📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

വിനയവിനിച്ഛയടീകാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

(ക)

ആദിച്ചവംസമ്ബരപാതുഭൂതം ¶ ¶ ;

ബ്യാമപ്പഭാമണ്ഡലദേവചാപം;

ധമ്മമ്ബുനിജ്ഝാപിതപാപഘമ്മം;

വന്ദാമഹം ബുദ്ധ മഹമ്ബുവന്തം.

(ഖ)

പസന്നഗമ്ഭീരപദാളിസോതം;

നാനാനയാനന്തതരങ്ഗമാലം;

സീലാദിഖന്ധാമിതമച്ഛഗുമ്ബം ¶ ;

വന്ദാമഹം ധമ്മ മഹാസവന്തിം.

(ഗ)

സീലോരുവേലം ധുതസങ്ഖമാലം;

സന്തോസതോയം സമഥൂമിചിത്തം;

പധാനകിച്ചം അധിചിത്തസാരം;

വന്ദാമഹം സങ്ഘ മഹാസമുദ്ദം.

(ഘ)

യേ തന്തിധമ്മം മുനിരാജപുത്താ;

യാവജ്ജകാലം പരിപാലയന്താ;

സംവണ്ണനം നിമ്മലമാനയിംസു;

തേ പുബ്ബകേ ചാചരിയേ നമാമി.

(ങ)

യോ ¶ ധമ്മസേനാപതിതുല്യനാമോ;

തഥൂപമോ സീഹളദീപദീപോ;

മമം മഹാസാമിമഹായതിന്ദോ;

പാപേസി വുഡ്ഢിം ജിനസാസനമ്ഹി.

(ച)

ടീകാ കതാ അട്ഠകഥായ യേന;

സമന്തപാസാദികനാമികായ;

അങ്ഗുത്തരായട്ഠകഥായ ചേവ;

സത്ഥന്തരസ്സാപി ച ജോതിസത്ഥം.

(ഛ)

നികായസാമഗ്ഗിവിധായകേന;

രഞ്ഞാ പരക്കന്തിഭുജേന സമ്മാ;

ലങ്കിസ്സരേനാപി കതോപഹാരം;

വന്ദേ ഗരും ഗാരവഭാജനം തം.

(ജ)

നമസ്സമാനോഹമലത്ഥമേവം ¶ ;

വത്ഥുത്തയം വന്ദിതവന്ദനേയ്യം;

യം പുഞ്ഞസന്ദോഹമമന്ദഭൂതം;

തസ്സാനുഭാവേന ഹതന്തരായോ.

(ഝ)

യോ ബുദ്ധഘോസാചരിയാസഭേന;

വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥേനപി സുപ്പസത്ഥോ;

സോ ബുദ്ധദത്താചരിയാഭിധാനോ;

മഹാകവീ ഥേരിയവംസദീപോ.

(ഞ)

അകാസി യം വിനയവിനിച്ഛയവ്ഹയം;

സഉത്തരം പകരണമുത്തമം ഹിതം;

അപേക്ഖതം വിനയനയേസു പാടവം;

പുരാസി യം വിവരണമസ്സ സീഹളം.

(ട)

യസ്മാ ¶ ന ദീപന്തരികാനമത്ഥം;

സാധേതി ഭിക്ഖൂനമസേസതോ തം;

തസ്മാ ഹി സബ്ബത്ഥ യതീനമത്ഥം;

ആസീസമാനേന ദയാലയേന.

(ഠ)

സുമങ്ഗലത്ഥേരവരേന യസ്മാ;

സക്കച്ച കല്യാണമനോരഥേന;

നയഞ്ഞുനാരഞ്ഞനിവാസികേന;

അജ്ഝേസിതോ സാധുഗുണാകരേന.

(ഡ)

ആകങ്ഖമാനേന ചിരപ്പവത്തിം;

ധമ്മസ്സ ധമ്മിസ്സരദേസിതസ്സ;

ചോളപ്പദീപേന ¶ ച ബുദ്ധമിത്ത-

ത്ഥേരേന സദ്ധാദിഗുണോദിതേന.

(ഢ)

തഥാ മഹാകസ്സപഅവ്ഹയേന;

ഥേരേന സിക്ഖാസു സഗാരവേന;

കുദിട്ഠിമത്തേഭവിദാരകേന;

സീഹേന ചോളാവനിപൂജിതേന.

(ണ)

യോ ധമ്മകിത്തീതി പസത്ഥനാമോ;

തേനാപി സദ്ധേന ഉപാസകേന;

സീലാദിനാനാഗുണമണ്ഡിതേന;

സദ്ധമ്മകാമേനിധ പണ്ഡിതേന.

(ത)

സദ്ധേന പഞ്ഞാണവതാ വളത്താ-;

മങ്ഗല്യവംസേന മഹായസേന;

ആയാചിതോ വാണിജഭാണുനാപി;

വരഞ്ഞുനാ സാധുഗുണോദയേന.

(ഥ)

തസ്മാ ¶ തമാരോപിയ പാളിഭാസം;

നിസ്സായ പുബ്ബാചരിയോപദേസം;

ഹിത്വാ നികായന്തരലദ്ധിദോസം;

കത്വാതിവിത്ഥാരനയം സമാസം.

(ദ)

അവുത്തമത്ഥഞ്ച പകാസയന്തോ;

പാഠക്കമഞ്ചാപി അവോക്കമന്തോ;

സംവണ്ണയിസ്സാമി തദത്ഥസാരം;

ആദായ ഗന്ഥന്തരതോപി സാരം.

(ധ)

ചിരട്ഠിതിം ¶ പത്ഥയതാ ജനാനം;

ഹിതാവഹസ്സാമലസാസനസ്സ;

മയാ സമാസേന വിധീയമാനം;

സംവണ്ണനം സാധു സുണന്തു സന്തോതി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

൧-൫

. സുവിപുലാമലസദ്ധാപഞ്ഞാദിഗുണസമുദയാവഹം സകലജനഹിതേകഹേതുജിനസാസനട്ഠിതിമൂലഭൂതം വിനയപ്പകരണമിദമാരഭന്തോയമാചരിയോ പകരണാരമ്ഭേ രതനത്തയപ്പണാമപകരണാഭിധാനാഭിധേയ്യകരണപ്പകാരപയോജനനിമിത്തകത്തുപരിമാണാദീനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വന്ദിത്വാ’’തിആദി. തത്ഥ രതനത്തയം നാമ.

‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;

അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൩; സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൨൨൩; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬.൩; സു. നി. അട്ഠ. ൧.൨൨൬; മഹാനി. അട്ഠ. ൫൦) –

നിദ്ദിട്ഠസഭാവം

‘‘ബുദ്ധോ ¶ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, ധമ്മോ ലോകുത്തരോ നവ;

സങ്ഘോ മഗ്ഗഫലട്ഠോ ച, ഇച്ചേതം രതനത്തയ’’ന്തി. –

വിഭാവിതപ്പഭേദം സകലഭവദുക്ഖവിനിവാരണം തിഭവേനേകപടിസരണം വത്ഥുത്തയം.

തസ്സ പണാമോ നാമ പണാമകിരിയാനിപ്ഫാദികാ ചേതനാ. സാ തിവിധാ കായപണാമോ വചീപണാമോ മനോപണാമോതി. തത്ഥ കായപണാമോ നാമ രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണപുബ്ബികാ അഞ്ജലികമ്മാദികായകിരിയാവസപ്പവത്തികാ കായവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ. വചീപണാമോ നാമ തഥേവ പവത്താ നാനാവിധഗുണവിസേസവിഭാവനസഭാവഥോമനാകിരിയാവസപ്പവത്തികാ വചീവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ¶ ചേതനാ. മനോപണാമോ നാമ ഉഭയവിഞ്ഞത്തിയോ അസമുട്ഠാപേത്വാ കേവലം ഗുണാനുസ്സരണേന ചിത്തസന്താനസ്സ തന്നിന്നതപ്പോണതപ്പബ്ഭാരതായ ഗാരവബഹുമാനനവസപ്പവത്തിസാധികാ ചേതനാ.

ഇമസ്സ താവ രതനത്തയപണാമസ്സ ദസ്സനം യഥാധിപ്പേതത്ഥസാധനത്ഥം. ഗുണാതിസയയോഗേന ഹി പണാമാരഹേ രതനത്തയേ കതോ പണാമോ പുഞ്ഞവിസേസഭാവതോ ഇച്ഛിതത്ഥാഭിനിപ്ഫത്തിവിബന്ധകേന ഉപഘാതകേന, ഉപപീളകേന ച അപുഞ്ഞകമ്മേന ഉപനീയമാനസ്സ ഉപദ്ദവജാലസ്സ വിനിവാരണേന യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ പുഞ്ഞകമ്മസ്സ അനുബലപ്പദാനേന ച തബ്ബിപാകസന്തതിയാ ആയുസുഖബലാദിവഡ്ഢനേന ച ചിരകാലപ്പവത്തിഹേതുകോതി യഥാധിപ്പേതപകരണനിപ്ഫത്തിനിബന്ധനകോ ഹോതി. അഥാപി സോതൂനഞ്ച വന്ദനീയവന്ദനാപുബ്ബകേനാരമ്ഭേന അനന്തരായേന ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിക്കമേന പകരണാവബോധപ്പയോജനസാധനത്ഥം. അപിച സോതൂനമേവ വിഞ്ഞാതസത്ഥുകാനം ഭഗവതോ യഥാഭൂതഗുണവിസേസാനുസ്സവനേന സമുപജാതപ്പസാദാനം പകരണേ ഗാരവുപ്പാദനത്ഥം, അവിഞ്ഞാതസത്ഥുകാനം ¶ പന പകരണസ്സ സ്വാഖ്യാതതായ തപ്പഭവേ സത്ഥരി ഗാരവുപ്പാദനത്ഥഞ്ച സോതുജനാനുഗ്ഗഹമേവ പധാനം കത്വാ ആചരിയേഹി ഗന്ഥാരമ്ഭേ ഥുതിപ്പണാമപരിദീപകാനം ഗാഥാവാക്യാനം നിക്ഖേപോ വിധീയതി. ഇതരഥാ വിനാപി തന്നിക്ഖേപം കായമനോപണാമേനാപി യഥാധിപ്പേതപ്പയോജനസിദ്ധിതോ കിമേതേന ഗന്ഥഗാരവകരേനാതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന പണാമപ്പയോജനം സാരത്ഥദീപനിയാദീസു (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; വി. വി. ടീ. ൨.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ) ദസ്സിതനയേനേവ ഞാതബ്ബം.

അഭിധാനകഥനം പന വോഹാരസുഖത്ഥം. അഭിധേയ്യസ്സ സമുദിതേന പകരണേന പടിപാദേതബ്ബസ്സ കഥനം പകരണസ്സ ആരഭിതബ്ബസഭാവദസ്സനത്ഥം. വിദിതാനിന്ദിതസാത്ഥകസുകരാനുട്ഠാനാഭി ധേയ്യമേവ ഹി പകരണം പരിക്ഖകജനാ ആരഭിതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി. കരണപ്പകാരസന്ദസ്സനം സോതുജനസമുസ്സാഹനത്ഥം. അനാകുലമസംകിണ്ണതാദിപ്പകാരേന ഹി വിരചിതം പകരണം സോതാരോ സോതുമുസ്സഹന്തീതി. പയോജനകഥനം പന പകരണജ്ഝായനേ സോതുജനസമുത്തേജനത്ഥം. അസതി ഹി പയോജനകഥനേ അവിഞ്ഞാതപ്പയോജനാ അജ്ഝായനേ ബ്യാവടാ ന ഹോന്തീതി. നിമിത്തകഥനം സരിക്ഖകജനാനം പകരണേ ഗാരവുപ്പാദനത്ഥം. പസത്ഥകാരണുപ്പന്നേയേവ ഹി പകരണേ സരിക്ഖകാ ഗാരവം ജനേന്തീതി.

കത്തുകഥനം പുഗ്ഗലഗരുകസ്സ പകരണേ ഗാരവോ പുഗ്ഗലഗാരവേനപി ഹോതൂതി. പരിമാണകഥനം അസജ്ഝായനാദിപസുതാനം ¶ സമ്പഹംസനത്ഥം. പകരണപരിമാണസ്സവനേന ഹി തേ സമ്പഹട്ഠാ ‘‘കിത്തകമിദമപ്പകം ന ചിരേനേവ പരിസമാപേസ്സാമാ’’തി സജ്ഝായനാദീസു വത്തന്തീതി. ആദി-സദ്ദേന സക്കച്ചസവനനിയോജനം സങ്ഗഹിതം, തം സബ്ബസമ്പത്തിനിദാനസുതമയഞാണനിപ്ഫാദനത്ഥം. അസക്കച്ചം സുണമാനസ്സ ച സവനാഭാവതോ തംഹേതുകസ്സ ¶ സുതമയഞാണസ്സാപി അഭാവോതി. തഥാ ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ പുഗ്ഗലോ സബ്ബസമ്പത്തിയാ വുച്ചമാനോപി ‘‘ന മയാ സുതം, പുന ഭണിതബ്ബ’’ന്തി ഭണതി.

തത്ഥ പഠമഗാഥായം താവ ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ഇമിനാ തിവിധോപി പണാമോ അവിസേസതോ ദസ്സിതോ. വിസേസതോ പന ‘‘സേട്ഠം, അപ്പടിപുഗ്ഗലം, ഭവാഭാവകരം, നിരങ്ഗണ’’ന്തി ഇമേഹി ചതൂഹി പദേഹി വചീപണാമോ, ‘‘സിരസാ’’തി ഇമിനാ കായപ്പണാമോ, ‘‘ബുദ്ധം, ധമ്മം, ഗണഞ്ചാ’’തി ഇമേഹി പന തീഹി പദേഹി പണാമകിരിയായ കമ്മഭൂതം രതനത്തയം ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

‘‘വിനയസ്സവിനിച്ഛയ’’ന്തി ഇമിനാ അഭിധാനം ദസ്സിതം അലുത്തസമാസേന വിനയവിനിച്ഛയനാമസ്സ ദസ്സനതോ. തസ്സ അന്വത്ഥഭാവേന സദ്ദപ്പവത്തിനിമിത്തഭൂതം സകലേനാനേന പകരണേന പടിപാദേതബ്ബമഭിധേയ്യമ്പി തേനേവ ദസ്സിതം. ‘‘സമാസേനാ’’തി ച ‘‘അനാകുലമസംകിണ്ണം, മധുരത്ഥപദക്കമ’’ന്തി ച ഏതേഹി കരണപ്പകാരോ ദസ്സിതോ. ‘‘ഹിതത്ഥായാ’’തി ച ‘‘പടുഭാവകരം വിനയക്കമേ’’തി ച ‘‘അപാരം ഓതരന്താന’’ന്തിആദിനാ ച പയോജനം. ‘‘ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി ഇമിനാ ബാഹിരനിമിത്തം ദസ്സിതം. അബ്ഭന്തരനിമിത്തം പന ബാഹിരനിമിത്തഭൂതഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിവിസയാ കരുണാ, സാ ആചരിയസ്സ പകരണാരമ്ഭേനേവ വിഞ്ഞായതീതി വിസും ന വുത്താ. ‘‘പവക്ഖാമീ’’തി ഇമിനാ സമാനാധികരണഭാവേന ലബ്ഭമാനോ ‘‘അഹ’’ന്തി സുദ്ധകത്താ സാമഞ്ഞേന ദസ്സിതോ. വിസേസതോ പന പകരണാവസാനേ –

‘‘രചിതോ ബുദ്ധദത്തേന, സുദ്ധചിത്തേന ധീമതാ;

സുചിരട്ഠിതികാമേന, സാസനസ്സ മഹേസിനോ’’തി. (ഉ. വി. ൯൬൧) –

ഇമായ ¶ ഗാഥായ ചേവ ‘‘ഇതി തമ്ബപണ്ണിയേന പരമവേയ്യാകരണേന തിപിടകനയവിധികുസലേന പരമകവിവരജന ഹദയപദുമവനവികസനകരേന കവിവരാസഭേന പരമരതികരവരമധുരവചനുഗ്ഗാരേന ഉരഗപുരേന ബുദ്ധദത്തേന രചിതോയം വിനയവിനിച്ഛയോ’’തി (വി. വി. ൩൧൮൩) ഇമിനാ വാക്യേന ച ¶ ദസ്സിതോ – ‘‘മാദിസാപി കവീ ഹോന്തി, ബുദ്ധദത്തേ ദിവങ്ഗതേ’’തിആദിനാ പച്ഛിമകേഹി ച പസത്ഥതരേഹി കവിവരേഹി അഭിത്ഥുതഗുണോ ഭദന്തബുദ്ധദത്താചരിയോ വേദിതബ്ബോ. ഹേതുകത്താ ച തത്ഥേവ വക്ഖമാനോ പകരണജ്ഝേസനേ കതാധീനോ ബുദ്ധസീഹമഹാഥേരോ, സോ –

‘‘വുത്തസ്സ ബുദ്ധസീഹേന;

വിനയസ്സ വിനിച്ഛയോ;

ബുദ്ധസീഹം സമുദ്ദിസ്സ;

മമ സദ്ധിവിഹാരികം;

കതോയം പന ഭിക്ഖൂനം;

ഹിതത്ഥായ സമാസതോ’’തി. (വി. വി. ൩൧൭൭-൩൧൭൮) –

ഏവം ദസ്സിതോ.

ഉത്തരപ്പകരണസ്സ ഹേതുകത്താ പന സങ്ഘപാലമഹാഥേരോ, സോപി –

‘‘ഖന്തിസോരച്ചസോസില്യ-ബുദ്ധിസദ്ധാദയാദയോ;

പതിട്ഠിതാ ഗുണാ യസ്മിം, രതനാനീവ സാഗരേ.

‘‘വിനയാചാരയുത്തേന, തേന സക്കച്ച സാദരം;

യാചിതോ സങ്ഘപാലേന, ഥേരേന ഥിരചേതസാ.

‘‘സുചിരട്ഠിതികാമേന ¶ , വിനയസ്സ മഹേസിനോ;

ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ, വിനയസ്സവിനിച്ഛയേ;

അകാസിം പരമം ഏതം, ഉത്തരം നാമ നാമതോ’’തി. (ഉ. വി. ൯൬൫-൯൬൮) –

ഏവം ദസ്സിതോ. ന കേവലമേതേ ദ്വേയേവ മഹാഥേരാ ഹേതുകത്താരോ, അഥ ഖോ മഹാവംസാദീസു –

‘‘ബുദ്ധസ്സ ¶ വിയ ഗമ്ഭീര-

ഘോസത്താ തം വിയാകരും;

‘ബുദ്ധഘോസോ’തി യോ സോ ഹി;

ബുദ്ധോ വിയ മഹീതലേ’’തി. –

ആദിനാ നയേന അഭിത്ഥുതഗുണോ തിപിടകപരിയത്തിയാ അട്ഠകഥാകാരോ ഭദന്തബുദ്ധഘോസാചരിയോ ച അനുസ്സുതിവസേന ‘‘ഹേതുകത്താ’’തി വേദിതബ്ബോ.

കഥം? അയം കിര ഭദന്തബുദ്ധദത്താചരിയോ ലങ്കാദീപതോ സജാതിഭൂമിം ജമ്ബുദീപമാഗച്ഛന്തോ ഭദന്തബുദ്ധഘോസാചരിയം ജമ്ബുദീപവാസികേഹി പടിപത്തിപരായനേഹി യുത്തബ്യത്തഗുണോപേതേഹി മഹാഥേരവരേഹി കതാരാധനം സീഹളട്ഠകഥം പരിവത്തേത്വാ സകലജനസാധാരണായ മൂലഭാസായ തിപിടകപരിയത്തിയാ അട്ഠകഥം ലിഖിതും ലങ്കാദീപം ഗച്ഛന്തം അന്തരാമഗ്ഗേ ദിസ്വാ സാകച്ഛായ സമുപപരിക്ഖിത്വാ സബ്ബലോകാതീതേന അസദിസേന പണ്ഡിച്ചഗുണേന രതനനിധിദസ്സനേ പരമദലിദ്ദോ വിയ ബലവപരിതോസം പത്വാ അട്ഠകഥമസ്സ കാതുകാമതം ഞത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ യഥാധിപ്പേതപരിയന്തലിഖിതമട്ഠകഥം അമ്ഹാകം പേസേഥ, മയമസ്സാ പകരണം ലിഖാമാ’’തി തസ്സ സമ്മുഖാ പടിജാനിത്വാ തേന ച ‘‘സാധു തഥാ കാതബ്ബ’’ന്തി അജ്ഝേസിതോ അഭിധമ്മട്ഠകഥായ അഭിധമ്മാവതാരം, വിനയട്ഠകഥായ സഉത്തരം വിനയവിനിച്ഛയപകരണഞ്ച അകാസീതി അനുസ്സുയ്യതേതി.

‘‘സമാസേനാ’’തി ¶ ഇമിനാ ച പരിമാണമ്പി സാമഞ്ഞേന ദസ്സിതം വിത്ഥാരപരിമാണേ തസ്സ പരിമാണസാമഞ്ഞസ്സ വിഞ്ഞായമാനത്താ. വിസേസതോ പന പരിച്ഛേദപരിമാണം ഗന്ഥപരിമാണന്തി ദുവിധം. തത്ഥ പരിച്ഛേദപരിമാണം ഇമസ്മിം പകരണേ കഥാവോഹാരേന വുച്ചതി.

സേയ്യഥിദം? – പാരാജികകഥാ സങ്ഘാദിസേസകഥാ അനിയതകഥാ നിസ്സഗ്ഗിയകഥാ പാചിത്തിയകഥാ പാടിദേസനീയകഥാ സേഖിയകഥാതി ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗകഥാ സത്തവിധാ, തതോ അനിയതകഥം വജ്ജേത്വാ തഥേവ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗകഥാ ഛബ്ബിധാ, മഹാഖന്ധകകഥാദികാ ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകകഥാവസാനാ വീസതിവിധാ ഖന്ധകകഥാ, കമ്മകഥാ, കമ്മവിപത്തികഥാ, പകിണ്ണകവിനിച്ഛയോ, കമ്മട്ഠാനഭാവനാവിധാനന്തി വിനയവിനിച്ഛയേ കഥാപരിച്ഛേദോ സത്തതിംസ.

ഉത്തരപ്പകരണേ ¶ ച വുത്തനയേന ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ സത്തവിധാ കഥാ, ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ ഛബ്ബിധാ, തദനന്തരാ വിപത്തികഥാ, അധികരണപച്ചയകഥാ, ഖന്ധകപഞ്ഹാകഥാ, സമുട്ഠാനസീസകഥാ, ആപത്തിസമുട്ഠാനകഥാ, ഏകുത്തരനയകഥാ, സേദമോചനകഥാ, വിഭങ്ഗദ്വയനിദാനാദികഥാ, സബ്ബങ്ഗലക്ഖണകഥാ, പരിവാരസങ്കലനകഥാതി ഛത്തിംസ കഥാപരിച്ഛേദാ.

നിസ്സന്ദേഹേ പന ‘‘അട്ഠതിംസ കഥാപരിച്ഛേദാ’’തി വുത്തം, തം ഏകുത്തരനയേ അദസ്സിതേഹിപി ദ്വാദസകപന്നരസകനയേഹി സഹ സോളസപരിച്ഛേദേ ഗഹേത്വാ അപ്പകം ഊനമധികം ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി കത്വാ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഉഭയത്ഥ കഥാപരിച്ഛേദപരിമാണം തേസത്തതിവിധം ഹോതി. നിസ്സന്ദേഹേ ‘‘പഞ്ചസത്തതിവിധാ’’തി വചനേ പരിഹാരോ വുത്തനയോവ. ഗന്ഥപരിമാണം പന വിനയവിനിച്ഛയേ അസീതിഗന്ഥാധികാനി ചത്താരി ഗന്ഥസഹസ്സാനി ¶ , ഉത്തരേ പഞ്ഞാസഗന്ഥാധികാനി നവ ഗന്ഥസതാനി ഹോന്തി. തേന വുത്തം ഉത്തരാവസാനേ –

‘‘ഗാഥാ ചതുസഹസ്സാനി, സതഞ്ച ഊനവീസതി;

പരിമാണതോതി വിഞ്ഞേയ്യോ, വിനയസ്സവിനിച്ഛയോ.

പഞ്ഞാസാധികസങ്ഖാനി, നവ ഗാഥാസതാനി ഹി;

ഗണനാ ഉത്തരസ്സായം, ഛന്ദസാനുട്ഠുഭേന തൂ’’തി. (ഉ. വി. ൯൬൯-൯൭൦);

ഇച്ചേവം വിനയവിനിച്ഛയോ ഉത്തരോ ചാതി ദ്വേ പകരണാനി തിംസാധികാനി പഞ്ചഗാഥാസഹസ്സാനി. ഏത്ഥ ച വിനയവിനിച്ഛയോ നാമ ഉഭതോവിഭങ്ഗഖന്ധകാഗതവിനിച്ഛയസങ്ഗാഹകപകരണം. തതോ പരം പരിവാരത്ഥസങ്ഗാഹകപകരണം ഉത്തരോ നാമ. തേനേവ വക്ഖതി –

‘‘യോ മയാ രചിതോ സാരോ, വിനയസ്സവിനിച്ഛയോ;

തസ്സ ദാനി കരിസ്സാമി, സബ്ബാനുത്തരമുത്തര’’ന്തി. (ഉ. വി. ൨)

തം കസ്മാ ഉത്തരനാമേന വോഹരിയതീതി? പഞ്ഹുത്തരവസേന ഠിതേ പരിവാരേ തഥേവ സങ്ഗഹേതബ്ബേപി തേന പകാരേന പാരാജികകഥാമത്തം ദസ്സേത്വാ –

‘‘ഇതോ ¶ പട്ഠായ മുഞ്ചിത്വാ, പഞ്ഹാപുച്ഛനമത്തകം;

വിസ്സജ്ജനവസേനേവ, ഹോതി അത്ഥവിനിച്ഛയോ’’തി. (ഉ. വി. ൧൪) –

വത്വാ പഞ്ഹം പഹായ തതോ പട്ഠായ ഉത്തരമത്തസ്സേവ ദസ്സിതത്താ തഥാ വോഹരീയന്തി.

‘‘തസ്മാ വിനയനൂപായ’’ന്തിആദിനാ പന സോതുജനം സക്കച്ചസവനേ നിയോജേതി. സക്കച്ചസവനപടിബദ്ധാ ഹി സബ്ബാപി ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തീതി അയമേത്ഥ സമുദായത്ഥോ. അയം പന അവയവത്ഥോ – സോ യസ്മാ അത്ഥയോജനക്കമേന പദയോജനം ¶ കത്വാ വണ്ണിതേ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, തസ്മാ തഥാ പദയോജനം കത്വാ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമ –

സേട്ഠം അപ്പടിപുഗ്ഗലം ബുദ്ധഞ്ചേവ ഭവാഭാവകരം ധമ്മഞ്ചേവ നിരങ്ഗണം ഗണഞ്ചേവ സിരസാ വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ഹിതത്ഥായ സമാസേന സമാഹിതോ വിനയസ്സവിനിച്ഛയം വക്ഖാമീതി യോജനാ.

തത്ഥ സേട്ഠന്തി സബ്ബേ ഇമേ പസത്ഥാ അയമേതേസം അതിസയേന പസത്ഥോതി സേട്ഠോ. തഥാ ഹി സോ ഭഗവാ ‘‘അഹഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണ ജേട്ഠോ സേട്ഠോ ലോകസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧) വേരഞ്ജബ്രാഹ്മണസ്സ അത്തനോ ജേട്ഠസേട്ഠഭാവസ്സ പരിജാനനവിനിച്ഛയഹേതുഭൂതാഹി ഝാനാദീഹി നിരതിസയഗുണസമ്പത്തീഹി സമന്നാഗതത്താ –

‘‘ത്വമേവ അസി സമ്ബുദ്ധോ, തുവം സത്ഥാ അനുത്തരോ;

സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി തേ പടിപുഗ്ഗലോ. (ദീ. നി. ൨.൩൭൦);

തുവം ബുദ്ധോ തുവം സത്ഥാ, തുവം മാരാഭിഭൂ മുനി;

തുവം അനുസയേ ഛേത്വാ, തിണ്ണോ താരേസിമം പജം.

ഉപധീ തേ സമതിക്കന്താ, ആസവാ തേ പദാലിതാ;

സീഹോസി അനുപാദാനോ, പഹീനഭയഭേരവോ. (മ. നി. ൨.൪൦൦; സു. നി. ൫൫൦-൫൫൧; ഥേരഗാ. ൮൩൯-൯൪൦);

മഹാവീര ¶ മഹാപഞ്ഞ, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജല;

സബ്ബവേരഭയാതീത, പാദേ വന്ദാമി ചക്ഖുമാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൫൬); –

ആദീഹീ നാനാനയേഹി സദേവകേന ലോകേന അഭിത്ഥവിയതായ പസത്ഥതമോ, തമേവ സേട്ഠം പസത്ഥതമന്തി അത്ഥോ.

അപ്പടിപുഗ്ഗലന്തി ¶ നത്ഥി ഏതസ്സ പടിപുഗ്ഗലോ അധികോ, സദിസോ വാതി അപ്പടിപുഗ്ഗലോ. തഥാ ഹി ഗുണവസേന അനന്താപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അത്തനാ അധികസ്സ, സദിസസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ അഭാവതോ –

‘‘ന മേ ആചരിയോ അത്ഥി, സദിസോ മേ ന വിജ്ജതി;

സദേവകസ്മിം ലോകസ്മിം, നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോ’’തി. (മഹാവ. ൧൧) –

അത്തനാവ അത്തനോ അവിപരീതോ അപ്പടിപുഗ്ഗലഭാവോ പടിഞ്ഞാതോ, തസ്മാ തം അപ്പടിപുഗ്ഗലം സബ്ബലോകുത്തമന്തി അത്ഥോ.

ബുദ്ധന്തി അനന്തമപരിമേയ്യം ഞേയ്യമണ്ഡലമനവസേസം ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ, ഏതേന അനേകകപ്പകോടിസതസഹസ്സം സമ്ഭതപുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാനുഭാവസിദ്ധിധമ്മരൂപകായസിരിവിലാസപടിമണ്ഡിതോ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ദസ്സിതോ. അഥ വാ ചത്താരി സച്ചാനി സയം വിചിതോപചിതപാരമിതാപരിപാചിതേന സവാസനാനവസേസകിലേസപ്പഹായകേന സയമ്ഭുഞാണേന ബുജ്ഝീതി ബുദ്ധോ. യഥാഹ –

‘‘അഭിഞ്ഞേയ്യം അഭിഞ്ഞാതം, ഭാവേതബ്ബഞ്ച ഭാവിതം;

പഹാതബ്ബം പഹീനം മേ, തസ്മാ ബുദ്ധോസ്മി ബ്രാഹ്മണാ’’തി. (മ. നി. ൨.൩൯൨, ൩൯൯; സു. നി. ൫൬൩; ഥേരഗാ. ൮൨൮);

വിത്ഥാരോ പനസ്സ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭; പടി. മ. ൧.൧൬൨) നിദ്ദേസാദീസു ¶ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. സദ്ദസിദ്ധി സാസനികാനം അവഗമനത്ഥേ വത്തമാനാ ബുധ-ധാതുതോ ‘‘ഭാവകമ്മേസു ത’’ ഇതി ഇതോ താതിവത്തമാനേ ‘‘ബുധഗമാദിത്ഥേ കത്തരീ’’തി ഇമിനാ കച്ചായനസുത്തേന കത്തരി തപ്പച്ചയവിധാനതോ വേദിതബ്ബാ. ലോകിയാനം പന ബോധനത്ഥധാതൂനമ്പി ഗമനത്ഥതായ വുത്തത്താ ഗത്യത്ഥാകമ്മകാദി ¶ സുത്തതോ കത്തരി ത-പ്പച്ചയകരണേന വേദിതബ്ബാ.

അഥ വാ ധാതൂനം അനേകത്ഥതായ ബുധ-ഇച്ചയം ധാതു ജാഗരണവികസനത്ഥേസു വത്തമാനോ അകമ്മകോതി ‘‘പബുദ്ധോ പുരിസോ, പബുദ്ധം പദുമ’’ന്തിആദീസു വിയ ബുദ്ധവാ അഞ്ഞാണനിദ്ദാവിഗമേന ഞാണചക്ഖൂനി ഉമ്മീലന്തോ പബുദ്ധോ, ഗുണേഹി വാ വികസിതോതി കത്തരി സിദ്ധേന ബുദ്ധ-സദ്ദേന ‘‘ബുദ്ധോ’’തി തിഭവനേകചൂളാമണിപാദപങ്കജരാഗരതനോ ഭഗവാ ലോകനാഥോ വുച്ചതി, ഇമസ്മിം പക്ഖേപി ഗത്യത്ഥാദിസുത്തേ അകമ്മകഗ്ഗഹണേന പച്ചയവിധാനം ദട്ഠബ്ബം.

അഥ വാ സകമ്മകാനം ധാതൂനം കമ്മവചനിച്ഛായ അഭാവേ അകമ്മകഭാവതോ ‘‘ഫലം സയമേവ പക്ക’’ന്തിആദീസു വിയ ബോധനത്ഥേയേവ ബുധ-ധാതുതോ കത്തരി വിധാനം സിജ്ഝതി. അഥ വാ നീലഗുണയോഗേന പടാദീസു നീലവോഹാരോ വിയ ഭാവസാധനം ബുദ്ധ-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ബുദ്ധഗുണയോഗതോ ‘‘ബുദ്ധോ’’തി വോഹരീയതി. ഏവമനേകധാ സിദ്ധേന ബുദ്ധ-സദ്ദേന വുച്ചമാനം തം ഭഗവന്തം തം ധമ്മരാജന്തി അത്ഥോ.

‘‘സേട്ഠം അപ്പടിപുഗ്ഗല’’ന്തി പദദ്വയം ‘‘ബുദ്ധ’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. ഏത്ഥ ച ‘‘ബുദ്ധം, സേട്ഠം, അപ്പടിപുഗ്ഗല’’ന്തി ഇമേഹി തീഹി പദേഹി നയതോ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൫൭; ൩.൬; മ. നി. ൧.൧൪൭, ൧൪൪; ൩.൪൩൪; സം. നി. ൧.൨൪൯; ൫.൪൭൯; അ. നി. ൫.൧൪, ൩൦; ൬.൨൫, ൨൬; നേത്തി. ൯൩), ‘‘യോ വദതം പവരോ മനുജേസു, സക്യമുനീ ഭഗവാ കതകിച്ചോ’’തിആദീഹി (വി. വ. ൮൮൬) ച അനേകേഹി സുത്തപദേഹി ദസ്സിതദൂരാവിദൂരസന്തികനിദാനഹേതുഫലസത്തോപകാരാവത്ഥാധമ്മത്ഥ- ലോകുദ്ധാരത്തികത്തയസങ്ഗഹിതം സുപരിസുദ്ധം ബുദ്ധഗുണസമുദയം ¶ നിരവസേസം ദസ്സേതി. അയമേവ ഹി ബുദ്ധഗുണാനം നിരവസേസതോ ദസ്സനൂപായോ, യദിദം നയദസ്സനം. ഇതരഥാ പടിപദവണ്ണനായ അപരിമിതാനം ബുദ്ധഗുണാനം കോ ഹി നാമ സമത്ഥോ പരിയന്തം ഗന്തും. യഥാഹ –

‘‘ബുദ്ധോപി ¶ ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം;

കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ;

വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; അപ. അട്ഠ. ൨.൭.൨൦; ബു. വം. അട്ഠ. ൪.൪; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ, പകിണ്ണകകഥാ; ദീ. നി. ടീ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; മ. നി. ടീ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; സം. നി. ടീ. ൧.൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; വജിര. ടീ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; സാരത്ഥ. ടീ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ; നേത്തി. ടീ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ);

ഏവമേതേഹി തീഹി പദേഹി നിരവസേസഗുണസംകിത്തനഥുതിയാ വസേന ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ഇമിനാ പണാമസ്സ ച വുത്തത്താ ഇമായ അഡ്ഢഗാഥായ ബുദ്ധരതനസങ്ഖാതപഠമവന്ദനീയവത്ഥുവിസയാ ഥുതിപണാമസഭാവാ വന്ദനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

തദനന്തരം ധമ്മരതനസ്സ പണാമം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭവാഭാവകരം ധമ്മ’’ന്തി. ഏത്ഥ ഭവ-സദ്ദേന ദ്വേ ഭവാ വുത്താ കമ്മഭവോ, ഉപപത്തിഭവോതി. തത്ഥ കമ്മഭവോ ഭവതി ഏതസ്മാ ഫലന്തി ‘‘ഭവോ’’തി വുച്ചതി. വിപാകക്ഖന്ധകടത്താരൂപസങ്ഖാതോ പന ഉപപത്തിഭവോ അവിജ്ജാതണ്ഹുപാദാനസങ്ഖാരാദിസഹകാരികാരണയുത്തേന കുസലാകുസലചേതനാസങ്ഖാതകമ്മഭവപച്ചയേന യഥാരഹം ഭവതീതി ‘‘ഭവോ’’തി വുച്ചതി. സോ പന കാമഭവരൂപഭവഅരൂപഭവസഞ്ഞീഭവഅസഞ്ഞീഭവനേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീഭവ- ഏകവോകാരഭവചതുവോകാരഭവപഞ്ചവോകാരഭവവസേന നവവിധോ. ഏവമേതേസു നവസു ഭവേസു ദസവിധോപി ധമ്മോ അത്താനം ധാരേന്തസ്സ പുഗ്ഗലസന്താനസ്സ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുയാ പരം അപ്പടിസന്ധികതാസാധനേന ഭവേസു ¶ , ഭവസ്സ വാ അഭാവം കരോതീതി ഭവാഭാവകരോ, തം, അപരാപരജാതിപ്പബന്ധസ്സ ഹേതുസമുഗ്ഘാതേന അപ്പവത്തിധമ്മതാപാദകന്തി അത്ഥോ.

ധമ്മന്തി അത്താനം ധാരേന്തേ ചതൂസു അപായേസു, സംസാരേ ച അപതമാനേ ധാരേതീതി ധമ്മോ, സോ ചതുമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതനവലോകുത്തരധമ്മോ ച തപ്പടിപാദകോ നവങ്ഗസാസനാപരനാമധേയ്യചതുരാസീതിസഹസ്സധമ്മക്ഖന്ധപ്പഭേദഭിന്നോ പരിയത്തിധമ്മോ ചാതി ദസവിധോ. സോപി നിപ്പരിയായധമ്മോ, പരിയായധമ്മോ ¶ ചാതി ദുവിധോ. തത്ഥ നിപ്പരിയായധമ്മോ നാമ അപായേ, സംസാരേ വാ പധാനഹേതുഭൂതാനം ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനം, ഓരമ്ഭാഗിയാനഞ്ച ദസന്നം സംയോജനാനം സമുച്ഛിന്ദനേന മഗ്ഗധമ്മോ, തസ്സ തംകിച്ചനിപ്ഫത്തിനിമിത്തഭാവേന നിബ്ബാനധമ്മോ ചാതി പഞ്ചവിധോപി നിപ്പരിയായേന പുഗ്ഗലസന്താനം ധാരേതീതി കത്വാ ‘‘നിപ്പരിയായധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. ചത്താരി പന സാമഞ്ഞഫലാനി പടിപ്പസ്സദ്ധിപഹാനേന മഗ്ഗാനുഗുണപ്പവത്തിയാ, പരിയത്തി ച മഗ്ഗനിബ്ബാനാധിഗമസ്സ മൂലകാരണഭാവതോതി പഞ്ചവിധോപി പരിയായധമ്മോ നാമ.

ഏത്താവതാ ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൧.൨൪൯; അ. നി. ൩.൭൬; ദീ. നി. ൩.൬; അ. നി. ൬.൧൦, ൨൫, ൨൬), ‘‘രാഗവിരാഗമനേജമസോക’’ന്തിആദീഹി (വി. വ. ൮൮൭) ച സുത്തന്തേഹി വുത്തസ്സ, തദട്ഠകഥാദീസു ച വണ്ണിതസ്സ സരണാനുസ്സരണവസേനാപി സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പത്തിപടിലാഭകാരണസ്സ അനവസേസസ്സ ധമ്മരതനഗുണസ്സ നയതോ ഉദ്ദിട്ഠത്താ ച ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ഇമിനാ പണാമസ്സ ദസ്സിതത്താ ച ധമ്മരതനസങ്ഖാതസ്സ ദുതിയസ്സ വന്ദനീയസ്സ ഥുതിപണാമസഭാവാ വന്ദനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

തദനന്തരം ¶ സങ്ഘരതനസ്സ വന്ദനാസന്ദസ്സനത്ഥം വുത്തം ‘‘ഗണഞ്ചേവ നിരങ്ഗണ’’ന്തി. ഏത്ഥ ‘‘രാഗോ അങ്ഗണം ദോസോ അങ്ഗണം മോഹോ അങ്ഗണ’’ന്തി (വിഭ. ൯൨൪) വുത്തേഹി രാഗാദിഅങ്ഗണേഹി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണവിമുത്തിവസേന നിഗ്ഗതോ വിമുത്തോതി നിരങ്ഗണോ, തം നിരങ്ഗണം. അരിയവംസേ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസങ്ഖാതേഹി ഗുണഗണേഹി ഗണീയതീതി ഗണോ, തം.

ഏത്താവതാ ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൧.൨൪൯; അ. നി. ൩.൭൬; ദീ. നി. ൩.൬; അ. നി. ൬.൧൦, ൨൫, ൨൬;), ‘‘യത്ഥ ച ദിന്നം മഹപ്ഫലമാഹു, ചതൂസു സുചീസു പുരിസയുഗേസൂ’’തിആദീഹി (വി. വ. ൮൮൮) ച തേഹി തേഹി സുത്തപദേഹി വുത്താനം, തദട്ഠകഥാദീസു ച വണ്ണിതാനം വിമലാതുലനിഖിലവിസാലപേസലസീലാദിനാനപ്പകാരാനഗ്ഘസങ്ഘരതനഗുണാനം സംകിത്തനസഭാവായ ഥുതിയാ ച ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ഏതേന യഥാവുത്തസരൂപപഭേദപണാമസ്സ വുത്തത്താ ച സങ്ഘരതനസങ്ഖാതതതിയവന്ദനീയവത്ഥുവിസയാ ഥുതിപ്പണാമസങ്ഖാതാ വന്ദനാ ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ. സിരസാതി അത്തപ്പസാദഗാരവാവഹന്തേന മുദ്ധനാ. വന്ദിത്വാതി പണമിത്വാ ഥോമിത്വാ വാ.

ഏവം ¶ പഠമഗാഥായ വന്ദനീയസ്സ രതനത്തയസ്സ ഥുതിപ്പണാമസങ്ഖാതം വന്ദനം ദസ്സേത്വാ തദനന്തരായ സന്ദസ്സേതബ്ബപയോജനാദിപടിപാദികായ ഗാഥായ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി ഇമിനാ കിഞ്ചാപി സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖതീതി ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി കല്യാണപുഥുജ്ജനേന സദ്ധിം അട്ഠ അരിയപുഗ്ഗലാ വുച്ചന്തി, പാളിയം (പാരാ. ൪൪-൪൫; വിഭ. ൫൧൦) പന ‘‘ഭിന്നപടം ധാരേതീതി ഭിക്ഖു, ഭിക്ഖനസീലോതി ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖുസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരവസേന നിബ്ബചനന്തരാനി ദസ്സേത്വാ ¶ പാതിമോക്ഖസംവരസംവരണാരഹസ്സേവ അധിപ്പേതഭാവം ദസ്സേതും ‘‘സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന അകുപ്പേന ഠാനാരഹേന ഉപസമ്പന്നോ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതോ ഭിക്ഖൂ’’തി ദസ്സിതാ സിക്ഖാകാമാ സാസനാവചാരാ കുലപുത്താ ഇധാധിപ്പേതാ, തേസം ഭിക്ഖൂനഞ്ച. ഭിക്ഖുനീനഞ്ചാതി അട്ഠവാചികഉപസമ്പദാകമ്മേന ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നാതാദിസായേവ കുലധീതരോ ദസ്സിതാ. ഏകതോപസമ്പന്നാപി സാമഞ്ഞേന ഗയ്ഹന്തി. ഏകതോപസമ്പന്നാതി ച ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ യാവ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ന ഉപസമ്പജ്ജന്തി, താവ, ഭിക്ഖുനീ ച ലിങ്ഗപരിവത്തനേന ഭിക്ഖുനിഭാവപ്പത്താ അധിപ്പേതാ, താസം ഭിക്ഖുനീനഞ്ച.

ഹിതത്ഥായാതി സബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദകരണത്ഥായ ഹിനോതി ഗച്ഛതി യഥാധിപ്പേതഫലസാധനേ പവത്തതീതി ഹിതന്തി അരോഗതാദികാരണം അമതോസധാദി വുച്ചതി. ഇധ പന സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പത്തിസിദ്ധികാരണം പാതിമോക്ഖസംവരസീലരക്ഖനം വുച്ചതി, തദത്ഥായ.

സമാഹിതോ സമ്മാ ആഹിതോ പവത്തിതോ വിനിച്ഛയമഗ്ഗോ ഏതേനാതി ‘‘സമാഹിതോ’’തി പകരണകാരകോ ദസ്സിതോ. അഥ വാ സമ്മാ ആഹിതം വിനയവിനിച്ഛയേ ഠപിതം പവത്തിതം ചിത്തമേതസ്സാതി ‘‘സമാഹിതചിത്തോ’’തി വത്തബ്ബേ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘സമാഹിതോ’’തി വുത്തോ. പരമഗമ്ഭീരസുദുത്തരവിനയപിടകത്ഥവിനിച്ഛയേ പവത്തനാരഹസ്സ ഇമിനാ വിസേസനേന അത്തനി സമാഹിതചിത്തപ്പവത്തിനിമിത്തഭൂതോ അത്തനോ ഞാണസ്സ പദട്ഠാനഭൂതോ സമാധി ദസ്സിതോ തേന സമാധിനാ സമാഹിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

പവക്ഖാമീതി പകാരേന വക്ഖാമി, യേന പകാരേന വിനയവിനിച്ഛയേ വുത്തേ അജ്ജതനാ മന്ദസതിമതിവീരിയാ പടിപജ്ജനകാ ഗമ്ഭീരതരം ¶ വിനയപിടകത്ഥവിനിച്ഛയം സുഖേന ഉഗ്ഗണ്ഹിതും, ധാരേതുഞ്ച സക്കോന്തി, താദിസേന പകാരവിസേസേന വക്ഖാമീതി അത്ഥോ. സമാസേനാതി സമസനം സംഖിപനം സമാസോ, തേന, സംഖിത്തരുചികാനമുഗ്ഘാടിതഞ്ഞൂനം കതാധികാരാനം ഞാണുത്തരാനം പുഗ്ഗലാനഞ്ച ¶ പപഞ്ചഭീരുകാനം ഗഹണധാരണേ മന്ദയന്താനം മന്ദബുദ്ധീനഞ്ച ഉപകാരകേന നാതിവിത്ഥാരക്കമേനാതി അത്ഥോ. വിനയസ്സാതി വിനയപിടകസ്സ. തഞ്ഹി –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ;

വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം;

വിനയോ ‘വിനയോ’തി അക്ഖാതോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) –

വുത്തേഹി അത്ഥവിസേസേഹി ‘‘വിനയോ’’തി വുച്ചതി. തസ്സ ഏവം സന്ദസ്സിതസഭാവസ്സ ‘‘വിനയോ നാമ സാസനസ്സ ആയൂ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൫.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) സങ്ഗീതികാരകേഹി മഹാകസ്സപാദീഹി അഭിത്ഥുതഗുണസ്സ വിനയപിടകുത്തമസ്സ. വിനിച്ഛയന്തി വിസേസേന, വിവിധേന വാ ആകാരേന വിപ്പടിപത്തിനീഹരണവസേന ചീയതി വിഭജീയതീതി ‘‘വിനിച്ഛയോ’’തി ലദ്ധനാമം വിഭജനം, വിനയവിനിച്ഛയം നാമ പകരണന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘വിനയസ്സവിനിച്ഛയ’’ന്തി ച അലുത്തസമാസോയം ‘‘ദേവാനംപിയതിസ്സോ, കണ്ഠേകാളോ’’തിആദീസു വിയ.

ഏവം ദുതിയഗാഥായ കത്തുനിമിത്തപയോജനാഭിധാനാഭിധേയ്യപകരണപ്പകാരേകദേസം ദസ്സേത്വാ സക്കച്ചസവനകാരണനിദസ്സനമുഖേനാപി പകരണപ്പകാരാദിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അനാകുല’’മിച്ചാദി. തത്ഥ അനാകുലന്തി നത്ഥി ഏത്ഥ സദ്ദതോ, അത്ഥതോ, വിനിച്ഛയതോ വാ ആകുലം പുബ്ബാപരവിരോധോ, മിസ്സതാ ¶ വാതി അനാകുലോ, വിനയവിനിച്ഛയോ, തം വദതോ മേ നിബോധഥാതി സമ്ബന്ധോ. അസംകിണ്ണന്തി നികായന്തരലദ്ധീഹി അസമ്മിസ്സം.

മധുരത്ഥപദക്കമന്തി പദാനം കമോ പദക്കമോ, പദഗതി, സദ്ദാനമുച്ചാരണന്തി അത്ഥോ. മധുരോ അത്ഥോ ച പദക്കമോ ച യസ്സ സോ മധുരത്ഥപദക്കമോ, തം –

‘‘പദാസത്തം ¶ പദത്ഥാനം, മധുരത്ഥമുദീരിതം;

യേന മജ്ജന്തി ധീമന്തോ, മധുനേവ മധുബ്ബതാ’’തി. –

ഇമിനാ ലക്ഖണേന സദ്ദാനമത്ഥാനഞ്ച വസേന പദാസത്താപരനാമധേയ്യമാധുരിയാലങ്കാരേന സമലങ്കതത്താ മധുരത്ഥപദക്കമം.

പടുഭാവകരന്തി പടതി ഗച്ഛതി പജാനാതീതി പടു, പഞ്ഞവാ, പടുനോ ഭാവോ, സദ്ദപ്പവത്തിനിമിത്തഭൂതാ പഞ്ഞാ, തം പടുഭാവം പഞ്ഞാവിസേസം കരോതി ജനേതീതി പടുഭാവകരോ, തം, പഞ്ഞാവിസേസജനകന്തി അത്ഥോ. ഏതം വിനയസ്സ വിനിച്ഛയന്തി യോജനാ. പരമന്തി ഉത്തമം. വിനയക്കമേതി വിനയപിടകേ, തദത്ഥേ ച, പവത്തിക്കമേ പടുഭാവകരന്തി അത്ഥോ.

ഏവം തതിയഗാഥായ പകരണഗുണാപദേസേന സോതുജനം സമുസ്സാഹേത്വാ ഇദാനി ‘‘അപാര’’ന്തിആദിചതുത്ഥഗാഥായ പകരണഞ്ച തന്നിസ്സയം വിനയപിടകഞ്ച നാവാസാഗരഭാവേന ദസ്സേത്വാ തിരോഭൂതോപമേയ്യോപമാനഭേദേന രൂപകാലങ്കാരേന പകരണഗുണം പകാസേന്തോ സോതുജനം സമുത്തേജേതി. തത്ഥ അപാരന്തി നത്ഥി പാരം ഏതസ്സാതി അപാരോ, വിനയസാഗരോ. സോ ഹി പുരിമബുദ്ധുപ്പാദേസു സാസനം പസീദിത്വാ വിനയപിടകേ ഉഗ്ഗഹണധാരണപടിപാദനപടിപത്തിവസേന അകതാധികാരേഹി പുഗ്ഗലേഹി ദുരധിഗമനീയധമ്മത്ഥനിരുത്തിപടിഭാനപരിയന്തതായ ‘‘അപാരോ’’തി വുച്ചതി.

ഓതരന്താനന്തി ¶ സജ്ഝായനസവനധാരണാദിവസേന അജ്ഝോഗാഹന്താനം. സാരന്തി നിബ്ബാനസമ്പാപകഭാവേന സാരഭൂതായ അരിയമഗ്ഗസമ്ഭാരായ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിയാ മൂലഭൂതപാതിമോക്ഖസംവരസങ്ഖാതസീലസാരപ്പകാസകതായ സാരം. വിനയസാഗരന്തി വിനയപിടകസങ്ഖാതം സാഗരം. വിനയോ ഹി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ കാലപ്പത്തജാനനസ്സാപി ധമ്മസേനാപതിആദീനമ്പി അവിസയത്താ അതിഗമ്ഭീരാതിവിത്ഥിണ്ണഭാവേന സാഗരോ വിയാതി സാഗരോ, വിനയോ ച സോ സാഗരോ ചാതി വിനയസാഗരോ, തം, അഗാധാപാരഗുണയോഗതോ സാഗരോപമം വിനയപിടകന്തി അത്ഥോ.

ദുതിയഗാഥായ ‘‘ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി വത്വാപി ‘‘ഹിതത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധത്താ ച വാക്യന്തരേഹി അന്തരിതഭാവേന ദൂരത്താ ച തം അനാദിയിത്വാ ഏത്ഥ വിനയസാഗരജ്ഝോഗാഹനതദത്ഥപടിപജ്ജനാരഹകത്തുവിസേസസന്ദസ്സനത്ഥായ ¶ ‘‘ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീന’’ന്തി പുന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. നാവാ വിയ ഭൂതോ നാവാഭൂതോ, തം, നാവാട്ഠാനിയം മഹാനാവാസദിസന്തി അത്ഥോ. മനോരമന്തി മനോ രമതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ മനോരമോ, തം, അജ്ഝായനവോഹാരപസുതാനം പടിപത്തിപരായനാനഞ്ച സാധൂനം മനോരമന്തി അത്ഥോ.

ഏത്താവതാ പകരണഗുണസംകിത്തനേന സോതുജനം സമുത്തേജേത്വാ ഇദാനി സക്കച്ചസവനേ നിയോജേന്തോ ‘‘തസ്മാ വിനയനൂപായ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ യഥാവുത്തം അനാകുലതാദിവിവിധാനഗ്ഘഗുണാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം, തേന ഹേതുനാതി അത്ഥോ. വിനയനൂപായന്തി വിവിധാകാരേന, വിസേസനയതോ വാ കായവാചാനം നയനം ദമനം അകത്തബ്ബതോ നിവത്തേത്വാ കത്തബ്ബേസു നിയോജനം വിനയനം, ഉപേച്ച തം ഫലം ആയതി ഉപ്പജ്ജതീതി ഉപായോ, ഹേതു, വിനയനസ്സ ഉപായോ വിനയനൂപായോ, തം, കായജീവിതാനപേക്ഖാനം സിക്ഖാകാമാനം പേസലാനം ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനം കായവാചാനം അനനുലോമികവിപ്ഫന്ദിതാപനയനസങ്ഖാതദമനസ്സ ¶ കാരണഭൂതന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏത്താവതാ അത്തനാ കത്തുമിച്ഛിതേ പകരണേ പണ്ഡിതാനം പവത്തിഹേതുഭൂതാനം അനാകുലതാദിഗുണാനം വിഭാവനവസേന ‘‘അനാകുല’’ന്തിആദിവിസേസനാനി വത്വാ ഇദാനി സക്കച്ചസവനാവബോധേ വിസയം വിസേസിതബ്ബം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിനയസ്സവിനിച്ഛയ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച ദുതിയഗാഥായ ‘‘വിനയസ്സവിനിച്ഛയ’’ന്തി ‘‘പവക്ഖാമീ’’തി കിരിയായ കമ്മദസ്സനവസേന വുത്തം, തം ഇധ ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിയമാനമ്പി ദൂരസമ്ബന്ധം ഹോതീതി തമനാനേത്വാ ‘‘നിബോധഥാ’’തി ഇമിസ്സാ കിരിയായ കമ്മസന്ദസ്സനത്ഥം ‘‘വിനയസ്സവിനിച്ഛയ’’ന്തി വുത്തത്താ പുനരുത്തിദോസാഭാവോതി ദട്ഠബ്ബം.

അവിക്ഖിത്തേന ചിത്തേനാതി ഏത്ഥ വിവിധേ ആരമ്മണേ ഖിത്തം പേസിതം വിക്ഖിത്തം, ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാദിപരേതം അസമാഹിതം ചിത്തം, ന വിക്ഖിത്തം അവിക്ഖിത്തം, തപ്പടിപക്ഖം സമാഹിതം കുസലചിത്തം, തേന, ഏതസ്സ പകരണുത്തമസ്സ സവനാദിബ്യാപാരം വിനാ നാനാരമ്മണേസു പവത്തിവസേന വിക്ഖേപമനാപന്നേന സമാഹിതേന ചിത്തേനാതി അത്ഥോ. ‘‘അവിക്ഖിത്തേന…പേ… നിബോധഥാ’’തി വദന്തേന ച ‘‘അവിക്ഖിത്തസ്സായം ധമ്മോ, നായം ധമ്മോ വിക്ഖിത്തസ്സാ’’തി വചനതോ വിക്ഖിത്തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദാഭാവതോ അത്തനോ പകരണത്ഥഭൂതായ അധിസീലസിക്ഖായ സമ്മാപടിപജ്ജനാപദേസോ കതോ ഹോതി.

