം മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി അധിട്ഠാതി, സ്വാധിട്ഠിതം. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ബഹുഭണ്ഡോ ബഹുപരിക്ഖാരോ കാലകതോ ഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും, ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ. അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹുപകാരാ, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും. യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും. യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ¶ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജികം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) ഇമിനാ പാഠേന ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ ഭിക്ഖൂനം ആമിസദായജ്ജം വിചാരേസി.

തത്ഥ ¶ തിചീവരപത്തഅവസേസലഹുഭണ്ഡഗരുഭണ്ഡവസേന ആമിസദായജ്ജം തിവിധം ഹോതി. തേസു തിചീവരപത്തം ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സ ഭാഗോ ഹോതി, അവസേസലഹുഭണ്ഡം സമ്മുഖീഭൂതസങ്ഘസ്സ, പഞ്ചവീസതിവിധ ഗരുഭണ്ഡം ചാതുദ്ദിസസങ്ഘസ്സ. ഇമിനാ ഇതോ തിവിധഭണ്ഡതോ അഞ്ഞം ഭിക്ഖുഭണ്ഡം നാമ നത്ഥി, ഇമേഹി തിവിധേഹി പുഗ്ഗലേഹി അഞ്ഞോ ദായാദോ നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഇദാനി പന വിനയധരാ ‘‘ഭിക്ഖൂനം അകപ്പിയഭണ്ഡം ഗിഹിഭൂതാ ഞാതകാ ലഭന്തീ’’തി വദന്തി, തം കസ്മാതി ചേ? ‘‘യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം ആഗതത്താതി. സച്ചം ആഗതോ, സോ പന പാഠോ വിസ്സാസഗ്ഗാഹവിസയേ ആഗതോ, ന ദായജ്ജഗഹണട്ഠാനേ. ‘‘ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ’’ഇച്ചേവ ആഗതോ, ന ‘‘ഞാതകാ അഞ്ഞാതകാ വാ’’തി, തസ്മാ ഞാതകാ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞാതകാ വാ, യേ തം ഗിലാനം ഉപട്ഠഹന്തി, തേ ഗിലാനുപട്ഠാകഭാഗഭൂതസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാ, അന്തമസോ മാതുഗാമാപി. തേ സന്ധായ ‘‘തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ന പന യേ ഗിലാനം നുപട്ഠഹന്തി, തേ സന്ധായ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘ഗിലാനുപട്ഠാകോ നാമ ഗിഹീ വാ ഹോതു പബ്ബജിതോ വാ, അന്തമസോ മാതുഗാമോപി, സബ്ബേ ഭാഗം ലഭന്തീ’’തി.

അഥ വാ യോ ഭിക്ഖു അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി ഞാതകസ്സ വാ അഞ്ഞാതകസ്സ വാ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ അദാസി, കോചി ച ഞാതകോ വാ അഞ്ഞാതകോ വാ ഗഹട്ഠോ വാ പബ്ബജിതോ വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി, താദിസേ സന്ധായ ‘‘യേ തസ്സ ധനസ്സ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി ¶ വുത്തം, ന പന അതാദിസേ ഞാതകേ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘സചേ പന സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി, യസ്സ ദിന്നം, യേന ച ഗഹിതം, തസ്സേവ ഹോതി, തസ്സ രുചിയാ ഏവ ഗിലാനുപട്ഠാകാ ലഭന്തീ’’തി. ഏവം ഹോതു, കപ്പിയഭണ്ഡേ പന കഥന്തി? തമ്പി ‘‘ഗിഹിഞാതകാനം ദാതബ്ബ’’ന്തി പാളിയം വാ അട്ഠകഥായം വാ ടീകാസു വാ നത്ഥി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതം.

ചീവരഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൨൦൯. ഇദാനി ¶ പിണ്ഡപാതഭാജനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘പിണ്ഡപാതഭാജനേ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സേനാസനക്ഖന്ധകേ സേനാസനഭാജനേയേവ പഠമം ആഗതേപി ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയത്താ പച്ചയാനുക്കമേന പിണ്ഡപാതഭാജനം പഠമം ദസ്സേതി. പിണ്ഡപാതഭാജനേ പന സങ്ഘഭത്താദീസു അയം വിനിച്ഛയോതി സമ്ബന്ധോ. കഥം ഏതാനി സങ്ഘഭത്താദീനി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാനീതി ആഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… അനുഞ്ഞാതേസൂ’’തി. സങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ആഭതം ഭത്തം സങ്ഘഭത്തം യഥാ ‘‘ആഗന്തുകസ്സ ആഭതം ഭത്തം ആഗന്തുകഭത്ത’’ന്തി. സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസ്സ ഉദ്ദിസിത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം. നിമന്തേത്വാ ദാതബ്ബം ഭത്തം നിമന്തനഭത്തം. സലാകം പാതേത്വാ ഗാഹേതബ്ബം ഭത്തം സലാകഭത്തം. പക്ഖേ പക്ഖദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം പക്ഖഭത്തം. ഉപോസഥേ ഉപോസഥദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉപോസഥഭത്തം. പാടിപദേ ഉപോസഥദിവസതോ ദുതിയദിവസേ ദാതബ്ബം ഭത്തം പാടിപദഭത്തന്തി വിഗ്ഗഹോ. ഠിതികാ നാമ നത്ഥീതി സങ്ഘത്ഥേരതോ പട്ഠായ വസ്സഗ്ഗേന ഗാഹണം ഠിതികാ നാമ.

അത്തനോ ¶ വിഹാരദ്വാരേതി വിഹാരസ്സ ദ്വാരകോട്ഠകസമീപം സന്ധായ വുത്തം. ഭോജനസാലായാതി ഭത്തുദ്ദേസട്ഠാനഭൂതായ ഭോജനസാലായം. വസ്സഗ്ഗേനാതി വസ്സകോട്ഠാസേന. ദിന്നം പനാതി വത്വാ യഥാ സോ ദായകോ വദതി, തം വിധിം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഘതോ ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ. അന്തരഘരേതി അന്തോഗേഹേ. അന്തോഉപചാരഗതാനന്തി ഏത്ഥ ഗാമദ്വാരവീഥിചതുക്കേസു ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരം ഉപചാരോ നാമ.

അന്തരഘരസ്സ ഉപചാരേ പന ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഘരൂപചാരോ ചേത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ഏകവളഞ്ജന്തി ഏകേന ദ്വാരേന വളഞ്ജിതബ്ബം. നാനാനിവേസനേസൂതി നാനാകുലസ്സ നാനൂപചാരേസു നിവേസനേസു. ലജ്ജീ പേസലോ അഗതിഗമനം വജ്ജേത്വാ മേധാവീ ച ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഉദ്ദിസതീതി ആഹ ‘‘പേസലോ ലജ്ജീ മേധാവീ ഇച്ഛിതബ്ബോ’’തി. നിസിന്നസ്സപി നിദ്ദായന്തസ്സപീതി അനാദരേ സാമിവചനം, വുഡ്ഢതരേ നിദ്ദായന്തേ നവകസ്സ ഗാഹിതം സുഗ്ഗാഹിതന്തി അത്ഥോ. തിചീവരപരിവാരം വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉദകമത്തലാഭീ വിയ അഞ്ഞോപി ഉദ്ദേസഭത്തം അലഭിത്വാ വത്ഥാദിഅനേകപ്പകാരകം ലഭതി ചേ, തസ്സേവ ത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അത്തനോ രുചിവസേന യം കിഞ്ചി വത്വാ ആഹരിതും വിസ്സജ്ജിതത്താ വിസ്സട്ഠദൂതോ നാമ. യം ഇച്ഛതീതി ‘‘ഉദ്ദേസഭത്തം ദേഥാ’’തിആദീനി വദന്തോ യം ഇച്ഛതി. പുച്ഛാസഭാഗേനാതി പുച്ഛാസദിസേന.

‘‘ഏകാ ¶ കൂടട്ഠിതികാ നാമ ഹോതീ’’തി വത്വാ തമേവ ഠിതികം വിഭാവേന്തോ ‘‘രഞ്ഞോ വാ ഹീ’’തിആദിമാഹ. അഞ്ഞേഹി ഉദ്ദേസഭത്താദീഹി അമിസ്സേത്വാ വിസുംയേവ ഠിതികായ ഗഹേതബ്ബത്താ ‘‘ഏകചാരികഭത്താനീ’’തി വുത്തം. ഥേയ്യായ ഹരന്തീതി പത്തഹാരകാ ഹരന്തി. ഗീവാ ഹോതീതി ആണാപകസ്സ ഗീവാ ഹോതി. സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സ ഹോതീതി ചീവരാദികമ്പി സബ്ബം പത്തസ്സാമികസ്സേവ ഹോതി, ‘‘മയാ ¶ ഭത്തമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന ചീവരാദി’’ന്തി വത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. മനുസ്സാനം വചനം കാതും വട്ടതീതി വുത്താ ഗച്ഛന്തീതി മനുസ്സാനം വചനം കാതും വട്ടതീതി തേന ഭിക്ഖുനാ വുത്താ ഗച്ഛന്തി. അകതഭാഗോ നാമാതി ആഗന്തുകഭാഗോ നാമ, അദിന്നപുബ്ബഭാഗോതി അത്ഥോ. സബ്ബോ സങ്ഘോ പരിഭൂഞ്ജതൂതി വുത്തേതി ഏത്ഥ ‘‘പഠമമേവ ‘സബ്ബസങ്ഘികഭത്തം ദേഥാ’തി വത്വാ പച്ഛാ ‘സബ്ബോ സങ്ഘോ പരിഭുഞ്ജതൂ’തി അവുത്തേപി ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. കിം ആഹരീയതീതി അവത്വാതി ‘‘കതരഭത്തം തയാ ആഹരീയതീ’’തി ദായകം അപുച്ഛിത്വാ. പകതിഠിതികായാതി ഉദ്ദേസഭത്തഠിതികായ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിമന്തനഭത്തകഥാവണ്ണനാ

൨൧൦. ‘‘ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസിത്വാ ദേഥാ’’തിആദീനി അവത്വാ ‘‘ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ദേഥാ’’തി വത്വാ ദിന്നം സങ്ഘികം നിമന്തനം നാമ. പിണ്ഡപാതികാനമ്പി വട്ടതീതി ഭിക്ഖാപരിയായേന വുത്തത്താ വട്ടതി. പടിപാടിയാതി ലദ്ധപടിപാടിയാ. വിച്ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി പദം അവത്വാ. തേനേവാഹ ‘‘ഭത്തന്തി അവദന്തേനാ’’തി. ആലോപസങ്ഖേപേനാതി ഏകേകപിണ്ഡവസേന. അയഞ്ച നയോ നിമന്തനേയേവ, ന ഉദ്ദേസഭത്തേ. തസ്സ ഹി ഏകസ്സ പഹോനകപ്പമാണംയേവ ഭാജേതബ്ബം, തസ്മാ ഉദ്ദേസഭത്തേ ആലോപട്ഠിതികാ നാമ നത്ഥി.

ആരുള്ഹായേവ മാതികം. സങ്ഘതോ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ യേ മാതികം ആരുള്ഹാ, തേ അട്ഠ ഭിക്ഖൂതി യോജേതബ്ബം. ഉദ്ദേസഭത്തനിമന്തനഭത്താദിസങ്ഘികഭത്തമാതികാസു നിമന്തനഭത്തമാതികായ ഠിതികാവസേന ആരുള്ഹേ ഭത്തുദ്ദേസകേന വാ സയം വാ സങ്ഘതോ ഉദ്ദിസാപേത്വാ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം, ന അത്തനാ ¶ രുചിതേ ഗഹേത്വാതി അധിപ്പായോ. മാതികം ആരോപേത്വാതി ‘‘സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമീ’’തിആദിനാ വുത്തമാതികാഭേദം ദായകസ്സ വിഞ്ഞാപേത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഏകവാരന്തി യാവ തസ്മിം ആവാസേ വസന്തി ഭിക്ഖൂ ¶ , സബ്ബേ ലഭന്തീ’’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – ഏകവാരന്തി ന ഏകദിവസം സന്ധായ വുത്തം, യത്തകാ പന ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ആവാസേ വസന്തി, തേ സബ്ബേ. ഏകസ്മിം ദിവസേ ഗഹിതഭിക്ഖൂ അഞ്ഞദാ അഗ്ഗഹേത്വാ യാവ ഏകവാരം സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ ഭോജിതാ ഹോന്തീതി ജാനാതി ചേ, യേ ജാനന്തി, തേ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി. പടിബദ്ധകാലതോ പട്ഠായാതി തത്ഥേവ വാസസ്സ നിബദ്ധകാലതോ പട്ഠായ.

നിമന്തനഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സലാകഭത്തകഥാവണ്ണനാ

൨൧൧. ഉപനിബന്ധിത്വാതി ലിഖിത്വാ. ഗാമവസേനപീതി യേഭുയ്യേന സമലാഭഗാമവസേനപി. ബഹൂനി സലാകഭത്താനീതി തിംസം വാ ചത്താരീസം വാ ഭത്താനി. സചേ ഹോന്തീതി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. സല്ലക്ഖേത്വാതി താനി ഭത്താനി പമാണവസേന സല്ലക്ഖേത്വാ. നിഗ്ഗഹേന ദത്വാതി ദൂരം ഗന്തും അനിച്ഛന്തസ്സ നിഗ്ഗഹേന സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ. പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാതി ഏത്ഥ വിഹാരം അനാഗന്ത്വാ ഭത്തം ഗഹേത്വാ പച്ഛാ വിഹാരേ അത്തനോ പാപേത്വാ ഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി. ഏകഗേഹവസേനാതി വീഥിയമ്പി ഏകപസ്സേ ഘരപാളിയാ വസേന. ഉദ്ദിസിത്വാപീതി ‘‘അസുകകുലേ സലാകഭത്താനി തുയ്ഹം പാപുണന്തീ’’തി വത്വാ.

൨൧൨. വാരഗാമേതി അതിദൂരത്താ വാരേന ഗന്തബ്ബഗാമേ. സട്ഠിതോ വാ പണ്ണാസതോ വാതി ദണ്ഡകമ്മത്ഥായ ഉദകഘടം സന്ധായ വുത്തം. വിഹാരവാരോതി സബ്ബഭിക്ഖൂസു ഭിക്ഖായ ¶ ഗതേസു വിഹാരരക്ഖണവാരോ. നേസന്തി വിഹാരവാരികാനം. ഫാതികമ്മമേവാതി വിഹാരരക്ഖണകിച്ചസ്സ പഹോനകപടിപാദനമേവ. ദൂരത്താ നിഗ്ഗഹേത്വാപി വാരേന ഗഹേതബ്ബോ ഗാമോ വാരഗാമോ. വിഹാരവാരേ നിയുത്താ വിഹാരവാരികാ, വാരേന വിഹാരരക്ഖണകാ. അഞ്ഞഥത്തന്തി പസാദഞ്ഞഥത്തം. ഫാതികമ്മമേവ ഭവന്തീതി വിഹാരരക്ഖണത്ഥായ സങ്ഘേന ദാതബ്ബാ അതിരേകലാഭാ ഹോന്തി. ഏകസ്സേവ പാപുണന്തീതി ദിവസേ ദിവസേ ഏകേകസ്സേവ പാപിതാനീതി അത്ഥോ. സങ്ഘനവകേന ലദ്ധകാലേതി ദിവസേ ദിവസേ ഏകേകസ്സ പാപിതാനി ദ്വേ തീണി ഏകചാരികഭത്താനി തേനേവ നിയാമേന അത്തനോ പാപുണനട്ഠാനേ സങ്ഘനവകേന ലദ്ധകാലേ.

യസ്സ ¶ കസ്സചി സമ്മുഖീഭൂതസ്സ പാപേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘യേഭുയ്യേന ചേ ഭിക്ഖൂ ബഹിസീമഗതാ ഹോന്തി, സമ്മുഖീഭൂതസ്സ യസ്സ കസ്സചി പാപേതബ്ബം സഭാഗത്താ ഏകേന ലദ്ധം സബ്ബേസം ഹോതി, തസ്മിമ്പി അസതി അത്തനോ പാപേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. രസസലാകന്തി ഉച്ഛുരസസലാകം. സലാകവസേന പന ഗാഹിതത്താ ന സാദിതബ്ബാതി ഇദം അസാരുപ്പവസേന വുത്തം, ന ധുതങ്ഗഭേദവസേന. ‘‘സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാ…പേ… വട്ടതിയേവാ’’തി ഹി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൫) – സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാപി വിഹാരേ പക്കഭത്തമ്പി വട്ടതിയേവാതി സാധാരണം കത്വാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൨൬) വുത്തത്താ, ‘‘ഏവം ഗാഹിതേ സാദിതബ്ബം, ഏവം ന സാദിതബ്ബ’’ന്തി വിസേസേത്വാ അവുത്തത്താ ച ‘‘ഭേസജ്ജാദിസലാകായോ ചേത്ഥ കിഞ്ചാപി പിണ്ഡപാതികാനമ്പി വട്ടന്തി, സലാകവസേന പന ഗാഹിതത്താ ന സാദിതബ്ബാ’’തി ഏത്ഥ അധിപ്പായോ വീമംസിതബ്ബോ. യദി ഹി ഭേസജ്ജാദിസലാകാ സലാകവസേന ഗാഹിതാ ന സാദിതബ്ബാ സിയാ, ‘‘സങ്ഘതോ നിരാമിസസലാകാ വട്ടതിയേവാ’’തി ¶ ന വദേയ്യ, ‘‘അതിരേകലാഭോ സങ്ഘഭത്തം ഉദ്ദേസഭത്ത’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൨൮) ച ‘‘അതിരേകലാഭം പടിക്ഖിപാമീ’’തി സലാകവസേന ഗാഹേതബ്ബം ഭത്തമേവ പടിക്ഖിത്തം, ന ഭേസജ്ജം. സങ്ഘഭത്താദീനി ഹി ചുദ്ദസ ഭത്താനിയേവ തേന ന സാദിതബ്ബാനീതി വുത്താനി. ഖന്ധകഭാണകാനം വാ മതേന ഇധ ഏവം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബന്തി വുത്തം. അഗ്ഗതോ ദാതബ്ബാ ഭിക്ഖാ അഗ്ഗഭിക്ഖാ. അഗ്ഗഭിക്ഖാമത്തന്തി ഏകകടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തം. ലദ്ധാ വാ അലദ്ധാ വാ സ്വേപി ഗണ്ഹേയ്യാസീതി ലദ്ധേപി അപ്പമത്തതായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘യാവദത്ഥം ലഭതി…പേ… അലഭിത്വാ സ്വേ ഗണ്ഹേയ്യാസീതി വത്തബ്ബോ’’തി. അഗ്ഗഭിക്ഖമത്തന്തി ഹി ഏത്ഥ മത്ത-സദ്ദോ ബഹുഭാവം നിവത്തേതി.

സലാകഭത്തം നാമ വിഹാരേയേവ ഉദ്ദിസീയതി വിഹാരമേവ സന്ധായ ദീയമാനത്താതി ആഹ ‘‘വിഹാരേ അപാപിതം പനാ’’തിആദി. തത്ര ആസനസാലായാതി തസ്മിം ഗാമേ ആസനസാലായ. വിഹാരം ആനേത്വാ ഗാഹേതബ്ബന്തി തഥാ വത്വാ തസ്മിം ദിവസേ ദിന്നഭത്തം വിഹാരമേവ ആനേത്വാ ഠിതികായ ഗാഹേതബ്ബം. തത്ഥാതി തസ്മിം ദിസാഭാഗേ. തം ഗഹേത്വാതി തം വാരഗാമസലാകം അത്തനാ ഗഹേത്വാ. തേനാതി യോ അത്തനോ പത്തവാരഗാമേ സലാകം ദിസാഗമികസ്സ അദാസി, തേന. അനതിക്കമന്തേയേവ തസ്മിം തസ്സ സലാകാ ഗാഹേതബ്ബാതി യസ്മാ ഉപചാരസീമട്ഠസ്സേവ സലാകാ പാപുണാതി, തസ്മാ തസ്മിം ദിസംഗമികേ ഉപചാരസീമം അനതിക്കന്തേയേവ തസ്സ ദിസംഗമികസ്സ പത്തസലാകാ അത്തനോ പാപേത്വാ ഗാഹേതബ്ബാ.

ദേവസികം ¶ പാപേതബ്ബാതി ഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി വസ്സഗ്ഗേന പാപേതബ്ബാ. ഏവം ഏതേസു അനാഗതേസു ആസന്നവിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ഇതരഥാ സങ്ഘികം ഹോതി. അനാഗതദിവസേതി ഏത്ഥ കഥം തേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതാനാഗതഭാവോ ¶ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? യസ്മാ തതോ തതോ ആഗതാ ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ഗാമേ ആസനസാലായ സന്നിപതന്തി, തസ്മാ തേസം ആഗതാനാഗതഭാവോ സക്കാ വിഞ്ഞാതും. അമ്ഹാകം ഗോചരഗാമേതി സലാകഭത്തദായകാനം ഗാമേ. ഭുഞ്ജിതും ആഗച്ഛന്തീതി ‘‘മഹാഥേരോ ഏകകോവ വിഹാരേ ഓഹീനോ അവസ്സം സബ്ബസലാകാ അത്തനോ പാപേത്വാ ഠിതോ’’തി മഞ്ഞമാനാ ആഗച്ഛന്തി.

സലാകഭത്തകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പക്ഖികഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൩. അഭിലക്ഖിതേസു ചതൂസു പക്ഖദിവസേസു ദാതബ്ബം ഭത്തം പക്ഖികം. അഭിലക്ഖിതേസൂതി ഏത്ഥ അഭീതി ഉപസാരമത്തം, ലക്ഖണിയേസുഇച്ചേവത്ഥോ, ഉപോസഥസമാദാനധമ്മസ്സവനപൂജാസക്കാരാദികരണത്ഥം ലക്ഖിതബ്ബേസു സല്ലക്ഖേതബ്ബേസു ഉപലക്ഖേതബ്ബേസൂതി വുത്തം ഹോതി. സ്വേ പക്ഖോതി അജ്ജപക്ഖികം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അട്ഠമിയാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം, സത്തമിയാ ഭുഞ്ജനത്ഥായ ന ഗാഹേതബ്ബം, ദായകേഹി നിയമിതദിവസേനേവ ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. സ്വേ ലൂഖന്തി അജ്ജ ആവാഹമങ്ഗലാദികരണതോ അതിപണീതം ഭോജനം കരീയതി, സ്വേ തഥാ ന ഭവിസ്സതി, അജ്ജേവ ഭിക്ഖൂ ഭോജേസ്സാമാതി അധിപ്പായോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൫) പന അഞ്ഞഥാ വുത്തം. പക്ഖികഭത്തതോ ഉപോസഥികഭത്തസ്സ ഭേദം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ’’തിആദി. ഉപോസഥേ ദാതബ്ബം ഭത്തം ഉപോസഥികം.

പക്ഖികഭത്താദികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആഗന്തുകഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൪. നിബന്ധാപിതന്തി ¶ ‘‘അസുകവിഹാരേ ആഗന്തുകാ ഭുഞ്ജന്തൂ’’തി നിയമിതം. ഗമികോ ആഗന്തുകഭത്തമ്പീതി ഗാമന്തരതോ ആഗന്ത്വാ അവൂപസന്തേന ഗമികചിത്തേന വസിത്വാ പുന അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തം ¶ സന്ധായ വുത്തം, ആവാസികസ്സ പന ഗന്തുകാമസ്സ ഗമികഭത്തമേവ ലബ്ഭതി. ‘‘ലേസം ഓഡ്ഡേത്വാ’’തി വുത്തത്താ ലേസാഭാവേന യാവ ഗമനപരിബന്ധോ വിഗച്ഛതി, താവ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ഞാപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ധുരഭത്താദികഥാവണ്ണനാ

൨൧൫. തണ്ഡുലാദീനി പേസേന്തി…പേ… വട്ടതീതി അഭിഹടഭിക്ഖത്താ വട്ടതി.

൨൧൬. തഥാ പടിഗ്ഗഹിതത്താതി ഭിക്ഖാനാമേന പടിഗ്ഗഹിതത്താ. പത്തം പൂരേത്വാ ഥകേത്വാ ദിന്നന്തി ‘‘ഗുളകഭത്തം ദേമാ’’തി ദിന്നം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

പിണ്ഡപാതഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഗിലാനപച്ചയഭാജനകഥാവണ്ണനാ

൨൧൭. ഇതോ പരം പച്ചയാനുക്കമേന സേനാസനഭാജനകഥായ വത്തബ്ബായപി തസ്സാ മഹാവിസയത്താ, ഗിലാനപച്ചയഭാജനീയകഥായ പന അപ്പവിസയത്താ, പിണ്ഡപാതഭാജനീയകഥായ അനുലോമത്താ ച തദനന്തരം തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗിലാനപച്ചയഭാജനീയം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ രാജരാജമഹാമത്താതി ഉപലക്ഖണമത്തമേവേതം. ബ്രാഹ്മണമഹാസാലഗഹപതിമഹാസാലാദയോപി ഏവം കരോന്തിയേവ. ഘണ്ടിം പഹരിത്വാതിആദി ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ച പാകടത്താ ¶ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ഉപചാരസീമം…പേ… ഭാജേതബ്ബന്തി ഇദം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നത്താ വുത്തം. കുമ്ഭം പന ആവജ്ജേത്വാതി കുമ്ഭം ദിസാമുഖം കത്വാ. സചേ ഥിനം സപ്പി ഹോതീതി കക്ഖളം സപ്പി ഹോതി. ഥോകം ഥോകമ്പി പാപേതും വട്ടതീതി ഏവം കതേ ഠിതികാപി തിട്ഠതി. സിങ്ഗിവേരമരിചാദിഭേസജ്ജമ്പി അവസേസപത്തഥാലകാദിസമണപരിക്ഖാരോപീതി ഇമിനാ ന കേവലം ഭേസജ്ജമേവ ഗിലാനപച്ചയോ ഹോതി, അഥ ഖോ അവസേസപരിക്ഖാരോപി ഗിലാനപച്ചയേ അന്തോഗധോയേവാതി ദസ്സേതി.

ഗിലാനപച്ചയഭാജനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സേനാസനഗ്ഗാഹകഥാവണ്ണനാ

൨൧൮. സേനാസനഭാജനകഥായം ¶ സേനാസനഗ്ഗാഹേ വിനിച്ഛയോതി സേനാസനഭാജനമേവാഹ. തത്ഥ ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ചാതി കാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ ഉതുകാലേതി ഹേമന്തഗിമ്ഹാനഉതുകാലേ. വസ്സാവാസേതി വസ്സാനകാലേ. ഭിക്ഖും ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥി ദായകേഹി ‘‘ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നസങ്ഘികസേനാസനത്താ. ഏകേകം പരിവേണന്തി ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഏകേകം പരിവേണം. തത്ഥാതി തസ്മിം ലദ്ധപരിവേണേ. ദീഘസാലാതി ചങ്കമനസാലാ. മണ്ഡലമാളോതി ഉപട്ഠാനസാലാ. അനുദഹതീതി പീളേതി. അദാതും ന ലഭതീതി ഇമിനാ സഞ്ചിച്ച അദേന്തസ്സ പടിബാഹനേ പവിസനതോ ദുക്കടന്തി ദീപേതി. ജമ്ബുദീപേ പനാതി അരിയദേസേ ഭിക്ഖൂ സന്ധായ വുത്തം. തേ കിര തഥാ പഞ്ഞാപേന്തി.

൨൧൯. ന ¶ ഗോചരഗാമോ ഘട്ടേതബ്ബോതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ന തത്ഥ മനുസ്സാ വത്തബ്ബാ’’തിആദിനാ. വിതക്കം ഛിന്ദിത്വാതി ‘‘ഇമിനാ നീഹാരേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ നിവാരേത്വാ പച്ചയേ ദസ്സന്തീ’’തി ഏവരൂപം വിതക്കം അനുപ്പാദേത്വാ. തേസു ചേ ഏകോതി തേസു മനുസ്സേസു ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ. ഭണ്ഡപടിച്ഛാദനന്തി പടിച്ഛാദനഭണ്ഡം, സരീരപടിച്ഛാദനം ചീവരന്തി അത്ഥോ. സുദ്ധചിത്തത്താവ അനവജ്ജന്തി ഇദം പുച്ഛിതക്ഖണേ കാരണാചിക്ഖണം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി അസുദ്ധചിത്തസ്സപി പുച്ഛിതപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേ ദോസാഭാവാ. ഏവം പന ഗതേ മം പുച്ഛിസ്സന്തീതി സഞ്ഞായ അഗമനം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനീതി ഖണ്ഡഫുല്ലാഭിസങ്ഖരണസമ്മജ്ജനാദീഹി പടിജഗ്ഗിതബ്ബാനി. മുണ്ഡവേദികായാതി ചേതിയസ്സ ഹമ്മിയവേദികായ ഘടാകാരസ്സ ഉപരി ചതുരസ്സവേദികായ. കത്ഥ പുച്ഛിതബ്ബന്തി പുച്ഛായ യതോ പകതിയാ ലബ്ഭതി, തത്ഥ പുച്ഛിതബ്ബന്തി വിസ്സജ്ജനാ. കസ്മാ പുച്ഛിതബ്ബന്തിആദി യതോ പകതിയാ ലബ്ഭതി, തത്ഥാപി പുച്ഛനസ്സ കാരണസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പടിക്കമ്മാതി വിഹാരതോ അപസക്കിത്വാ. തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യോജനദ്വിയോജനന്തരേ ഹോതീ’’തി ആഹ. ഉപനിക്ഖേപന്തി ഖേത്തം വാ നാളികേരാദിആരാമം വാ കഹാപണാദീനി വാ ആരാമികാനം നിയ്യാതേത്വാ ‘‘ഇതോ ഉപ്പന്നാ വഡ്ഢി വസ്സാവാസികത്ഥായ ഹോതൂ’’തി ദിന്നം. വത്തം കത്വാതി തസ്മിം സേനാസനേ ¶ കത്തബ്ബവത്തം കത്വാ. ഇതി സദ്ധാദേയ്യേതി ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സദ്ധായ ദാതബ്ബേ വസ്സാവാസികലാഭവിസയേതി അത്ഥോ.

വത്ഥു പനാതി തത്രുപ്പാദേ ഉപ്പന്നരൂപിയം, തഞ്ച ‘‘തതോ ചതുപച്ചയം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദിന്നഖേത്താദിതോ ഉപ്പന്നത്താ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ ‘‘കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദായകേഹി ദിന്നവത്ഥുസദിസം ഹോതീതി ആഹ ‘‘കപ്പിയകാരകാനഞ്ഹീ’’തിആദി. സങ്ഘസുട്ഠുതായാതി സങ്ഘസ്സ ഹിതായ ¶ . പുഗ്ഗലവസേനേവ കാതബ്ബന്തി പരതോ വക്ഖമാനനയേന ഭിക്ഖൂ ചീവരേന കിലമന്തി, ഏത്തകം നാമ തണ്ഡുലഭാഗം ഭിക്ഖൂനം ചീവരം കാതും രുച്ചതീതിആദിനാ പുഗ്ഗലപരാമാസവസേനേവ കാതബ്ബം, ‘‘സങ്ഘോ ചീവരേന കിലമതീ’’തിആദിനാ പന സങ്ഘപരാമാസവസേന ന കാതബ്ബം. കപ്പിയഭണ്ഡവസേനാതി സാമഞ്ഞതോ വുത്തമേവത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ചീവരതണ്ഡുലാദിവസേനേവ ചാ’’തി വുത്തം. ച-കാരോ ചേത്ഥ പനസദ്ദത്ഥേ വത്തതി, ന സമുച്ചയത്ഥേതി ദട്ഠബ്ബം. പുഗ്ഗലവസേനേവ കപ്പിയഭണ്ഡവസേന ച അപലോകനപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘തം പന ഏവം കത്തബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം.

ചീവരപച്ചയം സല്ലക്ഖേത്വാതി സദ്ധാദേയ്യതത്രുപ്പാദവസേന തസ്മിം വസ്സാവാസേ ലബ്ഭമാനചീവരസങ്ഖാതം പച്ചയം ‘‘ഏത്തക’’ന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ. സേനാസനസ്സാതി സേനാസനഗ്ഗാഹാപണസ്സ. വുത്തന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. കസ്മാ ഏവം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏവഞ്ഹീ’’തിആദി, സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ അത്തനാവ അത്തനോ ഗഹണം അസാരുപ്പം, തസ്മാ ഉഭോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഗാഹേസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ. സമ്മതസേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ ആണത്തിയാ അഞ്ഞേന ഗഹിതോപി ഗാഹോ രുഹതിയേവാതി വേദിതബ്ബം. അട്ഠപി സോളസപി ജനേ സമ്മന്നിതും വട്ടതീതി വിസും വിസും സമ്മന്നിതും വട്ടതി, ഉദാഹു ഏകതോതി? ഏകതോപി വട്ടതി. ഏകകമ്മവാചായ സബ്ബേപി ഏകതോ സമ്മന്നിതും വട്ടതി. നിഗ്ഗഹകമ്മമേവ ഹി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ ന കരോതി. സമ്മുതിദാനം പന ബഹൂനമ്പി ഏകതോ കാതും വട്ടതി. തേനേവ സത്തസതികക്ഖന്ധകേ ഉബ്ബാഹികസമ്മുതിയം അട്ഠപി ജനാ ഏകതോ സമ്മതാതി. ആസനഘരന്തി പടിമാഘരം. മഗ്ഗോതി ഉപചാരസീമബ്ഭന്തരഗതേ ഗാമാഭിമുഖമഗ്ഗേ കതസാലാ വുച്ചതി, ഏവം പോക്ഖരണിരുക്ഖമൂലാദീസുപി. രുക്ഖമൂലാദയോ ¶ ഛന്നാ കവാടബദ്ധാവ സേനാസനം. ഇതോ പരാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനി.

൨൨൦. മഹാലാഭപരിവേണകഥായം ലഭന്തീതി തത്ര വാസിനോ ഭിക്ഖൂ ലഭന്തി. വിജടേത്വാതി ഏകേകസ്സ പഹോനകപ്പമാണേന വിയോജേത്വാ. ആവാസേസൂതി സേനാസനേസു. പക്ഖിപിത്വാതി ഏത്ഥ പക്ഖിപനം ¶ നാമ തേസു വസന്താനം ഇതോ ഉപ്പന്നവസ്സാവാസികദാനം. പവിസിതബ്ബന്തി അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം മഹാലാഭേ പരിവേണേ വസിത്വാ ചേതിയേ വത്തം കത്വാവ ലാഭോ ഗഹേതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

൨൨൧. പച്ചയം വിസ്സജ്ജേതീതി ചീവരപച്ചയം നാധിവാസേതി. അയമ്പീതി തേന വിസ്സജ്ജിതപച്ചയോപി. പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സാടകം ദേന്തീതി പച്ചയദായകാ ദേന്തി. ഏതേന ഗഹട്ഠേഹി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതീതി ദസ്സേതി. അഥ വസ്സാവാസികം ദേമാതി വദന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘പംസുകൂലികാനം ന വട്ടതീ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. വസ്സം വുത്ഥഭിക്ഖൂനന്തി പംസുകൂലികതോ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം. ഉപനിബന്ധിത്വാ ഗാഹേതബ്ബന്തി ‘‘ഇമസ്മിം രുക്ഖേ വാ മണ്ഡപേ വാ വസിത്വാ ചേതിയേ വത്തം കത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഏവം ഉപനിബന്ധിത്വാ ഗാഹേതബ്ബം.

പാടിപദഅരുണതോതിആദി വസ്സൂപനായികദിവസം സന്ധായ വുത്തം. അന്തരാമുത്തകം പന പാടിപദം അതിക്കമിത്വാപി ഗാഹേതും വട്ടതി. ‘‘കത്ഥ നു ഖോ വസിസ്സാമി, കത്ഥ വസന്തസ്സ ഫാസു ഭവിസ്സതി, കത്ഥ വാ പച്ചയേ ലഭിസ്സാമീ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നേന വിതക്കേന ചരതീതി വിതക്കചാരികോ. ഇദാനി യം ദായകാ പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനം വസ്സാവാസികം ദേതി, തത്ഥ പടിപജ്ജനവിധിം ദസ്സേതും ‘‘പച്ഛിമവസ്സൂപനായികദിവസേ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ആഗന്തുകോ ചേ ഭിക്ഖൂതി ചീവരേ ഗാഹിതേ പച്ഛാ ആഗതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പത്തട്ഠാനേതി വസ്സഗ്ഗേന ആഗന്തുകഭിക്ഖുനോ ¶ പത്തട്ഠാനേ. പഠമവസ്സൂപഗതാതി ആഗന്തുകസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ വസ്സൂപഗതാ. ലദ്ധം ലദ്ധന്തി പുനപ്പുനം ദായകാനം സന്തികാ ആഗതാഗതസാടകം.

സാദിയന്താപി ഹി തേനേവ വസ്സാവാസികസ്സ സാമിനോതി ഛിന്നവസ്സത്താ വുത്തം. പഠമമേവ കതികായ കതത്താ ‘‘നേവ അദാതും ലഭന്തീ’’തി വുത്തം, ദാതബ്ബം വാരേന്താനം ഗീവാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തേസമേവ ദാതബ്ബന്തി വസ്സൂപഗതേസു അലദ്ധവസ്സാവാസികാനം ഏകച്ചാനമേവ ദാതബ്ബം. ഭതിനിവിട്ഠന്തി ഭതിം കത്വാ വിയ നിവിട്ഠം പരിയിട്ഠം. ഭതിനിവിട്ഠന്തി വാ പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതിം കത്വാ ലദ്ധം. സങ്ഘികം പനാതിആദി കേസഞ്ചി വാദദസ്സനം. തത്ഥ സങ്ഘികം പന അപലോകനകമ്മം കത്വാ ഗാഹിതന്തി തത്രുപ്പാദം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ അപലോകനകമ്മം കത്വാ ഗാഹിതന്തി ‘‘ഛിന്നവസ്സാവാസികഞ്ച ഇദാനി ഉപ്പജ്ജനകവസ്സാവാസികഞ്ച ഇമേസം ദാതും രുച്ചതീ’’തി അനന്തരേ വുത്തനയേന ¶ അപലോകനം കത്വാ ഗാഹിതം സങ്ഘേന ദിന്നത്താ വിബ്ഭന്തോപി ലഭതേവ, പഗേവ ഛിന്നവസ്സോ. പച്ചയവസേന ഗാഹിതം പന തേമാസം വസിത്വാ ഗഹേതും അത്തനാ ദായകേഹി ച അനുമതത്താ ഭതിനിവിട്ഠമ്പി ഛിന്നവസ്സോപി വിബ്ഭന്തോപി ന ലഭതീതി കേചി ആചരിയാ വദന്തി. ഇദഞ്ച പച്ഛാ വുത്തത്താ പമാണം, തേനേവ വസ്സൂപനായികദിവസേ ഏവം ദായകേഹി ദിന്നം വസ്സാവാസികം ഗഹിതഭിക്ഖുനോ വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ വാസോവ ഹേട്ഠാ വിഹിതോ, ന പാനീയുപട്ഠാനാദിഭതികരണമത്തം. യദി ഹി തം ഭതിനിവിട്ഠമേവ സിയാ, ഭതികരണമേവ വിധാതബ്ബം, തസ്മാ വസ്സഗ്ഗേന ഗാഹിതം ഛിന്നവസ്സാദയോ ന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബം.

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥോ ഭിക്ഖു വിബ്ഭമതി, സങ്ഘസ്സേവ ത’’ന്തി (മഹാവ. ൩൭൪-൩൭൫) വചനതോ ‘‘വതട്ഠാനേ…പേ… സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി വുത്തം ¶ . സങ്ഘികം ഹോതീതി ഏതേന വുത്ഥവസ്സാനമ്പി വസ്സാവാസികഭാഗോ സങ്ഘികതോ അമോചിതോ തേസം വിബ്ഭമേന സങ്ഘികോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. മനുസ്സേതി ദായകമനുസ്സേ. ലഭതീതി ‘‘മമ പത്തഭാവം ഏതസ്സ ദേഥാ’’തി ദായകേ സമ്പടിച്ഛാപേന്തേനേവ സങ്ഘികതോ വിയോജിതം ഹോതീതി വുത്തം. വരഭാഗം സാമണേരസ്സാതി തസ്സ പഠമഗാഹത്താ, ഥേരേന പുബ്ബേ പഠമഭാഗസ്സ ഗഹിതത്താ, ഇദാനി ഗയ്ഹമാനസ്സ ദുതിയഭാഗത്താ ച വുത്തം.

൨൨൨. ഇദാനി അന്തരാമുത്തസേനാസനഗ്ഗാഹം ദസ്സേതും ‘‘അയമപരോപീ’’ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ അപരോപീതി പുബ്ബേ വുത്തസേനാസനഗ്ഗാഹദ്വയതോ അഞ്ഞോപീതി അത്ഥോ. നനു ച ‘‘അയം സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതി ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി വുത്തോ, അഥ കസ്മാ ‘‘അയമപരോപീ’’ത്യാദി വുത്തോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ദിവസവസേന ഹീ’’തിആദി. അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാതി പഠമവസ്സൂപനായികദിവസഭൂതം ആസാള്ഹിപുണ്ണമിയാ പാടിപദം സന്ധായ വുത്തം, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാതി ദുതിയവസ്സൂപനായികദിവസഭൂതസാവണപുണ്ണമിയാ പാടിപദം. അപരജ്ജുഗതായ പവാരണാതി അസ്സയുജപുണ്ണമിയാ പാടിപദം.

൨൨൩. ഉതുകാലേ പടിബാഹിതും ന ലഭതീതി ഹേമന്തഗിമ്ഹേസു അഞ്ഞേ സമ്പത്തഭിക്ഖൂ പടിബാഹിതും ന ലഭതി. നവകമ്മന്തി നവകമ്മസമ്മുതി. അകതന്തി അപരിസങ്ഖതം. വിപ്പകതന്തി അനിട്ഠിതം. ഏകം മഞ്ചട്ഠാനം ദത്വാതി ഏകം മഞ്ചട്ഠാനം പുഗ്ഗലികം ദത്വാ. തിഭാഗന്തി തതിയഭാഗം. ഏവം വിസ്സജ്ജനമ്പി ഥാവരേന ഥാവരം പരിവത്തനട്ഠാനേയേവ പവിസതി, ന ഇതരഥാ സബ്ബസേനാസനവിസ്സജ്ജനതോ ¶ . സചേ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ദാതുകാമോ ഹോതീതി സചേ സോ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡഠപനട്ഠാനം വാ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം വാ ദാതും ന ഇച്ഛതി, അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാദീനഞ്ഞേവ ദാതുകാമോ ഹോതി, താദിസസ്സ ¶ ‘‘തുയ്ഹം പുഗ്ഗലികമേവ കത്വാ ജഗ്ഗാഹീ’’തി ന സബ്ബം ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തത്ഥസ്സ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കമ്മ’’ന്തിആദി. ഏവഞ്ഹീതിആദിമ്ഹി ചയാനുരൂപം തതിയഭാഗേ വാ ഉപഡ്ഢഭാഗേ വാ ഗഹിതേ തം ഭാഗം ദാതും ലഭതീതി അത്ഥോ. യേനാതി തേസു ദ്വീസു തീസു ഭിക്ഖൂസു യേന. സോ സാമീതി തസ്സാ ഭൂമിയാ വിഹാരകരണേ സോവ സാമീ, തം പടിബാഹിത്വാ ഇതരേന ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

൨൨൪. അകതട്ഠാനേതി സേനാസനതോ ബഹി ചയാദീനം അകതട്ഠാനേ. ചയം വാ പമുഖം വാതി സങ്ഘികസേനാസനം നിസ്സായ തതോ ബഹി ബന്ധിത്വാ ഏകം സേനാസനം വാ. ബഹികുട്ടേതി കുട്ടതോ ബഹി, അത്തനോ കതട്ഠാനേതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സേനാസനഗ്ഗാഹകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുപച്ചയസാധാരണകഥാവണ്ണനാ

൨൨൫. ചതുപച്ചയസാധാരണകഥായം സമ്മതേന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകേനാതി ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ വാ അപലോകനകമ്മേന വാ സമ്മതേന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസമ്മുതിലദ്ധേന. അവിഭത്തം സങ്ഘികഭണ്ഡന്തി പുച്ഛിതബ്ബകിച്ചം നത്ഥീതി ഏത്ഥ അവിഭത്തം സങ്ഘികഭണ്ഡന്തി കുക്കുച്ചുപ്പത്തിആകാരദസ്സനം, ഏവം കുക്കുച്ചം കത്വാ പുച്ഛിതബ്ബകിച്ചം നത്ഥി, അപുച്ഛിത്വാവ ദാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. കസ്മാതി ചേ? ഏത്തകസ്സ സങ്ഘികഭണ്ഡസ്സ വിസ്സജ്ജനത്ഥായേവ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ കതസമ്മുതികമ്മത്താ. ഗുളപിണ്ഡേ…പേ… ദാതബ്ബോതി ഏത്ഥ ഗുളപിണ്ഡം താലപക്കപ്പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. പിണ്ഡായ പവിട്ഠസ്സപീതി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം. അഞ്ഞേന കാരണേന ബഹിസീമഗതസ്സപി ഏസേവ ¶ നയോ. ഓദനപടിവീസോതി സങ്ഘഭത്താദിസങ്ഘികഓദനപടിവീസോ. അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സാതി അനാദരേ സാമിവചനം, അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതസ്സേവ ഗാഹേതും വട്ടതി, ന ബഹിഉപചാരസീമം പത്തസ്സാതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) ‘‘ബഹിഉപചാരസീമായ ഠിതാനം ഗാഹേഥാതി വദന്തി, ന ഗാഹേതബ്ബ’’ന്തി. അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പി ബഹിഗാമട്ഠാനമ്പി ¶ ഗാഹേതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. സമ്ഭാവനത്ഥോ വാ, തേന അന്തോഗാമട്ഠാനമ്പി ഗാഹേതും വട്ടതി, പഗേവ ബഹിഗാമട്ഠാനന്തി.

ചതുപച്ചയസാധാരണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചതുപച്ചയഭാജനീയവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

അട്ഠവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ

ഇദാനി ചതുപച്ചയന്തോഗധത്താ വിഹാരസ്സ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാനന്തരം വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാ ആരഭീയതേ. തത്രിദം വുച്ചതി –

‘‘കോ വിഹാരോ കേനട്ഠേന;

വിഹാരോ സോ കതിവിധോ;

കേന സോ കസ്സ ദാതബ്ബോ;

കഥം കോ തസ്സ ഇസ്സരോ.

‘‘കേന സോ ഗാഹിതോ കസ്സ;

അനുട്ഠാപനിയാ കതി;

കതിഹങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ;

ധുവവാസായ ദീയതേ’’തി.

തത്ഥ ¶ കോ വിഹാരോതി ചതൂസു പച്ചയേസു സേനാസനസങ്ഖാതോ ചതൂസു സേനാസനേസു വിഹാരസേനാസനസങ്ഖാതോ ഭിക്ഖൂനം നിവാസഭൂതോ പതിസ്സയവിസേസോ. കേനട്ഠേന വിഹാരോതി വിഹരന്തി ഏത്ഥാതി വിഹാരോ, ഇരിയാപഥദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി വിഹാരേഹി അരിയാ ഏത്ഥ വിഹരന്തീത്യത്ഥോ. ¶ സോ കതിവിധോതി സങ്ഘികവിഹാരഗണസന്തകവിഹാരപുഗ്ഗലികവിഹാരവസേന തിബ്ബിധോ. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം ‘‘ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം വിഹാരം വാ പരിവേണം വാ ആവാസം വാ മഹന്തമ്പി ഖുദ്ദകമ്പി അഭിയുഞ്ജതോ അഭിയോഗോ ന രുഹതി, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതുമ്പി ന സക്കോതി. കസ്മാ? സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ. ന ഹേത്ഥ സബ്ബേ ചാതുദ്ദിസാ ഭിക്ഖൂ ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തീതി. ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തകം അഭിയുഞ്ജിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സക്കോതി തേ ധുരം നിക്ഖിപാപേതും, തസ്മാ തത്ഥ ആരാമേ വുത്തനയേനേവ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ’’തി. ഇമിനാ ദായകസന്തകോ വിഹാരോ നാമ നത്ഥീതി ദീപേതി.

കേന സോ ദാതബ്ബോതി ഖത്തിയേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ യേന കേനചി സോ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ. കസ്സ ദാതബ്ബോതി സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദാതബ്ബോ. കഥം ദാതബ്ബോതി യദി സങ്ഘസ്സ ദേതി, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി, യദി ഗണസ്സ, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മന്താനം ദമ്മീ’’തി, യദി പുഗ്ഗലസ്സ, ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മതോ ദമ്മീ’’തി ദാതബ്ബോ. കോ തസ്സ ഇസ്സരോതി യദി സങ്ഘസ്സ ദേതി, സങ്ഘോ തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോ. യദി ഗണസ്സ ദേതി, ഗണോ തസ്സ ഇസ്സരോ. യദി പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി, പുഗ്ഗലോ തസ്സ ഇസ്സരോതി. തഥാ ¶ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ദീഘഭാണകാദികസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തക’’ന്തി.

കേന സോ ഗാഹിതോതി സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന സോ വിഹാരോ ഗാഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതും, യോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ഏവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബോ, പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നതി. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ സമ്മുതി, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ.

‘‘സമ്മതോ ¶ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൭).

കസ്സ സോ ഗാഹിതോതി ഭിക്ഖൂനം സോ വിഹാരോ ഗാഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേതും, ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ സേയ്യാ ഗണേതും, സേയ്യാ ഗണേത്വാ സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൧൮). അനുട്ഠാപനിയാ കതീതി ചത്താരോ അനുട്ഠാപനീയാ വുഡ്ഢതരോ ഗിലാനോ ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോതി. വുത്തഞ്ഹേതം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘വുഡ്ഢോ ഹി അത്തനോ വുഡ്ഢതായ അനുട്ഠാപനീയോ ¶ , ഗിലാനോ ഗിലാനതായ, സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരഗണവാചകാചരിയാനം വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാ ദേതി, തസ്മാ യസ്സ സങ്ഘേന ദിന്നോ, സോപി അനുട്ഠാപനീയോ’’തി.

കതിഹങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ ധുവവാസായ ദീയതേതി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി യുത്തസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദീയതേ. കതമേഹി ദ്വീഹി? ബഹൂപകാരതായ ഗുണവിസിട്ഠതായ ചേതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതന്തി ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹുഉപകാരഭാവം, ന കേവലം ഇദമേവാതി ആഹ ‘ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ചാ’തി. തേന ബഹൂപകാരത്തേപി ഗുണവിസിട്ഠത്താഭാവേ ഗുണവിസിട്ഠത്തേപി ബഹൂപകാരത്താഭാവേ ദാതും വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങഖാ. അഭി. ടീ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ. ഓമകപരിച്ഛേദേന ഏകേന അങ്ഗേന യുത്തസ്സപി. കതമേന ഏകേന അങ്ഗേന? ബഹൂപകാരതായ വാ ഗുണവിസിട്ഠതായ വാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ബഹൂപകാരതം, ധമ്മകഥികാദീനം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൯-൧൨൧) വചനതോ.

സേനാസനഗ്ഗാഹോ പന ദുവിധോ ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാതി കാലവസേന. അഥ വാ തയോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോതി. തേസം വിസേസോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. ‘‘ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ അന്തരാമുത്തകോ ച തങ്ഖണപടിസല്ലാനോ ചാതി ദുബ്ബിധോ. വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ചാതി ദുബ്ബിധോതി ചത്താരോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ’’തി ആചരിയാ ¶ വദന്തി, തം വചനം പാളിയമ്പി അട്ഠകഥായമ്പി ന ആഗതം ¶ . പാളിയം (ചൂളവ. ൩൧൮) പന ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ’’ഇച്ചേവ ആഗതോ, അട്ഠകഥായമ്പി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘തീസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ഗാഹാ ഥാവരാ, അന്തരാമുത്തകേ അയം വിനിച്ഛയോ’’തി ആഗതോ.

ഇദാനി പന ഏകച്ചേ ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ സബ്ബേ വിഹാരാ സങ്ഘികാവ, പുഗ്ഗലികവിഹാരോ നാമ നത്ഥി. കസ്മാ? വിഹാരദായകാനം വിഹാരദാനകാലേ കുലൂപകാ ‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദേമാ’തി വചീഭേദം കാരാപേന്തി, തസ്മാ നവവിഹാരാപി സങ്ഘികാ ഏവ. ഏകച്ചേസു വിഹാരേസു ഏവം അവത്വാ ദേന്തേസുപി ‘തസ്മിം ജീവന്തേ പുഗ്ഗലികോ ഹോതി, മതേ സങ്ഘികോയേവാ’തി വുത്തത്താ പോരാണകവിഹാരാപി സങ്ഘികാവ ഹോന്തീ’’തി വദന്തി. തത്രേവം വിചാരേതബ്ബോ – വചീഭേദം കാരാപേത്വാ ദിന്നവിഹാരേസുപി ദായകാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ കരോന്താ നാമ അപ്പകാ, ‘‘ഇമം നാമ ഭിക്ഖും ഇമം നാമ ഥേരം വസാപേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുത്തദാരമിത്താമച്ചാദീഹി സമ്മന്തേത്വാ പതിട്ഠാപേന്തി, പതിട്ഠാനകാലേ അവദന്താപി ദാനകാലേ യേഭുയ്യേന വദന്തി. അഥ പന കുലൂപകാ ദാനകാലേ സിക്ഖാപേത്വാ വദാപേന്തി, ഏവം വദന്താപി ദായകാ അപ്പകാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി, ബഹുതരാ അത്തനോ കുലൂപകമേവ ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി. ഏവം സന്തേ കുലൂപകാനം വചനം നവസു അധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേതീ’’തി (പാരാ. ൬൬൦; പാചി. ൪൯൨) വുത്തം ഏകം അധമ്മികദാനം ആപജ്ജതി. ‘‘തസ്മിം ജീവന്തേ പുഗ്ഗലികോ, മതേ സങ്ഘികോ’’തി അയം പാഠോ മൂലപുഗ്ഗലികവിസയേ ന ആഗതോ, മൂലസങ്ഘികവിഹാരം ജഗ്ഗാപേതും പുഗ്ഗലികകാരാപനട്ഠാനേ ആഗതോ, തസ്മാ നവവിഹാരാപി പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നാ സന്തിയേവ. പോരാണകവിഹാരാപി മൂലേ പുഗ്ഗലികവസേന ¶ ദിന്നാ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം പുഗ്ഗലികവസേനേവ ദീയമാനാപി തസ്മിം ജീവന്തേയേവ വിസ്സാസവസേന ഗയ്ഹമാനാപി പുഗ്ഗലികാ ഹോന്തിയേവ, തസ്മാ സബ്ബസോ പുഗ്ഗലികവിഹാരസ്സ അഭാവവാദോ വിചാരേതബ്ബോവ.

അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ സങ്ഘികവിഹാരാ നാമ ന സന്തി, സബ്ബേ പുഗ്ഗലികാവ. കസ്മാ? നവവിഹാരാപി പതിട്ഠാപനകാലേ ദാനകാലേ ച കുലൂപകഭിക്ഖുംയേവ ഉദ്ദിസ്സ കതത്താ പുഗ്ഗലികാവ, പോരാണകവിഹാരാപി സിസ്സാനുസിസ്സേഹി വാ അഞ്ഞേഹി വാ പുഗ്ഗലേഹി ഏവ പരിഗ്ഗഹിതത്താ, ന കദാചി സങ്ഘേന പരിഗ്ഗഹിതത്താ പുഗ്ഗലികാവ ഹോന്തി, ന സങ്ഘികാ’’തി വദന്തി. തത്രാപ്യേവം വിചാരേതബ്ബം – നവവിഹാരേപി പതിട്ഠാനകാലേപി ദാനകാലേപി ഏകച്ചേ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ¶ കരോന്തി, ഏകച്ചേ പുഗ്ഗലം. പുബ്ബേവ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ കതേപി അത്ഥകാമാനം പണ്ഡിതാനം വചനം സുത്വാ പുഗ്ഗലികദാനതോ സങ്ഘികദാനമേവ മഹപ്ഫലതരന്തി സദ്ദഹിത്വാ സങ്ഘികേ കരോന്താപി ദായകാ സന്തി, പുഗ്ഗലികവസേന പടിഗ്ഗഹിതേ പോരാണകവിഹാരേപി കേചി ഭിക്ഖൂ മരണകാലേ സങ്ഘസ്സ നിയ്യാതേന്തി. കേചി കസ്സചി അദത്വാ മരന്തി, തദാ സോ വിഹാരോ സങ്ഘികോ ഹോതി. സവത്ഥുകമഹാവിഹാരേ പന കരോന്താ രാജരാജമഹാമത്താദയോ ‘‘പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണം സാസനം യാവ തിട്ഠതി, താവ മമ വിഹാരേ വസിത്വാ സങ്ഘോ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജതൂ’’തി പണിധായ ചിരകാലം സങ്ഘസ്സ പച്ചയുപ്പാദകരം ഗാമഖേത്താദികം ‘‘അമ്ഹാകം വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി ദേന്തി, വിഹാരസ്സാതി ച വിഹാരേ വസനകസങ്ഘസ്സ ഉദ്ദിസ്സ ദേന്തി, ന കുലൂപകഭൂതസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ ഏവ, തസ്മാ യേഭുയ്യേന സങ്ഘികാ ദിസ്സന്തി, പാസാണേസു അക്ഖരം ലിഖിത്വാപി ഠപേന്തി, തസ്മാ സബ്ബസോ സങ്ഘികവിഹാരാഭാവവാദോപി വിചാരേതബ്ബോവ.

അപരേ ¶ പന ആചരിയാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ വിഹാരദായകസന്തകാവ, തസ്മാ ദായകായേവ വിചാരേതും ഇസ്സരാ, ന സങ്ഘോ, ന പുഗ്ഗലോ. വിഹാരദായകേ അസന്തേപി തസ്സ പുത്തധീതുനത്തപനത്താദയോ യാവ കുലപരമ്പരാ തസ്സ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരാവ ഹോന്തി. കസ്മാതി ചേ? ‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോ’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ആഗതത്താ ച ‘തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) ച വചനതോ വിഹാരസ്സാമിഭൂതോ ദായകോ വാ തസ്സ വംസേ ഉപ്പന്നോ വാ വിചാരേതും ഇസ്സരോ. ‘പച്ഛിന്നേ കുലവംസേ യോ തസ്സ ജനപദസ്സ സാമികോ, സോ അച്ഛിന്ദിത്വാ പുന ദേതി ചിത്തലപബ്ബതേ ഭിക്ഖുനാ നീഹടം ഉദകവാഹകം അളനാഗരാജമഹേസീ വിയ, ഏവമ്പി വട്ടതീ’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) വചനതോ വിഹാരദായകസ്സ കുലവംസേ പച്ഛിന്നേപി തസ്സ ജനപദസ്സ ഇസ്സരോ രാജാ വാ രാജമഹാമത്തോ വാ യോ കോചി ഇസ്സരോ വാ വിഹാരം വിചാരേതും യഥാജ്ഝാസയം ദാതും വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തമ്പി അഞ്ഞേ പണ്ഡിതാ നാനുജാനന്തി.

കഥം? ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോ’’തി വചനം പുബ്ബവോഹാരവസേന വുത്തം, ന ഇദാനി ഇസ്സരവസേന യഥാ ജേതവനം, പത്തസ്സാമികോത്യാദി. യഥാ ഹി ജേതസ്സ രാജകുമാരസ്സ വനം ഉയ്യാനം ജേതവനന്തി വിഗ്ഗഹേ കതേ യദിപി അനാഥപിണ്ഡികേന കിണിത്വാ വിഹാരപതിട്ഠാപനകാലതോ പട്ഠായ രാജകുമാരോ തസ്സ ഉയ്യാനസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി, തഥാപി അനാഥപിണ്ഡികേന കിണിതകാലതോ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന സബ്ബദാപി ജേതവനന്ത്വേവ ¶ വോഹരീയതി. യഥാ ച പത്തസ്സ സാമികോ പത്തസ്സാമികോതി വിഗ്ഗഹേ കതേ യദിപി ദായകേഹി കിണിത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ കമ്മാരോ പത്തസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി, തഥാപി ദായകേന കിണിതകാലതോ ¶ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന പത്തസ്സാമികോത്വേവ വോഹരീയതി, ഏവം യദിപി ഭിക്ഖുസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ദായകോ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോ ന ഹോതി വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, തഥാപി ദാനകാലതോ പുബ്ബേ ഇസ്സരഭൂതപുബ്ബത്താ പുബ്ബവോഹാരവസേന വിഹാരസ്സാമികോത്വേവ വോഹരീയതി, ന മുഖ്യതോ ഇസ്സരഭാവതോതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ സങ്ഘാദയോ പടിഗ്ഗാഹകാ ഏവ വിചാരേതും ഇസ്സരാ, ന ദായകോ.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സന്തേസുപി അനാഥപിണ്ഡികാദീസു വിഹാരദായകേസു ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൧൭) സങ്ഘേന സമ്മതം സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം അനുജാനിത്വാ, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ…പേ… സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൧൮) സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സേവ വിചാരേതും ഇസ്സരഭാവസ്സ വചനതോ ച ‘‘ദ്വേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘികം ഭൂമിം ഗഹേത്വാ സോധേത്വാ സങ്ഘികം സേനാസനം കരോന്തി, യേന സാ ഭൂമി പഠമം ഗഹിതാ, സോ സാമീ’’തി ച ‘‘ഉഭോപി പുഗ്ഗലികം കരോന്തി, സോയേവ സാമീ’’തി ച ‘‘യോ പന സങ്ഘികം വല്ലിമത്തമ്പി അഗ്ഗഹേത്വാ ആഹരിമേന ഉപകരണേന സങ്ഘികായ ഭൂമിയാ പുഗ്ഗലികവിഹാരം കാരേതി, ഉപഡ്ഢം സങ്ഘികം ഉപഡ്ഢം പുഗ്ഗലിക’’ന്തി ച സങ്ഘപുഗ്ഗലാനംയേവ സാമിഭാവസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

‘‘തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനമ്പി തേസം വിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവദീപകം ന ഹോതി, അഥ ഖോ ഗമികോ ഭിക്ഖു ദിസം ഗന്തുകാമോ വിഹാരേ ആപുച്ഛിതബ്ബഭിക്ഖുസാമണേരആരാമികേസു ¶ അസന്തേസു തേ ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബഭാവമേവ ദീപേതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘ഇമം പന ദസവിധമ്പി സേയ്യം സങ്ഘികേ വിഹാരേ സന്ഥരിത്വാ വാ സന്ഥരാപേത്വാ വാ പക്കമന്തേന ആപുച്ഛിത്വാ പക്കമിതബ്ബം, ആപുച്ഛന്തേന ച ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ…പേ… തസ്മിം അസതി ആരാമികോ, തസ്മിമ്പി അസതി യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസ്സാമികോ, തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ’’തി. ഏവം ആരാമികസ്സപി ആപുച്ഛിതബ്ബതോ ഓലോകനത്ഥായ വത്തസീസേനേവ ആപുച്ഛിതബ്ബോ, ന തേസം സങ്ഘികസേനാസനസ്സ ഇസ്സരഭാവതോതി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘പച്ഛിന്നേ ¶ കുലവംസേ’’ത്യാദിവചനഞ്ച അകപ്പിയവസേന കതാനം അകപ്പിയവോഹാരേന പടിഗ്ഗഹിതാനം ഖേത്തവത്ഥുതളാകാദീനം അകപ്പിയത്താ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്താനം കപ്പിയകരണത്ഥായ രാജാദീഹി ഗഹേത്വാ പുന തേസംയേവ ഭിക്ഖൂനം ദാനമേവ ദീപേതി, ന തേസം രാജാദീനം തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അഞ്ഞേസം സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലചേതിയാനം ദാനം. യദി ദദേയ്യും, അധമ്മികദാനഅധമ്മികപഅഗ്ഗഹഅധമ്മികപരിഭോഗാ സിയും. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികാനി ദാനാനി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതീ’’തി. അട്ഠകഥായഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി…പേ… ഏവം വുത്താനി. നവ പടിഗ്ഗഹപരിഭോഗാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ യദി രാജാദയോ ഇസ്സരാതി ഗഹേത്വാ അഞ്ഞസ്സ ദേയ്യും, തമ്പി ദാനം അധമ്മികദാനം ഹോതി, തം ദാനം പടിഗ്ഗഹാ ¶ ച അധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ ഹോന്തി, തം ദാനം പരിഭുഞ്ജന്താ ച അധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സ, അഗ്ഗം ബുദ്ധേന വണ്ണിതന്തിആദീസു (ചൂളവ. ൨൯൫, ൩൧൫) ‘സങ്ഘസ്സാ’തി അയം സദ്ദോ ‘ദാന’ന്തി ഏത്ഥ സാമിസമ്ബന്ധോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ സമ്പദാനമേവ, ‘ദായകസ്സാ’തി പന സാമിസമ്ബന്ധോ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ, തസ്മാ സാമിഭൂതോ ദായകോവ ഇസ്സരോ, ന സമ്പദാനഭൂതോ സങ്ഘോ’’തി. തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – ‘‘വിഹാരദാനം സങ്ഘസ്സാ’’തി ഇദം ദാനസമയേ പവത്തവസേന വുത്തം, ന ദിന്നസമയേ പവത്തവസേന. ദാനകാലേ ഹി ദായകോ അത്തനോ വത്ഥുഭൂതം വിഹാരം സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജിത്വാ ദേതി, തസ്മാ തസ്മിം സമയേ ദായകോ സാമീ ഹോതി, സങ്ഘോ സമ്പദാനം, ദിന്നകാലേ പന സങ്ഘോവ സാമീ ഹോതി വിഹാരസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, ന ദായകോ പരിച്ചത്തത്താ, തസ്മാ സങ്ഘോ വിചാരേതും ഇസ്സരോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൩). ഇദം പന സദ്ദലക്ഖണഗരുകാ സദ്ദഹിസ്സന്തീതി വുത്തം, അത്ഥതോ പന ചീവരാദീനം ചതുന്നം പച്ചയാനം ദാനകാലേയേവ ദായകസന്തകഭാവോ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസന്തകഭാവോ സബ്ബേസം പാകടോ, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ദായകസന്തകഭാവസാധകം ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തഥാപി ‘‘സചേ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തഭാവം ഞത്വാ സാമികോ വാ തസ്സ പുത്തധീതരോ ¶ വാ അഞ്ഞോ വാ കോചി വംസേ ഉപ്പന്നോ പുന കപ്പിയവോഹാരേന ദേതി, വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) വുത്തത്താ വിഹാരസ്സാമികഭൂതദായകസ്സ വാ തസ്സ പുത്തധീതാദീനം വംസേ ഉപ്പന്നാനം വാ ദാതും ഇസ്സരഭാവോ സിദ്ധോയേവാതി. ന സിദ്ധോ. കസ്മാതി ചേ? നനു വുത്തം ‘‘ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തഭാവം ഞത്വാ’’തി, തസ്മാ അകപ്പിയത്താ ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തമേവ കപ്പിയകരണത്ഥായ ദായകാദീഹി പുന ¶ കപ്പിയവോഹാരേന ദേതി, വട്ടതി. യഥാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖൂഹി അപരിഭുത്തമേവ ഖാദനീയഭോജനീയം ഭിക്ഖുസന്തകംയേവ ആപത്തിമോചനത്ഥം ദായകാദയോ പടിഗ്ഗഹാപേതി, ന പരിഭുത്തം, യഥാ ച ബീജഗാമപരിയാപന്നംയേവ ഭിക്ഖുസന്തകം ബീജഗാമഭൂതഗാമഭാവതോ പരിമോചനത്ഥം കപ്പിയകാരകാദയോ കപ്പിയം കരോന്തി, ന അപരിയാപന്നം, ഏവം അകപ്പിയം ഭിക്ഖൂഹി പരിച്ചത്തംയേവ തളാകാദികം കപ്പിയകരണത്ഥം ദായകാദയോ പുന ദേന്തി, ന അപരിച്ചത്തം, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം കപ്പിയകരണത്തംയേവ സാധേതി, ന ഇസ്സരത്തന്തി വിഞ്ഞായതി.

തഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘ജാതിഭൂമിയം ജാതിഭൂമികാ ഉപാസകാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികത്ഥേരം സത്തഹി ജാതിഭൂമികവിഹാരേഹി പബ്ബാജയിംസൂതി വചനതോ ദായകോ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരോതി വിഞ്ഞായതി. ഇസ്സരത്തായേവ ഹി തേ ഥേരം പബ്ബാജേതും സക്കാ, നോ അനിസ്സരാ’’തി, ന ഖോ പനേവം ദട്ഠബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘ജാതിഭൂമികാ ഉപാസകാ’’ഇച്ചേവ ഹി വുത്തം, ന ‘‘വിഹാരദായകാ’’തി, തസ്മാ തസ്മിം ദേസേ വസന്താ ബഹവോ ഉപാസകാ ആയസ്മന്തം ധമ്മികത്ഥേരം അയുത്തചാരിത്താ സകലസത്തവിഹാരതോ പബ്ബാജയിംസു, ന അത്തനോ വിഹാരദായകഭാവേന ഇസ്സരത്താ, തസ്മാ ഇദമ്പി ഉദാഹരണം ന ഇസ്സരഭാവദീപകം, അഥ ഖോ അപരാധാനുരൂപകരണഭാവദീപകന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം യദാ ദായകോ വിഹാരം പതിട്ഠാപേത്വാ ദേതി, തസ്സ മുഞ്ചചേതനം പത്വാ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ സോ വാ തസ്സ വംസേ ഉപ്പന്നോ വാ ജനപദസ്സാമികരാജാദയോ വാ ഇസ്സരാ ഭവിതും വാ വിചാരേതും വാ ന ലഭന്തി, പടിഗ്ഗാഹകഭൂതോ സങ്ഘോ വാ ഗണോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ സോയേവ ഇസ്സരോ ഭവിതും വാ വിചാരേതും വാ ലഭതീതി ദട്ഠബ്ബം.

തത്ഥ ദായകാദീനം ഇസ്സരോ ഭവിതും അലഭനഭാവോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘വത്ഥുപരിച്ചാഗലക്ഖണത്താ ദാനസ്സ, പഥവാദിവത്ഥുപരിച്ചാഗേന ¶ ച പുന ഗഹണസ്സ അയുത്തത്താ’’തി വിമതിവിനോദനിയം വചനതോ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം ദീയമാനം പതതി, തം സാമം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും, പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൩) ഭഗവതാ വുത്തത്താ ച ‘‘പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീതി വചനേന പനേത്ഥ പരസന്തകാഭാവോ ദീപിതോ’’തി അട്ഠകഥായം ¶ വുത്തത്താ ച വിഞ്ഞായതി. സങ്ഘാദീനം ഇസ്സരോ ഭവിതും ലഭനഭാവോ കഥം ഞാതബ്ബോതി ചേ? സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ ഹോതി പരിച്ചത്തോ, ‘‘പുഗ്ഗലികേ പുഗ്ഗലികസഞ്ഞീ അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലികേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, അത്തനോ പുഗ്ഗലികേ അനാപത്തീ’’തി പാചിത്തിയപാളിയം (പാചി. ൧൧൭, ൧൨൭) ആഗമനതോ ച ‘‘അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) സമന്തപാസാദികായം വചനതോ ച ‘‘അഭിയോഗേപി ചേത്ഥ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം വിഹാരം വാ പരിവേണം വാ ആവാസം വാ മഹന്തമ്പി ഖുദ്ദകമ്പി അഭിയുഞ്ജതോ അഭിയോഗോ ന രുഹതി, അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതുമ്പി ന സക്കോതി. കസ്മാ? സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ. ന ഹേത്ഥ സബ്ബേ ചാതുദ്ദിസാ ഭിക്ഖൂ ധുരനിക്ഖേപം കരോന്തീതി. ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ സന്തകം അഭിയുഞ്ജിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ സക്കോതി തേ ധുരം നിക്ഖിപാപേതു’’ന്തി ദുതിയപാരാജികവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൨) വചനതോ ച വിഞ്ഞായതി.

കഥം ദായകാദീനം വിചാരേതും അലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സന്തേസുപി വേളുവനവിഹാരാദിദായകേസു തേസം വിചാരണം അനനുജാനിത്വാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’’ന്തി ഭിക്ഖുസ്സേവ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിഅനുജാനതോ ച ഭണ്ഡനകാരകേസു ¶ കോസമ്ബകഭിക്ഖൂസു സാവത്ഥിം ആഗതേസു അനാഥപിണ്ഡികേന ച വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ ച ‘‘കഥാഹം, ഭന്തേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു പടിപജ്ജാമീ’’തി (മഹാവ. ൪൬൮) ഏവം ജേതവനവിഹാരദായകപുബ്ബാരാമവിഹാരദായകഭൂതേസു ആരോചിതേസുപി തേസം സേനാസനവിചാരണം അവത്വാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന ‘‘കഥം നു ഖോ, ഭന്തേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു സേനാസനേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ആരോചിതേ ‘‘തേന ഹി, സാരിപുത്ത, വിവിത്തം സേനാസനം ദാതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ ‘‘സചേ പന, ഭന്തേ, വിവിത്തം ന ഹോതി, കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി വിവിത്തം കത്വാപി ദാതബ്ബം, ന ത്വേവാഹം, സാരിപുത്ത, കേനചി പരിയായേന വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനം പടിബാഹിതബ്ബന്തി വദാമി, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൪൭൩) ഥേരസ്സേവ സേനാസനസ്സ വിചാരണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

കഥം പന സങ്ഘാദീനം സേനാസനം വിചാരേതും ലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ഏവഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ¶ സമ്മന്നിതബ്ബോ – പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ…പേ… സമ്മതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീതി (ചൂളവ. ൩൧൭).

ഏവം സങ്ഘേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നാപേത്വാ പുന തേന സങ്ഘസമ്മതേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന സേനാസനഗ്ഗാഹകവിധാനം അനുജാനിതും അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേതും, ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ സേയ്യാ ഗണേതും, സേയ്യാ ഗണേത്വാ സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തി വചനതോ സങ്ഘികസേനാസനസ്സ ¶ സങ്ഘേന വിചാരേതും ലഭനഭാവോ വിഞ്ഞായതി.

‘‘ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ പന ഗണസ്സ ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നവിഹാരാദിം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ധുരനിക്ഖേപസമ്ഭവാ പാരാജിക’’ന്തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൨) ആഗമനതോ ച ‘‘അത്തനോ പുഗ്ഗലികേ അനാപത്തീ’’തി പാളിയം (പാചി. ൧൧൭) ആഗമനതോ ച ‘‘യസ്മിം പന വിസ്സാസോ രുഹതി, തസ്സ സന്തകം അത്തനോ പുഗ്ഗലികമിവ ഹോതീതി മഹാപച്ചരിആദീസു വുത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൨) വചനതോ ച ഗണസ്സ ദിന്നോ ഗണസന്തകവിഹാരോ ഗണേനേവ വിചാരീയതേ, നോ ദായകാദീഹി. പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നോ പുഗ്ഗലികവിഹാരോപി പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലേനേവ വിചാരീയതേ, നോ ദായകാദീഹീതി വിഞ്ഞായതി. ഏവം വിനയപാളിയം അട്ഠകഥാടീകാസു ച വിഹാരസ്സ സങ്ഘികഗണസന്തകപുഗ്ഗലികവസേന തിവിധസ്സേവ വചനതോ ച തേസംയേവ സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാനം വിഹാരവിചാരണസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ ച ദായകസന്തകസ്സ വിഹാരസ്സ വിസും അവുത്തത്താ ച ദായകാനം വിഹാരവിചാരണസ്സ അനനുഞ്ഞാതത്താ ച സങ്ഘാദയോ ഏവ വിഹാരസ്സ ഇസ്സരാ ഹോന്തി, തേയേവ ച വിചാരേതും ലഭന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തേസു പടിഗ്ഗാഹകഭൂതേസു സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലേസു സോ വിഹാരോ കസ്സ സന്തകോ ഹോതി, കേന ച വിചാരേതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – സങ്ഘികവിഹാരേ താവ ‘‘ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നത്താ പടിഗ്ഗാഹകേസു കാലകതേസുപി തദഞ്ഞോ ചാതുദ്ദിസസങ്ഘോ ച അനാഗതസങ്ഘോ ച ഇസ്സരോ, തസ്സ സന്തകോ, തേന വിചാരേതബ്ബോ. ഗണസന്തകേ പന തസ്മിം ഗണേ യാവ ഏകോപി അത്ഥി, താവ ഗണസന്തകോവ, തേന അവസിട്ഠേന ഭിക്ഖുനാ വിചാരേതബ്ബോ. സബ്ബേസു കാലകതേസു ¶ യദി സകലഗണോ വാ തംഗണപരിയാപന്നഅവസിട്ഠപുഗ്ഗലോ ¶ വാ ജീവമാനകാലേയേവ യസ്സ കസ്സചി ദിന്നോ, യേന ച വിസ്സാസഗ്ഗാഹവസേന ഗഹിതോ, സോ ഇസ്സരോ. സചേപി സകലഗണോ ജീവമാനകാലേയേവ അഞ്ഞഗണസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദേതി, തേ അഞ്ഞഗണസങ്ഘപുഗ്ഗലാ ഇസ്സരാ ഹോന്തി. പുഗ്ഗലികവിഹാരേ പന സോ വിഹാരസ്സാമികോ അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ ദേതി, തേ ഇസ്സരാ ഹോന്തി. യോ വാ പന തസ്സ ജീവമാനസ്സേവ വിസ്സാസഗ്ഗാഹവസേന ഗണ്ഹാതി, സോവ ഇസ്സരോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? സങ്ഘികേ വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡത്താ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗികം ഹോതി, ന കസ്സചി ദാതബ്ബം. ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികേസു പന തേസം സാമികത്താ ദാനവിസ്സാസഗ്ഗാഹാ രുഹന്തി, ‘‘തസ്മാ സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി. യസ്സ ദിന്നം, യേന ച ഗഹിതം, തസ്സേവ ഹോതീ’’തി ച ‘‘ദ്വിന്നം സന്തകം ഹോതി അവിഭത്തം, ഏകസ്മിം കാലകതേ ഇതരോ സാമീ, ബഹൂനമ്പി സന്തകേ ഏസേവ നയോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ഏവം പന വിസ്സജ്ജേത്വാ അദിന്നം ‘‘മമച്ചയേന അസുകസ്സ ഹോതൂ’’തി ദാനം അച്ചയദാനത്താ ന രുഹതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൧൯) ‘‘സചേ ഹി പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യോ കോചി കാലം കരോന്തോ ‘മമച്ചയേന മയ്ഹം പരിക്ഖാരോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഹോതു, ആചരിയസ്സ ഹോതു, സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ഹോതു, അന്തേവാസികസ്സ ഹോതു, മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’തി വദതി, തേസം ന ഹോതി, സങ്ഘസ്സേവ ഹോതി. ന ഹി പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അച്ചയദാനം രുഹതി, ഗിഹീനം പന രുഹതീ’’തി. ഏത്ഥ ച ഏകച്ചേ പന വിനയധരാ ‘‘ഗിഹീനന്തി ¶ പദം സമ്പദാനന്തി ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖൂനം സന്തകം അച്ചയദാനവസേന ഗിഹീനം ദദന്തേ രുഹതി, പഞ്ചന്നം പന സഹധമ്മികാനം ദേന്തോ ന രുഹതീ’’തി വദന്തി. ഏവം സന്തേ മാതാപിതൂനം ദദന്തോപി രുഹേയ്യ തേസം ഗിഹിഭൂതത്താ. ‘‘അഥ ച പന ‘മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’തി വദതി, തേസം ന ഹോതീ’’തി വചനതോ ന രുഹതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘ഗിഹീനം പനാ’’തി ഇദം ന സമ്പദാനവചനം, അഥ ഖോ സാമിവചനമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തേന ഗിഹീനം പന സന്തകം അച്ചയദാനം രുഹതീതി സമ്ബന്ധോ കാതബ്ബോ.

കിഞ്ച ഭിയ്യോ – ‘‘സചേ ഹി പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യോ കോചി കാലം കരോന്തോ മമച്ചയേന ¶ മയ്ഹം പരിക്ഖാരോ’’തി ആരഭിത്വാ ‘‘ന ഹി പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അച്ചയദാനം രുഹതി, ഗിഹീനം പന രുഹതീ’’തി വുത്തത്താ സാമ്യത്ഥേ ഛട്ഠീബഹുവചനം സമത്ഥിതം ഭവതി. യദി ഏവം ‘‘ഗിഹീന’’ന്തി പദസ്സ അസമ്പദാനത്തേ സതി കതമം സമ്പദാനം ഹോതീതി? ‘‘യസ്സ കസ്സചീ’’തി പദം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൧൯) ‘‘മാതു ഹോതു, പിതു ഹോതു, അഞ്ഞസ്സ വാ കസ്സചി ഹോതൂ’’തി. അയമത്ഥോ അജ്ജുകവത്ഥുനാ (പാരാ. ൧൫൮) ദീപേതബ്ബോ. ഏവം ജീവമാനകാലേയേവ ദത്വാ മതേസു വിനിച്ഛയോ അമ്ഹേഹി ഞാതോ, കസ്സചി അദത്വാ മതേസു വിനിച്ഛയോ കഥം ഞാതബ്ബോതി? തത്ഥാപി സങ്ഘികേ താവ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സങ്ഘോവ ഇസ്സരോ, ഗണസന്തകേ പന ഏകച്ചേസു അവസേസാ ഇസ്സരാ, സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘോവ ഇസ്സരോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. പുഗ്ഗലികേ പന വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡത്താ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗികം സങ്ഘികമേവ ഹോതി.

കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ, അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹൂപകാരാ, അനുജാനാമി ¶ , ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘേന തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും. യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും. യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏവമ്പി ‘‘ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം’’ഇച്ചേവ ഭഗവതാ വുത്തം, ന ‘‘വിഹാര’’ന്തി, തസ്മാ കഥം വിഹാരസ്സ ഗരുഭണ്ഡഭാവോതി വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘വിഹാരോ വിഹാരവത്ഥു, ഇദം ദുതിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി പാളിയം,

‘‘ദ്വിസങ്ഗഹാനി ദ്വേ ഹോന്തി, തതിയം ചതുസങ്ഗഹം;

ചതുത്ഥം നവകോട്ഠാസം, പഞ്ചമം അട്ഠഭേദനം.

‘‘ഇതി പഞ്ചഹി രാസീഹി, പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ;

പഞ്ചവീസവിധം നാഥോ, ഗരുഭണ്ഡം പകാസയീ’’തി. (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) –

അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ഇതി ¶ ദായകോ വിഹാരം കത്വാ കുലൂപകഭിക്ഖുസ്സ ദേതി, തസ്സ മുഞ്ചചേതനുപ്പത്തിതോ പുബ്ബകാലേ ദായകോ വിഹാരസ്സാമികോ ഹോതി, ദാതും വാ വിചാരേതും വാ ഇസ്സരോ, മുഞ്ചചേതനുപ്പത്തിതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകഭിക്ഖു സാമികോ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജിതും വാ അഞ്ഞേസം ദാതും വാ ഇസ്സരോ. സോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ജീവമാനക്ഖണേയേവ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം നിസ്സജ്ജിത്വാ ദേതി, തദാ തേ സദ്ധിവിഹാരികാദയോ സാമികാ ഹോന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വാ അഞ്ഞസ്സ വാ ദാതും ഇസ്സരാ. യദി പന കസ്സചി അദത്വാവ കാലം കരോതി, തദാ സങ്ഘോവ തസ്സ വിഹാരസ്സ സാമികോ ഹോതി, ന ദായകോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ, സങ്ഘാനുമതിയാ ഏവ പുഗ്ഗലോ പരിഭുഞ്ജിതും ലഭതി, ന അത്തനോ ഇസ്സരവതായാതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏവം ¶ മൂലതോയേവ സങ്ഘസ്സ ദിന്നത്താ സങ്ഘികഭൂതവിഹാരോ വാ മൂലേ ഗണപുഗ്ഗലാനം ദിന്നത്താ ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികഭൂതോപി തേസം ഗണപുഗ്ഗലാനം അഞ്ഞസ്സ നിസ്സജ്ജനവസേന അദത്വാ കാലകതത്താ പച്ഛാ സങ്ഘികഭാവം പത്തവിഹാരോ വാ സങ്ഘേന വിചാരേതബ്ബോ ഹോതി. സങ്ഘേനപി ഭഗവതോ അനുമതിയാ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിത്വാ ഗാഹാപേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൧൭) ‘‘അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കേന നു ഖോ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബ’ന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതു’ന്തി’’ആദി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ വസ്സകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, ധുവവാസവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി തിവിധോ ഹോതി. തേസു വസ്സകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ പുരിമവസ്സവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, പച്ഛിമവസ്സവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ. ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോപി അന്തരാമുത്തകവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ, തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ’’തി ആചരിയാ വദന്തി, ഏതം പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച അസമേന്തം വിയ ദിസ്സതി. പാളിയഞ്ഹി (ചൂളവ. ൩൧൮) ‘‘അഥ ഖോ ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കതി നു ഖോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനഗ്ഗാഹാ പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ. അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാ പുരിമകോ ഗാഹേതബ്ബോ, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ പച്ഛിമകോ ഗാഹേതബ്ബോ, അപരജ്ജുഗതായ പവാരണായ ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ അന്തരാമുത്തകോ ഗാഹേതബ്ബോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തയോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ’’തി ഏവം ആഗതോ, അട്ഠകഥായമ്പി ¶ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘തീസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു പുരിമകോ ച പച്ഛിമകോ ¶ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ഗാഹാ ഥാവരാ. അന്തരാമുത്തകേ അയം വിനിച്ഛയോ…പേ… അയം താവ അന്തോവസ്സേ വസ്സൂപനായികാദിവസേന പാളിയം ആഗതസേനാസനഗ്ഗാഹകഥാ, അയം പന സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ദുവിധോ ഹോതി ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി ഏവം ആഗതോ, തസ്മാ സങ്ഘേന സമ്മതസേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബാ.

സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ, വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുവിധോ. തത്ഥ ഉതുകാലോ നാമ ഹേമന്തഉതുഗിമ്ഹഉതുവസേന അട്ഠ മാസാ, തസ്മിം കാലേ ഭിക്ഖൂ അനിയതാവാസാ ഹോന്തി, തസ്മാ യേ യദാ ആഗച്ഛന്തി, തേസം തദാ ഭിക്ഖൂ ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥി. അയം ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ നാമ. വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ പന ‘‘പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ’’തി പാളിയം ആഗതനയേന തിവിധോ ഹോതി. അന്തരാമുത്തകോപി ഹി ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ ഗാഹിതത്താ വസ്സാവാസേ സേനാസനഗ്ഗാഹമേവ പവിസതി, ന ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അപരജ്ജുഗതായ പവാരണായ ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ അന്തരാമുത്തകോ ഗാഹേതബ്ബോ’’തി. തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ച നേവ പാളിയം ന അട്ഠകഥായം വിസും ആഗതോ, ഉതുകാലേ സേനാസനഗ്ഗാഹോയേവ തദങ്ഗസേനാസനഗ്ഗാഹോതിപി തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതിപി വദന്തി, തസ്മാ ഉതുകാലവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോപി ‘‘അന്തരാമുത്തകവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ തങ്ഖണപടിസല്ലാനവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോതി ദുബ്ബിധോ’’തി ന വത്തബ്ബോ.

അഥാപി ¶ വദന്തി ‘‘യഥാവുത്തേസു പഞ്ചസു സേനാസനഗ്ഗാഹേസു ചത്താരോ സേനാസനഗ്ഗാഹാ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിലദ്ധേന ഭിക്ഖുനാ അന്തോഉപചാരസീമട്ഠേന ഹുത്വാ അന്തോസീമട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം യഥാവിനയം വിചാരേതബ്ബാ ഹോന്തി, തേ പന വിചാരണാ യാവജ്ജകാലാ ഥാവരാ ഹുത്വാ ന തിട്ഠന്തി, ധുവവാസവസേന വിചാരണമേവ യാവജ്ജകാലാ ഥാവരം ഹുത്വാ തിട്ഠതീ’’തി, തമ്പി തഥാ ന സക്കാ വത്തും. കസ്മാ? സേനാസനഗ്ഗാഹാപകഭേദേ ‘‘ധുവവാസവസേന സേനാസനഗ്ഗാഹോ’’തി പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച നത്ഥി. ധുവവാസവസേന വിചാരണഞ്ച സമ്മുതിലദ്ധേന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബം ന ഹോതി, അഥ ഖോ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന അപലോകനകമ്മവസേന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാനമേവ, തസ്മാ സമഗ്ഗോ സങ്ഘോ ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതാസങ്ഖാതേഹി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും അപലോകനകമ്മവസേന സമ്മന്നിത്വാ ¶ തസ്സ ഫാസുകം ആവാസം ധുവവാസവസേന അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതി, തം യാവജ്ജകാലാ ഥാവരം ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി വത്തബ്ബം.

സമഗ്ഗോ സങ്ഘോവ ധുവവാസവസേന ദേതി, ന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകോതി അയമത്ഥോ കഥം ഞാതബ്ബോതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകആചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതീ’’തി ച ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരഗണവാചകാചരിയാനം വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി ച ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) ച ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകം സങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മ’’ന്തി ച അട്ഠകഥാസു (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) വചനതോ സാധുകം നിസ്സംസയേന ഞാതബ്ബോതി.

കഥം പന അപലോകനകമ്മേന ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പി സങ്ഘകിച്ചം കരോന്താനം കപ്പിയകാരകാദീനം ഭത്തവേതനമ്പി അപലോകനകമ്മേന ദാതും വട്ടതീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) കമ്മവഗ്ഗേ ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. കഥം പന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോയേവ ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ബഹൂപകാരതന്തി ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹുഉപകാരഭാവം. ന കേവലം ഇദമേവാതി ആഹ ‘ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ചാ’തിആദി. തേന ബഹൂപകാരത്തേപി ഗുണവിസിട്ഠത്താഭാവേ, ഗുണവിസിട്ഠത്തേപി ബഹൂപകാരത്താഭാവേ ദാതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതീ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ടീ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

കസ്മാ പന സേനാസനഗ്ഗാഹാപകേന വിചാരേതബ്ബോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ യാവജ്ജകാലാ ന തിട്ഠതീതി? പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുല്ലഭത്താ, നാനാദേസവാസീനം നാനാചരിയകുലസമ്ഭവാനം ഭിക്ഖൂനം ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗസ്സ ദുക്കരത്താ ച ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി ¶ ന തിട്ഠതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിതും, യോ ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ദോസാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന മോഹാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ, ന ഭയാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ ¶ , ഗഹിതാഗഹിതഞ്ച ജാനേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൭). അട്ഠകഥായമ്പി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൨) ‘‘ഏവരൂപേന ഹി സഭാഗപുഗ്ഗലേന ഏകവിഹാരേ വാ ഏകപരിവേണേ വാ വസന്തേന അത്ഥോ നത്ഥീ’’തി വുത്തം. കസ്മാ പന ധുവവാസത്ഥായ ദാനവിചാരോ യാവജ്ജകാലാ തിട്ഠതീതി? പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതാഭാവേപി സീമട്ഠകസ്സ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ കത്തബ്ബത്താ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകം സങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മ’’ന്തി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨).

ഉതുകാലേ സങ്ഘികസേനാസനേ വസന്തേന ആഗതോ ഭിക്ഖു ന പടിബാഹേതബ്ബോ അഞ്ഞത്ര അനുട്ഠാപനീയാ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സാനം തേമാസം പടിബാഹിതും, ഉതുകാലം പന ന പടിബാഹിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൧൮). ‘‘അഞ്ഞത്ര അനുട്ഠാപനീയാ’’തി വുത്തം, കതമേ അനുട്ഠാപനീയാതി? ചത്താരോ അനുട്ഠാപനീയാ വുഡ്ഢതരോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ, ഗിലാനോ, സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോ ച. തത്ഥ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു തസ്മിം വിഹാരേ അന്തോസീമട്ഠകഭിക്ഖൂസു അത്തനാ വുഡ്ഢതരസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവാ യഥാവുഡ്ഢം കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘേന സമ്മന്നിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരസ്സ ദിന്നതായ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡം രക്ഖന്തോ ഗോപേന്തോ വസതി, തസ്മാ സോ ഭണ്ഡാഗാരികോ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. ഗിലാനോ ഗേലഞ്ഞാഭിഭൂതോ അത്തനോ ലദ്ധസേനാസനേ വസന്തോ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ദിന്നസേനാസനത്താ കേനചി അനുട്ഠാപനീയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘ചത്താരോ ഹി ന വുട്ഠാപേതബ്ബാ വുഡ്ഢതരോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ, ഗിലാനോ, സങ്ഘതോ ലദ്ധസേനാസനോതി. തത്ഥ വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന ¶ വുട്ഠാപേതബ്ബോ, ഭണ്ഡാഗാരികോ സങ്ഘേന സമ്മന്നിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരസ്സ ദിന്നതായ, ഗിലാനോ അത്തനോ ഗിലാനതായ, സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതി, തസ്മാ സോ ഉപകാരകതായ ച സങ്ഘതോ ലദ്ധതായ ച ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി. ഠപേത്വാ ഇമേ ചത്താരോ അവസേസാ വുട്ഠാപനീയാവ ഹോന്തി.

അപരസ്മിം ഭിക്ഖുമ്ഹി ആഗതേ വുട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാപേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘ഉതുകാലേ താവ കേചി ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ പുരേഭത്തം ആഗച്ഛന്തി, കേചി ¶ പച്ഛാഭത്തം പഠമയാമം വാ മജ്ഝിമയാമം വാ പച്ഛിമയാമം വാ, യേ യദാ ആഗച്ഛന്തി, തേസം തദാവ ഭിക്ഖൂ ഉട്ഠാപേത്വാ സേനാസനം ദാതബ്ബം, അകാലോ നാമ നത്ഥീ’’തി. ഏതരഹി പന സദ്ധാ പസന്നാ മനുസ്സാ വിഹാരം കത്വാ അപ്പേകച്ചേ പണ്ഡിതാനം വചനം സുത്വാ ‘‘സങ്ഘേ ദിന്നം മഹപ്ഫല’’ന്തി ഞത്വാ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ആരബ്ഭ ‘‘ഇമം വിഹാരം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വത്വാ ദേന്തി, അപ്പേകച്ചേ അത്തനാ പസന്നം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ വിഹാരം കത്വാപി ദാനകാലേ തേന ഉയ്യോജിതാ ഹുത്വാ ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ആരബ്ഭ വുത്തനയേന ദേന്തി, അപ്പേകച്ചേ കരണകാലേപി ദാനകാലേപി അത്തനോ കുലൂപകഭിക്ഖുമേവ ആരബ്ഭ പരിച്ചജന്തി, തഥാപി ദക്ഖിണോദകപാതനകാലേ തേന സിക്ഖാപിതാ യഥാവുത്തപാഠം വചീഭേദം കരോന്തി, ചിത്തേന പന കുലൂപകസ്സേവ ദേന്തി, ന സബ്ബസങ്ഘസാധാരണത്ഥം ഇച്ഛന്തി.

ഇമേസു തീസു ദാനേസു പഠമം പുബ്ബകാലേപി ദാനകാലേപി സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തത്താ സബ്ബസങ്ഘികം ഹോതി. ദുതിയം പുബ്ബകാലേ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തമാനമ്പി ദാനകാലേ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തത്താ സങ്ഘികമേവ. തതിയം പന പുബ്ബകാലേപി ദാനകാലേപി ¶ കുലൂപകപുഗ്ഗലമേവ ഉദ്ദിസ്സ പവത്തതി, ന സങ്ഘം, കേവലം ഭിക്ഖുനാ വുത്താനുസാരേനേവ വചീഭേദം കരോന്തി. ഏവം സന്തേ ‘‘കിം അയം വിഹാരോ ചിത്തവസേന പുഗ്ഗലികോ ഹോതി, വചീഭേദവസേന സങ്ഘികോ’’തി ചിന്തായം ഏകച്ചേ ഏവം വദേയ്യും –

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീതി. (ധ. പ. ൨) –

വചനതോ ചിത്തവസേന പുഗ്ഗലികോ ഹോതീ’’തി. അഞ്ഞേ ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) വചനതോ വചീഭേദവസേന സങ്ഘികോ ഹോതീ’’തി.

തത്രായം വിചാരണാ – ഇദം ദാനം പുബ്ബേ പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം പച്ഛാ സങ്ഘസ്സ പരിണാമിതം, തസ്മാ ‘‘സങ്ഘികോ’’തി വുത്തേ നവസു അധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേതീ’’തി (പാരാ. ൬൬൦) വുത്തം അട്ഠമം അധമ്മികദാനം ഹോതി, തസ്സ ദാനസ്സ പടിഗ്ഗഹാപി പരിഭോഗാപി അധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ അധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തി. ‘‘പുഗ്ഗലികോ’’തി വുത്തേ തീസു ധമ്മികദാനേസു ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതീ’’തി വുത്തം തതിയധമ്മികദാനം ഹോതി, തസ്സ ¶ പടിഗ്ഗഹാപി പരിഭോഗാപി ധമ്മികപടിഗ്ഗഹാ ധമ്മികപരിഭോഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ പുഗ്ഗലികപക്ഖം ഭജതി. അപ്പേകച്ചേ സുത്തന്തികാദിഗണേ പസീദിത്വാ വിഹാരം കാരേത്വാ ഗണസ്സ ദേന്തി ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മന്താനം ദമ്മീ’’തി. അപ്പേകച്ചേ പുഗ്ഗലേ പസീദിത്വാ വിഹാരം കത്വാ പുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തി ‘‘ഇമം വിഹാരം ആയസ്മതോ ദമ്മീ’’തി. ഏതേ പന ഗണസന്തകപുഗ്ഗലികാ വിഹാരാ ദാനകാലതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗാഹകസന്തകാവ ഹോന്തി, ന ദായകസന്തകാ. തേസു ഗണസന്തകോ താവ ഏകച്ചേസു മതേസു അവസേസാനം സന്തകോ, തേസു ധരമാനേസുയേവ ¶ കസ്സചി ദേന്തി, തസ്സ സന്തകോ. കസ്സചി അദത്വാ സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൯) ‘‘ദ്വിന്നം സന്തകം ഹോതി അവിഭത്തം, ഏകസ്മിം കാലകതേ ഇതരോ സാമീ, ബഹൂനം സന്തകേപി ഏസേവ നയോ. സബ്ബേസു മതേസു സങ്ഘികംവ ഹോതീ’’തി.

പുഗ്ഗലികവിഹാരോപി യദി സോ പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലോ അത്തനോ ജീവമാനകാലേയേവ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം ദേതി, കോചി വാ തസ്സ വിസ്സാസേന തം വിഹാരം അഗ്ഗഹേസി, തസ്സ സന്തകോ ഹോതി. കസ്സചി അദത്വാ കാലകതേ സങ്ഘികോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സോ ജീവമാനോയേവ സബ്ബം അത്തനോ പരിക്ഖാരം നിസ്സജ്ജിത്വാ കസ്സചി അദാസി, കോചി വാ വിസ്സാസം അഗ്ഗഹേസി. യസ്സ ദിന്നോ, യേന ച ഗഹിതോ, തസ്സേവ ഹോതീ’’തി. പാളിയഞ്ച (മഹാവ. ൩൬൯) ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖവേ, കാലകതേ സങ്ഘോ സാമീ പത്തചീവരേ, അപിച ഗിലാനുപട്ഠാകാ ബഹൂപകാരാ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘേന തിചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഗിലാനുപട്ഠാകാനം ദാതും, യം തത്ഥ ലഹുഭണ്ഡം ലഹുപരിക്ഖാരം, തം സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും, യം തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡം ഗരുപരിക്ഖാരം, തം ആഗതാനാഗതസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ സങ്ഘസ്സ അവിസ്സജ്ജിയം അവേഭങ്ഗിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൬൯) വുത്തം, തസ്മാ ഇമിനാ നയേന വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ.

സങ്ഘികേ പന പാളിയം ആഗതാനം ‘‘പുരിമകോ പച്ഛിമകോ അന്തരാമുത്തകോ ചാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) വുത്താനം തിണ്ണം സേനാസനഗ്ഗാഹാനഞ്ച അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ആഗതാനം ‘‘ഉതുകാലേ ച വസ്സാവാസേ ചാ’’തി വുത്താനം ദ്വിന്നം സേനാസനഗ്ഗാഹാനഞ്ച ഏതരഹി അസമ്പജ്ജനതോ അനുട്ഠാപനീയപാളിയം ആഗതസ്സ അത്തനോ സഭാവേന അനുട്ഠാപനീയസ്സ ധുവവാസത്ഥായ സങ്ഘേന ദിന്നതായ അനുട്ഠാപനീയസ്സ വസേനേവ വിനിച്ഛയോ ഹോതി. വുഡ്ഢതരഗിലാനാ ഹി ¶ അത്തനോ സഭാവേന അനുട്ഠാപനീയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ, ഗിലാനോ അത്തനോ ഗിലാനതായാ’’തി. ഭണ്ഡാഗാരികധമ്മകഥികാദയോ ¶ ധുവവാസത്ഥായ സങ്ഘേന ദിന്നതായ അനുട്ഠാപനീയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ…പേ… ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതി, തസ്മാ യസ്സ സങ്ഘേന ദിന്നോ, സോപി അനുട്ഠാപനീയോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ). സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഏതരഹി സങ്ഘികവിഹാരേസു സങ്ഘത്ഥേരേസു യഥാകമ്മങ്ഗതേസു തസ്മിം വിഹാരേ യോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോ, സോപി ‘‘അയം വിഹാരോ മയാ വസിതബ്ബോ’’തി വദതി. യോ തത്ഥ ബ്യത്തോ പടിബലോ, സോപി തഥേവ വദതി. യേന സോ വിഹാരോ കാരിതോ, സോപി ‘‘മയാ പസീദിതപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ’’തി വദതി. സങ്ഘോപി ‘‘മയമേവ ഇസ്സരാ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി ഇച്ഛിതപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ’’തി വദതി. ഏവംദ്വിധാ വാ തിധാ വാ ചതുധാ വാ ഭിന്നേസു മഹന്തം അധികരണം ഹോതി.

തേസു വുഡ്ഢതരോ ‘‘ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, കേനചി പരിയായേന വുഡ്ഢതരസ്സ ആസനം പടിബാഹിതബ്ബന്തി വദാമി, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി പാളിപാഠഞ്ച (മഹാവ. ൪൭൩; ചൂളവ. ൩൧൬), ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനഞ്ച (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൯ ആദയോ; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ഗഹേത്വാ ‘‘അഹമേവ ഏത്ഥ വുഡ്ഢതരോ, മയാ വുഡ്ഢതരോ അഞ്ഞോ നത്ഥി, തസ്മാ അഹമേവ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസിതുമനുച്ഛവികോ’’തി സഞ്ഞീ ഹോതി. ബ്യത്തോപി ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥാവചനഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬), ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബ്യത്തേന ¶ ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ദസവസ്സേന വാ അതിരേകദസവസ്സേന വാ ഉപസമ്പാദേതും, നിസ്സയം ദാതു’’ന്തിആദിപാളിവചനഞ്ച (മഹാവ. ൭൬, ൮൨) ഗഹേത്വാ ‘‘അഹമേവ ഏത്ഥ ബ്യത്തോ പടിബലോ, ന മയാ അഞ്ഞോ ബ്യത്തതരോ അത്ഥി, തസ്മാ അഹമേവ ഇമസ്സ വിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി സഞ്ഞീ. വിഹാരകാരകോപി ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ, സോ വിഹാരസാമികോതി വിനയപാഠോ (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬) അത്ഥി, മയാ ച ബഹും ധനം ചജിത്വാ അയം വിഹാരോ കാരിതോ, തസ്മാ മയാ പസന്നപുഗ്ഗലോ ആരോപേതബ്ബോ, ന അഞ്ഞോ’’തി സഞ്ഞീ. സങ്ഘോപി ‘‘സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ ഹോതി പരിച്ചത്തോ’’തിആദിപാളിവചനഞ്ച (പാചി. ൧൧൬, ൧൨൧, ൧൨൬, ൧൩൧), അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ഗഹേത്വാ ‘‘അയം വിഹാരോ സങ്ഘികോ ¶ സങ്ഘസന്തകോ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി അഭിരുചിതപുഗ്ഗലോവ ആരോപേതബ്ബോ, ന അഞ്ഞോ’’തി സഞ്ഞീ.

തത്ഥ വുഡ്ഢതരസ്സ വചനേപി ‘‘ന ത്വേവാഹം, ഭിക്ഖവേ’’ത്യാദിവചനം (ചൂളവ. ൩൧൬) തേസു തേസു ആസനസാലാദീസു അഗ്ഗാസനസ്സ വുഡ്ഢതരാരഹത്താ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരേ ആഗതേ വുട്ഠായ ആസനം ദാതബ്ബം സന്ധായ ഭഗവതാ വുത്തം, ന ധുവവാസം സന്ധായ. ‘‘വുഡ്ഢതരോ അത്തനോ വുഡ്ഢതായ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) യഥാവുഡ്ഢം സേനാസനേ ദീയമാനേ വുഡ്ഢതരേ ആഗതേ നവകതരോ വുട്ഠാപേതബ്ബോ, വുട്ഠാപേത്വാ വുഡ്ഢതരസ്സ സേനാസനം ദാതബ്ബം, വുഡ്ഢതരോ പന നവകതരേന ന വുട്ഠാപേതബ്ബോ. കസ്മാ? ‘‘അത്തനോ വുഡ്ഢതരതായാ’’തി ഉതുകാലേ യഥാവുഡ്ഢം സേനാസനദാനം സന്ധായ വുത്തം, ന ധുവവാസത്ഥായ ദാനം സന്ധായ ¶ , തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന സീഘം അനുജാനിതബ്ബം.

ബ്യത്തവചനേപി ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൪൫-൪൯൬) ന ബഹുസ്സുതമത്തേന സങ്ഘികവിഹാരസ്സ ഇസ്സരഭാവം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ സങ്ഘേന ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദിന്നേ സോ ഭിക്ഖു കേനചി തമ്ഹാ വിഹാരാ അനുട്ഠാപനീയോ ഹോതി, ഇമമത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ’’ത്യാദിവചനഞ്ച (മഹാവ. ൮൨) നിസ്സയാചരിയാനം ലക്ഖണം പകാസേതും ഭഗവതാ വുത്തം, ന സങ്ഘികവിഹാരസ്സ ഇസ്സരത്തം, തസ്മാ ഇദമ്പി വചനം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന സീഘം അനുജാനിതബ്ബം.

ദായകവചനം പന നാനുജാനിതബ്ബം പടിബാഹിതബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘യേന വിഹാരോ കാരിതോ’’ത്യാദിപാഠസ്സ അമുഖ്യവോഹാരത്താ. യഥാ ഹി പുഥുജ്ജനകാലേ രൂപാദീസു സഞ്ജനസ്സ ഭൂതപുബ്ബത്താ ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ അരഹാപി ‘‘സത്തോ’’തി, ഏവം ദാനകാലതോ പുബ്ബേ തസ്സ വിഹാരസ്സ സാമിഭൂതപുബ്ബത്താ ദായകോ ‘‘വിഹാരസാമികോ’’തി വുച്ചതി, ന ഇസ്സരത്താ. ന ഹി സകലേ വിനയപിടകേ അട്ഠകഥാടീകാസു ച ‘‘വിസ്സജ്ജേത്വാ ദിന്നസ്സ വിഹാരസ്സ ദായകോ ഇസ്സരോ’’തി വാ ‘‘ദായകേന വിചാരേതബ്ബോ’’തി വാ ‘‘ദായകസന്തകവിഹാരോ’’തി വാ പാഠോ അത്ഥി, ‘‘സങ്ഘികോ, ഗണസന്തകോ, പുഗ്ഗലികോ’’ഇച്ചേവ അത്ഥി, തസ്മാ തസ്സ വചനം നാനുജാനിതബ്ബം.

സങ്ഘസ്സ ¶ വചനേപി ‘‘സങ്ഘികോ നാമ വിഹാരോ’’ത്യാദിവചനം (പാചി. ൧൧൬, ൧൨൧, ൧൨൬, ൧൩൧) സങ്ഘസന്തകഭാവം സങ്ഘേന വിചാരേതബ്ബഭാവം ദീപേതി, സങ്ഘോ പന വിചാരേന്തോ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഭിക്ഖും സേനാസനഗ്ഗാഹാപകം സമ്മന്നിത്വാ തേന യഥാവുഡ്ഢം വിചാരേതബ്ബോ വാ ഹോതി, സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ദുവങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അപലോകനകമ്മേന ¶ ധുവവാസത്ഥായ ദാതബ്ബോ വാ. തേസു പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുല്ലഭത്താ സേനാസനഗ്ഗാഹാപകസമ്മുതിയാ അഭാവേ സതി ദുവങ്ഗസമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു പരിയേസിതബ്ബോ. ഏവം പന അപരിയേസിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരികതാദിബഹഊപകാരതായുത്തസ്സ ബഹുസ്സുതതാദിഗുണവിസിട്ഠതാവിരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആമിസഗരുകതാദിവസേന സങ്ഘേന വിഹാരോ ദാതബ്ബോ ന ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘവചനമ്പി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം, ന താവ അനുജാനിതബ്ബം.

അഥ തീണിപി വചനാനി സംസന്ദേതബ്ബാനി. തത്ഥ സങ്ഘസ്സ ഇസ്സരത്താ സങ്ഘോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘കോ പുഗ്ഗലോ തുമ്ഹേഹി അഭിരുചിതോ’’തി, പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏസോ’’തി വുത്തേ ‘‘കസ്മാ അഭിരുചിതോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ അമ്ഹേ ചീവരാദിപച്ചയേഹി അനുഗ്ഗഹേതാ, അമ്ഹാകം ഞാതിസാലോഹിതോ, ഉപജ്ഝായോ, ആചരിയോ, സദ്ധിവിഹാരികോ, അന്തേവാസികോ, സമാനുപജ്ഝായകോ, സമാനാചരിയകോ, പിയസഹായോ, ലാഭീ, യസസ്സീ, തസ്മാ അമ്ഹേഹി അഭിരുചിതോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഏത്താവതാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. അഥ ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബേഹി അമ്ഹേഹി വുഡ്ഢതരോ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം അരഹതി, ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ പന തസ്സ ദാതബ്ബോതി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്തോ’’തി വത്വാ പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. അഥ ‘‘ധമ്മകഥികോ, വിനയധരോ, ഗണവാചകആചരിയോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏസോ ധുവവാസത്ഥായ ദിന്നവിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ, ഏതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകആചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി വചനതോ വിഞ്ഞായതി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ).

ഇധ ¶ പന സാധകപാഠേ ‘‘ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ’’തി വിജ്ജമാനേ കസ്മാ സാധ്യവചനേ ഭണ്ഡാഗാരികോ ന വുത്തോതി? ഏതരഹി ഭണ്ഡാഗാരസ്സ അഭാവാ. യദി കേസുചി വിഹാരേസു ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യ, സോ ഭണ്ഡാഗാരവിഹാരേ നിസിന്നോ സങ്ഘസ്സ പത്തചീവരരക്ഖണാദികം ഉപകാരം കരേയ്യ, തസ്സ ബഹൂപകാരതം സല്ലക്ഖേന്തോ സങ്ഘോ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഫാസുകം ആവാസം ഏതരഹിപി ധുവവാസത്ഥായ ¶ ദദേയ്യ, സോ തസ്സ വിസും ധുവവാസവിഹാരോതി. ഏത്ഥ സാധകപാഠേ ‘‘ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ’’തിആദിസദ്ദേന ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ വിനയധരോ മാതികാധരോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോതി വുത്തഗുണവന്തേ സങ്ഗണ്ഹാതി. അഥാപി ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ ബഹുസ്സുതോ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ഭിക്ഖൂനം ബഹൂപകാരോ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏസോപി ഫാസുകാവാസസ്സ അരഹോ, അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ഏതസ്സപി ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ബഹുസ്സുതസ്സ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീഹി ബഹൂപകാരസ്സ ഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

അഥാപി ‘‘അയം പുഗ്ഗലോ ധമ്മകഥികോ വിനയധരോ ഗണവാചകാചരിയോ സങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരോ വിസിട്ഠഗുണയുത്തോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏതസ്സപി പുഗ്ഗലസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സല്ലക്ഖേത്വാ സമ്മന്നിത്വാവ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഘോ പന ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ വാ ധമ്മകഥികവിനയധരാദീനം വാ ഗണവാചകാചരിയസ്സ വാ ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേത്വാ ധുവവാസത്ഥായ ¶ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ ദേതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

അഥാപി ‘‘ഏസോ പുഗ്ഗലോ ബഹുസ്സുതോ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകോ’’തി വദതി, ‘‘സാധു ഏതസ്സപി അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ അനുമോദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹുസ്സുതസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുട്ഠാപനീയസേനാസനമ്പീ’’തി പരിവാരട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി. തതോ ‘‘ഏവം ദുവങ്ഗസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ അന്തോസീമട്ഠോ വാ ബഹിസീമട്ഠോ വാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അന്തോസീമട്ഠോ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. ‘‘ബഹിസീമട്ഠോ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ദാതബ്ബോ’’തി പടിക്ഖിപിതബ്ബം. കസ്മാതി ചേ? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബം, യോ ഗാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) വചനതോതി.

അഥ ‘‘ദുവങ്ഗസമന്നാഗതേ അന്തോസീമട്ഠേ അസതി ഏകങ്ഗസമന്നാഗതോ അന്തോസീമട്ഠോ അത്ഥീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു സുട്ഠു ഏതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ബഹൂപകാരതം ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോതി ഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ബഹൂപകാരതം ധമ്മകഥികാദീനം ¶ ഗുണവിസിട്ഠതഞ്ച സല്ലക്ഖേന്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൧൧൯-൧൨൧) ഏകേകങ്ഗവസേന ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. ‘‘അന്തോസീമട്ഠോ ഏകങ്ഗസമന്നാഗതോപി നത്ഥി, ബഹിസീമട്ഠോവ അത്ഥീ’’തി വുത്തേ ‘‘ആഗന്ത്വാ അന്തോസീമേ ഠിതസ്സ ദാതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബോ. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അസമ്പത്താനമ്പി ഉപചാരസീമം പവിട്ഠാനം അന്തേവാസികാദീസു ഗണ്ഹന്തേസു ദാതബ്ബമേവാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വചനതോ വിഞ്ഞായതി.

സചേ ¶ പന ഏകങ്ഗയുത്തഭാവേന വാ ദുവങ്ഗയുത്തഭാവേന വാ സമാനാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ അന്തോസീമായം വിജ്ജമാനാ ഭവേയ്യും, കസ്സ ദാതബ്ബോതി? വഡ്ഢതരസ്സാതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘികം യഥാവുഡ്ഢം പടിബാഹിതബ്ബം, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൧) വചനതോതി. സചേ പന അന്തോസീമായം ഏകങ്ഗയുത്തോ വാ ദുവങ്ഗയുത്തോ വാ ഭിക്ഖു നത്ഥി, സബ്ബേവ ആവാസികാ ബാലാ അബ്യത്താ, ഏവം സതി കസ്സ ദാതബ്ബോതി? യോ തം വിഹാരം ആഗച്ഛതി ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു, സോ ചേ ലജ്ജീ ഹോതി പേസലോ ബഹുസ്സുതോ സിക്ഖാകാമോ, സോ തേഹി ആവാസികേഹി ഭിക്ഖൂഹി അഞ്ഞത്ഥ അഗമനത്ഥം സങ്ഗഹം കത്വാ സോ ആവാസോ ദാതബ്ബോ.

അയമത്ഥോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി ചേ? ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തത്ഥ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി ബഹുസ്സുതോ ആഗതാഗമോ ധമ്മധരോ വിനയധരോ മാതികാധരോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി സോ ഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ ഉപലാപേതബ്ബോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ ചുണ്ണേന മത്തികായ ദന്തകട്ഠേന മുഖോദകേന. നോ ചേ സങ്ഗണ്ഹേയ്യും അനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യും ഉപലാപേയ്യും ഉപട്ഠാപേയ്യും ചുണ്ണേന മത്തികായ ദന്തകട്ഠേന മുഖോദകേന, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൩) സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പഞ്ഞത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൩) ‘‘സങ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘സാധു, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥ, ഇധ ഭിക്ഖാ സുലഭാ സൂപബ്യഞ്ജനം അത്ഥി, വസഥ അനുക്കണ്ഠമാനാ’തി ഏവം പിയവചനേന സങ്ഗഹേതബ്ബോ, പുനപ്പുനം തഥാകരണവസേന അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ‘ആമ വസിസ്സാമീ’തി പടിവചനദാപനേന ¶ ഉപലാപേതബ്ബോ. അഥ വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി സങ്ഗഹേതബ്ബോ ചേവ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബോ ച, പിയവചനേന ഉപലാപേതബ്ബോ, കണ്ണസുഖം ആലപിതബ്ബോതി അത്ഥോ, ചുണ്ണാദീഹി ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി സചേ സകലോപി സങ്ഘോ ന കരോതി, സബ്ബേസം ദുക്കടം. ഇധ നേവ ഥേരാ, ന ദഹരാ ¶ മുച്ചന്തി, സബ്ബേഹി വാരേന ഉപട്ഠാതബ്ബോ, അത്തനോ വാരേ അനുപട്ഠഹന്തസ്സ ആപത്തി. തേന പന മഹാഥേരാനം പരിവേണസമ്മജ്ജനദന്തകട്ഠദാനാദീനി ന സാദിതബ്ബാനി. ഏവമ്പി സതി മഹാഥേരേഹി സായംപാതം ഉപട്ഠാനം ആഗന്തബ്ബം. തേന പന തേസം ആഗമനം ഞത്വാ പഠമതരം മഹാഥേരാനം ഉപട്ഠാനം ഗന്തബ്ബം. സചസ്സ സദ്ധിംചരാ ഭിക്ഖൂ ഉപട്ഠാകാ അത്ഥി, ‘മയ്ഹം ഉപട്ഠാകാ അത്ഥി, തുമ്ഹേ അപ്പോസ്സുക്കാ വിഹരഥാ’തി വത്തബ്ബം. അഥാപിസ്സ സദ്ധിം ചരാ നത്ഥി, തസ്മിംയേവ പന വിഹാരേ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ വത്തസമ്പന്നാ വദന്തി ‘മയ്ഹം ഥേരസ്സ കത്തബ്ബം കരിസ്സാമ, അവസേസാ ഫാസു വിഹരന്തൂ’തി, സബ്ബേസം അനാപത്തീ’’തി വുത്തത്താ. ഏവം താദിസം ബഹിസീമതോ അന്തോസീമമാഗതം ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതം ഭിക്ഖും അന്തോസീമായ ധുവനിവാസത്ഥായ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാതബ്ബോതി വിഞ്ഞായതി.

നനു ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ സേനാസനം ഗാഹേതബ്ബം, യോ ഗാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) ഭഗവതാ വുത്തം, അഥ കസ്മാ നിസ്സീമതോ ആഗതസ്സ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരോ ദാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ‘‘നിസ്സീമേ ഠിതസ്സാ’’തി ഇദം അനാദരേ സാമിവചനം, തസ്മാ നിസ്സീമേ ഠിതംയേവ സേനാസനം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ന നിസ്സീമേ ഠിതസ്സ തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ അന്തോസീമം പവിട്ഠസ്സപി സേനാസനം ന ഗാഹേതബ്ബന്തി അത്ഥോ, തസ്മാ പുബ്ബേ ബഹിസീമായം ഠിതേപി ഇദാനി അന്തോസീമം പവിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ ചതുപച്ചയഭാഗോ ലബ്ഭതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ¶ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘അസുകവിഹാരേ കിര ബഹും ചീവരം ഉപ്പന്നന്തി സുത്വാ യോജനന്തരികവിഹാരതോപി ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, സമ്പത്തസമ്പത്താനം ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബ’’ന്തി. അന്തോസീമട്ഠേസു പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതും അസക്കോന്തേസു യത്ഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ അത്ഥി, സോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ ഹോതി. അന്തോവസ്സേപി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന വിനാ വസ്സം വസിതും ന ലഭതി. യത്ഥ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകോ അത്ഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ വസ്സം വസിതബ്ബം, തസ്മാ ബഹിസീമതോ ആഗതോപി ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ തദഹുപോസഥേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി ഏകോ ഭിക്ഖു സാമന്താ ആവാസാ സജ്ജുകം പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി സബ്ബേഹേവ യത്ഥ ജാനന്തി ¶ ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ, സോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ. നോ ചേ ഗച്ഛേയ്യും, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ വസ്സം വസന്തി ബാലാ അബ്യത്താ, തേ ന ജാനന്തി ഉപോസഥം വാ ഉപോസഥകമ്മം വാ പാതിമോക്ഖം വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസം വാ. തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി ഏകോ ഭിക്ഖു സാമന്താ ആവാസാ സജ്ജുകം പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, ഏകോ ഭിക്ഖു സത്താഹകാലികം ¶ പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ സംഖിത്തേന വാ വിത്ഥാരേന വാ പാതിമോക്ഖം പരിയാപുണിത്വാ ആഗച്ഛാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, ന, ഭിക്ഖവേ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം ആവാസേ വസ്സം വസിതബ്ബം, വസേയ്യും ചേ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി’’ (മഹാവ. ൧൬൩).

ഏവം ബഹിസീമതോ ആഗതസ്സപി സങ്ഘസ്സ ഉപകാരം കാതും സക്കോന്തസ്സ വിസിട്ഠഗുണയുത്തസ്സ ദാതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ ‘‘അമ്ഹാകം ഗണോ ന ഹോതി, അമ്ഹാകം വംസോ പവേണീ ന ഹോതി, അമ്ഹാകം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്തോ ന ഹോതീ’’തിആദീനി വത്വാ ന പടിക്ഖിപിതബ്ബോ. ഗണാദിഭാവോ ഹി അപ്പമാണം, യഥാവുത്തബഹൂപകാരതാദിഭാവോയേവ പമാണം. സാമഗ്ഗികരണതോ പട്ഠായ ഹി സമാനഗണോ ഹോതി. തഥാ ഹി ഉക്ഖിത്താനുവത്തകാനം ലദ്ധിനാനാസംവാസകാനമ്പി ലദ്ധിവിസ്സജ്ജനേന തിവിധഉക്ഖേപനീയകമ്മകതാനം കമ്മനാനാസംവാസകാനമ്പി ഓസാരണം കത്വാ സാമഗ്ഗികരണേന സംവാസോ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ. അലജ്ജിം പന ബഹുസ്സുതമ്പി സങ്ഗഹം കാതും ന വട്ടതി. സോ ഹി അലജ്ജീപരിസം വഡ്ഢാപേതി, ലജ്ജീപരിസം ഹാപേതി. ഭണ്ഡനകാരകം പന വിഹാരതോപി നിക്കഡ്ഢിതബ്ബം. തഥാ ഹി ‘‘ഭണ്ഡനകാരകകലഹകാരകമേവ സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ലഭതി. സോ ഹി പക്ഖം ലഭിത്വാ സങ്ഘമ്പി ഭിന്ദേയ്യ. അലജ്ജീആദയോ പന അത്തനോ വസനട്ഠാനതോയേവ നിക്കഡ്ഢിതബ്ബാ, സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൮) വുത്തം.

വുഡ്ഢാപചായനാദിസാമഗ്ഗിരസരഹിതം വിസഭാഗപുഗ്ഗലമ്പി സങ്ഗഹം കാതും ന ലഭതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏവരൂപേന ഹി വിസഭാഗപുഗ്ഗലേന ഏകവിഹാരേ വാ ഏകപരിവേണേ വാ വസന്തേന അത്ഥോ നത്ഥി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥേവസ്സ നിവാസോ വാരിതോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൨൨), തസ്മാ ആവാസികോ വാ ഹോതു ¶ ആഗന്തുകോ വാ, സഗണോ വാ ഹോതു അഞ്ഞഗണോ ¶ വാ, ബഹുസ്സുതസീലവന്തഭൂതോ ഭിക്ഖു സങ്ഗഹേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ –

‘‘ബഹുസ്സുതം ധമ്മധരം, സപ്പഞ്ഞം ബുദ്ധസാവകം;

നേക്ഖം ജമ്ബോനദസ്സേവ, കോ തം നന്ദിതുമരഹതി;

ദേവാപി നം പസംസന്തി, ബ്രഹ്മുനാപി പസംസിതോ’’തി. (അ. നി. ൪.൬) –

അയം അന്തോസീമട്ഠേന സങ്ഘേന ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതാസങ്ഖാതേഹി ഗുണേഹി യുത്തസ്സ സങ്ഘഭാരനിത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഫാസുകം ആവാസം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദാനേ വിനിച്ഛയോ.

യദാ പന സങ്ഘത്ഥേരോ ജരാദുബ്ബലതായ വാ രോഗപീളിതതായ വാ വിവേകജ്ഝാസയതായ വാ ഗണം അപരിഹരിതുകാമോ അഞ്ഞസ്സ ദാതുകാമോ, അത്തനോ അച്ചയേന വാ കലഹവിവാദാഭാവമിച്ഛന്തോ സദ്ധിവിഹാരികാദീനം നിയ്യാതേതുകാമോ ഹോതി, തദാ ന അത്തനോ ഇസ്സരവതായ ദാതബ്ബം, അയം വിഹാരോ സങ്ഘികോ, തസ്മാ സങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ തം കാരണം ആചിക്ഖിത്വാ ബഹൂപകാരതാഗുണവിസിട്ഠതായുത്തപുഗ്ഗലോ വിചിനാപേതബ്ബോ. തതോ സങ്ഘോ ചത്താരി അഗതിഗമനാനി അനുപഗന്ത്വാ ഭഗവതോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതം പുഗ്ഗലം വിചിനിത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഇമസ്സ വിഹാരസ്സ അനുച്ഛവികോ’’തി ആരോചേതി. മഹാഥേരസ്സപി തമേവ രുച്ചതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ രുച്ചതി, അത്തനോ ഭാരഭൂതം വുത്തപ്പകാരഅങ്ഗവിയുത്തം പുഗ്ഗലം ദാതുകാമോ ഹോതി. ഏവം സന്തേ സങ്ഘോ ഛന്ദാദിഅഗതിം ന ഗച്ഛതി, പുഗ്ഗലോവ ഗച്ഛതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സേവ അനുമതിയാ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ.

സചേ പന സങ്ഘോ യം കഞ്ചി ആമിസം ലഭിത്വാ യഥാവുത്തഗുണവിയുത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതുകാമോ ഹോതി, പുഗ്ഗലോ ¶ പന ഭഗവതോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം വുത്തപ്പകാരഅങ്ഗയുത്തഭൂതസ്സേവ ഭിക്ഖുസ്സ ദാതുകാമോ, തദാ പുഗ്ഗലോപി സങ്ഘപരിയാപന്നോയേവാതി കത്വാ ധമ്മകമ്മകാരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സേവ അനുമതിയാ വിഹാരോ ദാതബ്ബോ, ന സങ്ഘാനുമതിയാ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൩൮-൫൩൯) ‘‘സചേ സങ്ഘോ കിഞ്ചി ലഭിത്വാ ആമിസഗരുകതായ ന നിവാരേതി, ഏകോ ഭിക്ഖു നിവാരേതി, സോവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോ. സങ്ഘികേസു ഹി കമ്മേസു യോ ധമ്മകമ്മം കരോതി, സോവ ഇസ്സരോ’’തി. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ഛന്ദാ ¶ ദോസാ ഭയാ മോഹാ;

യോ ധമ്മം അതിവത്തതി;

നിഹീയതി തസ്സ യസോ;

കാളപക്ഖേവ ചന്ദിമാ.

‘‘ഛന്ദാ ദോസാ ഭയാ മോഹാ;

യോ ധമ്മം നാതിവത്തതി;

ആപൂരതി തസ്സ യസോ;

സുക്കപക്ഖേവ ചന്ദിമാ’’തി. (ദീ. നി. ൩.൨൪൬; അ. നി. ൪.൧൭-൧൮; പാരി. ൩൮൨, ൩൮൬);

യദാ പന ഥേരോപി കിഞ്ചി അവത്വാ യഥാകമ്മങ്ഗതോ, സങ്ഘോപി ന കസ്സചി വിചാരേതി, ഏവം സങ്ഘികവിഹാരേ അഭിക്ഖുകേ സുഞ്ഞേ വത്തമാനേ തസ്മിം ദേസേ യേന കേനചി സാസനസ്സ വുദ്ധിമിച്ഛന്തേന ആചരിയേന അന്തോസീമട്ഠകാ ഭിക്ഖൂ ഏവം സമുസ്സാഹേതബ്ബാ ‘‘മാ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം അകത്ഥ, അന്തോസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു ബഹൂപകാരതാദിയുത്തം പുഗ്ഗലം വിചിനഥ, വിചിനിത്വാ ലഭന്താ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേഥ, നോ ചേ അന്തോസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു അലത്ഥ, അഥ ബഹിസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു വിചിനഥ. ബഹിസീമട്ഠകേസു ഭിക്ഖൂസു വിചിനിത്വാ യഥാവുത്തഅങ്ഗയുത്തപുഗ്ഗലേ ലബ്ഭമാനേ തം പുഗ്ഗലം അന്തോസീമം പവേസേത്വാ ¶ അന്തോസീമട്ഠകസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരം സമ്മന്നിത്വാ അനുട്ഠാപനീയം കത്വാ ദേഥ. ഏവം കരോന്താ ഹി തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ അപ്പിച്ഛകഥാ-സന്തോസകഥാ-സല്ലേഖകഥാ-പവിവിത്തകഥാവീരിയാരമ്ഭകഥാ-സീലകഥാ-സമാധികഥാ-പഞ്ഞാകഥാ-വിമുത്തികഥാ-വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാസങ്ഖാതദസകഥാവത്ഥുസമ്പന്നം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ അസ്സുതപുബ്ബം ധമ്മം സുണിസ്സഥ, സുതപുബ്ബം ധമ്മം പരിയോദാപിസ്സഥ, കങ്ഖം വിനോദിസ്സഥ, ദിട്ഠിം ഉജും കരിസ്സഥ, ചിത്തം പസാദേസ്സഥ. യസ്സ ലജ്ജിനോ പേസലസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ സിക്ഖാകാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖം അനുസിക്ഖമാനാ സദ്ധായ വഡ്ഢിസ്സന്തി, സീലേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, സുതേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, ചാഗേന വഡ്ഢിസ്സന്തി, പഞ്ഞായ വഡ്ഢിസ്സന്തീ’’തി. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൪) ‘‘കതമോ ഉപനിസ്സയഗോചരോ ദസകഥാവത്ഥുഗുണസമന്നാഗതോ കല്യാണമിത്തോ, യം നിസ്സായ അസ്സുതം സുണാതി, സുതം പരിയോദപേതി, കങ്ഖം വിതരതി, ദിട്ഠിം ഉജും കരോതി, ചിത്തം പസാദേതി. യസ്സ വാ അനുസിക്ഖമാനോ സദ്ധായ വഡ്ഢതി, സീലേന വഡ്ഢതി, സുതേന വഡ്ഢതി ¶ , ചാഗേന വഡ്ഢതി, പഞ്ഞായ വഡ്ഢതി, അയം വുച്ചതി ഉപനിസ്സയഗോചരോ’’തി. ഏവം സമുസ്സാഹേത്വാ ധമ്മകഥം കത്വാ അന്തോസീമട്ഠകസങ്ഘേനേവ ധുവവാസവിഹാരോ ദാപേതബ്ബോതി.

ഏവം ജിനസാസനസ്സ, വഡ്ഢികാമോ സുപേസലോ;

അകാസി പഞ്ഞവാ ഭിക്ഖു, സുട്ഠു ആവാസനിച്ഛയന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

വിഹാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ.

൨൯. കഥിനത്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാ

൨൨൬. ഏവം ¶ ചതുപച്ചയഭാജനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി കഥിനവിനിച്ഛയം കഥേതുമാഹ ‘‘കഥിനന്തി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ കഥിനന്തി കതമം കഥിനം? സമൂഹപഞ്ഞത്തി. ന ഹി പരമത്ഥതോ കഥിനം നാമ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥി, പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ ഭിക്ഖൂ, അനൂനപഞ്ചവഗ്ഗസങ്ഘോ, ചീവരമാസോ, ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നചീവരന്തിആദീസു യേസു നാമരൂപേസു സമുപ്പജ്ജമാനേസു തേസം നാമരൂപധമ്മാനം സമൂഹസമവായസങ്ഖാതം സമൂഹപഞ്ഞത്തിമത്തമേവ കഥിനം. അയമത്ഥോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘തേസഞ്ഞേവ ധമ്മാനം സങ്ഗഹോ സമവായോ നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തി ബ്യഞ്ജനം അഭിലാപോ, യദിദം കഥിന’’ന്തി പരിവാരപാളിയം (പരി. ൪൧൨) ആഗതത്താ ച, ‘‘തേസഞ്ഞേവ ധമ്മാനന്തി യേസു രൂപാദിധമ്മേസു സതി കഥിനം നാമ ഹോതി, തേസം സമോധാനം മിസ്സീഭാവോ. നാമം നാമകമ്മന്തിആദിനാ പന ‘കഥിന’ന്തി ഇദം ബഹൂസു ധമ്മേസു നാമമത്തം, ന പരമത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥീതി ദസ്സേതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൧൨) ആഗതത്താ ച, ‘‘യേസു രൂപാദിധമ്മേസൂതി പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ ഭിക്ഖൂ, പഞ്ചഹി അനൂനോ സങ്ഘോ, ചീവരമാസോ, ധമ്മേന സമേന സമുപ്പന്നം ചീവരന്തി ഏവമാദീസു യേസു രൂപാരൂപധമ്മേസു. സതീതി സന്തേസു. മിസ്സീഭാവോതി സംസഗ്ഗതാ സമൂഹപഞ്ഞത്തിമത്തം. തേനാഹ ന പരമത്ഥതോ ഏകോ ധമ്മോ അത്ഥീതി ദസ്സേതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പരിവാര ൨.൪൧൨) ആഗതത്താ ച ജാനിതബ്ബോതി.

കേനട്ഠേന ¶ കഥിനന്തി? ഥിരട്ഠേന. കസ്മാ ഥിരന്തി? അനാമന്തചാരഅസമാദാനചാരഗണഭോജനയാവദത്ഥചീവരയോചതത്ഥചീവരുപ്പാദസങ്ഖാതേ പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ. വുത്തഞ്ഹി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬) ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി, തഥാ വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬) വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച ¶ (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬). അഥ വാ കേനട്ഠേന കഥിനന്തി? സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേന. കഥം സങ്ഗണ്ഹാതീതി? പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹാതി സങ്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേന കഥിന’’ന്തി.

കഥിന-സദ്ദോ കായ ധാതുയാ കേന പച്ചയേന സിജ്ഝതീതി? ടീകാചരിയാ ധാതുപച്ചയേ അചിന്തേത്വാ അനിപ്ഫന്നപാടിപദികവസേനേവ വണ്ണേന്തി, തസ്മാ അയം സദ്ദോ രുള്ഹീസുദ്ധനാമഭൂതോ അനിപ്ഫന്നപാടിപദികസദ്ദോതി വുച്ചതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? തീസുപി വിനയടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഥിരന്തി അത്ഥോ’’ ഇച്ചേവ വണ്ണിതത്താ. പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായാതി പന ഥിരതാ ചസ്സ ഹേതുപദമേവ. അഥ വാ കഥിന-സദ്ദോ കഥധാതുയാ ഇനപച്ചയേന സിജ്ഝതി. കഥം? കഥ സങ്ഗഹണേതിമസ്സ ലദ്ധധാതുസഞ്ഞാദിസ്സ പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ സങ്ഗണ്ഹാതീതി അത്ഥേ ‘‘ഇന സബ്ബത്ഥാ’’തി യോഗവിഭാഗേന വാ ‘‘സുപതോ ചാ’’തി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന വാ ഇനപച്ചയം കത്വാ പരക്ഖരം നേത്വാ കഥിനസദ്ദതോ സ്യുപ്പത്താദിമ്ഹി കതേ രൂപം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സങ്ഗണ്ഹനട്ഠേനാ’’തി വുത്തം കങ്ഖാവിതരണീടീകാപാഠം നിസ്സായ വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ കഠ കിച്ഛജീവനേതി ധാതുതോ ഇനപച്ചയം കത്വാ സിജ്ഝതി. അയമത്ഥോ ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ, മുദ്ധജദുതിയന്തോ ധാതു, ഇനോ’’തി അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി.

ബഹൂ പന പണ്ഡിതാ ഇമം പാഠംയേവ ഗഹേത്വാ ‘‘കഥിന-സദ്ദോ മുദ്ധജദുതിയന്തോയേവ ഹോതി, ന ദന്തജോ’’തി വദന്തി ചേവ ലിഖന്തി ച, ന പനേവം ഏകന്തതോ വത്തബ്ബം. കസ്മാ? അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായം കക്ഖളപരിയായം ഗുണസദ്ദഭൂതം കഠിനസദ്ദം ¶ സന്ധായ വുത്തം, ന സാസനവോഹാരതോ നാമസദ്ദഭൂതം. തേനേവാഹ ‘‘പഞ്ചകം കക്ഖളേ’’തി. അനേകേസു പന പാളിഅട്ഠകഥാദിപോത്ഥകേസു ജിനസാസനവോഹാരതോ നാമസദ്ദഭൂതോ കഥിന-സദ്ദോ ദന്തജോയേവ യേഭുയ്യേന പഞ്ഞായതി ¶ , തേനേവ ച കാരണേന അഭിധാനപ്പദീപികാടീകായമ്പി വണ്ണവിപരിയായേ കഥിനന്തിപി വുത്തം. അഥ വാ കത്ഥ സിലാഘായന്തി ധാതുതോ ഇനപച്ചയം കത്വാ സസംയോഗത്ഥകാരം നിസംയോഗം കത്വാ സിജ്ഝതി. അയമത്ഥോ സിലാഘാദിസുത്തസ്സ വുത്തിയം ‘‘സിലാഘ കത്ഥനേ’’തി വചനതോ, സദ്ദനീതിയഞ്ച ‘‘കത്ഥനം പസംസന’’ന്തി വണ്ണിതത്താ ച വിഞ്ഞായതി. ഇദഞ്ച വചനം ‘‘ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥ’’ന്തി അട്ഠകഥാവചനേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) സമേതി. ആചരിയാ പന ‘‘കഠധാതു ഇനപച്ചയോ’’തി വികപ്പേത്വാ ‘‘കഠ സമത്ഥനേ’’തി അത്ഥം വദന്തി, തം ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി വചനം അനപേക്ഖിത്വാ ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായാ’’തി ഹേതുമേവ അത്ഥഭാവേന ഗഹേത്വാ വുത്തം സിയാ, തം പന ഥിരഭാവസ്സ ഹേതുയേവ.

കഥം വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി? അയം കഥിന-സദ്ദോ ചതൂസു പദേസു നാമപദം, പഞ്ചസു നാമേസു സുദ്ധനാമം, ചതൂസു സുദ്ധനാമേസു രുള്ഹീസുദ്ധനാമം, ദ്വീസു പാടിപദികസദ്ദേസു അനിപ്ഫന്നപാടിപദികസദ്ദോ, തസ്മാ വിഗ്ഗഹോ ന കാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘രുള്ഹീഖ്യാതം നിപാതഞ്ചു-പസഗ്ഗാലപനം തഥാ;

സബ്ബനാമികമേതേസു, ന കതോ വിഗ്ഗഹോ ഛസൂ’’തി.

അയമത്ഥോ ‘‘കഥിനന്തി…പേ… ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വചനതോ വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ പഞ്ചാനിസംസേ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ¶ അദത്വാ കഥതി സങ്ഗണ്ഹാതീതി കഥിനം, അയം വചനത്ഥോ യഥാവുത്തവിനയത്ഥമഞ്ജൂസാപാഠവസേന (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ കഠതി കിച്ഛേന ജീവതീതി കഥിനോ, രുക്ഖോ, തസ്സ ഏസോതി കഥിനോ, ഥിരഭാവോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി കഥിനം, പഞ്ഞത്തിജാതം ഠ-കാരസ്സ ഥ-കാരം കത്വാ കഥിനന്തി വുത്തം. അയം നയോ ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ’’തി ധാത്വത്ഥസംവണ്ണനായ ച ‘‘പഞ്ചാനിസംസേ അന്തോകരണസമത്ഥതായ ഥിരന്തി അത്ഥോ’’തി ടീകാവചനേന (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൬; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൬; വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬; കങ്ഖാ. അഭി. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ച സമേതീതി ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ കഥീയതേ ¶ സിലാഘതേ പസംസീയതേ ബുദ്ധാദീഹീതി കഥിനം, അയം നയോ ‘‘കത്ഥ സിലാഘായ’’ന്തി ധാത്വത്ഥസംവണ്ണനായ ച ‘‘ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) അട്ഠകഥാവചനേന ച സമേതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏത്ഥ പന സങ്ഖേപരുചിത്താ ആചരിയസ്സ സദ്ദലക്ഖണം അവിചാരേത്വാ അത്ഥമേവ പുച്ഛം കത്വാ വിസ്സജ്ജേതും ‘‘കഥിനം അത്ഥരിതും കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ കേ ലഭന്തീതി കേ സാധേന്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ച ജനാ ലഭന്തീതി പഞ്ച ജനാ സാധേന്തി. കഥിനദുസ്സസ്സ ഹി ദായകാ പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ ഹോന്തി, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യ്വായം ചതുവഗ്ഗോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഠപേത്വാ തീണി കമ്മാനി ഉപസമ്പദം പവാരണം അബ്ഭാന’’ന്തി ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൮൮) വുത്തത്താ ന പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയന്തി ഗഹേതബ്ബം. പഠമപ്പവാരണായ പവാരിതാതി ഇദം വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ വസ്സംവുത്ഥഭാവസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം അന്തരായേന അപവാരിതാനമ്പി വുത്ഥവസ്സാനം കഥിനത്ഥാരസമ്ഭവതോ. തേനേവ ‘‘അപ്പവാരിതാ വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ¶ ന ലഭന്തീതി നാനാസീമായ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാ ഇമസ്മിം വിഹാരേ കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തീതി അത്ഥോ. സബ്ബേതി ഛിന്നവസ്സാദയോ, അനുപഗതാപി തത്ഥേവ സങ്ഗഹിതാ. ആനിസംസന്തി കഥിനാനിസംസചീവരം. ഏകം അത്ഥതചീവരംയേവ ഹി കഥിനചീവരം നാമ ഹോതി, അവസേസാനി ചീവരാനി വാ സാടകാ വാ കഥിനാനിസംസായേവ നാമ. വക്ഖതി ഹി ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീ’’തി. (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൨൬) ഇതരേസന്തി പുരിമികായ ഉപഗതാനം.

സോ ചേ പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പജ്ജതി, ഗണപൂരകോ ചേവ ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീതി ഇമിനാ സാമണേരാനം വസ്സൂപഗമനം അനുഞ്ഞാതം ഹോതി. സോ ഹി പുരിമികായ വസ്സൂപഗതത്താ ആനിസംസം ലഭതി, പച്ഛിമികായ പന ഉപസമ്പജ്ജിതത്താ ഗണപൂരകോ ഹോതീതി. സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ കഥിനത്ഥാരകുസലാ ന ഹോന്തീതിആദിനാ ‘‘അട്ഠധമ്മകോവിദോ ഭിക്ഖു, കഥിനത്ഥാരമരഹതീ’’തി വിനയവിനിച്ഛയേ (വി. വി. ൨൭൦൪) ആഗതത്താ സയം ചേ അട്ഠധമ്മകുസലോ, സയമേവ അത്ഥരിതബ്ബം. നോ ചേ, അഞ്ഞേ അട്ഠധമ്മകുസലേ പരിയേസിത്വാ നേതബ്ബാ, ഏവം അകത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാതി സകാരിതവചനേന തേഹി ബാഹിരതോ ആഗതത്ഥേരേഹി സയം കഥിനം ന അത്ഥരിതബ്ബം, സബ്ബപുബ്ബകിച്ചാദികം സംവിദഹിത്വാ തേ ¶ പുരിമികായ വസ്സൂപഗതാ അന്തോസീമട്ഠഭിക്ഖൂയേവ അത്ഥരാപേതബ്ബാതി ദസ്സേതി, അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞോ കഥിനം അത്ഥരതി, അഞ്ഞോ ആനിസംസം ലഭതീതി ആപജ്ജതി, ന പനേവം യുജ്ജതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘ആനിസംസോ പന ഇതരേസംയേവ ഹോതീ’’തി. ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാതി ഖാദനീയഭോജനീയഭൂതം അന്നപാനാദിദാനം ഭുഞ്ജിത്വാ. ന ഹി തേ വത്ഥുദാനം ലഭന്തി.

കഥിനചീവരം ¶ ദേമാതി ദാതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘സങ്ഘസ്സ കഥിനചീവരം ദേമാ’’തി വത്തബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൭) കമ്മവാചായ സമേതി. അഥ ച പന പുബ്ബേ കതപരിചയത്താ ‘‘സങ്ഘസ്സാ’’തി അവുത്തേപി സമ്പദാനം പാകടന്തി കത്വാ അവുത്തം സിയാതി. ഏത്ഥേകേ ആചരിയാ വദന്തി ‘‘സങ്ഘസ്സാതി അവുത്തേപി കാലേ ദിന്നം സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി, തത്രേവം വത്തബ്ബം ‘‘ന കാലേ ദിന്നം സബ്ബം സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘യഞ്ച കാലേപി സങ്ഘസ്സ വാ ഇദം അകാലചീവരന്തി, പുഗ്ഗലസ്സ വാ ഇദം തുയ്ഹം ദമ്മീതിആദിനാ നയേന ദിന്നം, ഏതം അകാലചീവരം നാമാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അകാലചിവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതത്താ പുഗ്ഗലികമ്പി ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ പരമ്മുഖാപി നാമം വത്വാ സമ്മുഖാപി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നം പുഗ്ഗലികമേവ ഹോതി, ന സങ്ഘികം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ, പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തി. ഏവം പുഗ്ഗലികേ സതി തം ചീവരം സങ്ഘസ്സ ഭാജേതബ്ബം ഹോതി വാ ന ഹോതി വാതി? സോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികഭൂതസ്സ സങ്ഘസ്സ വാ അഞ്ഞസ്സ സഹധമ്മികസങ്ഘസ്സ വാ ഭാജേതുകാമോ ഭാജേയ്യ, അഭാജേതുകാമോ ‘‘ഭാജേതൂ’’തി ന കേനചി വചനീയോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ന ഹി പുഗ്ഗലസ്സ ആദിസ്സ ദിന്നം കേനചി ഭാജനീയം ഹോതീ’’തി ടീകാസു ആഗമനതോ വിഞ്ഞായതി. അഥേകേ ആചരിയാ ഏവം വദന്തി ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോതി (പരി. ൪൦൮) വുത്തത്താ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘായത്തം സങ്ഘികം ഹോതി. യഥാ കിം ‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’തി വുത്തേപി തം ദാനം സങ്ഘികം ഹോതി, യഥാ ച ‘കഥിനചീവരം ദമ്മീ’തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി.

തത്രേവം ¶ വിചാരേതബ്ബം – ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വചനം (പരി. ൪൦൮) കഥിനസ്സ മൂലം കഥിനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. യഥാ ഹി മൂലേ വിജ്ജമാനേ രുക്ഖോ തിട്ഠതി, അവിജ്ജമാനേ ന തിട്ഠതി, തസ്മാ മൂലം രുക്ഖസ്സ കാരണം ഹോതി, പതിട്ഠം ഹോതി, ഏവം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേ ¶ കഥിനം ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘോ കഥിനസ്സ മൂലം കഥിനസ്സ കാരണം നാമ ഹോതി. കഥം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേ കഥിനം ഹോതി? സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതുവഗ്ഗഭൂതേന സങ്ഘേന അത്ഥാരാരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനചീവരേ ദിന്നേയേവ തേന ചീവരേന അത്ഥതം കഥിനം നാമ ഹോതി, നോ അദിന്നേ, തസ്മാ ചതുവഗ്ഗസങ്ഘേ അലബ്ഭമാനേ സഹസ്സക്ഖത്തും ‘‘കഥിനം ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി കഥിനം നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛിന്നേ വിഹാരേ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ചത്താരോ വാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി, തത്ഥ കഥിനചീവരേ ഉപ്പന്നേ അഞ്ഞതോ പരിയേസിത്വാ ചതുവഗ്ഗസങ്ഘോ ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖൂനം പൂരണേ സതി കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതി, നാസതി, ഏവം സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേയേവ കഥിനം നാമ ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ കഥിനസ്സ മൂലഭൂതതം കാരണഭൂതതം സന്ധായ ‘‘കഥിനസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വുത്തം. ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികംയേവ ഹോതി, നോ പുഗ്ഗലികന്തി അധിപ്പായോ ഏതസ്മിം പാഠേ ന ലബ്ഭതി. യഥാ കിം ‘‘കിച്ചാധികരണസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി (ചൂളവ. ൨൧൯) ഏത്ഥ അപലോകനകമ്മഞത്തികമ്മഞത്തിദുതിയകമ്മഞത്തിചതുത്ഥകമ്മസങ്ഖാതം കിച്ചാധികരണം ചതുവഗ്ഗാദികേ സങ്ഘേ വിജ്ജമാനേയേവ ഹോതി, നോ അവിജ്ജമാനേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ കിച്ചാധികരണസ്സ മൂലഭൂതതം കാരണഭൂതതം സന്ധായ ‘‘കിച്ചാധികരണസ്സ ഏകം മൂലം സങ്ഘോ’’തി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

യദിപി ¶ വുത്തം ‘‘യഥാ ‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’തിആദീസു തം ദാനം സങ്ഘായത്തമേവ ഹോതി, തഥാ ‘കഥിന ദമ്മീ’തി വുത്തേ പുഗ്ഗലം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘായത്തമേവ സങ്ഘികമേവ ഹോതീ’’തി, തഥാപി ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘സീമായ ദമ്മി, സേനാസനസ്സ ദമ്മീ’’തിആദീസു സീമാ ച സേനാസനഞ്ച ദാനപടിഗ്ഗാഹകാ ന ഹോന്തി, തസ്മാ സീമട്ഠസ്സ ച സേനാസനട്ഠസ്സ ച സങ്ഘസ്സ ആയത്തം ഹോതി, പുഗ്ഗലോ പന ദാനപടിഗ്ഗാഹകോവ, തസ്മാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദമ്മീ’’തി പരമ്മുഖാ വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ സമ്മുഖാ വാ ദിന്നം കഥം സങ്ഘായത്തം സങ്ഘസന്തകം ഭവേയ്യ, ഏവം സങ്ഘസ്സ അപരിണതം പുഗ്ഗലികചീവരം സങ്ഘസ്സ പരിണാമേയ്യ, നവസു അധമ്മികദാനേസു ഏകം ഭവേയ്യ, തസ്സ ചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹോപി നവസു അധമ്മികപടിഗ്ഗഹേസു ഏകോ ഭവേയ്യ, തസ്സ ചീവരസ്സ പരിഭോഗോപി നവസു അധമ്മികപരിഭോഗേസു ഏകോ ഭവേയ്യ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? നവ അധമ്മികാനി ദാനാനീതി സങ്ഘസ്സ പരിണതം അഞ്ഞസങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, ചേതിയസ്സ പരിണതം അഞ്ഞചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ വാ പരിണാമേതി, പുഗ്ഗലസ്സ പരിണതം അഞ്ഞപുഗ്ഗലസ്സ ¶ വാ സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ പരിണാമേതി, ‘‘നവ അധമ്മികാ പരിഭോഗാ’’തി ആഗതം പരിവാരപാളിഞ്ച (പരി. ൩൨൯) ‘‘നവ പടിഗ്ഗഹപരിഭോഗാതി ഏതേസംയേവ ദാനാനം പടിഗ്ഗഹാ ച പരിഭോഗാ ചാ’’തി ആഗതം അട്ഠകഥഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൩൨൯) ഓലോകേത്വാ വിഞ്ഞായതീതി.

അഥാപി ഏവം വദന്തി – ദായകോ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വാ ഗന്ഥധുതങ്ഗവസേന അഭിഞ്ഞാതസ്സ വാ ഭത്തുദ്ദേസകസ്സ വാ പഹിണതി ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി, സചേപി ഞാതിഉപട്ഠാകേഹി പേസിതം ¶ ഹോതി, ഇമേ തയോ ജനാ പുച്ഛിതും ന ലഭന്തി. ആരുള്ഹായേവ മാതികം, സങ്ഘതോ അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസാപേത്വാ അത്തനവമേഹി ഗന്തബ്ബം. കസ്മാ? ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഹി ഏതേ ഭിക്ഖൂ നിസ്സായ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതീതി. ഗന്ഥധുതങ്ഗാദീഹി പന അനഭിഞ്ഞാതോ ആവാസികഭിക്ഖു പുച്ഛിതും ലഭതി, തസ്മാ തേന ‘‘കിം സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമി, ഉദാഹു യേ ജാനാമി, തേഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛാമീ’’തി മാതികം ആരോപേത്വാ യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫), ഈദിസേസു ഠാനേസു ‘‘സങ്ഘസ്സ ലാഭോ പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വചനം ഉപനിധായ ‘‘സങ്ഘസ്സ ലാഭോ പുഗ്ഗലം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതി, പുഗ്ഗലസ്സ പത്തലാഭോ സങ്ഘം ആമസിത്വാ ദേന്തോ സങ്ഘായത്തോ ഹോതീ’’തി വിഞ്ഞായതീതി.

ഇമസ്മിമ്പി വചനേ ഏവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – തസ്മിം തു നിമന്തനേ ന പുഗ്ഗലംയേവ നിമന്തേതി, അഥ ഖോ സസങ്ഘം പുഗ്ഗലം നിമന്തേതി. തത്ഥ തു ‘‘സങ്ഘ’’ന്തി അവത്വാ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തത്താ ‘‘കിം സങ്ഘതോ ഗണ്ഹാമി, ഉദാഹു യേ ജാനാമി, തേഹി സദ്ധിം ആഗച്ഛാമീ’’തി അനഭിഞ്ഞാതോ പുഗ്ഗലോ പുച്ഛിതും ലഭതി. സങ്ഘത്ഥേരസ്സ പന സങ്ഘം പരിഹരിത്വാ വസിതത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ഗഹണകാരണം നത്ഥി, ഗന്ഥധുതങ്ഗവസേന അഭിഞ്ഞാതപുഗ്ഗലോപി സങ്ഘസ്സ പുഞ്ഞനിസ്സിതത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘതോയേവ ഗണ്ഹാതി, ഭത്തുദ്ദേസകസ്സപി ദേവസികം സങ്ഘസ്സേവ ഭത്തവിചാരണത്താ ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തേ സങ്ഘം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ഗഹണകാരണം നത്ഥി. ഏവം ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി സഹ സങ്ഘേന നിമന്തിതത്താ ‘‘ഇമേ തയോ ജനാ പുച്ഛിതും ന ലഭന്തീ’’തി വുത്തം, ന ‘‘ത്വം ആഗച്ഛാഹീ’’തി പുഗ്ഗലസ്സേവ നിമന്തനേ സതിപി സങ്ഘം ¶ ഗഹേത്വാ ആഗന്തബ്ബതോതി. ഏവം ‘‘അട്ഠ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛഥാ’’തി സസങ്ഘസ്സേവ പുഗ്ഗലസ്സ നിമന്തിതത്താ സങ്ഘോ ഗഹേതബ്ബോ ഹോതി, ന ‘‘തുമ്ഹേ ആഗച്ഛഥാ’’തി പുഗ്ഗലസ്സേവ നിമന്തിതത്താ, തസ്മാ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ലാഭോ സങ്ഘായത്തോ’’തി ന സക്കാ വത്തും ¶ , അട്ഠകഥാദീസു പകരണേസുപി ‘‘പുഗ്ഗലം നിസ്സായ സങ്ഘസ്സ ലാഭോ ഉപ്പജ്ജതി’’ ഇച്ചേവ വുത്തോ, ന ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ലാഭോ സങ്ഘായത്തോ’’തി. ചീവരലാഭഖേത്തഭൂതാസു അട്ഠസു മാതികാസു ച ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേതീ’’തി ച വിസും, ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീ’’തി ച വിസും ആഗതം. പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ, പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘ഇമം ഭന്തേ തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീതി.

ഇദാനി പന ചീവരം ദാതുകാമാ ഉപാസകാ വാ ഉപാസികായോ വാ സയം അനാഗന്ത്വാ പുത്തദാസാദയോ ആണാപേന്താപി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഥേരസ്സ ദേഥാ’’തി വത്വാ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദാപേന്തി, സാമം ഗന്ത്വാ ദദന്താപി പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വാ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ വാ ഹത്ഥേന ഫുസാപേത്വാ വാ ദദന്തി ‘‘ഇമം, ഭന്തേ, ചീവരം തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ ഏത്തകം ധനം പരിച്ചജിത്വാ കതം, ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച ഹത്ഥകമ്മം കത്വാ സമ്പാദിതം, തസ്മാ തുമ്ഹേ നിവാസഥ പാരുപഥ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തിആദീനി വദന്തി, തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പരിഭോഗകരണമേവ ഇച്ഛന്തി, ന സങ്ഘസ്സ ദാനം. കേചി അതുട്ഠകഥമ്പി കഥേന്തി. ഏവം പുഗ്ഗലമേവ ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നചീവരസ്സ സങ്ഘേന ആയത്തകാരണം നത്ഥി. ‘‘സചേ പന ‘ഇദം തുമ്ഹാകഞ്ച തുമ്ഹാകം അന്തേവാസികാനഞ്ച ദമ്മീ’തി ഏവം വദതി, ഥേരസ്സ ച അന്തേവാസികാനഞ്ച പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ആഗമനതോ ഏവം വത്വാ ദേന്തേ പന ആചരിയന്തേവാസികാനം പാപുണാതി, അനന്തേവാസികസ്സ പന ന പാപുണാതി. ‘‘ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ ച അത്ഥി, തസ്സപി പാപുണാതീ’’തി ആഗമനതോ ¶ ബഹിസീമട്ഠസ്സ ധമ്മന്തേവാസികസ്സപി പാപുണാതി. ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധചാരികഭിക്ഖൂനം ദമ്മീതി വുത്തേ ഉദ്ദേസന്തേവാസികാനം വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താനം സബ്ബേസം പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ആഗമനതോ ഏവം വത്വാ ദേന്തേ ധമ്മന്തേവാസികാനം വത്തപടിപത്തികാരകാനഞ്ച അന്തേവാസികാനം പാപുണാതി. ഏവം ദായകാനം വചനാനുരൂപമേവ ദാനസ്സ പവത്തനതോ ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) അട്ഠകഥാചരിയാ വദന്തി.

ഏവം ഇദാനി ദായകാ യേഭുയ്യേന പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേന്തി, സതേസു സഹസ്സേസു ഏകോയേവ പണ്ഡിതോ ബഹുസ്സുതോ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദദേയ്യ, പുഗ്ഗലികചീവരഞ്ച സങ്ഘികഭവനത്ഥായ അകരിയമാനം ന ഞത്തിയാ കമ്മവാചായ ച അരഹം ഹോതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ഞത്തികമ്മവാചാവിരോധതോ. കഥം വിരോധോതി ചേ? ഞത്തിയാ കമ്മവാചായ ച ‘‘ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തി കഥിനചീവരസ്സ ¶ സങ്ഘികഭാവോ വുത്തോ, ഇദാനി പന തം ചീവരം ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലിക’’ന്തി വചനത്ഥാനുരൂപതോ പുഗ്ഗലികം ഹോതി, ഏവമ്പി വിരോധോ. ‘‘സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി ഏത്ഥ ച സങ്ഘോതി ധാതുയാ കത്താ ഹോതി, ഭിക്ഖുനോതി സമ്പദാനം, ഇധ പന സങ്ഘസ്സ തസ്മിം കഥിനചീവരേ അനിസ്സരഭാവതോ സങ്ഘോ കത്താ ന ഹോതി, ഭിക്ഖു പടിഗ്ഗാഹലക്ഖണാഭാവതോ സമ്പദാനം ന ഹോതി, ഏവമ്പി വിരോധോ. ദായകേന പന സങ്ഘസ്സ പരിച്ചത്തത്താ സങ്ഘികഭൂതം കഥിനചീവരം യസ്മിം കാലേ സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരിതും അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി, തസ്മിം കാലേ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം ഇദാനി മനുസ്സാ ‘‘ഞത്തീ’’തി വോഹരന്തി, തഞ്ച ചീവരം ‘‘ഞത്തിലദ്ധചീവര’’ന്തി, തം ചീവരദായകഞ്ച ‘‘ഞത്തിലദ്ധദായകോ’’തി ¶ , തസ്മാ സങ്ഘികചീവരമേവ ഞത്തിലദ്ധം ഹോതി, നോ പുഗ്ഗലികചീവരം. ഞത്തിലദ്ധകാലതോ പന പട്ഠായ തം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി. കസ്മാ? അത്ഥാരകപുഗ്ഗലസ്സ ചീവരഭാവതോതി.

അഥാപി വദന്തി ‘‘ദിന്നന്തി പാഠഞ്ച ‘സാധേന്തീ’തി പാഠഞ്ച ‘ആനിസംസം ലഭന്തീ’തി പാഠഞ്ച ഉപനിധായ അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതീ’’തി, തത്ഥായമാചരിയാനമധിപ്പായോ – ‘‘ദിന്നം ഇദം സങ്ഘേനാ’’തി ഏത്ഥ ദാ-ധാതുയാ സങ്ഘേനാതി കത്താ, ഇദന്തി കമ്മം, ഇമസ്സ കഥിനചീവരസ്സ സങ്ഘികത്താ സങ്ഘേന ദിന്നം ഹോതി, തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീതി. ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തീതി ഏത്ഥ കേ ലഭന്തീതി കേ സാധേന്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ച ജനാ സാധേന്തീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) വുത്തം. തത്ഥ പഞ്ച ജനാതി സങ്ഘോ വുത്തോ, ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിനന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി. ആനിസംസം ലഭന്തീതി ഏത്ഥ ച സങ്ഘികത്താ സബ്ബേ സീമട്ഠകഭിക്ഖൂ ആനിസംസം ലഭന്തി, ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘കഥിനന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീ’’തി.

തത്രാപ്യേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – പുബ്ബേദായകാ ചത്താരോപി പച്ചയേ യേഭുയ്യേന സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാ അതിവിത്ഥാരാ ഹോതി. അപ്പകതോ പന പുഗ്ഗലസ്സ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം കഥിനചീവരം സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം സന്ധായ വുത്തം. സാധേന്തീതി ച കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ ചത്താരോ, പടിഗ്ഗാഹകോ ഏകോതി പഞ്ച ജനാ കഥിനദാനകമ്മം സാധേന്തീതി വുത്തം. ആനിസംസം ലഭന്തീതി ഇദഞ്ച അത്ഥാരകസ്സ ച അനുമോദനാനഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ആനിസംസലാഭമേവ വുത്തം, ന ഏതേഹി പാഠേഹി ‘‘കഥിന’’ന്തി വുത്തേ സങ്ഘികം ഹോതീതി അത്ഥോ വിഞ്ഞാതബ്ബോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ. സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നചീവരം സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ¶ ദിന്നഭാവോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ഇദം ¶ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി വുത്തം പാളിപാഠഞ്ച (മഹാവ. ൩൦൭) ‘‘സങ്ഘോ അജ്ജ കഥിനദുസ്സം ലഭിത്വാ പുനദിവസേ ദേതി, അയം നിചയസന്നിധീ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാപാഠഞ്ച ദിസ്വാ വിഞ്ഞായതീതി. സങ്ഘസന്തകഭൂതം ചീവരമേവ ദാനകിരിയായ കമ്മം, സങ്ഘോ കത്താ, പുഗ്ഗലോ സമ്പദാനം ഭവിതും അരഹഭാവോ ച യഥാവുത്തപാളിപാഠമേവ ഉപനിധായ വിഞ്ഞായതീതി.

ഏവം സന്തേ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലികചീവരം സങ്ഘികം കാതും കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? സചേ സോ പടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലോ ദായകാനം ഏവം വദതി ‘‘ഉപാസക ദാനം നാമ പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നതോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം മഹപ്ഫലതരം ഹോതി, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദേഹി, സങ്ഘസ്സ ദത്വാ പുന സങ്ഘേന അത്ഥാരാരഹസ്സ ഭിക്ഖുനോ കമ്മവാചായ ദത്വാ തേന പുഗ്ഗലേന യഥാവിനയം അത്ഥതേയേവ കഥിനം നാമ ഹോതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ദത്വാ പുഗ്ഗലേന സാമംയേവ അത്ഥതേ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദേഹീ’’തി ഉയ്യോജേത്വാ സങ്ഘസ്സ ദാപിതേപി തം ചീവരം സങ്ഘികം ഹോതി കഥിനത്ഥാരാരഹം. യദി പന ദായകോ അപ്പസ്സുതതായ ‘‘നാഹം, ഭന്തേ, കിഞ്ചി ജാനാമി, ഇമം ചീവരം തുമ്ഹാകമേവ ദമ്മീ’’തി വക്ഖതി, ഏവം സതി പുഗ്ഗലികവസേനേവ സമ്പടിച്ഛിത്വാ തേന പുഗ്ഗലേന തം ചീവരം സങ്ഘസ്സ ദിന്നമ്പി സങ്ഘികം ഹോതി.

യദി ഏവം സമണേനേവ സമണസ്സ ദിന്നം ചീവരം കഥം കഥിനത്ഥാരാരഹം ഭവേയ്യാതി? നോ ന ഭവേയ്യ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘കഥിനം കേന ദിന്നം വട്ടതി? യേന കേനചി ദേവേന വാ മനുസ്സേന വാ പഞ്ചന്നം വാ സഹധമ്മികാനം അഞ്ഞതരേന ദിന്നം വട്ടതീ’’തി. അഥ കസ്മാ പരമ്പരഭൂതേഹി ആചരിയേഹി ഞത്തിലദ്ധചീവരതോ അവസേസാനി ചീവരാനി സങ്ഘസ്സ ഭാജേത്വാ ഏവ പരിഭുഞ്ജിതാനീതി? വുച്ചതേ – ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആചരിയപരമ്പരാഗതഅനഉസാരേനേവ ¶ പടിപജ്ജന്തി, കേചി ബഹൂനം കിരിയം ദിസ്വാ ദിട്ഠാനുഗതിവസേന പടിപജ്ജന്തി, ബഹുസ്സുതാപി കേചി ഥേരാ അരുച്ചന്താപി പവേണിഭേദഭയേന പടിപജ്ജന്തി, അപരേ രുചിവസേന അത്ഥഞ്ച അധിപ്പായഞ്ച പരിണാമേത്വാ ഗണ്ഹന്തി, പകരണമേവാനുഗതഭിക്ഖൂ പന യഥാപകരണാഗതമേവ അത്ഥം ഗഹേത്വാ സങ്ഘികഞ്ച പുഗ്ഗലികഞ്ച അമിസ്സം കത്വാ, കാലചീവരഞ്ച അകാലചീവരഞ്ച അമിസ്സം കത്വാ ഗണ്ഹന്തി. ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ (പാചി. ൭൩൮) ‘‘ഥൂലനന്ദാ ഭിക്ഖുനീ അകാലചീവരം ‘കാലചീവര’ന്തി അധിട്ഠഹിത്വാ ഭാജാപേസ്സതി, അഥ ഭഗവാ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാപത്തിം പഞ്ഞപേസീ’’തി ആഗതം, തസ്മാ ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതേന ഭിക്ഖുനാ അനേക-പാളിഅട്ഠകഥാദയോ ¶ പകരണേ ഓലോകേത്വാ സംസന്ദിത്വാ പകരണമേവാനുഗന്തബ്ബം, ന അഞ്ഞേസം കിരിയം സദ്ദഹിതബ്ബം, ന ച അനുഗന്തബ്ബം. ഭഗവതോ ഹി ധരമാനകാലേ വാ തതോ പച്ഛാ വാ പുബ്ബേ ദായകാ യേഭുയ്യേന ചത്താരോ പച്ചയേ സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സങ്ഘികസേനാസനസ്സ സങ്ഘികചീവരസ്സ ച ബാഹുല്ലതോ പുബ്ബാചരിയാ സങ്ഘസ്സ ഭാജേത്വാ ഏവ പരിഭുഞ്ജിംസു.

ഇദാനി പന ദായകാ യേഭുയ്യേന ചത്താരോ പച്ചയേ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ സേനാസനമ്പി അഭിനവഭൂതം പുഗ്ഗലികമേവ ബഹുലം ഹോതി, ചീവരമ്പി പുഗ്ഗലികമേവ ബഹുലം. ദലിദ്ദാപി സുത്തകന്തനകാലതോ പട്ഠായ ‘‘ഇമം ചീവരം കഥിനകാലേ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ച തഥേവ വത്വാ ച സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തി, മഹദ്ധനാ ച സാടകസ്സ കീണിതകാലതോ പട്ഠായ തഥേവ ചിന്തേത്വാ കഥേത്വാ കരോന്തി, ദാനകാലേ ച ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദേഹീ’’തി പുത്തദാസാദയോ വാ പേസേന്തി, സാമം വാ ഗന്ത്വാ ചീവരം തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ പാദമൂലേ വാ ഹത്ഥേ വാ ഠപേത്വാ ‘‘ഇമം ചീവരം തുയ്ഹം ¶ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേന്തി, സതേസു വാ സഹസ്സേസു വാ ഏകോ പണ്ഡിതപുരിസോ ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നദാനതോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നം മഹപ്ഫല’’ന്തി ഞത്വാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേതി, തസ്സ സാ ദക്ഖിണാ സങ്ഘഗതാ ഹോതി. സചേ പന ദായകോ പുഗ്ഗലസ്സ ദാതുകാമോ ഹോതി, പുഗ്ഗലോ പന തസ്സ മഹപ്ഫലഭാവമിച്ഛന്തോ ദക്ഖിണാ-വിഭങ്ഗസുത്താദിധമ്മദേസനായ (മ. നി. ൩.൩൭൬ ആദയോ) പുഗ്ഗലികദാനതോ സങ്ഘികദാനസ്സ മഹപ്ഫലഭാവം ജാനാപേത്വാ ‘‘ഇമം തവ ചീവരം സങ്ഘസ്സ ദേഹീ’’തി ഉയ്യോജേതി, ദായകോപി തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം കഥിനചീവരം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ചിന്തേത്വാ വാ ദേതി, ഏവമ്പി സാ ദക്ഖിണാ സങ്ഘഗതാ ഹോതി.

യദി പന ഭിക്ഖുനാ ഉയ്യോജിതോപി ദുപ്പഞ്ഞോ ദായകോ തസ്സ വചനം അനാദിയിത്വാ പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതി, തസ്സ സാ ദക്ഖിണാ പുഗ്ഗലഗതാ ഹോതി. അഥ പന സോ പുഗ്ഗലോ സയം സമ്പടിച്ഛിത്വാ പുന സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജതി, ഏവമ്പി തം ചീവരം സങ്ഘികം ഹോതി, തം സങ്ഘികവസേന ഭാജേതബ്ബം. യദി പന ദായകോപി പുഗ്ഗലസ്സേവ ദേതി, പുഗ്ഗലോപി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ന പരിച്ചജതി, ഏവം സന്തേ തം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി, ന കഥിനകാലമത്തേന വാ കഥിനവചനമത്തേന വാ സങ്ഘികം ഹോതി. ഇദാനി പന ഇമിനാ നയേന പുഗ്ഗലികചീവരംയേവ ബഹുലം ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ആചരിയപരമ്പരാ പവേണിം അഭിന്ദിതുകാമാ സങ്ഘികം വിയ കത്വാ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസു ¶ . യദി മുഖ്യതോ സങ്ഘികം സിയാ, സങ്ഘേന ദിന്നതോ പരം ഏകസൂചിമത്തമ്പി പുഗ്ഗലോ അധികം ഗണ്ഹിതും ന ലഭേയ്യ.

ഏകച്ചേ ഥേരാ സങ്ഘികന്തി പന വദന്തി, ഭാജനകാലേ പന ഇസ്സരവതായ യഥാരുചി വിചാരേന്തി, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ മുഖ്യസങ്ഘികന്തി ¶ മഞ്ഞമാനാ അഭാജേതുകാമമ്പി പുഗ്ഗലം അഭിഭവിത്വാ ഭാജാപേന്തി, തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മാതാ പിതാ ഞാതകാ ഉപാസകാദയോ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തസ്സ ദേമ, അമ്ഹാകം ഞാതകഭിക്ഖുസ്സ ദേമ, അമ്ഹാകം കുലൂപകസ്സ ദേമാ’’തി, അഞ്ഞേപി സദ്ധാ പസന്നാ ദായകാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദേമാ’’തി വിചാരേത്വാ പരമ്മുഖാപി ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി വത്വാ സമ്മുഖാപി പാദമൂലേ വാ ഹത്ഥേ വാ ഠപേത്വാ ദേന്തി, ഏവരൂപം ചീവരം പുഗ്ഗലികം ഹോതി, സങ്ഘം ആമസിത്വാ അവുത്തത്താ സങ്ഘായത്തം ന ഹോതി, ‘‘കഥിനം ദസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘കഥിനം ദാതും ഗതോ’’തി വാ ‘‘കഥിനചീവര’’ന്തി വാ പുബ്ബാപരകാലേസു വചനം പന മുഖ്യകഥിനഭൂതസ്സ സങ്ഘികചീവരസ്സ കാലേ ദിന്നത്താ തദുപചാരതോ വോഹാരമത്തം ഹോതി. യഥാ കിം? ‘‘ഉപോസഥിക’’ന്തി വുത്തം ഭത്തം ചുദ്ദസസു സങ്ഘികഭത്തേസു അന്തോഗധം മുഖ്യസങ്ഘികം ഹോതി, സമാദിന്നഉപോസഥാ ദായകാ സായം ഭുഞ്ജിതബ്ബഭത്തഭാഗം സങ്ഘസ്സ ദേന്തി, തം സങ്ഘോ സലാകഭത്തം വിയ ഠിതികം കത്വാ ഭുഞ്ജതി, ഇതി സങ്ഘസ്സ ദിന്നത്താ സങ്ഘികം ഹോതി. ഇദാനി പന ദായകാ അത്തനോ അത്തനോ കുലൂപകസ്സ വാ ഞാതിഭിക്ഖുസ്സ വാ ഉപോസഥദിവസേസു ഭത്തം ദേന്തി, തം സങ്ഘസ്സ അദിന്നത്താ സങ്ഘികം ന ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ഉപോസഥദിവസേ ദിന്നത്താ മുഖ്യവസേന പവത്തഉപോസഥഭത്തം വിയ തദുപചാരേന ‘‘ഉപോസഥഭത്ത’’ന്തി വോഹരീയതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഇമസ്മിം കാലേ യേഭുയ്യേന പുഗ്ഗലസ്സേവ ദിന്നത്താ പുഗ്ഗലികഭൂതം ചീവരം ഞത്തികമ്മവാചാരഹം ന ഹോതി, സങ്ഘികമേവ ഞത്തികമ്മവാചാരഹം ഹോതി, തദേവ ച പഞ്ചാനിസംസകാരണം ഹോതി, തസ്മാ പണ്ഡിതേന പുഗ്ഗലേന ‘‘ഉപാസകാ സങ്ഘേ ദേഥ, സങ്ഘേ ദിന്നം മഹപ്ഫലം ഹോതീ’’തിആദിനാ നിയോജേത്വാ ദാപേതബ്ബം, സയം വാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ സങ്ഘസ്സ പരിച്ചജിതബ്ബം. ഏവം പരിച്ചജിതത്താ സങ്ഘികഭൂതം ചീവരം ഞത്തികമ്മവാചാരഹഞ്ച ¶ ഹോതി പഞ്ചാനിസംസനിപ്ഫാദകഞ്ച. ഏവം നിയോജനഞ്ച ‘‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൭൬) ഭഗവതാ വുത്തവചനം അനുഗതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പരികമ്മം ¶ കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തഞ്ച ദാതും വട്ടതീതി ഇദം പുച്ഛിതത്താ ദോസോ നത്ഥീതി കത്വാ വുത്തം, അപുച്ഛിതേ പന ഏവം കഥേതും ന വട്ടതി. ഖലിമക്ഖിതസാടകോതി അഹതവത്ഥം സന്ധായ വുത്തം. സുട്ഠു ധോവിത്വാതിആദിനാ സപുബ്ബകരണം അത്ഥാരം ദസ്സേതി. ധോവനസിബ്ബനരജനകപ്പകരണേന ഹി വിചാരണഛേദനബന്ധനാനിപി ദസ്സിതാനിയേവ ഹോന്തി, അത്ഥാരദസ്സനേന പച്ചുദ്ധാരഅധിട്ഠാനാനിപി ദസ്സേതി. സൂചിആദീനി ചീവരകമ്മുപകരണാനി സജ്ജേത്വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഇദം പന സിബ്ബനസ്സ ഉപകരണനിദസ്സനം. തദഹേവാതി ഇദം പന കരണസന്നിധിമോചനത്ഥം വുത്തം. ദായകസ്സ ഹത്ഥതോ സാടകം ലദ്ധദിവസേയേവ സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബം, ഏവം അദേന്തേ നിചയസന്നിധി ഹോതി. അത്ഥാരകേനപി സങ്ഘതോ ലദ്ധദിവസേയേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ഏവം അകരോന്തേ കരണസന്നിധി ഹോതി.

അഞ്ഞാനി ച ബഹൂനി ആനിസംസവത്ഥാനി ദേതീതി ഇമിനാ അത്ഥരിതബ്ബസാടകോയേവ കഥിനസാടകോ നാമ, തതോ അഞ്ഞേ സാടകാ ബഹവോപി കഥിനാനിസംസായേവ നാമാതി ദസ്സേതി. ഏതേന ച ‘‘കഥിനാനിസംസോ’’തി വത്ഥാനിയേവ വുത്താനി ന അഗ്ഘോതി ദീപേതി. യദി അഗ്ഘോ വുത്തോ സിയാ, ഏവം സതി ‘‘ബഹ്വാനിസംസാനി കഥിനവത്ഥാനി ദേതീ’’തി വത്തബ്ബം, ഏവം പന അവത്വാ ‘‘ബഹൂനി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി ദേതീ’’തി വുത്തം, തേന ഞായതി ‘‘ന അഗ്ഘോ വുത്തോ’’തി, തസ്മാ ബഹ്വാനിസംസഭാവോ അഗ്ഘവസേന ന ഗഹേതബ്ബോ, അഥ ഖോ വത്ഥവസേനേവ ഗഹേതബ്ബോതി. ഇതരോതി അഞ്ഞോ ദായകോ. തഥാ ¶ തഥാ ഓവദിത്വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോതി ‘‘ഉപാസക ദാനം നാമ സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം, അത്ഥാരോ പന ഭിക്ഖൂനം ഉപകാരത്ഥായ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ ഞത്തിലദ്ധമ്പി അലദ്ധമ്പി മഹപ്ഫലമേവാ’’തി വാ ‘‘ഉപാസക അയമ്പി ദായകോ സങ്ഘസ്സേവ ദേതി, ത്വമ്പി സങ്ഘസ്സേവ ദേസി, ഭഗവതാ ച –

‘യോ സീലവാ സീലവന്തേസു ദദാതി ദാനം;

ധമ്മേന ലദ്ധം സുപസന്നചിത്തോ;

അഭിസദ്ദഹം കമ്മഫലം ഉളാരം;

തം വേ ദാനം വിപുലഫലന്തി ബ്രൂമീ’തി. (മ. നി. ൩.൩൮൨) –

വുത്തം, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ മഹപ്ഫലമേവാ’’തി വാ ഇതിആദീനി വത്വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോ.

യസ്സ ¶ സങ്ഘോ കഥിനചീവരം ദേതി, തേന ഭിക്ഖുനാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബന്തി യോജനാ. യോ ജിണ്ണചീവരോ ഹോതി ഭിക്ഖു, തസ്സ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇദാനി ഭിക്ഖൂ –

‘‘പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായം, ഞത്തി ച അനുസാവനം;

കപ്പബിന്ദു പച്ചുദ്ധാരോ, അധിട്ഠാനത്ഥരാനി ച;

നിയോജനാനുമോദാ ച, ഇച്ചയം കഥിനേ വിധീ’’തി. –

ഇമം ഗാഥം ആഹരിത്വാ കഥിനദാനകമ്മവാചായ പഠമം കഥിനചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായപുച്ഛനഞ്ച കരോന്തി, തദയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭബ്ബോ കഥിനം അത്ഥരിതും…പേ… പുബ്ബകരണം ജാനാതി, പച്ചുദ്ധാരം ജാനാതി, അധിട്ഠാനം ജാനാതി, അത്ഥാരം ജാനാതി, മാതികം ജാനാതി, പലിബോധം ജാനാതി, ഉദ്ധാരം ജാനാതി, ആനിസംസം ജാനാതീ’’തി പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൦൯),

‘‘അട്ഠധമ്മവിദോ ¶ ഭിക്ഖു, കഥിനത്ഥാരമരഹതി;

പുബ്ബപച്ചുദ്ധാരാധിട്ഠാ-നത്ഥാരോ മാതികാതി ച;

പലിബോധോ ച ഉദ്ധാരോ, ആനിസംസാ പനട്ഠിമേ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൪, ൨൭൦൬) –

വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച ആഗതേസു അട്ഠസു അങ്ഗേസു അനാഗതത്താ ച ‘‘പുബ്ബകരണം സത്തഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതം ധോവനേന വിചാരണേന ഛേദനേന ബന്ധനേന സിബ്ബനേന രജനേന കപ്പകരണേനാ’’തി പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൦൮),

‘‘ധോവനഞ്ച വിചാരോ ച, ഛേദനം ബന്ധനമ്പി ച;

സിബ്ബനം രജനം കപ്പം, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൭) –

വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച വുത്തേസു സത്തസു പുബ്ബകരണേസു അനാഗതത്താ ച.

ന ¶ കേവലഞ്ച പകരണേസു അനാഗതമേവ, അഥ ഖോ യുത്തിപി ന ദിസ്സതി. കഥം? പടിഗ്ഗഹണം നാമ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം മുഖദ്വാരം ആഹാരം ആഹാരേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൬൫) യാവകാലികാദീസു അജ്ഝോഹരിതബ്ബേസു ചതൂസു കാലികവത്ഥൂസു ഭഗവതാ വുത്തം, ന ചീവരേ, തം പന പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ദിന്നമ്പി പരമ്മുഖാ ദിന്നമ്പി ലബ്ഭതേവ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീതി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം തുമ്ഹാക’ന്തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തി, തസ്മാ പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, ദായകേന ചീവരേ ദിന്നേ സങ്ഘസ്സ ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛനമത്തമേവ പമാണം ഹോതി.

സപ്പായപുച്ഛനഞ്ച ഏവം കരോന്തി – ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഭോന്തോ സങ്ഘാ സങ്ഘസ്സ കഥിനേ സമ്പത്തേ കസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സപ്പായാരഹം ഹോതീ’’തി പുച്ഛിതേ ഏകോ ഭിക്ഖു നാമം ¶ വത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഥേരസ്സ സപ്പായാരഹം ഹോതീ’’തി വദതി, സപ്പായഇതി ച നിവാസനപാരുപനത്ഥം ഗഹേത്വാ വദന്തി. ഏതസ്മിം വചനേ സദ്ദതോ ച അത്ഥതോ ച അധിപ്പായതോ ച യുത്തി ഗവേസിതബ്ബാ ഹോതി. കഥം? സദ്ദതോ വഗ്ഗഭേദേ സതിയേവ ബഹുവചനം കത്തബ്ബം, ന അഭേദേ, ഏവം സദ്ദതോ. സപ്പായഇതിവചനഞ്ച അനുരൂപത്ഥേയേവ വത്തബ്ബം, ന നിവാസനപാരുപനത്ഥേ, ഏവം അത്ഥതോ. ഇദഞ്ച ചീവരം സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരിതും പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി, ന നിവാസനപാരുപനത്ഥം. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം (മഹാവ. ൩൦൭) ‘‘സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി, തസ്മാ യുത്തി ഗവേസിതബ്ബാ ഹോതി. ‘‘പടിഗ്ഗഹണഞ്ച സപ്പായ’’ന്തിആദിഗാഥാപി കത്ഥചി പാളിയം അട്ഠകഥാടീകാദീസു ച ന ദിസ്സതി, തസ്മാ ഇധ വുത്തനയേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബം.

സചേ ബഹൂ ജിണ്ണചീവരാ, വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബന്തി ഇദം കഥിനചീവരസ്സ സങ്ഘികത്താ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘികം യഥാവുഡ്ഢം പടിബാഹിതബ്ബം, യോ പടിബാഹേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇമിനാ പാളിനയേന (ചൂളവ. ൩൧൧) വുത്തം. ഏതേനേവ നയേന സബ്ബേസു ബലവചീവരേസു സന്തേസുപി വുഡ്ഢസ്സേവ ദാതബ്ബന്തി സിദ്ധം. വുഡ്ഢേസു…പേ… ദാതബ്ബന്തി കരണസന്നിധിമോചനത്ഥം വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സചേ വുഡ്ഢോ’’ത്യാദി. നവകതരേനപി ഹി കരണസന്നിധിം മോചേത്വാ കഥിനേ അത്ഥതേ അനുമോദനം കരോന്തസ്സ സങ്ഘസ്സ പഞ്ചാനിസംസലാഭോ ഹോതീതി. അപിചാതിആദിനാ സങ്ഘേന കത്തബ്ബവത്തം ദസ്സേതി. വചനക്കമോ പന ഏവം കാതബ്ബോ – കഥിനദുസ്സം ലഭിത്വാ സങ്ഘേ സീമായ സന്നിപതിതേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സ ഇദം കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം കഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി വുത്തേ അഞ്ഞേന ‘‘യോ ജിണ്ണചീവരോ, തസ്സാ’’തി വത്തബ്ബം, തതോ പുരിമേന ‘‘ബഹൂ ¶ ജിണ്ണചീവരാ’’തി വാ ‘‘നത്ഥി ഇധ ജിണ്ണചീവരാ’’തി വാ വുത്തേ അപരേന ‘‘തേന ഹി വുഡ്ഢസ്സാ’’തി വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘കോ ഏത്ഥ വുഡ്ഢോ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖൂ’’തി വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘സോ ഭിക്ഖു തദഹേവ ചീവരം കത്വാ അത്ഥരിതും സക്കോതീ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘സോ സക്കോതീ’’തി വാ ‘‘സങ്ഘോ മഹാഥേരസ്സ സങ്ഗഹം കരിസ്സതീ’’തി വാ വത്തബ്ബം, പുന പുരിമേന ‘‘സോ മഹാഥേരോ അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ’’തി വുത്തേ ഇതരേന ‘‘ആമ സമന്നാഗതോ’’തി വത്തബ്ബം, തതോ ‘‘സാധു സുട്ഠു തസ്സ ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച ‘‘ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സാ’’തിആദിവചനം ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി ഇമായ ഞത്തിപാളിയാ സമേതി. ‘‘യോ ജിണ്ണചീവരോ, തസ്സാ’’തിആദി ‘‘സങ്ഘേന കസ്സാ’’തിആദി ‘‘സങ്ഘേന കസ്സ ദാതബ്ബം, യോ ജിണ്ണചീവരോ ഹോതീ’’തിആദിനാ അട്ഠകഥാവചനേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) സമേതി. ‘‘സോ മഹാഥേരോ അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ’’തിആദി ‘‘അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭബ്ബോ കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തിആദികായ പരിവാരപാളിയാ (പരി. ൪൦൯) സമേതീതി ദട്ഠബ്ബം. യസ്സ പന ദീയതി, തസ്സ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ദാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ ഇമസ്സ കഥിനദാനകമ്മസ്സ ഗരുകത്താ ന അപലോകനമത്തേന ദാതബ്ബന്തി ഇമമത്ഥം പകാസേതി. ഗരുകലഹുകാനം ഭേദോ കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

ഏവം ദിന്നേ പന കഥിനേ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ അധിട്ഠാതബ്ബാ വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സചേ തം കഥിനദുസ്സം നിട്ഠിതപരികമ്മമേവ ഹോതീതി ഇമിനാ കഥിനദുസ്സം നാമ ന കേവലം പകതിസാടകമേവ ¶ ഹോതി, അഥ ഖോ പരിനിട്ഠിതസത്തവിധപുബ്ബകിച്ചചീവരമ്പി ഹോതീതി ദസ്സേതി, തസ്മാ നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ദിന്നേ സത്തവിധപുബ്ബകിച്ചകരണേന അത്ഥോ നത്ഥി, കേവലം പച്ചുദ്ധരണാദീനിയേവ കാതബ്ബാനി. സചേ പന കിഞ്ചി അപരിനിട്ഠിതം ഹോതി, അന്തമസോ കപ്പബിന്ദുമത്തമ്പി, തം നിട്ഠാപേത്വായേവ പച്ചുദ്ധരണാദീനി കാതബ്ബാനി. ഗണ്ഠികപട്ടപാസകപട്ടാനി പന സിബ്ബനന്തോഗധാനി, താനിപി നിട്ഠാപേത്വായേവ കാതബ്ബാനി. അനിട്ഠാപേന്തോ അനിട്ഠിതസിബ്ബനകിച്ചമേവ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൨-൪൬൩) ‘‘തത്ഥ കതന്തി സൂചികമ്മപരിയോസാനേന ¶ കതം, സൂചികമ്മപരിയോസാനം നാമ യം കിഞ്ചി സൂചിയാ കത്തബ്ബം. പാസകപട്ടഗണ്ഠികപട്ടപരിയോസാനം കത്വാ സൂചിയാ പടിസാമന’’ന്തി. ഇദഞ്ഹി കഥിനവത്തം നാമ ബുദ്ധപ്പസത്ഥന്തി ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ ഭിക്ഖവേ പഞ്ച കപ്പിസ്സന്തീ’’തിആദിനാ പസത്ഥം.

കതപരിയോസിതം പന കഥിനം ഗഹേത്വാതി –

‘‘ധോവനഞ്ച വിചാരോ ച, ഛേദനം ബന്ധനമ്പി ച;

സിബ്ബനം രജനം കപ്പം, പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൭) –

വുത്താനി സത്തവിധപുബ്ബകരണാനി കത്വാ പരിയോസാപിതം കഥിനചീവരം ഗഹേത്വാ. അത്ഥാരകേന ഭിക്ഖുനാ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ അധിട്ഠാതബ്ബാ വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഭിക്ഖു പുബ്ബേ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതം പോരാണികം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വത്വാ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, തതോ അനധിട്ഠിതം നവം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബാ, തതോ അത്ഥരണകാലേ തമേവ അധിട്ഠിതസങ്ഘാടിം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ഇതരേസു. ഏതേന കഥിനത്ഥാരണം നാമ വചീഭേദകരണമേവ ഹോതി, ന കിഞ്ചി കായവികാരകരണന്തി ഇമമത്ഥം ദീപേതി ¶ . തഥാ ഹി വുത്തം വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘അത്ഥരിതബ്ബന്തി അത്ഥരണം കാതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ തഥാവചീഭേദകരണമേവാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി.

തത്ഥ പച്ചുദ്ധാരോ തിവിധോ ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സങ്ഘാടിയാ പച്ചുദ്ധാരോ, ‘‘ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ പച്ചുദ്ധാരോ, ‘‘ഇമം അന്തരവാസകം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി അന്തരവാസകസ്സ പച്ചുദ്ധാരോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘പച്ചുദ്ധാരോ തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി. അധിട്ഠാനം തിവിധം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി സങ്ഘാടിയാ അധിട്ഠാനം, ‘‘ഇമം ഉത്തരാസങ്ഗം അധിട്ഠാമീ’’തി ഉത്തരാസങ്ഗസ്സ അധിട്ഠാനം, ‘‘ഇമം അന്തരവാസകം അധിട്ഠാമീ’’തി അന്തരവാസകസ്സ അധിട്ഠാനന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അധിട്ഠാനം തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതം സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി.

അഥ ¶ വാ അധിട്ഠാനം ദുവിധം കായേന അധിട്ഠാനം, വാചായ അധിട്ഠാനന്തി. തത്ഥ പോരാണികം സങ്ഘാടിം ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി പച്ചുദ്ധരിത്വാ നവം സങ്ഘാടിം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി ചിത്തേന ആഭോഗം കത്വാ കായവികാരകരണേന കായേന വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, വചീഭേദം കത്വാ വാചായ വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘തത്ഥ യസ്മാ ദ്വേ ചീവരസ്സ അധിട്ഠാനാനി കായേന വാ അധിട്ഠേതി, വാചായ വാ അധിട്ഠേതീതി വുത്തം, തസ്മാ…പേ… അധിട്ഠാതബ്ബാ’’തി. അഥ വാ അധിട്ഠാനം ദുവിധം സമ്മുഖാധിട്ഠാനപരമ്മുഖാധിട്ഠാനവസേന. തത്ഥ യദി ചീവരം ഹത്ഥപാസേ ഠിതം ഹോതി, ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം, അഥ അന്തോഗബ്ഭേ വാ സാമന്തവിഹാരേ വാ ഹോതി, ഠപിതട്ഠാനം സല്ലക്ഖേത്വാ ‘‘ഏതം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി ¶ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘തത്ര ദുവിധം അധിട്ഠാനം സചേ ഹത്ഥപാസേ ഹോതീ’’തിആദി, വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായഞ്ച (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘ദുവിധന്തി സമ്മുഖാപരമ്മുഖാഭേദേന ദുവിധ’’ന്തി.

അത്ഥാരോ കതിവിധോ? അത്ഥാരോ ഏകവിധോ. വചീഭേദകരണേനേവ ഹി അത്ഥാരോ സമ്പജ്ജതി, ന കായവികാരകരണേന. അയമത്ഥോ യഥാവുത്ത-പരിവാരപാളിയാ ച ‘‘അത്ഥരിതബ്ബന്തി അത്ഥരണം കാതബ്ബം, തഞ്ച ഖോ തഥാവചീഭേദകരണമേവാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസാവചനേന ച വിഞ്ഞായതി. അഥ വാ അത്ഥാരോ തിവിധോ വത്ഥുപ്പഭേദേന. തത്ഥ യദി സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണികാ സങ്ഘാടി പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, നവാ സങ്ഘാടി അധിട്ഠാതബ്ബാ, ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ ഉത്തരാസങ്ഗേന കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണകോ ഉത്തരാസങ്ഗോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബോ, നവോ ഉത്തരാസങ്ഗോ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ‘‘ഇമിനാ ഉത്തരാസങ്ഗേന കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. അഥ അന്തരവാസകേന കഥിനം അത്ഥരിതുകാമോ ഹോതി, പോരാണകോ അന്തരവാസകോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബോ, നവോ അന്തരവാസകോ അധിട്ഠാതബ്ബോ, ‘‘ഇമിനാ അന്തരവാസകേന കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൧൩) ‘‘സചേ സങ്ഘാടിയാ’’തിആദി.

ഏത്ഥ സിയാ – കിം പന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വിസേസം കത്വാവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാ, ഉദാഹു ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോപി പച്ചുദ്ധരിതബ്ബാതി? പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനേന ¶ അധിട്ഠിതം ചീവരം ‘‘ഇമം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, ന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം പച്ചുദ്ധരാമീ’’തി വിസേസതോ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം. കസ്മാ? പുബ്ബേ അലദ്ധനാമത്താ. തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതം പന ചീവരം വിസേസതോയേവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, ന സാമഞ്ഞതോ. കസ്മാ? പടിലദ്ധവിസേസനാമത്താ ¶ . ഇധ പന കഥിനാധികാരേ പുബ്ബേവ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതത്താ വിസേസതോയേവ പച്ചുദ്ധരിതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) കഥിനാധികാരേ ‘‘പച്ചുദ്ധാരോ തീഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ സങ്ഘാടിയാ ഉത്തരാസങ്ഗേന അന്തരവാസകേനാ’’തി. കിം പന നിച്ചതേചീവരികോയേവ കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതി, ഉദാഹു അവത്ഥാതേചീവരികോപീതി? തേചീവരികോ ദുവിധോ ധുതങ്ഗതേചീവരികവിനയതേചീവരികവസേന. തത്ഥ ധുതങ്ഗതേചീവരികോ ‘‘അതിരേകചീവരം പടിക്ഖിപാമി, തേചീവരികങ്ഗം സമാദിയാമീ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരണതോ സബ്ബകാലമേവ ധാരേതി. വിനയതേചീവരികോ പന യദാ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതുകാമോ ഹോതി, തദാ തഥാ അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതി. യദാ പന പരിക്ഖാരചോളാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതുകാമോ ഹോതി, തദാ തഥാ അധിട്ഠഹിത്വാ ധാരേതി, തസ്മാ തിചീവരാധിട്ഠാനസ്സ ദുപ്പരിഹാരത്താ സബ്ബദാ ധാരേതും അസക്കോന്തോ ഹുത്വാ പരിക്ഖാരചോളവസേന ധാരേന്തോപി തം പച്ചുദ്ധരിത്വാ ആസന്നേ കാലേ തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠഹന്തോപി കഥിനം അത്ഥരിതും ലഭതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

കച്ചി നു ഭോ കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനസീമായമേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ഉദാഹു അഞ്ഞസീമായാതി? യദി കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനബദ്ധസീമാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ, ഏവം സതി തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അത്ഥരണം കാതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘പരിനിട്ഠിതപുബ്ബകരണമേവ ചേ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദേതി, സമ്പടിച്ഛിത്വാ കമ്മവാചായ ദാതബ്ബം. തേന ച തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതീതി. യദി ഏവം ‘‘തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ’’ഇച്ചേവ ടീകായം വുത്തത്താ ‘‘യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ¶ സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം ഭണിത്വാ തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബം, ന ‘‘കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനബദ്ധസീമാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ’’തി വിസേസം കത്വാ വത്തബ്ബന്തി? ന ന വത്തബ്ബം. കമ്മവാചാഭണനസീമാ ഹി ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ പന ഉപചാരസീമാഭൂതാ, ഉപചാരസീമാ ച നാമ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി ഗച്ഛതി, തസ്മാ സാ സീമാ ബദ്ധസീമാ ച ഹോതി ഉപചാരസീമാ ചാതി തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ കഥിനദാനകമ്മവാചം ¶ ഭണിത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരണം കാതബ്ബം, ന യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം ഭണിത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരണം കത്തബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവമ്പി ‘‘ഉപചാരസീമായ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതഉപചാരസീമായാ’’തി, തമ്പി വത്തബ്ബമേവ. തേസം ഭിക്ഖൂനം വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഏവ ഉപചാരസീമായ കഥിനത്ഥാരം കാതും ലഭതി, ന അഞ്ഞഉപചാരസീമായ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ന ലഭന്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി.

യഥിച്ഛസി, തഥാ ഭവതു, അപി തു ഖലു ‘‘കമ്മവാചാഭണനസീമാ ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ ഉപചാരസീമാഭൂതാ’’തി തുമ്ഹേഹി വുത്തം, തഥാഭൂതഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – കഥിനത്ഥാരസീമായം താവ ഉപചാരസീമാഭൂതഭാവോ ‘‘സചേ പന ഏകസീമായ ബഹൂ വിഹാരാ ഹോന്തി, സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതേത്വാ ഏകത്ഥ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) അത്ഥം സംവണ്ണേതും ‘‘ഏകസീമായാതി ഏകഉപചാരസീമായാതി അത്ഥോ യുജ്ജതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. കമ്മവാചാഭണനസീമായ ബദ്ധസീമാഭൂതഭാവോ പന ‘‘തേ ച ഖോ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഏകസീമായം ഠിതാ. സീമാ ച നാമേസാ ബദ്ധസീമാ ¶ അബദ്ധസീമാതി ദുവിധാ ഹോതീ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ ച ‘‘സീമാ ച നാമേസാ കതമാ, യത്ഥ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠിതാ കമ്മപ്പത്താ നാമ ഹോന്തീതി അനുയോഗം സന്ധായ സീമം ദസ്സേന്തോ വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനമുഖേനേവ ഹോതീതി ‘സീമാ ച നാമേസാ’തിആദിമാഹാ’’തി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ ച വിഞ്ഞായതി.

തത്ഥ കതിവിധാ ബദ്ധസീമാ, കതിവിധാ അബദ്ധസീമാതി? തിവിധാ ബദ്ധസീമാ ഖണ്ഡസീമാസമാനസംവാസസീമാഅവിപ്പവാസസീമാവസേന. തിവിധാ അബദ്ധസീമാ ഗാമസീമാഉദകുക്ഖേപസീമാസത്തബ്ഭന്തരസീമാവസേനാതി ദട്ഠബ്ബാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഏവം ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ അതിക്കമിത്വാ തിവിധസമ്പത്തിയുത്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം സമ്ബന്ധിത്വാ സമ്മതാ സീമാ ബദ്ധസീമാതി വേദിതബ്ബാ. ഖണ്ഡസീമാ സമാനസംവാസസീമാ അവിപ്പവാസസീമാതി തസ്സായേവ ഭേദോ. അബദ്ധസീമാ പന ഗാമസീമാ സത്തബ്ഭന്തരസീമാ ഉദകുക്ഖേപസീമാതി തിവിധാ’’തി കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏവം തീസു ബദ്ധസീമാസു ¶ , തീസു അബദ്ധസീമാസൂതി ഛസുയേവ സീമാസു കമ്മപ്പത്തസങ്ഘസ്സ ചതുവഗ്ഗകരണീയാദികമ്മസ്സ കത്തബ്ബഭാവവചനതോ സുദ്ധായ ഉപചാരസീമായ കമ്മവാചായ അഭണിതബ്ബഭാവോ വിഞ്ഞായതി. അന്തോഉപചാരസീമായ ബദ്ധസീമായ സതി തം ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി ഉപചാരസീമായ ഗമനതോ സാ ബദ്ധസീമാ കമ്മവാചാഭണനാരഹാ ച ഹോതി കഥിനത്ഥാരാരഹാ ചാതി വേദിതബ്ബം.

നനു ച പന്നരസവിധാ സീമാ അട്ഠകഥാസു (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯; കങ്ഖാ. അട്ഠ. അകാലചീവരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതാ, അഥ കസ്മാ ഛളേവ വുത്താതി? സച്ചം, താസു പന പന്നരസസു സീമാസു ഉപചാരസീമാ സങ്ഘലാഭവിഭജനാദിട്ഠാനമേവ ഹോതി, ലാഭസീമാ ¶ തത്രുപ്പാദഗഹണട്ഠാനമേവ ഹോതീതി ഇമാ ദ്വേ സീമായോ സങ്ഘകമ്മകരണട്ഠാനം ന ഹോന്തി, നിഗമസീമാ നഗരസീമാ ജനപദസീമാ രട്ഠസീമാ രജ്ജസീമാ ദീപസീമാ ചക്കവാളസീമാതി ഇമാ പന സീമായോ ഗാമസീമായ സമാനഗതികാ ഗാമസീമായമേവ അന്തോഗധാതി ന വിസും വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച ഉപചാരസീമായ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാ ഗതഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ഉപചാരസീമാ പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേന, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വുത്തത്താ പരിക്ഖേപപരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനാനം അന്തോ ബദ്ധസീമായ വിജ്ജമാനായ തം അവത്ഥരിത്വാ ഉപചാരസീമാ ഗതാ. തഥാ ഹി ‘‘ഇമിസ്സാ ഉപചാരസീമായ ‘സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’തി ദിന്നം പന ഖണ്ഡസീമസീമന്തരികാസു ഠിതാനമ്പി പാപുണാതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വുത്തം. തേന ഞായതി ‘‘ഉപചാരസീമായ അന്തോ ഠിതാ ബദ്ധസീമാ ഉപചാരസീമാപി നാമ ഹോതീ’’തി. ഹോതു, ഏവം സതി അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ സതി തത്ഥേവ കഥിനദാനകമ്മവാചം വാചാപേത്വാ തത്ഥേവ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം ഭവേയ്യ, അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ കഥം കരിസ്സന്തീതി? അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ ബഹിഉപചാരസീമായം വിജ്ജമാനബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപലഭനട്ഠാനം വാ ഗന്ത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായം ഠത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബന്തി ദട്ഠബ്ബം.

നനു ച ഭോ ഏവം സന്തേ അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥാരോ ഹോതി, ഏവം സന്തേ ‘‘പരിനിട്ഠിതപുബ്ബകരണമേവ ചേ ദായകോ സങ്ഘസ്സ ദേതി, സമ്പടിച്ഛിത്വാ കമ്മവാചായ ദാതബ്ബം. തേന ച തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി വുത്തേന ¶ വജിരബുദ്ധിടീകാവചനേന (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) വിരുജ്ഝതീതി? നനു ¶ അവോചുമ്ഹ ‘‘കമ്മവാചാഭണനസീമാ ബദ്ധസീമാഭൂതാ, കഥിനത്ഥാരസീമാ ഉപചാരസീമാഭൂതാ’’തി. തസ്മാ വജിരബുദ്ധിടീകാവചനേന ന വിരുജ്ഝതി. തത്ഥ പുബ്ബേ യേഭുയ്യേന ബദ്ധസീമവിഹാരത്താ സമഗ്ഗം സങ്ഘം സന്നിപാതേത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ ഉപചാരസീമബദ്ധസീമഭൂതേ തസ്മിംയേവ വിഹാരേ അത്ഥരണം സന്ധായ വുത്തം. ബദ്ധസീമവിഹാരേ അഹോന്തേപി അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ വിജ്ജമാനായ തത്ഥേവ സീമമണ്ഡലേ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ തത്ഥേവ അത്ഥരിതബ്ബഭാവോ അമ്ഹേഹിപി വുത്തോയേവ. യദി പന ന ചേവ ബദ്ധസീമവിഹാരോ ഹോതി, ന ച അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമാ അത്ഥി, ഏവരൂപേ വിഹാരേ കമ്മവാചം വാചാപേതും ന ലഭതി, അഞ്ഞം ബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപം വാ ഗന്ത്വാ കമ്മവാചം വാചാപേത്വാ അത്തനോ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായ ഠത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം. ഏവമേവ പരമ്പരഭൂതാ ബഹവോ ആചരിയവരാ കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ബദ്ധസീമവിരഹായ സുദ്ധഉപചാരസീമായ സതി തസ്സംയേവ ഉപചാരസീമായം ഞത്തികമ്മവാചാപി വാചേതബ്ബാ, കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, ന അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥരണം കാതബ്ബ’’ന്തി വദന്തി. അയം പന നേസമധിപ്പായോ – ‘‘കഥിനത്ഥതസീമായന്തി ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) കഥിനത്ഥാരട്ഠാനഭൂതായ സീമായ ഉപചാരസീമാഭാവോ വുത്തോ, തസ്സംയേവ ടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൮) പുബ്ബേ നിദ്ദിട്ഠപാഠേ ‘‘തസ്മിംയേവ സീമമണ്ഡലേ അധിട്ഠഹിത്വാ അത്ഥരിത്വാ സങ്ഘോ അനുമോദാപേതബ്ബോ’’തി കമ്മവാചാഭണനസീമായമേവ അത്ഥരിതബ്ബഭാവോ ച വുത്തോ, തസ്മാ അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ ഞത്തി, അഞ്ഞിസ്സാ അത്ഥരണം ന കാതബ്ബം, തസ്സംയേവ ഉപചാരസീമായം കമ്മവാചം സാവേത്വാ തസ്മിംയേവ അത്ഥാരോ കാതബ്ബോ, ഉപചാരസീമതോ ബഹി ഠിതം ബദ്ധസീമം ഗന്ത്വാ അത്ഥരണകിച്ചം നത്ഥീതി.

തത്രേവം ¶ വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ഇദം ഭാസന്തരേസു ‘‘ഞത്തീ’’തി കഥിതം കഥിനദാനകമ്മം ചതൂസു സങ്ഘകമ്മേസു ഞത്തിദുതിയകമ്മം ഹോതി, ഞത്തിദുതിയകമ്മസ്സ നവസു ഠാനേസു കഥിനദാനം, ഗരുകലഹുകേസു ഗരുകം, യദി ‘‘ഉപചാരസീമായം ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി കാതബ്ബാനീ’’തി പകരണേസു ആഗതം അഭവിസ്സാ, ഏവം സന്തേ തേസം ആചരിയാനം വചനാനുരൂപതോ ഉപചാരസീമായം കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചം വാചേതബ്ബം അഭവിസ്സാ, ന പന പകരണേസു ‘‘ഉപചാരസീമായം ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി കാതബ്ബാനീ’’തി ആഗതം, അഥ ഖോ ‘‘സങ്ഘലാഭവിഭജനം, ആഗന്തുകവത്തം കത്വാ ആരാമപ്പവിസനം ¶ , ഗമികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സേനാസനആപുച്ഛനം, നിസ്സയപഅപ്പസ്സമ്ഭനം, പാരിവാസികമാനത്തചാരികഭിക്ഖൂനം അരുണുട്ഠാപനം, ഭിക്ഖുനീനം ആരാമപ്പവിസനആപുച്ഛനം ഇച്ചേവമാദീനി ഏവ ഉപചാരസീമായ കത്തബ്ബാനീ’’തി ആഗതം, തസ്മാ കഥിനദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ കേവലായം ഉപചാരസീമായം ന വാചേതബ്ബാതി സിദ്ധാ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ നാമ തിയോജനാപി ഹോതി, ഏവം സന്തേ തിയോജനേ ഠിതാ ലാഭം ഗണ്ഹിസ്സന്തി, തിയോജനേ ഠത്വാ ആഗന്തുകവത്തം പൂരേത്വാ ആരാമം പവിസിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഗമികോ തിയോജനം ഗന്ത്വാ സേനാസനം ആപുച്ഛിസ്സതി, നിസ്സയപടിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ തിയോജനാതിക്കമേ നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭിസ്സതി, പാരിവാസികേന തിയോജനം അതിക്കമിത്വാ അരുണം ഉട്ഠപേതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഭിക്ഖുനിയാ തിയോജനേ ഠത്വാ ആരാമപ്പവിസനം ആപുച്ഛിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, സബ്ബമ്പേതം ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛേദവസേനേവ കാതും വട്ടതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമായമേവ ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി ഏവമാദിഅട്ഠകഥാപാഠതോ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വിഞ്ഞായതീതി.

അഥേവം ¶ വദേയ്യും – ‘‘ഉപചാരസീമാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ഠാനം ന ഹോതീ’’തി തുമ്ഹേഹി വുത്തം, അഥ ച പന കതപുബ്ബം അത്ഥി. തഥാ ഹി ചീവരപടിഗ്ഗാഹകസമ്മുതിചീവരനിദഹകസമ്മുതിചീവരഭാജകസമ്മുതീനം ‘‘സുണാതു മേ…പേ… ധാരയാമീതി ഇമായ കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായപി സമ്മന്നിതും വട്ടതിയേവാ’’തി ഉപചാരസീമായം ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ നിപ്ഫാദേതബ്ബഭാവോ അട്ഠകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൪) ആഗതോ. ഭണ്ഡാഗാരസ്സ പന ‘‘ഇമം പന ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമം ഗന്ത്വാ ഖണ്ഡസീമായ നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതി, വിഹാരമജ്ഝേയേവ ‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം വിഹാരം ഭണ്ഡാഗാരം സമ്മന്നേയ്യാ’തിആദിനാ നയേന കമ്മവാചായ വാ അപലോകനേന വാ സമ്മന്നിതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൧൯൭) ഉപചാരസീമായമേവ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബഭാവോ ആഗതോതി.

തേ ഏവം വത്തബ്ബാ – സചേപി അട്ഠകഥായം ആഗതം ‘‘അന്തോവിഹാരേ’’തി പാഠോ ‘‘വിഹാരമജ്ഝേ’’തി പാഠോ ച ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തോതി മഞ്ഞമാനാ തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം അവചുത്ഥ, തേ പന പാഠാ ഉപചാരസീമം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന വുത്താ, അഥ ഖോ അവിപ്പവാസസീമാസങ്ഖാതം മഹാസീമം സന്ധായ വുത്താ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ഖണ്ഡസീമായ വക്ഖമാനത്താ. ഖണ്ഡസീമായ ഹി മഹാസീമാ ഏവ പടിയോഗീ ഹോതി. ഉപചാരസീമാതി അയമത്ഥോ കഥം ¶ ജാനിതബ്ബോതി ചേ? ‘‘ഇമം പന സമാനസംവാസകസീമം സമ്മന്നന്തേഹി പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാദീനം സങ്ഘകമ്മാനം സുഖകരണത്ഥം പഠമം ഖണ്ഡസീമാ സമ്മന്നിതബ്ബാ…പേ… ഏവം ബദ്ധാസു പന സീമാസു ഖണ്ഡസീമായ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ മഹാസീമായ കമ്മം കരോന്താനം ന കോപേന്തി ¶ , മഹാസീമായ വാ ഠിതാ ഖണ്ഡസീമായ കമ്മം കരോന്താനം. സീമന്തരികായ പന ഠിതാ ഉഭിന്നമ്പി ന കോപേന്തീ’’തി വുത്തഅട്ഠകഥാപാഠവസേന (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) ജാനിതബ്ബോതി. അഥ വാ തേഹി ആയസ്മന്തേഹി ആഭതഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതിപാഠവസേനപി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. കഥം? ചീവരപടിഗ്ഗാഹകാദിപുഗ്ഗലസമ്മുതിയോ പന അന്തോവിഹാരേ സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേപി ഖണ്ഡസീമായമ്പി സമ്മന്നിതും വട്ടതി, ഭണ്ഡാഗാരസങ്ഖാതവിഹാരസമ്മുതി പന വിഹാരമജ്ഝേയേവാതി അട്ഠകഥായം വുത്തം, തത്ഥ വിസേസകാരണം പരിയേസിതബ്ബം.

തത്രേവം വിസേസകാരണം പഞ്ഞായതി – ‘‘അഞ്ഞിസ്സാ സീമായ വത്ഥു അഞ്ഞിസ്സാ കമ്മവാചാ’’തി വത്തബ്ബദോസപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. പുഗ്ഗലസമ്മുതിയോ ഹി പുഗ്ഗലസ്സ വത്ഥുത്താ യദി മഹാസീമഭൂതേ അന്തോവിഹാരേ കത്തുകാമാ ഹോന്തി, സബ്ബസങ്ഘമജ്ഝേ തം വത്ഥുഭൂതം പുഗ്ഗലം ഹത്ഥപാസേ കത്വാ കരേയ്യും. യദി ഖണ്ഡസീമായ കത്തുകാമാ, തം വത്ഥുഭൂതം പുഗ്ഗലം ഖണ്ഡസീമം ആനേത്വാ തത്ഥ സന്നിപതിതകമ്മപ്പത്തസങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസേ കത്വാ കരേയ്യും. ഉഭയഥാപി യഥാവുത്തദോസോ നത്ഥി, ഭണ്ഡാഗാരസമ്മുതി പന ഭണ്ഡാഗാരസ്സ വിഹാരത്താ ഖണ്ഡസീമം ആനേതും ന സക്കാ, തസ്മാ യദി തം സമ്മുതിം ഖണ്ഡസീമായം ഠത്വാ കരേയ്യും, വത്ഥു മഹാസീമായം ഹോതി, കമ്മവാചാ ഖണ്ഡസീമായന്തി യഥാവുത്തദോസോ ഹോതി, തസ്മിഞ്ച ദോസേ സതി വത്ഥുവിപന്നത്താ കമ്മം വിപജ്ജതി, തസ്മാ മഹാസീമഭൂതവിഹാരമജ്ഝേയേവ സാ സമ്മുതി കാതബ്ബാതി അട്ഠകഥാചരിയാനം മതി, ന ഉപചാരസീമായ ഞത്തിദുതിയകമ്മം കാതബ്ബന്തി.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യും ‘‘വിഹാരസദ്ദേന അവിപ്പവാസസീമഭൂതാ മഹാസീമാവ വുത്താ, ന ഉപചാരസീമാ’’തി ഇദം വചനം കഥം പച്ചേതബ്ബന്തി? ഇമിനായേവ അട്ഠകഥാവചനേന. യദി ഹി ഉപചാരസീമാ ¶ വുത്താ ഭവേയ്യ, ഉപചാരസീമാ നാമ ബദ്ധസീമം അവത്ഥരിത്വാപി പവത്താ ആവാസേസു വാ ഭിക്ഖൂസു വാ വഡ്ഢന്തേസു അനിയമവസേന വഡ്ഢതി, തസ്മാ ഖണ്ഡസീമം അവത്ഥരിത്വാ പവത്തനതോ വിഹാരേന സഹ ഖണ്ഡസീമാ ഏകസീമായേവ ഹോതി, ഏവം സതി വിഹാരേ ഠിതം ഭണ്ഡാഗാരം ഖണ്ഡസീമായ ഠത്വാ സമ്മന്നിതും സക്കാ ഭവേയ്യ, ന പന സക്കാ ‘‘ഖണ്ഡസീമായ നിസിന്നേഹി സമ്മന്നിതും ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) പടിസിദ്ധത്താ. തേന ഞായതി ‘‘ഇമസ്മിം ¶ ഠാനേ വിഹാരസദ്ദേന അവിപ്പവാസസീമഭൂതാ മഹാസീമാ വുത്താ, ന ഉപചാരസീമാ’’തി. ഉപചാരസീമായ അനിയമവസേന വഡ്ഢനഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ഉപചാരസീമാ പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേന, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാ ഹോതി. അപിച ഭിക്ഖൂനം ധുവസന്നിപാതട്ഠാനതോ വാ പരിയന്തേ ഠിതഭോജനസാലതോ വാ നിബദ്ധവസനകആവാസതോ വാ ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തോ ഉപചാരസീമാ വേദിതബ്ബാ, സാ പന ആവാസേസു വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതി, പരിഹായന്തേസു പരിഹായതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘ഭിക്ഖൂസുപി വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതീ’തി വുത്തം, തസ്മാ സചേ വിഹാരേ സന്നിപതിതഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഏകാബദ്ധാ ഹുത്വാ യോജനസതമ്പി പൂരേത്വാ നിസീദന്തി, യോജനസതമ്പി ഉപചാരസീമാവ ഹോതി, സബ്ബേസം ലാഭോ പാപുണാതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വചനതോതി.

യദി ഏവം ഉപചാരസീമായ കഥിനത്ഥതഭാവോ കസ്മാ വുത്തോതി? കഥിനത്ഥരണം നാമ ന സങ്ഘകമ്മം, പുഗ്ഗലകമ്മമേവ ഹോതി, തസ്മാ വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ ഉപചാരസീമായ കാതബ്ബാ ഹോതി. ഞത്തികമ്മവാചാ പന സങ്ഘകമ്മഭൂതാ, തസ്മാ ഉപചാരസീമായ കാതും ന വട്ടതി, സുവിസോധിതപരിസായ ബദ്ധാബദ്ധസീമായമേവ വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. നനു ച ഭോ ‘‘കഥിനം അത്ഥരിതും കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തി? ഗണനവസേന ¶ താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, അഥ കസ്മാ ‘‘കഥിനത്ഥരണം നാമ ന സങ്ഘകമ്മം, പുഗ്ഗലകമ്മമേവ ഹോതീ’’തി വുത്തന്തി? ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി പരിവാരേ (പരി. ൪൧൪) വുത്തത്താ ച അപലോകനകമ്മാദീനം ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം ഠാനേസു അപവിട്ഠത്താ ച. അട്ഠകഥായം പന കഥിനത്ഥാരസ്സ ഉപചാരഭൂതം കഥിനദാനകമ്മവാചാഭണനകാലം സന്ധായ വുത്തം. തസ്മിഞ്ഹി കാലേ കഥിനദായകാ ചത്താരോ, പടിഗ്ഗാഹകോ ഏകോതി പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ഹോന്തി, തതോ ഹേട്ഠാ ന ലഭതീതി. ഞത്തികമ്മവാചായ സങ്ഘകമ്മഭാവോ കഥം ജാനിതബ്ബോതി? ‘‘ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം ഞത്തിദുതിയകമ്മസ്സ നവസു ഠാനേസു കഥിനദാന’’ന്തി ആഗതത്താ, ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്ന’’ന്തിആദിനാ വുത്തത്താ ചാതി.

അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ഭാസന്തരേസു ഞത്തീതി വുത്താ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായ പവിസതി, അത്ഥാരകിരിയാ ച ഉപചാരസീമായം കാതബ്ബാ, തസ്മാ കഥിനദാനകമ്മവാചാപി ഉപചാരസീമായം കാതബ്ബായേവാ’’തി വദന്തി, തേസം അയമധിപ്പായോ – മഹാവഗ്ഗപാളിയം ¶ (മഹാവ. ൩൦൬) ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി ആരഭിത്വാ ‘‘ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ…പേ… ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അത്ഥതം ഹോതി കഥിന’’ന്തി കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചാതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ പാഠോ ആഗതോ, പരിവാരപാളിയഞ്ച (പരി. ൪൧൨) ‘‘കഥിനത്ഥാരോ ജാനിതബ്ബോ’’തി ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘സചേ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം ഹോതി, സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അത്ഥാരകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അനുമോദകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി പുച്ഛം നീഹരിത്വാ ‘‘സങ്ഘേന ഞത്തിദുതിയേന ¶ കമ്മേന കഥിനത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബം…പേ… അനുമോദാമാ’’തി ഞത്തിതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ പാഠോ ആഗതോ, തസ്മാ ഞത്തിതോ പട്ഠായ യാവ അനുമോദനാ സബ്ബോ വിധി കഥിനത്ഥാരകിരിയായം പവിസതി, തതോ കഥിനത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബായ സതി ഞത്തിസങ്ഖാതകഥിനദാനകമ്മവാചാപി ഉപചാരസീമായം കത്തബ്ബായേവാതി.

തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – അത്ഥാരകിരിയായ വിസും അനാഗതായ സതി ‘‘സബ്ബോ വിധി അത്ഥാരകിരിയായം പവിസതീ’’തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, അഥ ച പന മഹാവഗ്ഗപാളിയഞ്ച പരിവാരപാളിയഞ്ച അത്ഥാരകിരിയാ വിസും ആഗതായേവ, തസ്മാ ഞത്തിസങ്ഖാതാ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതി, കേവലം അത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരഭൂതത്താ പന തതോ പട്ഠായ അനുക്കമേന വുത്തം. യഥാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീമം സമ്മന്നിതു’’ന്തി സീമാസമ്മുതിം അനുജാനിത്വാ ‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബാ’’തി സീമാസമ്മുതിവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഠമം നിമിത്താ കിത്തേതബ്ബാ…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി നിമിത്തകിത്തനേന സഹ സീമാസമ്മുതികമ്മവാചാ ദേസിതാ, തത്ഥ നിമിത്തകിത്തനം സീമാസമ്മുതികമ്മം ന ഹോതി, കമ്മവാചായേവ സീമാസമ്മുതികമ്മം ഹോതി, തഥാപി സീമാസമ്മുതികമ്മവാചായ ഉപചാരഭാവതോ സഹ നിമിത്തകിത്തനേന സീമാസമ്മുതികമ്മവാചാ ദേസിതാ. യഥാ ച ഉപസമ്പദാകമ്മവിധിം ദേസേന്തോ ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദിനാ സഹ ഉപസമ്പദാകമ്മം ദേസിതം, തത്ഥ ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദി ഉപസമ്പദാകമ്മം ന ഹോതി, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചായേവ ഉപസമ്പദാകമ്മം ഹോതി, തഥാപി ഉപസമ്പദാകമ്മസ്സ സമീപേ ഭൂതത്താ ഉപജ്ഝായഗാഹാപനാദിനാ സഹ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചാ ദേസിതാ, ഏവമേത്ഥ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയാ ന ഹോതി, തഥാപി ¶ അത്ഥാരകിരിയായ ഉപചാരഭൂതത്താ കഥിനദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സഹ കഥിനത്ഥാരകിരിയാ ദേസിതാ, തസ്മാ കഥിനദാനകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥ ¶ വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ ച അത്ഥാരോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ അതുല്യകിരിയാ അതുല്യകത്താരോ അതുല്യകമ്മാ അതുല്യകാലാ ച ഹോന്തി, തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘ഭാസന്തരേസു ഞത്തീതി വുത്താ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ അത്ഥാരകിരിയായം ന പവിസതീ’’തി. തത്ഥ കഥം അതുല്യകിരിയാ ഹോന്തി? കമ്മവാചാ ദാനകിരിയാ ഹോതി, അത്ഥാരോ പന്നരസധമ്മാനം കാരണഭൂതാ അത്ഥാരകിരിയാ, ഏവം അതുല്യകിരിയാ. കഥം അതുല്യകത്താരോതി? കമ്മവാചായ കത്താ സങ്ഘോ ഹോതി, അത്ഥാരസ്സ കത്താ പുഗ്ഗലോ, ഏവം അതുല്യകത്താരോ ഹോന്തി. കഥം അതുല്യകമ്മാ ഹോന്തി? കമ്മവാചായ കമ്മം കഥിനദുസ്സം ഹോതി, അത്ഥാരസ്സ കമ്മം കഥിനസങ്ഖാതാ സമൂഹപഞ്ഞത്തി, ഏവം അതുല്യകമ്മാ ഹോന്തി. കഥം അതുല്യകാലാ ഹോന്തി? കഥിനദാനകമ്മവാചാ പുബ്ബകരണപച്ചുദ്ധാരഅധിട്ഠാനാനം പുബ്ബേ ഹോതി, അത്ഥാരോ തേസം പച്ഛാ, ഏവം അതുല്യകാലാ ഹോന്തീതി. അഥ വാ അത്ഥാരോ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിനാ വചീഭേദസങ്ഖാതേന ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ, ന ഞത്തിഅനുസ്സാവനാദിനാ അനേകേഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അത്ഥാരോ ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ വചീഭേദേനാ’’തി. ഇമിനാപി കാരണേന ജാനിതബ്ബം ‘‘ന ഞത്തി അത്ഥാരേ പവിട്ഠാ’’തി.

അഞ്ഞേ പന ആചരിയാ ഏവം വദന്തി – ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീതി? ഗണനവസേന താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ആഗതത്താ ‘‘ഹേട്ഠിമന്തതോ ¶ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ കഥിനത്ഥാരം ലഭന്തി, തതോ അപ്പകതരാ ന ലഭന്തീ’’തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി കങ്ഖാവിതരണീടീകായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതത്താ തസ്മിം വാക്യേ ‘‘വട്ടതീ’’തി കിരിയായ കത്താ ‘‘സോ കഥിനത്ഥാരോ’’തി വുച്ചതി, തസ്മാ അത്ഥാരോതി ഇമിനാ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വുത്തഅത്ഥരണകിരിയാ ന അധിപ്പേതാ, ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞത്തിയാ ദാനം അധിപ്പേതന്തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി…പേ… ഉദ്ധം സതസഹസ്സന്തി ഇദം അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വിനയവിനിച്ഛയടീകായം വുത്തം. തസ്മിമ്പി പാഠേ ഞത്തിയാ ദിന്നംയേവ സന്ധായ ‘‘പഞ്ച ജനാ അത്ഥാരം ലഭന്തീ’’തി ഇദം വചനം അട്ഠകഥാചരിയേഹി വുത്തം, ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദി പുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥരണം സന്ധായ ന വുത്തന്തി ടീകാചരിയസ്സ അധിപ്പായോ. ഏവം കങ്ഖാവിതരണീടീകാ-വിനയവിനിച്ഛയടീകാകാരകേഹി ആചരിയേഹി ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമാ’’തി ¶ വിനിച്ഛിതത്താ ഉപചാരസീമായം കഥിനദാനഞത്തികമ്മവാചാകരണം യുത്തന്തി വിഞ്ഞായതീതി വദന്തി.

തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാ’’തി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യും. വദേയ്യും ചേ, അട്ഠകഥായ വിരുദ്ധോ സിയാ. കഥം വിരുദ്ധോതി ചേ? ‘‘ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തി, അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ന ലഭന്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ആഗതത്താ ‘‘തേ ഛിന്നവസ്സാദയോ കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തീ’’തി വിഞ്ഞായതി. യദി ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമ സിയാ, ഏവം സതി തേ ഭിക്ഖൂ ഞത്തിദുതിയകമ്മേപി ഗണപൂരകഭാവേന അപ്പവിട്ഠാ സിയും. അഥ ച പന ‘‘പുരിമികായ ¶ ഉപഗതാനം പന സബ്ബേ ഗണപൂരകാ ഹോന്തീ’’തി അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വുത്തത്താ തേ ഞത്തിദുതിയകമ്മേ പവിട്ഠാവ ഹോന്തി, തസ്മാ അട്ഠകഥാചരിയോ പഞ്ചാനിസംസഹേതുഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികം വചീഭേദംയേവ ‘‘അത്ഥാരോ’’തി വദതി, ന ഞത്തിദുതിയകമ്മം, തസ്മാ തേ ഛിന്നവസ്സാദയോ പഞ്ചാനിസംസഹേതുഭൂതം കഥിനത്ഥാരം ന ലഭന്തി, ഞത്തിദുതിയകമ്മേ പന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘപൂരകഭാവം ലഭന്തീതി വിഞ്ഞായതി. പുനപി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ ചത്താരോ വാ ഹോന്തി തയോ വാ ദ്വേ വാ ഏകോ വാ, ഇതരേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം അലബ്ഭമാനകഥിനത്ഥാരേയേവ ഛിന്നവസ്സാദയോ ഗണപൂരകേ കത്വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനദുസ്സം ദാപേത്വാ പുരിമികായ ഉപഗതേഹി കഥിനസ്സ അത്ഥരിതബ്ബഭാവതോ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാതി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യു’’ന്തി അവചിമ്ഹാതി.

നനു ച ഭോ ഇമസ്മിമ്പി അട്ഠകഥാവചനേ ‘‘ഇതരേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി വചനേന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘേന കത്തബ്ബം ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ ‘‘അത്ഥാരോ’’തി വുത്തന്തി? ന, പുബ്ബാപരവിരോധതോ. പുബ്ബേ ഹി ഛിന്നവസ്സാദീനം കഥിനം അത്ഥരിതും അലബ്ഭമാനഭാവോ വുത്തോ, ഇധ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ’’തി വുത്തേ തേസമ്പി ലബ്ഭമാനഭാവോ വുത്തോ ഭവേയ്യ, ന അട്ഠകഥാചരിയാ പുബ്ബാപരവിരുദ്ധം കഥേയ്യും, തസ്മാ ‘‘കത്വാ’’തി പദം ‘‘അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി പദേന സമ്ബജ്ഝന്തേന സമാനകാലവിസേസനം അകത്വാ പുബ്ബകാലവിസേസനമേവ കത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ഏവം സതി പുബ്ബവചനേനാപരവചനം ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദകം വിയ സംസന്ദതി, പച്ഛാപി ച ‘‘കമ്മവാചം സാവേത്വാ കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാ ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാ ഗമിസ്സന്തീ’’തി വിസും കമ്മവാചാസാവനം വിസും കഥിനത്ഥരണം ¶ പുബ്ബാപരാനുക്കമതോ വുത്തം ¶ , തസ്മാ ഞത്തിദുതിയകമ്മം അത്ഥാരോ നാമ ന ഹോതി, കേവലം അത്ഥാരസ്സ കാരണമേവ ഉപചാരമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി പരിവാരവചനേന (പരി. ൪൧൪) അയമത്ഥോ ജാനിതബ്ബോതി.

യദി ഏവം കങ്ഖാവിതരണീടീകാ-വിനയവിനിച്ഛയടീകാസു ആഗതപാഠാനം അധിപ്പായോ കഥം ഭാസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ. നനു കങ്ഖാവിതരണീടീകായം ‘‘വട്ടതീ’’തി ഇമിസ്സാ കിരിയായ കത്താ ‘‘സോ കഥിനത്ഥാരോ’’തി വുത്തോ, വിനയവിനിച്ഛയടീകായഞ്ച ‘‘കഥിനദുസ്സദാനകമ്മ’’ന്തി പദം ‘‘സന്ധായാ’’തി കിരിയായ കമ്മം, കഥിനത്ഥാരോ…പേ… ഇദം ‘‘വുത്ത’’ന്തി കിരിയായ കമ്മം ഹോതി. ഏവം ടീകാസു നീതത്ഥതോ ആഗതപാഠേസു സന്തേസു ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മംയേവ അത്ഥാരോ നാമാതി ടീകാചരിയാ ന വദേയ്യു’’ന്തി ന വത്തബ്ബന്തി? യേനാകാരേന അട്ഠകഥാവചനേന ടീകാവചനഞ്ച പുബ്ബാപരഅട്ഠകഥാവചനഞ്ച അവിരുദ്ധം ഭവേയ്യ, തേനാകാരേന ടീകാപാഠാനം അധിപ്പായോ ഗഹേതബ്ബോ. കഥം? കങ്ഖാവിതരണീഅട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കഥിനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ആഗതോ, തസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ ചോദകേന ചോദേതബ്ബസ്സ അത്ഥിതായ തം പരിഹരിതും ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ, കഥം ചോദേതബ്ബം അത്ഥീതി? ഭോ അട്ഠകഥാചരിയ ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി വുത്തോ, ഏവം സതി പഞ്ചന്നം കഥിനത്ഥാരകാനം ഏവ സോ കഥിനത്ഥാരോ വട്ടതി, ന ഏകദ്വിതിചതുപുഗ്ഗലാനന്തി അത്ഥോ ആപജ്ജതി, ഏവം സതി ‘‘ന സങ്ഘോ കഥിനം അത്ഥരതി, ന ഗണോ കഥിനം അത്ഥരതി, പുഗ്ഗലോ കഥിനം അത്ഥരതീ’’തി ആഗതപാളിയാ വിരുജ്ഝനതോ ആഗമവിരോധോ ¶ ആപജ്ജതി, തം ചോദനം പരിഹരന്തോ ‘‘പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീതി പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ. തത്ഥായമധിപ്പായോ – ഭോ ചോദകാചരിയ അട്ഠകഥാചരിയേന കഥിനത്ഥാരകാലേ പഞ്ചന്നം അത്ഥാരകാനം ഭിക്ഖൂനം വസേന ‘‘സോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി പാഠോ ന വുത്തോ, അഥ ഖോ സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകാലേ പച്ഛിമകോടിയാ ചത്താരോ കഥിനദുസ്സസ്സ ദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചന്നം ദായകപടിഗ്ഗാഹകപുഗ്ഗലാനം അത്ഥിതായ സോ പച്ഛാ കത്തബ്ബോ അത്ഥാരോ വട്ടതി, കാരണസമ്പത്തിയാ ഫലസമ്പത്തി ഹോതി, തസ്മാ തസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ ആഗമവിരോധോ നാപജ്ജതീതി.

വിനയവിനിച്ഛയടീകായമ്പി ¶ ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീതി? ഗണനവസേന താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി അട്ഠകഥാവചനേ പരേഹി പുച്ഛിതബ്ബസ്സ അത്ഥിതായ തം പുച്ഛം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘ഇദം അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി പാഠോ ടീകാചരിയേന വുത്തോ. കഥം പുച്ഛിതബ്ബന്തി ചേ? ഭോ അട്ഠകഥാചരിയ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ഇദം വചനം കിം പഞ്ചാനിസംസസ്സ കാരണഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിഅത്ഥാരകിരിയം സന്ധായ വുത്തം, ഉദാഹു അത്ഥാരസ്സ കാരണഭൂതം കഥിനദുസ്സദാനകമ്മന്തി. കഥം വിസ്സജ്ജനാതി? ഭോ ഭദ്രമുഖ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം ജനാനം വട്ടതീ’’തി ഇദം പഞ്ചാനിസംസസ്സ കാരണഭൂതം ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികം അത്ഥാരകിരിയം സന്ധായ അട്ഠകഥാചരിയേന ന വുത്തം, അഥ ഖോ അത്ഥാരസ്സ കാരണഭൂതം കഥിനദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്തന്തി ¶ . തത്രായമധിപ്പായോ – സങ്ഘേന അത്ഥാരകസ്സ ദിന്നദുസ്സേന ഏവ കഥിനത്ഥാരോ സമ്ഭവതി, ന ഠിതികായ ലദ്ധചീവരേന വാ പുഗ്ഗലികചീവരേന വാ സമ്ഭവതി, തഞ്ച കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം ചത്താരോ കഥിനദുസ്സദായകാ, ഏകോ പടിഗ്ഗാഹകോതി പഞ്ചസു ഭിക്ഖൂസു വിജ്ജമാനേസുയേവ സമ്പജ്ജതി, ന തതോ ഊനേസൂതി പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ചന്നം വട്ടതി, കാരണസിദ്ധിയാ ഫലസിദ്ധി ഹോതി, തേനേവ ച കാരണേന ‘‘കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം വുത്ത’’ന്തി മുഖ്യവസേന അവത്വാ ‘‘സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി ഉപചാരവസേനാഹ. ഏവം വുത്തേയേവ അട്ഠകഥാവചനസ്സ പുബ്ബാപരവിരോധോ നത്ഥി, അട്ഠകഥാവചനേന ച ടീകാവചനം വിരുദ്ധം ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം, ‘‘അപലോകനാദിസങ്ഘകമ്മകരണത്ഥം ബദ്ധസീമാ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാ’’തി ഇമിനാ വിനയലക്ഖണേന ച സമേതി.

‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദികാ പന അത്ഥാരകിരിയാ അപലോകനാദീസു ചതൂസു സങ്ഘകമ്മേസു അപ്പവിട്ഠാ, അധിട്ഠാനാദയോ വിയ പഞ്ചാനിസംസലാഭകാരണഭൂതാ പുഗ്ഗലകിരിയാവ ഹോതീതി വസ്സൂപനായികഖേത്തഭൂതായ അന്തോഉപചാരസീമായ കാതബ്ബാ, തസ്മാ അന്തോഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമായ അവിജ്ജമാനായ ബഹിഉപചാരസീമായം ബദ്ധസീമം വാ ഉദകുക്ഖേപസത്തബ്ഭന്തരലഭമാനട്ഠാനം വാ ഗന്ത്വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മേന കഥിനദുസ്സം ദാപേത്വാ പുന വിഹാരം ആഗന്ത്വാ അന്തോഉപചാരസീമായമേവ കഥിനത്ഥരണം പുബ്ബാചരിയേഹി കതം, തം സുകതമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം അഗ്ഗഹേത്വാ സുദ്ധഉപചാരസീമായമേവ ഞത്തിദുതിയകമ്മം കാതബ്ബന്തി ഗയ്ഹമാനേ സതി തേസം ആയസ്മന്താനം ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജമാനാ സിസ്സാനുസിസ്സാ ധുവവാസത്ഥായ വിഹാരദാനാദിഅപലോകനകമ്മം വാ ഉപോസഥപവാരണാദിഞത്തികമ്മം വാ സീമാസമ്മന്നനാദിഞത്തിദുതിയകമ്മം ¶ വാ ഉപസമ്പദാദിഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം വാ ഉപചാരസീമായമേവ കരേയ്യും, ഏവം കരോന്താ ഭഗവതോ ¶ സാസനേ മഹന്തം ജടം മഹന്തം ഗുമ്ബം മഹന്തം വിസമം കരേയ്യും, തസ്മാ തമകരണത്ഥം യുത്തിതോ ച ആഗമതോ ച അനേകാനി കാരണാനി ആഹരിത്വാ കഥയിമ്ഹാതി.

സാസനേ ഗാരവം കത്വാ, സദ്ധമ്മസ്സാനുലോമതോ;

മയാ കതം വിനിച്ഛയം, സമ്മാ ചിന്തേന്തു സാധവോ.

പുനപ്പുനം വിചിന്തേത്വാ, യുത്തം ചേ ഹോതി ഗണ്ഹന്തു;

നോ ചേ യുത്തം മാ ഗണ്ഹന്തു, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകാതി.

ഇതോ പരാനിപി കാരണസാധകാനി ആഹരന്തി ആചരിയാ, തേസം പടിവചനേന അതിവിത്ഥാരോ ഭവിസ്സതി, ഉപചാരസീമായ ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം കതട്ഠാനഭാവോ പുബ്ബേ വുത്തോവ, തസ്മാ തം വചനം മനസി കത്വാ സംസയം അകത്വാ ധാരേതബ്ബോതി.

‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വാചാ ഭിന്ദിതബ്ബാതി കിം ഏത്തകേന വചീഭേദേന കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി, ഉദാഹു അഞ്ഞോ കോചി കായവികാരോ കാതബ്ബോ? ന കാതബ്ബോ. ഏത്തകേനേവ ഹി വചീഭേദേന അത്ഥതം ഹോതി, കഥിനം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൮) ‘‘അത്ഥാരോ ഏകേന ധമ്മേന സങ്ഗഹിതോ വചീഭേദേനാ’’തി.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ അനുമോദാപനഅനുമോദനേ ദസ്സേന്തോ ‘‘തേന കഥിനത്ഥാരകേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തിആദിനാ വചീഭേദേന കഥിനം അത്ഥതം, തേന ‘‘കഥിനസ്സ അത്ഥാരാ പന്നരസ ധമ്മാ ജായന്തീ’’തി പരിവാരേ (പരി. ൪൦൩) ആഗതത്താ കഥിനത്ഥാരേന സഹേവ പഞ്ച ആനിസംസാ ആഗതാ, അഥ കസ്മാ സങ്ഘം അനുമോദാപേതീതി? കിഞ്ചാപി അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ആനിസംസാ ആഗതാ, സങ്ഘസ്സ പന അനാഗതാ, തസ്മാ സങ്ഘസ്സ ച ആഗമനത്ഥം സങ്ഘം അനുമോദാപേതി, സങ്ഘോ ¶ ച അനുമോദനം കരോതി, ഏവം കതേ ഉഭിന്നമ്പി ആനിസംസാ ആഗതാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൪൦൩) ‘‘ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അത്ഥതം ഹോതി കഥിനം അത്ഥാരകസ്സ ച അനുമോദകസ്സ ചാ’’തി. ഏത്ഥ ച കഥിനത്ഥാരകഭിക്ഖുതോ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു തസ്മിം ¶ സങ്ഘേ അത്ഥി, ഇധ വുത്തനയേന അത്ഥാരകേന ‘‘ഭന്തേ’’തി വത്തബ്ബം, അനുമോദകേന ‘‘ആവുസോ’’തി. യദി പന കഥിനത്ഥാരകോ ഭിക്ഖു സബ്ബേസം വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, തേന ‘‘ആവുസോ’’തി വത്തബ്ബം, ഇതരേഹി ‘‘ഭന്തേ’’തി, ഏവം സേസനയദ്വയേപി. ഏവം സബ്ബേസം അത്ഥതം ഹോതി കഥിനന്തി. ഇമേസു പന സങ്ഘപുഗ്ഗലേസു യേ തസ്മിം വിഹാരേ പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പഠമപവാരണായ പവാരിതാ, തേയേവ അനുമോദിതും ലഭന്തി, ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാ വാ ന ലഭന്തി, അനനുമോദന്താപി ആനിസംസം ന ലഭന്തി.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചീവരവിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം അത്ഥതേ പന കഥിനേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സചേ കഥിനചീവരേന സദ്ധിം ആഭതം ആനിസംസന്തി ഇമിനാ ഏകം അത്ഥതചീവരമേവ കഥിനചീവരം നാമ, തതോ അഞ്ഞം തേന സദ്ധിം ആഭതം സബ്ബം ചീവരം കഥിനാനിസംസചീവരം നാമാതി ദസ്സേതി. വക്ഖതി ഹി ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനീ’’തിആദി. തേന ഞായതി ‘‘വത്ഥമേവ ഇധ ആനിസംസോ നാമ, ന അഗ്ഘോ, കഥിനസാടകേന സദ്ധിം ആഭതാനം അഞ്ഞസാടകാനം ബഹുലവസേന അത്ഥരിതബ്ബം, ന കഥിനസാടകസ്സ മഹഗ്ഘവസേനാ’’തി. ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനിസ്സരോ, അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖുയേവ ഇസ്സരോ. കസ്മാ? ദായകേഹി വിചാരിതത്താ. ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഇസ്സരോ, കസ്മാ? ദായകേഹി അവിചാരിതത്താ, മൂലകഥിനസ്സ ച സങ്ഘേ ദിന്നത്താ. അവസേസകഥിനാനിസംസേതി ¶ തസ്സ ദിന്നവത്ഥേഹി അവസേസകഥിനാനിസംസവത്ഥേ. ബലവവത്ഥാനീതി അത്ഥരിതബ്ബകഥിനസാടകംയേവ അഹതം വാ അഹതകപ്പം വാ ദാതും വട്ടതി, ആനിസംസചീവരം പന യഥാസത്തി യഥാബലം പുരാണം വാ അഭിനവം വാ ദുബ്ബലം വാ ബലവം വാ ദാതും വട്ടതി, തസ്മാ തേസു ദുബ്ബലവത്ഥേ ഠിതികായ ദിന്നേ ലദ്ധഭിക്ഖുസ്സ ഉപകാരകം ന ഹോതി, തസ്മാ ഉപകാരണയോഗ്ഗാനി ബലവവത്ഥാനി ദാതബ്ബാനീതി അധിപ്പായോ. വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീതി യത്തകാ ഭിക്ഖൂ വസ്സാവാസികചീവരം ലഭിംസു, തേ ഠപേത്വാ തേസം ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ യഥാക്കമം ദാതബ്ബാനി. ഥേരാസനതോ പട്ഠായാതി യത്തകാ ഭിക്ഖൂ തിസ്സം കഥിനത്ഥതസീമായം സന്തി, തേസു ജേട്ഠകഭിക്ഖുതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനി. ആസനഗ്ഗഹണം പന യഥാവുഡ്ഢം നിസിന്നേ സന്ധായ കതം. ഏതേന വസ്സാവാസികകഥിനാനിസംസാനം സമാനഗതികതം ദീപേതി. ഗരുഭണ്ഡം ന ഭാജേതബ്ബന്തി കഥിനസാടകേന സദ്ധിം ആഭതേസു മഞ്ചപീഠാദികം ഗരുഭണ്ഡം ന ഭാജേതബ്ബം, സങ്ഘികവസേനേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയോ അനന്തരകഥായം ആവി ഭവിസ്സതി.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ വത്തബ്ബം അത്ഥി. കഥം? ഇദാനി ഭിക്ഖൂ കഥിനാനിസംസചീവരം കുസപാതം കത്വാ ¶ വിഭജന്തി, തം യുത്തം വിയ ന ദിസ്സതീതി. കസ്മാതി ചേ? ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനി, ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനീ’’തി വചനതോതി. ഏവം സന്തേ കത്ഥ കുസപാതോ കാതബ്ബോതി? ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതചീവരേതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഉസ്സന്നം ഹോതീതി ബഹു രാസികതം ഹോതി, ഭണ്ഡാഗാരം ന ഗണ്ഹാതി. സമ്മുഖീഭൂതേനാതി അന്തോഉപചാരസീമായം ഠിതേന. ഭാജേതുന്തി കാലം ഘോസാപേത്വാ പടിപാടിയാ ഭാജേതും…പേ… ഏവം ഠപിതേസു ചീവരപടിവീസേസു കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥായം ¶ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) വുത്തത്താ, തസ്മാ ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ഭാജേതബ്ബന്തി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

ഏകച്ചേ പന ഭിക്ഖൂ ഏകേകസ്സ ഏകേകസ്മിം ചീവരേ അപ്പഹോന്തേ ചീവരം പരിവത്തേത്വാ അകപ്പിയവത്ഥും ഗഹേത്വാ ഭാജേന്തി, തം അതിഓളാരികമേവ. അഞ്ഞേപി ഏകച്ചാനം ചീവരാനം മഹഗ്ഘതായ ഏകച്ചാനം അപ്പഗ്ഘതായ സമഗ്ഘം കാതും ന സക്കാതി തഥേവ കരോന്തി, തമ്പി ഓളാരികമേവ. തത്ഥ ഹി അകപ്പിയവത്ഥുനാ പരിവത്തനേപി തസ്സ വിചാരണേപി ഭാഗഗ്ഗഹണേപി ആപത്തിയേവ ഹോതി. ഏകേ ‘‘കഥിനം നാമ ദുബ്ബിചാരണീയ’’ന്തി വത്വാ അത്ഥരണം ന കരോന്തി, പുഗ്ഗലികവസേനേവ യഥാജ്ഝാസയം വിചാരേന്തി, തം പന യദി ദായകേഹി പുഗ്ഗലസ്സേവ ദിന്നം, പുഗ്ഗലേന ച സങ്ഘസ്സ അപരിച്ചജിതം, ഏവം സതി അത്തനോ സന്തകത്താ യുത്തം വിയ ദിസ്സതി. യദി പന സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ ദിന്നം, പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നേപി സങ്ഘസ്സ വാ ഗണസ്സ വാ പരിച്ചജിതം, ഏവം സന്തേ സങ്ഘഗണാനം സന്തകത്താ അയുത്തം ഭവേയ്യ. അപരേ പന കഥിനവസേന പടിഗ്ഗഹിതേ വിചാരേതും ദുക്കരന്തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ന മയം കഥിനവസേന പടിഗ്ഗണ്ഹാമ, വസ്സാവാസികഭാവേനേവ പടിഗ്ഗണ്ഹാമാ’’തി വത്വാ യഥാരുചി വിചാരേന്തി, തമ്പി അയുത്തം. വസ്സാവാസികമ്പി ഹി സങ്ഘസ്സ ദിന്നം സങ്ഘികം ഹോതിയേവ, പുഗ്ഗലസ്സ ദിന്നം പുഗ്ഗലികം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘സചേ പന തേസം സേനാസനേ പംസുകൂലികോ വസതി, ആഗതഞ്ച തം ദിസ്വാ ‘തുമ്ഹാകം വസ്സാവാസികം ദേമാ’തി വദന്തി, തേന സങ്ഘസ്സ ആചിക്ഖിതബ്ബം. സചേ താനി കുലാനി സങ്ഘസ്സ ദാതും ന ഇച്ഛന്തി, ‘തുമ്ഹാകംയേവ ദേമാ’തി വദന്തി, സഭാഗോ ഭിക്ഖു ‘വത്തം കത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’തി വത്തബ്ബോ, പംസുകൂലികസ്സ പനേതം ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൧൯) വുത്തത്താ.

വസ്സാവാസികം ¶ ദുവിധം സദ്ധാദേയ്യതത്രുപ്പാദവസേന. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘ഇതി ¶ സദ്ധാദേയ്യേ ദായകമനുസ്സാ പുച്ഛിതബ്ബാ, തത്രുപ്പാദേ പന കപ്പിയകാരകാ പുച്ഛിതബ്ബാ’’തി. സദ്ധാദേയ്യവസ്സാവാസികമ്പി സവിഹാരാവിഹാരവസേന ദുവിധം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘മഹാപദുമത്ഥേരോ പനാഹ ന ഏവം കാതബ്ബം. മനുസ്സാ ഹി അത്തനോ ആവാസപടിജഗ്ഗനത്ഥായ പച്ചയം ദേന്തി, തസ്മാ അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി തത്ഥ പവിസിതബ്ബ’’ന്തി, ‘‘യേസം പന സേനാസനം നത്ഥി, കേവലം പച്ചയമേവ ദേന്തി, തേസം പച്ചയം അവസ്സാവാസികേ സേനാസനേ ഗാഹേതും വട്ടതീ’’തി ച. തത്രുപ്പാദവസ്സാവാസികം നാമ കപ്പിയകാരകാനം ഹത്ഥേ കപ്പിയവത്ഥുപഅഭുഞ്ജനത്ഥായ ദിന്നവത്ഥുതോ നിബ്ബത്തം. വുത്തമ്പി ചേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) ‘‘കപ്പിയകാരകാനഞ്ഹി ഹത്ഥേ ‘കപ്പിയഭണ്ഡം പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദിന്നവത്ഥുതോ യം യം കപ്പിയം, തം സബ്ബം പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാത’’ന്തി. ഏവം വസ്സാവാസികചീവരമ്പി പുബ്ബേ യേഭുയ്യേന സങ്ഘസ്സേവ ദേന്തി, തസ്മാ ‘‘കഥിനചീവരം ദേമാ’’തി വുത്തേ കഥിനചീവരഭാവേന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം, ‘‘വസ്സാവാസികം ദേമാ’’തി വുത്തേ വസ്സാവാസികചീവരഭാവേനേവ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. കസ്മാ? ‘‘യഥാ ദായകാ വദന്തി, തഥാ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫) വചനതോ.

കിഞ്ചി അവത്വാ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ ഠപേത്വാ ഗതേ കിം കാതബ്ബന്തി? തത്ഥ സചേ ‘‘ഇദം വത്ഥു ചേതിയസ്സ വാ സങ്ഘസ്സ വാ പരപുഗ്ഗലസ്സ വാ അത്ഥായ പരിണത’’ന്തി ജാനേയ്യ, തേസം അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. അഥ ‘‘മമത്ഥായ പരിണത’’ന്തി ജാനേയ്യ, അത്തനോ അത്ഥായ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൨൯) ‘‘നവ അധമ്മികദാനാനീ’’തിആദി. അഥ ന കിഞ്ചി ജാനേയ്യ, അത്തനോ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ കിഞ്ചി അവത്വാ ഠപിതം തസ്സേവ പുഗ്ഗലികം ഹോതി. ന ഹി ചേതിയാദീനം അത്ഥായ പരിണതം ¶ കിഞ്ചി അവത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥേ വാ പാദമൂലേ വാ ഠപേതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) ‘‘പുഗ്ഗലസ്സ ദേതീതി ‘ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘ഇമം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ ദേതീ’’തിആദി.

‘‘ഇമിസ്സം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, കഥം ഭാജേതബ്ബന്തി? ‘‘അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനീ’’തി വുത്തത്താ യേ ഭിക്ഖൂ ഇമസ്മിം വസ്സേ വസ്സാവാസികം ന ലഭിംസു, തേസം ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ ഏകേകം ചീവരം വാ സാടകം വാ ദാതബ്ബം. അഥ ചീവരാനം വാ സാടകാനം വാ അവസിട്ഠേസു സന്തേസു പുന ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദുതിയഭാഗോ ദാതബ്ബോ. തതോ ചീവരേസു വാ സാടകേസു വാ ഖീണേസു യേ ലഭന്തി, തേസു പച്ഛിമസ്സ ¶ വസ്സാദീനി സല്ലക്ഖേതബ്ബാനി. ന കേവലം തസ്മിം കഥിനത്ഥതദിവസേ ദിന്നദുസ്സാനി ഏവ കഥിനാനിസംസാനി നാമ ഹോന്തി, അഥ ഖോ യാവ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരാ സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നചീവരാനിപി സങ്ഘികേന തത്രുപ്പാദേന ആരാമികേഹി ആഭതചീവരാനിപി കഥിനാനിസംസാനിയേവ ഹോന്തി. തസ്മാ താദിസേസു ചീവരേസു ഉപ്പജ്ജമാനേസു യഥാവുത്തസല്ലക്ഖിതവസ്സസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹേട്ഠതോ പട്ഠായ പുനപ്പുനം ഗാഹേതബ്ബം. ‘‘ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വചനതോ തസ്മിം വസ്സേ വസ്സാവാസികചീവരാനം അനുപ്പജ്ജനതോ വാ ഉപ്പജ്ജമാനേസുപി ഠിതികായ അഗാഹാപനതോ വാ വസ്സാവാസികഠിതികായ അഭാവേ സതി ലദ്ധബ്ബകഥിനാനിസംസേ തസ്സം ഉപചാരസീമായം സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ പടിപാടിയാ നിസീദാപേത്വാ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ഠിതികം കത്വാ ഏകേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകേകം ചീവരം വാ സാടകം വാ ദാതബ്ബം. സങ്ഘനവകസ്സ ¶ ദാനകാലേപി മഹാഥേരാ ആഗച്ഛന്തി, ‘‘ഭന്തേ, വീസതിവസ്സാനം ദീയതി, തുമ്ഹാകം ഠിതികാ അതിക്കന്താ’’തി ന വത്തബ്ബാ, ഠിതികം ഠപേത്വാ തേസം ദത്വാ പച്ഛാ ഠിതികായ ദാതബ്ബം. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേ പച്ഛാ ആഗതാനം പഠമഭാഗോ ന പാപുണാതി, ദുതിയഭാഗതോ വസ്സഗ്ഗേന ദാതബ്ബോ. അയം ഠിതികാവിചാരോ ചതുപച്ചയഭാജനകഥാതോ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൦൨) ഗഹേതബ്ബോതി.

നനു ച ഭോ ഏകച്ചാനി കഥിനാനിസംസചീവരാനി മഹഗ്ഘാനി, ഏകച്ചാനി അപ്പഗ്ഘാനി ഹോന്തി, കഥം ഏകേകസ്സ ഏകേകസ്മിം ദിന്നേ അഗ്ഘസമത്തം ഭവേയ്യാതി? വുച്ചതേ – ഭണ്ഡാഗാരചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ഇച്ഛിതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൪൩) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡാഗാരേ ചീവരം ഉസ്സന്നം ഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മുഖീഭൂതേന സങ്ഘേന ഭാജേതും…പേ… അഥ ഖോ ചീവരഭാജകാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി ‘കഥം നു ഖോ ചീവരം ഭാജേതബ്ബ’ന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഉച്ചിനിത്വാ തുലയിത്വാ വണ്ണാവണ്ണം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം ബന്ധിത്വാ ചീവരപടിവീസം ഠപേതു’’ന്തി. അട്ഠകഥായഞ്ച (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘ഉച്ചിനിത്വാതി ‘ഇദം ഥൂലം, ഇദം സണ്ഹം, ഇദം ഘനം, ഇദം തനുകം, ഇദം പരിഭുത്തം, ഇദം അപരിഭുത്തം, ഇദം ദീഘതോ ഏത്തകം, പുഥുലതോ ഏത്തക’ന്തി ഏവം വത്ഥാനി വിചിനിത്വാ. തുലയിത്വാതി ‘ഇദം ഏത്തകം അഗ്ഘതി, ഇദം ഏത്തക’ന്തി ഏവം അഗ്ഘപരിച്ഛേദം കത്വാ. വണ്ണാവണ്ണം കത്വാതി സചേ സബ്ബേസം ഏകേകമേവ ദസദസഅഗ്ഘനകം പാപുണാതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ പാപുണാതി, യം നവ വാ അട്ഠ വാ അഗ്ഘതി, തം അഞ്ഞേന ഏകഅഗ്ഘനകേന ച ദ്വിഅഗ്ഘനകേന ച സദ്ധിം ബന്ധിത്വാ ഏതേന ഉപായേന ¶ സമേ പടിവീസേ ഠപേത്വാതി അത്ഥോ ¶ . ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ വഗ്ഗം ബന്ധിത്വാതി സചേ ഏകേകസ്സ ദീയമാനേ ദിവസോ ന പഹോതി, ദസ ദസ ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ ദസ ദസ ചീവരപടിവീസേ ഏകവഗ്ഗം ബന്ധിത്വാ ഏകം ഭണ്ഡികം കത്വാ ഏവം ചീവരപടിവീസം ഠപേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ഏവം ഠപിതേസു ചീവരപടിവീസേസു കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. തേന ഞായതി ‘‘ഭണ്ഡാഗാരചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ഇച്ഛിതബ്ബം, കുസപാതോ ച കാതബ്ബോ’’തി.

ഇമസ്മിം പന കഥിനാനിസംസചീവരഭാജനേ അഗ്ഘസമത്തം ന ഇച്ഛിതബ്ബം, കുസപാതോ ച ന കാതബ്ബോ. തഥാ ഹി വുത്തം കഥിനക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘ഏവം അത്ഥതേ പന കഥിനേ സചേ കഥിനചീവരേന സദ്ധിം ആഭതം ആനിസംസം ദായകാ ‘യേന അമ്ഹാകം കഥിനം ഗഹിതം, തസ്സേവ ദേമാ’തി ദേന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനിസ്സരോ. അഥ അവിചാരേത്വാവ ദത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഇസ്സരോ, തസ്മാ സചേ കഥിനത്ഥാരകസ്സ സേസചീവരാനിപി ദുബ്ബലാനി ഹോന്തി, സങ്ഘേന അപലോകേത്വാ തേസമ്പി അത്ഥായ വത്ഥാനി ദാതബ്ബാനി, കമ്മവാചാ പന ഏകായേവ വട്ടതി. അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനി. ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനി’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘അഗ്ഘപരിച്ഛേദം കത്വാ’’തി വാ ‘‘കുസപാതോ കാതബ്ബോ’’തി വാ. തേന ഞായതി ‘‘കഥിനാനിസംസചീവരാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ വാ വുഡ്ഢതരതോ വാ പട്ഠായേവ ദാതബ്ബാനി, നേവ അഗ്ഘസമത്തം കാതബ്ബം, ന കുസോ പാതേതബ്ബോ’’തി.

ഇദാനി പന വസ്സാവാസികഭാവേന അദിന്നത്താ വസ്സാവാസികഠിതികായ അകതത്താ ച കഥിനത്ഥതചീവരതോ ച കഥിനത്ഥാരകസ്സ അവസേസചീവരത്ഥായ ദിന്നവത്ഥതോ ച അവസേസകഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വുഡ്ഢതരതോ പട്ഠായ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഏകം വത്ഥം ദാതബ്ബം, തേസു പന വരം വരം വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബം ¶ . കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘പച്ഛിമവസ്സൂപനായികദിവസേ പന സചേ കാലം ഘോസേത്വാ സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ കോചി ദസഹത്ഥം വത്ഥം ആഹരിത്വാ വസ്സാവാസികം ദേതി, ആഗന്തുകോ സചേ ഭിക്ഖുസങ്ഘത്ഥേരോ ഹോതി, തസ്സ ദാതബ്ബം. നവകോ ചേ ഹോതി, സമ്മതേന ഭിക്ഖുനാ സങ്ഘത്ഥേരോ വത്തബ്ബോ ‘സചേ, ഭന്തേ, ഇച്ഛഥ, പഠമഭാഗം മുഞ്ചിത്വാ ഇദം വത്ഥം ഗണ്ഹഥാ’തി. അമുഞ്ചന്തസ്സ ന ദാതബ്ബം. സചേ പന പുബ്ബേ ഗാഹിതം മുഞ്ചിത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദാതബ്ബം. ഏതേനേവ ഉപായേന ദുതിയത്ഥേരതോ പട്ഠായ പരിവത്തേത്വാ പത്തട്ഠാനേ ആഗന്തുകസ്സ ദാതബ്ബം. സചേ പഠമവസ്സൂപഗതാ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വാ വത്ഥാനി അലത്ഥും, ലദ്ധം ലദ്ധം ഏതേനേവ ഉപായേന വിസ്സജ്ജാപേത്വാ യാവ ആഗന്തുകസ്സ സമകം ഹോതി, താവ ദാതബ്ബം. തേന പന സമകേ ലദ്ധേ അവസിട്ഠോ അനുഭാഗോ ഥേരാസനേ ദാതബ്ബോ’’തി ¶ സേനാസനക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮) വചനതോ തംസംവണ്ണനാഭൂതായം വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൧൮) ‘‘ആഗന്തുകോ സചേ ഭിക്ഖൂതി ചീവരേ ഗാഹിതേ പച്ഛാ ആഗതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പത്തട്ഠാനേതി വസ്സഗ്ഗേന പത്തട്ഠാനേ. പഠമവസ്സൂപഗതാതി ആഗന്തുകസ്സ ആഗമനതോ പുരേതരമേവ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപനായികായ വസ്സൂപഗതാ. ലദ്ധം ലദ്ധന്തി ദായകാനം സന്തികാ ആഗതാഗതസാടക’’ന്തി വചനതോ, വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൧൮) ‘‘പഠമഭാഗം മുഞ്ചിത്വാതി ഇദം ചേ പഠമഗാഹിതവത്ഥുതോ മഹഗ്ഘം ഹോതീതി ലിഖിത’’ന്തി വചനതോ ച വിഞ്ഞായതി. ഏവം അട്ഠകഥായം ടീകാസു ച വസ്സാവാസികദാനേ പച്ഛാ ആഭതം മഹഗ്ഘവത്ഥം മഹാഥേരതോ പട്ഠായ പരിവത്തേത്വാ തേഹി അനിച്ഛിതംയേവ വസ്സഗ്ഗേന പത്തസ്സ പച്ഛാ ആഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാതബ്ബഭാവസ്സ വുത്തത്താ വരം വരം വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബന്തി വിഞ്ഞായതി.

‘‘സചേ ¶ പഠമവസ്സൂപഗതാ ദ്വേ തീണി ചത്താരി പഞ്ച വാ വത്ഥാനി അലത്ഥു’’ന്തി വത്ഥഗണനായ ഏവ വുത്തത്താ, അഗ്ഘഗണനായ അവുത്തത്താ ച കഥിനാനിസംസവത്ഥസ്സ ച വസ്സാവാസികഗതികഭാവസ്സ വചനതോ കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി വത്ഥഗണനാവസേനേവ ഭാജേതബ്ബാനി, ന അഗ്ഘസമഭാവേനാതി ച ദട്ഠബ്ബാനി, തേനേവ ച കാരണേന ‘‘യോ ബഹൂനി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി ദേതി, തസ്സ സന്തകേനേവ അത്ഥരിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വുത്തം. ബഹൂനി ഹി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി വിഭജനകാലേ സങ്ഘസ്സ ഉപകാരകാനി ഹോന്തീതി.

പാളിഅട്ഠകഥാദീഹി, നേത്വാ വുത്തം വിനിച്ഛയം;

കഥിനേ ചീവരേ മയ്ഹം, ചിന്തയന്തു വിചക്ഖണാ.

ചിന്തയിത്വാ പുനപ്പുനം, യുത്തം ചേ ധാരയന്തു തം;

അയുത്തഞ്ചേ ഇതോ അഞ്ഞം, പരിയേസന്തു കാരണന്തി.

‘‘യോ ച തത്ഥ ചീവരുപ്പാദോ, സോ നേസം ഭവിസ്സതീ’’തി ചീവരസ്സേവ അത്ഥതകഥിനാനം ഭിക്ഖൂനം സന്തകഭാവസ്സ ഭഗവതാ വുത്തത്താ ചീവരതോ അഞ്ഞാനി സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നാനി പിണ്ഡപാതാദീനി വത്ഥൂനി ഉപചാരസീമം പവിട്ഠസ്സ ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ സന്തകം ഹോന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ‘‘കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാ ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാ ഗമിസ്സന്തി ¶ , ആനിസംസോ പന ഇതരേസംയേവ ഹോതീ’’തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം ദാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൩) പാഠം ഉപനിസ്സായ കഥിനാനിസംസചീവരമ്പി സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസംയേവ ദേന്തി, ന പനേവം കാതബ്ബം. ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതഞ്ഹി അകാലചീവരമേവ സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസം കത്വാ ദാതബ്ബം. വസ്സാവാസികകഥിനാനിസംസാദികാലചീവരം പന സമകമേവ ദാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ചീവരക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൩) ‘‘സാമണേരാനം ഉപഡ്ഢപടിവീസന്തി ഏത്ഥ യേ സാമണേരാ അത്തിസ്സരാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ¶ കത്തബ്ബകമ്മം ന കരോന്തി, ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാസു യുത്താ ആചരിയുപജ്ഝായാനംയേവ വത്തപടിപത്തിം കരോന്തി, അഞ്ഞേസം ന കരോന്തി, ഏതേസംയേവ ഉപഡ്ഢഭാഗോ ദാതബ്ബോ. യേ പന പുരേഭത്തഞ്ച പച്ഛാഭത്തഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ കത്തബ്ബകിച്ചം കരോന്തി, തേസം സമകോ ദാതബ്ബോ. ഇദഞ്ച പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നേന ഭണ്ഡാഗാരേ ഠപിതേന അകാലചീവരേനേവ കഥിതം, കാലചീവരം പന സമകമേവ ദാതബ്ബ’’ന്തി.

കച്ചി നു ഖോ സാമണേരാ വസ്സം ഉപഗതാ, യേന ആനിസംസം ലഭേയ്യുന്തി? ആമ ഉപഗതാതി. കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘അഥ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഉപഗതാ, ഏകോ പരിപുണ്ണവസ്സോ സാമണേരോ, സോ ചേ പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പജ്ജതി, ഗണപൂരകോ ചേവ ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) വചനതോ വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പന്നോ പഠമപവാരണായ പവാരേതുമ്പി ലഭതി, വസ്സികോ ച ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതീതി സാമണേരാനം വസ്സൂപഗമനം അനുഞ്ഞാതം ഹോതി. സാമണേരാ കഥിനാനിസംസം ലഭന്തീതി വദന്തീ’’തി വചനതോതി.

തത്രുപ്പാദേസു കഥിനാനിസംസേസു യദി ആരാമികാ തണ്ഡുലാദീഹി വത്ഥാനി ചേതാപേന്തി, വത്ഥേഹിപി തണ്ഡുലാദീനി ചേതാപേന്തി, തത്ഥ കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? വിഭജനകാലേ വിജ്ജമാനവത്ഥുവസേന കാതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘തത്രുപ്പാദേന തണ്ഡുലാദിനാ വത്ഥൂസു ചേതാപിതേസു അത്ഥതകഥിനാനമേവ താനി വത്ഥാനി പാപുണന്തി. വത്ഥേഹി പന തണ്ഡുലാദീസു ചേതാപിതേസു സബ്ബേസം താനി പാപുണന്തീതി വുത്ത’’ന്തി. ‘‘സചേ പന ഏകസീമായം ബഹൂ വിഹാരാ ഹോന്തീ’’തി ഏത്ഥ കതരസീമാ അധിപ്പേതാതി? ഉപചാരസീമാ. ഉപചാരസീമായംയേവ ഹി സങ്ഘലാഭവിഭജനാദികം സിജ്ഝതി. വുത്തഞ്ഹേതം ¶ വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൬) ‘‘കഥിനത്ഥതസീമായന്തി ¶ ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തം, ഉപചാരസീമട്ഠസ്സ മതകചീവരാദിഭാഗിയതായ ബദ്ധസീമായ തത്രുപ്പാദാഭാവതോ വിഞ്ഞേയ്യമേതം ‘ഉപചാരസീമാവ അധിപ്പേതാ’തി’’.

ഏവം കഥിനത്ഥാരം ദസ്സേത്വാ സങ്ഘേ രുചിതായ മാതികാപലിബോധഉബ്ഭാരേ അദസ്സേത്വാവ അന്തേ ആനിസംസം ദസ്സേതും ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അട്ഠവിധാ മാതികാ പക്കമനന്തികാ, നിട്ഠാനന്തികാ, സന്നിട്ഠാനന്തികാ, നാസനന്തികാ, സവനന്തികാ, ആസാവച്ഛേദികാ, സീമാതിക്കന്തികാ, സഹുബ്ഭാരാതി. തത്ഥ അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു കതപരിയോസിതം ചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം ന പച്ചേസ്സാമീ’’തി പക്കമതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപചാരസീമാതിക്കമേനേവ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി, പഞ്ചാനിസംസാനി അലഭനേയ്യോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ പക്കമനമേവസ്സ അന്തഭൂതത്താ പക്കമനന്തികോ നാമ ഹോതി.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അനിട്ഠിതമേവ അത്തനോ ഭാഗഭൂതം ചീവരം ആദായ അഞ്ഞം വിഹാരം ഗതോ, തസ്സ ബഹിഉപചാരസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇമസ്മിംയേവ വിഹാരേ ഇമം ചീവരം കാരേസ്സാമി, ന പുരാണവിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, സോ ബഹിസീമായമേവ തം ചീവരം കാരേതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ തസ്മിം ചീവരേ നിട്ഠിതേ കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ചീവരനിട്ഠാനമേവസ്സ അന്തോതി നിട്ഠാനന്തികോ നാമ.