വദതോ ¶ മേതി ഏത്ഥ ‘‘ഗാരവേന ചാ’’തി പാഠസേസോ. തത്ഥായമത്ഥോ – ഭാസമാനേ മയി ഗാരവേന, യഥാവുത്തേന കാരണേന ചാതി സാമിഭുമ്മാനമവിസേസതായ ‘‘മേ’’തി സാമിവചനസ്സ ‘‘മയീ’’തി അത്ഥസമ്ഭവതോ അയമത്ഥോ വുത്തോ. പകരണസ്സ അനാകുലതാദിഗുണസമന്നാഗതത്താ ച വത്തരി മയി ഗാരവേന ച സമാഹിതേന ചേതസാതി അധിപ്പായോ. നിബോധഥാതി വാക്യത്ഥപദത്ഥം സന്ധായഭാസിതത്ഥഭാവത്ഥാദിവസേന ¶ നിസേസതോ ബോധഥ, സക്കച്ചം സുത്വാ വിനയവിനിച്ഛയം ബുജ്ഝഥ വിജാനാഥാതി അത്ഥോ, ചിന്താഭാവനാമയഞാണാനം മൂലഭൂതപകരണവിസയം സുതമയഞാണം നിപ്ഫാദേഥാതി അധിപ്പായോ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗോ

പാരാജികകഥാ

പഠമപാരാജികകഥാവണ്ണനാ

൬. ഏവം ¶ പഞ്ചഹി ഗാഥാഹി രതനത്തയപണാമാദിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യഥാപടിഞ്ഞാതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തിവിധേ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘തിവിധേ’’തിആദിനാ പഠമപാരാജികസിക്ഖാപദവിനിച്ഛയം ദസ്സേതി. തിവിധേതി വച്ചപസ്സാവമുഖമഗ്ഗാനം വസേന തിപ്പകാരേ മഗ്ഗേതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. തിലമത്തമ്പീതി തിലബീജമത്തമ്പി അങ്ഗജാതന്തി സമ്ബന്ധോ. മഗ്ഗേതി വച്ചപസ്സാവാനം നിക്ഖമനദ്വാരതായ, അന്നപാനപിത്തസേമ്ഹാദീനം പവേസനനിക്ഖമനദ്വാരതായ ച മഗ്ഗവോഹാരഗതേ സരീരപ്പദേസേ, അല്ലോകാസേതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘മഗ്ഗേസു തിലമത്തമ്പി, തീസു സേവനചേതനോ’’തി വത്തബ്ബേപി ‘‘തിവിധേ’’തി പകാരവാചിവിധസദ്ദോപാദാനേന സജാതിസങ്ഗഹവസേന തീഹി രാസീഹി സങ്ഗഹേത്വാ പഭേദവസേന തിംസവിധോ മഗ്ഗോ ദസ്സിതോ ഹോതി.

സേയ്യഥിദം? പാരാജികവത്ഥുഭൂതമുഖാദിമഗ്ഗാനം നിസ്സയഭൂതേ സത്തേ ദസ്സേതും ‘‘തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ മനുസ്സിത്ഥീ ¶ അമനുസ്സിത്ഥീ തിരച്ഛാനഗതിത്ഥീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൬) നയേന പാളിയം ദസ്സിതമനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതിത്ഥീനം പച്ചേകം തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വസേന നവ മഗ്ഗാ, തഥേവ ദസ്സിതാനം തിണ്ണം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം വസേന നവ മഗ്ഗാ, തിണ്ണം പന പണ്ഡകാനം മുഖമഗ്ഗവച്ചമഗ്ഗാനം വസേന പച്ചേകം ദ്വേ ദ്വേ മഗ്ഗാതി ഛ മഗ്ഗാ, തഥാ തിണ്ണം പന പുരിസാനന്തി ഏവം തിംസവിധോ ഹോതി.

സേവനചേതനോതി സേവനേ മേഥുനപയോഗേ ചേതനാ അസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ, മേഥുനരാഗൂപസംഹിതായ ചേതനായ സമന്നാഗതോതി ¶ അത്ഥോ. അല്ലോകാസേതി തിംസമഗ്ഗാനമഞ്ഞതരേ മഗ്ഗേ പകതിവാതേന അസംഫുട്ഠേ അല്ലപദേസേ, ഇമിനാ ബാഹിരം പാരാജികക്ഖേത്തം ന ഹോതീതി ദീപേതി. വിസേസനസ്സ വിസേസാപേക്ഖത്താ ദുതിയഗാഥായ ‘‘സസിക്ഖോ സോ’’തി പദദ്വയം ആഹരിത്വാ ‘‘സേവനചേതനോ സസിക്ഖോ സോ ഭിക്ഖൂ’’തി യോജേതബ്ബം.

അങ്ഗേ സരീരേ ജാതന്തി അങ്ഗജാതം, പുരിസനിമിത്തം. സതിപി അവസേസസരീരാവയവാനം തഥാഭാവേ രുള്ഹിവസേന തദേവ തഥാ വുത്തം. പവേസേന്തോതി ദ്വയംദ്വയസമാപത്തിസങ്ഖാതകായികകിരിയം നിപ്ഫാദേന്തോ. പരാജിതോതി ദുല്ലഭായ ഖണസമ്പത്തിയാ ലദ്ധബ്ബതോ ദുല്ലഭാ ലോകിയലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തിസുഖതോ പരിഹാപേത്വാ കിലേസസപത്തേഹി പരാജയമാപാദിതോതി അത്ഥോ.

അയമേത്ഥ യോജനാ – സസിക്ഖോ സേവനചേതനോ തിവിധേ മഗ്ഗേ അല്ലോകാസേ അങ്ഗജാതം തിലമത്തമ്പി പവേസേന്തോ സോ ഭിക്ഖു പരാജിതോ ഹോതീതി. ഏത്താവതാ –

‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ സിക്ഖം അപച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യ, അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതായപി, പാരാജികോ ഹോതി അസംവാസോ’’തി (പാരാ. ൪൪) –

ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദം സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൭. ഏവം ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അത്തൂപക്കമമൂലകം പാരാജികം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ മനുസ്സിത്ഥിം ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ആനേത്വാ വച്ചമഗ്ഗേന (പാരാ. ൫൮) അങ്ഗജാതേ ¶ അഭിനിസീദേന്തീ’’തിആദിനയപ്പവത്തം പരോപക്കമമൂലകം പാരാജികഞ്ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പവേസന’’ന്തിആദി. തത്ഥ പവേസനന്തി ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികേഹി സുത്തപമത്താദിമനുസ്സിത്ഥിആദീനമഞ്ഞതരം ആനേത്വാ യഥാവുത്തമഗ്ഗാനമഞ്ഞതരം ¶ മഗ്ഗം യഥാ പവിസതി, തഥാ ഭിക്ഖുനോ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദാപനേ സമ്ഭവന്തം മഗ്ഗപ്പവേസനമാഹ. പവേസനം സാദിയന്തോ സസിക്ഖോ സോതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘പവേസനം സാദിയതി അധിവാസേതി, തസ്മിം ഖണേ സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൮) അട്ഠകഥാവചനതോ അഗ്ഗതോ യാവ മൂലം പവേസേന്തേസു അസ്സാദചിത്തം ഉപട്ഠാപേന്തോ തങ്ഖണേയേവ സാസനതോ ചുതോതി അത്ഥോ. പവിട്ഠന്തിആദീസു പദേസുപി ഏവമേവ യോജനാ.

പവിട്ഠന്തി പവിട്ഠക്ഖണോ. ‘‘പവിട്ഠ’’ന്തിആദിനാ തായ തായ കിരിയായ ഉപലക്ഖിതോ ഖണോ ഗഹേതബ്ബോ. തേനേവേത്ഥ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം കതം. ഠിതന്തി ഏത്ഥ ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയേ’’തി അട്ഠകഥാവചനസ്സ സബ്ബഥാ ബ്യാപാരരഹിതം കാലം സന്ധായ വുത്തത്താ സുക്കവിസ്സട്ഠിസമയോപി ഗഹേതബ്ബോ. തേനേവ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തനയേന പവിട്ഠസ്സ ച യാവ ഉദ്ധരണാരമ്ഭോ, താവ സമ്ഭവന്തോ ഠിതകാലോപി ഗഹേതബ്ബോ. ഉദ്ധരണന്തി നീഹരണകാലോ.

വാതി വികപ്പേ, അപീതി സമുച്ചയേ, സോ വാ-സദ്ദേന വികപ്പിതാനം പക്ഖാനം തുല്യബലതം ജോതേതി. ഇതി ഇമേഹി ദ്വീഹിപി ‘‘സോ ചേ പവേസനം സാദിയതി, പവിട്ഠം സാദിയതീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൫൮) പാളിയം ആഗതനയേന ലബ്ഭമാനം പവേസനാദിഏകക്ഖണമ്പി സാദിയനപച്ചയാ ആപജ്ജമാനം പാരാജികം ദസ്സേതി. സസിക്ഖോതി സിക്ഖായ സഹ വത്തതീതി സസിക്ഖോ, അപച്ചക്ഖാതസിക്ഖോതി അത്ഥോ. സാദിയന്തോതി സേവനചിത്തം ഉപട്ഠാപേന്തോ. സോ ഭിക്ഖു. ഠപേത്വാ കിരിയന്തി അത്തൂപക്കമനം വിനാ. ചുതോതി ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികേഹി കതമിദം, ന മയാ’’തി ലേസേന ന മുച്ചതി, സാദിയനചിത്തേ സതി സാസനതോ ചുതോയേവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

ഏത്ഥ ¶ ച സസിക്ഖോതി ഇദം ‘‘സിക്ഖം അപച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി (പാരാ. ൪൪) സിക്ഖാപദപാഠസ്സ അത്ഥദസ്സനവസേന നിദ്ദിട്ഠം. തസ്സ പദഭാജനേ (പാരാ. ൪൫), തദട്ഠകഥായ ച വിഭത്തം സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം സങ്ഖേപതോ ഏവം വേദിതബ്ബം – ചിത്തഖേത്തകാലപയോഗപുഗ്ഗലവിജാനനവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന. ഉപസമ്പന്നഭാവതോ ചവിതുകാമതാചിത്തേനേവ ഹി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ദവാ വാ രവാ വാ വദന്തസ്സ. ഏവം ചിത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

തഥാ ¶ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമി, ധമ്മം പച്ചക്ഖാമി, സങ്ഘം പച്ചക്ഖാമി, സിക്ഖം, വിനയം, പാതിമോക്ഖം, ഉദ്ദേസം, ഉപജ്ഝായം, ആചരിയം, സദ്ധിവിഹാരികം, അന്തേവാസികം, സമാനുപജ്ഝായകം, സമാനാചരിയകം, സബ്രഹ്മചാരിം പച്ചക്ഖാമീ’’തി ഏവം വുത്താനം ബുദ്ധാദീനം ചതുദ്ദസന്നം, ‘‘ഗിഹീതി മം ധാരേഹി, ഉപാസകോ, ആരാമികോ, സാമണേരോ, തിത്ഥിയോ, തിത്ഥിയസാവകോ, അസ്സമണോ, അസക്യപുത്തിയോതി മം ധാരേഹീ’’തി ഏവം വുത്താനം ഗിഹിആദീനം അട്ഠന്നഞ്ചാതി ഇമേസം ബാവീസതിയാ ഖേത്തപദാനം യസ്സ കസ്സചി സവേവചനസ്സ വസേന തേസു യം കിഞ്ചി വത്തുകാമസ്സ യം കിഞ്ചി വദതോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന രുക്ഖാദീനം അഞ്ഞതരസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ സിക്ഖം പച്ചക്ഖന്തസ്സ. ഏവം ഖേത്തവസേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

തത്ഥ യദേതം ‘‘പച്ചക്ഖാമീ’’തി ച ‘‘മം ധാരേഹീ’’തി ചാതി വുത്തം വത്തമാനകാലവചനം, യാനി ച ‘‘അലം മേ ബുദ്ധേന, കിം നു മേ ബുദ്ധേന, ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന, സുമുത്താഹം ബുദ്ധേനാ’’തിആദിനാ നയേന ആഖ്യാതവസേന കാലം അനാമസിത്വാ പുരിമേഹി ചുദ്ദസഹി പദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ വുത്താനി ‘‘അലം മേ’’തിആദീനി ചത്താരി പദാനി, തേസംയേവ സവേവചനാനം വസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന ‘‘പച്ചക്ഖാസി’’ന്തി വാ ‘‘പച്ചക്ഖിസ്സ’’ന്തി വാ ¶ ‘‘മം ധാരേസീ’’തി വാ ‘‘മം ധാരേസ്സതീ’’തി വാ ‘‘യം നൂനാഹം പച്ചക്ഖേയ്യ’’ന്തി വാതിആദീനി അതീതാനാഗതപരികപ്പവചനാനി ഭണന്തസ്സ. ഏവം വത്തമാനകാലവസേന ചേവ അനാമട്ഠകാലവസേന ച പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

പയോഗോ പന ദുവിധോ കായികോ ച വാചസികോ ച. തത്ഥ ‘‘ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനാ നയേന യായ കായചി ഭാസായ വചീഭേദം കത്വാ വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന അക്ഖരലിഖനം വാ ഹത്ഥമുദ്ദാദിദസ്സനം വാ കായപയോഗം കരോന്തസ്സ. ഏവം വാചസികപയോഗേനേവ പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

പുഗ്ഗലോ പന ദുവിധോ യോ ച പച്ചക്ഖാതി, യസ്സ ച പച്ചക്ഖാതി. തത്ഥ യോ പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ ഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനട്ടാനം അഞ്ഞതരോ ന ഹോതി. യസ്സ പന പച്ചക്ഖാതി, സോ സചേ മനുസ്സജാതികോ ഹോതി, ന ച ഉമ്മത്തകാദീനം അഞ്ഞതരോ, സമ്മുഖീഭൂതോ ച സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹോതി. ന ഹി അസമ്മുഖീഭൂതസ്സ ദൂതേന വാ പണ്ണേന വാ ആരോചനം രുഹതി. ഏവം യഥാവുത്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന പച്ചക്ഖാനം ഹോതി, ന തദഭാവേന.

വിജാനനമ്പി ¶ നിയമിതാനിയമിതവസേന ദുവിധം. തത്ഥ യസ്സ, യേസം വാ നിയമേത്വാ ‘‘ഇമസ്സ, ഇമേസം വാ ആരോചേമീ’’തി വദതി. സചേ തേ യഥാ പകതിയാ ലോകേ മനുസ്സാ വചനം സുത്വാ ആവജ്ജനസമയേ ജാനന്തി, ഏവം തസ്സ വചനാനന്തരമേവ തസ്സ ‘‘അയം ഉക്കണ്ഠിതോ’’തി വാ ‘‘ഗിഹിഭാവം പത്ഥയതീ’’തി വാ യേന കേനചി ആകാരേന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഭാവം ജാനന്തി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അഥ അപരഭാഗേ ‘‘കിം ഇമിനാ വുത്ത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ജാനന്തി, അഞ്ഞേ വാ ജാനന്തി, അപച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. അനിയമേത്വാ ആരോചേന്തസ്സ പന സചേ വുത്തനയേന യോ കോചി മനുസ്സജാതികോ വചനത്ഥം ജാനാതി, പച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ. ഏവം വിജാനനവസേന പച്ചക്ഖാനം ¶ ഹോതി, ന തദഭാവേന. യോ പന അന്തമസോ ദവായപി പച്ചക്ഖാതി, തേന അപച്ചക്ഖാതാവ ഹോതി സിക്ഖാ.

ഇതി ഇമേസം വുത്തപ്പകാരാനം ചിത്താദീനം വസേന അപച്ചക്ഖാതസിക്ഖോ ‘‘സസിക്ഖോ’’തി വുത്തോ.

൮-൧൦. ‘‘ഇദാനി സന്ഥതേന സന്ഥതസ്സ ഘട്ടനേ ഉപാദിന്നകഘട്ടനാഭാവതോ ദോസോ നത്ഥീ’’തി പാപഭിക്ഖൂനം ലേസകപ്പനം പടിക്ഖിപിതും ‘‘ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികാ മനുസ്സിത്ഥിം ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികേ ആനേത്വാ വച്ചമഗ്ഗേന, പസ്സാവമഗ്ഗേന, മുഖേന അങ്ഗജാതം അഭിനിസീദേന്തി സന്ഥതായ അസന്ഥതസ്സാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൬൧) നയേന പാളിയം വുത്തസന്ഥതവാരാനമത്ഥം സങ്ഗണ്ഹന്തോ ആഹ ‘‘സന്ഥതേനാ’’തിആദി. തത്ഥ സന്ഥതേനാതി ചമ്മചോളതിപുപട്ടാദീഹി പടിച്ഛാദിതേന. ‘‘പവേസേന്തോ’’തി ഇമിനാ സന്ഥതവാരസ്സ പരോപക്കമം നിസ്സായ ദസ്സനമുപലക്ഖണന്തി അത്തൂപക്കമേപി യോജേതബ്ബതം ദസ്സേതി, തസ്സ വക്ഖമാനേന ‘‘പരാജിതോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘തഥേവാ’’തി ഇമിനാ പവേസേന്തോതിആദിപ്പകാരം പരാമസതി.

ഏവം പവേസേന്തോ കദാ പരാജിതോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉപാദിന്നേനാ’’തിആദി. ഏത്ഥ ഉപാദിന്നേനാതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി ഉപേതേന കമ്മുനാ അത്തനോ ഫലഭാവേനേവ ആദിന്നം ഗഹിതന്തി ഉപാദിന്നം, ഏതേന അത്തനോ അങ്ഗജാതസ്സ, വത്ഥുപുഗ്ഗലാനം മഗ്ഗസ്സ ച ഘട്ടനട്ഠാനഗതം കായപ്പസാദം ദസ്സേതി. ഇമിനാവ അങ്ഗജാതഗതം അനട്ഠകായപ്പസാദം ചമ്മഖിലം, പിളകാദി ച ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഉപാദിന്നകം നാമ കായിന്ദ്രിയ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. തബ്ബിപരിയായേന ‘‘അനുപാദിന്നക’’ന്തി തപ്പടിച്ഛാദകം ചോളാദി വുത്തം. ഉപാദിന്നേന ഉപാദിന്നേ, അനുപാദിന്നേ വാ പാരാജികക്ഖേത്തേ ഘട്ടിതേ, അനുപാദിന്നകേന ¶ വാ ഉപാദിന്നേ അനുപാദിന്നേ വാ പാരാജികക്ഖേത്തേ ¶ ഘട്ടിതേതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച കരണവചനന്താനി പദാനി ‘‘അങ്ഗജാതേനാ’’തി ഇമസ്സ വിസേസനാനി.

ഏത്താവതാ സന്ഥതചതുക്കവസേന അത്തൂപക്കമേ സതി പാരാജികക്ഖേത്തേ പാരാജികം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരൂപക്കമേപി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ഏതേസു ചതൂസു വികപ്പേസു. പാരാജികക്ഖേത്തേ പവിട്ഠേ തൂതി ഏത്ഥ തു-സദ്ദേന പവേസനട്ഠിതുദ്ധാരക്ഖണത്തയം സമുച്ചിനോതി. യംതം-സദ്ദാനം നിച്ചസമ്ബന്ധത്താ ഹി ‘‘സോ’’തി തം-സദ്ദോപാദാനേ ‘‘യോ’’തി യം-സദ്ദോപി അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ, സാമത്ഥിയേന സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ അപിസദ്ദോ ച. അയമേത്ഥ അത്ഥയോജനാ – ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികേഹി ആനേത്വാ ഭിക്ഖുനോ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദാപിതമനുസ്സിത്ഥിആദീനം തീസു മഗ്ഗേസു അഞ്ഞതരമഗ്ഗസങ്ഖാതം പാരാജികക്ഖേത്തം പവിട്ഠേ വാ തു-സദ്ദേന സമ്പിണ്ഡിതപവേസനട്ഠിതുദ്ധാരാനമഞ്ഞതരക്ഖണേ വാ സചേ യോ സാദിയതി, സപ്പമുഖാദിപ്പവേസനകാലേ വിയ അനുത്തസിത്വാ കാമരാഗപിപാസാഭിഭൂതോ യദി സാദിയതി, സോപി ഭിക്ഖു പരാജിതോ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘സചേ സാദിയതീ’’തി ഇമിനാ സാസങ്കവചനേന ന സാദിയതി, അനാപത്തീതി സൂചിതം ഹോതി.

‘‘പാരാജികക്ഖേത്തേ’’തി ഇമിനാ ബ്യവച്ഛിന്നേ അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ വീതിക്കമന്തസ്സ ഇമസ്മിംയേവ വികപ്പേ സമ്ഭവന്തിയോ ഇതരാപത്തിയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഖേത്തേ’’തിആദി. ‘‘ഏത്ഥാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധനീയം. ‘‘ഖേത്തേ’’തി സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേപി ഹേട്ഠാ ‘‘പാരാജികക്ഖേത്തേ’’തി വിസേസിതത്താ, ഉപരിഥുല്ലച്ചയാദീനഞ്ച വിധീയമാനത്താ അഞ്ഞഥാനുപപത്തിലക്ഖണായ സാമത്ഥിയാ ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനം ഖേത്തേതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതി. ‘‘കണ്ണച്ഛിദ്ദക്ഖിനാസാസൂ’’തിആദിനാ നയേന വക്ഖമാനേസു ജീവമാനകസരീരഗതഥുല്ലച്ചയദുക്കടക്ഖേത്തേസൂതി വുത്തം ഹോതി.

ഇമേസു ¶ ദ്വീസു ഖേത്തേസു ‘‘സന്ഥതാദിനാ സന്ഥതാദിം പവേസേന്തസ്സ ഉപാദിന്നാദീഹി ഉപാദിന്നാദീനം ഘട്ടനേ അധിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി വത്തുമസക്കുണേയ്യതായ പാരാജികക്ഖേത്തേ വുത്തസബ്ബവികപ്പേ ഏത്ഥ യോജേന്തേഹി ഏവം യോജേതബ്ബം – ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ സന്ഥതേ വാ അസന്ഥതേ വാ സന്ഥതേന വാ അസന്ഥതേന വാ അങ്ഗജാതേന സേവന്തസ്സ ഉപാദിന്നേ വാ അനുപാദിന്നേ വാ ഉപാദിന്നേന, തഥാ അനുപാദിന്നേന വാ ഘട്ടിതേ ഥുല്ലച്ചയം തസ്സ വിനിദ്ദിസേതി. ഏവം ദുക്കടക്ഖേത്തേ സന്ഥതേ വാ…പേ… ഘട്ടിതേ ദുക്കടഞ്ച തസ്സ വിനിദ്ദിസേതി യോജേതബ്ബം.

ഇഹ ¶ സബ്ബത്ഥ തീസുപി ഖേത്തേസു ഉപാദിന്ന-സദ്ദേന അനട്ഠകായപ്പസാദം അങ്ഗജാതഞ്ച തത്ഥജാതചമ്മഖിലപിളകാ ച ഗയ്ഹന്തി, ദുക്കടക്ഖേത്തേ പന അങ്ഗുലിആദിഇതരാവയവാപി. തീസുപി ഖേത്തേസു അനുപാദിന്ന-സദ്ദേന അങ്ഗജാതാദിപടിച്ഛാദിതവത്ഥാദയോ ച ഗയ്ഹന്തി, ദുക്കടക്ഖേത്തേ പന നിമിത്തേ നട്ഠകായപ്പസാദചമ്മഖിലപിളകരോമാദീനി. ഇമാനി ച അനുപാദിന്നാനി. അങ്ഗജാതേതരോപാദിന്നാവയവേ ച തീസുപി ഖേത്തേസു പവേസേന്തസ്സ ദുക്കടമേവ.

൧൧. ഏത്താവതാ ജീവമാനസരീരേ സന്ഥതാസന്ഥതവസേന പച്ചേകം തിവിധേസുപി പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടക്ഖേത്തേസു സന്ഥതാസന്ഥതവസേനേവ ദുവിധേന നിമിത്തേന സേവന്തസ്സ പരോപക്കമേ സതി സാദിയന്തസ്സ ലബ്ഭമാനപാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടാപത്തിയോ യഥാസമ്ഭവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘മതസരീരേ പന തഥാ തഥാ സേവന്താനം ദോസോ നത്ഥീ’’തി പാപഭിക്ഖൂനം ലേസോകാസപടിബാഹനത്ഥം പാളിയം ദസ്സിതേസു യഥാവുത്തേസു തീസു ഖേത്തേസു ലബ്ഭമാനാ തിസ്സോ ആപത്തിയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മതേ’’തിആദി.

തത്ഥ ¶ ‘‘മതേ’’തി ഏതസ്സ ‘‘മനുസ്സിത്ഥിആദീനം സരീരേ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ അത്ഥയോജനാ കാതബ്ബാ. ഇമിനാ ‘‘അക്ഖായിതേ’’തിആദിനാ ദസ്സിതാനം നിമിത്താനം നിസ്സയം ദസ്സിതം ഹോതി. ‘‘നിമിത്തമത്തം സേസേത്വാ’’തിആദിനാ നയേന വക്ഖമാനഗാഥായം വിയ സകലസരീരേ ഖാദിതേപി നിമിത്തസ്സ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനഭാവോയേവ ആപത്തിയാഭാവാഭാവസ്സ പമാണന്തി ‘‘അക്ഖായിതേ’’തി ഏതേന ‘‘മതേ’’തി ഏതം അവിസേസേത്വാ ‘‘നിമിത്തേ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ തം തേന വിസേസിതബ്ബം. അഥ വാ ‘‘നിമിത്തമത്ത’’ന്തിആദിനാ വക്ഖമാനഗാഥായ ‘‘നിമിത്തേ’’തി പദം ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം.

അക്ഖായിതേതി സബ്ബഥാ അക്ഖായിതേ പാരാജികവത്ഥുഭൂതേ നിമിത്തേ. യേഭുയ്യക്ഖായിതേപി ചാതി കിഞ്ചി കിഞ്ചി ഖാദിത്വാ ബഹുകാവസിട്ഠേ നിമിത്തേ. ‘‘യസ്സ ചതൂസു ഭാഗേസു തിഭാഗമത്തം ഖാദിതം, തം നിമിത്തം യേഭുയ്യക്ഖായിതം നാമാ’’തി വദന്തി. മേഥുനന്തി രാഗപരിയുട്ഠാനേന സദിസഭാവാപത്തിയാ മിഥുനാനം ഇദം മേഥുനം, മതിത്ഥിആദീനം രാഗപരിയുട്ഠാനേന സദിസത്താഭാവേപി തത്ഥ വീതിക്കമോ രുള്ഹിയാ ‘‘മേഥുന’’ന്തി വുച്ചതി.

പാരാജികോതിപരാജിതോ, പരാജയമാപന്നോതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹി പാരാജിക-സദ്ദോ സിക്ഖാപദാപത്തിപുഗ്ഗലേസു വത്തതി. തത്ഥ ‘‘അട്ഠാനമേതം ആനന്ദ അനവകാസോ, യം തഥാഗതോ വജ്ജീനം ¶ വാ വജ്ജിപുത്തകാനം വാ കാരണാ സാവകാനം പാരാജികം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം സമൂഹനേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൪൩) ഏവം സിക്ഖാപദേ വത്തമാനോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ആപത്തി ത്വം ഭിക്ഖു ആപന്നോ പാരാജിക’’ന്തി (പാരാ. ൬൭) ആപത്തിയാ. ‘‘ന മയം പാരാജികാ, യോ അവഹടോ, സോ പാരാജികോ’’തി (പാരാ. ൧൫൫) ഏവം പുഗ്ഗലേ. ‘‘പാരാജികേന ധമ്മേന അനുദ്ധംസേയ്യാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൩൮൪) പന ധമ്മേ വത്തതീതി വദന്തി. യസ്മാ പന ¶ തത്ഥ ധമ്മോതി കത്ഥചി ആപത്തി, കത്ഥചി സിക്ഖാപദമേവ അധിപ്പേതം, തസ്മാ സോ വിസും ന വത്തബ്ബോ.

തത്ഥ സിക്ഖാപദം യോ തം അതിക്കമതി തം പരാജേതി, തസ്മാ ‘‘പാരാജിക’’ന്തി വുച്ചതി. ആപത്തി പന യോ നം അജ്ഝാപജ്ജതി തം പരാജേതി, തസ്മാ ‘‘പാരാജികാ’’തി വുച്ചതി. പുഗ്ഗലോ യസ്മാ പരാജിതോ പരാജയമാപന്നോ, തസ്മാ ‘‘പാരാജികോ’’തി വുച്ചതി. സിക്ഖാപദാപത്തീസു പാരാജിക-സദ്ദോ പരാജേതീതി ‘‘പാരാജികോ’’തി കത്തുസാധനോ, പുഗ്ഗലേ പന പരാജീയതീതി കമ്മസാധനോതി വേദിതബ്ബോ. ‘‘നരോ’’തി ഇമിനാ പുബ്ബേ വുത്തഭിക്ഖുയേവ അധിപ്പേതോ. സാമഞ്ഞജോതനാ വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി.

൧൨. യേഭുയ്യക്ഖായിതേതി ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ഏകകോട്ഠാസാവസേസം കത്വാ ഖാദിതേ. ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേതി സമഭാഗാവസേസം ഖാദിതേ. ഥൂലോ അച്ചയോ ഥുല്ലച്ചയോ, സോയേവ ആപജ്ജീയതീതി ആപത്തീതി ഥുല്ലച്ചയാപത്തി. പാചിത്തിയാദയോ സന്ധായേത്ഥ ഥുല്ലച്ചയവോഹാരോ, ന പാരാജികസങ്ഘാദിസേസേതി ദട്ഠബ്ബം. സേസേതി അവസേസേ ഉപകച്ഛകാദീസു. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘അവസേസസരീരേ ഉപകച്ഛകാദീസു ദുക്കട’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൯-൬൦). ദുട്ഠു കതന്തി ദുക്കടം, ദുക്കട-സദ്ദോ നിയതനപുംസകത്താ ഇത്ഥിലിങ്ഗസ്സാപി ആപത്തി-സദ്ദസ്സ സലിങ്ഗേന വിസേസനം ഹോതി.

൧൩. നിമിത്തമത്തം സേസേത്വാ ഖായിതേപീതി ഏത്ഥ തിണ്ണമഞ്ഞതരം നിമിത്തം സേസേത്വാ സകലസരീരേ ഖാദിതേപി. പി-സദ്ദോ ബ്യതിരേകേ, പഗേവ ഇതരേതി ദീപേതി. തസ്മിം നിമിത്തേ അക്ഖായിതേ വാ യേഭുയ്യക്ഖായിതേ വാതി ദ്വിധാ വുത്തേസു തീസു നിമിത്തേസു അഞ്ഞതരസ്മിം നിമിത്തേ മേഥുനം സേവതോപി പരാജയോ പാരാജികാപത്തി ഹോതീതി അധിപ്പായോ ¶ . സേവതോപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ അപേക്ഖായം. തസ്മാ ന കേവലം ഹേട്ഠാ വുത്താനമേവാതി അപേക്ഖതി. സന്ഥതാദയോ വികപ്പാ യഥാവുത്തനയേന ഏത്ഥാപി യോജേതബ്ബാ.

൧൪. ‘‘ഉദ്ധുമാതാദിസമ്പത്തേ’’തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘യദാ പന സരീരം ഉദ്ധുമാതകം ഹോതി കുഥിതം നീലമക്ഖികാസമാകിണ്ണം കിമികുലസമാകുലം നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരിതപുബ്ബകുണപഭാവേന ഉപഗന്തുമ്പി അസക്കുണേയ്യം, തദാ പാരാജികവത്ഥുഞ്ച ഥുല്ലച്ചയവത്ഥുഞ്ച ജഹതി, താദിസേ സരീരേ യത്ഥ കത്ഥചി ഉപക്കമതോ ദുക്കടമേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൯-൬൦) അട്ഠകഥാവചനതോ സബ്ബത്ഥാപി ചാതി അക്ഖായിതാദിസബ്ബവികപ്പോപഗതാനി പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടക്ഖേത്താനി ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥാപി വീതിക്കമോ അനാപത്തി ന ഹോതീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദുക്കട’’ന്തി. ‘‘ഖായിതക്ഖായിത’’ന്തിആദീസു ഖായിതക്ഖായിതഞ്ച നാമേതം സബ്ബം മതസരീരകേയേവ വേദിതബ്ബം, ന ജീവമാനേതി യോജേതബ്ബം.

൧൫. ജീവമാനേ കഥന്തി ആഹ ‘‘ഛിന്ദിത്വാ പനാ’’തിആദി. തത്ഥ വണസങ്ഖേപതോതി വണസങ്ഗഹതോ. തസ്മിന്തി യത്ഥ ഠിതം നിമിത്തം ഉപ്പാടിതം, തസ്മിം പദേസേ. ഏത്ഥ ദുതിയോ പന-സദ്ദോ ഇധ അദസ്സിതം അട്ഠകഥായം ആഗതനയേന വിഞ്ഞായമാനം അത്ഥവിസേസം ജോതേതി. അട്ഠകഥായഹി ‘‘യദിപി നിമിത്തം സബ്ബസോ ഖായിതം, ഛവിചമ്മമ്പി നത്ഥി, നിമിത്തസണ്ഠാനം പഞ്ഞായതി, പവേസനം ജായതി, പാരാജികമേവാ’’തി ഏവം അജീവമാനേ വുത്തവിനിച്ഛയാനുസാരേന ജീവമാനേപി ഛവിചമ്മമത്തം ചേ സബ്ബസോ ഉപ്പാടിതം, നിമിത്തസണ്ഠാനം പഞ്ഞായതി, പവേസനക്ഖമം ഹോതി, തത്ഥ സേവന്തസ്സ പാരാജികമേവാതി വിഞ്ഞായമാനമത്ഥം ജോതേതീതി വുത്തം ഹോതി.

൧൬. തതോ ¶ നിമിത്തതോതി സമ്ബന്ധോ. പതിതായാതി പതിതായം, അയമേവ വാ പാഠോ. നിമിത്തതോതി നിമിത്തപ്പദേസതോ പതിതായം മംസപേസിയന്തി സമ്ബന്ധോ. ഛിന്ദിത്വാ വാ തച്ഛേത്വാ വാ പതിതായം തസ്സം നിമിത്തമംസപേസിയന്തി അത്ഥോ. മേഥുനരാഗേന ഉപക്കമന്തസ്സ ദുക്കടം വിനിദ്ദിസേതി യോജനാ.

൧൭. ‘‘നഖപിട്ഠിപ്പമാണേപീ’’തിആദിഗാഥായ ‘‘ഛിന്ദിത്വാ’’തിആദികാ അട്ഠകഥാ ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബാ. സതീതി ഏത്ഥ ‘‘അവസിട്ഠേ’’തി പാഠസേസോ. ജീവമാനേതി ഏത്ഥ ‘‘സരീരേ’’തി പാഠസേസോ. ജീവമാനസരീരേ പന ഛിന്ദിത്വാ തച്ഛേത്വാ നിമിത്തേ ഉപ്പാടിതേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണേപി മംസേ, ന്ഹാരുമ്ഹി വാ അവസിട്ഠേ സതി മേഥുനം പടിസേവന്തോ പരാജിതോതി യോജനാ.

൧൮. ‘‘കണ്ണച്ഛിദ്ദക്ഖീ’’തി ഗാഥായ ‘‘ജീവമാനേ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ‘‘സരീരേ’’തി ¶ പാഠസേസോ. ‘‘അസ്സഗോമഹിസാദീന’’ന്തിആദിനാ അസ്സാദീനം വക്ഖമാനത്താ പാരിസേസതോ ‘‘മനുസ്സാന’’ന്തി ലബ്ഭതി. മനുസ്സാനം ജീവമാനസരീരേ കണ്ണ…പേ… വണേസു വാതി യോജനാ. വത്ഥികോസേതി മുത്തപഥബ്ഭന്തരേ. വണേസു വാതി സത്ഥകാദീഹി കതവണേസു. അങ്ഗജാതന്തി തിലമത്തമ്പി അങ്ഗജാതേകദേസം. രാഗാതി മേഥുനരാഗേന.

൧൯. അവസേസസരീരസ്മിന്തി കണ്ണച്ഛിദ്ദാദിയഥാവുത്തസരീരാവയവവജ്ജിതസരീരപ്പദേസേ. തേനാഹ ‘‘ഉപകച്ഛൂരുകാദിസൂ’’തി ഉപകച്ഛം നാമ ബാഹുമൂലന്തരം. ഊരുകാദിസൂതി ഊരുവേമജ്ഝാദീസു. ആദി-സദ്ദേന വുത്താവസേസം സരീരപ്പദേസം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘അങ്ഗജാത’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘പവേസേത്വാ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി, അങ്ഗജാതം തിലബീജമത്തം പവേസേത്വാതി ¶ വുത്തം ഹോതി. വസാ മേഥുനരാഗസ്സ സേവമാനസ്സാതി മേഥുനരാഗേന വീതിക്കമന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘സന്ഥതേനാ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരോ ഏത്ഥാപി യോജേതബ്ബോ.

൨൦. അസ്സഗോമഹിസാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഗോകണ്ണഗവജാദയോ സങ്ഗഹിതാ. അസ്സാദയോ പാകടായേവ. ‘‘മതാന’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘ജീവമാനാന’’ന്തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. സേവന്തി ‘‘വസാ മേഥുനരാഗസ്സാ’’തി അനുവത്തമാനത്താ മേഥുനരാഗവസേന തിലബീജമത്തമ്പി അങ്ഗജാതപ്പദേസം പവേസേന്തോ ഥുല്ലച്ചയം ഫുസേതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഓട്ഠഗദ്രഭദന്തീനം, അസ്സഗോമഹിസാദിന’’ന്തി പാഠേന ഭവിതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി അട്ഠകഥാവസാനേ നിദ്ദിട്ഠേന പകാരത്ഥവാചിനാ ആദി-സദ്ദേന ഥുല്ലച്ചയവീതിക്കമാരഹനാസാവത്ഥികോസവന്തോ അവുത്താ സബ്ബേപി സത്താ ഗയ്ഹന്തി. ‘‘അസ്സഗോമഹിസാദീന’’ന്തി പഠമപാദാവസാനേ നിദ്ദിട്ഠേന ആദി-സദ്ദേന ഓട്ഠഗദ്രഭദന്തീനമ്പി സങ്ഗഹോ ഹോതീതി തേസം പുനവചനം നിരത്ഥകം സിയാതി.

൨൧. തഥാ സേവമാനസ്സ ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. സബ്ബതിരച്ഛാനന്തി തിരിയം അഞ്ചന്തി വഡ്ഢന്തീതി തിരച്ഛാ, സബ്ബേ ച തേ തിരച്ഛാചാതി സബ്ബതിരച്ഛാ, തേസം സബ്ബതിരച്ഛാനം. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘വസാ മേഥുനരാഗസ്സാ’’തിആദീനം പരാമട്ഠത്താ സബ്ബതിരച്ഛാനാനം അക്ഖിആദീസു തിലബീജമത്തമ്പി അങ്ഗജാതപ്പദേസം മേഥുനരാഗേന പവേസേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥാപി സന്ഥതാദിവികപ്പേ നിദ്ദോസഭാവോ ന സക്കാ വത്തുന്തി തമ്പി യോജേതബ്ബം.

൨൨. ഏവം തിരച്ഛാനാനം ജീവമാനകസരീരേ ലബ്ഭമാനാ ആപത്തിയോ ദസ്സേത്വാ തേസംയേവ മതസരീരേപി ¶ സമ്ഭവനകആപത്തിയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തേസ’’ന്തിആദി. ‘‘തേസ’’ന്തി ¶ ഇമിനാ മനുസ്സതിരച്ഛാനഗതാനം ഗഹണന്തി വദന്തി. മനുസ്സാനം മതാമതസരീരേ പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടക്ഖേത്തേസു തിസ്സന്നം ആപത്തീനം ദസ്സിതത്താ, പുന ഗഹണേ പയോജനാഭാവാ തേ വജ്ജേത്വാ അനുവത്തമാനസബ്ബതിരച്ഛാനന്തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം, തേസം സബ്ബതിരച്ഛാനഗതാനന്തി അത്ഥോ. അല്ലസരീരേസൂതി ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവമസമ്പത്തേസു അല്ലമതസരീരേസു തിവിധേ ഖേത്തസ്മിം അസന്ഥതേ, സന്ഥതേ വാ സതി മേഥുനരാഗസ്സ വസാ സേവതോ തിവിധാപി ആപത്തി സിയാതി അനുവത്തമാനപദേഹി സഹ യോജനാ.

തിവിധേ ഖേത്തസ്മിന്തി മതമനുസ്സസരീരേ വുത്തനയേന അക്ഖായിതയേഭുയ്യക്ഖായിതഭേദേ മഗ്ഗത്തയസങ്ഖാതേ പാരാജികക്ഖേത്തേ ച യേഭുയ്യക്ഖായിതഉപഡ്ഢക്ഖായിതഭേദേ തസ്മിംയേവ മഗ്ഗത്തയസങ്ഖാതേ ച, അക്ഖായിതയേഭുയ്യക്ഖായിതഭേദേ കണ്ണച്ഛിദ്ദക്ഖിനാസാവത്ഥികോസവണസങ്ഖാതേ ച ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ ഉപഡ്ഢക്ഖായിതയേഭുയ്യക്ഖായിതഭേദേ തസ്മിംയേവ കണ്ണച്ഛിദ്ദക്ഖിനാസാവത്ഥികോസവണസങ്ഖാതേ ച, അക്ഖായിതയേഭുയ്യക്ഖായിതഉപഡ്ഢക്ഖായിത യേഭുയ്യക്ഖായിതഭേദേ അവസേസസരീരസങ്ഖാതേ ദുക്കടക്ഖേത്തേ ചാതി തിവിധേപി ഖേത്തേ. സതീതി വിജ്ജമാനേ. സന്ഥതേ വാ അസന്ഥതേ വാ മേഥുനരാഗസ്സ വസാ സേവതോ യഥാരഹം പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടസങ്ഖാതാ തിവിധാ ആപത്തി ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

ഏതേസമേവ ച ഉദ്ധുമാതാദിഭാവം സമ്പത്തേ സരീരേ സന്ഥതാദിവുത്തവികപ്പയുത്തേസു തീസു മഗ്ഗേസു യത്ഥ കത്ഥചി മേഥുനരാഗേന സേവതോ ആപജ്ജിതബ്ബദുക്കടഞ്ച ഉദ്ധുമാതാദിസമ്പത്തേ സബ്ബത്ഥാപി ച ദുക്കടന്തി മനുസ്സസരീരേ വുത്തനയേന വിഞ്ഞാതും സക്കാതി ഇമസ്മിം തിരച്ഛാനഗതസരീരേ വിസേസമത്തം ദസ്സേതും ‘‘തേസം അല്ലസരീരേസൂ’’തിആദീനം വുത്തത്താ ദുക്കടം പുബ്ബേ ¶ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘കുഥിതകുണപേ പന പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സബ്ബത്ഥ ദുക്കട’’ന്തി.

൨൩. ബഹി ഛുപന്തസ്സാതി യോജനാ. നിമിത്തം മുത്തകരണം. ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തേപി ചതുത്ഥഗാഥായ ‘‘തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ’’തി വക്ഖമാനത്താ പാരിസേസതോ ഇമിനാ മനുസ്സാമനുസ്സിത്ഥീനമേവ ഗഹണം, ഇമിനാ അമനുസ്സിത്ഥിയാപി ഗഹണസ്സ. ഇമിസ്സാനന്തരഗാഥായ ഇതോ ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തി അനുവത്തിതേ തത്രാപി അമനുസ്സിത്ഥിയാപി ഗഹണം സിയാതി തമ്പി വജ്ജേത്വാ കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസസ്സ വത്ഥുഭൂതം മനുസ്സിത്ഥിമേവ ദസ്സേതും തത്ഥ വുത്തം ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തിഅധികവചനമേവ ഞാപകന്തി വേദിതബ്ബം.

മഹാഅട്ഠകഥായം ¶ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൯-൬൦) ‘‘ഇത്ഥിനിമിത്തം മേഥുനരാഗേന മുഖേന ഛുപതി, ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി സാമഞ്ഞേന വുത്തത്താ ച ധമ്മക്ഖന്ധകേ ‘‘ന ച ഭിക്ഖവേ രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) സാമഞ്ഞവചനതോ ച ഉദ്ധുമാതാദിഭാവമസമ്പത്തായ അല്ലമതമനുസ്സിത്ഥിയാ ച അക്ഖായിതേ വാ യേഭുയ്യക്ഖായിതേ വാ നിമിത്തേ സതി പാരാജികവത്ഥുഭാവതോ തത്ഥാപി ബഹി ഛുപന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി അയമത്ഥോപി മതാമതവിസേസം അകത്വാ ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തി ഇമിനാവ സാമഞ്ഞവചനേന ഗഹേതബ്ബോ.

൨൪. നിമിത്തേനാതി അത്തനോ അങ്ഗജാതേന. മുഖേനാതി പകതിമുഖേന. നിമിത്തം ഇത്ഥിയാതി ജീവമാനകമനുസ്സിത്ഥിയാ അങ്ഗജാതം. യസ്മാ പന കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവിനീതവത്ഥൂസു മതിത്ഥിവത്ഥുമ്ഹി മതിത്ഥിയാ സരീരേ കായസംസഗ്ഗരാഗേന യോ ഛുപതി, തസ്സ ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസസ്സ, ആപത്തി ¶ ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൮൧) വുത്തത്താ മതമനുസ്സിത്ഥീ ന ഗഹേതബ്ബാ. തഥേവ യക്ഖിവത്ഥുമ്ഹി കായസംസഗ്ഗരാഗേന യക്ഖിനിയാ സരീരം യേന ഫുട്ഠം, തസ്സ ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസസ്സ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി വുത്തത്താ, ഇധേവ ഉപരി ദുതിയസങ്ഘാദിസേസേ ‘‘പണ്ഡകേ യക്ഖിപേതീസു, തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ’’തി (വി. വി. ൩൪൧) വക്ഖമാനത്താ ച അമനുസ്സിത്ഥീപി ന ഗഹേതബ്ബാ. തേന വുത്തം ‘‘ജീവമാനകമനുസ്സിത്ഥിയാ അങ്ഗജാത’’ന്തി. അന്തോ പവേസേതുകാമതായ സതി കായസംസഗ്ഗരാഗാസമ്ഭവതോ ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേനാ’’തി ഇമിനാ ച ബഹി ഛുപിതുകാമതാ വിഞ്ഞായതീതി ‘‘ബഹീ’’തി അനുവത്തനം വിനാപി തദത്ഥോ ലബ്ഭതി. ഗരുകന്തി സങ്ഘാദിസേസോ.

൨൫. തഥേവ ബഹി ഛുപന്തസ്സാതി യോജനാ, അന്തോ അപ്പവേസേത്വാ ബഹിയേവ ഛുപന്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ഉഭയരാഗേനാതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന, മേഥുനരാഗേന വാ. പുരിസസ്സാപീതി ജീവമാനകപുരിസസ്സപി. പി-സദ്ദോ ന കേവലം വുത്തനയേന ഇത്ഥിയാ നിമിത്തം ഫുസന്തസ്സേവ ആപത്തി, അഥ ഖോ പുരിസസ്സാപീതി ദീപേതി. ‘‘നിമിത്ത’’ന്തി മുത്തകരണമേവ വുച്ചതി. ‘‘ജീവമാനകപുരിസസ്സാ’’തി അയം വിസേസോ കുതോ ലബ്ഭതീതി ചേ? ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേന വാ മേഥുനരാഗേന വാ ജീവമാനകപുരിസസ്സ വത്ഥികോസം അപ്പവേസേന്തോ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഛുപതി, ദുക്കട’’ന്തി ഇതോ അട്ഠകഥാവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൫൯-൬൦) ലബ്ഭതി.

൨൬. അചിരവതിതരന്താനം ഗുന്നം പിട്ഠിം അഭിരുഹന്താ ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ മേഥുനരാഗേന അങ്ഗജാതേന ¶ അങ്ഗജാതം ഛുപിംസൂതി ഇമസ്മിം വത്ഥുമ്ഹി ‘‘ന ച ഭിക്ഖവേ രത്തചിത്തേന അങ്ഗജാതം ഛുപിതബ്ബം, യോ ഛുപേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൫൨) ആഗതനയം ദസ്സേതുമാഹ ¶ ‘‘നിമിത്തേനാ’’തിആദി. ഏത്ഥാപി ‘‘തഥാ’’തി ഇമസ്സാനുവത്തനതോ ‘‘ബഹീ’’തി ലബ്ഭതി. അത്തനോ നിമിത്തേന തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ നിമിത്തം മേഥുനരാഗതോ ബഹി ഛുപന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി യോജനാ.

൨൭. ‘‘മേഥുനരാഗതോ’’തി ഇമിനാ ബ്യവച്ഛിന്നമത്ഥം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേനാ’’തിആദി. ഏത്ഥാപി ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേനാ’’തിവചനസാമത്ഥിയാ ബഹി ഛുപനം വേദിതബ്ബം. നിമിത്തസ്സാതി പസ്സാവമഗ്ഗസ്സ. ഛുപനേതി ഫുസനേ.

൨൮. തമാവട്ടകതേതി ഏത്ഥ ‘‘തം ആവട്ടകതേ’’തി പദച്ഛേദോ. ആവട്ടകതേതി വിവടേ. ‘‘മുഖേ’’തി സമ്ബന്ധിസദ്ദത്താ, അഞ്ഞസ്സ സമ്ബന്ധിനോ ച അനിദ്ദിട്ഠത്താ സുതാനുലോമികാനം സുതസമ്ബന്ധസ്സേവ ബലവത്താ ച പുരിമാനന്തരഗാഥായ ‘‘തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ മുഖേ’’തി കിഞ്ചാപി സുതസ്സേവ സമ്ബന്ധോ വിഞ്ഞായതി, തഥാപി ഇമായ ഗാഥായ വിനീതവത്ഥുമ്ഹി (പാരാ. ൭൩) ‘‘അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു സിവഥികം ഗന്ത്വാ ഛിന്നസീസം പസ്സിത്വാ വട്ടകതേ മുഖേ അച്ഛുപന്തം അങ്ഗജാതം പവേസേസീ’’തി ദസ്സിതഛിന്നസീസവത്ഥുസ്സ സങ്ഗഹിതത്താ മനുസ്സമുഖമേവ ഗഹേതബ്ബം സിയാ. തിരച്ഛാനഗതാനം, പന അമനുസ്സാനഞ്ച മുഖേ തഥാ പവേസോ നിദ്ദോസോതി വത്തുമസക്കുണേയ്യത്താ തത്ഥാപി ഇദമേവ ഉപലക്ഖണന്തി പാരാജികപ്പഹോനകാനം സബ്ബേസം മുഖേതി ദട്ഠബ്ബം. തം അങ്ഗജാതം. തത്ഥ ആവട്ടകതേ പാരാജികപ്പഹോനകാനം മുഖേ ആകാസഗതം കത്വാ കത്ഥചി അഫുസാപേത്വാ നീഹരന്തസ്സ ഉക്ഖിപന്തസ്സ ദുക്കടന്തി യോജനാ. അഥ വാ തിരച്ഛാനാനം ആവട്ടകതേ മുഖേതി യോജേത്വാ തദഞ്ഞസങ്ഗഹോ ഉപലക്ഖണവസേന കാതബ്ബോ.

൨൯. തഥാതി ¶ ‘‘ആകാസഗതം കത്വാ’’തി യഥാവുത്തപ്പകാരം പരാമസതി. ചതൂഹി പസ്സേഹീതി സഹത്ഥേ കരണവചനം. ‘‘പസ്സേഹീ’’തി സമ്ബന്ധിസദ്ദത്താ ‘‘നിമിത്തസ്സാ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തി സാമഞ്ഞസദ്ദത്താ ‘‘സബ്ബസ്സാ’’തി പാഠസേസോ. ജാതിവാചകത്താ ഏകവചനം. ‘‘ചതൂഹി പസ്സേഹി, ഹേട്ഠിമത്തല’’ന്തി ച ഇമേസം സമ്ബന്ധിപദസ്സ അനിദ്ദേസേപി മേഥുനപാരാജികാധികാരത്താ ച സന്ഥതചതുക്കസ്സ അട്ഠകഥാവസാനേ ഇമായ ഗാഥായ സങ്ഗഹിതസ്സ ഇമസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ പരിയോസാനേ ‘‘യഥാ ച ഇത്ഥിനിമിത്തേ വുത്തം, ഏവം സബ്ബത്ഥ ലക്ഖണം വേദിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൬൧-൬൨) നിമിത്തവിനിച്ഛയസ്സാതിദേസസ്സ ¶ കതത്താ ച സാമത്ഥിയേന ‘‘നിമിത്തസ്സാ’’തി ലബ്ഭതി. ഇദമേവ ‘‘പവേസേത്വാ’’തി ഏതസ്സ ആധാരവസേന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘അങ്ഗജാത’’ന്തി അനുവത്തതി.

ഏവം വാക്യം പൂരേത്വാ ‘‘യഥാ ആവട്ടകതേ മുഖേ അങ്ഗജാതം പവേസേത്വാ തമാകാസഗതം കത്വാ നീഹരന്തസ്സ ദുക്കടം, തഥാ സബ്ബസ്സാ ഇത്ഥിയാ നിമിത്തേ പസ്സാവമഗ്ഗസങ്ഖാതേ അങ്ഗജാതം പവേസേത്വാ തസ്സ ചതൂഹി പസ്സേഹി സഹ ഹേട്ഠിമത്തലം ചത്താരോ പസ്സേ, ഹേട്ഠിമത്തലഞ്ച അച്ഛുപന്തം ആകാസഗതം കത്വാ നീഹരന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി യോജേത്വാ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ.

൩൦. ഉപ്പാടിതോട്ഠമംസേസൂതി ഉപ്പാടിതം ഓട്ഠമംസം യേസന്തി വിഗ്ഗഹോ. തേസു ദന്തേസു. ബഹിനിക്ഖന്തകേസു വാതി പകതിയാ ഓട്ഠമംസതോ ബഹി നിക്ഖമിത്വാ ഠിതേസു വാ ദന്തേസു. വായമന്തസ്സാതി അങ്ഗജാതേന ഛുപന്തസ്സ.

൩൧. അട്ഠിസങ്ഘട്ടനം കത്വാതി നിമിത്തമംസസന്നിസ്സയാനി അട്ഠീനി സങ്ഘട്ടേത്വാ. മഗ്ഗേതി അട്ഠിസങ്ഘാതമയേ മഗ്ഗേ. ദുവിധരാഗതോതി ¶ മേഥുനരാഗേന വാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന വാ. വായമന്തസ്സാതി അങ്ഗജാതം പവേസേത്വാ ചാരേന്തസ്സ.

൩൨. ആലിങ്ഗന്തസ്സാതി പരിസ്സജന്തസ്സ. ഹത്ഥഗാഹാദീസു ഹത്ഥോ നാമ കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗനഖാ. ഹത്ഥസ്സ, തപ്പടിബന്ധസ്സ ച ഗഹണം ഹത്ഥഗ്ഗാഹോ. അവസേസസരീരസ്സ, തപ്പടിബന്ധസ്സ ച പരാമസനം പരാമാസോ. നിസ്സന്ദേഹേ പന ‘‘മാതുഗാമസ്സ സരീരസ്സ വാ തപ്പടിബന്ധസ്സ വാ ഹത്ഥേന ഗഹണം ഹത്ഥഗ്ഗാഹോ’’തി വുത്തം, തം അട്ഠകഥായ ന സമേതി. തസ്മാ യഥാവുത്തനയസ്സേവ അട്ഠകഥാസു ആഗതത്താ സോയേവ സാരതോ പച്ചേതബ്ബോ. പരാമസേപി ‘‘ഹത്ഥേന സരീരസ്സ, തപ്പടിബന്ധസ്സ ച പരാമസന’’ന്തി യം തത്ഥ വുത്തം, തമ്പി ന യുജ്ജതി. അവസേസസരീരാവയവേനാപി പരാമസതോ ദുക്കടമേവ ഹോതീതി. ചുമ്ബനാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന വേണിഗ്ഗാഹാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘അയം നയോ’’തി ഏതേന ‘‘ഇത്ഥിയാ മേഥുനരാഗേന ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദീസു ദുക്കട’’ന്തി ഇമമത്ഥം അതിദിസതി.

൩൩. മനുസ്സാമനുസ്സേഹി അഞ്ഞേസു തിരച്ഛാനഗതേസു ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന മേഥുനധമ്മപാരാജികവത്ഥുഭൂതേ ¶ സത്തേ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപദേ’’തിആദി. ‘‘അപദേ, ദ്വിപദേ, ചതുപ്പദേ’’തി ഇമേഹി വിസേസനേഹി വിസേസിതബ്ബം ‘‘സത്തനികായേ’’തി ഇദം വത്തബ്ബം. അപദേ സത്തനികായേ. അഹയോതി ഥലചരേസു ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ ഹത്ഥിഗിലനകേ അജഗരേ ഉപാദായ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന നാഗാ ച. മച്ഛാതി ജലജേസു ഉപരിമകോടിയാ പഞ്ചസതയോജനികാനി തിമിരപിങ്ഗലാദിമച്ഛേ ഉപാദായ ഹേട്ഠിമന്തതോ പാഠീനപാവുസാദയോ മച്ഛാ ച. ദ്വിപദേ സത്തനികായേ. കപോതാതി ഉപരിമകോടിയാ ഗരുളേ ഉപാദായ ഹേട്ഠിമന്തതോ കപോതാകപോതപക്ഖീ ച. പാരാവതാതി കേചി. ചതുപ്പദേ സത്തനികായേ. ഗോധാതി ഉപരിമകോടിയാ ഹത്ഥിം ¶ ഉപാദായ ഹേട്ഠിമന്തതോ ഗോധാ ചാതി ഇമേ സത്താ. ഹേട്ഠാതി ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദതോ. പാരാജികസ്സവത്ഥൂതി മേഥുനധമ്മപാരാജികസ്സ വത്ഥൂനീതി പാഠസേസോ.