ഭിക്ഖു അത്ഥതകഥിനോ അകതചീവരമാദായ പക്കമതി, തസ്സ ബഹിഉപചാരസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇമം ചീവരം നേവ കാരേസ്സാമി, പോരാണവിഹാരഞ്ച ന പച്ചേസ്സാമീ’’തി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ തേന സന്നിട്ഠാനേന കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ സന്നിട്ഠാനമേവസ്സ അന്തോതി സന്നിട്ഠാനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ¶ ഭിക്ഖു അകതമേവ ചീവരം ആദായ പക്കമതി, ബഹിസീമഗതസ്സ തസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധേവിമം ചീവരം കാരേസ്സാമി, ന ച പോരാണവിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, തസ്സ ചീവരം കുരുമാനം ചോരാദീഹി നസ്സതി, അഗ്യാദീഹി വിനസ്സതി, കഥിനുബ്ഭാരോ ഹോതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ നാസനമേവസ്സ അന്തോതി നാസനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അകതചീവരമാദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി ¶ , തസ്സ ബഹിസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധേവിമം ചീവരം കാരേസ്സാമീ’’തി, സോ കതചീവരോ സുണാതി ‘‘വിഹാരേ കിര സങ്ഘേന കഥിനം ഉബ്ഭത’’ന്തി, തേന സവനമത്തേനസ്സ കഥിനം ഉബ്ഭതം ഹോതി. അയം കഥിനബ്ഭാരോ സവനമേവസ്സ അന്തോതി സവനന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അഞ്ഞത്ഥ പച്ചാസാചീവരകാരണാ പക്കമതി, തസ്സ ബഹിസീമഗതസ്സ ഏവം ഹോതി ‘‘ഇധ ബഹിസീമായമേവ ചീവരപച്ചാസം പയിരുപാസാമി, ന വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി, സോ തത്ഥേവ തം ചീവരപച്ചാസം പയിരുപാസതി, സോ തം ചീവരപച്ചാസം അലഭമാനോ ചീവരാസാ പച്ഛിജ്ജതി, തേനേവ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ആസാവച്ഛേദസഹിതത്താ ആസാവച്ഛേദികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു അകതചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി, സോ ബഹിസീമഗതോ തം ചീവരം കാരേതി, സോ കതചീവരോ ‘‘വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ ബഹിഉപചാരസീമായമേവ കഥിനുബ്ഭാരകാലം വീതിനാമേതി, തസ്സ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ ചീവരകാലസ്സ അന്തിമദിവസസങ്ഖാതായ സീമായ അതിക്കന്തത്താ സീമാതിക്കന്തികോ നാമ.

അത്ഥതകഥിനോ ഭിക്ഖു ചീവരം ആദായ ‘‘ഇമം വിഹാരം പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പക്കമതി, സോ കതചീവരോ ‘‘വിഹാരം ¶ പച്ചേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ പച്ചാഗന്ത്വാ വിഹാരേ കഥിനുബ്ഭാരം പപ്പോതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സഹ കഥിനുബ്ഭാരോ ഭവതി. അയം കഥിനുബ്ഭാരോ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂഹി സഹ കതത്താ സഹുബ്ഭാരോ നാമ. അയം അട്ഠവിധോ കഥിനുബ്ഭാരോ അട്ഠ മാതികാ നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം കഥിനക്ഖന്ധകപാളിയം (മഹാവ. ൩൧൦) ‘‘അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ, മാതികാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരായ പക്കമനന്തികാ നിട്ഠാനന്തികാ സന്നിട്ഠാനന്തികാ നാസനന്തികാ സവനന്തികാ ആസാവച്ഛേദികാ സീമാതിക്കന്തികാ സഹുബ്ഭാരാതി. ഭിക്ഖു അത്ഥതകഥിനോ കതചീവരമാദായ പക്കമതി ‘ന പച്ചേസ്സ’ന്തി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പക്കമനന്തികോ കഥിനുബ്ഭാരോ’’തിആദി, വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണേ ച –

‘‘പക്കമനഞ്ച ¶ നിട്ഠാനം, സന്നിട്ഠാനഞ്ച നാസനം;

സവനമാസാ ച സീമാ ച, സഹുബ്ഭാരോതി അട്ഠിമാ’’തി. (വി. വി. ൨൭൦൯);

പലിബോധോ ദുവിധോ ആവാസപലിബോധോ, ചീവരപലിബോധോതി. തത്ഥ ‘‘യസ്മിം വിഹാരേ കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി, തസ്മിം വസിസ്സാമീ’’തി അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛന്തോപി ‘‘പുന തം വിഹാരം ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി സാപേക്ഖോ ഹോതി. അയം ആവാസപലിബോധോ നാമ. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം അകതം വാ ഹോതി അപരിയോസിതം വാ, ‘‘അഞ്ഞതോ ചീവരം ലച്ഛാമീ’’തി ആസാ വാ അനുപച്ഛിന്നാ ഹോതി. അയം ചീവരപലിബോധോ നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം കഥിനക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൨൫) ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ കഥിനസ്സ പലിബോധാ? ആവാസപലിബോധോ ച ചീവരപലിബോധോ ച. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ആവാസപലിബോധോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വസതി വാ തസ്മിം ആവാസേ, സാപേക്ഖോ വാ പക്കമതി ‘പച്ചേസ്സ’ന്തി, ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ആവാസപലിബോധോ ഹോതി. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ചീവരപലിബോധോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചീവരം അകതം ¶ വാ ഹോതി വിപ്പകതം വാ, ചീവരാസാ വാ അനുപച്ഛിന്നാ, ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചീവരപലിബോധോ ഹോതീ’’തി.

ഉബ്ഭാരോ ദുവിധോ അട്ഠമാതികാഉബ്ഭാരഅന്തരുബ്ഭാരവസേന. തത്ഥ ബഹിഉപചാരസീമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം വസേന വുത്താ സത്ത കഥിനുബ്ഭാരാ ച ബഹിഉപചാരസീമം ഗന്ത്വാ നിവത്തേത്വാ കഥിനത്ഥതവിഹാരേ അന്തരുബ്ഭാരം പത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സഹ അന്തരുബ്ഭാരസ്സ കതത്താ സഹുബ്ഭാരസങ്ഖാതോ ഏകോ കഥിനുബ്ഭാരോ ചാതി ഇമേ അട്ഠ കഥിനുബ്ഭാരാ അട്ഠമാതികായ പവിട്ഠത്താ അട്ഠമാതികാഉബ്ഭാരോ നാമ. ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ തസ്മിംയേവ വിഹാരേ നിസീദിത്വാ കഥിനുബ്ഭാരം ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ കഥിനുബ്ഭാരോ അട്ഠമാതികായ അപ്പവിട്ഠോ ഹുത്വാ കാലപരിച്ഛേദം അപ്പത്വാ അന്തരായേവ കതത്താ അന്തരുബ്ഭാരോ നാമ.

അന്തരുബ്ഭാരസഹുബ്ഭാരാ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായേവ കതാ, ഏവം സന്തേ കോ തേസം വിസേസോതി? അന്തരുബ്ഭാരോ ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ അന്തോസീമായമേവ ഠിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി കതോ. സഹുബ്ഭാരോ ബഹിസീമം ഗതേന ഭിക്ഖുനാ പച്ചാഗന്ത്വാ തം അന്തരുബ്ഭാരം പത്വാ തേഹി അന്തോസീമട്ഠേഹി ഭിക്ഖൂഹി സഹ കതോതി അയമേതേസം വിസേസോ. പക്കമനന്തികാദയോ സത്ത കഥിനുബ്ഭാരാ ന കമ്മവാചായ ¶ കതാ, കേവലം ദ്വിന്നം പലിബോധാനം ഉപച്ഛേദേന പഞ്ചഹി ആനിസംസേഹി വിഗതത്താ കഥിനുബ്ഭാരാ നാമ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന വിനയവിനിച്ഛയേ –

‘‘അട്ഠന്നം മാതികാനം വാ, അന്തരുബ്ഭാരതോപി വാ;

ഉബ്ഭാരാപി ദുവേ വുത്താ, കഥിനസ്സ മഹേസിനാ’’തി.

തട്ടീകായമ്പി ‘‘അട്ഠന്നം മാതികാനന്തി ബഹിസീമഗതാനം വസേന വുത്താ. പക്കമനന്തികാദയോ സത്ത മാതികാ ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ അന്തരുബ്ഭാരം ¶ സമ്പത്തസ്സ വസേന വുത്താ, സഹുബ്ഭാരോ ഇമാസം അട്ഠന്നം മാതികാനം വസേന ച. അന്തരുബ്ഭാരതോപി വാതി ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ തത്ഥേവ വസിത്വാ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മേന ഉബ്ഭതകഥിനാനം വസേന ലബ്ഭനതോ അന്തരുബ്ഭാരോതി മഹേസിനാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരാ ദുവേ വുത്താതി യോജനാ. ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ ആഗതസ്സ വസേന സഉബ്ഭാരോ, ബഹിസീമം അഗതാനം വസേന അന്തരുബ്ഭാരോതി ഏകോയേവ ഉബ്ഭാരോ ദ്വിധാ വുത്തോ’’തി വുത്തം.

കസ്മാ പന അന്തരുബ്ഭാരവസേന കമ്മവാചായ കഥിനം ഉബ്ഭതന്തി? മഹാദാനം ദാതുകാമേഹി ഉപാസകേഹി ആഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ അകാലചീവരം ദാതുകാമേഹി യാചിതത്താ. വുത്തഞ്ഹി ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗപാളിയം (പാചി. ൯൨൫) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരേന ഉപാസകേന സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ വിഹാരോ കാരാപിതോ ഹോതി, സോ തസ്സ വിഹാരസ്സ മഹേ ഉഭതോസങ്ഘസ്സ അകാലചീവരം ദാതുകാമോ ഹോതി. തേന ഖോ പന സമയേന ഉഭതോസങ്ഘസ്സ കഥിനം അത്ഥതം ഹോതി. അഥ ഖോ സോ ഉപാസകോ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ കഥിനുദ്ധാരം യാചീ’’തിആദി. കഥം പന കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി? ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി. സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, സങ്ഘോ കഥിനം ഉദ്ധരതി. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി കഥിനസ്സ ഉദ്ധാരോ, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ. ഉബ്ഭതം സങ്ഘേന കഥിനം, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഏവം കാതബ്ബാതി. വുത്തഞ്ഹി ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം ഉദ്ധരിതും, ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം ഉദ്ധരിതബ്ബം. ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ – സുണാതു മേ…പേ… ധാരയാമീ’’തി.

ഏതേന ¶ ¶ ച കഥിനുബ്ഭാരേന പുബ്ബേ കതം കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം ഉബ്ഭതന്തി വദന്തി, ന പന കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉബ്ഭതം, അഥ ഖോ അത്ഥാരകമ്മമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മം ഉബ്ഭതം ഭവേയ്യ, തായ കമ്മവാചായ കഥിനദുസ്സദാനസ്സ സിജ്ഝനതോ ഇമായ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ തം പുബ്ബേ ദിന്നദുസ്സം പുന ആഹരാപേതബ്ബം സിയാ, ന പഞ്ചാനിസംസവിഗമനം. യസ്മാ പന ഇമായ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ പഞ്ചാനിസംസവിഗമനമേവ ഹോതി, ന പുബ്ബേ ദിന്നകഥിനദുസ്സസ്സ പുന ആഹരാപനം. തേന വിഞ്ഞായതി ‘‘പഞ്ചാനിസംസലാഭകാരണം അത്ഥരണകമ്മമേവ ഇമായ കഥിനബ്ഭാരകമ്മവാചായ ഉദ്ധരീയതി, ന കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാതി, തസ്മാ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചാകരണതോ പച്ഛാ സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം ചീവരം അകാലചീവരം ഹോതി, സങ്ഘോ പഞ്ചാനിസംസേ ന ലഭതി, ചീവരം സബ്ബസങ്ഘികം ഹുത്വാ ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ ഭാജനീയം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. അയമത്ഥോ കഥിനദുസ്സദാനഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ ച കഥിനുബ്ഭാരകമ്മവാചായ ച അത്ഥഞ്ച അധിപ്പായഞ്ച സുട്ഠു വിനിച്ഛിനിത്വാ പുബ്ബാപരം സംസന്ദിത്വാ പച്ചേതബ്ബോതി.

ഏത്ഥ സിയാ – കഥിനുബ്ഭാരം യാചന്താനം സബ്ബേസം കഥിനുബ്ഭാരോ ദാതബ്ബോ, ഉദാഹു ഏകച്ചാനന്തി, കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ സബ്ബേസം ദാതബ്ബോ, കഥിനുബ്ഭാരകമ്മേന പഞ്ചാനിസംസവിഗമനതോ സങ്ഘസ്സ ലാഭന്തരായോ ഭവേയ്യ, അഥ ഏകച്ചാനം മുഖോലോകനം വിയ സിയാതി? യദി കഥിനത്ഥാരമൂലകലാഭതോ കഥിനുബ്ഭാരമൂലകലാഭോ മഹന്തോ ഭവേയ്യ, തേസം യാചന്താനം കഥിനുബ്ഭാരോ ദാതബ്ബോ. യദി അപ്പകോ, ന ദാതബ്ബോ. യദി സമോ, കുലപ്പസാദത്ഥായ ദാതബ്ബോതി. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൯൨൭) ‘‘കീദിസോ കഥിനുദ്ധാരോ ദാതബ്ബോ, കീദിസോ ന ദാതബ്ബോതി? യസ്സ ¶ അത്ഥാരമൂലകോ ആനിസംസോ മഹാ, ഉബ്ഭാരമൂലകോ അപ്പോ, ഏവരൂപോ ന ദാതബ്ബോ. യസ്സ പന അത്ഥാരമൂലകോ ആനിസംസോ അപ്പോ, ഉബ്ഭാരമൂലകോ മഹാ, ഏവരൂപോ ദാതബ്ബോ. സമാനിസംസോപി സദ്ധാപരിപാലനത്ഥം ദാതബ്ബോവാ’’തി. ഇമിനാപി വിഞ്ഞായതി ‘‘പഞ്ചാനിസംസാനം കാരണഭൂതം അത്ഥാരകമ്മമേവ ഉദ്ധരീയതി, ന കഥിനദുസ്സദാനഭൂതം ഞത്തിദുതിയകമ്മ’’ന്തി.

ആനിസംസകഥായം പഞ്ചാതി ഇദാനി വുച്ചമാനാ അനാമന്തചാരാദയോ പഞ്ച കിരിയാ. കപ്പിസ്സന്തീതി കപ്പാ ഭവിസ്സന്തി, അനാപത്തികാരണാ ഭവിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. അനാമന്തചാരോതി അനാമന്തേത്വാ ചരണം. യോ ഹി ദായകേഹി ഭത്തേന നിമന്തിതോ ഹുത്വാ സഭത്തോ സമാനോ വിഹാരേ സന്തം ¶ ഭിക്ഖും അനാമന്തേത്വാ കുലേസു ചാരിത്തം ആപജ്ജതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചാരിത്തസിക്ഖാപദേന പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതി, സാ ആപത്തി അത്ഥതകഥിനസ്സ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തത്ഥ ചാരിത്തസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു നിമന്തിതോ സഭത്തോ സമാനോ സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛാ പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ കുലേസു ചാരിത്തം ആപജ്ജേയ്യ അഞ്ഞത്ര സമയാ, പാചിത്തിയം. തത്ഥായം സമയോ ചീവരദാനസമയോ ചീവരകാരസമയോ, അയം തത്ഥ സമയോ’’തി അചേലകവഗ്ഗേ പഞ്ചമസിക്ഖാപദം (പാചി. ൨൯൯-൩൦൦). ചീവരവിപ്പവാസോതി തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരേന വാ സബ്ബേന വാ വിനാ ഹത്ഥപാസേ അകത്വാ അരുണുട്ഠാപനം, ഏവം കരോതോപി ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ ച ദുതിയകഥിനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘നിട്ഠിതചീവരസ്മിം പന ഭിക്ഖുനാ ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ ഏകരത്തമ്പി ചേ ഭിക്ഖു തിചീവരേന വിപ്പവസേയ്യ അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാ, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ആഗതം നിസ്സഗ്ഗിയേസു ദുതിയസിക്ഖാപദം (പാരാ. ൪൭൨).

ഗണഭോജനന്തി ¶ ഏതേന ഗണഭോജനസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി വുത്താതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഗണഭോജനം നാമ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം ദേഥാ’’തി ഭിക്ഖൂനം വിഞ്ഞത്തിയാ വാ ‘‘അമ്ഹാകം ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദായകാനം നിമന്തനേന വാ അകപ്പിയവോഹാരേന ചത്താരോ വാ അതിരേകാ വാ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ പടിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഏകതോ ഭുഞ്ജനം. ഗണഭോജനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘ഗണഭോജനേ അഞ്ഞത്ര സമയാ പാചിത്തിയം. തത്ഥായം സമയോ ഗിലാനസമയോ ചീവരദാനസമയോ ചീവരകാരസമയോ അദ്ധാനഗമനസമയോ നാവാഭിരുഹനസമയോ മഹാസമയോ സമണഭത്തസമയോ, അയം തത്ഥ സമയോ’’തി ആഗതം ഭോജനവഗ്ഗേ ദുതിയസിക്ഖാപദം (പാചി. ൨൧൫). അനധിട്ഠിതം അവികപ്പിതം വട്ടതീതി പഠമകഥിനസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ പഠമകഥിനസിക്ഖാപദം നാമ ‘‘നിട്ഠിതചീവരസ്മിം പന ഭിക്ഖുനാ ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബം, തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ആഗതം നിസ്സഗ്ഗിയേസു പഠമസിക്ഖാപദം (പാരാ. ൪൭൨). കഥിനത്ഥതസീമായാതി ഉപചാരസീമം സന്ധായ വുത്തം. മതകചീവരന്തി മതസ്സ ചീവരം. തത്രുപ്പാദേനാതി സങ്ഘസന്തകേന ആരാമുയ്യാനഖേത്തവത്ഥുആദിനാ. യം സങ്ഘികം ചീവരം ഉപ്പജ്ജതി, തം തേസം ഭവിസ്സതീതി ഇമിനാ ചീവരമേവ കഥിനത്ഥാരകാനം ഭിക്ഖൂനം സന്തകം ഹോതി, തതോ അഞ്ഞം പിണ്ഡപാതഭേസജ്ജാദികം ആഗതാഗതസ്സ സങ്ഘസ്സ സന്തകം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ അട്ഠങ്ഗസമ്പന്നോ, ലജ്ജീ ഭിക്ഖു സുപേസലോ;

കരേയ്യ കഥിനത്ഥാരം, ഉബ്ഭാരഞ്ചാപി സാധുകന്തി.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കഥിനത്ഥാരവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകൂനതിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൦. ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയകഥാ

൨൨൭. ഏവം ¶ കഥിനവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഗരുഭണ്ഡാദിവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ‘‘ഗരുഭണ്ഡാനീതി ഏത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരൂതി –

‘‘പുമേ ആചരിയാദിമ്ഹി, ഗരു മാതാപിതൂസുപി;

ഗരു തീസു മഹന്തേ ച, ദുജ്ജരാലഹുകേസു ചാ’’തി. –

വുത്തേസു അനേകത്ഥേസു അലഹുകവാചകോ. ഭണ്ഡ-സദ്ദോ ‘‘ഭാജനാദിപരിക്ഖാരേ, ഭണ്ഡം മൂലധനേപി ചാ’’തി ഏത്ഥ ഭാജനാദിപരിക്ഖാരത്ഥോ ഹോതി. വചനത്ഥോ പന ഗരന്തി ഉഗ്ഗച്ഛന്തി ഉഗ്ഗതാ പാകടാ ഹോന്തീതി ഗരൂനി, ഭഡിതബ്ബാനി ഇച്ഛിതബ്ബാനീതി ഭണ്ഡാനി, ഗരൂനി ച താനി ഭണ്ഡാനി ചാതി ഗരുഭണ്ഡാനി, ആരാമാദീനി വത്ഥൂനി. ഇതി ആദിനാ നയേന സേനാസനക്ഖന്ധകേ ഭഗവതാ ദസ്സിതാനി ഇമാനി പഞ്ച വത്ഥൂനി ഗരുഭണ്ഡാനി നാമാതി യോജേതബ്ബം.

മഞ്ചേസു മസാരകോതി മഞ്ചപാദേ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ അടനിയോ പവേസേത്വാ കതോ. ബുന്ദികാബദ്ധോതി അടനീഹി മഞ്ചപാദേ ഡംസാപേത്വാ പല്ലങ്കസങ്ഖേപേന കതോ. കുളീരപാദകോതി അസ്സമേണ്ഡകാദീനം പാദസദിസേഹി പാദേഹി കതോ. യോ വാ പന കോചി വങ്കപാദകോ, അയം വുച്ചതി ‘‘കുളീരപാദകോ’’തി. ആഹച്ചപാദകോതി അയം പന ‘‘ആഹച്ചപാദകോ നാമ മഞ്ചോ അങ്ഗേ വിജ്ഝിത്വാ കതോ ഹോതീ’’തി ഏവം പരതോ പാളിയംയേവ (പാചി. ൧൩൧) വുത്തോ, തസ്മാ അടനിയോ വിജ്ഝിത്വാ ¶ തത്ഥ പാദസിഖം പവേസേത്വാ ഉപരി ആണിം ദത്വാ കതമഞ്ചോ ആഹച്ചപാദകോതി വേദിതബ്ബോ. പീഠേപി ഏസേവ നയോ.

ഉണ്ണഭിസിആദീനം പഞ്ചന്നം അഞ്ഞതരാതി ഉണ്ണഭിസി ചോളഭിസി വാകഭിസി തിണഭിസി പണ്ണഭിസീതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഭിസീനം അഞ്ഞതരാ ¶ . പഞ്ച ഭിസിയോതി പഞ്ചഹി ഉണ്ണാദീഹി പൂരിതഭിസിയോ. തൂലഗണനായ ഹി ഏതാസം ഗണനാ. തത്ഥ ഉണ്ണഗ്ഗഹണേന ന കേവലം ഏളകലോമമേവ ഗഹിതം, ഠപേത്വാ പന മനുസ്സലോമം യം കിഞ്ചി കപ്പിയാകപ്പിയമംസജാതീനം പക്ഖിചതുപ്പദാനം ലോമം, സബ്ബം ഇധ ഉണ്ണഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതം, തസ്മാ ഛന്നം ചീവരാനം, ഛന്നം അനുലോമചീവരാനഞ്ച അഞ്ഞതരേന ഭിസിച്ഛവിം കത്വാ തം സബ്ബം പക്ഖിപിത്വാ ഭിസിം കാതും വട്ടതി. ഏളകലോമാനി പന അപക്ഖിപിത്വാ കമ്ബലമേവ ചതുഗ്ഗുണം വാ പഞ്ചഗുണം വാ പക്ഖിപിത്വാ കതാപി ഉണ്ണഭിസിസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതി. ചോളഭിസിആദീസു യം കിഞ്ചി നവചോളം വാ പുരാണചോളം വാ സംഹരിത്വാ വാ അന്തോ പക്ഖിപിത്വാ വാ കതാ ചോളഭിസി, യം കിഞ്ചി വാകം പക്ഖിപിത്വാ കതാ വാകഭിസി, യം കിഞ്ചി തിണം പക്ഖിപിത്വാ കതാ തിണഭിസി, അഞ്ഞത്ര സുദ്ധതമാലപത്തം യം കിഞ്ചി പണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ കതാ പണ്ണഭിസീതി വേദിതബ്ബാ. തമാലപത്തം പന അഞ്ഞേന മിസ്സമേവ വട്ടതി, സുദ്ധം ന വട്ടതി. ഭിസിയാ പമാണനിയമോ നത്ഥി, മഞ്ചഭിസി പീഠഭിസി ഭൂമത്ഥരണഭിസി ചങ്കമനഭിസി പാദപുഞ്ഛനഭിസീതി ഏതാസം അനുരൂപതോ സല്ലക്ഖേത്വാ അത്തനോ രുചിവസേന പമാണം കാതബ്ബം. യം പനേതം ഉണ്ണാദിപഞ്ചവിധതൂലമ്പി ഭിസിയം വട്ടതി, തം മസൂരകേപി വട്ടതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം. തത്ഥ മസൂരകേതി ചമ്മമയഭിസിയം. ഏതേന മസൂരകം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സിദ്ധം ഹോതി.

ബിമ്ബോഹനേ തീണി തൂലാനി രുക്ഖതൂലം ലതാതൂലം പോടകീതൂലന്തി. തത്ഥ രുക്ഖതൂലന്തി സിമ്ബലിരുക്ഖാദീനം യേസം കേസഞ്ചി രുക്ഖാനം തൂലം. ലതാതൂലന്തി ഖീരവല്ലിആദീനം യാസം കാസഞ്ചി ലതാനം തൂലം. പോടകീതൂലന്തി പോടകീതിണാദീനം യേസം കേസഞ്ചി തിണജാതികാനം അന്തമസോ ഉച്ഛുനളാദീനമ്പി തൂലം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൯൭) പന ‘‘പോടകീതൂലന്തി ഏരകതിണതൂല’’ന്തി വുത്തം, ഏതേഹി തീഹി സബ്ബഭൂതഗാമാ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി. രുക്ഖവല്ലിതിണജാതിയോ ¶ ഹി മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞോ ഭൂതഗാമോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ യസ്സ കസ്സചി ഭൂതഗാമസ്സ തൂലം ബിമ്ബോഹനേ വട്ടതി, ഭിസിം പന പാപുണിത്വാ സബ്ബമ്പേതം ‘‘അകപ്പിയതൂല’’ന്തി വുച്ചതി ന കേവലഞ്ച ബിമ്ബോഹനേ ഏതം തൂലമേവ, ഹംസമോരാദീനം സബ്ബസകുണാനം, സീഹാദീനം സബ്ബചതുപ്പദാനഞ്ച ¶ ലോമമ്പി വട്ടതി. പിയങ്ഗുപുപ്ഫബകുളപുപ്ഫാദി പന യം കിഞ്ചി പുപ്ഫം ന വട്ടതി. തമാലപത്തം സുദ്ധമേവ ന വട്ടതി, മിസ്സകം പന വട്ടതി, ഭിസീനം അനുഞ്ഞാതം പഞ്ചവിധം ഉണ്ണാദിതൂലമ്പി വട്ടതി. അദ്ധകായികാനി പന ബിമ്ബോഹനാനി ന വട്ടന്തി. അദ്ധകായികാനീതി ഉപഡ്ഢകായപ്പമാണാനി, യേസു കടിതോ പട്ഠായ യാവ സീസം ഉപദഹന്തി ഠപേന്തി. സീസപ്പമാണം പന വട്ടതി, സീസപ്പമാണം നാമ യസ്സ വിത്ഥാരതോ തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനം അന്തരം മിനിയമാനം വിദത്ഥി ചേവ ചതുരങ്ഗുലഞ്ച ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതി, ദീഘതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം വാ ദ്വിരതനം വാതി കുരുന്ദിയം വുത്തം, അയം സീസപ്പമാണസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ, ഇതോ ഉദ്ധം ന വട്ടതി, ഹേട്ഠാ പന വട്ടതീതി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭) വുത്തം. തത്ഥ ‘‘തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാന’’ന്തി പാഠം ഉപനിധായ ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളകം തികോണമേവ കരോന്തി ഏകച്ചേ. ‘‘ഇദഞ്ച ഠാനം ഗണ്ഠിട്ഠാന’’ന്തി വദന്തി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൭) പന ‘‘സീസപ്പമാണം നാമ യത്ഥ ഗീവായ സഹ സകലം സീസം ഠപേതും സക്കാ, തസ്സ ച മുട്ഠിരതനം വിത്ഥാരപ്പമാണന്തി ദസ്സേന്തോ ‘വിത്ഥാരതോ’തിആദിമാഹ. ഇദഞ്ച ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളപ്പമാണദസ്സനം, തസ്സ വസേന ബിമ്ബോഹനസ്സ വിത്ഥാരപ്പമാണം പരിച്ഛിജ്ജതി, തം വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ കത്വാ സിബ്ബിതം യഥാ കോടിതോ കോടി വിത്ഥാരതോ പുഥുലട്ഠാനം മുട്ഠിരതനപ്പമാണം ഹോതി, ഏവം സിബ്ബിതബ്ബം, ഇതോ അധികം ന വട്ടതി. തം പന അന്തേസു ഠപിതചോളം കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ദിഗുണം കതം ¶ തികണ്ണം ഹോതി, തേസു തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനം അന്തരം വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലം ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം കോടിതോ കോടിം ആഹച്ച മുട്ഠിരതനം ഹോതി, ഇദമസ്സ ഉക്കട്ഠപ്പമാണ’’ന്തി വുത്തത്താ ബിമ്ബോഹനസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ഠപേതബ്ബചോളകം പകതിയായേവ തികണ്ണം ന ഹോതി, അഥ ഖോ കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ദിഗുണകതകാലേയേവ ഹോതി, തസ്മാ തം ചോളകം വട്ടം വാ ഹോതു ചതുരസ്സം വാ, ദിഗുണം കത്വാ മിനിയമാനം തികണ്ണമേവ ഹോതി, ദ്വിന്നഞ്ച കണ്ണാനം അന്തരം ചതുരങ്ഗുലാധികവിദത്ഥിമത്തം ഹോതി, തസ്സ ച ചോളകസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതി, തസ്സേവ ചോളകസ്സ പമാണേന ബിമ്ബോഹനസ്സ മജ്ഝട്ഠാനമ്പി മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി വിഞ്ഞായതീതി.

‘‘കമ്ബലമേവ…പേ… ഉണ്ണഭിസിസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീതി സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ഗോനകാദിഅകപ്പിയമ്പി ഉണ്ണമയത്ഥരണം ഭിസിയം പക്ഖിപിത്വാ സയിതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. മസൂരകേതി ചമ്മമയഭിസിയം, ചമ്മമയം പന ബിമ്ബോഹനം തൂലപുണ്ണമ്പി ന വട്ടതീ’’തി ച വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൭) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൯൭) പന ‘‘സീസപ്പമാണന്തി യത്ഥ ഗലവാടകതോ പട്ഠായ സബ്ബസീസം ഉപദഹന്തി, തം സീസപ്പമാണം ഹോതി, തഞ്ച ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ തിരിയം മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘യത്ഥ വിത്ഥാരതോ തീസു കണ്ണേസൂ’തിആദിമാഹ. മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതീതി ബിമ്ബോഹനസ്സ മജ്ഝട്ഠാനം തിരിയതോ മുട്ഠിരതനപ്പമാണം ഹോതീ’’തി വുത്തം. അരഞ്ജരോതി ബഹുഉദകഗണ്ഹനകാ മഹാചാടി. ജലം ഗണ്ഹിതും അലന്തി അരഞ്ജരോ, വട്ടചാടി വിയ ഹുത്വാ ഥോകം ദീഘമുഖോ മജ്ഝേ പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ കതോതി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായന്തി അജ്ഝാഹാരസമ്ബന്ധോ.

ദ്വിസങ്ഗഹാനി ¶ ദ്വേ ഹോന്തീതി ദ്വേ പഠമദുതിയഅവിസ്സജ്ജിയാനി ‘‘ആരാമോ ആരാമവത്ഥൂ’’തി ച ‘‘വിഹാരോ വിഹാരവത്ഥൂ’’തി ച വുത്തദ്വേദ്വേവത്ഥുസങ്ഗഹാനി ഹോന്തി. തതിയം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘മഞ്ചോ പീഠം ഭിസി ബിമ്ബോഹന’’ന്തി വുത്തചതുവത്ഥുസങ്ഗഹം ഹോതി. ചതുത്ഥം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘ലോഹകുമ്ഭീ ലോഹഭാണകം ലോഹവാരകോ ലോഹകടാഹം വാസി ഫരസു കുഠാരീ കുദാലോ നിഖാദന’’ന്തി വുത്തനവകോട്ഠാസവന്തം ഹോതി. പഞ്ചമം അവിസ്സജ്ജിയം ‘‘വല്ലി വേളു മുഞ്ജം പബ്ബജം തിണം മത്തികാ ദാരുഭണ്ഡം മത്തികാഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്തഅട്ഠഭേദനം അട്ഠപഭേദവന്തം ഹോതീതി യോജനാ. പഞ്ചനിമ്മലലോചനോതി മംസചക്ഖുദിബ്ബചക്ഖുധമ്മചക്ഖുബുദ്ധചക്ഖുസമന്തചക്ഖൂനം വസേന നിമ്മലപഞ്ചലോചനോ.

സേനാസനക്ഖന്ധകേ അവിസ്സജ്ജിയം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിം അവേഭങ്ഗിയന്തി ഏത്ഥ ‘‘സേനാസനക്ഖന്ധകേ ഗാമകാവാസവത്ഥുസ്മിം അവിസ്സജ്ജിയം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിം അവേഭങ്ഗിയ’’ന്തി വത്തബ്ബം. കസ്മാ? ദ്വിന്നമ്പി വത്ഥൂനം സേനാസനക്ഖന്ധകേ ആഗതത്താ. സേനാസനക്ഖന്ധകേതി അയം സാമഞ്ഞാധാരോ. ഗാമകാവാസവത്ഥുസ്മിം കീടാഗിരിവത്ഥുസ്മിന്തി വിസേസാധാരോ. അയമത്ഥോ പാളിം ഓലോകേത്വാ പച്ചേതബ്ബോ. തേനേവ ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ‘‘സേനാസനക്ഖന്ധകേ’’തി അവത്വാ ‘‘ഇധ’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ഇധാതി ഇമിനാ ഗാമകാവാസവത്ഥും ദസ്സേതി, കീടാഗിരിവത്ഥു പന സരൂപതോ ദസ്സിതമേവ. സാമഞ്ഞാധാരോ പന തംസംവണ്ണനാഭാവതോ അവുത്തോപി സിജ്ഝതീതി ന വുത്തോതി വിഞ്ഞായതി.

൨൨൮. ഥാവരേന ച ഥാവരം, ഗരുഭണ്ഡേന ച ഗരുഭണ്ഡന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചസു കോട്ഠാസേസു പുരിമദ്വയം ഥാവരം, പച്ഛിമത്തയം ഗരുഭണ്ഡന്തി വേദിതബ്ബം. സമകമേവ ദേതീതി ഏത്ഥ ഊനകം ദേന്തമ്പി വിഹാരവത്ഥുസാമന്തം ¶ ഗഹേത്വാ ദൂരതരം ദുക്ഖഗോപം വിസ്സജ്ജേതും വട്ടതീതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. വക്ഖതി ഹി ‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ചേ മഹഗ്ഘതരം…പേ… സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി. ജാനാപേത്വാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ജാനാപേത്വാ, അപലോകേത്വാതി അത്ഥോ. നനു തുമ്ഹാകം ബഹുതരം രുക്ഖാതി വത്തബ്ബന്തി ഇദം സാമികേസു അത്തനോ ഭണ്ഡസ്സ മഹഗ്ഘതം അജാനിത്വാ ദേന്തേസു തം ഞത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഹോതീതി വുത്തം. വിഹാരേന വിഹാരോ പരിവത്തേതബ്ബോതി സവത്ഥുകേന അഞ്ഞേസം ഭൂമിയം കതപാസാദാദിനാ, അവത്ഥുകേന വാ സവത്ഥുകം പരിവത്തേതബ്ബം, അവത്ഥുകം പന അവത്ഥുകേനേവ പരിവത്തേതബ്ബം കേവലം പാസാദസ്സ ഭൂമിതോ അഥാവരത്താ. ഏവം ഥാവരേസുപി ഥാവരവിഭാഗം ഞത്വാവ പരിവത്തേതബ്ബം.

‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ഇമിനാ സുവണ്ണാദിവിചിത്തം അകപ്പിയമഞ്ചം ‘സങ്ഘസ്സാ’തി വുത്തേപി സമ്പടിച്ഛിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വുത്തേ സങ്ഘസ്സ വട്ടതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ ഖേത്താദി വിയാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂള്വഗ്ഗ ൩.൩൨൧) പന ‘‘കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാതി ‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’തി ദിന്നം സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വദന്തി, സുവണ്ണരജതമയാദിഅകപ്പിയമഞ്ചേപി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ന കേവലം…പേ… പരിവത്തേതും വട്ടന്തീതി ഇമിനാ അഥാവരേന ഥാവരമ്പി അഥാവരമ്പി പരിവത്തേതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഥാവരേന അഥാവരമേവ ഹി പരിവത്തേതും ന വട്ടതി. ‘‘അകപ്പിയം വാ മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാതി ഏത്ഥ അകപ്പിയം നാമ സുവണ്ണമയമഞ്ചാദി അകപ്പിയഭിസിബിമ്ബോഹനാനി ച. മഹഗ്ഘം കപ്പിയം നാമ ദന്തമയമഞ്ചാദി, പാവാരാദികപ്പിയഅത്ഥരണാദീനി ചാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘അകപ്പിയം വാതി ആസന്ദിആദി, പമാണാതിക്കന്തം ബിമ്ബോഹനാദി ച. മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാതി സുവണ്ണാദിവിചിത്തം കപ്പിയവോഹാരേന ദിന്ന’’ന്തി വുത്തം.

൨൨൯. ‘‘കാളലോഹ ¶ …പേ… ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തത്താ വട്ടകംസലോഹമയമ്പി ഭാജനം പുഗ്ഗലികമ്പി സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി പരിഹരിതുമ്പി വട്ടതി പുഗ്ഗലാനം പരിഹരിതബ്ബസ്സേവ ഭാജേതബ്ബത്താതി വദന്തി, തം ഉപരി ‘‘കംസലോഹവട്ടലോഹഭാജനവികതി സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ ഗിഹിവികടാ വാ വട്ടതീ’’തിആദികേന മഹാപച്ചരിവചനേന വിരുജ്ഝതി. ഇമസ്സ ഹി ‘‘വട്ടലോഹകംസലോഹാനം യേന കേനചി കതോ സീഹളദീപേ പാദഗ്ഗണ്ഹനകോ ഭാജേതബ്ബോ’’തി വുത്തസ്സ മഹാഅട്ഠകഥാവചനസ്സ പടിക്ഖേപായ തം മഹാപച്ചരിവചനം പച്ഛാ ദസ്സിതം, തസ്മാ വട്ടലോഹകംസലോഹമയം യം കിഞ്ചി പാദഗ്ഗണ്ഹനകവാരകമ്പി ഉപാദായ അഭാജനീയമേവ, ഗിഹീഹി ദീയമാനമ്പി പുഗ്ഗലസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമ്പി ¶ ന വട്ടതി. പാരിഹാരിയം ന വട്ടതീതി പത്താദിപരിക്ഖാരം വിയ സയമേവ പടിസാമേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. ഗിഹിസന്തകം വിയ ആരാമികാദയോ ചേ സയമേവ ഗോപേത്വാ വിനിയോഗകാലേ ആനേത്വാ പടിദേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ‘‘പടിസാമേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ദേഥാ’’തി വത്തുമ്പി വട്ടതീതി.

പണ്ണസൂചി നാമ ലേഖനീതി വദന്തി. അത്തനാ ലദ്ധാനിപീതിആദിനാ പടിഗ്ഗഹണേ ദോസോ നത്ഥി, പരിഹരിത്വാ പരിഭോഗോവ ആപത്തികരോതി ദസ്സേതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപരി ഭാജനീയവാസിആദീസു അത്തനോ സന്തകേസുപി.

അനാമാസമ്പീതി സുവണ്ണാദിമയമ്പി, സബ്ബം തം ആമസിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

ഉപക്ഖരേതി ഉപകരണേ. സിഖരം നാമ യേന പരിബ്ഭമന്താ ഛിന്ദന്തി. പത്തബന്ധകോ നാമ പത്തസ്സ ഗണ്ഠിആദികാരകോ. ‘‘പടിമാനം സുവണ്ണാദിപത്തകാരകോ’’തിപി വദന്തി.

‘‘അഡ്ഢബാഹൂതി കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂട’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘‘അഡ്ഢബാഹു നാമ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലന്തിപി വദന്തീ’’തി ¶ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൧) ‘‘അഡ്ഢബാഹൂതി കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂടന്തി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) പന ‘‘അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാ നാമ അഡ്ഢബാഹുമത്താ, അഡ്ഢബ്യാമമത്താതിപി വദന്തീ’’തി വുത്തം. യോത്താനീതി ചമ്മരജ്ജുകാ. തത്ഥജാതകാതി സങ്ഘികഭൂമിയം ജാതാ.

‘‘അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി ദീഘസോ അട്ഠങ്ഗുലമത്തോ പരിണാഹതോ പണ്ണസൂചിദണ്ഡമത്തോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ.. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വിമതിവിനോദനിയം പന (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) ‘‘അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി സരദണ്ഡാദിസൂചിആകാരതനുദണ്ഡകമത്തോപീ’’തി വുത്തം. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോതി ദീഘതോ അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോ. രിത്തപോത്ഥകോപീതി അലിഖിതപോത്ഥകോപി, ഇദഞ്ച പണ്ണപ്പസങ്ഗേന വുത്തം.

ആസന്ദികോതി ചതുരസ്സപീഠം വുച്ചതി ‘‘ഉച്ചകമ്പി ആസന്ദിക’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൯൭) വചനതോ ¶ . ഏകതോഭാഗേന ദീഘപീഠമേവ ഹി അട്ഠങ്ഗുലപാദകം വട്ടതി, ചതുരസ്സാസന്ദികോ പന പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതീതി വേദിതബ്ബോ. സത്തങ്ഗോ നാമ തീസു ദിസാസു അപസ്സയം കത്വാ കതമഞ്ചോ, അയമ്പി പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതി. ഭദ്ദപീഠന്തി വേത്തമയം പീഠം വുച്ചതി. പീഠികാതി പിലോതികബന്ധം പീഠമേവ. ഏളകപാദപീഠം നാമ ദാരുപടികായ ഉപരിപാദേ ഠപേത്വാ ഭോജനഫലകം വിയ കതപീഠം വുച്ചതി. ആമണ്ഡകവണ്ടകപീഠം നാമ ആമലകാകാരേന യോജിതബഹഉപാദപീഠം. ഇമാനി താവ പാളിയം ആഗതപീഠാനി. ദാരുമയം പന സബ്ബമ്പി പീഠം വട്ടതി.

‘‘ഘട്ടനഫലകം നാമ യത്ഥ ഠപേത്വാ രജിതചീവരം ഹത്ഥേന ഘട്ടേന്തി. ഘട്ടനമുഗ്ഗരോ നാമ അനുവാതാദിഘട്ടനത്ഥം കതോതി വദന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) ‘‘ഘട്ടനഫലകം ഘട്ടനമുഗ്ഗരോതി ഇദം രജിതചീവരം ഏകസ്മിം മട്ഠേ ദണ്ഡമുഗ്ഗരേ ¶ വേഠേത്വാ ഏകസ്സ മട്ഠഫലകസ്സ ഉപരി ഠപേത്വാ ഉപരി അപരേന മട്ഠഫലകേന നിക്കുജ്ജിത്വാ ഏകോ ഉപരി അക്കമിത്വാ തിട്ഠതി, ദ്വേ ജനാ ഉപരിഫലകം ദ്വീസു കോടീസു ഗഹേത്വാ അപരാപരം ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനം കരോന്തി, ഏതം സന്ധായ വുത്തം. ഹത്ഥേ ഠപാപേത്വാ ഹത്ഥേന പഹരണം പന നിട്ഠിതരജനസ്സ ചീവരസ്സ അല്ലകാലേ കാതബ്ബം, ഇദം പന ഫലകമുഗ്ഗരേഹി ഘട്ടനം സുക്ഖകാലേ ഥദ്ധഭാവവിമോചനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ‘‘അമ്ബണന്തി ഫലകേഹി പോക്ഖരണീസദിസകതപാനീയഭാജനം. രജനദോണീതി യത്ഥ പക്കരജനം ആകിരിത്വാ ഠപേന്തീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം. വിമതിവിനോദനിയം പന ‘‘അമ്ബണന്തി ഏകദോണികനാവാഫലകേഹി പോക്ഖരണീസദിസം കതം. പാനീയഭാജനന്തിപി വദന്തി. രജനദോണീതി ഏകദാരുനാവ കതം രജനഭാജനം. ഉദകദോണീതി ഏകദാരുനാവ കതം ഉദകഭാജന’’ന്തി വുത്തം.

‘‘ഭൂമത്ഥരണം കാതും വട്ടതീതി അകപ്പിയചമ്മം സന്ധായ വുത്തം. പച്ചത്ഥരണഗതികന്തി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠേപി അത്ഥരിതും വട്ടതീതി ദീപേതി. പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണമ്പി ഗരുഭണ്ഡന്തി ഏകേ. നോതി അപരേ, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൧) വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൧) പന ‘‘ദണ്ഡമുഗ്ഗരോ നാമ ‘യേന രജിതചീവരം പോഥേന്തി, തമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവാ’തി വുത്തത്താ, ‘പച്ചത്ഥരണഗതിക’ന്തി വുത്തത്താ ച അപി-സദ്ദേന പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണം സബ്ബം ഗരുഭണ്ഡമേവാതി വദന്തി. ഏതേനേവ സുത്തേന അഞ്ഞഥാ അത്ഥം വത്വാ പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണം ന ഗരുഭണ്ഡം, ഭാജനീയമേവ, സേനാസനത്ഥായ ദിന്നപച്ചത്ഥരണമേവ ഗരുഭണ്ഡന്തി വദന്തി. ഉപപരിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൧) പന ¶ ‘‘ഭൂമത്ഥരണം കാതും വട്ടതീതി അകപ്പിയചമ്മം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന സയിതുമ്പി വട്ടതിയേവ. പച്ചത്ഥരണഗതികന്തി ഇമിനാ മഞ്ചാദീസു ¶ അത്ഥരിതബ്ബം മഹാചമ്മം ഏളകചമ്മം നാമാതി ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം. ഛത്തമുട്ഠിപണ്ണന്തി താലപണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. പത്തകടാഹന്തി പത്തപചനകടാഹം. ഗണ്ഠികാതി ചീവരഗണ്ഠികാ. വിധോതി കായബന്ധനവിധോ.

ഇദാനി വിനയത്ഥമഞ്ജൂസായം (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. ദുബ്ബലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ആഗതനയോ വുച്ചതേ – ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ വാ ഫലാരാമോ വാ. ആരാമവത്ഥു നാമ തേസംയേവ ആരാമാനം അത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതോകാസോ. തേസു വാ ആരാമേസു വിനട്ഠേസു തേസം പോരാണകഭൂമിഭാഗോ. വിഹാരോ നാമ യം കിഞ്ചി പാസാദാദിസേനാസനം. വിഹാരവത്ഥു നാമ തസ്സ പതിട്ഠാനോകാസോ. മഞ്ചോ നാമ മസാരകോ ബുന്ദികാബദ്ധോ കുളീരപാദകോ ആഹച്ചപാദകോതി ഇമേസം പുബ്ബേ വുത്താനം ചതുന്നം മഞ്ചാനം അഞ്ഞതരോ. പീഠം നാമ മസാരകാദീനംയേവ ചതുന്നം പീഠാനം അഞ്ഞതരം. ഭിസി നാമ ഉണ്ണഭിസിആദീനം പഞ്ചന്നം ഭിസീനം അഞ്ഞതരം. ബിമ്ബോഹനം നാമ രുക്ഖതൂലലതാതൂലപോടകീതൂലാനം അഞ്ഞതരേന പുണ്ണം. ലോഹകുമ്ഭീ നാമ കാളലോഹേന വാ തമ്ബലോഹേന വാ യേന കേനചി കതകുമ്ഭീ. ലോഹഭാണകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന ഭാണകന്തി അരഞ്ജരോ വുച്ചതി. വാരകോതി ഘടോ. കടാഹം കടാഹമേവ. വാസിആദീസു വല്ലിആദീസു ച ദുവിഞ്ഞേയ്യം നാമ നത്ഥി…പേ….

തത്ഥ ഥാവരേന ഥാവരന്തി വിഹാരവിഹാരവത്ഥുനാ ആരാമആരാമവത്ഥും വിഹാരവിഹാരവത്ഥും. ഇതരേനാതി അഥാവരേന, പച്ഛിമരാസിത്തയേനാതി വുത്തം ഹോതി. അകപ്പിയേനാതി സുവണ്ണമയമഞ്ചാദിനാ ചേവ അകപ്പിയഭിസിബിമ്ബോഹനേഹി ച. മഹഗ്ഘകപ്പിയേനാതി ദന്തമയമഞ്ചാദിനാ ചേവ പാവാരാദിനാ ച. ഇതരന്തി അഥാവരം. കപ്പിയപരിവത്തനേന പരിവത്തേതുന്തി യഥാ അകപ്പിയം ന ഹോതി, ഏവം പരിവത്തേതും…പേ… ഏവം ¶ താവ ഥാവരേന ഥാവരപരിവത്തനം വേദിതബ്ബം. ഇതരേന ഇതരപരിവത്തനേ പന മഞ്ചപീഠം മഹന്തം വാ ഹോതു, ഖുദ്ദകം വാ, അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി…പേ… സതഗ്ഘനകേന വാ സഹസ്സഗ്ഘനകേന വാ മഞ്ചേന അഞ്ഞം മഞ്ചസതമ്പി ലഭതി, പരിവത്തേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ന കേവലം മഞ്ചേന മഞ്ചോയേവ, ആരാമആരാമവത്ഥുവിഹാരവിഹാരവത്ഥുപീഠഭിസിബിമ്ബോഹനാനിപി പരിവത്തേതും വട്ടന്തി. ഏസ നയോ പീഠഭിസിബിമ്ബോഹനേസുപി.

കാളലോഹതമ്ബലോഹകംസലോഹവട്ടലോഹാനന്തി ഏത്ഥ കംസലോഹം വട്ടലോഹഞ്ച കിത്തിമലോഹം. തീണി ഹി ¶ കിത്തിമലോഹാനി കംസലോഹം വട്ടലോഹം ഹാരകൂടന്തി. തത്ഥ തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം. സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം. രസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ഹാരകൂടം. തേന വുത്തം ‘‘കംസലോഹം വട്ടലോഹഞ്ച കിത്തിമലോഹ’’ന്തി. തതോ അതിരേകന്തി തതോ അതിരേകഗണ്ഹനകോ. സാരകോതി മജ്ഝേ മകുളം ദസ്സേത്വാ മുഖവട്ടിവിത്ഥതം കത്വാ പിട്ഠിതോ നാമേത്വാ കാതബ്ബം ഏകം ഭാജനം. സരാവന്തിപി വദന്തി. ആദി-സദ്ദേന കഞ്ചനകാദീനം ഗിഹിഉപകരണാനം ഗഹണം. താനി ഹി ഖുദ്ദകാനിപി ഗരുഭണ്ഡാനേവ ഗിഹിഉപകരണത്താ. പി-സദ്ദേന പഗേവ മഹന്താനീതി ദസ്സേതി, ഇമാനി പന ഭാജനീയാനി ഭിക്ഖുപകരണത്താതി അധിപ്പായോ. യഥാ ച ഏതാനി, ഏവം കുണ്ഡികാപി ഭാജനീയാ. വക്ഖതി ഹി ‘‘യഥാ ച മത്തികാഭണ്ഡേ, ഏവം ലോഹഭണ്ഡേപി കുണ്ഡികാ ഭാജനീയകോട്ഠാസമേവ ഭജതീ’’തി. സങ്ഘികപരിഭോഗേനാതി ആഗന്തുകാനം വുഡ്ഢതരാനം ദത്വാ പരിഭോഗേന. ഗിഹിവികടാതി ഗിഹീഹി വികതാ പഞ്ഞത്താ, അത്തനോ വാ സന്തകകരണേന വിരൂപം കതാ. പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന ന വട്ടതീതി ആഗന്തുകാനം അദത്വാ അത്തനോ സന്തകം വിയ ഗഹേത്വാ ¶ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. പിപ്ഫലികോതി കത്തരി. ആരകണ്ടകം സൂചിവേധകം. താളം യന്തം. കത്തരയട്ഠിവേധകോ കത്തരയട്ഠിവലയം. യഥാ തഥാ ഘനകതം ലോഹന്തി ലോഹവട്ടി ലോഹഗുളോ ലോഹപിണ്ഡി ലോഹചക്കലികന്തി ഏവം ഘനകതം ലോഹം. ഖീരപാസാണമയാനീതി മുദുകഖീരവണ്ണപാസാണമയാനി.

ഗിഹിവികടാനിപി ന വട്ടന്തി അനാമാസത്താ. പി-സദ്ദേന പഗേവ സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന വാതി ദസ്സേതി. സേനാസനപരിഭോഗോ പന സബ്ബകപ്പിയോ, തസ്മാ ജാതരൂപാദിമയാ സബ്ബാപി സേനാസനപരിക്ഖാരാ ആമാസാ. തേനാഹ ‘‘സേനാസനപരിഭോഗേ പനാ’’തിആദി.

സേസാതി തതോ മഹത്തരീ വാസി. യാ പനാതി യാ കുഠാരീ പന. കുദാലോ അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലമത്തോപി ഗരുഭണ്ഡമേവ. നിഖാദനം ചതുരസ്സമുഖം വാ ഹോതു ദോണിമുഖം വാ വങ്കം വാ ഉജുകം വാ, അന്തമസോ സമ്മുഞ്ജനീദണ്ഡവേധനമ്പി, ദണ്ഡബന്ധഞ്ചേ, ഗരുഭണ്ഡമേവ. തേനാഹ ‘‘കുദാലോ ദണ്ഡബന്ധനിഖാദനം വാ അഗരുഭണ്ഡം നാമ നത്ഥീ’’തി. സിപാടികാ നാമ ഖുരകോസോ, സിഖരം പന ദണ്ഡബന്ധനിഖാദനം അനുലോമേതീതി ആഹ ‘‘സിഖരമ്പി നിഖാദനേനേവ സങ്ഗഹിത’’ന്തി. സചേ പന വാസി അദണ്ഡകം ഫലമത്തം, ഭാജനീയം. ഉപക്ഖരേതി വാസിആദിഭണ്ഡേ.

പത്തബന്ധകോ നാമ പത്തസ്സ ഗണ്ഠികാദികാരകോ. ‘‘പടിമാനം സുവണ്ണാദിപത്തകാരകോ’’തിപി വദന്തി. തിപുച്ഛേദനകസത്ഥം സുവണ്ണച്ഛേദനകസത്ഥം കതപരികമ്മചമ്മച്ഛിന്ദനകഖുദ്ദകസത്ഥന്തി ഇമാനി ¶ ചേത്ഥ തീണി പിപ്ഫലികം അനുലോമന്തീതി ആഹ ‘‘അയം പന വിസേസോ’’തിആദി. ഇതരാനീതി മഹാകത്തരിആദീനി.

അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാതി ¶ കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂടപ്പമാണാ, വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥജാതകാതി സങ്ഘികഭൂമിയം ജാതാ, ആരക്ഖസംവിധാനേന രക്ഖിതത്താ രക്ഖിതാ ച സാ മഞ്ജൂസാദീസു പക്ഖിത്തം വിയ യഥാ തം ന നസ്സതി, ഏവം ഗോപനതോ ഗോപിതാ ചാതി രക്ഖിതഗോപിതാ. തത്ഥജാതകാപി പന അരക്ഖിതാ ഗരുഭണ്ഡമേവ ന ഹോതി. സങ്ഘകമ്മേ ച ചേതിയകമ്മേ ച കതേതി ഇമിനാ സങ്ഘസന്തകേന ചേതിയസന്തകം രക്ഖിതും പരിവത്തിതുഞ്ച വട്ടതീതി ദീപേതി. സുത്തം പനാതി വട്ടിതഞ്ചേവ അവട്ടിതഞ്ച സുത്തം.

അട്ഠങ്ഗുലസൂചിദണ്ഡമത്തോതി അന്തമസോ ദീഘസോ അട്ഠങ്ഗുലമത്തോ പരിണാഹതോ സീഹള-പണ്ണസൂചിദണ്ഡമത്തോ. ഏത്ഥാതി വേളുഭണ്ഡേ. ദഡ്ഢം ഗേഹം യേസം തേതി ദഡ്ഢഗേഹാ. ന വാരേതബ്ബാതി ‘‘മാ ഗണ്ഹിത്വാ ഗച്ഛഥാ’’തി ന നിസേധേതബ്ബാ. ദേസന്തരഗതേന സമ്പത്തവിഹാരേ സങ്ഘികാവാസേ ഠപേതബ്ബാ.

അവസേസഞ്ച ഛദനതിണന്തി മുഞ്ജപബ്ബജേഹി അവസേസം യം കിഞ്ചി ഛദനതിണം. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോപീതി വിത്ഥാരതോ അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോ. ലിഖിതപോത്ഥകോ പന ഗരുഭണ്ഡം ന ഹോതി. കപ്പിയചമ്മാനീതി മിഗാദീനം ചമ്മാനി. സബ്ബം ചക്കയുത്തയാനന്തി രഥസകടാദികം സബ്ബം ചക്കയുത്തയാനം. വിസങ്ഖതചക്കം പന യാനം ഭാജനീയം. അനുഞ്ഞാതവാസി നാമ യാ സിപാടികായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതും സക്കാതി വുത്താ. മുട്ഠിപണ്ണം താലപത്തം. തഞ്ഹി മുട്ഠിനാ ഗഹേത്വാ പരിഹരന്തീതി ‘‘മുട്ഠിപണ്ണ’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘മുട്ഠിപണ്ണന്തി ഛത്തച്ഛദപണ്ണമേവാ’’തി കേചി. അരണീസഹിതന്തി അരണീയുഗളം, ഉത്തരാരണീ അധരാരണീതി അരണീദ്വയന്തി അത്ഥോ. ഫാതികമ്മം കത്വാതി അന്തമസോ തംഅഗ്ഘനകവാലികായപി ഥാവരം വഡ്ഢികമ്മം കത്വാ. കുണ്ഡികാതി അയകുണ്ഡികാ ചേവ തമ്ബലോഹകുണ്ഡികാ ച. ഭാജനീയകോട്ഠാസമേവ ഭജതീതി ഭാജനീയപക്ഖമേവ സേവതി ¶ , ന തു ഗരുഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. കഞ്ചനകോ പന ഗരുഭണ്ഡമേവാതി അധിപ്പായോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൧. ചോദനാദിവിനിച്ഛയകഥാ

൨൩൦. ഏവം ¶ ഗരുഭണ്ഡവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ചോദനാദിവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ചോദനാദിവിനിച്ഛയോതി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ചോദീയതേ ചോദനാ, ദോസാരോപനന്തി അത്ഥോ. ആദി-സദ്ദേന സാരണാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം കമ്മക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൪, ൫) ‘‘ചോദേത്വാ കതം ഹോതി, സാരേത്വാ കതം ഹോതി, ആപത്തിം രോപേത്വാ കതം ഹോതീ’’തി. ‘‘ചോദേതും പന കോ ലഭതി, കോ ന ലഭതീ’’തി ഇദം അനുദ്ധംസനാധിപ്പായം വിനാപി ചോദനാലക്ഖണം ദസ്സേതും വുത്തം. സീലസമ്പന്നോതി ഇദം ദുസ്സീലസ്സ വചനം അപ്പമാണന്തി അധിപ്പായേന വുത്തം. ഭിക്ഖുനീനം പന ഭിക്ഖും ചോദേതും അനിസ്സരത്താ ‘ഭിക്ഖുനിമേവാ’തി വുത്തം. സതിപി ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂസു അനിസ്സരഭാവേ താഹി കതചോദനാപി ചോദനാരഹത്താ ചോദനായേവാതി അധിപ്പായേന ‘‘പഞ്ചപി സഹധമ്മികാ ലഭന്തീ’’തി വുത്തം. ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതീതിആദിനാ ചോദകോ യേസം സുത്വാ ചോദേതി, തേസമ്പി വചനം പമാണമേവാതി സമ്പടിച്ഛിതത്താ തേസം ചോദനാപി രുഹതേവാതി ദസ്സേതും ‘‘ഥേരോ സുത്തം നിദസ്സേസീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൮൬) പന ‘‘അമൂലകചോദനാപസങ്ഗേന സമൂലകചോദനാലക്ഖണാദിം ദസ്സേതും ‘ചോദേതും പന കോ ¶ ലഭതി, കോ ന ലഭതീ’തിആദി ആരദ്ധം. ‘ഭിക്ഖുസ്സ സുത്വാ ചോദേതീ’തിആദിസുത്തം യസ്മാ യേ ചോദകസ്സ അഞ്ഞേസം വിപത്തിം പകാസേന്തി, തേപി തസ്മിം ഖണേ ചോദകഭാവേ ഠത്വാവ പകാസേന്തി, തേസഞ്ച വചനം ഗഹേത്വാ ഇതരോപി യസ്മാ ചോദേതുഞ്ച അസമ്പടിച്ഛന്തം തേഹി തിത്ഥിയസാവകപരിയോസാനേഹി പഠമചോദകേഹി സമ്പടിച്ഛാപേതുഞ്ച ലഭതി, തസ്മാ ഇധ സാധകഭാവേന ഉദ്ധടന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഗരുകാനം ദ്വിന്നന്തി പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം. അവസേസാനന്തി ഥുല്ലച്ചയാദീനം പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം. മിച്ഛാദിട്ഠി നാമ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്താ ദസവത്ഥുകാ ദിട്ഠി. ‘‘അന്തവാ ലോകോ അനന്തവാ ലോകോ’’തിആദികാ അന്തം ഗണ്ഹാപകദിട്ഠി അന്തഗ്ഗാഹികാ നാമ. ആജീവഹേതു പഞ്ഞത്താനം ഛന്നന്തി ആജീവഹേതുപി ആപജ്ജിതബ്ബാനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ പാരാജികം, സഞ്ചരിത്തേ സങ്ഘാദിസേസോ, ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ അരഹാ’’തി പരിയായേന ഥുല്ലച്ചയം, ഭിക്ഖുസ്സ പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാചിത്തിയം, ഭിക്ഖുനിയാ പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തിയാ പാടിദേസനീയം, സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടന്തി ഇമേസം പരിവാരേ (പരി. ൨൮൭) വുത്താനം ഛന്നം. ന ഹേതാ ആപത്തിയോ ആജീവഹേതു ഏവ പഞ്ഞത്താ സഞ്ചരിത്താദീനം അഞ്ഞഥാപി ആപജ്ജിതബ്ബതോ. ആജീവഹേതുപി ¶ ഏതാസം ആപജ്ജനം സന്ധായ ഏവം വുത്തം, ആജീവഹേതുപി പഞ്ഞത്താനന്തി അത്ഥോ. ദിട്ഠിവിപത്തിആജീവവിപത്തീഹി ചോദേന്തോപി തമ്മൂലികായ ആപത്തിയാ ഏവ ചോദേതി.

‘‘കസ്മാ മം ന വന്ദസീ’’തി പുച്ഛിതേ ‘‘അസ്സമണോസി, അസക്യപുത്തിയോസീ’’തി അവന്ദനകാരണസ്സ വുത്തത്താ അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ ന വന്ദിതബ്ബോതി വദന്തി. ചോദേതുകാമതായ ഏവ അവന്ദിത്വാ അത്തനാ വത്തബ്ബസ്സ വുത്തമത്ഥം ഠപേത്വാ ¶ അവന്ദിയഭാവേ തം കാരണം ന ഹോതീതി ചൂളഗണ്ഠിപദേ മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം. അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നസ്സ അവന്ദിയേസു അവുത്തത്താ തേന സദ്ധിം സയന്തസ്സ സഹസേയ്യാപത്തിയാ അഭാവതോ, തസ്സ ച പടിഗ്ഗഹണസ്സ രുഹനതോ തദേവ യുത്തതരന്തി വിഞ്ഞായതി. കിഞ്ചാപി യാവ സോ ഭിക്ഖുഭാവം പടിജാനാതി, താവ വന്ദിതബ്ബോ, യദാ പന ‘‘അസ്സമണോമ്ഹീ’’തി പടിജാനാതി, തദാ ന വന്ദിതബ്ബോതി അയമേത്ഥ വിസേസോ വേദിതബ്ബോ. അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നസ്സ ഹി ഭിക്ഖുഭാവം പടിജാനന്തസ്സേവ ഭിക്ഖുഭാവോ, ന തതോ പരം. ഭിക്ഖുഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ ഹി അനുപസമ്പന്നപക്ഖം ഭജതി. യസ്മാ ആമിസം ദേന്തോ അത്തനോ ഇച്ഛിതട്ഠാനേയേവ ദേതി, തസ്മാ പടിപാടിയാ നിസിന്നാനം യാഗുഭത്താദീനി ദേന്തേന ഏകസ്സ ചോദേതുകാമതായ അദിന്നേപി ചോദനാ നാമ ന ഹോതീതി ആഹ ‘‘ന താവ താ ചോദനാ ഹോതീ’’തി.

൨൩൧. ചോദേതബ്ബോതി ചുദിതോ, ചുദിതോ ഏവ ചുദിതകോ, അപരാധവന്തോ പുഗ്ഗലോ. ചോദേതീതി ചോദകോ, അപരാധപകാസകോ. ചുദിതകോ ച ചോദകോ ച ചുദിതകചോദകാ. ഉബ്ബാഹികായാതി ഉബ്ബഹന്തി വിയോജേന്തി ഏതായ അലജ്ജീനം തജ്ജനിം വാ കലഹം വാതി ഉബ്ബാഹികാ, സങ്ഘസമ്മുതി, തായ. വിനിച്ഛിനനം നാമ തായ സമ്മതഭിക്ഖൂഹി വിനിച്ഛിനനമേവ. അലജ്ജുസ്സന്നായ ഹി പരിസായ സമഥക്ഖന്ധകേ ആഗതേഹി ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ തത്ഥേവ വുത്തായ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മന്നിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം സമഥക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൩൧-൨൩൨) –

‘‘തേഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി തസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി ¶ . അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപം അധികരണം ഉബ്ബാഹികായ വൂപസമേതും. ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഉബ്ബാഹികായ സമ്മന്നിതബ്ബോ, സീലവാ ഹോതി, പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതി ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു ¶ , ബഹുസ്സുതോ ഹോതി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ, യേ തേ ധമ്മാ ആദികല്യാണാ മജ്ഝേകല്യാണാ പരിയോസാനകല്യാണാ സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം അഭിവദന്തി, തഥാരൂപസ്സ ധമ്മാ ബഹുസ്സുതാ ഹോന്തി ധാതാ വചസാ പരിചിതാ മനസാനുപേക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ, ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സ പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരേന സ്വാഗതാനി ഹോന്തി സുവിഭത്താനി സുപ്പവത്തീനി സുവിനിച്ഛിതാനി സുത്തസോ അനുബ്യഞ്ജനസോ, വിനയേ ഖോ പന ഛേകോ ഹോതി അസംഹീരോ, പടിബലോ ഹോതി ഉഭോ അത്ഥപച്ചത്ഥികേ അസ്സാസേതും സഞ്ഞാപേതും നിജ്ഝാപേതും പേക്ഖേതും പസ്സിതും പസാദേതും, അധികരണസമുപ്പാദവൂപസമകുസലോ ഹോതി, അധികരണം ജാനാതി, അധികരണസമുദയം ജാനാതി, അധികരണനിരോധം ജാനാതി, അധികരണനിരോധഗാമിനിപടിപദം ജാനാതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേഹി ദസഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം ഭിക്ഖും ഉബ്ബാഹികായ സമ്മന്നിതും.

‘‘ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബോ. പഠമം ഭിക്ഖു യാചിതബ്ബോ, യാചിത്വാ ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ¶ ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഭിക്ഖും സമ്മന്നേയ്യ ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, ഏസാ ഞത്തി.

‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അമ്ഹാകം ഇമസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിയമാനേ അനന്താനി ചേവ ഭസ്സാനി ജായന്തി, ന ചേകസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഇത്ഥന്നാമഞ്ച ഭിക്ഖും സമ്മന്നതി ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും. യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ഇത്ഥന്നാമസ്സ ച ഇത്ഥന്നാമസ്സ ച ഭിക്ഖുനോ സമ്മുതി ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, സോ തുണ്ഹസ്സ. യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ.

‘‘സമ്മതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ച ഇത്ഥന്നാമോ ച ഭിക്ഖു ഉബ്ബാഹികായ ഇമം അധികരണം വൂപസമേതും, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി.

തേഹി ¶ ച സമ്മതേഹി വിസും വാ നിസീദിത്വാ തസ്സാ ഏവ വാ പരിസായ ‘‘അഞ്ഞേഹി ന കിഞ്ചി കഥേതബ്ബ’’ന്തി സാവേത്വാ തം അധികരണം വിനിച്ഛിതബ്ബം. തുമ്ഹാകന്തി ചുദിതകചോദകേ സന്ധായ വുത്തം.

‘‘കിമ്ഹീതി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം. കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസീതി കിമ്ഹി നന്തി വചനമ്പി ന ജാനാസി. നാസ്സ അനുയോഗോ ദാതബ്ബോതി നാസ്സ പുച്ഛാ പടിപുച്ഛാ ദാതബ്ബാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൩൮൬) പന – കിമ്ഹീതി കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിം, കതരവിപത്തിയന്തി അത്ഥോ. കിമ്ഹി നം നാമാതി ഇദം ‘‘കതരായ വിപത്തിയാ ¶ ഏതം ചോദേസീ’’തി യായ കായചി വിഞ്ഞായമാനായ ഭാസായ വുത്തേപി ചോദകസ്സ വിനയേ അപകതഞ്ഞുതായ ‘‘സീലാചാരദിട്ഠിആജീവവിപത്തീസു കതരായാതി മം പുച്ഛതീ’’തി വിഞ്ഞാതും അസക്കോന്തസ്സ പുച്ഛാ, ന പന ‘‘കിമ്ഹീ’’തിആദിപദത്ഥമത്തം അജാനന്തസ്സ. ന ഹി അനുവിജ്ജകോ ചോദകം ബാലം അപരിചിതഭാസായ ‘‘കിമ്ഹി ന’’ന്തി പുച്ഛതി. കിമ്ഹി നമ്പി ന ജാനാസീതി ഇദമ്പി വചനമത്തം സന്ധായ വുത്തം ന ഹോതി. ‘‘കതരവിപത്തിയാ’’തി വുത്തേ ‘‘അസുകായ വിപത്തിയാ’’തി വത്തുമ്പി ‘‘ന ജാനാസീ’’തി വചനസ്സ അധിപ്പായമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘നാസ്സ അനുയോഗോ ദാതബ്ബോ’’തി.

‘‘തസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ’’തി തസ്സാതി ബാലസ്സ ലജ്ജിസ്സ. ‘‘തസ്സ നയോ ദാതബ്ബോ’’തി വത്വാ ച ‘‘കിമ്ഹി നം ചോദേസീതി സീലവിപത്തിയാ’’തിആദി അധിപ്പായപ്പകാസനമേവ നയദാനം വുത്തം, ന പന കിമ്ഹി-നം-പദാനംപരിയായമത്തദസ്സനം. ന ഹി ബാലോ ‘‘കതരവിപത്തിയം നം ചോദേസീ’’തി ഇമസ്സ വചനസ്സ അത്ഥേ ഞാതേപി വിപത്തിപ്പഭേദം, അത്തനാ ചോദിയമാനം വിപത്തിസരൂപഞ്ച ജാനിതും സക്കോതി, തസ്മാ തേനേവ അജാനനേന അലജ്ജീ അപസാദേതബ്ബോ. കിമ്ഹി നന്തി ഇദമ്പി ഉപലക്ഖണമത്തം. അഞ്ഞേന വാ യേന കേനചി ആകാരേന അവിഞ്ഞുതം പകാസേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോവ. ‘‘ദുമ്മങ്കൂനം പുഗ്ഗലാനം നിഗ്ഗഹായാ’’തിആദിവചനതോ ‘‘അലജ്ജീനിഗ്ഗഹത്ഥായ…പേ… പഞ്ഞത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഏഹിതീതി ഏതി, ഹി-കാരോ ഏത്ഥ ആഗമോ ദട്ഠബ്ബോ, ആഗമിസ്സതീതി അത്ഥോ. ദിട്ഠസന്താനേനാതി ദിട്ഠനിയാമേന. അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബന്തി വചനപടിവചനക്കമേനേവ ദോസേ ആവിഭൂതേപി അലജ്ജിസ്സ ‘‘അസുദ്ധോ അഹ’’ന്തി ദോസസമ്പടിച്ഛനപടിഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. കേചി പന ‘‘അലജ്ജിസ്സ ഏതം നത്ഥീതി സുദ്ധപടിഞ്ഞായ ഏവ അനാപത്തിയാ കാതബ്ബന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ സങ്ഗഹിതോ’’തി ¶ വദന്തി, തം ¶ ന യുത്തം അനുവിജ്ജകസ്സേവ നിരത്ഥകത്താപത്തിതോ, ചോദകേനേവ അലജ്ജിപടിഞ്ഞായ ഠാതബ്ബതോ. ദോസോപഗമപടിഞ്ഞാ ഏവ ഹി ഇധ പടിഞ്ഞാതി അധിപ്പേതാ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീതി പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തിആദി.

തദത്ഥദീപനത്ഥന്തി അലജ്ജിസ്സ ദോസേ ആവിഭൂതേപി തസ്സ ദോസോപഗമപടിഞ്ഞായ ഏവ കാതബ്ബതാദീപനത്ഥം. വിവാദവത്ഥുസങ്ഖാതേ അത്ഥേ പച്ചത്ഥികാ അത്ഥപച്ചത്ഥികാ. സഞ്ഞം ദത്വാതി തേസം കഥാപച്ഛേദത്ഥം അഭിമുഖകരണത്ഥഞ്ച സദ്ദം കത്വാ. വിനിച്ഛിനിതും അനനുച്ഛവികോതി അസുദ്ധോതി സഞ്ഞായ ചോദകപക്ഖേ പവിട്ഠത്താ അനുവിജ്ജകഭാവതോ ബഹിഭൂതത്താ അനുവിജ്ജിതും അസക്കുണേയ്യത്തം സന്ധായ വുത്തം. സന്ദേഹേ ഏവ ഹി സതി അനുവിജ്ജിതും സക്കാ, അസുദ്ധലദ്ധിയാ പന സതി ചുദിതകേന വുത്തം സബ്ബം അസച്ചതോപി പടിഭാതി, കഥം തത്ഥ അനുവിജ്ജനാ സിയാതി.

തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീതി ഇമിനാ വിനിച്ഛയമ്പി അദത്വാ സങ്ഘതോ വിയോജനം നാമ ലിങ്ഗനാസനാ വിയ അയമ്പി ഏകോ നാസനപ്പകാരോതി ദസ്സേതി. ഏകസമ്ഭോഗപരിഭോഗാതി ഇദം അത്തനോ സന്തികാ തേസം വിമോചനത്ഥം വുത്തം, ന പന തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ഭോഗേ യോജനത്ഥം.

വിരദ്ധം ഹോതീതി സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപന്നോ ഹോതി. ആദിതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ നത്ഥീതി ഇദം ‘‘പക്ഖാനം അനുരക്ഖണത്ഥായ പടിഞ്ഞം ന ദേതീ’’തി ഇമസ്സ അലജ്ജീലക്ഖണസമ്ഭവസ്സ കരണവചനം. പടിച്ഛാദിതകാലതോ പട്ഠായ അലജ്ജീ നാമ ഏവ, പുരിമോ ലജ്ജിഭാവോ ന രക്ഖതീതി അത്ഥോ. പടിഞ്ഞം ന ദേതീതി ‘‘സചേ മയാ കതദോസം വക്ഖാമി, മയ്ഹം അനുവത്തകാ ഭിജ്ജിസ്സന്തീ’’തി പടിഞ്ഞം ന ദേതി. ഠാനേ ന തിട്ഠതീതി ലജ്ജിട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, കായവാചാസു വീതിക്കമോ ¶ ഹോതി ഏവാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘വിനിച്ഛയോ ന ദാതബ്ബോ’’തി, പുബ്ബേ പക്ഖികാനം പടിഞ്ഞായ വൂപസമിതസ്സപി അധികരണസ്സ ദുവൂപസന്തതായ അയമ്പി തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീതി അധിപ്പായോ.

൨൩൨. അദിന്നാദാനവത്ഥും വിനിച്ഛിനന്തേന പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ സാധുകം സല്ലക്ഖേതബ്ബാതി ഏത്ഥ പഞ്ചവീസതി അവഹാരാ നാമ പഞ്ച പഞ്ചകാനി, തത്ഥ പഞ്ച പഞ്ചകാനി നാമ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം കങ്ഖാവിതരണിയം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ദുതിയപാരാജികവണ്ണനാ) ‘‘തേ പന അവഹാരാ പഞ്ച ¶ പഞ്ചകാനി സമോധാനേത്വാ സാധുകം സല്ലക്ഖേതബ്ബാ’’തിആദി. തത്ഥ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകഏകഭണ്ഡപഞ്ചകാനി പദഭാജനേ (പാരാ. ൯൨) വുത്താനം ‘‘ആദിയേയ്യ, ഹരേയ്യ, അവഹരേയ്യ, ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യ, ഠാനാ ചാവേയ്യാ’’തി ഇമേസം പദാനം വസേന ലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹി വുത്തം പോരാണേഹി –

‘‘ആദിയന്തോ ഹരന്തോവ;

ഹരന്തോ ഇരിയാപഥം;

വികോപേന്തോ തഥാ ഠാനാ;

ചാവേന്തോപി പരാജികോ’’തി.

തത്ഥ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകവസേന ദട്ഠബ്ബം, ഇതരം സവിഞ്ഞാണകവസേനേവ. കഥം? ആദിയേയ്യാതി ആരാമം അഭിയുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ഹരേയ്യാതി അഞ്ഞസ്സ ഭണ്ഡം ഹരന്തോ സീസേ ഭാരം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഖന്ധം ഓരോപേതി, പാരാജികം. അവഹരേയ്യാതി ഉപനിക്ഖിത്തം ഭണ്ഡം ‘‘ദേഹി ¶ മേ ഭണ്ഡ’’ന്തി വുച്ചമാനോ ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി ഭണതി, ദുക്കടം. സാമികസ്സ വിമതിം ഉപ്പാദേതി, ഥുല്ലച്ചയം. സാമികോ ‘‘ന മയ്ഹം ഭവിസ്സതീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, പാരാജികം. ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യാതി ‘‘സഹഭണ്ഡഹാരകം നേസ്സാമീ’’തി പഠമം പാദം അതിക്കാമേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ദുതിയം പാദം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. ഠാനാ ചാവേയ്യാതി ഥലട്ഠം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ദുക്കടം. ഫന്ദാപേതി, ഥുല്ലച്ചയം. ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. ഏവം താവ നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം വേദിതബ്ബം. സസ്സാമികസ്സ പന ദാസസ്സ വാ തിരച്ഛാനഗതസ്സ വാ യഥാവുത്തേന അഭിയോഗാദിനാ നയേന ആദിയനഹരണ അവഹരണ ഇരിയാപഥവികോപന ഠാനാചാവനവസേന ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം വേദിതബ്ബം. തേനാഹു പോരാണാ –

‘‘തത്ഥ നാനേകഭണ്ഡാനം, പഞ്ചകാനം വസാ പന;

ആദിയനാദിപഞ്ചകാ, ദുവിധാതി ഉദീരിതാ’’തി.

കതമം ¶ സാഹത്ഥികപഞ്ചകം? സാഹത്ഥികോ ആണത്തികോ നിസ്സഗ്ഗിയോ അത്ഥസാധകോ ധുരനിക്ഖേപോതി. തഥാ ഹി വുത്തം –

‘‘സാഹത്ഥാണത്തികോ ചേവ, നിസ്സഗ്ഗിയോത്ഥസാധകോ;

ധുരനിക്ഖേപകോ ചാതി, ഇദം സാഹത്ഥപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ സാഹത്ഥികോ നാമ പരസ്സ ഭണ്ഡം സഹത്ഥാ അവഹരതി. ആണത്തികോ നാമ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി അഞ്ഞം ആണാപേതി. നിസ്സഗ്ഗിയോ നാമ സുങ്കഘാതപരികപ്പിതോകാസാനം അന്തോ ഠത്വാ ബഹി പാതനം. അത്ഥസാധകോ നാമ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം യദാ സക്കോസി, തദാ തം അവഹരാ’’തി ആണാപേതി. തത്ഥ സചേ പരോ അനന്തരായികോ ഹുത്വാ തം അവഹരതി, ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണേയേവ പാരാജികം. പരസ്സ വാ പന തേലകുമ്ഭിയാ പാദഗ്ഘനകം തേലം അവസ്സം പിവനകാനി ഉപാഹനാദീനി പക്ഖിപതി ¶ , ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേയേവ പാരാജികം. ധുരനിക്ഖേപോ പന ആരാമാഭിയോഗഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡവസേന വേദിതബ്ബോ. താവകാലികഭണ്ഡദേയ്യാനി അദേന്തസ്സപി ഏസേവ നയോതി ഇദം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം.

കതമം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം? പുബ്ബപയോഗോ സഹപയോഗോ സംവിദാവഹാരോ സങ്കേതകമ്മം നിമിത്തകമ്മന്തി. തേന വുത്തം –

‘‘പുബ്ബസഹപയോഗോ ച, സംവിദാഹരണം തഥാ;

സങ്കേതകമ്മം നിമിത്തം, ഇദം സാഹത്ഥപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. ഠാനാചാവനവസേന, ഖിലാദീനി സങ്കാമേത്വാ ഖേത്താദിഗ്ഗഹണവസേന ച സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ. സംവിദാവഹാരോ നാമ ‘‘അസുകം നാമ ഭണ്ഡം അവഹരിസ്സാമാ’’തി സംവിദഹിത്വാ സമ്മന്തയിത്വാ അവഹരണം. ഏവം സംവിദഹിത്വാ ഗതേസു ഹി ഏകേനപി തസ്മിം ഭണ്ഡേ ഠാനാ ചാവിതേ സബ്ബേസം അവഹാരോ ഹോതി. സങ്കേതകമ്മം നാമ സഞ്ജാനനകമ്മം. സചേ ഹി പുരേഭത്താദീസു യം കിഞ്ചി കാലം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘അസുകസ്മിം കാലേ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി വുത്തോ സങ്കേതതോ അപച്ഛാ അപുരേ തം അവഹരതി, സങ്കേതകാരകസ്സ സങ്കേതകരണക്ഖണേയേവ അവഹാരോ. നിമിത്തകമ്മം നാമ സഞ്ഞുപ്പാദനത്ഥം അക്ഖിനിഖണനാദിനിമിത്തകരണം ¶ . സചേ ഹി ഏവം കതനിമിത്തതോ അപച്ഛാ അപുരേ ‘‘യം അവഹരാ’’തി വുത്തോ, തം അവഹരതി, നിമിത്തകാരകസ്സ നിമിത്തക്ഖണേയേവ അവഹാരോതി ഇദം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം.

കതമം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകം? ഥേയ്യാവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോ പരികപ്പാവഹാരോ പടിച്ഛന്നാവഹാരോ കുസാവഹാരോതി. തേന വുത്തം –

‘‘ഥേയ്യാ ¶ പസയ്ഹാ പരികപ്പാ, പടിച്ഛന്നാ കുസാ തഥാ;

അവഹാരാ ഇമേ പഞ്ച, ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചക’’ന്തി.

തത്ഥ യോ സന്ധിച്ഛേദാദീനി കത്വാ അദിസ്സമാനോ അവഹരതി, കൂടതുലാകൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹി വാ വഞ്ചേത്വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ ഥേയ്യാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ. യോ പന പസയ്ഹ ബലക്കാരേന പരേസം സന്തകം ഗണ്ഹാതി ഗാമഘാതകാദയോ വിയ, അത്തനോ പത്തബലിതോ വാ വുത്തനയേനേവ അധികം ഗണ്ഹാതി രാജഭടാദയോ വിയ, തസ്സേവം ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ പസയ്ഹാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ. പരികപ്പേത്വാ ഗഹണം പന പരികപ്പാവഹാരോ നാമ.

സോ ഭണ്ഡോകാസസ്സ വസേന ദുവിധോ. തത്രായം ഭണ്ഡപരികപ്പോ – സാടകത്ഥികോ അന്തോഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമി. സചേ സുത്തം, ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ അന്ധകാരേ പസിബ്ബകം ഗണ്ഹാതി. തത്ര ചേ സാടകോ ഹോതി, ഉദ്ധാരേയേവ പാരാജികം. സുത്തഞ്ചേ ഹോതി, രക്ഖതി. ബഹി നീഹരിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാ പുന ആഹരിത്വാ ഠപേതി, രക്ഖതിയേവ. ‘‘സുത്ത’’ന്തി ഞത്വാപി യം ലദ്ധം, തം ഗഹേതബ്ബന്തി ഗച്ഛതി, പദവാരേന കാരേതബ്ബോ. ഭൂമിയം ഠപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. ‘‘ചോരോ ചോരോ’’തി അനുബന്ധോ ഛഡ്ഡേത്വാ പലായതി, രക്ഖതി. സാമികാ ദിസ്വാ ഗണ്ഹന്തി, രക്ഖതിയേവ. അഞ്ഞോ ചേ ഗണ്ഹാതി, ഭണ്ഡദേയ്യം. സാമികേസു നിവത്തന്തേസു സയം ദിസ്വാ പംസുകൂലസഞ്ഞായ ‘‘പഗേവേതം മയാ ഗഹിതം, മമ ദാനി സന്തക’’ന്തി ഗണ്ഹന്തസ്സപി ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. തത്ഥ യ്വായം ‘‘സചേ സാടകോ ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ഭണ്ഡപരികപ്പോ നാമ. ഓകാസപരികപ്പോ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഏകച്ചോ പന പരപരിവേണാദീനി പവിട്ഠോ കിഞ്ചി ലോഭനേയ്യഭണ്ഡം ദിസ്വാ ഗബ്ഭദ്വാരപമുഖഹേട്ഠാ ¶ പാസാദദ്വാരകോട്ഠകരുക്ഖമൂലാദിവസേന പരിച്ഛേദം കത്വാ ‘‘സചേ മം ഏത്ഥന്തരേ പസ്സിസ്സന്തി, ദട്ഠുകാമതായ ഗഹേത്വാ വിചരന്തോ വിയ ദസ്സാമി. നോ ചേ പസ്സിസ്സന്തി ¶ , ഹരിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേതി, തസ്സ തം ആദായ പരികപ്പിതപരിച്ഛേദം അതിക്കന്തമത്തേ അവഹാരോ ഹോതി. ഇതി യ്വായം വുത്തനയേനേവ പവത്തോ പരികപ്പോ, അയം ഓകാസപരികപ്പോ നാമ. ഏവമിമേസം ദ്വിന്നം പരികപ്പാനം വസേന പരികപ്പേത്വാ ഗണ്ഹതോ അവഹാരോ പരികപ്പാവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ.

പടിച്ഛാദേത്വാ പന അവഹരണം പടിച്ഛന്നാവഹാരോ. സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു ഉയ്യാനാദീസു പരേസം ഓമുഞ്ചിത്വാ ഠപിതം അങ്ഗുലിമുദ്ദികാദിം ദിസ്വാ ‘‘പച്ഛാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി പംസുനാ വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ ഏത്താവതാ ഉദ്ധാരോ നത്ഥീതി ന താവ അവഹാരോ ഹോതി. യദാ പന സാമികാ വിചിനന്താ അപസ്സിത്വാ ‘‘സ്വേ ജാനിസ്സാമാ’’തി സാലയാവ ഗതാ ഹോന്തി, അഥസ്സ തം ഉദ്ധരതോ ഉദ്ധാരേ അവഹാരോ. ‘‘പടിച്ഛന്നകാലേയേവ ഏതം മമ സന്തക’’ന്തി സകസഞ്ഞായ വാ ‘‘ഗതാദാനി തേ, ഛഡ്ഡിതഭണ്ഡം ഇദ’’ന്തി പംസുകൂലസഞ്ഞായ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ഭണ്ഡദേയ്യം. തേസു ദുതിയതതിയദിവസേ ആഗന്ത്വാ വിചിനിത്വാ അദിസ്വാ ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ഗതേസുപി ഗഹിതം ഭണ്ഡദേയ്യമേവ. പച്ഛാ ഞത്വാ ചോദിയമാനസ്സ അദദതോ സാമികാനം ധുരനിക്ഖേപേ അവഹാരോ ഹോതി. കസ്മാ? യസ്മാ തസ്സ പയോഗേന തേഹി ന ദിട്ഠം. യോ പന തഥാരൂപം ഭണ്ഡം യഥാഠാനേ ഠിതംയേവ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ഥേയ്യചിത്തോ പാദേന അക്കമിത്വാ കദ്ദമേ വാ വാലികായ വാ പവേസേതി, തസ്സ പവേസിതമത്തേയേവ അവഹാരോ.

കുസം സങ്കാമേത്വാ പന അവഹരണം കുസാവഹാരോ നാമ. സോപി ഏവം വേദിതബ്ബോ – യോ ഭിക്ഖു വിലീവമയം വാ താലപണ്ണമയം വാ കതസഞ്ഞാണം യം കിഞ്ചി കുസം പാതേത്വാ ചീവരേ ¶ ഭാജിയമാനേ അത്തനോ കോട്ഠാസസ്സ സമീപേ ഠിതം സമഗ്ഘതരം വാ മഹഗ്ഘതരം വാ സമസമം വാ അഗ്ഘേന പരസ്സ കോട്ഠാസം ഹരിതുകാമോ അത്തനോ കോട്ഠാസേ പതിതം കുസം പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതേതുകാമതായ ഉദ്ധരതി, രക്ഖതി താവ. പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതിതേ രക്ഖതേവ. യദാ പന തസ്മിം പതിതേ പരസ്സ കോട്ഠാസതോ പരസ്സ കുസം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധടമത്തേ അവഹാരോ. സചേ പഠമതരം പരസ്സ കോട്ഠാസതോ കുസം ഉദ്ധരതി, അത്തനോ കോട്ഠാസേ പാതേതുകാമതായ ഉദ്ധാരേ രക്ഖതി, പാതനേപി രക്ഖതി. അത്തനോ കോട്ഠാസതോ പന അത്തനോ കുസം ഉദ്ധരതോ ഉദ്ധാരേയേവ രക്ഖതി, തം ഉദ്ധരിത്വാ പരകോട്ഠാസേ പാതേന്തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ അവഹാരോ ഹോതി, അയം കുസാവഹാരോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) ഗഹേതബ്ബോ.

തുലയിത്വാതി ¶ ഉപപരിക്ഖിത്വാ.

സാമീചീതി വത്തം, ആപത്തി പന നത്ഥീതി അധിപ്പായോ.

മഹാജനസമ്മദ്ദോതി മഹാജനസങ്ഖോഭോ. ഭട്ഠേ ജനകായേതി അപഗതേ ജനകായേ. ‘‘ഇദഞ്ച കാസാവം അത്തനോ സന്തകം കത്വാ ഏതസ്സേവ ഭിക്ഖുനോ ദേഹീ’’തി കിം കാരണാ ഏവമാഹ? ചീവരസ്സാമികേന ധുരനിക്ഖേപോ കതോ, തസ്മാ തസ്സ അദിന്നം ഗഹേതും ന വട്ടതി. അവഹാരകോപി വിപ്പടിസാരസ്സ ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ ചീവരസ്സാമികം പരിയേസന്തോ വിചരതി ‘‘ദസ്സാമീ’’തി, ചീവരസ്സാമികേന ച ‘‘മമേത’’ന്തി വുത്തേ ഏതേനപി അവഹാരകേന ആലയോ പരിച്ചത്തോ, തസ്മാ ഏവമാഹ. യദി ഏവം ചീവരസ്സാമികോയേവ ‘‘അത്തനോ സന്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി കസ്മാ ന വുത്തോതി? ഉഭിന്നം കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം. കഥം? അവഹാരകസ്സ ‘‘മയാ സഹത്ഥേന ന ദിന്നം, ഭണ്ഡദേയ്യമേത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യ ¶ , ഇതരസ്സ ‘‘മയാ പഠമം ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പച്ഛാ അദിന്നം ഗഹിത’’ന്തി കുക്കുച്ചം ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി.

സമഗ്ഘന്തി അപ്പഗ്ഘം.

ദാരുഅത്ഥം ഫരതീതി ദാരൂഹി കത്തബ്ബകിച്ചം സാധേതി. മയി സന്തേതിആദി സബ്ബം രഞ്ഞാ പസാദേന വുത്തം, ഥേരേന പന ‘‘അനനുച്ഛവികം കത’’ന്തി ന മഞ്ഞിതബ്ബം.

ഏകദിവസം ദന്തകട്ഠച്ഛേദനാദിനാ യാ അയം അഗ്ഘഹാനി വുത്താ, സാ ഭണ്ഡസ്സാമിനാ കിണിത്വാ ഗഹിതമേവ സന്ധായ വുത്താ. സബ്ബം പനേതം അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണേന ഗഹേതബ്ബം. പാസാണഞ്ച സക്ഖരഞ്ച പാസാണസക്ഖരം.

‘‘ധാരേയ്യ അത്ഥം വിചക്ഖണോ’’തി ഇമസ്സേവ വിവരണം ‘‘ആപത്തിം വാ അനാപത്തിം വാ’’തിആദി. ‘‘സിക്ഖാപദം സമം തേനാ’’തി ഇതോ പുബ്ബേ ഏകാ ഗാഥാ –

‘‘ദുതിയം അദുതിയേന, യം ജിനേന പകാസിതം;

പരാജിതകിലേസേന, പാരാജികപദം ഇധാ’’തി.

തായ ¶ സദ്ധിം ഘടേത്വാ അദുതിയേന പരാജിതകിലേസേന ജിനേന ദുതിയം യം ഇദം പാരാജികപദം പകാസിതം, ഇധ തേന സമം അനേകനയവോകിണ്ണം ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം അഞ്ഞം കിഞ്ചി സിക്ഖാപദം ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. തത്ഥ പരാജിതകിലേസേനാതി സന്താനേ പുന അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേ ചതൂഹി മഗ്ഗഞാണേഹി സഹ വാസനായ സമുച്ഛിന്നസബ്ബകിലേസേന. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൫൯) പന ‘‘പരാജിതകിലേസേനാതി വിജിതകിലേസേന, നികിലേസേനാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ.

തേനാതി തേന ദുതിയപാരാജികസിക്ഖാപദേന. അത്ഥോ നാമ പാളിഅത്ഥോ. വിനിച്ഛയോ നാമ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ. അത്ഥോ ച വിനിച്ഛയോ ച അത്ഥവിനിച്ഛയാ, തേ ഗമ്ഭീരാ യസ്മിന്തി ഗമ്ഭീരത്ഥവിനിച്ഛയം ¶ . വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേതി ചോദനാവസേന വാ അത്തനാവ അത്തനോ വീതിക്കമാരോചനവസേന വാ സങ്ഘമജ്ഝേ അദിന്നാദാനവത്ഥുസ്മിം ഓതിണ്ണേ. ഏത്ഥാതി ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം. വിനിച്ഛയോതി ആപത്താനാപത്തിനിയമനം. അവത്വാവാതി ‘‘ത്വം പാരാജികം ആപന്നോ’’തി അവത്വാവ. കപ്പിയേപി ച വത്ഥുസ്മിന്തി അത്തനാ ഗഹേതും കപ്പിയേ മാതുപിതുആദിസന്തകേപി വത്ഥുസ്മിം. ലഹുവത്തിനോതി ഥേയ്യചിത്തുപ്പാദേന ലഹുപരിവത്തിനോ. ആസീവിസന്തി സീഘമേവ സകലസരീരേ ഫരണസമത്ഥവിസം.

൨൩൩. പകതിമനുസ്സേഹി ഉത്തരിതരാനം ബുദ്ധാദിഉത്തമപുരിസാനം അധിഗമധമ്മോതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ, തസ്സ പരേസം ആരോചനം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനം. തം വിനിച്ഛിനന്തേന ഛ ഠാനാനി സോധേതബ്ബാനീതി യോജനാ. തത്ഥ കിം തേ അധിഗതന്തി അധിഗമപുച്ഛാ. കിന്തി തേ അധിഗതന്തി ഉപായപുച്ഛാ. കദാ തേ അധിഗതന്തി കാലപുച്ഛാ. കത്ഥ തേ അധിഗതന്തി ഓകാസപുച്ഛാ. കതമേ തേ കിലേസാ പഹീനാതി പഹീനകിലേസപുച്ഛാ. കതമേസം ത്വം ധമ്മാനം ലാഭീതി പടിലദ്ധധമ്മപുച്ഛാ. ഇദാനി തമേവ ഛട്ഠാനവിസോധനം വിത്ഥാരേതുമാഹ ‘‘സചേ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ഏത്താവതാതി ഏത്തകേന ബ്യാകരണവചനമത്തേന ന സക്കാരോ കാതബ്ബോ. ബ്യാകരണഞ്ഹി ഏകസ്സ അയാഥാവതോപി ഹോതീതി. ഇമേസു ഛസു ഠാനേസു സോധനത്ഥം ഏവം വത്തബ്ബോതി യഥാ നാമ ജാതരൂപപതിരൂപകമ്പി ജാതരൂപം വിയ ഖായതീതി ജാതരൂപം നിഘംസനതാപനഛേദനേഹി സോധേതബ്ബം, ഏവമേവ ഇദാനേവ വുത്തേസു ഛസു ഠാനേസു പക്ഖിപിത്വാ സോധനത്ഥം വത്തബ്ബോ. വിമോക്ഖാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന സമാപത്തിഞാണദസ്സനമഗ്ഗഭാവനാഫലസച്ഛികിരിയാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പാകടോ ഹോതി അധിഗതവിസേസസ്സ സതിസമ്മോസാഭാവതോ. സേസപുച്ഛാസുപി ‘‘പാകടോ ഹോതീ’’തി പദേ ഏസേവ നയോ.

സബ്ബേസഞ്ഹി ¶ ¶ അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗേന പഹീനാ കിലേസാ പാകടാ ഹോന്തീതി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. കസ്സചി ഹി അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേസു സന്ദേഹോ ഉപ്പജ്ജതിയേവ മഹാനാമസ്സ സക്കസ്സ വിയ. സോ ഹി സകദാഗാമീ സമാനോപി ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – കോ സു നാമ മേ ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ, യേന മേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, ദോസധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, മോഹധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൭൫) ഭഗവന്തം പുച്ഛി. അയം കിര രാജാ സകദാഗാമിമഗ്ഗേന ലോഭദോസമോഹാ നിരവസേസാ പഹീയന്തീതി സഞ്ഞീ അഹോസീതി.

യായ പടിപദായ യസ്സ അരിയമഗ്ഗോ ആഗച്ഛതി, സാ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തി ആഗമനപടിപദാ. സോധേതബ്ബാതി സുദ്ധാ, ഉദാഹു ന സുദ്ധാതി വിചാരണവസേന സോധേതബ്ബാ. ‘‘ന സുജ്ഝതീതി തത്ഥ തത്ഥ പമാദപടിപത്തിസമ്ഭവതോ. അപനേതബ്ബോതി അത്തനോ പടിഞ്ഞായ അപനേതബ്ബോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൯൭-൧൯൮). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൯൭) പന ‘‘ന സുജ്ഝതീതി പുച്ഛിയമാനോ പടിപത്തിക്കമം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ കഥേസി. അപനേതബ്ബോതി തയാ വുത്തക്കമേനായം ധമ്മോ ന സക്കാ അധിഗന്തുന്തി അധിഗതമാനതോ അപനേതബ്ബോ’’തി വുത്തം. ‘‘സുജ്ഝതീ’’തി വത്വാ സുജ്ഝനാകാരം ദസ്സേതും ‘‘ദീഘരത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. പഞ്ഞായതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘യദീ’’തി പദം ആനേത്വാ യദി സോ ഭിക്ഖു തായ പടിപദായ പഞ്ഞായതീതി സമ്ബന്ധോ. ചതൂസു പച്ചയേസു അലഗ്ഗത്താ ‘‘ആകാസേ പാണിസമേന ചേതസാ’’തി വുത്തം. വുത്തസദിസം ബ്യാകരണം ഹോതീതി യോജനാ. തത്ഥ വുത്തസദിസന്തി തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്യാകരണം ഇമസ്മിം സുത്തേ വുത്തേന സദിസം, സമന്തി അത്ഥോ. ഖീണാസവസ്സ പടിപത്തിസദിസാ പടിപത്തി ഹോതീതി ദീഘരത്തം ¶ സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസത്താ, ഇദഞ്ച അരഹത്തം പടിജാനന്തസ്സ വസേന വുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഖീണാസവസ്സ നാമാ’’തിആദി. ഖീണാസവസ്സ നാമ…പേ… ന ഹോതീതി പഹീനവിപല്ലാസത്താ, ജീവിതനികന്തിയാ ച അഭാവതോ ന ഹോതി, പുഥുജ്ജനസ്സ പന അപ്പഹീനവിപല്ലാസത്താ ജീവിതനികന്തിസബ്ഭാവതോ ച അപ്പമത്തകേനപി ഹോതി, ഏവം സുവിക്ഖമ്ഭിതകിലേസസ്സ വത്തനസേക്ഖധമ്മപടിജാനനം ഇമിനാ ഭയുപ്പാദനേന, അമ്ബിലാദിദസ്സനേ ഖേളുപ്പാദാദിനാ ച ന സക്കാ വീമംസിതും, തസ്മാ തസ്സ വചനേനേവ തം സദ്ധാതബ്ബം.

അയം ഭിക്ഖു സമ്പന്നവേയ്യാകരണോതി ഇദം ന കേവലം അഭായനകമേവ സന്ധായ വുത്തം ഏകച്ചസ്സ സൂരജാതികസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സപി അഭായനതോ, രജ്ജനീയാരമ്മണാനം ബദരസാളവാദിഅമ്ബിലമദ്ദനാദീനം ¶ ഉപയോജനേപി ഖേളുപ്പാദാദിതണ്ഹുപ്പത്തിരഹിതം സബ്ബഥാ സുവിസോധിതമേവ സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

൨൩൪. ‘‘നീഹരിത്വാതി സാസനതോ നീഹരിത്വാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘നീഹരിത്വാതി പാളിതോ ഉദ്ധരിത്വാ’’തി. തഥാ ഹി ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ നാനുയുഞ്ജിതബ്ബം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? സുത്തം ന ജാനാതി, സുത്താനുലോമം ന ജാനാതീ’’തിആദിപാളിതോ (പരി. ൪൪൨) സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച നീഹരിംസു, ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പരിപുച്ഛാതി ഭണതീ’’തി ഏവമാദിതോ ആചരിയവാദം, ‘‘ആയസ്മാ ഉപാലി ഏവമാഹ ‘അനാപത്തി ആവുസോ സുപിനന്തേനാ’’തി (പാരാ. ൭൮) ഏവമാദിതോ അത്തനോമതിം നീഹരിംസു. സാ ച ഥേരസ്സ അത്തനോമതി സുത്തേന സങ്ഗഹിതത്താ സുത്തം ജാതം, ഏവമഞ്ഞാപി സുത്താദീഹി സങ്ഗഹിതാവ ഗഹേതബ്ബാ, നേതരാതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ നീഹരിത്വാതി ¶ വിഭജിത്വാ, സാട്ഠകഥം സകലം വിനയപിടകം സുത്താദീസു ചതൂസു പദേസേസു പക്ഖിപിത്വാ ചതുധാ വിഭജിത്വാ വിനയം പകാസേസും തബ്ബിനിമുത്തസ്സ അഭാവാതി അധിപ്പായോ. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) ‘‘നീഹരിത്വാതി ഏത്ഥ സാസനതോ നീഹരിത്വാതി അത്ഥോ…പേ… തായ ഹി അത്തനോമതിയാ ഥേരോ ഏതദഗ്ഗട്ഠപനം ലഭതി. അപിച വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘അനുപസമ്പന്നേന പഞ്ഞത്തേന വാ അപഞ്ഞത്തേന വാ വുച്ചമാനോ…പേ… അനാദരിയം കരോതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’തി. തത്ഥ ഹി പഞ്ഞത്തം നാമ സുത്തം, സേസത്തയം അപഞ്ഞത്തം നാമ. തേനായം ‘ചതുബ്ബിധഞ്ഹി വിനയം, മഹാഥേരാ’തി ഗാഥാ സുവുത്താ’’തി വുത്തം.

വുത്തന്തി മിലിന്ദപഞ്ഹേ നാഗസേനത്ഥേരേന വുത്തം. പജ്ജതേ അനേന അത്ഥോതി പദം, ഭഗവതാ കണ്ഠാദിവണ്ണുപ്പത്തിട്ഠാനം ആഹച്ച വിസേസേത്വാ ഭാസിതം പദം ആഹച്ചപദം, ഭഗവതോയേവ വചനം. തേനാഹ ‘‘ആഹച്ചപദന്തി സുത്തം അധിപ്പേത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘കണ്ഠാദിവണ്ണുപ്പത്തിട്ഠാനകരണാദീഹി നീഹരിത്വാ അത്തനോ വചീവിഞ്ഞത്തിയാവ ഭാസിതം വചനം ആഹച്ചപദ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന ‘‘അട്ഠ വണ്ണട്ഠാനാനി ആഹച്ച വുത്തേന പദനികായേനാതി അത്ഥോ, ഉദാഹടേന കണ്ഠോക്കന്തേന പദസമൂഹേനാതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി ഏവം അവിസേസേത്വാ ‘‘യം ഭിക്ഖവേ മയാ ‘ഇദം ന കപ്പതീ’തി അപ്പടിക്ഖിത്തം ¶ , തഞ്ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൦൫) വുത്തസാമഞ്ഞലക്ഖണം ഇധ രസോതി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘രസോതി സുത്താനുലോമ’’ന്തി. രസോതി സാരോ ‘‘പത്തരസോ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൬൨൮-൬൩൦) വിയ, പടിക്ഖിത്താനുഞ്ഞാതസുത്തസാരോതി അത്ഥോ. രസോതി വാ ¶ ലക്ഖണം പടിവത്ഥുകം അനുദ്ധരിത്വാ ലക്ഖണാനുലോമേന വുത്തത്താ. രസേനാതി തസ്സ ആഹച്ചഭാസിതസ്സ രസേന, തതോ ഉദ്ധടേന വിനിച്ഛയേനാതി അത്ഥോ. സുത്തഛായാ വിയ ഹി സുത്താനുലോമന്തി. ധമ്മസങ്ഗാഹകപഭുതിആചരിയപരമ്പരതോ ആനീതാ അട്ഠകഥാതന്തി ഇധ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ആചരിയവംസോതി ആചരിയവാദോ’’തി, ആചരിയവാദോ ‘‘ആചരിയവംസോ’’തി വുത്തോ പാളിയം വുത്താനം ആചരിയാനം പരമ്പരായ ആഭതോവ പമാണന്തി ദസ്സനത്ഥം. അധിപ്പായോതി കാരണോപപത്തിസിദ്ധോ ഉഹാപോഹനയപവത്തോ പച്ചക്ഖാദിപമാണപതിരൂപകോ. അധിപ്പായോതി ഏത്ഥ ‘‘അത്തനോമതീ’’തി കേചി അത്ഥം വദന്തി.

വിനയപിടകേ പാളീതി ഇധ അധികാരവസേന വുത്തം, സേസപിടകേസുപി സുത്താദിചതുനയാ യഥാനുരൂപം ലബ്ഭന്തേവ.

‘‘മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ. മഹന്താനി വിനയസ്സ പതിട്ഠാപനട്ഠാനാനി, യേസു പതിട്ഠാപിതോ വിനയോ വിനിച്ഛിനീയതി അസന്ദേഹതോ, മഹന്താനി വാ കാരണാനി മഹാപദേസാ, മഹന്താനി വിനയവിനിച്ഛയകാരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. അത്ഥതോ പന ‘യം ഭിക്ഖവേ’തിആദിനാ വുത്താസാധിപ്പായാ പാളിയേവ മഹാപദേസാതി വദന്തി. തേനേവാഹ ‘യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ’തിആദി. ഇമേ ച മഹാപദേസാ ഖന്ധകേ ആഗതാ, തസ്മാ തേസം വിനിച്ഛയകഥാ തത്ഥേവ ആവി ഭവിസ്സതീതി ഇധ ന വുച്ചതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘മഹാപദേസാതി മഹാഓകാസാ മഹാവിസയാ, തേ അത്ഥതോ ‘യം ഭിക്ഖവേതിആദിപാളിവസേന അകപ്പിയാനുലോമതോ കപ്പിയാനുലോമതോ ച പുഗ്ഗലേഹി നയതോ തഥാ തഥാ ഗയ്ഹമാനാ അത്ഥനയാ ഏവ. തേ ഹി ഭഗവതാ സരൂപതോ അവുത്തേസുപി പടിക്ഖിത്താനുലോമേസു അനുഞ്ഞാതാനുലോമേസു ¶ ച സേസേസു കിച്ചേസു നിവത്തിപവത്തിഹേതുതായ മഹാഗോചരാതി ‘മഹാപദേസാ’തി വുത്താ, ന പന ‘യം ഭിക്ഖവേ മയാ ഇദം ന കപ്പതീ’തിആദിനാ വുത്താ സാധിപ്പായാ പാളിയേവ തസ്സാ സുത്തേ പവിട്ഠത്താ. ‘സുത്താനുലോമമ്പി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബം…പേ… സുത്തമേവ ബലവതര’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫) ഹി വുത്തം. ന ഹേസാ സാധിപ്പായാ പാളി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാ, ന ഗഹേതബ്ബാ ¶ വാ ഹോതി. യേനായം സുത്താനുലോമം സിയാ, തസ്മാ ഇമം പാളിഅധിപ്പായം നിസ്സായ പുഗ്ഗലേഹി ഗഹിതാ യഥാവുത്തഅത്ഥാവ സുത്താനുലോമം, തംപകാസകത്താ പന അയം പാളിപി സുത്താനുലോമന്തി ഗഹേതബ്ബം. തേനാഹ ‘യേ ഭഗവതാ ഏവം വുത്താ’തിആദി. ‘യം ഭിക്ഖവേ’തിആദിപാളിനയേന ഹി പുഗ്ഗലേഹി ഗഹിതബ്ബാ യേ അകപ്പിയാനുലോമാദയോ അത്ഥാ വുത്താ, തേ മഹാപദേസാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) ‘‘പരിവാരട്ഠകഥായം ഇധ ച കിഞ്ചാപി ‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’തി വുത്തം, അഥ ഖോ മഹാപദേസനയസിദ്ധം പടിക്ഖിത്താപടിക്ഖിത്തം അനുഞ്ഞാതാനനുഞ്ഞാതം കപ്പിയാകപ്പിയന്തി അത്ഥതോ വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ‘ഠാനം ഓകാസോ പദേസോതി കാരണവേവചനാനി ‘അട്ഠാനമേതം, ആനന്ദ, അനവകാസോ’തിആദി സാസനതോ, ‘നിഗ്ഗഹട്ഠാന’ന്തി ച ‘അസന്ദിട്ഠിട്ഠാന’ന്തി ച ‘അസന്ദിട്ഠി ച പന പദേസോ’തി ച ലോകതോ, തസ്മാ മഹാപദേസാതി മഹാകാരണാനീതി അത്ഥോ. കാരണം നാമ ഞാപകോ ഹേതു ഇധാധിപ്പേതം, മഹന്തഭാവോ പന തേസം മഹാവിസയത്താ മഹാഭൂതാനം വിയ. തേ ദുവിധാ വിനയമഹാപദേസാ സുത്തന്തികമഹാപദേസാ ചാതി. തത്ഥ വിനയമഹാപദേസാ വിനയേ യോഗം ഗച്ഛന്തി, ഇതരേ ഉഭയത്ഥാപി, തേനേവ പരിവാരേ (പരി. ൪൪൨) അനുയോഗവത്തേ ¶ ‘ധമ്മം ന ജാനാതി, ധമ്മാനുലോമം ന ജാനാതീ’തി’’ വുത്തം. തത്ഥ ധമ്മന്തി ഠപേത്വാ വിനയപിടകം അവസേസം പിടകദ്വയം, ധമ്മാനുലോമന്തി സുത്തന്തികേ ചത്താരോ മഹാപദേസേതിആദി.

യദി സാപി തത്ഥ തത്ഥ ഭഗവതാ പവത്തിതാ പകിണ്ണകദേസനാവ അട്ഠകഥാ, സാ പന ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി പഠമം തീണി പിടകാനി സങ്ഗായിത്വാ തസ്സ അത്ഥവണ്ണനാനുരൂപേനേവ വാചനാമഗ്ഗം ആരോപിതത്താ ‘‘ആചരിയവാദോ’’തി വുച്ചതി ‘‘ആചരിയാ വദന്തി സംവണ്ണേന്തി പാളിം ഏതേനാ’’തി കത്വാ. തേനാഹ ‘‘ആചരിയവാദോ നാമ…പേ… അട്ഠകഥാതന്തീ’’തി. തിസ്സോ ഹി സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹോയേവ ബുദ്ധവചനസ്സ അത്ഥസംവണ്ണനാഭൂതോ കഥാമഗ്ഗോ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപം ആഭതോ, പച്ഛാ തമ്ബപണ്ണിയേഹി മഹാഥേരേഹി സീഹളഭാസായ ഠപിതോ നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരപരിഹരണത്ഥം. ഭഗവതോ പകിണ്ണകദേസനാഭൂതാ ച സുത്താനുലോമഭൂതാ ച അട്ഠകഥാ യസ്മാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി പാളിവണ്ണനാക്കമേന സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ, തസ്മാ ആചരിയവാദോതി വുത്താ. ഏതേന ച അട്ഠകഥാ സുത്തസുത്താനുലോമേസു അത്ഥതോ സങ്ഗയ്ഹതീതി വേദിതബ്ബം. യഥാ ച ഏസാ, ഏവം അത്തനോമതിപി പമാണഭൂതാ. ന ഹി ഭഗവതോ വചനം വചനാനുലോമഞ്ച അനിസ്സായ ¶ അഗ്ഗസാവകാദയോപി അത്തനോ ഞാണബലേന സുത്താഭിധമ്മവിനയേസു കിഞ്ചി സമ്മുതിപരമത്ഥഭൂതം അത്ഥം വത്തും സക്കോന്തി, തസ്മാ സബ്ബമ്പി വചനം സുത്തേ സുത്താനുലോമേ ച സങ്ഗയ്ഹതി. വിസും പന അട്ഠകഥാദീനം സങ്ഗഹിതത്താ തദവസേസം സുത്തസുത്താനുലോമതോ ഗഹേത്വാ ചതുധാ വിനയോ നിദ്ദിട്ഠോ.

കിഞ്ചാപി അത്തനോമതി സുത്താദീഹി സംസന്ദിത്വാവ പരികപ്പീയതി, തഥാപി സാ ന സുത്താദീസു വിസേസതോ നിദ്ദിട്ഠാതി ആഹ ‘‘സുത്തസുത്താനുലോമആചരിയവാദേ മുഞ്ചിത്വാ’’തി. അനുബുദ്ധിയാതി സുത്താദീനിയേവ അനുഗതബുദ്ധിയാ. നയഗ്ഗാഹേനാതി സുത്താദിതോ ¶ ലബ്ഭമാനനയഗ്ഗഹണേന. അത്തനോമതിം സാമഞ്ഞതോ പഠമം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ വിസേസേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘സുത്തന്താഭിധമ്മവിനയട്ഠകഥാസൂ’’തി വചനതോ പിടകത്തയസ്സപി സാധാരണാ ഏസാ കഥാതി വേദിതബ്ബാ. ഥേരവാദോതി മഹാസുമത്ഥേരാദീനം ഗാഹോ. ഇദാനി തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബാകാരം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ അത്ഥേനാതി അത്തനാ നയതോ ഗഹിതേന അത്ഥേന. പാളിന്തി അത്തനോ ഗാഹസ്സ നിസ്സയഭൂതം സാട്ഠകഥം പാളിം. പാളിയാതി തപ്പടിക്ഖേപത്ഥം പരേനാഭതായ സാട്ഠകഥായ പാളിയാ, അത്തനാ ഗഹിതം അത്ഥം നിസ്സായ, പാളിഞ്ച സംസന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. ആചരിയവാദേതി അത്തനാ പരേന ച സമുദ്ധടഅട്ഠകഥായ. ഓതാരേതബ്ബാതി ഞാണേന അനുപ്പവേസേതബ്ബാ. ഓതരതി ചേവ സമേതി ചാതി അത്തനാ ഉദ്ധടേഹി സംസന്ദനവസേന ഓതരതി, പരേന ഉദ്ധടേന സമേതി. സബ്ബദുബ്ബലാതി അസബ്ബഞ്ഞുപുഗ്ഗലസ്സ ദോസവാസനായ യാഥാവതോ അത്ഥസമ്പടിപത്തിഅഭാവതോ വുത്തം.

പമാദപാഠവസേന ആചരിയവാദസ്സ സുത്താനുലോമേന അസംസന്ദനാപി സിയാതി ആഹ ‘‘ഇതരോ ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി. സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി യേ സുത്തേന സംസന്ദന്തി, ഏവരൂപാവ അത്ഥാ മഹാപദേസതോ ഉദ്ധരിതബ്ബാതി ദസ്സേതി തഥാ തഥാ ഉദ്ധടഅത്ഥാനംയേവ സുത്താനുലോമത്താ. തേനാഹ ‘‘സുത്താനുലോമതോ ഹി സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി. അഥ വാ സുത്താനുലോമസ്സ സുത്തേകദേസത്തേപി സുത്തേ വിയ ‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആഹച്ചഭാസിതം കിഞ്ചി നത്ഥീതി ആഹ ‘‘സുത്താ…പേ… ബലവതര’’ന്തി. അപ്പടിവത്തിയന്തി അപ്പടിബാഹിയം. കാരകസങ്ഘസദിസന്തി പമാണത്താ സങ്ഗീതികാരകസങ്ഘസദിസം. ‘‘ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസ’’ന്തി ഇമിനാ ബുദ്ധാനംയേവ കഥിതധമ്മഭാവം ദസ്സേതി, ധരമാനബുദ്ധസദിസന്തി വുത്തം ¶ ഹോതി. സുത്തേ ഹി പടിബാഹിതേ ബുദ്ധോവ പടിബാഹിതോ ഹോതി. ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതി സകവാദീ അത്തനോ സുത്തം ഗഹേത്വാ വോഹരതി. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി ¶ അഞ്ഞനികായവാദീ അത്തനോ നികായേ സുത്താനുലോമം ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതീതിആദീസു യോ യഥാഭൂതമത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോ സകവാദീ. സുത്തന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം പാളിവചനം. പരവാദീതി മഹാവിഹാരവാസീ വാ ഹോതു അഞ്ഞനികായവാസീ വാ, യോ വിപരീതതോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ കഥനസീലോ, സോവ ഇധ ‘പരവാദീ’തി വുത്തോ. സുത്താനുലോമന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹം വാ അനാരുള്ഹം വാ യം കിഞ്ചി വിപല്ലാസതോ വാ വഞ്ചനായ വാ ‘സങ്ഗീതിത്തയാഗതമിദ’ന്തി ദസ്സിയമാനം സുത്താനുലോമം. കേചി ‘അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമ’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹസുത്താദീനമേവ ഗഹേതബ്ബതോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതി, ഗഹേതബ്ബ’ന്തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫). ന ഹി സകവാദീ അഞ്ഞനികായസുത്താദിം പമാണതോ ഗണ്ഹാതി. യേന തേസു സുത്താദീസു ദസ്സിതേസു തത്ഥ ഠാതബ്ബം ഭവേയ്യ, വക്ഖതി ച ‘പരോ തസ്സ അകപ്പിയഭാവസാധകം സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതി…പേ… സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബ’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൪൫), തസ്മാ പരവാദിനാപി സങ്ഗീതിത്തയേ അനാരുള്ഹമ്പി അനാരുള്ഹമിച്ചേവ ദസ്സീയതി, കേവലം തസ്സ തസ്സ സുത്താദിനോ സങ്ഗീതിത്തയേ അനാഗതസ്സ കൂടതാ, ആഗതസ്സ ച ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അഞ്ഞഥാ അധിപ്പായയോജനാ ച വിസേസാ, തത്ഥ ച യം കൂടം, തം അപനീയതി. യം അഞ്ഞഥാ യോജിതം, തം തസ്സ വിപരീതതാദസ്സനത്ഥം തദഞ്ഞേന സുത്താദിനാ ¶ സംസന്ദനാ കരീയതി. യോ പന പരവാദിനാ ഗഹിതോ അധിപ്പായോ സുത്തന്താദിനാ സംസന്ദതി, സോ സകവാദിനാപി അത്തനോ ഗാഹം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഗഹേതബ്ബോതി ഉഭിന്നമ്പി സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ സുത്തം പമാണന്തി വേദിതബ്ബം. തേനേവ കഥാവത്ഥുപകരണേ ‘സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാ’തി, സുത്തസഹസ്സമ്പി അധിപ്പായഗ്ഗഹണനാനത്തേന സങ്ഗീതിത്തയാഗതമേവ ഗഹിതം, ന നികായന്തരേ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന ‘‘പരവാദീതി അമ്ഹാകം സമയവിജാനനകോ അഞ്ഞനികായികോതി വുത്തം. പരവാദീ സുത്താനുലോമന്തി കഥം? ‘അഞ്ഞത്ര ഉദകദന്തപോനാ’തി സുത്തം സകവാദിസ്സ, തദനുലോമതോ നാളികേരഫലസ്സ ഉദകമ്പി ഉദകമേവ ഹോതീതി പരവാദീ ച.

‘നാളികേരസ്സ ¶ യം തോയം, പുരാണം പിത്തവഡ്ഢനം;

തമേവ തരുണം തോയം, പിത്തഘം ബലവഡ്ഢന’ന്തി. –

ഏവം പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ധഞ്ഞഫലസ്സ ഗതികത്താ, ആഹാരത്ഥസ്സ ച ഫരണതോ ‘യാവകാലികമേവ ത’ന്തി വദന്തോ പടിക്ഖിപതീ’’തി. ഖേപം വാ ഗരഹം വാ അകത്വാതി ‘‘കിം ഇമിനാ’’തി ഖേപം പടിക്ഖേപം ഛഡ്ഡനം വാ ‘‘കിമേസ ബാലോ വദതി, കിമേസ ബാലോ ജാനാതീ’’തി ഗരഹം നിന്ദം വാ അകത്വാ. സുത്താനുലോമന്തി അത്തനാ അവുത്തം അഞ്ഞനികായേ സുത്താനുലോമം. ‘‘സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബന്തി യസ്സ സുത്തസ്സ അനുലോമനതോ ഇദം സുത്താനുലോമം അകാസി, തസ്മിം, തദനുരൂപേ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം സുത്തേ അത്തനാ ഗഹിതം സുത്താനുലോമം അത്ഥതോ സംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം. ‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേന ഇമസ്മിം സുത്തേ സംസന്ദതീ’തി സംസന്ദേത്വാ ദസ്സേതബ്ബന്തി അത്ഥോ’’തി ¶ വുത്തം. സുത്തസ്മിംയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്തനോ സുത്തേയേവ ഠാതബ്ബം. അയന്തി സകവാദീ. പരോതി പരവാദീ. ആചരിയവാദോ സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബോതി യസ്സ സുത്തസ്സ സംവണ്ണനാവസേന അയം ആചരിയവാദോ പവത്തോ, തസ്മിം, താദിസേ ച അഞ്ഞസ്മിം സുത്തേ പുബ്ബാപരഅത്ഥസംസന്ദനവസേന ഓതാരേതബ്ബം. ഗാരയ്ഹാചരിയവാദോതി പമാദലിഖിതോ, ഭിന്നലദ്ധികേഹി ച ഠപിതോ, ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൪൫) പന – പരോ ആചരിയവാദന്തി ‘‘സുങ്കം പരിഹരതീതി ഏത്ഥ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ കിഞ്ചാപി പരിഹരതി, അവഹാരോ ഏവാ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ‘‘തഥാ കരോന്തോ പാരാജികമാപജ്ജതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി സുത്തം തത്ഥേവ ആഗതമഹാഅട്ഠകഥാവചനേന സദ്ധിം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി. തഥാ കരോന്തസ്സ ദുക്കടമേവാതി. പരോ അത്തനോമതിന്തി ഏത്ഥ ‘‘പുരേഭത്തം പരസന്തകം അവഹരാതി പുരേഭത്തമേവ ഹരിസ്സാമീതി വായമന്തസ്സ പച്ഛാഭത്തം ഹോതി, പുരേഭത്തപയോഗോവ സോ, തസ്മാ മൂലട്ഠോ ന മുച്ചതീതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ മൂലട്ഠസ്സ പാരാജികമേവാ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘തം സങ്കേതം പുരേ വാ പച്ഛാ വാ തം ഭണ്ഡം അവഹരതി, മൂലട്ഠസ്സ അനാപത്തീ’’തി സുത്തം ദസ്സേത്വാ പടിക്ഖിപതി.

പരോ സുത്തന്തി ‘‘അനിയതഹേതുധമ്മോ സമ്മത്തനിയതഹേതുധമ്മസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി സുത്തം ¶ പട്ഠാനേ ലിഖിതം ദസ്സേത്വാ ‘‘അരിയമഗ്ഗസ്സ ന നിബ്ബാനമേവാരമ്മണ’’ന്തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ആരമ്മണത്തികാദിസുത്താനുലോമേന ഓതരതീതി പടിക്ഖിപതി. സുത്താനുലോമേ ഓതരന്തംയേവ ഹി സുത്തം നാമ, നേതരം. തേന വുത്തം ‘‘പാളിആഗതം പഞ്ഞായതീ’’തി ഏത്തകേനപി ¶ സിദ്ധേ ‘‘തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹം പാളിആഗതം പഞ്ഞായതീ’’തിആദി. താദിസഞ്ഹി പമാദലേഖന്തി ആചരിയോ. ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി (ധ. പ. ൨൧) വചനതോ ദിന്നഭോജനേ ഭുഞ്ജിത്വാ പരിസ്സയാനി പരിവജ്ജിത്വാ സതിം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ വിഹരന്തോ നിച്ചോ ഹോതീതി. ഏവരൂപസ്സ അത്ഥസ്സ ആരുള്ഹമ്പി സുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതീ’’തി സിദ്ധേപി ‘‘നോ ചേ തഥാ പഞ്ഞായതി, ന ഓതരതി ന സമേതീതി. ബാഹിരകസുത്തം വാ’’തി വുത്തത്താ അത്തനോ സുത്തമ്പി അത്ഥേന അസമേന്തം ന ഗഹേതബ്ബം. പരോ ആചരിയവാദന്തിആദീസു ദ്വീസു നയേസു പമാദലേഖവസേന തത്ഥ തത്ഥ ആഗതട്ഠകഥാവചനം ഥേരവാദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം.

അഥായം ആചരിയവാദം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തന്തി പരവാദിനാ ‘‘മൂലബീജം നാമ ഹലിദ്ദി സിങ്ഗിവേരം വചാ…പേ… ബീജേ ബീജസഞ്ഞീ ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാ ഭിന്ദതി വാ…പേ… ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൯൧) തുമ്ഹാകം പാഠത്താ ‘‘ഹലിദ്ദിഗണ്ഠിം ഛിന്ദന്തസ്സ പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനി അത്ഥി മൂലേ ജായന്തി, മൂലേ സഞ്ജായന്തീ’’തിആദിം ദസ്സേത്വാ തസ്സ അട്ഠകഥാസങ്ഖാതേന ആചരിയവാദേന പടിക്ഖിപതി. ന ഹി ഗണ്ഠിമ്ഹി ഗണ്ഠി ജായതീതി. പരോ സുത്താനുലോമന്തി പരവാദിനാ ‘‘അനാപത്തി ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ’’തി വചനസ്സാനുലോമതോ ‘‘അമ്ഹാകം പോരാണഭിക്ഖൂ ഏകപാസാദേ ഗബ്ഭം ഥകേത്വാ അനുപസമ്പന്നേന സയിതും വട്ടതീതി തഥാ കത്വാ ആഗതാ, തസ്മാ അമ്ഹാകം വട്ടതീതി തുമ്ഹേസു ഏവ ഏകച്ചേസു വദന്തേസു ‘‘തുമ്ഹാകം ന കിഞ്ചി വത്തും സക്കാ’’തി വുത്തേ സകവാദീ ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച ഉഗ്ഗഹിതകാനംയേവ ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പമാണ’’ന്തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ പടിസേധേതി. പരോ അത്തനോമതിന്തി ‘‘ദ്വാരം ¶ വിവരിത്വാ അനാപുച്ഛാ സയിതേസു കേ മുച്ചന്തീ’’തി ഏത്ഥ പന ദ്വേപി ജനാ മുച്ചന്തി – യോ ച യക്ഖഗഹിതകോ, യോ ച ബന്ധിത്വാ നിപജ്ജാപിതോതി തുമ്ഹാകം ഥേരവാദത്താ അഞ്ഞേ സബ്ബേപി യഥാ തഥാ വാ നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി.

അഥ പനായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്തന്തി ‘‘ആപത്തിം ആപജ്ജന്തീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ സകവാദീ ‘‘ദിവാ കിലന്തരൂപോ മഞ്ചേ നിസിന്നോ പാദേ ഭൂമിതോ അമോചേത്വാവ നിദ്ദാവസേന ¶ നിപജ്ജതി, തസ്സ അനാപത്തീ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനം ദസ്സേത്വാ ഏകഭങ്ഗേന നിപന്നാദയോപി മുച്ചന്തീതി പടിസേധേതി.

അഥായം അത്തനോമതിം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരോ സുത്താനുലോമന്തി ‘‘ദോമനസ്സമ്പാഹം ദേവാനമിന്ദ ദുവിധേന വദാമി സേവിതബ്ബമ്പി അസേവിതബ്ബമ്പീതിആദിവചനേഹി (ദീ. നി. ൨.൩൬൦) സംസന്ദനതോ സദാരപോസേ ദോസോ തുമ്ഹാകം നത്ഥി, തേന വുത്തം ‘പുത്തദാരസ്സ സങ്ഗഹോ’’തി (ഖു. പാ. ൫.൬; സു. നി. ൨൬൫) പരവാദിനാ വുത്തേ ‘‘കിഞ്ചാപി സകവാദീ ബഹുസ്സുതോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ രാഗസഹിതേനേവ അകുസലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി പടിക്ഖിപതി. സേസേസുപി ഇമിനാ നയേന അഞ്ഞഥാപി അനുരൂപതോ യോജേതബ്ബം, ഇദം സബ്ബം ഉപതിസ്സത്ഥേരാദയോ ആഹു. ധമ്മസിരിത്ഥേരോ പന ‘‘ഏത്ഥ പരോതി വുത്തോ അഞ്ഞനികായികോ, സോ പന അത്തനോ സുത്താദീനിയേവ ആഹരതി, താനി സകവാദീ അത്തനോ സുത്താദിമ്ഹി ഓതാരേത്വാ സചേ സമേതി, ഗണ്ഹാതി. നോ ചേ, പടിക്ഖിപതീ’’തി വദതീതി ആഗതം.

നനു ച ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തം, ഇധ പന ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി കസ്മാ വുത്തന്തി? നായം വിരോധോ, ‘‘സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ഇദഞ്ഹി സകമതേയേവ സുത്തം ¶ സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ ഹി സകമതിപരിയാപന്നമേവ സുത്താദിം സന്ധായ ‘‘അത്തനോമതി സബ്ബദുബ്ബലാ, അത്തനോമതിതോ ആചരിയവാദോ ബലവതരോ, ആചരിയവാദതോ സുത്താനുലോമം ബലവതരം, സുത്താനുലോമതോ സുത്തമേവ ബലവതര’’ന്തി ച വുത്തം. ഇധ പന പരവാദിനാ ആനീതം അഞ്ഞനികായേ സുത്തം സന്ധായ ‘‘സുത്താനുലോമേ സുത്തം ഓതാരേതബ്ബ’’ന്തിആദി വുത്തം, തസ്മാ പരവാദിനാ ആനീതം സുത്താദി അത്തനോ സുത്താനുലോമആചരിയവാദഅത്തനോമതീസു ഓതാരേത്വാ സമേന്തംയേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം ന ഗഹേതബ്ബന്തി അയം നയോ ഇധ വുച്ചതീതി ന കോചി പുബ്ബാപരവിരോധോതി അയം സാരത്ഥദീപനിയാഗതോ (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) നയോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘യം കിഞ്ചി കൂടസുത്തം ബാഹിരകസുത്താദിവചനം ന ഗഹേതബ്ബന്തി ദസ്സേതും സുത്തം സുത്താനുലോമേ ഓതാരേതബ്ബന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

ബാഹിരകസുത്തന്തി തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ അനാരുള്ഹഗുള്ഹവേസ്സന്തരാദീനി ച മഹാസങ്ഘികനികായവാസീനം സുത്താനി. വേദല്ലാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഗുള്ഹഉമ്മഗ്ഗാദിഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം ¶ . ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘അത്തനോമതിയമേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അഞ്ഞനികായതോ ആനീതസുത്തതോപി സകനികായേ അത്തനോമതിയേവ ബലവതരാതി ദസ്സേതി. ‘‘സകവാദീ സുത്തം ഗഹേത്വാ കഥേതി, പരവാദീ സുത്തമേവാ’’തി ഏവമാദിനാ സമാനജാതികാനം വസേന വാരോ ന വുത്തോ. സുത്തസ്സ സുത്തേയേവ ഓതാരണം ഭിന്നം വിയ ഹുത്വാ ന പഞ്ഞായതി, വുത്തനയേനേവ ച സക്കാ യോജേതുന്തി.

ഇദാനി സകവാദീപരവാദീനം കപ്പിയാകപ്പിയാദിഭാവം സന്ധായ വിവാദേ ഉപ്പന്നേ തത്ഥ പടിപജ്ജിതബ്ബവിധിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദി. അഥ വാ ഏവം സുത്തസുത്താനുലോമാദിമുഖേന സാമഞ്ഞതോ വിവാദം ¶ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിസേസതോ വിവാദവത്ഥും തബ്ബിനിച്ഛയമുഖേന സുത്താദിഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോയേവ സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ച ഓതാരേതബ്ബം. പരോ കാരണം ന വിന്ദതീതി പരവാദീ കാരണം ന ലഭതി. സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീതി പരവാദീ അത്തനോ സുത്തതോ ബഹും കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ആഹരിത്വാ ദസ്സേതി, ‘‘സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ അത്തനോ നികായേ സുത്താദീനി അലഭന്തേന സകവാദിനാ പരവാദീവചനേയേവ ഠാതബ്ബന്തി വദതി. സുത്തേ ച സുത്താനുലോമേ ചാതി ഏത്ഥ ച-കാരോ വികപ്പനത്ഥോ, തേന ആചരിയവാദാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ. തേനാഹ ‘‘കാരണഞ്ച വിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേതീ’’തി. തത്ഥ കാരണന്തി സുത്താദിനയം നിസ്സായ അത്തനോമതിയാ ഉദ്ധടം ഹേതും. വിനിച്ഛയന്തി അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയം.

ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതീതി സകവാദീപരവാദീനം ഉഭിന്നമ്പി കപ്പിയാകപ്പിയഭാവസാധകം കാരണപതിരൂപകച്ഛായാ ദിസ്സതി. തത്ഥ കാരണച്ഛായാതി സുത്താദീസു ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ, ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗാഹസ്സ ച നിമിത്തഭൂതേന കിച്ഛേന പടിപാദനീയം അവിഭൂതകാരണം കാരണച്ഛായാ, കാരണപതിരൂപകന്തി അത്ഥോ. യദി ദ്വിന്നമ്പി കാരണച്ഛായാ ദിസ്സതി, കസ്മാ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘വിനയഞ്ഹി പത്വാ’’തിആദി. ‘‘വിനയം പത്വാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കപ്പിയാകപ്പിയവിചാരണം ആഗമ്മാ’’തി. രുന്ധിതബ്ബന്തിആദീസു ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യവിനിച്ഛയേ കപ്പിയാകപ്പിയഭാവേ സതി ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം രുന്ധിതബ്ബം, ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം ഗാള്ഹം കാതബ്ബം, അപരാപരപ്പവത്തം കപ്പിയഗ്ഗഹണം സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബം, ഗരുകഭാവസങ്ഖതേ ¶ അകപ്പിയേയേവ ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ രുന്ധിതബ്ബന്തി കപ്പിയസഞ്ഞായ ¶ വീതിക്കമകാരണം രുന്ധിതബ്ബം, തംനിവാരണചിത്തം ദള്ഹതരം കാതബ്ബം. സോതം പച്ഛിന്ദിതബ്ബന്തി തത്ഥ വീതിക്കമപ്പവത്തി പച്ഛിന്ദിതബ്ബാ. ഗരുകഭാവേതി അകപ്പിയഭാവേതി അത്ഥോ.

ബഹൂഹി സുത്തവിനിച്ഛയകാരണേഹീതി ബഹൂഹി സുത്തേഹി ചേവ തതോ ആനീതവിനിച്ഛയകാരണേഹി ച. അഥ വാ സുത്തേന അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയേന ച ലദ്ധകാരണേഹി. അത്തനോ ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി സകവാദിനാ അത്തനോ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ഗഹണം ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം നിഗമേന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോതി സകവാദീപരവാദീസു യോ കോചി. കേചി പന ‘‘സകവാദീസുയേവ യോ കോചി ഇധാധിപ്പേതോ’’തി വദന്തി, ഏവം സന്തേ ‘‘അഥ പനായം കപ്പിയന്തി ഗഹേത്വാ കഥേതീ’’തിആദീസു സബ്ബത്ഥ ഉഭോപി സകവാദിനോയേവ സിയും ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സേവ നിഗമനവസേന ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനാ വുത്തത്താ, തസ്മാ തം ന ഗഹേതബ്ബം. അതിരേകകാരണം ലഭതീതി ഏത്ഥ സുത്താദീസു പുരിമം പുരിമം അതിരേകകാരണം നാമ, യോ വാ സുത്താദീസു ചതൂസു ബഹുതരം കാരണം ലഭതി, സോ അതിരേകകാരണം ലഭതി നാമ.