൩൪. സേവേതുകാമതാ മേഥുനസേവായ തണ്ഹാ, തായ മേഥുനരാഗസങ്ഖാതായ സമ്പയുത്തം ചിത്തം സേവേതുകാമതാചിത്തം. മഗ്ഗേതി വച്ചമഗ്ഗാദീനം അഞ്ഞതരേ മഗ്ഗേ. മഗ്ഗസ്സ അത്തനോ മുത്തകരണസ്സ പവേസനം. പബ്ബജ്ജായ, പാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ വാ അന്തേ വിനാസേ ഭവോതി അന്തിമോ, പാരാജികാപന്നോ പുഗ്ഗലോ, തസ്സ വത്ഥു അന്തിമഭാവസ്സ കാരണത്താ പാരാജികാപത്തി അന്തിമവത്ഥൂതി വുച്ചതി, തദേവ പഠമം ചതുന്നം പാരാജികാനം ആദിമ്ഹി ദേസിതത്താ പഠമന്തിമവത്ഥു, തസ്സ പഠമന്തിമവത്ഥുനോ, പഠമപാരാജികസ്സാതി വുത്തം ഹോതി.

൩൫. സാമന്താ ആപത്തിസമീപേ ഭവം സാമന്തം, പാരാജികാപത്തിയാ സമീപേ പുബ്ബഭാഗേ ഭവന്തി അത്ഥോ. സേസാനം പന തിണ്ണമ്പീതി അവസേസാനം അദിന്നാദാനാദീനം തിണ്ണം പാരാജികധമ്മാനം. ഥുല്ലച്ചയം സാമന്തമിതി ഉദീരിതന്തി സമ്ബന്ധോ. കഥമുദീരിതം? ‘‘ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൯൪) ദുതിയേ, ‘‘മനുസ്സം ഉദ്ദിസ്സ ഓപാതം ഖണതി, പതിത്വാ ദുക്ഖവേദനം ഉപ്പാദേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി, തതിയേ, ‘‘പടിവിജാനന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സ, അപ്പടിവിജാനന്തസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൧൫) ചതുത്ഥേ സമുദീരിതം.

ഏത്ഥ ച ചതുത്ഥപാരാജികസ്സ ഥുല്ലച്ചയാപത്തിയാ സാമന്താപത്തിഭാവോ യസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം സമുല്ലപതി, സോ യാവ ന പടിവിജാനാതി, താവ സമുല്ലപനപച്ചയാ ഥുല്ലച്ചയാപത്തിസമ്ഭാവേ, സമുല്ലപിതേ തസ്മിം സമുല്ലപിതമത്ഥേ പടിവിജാനന്തേ പാരാജികാപത്തിസമ്ഭാവേ ച യുജ്ജതി. സോ ¶ ച ‘‘അപ്പടിവിജാനന്തസ്സ വുത്തേ ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി ഇമിനാവ സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൬. അജാനന്തസ്സ ¶ വാതൂപത്ഥദ്ധം അങ്ഗജാതം ദിസ്വാ അത്തനോ രുചിയാ വീതിക്കമം കത്വാ മാതുഗാമേസു ഗച്ഛന്തേസു അജാനമാനസ്സ, മഹാവനേ ദിവാ നിദ്ദുപഗതഭിക്ഖുനോ വിയ പരേഹി കിരിയമാനം അജാനന്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. തഥേവാതി ഇമിനാ ‘‘അനാപത്തീതി ഞാതബ്ബ’’ന്തി ഇദമാകഡ്ഢതി. അസ്സാദിയന്തസ്സാതി ഭിക്ഖുപച്ചത്ഥികേസു അഭിഭവിത്വാ വീതിക്കമം കരോന്തേസു ച കാരാപേന്തേസു ച, സപ്പമുഖം പവിട്ഠകാലേ വിയ ഉത്തസിത്വാ അനധിവാസേന്തസ്സ ച, മഹാവനേ ദിവാവിഹാരോപഗതഭിക്ഖുനോ വിയ പരോപക്കമം ഞത്വാപി കായേ ആദിത്തഅഗ്ഗിനാ വിയ ഉത്തസിത്വാ അനധിവാസേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘അജാനന്തസ്സാ’’തി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ യോജേതബ്ബോ. ബുദ്ധസാസനേ ഖീരസാഗരസലിലനിമ്മലേ സബ്ബപഠമം പാതുഭൂതത്താ ആദി ച തം വീതിക്കമസങ്ഖാതം കമ്മഞ്ചാതി ആദികമ്മം, തം ഏതസ്സ അത്ഥീതി ആദികമ്മീ, ഏത്ഥ സുദിന്നോ ഭിക്ഖു, തസ്സ ആദികമ്മിനോതി ഗഹേതബ്ബോ. ഉപരിപി ഇമേസം പദാനം ആഗതാഗതട്ഠാനേ ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇധ ച ഉപരി സബ്ബസിക്ഖാപദേസു ച നിദാനാദിവസേന സത്തരസവിധോ സാധാരണവിനിച്ഛയോ പകിണ്ണകേ സങ്ഖേപതോ, ഉത്തരേ വിത്ഥാരതോ ച ആവി ഭവിസ്സതി. തസ്മാ ഏത്ഥ ന ദസ്സിതോതി വേദിതബ്ബം.

൩൭-൩൮. വിനയേതി വിനയപിടകേ. അനയൂപരമേതി നേതി പാപേതി സീലസമ്പദം സമാധിസമ്പദം പഞ്ഞാസമ്പദഞ്ചാതി നയോ, കായവചീദ്വാരേഹി അവീതിക്കമസങ്ഖാതോ സംവരോ, തപ്പടിപക്ഖോ അസംവരോ അനയോ നാമ, തസ്സ ഉപരമോ നിവത്തി ഏത്ഥാതി അനയൂപരമോ, വിനയോ, തത്ഥ അനയൂപരമേ വിനയേ.

തതോ ¶ ഏവ പരമേ ഉക്കട്ഠേ. അനയസ്സ വാ ഉപരമേ നിവത്തനേ പരമേ ഉക്കട്ഠേതി ഗഹേതബ്ബം. പരാ ഉത്തമാ മാ സാസനസിരീ ഏത്ഥാതി പരമോ, വിനയോതി ഏവമ്പി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘വിനയോ നാമ സാസനസ്സ ആയൂ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൫.മഹാസങ്ഗീതികഥാ; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൨൫൧) വചനതോ ഉത്തമസാസനസമ്പത്തിയുത്തേതി അത്ഥോ.

സുജനസ്സാതി സോഭണോ ജനോ സുജനോ, സിക്ഖാകാമോ അധിസീലസിക്ഖായ സോഭമാനോ പിയസീലോ കുലപുത്തോ, തസ്സ നയനേ നയനൂപമേ വിനയേതി സമ്ബന്ധോ. അനയൂപരമത്താ, പരമത്താ ച സുജനസ്സ കുലപുത്തസ്സ നയനേ നയനൂപമേ. സുഖാനയനേതി ലോകിയലോകുത്തരഭേദം സുഖം ആനേതീതി സുഖാനയനം, തസ്മിം. ഇദഞ്ച ‘‘നയനേ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനം.

ഏതം ¶ വിസേസനം കിമത്ഥന്തി ചേ? ഉപമാഭാവേന ഗഹിതപകതിനയനതോ ഇധ സമ്ഭവന്തം വിസേസം ദസ്സേതുന്തി വേദിതബ്ബം. കതരോ സോ വിസേസോതി ചേ? പകതിനയനം രാഗദോസാദികിലേസൂപനിസ്സയോ ഹുത്വാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികദുക്ഖസ്സ ച പച്ചയോ ഹോതി. ഇദം പന വിനയനയനം ഇമസ്സ കുലപുത്തസ്സ ഏവം അഹുത്വാ ഏകംസേന മോക്ഖാവഹനസുഖസ്സേവ പച്ചയോ ഹോതീതി ഇമസ്സ വിസേസസ്സ ദസ്സനത്ഥം. യഥാ വിനയമവിരാധേത്വാ പടിപജ്ജനേന സിജ്ഝനകസീലസംവരമൂലകഅവിപ്പടിസാരാദിഅനുപാദിസേസപരിനിബ്ബാനാവസാ- നഫലസമ്പത്തിവസേന ഉപ്പജ്ജനകലോകിയലോകുത്തരസുഖാവഹനേ വിനയേതി വുത്തം ഹോതി.

പധാനരതോതി ഏത്ഥ ‘‘അപീ’’തി പാഠസേസോ. പധാനേ വിനയാഭിയോഗേ രതോപി, വിനയേ അജ്ഝായനസവനചിന്തനാദിവസേന വായമന്തോപീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ‘‘വിരാഗോ സേട്ഠോ ധമ്മാന’’ന്തി (ധ. പ. ൨൭൩; നേത്തി. ൧൭൦; കഥാ. ൮൭൨) വചനതോ പധാനം നിബ്ബാനം, തസ്മിം രതോതി അത്ഥോ ¶ . സാരമതേതി ‘‘സാര’’ന്തി അധിമതേ. അഥ വാ സാരം അഫേഗ്ഗുമതം മഹാവിഹാരവാസീനം ആചരിയമതം ഏത്ഥാതി ‘‘സാരമതോ’’തി വിനയവിനിച്ഛയോ വുത്തോ, തസ്മിം. ഇധാതി ഇമസ്മിം വിനയവിനിച്ഛയേ. രതോതി അച്ചന്താഭിരതോ. ‘‘ന രതോ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരം ‘‘രമതേ’’തി ഓസാനപദേന യോജേത്വാ യോ പന ന രമതേതി സമ്ബന്ധോ.

ഥേരനവമജ്ഝിമഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം അന്തരേ യോ പന പുഗ്ഗലോ നിച്ചപരിവത്തനസവനാനുസ്സരണചിന്തനവസേന ന രമതേ ന കീളതി, സോ പുഗ്ഗലോ വിനയേ പധാനരതോപി വിനയപിടകേ അജ്ഝയനസവനാദിവസേന യുത്തപയുത്തോപി പടു ഹോതി കിം, ന ഹോതേവാതി ദസ്സേതി. വിനയപിടകേ പാടവമാകങ്ഖന്തേഹി പഠമം താവേത്ഥ സക്കച്ചം അഭിയോഗോ കാതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

ഇമമേവത്ഥം ആനിസംസപാരംപരിയപയോജനേന സഹ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഇമ’’ന്തിആദി. ഇമന്തി വുച്ചമാനം വിനയവിനിച്ഛയം, ‘‘അവേദീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘യോ’’തി പാഠസേസോ. യോ കുലപുത്തോ സതിസമ്പജഞ്ഞസദ്ധാസമ്പന്നോ ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം സമ്മാ അവേദി അഞ്ഞാസി. കിം ഭൂതന്തി ആഹ ‘‘ഹിതവിഭാവന’’ന്തി. ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിയാ മൂലസാധനത്താ സീലമിധ ഹിതം നാമ, തം വിഭാവേതി പകാസേതീതി ഹിതവിഭാവനോതി വിഗ്ഗഹോ. ‘‘സീലേ പതിട്ഠായ…പേ… വിജടയേ ജട’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൩, ൧൯൨; മി. പ. ൨.൧.൯) വുത്തത്താ സബ്ബകിലേസജടാവിജടനലോകുത്തരഞാണസ്സ പദട്ഠാനസോപചാരസാഭിഞ്ഞാരൂപാരൂപഅട്ഠസമാധീനം പദട്ഠാനതായ സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണസമ്പദാനം ¶ മൂലഭൂതേസു ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേസു പധാനം പാതിമോക്ഖസംവരസീലം, തപ്പകാസകത്താ അയം വിനയവിനിച്ഛയോ ‘‘ഹിതവിഭാവനോ’’തി വുത്തോ.

ഭാവനന്തി ¶ ഭാവീയതി പുനപ്പുനം ചേതസി നിവേസീയതീതി ഭാവനോ, ഭാവനീയോതി വുത്തം ഹോതി. ഹിതവിഭാവകത്തായേവ ഹിതത്ഥീഹി പുനപ്പുനം ചിത്തേ വാസേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി, തം ഏവംവിധം വിനയവിനിച്ഛയം. സുരസമ്ഭവന്തി രസീയതി അസ്സാദീയതീതി രസോ, സദ്ദരസോ അത്ഥരസോ കരുണാദിരസോ വിമുത്തിരസോ ച, സോഭണോ രസോ ഏതസ്സാതി സുരസോ, വിനയവിനിച്ഛയോ, തം സുരസം. ഭവം ഭവന്തം, സന്തന്തി വുത്തം ഹോതി, സുരസം സമാനം, സുരസം ഭൂതന്തി അത്ഥോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘സിലേസോ പസാദോ സമതാ മധുരതാ സുഖുമാലതാ അത്ഥബ്യത്തി ഉദാരതാ ഓജോ കന്തി സമാധീ’’തി ഏവം വുത്തേഹി കവിജനേഹി അസ്സാദേതബ്ബസിലേസാദിദസവിധസദ്ദജീവിതഗുണസങ്ഖാതസദ്ദരസസമ്പത്തീഹി ച സഭാവാഖ്യാനം ഉപമാ രൂപകം ദീപകം ആവുത്തീതി ഏവമാദിക്കമനിദ്ദിട്ഠപഞ്ചതിംസഅത്ഥാലങ്കാരേസു അനുരൂപസഭാവാഖ്യാനാദിപ്പധാനഅത്ഥാലങ്കാരസങ്ഖാതഅത്ഥരസസമ്പത്തീഹി ച യഥാസമ്ഭവം പകാസിതബ്ബകരുണാരസഅബ്ഭുതരസസന്തരസാദീഹി ച യുത്തത്താ സുരസം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയന്തി വുത്തം ഹോതി.

അഥ വാ ഇമിനാ പകരണേന പധാനതോ വിധീയമാനപാതിമോക്ഖസംവരസീലസ്സ ഏകന്തേന സമാധിസംവത്തനികത്താ സമാധിസ്സ ച പഞ്ഞായ പദട്ഠാനത്താ പഞ്ഞായ ച നിബ്ബാനപാപനതോ മൂലകാരണം ഹുത്വാ കമേന നിബ്ബാനാമതഫലരസസമ്പദായകം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം പരമസ്സാദനീയരൂപേന ധിതിവിമുത്തിരസേന സുരസഭൂതന്തി വുത്തം ഹോതീതി ച വേദിതബ്ബം. സമ്ഭവന്തി ഏത്ഥ സം വുച്ചതി സുഖം കായികം ചേതസികഞ്ച, തം ഭവതി ഏതസ്മാതി സമ്ഭവോ, വിനയവിനിച്ഛയോ, തം, കായചിത്തസുഖാനം മൂലകാരണഭൂതം, വുത്തനയേന സുരസത്താ ച യഥാവുത്തരസസമ്പദസാരമഹുസ്സവേന സമ്ഭൂതമാനസികസുഖസ്സ, തംസമുട്ഠാനരൂപനിസ്സയകായികസുഖസ്സ ച പഭവഭൂതന്തി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ¶ ഇമസ്സ വിനയവിനിച്ഛയസ്സ സമ്മാ വിഞ്ഞാതബ്ബതായ കാരണം ദസ്സിതം ഹോതി.

ഏവം നാനാഗുണരതനാകരം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം സമ്പജാനന്തോ സോ കുലപുത്തോ കിം ഹോതീതി ചേ? പാലിനാ ഉപാലിനാ സമോ ഭവതി. പാലിനാതി സാസനം പാലേതീതി ‘‘പാലോ’’തി വിനയോ വുച്ചതി, വുത്തഞ്ഹി ‘‘വിനയോ നാമ സാസനസ്സ ആയൂ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമസങ്ഗീതികഥാ; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൫.മഹാസങ്ഗീതികഥാ; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൨൫൧) സോ ¶ അസ്സ അത്ഥീതി പാലീ, പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധസാസനസ്സ ജീവിതഭൂതവിനയപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതസാസനധരത്താ ‘‘പാലീ’’തി ലദ്ധനാമേന ഉപാലിനാ, ‘‘ഏതദഗ്ഗം ഭിക്ഖവേ മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯, ൨൨൮) ചതുപരിസമജ്ഝേ നിസിന്നേന സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന മുഖപദുമം വികാസേത്വാ പകാസിതഏതദഗ്ഗട്ഠാനേന വിസേസതോ സായനരക്ഖനകഭാവേന പടിലദ്ധപാലീതിനാമധേയ്യേന ഉപാലിമഹാഥേരേന സമോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

കസ്മിം വിസയേ സമോ ഭവതീതി ചേ? സാസനേ. സാസനേതി യഥാവുത്തേ തിവിധേ സാസനേ, തത്രാപി ഥാവരജങ്ഗമസകലവത്ഥുവിത്ഥാരാധരമണ്ഡലസദിസേ പടിപത്തിപടിവേധദ്വയധാരേ പരിയത്തിസാസനേ, തത്ഥാപി വിനയകഥാധികാരത്താ ലബ്ഭമാനേ വിനയപിടകസങ്ഖാതപരിയത്തിസാസനേകദേസേ സമോ ഭവതീതി അത്ഥോ.

കിംഭൂതേ സാസനേ? മാരബലിസാസനേ. മാരസ്സ ബലി മാരബലി, മാരഗോചരോ, തസ്സ സാസനം ഹിംസകം മാരബലിസാസനം, തസ്മിം. ഖന്ധാദീസു പഞ്ചസു മാരേസു പധാനഭൂതകാമരാഗാദിപഭവകിലേസമാരസ്സ ഗോചരഭാവേന ബലിസങ്ഖാതഇത്ഥിസരീരാദിനിസ്സയഫോട്ഠബ്ബാദിവിസയസ്സ പരിച്ചജാപനത്ഥം ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു…പേ… അസംവാസോ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൪൪) നയേന വുത്തത്താ തസ്സ ¶ മാരബലിസ്സ ഹിംസകം ഹോതീതി മാരബലിസാസനനാമധേയ്യവിനയപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതസാസനേതി അത്ഥോ.

അഥ വാ ‘‘ബളിസേനപി ജാലേന, ഹത്ഥേന കുമിനേന വാ’’തി ഉദകട്ഠകഥായ വക്ഖമാനത്താ ബളിസ-സദ്ദേന മച്ഛമാരണകണ്ടകമാഹ, തം മാരസ്സ ബളിസം അസതി ഖിപതി വജ്ജേതീതി മാരബളിസാസനം, തസ്മിം, ‘‘സമന്തപാസോ മാരസ്സാ’’തി വുത്തത്താ സംസാരസാഗരേ പരിവത്തമാനകസംകിലേസദാസപുഥുജ്ജനസങ്ഖാതമച്ഛേ ഗണ്ഹിതും മാരമഹാകേവട്ടേന പക്ഖിത്തബളിസസങ്ഖാതഇത്ഥിരൂപസദ്ദാദിപഞ്ചകാമഗുണാ- മിസാവുതകാമരാഗാദികിലേസമഹാബളിസം തദങ്ഗപ്പഹാനവീതിക്കമപ്പഹാനാദിവസേന പജഹന്തേ വിനയപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതേ സാസനേതി അധിപ്പായോ.

ഏത്ഥ ച സാരമതേ ഇധ ഇമസ്മിം വിനയവിനിച്ഛയേ യോ പന ന രമതേ, സോ പുഗ്ഗലോ അനയൂപരമേ ¶ തതോ ഏവ പരമേ ഉത്തമേ സുജനസ്സ സുഖാനയനേ നയനേ നയനുപമേ വിനയേ രതോ അഭിരതോ പധാനരതോപി വിനയേ അജ്ഝായനാദീസു യോഗമാപജ്ജന്തോപി പടു ഹോതി പടുതരോ ഹോതി കിം, ന ഹോതേവ. തസ്മാ വിനയേ പാടവത്ഥിനാ ഏത്ഥേവ സക്കച്ചാഭിയോഗോ കാതബ്ബോതി സങ്ഖേപതോ സാധിപ്പായാ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ. അഥ വാ പധാനേ ചതുബ്ബിധേ സമ്മപ്പധാനേ വീരിയേ രതോ അഭിരതോ യോ പന നരോ സാരമതേ ഇധ ഇമസ്മിം വിനയവിനിച്ഛയേ യതോ രമതേ, അതോ തസ്മാ സോ അനയൂപരമേ സുജനസ്സ സുഖാനയനേ വിനയേ പടു ഹോതി കുസലോ ഹോതീതി യോജനാതി നോ ഖന്തി.

ഹിതവിഭാവനം ഹിതപ്പകാസകം ഭാവനം ഭാവനീയം ആസേവിതബ്ബം സുരസമ്ഭവം സുരസം സമാനം സുരസം ഭൂതം സമ്ഭവം സുഖഹേതുകം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം യോ അവേദി അഞ്ഞാസി, സോ പുഗ്ഗലോ മാരബളിസാസനേ മാരവിസയപ്പഹാനകരേ, അഥ വാ മാരബളിസസ്സ ¶ മാരസ്സ വത്ഥുകാമാമിസാവുതകിലേസകാമബളിസസ്സ അസനേ വജ്ജമാനേ സാസനേ തിവിധേപി ജിനസാസനേ, തത്ഥാപി പടിപത്തിപടിവേധാനം പതിട്ഠാനഭൂതേ പരിയത്തിസാസനേ, തത്രാപി സകലസാസനസ്സ ജീവിതസമാനേ വിനയപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതപരിയത്തിസാസനേകദേസേ പാലിനാ വിനയപരിയത്തിയം ഏതദഗ്ഗേ ഠപനേന സാസനപാലനേ തംമൂലഭാവതോ പാലസങ്ഖാതവിനയപരിയത്തിയാ പസത്ഥതരേന ഉപാലിനാ ഉപാലിമഹാഥേരേന സമോ ഭവതീതി യോജനാ.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

പഠമപാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയപാരാജികകഥാവണ്ണനാ

൩൯. ഇദാനി ദുതിയം പാരാജികവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ആദിയന്തോ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘ഥേയ്യചിത്തേനാ’’തി പാഠസേസോ. സോ ച പച്ചത്തേകവചനന്തേഹി സബ്ബപദേഹി യോജേതബ്ബോ, ഥേയ്യചിത്തേന ആദിയന്തോ പരാജിതോതി സമ്ബന്ധോ. പരസന്തകം ആരാമാദിം അഭിയുഞ്ജിത്വാ സാമികം പരാജേത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോ തദത്ഥായ കതേ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടം, സാമികസ്സ വിമതുപ്പാദനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ¶ ആപജ്ജിത്വാ തസ്സ ച അത്തനോ ച ധുരനിക്ഖേപേന പാതിമോക്ഖസംവരസീലസമ്പത്തിയാ അദായാദോ ഹുത്വാ പരാജിതോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

‘‘തഥാ’’തി ച ‘‘അപീ’’തി ച ‘‘പരാജിതോ’’തി ച ‘‘ഥേയ്യചിത്തേനാ’’തി ഇമിനാ സഹ ഏകതോ കത്വാ ‘‘ഹരന്തോ’’തിആദീഹി ചതൂഹിപി പദേഹി യോജേതബ്ബം. ഥേയ്യചിത്തേന ഹരന്തോപി തഥാ പരാജിതോതി യോജനാ സീസാദീഹി പരസന്തകം ഭണ്ഡം ഹരന്തോ ഥേയ്യചിത്തേന ഭണ്ഡസ്സ ആമസനേ ¶ ദുക്കടഞ്ച ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ആപജ്ജിത്വാ സീസതോ ഖന്ധോഹരണാദിപയോഗം കരോന്തോപി തഥാ പരാജിതോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഥേയ്യചിത്തേന അവഹരന്തോപി തഥാ പരാജിതോതി യോജനാ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – അഞ്ഞേഹി സങ്ഗോപനാദിം സന്ധായ അത്തനി ഉപനിക്ഖിത്തഭണ്ഡം ‘‘ദേഹി മേ ഭണ്ഡ’’ന്തി ചോദിയമാനോ ‘‘ന മയാ ഗഹിത’’ന്തിആദിനാ മുസാ വത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തോപി തസ്സ വിമതുപ്പാദനേ ഥുല്ലച്ചയമാപജ്ജിത്വാ തഥേവ ധുരനിക്ഖേപേന പരാജിതോ ഹോതീതി. ‘‘നാഹം അഗ്ഗഹേസി’’ന്തിആദിനാ അവജാനിത്വാ പടിക്ഖിപിത്വാ ഹരന്തോ ‘‘അവഹരന്തോ’’തി വുത്തോ.

ഥേയ്യചിത്തേന ഇരിയാപഥം വികോപേന്തോപി തഥാ പരാജിതോതി യോജനാ. യം പന അഞ്ഞേസം ഭണ്ഡഹരണകമനുസ്സാദീനമഞ്ഞതരം ‘‘തേന ഭണ്ഡേന സഹ ഗണ്ഹാമീ’’തി ഭണ്ഡം ഹരന്തം ഥേയ്യചിത്തേന നിവാരേത്വാ അത്തനാ ഇച്ഛിതദിസാഭിമുഖം കത്വാ തസ്സ പകതിഇരിയാപഥം വികോപേന്തോപി പഠമപാദുദ്ധാരേന ഥുല്ലച്ചയമാപജ്ജിത്വാ ദുതിയപദവാരാതിക്കമേന തഥേവ പരാജിതോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഥേയ്യചിത്തേന ഠാനാ ചാവേന്തോപി തഥാ പരാജിതോതി യോജനാ. ഥലാദീസു ഠിതം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തേന അവഹരിതുകാമതായ ഠിതട്ഠാനതോ അപനേന്തോപി ദുതിയപരിയേസനാദീസു ആമസനാവസാനേസു സബ്ബേസുപി പയോഗേസു ദുക്കടാനി ച ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ആപജ്ജിത്വാ ഉപരി വക്ഖമാനപ്പകാരേസു വിയ ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനേന്തോ തഥേവ പരാജിതോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഏവമേതായ ഗാഥായ ‘‘ആദിയേയ്യ ഹരേയ്യ അവഹരേയ്യ ഇരിയാപഥം വികോപേയ്യ ഠാനാചാവേയ്യ സങ്കേതം വീതിനാമേയ്യാ’’തി ¶ (പാരാ. ൯൨) പദഭാജനാഗതേസു ഛസു പദേസു ആദോ പഞ്ച പദാനി സങ്ഗഹേത്വാ ¶ ഛട്ഠം പദം കസ്മാ ന സങ്ഗഹിതന്തി ചേ? അയം ഗാഥാ ന തംപദഭാജനം ദസ്സേതും വുത്താ, അഥ ഖോ തേസം പദാനം വിനിച്ഛയം സന്ധായ അട്ഠകഥാസു (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) വുത്തപഞ്ചവീസതിഅവഹാരേ ദസ്സേതും തദവയവഭൂതപഞ്ചപഞ്ചകാനി ദസ്സേതുകാമേന വുത്താ, തസ്മാ ഏത്ഥ ഛട്ഠം പദം ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ വക്ഖമാനേ തതിയപഞ്ചകേ നിസ്സഗ്ഗിയാവഹാരപദേന, പഞ്ചമപഞ്ചകേ പരികപ്പാവഹാരപദേന ച സങ്ഗയ്ഹമാനത്താ ഏത്ഥ നാനേകഭണ്ഡപഞ്ചകദ്വയം അസങ്കരതോ ദസ്സേതും ഛട്ഠം പദം ന ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം.

൪൦. ഇമസ്മിം അദിന്നാദാനപാരാജികേ വത്ഥുമ്ഹി ഓതിണ്ണേ കത്തബ്ബവിനിച്ഛയസ്സ പഞ്ചവീസതിഅവഹാരാനം അങ്ഗാനി ഹോന്തി, തേ ച നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകം സാഹത്ഥികപഞ്ചകം പുബ്ബപയോഗപഞ്ചകം ഥേയ്യാവഹാരപഞ്ചകന്തി നിദ്ദിട്ഠാ പഞ്ചപഞ്ചകഭേദാ, തത്ഥ ഇമായ ഗാഥായ നാനേകഭണ്ഡപഞ്ചകദ്വയപ്പഭേദേ ദസ അവഹാരേ സങ്ഗഹേത്വാ അവസേസപഞ്ചകത്തയം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥാ’’തി ആരദ്ധം. തത്ഥ തത്ഥാതി തിസ്സം ഗാഥായം. നാനേകഭണ്ഡാനന്തി നാനാ, ഏകോ ച ഭണ്ഡോ യേസന്തി വിഗ്ഗഹോ. സവിഞ്ഞാണകഅവിഞ്ഞാണകഭണ്ഡവസേന നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച സവിഞ്ഞാണകഭണ്ഡവസേനേവ ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകഞ്ച വേദിതബ്ബം. പഞ്ച പരിമാണാ യേസന്തേ പഞ്ചകാ, തേസം. അവഹാരാതി അവഹരണാനി, ചോരകമ്മാനീതി വുത്തം ഹോതി. ഏതേതി അനന്തരഗാഥായ ‘‘ആദിയന്തോ’’തിആദിനാ നിദ്ദിട്ഠാ ആദിയന്താദയോ. പടിപത്തിസന്താനേ വിസേസം വിനിച്ഛയം ഭാവേതി ഉപ്പാദേതീതി വിഭാവീ, വിനയധരോ, തേന വിഭാവിനാ. വിഞ്ഞാതബ്ബാതി പരേസം ആരാമാദിസവിഞ്ഞാണകവത്ഥൂനി വാ ദാസമയൂരാദിം കേവലം സവിഞ്ഞാണകവത്ഥുമത്തം വാ അവഹരിതും കതാ യഥാവുത്തസരൂപാ ആദിയനാദയോ ഠാനാചാവനപരിയോസാനാ ¶ പഞ്ച അവഹാരാ യഥാവുത്തനാനാഭണ്ഡഏകഭണ്ഡവിസയാ ഹുത്വാ പവത്തന്തീതി നാനാഭണ്ഡപഞ്ചകം ഏകഭണ്ഡപഞ്ചകന്തി ദസ അവഹാരാ ഭവന്തീതി വിനയധരേന ഓതിണ്ണസ്സ വത്ഥുനോ വിനിച്ഛയോപകാരകത്താ തഥതോ ഞാതബ്ബാതി അത്ഥോ.

൪൧. ഏവം പഞ്ചവീസതി അവഹാരേ ദസ്സേതും വത്തബ്ബേസു പഞ്ചസു പഞ്ചകേസു നാനേകഭണ്ഡപഞ്ചകാനി ദ്വേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവസേസപഞ്ചകത്തയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സാഹത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ സാഹത്ഥോതി സകോ ഹത്ഥോ, തേന നിബ്ബത്തോ, തസ്സ വാ സമ്ബന്ധീതി സാഹത്ഥോ, അവഹാരോ, ചോരേന സഹത്ഥാ കതോ അവഹാരോതി അത്ഥോ. ആണത്തികോ ചേവാതി ആണത്തിയാ നിബ്ബത്തോ ആണത്തികോ, അവഹാരോ, ചോരസ്സ ‘‘ഇമം നാമ ഭണ്ഡം ഗണ്ഹാ’’തി യസ്സ കസ്സചി ആണാപനേന ¶ സിദ്ധോ അവഹാരോ ച. നിസ്സഗ്ഗോതി നിസ്സജ്ജനം നിസ്സഗ്ഗോ, അവഹാരോ, സുങ്കഘാതട്ഠാനേ, പരികപ്പിതോകാസേ വാ ഠത്വാ ഭണ്ഡസ്സ ബഹി പാതനന്തി വുത്തം ഹോതി.

അത്ഥസാധകോതി പാരാജികാപത്തിസങ്ഖാതം അത്ഥം സാധേതീതി അത്ഥസാധകോ, സോ അവഹാരോ ച യഥാണത്തികം അവിരാധേത്വാ ഏകംസേന അവഹരന്തസ്സ ‘‘അസുകസ്സ ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി അവിസേസേന വാ അവഹരിതബ്ബവത്ഥുവിസേസോ ഗഹണകാലോ ഗഹണദേസോ ഗഹണാകാരോ ചാതി ഏവമാദിവിസേസാനമഞ്ഞതരേന വിസേസേത്വാ വാ ആണാപനഞ്ച ഏകംസേന പാദഗ്ഘനകതേലപിവനകം ഉപാഹനാദികിഞ്ചിവത്ഥും തേലഭാജനാദീസു പാതനാദിപ്പയോഗോ ചാതി ഏവമാദിപ്പയോഗോ ച കിരിയാസിദ്ധിയാ പുരേതരമേവ പാരാജികസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ സാധനതോ അത്ഥസാധകോ അവഹാരോ ചാതി വുത്തം ഹോതി.

ധുരനിക്ഖേപനഞ്ചാതി ¶ ധുരസ്സ നിക്ഖേപനം ധുരനിക്ഖേപനം, തഞ്ച അവഹാരോ, പരസന്തകാനം ആരാമാദീനം അഭിയോഗവിസയേ ച ഉപനിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡാദിനോ വിസയേ ച ചോരസ്സ സാമിനോ വിസ്സജ്ജനേ ച സാമിനോ ച, യദാ കദാചി യഥാകഥഞ്ചി ഗണ്ഹിസ്സാമീതി ഗഹണേ നിരുസ്സാഹഭാവസങ്ഖാതോ ധുരനിക്ഖേപാവഹാരോ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഇതി ഇദം ധുരനിക്ഖേപനഞ്ച യഥാവുത്തപ്പകാരം സാഹത്ഥാദിചതുക്കഞ്ച പഞ്ചന്നം അവഹാരാനം സമൂഹോ പഞ്ചകം, സാഹത്ഥാദിപഞ്ചകം ‘‘സാഹത്ഥപഞ്ചക’’ന്തി വുച്ചതി. ആദി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി വേദിതബ്ബം.

൪൨. പുബ്ബസഹപയോഗാ ചാതി ഏത്ഥ ‘‘പുബ്ബപയോഗോ സഹപയോഗോ’’തി പയോഗ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. ‘‘ആണത്തിവസേന പുബ്ബപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൨) യഥാണത്തികമവിരാധേത്വാ ഗണ്ഹതോ ‘‘അസുകസ്സ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി ആണാപനം പുബ്ബപയോഗോ നാമ അവഹാരോ. കായേന, വാചായ വാ പയുജ്ജനം ആണാപനം പയോഗോ, ആണത്തസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഗഹണതോ പുബ്ബത്താ പുബ്ബോ ച സോ പയോഗോ ചാതി പുബ്ബപയോഗോ അവഹാരോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഠാനാചാവനവസേന സഹപയോഗോ വേദിതബ്ബോ’’തി അട്ഠകഥാവചനസ്സ ഉപലക്ഖണപദത്താ ഠാനാചാവനഞ്ച പരായത്തഭൂമിഗഹണേ ഖീലസങ്കമനാദികഞ്ച സഹപയോഗോ അവഹാരോതി വേദിതബ്ബോ.

സംവിദാഹരണന്തി ബഹൂഹി ഏകതോ ഹുത്വാ ‘‘ഇദം നാമ ഭണ്ഡം അവഹരിസ്സാമാ’’തി സംവിദഹിത്വാ സബ്ബേഹി, ഏകതോ വാ സബ്ബേസം അനുമതിയാ ഏകേന വാ ഗന്ത്വാ പരസന്തകസ്സ ഥേയ്യചിത്തേന ഹരണസങ്ഖാതോ സംവിദാവഹാരോ ച. സമം ഏകീ ഹുത്വാ വിസും ഏകേനാപി ഥേയ്യചിത്തേന പാദേ വാ പാദാരഹേ ¶ വാ ഗഹിതേ കതമന്തനാനം സബ്ബേസമ്പി പാരാജികം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം ¶ . സംവിദഹിത്വാ മന്തേത്വാ അവഹരണം സംവിദാഹരണം. നിരുത്തിനയേന സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ‘‘സംവിദാഹരണ’’ന്തി ‘‘സംവിദാവഹാരോ’’തി ഇമസ്സ വേവചനം. ‘‘സമ്ബഹുലാ സംവിദഹിത്വാ ഏകോ ഭണ്ഡം അവഹരതി, ആപത്തി സബ്ബേസം പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൮) വചനതോ ഏവം സഹകതമന്തനേസു ഏകേനാപി ഥേയ്യചിത്തേന പാദേ വാ പാദാരഹേ വാ ഗഹിതേ കതമന്തനാനം സബ്ബേസം പാരാജികം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സങ്കേതകമ്മന്തി പുബ്ബണ്ഹാദികാലപരിച്ഛേദേന സഞ്ജാനനം സങ്കേതോ, തേന കതം കമ്മം അവഹരണം സങ്കേതകമ്മം നാമ. തം പന പുരേഭത്താദീസു കഞ്ചി കാലം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി വുത്തേ തസ്മിംയേവ കാലേ തംയേവ യഥാവുത്തം ഭണ്ഡം അവഹരതി ചേ, സങ്കേതകാരകസ്സ സങ്കേതക്ഖണേയേവ പാരാജികന്തി സങ്ഖേപതോ വേദിതബ്ബം.

നേമിത്തന്തി പരഭണ്ഡാവഹാരസ്സ ഹേതുത്താ അക്ഖിനിഖണനാദി നിമിത്തം നാമ, തേന നിബ്ബത്തം നേമിത്തം, അവഹരണസങ്ഖാതകമ്മം അവഹാരോ. ‘‘മയാ അക്ഖിമ്ഹി നിഖണിതേ വാ ഭമുമ്ഹി ഉക്ഖിത്തേ വാ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’’തി ആണത്തേന തം നിമിത്തം ദിസ്വാ വുത്തമേവ ഭണ്ഡം വുത്തനിയാമമവിരാധേത്വാ ഗഹിതം ചേ, നിമിത്തകാരകസ്സ നിമിത്തകരണക്ഖണേയേവ പാരാജികം ഹോതി. വുത്തനിയാമം വിരാധേത്വാ ഗഹിതം ചേ, നിമിത്തകാരകോ മുച്ചതി, അവഹാരകസ്സേവ പാരാജികം. പുബ്ബപയോഗോ ആദി യസ്സ തം പുബ്ബപയോഗാദി, പുബ്ബപയോഗാദി ച തം പഞ്ചകഞ്ചാതി വിഗ്ഗഹോ.

൪൩. ഥേയ്യഞ്ച പസയ്ഹഞ്ച പരികപ്പോ ച പടിച്ഛന്നോ ച കുസോ ച ഥേയ്യപസയ്ഹപരികപ്പപടിച്ഛന്നകുസാ, തേ ആദീ ഉപപദഭൂതാ യേസം അവഹാരാനം തേ ഥേയ്യ…പേ… കുസാദികാ ¶ , അവഹാരാ, ഇമിനാ ഥേയ്യാവഹാരോ ച…പേ… കുസാവഹാരോ ചാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ഥേയ്യാവഹാരോതി ഥേനോ വുച്ചതി ചോരോ, തസ്സ ഭാവോ ഥേയ്യം, ഏത്ഥ ന-കാരലോപോ നിരുത്തിനയേന ദട്ഠബ്ബോ, തേന അവഹരണം ഥേയ്യാവഹാരോ, സന്ധിച്ഛേദാദിവസേന അദിസ്സമാനേന ഗഹണഞ്ച കൂടമാനകൂടകഹാപണാദീഹി വഞ്ചേത്വാ ഗഹണഞ്ച ഥേയ്യാവഹാരോ.

പസയ്ഹ അഭിഭവിത്വാ അവഹരണം പസയ്ഹാവഹാരോ, ഗാമവിലോപകാ വിയ സാമികേ അഭിഭവിത്വാ ഗഹണഞ്ച രാജഭടാദയോ വിയ അഭിഭവിത്വാ നിബദ്ധകരഗ്ഗഹണേ അധികഗ്ഗഹണഞ്ച പസയ്ഹാവഹാരോ.

വത്ഥസുത്താദികം ¶ പരിച്ഛിജ്ജ കപ്പേത്വാ അവഹരണം പരികപ്പാവഹാരോ, സോ ച ഭണ്ഡോകാസപരികപ്പവസേന ദുവിധോ ഹോതി. തത്ഥ നിക്ഖിത്തഭണ്ഡം അന്ധകാരപ്പദേസം പവിസിത്വാ സുത്താദിഭണ്ഡാനി തത്ഥ നിക്ഖിത്താനി, തേ പേളാദയോ ഗണ്ഹന്തസ്സ ‘‘വത്ഥാനി ചേ ഗണ്ഹിസ്സാമി, സുത്താനി ചേ ന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പരികപ്പേത്വാ ഉക്ഖിപനം ഭണ്ഡപരികപ്പപുബ്ബകത്താ ഭണ്ഡപരികപ്പാവഹാരോ നാമ. ആരാമപരിവേണാദീനി പവിസിത്വാ ലോഭനീയം ഭണ്ഡം ദിസ്വാ ഗബ്ഭപാസാദതലപമുഖമാളകപാകാരദ്വാരകോട്ഠകാദിം യം കിഞ്ചി ഠാനം പരികപ്പേത്വാ ‘‘ഏത്ഥന്തരേ ദിട്ഠോ ചേ, ഓലോകേതും ഗഹിതം വിയ ദസ്സാമി, നോ ചേ, ഹരിസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ ആദായ ഗന്ത്വാ പരികപ്പിതട്ഠാനാതിക്കമോ ഓകാസപരികപ്പപുബ്ബകത്താ ഓകാസപരികപ്പാവഹാരോ നാമാതി സങ്ഖേപതോ വേദിതബ്ബോ.

തിണപണ്ണാദീഹി ¶ പടിച്ഛന്നസ്സ ഭണ്ഡസ്സ അവഹരണം പടിച്ഛന്നാവഹാരോ, ഉയ്യാനാദീസു കീളമാനേഹി വാ സങ്ഘപരിവിസന്തേഹി വാ മനുസ്സേഹി ഓമുഞ്ചിത്വാ ഠപിതം അലങ്കാരാദികം യം കിഞ്ചി ഭണ്ഡം ദിസ്വാ ‘‘ഓണമിത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ആസങ്കന്തീ’’തി ഠത്വാ തിണപണ്ണപംസുവാലുകാദീഹി പടിച്ഛാദേത്വാ സാമികേസു പരിയേസിത്വാ അദിസ്വാ സാലയേസു ഗതേസു പച്ഛാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗഹണഞ്ച തദേവ ഭണ്ഡം കദ്ദമാദീസു ഥേയ്യചിത്തേന അങ്ഗുട്ഠാദീഹി പീളേത്വാ ഓസീദാപേത്വാ ഹേട്ഠാഭാഗേന ഫുട്ഠട്ഠാനം ഉപരിഭാഗേന അതിക്കമനഞ്ച പടിച്ഛന്നാവഹാരോതി വുത്തം ഹോതി.

കുസേന അവഹാരോ കുസാവഹാരോ, ഥേയ്യചിത്തേന കുസം സങ്കാമേത്വാ പരകോട്ഠാസസ്സ അഗ്ഘേന മഹന്തസ്സ വാ സമസമസ്സ വാ ഗഹണന്തി അത്ഥോ. യോ പന ഭിക്ഖു കുസപാതനേന സങ്ഘസ്സ ചീവരേസു ഭാജിയമാനേസു അത്തനോ കോട്ഠാസേന സമം വാ അധികം വാ ഊനകം വാ അഗ്ഘേന പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം അഞ്ഞസ്സ കോട്ഠാസം അവഹരിതുകാമോ അത്തനോ കോട്ഠാസേ പതിതം കുസം പരകോട്ഠാസേ പാതേതുകാമോ ഉദ്ധരതി, തങ്ഖണേ ച പരസ്സ കോട്ഠാസേ പാതിതക്ഖണേ ച ന പാരാജികം അനാപജ്ജിത്വാ പരകോട്ഠാസതോ പരനാമലിഖിതം കുസം ഉക്ഖിപേന്തോ തതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനാമേതി, പാരാജികോ ഹോതി. യദി പഠമം പരകോട്ഠാസതോ കുസം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധടക്ഖണേ ച അത്തനോ കോട്ഠാസേ പാതിതക്ഖണേ ച സകനാമലിഖിതം കുസം ഉദ്ധരണക്ഖണേ ച പാരാജികം അനാപജ്ജിത്വാ പരകോട്ഠാസേ പാതനക്ഖണേ ഹത്ഥതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മുത്തേ പാരാജികോ ഹോതി.

യദി ¶ ദ്വേപി കുസേ പടിച്ഛാദേത്വാ സബ്ബേസു ഭിക്ഖൂസു സകസകകോട്ഠാസം ആദായ ഗതേസു യസ്മിം കുസം പടിച്ഛാദേസി, തസ്സ സാമികേന ആഗന്ത്വാ ‘‘മയ്ഹം കുസോ കസ്മാ ന ¶ ദിസ്സതീ’’തി വുത്തേ ചോരോ ‘‘മയ്ഹമ്പി കുസോ ന ദിസ്സതീ’’തി വത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസം തസ്സ സന്തകം വിയ ദസ്സേത്വാ തസ്മിം വിവദിത്വാ വാ അവിവദിത്വാ വാ ഗഹേത്വാ ഗതേ ഇതരം കോട്ഠാസം ഉദ്ധരതി ചേ, ഉദ്ധടക്ഖണേയേവ പാരാജികോ ഹോതി. യദി പരോ ‘‘മയ്ഹം കോട്ഠാസം തുയ്ഹം ന ദേമി, ത്വം തുയ്ഹം കോട്ഠാസം വിചിനിത്വാ ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദതി, ഏവം വുത്തേ സോ അത്തനോ അസ്സാമികഭാവം ജാനന്തോപി പരസ്സ കോട്ഠാസം ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധടക്ഖണേ പാരാജികോ ഹോതി. യദി പരോ വിവാദഭീരുകത്താ ‘‘കിം വിവാദേനാ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘മയ്ഹം വാ പത്തം ഹോതു തുയ്ഹം വാ, വരകോട്ഠാസം ത്വം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വദേയ്യ, ദിന്നകം നാമ ഗഹിതം ഹോതീതി പാരാജികം ന ഹോതീതി. യദി ‘‘തവ രുച്ചനകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വുത്തോ വിവാദഭയേന അത്തനോ പത്തം വരഭാഗം ഠപേത്വാ ലാമകഭാഗം ഗഹേത്വാ ഗതോ, ചോരോ പച്ഛാ ഗണ്ഹന്തോ വിചിതാവസേസം നാമ അഗ്ഗഹേസീതി പാരാജികോ ന ഹോതി. ഏവം കുസാവഹാരവിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. അയമേത്ഥ പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരേസു സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

൪൪. ഏത്താവതാ അദിന്നാദാനപാരാജികസ്സ വിനിച്ഛയാവയവരൂപേന ഉഗ്ഗഹേതബ്ബേ പഞ്ചവീസതി അവഹാരേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അദിന്നാദാനവിനിച്ഛയേ സമ്പത്തേ സഹസാ ആപത്തിം അനാരോപേത്വാ പഠമം ഓലോകേതബ്ബാനി പഞ്ച ഠാനാനി ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുകാലഗ്ഘദേസേ ചാ’’തിആദി ആരദ്ധം.

തത്ഥ വത്ഥു നാമ അവഹടഭണ്ഡം. കിം വുത്തം ഹോതി? അവഹാരകേന ‘‘മയാ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹട’’ന്തി വുത്തേപി തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ സസ്സാമികഅസ്സാമികഭാവം ഉപപരിക്ഖിത്വാ സസ്സാമികം ¶ ചേ, അവഹാരകാലേ തേസം സാലയഭാവം വാ നിരാലയഭാവം വാ നിയമേത്വാ സാലയകാലേ ചേ ഗഹിതം, ഭണ്ഡം അഗ്ഘാപേത്വാ മാസകം വാ ഊനമാസകം വാ ഹോതി, ദുക്കടേന, അതിരേകമാസകം വാ ഊനപഞ്ചമാസകം വാ ഹോതി, ഥുല്ലച്ചയേന, പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ ഹോതി, പാരാജികേന കാതബ്ബോ. സാമികാനം നിരാലയകാലേ ചേ ഗഹിതം, നത്ഥി പാരാജികം. ഭണ്ഡസാമികേ പന ഭണ്ഡം ആഹരാപേന്തേ തം വാ ഭണ്ഡം തദഗ്ഘനകം വാ ദാതബ്ബന്തി.

കാലോ നാമ അവഹാരകാലോ. ഭണ്ഡം നാമേതം കദാചി മഹഗ്ഘം ഹോതി, കദാചി സമഗ്ഘം. തസ്മാ ¶ അവഹടഭണ്ഡസ്സ അഗ്ഘം പരിച്ഛിന്ദന്തേഹി അവഹടകാലാനുരൂപം കത്വാ പരിച്ഛിന്ദനത്ഥം കാലവിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി.

അഗ്ഘോ നാമ അവഹടഭണ്ഡസ്സ അഗ്ഘോ. ഏത്ഥ ച സബ്ബദാ ഭണ്ഡാനം അഗ്ഘോ സമാനരൂപോ ന ഹോതി, നവഭണ്ഡം മഹഗ്ഘം ഹോതി, പുരാണം ചേ സമഗ്ഘം. തസ്മാ അവഹാരകാലേ ഭണ്ഡസ്സ നവഭാവം വാ പുരാണഭാവം വാ നിയമേത്വാ അഗ്ഘോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.

ദേസോ ചാതി ഭണ്ഡാവഹാരദേസോ. ഏത്ഥ ച സബ്ബസ്സാപി ഭണ്ഡസ്സ ഉട്ഠാനദേസേ സമഗ്ഘം ഹുത്വാ അഞ്ഞത്ഥ മഹഗ്ഘത്താ അവഹടഭണ്ഡേ അഗ്ഘം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തദനുരൂപാ ആപത്തിയോ നിയമന്തേഹി അഗ്ഘം പരിച്ഛിന്ദനത്ഥായ അവഹാരദേസം നിയമേത്വാ തസ്മിം ദേസേ അഗ്ഘവസേന തദനുരൂപാ ആപത്തിയോ കാരേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ.

പരിഭോഗോ നാമ അവഹടഭണ്ഡേ അവഹാരതോ പുബ്ബേ പരേഹി കതപരിഭോഗോ. ഏത്ഥ ച യസ്സ കസ്സചി ഭണ്ഡസ്സ പരിഭോഗേന അഗ്ഘോ പരിഹായതീതി ഭണ്ഡസാമികം പുച്ഛിത്വാ തസ്മിം ¶ ഭണ്ഡേ നവേപി ഏകവാരമ്പി യേന കേനചി പകാരേന പരിഭുത്തേ പരിഹാപേത്വാ അഗ്ഘോ പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവമാദിനാ നയേന ഏതാനി പഞ്ച ഠാനാനി ഉപപരിക്ഖിത്വാവ വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പഞ്ചപി ഞത്വാ ഏതാനി കത്തബ്ബോ പണ്ഡിതേന വിനിച്ഛയോ’’തി.

൪൫. ഏത്താവതാ അദിന്നാദാനവിനിച്ഛയാവയവഭൂതേ പഞ്ചവീസതി അവഹാരേ ച പഞ്ചട്ഠാനാവലോകനഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനാഗതേ പാപഭിക്ഖൂനം ലേസോകാസപിദഹനത്ഥം പരസന്തകം യം കിഞ്ചി വത്ഥും യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതം യേന കേനചി പകാരേന ഗണ്ഹതോ മോക്ഖാഭാവം ദസ്സേതുകാമേന തഥാഗതേന യാ പനേതാ –

ഭൂമട്ഠഞ്ച ഥലട്ഠഞ്ച;

ആകാസട്ഠ മഥാപരം;

വേഹാസട്ഠോ ¶ ദകട്ഠഞ്ച;

നാവാ യാനട്ഠമേവ ച.

ഭാരാ രാമ വിഹാരട്ഠം;

ഖേത്ത വത്ഥുട്ഠമേവ ച;

ഗാമാ രഞ്ഞട്ഠ മുദകം;

ദന്തപോനോ വനപ്പതി.

ഹരണകോ പനിധി ചേവ;

സുങ്കഘാതകം പാണകാ;

അപദം ദ്വിപദഞ്ചേവ;

ചതുപ്പദം ബഹുപ്പദം.

ഓചരകോണിരക്ഖോ ച;

സംവിദാഹരണമ്പി ച;

സങ്കേതകമ്മം നിമിത്ത-

മിതി തിം സേത്ഥ മാതികാ. –

നിക്ഖിത്താ ¶ , താസം യഥാക്കമം പദഭാജനേ, തദട്ഠകഥായ ച ആഗതനയേന വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുകാമോ പഠമം താവ ഭൂമട്ഠേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദുതിയം വാപീ’’തിആദി.

തത്ഥ ദുതിയം ഥേയ്യചിത്തേന പരിയേസതോ ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏവം സബ്ബപദേസു. ഉപരി സഞ്ജാതാഹി രുക്ഖലതാഹി, ഇട്ഠകപാസാണാദീഹി ച സഞ്ഛന്നം മഹാനിധിം ഉദ്ധരിതുകാമേന ‘‘മയാ ഏകേനേവ ന സക്കാ’’തി അത്തനോ അഞ്ഞം സഹായം പരിയേസിതും ഥേയ്യചിത്തേന സയിതട്ഠാനാ ഉട്ഠാനാദീസു സബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടം ഹോതീതി അത്ഥോ. കുദാലം ഭൂമിഖണനത്ഥായ പിടകം വാപി പംസുഉദ്ധരണത്ഥായ യം കിഞ്ചി ഭാജനം. ഇമേസു ദ്വീസു കുദാലസ്സ ചേ ദണ്ഡോ നത്ഥി, ദണ്ഡത്ഥായ രുക്ഖതോ ദണ്ഡം ഛിന്ദതോ ച കുദാലോ ചേ ന ഹോതി, കുദാലകരണത്ഥായ അയോബീജം ഉദ്ധരണത്ഥായ അകപ്പിയപഥവിം ഖണന്തസ്സപി പച്ഛികരണത്ഥായ പണ്ണാനി ഛിന്ദതോപി പിടകവായനത്ഥായ വല്ലിം ഛിന്ദതോപി ¶ ഉഭയത്ഥാപി പരിയേസനേ മുസാ ഭണതോപി ദുക്കടഞ്ചേവ പാചിത്തിയഞ്ച, ഇതരപയോഗേസു ദുക്കടമേവാതി വേദിതബ്ബം.

ഗച്ഛതോതി ദുതിയാദിം പരിയേസിത്വാ ലദ്ധാ വാ അലദ്ധാ വാ നിധിട്ഠാനം ഗച്ഛന്തസ്സ പദേ പദേ ദുക്കടന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ ദുതിയം വാ പരിയേസതീ’’തിആദി പാളിയം (പാരാ. ൯൪) ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ’’തി വുത്തത്താ, ഇധ ‘‘ഥേയ്യചിത്തേനാ’’തി വചനതോ ‘‘ഇമം നിധിം ലഭിത്വാ ബുദ്ധപൂജം വാ കരിസ്സാമി, സങ്ഘഭത്തം വാ കരിസ്സാമീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന കുസലചിത്തപ്പവത്തിയാ സതി അനാപത്തീതി ദട്ഠബ്ബം. പുബ്ബയോഗതോതി അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗഭാവതോ, ദുതിയപരിയേസനാദീസു പുബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടന്തി അത്ഥോ.

ദുക്കടഞ്ച ¶ അട്ഠവിധം ഹോതി പുബ്ബപയോഗദുക്കടം സഹപയോഗദുക്കടം അനാമാസദുക്കടം ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം വിനയദുക്കടം ഞാതദുക്കടം ഞത്തിദുക്കടം പടിസ്സവദുക്കടന്തി. തത്ഥ ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ ദുതിയം വാ കുദാലം വാ പിടകം വാ പരിയേസതി ഗച്ഛതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തം പുബ്ബപയോഗദുക്കടം നാമ. ഇധ പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയം, ഇതരേസു പുബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടം. ‘‘തത്ഥജാതകം കട്ഠം വാ ലതം വാ ഛിന്ദതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തം സഹപയോഗദുക്കടം. ഇധ അദിന്നാദാനസഹിതപയോഗത്താ പാചിത്തിയവത്ഥുമ്ഹി, ഇതരത്ര ച ദുക്കടമേവാതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. മുത്താമണിആദീസു ദസസു രതനേസു, സാലിആദീസു സത്തസു ധഞ്ഞേസു, സബ്ബേസു ച ആവുധഭണ്ഡാദീസു ആമസനപച്ചയാ ദുക്കടം അനാമാസദുക്കടം. കദലിനാളികേരപനസാദിരുക്ഖട്ഠമേവ ഫലം ആമസന്തസ്സ വുത്തം ദുക്കടം ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം. ഉപചരണം ഉപചിണ്ണം, പരാമസനന്തി അത്ഥോ. ദുട്ഠു ഉപചിണ്ണം ദുരുപചിണ്ണം, ദുരുപചിണ്ണേ ദുക്കടം ദുരുപചിണ്ണദുക്കടം. ഭിക്ഖാചാരകാലേ പത്തേ രജസ്മിം പതിതേ പത്തം അപ്പടിഗ്ഗഹേത്വാ വാ അധോവിത്വാ വാ ഭിക്ഖാപടിഗ്ഗഹണേന ദുക്കടം വിനയദുക്കടം, വിനയേ പഞ്ഞത്തം ദുക്കടം വിനയദുക്കടം. കിഞ്ചാപി അവസേസദുക്കടാനിപി വിനയേ പഞ്ഞത്താനേവ, തഥാപി രുള്ഹിയാ മയൂരാദിസദ്ദേഹി മോരാദയോ വിയ ഇദമേവ തഥാ വുച്ചതി. ‘‘സുത്വാ ന വദന്തി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തം ഞാതദുക്കടം നാമ. ഏകാദസസു സമനുഭാസനാസു ‘‘ഞത്തിയാ ദുക്കട’’ന്തി വുത്തം ഞത്തിദുക്കടം. ‘‘തസ്സ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖുനോ പുരിമികാ ച ന പഞ്ഞായതി, പടിസ്സവേ ച ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൦൭) വുത്തം പടിസ്സവദുക്കടം നാമ. ഇമേസു അട്ഠസു ദുക്കടേസു ഇധ ആപജ്ജിതബ്ബം ദുക്കടം പുബ്ബപയോഗദുക്കടം നാമ. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബയോഗതോ’’തി. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ¶ ഉപസഗ്ഗം അനാദിയിത്വാ ‘‘പുബ്ബപയോഗതോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘പുബ്ബയോഗതോ’’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

ഏത്ഥ ¶ ച കിഞ്ചാപി ഇമേസു ദുക്കടേസു അസങ്ഗഹിതാനി ഉഭതോവിഭങ്ഗാഗതാനി ദിവാസേയ്യാദിദുക്കടാനി ചേവ ഖന്ധകാഗതാനി ച ബഹൂനി ദുക്കടാനി സന്തി, താനി പനേത്ഥ വിനയദുക്കടേയേവ സങ്ഗഹിതബ്ബാനി. ‘‘വിനയേ പഞ്ഞത്തം ദുക്കടം വിനയദുക്കട’’ന്തി ഹി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൯൪) വുത്തന്തി. അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) പന രജോകിണ്ണദുക്കടസ്സേവ ‘‘വിനയദുക്കട’’ന്തി ഗഹണം ഉപലക്ഖണമത്തം. ഇതരഥാ അട്ഠ ദുക്കടാനീതി ഗണനാപരിച്ഛേദോയേവ നിരത്ഥകോ സിയാതി പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടാദീനമ്പി വിനയദുക്കടേയേവ സങ്ഗഹേതബ്ബഭാവേപി കതിപയാനി ദസ്സേത്വാ ഇതരേസമേകതോ ദസ്സനത്ഥം തേസം വിസും ഗഹണം സുത്തങ്ഗസങ്ഗഹിതത്തേപി ഗേയ്യഗാഥാദീനം അട്ഠന്നം വിസും ദസ്സനം വിയാതി വേദിതബ്ബം.

൪൬. തത്ഥജാതകം കട്ഠം വാതി തസ്മിം ചിരനിഹിതനിധൂപരി ജാതം അല്ലം സുക്ഖം കട്ഠം വാ. ലതം വാതി താദിസം വല്ലിം വാ. ഇദം ഉപലക്ഖണം തിണാദീനം ഖുദ്ദകഗച്ഛാനഞ്ച ഗഹേതബ്ബത്താ. ഉഭയത്ഥാപീതി അല്ലേ ച സുക്ഖേ ചാതി വുത്തം ഹോതി. അല്ലരുക്ഖാദീനി ഛിന്ദതോ പാചിത്തിയം അഹുത്വാ ദുക്കടമത്തസ്സ ഭവനേ കാരണം ദസ്സേതി ‘‘സഹപയോഗതോ’’തി. അവഹാരേന സഹിതപയോഗത്താ പാചിത്തിയട്ഠാനേപി ദുക്കടമേവാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘സഹപയോഗതോ ഉഭയത്ഥാപി ദുക്കട’’ന്തി വദന്തോ പഠമഗാഥായ ദസ്സിതപുബ്ബപയോഗതോ ഇമായ ദസ്സിതസഹപയോഗസ്സ വിസേസം ദസ്സേതി.

൪൭. പഥവിന്തി കപ്പിയം വാ അകപ്പിയം വാ പഥവിം. അകപ്പിയപഥവിം ഖണതോ സഹപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ. ബ്യൂഹതോതി പംസും ഏകതോ രാസിം കരോന്തസ്സ. ‘‘വിയൂഹതി ഏകപസ്സേ രാസിം കരോതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ഊഹ-ഇച്ചേതസ്സ ധാതുനോ വിതക്കേ ഉപ്പന്നത്തേപി ധാതൂനമനേകത്ഥത്താ വി-ഉപസഗ്ഗവസേന ¶ ഇധ രാസികരണേ വത്തതീതി ഗഹേതബ്ബം. രാസിഭൂതം പംസും കുദാലേന വാ ഹത്ഥേന വാ പച്ഛിയാ വാ ഉദ്ധരന്തസ്സ ച അപനേന്തസ്സ ച പയോഗഗണനായ ദുക്കടം പംസുമേവ വാതി ഏത്ഥ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന വാ-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആമസന്തസ്സാതി നിധികുമ്ഭിം ഹത്ഥേന പരാമസന്തസ്സ. വാതി സമുച്ചയേ. ദുക്കടന്തി ദുട്ഠു കതം കിരിയം സത്ഥാരാ വുത്തം വിരാധേത്വാ ഖലിത്വാ കതത്താതി ദുക്കടം. വുത്തഞ്ചേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൩൯) –

‘‘ദുക്കടന്തി ¶ ഹി യം വുത്തം, തം സുണോഹി യഥാതഥം;

അപരദ്ധം വിരദ്ധഞ്ച, ഖലിതം യഞ്ച ദുക്കട’’ന്തി.

ദുട്ഠു വാ വിരൂപം കതം കിരിയാതി ദുക്കടം. വുത്തമ്പി ചേതം പരിവാരേ (പരി. ൩൩൯) –

‘‘യം മനുസ്സോ കരേ പാപം, ആവി വാ യദി വാ രഹോ;

‘ദുക്കട’ന്തി പവേദേന്തി, തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി.

ഏവം ‘‘തത്ഥജാതക’’ന്തിആദിഗാഥാദ്വയാഗതം ഛേദനദുക്കടം ഖണനദുക്കടം ബ്യൂഹനദുക്കടം ഉദ്ധരണദുക്കടം ആമസനദുക്കടന്തി പഞ്ചസു സഹപയോഗദുക്കടേസു പുരിമപുരിമപയോഗേഹി ആപന്നാ ദുക്കടാപത്തിയോ പച്ഛിമം പച്ഛിമം ദുക്കടം പത്വാ പടിപസ്സമ്ഭന്തി, തംതംപയോഗാവസാനേ ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കമിത്വാ ഓരമതി ചേ, തംതംദുക്കടമത്തം ദേസേത്വാ പരിസുദ്ധോ ഹോതി. ധുരനിക്ഖേപമകത്വാ ഫന്ദാപേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം പത്വാ ആമസനദുക്കടം പടിപസ്സമ്ഭതീതി മഹാഅട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) വുത്തം. യഥാപാളിയാ ഗയ്ഹമാനേ പുരിമപുരിമാപത്തീനം പടിപസ്സദ്ധി ‘‘ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി ¶ കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയാ പടിപസ്സമ്ഭന്തീ’’തി പാളിയം (പാരാ. ൪൧൪, ൪൨൧, ൪൨൮, ൪൩൯) ആഗതത്താ അനുസ്സാവനായ ഏവ ലബ്ഭതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമസ്സ പന സുത്തസ്സ അനുലോമവസേന മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്താ ഇമസ്മിം അദിന്നാദാനസിക്ഖാപദേപി ആപത്തിപടിപസ്സദ്ധി പമാണന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

൪൮. ‘‘ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൯൪) വുത്തം ഠാനാചാവനേ പാരാജികഞ്ച തസ്സ സാമന്താപത്തിഭൂതം ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ഠാനഭേദവിഞ്ഞാപനമുഖേന വത്തബ്ബന്തി ഇദാനി തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മുഖേപാസ’’ന്തിആദി. തത്ഥ മുഖേ കുമ്ഭിമുഖവട്ടിയം. പാസം പവേസേത്വാതി ബന്ധനം പാസം പക്ഖിപിത്വാ. ഖാണുകേതി അയോഖാണുമ്ഹി, ഖദിരഖാണുകേ വാ. ബദ്ധകുമ്ഭിയാ ഠാനഭേദോ ബന്ധനാനം വസാ ഞേയ്യോതി സമ്ബന്ധോ.

൪൯. ഇദാനി ഠാനഭേദം ദസ്സേതി ‘‘ദ്വേ’’തിആദിനാ. ‘‘ഏകസ്മിം ഖാണുകേ’’തി ഇമിനാ ദ്വീസു ദിസാസു വാ തീസു ചതൂസു വാ ദിസാസു ഖാണുകേ ഖണിത്വാ ബദ്ധഖാണുഗണനായ സമ്ഭവന്തോ ഠാനഭേദോ ¶ ഉപലക്ഖിതോ ഹോതി. വലയം…പേ… കതായ വാ ദ്വേ ഠാനാനീതി യോജനാ. വാതി സമുച്ചയേ ഉപലക്ഖിതോ ഹോതി.

൫൦. ഏവം ഠാനഭേദം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഠാനവസേന ആപജ്ജിതബ്ബാ ആപത്തിയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉദ്ധരന്തസ്സാ’’തിആദി. സങ്ഖലിന്തി ദാമം. ഥുല്ലച്ചയന്തി ഏകസ്സ സന്തികേ ദേസേതബ്ബാസു ആപത്തീസു ഥൂലത്താ, അച്ചയത്താ ച ഥുല്ലച്ചയം നാമ. വുത്തഞ്ഹേതം പരിവാരേ –

‘‘ഥുല്ലച്ചയന്തി ¶ യം വുത്തം;

തം സുണോഹി യഥാതഥം;

ഏകസ്സ മൂലേ യോ ദേസേതി;

യോ ച തം പടിഗണ്ഹതി;

അച്ചയോ തേന സമോ നത്ഥി;

തേനേതം ഇതി വുച്ചതീ’’തി. (പരി. ൩൩൯);

ഏത്ഥ ച ഥൂലച്ചയന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘സമ്പരായേ ച (സം. നി. ൧.൪൯) സുഗ്ഗതി, തം ഹോതി കടുകപ്ഫല’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൬൬) വിയ ലകാരസ്സ ദ്വിത്തം, സംയോഗേ ഊകാരസ്സ രസ്സോ ച വേദിതബ്ബോ. തതോ സങ്ഖലികഭേദതോ പരം. ഠാനാ ചാവേതീതി ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനേതി. ഏത്ഥ ച നാവട്ഠകഥായം ‘‘ഉദ്ധം വാ അധോ വാ തിരിയം വാ അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി സങ്കാമേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൯൯) വുത്തനയേന ‘‘തിരിയ’’ന്തി വുത്താ ചതസ്സോ ദിസാ, ഉദ്ധമധോ ചാതി ഛട്ഠാനാനി. താസു ഏകം ദിസം അപനീയമാനായ കുമ്ഭിയാ തംദിസാഭിമുഖം ഇതരദിസായം ഠിതപസ്സേ ഓരിമദിസായ ഠിതപസ്സേന ഫുട്ഠോകാസസ്സ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അനതിക്കന്തേ ഫന്ദാപനവസേന ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി, അതിക്കന്തേ ഠാനാ ചാവിതത്താ പാരാജികം ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. ഇമമേവ സന്ധായാഹ ‘‘ഠാനാ ചാവേതി ചേ ചുതോ’’തി. ഏസേവ നയോ ഫന്ദനരഹിതായ നിധികുമ്ഭിയാ ഠാനാചാവനേപി.

൫൧. ഏവം പഠമം ബന്ധനം ഛിന്ദിത്വാ പച്ഛാ കുമ്ഭിഗ്ഗഹണേ നയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പഠമം കുമ്ഭിം അപനേത്വാ പച്ഛാ ബന്ധനാപനയനേ നയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പഠമ’’ന്തിആദി. സോ നയോതി ‘‘പഠമുദ്ധാരേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുതിയുദ്ധാരേ പാരാജിക’’ന്തി തമേവത്ഥമതിദിസതി.

൫൨. വലയന്തി ¶ ¶ കുമ്ഭിയാ ബദ്ധസങ്ഖലികായ മൂലേ പവേസിതം വലയം. മൂലേ ഘംസന്തോ ഇതോ ചിതോ ച സാരേതീതി യോജനാ. ഘംസന്തോതി ഫുസാപേന്തോ. ഇതോ ചിതോ ച സാരേതീതി ഓരതോ ച പാരതോ ച സഞ്ചാലേതി. രക്ഖതീതി ഏത്ഥ ‘‘സീലം ഭിക്ഖു’’ന്തി പാഠസേസോ, പാരാജികം നാപജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥാതി തസ്മിം മൂലേ. ഖേഗതം കരോന്തോവാതി സബ്ബപസ്സതോ മൂലം അഫുസാപേത്വാ ആകാസഗതം കരോന്തോവ. പരാജിതോതി ഠാനാചാവനസ്സ കതത്താ പരാജയമാപന്നോ ഹോതി.

൫൩. കുമ്ഭിമത്ഥകേ ജാതന്തി യോജനാ. ചിരകാലം നിഹിതത്താ മൂലേഹി കുമ്ഭിം വിനന്ധിത്വാ ഠിതന്തി അത്ഥോ. സമീപേ ജാതം രുക്ഖം ഛിന്ദതോതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘തത്ഥജാതകം കട്ഠം വാ’’തിആദികായ ഗാഥായ നിധിമത്ഥകേ ഭൂമിയം ഠിതരുക്ഖലതാദിം ഛിന്ദന്തസ്സ ആപത്തി വുത്താ, ഇമായ പന ഗാഥായ ഭൂമിം നിഖണിത്വാ ഓതിണ്ണകാലേ നിധിം വിനന്ധിത്വാ ഠിതമൂലം അല്ലരുക്ഖം, ഖാണുകം വാ ഗഹേത്വാ ആഹാതി പുനരുത്തിദോസാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘അതത്ഥജ’’ന്തി ഇമിനാ സഹപയോഗാഭാവമാഹ. ഇമിനാവ പുരിമഗാഥായ വുത്തം കട്ഠലതാദീനി നിധിസമ്ബന്ധാനി ചേ, യഥാവുത്തദുക്കടസ്സ വത്ഥൂനി, സമീപാനി ചേ, പാചിത്തിയസ്സേവ വത്ഥൂനീതി ദീപേതി.

൫൪. ഇദാനി ഏവം പരിയേസിത്വാ ദിട്ഠനിധിഭാജനം ഠിതട്ഠാനതോ അചാലേത്വാ അന്തോഠിതം ഭണ്ഡമത്തം ഗണ്ഹതോ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അന്തോകുമ്ഭിഗത’’ന്തിആദി. തത്ഥ ഫന്ദാപേതീതി അന്തോചാടിയാ പക്ഖിത്തേ അത്തനോ ഭാജനേ പക്ഖിപിതും രാസികരണാദിവസേന ഫന്ദാപേതി. അപബ്യൂഹതി വാതി ഹേട്ഠാ ഠിതം ഗണ്ഹിതും ഉപരി ഠിതാനി അപനേന്തോ വിയൂഹതി വാ. അഥ വാ അപബ്യൂഹന്തോതി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) അട്ഠകഥാവചനസ്സ ദ്വിധാ കരോന്തോതി ¶ ഗണ്ഠിപദേ അത്ഥോ വുത്തോതി അത്തനോ ഭാജനേ പക്ഖിപിതും ഇതോ ചിതോ ച രാസിം കരോന്തോതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥേവാതി അന്തോകുമ്ഭിയമേവ.

൫൫. ഹരന്തോതി അവഹരന്തോ. മുട്ഠിം ഛിന്ദതീതി അത്തനോ ഭാജനം പക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹിതും അസക്കുണേയ്യോ അന്തോകുമ്ഭിമ്ഹി ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ കുമ്ഭിഗതഭണ്ഡേന യഥാ അബദ്ധം ഹോതി, തഥാ മുട്ഠിയാ പരിച്ഛിന്ദതി, കുമ്ഭിഗതം മുട്ഠിയാ ഗണ്ഹന്തോ കുമ്ഭിഗതേന മുട്ഠിഗതം യഥാ അസമ്മിസ്സം ഹോതി, തഥാ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ പാദഗ്ഘനകം വാ അതിരേകപാദഗ്ഘനകം വാ ഗണ്ഹാതീതി വുത്തം ഹോതി. അത്തനോ ഭാജനേ ഗതം കത്വാ വാ ഛിന്ദതീതി യോജനാ. അത്തനോ ഭാജനഗതം കത്വാ കുമ്ഭിഗതേന യഥാ ¶ അസമ്മിസ്സം ഹോതി, തഥാ പരിച്ഛിന്ദതീതി അത്ഥോ, സചേ അത്തനോ ഭാജനഗതം ഹുത്വാ കുമ്ഭിഗതേന അസമ്മിസ്സം ഭണ്ഡം പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘതി, പാരാജികോതി വുത്തം ഹോതി.

൫൬. ഹാരം വാതി മുത്താഹാരം വാ. പാമങ്ഗം വാതി സുവണ്ണമയം, രജതമയം വാ പാമങ്ഗം ദാമം. സുത്താരുള്ഹന്തി സുത്തേ ആരുള്ഹം സുത്താരുള്ഹം, സുത്തഞ്ച സുത്താരുള്ഹഞ്ച സുത്താരുള്ഹന്തി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘സുത്തേന ആവുതസ്സാപി സുത്തമയസ്സാപി ഏതം അധിവചന’’ന്തി അട്ഠകഥാവചനതോ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) പഠമമുത്താഹാരം വിനാ സുവണ്ണരജതപവാളാദിമണികം വാ സുത്തേസു ആവുണിത്വാ കതാ നാനാവലിയോ ചേവ സുത്തമയാനി ച ഭണ്ഡാനി ഗഹേതബ്ബാനി. കുമ്ഭിയാ ഠിതന്തി പാഠസേസോ. ഫന്ദാപേതീതി ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹിതുകാമതായ ചാലേതി. യഥാവത്ഥുന്തി വീതിക്കമാനുരൂപം ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഠാനാ ചാവേതീതി ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമേതി ¶ . ചുതോതി പാതിമോക്ഖസംവരസീലാ പരിഹീനോതി അത്ഥോ.

അപരിപുണ്ണായ കുമ്ഭിയാഏകദേസട്ഠം ഭണ്ഡം തതോ തതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം അപനേത്വാ തത്ഥേവ അന്തോകുമ്ഭിയാ അഞ്ഞം ഠാനം നേന്തസ്സ ച തത്ഥേവ ആകാസഗതം കരോന്തസ്സ ച ‘‘അത്തനോ ഭാജനഗതം വാ കരോതി, മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീ’’തി (പാരാ. ൯൪) ഏതേഹി സദിസത്താ വത്ഥുമ്ഹി പാദം അഗ്ഘന്തേ പാരാജികാ ഹോതീതി മഹാഅട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) ഇദം സന്നിട്ഠാനം. ഭാജനതലേ കോടിം ഠപേത്വാ കമേന സകലഭാജനകുച്ഛിം തേനേവ പൂരേത്വാ മുഖവട്ടിയാ ഏകാ കോടി നിക്ഖിത്താ ചേ, തഥാഠപിതസ്സ ഹാരാദിനോ സകലഭാജനം അട്ഠാനന്തി കോടിം ഗഹേത്വാ ഉജുകം ഉക്ഖിപന്തസ്സ ഓസാനകോടി ഭാജനതലതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ആകാസഗതം കരോതോ ച മുഖവട്ടിയം ഘംസിത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സ സകലഭാജനോദരം ഖേപേത്വാ മുഖവട്ടിയാ ഠപിതകോടിയാ ഫുട്ഠട്ഠാനം അപരായ കോടിയാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമയതോ ച ഭാജനകുച്ഛിയാ ഉപഡ്ഢം വത്ഥാദിനാ കേനചി പൂരേത്വാ തസ്സോപരി ഠപിതഹാരാദിസുത്താരുള്ഹസ്സ ഠിതോകാസമേവ ഠാനന്തി തതോ കേസഗ്ഗമത്തം അപനേന്തസ്സപി പാരാജികം ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൫൭. സപ്പിആദീസൂതി ഭാജനഗതേസു സപ്പിആദിദ്രവവത്ഥൂസു യം കിഞ്ചി. പാദപൂരണന്തി പാദം പൂരേതീതി പാദപൂരണം, പാദഗ്ഘനകന്തി അത്ഥോ. പിവതോ പരാജയോതി സമ്ബന്ധോ. കദാതി ചേ? ഏകേനേവ ¶ പയോഗേന പീതമത്തേ പാദപൂരണേതി യോജനാ. ‘‘മുഖഗതം വിനാ’’തി പാഠസേസോ. തത്ഥ ഏകേനേവ പയോഗേനാതി ധുരനിക്ഖേപമകത്വാ ഏകാബദ്ധം കത്വാ ആകഡ്ഢേത്വാ ¶ പിവനപയോഗേന. ‘‘മുഖഗതം വിനാ’’തി ഇമിനാ സചേ ഗലഗതേനേവ പാദോ പൂരതി, അന്തോഗലം പവിട്ഠേതി വുത്തം ഹോതി. മുഖഗതേന പൂരതി, മുഖഗതം ഭാജനഗതേന വിയോജേത്വാ ഓട്ഠേസു പിഹിതേസൂതി വുത്തം ഹോതി. വേളുനളാദീഹി ആകഡ്ഢേത്വാ പിവന്തസ്സ നാളഗതേന പൂരതി, നാളഗതം ഭാജനഗതേന വിയോജേത്വാ നാളികോടിയം അങ്ഗുലിയാ പിഹിതായന്തി വുത്തം ഹോതി. ഇദം ‘‘അത്തനോ ഭാജനഗതം വാ കരോതി, മുട്ഠിം വാ ഛിന്ദതീ’’തി (പാരാ. ൯൪) വുത്തനയസ്സ അനുലോമവസേന മഹാപച്ചരിയാദീസു (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൪) അട്ഠകഥാസു വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബന്തി അധിപ്പായോ.

‘‘ഏകേനേവ പയോഗേന പീതമത്തേ പരാജയോ’’തി ഇമിനാ സപ്പിആദീസു മഹഗ്ഘേസു തത്തകേനേവ പാദപൂരണഞ്ചേ ഹോതി, ഏകവാരമേവ മുഖേന വാ സപ്പിആദിനാ വാ ഭാജനഗതേന ഏകാബദ്ധഭാവേ ഛിന്നമത്തേപി അത്തനോ ഭാജനേ കുമ്ഭിം പണാമേത്വാ പക്ഖിത്തേന കുമ്ഭിഗതേ ഛിന്നമത്തേപി പാരാജികോ ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൫൮. ‘‘ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ പുനപ്പുനം പിവന്തസ്സ ന പരാജയോ’’തി ഇമിനാ ധുരനിക്ഖേപമകത്വാ പുനപ്പുനം പിവതോ പരാജയോതി സാമത്ഥിയാ വുത്തം ഹോതി. ധുരനിക്ഖേപം അകത്വാ പുനപ്പുനം മുഖേന ഗഹേത്വാ വാ പുടാദീഹി വാ ഗഹേത്വാ പാദപൂരണമത്തം പിവന്തസ്സ പരാജയോ ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

൫൯-൬൦. സചേ ഖിപതി ഥേയ്യചിത്തോതി സമ്ബന്ധോ. യം കിഞ്ചി ഭണ്ഡകന്തി തേലപിവനാരഹം ദുകൂലസാടകചമ്മഖണ്ഡാദികം ഭണ്ഡം. തേലകുമ്ഭിയം പരസ്സാതി ലബ്ഭതി. തം നിക്ഖിത്തഭണ്ഡം. ധുവന്തി ഏകംസേന. താവദേ വിനസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. താവദേതി തസ്മിം ഖണേയേവ. കതരസ്മിം ഖണേതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ’’തി, തേലസ്സ പീതകാലം അനാഗമ്മ പുബ്ബപയോഗത്താ ¶ പഠമമേവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. വിനസ്സതീതി സീലവിനാസം പാപുണാതി. ആവിഞ്ജേത്വാതി പണാമേത്വാ. ഗാളേതീതി പഗ്ഘരാപേതി. ‘‘സാളേതീ’’തിപി പഠന്തി, സോയേവ അത്ഥോ. സാള സവനേതി ധാതു. തഥാതി ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ വിനസ്സതീ’’തി ആകഡ്ഢതി, ഥേയ്യചിത്തേന ഏവം കരോന്തസ്സ പാരാജികോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൬൧. തന്തി തേലസ്സ ഓകിരണഭാവം ഞത്വാ പഠമമേവ തുച്ഛഭാജനേ ഥേയ്യചിത്തേന നിക്ഖിത്തം പാദഗ്ഘനകതേലപിവനകം ¶ തം വത്ഥാദിഭണ്ഡം. ‘‘ഉദ്ധരന്തോവാ’’തി സാവധാരണവചനേന ‘‘പീതമത്തേ പരാജയോ’’തി ദസ്സിതം മഹാഅട്ഠകഥാമതം പടിക്ഖിത്തം ഹോതി. ധംസിതോതി ‘‘സാസനകപ്പരുക്ഖാ പാതിതോ, പാരാജികാപന്നോതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ’’തി ആകഡ്ഢനത്ഥം ‘‘തഥാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധനീയം. ഇമിനാ സുദ്ധചിത്തേന ഗോപനത്ഥായ തുച്ഛഭാജനേ വത്ഥാദിം നിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞേന തം അനോലോകേത്വാ തേലേ ആസിത്തേ പച്ഛാ സുദ്ധചിത്തേനേവ ഉദ്ധരതോ ന ദോസോതി ദീപിതം ഹോതി.

൬൨. തത്ഥേവാതി ഠിതട്ഠാനേയേവ. ഭിന്ദതോതി ഠാനാ അചാവേത്വാ തിണജ്ഝാപകസ്സ വിയ ഭിക്ഖുനോ ഠാനാചാവനാധിപ്പായം വിനാ പാസാണാദിനാ കേനചി പഹരിത്വാ ഭിന്ദതോ. ‘‘മന്തോസധാനുഭാവേന ഭിന്ദതോ’’തി ച വദന്തി. ഛഡ്ഡേന്തസ്സാതി അഛഡ്ഡേതുകാമസ്സാപി സതോ പരിപുണ്ണതേലഘടാദീസു ചാപല്ലേന വാലുകം വാ ഉദകം വാ ഓകിരിത്വാ ഉത്തരാപേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘ഉദകമാതികം ഘടാഭിമുഖം കത്വാ ഓപിലാപേന്തസ്സാ’’തി വദന്തി. ഠാനാചാവനാധിപ്പായേ സതിപി ഥേയ്യചിത്താഭാവേന പാരാജികാ ന വിജ്ജതി, ഭണ്ഡദേയ്യം ¶ പന ഹോതീതി സന്നിട്ഠാനം. ഝാപേന്തസ്സാതി കട്ഠാനി പക്ഖിപിത്വാ ഝാപേന്തസ്സ. അപരിഭോഗം കരോന്തസ്സാതി ഉച്ചാരപസ്സാവാദിമോകിരിത്വാ അപരിഭോഗം കരോന്തസ്സ. ദുക്കടന്തി ഏതേസു ഭിന്ദനാദീസു ചതൂസുപി ഠാനേസു പദഭാജനിയം ദുക്കടമേവ ആഗതത്താ വുത്തം.

ഭൂമട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൬൩. ഇദാനി ഥലട്ഠേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഠപിത’’ന്തിആദി. തത്ഥ പത്ഥരിത്വാതി അത്ഥരിത്വാ. ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തേന ഥലേ രാസികതധഞ്ഞാദീസു വിനിച്ഛയോ നിമികുമ്ഭിയാ വുത്തവിനിച്ഛയാനുസാരേന വിഞ്ഞാതും സക്കാതി തം സരൂപതോ അവുത്തം സമുച്ചിനോതി. അത്ഥരണാദികന്തി പച്ചത്ഥരണാദികം. വേഠേത്വാ ഉദ്ധരന്തസ്സാതി കിലഞ്ജസംഹരണനിയാമേന വട്ടേത്വാ സംഹരിത്വാ ഉദ്ധരന്തസ്സ. മുത്തേ ഠാനാതി കമേന സംഹരിത്വാ ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മുത്തേ സതി. പരാഭവോതി സാസനതോ പരിഹീനോ.

൬൪. ഏവം അത്ഥരിത്വാ ഠപിതവത്ഥാദീനം സംഹരിത്വാ ഗഹണേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ തിരിയതോ ആകഡ്ഢനേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഓരിമന്തേനാ’’തിആദി. പി, വാതി പകാരന്തരമേവ സമുച്ചിനോതി. ഉജുകം കഡ്ഢതോപി വാതി അത്ഥരിത്വാ ഠപിതവത്ഥാദികം ചതൂസു ദിസാസു ഏകം ദിസം ഉജുകമാകഡ്ഢതോ ¶ ച പാരാജികം ഹോതി. കദാതി ചേ? ഏത്ഥാപി ഓരിമന്തേന ഫുട്ഠമോകാസം പാരിമന്തതോ അതിക്കന്തേ പാരാജികന്തി യോജനാ. ഓരിമന്തേന ഫുട്ഠമോകാസന്തി ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢന്തസ്സ അത്തനോ ഠിതദിസാഗതപരിയന്തേന ഫുസിത്വാ ഠിതട്ഠാനം. പാരിമന്തതോതി പാരിമന്തേന, കരണത്ഥേ തോ-പച്ചയോ.

ഥലം ¶ നാമ പടിച്ഛന്നാപടിച്ഛന്നഭൂമിപാസാദപബ്ബതതലാദീനി, തത്രട്ഠം ധഞ്ഞാദിഭണ്ഡം ഥലട്ഠം നാമ ഹോതി. തത്ഥ സബ്ബത്ഥ വിനിച്ഛയോ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

ഥലട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൬൫-൬. പരിച്ഛേദാതി ഠാനപരിച്ഛേദാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

൬൭-൮. ഖേഗതന്തി ആകാസഗതം. അസ്സാതി മോരസ്സ. തന്തി മോരം.

൬൯. ഠാനാതി യഥാപരിച്ഛിന്നാ ഛബ്ബിധാ ഠാനാ. തസ്സാതി മോരസ്സ ഫന്ദാപനേതി യോജനാ. തസ്സാതി വാ ഭിക്ഖുസ്സ ഥുല്ലച്ചയമുദീരിതം.

൭൦. അഗ്ഗഹേത്വാ ഹത്ഥേന ലേഡ്ഡുഖിപനാദിപയോഗേന മോരം താസേത്വാ ഠിതട്ഠാനതോ അപനേതി. അത്തനോ ഠാനാതി മോരസ്സ അത്തനോ ഛപ്പകാരട്ഠാനാ. സയം ഠാനാതി ഭിക്ഖു സകട്ഠാനാ, സമണഭാവതോതി വുത്തം ഹോതി.

൭൧-൨. ഇദാനി ‘‘ഠാനാ ചാവേതി ചേ മോര’’ന്തി ദസ്സിതം ഠാനാചാവനം വിഭാവേതുമാഹ ‘‘ഫുട്ഠോകാസ’’ന്തിആദി.

൭൩. കരേ നിലീയതീതി പസാരിതഹത്ഥതലേ നിസീദതി.

൭൫. ഉഡ്ഡേത്വാതി ആകാസം ഉപ്പതിത്വാ.

൭൬. അങ്ഗേ ¶ നിലീനന്തി അംസകൂടാദിസരീരാവയവേ നിലീനം. പാദേതി അത്തനോ പഠമുദ്ധാരപാദേ. ദുതിയേ പാദേ.

൭൭. പാദാനന്തി ¶ ദ്വിന്നം പാദാനം. കലാപസ്സാതി ഭൂമിയം ഫുസിയമാനസ്സ കലാപഗ്ഗസ്സ.

൭൮. തതോ പഥവിതോതി തീഹി അവയവേഹി പതിട്ഠിതപഥവിപ്പദേസതോ, ന പഠമതോ തത്ഥ ദുക്കടത്താ, ന ദുതിയതോ തത്ഥ ഥുല്ലച്ചയത്താ, തതിയാ പന ഠാനാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചാവയതോ പാരാജികന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഏത്താവതാ –

‘‘പഞ്ജരേ ഠിതം മോരം സഹ പഞ്ജരേന ഉദ്ധരതി, പാരാജികം. യദി പന പാദം നഗ്ഘതി, സബ്ബത്ഥ അഗ്ഘവസേന കത്തബ്ബം. അന്തോവത്ഥുമ്ഹി ചരന്തം മോരം ഥേയ്യചിത്തോ പദസാ ബഹിവത്ഥും നീഹരന്തോ ദ്വാരപരിച്ഛേദം അതിക്കാമേതി, പാരാജികം. വജേ ഠിതബലിബദ്ദസ്സ ഹി വജോ വിയ അന്തോവത്ഥു തസ്സ ഠാനം. ഹത്ഥേന പന ഗഹേത്വാ അന്തോവത്ഥുസ്മിമ്പി ആകാസഗതം കരോന്തസ്സ പാരാജികമേവ. അന്തോഗാമേ ചരന്തമ്പി ഗാമപരിച്ഛേദം അതിക്കാമേന്തസ്സ പാരാജികം. സയമേവ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമൂപചാരേ വാ വത്ഥൂപചാരേ വാ ചരന്തം പന ഥേയ്യചിത്തോ കട്ഠേന വാ കഥലായ വാ ഉത്രാസേത്വാ അടവീഭിമുഖം കരോതി, മോരോ ഉഡ്ഡേത്വാ അന്തോഗാമേ വാ അന്തോവത്ഥുമ്ഹി വാ ഛദനപിട്ഠേ വാ നിലീയതി, രക്ഖതി. സചേ പന അടവീഭിമുഖോ ഉഡ്ഡേതി വാ ഗച്ഛതി വാ, ‘അടവിം പവേസേത്വാ ഗഹേസ്സാമീ’തി പരികപ്പേ അസതി പഥവിതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഉപ്പതിതമത്തേ വാ ദുതിയപദവാരേ വാ പാരാജികം. കസ്മാ? യസ്മാ ഗാമതോ നിക്ഖമന്തസ്സ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൬) –

അട്ഠകഥാഗതോ ¶ വിനിച്ഛയോ ഉപലക്ഖിതോതി വേദിതബ്ബം. കപിഞ്ജരാദിപരസന്തകസകുണേസു ച ഏസേവ വിനിച്ഛയോ ദട്ഠബ്ബോ.

൭൯. പത്തേതി ദ്വാരേ ഭിക്ഖായ ഠിതം ഭിക്ഖുനോ ഹത്ഥഗതേ പത്തേ. തസ്സ ഥേയ്യചിത്തസ്സ.

൮൦. അനുദ്ധരിത്വാവാതി ¶ പത്തേ പതിതം സുവണ്ണാദിം ഹത്ഥേന അനുക്ഖിപിത്വാവ പഠമപദവാരേ ഥുല്ലച്ചയം ഗമ്മമാനത്താ ന വുത്തം.

൮൧. ഹത്ഥേതി ഹത്ഥതലേ. വത്ഥേതി ചീവരേ. മത്ഥകേതി സിരസി. ഗാഥാഛന്ദവസേന വാ-സദ്ദേ ആകാരസ്സ രസ്സത്തം. പതിട്ഠിതന്തി പതിതം. തന്തി ഛിജ്ജമാനം തം സുവണ്ണഖണ്ഡാദി. യദി ആകാസേ ഗച്ഛന്തം, പതന്തം വാ ഹത്ഥേന ഗണ്ഹാതി. ഗഹിതഹത്ഥേ ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനം, തതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനേന്തസ്സ പാരാജികം. തഥാ ഗഹേത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ഗച്ഛതോ ദുതിയപാദുദ്ധാരേ. വത്ഥാദീസു പതിതേപി ഏസേവ നയോ.

ആകാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൮൨. മഞ്ചപീഠാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന മഞ്ചപീഠസദിസേ വേഹാസഭൂതേ അട്ടവിതാനാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ആമാസമ്പീതി ഹത്ഥേന വാ കായേന വാ ആമസിതബ്ബം വത്ഥാദിഞ്ച. അനാമാസമ്പീതി തഥാ അപരാമസിതബ്ബം സുവണ്ണാദിം. ആമസന്തസ്സാതി ഹത്ഥാദീഹി പരാമസന്തസ്സ. ‘‘ദുക്കട’’ന്തി ഇമിനാ ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ഠാനാചാവനേ പാരാജികഞ്ച ഹേട്ഠാ ഥലട്ഠേ വുത്തനയേന വിഞ്ഞാതും സക്കാതി അതിദിസതി. ഠാനപരിച്ഛേദോ പന മഞ്ചാദീഹി ഏവ ഉക്ഖിപന്തസ്സ ചതുന്നം പാദാനം വസേന, തത്രട്ഠമേവ ഗണ്ഹന്തസ്സ മഞ്ചസ്സ ചതൂസു പാദസീസേസു ഫുസിത്വാ ¶ മജ്ഝേ അഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ ഖലിമക്ഖിതഥദ്ധസാടകസ്സ ചതുന്നം പാദസീസാനം വസേന, അടനീസു ഫുസിത്വാ ഠിതസ്സ അടനീനം വസേന വാ വേദിതബ്ബോ.

൮൩. വംസേതി ചീവരവംസേ, ഇമിനാ ചീവരനിക്ഖേപനത്ഥായ ഠപിതരുക്ഖദണ്ഡസലാകാരജ്ജുആദയോ ഉപലക്ഖിതാ. ഓരതോതി അത്തനോ ഠിതദിസാഭിമുഖതോ. ഭോഗന്തി സംഹരിത്വാ ചീവരം തസ്സ നാമേത്വാ ഠപിതമജ്ഝട്ഠാനം. അന്തന്തി നാമേത്വാ ഏകതോ കതം, ഉഭയാനം വാ അന്തം. പാരതോ കത്വാതി വംസതോ പരഭാഗേ കത്വാ.

൮൪. ചീവരേന ഫുട്ഠോകാസോതി ചീവരേന ഫുട്ഠട്ഠാനം. തസ്സാതി തഥാ ഠപിതസ്സ ചീവരസ്സ. സോ സകലോ ചീവരവംസോ ഠാനം ന തു ഹോതീതി മതോതി സമ്ബന്ധോ.

൮൫-൬. ഓരിമന്തേന ¶ ഫുട്ഠം വാ തം ഓകാസന്തി സമ്ബന്ധോ. ചീവരഭോഗം ഗഹേത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന അത്തനോ അഭിമുഖം ആകഡ്ഢതോ അത്തനോ ഠിതദിസായ ചീവരവംസേ ചീവരേന ഫുസിത്വാ ഠിതട്ഠാനപരിയന്തം ഇതരേന അതിക്കാമയതോ ചുതീതി സമ്ബന്ധോ. ഇതരേന പാരിമന്തേന ഭിത്തിദിസായ ചീവരസ്സ ഫുട്ഠോകാസപരിയന്തം ഇതരേന ഫുട്ഠം തം ഓകാസം ഓരിമന്തേന അതിക്കാമയതോ വാ ചുതീതി യോജനാ. ഇതരേനാതി പാരിമന്തേന ഭിത്തിപസ്സേ ചീവരവംസേ ഫുസിത്വാ ഠിതചീവരപരിയന്തേന. ഫുട്ഠം ചീവരവംസോകാസം. ഓരിമന്തേനാതി അത്തനോ ഠിതദിസായ ചീവരവംസേ ഫുസിത്വാ ഠപിതചീവരപ്പദേസേന. അതിക്കാമയതോതി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമേന്തസ്സ.

ഏവം ദീഘന്താകഡ്ഢനേ സമ്ഭവന്തം വികപ്പം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തിരിയന്തേന അതിക്കമനവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദക്ഖിണന്തേനാ’’തിആദി. പുനാതി അഥ വാ. ദക്ഖിണന്തേന ഫുട്ഠട്ഠാനം വാമന്തേന ¶ അതിക്കാമയതോ ചുതീതി യോജനാ. ചീവരം ഹരിതും ചീവരാഭിമുഖം ഠിതസ്സ അത്തനോ ദക്ഖിണപസ്സേ ചീവരകോടിയാ ഫുട്ഠം ചീവരട്ഠിതപ്പദേസം വാമപസ്സേ ചീവരന്തേന അതിക്കാമയതോ പാരാജികമേവാതി അത്ഥോ. വാമന്തേന ഫുട്ഠട്ഠാനം ഇതരേന അതിക്കാമയതോ വാ ചുതീതി യോജനാ. വാമന്തേന ഫുട്ഠട്ഠാനന്തി ചീവരാഭിമുഖം ഠിതസ്സ വാമപസ്സേ ചീവരന്തേന ഫുട്ഠം ചീവരട്ഠിതപ്പദേസം. ഇതരേന ദക്ഖിണപസ്സേ ചീവരന്തേന അതിക്കാമയതോ വാ ചുതി പാരാജികാ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൮൭. വംസതോതി ചീവരേന ഫുസിത്വാ ഠിതചീവരവംസപ്പദേസതോ. ‘‘കേസഗ്ഗമത്ത’’ന്തി കത്ഥചി പോത്ഥകേ ലിഖന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. ‘‘ഉക്ഖിത്തേ’’തി ഭുമ്മേകവചനന്തേന സമാനാധികരണത്താ പച്ചത്തേകവചനന്തതാ ന യുജ്ജതീതി. ‘‘കേസഗ്ഗമത്തേ ഉക്ഖിത്തേ’’തി കത്ഥചി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ച പമാണം.

൮൮. വിമോചേന്തോ ഥുല്ലച്ചയം ഫുസേതി യോജനാ. ചീവരവംസേ ഫുസാപേത്വാ, അഫുസാപേത്വാ വാ രജ്ജുയാ ബന്ധിത്വാ ഠപിതചീവരം ഗണ്ഹിതുകാമോ ഥേയ്യചിത്തേന ബന്ധനം മോചേന്തോ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ. മുത്തേതി മുത്തമത്തേ. പാരാജികോ ഹോതി ഠാനാ ചുതഭാവതോതി അധിപ്പായോ.

൮൯. വേഠേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘വംസമേവാ’’തി സാമത്ഥിയതോ ലബ്ഭതി. ചീവരവംസം പലിവേഠേത്വാ തത്ഥേവ ഠപിതചീവരം നിബ്ബേഠേന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോപി അയം നയോതി സമ്ബന്ധോ. നിബ്ബേഠേന്തസ്സാതി വിനിവേഠേന്തസ്സ. അയം നയോതി ‘‘നിബ്ബേഠേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, നിബ്ബേഠിതേ പാരാജിക’’ന്തി യഥാവുത്തനയമതിദിസതി ¶ . വലയം ഛിന്ദതോ വാപി അയം നയോതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഭിക്ഖുനോ, വംസേ, ഠപിതം, ചീവര’’ന്തി ച ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം. ചീവരവംസേ പവേസേത്വാ ¶ ഠപിതം ചീവരവലയം യഥാ ഛിന്നമത്തേ ഠാനാ ചവതി, തഥാ ഛിന്ദന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഛേദനേ ഥുല്ലച്ചയം, ഛിന്നേ പാരാജികന്തി അത്ഥോ. മോചേന്തസ്സാപ്യയം നയോതി ഏത്ഥാപി ‘‘വലയ’’ന്തി ഇമിനാ സദ്ധിം ‘‘ഭിക്ഖുനോ’’തിആദിപദാനി യോജേതബ്ബാനി. ചീവരവംസേ ഠപിതം ചീവരം വലയം മോചേന്തസ്സാപി ഥുല്ലച്ചയപാരാജികാനി പുബ്ബേ വുത്തനയാനേവ.

ഇഹ പുരിമേന അപി-സദ്ദേന യഥാവുത്തപകാരദ്വയേ സമ്പിണ്ഡിതേ ഇതരേന അപി-സദ്ദേന അവുത്തസമ്പിണ്ഡനമന്തരേന അത്ഥവിസേസാഭാവതോ അവുത്തമത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതി, തേന ‘‘ആകാസഗതം വാ കരോതി, നീഹരതി വാ’’തി പകാരദ്വയം സങ്ഗണ്ഹാതി. തേന രുക്ഖമൂലേ പവേസേത്വാ ഠപിതനിധിസങ്ഖലികവലയമിവ ചീവരവംസേ സബ്ബട്ഠാനേഹിപി അഫുസാപേത്വാ ചീവരവലയം ആകാസഗതം കരോന്തസ്സാപി ചീവരവംസകോടിയാ ബഹി നീഹരന്തസ്സാപി ഥുല്ലച്ചയപാരാജികാനി വുത്തനയേനേവ ഞാതബ്ബാനീതി ഏതേയേവ സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘വലയം ഛിന്ദതോ വാപി, മോചേന്തസ്സ വാപി, വലയം ആകാസഗതം വാ കരോതി, നീഹരതി വാ’’തി ഇമേസു ചതൂസു വികപ്പേസു ഏകമ്പി തഥാ അകത്വാ ചീവരവലയം ചീവരവംസേ ഘംസേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചാരേന്തസ്സ ചീവരവലയസ്സ സബ്ബോപി ചീവരവംസോ ഠാനന്തി ‘‘ഠാനാചാവനം നത്ഥീ’’തി വുത്തബ്യതിരേകവസേന ദസ്സിതബ്ബന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൯൦. ഠപിതസ്സ ഹീതി ഏത്ഥ പസിദ്ധിസൂചകം ഹി-സദ്ദം ആനേത്വാ ‘‘ചീവരേ വിയ ഹീ’’തി യോജേത്വാ വിസേസത്ഥജോതകം തു-സദ്ദം ആനേത്വാ ‘‘ഠപിതസ്സ തൂ’’തി യോജേതബ്ബം. അഥ വാ നിപാതാനമനേകത്ഥത്താ യഥാഠാനേ ഠിതാനമേവ വിസേസത്ഥേ ഹി-സദ്ദോ, പസിദ്ധിയം തു-സദ്ദോ ച യോജേതബ്ബോ. വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി യോജനാ. ദീഘതോ വാ തിരിയതോ വാ പസാരേത്വാ ¶ ചീവരവംസേ നിക്ഖിത്തസ്സ ചീവരസ്സ വിനിച്ഛയോ പന സംഹരിത്വാ ചീവരവംസേ ഠപിതചീവരവിനിച്ഛയോ വിയ വുത്തോ, ‘‘ഓരിമന്തേന…പേ… പാരാജികം ഭവേ’’തി ഗാഥാത്തയേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ.

൯൧. സിക്കായാതി ഓലമ്ബികാധാരേ. യം ഭണ്ഡകന്തി സമ്ബന്ധോ. പക്ഖിപിത്വാതി നിവേസേത്വാ. ലഗ്ഗിതം ഹോതീതി ഓലമ്ബിതം ഹോതി. ‘‘സിക്കാതോ തം ഹരന്തോ വാ ചുതോ’’തി ഏതസ്മിം വികപ്പേ ¶ സിക്കായ ഫുട്ഠട്ഠാനവസേന ഠാനാചാവനം വേദിതബ്ബം. ദുതിയവികപ്പേ സിക്കായ, ബന്ധനട്ഠാനസ്സ ച ഭിത്തിപസ്സേ ഫുട്ഠട്ഠാനം യദി സിയാ, തസ്സ ച വസേന ഠാനാചാവനം വേദിതബ്ബം.

൯൨-൩. കുന്താദീതി ആദി-സദ്ദേന ഭിന്ദിവാലാദി ദീഘവത്ഥു ഗഹേതബ്ബം. തട്ടികാഖാണുകാ വിയ ഭിത്തിയം പടിപാടിയാ നിവേസിതാനി മിഗസിങ്ഗാനി വാ സൂലാനി വാ നാഗദന്താ നാമ. അഗ്ഗേ വാതി കുന്തഫലകോടിയം വാ. ബുന്ദേ വാതി കുന്തദന്തമൂലേ വാ. പരികഡ്ഢതോതി ഉജുകം ആകഡ്ഢതോ.

ഫുട്ഠോകാസന്തി തസ്മിം തസ്മിം നാഗദന്തേ ഫുട്ഠട്ഠാനം അതിക്കാമയതോ കേസഗ്ഗമത്തേന പരാജയോ സിയാതി സമ്ബന്ധോ, ഠപിതട്ഠപിതട്ഠാനം വിഹായ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമയതോ പാരാജികന്തി അത്ഥോ. കേസഗ്ഗേന അന്തരേന ഹേതുനാ പരാജയോതി ഗഹേതബ്ബം, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനയനഹേതു പാരാജികം ഹോതീതി അത്ഥോ.

൯൪-൫. ഏവം ദീഘതോ ആകഡ്ഢനേ, ഉക്ഖിപനേ ച വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ തിരിയം ആകഡ്ഢനേ, പരതോ നയനേ ച വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പാകാരാഭിമുഖോ’’തിആദി. ആകഡ്ഢതീതി അത്തനോ ¶ ഠിതട്ഠാനാഭിമുഖം ആവിഞ്ഛതി. ഓരിമന്തഫുട്ഠോകാസന്തി ഓരിമന്തേന ഫുട്ഠോകാസം, അത്തനോ ദിസായ കുന്തദണ്ഡേന ഫുട്ഠോകാസന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ അച്ചയനകിരിയാസമ്ബന്ധേ സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ ഉപയോഗവചനം. ‘‘സകമ്മകധാതുപ്പയോഗേ ഉപയോഗവചനസ്സ മാഗധികവോഹാരേ ദസ്സനതോ കമ്മത്ഥേയേവ ഉപയോഗവചന’’ന്തി ഏകേ വദന്തി, ഏതം കച്ചായനലക്ഖണേന സമാനം. ഇതരന്തച്ചയേതി ഇതരന്തേന കതോ അച്ചയോതി ഇതരന്തച്ചയോ, മജ്ഝേപദലോപസമാസോ, പാരിമന്തേന കത്തബ്ബാതിക്കമേ കതേതി അത്ഥോ. കേസഗ്ഗേന ചുതോതി യോജനാ. യഥാവുത്തോയേവ അത്ഥോ.

പരതോ പേല്ലന്തസ്സാതി പരതോ കത്വാ പേല്ലന്തസ്സ, ഭിത്തിപസ്സാഭിമുഖം കത്വാ നിപ്പീളേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. തഥേവാതി ‘‘കേസഗ്ഗേന ചുതോ’’തി ആകഡ്ഢതി. ഠപിതേപി ച കുന്താദിമ്ഹി അയം നയോതി യോജനാ. ‘‘കേസഗ്ഗേനാ’’തിആദിനാ അയമേവ വിനിച്ഛയനയോ വത്തബ്ബോതി അത്ഥോ.

൯൬. താലസ്സ ഫലം ചാലേന്തസ്സ അസ്സ ഭിക്ഖുനോ യേന ഫലേന വത്ഥു പഞ്ചമാസകം പൂരതി, തസ്മിം ഫലേ ബന്ധനാ മുത്തേ പാരാജികം ഭവേതി യോജനാ.

൯൭. താലസ്സ ¶ പിണ്ഡിം ഛിന്ദതീതി താലഫലകണ്ണികം ഛിന്ദതി. യായ വത്ഥു പൂരതി, തസ്സാ ഛിന്നമത്തായ ‘‘അസ്സ പാരാജികം സിയാ’’തി ഹേട്ഠാ വുത്തനയോ ഇധാപി യോജേതബ്ബോ. താലപിണ്ഡി സചേ ആകാസഗതാ ഹോതി, പിണ്ഡിമൂലമേവ ഠാനം. പണ്ണദണ്ഡേ വാ പണ്ണേ വാ അപസ്സായ ഠിതാ ചേ, ഠിതട്ഠാനേഹി സഹ പിണ്ഡിമൂലം ഗഹേത്വാ ഠാനഭേദം ഞത്വാ ഠാനാചാവനേന പാരാജികമ്പി ദട്ഠബ്ബം. ഏസേവ നയോതി ‘‘യേന വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ബന്ധനാ മുത്തേ അസ്സ പാരാജികം സിയാ’’തി യഥാവുത്തോ ഏവ നയോ. ഏതേസു സബ്ബേസു ¶ ഠാനേസു പാരാജികവീതിക്കമതോ പുബ്ബഭാഗാനന്തരപ്പയോഗേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച സഹപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടഞ്ച തതോപി പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച ഗമനദുതിയപരിയേസനാദിഅവസേസപയോഗേസു അദിന്നാദാനപുബ്ബകത്താ ദുക്കടഞ്ച അസമ്മുയ്ഹന്തേഹി വേദിതബ്ബം.

വേഹാസട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൯൮. ഉദകേ നിധിട്ഠാനം ഗച്ഛതോതി സമ്ബന്ധോ. അഗമ്ഭീരോദകേ നിധിട്ഠാനം പദവാരേന ഗച്ഛതോ പദേ പദേ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ. ഗമ്ഭീരേ പന തഥാതി ‘‘പദവാരേന ഗച്ഛതോ ദുക്കട’’ന്തി യഥാവുത്തമതിദിസതി. ഗച്ഛതോതി തരതോ, ഹത്ഥം അചാലേത്വാ തരന്തസ്സ പദവാരഗണനായ, ഹത്ഥേന ച വായമന്തസ്സ ‘‘പദവാരേനാ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണന്തി കത്വാ ഹത്ഥവാരഗണനായ പദവാരഗണനായ ദുക്കടാനി വേദിതബ്ബാനി. തേന വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ഗമ്ഭീരേ ഹത്ഥേഹി വാ പാദേഹി വാ പയോഗം കരോന്തസ്സ ഹത്ഥവാരേഹി വാ പദവാരേഹി വാ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കട’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൮).

ഉമ്മുജ്ജനാദിസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നിമുജ്ജനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥാപി ‘‘തഥാ’’തി അനുവത്തമാനത്താ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടന്തി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. നിഹിതകുമ്ഭിയാ ഗഹണത്ഥം നിമുജ്ജനുമ്മുജ്ജനേസുപി ഹത്ഥവാരേന, പദവാരേന, ഹത്ഥപദവാരേഹി ച ദുക്കടമേവാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഏസേവ നയോ കുമ്ഭിഗഹണത്ഥം നിമുജ്ജനുമ്മുജ്ജനേസൂ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൮).

ഇമിസ്സാ ഗാഥായ ‘‘നിധിട്ഠാനം ഗച്ഛതോ ദുക്കട’’ന്തി വചനതോ തഥാ ഗച്ഛന്തസ്സ ഉദകസപ്പചണ്ഡമച്ഛദസ്സനേന ഭായിത്വാ പലായന്തസ്സ ഗമനസ്സ അതദത്ഥത്താ അനാപത്തീതി ബ്യതിരേകേന ¶ വിഞ്ഞായതി. ഏത്ഥ ദുതിയപരിയേസനാദിസബ്ബപയോഗേസു പാചിത്തിയട്ഠാനേ ¶ പാചിത്തിയഞ്ച പാചിത്തിയേന സഹ ദുക്കടഞ്ച അവസേസപയോഗേസു സുദ്ധദുക്കടഞ്ച സഹപയോഗേ ഭാജനാമസനേ അനാമാസദുക്കടഞ്ച ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ഠാനാചാവനേ പാരാജികഞ്ച നിധികുമ്ഭിയാ വുത്തനയേന വിഞ്ഞാതും സക്കാതി ന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തത്ഥ ഠാനഭേദോ പഞ്ചധാ ഹോതി, ഇധ പീളേത്വാ ഓസാരേതും സക്കുണേയ്യത്താ അധോദിസായ സഹ ഛബ്ബിധം ഹോതീതി അയമേതേസം വിസേസോ.