സുട്ഠു പവത്തി ഏതസ്സാതി, സുട്ഠു പവത്തതി സീലേനാതി വാ സുപ്പവത്തി. തേനാഹ ‘‘സുപ്പവത്തീതി സുട്ഠു പവത്ത’’ന്തി. വാചായ ഉഗ്ഗതം വാചുഗ്ഗതം, വചസാ സുഗ്ഗഹിതന്തി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ വാചുഗ്ഗതന്തി വാചായ ഉഗ്ഗതം, തത്ഥ നിരന്തരം ഠിതന്തി അത്ഥോ. സുത്തതോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പാളിതോ’’തി. ഏത്ഥ ച ‘‘സുത്തം നാമ സകലം വിനയപിടക’’ന്തി വുത്തത്താ പുന സുത്തതോതി തദത്ഥപടിപാദകം സുത്താഭിധമ്മപാളിവചനം അധിപ്പേതം. അനുബ്യഞ്ജനസോതി ഇമസ്സ വിവരണം ‘‘പരിപുച്ഛതോ ച അട്ഠകഥാതോ ചാ’’തി. പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ പകാസനതോ ¶ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി ഹി പരിപുച്ഛാ അട്ഠകഥാ ച വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച അട്ഠകഥായ വിസും ഗഹിതത്താ ‘‘പരിപുച്ഛാ’’തി ഥേരവാദോ വുത്തോ. അഥ വാ പരിപുച്ഛാതി ആചരിയസ്സ സന്തികാ പാളിയാ അത്ഥസവനം. അട്ഠകഥാതി പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ. തദുഭയമ്പി പാളിം അനുഗന്ത്വാ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി വുത്തം.

വിനയേതി വിനയാചാരേ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘വിനയം അജഹന്തോ അവോക്കമന്തോ’’തിആദി. തത്ഥ പതിട്ഠാനം നാമ സഞ്ചിച്ച ആപത്തിയാ അനാപജ്ജനാദിനാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ലജ്ജിഭാവേന പതിട്ഠിതോ’’തി, തേന ലജ്ജീ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. വിനയധരസ്സ ലക്ഖണേ വത്തബ്ബേ കിം ഇമിനാ ലജ്ജിഭാവേനാതി ¶ ആഹ ‘‘അലജ്ജീ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ബഹുസ്സുതോപീതി ഇമിനാ പഠമലക്ഖണസമന്നാഗമം ദസ്സേതി. ലാഭഗരുകതായാതി ഇമിനാ വിനയേ ഠിതതായ അഭാവേ പഠമലക്ഖണയോഗാ കിച്ചകരോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ അകിച്ചകരോ അനത്ഥകരോ ഏവാതി ദസ്സേതി. സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തകലഹസ്സേതം അധിവചനം സങ്ഘരാജീതി. കുക്കുച്ചകോതി അണുമത്തേസുപി വജ്ജേസു ഭയദസ്സനവസേന കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേന്തോ. തന്തിം അവിസംവാദേത്വാതി പാളിം അഞ്ഞഥാ അകത്വാ. അവോക്കമന്തോതി അനതിക്കമന്തോ.

വിത്ഥുനതീതി അത്ഥം അദിസ്വാ നിത്ഥുനതി, വിത്ഥമ്ഭതി വാ. വിപ്ഫന്ദതീതി കമ്പതി. സന്തിട്ഠിതും ന സക്കോതീതി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ പതിട്ഠാതും ന സക്കോതി. തേനാഹ ‘‘യം യം പരേന വുച്ചതി, തം തം അനുജാനാതീ’’തി. സകവാദം ഛഡ്ഡേത്വാ പരവാദം ഗണ്ഹാതീതി ‘‘ഉച്ഛുമ്ഹി കസടം യാവജീവികം, രസോ സത്താഹകാലികോ, തദുഭയവിനിമുത്തോ ച ഉച്ഛു നാമ വിസും നത്ഥി, തസ്മാ ഉച്ഛുപി വികാലേ വട്ടതീ’’തി പരവാദിനാ വുത്തേ തമ്പി ഗണ്ഹാതി. ഏകേകലോമന്തി പലിതം സന്ധായ വുത്തം. യമ്ഹീതി യസ്മിം പുഗ്ഗലേ. പരിക്ഖയം പരിയാദാനന്തി അത്ഥതോ ഏകം.

ആചരിയപരമ്പരാതി ¶ ആചരിയാനം വിനിച്ഛയപരമ്പരാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അത്തനോമതിം പഹായ…പേ… യഥാ ആചരിയോ ച ആചരിയാചരിയോ ച പാളിഞ്ച പരിപുച്ഛഞ്ച വദന്തി, തഥാ ഞാതും വട്ടതീ’’തി. ന ഹി ആചരിയാനം നാമമത്തതോ പരമ്പരജാനനേ പയോജനം അത്ഥി. പുബ്ബാപരാനുസന്ധിതോതി പുബ്ബവചനസ്സ അപരവചനേന സഹ അത്ഥസമ്ബന്ധജാനനതോ. അത്ഥതോതി സദ്ദത്ഥപിണ്ഡത്ഥഅധിപ്പേതത്ഥാദിതോ. കാരണതോതി തദത്ഥുപപത്തിതോ. ആചരിയപരമ്പരന്തി ഇമസ്സേവ വേവചനം ‘‘ഥേരവാദങ്ഗ’’ന്തി, ഥേരപടിപാടിന്തി അത്ഥോ. ദ്വേ തയോ പരിവട്ടാതി ദ്വേ തയോ പരമ്പരാ.

ഇമേഹി ച പന തീഹി ലക്ഖണേഹീതി ഏത്ഥ പഠമേന ലക്ഖണേന വിനയസ്സ സുട്ഠു ഉഗ്ഗഹിതഭാവോ വുത്തോ, ദുതിയേന തത്ഥ ലജ്ജിഭാവേന ചേവ അചലതായ ച സുപ്പതിട്ഠിതതാ, തതിയേന പാളിഅട്ഠകഥാസു സരൂപേന അനാഗതാനമ്പി തദനുലോമതോ ആചരിയേഹി ദിന്നനയതോ വിനിച്ഛിനിതും സമത്ഥതാ. ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിന്തി ചോദനാവസേന വീതിക്കമവത്ഥുസ്മിം സങ്ഘമജ്ഝേ ഓതിണ്ണേ. ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച വുത്തേ വത്തബ്ബേതി ഏവം ഓതിണ്ണവത്ഥും നിസ്സായ ചോദകേന ‘‘ദിട്ഠം സുത’’ന്തിആദിനാ, ചുദിതകേന ‘‘അത്ഥീ’’തിആദിനാ ച യം വത്തബ്ബം, തസ്മിം വത്തബ്ബേ വുത്തേതി അത്ഥോ. വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബന്തി തസ്സ തസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വത്ഥു ഓലോകേതബ്ബം. ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന ¶ വാ…പേ… യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഹിദം നിസ്സഗ്ഗിയേ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദസ്സ (പാരാ. ൫൧൭) വത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തം.

ഥുല്ലച്ചയദുബ്ഭാസിതാപത്തീനം മാതികായ അനാഗതത്താ ‘‘പഞ്ചന്നം ആപത്തീനം അഞ്ഞതര’’ന്തി വുത്തം. തികദുക്കടന്തി ‘‘അനുപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞീ ഉജ്ഝായതി ഖീയതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൧൦൬) ആഗതം തികദുക്കടം. അഞ്ഞതരം വാ ആപത്തിന്തി ¶ ‘‘കാലേ വികാലസഞ്ഞീ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, കാലേ വേമതികോ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദികം (പാചി. ൨൫൦) ദുകദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം.

അന്തരാപത്തിന്തി ഏത്ഥ തസ്മിം തസ്മിം സിക്ഖാപദേ ആഗതവത്ഥുവീതിക്കമം വിനാ അഞ്ഞസ്മിം വത്ഥുവീതിക്കമേ നിദാനതോ പഭുതി വിനീതവത്ഥുപരിയോസാനാ അന്തരന്തരാ വുത്താ ആപത്തി. ഇധ പന ‘‘വത്ഥും ഓലോകേതീ’’തി വിസും ഗഹിതത്താ തദവസേസാ അന്തരാപത്തീതി ഗഹിതാ. പടിലാതം ഉക്ഖിപതീതി ഇദമ്പി വിസിബ്ബനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൩൫൦) ആഗതം, തത്ഥ ഡയ്ഹമാനം അലാതം അഗ്ഗികപാലാദിതോ ബഹി പതിതം അവിജ്ഝാതമേവ പടിഉക്ഖിപതി, പുന യഥാഠാനേ ഠപേതീതി അത്ഥോ. വിജ്ഝാതം പന പടിക്ഖിപന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ.

അനാപത്തിന്തി ഏത്ഥ അന്തരന്തരാ വുത്താ അനാപത്തിപി അത്ഥി, ‘‘അനാപത്തി, ഭിക്ഖവേ, ഇദ്ധിമസ്സ ഇദ്ധിവിസയേ’’തിആദി വിയ സാപി സങ്ഗയ്ഹതി. സിക്ഖാപദന്തരേസൂതി വിനീതവത്ഥും അന്തോകത്വാ ഏകേകസ്മിം സിക്ഖാപദന്തരേ.

പാരാജികാപത്തീതി ന വത്തബ്ബന്തി ഇദം ആപന്നപുഗ്ഗലേന ലജ്ജിധമ്മേ ഠത്വാ യഥാഭൂതം ആവികരണേപി ദുബ്ബിനിച്ഛയം അദിന്നാദാനാദിം സന്ധായ വുത്തം. യം പന മേഥുനാദീസു വിജാനനം, തം വത്തബ്ബമേവ. തേനാഹ ‘‘മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹീ’’തിആദി. യോ പന അലജ്ജിതായ പടിഞ്ഞം അദത്വാ വിക്ഖേപം കരോതി, തസ്സ ആപത്തി ന സക്കാ ഓളാരികാപി വിനിച്ഛിനിതും. യാവ സോ യഥാഭൂതം നാവികരോതി, സങ്ഘസ്സ ച ആപത്തിസന്ദേഹോ ന വിഗച്ഛതി, താവ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതി. സുഖുമാതി അത്തനോപി ദുവിഞ്ഞേയ്യസഭാവസ്സ ലഹുപരിവത്തിനോ ചിത്തസ്സ സീഘപരിവത്തിതായ വുത്തം. സുഖുമാതി വാ ചിത്തപരിവത്തിയാ സുഖുമതായ സുഖുമാ. തേനാഹ ‘‘ചിത്തലഹുകാ’’തി, ചിത്തം വിയ ¶ ലഹുകാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ചിത്തം ലഹു സീഘപരിവത്തി ഏതേസന്തി ¶ ചിത്തലഹുകാ. തേതി തേ വീതിക്കമേ. തംവത്ഥുകന്തി തേ അദിന്നാദാനമനഉസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ വത്ഥു അധിട്ഠാനം കാരണമേതസ്സാതി തംവത്ഥുകം.

യം ആചരിയോ ഭണതി, തം കരോഹീതിആദി സബ്ബം ലജ്ജീപേസലം കുക്കുച്ചകമേവ സന്ധായ വുത്തം. യോ യാഥാവതോ പകാസേത്വാ സുദ്ധിമേവ ഗവേസതി, തേനപി. പാരാജികോസീതി ന വത്തബ്ബോതി അനാപത്തികോടിയാപി സങ്കിയമാനത്താ വുത്തം. തേനേവ ‘‘പാരാജികച്ഛായാ’’തി വുത്തം. ‘‘സീലാനി സോധേത്വാതി യംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം ഉപ്പന്നം, തം അമനസികരിത്വാ അവസേസസീലാനി സോധേത്വാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) പന ‘‘സീലാനി സോധേത്വാതി യസ്മിം വീതിക്കമേ പാരാജികാസങ്കാ വത്തതി, തത്ഥ പാരാജികാഭാവപക്ഖം ഗഹേത്വാ ദേസനാവുട്ഠാനഗാമിനീനം ആപത്തീനം സോധനവസേന സീലാനി സോധേത്വാ’’തി. പാകടഭാവതോ സുഖവലഞ്ജതായ ച ‘‘ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസി കരോഹീ’’തി വുത്തം, ഉപലക്ഖണവസേന വാ. അഞ്ഞസ്മിം കമ്മട്ഠാനേ കതപരിചയേന തമേവ മനസി കാതബ്ബം. യം കിഞ്ചി വാ അഭിരുചിതം മനസി കാതും വട്ടതേവ. കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ ചിത്തേന സദ്ധിം ആരമ്മണഭാവേന ചിരകാലം ഘടയതി. സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തീതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ചേ, തസ്സ സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി.

സചേ കതപാരാജികവീതിക്കമോ ഭവേയ്യ, തസ്സ സതിപി അസരിതുകാമതായ വിപ്പടിസാരവത്ഥുവസേന പുനപ്പുനം തം ഉപട്ഠഹതീതി ചിത്തേകഗ്ഗതം ന വിന്ദതി. തേന വുത്തം ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’’തിആദി. കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീതി ചിത്തക്ഖോഭാദിബഹുലസ്സ സുദ്ധസീലസ്സപി ചിത്തം ന സമാധിയതി, തം ഇധ ¶ പാരാജികമൂലന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കതപാപമൂലകേന വിപ്പടിസാരേനേവേത്ഥ ചിത്തസ്സ അസമാധിയനം സന്ധായ ‘‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’’തിആദി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ’’തിആദി. അത്തനാതി ചിത്തേന കരണഭൂതേന പുഗ്ഗലോ കത്താ ജാനാതി, പച്ചത്തേ വാ കരണവചനം, അത്താ സയം ജാനാതീതി അത്ഥോ. അഞ്ഞാ ച ദേവതാ ജാനന്തീതി ആരക്ഖദേവതാഹി അഞ്ഞാ പരചിത്തവിദുനിയോ ദേവതാ ജാനന്തി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ പണ്ഡിതേഹി വിചാരേതബ്ബം കാരണം അത്ഥി. കഥം? ഇദാനി ഏകച്ചേ വിനയധരാ പഠമപാരാജികവിസയേ വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേ ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസേന വാ ഗഹട്ഠേന വാ പബ്ബജിതേന വാ ചോദിയമാനേ ചുദിതകം ഭിക്ഖും പുച്ഛിത്വാ പടിഞ്ഞായ അദീയമാനായ തം ഭിക്ഖും സുസാനേ ഏകകമേവ ¶ സയാപേന്തി, ഏവം സയാപിയമാനോ സോ ഭിക്ഖു സചേ ഭയസന്താസവിരഹിതോ സബ്ബരത്തിം തസ്മിം സുസാനേ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കോതി, തം ‘‘പരിസുദ്ധോ ഏസോ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി. സചേ പന ഭയസന്താസപ്പത്തോ സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ ന സക്കോതി, തം ‘‘അസുദ്ധോ’’തി വിനിച്ഛിനന്തി, തം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. കസ്മാതി ചേ? അട്ഠകഥായ വിരുദ്ധോതി, അട്ഠകഥായം ദുതിയതതിയപാരാജികവിസയേ ഏവ തഥാരൂപോ വിചാരോ വുത്തോ, ന പഠമചതഉത്ഥപാരാജികവിസയേ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘മേഥുനധമ്മവീതിക്കമോ ഹി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവീതിക്കമോ ച ഓളാരികോ, അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ പന സുഖുമാ ചിത്തലഹുകാ, തേ സുഖുമേനേവ ആപജ്ജതി, സുഖുമേന രക്ഖതി, തസ്മാ വിസേസേന തംവത്ഥുകം കുക്കുച്ചം പുച്ഛിയമാനോ’’തി. ടീകായഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) വുത്തം ‘‘തംവത്ഥുകന്തി തേ അദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹവീതിക്കമാ വത്ഥു അധിട്ഠാനം കാരണമേതസ്സാതി തംവത്ഥുക’’ന്തി, ഇദമ്പി ഏകം കാരണം.

തത്ഥാപി ¶ അഞ്ഞേ പണ്ഡിതേപി വിനിച്ഛിനാപേത്വാ തേസമ്പി പാരാജികച്ഛായാദിസ്സനേയേവ തഥാ വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ, ന സുദ്ധഭാവദിസ്സനേ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘ആപത്തീതി അവത്വാ ‘സചസ്സ ആചരിയോ ധരതി…പേ… അഥ ദഹരസ്സപി പാരാജികച്ഛായാവ ഉപട്ഠാതി, തേനപി ‘പാരാജികോസീ’തി ന വത്തബ്ബോ. ദുല്ലഭോ ഹി ബുദ്ധുപ്പാദോ, തതോ ദുല്ലഭതരാ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച, ഏവം പന വത്തബ്ബ’’ന്തി, ഇദമേകം. നിസീദാപിയമാനോപി വിവിത്തോകാസേയേവ നിസീദാപേതബ്ബോ, ന സുസാനേ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ’’തിആദി, ഇദമേകം. വിവിത്തോകാസേ നിസീദാപിയമാനോപി ദിവായേവ നിസീദാപേതബ്ബോ, ന രത്തിം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി, സോ ദിവസാതിക്കമേ ഉപട്ഠാനം ആഗതോ ഏവം വത്തബ്ബോ’’തി, ഇദമേകം.

ഈദിസം വിധാനം സയം ആരോചിതേ ഏവ വിധാതബ്ബം, ന പരേഹി ചോദിയമാനേ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ഏവം കതവീതിക്കമേന ഭിക്ഖുനാ സയമേവ ആഗന്ത്വാ ആരോചിതേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ കസ്മാ ഇദാനി ഏവം കരോന്തീതി? ഗിഹീനം അസക്ഖികഅട്ടകരണേ ഉദകേ നിമുജ്ജാപനം വിയ മഞ്ഞമാനാ ഏവം കരോന്തി. തമ്പി മായാകുസലാ മനുസ്സാ വിവിധേഹി ഉപായേഹി വിതഥം കരോന്തി, തസ്മാ സച്ചമ്പി ഹോതി, അസച്ചമ്പി ഹോതി. തേനേവ ച കാരണേന മഹോസധപണ്ഡിതാദയോ ബോധിസത്താ അസക്ഖികമ്പി അട്ടം ഉദകനിമുജ്ജാപനാദിനാ ന വിനിച്ഛിനന്തി, ഉഭിന്നം വചനം പരിസം ഗാഹാപേത്വാ തേസം വചനഞ്ച കിരിയഞ്ച പരിഗ്ഗഹേത്വാ സച്ചഞ്ച വിതഥഞ്ച ഞത്വാവ വിനിച്ഛിനന്തി. സാസനേ ¶ പന ഭിക്ഖൂ സൂരജാതികാപി സന്തി, ഭീരുകജാതികാപി സന്തി. സുസാനഞ്ച നാമ പകതിമനുസ്സാനമ്പി ഭയസന്താസകരം ഹോതി, രത്തികാലേ പന അതിവിയ ഭയാനകം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി ¶ , ഏവംഭൂതേ സുസാനേ രത്തിയം ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാ നിപജ്ജാപിയമാനോ ഭീരുകജാതികോ ഭിക്ഖു പരിസുദ്ധസീലോപി സമാനോ കിം ന ഭായേയ്യ, കഥം സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കുണേയ്യ, തഥാരൂപം ഭിക്ഖും ‘‘അപരിസുദ്ധോ’’തി വദന്തോ കഥം കിച്ചകരോ ഭവിസ്സതി.

അലജ്ജീ പന സൂരജാതികോ അത്തനോ വജ്ജം പടിച്ഛാദേതുകാമോ ഭായന്തോപി അഭായന്തോ വിയ ഹുത്വാ ‘‘സചേ വികാരം ദസ്സേസ്സാമി, അനത്ഥം മേ കരിസ്സന്തീ’’തി അനത്ഥഭയേന അധിവാസേത്വാ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കുണേയ്യ, ഏവരൂപം പുഗ്ഗലം ‘‘പരിസുദ്ധോ’’തി വദന്തോ കഥം സുവിനിച്ഛിതോ ഭവിസ്സതീതി. ഇദമ്പി ഏകം കാരണം.

അഥാപി വദേയ്യും – യഥാ ഉദകേ നിമുജ്ജാപിതമനുസ്സാനം അസച്ചവാദീനം ദേവതാനുഭാവേന കുമ്ഭീലാദയോ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹന്താ വിയ ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ അസച്ചവാദിനോ സീഘം പ്ലവന്തി, സച്ചവാദീനം പന ന ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ തേ സുഖേന നിസീദിതും സക്കോന്തി, ഏവം തേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം അപരിസുദ്ധസീലാനം ദേവതാനുഭാവേന സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ ആഗതാ വിയ പഞ്ഞായന്തി, തസ്മാ തേ സബ്ബരത്തിം സയിതും വാ നിസീദിതും വാ ന സക്കോന്തി. പരിസുദ്ധസീലാനം പന തഥാ ന പഞ്ഞായന്തി, തസ്മാ തേ സബ്ബരത്തിം ദേവതാഹി രക്ഖിതാ ഹുത്വാ ഭയസന്താസരഹിതാ സുസാനേ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ സക്കോന്തി, ഏവം ദേവതാ സക്ഖിം കത്വാ വിനിച്ഛിതത്താ സുവിനിച്ഛിതമേവ ഹോതീതി, തമ്പി തഥാ ന സക്കാ വത്തും. കസ്മാ? അട്ഠകഥാടീകാദീസു തഥാ അവുത്തത്താ. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ‘ദ്വത്തിംസാകാരം താവ മനസികരോഹീ’തി വത്തബ്ബോ. സചേ തസ്സ അരോഗം സീലം കമ്മട്ഠാനം ഘടയതി, സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി, ഉപചാരപ്പനാപ്പത്തം വിയ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, ദിവസം അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനാതി…പേ… യസ്സ പന സീലം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ കമ്മട്ഠാനം ന ¶ ഘടയതി, പതോദാഭിതുന്നം വിയ ചിത്തം കമ്പതി, വിപ്പടിസാരഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹതി, തത്തപാസാണേ നിസിന്നോ വിയ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വുട്ഠാതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

ടീകായമ്പി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൫) ‘‘കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ ചിത്തേന സദ്ധിം ആരമ്മണഭാവേന ചിരകാലം ഘടയതി. സങ്ഖാരാ പാകടാ ഉപട്ഠഹന്തീതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ¶ ചേ, തസ്സ സങ്ഖാരാ പാകടാ ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തി. സചേ കതപാരാജികവീതിക്കമോ ഭവേയ്യ, തസ്സ സതിപി അസരിതുകാമതായ വിപ്പടിസാരവത്ഥുവസേന പുനപ്പുനം തം ഉപട്ഠഹതീതി ചിത്തേകഗ്ഗതം ന വിന്ദതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൪൫) ‘‘കമ്മട്ഠാനം ഘടയതീതി വിപ്പടിസാരമൂലകേന വിക്ഖേപേന അന്തരന്തരാ ഖണ്ഡം അദസ്സേത്വാ പബന്ധവസേന ചിത്തേന സങ്ഘടയതി. സങ്ഖാരാതി വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനവസേന വുത്തം. സാപത്തികസ്സ ഹി പഗുണമ്പി കമ്മട്ഠാനം ന സുട്ഠു ഉപട്ഠാതി. പഗേവ പാരാജികസ്സ. തസ്സ ഹി വിപ്പടിസാരനിന്നതായ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഹോതി. ഏകസ്സ പന വിതക്കവിക്ഖേപാദിബഹുലസ്സ സുദ്ധസീലസ്സപി ചിത്തം ന സമാധിയതി, തം ഇധ പാരാജികമൂലന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കതപാപമൂലകേന വിപ്പടിസാരേനേവേത്ഥ ചിത്തസ്സ അസമാധിയനം സന്ധായ ‘കമ്മട്ഠാനം ന ഘടയതീ’തിആദി വുത്ത’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘ദേവതാനുഭാവേനാ’’തിആദി, തസ്മാ യദി ബുദ്ധസാസനേ സഗാരവോ സിക്ഖാകാമോ ഭിക്ഖു ദുതിയതതിയപാരാജികവിസയേ അത്തനോ കഞ്ചി വീതിക്കമം ദിസ്വാ ‘‘പാരാജികം ആപന്നോ നു ഖോ അഹം, ന നു ഖോ’’തി സംസയപക്ഖന്ദോ വിനയധരം ഉപസങ്കമിത്വാ തം വീതിക്കമം യഥാഭൂതം ആചിക്ഖിത്വാ പുച്ഛേയ്യ, തതോ വിനയധരേന അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ‘‘സബ്ബം പുബ്ബവിധാനം കത്വാ വിവിത്തം ഓകാസം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ സീലാനി സോധേത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരേ താവ മനസികരോഹീ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബോ ¶ , ന വത്തബ്ബോ ‘‘സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേഹീ’’തിആദി. ആഗതകാലേപി അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ പുച്ഛിത്വാ അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവസ്സ സുദ്ധാസുദ്ധഭാവോ വത്തബ്ബോതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, ഏവം സന്തേ ഇദാനി പഠമപാരാജികവിസയേ ചോദേന്താനം കഥം വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോതി? ചോദകേന വത്ഥുസ്മിം ആരോചിതേ ചുദിതകോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘സന്തമേതം, നോ’’തി ഏവം വത്ഥും ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഭൂതേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ സാരേത്വാ ഞത്തിസമ്പദായ അനുസ്സാവനസമ്പദായ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം. ഏവമ്പി അലജ്ജീ നാമ ‘‘ഏതമ്പി നത്ഥി, ഏതമ്പി നത്ഥീ’’തി വദേയ്യ, പടിഞ്ഞം ന ദദേയ്യ, അഥ കിം കാതബ്ബന്തി? ഏവമ്പി അലജ്ജിസ്സ പടിഞ്ഞായ ഏവ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബം യഥാ തം തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരേനാതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) ‘‘ഏവം ലജ്ജിനാ ചോദിയമാനോ അലജ്ജീ ബഹൂസുപി വത്ഥൂസു ഉപ്പന്നേസു പടിഞ്ഞം ന ദേതി, സോ ‘നേവ സുദ്ധോ’തി വത്തബ്ബോ, ന ‘അസുദ്ധോ’തി, ജീവമതകോ നാമ ആമകപൂതികോ നാമ ¶ ചേസ. സചേ പനസ്സ അഞ്ഞമ്പി താദിസം വത്ഥു ഉപ്പജ്ജതി, ന വിനിച്ഛിതബ്ബം, തഥാ നാസിതകോവ ഭവിസ്സതീ’’തിആദി.

൨൩൫. ഏവം വിനയധരലക്ഖണഞ്ച ഛട്ഠാനഓലോകനഞ്ച വിദിത്വാ ഇദാനി…പേ… വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. കിമത്ഥന്തി ആഹ ‘‘യാ സാ…പേ… ജാനനത്ഥ’’ന്തി. യാ സാ പുബ്ബേ വുത്തപ്പഭേദാ ചോദനാ അത്ഥി, തസ്സായേവ സമ്പത്തിവിപത്തിജാനനത്ഥം ആദിമജ്ഝപഅയോസാനാദീനം വസേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ, ന അവുത്തചോദനാപഭേദജാനനത്ഥന്തി അത്ഥോ. സേയ്യഥിദന്തി പുച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ, സോ വിനിച്ഛയോ കതമോതി അത്ഥോ.

ചോദനായ ¶ കതി മൂലാനി, കതി വത്ഥൂനി, കതി ഭൂമിയോതി ഏത്ഥ ‘‘കതിഹാകാരേഹീ’’തിപി വത്തബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൬൨) ചോദനാകണ്ഡേ ‘‘ചോദനായ കതി മൂലാനി, കതി വത്ഥൂനി, കതി ഭൂമിയോ, കതിഹാകാരേഹി ചോദേതീ’’തി. മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോതി ഏതസ്സപി പരതോ ‘‘ചോദനായ ഇമാ പഞ്ച ഭൂമിയോ. കതമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ചോദേതി, കായേന വാ ചോദേതി, വാചായ വാ ചോദേതി, ഇമേഹി ദ്വീഹാകാരേഹി ചോദേതീ’’തി വത്തബ്ബം. കസ്മാ? ചോദനാകണ്ഡേ (പരി. ൩൬൨) തഥാ വിജ്ജമാനതോതി. പന്നരസസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബന്തി പരിസുദ്ധകായസമാചാരതാ, പരിസുദ്ധവചീസമാചാരതാ, മേത്തചിത്തേ പച്ചുപട്ഠിതതാ, ബഹുസ്സുതതാ, ഉഭയപാതിമോക്ഖസ്വാഗതതാ, കാലേന വചനതാ, ഭൂതേന വചനതാ, സണ്ഹേന വചനതാ, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വചനതാ, മേത്തചിത്തോ ഹുത്വാ വചനതാ, കാരുഞ്ഞതാ, ഹിതേസിതാ, അനുകമ്പതാ, ആപത്തിവുട്ഠാനതാ, വിനയപുരേക്ഖാരതാതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഉപാലിപഞ്ചകേ (പരി. ൪൩൬) ‘‘ചോദകേനുപാലി ഭിക്ഖുനാ പരം ചോദേതുകാമേന ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – പരിസുദ്ധകായസമാചാരോ നു ഖോമ്ഹി…പേ… പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ നു ഖോമ്ഹി…പേ… മേത്തം നു ഖോ മേ ചിത്തം പച്ചുപട്ഠിതം സബ്രഹ്മചാരീസു…പേ… ബഹുസ്സുതോ നു ഖോമ്ഹി സുതധരോ സുതസന്നിചയോ…പേ… ഉഭയാനി ഖോ മേ പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരേന സ്വാഗതാനി…പേ… കാലേന വക്ഖാമി, നോ അകാലേന, ഭൂതേന വക്ഖാമി, നോ അഭൂതേന, സണ്ഹേന വക്ഖാമി, നോ ഫരുസേന, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വക്ഖാമി, നോ അനത്ഥസഞ്ഹിതേന, മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോ…പേ… കാരുഞ്ഞതാ, ഹിതേസിതാ, അനുകമ്പതാ, ആപത്തിവുട്ഠാനതാ, വിനയപുരേക്ഖാരതാ’’തി.

തത്ഥ കാരുഞ്ഞതാതി കാരുണികഭാവോ. ഇമിനാ കരുണാ ച കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ച ദസ്സിതോ ¶ . ഹിതേസിതാതി ഹിതഗവേസനതാ ¶ . അനുകമ്പതാതി തേന ഹിതേന സംയോജനതാ. ആപത്തിവുട്ഠാനതാതി ആപത്തിതോ വുട്ഠാപേത്വാ സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാപനതാ. വത്ഥും ചോദേത്വാ സാരേത്വാ പടിഞ്ഞം ആരോപേത്വാ യഥാപടിഞ്ഞായ കമ്മകരണം വിനയപുരേക്ഖാരതാ നാമ. അമൂലകമ്പി സമൂലകമ്പി ‘‘മൂല’’ന്തി ഗഹേത്വാ വദന്തീതി ആഹ ‘‘ദ്വേ മൂലാനീ’’തി. കാലേന വക്ഖാമീതിആദീസു ഏകോ ഏകം ഓകാസം കാരേത്വാ ചോദേന്തോ കാലേന വദതി നാമ. സങ്ഘമജ്ഝേ ഗണമജ്ഝേ സലാകഗ്ഗയാഗുഅഗ്ഗവിതക്കമാളകഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗആസനസാലാദീസു, ഉപട്ഠാകേഹി പരിവാരിതക്ഖണേ വാ ചോദേന്തോ അകാലേന വദതി നാമ. തച്ഛേന വത്ഥുനാ ചോദേന്തോ ഭൂതേന വദതി നാമ. തുച്ഛേന ചോദേന്തോ അഭൂതേന വദതി നാമ. ‘‘അമ്ഭോ മഹല്ലക പരിസാവചര പംസുകൂലിക ധമ്മകഥിക പതിരൂപം തവ ഇദ’’ന്തി വദന്തോ ഫരുസേന വദതി നാമ. ‘‘ഭന്തേ, മഹല്ലകാ പരിസാവചരാ പംസുകൂലികാ ധമ്മകഥികാ പതിരൂപം തുമ്ഹാകം ഇദ’’ന്തി വദന്തോ സണ്ഹേന വദതി നാമ. കാരണനിസ്സിതം കത്വാ വദന്തോ അത്ഥസഞ്ഹിതേന വദതി നാമ. മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി, നോ ദോസന്തരോതി മേത്തചിത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ വക്ഖാമി, ന ദുട്ഠചിത്തോ ഹുത്വാ. സച്ചേ ച അകുപ്പേ ചാതി വചീസച്ചേ ച അകുപ്പതായ ച. ചുദിതകേന ഹി സച്ചഞ്ച വത്തബ്ബം, കോപോ ച ന കാതബ്ബോ, അത്തനാ ച ന കുച്ഛിതബ്ബം, പരോ ച ന ഘട്ടേതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ‘‘സങ്ഘേന ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബം – അനുവിജ്ജകേന യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതി, തഥാ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബ’’ന്തി വത്തബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ചോദനാകണ്ഡേ (പരി. ൩൬൩) ‘‘ചോദകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? ചുദിതകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? അനുവിജ്ജകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം? ചോദകേന ¶ കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? ചോദകേന പഞ്ചസു ധമ്മേസു പതിട്ഠായ പരോ ചോദേതബ്ബോ. കാലേന വക്ഖാമി നോ അകാലേന, ഭൂതേന വക്ഖാമി നോ അഭൂതേന, സണ്ഹേന വക്ഖാമി നോ ഫരുസേന, അത്ഥസഞ്ഹിതേന വക്ഖാമി നോ അനത്ഥസഞ്ഹിതേന, മേത്തചിത്തോ വക്ഖാമി നോ ദോസന്തരോതി. ചോദകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചുദിതകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? ചുദിതകേന ദ്വീസു ധമ്മേസു പതിട്ഠാതബ്ബം സച്ചേ ച അകുപ്പേ ച. ചുദിതകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. സങ്ഘേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? സങ്ഘേന ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബം. സങ്ഘേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. അനുവിജ്ജകേന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? അനുവിജ്ജകേന യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതി, തഥാ തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം. അനുവിജ്ജകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി.

അട്ഠകഥായമ്പി ¶ (പരി. അട്ഠ. ൩൬൨-൩൬൩) ‘‘ചോദനായ കോ ആദീതിആദിപുച്ഛാനം വിസ്സജ്ജനേ സച്ചേ അകുപ്പേ ചാതി ഏത്ഥ സച്ചേ പതിട്ഠാതബ്ബം അകുപ്പേ ച, യം കതം വാ അകതം വാ, തദേവ വത്തബ്ബം, ന ചോദകേ വാ അനുവിജ്ജകേ വാ സങ്ഘേ വാ കോപോ ഉപ്പാദേതബ്ബോ. ഓതിണ്ണാനോതിണ്ണം ജാനിതബ്ബന്തി ഓതിണ്ണഞ്ച അനോതിണ്ണഞ്ച വചനം ജാനിതബ്ബം. തത്രായം ജാനനവിധി – ഏത്തകാ ചോദകസ്സ പുബ്ബകഥാ, ഏത്തകാ പച്ഛിമകഥാ, ഏത്തകാ ചുദിതകസ്സ പുബ്ബകഥാ, ഏത്തകാ പച്ഛിമകഥാതി ജാനിതബ്ബാ. ചോദകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം, ചുദിതകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം, അനുവിജ്ജകസ്സ പമാണം ഗണ്ഹിതബ്ബം. അനുവിജ്ജകോ അപ്പമത്തകമ്പി അഹാപേന്തോ ‘ആവുസോ, സമന്നാഹരിത്വാ ഉജും കത്വാ ആഹരാ’തി വത്തബ്ബോ, സങ്ഘേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം. യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന തം അധികരണം വൂപസമ്മതീതി ഏത്ഥ ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനന്തി ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദാ ¶ ച. ഏതേന ഹി ധമ്മേന ച വിനയേന ച സത്ഥുസാസനേന ച അധികരണം വൂപസമ്മതി, തസ്മാ അനുവിജ്ജകേന ഭൂതേന വത്ഥുനാ ചോദേത്വാ ആപത്തിം സാരേത്വാ ഞത്തിസമ്പദായ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദായ ച തം അധികരണം വൂപസമേതബ്ബം, അനുവിജ്ജകേന ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ആഗതം, തസ്മാ വത്തബ്ബമേത്തകം ദ്വയന്തി.

ഏവം ഏകദേസേന ചോദനാകണ്ഡനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകദേസേനേവ മഹാസങ്ഗാമനയം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനുവിജ്ജകേന ചോദകോ പുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യം ഖോ ത്വം, ആവുസോ, ഇമം ഭിക്ഖും ചോദേസി, കിമ്ഹി നം ചോദേസീതി ചോദനാസാമഞ്ഞതോ വുത്തം, പാളിയം (മഹാവ. ൨൩൭) പന പവാരണട്ഠപനവസേന ചോദനം സന്ധായ ‘‘യം ഖോ ത്വം, ആവുസോ, ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ പവാരണം ഠപേസീ’’തി വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഏവം ഏകദേസേന മഹാസങ്ഗാമനയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകദേസേനേവ ചൂളസങ്ഗാമനയം ദസ്സേതും ‘‘സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാതി സങ്ഗാമോ വുച്ചതി അധികരണവിനിച്ഛയത്ഥായ സങ്ഘസന്നിപാതോ. തത്ര ഹി അത്തപച്ചത്ഥികാ ചേവ സാസനപച്ചത്ഥികാ ച ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം ദീപേന്താ സമോസരന്തി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ വിയ. യോ ഭിക്ഖു തേസം പച്ചത്ഥികാനം ലദ്ധിം മദ്ദിത്വാ സകവാദദീപനത്ഥായ തത്ഥ അവചരതി, അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിനിച്ഛയം പവത്തേതി, സോ സങ്ഗാമാവചരോ നാമ യസത്ഥേരോ വിയ, തേന സങ്ഗാമാവചരേന ഭിക്ഖുനാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമന്തേന നീചചിത്തേന സങ്ഘോ ഉപസങ്കമിതബ്ബോ. നീചചിത്തേനാതി മാനദ്ധജം നിപാതേത്വാ നിഹതമാനചിത്തേന ¶ . രജോഹരണസമേനാതി പാദപുഞ്ഛനസമേന, യഥാ രജോഹരണസ്സ സംകിലിട്ഠേ വാ അസംകിലിട്ഠേ വാ പാദേ പുഞ്ഛിയമാനേ ¶ നേവ രാഗോ ന ദോസോ, ഏവം ഇട്ഠാനിട്ഠേസു അരജ്ജന്തേന അദുസ്സന്തേനാതി അത്ഥോ. യഥാപതിരൂപേ ആസനേതി യഥാപതിരൂപം ആസനം ഞത്വാ അത്തനോ പാപുണനട്ഠാനേ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം പിട്ഠിം അദസ്സേത്വാ നിസീദിതബ്ബം.

അനാനാകഥികേനാതി നാനാവിധം തം തം അനത്ഥകഥം അകഥേന്തേന. അതിരച്ഛാനകഥികേനാതി ദിട്ഠസുതമുതമ്പി രാജകഥാദികം തിരച്ഛാനകഥം അകഥേന്തേന. സാമം വാ ധമ്മോ ഭാസിതബ്ബോതി സങ്ഘസന്നിപാതട്ഠാനേ കപ്പിയാകപ്പിയസന്നിസ്സിതാ വാ രൂപാരൂപപരിച്ഛേദസമഥചാരവിപസ്സനാചാരട്ഠാനനിസജ്ജവത്താദിനിസ്സിതാ വാ കഥാ ധമ്മോ നാമ. ഏവരൂപോ ധമ്മോ സയം വാ ഭാസിതബ്ബോ, പരോ വാ അജ്ഝേസിതബ്ബോ. യോ ഭിക്ഖു തഥാരൂപിം കഥം കഥേതും പഹോതി, സോ വത്തബ്ബോ ‘‘ആവുസോ, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പഞ്ഹേ ഉപ്പന്നേ ത്വം കഥേയ്യാസീ’’തി. അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോ നാതിമഞ്ഞിതബ്ബോതി അരിയാ തുണ്ഹീ നിസീദന്താ ന ബാലപുഥുജ്ജനാ വിയ നിസീദന്തി, അഞ്ഞതരം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ നിസീദന്തി. ഇതി കമ്മട്ഠാനമനസികാരവസേന തുണ്ഹീഭാവോ അരിയോ തുണ്ഹീഭാവോ നാമ, സോ നാതിമഞ്ഞിതബ്ബോ, ‘‘കിം കമ്മട്ഠാനാനുയോഗേനാ’’തി നാവജാനിതബ്ബോ, അത്തനോ പതിരൂപം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാവ നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ന ഉപജ്ഝായോ പുച്ഛിതബ്ബോതി ‘‘കോ നാമ തുയ്ഹം ഉപജ്ഝായോ’’തി ന പുച്ഛിതബ്ബോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ന ജാതീതി ‘‘ഖത്തിയജാതിയോ ത്വം ബ്രാഹ്മണജാതിയോ’’തി ഏവം ജാതി ന പുച്ഛിതബ്ബാ. ന ആഗമോതി ‘‘ദീഘഭാണകോ ത്വം മജ്ഝിമഭാണകോ’’തി ഏവം ആഗമോ ന പുച്ഛിതബ്ബോ. കുലപദേസോപി ഖത്തിയകുലാദിവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. അത്രസ്സ പേമം വാ ദോസോ വാതി തത്ര പുഗ്ഗലേ ഏതേസം കാരണാനം അഞ്ഞതരവസേന പേമം വാ ഭവേയ്യ ദോസോ വാ.

നോ ¶ പരിസകപ്പികേനാതി പരിസകപ്പകേന പരിസാനുവിധായകേന ന ഭവിതബ്ബം, യം പരിസായ രുച്ചതി, തദേവ ചേതേത്വാ കപ്പേത്വാ ന കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ന ഹത്ഥമുദ്ദാ ദസ്സേതബ്ബാതി കഥേതബ്ബേ ച അകഥേതബ്ബേ ച സഞ്ഞാജനനത്ഥം ഹത്ഥവികാരോ ന കാതബ്ബോ.

അത്ഥം അനുവിധിയന്തേനാതി വിനിച്ഛയപടിവേധമേവ സല്ലക്ഖേന്തേന, ‘‘ഇദം സുത്തം ഉപലബ്ഭതി, ഇമസ്മിം വിനിച്ഛയേ ഇദം വക്ഖാമീ’’തി ഏവം പരിതുലയന്തേന നിസീദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ന ച ആസനാ ¶ വുട്ഠാതബ്ബന്തി ന ആസനാ വുട്ഠായ സന്നിപാതമണ്ഡലേ വിചരിതബ്ബം. വിനയധരേ ഹി ഉട്ഠിതേ സബ്ബാ പരിസാ വുട്ഠഹന്തി, തസ്മാ ന വുട്ഠാതബ്ബം. ന വീതിഹാതബ്ബന്തി ന വിനിച്ഛയോ ഹാപേതബ്ബോ. ന കുമ്മഗ്ഗോ സേവിതബ്ബോതി ന ആപത്തി ദീപേതബ്ബാ. അസാഹസികേന ഭവിതബ്ബന്തി ന സഹസാ കാരിനാ ഭവിതബ്ബം, ന സഹസാ ദുരുത്തവചനം കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. വചനക്ഖമേനാതി ദുരുത്തവാചം ഖമനസീലേന. ഹിതപരിസക്കിനാതി ഹിതേസിനാ ഹിതഗവേസിനാ കരുണാ ച കരുണാപുബ്ബഭാഗോ ച ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി അയം പദദ്വയേപി അധിപ്പായോ. അനസുരുത്തേനാതി ന അസുരുത്തേന, അസുരുത്തം വുച്ചതി വിഗ്ഗാഹികകഥാസങ്ഖാതം അസുന്ദരവചനം, തം ന കഥേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അത്താ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘വിനിച്ഛിനിതും വൂപസമേതും സക്ഖിസ്സാമി നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം അത്താ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ, അത്തനോ പമാണം ജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പരോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ലജ്ജിയാ നു ഖോ അയം പരിസാ സക്കാ സഞ്ഞാപേതും, ഉദാഹു നോ’’തി ഏവം പരോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ചോദകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ധമ്മചോദകോ നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ചുദിതകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി ‘‘ധമ്മചുദിതകോ നു ഖോ, നോ’’തി ഏവം പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. അധമ്മചോദകോ പരിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി തസ്സ പമാണം ജാനിതബ്ബം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ.

വുത്തം ¶ അഹാപേന്തേനാതി ചോദകചുദിതകേഹി വുത്തവചനം അഹാപേന്തേന. അവുത്തം അപകാസേന്തേനാതി അനോസടം വത്ഥും അപകാസേന്തേന. മന്ദോ ഹാസേതബ്ബോതി മന്ദോ മോമൂള്ഹോ പഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോ, ‘‘നനു ത്വം കുലപുത്തോ’’തി ഉത്തേജേത്വാ അനുയോഗവത്തം കഥാപേത്വാ തസ്സ അനുയോഗോ ഗണ്ഹിതബ്ബോ. ഭീരു അസ്സാസേതബ്ബോതി യസ്സ സങ്ഘമജ്ഝം വാ ഗണമജ്ഝം വാ അനോസടപുബ്ബത്താ സാരജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി, താദിസോ ‘‘മാ ഭായി, വിസ്സത്ഥോ കഥയാഹി, മയം തേ ഉപത്ഥമ്ഭാ ഭവിസ്സാമാ’’തി വത്വാപി അനുയോഗവത്തം കഥാപേതബ്ബോ. ചണ്ഡോ നിസേധേതബ്ബോതി അപസാരേതബ്ബോ തജ്ജേതബ്ബോ. അസുചി വിഭാവേതബ്ബോതി അലജ്ജിം പകാസേത്വാ ആപത്തിം ദേസാപേതബ്ബോ. ഉജുമദ്ദവേനാതി യോ ഭിക്ഖു ഉജു സീലവാ കായവങ്കാദിരഹിതോ, സോ മദ്ദവേനേവ ഉപചരിതബ്ബോ. ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ചാതി ഏത്ഥ യോ ധമ്മഗരുകോ ഹോതി, ന പുഗ്ഗലഗരുകോ, അയമേവ ധമ്മേസു ച പുഗ്ഗലേസു ച മജ്ഝത്തോതി വേദിതബ്ബോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ചോദനാദിവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ഏകതിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൨. ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാ

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാ

൨൩൬. ഏവം ¶ ചോദനാദിവിനിച്ഛയം കഥേത്വാ ഇദാനി ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയം കഥേതും ‘‘ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരു അലഹുകം പടികരണം ഏതിസ്സാ ആപത്തിയാതി ഗരുകാ, ആപജ്ജിതബ്ബാതി ആപത്തി, ഗരുകാ ച സാ ആപത്തി ¶ ചാതി ഗരുകാപത്തി, വുട്ഠഹതേ വുട്ഠാനം, ഗരുകാപത്തിയാ വുട്ഠാനം ഗരുകാപത്തി വുട്ഠാനം. കിം തം? സങ്ഘാദിസേസാപത്തിതോ പരിസുദ്ധഭാവോ. തേനാഹ ‘‘പരിവാസമാനത്താദീഹി വിനയകമ്മേഹി ഗരുകാപത്തിതോ വുട്ഠാന’’ന്തി. കിഞ്ചാപി ചതുബ്ബിധോ പരിവാസോ, അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ പന ഇധ നാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘തിവിധോ പരിവാസോ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) ‘‘തത്ഥ ചതുബ്ബിധോ പരിവാസോ – അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ പടിച്ഛന്നപരിവാസോ സുദ്ധന്തപരിവാസോ സമോധാനപരിവാസോതി. തേസു ‘യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞോപി അഞ്ഞതിത്ഥിയപുബ്ബോ ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ ആകങ്ഖതി പബ്ബജ്ജം, ആകങ്ഖതി ഉപസമ്പദം, തസ്സ ചത്താരോ മാസേ പരിവാസോ ദാതബ്ബോ’തി ഏവം മഹാഖന്ധകേ (മഹാവ. ൮൬) വുത്തോ തിത്ഥിയപരിവാസോ അപ്പടിച്ഛന്നപരിവാസോ നാമ. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം വുത്തമേവ. അയം പന ഇധ അനധിപ്പേതോ’’തി. ഇതോ പരം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ സുവിഞ്ഞേയ്യോതി തസ്മാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യട്ഠാനേയേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

൨൩൭. ഏവം യോ യോ ആപന്നോ ഹോതി, തസ്സ തസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി ഏതേന പാളിയം സബ്ബസാധാരണവസേന ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി ച ആഗതേപി കമ്മവാചാഭണനകാലേ തഥാ അഭണിത്വാ ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി ച ഏവം സകസകനാമം ഉദ്ധരിത്വാവ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി ദസ്സേതി.

മാളകസീമായമേവ വത്തം സമാദാതബ്ബം, ന തതോ ബഹി. കസ്മാ? ‘‘അഞ്ഞത്ഥ കമ്മവാചാ അഞ്ഞത്ഥ സമാദാന’’ന്തി വത്തബ്ബദോസപ്പസങ്ഗതോ. അസമാദിന്നവത്തസ്സ ആരോചനാസമ്ഭവതോ, മാളകസീമായ ¶ സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം ഏകസ്സപി അനാരോചനേ സതി രത്തിച്ഛേദസമ്ഭവതോ ച. പരിവാസം സമാദിയാമി, വത്തം സമാദിയാമീതി ഇമേസു ദ്വീസു പദേസു ഏകേകേന വാ ഉഭോഹി പദേഹി വാ ¶ സമാദാതബ്ബം. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘ഏകപദേനപി ചേത്ഥ നിക്ഖിത്തോ ഹോതി പരിവാസോ, ദ്വീഹി പന സുനിക്ഖിത്തോയേവ, സമാദാനേപി ഏസേവ നയോ’’തി വക്ഖമാനത്താ. സമാദിയിത്വാ തത്ഥേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേതബ്ബം, ന തത്ഥ അനാരോചേത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തബ്ബം. കസ്മാ? വുട്ഠിതായ പരിസായ പുന സന്നിപാതേതും ദുക്കരത്താ, ഏകസ്സപി ഭിക്ഖുനോ അനാരോചേത്വാ അരുണുട്ഠാപനേ സതി രത്തിച്ഛേദകരത്താ.

ആരോചേന്തേന ഏവം ആരോചേതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘അഹം ഭന്തേ…പേ… സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി ഏത്തകമേവ വത്വാ യാചനേ വിയ ‘‘ദുതിയമ്പി തതിയമ്പീ’’തി അവുത്തത്താ അച്ചായികകരണേ സതി ഏകവാരം ആരോചിതേപി ഉപപന്നമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വേദിയാമഹം ഭന്തേ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂതി ഏത്ഥ ‘‘വേദിയാമീതി ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ സുഖം അനുഭവാമി, ന തപ്പച്ചയാ അഹം ദുക്ഖിതോതി അധിപ്പായോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘സുഖം വേദേമി വേദന’’ന്തിആദീസു വിയ പി-സദ്ദോ അനുഭവനത്ഥോ ഹോതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) പന ‘‘വേദിയാമീതി ജാനേമി, ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛിത്വാ സുഖം അനുഭവാമി, ന തപ്പച്ചയാ അഹം ദുക്ഖിതോതി അധിപ്പായോതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം. ഏത്ഥ പന ‘‘ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ’’തിആദീസു വിയ ഞാണത്ഥോ അനുഭവനത്ഥോ ച. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) പന ‘‘വേദിയാമഹന്തി ജാനാപേമഹം, ആരോചേമീതി അത്ഥോ, അനുഭവാമീതിപിസ്സ അത്ഥം വദന്തി. പുരിമം പന പസംസന്തി ആരോചനവചനത്താ’’തി. ഏത്ഥ തു –

‘‘സമ്പന്നം ¶ സാലികേദാരം, സുവാ ഖാദന്തി ബ്രാഹ്മണ;

പടിവേദേമി തേ ബ്രഹ്മേ, ന നം വാരേതുമുസ്സഹേ’’തി. –

ആദീസു വിയ ആരോചനത്ഥോതി ദട്ഠബ്ബോ.

ആരോചേത്വാ…പേ… നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ദുക്കടപരിമോചനത്ഥം വുത്തം. കേചി പന ‘‘തദഹേവ പുന വത്തം സമാദിയിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേതുകാമസ്സ രത്തിച്ഛേദപരിഹാരത്ഥമ്പീ’’തി വദന്തി. യസ്സ മാളകേ നാരോചിതം, തസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം. യസ്സ ആരോചിതം, തസ്സ പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, കേവലം നിക്ഖിപിതബ്ബമേവ. ‘‘സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തീ’’തി വുത്തത്താ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനേ വത്തം അസമാദിയിത്വാ ബഹി ഏവ കാതുമ്പി വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ ¶ അതിക്കമിത്വാതി ഇദം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം, മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാതി ഇദം മഗ്ഗപടിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരാതിക്കമനത്ഥം, ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥം. സോപി കേനചി കമ്മേന പുരേഅരുണേ ഏവ ഗച്ഛതീതി ഇമിനാ ആരോചനായ കതായ സബ്ബേസു ഭിക്ഖൂസു ബഹിവിഹാരം ഗതേസുപി ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസദോസോ വാ ന ഹോതി ആരോചനത്ഥത്താ സഹവാസസ്സാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അയഞ്ചാ’’തിആദി. അനിക്ഖിത്തവത്തേന അന്തോഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസമ്പി ആരോചേതബ്ബാ. ‘‘അയം നിക്ഖിത്തവത്തസ്സ പരിഹാരോ’’തി വുത്തം, തത്ഥ നിക്ഖിത്തവത്തസ്സാതി വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സാതി അത്ഥോ. അയം പനേത്ഥ ഥേരസ്സ അധിപ്പായോ – വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം, അദിട്ഠഅസുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ലക്ഖണന്തി. ഥേരസ്സാതി മഹാപദുമത്ഥേരസ്സ.

൨൩൮. കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥായാതി ഇമേസു പടിച്ഛന്നദിവസപ്പമാണേന പരിവസിതദിവസേസു ‘‘സിയും നു ഖോ തിവിധരത്തിച്ഛേദകാരണയുത്താനി ¶ കാനിചി ദിവസാനി, ഏവം സതി അപരിപുണ്ണപരിവാസദിവസത്താ ന മാനത്താരഹോ ഭവേയ്യ, അസതി ച മാനത്താരഹഭാവേ മാനത്തം ദിന്നമ്പി അദിന്നംയേവ ഭവേയ്യ, ഏവഞ്ച സതി ആപന്നാപത്തിതോ വുട്ഠാനം ന ഭവേയ്യാ’’തി ഇമസ്സ വിനയകുക്കുച്ചസ്സ വിനോദനത്ഥായ. ഏകേന വാ ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ദിവസേഹി അധികതരാനി ദിവസാനി പരിവസിത്വാ നനു ചായം പരിവുത്ഥപരിവാസോ, തസ്മാനേന മാനത്തമേവ യാചിതബ്ബം, അഥ കസ്മാ വത്തം സമാദിയിത്വാ മാനത്തം യാചിതബ്ബന്തി ആഹാതി ചോദനം മനസി കരോന്തേന വുത്തം ‘‘അയഞ്ഹി വത്തേ സമാദിന്നേ’’തിആദി. ഹി യസ്മാ അയം ഭിക്ഖു വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന അസമാദിന്നേ, ഇതി തസ്മാ വത്തം സമാദിയിത്വാ മാനത്തം യാചിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. നനു ച കമ്മവാചായം ‘‘സോ പരിവുത്ഥപരിവാസോ സങ്ഘം മാനത്തം യാചതി’’ഇച്ചേവ വുത്തം, ന വുത്തം ‘‘സമാദിന്നവത്തോ’’തി, അഥ കസ്മാ ‘‘വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതീ’’തി വുത്തന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘നിക്ഖിത്തവത്തേന പരിവുത്ഥത്താ’’തി. യസ്മാ അയം ഭിക്ഖു നിക്ഖിത്തവത്തേന ഹുത്വാ പരിവുത്ഥോ ഹോതി, നോ അനിക്ഖിത്തവത്തേന, തസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്തേന ഹുത്വാ പരിവുത്ഥത്താ അയം ഭിക്ഖു വത്തേ സമാദിന്നേ ഏവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, നോ അസമാദിന്നേതി യോജനാ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘അനിക്ഖിത്തവത്തസ്സ പന പുന സമാദാനകിച്ചം നത്ഥി. സോ ഹി പടിച്ഛന്നദിവസാതിക്കമേനേവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ മാനത്തം ദാതബ്ബമേവാ’’തി.

ചതൂഹി ¶ പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഊനേഗണേചരണദോസാ വിമുച്ചനത്ഥം. പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോതിആദി കിഞ്ചാപി പാളിയം നത്ഥി, അഥ ഖോ അട്ഠകഥാചരിയാനം വചനേന തഥാ ഏവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ച വുത്തം. ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ ¶ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബന്തി ച വുത്തം. ‘നിക്ഖിപന്തേന ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം പയോജനം അത്ഥീ’തി ച വുത്തം, ന പന തം പയോജനം ദസ്സിത’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) വുത്തം, വത്തഭേദദുക്കടാ മുച്ചനപയോജനം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൨൩൯. അബ്ഭാനം കാതും ന വട്ടതീതി കതമ്പി അകതമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘തേനാപി വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേത്വാ അബ്ഭാനം യാചിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ അബ്ഭാനയാചനത്ഥം മാനത്തസ്സ സമാദിയനകാലേപി ആരോചേതബ്ബമേവ. പുബ്ബേ മാനത്തചാരിതകാലേ ആരോചിതമേവാതി അനാരോചേത്വാ അബ്ഭാനം ന യാചിതബ്ബന്തി വിഞ്ഞായതി. ഏവം മാനത്തയാചനകാലേപി പരിവാസം സമാദിയിത്വാ ആരോചേതബ്ബമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൪൦. ചിണ്ണമാനത്തോ ഭിക്ഖു അബ്ഭേതബ്ബോതി ചിണ്ണമാനത്തസ്സ ച അബ്ഭാനാരഹസ്സ ച നിന്നാനാകരണത്താ വുത്തം. അഞ്ഞഥാ ‘‘അബ്ഭാനാരഹോ അബ്ഭേതബ്ബോ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ. ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതോപി അത്തനോ ലദ്ധിഗ്ഗഹണവസേന സഭാഗഭിക്ഖുമ്ഹി സതി തസ്സ അനാരോചാപേതും ന ലഭതി.

‘‘അനന്തരായികസ്സ പന അന്തരായികസഞ്ഞായ ഛാദയതോ അച്ഛന്നാവാ’’തി പാഠോ. അവേരിഭാവേന സഭാഗോ അവേരിസഭാഗോ. ‘‘സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം ആപന്നസ്സ പന സന്തികേ ആവി കാതും ന വട്ടതീ’’തി പസങ്ഗതോ ഇധേവ പകാസിതം. ലഹുകേസു പടിക്ഖേപോ നത്ഥി. തത്ഥ ഞത്തിയാ ആവി കത്വാ ഉപോസഥം കാതും അനുഞ്ഞാതത്താ ലഹുകസഭാഗം ആവി കാതും വട്ടതീതി. സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം പന ഞത്തിയാ ആരോചനം ന വട്ടതീതി കിര. ‘‘തസ്സ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സതീതി (മഹാവ. ൧൭൧) വുത്തത്താ ലഹുകസ്സേവായം സമനുഞ്ഞാതാ. ന ഹി സക്കാ സുദ്ധസ്സ ഏകസ്സ സന്തികേ സങ്ഘാദിസേസസ്സ ¶ പടികരണം കാതു’’ന്തി ലിഖിതം. ലഹുകേസുപി സഭാഗം ആവി കാതും ന വട്ടതീതി. തസ്മാ ഏവ ഹി ഞത്തിയാ ആവികരണം അനുഞ്ഞാതം, ഇതരഥാ തം നിരത്ഥകം സിയാ. അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനസ്സ വട്ടതി, തതോ ന വട്ടതീതി ദീപനത്ഥമേവ ഞത്തിയാ ആവികരണമനുഞ്ഞാതം ¶ , തേനേവ ഇധ ‘‘സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം ആപന്നസ്സാ’’തിആദി വുത്തം, അയമത്ഥോ ‘‘ഏത്താവതാ തേ ദ്വേ നിരാപത്തികാ ഹോന്തി, തേസം സന്തികേ സേസേഹി സഭാഗാപത്തിയോ ദേസേതബ്ബാ’’തി വചനേന കങ്ഖാവിതരണിയമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) പകാസിതോവ. സങ്ഘാദിസേസം പന ഞത്തിയാ ആരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. തസ്സാ ഞത്തിയാ അയമത്ഥോ – യദാ സുദ്ധം ഭിക്ഖും പസ്സിസ്സതി, തസ്സ സന്തികേ അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനവസേന പടികരിസ്സതി, ഏവം പടികതേ ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സാപത്തികേന പാതിമോക്ഖം സോതബ്ബം, യോ സുണേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൬) വുത്താപത്തിതോ മോക്ഖോ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഗരുകം വാ ഹോതു ലഹുകം വാ, ഞത്തിയാ ആവി കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. ഉഭോസു നയേസു യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. ‘‘നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ചാതി തേന തേന വീതിക്കമേനാപന്നാപത്തി ആപത്തി. നാമന്തി തസ്സാ ആപത്തിയാ നാമ’’ന്തി ലിഖിതം. ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ആരോചനം വത്തഭേദദുക്കടപരിഹരണപ്പയോജനന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘സതിയേവ അന്തരായേ അന്തരായികസഞ്ഞീ ഛാദേതി, അച്ഛന്നാ ഹോതി. അന്തരായികസ്സ പന അന്തരായികസഞ്ഞായ വാ അനന്തരായികസഞ്ഞായ വാ ഛാദയതോ അച്ഛന്നാവാ’’തിപി പാഠോ. അവേരീതി ഹിതകാമോ. ഉദ്ധസ്തേ അരുണേതി ഉട്ഠിതേ അരുണേ. സുദ്ധസ്സ സന്തികേതി സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം അനാപന്നസ്സ സന്തികേ. വത്ഥുന്തി അസുചിമോചനാദിവീതിക്കമം. സുക്കവിസ്സട്ഠീതി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ചാതി ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠീ’’തി ഇദം അസുചിമോചനലക്ഖണസ്സ വീതിക്കമസ്സ പകാസനതോ ¶ വത്ഥു ചേവ ഹോതി, സജാതിയസാധാരണവിജാതിയവിനിവത്തസഭാവായ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ ഏവ പകാസനതോ ഗോത്തഞ്ച ഹോതീതി അത്ഥോ. ഗം തായതീതി ഹി ഗോത്തം. സങ്ഘാദിസേസോതി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ചാതി സങ്ഘാദിസേസോതി തേന തേന വീതിക്കമേന ആപന്നസ്സ ആപത്തിനികായസ്സ നാമപകാസനതോ നാമഞ്ചേവ ഹോതി, ആപത്തിസഭാവതോ ആപത്തി ച.

സുദ്ധസ്സാതി സഭാഗസങ്ഘാദിസേസം അനാപന്നസ്സ, തതോ വുട്ഠിതസ്സ വാ. അഞ്ഞസ്മിന്തി സുദ്ധന്തപരിവാസവസേന ആപത്തിവുട്ഠാനതോ അഞ്ഞസ്മിം ആപത്തിവുട്ഠാനേ. പടിച്ഛാദിയിത്ഥാതി പടിച്ഛന്നാ. കാ സാ? ആപത്തി. ദിവസാദീഹി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വസനം പരിവാസോ. കോ സോ? വിനയകമ്മകരണം. പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസോ പടിച്ഛന്നപരിവാസോ.

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

സുദ്ധന്തപരിവാസകഥാ

൨൪൨. സുജ്ഝനം ¶ സുദ്ധോ, കോ സോ? ആപത്തിവിഗമോ. അമതി ഓസാനഭാവം ഗച്ഛതീതി അന്തോ, സുദ്ധോ അന്തോ യസ്സ പരിവാസസ്സാതി സുദ്ധന്തോ, സുദ്ധന്തോ ച സോ പരിവാസോ ചാതി സുദ്ധന്തപരിവാസോ, സുദ്ധകാലം പരിയന്തം കത്വാ അസുദ്ധകാലപ്പമാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ കതപരിവാസോ.

സുദ്ധന്തപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഓധാനസമോധാനപരിവാസകഥാ

൨൪൩. സമോധീയതേ സമോധാനം, നാനാകാലികാ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ അഗ്ഘാദിവസേന സമോധാനം ഏകീകരണം ¶ , സമോധാനേത്വാ കതോ പരിവാസോ സമോധാനപരിവാസോതി വിഗ്ഗഹോ. കമ്മവാചായം ‘‘പടികസ്സിതോ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു അന്തരാ സമ്ബഹുലാനം ആപത്തീനം അപ്പടിച്ഛന്നാനം മൂലായപടികസ്സനാ, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി ഏത്ഥ ഗത്യത്ഥധാതുയാ കമ്മനി ച നയനത്ഥധാതുയാ കമ്മനി ച തദത്ഥസമ്പദാനേ ച വിഭത്തിപരിണാമേ ചാതി ഇമേസു ചതൂസു ഠാനേസു ആയാദേസസ്സ വുത്തത്താ, പടിപുബ്ബകസധാതുയാ ച നയനത്ഥത്താ ‘‘മൂലായാ’’തി ഇദം ‘‘പടികസ്സിതോ’’തി ഏത്ഥ കമ്മം, തസ്മാ ‘‘പടികസ്സിതോ…പേ… മൂലായ’’ ഇതി ഏത്തകമേവ ഭവിതബ്ബം, ന ‘‘മൂലായപടികസ്സനാ’’തി ഏവം മഞ്ഞമാനാ സദ്ദവിദുനോ ‘‘പടികസ്സനാ’’തി ഇദം അധികന്തി വാ വദേയ്യും മക്ഖേയ്യും വാ, ന പനേതം വത്തബ്ബം. നവപാഠേസുയേവ അയം പാഠോ സദ്ദലക്ഖണയുത്തോ വാ അയുത്തോ വാതി ചിന്തേതബ്ബോ, ന പന പാളിയട്ഠകഥാദിതോ ആഗതേസു പോരാണപാഠേസു. തേസു പന കഥം യോജിയമാനോ അയം പാഠോ സദ്ദയുത്തിയാ ച അത്ഥയുത്തിയാ ച സമന്നാഗതോ ഭവേയ്യാതി യോജനാകാരോയേവ ചിന്തേതബ്ബോ. അയഞ്ച പാഠോ പോരാണപാളിപാഠോവ, തസ്മാ ‘‘മൂലായപടികസ്സനാ’’തി ഇദം കരണവസേന വിപരിണാമേത്വാ ‘‘മൂലായപടികസ്സനായ പടികസ്സിതോ’’തി യോജേതബ്ബം.

കഥം പനേതസ്സ പോരാണപാഠഭാവോ ജാനിതബ്ബോതി? പകരണേ ആഗതത്താ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘പാളിയം പടികസ്സിതോ സങ്ഘേന ഉദായി ഭിക്ഖു അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായപടികസ്സനാതി ഇദം കരണവസേന വിപരിണാമേത്വാ ¶ മൂലായപടികസ്സനായ പടികസ്സിതോതി യോജേതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘മൂലായ പടികസ്സനാ മൂലായപടികസ്സനാ’’തി അലുത്തസമാസവസേന ഉത്തരപദേന സമാസം കത്വാ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു അന്തരാ സമ്ബഹുലാനം ആപത്തീനം ¶ അപ്പടിച്ഛന്നാനം ഹേതു പടികസ്സിതോ. സാ മൂലായപടികസ്സനാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി യോജേതബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം തത്ഥേവ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘അഥ വാ മൂലായപടികസ്സനാ ഖമതി സങ്ഘസ്സാതി ഉത്തരപദേന സഹ പച്ചത്തവസേനേവ യോജേതുമ്പി വട്ടതീ’’തി.

തം ദേന്തേന പഠമം മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പച്ഛാപരിവാസോ ദാതബ്ബോതി ഏത്ഥ തം ഓധാനസമോധാനപരിവാസം ദേന്തേന പഠമം തം ഭിക്ഖും മൂലായ പടികസ്സിത്വാ മൂലദിവസേ ആകഡ്ഢിത്വാ തസ്സ അന്തരാപത്തിയാ സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോതി അത്ഥോ. യഥാ കിം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൧൦൨) ‘‘ഉദായിം ഭിക്ഖും അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ…പേ… മൂലായ പടികസ്സിത്വാതി ഏത്ഥ അന്തരാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഹേതുഭൂതായ ഉദായിം ഭിക്ഖും മൂലായ പടികസ്സിത്വാ മൂലദിവസേ ആകഡ്ഢിത്വാ തസ്സാ അന്തരാപത്തിയാ സമോധാനപരിവാസം ദേതൂതി യോജനാ’’തി വുത്തം. മഹാസുമത്ഥേരവാദേ ആവികാരാപേത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി തസ്സ അതേകിച്ഛഭാവം തേനേവ സങ്ഘസ്സ പാകടം കാരേത്വാ ലജ്ജീഗണതോ വിയോജനവസേന വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ഓധാനസമോധാനപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസകഥാ

൨൪൪. അഗ്ഘേന അഗ്ഘവസേന അരഹവസേന സമോധാനം അഗ്ഘസമോധാനം, ആപന്നാസു സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധായ താസം രത്തിപരിച്ഛേദവസേന അവസേസാനം ഊനതരപ്പടിച്ഛന്നാനം ആപത്തീനം പരിവാസോ ദീയതി, അയം വുച്ചതി അഗ്ഘസമോധാനോ ¶ . സതം ആപത്തിയോതി കായസംസഗ്ഗാദിവസേന ഏകദിവസേ ആപന്നാ സതം ആപത്തിയോ. ദസസതന്തി സഹസ്സആപത്തിയോ. രത്തിസതം ഛാദയിത്വാനാതി യോജേതബ്ബം. ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ നാമ സഭാഗവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപന്നസ്സ ബഹുരത്തിം പടിച്ഛാദിതാപത്തിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബോ, ഇതരോ നാനാവത്ഥുകാനം വസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൧൦൨) വുത്തം.

അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൬. ലിങ്ഗപരിവത്തനകകഥായം ¶ യദി കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതു ഭവേയ്യ, കിം തേന പുന ഉപജ്ഝാ ഗഹേതബ്ബാ, പുന ഉപസമ്പദാ കാതബ്ബാ, കിം ഭിക്ഖൂപസമ്പദാതോ പട്ഠായ വസ്സഗണനാ കാതബ്ബാ, ഉദാഹു ഇതോ പട്ഠായാതി പുച്ഛായ സതി തം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. ഏവം സന്തേ സാ ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖൂനം മജ്ഝേയേവ വസിതബ്ബം ഭവേയ്യാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘അപ്പതിരൂപ’’ന്തിആദി. ഏവം സന്തേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ആപജ്ജിതാപത്തിയോ കഥം കാതബ്ബാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘യാ ദേസനാഗാമിനിയോ വാ’’തിആദി. തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണാതി സഞ്ചരിത്താദയോ. അസാധാരണാതി സുക്കവിസ്സട്ഠിആദയോ. ഹോതു ഭഗവതോ അനുഞ്ഞാതവസേന ലിങ്ഗേ പരിവത്തേ അസാധാരണാപത്തീഹി വുട്ഠിതഭാവോ, പുന പകതിലിങ്ഗേ ഉപ്പന്നേ പുന ആപത്തി സിയാതി ആസങ്കം പരിഹരിതും ‘‘പുന പകതിലിങ്ഗേ’’തിആദി വുത്തം. ഇദാനി തമത്ഥം പാളിയാ സാധേതും ‘‘വുത്തഞ്ചേത’’ന്തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ പഠമപാരാജികവണ്ണനായ ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൯; വജിര. ടീ. പാരാജിക ൬൯) വുത്തനയേനേവ ദട്ഠബ്ബോ, ഇധ പന ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനകഥാഭൂതത്താ സായേവ കഥാ വുച്ചതേ.

൨൪൭. തത്ഥ ¶ ഭിക്ഖുനീഹി സാധാരണായ പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാതി സഞ്ചരിത്താദിആപത്തിയാ, ഹേത്വത്ഥേ ചേതം കരണവചനം. പരിവസന്തസ്സാതി അനാദരേ സാമിവചനം. പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബം, ന പുന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ ഭിക്ഖുനിഭാവേ അപരിവാസാരഹത്താതി അധിപ്പായോ. മാനത്തം ചരന്തസ്സാതി അനാദരേയേവ സാമിവചനം, ഛാരത്തമാനത്തേ ആചിണ്ണേയേവ പരിവത്തതി, പുന പക്ഖമാനത്തമേവ ദാതബ്ബന്തി. തേന വക്ഖതി ‘‘സചേ ചിണ്ണമാനത്തസ്സാ’’തിആദി. അകുസലവിപാകേ പരിക്ഖീണേതി പുരിസിന്ദ്രിയസ്സ അന്തരധാനം സന്ധായ വുത്തം. ഇത്ഥിന്ദ്രിയപതിട്ഠാനം പന കുസലവിപാകമേവ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘ഉഭയമ്പി അകുസലേന അന്തരധായതി, കുസലേന പടിലബ്ഭതീ’’തി. ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം, ന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ, ന വാ പക്ഖമാനത്തം ദാതബ്ബം.

‘‘അയം പന വിസേസോ’’തി വത്വാ തം വിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. പരിവാസദാനം നത്ഥി, ഛാരത്തം മാനത്തമേവ ദാതബ്ബം. കസ്മാ? ഭിക്ഖുനികാലേ പടിച്ഛന്നത്താ. ഭിക്ഖുകാലേ ഛന്നായേവ ഹി ആപത്തി പരിവാസാരഹാ ഹോതി, നോ ഭിക്ഖുനികാലേതി അയമേതാസം വിസേസോ. പക്ഖമാനത്തം ചരന്തിയാതി അനാദരേ സാമിവചനം, പക്ഖമാനത്തേ ആചിണ്ണേയേവാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ചിണ്ണമാനത്തായാ’’തിആദി. ഛാരത്തം മാനത്തം ചരന്തസ്സാതിആദി വുത്തനയമേവ.

പരിവാസവിനിച്ഛയകഥാ

ഇദാനി ¶ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി യസ്മാ സാവസേസഗരുകാപത്തി ഹോതി സതേകിച്ഛാ, തസ്മാ യഥാ നാമ രോഗാതുരോ പുഗ്ഗലോ കിഞ്ചി അത്തനോ ഹിതസുഖകാരണം കാതും ന സക്കോതി, തമേനം കാരുണികോ തികിച്ഛകോ കരുണാസഞ്ചോദിതോ തികിച്ഛം കത്വാ ഗേലഞ്ഞതോ വുട്ഠാപേത്വാ ¶ ഹിതസുഖം ജനേതി, ഏവം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിസമങ്ഗീ പുഗ്ഗലോ ആണാവീതിക്കമന്തരായികഭാവതോ സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം സോധേതും ന സക്കോതി, തമേനം മഹാകാരുണികോ ഭഗവാ മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ അനേകേഹി നയേഹി ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം കത്വാ സഗ്ഗമോക്ഖസുഖേ പതിട്ഠപേതി, ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞുനോ അട്ഠകഥാചരിയാപി അനേകേഹി കാരണേഹി ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥം പകാസേത്വാ വിസുദ്ധകാമാനം നയം ദേന്തി, തഥാ ടീകാചരിയാദയോപി. ഏവം ദിന്നേ പന നയേ യോനിസോ മനസി കാതും സക്കോന്താ പണ്ഡിതാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തി, അസക്കോന്താ അഞ്ഞഥാ അത്ഥം ഗഹേത്വാ ന യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തി, തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം അനുഗച്ഛന്താ സിസ്സാദയോപി തഥേവ കരോന്തി, തസ്മാ ഭഗവതോ വചനഞ്ച പുബ്ബേനാപരം സംസന്ദിത്വാ അട്ഠകഥാടീകാദിവചനഞ്ച സമ്മാ തുലയിത്വാ തഥതോ ഭഗവതോ അധിപ്പായം ഞത്വാ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജന്തേഹി ഗരുകാപത്തിതോ വുട്ഠഹനത്ഥം യോഗോ കരണീയോ.

തസ്മാ യദാ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി വിനയധരസ്സ സന്തികം ‘‘ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനം കരിസ്സാമാ’’തി, തദാ വിനയധരേന ‘‘ത്വം കതരാപത്തിം ആപന്നോ’’തി പുച്ഛിതബ്ബോ. ‘‘സങ്ഘാദിസേസം ആപന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘കതരസങ്ഘാദിസേസ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇമം നാമാ’’തി വുത്തേ സുക്കവിസ്സട്ഠിയം മോചേതുകാമചേതനാ, ഉപക്കമോ, മുച്ചനന്തി തീണി അങ്ഗാനി. കായസംസഗ്ഗേ മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, കായസംസഗ്ഗരാഗോ, തേന രാഗേന വായാമോ, ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദിസമാപജ്ജനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. ദുട്ഠുല്ലവാചായം മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദരാഗോ, തേന രാഗേന ഓഭാസനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. അത്തകാമേ മനുസ്സിത്ഥീ, ഇത്ഥിസഞ്ഞിതാ, അത്തകാമപാരിചരിയായ രാഗോ, തേന രാഗേന വണ്ണഭണനം, തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. സഞ്ചരിത്തേ യേസു സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജതി, തേസം മനുസ്സജാതികതാ ¶ , നാലംവചനീയതാ, പടിഗ്ഗണ്ഹനവീമംസനപച്ചാഹരണാനീതി പഞ്ച അങ്ഗാനി. കുടികാരേ ഉല്ലിത്താദീനം അഞ്ഞതരതാ, ഹേട്ഠിമപമാണസമ്ഭവോ, അദേസിതവത്ഥുകതാ, പമാണാതിക്കന്തതാ, അത്തുദ്ദേസികതാ, വാസാഗാരതാ, ലേപഘടനാതി സത്ത പമാണയുത്താദീസു ഛധാ അങ്ഗാനി. വിഹാരകാരേ താനിയേവ ഛ അങ്ഗാനി. ദുട്ഠദോസേ യം ചോദേതി, തസ്സ ഉപസമ്പന്നോതി സങ്ഖ്യുപഗമനം, തസ്മിം സുദ്ധസഞ്ഞിതാ, യേന പാരാജികേന ചോദേതി ¶ , തസ്സ ദിട്ഠാദിവസേന അമൂലകതാ, ചാവനാധിപ്പായേന സമ്മുഖാചോദനാ, തസ്സ തങ്ഖണവിജാനനന്തി പഞ്ച അങ്ഗാനി. അഞ്ഞഭാഗിയേ അഞ്ഞഭാഗിയസ്സ അധികരണസ്സ കഞ്ചിദേസം ലേസമത്തം ഉപാദിയനതാ, പുരിമാനി പഞ്ചാതി ഛ അങ്ഗാനി. സങ്ഘഭേദേ ഭേദായ പരക്കമനം, ധമ്മകമ്മേന സമനുഭാസനം, കമ്മവാചാപരിയോസാനം, അപ്പടിനിസ്സജ്ജനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ഭേദാനുവത്തകേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ അനുവത്തനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ദുബ്ബചേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ അവചനീയകരണതാതി ചത്താരി അങ്ഗാനി. കുലദൂസകേ അങ്ഗേസു യഥാ തത്ഥ പരക്കമനം, ഏവം ഇധ ഛന്ദാദീഹി പാപനന്തി ചത്താരി അങ്ഗാനി. ഇതി ഇമാനി അങ്ഗാനി സോധേത്വാ സചേ അങ്ഗപാരിപൂരീ ഹോതി, ‘‘സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വത്തബ്ബോ. നോ ചേ, ‘‘നായം സങ്ഘാദിസേസോ, ഥുല്ലച്ചയാദീസു അഞ്ഞതരാപത്തീ’’തി വത്വാ ‘‘നായം വുട്ഠാനഗാമിനീ, ദേസനാഗാമിനീ അയം ആപത്തി, തസ്മാ പതിരൂപസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ദേസേഹീ’’തി വത്വാ ദേസാപേതബ്ബോ.

അഥ പന അനാപത്തിച്ഛായാ പഞ്ഞായതി, ‘‘അനാപത്തീ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേതബ്ബാ. സചേ പന സങ്ഘാദിസേസച്ഛായാ പഞ്ഞായതി, ‘‘ത്വം ഇമം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ഛാദേസി, ന ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ന ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി ത്വം ന പരിവാസാരഹോ, മാനത്താരഹോവ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബോ. ‘‘ഛാദേമീ’’തി പന വുത്തേ ‘‘ദസസു ആകാരേസു അഞ്ഞതരകാരണേന ¶ ഛാദേസി, ഉദാഹു അഞ്ഞകാരണേനാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ദസസു അഞ്ഞതരകാരണേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഏവമ്പി മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന പരിവാസാരഹോ’’തി വത്തബ്ബോ. അഥ ‘‘അഞ്ഞകാരണേനാ’’തി വദതി, ഏവം സന്തേപി ‘‘ത്വം ആപത്തിആപന്നഭാവം ജാനന്തോ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു അജാനന്തോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘അജാനന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ആപത്തിആപന്നഭാവം സരന്തോ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു വിസരിത്വാ പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വിസരിത്വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ആപത്തിആപന്നഭാവേ വേമതികോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേസി, ഉദാഹു നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘വേമതികോ ഹുത്വാ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ന ത്വം പരിവാസാരഹോ, മാനത്താരഹോവ ഹോതീ’’തി വത്തബ്ബോ.

അഥ ‘‘ജാനന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘സരന്തോ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വുത്തേ ച ‘‘ത്വം പരിവാസാരഹോ’’തി വത്തബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൧൪൪) ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം, ആവുസോ, ആപത്തി ജാനപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി അജാനപ്പടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന ¶ രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖു മാനത്താരഹോ’’’തി ച, ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം ആപത്തി സരമാനപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം ആപത്തി അസരമാനപടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖു മാനത്താരഹോ’’’തി ച, ‘‘സോ ഏവം വദതി ‘യായം, ആവുസോ, ആപത്തി നിബ്ബേമതികപടിച്ഛന്നാ, ധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, ധമ്മത്താ രുഹതി. യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി ¶ വേമതികപടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതി. ഏകിസ്സാ, ആവുസോ, ആപത്തിയാ ഭിക്ഖുമാനത്താരഹോ’’’തി ച.

ഏവം പരിവാസാരഹഭാവം പകാസേത്വാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു പരിവാസാരഹോ, തീസു പരിവാസേസു കതരപരിവാസാരഹോ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖു ത്വം കതി ആപത്തിയോ ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകം ആപത്തി’’ന്തി വാ ‘‘ദ്വേ തീണി തതുത്തരി വാ ആപത്തിയോ ഛാദേമീ’’തി വാ വുത്തേ ‘‘കതീഹം ത്വം ആപത്തിം പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഏകാഹമേവാഹം പടിച്ഛാദേമീ’’തി വാ ‘‘ദ്വീഹം തീഹം തതുത്തരി വാ പടിച്ഛാദേമീ’’തി വാ വുത്തേ ‘‘യാവതീഹം പടിച്ഛാദേസി, താവതീഹം ത്വം പടിവസിസ്സസീ’’തി വത്തബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘യാവതീഹം ജാനം പടിച്ഛാദേതി, താവതീഹം തേന ഭിക്ഖുനാ അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബ’’ന്തി. തതോ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ആപത്തിപരിയന്തം ജാനാതി, തസ്മാ പടിച്ഛന്നപരിവാസാരഹോ’’തി (പാരാ. ൪൪൨) ഞത്വാ തദനുരൂപാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച ആപത്തിപരിയന്തപുച്ഛനം കമ്മവാചാകരണത്ഥമേവ ഹോതി, രത്തിപരിയന്തപുച്ഛനം പന തദത്ഥഞ്ചേവ സുദ്ധന്തപരിവാസസ്സ അനനുരൂപഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചുളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘സോ ദുവിധോ ചൂളസുദ്ധന്തോ മഹാസുദ്ധന്തോതി, ദുവിധോപി ചേസ രത്തിപരിച്ഛേദം സകലം വാ ഏകച്ചം വാ അജാനന്തസ്സ ച അസരന്തസ്സ ച തത്ഥ വേമതികസ്സ ച ദാതബ്ബോ. ആപത്തിപരിയന്തം പന ‘അഹം ഏത്തകാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ’തി ജാനാതു വാ, മാ വാ, അകാരണമേത’’ന്തി. തതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസീദനട്ഠാനം ജാനിതബ്ബം. ദുവിധഞ്ഹി നിസീദനട്ഠാനം അനിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം, നിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനന്തി.

തത്ഥ ¶ അപ്പഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ സഭാഗഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനേ ഉപചാരസീമാപരിച്ഛിന്നോ അന്തോവിഹാരോ അനിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. ഉപചാരസീമം അതിക്കമ്മ മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ¶ ഗുമ്ബവതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനം നിക്ഖിത്തവത്തേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘സചേ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതി, സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വിഹാരേയേവ രത്തിപരിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ. അഥ ന സക്കാ സോധേതും, വുത്തനയേനേവ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ചൂസസമയേ ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ മഹാമഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി. ‘‘മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവാ’’തി ച ‘‘സചേ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതി, സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ അന്തോവിഹാരേയേവ രത്തിയോ ഗണേതബ്ബാ. അഥ ന സക്കാ സോധേതും, വുത്തനയേനേവ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ചൂസസമയേ ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മ ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൮) ഇദം വചനം സന്ധായ വുത്തം.

തത്ഥ അപ്പഭിക്ഖുകോ വിഹാരോ ഹോതീതി ഇദം ബഹുഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ഗച്ഛന്തി, അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, തസ്മാ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദകാരണാനി സോധേതും ദുക്കരത്താ വുത്തം. വക്ഖതി ഹി ‘‘അഥ ന സക്കാ സോധേതു’’ന്തി. സഭാഗാ ഭിക്ഖൂ വസന്തീതി ഇദം വിസഭാഗാനം വേരീഭിക്ഖൂനം സന്തികേ വത്തം ആരോചേന്തോ പകാസേതുകാമോ ഹോതി ¶ , തസ്മാ വുത്തം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൬) ‘‘തസ്മാ അവേരിസഭാഗസ്സ സന്തികേ ആരോചേതബ്ബാ. യോ പന വിസഭാഗോ ഹോതി സുത്വാ പകാസേതുകാമോ, ഏവരൂപസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സപി സന്തികേ നാരോചേതബ്ബാ’’തി, തസ്മാ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനേ വത്തം അസമാദിയിത്വാ ബഹിയേവ കാതുമ്പി വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. വിഹാരേയേവാതി അന്തോഉപചാരസീമായമേവ. വക്ഖതി ഹി ‘‘അഥ ന സക്കാ…പേ… ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ’’തി. രത്തിപരിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി രത്തിഗണനാ കാതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി മാനത്തവണ്ണനായം ‘‘രത്തിയോ ഗണേതബ്ബാ’’തി. അഥ ന സക്കാ സോധേതുന്തി ബഹുഭിക്ഖുകത്താ വാ വിഹാരസ്സ വിസഭാഗാനം വസനട്ഠാനത്താ വാ രത്തിച്ഛേദവത്താഭേദകാരണാനിപി സോധേതും ന സക്കാ. വത്തം നിക്ഖിപിത്വാതി പരിവാസവത്തം നിക്ഖിപിത്വാ. പച്ചൂസസമയേതി പച്ഛിമയാമകാലേ അരുണോദയതോ പുരേതരമേവ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേന വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി. ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിന്തി വിപ്പവാസരത്തിച്ഛേദവിമുച്ചനത്ഥം വിനാ പകതത്തേന സഭിക്ഖുകആവാസഅഭിക്ഖുകഅനാവാസഗമനസങ്ഖാതവത്തഭേദവിമുച്ചനത്ഥഞ്ച ¶ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ’’തി (ചൂളവ. ൭൬).

മാനത്തവണ്ണനായം വുത്തനയേനാതി ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോ, അപരിക്ഖിത്തസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ’’തി വുത്തനയേന. യദി ഏവം വിസമമിദം നയദസ്സനം, പരിക്ഖേപപരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേ ഏവ ഹി ഉപചാരസീമാ ഹോതി, കസ്മാ തത്ഥ ഉപചാരസീമതോ ദ്വേലേഡ്ഡുപാതാതിക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന ഉപചാരസീമാതിക്കമോ ഏവാതി ¶ ? സച്ചം, തഥാപി വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനസബ്ഭാവതോ സുവിദൂരാതിക്കമോ വുത്തോ, ഇധ പന ഉപചാരസീമതോ അതിക്കമമത്തോപി അതിക്കമോയേവാതി കത്വാ വുത്തോ. ബുദ്ധമതഞ്ഞുനോ ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപതോതിആദി കിഞ്ചാപി പാളിയം നത്ഥി, അഥ ഖോ അട്ഠകഥാചരിയാനം വചനേന തഥാ ഏവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ച വുത്ത’’ന്തി.

മാനത്തവണ്ണനായം ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിന്തി ഇദം പന ഊനേഗണേചരണരത്തിച്ഛേദവിമുച്ചനത്ഥം വുത്തം. ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാതിആദി അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം. തേനേവാഹ ടീകാചരിയോ ‘‘ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാതി ഇദം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂനം സജ്ഝായാദിസദ്ദസവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം വുത്തം, ‘മഹാമഗ്ഗതോ ഓക്കമ്മാതി ഇദം മഗ്ഗപടിപന്നാനം ഭിക്ഖൂനം സവനൂപചാരവിജഹനത്ഥം, ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. തസ്മാ യഥാവുത്തം ദുവിധം ഠാനം പരിവസന്തമാനത്തചാരികഭിക്ഖൂഹി നിസീദിതബ്ബട്ഠാനം ഹോതി. തേസു ച യദി അന്തോവിഹാരേയേവ നിസീദിത്വാ പരിവസതി, ഉപചാരസീമഗതാനം സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം ഹോതി. അഥ ബഹിഉപചാരസീമായം, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം. അദിട്ഠഅസുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബമേവ. വുത്തഞ്ഹി വജിരബുദ്ധിടീകായം ‘‘വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ഉപചാരസീമഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം. അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ലക്ഖണന്തി വുത്ത’’ന്തി. ഇദഞ്ച വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ അന്തോവിഹാരേയേവ രത്തിപരിഗ്ഗഹസ്സ ച നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ഉപചാരസീമം അതിക്കമിത്വാ വത്തസമാദാനസ്സ ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ വുത്തം. ഉപചാരോ പന ¶ അന്തോസീമായ ¶ ഠിതാനം സകലഉപചാരസീമാ ഹോതി, ബഹിഉപചാരസീമായ ഠിതാനം ദ്വാദസഹത്ഥമത്തം. തേനേവ ഹി ഉദ്ദേസഭത്താദിസങ്ഘലാഭോ യദി അന്തോസീമായ ഉപ്പജ്ജതി, സീമട്ഠകസങ്ഘസ്സ ഹോതി. യദി ബഹിസീമായം, ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ പത്തഭിക്ഖൂനം, തസ്മാ ഉപചാരവസേനപി ഏസ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. തഥാ ഹി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബന്തി ച വുത്ത’’ന്തി.

ഏവം അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഹുത്വാ പരിവസന്താനം അന്തോവിഹാരേയേവ വസനസ്സ, നിക്ഖിത്തവത്താനം ഹുത്വാ പരിവസന്താനം വിഹാരതോ ബഹി ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ വസനസ്സ ച അട്ഠകഥാദീസു പകരണേസു ആഗതത്താ തഥാഗതനയോ പകരണാഗതനയോ ഹോതി. ഇദാനി പന ആചരിയാ അനിക്ഖിത്തവത്തസ്സ ച രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ പരിഹരിതും അതിദുക്കരത്താ, നിക്ഖിത്തവത്തസ്സ ച ദേവസികം പച്ചൂസസമയേ ബഹിസീമഗമനസ്സ ദുക്ഖത്താ, വാളസരീസപാദിപരിസയസ്സ ച ആസങ്കിതബ്ബഭാവതോ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദപരിഹരണവസേന ലക്ഖണപാരിപൂരിമേവ മനസി കരോന്താ നിക്ഖിത്തവത്താപി സമാനാ അന്തോവിഹാരേയേവ പരിവാസവസനഞ്ച മാനത്തചരണഞ്ച കരോന്തി.

ഏകച്ചേ ആചരിയാ ബഹിഉപചാരസീമായം പതിരൂപട്ഠാനേ പകതത്താനം ഭിക്ഖൂനം വസനസാലം കാരാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം നിപജ്ജനമഞ്ചം സബ്ബതോ ഛന്നപരിച്ഛിന്നം സദ്വാരബന്ധനം സുഗുത്തം കാരാപേത്വാ തം പദേസം വതിയാ പരിക്ഖിപാപേത്വാ സായന്ഹസമയേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഉപട്ഠാകസാമണേരാദയോ നിവത്താപേത്വാ പുരിമയാമേ വാ മജ്ഝിമയാമേ വാ സമന്തതോ സദ്ദഛിജ്ജനകാലേ പകതത്തഭിക്ഖൂ സാലായം നിപജ്ജാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂ ¶ വത്തം സമാദാപേത്വാ ആരോചാപേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ മഞ്ചകേസു നിപജ്ജാപേത്വാ പച്ഛിമയാമകാലേ ഉട്ഠാപേത്വാ അരുണേ ഉട്ഠിതേ ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തി. ഏസ നയോ പകരണേസു അനാഗതത്താ ആചരിയാനം മതേന കതത്താ ആചരിയനയോ നാമ. ഏസ നയോപി യഥാരുതതോ പകരണേസു അനാഗതോപി പകരണാനുലോമവസേന രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ പരിഹരിത്വാ ലജ്ജിപേസലേഹി ബഹുസ്സുതേഹി സിക്ഖാകാമേഹി വിനയേ പകതഞ്ഞൂഹി വിചാരിതോ സമാനോ സുന്ദരോ പസത്ഥോവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘അനുലോമനയോ’’തിപി വത്തും വട്ടതി.

നനു ച അനിക്ഖിത്തവത്താനംയേവ അന്തോവിഹാരേ വസനം അട്ഠകഥായം വുത്തം, അഥ കസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്താപി സമാനാ വസന്തീതി? സച്ചം, തത്ഥ പന അപ്പഭിക്ഖുകത്താ സഭാഗഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനത്താ ¶ ച രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസേ ച പരിഹരിതും സക്കുണേയ്യഭാവതോ സകലരത്തിന്ദിവമ്പി വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ വസനം വുത്തം, ഇധ പന തഥാ അസക്കുണേയ്യഭാവതോ ദിവാ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ രത്തിയം സമാദിയന്തോ ആഗന്തുകാനം അനാഗമനകാലഭാവതോ, സദ്ദഛിജ്ജനകാലഭാവതോ ച രത്തിച്ഛേദാദിദോസേ പരിഹരിതും സക്കുണേയ്യത്താ തദനുലോമോയേവ ഹോതീതി മന്ത്വാ ആചരിയാ ഏവം കരോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, ബഹിഉപചാരസീമായ വസന്താനം പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദനമേവ അട്ഠകഥായം വുത്തം, ന പകതത്തസാലാകരണമഞ്ചകരണാദീനി, അഥ കസ്മാ ഏതാനി കരോന്തീതി? സച്ചം, തഥാപി പകതത്തസാലാകരണം പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പകതത്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി വിപ്പവാസരത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി, പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ, വിപ്പവാസോ, അനാരോചനാ’’തി വുത്തപാഠം ¶ (ചൂളവ. ൮൩) അനുലോമേതി. മഞ്ചകരണം സഹവാസരത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി വുത്തപാഠഞ്ച (ചൂളവ. ൮൧) യഥാവുത്തപാഠഞ്ച അനുലോമേതി. ആദി-സദ്ദേന സായന്ഹസമയേ ഗമനാദീനി സങ്ഗണ്ഹാതി. തേസു അട്ഠകഥായം പച്ചൂസസമയേ ഗമനേ ഏവ വുത്തേപി സായന്ഹസമയേ ഗമനം രത്തിഗമനസ്സ ബഹുപരിസ്സയത്താ പരിസ്സയവിനോദനത്ഥം, തം ‘‘അന്തരായതോ പരിമുച്ചനത്ഥായ ഗന്തബ്ബമേവാ’’തി വുത്തം അട്ഠകഥാപാഠം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) അനുലോമേതി. ഉപട്ഠാകസാമണേരാദീനം നിവത്താപനം അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യസങ്കാനിവത്തനത്ഥം, തം ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം മാതികാപാഠം (പാചി. ൪൯) അനുലോമേതി. പുരിമയാമേ വാ മജ്ഝിമയാമേ വാ സമന്തതോ സദ്ദഛിജ്ജനകാലേ പകതത്തഭിക്ഖൂ സാലായം നിപജ്ജാപേത്വാ പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം വത്തസമാദാപനം അഞ്ഞഭിക്ഖൂനം സദ്ദസവനവിവജ്ജനത്ഥം, തം അനാരോചനരത്തിച്ഛേദദോസപരിഹരണത്ഥം, തം യഥാവുത്തരത്തിച്ഛേദപാഠം അനുലോമേതി.

നനു ച അട്ഠകഥായം അന്തോഅരുണേയേവ വത്തസമാദാപനം വുത്തം, അഥ കസ്മാ ‘‘പുരിമയാമമജ്ഝിമയാമേസൂ’’തി വുത്തന്തി? നായം ദോസോ, ഹിയ്യോഅരുണുഗ്ഗമനതോ പട്ഠായ ഹി യാവ അജ്ജഅരുണുഗ്ഗമനാ ഏകോ രത്തിന്ദിവോ അജ്ജഅരുണസ്സ അന്തോ നാമ, അജ്ജഅരുണതോ പട്ഠായ പച്ഛാകാലോ അരുണസ്സ ബഹി നാമ, തസ്മാ പുരിമമജ്ഝിമയാമേസു കതവത്തസമാദാനമ്പി അരുണോദയതോ ¶ പുരേ കതത്താ അന്തോഅരുണേ കതംയേവ ഹോതി. വത്തം അസമാദിയിത്വാ നിപജ്ജനേ ച സതി നിദ്ദാവസേന അരുണുഗ്ഗമനകാലം അജാനിത്വാ വത്തസമാദാനം അതിക്കന്തം ¶ ഭവേയ്യ, തസ്മാ പുരേതരമേവ സമാദാനം കത്വാ നിപജ്ജനം ഞായാഗതം ഹോതി, ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ’’തി വുത്തഅട്ഠകഥാപാഠഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അനുലോമേതി.

ഏവം ഹോതു, ഏവം സന്തേപി കസ്മാ ‘‘ആരോചാപേത്വാ’’തി വുത്തം, നനു മാളകസീമായം സമാദിന്നകാലേയേവ വത്തമാരോചിതന്തി? സച്ചം ആരോചിതം, അയം പന ഭിക്ഖു ദിവാ വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ നിസിന്നോ, ഇദാനി സമാദിന്നോ, തസ്മാ മാളകസീമായ ആരോചിതമ്പി പുന ആരോചേതബ്ബം ഹോതി. ഇദമ്പി ‘‘അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേനേവ വത്തം സമാദിയിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിവാസോ ആരോചേതബ്ബോ’’തി പാഠം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അനുലോമേതി. അഥ ‘‘അത്തനോ അത്തനോ മഞ്ചകേസു നിപജ്ജാപേത്വാ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ മഞ്ചേസു നിപജ്ജമാനാപി പകതത്തസാലതോ നിബ്ബോദകപതനട്ഠാനതോ ബഹി നിപജ്ജമാനാ സഹവാസരത്തിച്ഛേദദോസതോ മുത്തായേവാതി? ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി പാരിവാസികോ പകതത്തഭിക്ഖൂഹേവ ഏകച്ഛന്നേ നിപന്നോ സഹവാസരത്തിച്ഛേദപ്പത്തോ ഹോതി, അഥ ഖോ അഞ്ഞമഞ്ഞമ്പി ഹോതിയേവ. വുത്തഞ്ചേതം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ‘‘സചേ ഹി ദ്വേ പാരിവാസികാ ഏകതോ വസേയ്യും, തേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അജ്ഝാചാരം ഞത്വാ അഗാരവാ വാ വിപ്പടിസാരിനോ വാ ഹുത്വാ പാപിട്ഠതരം വാ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യും വിബ്ഭമേയ്യും വാ, തസ്മാ നേസം സഹസേയ്യാ സബ്ബപ്പകാരേന പടിക്ഖിത്താ’’തി. ‘‘പച്ഛിമയാമകാലേ ഉട്ഠാപേത്വാ അരുണേ ഉട്ഠിതേ ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തീ’’തി ഏത്ഥ അരുണേ അനുട്ഠിതേയേവ വത്തനിക്ഖിപനേ കരിയമാനേ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, സാ രത്തി ഗണനൂപഗാ ന ഹോതി, തസ്മാ പഠമപരിച്ഛേദേ വുത്തം അരുണകഥാവിനിച്ഛയം ഓലോകേത്വാ അരുണുഗ്ഗമനഭാവോ സുട്ഠു ജാനിതബ്ബോ.

‘‘ആരോചാപേത്വാ ¶ വത്തം നിക്ഖിപാപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കസ്മാ ആരോചാപേതി, നനു സമാദിന്നകാലേയേവ ആരോചിതന്തി? സച്ചം, തഥാപി പാരിവാസികവത്തസമാദാനകാലേ ആരോചിതേസു ഭിക്ഖൂസു ഏകച്ചേ നിക്ഖിപനകാലേ ഗച്ഛന്തി, അഞ്ഞേ ആഗച്ഛന്തി, ഏവം പരിസസങ്കമനമ്പി സിയാ, തഥാ ച സതി അഭിനവാഗതാനം സബ്ഭാവാ ആരോചേതബ്ബം ഹോതി, അസതി പന അഭിനവാഗതഭിക്ഖുമ്ഹി ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി. ഏവം സന്തേപി ആരോചനേ ദോസാഭാവതോ പുന ആരോചനം ഞായാഗതം ഹോതി, മാനത്തചരണകാലേ പന സമാദാനേ ആരോചിതേപി നിക്ഖിപനേ അവസ്സം ആരോചേതബ്ബമേവ ¶ . കസ്മാ? ദിവസന്തരഭാവതോ. ‘‘ദേവസികം ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൦) ഹി വുത്തം. ഏവം സന്തേപി സായം സമാദാനകാലേ ആരോചേസ്സതി, തസ്മാ നിക്ഖിപനേ ആരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി ചേ? ന, സായം സമാദാനകാലേ ഏതേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛിസ്സന്തിപി, ന ആഗച്ഛിസ്സന്തിപി, അനാഗതാനം കഥം ആരോചേതും ലഭിസ്സതി, അനാരോചനേ ച സതി രത്തിച്ഛേദോ സിയാ, തസ്മാ തസ്മിം ദിവസേ അരുണേ ഉട്ഠിതേ വത്തനിക്ഖിപനതോ പുരേയേവ ആരോചേതബ്ബന്തി നോ മതി, സുട്ഠുതരം ഉപധാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ഏവം പകരണാഗതനയേന വാ പകരണാനുലോമആചരിയനയേന വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ആണം പതിട്ഠാപേന്തേന വിനയകോവിദേന ബഹുസ്സുതേന ലജ്ജീപേസലഭൂതേന വിനയധരേന വിസുദ്ധികാമാനം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം സീലവിസുദ്ധത്ഥായ സുട്ഠു വിചാരേത്വാ പരിവാസവത്താമാനത്തചരണവത്താനി ആചിക്ഖിതബ്ബാനീതി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം പരിവാസാദികഥായ കുസലത്ഥം നാനാവാദനയോ വുച്ചതേ – കേചി ഭിക്ഖൂ ‘‘പകതത്തസാലം കുരുമാനേന തസ്സാ സാലായ മജ്ഝേ ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ തതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തം പദേസം സല്ലക്ഖേത്വാ യഥാ പഞ്ഞത്തേ ¶ പാരിവാസികാനം മഞ്ചേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഗീവാ തസ്സ പദേസസ്സ ഉപരി ഹോതി, തഥാ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏവം കതേ സുകതം ഹോതീ’’തി വദന്തി കരോന്തി ച. ഏകച്ചേ ‘‘മഞ്ചേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ കടി തസ്സ പദേസസ്സ ഉപരി ഹോതി, യഥാ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ, ഏവം കതേ സുകതം ഹോതീ’’തി വദന്തി കരോന്തി ച, തം വചനം നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥാടീകാദീസു വിജ്ജതി, കേവലം തേസം പരികപ്പമേവ. അയം പന നേസം അധിപ്പായോ സിയാ – ‘‘ദ്വാദസഹത്ഥം പന ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തവചനഞ്ച ‘‘അഥ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ അജാനന്തസ്സേവ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി ഏവ, വത്തഭേദോ പന നത്ഥീ’’തി അട്ഠകഥാവചനഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തടീകാവചനഞ്ച (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) ‘‘അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം, ‘ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ വസന്തസ്സ ലക്ഖണ’ന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തവജിരബുദ്ധിടീകാവചനഞ്ച (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൯൭) ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകാവചനഞ്ച പസ്സിത്വാ അയോനിസോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമേവ പമാണം, തതോ ഊനമ്പി അധികമ്പി ന വട്ടതി, തസ്മാ യഥാവുത്തനയേന മജ്ഝേ ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തേ പദേസേ നിപന്നസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ¶ ഗീവാ വാ കടി വാ ഹോതു, ഏവം സന്തേ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസേ പാരിവാസികഭിക്ഖു ഹോതി, തതോ സഹവാസതോ വാ വിപ്പവാസതോ വാ രത്തിച്ഛേദവത്തഭേദദോസാ ന ഹോന്തീതി.

തത്രേവം യുത്തായുത്തവിചാരണാ കാതബ്ബാ. യഥാവുത്തപാഠേസു പഠമപാഠസ്സ അയമധിപ്പായോ – പകതത്തഭിക്ഖുമ്ഹി ഛമായ ¶ നിസിന്നേ യദി പാരിവാസികഭിക്ഖു ആസനേ നിസീദിതുകാമോ, പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാവ നിസീദിതും വട്ടതി, ന ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേതി. ഏതേന ദ്വീസുപി ഛമായ നിസിന്നേസു ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേപി വട്ടതി, ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസതോ ബഹി നിസീദന്തോ ആസനേപി നിസീദിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ന ഛമായ നിസിന്നേതി പകതത്തേ ഭൂമിയം നിസിന്നേ ഇതരേന അന്തമസോ തിണസന്ഥരേപി ഉച്ചതരേ വാലികതലേപി വാ ന നിസീദിതബ്ബം, ദ്വാദസഹത്ഥം പന ഉപചാരം മുഞ്ചിത്വാ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧). ഇതി പകതത്തേ ഛമായ നിസിന്നേ പാരിവാസികേന നിസീദിതബ്ബട്ഠാനദീപകോ അയം പാഠോ, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനട്ഠാനസയനട്ഠാനദീപകോ, തം പുബ്ബാപരപരിപുണ്ണം സകലം പാഠം അനോലോകേത്വാ ഏകദേസമത്തമേവ പസ്സിത്വാ പരികപ്പവസേന അയോനിസോ അധിപ്പായം ഗണ്ഹന്തി.

ദുതിയപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – ബഹി ഉപചാരസീമായ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ വത്തം സമാദിയിത്വാ നിസിന്നേ ഭിക്ഖുസ്മിം തസ്സ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥം ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ തസ്സ അജാനന്തസ്സേവ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഗച്ഛതി, തസ്സ പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, വത്തഭേദോ പന നത്ഥി. കസ്മാ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി? ഉപചാരം ഓക്കമിതത്താ. കസ്മാ ന വത്തഭേദോ? അജാനന്തത്താതി. ഏതേന ബഹിഉപചാരസീമായ ഉപചാരോ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണോ ഹോതി ആരോചനക്ഖേത്തഭൂതോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, അന്തോഅരുണേയേവ വുത്തനയേന വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേതബ്ബം. സചേ അഞ്ഞോ കോചി ഭിക്ഖു കേനചിദേവ കരണീയേന തം ഠാനം ആഗച്ഛതി, സചേ ഏസ തം പസ്സതി, സദ്ദം വാസ്സ സുണാതി, ആരോചേതബ്ബം. അനാരോചേന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദോ ച. അഥ ദ്വാദസഹത്ഥം ¶ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ അജാനന്തസ്സേവ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി ഏവ, വത്തഭേദോ പന നത്ഥീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭). ഇതി അയമ്പി പാഠോ ആരോചനക്ഖേത്തദീപകോ ഹോതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദിദീപകോതി ദട്ഠബ്ബം.

തതിയപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – കിം ബഹിഉപചാരസീമായ വത്തസമാദാനട്ഠാനം ആഗതഭിക്ഖൂനം ¶ ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനംയേവ ആരോചേതബ്ബന്തി പുച്ഛായ സതി അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബന്തി വിസ്സജ്ജേതബ്ബന്തി. ഏതേന അദിട്ഠഅസ്സുതാനം പന അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനംയേവ ആരോചേതബ്ബം, ന ബഹിദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം, ദിട്ഠസുതാനം പന അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനമ്പി ബഹിദ്വാദസഹത്ഥഗതാനമ്പി ആകാസാദിഗതാനമ്പി ആരോചേതബ്ബമേവാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘അയം പനേത്ഥ ഥേരസ്സ അധിപ്പായോ – വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരഗതാനം സബ്ബേസം ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ദിട്ഠരൂപാനം സുതസദ്ദാനം ആരോചേതബ്ബം, അദിട്ഠഅസ്സുതാനമ്പി അന്തോദ്വാദസഹത്ഥഗതാനം ആരോചേതബ്ബം. ഇദം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരിവസന്തസ്സ ലക്ഖണ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭). ഇതി അയമ്പി പാഠോ ആരോചേതബ്ബലക്ഖണദീപകോ ഹോതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദിദീപകോതി. ചതുത്ഥപാഠസ്സ അധിപ്പായോപി തതിയപാഠസ്സ അധിപ്പായസദിസോവ.

പഞ്ചമപാഠസ്സ പന അയമധിപ്പായോ – അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ഏത്ഥ ഏതസ്മിം അട്ഠകഥാവചനേ നിക്ഖിത്തവത്താനം ഭിക്ഖൂനം അത്തനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബം. ആദി-സദ്ദേന വിപ്പവാസഅനാരോചനഊനേഗണേചരണാനി സങ്ഗണ്ഹാതി. അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ വസി ¶ , തസ്മാ നിക്ഖിത്തവത്താനം ബഹിഉപചാരസീമായ സമാദിന്നത്താ അത്തനോ നിസിന്നട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്താനം അന്തോവിഹാരേ സമാദിന്നത്താ ഉപചാരസീമായ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസവിപ്പവാസഅനാരോചനഊനേഗണേചരണസങ്ഖാതാനി വത്തച്ഛേദകാരണാനി വേദിതബ്ബാനീതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാവ വസി, തേനസ്സ ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ ന ഹോതീ’’തി. ഇതി അയഞ്ച പാഠോ പകതത്തഭിക്ഖൂസു ഗതേസുപി വത്തം ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനം അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ വസിതത്താ ദോസാഭാവമേവ ദീപേതി, ന മഞ്ചപഞ്ഞാപനാദീനി. ഇതി ഇമേസം പാഠാനം അയോനിസോ അധിപ്പായം ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമേവ പമാണ’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ വിചാരിംസു, തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജമാനാ സിസ്സാനുസിസ്സാദയോപി തഥേവ കരോന്തി, തദേതം അപ്പമാണം.

കഥം? യം തത്ഥ പകതത്തസാലായ മജ്ഝേ ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ ദ്വാദസഹത്ഥം മിനിംസു, തദപ്പമാണം ¶ . ന ഹി ഥമ്ഭേന വാ സാലായ വാ സഹവാസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ വുത്തോ, അഥ ഖോ പകതത്തഭിക്ഖുനാവ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൩) ‘‘തത്ഥ സഹവാസോതി യ്വായം പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേതിആദിനാ നയേന വുത്തോ ഏകതോ വാസോ. വിപ്പവാസോതി ഏകകസ്സേവ വാസോ’’തി. യഞ്ഹി തതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തട്ഠാനേ ഭിക്ഖുസ്സ ഗീവാട്ഠപനം വാ കടിട്ഠപനം വാ വദന്തി, തദപി അപ്പമാണം. ബഹിഉപചാരസീമായ ഹി പരിവസന്തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ സകലസരീരം പകതത്തഭിക്ഖൂനം അന്തോദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ ഠപേതബ്ബം ഹോതി, ന ഏകദേസമത്തം.

തേസം ¶ പന അയമധിപ്പായോ സിയാ – ദ്വാദസഹത്ഥപ്പദേസതോ സകലസരീരസ്സ അന്തോകരണേ സതി സഹവാസോ ഭവേയ്യ, ബഹികരണേ സതി വിപ്പവാസോ, തേന ഉപഡ്ഢം അന്തോ ഉപഡ്ഢം ബഹി ഹോതൂതി, തം മിച്ഛാഞാണവസേന ഹോതി. ന ഹി സഹവാസദോസോ ദ്വാദസഹത്ഥേന കഥിതോ, അഥ ഖോ ഏകച്ഛന്നേ സയനേന. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൮൧) ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി. അട്ഠകഥായമ്പി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) വുത്തം ‘‘ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ’’തിആദീസു ആവാസോ നാമ വസനത്ഥായ കതസേനാസനം. അനാവാസോ നാമ ചേതിയഘരം ബോധിഘരം സമ്മുഞ്ജനിഅട്ടകോ ദാരുഅട്ടകോ പാനീയമാളോ വച്ചകുടി ദ്വാരകോട്ഠകോതി ഏവമാദി. തതിയപദേന തദുഭയമ്പി ഗഹിതം, ‘ഏതേസു യത്ഥ കത്ഥചി ഏകച്ഛന്നേ ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനപരിച്ഛിന്നേ ഓകാസേ ഉക്ഖിത്തകോ വസിതും ന ലഭതി, പാരിവാസികോ പന അന്തോആവാസേയേവ ന ലഭതീ’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘അവിസേസേന ഉദകപാതേന വാരിത’ന്തി വുത്തം. കുരുന്ദിയം ‘ഏതേസു ഏത്തകേസു പഞ്ചവണ്ണഛദനബദ്ധട്ഠാനേസു പാരിവാസികസ്സ ച ഉക്ഖിത്തകസ്സ ച പകതത്തേന സദ്ധിം ഉദകപാതേന വാരിത’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ നാനൂപചാരേപി ഏകച്ഛന്നേ ന വട്ടതി. സചേ പനേത്ഥ തദഹുപസമ്പന്നേപി പകതത്തേ പഠമം പവിസിത്വാ നിപന്നേ സട്ഠിവസ്സോപി പാരിവാസികോ പച്ഛാ പവിസിത്വാ ജാനന്തോ നിപജ്ജതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച, അജാനന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോവ, ന വത്തഭേദദുക്കടം. സചേ പന തസ്മിം പഠമം നിപന്നേ പച്ഛാ പകതത്തോ പവിസിത്വാ നിപജ്ജതി, പാരിവാസികോ ച ജാനാതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച. നോ ചേ ജാനാതി ¶ , രത്തിച്ഛേദോവ, ന വത്തഭേദദുക്കടന്തി, തസ്മാ സാലായപി വിഹാരേപി ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനതോ മുത്തമത്തേയേവ സഹവാസദോസോ ന വിജ്ജതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏകച്ചേ ¶ പന മജ്ഝിമത്ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥായാമേന ദണ്ഡകേന ചക്കം ഭമിത്വാ സമന്തതോ ബാഹിരേ ലേഖം കരോന്തി, ഏവം കതേ സാ ബാഹിരലേഖാ ആവട്ടതോ ദ്വാസത്തതിഹത്ഥമത്താ ഹോതി, തതോ തം പദേസം ദ്വാദസഹത്ഥേന ദണ്ഡകേന മിനിത്വാ ഭാജിയമാനം ഛഭാഗമേവ ഹോതി, തതോ തേസം ഛഭാഗാനം സീമായ ഏകേകസ്മിം മഞ്ചേ പഞ്ഞപിയമാനേ ഛളേവ മഞ്ചട്ഠാനാനി ഹോന്തി, തസ്മാ ഏകസ്മിം വട്ടമണ്ഡലേ ഛ ഭിക്ഖൂയേവ അപുബ്ബം അചരിമം വസിതും ലഭന്തി, ന തതോ ഉദ്ധന്തി വദന്തി. കസ്മാ പന ഏവം കരോന്തീതി? പുബ്ബേ വുത്തനയേന ‘‘സബ്ബത്ഥ ദ്വാദസഹത്ഥമത്തമേവ പമാണ’’ന്തി ഗഹിതത്താ. ഏവം കിര നേസമധിപ്പായോ – പാരിവാസികോ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ സയമാനോ സഹവാസോ സിയാ, ബാഹിരേ സയമാനോ വിപ്പവാസോ, തഥാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപീതി. ഏവം കരോന്താനം പന നേസം സകഅധിപ്പായോപി ന സിജ്ഝതി, കുതോ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

കഥം? പാരിവാസികോ ഭിക്ഖു പകതത്തഭിക്ഖൂനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ച ദ്വാദസഹത്ഥമത്തേ പദേസേ ഹോതൂതി നേസമധിപ്പായോ. അഥ പന മജ്ഝിമത്ഥമ്ഭം നിമിത്തം കത്വാ മിനിയമാനാ സമന്തതോ ബാഹിരലേഖാ ഥമ്ഭതോയേവ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി, ന പകതത്തഭിക്ഖൂഹി. തേ ഹി ഥമ്ഭതോ ബഹി ഏകരതനദ്വിതിരതനാദിട്ഠാനേ ഠിതാ, ബാഹിരതോപി ലേഖായേവ ഥമ്ഭതോ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി, ന തസ്സൂപരി നിപന്നഭിക്ഖു. സോ ഹി ദ്വിരതനമത്തേനപി തിരതനമത്തേനപി ലേഖായ അന്തോപി ഹോതി ബഹിപി. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപി ഛഭാഗസീമായേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദ്വാദസഹത്ഥമത്താ ഹോതി ¶ , ന തസ്സൂപരി പഞ്ഞത്തമഞ്ചോ വാ തത്ഥ നിപന്നഭിക്ഖു വാ. മഞ്ചോ ഹി ഏകരതനമത്തേന വാ ദ്വിരതനമത്തേന വാ സീമം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ, ഭിക്ഖൂപി സയമാനാ ന സീമായ ഉപരിയേവ സയന്തി, വിദത്ഥിമത്തേന വാ രതനമത്തേന വാ സീമം അതിക്കമിത്വാ വാ അപ്പത്വാ വാ സയന്തി, തസ്മാ തേ പാരിവാസികാ ഭിക്ഖൂ പകതത്തഭിക്ഖൂനമ്പി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപി ദ്വാദസഹത്ഥമത്തട്ഠായിനോ ന ഹോന്തി, തതോ ഊനാവ ഹോന്തി, തസ്മാ സകഅധിപ്പായോപി ന സിജ്ഝതി.

ഭഗവതോ പന അധിപ്പായോ – യദി അപ്പഭിക്ഖുകാദിഅങ്ഗസമ്പന്നത്താ വിഹാരസ്സ വത്തം അനിക്ഖിപിത്വാ അന്തോവിഹാരേയേവ പരിവസതി, ഏവം സതി പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വസിതബ്ബം. യദി താദിസആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ ഛദനതോ ഉദകപതനട്ഠാനസ്സ അന്തോ സയേയ്യ, സഹവാസോ നാമ, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതീതി അയമത്ഥോ യഥാവുത്ത-പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച പകാസേതബ്ബോ. ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ ദ്വീഹി വത്ഥബ്ബം. യദി വസേയ്യ, വുഡ്ഢസ്സ രത്തിച്ഛേദോയേവ, നവകസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച ഹോതി. സമവസ്സാ ചേ, അജാനന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോയേവ ¶ , ജാനന്തസ്സ ഉഭയമ്പീതി അയമത്ഥോ ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി, പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ വിപ്പവാസോ അനാരോചനാ’’തി ച ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികേന വുഡ്ഢതരേന സദ്ധിം ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൮൨) ച ‘‘വുഡ്ഢതരേനാതി ഏത്ഥ…പേ… സചേ ഹി ദ്വേ പാരിവാസികാ ഏകതോ വസേയ്യും, തേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അജ്ഝാചാരം ഞത്വാ അഗാരവാ വാ വിപ്പടിസാരിനോ വാ ഹുത്വാ പാപിട്ഠതരം വാ ആപത്തിം ആപജ്ജേയ്യും വിബ്ഭമേയ്യും വാ, തസ്മാ നേസം സഹസേയ്യാ സബ്ബപ്പകാരേന പടിക്ഖിത്താ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ച ഇമേഹി പാളിഅട്ഠകഥാപാഠേഹി പകാസേതബ്ബോ. വിപ്പവാസേപി പാരിവാസികേന അഭിക്ഖുകേ ¶ ആവാസേ ന വത്ഥബ്ബം, പകതത്തേന വിനാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ന ഗന്തബ്ബോ, ബഹിസീമായം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനതോ ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണസ്സ ഉപചാരസ്സ അന്തോ നിസീദിതബ്ബന്തി ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

അയമത്ഥോ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ’’തിആദി (ചൂളവ. ൭൬) ച ‘‘തയോ ഖോ, ഉപാലി…പേ… അനാരോചനാ’’തി ച ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ഉപാലി, മാനത്തചാരികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദാ സഹവാസോ, വിപ്പവാസോ, അനാരോചനാ, ഊനേഗണേചരണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൯൨) ച ‘‘വിപ്പവാസോതി ഏകകസ്സേവ വാസോ’’തി ച ‘‘അയഞ്ച യസ്മാ ഗണസ്സ ആരോചേത്വാ ഭിക്ഖൂനഞ്ച അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാവ വസി, തേനസ്സ ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസോ വാ ന ഹോതീ’’തി ച ‘‘അത്ഥിഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാതി ദ്വാദസഹത്ഥേ ഉപചാരേ സല്ലക്ഖേത്വാ, അനിക്ഖിത്തവത്താനം ഉപചാരസീമായ ആഗതഭാവം സല്ലക്ഖേത്വാ സഹവാസാദികം വേദിതബ്ബ’’ന്തി ച ആഗതേഹി പാളിയട്ഠകഥാ-വജിരബുദ്ധിടീകാപാഠേഹി പകാസേതബ്ബോ, തസ്മാ വിഹാരേ പരിവസന്തസ്സ ഉപചാരസീമായ അബ്ഭന്തരേ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തസ്സ നത്ഥി വിപ്പവാസോ, ബഹിഉപചാരസീമായം പരിവസന്തസ്സ ഭിക്ഖൂനം നിസിന്നപരിയന്തതോ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ വസന്തസ്സ ച നത്ഥി വിപ്പവാസോതി, തഞ്ച പരിവാസകാലേ ‘‘ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധി’’ന്തി വചനതോ ഏകസ്സപി ഭിക്ഖുനോ, മാനത്തചരണകാലേ ‘‘ചതൂഹി പഞ്ചഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധി’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വചനതോ ച ചതുന്നം പഞ്ചന്നമ്പി ഭിക്ഖൂനം ഹത്ഥപാസഭൂതേ ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേപി വസിതും ലഭതി, നത്ഥി വിപ്പവാസോതി ദട്ഠബ്ബം.

വത്തം സമാദിയിത്വാ തേസം ഭിക്ഖൂനം ആരോചിതകാലതോ പന പട്ഠായ കേനചി കരണീയേന തേസു ¶ ഭിക്ഖൂസു ഗതേസുപി ¶ യഥാവുത്തഅട്ഠകഥാപാഠനയേന വിപ്പവാസോ ന ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘സോപി കേനചി കമ്മേന പുരേഅരുണേ ഏവ ഗച്ഛതീതി ഇമിനാ ആരോചനായ കതായ സബ്ബേസുപി ഭിക്ഖൂസു ബഹിവിഹാരം ഗതേസു ഊനേഗണേചരണദോസോ വാ വിപ്പവാസദോസോ വാ ന ഹോതി ആരോചിതത്താ സഹവാസസ്സാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘അയഞ്ചാ’തിആദീ’’തി. അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘ബഹിസീമായ വത്തസമാദാനട്ഠാനേ വതിപരിക്ഖേപോപി പകതത്തഭിക്ഖൂഹേവ കാതബ്ബോ, ന കമ്മാരഹഭിക്ഖൂഹി. യഥാ ലോകേ ബന്ധനാഗാരാദി ദണ്ഡകാരകേഹി ഏവ കത്തബ്ബം, ന ദണ്ഡാരഹേഹി, ഏവമിധാപീ’’തി വദന്തി, തമ്പി അട്ഠകഥാദീസു ന ദിസ്സതി. ന ഹി വതിപരിക്ഖേപോ ദണ്ഡകമ്മത്ഥായ കാരിതോ, അഥ ഖോ ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥമേവ. തഥാ ഹി വുത്തം സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൯൭) ‘‘ഗുമ്ബേന വാ വതിയാ വാ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേതി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. തഥാ വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൯൭) ‘‘ഗുമ്ബേന വാതിആദി ദസ്സനൂപചാരവിജഹനത്ഥ’’ന്തി. ഇതോ പരം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ പരിവാസദാനഞ്ച മാനത്തദാനഞ്ച വേദിതബ്ബം. യത്ഥ പന സംസയിതബ്ബം അത്ഥി, തത്ഥ സംസയവിനോദനത്ഥായ കഥേതബ്ബം കഥയാമ.

ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ഏവം വദന്തി – പാരിവാസികോ ഭിക്ഖു വുഡ്ഢതരോപി സമാനോ വത്തേ സമാദിന്നേ നവകട്ഠാനേ ഠിതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘യത്ഥ പന നിസീദാപേത്വാ പരിവിസന്തി, തത്ഥ സാമണേരാനം ജേട്ഠകേന, ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘനവകേന ഹുത്വാ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) തസ്മാ ആരോചിതകാലാദീസു ‘‘അഹം ഭന്തേ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘അഹം ആവുസോ’’തി. തത്രേവം വിചാരണാ കാതബ്ബാ – പാരിവാസികാദയോ ഭിക്ഖൂ സേയ്യാപരിയന്തആസനപരിയന്തഭാഗിതായ നവകട്ഠാനേ ഠിതാ, ന ഏകന്തേന ¶ നവകഭൂതത്താ. തഥാ ഹി വുത്തം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ച യഥാവുഡ്ഢം ഉപോസഥം പവാരണം വസ്സികസാടികം ഓണോജനം ഭത്ത’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൫). അട്ഠകഥായഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൮൧) ‘‘പകതത്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠാതബ്ബം, പകതത്തോ ഭിക്ഖു ആസനേന നിമന്തേതബ്ബോ’’തി ഏതിസ്സാ പാളിയാ സംവണ്ണനായ ‘‘വുട്ഠാതബ്ബം, നിമന്തേതബ്ബോതി തദഹുപസമ്പന്നമ്പി ദിസ്വാ വുട്ഠാതബ്ബമേവ, വുട്ഠായ ച ‘അഹം ഇമിനാ സുഖനിസിന്നോ വുട്ഠാപിതോ’തി പരമ്മുഖേന ന ഗന്തബ്ബം, ‘ഇദം ആചരിയ ആസനം, ഏത്ഥ നിസീദഥാ’തി ഏവം നിമന്തേതബ്ബോയേവാ’’തി ഏത്ഥേവ ‘‘ആചരിയാ’’തി ആലപനവിസേസോ വുത്തോ, ന അഞ്ഞത്ഥ. യദി വുഡ്ഢതരേനപി ‘‘ഭന്തേ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബോ സിയാ, ഇധാപി ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ആസന’’ന്തി വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, ന പന വുത്തം, തസ്മാ ന തേസം തം വചനം സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. ഇമസ്മിം ¶ പന വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൩൭) ‘‘ആരോചേന്തേന സചേ നവകതരോ ഹോതി, ‘ആവുസോ’തി വത്തബ്ബം. സചേ വുഡ്ഢതരോ, ‘ഭന്തേ’തി വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ഇദഞ്ച ‘‘ഏകേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധി’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ തം പടിഗ്ഗാഹകഭൂതം പകതത്തം ഭിക്ഖും സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികം ഭിക്ഖും സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദാപേത്വാ വത്തം യാചാപേത്വാ കമ്മവാചാപരിയോസാനേ സമാദാപേത്വാ ആരോചനമകാരേത്വാ സങ്ഘമജ്ഝതോ നിക്ഖമാപേത്വാ പരിസപരിയന്തേ നിസീദാപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നേന ആരോചാപേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപാപേന്തി, ഏവം കരോന്താനഞ്ച നേസം അയമധിപ്പായോ – അയം ഭിക്ഖു വത്തേ അസമാദിന്നേ വുഡ്ഢട്ഠാനിയോപി ഹോതി, തസ്മാ യാചനകാലേ ച കമ്മവാചാസവനകാലേ ച വത്തസമാദാനകാലേ ച സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ ഹോതി, വത്തേ പന സമാദിന്നേ നവകട്ഠാനിയോ, തസ്മാ ന സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ, ആസനപരിയന്തഭാഗിതായ ¶ പരിസപരിയന്തേയേവ നിസീദനാരഹോതി, തദേതം ഏവം വിചാരേതബ്ബം – അയം ഭിക്ഖു സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദമാനോ ആസനം ഗഹേത്വാ യഥാവുഡ്ഢം നിസിന്നോ ന ഹോതി, അഥ ഖോ കമ്മാരഹഭാവേന ആസനം അഗ്ഗഹേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഉക്കുടികമേവ നിസിന്നോ ഹോതി, കമ്മാരഹോ ച നാമ സങ്ഘമജ്ഝേയേവ ഠപേതബ്ബോ ഹോതി, നോ ബഹി, തസ്മാ ‘‘സങ്ഘമജ്ഝേ നിസീദനാരഹോ ന ഹോതീ’’തി ന സക്കാ വത്തും തസ്മിം കാലേ, നിക്ഖമാപിതേ ച വത്താരോചനവത്തനിക്ഖിപനാനം അനിട്ഠിതത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഹച്ച സുട്ഠു നിസിന്നം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിതുമസക്കുണേയ്യത്താ, ചീവരകണ്ണപാദപിട്ഠിആദീഹി ബാധിതത്താ അഗാരവകിരിയാ വിയ ദിസ്സതി, ആരോചനകിരിയഞ്ച വത്തനിക്ഖിപനഞ്ച സങ്ഘമജ്ഝേയേവ കത്തബ്ബം പരിയന്തേ നിസീദിത്വാ കരോന്തോ അട്ഠകഥാവിരോധോ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൯൭) ‘‘വത്തം സമാദിയിത്വാ തത്ഥേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേതബ്ബം…പേ… ആരോചേത്വാ സചേ നിക്ഖിപിതുകാമോ, വുത്തനയേനേവ സങ്ഘമജ്ഝേ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി. കസ്മാ? സമാദാനട്ഠാനേയേവ ആരോചാപേത്വാ തത്ഥേവ നിക്ഖിപാപേത്വാ നിട്ഠിതസബ്ബകിച്ചമേവ നിക്ഖമാപേത്വാ അത്തനോ ആസനേ നിസീദാപേന്തോ ഞായാഗതോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

തഥാ സായം വത്താരോചനകാലേ ബഹൂസു പാരിവാസികേസു വുഡ്ഢതരം പഠമം സമാദാപേത്വാ ആരോചാപേത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബപച്ഛാ നവകതരം സമാദാപേന്തി ആരോചാപേന്തി, പാതോ നിക്ഖിപനകാലേ പന നവകതരം പഠമം ആരോചാപേത്വാ നിക്ഖിപാപേന്തി, തതോ അനുക്കമേന വുഡ്ഢതരം സബ്ബപച്ഛാ ആരോചാപേത്വാ നിക്ഖിപാപേന്തി. തേസം അയമധിപ്പായോ സിയാ – യദാ ദസ ഭിക്ഖൂ പകതത്താ ¶ ദസ ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികാ ഹോന്തി, തദാ വുഡ്ഢതരേന പഠമം സമാദിയിത്വാ ആരോചിതേ തസ്സ ആരോചനം അവസേസാ ഏകൂനവീസതി ഭിക്ഖൂ ¶ സുണന്തി, ദുതിയസ്സ അട്ഠാരസ, തതിയസ്സ സത്തരസാതി അനുക്കമേന ഹായിത്വാ സബ്ബനവകസ്സ ആരോചനം ദസ പകതത്താ സുണന്തി സേസാനം അപകതത്തഭാവതോ. തതോ നിക്ഖിപനകാലേ സബ്ബനവകോ പുബ്ബേ അത്തനാ ആരോചിതാനം ദസന്നം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപതി, തതോ പടിലോമേന ദുതിയോ ഏകാദസന്നം, തതിയോ ദ്വാദസന്നന്തി അനുക്കമേന വഡ്ഢിത്വാ സബ്ബജേട്ഠകോ അത്തനാ പുബ്ബേ ആരോചിതാനം ഏകൂനവീസതിഭിക്ഖൂനം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപതി, ഏവം യഥാനുക്കമേന നിക്ഖിപനം ഹോതി. സബ്ബജേട്ഠകേ പന പഠമം നിക്ഖിത്തേ സതി പുബ്ബേ അത്തനാ ആരോചിതാനം നവന്നം ഭിക്ഖൂനം തദാ അപകതത്തഭാവതോ ആരോചിതാനം സന്തികേ നിക്ഖിപനം ന ഹോതി, തഥാ സേസാനം. തേസം പന ഏകച്ചാനം ഊനം ഹോതി, ഏകച്ചാനം അധികം, തസ്മാ യഥാവുത്തനയേന സബ്ബനവകതോ പട്ഠായ അനുക്കമേന നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി.

ഏവംവാദീനം പന തേസമായസ്മന്താനം വാദേ പകതത്തായേവ ഭിക്ഖൂ ആരോചേതബ്ബാ ഹോന്തി, നോ അപകതത്താ. പുബ്ബേ ആരോചിതാനംയേവ സന്തികേ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബം ഹോതി, നോ അനാരോചിതാനം. ഏവം പന പകതത്തായേവ ഭിക്ഖൂ ആരോചേതബ്ബാ ന ഹോന്തി, അഥ ഖോ അപകതത്താപി ‘‘സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ. പുബ്ബേ ആരോചിതാനമ്പി അനാരോചിതാനമ്പി സന്തികേ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബമേവ ‘‘സചേ സോ ഭിക്ഖു കേനചിദേവ കരണീയേന പക്കന്തോ ഹോതി, യം അഞ്ഞം സബ്ബപഠമം പസ്സതി, തസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വുത്തത്താ, തസ്മാ തഥാ അകരോന്തേപി സബ്ബേസം ആരോചിതത്താ നത്ഥി ദോസോ. അപ്പേകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ‘‘പകതത്തസ്സേവായം ആരോചനാ’’തി മഞ്ഞമാനാ സായം വുഡ്ഢപടിപാടിയാ വത്തം സമാദിയിത്വാ ആരോചേത്വാ ¶ അത്തനോ സയനം പവിസിത്വാ ദ്വാരജഗ്ഗനസയനസോധനാദീനി കരോന്താ അഞ്ഞേസം ആരോചിതം ന സുണന്തി. അപ്പേകച്ചേ പാതോ സയം ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞേസം ആരോചനം വാ നിക്ഖിപനം വാ അനാഗമേത്വാ ഭിക്ഖാചാരാദീനം അത്ഥായ ഗച്ഛന്തി, ഏവം കരോന്താനം തേസം ആരോചനം ഏകച്ചാനം അസുതഭാവസമ്ഭവതോ സാസങ്കോ ഹോതി പാരിവാസികാനം അഞ്ഞമഞ്ഞാരോചനസ്സ പകരണേസു ആഗതത്താ. ന കേവലം സാരത്ഥദീപനിയംയേവ, അഥ ഖോ വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൭൬) ‘‘സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബം അവിസേസേന ‘ആഗന്തുകേന ആരോചേതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’ന്തി വുത്തത്താ’’തി വുത്തം.