൯൯. തത്ഥ ജാതകപുപ്ഫേസൂതി തസ്മിം ജലേ രുള്ഹേസു ഉപ്പലാദികുസുമേസു, നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. യേന പുപ്ഫേനാതി നിദ്ധാരിതബ്ബം. ഛിന്ദതോതി ഏത്ഥ വത്തമാനകാലവസേന അത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഛിന്നവതോ’’തി ഭൂതവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏവം അഗ്ഗഹിതേ അന്തിമസ്സ പയോഗസ്സ യാവ അനുപരമോ, ഥുല്ലച്ചയാരഹത്താ പാരാജികവചനസ്സ വത്ഥുവിരോധിതായ ച ഇമസ്സേവ പച്ഛിമകുസുമസ്സ കന്തനകാലേ പുപ്ഫനാളപസ്സേ തചമത്തേപി അച്ഛിന്നേ പാരാജികം നത്ഥീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏകനാള…പേ… പരിരക്ഖതീ’’തി ഏത്ഥേവ അനന്തരേ വുച്ചമാനനയസ്സ വിരുദ്ധത്താ ച ഇമം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതും ലിഖിതസ്സ ‘‘യസ്മിം പുപ്ഫേ വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ഛിന്നമത്തേ പാരാജിക’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൮) അട്ഠകഥാവചനസ്സ വിരുദ്ധത്താ ച വത്തമാനകാലമഗഹേത്വാ ഭൂതകാലസ്സേവ ഗഹേതബ്ബത്താ ‘‘കദാ ദേവദത്ത ആഗതോസീ’’തി പഞ്ഹസ്സ ‘‘ഏസോഹമാഗച്ഛാമി, ആഗച്ഛന്തം മാ മം വിജ്ഝാ’’തി ഉത്തരേ വിയ വത്തമാനസമീപേ വത്തമാനേവാതി ഭൂതേ വത്തമാനബ്യപദേസതോ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൧൦൦. ‘‘ഉപ്പലജാതിയാ’’തി ഇമിനാ ‘‘പദുമജാതിയാ’’തി ബ്യതിരേകതോ വുത്തത്താ ‘‘പദുമജാതികാനം പന ദണ്ഡേ ഛിന്നേ അബ്ഭന്തരേ സുത്തം അച്ഛിന്നമ്പി രക്ഖതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൯൮) അട്ഠകഥാനയോ സങ്ഗഹിതോതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ഏകനാളസ്സ വാ പസ്സേതി ‘‘നാളസ്സ ഏകപസ്സേ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തതോതി നാളതോ.

൧൦൧. ഭാരബദ്ധകുസുമേസു വിനിച്ഛയസ്സ വക്ഖമാനത്താ ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതേസൂതി അബദ്ധകുസുമവസേന ഗഹേതബ്ബം. പുബ്ബേ വുത്തനയേനാതി തത്രജാതകകുസുമേസു വുത്തവിനിച്ഛയാനുസാരേന. ‘‘യേന പുപ്ഫേന പൂരതി, തസ്മിം ഛിന്നമത്തേ’’തി അവത്വാ ഗഹിതമത്തേ പാരാജികന്തി യോജനാ ചേത്ഥ വിസേസോ.

൧൦൨. ഭാരം കത്വാ ബദ്ധാനി ഭാരബദ്ധാനീതി മജ്ഝപദലോപീസമാസോ. പുപ്ഫാനീതി പാദഗ്ഘനകാനി ¶ ഉപ്പലാദികുസുമാനി. ഛസ്വാകാരേസൂതി ഉദകേ ഓസീദാപേതും സക്കുണേയ്യത്താ അധോദിസായ സഹ ചതസ്സോ ദിസാ, ഉദ്ധന്തി ഇമാസു ഛസു ദിസാസു, നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. കേനചി ആകാരേനാതി നിദ്ധാരേതബ്ബദസ്സനം. ഠാനാചാവനസ്സ സാധകതമത്താ കരണേയേവ കരണവചനം. നസ്സതീതി പാദഗ്ഘനകപുപ്ഫാനം ഠാനാചാവനേന പാരാജികമാപജ്ജിത്വാ ലോകിയലോകുത്തരാനം അനവസേസഗുണാനം പതിട്ഠാനഭൂതം പാതിമോക്ഖസംവരസീലം നാസേത്വാ സയം ഗുണമരണേന മീയതീതി അത്ഥോ.

൧൦൩. പുപ്ഫാനം കലാപന്തി പാദഗ്ഘനകഉപ്പലാദികുസുമകലാപം. ഉദകം ചാലേത്വാതി യഥാ വീചി ഉട്ഠാതി, തഥാ ചാലേത്വാ. പുപ്ഫട്ഠാനാതി പുപ്ഫാനം ഠിതട്ഠാനാ. ചാവേതീതി കലാപം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനേതി. ‘‘പുപ്ഫം ഠാനാ ചാവേതീ’’തി കത്ഥചി പോത്ഥകേസു പാഠോ ദിസ്സതി. പുപ്ഫകലാപസ്സേവ ഗഹിതത്താ പുരിമോയേവ ഗഹേതബ്ബോ.

൧൦൪. ‘‘ഏത്ഥ ഗതം ഗഹേസ്സാമീ’’തി സഹ പാഠസേസേന യോജനാ. പരികപ്പേതീതി ‘‘ഏത്ഥ ഗതം ഗഹേസ്സാമീ’’തി ഠാനം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ¶ തക്കേതി. രക്ഖതീതി ഠാനാചാവനേപി സതി സോ പരികപ്പോ പാരാജികാപത്തിതോ തം ഭിക്ഖും രക്ഖതി. ഗതട്ഠാനാതി പുപ്ഫകലാപേന ഗതം സമ്പത്തഞ്ച തം ഠാനഞ്ചാതി വിഗ്ഗഹോ. ‘‘ഉദ്ധരന്തോ’’തി ഏതേന ‘‘പുപ്ഫാനം കലാപ’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘കതട്ഠാനാ’’തിപി പാഠോ, കതാ പുപ്ഫാനം ഠാനാ ഉദ്ധരന്തോതി സമ്ബന്ധോ. ഉദകം ചാലേത്വാ വീചിയോ ഉട്ഠാപേത്വാ വീചിപ്പഹാരേന ഉദകപിട്ഠേന പരികപ്പിതട്ഠാനം സമ്പത്തം പുപ്ഫകലാപം ഠിതട്ഠാനാ ഉദ്ധരന്തോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനാ ചാവേന്തോതി അത്ഥോ. ‘‘ഠാനാ’’തി ഇദം ‘‘ഭട്ഠോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധനീയം. ഭട്ഠോ നാമ പവുച്ചതീതി അത്തനാ സമാദായ രക്ഖിയമാനാ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസങ്ഖാതസബ്ബഗുണരതനങ്കുരാഭിനിബ്ബത്തട്ഠാനാ പതിതോ നാമ ഹോതീതി പവുച്ചതി.

൧൦൫. ജലതോ അച്ചുഗ്ഗതസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘പുപ്ഫസ്സാ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ജലപിട്ഠിതോ അച്ചുഗ്ഗതസ്സ പുപ്ഫസ്സ സകലജലം ഠാനം, കദ്ദമപിട്ഠിതോ പട്ഠായ ഉദകപിട്ഠിപരിയന്തം പുപ്ഫദണ്ഡേന ഫരിത്വാ ഠിതം സബ്ബമുദകം ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. ഉപ്പാടേത്വാതി പുപ്ഫഗ്ഗം ആകഡ്ഢിത്വാ ഉപ്പീളേത്വാ. തതോതി തസ്മാ പുപ്ഫട്ഠാനഭൂതസകലജലരാസിതോ. ഉജുന്തി ഉജും കത്വാ. ഉദ്ധരതോതി ഉപ്പാടേന്തസ്സ.

൧൦൬. നാളന്തേതി ഉപ്പാടിതപുപ്ഫനാളസ്സ മൂലകോടിയാ. ജലതോതി ഉദകപിട്ഠിതോ. മുത്തമത്തേ ¶ കേസഗ്ഗമത്തം ദൂരം കത്വാതി പാഠസേസയോജനാ കാതബ്ബാ. ‘‘ജലതോ’’തി പഠമതതിയപാദേസു ദ്വിക്ഖത്തും വചനം അത്ഥാവിസേസേപി പദാവുത്തിഅലങ്കാരേ അഡ്ഢയമകവസേന വുത്തത്താ പുനരുത്തിദോസോ ന ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ‘‘മുത്തമത്തേ, അമുത്തേ’’തി ച സമ്ബന്ധിതബ്ബം, അത്ഥാനം വാ വിസേസതോ ഉഭയത്ഥ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്മിം നാളന്തേതി സമ്ബന്ധോ.

൧൦൭. തസ്സ ¶ നാമേത്വാ ഉപ്പാടിതസ്സ. സഹ ഗച്ഛേന ഉപ്പാടിതസ്സാപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ. ഇധ പന സബ്ബപുപ്ഫപണ്ണനാളാനി മൂലതോ പഭുതി പഠമം ഠിതട്ഠാനതോ അപനാമനവസേന ഠാനാചാവനം വേദിതബ്ബം. ഏവം പുപ്ഫാദീനി ഉപ്പാടേന്തസ്സ ഭൂതഗാമവികോപനാപത്തിയാ ഠാനേ സഹപയോഗദുക്കടം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൧൦൮-൯. ബളിസാദിമച്ഛഗ്ഗഹണോപകരണാനം വചനതോ, ജലേ ഠിതമതമച്ഛാനം വിനിച്ഛയസ്സ ച വക്ഖമാനത്താ മച്ഛേതി ജീവമാനകമച്ഛാനം ഗഹണം. ഉപലക്ഖണവസേന വാ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥ വാ-സദ്ദേന വാ ഖിപകാദീനി മച്ഛവധോപകരണാനി വുത്താനേവാതി ദട്ഠബ്ബം. വത്ഥൂതി പാദോ. തസ്മിം മച്ഛേ. ഉദ്ധടോയേവ ഉദ്ധടമത്തോ, മച്ഛോ, തസ്മിം. ജലാതി ഉദകതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അപനേത്വാ ഉക്ഖിത്തമത്തേതി വുത്തം ഹോതി.

൧൧൦. പുപ്ഫാനം വിയ മച്ഛാനമ്പി ഠിതട്ഠാനമേവ ഠാനന്തി അഗ്ഗഹേത്വാ സകലജലം ഠാനം കത്വാ കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഠാനം സലിലജാനം ഹീ’’തിആദി. സലിലേ ജാതാ സലിലജാ, ഇതി പകരണതോ മച്ഛായേവ വുച്ചന്തി. അത്ഥപ്പകരണസദ്ദന്തരസന്നിധാനാദീഹി സദ്ദാ വിസേസത്ഥം വദന്തീതി. ഹീതി പസിദ്ധിയം. കേവലന്തി അവധാരണേ, ജലമേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ ബഹിഉദകം നിവത്തിതം ഹോതി. സകലം ജലമേവ ഠാനം യസ്മാ, തസ്മാ സലിലട്ഠം ജലാ വിമോചേന്തോ പാരാജികോ ഹോതീതി ഹേതുഹേതുമന്തഭാവേന യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ആപന്നം പരാജേതീതി പാരാജികാ, ആപത്തി, സാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി പാരാജികോ, പുഗ്ഗലോ.

൧൧൧. നീരം ഉദകം. വാരിമ്ഹി ജലേ ജാതോ വാരിജോ, ഇതി പകരണതോ മച്ഛോവ ഗയ്ഹതി. ഏതേനേവ ആകാസേ ഉപ്പതിതമച്ഛോ ¶ , ഗോചരത്ഥായ ച ഥലമുഗ്ഗതകുമ്മാദയോ ഉപലക്ഖിതാതി വേദിതബ്ബം. തേസം ഗഹണേ വിനിച്ഛയോ ആകാസട്ഠഥലട്ഠകഥായ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. ഭണ്ഡഗ്ഘേന വിനിദ്ദിസേതി ദുക്കടാദിവത്ഥുനോ ¶ ഭണ്ഡസ്സ അഗ്ഘവസേന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികാപത്തിയോ വദേയ്യാതി അത്ഥോ.

൧൧൨. തളാകേതി സരസ്മിം, ഇമിനാ ച വാപിപോക്ഖരണിസോബ്ഭാദിജലാസയാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. നദിയാതി നിന്നഗായ, ഇമിനാ ച കന്ദരാദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. നിന്നേതി ആവാടേ. മച്ഛവിസം നാമാതി ഏത്ഥ നാമ-സദ്ദോ സഞ്ഞായം. മച്ഛവിസനാമകം മദനഫലാദികം ദട്ഠബ്ബം. ഗതേതി വിസപക്ഖിപകേ മച്ഛഘാതകേ ഗതേ.

൧൧൪. സാമികേസൂതി വിസം യോജേത്വാ ഗതേസു മച്ഛസാമികേസു. ആഹരന്തേസൂതി ആഹരാപേന്തേസു. ഭണ്ഡദേയ്യന്തി ഭണ്ഡഞ്ച തം ദേയ്യഞ്ചാതി വിഗ്ഗഹോ, അത്തനാ ഗഹിതവത്ഥും വാ തദഗ്ഘനകം വാ ഭണ്ഡം ദാതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

൧൧൫. മച്ഛേതി മതമച്ഛേ. സേസേതി നമതമച്ഛേ.

൧൧൬. അമതേസു ഗഹിതേസൂതി പകരണതോ ലബ്ഭതി, നിമിത്തത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മം. അനാപത്തിം വദന്തീതി അദിന്നാദാനാപത്തിയാ അനാപത്തിം വദന്തി, മാരണപ്പത്തിയാ പാചിത്തിയം ഹോതേവ. അയഞ്ച വിനിച്ഛയോ അരക്ഖിതഅഗോപിതേസു അസ്സാമികതളാകാദീസു വേദിതബ്ബോ.

ഉദകട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൧൭. നാവന്തി ഏത്ഥ ‘‘നാവാ നാമ യായ തരതീ’’തി (പാരാ. ൯൯) വചനതോ ജലതാരണാരഹം അന്തമസോ ഏകമ്പി വഹന്തം രജനദോണിവേണുകലാപാദികം ¶ വേദിതബ്ബം. നാവട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം യം കിഞ്ചി ഇന്ദ്രിയബദ്ധം വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധം വാ. ‘‘ഥേനേത്വാ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഥേയ്യചിത്തസ്സാ’’തി ഇമമത്ഥം വിഞ്ഞാപേതി. പാദുദ്ധാരേതി ദുതിയപരിയേസനാദിഅത്ഥം ഗച്ഛന്തസ്സ പദേ പദേ. ദോസാതി ദുക്കടാപത്തിയോ. വുത്താതി ‘‘നാവട്ഠം ഭണ്ഡം അവഹരിസ്സാമീ’തി ഥേയ്യചിത്തോ ദുതിയം വാ പരിയേസതി ഗച്ഛതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൯൯) പദഭാജനിയം ഭഗവതാ വുത്താ, ഇമിനാ പുബ്ബപയോഗസഹപയോഗദുക്കടാനി, ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയം, ഠാനാചാവനേ പാരാജികഞ്ച ഉപലക്ഖണവസേന ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൧൮. ചണ്ഡസോതേതി ¶ വേഗേന ഗച്ഛന്തേ ഉദകപ്പവാഹേ, ‘‘ചണ്ഡസോതേ’’തി ഇമിനാ ബന്ധനം വിനാ സഭാവേന അട്ഠിതഭാവസ്സ സൂചനതോ ‘‘ബന്ധനമേവ ഠാന’’ന്തി വുത്തട്ഠാനപരിച്ഛേദസ്സ കാരണം ദസ്സിതന്തി വേദിതബ്ബം. യസ്മാ ചണ്ഡസോതേ ബദ്ധാ, തസ്മാ ബന്ധനമേകമേവ ഠാനം മതന്തി വുത്തം ഹോതി. തസ്മിന്തി ബന്ധനേ. ധീരാ വിനയധരാ.

൧൧൯-൧൨൦. ‘‘നിച്ചലേ ഉദകേ നാവ-മബന്ധനമവട്ഠിത’’ന്തി ഇമിനാ ഛധാ ഠാനപരിച്ഛേദസ്സ ലബ്ഭമാനത്തേ കാരണം ദസ്സേതി. നാവം കഡ്ഢതോ തസ്സ പാരാജികന്തി സമ്ബന്ധോ. പുനപി കിം കരോന്തോതി ആഹ ‘‘ഏകേനന്തേന സമ്ഫുട്ഠ’’ന്തിആദി. തം നാവം അതിക്കാമയതോതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാപി ‘‘കഡ്ഢിതവതോ അതിക്കമിതവതോ’’തി ഭൂതവസേന അത്ഥോ യോജേതബ്ബോ. യമേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

൧൨൧. ഏവം ചതുപസ്സാകഡ്ഢനേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഉദ്ധം, അധോ ച ഉക്ഖിപനഓസീദാപനേസു വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തഥാ’’തിആദി. തഥാതി ‘‘തസ്സ പാരാജിക’’ന്തി ആകഡ്ഢതി. കസ്മിം ¶ കാലേതി ആഹ ‘‘ഉദ്ധം കേസഗ്ഗമത്തമ്പീ’’തിആദി. അധോനാവാതലന്തി നാവാതലസ്സ അധോ അധോനാവാതലം, തസ്മിം ഉദ്ധം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഉദകമ്ഹാ വിമോചിതേതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. തേന ഫുട്ഠം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മുഖവട്ടിയാ വിമോചിതേതി യോജനാ. തേനാതി അധോനാവാതലേന ഫുട്ഠേ ഉദകേ മുഖവട്ടിയാ കരണഭൂതായ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി വിമോചിതേതി ഗഹേതബ്ബം.

൧൨൨. തീരേ ബന്ധിത്വാ പന നിച്ചലേ ജലേ ഠപിതാ യാ നാവാ, തസ്സാ നാവായ ഠാനം ബന്ധനഞ്ച ഠിതോകാസോ ചാതി ദ്വിധാ മതന്തി യോജനാ.

൧൨൩. പുബ്ബം പഠമം ബന്ധനസ്സ വിമോചനേ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി യോജനാ. കേനചുപായേനാതി ‘‘പുരതോ പച്ഛതോ വാപീ’’തിആദിക്കമേന യഥാവുത്തോപായഛക്കേസു യേന കേനചി ഉപായേനാതി അത്ഥോ. ഠാനാ ചാവേതി നാവം.

൧൨൪. പഠമം ഠാനാ ചാവേത്വാതി ‘‘പുരതോ പച്ഛതോ വാ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തേസു ഛസു ആകാരേസു അഞ്ഞതരേന ആകാരേന നാവം ഠപിതട്ഠാനതോ പഠമം ചാവേത്വാ. ഏസേവ ച നയോതി നാവായ ¶ പഠമം ഠിതട്ഠാനതോ ചാവനേ ഥുല്ലച്ചയം, പച്ഛാ ബന്ധനമോചനേ പാരാജികന്തി ഏസേവ നയോ നേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ‘‘തീരേ ബന്ധിത്വാ നിച്ചലേ ഉദകേ ഠപിതനാവായ ബന്ധനഞ്ച ഠിതോകാസോ ചാതി ദ്വേ ഠാനാനി, തം പഠമം ബന്ധനാ മോചേതി, ഥുല്ലച്ചയം. പച്ഛാ ഛന്നം ആകാരാനം അഞ്ഞതരേന ഠാനാ ചാവേതി, പാരാജികം. പഠമം ഠാനാ ചാവേത്വാ പച്ഛാ ബന്ധനമോചനേപി ഏസേവ നയോ’’തി (പാരാ. ൯൯) അട്ഠകഥായം വുത്തവിനിച്ഛയോ സങ്ഗഹിതോ. ആമസനഫന്ദാപനേസു ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാനി ഹേട്ഠാ കുമ്ഭിയം വുത്തനയേനേവ ഞാതും സക്കുണേയ്യത്താ ന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബം. ഏവമുപരിപി.

൧൨൫. ഉസ്സാരേത്വാതി ¶ ഉദകതോ ഥലം ആരോപേത്വാ. നികുജ്ജിത്വാതി അധോമുഖം കത്വാ. ഥലേ ഠപിതായ നാവായ മുഖവട്ടിയാ ഫുട്ഠോകാസോ ഏവ ഠാനന്തി യോജനാ. ഹീതി വിസേസോ, തേന ജലട്ഠതോ ഥലട്ഠായ നാവായ വുത്തം വിസേസം ജോതേതി.

൧൨൬. ഏത്ഥ അധോ ഓസീദാപനസ്സ അലബ്ഭമാനതായ തം വിനാ ഇതരേസം പഞ്ചന്നം ആകാരാനം വസേന ഠാനാചാവനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഞേയ്യോ’’തിആദി. യതോ കുതോചീതി തിരിയം ചതസ്സന്നം, ഉപരിദിസായ ച വസേന യം കിഞ്ചി ദിസാഭിമുഖം കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കമേന്തോ.

൧൨൭. ഉക്കുജ്ജിതായപീതി ഉദ്ധംമുഖം ഠപിതായപി. ഘടികാനന്തി ദാരുഖണ്ഡാനം. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഞേയ്യോ ഠാനപരിച്ഛേദോ’’തിആദിനാ വുത്തനയം അതിദിസതി. സോ പന ഉക്കുജ്ജിത്വാ ഭൂമിയം ഠപിതനാവായ യുജ്ജതി. ഘടികാനം ഉപരി ഠപിതായ പന നാഗദന്തേസു ഠപിതകുന്തേ വുത്തവിനിച്ഛയോ യുജ്ജതി.

൧൨൮. ‘‘ഥേയ്യാ’’തി ഇദം ‘‘പാജേന്തസ്സാ’’തി വിസേസനം. തിത്ഥേതി തിത്ഥാസന്നജലേ. അരിത്തേനാതി കേനിപാതേന. ഫിയേനാതി പാജനഫലകേന. പാജേന്തസ്സാതി പേസേന്തസ്സ. ‘‘തം പാജേതീ’’തിപി പാഠോ ദിസ്സതി, തം നാവം യോ പാജേതി, തസ്സ പരാജയോതി അത്ഥോ.

൧൨൯-൩൦. ഛത്തന്തി ആതപവാരണം. പണാമേത്വാതി യഥാ വാതം ഗണ്ഹാതി, തഥാ പണാമേത്വാ. ഉസ്സാപേത്വാവ ചീവരന്തി ചീവരം ഉദ്ധം ഉച്ചാരേത്വാ വാ. ഗാഥാഛന്ദവസേന ‘വ’ഇതി രസ്സത്തം. ലങ്കാരസദിസന്തി പസാരിതപടസരിക്ഖകം. സമീരണന്തി മാലുതം. ന ദോസോ തസ്സ വിജ്ജതീതി ഇദം വാതസ്സ ¶ ¶ അവിജ്ജമാനക്ഖണേ ഏവം കരോതോ പച്ഛാ ആഗതേന വാതേന നീതനാവായ വസേന വുത്തം. വായമാനേ പന വാതേ ഏവം കരോന്തസ്സ ആപത്തിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൩൧-൨. സയമേവ ഉപാഗതന്തി സമ്ബന്ധോ. ഗാമസമീപേ തിത്ഥം ഗാമതിത്ഥം. തന്തി നാവം. ഠാനാതി ഛത്തേന വാ ചീവരേന വാ ഗഹിതവാതേന ഗന്ത്വാ ഗാമതിത്ഥേ ഠിതട്ഠാനാ. അചാലേന്തോതി ഫന്ദാപനമ്പി അകരോന്തോ, ഇമിനാ ഥുല്ലച്ചയസ്സാപി അഭാവം ദസ്സേതി. ‘‘അചാവേന്തോ’’തിപി പാഠോ, ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അനപനേന്തോതി അത്ഥോ, ഇമിനാ പാരാജികാഭാവം ദസ്സേതി. കിണിത്വാതി മൂലേന വിക്കിണിത്വാ. സയമേവ ച ഗച്ഛന്തിന്തി ഏത്ഥ ച-കാരോ വത്തബ്ബന്തരസമുച്ചയേ. തഥാ പണാമിതഛത്തേന വാ ഉസ്സാപിതചീവരേന വാ ഗഹിതവാതേന അത്തനാ ഗച്ഛന്തിം. ഠാനാ ചാവേതീതി അത്തനാ ഇച്ഛിതദിസാഭിമുഖം കത്വാ പാജനവസേന ഗമനട്ഠാനാ ചാവേതി.

നാവട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൩൩-൪. യന്തി ഏതേനാതി യാനം. രമയതീതി രഥോ. വഹതി, വുയ്ഹതി, വഹന്തി ഏതേനാതി വാ വയ്ഹം. ‘‘ഉപരി മണ്ഡപസദിസം പദരച്ഛന്നം, സബ്ബപാലിഗുണ്ഠിമം വാ ഛാദേത്വാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന കതം സകടം വയ്ഹം നാമ. സന്ദമാനികാതി ‘‘ഉഭോസു പസ്സേസു സുവണ്ണരജതാദിമയാ ഗോപാനസിയോ ദത്വാ ഗരുളപക്ഖകനയേന കതാ സന്ദമാനികാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന കതയാനവിസേസോ. ഠാനാ ചാവനയോഗസ്മിന്തി ഠാനാ ചാവനപ്പയോഗേ.

൧൩൫-൬. ദസട്ഠാനാചാവനവസേന പാരാജികം വദന്തേഹി പഠമം ഠാനഭേദസ്സ ഞാതബ്ബത്താ തം ദസ്സേത്വാ ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ¶ ‘‘യാനസ്സ ദുകയുത്തസ്സാ’’തിആദി. ദുകയുത്തസ്സാതി ദുകം ഗോയുഗം യുത്തസ്സ യസ്സാതി, യുത്തേ യസ്മിന്തി വാ വിഗ്ഗഹോ. ദസ ഠാനാനീതി ദ്വിന്നം ഗോണാനം അട്ഠ പാദാ, ദ്വേ ച ചക്കാനീതി ഏതേസം ദസന്നം പതിട്ഠിതട്ഠാനാനം വസേന ദസ ഠാനാനി വദേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏതേനേവ നയേന ചതുയുത്താദിയാനേ അട്ഠാരസാതി ഠാനഭേദസ്സ നയോ ദസ്സിതോ ഹോതി. യാനം പാജയതോതി സകടാദിയാനം പേസയതോ. ‘‘ധുരേതി യുഗാസന്നേ’’തി അട്ഠകഥായ ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. രഥീസായ യുഗേന സദ്ധിം ബന്ധനട്ഠാനാസന്നേതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ധുര’’ന്തി ച യുഗസ്സേവ നാമം. ‘‘ധുരം ഛഡ്ഡേത്വാ, ധുരം ആരോപേത്വാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) അട്ഠകഥാവചനതോ തംസഹചരിയായ സമ്ബന്ധനട്ഠാനമ്പി ¶ ധുരം നാമ. ഇധ പന ഗങ്ഗാ-സദ്ദോ വിയ ഗങ്ഗാസമീപേ ധുരസമീപേ പാജകസ്സ നിസജ്ജാരഹട്ഠാനേ ധുരസ്സ വത്തമാനതാ ലബ്ഭതി.

ഗോണാനം പാദുദ്ധാരേ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം വിനിദ്ദിസേതി യോജനാ. ഇദഞ്ച ഗോണാനം അവിലോമകാലം സന്ധായ വുത്തം. വിലോമകാലേ സമ്ഭവന്തം വിസേസം ജോതേതും ‘‘ഥുല്ലച്ചയം തു’’ ഇച്ചത്ര തു-സദ്ദേന അട്ഠകഥായം ‘‘സചേ പന ഗോണാ ‘നായം അമ്ഹാകം സാമികോ’തി ഞത്വാ ധുരം ഛഡ്ഡേത്വാ ആകഡ്ഢന്താ തിട്ഠന്തി വാ ഫന്ദന്തി വാ, രക്ഖതി താവ. ഗോണേ പുന ഉജുകം പടിപാദേത്വാ ധുരം ആരോപേത്വാ ദള്ഹം യോജേത്വാ പാചനേന വിജ്ഝിത്വാ പാജേന്തസ്സ വുത്തനയേനേവ തേസം പാദുദ്ധാരേന ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തവിസേസോ സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ചക്കാനം ഹീതി ഏത്ഥ അധികേന ഹി-സദ്ദേന ‘‘സചേപി സകദ്ദമേ മഗ്ഗേ ഏകം ചക്കം കദ്ദമേ ലഗ്ഗം ഹോതി, ദുതിയം ചക്കം ഗോണാ പരിവത്തേന്താ പവത്തേന്തി, ഏകസ്സ പന ഠിതത്താ ന താവ അവഹാരോ ഹോതി. ഗോണേ പന പുന ഉജുകം പടിപാദേത്വാ പാജേന്തസ്സ ¶ ഠിതചക്കേ കേസഗ്ഗമത്തം ഫുട്ഠോകാസം അതിക്കന്തേ പാരാജിക’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) അട്ഠകഥായം വുത്തവിസേസോ ദസ്സിതോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൩൭-൯. ഏത്താവതാ യുത്തയാനവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അയുത്തയാനവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അയുത്തകസ്സാ’’തിആദി. ധുരേന ഉപത്ഥമ്ഭനിയം ഠിതസ്സ തസ്സ അയുത്തകസ്സാപി ച യാനകസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനിചക്കകാനം വസേന തീണേവ ഠാനാനി ഭവന്തീതി യോജനാ. തത്ഥ അയുത്തകസ്സാതി ഗോണേഹി അയുത്തകസ്സ. ധുരേനാതി യഥാവുത്തനയേന ധുരയുത്തട്ഠാനസമീപദേസേന, സകടസീസേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപത്ഥമ്ഭനിയന്തി സകടസീസോപത്ഥമ്ഭനിയാ ഉപരി ഠിതസ്സ. ഉപത്ഥമ്ഭയതി ധുരന്തി ഉപത്ഥമ്ഭനീ. സകടസ്സ പച്ഛിമഭാഗോപത്ഥമ്ഭനത്ഥം ദീയമാനം ദണ്ഡദ്വയം പച്ഛിമോപത്ഥമ്ഭനീ നാമ, പുരിമഭാഗസ്സ ദീയമാനസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനീ പുരിമോപത്ഥമ്ഭനീ നാമാതി അയമുപത്ഥമ്ഭനീനം വിസേസോ. ഇധ പുരിമോപത്ഥമ്ഭനീ അധിപ്പേതാ. ‘‘ഉപത്ഥമ്ഭനിചക്കകാനം വസേന തീണേവ ഠാനാനീ’’തി ഇദം ഹേട്ഠാ അകപ്പകതായ ഉപത്ഥമ്ഭനിയാ വസേന വുത്തം, കപ്പകതായ പന വസേന ‘‘ചത്താരീ’’തി വത്തബ്ബം.

‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഠാനാനി തീണേവാ’’തി ആകഡ്ഢതി, ദാരുചക്കദ്വയവസേന തീണി ഠാനാനീതി അത്ഥോ. ‘‘ദാരൂന’’ന്തി ഇമിനാ ബഹുവചനനിദ്ദേസേന രാസികതദാരൂനം ദാരുകസ്സ ഏകസ്സാപി ഫലകസ്സാപി ഗഹണം വേദിതബ്ബം. ‘‘ഭൂമിയമ്പി ധുരേനേവ, തഥേവ ഠപിതസ്സ ചാ’’തി ഇമിനാ ¶ തീണിയേവ ഠാനാനീതി അതിദിസതി. ഏത്ഥ ധുരചക്കാനം പതിട്ഠിതോകാസവസേന തീണി ഠാനാനി. ഏത്ഥ ച ഉപരിട്ഠപിതസ്സ ചാതി ച-കാരം ‘‘ഭൂമിയം ഠപിതസ്സാ’’തി ഏത്ഥാപി യോജേത്വാ സമുച്ചയം കാതും സക്കാതി. തത്ഥ അധികവചനേന ച-കാരേന അട്ഠകഥായം ‘‘യം പന അയുത്തകം ധുരേ ഏകായ, പച്ഛതോ ¶ ച ദ്വീഹി ഉപത്ഥമ്ഭനീഹി ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ ഠപിതം, തസ്സ തിണ്ണം ഉപത്ഥമ്ഭനീനം, ചക്കാനഞ്ച വസേന പഞ്ച ഠാനാനി. സചേ ധുരേ ഉപത്ഥമ്ഭനീ ഹേട്ഠാഭാഗേ കപ്പകതാ ഹോതി, ഛ ഠാനാനീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) വുത്തവിനിച്ഛയം സങ്ഗണ്ഹാതി.

പുരതോ പച്ഛതോ വാപീതി ഏത്ഥ ‘‘കഡ്ഢിത്വാ’’തി പാഠസേസോ. അപി-സദ്ദേന ‘‘ഉക്ഖിപിത്വാപീ’’തി അവുത്തം സമുച്ചിനോതി. യോ പന പുരതോ കഡ്ഢിത്വാ ഠാനാ ചാവേതി, യോ വാ പന പച്ഛതോ കഡ്ഢിത്വാ ഠാനാ ചാവേതി, യോ വാ പന ഉക്ഖിപിത്വാ ഠാനാ ചാവേതീതി യോജനാ. തിണ്ണന്തി ഇമേ തയോ ഗഹിതാ, ‘‘തേസ’’ന്തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി, തേസം തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനന്തി വുത്തം ഹോതി. കദാ കിം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഥുല്ലച്ചയം തു…പേ… പരാജയോ’’തി. ‘‘ഠാനാ ചാവേ’’തി ഇദം ‘‘ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി ഇമിനാപി സമ്ബന്ധനീയം. തു-സദ്ദസ്സ വിസേസജോതനത്ഥം ഉപാത്തത്താ സാവസേസട്ഠാനാചാവനേ ഫന്ദാപനഥുല്ലച്ചയം, നിരവസേസട്ഠാനാചാവനേ പന കതേ ഠാനാചാവനപാരാജികാ വുത്താ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൪൦. അക്ഖാനം സീസകേഹീതി അക്ഖസ്സ ഉഭയകോടീഹി. ‘‘ജാത്യാഖ്യായമേകസ്മിം ബഹുവചനമഞ്ഞതരായ’’മിതി വചനതോ ഏകസ്മിം അത്ഥേ ബഹുവചനം യുജ്ജതി. ‘‘ഠിതസ്സാ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനസ്സ ‘‘യാനസ്സാ’’തി വിസേസിതബ്ബം സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ‘‘ഠാനാനി ദ്വേ’’തി വുത്തത്താ യഥാ സകടധുരം ഭൂമിം ന ഫുസതി, ഏവം ഉച്ചതരേസു ദ്വീസു തുലാദിദാരൂസു ദ്വേ അക്ഖസീസേ ആരോപേത്വാ ഠപിതം യാനമേവ ഗയ്ഹതി.

൧൪൧. കഡ്ഢന്തോതി ദ്വിന്നം അക്ഖസീസാനം ആധാരഭൂതേസു ദാരൂസു ഘംസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കഡ്ഢന്തോ. ഉക്ഖിപന്തോതി ഉജും ഠിതട്ഠാനതോ ഉച്ചാരേന്തോ. ഫുട്ഠോകാസച്ചയേതി ഫുട്ഠോകാസതോ ¶ കേസഗ്ഗമത്താതിക്കമേ. അഞ്ഞസ്സാതി യഥാവുത്തപ്പകാരതോ ഇതരസ്സ. യസ്സ കസ്സചി രഥാദികസ്സ യാനസ്സ.

൧൪൨. അക്ഖുദ്ധീനന്തി ചതുന്നം അക്ഖരുദ്ധനകആണീനം. അക്ഖസ്സ ഉഭയകോടീസു ചക്കാവുണനട്ഠാനതോ ¶ അന്തോ ദ്വീസു സകടബാഹാസു അക്ഖരുദ്ധനത്ഥായ ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ വിയ ആകോടിതാ ചതസ്സോ ആണിയോ അക്ഖുദ്ധി നാമ. ധുരസ്സാതി ധുരബന്ധനട്ഠാനാസന്നസ്സ രഥസീസഗ്ഗസ്സ. തം യാനം. വാ-സദ്ദേന പസ്സേ വാ ഗഹേത്വാ കഡ്ഢന്തോ, മജ്ഝേ വാ ഗഹേത്വാ ഉക്ഖിപേന്തോതി കിരിയന്തരം വികപ്പേതി. ഗഹേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘കഡ്ഢന്തോ’’തി പാഠസേസോ. ഠാനാ ചാവേതീതി ഉദ്ധീസു ഗഹേത്വാ കഡ്ഢന്തോ അത്തനോ ദിസായ ഉദ്ധിഅന്തേന ഫുട്ഠട്ഠാനം ഇതരേന ഉദ്ധിപരിയന്തേന കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമേതി.

‘‘ഉദ്ധീസു വാ’’തി സാസങ്കവചനേന അനുദ്ധികയാനസ്സാപി വിജ്ജമാനത്തം സൂചിതം ഹോതി. അട്ഠകഥായം ‘‘അഥ ഉദ്ധിഖാണുകാ ന ഹോന്തി, സമമേവ ബാഹം കത്വാ മജ്ഝേ വിജ്ഝിത്വാ അക്ഖസീസാനി പവേസിതാനി ഹോന്തി, തം ഹേട്ഠിമതലസ്സ സമന്താ സബ്ബം പഥവിം ഫുസിത്വാ തിട്ഠതി, തത്ഥ ചതൂസു ദിസാസു, ഉദ്ധഞ്ച ഫുട്ഠട്ഠാനാതിക്കമവസേന പാരാജികം വേദിതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൦) വുത്തവിനിച്ഛയഞ്ച ബ്യതിരേകവസേന സങ്ഗണ്ഹാതി.

൧൪൩. നാഭിയാതി നാഭിമുഖേന. ഏകമേവ സിയാ ഠാനന്തി ഏകം നാഭിയാ ഫുട്ഠട്ഠാനമേവ ഠാനം ഭവതീതി അത്ഥോ. ‘‘ഏകമസ്സ സിയാ ഠാന’’ന്തി പോത്ഥകേസു ദിസ്സതി, തതോ പുരിമപാഠോവ സുന്ദരതരോ. പരിച്ഛേദോപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ വിസേസത്ഥജോതകോ, പരിച്ഛേദോ പനാതി അത്ഥോ. പഞ്ചധാതി നാഭിയാ ചതുപസ്സപരിയന്തം, ഉദ്ധഞ്ച പഞ്ചധാ, ഠാനാചാവനാകാരോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൧൪൪. ഠാനാനി ¶ ദ്വേതി നേമിയാ, നാഭിയാ ച ഫുട്ഠട്ഠാനവസേന ദ്വേ ഠാനാനി. അസ്സാതി ചക്കസ്സ. തേസം ദ്വിന്നം ഠാനാനം. ഭിത്തിആദിം അപസ്സായ ഠപിതചക്കസ്സാപി ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തോ അയമ്പി വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, യോപി ഇമിനാ ച പാഠേന ദസ്സിതോ ഹോതി.

൧൪൫. അനാരക്ഖന്തി സാമികേന അസംവിഹിതാരക്ഖം. അധോദേത്വാതി ഗോണേ അപേസേത്വാ. വട്ടതി, പാരാജികം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. സാമികേ ആഹരാപേന്തേ പന ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതി.

യാനട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൪൬. ഭാരട്ഠകഥായ സീസക്ഖന്ധകടോലമ്ബവസാതി ഏവംനാമകാനം സരീരാവയവാനം വസേന ഭാരോ ¶ ചതുബ്ബിധോ ഹോതി. തത്ഥ സീസഭാരാദീസു അസമ്മോഹത്ഥം സീസാദീനം പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ – സീസസ്സ താവ പുരിമഗലേ ഗലവാടകോ പിട്ഠിഗലേ കേസഞ്ചി കേസന്തേ ആവട്ടോ ഹോതി, ഗലസ്സേവ ഉഭോസു പസ്സേസു കേസഞ്ചി കേസാവട്ടാ ഓരുയ്ഹ ജായന്തി, യേ ‘‘കണ്ണചൂളികാ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം അധോഭാഗോ ചാതി അയം ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദോ, തതോ ഉപരി സീസം, ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ സീസഭാരോ നാമ.

ഉഭോസു പസ്സേസു കണ്ണചൂളികാഹി പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, കപ്പരേഹി പട്ഠായ ഉപരി, പിട്ഠിഗലാവട്ടതോ ച ഗലവാടകതോ ച പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, പിട്ഠിവേമജ്ഝാവട്ടതോ ച ഉരപരിച്ഛേദമജ്ഝേ ഹദയആവാടതോ ച പട്ഠായ ഉപരി ഖന്ധോ, ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ ഖന്ധഭാരോ നാമ.

പിട്ഠിവേമജ്ഝാവട്ടതോ ¶ , പന ഹദയആവാടതോ ച പട്ഠായ ഹേട്ഠാ യാവ പാദനഖസിഖാ, അയം കടിപരിച്ഛേദോ, ഏത്ഥന്തരേ സമന്തതോ സരീരേ ഠിതഭാരോ കടിഭാരോ നാമ.

കപ്പരതോ പട്ഠായ പന ഹേട്ഠാ യാവ ഹത്ഥനഖസിഖാ, അയം ഓലമ്ബകപരിച്ഛേദോ, ഏത്ഥന്തരേ ഠിതഭാരോ ഓലമ്ബകോ നാമ.

ഭരതീതി ഭാരോ, ഭരതി ഏതേന, ഏതസ്മിന്തി വാ ഭാരോ, ഇതി യഥാവുത്തസീസാദയോ അവയവാ വുച്ചന്തി. ഭാരേ തിട്ഠതീതി ഭാരട്ഠം. ഇതി സീസാദീസു ഠിതം ഭണ്ഡം വുച്ചതി. ‘‘ഭാരോയേവ ഭാരട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൧) അട്ഠകഥാവചനതോ ഭരീയതീതി ഭാരോ, കമ്മനി സിദ്ധേന ഭാര-സദ്ദേന ഭണ്ഡമേവ വുച്ചതി.

൧൪൭. സിരസ്മിംയേവാതി യഥാപരിച്ഛിന്നേ സിരസി ഏവ. സാരേതീതി അനുക്ഖിപന്തോ ഇതോ ചിതോ ച സാരേതി. ഥുല്ലച്ചയം സിയാതി ഫന്ദാപനഥുല്ലച്ചയം ഭവേയ്യ.

൧൪൮. ഖന്ധന്തി യഥാപരിച്ഛിന്നമേവ ഖന്ധം. ഓരോപിതേതി ഓഹാരിതേ. സീസതോതി ഏത്ഥ ‘‘ഉദ്ധ’’ന്തി പാഠസേസോ, യഥാപരിച്ഛിന്നസീസതോ ഉപരീതി അത്ഥോ. കേസഗ്ഗമത്തമ്പീതി കേസഗ്ഗമത്തം ദൂരം കത്വാ. പി-സദ്ദോ പഗേവ തതോ അധികന്തി ദീപേതി. മോചേന്തോപീതി കേസഗ്ഗേന അഫുസന്തം അപനേന്തോ. ഏത്ഥാപി പി-സദ്ദേന ന കേവലം ഖന്ധം ഓരോപേന്തസ്സേവ പാരാജികം, അപിച ഖോ മോചേന്തോപി ¶ പരാജിതോതി ഹേട്ഠാ വുത്തമപേക്ഖതി. പസിബ്ബകാദിയമകഭാരം പന സീസേ ച പിട്ഠിയഞ്ചാതി ദ്വീസു ഠാനേസു ഠിതത്താ ദ്വീഹി ഠാനേഹി അപനയനേന പാരാജികം ഹോതി, തഞ്ച ‘‘സീസതോ മോചേന്തോ’’തി ഇമിനാവ ഏകദേസവസേന സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൧൪൯-൫൦. ഏവം ¶ സീസഭാരേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ തദനന്തരം ഉദ്ദേസക്കമേസു ഖന്ധഭാരാദീസു വിനിച്ഛയേ ദസ്സേതബ്ബേപി അവസാനേ വുത്തഓലമ്ബകഭാരേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ആദ്യന്തഭാരാനം വുത്തനയാനുസാരേന സേസേസുപി വിനിച്ഛയം അതിദിസിതുമാഹ ‘‘ഭാര’’ന്തിആദി. സുദ്ധമാനസോതി പാതരാസാദികാരണേന അഥേയ്യചിത്തോ, ഹത്ഥഗതഭാരം ഥേയ്യചിത്തേന ഭൂമിയം ഠപനനിസ്സജ്ജനാദിം കരോന്തസ്സ ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ പാരാജികന്തി ഇദമേതേന ഉപലക്ഖിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവാതി സീസഭാരഓലമ്ബകഭാരേസു വുത്താനുസാരേന. സേസേസുപി ഭാരേസൂതി ഖന്ധഭാരാദികേസുപി. മതിസാരേന സാരമതിനാ. വേദിതബ്ബോ വിനിച്ഛയോതി യഥാപരിച്ഛിന്നേസു ഠാനേസു ഠിതം പാദഗ്ഘനകം യം കിഞ്ചി വത്ഥും ഥേയ്യചിത്തേന ‘‘ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ആമസന്തസ്സ ദുക്കടം, ഠാനാ അചാവേത്വാ ഫന്ദാപേന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം, യഥാപരിച്ഛിന്നട്ഠാനാതിക്കമനവസേന വാ ഉദ്ധംഉക്ഖിപനവസേന വാ ഠാനാ ചാവേന്തസ്സ പാരാജികം ഹോതീതി അയം വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ഭാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൫൧-൩. ഇദാനി ആരാമട്ഠവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദുക്കട’’ന്തിആദി. ആരാമന്തി ചമ്പകാദിപുപ്ഫാരാമഞ്ച അമ്ബാദിഫലാരാമഞ്ചാതി ദ്വീസു ആരാമേസു യം കഞ്ചി ആരാമം. ആരമന്തി ഏത്ഥ പുപ്ഫാദികാമിനോതി വിഗ്ഗഹോ, തം ആരാമം, അഭി-സദ്ദയോഗേ ഉപയോഗവചനം. അഭിയുഞ്ജതോതി പരായത്തഭാവം ജാനന്തോ ‘‘മമ സന്തക’’ന്തി അട്ടം കത്വാ ഗണ്ഹിതും ഥേയ്യചിത്തേന സഹായാദിഭാവത്ഥം ദുതിയകപരിയേസനാദിവസേന അഭിയുഞ്ജന്തസ്സ ദുക്കടം മുനിനാ വുത്തന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധനീയം, അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗത്താ സഹപയോഗഗണനായ ദുക്കടന്തി ഭഗവതാ ¶ വുത്തന്തി അത്ഥോ. ധമ്മം ചരന്തോതി അട്ടം കരോന്തോ. പരം സാമികം പരാജേതി ചേ, സയം സാസനതോ പരാജിതോതി യോജനാ.

തസ്സാതി ഭണ്ഡസാമിനോ. വിമതിം ജനയന്തസ്സാതി ‘‘ഇമിനാ സഹ അട്ടം കത്വാ മമ സന്തകം ലഭിസ്സാമി ¶ വാ, ന വാ’’തി സംസയം ഉപ്പാദേന്തസ്സ ചോരസ്സ. യോപി ധമ്മം ചരന്തോ സയം പരജ്ജതി, തസ്സ ച ഥുല്ലച്ചയന്തി യോജനാ.

സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപേതി ‘‘അയം ഥദ്ധോ കക്ഖളോ ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തരായമ്പി മേ കരേയ്യ, അലം ദാനി മയ്ഹം ഇമിനാ ആരാമേനാ’’തി സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപേ സതി, അത്തനോ ‘‘ന ദസ്സാമീ’’തി ധുരനിക്ഖേപേ ചാതി യോജനാ. ഏവം ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേ പാരാജികം. തസ്സാതി അഭിയുഞ്ജന്തസ്സ. സബ്ബേസം കൂടസക്ഖീനഞ്ചാതി ച-കാരോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. ചോരസ്സ അസ്സാമികഭാവം ഞത്വാപി തദായത്തകരണത്ഥം യം കിഞ്ചി വദന്താ കൂടസക്ഖിനോ, തേസം സബ്ബേസമ്പി ഭിക്ഖൂനം പാരാജികം ഹോതീതി അത്ഥോ.

ആരാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൫൪. വിഹാരട്ഠകഥായം വിഹാരന്തി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘പരിവേണം വാ, ആവാസം വാ’’തി ച ഗഹേതബ്ബം. സങ്ഘികന്തി ചാതുദ്ദിസം സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ദിന്നത്താ സങ്ഘസന്തകം. കഞ്ചീതി ഖുദ്ദകം, മഹന്തം വാതി അത്ഥോ. അച്ഛിന്ദിത്വാന ഗണ്ഹിതും അഭിയുഞ്ജന്തസ്സ പാരാജികാ ന സിജ്ഝതീതിപി പാഠസേസയോജനാ. ഹേതും ദസ്സേതി ‘‘സബ്ബേസം ധുരനിക്ഖേപാഭാവതോ’’തി, സബ്ബസ്സേവ ചാതുദ്ദിസികസങ്ഘസ്സ ധുരനിക്ഖേപസ്സ അസമ്ഭവതോതി അത്ഥോ. ‘‘വിഹാര’’ന്തി ഏത്തകമേവ അവത്വാ ‘‘സങ്ഘിക’’ന്തി വിസേസനേന ദീഘഭാണകാദിഭേദസ്സ ഗണസ്സ, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ വാ ദിന്നവിഹാരാദിം അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹന്തേ ധുരനിക്ഖേപസമ്ഭവാ പാരാജികന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥ വിനിച്ഛയോ ആരാമേ വിയ ¶ വേദിതബ്ബോ. ഇമേസു തത്രട്ഠഭണ്ഡേ വിനിച്ഛയോ ഭൂമട്ഠഥലട്ഠആകാസട്ഠവേഹാസട്ഠേസു വുത്തനയേന ഞാതും സക്കാതി ന വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

വിഹാരട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൫൫-൬. ഖേത്തട്ഠേ സീസാനീതി വല്ലിയോ. നിദമ്പിത്വാനാതി യഥാ ധഞ്ഞമത്തം ഹത്ഥഗതം ഹോതി, തഥാ കത്വാ. അസിതേനാതി ദാത്തേന. ലായിത്വാതി ദായിത്വാ. സബ്ബകിരിയാപദേസു ‘‘സാലിആദീനം സീസാനീ’’തി സമ്ബന്ധനീയം. സാലിആദീനം സീസാനി നിദമ്പിത്വാ ഗണ്ഹതോ യസ്മിം ബീജേ ഗഹിതേ വത്ഥു പൂരതി, തസ്മിം ബന്ധനാ മോചിതേ തസ്സ പാരാജികം ഭവേതി യോജനാ. അസിതേന ലായിത്വാ ഗണ്ഹതോ ¶ യസ്മിം സീസേ ഗഹിതേ…പേ… ഭവേ, കരേന ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹതോ യസ്സം മുട്ഠിയം ഗഹിതായം…പേ… ഭവേതി യോജനാ. ബീജേതി വീഹാദിഫലേ. വത്ഥു പൂരതീതി പാദഗ്ഘനകം ഹോതീതി. മുട്ഠിയന്തി സീസമുട്ഠിയം, ബീജമുട്ഠിയം വാ. ബന്ധനാ മോചിതേതി ബന്ധനട്ഠാനതോ മോചിതേ.

൧൫൭. ദണ്ഡോ വാതി വത്ഥുപൂരകവീഹിദണ്ഡോ വാ. അച്ഛിന്നോ രക്ഖതീതി സമ്ബന്ധോ. തചോ വാതി തസ്സ ദണ്ഡസ്സ ഏകപസ്സേ ഛല്ലി വാ അച്ഛിന്നോ രക്ഖതിച്ചേവ സമ്ബന്ധോ. വാ-ഗ്ഗഹണേന ഇധാവുത്തം അട്ഠകഥാഗതം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൪) ‘‘വാകോ’’തി ഇദം സങ്ഗണ്ഹാതി. വാകോ നാമ ദണ്ഡേ വാ തചേ വാ ബാഹിരം. ഇധാപി തചോ വാ അച്ഛിന്നോ രക്ഖതീതി യോജനാ. വീഹിനാളമ്പി വാതി ഗഹിതധഞ്ഞസാലിസീസേന പതിട്ഠിതം വീഹികുദ്രൂസാദിഗച്ഛാനം നാളം, തചഗബ്ഭോതി വുത്തം ഹോതി. ദീഘന്തി ദീഘം ചേ ഹോതി. ‘‘അനിക്ഖന്തോവാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ദണ്ഡോ’’തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തതോ’’തി പാഠസേസോ. തതോ ¶ ദീഘവീഹിനാളതോ സബീജവീഹിസീസദണ്ഡോ സബ്ബസോ ഛിന്നോ ഛിന്നകോടിയാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ബഹി അനിക്ഖന്തോതി അത്ഥോ. രക്ഖതീതി തം ഭിക്ഖും ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികവത്ഥൂനം അനുരൂപാപത്തിതോ പാലേതി. മുത്തോ ചേ, ന രക്ഖതീതി അത്ഥോ.

വുത്തഞ്ചേതം അട്ഠകഥായം ‘‘വീഹിനാളം ദീഘമ്പി ഹോതി, യാവ അന്തോനാളതോ വീഹിസീസദണ്ഡകോ ന നിക്ഖമതി, താവ രക്ഖതി. കേസഗ്ഗമത്തമ്പി നാളതോ ദണ്ഡകസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ നിക്ഖന്തമത്തേ ഭണ്ഡഗ്ഘവസേന കാരേതബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൧.൧൦൪). തഥാ ഇമിനാവ വിനിച്ഛയേന അട്ഠകഥായം ‘‘ലായിതബ്ബവത്ഥുപൂരകവീഹിസീസമുട്ഠിയാ മൂലേ ഛിന്നേപി സീസേസു അച്ഛിന്നവീഹിസീസഗ്ഗേഹി സദ്ധിം ജടേത്വാ ഠിതേസു രക്ഖതി, ജടം വിജടേത്വാ വിയോജിതേസു യഥാവുത്തപാരാജികാദിആപത്തിയോ ഹോന്തീ’’തി ഏവമാദികോ വിനിച്ഛയോ ച സൂചിതോതി ഗഹേതബ്ബോ.

൧൫൮. മദ്ദിത്വാതി വീഹിസീസാനി മദ്ദിത്വാ. പപ്ഫോടേത്വാതി ഭുസാദീനി ഓഫുനിത്വാ. ഇതോ സാരം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി പരികപ്പേതീതി യോജനാ. ഇതോതി വീഹിസീസതോ. സാരം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി സാരഭാഗം ആദിയിസ്സാമി. സചേ പരികപ്പേതീതി യോജനാ. രക്ഖതീതി വത്ഥുപഹോനകപ്പമാണം ദാത്തേന ലായിത്വാ വാ ഹത്ഥേന ഛിന്ദിത്വാ വാ ഠാനാ ചാവേത്വാ ഗഹിതമ്പി യാവ പരികപ്പോ ന നിട്ഠാതി, താവ ആപത്തിതോ രക്ഖതീതി അത്ഥോ.

൧൫൯. മദ്ദനേപീതി വീഹിസീസമദ്ദനേപി. ഉദ്ധരണേപീതി പലാലാപനയനേപി. പപ്ഫോടനേപീതി ഭുസാദികചവരാപനയനേപി ¶ . ദോസോ നത്ഥീതി അഗ്ഘവസേന പാരാജികാദിആപത്തിയോ ന ഭവന്തി, സഹപയോഗദുക്കടം പന ഹോതേവ. അത്തനോ…പേ… പരാജയോതി ¶ അത്തനോ പഠമം പരികപ്പിതാകാരേന സബ്ബം കത്വാ സാരഭാഗം ഗണ്ഹിതും അത്തനോ ഭാജനേ പക്ഖിത്തമത്തേ യഥാവുത്തപാരാജികാദയോ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

൧൬൦. ഏത്താവതാ ‘‘ഖേത്തട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം ഖേത്തേ ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം ഹോതി ഭൂമട്ഠം ഥലട്ഠം ആകാസട്ഠം വേഹാസട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. ൧൦൪) വുത്താനി ഖേത്തട്ഠാനി ചത്താരി യഥാവുത്തസദിസാനീതി താനി പഹായ ‘‘തത്ഥജാതക’’ന്തിആദി പാളിയം ആഗതേ തത്രജാതേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘ഖേത്തം നാമ യത്ഥ പുബ്ബണ്ണം വാ അപരണ്ണം വാ ജായതീ’’തി (പാരാ. ൧൦൪) ഏവമാഗതേ ഖേത്തേപി വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ജാന’’ന്തിആദി. ജാനന്തി പരസന്തകഭാവം ജാനന്തോ. ഖീലന്തി അപ്പിതക്ഖരം വാ ഇതരം വാ പാസാണാദിഖീലം. സങ്കാമേതീതി പരായത്തഭൂമിം സാമികാ യഥാ പസ്സന്തി, തഥാ വാ അഞ്ഞഥാ വാ അത്തനോ സന്തകം കാതുകാമതായ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം യഥാ സസന്തകം ഹോതി, തഥാ ഥേയ്യചിത്തേന നിഖണതീതി അത്ഥോ.

൧൬൧. തം പാരാജികത്തം തസ്സ കദാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സാമികാനം തു ധുരനിക്ഖേപനേ സതീ’’തി. ‘‘ഹോതീ’’തി പാഠസേസോ. തു-സദ്ദേന ‘‘അത്തനോ വാ’’തി വിസേസസ്സ സങ്ഗഹിതത്താ സാമിനോ നിരാലയഭാവസങ്ഖാതധുരനിക്ഖേപേ ച ‘‘സാമികസ്സ ന ദസ്സാമീ’’തി അത്തനോ ധുരനിക്ഖേപേ ച തസ്സ പാരാജികത്തം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏവമുദീരിതന്തി ‘‘കേസഗ്ഗമത്തമ്പീ’’തി ഏവം നിയമിതം കഥിതം.

൧൬൨. യാ പനാതി യാ ഭൂമി പന. തേസു ദ്വീസു ഖീലേസു. ആദോ ഥുല്ലച്ചയന്തി പഠമേ ഖീലേ സങ്കാമിതേ സോ ഭിക്ഖു ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതി. ദുതിയേതി ദുതിയേ ഖീലേ സങ്കാമിതേ പരാജയോ ¶ ഹോതീതി യോജനാ. ബഹൂഹി ഖീലേഹി ഗഹേതബ്ബട്ഠാനേ പരിയന്തഖീലേസു ദ്വീസു വിനിച്ഛയോ ച ഏതേനേവ വുത്തോ ഹോതി. ഏത്ഥ പന അന്തേ ഖീലദ്വയം വിനാ അവസേസഖീലനിഖണനേ ച ഇതരേസു തദത്ഥേസു സബ്ബപയോഗേസു ച ദുക്കടം ഹോതീതി വിസേസോ.

൧൬൩-൪. ‘‘മമേദം സന്തക’’ന്തി ഞാപേതുകാമോതി സമ്ബന്ധോ. പരസന്തകായ ഭൂമിയാ പരായത്തഭാവം ഞത്വാവ ഥേയ്യചിത്തേന കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം ഗണ്ഹിതുകാമതായ ‘‘ഏത്തകം ഠാനം മമ സന്തക’’ന്തി ¶ രജ്ജുയാ വാ യട്ഠിയാ വാ മിനിത്വാ പരസ്സ ഞാപേതുകാമോതി അത്ഥോ. യേഹി ദ്വീഹി പയോഗേഹീതി സബ്ബപച്ഛിമകേഹി രജ്ജുപസാരണയട്ഠിപാതനാനമഞ്ഞതരേഹി ദ്വീഹി പയോഗേഹി. തേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം.

ഇധ രജ്ജും വാപീതി വികപ്പത്ഥവാ-സദ്ദേന ‘‘യട്ഠിം വാ’’തി യോജേതബ്ബേപി അവുത്തസമുച്ചയത്ഥം അധികവചനഭാവേന വുത്തപി-സദ്ദേന ഇധാവുത്തമരിയാദവതീനം വിനിച്ഛയസ്സ ഞാപിതത്താ യഥാവുത്തരജ്ജുയട്ഠിവിനിച്ഛയേസു വിയ പരസന്തകായ ഭൂമിയാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ഠാനം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹിതുകാമതായ വതിപാദേ നിഖണിത്വാ വാ സാഖാമത്തേന വാ വതിം കരോന്തസ്സ മരിയാദം വാ ബന്ധന്തസ്സ പാകാരം വാ ചിനന്തസ്സ പംസുമത്തികാ വാ വഡ്ഢേന്തസ്സ പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച സഹപയോഗേ കേവലദുക്കടഞ്ച പച്ഛിമപയോഗേസു ദ്വീസു പഠമപയോഗേ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച അവസാനപയോഗേ പാരാജികഞ്ച ഹോതീതി വിനിച്ഛയോപി സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബം.

ഖേത്തട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൬൫. വത്ഥട്ഠാദീസു വത്ഥട്ഠസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥു നാമ ആരാമവത്ഥു വിഹാരവത്ഥൂ’’തി (പാരാ. ൧൦൫) പദഭാജനേ വുത്തത്താ പുപ്ഫാദിആരാമേ ¶ കാതും സങ്ഖരിത്വാ ഠപിതഭൂമി ച പുബ്ബകതാരാമാനം വിനാസേ തുച്ഛഭൂമി ച വിഹാരം കാതും അഭിസങ്ഖതാ ഭൂമി ച നട്ഠവിഹാരഭൂമി ചാതി ഏവം വിഭാഗവതി വസതി ഏത്ഥ ഉപരോപോ വാ വിഹാരോ വാതി ‘‘വത്ഥൂ’’തി വുച്ചതി ഇച്ചേവം ദുവിധം വത്ഥുഞ്ച ‘‘വത്ഥുട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം വത്ഥുസ്മിം ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം ഹോതി ഭൂമട്ഠം ഥലട്ഠം ആകാസട്ഠം വേഹാസട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. ൧൦൫) വചനതോ ഏവം ചതുബ്ബിധം ഭണ്ഡഞ്ചാതി ഇദം ദ്വയം വത്ഥു ച വത്ഥുട്ഠഞ്ച വത്ഥുവത്ഥുട്ഠന്തി വത്തബ്ബേ ഏകദേസസരൂപേകസേസവസേന സമാസേത്വാ, ഉ-കാരസ്സ ച അകാരം കത്വാ ‘‘വത്ഥട്ഠസ്സാ’’തി ദസ്സിതന്തി ഗഹേതബ്ബം. യഥാവുത്തദുവിധവത്ഥുനോ, വത്ഥട്ഠസ്സ ച ഭണ്ഡസ്സാതി അത്ഥോ. ഖേത്തട്ഠേതി ഏത്ഥാപി അയമേവ സമാസോതി ഖേത്തേ ച ഖേത്തട്ഠേ ചാതി ഗഹേതബ്ബം. നാവട്ഠാദിവോഹാരേപി ഏസേവ നയോ. ഗാമട്ഠേപി ചാതി ‘‘ഗാമട്ഠം നാമ ഭണ്ഡം ഗാമേ ചതൂഹി ഠാനേഹി നിക്ഖിത്തം ഹോതി ഭൂമട്ഠം…പേ… വേഹാസട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. ൧൦൬) വുത്തേ ചതുബ്ബിധേ ഗാമട്ഠഭണ്ഡേപീതി അത്ഥോ.

വത്ഥട്ഠഗാമട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൬൬. അരഞ്ഞട്ഠകഥായം ¶ ‘‘തിണം വാ’’തിആദിപദാനം ‘‘തത്ഥജാതക’’ന്തി പദേന സമ്ബന്ധോ. തത്ഥജാതകന്തി ‘‘അരഞ്ഞം നാമ യം മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിതം ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) വചനതോ തത്ഥജാതം യം കിഞ്ചി മനുസ്സസന്തകം സാമികാനം അകാമാ അഗഹേതബ്ബതോ സാരക്ഖേ അരഞ്ഞേ ഉപ്പന്നന്തി അത്ഥോ. തിണം വാതി പരേഹി ലായിത്വാ ഠപിതം വാ അത്തനാ ലായിതബ്ബം വാ ഗേഹച്ഛാദനാരഹം തിണം വാ. പണ്ണം വാതി ഏവരൂപമേവ ഗേഹച്ഛാദനാരഹം താലപണ്ണാദിപണ്ണം വാ. ലതം വാതി തഥാരൂപമേവ വേത്തലതാദികം വല്ലിം വാ. യാ പന ദീഘാ ഹോതി ¶ , മഹാരുക്ഖേ ച ഗച്ഛേ ച വിനിവിജ്ഝിത്വാ വാ വേഠേത്വാ വാ ഗതാ, സാ മൂലേ ഛിന്നാപി അവഹാരം ന ജനേതി, അഗ്ഗേ ഛിന്നാപി. യദാ പന അഗ്ഗേപി മൂലേപി ഛിന്നാ ഹോതി, തദാ അവഹാരം ജനേതി. സചേ പന വേഠേത്വാ ഠിതാ ഹോതി, വേഠേത്വാ ഠിതാ പന രുക്ഖതോ മോചിതമത്താ അവഹാരം ജനേതീതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. സാമികേന അവിസ്സജ്ജിതാലയം ഛല്ലിവാകാദിഅവസേസഭണ്ഡഞ്ച ഇമിനാവ ഉപലക്ഖിത്വാ സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. കട്ഠമേവ വാതി ദാരും വാ. ഭണ്ഡഗ്ഘേനേവ കാതബ്ബോതി ഏത്ഥ അന്തോഭൂതഹേതുത്ഥവസേന കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ’’തി. അവഹടതിണാദിഭണ്ഡേസു അഗ്ഘവസേന മാസകം വാ ഊനമാസകം വാ ഹോതി, ദുക്കടം. അതിരേകമാസകം വാ ഊനപഞ്ചമാസകം വാ ഹോതി, ഥുല്ലച്ചയം. പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ ഹോതി, പാരാജികം. പാരാജികം ചേ അനാപന്നോ, ആമസനദുക്കടം, ഫന്ദാപനഥുല്ലച്ചയഞ്ച കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഗണ്ഹന്തോതി അവഹരന്തോ.

൧൬൭-൭൪. ഇദാനി ‘‘കട്ഠമേവ വാ’’തി വുത്തരുക്ഖദാരൂസു വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മഹഗ്ഘേ’’തിആദി. മഹഗ്ഘേതി പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘകം ഹുത്വാ മഹഗ്ഘേ. നസ്സതീതി ഥേയ്യചിത്തസമങ്ഗീ ഹുത്വാ ഛിന്നമത്തേപി പാരാജികം ആപജ്ജതി. പി-സദ്ദോ അവധാരണേ. ‘‘കോചിപീ’’തി ഇമിനാ അദ്ധഗതോപി അല്ലം വാ ഹോതു പുരാണം വാ, തച്ഛേത്വാ ഠപിതം ന ഗഹേതബ്ബമേവാതി അത്ഥോ.

മൂലേതി ഉപലക്ഖണമത്തം. ‘‘അഗ്ഗേ ച മൂലേ ച ഛിന്നോ ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) അട്ഠകഥാവചനതോ മൂലഞ്ച അഗ്ഗഞ്ച ഛിന്ദിത്വാതി ഗഹേതബ്ബോ. അദ്ധഗതന്തി ജിണ്ണഗളിതപതിതതചം, ചിരകാലം ഠിതന്തി വുത്തം ഹോതി.

ലക്ഖണേതി ¶ അത്തനോ സന്തകം ഞാപേതും രുക്ഖക്ഖന്ധേ തചം ഛിന്ദിത്വാ കതസല്ലക്ഖണേ. ഛല്ലിയോനദ്ധേതി ¶ സമന്തതോ അഭിനവുപ്പന്നാഹി ഛല്ലീഹി പരിയോനന്ധിത്വാ അദസ്സനം ഗമിതേ. അജ്ഝാവുത്ഥഞ്ചാതി ഏത്ഥ ‘‘ഗേഹ’’ന്തി പാഠസേസോ. ഗേഹം കതഞ്ച അജ്ഝാവുത്ഥഞ്ചാതി യോജനാ. ഗേഹം കാതും അരഞ്ഞസാമികാനം മൂലം ദത്വാ രുക്ഖേ കിണിത്വാ ഛിന്നദാരൂഹി തം ഗേഹം കതഞ്ച പരിഭുത്തഞ്ചാതി അത്ഥോ. വിനസ്സന്തഞ്ചാതി ഏത്ഥാപി ‘‘അവസിട്ഠം ദാരു’’ന്തി പാഠസേസോ. തം ഗേഹം കത്വാ അവസിട്ഠം വസ്സാതപാദീഹി വിവിധാ ജീരിത്വാ വിനസ്സമാനം, വിപന്നദാരുന്തി വുത്തം ഹോതി. ഗണ്ഹതോ ന ദോസോ കോചീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘സാമികാ നിരാലയാ’’തി ഗണ്ഹതോ കാചിപി ആപത്തി നത്ഥീതി അത്ഥോ. കിംകാരണന്തി ചേ? അരഞ്ഞസാമികേഹി മൂലം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞേസം ദിന്നത്താ, തേസഞ്ച നിരാലയം ഛഡ്ഡിതത്താതി ഇദമേത്ഥ കാരണം.

വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘ഗേഹാദീനം അത്ഥായ രുക്ഖേ ഛിന്ദിത്വാ യദാ താനി കതാനി, അജ്ഝാവുത്ഥാനി ച ഹോന്തി, ദാരൂനിപി അരഞ്ഞേ വസ്സേന ച ആതപേന ച വിനസ്സന്തി, ഈദിസാനിപി ദിസ്വാ ‘ഛഡ്ഡിതാനീ’തി ഗഹേതും വട്ടതി. കസ്മാ? യസ്മാ അരഞ്ഞസാമികാ ഏതേസം അനിസ്സരാ. യേഹി അരഞ്ഞസാമികാനം ദേയ്യധമ്മം ദത്വാ ഛിന്നാനി, തേ ഏവ ഇസ്സരാ, തേഹി ച താനി ഛഡ്ഡിതാനി, നിരാലയാ തത്ഥ ജാതാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭). ഏവമ്പി സതി പച്ഛാ സാമികേസു ആഹരാപേന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

യോ ചാതി അരഞ്ഞസാമികാനം ദേയ്യധമ്മം പവിസന്തോ അദത്വാ ‘‘നിക്ഖമന്തോ ദസ്സാമീ’’തി രുക്ഖേ ഗാഹാപേത്വാ നിക്ഖമന്തോ യോ ച ഭിക്ഖു. ആരക്ഖട്ഠാനം പത്വാതി അരഞ്ഞപാലകാ യത്ഥ നിസിന്നാ അരഞ്ഞം രക്ഖന്തി, തം ഠാനം പത്വാ. ‘‘ചിന്തേന്തോ’’തി കിരിയന്തരസാപേക്ഖത്താ ‘‘അതിക്കമേയ്യാ’’തി സാമത്ഥിയതോ ¶ ലബ്ഭതി. തസ്മാ ചിത്തേ കമ്മട്ഠാനാദീനി കത്വാതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പകാരത്ഥേന കുസലപക്ഖിയാ വിതക്കാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. അഞ്ഞം ചിന്തേന്തോ വാ ആരക്ഖനട്ഠാനം പത്വായേവ അതിക്കാമേയ്യാതി യോജേത്വാ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. തത്ഥ അഞ്ഞം ചിന്തേന്തോ വാതി അഞ്ഞം വിഹിതോ വാ, ഇമിനാ യഥാവുത്തവിതക്കാനം സങ്ഗഹോ. അസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘ദേയ്യ’’ന്തി കിതയോഗേ കത്തരി സാമിവചനത്താ അനേനാതി അത്ഥോ.

‘‘യോചാ’’തി ഏത്ഥ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന ച-സദ്ദേന അരഞ്ഞപവിസനകാലേ യഥാവുത്തനയേന മൂലം അദത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ദാരൂനി ഗഹേത്വാ ഗമനകാലേ ‘‘അരഞ്ഞപാലകാ സചേ യാചന്തി, ദസ്സാമീ’’തി പരികപ്പേത്വാ ഗന്ത്വാ തേഹി അയാചിതത്താ അദത്വാ ഗച്ഛന്തോപി തഥേവ ആഗന്ത്വാ ആരക്ഖകേസു ¶ കീളാപസുതേസു വാ നിദ്ദായന്തേസു വാ ബഹി നിക്ഖന്തേസു വാ തത്ഥ ഠത്വാ ആരക്ഖകേ പരിയേസിത്വാ അദിസ്വാ ഗച്ഛന്തോപി തഥേവ ആഗന്ത്വാ തത്ഥ നിയുത്തഇസ്സരജനേഹി അത്തനോ ഹത്ഥതോ ദാതബ്ബം ദത്വാ വാ അത്താനം സമ്മാനം കത്വാ വാ പാലകേ സഞ്ഞാപേത്വാ വാ പാലകേ ഓകാസം യാചിത്വാ തേഹി ദിന്നോകാസോ വാ ഗച്ഛന്തോപീതി ഏത്തകാ വുത്തേന സദിസത്താ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

വരാഹാതി സൂകരാ. വഗ്ഘാതി ബ്യഗ്ഘാ. അച്ഛാതി ഇസ്സാ. തരച്ഛാതി കാളസീഹാ. ആദി-സദ്ദേന ദീപിമത്തഹത്ഥിസീഹാദയോ വാളമിഗാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. ഏതേയേവ വരാഹാദയോ സമാഗമവസേന മരണാദിഅനിട്ഠസമീപചാരിതായ ഉപ അനിട്ഠസമീപേ ദവന്തി പവത്തന്തീതി ‘‘ഉപദ്ദവാ’’തി വുച്ചന്തി. ആരക്ഖട്ഠാനം ആഗതകാലേ ദിട്ഠവരാഹാദിഉപദ്ദവതോതി വുത്തം ഹോതി. മുച്ചിതുകാമതായാതി മോക്ഖാധിപ്പായേന. ‘‘തഥേവാ’’തി ഇമിനാ പവിസനകാലേ ദേയ്യധമ്മം അദത്വാ ‘‘നിക്ഖമനകാലേ ദസ്സാമീ’’തി ¶ പവിസിത്വാ ദാരും ഗഹേത്വാ ആരക്ഖട്ഠാനം പത്തോതി പുരിമഗാഥായ സാമത്ഥിയതോ ലബ്ഭമാനോയേവത്ഥോ ദസ്സിതോ. തം ഠാനന്തി തം ആരക്ഖട്ഠാനം. അതിക്കാമേതീതി ‘‘ഇദം തം ഠാന’’ന്തിപി അസല്ലക്ഖണമത്തഭയുപദ്ദവോ ഹുത്വാ പലായന്തോ അതിക്കമതി, ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി യോജനാ.

സുങ്കഘാതതോതി ഏത്ഥാപി പി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ, സുങ്കഗഹണട്ഠാനതോപീതി അത്ഥോ. സുങ്കസ്സ രഞ്ഞോ ദാതബ്ബഭാഗസ്സ ഘാതോ മുസിത്വാ ഗഹണമത്തോ, സുങ്കോ ഹഞ്ഞതി ഏത്ഥാതി വാ സുങ്കഘാതോതി വിഗ്ഗഹോ. സുങ്കഘാതസരൂപം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. തസ്മാതി സുങ്കഘാതതോ തസ്സ ഗരുകത്താ ഏവ. തന്തി തം സുങ്കഘാതട്ഠാനം. അനോക്കമ്മ ഗച്ഛതോതി അപവിസിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ. ദുക്കടം ഉദ്ദിട്ഠം ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൩).

ഏതന്തി യഥാവുത്തആരക്ഖട്ഠാനം. ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരന്തസ്സാതി ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരിത്വാ ദൂരതോ ഗച്ഛന്തസ്സ. ആകാസേനപി ഗച്ഛതോ പാരാജികമനുദ്ദിട്ഠം സത്ഥുനാതി സമ്ബന്ധോ.

നനു ച ‘‘ഇദം പന ഥേയ്യചിത്തേന പരിഹരന്തസ്സ ആകാസേന ഗച്ഛതോപി പാരാജികമേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) അട്ഠകഥായം വുത്തവചനം വിനാ പാളിയം ‘‘അരഞ്ഞട്ഠ’’ന്തി മാതികാപദസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘തത്ഥജാതകം കട്ഠം വാ ലതം വാ തിണം വാ പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകം ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ¶ ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൦൬) സാമഞ്ഞവചനതോ സുങ്കഘാതേ ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വചനം വിയ ഏത്ഥ ആരക്ഖട്ഠാനം ¶ പരിഹരന്തസ്സ വിസും വുത്തപാരാജികാപത്തിവചനേ അസതിപി ‘‘അട്ഠകഥായ’’ന്തി അവത്വാ ‘‘സത്ഥുനാ’’തി കസ്മാ ആഹാതി? വുച്ചതേ – അട്ഠകഥാചരിയേന തഥേവ വുത്തത്താ ആഹ. കസ്മാ പന അട്ഠകഥാചരിയേന ‘‘അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപേസ്സാമ, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദിസ്സാമാ’’തി (പാരാ. ൫൬൫) പാളിപാഠം ജാനന്തേനപി പാളിയം അവുത്തപാരാജികം നിദ്ദിട്ഠന്തി? ഏത്ഥ വിനിച്ഛയം ഭിക്ഖൂഹി പുട്ഠേന ഭഗവതാ വുത്തനയസ്സ മഹാഅട്ഠകഥായ ആഗതത്താ തസ്സേവ നയസ്സ സമന്തപാസാദികായം നിദ്ദിട്ഠഭാവം ജാനന്തേന ഇമിനാപി ആചരിയേന ഇധ ‘‘സത്ഥുനാ’’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

അഥ വാ ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വത്വാ ആരക്ഖട്ഠാനവിനിച്ഛയേ അവചനം യഥാവുത്തവിസയസ്സ അദിട്ഠഭാവേന വാ സിയാ, ഇമസ്സ തഥാ അനവജ്ജതാ വാ സിയാ, വുത്താനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യതാ വാ സിയാതി തയോ വികപ്പാ. തേസു പഠമവികപ്പോ സബ്ബഞ്ഞുഭാവബാധനതോ ദുബ്ബികപ്പമത്തം ഹോതി. ദുതിയവികപ്പോ ലോകവജ്ജസ്സ ഇമസ്സ അനവജ്ജഭാവോ നാമ അനുപപന്നോതി അനാദാതബ്ബോ. പാരിസേസതോ തതിയവികപ്പോ യുജ്ജതി.

തത്ഥ ‘‘വുത്താനുസാരേനാ’’തി കിമേത്ഥ വുത്തം നാമ, തദനുസാരേന ഇമസ്സാപി സുവിഞ്ഞേയ്യതാ കഥന്തി ചേ? പഠമനിദ്ദിട്ഠേ അരഞ്ഞട്ഠനിദ്ദേസേ സാമഞ്ഞേന ‘‘ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൦൬) ഇദം വുത്തം, ന പന ഥേയ്യചിത്തേന ആരക്ഖട്ഠാനപരിഹരണഞ്ച. ‘‘ഗമനകാലേ ‘മൂലം ദത്വാ ഗമിസ്സാമീ’തി പുബ്ബപരികപ്പിതനിയാമേന അദത്വാ ഗച്ഛതോ പരികപ്പാവഹാരോവ ഹോതീ’’തി ച ‘‘തം പന യേന കേനചി ആകാരേന പരികപ്പിതട്ഠാനം പഹായ ഗമനം ഠാനാചാവനം നാമ ഹോതേവാതി തേന വത്ഥുനാ പാരാജികമേവ ഹോതീ’’തി ¶ ച ‘‘ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’തി ഇമിനാ ച വിഞ്ഞാതത്ഥമേവ ഹോതീ’’തി ച വിസും ന വുത്തം. സുങ്കട്ഠാനപരിഹരണം പന ഠാനപരിഹരണസഭാവത്താ സഭാവതോ ഈദിസംവ സന്തമ്പി ഇദം വിയ പരികപ്പിതട്ഠാനം ന ഹോതീതി വക്ഖമാനരാജസമ്മതട്ഠാനതോ അഞ്ഞം പരികപ്പിതട്ഠാനം സമാനമ്പി ഥേയ്യചിത്തുപ്പത്തിമത്തേന തം പരിഹരിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ ഥേയ്യചിത്തേന അത്തനോ പത്തം ഗണ്ഹന്തസ്സ വിയ പാരാജികായ അവത്ഥുതഞ്ച ദുക്കടസ്സേവ വത്ഥുഭാവഞ്ച വിഞ്ഞാപേതും ‘‘സുങ്കം പരിഹരതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തന്തി ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞുനാ അട്ഠകഥാചരിയേന ‘‘പാരാജികമേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൭) വുത്തത്താ ¶ തേന അട്ഠകഥായം വുത്തനീഹാരമേവ ദസ്സേതും അയമാചരിയോപി ‘‘സത്ഥുനാ പാരാജികമനുദ്ദിട്ഠ’’ന്തി ആഹാതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

തസ്മാതി യസ്മാ ഏവം പരിഹരിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന ദൂരതോ വജ്ജേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സാപി പാരാജികപ്പഹോനകതായ അച്ചന്തഭാരിയം ഹോതി, തസ്മാ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം അരഞ്ഞാരക്ഖട്ഠാനേ. ‘‘വിസേസേനാ’’തി ഇദം ‘‘അപ്പമത്തേന ഹോതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ഹേതുഭാവേന സമ്ബന്ധനീയം. സതിസമ്പന്നചേതസാതി ച പിയസീലേനാതി ച ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനം. അസിക്ഖാകാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഇമസ്സ ഓവാദസ്സ അഭാജനതായ തം പരിവജ്ജേതുമാഹ ‘‘പിയസീലേനാ’’തി. പിയസീലസ്സാപി സതിവിരഹിതസ്സ പമത്തട്ഠാനേ സരണാസമ്ഭവാ ഇമസ്സ അഭാജനതായ തം വജ്ജേതുമാഹ ‘‘സതിസമ്പന്നചേതസാ’’തി.

അരഞ്ഞട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൭൫-൬. തോയദുല്ലഭകാലസ്മിന്തി തോയം ദുല്ലഭം യസ്മിം സോ തോയദുല്ലഭോ, തോയദുല്ലഭോ ച സോ കാലോ ചാതി തോയദുല്ലഭകാലോ, തസ്മിം. ആവജ്ജേത്വാ വാതി ഉദകഭാജനം നാമേത്വാ വാ. പവേസേത്വാ വാതി അത്തനോ ¶ ഭാജനം തസ്മിം പക്ഖിപിത്വാ വാ. ഛിദ്ദം കത്വാപി വാതി ഉദകഭാജനേ ഓമട്ഠാദിഭേദം ഛിദ്ദം കത്വാ വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ ഭണ്ഡഗ്ഘേന വിനിദ്ദിസേതി വക്ഖമാനേന സമ്ബന്ധനീയം.

തഥാതി യഥാ തോയദുല്ലഭകാലസ്മിം ഭാജനേ രക്ഖിതഗോപിതം ഉദകം അവഹരന്തസ്സ പാരാജികം വുത്തം, തേനേവ നീഹാരേന. വാപിയം വാതി പരസന്തകായ സാരക്ഖായ വാപിയം വാ. തളാകേ വാതി താദിസേ ജാതസ്സരേ വാ. ഏവം സാരക്ഖാനം പോക്ഖരണിആദീനം ഏതേഹി വാ അവുത്തസമുച്ചയേന വാ-സദ്ദേന വാ ഗഹണം വേദിതബ്ബം. അത്തനോ ഭാജനം പവേസേത്വാ ഗണ്ഹന്തസ്സാതി ഉപലക്ഖണപദന്തി ഭാജനഗതജലേ ച ഇധ ച തേലഭാജനേ വിയ മുഖേന വാ വംസാദീഹി വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ഥേയ്യചിത്തേന പിവന്തസ്സ യഥാവത്ഥുകമാപത്തിവിധാനം വേദിതബ്ബം.

൧൭൭. മരിയാദന്തി വാപിആദീനം പാളിവട്ടബന്ധം. ഛിന്ദതോതി കുദാലാദീഹി പംസുആദീനി ഉദ്ധരിത്വാ ദ്വിധാ കരോന്തസ്സ. വിസേസത്ഥാവജോതകേന തു-സദ്ദേന ‘‘മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ ദുബ്ബലം കത്വാ തസ്സ ¶ ഛിന്ദനത്ഥായ വീചിയോ ഉട്ഠാപേതും ഉദകം സയം ഓതരിത്വാ വാ ഗോമഹിംസേ വാ അഞ്ഞേ മനുസ്സേ വാ കീളന്തേ ദാരകേ വാ ഓതാരേത്വാ വാ അത്തനോ ധമ്മതായ ഓതിണ്ണേ താസേത്വാ വാ ഉദകേ ഠിതം രുക്ഖം ഛിന്ദിത്വാ വാ ഛേദാപേത്വാ വാ പാതേത്വാ വാ പാതാപേത്വാ വാ ജലം ഖോഭേതി, തതോ ഉട്ഠിതാഹി വീചീഹി മരിയാദേ ഛിന്നേപി തേനേവ ഛിന്നോ ഹോതി. ഏവമേവ ഗോമഹിംസാദയോ മരിയാദം ആരോഹന്തേനാപി അഞ്ഞേഹി ആരോഹാപേന്തേനാപി തേസം ഖുരേഹി മരിയാദേ ഛിന്നേപി, ഉദകനിദ്ധമനാദിം പിദഹിത്വാ വാ പിദഹാപേത്വാ വാ വാപിമരിയാദായ നീചട്ഠാനം ബന്ധിത്വാ വാ ബന്ധാപേത്വാ വാ അതിരേകജലാപഗമനമഗ്ഗതോ നീഹരിതബ്ബോദകം വാരേത്വാ വാ ബാഹിരതോ ഉദകം പവേസേത്വാ വാ പൂരേതി, ഓഘേന മരിയാദേ ¶ ഛിന്നേപി തേനേവ ഛിന്നം ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൦൮ അത്ഥതോ സമാനം) ഏവമാദികം അട്ഠകഥാഗതവിസേസം സങ്ഗണ്ഹാതി. അദിന്നാദാനപുബ്ബതോതി അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗത്താ. ഭൂതഗാമേന സദ്ധിമ്പീതി ഭൂതഗാമേനപി സദ്ധിം. അപി-സദ്ദേന പഥവിഖണനം സമ്പിണ്ഡേതി. മരിയാദം ഛിന്ദന്തോ തത്ഥജാതം തിണാദിം ഛിന്ദതി, ഭൂതഗാമപാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടം. ജാതപഥവിം ഛിന്ദതി, പഥവിഖണനപാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടം ആപജ്ജതീതി അധിപ്പായോ.

൧൭൮. കാതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘ഭണ്ഡഗ്ഘേന ആപത്തിയാ’’തി പാഠസേസോ. അന്തോഭൂതഹേത്വത്ഥവസേന കാരേതബ്ബോതി ഗഹേതബ്ബോ. അന്തോ ഠത്വാ ഛിന്ദന്തോ ബഹിഅന്തേന, ബഹി ഠത്വാ ഛിന്ദന്തോ അന്തോഅന്തേന, ഉഭയത്ഥാപി ഠത്വാ ഛിന്ദന്തോ മജ്ഝതോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോതി യോജനാ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – അന്തോവാപിയം ഠത്വാ മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ ഉദകേ ബഹി നിക്ഖമിതേ നിക്ഖന്തഉദകഗ്ഘേന ദുക്കടഥുല്ലച്ചയപാരാജികാസു യഥാപന്നായ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ. ബഹി ഠത്വാ മരിയാദം ഛിന്ദിത്വാ അന്തോവാപിയം പവിസന്തോദകസ്സ ഠിതട്ഠാനതോ ചാവിതക്ഖണേ നിക്ഖന്തഉദകഗ്ഘേന ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ. കദാചി അന്തോ കദാചി ബഹി ഠത്വാ മരിയാദം മജ്ഝേ ഠപേത്വാ ഛിന്ദന്തോ മജ്ഝേ ഠിതട്ഠാനം ഛിന്ദിത്വാ ഉദകസ്സ നീഹടക്ഖണേ നീഹടഉദകസ്സ അഗ്ഘേന ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോതി.

ഉദകട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൭൯-൮൦. വാരേനാതി വാരേന വാരേന സാമണേരാ അരഞ്ഞതോ യം ദന്തകട്ഠം സങ്ഘസ്സത്ഥായ ആനേത്വാ സചേ ആചരിയാനമ്പി ആഹരന്തി, യാവ തേ ദന്തകട്ഠം പമാണേന ഛിന്ദിത്വാ സങ്ഘസ്സ ച ആചരിയാനഞ്ച ¶ ന നിയ്യാദേന്തി, താവ അരഞ്ഞതോ ¶ ആഭതത്താ തം സബ്ബം സങ്ഘസ്സ ച സകസകആചരിയാനഞ്ച ആഭതം ദന്തകട്ഠം തേസമേവ ച ദന്തകട്ഠഹാരകാനം സാമണേരാനം സന്തകം ഹോതീതി അത്ഥയോജനാ.

൧൮൧. തസ്മാതി യസ്മാ തേസമേവ സാമണേരാനം സന്തകം ഹോതി, തസ്മാ. തം അരഞ്ഞതോ ആഭതം ദന്തകട്ഠഞ്ച സങ്ഘസ്സ ഗരുഭണ്ഡഞ്ച ദന്തകട്ഠന്തി സമ്ബന്ധോ. സങ്ഘികായ ഭൂമിയം ഉപ്പന്നം സങ്ഘേന രക്ഖിതഗോപിതത്താ ഗരുഭണ്ഡഭൂതം ദന്തകട്ഠഞ്ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഗണ്ഹന്തസ്സ ചാതി അധികച-കാരേന ഇഹാവുത്തസ്സ അട്ഠകഥാഗതസ്സ ഗണപുഗ്ഗലഗിഹിപരിബദ്ധ ആരാമുയ്യാനസഞ്ജാതഛിന്നാഛിന്നരക്ഖിതഗോപിതദന്തകട്ഠസ്സ സമുച്ചിതത്താ തഞ്ച ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ അവഹടദന്തകട്ഠസ്സ അഗ്ഘവസേന ആപത്തിയോ വത്തബ്ബാതി അയമത്ഥോ ദീപിതോ ഹോതി.

൧൮൨. തേഹി ദന്തകട്ഠഹാരകേഹി സാമണേരേഹി. നിയ്യാദിതന്തി മഹാസങ്ഘസ്സ പടിപാദിതം.

൧൮൩. സങ്ഘികകാലതോ പട്ഠായ ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹതോപി അവഹാരാഭാവേ കാരണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അരക്ഖത്താ’’തിആദി. തത്ഥ അരക്ഖത്താതി സങ്ഘികഭാവേന ലദ്ധേപി രക്ഖിതഗോപിതദന്തകട്ഠേ വിയ സങ്ഘേന കതാരക്ഖായാഭാവാ. യഥാവുഡ്ഢമഭാജേതബ്ബതോതി സങ്ഘികത്തസ്സാപി സതോ യഥാവുഡ്ഢം പടിപാടിമനതിക്കമ്മ ഭാജേതബ്ബഫലപുപ്ഫാദീനം വിയ ഭാജേതബ്ബതാഭാവതോ. സബ്ബസാധാരണത്താ ചാതി സങ്ഘപരിയാപന്നാനം സബ്ബേസമേവ സാധാരണത്താ.

ഇദന്തി സങ്ഘസ്സ നിയ്യാദിതദന്തകട്ഠം. അഞ്ഞം വിയാതി അഞ്ഞം ഗണപുഗ്ഗലാദിസന്തകം രക്ഖിതഗോപിതദന്തകട്ഠം വിയ. ഏവം ചോരികായ ഗണ്ഹതോ അവഹാരാഭാവേ കാരണേന സാധിതേപി ഥേയ്യചിത്തേന ¶ സകപരിക്ഖാരമ്പി ഗണ്ഹതോ ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ തഥാ ഗണ്ഹന്തോ ദുക്കടാ ന മുച്ചതീതി ദട്ഠബ്ബം. വത്തം പന ജാനിതബ്ബം – സങ്ഘികദന്തകട്ഠം ഗണ്ഹന്തേന പധാനഘരാദീസു പവിസിത്വാ ചിരേന ഓസരന്തേന ബഹി വീതിനാമേതബ്ബദിവസേ ഗണേത്വാ തംപമാണേന ഗഹേതബ്ബം, മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തേന ഏകം ദ്വേ ദന്തകട്ഠാനി ഥവികായ പക്ഖിപിത്വാ ഗന്തബ്ബം, തത്ഥേവ വസന്തേന ദിവസേ ഖാദിതബ്ബദന്തകട്ഠം ഗഹേതബ്ബന്തി.

ദന്തകട്ഠകഥാവണ്ണനാ.

൧൮൪. ‘‘അഗ്ഗിം ¶ വാ ദേതീ’’തിആദീസു ‘‘രുക്ഖേ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി ‘‘രുക്ഖോ വിനസ്സതീ’’തി വക്ഖമാനത്താ, രുക്ഖോ ച ‘‘വനപ്പതി നാമ യോ മനുസ്സാനം പരിഗ്ഗഹിതോ ഹോതി രുക്ഖോ പരിഭോഗോ’’തി (പാരാ. ൧൧൦) പാളിയം ആഗതത്താ ച അട്ഠകഥായ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൦) ച വുത്തനയേന അമ്ബലബുജപനസാദികോ മനുസ്സാനം പരിഭോഗാരഹോ മനുസ്സായത്തോ രക്ഖിതഗോപിതോയേവ ഗഹേതബ്ബോ. അഗ്ഗിം വാ ദേതീതി ചോരികായ അഗ്ഗിം ആലിമ്പേതി വാ. സത്ഥേന രുക്ഖേ സമന്തതോ ആകോടേതീതി വാസിഫരസുആദിസത്ഥേന രുക്ഖതചം ഛിന്ദന്തോ സമന്തതോ ആവാടം ദസ്സേതി. മണ്ഡൂകകണ്ടകനാമകം വിസം വാ രുക്ഖേ ആകോടേതീതി ചോരികായ രുക്ഖം നാസേതുകാമോ രുക്ഖേ മണ്ഡൂകകണ്ടകനാമകം വിസം പവേസേതി.

൧൮൫. യേന വാ തേന വാതി യഥാവുത്തേന വാ അവുത്തേന വാ യേന കേനചി ഉപായേന. രുക്ഖോ വിനസ്സതീതി അഗ്ഗിം ദത്വാ ഝാപിതോ ധഞ്ഞകലാപോ വിയ, തേലകുമ്ഭീ വിയ ച വിനാവ ഠാനാചാവനേന യഥാട്ഠിതമേവനസ്സതി. ‘‘ഡയ്ഹതീ’’തി ഇദം ‘‘അഗ്ഗിം ദേതീ’’തി ഇദം സന്ധായ വുത്തം. വിനസ്സതീതി മണ്ഡൂകകണ്ടകാകോടനാദിഅവസേസപയോഗം സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ ഛിന്ദതി, പഹാരേ പഹാരേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ, ഏകം പഹാരം ¶ അനാഗതേ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ, തസ്മിം പഹാരേ ആഗതേ ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൦) ഠാനാചാവനേന പാരാജികസ്സ ആഗതത്താ. പകാസിതന്തി ഏത്ഥ ‘‘അട്ഠകഥായ’’ന്തി ലബ്ഭതി. പാഠാഗതം പാരാജികം പന പാരിസേസതോ ച സൂചീയതീതി തബ്ബാചകസ്സ വാ സങ്ഗാഹകസ്സ വാ വചനസ്സ ഇഹാവിജ്ജമാനത്താ തത്ഥ വിനിച്ഛയോ പാസംസികോപി ഇഹാവുത്തോ.

വനപ്പതികഥാവണ്ണനാ.

൧൮൬-൭. ‘‘ഹരണകം നാമ അഞ്ഞസ്സ ഹരണകം ഭണ്ഡം. ഥേയ്യചിത്തോ ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഫന്ദാപേതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൧) വുത്തഹരണകനിദ്ദേസേ ‘‘ഠാനാ ചാവേതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൧൧൧) പാഠേ ‘‘ഠാന’’ന്തി ഗഹിതസീസാദിട്ഠാനപ്പഭേദവസേന അട്ഠകഥായ (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൦) ആഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഛിന്ദിത്വാ മോചേത്വാ ഗണ്ഹതോ’’തി. കിരിയാനം സകമ്മകത്താ ‘‘അലങ്കാര’’ന്തി പാഠസേസോ. ഛിന്ദിത്വാതി ഗീവേയ്യകാദിം. മോചേത്വാതി കണ്ണപിളന്ധനാദിം.

സീസാദീഹി ¶ മോചിതമത്തസ്മിന്തി ഏത്ഥാപി വിസേസിതബ്ബദസ്സനത്ഥം ‘‘അലങ്കാരസ്മി’’ന്തി തമേവ ഭുമ്മേകവചനന്തവസേന ഗഹേതബ്ബം. ആകഡ്ഢനവികഡ്ഢനന്തി ഏത്ഥ അഭിമുഖം കഡ്ഢനം ആകഡ്ഢനന്തി കത്വാ അത്തനോ സമീപമാവിഞ്ഛനം ആകഡ്ഢനം, വിപരീതം കഡ്ഢനം വികഡ്ഢനന്തി കത്വാ തബ്ബിപരീതം വികഡ്ഢനം.

൧൮൮-൯. വലയന്തി അവങ്കം മട്ഠഹത്ഥൂപഗം. കടകമ്പി വാതി അനേകവങ്കേ യോജേത്വാ ബുബ്ബുളാദീനി ദസ്സേത്വാ വാ അദസ്സേത്വാ ¶ വാ കതം ഹത്ഥൂപഗം. അഗ്ഗബാഹുന്തി കപ്പരതോ പട്ഠായ അഗ്ഗഹത്ഥം. അപരാപരം ചാരേതീതി ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചാരേതി. ‘‘സാരേതീ’’തി വാ പാഠോ, സോയേവ അത്ഥോ. തം വലയം വാ കടകം വാ. ആകാസഗതം കരോതീതി സബ്ബദിസാഹി യഥാ ഹത്ഥം ന ഫുസതി, തഥാ ആകാസഗതം കരോതി. നിധിവലയസ്സ പവേസിതരുക്ഖമൂലേ സബ്ബദിസാഹി അഫുസന്തം ആകാസഗതകരണേ പാരാജികം ഹോതി, ഇധ ‘‘രക്ഖതീ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സവിഞ്ഞാണകതോ’’തിആദി. ഇദന്തി വലയം കടകഞ്ച.

൧൯൦. ‘‘നിവത്ഥം വത്ഥ’’ന്തി ഇമിനാ ചീവരമ്പി ഗയ്ഹതി. പരസ്സ വത്ഥസാമികസ്സ. പരോപീതി വത്ഥസാമികോപി. തന്തി ചോരേന അച്ഛിജ്ജമാനം അത്തനാ നിവത്ഥവത്ഥം. ലജ്ജായ സഹസാ ന മുഞ്ചതീതി ലജ്ജായ സീഘതരം ന പരിച്ചജതി.

൧൯൧. ചോരോപി ആകഡ്ഢതി, സോ പരോപി ആകഡ്ഢതീതി യോജനാ. സോ പരോ ചോരതോ അഞ്ഞോ, വത്ഥസാമികോതി അത്ഥോ. പരസ്സാതി വത്ഥസാമികസ്സ.

൧൯൨. ‘‘ഠാനാ ചാവേയ്യാ’’തി പാഠേ ഠാന-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതസീസാദിട്ഠാനതോ ഹരീയതേതി ഹരണകന്തി വുത്താലങ്കാരാദിഭണ്ഡസ്സ ചാവനേന പാരാജികം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തദേവ ഹരണകം ഹാരകേന സഹ ഹരന്തസ്സ ഹാരകസ്സ ഠിതട്ഠാനതോ അപനയനേന ഠാനാചാവനഞ്ച ‘‘ഠാനാ ചാവേയ്യാ’’തി ഇമിനാവ സങ്ഗയ്ഹതീതി തത്ഥാപി വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സഭണ്ഡഹാരക’’ന്തിആദി. ഭണ്ഡം ഹരതി നേതീതി ഭണ്ഡഹാരകോ, പുരിസാദികോ, തേന സഹാതി സഭണ്ഡഹാരകം, അലങ്കാരവത്ഥാദീനി ആദായ ഗച്ഛന്തേഹി ഇത്ഥിപുരിസാദിപാണേഹി സഹേവ. ഭണ്ഡന്തി തേഹി ഹരിയമാനത്താ ഹരണകസങ്ഖാതവത്ഥാഭരണാദിഭണ്ഡം ¶ . നേന്തസ്സാതി ‘‘നേന്തോ അസ്സാ’’തി പദച്ഛേദോ. നേന്തോതി ഠിതട്ഠാനതോ ചാവേത്വാ അത്തനാ ഇച്ഛിതദിസാഭിമുഖം പാപേന്തോ. അസ്സ പഠമേ പാദേ അതിക്കന്തേ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജിത്വാതി ¶ പാഠസേസയോജനാ. അസ്സാതി ഇമസ്സ ഭണ്ഡഹാരകസ്സ. പഠമപാദേ അതിക്കന്തേ അത്തനാ പഠമം ഗന്തബ്ബദിസതോ ചോരസ്സാഭിമതദിസം ഗതേ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജിത്വാ ദുതിയേ അതിക്കന്തേ ചുതോ സിയാതി യോജനാ.

൧൯൩. ഥേയ്യചേതനോ സചേ തജ്ജേത്വാ പരസ്സ ഹത്ഥതോ ഭണ്ഡം പാതാപേതി, പരസ്സ ഹത്ഥതോ ഭണ്ഡേ മുത്തമത്തേ തജ്ജേത്വാ പാതാപകസ്സ പരാജയോതി യോജനാ. ഭണ്ഡേ മുത്തമത്തേതി ഭണ്ഡേ ഹത്ഥതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി മുത്തക്ഖണേ.

൧൯൪. അഥാപീതി അഥ വാ. പരികപ്പേത്വാ പാതാപേതി വാതി ഏത്ഥ ‘‘യം മയ്ഹം രുച്ചതി, തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ഏവരൂപം ചേ ഹോതി, ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വിസേസേത്വാ വാ പരികപ്പേത്വാ തജ്ജേത്വാ പാതേതി, ദുക്കടം. ഏവം പാതിതം ഭണ്ഡം തസ്സ ചോരസ്സ ആമസനേ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ.

൧൯൫. യഥാവത്ഥുന്തി ഭണ്ഡസ്സ അഗ്ഘാനുരൂപം, ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഛഡ്ഡിതേപീതി തസ്സ ചോരഭാവം ജാനിത്വാ ഭീതതസിതേന അത്തനാ നീയമാനേ ഭണ്ഡേ ഛഡ്ഡിതേപി സതി. തേനേവ ഠാനാചാവനം കാരാപിതന്തി പാരാജികന്തി ന ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ന ദോസോ’’തി. ‘‘തിട്ഠ തിട്ഠാ’’തി വുത്തേ പന ഉത്തസിത്വാ ഛഡ്ഡനം തസ്സ ആണത്തിയാ വിനാ ഹോതീതി തത്ഥ തസ്സ അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ. തഥാ വദതോ പന അദിന്നാദാനപുബ്ബപയോഗത്താ ദുക്കടമേവ.

൧൯൬. തന്തി തം ഛഡ്ഡിതം ഭണ്ഡം. തദുദ്ധാരേതി തസ്സ ഛഡ്ഡിതസ്സ ഭണ്ഡസ്സ ഉദ്ധാരേ പാരാജികം. പാരാജികം കദാ സിയാതി ¶ ആഹ ‘‘സാമികേ സാലയേ ഗതേ’’തി. നിരാലയം ഛഡ്ഡിതം പന ഗണ്ഹതോ അസതി ഥേയ്യചിത്തേ ന ദോസോതി ബ്യതിരേകതോ ദസ്സേതി.

൧൯൭. സാമികസ്സ സാലയകാലേ ഗണ്ഹന്തസ്സാപി പാരാജികാഭാവപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗണ്ഹതോ’’തി. പുബ്ബഗാഥായ ‘‘ത’’ന്തി ഇധാനുവത്തതേ. സകസഞ്ഞായഗണ്ഹതോതി ‘‘തിട്ഠ തിട്ഠാ’’തി വചനതോ ഉത്തസിത്വാ സാലയം ഛഡ്ഡിതം തം വത്ഥും സകസഞ്ഞായ ഗണ്ഹന്തസ്സ. ഗഹണേതി സകസഞ്ഞായ ഗഹണഹേതു, സകസഞ്ഞായ ഗഹിതഭണ്ഡം അത്തനോ ഗഹണകാരണാ ഭിക്ഖും അവഹാരാപത്തിതോ രക്ഖതീതി അധിപ്പായോ ¶ . തേനാഹ ‘‘ഗഹണേ പന രക്ഖതീ’’തി. ഭണ്ഡദേയ്യം പന ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ഗഹണേ രക്ഖതീതി അതിദിസതി.

൧൯൮-൯. ധുരനിക്ഖേപം കത്വാതി ‘‘മയ്ഹം കിമേതേന ഭണ്ഡേന, ജീവിതരക്ഖനമേവ വരതര’’ന്തി നിരാലയോ ഹുത്വാ. തേനാഹ ‘‘ഭീതോ ചോരാ പലായതീ’’തി. ചോരാതി ഏത്ഥ ച ഹേതുമ്ഹി നിസ്സക്കം. ഗണ്ഹതോതി ഏത്ഥ ‘‘ത’’ന്തി പാഠസേസോ, തഥാ ഛഡ്ഡിതം തം ഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. ഉദ്ധാരേ ദുക്കടന്തി വത്ഥുമ്ഹി അനവജ്ജേപി ഥേയ്യചിത്തവസേന ദുക്കടം ഹോതി, അസതി ഥേയ്യചിത്തേ ദുക്കടമ്പി ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ആഹരാപേന്തേതി ഏത്ഥ ഭാവലക്ഖണേ ഭുമ്മം, തസ്മിം ഭണ്ഡസാമിനി ആഹരാപേന്തേ സതീതി അത്ഥോ.

൨൦൦. നിരാലയേന ഛഡ്ഡിതവത്ഥുനോ ഗഹണേ ഭണ്ഡദേയ്യഞ്ച അദേന്തസ്സ പരാജയോ ച കസ്മാതി ആഹ ‘‘തസ്സാ’’തിആദി. അഞ്ഞാസൂതി മഹാപച്ചരിയാദീസു ഇതരാസു അട്ഠകഥാസു.

ഹരണകകഥാവണ്ണനാ.

൨൦൧. ഉപനിധികഥായ ¶ ‘‘ന ഗണ്ഹാമീ’’തി സമ്പജാനമുസാവാദം ഭാസതോതി യോജനാ. യേന കേനചി രഹസി ‘‘ഇദം മയ്ഹം ഭണ്ഡം പടിസാമേത്വാ ദേഹീ’’തി നിയ്യാദിതം ഭണ്ഡം പച്ഛാ സാമികേന ‘‘ദേഹി മേ തം ഭണ്ഡ’’ന്തി വുത്തേ അച്ചന്തമുപഗന്തും ‘‘നാഹം ഗണ്ഹാമീ’’തി സമ്പജാനമുസാവാദം ഭാസതോതി അത്ഥോ. ഗണ്ഹാമീതി അഗ്ഗഹേസിം. അച്ചന്താ ഹേസോ അതീതേ വത്തമാനപ്പയോഗോയം. ‘‘സമ്പജാനമുസാവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨) ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ വിസയേ കസ്മാ ദുക്കടം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘അദിന്നാദാനപുബ്ബകത്താ’’തിആദി. തത്ഥ അദിന്നാദാനപുബ്ബകത്താതി അദിന്നാദാനസ്സ സഹപയോഗവസേന പുബ്ബങ്ഗമത്താ, ന പുബ്ബപയോഗത്താ. ന ഹി അദിന്നാദാനസ്സ പുബ്ബപയോഗേ പാചിത്തിയട്ഠാനേ ദുക്കടമത്ഥീതി. തേനേവാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അദിന്നാദാനസ്സ പയോഗത്താ’’തി.

൨൦൨. ഏതസ്സാതി ഏതസ്സ സമീപേ. കിം നു ദസ്സതീതി ദസ്സതി കിം നു. വിമതുപ്പാദേതി ഹേതുമ്ഹി ഭുമ്മം. തസ്സാതി യസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ഉപനിക്ഖിത്തം, തസ്സ.

൨൦൩. തസ്മിന്തി ¶ യസ്മിം ഉപനിക്ഖിത്തം, തസ്മിം ഭിക്ഖുമ്ഹി. ദാനേ നിരുസ്സാഹേതി അത്തനി നിക്ഖിത്തസ്സ ഭണ്ഡസ്സ സാമികസ്സ ദാനവിസയേ ഉസ്സാഹരഹിതേ സതി, ‘‘ന ദാനി തം ദസ്സാമീ’’തി ധുരനിക്ഖേപേ കതേതി അധിപ്പായോ. തേനേവാഹ ‘‘ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേ’’തി. പരോതി ഭണ്ഡസാമികോ. ധുരന്തി ‘‘യേന കേനചി ആകാരേന ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഉസ്സാഹം. നിക്ഖിപേതി നിക്ഖിപേയ്യ.

൨൦൪. ചിത്തേനാദാതുകാമോവാതി ഏത്ഥ ‘‘യോ തസ്സാ’’തി പാഠസേസോ. ചേതി അപി-സദ്ദത്ഥേ. യോ ചോരോ ചിത്തേന അദാതുകാമോവ, തസ്സ ചോരസ്സ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി മുഖേന ¶ വദതോപീതി യോജനാ. അഥ വാ അദാതുകാമോതി ഏത്ഥ ‘‘ഹുത്വാ’’തി പാഠസേസോ. ചേതി വുത്തത്ഥോ. ഏവാതി ‘‘പരാജയോ’’തി ഇമിനാ യുജ്ജതി. ചിത്തേന അദാതുകാമോ ഹുത്വാ മുഖേന ‘‘ദസ്സാമീ’’തി വദതോപി സാമിനോ ധുരനിക്ഖേപേ സതി പരാജയോ ഹോതേവാതി യോജനാ.

ഉപനിധികഥാവണ്ണനാ.

൨൦൫. സുങ്കഘാതസ്സാതി ‘‘സുങ്കഘാതം നാമ രഞ്ഞാ ഠപിതം ഹോതി പബ്ബതഖണ്ഡേ വാ നദീതിത്ഥേ വാ ഗാമദ്വാരേ വാ’’തി (പാരാ. ൧൧൩) പാളിയം ആഗതസ്സ ‘‘സുങ്കം തതോ ഹനന്തി…പേ… വിനാസേന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൩) അട്ഠകഥായം നിരുത്തസ്സ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ നീയമാനേ ഭണ്ഡേ ഏത്തകതോ ഏത്തകം രാജഭാഗം ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി രാജാദീഹി തംതംപദേസസാമികേഹി നിയമിതസ്സ പബ്ബതഖണ്ഡാദിട്ഠാനസ്സ. ബഹീതി സുങ്കഗഹണത്ഥായ പരികപ്പിതസീമതോ ബഹി. പാതേതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഥേയ്യചിത്തോ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ‘‘രാജാരഹം ഭണ്ഡ’’ന്തി പാഠസേസോ. യതോ കുതോചി ഭണ്ഡതോ പഞ്ചമാസകം വാ അതിരേകപഞ്ചമാസകം വാ അഗ്ഘനകോ ഭാഗോ രാജാദിദേസസാമികസ്സ ദാതബ്ബോ ഹോതി, താദിസം ഭണ്ഡം ഥേയ്യചിത്തോ യഥാ ബഹി പതതി, ഏവം ഖിപതീതി അത്ഥോ. ധുവം പതതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘ത’’ന്തി പാഠസേസോ, ‘‘ഭണ്ഡ’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. യഥാ ഖിത്തം തം ഭണ്ഡം ഏകന്തേന ബഹി പതതീതി. ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തേ തസ്മിം ഭണ്ഡേ.

൨൦൬. ‘‘ധുവം പതതീ’’തി ഏത്ഥ ബ്യതിരേകം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തം രുക്ഖേ’’തിആദി. തന്തി ഥേയ്യായ ബഹി പാതേതും ഖിത്തം ഭണ്ഡം പടിഹതം ഹുത്വാതി യോജനാ. വാതക്ഖിത്തമ്പി വാതി പാഠോ ¶ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘വാതക്ഖിത്തോ’’തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസോ വാ ദട്ഠബ്ബോ.

൨൦൭. പച്ഛാതി ¶ പതിതട്ഠാനേ ഥോകം ചിരായിത്വാ, ഇമിനാ ഥോകമ്പി ചിരായിതമത്തേ പയോഗസാധിയം കാരിയം സിദ്ധമേവാതി പാരാജികസ്സ കാരണം സമ്പന്നമേവാതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘പാരാജികം സിയാ’’തി.

൨൦൮. ‘‘ഠത്വാ’’തിആദിനാ പതിതട്ഠാനേ അചിരായിത്വാ ഗതേപി തസ്മിം ബഹി പതിതട്ഠാനതോ ഇതരത്രാപി ചിരായിതേന ബഹി പാതനപ്പയോഗേന സാധിയം കാരിയം സിദ്ധമേവാതി പാരാജികകാരണസ്സ സിദ്ധതം ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘പരാജയോ’’തി. ‘‘അതിട്ഠമാന’’ന്തിആദിനാ യത്ഥ കത്ഥചി അചിരായനേന പയോഗസ്സ നിരത്ഥകതം ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘രക്ഖതീ’’തി.

൨൦൯. തന്തി അട്ഠകഥാവചനം.

൨൧൦. സയം വാ വട്ടേതീതി അന്തോ ഠിതോ സയം വാ ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ യട്ഠിയാ വാ ബഹിസീമായ നിന്നട്ഠാനം പരിവട്ടേതി. അട്ഠത്വാതി പവട്ടിതമത്തേ അന്തോ കത്ഥചിപി അട്ഠത്വാ. വട്ടമാനന്തി പവട്ടന്തം. ഗതന്തി ബഹിസീമം കേസഗ്ഗമത്തട്ഠാനമ്പി അന്തോസീമമതിക്കമമത്തം.

൨൧൧. തം ഭണ്ഡം സചേ അന്തോ ഠത്വാ ഠത്വാ ബഹി ഗച്ഛതീതി യോജനാ. യദി അന്തോസീമായ ഠത്വാ ഠത്വാ ബഹിസീമം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. രക്ഖതീതി അന്തോസീമായ പഠമഗതിനിവത്തനേനേവ ഏതസ്സ ഭിക്ഖുനോ പയോഗവേഗസ്സ നിവത്തത്താ, തതോ ഉപരി നിവത്തനാരഹകാരണസ്സ അലദ്ധഭാവേന അത്തനാ ച ഗതത്താ തഥാ ബഹിസീമപ്പത്തം തം ഭണ്ഡം തംമൂലകപയോജകം ¶ ഭിക്ഖും ആപത്തിയാ രക്ഖതീതി അധിപ്പായോ. സുദ്ധചിത്തേന ഠപിതേതി ‘‘ഏവം ഠപിതേ വട്ടിത്വാ ഗമിസ്സതീ’’തി ഥേയ്യചിത്തേന വിനാ ‘‘കേവലം ഠപേസ്സാമീ’’തി ചിത്തേന ബഹിസീമാഭിമുഖം നിന്നട്ഠാനം ഓതാരേത്വാ ഠപിതേ. സയം വട്ടതീതി ഭണ്ഡം സയമേവ നിന്നട്ഠാനം നിന്നം ഹുത്വാ ബഹിസീമം ചേ പവട്ടന്തം ഗച്ഛതി. വട്ടതീതി ആപത്തിയാ അകരണതോ വട്ടതി.