തഥാ ¶ അപ്പേകച്ചേ പകതത്താ ഭിക്ഖൂ പാരിവാസികേസു ഭിക്ഖൂസു സായം വത്തസമാദാനത്ഥം പകതത്തസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സയനസമീപം ഗതേസു അത്തനോ സയനപഞ്ഞാപനപഅക്ഖാരഠപനഅഞ്ഞമഞ്ഞആലാപസല്ലാപകരണാദിവസേന ആളോലേന്താ പാരിവാസികാനം വത്താരോചനം ന സുണന്തി, ന മനസി കരോന്തി. അപ്പേകച്ചേ പാതോ വത്തനിക്ഖിപനകാലേ പാരിവാസികഭിക്ഖൂസു വത്താരോചനവത്തനിക്ഖിപനാനി കരോന്തേസുപി നിദ്ദാപസുതാ ഹുത്വാ ന സുണന്തി. ഏവം കരോന്താനമ്പി തേസം ഏകച്ചാനം അസ്സുതസമ്ഭവതോ വത്താരോചനം സാസങ്കം ഹോതീതി. ഹോതു സാസങ്കം, സുണന്താനം അസ്സുതസമ്ഭവേപി ആരോചകാനം സമ്മാആരോചനേന വത്തസ്സ പരിപുണ്ണത്താ കോ ദോസോതി ചേ? ആരോചകാനം സമ്മാ ആരോചിതത്താ വത്തേ പരിപുണ്ണേപി വത്തഭേദദുക്കടതോവ വിമുത്തോ സിയാ, ന രത്തിച്ഛേദതോ. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) ‘‘സചേ വായമന്തോപി സമ്പാപുണിതും വാ സാവേതും ¶ വാ ന സക്കോതി, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കട’’ന്തി.

അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ വത്തം സമാദിയിത്വാ രത്തിം നിപന്നാ നിദ്ദാഭാവേന മനുസ്സസദ്ദമ്പി സുണന്തി, ഭേരിആദിസദ്ദമ്പി സുണന്തി, സകടനാവാദിയാനസദ്ദമ്പി സുണന്തി, തേ തേന സദ്ദേന ആസങ്കന്തി ‘‘ഭിക്ഖൂനം നു ഖോ അയ’’ന്തി, തേ തേന കാരണേന രത്തിച്ഛേദം മഞ്ഞന്തി. കസ്മാ? ‘‘അയഞ്ച നേസം ഛത്തസദ്ദം വാ ഉക്കാസിതസദ്ദം വാ ഖിപിതസദ്ദം വാ സുത്വാ ആഗന്തുകഭാവം ജാനാതി, ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം. ഗതകാലേ ജാനന്തേനപി അനുബന്ധിത്വാ ആരോചേതബ്ബമേവ. സമ്പാപുണിതും അസക്കോന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കട’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൬) വുത്തത്താതി. തേ ഏവം സഞ്ഞാപേതബ്ബാ – മായസ്മന്തോ ഏവം മഞ്ഞിത്ഥ, നായം പാഠോ ബഹിസീമട്ഠവസേന വുത്തോ, അഥ ഖോ ഉപചാരസീമട്ഠവസേന വുത്തോ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥേവ ‘‘യേപി അന്തോവിഹാരം അപ്പവിസിത്വാ ഉപചാരസീമം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛന്തീ’’തി. തത്ഥപി ആഗന്തുകഭാവസ്സ ജാനിതത്താ രത്തിച്ഛേദോ ഹോതി, തസ്മാ ദൂരേസദ്ദസവനമത്തേന രത്തിച്ഛേദോ നത്ഥി, ‘‘അയം ഭിക്ഖൂനം സദ്ദോ, അയം ഭിക്ഖൂഹി വാദിതഭേരിഘണ്ടാദിസദ്ദോ, അയം ഭിക്ഖൂഹി പാജിതസകടനാവാദിസദ്ദോ’’തി നിസിന്നട്ഠാനതോ ജാനന്തോയേവ രത്തിച്ഛേദകരോ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘ആയസ്മാ കരവീകതിസ്സത്ഥേരോ ‘സമണോ അയ’ന്തി വവത്ഥാനമേവ പമാണ’’ന്തി.

ദിവാ ദൂരേ ഗച്ഛന്തം ജനകായം ദിസ്വാപി ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ നു ഖോ’’തി പരികപ്പേന്താ രത്തിച്ഛേദം മഞ്ഞന്തി, തമ്പി അകാരണം. കസ്മാ? ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനസ്സ അഭാവാ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘നദീആദീസു നാവായ ഗച്ഛന്തമ്പി പരതീരേ ഠിതമ്പി ആകാസേ ഗച്ഛന്തമ്പി പബ്ബതഥലഅരഞ്ഞാദീസു ¶ ദൂരേ ഠിതമ്പി ഭിക്ഖും ദിസ്വാ സചേ ‘ഭിക്ഖൂ’തി വവത്ഥാനം അത്ഥി, നാവാദീഹി വാ ഗന്ത്വാ മഹാസദ്ദം കത്വാ ¶ വാ വേഗേന അനുബന്ധിത്വാ വാ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി. ഇതി ഭിക്ഖും ദിസ്വാപി ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനമേവ പമാണം. അഭിക്ഖും പന ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വവത്ഥാനേ സന്തേപി വാ അസന്തേപി വാ കിം വത്തബ്ബം അത്ഥി, ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ ഇദം രൂപദസ്സനം സദ്ദസവനഞ്ച ആസങ്കന്താ ‘‘പഭാതേ സതി തം ദ്വയം ഭവേയ്യ, തസ്മാ മനുസ്സാനം ഗമനകാലസദ്ദകരണകാലതോ പുബ്ബേയേവ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞമാനാ അനുഗ്ഗതേയേവ അരുണേ വത്തം നിക്ഖിപന്തി, തദയുത്തം രത്തിച്ഛേദത്താതി.

അഥ പന വിനയധരേന ‘‘കിത്തകാ തേ ആപത്തിയോ, ഛാദേസി, കീവതീഹം പടിച്ഛാദേസീ’’തി പുട്ഠോ സമാനോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാമി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാമി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരാമി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരാമി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സുദ്ധന്തപരിവാസാരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സപി ദുവിധത്താ ചൂളസുദ്ധന്തമഹാസുദ്ധന്തവസേന ‘‘തേസു അയം ഭിക്ഖു ഇമസ്സ അരഹോ’’തി ഞാപനത്ഥം ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ അനുലോമക്കമേന വാ ആരോചിതദിവസതോ പട്ഠായ പടിലോമക്കമേന വാ ‘‘കിത്തകം കാലം ത്വം ആരോചനആവികരണാദിവസേന സുദ്ധോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ആമ ഭന്തേ, ഏത്തകം കാലം അഹം സുദ്ധോമ്ഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു ഏകച്ചം രത്തിപരിയന്തം ജാനാതി, തസ്മാ ചൂളസുദ്ധന്താരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സ സുദ്ധകാലം അപനേത്വാ അസുദ്ധകാലവസേന പരിയന്തം കത്വാ ചൂളസുദ്ധന്തപരിവാസോ ദാതബ്ബോ. അയം ഉദ്ധമ്പി ആരോഹതി, അധോപി ഓരോഹതി. യോ പന അനുലോമവസേന വാ പടിലോമവസേന വാ പുച്ഛിയമാനോ ‘‘സകലമ്പി രത്തിപരിയന്തം അഹം ന ജാനാമി നസ്സരാമി, വേമതികോ ഹോമീ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സകലമ്പി രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, തസ്മാ മഹാസുദ്ധന്താരഹോ’’തി ഞത്വാ തസ്സ ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ യാവ വത്തസമാദാനാ ഏത്തകം കാലം പരിയന്തം കത്വാ മഹാസുദ്ധന്തപരിവാസോ ¶ ദാതബ്ബോ. ഉദ്ധംആരോഹനഅധോഓരോഹനഭാവോ പനേസം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വുത്തോയേവ. ഇതോ പരമ്പി വിധാനം അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ ദട്ഠബ്ബം.

ഇദാനി പന ബഹവോ ഭിക്ഖൂ ‘‘അയം ചൂളസുദ്ധന്താരഹോ, അയം മഹാസുദ്ധന്താരഹോ’’തി അവിചിനന്താ അന്തോകമ്മവാചായം ‘‘ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി ¶ അവിസേസവചനമേവ മനസി കരോന്താ ‘‘ഇമായ കമ്മവാചായ ദിന്നം സുദ്ധന്തപരിവാസം ഗഹേത്വാ പഞ്ചാഹമത്തം വാ ദസാഹമത്തം വാ പരിവസിത്വാ അപരിയന്തരത്തിപടിച്ഛാദിതാഹി അപരിയന്താഹി ആപത്തീഹി മോക്ഖോ ഹോതീ’’തി മഞ്ഞന്താ പഞ്ചാഹമത്തം വാ ദസാഹമത്തം വാ പരിവസിത്വാ മാനത്തം യാചന്തി, ഏവം കരോന്താ തേ ഭിക്ഖൂ സഹസ്സക്ഖത്തും പരിവസന്താപി ആപത്തിതോ ന മുച്ചേയ്യും. കസ്മാതി ചേ? പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച വിരുജ്ഝനതോ. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം (പാരാ. ൪൪൨) ‘‘യാവതീഹം ജാനം പടിച്ഛാദേതി, താവതീഹം തേന ഭിക്ഖുനാ അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബം. പരിവുത്ഥപരിവാസേന ഭിക്ഖുനാ ഉത്തരി ഛാരത്തം ഭിക്ഖുമാനത്തായ പടിപജ്ജിതബ്ബം. ചിണ്ണമാനത്തോ ഭിക്ഖു യത്ഥ സിയാ വീസതിഗണോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, തത്ഥ സോ ഭിക്ഖു അബ്ഭേതബ്ബോ’’തി, തസ്മാ പടിച്ഛന്നദിവസമത്തം അപരിവസിത്വാ മാനത്താരഹോ നാമ ന ഹോതി, അമാനത്താരഹസ്സ മാനത്തദാനം ന രുഹതി, അചിണ്ണമാനത്തോ അബ്ഭാനാരഹോ ന ഹോതി, അനബ്ഭാനാരഹസ്സ അബ്ഭാനം ന രുഹതി, അനബ്ഭിതോ ഭിക്ഖു ആപത്തിമുത്തോ പകതത്തോ ന ഹോതീതി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.

അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) പന ചൂളസുദ്ധന്തേ ‘‘തം ഗഹേത്വാ പരിവസന്തേന യത്തകം കാലം അത്തനോ സുദ്ധിം ജാനാതി, തത്തകം അപനേത്വാ ¶ അവസേസം മാസം വാ ദ്വിമാസം വാ പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി, മഹാസുദ്ധന്തേ ‘‘തം ഗഹേത്വാ ഗഹിതദിവസതോ യാവ ഉപസമ്പദദിവസോ, താവ രത്തിയോ ഗണേത്വാ പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തസ്മാ പടിച്ഛന്നരത്തിപ്പമാണം പരിവസന്തോയേവ മാനത്താരഹോ ഹോതി, ന പഞ്ചാഹദസാഹരത്തിപ്പമാണമത്തം പരിവസന്തോതി അയം അട്ഠകഥാചരിയാനം അധിപ്പായോ. തേനേവ ച കാരണേന ദേസനാആരോചനാദീഹി സബ്ബകാലം ആപത്തിം സോധേത്വാ വസന്താനം ലജ്ജീപേസലാനം സിക്ഖാകാമാനം ഭിക്ഖൂനം സുദ്ധന്തപരിവാസം ദാതും അയുത്തരൂപോ, ദേസനാആരോചനാദീഹി ആപത്തിം അസോധേത്വാ പമാദവസേന ചിരകാലം വസന്താനം ജനപദവാസികാദീനം ദാതും യുത്തരൂപോതി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥാപി അവസേസവിനിച്ഛയോ അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

അഥ പന വിനയധരേന ‘‘ത്വം, ആവുസോ, കതരആപത്തിം ആപന്നോ, കതി രത്തിയോ തേ ഛാദിതാ’’തി പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സങ്ഘാദിസേസം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പക്ഖമത്തം പടിച്ഛാദിതാ, തേനാഹം സങ്ഘം പക്ഖപരിവാസം യാചിത്വാ സങ്ഘേന ദിന്നേ പക്ഖപരിവാസേ പരിവസിത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്തോവ ഹുത്വാ അന്തരാ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പഞ്ചാഹമത്തം ഛാദിതാ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സമോധാനപരിവാസാരഹോ, തീസു ച സമോധാനപരിവാസേസു ഓധാനസമോധാനാരഹോ’’തി ഞത്വാ ¶ ‘‘തേന ഹി ഭിക്ഖു ത്വം മൂലായപടികസ്സനാരഹോ’’തി വത്വാ തം മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പരിവുത്ഥദിവസേ അദിവസേ കത്വാ അന്തരാ പടിച്ഛന്നേ പഞ്ച ദിവസേ മൂലാപത്തിയാ പടിച്ഛന്നേസു ദിവസേസു സമോധാനേത്വാ ഓധാനസമോധാനോ ദാതബ്ബോ. ഇതോ പരാനി ഓധാനസമോധാനേ വത്തബ്ബവചനാനി പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

അഥ പന വിനയധരേന പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം, സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ¶ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ദസാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു അഗ്ഘസമോധാനാരഹോ’’തി ഞത്വാ താസം ആപത്തീനം യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോ. തത്രേവം വദന്തി – ‘‘യാ ആപത്തിയോ ചിരതരപ്പടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധാനപരിവാസോ ദാതബ്ബോ’’തി വുത്തോ, ഏവം സന്തേ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദീസു കഥന്തി? തേസുപി ‘‘യാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ, യാ ആപത്തിയോ മാസപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വത്തബ്ബോതി. യദി ഏവം പാളിവിരോധോ ആപജ്ജതി. പാളിയഞ്ഹി ദസാഹപ്പടിച്ഛന്നപരിയോസാനാ ഏവ ആപത്തി ദസ്സിതാ, ന പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദയോതി? സച്ചം, പാളിയം തഥാദസ്സനം പന നയദസ്സനമത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘പഞ്ചദസ ദിവസാനി പടിച്ഛന്നായ ‘പക്ഖപ്പടിച്ഛന്ന’ന്തി വത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാ…പേ… ഏവം യാവ സട്ഠിസംവച്ഛരം, അതിരേകസട്ഠിസംവച്ഛരപ്പടിച്ഛന്നന്തി വാ തതോ വാ ഭിയ്യോപി വത്വാ യോജനാ കാതബ്ബാ’’തി. മഹാപദുമത്ഥേരേനപി വുത്തം ‘‘അയം സമുച്ചയക്ഖന്ധകോ നാമ ബുദ്ധാനം ഠിതകാലസദിസോ, ആപത്തി നാമ പടിച്ഛന്നാ വാ ഹോതു അപ്പടിച്ഛന്നാ വാ സമകഊനതരഅതിരേകപ്പടിച്ഛന്നാ വാ, വിനയധരസ്സ കമ്മവാചം യോജേതും സമത്ഥഭാവോയേവേത്ഥ പമാണ’’ന്തി, തസ്മാ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നാദീനം കമ്മവാചാകരണേ കുക്കുച്ചം ന കാതബ്ബന്തി.

ഹോതു, ഏവമ്പി പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നം പരിയന്തം കത്വാ കതായ കമ്മവാചായ തതോ ഉദ്ധം ആപത്തി നത്ഥീതി കഥം ജാനേയ്യാതി? ഇദാനി സിക്ഖാകാമാ ഭിക്ഖൂ ദേവസികമ്പി ദേസനാരോചനാവികരണാനി കരോന്തി ഏകാഹികദ്വീഹികാദിവസേനപി, കിച്ചപസുതാ ഹുത്വാ തഥാ അസക്കോന്താപി ഉപോസഥദിവസം നാതിക്കമന്തി, ഗിലാനാദിവസേന തദതിക്കന്താപി അതിക്കന്തഭാവം ¶ ജാനന്തി, തസ്മാ തദതിക്കന്തഭാവേ സതി അതിരേകപക്ഖപ്പടിച്ഛന്നമാസപ്പടിച്ഛന്നാദിവസേന വഡ്ഢേത്വാ കമ്മവാചം കരേയ്യ, തദതിക്കന്തഭാവേ പന അസതി പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നപരിയന്താ ¶ ഹോതി, തസ്മാ പക്ഖപരിയന്തകമ്മവാചാകരണം ഞായാഗതം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ഹോതു, തഥാപി യദേതം ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തം, തത്ഥ ഇമിനായേവ അനുക്കമേന മയാ പടിച്ഛാദിതാ ആപത്തിയോ ഹോന്തീതി കഥം ജാനേയ്യ, അജാനനേ ച സതി ‘‘യാ ച ഖ്വായം, ആവുസോ, ആപത്തി അജാനപ്പടിച്ഛന്നാ, അധമ്മികം തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം, അധമ്മത്താ ന രുഹതീ’’തി ഇദം ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി. തത്ഥ ഹി ആപത്തിയാ ആപന്നഭാവം അജാനന്തോ ഹുത്വാ പടിച്ഛാദേതി, തസ്മാ ‘‘ആപത്തി ച ഹോതി ആപത്തിസഞ്ഞീ ചാ’’തി വുത്തആപത്തിസഞ്ഞിതാഭാവാ അപ്പടിച്ഛന്നമേവ ഹോതി, തസ്മാ അപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസദാനം അധമ്മികം ഹോതി. ഇധ പന ‘‘ഏത്തകാ രത്തിയോ മയാ ഛാദിതാ’’തി ഛന്നകാലമേവ ന ജാനാതി, തദജാനഭാവേ സതിപി പരിവാസദാനം രുഹതി. തേനേവ ച കാരണേന സുദ്ധന്തപരിവാസേ (ചൂളവ. ൧൫൬-൧൫൭) ‘‘ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, ആപത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ, രത്തിപരിയന്തേ വേമതികോ’’തി രത്തിപരിയന്തസ്സ അജാനനഅസരണവേമതികഭാവേ സതിപി പരിവാസദാനം വുത്തം, തസ്മാ ഛാദിതകാലം തഥതോ അജാനന്തോപി ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി ഏത്ഥ അപ്പവിട്ഠസ്സ അഭാവാ സമ്പജ്ജതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥാപി ¶ ഏവം വദേയ്യും – ‘‘സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നായോ…പേ… സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായോ’’തി വുത്തേ തേസു ദിവസേസു ആപത്തിയോ അത്ഥി പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി അപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി ചിരപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി അചിരപ്പടിച്ഛന്നായോപി, അത്ഥി ഏകാപി, അത്ഥി സമ്ബഹുലാപി, സബ്ബാ താ ആപത്തിയോ ഏതേനേവ പദേന സങ്ഗഹിതാ സിയുന്തി? സങ്ഗഹിതാ ഏവ. ന ഹേത്ഥ സംസയോ കാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ‘‘അഞ്ഞസ്മിം പന ആപത്തിവുട്ഠാനേ ഇദം ലക്ഖണം – യോ അപ്പടിച്ഛന്നം ആപത്തിം ‘പടിച്ഛന്നാ’തി വിനയകമ്മം കരോതി, തസ്സ ആപത്തി വുട്ഠാതി. യോ പടിച്ഛന്നം ‘അപ്പടിച്ഛന്നാ’തി വിനയകമ്മം കരോതി, തസ്സ ന വുട്ഠാതി. അചിരപ്പടിച്ഛന്നം ‘ചിരപ്പടിച്ഛന്നാ’തി കരോന്തസ്സപി വുട്ഠാതി, ചിരപ്പടിച്ഛന്നം ‘അചിരപ്പടിച്ഛന്നാ’തി കരോന്തസ്സ ന വുട്ഠാതി. ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ‘സമ്ബഹുലാ’തി കരോന്തസ്സപി വുട്ഠാതി ഏകം വിനാ സമ്ബഹുലാനം അഭാവതോ. സമ്ബഹുലാ പന ആപജ്ജിത്വാ ¶ ‘ഏകം ആപജ്ജി’ന്തി കരോന്തസ്സ ന വുട്ഠാതീ’’തി, തസ്മാ ഏതേഹി പദേഹി സബ്ബാസം പടിച്ഛന്നാപത്തീനം സങ്ഗഹിതത്താ താഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അഥ പന വിനയധരേന പുട്ഠോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം ഏകം സുക്കവിസ്സട്ഠിം, ഏകം കായസംസഗ്ഗം, ഏകം ദുട്ഠുല്ലവാചം, ഏകം അത്തകാമം, ഏകം സഞ്ചരിത്തം, ഏകം കുടികാരം, ഏകം വിഹാരകാരം, ഏകം ദുട്ഠദോസം, ഏകം അഞ്ഞഭാഗിയം, ഏകം സങ്ഘഭേദം, ഏകം ഭേദാനുവത്തകം, ഏകം ദുബ്ബചം, ഏകം കുലദൂസക’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അയം ഭിക്ഖു മിസ്സകസമോധാനപരിവാസാരഹോ’’തി ഞത്വാ അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) ആഗതനയേന പരിവാസോ ദാതബ്ബോ. ഏത്ഥാഹ – അഗ്ഘസമോധാനമിസ്സകസമോധാനാനം കോ വിസേസോ, കിം നാനാകരണന്തി? വുച്ചതേ – അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസോ അചിരപ്പടിച്ഛന്നാ ¶ ആപത്തിയോ ചിരപ്പടിച്ഛന്നായം ആപത്തിയം സമോധാനേത്വാ തസ്സാ ചിരപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ അഗ്ഘവസേന ദീയതി, മിസ്സകസമോധാനപരിവാസോ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ സമോധാനേത്വാ താസം മിസ്സകവസേന ദീയതി, അയമേതേസം വിസേസോ. അഥ വാ അഗ്ഘസമോധാനോ സഭാഗവത്ഥൂനം ആപത്തീനം സമോധാനവസേന ഹോതി, ഇതരോ വിസഭാഗവത്ഥൂനന്തി ആചരിയാ. തേനേവാഹ ആചരിയവജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൧൦൨) ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ നാമ സഭാഗവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപന്നസ്സ ബഹുരത്തിം പടിച്ഛാദിതാപത്തിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബോ, ഇതരോ നാനാവത്ഥുകാനം വസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ’’തി.

അഥ സിയാ ‘‘ഏവം ചിരപ്പടിച്ഛന്നായോ ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നായോ ച നാനാവത്ഥുകായോ ആപത്തിയോ ആപജ്ജന്തസ്സ കോ പരിവാസോ ദാതബ്ബോ അഗ്ഘസമോധാനോ വാ മിസ്സകസമോധാനോ വാ, അഥ തദുഭയാ വാ’’തി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി അഗ്ഘസമോധാനം ദദേയ്യ, ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച സഭാഗവത്ഥുകാഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠിതോ ഭവേയ്യ, ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച നോ വിസഭാഗവത്ഥുകാഹി. യദി ച മിസ്സകസമോധാനം ദദേയ്യ, സമാനകാലപ്പടിച്ഛന്നാഹി വിസഭാഗവത്ഥൂഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠിതോ ഭവേയ്യ, നോ അസമാനകആലപ്പടിച്ഛന്നാഹി സഭാഗവത്ഥുകാഹി ച, അഥ തദുഭയമ്പി ദദേയ്യ, ‘‘ഏകസ്മിം കമ്മേ ദ്വേ പരിവാസാ ദാതബ്ബാ’’തി നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി പരിവാസാദികം വിനയകമ്മം വത്ഥുവസേന വാ ഗോത്തവസേന വാ നാമവസേന വാ ആപത്തിവസേന വാ കാതും വട്ടതിയേവ.

തത്ഥ ¶ ¶ സുക്കവിസ്സട്ഠീതി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ച. സങ്ഘാദിസേസോതി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ച. തത്ഥ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിം കായസംസഗ്ഗ’’ന്തിആദിവചനേനാപി ‘‘നാനാവത്ഥുകായോ’’തി വചനേനപി വത്ഥു ചേവ ഗോത്തഞ്ച ഗഹിതം ഹോതി, ‘‘സങ്ഘാദിസേസോ’’തി വചനേനപി ‘‘ആപത്തിയോ’’തി വചനേനപി നാമഞ്ചേവ ആപത്തി ച ഗഹിതാ ഹോതി, തസ്മാ അഗ്ഘസമോധാനവസേന പരിവാസേ ദിന്നേ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജി’’ന്തിആദിവചനേനേവ വത്ഥുസ്സ ച ഗോത്തസ്സ ച നാമസ്സ ച ആപത്തിയാ ച ഗഹിതത്താ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി ച സഭാഗവത്ഥുകാഹി ച വിസഭാഗവത്ഥുകാഹി ച സബ്ബാഹി ആപത്തീഹി വുട്ഠാതീതി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം സമന്തപാസാദികായം ‘‘ഏത്ഥ ച ‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം നാനാവത്ഥുകായോ’തിപി ‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജി’ന്തിപി ഏവം പുബ്ബേ വുത്തനയേന വത്ഥുവസേനപി ഗോത്തവസേനപി നാമവസേനപി ആപത്തിവസേനപി യോജേത്വാ കമ്മവാചം കാതും വട്ടതിയേവാതി അയം മിസ്സകസമോധാനോ’’തി, ഇമസ്മിഞ്ച വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൪൫) തഥേവ വത്വാ ‘‘തസ്മാ ന ഇധ വിസും കമ്മവാചം യോജേത്വാ ദസ്സയിസ്സാമ, പുബ്ബേ സബ്ബാപത്തിസാധാരണം കത്വാ യോജേത്വാ ദസ്സിതായ ഏവ കമ്മവാചായ നാനാവത്ഥുകാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനസമ്ഭവതോ സായേവേത്ഥ കമ്മവാചാ അല’’ന്തി.

യദി ഏവം ആചരിയവജിരബുദ്ധിത്ഥേരേന ദ്വിന്നം വിസേസോ ന വത്തബ്ബോ, അഥ കസ്മാ വുത്തോതി? തീസു സമോധാനപരിവാസേസു ഓധാനസമോധാനോ മൂലായപടികസ്സനായ ഓധൂനിതകാലേയേവ ദാതബ്ബോ, അഗ്ഘസമോധാനമിസ്സകസമോധാനപരിവാസാ പന വിസുംയേവ ദാതബ്ബാ. ‘‘ഏവം ദിന്നേ ഏതേസം ¶ കോ വിസേസോ’’തി ചിന്തായം വിസേസസമ്ഭവമത്തദസ്സനത്ഥം വുത്തോ. അട്ഠകഥായം പന പരിവാസാദികമ്മസ്സ ലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുവസേന വാ’’തിആദിമാഹ, തസ്മാ ലക്ഖണവസേനേവ സഭാഗവത്ഥുകാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവതി. തേനേവ ച കാരണേന സാരത്ഥദീപനിനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച വിമതിവിനോദനിനാമികായം വിനയടീകായഞ്ച ന കോചി വിസേസോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

യദി ഏവം മിസ്സകസമോധാനകമ്മവാചായപി ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവേയ്യ. തത്ഥപി ഹി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം നാനാവത്ഥുകായോ’’തിപി ‘‘ഏകാ സുക്കവിസ്സട്ഠി…പേ… ഏകാ കുലദൂസകാ’’തിപി വത്തബ്ബം. ഏവം സതി ‘‘സമ്ബഹുലാ’’തിപി ‘‘സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ’’തിപി വത്ഥുഗോത്തനാമാപത്തീഹി കിത്തനസമ്ഭവതോ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം സമ്ഭവേയ്യാതി? ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. വത്ഥാദികിത്തനഞ്ഹി സബ്ബാപത്തീനം ഗണ്ഹനത്ഥം ഹോതി. ഏവം ഗണ്ഹന്തേപി പടിച്ഛന്നകാലസ്സ ¶ അകഥിതത്താ ‘‘ഏത്തകം നാമ കാലം പരിവസിതബ്ബ’’ന്തി ന പഞ്ഞായതി, തസ്മിം അപഞ്ഞായമാനേ തേന പമാണേന പരിവാസോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം ന സമ്ഭവതി, തസ്മാ മിസ്സകസമോധാനകമ്മവാചായ ചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി അചിരപ്പടിച്ഛന്നാഹിപി ആപത്തീഹി വുട്ഠാനം ന സമ്ഭവതീതി ദട്ഠബ്ബം.

പരിവാസവിനിച്ഛയകഥാ നിട്ഠിതാ.

മാനത്തവിനിച്ഛയകഥാ

മാനത്തകഥായമ്പി മാനത്തം നാമ അപ്പടിച്ഛന്നമാനത്തം പടിച്ഛന്നമാനത്തം പക്ഖമാനത്തം സമോധാനമാനത്തന്തി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ ¶ യോ ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ തം ദിവസമേവ ആരോചേതി, ഏകരത്തിമത്തമ്പി ന പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ പരിവാസം അദത്വാവ ദിന്നം മാനത്തം അപ്പടിച്ഛന്നമാനത്തം നാമ. യോ ആപജ്ജിത്വാ ദസഹി ആകാരേഹി വിനാ തം ദിവസം നാരോചേതി, ഏകരത്താദിവസേന പടിച്ഛാദേതി, തത്ഥ യഥാപടിച്ഛന്നദിവസം പരിവാസം ദത്വാ പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സ ദിന്നം മാനത്തം പടിച്ഛന്നമാനത്തം നാമ. ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ പടിച്ഛന്നായ വാ അപ്പടിച്ഛന്നായ വാ ഭിക്ഖുനിയാ പക്ഖമത്തമേവ ദിന്നം മാനത്തം പക്ഖമാനത്തം നാമ. ഭിക്ഖു പന പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവസിത്വാ അനിക്ഖിത്തവത്തകാലേയേവ പുന ആപജ്ജിത്വാ ന പടിച്ഛാദേതി, തസ്സ മൂലായ പടികസ്സിത്വാ പരിവുത്ഥദിവസേ അദിവസേ കത്വാ അപ്പടിച്ഛാദിതത്താ സമോധാനപരിവാസം അദത്വാ ദിന്നം മാനത്തം സമോധാനമാനത്തം നാമ. മാനത്താരഹകാലേപി മാനത്തചരണകാലേപി അബ്ഭാനാരഹകാലേപി ഏസേവ നയോ. തേസു തീണി മാനത്താനി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ന വുത്താനി. പക്ഖമാനത്തം പച്ഛാ ആഗമിസ്സതി.

യാനി പന പരിവാസമാനത്താനി അനവട്ഠിതത്താ പുഥുജ്ജനസ്സ ഗിഹിആദിവസേന പരിവത്തനേ സതി പുന ദാതബ്ബാദാതബ്ബഭാവേ സങ്കിതബ്ബാനി, താനി ദസ്സേതും പാളിയം അനേകേഹി പകാരേഹി വിത്ഥാരതോ വുത്താനി. തേസു ഭിക്ഖൂനം സംസയവിനോദനത്ഥായ ഏകദേസം ദസ്സേതും ‘‘സചേ കോചീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിബ്ഭമതീതി വിരൂപോ ഹുത്വാ ഭമതി, ഹീനായാവത്തതി ഗിഹീ ഹോതീതി അത്ഥോ. സാമണേരോ ഹോതീതി ഉപസമ്പന്നഭാവം ജഹിത്വാ സാമണേരഭാവം ഉപഗച്ഛതി. തത്ഥ പാരാജികപ്പത്തഭാവേന വാ ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന വാ ഗിഹീ ഹോതി ¶ . തേസു പഠമേന പുന ഉപസമ്പദായ അഭബ്ബത്താ പുന പരിവാസോ ന രുഹതിയേവ, ദുതിയേന പന പുന ഉപസമ്പദായ ഭബ്ബത്താ ‘‘സോ ചേ പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തി ¶ വുത്തം. ഇതരോ പന പാരാജികപ്പത്തഭാവേന സാമണേരോ ന ഹോതി. കസ്മാ? സരണഗമനാദീനം വിനസ്സനതോ. വുത്തഞ്ഹി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൧൦൮) ‘‘ഉപസമ്പന്നാനമ്പി പാരാജികസമആപത്തിയാ സരണഗമനാദിസാമണേരഭാവസ്സപി വിനസ്സനതോ സേനാസനഗ്ഗാഹോ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, സങ്ഘലാഭമ്പി തേന ലഭന്തീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി, ഗിഹീ പന ഹുത്വാ പുന സാമണേരഭാവമത്തം ലദ്ധബ്ബം ഹോതി. ‘‘സാമണേരോതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ പന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേ കതേ സിയാ സാമണേരഭാവോ, തതോപി പുന ഉപസമ്പജ്ജിതുകാമതായ സതി സിയാ ഉപസമ്പന്നഭാവോ. ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഥാ’’തിആദിനാ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം കത്വാ ഗിഹിഭാവം ഉപഗതേപി പുന സാമണേരപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ സാമണേരോ ഹോതി. തതോ പുന ഉപസമ്പജ്ജിതും ലദ്ധബ്ബത്താ ‘‘പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തോ. തേസം ഭിക്ഖുഭാവേ പരിവാസേ അനിട്ഠിതേപി ഗിഹിസാമണേരഭാവം പത്തത്താ പരിവാസോ ന രുഹതി ഉപസമ്പന്നാനമേവ പരിവാസസ്സ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താതി അത്ഥോ.

ഏവം സന്തേ പുന ഉപസമ്പജ്ജന്തസ്സ കിം പരിവാസോ പുന ദാതബ്ബോതി ആഹ ‘‘സോ ചേ പുന ഉപസമ്പജ്ജതീ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ – സോ വിബ്ഭന്തകോ സോ വാ സാമണേരോ പുന ഉപസമ്പന്നഭാവം ഉപഗച്ഛതി, പുരിമം പുബ്ബേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ദിന്നം പരിവാസദാനം ഏവ ഇദാനി പരിവാസദാനം ഹോതി. യോ പരിവാസോ പുബ്ബേ ഭിക്ഖുഭൂതകാലേ ദിന്നോ, സോ പരിവാസോ സുദിന്നോ, ദുദിന്നോ ന ഹോതി. യോ യത്തകോ കാലോ പരിവുത്ഥോ, സോ തത്തകോ കാലോ സുപരിവുത്ഥോയേവ ഹോതി, ന ദുപരിവുത്ഥോ, തസ്മാ അവസേസോ കാലോ പരിവസിതബ്ബോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പുബ്ബേ ഭിക്ഖുകാലേ പക്ഖപ്പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ പരിവാസം ഗഹേത്വാ ദസദിവസമത്തം പരിവസിത്വാ അനിട്ഠിതേയേവ പരിവാസേ വിബ്ഭമിത്വാ സാമണേരോ ¶ വാ ഹുത്വാ പുന ഉപസമ്പന്നേന അവസേസപഞ്ചദിവസേ പരിവസിത്വാ പരിവാസോ നിട്ഠാപേതബ്ബോതി. മാനത്താരഹാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഉമ്മത്തകാദീസുപി തസ്മിം കാലേ അജാനന്തത്താ ‘‘പരിവാസോ ന രുഹതീ’’തി വുത്തം. തിണ്ണമ്പി ഉക്ഖിത്തകാനം കമ്മനാനാസംവാസകത്താ തേഹി സഹസംവാസോയേവ നത്ഥീതി ഉക്ഖിത്തകാനം പരിവാസോ ന രുഹതീതി വുത്തം.

സചേ പുന ഓസാരീയതീതി ഉക്ഖേപനീയകമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭനവസേന സമാനസംവാസകഭാവം പവേസീയതി. ‘‘സചേ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭവതീ’’തിആദീസു അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി. യം പന വുത്തം ‘‘പക്ഖമാനത്തം പച്ഛാ ആഗമിസ്സതീ’’തി, തത്രേവം ¶ ജാനിതബ്ബം – പക്ഖമാനത്തന്തി ഭിക്ഖുനിയാ ദാതബ്ബമാനത്തം. തം പന പടിച്ഛന്നായപി അപ്പടിച്ഛന്നായപി ആപത്തിയാ അഡ്ഢമാസമത്തമേവ ദാതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നായ ഭിക്ഖുനിയാ ഉഭതോസങ്ഘേ പക്ഖമാനത്തം ചരിതബ്ബ’’ന്തി (പാചി. ൧൪൯; ചൂളവ. ൪൦൩; അ. നി. ൮.൫൧). തം പന ഭിക്ഖുനീഹി അത്തനോ സീമം സോധേത്വാ വിഹാരസീമായ വാ വിഹാരസീമം സോധേതും അസക്കോന്തീഹി ഖണ്ഡസീമായ വാ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതുവഗ്ഗഗണം സന്നിപാതാപേത്വാ ദാതബ്ബം. സചേ ഏകാ ആപത്തി ഹോതി, ഏകിസ്സാ വസേന, സചേ ദ്വേ വാ തിസ്സോ വാ സമ്ബഹുലാ വാ ഏകവത്ഥുകാ വാ നാനാവത്ഥുകാ വാ, താസം താസം വസേന വത്ഥുഗോത്തനാമആപത്തീസു യം യം ഇച്ഛതി, തം തം ആദായ യോജനാ കാതബ്ബാ.

തത്രിദം ഏകാപത്തിവസേന മുഖമത്തനിദസ്സനം – തായ ആപന്നായ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖുനീനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ ‘‘അഹം ¶ , അയ്യേ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം ഗാമന്തരം, സാഹം, അയ്യ,ഏ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചാമീ’’തി. ഏവം തിക്ഖത്തും യാചാപേത്വാ ബ്യത്തായ ഭിക്ഖുനിയാ പടിബലായ സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ ‘‘സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമാ ഭിക്ഖുനീ ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജി ഗാമന്തരം, സാ സങ്ഘം ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചതി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമായ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം ദദേയ്യ, ഏസാ ഞത്തി. സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ…പേ… ദുതിയമ്പി. തതിയമ്പി ഏതമത്ഥം വദാമി. സുണാതു മേ, അയ്യേ, സങ്ഘോ…പേ… ഭാസേയ്യ. ദിന്നം സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമായ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി.

കമ്മവാചാപരിയോസാനേ വത്തം സമാദിയിത്വാ ഭിക്ഖുമാനത്തകഥായം വുത്തനയേനേവ സങ്ഘസ്സ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിത്തവത്തം വസിതുകാമായ തഥേവ സങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ വാ പക്കന്താസു ഭിക്ഖുനീസു ഏകഭിക്ഖുനിയാ വാ ദുതിയികായ വാ സന്തികേ വുത്തനയേനേവ നിക്ഖിപിതബ്ബം. അഞ്ഞിസ്സാ പന ആഗന്തുകായ സന്തികേ ആരോചേത്വാ നിക്ഖിപിതബ്ബം, നിക്ഖിത്തകാലതോ പട്ഠായ പകതത്തട്ഠാനേ തിട്ഠതി.

പുന സമാദിയിത്വാ അരുണം ഉട്ഠപേന്തിയാ പന ഭിക്ഖുനീനംയേവ സന്തികേ വസിതും ന ലബ്ഭതി ¶ . ‘‘ഉഭതോസങ്ഘേ പക്ഖമാനത്തം ചരിതബ്ബ’’ന്തി ഹി വുത്തം, തസ്മാ അസ്സാ ആചരിയുപജ്ഝായാഹി വിഹാരം ഗന്ത്വാ സങ്ഗാഹകപക്ഖേ ഠിതോ ഏകോ മഹാഥേരോ വാ ധമ്മകഥികോ വാ ഭിക്ഖു വത്തബ്ബോ ‘‘ഏകിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ വിനയകമ്മം കത്തബ്ബമത്ഥി, തത്ര നോ അയ്യാ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ പേസേഥാ’’തി. സങ്ഗഹം അകാതും ന ലബ്ഭതി, ‘‘പേസേസ്സാമാ’’തി വത്തബ്ബം. ചതൂഹി പകതത്തഭിക്ഖുനീഹി മാനത്തചാരിനിം ഭിക്ഖുനിം ¶ ഗഹേത്വാ അന്തോഅരുണേയേവ നിക്ഖിപിത്വാ ഗാമൂപചാരതോ ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമിത്വാ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ ഗുമ്ബവതിആദീഹി പടിച്ഛന്നേ ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, വിഹാരൂപചാരതോപി ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ അതിക്കമിതബ്ബാ. ചതൂഹി പകതത്തഭിക്ഖൂഹിപി തത്ഥ ഗന്തബ്ബം, ഗന്ത്വാ പന ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ന ഏകട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം, പടിക്കമിത്വാ അവിദൂരേ ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം. കുരുന്ദിമഹാപച്ചരീസു പന ‘‘ഭിക്ഖുനീഹി ബ്യത്തം ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഉപാസികായോ ഭിക്ഖൂഹിപി ഏകം വാ ദ്വേ വാ ഉപാസകേ അത്തരക്ഖണത്ഥായ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. കുരുന്ദിയംയേവ ച ‘‘ഭിക്ഖുനുപസ്സയസ്സ ച വിഹാരസ്സ ച ഉപചാരം മുഞ്ചിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം, ‘‘ഗാമസ്സാ’’തി ന വുത്തം.

ഏവം നിസിന്നേസു പന ഭിക്ഖുനീസു ച ഭിക്ഖൂസു ച തായ ഭിക്ഖുനിയാ ‘‘മാനത്തം സമാദിയാമി, വത്തം സമാദിയാമീ’’തി വത്തം സമാദിയിത്വാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ താവ ഏവം ആരോചേതബ്ബം ‘‘അഹം, അയ്യേ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം ഗാമന്തരം, സാഹം സങ്ഘം ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം യാചിം, തസ്സാ മേ സങ്ഘോ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ ഗാമന്തരായ പക്ഖമാനത്തം അദാസി, സാഹം മാനത്തം ചരാമി, വേദിയാമഹം അയ്യേ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി.

തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏവം ആരോചേതബ്ബം ‘‘അഹം, അയ്യാ, ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം…പേ… വേദിയാമഹം അയ്യാ, വേദിയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി. ഇധാപി യായ കായചി ഭാസായ ആരോചേതും വട്ടതി. ആരോചേത്വാ ച ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സേവ സന്തികേ നിസീദിതബ്ബം, ആരോചിതകാലതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖൂനം ഗന്തും വട്ടതി. സചേ സാസങ്കാ ഹോതി, ഭിക്ഖുനിയോ തത്ഥേവ ഠാനം പച്ചാസീസന്തി, ഠാതബ്ബം. സചേ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ തം ഠാനം ഏതി, പസ്സന്തിയാ ആരോചേതബ്ബം. നോ ചേ ആരോചേതി, രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച ¶ . സചേ അജാനന്തിയാ ഏവ ഉപചാരം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദദുക്കടം. സചേ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപജ്ഝായാദീനം വത്തകരണത്ഥം പഗേവ ഗന്തുകാമാ ഹോന്തി, രത്തിവിപ്പവാസഗണഓഹീയനഗാമന്തരാപത്തിരക്ഖണത്ഥം ¶ ഏകം ഭിക്ഖുനിം ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബം, തായ അരുണേ ഉട്ഠിതേ തസ്സാ സന്തികേ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബം. ഏതേനുപായേന അഖണ്ഡാ പഞ്ചദസ രത്തിയോ മാനത്തം ചരിതബ്ബം.

അനിക്ഖിത്തവത്തായ പന പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – ‘‘ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി ഏത്ഥ യത്തകാ പുരേഭത്തം വാ പച്ഛാഭത്തം വാ തം ഗാമം ഭിക്ഖൂ വാ ഭിക്ഖുനിയോ വാ ആഗച്ഛന്തി, സബ്ബേസം ആരോചേതബ്ബം. അനാരോചേന്തിയാ രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച. സചേപി രത്തിം കോചി ഭിക്ഖു തം ഗാമൂപചാരം ഓക്കമിത്വാ ഗച്ഛതി, രത്തിച്ഛേദോ ഹോതിയേവ, അജാനനപച്ചയാ പന വത്തഭേദതോ മുച്ചതി. കുരുന്ദീആദീസു പന ‘‘അനിക്ഖിത്തവത്തഭിക്ഖൂനം വുത്തനയേനേവ കഥേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, തം പാരിവാസികവത്താദീനം ഉപചാരസീമായ പരിച്ഛിന്നത്താ യുത്തതരം ദിസ്സതി. ഉപോസഥേ ആരോചേതബ്ബം, പവാരണായ ആരോചേതബ്ബം, ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദേവസികം ആരോചേതബ്ബം. സചേ ഭിക്ഖൂനം തസ്മിം ഗാമേ ഭിക്ഖാചാരോ സമ്പജ്ജതി, തത്ഥേവ ഗന്തബ്ബം. നോ ചേ സമ്പജ്ജതി, അഞ്ഞത്ര ചരിത്വാപി തത്ര ആഗന്ത്വാ അത്താനം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബം, ബഹിഗാമേ വാ സങ്കേതട്ഠാനം കാതബ്ബം ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ അമ്ഹേ പസ്സിസ്സതീ’’തി. തായ സങ്കേതട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം, സങ്കേതട്ഠാനേ അദിസ്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ആരോചേതബ്ബം. വിഹാരേ സബ്ബഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം. സചേ സബ്ബേസം സക്കാ ന ഹോതി ആരോചേതും, ബഹി ഉപചാരസീമായ ഠത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ പേസേതബ്ബാ, താഹി ആനീതാനം ചതുന്നം ഭിക്ഖൂനം ആരോചേതബ്ബം. സചേ വിഹാരോ ദൂരോ ഹോതി സാസങ്കോ, ഉപാസകേ ച ഉപാസികായോ ¶ ച ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ പന അയം ഏകാ വസതി, രത്തിവിപ്പവാസം ആപജ്ജതി, തസ്മാസ്സാ ഏകാ പകതത്താ ഭിക്ഖുനീ സമ്മന്നിത്വാ ദാതബ്ബാ ഏകച്ഛന്നേ വസനത്ഥായ.

ഏവം അഖണ്ഡം മാനത്തം ചരിത്വാ വീസതിഗണേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ വുത്തനയേനേവ അബ്ഭാനം കാതബ്ബം. ‘‘സചേ മാനത്തം ചരമാനാ അന്തരാപത്തിം ആപജ്ജതി, മൂലായ പടികസ്സിത്വാ തസ്സാ ആപത്തിയാ മാനത്തം ദാതബ്ബ’’ന്തി കുരുന്ദിയം വുത്തം, ഇദം പക്ഖമാനത്തം നാമ. ഇദം പന പക്ഖമാനത്തം സമന്തപാസാദികായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) പാളിമുത്തവിനയവിനിച്ഛയഭാവേന ആഗതമ്പി ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപ്പകരണേ ആചരിയേന അനുദ്ധടം. അയം പനാചരിയസ്സ അധിപ്പായോ സിയാ – ഇദം പക്ഖമാനത്തം ഭിക്ഖുനിയോയേവ സന്ധായ ഭഗവതാ വിസും പഞ്ഞത്തം, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണം, ഇമസ്മിഞ്ച കാലേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ നത്ഥി, തസ്മാ ഗന്ഥസ്സ ലഹുഭാവത്ഥം ഇദമ്പി അഞ്ഞമ്പി ഈദിസം അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബന്തി. അമ്ഹേഹി പന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ അവിജ്ജമാനേപി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ¶ ഭിക്ഖുനീഹി സമാദാതബ്ബവത്തം ജാനിസ്സതി. ‘ദുബ്ബലജാതികാ ഹി ഭീരുകജാതികാ ഭിക്ഖുനിയോ ഭഗവതോ ആണം പതിട്ഠാപേന്തിയോ ഏവരൂപം ദുക്കരം ദുരഭിസമ്ഭവം വത്തം സമാദയിംസു, കിമങ്ഗം പന മയ’ന്തി മനസി കരോന്താ ഭഗവതോ ആണം പതിട്ഠാപേന്താ പരിവാസാദിവത്തം സമാദിയിസ്സന്തീ’’തി മന്ത്വാ ആചരിയേന അനുദ്ധടമ്പി ഇമസ്മിം വിനയാലങ്കാരപ്പകരണേ ഉദ്ധടം, തസ്മാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സഞ്ജാതസദ്ധാപേമഗാരവാദിയുത്തേഹി സത്ഥുസാസനകരേഹി ഭിക്ഖൂഹി സമ്മാ സിക്ഖിതബ്ബം. ഇതോ പരാനി അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

മാനത്തവിനിച്ഛയകഥാ നിട്ഠിതാ.

൨൪൮. പാരിവാസികവത്തകഥായം നവകതരം പാരിവാസികന്തി അത്തനാ നവകതരം പാരിവാസികം. പാരിവാസികസ്സ ഹി ¶ അത്തനാ നവകതരം പാരിവാസികം ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ മൂലായപടികസ്സനാരഹ മാനത്താരഹ മാനത്തചാരിക അബ്ഭാനാരഹാപി പകതത്തട്ഠാനേയേവ തിട്ഠന്തി. തേനാഹ ‘‘അന്തമസോ മൂലായപടികസ്സനാരഹാദീനമ്പീ’’തി. അന്തമസോ മൂലായപടികസ്സനാരഹാദീനമ്പീതി ആദി-സദ്ദേന മാനത്താരഹമാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തേ ഹി പാരിവാസികാനം, പാരിവാസികാ ച തേസം പകതത്തട്ഠാനേ ഏവ തിട്ഠന്തി. അധോതപാദട്ഠപനകന്തി യത്ഥ ഠത്വാ പാദേ ധോവന്തി, താദിസം ദാരുഫലകഖണ്ഡാദിം. പാദഘംസനന്തി സക്ഖരകഥലാദിം. പാദേ ഘംസന്തി ഏതേനാതി പാദഘംസനം, സക്ഖരകഥലാദി. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ പാദഘംസനിയോ സക്ഖരം കഥലം സമുദ്ദഫേണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൯). സദ്ധിവിഹാരികാനമ്പി സാദിയന്തസ്സാതി സദ്ധിവിഹാരികാനമ്പി അഭിവാദനാദിം സാദിയന്തസ്സ. വത്തം കരോന്തീതി ഏത്തകമത്തസ്സേവ വുത്തത്താ സദ്ധിവിഹാരികാദീഹിപി അഭിവാദനാദിം കാതും ന വട്ടതി. ‘‘മാ മം ഗാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛഥാ’’തി വുത്തേ അനാപുച്ഛാപി ഗാമം പവിസിതും വട്ടതി.

യോ യോ വുഡ്ഢോതി പാരിവാസികേസു ഭിക്ഖൂസു യോ യോ വുഡ്ഢോ. നവകതരസ്സ സാദിതുന്തി പാരിവാസികനവകതരസ്സ അഭിവാദനാദിം സാദിതും. ‘‘പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ കരിയമാനേ’’തി ഇദം പവാരണദിവസേസു സങ്ഘേ പവാരേന്തേ അനുപഗതഛിന്നവസ്സാദീഹി കരിയമാനം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥമ്പി സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥേവാതി സങ്ഘനവകട്ഠാനേയേവ. അത്തനോ പാളിയാ പവാരേതബ്ബന്തി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പത്തപാളിയാ പവാരേതബ്ബം, ന പന സബ്ബേസു പവാരിതേസൂതി അത്ഥോ.

ഓണോജനം ¶ നാമ വിസ്സജ്ജനം, തം പന പാരിവാസികേന പാപിതസ്സ അത്തനാ സമ്പടിച്ഛിതസ്സേവ പുനദിവസാദിഅത്ഥായ വിസ്സജ്ജനം കാതബ്ബം. അസമ്പടിച്ഛിത്വാ ചേ വിസ്സജ്ജേതി, ന ലഭതീതി ¶ വുത്തം. യദി പന ന ഗണ്ഹാതി ന വിസ്സജ്ജേതീതി യദി പുരിമദിവസേ അത്തനോ ന ഗണ്ഹാതി, ഗഹേത്വാ ച ന വിസ്സജ്ജേതി.

ചതുസ്സാലഭത്തന്തി ഭോജനസാലായ പടിപാടിയാ ദീയമാനം ഭത്തം. ഹത്ഥപാസേ ഠിതേനാതി ദായകസ്സ ഹത്ഥപാസേ ഠിതേന, പടിഗ്ഗഹണരുഹനട്ഠാനേതി അധിപ്പായോ. മഹാപേളഭത്തേപീതി മഹന്തേസു ഭത്തപച്ഛിആദിഭാജനേസു ഠപേത്വാ ദീയമാനഭത്തേസുപി. ഇതോ പരമ്പി പാരിവാസികവത്തം പാളിയം (ചൂളവ. ൭൫) ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പന അട്ഠകഥായം ആഗതനയേനേവ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, തസ്മാ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യട്ഠാനേയേവ കഥയിസ്സാമ.

‘‘ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി ഏത്ഥ ദുബ്ബിധം സാമണേരം ദസ്സേതും ‘‘അഞ്ഞോ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ന ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതബ്ബാ’’തി ഏത്ഥ ലദ്ധസമ്മുതികേന ആണത്തോപി ഗരുധമ്മേഹി അഞ്ഞേഹി വാ ഓവദിതും ന ലഭതീതി ആഹ ‘‘പടിബലസ്സ വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഭാരോ കാതബ്ബോ’’തി. ആഗതാ ഭിക്ഖുനിയോ വത്തബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സവചനീയന്തി സദോസം. ജേട്ഠകട്ഠാനം ന കാതബ്ബന്തി പധാനട്ഠാനം ന കാതബ്ബം. കിം തന്തി ആഹ ‘‘പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേനാ’’തിആദി.

രജേഹി ഹതാ ഉപഹതാ ഭൂമി ഏതിസ്സാതി രജോഹതഭൂമി, രജോകിണ്ണഭൂമീതി അത്ഥോ. പച്ചയന്തി വസ്സാവാസികലാഭം സന്ധായ വുത്തം. ഏകപസ്സേ ഠത്വാതി പാളിം വിഹായ ഭിക്ഖൂനം പച്ഛതോ ഠത്വാ. സേനാസനം ന ലഭതീതി സേയ്യപരിയന്തഭാഗിതായ വസ്സഗ്ഗേന ഗണ്ഹിതും ന ലഭതി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. ‘‘ആഗന്തുകേന ആരോചേതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബ’’ന്തി അവിസേസേന വുത്തത്താ സചേ ദ്വേ പാരിവാസികാ ഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, ഉഭോഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ആരോചേതബ്ബം. യഥാ ബഹി ദിസ്വാ ആരോചിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ വിഹാരം ആഗതേന പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥി, ഏവം അഞ്ഞവിഹാരം ഗതേനപി തത്ഥ പുബ്ബേ ആരോചിതസ്സ പുന ആരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി വദന്തി. അവിസേസേനാതി പാരിവാസികസ്സ ച ഉക്ഖിത്തകസ്സ ച അവിസേസേന.

ഓബദ്ധന്തി പലിബുദ്ധം. സഹവാസോതി വുത്തപ്പകാരേ ഛന്നേ ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം സയനമേവ അധിപ്പേതം, ന സേസഇരിയാപഥകപ്പനം. സേസമേത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

പാപിട്ഠതരാതി ¶ പാരാജികാപത്തീതി ഉക്കംസവസേന വുത്തം. സഞ്ചരിത്താദിപണ്ണത്തിവജ്ജതോ പന സുക്കവിസ്സട്ഠാദികാ ലോകവജ്ജാവ. തത്ഥപി സങ്ഘഭേദാദികാ പാപിട്ഠതരാ ഏവ. കമ്മന്തി പാരിവാസികകമ്മവാചാതി ഏതേന ‘‘കമ്മഭൂതാ വാചാ കമ്മവാചാ’’തി കമ്മവാചാസദ്ദസ്സ അത്ഥോപി സിദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ. സവചനീയന്തി ഏത്ഥ സ-സദ്ദോ ‘‘സന്തി’’അത്ഥം വദതി, അത്തനോ വചനേന അത്തനോ പവത്തനകമ്മന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ‘‘മാ പക്കമാഹീ’’തി വാ ‘‘ഏഹി വിനയധരാനം സമ്മുഖീഭാവ’’ന്തി വാ ഏവം അത്തനോ ആണായ പവത്തനകകമ്മം ന കാതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. ഏവഞ്ഹി കേനചി സവചനീയേ കതേ അനാദരേന അതിക്കമിതും ന വട്ടതി, ബുദ്ധസ്സ സങ്ഘസ്സ ആണാ അതിക്കന്താ നാമ ഹോതി. രജോഹതഭൂമീതി പണ്ണസാലാവിസേസനം. പച്ചയന്തി വസ്സാവാസികചീവരം. സേനാസനം ന ലഭതീതി വസ്സഗ്ഗേന ന ലഭതി. അപണ്ണകപടിപദാതി അവിരദ്ധപടിപദാ. സചേ വായമന്തോപീതി ഏത്ഥ അവിസയഭാവം ഞത്വാ അവായമന്തോപി സങ്ഗയ്ഹതി. അവിസേസേനാതി പാരിവാസികുക്ഖിത്തകാനം സാമഞ്ഞേന. പഞ്ചവണ്ണഛദനബന്ധനട്ഠാനേസൂതി പഞ്ചപ്പകാരഛദനേഹി ഛന്നട്ഠാനേസു. ഓബദ്ധന്തി ഉട്ഠാനാദിബ്യാപാരപടിബദ്ധം, പീളിതന്തി അത്ഥോ. മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാതി ഏത്ഥ വാസദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ. തേന തട്ടികാചമ്മഖണ്ഡാദീസു ദീഘാസനേസുപി നിസീദിതും ന വട്ടതീതി ദീപിതം ഹോതി. ന വത്തഭേദദുക്കടന്തി വുഡ്ഢതരസ്സ ¶ ജാനന്തസ്സപി വത്തഭേദേ ദുക്കടം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. വത്തം നിക്ഖിപാപേത്വാതി ഇദമ്പി പരിവാസാദിമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സേസകമ്മാനി.

‘‘സേനാസനം ന ലഭതി സേയ്യപരിയന്തഭാഗിതായ. ഉദ്ദേസാദീനി ദാതുമ്പി ന ലഭതീതി വദന്തി. ‘തദഹുപസമ്പന്നേപി പകതത്തേ’തി വചനതോ അനുപസമ്പന്നേഹി വസിതും വട്ടതി. സമവസ്സാതി ഏതേന അപച്ഛാ അപുരിമം നിപജ്ജനേ ദ്വിന്നമ്പി വത്തഭേദാപത്തിഭാവം ദീപേതി. അത്തനോ അത്തനോ നവകതരന്തി പാരിവാസികാദിനവകതരം. പഠമം സങ്ഘമജ്ഝേ പരിവാസം ഗഹേത്വാ നിക്ഖിത്തവത്തേന പുന ഏകസ്സപി സന്തികേ സമാദിയിതും നിക്ഖിപിതുഞ്ച വട്ടതി, മാനത്തേ പന നിക്ഖിപിതും വട്ടതി. ഊനേഗണേചരണദോസത്താ ന ഗഹേതുന്തി ഏകേ. പഠമം ആദിന്നവത്തം ഏകസ്സ സന്തികേ യഥാ നിക്ഖിപിതും വട്ടതി, തഥാ സമാദിയിതുമ്പി വട്ടതീതി പോരാണഗണ്ഠിപദേ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൭൬) വുത്തന്തി.

ഇദം ഏത്ഥ യം വത്തം ‘‘ചതുനവുതിപാരിവാസികവത്ത’’ന്തി പാരിവാസികക്ഖന്ധകപാളിയം (ചൂളവ. ൭൫) ആഗതം, സമന്തപാസാദികായമ്പി ഏത്തകായ പാളിയാ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫-൮൪) വണ്ണനം വത്വാ ‘‘പാരിവാസികവത്തകഥാ നിട്ഠിതാ’’തി ആഹ. ഇമസ്മിം വിനയസങ്ഗഹപകരണേ ¶ (വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. ൨൪൮) പന ‘‘ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’’ന്തി ഇമസ്സാനന്തരം ‘‘പാരിവാസികചതുത്ഥോ ചേ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദീനി അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സാദിതബ്ബ’’ന്തിആദീനി പഠമം പഞ്ഞത്തപദാനി ഗഹേത്വാ തേസം പദാനം സംവണ്ണനം കത്വാ ‘‘ഇദം പാരിവാസികവത്ത’’ന്തി അഞ്ഞഥാ അനുക്കമോ വുത്തോ, സോ പാളിയാ ച അട്ഠകഥായ ച ന സമേതി. ആചരിയസ്സ പന അയമധിപ്പായോ സിയാ – ‘‘പാരിവാസികചതുത്ഥോ ചേ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദീനി പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം സമാദിയിതബ്ബാനി ന ഹോന്തി ¶ , അഥ ഖോ കമ്മകാരകാനം ഭിക്ഖൂനം കത്തബ്ബാകത്തബ്ബകമ്മദസ്സനമേതം, തസ്മാ പാരിവാസികവത്തേ ന പവേസേതബ്ബം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സാദിതബ്ബ’’ന്തിആദീനി പന പാരിവാസികഭിക്ഖൂനം സമ്മാവത്തിതബ്ബവത്താനിയേവ ഹോന്തി, തസ്മാ ഇമാനിയേവ പാരിവാസികവത്തേ പവേസേതബ്ബാനീതി. അമ്ഹേഹി പന പാളിഅട്ഠകഥാടീകാസു ആഗതാനുക്കമേന പഠമം പഞ്ഞത്തവത്താനം അത്ഥം പഠമം ദസ്സേത്വാ പച്ഛാ പഞ്ഞത്തപദാനം അത്ഥോ പച്ഛാ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ദ്വത്തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൩. കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥാ

൨൪൯. ഏവം ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥം കഥേത്വാ ഇദാനി കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥം കഥേതും ‘‘കമ്മാകമ്മന്തി ഏത്ഥ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന കരീയതേ തന്തി കമ്മം, അപലോകനാദിചതുബ്ബിധവിനയകമ്മം. ഇതരസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ. അ-കാരോ വുദ്ധിഅത്ഥോ, ന വുദ്ധിപ്പത്തം കമ്മം അകമ്മം. കമ്മഞ്ച അകമ്മഞ്ച കമ്മാകമ്മം വജ്ജാവജ്ജം വിയ, ഫലാഫലം വിയ ച. തത്ഥ ച കമ്മന്തി അപലോകനകമ്മഞത്തികമ്മദ്വയം. അകമ്മന്തി ഞത്തിദുതിയകമ്മഞത്തിചതഉത്ഥകമ്മദ്വയം. അഥ വാ കമ്മന്തി ചതൂസുപി ഏതേസു ലഹുകകമ്മം. അകമ്മന്തി ഗരുകകമ്മം. കമ്മാകമ്മന്തി ഏത്ഥ പന വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥ പനാതി പക്ഖന്തരത്ഥേ നിപാതോ ¶ , ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥാപക്ഖതോ അഞ്ഞോ കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥാപക്ഖോ വേദിതബ്ബോതി വാ മയാ വുച്ചതേതി വാ അത്ഥോ.

ചത്താരി ¶ കമ്മാനീതി ഏത്ഥ ചത്താരീതി പരിച്ഛേദനിദസ്സനം. തേന വിനയകമ്മാനി നാമ ചത്താരി ഏവ ഹോന്തി, ന ഇതോ ഊനാധികാനീതി ദസ്സേതി. കമ്മാനീതി പരിച്ഛിന്നകമ്മനിദസ്സനം. അപലോകനകമ്മന്തിആദീനി പരിച്ഛിന്നകമ്മാനം ഉദ്ദേസകഥനം. തത്ഥ അപലോകീയതേ ആയാചീയതേ അപലോകനം, അപപുബ്ബലോകധാതു ആയാചനത്ഥേ, യുപച്ചയോ ഭാവത്ഥവാചകോ. അപലോകനവസേന കത്തബ്ബം കമ്മം അപലോകനകമ്മം, സീമട്ഠകസങ്ഘം അപലോകേത്വാ സങ്ഘാനുമതിയാ കത്തബ്ബം കമ്മം. ഞാപനാ ഞത്തി, സങ്ഘസ്സ ജാനാപനാതി അത്ഥോ. ഞത്തിയാ കത്തബ്ബം കമ്മം ഞത്തികമ്മം, അനുസ്സാവനം അകത്വാ സുദ്ധഞത്തിയായേവ കത്തബ്ബകമ്മം. ദ്വിന്നം പൂരണീ ദുതിയാ, ഞത്തി ദുതിയാ ഏതസ്സ കമ്മസ്സാതി ഞത്തിദുതിയം, ഞത്തിദുതിയഞ്ച തം കമ്മഞ്ചാതി ഞത്തിദുതിയകമ്മം, ഏകായ ഞത്തിയാ ഏകായ അനുസ്സാവനായ കത്തബ്ബകമ്മം. ചതുന്നം പൂരണീ ചതുത്ഥീ, ഞത്തി ചതുത്ഥീ ഏതസ്സ കമ്മസ്സാതി ഞത്തിചതുത്ഥം, ഞത്തിചതുത്ഥഞ്ച തം കമ്മഞ്ചാതി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം, ഏകായ ഞത്തിയാ തീഹി അനുസ്സാവനാഹി കത്തബ്ബകമ്മം. തേന വക്ഖതി ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാ’’തിആദി.

ഏവം ചത്താരി കമ്മാനി ഉദ്ദിസിത്വാ പരിവാരേ (പരി. ൪൮൨ ആദയോ) കമ്മവഗ്ഗേ ആഗതനയേനേവ തേസം ചതുന്നം കമ്മാനം വിപത്തികാരണാനി പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജേതും ‘‘ഇമാനി ചത്താരി കമ്മാനി കതിഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തി? പഞ്ചഹാകാരേഹി വിപജ്ജന്തീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വത്ഥുതോതി വിനയകമ്മസ്സ കാരണഭൂതവത്ഥുതോ. ഞത്തിതോ അനുസ്സാവനതോതി ദ്വേപി കമ്മവാചായമേവ. സീമതോതി കമ്മകരണട്ഠാനഭൂതബദ്ധസീമതോ. പരിസതോതി കമ്മപ്പത്തഛന്ദാരഹഭൂതകാരകസങ്ഘതോ. താനിയേവ ഹി പഞ്ച സബ്ബേസം വിനയകമ്മാനം വിപത്തികാരണാനി ഹോന്തി.

തതോ ¶ തം കമ്മവിപത്തികാരണഭൂതം വത്ഥും പാളിനയേന വിത്ഥാരേതും ‘‘സമ്മുഖാകരണീയം കമ്മം അസമ്മുഖാ കരോതി, വത്ഥുവിപന്നം അധമ്മകമ്മ’’ന്ത്യാദിമാഹ. തത്ഥ സമ്മുഖാകരണീയം പടിപുച്ഛാകരണീയം പടിഞ്ഞായകരണീയന്തി ഇമേസം തിണ്ണം അതഥാകരണേന, സതിവിനയോ അമൂള്ഹവിനയോ തസ്സപാപിയസികാ തജ്ജനീയകമ്മം നിയസകമ്മം പബ്ബാജനീയകമ്മം പടിസാരണീയകമ്മം ഉക്ഖേപനീയകമ്മം പരിവാസോ മൂലായപടികസ്സനാ മാനത്തം അബ്ഭാനം ഉപസമ്പദന്തി ¶ ഇമേസം തേരസകമ്മാനം അഞ്ഞകമ്മാരഹസ്സ അഞ്ഞകമ്മകരണേന, ഉപോസഥോ പവാരണാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം അദിവസേ കരണേന, പണ്ഡകോ ഥേയ്യസംവാസകോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ തിരച്ഛാനഗതോ മാതുഘാതകോ പിതുഘാതകോ അരഹന്തഘാതകോ ലോഹിതുപ്പാദകോ സങ്ഘഭേദകോ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ ഊനവീസതിവസ്സോ അന്തിമവത്ഥുഅജ്ഝാപന്നപുബ്ബോതി ഇമേസം തേരസന്നം പുഗ്ഗലാനം ഉപസമ്പദാകമ്മകരണേന ഇതി ഇമാനി ഏകതിംസ കമ്മാനി വത്ഥുവിപന്നം അധമ്മകമ്മം ഹോതി. ഞത്തിതോ പഞ്ച, അനുസ്സാവനതോ പഞ്ചാതി ഇമാനി ദസ കാരണാനി അന്തോകമ്മവാചായമേവ ലഭന്തി, സീമതോ ഏകാദസ കാരണാനി സീമാസമ്മുതിവസേന ലഭന്തി, പരിസതോ ദ്വാദസ കാരണാനി ചതുവഗ്ഗപഞ്ചവഗ്ഗദസവഗ്ഗവീസതിവഗ്ഗസങ്ഖാതേസു ചതൂസു സങ്ഘേസു ഏകേകസ്മിം കമ്മപത്തഛന്ദാരഹസമ്മുഖീഭൂതസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം തിണ്ണം സങ്ഘാനം വസേന ലഭന്തീതി.

ഏവം കമ്മവിപത്തികാരണാനി ദസ്സേത്വാ പുന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘാദീസു സന്നിസിന്നാനം ഭിക്ഖൂനം വിസേസനാമം ദസ്സേതും ‘‘ചതുവഗ്ഗകരണേ കമ്മേ’’തിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൨൫൦. തതോ പരം ചതുന്നം കമ്മാനം ഠാനം സങ്ഖേപതോ ദസ്സേതും ‘‘അപലോകനകമ്മം കതി ഠാനാനി ഗച്ഛതീ’’തിആദിമാഹ. തമ്പി സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൨൫൧. തതോ ¶ താനിയേവ കമ്മാനി തേസു ഠാനേസു പവത്താനി വിത്ഥാരതോ പകാസേതുകാമോ ‘‘അയം താവ പാളിനയോ. അയം പനേത്ഥ ആദിതോ പട്ഠായ വിനിച്ഛയകഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്സം വിനിച്ഛയകഥായം ചതൂസു കമ്മേസു കതമം അപലോകനകമ്മം നാമാതി പുച്ഛായം തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമാ’’തിആദി. തത്ഥ സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാതി അവിപ്പവാസസങ്ഖാതമഹാസീമട്ഠകം സങ്ഘം സോധേത്വാ. ന ഹി ഖണ്ഡസീമായ സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ സോധേതബ്ബകിച്ചം അത്ഥി, അവിപ്പവാസസീമാസങ്ഖാതായ മഹാസീമായ പന വിത്ഥാരത്താ ബഹൂനം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനത്താ സമഗ്ഗഭാവത്ഥം സോധേതബ്ബം ഹോതി. ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാതി തിസ്സം സീമായം ചതുവഗ്ഗാദിഗണം പൂരേത്വാ ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഠിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി അഞ്ഞേസം ഹത്ഥപാസം അനാഗതാനം പകതത്തഭിക്ഖൂനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ചതുവഗ്ഗകരണേ കമ്മേ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ പകതത്താ കമ്മപ്പത്താ, അവസേസാ പകതത്താ ഛന്ദാരഹാ’’തി (പരി. ൪൯൭). സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാതി ഛന്ദസ്സ ആഹരിതത്താ ഹത്ഥപാസം ആഗതാപി അനാഗതാപി സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സമഗ്ഗായേവ ഹോന്തി, തസ്മാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ. തിക്ഖത്തും സാവേത്വാതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ’’തിആദിനാ കമ്മവാചം അഭണിത്വാ ¶ ‘‘രുച്ചതി സങ്ഘസ്സ. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി രുച്ചതി സങ്ഘസ്സാ’’തി തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബകമ്മം അപലോകനകമ്മം നാമാതി യോജനാ. വുത്തനയേനേവാതി അപലോകനകമ്മേ വുത്തനയേനേവ. ഇമിനാ ‘‘സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാ, ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ’’തി ഇദം ദ്വയം അതിദിസതി. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ ¶ തേസു ചതൂസു കമ്മേസു കിം അഞ്ഞകമ്മം ഇതരകമ്മവസേന കാതബ്ബന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘തത്ര’’ഇച്ചാദി. ഏവം ഹോതു, ഏവം സന്തേ അവിസേസേന സബ്ബമ്പി കമ്മം അഞ്ഞവസേന കത്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മം പനാ’’തിആദി. തത്ഥ പന-സദ്ദോ വിസേസത്ഥജോതകോ, ഞത്തിദുതിയകമ്മേ പന വിസേസോ അത്ഥീതി അത്ഥോ. ഇതോ പരാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനേവ. പടിക്ഖിത്തമേവ അട്ഠകഥായന്തി അജ്ഝാഹാരസമ്ബന്ധോ. യദി ഏവം അക്ഖരപരിഹീനാദീസു സന്തേസു കമ്മകോപോ സിയാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ അക്ഖരപരിഹീനന്തി ‘‘സുണാതു മേ’’തിആദീസു സു-കാര ണാ-കാര തു-കാരാദീനം ഭസ്സനം. പദപരിഹീനന്തി സുണാതൂതിആദീനം വിഭത്യന്തപദാനം ഭസ്സനം. ദുരുത്തപദം പന ഉപരി വക്ഖതി.

ഇദാനി പുനപ്പുനവചനേ പയോജനം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇദം അകുപ്പകമ്മേ ദള്ഹികമ്മം ഹോതി, കുപ്പകമ്മേ കമ്മം ഹുത്വാ തിട്ഠതീ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഇദന്തി ഇദം പുനപ്പുനം വുത്തകമ്മം. അകുപ്പകമ്മേതി അകുപ്പേ ഠാനാരഹേ പുരേകതകമ്മേ. ദള്ഹികമ്മം ഹോതീതി ഥിരതരകമ്മം ഹോതി ഏകായ രജ്ജുയാ ബന്ധിതബ്ബഭാരേ ദുതിയതതിയാദിരജ്ജൂഹി ബന്ധനം വിയ. കുപ്പകമ്മേതി അക്ഖരപരിഹീനാദിവസേന കുപ്പേ അട്ഠാനാരഹേ പുരേകതകമ്മേ. കമ്മം ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി പുനപ്പുനം വുത്തേ സതി തേസം അക്ഖരപരിഹീനാദീനം സോധിതത്താ പരിസുദ്ധകമ്മം ഹുത്വാ തിട്ഠതി. അകുപ്പകമ്മേ കുപ്പകമ്മേതി വാ ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. പുരേതരം കതകമ്മസ്മിം അകുപ്പകമ്മേ സതി പച്ഛാ ഇദം പുനപ്പുനം വുത്തകമ്മം ദള്ഹികമ്മം ഹോതി, പുരേകതകമ്മസ്മിം കുപ്പകമ്മേ സതി ഇദം പുനപ്പുനം വുത്തകമ്മം അകുപ്പം ഠാനാരഹം പരിസുദ്ധകമ്മം ഹുത്വാ തിട്ഠതീതി. ഇമം പാഠം നിസ്സായ ആചരിയവരാ ഏകപുഗ്ഗലമ്പി അനേകക്ഖത്തും ഉപസമ്പദകമ്മം കരോന്തി. കസ്മാ പന തേ ഭിക്ഖൂ ലജ്ജീപേസലബഹുസ്സുതസിക്ഖാകാമഭൂതാനം അത്തനോ ¶ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികേ സിക്ഖം ഗണ്ഹന്തീതി? ന തേ അത്തനോ ആചരിയുപജ്ഝായാനം സന്തികാ ലദ്ധസിക്ഖം പച്ചക്ഖായ അഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തി, അഥ ഖോ തായ ഏവ സദ്ധിം ദിഗുണതിഗുണം കരോന്തി. ഏവം സന്തേപി പുരിമസിക്ഖായ അസദ്ദഹന്തായേവ കരേയ്യും, നോ സദ്ദഹന്താതി? നോ അസദ്ദഹന്താ ¶ , സദ്ദഹന്താപി തേ ഭിക്ഖൂ പുനപ്പുനകരണേ യുത്തിതോപി ആഗമതോപി ആദീനവം അപസ്സന്താ ആനിസംസമേവ പസ്സന്താ കരോന്തീതി.

കഥം യുത്തിതോ ആനിസംസം പസ്സന്തി? യഥാ ഹി ലോകേ അഭിസിത്തമ്പി രാജാനം പുനപ്പുനാഭിസിഞ്ചനേ ആദീനവം ന പസ്സന്തി, അഥ ഖോ അഭിസേകാനുഭാവേന രാജിദ്ധിപ്പത്തതാദീഹി കാരണേഹി ആനിസംസമേവ പസ്സന്തി, യഥാ ച സാസനേ ചേതിയം വാ പടിമം വാ നിട്ഠിതസബ്ബകിച്ചം ‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തിആദീഹി ഭഗവതോ വചനേഹി അഭിസേകമങ്ഗലം കരോന്താപി പുനപ്പുനകരണേ ആദീനവം അപസ്സന്താ അതിരേകതരം മഹിദ്ധികതാമഹാനുഭാവതാദിആനിസംസമേവ പസ്സന്താ പുനപ്പുനം കരോന്തിയേവ, ഏവമേവ കതഉപസമ്പദകമ്മം ഭിക്ഖും പുനദേവ കമ്മവാചാഭണനേ ആദീനവം അപസ്സന്താ പുബ്ബേ കതകമ്മസ്മിം വത്ഥുആദീസു പഞ്ചസു അങ്ഗേസു ഏകസ്മിമ്പി അങ്ഗേ അപരിപുണ്ണേ സതി കമ്മകോപസമ്ഭവതോ ഇദാനി കതകമ്മേന പരിപുണ്ണഅങ്ഗേ സതി കമ്മസമ്പത്തിസമ്ഭവഞ്ച പുബ്ബേവ കമ്മസമ്പത്തിസമ്ഭവേപി ദള്ഹികമ്മഥിരതരസമ്ഭവഞ്ച ആനിസംസം പസ്സന്താ കരോന്തി. കഥം ആഗമതോ ആനിസംസം പസ്സന്തി? യഥാവുത്തപരിവാരട്ഠകഥാപാഠവിനയസങ്ഗഹപാഠേസു ദുരുത്തപദസ്സ സോധനത്ഥം പുനപ്പുനം വത്തബ്ബഭാവസ്സ ഉപലക്ഖണനയേന വചനതോ. സേസഞത്തിദോസഅനുസ്സാവനദോസാനഞ്ച വത്ഥുവിപത്തിസീമവിപത്തിപരിസവിപത്തിദോസാനഞ്ച സോധനം ദസ്സിതം ഹോതി. തേനേവ ച കാരണേന അയമ്പി പച്ഛിമപാഠോ ആചരിയേന വുത്തോ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ ¶ വുത്തോവ. ഇതി പുബ്ബേ കതകമ്മസ്സ കോപസമ്ഭവേപി ഇദാനി കതകമ്മേന സമ്പജ്ജനസങ്ഖാതം ആനിസംസം ആഗമതോ പസ്സന്തീതി ദട്ഠബ്ബം.

കേചി പന ആചരിയാ ഇമം ‘‘പുനപ്പുനം വത്തും വട്ടതീതി പാഠം തസ്മിംയേവ പഠമകമ്മകരണകാലേ ദുരുത്തസോധനത്ഥം വത്തബ്ബതം സന്ധായ വുത്തം, ന ചിരകാലേ’’തി വദന്തി, തദേതം വചനം നേവ അട്ഠകഥായം ആഗതം, ന ടീകാദീസു വിനിച്ഛിതം, തേസം മതിമത്തമേവ, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബം. അപിച തസ്മിം ഖണേ പുനപ്പുനം വചനതോപി അപരഭാഗേ വചനം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം. തസ്മിഞ്ഹി കാലേ പുനപ്പുനം ഭണനേ ഞത്തിദോസഅനുസ്സാവനദോസാനി പച്ഛിമഭണനേ സുട്ഠു ഭണന്തോ സോധേതും സക്കുണേയ്യ, ന വത്ഥുവിപത്തിസീമവിപത്തിപരിസവിപത്തിദോസാനി. തസ്മിഞ്ഹി ഖണേ തമേവ വത്ഥു, സാ ഏവ സീമാ, സാ ഏവ പരിസാ, തസ്മാ താനി പുനപ്പുനവചനേന സോധേതുമസക്കുണേയ്യാനി ഹോന്തി. അപരഭാഗേ കരോന്തോ പന പുബ്ബേ അപരിപുണ്ണവീസതിവസ്സഭാവേന വത്ഥുവിപത്തിഭൂതേപി ഇദാനി പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സത്താ വത്ഥുസമ്പത്തി ഹോതി, പുബ്ബേ സീമസങ്കരാദിഭാവേന സീമവിപത്തിസമ്ഭവേപി ഇദാനി തദഭാവത്ഥായ സുട്ഠു സോധിതത്താ സീമസമ്പത്തി ഹോതി, പുബ്ബേ വഗ്ഗകമ്മാദിവസേന ¶ പരിസവിപത്തിസമ്ഭവേപി ഇദാനി തദഭാവത്ഥായ സുട്ഠു സോധിതത്താ പരിസസമ്പത്തി ഹോതി, ഏവം പഞ്ച വിപത്തിയോ സോധേത്വാ പഞ്ച സമ്പത്തിയോ സമ്പാദേത്വാ കാതും സക്കുണേയ്യതോ പഠമകാലേ പുനപ്പുനം ഭണനതോപി അപരഭാഗേ ഭണനം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസന്തി വേദിതബ്ബം.

യദി ഏവം ഉപസമ്പദസിക്ഖായ ദഹരോ ഭവേയ്യാതി? ന ഭവേയ്യ. കസ്മാ? പോരാണസിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖിത്വാ തായ ഏവ പതിട്ഠിതത്താതി. ഏവം സന്തേപി പുരേകതകമ്മസ്സ സമ്പജ്ജനഭാവേന ¶ തിട്ഠന്തേ സതി തായ ഠിതത്താ അദഹരോ സിയാ. പുരിമകമ്മസ്സ അസമ്പജ്ജനഭാവേന ഇദാനി കതകമ്മേയേവ ഉപസമ്പദഭാവേന തിട്ഠന്തേ സതി കസ്മാ ദഹരോ ന ഭവേയ്യാതി? ഏവം സന്തേ ദഹരോ ഭവേയ്യ. ഏവം ദഹരോ സമാനോ പുരിമസിക്ഖായ വസ്സം ഗണേത്വാ യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനാദീനി സമ്പടിച്ഛന്തോ മഹാസാവജ്ജോ ഭവേയ്യാതി? ഏവം പുരിമസിക്ഖായ അട്ഠിതഭാവം പച്ഛിമസിക്ഖായ ഏവ ലദ്ധുപസമ്പദഭാവം തഥതോ ജാനന്തോ ഏവം കരോന്തോ സാവജ്ജോ ഹോതി, ഏവം പന അജാനന്തോ ‘‘പുരിമസിക്ഖായമേവ ഠിതോ’’തി മഞ്ഞിത്വാ ഏവം കരോന്തോ അനവജ്ജോതി വേദിതബ്ബോ. കഥം വിഞ്ഞായതീതി ചേ? ‘‘അനാപത്തി ഊനവീസതിവസ്സം പരിപുണ്ണസഞ്ഞീതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഉപസമ്പാദേന്തസ്സ അനാപത്തി, പുഗ്ഗലോ പന അനുപസമ്പന്നോവ ഹോതി. സചേ പന സോ ദസവസ്സച്ചയേന അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതി, തം ചേ മുഞ്ചിത്വാ ഗണോ പൂരതി, സൂപസമ്പന്നോ. സോപി ച യാവ ന ജാനാതി, താവസ്സ നേവ സഗ്ഗന്തരായോ, ന മോക്ഖന്തരായോ. ഞത്വാ പന പുന ഉപസമ്പജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി സമന്തപാസാദികായം (പാചി. അട്ഠ. ൪൦൬) ആഗതത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏവം വത്ഥുവിപന്നത്താ കമ്മകോപതോ അനുപസമ്പന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉപജ്ഝായോ ഭവിതും യുത്തകാലേ പുന ഉപസമ്പജ്ജനേന ഉപസമ്പന്നഭൂതഭാവസ്സ അട്ഠകഥായം ആഗതത്താ ഇമിനാ നയേന സീമവിപന്നപഅസവിപന്നഞത്തിവിപന്നഅനുസ്സാവനവിപന്നഭൂതത്താ കമ്മകോപതോ പുബ്ബേ അനുപസമ്പന്നഭൂതം പുഗ്ഗലമ്പി അപരഭാഗേ വുഡ്ഢിപ്പത്തികാലേപി പഞ്ച വിപത്തിദോസാനി സോധേത്വാ പുന ഉപസമ്പദകമ്മവാചാകരണേന ഉപസമ്പാദേതും വട്ടതി. സോപി പുഗ്ഗലോ പുബ്ബകമ്മകാലേ അനുപസമ്പന്നോ ഹുത്വാപി അപരകമ്മകാലേ ഉപസമ്പന്നോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏകച്ചേ പന ഭിക്ഖൂ പോരാണസിക്ഖം പച്ചക്ഖായ നവസിക്ഖമേവ ഗണ്ഹിംസു, തേ പന ഭിക്ഖൂ നവസിക്ഖാവസേന ദഹരാവ ഭവന്തി, ഏവം ¶ കരണഞ്ച അതിവിയ ഗുണവിസിട്ഠം അത്തനോ നവകതരം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ പയിരുപാസിതുകാമോ തം പുഗ്ഗലം അത്തനാ വുഡ്ഢതരം കാതുകാമോ അത്താനം ദഹരം കാതുകാമോ ഹുത്വാ ധമ്മഗാരവേന കരോന്തോ യുത്തോ ഭവേയ്യ. അഥ പന സിക്ഖാസമ്പന്നം ¶ കത്തുകാമോ ഏവം കരേയ്യ, സിക്ഖാ നാമ പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതേ സതി സമ്പജ്ജതി, സീലവിസുദ്ധിയേവ കാരണം ഹോതി, തസ്മാ യദി പുരിമസിക്ഖാ അട്ഠിതാ ഭവേയ്യ, പച്ചക്ഖാനകിച്ചം നത്ഥി, സയമേവ പതിതാ ഹോതി. പുരിമസിക്ഖായ ഠിതായ സതി വിബ്ഭമിതുകാമോയേവ പച്ചക്ഖാനം കരേയ്യ, ന ഭിക്ഖുഭവിതുകാമോ, സോ പന ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമേവ പരിസുദ്ധം കരേയ്യ, തസ്മാ പോരാണസിക്ഖായ പച്ചക്ഖാനം അയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. തതോ പോരാണസിക്ഖം പച്ചക്ഖായ നവസിക്ഖാഗഹണതോ പുനപ്പുനം കരണംയേവ യുത്തതരം ദിസ്സതി. കസ്മാ? പോരാണസിക്ഖം പച്ചക്ഖായ നവസിക്ഖാഗഹണേ പുരിമകമ്മം അസമ്പജ്ജിത്വാ പച്ഛിമകമ്മസമ്പജ്ജനേ സതി കിഞ്ചാപി പുരിമസിക്ഖാ നത്ഥി, യാ പച്ചക്ഖാതബ്ബാ, തഥാപി നവസിക്ഖായ സമ്പജ്ജിതത്താ ദോസോ നത്ഥി, ദഹരഭാവം പത്തോപി യുത്തരൂപോയേവ.

യദി പുരിമകമ്മമ്പി പച്ഛിമകമ്മമ്പി സമ്പജ്ജതിയേവ, ഏവം സതി പുരിമസിക്ഖായ പച്ചക്ഖാനം നിരത്ഥകം. പച്ഛിമസിക്ഖായ ഠിതോപി ദഹരഭാവം പത്തത്താ അയുത്തരൂപോ. യദി പന പുരിമകമ്മമേവ സമ്പജ്ജതി, ന പച്ഛിമകമ്മം, ഏവം സതി പുബ്ബേ ഠിതപോരാണസിക്ഖാപി പച്ചക്ഖാനേന പതിതാ. പച്ഛിമസിക്ഖാപി പച്ഛിമകമ്മസ്സ പഞ്ചന്നം വിപത്തീനം അഞ്ഞതരേന യോഗതോ ന സമ്പജ്ജതി, തസ്മാ പുരിമസിക്ഖായ ച പതിതത്താ പച്ഛിമസിക്ഖായ ച അലദ്ധത്താ ഉഭതോ ഭട്ഠത്താ അയുത്തോവ ഹോതി. പോരാണസിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ നവസിക്ഖാഗഹണേ പന സതി പുരിമകമ്മം സമ്പന്നം ഹുത്വാ പച്ഛിമകമ്മം അസമ്പന്നം ഹോന്തമ്പി പുരിമസിക്ഖായ പതിട്ഠിതോയേവ, പുരിമം അസമ്പന്നം ഹുത്വാ പച്ഛിമം സമ്പന്നമ്പി ¶ പച്ഛിമസിക്ഖായ ഠിതോ ഏവ. പുരിമപച്ഛിമകമ്മദ്വയമ്പി പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമ്പന്നമ്പി ദള്ഹികമ്മഥിരതരഭൂതായ പുരിമസിക്ഖായ ഠിതോയേവ സോ ഭിക്ഖു ഹോതി, തസ്മാ പുരിമസിക്ഖം പച്ചക്ഖായ നവസിക്ഖാഗഹണതോ പുരിമസിക്ഖം അപ്പച്ചക്ഖായ പുനപ്പുനം നവസിക്ഖാഗഹണം യുത്തതരം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇമം പന പുനപ്പുനം കരോന്താനം ആചരിയാനം വാദം അമനസികരോന്താ അഞ്ഞേ ആചരിയാ അനേകപ്പകാരം അനിച്ഛിതകഥം കഥേന്തി. കഥം? ഏകച്ചേ ഥേരാ ഏവം വദന്തി ‘‘കിം ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഏവം കരോന്താ പാരാജികപ്പത്തം ഭിക്ഖും പുന സിക്ഖായ പതിട്ഠാപേസ്സാമാതി മഞ്ഞന്തീ’’തി. തേ ഥേരാ പുനപ്പുനം കമ്മവാചം ഭണന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഇമിനാ കാരണേന ഏവം കരോന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏവമാഹംസു. ഏകച്ചേ പന ഥേരാ ‘‘കസ്മാ ഇമേ ഭിക്ഖൂ പുനപ്പുനം കരോന്തി, യഥാ നാമ അസനി ഏകവാരമേവ പതന്തീ സത്തേ ജീവിതക്ഖയം പാപേതി, ഏവമേവ ഭഗവതോ ആണാഭൂതാ കമ്മവാചാ ¶ ഏകവാരം ഭണമാനാ കമ്മം സിജ്ഝാപേതി, ന അനേകവാര’’ന്തി, തേപി ‘‘കമ്മസിജ്ഝനത്ഥായ പുനപ്പുനം ഭണന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏവമാഹംസു. ബഹവോ പന ഭിക്ഖൂ പുനപ്പുനം കരോന്തേ ദിസ്വാ ഏവം വദന്തി ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ ആചരിയുപജ്ഝായേഹി ദിന്നസിക്ഖം അസദ്ദഹന്താ ഏവം കരോന്തി, ആചരിയുപജ്ഝായഗുണാപരാധകാ ഏതേ സമണാ’’തി. തേ ‘‘പുബ്ബസിക്ഖം അസദ്ദഹിത്വാ പുനപ്പുനം കരോന്തീ’’തി മഞ്ഞന്താ ഏവമാഹംസു.

അപരേ പന ഥേരാ ‘‘പഠമം ഉപസമ്പദകമ്മവാചാഭണനകാലേയേവ പുനപ്പുനം വത്തബ്ബം, ന അപരഭാഗേ’’തി, തത്ഥ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. അഞ്ഞേ ഏവമാഹംസു ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായമേവ പുനപ്പുനം വത്തബ്ബന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, ന ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേ, അഥ ച പനിമേ ഭിക്ഖൂ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മഭൂതായ ഉപസമ്പദകമ്മവാചായ പുനപ്പുനം കരോന്തി, ഏതം അട്ഠകഥായ ന സമേതീ’’തി, തം നീതത്ഥമേവ ഗഹേത്വാ ¶ വദിംസു. നേയ്യത്ഥതോ പന ഇമിനാ നയേന ചതൂസുപി കമ്മേസു പുനപ്പുനം കാതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. കമ്മസങ്കരമേവ ഹി ഞത്തിദുതിയകമ്മേ വിസേസതോ വദതി, പുനപ്പുനം വത്തബ്ബഭാവോ പന സബ്ബേസൂതി ദട്ഠബ്ബോ. തേനേവ ഹി ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവാചായ ഉപസമ്പന്നട്ഠാനേയേവ പുബ്ബേ അനുപസമ്പന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പച്ഛാ ഉപസമ്പജ്ജിതബ്ബഭാവോ അട്ഠകഥായം വുത്തോതി.

പടിപുച്ഛാകരണീയാദീസുപീതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന പടിംഞ്ഞായ കരണീയാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ പടിപുച്ഛായ കരണീയം അപ്പടിപുച്ഛാ കരോതീതി പുച്ഛിത്വാ ചോദേത്വാ സാരേത്വാ കാതബ്ബം അപുച്ഛിത്വാ അചോദേത്വാ അസാരേത്വാ കരോതി. പടിഞ്ഞായ കരണീയം അപ്പടിഞ്ഞായ കരോതീതി പടിഞ്ഞം ആരോപേത്വാ യഥാദിന്നായ പടിഞ്ഞായ കാതബ്ബം അപടിഞ്ഞായ പടിഞ്ഞം അകരോന്തസ്സ വിലപന്തസ്സ ബലക്കാരേന കരോതി. സതിവിനയാരഹസ്സാതി ദബ്ബമല്ലപുത്തത്ഥേരസദിസസ്സ ഖീണാസവസ്സ. അമൂള്ഹവിനയാരഹസ്സാതി ഗഗ്ഗഭിക്ഖുസദിസസ്സ ഉമ്മത്തകസ്സ. തസ്സപാപിയസികകമ്മാരഹസ്സാതി ഉപവാളഭിക്ഖുസദിസസ്സ ഉസ്സന്നപാപസ്സ. തജ്ജനീയകമ്മാരഹസ്സാതി പണ്ഡകലോഹിതകഭിക്ഖുസദിസസ്സ ഭണ്ഡനകാരകസ്സ. നിയസകമ്മാരഹസ്സാതി സേയ്യസകഭിക്ഖുസദിസസ്സ അഭിണ്ഹാപത്തികസ്സ. പബ്ബാജനീയകമ്മാരഹസ്സാതി അസ്സജിപുനബ്ബസുകഭിക്ഖുസദിസസ്സ കുലദൂസകസ്സ. പടിസാരണീയകമ്മാരഹസ്സാതി സുധമ്മഭിക്ഖുസഅസസ്സ ഉപാസകേ ജാതിആദീഹി ദൂസേന്തസ്സ. ഉക്ഖേപനീയകമ്മാരഹസ്സാതി ഛന്നഭിക്ഖുസദിസസ്സ ആപത്തിം അപസ്സന്തസ്സ ആപത്തിം അദേസേന്തസ്സ അരിട്ഠഭിക്ഖുസദിസസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠിം അവിസ്സജ്ജേന്തസ്സ. പരിവാസാരഹസ്സാതി പടിച്ഛന്നസങ്ഘാദിസേസാപത്തികസ്സ. മൂലായപടികസ്സനാരഹസ്സാതി അന്തരാപത്തിം ¶ ആപന്നസ്സ. മാനത്താരഹന്തി അപ്പടിച്ഛന്നസങ്ഘാദിസേസാപത്തികം. അബ്ഭാനാരഹന്തി ചിണ്ണമാനത്തം ഭിക്ഖും. ഉപസമ്പാദേതീതി ഉപസമ്പദകമ്മം കരോതി.

അനുപോസഥേ ¶ ഉപോസഥം കരോതീതി അനുപോസഥദിവസേ ഉപോസഥം കരോതി. ഉപോസഥദിവസോ നാമ ഠപേത്വാ കത്തികമാസം അവസേസേസു ഏകാദസസു മാസേസു ഭിന്നസ്സ സങ്ഘസ്സ സാമഗ്ഗിദിവസോ ച യഥാവുത്താ ചാതുദ്ദസപന്നരസാ ച, ഏതം തിപ്പകാരമ്പി ഉപോസഥദിവസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ദിവസേ ഉപോസഥം കരോന്തോ അനുപോസഥേ ഉപോസഥം കരോതി നാമ. യത്ര ഹി പത്തചീവരാദിഅത്ഥായ അപ്പമത്തകേന കാരണേന വിവദന്താ ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ ഠപേന്തി, തത്ഥ തസ്മിം അധികരണേ വിനിച്ഛിതേ ‘‘സമഗ്ഗാ ജാതമ്ഹാ’’തി അന്തരാ സാമഗ്ഗീഉപോസഥം കാതും ന ലഭന്തി, കരോന്തേഹി അനുപോസഥേ ഉപോസഥോ കതോ നാമ ഹോതി.

അപ്പവാരണായ പവാരേതീതി അപ്പവാരണദിവസേ പവാരേതി. പവാരണദിവസോ നാമ ഏകസ്മിം കത്തികമാസേ ഭിന്നസ്സ സങ്ഘസ്സ സാമഗ്ഗിദിവസോ ച പച്ചുക്കഡ്ഢിത്വാ ഠപിതദിവസോ ച ദ്വേ ച പുണ്ണമാസിയോ, ഏതം ചതുബ്ബിധം പവാരണദിവസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ദിവസേ പവാരേന്തോ അപ്പവാരണായ പവാരേതി നാമ. ഇധാപി അപ്പമത്തകസ്സ വിവാദസ്സ വൂപസമേ സാമഗ്ഗീപവാരണം കാതും ന ലഭന്തി. കരോന്തേഹി അപ്പവാരണായ പവാരണാ കതാ ഹോതീതി അയം അട്ഠകഥാപാഠോ (പരി. അട്ഠ. ൪൮൩).

‘‘ഉമ്മത്തകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉമ്മത്തകസമ്മുതി ഉമ്മത്തകേന യാചിത്വാ കതേ അസമ്മുഖാപി ദാതും വട്ടതി, തത്ഥ നിസിന്നേപി ന കുപ്പതി നിയമാഭാവതോ. അസമ്മുഖാ കതേ പന ദോസാഭാവം ദസ്സേതും ‘അസമ്മുഖാ കതം സുകതം ഹോതീ’തി വുത്തം. ദൂതേന ഉപസമ്പദാ പന സമ്മുഖാ കാതും ന സക്കാ കമ്മവാചാനാനത്തസമ്ഭവതോ. പത്തനിക്കുജ്ജനാദയോ ഹത്ഥപാസതോ അപനീതമത്തേപി കാതും വട്ടന്തി. സങ്ഘസമ്മുഖതാതിആദീസു യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ, തേ ആഗതാ ഹോന്തി, ഛന്ദാരഹാനം ¶ ഛന്ദോ ആഹതോ ഹോതി, സമ്മുഖീഭൂതാ ന പടിക്കോസന്തി, അയം സങ്ഘസമ്മുഖതാ. യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന സങ്ഘോ കമ്മം കരോതി, അയം ധമ്മസമ്മുഖതാ വിനയസമ്മുഖതാ. തത്ഥ ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനം നാമ ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദാ ¶ ച. യസ്സ സങ്ഘോ കമ്മം കരോതി, തസ്സ സമ്മുഖാഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ. കത്തികമാസസ്സ പവാരണമാസത്താ ‘ഠപേത്വാ കത്തികമാസ’ന്തി വുത്തം. പച്ചുക്കഡ്ഢിത്വാ ഠപിതദിവസോ ചാതി കാളപക്ഖേ ചാതുദ്ദസിം പന്നരസിം വാ സന്ധായ വുത്തം. ദ്വേ പുണ്ണമാസിയോതി പഠമപച്ഛിമവസ്സൂപഗതാനം വസേന വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൮൩) ആഗതം.

‘‘ഠപിതഉപോസഥപവാരണാനം കത്തികമാസേ സാമഗ്ഗിയാ കതായ സാമഗ്ഗീപവാരണം മുഞ്ചിത്വാ ഉപോസഥം കാതും ന വട്ടതീതി ആഹ ‘ഠപേത്വാ കത്തികമാസ’ന്തി. സചേ പന തേസം നാനാസീമാസു മഹാപവാരണായ വിസും പവാരിതാനം കത്തികമാസബ്ഭന്തരേ സാമഗ്ഗീ ഹോതി, സാമഗ്ഗീഉപോസഥോ ഏവ തേഹി കാതബ്ബോ, ന പവാരണാ ഏകസ്മിം വസ്സേ കതപവാരണാനം പുന പവാരണായ അവിഹിതത്താ. സാമഗ്ഗീദിവസോ ഹോതീതി അനുപോസഥദിവസേ സാമഗ്ഗീകരണം സന്ധായ വുത്തം. സചേ പന ചാതുദ്ദസിയം പന്നരസിയം വാ സങ്ഘോ സാമഗ്ഗിം കരോതി, തദാ സാമഗ്ഗീഉപോസഥദിവസോ ന ഹോതി, ചാതുദ്ദസീപന്നരസീഉപോസഥോവ ഹോതി. ഉപരി പവാരണായപി ഏസേവ നയോ. പച്ചുക്കഡ്ഢിത്വാ ഠപിതദിവസോ ചാതി ഭണ്ഡനകാരകേഹി ഉപദ്ദുതാ വാ കേനചിദേവ കരണീയേന പവാരണസങ്ഗഹം വാ കത്വാ ഠപിതോ കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീദിവസോ ച. ദ്വേ ച പുണ്ണമാസിയോതി പുബ്ബകത്തികപുണ്ണമാ പച്ഛിമകത്തികപുണ്ണമാ ചാതി ദ്വേ പുണ്ണമാസിയോ. ഏതം ¶ ചതുബ്ബിധന്തി പുണ്ണമാസിദ്വയേന സദ്ധിം സാമഗ്ഗീപവാരണം ചാതുദ്ദസീപവാരണഞ്ച സമ്പിണ്ഡേത്വാ, ഇദഞ്ച പകതിചാരിത്തവസേന വുത്തം. തഥാരൂപപച്ചയേ പന സതി ഉഭിന്നം പുണ്ണമാസീനം പുരിമാ ദ്വേ ചാതുദ്ദസിയോ, കാളപക്ഖചാതുദ്ദസിയാ അനന്തരാ പന്നരസീപീതി ഇമേപി തയോ ദിവസാ പവാരണാദിവസാ ഏവാതി ഇമം സത്തവിധമ്പി പവാരണാദിവസം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം ദിവസേ പവാരേതും ന വട്ടതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പരിവാര ൨.൪൮൩) ആഗതം.

ഏവം വത്ഥുവിപത്തിവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഞത്തിവിപത്തിവിനിച്ഛയം അനുസ്സാവനവിപത്തിവിനിച്ഛയഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘ഞത്തിതോ വിപത്തിയം പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പഞ്ചമഞത്തിവിപത്തിയം ‘‘പച്ഛാ വാ ഞത്തിം ഠപേതീ’’തി ഏതസ്സ സംവണ്ണനായം അനുസ്സാവനകമ്മം കത്വാതി പഠമം അനുസ്സാവനം സാവേത്വാ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി അനുസ്സാവനാനന്തരമേവ സകലം ഞത്തിം വത്വാ, പരിയോസാനേ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്വാതി അധിപ്പായോ.

൨൫൨. ചതുത്ഥഅനുസ്സാവനവിപത്തിസംവണ്ണനായം ¶ ‘‘യ്വായന്തി ബ്യഞ്ജനപ്പഭേദോ അധിപ്പേതോ. ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോതി ഏത്ഥ ദസധാ ദസവിധേന ബ്യഞ്ജനാനം പഭേദോതി യോജേതബ്ബം. കേനായം പഭേദോതി ആഹ ‘ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ’തി. യഥാധിപ്പേതത്ഥബ്യഞ്ജനതോ ബ്യഞ്ജനസങ്ഖാതാനം അക്ഖരാനം ജനികാ ബുദ്ധി ബ്യഞ്ജനബുദ്ധി, തായ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ, അക്ഖരസമുട്ഠാപകചിത്തഭേദേനേവാതി അത്ഥോ. യം വാ സംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി, ഇദമ്പി ഗരുകന്തി യോജനാ’’തി വിമതിവിനോദനിയം വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൮൫) പന ‘‘ഠാനകരണാനി സിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബമക്ഖരം സിഥിലം, താനിയേവ ധനിതാനി അസിഥിലാനി കത്വാ ഉച്ചാരേതബ്ബമക്ഖരം ധനിതം. ദ്വിമത്തകാലം ദീഘം, ഏകമത്തകാലം രസ്സം. ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോതി ഏവം സിഥിലാദിവസേന ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ അക്ഖരുപ്പാദകചിത്തസ്സ ദസപ്പകാരേന ¶ പഭേദോ. സബ്ബാനി ഹി അക്ഖരാനി ചിത്തസമുട്ഠാനാനി യഥാധിപ്പേതത്ഥബ്യഞ്ജനതോ ബ്യഞ്ജനാനി ച. സംയോഗോ പരോ ഏതസ്മാതി സംയോഗപരോ. ന സംയോഗപരോ അസംയോഗപരോ ‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതഥേരസ്സ യസ്സ ന ഖമതീ’തി ഏത്ഥ ത-കാര ന-കാരസഹിതാരോ അസംയോഗപരോ. കരണാനീതി കണ്ഠാദീനി’’ ഇതി ഏത്തകം വുത്തം.

പുന വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പരിവാര ൨.൪൮൫) ‘‘തത്ഥ ആയസ്മതോതിആദീസു സരാനന്തരിതാനി സ-കാര മ-കാരാദിബ്യഞ്ജനാനി ‘സംയോഗോ’തി വുച്ചന്തി. യോ സംയോഗോ പരോ യസ്സ അ-കാരാദിനോ, സോ സംയോഗപരോ നാമ. രസ്സന്തി അ-കാരാദിബ്യഞ്ജനരഹിതം പദം. അസംയോഗപരന്തി ‘യസ്സ ന ഖമതീ’തിആദീസു സ-കാര ന-കാരാദിബ്യഞ്ജനസഹിതം പദം സന്ധായ വുത്തം. ത-കാരസ്സ ഥ-കാരം അകത്വാ ‘സുണാതു മേ’തിആദിം അവത്വാ വഗ്ഗന്തരേ സിഥിലമേവ കത്വാ ‘സുണാടു മേ’തിആദിം വദന്തോപി ദുരുത്തം കരോതിയേവ ഠപേത്വാ അനുരൂപം ആദേസം. യഞ്ഹി ‘സച്ചികത്ഥപരമത്ഥേനാ’തി വത്തബ്ബേ ‘സച്ചികട്ഠപരമട്ഠേനാ’തി ച ‘അത്ഥകഥാ’തി ച വത്തബ്ബേ ‘അട്ഠകഥാ’തി ച തത്ഥ തത്ഥ വുച്ചതി, താദിസം പാളിഅട്ഠകഥാദീസു ദിട്ഠപയോഗം തദനുരൂപഞ്ച വത്തും വട്ടതി, തതോ അഞ്ഞം ന വട്ടതി. തേനാഹ ‘അനുക്കമാഗതം പവേണിം അവിനാസേന്തേനാ’തിആദി. ‘ദീഘേ വത്തബ്ബേ രസ്സ’ന്തിആദീസു ‘ഭിക്ഖൂന’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘ഭിക്ഖുന’ന്തി വാ ‘ബഹൂസൂ’തി വത്തബ്ബേ ‘ബഹുസൂ’തി വാ ‘നക്ഖമതീ’തി വത്തബ്ബേ ‘ന ഖമതീ’തി വാ ‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’തി വത്തബ്ബേ ‘ഉപസമ്പദാപേഖോ’തി വാ ഏവം അനുരൂപട്ഠാനേസു ഏവ ദീഘരസ്സാദിരസ്സദീഘാദിവസേന പരിവത്തേതും വട്ടതി, ന പന ‘നാഗോ’തി വത്തബ്ബേ ‘നഗോ’തി വാ ‘സങ്ഘോ’തി ¶ വത്തബ്ബേ ‘സഘോ’തി വാ ‘തിസ്സോ’തി വത്തബ്ബേ ‘തിസോ’തി വാ ‘യാചതീ’തി വത്തബ്ബേ ‘യാചന്തീ’തി വാ ഏവം അനനുരൂപട്ഠാനേസു വത്തും ¶ . സമ്ബന്ധം പന വവത്ഥാനഞ്ച സബ്ബഥാപി വട്ടതീതി ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ആഗതം. സേസാനി അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ സുട്ഠു സല്ലക്ഖേതബ്ബാനി.

൨൫൩. സീമവിപത്തിവിനിച്ഛയോ പന ഹേട്ഠാ സീമകഥായം സബ്ബേന കഥിതോ, തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബോ.

പരിസവിപത്തികഥായ ചതുവഗ്ഗകരണേതി ചതുവഗ്ഗേന സങ്ഘേന കത്തബ്ബേ. അനിസ്സാരിതാതി ഉപോസഥട്ഠപനാദിനാ വാ ലദ്ധിനാനാസംവാസകഭാവേന വാ ന ബഹികതാ. അട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘അപകതത്തസ്സാതി ഉക്ഖിത്തകസ്സ വാ യസ്സ വാ ഉപോസഥപവാരണാ ഠപിതാ ഹോന്തീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൨൫) വുത്തത്താ ഠപിതഉപോസഥപവാരണോ ഭിക്ഖു അപകതത്തോ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. പരിസുദ്ധസീലാതി പാരാജികം അനാപന്നാ അധിപ്പേതാ. പരിവാസാദികമ്മേസു പന ഗരുകട്ഠാപി അപകതത്താ ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം. അവസേസാ…പേ… ഛന്ദാരഹാവ ഹോന്തീതി ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതേ സന്ധായ വുത്തം, അവിജഹിത്വാ ഠിതാ പന ഛന്ദാരഹാ ന ഹോന്തി, തേപി ചതുവഗ്ഗാദിതോ അധികാ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാവ ഛന്ദാരഹാ ഹോന്തി, തസ്മാ സങ്ഘതോ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതേനേവ ഛന്ദോ വാ പാരിസുദ്ധി വാ ദാതബ്ബാ.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൮൮) പന ‘‘അനുക്ഖിത്താ പാരാജികം അനാപന്നാ ച പകതത്താതി ആഹ ‘പകതത്താ അനുക്ഖിത്താ’തിആദി. തത്ഥ അനിസ്സാരിതാതി പുരിമപദസ്സേവ വേവചനം. പരിസുദ്ധസീലാതി പാരാജികം അനാപന്നാ. ന തേസം ഛന്ദോ വാ പാരിസുദ്ധി വാ ഏതീതി തീസു ദ്വീസു വാ നിസിന്നേസു ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ ഛന്ദപാരിസുദ്ധി ആഹടാപി അനാഹടാവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ’’തി ആഗതോ. ഏവം പാളിയഞ്ച അട്ഠകഥായ ച ചതുന്നമ്പി കമ്മാനം സമ്പത്തി ച വിപത്തി ച ആഗതാ, ടീകാചരിയേഹി ച വിനിച്ഛിതാ, തസ്മാ ¶ അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ ചത്താരി കമ്മാനി കത്തബ്ബാനി, ന അവുത്തനയേന. വുത്തഞ്ഹി സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ; ൨.൪൩൧) –

‘‘ബുദ്ധേന ¶ ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ;

യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ;

സോ യേഹി തേസം മതിമച്ചജന്താ;

യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു.

‘‘തസ്മാ ഹി യം അട്ഠകഥാസു വുത്തം;

തം വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖം;

സബ്ബമ്പി സിക്ഖാസു സഗാരവാനം;

യസ്മാ പമാണം ഇധ പണ്ഡിതാന’’ന്തി.

ഇമസ്മിഞ്ഹി കമ്മവഗ്ഗേ അപലോകനാദീനം ചതുന്നം കമ്മാനം കരണട്ഠാനം ഏകാദസവിപത്തിസീമവിമുത്തം ബദ്ധസീമഭൂതംയേവ വുത്തം, ‘‘ഏകാദസഹി ആകാരേഹി സീമതോ കമ്മാനി വിപജ്ജന്തീ’’തി (പരി. ൪൮൬) വചനതോ ന അബദ്ധഉപചാരസീമഭൂതം. ന ഹി തത്ഥ ഏകാദസവിപത്തി അത്ഥി. അട്ഠകഥായമ്പി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) ‘‘അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മ’’ന്തി അപലോകനകമ്മസ്സാപി ബദ്ധസീമായമേവ കത്തബ്ബഭാവോ വുത്തോ, ന ഉപചാരസീമായം. ന ഹി തത്ഥ സീമട്ഠകസങ്ഘസോധനഞ്ച ഛന്ദാരഹാനഞ്ച അത്ഥി, അന്തോസീമം പവിട്ഠപവിട്ഠാനം സങ്ഘലാഭോ ദാതബ്ബോയേവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഞത്തികമ്മഭൂതം ഉപോസഥപവാരണാകമ്മം അബദ്ധസീമവിഹാരേപി കത്തബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഹന്താനം ആചരിയാനം വാദോപി ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മഭൂതം കഥിനദാനകമ്മം ഉപചാരസീമായമേവ കത്തബ്ബ’’ന്തി ഗണ്ഹന്താനം ആചരിയാനം വാദോപി പാളിവിരോധോ അട്ഠകഥാവിരോധോ ച ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. യമേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഉപോസഥപവാരണകഥാവണ്ണനായഞ്ച ¶ കഥിനകഥാവണ്ണനായഞ്ച വുത്തം, അത്ഥികേഹി തത്ഥ സുട്ഠു ഓലോകേത്വാ സംസയോ വിനോദേതബ്ബോ.

ഇദാനി സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ ലേഖകാരേഹി പരിചയവസേന സബ്ബഗന്ഥാനം ആദിമ്ഹി ലിഖിതം മഹാനമക്കാരപാഠം സരണഗമനസ്സ, കമ്മവാചായ ച ആരമ്ഭകാലേ മഹതാ ഉസ്സാഹേന ഭണന്തി, സോ പന പാഠോ നേവ സരണഗമനപരിയാപന്നോ, ന കമ്മവാചാപരിയാപന്നോ, നാപി കമ്മവാചായ പുബ്ബകരണപരിയാപന്നോ, തസ്മിം അഭണിതേപി ന സരണഗമനസ്സ വാ കമ്മവാചായ വാ ഹാനി അത്ഥി, ന ഭണിതേ വഡ്ഢി, തസ്മാ പകരണാചരിയാ സരണഗമനാരമ്ഭേപി കമ്മവാചാരമ്ഭേപി തസ്സ മഹാനമക്കാരപാഠസ്സ ¶ വണ്ണനം ന വദന്തി, വദന്തോ പന ‘‘ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ’’ ഇതി പദാനം അത്ഥോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസമന്തപാസാദികാസാരത്ഥദീപനീആദിപ്പകരണേസു ‘‘ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’ ഇതിപദാനം അത്ഥോ വിയ വിത്ഥാരേന വത്തബ്ബോ സിയാ, ഏവം സന്തേപി ഭഗവതോ യഥാഭൂതഗുണദീപനവസേന പവത്തത്താ സബ്ബേപി ആചരിയാ സബ്ബേസു ഗന്ഥാരമ്ഭേസു തിക്ഖത്തും മങ്ഗലത്ഥം ഭണന്തി. ഭണന്തേഹി ച പന ന-കാര മോ-കാരാദീനം ഠാനകരണാദിസമ്പദം അഹാപേന്തേന സിഥിലധനിതദീഘരസ്സാദിവിസേസം മനസി കരോന്തേന സമണസാരുപ്പേന പരിമണ്ഡലേന പദബ്യഞ്ജനേന ഭണിതബ്ബോ ഹോതി, ന അതിആയതകേന ഗീതസദ്ദസദിസേന സദ്ദേന. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ആയതകേന ഗീതസ്സരേന ധമ്മോ ഗായിതബ്ബോ, യോ ഗായേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൪൯).

‘‘ഏകമത്തോ ഭവേ രസ്സോ, ദ്വിമത്തോ ദീഘമുച്ചതേ;

തിമത്തോ തു പ്ലുതോ ഞേയ്യോ, ബ്യഞ്ജനഞ്ചഡ്ഢമത്തിക’’ന്തി. –

സദ്ദപ്പകരണാചരിയേഹി വുത്തം സദ്ദലക്ഖണം നിസ്സായ ന-കാരാദീസു രസ്സഭൂതേ അസരേ ഏകമത്തം, ന-ബ്യഞ്ജനേ അഡ്ഢമത്തം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ¶ ദിയഡ്ഢമത്തകാലം പമാണം കത്വാ ഉച്ചാരീയതേ. മോ-കാരാദീസു ദീഘഭൂതേ ഓ-കാരാദിസരേ ദ്വിമത്തം, മ-കാരാദിബ്യഞ്ജനേ അഡ്ഢമത്തം സമ്പിണ്ഡേത്വാ അഡ്ഢതേയ്യമത്താകാലം പമാണം കത്വാ ഉച്ചാരീയതേ, ന തതോ ഉദ്ധന്തി. നനു ‘‘പ്ലുതോ തിമത്തോ ഞേയ്യോ’’തി വുത്തന്തി? സച്ചം, സാ പന ദൂരതോ അവ്ഹായനാദീസുയേവ ലബ്ഭതി, നാഞ്ഞത്ഥ. വുത്തഞ്ഹി കാരികായം –

‘‘ദൂരതോ അവ്ഹാനേ ഗീതേ, തഥേവ രോദനേപി ച;

പ്ലുതാ തിമത്തികാ വുത്താ, സബ്ബേതേ നേത്ഥ ഗയ്ഹരേ’’തി. –

കിത്തകേന പന കാലേന ഏകമത്താ വിഞ്ഞേയ്യാതി? അക്ഖിനിമിസഉമ്മിസമത്തകാലേനാതി ആചരിയാ. ഏകേ പന ആചരിയാ ‘‘അങ്ഗുലിഫോടനകാലപ്പമാണേനാ’’തി വദന്തി. വുത്തഞ്ഹി ആചരിയധമ്മസേനാപതിത്ഥേരേന –

‘‘പമാണം ഏകമത്തസ്സ, നിമിസുമ്മിസതോബ്രവും;

അങ്ഗുലിഫോടകാലസ്സ, പമാണേനാപി അബ്രവു’’ന്തി.

ഏവം ¶ സദ്ദസത്ഥാചരിയേഹി വചനതോ സുദ്ധരസ്സസരട്ഠാനേ ഏകമത്താപമാണം, സബ്യഞ്ജനരസ്സസരട്ഠാനേ ദിയഡ്ഢമത്താപമാണം, സുദ്ധദീഘസരട്ഠാനേ ദ്വിമത്താപമാണം, സബ്യഞ്ജനദീഘസരട്ഠാനേ അഡ്ഢതേയ്യമത്താപമാണം കാലം സല്ലക്ഖേത്വാ ഉച്ചാരീയതേ.

ഇദാനി പന ഭിക്ഖൂ മഹാനമക്കാരഭണനേ ബലവഉസ്സാഹം കത്വാ ഭണന്താ രസ്സട്ഠാനേസു ദ്വിതിമത്താകാലം ദീഘട്ഠാനേസു ചതുപഞ്ചമത്താകാലം സരം പഠപേത്വാ ഭണന്തി, തദയുത്തം വിയ ദിസ്സതി. അപരേ പഠമവാരേ ഭണിത്വാ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തി പരിയോസാനപദം പത്വാപി തത്ഥ അട്ഠപേത്വാ പുന ‘‘നമോ തസ്സാ’’തി ഭണിത്വാ സ-കാരേ ഠപേത്വാ ഥോകം വിസ്സമിത്വാ ദുതിയവാരേ ‘‘ഭഗവതോ’’തി ഇദം ആദിം കത്വാ യാവ പരിയോസാനം ഭണിത്വാ ഠപേന്തി. തതിയവാരേ പന ആദിതോ പട്ഠായ പരിയോസാനേ ഠപേന്തി. ഏവം ഭണന്തഞ്ച ബഹൂ പസംസന്തി, ഏവം പന കാതബ്ബന്തി നേവ ¶ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം വിജ്ജതി. യഥാ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേ കരിയമാനേ തീണി അനുസ്സാവനാനി സദ്ദതോ ച അത്ഥതോ ച അഭിന്നാനി അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്കരവിരഹിതാനി കത്വാ ഭണിതബ്ബാനി, ഏവം മഹാനമക്കാരപാഠേ തിക്ഖത്തും ഭഞ്ഞമാനേ തയോ വാരാ സദ്ദതോ ച അത്ഥതോ ച അഭിന്നേ കത്വാ സങ്കരവിരഹിതേ കത്വാ ആദിതോ ആരഭിത്വാ പരിയോസാനേ ഠപേതബ്ബാ ഹോന്തീതി.

തത്രായമേകേഏവം വദന്തി – യഥാ നാമ ജവേന ഗച്ഛന്തസ്സ ഠാതബ്ബട്ഠാനം പത്വാപി സഹസാ ഠാതും ന സക്കോതി, ഏകപാദമത്തം ഗന്ത്വാ തിട്ഠതി, ഏവം ആദിതോ ഭണന്തസ്സ ബലവഉസ്സാഹത്താ പരിയോസാനേ പത്തേപി ഠപേതും ന സക്കോതി, ‘‘നമോ തസ്സാ’’തി ദ്വിപദമത്തം ഭണിത്വാ സക്കോതീതി. ഏവം സന്തേ ദുതിയതതിയവാരേസു കസ്മാ സക്കോതീതി? തദാ പന ദുതിയവാരേ ഥോകം വിസ്സമിതത്താ ലദ്ധസ്സാസോ ഹുത്വാ സക്കോതീതി. ഏവം തേ ആയസ്മന്തോ സയമേവ അത്താനം വിഘാതം പാപേന്തി. ന ഹി ‘‘മഹാനമക്കാരം ഭണന്തേന പഠമവാരേ ബലവഉസ്സാഹേന ഭണിതബ്ബോ’’തി ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തോ, ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി വാ ഠപിതോ അത്ഥി. ഏവം സന്തേ യഥാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തേന യത്തകാ ഭിക്ഖൂ പാതിമോക്ഖം സുണന്തി, തേസം സവനപ്പമാണേന യാവ പരിയോസാനാ ഉദ്ദിസിതും അത്തനോ സരപ്പമാണം ഗഹേത്വാ പാതിമോക്ഖോ ഉദ്ദിസിതബ്ബോ, ഏവം കമ്മവാചം ഭണന്തേനപി സീമമണ്ഡലേ നിസിന്നഭിക്ഖൂനം സവനപ്പമാണേന യാവ പരിയോസാനാ അത്തനോ സരപ്പമാണം ഗഹേത്വാ ഭണിതബ്ബാതി.

അപരേ പന ആചരിയാ മോ-കാരാദീസു ഓ-കാരന്തപദേസു അഞ്ഞേസം പദാനം അതിരേകേന സരേന ദ്വത്തിക്ഖത്തും ¶ അനുകരണസദ്ദം അനുബന്ധാപയമാനാ ഭണന്തി, തേസം ആചരിയാനം താദിസം ഭണനം സുത്വാ പരിചയപ്പത്താ അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ വാ ഗഹട്ഠാ വാ അഞ്ഞേസം ¶ ആചരിയാനം കമ്മവാചം ന ഗരും കരോന്തി, തായ കമ്മവാചായ ഉപസമ്പദാ അലഭിതബ്ബാ വിയ മഞ്ഞന്തി, താദിസം പന ഭണനം തേസം ആചരിയാനം സിസ്സാനുസിസ്സാ ഏവ തഥാ ഭണന്തി, ന അഞ്ഞേ ആചരിയാ. തേ പന പോരാണാചരിയാനം സരസമ്പന്നാനം അനുകരണസദ്ദരഹിതമ്പി സഹിതം വിയ ഖായമാനം സുണന്താനം അതിമനോരഥം സദ്ദം സുത്വാ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജന്താ ഏവം കരോന്തി മഞ്ഞേ. ന ഹി വിനയേ വാ സദ്ദസത്ഥേസു വാ തഥാ ഭണിതബ്ബന്തി അത്ഥി, തസ്മാ വിചാരേതബ്ബമേതന്തി.

ബഹൂ പന ഭിക്ഖൂ ‘‘സിഥിലം ധനിതഞ്ച ദീഘരസ്സ’’ന്തിആദിനാ വിനയേ കഥിതവിനിച്ഛയഞ്ച ‘‘ഏത്ഥ പഞ്ചസു വഗ്ഗേസൂ’’തിആദിനാ സദ്ദസത്ഥേസു കതവിനിച്ഛയഞ്ച അജാനന്താ പിടകത്തയകോവിദാനം വിനയധരബഹുസ്സുതത്ഥേരാനം സന്തികാ അലദ്ധോപദേസാ ഹുത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഉപസമ്പദം കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനം വചനമേവ ഗഹേത്വാ ഹേയ്യോപാദേയ്യം അജാനന്താ പുബ്ബേ പരദേസതോ ആഗതാനം പുഞ്ഞവന്താനം സരസമ്പന്നാനം മഹാഥേരാനം അനോസരേന ഭണമാനാനം സരം സുത്വാ തേസം ഥേരവരാനം മതിം അപുച്ഛിത്വാവ യഥാദിട്ഠം യഥാസുതം ലിഖിത്വാ ഠപേന്താ അനുക്കമേന പണ്ഡിതേഹി ഹസിതബ്ബം അയുത്തം കഥം ദീപേന്താ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ ബ്യഗ്ഘിയാ സദ്ദസദിസം സദ്ദം കരോന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ സകുണിയാ സദ്ദസദിസം സദ്ദം കരോന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ തമ്ബുലകസടപാതം കരോന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ ദക്ഖിണതോ നമന്താ ഭണന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ വാമതോ നമന്താ ഭണന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ വിലാസം കുരുമാനാ ഭണന്തീ’’തിആദീനി വത്വാ തദേവ സദ്ദഹന്താ രുക്ഖമൂലഉമങ്ഗലേണാദീസു നിസീദിത്വാ തമേവ വചനം അനുസിക്ഖന്താ തദനുരൂപം കമ്മവാചം ഭണന്താ ‘‘അഹം കമ്മവാചാകുസലോ’’തി വത്വാ ബാലജനേ സഞ്ഞാപേത്വാ തേസം തേസം ഉപസമ്പദാപേക്ഖാനം കമ്മവാചം ഭണന്തി, ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആണം അതിക്കാമേന്തി, സാസനം ഓസക്കാപേന്തീതി ദട്ഠബ്ബാ.

അഥാപരേപി ¶ ഭിക്ഖൂ ഗാമകാവാസാദീസു വസന്താ പണ്ഡിതാനം സന്തികേ അപയിരുപാസമാനാ വത്ഥുസമ്പത്തിമ്പി വത്ഥുവിപത്തിമ്പി ഞത്തിഅനുസ്സാവനസീമപരിസസമ്പത്തിമ്പി വിപത്തിമ്പി തഥതോ അജാനന്താ ബഹവോ സിസ്സേ ഠപേത്വാ പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച കരോന്താ പരിസം വഡ്ഢാപേന്തി, തേപി ഭഗവതോ സാസനം ഓസക്കാപേന്തി, തസ്മാ ഭഗവതോ ആണം കരോന്തേഹി ലജ്ജീപേസലേഹി ബഹുസ്സുതേഹി സിക്ഖാകാമേഹി സപ്പുരിസഭിക്ഖൂഹി ഏവരൂപാനം ഭിക്ഖൂനം സഹായകേഹി ഉപത്ഥമ്ഭകേഹി ഏകസമ്ഭോഗസംവാസകരേഹി ന ഭവിതബ്ബം. ഇദാനി ഭിക്ഖൂ –

‘‘ച-കാരന്തം ¶ സ-കാരന്തം, ത-കാരന്തസമം വദേ;

ഞ-കാരന്തം ല-കാരന്തം, ന-കാരന്തസമം വദേ’’തി. –

ഇമം സിലോകം ഉപനിസ്സായ സരണഗമനേപി ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി പാഠം ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി പഠന്തി. കമ്മവാചായമ്പി ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ’’തിആദിപാഠം ‘‘പഠമം ഉപജ്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ’’തിആദിനാ പഠന്തി. ഏത്ഥ യുത്തിതോപി ആഗമതോപി കാരണം ചിന്തേതബ്ബം.

തത്രായം യുത്തിചിന്താ – ‘‘ച-കാരന്തം സ-കാരന്തം, ത-കാരന്തസമം വദേ’’തി ഏത്ഥ ച-കാരോ താലുജോ, ത-കാരോ ദന്തജോ, ഏവമേതേ അക്ഖരാ ഠാനതോപി അസമാനാ. ച-കാരോ ജിവ്ഹാമജ്ഝകരണോ, ത-കാരോ ജിവ്ഹഗ്ഗകരണോ, ഏവം കരണതോപി അസമാനാ. ച-കാരോ ദുതിയവഗ്ഗപരിയാപന്നോ, ത-കാരോ ചതുത്ഥവഗ്ഗപരിയാപന്നോ, ഏവം വഗ്ഗതോപി അസമാനാ. സംയോഗക്ഖരവസേന ന പുബ്ബക്ഖരാ സുതിം ലഭന്താ സരവിസേസം പാപുണന്തി, തേനേവ ച-കാരേന സദ്ദസത്ഥകാരാചരിയാ ‘‘സംയോഗേ പരേ രസ്സത്ത’’ന്തി ച ‘‘സംയോഗപുബ്ബാ ഏ-കാരോ-കാരാ രസ്സാഇവ വത്തബ്ബാ’’തി ച വദന്തി. ഏവം സന്തേ കഥം അസമാനട്ഠാനികേന അസമാനകരണേന അസമാനവഗ്ഗേന സംയോഗക്ഖരേന ലദ്ധസുതികാ അക്ഖരാ തതോ അഞ്ഞേന അസമാനട്ഠാനികേന അസമാനകരണേന അസമാനവഗ്ഗേന ¶ സംയോഗക്ഖരേന ലദ്ധസമാനസുതികാ ഭവേയ്യും. ന കേവലഞ്ച ഏതേ അക്ഖരാ അസമാനട്ഠാനികാ അസമാനകരണാ അസമാനവഗ്ഗാവ ഹോന്തി, അഥ ഖോ അനാസന്നട്ഠാനികാ അനാസന്നകരണാ അനാസന്നവഗ്ഗാ ച ഹോന്തി. യഥാ ച വീണം വാദേന്താനം ദൂരേ തന്തിസ്സരേന തതോ ദൂരേ തന്തിസ്സരോ അസമാനോ ഹോതി, ഏവം ദൂരട്ഠാനികേന അക്ഖരേന ദൂരകരണേന തതോ ദൂരട്ഠാനികോ ദൂരകരണോ സമാനസുതികോ കഥം ഭവേയ്യ, വഗ്ഗക്ഖരാനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം അസങ്കരവസേന അസമാനസുതിവസേന പവത്തനതോ ‘‘വഗ്ഗന്തം വാ വഗ്ഗേ’’തി സുത്തേ നിഗ്ഗഹിതസ്സ വഗ്ഗന്തകരണേ സതി അഞ്ഞവഗ്ഗസ്മിം പരേ അഞ്ഞവഗ്ഗന്തം ന പാപുണാതി, ‘‘വഗ്ഗേ ഘോസാഘോസാനം തതിയപഠമാ’’തി സുത്തേന ച അസദിസദ്വേഭാവകരണേ അഞ്ഞവഗ്ഗേ അഞ്ഞവഗ്ഗദ്വേഭാവോ ന ഹോതി.

യദി ച ച-കാരന്തക്ഖരോ ത-കാരന്തക്ഖരേന സമാനസുതികോ സിയാ, ഏവം സതി കിം ച-കാരന്തക്ഖരലേഖനേന സബ്ബത്ഥ ത-കാരന്തമേവ ലിഖേയ്യ, തഥാ പന അലിഖിത്വാ പയോഗാനുരൂപം പഠമക്ഖരസ്സ സദിസദ്വേഭാവട്ഠാനേ ‘‘കച്ചോ കച്ചായനോ’’തി, അസദിസദ്വേഭാവട്ഠാനേ ‘‘വച്ഛോ വച്ഛായനോ’’തി തതിയക്ഖരസ്സ സദിസദ്വേഭാവട്ഠാനേ ‘‘മജ്ജം സമ്മജ്ജ’’ന്തി, അസദിസദ്വേഭാവട്ഠാനേ ‘‘ഉപജ്ഝാ ¶ ഉപജ്ഝായോ’’തി സമാനട്ഠാനസമാനകരണസമാനവഗ്ഗക്ഖരാനമേവ ദ്വേഭാവോ ലിഖീയതി, നോ ഇതരേസം, തസ്മാ പയോഗാനുരൂപം ച-കാരന്ത ജ-കാരന്തട്ഠാനേസു സകവഗ്ഗസുതിവസേനേവ വത്തബ്ബം, ന അഞ്ഞവഗ്ഗസുതിവസേന. സ-കാരന്തേ പന സ-കാരസ്സ ത-കാരേന സമാനട്ഠാനികത്താ സമാനകരണത്താ ച വഗ്ഗഅവഗ്ഗവസേന ഭിന്നേപി അവഗ്ഗക്ഖരാനം വഗ്ഗക്ഖരേഹി സാധാരണത്താ ച അവഗ്ഗക്ഖരാനം വഗ്ഗക്ഖരാനം വിയ വിസും സുതിയാ അഭാവതോ ച സ-കാരന്തസ്സ ത-കാരന്തഭണനം യുത്തം സിയാ. സ-കാരോപി ഹി ദന്തജോ, ത-കാരോപി, സ-കാരോപി ജിവ്ഹഗ്ഗകരണോ, ത-കാരോപി ¶ , തസ്മാ സമാനട്ഠാനികാനം സമാനകരണാനം അക്ഖരാനം സമാനസുതിഭാവോ യുത്തോ. ഞ-കാരന്ത ല-കാരന്താനം ന-കാരന്തഭണനേപി ഇമിനാ നയേന ഞ-കാരന്ത ന-കാരന്താനം അസമാനസുതിഭാവോ ല-കാരന്ത ന-കാരന്താനം സമാനസുതിഭാവോ ദട്ഠബ്ബോതി. അയമേത്ഥ യുത്തിചിന്താ.

ആഗമചിന്താ പന ഏവം കാതബ്ബാ –

‘‘ച-കാരന്തം സ-കാരന്തം, ത-കാരന്തസമം വദേ;

ഞ-കാരന്തം ല-കാരന്തം, ന-കാരന്തസമം വദേ’’തി. –

അയം സിലോകോ കുതോ പഭവോ, കത്ഥ ആഗതോ, കേന കാരിതോതി? തത്ഥ കുതോ പഭവോതി ഭഗവന്തസ്മാ വാ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി വാ അട്ഠകഥാചരിയേഹി വാ പഭവോ. കത്ഥ ആഗതോതി വിനയേ വാ സുത്തന്തേ വാ അഭിധമ്മേ വാ പാളിയം വാ അട്ഠകഥായ വാ ടീകാദീസു വാ ആഗതോ. കേന കാരിതോതി നേത്തിനിരുത്തിപേടകോപദേസകച്ചായനപ്പകരണകാരകേന ആയസ്മതാ മഹാകച്ചായനത്ഥേരേന വാ മുഖമത്തദീപനികാരകേന വജിരബുദ്ധാചരിയേന വാ പദരൂപസിദ്ധികാരകേന ബുദ്ധപിയാചരിയേന വാ സദ്ദനീതിപ്പകരണകാരകേന അഗ്ഗവംസാചരിയേന വാ തദഞ്ഞസത്ഥകാരകേഹി മഹാഥേരേഹി വാ കാരിതോതി ഏവം ആഗമചിന്തായം സതി അയം സിലോകോ ഭഗവന്തസ്മാ പഭവോ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി വാ അട്ഠകഥാചരിയേഹി വാതി ന പഞ്ഞായതി. ‘‘വിനയേ വാ സുത്തന്തേ വാ അഭിധമ്മേ വാ പാളിയം വാ അട്ഠകഥായ വാ ടീകാസു വാ ആഗതോ’’തി ഹി ന സക്കാ വത്തും. കച്ചായനാചരിയാദീഹി സദ്ദസത്ഥകാരകേഹി ആചരിയേഹി കതോതിപി ന ദിസ്സതി. ഏവം സന്തേ അപ്പാടിഹീരകതം ഇദം വചനം ആപജ്ജതി.