൨൧൨. ഗച്ഛന്തേതി ചോരസ്സ പയോഗം വിനാ അത്തനാവ ഗച്ഛന്തേ. തന്തി രാജദേയ്യപഞ്ചമാസകഅതിരേകപഞ്ചമാസകമത്തം സുങ്കവന്തം ഭണ്ഡം. നീഹടേപി നാവഹാരോതി യോജനാ. കേവലം ഥേയ്യചിത്തസ്സ ആപത്തിയാ അനങ്ഗഭാവതോ, യാനാദിപയോജകകായവചീപയോഗസ്സ അഭാവതോ, ഭണ്ഡട്ഠപിതയാനാദിനോ ¶ അത്തനാവ ബഹിസീമപ്പത്തത്താ, തേനേവ ഭണ്ഡസ്സാപി ഗതത്താ ച ഭിക്ഖുനോ അവഹാരോ നത്ഥീതി അത്ഥോ.

൨൧൩. പയോഗേന വിനാതി ചോരസ്സ സകപയോഗമന്തരേന. അവഹാരോ ന വിജ്ജതീതി ഏത്ഥ യുത്തി വുത്തനയാവ.

൨൧൪. മണിന്തി പാദാരഹം സുങ്കദാതബ്ബമണിരതനം, ഏതേനേവ ഉപലക്ഖണപദത്താ യംകിഞ്ചി ഭണ്ഡം സങ്ഗഹിതമേവ. പാരാജികം സിയാതി യാനസ്സ അത്തനാ പാജിതത്താതി അധിപ്പായോ. സീമാതിക്കമനേതി സുങ്കഗ്ഗഹണസ്സ നിയമിതട്ഠാനാതിക്കമനേ.

൨൧൫. മതന്തി ‘‘ഏത്തകഭണ്ഡതോ ഏത്തകം ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി രാജൂഹി അനുമതം. സേസോ കഥാമഗ്ഗോതി ‘‘സുങ്കട്ഠാനം പത്വാ സുങ്കികേസു നിദ്ദായമാനേസു, കീളന്തേസു, ബഹിഗതേസു വാ പരിയേസിത്വാ അദിസ്വാ ഗച്ഛതോ ന ദോസോ, ഭണ്ഡദേയ്യം ¶ ഹോതീ’’തി ഏവമാദികോ വിനിച്ഛയകഥാമഗ്ഗോ. അരഞ്ഞട്ഠകഥാസമോതി ‘‘യോ ചാരക്ഖട്ഠാനം പത്വാ’’തിആദിനാ (വി. വി. ൧൭൦) യഥാവുത്തഅരഞ്ഞട്ഠകഥായ സദിസോ,

‘‘കമ്മട്ഠാനം ചിത്തേ കത്വാ;

ചിന്തേന്തോ അഞ്ഞവിഹിതോ;

സുങ്കട്ഠാനം പത്വാ ഗച്ഛേ;

ഭണ്ഡദേയ്യം ഹോതേവസ്സാ’’തി. –

ആദിനാ നയേന വുച്ചമാനസദിസോയേവ. തേനേവ ഗതത്ഥതായ ഇദാനി ന വിചാരീയതീതി അധിപ്പായോ.

സുങ്കഘാതകഥാവണ്ണനാ.

൨൧൬. ‘‘പാണോ ¶ നാമ മനുസ്സപാണോ വുച്ചതീ’’തി (പാരാ. ൧൧൪) പാളിതോ ച ‘‘തമ്പി ഭുജിസ്സം ഹരന്തസ്സ അവഹാരോ നത്ഥീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧൪) അട്ഠകഥാവചനതോ ച പരദാസമനുസ്സോയേവ അധിപ്പേതോതി തമേവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അന്തോജാത’’ന്തിആദി. ഗേഹദാസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ദാസസ്സ ജാതോ അന്തോജാതോ നാമ, തം വാ. ധനേന കീതോ ധനക്കീതോ, തം വാ. ദിന്നം വാ പന കേനചീതി മാതുലഅയ്യകാദീസു യേന കേനചി ദാസം കത്വാ ദിന്നം വാ. ദാസന്തി പച്ചേകം സമ്ബന്ധനീയം. കരമരാനീതം വാ ദാസന്തി പരവിസയം വിലുമ്പിത്വാ ആനേത്വാ ദാസഭാവായ ഗഹിതസങ്ഖാതം കരമരാനീതദാസം വാ. ഹരന്തസ്സ പരാജയോതി ഏത്ഥ ‘‘ചോരികായ ഹരിസ്സാമീ’’തി ആമസനേ ദുക്കടം, ഫന്ദാപനേ ഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജിത്വാ ഠിതട്ഠാനതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമയതോ പാരാജികം ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൨൧൭. ഭുജിസ്സം വാതി യസ്സ കസ്സചി മനുസ്സസ്സ അദാസഭൂതം. മാനുസന്തി മനുസ്സജാതികം സത്തം. ആഠപിതന്തി ഉപനിക്ഖിത്തം.

൨൧൮. തന്തി ¶ അന്തോജാതാദീസു ദാസേസു യം കഞ്ചി ദാസം. പലായിതുകാമോവാതി പലാപേതുകാമോ നീഹരിതുകാമോ. അഥ വാ തം ദാസം ഭുജേഹി ഉക്ഖിപിത്വാ അയം പലായിതുകാമോതിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഭുജേഹീതി ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി. തം ഠിതട്ഠാനതോതി തസ്സ ഠിതട്ഠാനം തംഠിതട്ഠാനം, തതോ തംഠിതട്ഠാനതോ, ചോരേന അത്തനാ ഠിതട്ഠാനതോതി അത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേതുമേവം വുത്തം. കിഞ്ചി സങ്കാമേതീതി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി തതോ അഞ്ഞം ഠാനം പാപേതി. ഭുജേഹി വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ വക്ഖമാനപകാരന്തരാപേക്ഖോ, ‘‘സങ്കാമേതി വാ’’തി യോജേതബ്ബം.

൨൧൯. തജ്ജേത്വാതി ഭയകരേന വചനേന ലേസേന, ഇങ്ഗിതേന വാ താസേത്വാ നേന്തസ്സ തസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. പദവാരതോതി പദവാരേന യുത്താ ഥുല്ലച്ചയാദയോ ആപത്തിയോ ഹോന്തീതി യോജനാ. പഠമപദവാരയുത്താ ഥുല്ലച്ചയാപത്തി, ദുതിയപദവാരയുത്താ പാരാജികാപത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ.

൨൨൦. ഹത്ഥാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന കേസവത്ഥാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തന്തി ദാസം. കഡ്ഢതോപീതി ആകഡ്ഢതോപി. പരാജയോതി ‘‘പദവാരതോ’’തി അനുവത്തമാനത്താ പഠമപദവാരേ ഥുല്ലച്ചയം, ദുതിയപദവാരേ അതിക്കന്തേ പാരാജികന്തി അത്ഥോ. അയം നയോതി ‘‘പദവാരതോ യുത്താ ഥുല്ലച്ചയാദയോ ആപത്തിയോ ഹോന്തീ’’തി വുത്തനയോ.

൨൨൧. വേഗസാവാതി ¶ വേഗേനേവ, ചോരസ്സ വചനേന കാതബ്ബവിസേസരഹിതേന ബലവഗമനവേഗേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ അനാപത്തിഭാവസ്സ കാരണം ദസ്സേതി.

൨൨൨. സണികന്തി ¶ മന്ദഗതിയാ. വദതീതി ‘‘ഗച്ഛ, യാഹി, പലായാ’’തിആദികം വചനം കഥേതി. സോപി ചാതി യോ മന്ദഗതിയാ ഗച്ഛന്തോ ഏവം വുത്തോ, സോപി ച.

൨൨൩. പലായിത്വാതി സാമികം പഹായ ഗന്ത്വാ. അഞ്ഞന്തി സാമികായത്തട്ഠാനതോ അഞ്ഞം ഠാനം. സാപണം വീഥിസന്നിവേസയുത്തം നിഗമമ്പി വാ. തതോതി പലായിത്വാ പവിട്ഠഗാമാദിതോ. തന്തി പലായിത്വാ പവിട്ഠം തം ദാസം.

പാണകഥാവണ്ണനാ.

൨൨൪. ഥേയ്യാതി ഥേയ്യചിത്തേന. സപ്പകരണ്ഡന്തി സപ്പസയനപേളം. യഥാവത്ഥുന്തി ഥുല്ലച്ചയമാഹ. ഠാനതോതി സപ്പപേളായ ഠിതട്ഠാനതോ. ചാവനേതി കേസഗ്ഗമത്താതിക്കമേ.

൨൨൫. കരണ്ഡന്തി സപ്പപേളം. ഉഗ്ഘാടേത്വാതി വിവരിത്വാ. കരണ്ഡതലതോതി അന്തോപേളായ തലതോ. നങ്ഗുട്ഠേതി നങ്ഗുട്ഠപരിയന്തേ.

൨൨൬. ഘംസിത്വാതി പേളാപസ്സേ ഫുസാപേത്വാ. സപ്പകരണ്ഡസ്സ മുഖവട്ടിതോതി കരണ്ഡപുടമുഖവട്ടിതോ. തസ്സ നങ്ഗുട്ഠേ മുത്തമത്തേതി യോജനാ.

൨൨൭. നാമതോതി നാമേന, നാമം വത്വാതി വുത്തം ഹോതി. പക്കോസന്തസ്സാതി അവ്ഹായന്തസ്സ. തസ്സാതി പക്കോസകസ്സ.

൨൨൮. തഥാതി കരണ്ഡം വിവരിത്വാ. മണ്ഡൂകമൂസികാനം രവം കത്വാ നാമേന പക്കോസന്തസ്സാതി യോജനാ. വാ-സദ്ദേന ലാജാവികിരണഅച്ഛരപഹാരാദികം സങ്ഗണ്ഹാതി.

൨൨൯. മുഖന്തി ¶ സപ്പകരണ്ഡസ്സ മുഖം. ഏവമേവ ച കരോന്തസ്സാതി മണ്ഡൂകസഞ്ഞം, മൂസികസഞ്ഞം കത്വാ വാ ലാജാ വികിരിത്വാ ¶ വാ അച്ഛരം പഹരിത്വാ വാ നാമം വത്വാ പക്കോസന്തസ്സ. യേന കേനചീതി വുത്തനീഹാരതോ യേന വാ തേന വാ.

൨൩൦. ന പക്കോസതി ചേതി യഥാവുത്തനയേന യോജേത്വാ നാമം വത്വാ ന പക്കോസതി. തസ്സാതി കരണ്ഡമുഖവിവരകസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ.

അപദകഥാവണ്ണനാ.

൨൩൧. ഹത്ഥിന്തി ഹത്ഥിമ്ഹി, ഭുമ്മത്ഥേ ഏവ ഉപയോഗവചനം.

൨൩൨. സാലായന്തി ഹത്ഥിസാലായം. വസതി ഏത്ഥാതി വത്ഥു, രാജാഗാരം, തസ്സ അന്തോ അന്തോവത്ഥു, അന്തോരാജഗേഹന്തി അത്ഥോ. അങ്ഗണേതി അന്തോരാജങ്ഗണേ. പി-സദ്ദോ ‘‘അന്തോനഗരേ’’തി അവുത്തമ്പി സമ്പിണ്ഡേതി. വത്ഥു ചാതി ച-സദ്ദേന അങ്ഗണം സമുച്ചിനോതി. സകലം അങ്ഗണം ഠാനന്തി ഹത്ഥിനോ വിചരണയോഗ്ഗം അങ്ഗണട്ഠാനം സന്ധായാഹ, സകലസാലാതി ഗഹേതബ്ബം.

൨൩൩. അബദ്ധസ്സാതി യഥാവുത്തസാലാരാജവത്ഥങ്ഗണാപേക്ഖായ വുത്തം. അബദ്ധസ്സ ഹി ഹത്ഥിനോ സകലസാലാദയോ ഠാനം, തദതിക്കമേ ഠാനാചാവനം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഹീതി അവധാരണേ വാ. ‘‘ബദ്ധസ്സ ഹീ’’തി യോജനായ വിസേസത്ഥോവ ദട്ഠബ്ബോ, ബദ്ധസ്സ പനാതി വുത്തം ഹോതി. ബദ്ധസ്സ പനാതി സാലാദീസു സന്നിഹിതസ്സ പന. ഠിതട്ഠാനഞ്ചാതി സാലാദീസു ഠിതട്ഠാനഞ്ച, ചതൂഹി പാദേഹി അക്കന്തട്ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. ബന്ധനഞ്ചാതി ഗീവായ വാ പച്ഛാ പാദദ്വയബന്ധനവലയേ വാ ഉഭയത്ഥ വാ ബന്ധനട്ഠാനഞ്ച. തസ്മാതി യസ്മാ ഠിതട്ഠാനഞ്ച ബന്ധനഞ്ച ഠാനന്തി ഛ വാ പഞ്ച വാ ഠാനാനി ലബ്ഭന്തി, തസ്മാ. തേസം ഠാനാനം. കാരയേതി ഏത്ഥ ‘‘ആപത്തി’’ന്തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതീതി. ഹരതോതി ഹത്ഥിസാലാദിതോ ചോരികായ ഹരന്തസ്സ ¶ . കാരയേതി ആമസനേ ദുക്കടം, ഠാനഭേദഗണനായ യാവ പച്ഛിമട്ഠാനാ പുരിമേസു ഥുല്ലച്ചയാനി, അന്തിമട്ഠാനാ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചാവനേ പാരാജികം കാരേയ്യാതി അത്ഥോ.

൨൩൪. ഠിതട്ഠാനന്തി ¶ ചതൂഹി പാദേഹി അക്കന്തട്ഠാനം, ഇദഞ്ച അബദ്ധഹത്ഥിം സന്ധായ വുത്തം. ബദ്ധസ്സ വിനിച്ഛയോ സാലാദീസു ബദ്ധസ്സ വുത്തവിനിച്ഛയസദിസോതി ഗതത്ഥതായ ന വുത്തോ.

൨൩൫. ഏകം ഠാനന്തി സയിതട്ഠാനമത്തം. തസ്മിന്തി ഗജേ. തസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. തുരങ്ഗമഹിസാദീസു ദ്വിപദേ ച ബഹുപ്പദേ ച.

൨൩൬. ഏസേവ നയോ ഞേയ്യോ, വത്തബ്ബം കിഞ്ചിപി നത്ഥീതി യോജനാ. തത്ഥ തുരങ്ഗാ അസ്സാ. മഹിസാ ലുലായാ. ആദി-സദ്ദേന ഗോഗദ്രഭഓട്ഠാദിചതുപ്പദാനം സങ്ഗഹോ. നത്ഥി കിഞ്ചിപി വത്തബ്ബന്തി അസ്സസാലാരാജാഗാരങ്ഗണബഹിനഗരാദീസു അബന്ധിതസയനഅസ്സാദീനം ഠാനഭേദോ യഥാവുത്തസദിസത്താ ന വുത്തോ.

ബന്ധിത്വാ ഠപിതഅസ്സസ്സ പന സചേ സോ ചതൂസു പാദേസു ബദ്ധോ ഹോതി, ബന്ധനാനം, ഖുരാനഞ്ച ഗണനായ അട്ഠ ഠാനാനി, സചേ മുഖേ ച ബദ്ധോ ഹോതി, നവ ഠാനാനി, മുഖേയേവ ബദ്ധോ, പഞ്ച ഠാനാനീതി ഠാനഭേദോ ച തഥേവ സസമിഗസൂകരാദിചതുപ്പദേസു ബന്ധിത്വാ ഠപിതേസു ബദ്ധബദ്ധട്ഠാനേഹി സഹ ചതൂഹി പാദേഹി അക്കന്തട്ഠാനവസേന ലബ്ഭമാനോ ഠാനഭേദോ ച ഗോമഹിസേസു ബദ്ധേസു ഏവമേവ ലബ്ഭമാനോ ഠാനഭേദോ ച വജാദീസു പദേസേസു പവേസിതേസു ദ്വാരേസു രുക്ഖസൂചിയോ അപനേത്വാ വാ അനപനേത്വാ വാ നാമം വത്വാ വാ അവത്വാ വാ പക്കോസന്തസ്സ, സാഖാഭങ്ഗതിണാദീനി ദസ്സേത്വാ പക്കോസിത്വാ വാ അപക്കോസിത്വാ വാ പലോഭേന്തസ്സ താസേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ ¶ സപ്പകരണ്ഡകേ സപ്പസ്സ വുത്തനയേന ലബ്ഭമാനോ വിസേസോ ച നേതബ്ബോ. ഇഹ സബ്ബത്ഥ ഠാനഭേദേസു ബഹുകേസുപി ഉപന്തട്ഠാനേസു ഥുല്ലച്ചയം, അന്തട്ഠാനേ പാരാജികം വുത്തസദിസന്തി ഇമസ്സ സബ്ബസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനാവ ഗതത്താ, ആഹടതോ അവിഞ്ഞായമാനസ്സ കസ്സചി വിസേസസ്സാഭാവാ ച വുത്തം ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചിപി വത്തബ്ബ’’ന്തി.

ദ്വിപദേപീതി ‘‘ദ്വിപദം നാമ മനുസ്സാ പക്ഖജാതാ’’തി (പാരാ. ൧൧൫) പാളിയം വുത്താ മനുസ്സാ ച മയൂരാദിലോമപക്ഖാ ച വഗ്ഗുലിആദിചമ്മപക്ഖാ ച ഭമരാദിഅട്ഠിപക്ഖാ ചാതി ഏവമാദികേ സത്തേ ച. ബഹുപ്പദേതി ‘‘ബഹുപ്പദം നാമ വിച്ഛികാ സതപദീ ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകാ’’തി (പാരാ. ൧൧൭) പാളിയം വുത്തബഹുപ്പദസത്തേ ചാതി അത്ഥോ.

ഏത്താവതാ ¶ പാപഭിക്ഖൂനം ലേസോകാസപിദഹനത്ഥം പദഭാജനേ വുത്തഭൂമട്ഠാദിതിംസവിനിച്ഛയമാതികാകഥാസു പഞ്ചവീസതി മാതികാകഥാ ദസ്സേത്വാ അവസിട്ഠാസു പഞ്ചമാതികാകഥാസു സംവിദാവഹാരോ, സങ്കേതകമ്മം, നിമിത്തകമ്മന്തി മാതികത്തയകഥാ പഠമമേവ അദിന്നാദാനവിനിച്ഛയസമ്ഭാരഭൂതാനം പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരാനം ദസ്സനട്ഠാനേ ഠത്വാ –

‘‘പുബ്ബസഹപയോഗോ ച, സംവിദാഹരണമ്പി ച;

സങ്കേതകമ്മം നേമിത്തം, പുബ്ബയോഗാദിപഞ്ചക’’ന്തി. (വി. വി. ൪൨) –

ഇമിനാ സങ്ഗഹിതാതി തം പഹായ അവസേസേ ഓചരകോ, ഓണിരക്ഖകോതി കഥാദ്വയേ ഓചരണകകഥായ ആണത്തികപ്പയോഗത്താ, തഞ്ച ഓണിരക്ഖകേന കരിയമാനം ഠാനാചാവനം സാഹത്ഥികേന വാ ആണത്തികേന വാ പയോഗേന ഹോതീതി തസ്സാപി ‘‘സാഹത്ഥാണത്തികോ ചേവാ’’തി സാഹത്ഥികപഞ്ചകേ പഠമമേവ സങ്ഗഹിതത്താ ച ഥലട്ഠവേഹാസട്ഠകഥാദീസു ¶ സങ്ഗഹിതത്താ ച തഞ്ച ദ്വയം ന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ‘‘ഓചരകോ നാമ ഭണ്ഡം ഓചരിത്വാ ആചിക്ഖതീ’’തി (പാരാ. ൧൧൮) പാളിയം വുത്തോ ചോരാപനപുരിസോ ‘‘ഓചരകോ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഓചരതീതി ഓചരകോ, തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ അന്തോ അനുപവിസതീതി വുത്തം ഹോതീതി. ‘‘ഓണിരക്ഖോ നാമ ആഹടം ഭണ്ഡം ഗോപേന്തോ’’തി (പാരാ. ൧൧൮) പാളിയം വുത്തോ മുഹുത്തം അത്തനി ഠപിതസ്സ പരഭണ്ഡസ്സ രക്ഖകോ ‘‘ഓണിരക്ഖോ’’തി വേദിതബ്ബോ. ഓണിതം രക്ഖതീതി ഓണിരക്ഖോ, യോ പരേന അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ആഭതം ഭണ്ഡം ‘‘ഇദം താവ ഭന്തേ മുഹുത്തം ഓലോകേഥ, യാവാഹം ഇദം നാമ കിച്ചം കത്വാ ആഗച്ഛാമീ’’തി വുത്തോ രക്ഖതി, തസ്സേതം അധിവചനം.

ദ്വിചതുബഹുപ്പദകഥാവണ്ണനാ.

൨൩൭. ‘‘പഞ്ചഹി ആകാരേഹി അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൧൨൨) നയേന പാളിയം ആഗതാനി പഞ്ചങ്ഗാനി സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘പരേസ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘പരേസം സന്തകം ധന’’ന്തി ഇമിനാ പരമനുസ്സസന്തകതാ, ‘‘പരേസന്തി വിജാനിത്വാ’’തി ഇമിനാ പരായത്തഭാവസ്സ ജാനനം, ‘‘ഗരുക’’ന്തി ഇമിനാ പാദം വാ അതിരേകപാദം വാ അഗ്ഘനകതാ, ‘‘ഥേയ്യചിത്തേനാ’’തി ¶ ഇമിനാ ഥേയ്യചിത്തതാ, ‘‘ഠാനാ ചാവേതീ’’തി ഇമിനാ പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരാനം അഞ്ഞതരസ്സ സമങ്ഗിതാതി ഏവമേത്ഥ പഞ്ചങ്ഗസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ.

൨൩൮. ഏത്താവതാ തിംസമാതികാകഥാവിനിച്ഛയം സങ്ഗഹേത്വാ ഇദാനി ‘‘അനാപത്തി സസഞ്ഞിസ്സ വിസ്സാസഗ്ഗാഹേ താവകാലികേ പേതപരിഗ്ഗഹേ തിരച്ഛാനഗതപരിഗ്ഗഹേ പംസുകൂലസഞ്ഞിസ്സാ’’തിആദിനാ ¶ (പാരാ. ൧൩൧) നയേന പാളിയം ആഗതം അനാപത്തിവാരം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘അനാപത്തീ’’തിആദി. തത്ഥ സസഞ്ഞിസ്സാതി പരസന്തകമ്പി ‘‘സസന്തക’’ന്തി സുദ്ധസഞ്ഞായ ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാപത്തീതി സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. ഏവം ഗഹിതം സാമികേഹി ദിസ്വാ യാചിതേ അദേന്തസ്സ ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന പാരാജികം.

തിരച്ഛാനപരിഗ്ഗഹേതി തിരച്ഛാനേഹി പരിഗ്ഗഹിതവത്ഥുമ്ഹി. സചേപി ഹി നാഗഗരുളമാണവകമാണവികാപി മനുസ്സവേസേന ആപണം പസാരേത്വാ നിസിന്നാ ഹോന്തി, ഭിക്ഖു ച ഥേയ്യചിത്തേന തേസം സന്തകം ഗണ്ഹാതി, അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. സീഹബ്യഗ്ഘദീപിപഭുതീഹി വാളമിഗേഹി ഗഹിതഗോചരം പഠമം മോചാപേന്തസ്സ തം മുഞ്ചിത്വാ അത്തനോപി ഹിംസനതോ ഥോകം ഖായിതേ വാരേന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥി. സേനാദീസു തിരച്ഛാനേസു യേന കേനചി ഗഹിതം ഗോചരം മോചാപേതും വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘സേനാദയോപി ആമിസം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തേ പാതാപേത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൩൧). ഏവമേവ ധമ്മനിദേഡ്ഡുഭാദീഹി ഗഹിതമണ്ഡൂകാദയോ ജീവിതരക്ഖനത്ഥായ മോചാപേതും വട്ടതീതി വേദിതബ്ബം.

താവകാലികഗ്ഗാഹേതി ‘‘പടികരിസ്സാമീ’’തി താവകാലികം ഗണ്ഹന്തസ്സ ഏവം ഗഹിതം സചേ ഭണ്ഡസാമികോ പുഗ്ഗലോ വാ ഗണോ വാ ‘‘തുമ്ഹേവ ഗണ്ഹഥാ’’തി അനുജാനേയ്യ, വട്ടതി. നാനുജാനേയ്യ, ന ഗണ്ഹേയ്യ, ദാതബ്ബം. അദേന്തസ്സ ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന പാരാജികം. ‘‘സങ്ഘസന്തകം പന പടിദാതുമേവ വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം.

വിസ്സാസഗ്ഗാഹേതി ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ വിസ്സാസം ഗഹേതും, സന്ദിട്ഠോ ച ഹോതി, സമ്ഭത്തോ ച, ആലപിതോ ച, ജീവതി ച, ഗഹിതേ ച അത്തമനോ ¶ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൩൫൬) പാളിയം ആഗതം പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ സന്തകം വിസ്സാസേന ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗഹണേ വിനിച്ഛയോ യഥാവുത്തസുത്തവണ്ണനായം വേദിതബ്ബോ. യഥാഹ സമന്തപാസാദികായം –

തത്ഥ ¶ സന്ദിട്ഠോതി ദിട്ഠമത്തകമിത്തോ. സമ്ഭത്തോതി ദള്ഹമിത്തോ. ആലപിതോതി ‘‘മമ സന്തകം യം ഇച്ഛസി, തം ഗണ്ഹേയ്യാസി, ആപുച്ഛിത്വാ ഗഹണേ കാരണം നത്ഥീ’’തി വുത്തോ. ജീവതീതി അനുട്ഠാനസേയ്യായ സയിതോപി യാവ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദം ന പാപുണാതി. ഗഹിതേ ച അത്തമനോതി ഗഹിതേ തുട്ഠചിത്തോ ഹോതി, ഏവരൂപസ്സ സന്തകം ‘‘ഗഹിതേ മേ അത്തമനോ ഭവിസ്സതീ’’തി ജാനന്തേന ഗഹേതും വട്ടതി. അനവസേസപരിയാദാനവസേന ചേതാനി പഞ്ചങ്ഗാനി വുത്താനി, വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ പന തീഹങ്ഗേഹി രുഹതി – സന്ദിട്ഠോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോ, സമ്ഭത്തോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോ, ആലപിതോ, ജീവതി, ഗഹിതേ അത്തമനോതി.

യോ പന ജീവതി, ന ച ഗഹിതേ അത്തമനോ ഹോതി, തസ്സ സന്തകം വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന ഗഹിതമ്പി പുന ദാതബ്ബം. ദദമാനേന ച മതകധനം താവ യേ തസ്സ ധനേ ഇസ്സരാ ഗഹട്ഠാ വാ പബ്ബജിതാ വാ, തേസം ദാതബ്ബം. അനത്തമനസ്സ സന്തകം തസ്സേവ ദാതബ്ബം. യോ പന പഠമംയേവ ‘‘സുട്ഠു കതം തയാ മമ സന്തകം ഗണ്ഹന്തേനാ’’തി വചീഭേദേന വാ ചിത്തുപ്പാദമത്തേന വാ അനുമോദിത്വാ പച്ഛാ കേനചി കാരണേന കുപിതോ പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോപി അദാതുകാമോവ, ചിത്തേന പന അധിവാസേതി, ന കിഞ്ചി വദതി, സോപി പുന പച്ചാഹരാപേതും ന ലഭതി. യോ പന ‘‘മയാ തുമ്ഹാകം ¶ സന്തകം ഗഹിതം വാ പരിഭുത്തം വാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗഹിതം വാ ഹോതു പരിഭുത്തം വാ, മയാ പന തം കേനചിദേവ കരണീയേന ഠപിതം, തം പാകതികം കാതും വട്ടതീ’’തി വദതി, അയം പച്ചാഹരാപേതും ലഭതീതി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൩൧).

പേതപരിഗ്ഗഹേതി പേത്തിവിസയുപ്പന്നാ ച മരിത്വാ തസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ നിബ്ബത്താ ച ചാതുമഹാരാജികാദയോ ദേവാ ച ഇമസ്മിം അത്ഥേ പേതാ നാമ, തേസം സന്തകം ഗണ്ഹന്തസ്സ ച അനാപത്തീതി അത്ഥോ. സചേപി ഹി സക്കോ ദേവരാജാ ആപണം പസാരേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, ദിബ്ബചക്ഖുകോ ച ഭിക്ഖു തം ഞത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനകമ്പി വത്ഥം തസ്സ വിരവന്തസ്സേവ അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ദേവപൂജത്ഥം രുക്ഖാദീസു മട്ഠവത്ഥാദീനി ഗണ്ഹതോ നിദ്ദോസതായ കിമേവ വത്തബ്ബം. പംസുകൂലസഞ്ഞായ ഗണ്ഹതോപി അനാപത്തി. തഥാ ഗഹിതമ്പി സചേ സസ്സാമികം ഹോതി, സാമികേ ആഹരാപേന്തേ ദാതബ്ബന്തി ഉപലക്ഖണതോ വേദിതബ്ബം.

൨൩൯. ഏത്ഥാതി ¶ ദുതിയപാരാജികവിനിച്ഛയേ. ച-സദ്ദേന അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന അവസേസസിക്ഖാപദവിനിച്ഛയേ സങ്ഗണ്ഹാതി. വത്തബ്ബോതി മാതികട്ഠകഥാദീസു വിയ അവസാനേ കഥേതബ്ബോ. പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോതി സമുട്ഠാനാദികോ തംതംസിക്ഖാപദപാളിയം അനാഗതോ ഉപാലിത്ഥേരാദീഹി ഠപിതോ വിനിച്ഛയോ.

൨൪൦. പരാജിതാനേകമലേനാതി അപരിമേയ്യകപ്പകോടിസതസഹസ്സോപചിതപാരമിതാസമ്ഭൂതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനേന ആസവക്ഖയഞാണേന സഹ വാസനായ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പരാജിതാ രാഗാദയോ അനേകകിലേസമലാ യേന സോ പരാജിതാനേകമലോ, തേന പരാജിതാനേകമലേന ¶ . ജിനേന യം ദുതിയം പാരാജികം വുത്തം, അസ്സ ദുതിയപാരാജികസ്സ ച അത്ഥോ മയാ സമാസേന വുത്തോ. അസേസേന അതിവിത്ഥാരനയേന വത്തും തസ്സ അത്ഥം കഥേതും കോ ഹി സമത്ഥോതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ പഠമപാരാജികസമുച്ചയത്ഥോ. ഹി-സദ്ദോ അവധാരണേ, തേന അസേസേന തദത്ഥം വത്തും സമത്ഥോ നത്ഥേവ അഞ്ഞത്ര തഥാഗതാതി ദീപേതി.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

ദുതിയപാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയപാരാജികകഥാവണ്ണനാ

൨൪൧-൨. ഏവമതിസുഖുമനയസമാകുലം ദുതിയപാരാജികം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തതിയപാരാജികം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മനുസ്സജാതി’’ന്തിആദി. തത്ഥ മനുസ്സജാതിന്തി ജായതീതി ജാതി, രൂപാരൂപപടിസന്ധി, മനുസ്സേസു ജാതി യസ്സ സോ മനുസ്സജാതി, മനുസ്സജാതികോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോതി വുത്തം ഹോതി, തം മനുസ്സജാതിം.

ഏത്ഥ ച മനുസ്സേസൂതി കുസലാകുസലമനസ്സ ഉസ്സന്നത്താ മനുസ്സസങ്ഖാതേസു നരേസു. ‘‘യം മാതുകുച്ഛിസ്മിം പഠമം ¶ ചിത്തം ഉപ്പന്ന’’ന്തി (പാരാ. ൧൭൨) പദഭാജനേ വുത്തനയേന മാതുകുച്ഛിമ്ഹി പഠമം ഉപ്പജ്ജമാനപടിസന്ധിചിത്തഞ്ച തംസമ്പയുത്തവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരസങ്ഖാതഖന്ധത്തയഞ്ച തംസഹജാതാനി –

‘‘തിലതേലസ്സ യഥാ ബിന്ദു, സപ്പിമണ്ഡോ അനാവിലോ;

ഏവം വണ്ണപ്പടിഭാഗം, ‘കലല’ന്തി പവുച്ചതീ’’തി. (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨; വിഭ. അട്ഠ. ൨൬) –

വുത്താനി ¶ ജാതിഉണ്ണംസുമ്ഹി പസന്നതിലതേലേ വാ സപ്പിമണ്ഡേ വാ ഓതാരേത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ വിധുനിതേ അഗ്ഗേ ലമ്ബമാനബിന്ദുപ്പമാണകലലസങ്ഖാതാനി സഭാവകാനം കായഭാവവത്ഥുദസകവസേന തിംസ രൂപാനി ച അഭാവകാനം കായവത്ഥുദസകവസേന വീസതി രൂപാനി ചാതി അയം നാമരൂപപടിസന്ധി ഇധ ‘‘ജാതീ’’തി ഗഹിതാ. ‘‘യസ്സാ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞപദേന ‘‘യാവ മരണകാലാ ഏത്ഥന്തരേ ഏസോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ നാമാ’’തി (പാരാ. ൧൭൨) പദഭാജനേ വുത്തനയേന പഠമഭവങ്ഗതോ പട്ഠായ ചുതിചിത്താസന്നഭവങ്ഗപരിയന്തസന്താനസങ്ഖാതസത്തോ ഗഹിതോ. ഇമിനാ മനുസ്സവിഗ്ഗഹസ്സ പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ പാരാജികവത്ഥുഭാവം ദസ്സേതി.

ജാനന്തോതി ‘‘സത്തോ അയ’’ന്തി ജാനന്തോ. ജീവിതാ യോ വിയോജയേതി യോ ഭിക്ഖു ജീവിതിന്ദ്രിയാ വിയോജേയ്യ വോരോപേയ്യ, തസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിന്ദേയ്യ ഉപരോധേയ്യാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ പദഭാജനേ ‘‘ജീവിതാ വോരോപേയ്യാതി ജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപച്ഛിന്ദതി ഉപരോധേതീ’’തി (പാരാ. ൧൭൨).

തഞ്ച ജീവിതിന്ദ്രിയം രൂപാരൂപവസേന ദുവിധം ഹോതി. തത്ഥ അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം അവിഗ്ഗഹത്താ ഉപക്കമവിസയം ന ഹോതി. രൂപജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദേന പന തദായത്തവുത്തിതായ തംസമകാലമേവ ഓച്ഛിജ്ജമാനതായ ഏത്ഥ സാമഞ്ഞേന ഉഭയമ്പി ഗഹേതബ്ബം. ഇദഞ്ച അതീതാനാഗതം ന ഗഹേതബ്ബം തസ്സ അവിജ്ജമാനത്താ. ഉപക്കമവിസയാരഹം പന പച്ചുപ്പന്നമേവ ഗഹേതബ്ബം. തഞ്ച ഖണസന്തതിഅദ്ധാവസേന തിവിധം ഹോതി.

തത്ഥ ഉപ്പാദട്ഠിതിഭങ്ഗവസേന ഖണത്തയപരിയാപന്നോ ഭാവോ ഖണപച്ചുപ്പന്നം നാമ. തം സരസഭങ്ഗഭൂതത്താ സയം ഭിജ്ജമാനം ഉപക്കമസാധിയം വിനാസവന്തം ന ഹോതി. ആതപേ ഠത്വാ ഗബ്ഭം പവിട്ഠസ്സ ¶ അന്ധകാരവിഗമന്തരഞ്ച സീതേന ഓവരകം പവിട്ഠസ്സ വിസഭാഗഉതുസമുട്ഠാനേന ¶ സീതപനൂദന്തരഞ്ച രൂപസന്തതി സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം നാമ. പടിസന്ധിചുതീനമന്തരാളപ്പവത്തി ഖന്ധസന്തതി അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം നാമ. ഇമസ്മിം ദ്വയേ ഉപക്കമസമ്ഭവോ, തംവസേന ഉപച്ഛിജ്ജമാനം ജീവിതം സന്താനപരിഹാനിപച്ചയഭാവതോ സന്തതിഅദ്ധാപച്ചുപ്പന്നദ്വയം യഥാപരിച്ഛിന്നകാലമപ്പത്വാ ഉപക്കമവസേന അന്തരായേവ നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ സന്തതിഅദ്ധാപച്ചുപ്പന്നരൂപജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച തംനിരോധേന നിരുജ്ഝമാനഅരൂപജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ചാതി ഉഭയം ഏത്ഥ ‘‘ജീവിതാ’’തി ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. ഇദമേവ സന്ധായാഹ പദഭാജനേ ‘‘സന്തതിം വികോപേതീ’’തി (പാരാ. ൧൭൨).

ഇമിസ്സാവ പാണാതിപാതഭാവേ ആപത്തിഭാവതോ ഏത്ഥ ഠത്വാ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨) പാണപാണാതിപാതപാണാതിപാതീപാണാതിപാതപ്പയോഗാനം വിഭാഗോ ദസ്സിതോ. തത്ഥ പാണോതി വോഹാരതോ സത്തോ, പരമത്ഥതോ ഉപച്ഛിജ്ജമാനം ജീവിതിന്ദ്രിയം, തം ‘‘ജീവിതാ’’തി ഇമിനാ വുത്തം. പാണാതിപാതോ നാമ വധകചേതനാ, സോ ച ‘‘വിയോജയേ’’തി ഇമിനാ സന്ദസ്സിതോ. പാണാതിപാതീ നാമ പുഗ്ഗലോ, സോ ച ‘‘യോ’’തി ഇമിനാ സന്ദസ്സിതോ. പാണാതിപാതപ്പയോഗോ പന –

‘‘വുത്താ പാണാതിപാതസ്സ;

പയോഗാ ഛ മഹേസിനാ’’തി –

ആദിനാ നയേന ഇധേവ വക്ഖമാനവിഭാഗത്താ വക്ഖമാനനയേനേവ ദട്ഠബ്ബോ.

അസ്സ സത്ഥം നിക്ഖിപേയ്യ വാതി യോജനാ. അസ്സാതി മനുസ്സജാതികസ്സ. ‘‘ഹത്ഥപാസേ’’തി പാഠസേസോ. ഹത്ഥപാസോ നാമ സമീപോതി. അസ്സാതി സമീപസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. സത്ഥന്തി ഏത്ഥ ജീവിതവിഹിം സനുപകരണഭാവേന സമ്മതാ ധാരാവന്തഅസിആദി ച ധാരാരഹിതയട്ഠിഭിന്ദിവാലലഗുളാദി ച ¶ ഉപലക്ഖണവസേന ഗഹേതബ്ബാ. സസതി ഹിംസതീതി സത്ഥം. തേനേവാഹ പദഭാജനേ ‘‘അസിം വാ സത്തിം വാ ഭിന്ദിവാലം വാ ലഗുളം വാ പാസാണം വാ സത്ഥം വാ വിസം വാ രജ്ജും വാ’’തി. ഇധാവുത്തം കരപാലികാഛുരികാദി സമുഖം ‘‘സത്ഥം വാ’’തി ഇമിനാ സങ്ഗഹിതം. നിക്ഖിപേയ്യാതി യഥാ ഭോഗഹേതും ലഭതി, തഥാ ഉപനിക്ഖിപേയ്യ, അത്തവധായ ഇച്ഛിതക്ഖണേ യഥാ ഗണ്ഹാതി, തഥാ സമീപേ തേനേവ ചിത്തേന ഠപേയ്യാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ ഥാവരപ്പയോഗോ സന്ദസ്സിതോ.

മരണേ ¶ ഗുണം വാ വദേയ്യാതി യോജനാ, മരണത്ഥായ മരണേ ഗുണം വണ്ണേതീതി അത്ഥോ. ‘‘ജീവിതേ ആദീനവം ദസ്സേതി, മരണേ ഗുണം ഭണതീ’’തി (പാരാ. ൧൭൨) പദഭാജനേ വുത്തത്താ ‘‘കിം തുയ്ഹിമിനാ പാപകേന ദുജ്ജീവിതേന, യോ ത്വം ന ലഭസി പണീതഭോജനാനി ഭുഞ്ജിതു’’മിച്ചാദിനാ നയേന മരണത്ഥായ ജീവിതേ അവണ്ണം വദന്തോ ച ‘‘ത്വം ഖോസി ഉപാസക കതകല്യാണോ അകതപാപോ, മതം തേ ജീവിതാ സേയ്യോ, ഇതോ ത്വം കാലകതോ വിവിധവിഹങ്ഗമവികൂജിതേ പരമസുരഭികുസുമഭൂസിതതരുവരനിചിതേ പരമരതികരലളിതഗതിഭാസിതവിലപിതസുരയുവതിഗണവിചരിതേ വരനന്ദനേ അച്ഛരാസങ്ഘപരിവാരിതോ വിചരിസ്സസീ’’തിആദിനാ നയേന മരണത്ഥായ മരണാനിസംസം ദസ്സേന്തോ ച ‘‘മരണേ ഗുണം വദേയ്യ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി.

മരണൂപായം ദേസേയ്യാതി യോജനാ. മരണാധിപ്പായേനേവ ‘‘സത്ഥം വാ ആഹര, വിസം വാ ഖാദ, രജ്ജുയാ വാ ഉബ്ബന്ധിത്വാ കാലങ്കരോഹീ’’തി പദഭാജനേ വുത്തസത്ഥഹരണാനി ച അവുത്തമ്പി സോബ്ഭനരകപപാതാദീസു പപതനഞ്ചാതി ഏവമാദികം മരണൂപായം ആചിക്ഖേയ്യ. ‘‘ഹോതി അയമ്പീ’’തി പദച്ഛേദോ, അപീതി പുബ്ബേ വുത്തദ്വയം സമുച്ചിനോതി. ദ്വേധാ ഭിന്നസിലാ വിയ അസന്ധേയ്യോവ ¶ സോ ഞേയ്യോതി ദ്വിധാ ഭിന്നപാസാണോ വിയ ഭഗവതോ പടിപത്തിപടിവേധസാസനദ്വയേന സോ പച്ചുപ്പന്നേ അത്തഭാവേ സന്ധാതുമസക്കുണേയ്യോവാതി ഞാതബ്ബോതി അത്ഥോ.

൨൪൩. ഥാവരാദയോതി ആദി-സദ്ദേന വിജ്ജാമയഇദ്ധിമയപയോഗദ്വയം സങ്ഗഹിതം.

൨൪൪. തത്ഥാതി തേസു ഛസു പയോഗേസു. സകോ ഹത്ഥോ സഹത്ഥോ, തേന നിബ്ബത്തോ സാഹത്ഥികോ, പയോഗോ. ഇധ ഹത്ഥഗ്ഗഹണം ഉപലക്ഖണം, തസ്മാ ഹത്ഥാദിനാ അത്തനോ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേന നിപ്ഫാദിതോ വധപ്പയോഗോ സാഹത്ഥികോതി വേദിതബ്ബോ.

൨൪൫. ‘‘ത്വം തം ഏവം പഹരിത്വാ മാരേഹീ’’തി ഭിക്ഖുനോ പരസ്സ യം ആണാപനം, അയമാണത്തികോ നയോതി യോജനാ. ആണത്തികോ നയോതി ആണത്തിയേവ ആണത്തികോ. നേതി പവത്തേതീതി നയോ, പയോഗസ്സേതം നാമം.

൨൪൬. ദൂരന്തി ദൂരട്ഠം. കായേന പടിബദ്ധേനാതി ഏത്ഥ കായേകദേസോ ഹത്ഥാദി കായോ അവയവേ സമുദായോപചാരതോ ‘‘ഗാമോ ദഡ്ഢോ’’തി യഥാ. കായപടിബദ്ധം ചാപാദികം പടിബദ്ധം നാമ പുബ്ബപദലോപേന ¶ ‘‘ദേവദത്തോ ദത്തോ’’തി യഥാ. വാ-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാതി വുത്തം ഹോതി, ‘‘ഉസുആദിനിപാതന’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. വിധാനം വിധി, പയോഗോതി അത്ഥോ.

൨൪൭. അസഞ്ചാരിമുപായേനാതി അസഞ്ചാരിമേന നിച്ചലേന ഉപായേന. ഓപതന്തി ഏത്ഥാതി ഓപാതോ, സോ ആദി യേസം അപസ്സേനവിസഭേസജ്ജസംവിധാനാദീനം തേ ഓപാതാദയോ, തേസം ¶ വിധാനം ഓപാതാദിവിധാനം, ഓപാതക്ഖണനാദികിരിയാ.

൨൪൮. വിജ്ജായാതി ആഥബ്ബനവേദാഗതമരണമന്തസങ്ഖാതവിജ്ജായ. ജപ്പനന്തി യഥാ പരോ ന സുണാതി, തഥാ പുനപ്പുനം വചനം.

൨൪൯. മാരണേ സമത്ഥാ യാ കമ്മവിപാകജാ ഇദ്ധി, അയം ഇദ്ധിമയോ പയോഗോ നാമാതി സമുദീരിതോതി യോജനാ. കമ്മവിപാകേ ജാതാ കമ്മവിപാകജാ, ഇദ്ധി, യാ ‘‘നാഗാനം നാഗിദ്ധി സുപണ്ണാനം സുപണ്ണിദ്ധി യക്ഖാനം യക്ഖിദ്ധീ’’തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨) ബഹുധാ അട്ഠകഥായം വുത്താ. തത്ഥ ദിട്ഠദട്ഠഫുട്ഠവിസാനം നാഗാനം ദിസ്വാ, ഡംസിത്വാ, ഫുസിത്വാ ച പരൂപഘാതകരണേ നാഗിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഏവം സേസാനമ്പി. ഇദ്ധിയേവ ഇദ്ധിമയോ, ഭാവനാമയോ ഇദ്ധിപ്പയോഗോ പനേത്ഥ ന ഗഹേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘കേചി പന ഭാവനാമയിദ്ധിയാപി പരൂപഘാതകരണം വദന്തി. സഹ പരൂപഘാതകരണേന ച ആദിത്തഘരൂപരി ഖിത്തസ്സ ഉദകഘടസ്സ ഭേദനം വിയ ഇദ്ധിവിനാസഞ്ച ഇച്ഛന്തി, തം തേസം ഇച്ഛാമത്തമേവ. കസ്മാ? യസ്മാ തം കുസലവേദനാവിതക്കപരിത്തത്തികാദീഹി ന സമേതി. കഥം? അയഞ്ഹി ഭാവനാമയിദ്ധി നാമ ചതുത്ഥജ്ഝാനമയാ കുസലത്തികേ കുസലാ ചേവ അബ്യാകതാ ച, പാണാതിപാതോ അകുസലോ. വേദനാത്തികേ അദുക്ഖമസുഖസമ്പയുത്താ, പാണാതിപാതോ ദുക്ഖസമ്പയുത്തോ. വിതക്കത്തികേ അവിതക്കഅവിചാരാ, പാണാതിപാതോ സവിതക്കസവിചാരോ. പരിത്തത്തികേ ¶ മഹഗ്ഗതാ, പാണാതിപാതോ പരിത്തോയേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨).

൨൫൦. തത്ഥാതി തേസു ഛബ്ബിധേസു പയോഗേസു. ഉദ്ദേസോപീതി ഉദ്ദിസനം ഉദ്ദേസോ, തംസഹിതോ പയോഗോപി ¶ ഉദ്ദേസോതി വുത്തം ഹോതി ‘‘കുന്തേ പവേസേഹീ’’തി യഥാ. ഏവം വത്തബ്ബതായ ച അനുദ്ദേസോതി തബ്ബിപരീതവചനമേവ ഞാപകന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ഏകേകോ ഉദ്ദേസോപി അനുദ്ദേസോപി ഹോതീതി തേസമയം ഭേദോ പന ദുവിധോ ഹോതീതി പരിദീപിതോതി യോജനാ. ഇമേസു ഛസു പയോഗേസ്വേവ ഏകേകസ്സേവ ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സകിരിയമാനതായ ദുവിധഭാവതോ തേസം ദ്വാദസവിധോ ഭേദോ പദഭാജനേ ച അട്ഠകഥായ ച ദീപിതോ, തത്ഥ വിനിച്ഛയമിദാനി ദസ്സയിസ്സാമീതി അധിപ്പായോ.

൨൫൧. ബഹൂസുപീതി മനുസ്സേസു ബഹൂസുപി. തേന കമ്മേനാതി പഹാരദാനസങ്ഖാതേന കമ്മേന. ബജ്ഝതീതി അപായം നേതും കമ്മപാസേന കമ്മന്തരം നിവാരേത്വാ ബജ്ഝതീതി അത്ഥോ.

൨൫൨. പഹാരേപീതി പഹരണേപി. ദേഹിനോതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹസ്സ. തസ്സാതി പഹടസ്സ.

൨൫൩. പഹടമത്തേ വാതി പഹടക്ഖണേ വാ. പച്ഛാതി തപ്പച്ചയാ കാലന്തരേ വാ. ഉഭയഥാപി ച മതേതി ദ്വിന്നം ആകാരാനമഞ്ഞതരേന മതേപി. ഹന്താ വധകോ. പഹടമത്തസ്മിന്തി തസ്മിം മരണാരഹപഹാരസ്സ ലദ്ധക്ഖണേയേവ, മരണതോ പുബ്ബഭാഗേയേവാതി മത്തസദ്ദേന ദീപേതി. മരണത്ഥായ ച അഞ്ഞത്ഥായ ച ദിന്നേസു അനേകേസു പഹാരേസു മരണത്ഥായ ¶ ദിന്നപ്പഹാരേനേവ യദാ കദാചി മരിസ്സതി, പഹാരദാനക്ഖണേയേവ പാരാജികം ഹോതി. അമരണാധിപ്പായേന ദിന്നപ്പഹാരബലേന ചേ മരേയ്യ, ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതീതി.

൨൫൪. ദ്വേ പയോഗാതി ഉദ്ദിസ്സാനുദ്ദിസ്സകിരിയാഭേദഭിന്നാ സാഹത്ഥികാണത്തികാ ദ്വേ പയോഗാ.

൨൫൫. കരണസ്സാതി കിരിയായ. വിസേസോതി നാനത്തം. ആണത്തിനിയാമകാതി ആണത്തിം നിയാമേന്തി വവത്ഥാപേന്തീതി ആണത്തിനിയാമകാ.

൨൫൬. തത്ഥാതി തേസു ആണത്തിനിയാമകേസു ഛസു ആകാരേസു. യോബ്ബനാദി ചാതി ആദി-സദ്ദേന ഥാവരിയമന്ദഖിഡ്ഡവുദ്ധാദിഅവത്ഥാവിസേസോ സങ്ഗഹിതോ.

൨൫൭. യം മാതികായ നിദ്ദിട്ഠം സത്ഥം, തം കതമം?. സത്തമാരണന്തി സത്തേ മാരേന്തി ഏതേനാതി സത്തമാരണം, അസിആദിവധോപകരണം.

൨൫൮. വിജ്ഝനന്തി ¶ ഉസുആദീഹി വിജ്ഝനം. ഭേദനന്തി കകചാദീഹി ദ്വിധാകരണം. ഛേദനന്തി ഖഗ്ഗാദീഹി ദ്വിധാകരണം. താളനന്തി മുഗ്ഗരാദീഹി ആഘാതനം. ഏവമാദിവിധോതി ഏവമാദിപ്പകാരോ. അനേകോതി ബഹുകോ ഭേദോ. കരണസ്സ വിസേസോ കിരിയാവിസേസോതി അത്ഥോ.

൨൫൯-൬൦. ‘‘പുരതോ പഹരിത്വാന മാരേഹീ’’തി യോ ഭാസിതോ ആണാപകേന, തേന ആണത്തേന പച്ഛതോ…പേ… മാരിതേതി യോജനാ. വത്ഥാണത്തി വിസങ്കേതാതി ഏത്ഥ ‘‘യം ‘മാരേഹീ’തി…പേ… തതോ’’തി വത്ഥുവിസങ്കേതോ ദസ്സിതോ. ‘‘പുരതോ…പേ… മാരിതേ’’തി ആണത്തിവിസങ്കേതോ ദസ്സിതോ. മൂലട്ഠോതി ആണാപകോ. മൂലന്തി ഹി പുബ്ബകിരിയാനുരൂപം ആണാപനം, തത്ഥ ഠിതോതി മൂലട്ഠോ.

൨൬൧. ഇമിനാ ¶ വിസങ്കേതേ ആണാപകസ്സ അനാപത്തിം ദസ്സേത്വാ സങ്കേതേ അവിരാധിതേ ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വത്ഥു’’ന്തിആദി. തം വത്ഥും അവിരജ്ഝിത്വാ മാരിതേ ഉഭയേസം…പേ… ഉദീരിതോ, യഥാണത്തി ച മാരിതേ…പേ… ഉദീരിതോതി യോജനാ. മാരിതേ വത്ഥുസ്മിന്തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ഉഭയേസന്തി ആണാപകആണത്താനം. യഥാകാലന്തി ആണാപകസ്സ ആണത്തിക്ഖണം, ആണത്തസ്സ മാരണക്ഖണഞ്ച അനതിക്കമിത്വാ. ബന്ധനം ബന്ധോ, കമ്മുനാ ബന്ധോ കമ്മബന്ധോ. അഥ വാ ബജ്ഝതി ഏതേനാതി ബന്ധോ, കമ്മമേവ ബന്ധോ കമ്മബന്ധോ.

൨൬൪. വിസങ്കേതോ നാതി വിസങ്കേതോ നത്ഥി, ദ്വിന്നമ്പി യഥാകാലപരിച്ഛേദം കമ്മബന്ധോയേവാതി അത്ഥോ.

൨൬൫. സബ്ബസോതി സബ്ബേസു കാലഭേദേസു, സബ്ബസോ വേദിതബ്ബോതി വാ സമ്ബന്ധോ. സബ്ബസോതി സബ്ബപ്പകാരേന. വിഭാവിനാതി പണ്ഡിതേന. സോ ഹി അത്ഥം വിഭാവേതീതി തഥാ വുത്തോ.

൨൬൬-൭-൮. ‘‘ഇമം ഗാമേ ഠിത’’ന്തി ഇദം തം സഞ്ജാനിതും വുത്തം, ന മാരണക്ഖണട്ഠാനനിയമത്ഥായാതി ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി ഠിത’’ന്തി വത്വാപി ‘‘നത്ഥി തസ്സ വിസങ്കേതോ’’തി ആഹ. തസ്സാതി ആണാപകസ്സ. ‘‘തത്ഥാ’’തി വാ പാഠോ, തസ്സം ആണത്തിയന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഗാമേയേവ ഠിതം വേരിം മാരേഹീ’’തി സാവധാരണം ആണത്തോ വനേ ചേ ഠിതം മാരേതി വാ ‘‘വനേയേവ ഠിതം വേരിം മാരേഹീ’’തി സാവധാരണം വുത്തോ ഗാമേ ഠിതം ചേ മാരേതി വാതി യോജനാ. ‘‘ഭിക്ഖുനാ സാവധാരണ’’ന്തി ¶ ച പോത്ഥകേസു ലിഖന്തി, തം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘വനേ വാ ¶ സാവധാരണ’’ന്തി പാഠോയേവ ഗഹേതബ്ബോ. വിഗതോ സങ്കേതോ ആണത്തിനിയാമോ ഏത്ഥാതി വിസങ്കേതോ.

൨൬൯. സബ്ബദേസേസൂതി ഗാമവനഅങ്ഗണഗേഹാദീസു സബ്ബേസു ഠാനേസു. ഭേദതോതി നാനത്തതോ.

൨൭൦. ‘‘സത്ഥേന പന മാരേഹീ’’തി യേന കേനചി യോ ആണത്തോ, തേന യേന കേനചി സത്ഥേന മാരിതേ വിസങ്കേതോ നത്ഥീതി യോജനാ.

൨൭൧-൨. ഇമിനാ വാസിനാ ഹീതി ഏത്ഥ ഹീതി പദപൂരണേ. ‘‘ഇമിനാ അസിനാ മാരേയ്യാ’’തി വുത്തോ അഞ്ഞേന അസിനാ മാരേതി വാ ‘‘ത്വം ഇമസ്സ അസിസ്സ ഏതായ ധാരായ മാരയ’’ ഇതി വുത്തോ തം വേരിം സചേ ഇതരായ ധാരായ മാരേതി വാ ഥരുനാ മാരേതി വാ തുണ്ഡേന മാരേതി വാ, തഥാ മാരിതേ വിസങ്കേതോയേവ ഹോതീതി യോജനാ. ഥരുനാതി ഖഗ്ഗമുട്ഠിനാ. തുണ്ഡേനാതി ഖഗ്ഗതുണ്ഡേന. ‘‘വിസങ്കേതോവാ’’തി സങ്കേതവിരാധേനേവ പാരാജികം ന ഹോതീതി ദസ്സനപദമേതം.

൨൭൩. സബ്ബാവുധകജാതിസൂതി ഇധാവുത്തകരപാലികാഛുരികാദിസബ്ബപഹരണസാമഞ്ഞേസു. വിസേസതോതി ഭേദതോ.