ഏവം പന മയം ചിന്തയിമ്ഹാ – രാമഞ്ഞദേസേ കിര സകഭാസായം ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്താ ന സന്തി ¶ , തേനേവ രാമഞ്ഞദേസിയാ ഭിക്ഖൂ ¶ ‘‘സച്ച’’ഇതി ഇമം പാഠം വദന്താ ‘‘സത്ച’’ഇതി വദന്തി, ‘‘പഞ്ചങ്ഗ’’ഇതി പാഠം വദന്താ ‘‘പന്ചങ്ഗ’’ഇതി വദന്തി, തസ്മാ അത്തനോ വിസയേ അവിജ്ജമാനം ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്തം യഥാപാഠം വത്തുമസക്കോന്തേഹി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സകഭാസാനുരൂപതോ അയം സിലോകോ കാരിതോ ഭവിസ്സതീതി. ഏവം സന്തേപി മരമ്മഭാസായ ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്തപദാനം സുതിവിസേസവസേന വിസും പഞ്ഞായനതോ മരമ്മദേസിയാ ഭിക്ഖൂ തം സിലോകം അനുവത്തിത്വാ ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തി വാ ‘‘പഠമം ഉപത്ഝം ഗാഹാപേതബ്ബോ’’തി വാ ‘‘ഹേതുപത്ചയോ ആരമ്മണപത്ചയോ’’തി വാ വത്തും ന അരഹന്തി. രാമഞ്ഞദേസിയാപി സകഭാസായ വിസും അവിജ്ജമാനമ്പി ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്തപദം സകഭാസാകഥനകാലേയേവ ഭാസാനുരൂപം ത-കാരന്ത ന-കാരന്തഭാവേന കഥേതബ്ബം, മാഗധഭാസാകഥനകാലേ പന മാഗധഭാസായ ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്തപദാനം വിസും പയോഗദസ്സനതോ മാഗധഭാസാനുരൂപം ച-കാരന്ത ഞ-കാരന്തപദാനം വിസും സുതിവസേന യഥാപാഠമേവ കഥേതബ്ബാനീതി നോ മതി. അയമേത്ഥ ആഗമചിന്താ.

ജിനസാസനമാരബ്ഭ, കഥായം കഥിതാ മയാ;

യുത്തായുത്തം ചിന്തയന്തു, പണ്ഡിതാ ജിനസാവകാ.

യുത്തായുത്തം ചിന്തയിത്വാ, യുത്തഞ്ചേ ധാരയന്തു തം;

അയുത്തഞ്ചേ പജഹന്തു, മാനദോസവിവജ്ജിതാതി.

൨൫൪. ഏവം ചതുന്നം കമ്മാനം സമ്പത്തിവിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസം കമ്മാനം ഠാനപ്പഭേദം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപലോകനകമ്മം കതമാനി പഞ്ച ഠാനാനി ഗച്ഛതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിനിച്ഛയോ അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അനുത്താനപദത്ഥമേവ ദസ്സയിസ്സാമ. ‘‘ഏതരഹി സചേപി സാമണേരോ’’തിആദീസു ബുദ്ധാദീനം അവണ്ണഭാസനമ്പി അകപ്പിയാദിം കപ്പിയാദിഭാവേന ദീപനമ്പി ദിട്ഠിവിപത്തിയംയേവ പവിസതി, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘തം ലദ്ധിം വിസ്സജ്ജാപേതബ്ബോ’’തി. ഭിക്ഖൂനമ്പി ഏസേവ ¶ നയോ. മിച്ഛാദിട്ഠികോതി ബുദ്ധവചനാധിപ്പായം വിപരീതതോ ഗണ്ഹന്തോ, സോ ഏവ ‘‘അന്തഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ’’തി വുത്തോ. കേചി പന ‘‘സസ്സതുച്ഛേദാനം അഞ്ഞതരദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. സസ്സതുച്ഛേദഗാഹസ്സ സാമണേരാനം ലിങ്ഗനാസനായ കാരണത്തേന ഹേട്ഠാ അട്ഠകഥായമേവ വുത്തത്താ ഇധ ച ദണ്ഡകമ്മനാസനായ ഏവ അധിപ്പേതത്താ. കായസമ്ഭോഗസാമഗ്ഗീതി ¶ സഹസേയ്യപടിഗ്ഗഹണാദി. സോരതോതി സുഭേ രതോ, സുട്ഠു ഓരതോതി വാ സോരതോ. നിവാതവുത്തീതി നീചവുത്തി.

തസ്സാപി ദാതബ്ബോതി വിജ്ജമാനം മുഖരാദിഭാവം നിസ്സായ അപ്പടിപുച്ഛിത്വാപി പടിഞ്ഞം അഗ്ഗഹേത്വാപി ആപത്തിം അനാരോപേത്വാപി ദേസിതായപി ആപത്തിയാ ഖുംസനാദിതോ അനോരമന്തസ്സ ദാതബ്ബോവ. ഓരമന്തസ്സ പന ഖമാപേന്തസ്സ ന ദാതബ്ബോ. ബ്രഹ്മദണ്ഡസ്സ ദാനന്തി ഖരദണ്ഡസ്സ ഉക്കട്ഠദണ്ഡസ്സ ദാനം. തജ്ജനീയാദികമ്മേ ഹി കതേ ഓവാദാനുസാസനിപ്പദാനപടിക്ഖേപോ നത്ഥി, ദിന്നബ്രഹ്മദണ്ഡേ പന തസ്മിം സദ്ധിം തജ്ജനീയകമ്മാദികതേഹി പടിക്ഖിത്തമ്പി കാതും ന വട്ടതി ‘‘നേവ വത്തബ്ബോ’’തിആദിനാ ആലാപസല്ലാപമത്തസ്സപി ന-കാരേന പടിക്ഖിതത്താ. തഞ്ഹി ദിസ്വാ ഭിക്ഖൂ ഗീവം പരിവത്തേത്വാ ഓലോകനമത്തമ്പി ന കരോന്തി, ഏവം വിവജ്ജേതബ്ബം നിമ്മദനകരണത്ഥമേവ തസ്സ ദണ്ഡസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ. തേനേവ ഛന്നത്ഥേരോപി ഉക്ഖേപനീയാദികമ്മകതോപി അഭായിത്വാ ബ്രഹ്മദണ്ഡേ ദിന്നേ ‘‘സങ്ഘേനാഹം സബ്ബഥാ വിവജ്ജിതോ’’തി മുച്ഛിതോ പപതി. യോ പന ബ്രഹ്മദണ്ഡകതേന സദ്ധിം ഞത്വാ സംസട്ഠോ അവിവജ്ജേത്വാ വിഹരതി, തസ്സ ദുക്കടമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ബ്രഹ്മദണ്ഡവിധാനസ്സ നിരത്ഥകതാപസങ്ഗതോ. തേനാതി ബ്രഹ്മദണ്ഡകതേന. യഥാ തജ്ജനീയാദികമ്മകതേഹി, ഏവമേവ തതോ അധികമ്പി സങ്ഘം ആരാധേന്തേന സമ്മാ വത്തിതബ്ബം, തഞ്ച ‘‘സോരതോ ¶ നിവാതവുത്തീ’’തിആദിനാ സരൂപതോ ദസ്സിതമേവ. തേനാഹ ‘‘സമ്മാ വത്തിത്വാ ഖമാപേന്തസ്സ ബ്രഹ്മദണ്ഡോ പടിപ്പസ്സമ്ഭേതബ്ബോ’’തി. പടിസങ്ഖാതി പടിസങ്ഖായ, ഞാണേന ഉപപരിക്ഖിത്വാ.

യം തം ഭഗവതാ അവന്ദിയകമ്മം അനുഞ്ഞാതന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദണ്ഡകമ്മം കാതു’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ അനുഞ്ഞാതപ്പകാരം ദസ്സേത്വാ പുന വിസേസതോ അനുഞ്ഞാതപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദി പാളിഉദ്ധടാതി വേദിതബ്ബം. ഇമസ്സ അപലോകനകമ്മസ്സ ഠാനം ഹോതീതി അപലോകനകമ്മസാമഞ്ഞസ്സ പവത്തിട്ഠാനം ഹോതി. വിസേസബ്യതിരേകേന അവിജ്ജമാനമ്പി തദഞ്ഞത്ഥ അപ്പവത്തിം ദസ്സേതും വിസേസനിസ്സിതം വിയ വോഹരീയതി. ‘‘കമ്മഞ്ഞേവ ലക്ഖണ’’ന്തി ഇമിനാ ഓസാരണാദിവസേന ഗഹിതാവസേസാനം സബ്ബേസം അപലോകനകമ്മസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന ഗഹിതത്താ ‘‘കമ്മഞ്ഞേവ ലക്ഖണമസ്സാതി കമ്മലക്ഖണ’’ന്തി നിബ്ബചനം ദസ്സേതി, ഇദഞ്ച വുത്താവസേസാനം കമ്മാനം നിട്ഠാനട്ഠാനം സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മായതനാദീനി വിയ വുത്താവസേസഖന്ധായതനാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അയം പനേത്ഥ പാളിമുത്തകോപി കമ്മലക്ഖണവിനിച്ഛയോ’’തിആദി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ¶ ഉപരി ഞത്തികമ്മാദീസുപി കമ്മലക്ഖണം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൯൫-൪൯൬) പന ‘‘കമ്മമേവ ലക്ഖണന്തി കമ്മലക്ഖണം. ഓസാരണനിസ്സാരണഭണ്ഡുകമ്മാദയോ വിയ കമ്മഞ്ച ഹുത്വാ അഞ്ഞഞ്ച നാമം ന ലഭതി, കമ്മമേവ ഹുത്വാ ഉപലക്ഖീയതീതി കമ്മലക്ഖണന്തി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പരിവാര ൪൯൫-൪൯൬) പന ‘‘ഇമസ്സ അപലോകനകമ്മസ്സ ഠാനം ഹോതീതി ഏവമ്പി അപലോകനകമ്മം പവത്തതീതി അത്ഥോ. കമ്മഞ്ഞേവ ലക്ഖണന്തി കമ്മലക്ഖണം. ഓസാരണനിസ്സാരണഭണ്ഡുകമ്മാദയോ വിയ കമ്മഞ്ച ഹുത്വാ അഞ്ഞഞ്ച നാമം ന ലഭതി, കമ്മമേവ ഹുത്വാ ഉപലക്ഖീയതീതി ¶ കമ്മലക്ഖണം ഉപനിസ്സയോ വിയ. ഹേതുപച്ചയാദിലക്ഖണവിമുത്തോ ഹി സബ്ബോ പച്ചയവിസേസോ തത്ഥ സങ്ഗയ്ഹതീ’’തി വുത്തം. തസ്സ കരണന്തി അവന്ദിയകമ്മസ്സ കരണവിധാനം. ന വന്ദിതബ്ബോതി, ഇമിനാ വന്ദന്തിയാ ദുക്കടന്തി ദസ്സേതീതി ദട്ഠബ്ബം. സങ്ഘേന കതം കതികം ഞത്വാ മദ്ദനം വിയ ഹി സങ്ഘസമ്മുതിം അനാദരേന അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി ഏവ ഹോതി.

൨൫൫. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപി പനേതം ലബ്ഭതിയേവാതി അവന്ദിയകമ്മസ്സ ഉപലക്ഖണമത്തേന ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപി കമ്മലക്ഖണം ലബ്ഭതി ഏവ. സലാകദാനട്ഠാനം സലാകഗ്ഗം നാമ, യാഗുഭത്താനം ഭാജനട്ഠാനാനി യാഗഗ്ഗഭത്തഗ്ഗാനി നാമ. ഏതേസുപി ഹി ഠാനേസു സബ്ബോ സങ്ഘോ ഉപോസഥേ വിയ സന്നിപതിതോ, കമ്മഞ്ച വഗ്ഗകമ്മം ന ഹോതി, ‘‘മയമേതം ന ജാനിമ്ഹാ’’തി പച്ഛാ ഖീയന്താപി ന ഹോന്തി, ഖണ്ഡസീമായ പന കതേ ഖീയന്തി. സങ്ഘികപച്ചയഞ്ഹി അച്ഛിന്നചീവരാദീനം ദാതും അപലോകേന്തേഹി ഉപചാരസീമട്ഠാനം സബ്ബേസം അനുമതിം ഗഹേത്വാവ കാതബ്ബം. യോ പന വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ ധമ്മികം അപലോകനം പടിബാഹതി, തം ഉപായേന ബഹിഉപചാരസീമഗതം വാ കത്വാ ഖണ്ഡസീമം വാ പവിസിത്വാ കാതും വട്ടതി. യം സന്ധായ ‘‘അപലോകനകമ്മം കരോതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ ദസ്സേതി, തം അപലോകനകമ്മം സരൂപതോ ദസ്സേതും ആഹ ‘‘അച്ഛിന്നചീവരം’’ഇച്ചാദി. യദി അപലോകേത്വാവ ചീവരം ദാതബ്ബം, കിം പന അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകസമ്മുതിയാതി ആഹ ‘‘അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജകേന പനാ’’തിആദി. നാളി വാ ഉപഡ്ഢനാളി വാതി ദിവസേ ദിവസേ അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബസ്സ പമാണദസ്സനം. തേന യാപനമത്തമേവ അപലോകേതബ്ബം, ന അധികന്തി ദസ്സേതി. ഏകദിവസംയേവ വാതിആദി ദസവീസതിദിവസാനം ഏകസ്മിം ദിവസേയേവ ദാതബ്ബപരിച്ഛേദദസ്സനം. തേന ‘‘യാവജീവ’’ന്തി വാ ‘‘യാവരോഗാ ¶ വുട്ഠഹതീ’’തി വാ ഏവം അപലോകേതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി. ഇണപലിബോധന്തി ഇണവത്ഥും ദാതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. തഞ്ച ഇണായികേഹി പലിബുദ്ധസ്സ ലജ്ജീപേസലസ്സ സാസനുപകാരകസ്സ പമാണയുത്തമേവ കപ്പിയഭണ്ഡം നിയമേത്വാ ¶ ഭിക്ഖൂഹി അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബം, ന പന സഹസ്സം വാ സതസഹസ്സം വാ മഹാഇണം. താദിസഞ്ഹി ഭിക്ഖാചരിയവത്തേന സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി താദിസസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിയേസിത്വാ ദാതബ്ബം.

‘‘ഛത്തം വാ വേദികം വാതി ഏത്ഥ വേദികാതി ചേതിയസ്സ ഉപരി ചതുരസ്സചയോ വുച്ചതി. ഛത്തന്തി തതോ ഉദ്ധം വലയാനി ദസ്സേത്വാ കതോ അഗ്ഗചയോ വുച്ചതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൯൫-൪൯൬) വുത്തം. ചേതിയസ്സ ഉപനിക്ഖേപതോതി ചേതിയസ്സ പടിജഗ്ഗനത്ഥായ വഡ്ഢിയാ പയോജേത്വാ കപ്പിയകാരകേഹി ഠപിതവത്ഥുതോ. സങ്ഘികേനപീതി ന കേവലഞ്ച തത്രുപ്പാദതോ പച്ചയദായകേഹി ചതുപച്ചയത്ഥായ സങ്ഘസ്സ ദിന്നവത്ഥുനാപീതി അത്ഥോ. സങ്ഘഭത്തം കാതും ന വട്ടതീതി മഹാദാനം ദദന്തേഹിപി കരിയമാനം സങ്ഘഭത്തം വിയ കാരേതും ന വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതും രുച്ചതീ’’തി വുത്തത്താ അത്തനോ അത്തനോ പരിഭോഗപഹോനകം അപ്പം വാ ബഹും വാ ഗഹേതബ്ബം, അധികം പന ഗഹേതും ന ലഭതി.

ഉപോസഥദിവസേതി നിദസ്സനമത്തം, യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ദിവസേപി കതം സുകതമേവ ഹോതി. കരോന്തേന ‘‘യം ഇമസ്മിം വിഹാരേ അന്തോസീമായ സങ്ഘസന്തകം…പേ… യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതും മയ്ഹം രുച്ചതീ’’തി ഏവം കതികാ കാതബ്ബാ. തഥാ ദ്വീഹി തീഹിപി ‘‘ആയസ്മന്താനം രുച്ചതീ’’തി വചനമേവ ഹേത്ഥ വിസേസോ. തേസമ്പീതി രുക്ഖാനം. സാ ഏവ കതികാതി വിസും കതികാ ന കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

തേസന്തി ¶ രുക്ഖാനം, സങ്ഘോ സാമീതി സമ്ബന്ധോ. പുരിമവിഹാരേതി പുരിമേ യഥാസുഖം പരിഭോഗത്ഥായ കതകതികേ വിഹാരേ. പരിവേണാനി കത്വാ ജഗ്ഗന്തീതി യത്ഥ അരക്ഖിയമാനേ ഫലാഫലാനി രുക്ഖാ ച വിനസ്സന്തി, താദിസം ഠാനം സന്ധായ വുത്തം, തത്ഥ സങ്ഘസ്സ കതികാ ന പവത്തതീതി അധിപ്പായോ. യേഹി പന രുക്ഖബീജാനി രോപേത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ പടിജഗ്ഗിതാ, തേപി ദസമഭാഗം ദത്വാ രോപകേഹേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി. തേഹീതി ജഗ്ഗിതേഹി.

തത്ഥാതി തസ്മിം വിഹാരേ. മൂലേതിആദികാലേ, പുബ്ബേതി അത്ഥോ. ദീഘാ കതികാതി അപരിച്ഛിന്നകാലാ യഥാസുഖം പരിഭോഗത്ഥായ കതികാ. നിക്കുക്കുച്ചേനാതി ‘‘അഭാജിതമിദ’’ന്തി കുക്കുച്ചം ¶ അകത്വാതി അത്ഥോ. ഖീയനമത്തമേവ തന്തി തേന ഖീയനേന ബഹും ഖാദന്താനം ദോസോ നത്ഥി അത്തനോ പരിഭോഗപ്പമാണസ്സേവ ഗഹിതത്താ, ഖീയന്തേപി അത്തനോ പഹോനകം ഗഹേത്വാ ഖാദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

ഗണ്ഹഥാതി ന വത്തബ്ബാതി തഥാ വുത്തേ തേനേവ ഭിക്ഖുനാ ദിന്നം വിയ മഞ്ഞേയ്യും. തം നിസ്സായ മിച്ഛാജീവസമ്ഭവോ ഹോതീതി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘അനുവിചരിത്വാ’’തിആദി. ഉപഡ്ഢഭാഗോതി ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിവീസതോ ഉപഡ്ഢഭാഗോ, ദേന്തേന ച ‘‘ഏത്തകം ദാതും സങ്ഘോ അനുഞ്ഞാസീ’’തി ഏവം അത്താനം പരിമോചേത്വാ യഥാ തേ സങ്ഘേ ഏവ പസീദന്തി, ഏവം വത്വാ ദാതബ്ബം. അപച്ചാസീസന്തേനാതി ഗിലാനഗമികിസ്സരാദീനം അനുഞ്ഞാതപുഗ്ഗലാനമ്പി അത്തനോ സന്തകം ദേന്തേന അപച്ചാസീസന്തേനേവ ദാതബ്ബം. അനനുഞ്ഞാതപുഗ്ഗലാനം പന അപച്ചാസീസന്തേനപി ദാതും ന വട്ടതീതി. സങ്ഘികമേവ യഥാകതികായ ദാപേതബ്ബം. അത്തനോ സന്തകമ്പി പച്ചയദായകാദയോ സയമേവ വിസ്സാസേന ഗണ്ഹന്തി, ന വാരേതബ്ബാ, ‘‘ലദ്ധകപ്പിയ’’ന്തി തുണ്ഹീ ഭവിതബ്ബം. പുബ്ബേ വുത്തമേവാതി ‘‘കുദ്ധോ ഹി സോ രുക്ഖേപി ഛിന്ദേയ്യാ’’തിആദിനാ തുണ്ഹീഭാവേ കാരണം പുബ്ബേ വുത്തമേവ, തേഹി കതഅനത്ഥാഭാവേപി ¶ കാരുഞ്ഞേന തുണ്ഹീ ഭവിതും വട്ടതി, ‘‘ഗണ്ഹഥാ’’തിആദി പന വത്തും ന വട്ടതി.

ഗരുഭണ്ഡത്താ…പേ… ന ദാതബ്ബന്തി ജീവരുക്ഖാനം ആരാമട്ഠാനിയത്താ ദാരൂനഞ്ച ഗേഹസമ്ഭാരാനുപഗതത്താ ‘‘സബ്ബം ത്വമേവ ഗണ്ഹാതി ദാതും ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. അകതാവാസം വാ കത്വാതി പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനം സേനാസനം കത്വാ. ജഗ്ഗിതകാലേതി ഫലവാരേ സമ്പത്തേ. ജഗ്ഗനകാലേതി ജഗ്ഗിതും ആരദ്ധകാലേ.

൨൫൬. ഞത്തികമ്മട്ഠാനഭേദേതി ഞത്തികമ്മസ്സ ഠാനഭേദേ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

തേത്തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൩൪. പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാ

ഏവം ¶ കമ്മാകമ്മവിനിച്ഛയകഥം കഥേത്വാ ഇദാനി പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥം കഥേതും ‘‘ഇദാനി പകിണ്ണകകഥാ വേദിതബ്ബാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പകാരേന കിണ്ണാതി പകിണ്ണാ, ദിവാസേയ്യാതി കഥാ വിയ വിസും വിസും അപ്പവത്തിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ പരിച്ഛേദേ കരണവസേന പവത്താ ഗണഭോജനകഥാദയോ. പകിണ്ണകാ സകത്ഥേ ക-പച്ചയവസേന.

തത്രായം പകിണ്ണകമാതികാ –

ഗണഭോജനകഥാ ച, പരമ്പരാ ച ഭോജനാ;

അനാപുച്ഛാ പംസുകൂലം, തതോ അച്ഛിന്നചീവരം.

പടിഭാനചിത്തം വിപ്പ-കതഭോജനമേവ ച;

ഉദ്ദിസന്തുദ്ദിസാപേന്താ, തിവസ്സന്തരികാ തഥാ.

ദീഘാസനം ¶ ഗിലാനുപ-ട്ഠാനം മരണവണ്ണകം;

അത്തപാതനമപ്പച്ച-വേക്ഖിത്വാ നിസിന്നം തഥാ.

ദവായ സിലാവിജ്ഝനം, ദായാളിമ്പനകം തഥാ;

മിച്ഛാദിട്ഠികുലാഭതം, ഗോപകദാനമേവ ച.

ധമ്മികായാചനാ ചേവ, ഉച്ചാരാദീന ഛഡ്ഡനം;

ന്ഹാനേ രുക്ഖഘംസനാനി, വലികാദീന ധാരണം.

ദീഘകേസാ ആദാസാദി, നച്ചാദ്യങ്ഗച്ഛേദാദി ച;

പത്തോ സബ്ബപംസുകൂലം, പരിസ്സവന നഗ്ഗിയം.

ഗന്ധപുപ്ഫം ¶ ആസിത്തകം, മളോരികേകഭാജനം;

ചേലപതി പാദഘംസീ, ബീജനീ ഛത്തമേവ ച.

നഖാലോമാ കായബന്ധാ, നിവാസനപാരുപനാ;

കാജ ദന്തകട്ഠഞ്ചേവ, രുക്ഖാരോഹനകമ്പി ച.

ഛന്ദാരോപാ ലോകായതാ, ഖിപിതം ലസുണം തഥാ;

ന അക്കമിതബ്ബാദീനി, അവന്ദിയാ ച വന്ദിയാ.

വന്ദനാകാരകഥാ ച, ആസന്ദാദികഥാപി ച;

ഉച്ചാസനമഹാസനം, പാസാദപരിഭോഗകം.

ഉപാഹനം യാനഞ്ചേവ, ചീവരം ഛിന്നചീവരം;

അകപ്പിയചീവരഞ്ച, ചീവരസ്സ വിചാരണാ.

ദണ്ഡകഥിനകഞ്ചേവ, ഗഹപതിചീവരം തഥാ;

ഛചീവരം രജനാദി, അതിരേകഞ്ച ചീവരം.

അട്ഠവരം നിസീദനം, അധമ്മകമ്മമേവ ച;

ഓകാസോ സദ്ധാദേയ്യോ ച, സന്തരുത്തരകോപി ച.

ചീവരനിക്ഖേപോ ചേവ, സത്ഥവത്ഥികമ്മം തഥാ;

നഹാപിതോ ദസഭാഗോ, പാഥേയ്യം പദേസോപി ച.

സംസട്ഠം പഞ്ചഭേസജ്ജം, ദുതിയം വസാ മൂലകം;

പിട്ഠം കസാവ പണ്ണഞ്ച, ഫലഞ്ച ജതു ലോണകം.

ചുണ്ണം ¶ ¶ അമനുസ്സാബാധം, അഞ്ജനം നത്ഥുമേവ ച;

ധൂമനേത്തം തേലപാകം, സേദം ലോഹിതമോചനം.

പാദബ്ഭഞ്ജം ഗണ്ഡാബാധോ, വിസഞ്ച ഘരദിന്നകോ;

ദുട്ഠഗഹണികോ പണ്ഡു-രോഗോ ഛവിദോസോപി ച.

അഭിസന്നദോസകായോ, ലോണസുവീരകോ തഥാ;

അന്തോവുത്ഥാദികഥാ ച, ഉഗ്ഗഹിതപടിഗ്ഗഹോ.

തതോ നിഹതകഥാ ച, പുരേഭത്തപടിഗ്ഗഹോ;

വനട്ഠം പോക്ഖരട്ഠഞ്ച, തഥാ അകതകപ്പതം.

യാഗുകഥാ ഗുളകഥാ, മഹാപദേസമേവ ച;

ആനിസംസകഥാ ചേതി, പകിണ്ണകമ്ഹി ആഗതാ.

ഗണഭോജനകഥാ

൧. തത്ഥ ഗണിതബ്ബോ സങ്ഖ്യാതബ്ബോതി ഗണോ, യോ കോചി സമൂഹോ, ഇധ പന ചതുവഗ്ഗാദിഗണോ അധിപ്പേതോ. ഭുഞ്ജതേ ഭോജനം, ബ്യവഹരണഭാവസങ്ഖാതാ ഭോജനകിരിയാ, ഗണസ്സ ഭോജനം ഗണഭോജനം, തസ്മിം. ഗണഭോജനേ പാചിത്തിയം ഹോതീതി ഏത്ഥ ജനകഹേതുമ്ഹി ഭുമ്മവചനം. അഞ്ഞത്ര സമയാതി ഗിലാനാദിസത്തവിധം സമയം ഠപേത്വാ. ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വിഞ്ഞത്തിം കത്വാ ഭുഞ്ജനവത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തത്താ വിഞ്ഞത്തിതോ ഗണഭോജനം വത്ഥുവസേനേവ പാകടന്തി തം അവത്വാ ‘‘ഗണഭോജനം നാമ യത്ഥ…പേ… നിമന്തിതാ ഭുഞ്ജന്തീ’’തി നിമന്തനവസേനേവസ്സ പദഭാജനേ ഗണഭോജനം വുത്തം. കിഞ്ചി പന സിക്ഖാപദം വത്ഥുഅനുരൂപമ്പി സിയാതി ‘‘പദഭാജനേ വുത്തനയേനേവ ഗണഭോജനം ഹോതീ’’തി കേസഞ്ചി ആസങ്കാ ഭവേയ്യാതി തന്നിവത്തനത്ഥം ‘‘ഗണഭോജനം ദ്വീഹി ആകാരേഹി പസവതീ’’തി വുത്തം. ഏകതോ ഗണ്ഹന്തീതി ഏത്ഥ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദ്വാദസഹത്ഥം അമുഞ്ചിത്വാ ഠിതാ ഏകതോ ഗണ്ഹന്തി നാമാതി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘അമ്ഹാകം ചതുന്നമ്പി ¶ ഭത്തം ദേഹീ’തി വാ വിഞ്ഞാപേയ്യു’’ന്തി വചനതോ, ഹേട്ഠാ ‘‘ത്വം ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭത്തം ദേഹി, ത്വം ദ്വിന്നന്തി ഏവം വിഞ്ഞാപേത്വാ’’തി ¶ വചനതോ ച അത്തനോ അത്ഥായ അഞ്ഞേന വിഞ്ഞത്തമ്പി സാദിയന്തസ്സ ഗണഭോജനം ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം വിഞ്ഞത്തിതോ പസവതീതി ഏത്ഥ വിഞ്ഞത്തിയാ സതി ഗണന്തസ്സ ഏകതോ ഹുത്വാ ഗഹണേ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ആപത്തി, വിസും ഗഹണേ പണീതഭോജനസൂപോദനവിഞ്ഞത്തീഹി ആപത്തി വേദിതബ്ബാ.

പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം നാമം ഗഹേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഭോജനം ഗണ്ഹഥാതി വുത്തേപി ഗണഭോജനം ഹോതിയേവാ’’തി വദന്തി. ‘‘ഹേട്ഠാ അദ്ധാനഗമനവത്ഥുസ്മിം, നാവാഭിരുഹനവത്ഥുസ്മിഞ്ച ‘ഇധേവ, ഭന്തേ, ഭുഞ്ജഥാ’തി വുത്തേ യസ്മാ കുക്കുച്ചായന്താ ന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, തസ്മാ ‘ഭുഞ്ജഥാ’തി വുത്തേപി ഗണഭോജനം ഹോതിയേവാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘‘പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം നാമം ഗഹേത്വാ നിമന്തേതീ’’തി വുത്തത്താ പന ‘‘ഓദനം ഭുഞ്ജഥാ’’തി വാ ‘‘ഭത്തം ഭുഞ്ജഥാ’’തി വാ ഭോജനനാമം ഗഹേത്വാവ വുത്തേ ഗണഭോജനം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാ. ‘‘ഇധേവ, ഭന്തേ, ഭുഞ്ജഥാ’’തി ഏത്ഥാപി ‘‘ഓദന’’ന്തി വാ ‘‘ഭത്ത’’ന്തി വാ വത്വാവ തേ ഏവം നിമന്തേസുന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഗണവസേന വാ നിമന്തിതത്താ തേ ഭിക്ഖൂ അപകതഞ്ഞുതായ കുക്കുച്ചായന്താ ന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസൂതി അയം അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൧൭-൨൧൮) പന ‘‘യേന കേനചി വേവചനേനാതി വുത്തത്താ ‘ഭോജനം ഗണ്ഹഥാ’തിആദിസാമഞ്ഞനാമേനപി ഗണഭോജനം ഹോതി. യം പന പാളിയം അദ്ധാനഗമനാദിവത്ഥൂസു ‘ഇധേവ ഭുഞ്ജഥാ’തി വുത്തവചനസ്സ കുക്കുച്ചായനം, തമ്പി ഓദനാദിനാമം ഗഹേത്വാ വുത്തത്താ ഏവ കതന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

കുരുന്ദീവചനേ ¶ വിചാരേതീതി പഞ്ചഖണ്ഡാദിവസേന സംവിദഹതി. ഘട്ടേതീതി അനുവാതം ഛിന്ദിത്വാ ഹത്ഥേന, ദണ്ഡകേന വാ ഘട്ടേതി. സുത്തം കരോതീതി സുത്തം വട്ടേതി. വലേതീതി ദണ്ഡകേ വാ ഹത്ഥേ വാ ആവട്ടേതി. ‘‘അഭിനവസ്സേവ ചീവരസ്സ കരണം ഇധ ചീവരകമ്മം നാമ, പുരാണചീവരേ സൂചികമ്മം ചീവരകമ്മം നാമ ന ഹോതീ’’തി വദന്തി. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൧൭-൨൧൮) പന ‘‘ആഗന്തുകപട്ടന്തി അച്ഛിന്ദിത്വാ അന്വാധിം ആരോപേത്വാ കരണചീവരം സന്ധായ വുത്തം. ഠപേതീതി ഏകം അന്തം ചീവരേ ബന്ധനവസേന ഠപേതി. പച്ചാഗതം സിബ്ബതീതി തസ്സേവ ദുതിയഅന്തം പരിവത്തിത്വാ ആഹതം സിബ്ബതി. ആഗന്തുകപട്ടം ബന്ധതീതി ചീവരേന ലഗ്ഗം കരോന്തോ പുനപ്പുനം തത്ഥ തത്ഥ സുത്തേന ബന്ധതി. ഘട്ടേതീതി പമാണേന ഗഹേത്വാ ദണ്ഡാദീഹി ഘട്ടേതി. സുത്തം കരോതീതി സുത്തം തിഗുണാദിഭാവേന വട്ടേതി. വലേതീതി അനേകഗുണസുത്തം ഹത്ഥേന ¶ വാ ചക്കദണ്ഡേന വാ വട്ടേതി ഏകത്തം കരോതി. പരിവത്തനം കരോതീതി പരിവത്തനദണ്ഡയന്തകം കരോതി. യസ്മിം സുത്തഗുളം പവേസേത്വാ വേളുനാളികാദീസു ഠപേത്വാ പരിബ്ഭമാപേത്വാ സുത്തകോടിതോ പട്ഠായ ആകഡ്ഢന്തീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൨൦൯-൨൧൮) ന ‘‘ആഗന്തുകപട്ടം മോഘസുത്തേന സിബ്ബിത്വാ ഠപേന്തി. തത്ഥ അനുവാതേ യഥാ ഏകതലം ഹോതി, തഥാ ഹത്ഥേഹി ഘട്ടേതി. വലേതീതി ആവട്ടേതി. പരിവത്തനന്തി സുത്തം ഗണ്ഹന്താനം സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം സുത്തപരിവത്തനം കരോതി, പട്ടം സിബ്ബന്താനം സുഖസിബ്ബനത്ഥം പട്ടപരിവത്തനഞ്ച, നവചീവരകാരകോ ഇധാധിപ്പേതോ, ന ഇതരോ’’തി വുത്തം.

അനിമന്തിതചതുത്ഥന്തി അനിമന്തിതോ ചതുത്ഥോ യസ്സ ഭിക്ഖുചതുക്കസ്സ, തം അനിമന്തിതചതുത്ഥം. ഏവം സേസേസുപി. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചന്നം ചതുക്കാന’’ന്തി, ‘‘ചതുത്ഥേ ആഗതേ ന യാപേന്തീതി ¶ വചനതോ സചേ അഞ്ഞോ കോചി ആഗച്ഛന്തോ നത്ഥി, ചത്താരോയേവ ച തത്ഥ നിസിന്നാ യാപേതും ന സക്കോന്തി, ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി. ഗണഭോജനാപത്തിജനകനിമന്തനഭാവതോ ‘‘അകപ്പിയനിമന്തന’’ന്തി വുത്തം. സമ്പവേസേത്വാതി നിസീദാപേത്വാ. ഗണോ ഭിജ്ജതീതി ഗണോ ആപത്തിം ന ആപജ്ജതീതി അധിപ്പായോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൨൦) പന ‘‘സമ്പവേസേത്വാതി തേഹി യോജേത്വാ. ഗണോ ഭിജ്ജതീതി നിമന്തിതസങ്ഘോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം.

‘‘യത്ഥ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ…പേ… ഭുഞ്ജന്തീ’’തി ഇമായ പാളിയാ സംസന്ദനതോ ‘‘ഇതരേസം പന ഗണപൂരകോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. അവിസേസേനാതി ‘‘ഗിലാനോ വാ ചീവരകാരകോ വാ’’തി അവിസേസേത്വാ സബ്ബസാധാരണവചനേന. തസ്മാതി അവിസേസിതത്താ.

അധിവാസേത്വാ ഗതേസൂതി ഏത്ഥ അകപ്പിയനിമന്തനാധിവാസനക്ഖണേ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടമ്പി നത്ഥി, വിഞ്ഞത്തിതോ പസവനേ പന വിഞ്ഞത്തിക്ഖണേ ഇതരസിക്ഖാപദേഹി ദുക്കടം ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം. ഭുത്വാ ഗതേസൂതി ഏത്ഥ ആഗതേസുപി ഭോജനകിച്ചേ നിട്ഠിതേ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. താനി ച തേഹി ഏകതോ ന ഗഹിതാനീതി യേഹി ഭോജനേഹി വിസങ്കേതോ നത്ഥി, താനി ഭോജനാനി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകതോ ന ഗഹിതാനി ഏകേന പച്ഛാ ഗഹിതത്താ. മഹാഥേരേതി ഭിക്ഖൂ സന്ധായ വുത്തം. നിമന്തനം സാദിയഥാതി നിമന്തനഭത്തം പടിഗ്ഗണ്ഹഥ. യാനീതി കുമ്മാസാദീനി തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകേന പച്ഛാ ഗഹിതത്താ ഏകതോ ന ഗഹിതാനി. ഭത്തുദ്ദേസകേന പണ്ഡിതേന ഭവിതബ്ബം…പേ… മോചേതബ്ബാതി ഏതേന ഭത്തുദ്ദേസകേന ¶ അകപ്പിയനിമന്തനേ സാദിതേ സബ്ബേസമ്പി സാദിതം ഹോതി, ഏകതോ ഗണ്ഹന്താനം ഗണഭോജനാപത്തി ച ഹോതീതി ദസ്സേതി. ദൂതസ്സ ദ്വാരേ ആഗന്ത്വാ പുന ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി ¶ വചനഭയേന ‘‘ഗാമദ്വാരേ അട്ഠത്വാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാതി അന്തരവീഥിആദീസു തത്ഥ തത്ഥ ഠിതാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ. ഭിക്ഖൂനം അത്ഥായ ഘരദ്വാരേ ഠപേത്വാ ദീയമാനേപി ഏസേവ നയോ. നിവത്തഥാതി വുത്തേ പന നിവത്തിതും വട്ടതീതി ‘‘നിവത്തഥാ’’തി വിച്ഛിന്ദിത്വാ പച്ഛാ ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തത്താ വട്ടതി.

പരമ്പരഭോജനകഥാ

൨. പരമ്പരഭോജനകഥായം പന പരസ്സ പരസ്സ ഭോജനം പരമ്പരഭോജനം. കിം തം? പഠമം നിമന്തിതഭത്തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഭോജനകിരിയാ. പരമ്പരഭോജനം ഗണഭോജനം വിയ വിഞ്ഞത്തിതോ ച നിമന്തനതോ ച ന പസവതീതി ആഹ ‘‘പരമ്പരഭോജനം പനാ’’തിആദി. പന-സദ്ദോ വിസേസത്ഥജോതകോ. വികപ്പനാവസേനേവ തം ഭത്തം അസന്തം നാമ ഹോതീതി അനുപഞ്ഞത്തിവസേന വികപ്പനം അട്ഠപേത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദമേവ ഠപിതം. പരിവാരേ (പരി. ൮൬) പന വികപ്പനായം അനുജാനനമ്പി അനുപഞ്ഞത്തിസദിസന്തി കത്വാ ‘‘ചതസ്സോ അനുപഞ്ഞത്തിയോ’’തി വുത്തം, മഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തനയം പച്ഛാ വദന്തോ പാളിയാ സംസന്ദനതോ പരമ്മുഖാവികപ്പനമേവ പതിട്ഠാപേതി. കേചി പന ‘‘തദാ അത്തനോ സന്തികേ ഠപേത്വാ ഭഗവന്തം അഞ്ഞസ്സ അഭാവതോ ഥേരോ സമ്മുഖാവികപ്പനം നാകാസി, ഭഗവതാ ച വിസും സമ്മുഖാവികപ്പനാ ന വുത്താ, തഥാപി സമ്മുഖാവികപ്പനാപി വട്ടതീ’’തി വദന്തി. തേനേവ മാതികാട്ഠകഥായമ്പി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ‘‘യോ ഭിക്ഖു പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു അഞ്ഞതരസ്സ ‘മയ്ഹം ഭത്തപച്ചാസം തുയ്ഹം ദമ്മീ’തി വാ ‘വികപ്പേമീ’തി വാ ഏവം സമ്മുഖാ വാ ‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’തി വാ ‘വികപ്പേമീ’തി വാ ഏവം പരമ്മുഖാ വാ പഠമനിമന്തനം അവികപ്പേത്വാ പച്ഛാ നിമന്തിതകുലേ ലദ്ധഭിക്ഖതോ ഏകസിത്ഥമ്പി അജ്ഝോഹരതി, പാചിത്തിയ’’ന്തി വുത്തം.

പഞ്ചഹി ¶ ഭോജനേഹി നിമന്തിതസ്സ യേന യേന പഠമം നിമന്തിതോ, തസ്സ തസ്സ ഭോജനതോ ഉപ്പടിപാടിയാ അവികപ്പേത്വാ വാ പരസ്സ പരസ്സ ഭോജനം പരമ്പരഭോജനന്തി ആഹ ‘‘സചേ പന മൂലനിമന്തനം ഹേട്ഠാ ഹോതി, പച്ഛിമം പച്ഛിമം ഉപരി, തം ഉപരിതോ പട്ഠായ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തീ’’തി. ഹത്ഥം അന്തോ പവേസേത്വാ സബ്ബഹേട്ഠിമം ഗണ്ഹന്തസ്സ മജ്ഝേ ഠിതമ്പി അന്തോഹത്ഥഗതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥം ¶ പന…പേ… യഥാ യഥാ വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി. ഖീരസ്സ രസസ്സ ച ഭത്തേന അമിസ്സം ഹുത്വാ ഉപരി ഠിതത്താ ‘‘ഖീരം വാ രസം വാ പിവതോ അനാപത്തീ’’തി വുത്തം.

‘‘മഹാഉപാസകോതി ഗേഹസ്സാമികോ. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘ആപത്തീ’തി വചനേന കുരുന്ദിയം ‘വട്ടതീ’തി വചനം വിരുദ്ധം വിയ ദിസ്സതി. ദ്വിന്നമ്പി അധിപ്പായോ മഹാപച്ചരിയം വിഭാവിതോ’’തി മഹാഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.

സബ്ബേ നിമന്തേന്തീതി അകപ്പിയനിമന്തനവസേന നിമന്തേന്തി. ‘‘പരമ്പരഭോജനം നാമ പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേന ഭോജനേന നിമന്തിതോ, തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരം ഭോജനം ഭുഞ്ജതി, ഏതം പരമ്പരഭോജനം നാമാ’’തി വുത്തത്താ സതിപി ഭിക്ഖാചരിയായ പഠമം ലദ്ധഭാവേ ‘‘പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധം ഭത്തം ഭുഞ്ജതി, ആപത്തീ’’തി വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൨൨൯) പന ‘‘ഖീരം വാ രസം വാതി പഞ്ചഭോജനാമിസ്സം ഭത്തതോ ഉപരി ഠിതം സന്ധായ വുത്തം. തഞ്ഹി അഭോജനത്താ ഉപ്പടിപാടിയാ പിവതോപി അനാപത്തി. തേനാഹ ‘ഭുഞ്ജന്തേനാ’തിആദീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൨൨൯) പന ‘‘ഏത്ഥ ‘മഹാഉപാസകോ ഭിക്ഖൂ നിമന്തേതി…പേ… പച്ഛാ ലദ്ധം ഭത്തം ഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി. പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധഭത്തം ഭുഞ്ജതി, ആപത്തീ’തി അട്ഠകഥായം വചനതോ, ‘കാലസ്സേവ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ¶ ഭുഞ്ജിമ്ഹാ’തി പാളിതോ, ഖന്ധകേ ‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞത്ര നിമന്തനേ അഞ്ഞസ്സ ഭോജ്ജയാഗു പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, യോ ഭുഞ്ജേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’തി വചനതോ ച നിമന്തേത്വാ വാ പവേദേതു അനിമന്തേത്വാ വാ, പഠമഗഹിതനിമന്തിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ പഠമനിമന്തനഭോജനതോ അഞ്ഞം യം കിഞ്ചി പരസന്തകം ഭോജനം പരമ്പരഭോജനാപത്തിം കരോതി. അത്തനോ സന്തകം, സങ്ഘഗണതോ ലദ്ധം വാ അഗഹട്ഠസന്തകം വട്ടതി, നിമന്തനതോ പഠമം നിബദ്ധത്താ പന നിച്ചഭത്താദിപരസന്തകമ്പി വട്ടതീ’’തി വുത്തം.

അനാപുച്ഛാകഥാ

൩. അനാപുച്ഛാകഥായം ‘‘പകതിവചനേനാതി ഏത്ഥ യം ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠിതേന സോതും സക്കാ ഭവേയ്യ, തം പകതിവചനം നാമ. ആപുച്ഛിതബ്ബോതി ‘അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഘരം ഗച്ഛാമീ’തി വാ ‘ചാരിത്തകം ¶ ആപജ്ജാമീ’തി വാ ഈദിസേന വചനേന ആപുച്ഛിതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേന നിമന്തനസാദിയനം, സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛാ, ഭത്തിയഘരതോ അഞ്ഞഘരപ്പവേസനം, മജ്ഝന്ഹികാനതിക്കമോ, സമയസ്സ വാ ആപദാനം വാ അഭാവോതി ഇമാനി പനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൨൯൮) ഏത്തകമേവ വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പചിത്തിയ ൨.൨൯൮) പന ‘‘പരിയേസിത്വാ ആരോചനകിച്ചം നത്ഥീതി വുത്തത്താ യോ അപരിയേസിതബ്ബോ ഉപസങ്കമിതും യുത്തട്ഠാനേ ദിസ്സതി, സോ സചേപി പകതിവചനസ്സ സവനൂപചാരം അതിക്കമ്മ ഠിതോ, ഉപസങ്കമിത്വാ ആപുച്ഛിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘അപിച…പേ… യം പസ്സതി, സോ ആപുച്ഛിതബ്ബോ’തിആദി. അനാപത്തിവാരേ ചേത്ഥ അന്തരാരാമാദീനഞ്ഞേവ വുത്തത്താ വിഹാരതോ ഗാമവീഥിം അനുഞ്ഞാതകാരണം വിനാ അതിക്കമന്തസ്സാപി ആപത്തി ഹോതി, ന പന ഘരൂപചാരം ¶ അതിക്കമന്തസ്സേവ. യം പന പാളിയം ‘അഞ്ഞസ്സ ഘരൂപചാരം ഓക്കമന്തസ്സ…പേ… പഠമപാദം ഉമ്മാരം അതിക്കാമേതീ’തിആദി വുത്തം, തം ഗാമേ പവിട്ഠം സന്ധായ വുത്തം, തഥാപി അഞ്ഞസ്സ ഘരൂപചാരം അനോക്കമിത്വാ വീഥിമജ്ഝേനേവ ഗന്ത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതഘരദ്വാരാഭിമുഖേ ഠത്വാ മനുസ്സേ ഓലോകേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സപി പാചിത്തിയമേവ. തത്ഥ കേചി ‘വീഥിയം അതിക്കമന്തസ്സ ഘരൂപചാരഗണനായ ആപത്തിയോ’തി വദന്തി. അഞ്ഞേ പന ‘യാനി കുലാനി ഉദ്ദിസ്സ ഗതോ, തേസം ഗണനായാ’തി. പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേന നിമന്തനസാദിയനം, സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛനാ, ഭത്തിയഘരതോ അഞ്ഞഘരൂപസങ്കമനം, മജ്ഝന്ഹികാനതിക്കമോ, സമയാപദാനം അഭാവോതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനീ’’തി. വികാലഗാമപ്പവേസനേപി ‘‘അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതോ ഇധ ഉപചാരോതി ദസ്സേതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛനാ, അനുഞ്ഞാതകാരണാഭാവോ, വികാലേ ഗാമപ്പവേസനന്തി ഇമാനി പനേത്ഥ തീണി അങ്ഗാനി.

പംസുകൂലകഥാ

൪. പംസുകൂലകഥായം അഭിന്നേ സരീരേതി അബ്ഭുണ്ഹേ അല്ലസരീരേ. ‘‘അബ്ഭുണ്ഹേ’’തി ഇമിനാപി വുത്തമേവ പരിയായഭേദമന്തരേന വിഭാവേതും ‘‘അല്ലസരീരേ’’തി വുത്തം.

വിസഭാഗസരീരേതി ഇത്ഥിസരീരേ. വിസഭാഗസരീരത്താ അച്ചാസന്നേന ന ഭവിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സീസേ വാ’’തിആദി. വട്ടതീതി വിസഭാഗസരീരേപി അത്തനാവ വുത്തവിധിം കാതും സാടകഞ്ച ഗഹേതും വട്ടതി ¶ . കേചി പന ‘‘കിഞ്ചാപി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, ഇത്ഥിരൂപം പന ആമസന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി വദന്തി. ‘‘യഥാകമ്മം ഗതോതി തതോ പേതത്തഭാവതോ മതഭാവം ദസ്സേതി. അബ്ഭുണ്ഹേതി ആസന്നമരണതായ സരീരസ്സ ഉണ്ഹസമങ്ഗിതം ദസ്സേതി, തേനേവാഹ ‘അല്ലസരീരേ’തി. കുണപസഭാവം ¶ ഉപഗതമ്പി ഭിന്നമേവ അല്ലഭാവതോ ഭിന്നത്താ. വിസഭാഗസരീരേതി ഇത്ഥിസരീരേ. ‘സീസേ വാ’തിആദി അധക്ഖകേ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലേ പദേസേ ചിത്തവികാരപ്പത്തിം സന്ധായ വുത്തം, യത്ഥ കത്ഥചി അനാമസന്തേന കതം സുകതമേവ. മതസരീരമ്പി ഹി യേന കേനചി ആകാരേന സഞ്ചിച്ച ഫുസന്തസ്സ അനാമാസദുക്കടമേവാതി വദന്തി, തം യുത്തമേവ. ന ഹി അപാരാജികവത്ഥുകേപി ചിത്താദിഇത്ഥിരൂപേ ഭവന്തം ദുക്കടം പാരാജികവത്ഥുഭൂതേ മതിത്ഥിസരീരേ നിവത്തതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൩൫) വുത്ത.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ആചരിയേന അവുത്താപി പംസുകൂലകഥാ പംസുകൂലസാമഞ്ഞേന വേദിതബ്ബാ. സാ ഹി ചീവരക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൪൦) ഏവം ആഗതാ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന യേ തേ ഭിക്ഖൂ ഗഹപതിചീവരം സാദിയന്തി, തേ കുക്കുച്ചായന്താ പംസുകൂലം ന സാദിയന്തി ‘ഏകംയേവ ഭഗവതാ ചീവരം അനുഞ്ഞാതം, ന ദ്വേ’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗഹപതിചീവരം സാദിയന്തേന പംസുകൂലമ്പി സാദിയിതും, തദുഭയേനപാഹം, ഭിക്ഖവേ, സന്തുട്ഠിം വണ്ണേമീ’’തി. തത്ഥ ‘‘ഏകംയേവ ഭഗവതാ ചീവരം അനുഞ്ഞാതം, ന ദ്വേതി തേ ‘കിര ഇതരീതരേന ചീവരേനാ’തി ഏതസ്സ ‘ഗഹപതികേന വാ പംസുകൂലേന വാ’തി ഏവം അത്ഥം സല്ലക്ഖിംസു. തത്ഥ പന ഇതരീതരേനപീതി അപ്പഗ്ഘേനപി മഹഗ്ഘേനപി യേന കേനചീതി അത്ഥോ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തോ, തസ്മാ ധുതങ്ഗം അസമാദിയിത്വാ വിനയപംസുകൂലമത്തസാദിയകേന ഭിക്ഖുനാ ഗഹപതിചീവരമ്പി സാദിതബ്ബം ഹോതി, പംസുകൂലധുതങ്ഗധരസ്സ പന ഗഹപതിചീവരം ന വട്ടതി ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപാമി, പംസുകൂലികങ്ഗം സമാദിയാമീ’’തി സമാദാനതോതി ദട്ഠബ്ബം.

തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ കോസലേസു ജനപദേസു അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ സുസാനം ഓക്കമിംസു ¶ പംസുകൂലായ, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ നാഗമേസും. യേ തേ ഭിക്ഖൂ സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ, തേ പംസുകൂലാനി ലഭിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ നാഗമേസും, തേ ഏവമാഹംസു ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ആവുസോ, ഭാഗം ദേഥാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘ന മയം, ആവുസോ, തുമ്ഹാകം ഭാഗം ദസ്സാമ, കിസ്സ തുമ്ഹേ നാഗമിത്ഥാ’’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നാഗമേന്താനം നാകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി. തത്ഥ നാഗമേസുന്തി യാവ തേ സുസാനതോ ¶ ആഗച്ഛന്തി, താവ തേ ന അച്ഛിംസു, പക്കമിംസുയേവ. നാകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി ന അനിച്ഛായ ദാതും. യദി പന ഇച്ഛന്തി, ദാതബ്ബോ.

തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ കോസലേസു ജനപദേസു അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആഗമേസും. യേ തേ ഭിക്ഖൂ സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ, തേ പംസുകൂലാനി ലഭിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ ആഗമേസും, തേ ഏവമാഹംസു ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ആവുസാ,ഏ ഭാഗം ദേഥാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘ന മയം, ആവുസോ, തുമ്ഹാകം ഭാഗം ദസ്സാമ, കിസ്സ തുമ്ഹേ ന ഓക്കമിത്ഥാ’’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആഗമേന്താനം അകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ കോസലേസു ജനപദേസു അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ പഠമം സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ പച്ഛാ ഓക്കമിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ പഠമം സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ, തേ പംസുകൂലാനി ലഭിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ പച്ഛാ ഓക്കമിംസു, തേ ന ലഭിംസു. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ആവുസോ, ഭാഗം ദേഥാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘ന മയം, ആവുസോ, തുമ്ഹാകം ഭാഗം ദസ്സാമ, കിസ്സ തുമ്ഹേ പച്ഛാ ഓക്കമിത്ഥാ’’തി. ഭഗവതോ ¶ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പച്ഛാ ഓക്കന്താനം നാകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ കോസലേസു ജനപദേസു അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി. തേ സദിസാ സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ പംസുകൂലാനി ലഭിംസു, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ന ലഭിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ ന ലഭിംസു, തേ ഏവമാഹംസു ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ആവുസോ, ഭാഗം ദേഥാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘ന മയം, ആവുസോ, തുമ്ഹാകം ഭാഗം ദസ്സാമ, കിസ്സ തുമ്ഹേ ന ലഭിത്ഥാ’’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സദിസാനം ഓക്കന്താനം അകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി.

തത്ഥ ആഗമേസുന്തി ഉപചാരേ അച്ഛിംസു. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആഗമേന്താനം അകാമാ ഭാഗം ദാതു’’ന്തി. ഉപചാരേതി സുസാനസ്സ ആസന്നപ്പദേസേ. യദി പന മനുസ്സാ ‘‘ഇധാഗതാ ഏവ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ദേന്തി, സഞ്ഞാണം വാ കത്വാ ഗച്ഛന്തി ‘‘സമ്പത്താ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ¶ . സമ്പത്താനം സബ്ബേസമ്പി പാപുണാതി. സചേ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാ, യേന ഗഹിതം, സോ ഏവ സാമീ. സദിസാ സുസാനം ഓക്കമിംസൂതി സബ്ബേ സമം ഓക്കമിംസു, ഏകദിസായ വാ ഓക്കമിംസൂതിപി അത്ഥോ.

തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ കോസലേസു ജനപദേസു അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നാ ഹോന്തി. തേ കതികം കത്വാ സുസാനം ഓക്കമിംസു പംസുകൂലായ. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ പംസുകൂലാനി ലഭിംസു, ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ന ലഭിംസു. യേ തേ ഭിക്ഖൂ ന ലഭിംസു, തേ ഏവമാഹംസു ‘‘അമ്ഹാകമ്പി, ആവുസോ, ഭാഗം ദേഥാ’’തി. തേ ഏവമാഹംസു ‘‘ന മയം, ആവുസോ, തുമ്ഹാകം ഭാഗം ദസ്സാമ, കിസ്സ തുമ്ഹേ ന ലഭിത്ഥാ’’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കതികം കത്വാ ഓക്കന്താനം അകാമാ ഭാഗം ദാതുന്തി. തത്ഥ തേ കതികം കത്വാതി ‘‘ലദ്ധം പംസുകൂലം സബ്ബേ ഭാജേത്വാ ¶ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി ബഹിമേവ കതികം കത്വാ. ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാതി കിഞ്ചി അവത്വായേവ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാ. ഏതേന ‘‘ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ഛഡ്ഡിതേ ഏവ അകാമാ ഭാഗദാനം വിഹിതം, കേവലം ഛഡ്ഡിതേ പന കതികായ അസതി ഏകതോ ബഹൂസു പവിട്ഠേസു യേന ഗഹിതം, തേന അകാമാ ഭാഗോ ന ദാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. സമാനാ ദിസാ പുരത്ഥിമാദിഭേദാ ഏതേസന്തി സദിസാതി ആഹ ‘‘ഏകദിസായ വാ ഓക്കമിംസൂ’’തി.

അച്ഛിന്നചീവരകഥാ

൫. അച്ഛിന്നചീവരകഥായം അനുപുബ്ബകഥാതി അനുപുബ്ബേന വിനിച്ഛയകഥാ. സേസപരിക്ഖാരാനം സദ്ധിവിഹാരികേഹി ഗഹിതത്താ നിവാസനപാരുപനമേവ അവസിട്ഠന്തി ആഹ ‘‘നിവാസനപാരുപനമത്തംയേവ ഹരിത്വാ’’തി. സദ്ധിവിഹാരികാനം താവ ആഗമനസ്സ വാ അനാഗമനസ്സ വാ അജാനനതായ വുത്തം ‘‘ഥേരേഹി നേവ താവ…പേ… ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി. പരേസമ്പി അത്ഥായ ലഭന്തീതി അത്തനോ ചീവരം ദദമാനാ സയം സാഖാഭങ്ഗേന പടിച്ഛാദേന്തീതി തേസം അത്ഥായപി ഭഞ്ജിതും ലഭന്തി. ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി വചനതോ ഈദിസേസു ഭൂതഗാമപാതബ്യതാപി അനുഞ്ഞാതായേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘നേവ ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയം ഹോതീ’’തി. ന തേസം ധാരണേ ദുക്കടന്തി തേസം തിത്ഥിയധജാനം ധാരണേപി ദുക്കടം നത്ഥി.

യാനി ച നേസം വത്ഥാനി ദേന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഥേരാനം സയമേവ ദിന്നത്താ വുത്തം ‘‘അച്ഛിന്നചീവരട്ഠാനേ ¶ ഠിതത്താ’’തി. യദി ലദ്ധിം ഗണ്ഹാതി, തിത്ഥിയപക്കന്തകോ നാമ ഹോതി. തസ്മാ വുത്തം ‘‘ലദ്ധിം അഗ്ഗഹേത്വാ’’തി. ‘‘നോ ചേ ഹോതി, സങ്ഘസ്സ വിഹാരചീവരം വാ…പേ… ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ഇമിനാ അന്തരാമഗ്ഗേ പവിട്ഠവിഹാരതോ നിക്ഖമിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ അത്തനോ ¶ അഭിരുചിതട്ഠാനം ഗച്ഛന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം, ഇമിനാ ച ‘‘യം ആവാസം പഠമം ഉപഗച്ഛതീ’’തി വുത്തം അന്തരാമഗ്ഗേ ഠിതവിഹാരമ്പി സചേ നഗ്ഗോ ഹുത്വാ ഗച്ഛതി, ദുക്കടമേവാതി വേദിതബ്ബം. യദി ഏവം തത്ഥ കസ്മാ ന വുത്തന്തി ചേ? അനോകാസത്താ. തത്ഥ ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛിന്നചീവരസ്സ വാ…പേ… ചീവരം വിഞ്ഞാപേതു’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധേന സങ്ഘികമ്പി ചീവരം നിവാസേതും പാരുപിതുഞ്ച അനുജാനന്തോ ‘‘യം ആവാസം പഠമം…പേ… ഗഹേത്വാ പാരുപിതു’’ന്തി ആഹ, തസ്മാ തത്ഥ അനോകാസത്താ ദുക്കടം ന വുത്തം.

വിഹാരചീവരന്തി സേനാസനചീവരം. ചിമിലികാഹീതി പടപിലോതികാഹി. തസ്സ ഉപരീതി ഭൂമത്ഥരണസ്സ ഉപരി. വിദേസഗതേനാതി അഞ്ഞം ചീവരം അലഭിത്വാ വിദേസഗതേന. ഏകസ്മിം…പേ… ഠപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ സേസേന ഗഹേത്വാ ആഗതത്താ ഠപേന്തേന ച സങ്ഘികപരിഭോഗവസേനേവ ഠപിതത്താ അഞ്ഞസ്മിം സേനാസനേ നിയമിതമ്പി അഞ്ഞത്ഥ ഠപേതും വട്ടതീതി വദന്തി. പരിഭോഗേനേവാതി അഞ്ഞം ചീവരം അലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജനേന.

പരിഭോഗജിണ്ണന്തി യഥാ തേന ചീവരേന സരീരം പടിച്ഛാദേതും ന സക്കാ, ഏവം ജിണ്ണം. കപ്പിയവോഹാരേനാതി കയവിക്കയാപത്തിതോ മോചനത്ഥം വുത്തം. ‘‘വിഞ്ഞാപേന്തസ്സാ’’തി ഇമസ്സേവ അത്ഥം വിഭാവേതി ‘‘ചേതാപേന്തസ്സ പരിവത്താപേന്തസ്സാ’’തി. അത്തനോ ധനേന ഹി വിഞ്ഞാപനം നാമ പരിവത്തനമേവാതി അധിപ്പായോ. സങ്ഘവസേന പവാരിതാനം വിഞ്ഞാപനേ വത്തം ദസ്സേതി ‘‘പമാണമേവ വട്ടതീ’’തി. സങ്ഘവസേന ഹി പവാരിതേ സബ്ബേസം സാധാരണത്താ അധികം വിഞ്ഞാപേതും ന വട്ടതി. യം യം പവാരേതീതി യം യം ചീവരാദിം ദസ്സാമീതി പവാരേതി. വിഞ്ഞാപനകിച്ചം നത്ഥീതി വിനാ വിഞ്ഞത്തിയാ ദീയമാനത്താ വിഞ്ഞാപേത്വാ കിം കരിസ്സതീതി അധിപ്പായോ. അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ഏത്ഥപി ‘‘ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ¶ ഇദം അനുവത്തതിയേവാതി ആഹ ‘‘അത്തനോ ഞാതകപവാരിതേ’’തിആദി. വികപ്പനുപഗചീവരതാ, സമയാഭാവോ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൧൫) പന പാളിയം ധമ്മനിമന്തനാതി സമണേസു വത്തബ്ബാചാരധമ്മമത്തവസേന ¶ നിമന്തനാ, ദാതുകാമതായ കതനിമന്തനാ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനേവ ‘‘വിഞ്ഞാപേസ്സതീ’’തി വുത്തം. അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതതോ ഹി വിഞ്ഞത്തി നാമ ഹോതി.

‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ഭൂതഗാമവികോപനം അനുഞ്ഞാതന്തി ആഹ ‘‘നേവഭൂതഗാമപാതബ്യതായാ’’തിആദി. പഠമം സുദ്ധചിത്തേന ലിങ്ഗം ഗഹേത്വാ പച്ഛാ ലദ്ധിം ഗണ്ഹന്തോപി തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഏവാതി ആഹ ‘‘നിവാസേത്വാപി ലദ്ധി ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി.

യം ആവാസം പഠമം ഉപഗച്ഛതീതി ഏത്ഥപി വിഹാരചീവരാദിഅത്ഥായ പവിസന്തേനപി തിണാദീഹി പടിച്ഛാദേത്വാവ ഗന്തബ്ബം, ‘‘ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ. ചിമിലികാഹീതി പടപിലോതികാഹി. പരിഭോഗേനേവാതി അഞ്ഞം ചീവരം അലഭിത്വാ പരിഭുഞ്ജനേന. പരിഭോഗജിണ്ണന്തി യഥാ തം ചീവരം പരിഭുഞ്ജിയമാനം ഓഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗതായ അസാരുപ്പം ഹോതി, ഏവം ജിണ്ണം.

അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ഏത്ഥപി ‘‘ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ഇദം അനുവത്തതേവാതി ആഹ ‘‘അത്തനോ ഞാതകപവാരിതേ’’തിആദി. ഇധ പന അഞ്ഞസ്സ അച്ഛിന്നനട്ഠചീവരസ്സ അത്ഥായ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയേന അനാപത്തീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ഇതരഥാ ‘‘ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി ഇമിനാ വിസേസോ ന ഭവേയ്യ, തേനേവ അനന്തരസിക്ഖാപദേ ¶ വക്ഖതി ‘‘അട്ഠകഥാസു (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൨൬) പന ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ…പേ… പമാണമേവ വട്ടതീതി വുത്തം, തം പാളിയാ ന സമേതീ’’തി ച ‘‘യസ്മാ പനിദം സിക്ഖാപദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിംയേവ പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ ഇധ ‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’തി ന വുത്ത’’ന്തി ച. വികപ്പനുപഗചീവരതാ, സമയാഭാവോ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

‘‘തഞ്ചേ അഞ്ഞാതകോ ഗഹപതി വാ ഗഹപതാനീ വാ ബഹൂഹി ചീവരേഹി അഭിഹട്ഠും പവാരേയ്യ, സന്തരുത്തരപരമം തേന ഭിക്ഖുനാ തതോ ചീവരം സാദിതബ്ബം, തതോ ചേ ഉത്തരി സാദിയേയ്യ, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി ഇമസ്മിം തദുത്തരിസിക്ഖാപദേ (പാരാ. ൫൨൩) അഭിഹട്ഠുന്തി ഏത്ഥ അഭീതി ഉപസഗ്ഗോ, ഹരിതുന്തി അത്ഥോ, ഗണ്ഹിതുന്തി വുത്തം ഹോതി. പവാരേയ്യാതി ഇച്ഛാപേയ്യ, ഇച്ഛം രുചിം ¶ ഉപ്പാദേയ്യ വദേയ്യ നിമന്തേയ്യാതി അത്ഥോ. അഭിഹട്ഠും പവാരേന്തേന പന യഥാ വത്തബ്ബം. തം ആകാരം ദസ്സേതും ‘‘യാവത്തകം ഇച്ഛസി, താവത്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഏവമസ്സ പദഭാജനം വുത്തം. അഥ വാ യഥാ ‘‘നേക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോ’’തി ഏത്ഥ ദിസ്വാതി അത്ഥോ, ഏവമിധപി അഭിഹട്ഠും പവാരേയ്യാതി അഭിഹരിത്വാ പവാരേയ്യാതി അത്ഥോ. തത്ഥ കായാഭിഹാരോ വാചാഭിഹാരോതി ദുവിധോ അഭിഹാരോ. കായേന വാ ഹി വത്ഥാദീനി അഭിഹരിത്വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ ‘‘യത്തകം ഇച്ഛസി, തത്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തോ പവാരേയ്യ, വാചായ വാ ‘‘അമ്ഹാകം ദുസ്സകോട്ഠാഗാരം പരിപുണ്ണം, യത്തകം ഇച്ഛസി, തത്തകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദന്തോ പവാരേയ്യ, തദുഭയമ്പി ഏകജ്ഝം കത്വാ ‘‘അഭിഹട്ഠും പവാരേയ്യാ’’തി വുത്തം.

സന്തരുത്തരപരമന്തി സഅന്തരം ഉത്തരം പരമം അസ്സ ചീവരസ്സാതി സന്തരുത്തരപരമം, നിവാസനേന സദ്ധിം പാരുപനം ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ അസ്സാതി ¶ വുത്തം ഹോതി. തതോ ചീവരം സാദിതബ്ബന്തി തതോ അഭിഹടചീവരതോ ഏത്തകം ചീവരം ഗഹേതബ്ബം, ന ഇതോ പരന്തി അത്ഥോ. യസ്മാ പന അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരേന തേചീവരികേനേവ ഭിക്ഖുനാ ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബം, അഞ്ഞേന അഞ്ഞഥാപി, തസ്മാ തം വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘സചേ തീണി നട്ഠാനി ഹോന്തീ’’തിആദിനാ നയേനസ്സ പദഭാജനം വുത്തം.

തത്രായം വിനിച്ഛയോ – യസ്സ തീണി നട്ഠാനി, തേന ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി, ഏകം നിവാസേത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ അഞ്ഞം സഭാഗട്ഠാനതോ പരിയേസിസ്സതി. യസ്സ ദ്വേ നട്ഠാനി, തേന ഏകം സാദിതബ്ബം. സചേ പകതിയാവ സന്തരുത്തരേന ചരതി, ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി, ഏവം ഏകം സാദിയന്തേനേവ സമോ ഭവിസ്സതി. യസ്സ തീസു ഏകം നട്ഠം, ന സാദിതബ്ബം. യസ്സ പന ദ്വീസു ഏകം നട്ഠം, ഏകം സാദിതബ്ബം. യസ്സ ഏകംയേവ ഹോതി, തഞ്ച നട്ഠം, ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി. ഭിക്ഖുനിയാ പന പഞ്ചസുപി നട്ഠേസു ദ്വേ സാദിതബ്ബാനി, ചതൂസു നട്ഠേസു ഏകം സാദിതബ്ബം, തീസു നട്ഠേസു കിഞ്ചി ന സാദിതബ്ബം, കോ പന വാദോ ദ്വീസു വാ ഏകസ്മിം വാ. യേന കേനചി ഹി സന്തരുത്തരപരമതായ ഠാതബ്ബം, തതോ ഉത്തരി ന ലബ്ഭതീതി ഇദമേത്ഥ ലക്ഖണം.

സേസകം ആഹരിസ്സാമീതി ദ്വേ ചീവരാനി കത്വാ സേസം പുന ആഹരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. ന അച്ഛിന്നകാരണാതി ബാഹുസച്ചാദിഗുണവസേന ദേന്തി. ഞാതകാനന്തിആദീസു ഞാതകാനം ദേന്താനം സാദിയന്തസ്സ, പവാരിതാനം ദേന്താനം സാദിയന്തസ്സ, അത്തനോ ധനേന സാദിയന്തസ്സ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാസു പന ‘‘ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ പകതിയാ ബഹുമ്പി വട്ടതി, അച്ഛിന്നകാരണാ പമാണമേവ ¶ വട്ടതീ’’തി വുത്തം, തം പാളിയാ ന സമേതി. യസ്മാ പനിദം സിക്ഖാപദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിംയേവ പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ ഇധ ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി ന വുത്തം. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. സമുട്ഠാനാദീസു ഇദമ്പി ഛസമുട്ഠാനം ¶ , കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മവചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.

സത്തമേ പാളിയം പഗ്ഗാഹികസാലന്തി ദുസ്സവാണിജകാനം ആപണം, ‘‘പഗ്ഗാഹിതസാല’’ന്തിപി പഠന്തി. അഭീതി ഉപസഗ്ഗോതി തസ്സ വിസേസത്ഥാഭാവം ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘ഹരിതുന്തി അത്ഥോ’’തി. വരസദ്ദസ്സ ഇച്ഛായം വത്തമാനത്താ ആഹ ‘‘ഇച്ഛാപേയ്യാ’’തി. ദട്ഠു ഖേമതോതി ഏത്ഥ ഗാഥാബന്ധവസേന അനുനാസികലോപോ ദട്ഠബ്ബോ. സഅന്തരന്തി അന്തരവാസകസഹിതം. ഉത്തരന്തി ഉത്തരാസങ്ഗം. അസ്സ ചീവരസ്സാതി സാദിതബ്ബചീവരസ്സ. അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരേനാതി അച്ഛിന്നാനി സബ്ബാനി തീണി ചീവരാനി അസ്സാതി അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരോ, തേനാതി അത്ഥോ. യസ്സ ഹി അച്ഛിന്ദനസമയേ തീണി ചീവരാനി സന്നിഹിതാനി ഹോന്തി, താനി സബ്ബാനി അച്ഛിന്നാനീതി സോ ‘‘അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരോ’’തി വുച്ചതി. തേനേവ ‘‘അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരേന തേചീവരികേനാ’’തി വുത്തം. തേചീവരികേനാതി ഹി അച്ഛിന്ദനസമയേ തിചീവരസ്സ സന്നിഹിതഭാവം സന്ധായ വുത്തം, ന പന വിനയേ തേചീവരികാഭാവം, ധുതങ്ഗതേചീവരികഭാവം വാ സന്ധായ. ഏവം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി ‘‘സന്തരുത്തരപരമം തേന ഭിക്ഖുനാ തതോ ചീവരം സാദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തവിധിനാ പടിപജ്ജിതബ്ബം. അഞ്ഞേനാതി അച്ഛിന്നഅസബ്ബചീവരേന. യസ്സ തീസു ചീവരേസു ഏകം വാ ദ്വേ വാ ചീവരാനി അച്ഛിന്നാനി ഹോന്തി, തേനാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞഥാപീതി ‘‘സന്തരുത്തരപരമ’’ന്തി വുത്തവിധാനതോ അഞ്ഞഥാപി. യസ്സ ഹി തീസു ദ്വേ ചീവരാനി അച്ഛിന്നാനി ഹോന്തി, ഏകം സാദിതബ്ബം, ഏകസ്മിം അച്ഛിന്നേ ന സാദിതബ്ബന്തി ന തസ്സ സന്തരുത്തരപരമസാദിയനം സമ്ഭവതി. അയമേവ ച അത്ഥോ പദഭാജനേന വിഭാവിതോ. തേനാഹ ‘‘തം വിഭാഗം ദസ്സേതു’’ന്തി.

കേചി പന ‘‘തേചീവരികേനാതി വുത്തത്താ തിചീവരം പരിക്ഖാരചോളവസേന അധിട്ഠഹിത്വാ പരിഭുഞ്ജതോ തസ്മിം നട്ഠേ ബഹൂനിപി ഗഹേതും ലഭതീ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. പദഭാജനസ്സ ഹി ¶ അധിപ്പായം ദസ്സേന്തേന യസ്മാ പന ‘‘അച്ഛിന്നസബ്ബചീവരേന…പേ… തം വിഭാഗം ദസ്സേതു’’ന്തി വുത്തം, പദഭാജനേ ച ന താദിസോ അത്ഥോ ഉപലബ്ഭതി, തസ്മാ തം ന ഗഹേതബ്ബമേവ. യമ്പി മാതികാട്ഠകഥായം (കങ്ഖാ. അട്ഠ. തതുത്തരിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തം ‘‘യസ്സ അധിട്ഠിതതിചീവരസ്സ തീണി നട്ഠാനീ’’തി, തത്ഥപി അധിട്ഠിതഗ്ഗഹണം സരൂപകഥനമത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം, ന പന തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതചീവരസ്സേവാതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ പാളിയം അട്ഠകഥായഞ്ച തഥാ അത്ഥസ്സാസമ്ഭവതോ ¶ . ന ഹി തിചീവരാധിട്ഠാനേന അധിട്ഠിതചീവരസ്സേവ ഇദം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തന്തി സക്കാ വിഞ്ഞാതും. പുരിമസിക്ഖാപദേന ഹി അച്ഛിന്നചീവരസ്സ അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിയാ അനുഞ്ഞാതത്താ പമാണം അജാനിത്വാ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിം പമാണതോ സാദിയനം അനുജാനന്തേന ഭഗവതാ ഇദം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തസ്മാ പരിക്ഖാരചോളികസ്സ ബഹുമ്പി സാദിതും വട്ടതീതി അയമത്ഥോ നേവ പാളിയാ സമേതി, ന ച ഭഗവതോ അധിപ്പായം അനുലോമേതി.

യസ്സ തീണി നട്ഠാനി, തേന ദ്വേ സാദിതബ്ബാനീതി ഏത്ഥ യസ്സ തിചീവരതോ അധികമ്പി ചീവരം അഞ്ഞത്ഥ ഠിതം അത്ഥി, തദാ തസ്സ ചീവരസ്സ അലബ്ഭനീയഭാവതോ തേനപി സാദിതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. പകതിയാവ സന്തരുത്തരേന ചരതീതി സാസങ്കസിക്ഖാപദവസേന വാ അവിപ്പവാസസമ്മുതിവസേന വാ തതിയസ്സ അലാഭേന വാ ചരതി. ‘‘ദ്വേ നട്ഠാനീ’’തി അധികാരത്താ വുത്തം ‘‘ദ്വേ സാദിതബ്ബാനീ’’തി. ഏകം സാദിയന്തേനേവ സമോ ഭവിസ്സതീതി തിണ്ണം ചീവരാനം ദ്വീസു നട്ഠേസു ഏകം സാദിയന്തേന സമോ ഭവിസ്സതി ഉഭിന്നമ്പി സന്തരുത്തരപരമതായ അവട്ഠാനതോ. യസ്സ ഏകംയേവ ഹോതീതി അഞ്ഞേന കേനചി കാരണേന വിനട്ഠസേസചീവരം സന്ധായ വുത്തം.

‘‘സേസകം തുമ്ഹേവ ഹോതൂതി ദേന്തീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘പമാണയുത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമ, സേസകം ആഹരിസ്സാമാ’’തി വത്വാ ¶ ഗഹേത്വാ ഗമനസമയേപി ‘‘സേസകമ്പി തുമ്ഹാകംയേവ ഹോതൂ’’തി വദന്തി, ലദ്ധകപ്പിയമേവ. പവാരിതാനന്തി അച്ഛിന്നകാലതോ പുബ്ബേയേവ പവാരിതാനം. പാളിയാ ന സമേതീതി സന്തരുത്തരപരമതോ ഉത്തരി സാദിയനേ അനാപത്തിദസ്സനത്ഥം ‘‘അനാപത്തി ഞാതകാനം പവാരിതാന’’ന്തി വുത്തത്താ ന സമേതി. സന്തരുത്തരപരമം സാദിയന്തസ്സ ഹി ആപത്തിപ്പസങ്ഗോയേവ നത്ഥി, സതി ച സിക്ഖാപദേന ആപത്തിപ്പസങ്ഗേ അനാപത്തി യുത്താ ദസ്സേതുന്തി അധിപ്പായോ. കേചി പന ‘‘പമാണമേവ വട്ടതീതി ഇദം സല്ലേഖദസ്സനത്ഥം വുത്ത’’ന്തി വദന്തി.

യസ്മാ പനിദം…പേ… ന വുത്തന്തി ഏത്ഥായമധിപ്പായോ – ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി വുച്ചമാനേ അഞ്ഞേസം അത്ഥായ പമാണം അതിക്കമിത്വാപി ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി ആപജ്ജതി, തഞ്ച അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപനവത്ഥുസ്മിം പഞ്ഞത്തത്താ വത്ഥുനാ സംസന്ദിയമാനം ന സമേതി. ന ഹി യം വത്ഥും നിസ്സായ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തസ്മിംയേവ അനാപത്തിവചനം യുത്തന്തി. ഗണ്ഠിപദേസു പന തീസുപി ‘‘ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അത്തനോ സാദിയനപടിബദ്ധതാവസേന പവത്തത്താ ‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’തി വത്തും ഓകാസോയേവ നത്ഥി, തസ്മാ ന വുത്ത’’ന്തി കഥിതം. ഇധ ‘‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’’തി അവുത്തത്താ അഞ്ഞേസം അത്ഥായ ¶ ഞാതകപവാരിതേസു അധികം വിഞ്ഞാപേന്തസ്സ ആപത്തീതി ചേ? ന, തത്ഥ പുരിമസിക്ഖാപദേനേവ അനാപത്തിസിദ്ധിതോ. തതുത്തരിതാ, അച്ഛിന്നാദികാരണതാ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൨൨-൫൨൪) പന ‘‘പാളിയം പഗ്ഗാഹികസാലന്തി ദുസ്സാപണം. തഞ്ഹി വാണിജകേഹി ദുസ്സാനി പഗ്ഗഹേത്വാ ദസ്സനട്ഠാനതായ ‘പഗ്ഗാഹികസാലാ’തി വുച്ചതി. അസ്സ ചീവരസ്സാതി സാദിതബ്ബചീവരസ്സ. തേചീവരികേനാതി ഇമിനാ അച്ഛിന്നതിചീവരതോ അഞ്ഞസ്സ വിഹാരാദീസു നിഹിതസ്സ ചീവരസ്സ അഭാവം ദസ്സേതി ¶ . യദി ഭവേയ്യ, വിഞ്ഞാപേതും ന വട്ടേയ്യ, താവകാലികം നിവാസേത്വാ അത്തനോ ചീവരം ഗഹേതബ്ബം. താവകാലികമ്പി അലഭന്തസ്സ ഭൂതഗാമവികോപനം കത്വാ തിണപണ്ണേഹി ഛദനം വിയ വിഞ്ഞാപനമ്പി വട്ടതി ഏവ. അഞ്ഞേനാതി അച്ഛിന്നഅസബ്ബചീവരേന. ‘ദ്വേ നട്ഠാനീ’തി അധികാരതോ വുത്തം ‘ദ്വേ സാദിതബ്ബാനീ’തി. പാളിയാ ന സമേതീതി ‘അനാപത്തി ഞാതകാനം പവാരിതാന’ന്തി (പാരാ. ൫൨൬) ഇമായ പാളിയാ ന സമേതി തതുത്തരി വിഞ്ഞാപനആപത്തിപ്പസങ്ഗേ ഏവ വുത്തത്താ. അഞ്ഞസ്സത്ഥായാതി ന വുത്തന്തി ഇദം അഞ്ഞസ്സത്ഥായ തതുത്തരി വിഞ്ഞാപനേ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി. തഞ്ച പാചിത്തിയം യേസം അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേതി, തേസം വാ സിയാ വിഞ്ഞാപകസ്സേവ വാ, ന താവ തേസം, തേഹി അവിഞ്ഞാപിതത്താ, നാപി വിഞ്ഞാപകസ്സ, അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ അവിഞ്ഞത്തത്താ. തസ്മാ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞാപേന്തസ്സപി നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ന ദിസ്സതി. പാളിയം പന ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അത്തനോ സാദിയനപടിബദ്ധതാവസേന പവത്തത്താ ‘അഞ്ഞസ്സത്ഥായാ’തി അനാപത്തിവാരേ ന വുത്തന്തി വദന്തി, തഞ്ച യുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. തതുത്തരിചീവരതാ, അച്ഛിന്നാദികാരണതാ, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തി, തായ ച പടിലാഭോതി ഇമാനേത്ഥ ചത്താരി അങ്ഗാനീ’’തി.

ഇദം തതുത്തരിസിക്ഖാപദവിനിച്ഛയം ആചരിയേന അവുത്തമ്പി അച്ഛിന്നചീവരാധികാരേയേവ പവത്തത്താ അമ്ഹേഹി ഗഹിതം, അഞ്ഞാതകവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദസ്സ സമയേസു അച്ഛിന്നചീവരകാലേ അഞ്ഞാതകാനം വിഞ്ഞാപേതബ്ബഭാവോ ഭഗവതാ വുത്തോ, തേഹി ദിന്നചീവരസ്സ മത്തസോ ഗഹിതഭാവോ തതുത്തരിസിക്ഖാപദേന വുത്തോ. തസ്മാ അച്ഛിന്നചീവരഅധികാരോയേവ ഹോതീതി.

ചീവരഅച്ഛിന്ദനവിനിച്ഛയകഥാ

ഇതോ ¶ ¶ പരം അച്ഛിന്ദനസാമഞ്ഞേന ചീവരഅച്ഛിന്ദനവിനിച്ഛയം വക്ഖാമ – തത്ഥ യമ്പി ത്യാഹന്തി യമ്പി തേ അഹം. സോ കിര ‘‘മമ പത്തചീവരഉപാഹനപച്ചത്ഥരണാനി വഹന്തോ മയാ സദ്ധിം ചാരികം പക്കമിസ്സതീ’’തി അദാസി. തേനേവമാഹ ‘‘മയാ സദ്ധിം ജനപദചാരികം പക്കമിസ്സതീ’’തി. അച്ഛിന്ദീതി ബലക്കാരേന അഗ്ഗഹേസി, സകസഞ്ഞായ ഗഹിതത്താ പനസ്സ പാരാജികം നത്ഥി, കിലമേത്വാ ഗഹിതത്താ ആപത്തി പഞ്ഞത്താ.

സയം അച്ഛിന്ദതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയന്തി ഏകം ചീവരം ഏകാബദ്ധാനി ച ബഹൂനി അച്ഛിന്ദതോ ഏകാ ആപത്തി, ഏകതോ അബദ്ധാനി വിസും വിസും ഠിതാനി ബഹൂനി അച്ഛിന്ദതോ, ‘‘സങ്ഘാടിം ആഹര, ഉത്തരാസങ്ഗം ആഹരാ’’തി ഏവം ആഹരാപയതോ ച വത്ഥുഗണനായ ആപത്തിയോ. ‘‘മയാ ദിന്നാനി സബ്ബാനി ആഹരാ’’തി വദതോപി ഏകവചനേനേവ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ.

അഞ്ഞം ആണാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ‘‘ചീവരം ഗണ്ഹാ’’തി ആണാപേതി, ഏകം ദുക്കടം. ആണത്തോ ബഹൂനി ഗണ്ഹാതി, ഏകം പാചിത്തിയം. ‘‘സങ്ഘാടിം ഗണ്ഹ, ഉത്തരാസങ്ഗം ഗണ്ഹാ’’തി വദതോ വാചായ വാചായ ദുക്കടം. ‘‘മയാ ദിന്നാനി സബ്ബാനി ഗണ്ഹാ’’തി വദതോ ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ.

അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി വികപ്പനുപഗപച്ഛിമം ചീവരം ഠപേത്വാ യം കിഞ്ചി അന്തമസോ സൂചിമ്പി. വേഠേത്വാ ഠപിതസൂചീസുപി വത്ഥുഗണനായ ദുക്കടാനി. സിഥിലവേഠിതാസു ഏവം. ഗാള്ഹം കത്വാ ബദ്ധാസു പന ഏകമേവ ദുക്കടന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. സൂചിഘരേ പക്ഖിത്താസുപി ഏസേവ നയോ. ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ സിഥിലബദ്ധഗാള്ഹബദ്ധേസു തികടുകാദീസു ഭേസജ്ജേസുപി ഏസേവ നയോ.

സോ വാ ദേതീതി ‘‘ഭന്തേ, തുമ്ഹാകംയേവ ഇദം സാരുപ്പ’’ന്തി ഏവം വാ ദേതി. അഥ വാ പന ‘‘ആവുസോ, മയം തുയ്ഹം ‘വത്തപടിപത്തിം ¶ കരിസ്സതി, അമ്ഹാകം സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതി, ധമ്മം പരിയാപുണിസ്സതീ’തി ചീവരം അദമ്ഹാ, സോദാനി ത്വം ന വത്തം കരോസി, ന ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാസി, ന ധമ്മം പരിയാപുണാസീ’’തി ഏവമാദീഹി വുത്തോ ‘‘ഭന്തേ, ചീവരത്ഥായ മഞ്ഞേ ഭണഥ, ഇദം ¶ വോ ചീവര’’ന്തി ദേതി, ഏവമ്പി സോ വാ ദേതി. ദിസാപക്കന്തം വാ പന ദഹരം ‘‘നിവത്തേഥ ന’’ന്തി ഭണതി, സോ ന നിവത്തതി. ‘‘ചീവരം ഗഹേത്വാ രുന്ധഥാ’’തി ഏവം ചേ നിവത്തതി, സാധു. സചേ ‘‘പത്തചീവരത്ഥായ മഞ്ഞേ തുമ്ഹേ ഭണഥ, ഗണ്ഹഥ ന’’ന്തി ദേതി, ഏവമ്പി സോയേവ ദേതി. വിബ്ഭന്തം വാ ദിസ്വാ ‘‘മയം തുയ്ഹം ‘വത്തം കരിസ്സതീ’തി പത്തചീവരം അദമ്ഹാ, സോദാനി ത്വം വിബ്ഭമിത്വാ ചരസീ’’തി വദതി, ഇതരോ ‘‘ഗണ്ഹഥ തുമ്ഹാകം പത്തചീവര’’ന്തി ദേതി, ഏവമ്പി സോ വാ ദേതി. ‘‘മമ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹന്തസ്സേവ തേ ദേമി, അഞ്ഞത്ഥ ഗണ്ഹന്തസ്സ ന ദേമി. വത്തം കരോന്തസ്സേവ ദേമി, അകരോന്തസ്സ ന ദേമി. ധമ്മം പരിയാപുണന്തസ്സേവ ദേമി, അപരിയാപുണന്തസ്സ ന ദേമി. അവിബ്ഭമന്തസ്സേവ ദേമി, വിബ്ഭമന്തസ്സ ന ദേമീ’’തി ഏവം പന ദാതും ന വട്ടതി, ദദതോ ദുക്കടം, ആഹരാപേതും പന വട്ടതി. ചജിത്വാ ദിന്നം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ. അയം സമന്തപാസാദികതോ ഉദ്ധടവിനിച്ഛയോ.

യമ്പി ത്യാഹന്തി ഏത്ഥ യന്തി കാരണവചനം, തസ്മാ ഏവമേത്ഥ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ – ‘‘മയാ സദ്ധിം ജനപദചാരികം പക്കമിസ്സതീതി യം കാരണം നിസ്സായ അഹം തേ, ആവുസോ, ചീവരം അദാസിം, തം ന കരോസീ’’തി കുപിതോ അനത്തമനോ അച്ഛിന്ദീതി. യന്തി വാ ചീവരം പരാമസതി. തത്ഥ ‘‘മയാ സദ്ധിം ജനപദചാരികം പക്കമിസ്സതീതി യമ്പി തേ അഹം ചീവരം അദാസിം, തം ചീവരം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി കുപിതോ അനത്തമനോ അച്ഛിന്ദീതി സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

ആണത്തോ ¶ ബഹൂനി ഗണ്ഹാതി, ഏകം പാചിത്തിയന്തി ‘‘ചീവരം ഗണ്ഹാ’’തി ആണത്തിയാ ഏകചീവരവിസയത്താ ഏകമേവ പാചിത്തിയം. വാചായ വാചായ ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ അച്ഛിന്നേസു വത്ഥുഗണനായ പാചിത്തിയാനി. ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോതി ഇദം അച്ഛിന്നേസു വത്ഥുഗണനായ ആപജ്ജിതബ്ബം പാചിത്തിയാപത്തിം സന്ധായ വുത്തം, ആണത്തിയാ ആപജ്ജിതബ്ബം പന ദുക്കടം ഏകമേവ.

ഏവന്തി ഇമിനാ ‘‘വത്ഥുഗണനായ ദുക്കടാനീ’’തി ഇദം പരാമസതി. ഏസേവ നയോതി സിഥിലം ഗാള്ഹഞ്ച പക്ഖിത്താസു ആപത്തിയാ ബഹുത്തം ഏകത്തഞ്ച അതിദിസതി.

ആവുസോ മയന്തിആദീസു ഗണ്ഹിതുകാമതായ ഏവം വുത്തേപി തേനേവ ദിന്നത്താ അനാപത്തി. അമ്ഹാകം ¶ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതീതി ഇദം സാമണേരസ്സപി ദാനം ദീപേതി, തസ്മാ കിഞ്ചാപി പാളിയം ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സാമം ചീവരം ദത്വാ’’തി വുത്തം, തഥാപി അനുപസമ്പന്നകാലേ ദത്വാപി ഉപസമ്പന്നകാലേ അച്ഛിന്ദന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവാതി വേദിതബ്ബം. അച്ഛിന്ദനസമയേ ഉപസമ്പന്നഭാവോയേവ ഹേത്ഥ പമാണം. ദേതീതി തുട്ഠോ വാ കുപിതോ വാ ദേതി. രുദ്ധഥാതി നിവാരേഥ. ഏവം പന ദാതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ ഏവം ദിന്നം ന താവ ‘‘തസ്സ സന്തക’’ന്തി അനധിട്ഠഹിത്വാവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി വേദിതബ്ബം. ആഹരാപേതും പന വട്ടതീതി ഏവം ദിന്നം ഭതിസദിസത്താ ആഹരാപേതും വട്ടതി. ചജിത്വാ ദിന്നന്തി വുത്തനയേന അദത്വാ അനപേക്ഖേന ഹുത്വാ തസ്സേവ ദിന്നം. ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോതി സകസഞ്ഞായ വിനാ ഗണ്ഹന്തോ ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരതാ, സാമം ദിന്നതാ, സകസഞ്ഞിതാ, ഉപസമ്പന്നതാ, കോധവസേന അച്ഛിന്ദനം വാ അച്ഛിന്ദാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി. അയം സാരത്ഥദീപനീപാഠോ (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൬൩൫).

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. ൧.൬൩൧) പന ‘‘യമ്പി…പേ… അച്ഛിന്ദീതി ഏത്ഥ യം തേ അഹം ചീവരം അദാസിം, തം ‘മയാ സദ്ധിം പക്കമിസ്സതീ’തി സഞ്ഞായ അദാസിം, ന അഞ്ഞഥാതി കുപിതോ അച്ഛിന്ദീതി ഏവം അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. ഏകം ദുക്കടന്തി യദി ആണത്തോ അവസ്സം അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേ ഏവ പാചിത്തിയം. യദി ന അച്ഛിന്ദതി, തദാ ഏവ ദുക്കടന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാപത്തിയോതി യദി ആണത്തോ അനന്തരായേന അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേയേവ വത്ഥുഗണനായ പാചിത്തിയാപത്തിയോ പയോഗകരണക്ഖണേയേവ ആപത്തിയാ ആപജ്ജിതബ്ബതോ, ചീവരം പന അച്ഛിന്നേയേവ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതി. യദി സോ ന അച്ഛിന്ദതി, ആണത്തിക്ഖണേ ഏകമേവ ദുക്കടന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവമഞ്ഞത്ഥപി ഈദിസേസു നയോ ഞാതബ്ബോ. ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹിസ്സതീതി സാമണേരസ്സ ദാനം ദീപേതി, തേന ച സാമണേരകാലേ ദത്വാ ഉപസമ്പന്നകാലേ അച്ഛിന്ദതോപി പാചിത്തിയം ദീപേതി. ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ സാമം ചീവരം ദത്വാ’’തി ഇദം ഉക്കട്ഠവസേന വുത്തം. ആഹരാപേതും പന വട്ടതീതി കമ്മേ അകതേ ഭതിസദിസത്താ വുത്തം. വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരതാ, സാമം ദിന്നതാ, സകസഞ്ഞിതാ, ഉപസമ്പന്നതാ, കോധവസേന അച്ഛിന്ദനം വാ അച്ഛിന്ദാപനം വാതി ഇമാനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനീ’’തി വുത്തം.

പടിഭാനചിത്തകഥാ

൬. പടിഭാനചിത്തകഥായം ¶ അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ സുവിഞ്ഞേയ്യന്തി സാരത്ഥദീപനിയം ന കിഞ്ചി വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൯) പന ‘‘കരോഹീതി വത്തും ന വട്ടതീതി ആണത്തിയാ ഏവ പടിക്ഖിത്തത്താ ദ്വാരപാലം ‘കിം ന കരോസീ’തിആദിനാ പരിയായേന വത്തും വട്ടതി. ജാതകപകരണന്തി ജാതകപടിസംയുത്തം ഇത്ഥിപുരിസാദി യം കിഞ്ചി രൂപം അധിപ്പേതം. ‘പരേഹി കാരാപേതു’ന്തി വുത്തത്താ ബുദ്ധരൂപമ്പി സയം കാതും ന ലഭതീ’’തി വുത്തം.

വിപ്പകതഭോജനകഥാ

൭. വിപ്പകതഭോജനകഥായമ്പി ¶ സാരത്ഥദീപനീ വിമതിവിനോദനീ വജിരബുദ്ധിടീകാസു ന കിഞ്ചി വുത്തം. പഠമം കതം പകതം, വി അനിട്ഠിതം പകതം വിപ്പകതം, വിപ്പകതം ഭോജനം യേന സോ വിപ്പകതഭോജനോ, പഠമം ഭുഞ്ജിത്വാ അനിട്ഠിതഭോജനകിച്ചോ ഭിക്ഖു. വുത്തേന ഭിക്ഖുനാ പവിസിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. രിത്തഹത്ഥമ്പി ഉട്ഠാപേതും ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘വിപ്പകതഭോജനോയേവ ഹി സോ ഹോതീ’’തി, യാഗുഖജ്ജകാദീസുപി പീതേസു ഖാദിതേസുപി ഭത്തസ്സ അഭുത്തത്താ അനിട്ഠിതഭോജനകിച്ചോ ഹോതി. പവാരിതോ ഹോതി, തേന വത്തബ്ബോതി പവാരിതേന ആസനാ വുട്ഠിതേന ഭുഞ്ജിതും അലഭമാനത്താ അത്തനോ സന്തികേ ഉദകേ അസന്തേ വത്തബ്ബോതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഉദ്ദിസന്തഉദ്ദിസാപനകഥാ

൮. ഉദ്ദിസന്തഉദ്ദിസാപനകഥായം ഉദ്ദിസന്തേനാതി ഉദ്ദേസം ദേന്തേന, പാളിം വാചേന്തേനാതി അത്ഥോ. ഉദ്ദിസാപേന്തേനാതി ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹന്തേന, പാളിം വാചാപേന്തേനാതി അത്ഥോ. ഉച്ചതരേപീതി പി-സദ്ദേന സമാനാസനം സമ്പിണ്ഡേതി. നീചതരേപീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.

തിവസ്സന്തരികകഥാ

൯. തിവസ്സന്തരികകഥായം തീണി വസ്സാനി തിവസ്സം, തീണി വാ വസ്സാനി തിവസ്സാനി, തിവസ്സാനം ¶ അന്തരം തിവസ്സന്തരം, തിവസ്സന്തരേ ഠിതോതി തിവസ്സന്തരോ, തേന തിവസ്സന്തരേന, അന്തര-സദ്ദോ മജ്ഝത്ഥവാചകോ, ണ-പച്ചയോ ഠിതത്ഥേ. തേനാഹ വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൦) ‘‘തിവസ്സന്തരേനാതി തിണ്ണം വസ്സാനം ¶ അന്തോ ഠിതേനാ’’തി. അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦) പന സരൂപമേവ ദസ്സേന്തോ ‘‘തിവസ്സന്തരോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. ഇമേ സബ്ബേതി സബ്ബേ തിവിധാ ഇമേ സമാനാസനികാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ദീഘാസനകഥാ

൧൦. ദീഘാസനകഥായം സംഹാരിമം വാതി സംഹരിതും യുത്തം കടസാരകാദി. അസംഹാരിമം വാതി സംഹരിതും അസക്കുണേയ്യം പാസാണാദി ആസനം. തേനാഹ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൦) ‘‘ദീഘാസനം നാമ മഞ്ചപീഠവിനിമുത്തം യം കിഞ്ചി തിണ്ണന്നം ഏകതോ സുഖം നിസീദിതും പഹോതീ’’തി. കസ്മാ പന ‘‘തിണ്ണന്നം പഹോതീ’’തി വുത്തം, നനു ദ്വിന്നം പഹോനകാസനമ്പി ദീഘമേവാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘അനുജാനാമി…പേ… ഏത്തകം പച്ഛിമം ദീഘാസനന്തി ഹി വുത്ത’’ന്തി. ദ്വിന്നം പഹോനകേ ഹി അദീഘാസനേ സമാനാസനികേഹേവ സഹ നിസീദിതും വട്ടതി, തിണ്ണന്നം പഹോനകതോ പട്ഠായ ഗഹിതേ ദീഘാസനേ പന അസമാനാസനികേഹിപി സഹ നിസീദിതും വട്ടതി. യദി ഏവം പണ്ഡകാദീഹിപി സഹ നിസീദിതും വട്ടേയ്യാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഠപേത്വാ പണ്ഡക’’ന്തിആദി. തത്ഥ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ.

ഗിലാനുപട്ഠാനകഥാ

൧൧. ഗിലാനുപട്ഠാനകഥായം പലിപന്നോതി നിമുഗ്ഗോ, മക്ഖിതോതി അത്ഥോ. ഉച്ചാരേത്വാതി ഉക്ഖിപിത്വാ. സമാനാചരിയകോതി ഏത്ഥ ‘‘സചേപി ഏകസ്സ ആചരിയസ്സ ഏകോ അന്തേവാസികോ ഹോതി, ഏകോ സദ്ധിവിഹാരികോ, ഏതേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാനാചരിയകാ ഏവാ’’തി വദന്തി. ഭേസജ്ജം യോജേതും അസമത്ഥോ ഹോതീതി വേജ്ജേന ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഭേസജ്ജം ¶ ഗഹേത്വാ ഇമിനാ യോജേത്വാ ദാതബ്ബ’’ന്തി വുത്തേ തഥാ കാതും അസമത്ഥോതി അത്ഥോ. നീഹാതുന്തി നീഹരിതും, ഛഡ്ഡേതുന്തി അത്ഥോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൬൫-൩൬൬) പന ‘‘ഭൂമിയം പരിഭണ്ഡം അകാസീതി ഗിലാനേന നിപന്നഭൂമിയം കിലിട്ഠട്ഠാനം ധോവിത്വാ ഹരിതൂപലിത്തം കാരേസീതി അത്ഥോ. ഭേസജ്ജം യോജേതും അസമത്ഥോതി പരേഹി വുത്തവിധിമ്പി കാതും അസമത്ഥോ’’തി വുത്തം.

മരണവണ്ണകഥാ

൧൨. മരണവണ്ണകഥായം ¶ മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാതി ഇമസ്സ കായസ്സ ഭേദേന സഗ്ഗപാപനാധിപ്പായത്താ അത്ഥതോ മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാ. മരണത്ഥികഭാവം അജാനന്താതി ‘‘ഏവം അധിപ്പായിനോ മരണത്ഥികാ നാമ ഹോന്തീ’’തി അത്തനോ മരണത്ഥികഭാവം അജാനന്താ. ന ഹി തേ അത്തനോ ചിത്തപ്പവത്തിം ന ജാനന്തി. വോഹാരവസേനാതി പുബ്ബഭാഗവോഹാരവസേന, മരണാധിപ്പായസ്സ സന്നിട്ഠാപകചേതനാക്ഖണേ കരുണായ അഭാവതോ കാരുഞ്ഞേന പാസേ ബദ്ധസൂകരമോചനം വിയ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘യഥായുനാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം യഥാനുസന്ധിനാതി പരിയായന്തരേന വുത്തം, യഥാനുസന്ധിനാ യഥായുപരിച്ഛേദേനാതി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ യഥാനുസന്ധിനാതി യഥാനുപ്പബന്ധേന, യാവ തസ്മിം ഭവേ സന്താനസ്സ അനുപ്പബന്ധോ അവിച്ഛിന്നപവത്തി ഹോതി, താവ ഠത്വാതി വുത്തം ഹോതി.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൦) ‘‘വോഹാരവസേനാതി പുബ്ബഭാഗവോഹാരവസേന മരണാധിപ്പായസ്സ സന്നിട്ഠാപകചേതനാക്ഖണേ കരുണായ അഭാവതോ, കാരുഞ്ഞേന പാസേ ബദ്ധസൂകരമോചനം വിയ ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ‘യഥായുനാ’തി വുത്തമേവത്ഥം യഥാനുസന്ധിനാതി പരിയായന്തരേന വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൦) പന ‘‘മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാതി ¶ ഇമസ്സ കായസ്സ ഭേദേന സഗ്ഗപാപനാധിപ്പായത്താ അത്ഥതോ മരണത്ഥികാവ ഹുത്വാ. ‘‘ഏവംഅധിപ്പായിനോ മരണത്ഥികാ നാമ ഹോന്തീ’’തി അത്തനോ മരണത്ഥികഭാവം അജാനന്താ ആപന്നാ പാരാജികം. ന ഹി തേ അത്തനോ ചിത്തപ്പവത്തിം ന ജാനന്തീതി വുച്ചന്തി. വോഹാരവസേനാതി പുബ്ബഭാഗേ വോഹാരവസേന, സന്നിട്ഠാനേ പനേതം നത്ഥി, പാസേ ബദ്ധസൂകരമോചനേ വിയ ന ഹോതി. യഥാനുസന്ധിനാതി അന്തരാ അമരിത്വാതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം.

അത്തപാതനകഥാ

൧൩. അത്തപാതനകഥായം വിഭത്തിബ്യത്തയേനാതി വിഭത്തിവിപരിണാമേന. വിസേസാധിഗമോതി സമാധി വിപസ്സനാ ച. അതിവിയ പാകടത്താ ‘‘ഹത്ഥപ്പത്തോ വിയ ദിസ്സതീ’’തി വുത്തം. ഉപച്ഛിന്ദതീതി വിസേസാധിഗമസ്സ വിക്ഖേപോ മാ ഹോതൂതി ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി. വിസേസാധിഗമന്തി ലോകുത്തരധമ്മപടിലാഭം. ബ്യാകരിത്വാതി ആരോചേത്വാ. ഉപച്ഛിന്ദതി, ന വട്ടതീതി യസ്മാ സഭാഗാനം ലജ്ജീഭിക്ഖൂനംയേവ അരിയാ അത്തനാ അധിഗതവിസേസം താദിസേ കാരണേ സതി ആരോചേന്തി, തേ ച ഭിക്ഖൂ ¶ അപ്പതിരൂപായ അനേസനായ പച്ചയം ന പരിയേസന്തി, തസ്മാ തേഹി പരിയേസിതപച്ചയേ കുക്കുച്ചം ഉപ്പാദേത്വാ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദിതും ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. സഭാഗാനഞ്ഹി ബ്യാകതത്താ ഉപച്ഛിന്ദിതും ന ലഭതി. തേ ഹി കപ്പിയഖേത്തം ആരോചേന്തി. തേനേവ ‘‘സഭാഗാനഞ്ഹി ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം കഥേതും വട്ടതീതി ഇദം ‘ഉപച്ഛിന്ദതി, ന വട്ടതീ’തി ഇമസ്സ കാരണം ദസ്സേന്തേന വുത്ത’’ന്തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അഥ വാ വിസേസാധിഗമം ബ്യാകരിത്വാതി ഇദം വിസേസസ്സ അധിഗതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, അധിഗമന്തരായം ആസങ്കന്തേനേവ ച ആഹാരുപച്ഛേദോ കാതബ്ബോതി അനുഞ്ഞാതത്താ അധിഗതേന ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതും ‘‘വിസേസാധിഗമം ബ്യാകരിത്വാ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി, ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. കിം പന അരിയാ അത്തനാ അധിഗതവിസേസം അഞ്ഞേസം ¶ ആരോചേന്തീതി ഇമിസ്സാ ചോദനായ ‘‘സഭാഗാനഞ്ഹി ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം കഥേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം, അയമേത്ഥ യുത്തതരോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, ഗണ്ഠിപദേപി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോയേവാതി.

വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൨-൧൮൩) ‘‘വിഭത്തിബ്യത്തയേനാതി വിഭത്തിവിപരിണാമേന. വിസേസാധിഗമോതി സമാധി വിപസ്സനാ ച. വിസേസാധിഗമന്തി ലോകുത്തരധമ്മപടിലാഭം. ബ്യാകരിത്വാതി ആരോചേത്വാ, ഇദഞ്ച വിസേസസ്സ അധിഗതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അധിഗതവിസേസാ ഹി ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനത്ഥം ലജ്ജീഭിക്ഖൂനം അവസ്സം അധിഗമം ബ്യാകരോന്തി, അധിഗതവിസേസേന പന അബ്യാകരിത്വാപി ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദിതും ന വട്ടതി, അധിഗമന്തരായവിനോദനത്ഥമേവ ആഹാരുപച്ഛേദസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തദധിഗമേ സോ ന കാതബ്ബോവ. കിം പനാധിഗമം ആരോചേതും വട്ടതീതി ആഹ സഭാഗാനഞ്ഹീതിആദീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൧-൧൮൩) ‘‘ഹത്ഥപ്പത്തോ വിയ ദിസ്സതി, ‘തസ്സ വിക്ഖേപോ മാ ഹോതൂ’തി ഉപച്ഛിന്ദതി, വിസേസാധിഗമം ബ്യാകരിത്വാ തപ്പഭവം സക്കാരം ലജ്ജായന്തോ ആഹാരം ഉപച്ഛിന്ദതി സഭാഗാനം ബ്യാകതത്താ. തേ ഹി കപ്പിയഖേത്തം ആരോചേന്തീ’’തി വുത്തം.

അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാനിസിന്നകഥാ

൧൪. അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ നിസിന്നകഥായം അപ്പടിവേക്ഖിത്വാതി അനുപപരിക്ഖിത്വാ. ഉദ്ധം വാ അധോ വാ സങ്കമന്തീതി പച്ഛാ ആഗതാനം ഓകാസദാനത്ഥം നിസിന്നപാളിയാ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഗച്ഛന്തി. പടിവേക്ഖണകിച്ചം നത്ഥീതി പച്ഛാ ആഗതേഹി ഉപപരിക്ഖണകിച്ചം നത്ഥി. ഹേട്ഠാ കിസ്മിഞ്ചി വിജ്ജമാനേ സാടകം വലിം ഗണ്ഹാതീതി ആഹ ‘‘യസ്മിം വലി ന പഞ്ഞായതീ’’തി. പടിവേക്ഖണഞ്ചേതം ¶ ഗിഹീനം സന്തകേയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൦) ‘‘ഹേട്ഠാ കിസ്മിഞ്ചി വിജ്ജമാനേ സാടകം വലിം ഗണ്ഹാതീതി ആഹ ¶ ‘യസ്മിം വലി ന പഞ്ഞായതീ’തി. പടിവേക്ഖണഞ്ചേതം ഗിഹീനം സന്തകേ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൮൦) ‘‘അപ്പടിവേക്ഖിത്വാതി അവിചാരേത്വാ. ഹേട്ഠിമഭാഗേ ഹി കിസ്മിഞ്ചി വിജ്ജമാനേ വലി പഞ്ഞായതീ’’തി ഏത്തകമേവ.

ദവായസിലാവിജ്ഝനകഥാ

൧൫. ദവായസിലാവിജ്ഝനകഥായം ദവാസദ്ദോ ഹസാധിപ്പായവാചകോ. പടിപുബ്ബവിധ-ധാതു പവട്ടനത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഹസാധിപ്പായേന പാസാണോ ന പവട്ടേതബ്ബോ’’തി. സിലാസദ്ദസ്സ പാസാണവാചകത്താ സോ ഏവ ന പടിവിജ്ഝിതബ്ബോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ന കേവലഞ്ചാ’’തിആദി. യദി ഏവം സബ്ബേസമ്പി അത്ഥായ ന വട്ടേയ്യാതി ആഹ ‘‘ചേതിയാദീനം അത്ഥായാ’’തിആദി. ധോവനദണ്ഡകന്തി ഭണ്ഡധോവനദണ്ഡം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൮൨-൧൮൩) പന ‘‘ഭണ്ഡകം വാ ധോവന്താതി ചീവരം വാ ധോവന്താ. ധോവനദണ്ഡകന്തി ചീവരധോവനദണ്ഡ’’ന്തി വുത്തം.

ദായാലിമ്പനകഥാ

൧൬. ദായാലിമ്പനകഥായം അല്ല…പേ… പാചിത്തിയന്തി സുക്ഖട്ഠാനേപി അഗ്ഗിം പാതേത്വാ ഇമിനാ അധിപ്പായേന ആലിമ്പേന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. ദുക്കടന്തി സുക്ഖട്ഠാനേ വാ സുക്ഖം ‘‘അസുക്ഖ’’ന്തി അവവത്ഥപേത്വാ വാ അഗ്ഗിം പാതേന്തസ്സ ദുക്കടം. കീളാധിപ്പായേപി ഏസേവ നയോ, കീളാധിപ്പായോ ച പടപടായമാനസദ്ദസ്സാദവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. പടിപക്ഖഭൂതോ അഗ്ഗി പടഗ്ഗി. പരിത്തകരണന്തി ആരക്ഖകരണം. സയം വാ ഉട്ഠിതന്തി വാതേരിതാനം വേളുആദീനം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്ഘട്ടനേന സമുട്ഠിതം. നിരുപാദാനോതി ഇന്ധനരഹിതോ. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൯൦) പന ‘‘ഖിഡ്ഡാധിപ്പായേനപി ദുക്കടന്തി സുക്ഖതിണാദീസു അഗ്ഗികരണം സന്ധായ വുത്തം. അല്ലേസു പന ¶ കീളാധിപ്പായേനപി കരോന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. പടിപക്ഖഭൂതോ, പടിമുഖം ഗച്ഛന്തോ വാ അഗ്ഗി പടഗ്ഗി, തസ്സ അല്ലതിണാദീസുപി ദാനം അനുഞ്ഞാതം. തം ദേന്തേന ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദാവഗ്ഗിം ദിസ്വാ വിഹാരസ്സ സമന്തതോ ഏകക്ഖണേ അകത്വാ ഏകദേസതോ പട്ഠായ വിഹാരസ്സ സമന്തതോ സണികം ഝാപേത്വാ യഥാ മഹന്തോപി അഗ്ഗി വിഹാരം പാപുണിതും ന സക്കോതി, ഏവം വിഹാരസ്സ സമന്താ ¶ അബ്ഭോകാസം കത്വാ പടഗ്ഗി ദാതബ്ബോ. സോ ഡാവഗ്ഗിനോ പടിപഥം ഗന്ത്വാ ഏകതോ ഹുത്വാ തേന സഹ നിബ്ബാതി. പരിത്തകരണന്തി സമന്താ രുക്ഖതിണാദിച്ഛേദനപരിഖാഖണനാദിആരക്ഖകരണം. തേനാഹ ‘തിണകുടികാനം സമന്താ ഭൂമിതച്ഛന’ന്തിആദീ’’തി, വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൯൦) പന ‘‘പരിത്തന്തി രക്ഖണം, തം ദസ്സേതും ‘സമന്താ ഭൂമിതച്ഛന’ന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

മിച്ഛാദിട്ഠികുലാഭതകഥാ

൧൭. മിച്ഛാദിട്ഠികുലാഭതകഥായം നത്ഥി സദ്ധാ ഏതേസൂതി അസ്സദ്ധാ, മച്ഛരിനോ, തേസു അസ്സദ്ധേസു. മിച്ഛാദിട്ഠിയാ യുത്താനി കുലാനി മിച്ഛാദിട്ഠികുലാനി, മജ്ഝേലോപതതിയാതപ്പുരിസസമാസോ, ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തായ ദസവത്ഥുകായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ യുത്തകുലാനി, തേസു. മിച്ഛാദിട്ഠികുലേസു ലഭിത്വാതി സമ്ബന്ധോ. അസക്കച്ചകാരീനം തേസം സക്കച്ചകരണേന, അപ്പണീതദായീനം തേസം പണീതദാനേന ഭവിതബ്ബമേത്ഥ കാരണേനാതി കാരണം ഉപപരിക്ഖിത്വാവ ഭുഞ്ജിതും യുത്തന്തി ആഹ ‘‘അനുപപരിക്ഖിത്വാ നേവ അത്തനാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന പരേസം ദാതബ്ബ’’ന്തി. യേന കാരണേന ഭവിതബ്ബം, തം ദസ്സേതും ‘‘വിസമിസ്സമ്പി ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ന കേവലം പിണ്ഡപാതമേവാതി ആഹ ‘‘യമ്പീ’’തിആദി. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘അപിഹിതവത്ഥുസ്മിമ്പി ഹീ’’തിആദി. തതോ അഞ്ഞമ്പി ദസ്സേതി ഗന്ധഹലിദ്ദാദിമക്ഖിതോതിആദിനാ ¶ . തത്ഥപി കാരണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സരീരേ രോഗട്ഠാനാനീ’’തിആദി.

ഗോപകദാനകഥാ

൧൮. ഗോപകദാനകഥായം പരേസം സന്തകം ഗോപേതി രക്ഖതീതി ഗോപകോ, തസ്സ ദാനം ഗോപകദാനം, ഉയ്യാനപാലകാദീഹി ഭിക്ഖൂനം ദാതബ്ബദാനം. തത്ഥ പണ്ണം ആരോപേത്വാതി ‘‘ഏത്തകേഹേവ രുക്ഖേഹി ഏത്തകമേവ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി പണ്ണം ആരോപേത്വാ, ലിഖിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാതി സങ്കേതം കത്വാ. ദാരകാതി തേസം പുത്തനത്താദയോ ദാരകാ. അഞ്ഞേപി യേ കേചി ഗോപകാ ഹോന്തി, തേ സബ്ബേപി വുത്താ. സബ്ബത്ഥപി ഗിഹീനം ഗോപകദാനേ യത്തകം ഗോപകാ ദേന്തി, തത്തകം ഗഹേതബ്ബം. സങ്ഘികേ പന യഥാപരിച്ഛേദമേവ ഗഹേതബ്ബന്തി ദീപിതത്താ ‘‘അത്ഥതോ ഏക’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ൧.൧൫൬) ‘‘പണ്ണം ആരോപേത്വാതി ‘ഏത്തകേ രുക്ഖേ രക്ഖിത്വാ ¶ തതോ ഏത്തകം ഗഹേതബ്ബ’ന്തി പണ്ണം ആരോപേത്വാ. നിമിത്തസഞ്ഞം കത്വാതി സങ്കേതം കത്വാ. ദാരകാതി തേസം പുത്തനത്താദയോ യേ കേചി ഗോപേന്തി, തേ സബ്ബേപി ഇധ ‘ദാരകാ’തി വുത്താ’’തി, വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൫൬) പന ‘‘ആരാമരക്ഖകാതി വിസ്സത്ഥവസേന ഗഹേതബ്ബം. അധിപ്പായം ഞത്വാതി ഏത്ഥ യസ്സ ദാനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തം ഭിക്ഖും, ഭാഗം വാ സാമികാ ന രക്ഖന്തി ന ദണ്ഡേന്തി, തസ്സ ദാനം അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതീതി ഇധ സന്നിട്ഠാനം, തമ്പി ‘ന വട്ടതി സങ്ഘികേ’തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

യത്ഥാതി യസ്മിം ആവാസേ. അഞ്ഞേസം അഭാവന്തി അഞ്ഞേസം ആഗന്തുകഭിക്ഖൂനം അഭാവം. തത്ഥാതി താദിസേ ആവാസേ. ഭാജേത്വാ ഖാദന്തീതി ആഗന്തുകാനമ്പി സമ്പത്താനം ഭാജേത്വാ ഖാദന്തീതി അധിപ്പായോ. ചതൂസു പച്ചയേസു സമ്മാ ഉപനേന്തീതി ¶ അമ്ബഫലാദീനി വിക്കിണിത്വാ ചീവരാദീസു ചതൂസു പച്ചയേസു സമ്മാ ഉപനേന്തി. ചീവരത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നാതി ‘‘ഇമേസം രുക്ഖാനം ഫലാനി വിക്കിണിത്വാ ചീവരേസുയേവ ഉപനേതബ്ബാനി, ന ഭാജേത്വാ ഖാദിതബ്ബാനീ’’തി ഏവം നിയമേത്വാ ദിന്നാ. തേസുപി ആഗന്തുകാ അനിസ്സരാതി പച്ചയപരിഭോഗത്ഥായ നിയമേത്വാ ദിന്നത്താ ഭാജേത്വാ ഖാദിതും അനിസ്സരാ. ന തേസു…പേ… ഠാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ആഗന്തുകേഹി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഭാജേത്വാ ഖാദിതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ. തേസം കതികായ ഠാതബ്ബന്തി ‘‘ഭാജേത്വാ ന ഖാദിതബ്ബ’’ന്തി വാ ‘‘ഏത്തകേസു രുക്ഖേസു ഫലാനി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ഏത്തകാനി ഫലാനി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ഏത്തകാനം ദിവസാനം അബ്ഭന്തരേ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ‘‘ന കിഞ്ചി ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി വാ ഏവം കതായ ആവാസികാനം കതികായ ആഗന്തുകേഹി ഠാതബ്ബം. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘‘അനിസ്സരാ’’തി വചനേന ദീപിതോയേവ അത്ഥോ മഹാപച്ചരിയം ‘‘ചതുന്നം പച്ചയാന’’ന്തിആദിനാ വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സിതോ. പരിഭോഗവസേനേവാതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ, പരിഭോഗവസേന തമേവ ഭാജേത്വാതി യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വിഹാരേ, രട്ഠേവാ.

സേനാസനപച്ചയന്തി സേനാസനഞ്ച തദത്ഥായ നിയമേത്വാ ഠപിതഞ്ച. ലാമകകോടിയാതി ലാമകം ആദിം കത്വാ, ലാമകസേനാസനതോ പട്ഠായാതി വുത്തം ഹോതി. സേനാസനേപി തിണാദീനി ലാമകകോടിയാവ വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനി, സേനാസനപരിക്ഖാരാപി ലാമകകോടിയാവ വിസ്സജ്ജേതബ്ബാ. മൂലവത്ഥുച്ഛേദം പന കത്വാ ന ഉപനേതബ്ബന്തി ഇമിനാ കിം വുത്തം ഹോതി? തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു താവ ഇദം വുത്തം ‘‘സബ്ബാനി സേനാസനാനി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനീതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. ലാമകകോടിയാ വിസ്സജ്ജന്തേഹിപി ¶ സേനാസനഭൂമിയോ ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാതി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഹോതീതി നോ ഖന്തി. വീമംസിത്വാ യം രുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം.

ധമ്മസന്തകേന ¶ ബുദ്ധപൂജം കാതും, ബുദ്ധസന്തകേന വാ ധമ്മപൂജം കാതും വട്ടതി ന വട്ടതീതി? ‘‘തഥാഗതസ്സ ഖോ ഏതം, വാസേട്ഠ, അധിവചനം ധമ്മകായോ ഇതിപീ’’തി ച ‘‘യോ ഖോ, വക്കലി, ധമ്മം പസ്സതി, സോ മം പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൭) ച വചനതോ വട്ടതീതി വദന്തി. കേചി പന ‘‘ഏവം സന്തേ ‘യോ, ഭിക്ഖവേ, മം ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യാ’തി (മഹാവ. ൩൬൫) വചനതോ ബുദ്ധസന്തകേന ഗിലാനസ്സപി ഭേസജ്ജം കാതും യുത്തന്തി ആപജ്ജേയ്യ, തസ്മാ ന വട്ടതീ’’തി വദന്തി, തം അകാരണം. ന ഹി ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, മം ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൩൬൫) ഇമിനാ അത്തനോ ച ഗിലാനസ്സ ച ഏകസദിസതാ, തദുപട്ഠാനസ്സ വാ സമഫലതാ വുത്താ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘യോ മം ഓവാദാനുസാസനീകരണേന ഉപട്ഠഹേയ്യ, സോ ഗിലാനം ഉപട്ഠഹേയ്യ, മമ ഓവാദകാരകേന ഗിലാനോ ഉപട്ഠാതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൫). ഭഗവതോ ച ഗിലാനസ്സ ച ഉപട്ഠാനം ഏകസദിസന്തി ഏവം പനേത്ഥ അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ, തസ്മാ ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) വചനതോ ‘‘അഹഞ്ച ഖോ പനിദാനി ഏകകോവ ഓവദാമി അനുസാസാമി, മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമാനി ചതുരാസീതി ബുദ്ധസഹസ്സാനി തുമ്ഹേ ഓവദിസ്സന്തി അനുസാസിസ്സന്തീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൧൬) വുത്തത്താ ച ബഹുസ്സുതം ഭിക്ഖും പസംസന്തേന ച ‘‘യോ ബഹുസ്സുതോ, ന സോ തുമ്ഹാകം സാവകോ നാമ, ബുദ്ധോ നാമ ഏസ ചുന്ദാ’’തി വുത്തത്താ ധമ്മഗരുകത്താ ച തഥാഗതസ്സ പുബ്ബനയോ ഏവ പസത്ഥതരോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി. വിമതിവിനോദനിയമ്പി ‘‘യത്ഥാതി യസ്മിം ആവാസേ. അഞ്ഞേസന്തി അഞ്ഞേസം ആഗന്തുകാനം. തേസുപി ആഗന്തുകാ അനിസ്സരാതി സേനാസനേ നിരന്തരം വസന്താനം ചീവരത്ഥായ ദായകേഹി, ഭിക്ഖൂഹി വാ നിയമേത്വാ ദിന്നത്താ ഭാജേത്വാ ഖാദിതും അനിസ്സരാ. ആഗന്തുകേഹിപി ഇച്ഛന്തേഹി തസ്മിം ¶ വിഹാരേ വസ്സാനാദീസു പവിസിത്വാ ചീവരത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം. തേസം കതികായ ഠാതബ്ബന്തി സബ്ബാനി ഫലാഫലാനി അഭാജേത്വാ ‘ഏത്തകേസു രുക്ഖേസു ഫലാനി ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജിസ്സാമ, അഞ്ഞേസു ഫലാഫലേഹി സേനാസനാനി പടിജഗ്ഗിസ്സാമാ’തി വാ ‘പിണ്ഡപാതാദിപച്ചയം സമ്പാദേസ്സാമാ’തി വാ ‘കിഞ്ചിപി അഭാജേത്വാ ചതുപച്ചയത്ഥായേവ ഉപനേമാ’തി വാ ഏവം സമ്മാ ഉപനേന്താനം ആവാസികാനം കതികായ ആഗന്തുകേഹി ഠാതബ്ബം. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘അനിസ്സരാ’തി വചനേന ദീപിതോ ഏവ അത്ഥോ, മഹാപച്ചരിയം ‘ചതുന്നം പച്ചയാന’ന്തിആദിനാ വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സിതോ. പരിഭോഗവസേനേവാതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ ¶ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ, പരിഭോഗവസേന തമേവ ഭാജേത്വാതി യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വിഹാരേ, രട്ഠേ വാ. സേനാസനപച്ചയന്തി സേനാസനഞ്ച തദത്ഥായ നിയമേത്വാ ഠപിതഞ്ച. ‘ഏകം വാ ദ്വേ വാ വരസേനാസനാനി ഠപേത്വാ’തി വുത്തമേവത്ഥം പുന ബ്യതിരേകമുഖേന ദസ്സേതും ‘മൂലവത്ഥുച്ഛേദം പന കത്വാ ന ഉപനേതബ്ബ’ന്തി വുത്തം, സേനാസനസങ്ഖാതവത്ഥുനോ മൂലച്ഛേദം കത്വാ സബ്ബാനി സേനാസനാനി ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. കേചി പനേത്ഥ ‘ഏകം വാ ദ്വേ വാ വരസേനാസനാനി ഠപേത്വാ ലാമകതോ പട്ഠായ വിസ്സജ്ജന്തേഹിപി സേനാസനഭൂമിയോ ന വിസ്സജ്ജേതബ്ബാതി അയമത്ഥോ വുത്തോ’തി വദന്തി, തമ്പി യുത്തമേവ ഇമസ്സപി അത്ഥസ്സ അവസ്സം വത്തബ്ബതോ, ഇതരഥാ കേചി സഹ വത്ഥുനാപി വിസ്സജ്ജേതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യു’’ന്തി.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാരാജിക ൧൫൩) ‘‘ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വിഹാരേ പരചക്കാദിഭയം ആഗതം. മൂലവത്ഥുച്ഛേദന്തി ‘സബ്ബസേനാസനാനം ഏതേ ഇസ്സരാ’തി വചനതോ ഇതരേ അനിസ്സരാതി ദീപിതം ഹോതി. അയമേവ ഭിക്ഖു ഇസ്സരോതി യത്ഥ സോ ഇച്ഛതി, തത്ഥ അത്തഞാതഹേതും ¶ ലഭതീതി കിര അത്ഥോ, അപി ച ‘ദഹരോ’തി വദന്തി. സവത്ഥുകന്തി സഹ ഭൂമിയാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി.

ധമ്മികാരക്ഖയാചനകഥാ

൧൯. ധമ്മികാരക്ഖയാചനകഥായം ‘‘ഗീവായേവാതി ആണത്തിയാ അഭാവതോ. തേസം അനത്ഥകാമതായാതി ‘ചോരോ’തി വുത്തം മമ വചനം സുത്വാ കേചി ദണ്ഡിസ്സന്തി, ജീവിതാ വോരോപേസ്സന്തീതി ഏവം സഞ്ഞായ. ഏതേന കേവലം ഭയേന വാ പരിക്ഖാരഗ്ഗഹണത്ഥം വാ സഹസാ ‘ചോരോ’തി വുത്തേ ദണ്ഡിതേപി ന ദോസോതി ദസ്സേതി. രാജപുരിസാനഞ്ഹി ‘ചോരോ അയ’ന്തി ഉദ്ദിസ്സകഥനേ ഏവ ഗീവാ. ഭിക്ഖൂനം, പന ആരാമികാദീനം വാ സമ്മുഖാ ‘അസുകോ ചോരോ ഏവമകാസീ’തി കേനചി വുത്തവചനം നിസ്സായ ആരാമികാദീസു രാജപുരിസാനം വത്വാ ദണ്ഡാപേന്തേസുപി ഭിക്ഖുസ്സ ന ഗീവാ രാജപുരിസാനം അവുത്തത്താ, യേസഞ്ച വുത്തം, തേഹി സയം ചോരസ്സ അദണ്ഡിതത്താതി ഗഹേതബ്ബം. ‘ത്വം ഏതസ്സ സന്തകം അച്ഛിന്ദാ’തി ആണത്തോപി ഹി സചേ അഞ്ഞേന അച്ഛിന്ദാപേതി, ആണാപകസ്സ അനാപത്തി വിസങ്കേതത്താ. അത്തനോ വചനകരന്തി ഇദം സാമീചിവസേന വുത്തം. വചനം അകരോന്താനം രാജപുരിസാനമ്പി ‘ഇമിനാ ഗഹിതപരിക്ഖാരം ആഹരാപേഹി, മാ ചസ്സ ദണ്ഡം കരോഹീ’തി ഉദ്ദിസ്സ വദന്തസ്സപി ദണ്ഡേ ഗഹിതേപി ന ഗീവാ ഏവ ദണ്ഡഗ്ഗഹണസ്സ പടിക്ഖിത്തത്താ ¶ ‘അസുകഭണ്ഡം അവഹരാ’തി ആണാപേത്വാ വിപ്പടിസാരേ ഉപ്പന്നേ പുന പടിക്ഖിപനേ (പാരാ. ൧൨൧) വിയ. ദാസാദീനം സമ്പടിച്ഛനേ വിയ തദത്ഥായ അഡ്ഡകരണേ ഭിക്ഖൂനമ്പി ദുക്കടന്തി ആഹ ‘കപ്പിയഅഡ്ഡോ നാമ, ന വട്ടതീ’തി. കേനചി പന ഭിക്ഖുനാ ഖേത്താദിഅത്ഥായ വോഹാരികാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ അഡ്ഡേ കതേപി തം ഖേത്താദിസമ്പടിച്ഛനേ വിയ സബ്ബേസം അകപ്പിയം ന ഹോതി പുബ്ബേ ഏവ സങ്ഘസന്തകത്താ. ഭിക്ഖുസ്സേവ പന പയോഗവസേന ¶ ആപത്തിയോ ഹോന്തി. ദാസാദീനമ്പി പന അത്ഥായ രക്ഖം യാചിതും വോഹാരികേന പുട്ഠേന സങ്ഘസ്സ ഉപ്പന്നം കപ്പിയക്കമം വത്തും ആരാമികാദീഹി ച അഡ്ഡം കാരാപേതും വട്ടതി ഏവ. വിഹാരവത്ഥാദികപ്പിയഅഡ്ഡം പന ഭിക്ഖുനാ സയമ്പി കാതും വട്ടതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൬൭൯) ആഗതോ.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൬൮൧) ‘‘ഗീവാതി കേവലം ഗീവാ ഏവ ഹോതി, ന പാരാജികം. കാരാപേത്വാ ദാതബ്ബാതി ഏത്ഥ സചേ ആവുധഭണ്ഡം ഹോതി, തസ്സ ധാരാ ന കാരാപേതബ്ബാ, അഞ്ഞേന പന ആകാരേന സഞ്ഞാപേതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഉച്ചാരാദിഛഡ്ഡനകഥാ

൨൦. ഉച്ചാരാദിഛഡ്ഡനകഥായം അട്ഠമേ ഉച്ചാരാദിഛഡ്ഡനേ ‘‘ഉച്ചാരാദിഭാവോ, അനപലോകനം, വളഞ്ജനട്ഠാനം, തിരോകുട്ടപാകാരതാ, ഛഡ്ഡനം വാ ഛഡ്ഡാപനം വാതി ഇമാനി പനേത്ഥ പഞ്ച അങ്ഗാനി, നവമേ ഹരിതൂപരി ഛഡ്ഡനേ സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ ച. ഇധ ഖേത്തപാലകാ ആരാമാദിഗോപകാ ച സാമികാ ഏവാ’’തി ഏത്തകമേവ സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൮൩൦) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൮൩൦) പന ‘‘അട്ഠമേ വളഞ്ജിയമാനതിരോകുട്ടാദിതാ, അനപലോകേത്വാ ഉച്ചാരാദീനം ഛഡ്ഡനാദീതി ദ്വേ അങ്ഗാനി. നവമേ ‘മത്ഥകച്ഛിന്നനാളികേരമ്പീ’തി വുത്തത്താ ഹരിതൂപരി ഛഡ്ഡനമേവ പടിക്ഖിത്തം. തേനാഹ ‘അനിക്ഖിത്തബീജേസൂ’തിആദി. യത്ഥ ച ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി, തത്ഥ ഹരിതേ വച്ചാദിം കാതുമ്പി വട്ടതി ഏവ. സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീന’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൮൩൨) പന ‘‘സാമികേ അപലോകേത്വാവ ഛഡ്ഡേതീതി കത്ഥചി പോത്ഥകേ നത്ഥി, കത്ഥചി അത്ഥി, അത്ഥിഭാവോവ സേയ്യോ കിരിയാകിരിയത്താ സിക്ഖാപദസ്സ. ഇധ ഖേത്തപാലകാ ആരാമാദിഗോപകാ ച സാമികാ ഏവ. ‘സങ്ഘസ്സ ഖേത്തേ ആരാമേ ച തത്ഥ കചവരം ¶ ന ഛഡ്ഡേതബ്ബന്തി കതികാ ചേ നത്ഥി, ഭിക്ഖുസ്സ ¶ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി സങ്ഘപരിയാപന്നത്താ, ന ഭിക്ഖുനീനം. താസമ്പി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസന്തകേ വുത്തനയേന വട്ടതി, ന തത്ഥ ഭിക്ഖുസ്സ. ഏവം സന്തേപി സാരുപ്പവസേനേവ കാതബ്ബന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം.

ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ പന സേഖിയവണ്ണനായം (പാചി. അട്ഠ. ൬൫൧) ‘‘അസഞ്ചിച്ചാതി പടിച്ഛന്നട്ഠാനം ഗച്ഛന്തസ്സ സഹസാ ഉച്ചാരോ വാ പസ്സാവോ വാ നിക്ഖമതി, അസഞ്ചിച്ചകതോ നാമ, അനാപത്തി. ന ഹരിതേതി ഏത്ഥ യമ്പി ജീവരുക്ഖസ്സ മൂലം പഥവിയം ദിസ്സമാനം ഗച്ഛതി, സാഖാ വാ ഭൂമിലഗ്ഗാ ഗച്ഛതി, സബ്ബം ഹരിതസങ്ഖാതമേവ, ഖന്ധേ നിസീദിത്വാ അപ്പഹരിതട്ഠാനേ പാതേതും വട്ടതി. അപ്പഹരിതട്ഠാനം ഓലോകേന്തസ്സേവ സഹസാ നിക്ഖമതി, ഗിലാനട്ഠാനേ ഠിതോ ഹോതി, വട്ടതി. അപ്പഹരിതേ കതോതി അപ്പഹരിതം അലഭന്തേന തിണണ്ഡുപകം വാ പലാലണ്ഡുപകം വാ ഠപേത്വാ കതോപി പച്ഛാ ഹരിതം ഓത്ഥരതി, വട്ടതിയേവ. ‘ഖേളേന ചേത്ഥ സിങ്ഘാണികാപി സങ്ഗഹിതാ’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ന ഉദകേതി ഏതം പരിഭോഗഉദകമേവ സന്ധായ വുത്തം. വച്ചകുടിസമഉദ്ദാദിഉദകേസു പന അപരിഭോഗേസു അനാപത്തി. ദേവേ വസ്സന്തേ സമന്തതോ ഉദകോഘോ ഹോതി, അനുദകട്ഠാനം ഓലോകേന്തസ്സേവ നിക്ഖമതി, വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം വുത്തം ഏതാദിസേ കാലേ അനുദകട്ഠാനം അലഭന്തേന കാതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം. തസ്സം വണ്ണനായം വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൬൫൨) ‘‘ഖേളേന ചേത്ഥ സിങ്ഘാണികാപി സങ്ഗഹിതാതി ഏത്ഥ ഉദകഗണ്ഡുസകം കത്വാ ഉച്ഛുകചവരാദിഞ്ച മുഖേനേവ ഹരിതും ഉദകേസു ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

ഇമസ്മിം ഠാനേ പണ്ഡിതേഹി വിചാരേതബ്ബം അത്ഥി – ‘‘വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകേസു പന അപരിഭോഗേസു അനാപത്തീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം, ഏവം സന്തേ നദീജാതസ്സരാദീസു ആപത്തി വാ അനാപത്തി വാതി. തത്ഥ സമുദ്ദാദീതി ആദി-സദ്ദേന നദീജാതസ്സരാപി സങ്ഗഹിതാവ, തസ്മാ അനാപത്തീതി ചേ? ന ചേവം ദട്ഠബ്ബം. യദി ഹി സമുദ്ദാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നദീജാതസ്സരാപി ¶ സങ്ഗഹിതാ, ഏവം സതി ടീകാചരിയാ വദേയ്യും, ന പന വദന്തി, അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകേസൂ’’തി ഏത്തകമേവ വദേയ്യ, തഥാ പന അവത്വാ ‘‘അപരിഭോഗേസൂ’’തി ഹേതുമന്തവിസേസനപദമ്പി ഗഹിതം. തേന ഞായതി ‘‘ആദിസദ്ദേന അപരിഭോഗാനി ചന്ദനികാദിഉദകാനി ഏവ ഗഹിതാനി, ന പരിഭോഗാനി നദീജാതസ്സരാദിഉദകാനീ’’തി. തേന ച വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകാനി അപരിഭോഗത്താ അനാപത്തികരാനി ഹോന്തി, നദീജാതസ്സരാദിഉദകാനി പന ¶ പരിഭോഗത്താ ആപത്തികരാനീതി. കഥം പന ‘‘അപരിഭോഗേസൂ’’തി ഇമസ്സ പദസ്സ ഹേതുമന്തപദഭാവോ ജാനിതബ്ബോതി? യുത്തിതോ ആഗമതോ ച. കഥം യുത്തിതോ? ‘‘വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകാനി പരിഭോഗാനിപി സന്തി, അപരിഭോഗാനിപീ’’തി അബ്യഭിചാരിയഭാവതോ. ബ്യഭിചാരേ ഹി സമ്ഭവേ ഏവ സതി വിസേസനം സാത്ഥകം സിയാ. കഥം ആഗമതോ? വുത്തഞ്ഹേതം ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേന വിനയവിനിച്ഛയേ (വി. വി. ൧൯൫൪) ‘‘തേസം അപരിഭോഗത്താ’’തി. തസ്മാ ആദി-സദ്ദേന അപരിഭോഗാനിയേവ ഉദകാനി ഗഹിതാനി, ന പരിഭോഗാനി. വുത്തഞ്ഹേതം വിനയവിനിച്ഛയടീകായം ‘‘വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകേസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന സബ്ബം അപരിഭോഗജലം സങ്ഗയ്ഹതി, തേനേവ തേസം അപരിഭോഗത്തമേവ കാരണമാഹാ’’തി, തസ്മാ മനുസ്സാനം പരിഭോഗേസു നദീജാതസ്സരതളാകപോക്ഖരണിയാദിഉദകേസു ഉച്ചാരപസ്സാവാദികരണം ന വട്ടതീതി ജാനിതബ്ബമേതം. ‘‘ദേവേ വസ്സന്തേ സമന്തതോ ഉദകോഘോ ഹോതി, അനുദകട്ഠാനം ഓലോകേന്തസ്സേവ നിക്ഖമതി, വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം വുത്തം ഏതാദിസേ കാലേ അനുദകട്ഠാനം അലഭന്തേന കാതും വട്ടതീതി വുത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം ആഗതത്താ മഹന്തേസു നദീജാതസ്സരാദീസു ¶ നാവാദീഹി ഗതകാലേ താദിസേ കാരണേ സതി ‘‘തീരം ഉപനേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘ഉപനേതും അസക്കുണേയ്യട്ഠാനേ ഉദകേപി കാതും വട്ടതി, അനാപത്തീ’’തി അട്ഠകഥാനുലോമതോ വിഞ്ഞായതി, ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

നഹാനേരുക്ഖാദിഘംസനകഥാ

൨൧. നഹാനേ രുക്ഖാദിഘംസനന്തി ഏത്ഥ അട്ഠപദാകാരേനാതി അട്ഠപദഫലകാകാരേന, ജൂതഫലകസദിസന്തി വുത്തം ഹോതി. മല്ലകമൂലകസണ്ഠാനേനാതി ഖേളമല്ലകമൂലസണ്ഠാനേന. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൪൩) പന ‘‘അട്ഠപദാകാരേനാതി ജൂതഫലകേ അട്ഠഗബ്ഭരാജിആകാരേന. മല്ലകമൂലസണ്ഠാനേനാതി ഖേളമല്ലകമൂലസണ്ഠാനേന. ഇദഞ്ച വട്ടാധാരകം സന്ധായ വുത്തം. കണ്ടകേ ഉട്ഠാപേത്വാ കതവട്ടകപാലസ്സേതം അധിവചനം. പുഥുപാണികന്തി മുട്ഠിം അകത്വാ വികസിതഹത്ഥതലേഹി പിട്ഠിപരികമ്മം വുച്ചതി. ഏതമേവ സന്ധായ ഹത്ഥപരികമ്മ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൪൪) പന ‘‘പുഥുപാണിനാ കത്തബ്ബം കമ്മം പുഥുപാണികമ്മ’’ന്തി വുത്തം.

ഏവം പാളിഅനുസാരേനേവ നഹാനേ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നഹാനതിത്ഥേ നഹായന്താനം ഭിക്ഖൂനം ¶ നഹാനവിധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇദം പനേത്ഥ നഹാനവത്ത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പസ്സന്താനം അപ്പസാദാവഹനതോ, ഗിഹിപുരിസാനം കമ്മം വിയാതി ഗരഹിതബ്ബഭാവതോ ച വുത്തം ‘‘യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ…പേ… ന ഓതരിതബ്ബ’’ന്തി. അഞ്ഞേസു സമ്മുഖീഭൂതേസു അനുദകസാടകേന നഹായിതും ദുക്കരത്താ ‘‘സബ്ബദിസാ പന ഓലോകേത്വാ വിവിത്തഭാവം ഞത്വാ’’തി വുത്തം. ഏവമ്പി ഖാണുഗുമ്ബലതാദീഹി പടിച്ഛന്നാപി ഹുത്വാ തിട്ഠേയ്യുന്തി ആഹ ‘‘ഖാണു…പേ… ഉക്കാസിത്വാ’’തി. ഉദ്ധംമുഖേന ചീവരാപനയനം ഹരായിതബ്ബം സിയാതി വുത്തം ‘‘അവകുജ്ജ…പേ… അപനേത്വാ’’തി. തതോ കായബന്ധനട്ഠപനവത്തമാഹ ‘‘കായബന്ധന’’ന്ത്യാദിനാ ¶ . തതോ ഉദകസാടികായ സതി തം നിവാസേത്വാ ഓതരിതബ്ബം സിയാ, തായ അസതിയാ കിം കാതബ്ബന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. തത്ഥ പുബ്ബേ ‘‘ഠിതകേനേവ ന ഓതരിതബ്ബ’’ന്തി അഹിരികാകാരസ്സ പടിസിദ്ധത്താ ഇധ ഹിരിമന്താകാരം ദസ്സേതി ഉദകന്തേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ നിവാസനം മോചേത്വാതി. ഉണ്ണട്ഠാനേ, സമട്ഠാനേ വാ പസാരിതേ സതി വാ തേന അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛേയ്യാതി ആഹ ‘‘സചേ നിന്നട്ഠാന’’ന്തിആദി.

ഓതരന്തേന കിം കാതബ്ബന്തി പുച്ഛം സന്ധായ ‘‘ഓതരന്തേന സണിക’’ന്ത്യാദി. തത്ഥ പുബ്ബേ ‘‘വേഗേന ന ഓതരിതബ്ബ’’ന്തി പടിസിദ്ധാനുരൂപമാഹ ‘‘സണിക’’ന്തി. അതിഗമ്ഭീരം ഗച്ഛന്തോ ഉദകോഘതരങ്ഗവാതാദീഹി പഹരന്തോ ചലിതകായോ സിയാ, അതിഉത്താനേ നിസീദന്തോ അപ്പടിച്ഛന്നകായോ സിയാതി വുത്തം ‘‘നാഭിപ്പമാണമത്തം ഓതരിത്വാ’’തി. അത്തനോ ഹത്ഥവികാരാദീഹി വീചിം ഉട്ഠാപേന്തോ, സദ്ദഞ്ച കരോന്തോ ഉദ്ധടചപലഭാവോ സിയാതി വുത്തം ‘‘വീചിം അനുട്ഠപേന്തേന സദ്ദം അകരോന്തേന നിവത്തിത്വാ’’തി. നിവത്തിത്വാ കിം കാതബ്ബന്തി ആഹ ആഗതദിസാഭിമുഖേന നിമുജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി, അഭിമുഖേന ഹുത്വാതി പാഠസേസോ. ഇദാനി തപ്ഫലം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്ത്യാദിമാഹ. തതോ ഉമ്മുജ്ജന്തേന കിം കാതബ്ബന്തി പുച്ഛായമാഹ ‘‘ഉമ്മുജ്ജന്തേനപീ’’തിആദി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ചീവരം പാരുപിത്വാവ ഠാതബ്ബം, കസ്മാതി ചേ? ന താവ കായതോ ഉദകം ഓതരതി, തസ്മാ ഥോകം കാലം ഉത്തരാസങ്ഗം ചീവരം ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി അന്തേ ഗഹേത്വാ പുരതോ കത്വാ ഠാതബ്ബം. തതോ കായസ്സ സുക്ഖഭാവം ഞത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ യഥാരുചി ഗന്തബ്ബന്തി.

വലികാദികഥാ

൨൨. വലികാദികഥായം ¶ ‘‘മുത്തോലമ്ബകാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന കുണ്ഡലാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പലമ്ബകസുത്തന്തി ¶ യഞ്ഞോപചിതാകാരേന ഓലമ്ബകസുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൪൫). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൪൫) പന ‘‘മുത്തോലമ്ബകാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന കുണ്ഡലാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പലമ്ബകസുത്തന്തി ബ്രാഹ്മണാനം യഞ്ഞോപചിതസുത്താദിആകാരം വുച്ചതി. വലയന്തി ഹത്ഥപാദവലയ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൪൫) പന ‘‘കണ്ണതോ നിക്ഖന്തമുത്തോലമ്ബകാദീനം കുണ്ഡലാദീനന്തി ലിഖിതം. ‘കായൂര’ന്തി പാളിപാഠോ. ‘കേയൂരാദീനീ’തി ആചരിയേനുദ്ധട’’ന്തി വുത്തം.

ദീഘകേസകഥാ

൨൩. ദീഘകേസകഥായം സാരത്ഥദീപനിയം ന കിഞ്ചി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൪൬) പന ‘‘ദ്വങ്ഗുലേതി ഉപയോഗബഹുവചനം, ദ്വങ്ഗുലപ്പമാണം അതിക്കാമേതും ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ദുമാസസ്സ വാ ദ്വങ്ഗുലസ്സ വാ അതിക്കന്തഭാവം അജാനന്തസ്സപി കേസമസ്സുഗണനായ അചിത്തകാപത്തിയോ ഹോന്തീതി വദന്തി. കോച്ഛേനാതി ഉസീരഹീരാദീനി ബന്ധിത്വാ സമകം ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതകോച്ഛേന. ചിക്കലേനാതി സിലേസയുത്തതേലേന. ഉണ്ഹാഭിതത്തരജസിരാനമ്പീതി ഉണ്ഹാഭിതത്താനം രജോകിണ്ണസിരാനം. അദ്ദഹത്ഥേനാതി അല്ലഹത്ഥേനാ’’തി വുത്തം.

ഉപരി പന പാളിയം (ചൂളവ. ൨൭൫) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ മസ്സും കപ്പാപേന്തി. മസ്സും വഡ്ഢാപേന്തി. ഗോലോമികം കാരാപേന്തി. ചതുരസ്സകം കാരാപേന്തി. പരിമുഖം കാരാപേന്തി. അഡ്ഢദുകം കാരാപേന്തി. ദാഠികം ഠപേന്തി. സമ്ബാധേ ലോമം സംഹരാപേന്തി. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഖീയന്തി വിപാചേന്തി ‘സേയ്യഥാപി ഗിഹീ കാമഭോഗിനോ’തി ¶ . ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, മസ്സു കപ്പാപേതബ്ബം. ന മസ്സു വഡ്ഢാപേതബ്ബം. ന ഗോലോമികം കാരാപേതബ്ബം. ന ചതുരസ്സകം കാരാപേതബ്ബം. ന പരിമുഖം കാരാപേതബ്ബം. ന അഡ്ഢദുകം കാരാപേതബ്ബം. ന ദാഠികാ ഠപേതബ്ബാ. ന സമ്ബാധേ ലോമം സംഹരാപേതബ്ബം, യോ സംഹരാപേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ആഗതം. അട്ഠകഥായമ്പി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൫) ‘‘മസ്സും കപ്പാപേന്തീതി കത്തരിയാ മസ്സും ഛേദാപേന്തി. മസ്സും വഡ്ഢാപേന്തീതി മസ്സും ദീഘം കാരേന്തി. ഗോലോമികന്തി ഹനുകമ്ഹി ദീഘം കത്വാ ഠപിതം ഏളകമസ്സു വുച്ചതി. ചതുരസ്സകന്തി ചതുകോണം. പരിമുഖന്തി ഉദരേ ലോമസംഹരണം. അഡ്ഢദുകന്തി ഉദരേ ലോമരാജിട്ഠപനം. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി മസ്സുകപ്പാപനാദീസു സബ്ബത്ഥ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തം.

പുന ¶ പാളിയം (ചൂളവ. ൨൭൫) ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ സക്ഖരികായപി മധുസിത്ഥകേനപി നാസികാലോമം ഗാഹാപേന്തി, നാസികാ ദുക്ഖാ ഹോന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സണ്ഡാസന്തി. തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ പലിതം ഗാഹാപേന്തി. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഖീയന്തി വിപാചേന്തി ‘സേയ്യഥാപി ഗിഹീ കാമഭോഗിനോ’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, പലിതം ഗാഹാപേതബ്ബം, യോ ഗാഹാപേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ആഗതം. ‘‘സക്ഖരാദീഹി നാസികാലോമഗ്ഗാഹാപനേ ആപത്തി നത്ഥി, അനുരക്ഖണത്ഥം പന സണ്ഡാസോ അനുഞ്ഞാതോ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പലിതം ഗാഹാപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഭമുകായ വാ നലാടേ വാ ദാഠികായ വാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ബീഭച്ഛം ഠിതം, താദിസം ലോമം പലിതം വാ അപലിതം വാ ഗാഹാപേതും വട്ടതീ’’തി ച വുത്തം.

ആദാസാദികഥാ

൨൪. ആദാസാദികഥായം ആദാസോ നാമ മണ്ഡനപകതികാനം മനുസ്സാനം അത്തനോ മുഖച്ഛായാദസ്സനത്ഥം കംസലോഹാദീഹി ¶ കതോ ഭണ്ഡവിസേസോ. ഉദകപത്തോ നാമ ഉദകട്ഠപനകോ പാതിസരാവാദികോ ഭാജനവിസേസോ. കംസപത്താദീനീതി ആദാസഭാവേന അകതാനി പരിസുദ്ധഭാവേന ആലോകകരാനി വത്ഥൂനി. ആദി-സദ്ദേന സുവണ്ണരജതജാതിഫലികാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി, കഞ്ജിയാദീനീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ദ്രവജാതികാനി തേലമധുഖീരാദീനി. ആബാധപച്ചയാതി അത്തനോ മുഖേ ഉപ്പന്നവണപച്ചയാ. തേനാഹ ‘‘സഞ്ഛവി നു ഖോ മേ വണോ’’തിആദി. ആയും സങ്ഖരോതീതി ആയുസങ്ഖാരോ. കോ സോ? അത്തഭാവോ, തം ആയുസങ്ഖാരം, തം ഓലോകേന്തോ കേനാകാരേന ഓലോകേയ്യാതി പുച്ഛായമാഹ ‘‘ജിണ്ണോ നു ഖോമ്ഹി നോതി ഏവ’’ന്തി. തസ്സത്ഥോ – മമ അത്തഭാവോ ജിണ്ണോ നു ഖോ വാ, നോ ജിണ്ണോ നു ഖോ വാതി ഏവം ഇമിനാ മനസികാരേന കമ്മട്ഠാനസീസേന ഓലോകേതും വട്ടതി. ‘‘സോഭതി നു ഖോ മേ അത്തഭാവോ, നോ വാ’’തി ഏവം പവത്തേന അത്തസിനേഹവസേന ഓലോകേതും ന വട്ടതീതി.

ന മുഖം ആലിമ്പിതബ്ബന്തി വിപ്പസന്നഛവിവണ്ണകരേഹി മുഖലേപനേഹി ന ലിമ്പിതബ്ബം. ന ഉമ്മദ്ദിതബ്ബന്തി നാനാഉമ്മദ്ദനേഹി ന ഉമ്മദ്ദിതബ്ബം. ന ചുണ്ണേതബ്ബന്തി മുഖചുണ്ണകേന ന മക്ഖേതബ്ബം. ന മനോസിലികായ മുഖം ലഞ്ജേതബ്ബന്തി മനോസിലായ തിലകാദിലഞ്ജനാനി ന കാതബ്ബാനി ¶ . ന കേവലം മനോസിലായമേവ, ഹരിതാലാദീഹിപി താനി ന വട്ടന്തിയേവ. അങ്ഗരാഗാദയോ പാകടായേവ.

നച്ചാദികഥാ

൨൫. നച്ചാദികഥായം ‘‘സാധുഗീതന്തി അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തഗീതം. ചതുരസ്സേന വത്തേനാതി പരിപുണ്ണേന ഉച്ചാരണവത്തേന. തരങ്ഗവത്താദീനം ഉച്ചാരണവിധാനാനി നട്ഠപ്പയോഗാനീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൪൮-൨൪൯) വുത്തം, വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൪൮-൨൪൯) ‘‘സാധുഗീതന്തി അനിച്ചതാദിപടിസഞ്ഞുത്തം ¶ ഗീതം. ചതുരസ്സേന വത്തേനാതി പരിപുണ്ണേന ഉച്ചാരണവത്തേന. തരങ്ഗവത്താദീനം സബ്ബേസം സാമഞ്ഞലക്ഖണം ദസ്സേതും ‘സബ്ബേസം…പേ… ലക്ഖണ’ന്തി വുത്തം. യത്തകാഹി മത്താഹി അക്ഖരം പരിപുണ്ണം ഹോതി, തതോപി അധികമത്തായുത്തം കത്വാ കഥനം വികാരകഥനം നാമ, തഥാ അകത്വാ കഥനമേവ ലക്ഖണന്തി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൪൮-൨൪൯) പന ‘‘സാധുഗീതം നാമ പരിനിബ്ബുതട്ഠാനേ ഗീതന്തി ലിഖിതം. ദന്തഗീതം ഗായിതുകാമാനം വാക്കരണീയം. ദന്തഗീതസ്സ വിഭാവനത്ഥം ‘യം ഗായിസ്സാമാ’തിആദിമാഹ. ചതുരസ്സവത്തം നാമ ചതുപാദഗാഥാവത്തം. ‘തരങ്ഗവത്താദീനി ഉച്ചാരണവിധാനാനി നട്ഠപ്പയോഗാനീ’തി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം.

അങ്ഗച്ഛേദാദികഥാ

൨൬. അങ്ഗച്ഛേദാദികഥായം ‘‘അത്തനോ അങ്ഗജാതം ഛിന്ദന്തസ്സേവ ഥുല്ലച്ചയം, തതോ അഞ്ഞം ഛിന്ദന്തസ്സ ദുക്കടം, ആബാധപച്ചയാ ഛിന്ദന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൫൧) പന ‘‘അങ്ഗജാതന്തി ബീജവിരഹിതം പുരിസനിമിത്തം. ബീജേ ഹി ഛിന്നേ ഓപക്കമികപണ്ഡകോ നാമ അഭബ്ബോ ഹോതീതി വദന്തി. ഏകേ പന ‘ബീജസ്സപി ഛേദനക്ഖണേ ദുക്കടാപത്തി ഏവ, കമേന പുരിസിന്ദ്രിയാദികേ അന്തരഹിതേ പണ്ഡകോ നാമ അഭബ്ബോ ഹോതി, തദാ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബോ’തി വദന്തി. താദിസം വാ ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തസ്സാതി മുട്ഠിപ്പഹാരാദീഹി അത്തനോ ദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തസ്സാ’’തി വുത്തം.

പത്തകഥാ

൨൮. പത്തകഥായം ¶ ‘‘ഭൂമിആധാരകേതി വലയാധാരകേ. ദാരുആധാരകദണ്ഡാധാരകേസൂതി ഏകദാരുനാ കതആധാരകേ, ബഹൂഹി ദണ്ഡകേഹി കതആധാരകേ വാതി അത്ഥോ ¶ . തീഹി ദണ്ഡേഹി കതോ പന ന വട്ടതി. ഭൂമിയം പന നിക്കുജ്ജിത്വാ ഏകമേവ ഠപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘ദ്വേ ഠപേന്തേന ഉപരി ഠപിതപത്തം ഏകേന പസ്സേന ഭൂമിയം ഫുസാപേത്വാ ഠപേതും വട്ടതീ’തി വദന്തി. ആലിന്ദകമിഡ്ഢികാദീനന്തി പമുഖമിഡ്ഢികാദീനം. പരിവത്തേത്വാ തത്ഥേവ പതിട്ഠാതീതി ഏത്ഥ ‘പരിവത്തേത്വാ തതിയവാരേ തത്ഥേവ മിഡ്ഢിയാ പതിട്ഠാതീ’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. പരിഭണ്ഡന്തേതി ഏത്ഥ പരിഭണ്ഡം നാമ ഗേഹസ്സ ബഹികുട്ടപാദസ്സ ഥിരഭാവത്ഥം കതാ തനുകമിഡ്ഢികാ വുച്ചതി. തനുകമിഡ്ഢികായാതി ഖുദ്ദകമിഡ്ഢികായ. മിഡ്ഢന്തേപി ആധാരകേ ഠപേതും വട്ടതി. ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആധാരക’ന്തി ഹി വചനതോ മിഡ്ഢാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി ആധാരകം ഠപേത്വാ തത്ഥ പത്തം ഠപേതും വട്ടതി ആധാരകേ ഠപനോകാസസ്സ അനിയമിതത്താതി വദന്തി. ‘പത്തമാളോ നാമ വട്ടേത്വാ പത്താനം അഗമനത്ഥം വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ ഇട്ഠകാദീഹി പരിക്ഖിപിത്വാ കതോ’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ഘടികന്തി ഉപരി യോജിതം അഗ്ഗളം. താവകാലികം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി സകിദേവ ഗഹേത്വാ തേന ആമിസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ഘടികടാഹേതി ഭാജനകപാലേ. പാളിയം അഭും മേതി ഏത്ഥ ഭവതീതി ഭൂ, വഡ്ഢി. ന ഭൂതി അഭൂ, അവഡ്ഢി. ഭയവസേന പന സാ ഇത്ഥീ ‘അഭു’ന്തി ആഹ, വിനാസോ മയ്ഹന്തി അത്ഥോ. ഛവസീസസ്സ പത്തന്തി ഛവസീസമയം പത്തം. പകതിവികാരസമ്ബന്ധേ ചേതം സാമിവചനം. അഭേദേപി വാ തദുപചാരവസേനേവായം വോഹാരോ ‘സിലാപുത്തകസ്സ സരീര’ന്തിആദീസു വിയ. ചബ്ബേത്വാതി ഖാദിത്വാ. ഏകം ഉദകഗണ്ഡുസം ഗഹേത്വാതി വാമഹത്ഥേനേവ പത്തം ഉക്ഖിപിത്വാ മുഖേന ഗണ്ഡുസം ഗഹേത്വാ. ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥേനാതി സാമിസേന ഹത്ഥേന. ഏത്താവതാതി ഏകഗണ്ഡുസം ഗഹണമത്തേന. ലുഞ്ചിത്വാതി തതോ മംസം ഉദ്ധരിത്വാ. ഏതേസു സബ്ബേസു പണ്ണത്തിം ജാനാതു വാ, മാ വാ, ആപത്തിയേവാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൫൩-൨൫൫) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൫൨) പന ‘‘ഗിഹിവികടാനീതി ഗിഹിസന്തകാനി. പാളിയം ന അച്ഛുപിയന്തീതി ന ഫുസ്സിതാനി ഹോന്തി. രൂപകാകിണ്ണാനി ഇത്ഥിരൂപാദിആകിണ്ണാനി. ഭൂമിആധാരകേതി ദന്താദീഹി കതേ വലയാധാരകേ. ഏതസ്സ വലയാധാരകസ്സ അനുച്ഛവിതായ ഠപിതാ പത്താ ന പരിവത്തന്തീതി ‘തയോ പത്തേ ഠപേതും വട്ടതീ’തി വുത്തം. അനുച്ചതഞ്ഹി സന്ധായ അയം ‘ഭൂമിആധാരകോ’തി വുത്തോ. ദാരുആധാരകദണ്ഡാധാരകേസൂതി ഏകദാരുനാ ¶ കതആധാരകേ ച ബഹൂഹി ദണ്ഡകേഹി കതആധാരകേ ച, ഏതേ ച ഉച്ചതരാ ഹോന്തി പത്തേഹി സഹ പതനസഭാവാ, തേന ‘സുസജ്ജിതേസൂ’തി വുത്തം. ഭമകോടിസദിസേനാതി യത്ഥ ധമകരണാദിം പവേസേത്വാ ലിഖന്തി, തസ്സ ഭമകസ്സ കോടിയാ സദിസോ. താദിസസ്സ ദാരുആധാരകസ്സ അവിത്ഥിണ്ണതായ ഠപിതോപി പത്തോ പതതീതി ‘അനോകാസോ’തി വുത്തോ. ആലിന്ദകമിഡ്ഢികാദീനന്തി പമുഖമിഡ്ഢികാദീനം, ഉച്ചവത്ഥുകാനന്തി അത്ഥോ. ബാഹിരപസ്സേതി പാസാദാദീനം ബഹികുട്ടേ. തനുകമിഡ്ഢികായാതി വേദികായ. സബ്ബത്ഥ പന ഹത്ഥപ്പമാണതോ അബ്ഭന്തരേ ഠപേതും വട്ടതി, ആധാരകേ പന തതോ ബഹിപി വട്ടതി. അഞ്ഞേന പന ഭണ്ഡകേനാതി അഞ്ഞേന ഭാരഭണ്ഡേന ഭണ്ഡകേന. ‘ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതു’ന്തി ച വുത്തത്താ പത്തത്ഥവികായ അംസബദ്ധകോ യഥാ ലഗ്ഗിതട്ഠാനതോ ന പരിഗളതി, തഥാ സബ്ബഥാപി ബന്ധിത്വാ ഠപേതും വട്ടതി. ബന്ധിത്വാപി ഉപരി ഠപേതും ന വട്ടതീതി ‘ഉപരി നിസീദന്താ ഓത്ഥരിത്വാ ഭിന്ദന്തീ’തി വുത്തം. തത്ഥ ഠപേതും വട്ടതീതി നിസീദനസങ്കാഭാവതോ വുത്തം. ബന്ധിത്വാ വാതി ബന്ധിത്വാ ഠപിതഛത്തേ വാ. യോ കോചീതി ഭത്തപൂരോപി തുച്ഛപത്തോപി. പരിഹരിതുന്തി ദിവസേ ദിവസേ പിണ്ഡായ ചരണത്ഥായ ഠപേതും. പത്തം അലഭന്തേന പന ഏകദിവസം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി. പണ്ണപുടാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഛവസീസസ്സ ¶ പത്തോതി ഛവസീസമയോ പത്തോ, പകതിവികാരസമ്ബന്ധേ ചേതം സാമിവചനം. ചബ്ബേത്വാതി നിട്ഠുഭിത്വാ. ‘പടിഗ്ഗഹം കത്വാ’തി വുത്തത്താ ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥേന ഉദകം ഗഹേത്വാ പത്തം പരിപ്ഫോസിത്വാ ധോവനഘംസനവസേന ഹത്ഥം ധോവിതും വട്ടതി. ഏത്തകേന ഹി പത്തം പടിഗ്ഗഹം കത്വാ ഹത്ഥോ ധോവിതോ നാമ ന ഹോതി. ഏകം ഉദകഗണ്ഡുസം ഗഹേത്വാതി പത്തം അഫുസിത്വാ തത്ഥ ഉദകമേവ ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥേന ഉക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഡുസം കത്വാ, വാമഹത്ഥേനേവ വാ പത്തം ഉക്ഖിപിത്വാ മുഖേന ഗണ്ഡുസം ഗഹേതുമ്പി വട്ടതി. ബഹി ഉദകേന വിക്ഖാലേത്വാതി ദ്വീസു അങ്ഗുലീസു ആമിസമത്തം വിക്ഖാലേത്വാ ബഹി ഗഹേതുമ്പി വട്ടതി. പടിഖാദിതുകാമോതി ഏത്ഥ സയം ന ഖാദിതുകാമോപി അഞ്ഞേസം ഖാദനാരഹം ഠപേതും ലഭതി. തത്ഥേവ കത്വാതി പത്തേയേവ യഥാഠപിതട്ഠാനതോ അനുദ്ധരിത്വാ. ലുഞ്ചിത്വാതി തതോ മംസമേവ നിരവസേസം ഉപ്പട്ടേത്വാ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൫൪) പന ‘‘ആലിന്ദകമിഡ്ഢികാദീനന്തി പമുഖമിഡ്ഢികാദീനം. പരിവത്തേത്വാ തത്ഥേവാതി ഏത്ഥ ‘പരിവത്തേത്വാ തതിയവാരേ തത്ഥേവ മിഡ്ഢികായ പതിട്ഠാതീ’തി ലിഖിതം. പരിഭണ്ഡം നാമ ഗേഹസ്സ ബഹികുട്ടപാദസ്സ ഥിരഭാവത്ഥം കതാ തനുകമിഡ്ഢികാ വുച്ചതി, ഏത്ഥ ‘പരിവത്തേത്വാ പത്തോ ഭിജ്ജതീതി അധികരണഭേദാസങ്കാരഅഭാവേ ഠാനേ ഠപേതും വട്ടതീ’തി ലിഖിതം. പത്തമാളോ വത്തേത്വാ പത്താനം അപതനത്ഥം വട്ടം വാ ചതുരസ്സം വാ ഇട്ഠകാദീഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ¶ മാളകച്ഛന്നേന കതോ. ‘പത്തമണ്ഡലികാ പത്തപച്ഛികാ കാലപണ്ണാദീഹി കതാ’തി ച ലിഖിതം. മിഡ്ഢന്തേ ആധാരകേ ഠപേതും വട്ടതി പത്തസന്ധാരണത്ഥം വുത്തത്താ. മഞ്ചേ ആധാരകേപി ന വട്ടതി നിസീദനപച്ചയാ വാരിതത്താ. ആസന്നഭൂമികത്താ ഓലമ്ബേതും വട്ടതി. ‘അംസകൂടേ ലഗ്ഗേത്വാതി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൫൪) വചനതോ അഗ്ഗഹത്ഥേ ¶ ലഗ്ഗേത്വാ അങ്കേ ഠപേതും ന വട്ടതീ’തി കേചി വദന്തി, ന സുന്ദരം. ന കേവലം യസ്സ പത്തോതിആദി യദി ഹത്ഥേന ഗഹിതപത്തേ ഭേദസഞ്ഞാ, പഗേവ അഞ്ഞേന സരീരാവയവേനാതി കത്വാ വുത്തം. പാളിയം പന പചുരവോഹാരവസേന വുത്തം. ഘടികപാലമയം ഘടികടാഹം. ഛവസീസസ്സ പത്തന്തി ‘സിലാപുത്തകസ്സ സരീരം, ഖീരസ്സ ധാരാ’തിആദിവോഹാരവസേന വുത്തം, മഞ്ചേ നിസീദിതും ആഗതോതി അത്ഥോ. പിസാചില്ലികാതി പിസാചദാരകാതിപി വദന്തി. ദിന്നകമേവ പടിഗ്ഗഹിതമേവ. ചബ്ബേത്വാതി ഖാദിത്വാ. അട്ഠീനി ച കണ്ടകാനി ച അട്ഠികണ്ടകാനി. ഏതേസു സബ്ബേസു പണ്ണത്തിം ജാനാതു വാ, മാ വാ, ആപത്തിയേവാതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം.

സബ്ബപംസുകൂലാദികഥാ

൨൯. സബ്ബപംസുകൂലാദികഥായം പംസു വിയ കുച്ഛിതഭാവേന ഉലതി പവത്തതീതി പംസുകൂലം, സബ്ബം തം ഏതസ്സാതി സബ്ബപംസുകൂലികോ, പത്തചീവരാദികം സബ്ബം സമണപരിക്ഖാരം പംസുകൂലംയേവ കത്വാ ധാരണസീലോതി അത്ഥോ. സമണപരിക്ഖാരേസു കതമം പംസുകൂലം കത്വാ ധാരേതും വട്ടതീതി പുച്ഛം സന്ധായാഹ ‘‘ഏത്ഥ പന ചീവരഞ്ച മഞ്ചപീഠഞ്ച പംസുകൂലം വട്ടതീ’’തി. തത്ഥ ച ചീവരം വിനയവസേന ച ധുതങ്ഗസമാദാനവസേന ച വട്ടതി, മഞ്ചപീഠം വിനയവസേനേവ. കതമം പംസുകൂലം ന വട്ടതീതി ആഹ ‘‘അജ്ഝോഹരണീയം പന ദിന്നമേവ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി, ന അദിന്നം, തസ്മാ പംസുകൂലം ന വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥ ച ‘‘അജ്ഝോഹരണീയ’’ന്തി വചനേന പിണ്ഡപാതഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപഅക്ഖാരവസേന ഉഭോപി പച്ചയേ ദസ്സേതി.

പരിസ്സാവനകഥാ

൩൦. പരിസ്സാവനകഥായം അദ്ധാനമഗ്ഗോ നാമ സബ്ബന്തിമപരിച്ഛേദേന അഡ്ഢയോജനപ്പമാണോ, തത്തകം മഗ്ഗം പരിസ്സാവനം അഗ്ഗഹേത്വാ ¶ ഗച്ഛന്തോപി അഞ്ഞേന അപരിസ്സാവനകേന ഭിക്ഖുനാ യാചിയമാനോ ഹുത്വാ അദേന്തോപി ന വട്ടതി, ആപത്തിയേവ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പരിസ്സാവന’’ന്തി അനുജാനിത്വാ ‘‘ചോളകം നപ്പഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി ¶ , ഭിക്ഖവേ, കടച്ഛുപരിസ്സാവന’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൮) വുത്തത്താ പകതിപരിസ്സാവനതോ കടച്ഛുപരിസ്സാവനം ഖുദ്ദകന്തി വിഞ്ഞായതി. പകതിപരിസ്സാവനസ്സ വിധാനം അട്ഠകഥായം ന വുത്തം, കടച്ഛുപരിസ്സാവനസ്സ പന വിധാനം ‘‘കടച്ഛുപരിസ്സാവനം നാമ തീസു ദണ്ഡകേസു വിനന്ധിത്വാ കത’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൫൮) വുത്തം. കടച്ഛുപരിസ്സാവനം വത്വാ പുന ‘‘ചോളകം നപ്പഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ധമകരണ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൮) വുത്തത്താ കടച്ഛുപരിസ്സാവനതോപി ധമകരണോ ഖുദ്ദകതരോതി വിഞ്ഞായതി. ധമകരണസ്സ വിധാനം ഹേട്ഠാ പരിക്ഖാരകഥായം വുത്തമേവ. ‘‘ഭിക്ഖൂ നവകമ്മം കരോന്തി, പരിസ്സാവനം ന സമ്മതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദണ്ഡപരിസ്സാവന’’ന്തി (ചൂളവ ൨൫൯) വുത്തത്താ പകതിപരിസ്സാവനതോപി ദണ്ഡപരിസ്സാവനം മഹന്തതരന്തി വിഞ്ഞായതി. ‘‘ദണ്ഡപരിസ്സാവനം ന സമ്മതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഓത്ഥരക’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൯) വചനതോ ദണ്ഡപരിസ്സാവനതോപി ഓത്ഥരകം മഹന്തതരന്തി വിഞ്ഞായതി. തേസം പന ദ്വിന്നമ്പി പരിസ്സാവനാനം വിധാനം അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൫൯) ആഗതമേവ.

നഗ്ഗകഥാ

൩൧. നഗ്ഗകഥായം ന നഗ്ഗേന നഗ്ഗോ അഭിവാദേതബ്ബോതി നഗ്ഗേന നവകതരേന ഭിക്ഖുനാ നഗ്ഗോ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു ന അഭിവാദേതബ്ബോ ന വന്ദിതബ്ബോ. കസ്മാ? ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നഗ്ഗേന നഗ്ഗോ അഭിവാദേതബ്ബോ, യോ അഭിവാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൬൧) ഭഗവതാ വചനതോ ന അഭിവാദേതബ്ബോതി യോജനാ ¶ . ഏത്ഥ പന വദി അഭിവാദനഥുതീസൂതി ധാതുസ്സ ചുരാദിഗണത്താ ണേ-പച്ചയോ ഹോതി, ന ഹേത്വത്ഥത്താ.

‘‘അകമ്മകേഹി ധാതൂഹി, ഭാവേ കിച്ചാ ഭവന്തി തേ;

സകമ്മകേഹി കമ്മത്ഥേ, അരഹസക്കത്ഥദീപകാ’’തി. –

വചനതോ കമ്മത്ഥേ തബ്ബ-പച്ചയോതി ദട്ഠബ്ബോ. ന നഗ്ഗേന അഭിവാദേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ തു നഗ്ഗേന ഭിക്ഖുനാ ന അഭിവാദേതബ്ബന്തി ഏത്തകമേവ യോജനാ. നനു ച ഭോ –

‘‘കിച്ചാ ¶ ധാതുഹ്യകമ്മേഹി, ഭാവേയേവ നപുംസകേ;

തദന്താ പായതോ കമ്മേ, സകമ്മേഹി തിലിങ്ഗികാ’’തി. –

വചനതോ, ഇമിസ്സാ ച ധാതുയാ സകമ്മത്താ കമ്മം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, കമ്മാനുരൂപഞ്ച ലിങ്ഗം ഠപേതബ്ബം, അഥ കസ്മാ ഏത്തകമേവ യോജനാ കതാതി? കമ്മവചനിച്ഛാഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘കമ്മസ്സാവചനിച്ഛായം, സകമ്മാഖ്യാതപച്ചയാ;

ഭാവേപി തം യഥാ ഗേഹേ, ദേവദത്തേന പച്ചതേ’’തി.

യഥാ ആഖ്യാതപച്ചയസങ്ഖാതാ വിഭത്തിയോ സകമ്മകധാതുതോ ഭവന്താപി കമ്മവചനിച്ഛായ അസതി കമ്മം അവത്വാ ഭാവത്ഥമേവ വദന്തി, ഏവം കിച്ചപച്ചയാപി സകമ്മകധാതുതോ ഭവന്താപി കമ്മവചനിച്ഛായാഭാവതോ കമ്മം അവത്വാ ഭാവത്ഥമേവ വദന്തി, തസ്മാ കമ്മഞ്ച അനജ്ഝാഹരിതം, കമ്മാനുരൂപഞ്ച ലിങ്ഗം ന ഠപിതം, ഭാവത്ഥാനുരൂപമേവ ഠപിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ഹി ‘‘അയം നാമ പുഗ്ഗലോ അഭിവാദേതബ്ബോ’’തി അചിന്തേത്വാ സാമഞ്ഞതോ കത്താരമേവ ഗഹേത്വാ ഠപിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ന നഗ്ഗേന നഗ്ഗോ അഭിവാദാപേതബ്ബോതി ഏത്ഥ പന നഗ്ഗേന വുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ നഗ്ഗോ നവകതരോ ഭിക്ഖു ന അഭിവാദാപേതബ്ബോ, ന വന്ദാപേതബ്ബോതി യോജനാ. ഏത്ഥ ഹി സകാരിതസ്സ കിച്ചപച്ചയസ്സ ദിട്ഠത്താ, ധാതുയാ ച സകമ്മകത്താ നവകതരോ ഭിക്ഖു ധാതുകത്താ ഹോതി, വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു ധാതുകമ്മം ¶ , പുന കാരിതസമ്ബന്ധേ വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു കാരിതകത്താ ഹോതി, നവകതരോ ഭിക്ഖു കാരിതകമ്മം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ഹേതുക്രിയായ സമ്ബന്ധീ-ഭാവാ കമ്മന്തി മന്യതേ;

ഹേതുക്രിയാപധാനത്താ, അഞ്ഞഥാനുപപത്തിതോ’’തി.

ന നഗ്ഗേന അഭിവാദാപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ തു നഗ്ഗേന വുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ ന അഭിവാദാപേതബ്ബം, ന വന്ദാപേതബ്ബന്തി യോജനാ, ഏത്ഥാപി കമ്മവചനിച്ഛായാഭാവതോ വുത്തനയേന ഭാവേയേവ കിച്ചപച്ചയോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ. നനു വന്ദാപകേ സതി വന്ദാപേതബ്ബോ ലബ്ഭതിയേവ, അഥ ‘‘കസ്മാ കമ്മവചനിച്ഛായാഭാവതോ’’തി ¶ വുത്തന്തി? ‘‘വത്തിച്ഛാനുപുബ്ബികാ സദ്ദപടിപത്തീ’’തി വചനതോ വത്തിച്ഛാഭാവതോ ന വുത്തന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പുബ്ബാചരിയേഹി –

‘‘വത്തിച്ഛാ ന ഭവേ സന്ത-മപ്യസന്തമ്പി സാ ഭവേ;

തം യഥാനുദരാ കഞ്ഞാ, സമുദ്ദോ കുണ്ഡികാതി ചാ’’തി.

ഇതരേസുപി സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പടിച്ഛാദേന്തി അങ്ഗമങ്ഗാനി ഏതാഹീതി പടിച്ഛാദിയോ.

ഗന്ധപുപ്ഫകഥാ

൩൨. ഗന്ധപുപ്ഫകഥായം ‘‘ഗന്ധഗന്ധം പന ഗഹേത്വാ കവാടേ പഞ്ചങ്ഗുലിം ദാതും വട്ടതീ’’തി വചനതോ ഗന്ധേ ദിന്നേ പടിഗ്ഗഹിതും വട്ടതി, നോ ലിമ്പിതുന്തി സിദ്ധം. ഇദാനി പന മനുസ്സാ ഭിക്ഖൂ ഭോജേത്വാ ഹത്ഥധോവനാവസാനേ ഹത്ഥവാസത്ഥായ ഗന്ധവിലേപനം ദേന്തി, തം ഭിക്ഖൂ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഏകച്ചേ ഹത്ഥമേവ ലിമ്പേന്തി, ഏകച്ചേ കായമ്പി മുഖമ്പി ആലിമ്പേന്തി, ‘‘സുഗന്ധോ വതാ’’തിആദീനി വത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠാകാരം കരോന്തി, തം വട്ടതി, ന വട്ടതീതി? ‘‘കവാടേ പഞ്ചങ്ഗുലികം ദാതും വട്ടതീ’’തി വിഹാരേ കവാടധൂപനമത്തസ്സേവ വുത്തത്താ കായധൂപനസ്സ അവുത്തത്താ, ‘‘മാലാഗന്ധവിലേപനധാരണമണ്ഡനവിഭൂസനട്ഠാനാ വേരമണീ’’തി ¶ വചനസ്സാനുലോമതോ ച ന വട്ടതീതി ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘പുപ്ഫം ഗഹേത്വാ വിഹാരേ ഏകമന്തം നിക്ഖിപിതു’’ന്തി വചനതോ പുപ്ഫേ ദിന്നേ ഗഹേതും വട്ടതി, ന പിളന്ധനാദീനി കാതുന്തി സിദ്ധം. ഇദാനി പന ഭിക്ഖൂസു ഗന്ധപുപ്ഫേസു ലദ്ധേസു ‘‘സുരഭിഗന്ധം വതിദം പുപ്ഫ’’ന്തിആദീനി വത്വാ പഹട്ഠാകാരം കത്വാ സിങ്ഘന്തി, തം വട്ടതി, ന വട്ടതീതി? തമ്പി വിഹാരേയേവ ഏകമന്തം ഠപനസ്സ വുത്തത്താ സിങ്ഘിതബ്ബാദിഭാവസ്സ അവുത്തത്താ, മാലാഗന്ധാദിപാഠസ്സ അനുലോമതോ ച ന വട്ടതീതി ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഏകമന്തം നിക്ഖിപിതു’’ന്തി വചനസ്സ പന സാമത്ഥിയതോ ചേതിയപടിമാപൂജനാദീനി ച കാതും വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി.

ആസിത്തകൂപധാനകഥാ

൩൩. ആസിത്തകൂപധാനകഥായം മനുസ്സാനം ഭരണസീലതം സന്ധായ ‘‘തമ്ബലോഹേന വാ രജതേന വാ’’തി ¶ വുത്തം, വികപ്പനത്ഥേന പന വാ-സദ്ദേന ഹിരഞ്ഞേന വാ സുവണ്ണേന വാതിആദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പടിക്ഖിത്തത്താ പനാതി ഭഗവതാ പന ആസിത്തകൂപധാനസ്സ സാമഞ്ഞവസേന പടിക്ഖിത്തത്താ. ന കേവലം രതനപേളാ ഏവ ന വട്ടതി, അഥ ഖോ ദാരുമയാപീതി. ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തം ന വിലീവമയതാലപണ്ണമയവേത്തമയാദികം സമ്പിണ്ഡേതി.

മളോരികകഥാ

൩൪. മളോരികകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മളോരിക’’ന്തി ഗിലാനോ ഭിക്ഖു ഭുഞ്ജമാനോ ന സക്കോതി ഹത്ഥേന പത്തം സന്ധാരേതും, തസ്മാ അനുഞ്ഞാതം. പുബ്ബേ പത്തസങ്ഗോപനത്ഥം ആധാരകോ അനുഞ്ഞാതോ, ഇദാനി ഭുഞ്ജനത്ഥം. ദണ്ഡാധാരകോ വുച്ചതീതി ദണ്ഡാധാരകോ പധാനതോ മളോരികോതി വുച്ചതി. യട്ഠി…പേ… പീഠാദീനിപി ആധാരകസാമഞ്ഞേന ഏത്ഥേവ ¶ പവിട്ഠാനീതി സമ്ബന്ധോ. ആധാരകം നാമ ഛിദ്ദം വിദ്ധമ്പി അത്ഥി, അവിദ്ധമ്പി അത്ഥി, തേസു കതമം വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ആധാരസങ്ഖേപഗമനതോ ഹി…പേ… വട്ടതിയേവാ’’തി.

ഏകഭാജനാദികഥാ

൩൫. ഏകഭാജനാദികഥായം ഏകതോഭുഞ്ജനം നാമ ഏകഭാജനസ്മിം ഏകക്ഖണേയേവ സഹഭുഞ്ജനം, ന നാനാഭാജനേ. ഏകഭാജനസ്മിമ്പി ന നാനാക്ഖണേതി ആഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. തസ്മിം അപഗതേ തസ്സ അപഗതത്താ ഇതരസ്സ സേസകം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഇമിനാ ഏകക്ഖണേ അഭുഞ്ജനഭാവം ദസ്സേതി. ഇതരസ്സപീതിആദീസു ഇതരസ്സപീതി ഇതരീതരകഥനം, സേസഭുഞ്ജകഇതരതോ ഇതരസ്സാതി അത്ഥോ. തേന പഠമം ഗഹേത്വാ ഗതഭിക്ഖുമേവാഹ. തസ്മിം ഖീണേ തസ്സ ഖണത്താ പഠമം ഗഹിതവത്ഥുസ്സ ഖീണത്താ പുന ഗഹേതും വട്ടതി. ഇമിനാ സഹഅഭുഞ്ജനഭാവം ദസ്സേതി.

ന ഏകമഞ്ചേ നിപജ്ജിതബ്ബം സതിപി നാനാഅത്ഥരണേ ‘‘ന ഏകമഞ്ചേ തുവട്ടിതബ്ബം, യോ തുവട്ടേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൬൪) വചനതോ. ന ഏകത്ഥരണേ നിപജ്ജിതബ്ബം സതിപി നാനാമഞ്ചേ ‘‘ന ഏകത്ഥരണാ തുവട്ടിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൪) വചനതോ, പഗേവ ഉഭിന്നം ഏകത്തേതി അത്ഥോ. യദി ഏവം നാനാമഞ്ചനാനാഅത്ഥരണേസു അസന്തേസു കഥം അനാപത്തി സിയാതി ¶ ചിന്തായമാഹ ‘‘വവത്ഥാനം പനാ’’തിആദി. ഏകത്ഥരണപാവുരണേഹീതി ഏത്ഥ പന അയം ഏകത്ഥരണപാവുരണസദ്ദോ ന ചത്ഥസമാസോ ഹോതി, അഥ ഖോ ബാഹിരത്ഥസമാസോതി ആഹ ‘‘ഏകം അത്ഥരണഞ്ചേവ പാവുരണഞ്ച ഏതേസന്തി ഏകത്ഥരണപാവുരണാ’’തി, തിപദതുല്യാധികരണബാഹിരത്ഥസമാസോയം. കേസമേതമധിവചനന്ത്യാഹ ‘‘ഏകം അന്തം അത്ഥരിത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ നിപജ്ജന്താനമേതം അധിവചന’’ന്തി, ഏവം നിപജ്ജന്താനം ഭിക്ഖൂനം ഏതം ഏകത്ഥരണപാവുരണപദം ¶ അധിവചനം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. കേസം പന അന്തന്തി ആഹ ‘‘സംഹാരിമാന’’ന്തിആദി.

ചേലപടികകഥാ

൩൬. ചേലപടികകഥായം ചേലപടികന്തി ചേലസന്ഥരം. കിം പന ഭഗവതോ സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനേ കാരണന്തി? ‘‘ബോധിരാജകുമാരോ കിര ‘സചേ അഹം പുത്തം ലച്ഛാമി, അക്കമിസ്സതി മേ ഭഗവാ ചേലപടിക’ന്തി ഇമിനാ അജ്ഝാസയേന സന്ഥരി, അഭബ്ബോ ചേസ പുത്തലാഭായ, തസ്മാ ഭഗവാ ന അക്കമി. യദി അക്കമേയ്യ, പച്ഛാ പുത്തം അലഭന്തോ ‘നായം സബ്ബഞ്ഞൂ’തി ദിട്ഠിം ഗണ്ഹേയ്യ, ഇദം താവ ഭഗവതോ അനക്കമനേ കാരണം. യസ്മാ പന ഭിക്ഖൂപി യേ അജാനന്താ അക്കമേയ്യും, തേ ഗിഹീനം പരിഭൂതാ ഭവേയ്യും, തസ്മാ ഭിക്ഖൂ പരിഭവതോ മോചേതും സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി, ഇദം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനേ കാരണ’’ന്തി അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൬൮) വുത്തം.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൬൮) പന ‘‘ഭഗവാ തുണ്ഹീ അഹോസീതി ‘കിസ്സ നു ഖോ അത്ഥായ രാജകുമാരേന അയം മഹാസക്കാരോ കതോ’തി ആവജ്ജേന്തോ പുത്തപത്ഥനായ കതഭാവം അഞ്ഞാസി. സോ ഹി രാജപുത്തോ അപുത്തകോ, സുതഞ്ചാനേന അഹോസി ‘ബുദ്ധാനം കിര അധികാരം കത്വാ മനസാ ഇച്ഛിതം ലഭന്തീ’തി, സോ ‘സചാഹം പുത്തം ലഭിസ്സാമി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഇമം ചേലപടികം അക്കമിസ്സതി. നോ ചേ ലഭിസ്സാമി, ന അക്കമിസ്സതീ’തി പത്ഥനം കത്വാ സന്ഥരാപേസി. അഥ ഭഗവാ ‘നിബ്ബത്തിസ്സതി നു ഖോ ഏതസ്സ പുത്തോ’തി ആവജ്ജേത്വാ ‘ന നിബ്ബത്തിസ്സതീ’തി അദ്ദസ. പുബ്ബേ കിര സോ ഏകസ്മിം ദീപേ വസമാനോ ഭരിയായ സമാനച്ഛന്ദോ അനേകസകുണപോതകേ ഖാദി. ‘സചസ്സ മാതുഗാമോ പുഞ്ഞവാ ഭവേയ്യ, പുത്തം ലഭേയ്യ, ഉഭോഹി പന സമാനച്ഛന്ദേഹി ഹുത്വാ പാപകമ്മം കതം ¶ , തേനസ്സ പുത്തോ ന നിബ്ബത്തിസ്സതീതി അഞ്ഞാസി. ദുസ്സേ പന അക്കന്തേ ‘ബുദ്ധാനം അധികാരം കത്വാ പത്ഥിതം ലഭന്തീതി ലോകേ അനുസ്സവോ, മയാ ച മഹാഅധികാരോ ¶ കതോ, ന ച പുത്തം ലഭാമി, തുച്ഛം ഇദം വചന’ന്തി മിച്ഛാഗാഹം ഗണ്ഹേയ്യ. തിത്ഥിയാപി ‘നത്ഥി സമണാനം അകത്തബ്ബം നാമ, ചേലപടികമ്പി മദ്ദന്താ ആഹിണ്ഡന്തീ’തി ഉജ്ഝായേയ്യും, ഏതരഹി ച അക്കമന്തേസു ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പരചിത്തവിദുനോ, തേ ഭബ്ബത്തം ജാനിത്വാ അക്കമിസ്സന്തി. അഭബ്ബതം ജാനിത്വാ ന അക്കമിസ്സന്തി. അനാഗതേ പന ഉപനിസ്സയോ മന്ദോ ഭവിസ്സതി, അനാഗതം ന ജാനിസ്സന്തി. തേസു അക്കമന്തേസു സചേ പത്ഥിതം സമിജ്ഝിസ്സതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ഇജ്ഝിസ്സതി, ‘പുബ്ബേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അധികാരം കത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതം ലഭന്തി, ഇദാനി ന ലഭന്തി, തേയേവ മഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ പടിപത്തിപൂരകാ അഹേസും, ഇമേ പന പടിപത്തിം പൂരേതും ന സക്കോന്തീ’തി മനുസ്സാ വിപ്പടിസാരിനോ ഭവിസ്സന്തീതി ഇമേഹി തീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ അക്കമിതും അനിച്ഛന്തോ തുണ്ഹീ അഹോസി. പച്ഛിമം ജനതം തഥാഗതോ അനുകമ്പതീതി ഇദം പന ഥേരോ വുത്തേസു കാരണേസു തതിയകാരണം സന്ധായാഹാ’’തി വുത്തം.

പാളിയം (ചൂളവ. ൨൬൮) ‘‘യാചിയമാനേന ചേലപടികം അക്കമിതു’’ന്തി വചനതോ യാചിയമാനേന ഏവ അക്കമിതബ്ബം, നോ അയാചിയമാനേനാതി സിദ്ധം, തത്ഥപി ‘‘മങ്ഗലത്ഥായാ’’തി (ചൂളവ. ൨൬൮) വചനതോ മങ്ഗലത്ഥായ യാചിയമാനേന അക്കമിതബ്ബം, ന സിരിസോഭഗ്ഗാദിഅത്ഥായ യാചിയമാനേനാതി ച, തത്ഥപി ‘‘ഗിഹീന’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൮) വചനതോ ഗിഹീനം ഏവ ചേലസന്ഥരം അക്കമിതബ്ബം, ന പബ്ബജിതാനന്തി ച. അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൬൮) ‘‘യാ കാചി ഇത്ഥീ അപഗതഗബ്ഭാ വാ ഹോതു, ഗരുഗബ്ഭാ വാ’’തി അനിയമവാചകേന വാ-സദ്ദേന വചനതോ ന കേവലം ഇമാ ദ്വേയേവ ഗഹേതബ്ബാ, അഥ ഖോ ‘‘പതിട്ഠിതഗബ്ഭാ വാ വിജാതിപുത്താ വാ’’തിആദിനാ യാ കാചി ¶ മങ്ഗലികായോ ഇത്ഥിയോപി പുരിസാപി ഗഹേതബ്ബാ. ‘‘ഏവരൂപേസു ഠാനേസൂ’’തി വുത്തത്താ ന കേവലം യഥാവുത്തട്ഠാനേസുയേവ, അഥ ഖോ തംസദിസേസു യേസു കേസുചി മങ്ഗലട്ഠാനേസു യേസം കേസഞ്ചി ഗിഹീനം മങ്ഗലത്ഥായ യാചിയമാനാനം ചേലസന്ഥരം അക്കമിതും വട്ടതീതി സിജ്ഝതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. പാളിയം (ചൂളവ. ൨൬൮) ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ധോതപാദകം അക്കമിതു’’ന്തി സാമഞ്ഞവസേന വചനതോ, അട്ഠകഥായഞ്ച (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൬൮) ‘‘തം അക്കമിതും വട്ടതീ’’തി അവിസേസേന വുത്തത്താ ധോതപാദകം അയാചിയമാനേനപി ഭിക്ഖുനാ അക്കമിതബ്ബന്തി സിദ്ധം, ‘‘ധോതേഹി പാദേഹി അക്കമനത്ഥായാ’’തി പന വുത്തത്താ അധോതേഹി അക്കമിതും ന വട്ടതീതി ച, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

പാദഘംസനീയകഥാ

൩൭. പാദഘംസനീയകഥായം ¶ പഠമം താവ അകപ്പിയപാദഘംസനിം ദസ്സേതും ‘‘കതകം ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. കതകം നാമ കീദിസന്തി പുച്ഛായ സതി വുത്തം ‘‘കതകം നാമ പദുമകണ്ണികാകാര’’ന്തിആദി. കസ്മാ പടിക്ഖിത്തന്തി വുത്തം ‘‘ബാഹുലികാനുയോഗത്താ’’തി. തതോ കപ്പിയപാദഘംസനിയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ പാദഘംസനിയോ’’തിആദി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ബീജനീകഥാ

൩൮. ബീജനീകഥായം പഠമം താവ അകപ്പിയബീജനിം ദസ്സേതും ‘‘ചമരീവാലേഹി കതബീജനീ ന വട്ടതീ’’തി ആഹ. തതോ കപ്പിയഛബീജനിയോ ദസ്സേതും ‘‘മകസബീജനീആദി വട്ടതീ’’തി ആഹ. തത്ഥ കപ്പിയഛബീജനിയോ നാമ മകസബീജനീ, വാകമയബീജനീ, ഉസീരമയബീജനീ, മോരപിഞ്ഛമയബീജനീ, വിധൂപനം, താലവണ്ടഞ്ചാതി. താസം വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘വിധൂപനന്തി ബീജനീ വുച്ചതീ’’തിആദിമാഹ ¶ . ഉസീരമയം മോരപിഞ്ഛമയഞ്ച സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ന വുത്തം. ‘‘ബീജനിന്തി ചതുരസ്സബീജനിം. താലവണ്ടന്തി താലപത്താദീഹി കതം മണ്ഡലികബീജനി’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൬൯) വുത്തം.

ഛത്തകഥാ

൩൯. ഛത്തകഥായം ഛത്തം നാമ തീണി ഛത്താനി സേതച്ഛത്തം, കിലഞ്ജച്ഛത്തം, പണ്ണച്ഛത്തന്തി. തത്ഥ സേതച്ഛത്തന്തി വത്ഥപലിഗുണ്ഠിതം പണ്ഡരച്ഛത്തം. കിലഞ്ജച്ഛത്തന്തി വിലീവച്ഛത്തം. പണ്ണച്ഛത്തന്തി താലപണ്ണാദീഹി യേഹി കേഹിചി കതം. മണ്ഡലബദ്ധം സലാകബദ്ധന്തി ഇദം പന തിണ്ണമ്പി ഛത്താനം പഞ്ജരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താനി ഹി മണ്ഡലബദ്ധാനി ചേവ ഹോന്തി സലാകബദ്ധാനി ച. യമ്പി തത്ഥജാതകദണ്ഡേന കതം ഏകപണ്ണച്ഛത്തം ഹോതി, തമ്പി ഛത്തമേവ. ‘‘വിലീവച്ഛത്തന്തി വേണുവിലീവേഹി കതം ഛത്തം. തത്ഥജാതകദണ്ഡകേന കതന്തി താലപണ്ണം സഹ ദണ്ഡകേന ഛിന്ദിത്വാ തമേവ ഛത്തദണ്ഡം കരോന്തി ഗോപാലകാദയോ വിയ, തം സന്ധായേതം വുത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൬൩൪) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. പാചിത്തിയ ൨.൬൩൪) പന ‘‘വിലീവച്ഛത്തന്തി ¶ വേണുപേസികാഹി കതം. മണ്ഡലബദ്ധാനീതി ദീഘസലാകാസു തിരിയം വലയാകാരേന സലാകം ഠപേത്വാ സുത്തേഹി ബദ്ധാനി ദീഘഞ്ച തിരിയഞ്ച ഉജുകമേവ സലാകായോ ഠപേത്വാ ദള്ഹബദ്ധാനി ചേവ തിരിയം ഠപേത്വാ ദീഘദണ്ഡകേഹേവ സങ്കോചാരഹം കത്വാ സുത്തേഹേവ തിരിയം ബദ്ധാനി. തത്ഥജാതകദണ്ഡകേന കതന്തി സഹ ദണ്ഡകേന ഛിന്നതാലപണ്ണാദീഹി കത’’ന്തി വുത്തം. ഇധ പന ഛത്തധാരകപുഗ്ഗലവസേന വുത്തം, തസ്മാ അഗിലാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഛത്തം ധാരേതും ന വട്ടതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

നഖകഥാ

൪൦. നഖകഥായം ദീഘനഖധാരണപച്ചയാ ഉപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദീഘാ നഖാ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ¶ (ചൂളവ. ൨൭൪) വചനതോ ധാരേന്തസ്സ ആപത്തി. ‘‘നഖേനപി നഖം ഛിന്ദന്തി, മുഖേനപി നഖം ഛിന്ദന്തി, കുട്ടേപി ഘംസന്തി, അങ്ഗുലിയോ ദുക്ഖാ ഹോന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നഖച്ഛേദന’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൪) വചനതോ നഖച്ഛേദനസത്ഥകം ധാരേതും വട്ടതി. ഹേട്ഠാ ച ‘‘നഖച്ഛേദനം വലിതകംയേവ കരോന്തി, തസ്മാ തം വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫) വുത്തം. ‘‘വലിതകന്തി നഖച്ഛേദനകാലേ ദള്ഹഗ്ഗഹണത്ഥം വലീഹി യുത്തമേവ കരോന്തി, തസ്മാ തം വട്ടതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൮൫) വുത്തം. മംസപ്പമാണേനാതി അങ്ഗുലഗ്ഗമംസപ്പമാണേന. വീസതിമട്ഠന്തി വീസതിപി ഹത്ഥപാദനഖേ ലിഖിതമട്ഠേ കരോന്തി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ലോമകഥാ

ലോമകഥായം ‘‘സമ്ബാധേലോമം സംഹരാപേന്തി. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഖീയന്തി വിപാചേന്തി സേയ്യഥാപി ഗിഹീ കാമഭോഗിനോ’’തി വത്ഥുസ്മിം ഉപ്പന്നേ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ…പേ… ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൨൭൫) വചനതോ സംഹരാപേന്തസ്സ ആപത്തി. അഞ്ഞതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ സമ്ബാധേ വണോ ഹോതി, ഭേസജ്ജം ന തിട്ഠതീതി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആബാധപച്ചയാ സമ്ബാധേ ലോമം സംഹരാപേതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൫) വചനതോ ആബാധപച്ചയാ ഭേസജ്ജപതിട്ഠാപനത്ഥായ സമ്ബാധേ ലോമം ഹരാപേന്തസ്സ അനാപത്തി. ‘‘സേയ്യഥാപി പിസാചില്ലികാ’’തി മനുസ്സാനം ഉജ്ഝായനപച്ചയാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ദീഘം നാസികാലോമം ധാരേതബ്ബം, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി ¶ (ചൂളവ. ൨൭൫) വചനതോ ധാരണപച്ചയാ ആപത്തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സണ്ഡാസ’’ന്തി അനുരക്ഖണത്ഥായ സണ്ഡാസോ അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ നാസികാലോമം സണ്ഡാസേന ഹരാപേതും വട്ടതി. പലിതന്തി പണ്ഡരകേസം. ഗാഹേതും ന വട്ടതി ‘‘മാ ¶ മേ ജരാഭാവോ ഹോതൂ’’തി മനസി കതത്താ. ബീഭച്ഛം ഹുത്വാതി വിരൂപം ഹുത്വാ. പലിതം വാ അപലിതം വാതി പണ്ഡരം വാ അപണ്ഡരം വാ. ഗാഹാപേതും വട്ടതി അപ്പസാദാവഹത്താതി.

കായബന്ധനകഥാ

൪൧. കായബന്ധനകഥായം അകായബന്ധനേനാതി അബന്ധിതകായബന്ധനേന. ഭിക്ഖുനാതി സേസോ. അഥ വാ അകായബന്ധനേനാതി അബന്ധിതകായബന്ധനോ ഹുത്വാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതത്ഥേ കരണവചനം യഥാ ‘‘ഭിന്നേന സീസേന പഗ്ഘരന്തേന ലോഹിതേന പടിവിസകേ ഉജ്ഝാപേസീ’’തി. തേനാഹ ‘‘അബന്ധിത്വാ നിക്ഖമന്തേന യത്ഥ സരതി, തത്ഥ ബന്ധിതബ്ബ’’ന്തി. കായബന്ധനം നാമ ഛ കായബന്ധനാനി കലാബുകം, ദേഡ്ഡുഭകം, മുരജം, മദ്ദവീണം, പട്ടികം, സൂകരന്തകന്തി. തത്ഥ കലാബുകം നാമ ബഹുരജ്ജുകം. ദേഡ്ഡുഭകം നാമ ഉദകസപ്പസീസസദിസം. മുരജം നാമ മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം. മദ്ദവീണം നാമ പാമങ്ഗസണ്ഠാനം. ഈദിസഞ്ഹി ഏകമ്പി ന വട്ടതി, പഗേവ ബഹൂനി. തസ്മാ പടിക്ഖിത്താനി അകപ്പിയകായബന്ധനാനി നാമ ചത്താരി ഹോന്തി, പട്ടികം, സൂകരന്തകന്തി ഇമാനി ദ്വേ കായബന്ധനാനി ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതാനി കപ്പിയകായബന്ധനാനി നാമ, തസ്സ പകതിവീതാ വാ മച്ഛകണ്ടകവായിമാ വാ പട്ടികാ വട്ടതി, സേസാ കുഞ്ജരച്ഛികാദിഭേദാ ന വട്ടതി. സൂകരന്തകം നാമ കുഞ്ചികകോസകസണ്ഠാനം ഹോതി, ഏകരജ്ജുകം, പന മുദ്ദികകായബന്ധനഞ്ച സൂകരന്തകം അനുലോമേതി. ഇമേഹി പന ദ്വീഹി സദ്ധിം അട്ഠ കായബന്ധനാനി ഹോന്തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുരജം മദ്ദവീണ’’ന്തി ഇദം ദസാസുയേവ അനുഞ്ഞാതന്തി പാമങ്ഗദസാ ചേത്ഥ ചതുന്നം ഉപരി ന വട്ടതി. സോഭകം നാമ വേഠേത്വാ മുഖവട്ടിസിബ്ബനം. ഗുണകം നാമ മുദിങ്ഗസണ്ഠാനേന സിബ്ബനം. ഏവം സിബ്ബിതാ ഹി അന്തോ ഥിരാ ഹോന്തീതി വുച്ചതി. പവനന്തോതി പാസന്തോ വുച്ചതി. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൭൭-൨൭൮) പന ‘‘മുദ്ദികകായബന്ധനം നാമ ചതുരസ്സം അകത്വാ സജ്ജിതം ¶ . പാമങ്ഗദസാ ചതുരസ്സാ. മുദിങ്ഗസണ്ഠാനേനാതി സങ്ഘാടിയാ മുദിങ്ഗസിബ്ബനാകാരേന വരകസീസാകാരേന. പവനന്തോതി പാസന്തോ, ‘ദസാമൂല’ന്തി ച ലിഖിതം. അകായബന്ധനേന സഞ്ചിച്ച വാ അസഞ്ചിച്ച വാ ഗാമപ്പവേസനേ ആപത്തി. സരിതട്ഠാനതോ ബന്ധിത്വാ പവിസിതബ്ബം, നിവത്തിതബ്ബം വാതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം.

നിവാസനപാരുപനകഥാ

൪൨. നിവാസനപാരുപനകഥായം ¶ ഹത്ഥിസോണ്ഡാദിവസേന ഗിഹിനിവത്ഥം ന നിവാസേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഹത്ഥിസോണ്ഡകം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൮൦; കങ്ഖാ. അട്ഠ. പരിമണ്ഡലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) നാമ നാഭിമൂലതോ ഹത്ഥിസോണ്ഡസണ്ഠാനം ഓലമ്ബകം കത്വാ നിവത്ഥം ചോളികഇത്ഥീനം നിവാസനം വിയ. മച്ഛവാളകം നാമ ഏകതോ ദസന്തം ഏകതോ പാസന്തം ഓലമ്ബിത്വാ നിവത്ഥം. ചതുകണ്ണകം നാമ ഉപരിതോ ദ്വേ, ഹേട്ഠതോ ദ്വേതി ഏവം ചത്താരോ കണ്ണേ ദസ്സേത്വാ നിവത്ഥം. താലവണ്ടകം നാമ താലവണ്ടാകാരേന സാടകം ഓലമ്ബിത്വാ നിവാസനം. സതവലികം നാമ ദീഘസാടകം അനേകക്ഖത്തും ഓഭുജിത്വാ ഓവട്ടികം കരോന്തേന നിവത്ഥം, വാമദക്ഖിണപസ്സേസു വാ നിരന്തരം വലിയോ ദസ്സേത്വാ നിവത്ഥം. സചേ പന ജാണുതോ പട്ഠായ ഏകം വാ ദ്വേ വാ വലിയോ പഞ്ഞായന്തി, വട്ടതി. സംവേല്ലിയം നിവാസേന്തീതി മല്ലകമ്മകാരാദയോ വിയ കച്ഛം ബന്ധിത്വാ നിവാസേന്തി, ഏവം നിവാസേതും ഗിലാനസ്സപി മഗ്ഗപ്പടിപന്നസ്സപി ന വട്ടതി. സേതപടപാരുതാദിവസേന ന ഗിഹിപാരുതം പാരുപിതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യം കിഞ്ചി സേതപടപാരുതം പരിബ്ബാജകപാരുതം ഏകസാടകപാരുതം സോണ്ഡപാരുതം അന്തേപുരികപാരുതം മഹാജേട്ഠകപാരുതം കുടിപവേസകപാരുതം ബ്രാഹ്മണപാരുതം പാളികാരകപാരുതന്തി ഏവമാദി പരിമണ്ഡലലക്ഖണതോ അഞ്ഞഥാ പാരുതം സബ്ബമേതം ഗിഹിപാരുതം നാമ, തസ്മാ യഥാ സേതപടാ അഡ്ഢപാലകനിഗണ്ഠാ ¶ പാരുപന്തി, യഥാ ച ഏകച്ചേ പരിബ്ബാജകാ ഉരം വിവരിത്വാ ദ്വീസു അംസകൂടേസു പാവുരണം ഠപേന്തി, യഥാ ച ഏകസാടകാ മനുസ്സാ നിവത്ഥസാടകസ്സ ഏകേന അന്തേന പിട്ഠിം പാരുപിത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ ഉഭോസു അംസകൂടേസു ഠപേന്തി, യഥാ ച സുരാസോണ്ഡാദയോ സാടകേന ഗീവം പരിക്ഖിപിത്വാ ഉഭോ അന്തേ ഉരേ വാ ഓലമ്ബേന്തി, പിട്ഠിയം വാ ഖിപേന്തി, യഥാ ച അന്തേപുരികായോ അക്ഖിതാരകമത്തം ദസ്സേത്വാ ഓഗുണ്ഠികം പാരുപന്തി, യഥാ ച മഹാജേട്ഠാ ദീഘസാടകം നിവാസേത്വാ തസ്സേവ ഏകേന അന്തേന സകലസരീരം പാരുപന്തി, യഥാ ച കസ്സകാ ഖേത്തകുടിം പവിസന്താ സാടകം പലിവേഠേത്വാ ഉപകച്ഛകേ പക്ഖിപിത്വാ തസ്സേവ ഏകേന അന്തേന സരീരം പാരുപന്തി, യഥാ ച ബ്രാഹ്മണാ ഉഭിന്നം ഉപകച്ഛകാനം അന്തരേ സാടകം പവേസേത്വാ അംസകൂടേസു പാരുപന്തി, യഥാ ച പാളികാരകോ ഭിക്ഖു ഏകംസപാരുപനേന പാരുതം വാമബാഹും വിവരിത്വാ ചീവരം അംസകൂടേ ആരോപേതി. ഏവം അപാരുപിത്വാ സബ്ബേപി ഏതേ അഞ്ഞേ ച ഏവരൂപേ പാരുപനദോസേ വജ്ജേത്വാ നിബ്ബികാരം പരിമണ്ഡലം പാരുപിതബ്ബം. തഥാ അപാരുപിത്വാ ആരാമേ വാ അന്തരഘരേ വാ അനാദരേന യം കിഞ്ചി വികാരം കരോന്തസ്സ ദുക്കടം.

കാജകഥാ

൪൩. കാജകഥായം ¶ മുണ്ഡവേഠീതി യഥാ രഞ്ഞോ കുഹിഞ്ചി ഗച്ഛന്തോ പരിക്ഖാരഭണ്ഡഗ്ഗഹണമനുസ്സാതി അധിപ്പായോ. ഉഭതോകാജന്തി ഏകസ്മിംയേവ കാജേ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച ഉഭോസു ഭാഗേസു ലഗ്ഗേത്വാ വഹിതബ്ബഭാരം. ഏകതോകാജന്തി ഏകതോ പച്ഛതോയേവ ലഗ്ഗേത്വാ വഹിതബ്ബഭാരം. അന്തരാകാജന്തി മജ്ഝേ ലഗ്ഗേത്വാ ദ്വീഹി വഹിതബ്ബഭാരം. സീസഭാരാദയോ സീസാദീഹി വഹിതബ്ബഭാരാദയോ ഏവ. ഓലമ്ബകന്തി ഹത്ഥേന ഓലമ്ബിത്വാ വഹിതബ്ബഭാരം. ഏതേസു ഉഭതോകാജമേവ ന വട്ടതി, സേസാ വട്ടന്തി.

ദന്തകട്ഠകഥാ

൪൪. ദന്തകട്ഠകഥായം ¶ ദന്തകട്ഠസ്സ അഖാദനേ പഞ്ച ദോസേ, ഖാദനേ പഞ്ചാനിസംസേ ച ദസ്സേത്വാ ഭഗവതാ ഭിക്ഖൂനം ദന്തകട്ഠം അനുഞ്ഞാതം. തത്ഥ പഞ്ച ദോസാ നാമ അചക്ഖുസ്സം, മുഖം ദുഗ്ഗന്ധം, രസഹരണിയോ ന വിസുജ്ഝന്തി, പിത്തം സേമ്ഹം ഭത്തം പരിയോനന്ധതി, ഭത്തമസ്സ നച്ഛാദേതീതി. തത്ഥ അചക്ഖുസ്സന്തി ചക്ഖൂനം ഹിതം ന ഹോതി, പരിഹാനിം ജനേതി. നച്ഛാദേതീതി ന രുച്ചതി. പഞ്ചാനിസംസാ വുത്തപടിപക്ഖതോ വേദിതബ്ബാ. തതോ ദീഘദന്തകട്ഠഖാദനേ ച അതിമദാഹകദന്തകട്ഠഖാദനേ ച ദുക്കടം പഞ്ഞപേത്വാ അട്ഠങ്ഗുലപരമം ചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമം ദന്തകട്ഠം അനുഞ്ഞാതം. തത്ഥ അട്ഠങ്ഗുലം പരമം ഏതസ്സ ദന്തകട്ഠസ്സാതി അട്ഠങ്ഗുലപരമം. ചതുരങ്ഗുലം പച്ഛിമം പമാണം ഏതസ്സ ദന്തകട്ഠസ്സാതി ചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമം. അതിമദാഹകന്തി അതിഖുദ്ദകം. അട്ഠങ്ഗുലം മഹാദന്തകട്ഠം നാമ, ചതുരങ്ഗുലം ഖുദ്ദകദന്തകട്ഠം നാമ, പഞ്ചഛസത്തങ്ഗുലം മജ്ഝിമദന്തകട്ഠം നാമ. തേന വുത്തം ‘‘ദുവിധേന ഉദകേന തിവിധേന ദന്തകട്ഠേനാ’’തി. ‘‘അട്ഠങ്ഗുലപരമന്തി മനുസ്സാനം പമാണങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലപരമ’’ന്തി അട്ഠകഥായ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൮൨) മാഹ.

ഏത്ഥ ച പമാണങ്ഗുലേനാതി ഇദം പകതിഅങ്ഗുലേനാതി ഗഹേത്വാ മനുസ്സാനം പകതിഅങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലതോ അധികപ്പമാണം ദന്തകട്ഠം ന വട്ടതീതി വദന്തി. തത്തകമേവ ച കത്വാ ഖാദന്തി. അട്ഠകഥായം പന ‘‘മനുസ്സാനം പമാണങ്ഗുലേന’’ ഇച്ചേവ വുത്തം, ന ‘‘പകതിഅങ്ഗുലേനാ’’തി. തസ്മാ യം വഡ്ഢകിഹത്ഥതോ അങ്ഗുലം പമാണം കത്വാ മനുസ്സാ ഗേഹാദീനി മിനന്തി, തേന മനുസ്സാനം പമാണങ്ഗുലഭൂതേന വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലപരമന്തി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൮൦-൨൮൨) ‘‘പമാണങ്ഗുലേനാതി ¶ വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൮൨) ‘‘പമാണങ്ഗുലേനാതി വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലേന, കേചി പന ‘പകതിഅങ്ഗുലേനാ’തി വദന്തി, തം ചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമവചനേന സമേതി. ന ഹി പകതിഅങ്ഗുലേന ¶ ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണം ദന്തകട്ഠം കണ്ഠേ അവിലഗ്ഗം ഖാദിതും സക്കാ’’തി.

രുക്ഖരോഹനകഥാ

൪൫. രുക്ഖാരോഹനകഥായം പുരിസോ പമാണോ യസ്സ രുക്ഖസ്സാതി പോരിസോ, ഉദ്ധം ഉക്ഖിപിതഹത്ഥേന സദ്ധിം മനുസ്സകായപ്പമാണോ പഞ്ചഹത്ഥമത്തഉച്ചോ രുക്ഖപദേസോ, തം പോരിസം രുക്ഖം, അവയവേ സമുദായവോഹാരോ യഥാ ‘‘സമുദ്ദോ ദിട്ഠോ’’തി, ആഭുസോ പദന്തി ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ആപദാ, പരിസ്സയാ. യാവ അത്ഥോ അത്ഥി ഏതസ്മിം രുക്ഖേതി യാവദത്ഥോ, രുക്ഖോ, അത്ഥ-സദ്ദോ പയോജനവാചകോ. യാവ തസ്മിം രുക്ഖേ ഭിക്ഖുസ്സ അത്ഥോ പയോജനം അത്ഥി, താവ അഭിരുഹിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഛന്ദാരോപനകഥാ

൪൬. ഛന്ദാരോപനകഥായം ഛന്ദസോതി സക്കടഭാസായ. ന ആരോപേതബ്ബന്തി വാചനാമഗ്ഗം ന ആരോപേതബ്ബം. സകായ നിരുത്തിയാതി മാഗധഭാസായ. തത്ഥ സന്തേഹി കതാതി സക്കടാ, അട്ഠകവാമകാദീഹി സമിതപാപേഹി ഇസീഹി കതാതി അത്ഥോ. അഥ വാ സക്കരിതബ്ബാ പൂജിതബ്ബാതി സക്കടാ മനുസ്സാനം ഹിതസുഖാവഹനതോ, തദത്ഥികേഹി മനുസ്സേഹി പൂജിതബ്ബാതി അത്ഥോ. ഭാസീയതേതി ഭാസാ, സക്കടാ ച സാ ഭാസാ ചാതി സക്കടഭാസാ. വേദത്തയഗതാ നിരുത്തി, സസ്സ ഏസാതി സകാ, ഭഗവതോ വചനന്ത്യത്ഥോ. മഗധേ ജാതാ മാഗധികാ, ആദികപ്പകാലേ മഗധരട്ഠേ ജാതാതി അത്ഥോ. ഉച്ചതേതി ഉത്തി, നീഹരിത്വാ ഉത്തി നിരുത്തി, പിടകത്തയതോ നീഹരിത്വാ കഥീയതേത്യത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം പോരാണേഹി –

‘‘സാ ¶ മാഗധീ മൂലഭാസാ;

നരാ യായാദികപ്പികാ;

ബ്രഹ്മാനോ ¶ ചാസ്സുതാലാപാ;

സമ്ബുദ്ധാ ചാപി ഭാസരേ’’തി.

സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ലോകായതകഥാ

൪൭. ലോകായതകഥായം ലോകിയന്തി പതിട്ഠഹന്തി പുഞ്ഞാപുഞ്ഞാനി തബ്ബിപാകോ ചാതി ലോകോ, സത്തലോകോ. ആഭുസോ യതന്തി വീരിയം കരോന്തി ഏത്ഥാതി ആയതം, ലോകസ്സ ആയതം ലോകായതം, സത്താനം ഭുസോ വീരിയകരണട്ഠാനന്ത്യത്ഥോ. കിം തം? തിത്ഥിയസത്ഥം. സബ്ബം ഉച്ഛിട്ഠം, കസ്മാ? സകുണാദീഹി പരിഭുത്തപുബ്ബത്താ. സബ്ബം അനുച്ഛിട്ഠം ഇമസ്സ അവസേസഭോജനസ്സ കേനചി അപരിഭുത്തപുബ്ബത്താ. സേതോ കാകോ അട്ഠിസ്സ സേതത്താ, കാളോ ബകോ പാദസ്സ കാളത്താതി. നത്ഥി അത്ഥോ ഏത്ഥാതി നിരത്ഥകം, നിരത്ഥകമേവ കാരണം നിരത്ഥകകാരണം. തേന പടിസംയുത്തം നിരത്ഥകകാരണപടിസംയുത്തം. തരന്തി ഏത്ഥാതി തിത്ഥം, പട്ടനം. തിത്ഥം വിയാതി തിത്ഥം, ലദ്ധി, തം ഏതേസം അത്ഥീതി തിത്ഥിയാ, വിപരീതദസ്സനാ. സാസന്തി അത്തനോ സാവകേ ഏത്ഥാതി സത്ഥം, തിത്ഥിയാനം സത്ഥം തിത്ഥിയസത്ഥം. ന തിരച്ഛാനവിജ്ജാ പരിയാപുണിതബ്ബാതി ഏത്ഥ തിരച്ഛാനവിജ്ജാ നാമ യാ കാചി ബാഹിരകാ അനത്ഥസഞ്ഹിതാ. ന പരിയാപുണിതബ്ബാതി അത്തനാ ന പരിയാപുണിതബ്ബാ. ന വാചേതബ്ബാതി പരേസം ന വാചേതബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ഖിപിതകഥാ

൪൮. ഖിപിതകഥായം ഖിപീയിത്ഥാതി ഖിപിതോ. ഖിപി അബ്യത്തസദ്ദേതി ധാതു. ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്താ തസ്മിം ഖിപിതേതി ¶ വിഭത്യന്തം. ‘‘യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി പുഗ്ഗലേ’’തി ലക്ഖണവന്തകത്താ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ. ജീവാതി ജീവ പാണധാരണേതി ധാതു, വിഭത്തിലോപോ. യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി പുഗ്ഗലേ ഖിപിതേ ഭിക്ഖുനാ ‘‘ജീവാ’’തി വചനം ന വത്തബ്ബം, ഭിക്ഖുസ്മിം ഖിപിതേ ഗിഹിനാ ‘‘ജീവഥ ഭന്തേ’’തി വുച്ചമാനേ സതി ‘‘ചിരം ജീവാ’’തി ഭിക്ഖുനാ വത്തും വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘വുച്ചമാനേ’’തി ഏത്ഥ പന ലക്ഖണസ്സ കമ്മവാചകത്താ തേന സമാനാധികരണം കമ്മഭൂതം ‘‘ഭിക്ഖുസ്മി’’ന്തി ലക്ഖണവന്തകമ്മം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം യഥാ കിം ‘‘ഗോസു ദുയ്ഹമാനാസു പുരിസോ ആഗതോ’’തി ¶ . അപരേ പന ആചരിയാ ഈദിസേസു ഠാനേസു ‘‘സന്തേസൂ’’തി പദം അജ്ഝാഹരിത്വാ ഇദമേവ ലക്ഖണപദം, ‘‘ഗോസു ദുയ്ഹമാനാസൂ’’തി പദദ്വയം പന ‘‘സന്തേസൂ’’തി ഏത്ഥ പകതിവികതിവസേന കത്താ ഏവാതി വദന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ലസുണകഥാ

൪൯. ലസുണകഥായം ‘‘ലസുണം നാമ മാഗധക’’ന്തി (പാചി. ൭൯൫) പാളിയം ആഗതം. അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൫) പന ‘‘മാഗധകന്തി മഗധേസു ജാതം. മഗധരട്ഠേ ജാതലസുണമേവ ഹി ഇധ ലസുണന്തി അധിപ്പേതം, തമ്പി ഭണ്ഡികലസുണമേവ, ന ഏകദ്വിതിമിഞ്ജകം. കുരുന്ദിയം പന ‘ജാതിദേസം അവത്വാ ‘മാഗധകം നാമ ഭണ്ഡികലസുണ’ന്തി വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സചേ ദ്വേ തയോ ഭണ്ഡികേ ഏകതോയേവ സങ്ഖരിത്വാ അജ്ഝോഹരതി, ഏകം പാചിത്തിയം. ഭിന്ദിത്വാ ഏകേകം മിഞ്ജം ഖാദന്തിയാ പന പയോഗഗണനായ പാചിത്തിയാനി, ഇദം ഭിക്ഖുനീനം വസേന പാചിത്തിയം, ഭിക്ഖുസ്സ പന ദുക്കടം.

പലണ്ഡുകാദീനം വണ്ണേന വാ മിഞ്ജായ വാ നാനത്തം വേദിതബ്ബം. വണ്ണേന താവ പലണ്ഡുകോ നാമ പണ്ഡുവണ്ണോ ഹോതി. ഭഞ്ജനകോ ലോഹിതവണ്ണോ, ഹരിതകോ ഹരിതവണ്ണോ, മിഞ്ജായ ¶ പന പലണ്ഡുകസ്സ ഏകാ മിഞ്ജാ ഹോതി, ഭഞ്ജനകസ്സ ദ്വേ, ഹരിതകസ്സ തിസ്സോ, ചാപലസുണോ അമിഞ്ജകോ. അങ്കുരമത്തമേവ ഹി തസ്സ ഹോതി. മഹാപച്ചരിയാദീസു പന ‘‘പലണ്ഡുകസ്സ തീണി മിഞ്ജാനി, ഭഞ്ജനകസ്സ ദ്വേ, ഹരിതകസ്സ ഏക’’ന്തി വുത്തം. ഏതേ പലണ്ഡുകാദയോ സഭാവേനേവ വട്ടന്തി, സൂപസമ്പാകാദീസു പന മാഗധകമ്പി വട്ടതി. തഞ്ഹി പച്ചമാനേസു മുഗ്ഗസൂപാദീസു വാ മച്ഛമംസവികതിയാ വാ തേലാദീസു വാ ബദരസാളവാദീസു വാ അമ്ബിലപാകാദീസു വാ ഉത്തരിഭങ്ഗേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി അന്തമസോ യാഗുപത്തേപി പക്ഖിപിതും വട്ടതീതി വുത്തം. ‘‘സഭാവേനേവാതി സൂപസമ്പാകാദിം വിനാവ. ബദരസാളവം നാമ ബദരഫലാനി സുക്ഖാപേത്വാ ചുണ്ണേത്വാ കത്തബ്ബാ ഖാദനീയവികതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പാചിത്തിയ ൩.൭൯൩-൭൯൭) വുത്തം.

നഅക്കമിതബ്ബാദികഥാ

൫൦. നഅക്കമിതബ്ബാദികഥായം ‘‘പരിഭണ്ഡകതഭൂമി നാമ സണ്ഹമത്തികാഹി കതാ കാളവണ്ണാദിഭൂമി ¶ . സേനാസനം മഞ്ചപീഠാദികായേവ. തഥേവ വളഞ്ജേതും വട്ടതീതി അഞ്ഞേഹി ആവാസികേഹി ഭിക്ഖൂഹി പരിഭുത്തനീഹാരേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘നേവാസികാ പകതിയാ അനത്ഥതായ ഭൂമിയാ ഠപേന്തി ചേ, തേസമ്പി അനാപത്തിയേവാ’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘ദ്വാരമ്പീ’തിആദിനാ വുത്തദ്വാരവാതപാനാദയോ അപരികമ്മകതാപി ന അപസ്സയിതബ്ബാ. ലോമേസൂതി ലോമേസു ഫുസന്തേസൂ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൩൨൪) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൪) ‘‘പരിഭണ്ഡകതഭൂമി വാതി കാളവണ്ണാദികതസണ്ഹഭൂമി വാ. സേനാസനം വാതി മഞ്ചപീഠാദി വാ. തഥേവ വളഞ്ജേതും വട്ടതീതി ഇമിനാ നേവാസികേഹി ധോതപാദാദീഹി വളഞ്ജനട്ഠാനേ സഞ്ചിച്ച അധോതപാദാദീഹി വളഞ്ജന്തസ്സേവ ആപത്തി പഞ്ഞത്താതി ദസ്സേതി ¶ , ‘ദ്വാരമ്പീ’തിആദിനാ സാമഞ്ഞതോ വുത്തത്താ ദ്വാരവാതപാനാദയോ അപരികമ്മകതാപി ന അപസ്സയിതബ്ബാ. അജാനിത്വാ അപസ്സയന്തസ്സപി ഇധ ലോമഗണനായ ആപത്തീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩൨൩-൩൨൪) ‘‘നേവാസികാ പകതിയാ അനത്ഥതായ ഭൂമിയാ ഠപേന്തി ചേ, തേസമ്പി അനാപത്തിയേവാതി ലിഖിതം, ദ്വാരവാതപാനാദയോ അപരികമ്മകതാപി ന അപസ്സയിതബ്ബാതി ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം.

അവന്ദിയവന്ദിയകഥാ

൫൧. അവന്ദിയവന്ദിയകഥായം ഇധ പകരണാചരിയേന സേനാസനക്ഖന്ധകപാളിവസേന ദസ അവന്ദിയാ, തയോ വന്ദിയാ ച വുത്താ, അട്ഠകഥാടീകാസു ച ന കിഞ്ചി വുത്താ, തസ്മാ ഇധ ആഗതനയേനേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പരിവാരപാളിയം (പരി. ൪൬൭ ആദയോ) പന ഉപാലിപഞ്ചകേ പഞ്ചപഞ്ചകവസേന പഞ്ചവീസതി അവന്ദിയാ, പഞ്ച വന്ദിയാ ച വുത്താ. കഥം? ‘‘കതി നു ഖോ, ഭന്തേ, അവന്ദിയാതി? പഞ്ചിമേ, ഉപാലി, അവന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? അന്തരഘരം പവിട്ഠോ അവന്ദിയോ, രച്ഛഗതോ അവന്ദിയോ, ഓതമസികോ അവന്ദിയോ, അസമന്നാഹരന്തോ അവന്ദിയോ, സുത്തോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. അപരേപി, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? യാഗുപാനേ അവന്ദിയോ, ഭത്തഗ്ഗേ അവന്ദിയോ, ഏകാവത്തോ അവന്ദിയോ, അഞ്ഞവിഹിതോ അവന്ദിയോ, നഗ്ഗോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. അപരേപി, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? ഖാദന്തോ അവന്ദിയോ, ഭുഞ്ജന്തോ അവന്ദിയോ, ഉച്ചാരം കരോന്തോ അവന്ദിയോ, പസ്സാവം കരോന്തോ അവന്ദിയോ, ഉക്ഖിത്തകോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. അപരേപി, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? പുരേഉപസമ്പന്നേന ¶ പച്ഛാഉപസമ്പന്നോ അവന്ദിയോ, അനുപസമ്പന്നോ അവന്ദിയോ ¶ , നാനാസംവാസകോ വുഡ്ഢതരോ അധമ്മവാദീ അവന്ദിയോ, മാതുഗാമോ അവന്ദിയോ, പണ്ഡകോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. അപരേപി, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? പാരിവാസികോ അവന്ദിയോ, മൂലായപടികസ്സനാരഹോ അവന്ദിയോ, മാനത്താരഹോ അവന്ദിയോ, മാനത്തചാരികോ അവന്ദിയോ, അബ്ഭാനാരഹോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച അവന്ദിയാ’’തി.

‘‘കതി നു ഖോ, ഭന്തേ, വന്ദിയാതി? പഞ്ചിമേ, ഉപാലി, വന്ദിയാ. കതമേ പഞ്ച? പച്ഛാഉപസമ്പന്നേന പുരേഉപസമ്പന്നോ വന്ദിയോ, നാനാസംവാസകോ വുഡ്ഢതരോ ധമ്മവാദീ വന്ദിയോ, ആചരിയോ വന്ദിയോ, ഉപജ്ഝായോ വന്ദിയോ, സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഉപാലി, പഞ്ച വന്ദിയാ’’തി.

അട്ഠകഥായഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൬൭) ‘‘ഓതമസിതോതി അന്ധകാരഗതോ. തഞ്ഹി വന്ദന്തസ്സ മഞ്ചപാദാദീസുപി നലാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യ. അസമന്നാഹരന്തോതി കിച്ചപ്പസുതത്താ വന്ദനം അസമന്നാഹരന്തോ. സുത്തോതി നിദ്ദം ഓക്കന്തോ. ഏകാവത്തോതി ഏകതോ ആവത്തോ സപത്തപക്ഖേ ഠിതോ വേരീ വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ വുച്ചതി, അയം അവന്ദിയോ. അയഞ്ഹി വന്ദിയമാനോ പാദേനപി പഹരേയ്യ. അഞ്ഞവിഹിതോതി അഞ്ഞം ചിന്തയമാനോ. ഖാദന്തോതി പിട്ഠഖജ്ജകാദീനി ഖാദന്തോ. ഉച്ചാരഞ്ച പസ്സാവഞ്ച കരോന്തോ അനോകാസഗതത്താ അവന്ദിയോ. ഉക്ഖിത്തകോതി തിവിധേനപി ഉക്ഖേപനീയകമ്മേന ഉക്ഖിത്തകോ അവന്ദിയോ, തജ്ജനീയാദികമ്മകതാ പന ചത്താരോ വന്ദിതബ്ബാ, ഉപോസഥപവാരണാപി തേഹി സദ്ധിം ലബ്ഭന്തി. ആദിതോ പട്ഠായ ച വുത്തേസു അവന്ദിയേസു നഗ്ഗഞ്ച ഉക്ഖിത്തകഞ്ച വന്ദന്തസ്സേവ ഹോതി ആപത്തി ¶ , ഇതരേസം പന അസാരുപ്പട്ഠേന ച അന്തരാ വുത്തകാരണേന ച വന്ദനാ പടിക്ഖിത്താ. ഇതോ പരം പച്ഛാഉപസമ്പന്നാദയോ ദസപി ആപത്തിവത്ഥുഭാവേനേവ അവന്ദിയാ. തേ വന്ദന്തസ്സ ഹി നിയമേനേവ ആപത്തി. ഇതി ഇമേസു പഞ്ചസു പഞ്ചകേസു തേരസ ജനേ വന്ദന്തസ്സ അനാപത്തി, ദ്വാദസന്നം വന്ദനായ ആപത്തി. ആചരിയോ വന്ദിയോതി പബ്ബജ്ജാചരിയോ ഉപസമ്പദാചരിയോ നിസ്സയാചരിയോ ഉദ്ദേസാചരിയോ ഓവാദാചരിയോതി അയം പഞ്ചവിധോപി ആചരിയോ വന്ദിയോ’’തി ആഗതോ.

‘‘അന്തരാ ¶ വുത്തകാരണേനാതി തഞ്ഹി വന്ദന്തസ്സ മഞ്ചപാദാദീസു നലാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യാതിആദിനാ വുത്തകാരണേനാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. പരിവാര ൩.൪൬൭) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടി. പരിവാര ൨.൪൬൭) പന ‘‘മഞ്ചപാദാദീസുപി നലാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യാതി അന്ധകാരേ ചമ്മഖണ്ഡം പഞ്ഞപേത്വാ വന്ദിതും ഓനമന്തസ്സ നലാടം വാ അക്ഖി വാ മഞ്ചാദീസു പടിഹഞ്ഞതി. ഏതേന വന്ദതോപി ആപത്തിഅഭാവം വത്വാ വന്ദനായ സബ്ബഥാ പടിക്ഖേപാഭാവഞ്ച ദീപേതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ സുത്തന്തരേഹി അപ്പടിക്ഖിത്തേസു. നഗ്ഗാദീസു പന വന്ദിതും ന വട്ടതീതി. ഏകതോ ആവത്തോതി ഏകസ്മിം ദോസാഗതിപക്ഖേ പരിവത്തോ, പവിട്ഠോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘സപത്തപക്ഖേ ഠിതോ’തി. വന്ദിയമാനോതി ഓനമിത്വാ വന്ദിയമാനോ. വന്ദിതബ്ബേസു ഉദ്ദേസാചരിയോ നിസ്സയാചരിയോ ച യസ്മാ നവകാപി ഹോന്തി, തസ്മാ ‘തേ വുഡ്ഢാ ഏവ വന്ദിയാ’തി വന്ദിതബ്ബാ’’തി ആഗതം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. പരിവാര ൪൬൭) ‘‘ഏകാവത്തോതിപി പഠന്തി, തസ്സ കുദ്ധോ കോധാഭിഭൂതോതി കിര അത്ഥോ. ഏകവത്ഥോതിപി കേചി, ഉത്തരാസങ്ഗം അപനേത്വാ ഠിതോതി കിര അത്ഥോ. തം സബ്ബം അട്ഠകഥായം ഉദ്ധടപാളിയാ വിരുജ്ഝതി. ഏകാവത്തോതി ഹി ഉദ്ധടം, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബം. അന്തരാ വുത്തകാരണേനാതി കിച്ചപ്പസുതത്താ അസമന്നാഹരന്തോ ¶ ‘നലാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യാ’തിആദിവുത്തകാരണേനാ’’തി ആഗതം.

ദുതിയഗാഥാസങ്ഗണികട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൪൭൭) ‘‘ദസ പുഗ്ഗലാ നാഭിവാദേതബ്ബാതി സേനാസനക്ഖന്ധകേ വുത്താ ദസ ജനാ. അഞ്ജലിസാമീചേന ചാതി സാമീചികമ്മേന സദ്ധിം അഞ്ജലി ച തേസം ന കാതബ്ബോ. നേവ പാനീയപുച്ഛനതാലവണ്ടഗ്ഗഹണാദി ഖന്ധകവത്തം തേസം ദസ്സേതബ്ബം, ന അഞ്ജലി പഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ദസന്നം ദുക്കടന്തി തേസംയേവ ദസന്നം ഏവം കരോന്തസ്സ ദുക്കടം ഹോതീ’’തി ആഗതം, തസ്മാ അഞ്ജലികമ്മമത്തമ്പി നേസം ന കത്തബ്ബന്തി.

‘‘നവകതരേന, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനാ വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദേ വന്ദന്തേന കതി ധമ്മേ അജ്ഝത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാതി? നവകതരേനുപാലി, ഭിക്ഖുനാ വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദേ വന്ദന്തേന പഞ്ച ധമ്മേ അജ്ഝത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ. കതമേ പഞ്ച? നവകതരേനുപാലി, ഭിക്ഖുനാ വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദേ വന്ദന്തേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഉഭോഹി പാണിതലേഹി പാദാനി പരിസമ്ബാഹന്തേന പേമഞ്ച ഗാരവഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ. നവകതരേനുപാലി, ഭിക്ഖുനാ വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാദേ വന്ദന്തേന ¶ ഇമേ പഞ്ച ധമ്മേ അജ്ഝത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ’’തി (പരി. ൪൬൯) ഇമസ്മിം ഠാനേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ആയസ്മതോ ഉപാലിസ്സ വന്ദനാനയോവ ആചിക്ഖിതോ.

പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാതി ഏത്ഥ പഞ്ചസരൂപഞ്ച കഥിതം. കഥം? വുഡ്ഢതരസ്സ പാദേ വന്ദന്തേന ഉഭോ അംസേ വിവരിത്വാ വന്ദിതബ്ബാ, ന ച ഉഭോ അംസേ പാരുപിത്വാ വന്ദിതബ്ബാ, അഥ ഖോ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ വന്ദിതബ്ബാതി. ഏതേന സങ്ഘാടി പന ഏകംസം കതാപി അകതാപി നത്ഥി ദോസോതി പകാസിതോ ¶ ഹോതി. ‘‘ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം കരപുടസങ്ഖാതം അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാവ വന്ദിതബ്ബാ, ന ഹത്ഥതലപകാസനമത്തേന വാ ന ഹത്ഥമുട്ഠിപകാസനാദിനാ വാ വന്ദിതബ്ബാ’’തി ച ‘‘ന ഏകേന ഹത്ഥേന ചീവരകണ്ണഛുപനാദിമത്തേന വന്ദിതബ്ബാ, അഥ ഖോ ഉഭോഹി പാണിതലേഹി പാദാനി പരിസമ്ബാഹന്തേന വന്ദിതബ്ബാ’’തി ച ‘‘ഏവം വന്ദന്തേഹി ന ദുട്ഠചിത്തഞ്ച അനാദരഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാ വന്ദിതബ്ബാ, അഥ ഖോ പേമഞ്ച ഗാരവഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ’’തി ച ഏവം വന്ദനാനയോ ആചിക്ഖിതോ ഹോതി.

കഥം പഞ്ചപതിട്ഠിതസരൂപം കഥിതം? ഇധ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാതി ഏകം, അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാതി ഏകം, ഉഭോഹി പാണിതലേഹി പാദാനി പരിസമ്ബാഹന്തേനാതി ഏകം, പേമഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാതി ഏകം, ഗാരവഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാതി ഏകം, ഏവം പഞ്ചപതിട്ഠിതസരൂപം കഥിതം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പഞ്ച ധമ്മേ അജ്ഝത്തം ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ’’തി. ഏവം സകലലോകസ്സ ഹിതസുഖകാരകേന ധമ്മസ്സാമിനാ കായപണാമമനോപണാമവസേന മഹതോ ഹിതസുഖസ്സ പവത്തനത്ഥം ആയസ്മതോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ ആചിക്ഖിതേന വന്ദനാനയേന വന്ദിതും വട്ടതി.

ഇദാനി പന ആചരിയാ അഭിനവആഗതാനം ദഹരാനഞ്ച സാമണേരാനഞ്ച വന്ദനാനയം സിക്ഖന്താ ന ഇമം ആഹച്ചഭാസിതം പാളിം ഗഹേത്വാ സിക്ഖന്തി, അഥ ഖോ പവേണീആഗതനയംയേവ ഗഹേത്വാ സിക്ഖന്തി. കഥം? യദി ഠത്വാ വന്ദഥ, ദ്വേ പാദതലാനി സമം ഭൂമിയം പതിട്ഠാപേത്വാ ദ്വേ ഹത്ഥതലാനി സമം ഫുസാപേത്വാ നലാടേ പതിട്ഠാപേത്വാ വന്ദിതബ്ബാഭിമുഖം ഓനമിത്വാ വന്ദഥാതി, അയം നയോ ‘‘ഏവം മഹാസത്തോ സുവണ്ണകദലി വിയ ബാരാണസിനഗരാഭിമുഖം ഓനമിത്വാ മാതാപിതരോ വന്ദിത്വാ’’തി ഇമം ജാതകട്ഠകഥാവചനഞ്ച ‘‘ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ സിരസ്മിം പതിട്ഠാപേത്വാ’’തിആദിഅട്ഠകഥാവചനഞ്ച ¶ അനുലോമേതി. ഇധ പന ദ്വേ പാദതലാനി, ദ്വേ ഹത്ഥതലാനി, നലാടഞ്ചാതി പഞ്ചസു പതിട്ഠിതാനീതി സരൂപം വദന്തി. യദി നിസീദിത്വാ വന്ദഥ, പഠമം ദ്വേ പാദതലാനി ¶ ഭൂമിയം സമം പതിട്ഠാപേത്വാ ദ്വേ ജാണുമണ്ഡലാനി സമം ഉസ്സാപേത്വാ ദ്വേ കപ്പരാനി ദ്വിന്നം ജാണൂനം ഉപരി സമം ഠപേത്വാ ദ്വേ ഹത്ഥതലാനി സമം ഫുസിതാനി കത്വാ അഞ്ജലിസങ്ഖാതം കരപുടം സിരസങ്ഖാതേ നലാടേ പതിട്ഠാപേത്വാ വന്ദഥ. തതോ ഓനമിത്വാ ദ്വേ ജാണുമണ്ഡലാനി ച ദ്വേ കപ്പരാനി ച ഭൂമിയം സമം പതിട്ഠാപേത്വാ ദ്വേ ഹത്ഥതലാനി പസാരേത്വാ സമം ഭൂമിയം ഠപേത്വാ സീസം ഉഭിന്നം ഹത്ഥപിട്ഠീനം ഉപരി കത്വാ ഭൂമിയം പതിട്ഠാപേത്വാ വന്ദഥാതി. ഏത്ഥ തു ദ്വേ പാദതലാനി ഏകം കത്വാ, തഥാ ദ്വേ ജാണുമണ്ഡലാനി ഏകം, ദ്വേ കപ്പരാനി ഏകം, ദ്വേ ഹത്ഥതലാനി ഏകം, സീസം ഏകം കത്വാ പഞ്ചപതിട്ഠിതസരൂപം കഥേന്തി. ഏസ നയോ പാളിഅട്ഠകഥാടീകാസു ന ദിട്ഠോ.

സമീപം ഗന്ത്വാ പാദാനം വന്ദനകാലേ പന ഏകച്ചേ പഠമം അത്തനോ സീസം ഹത്ഥേന പരാമസിത്വാ തേന ഹത്ഥദ്വയേന ഥേരാനം ജാണുമണ്ഡലം ചീവരസ്സ ഉപരിയേവ സമ്ബാഹന്തി. ഏകച്ചേ പഠമം ഥേരാനം ജാണുമണ്ഡലം സചീവരംയേവ പരാമസിത്വാ തേനേവ ഹത്ഥദ്വയേന അത്തനോ സീസം പരാമസന്തി. ഏകച്ചേ ഛുപനമത്തമേവ കരോന്തി. ഏസപി നയോ ന കിസ്മിഞ്ചി ദിട്ഠോ. രാമഞ്ഞദേസിയാ പന ഭിക്ഖൂ ഏവം സമീപം ഗന്ത്വാ വന്ദനകാലേ ഥേരാനം പാദഗ്ഗം അപസ്സന്താപി പരിയേസിത്വാ ചീവരതോ നീഹരിത്വാ പാദഗ്ഗമേവ പുനപ്പുനം ഹത്ഥേന സമ്ബാഹിത്വാ സീസേന പവട്ടേത്വാ ചുമ്ബിത്വാ ലേഹിത്വാ ചിരപ്പവാസാഗതപിയമനാപഉപജ്ഝായം വാ ആചരിയം വാ പസ്സന്താ വിയ കത്വാ വന്ദന്തി. തം കിരിയം പരിവാരപാളിയം ‘‘ഉഭോഹി പാണിതലേഹി പാദാനി പരിസമ്ബാഹന്തേന പേമഞ്ച ഗാരവഞ്ച ഉപട്ഠാപേത്വാ പാദാ വന്ദിതബ്ബാ’’തി ആഗതപാളിയാ സംസന്ദതി ¶ വിയ ദിസ്സതി. തേപി ന സബ്ബേ പാളിം പസ്സന്തി, പവേണീവസേനേവ കരോന്തി, തസ്മാ സബ്ബേസം ഹിതത്ഥം പാളിനയോ അമ്ഹേഹി ഉദ്ധടോ. പവേണീആഗതനയതോ ഹി പാളിനയോ ബലവതരോ, തസ്മാ ഭഗവതോ ആണം ഗരും കരോന്തേഹി സപ്പുരിസേഹി പാളിനയോ സമാസേവിതബ്ബോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ആസന്ദാദികഥാ

൫൫. ആസന്ദാദികഥായം ചതുരസ്സപീഠന്തി സമചതുരസ്സം. അട്ഠങ്ഗുലപാദം വട്ടതീതി അട്ഠങ്ഗുലപാദകമേവ വട്ടതി. പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതീതി സമചതുരസ്സമേവ സന്ധായ വുത്തം. ആയതചതുരസ്സാ പന സത്തങ്ഗപഞ്ചങ്ഗാപി ഉച്ചപാദാ ന വട്ടന്തി. വേത്തേഹേവ ചതുരസ്സാദിആകാരേന കതം ഭദ്ദപീഠന്തി ആഹ ‘‘വേത്തമയപീഠ’’ന്തി. ദാരുപട്ടികായ ഉപരീതി അടനിആകാരേന ഠിതദാരുപടലസ്സ ഹേട്ഠാ. ഉദ്ധം പാദം കത്വാ പവേസനകാലഞ്ഹി സന്ധായ ‘‘ഉപരീ’’തി വുത്തം. ഏളകസ്സ ¶ പച്ഛിമപാദദ്വയം വിയ വങ്കാകാരേന ഠിതത്താ പനേതം ‘‘ഏളകപാദപീഠ’’ന്തി (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൨൯൭) വുത്തം.

ഉച്ചാസയനമഹാസയനകഥാ

൫൬. ഉച്ചാസയനമഹാസയനകഥായം ‘‘വാളരൂപാനീതി ആഹരിമാനി വാളരൂപാനി, ‘അകപ്പിയരൂപാകുലോ അകപ്പിയമഞ്ചോ പല്ലങ്കോ’തി സാരസമാസേ വുത്തം. ദീഘലോമകോ മഹാകോജവോതി ചതുരങ്ഗുലാധികലോമോ കാളകോജവോ. ‘ചതുരങ്ഗുലാധികാനി കിര തസ്സ ലോമാനീ’തി വചനതോ ചതുരങ്ഗുലതോ ഹേട്ഠാ വട്ടതീതി വദന്തി. വാനചിത്രോ ഉണ്ണാമയത്ഥരണോതി ഭിത്തിച്ഛേദാദിവസേന വിചിത്രോ ഉണ്ണാമയത്ഥരണോ. ഘനപുപ്ഫകോ ഉണ്ണാമയത്ഥരണോതി ഉണ്ണാമയലോഹിതത്ഥരണോ ¶ . പകതിതൂലികാതി രുക്ഖതൂലലതാതൂലപോടകീതൂലസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം തൂലാനം അഞ്ഞതരപുണ്ണാ തൂലികാ. ‘ഉദ്ദലോമീതി ഉഭതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ഏകന്തലോമീതി ഏകതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’ന്തി ദീഘനികായട്ഠകഥായം വുത്തം. സാരസമാസേ പന ‘ഉദ്ദലോമീതി ഏകതോഉഗ്ഗതപുപ്ഫം. ഏകന്തലോമീതി ഉഭതോഉഗ്ഗതപുപ്ഫ’ന്തി വുത്തം. ‘കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയന്തി കോസേയ്യകസടമയ’ന്തി ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം. സുദ്ധകോസേയ്യന്തി രതനപരിസിബ്ബനരഹിതം. ദീഘനികായട്ഠകഥായം പനേത്ഥ ‘ഠപേത്വാ തൂലികം സബ്ബാനേവ ഗോനകാദീനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’തി വുത്തം. തത്ഥ ‘ഠപേത്വാ തൂലിക’ന്തി ഏതേന രതനപരിസിബ്ബനരഹിതാപി തൂലികാ ന വട്ടതീതി ദീപേതി. ‘രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’തി ഇമിനാ പന യാനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി, താനി ഭൂമത്ഥരണവസേന യഥാനുരൂപം മഞ്ചാദീസു ച ഉപനേതും വട്ടതീതി ദീപിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച വിനയപരിയായം പത്വാ ഗരുകേ ഠാതബ്ബത്താ ഇധ വുത്തനയേനേവേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. സുത്തന്തികദേസനായ പന ഗഹട്ഠാനമ്പി വസേന വുത്തത്താ തേസം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം ‘ഠപേത്വാ തൂലികം…പേ… വട്ടതീ’തി വുത്തന്തി അപരേ.

അജിനചമ്മേഹീതി അജിനമിഗചമ്മേഹി. താനി കിര ചമ്മാനി സുഖുമതരാനി, തസ്മാ ദുപട്ടതിപട്ടാനി കത്വാ സിബ്ബന്തി. തേന വുത്തം ‘അജിനപ്പവേണീ’തി. ഉത്തരം ഉപരിഭാഗം ഛാദേതീതി ഉത്തരച്ഛദോ, വിതാനം, തഞ്ച ലോഹിതവിതാനം ഇധാധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘ഉപരിബദ്ധേന രത്തവിതാനേനാ’തി, ‘രത്തവിതാനേസു ച കാസാവം വട്ടതി, കുസുമ്ഭാദിരത്തമേവ ന വട്ടതീ’തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. മഹാഉപധാനന്തി പമാണാതിക്കന്തം ഉപധാനം. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ദീഘനികായട്ഠകഥായം ‘അലോഹിതകാനി ദ്വേപി വട്ടന്തിയേവ, തതോ ഉത്തരി ലഭിത്വാ അഞ്ഞേസം ¶ ദാതബ്ബാനി. ദാതുമസക്കോന്തോ ¶ മഞ്ചേ തിരിയം അത്ഥരിത്വാ ഉപരിപച്ചത്ഥരണം ദത്വാ നിപജ്ജിതുമ്പി ലഭതീ’തി അവിസേസേന വുത്തം, സേനാസനക്ഖന്ധകവണ്ണനായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭) പന ‘അഗിലാനസ്സ സീസൂപധാനഞ്ച പാദൂപധാനഞ്ചാതി ദ്വയമേവ വട്ടതി. ഗിലാനസ്സ ബിമ്ബോഹനാനി സന്ഥരിത്വാ ഉപരി ച പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ നിപജ്ജിതുമ്പി വട്ടതീ’തി വുത്തത്താ ഗിലാനോയേവ മഞ്ചേ തിരിയം അത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം. അഭിനിസ്സായ നിസീദിതുന്തി അപസ്സായ നിസീദിതു’’ന്തി ഏത്തകോ വിനിച്ഛയോ സാരത്ഥദീപനിയം ആഗതോ.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൫൪) – പന വാളരൂപാനീതി ആഹരിമാനി വാളരൂപാനി. ചതുരങ്ഗുലാധികാനീതി ഉദ്ദലോമീഏകന്തലോമീഹി വിസേസദസ്സനം. ചതുരങ്ഗുലതോ ഹി ഊനാനി കിര ഉദ്ദലോമീആദീസു പവിസന്തി. വാനചിത്രോ ഉണ്ണാമയത്ഥരണോതി നാനാവണ്ണേഹി ഉണ്ണാമയസുത്തേഹി ഭിത്തിച്ഛേദാദിവസേന വായിത്വാ കതചിത്തത്ഥരണോ. ഘനപുപ്ഫകോതി ബഹലരാഗോ. പകതിതൂലികാതി തൂലപുണ്ണാ ഭിസി. വികതികാതി സീഹരൂപാദിവസേന വാനചിത്രാവ ഗയ്ഹതി. ‘‘ഉദ്ദലോമീതി ഉഭതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ഏകന്തലോമീതി ഏകന്തദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’’ന്തി ദീഘനികായട്ഠകഥായം വുത്തം. കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയന്തി കോസിയസുത്താനം അന്തരാ സുവണ്ണമയസുത്താനി പവേസേത്വാ വീതം, സുവണ്ണസുത്തം കിര കട്ടിസ്സം കസടന്തി ച വുച്ചതി. തേനേവ ‘‘കോസേയ്യകസടമയ’’ന്തി ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തന്തി വദന്തി. രതനപരിസിബ്ബിതന്തി സുവണ്ണലിത്തം. സുദ്ധകോസേയ്യന്തി രതനപരിസിബ്ബനരഹിതം.

അജിനമിഗചമ്മാനം അതിസുഖുമത്താ ദുപട്ടതിപട്ടാനി കത്വാ സിബ്ബന്തീതി വുത്തം ‘‘അജിനപ്പവേണീ’’തി. രത്തവിതാനേനാതി സബ്ബരത്തേന ¶ വിതാനേന. യം പന നാനാവണ്ണം വാനചിത്തം വാ ലേപചിത്തം വാ, തം വട്ടതി. ഉഭതോലോഹിതകൂപധാനേപി ഏസേവ നയോ. ചിത്രം വാതി ഇദം പന സബ്ബഥാ കപ്പിയത്താ വുത്തം, ന പന ഉഭതോഉപധാനേസു അകപ്പിയത്താ. ന ഹി ലോഹിതകസദ്ദോ ചിത്തേ വട്ടതി. പടലിഗ്ഗഹണേനേവ ചിത്തകസ്സപി അത്ഥരണസ്സ സങ്ഗഹേതബ്ബപ്പസങ്ഗതോ. കാസാവം പന ലോഹിതങ്ഗവോഹാരം ന ഗച്ഛതി, തസ്മാ വിതാനേപി ഉഭതോഉപധാനേപി വട്ടതി. സചേ പമാണയുത്തന്തിആദി അഞ്ഞസ്സ പമാണാതിക്കന്തസ്സ ബിമ്ബോഹനസ്സ പടിക്ഖിത്തഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ന പന ഉച്ചാസയനമഹാസയനഭാവദസ്സനത്ഥം തഥാ അവുത്തത്താ, തം പന ഉപധാനം ഉപോസഥികാനം ഗഹട്ഠാനം വട്ടതി. ഉച്ചാസയനമഹാസയനമേവ ഹി തദാ തേസം ന വട്ടതി. ദീഘനികായട്ഠകഥാദീസു കിഞ്ചാപി ‘‘ഠപേത്വാ തൂലികം സബ്ബാനേവ ഗോനകാദീനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’’തി വുത്തം, വിനയട്ഠകഥാ ¶ ഏവ പന കപ്പിയാകപ്പിയഭാവേ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. അഭിനിസ്സായാതി അപസ്സായാതി വുത്തം.

പാസാദപരിഭോഗകഥാ

പാസാദപരിഭോഗകഥായം സാരത്ഥദീപനിയം വജിരബുദ്ധിടീകായഞ്ച ന കിഞ്ചി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨.൩൨൦) പന ‘‘സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനീതി സങ്ഘികസേനാസനം സന്ധായ വുത്തം. പുഗ്ഗലികം പന സുവണ്ണാദിവിചിത്രം ഭിക്ഖുസ്സ സമ്പടിച്ഛിതുമേവ ന വട്ടതി ‘ന കേനചി പരിയായേന ജാതരൂപരജതം സാദിതബ്ബ’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൯) വുത്തത്താ. തേനേവേത്ഥ അട്ഠകഥായം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦) ‘സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ’തി വുത്തം. ഗോനകാദിഅകപ്പിയഭണ്ഡവിസയേ ഏവ വുത്തം ഏകഭിക്ഖുസ്സപി തേസം ഗഹണേ ദോസാഭാവാ’’തി വുത്തം.

ഉപാഹനകഥാ

ഉപാഹനകഥായം ¶ ‘‘അദ്ദാരിട്ഠകവണ്ണാതി അഭിനവാരിട്ഠഫലവണ്ണാ, ഉദകേന തിന്തകാകപത്തവണ്ണാതിപി വദന്തി. ഉണ്ണാഹി കതപാദുകാതി ഉണ്ണാലോമമയകമ്ബലേഹി, ഉണ്ണാലോമേഹി ഏവ വാ കതപാദുകാ. കാളസീഹോതി കാളമുഖവാനരജാതി. സേസമേത്ഥ പാളിതോ ച അട്ഠകഥാതോ ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൪൬) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൪൬) പന ‘‘അദ്ദാരിട്ഠകവണ്ണാതി അല്ലാരിട്ഠഫലവണ്ണാ, തിന്തകാകപക്ഖവണ്ണാതിപി വദന്തി. രജനന്തി ഉപരിലിത്തനീലാദിവണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘ചോളകേന പുഞ്ഛിത്വാ’തി. തഞ്ഹി തഥാ പുഞ്ഛിതേ വിഗച്ഛതി. യം പന ചമ്മസ്സ ദുഗ്ഗന്ധാപനയനത്ഥം കാളരത്താദിരജനേഹി രഞ്ജിതത്താ കാളരത്താദിവണ്ണം ഹോതി, തം ചോളാദീഹി അപനേതും ന സക്കാ ചമ്മഗതികമേവ, തസ്മാ തം വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഖല്ലകന്തി സബ്ബപണ്ഹിപിധാനചമ്മം അപരിഗളനത്ഥം പണ്ഹിയാ ഉപരിഭാഗേ അപിധായ ആരോപനബന്ധനമത്തം വട്ടതി. വിചിത്രാതി സണ്ഠാനതോ വിചിത്രപട്ടാ അധിപ്പേതാ, ന വണ്ണതോ സബ്ബസോ അപനേതബ്ബേസു ഖല്ലകാദീസു പവിട്ഠത്താ. ബിളാലസദിസമുഖത്താ മഹാഉലൂകാ പക്ഖിബിളാലാതി വുച്ചന്തി, തേസം ചമ്മം നാമ പക്ഖലോമമേവ. ഉണ്ണാഹി കതപാദുകാതി ഏത്ഥ ഉണ്ണാമയകമ്ബലേഹി കതപാദുകാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. കാളസീഹോതി ¶ കാളമുഖവാനരജാതി. ചമ്മം ന വട്ടതീതി നിസീദനത്ഥരണം കാതും ന വട്ടതി, ഭൂമത്ഥരണാദിവസേന പരിഭോഗോ വട്ടതേവാ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൫൯) പന ‘‘മിഗമാതുകോതി തസ്സ നാമം, വാതമിഗോതി ച തസ്സ നാമം. ‘കാളസീഹോ കാളമുഖോ കപീ’തി ലിഖിതം. ചമ്മം ന വട്ടതീതി യേന പരിയായേന ചമ്മം വട്ടിസ്സതി, സോ പരതോ ആവിഭവിസ്സതി. ‘അത്തനോ പുഗ്ഗലികവസേന ¶ പച്ചാഹാരോ പടിക്ഖിത്തോ’തി വുത്തം. ‘ന, ഭിക്ഖവേ, കിഞ്ചി ചമ്മം ധാരേതബ്ബ’ന്തി ഏത്താവതാ സിദ്ധേ ‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഗോചമ്മ’ന്തി ഇദം പരതോ ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബപച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു ചമ്മാനി അത്ഥരണാനീ’തി (മഹാവ. ൨൫൯) ഏത്ഥ അനുമതിപ്പസങ്ഗഭയാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.

യാനകഥാ

യാനകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസയുത്തം ഹത്ഥവട്ടക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൫൩) ഏത്ഥ അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസയുത്തം, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഹത്ഥവട്ടകന്തി ഏവം പച്ചേകം വാക്യപരിസമാപനം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘പുരിസയുത്തം ഇത്ഥിസാരഥി വാ…പേ… പുരിസാ വാ, വട്ടതിയേവാ’’തി. ‘‘പീഠകസിവികന്തി പീഠകയാനം. പാടങ്കിന്തി അന്ദോലികായേതം അധിവചന’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൫൩) വുത്തം, ‘‘പീഠകസിവികന്തി ഫലകാദിനാ കതം പീഠകയാനം. പടപോതലികം അന്ദോലികാ. സബ്ബമ്പി യാനം ഉപാഹനേനപി ഗന്തും അസമത്ഥസ്സ ഗിലാനസ്സ അനുഞ്ഞാത’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൫൩).

ചീവരകഥാ

൫൭. ചീവരകഥായം ‘‘അഹതകപ്പാനന്തി ഏകവാരധോതാനം. ഉതുദ്ധടാനന്തി ഉതുതോ ദീഘകാലതോ ഉദ്ധടാനം ഹതവത്ഥകാനം, പിലോതികാനന്തി വുത്തം ഹോതി. പാപണികേതി അന്തരാപണതോ പതിതപിലോതികചീവരേ. ഉസ്സാഹോ കരണീയോതി പരിയേസനാ കാതബ്ബാ. പരിച്ഛേദോ പനേത്ഥ നത്ഥി, പട്ടസതമ്പി വട്ടതി. സബ്ബമിദം സാദിയന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ വസേന വുത്തം. അഗ്ഗളം തുന്നന്തി ഏത്ഥ ഉദ്ധരിത്വാ അല്ലീയാപനഖണ്ഡം അഗ്ഗളം, സുത്തേന സംസിബ്ബിതം തുന്നം, വട്ടേത്വാ കരണം ഓവട്ടികം. കണ്ഡുപകം ¶ വുച്ചതി മുദ്ദികാ. ദളീകമ്മന്തി അനുദ്ധരിത്വാവ ഉപസ്സയം കത്വാ അല്ലീയാപനകം ¶ വത്ഥഖണ്ഡ’’ന്തി അട്ഠകഥായം ആഗതം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪൮) പന ‘‘അച്ഛുപേയ്യന്തി പതിട്ഠപേയ്യം. ഹതവത്ഥകാനന്തി കാലാതീതവത്ഥാനം. ഉദ്ധരിത്വാ അല്ലീയാപനഖണ്ഡന്തി ദുബ്ബലട്ഠാനം അപനേത്വാ അല്ലീയാപനവത്ഥഖണ്ഡ’’ന്തി വുത്തം. ദിഗുണം സങ്ഘാടിന്തി ദുപട്ടം സങ്ഘാടിം. ഏകച്ചിയന്തി ഏകപട്ടം അഗ്ഗപട്ടം. അഗ്ഗളം അജ്ഝാപേസ്സന്തി ജിണ്ണട്ഠാനേ പിലോതികഖണ്ഡം ലഗ്ഗാപേയ്യം.

ഛിന്നചീവരകഥാ

ഛിന്നചീവരകഥായം തീസു പന ചീവരേസു ദ്വേ വാ ഏകം വാ ഛിന്ദിത്വാ കാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഛിന്നകം സങ്ഘാടിം ഛിന്നകം ഉത്തരാസങ്ഗം ഛിന്നകം അന്തരവാസക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൫) വചനതോ പഞ്ചഖണ്ഡസത്തഖണ്ഡാദിവസേന ഛിന്ദിത്വാവ കാതബ്ബം, ന അച്ഛിന്ദിത്വാതി അത്ഥോ. സചേ നപ്പഹോതി, ആഗന്തുകപട്ടം ദാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ യദി ഛിന്ദിത്വാ കതേ തിണ്ണമ്പി ചീവരാനം അത്ഥായ സാടകോ നപ്പഹോതി, ദ്വേ ചീവരാനി ഛിന്നകാനി കാതബ്ബാനി, ഏകം ചീവരം അച്ഛിന്നകം കത്തബ്ബം. ദ്വീസു ചീവരേസു ഛിന്ദിത്വാ കതേസു സാടകോ നപ്പഹോതി, ദ്വേ ചീവരാനി അച്ഛിന്നകാനി, ഏകം ചീവരം ഛിന്നകം കാതബ്ബം. ഏകസ്മിമ്പി ചീവരേ ഛിന്ദിത്വാ കതേ സാടകോ നപ്പഹോതി, ഏവം സതി അച്ഛിന്ദിത്വാ ആഗന്തുകപട്ടം ദാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തമത്ഥം പാളിയാ സാധേതും ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അന്വാധികമ്പി ആരോപേതുന്തി ഏവം അപ്പഹോന്തേ സതി ആഗന്തുകപട്ടമ്പി ആരോപേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

അകപ്പിയചീവരകഥാ

അകപ്പിയചീവരകഥായം ‘‘നഗ്ഗിയം കുസചീരം ഫലകചീരം കേസകമ്ബലം വാളകമ്ബലം ഉലൂകപക്ഖികം അജിനക്ഖിപ’’ന്തി ഇമാനി തിത്ഥിയസമാദാനത്താ ഥുല്ലച്ചയവത്ഥൂനീതി ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്താനി ¶ . തത്ഥ നഗ്ഗിയന്തി നഗ്ഗഭാവോ അചേലകഭാവോ. കുസചീരന്തി കുസേന ഗന്ഥേത്വാ കതചീവരം. വാകചീരന്തി താപസാനം വക്കലം. ഫലകചീരന്തി ഫലകസണ്ഠാനാനി ഫലകാനി സിബ്ബിത്വാ കതചീവരം. കേസകമ്ബലന്തി കേസേഹി തന്തേ വായിത്വാ കതകമ്ബലം. വാലകമ്ബലന്തി ചാമരീവാലേഹി വായിത്വാ കതകമ്ബലം. ഉലൂകപക്ഖികന്തി ഉലൂകസകുണസ്സ പക്ഖേഹി കതനിവാസനം ¶ . അജിനക്ഖിപന്തി സലോമം സഖുരം അജിനമിഗചമ്മം. താനി തിത്ഥിയദ്ധജഭൂതാനി അചീവരഭാവേന പാകടാനീതി ആചരിയേന ഇധ ന വുത്താനി. പോത്ഥകോ പന അപാകടോതി തം വത്വാ സബ്ബനീലകാദീനി ദുക്കടവത്ഥുകാനി വുത്താനി. ‘‘തിപട്ടചീവരസ്സ വാ മജ്ഝേ ദാതബ്ബാനീ’’തി വുത്തത്താ തിപട്ടചീവരം ധാരേതും വട്ടതീതി സിദ്ധം. തിപട്ടാദീനഞ്ച ബഹുപട്ടചീവരാനം അന്തരേ ഈദിസാനി അസാരുപ്പവണ്ണാനി പടപിലോതികാനി കാതബ്ബാനീതി ദസ്സേതി. കഞ്ചുകം നാമ സീസതോ പടിമുഞ്ചിത്വാ കായാരുള്ഹവത്ഥം. തേനാഹ ‘‘ഫാലേത്വാ രജിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. വേഠനന്തി സീസവേഠനം. തിരീടന്തി മകുടം. തസ്സ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘തിരീടകം പനാ’’തിആദിമാഹ.

ചീവരവിചാരണകഥാ

ചീവരവിചാരണകഥായം ‘‘പണ്ഡിതോ, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ, മഹാപഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ. യത്ര ഹി നാമ മയാ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം ആജാനിസ്സതി, കുസിമ്പി നാമ കരിസ്സതി, അഡ്ഢകുസിമ്പി നാമ കരിസ്സതി, മണ്ഡലമ്പി നാമ കരിസ്സതി, അഡ്ഢമണ്ഡലമ്പി നാമ കരിസ്സതി, വിവട്ടമ്പി നാമ കരിസ്സതി, അനുവിവട്ടമ്പി നാമ കരിസ്സതി, ഗീവേയ്യകമ്പി നാമ കരിസ്സതി, ജങ്ഘേയ്യകമ്പി നാമ കരിസ്സതി, ബാഹന്തമ്പി നാമ കരിസ്സതി, ഛിന്നകം ഭവിസ്സതി, സത്ഥലൂഖം സമണസാരുപ്പം പച്ചത്ഥികാനഞ്ച അനഭിച്ഛിത’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൫) വചനതോ ‘‘പസ്സസി ¶ ത്വം, ആനന്ദ, മഗധഖേത്തം അച്ഛിബദ്ധം പാളിബദ്ധം മരിയാദബദ്ധം സിങ്ഘാടകബദ്ധ’’ന്തി ഭഗവതോ സംഖിത്തേന വുത്തവചനം സുത്വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം സമ്ബഹുലാനം ഭിക്ഖൂനം ചീവരം സംവിദഹി. തഥാ ഇദാനിപി ഏവരൂപം ചീവരം സംവിദഹിതബ്ബം.

തത്ഥ ‘‘അച്ഛിബദ്ധന്തി ചതുരസ്സകേദാരബദ്ധം. പാളിബദ്ധന്തി ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച ദീഘമരിയാദബദ്ധം. മരിയാദബദ്ധന്തി അന്തരന്തരാ രസ്സമരിയാദബദ്ധം. സിങ്ഘാടകബദ്ധന്തി മരിയാദായ മരിയാദം വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗതട്ഠാനേ സിങ്ഘാടകബദ്ധം, ചതുക്കസണ്ഠാനന്തി അത്ഥോ. യത്ര ഹി നാമാതി യോ നാമ. കുസിമ്പി നാമാതിആദീസു കുസീതി ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച അനുവാതാദീനം ദീഘപട്ടാനമേതം അധിവചനം. അഡ്ഢകുസീതി അന്തരന്തരാരസ്സപട്ടാനം നാമം. മണ്ഡലന്തി പഞ്ചഖണ്ഡികസ്സ ചീവരസ്സ ഏകേകസ്മിം ഖണ്ഡേ മഹാമണ്ഡലം. അഡ്ഢമണ്ഡലന്തി ഖുദ്ദകമണ്ഡലം. വിവട്ടന്തി മണ്ഡലഞ്ച അഡ്ഢമണ്ഡലഞ്ച ഏകതോ കത്വാ സിബ്ബിതം മജ്ഝിമഖണ്ഡം. അനുവിവട്ടന്തി തസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു ദ്വേ ഖണ്ഡാനി. ഗീവേയ്യകന്തി ഗീവാവേഠനട്ഠാനേ ദള്ഹീകരണത്ഥം അഞ്ഞസുത്തസംസിബ്ബിതം ¶ ആഗന്തുകപട്ടം. ജങ്ഘേയ്യകന്തി ജങ്ഘപാപുണനട്ഠാനേ തഥേവ സംസിബ്ബിതം പട്ടം. ഗീവാട്ഠാനേ ച ജങ്ഘട്ഠാനേ ച പട്ടാനമേതം നാമന്തി. ബാഹന്തന്തി അനുവിവട്ടാനം ബഹി ഏകേകം ഖണ്ഡം. ഇതി പഞ്ചഖണ്ഡികചീവരേനേതം വിചാരിതന്തി. അഥ വാ അനുവിവട്ടന്തി വിവട്ടസ്സ ഏകപസ്സതോ ദ്വിന്നം ഏകപസ്സതോ ദ്വിന്നന്തി ചതുന്നമ്പി ഖണ്ഡാനമേതം നാമം. ബാഹന്തന്തി സുപ്പമാണം ചീവരം പാരുപന്തേന സംഹരിത്വാ ബാഹായ ഉപരി ഠപിതാ ഉഭോ അന്താ ബഹിമുഖാ തിട്ഠന്തി, തേസം ഏതം നാമം. അയമേവ ഹി നയോ മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തോ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪൫) ആഗതോ.

ചീവരസിബ്ബനകഥാ

ദണ്ഡകഥിനേനചീവരസിബ്ബനകഥായം ¶ – തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ തത്ഥ തത്ഥ ഖീലം നിക്ഖനിത്വാ സമ്ബന്ധിത്വാ ചീവരം സിബ്ബേന്തി, ചീവരം വികണ്ണം ഹോതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം കഥിനരജ്ജും, തത്ഥ തത്ഥ ഓബന്ധിത്വാ ചീവരം സിബ്ബേതുന്തി. വിസമേ കഥിനം പത്ഥരന്തി, കഥിനം പരിഭിജ്ജതി…പേ… ന, ഭിക്ഖവേ, വിസമേ കഥിനം പത്ഥരിതബ്ബം, യോ പത്ഥരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി.

ഛമായ കഥിനം പത്ഥരന്തി, കഥിനം പംസുകിതം ഹോതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിണസന്ഥാരകന്തി. കഥിനസ്സ അന്തോ ജീരതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അനുവാതം പരിഭണ്ഡം ആരോപേതുന്തി. കഥിനം നപ്പഹോതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദണ്ഡകഥിനം ബിദലകം സലാകം വിനന്ധനരജ്ജും വിനന്ധനസുത്തകം വിനന്ധിത്വാ ചീവരം സിബ്ബേതുന്തി. സുത്തന്തരികായോ വിസമാ ഹോന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കളിമ്ഭകന്തി. സുത്താ വങ്കാ ഹോന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മോഘസുത്തകന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അധോതേഹി പാദേഹി കഥിനം അക്കമന്തി, കഥിനം ദുസ്സതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, അധോതേഹി പാദേഹി കഥിനം അക്കമിതബ്ബം, യോ അക്കമേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അല്ലേഹി പാദേഹി കഥിനം അക്കമന്തി, കഥിനം ദുസ്സതി. ഭഗവതോ ¶ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, അല്ലേഹി പാദേഹി കഥിനം അക്കമിതബ്ബം, യോ അക്കമേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ സഉപാഹനാ കഥിനം അക്കമന്തി, കഥിനം ദുസ്സതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, സഉപാഹനേന കഥിനം അക്കമിതബ്ബം. യോ അക്കമേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി.

തേന ¶ ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ ചീവരം സിബ്ബന്താ അങ്ഗുലിയാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, അങ്ഗുലിയോ ദുക്ഖാ ഹോന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചാവചേ പടിഗ്ഗഹേ ധാരേന്തി സുവണ്ണമയം രൂപിയമയം. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഖീയന്തി വിപാചേന്തി ‘‘സേയ്യഥാപി ഗിഹീ കാമഭോഗിനോ’’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാ പടിഗ്ഗഹാ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠിമയം…പേ… സങ്ഖനാഭിമയന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന സൂചിയോപി സത്ഥകാപി പടിഗ്ഗഹാപി നസ്സന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആവേസനവിത്ഥകന്തി. ആവേസനവിത്ഥകേ സമാകുലാ ഹോന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹഥവികന്തി. അംസബദ്ധകോ ന ഹോതി…പേ… അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അംസബദ്ധകം ബന്ധനസുത്തകന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ അബ്ഭോകാസേ ചീവരം സിബ്ബന്താ സീതേനപി ഉണ്ഹേനപി കിലമന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കഥിനസാലം കഥിനമണ്ഡപന്തി. കഥിനസാലാ നീചവത്ഥുകാ ഹോതി, ഉദകേന ഓത്ഥരീയതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചവത്ഥുകം കാതുന്തി. ചയോ പരിപതതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചിനിതും തയോ ചയേ ഇട്ഠകചയം, സിലാചയം, ദാരുചയന്തി. ആരോഹന്താ വിഹഞ്ഞന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തയോ സോപാനേ ഇട്ഠകസോപാനം, സിലാസോപാനം, ദാരുസോപാനന്തി. ആരോഹന്താ പരിപതന്തി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആലമ്ബനബാഹന്തി. കഥിനസാലായ തിണചുണ്ണം പരിപതതി ¶ . അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഓഗുമ്ഫേത്വാ ¶ ഉല്ലിത്താവലിത്തം കാതും സേതവണ്ണം കാളവണ്ണം ഗേരുകപരികമ്മം മാലാകമ്മം ലതാകമ്മം മകരദന്തകം പഞ്ചപടികം ചീവരരജ്ജുന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ ചീവരം സിബ്ബേത്വാ തഥേവ കഥിനം ഉജ്ഝിത്വാ പക്കമന്തി, ഉന്ദൂരേഹിപി ഉപചികാഹിപി ഖജ്ജതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കഥിനം സങ്ഘരിതുന്തി. കഥിനം പരിഭിജ്ജതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗോഘംസികായ കഥിനം സങ്ഘരിതുന്തി. കഥിനം വിനിവേഠിയതി. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ബന്ധനരജ്ജുന്തി.

തേന ഖോ പന സമയേന ഭിക്ഖൂ കുട്ടേപി ഥമ്ഭേപി കഥിനം ഉസ്സാപേത്വാ പക്കമന്തി, പരിപതിത്വാ കഥിനം ഭിജ്ജതി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിത്തിഖീലേ വാ നാഗദന്തേ വാ ലഗ്ഗേതുന്തി. അയം ഖുദ്ദകവത്ഥുഖന്ധകേ ആഗതോ പാളിപാഠോ.

‘‘കഥിനന്തി നിസ്സേണിമ്പി, തത്ഥ അത്ഥരിതബ്ബകടസാരകകിലഞ്ജാനം അഞ്ഞതരമ്പി. കഥിനരജ്ജുന്തി യായ ദുപട്ടചീവരം സിബ്ബന്താ കഥിനേ ചീവരം വിബന്ധന്തി. കഥിനം നപ്പഹോതീതി ദീഘസ്സ ഭിക്ഖുനോ പമാണേന കതം കഥിനം ഇത്തരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചീവരം പത്ഥരിയമാനം നപ്പഹോതി, അന്തോയേവ ഹോതി, ദണ്ഡകേ ന പാപുണാതീതി അത്ഥോ. ദണ്ഡകഥിനന്തി തസ്സ മജ്ഝേ ഇത്തരസ്സ ഭിക്ഖുനോ പമാണേന അഞ്ഞം നിസ്സേണിം ബന്ധിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ബിദലകന്തി ദണ്ഡകഥിനപ്പമാണേന കടസാരകസ്സ പരിയന്തേ പടിസംഹരിത്വാ ദുഗുണകരണം. സലാകന്തി ദുപട്ടചീവരസ്സ അന്തരേ പവേസനസലാകം. വിനന്ധനരജ്ജുന്തി മഹാനിസ്സേണിയാ സദ്ധിം ഖുദ്ദകനിസ്സേണിം വിനന്ധിതും രജ്ജും. വിനന്ധനസുത്തകന്തി ഖുദ്ദകനിസ്സേണിയാ ചീവരം വിനന്ധിതും സുത്തകം. വിനന്ധിത്വാ ചീവരം സിബ്ബിതുന്തി തേന സുത്തകേന തത്ഥ ചീവരം വിനന്ധിത്വാ ¶ സിബ്ബേതും. വിസമാ ഹോന്തീതി കാചി ഖുദ്ദകാ ഹോന്തി, കാചി മഹന്താ. കളിമ്ഭകന്തി പമാണസഞ്ഞാകരണം യം കിഞ്ചി താലപണ്ണാദിം. മോഘസുത്തകന്തി വഡ്ഢകീനം ദാരൂസു കാളസുത്തേന വിയ ഹലിദ്ദിസുത്തേന സഞ്ഞാകരണം. അങ്ഗുലിയാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തീതി സൂചിമുഖം അങ്ഗുലിയാ പടിച്ഛന്തി. പടിഗ്ഗഹന്തി അങ്ഗുലികോസകം. ആവേസനവിത്ഥകം നാമ യം കിഞ്ചി പാതിചങ്കോടകാദി. ഉച്ചവത്ഥുകന്തി പംസും ആകിരിത്വാ ഉച്ചവത്ഥുകം കാതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ഓഗുമ്ഫേത്വാ ഉല്ലിത്താവലിത്തം കാതുന്തി ഛദനം ഓധുനിത്വാ ഘനദണ്ഡകം കത്വാ അന്തോ ചേവ ബഹി ച മത്തികായ ലിമ്പിതുന്തി അത്ഥോ. ഗോഘംസികായാതി വേളും വാ രുക്ഖദണ്ഡകം ¶ വാ അന്തോ കത്വാ തേന സദ്ധിം സംഹരിതുന്തി അത്ഥോ. ബന്ധനരജ്ജുന്തി തഥാ സംഹരിതസ്സ ബന്ധനരജ്ജു’’ന്തി അയം അട്ഠകഥാപാഠോ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൫൬).

‘‘അനുവാതം പരിഭണ്ഡന്തി കിലഞ്ജാദീസു കരോതീതി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ബിദലകന്തി ദുഗുണകരണസങ്ഖാതസ്സ കിരിയാവിസേസസ്സ അധിവചനം. കസ്സ ദുഗുണകരണം? യേന കിലഞ്ജാദിനാ മഹന്തം കഥിനം അത്ഥതം, തസ്സ. തഞ്ഹി ദണ്ഡകഥിനപ്പമാണേന പരിയന്തേ സംഹരിത്വാ ദുഗുണം കാതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹന്തി അങ്ഗുലികഞ്ചുകം. പാതി നാമ പടിഗ്ഗഹസണ്ഠാനേന കതോ ഭാജനവിസേസോ. ന സമ്മതീതി നപ്പഹോതി. നീചവത്ഥുകം ചിനിതുന്തി ബഹികുട്ടസ്സ സമന്തതോ നീചവത്ഥുകം കത്വാ ചിനിതു’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൩.൨൬൦-൨൬൨).

‘‘നിസ്സേണിമ്പീതി ചതൂഹി ദണ്ഡേഹി ചീവരപ്പമാണേന ആയതചതുരസ്സം കത്വാ ബദ്ധപടലമ്പി. ഏത്ഥ ഹി ചീവരകോടിയോ സമകം ബന്ധിത്വാ ചീവരം യഥാസുഖം സിബ്ബന്തി. തത്ഥ അത്ഥരിതബ്ബന്തി തസ്സാ നിസ്സേണിയാ ഉപരി ചീവരസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനത്ഥായ അത്ഥരിതബ്ബം. കഥിനസങ്ഖാതായ നിസ്സേണിയാ ചീവരസ്സ ബന്ധനകരജ്ജു കഥിനരജ്ജൂതി ¶ മജ്ഝിമപദലോപീ സമാസോതി ആഹ ‘‘യായാ’’തിആദി. തത്ഥ യസ്മാ ദ്വിന്നം പടലാനം ഏകസ്മിം അധികേ ജാതേ തത്ഥ വലിയോ ഹോന്തി, തസ്മാ ദുപട്ടചീവരസ്സ പടലദ്വയമ്പി സമകം കത്വാ ബന്ധനകരജ്ജു കഥിനരജ്ജൂതി വേദിതബ്ബം. പാളിയം (ചൂളവ. ൨൫൬) കഥിനസ്സ അന്തോ ജീരതീതി കഥിനേ ബദ്ധസ്സ ചീവരസ്സ പരിയന്തോ ജീരതീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം വുത്തം.

‘‘ബിദലകം നാമ ദിഗുണകരണസങ്ഖാതസ്സ കിരിയാവിസേസസ്സ അധിവചനം. കസ്സ ദിഗുണകരണം? യേന കിലഞ്ജാദിനാ മഹന്തം കഥിനം അത്ഥതം, തസ്സ. തഞ്ഹി ദണ്ഡകഥിനപ്പമാണേന പരിയന്തേ സംഹരിത്വാ ദിഗുണം കാതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ ഖുദ്ദകചീവരസ്സ അനുവാതപരിഭണ്ഡാദിവിധാനകരണേ ഹത്ഥസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി. സലാകായ സതി ദ്വിന്നം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം ഞത്വാ സിബ്ബിതാസിബ്ബിതം സുഖം പഞ്ഞായതി. ദണ്ഡകഥിനേ കതേ ന ബഹൂഹി സഹായേഹി പയോജനം. ‘അസംകുടിത്വാ ചീവരം സമം ഹോതി, കോണാപി സമാ ഹോന്തീ’തി ലിഖിതം, ‘ഹലിദ്ദിസുത്തേന സഞ്ഞാകരണ’ന്തി വുത്തത്താ ‘ഹലിദ്ദിസുത്തേന ചീവരം സിബ്ബേതുമ്പി വട്ടതീ’തി സിദ്ധം. തത്ഥ ഹി കേചി അകപ്പിയസഞ്ഞിനോ. പടിഗ്ഗഹോ നാമ അങ്ഗുലികോസോ. പാതീതി പടിഗ്ഗഹസണ്ഠാനം. പടിഗ്ഗഹഥവികന്തി ¶ അങ്ഗുലികോസഥവിക’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. ചൂളവഗ്ഗ ൨൫൬) ആഗതം.

ഗഹപതിചീവരാദികഥാ

ഗഹപതിചീവരാദികഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗഹപതിചീവരം, യോ ഇച്ഛതി, പംസുകൂലികോ ഹോതു, യോ ഇച്ഛതി, ഗഹപതിചീവരം സാദിയതു, ഇതരീതരേനപാഹം, ഭിക്ഖവേ, സന്തുട്ഠിം വണ്ണേമീ’’തി (മഹാവ. ൩൩൭) വചനതോ അസമാദിന്നധുതങ്ഗോ യോ ഭിക്ഖു പംസുകൂലം ധാരേതും ഇച്ഛതി, തേന പംസുകൂലികേന ഭവിതബ്ബം ¶ . യോ പന ഗിഹീഹി ദിന്നം ഗഹപതിചീവരം സാദിയിതും ഇച്ഛതി, തേന ഗഹപതിചീവരസാദിയകേന ഭവിതബ്ബം. സമാദിന്നധുതങ്ഗോ പന ഭിക്ഖു ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപാമി, പംസുകൂലികങ്ഗം സമാദിയാമീ’’തി അധിട്ഠഹനതോ ഗഹപതിചീവരം സാദിയിതും ന വട്ടതി. ഗഹപതിചീവരന്തി ഗഹപതീഹി ദിന്നം ചീവരം. ഇതരീതരേനപീതി അപ്പഗ്ഘേനപി മഹഗ്ഘേനപി യേന കേനചീതി അത്ഥോ.

‘‘ഇതരീതരേനാതി ഇതരേന ഇതരേന. ഇതര-സദ്ദോ പന അനിയമവചനോ ദ്വിക്ഖത്തും വുച്ചമാനോ യംകിഞ്ചി-സദ്ദേഹി സമാനത്ഥോ ഹോതീതി വുത്തം അപ്പഗ്ഘേനപി മഹഗ്ഘേനപി യേന കേനചീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൩൭), ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാവാരം, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കോസേയ്യപാവാരം, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കോജവ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൩൭) വചനതോ പാവാരാദീനിപി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. തത്ഥ പാവാരോതി സലോമകോ കപ്പാസാദിഭേദോ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കോജവന്തി ഏത്ഥ പകതികോജവമേവ വട്ടതി, മഹാപിട്ഠിയകോജവം ന വട്ടതി. കോജവന്തി ഉണ്ണാമയോ പാവാരസദിസോ. ‘‘മഹാപിട്ഠി കോജവന്തി ഹത്ഥിപിട്ഠീസു അത്ഥരിതബ്ബതായ ‘മഹാപിട്ഠിയ’ന്തി ലദ്ധസമഞ്ഞം ചതുരങ്ഗുലപുപ്ഫം കോജവ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൩൭) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൩൭) ‘‘മഹാപിട്ഠിയകോജവന്തി ഹത്ഥിപിട്ഠിയം അത്ഥരിതബ്ബതായ ‘മഹാപിട്ഠിയ’ന്തി ലദ്ധസമഞ്ഞം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൩൭) പന ‘‘മഹാപിട്ഠിയകോജവം നാമ അതിരേകചതുരങ്ഗുലപുപ്ഫം കിരാ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കമ്ബല’’ന്തി (മഹാവ. ൩൩൮) വചനതോ അഡ്ഢകാസിയാദീനി മഹഗ്ഘാനിപി കമ്ബലാനി വട്ടന്തി ¶ . അഡ്ഢകാസിയന്തി ഏത്ഥ കാസീതി സഹസ്സം വുച്ചതി, തംഅഗ്ഘനകോ കാസിയോ. അയം പന പഞ്ച സതാനി അഗ്ഘതി, തസ്മാ അഡ്ഢകാസിയോതി വുത്തോ.

ഛചീവരകഥാ

ഛചീവരകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഛ ചീവരാനി ഖോമം കപ്പാസികം കോസേയ്യം കമ്ബലം സാണം ഭങ്ഗ’’ന്തി (മഹാവ. ൩൩൯) വചനതോ ഖോമാദീനി ഛ ചീവരാനി ദുകൂലാദീനി ഛ അനുലോമചീവരാനി ച വട്ടന്തി. തത്ഥ ‘‘ഖോമന്തി ഖോമസുത്തേഹി വായിതം ഖോമപട്ടചീവരം. കപ്പാസികന്തി കപ്പാസതോ നിബ്ബത്തസുത്തേഹി വായിതം. കോസേയ്യന്തി കോസകാരകപാണകേഹി നിബ്ബത്തസുത്തേഹി വായിതം. കമ്ബലന്തി ഉണ്ണാമയചീവരം. സാണന്തി സാണസുത്തേഹി കതചീവരം. ഭങ്ഗന്തി ഖോമസുത്താദീനി സബ്ബാനി, ഏകച്ചാനി വാ മിസ്സേത്വാ കതചീവരം. ഭങ്ഗമ്പി വാകമയമേവാതി കേചി. ദുകൂലം പട്ടുണ്ണം സോമാരപടം ചീനപടം ഇദ്ധിജം ദേവദിന്നന്തി ഇമാനി പന ഛ ചീവരാനി ഏതേസംയേവ അനുലോമാനീതി വിസും ന വുത്താനി. ദുകൂലഞ്ഹി സാണസ്സ അനുലോമം വാകമയത്താ. പട്ടുണ്ണദേസേ സഞ്ജാതവത്ഥം പട്ടുണ്ണം. ‘പട്ടുണ്ണകോസേയ്യവിസേസോ’തി ഹി അഭിധാനകോസേ വുത്തം. സോമാരദേസേ ചീനദേസേ ച ജാതവത്ഥാനി സോമാരചീനപടാനി. പട്ടുണ്ണാദീനി തീണി കോസേയ്യസ്സ അനുലോമാനി പാണകേഹി കതസുത്തമയത്താ. ഇദ്ധിജം ഏഹിഭിക്ഖൂനം പുഞ്ഞിദ്ധിയാ നിബ്ബത്തചീവരം, തം ഖോമാദീനം അഞ്ഞതരം ഹോതീതി തേസം ഏവ അനുലോമം. ദേവതാഹി ദിന്നം ചീവരം ദേവദിന്നം. കപ്പരുക്ഖേ നിബ്ബത്തം ജാലിനിയാ ദേവകഞ്ഞായ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ദിന്നവത്ഥസദിസം, തമ്പി ഖോമാദീനംയേവ അനുലോമം ഹോതി തേസു അഞ്ഞതരഭാവതോ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൬൨-൪൬൩) വുത്തം.

വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൪൬൩) പന ‘‘ഖോമന്തി ഖോമസുത്തേഹി വായിതം ഖോമപടചീവരം, തം വാകമയന്തി വദന്തി. കപ്പാസസുത്തേഹി വായിതം കപ്പാസികം. ഏവം സേസാനിപി. കമ്ബലന്തി ഏളകാദീനം ലോമമയസുത്തേന വായിതം പടം. ഭങ്ഗന്തി ഖോമസുത്താദീനി സബ്ബാനി, ഏകച്ചാനി വാ മിസ്സേത്വാ വായിതം ചീവരം, ഭങ്ഗമ്പി വാകമയമേവാതി കേചി ¶ . ദുകൂലം പട്ടുണ്ണം സോമാരപടം ചീനപടം ഇദ്ധിജം ദേവദിന്നന്തി ഇമാനി ഛ ചീവരാനി ഏതേസഞ്ഞേവ അനുലോമാനീതി വിസും ന വുത്താനി. ദുകൂലഞ്ഹി സാണസ്സ അനുലോമം വാകമയത്താ. ‘പട്ടുണ്ണം കോസേയ്യവിസേസോ’തി അഭിധാനകോസേ വുത്തം. സോമാരദേസേ ചീനദേസേ ച ജാതവത്ഥാനി സോമാരചീനപടാനി. പട്ടുണ്ണാദീനി തീണി ¶ കോസേയ്യസ്സ അനുലോമാനി പാണകേഹി കതസുത്തമയത്താ. ഇദ്ധിജന്തി ഏഹിഭിക്ഖൂനം പുഞ്ഞിദ്ധിയാ നിബ്ബത്തചീവരം, കപ്പരുക്ഖേഹി നിബ്ബത്തം, ദേവദിന്നഞ്ച ഖോമാദീനം അഞ്ഞതരം ഹോതീതി തേസം സബ്ബേസം അനുലോമാനീ’’തി വുത്തം.

രജനാദികഥാ

രജനാദികഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഛ രജനാനി മൂലരജനം ഖന്ധരജനം തചരജനം പത്തരജനം പുപ്ഫരജനം ഫലരജന’’ന്തി വചനതോ ഇമേസു ഛസു രജനേസു ഏകകേന ചീവരം രജിതബ്ബം, ന ഛകണേന വാ പണ്ഡുമത്തികായ വാ രജിതബ്ബം. തായ രജിതചീവരം ദുബ്ബണ്ണം ഹോതി. ഛരജനാനം സരൂപം ഹേട്ഠാ പരിക്ഖാരകഥായം വുത്തമേവ. തത്ഥ ഛകണേനാതി ഗോമയേന. പണ്ഡുമത്തികായാതി തമ്ബമത്തികായ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രജനം പചിതും ചുല്ലം രജനകുമ്ഭി’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ സീതുദകായ ചീവരം ന രജിതബ്ബം. തായ ഹി രജിതചീവരം ദുഗ്ഗന്ധം ഹോതി. തത്ഥ സീതുദകാതി അപക്കരജനം വുച്ചതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉത്തരാളുമ്പം ബന്ധിതു’’ന്തി വചനതോ ഉത്തരാളുമ്പം ബന്ധിതും വട്ടതി. തത്ഥ ഉത്തരാളുമ്പന്തി വട്ടാധാരകം, രജനകുമ്ഭിയാ മജ്ഝേ ഠപേത്വാ തം ആധാരകം പരിക്ഖിപിത്വാ രജനം പക്ഖിപിതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി കതേ രജനം ന ഉത്തരതി. തത്ഥ ‘‘രജനകുമ്ഭിയാ മജ്ഝേ ഠപേത്വാതി അന്തോരജനകുമ്ഭിയാ മജ്ഝേ ഠപേത്വാ. ഏവം വട്ടാധാരകേ അന്തോരജനകുമ്ഭിയാ പക്ഖിത്തേ മജ്ഝേ ഉദകം തിട്ഠതി, വട്ടാധാരകതോ ബഹി സമന്താ അന്തോകുമ്ഭിയം രജനച്ഛല്ലി. പക്ഖിപിതുന്തി ¶ രജനച്ഛല്ലിം പക്ഖിപിതു’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൪൪) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൪൪) പന ‘‘ഏവഞ്ഹി കതേതി വട്ടാധാരസ്സ അന്തോ രജനോദകം, ബഹി ഛല്ലികഞ്ച കത്വാ വിയോജനേ കതേ. ന ഉത്തരതീതി കേവലം ഉദകതോ ഫേണുട്ഠാനാഭാവാ ന ഉത്തരതീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൪൪) പന ‘‘ഗോമയേ ആപത്തി നത്ഥി, വിരൂപത്താ വാരിതം. കുങ്കുമപുപ്ഫം ന വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉദകേ വാ നഖപിട്ഠികായ വാ ഥേവകം ദാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ തഥാ കത്വാ രജനസ്സ പക്കാപക്കഭാവോ ജാനിതബ്ബോ. തത്ഥ ഉദകേ വാ നഖപിട്ഠികായ വാതി സചേ പരിപക്കം ഹോതി, ഉദകപാതിയാ ദിന്നോ ഥേവോ സഹസാ ന വിസരതി, നഖപിട്ഠിയമ്പി അവിസരന്തോ തിട്ഠതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രജനുളുങ്കം ദണ്ഡകഥാലക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ ¶ രജനസ്സ ഓലോകനകാലേ കുമ്ഭിയാ രക്ഖണത്ഥം ഉളുങ്കദണ്ഡകഥാലികാനി ഇച്ഛിതബ്ബാനി. തത്ഥ രജനുളുങ്കന്തി രജനഉളുങ്കം. ദണ്ഡകഥാലകന്തി ദണ്ഡമേവ ദണ്ഡകം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രജനകോലമ്ബം രജനഘട’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ താനിപി ഇച്ഛിതബ്ബാനി. തത്ഥ രജനകോലമ്ബന്തി രജനകുണ്ഡം. തത്ഥ രജനകുണ്ഡന്തി പക്കരജനട്ഠപനകം മഹാഘടം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, രജനദോണിക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ പാതിയമ്പി പത്തേ ചീവരേ മദ്ദന്തേ ചീവരസ്സ പരിഭിജ്ജനതോ ചീവരരക്ഖണത്ഥം രജനദോണികാ ഇച്ഛിതബ്ബാ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിണസന്ഥരക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ ഛമായ ചീവരേ പത്ഥരിയമാനേ ചീവരസ്സ പംസുകിതത്താ തതോ രക്ഖണത്ഥം തിണസന്ഥരം കാതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചീവരവംസം ചീവരരജ്ജു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ തിണസന്ഥാരകേ ഉപചികാദീഹി ഖജ്ജമാനേ ചീവരവംസേ വാ ചീവരരജ്ജുയാ ¶ വാ ചീവരം പത്ഥരിതബ്ബം മജ്ഝേന ചീവരേ ലഗ്ഗിതേ രജനസ്സ ഉഭതോ ഗളിതത്താ.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണേ ബന്ധിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ കണ്ണേ ബന്ധിതബ്ബം ചീവരസ്സ കണ്ണേ ബന്ധിയമാനേ കണ്ണസ്സ ജിണ്ണത്താ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണസുത്തക’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ കണ്ണസുത്തകേന ബന്ധിതബ്ബം ഏവം ബന്ധന്തേ രജനസ്സ ഏകതോ ഗളിതത്താ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സമ്പരിവത്തകം സമ്പരിവത്തകം രജേതും, ന ച അച്ഛിന്നേ ഥേവേ പക്കമിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ തഥാ രജിതബ്ബം. യാവ രജനബിന്ദു ഗളിതം ന ഛിജ്ജതി, താവ ന അഞ്ഞത്ര ഗന്തബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉദകേ ഓസാരേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ പത്ഥിന്നം ചീവരം ഉദകേ ഓസാരേതബ്ബം. തത്ഥ പത്ഥിന്നന്തി അതിരജിതത്താ ഥദ്ധം. ഉദകേ ഓസാരേതുന്തി ഉദകേ പക്ഖിപിത്വാ ഠപേതും. രജനേ പന നിക്ഖന്തേ തം ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ ചീവരം മദ്ദിതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാണിനാ ആകോടേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ ഫരുസം ചീവരം പാണിനാ ആകോടേതബ്ബം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛിന്നകാനി ചീവരാനി ധാരേതബ്ബാനി, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൩൪൪) വചനതോ അച്ഛിന്നകാനി ചീവരാനി ദന്തകാസാവാനി ന ധാരേതബ്ബാനി. തത്ഥ ദന്തകാസാവാനീതി ഏകം വാ ദ്വേ വാ വാരേ രജിത്വാ ദന്തവണ്ണാനി ധാരേന്തി.

അതിരേകചീവരകഥാ

അതിരേകചീവരകഥായം ¶ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബം, യോ ധാരേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൩൪൭) വചനതോ നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ ദസാഹതോ പരം അതിരേകചീവരം ധാരേന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൭) വചനതോ ഉബ്ഭതേപി കഥിനേ ദസാഹബ്ഭന്തരേ ¶ ധാരേന്തസ്സ അത്ഥതകഥിനാനം അനുബ്ഭതേപി കഥിനേ പഞ്ചമാസബ്ഭന്തരേ തതോ പരമ്പി ദസാഹബ്ഭന്തരേ അനത്ഥതകഥിനാനമ്പി ദസാഹബ്ഭന്തരേ അതിരേകചീവരം അനാപത്തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അതിരേകചീവരം വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൭) വചനതോ ദസാഹതോ പരം വികപ്പേത്വാ അതിരേകചീവരം ധാരേതും വട്ടതി. കിത്തകം പന ചീവരം വികപ്പേതബ്ബന്തി? ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആയാമേന അട്ഠങ്ഗുലം സുഗതങ്ഗുലേന ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥതം പച്ഛിമം ചീവരം വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വചനതോ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന സുഗതങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലായാമം ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥാരം ചീവരം വികപ്പേതും വട്ടതി. തത്ഥ സുഗതങ്ഗുലം നാമ മജ്ഝിമപുരിസങ്ഗുലസങ്ഖാതേന വഡ്ഢകീഅങ്ഗുലേന തിവങ്ഗുലം ഹോതി, മനുസ്സാനം പകതിഅങ്ഗുലേന അഡ്ഢപഞ്ചകങ്ഗുലം, തസ്മാ ദീഘതോ വഡ്ഢകീഹത്ഥേന ഏകഹത്ഥം പകതിഹത്ഥേന ദിയഡ്ഢഹത്ഥം വിത്ഥാരതോ വഡ്ഢകീഹത്ഥേന വിദത്ഥിപ്പമാണം പകതിഹത്ഥേന ഛളങ്ഗുലാധികവിദത്ഥിപ്പമാണം പച്ഛിമം ചീവരം വികപ്പേതും വട്ടതി, തതോ ഊനപ്പമാണം ന വട്ടതി, അധികപ്പമാണം പന വട്ടതീതി ദട്ഠബ്ബം.

അട്ഠവരകഥാ

അട്ഠവരകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സികസാടികം ആഗന്തുകഭത്തം ഗമികഭത്തം ഗിലാനഭത്തം ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തം ഗിലാനഭേസജ്ജം ധുവയാഗും ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ ഉദകസാടിക’’ന്തി വചനതോ ഇമാനി അട്ഠ ദാനാനി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. തത്ഥ നിക്ഖിത്തചീവരാ ഹുത്വാ കായം ഓവസ്സന്താനം ഭിക്ഖൂനം നഗ്ഗിയം അസുചി ജേഗുച്ഛം പടികൂലം ഹോതി, തസ്മാ വസ്സികസാടികാ അനുഞ്ഞാതാ. ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു ന വീഥികുസലോ ഹോതി, ന ഗോചരകുസലോ, കിലന്തോ പിണ്ഡായ ചരതി, തസ്മാ ആഗന്തുകഭത്തം അനുഞ്ഞാതം, ഗമികോ ഭിക്ഖു അത്തനോ ഭത്തം പരിയേസമാനോ സത്ഥാ വാ വിഹായിസ്സതി ¶ , യത്ഥ വാ വാസം ഗന്തുകാമോ ഭവിസ്സതി, തത്ഥ വികാലേന ഉപഗച്ഛിസ്സതി, കിലന്തോ അദ്ധാനം ഗമിസ്സതി, തസ്മാ ഗമികഭത്തം. ഗിലാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ സപ്പായാനി ഭോജനാനി അലഭന്തസ്സ ആബാധോ വാ അഭിവഡ്ഢിസ്സതി, കാലകിരിയാ വാ ഭവിസ്സതി, തസ്മാ ഗിലാനഭത്തം. ഗിലാനുപട്ഠാകോ ഭിക്ഖു അത്തനോ ഭത്തം പരിയേസമാനോ ഗിലാനസ്സ ഉസ്സൂരേ ഭത്തം നീഹരിസ്സതി, തസ്മാ ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തം. ഗിലാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ സപ്പായാനി ഭേസജ്ജാനി അലഭന്തസ്സ ¶ ആബാധോ വാ അഭിവഡ്ഢിസ്സതി, കാലകിരിയാ വാ ഭവിസ്സതി, തസ്മാ ഗിലാനഭേസജ്ജം. യസ്മാ ഭഗവതാ അന്ധകവിന്ദേ ദസാനിസംസേ സമ്പസ്സമാനേന യാഗു അനുഞ്ഞാതാ, തസ്മാ ധുവയാഗു. യസ്മാ മാതുഗാമസ്സ നഗ്ഗിയം അസുചി ജേഗുച്ഛം പടികൂലം ഹോതി, തസ്മാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ ഉദകസാടികാ അനുഞ്ഞാതാ.

നിസീദനാദികഥാ

നിസീദനാദികഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കായഗുത്തിയാ ചീവരഗുത്തിയാ സേനാസനഗുത്തിയാ നിസീദന’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൩) വചനതോ കായാദീനം അസുചിമുച്ചനാദിതോ ഗോപനത്ഥായ നിസീദനം ധാരേതും വട്ടതി. തസ്സ വിധാനം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യാവമഹന്തം പച്ചത്ഥരണം ആകങ്ഖതി, താവമഹന്തം പച്ചത്ഥരണം കാതു’’ന്തി വചനതോ അതിഖുദ്ദകേന നിസീദനേന സേനാസനസ്സ അഗോപനത്താ മഹന്തമ്പി പച്ചത്ഥരണം കാതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യസ്സ കണ്ഡു വാ പീളകാ വാ അസ്സാവോ വാ ഥുല്ലകച്ഛു വാ ആബാധോ, കണ്ഡുപടിച്ഛാദി’’ന്തി വചനതോ ഈദിസേസു ആബാധേസു സന്തേസു ചീവരാദിഗുത്തത്ഥായ കണ്ഡുപടിച്ഛാദി വട്ടതി. തത്ഥ പമാണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ ¶ , മുഖപുഞ്ഛനചോള’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൫) വചനതോ മുഖസോധനത്ഥായ മുഖപുഞ്ഛനചോളം വട്ടതി. തമ്പി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പരിക്ഖാരചോളക’’ന്തി വചനതോ തിചീവരേ പരിപുണ്ണേ പരിസ്സാവനഥവികാദീഹി അത്ഥേ സതി പരിക്ഖാരചോളം വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിചീവരം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും, വസ്സികസാടികം വസ്സാനം ചാതുമാസം അധിട്ഠാതും തതോ പരം വികപ്പേതും, നിസീദനം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും, പച്ചത്ഥരണം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും, കണ്ഡുപടിച്ഛാദിം യാവ ആബാധാ അധിട്ഠാതും തതോ പരം വികപ്പേതും, മുഖപുഞ്ഛനചോളം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതും, പരിക്ഖാരചോളം അധിട്ഠാതും ന വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വചനതോ വുത്തനയേന അധിട്ഠാനഞ്ച വികപ്പനാ ച കാതബ്ബാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ഹേട്ഠാ വുത്തോവ.

അധമ്മകമ്മകഥാ

൫൮. അധമ്മകമ്മകഥായം ¶ ന, ഭിക്ഖവേ…പേ… ദുക്കടസ്സാതി ഇദം ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘമജ്ഝേ അധമ്മകമ്മം കരോന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, അധമ്മകമ്മം കാതബ്ബം, യോ കരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൫൪) ഇമം ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ ആഗതപാഠം സന്ധായ വുത്തം. അനുജാനാമി…പേ… പടിക്കോസിതുന്തി തഥേവ ആഗതം ‘‘ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അധമ്മകമ്മേ കയിരമാനേ പടിക്കോസിതു’’ന്തി ഇമം. തത്ഥ കരോന്തിയേവാതി പഞ്ഞത്തമ്പി സിക്ഖാപദം മദ്ദിത്വാ അധമ്മകമ്മം കരോന്തിയേവാതി അത്ഥോ. ‘‘അനുജാനാമി…പേ… പടിക്കോസിതു’’ന്തി ഏവം അധമ്മകമ്മേ കയിരമാനേ സതി ‘‘പേസലേഹി ഭിക്ഖൂഹി തം അധമ്മകമ്മം അകതം, കമ്മം ദുക്കടം കമ്മം പുന കാതബ്ബ’’ന്തി ഏവം പടിക്കോസിതബ്ബം, ന തുണ്ഹീഭാവേന ഖമിതബ്ബന്തി ¶ അത്ഥോ. ഇതി വചനതോതി ഇദം പന പുബ്ബപാഠം ഗഹേത്വാ ഇതി വചനതോ. അധമ്മകമ്മം ന കാതബ്ബന്തി അപരപാഠം ഗഹേത്വാ ഇതി വചനതോ കയിരമാനഞ്ച അധമ്മകമ്മം ഭിക്ഖൂഹി നിവാരേതബ്ബന്തി ദ്വിധാ യോജനാ കാതബ്ബാ.

നിവാരേന്തേഹി ചാതിആദി പന ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന പേസലാ ഭിക്ഖൂ ഛബ്ബഗ്ഗിയേഹി ഭിക്ഖൂഹി അധമ്മകമ്മേ കയിരമാനേ പടിക്കോസന്തി, ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ലഭന്തി ആഘാതം, ലഭന്തി അപ്പച്ചയം, വധേന തജ്ജേന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിമ്പി ആവികാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൫൪) പാഠഞ്ച ‘‘തേസംയേവ സന്തികേ ദിട്ഠിം ആവികരോന്തി, ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ ലഭന്തി ആഘാതം, ലഭന്തി അപ്പച്ചയം, വധേന തജ്ജേന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചതൂഹി പഞ്ചഹി പടിക്കോസിതും, ദ്വീഹി തീഹി ദിട്ഠിം ആവികാതും, ഏകേന അധിട്ഠാതും ന മേതം ഖമതീ’’തി ഇമേ പാഠേ സന്ധായ വുത്തം. വചനതോതി ഇദം പന പാളിയം തീണി സമ്പദാനാനി ഗഹേത്വാ തീഹി കിരിയാപദേഹി വിസും വിസും യോജേതബ്ബം. സബ്ബഞ്ചേതം അനുപദ്ദവത്ഥായ വുത്തം, ന ആപത്തിസബ്ഭാവതോതി യോജനാ. കഥം അനുപദ്ദവസമ്ഭവോതി? നിഗ്ഗഹകമ്മം കാതും അസക്കുണേയ്യഭാവതോ, അഞ്ഞസ്സ ഉപദ്ദവസ്സ ച നിവാരണതോ. തേന വുത്തം വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൧൫൪) ‘‘തേസം അനുപദ്ദവത്ഥായാതി സങ്ഘോ സങ്ഘസ്സ കമ്മം ന കരോതി, അഞ്ഞോപി ഉപദ്ദവോ ബഹൂനം ഹോതി, തസ്മാ വുത്ത’’ന്തി.

ഓകാസകതകഥാ

൫൯. ഓകാസകതകഥായം ¶ ന, ഭിക്ഖവേ, അനോകാസകതോതിആദി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ അനോകാസകതം ¶ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ ചോദേന്തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ന, ഭിക്ഖവേ, അനോകാസകതോ ഭിക്ഖു ആപത്തിയാ ചോദേതബ്ബോ, യോ ചോദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഓകാസം കാരാപേത്വാ ആപത്തിയാ ചോദേതും, കരോതു ആയസ്മാ ഓകാസം, അഹം തം വത്തുകാമോ’’തി (മഹാവ. ൧൫൩) ഇദം പാഠം സന്ധായ വുത്തം. അധിപ്പായേസു ചാവനാധിപ്പായോതി, സാസനതോ ചാവേതുകാമോ. അക്കോസാധിപ്പായോതി പരം അക്കോസിതുകാമോ പരിഭാസിതുകാമോ. കമ്മാധിപ്പായോതി തജ്ജനീയാദികമ്മം കത്തുകാമോ. വുട്ഠാനാധിപ്പായോതി ആപത്തിതോ വുട്ഠാപേതുകാമോ. ഉപോസഥപ്പവാരണട്ഠപനാധിപ്പായോതി ഉപോസഥം, പവാരണം വാ ഠപേതുകാമോ. അനുവിജ്ജനാധിപ്പായോതി ഉപപരിക്ഖിതുകാമോ. ധമ്മകഥാധിപ്പായോതി ധമ്മം ദേസേതുകാമോ. ഇതി പരം ചോദേന്താനം ഭിക്ഖൂനം അധിപ്പായഭേദോ അനേകവിധോ ഹോതീതി അത്ഥോ. പുരിമേസു ചതൂസു അധിപ്പായേസൂതി ചാവനാധിപ്പായഅക്കോസാധിപ്പായകമ്മാധിപ്പായവുട്ഠാനാധിപ്പായേസു ഓകാസം അകാരാപേന്തസ്സ ദുക്കടം. കാരാപേത്വാപി സമ്മുഖാ ചോദേന്തസ്സ യഥാനുരൂപം സങ്ഘാദിസേസപാചിത്തിയദുക്കടാനി, അസമ്മുഖാ പന ദുക്കടമേവാതി അയമേത്ഥ പിണ്ഡത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

‘‘ഠപനക്ഖേത്തം പന ജാനിതബ്ബ’’ന്തി വത്വാ തം ദസ്സേന്തോ ‘‘സുണാതു മേ’’തിആദിമാഹ. അനുവിജ്ജകസ്സ അനുവിജ്ജനാധിപ്പായേന വദന്തസ്സ ഓകാസകമ്മം നത്ഥീതി യോജനാ. ധമ്മകഥികസ്സ അനോദിസ്സ കമ്മം കഥേന്തസ്സ ഓകാസകമ്മം നത്ഥി. സചേ പന ഓദിസ്സ കഥേതി, ആപത്തി, തസ്മാ തം ദസ്സേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി യോജേതബ്ബം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനകഥാ

൬൦. സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനകഥായം ¶ ‘‘മാതാപിതരോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വദമാനേ കിം വദേയ്യാമ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മാതാപിതൂനം ദാതും, ന ച, ഭിക്ഖവേ, സദ്ധാദേയ്യം വിനിപാതേതബ്ബം, യോ വിനിപാതേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൩൬൧) വചനതോ ദായകേഹി സദ്ധായ ഭിക്ഖുസ്സ ദിന്നം വിനിപാതേത്വാ ഗിഹീനം ദാതും ന വട്ടതി. ‘‘ന ച, ഭിക്ഖവേ, സദ്ധാദേയ്യന്തി ¶ ഏത്ഥ സേസഞാതീനം ദേന്തോ വിനിപാതേതിയേവ. മാതാപിതരോ പന സചേ രജ്ജേ ഠിതാപി പത്ഥയന്തി, ദാതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൬൧) വുത്തത്താ ഭാതുഭഗിനീആദീനം ഞാതകാനമ്പി ദാതും ന വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹി ആചരിയധമ്മസിരിത്ഥേരേന ഖുദ്ദസിക്ഖായം –

‘‘ന ലബ്ഭം വിനിപാതേതും, സദ്ധാദേയ്യഞ്ച ചീവരം;

ലബ്ഭം പിതൂനം സേസാനം, ഞാതീനമ്പി ന ലബ്ഭതീ’’തി.

കയവിക്കയസമാപത്തിസിക്ഖാപദവണ്ണനായമ്പി ‘‘മാതരം പന പിതരം വാ ‘ഇമം ദേഹീ’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ന ഹോതി, ‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’തി വദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ന ഹോതി. അഞ്ഞാതകം ‘ഇമം ദേഹീ’തി വദതോ വിഞ്ഞത്തി ഹോതി, ‘ഇമം ഗണ്ഹാഹീ’തി വദതോ സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതനം ഹോതി. ‘ഇമിനാ ഇമം ദേഹീ’തി കയവിക്കയം ആപജ്ജതോ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീ’’തി അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൫൯൫) വുത്തം. തത്ഥ ‘‘സേസഞാതകേസു സദ്ധാദേയ്യവിനിപാതസമ്ഭവതോ തദഭാവട്ഠാനമ്പി ദസ്സേതും ‘മാതരം പന പിതരം വാ’തി വുത്ത’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൫൯൩-൫൯൫) വുത്തം.

സന്തരുത്തരകഥാ

൬൧. സന്തരുത്തരകഥായം അന്തര-സദ്ദോ മജ്ഝവാചകോ. വസതി സീലേനാതി വാസകോ, ‘‘അന്തരേ വാസകോ അന്തരവാസകോ’’തി ¶ വത്തബ്ബേ ‘‘രൂപഭവോ രൂപ’’ന്തിആദീസു വിയ ഉത്തരപദലോപീസമാസവസേന ‘‘അന്തരോ’’തി വുത്തോ. ഉത്തരസദ്ദോ ഉപരിവാചകോ, ആഭുസോ സജ്ജതീതി ആസങ്ഗോ, ‘‘ഉത്തരേ ആസങ്ഗോ ഉത്തരാസങ്ഗോ’’തി വത്തബ്ബേ വുത്തനയേന ‘‘ഉത്തരോ’’തി വുത്തോ, അന്തരോ ച ഉത്തരോ ച അന്തരുത്തരാ, സഹ അന്തരുത്തരേഹി യോ വത്തതീതി സന്തരുത്തരോ, സഹപുബ്ബപദഭിന്നാധികരണദ്വിപദബഹുബ്ബീഹിസമാസോ. അഥ വാ സഹ അന്തരേന ച ഉത്തരേന ച യോ വത്തതീതി സന്തരുത്തരോ, തിപദബഹുബ്ബീഹിസമാസോ. സങ്ഘാടിം ഠപേത്വാ അന്തരവാസകഉത്തരാസങ്ഗമത്തധരോ ഹുത്വാ ഗാമോ ന പവിസിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ‘‘പരിബ്ബാജകമദക്ഖി തിദണ്ഡകേനാ’’തിആദീസു വിയ ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ ചേതം കരണവചനം, തസ്മാ അന്തരവാസകം തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ സങ്ഘാടിഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗഞ്ച ദിഗുണം കത്വാ പാരുപിത്വാ ഗാമോ പവിസിതബ്ബോ.

ചീവരനിക്ഖേപകഥാ

൬൨. ചീവരനിക്ഖേപകഥായം ¶ സംഹരീയതേതി സങ്ഘാടി, തസ്സാ സങ്ഘാടിയാ, ഭാവയോഗേ കമ്മത്ഥേ ഛട്ഠീ. നിക്ഖേപായാതി ഠപനായ, സങ്ഘാടിം അഗ്ഗഹേത്വാ വിഹാരേ ഠപേത്വാ ഗമനായ പഞ്ച കാരണാനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ഗിലാനോ വാ ഹോതീതി ഗഹേത്വാ ഗന്തും അസമത്ഥോ ഗിലാനോ വാ ഹോതി. വസ്സികസങ്കേതം വാ ഹോതീതി ‘‘വസ്സികകാലോ അയ’’ന്തി സങ്കേതം വാ കതം ഹോതി. നദീപാരഗതം വാ ഹോതീതി നദിയാ പാരം ഗന്ത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം ഹോതി. അഗ്ഗളഗുത്തിവിഹാരോ വാ ഹോതീതി അഗ്ഗളം ദത്വാപി ദാതബ്ബോ സുഗുത്തവിഹാരോ വാ ഹോതി. അത്ഥതകഥിനം വാ ഹോതീതി തസ്മിം വിഹാരേ കഥിനം അത്ഥതം വാ ഹോതി അത്ഥതകഥിനാനം അസമാദാനചാരസമ്ഭവതോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ആരഞ്ഞികസ്സ പന വിഹാരോ ന സുഗുത്തോ ഹോതീതി ¶ അപ്പഭിക്ഖുകത്താ ചോരാദീനം ഗമനട്ഠാനതോ ച. ഭണ്ഡുക്ഖലികായാതി ചീവരാദിട്ഠപനഭണ്ഡുക്ഖലികായ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം.

സത്ഥകമ്മവത്ഥികമ്മകഥാ

൬൩. സത്ഥകമ്മവത്ഥികമ്മകഥായം സത്ഥകമ്മം വാ വത്ഥികമ്മം വാതി ഏത്ഥ യേന കേനചി സത്ഥാദിനാ ഛിന്ദനാദി സത്ഥകമ്മം നാമ ഹോതി. യേന കേനചി ചമ്മാദിനാ വത്ഥിപീളനം വത്ഥികമ്മം നാമ. ‘‘സമ്ബാധേ ദഹനകമ്മം പടിക്ഖേപാഭാവാ വട്ടതീ’’തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൭൯). വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൭൯) പന ‘‘വത്ഥിപീളനന്തി യഥാ വത്ഥിഗതതേലാദി അന്തോസരീരേ ആരോഹന്തി, ഏവം ഹത്ഥേന വത്ഥിമദ്ദന’’ന്തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൭൯) പന ‘‘സമ്ബാധേതി വച്ചമഗ്ഗേ, ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ ച പസ്സാവമഗ്ഗേപി അനുലോമതോ ദഹനം പടിക്ഖേപാഭാവാ വട്ടതി. സത്ഥവത്ഥികമ്മാനുലോമതോ ന വട്ടതീതി ചേ? ന, പടിക്ഖിത്തപടിക്ഖേപാ, പടിക്ഖിപിതബ്ബസ്സ തപ്പരമതാദീപനതോ. കിം വുത്തം ഹോതി? പുബ്ബേ പടിക്ഖിത്തമ്പി സത്ഥകമ്മം സമ്പിണ്ഡേത്വാ പച്ഛാ ‘ന, ഭിക്ഖവേ…പേ… ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’തി ദ്വിക്ഖത്തും സത്ഥകമ്മസ്സ പരിക്ഖേപോ കതോ. തേന സമ്ബാധസ്സ സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലം പടിക്ഖിപിതബ്ബം നാമ സത്ഥവത്ഥികമ്മതോ ഉദ്ധം നത്ഥീതി ദസ്സേതി. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – പുബ്ബേ സമ്ബാധേയേവ സത്ഥകമ്മം പടിക്ഖിത്തം, പച്ഛാ സമ്ബാധസ്സ സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലമ്പി പടിക്ഖിത്തം ¶ , തസ്മാ തസ്സേവ പടിക്ഖേപോ, നേതരസ്സാതി സിദ്ധം. ഏത്ഥ ‘സത്ഥം നാമ സത്ഥഹാരകം വാസ്സ പരിയേസേയ്യാ’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൭) വിയ യേന ഛിന്ദതി, തം സബ്ബം. തേന വുത്തം ‘കണ്ടകേന വാ’തിആദി. ഖാരുദാനം പനേത്ഥ ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ പസാഖേ പമുഖേ അനുഞ്ഞാതന്തി വേദിതബ്ബം, ഏകേ പന ‘സത്ഥകമ്മം വാ’തി ¶ പാഠം വികപ്പേത്വാ വത്ഥികമ്മം കരോന്തി. വത്ഥീതി കിം? അഗ്ഘികാ വുച്ചതി, തായ ഛിന്ദനം വത്ഥികമ്മം നാമാതി ച അത്ഥം വണ്ണയന്തി, തേ ‘സത്ഥഹാരകം വാസ്സ പരിയേസേയ്യാ’തി ഇമസ്സ പദഭാജനീയം ദസ്സേത്വാ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. അണ്ഡവുദ്ധീതി വാതണ്ഡകാ, ആദാനവത്തീതി അനാഹവത്തീ’’തി വുത്തം. സേസം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

നഹാപിതപുബ്ബകഥാ

൬൪. നഹാപിതപുബ്ബകഥായം നഹാപിതോ പുബ്ബേതി നഹാപിതപുബ്ബോ, പുബ്ബേ നഹാപിതോ ഹുത്വാ ഇദാനി ഭിക്ഖുഭൂതോതി അത്ഥോ. തേന നഹാപിതപുബ്ബേന ഭിക്ഖുനാ. ഖുരഭണ്ഡന്തി ഖുരാദിനഹാപിതഭണ്ഡം, ‘‘ലദ്ധാതപത്തോ രാജകുമാരോ’’തിആദീസു വിയ ഉപലക്ഖണനയോയം. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതേന അകപ്പിയം സമാദപേതബ്ബം, യോ സമാദപേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ന ച, ഭിക്ഖവേ, നഹാപിതപുബ്ബേന ഖുരഭണ്ഡം പരിഹരിതബ്ബം, യോ പരിഹരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൩൦൩) ച ദ്വിധാ പഞ്ഞത്തി, തസ്മാ നഹാപിതപുബ്ബേന വാ അനഹാപിതപുബ്ബേന വാ പബ്ബജിതേന നാമ അകപ്പിയസമാദപനം ന കാതബ്ബം. നഹാപിതപുബ്ബേന പന ഭിക്ഖുനാ ഖുരേന അഭിലക്ഖിതം ഖുരഭണ്ഡം, ഖുരഭണ്ഡഖുരകോസനിസിതപാസാണഖുരഥവികാദയോ ന പരിഹരിതബ്ബാ ഏവ. സേസം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൦) പന ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതേന അകപ്പിയേ സമാദപേതബ്ബന്തി വുത്തത്താ അനുപസമ്പന്നസ്സപി ന കേവലം ദസസു ഏവ സിക്ഖാപദേസു, അഥ ഖോ യം ഭിക്ഖുസ്സ ന കപ്പതി, തസ്മിമ്പീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം.

ദസഭാഗകഥാ

൬൫. ദസഭാഗകഥായം സങ്ഘികാനീതി സങ്ഘസന്തകാനി ബീജാനി. പുഗ്ഗലികായാതി പുഗ്ഗലസ്സ സന്തകായ ഭൂമിയാ. ഭാഗം ദത്വാതി ¶ മൂലഭാഗസങ്ഖാതം ദസമഭാഗം ഭൂമിസാമികാനം ദത്വാ. പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി തേസം ബീജാനം ഫലാനി രോപകേഹി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനീതി അത്ഥോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ ¶ . ഇദം കിര ജമ്ബുദീപേ പോരാണകചാരിത്തന്തി ആദികപ്പകാലേ പഠമകപ്പികാ മനുസ്സാ ബോധിസത്തം മഹാസമ്മതം നാമ രാജാനം കത്വാ സബ്ബേപി അത്തനോ അത്തനോ തണ്ഡുലഫലസാലിഖേത്തതോ പവത്തതണ്ഡുലഫലാനി ദസ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഏകം കോട്ഠാസം ഭൂമിസാമികഭൂതസ്സ മഹാസമ്മതരാജിനോ ദത്വാ പരിഭുഞ്ജിംസു. തതോ പട്ഠായ ജമ്ബുദീപികാനം മനുസ്സാനം ചാരിതത്താ വുത്തം. തേനേവ സാരത്ഥദീപനീനാമികായമ്പി വിനയടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൪) ‘‘ദസഭാഗം ദത്വാതി ദസമഭാഗം ദത്വാ. തേനേവാഹ ‘ദസ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഏകോ കോട്ഠാസോ ഭൂമിസാമികാനം ദാതബ്ബോ’തി’’ വുത്തം.

പാഥേയ്യകഥാ

൬൬. പാഥേയ്യകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ’’തിആദി ഭദ്ദിയനഗരേ അമിതപരിഭോഗഭൂതേന മേണ്ഡകസേട്ഠിനാ അഭിയാചിതോ ഹുത്വാ അനുഞ്ഞാതം, ഇധ പന പഠമം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ച ഗോരസേ ഖീരം ദധിം തക്കം നവനീതം സപ്പി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൯) പഞ്ച ഗോരസാ അനുഞ്ഞാതാ. തതോ പരം സേട്ഠിനോ അഭിയാചനാനുരൂപം വത്വാ അനുജാനിതും ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗാ കന്താരാ’’തിആദിമാഹ. സേസം അട്ഠകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തഥാ അലഭന്തേന അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനതോ യാചിത്വാപി ഗഹേതബ്ബന്തി ഏതേന ഏവരൂപേസു കാലേസു വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ദോസോ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ‘‘ഏകദിവസേന ഗമനീയേ മഗ്ഗേ ഏകഭത്തത്ഥായ പരിയേസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തത്താ പന തതോ ഉപരി യാചനം ന വട്ടതീതി ദസ്സിതം. ‘‘ദീഘേ അദ്ധാനേ’’തിആദിനാ സചേ മാസഗമനീയേ ¶ മഗ്ഗേ സത്താഹഗമനീയോ ഏവ കന്താരോ ഹോതി, തത്ഥ സത്താഹയാപനീയമത്തമേവ പാഥേയ്യം പരിയേസിതബ്ബം, തതോ പരം പിണ്ഡചാരികാദിവസേന സുഭിക്ഖസുലഭപിണ്ഡമഗ്ഗത്താ ന പരിയേസിതബ്ബന്തി.

മഹാപദേസകഥാ

൬൭. മഹാപദേസകഥായം മഹാപദേസാ നാമ അപ്പടിക്ഖിത്താ ദ്വേ, അനനുഞ്ഞാതാ ദ്വേതി ചത്താരോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ. തേസു അപ്പടിക്ഖിത്തേപി അകപ്പിയാനുലോമകപ്പിയാനുലോമവസേന ദ്വേ, തഥാ അനനുഞ്ഞാതേപീതി.

തത്ഥ ¶ ‘‘പരിമദ്ദന്താതി ഉപപരിക്ഖന്താ. പട്ടണ്ണുദേസേ സഞ്ജാതവത്ഥം പട്ടുണ്ണം. ‘പട്ടുണ്ണം കോസേയ്യവിസേസോ’തി ഹി അഭിധാനകോസേ വുത്തം. ചീനദേസേ സോമാരദേസേ ച സഞ്ജാതവത്ഥാനി ചീനസോമാരപടാനി. പട്ടുണ്ണാദീനി തീണി കോസേയ്യസ്സ അനുലോമാനി പാണകേഹി കതസുത്തമയത്താ. ഇദ്ധിമയം ഏഹിഭിക്ഖൂനം പുഞ്ഞിദ്ധിയാ നിബ്ബത്തചീവരം, തം ഖോമാദീനം അഞ്ഞതരം ഹോതീതി തേസംയേവ അനുലോമം. ദേവതാഹി ദിന്നചീവരം ദേവദത്തിയം, തം കപ്പരുക്ഖേ നിബ്ബത്തം ജാലിനിയാ ദേവകഞ്ഞായ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ദിന്നവത്ഥസദിസം, തമ്പി ഖോമാദീനംയേവ അനുലോമം ഹോതി തേസു അഞ്ഞതരഭാവതോ. ദ്വേ പടാനി ദേസനാമേന വുത്താനീതി തേസം സരൂപദസ്സനമത്തമേതം, നാഞ്ഞനിവത്തനപദം പട്ടുണ്ണപട്ടസ്സപി ദേസനാമേനേവ വുത്തത്താ. തുമ്ബാതി തീണി ഭാജനാനി. ഫലകതുമ്ബോ ലാബുആദി. ഉദകതുമ്ബോ ഉദകുക്ഖിപനകുടകോ. കിലഞ്ജച്ഛത്തന്തി വേളുവിലീവേഹി വായിത്വാ കതഛത്ത’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൩൦൫) വുത്തം.

‘‘യാവകാലികപക്കാനന്തി ¶ പക്കേ സന്ധായ വുത്തം. ആമാനി പന അനുപസമ്പന്നേഹി സീതുദകേ മദ്ദിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ദിന്നപാനം പച്ഛാഭത്തമ്പി കപ്പതി ഏവ. അയഞ്ച അത്ഥോ മഹാഅട്ഠകഥായം സരൂപതോ അവുത്തോതി ആഹ ‘കുരുന്ദിയം പനാ’തിആദി. ഉച്ഛുരസോ നികസടോതി ഇദം പാതബ്ബതാസാമഞ്ഞേന യാമകാലികകഥായം വുത്തം, തം പന സത്താഹകാലികമേവാതി ഗഹേതബ്ബം. ഇമേ ചത്താരോ രസാതി ഫലപത്തപുപ്ഫഉച്ഛുരസാ ചത്താരോ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൩൦൦) വുത്തം. ‘‘ദ്വേ പടാ ദേസനാമേനേവാതി ചീനപടസോമാരപടാനി. തീണീതി പട്ടുണ്ണേന സഹ തീണി. ഇദ്ധിമയം ഏഹിഭിക്ഖൂനം നിബ്ബത്തം. ദേവദത്തിയം അനുരുദ്ധത്ഥേരേന ലദ്ധ’’ന്തി വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩൦൫).

സംസട്ഠകഥാ

സംസട്ഠകഥായം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം കാലേ കപ്പതീതിആദി സബ്ബം സമ്ഭിന്നരസം സന്ധായ വുത്തം. സചേ ഹി ഛല്ലിമ്പി അപനേത്വാ സകലേനേവ നാളികേരഫലേന സദ്ധിം പാനകം പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, നാളികേരം അപനേത്വാ തം വികാലേപി കപ്പതി. ഉപരി സപ്പിപിണ്ഡം ഠപേത്വാ സീതലപായാസം ദേന്തി, യം പായാസേന അസംസട്ഠം സപ്പി, തം അപനേത്വാ സത്താഹം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ബദ്ധമധുഫാണിതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. തക്കോലജാതിഫലാദീഹി അലങ്കരിത്വാ പിണ്ഡപാതം ദേന്തി, താനി ഉദ്ധരിത്വാ ധോവിത്വാ യാവജീവം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, യാഗുയം പക്ഖിപിത്വാ ദിന്നസിങ്ഗിവേരാദീസുപി, തേലാദീസു പക്ഖിപിത്വാ ദിന്നലട്ഠിമധുകാദീസുപി ¶ ഏസേവ നയോ. ഏവം യം യം അസമ്ഭിന്നരസം ഹോതി, തം തം ഏകതോ പടിഗ്ഗഹിതമ്പി യഥാ സുദ്ധം ഹോതി, തഥാ ധോവിത്വാ വാ തച്ഛേത്വാ വാ തസ്സ തസ്സ കാലസ്സ വസേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

സചേ ¶ പന സമ്ഭിന്നരസം ഹോതി സംസട്ഠം, ന വട്ടതി. യാവകാലികഞ്ഹി അത്തനാ സദ്ധിം സമ്ഭിന്നരസാനി തീണിപി യാമകാലികാദീനി അത്തനോ സഭാവം ഉപനേതി. യാമകാലികം ദ്വേപി സത്താഹകാലികാദീനി അത്തനോ സഭാവം ഉപനേതി. സത്താഹകാലികം അത്തനാ സദ്ധിം സംസട്ഠം യാവജീവികം അത്തനോ സഭാവഞ്ഞേവ ഉപനേതി, തസ്മാ തേന തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേന സദ്ധിം തദഹുപടിഗ്ഗഹിതം വാ പുരേപടിഗ്ഗഹിതം വാ യാവജീവികം സത്താഹം കപ്പതി, ദ്വീഹപടിഗ്ഗഹിതേന ഛാഹം…പേ… സത്താഹപടിഗ്ഗഹിതേന തദഹേവ കപ്പതീതി വേദിതബ്ബം. തസ്മായേവ ഹി ‘‘സത്താഹകാലികേന, ഭിക്ഖവേ, യാവജീവികം തദഹുപടിഗ്ഗഹിത’’ന്തി അവത്വാ ‘‘പടിഗ്ഗഹിതം സത്താഹം കപ്പതീ’’തി വുത്തം.

കാലയാമസത്താഹാതിക്കമേസു ചേത്ഥ വികാലഭോജനസന്നിധിഭേസജ്ജസിക്ഖാപദാനം വസേന ആപത്തിയോ വേദിതബ്ബാ. ഇമേസു ച പന ചതൂസു കാലികേസു യാവകാലികം യാമകാലികന്തി ഇദമേവ ദ്വയം അന്തോവുത്ഥകഞ്ചേവ സന്നിധികാരകഞ്ച ഹോതി, സത്താഹകാലികഞ്ച യാവജീവികഞ്ച അകപ്പിയകുടിയം നിക്ഖിപിതുമ്പി വട്ടതി, സന്നിധിമ്പി ന ജനേതീതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

പഞ്ചഭേസജ്ജകഥാ

പഞ്ചഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, താനി പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി കാലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൧) വചനതോ സാരദികേന ആബാധേന ഫുട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുപി പീതാ ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഭത്തമ്പി ഭുത്തം ഉഗ്ഗച്ഛതി, തേ തേന കിസാ ഹോന്തി ലൂഖാ ദുബ്ബണ്ണാ ഉപ്പണ്ഡുപ്പണ്ഡുകജാതാ ധമനിസന്ഥതഗത്താ. തേസം യം ഭേസജ്ജഞ്ചേവ അസ്സ ഭേസജ്ജസമ്മതഞ്ച, ലോകസ്സ ആഹാരത്ഥഞ്ച ഫരേയ്യ, ന ച ഓളാരികോ ആഹാരോ ¶ പഞ്ഞായേയ്യ. തത്രിമാനി പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി. സേയ്യഥിദം – സപ്പി നവനീതം തേലം മധു ഫാണിതം, താനി ഭേസജ്ജാനി കാലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ ‘‘സാരദികേന ആബാധേനാതി സരദകാലേ ഉപ്പന്നേന പിത്താബാധേന. തസ്മിഞ്ഹി കാലേ വസ്സോദകേനപി തേമേന്തി, കദ്ദമമ്പി മദ്ദന്തി, അന്തരന്തരാ ¶ ആബാധോപി ഖരോ ഹോതി, തേന തേസം പിത്തം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതം ഹോതി. ആഹാരത്ഥഞ്ച ഫരേയ്യാതി ആഹാരത്ഥം സാധേയ്യാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൦) വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൦) ‘‘പിത്തം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതം ഹോതീതി ബഹിസരീരേ ബ്യാപേത്വാ ഠിതം അബദ്ധപിത്തം കോട്ഠബ്ഭന്തരഗതം ഹോതി, തേന പിത്തം കുപിതം ഹോതീതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൬൦) ‘‘യം ഭേസജ്ജഞ്ചേവ അസ്സാതി പരതോ ‘തദുഭയേന ഭിയ്യോസോമത്തായ കിസാ ഹോന്തീ’തിആദിനാ വിരോധദസ്സനതോ നിദാനാനപേക്ഖം യഥാലാഭവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാനിദാനം കസ്മാ ന വുത്തന്തി ചേ? തദഞ്ഞാപേക്ഖാധിപ്പായതോ. സബ്ബബുദ്ധകാലേപി ഹി സപ്പിആദീനം സത്താഹകാലികഭാവാപേക്ഖോതി. തഥാ വചനേന ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. തേനേവ ‘ആഹാരത്ഥഞ്ച ഫരേയ്യ, ന ച ഓളാരികോ ആഹാരോ പഞ്ഞായേയ്യാ’തി വുത്തം. തഥാ ഹി കാലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേ പരിഭുഞ്ജിതുന്തി ഏത്ഥ ച കാലപരിച്ഛേദോ ന കതോ, കുതോയേവ പന ലബ്ഭാ തദഞ്ഞാപേക്ഖാധിപ്പായോ ഭഗവതാ മൂലഭേസജ്ജാദീനി താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവന്തി കാലപരിച്ഛേദോ. യം പന ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, താനി ഭേസജ്ജാനി കാലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേ പരിഭുഞ്ജിതു’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൦) വചനം, തം ‘സന്നിധിം കത്വാ അപരാപരസ്മിം ദിവസേ കാലേ ഏവ പരിഭുഞ്ജിതും അനുജാനാമീ’തി അധിപ്പായതോ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ അതിസയത്താ ഭഗവതോ ¶ ‘യം ഭേസജ്ജഞ്ചേവ അസ്സാ’തിആദിവിതക്കുപ്പാദോ ന സമ്ഭവതി. പണീതഭോജനാനുമതിയാ പസിദ്ധത്താ ആബാധാനുരൂപസപ്പായാപേക്ഖായ വുത്താനീതി ചേ? തഞ്ച ന, ‘ഭിയ്യോസോമത്തായാ’തി കിസാദിഭാവാപത്തിദസ്സനതോ. യഥാ ഉച്ഛുരസം ഉപാദായ ഫാണിതന്തി വുത്തം, തഥാ നവനീതം ഉപാദായ സപ്പീതി വത്തബ്ബതോ നവനീതം വിസും ന വത്തബ്ബന്തി ചേ? ന വിസേസദസ്സനാധിപ്പായതോ. യഥാ ഫാണിതഗ്ഗഹണേന സിദ്ധേപി പരതോ ഉച്ഛുരസോ വിസും അനുഞ്ഞാതോ ഉച്ഛുസാമഞ്ഞതോ ഗുളോദകട്ഠാനേ ഠപനാധിപ്പായതോ, തഥാ നവനീതേ വിസേസവിധിദസ്സനാധിപ്പായതോ നവനീതം വിസും അനുഞ്ഞാതന്തി വേദിതബ്ബം. വിസേസവിധി പനസ്സ ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദട്ഠകഥാവസേന (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൧൯-൬൨൧) വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘പചിത്വാ സപ്പിം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതുകാമേന അധോതമ്പി പചിതും വട്ടതീ’തി. തത്ഥ സപ്പി പക്കാവ ഹോതി, നാപക്കാ, തഥാ ഫാണിതമ്പി. നവനീതം അപക്കമേവാ’’തിആദി.

ദുതിയഭേസജ്ജകഥാ

ദുതിയഭേസജ്ജകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, താനി പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേപി വികാലേപി പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൧) വചനതോ ‘‘താനി പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി കാലേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലേ പരിഭുഞ്ജന്താനം തേസം ഭിക്ഖൂനം യാനിപി താനി പാകതികാനി ലൂഖാനി ഭോജനാനി, താനി നച്ഛാദേന്തി, പഗേവ സേനേസിതാനി. തേ തേന ചേവ സാരദികേന ആബാധേന ഫുട്ഠാ ഇമിനാ ച ഭത്താച്ഛാദകേന തദുഭയേന ഭിയ്യോസോമത്തായ കിസാ ഹോന്തീ’’തി ഇമസ്മിം വത്ഥുസ്മിം കാലേപി വികാലേപീതി അനുഞ്ഞാതത്താ വികാലേപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ ‘‘നച്ഛാദേന്തീതി ന ജീരന്തി, ന വാതരോഗം പടിപ്പസ്സമ്ഭേതും സക്കോന്തി. സേനേസിതാനീതി സിനിദ്ധാനി. ഭത്താച്ഛാദകേനാതി ¶ ഭത്തം അരോചികേനാ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൧) വുത്തം, ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൧; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൧-൨൬൨) പന ‘‘നച്ഛാദേന്തീതി രുചിം ന ഉപ്പാദേന്തീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, മഹാവിഭങ്ഗേ (പാരാ. ൬൨൨) പന ‘‘യാനി ഖോ പന താനി ഗിലാനാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസായനീയാനി ഭേസജ്ജാനി. സേയ്യഥിദം – സപ്പി നവനീതം തേലം മധു ഫാണിതം, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, തം അതിക്കാമയതോ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി വചനതോ ഇമേസം പഞ്ചഭേസജ്ജാനം സത്താഹകാലികഭാവോ വേദിതബ്ബോ, ഇധ പന അട്ഠുപ്പത്തിവസേന വുത്തോതി.

വസാഭേസജ്ജകഥാ

വസാഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസാനി ഭേസജ്ജാനി അച്ഛവസം മച്ഛവസം സുസുകാവസം സൂകരവസം ഗദ്രഭവസം കാലേ പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം കാലേ സംസട്ഠം തേലപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതും. വികാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി തിണ്ണം ദുക്കടാനം. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം വികാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം വികാലേ സംസട്ഠം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. കാലേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പടിഗ്ഗഹിതം കാലേ നിപ്പക്കം കാലേ സംസട്ഠം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൬൨). തത്ഥ ‘‘കാലേ പടിഗ്ഗഹിതന്തിആദീസു മജ്ഝന്ഹികേ അവീതിവത്തേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ പചിത്വാ പരിസ്സാവേത്വാ ചാതി അത്ഥോ. തേലപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതുന്തി ¶ സത്താഹകാലികതേലപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൨) വുത്തം, ടീകാസു (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൨; വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൧-൨൬൨) പന ‘‘സുസുകാതി ¶ സമുദ്ദേ ഭവാ ഏകാ മച്ഛജാതി, കുമ്ഭിലാതിപി വദന്തി. സംസട്ഠന്തി പരിസ്സാവിതം. തേലപരിഭോഗേനാതി സത്താഹകാലികപരിഭോഗം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ഹേട്ഠാ ചതുകാലികകഥായം വുത്തോയേവ.

മൂലഭേസജ്ജകഥാ

മൂലഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മൂലാനി ഭേസജ്ജാനി, ഹലിദ്ദിം സിങ്ഗിവേരം വചം വചത്തം അതിവിസം കടുകരോഹിണിം ഉസീരം ഭദ്ദമുത്തകം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി മൂലാനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും. അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി. തത്ഥ വചത്തന്തി സേതവചം. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.

പിട്ഠഭേസജ്ജകഥാ

പിട്ഠഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നിസദം നിസദപോതക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ പിസിതേഹി ചുണ്ണകതേഹി മൂലഭേസജ്ജേഹി അത്ഥേ സതി നിസദഞ്ച നിസദപോതകഞ്ച പരിഹരിതും വട്ടതി. തത്ഥ നിസദം നിസദപോതകന്തി പിസനസിലാ ച പിസനപോതോ ച. നിസദന്തി പിസന്തി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കരോന്തി മൂലഭേസജ്ജാദയോ ഏത്ഥാതി നിസദം, പിസനസിലാ. നിസദന്തി പിസന്തി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കരോന്തി മൂലഭേസജ്ജാദയോ ഏതേനാതി നിസദം, പോസേതബ്ബോതി പോതോ, ദാരകോ. ഖുദ്ദകപ്പമാണതായ പോതോ വിയാതി പോതോ, നിസദഞ്ച തം പോതോ ചാതി നിസദപോതോ, തം നിസദപോതകം. നിപുബ്ബസദ ചുണ്ണകരണേതി ധാതു.

കസാവഭേസജ്ജകഥാ

കസാവഭേസജ്ജകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കസാവാനി ഭേസജ്ജാനി നിമ്ബകസാവം കുടജകസാവം പടോലകസാവം ഫഗ്ഗവകസാവം നത്തമാലകസാവം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി കസാവാനി ¶ ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും, അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ താനിപി കസാവഭേസജ്ജാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ ഫഗ്ഗവന്തി ലതാജാതി. നത്തമാലന്തി കരഞ്ജം. ‘‘കസാവേഹീതി തചാദീനി ഉദകേ താപേത്വാ ഗഹിതഊസരേഹീ’’തി വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൩) വുത്തം.

പണ്ണഭേസജ്ജകഥാ

പണ്ണഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പണ്ണാനി ഭേസജ്ജാനി നിമ്ബപണ്ണം കുടജപണ്ണം പടോലപണ്ണം നത്തമാലപണ്ണം ഫഗ്ഗവപണ്ണം സുലസിപണ്ണം കപ്പാസപണ്ണം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി പണ്ണാനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും, അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ ഖാദനീയഭോജനീയത്ഥം അഫരന്താനി താനിപി പണ്ണാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. അച്ഛവസന്തിആദീസു നിസ്സഗ്ഗിയവണ്ണനായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൬൨൩) വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മൂലഭേസജ്ജാദിവിനിച്ഛയോപി ഖുദ്ദകവണ്ണനായം വുത്തോയേവ, തസ്മാ ഇധ യം യം പുബ്ബേ അവുത്തം, തം തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ.

ഫലഭേസജ്ജകഥാ

ഫലഭേസജ്ജകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഫലാനി ഭേസജ്ജാനി ബിളങ്ഗം പിപ്പലിം മരിചം ഹരീതകം വിഭീതകം ആമലകം ഗോട്ഠഫലം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി ഫലാനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും, അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ ഖാദനീയഭോജനീയത്ഥം അഫരന്താനി താനി ഫലാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി.

ജതുഭേസജ്ജകഥാ

ജതുഭേസജ്ജകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ജതൂനി ഭേസജ്ജാനി ഹിങ്ഗും ഹിങ്ഗുജതും ഹിങ്ഗുസിപാടികം തകം തകപത്തിം തകപണ്ണിം സജ്ജുലസം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി ജതൂനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും, അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ താനി ജതൂനി ഭേസജ്ജാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ ഹിങ്ഗുഹിങ്ഗുജതുഹിങ്ഗുസിപാടികാ ഹിങ്ഗുജാതിയോയേവ. തകതകപത്തിതകപണ്ണയോ ലാഖാജാതിയോ.

വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൬൩) പന ‘‘ഹിങ്ഗുജതു നാമ ഹിങ്ഗുരുക്ഖസ്സ ദണ്ഡപല്ലവപവാളപാകനിപ്ഫന്നാ. ഹിങ്ഗുസിപാടികാ നാമ തസ്സ മൂലസാഖപാകനിപ്ഫന്നാ. തകം നാമ തസ്സ രുക്ഖസ്സ തചപാകോദകം. തകപത്തീതി തസ്സ പത്തപാകോദകം. തകപണ്ണീതി തസ്സ ഫലപാകോദകം. അഥ വാ ‘തകം നാമ ലാഖാ. തകപത്തീതി കിത്തിമലോഹസാഖാ ¶ . തകപണ്ണീതി പക്കലാഖാ’തി ലിഖിതം. സതി പച്ചയേതി ഏത്ഥ സതിപച്ചയതാ ഗിലാനാഗിലാനവസേന ദ്വിധാ വേദിതബ്ബാ. വികാലഭോജനസിക്ഖാപദസ്സ ഹി അനാപത്തിവാരേ യാമകാലികാദീനം തിണ്ണമ്പി അവിസേസേന സതിപച്ചയതാ വുത്താ. ഇമസ്മിം ഖന്ധകേ ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ഗുളം അഗിലാനസ്സ ഗുളോദകം. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ലോണസോവീരകം, അഗിലാനസ്സ ഉദകസമ്ഭിന്ന’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൩) വുത്തം, തസ്മാ സിദ്ധം ‘സതിപച്ചയതാ ഗിലാനാഗിലാനവസേന ദുവിധാ’തി, അഞ്ഞഥാ അസതി പച്ചയേ ഗുളോദകാദി ആപജ്ജതി, തതോ ച പാളിവിരോധോ. ആഹാരത്ഥന്തി ആഹാരപയോജനം, ആഹാരകിച്ചയാപനന്തി അത്ഥോതി ച. തേലപരിഭോഗേനാതി സത്താഹകാലികപരിഭോഗേന. പിട്ഠേഹീതി പിസിതതേലേഹി. കോട്ഠഫലന്തി കോട്ഠരുക്ഖസ്സ ഫലം, മദനഫലം വാതി ച ലിഖിത’’ന്തി വുത്തം.

ലോണഭേസജ്ജകഥാ

ലോണഭേസജ്ജകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ലോണാനി ഭേസജ്ജാനി സാമുദ്ദികം കാളലോണം സിന്ധവം ഉബ്ഭിദം ബിലം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി ലോണാനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ¶ ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തി, താനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും, അസതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൬൩) വചനതോ താനി ലോണാനി പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഹരിതും, സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ സാമുദ്ദന്തി സമുദ്ദതീരേ വാലുകം വിയ സന്തിട്ഠതി. കാളലോണന്തി പകതിലോണം. സിന്ധവന്തി സേതവണ്ണം പബ്ബതേ ഉട്ഠഹതി. ഉബ്ഭിദന്തി ഭൂമിതോ അങ്കുരം വിയ ഉട്ഠഹതി. ബിലന്തി ദബ്ബസമ്ഭാരേഹി സദ്ധിം പചിതം, തം രത്തവണ്ണം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൩) പന ‘‘ഉബ്ഭിദം നാമ ഊസരപംസുമയ’’ന്തി ¶ വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൩) പന ‘‘ഉബ്ഭിദന്തി ഊസരപംസുമയം ലോണം. ബിലന്തി ലോണവിസേസോ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി തഥേവ വുത്തം.

ചുണ്ണകഥാ

ചുണ്ണകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യസ്സ കണ്ഡു വാ പീളകാ വാ അസ്സാവോ വാ ഥുല്ലകച്ഛു വാ ആബാധോ കായോ വാ ദുഗ്ഗന്ധോ ചുണ്ണാനി ഭേസജ്ജാനി, അഗിലാനസ്സ ഛകണം മത്തികം രജനനിപ്പക്കം. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉദുക്ഖലം മുസല’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪). ‘‘കായോ വാ ദുഗ്ഗന്ധോതി കസ്സചി അസ്സാദീനം വിയ കായഗന്ധോ ഹോതി, തസ്സപി സിരീസകോസുമ്ബാദിചുണ്ണാനി വാ ഗന്ധചുണ്ണാനി വാ സബ്ബാനി വട്ടന്തി. ഛകണന്തി ഗോമയം. രജനനിപ്പക്കന്തി രജനകസടം, പാകതികചുണ്ണമ്പി കോട്ടേത്വാ ഉദകേന തേമേത്വാ ന്ഹായിതും വട്ടതി, ഏതമ്പി രജനനിപ്പക്കസങ്ഖമേവ ഗച്ഛതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൪) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൪) പന ‘‘ഛകണന്തി ഗോമയം. പാകതികചുണ്ണം നാമ അപക്കകസാവചുണ്ണം. തേന ഠപേത്വാ ഗന്ധചുണ്ണം സബ്ബം വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൪-൨൬൫) ‘‘ഛകണന്തി ഗോമയം. പാകതികചുണ്ണന്തി അപക്കകസാവചുണ്ണം, ഗന്ധചുണ്ണം പന ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൬൪) ‘‘ഛകണന്തി ഗോമയം. പാകതികചുണ്ണം നാമ അപക്കകസാവചുണ്ണം. തേന ഠപേത്വാ ഗന്ധചുണ്ണം സബ്ബം വട്ടതീതി വദന്തീ’’തി വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചുണ്ണചാലിനി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) വചനതോ ഗിലാനാനം ഭിക്ഖൂനം ചുണ്ണേഹി ഭേസജ്ജേഹി ചാലിതേഹി അത്ഥേ സതി ചുണ്ണചാലിനീ വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദുസ്സചാലിനി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) വചനതോ സണ്ഹേഹി ചുണ്ണേഹി അത്ഥേ സതി ദുസ്സചാലിനീ വട്ടതി ¶ . ‘‘ചുണ്ണചാലിനിന്തി ഉദുക്ഖലേ കോട്ടിതചുണ്ണപരിസ്സാവനി’’ന്തി വിമതിവിനോദനിയം ¶ (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൪-൨൬൫) വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായമ്പി (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൬൪) ‘‘ചാലിതേഹീതി പരിസ്സാവിതേഹീ’’തി വുത്തം.

അമനുസ്സികാബാധകഥാ

അമനുസ്സികാബാധകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അമനുസ്സികാബാധേ ആമകമംസം ആമകമംസലോഹിത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൪) വചനതോ യസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആമകമംസം ഖാദിതസ്സ ആമകലോഹിതം പിവിതസ്സ സോ അമനുസ്സാബാധോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതി, തസ്സ അനാപത്തി. തത്ഥ ആമകമംസഞ്ച ഖാദി, ആമകലോഹിതഞ്ച പിവീതി ന തം ഭിക്ഖു ഖാദി, ന പിവി, അമനുസ്സോ ഖാദിത്വാ ച പിവിത്വാ ച പക്കന്തോ. തേന വുത്തം ‘‘തസ്സ സോ അമനുസ്സികാബാധോ പടിപ്പസ്സമ്ഭീ’’തി.

അഞ്ജനകഥാ

അഞ്ജനകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ജനം കാളഞ്ജനം രസഞ്ജനം സോതഞ്ജനം ഗേരുകം കപല്ല’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ ഭിക്ഖൂനം ചക്ഖുരോഗേ സതി അഞ്ജനാദീനി വട്ടന്തി. തത്ഥ ‘‘അഞ്ജനന്തി സബ്ബസങ്ഗാഹികവചനമേതം. കാളഞ്ജനന്തി ഏകാ അഞ്ജനജാതി. രസഞ്ജനന്തി നാനാസമ്ഭാരേഹി കതം. സോതഞ്ജനന്തി നദീസോതാദീസു ഉപ്പജ്ജനകഅഞ്ജനം. ഗേരുകോ നാമ സുവണ്ണഗേരുകോ. കപല്ലന്തി ദീപസിഖതോ ഗഹിതമസീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൪) വുത്തം. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൫) ‘‘സുവണ്ണഗേരുകോതി സുവണ്ണതുത്ഥാദീ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൪-൨൬൫) തഥേവ വുത്തം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചന്ദനം തഗരം കാളാനുസാരിയം താലീസം ഭദ്ദമുത്തക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനൂപപിസനേഹി അത്ഥേ സതി ഇമാനി ചന്ദനാദീനി വട്ടന്തി. തത്ഥ ‘‘ചന്ദനന്തി ലോഹിതചന്ദനാദികം യം കിഞ്ചി ചന്ദനം. തഗരാദീനി ¶ പാകടാനി. അഞ്ഞാനിപി നീലുപ്പലാദീനി വട്ടന്തിയേവ. അഞ്ജനൂപപിസനേഹീതി അഞ്ജനേഹി സദ്ധിം ഏകതോ പിസിതബ്ബേഹി. ന ഹി കിഞ്ചി അഞ്ജനൂപപിസനം ന വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൪) ടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൫) പന ‘‘അഞ്ജനൂപപിസനന്തി അഞ്ജനത്ഥായ ഉപപിസിതബ്ബം യം കിഞ്ചി ¶ ചുണ്ണജാതീ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൪-൨൬൫) പന ‘‘പാളിയം അഞ്ജനൂപപിസനന്തി അഞ്ജനേ ഉപനേതും പിസിതബ്ബഭേസജ്ജ’’ന്തി വുത്തം.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ജനി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനഠപനട്ഠാനം വട്ടതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാ അഞ്ജനീ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠിമയം ദന്തമയം വിസാണമയം നളമയം വേളുമയം കട്ഠമയം ജതുമയം ലോഹമയം സങ്ഖനാഭിമയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ ഏതാനി കപ്പിയാനി. തത്ഥ അട്ഠിമയന്തി മനുസ്സട്ഠിം ഠപേത്വാ അവസേസഅട്ഠിമയം. ദന്തമയന്തി ഹത്ഥിദന്താദിസബ്ബദന്തമയം. വിസാണമയേപി അകപ്പിയം നാമ നത്ഥി. നളമയാദയോ ഏകന്തകപ്പിയായേവ.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അപിധാന’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനീഅപിധാനമ്പി വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സുത്തകേന ബന്ധിത്വാ അഞ്ജനിയാ ബന്ധിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അപിധാനം സുത്തകേന ബന്ധിത്വാ അഞ്ജനിയാ ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സുത്തകേന സിബ്ബേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അപതനത്ഥായ അഞ്ജനീസുത്തകേന സിബ്ബേതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ജനിസലാക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനിസലാകമ്പി വട്ടതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാ അഞ്ജനിസലാകാ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠിമയം…പേ… സങ്ഖനാഭിമയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ ഏതായേവ അഞ്ജനിസലാകാ വട്ടന്തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സലാകട്ഠാനിയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനിസലാകട്ഠാനിയമ്പി വട്ടതി. തത്ഥ സലാകട്ഠാനിയന്തി യത്ഥ സലാകം ഓദഹന്തി, തം സുസിരദണ്ഡകം വാ ഥവികം വാ അനുജാനാമീതി ¶ അത്ഥോ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ജനിത്ഥവിക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ ഥവികമ്പി വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അംസബദ്ധകം ബന്ധനസുത്തക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൫) വചനതോ അഞ്ജനിത്ഥവികായ അംസേ ലഗ്ഗനത്ഥായ അംസബദ്ധകമ്പി ബന്ധനസുത്തകമ്പി വട്ടതി.

നത്ഥുകഥാ

നത്ഥുകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുദ്ധനി തേലക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ സീസാഭിതാപസ്സ ഭിക്ഖുനോ മുദ്ധനി തേലം വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നത്ഥുകമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ നക്ഖമനീയേ സതി നത്ഥുകമ്മം വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, നത്ഥുകരണി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ നത്ഥുയാ അഗളനത്ഥം നത്ഥുകരണീ വട്ടതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാ നത്ഥുകരണീ ധാരേതബ്ബാ, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠിമയം…പേ… സങ്ഖനാഭിമയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ ഏതായേവ നത്ഥുകരണിയോ വട്ടന്തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യമകനത്ഥുകരണി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ നത്ഥു വിസമം ആസിഞ്ചയന്തി ചേ, യമകനത്ഥുകരണിം ധാരേതബ്ബം. തത്ഥ യമകനത്ഥുകരണിന്തി സമസോ താഹി ദ്വീഹി പനാളികാഹി ഏകം നത്ഥുകരണിം.

ധൂമനേത്തകഥാ

ധൂമനേത്തകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ധൂമം പാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ യമകനത്ഥുകരണിയാ നക്ഖമനീയേ സതി ധൂമം പാതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ധൂമനേത്ത’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ തമേവ വട്ടിം ആലിമ്ബേത്വാ പിവനപച്ചയാ കണ്ഠേ ദഹന്തേന ധൂമനേത്തധൂമോ പിവിതബ്ബോ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഉച്ചാവചാനി ധൂമനേത്താനി ധാരേതബ്ബാനി, യോ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠിമയം…പേ… സങ്ഖനാഭിമയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ ഏതാനി ഏവ ധൂമനേത്താനി ധാരേതബ്ബാനി. ‘‘അനുജാനാമി ¶ , ഭിക്ഖവേ, അപിധാന’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ പാണകാദിഅപ്പവിസനത്ഥം ധൂമനേത്തത്ഥവികമ്പി വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യമകത്ഥവിക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ ഏകതോ ഘംസിയമാനേ സതി യമകത്ഥവികം വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അംസബദ്ധകം ബന്ധനസുത്തക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൬) വചനതോ ധൂമനേത്തത്ഥവികസ്സ അംസബദ്ധബന്ധനസുത്തം വട്ടതി.

തേലപാകകഥാ

തേലപാകകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തേലപാക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ വാതാബാധേ ¶ സതി തേലപാകോ വട്ടതി. തത്ഥ അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തേലപാകന്തി യം കിഞ്ചി ഭേസജ്ജപക്ഖിത്തം സബ്ബം അനുഞ്ഞാതമേവ ഹോതി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അതിപക്ഖിത്തമജ്ജം തേലം പാതബ്ബം, യോ പിവേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യസ്മിം തേലപാകേ മജ്ജസ്സ ന വണ്ണോ ന ഗന്ധോ ന രസോ പഞ്ഞായതി, ഏവരൂപം മജ്ജപക്ഖിത്തം തേലം പാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ യസ്മിം തേലപാകേ പക്ഖിത്തസ്സ മജ്ജസ്സ വണ്ണോ വാ ഗന്ധോ വാ രസോ വാ ന പഞ്ഞായതി, താദിസം തേലം പിവിതബ്ബം. തത്ഥ അതിപക്ഖിത്തമജ്ജാനീതി അതിവിയ ഖിത്തമജ്ജാനി, ബഹും മജ്ജം പക്ഖിപിത്വാ യോജിതാനീതി അത്ഥോ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അബ്ഭഞ്ജനം അധിട്ഠാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ അതിപക്ഖിത്തമജ്ജത്താ അപിവിതബ്ബേ തേലേ സതി അബ്ഭഞ്ജനം അധിട്ഠാതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തീണി തുമ്ബാനി ലോഹതുമ്ബം കട്ഠതുമ്ബം ഫലതുമ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ തേലപക്കഭാജനാനി ഇമാനി തീണി തുമ്ബാനി വട്ടന്തി.

സേദകമ്മകഥാ

സേദകമ്മകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സേദകമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ അങ്ഗവാതേ സതി സേദകമ്മം കാതും വട്ടതി ¶ . തത്ഥ അങ്ഗവാതോതി ഹത്ഥപാദേ വാതോ. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സമ്ഭാരസേദ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ സേദകമ്മേന നക്ഖമനീയേ സതി സമ്ഭാരസേദം കാതും വട്ടതി. തത്ഥ സമ്ഭാരസേദന്തി നാനാവിധപണ്ണസമ്ഭാരസേദം. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസേദ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ സമ്ഭാരസേദനക്ഖമനീയേ സതി മഹാസേദം കാതും വട്ടതി. തത്ഥ മഹാസേദന്തി മഹന്തം സേദം, പോരിസപ്പമാണം ആവാടം അങ്ഗാരാനം പൂരേത്വാ പംസുവാലികാദീഹി പിദഹിത്വാ തത്ഥ നാനാവിധാനി വാതഹരണപണ്ണാനി സന്ഥരിത്വാ തേലമക്ഖിതേന ഗത്തേന തത്ഥ നിപജ്ജിത്വാ സമ്പരിവത്തന്തേന സരീരം സേദേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭങ്ഗോദക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ മഹാസേദേന നക്ഖമനീയേ സതി ഭങ്ഗോദകം കാതും വട്ടതി. തത്ഥ ഭങ്ഗോദകന്തി നാനാപണ്ണഭങ്ഗകുഥിതം ഉദകം, തേഹി പണ്ണേഹി ച ഉദകേന ച സിഞ്ചിത്വാ സിഞ്ചിത്വാ സേദേതബ്ബോ. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉദകകോട്ഠക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ ഭങ്ഗോദകേന നക്ഖമനീയേ സതി ഉദകകോട്ഠകം കാതും വട്ടതി. തത്ഥ ഉദകകോട്ഠകന്തി ¶ ഉദകകോട്ഠേ ചാടിം വാ ദോണിം വാ ഉണ്ഹോദകസ്സ പൂരേത്വാ തത്ഥ പവിസിത്വാ സേദകമ്മകരണം അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

ലോഹിതമോചനകഥാ

ലോഹിതമോചനകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ലോഹിതം മോചേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ പബ്ബവാതേ സതി ലോഹിതം മോചേതും വട്ടതി. തത്ഥ പബ്ബവാതോ ഹോതീതി പബ്ബേ പബ്ബേ വാതോ വിജ്ഝതി. ലോഹിതം മോചേതുന്തി സത്ഥകേന ലോഹിതം മോചേതും. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ലോഹിതം മോചേത്വാ വിസാണേന ഗാഹേതുന്തി (മഹാവ. ൨൬൭).

പാദബ്ഭഞ്ജനകഥാ

പാദബ്ഭഞ്ജനകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പാദബ്ഭഞ്ജന’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ പാദേസു ഫലിതേസു പാദബ്ഭഞ്ജനം പചിതബ്ബം. നക്ഖമനീയോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പജ്ജം അഭിസങ്ഖരിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ പാദബ്ഭഞ്ജനതേലേന നക്ഖമനീയേ സതി പജ്ജം അഭിസങ്ഖരിതബ്ബം. തത്ഥ പജ്ജം അഭിസങ്ഖരിതുന്തി യേന ഫലിതപാദാ പാകതികാ ഹോന്തി, തം നാളികേരാദീസു നാനാഭേസജ്ജാനി പക്ഖിപിത്വാ പജ്ജം അഭിസങ്ഖരിതും, പാദാനം സപ്പായഭേസജ്ജം പചിതുന്തി അത്ഥോ.

ഗണ്ഡാബാധകഥാ

ഗണ്ഡാബാധകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥകമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ ഗണ്ഡാബാധേ സതി സത്ഥകമ്മം കാതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കസാവോദക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ കസാവോദകേന അത്ഥേ സതി കസാവോദകം ദാതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിലകക്ക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ തിലകക്കേന അത്ഥേ സതി തിലകക്കം ദാതബ്ബം. തിലകക്കേന അത്ഥോതി പിട്ഠേഹി തിലേഹി അത്ഥോ. ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ കബളിക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ കബളികായ അത്ഥേ സതി കബളികാ ദാതബ്ബാ. തത്ഥ കബളികന്തി വണമുഖേ സത്തുപിണ്ഡം പക്ഖിപിതും. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വണബന്ധനചോള’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ ¶ വണബന്ധനചോളേന അത്ഥേ സതി വണബന്ധനചോളം ദാതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാസപകുട്ടേന ഫോസിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ സചേ വണോ കുണ്ഡവതീ, സാസപകുട്ടേന ഫോസിതബ്ബം. തത്ഥ സാസപകുട്ടേനാതി സാസപപിട്ഠേന.

‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ധൂമം കാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ യദി വണോ കിലിജ്ജിത്ഥ, ധൂമം കാതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ലോണസക്ഖരികായ ഛിന്ദിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ യദി വഡ്ഢമംസം വുട്ഠാതി ¶ , ഛിന്ദിതബ്ബം. തത്ഥ വഡ്ഢമംസന്തി അധികമംസം ആണീ വിയ ഉട്ഠഹതി. ലോണസക്ഖരികായ ഛിന്ദിതുന്തി ഖാരേന ഛിന്ദിതും. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വണതേല’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ യദി വണോ ന രുഹതി, വണരുഹനതേലം പചിതബ്ബം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വികാസികം സബ്ബം വണപടികമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൭) വചനതോ യദി തേലം ഗളതി, വികാസികം ദാതബ്ബം, സബ്ബം വണപടികമ്മം കാതബ്ബം. തത്ഥ വികാസികന്തി തേലരുന്ധനപിലോതികം. സബ്ബം വണപടികമ്മന്തി യം കിഞ്ചി വണപടികമ്മം നാമ അത്ഥി, സബ്ബം അനുജാനാമീതി അത്ഥോ. മഹാവികടകഥാ പുബ്ബേ വുത്താവ.

സാമം ഗഹേത്വാതി ഇദം ന കേവലം സപ്പദട്ഠസ്സേവ, അഞ്ഞസ്മിമ്പി ദട്ഠവിസേ സതി സാമം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, അഞ്ഞേസു പന കാരണേസു പടിഗ്ഗഹിതമേവ വട്ടതി.

വിസപീതകഥാ

വിസപീതകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗൂഥം പായേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൮) വചനതോ പീതവിസം ഭിക്ഖും ഗൂഥം പായേതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം കരോന്തോ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, സ്വേവ പടിഗ്ഗഹോ കതോ, ന പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൨൬൮) വചനതോ തദേവ വട്ടതി. അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൬൮) പന ന പുന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോതി സചേ ഭൂമിപ്പത്തോ, പടിഗ്ഗഹാപേതബ്ബോ, അപ്പത്തം പന ഗഹേതും വട്ടതി.

ഘരദിന്നകാബാധകഥാ

ഘരദിന്നകാബാധകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സീതാലോളിം പായേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ ¶ ഘരദിന്നകാബാധസ്സ ഭിക്ഖുനോ സീതാലോളിം പായേതും വട്ടതി. തത്ഥ ഘരദിന്നകാബാധോതി വസീകരണപാണകസമുട്ഠിതരോഗോ. ടീകായം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൯) പന ¶ ‘‘ഘരദിന്നകാബാധോ നാമ വസീകരണത്ഥായ ഘരണിയാ ദിന്നഭേസജ്ജസമുട്ഠിതോ ആബാധോ. തേനാഹ ‘വസീകരണപാണകസമുട്ഠിതരോഗോ’തി. ഘര-സദ്ദോ ചേത്ഥ അഭേദേന ഘരണിയാ വത്തമാനോ അധിപ്പേതോ’’തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയമ്പി (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൭-൨൬൯) ‘‘ഘരദിന്നകാബാധോ നാമ ഘരണിയാ ദിന്നവസീകരണഭേസജ്ജസമുട്ഠിതോ ആബാധോ’’തി വുത്തം. സീതാലോളിന്തി നങ്ഗലേന കസന്തസ്സ ഫാലേ ലഗ്ഗമത്തികം ഉദകേന ആലോളേത്വാ പായേതും അനുജാനാമീതി അത്ഥോ.

ദുട്ഠഗഹണികകഥാ

ദുട്ഠഗഹണികകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആമിസഖാരം പായേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ ദുട്ഠഗഹണികസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആമിസഖാരം പായേതും വട്ടതി. തത്ഥ ദുട്ഠഗഹണികോതി വിപന്നഗഹണികോ, കിച്ഛേന ഉച്ചാരോ നിക്ഖമതീതി അത്ഥോ. ആമിസഖാരന്തി സുക്ഖോദനം ഝാപേത്വാ തായ ഛാരികായ പഗ്ഘരിതം ഖാരോദകം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൭-൨൬൯) പന ‘‘തായ ഛാരികായ പഗ്ഘരിതം ഖാരോദകന്തി പരിസ്സാവനേ തം ഛാരികം പക്ഖിപിത്വാ ഉദകേ അഭിസിഞ്ചിതേ തതോ ഛാരികതോ ഹേട്ഠാ പഗ്ഘരിതം ഖാരോദക’’ന്തി വുത്തം.

പണ്ഡുരോഗാബാധകഥാ

പണ്ഡുരോഗാബാധകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മുത്തഹരീതകം പായേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ പണ്ഡുരോഗാബാധസ്സ ഭിക്ഖുനോ മുത്തഹരീതകം പായേതും വട്ടതി. തത്ഥ മുത്തഹരീതകന്തി ഗോമുത്തപരിഭാവിതം ഹരീതകം.

ഛവിദോസാബാധകഥാ

ഛവിദോസാബാധകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗന്ധാലേപം കാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ ഛവിദോസാബാധസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗന്ധാലേപം കാതും വട്ടതി.

അഭിസന്നകായകഥാ

അഭിസന്നകായകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വിരേചനം പാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ അഭിസന്നകായസ്സ ഭിക്ഖുനോ വിരേചനം പാതും വട്ടതി. തത്ഥ അഭിസന്നകായോതി ഉസ്സന്നദോസകായോ. അച്ഛകഞ്ജിയാ അത്ഥോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛകഞ്ജിയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ അച്ഛകഞ്ജിയം പാതും വട്ടതി. തത്ഥ അച്ഛകഞ്ജിയന്തി തണ്ഡുലോദകമണ്ഡോ. അകടയൂസേന അത്ഥോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അകടയൂസ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ അകടയൂസം പാതും വട്ടതി. തത്ഥ അകടയൂസന്തി അസിനിദ്ധോ മുഗ്ഗപചിതപാനീയോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൯) പന വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൭-൨൬൯) ‘‘അകടയൂസേനാതി അനഭിസങ്ഖതേന മുഗ്ഗയൂസേനാ’’തി വുത്തം. കടാകടേന അത്ഥോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കടാകട’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ കടാകടം പായേതും വട്ടതി. തത്ഥ കടാകടന്തി സോവ ധോതസിനിദ്ധോ. സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൨൬൯) വിമതിവിനോദനിയഞ്ച (വി. വി. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨.൨൬൭-൨൬൯) ‘‘കടാകടേനാതി മുഗ്ഗേ പചിത്വാ അചാലേത്വാവ പരിസ്സാവിതേന മുഗ്ഗയൂസേനാ’’തി വുത്തം. പടിച്ഛാദനീയേന അത്ഥോ ഹോതി, ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പടിച്ഛാദനീയ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൬൯) വചനതോ പടിച്ഛാദനീയം പാതും വട്ടതി. തത്ഥ പടിച്ഛാദനീയേനാതി മംസരസേന.

ലോണസോവീരകകഥാ

ലോണസോവീരകകഥായം ¶ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ലോണസോവീരകം, അഗിലാനസ്സ ഉദകസമ്ഭിന്നം പാനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൩) വചനതോ ഗിലാനേന ഭിക്ഖുനാ ലോണസോവീരകം പാതബ്ബം, അഗിലാനേന ഉദകസമ്ഭിന്നം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, തഞ്ച ‘‘പാനപരിഭോഗേനാ’’തി വചനതോ വികാലേപി വട്ടതി.

തത്ഥ ലോണസോവീരകം നാമ സബ്ബരസാഭിസങ്ഖതം ഏകം ഭേസജ്ജം, തം കിര കരോന്തോ ഹരീതകാമലകവിഭീതകകസാവേ സബ്ബധഞ്ഞാനി സബ്ബഅപരണ്ണാനി സത്തന്നമ്പി ധഞ്ഞാനം ഓദനം കദലിഫലാദീനി സബ്ബഫലാനി വേത്തകേതകഖജ്ജൂരികളീരാദയോ സബ്ബകളീരേ മച്ഛമംസഖണ്ഡാനി അനേകാനി ¶ ച മധുഫാണിതസിന്ധവലോണതികടുകാദീനി ഭേസജ്ജാനി പക്ഖിപിത്വാ കുമ്ഭിമുഖം ലിമ്പിത്വാ ഏകം ദ്വേ തീണി സംവച്ഛരാനി ഠപേന്തി, തം പരിപച്ചിത്വാ ജമ്ബുരസവണ്ണം ഹോതി, വാതകാസകുട്ഠപണ്ഡുഭഗണ്ഡലാദീനം സിനിദ്ധഭോജനഭുത്താനഞ്ച ഉത്തരപാനം ഭത്തജീരണകഭേസജ്ജം താദിസം നത്ഥി, തം പനേതം ഭിക്ഖൂനം പച്ഛാഭത്തമ്പി വട്ടതി, ഗിലാനാനം പാകതികമേവ. അഗിലാനാനം പന ഉദകസമ്ഭിന്നം പാനപരിഭോഗേനാതി.

സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൧൯൧-൧൯൨) പന ‘‘പാനപരിഭോഗേനാതി വുത്തത്താ ലോണസോവീരകം യാമകാലിക’’ന്തി വുത്തം. വിമതിവിനോദനിയം (വി. വി. ടീ. ൧.൧൯൨) പന ‘‘പാനപരിഭോഗേന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം പന വുത്തത്താ ലോണസോവീരകം യാമകാലികന്തി കേചി വദന്തി, കേചി പന ‘ഗിലാനാനം പാകതികമേവ, അഗിലാനാനം പന ഉദകസമ്ഭിന്ന’ന്തി വുത്തത്താ ഗുളം വിയ സത്താഹകാലിക’’ന്തി വുത്തം. വജിരബുദ്ധിടീകായം (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൬൩) പന ‘‘അവിസേസേന സതിപച്ചയതാ വുത്താ ¶ . ഇമസ്മിം ഖന്ധകേ ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ഗുളം, അഗിലാനസ്സ ഗുളോദകം, ഗിലാനസ്സ ലോണസോവീരകം, അഗിലാനസ്സ ഉദകസമ്ഭിന്ന’ന്തി (മഹാവ. ൨൮൪) വുത്തം, തസ്മാ സിദ്ധം ‘സതിപച്ചയതാ ഗിലാനാഗിലാനവസേന ദുവിധാ’തി’’ വുത്തം.

അന്തോവുത്ഥാദികഥാ

അന്തോവുത്ഥാദികഥായം ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവതോ ഉദരവാതാബാധോ ഹോതി, അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ‘പുബ്ബേപി ഭഗവതോ ഉദരവാതാബാധോ തേകടുലയാഗുയാ ഫാസു ഹോതീ’തി സാമം തിലമ്പി തണ്ഡുലമ്പി മുഗ്ഗമ്പി വിഞ്ഞാപേത്വാ അന്തോ വാസേത്വാ അന്തോ സാമം പചിത്വാ ഭഗവതോ ഉപനാമേസി ‘പിവതു ഭഗവാ തേകടുലയാഗു’ന്തി. ജാനന്താപി തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, ജാനന്താപി ന പുച്ഛന്തി, കാലം വിദിത്വാ പുച്ഛന്തി, കാലം വിദിത്വാ ന പുച്ഛന്തി, അത്ഥസഞ്ഹിതം തഥാഗതാ പുച്ഛന്തി, നോ അനത്ഥസഞ്ഹിതം, അനത്ഥസഞ്ഹിതേ സേതുഘാതോ തഥാഗതാനം. ദ്വീഹി ആകാരേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ഭിക്ഖൂ പടിപുച്ഛന്തി ‘ധമ്മം വാ ദേസേസ്സാമ, സാവകാനം വാ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസ്സാമാ’തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി ‘കുതായം, ആനന്ദ, യാഗൂ’തി. അഥ ഖോ ¶ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. വിഗരഹി ബുദ്ധോ ഭഗവാ അനനുച്ഛവികം, ആനന്ദ, അനനുലോമികം അപ്പതിരൂപം അസ്സമണകം അകപ്പിയം അകരണീയം, കഥഞ്ഹി നാമ ത്വം, ആനന്ദ, ഏവരൂപായ ബാഹുല്ലായ ചേതേസ്സസി, യദപി, ആനന്ദ, അന്തോ വുത്ഥം, തദപി അകപ്പിയം. യദപി അന്തോ പക്കം, തദപി അകപ്പിയം. യദപി സാമം പക്കം, തദപി അകപ്പിയം. നേതം, ആനന്ദ, അപ്പസന്നാനം വാ പസാദായ…പേ… വിഗരഹിത്വാ ധമ്മിം കഥം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ന, ഭിക്ഖവേ, അന്തോ വുത്ഥം അന്തോ ¶ പക്കം സാമം പക്കം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോ പക്കം സാമം പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി തിണ്ണം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോ പക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹി പക്കം സാമം പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോ പക്കം സാമം പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാനം. അന്തോ ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹി പക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം അന്തോ പക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹി പക്കം സാമം പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ബഹി ചേ, ഭിക്ഖവേ, വുത്ഥം ബഹി പക്കം അഞ്ഞേഹി പക്കം, തഞ്ചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഠാനേ വുത്ഥതാ, തത്ഥ പക്കതാ, ഉപസമ്പന്നേന സാമം പക്കതാതി ഇമേസം തിണ്ണം അങ്ഗാനം സമ്ഭവേ സതി തിസ്സോ ആപത്തിയോ, ദ്വിന്നം സമ്ഭവേ ദ്വേ ആപത്തിയോ, ഏകസ്സ അങ്ഗസ്സ സമ്ഭവേ ഏകാ ആപത്തീതി വേദിതബ്ബം.

അന്തോ വുത്ഥന്തി അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥം. സാമം പക്കന്തി ഏത്ഥ യം കിഞ്ചി ആമിസം ഭിക്ഖുനോ പചിതും ന വട്ടതി. സചേപിസ്സ ഉണ്ഹയാഗുയാ സുലസിപണ്ണാനി വാ സിങ്ഗിവേരം വാ ലോണം വാ പക്ഖിപന്തി, തമ്പി ചാലേതും ന വട്ടതി. ‘‘യാഗും നിബ്ബാപേമീ’’തി പന ചാലേതും വട്ടതി. ഉത്തണ്ഡുഭത്തം ലഭിത്വാപി പിദഹിതും ന വട്ടതി. സചേ പന മനുസ്സാ പിദഹിത്വാവ ദേന്തി, വട്ടതി. ‘‘ഭത്തം വാ മാ നിബ്ബായതൂ’’തി പിദഹിതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പുന പാകം പചിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ പുബ്ബേ അനുപസമ്പന്നേഹി പക്കം പുന പചിതും വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൭൪) ‘‘ഖീരതക്കാദീസു ¶ പന സകിം കുഥിതേസു അഗ്ഗിം ദാതും വട്ടതി പുനപാകസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ’’തി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അന്തോ വാസേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ¶ ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ തണ്ഡുലാദീനി അന്തോ വാസേതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അന്തോ പചിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ അന്തോ പചിതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാമം പചിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ സാമമ്പി പചിതും വട്ടതി. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അന്തോ വുത്ഥം അന്തോ പക്കം സാമം പക്ക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൪) വചനതോ ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ തീണിപി വട്ടന്തി.

ഉഗ്ഗഹിതപടിഗ്ഗഹിതകഥാ

ഉഗ്ഗഹിതപടിഗ്ഗഹിതകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യത്ഥ ഫലഖാദനീയം പസ്സതി, കപ്പിയകാരകോ ച ന ഹോതി, സാമം ഗഹേത്വാ ഹരിത്വാ കപ്പിയകാരകേ പസ്സിത്വാ ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ പടിഗ്ഗഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉഗ്ഗഹിതം പടിഗ്ഗഹിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൫) വചനതോ തഥാ കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, ആപത്തി ന ഹോതീതി.

തതോനീഹടകഥാ

തതോ നീഹടകഥായം ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹഥ, ഭിക്ഖവേ, പരിഭുഞ്ജഥ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തതോ നീഹടം ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന അനതിരിത്തം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൬) വചനതോ യസ്മിം ദാനേ നിമന്തിതാ ഹുത്വാ ഭിക്ഖൂ ഭുഞ്ജന്തി, തതോ ദാനതോ നീഹടം ഭോജനം പവാരിതേന ഭിക്ഖുനാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം, ന പവാരിതസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഹോതി. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൭൬) ‘‘തതോ നീഹടന്തി യത്ഥ നിമന്തിതാ ഭുഞ്ജന്തി, തതോ നീഹട’’ന്തി.

പുരേഭത്തപടിഗ്ഗഹിതകഥാ

പുരേഭത്തപടിഗ്ഗഹിതകഥായം ¶ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹഥ, ഭിക്ഖവേ, പരിഭുഞ്ജഥ, അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന അനതിരിത്തം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൭) വചനതോ പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നിക്ഖിപിതം പവാരിതേന ഭിക്ഖുനാ അതിരിത്തം അകത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, പവാരിതസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതി.

വനട്ഠപോക്ഖരട്ഠകഥാ

വനട്ഠപോക്ഖരട്ഠകഥായം ¶ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ കായഡാഹാബാധോ ഹോതി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ യേനായസ്മാ സാരിപുത്തോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച ‘പുബ്ബേ തേ, ആവുസോ സാരിപുത്ത, കായഡാഹാബാധോ കേന ഫാസു ഹോതീ’തി. ഭിസേഹി ച മേ, ആവുസോ, മുളാലികാഹി ചാതി…പേ… അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭിസേ ച മുളാലികായോ ച പരിഭുത്തസ്സ കായഡാഹാബാധോ പടിപ്പസ്സമ്ഭി…പേ… പടിഗ്ഗണ്ഹഥ, ഭിക്ഖവേ, പരിഭുഞ്ജഥ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വനട്ഠം പോക്ഖരട്ഠം ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന അനതിരിത്തം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൮) വചനതോ വനട്ഠം പോക്ഖരട്ഠം പവാരിതേന ഭിക്ഖുനാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, പവാരിതസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ന ഹോതി. തത്ഥ വനട്ഠം പോക്ഖരട്ഠന്തി വനേ ചേവ പദുമിനിഗച്ഛേ ച ജാതം.

അകതകപ്പകഥാ

അകതകപ്പകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, അബീജം നിബ്ബട്ടബീജം അകതകപ്പം ഫലം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൨൭൮) വചനതോ അബീജഞ്ച നിബ്ബട്ടബീജഞ്ച ¶ ഫലം അഗ്ഗിസത്ഥനഖേഹി സമണകപ്പം അകത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്ഥ അബീജന്തി തരുണഫലം, യസ്സ ബീജം അങ്കുരം ന ജനേതി. നിബ്ബട്ടബീജന്തി ബീജം നിബ്ബട്ടേത്വാ അപനേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബകം അമ്ബപനസാദി, താനി ഫലാനി കപ്പിയകാരകേ അസതി കപ്പം അകത്വാപി പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.

യാഗുകഥാ

യാഗുകഥായം ‘‘ദസയിമേ, ബ്രാഹ്മണ, ആനിസംസാ യാഗുയാ. കതമേ ദസ, യാഗും ദേന്തോ ആയും ദേതി, വണ്ണം ദേതി, സുഖം ദേതി, ബലം ദേതി, പടിഭാനം ദേതി, യാഗുപീതാ ഖുദം പടിഹനതി, പിപാസം വിനേതി, വാതം അനുലോമേതി, വത്ഥിം സോധേതി, ആമാവസേസം പാചേതി. ഇമേ ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, ദസാനിസംസാ യാഗുയാതി.

‘യോ ¶ സഞ്ഞതാനം പരദത്തഭോജിനം;

കാലേന സക്കച്ച ദദാതി യാഗും;

ദസസ്സ ഠാനാനി അനുപ്പവേച്ഛതി;

ആയുഞ്ച വണ്ണഞ്ച സുഖം ബലഞ്ച.

‘പടിഭാനമസ്സ ഉപജായതേ തതോ;

ഖുദ്ദം പിപാസഞ്ച ബ്യപനേതി വാതം;

സോധേതി വത്ഥിം പരിണാമേതി ഭത്തം;

ഭേസജ്ജമേതം സുഗതേന വണ്ണിതം.

‘തസ്മാ ഹി യാഗും അലമേവ ദാതും;

നിച്ചം മനുസ്സേന സുഖത്ഥികേന;

ദിബ്ബാനി വാ പത്ഥയതാ സുഖാനി;

മാനുസ്സസോഭഗ്യതമിച്ഛതാ വാ’തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ബ്രാഹ്മണം ഇമാഹി ഗാഥാഹി അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഏതസ്മിം നിദാനേ ഏതസ്മിം പകരണേ ധമ്മിം കഥം കത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യാഗുഞ്ച മധുഗോളകഞ്ചാ’’തി ¶ (മഹാവ. ൨൮൨) വചനതോ യാഗുഞ്ച മധുഗോളകഞ്ച സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. അനുമോദനാഗാഥായ ‘‘പത്ഥയതം ഇച്ഛത’’ന്തി പദാനം ‘‘അലമേവ ദാതു’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. സചേ പന ‘‘പത്ഥയതാ ഇച്ഛതാ’’തി പാഠോ അത്ഥി, സോയേവ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞത്ര നിമന്തിതേന അഞ്ഞസ്സ ഭോജ്ജയാഗു പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൨൮൩) വചനതോ തഥാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഹോതി. ഭോജ്ജയാഗൂതി യാ പവാരണം ജനേതി. യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോതി പരമ്പരഭോജനേന കാരേതബ്ബോ.

ഗുളകഥാ

ഗുളകഥായം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഗിലാനസ്സ ഗുളം, അഗിലാനസ്സ ഗുളോദക’’ന്തി (മഹാവ. ൨൮൪) വചനതോ ¶ ഗിലാനോ ഭിക്ഖു ഗുളപിണ്ഡം വികാലേപി ഖാദിതും വട്ടതി. അഗിലാനോ പന ഉദകസമ്ഭിന്നം കത്വാ ഗുളോദകപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘‘ഗിലാനസ്സ ഗുളന്തി തഥാരൂപേന ബ്യാധിനാ ഗിലാനസ്സ പച്ഛാഭത്തം ഗുളം അനുജാനാമീതി അത്ഥോ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൮൪) വുത്തം. ‘‘തഥാരൂപേന ബ്യാധിനാ’’തി വുത്തത്താ യഥാരൂപേന ബ്യാധിനാ ഗിലാനസ്സ ഗുളോ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബോ ഹോതി, തഥാരൂപേന ഏവ ബ്യാധിനാ ഗിലാനസ്സാതി വുത്തം വിയ ദിസ്സതി, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഏത്തകാസു കഥാസു യാ യാ സംവണ്ണേതബ്ബപ്പകരണേ ന ദിസ്സതി, സാ സാ അമ്ഹേഹി പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം കോസല്ലത്ഥം പാളിതോ ച അട്ഠകഥാതോ ച ഗഹേത്വാ ടീകാചരിയാനം വചനേഹി അലങ്കരിത്വാ ഠപിതാ, തസ്മാ നിക്കങ്ഖാ ഹുത്വാ പണ്ഡിതാ ഉപധാരേന്തു.

ചതുമഹാപദേസകഥാ

൬൭. യം ¶ ഭിക്ഖവേതിആദി മഹാപദേസകഥാ നാമ. തത്ഥ മഹന്തേ അത്ഥേ ഉപദിസ്സതി ഏതേഹീതി മഹാപദേസാ, മഹന്താ വാ അത്ഥാ പദിസ്സന്തി പഞ്ഞായന്തി ഏത്ഥാതി മഹാപദേസാ, മഹന്താനം വാ അത്ഥാനം പദേസോ പവത്തിദേസോതി മഹാപദേസാ. കേ തേ? ഇമേയേവ ചത്താരോ പാഠാ, അത്ഥാ വാ. തേന വുത്തം ‘‘ഇമേ ചത്താരോ മഹാപദേസേ’’തിആദി. തത്ഥ ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരാതി മഹാകസ്സപാദയോ. സുത്തം ഗഹേത്വാതി ‘‘ഠപേത്വാ ധഞ്ഞഫലരസ’’ന്തിആദികം സുത്തം ഗഹേത്വാ ഉപധാരേന്തോ. സത്ത ധഞ്ഞാനീതി –

‘‘സാലി വീഹി ച കുദ്രൂസോ, ഗോധുമോ വരകോ യവോ;

കങ്ഗൂതി സത്ത ധഞ്ഞാനി, നീവാരാദീ തു തബ്ഭിദാ’’തി –.

വുത്താനി സത്ത ധഞ്ഞാനി. സബ്ബം അപരണ്ണന്തി മുഗ്ഗമാസാദയോ. അട്ഠ പാനാനീതി അമ്ബപാനം ജമ്ബുപാനം ചോചപാനം മോചപാനം സാലുകപാനം മുദ്ദികപാനം മധുകപാനം ഫാരുസകപാനഞ്ച.

ഇമിനാ നയേനാതി സുത്താനുലോമനയേന. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘സുത്താനുലോമം നാമ ചത്താരോ മഹാപദേസാ’’തി. പാളിഞ്ച അട്ഠകഥഞ്ച അനപേക്ഖിത്വാതി പാളിയം നീതത്ഥതോ ആഗതമേവ അഗ്ഗഹേത്വാ ¶ . അഞ്ഞാനിപീതി തതോ അഞ്ഞാനിപി. ഏതേന മഹാപദേസാ നാമ ന കേവലം യഥാവുത്താ ഏവ, അഥ ഖോ അനേകാനി നാനപ്പകാരാനി വിനയധരസ്സ ഞാണാനുഭാവപ്പകാസിതാനീതി ദസ്സേതി.

ആനിസംസകഥാ

൬൮. ആനിസംസകഥായം വിനയം ധാരേതീതി വിനയധരോ, സിക്ഖനവാചനമനസികാരവിനിച്ഛയനതദനുലോമകരണാദിനാ വിനയപരിയത്തികുസലോ ¶ ഭിക്ഖു. വിനയപരിയത്തിമൂലം ഏതേസന്തി വിനയപരിയത്തിമൂലകാ. കേ തേ? പഞ്ചാനിസംസാ. വിനയപരിയത്തിയേവ മൂലം കാരണം കത്വാ ലഭിതബ്ബആനിസംസാ, ന അഞ്ഞപരിയത്തിം വാ പടിപത്തിആദയോ വാ മൂലം കത്വാതി അത്ഥോ. അഥ വാ പരിയാപുണനം പരിയത്തി, വിനയസ്സ പരിയത്തി വിനയപരിയത്തി, സാ മൂലം ഏതേസന്തി വിനയപരിയത്തിമൂലകാ, വിനയപരിയാപുണനഹേതുഭവാ ആനിസംസാതി അത്ഥോ. ‘‘കതമേ’’തിആദിനാ തേസം പഞ്ചാനിസംസാദീനം സരൂപം പുച്ഛിത്വാ ‘‘അത്തനോ’’തിആദിനാ വിസ്സജ്ജേത്വാ തം വചനം പാളിയാ സമത്ഥേതും ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദിമാഹ.

ഏവം പഞ്ചാനിസംസാനം സരൂപം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേയേവ വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘കഥമസ്സാ’’തിആദിനാ പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഇധേകച്ചോ’’തിആദിനാ വിസ്സജ്ജേതി. തത്ഥ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധസുഗുത്തഭാവോ നാമ ആപത്തിഅനാപജ്ജനഭാവേനേവ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ആപത്തിആപജ്ജനകാരണം ദസ്സേത്വാ തദഭാവേന അനാപജ്ജനം ദസ്സേതും ‘‘ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ ഛഹാകാരേഹി ആപജ്ജതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ –

‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതി;

ആപത്തിം പരിഗൂഹതി;

അഗതിഗമനഞ്ച ഗച്ഛതി;

ഏദിസോ വുച്ചതി അലജ്ജിപുഗ്ഗലോ’’തി. (പരി. ൩൫൯) –

വുത്തേന അലജ്ജീലക്ഖണേന ന ലജ്ജതി ന ഹിരീയതീതി അലജ്ജീ, തസ്സ ഭാവോ അലജ്ജിതാ. നത്ഥി ഞാണം ഏതസ്സാതി അഞ്ഞാണം, തസ്സ ഭാവോ അഞ്ഞാണതാ. കുകതസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം, തേന പകതോ കുക്കുച്ചപകതോ, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചപകതതാ. കപ്പതീതി കപ്പിയം, ന കപ്പിയം അകപ്പിയം ¶ , തസ്മിം അകപ്പിയേ ¶ , കപ്പിയം ഇതി സഞ്ഞാ യസ്സ സോ കപ്പിയസഞ്ഞീ, തസ്സ ഭാവോ കപ്പിയസഞ്ഞിതാ. ഇതരം തപ്പടിപക്ഖതോ കാതബ്ബം, ഇമേസു പഞ്ചസു പദേസു യകാരലോപോ, തസ്മാ ‘‘അലജ്ജിതായ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തിആദിനാ യോജേതബ്ബാനി. ഹേത്വത്ഥേ ചേതം നിസ്സക്കവചനം. സരതീതി സതി, സമുസ്സനം സമ്മോസോ. സതിയാ സമ്മോസോ സതിസമ്മോസോ, തസ്മാ സതിസമ്മോസാ. ഹേത്വത്ഥേ ചേതം കരണവചനം. ഇദാനി താനി കാരണാനി വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘കഥ’’ന്ത്യാദിമാഹ. തം നയാനുയോഗേന വിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അരിട്ഠോ ഇതി ഭിക്ഖു അരിട്ഠഭിക്ഖു, കണ്ടകോ ഇതി സാമണേരോ കണ്ടകസാമണേരോ, വേസാലിയാ ജാതാ വേസാലികാ, വജ്ജീനം പുത്താ വജ്ജിപുത്താ, വേസാലികാ ച തേ വജ്ജിപുത്താ ചാതി വേസാലികവജ്ജിപുത്താ, അരിട്ഠഭിക്ഖു ച കണ്ടകസാമണേരോ ച വേസാലികവജ്ജിപുത്താ ച അരിട്ഠഭിക്ഖുകണ്ടകസാമണേരവേസാലികവജ്ജിപുത്തകാ. പരൂപഹാരോ ച അഞ്ഞാണഞ്ച കങ്ഖാവിതരണഞ്ച പരൂപഹാരഅഞ്ഞാണകങ്ഖാവിതരണാ. കേ തേ? വാദാ. തേ ആദി യേസം തേതി പരൂപഹാരഅഞ്ഞാണകങ്ഖാവിതരണാദയോ. വദന്തി ഏതേഹീതി വാദാ, പരൂപഹാരഅഞ്ഞാണകങ്ഖാവിതരണാദയോ വാദാ ഏതേസന്തി പരൂ…പേ… വാദാ. കേ തേ? മിച്ഛാവാദിനോ. അരിട്ഠ…പേ… പുത്താ ച പരൂപഹാര…പേ… വാദാ ച മഹാസങ്ഘികാദയോ ച സാസനപച്ചത്ഥികാ നാമാതി സമുച്ചയദ്വന്ദവസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ആനിസംസകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഇതി വിനയസങ്ഗഹസംവണ്ണനാഭൂതേ വിനയാലങ്കാരേ

പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാലങ്കാരോ നാമ

ചതുത്തിംസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

നിഗമനകഥാവണ്ണനാ

നിഗമഗാഥാസു ¶ പഠമഗാഥായം സദ്ധമ്മട്ഠിതികാമേന സാസനുജ്ജോതകാരിനാ പരക്കമബാഹുനാ നരിന്ദേന അജ്ഝേസിതോ സോ അഹം വിനയസങ്ഗഹം അകാസിന്തി യോജനാ.

ദുതിയതതിയഗാഥായം ¶ തേനേവ പരക്കമബാഹുനരിന്ദേനേവ കാരിതേ രമ്മേ രമണീയേ പാസാദസതമണ്ഡിതേ പാസാദാനം സതേന പടിമണ്ഡിതേ നാനാദുമഗണാകിണ്ണേ ഭാവനാഭിരതാലയേ ഭാവനായ അഭിരതാനം ഭിക്ഖൂനം ആലയഭൂതേ സീതലൂദകസമ്പന്നേ ജേതവനേ ജേതവനനാമകേ വിഹാരേ വസം വസന്തോ ഹുത്വാ, അഥ വാ വസം വസന്തോ സോഹം സോ അഹം യോഗീനം ഹിതം ഹിതഭൂതം സാരം സാരവന്തം ഇമം ഈദിസം വിനയസങ്ഗഹം അകാസിന്തി യോജനാ.

സേസഗാഥാസു ഇമിനാ ഗന്ഥകരണേന യം പുഞ്ഞം മയ്ഹം സിദ്ധം, അഞ്ഞം ഇതോ ഗന്ഥകരണതോ അഞ്ഞഭൂതം യം പുഞ്ഞം മയാ പസുതം ഹോതി, ഏതേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദുതിയേ അത്തസമ്ഭവേ താവതിംസേ പമോദേന്തോ സീലാചാരഗുണേ രതോ പഞ്ചകാമേസു അലഗ്ഗോ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പഠമം പഠമഭൂതം ഫലം സോതാപത്തിഫലം പത്വാന അന്തിമേ അത്തഭാവമ്ഹി ലോകഗ്ഗപുഗ്ഗലം നാഥം നാഥഭൂതം സബ്ബസത്തഹിതേ രതം മേത്തേയ്യം മേത്തേയ്യനാമകം മുനിപുങ്ഗവം മുനിസേട്ഠം ദിസ്വാന തസ്സ ധീരസ്സ സദ്ധമ്മദേസനം സുത്വാ അഗ്ഗം ഫലം അരഹത്തഫലം അധിഗന്ത്വാ ലഭിത്വാ ജിനസാസനം സോഭേയ്യം സോഭാപേയ്യന്തി അയം പാകടയോജനാ.

ഏതിസ്സായ പന യോജനായ സതി ആചരിയവരസ്സ വചനം ന സമ്പടിച്ഛന്തി പണ്ഡിതാ. കഥം? ഏത്ഥ ഹി ഇതോ ദുതിയഭവേ താവതിംസഭവനേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ അന്തിമഭവേ മേത്തേയ്യസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ അരഹത്തഫലം ലഭേയ്യന്തി ആചരിയസ്സ പത്ഥനാ, സാ അയുത്തരൂപാ ¶ ഹോതി. സോതാപന്നസ്സ ഹി സത്തഭവതോ ഉദ്ധം പടിസന്ധി നത്ഥി, താവതിംസാനഞ്ച ദേവാനം ഭവസതേനപി ഭവസഹസ്സേനപി ഭവസതസഹസ്സേനപി മേത്തേയ്യസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പജ്ജനകാലോ അപ്പത്തബ്ബോ ഹോതി. അഥാപി വദേയ്യ ‘‘അന്തരാ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ മേത്തേയ്യസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മനുസ്സോ ഭവേയ്യാ’’തി, ഏവമ്പി ന യുജ്ജതി. ന ഹി ബ്രഹ്മലോകഗതാനം അരിയാനം പുന കാമഭവൂപപത്തി അത്ഥി. വുത്തഞ്ഹി അഭിധമ്മേ യമകപ്പകരണേ (യമ. ൨.അനുസയയമക. ൩൧൨) ‘‘രൂപധാതുയാ ചുതസ്സ കാമധാതും ഉപപജ്ജന്തസ്സ സത്തേവ അനുസയാ അനുസേന്തീ’’തി. അഥാപി വദേയ്യ ‘‘ബ്രഹ്മലോകേയേവ ഠത്വാ അഗ്ഗഫലം ലഭേയ്യാ’’തി, തഥാ ച ആചരിയസ്സ വചനേ ന ദിസ്സതി, ‘‘സോഭേയ്യം ജിനസാസന’’ന്തി വുത്തത്താ ഭിക്ഖുഭൂതത്തമേവ ദിസ്സതി. ന ഹി ഭിക്ഖുഭൂതോ സാസനം സോഭാപേതും സക്കോതി. അഭിധമ്മത്ഥവിഭാവനിയഞ്ച –

‘‘ജോതയന്തം ¶ തദാ തസ്സ, സാസനം സുദ്ധമാനസം;

പസ്സേയ്യം സക്കരേയ്യഞ്ച, ഗരും മേ സാരിസമ്ഭവ’’ന്തി. –

ഭിക്ഖുഭൂതമേവ വുത്തം. അഥാപി വദേയ്യ ‘‘അന്തരാ ദീഘായുകോ ഭുമ്മദേവോ ഹുത്വാ തദാ മനുസ്സോ ഭവേയ്യാ’’തി, ഏവമ്പി ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകഭൂതോ അരിയപുഗ്ഗലോ പുന അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ സാവകോ ന ഭവേയ്യാതി, ആചരിയോ പന സബ്ബപരിയത്തിധരോ അനേകഗന്ഥകാരകോ അനേകേസം ഗന്ഥകാരകാനം ഥേരാനം ആചരിയപാചരിയഭൂതോ, തേന ന കേവലം ഇധേവ ഇമാ ഗാഥായോ ഠപിതാ, അഥ ഖോ സാരത്ഥദീപനീനാമികായ വിനയടീകായ അവസാനേ ച ഠപിതാ, തസ്മാ ഭവിതബ്ബമേത്ഥ കാരണേനാതി വീമംസിതബ്ബമേതം.

അഥ വാ ഇമിനാ…പേ… ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ പഠമം താവ ഫലം യഥാവുത്തം താവതിംസേ പമോദനസീലാചാരഗുണേ രതം ¶ പഞ്ചകാമേസു അലഗ്ഗഭാവസങ്ഖാതം ആനിസംസം പത്വാന അന്തിമേ അത്തഭാവമ്ഹി…പേ… സോഭേയ്യന്തി യോജനാ. അഥ വാ ഇമിനാ…പേ… പഞ്ചകാമേസു അലഗ്ഗോ ഹുത്വാ അന്തിമേ അത്തഭാവമ്ഹി…പേ… സദ്ധമ്മദേസനം സുത്വാ പഠമം ഫലം സോതാപത്തിഫലം പത്വാ തതോ പരം അഗ്ഗഫലം അരഹത്തഫലം അധിഗന്ത്വാ ജിനസാസനം സോഭേയ്യന്തി യോജനാ. യഥാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തധമ്മദേസനം സുത്വാ അഞ്ഞാതകോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ സോതാപത്തിഫലം പത്വാ പച്ഛാ അരഹത്തഫലം അധിഗന്ത്വാ ജിനസാസനം സോഭേസി, ഏവന്തി അത്ഥോ. ഇതോ അഞ്ഞാനിപി നയാനി യഥാ ഥേരസ്സ വചനാനുകൂലാനി, താനി പണ്ഡിതേഹി ചിന്തേതബ്ബാനി.

നിഗമനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിഗമനകഥാ

൧.

ജമ്ബുദീപതലേ ¶ രമ്മേ, മരമ്മവിസയേ സുതേ;

തമ്ബദീപരട്ഠേ ഠിതം, പുരം രതനനാമകം.

൨.

ജിനസാസനപജ്ജോതം ¶ , അനേകരതനാകരം;

സാധുജ്ജനാനമാവാസം, സോണ്ണപാസാദലങ്കതം.

൩.

തസ്മിം രതനപുരമ്ഹി, രാജാനേകരട്ഠിസ്സരോ;

സിരീസുധമ്മരാജാതി, മഹാഅധിപതീതി ച.

൪.

ഏവംനാമോ മഹാതേജോ, രജ്ജം കാരേസി ധമ്മതോ;

കാരാപേസി രാജാ മണി-ചൂളം മഹന്തചേതിയം.

൫.

തസ്സ കാലേ ബ്രഹാരഞ്ഞേ, തിരിയോ നാമ പബ്ബതോ;

പുബ്ബകാരഞ്ഞവാസീനം, നിവാസോ ഭാവനാരഹോ.

൬.

അട്ഠാരസഹി ദോസേഹി, മുത്തോ പഞ്ചങ്ഗുപാഗതോ;

അരഞ്ഞലക്ഖണം പത്തോ, ബദ്ധസീമായലങ്കതോ.

൭.

തസ്മിം പബ്ബതേ വസന്തോ, മഹാഥേരോ സുപാകടോ;

തിപേടകാലങ്കാരോതി, ദ്വിക്ഖത്തും ലദ്ധലഞ്ഛനോ.

൮.

തേഭാതുകനരിന്ദാനം, ഗരുഭൂതോ സുപേസലോ;

കുസലോ പരിയത്തിമ്ഹി, പടിപത്തിമ്ഹി കാരകോ.

൯.

സോഹം ലജ്ജീപേസലേഹി, ഭിക്ഖൂഹി അഭിയാചിതോ;

സാസനസ്സോപകാരായ, അകാസിം സീലവഡ്ഢനം.

൧൦.

വിനയാലങ്കാരം നാമ, ലജ്ജീനം ഉപകാരകം;

സുട്ഠു വിനയസങ്ഗഹ-വണ്ണനം സാധുസേവിതം.

൧൧.

രൂപഛിദ്ദനാസകണ്ണേ ¶ ¶ , സമ്പത്തേ ജിനസാസനേ;

ഛിദ്ദസുഞ്ഞസുഞ്ഞരൂപേ, കലിയുഗമ്ഹി ആഗതേ.

൧൨.

നിട്ഠാപിതാ അയം ടീകാ, മയാ സാസനകാരണാ;

ദ്വീസു സോണ്ണവിഹാരേസു, ദ്വിക്ഖത്തും ലദ്ധകേതുനാ.

൧൩.

ഇമിനാ പുഞ്ഞകമ്മേന, അഞ്ഞേന കുസലേന ച;

ഇതോ ചുതാഹം ദുതിയേ, അത്തഭാവമ്ഹി ആഗതേ.

൧൪.

ഹിമവന്തപദേസമ്ഹി, പബ്ബതേ ഗന്ധമാദനേ;

ആസന്നേ മണിഗുഹായ, മഞ്ജൂസകദുമസ്സ ച.

൧൫.

തസ്മിം ഹേസ്സം ഭുമ്മദേവോ, അതിദീഘായുകോ വരോ;

പഞ്ഞാവീരിയസമ്പന്നോ, ബുദ്ധസാസനമാമകോ.

൧൬.

യാവ തിട്ഠതി സാസനം, താവ ചേതിയവന്ദനം;

ബോധിപൂജം സങ്ഘപൂജം, കരേയ്യം തുട്ഠമാനസോ.

൧൭.

ഭിക്ഖൂനം പടിപന്നാനം, വേയ്യാവച്ചം കരേയ്യഹം;

പരിയത്താഭിയുത്താനം, കങ്ഖാവിനോദയേയ്യഹം.

൧൮.

സാസനം പഗ്ഗണ്ഹന്താനം, രാജൂനം സഹായോ അസ്സം;

സാസനം നിഗ്ഗണ്ഹന്താനം, വാരേതും സമത്ഥോ അസ്സം.

൧൯.

സാസനന്തരധാനേ തു, മഞ്ജൂസം രുക്ഖമുത്തമം;

നന്ദമൂലഞ്ച പബ്ഭാരം, നിച്ചം പൂജം കരേയ്യഹം.

൨൦.

യദാ ¶ തു പച്ചേകബുദ്ധാ, ഉപ്പജ്ജന്തി മഹായസാ;

തദാ തേസം നിച്ചകപ്പം, ഉപട്ഠാനം കരേയ്യഹം.

൨൧.

തേനേവ അത്തഭാവേന, യാവ ബുദ്ധുപ്പാദാ അഹം;

തിട്ഠന്തോ ബുദ്ധുപ്പാദമ്ഹി, മനുസ്സേസു ഭവാമഹം.

൨൨.

മേത്തേയ്യസ്സ ¶ ഭഗവതോ, പബ്ബജിത്വാന സാസനേ;

തോസയിത്വാന ജിനം തം, ലഭേ ബ്യാകരണുത്തമം.

൨൩.

ബ്യാകരണം ലഭിത്വാന, പൂരേത്വാ സബ്ബപാരമീ;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേതി.

വിനയാലങ്കാരടീകാ സമത്താ.