൨൭൪. പരേനാതി ഭിക്ഖുനാ. സോതി ആണത്തോ. നിസിന്നം നം മാരേതി, വിസങ്കേതോ ന വിജ്ജതീതി ‘‘ഗച്ഛന്തമേവ മാരേഹീ’’തി സാവധാരണം അവുത്തത്താ ‘‘നിസിന്നോപി സോയേവാ’’തി തം മാരേന്തസ്സ വിസങ്കേതോ ന ഹോതി, അവധാരണം അന്തരേന കഥനം തം സഞ്ജാനാപേതും വുച്ചതീതി ഇരിയാപഥനിയാമകം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൨൭൫-൬. അസതി ¶ സാവധാരണേ വിസങ്കേതാഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സാവധാരണേ ഇരിയാപഥന്തരേസു വിസങ്കേതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിസിന്നംയേവാ’’തിആദി. ‘‘നിസിന്നംയേവ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ ഗച്ഛന്തം മാരേതി, വിസങ്കേതന്തി ഞാതബ്ബം. ‘‘ഗച്ഛന്തംയേവ മാരേഹീ’’തി വുത്തോ നിസിന്നം മാരേതി, വിസങ്കേതന്തി ഞാതബ്ബന്തി യോജനാ. ഇമമേവ യോജനാക്കമം സന്ധായാഹ ‘‘യഥാക്കമ’’ന്തി.

൨൭൭. വിജ്ഝിത്വാതി സരാദീഹി വിജ്ഝിത്വാ.

൨൭൮. ഛിന്ദിത്വാതി ¶ അസിആദീഹി ഛിന്ദിത്വാ. പുന സോതി പയോഗോ.

൨൭൯. കരണേസൂതി വിജ്ഝനാദികിരിയാവിസേസേസു.

൨൮൦-൧. ഏത്താവതാ ആണത്തിനിയാമകനിദ്ദേസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദീഘാദിലിങ്ഗവസേനാപി സമ്ഭവന്തം വിസങ്കേതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദീഘ’’ന്തിആദി. ‘‘ദീഘം…പേ… ഥൂലം മാരേഹീതി അനിയമേത്വാ ആണാപേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൪) അട്ഠകഥാവചനതോ ഏവ-കാരം വിനാ ‘‘ദീഘം മാരേഹീ’’തി അനിയമേത്വാ കേനചി യോ ആണത്തോ ഹോതി, സോപി ആണത്തോ യം കിഞ്ചി താദിസം സചേ മാരേതി, നത്ഥി തത്ഥ വിസങ്കേതോ, ഉഭിന്നമ്പി പരാജയോതി യോജനാ. ഏവം ‘‘രസ്സ’’ന്തിആദിസബ്ബപദേഹിപി പച്ചേകം യോജനാ കാതബ്ബാ. അനിയമേത്വാതി വിസങ്കേതാഭാവസ്സ ഹേതുദസ്സനം. ഏവകാരോ വാക്യാലങ്കാരോ. തത്ഥാതി ആണത്തികപ്പയോഗേ. ‘‘ഉഭിന്നമ്പി പരാജയോ’’തി വുത്തത്താ ആണാപകം വിനാ അഞ്ഞം യഥാവുത്തക്ഖണം മനുസ്സവിഗ്ഗഹം ‘‘യം കിഞ്ചി താദിസ’’ന്തി ഇമിനാ ദസ്സേതി.

സചേ ആണാപകോ ആണാപേത്വാ അത്താനമേവ മാരേതി, ആണാപകോ ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാ മരതി, ആണത്തസ്സ ¶ പാരാജികം. ആണാപകേന അത്താനമുദ്ദിസ്സ ആണത്തിയാ കതായ ആണത്തോ അജാനിത്വാ താദിസം അഞ്ഞം മാരേതി, ഓകാസസ്സ അനിയമിതത്താ ആണാപകോ മുച്ചതി, ഇതരോ കമ്മുനാ ബജ്ഝതി. യദി ‘‘അമുകസ്മിം രത്തിട്ഠാനേ വാ ദിവാട്ഠാനേ വാ നിസിന്നം ഈദിസം മാരേഹീ’’തി ഓകാസം നിയമേത്വാ ആണാപേതി, തത്ഥ ആണാപകതോ അഞ്ഞസ്മിം മാരിതേ ഉഭിന്നമ്പി പാരാജികം. തതോ ബഹി മാരിതേ വധകസ്സേവ കമ്മബന്ധോ. ആണാപകോ അത്താനമേവ ഉദ്ദിസ്സ ആണാപേതി, ഇതരോ ച തമേവ തത്ഥ മാരേതി, ആണാപകസ്സ ദുക്കടം, ആണത്തസ്സ പാരാജികം. സചേ അഞ്ഞത്ഥ മാരേതി, മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. അജാനിത്വാ അഞ്ഞം തത്ഥ വാ അഞ്ഞത്ഥ വാ മാരേതി, വധകോ പാരാജികം ആപജ്ജതി, മൂലട്ഠോ മുച്ചതി. ആനന്തരിയവത്ഥുമ്ഹി ആനന്തരിയേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം.

൨൮൨. യോ മനുസ്സം കഞ്ചി ഉദ്ദിസ്സ സചേ ഓപാതം ഖണതി, തഥാ ഓപാതം ഖണന്തസ്സ തസ്സ ദുക്കടം നാമ ആപത്തി ഹോതീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ. യോജനാ ച നാമേസാ യഥാരുതയോജനാ, അജ്ഝാഹാരയോജനാതി ദുവിധാ. തത്ഥ പാഠാഗതപദാനമേവ യോജനാ യഥാരുതയോജനാ, ഊനപൂരണത്ഥമജ്ഝാഹാരപദേഹി സഹ പാഠാഗതപദാനം യോജനാ അജ്ഝാഹാരയോജനാതി വേദിതബ്ബാ. ‘‘ഖണന്തസ്സ ¶ ച ഓപാത’’ന്തി പോത്ഥകേസു പാഠോ ദിസ്സതി. ‘‘ഖണന്തസ്സ തഥോപാത’ന്തി പാഠോ സുന്ദരോ’’തി നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. ‘‘ആവാടന്തി ഏതസ്സ ‘ഓപാത’ന്തി പരിയായോ’’തി ച വുത്തം. തതോപി –

‘‘മനുസ്സം കഞ്ചി ഉദ്ദിസ്സ;

യോ ചേ ഖണതിവാടകം;

ഖണതോ തം തഥാ തസ്സ;

ഹോതി ആപത്തി ദുക്കട’’ന്തി. –

പാഠോ ¶ സുന്ദരതരോ. ജാതപഥവിം ഖണന്തസ്സ പാരാജികപയോഗത്താ പയോഗഗണനായ ദുക്കടം.

൨൮൩. തത്ഥാതി തസ്മിം ആവാടേ. തസ്സാതി പതിതസ്സ മനുസ്സവിഗ്ഗഹസ്സ. ദുക്ഖസ്സുപ്പത്തിയാതി ദുക്ഖുപ്പത്തിഹേതു. തസ്സാതി യേന ആവാടോ ഖതോ, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. പതിത്വാ സോ ചേ മരതി, തസ്മിം മതേ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പാരാജികം ഭവേതി യോജനാ.

൨൮൪. അഞ്ഞസ്മിന്തി യം സമുദ്ദിസ്സ ആവാടോ ഖതോ, തതോ അഞ്ഞസ്മിം. അനുദ്ദിസ്സകന്തി കിരിയാവിസേസനം, അനുദ്ദിസ്സകം കത്വാതി അത്ഥോ. ഓപാതവിസേസനം ചേ, ‘‘അനുദ്ദിസ്സകോ ഓപാതോ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൧൩൯; അ. നി. ൪.൩൪; ൧൦.൧൫; ഇതിവു. ൯൦; നേത്തി. ൧൭൦) വിയ ഓ-കാരട്ഠാനേ അ-കാരോ, മ-കാരാഗമോ ച ദട്ഠബ്ബോ, അനോദിസ്സകോ ഓപാതോ ഖതോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൨൮൫. ‘‘ഏത്ഥ പതിത്വാ യോ കോചി മരതൂ’’തി അനോദിസ്സകോ ഓപാതോ സചേ ഖതോ ഹോതി, യത്തകാ നിപതിത്വാ മരന്തി ചേ, അസ്സ തത്തകാ ദോസാ ഹോന്തീതി യോജനാ. ‘‘യോ കോചീ’’തി ഇമിനാ അത്തനോ മാതാപിതരോ ച സങ്ഗഹിതാ. ദോസാതി കമ്മബന്ധദോസാ, പാരാജികം പന ഏകമേവ. അസ്സാതി യേന അനോദിസ്സ ഓപാതോ ഖതോ, തസ്സ.

൨൮൬. ആനന്തരിയവത്ഥുസ്മിം മതേതി പാഠസേസോ, ‘‘തത്ഥ പതിത്വാ’’തി അധികാരോ, അരഹന്തേ, മാതരി, പിതരി ച തസ്മിം പതിത്വാ മതേ കാലകതേതി അത്ഥോ. ആനന്തരിയകന്തി ഏത്ഥ സകത്ഥേ, കുച്ഛിതേ ¶ , സഞ്ഞായം വാ ക-പച്ചയോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ആനന്തരിയവത്ഥുസ്മി’’ന്തി ഇമസ്മിം സമാസപദേ ¶ അവയവഭൂതമ്പി ‘‘വത്ഥുസ്മി’’ന്തി ഇദഞ്ച ‘‘തത്ഥ പതിത്വാ മതേ’’തി ഇദഞ്ച ആകഡ്ഢതി. ഥുല്ലച്ചയാദീനം വത്ഥുസ്മിം തത്ഥ പതിത്വാ മതേ ഥുല്ലച്ചയാദയോ ഹോന്തീതി യോജനാ. തസ്മിം ആവാടേ പതിത്വാ യക്ഖാദീസു മതേസു, പാരാജികവത്ഥുനോ ദുക്ഖുപ്പത്തിയഞ്ച ഥുല്ലച്ചയം, മനുസ്സവിഗ്ഗഹേ മതേ പാരാജികം, തിരച്ഛാനേ മതേ പാചിത്തിയന്തി വുത്തം ഹോതി.

൨൮൭. പാണാതിപാതാ ദ്വേതി ദ്വിന്നം മതത്താ ദ്വേ പാണാതിപാതാ, ഏകേന പാരാജികം, ഇതരേന കമ്മബന്ധോയേവ. ഏകോവേകേകധംസനേതി മാതു വാ ദാരകസ്സ വാ മരണേ ഏകോ പാണാതിപാതോവ.

൨൮൮. ചോരേഹി അനുബദ്ധോ ഏത്ഥ ആവാടേ പതിത്വാ മരിസ്സതി ചേ, ഓപാതഖണകസ്സേവ പാരാജികം ഹോതി കിരാതി യോജനാ. കിരാതി അനുസ്സവനേ അരുചിസൂചകം.

൨൮൯-൯൦. വേരിനോ ഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞേ വേരിപുഗ്ഗലാ. തത്ഥ തസ്മിം ഓപാതേ സചേ മനുസ്സം പാതേത്വാ മാരേന്തി, തഥാ വേരിനോ തത്ഥ സയമേവ പതിതം മനുസ്സം ബഹി നീഹരിത്വാ സചേ മാരേന്തി, തത്ഥ ഓപപാതികാ മനുസ്സാ ഓപാതേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ നിക്ഖന്തും അസക്കോന്താ മതാ ചേ സിയും, സബ്ബത്ഥ ച യഥാവുത്തസബ്ബവാരേസു ഓപാതഖണകസ്സേവ പരാജയോതി യോജനാ. നിബ്ബത്തിത്വാ ഹീതി ഏത്ഥ ഹീതി പദപൂരണേ. യത്ഥ യത്ഥ നിപാതസദ്ദാനം അത്ഥോ ന ദസ്സിതോ, തത്ഥ തത്ഥ പദപൂരണമത്തതാ വേദിതബ്ബാ.

൨൯൧. യക്ഖാദയോതി ആദി-സദ്ദേന തിരച്ഛാനാനം സങ്ഗഹോ. വത്ഥുവസാതി ഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയാനം വത്ഥുഭൂതയക്ഖതിരച്ഛാനാനം വസാ. ഥുല്ലച്ചയാദയോതി ആദി-സദ്ദേന പാചിത്തിയസങ്ഗഹോ.

൨൯൩. അയം ¶ നയോതി ‘‘അനാപത്തീ’’തി യഥാവുത്തോ നയോ.

൨൯൪-൫. ബജ്ഝന്തീതി സചേ അവസ്സം ബജ്ഝന്തി. തത്ഥാതി തസ്മിം പാസേ. ‘‘ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തസ്മി’’ന്തി ഇമിനാ പയോഗസ്സ അത്ഥസാധകതം ദീപേതി.

൨൯൬. യം ¶ പന ഉദ്ദിസ്സ പാസോ ഓഡ്ഡിതോ, തതോ അഞ്ഞസ്സ ബന്ധനേ തു അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ.

൨൯൭. മുധാ വാപീതി അമൂലേന വാപി. മൂലട്ഠസ്സേവാതി പാസകാരകസ്സേവ. കമ്മബന്ധോതി പാണാതിപാതോ. ബജ്ഝതി ഏതേനാതി ബന്ധോ, കമ്മമേവ ബന്ധോ കമ്മബന്ധോ. പാരാജികമത്തേ വത്തബ്ബേപി യാവ സോ വത്തതി, താവ തത്ഥ ബജ്ഝിത്വാ മതസത്തേസു പഠമമതസ്സ വസേന പാരാജികം, അവസേസാനം പാണാതിപാതസങ്ഖാതസ്സ അകുസലരാസിനോ സമ്ഭവതോ തം സബ്ബം സങ്ഗഹേത്വാ സാമഞ്ഞേന ദ്വയമ്പി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘കമ്മബന്ധോ’’തി.

൨൯൮. ‘‘സചേ യേന ലദ്ധോ, സോ ഉഗ്ഗളിതം വാ പാസം സണ്ഠപേതി, തസ്സ പസ്സേന വാ ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ വതിം കത്വാ സമ്മുഖേ പവേസേതി, ഥദ്ധതരം വാ പാസയട്ഠിം ഠപേതി, ദള്ഹതരം വാ പാസരജ്ജും ബന്ധതി, ഥിരതരം വാ ഖാണുകം ആകോടേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൬) അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയം സങ്ഗഹിതുമാഹ ‘‘പാസമുഗ്ഗളിതമ്പി വാ’’തി. ഏത്ഥ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന പി-സദ്ദേന ‘‘സണ്ഠപേതീ’’തിആദികാ ‘‘ബന്ധതീ’’തി ദസ്സിതകിരിയാവസാനാ പയോഗാ ദസ്സിതാ. ഥിരം വാപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ അട്ഠകഥായ അവസിട്ഠം ‘‘ഖാണുകം ആകോടേതീ’’തി കിരിയം സമുച്ചിനോതി ഉഭയത്ഥപി പകാരന്തരവികപ്പത്ഥത്താതി ഗഹേതബ്ബാ. ഏവന്തി ¶ ഏവം സതി. യേന പാസോ ലദ്ധോ, തേനാപി ഏവം പാസേ കതവിസേസേ സതീതി വുത്തം ഹോതി. ഉഭിന്നന്തി പാസകാരകസ്സ ച ഇദാനി ലഭിത്വാ പടിജഗ്ഗന്തസ്സ ചാതി ഉഭയേസം.

൨൯൯-൩൦൦. യോതി പാസകാരകോ, ലദ്ധപാസകോതി ഇമേസം യോ കോചി. ഉഗ്ഗളാപേത്വാതി വിഘാടേത്വാ, യഥാ തത്ഥ പാണിനോ ന ബജ്ഝന്തി, ഏവം കത്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ചാതി പുന സണ്ഠപിതേ പാസേ ച. കോ വിമുച്ചതി? യേന ലദ്ധോ, സോ.

൩൦൧-൨. ഗോപേത്വാതി ഗോപനഹേതു മോക്ഖോ ന ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘സീഹം ദിസ്വാ ഭയം ഹോതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുമ്ഹി ത്വാ-പച്ചയോ ദട്ഠബ്ബോ. തമഞ്ഞോ…പേ… ന ച മുച്ചതീതി ഏത്ഥ ന ചാതി നേവ. നാസേത്വാ സബ്ബസോ വാതി സോ യഥാ യസ്സ കസ്സചി സത്തസ്സ വിനാസോപകരണം ന ഹോതി, തഥാ ഛിന്ദനാദീഹി നാസേത്വാ. തം പാസയട്ഠിം. കോ വിമുച്ചതി? പാസകാരകോ.

൩൦൩. സൂലം ¶ രോപേന്തസ്സാതി സൂലം നിഖണന്തസ്സ. സജ്ജേന്തസ്സാതി സണ്ഠപേന്തസ്സ.

൩൦൪. അസഞ്ചിച്ചാതി ഏത്ഥ ‘‘കതേന പയോഗേനാ’’തി പാഠസേസോ, ‘‘മതേപി അനാപത്തീ’’തി ഏതേഹി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഇമിനാഹം ഉപക്കമേന ഇമം മാരേസ്സാമീ’’തി അചേതേത്വാ അപകപ്പേത്വാ അവധകചേതനോ ഹുത്വാ കതേന അഞ്ഞത്ഥികേനപി ഉപക്കമേന പരേ മതേപി ആപത്തി നത്ഥീതി അത്ഥോ, മുസലുസ്സാപനാദിവത്ഥൂസു (പാരാ. ൧൮൦) വിയ അയം സത്തോതിസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ‘‘ഇമിനാ ഉപക്കമേന ഇമം മാരേസ്സാമീ’’തി വീതിക്കമസമുട്ഠാപകചേതനാസമ്പയുത്തവികപ്പരഹിതോ ഹുത്വാ അഞ്ഞത്ഥികേന പയോഗേന മനുസ്സേ മതേപി പാരാജികം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി.

അജാനന്തസ്സാതി ¶ ‘‘ഇമിനാ അയം മരിസ്സതീ’’തി അജാനന്തസ്സ ഉപക്കമേന പരേ മതേപി അനാപത്തി, വിസഗതപിണ്ഡപാതവത്ഥുമ്ഹി (പാരാ. ൧൮൧) വിയ ‘‘ഇദം കാരണ’’ന്തി അജാനിത്വാ കതേന മനുസ്സേ മതേപി അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘അനാപത്തീ’’തി ആകഡ്ഢതി. അമരണചിത്തസ്സ അമരണിച്ഛാസഹിതചിത്തസ്സ ഉപക്കമേന പരേ മതേപി അനാപത്തി വുദ്ധപബ്ബജിതാദിവത്ഥൂസു (പാരാ. ൧൮൦) വിയാതി അത്ഥോ. ഉമ്മത്തകാദയോ വുത്തസരൂപായേവ.

൩൦൫. ‘‘മനുസ്സപാണിമ്ഹീ’’തി ഇമിനാ മനുസ്സഭാവോ അങ്ഗഭാവേന ദസ്സിതോ. ‘‘സചസ്സ ചിത്തം മരണൂപസംഹിത’’ന്തി ഇമിനാ മരണൂപസംഹിതചിത്തതാ ദസ്സിതാ.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

തതിയപാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുത്ഥപാരാജികകഥാവണ്ണനാ

൩൦൬-൭. ഏവം നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന തതിയപാരാജികവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ചതുത്ഥപാരാജികവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അസന്ത’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘അസന്ത’’ന്തി അപേക്ഖിത്വാ ‘‘അത്തനീ’’തി ച ‘‘ഝാനാദിഭേദ’’ന്തി അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മ’’ന്തി ച ‘‘സമുദാചരേയ്യാ’’തി അപേക്ഖിത്വാ ‘‘യോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതീതി അജ്ഝാഹരിത്വാ ‘‘അത്തനി അസന്ത’’ന്തിആദിനാ നയേന യോജേതബ്ബം.

അത്തനി ¶ അസന്തന്തി തസ്മിം അത്തഭാവേ അത്തനോ സന്താനേ അനുപ്പാദിതതായ അവിജ്ജമാനം. അത്തസ്സിതമേവ കത്വാതി അത്തുപനായികം കത്വാ അത്തനി വിജ്ജമാനം വിയ കത്വാ തം ഉപനേത്വാ ¶ . ഭവം അധിട്ഠായ ച വത്തമാനന്തി പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ ച വത്തന്തം ഭവം ചിത്തേന അധിട്ഠഹിത്വാ തക്കേത്വാ, ചിത്തേ ഠപേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. അഞ്ഞാപദേസഞ്ച വിനാതി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതീധ ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ നയേന വക്ഖമാനം പരിയായകഥം ഠപേത്വാ. അധിമാനഞ്ച വിനാതി അദിട്ഠേ ദിട്ഠസഞ്ഞിതാദിസഭാവം അധിഗതമാനസങ്ഖാതം ‘‘അധിഗതഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ അഹമ്ഹീ’’തി അധിമാനഞ്ച ഠപേത്വാ. ഝാനാദിഭേദന്തി ഝാനാദയോ ഭേദാ വിസേസാ യസ്സ തം ഝാനാദിഭേദം, ‘‘ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ നാമ ഝാനം വിമോക്ഖോ സമാധി സമാപത്തി ഞാണദസ്സനം മഗ്ഗഭാവനാ ഫലസച്ഛി കിരിയാ കിലേസപ്പഹാനം വിനീവരണതാ ചിത്തസ്സ സുഞ്ഞാഗാരേ അഭിരതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൮, ൧൯൯) പദഭാജനേ വുത്തം ഝാനാദിധമ്മവിസേസന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മന്തി ഉത്തരിമനുസ്സാനം ഝായീനഞ്ചേവ അരിയാനഞ്ച ധമ്മ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൯൭) അട്ഠകഥായ വുത്തം ഝാനലാഭീഹി ചേവ അട്ഠഹി അരിയപുഗ്ഗലേഹി ച അധിഗതത്താ തേസം സന്തകന്തി സങ്ഖ്യം ഗതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം.

വിഞ്ഞത്തിപഥേ ഠിതസ്സ കായേന വാ വാചായ വാ യോ ഭിക്ഖു സമുദാചരേയ്യാതി അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. വിഞ്ഞത്തിപഥേ ഠിതസ്സാതി ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ പദേസേ ഠിതസ്സ ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസസ്സ വാ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ’’തി (പാരാ. ൧൯൮) പദഭാജനേ വുത്തസ്സ യസ്സ കസ്സചി. കായേന വാതി ഹത്ഥമുദ്ദാദിവസേന കായേന വാ. ‘‘സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനം ഹത്ഥമുദ്ദായ സീസം ന ഓതരതി, ഇദം അഭൂതാരോചനം ഹത്ഥമുദ്ദായപി ഓതരതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൧൫) അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ ഇധ ഹത്ഥമുദ്ദാദിഹത്ഥവികാരോ ച അങ്ഗപച്ചങ്ഗചോപനഞ്ച ‘‘കായേനാ’’തി ഇമിനാ ഗഹേതബ്ബം. വാചായ വാതി യോ സവനൂപചാരേ ഠിതോ തേന വിഞ്ഞാതും സക്കുണേയ്യേന യേന കേനചി വോഹാരേന വാ. യോ ഭിക്ഖൂതി യോ ഉപസമ്പന്നോ ഥേരോ വാ നവോ ¶ വാ മജ്ഝിമോ വാ. സമുദാചരേയ്യാതി ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തിആദിവചനപ്പകാരേസു യം കഞ്ചി പകാരം വദേയ്യ. തദത്ഥേതി തേന വുത്തവാക്യസ്സ അത്ഥേ. ഞാതേവാതി ഞാതേ ഏവ. മാതുഗാമം വാ പുരിസം വാ യം കിഞ്ചി ഉദ്ദിസ്സ വുത്തേ, തേനേവ വാ അനുദ്ദിസ്സ വുത്തേ സവനൂപചാരേ ഠിതേന യേന കേനചി മനുസ്സഭൂതേന വചനസമനന്തരമേവ ‘‘അയം പഠമജ്ഝാനലാഭീ’’തിആദികേ യഥാവുത്തേ അത്ഥപ്പകാരേ ഞാതേയേവ. ‘‘സോ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ ‘‘സോ പുന രുള്ഹിഭാവേ അഭബ്ബോ’’തി യോജേതബ്ബം, അത്തനി അവിജ്ജമാനഗുണം സന്തം വിയ കത്വാ ഇച്ഛാചാരേ ഠത്വാ ഏവം കഥിതപുഗ്ഗലോ സീലേ പതിട്ഠായ ഉപരൂപരി ലബ്ഭമാനലോകിയലോകുത്തരഗുണേഹി ബുദ്ധിസങ്ഖാതം സാസനേ ബുദ്ധിമധിഗന്തും അനരഹോതി അത്ഥോ ¶ . കിം വിയാതി ആഹ ‘‘യഥേവ…പേ… രുളിഭാവേ’’തി. ‘‘യഥാ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ ‘‘തഥാ’’തി, യഥാ താലോ മത്ഥകച്ഛിന്നോ അഭബ്ബോ പുന വിരുള്ഹിയാ, സോപി പാരാജികം ആപന്നോ തഥേവ ദട്ഠബ്ബോതി അത്ഥോ.

൩൦൮-൯. ഇദാനി ‘‘ഞാതേവ അഭബ്ബോ’’തി ച ‘‘അഞ്ഞാപദേസഞ്ച വിനാ’’തി ച ഏതസ്മിം വാക്യദ്വയേ ബ്യതിരേകത്ഥവസേന സമ്ഭവന്തം ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അസന്തമേവാ’’തിആദി.

അനന്തരന്തി ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തിആദിവചനസമനന്തരമേവ. സോതി ദ്വാദസഹത്ഥബ്ഭന്തരേ ഠത്വാ യേന തം വചനം സുതം, സോ പരോ പുഗ്ഗലോ. ജാനാതി ചേതി ‘‘അയം പഠമജ്ഝാനലാഭീ’’തിആദിവസേന തേന വുത്തവചനപ്പകാരേന അത്ഥം അവിരാധേത്വാ അചിരേനേവ സചേ ജാനാതീതി അത്ഥോ. യോ പന ഝാനാദീനം അത്തനാ അലദ്ധഭാവേന വാ ആഗമേ ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാദിവസേന അപരിചിതത്താ വാ ഝാനാദിസരൂപം അജാനന്തോപി ¶ കേവലം ‘‘ഝാനം വിമോക്ഖോ സമാധി സമാപത്തീ’’തിആദിവചനാനം സുതപുബ്ബത്താ തേന ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തിആദിവചനേ വുത്തേ ‘‘ഝാനം കിര ഏസ സമാപജ്ജതീ’’തി യദി ഏത്തകമത്ഥമ്പി ജാനാതി, സോപി ‘‘ജാനാതി’’ച്ചേവ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൧൫) വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബോ. ചുതോ ഹീതി ഹി-സദ്ദോ അവധാരണേ, അത്തനാ വുത്തേ തേന തത്തകേയേവ ഞാതേ സോ അസന്തഗുണദീപകോ പാപപുഗ്ഗലോ ഫലസമ്പത്തിസമ്പന്നം ഇമം സാസനാമതമഹാപാദപം ആരുയ്ഹാപി ഫലം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ വിരാധേത്വാ പതിത്വാ മതോ നാമ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ഇമസ്സേവത്ഥസ്സ ‘‘അസന്ത’’മിച്ചാദിനാ പഠമം വുത്തസ്സപി ബ്യതിരേകത്ഥം ദസ്സേതും അനുവാദവസേന വുത്തത്താ പുനരുത്തിദോസോ ന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഇദാനി തം ബ്യതിരേകത്ഥം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നോ ചേ…പേ… ഹോതീ’’തി. യസ്സ സോ ആരോചേതി, സോ ചേ ന ജാനാതി, അസ്സ അസന്തഗുണദീപകസ്സ മുസാവാദിനോ.

‘‘അഞ്ഞാപദേസഞ്ച വിനാ’’തി ഇമിനാ ദസ്സിതബ്യതിരേകത്ഥസ്സ ഭാവാഭാവേ സമ്ഭവന്തം ആപത്തിഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യോ തേ’’തിആദി. യോ ഭിക്ഖു തേ തവ ഇധ ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസതീതി യോജനാ. ദീപിതേതി അത്തനോ അധിപ്പായേ പകാസിതേ. ജാനാതി ചേതി യോ തഥാ വുത്തവചനം അസ്സോസി, സോ ‘‘ഏസ അഞ്ഞാപദേസേന അത്തനോ ഝാനലാഭിതം ദീപേതീ’’തി വാ ‘‘ഏസോ ഝാനലാഭീ’’തി ¶ വാ വചനസമനന്തരമേവ സചേ ജാനാതി. അസ്സാതി ഏവം കഥിതവചനവതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. തം തേന വുത്തവചനം. ദുക്കടമേവ ഹോതി, ന ഥുല്ലച്ചയന്തി അത്ഥോ. അത്തനോ ആവാസകാരാനം ദായകാനം അഞ്ഞസ്സ പവത്തിം കഥേന്തസ്സ വിയ അത്തനോയേവ അസന്തഗുണം സന്തമിവ ¶ കത്വാ കഥനാകാരോ ഇമായ ഗാഥായ അത്ഥതോ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച ഝാനലാഭീതി ചാതി അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന ച-സദ്ദേന പാളിയം (പാരാ. ൨൨൦) ആഗതാ അവസേസപരിയായവാരാ ച സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഝാനലാഭീതി ഏത്ഥ ഝാനഗ്ഗഹണേന വിമോക്ഖാദീനഞ്ച ഉപലക്ഖിതത്താ ഝാനാദിദസവിധഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവിസയപരിയായകഥം സുതവതാ തങ്ഖണേ തദത്ഥേ ഞാതേ പരിയായസമുല്ലാപകേന ആപജ്ജിതബ്ബം ഥുല്ലച്ചയഞ്ച അവിഞ്ഞാതേ വാ ചിരേന വിഞ്ഞാതേ വാ ആപജ്ജിതബ്ബം ദുക്കടഞ്ച ഇമായ ഗാഥായ അത്ഥതോ ദസ്സിതമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൧൦. ഏതന്തി യഥാവുത്തപ്പകാരം ഝാനാദിഭേദം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം. അധിമാനാതി ‘‘അധിഗതോഹ’’ന്തി ഏവം ഉപ്പന്നമാനാ, അധികമാനാതി അത്ഥോ, ‘‘അയം ധമ്മോ മയാ അധിഗതോ’’തി ദള്ഹമുപ്പന്നേന മാനേന കഥേന്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. വുത്തോ അനാപത്തിനയോതി ആപത്തിയാ അഭാവോ അനാപത്തി, സാ ഏവ നയോ നേതബ്ബോ ബുജ്ഝിതബ്ബോതി കത്വാ, അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അധിമാനേനാ’’തി ഏവം വുത്തോ ഭഗവതാതി അത്ഥോ, ‘‘അധിഗതധമ്മോഹ’’ന്തി അധിമാനേന ‘‘അഹം പഠമജ്ഝാനലാഭീ’’തിആദീനി വദന്തസ്സ അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി.

അയമധിമാനോ കസ്സ ഹോതി, കസ്സ ന ഹോതീതി ചേ? അരിയാനം ന ഹോതി മഗ്ഗപച്ചവേക്ഖണാദീഹി പഞ്ചഹി പച്ചവേക്ഖണാഹി സഞ്ജാതസോമനസ്സാനം വിതിണ്ണകങ്ഖത്താ. ദുസ്സീലസ്സാപി ന ഹോതി തസ്സ അരിയഗുണാധിഗമേ നിരുസ്സാഹത്താ. സുസീലസ്സാപി കമ്മട്ഠാനാനുയോഗരഹിതസ്സ നിദ്ദാരാമതാദിമനുയുത്തസ്സ ന ഹോതി വിസ്സട്ഠഭാവനാഭിയോഗത്താ. സുപരിസുദ്ധായ സീലസമ്പത്തിയാ പതിട്ഠായ സമഥഭാവനാമനുയുത്തസ്സ രൂപാരൂപസമാപത്തിയം പത്താസിനോ വാ വിപസ്സനാഭിയുത്തസ്സ ¶ സോപക്കിലേസോദയബ്ബയഞാണലാഭിനോ വാ ഉപ്പജ്ജതി. സോ സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഹി കിലേസസമുദാചാരസ്സ അഭാവേ ഉപ്പന്നേ തേ വിസേസഭാഗിനോ ഭവിതും അദത്വാ ഠിതിഭാഗിനോ കത്വാ ഠപേതീതി വേദിതബ്ബോ.

പനാതി അപി-സദ്ദത്ഥോ. ‘‘ഏവ’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘അനാപത്തിനയോ വുത്തോ’’തി പച്ചാമസതി. ‘‘അവത്തുകാമസ്സാ’’തി ഇദഞ്ച പാളിയം ആഗതം ‘‘അനുല്ലപനാധിപ്പായസ്സാ’’തി ¶ (പാരാ. ൨൨൨, ൨൨൫) ഇദഞ്ച അനത്ഥന്തരം. അവത്തുകാമസ്സാതി ഏവം വുത്തോതി യോജനാ. കോഹഞ്ഞേന പാപിച്ഛാപകതസ്സ ‘‘ഝാനാദീനം ലാഭിമ്ഹീ’’തി വദന്തസ്സ അജ്ഝാസയോ ഉല്ലപനാധിപ്പായോ നാമ, തഥാ അഹുത്വാ സബ്രഹ്മചാരീസു അഞ്ഞം ബ്യാകരോന്തസ്സ ഏവമേവ അനാപത്തിഭാവോ വുത്തോ ഭഗവതാതി അത്ഥോ. ആദികസ്സാപി ഏവം വുത്തോതി യോജനാ. ‘‘അനാപത്തി ആദികമ്മികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൨൨) ആദികമ്മികസ്സാപി അനാപത്തിഭാവോ വുത്തോ ഭഗവതാതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ വഗ്ഗുമുദാതീരിയാ ഭിക്ഖൂ ആദികമ്മികാ. അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന തഥാ-സദ്ദേന ഇധ അവുത്തഉമ്മത്തകഖിത്തചിത്തവേദനട്ടാ ഗഹിതാ.

൩൧൧. പാപിച്ഛതാതി ‘‘ഏവം മം ജനോ സമ്ഭാവേസ്സതീ’’തി ഝാനലാഭിതാദിഹേതുകായ സമ്ഭാവനായ സമ്ഭാവനാനിമിത്തസ്സ പച്ചയപടിലാഭസ്സ പത്ഥനാസങ്ഖാതായ പാപികായ ലാമികായ ഇച്ഛായ സമന്നാഗതഭാവോ ച. തസ്സാതി യം ഝാനാദിഭേദഭിന്നം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം സമുല്ലപി, തസ്സ ധമ്മസ്സ. അസന്തഭാവോതി അത്തസന്താനേ പച്ചുപ്പന്നജാതിയം അനുപ്പാദിതഭാവേന അവിജ്ജമാനഭാവോ. മനുസ്സകസ്സ ആരോചനഞ്ചേവാതി വുത്തവചനസ്സ അത്ഥം തങ്ഖണേ ജാനനകസ്സ മനുസ്സജാതികസ്സ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി’’ന്തിആദിനാ നയേന സവനൂപചാരേ ¶ ഠത്വാ ആരോചനഞ്ച. നഞ്ഞാപദേസേന ആരോചനഞ്ചാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ ഭിക്ഖു പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൨൨൦) നയേന പവത്തഅഞ്ഞാപദേസം വിനാ ഉജുകമേവ ആരോചനഞ്ച. തദേവ ഞാണന്തി തദാ ഏവ ഞാണം, അചിരായിത്വാ വുത്തക്ഖണേയേവ ജാനനന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം ചതുത്ഥപാരാജികാപത്തിയം. ധീരാ വിനയധരാ.

൩൧൨. പഠമേ ദുതിയേ ചന്തേതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികവജ്ജിതേ യഥാവുത്തപാരാജികത്തയേ. പരിയായോ ന വിജ്ജതീതി പാരാജികാപത്തിപഥം പരിയായവചനം ന ലഭതി. ‘‘ന പനേതരേ’’തി ഇദം ഏത്ഥാപി യോജേതബ്ബം, ഇതരേ പന തതിയപാരാജികേ പരിയായോ ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ. ‘‘മരണവണ്ണം വാ സംവണ്ണേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൧൭൨) ച ‘‘അമ്ഭോ പുരിസ കിം തുയ്ഹിമിനാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൧൭൧) ച ‘‘യോ ഏവം മരതി, സോ ധനം വാ ലഭതീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൧൭൫) ച പരിയായേന വദന്തസ്സ പാരാജികമേവാതി വുത്തം ഹോതി. ആണത്തി പാരാജികഹേതുആണത്തികപ്പയോഗോ. ന പനേതരേതി പഠമചതുത്ഥപാരാജികദ്വയേ പന പാരാജികഹേതുഭൂതാ ആണത്തി ന ലഭതീതി അത്ഥോ.

൩൧൩. ആദീതി ¶ പഠമപാരാജികം. ഏകസമുട്ഠാനന്തി ഏകകാരണം. സമുട്ഠാതി ആപത്തി ഏതസ്മാതി സമുട്ഠാനം, കാരണം കായാദി. തം പന ഛബ്ബിധം കായോ, വാചാ, കായവാചാ, കായചിത്തം, വാചാചിത്തം, കായവാചാചിത്തന്തി. തേസം വിനിച്ഛയം ഉത്തരേ (ഉ. വി. ൩൨൫ ആദയോ) യഥാഗതട്ഠാനേയേവ ച വണ്ണയിസ്സാമ. തത്രിദം ഏകസമുട്ഠാനം ഏകം കായചിത്തം സമുട്ഠാനം ഏതസ്സാതി കത്വാ. തേനാഹ ‘‘ദുവങ്ഗം കായചിത്തതോ’’തി. ‘‘തം സമുട്ഠാന’’ന്തി അജ്ഝാഹാരോ. യേന സമുട്ഠാനേന പഠമപാരാജികാപത്തി ഉപ്പജ്ജതി, തംസമുട്ഠാനസങ്ഖാതം ¶ കാരണം. അങ്ഗജാതസങ്ഖാതം കായഞ്ച സേവനചിത്തഞ്ചാതി ദ്വയം അങ്ഗം അവയവം ഏതസ്സാതി ദുവങ്ഗം, തദുഭയസഭാവന്തി അത്ഥോ യഥാ ‘‘ദുവങ്ഗം ചതുത്ഥജ്ഝാന’’ന്തി. സേസാതി അവസിട്ഠാനി തീണി പാരാജികാനി. തിസമുട്ഠാനാതി കായചിത്തം, വാചാചിത്തം, കായവാചാചിത്തന്തി തിസമുട്ഠാനാ തീണി സമുട്ഠാനാനി ഏതേസന്തി കത്വാ. തേസന്തി തേസം തിണ്ണം സമുട്ഠാനാനം. അങ്ഗാനീതി അവയവാനി. സത്ത കായോ, ചിത്തം, വാചാ, ചിത്തം, കായോ, വാചാ, ചിത്തന്തി, തംസഭാവാതി വുത്തം ഹോതി.

൩൧൪. ആദീതി മേഥുനധമ്മപടിസേവനചിത്തസമ്പയുത്തചേതനാസഭാവം പഠമപാരാജികം. സുഖോപേക്ഖായുതം ഉദീരിതന്തി യോജനാ. ഇട്ഠാലമ്ബണപടിലാഭാദിസോമനസ്സഹേതുമ്ഹി സതി സുഖവേദനാസമ്പയുത്തം ഹോതി, തസ്മിം അസതി ഉപേക്ഖാവേദനായ സമ്പയുത്തം ഹോതീതി വുത്തന്തി അത്ഥോ.

തതിയം ദുക്ഖവേദനന്തി തതിയം മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികം ദോസചിത്തസമ്പയുത്തചേതനാസഭാവത്താ ദുക്ഖവേദനായ സമ്പയുത്തന്തി അത്ഥോ.

ദുതിയന്തി അദിന്നാദാനചേതനാലക്ഖണം ദുതിയപാരാജികം. ലോഭേന പരസന്തകം ചോരികായ ഗണ്ഹന്തസ്സ സോമനസ്സസമ്പയുത്തം ഹോതി, കോധേന അഭിഭൂതസ്സ വിലുമ്പിത്വാ വാ വിലുമ്പാപേത്വാ വാ ഗണ്ഹതോ ദോമനസ്സസമ്പയുത്തം ഹോതി, സോമനസ്സം, ദോമനസ്സഞ്ച വിനാ അഗ്ഗഹേതുകാമോ വിയ ഹുത്വാ ഉദാസീനസ്സ ഗണ്ഹതോ ഉപേക്ഖാസമ്പയുത്തം ഹോതീതി ‘‘തിവേദനമുദീരിത’’ന്തി ആഹ.

ചതുത്ഥഞ്ചാതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസമുല്ലപനചേതനാലക്ഖണം ചതുത്ഥപാരാജികഞ്ച. സമ്ഭാവനിച്ഛായ പച്ചയാസായ വാ തുട്ഠതുട്ഠസ്സേവ ‘‘അഹം പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജാമീ’’തിആദിനാ നയേന ¶ അത്തനോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മലാഭിതം വദന്തസ്സ സോമനസ്സസമ്പയുത്തം ഹോതി, അഞ്ഞപുഗ്ഗലേസു പടിഹതചിത്തസ്സ കലഹപുരേക്ഖാരതായ വദതോ ദോമനസ്സസമ്പയുത്തം ഹോതി, പച്ചയാലാഭേന ജിഘച്ഛാദിദുക്ഖം ¶ സഹിതുമസക്കുണേയ്യതായ ഉദാസീനസ്സ വദതോ ഉപേക്ഖാസമ്പയുത്തം ഹോതീതി ‘‘തിവേദനമുദീരിത’’ന്തി ആഹ.

൩൧൫. അട്ഠ ചിത്താനീതി ലോഭസഹഗതാനി അട്ഠ ചിത്താനി ലബ്ഭരേതി യോജനാ, ലബ്ഭന്തീതി അത്ഥോ, ചേതനാസഭാവേന പഠമപാരാജികേന സമ്പയുത്താനീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവമുപരിപി. ദുവേതി പടിഘസമ്പയുത്താനി ദ്വേ ചിത്താനി. ദസ ചിത്താനീതി ലോഭസഹഗതാനി അട്ഠ, ദ്വേ പടിഘസമ്പയുത്താനീതി. ലബ്ഭരേതി സമ്പയുത്തഭാവേന ലബ്ഭന്തി.

൩൧൬. തസ്മാതി യസ്മാ യഥാവുത്തചിത്തേഹി സമ്പയുത്തം, തേന ഹേതുനാ. ക്രിയാതി കരണേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ കിരിയാ. വീതിക്കമസഞ്ഞായ അഭാവേന മുച്ചനതോ സഞ്ഞായ വിമോക്ഖോ ഏതസ്സാതി സഞ്ഞാവിമോക്ഖം. ലോകവജ്ജന്തി ലോകേന അകുസലഭാവതോ വജ്ജനീയന്തി ദീപിതം പകാസിതം.

൩൧൭. ആപത്തിയംയേവാതി ഏവകാരേന ന സിക്ഖാപദേതി ദസ്സേതി. ഇദം വിധാനന്തി സമുട്ഠാനാദികം ഇദം യഥാവുത്തം വിധാനം. വിഭാവിനാതി പഞ്ഞവതാ വിനയധരേന.

൩൧൮-൯. മുദുപിട്ഠി ചാതി ലതാ വിയ നമിത്വാ കരണം ദസ്സേത്വാ നച്ചിതും സമവാഹിത്വാ മുദുകതപിട്ഠികോ ച. ലമ്ബീ ചാതി പലമ്ബമാനേന ദീഘേന അങ്ഗജാതേന യുത്തോ. ലമ്ബതീതി ലമ്ബം, അങ്ഗജാതം, തം യസ്സ അത്ഥി സോ ലമ്ബീ. ഇമേ ദ്വേപി കാമപരിളാഹാതുരഭാവേ സതി അത്തനോ അങ്ഗജാതം അത്തനോ ¶ മുഖം, വച്ചമഗ്ഗഞ്ച പവേസേത്വാ വീതിക്കമിതുമരഹത്താ പാരാജികാപന്നസദിസത്താ പരിവജ്ജിതാ. മുഖഗ്ഗാഹീതി മുഖേന ഗഹണം മുഖഗ്ഗാഹോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി മുഖഗ്ഗാഹീ, പരസ്സ അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗണ്ഹന്തോതി അത്ഥോ. നിസീദകോതി പരസ്സ അങ്ഗജാതേ അത്തനോ വച്ചമഗ്ഗേന നിസീദന്തോ. ഇമേ ദ്വേ സഹവാസികാനം സീലവിനാസനതോ അഞ്ഞേഹി സംവസിതും അനരഹാതി പാരാജികാപന്നസദിസത്താ വിവജ്ജിതാ. തേസന്തി അസംവാസതാസാമഞ്ഞേന ചത്താരോ പാരാജികാപന്നേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘തേസഞ്ച മഗ്ഗേനമഗ്ഗപടിപത്തിസാമഞ്ഞേന പഠമപാരാജികാപന്നസ്സേവ അനുലോമികാതി ഗഹേതബ്ബാ’’ ഇച്ചേവം നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. ഇമിനാ ച അകതവീതിക്കമാനമ്പി മുദുപിട്ഠിആദീനം ചതുന്നം അനുലോമപാരാജികഭാവോ വുത്തോതി വിഞ്ഞായതി.

സമന്തപാസാദികായം ¶ പന –

‘‘അപരാനിപി ലമ്ബീ, മുദുപിട്ഠികോ, പരസ്സ അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗണ്ഹാതി, പരസ്സ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദതീതി ഇമേസം ചതുന്നം വസേന ചത്താരി അനുലോമപാരാജികാനീതി വദന്തി. ഏതാനി ഹി യസ്മാ ഉഭിന്നം രാഗവസേന സദിസഭാവൂപഗതാനം ധമ്മോ ‘മേഥുനധമ്മോ’തി വുച്ചതി, തസ്മാ ഏതേന പരിയായേന മേഥുനം ധമ്മം അപ്പടിസേവിത്വായേവ കേവലം മഗ്ഗേന മഗ്ഗപ്പവേസനവസേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ മേഥുനധമ്മപാരാജികസ്സ അനുലോമേന്തീതി ‘അനുലോമപാരാജികാനീ’തി വുച്ചന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൩) –

വുത്തത്താ ച തബ്ബണ്ണനായ ച സാരത്ഥദീപനിയം –

‘‘ലമ്ബംദീഘതായ പലമ്ബമാനം അങ്ഗജാതമേതസ്സാതി ലമ്ബീ. സോ ഏത്താവതാ ന പാരാജികോ, അഥ ഖോ യദാ അനഭിരതിയാ പീളിതോ അത്തനോ അങ്ഗജാതം മുഖേ ¶ വാ വച്ചമഗ്ഗേ വാ പവേസേതി, തദാ പാരാജികോ ഹോതി. മുദുകാ പിട്ഠി ഏതസ്സാതി മുദുപിട്ഠികോ, കതപരികമ്മായ മുദുകായ പിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ. സോപി യദാ അനഭിരതിയാ പീളിതോ അത്തനോ അങ്ഗജാതം അത്തനോ മുഖേ പവേസേതി തദാ പാരാജികോ ഹോതി. പരസ്സ അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗണ്ഹാതീതി യോ അനഭിരതിയാ പീളിതോ പരസ്സ സുത്തസ്സ വാ പമത്തസ്സ വാ അങ്ഗജാതം അത്തനോ മുഖേന ഗണ്ഹാതി. പരസ്സ അങ്ഗജാതേ അഭിനിസീദതീതി യോ അനഭിരതിയാ പീളിതോ പരസ്സ അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ദിസ്വാ അത്തനോ വച്ചമഗ്ഗേന തസ്സൂപരി അഭിനിസീദതി, തം അത്തനോ വച്ചമഗ്ഗം പവേസേതീതി അത്ഥോ. ലമ്ബീആദയോ ചത്താരോ കിഞ്ചാപി പഠമപാരാജികേന സങ്ഗഹിതാ, യസ്മാ പന ഉഭിന്നം രാഗപരിയുട്ഠാനസങ്ഖാതേന പരിയായേന മേഥുനം ധമ്മം അപ്പടിസേവിനോ ഹോന്തി, തസ്മാ വിസും വുത്താ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൨൩൩) –

വുത്തത്താ ച കതവീതിക്കമായേവേതേ ‘‘പാരാജികാ’’തി ഗഹേതബ്ബാ.

ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ചത്താരീതി ഏത്ഥ ‘‘അസാധാരണാനീ’’തി പാഠസേസോ, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനമേവ നിയതാനി ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികാ, വജ്ജപടിച്ഛാദികാ, ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാ, അട്ഠവത്ഥുകാതി ¶ ചത്താരി പാരാജികാനി ച. വിബ്ഭന്താ ഭിക്ഖുനീ സയന്തി ഏത്ഥ ‘‘തേസം അനുലോമികാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തേസം ചതുന്നം പാരാജികാനം അനുലോമികാ സയം വിബ്ഭന്താ ഭിക്ഖുനീ ചാതി യോജനാ. ചിത്തവസികാ ഹുത്വാ അത്തനാ ¶ നിവത്ഥചീവരമ്പി ഹി മാതുഗാമാനം നിവാസനനീഹാരേന സയമേവ നിവാസേത്വാ ഗിഹിവേസം രോചേത്വാ ഗഹിതമത്തേ സാസനതോ ചുതാ ഭിക്ഖുനീ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവംകരണേന ഗിഹിഭാവാപന്നതാസാമഞ്ഞേന സംവാസാരഹാ ന ഹോന്തീതി ഇമേസം ചതുന്നം പാരാജികാനം അനുലോമികാ ജാതാ.

തഥാതി യഥാ ഇമേ ദസ്സിതാ തേന അസംവാസാരഹതായ, ഭിക്ഖുഭാവായ അഭബ്ബതായ ച പാരാജികാവ, തഥാ ഏകാദസ അഭബ്ബപുഗ്ഗലാപി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ഏകാദസാഭബ്ബാതി മാതുഘാതകോ, പിതുഘാതകോ, അരഹന്തഘാതകോ, സങ്ഘഭേദകോ, ലോഹിതുപ്പാദകോ, പണ്ഡകോ, തിരച്ഛാനഗതോ, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ, ഥേയ്യസംവാസകോ, ഭിക്ഖുനിദൂസകോ, തിത്ഥിയപക്കന്തകോതി ഏകാദസ. സബ്ബേതേ ചതുവീസതി ഏതേ സബ്ബേ ചതുവീസതി പുഗ്ഗലാ സമോധാനതോ വേദിതബ്ബാതി അധിപ്പായോ.

൩൨൦. ഇമേ ചതുവീസതി പാരാജികാ പുഗ്ഗലാ സീസച്ഛിന്നോവ ജീവിതും ഇധ ഭിക്ഖുഭാവായ അഭബ്ബാതി വുത്താതി യോജനാ.

൩൨൧. ഇമേസം ഏകാദസന്നം അഭബ്ബതായ ഹേതുദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘പണ്ഡകോ ചാ’’തിആദി. പണ്ഡകോ ചാതി ആസിത്തപണ്ഡകോ, ഉസൂയപണ്ഡകോ, പക്ഖപണ്ഡകോ, ഓപക്കമികപണ്ഡകോ, നപുംസകപണ്ഡകോതി വുത്തോ പഞ്ചവിധോ പണ്ഡകോ ച. തിരച്ഛാനോതി തിരിയം അഞ്ഛതി ഗച്ഛതീതി ‘‘തിരച്ഛാനോ’’തി ഗഹിതോ നാഗസുപണ്ണാദികോ സബ്ബതിരച്ഛാനയോനികോ ച. യക്ഖാദയോ സബ്ബേ അമനുസ്സാപി ഇധ തിരച്ഛാനേയേവ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഉഭതോബ്യഞ്ജനോപി ചാതി ഇത്ഥിപുരിസബ്യഞ്ജനസാധകേഹി ഉഭതോ കമ്മതോ ജാതാനി ഥനാദികാനി ബ്യഞ്ജനാനി യസ്സാതി നിരുത്തോ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനോ ¶ , പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനോതി ദുവിധോ ഉഭതോബ്യഞ്ജനോ ച. വത്ഥുവിപന്നാതി തബ്ഭാവഭാവിതായ ഭിക്ഖുഭാവോ വസതി ഏത്ഥാതി വത്ഥു, പുഗ്ഗലാനം ഭിക്ഖുഭാവാരഹതാ, സാ പന പബ്ബജ്ജാക്ഖന്ധകാഗതസബ്ബദോസവിരഹിതഗുണസമ്പയുത്തതാ, തം വിപന്നം പണ്ഡകഭാവാദിയോഗേന യേസം തേ ‘‘വത്ഥുവിപന്നാ’’തി ഗഹേതബ്ബാ. ഹി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. യസ്മാ വത്ഥുവിപന്നാ, തസ്മാ ഇധ അത്തഭാവേ പബ്ബജ്ജായ അഭബ്ബാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അഹേതുപടിസന്ധികാ’’തി വചനേന ¶ ഇമേസം വിപാകാവരണയുത്തഭാവമാഹ, ഇമിനാ ഏതേസം മഗ്ഗാധിഗമസ്സ വാരിതഭാവോ ദസ്സിതോതി വേദിതബ്ബം.

൩൨൨. പഞ്ചാനന്തരികാതി കമ്മാവരണേന യുത്തതായ സഗ്ഗമോക്ഖസമ്പത്തിതോ പരിഹായിത്വാ മരണാനന്തരം അപായപടിസന്ധിയം നിയതാ മാതുഘാതകാദയോ പഞ്ചാനന്തരികാ ച. ഥേയ്യസംവാസോപി ചാതി ലിങ്ഗത്ഥേനകോ, സംവാസത്ഥേനകോ, ഉഭയത്ഥേനകോതി തിവിധോ ഥേയ്യസംവാസകോ ച. ദൂസകോതി പകതത്തായ ഭിക്ഖുനിയാ മേഥുനം പടിസേവിത്വാ തസ്സാ ദൂസിതത്താ ഭിക്ഖുനിം ദൂസേതീതി ‘‘ഭിക്ഖുനിദൂസകോ’’തി വുത്തോ ച. തിത്ഥിപക്കന്തകോ ചാതി തിത്ഥിയാനം ലദ്ധിം, വേസഞ്ച രോചേത്വാ തം ഗഹേത്വാ തേസമന്തരം പവിട്ഠോ ച. ഇതി അട്ഠ പന കിരിയാനട്ഠാതി യോജനാ. ഇതീതി ഇദമത്ഥത്താ ഇമേതി വുത്തം ഹോതി. തേ ഇമേതി സമ്ബന്ധോ. തേ ഇമേ അട്ഠ പന മാതുവധാദികിരിയായ ഇഹത്തഭാവേ ഭിക്ഖുഭാവായ അനരഹാ ഹുത്വാ നട്ഠാതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ഏകാദസഅഭബ്ബാനം അഭബ്ബതായ കാരണം ദസ്സിതം ഹോതി.

൩൨൩. മയാ പാരാജികാനം സാരഭൂതോ യോ അയം വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, തസ്സ വിനിച്ഛയസ്സ അനുസാരേന അനുഗമനേന സേസോപി വിനിച്ഛയോ ബുധേന പണ്ഡിതേന അസേസതോവ വിഞ്ഞാതും സക്കാതി യോജനാ.

൩൨൪. പടുഭാവകരേ ¶ പരമേ വിവിധേഹി നയേഹി യുത്തേ വിനയപിടകേ പരമത്ഥനയം അഭിപത്ഥയതാ അയം സതതം പരിയാപുണിതബ്ബോതി യോജനാ. തത്ഥ വിവിധേഹി നാനപ്പകാരേഹി. നയേഹീതി നീയന്തി വുത്താനുസാരേന ഉദീരിയന്തീതി ‘‘നയാ’’തി വുത്തേഹി ചക്കപേയ്യാലാദീഹി നയേഹി. പരമത്ഥനയന്തി പരമോ ച സോ അത്ഥോ ചാതി പരമത്ഥോ, പരമോ വാ വിസേസേന നിച്ഛിതബ്ബോ അത്ഥോ പരമത്ഥോ, സോയേവ വിനിച്ഛയത്ഥികാനം ബുദ്ധിയാ നേതബ്ബോതി പരമത്ഥനയോ, വിനിച്ഛയൂപായോ നീയതി ഏതേനാതി കത്വാ ‘‘പരമത്ഥനയോ’’തി വുച്ചതി, തം പരമത്ഥനയം. അഭിപത്ഥയതാതി വിനയപിടകേ വിനിച്ഛയം വാ തദുപായം വാ പത്ഥയതാ, ഇച്ഛന്തേനാതി അത്ഥോ. ‘‘പരിയാപുണിതബ്ബോ അയ’’ന്തി പദച്ഛേദോ. മ-കാരോ ആഗമസന്ധിജോ, ഓ-കാരസ്സ അ-കാരാദേസോ. പരിയാപുണിതബ്ബോതി പഠിതബ്ബോ, സോതബ്ബോ ചിന്തേതബ്ബോ ധാരേതബ്ബോതി വുത്തം ഹോതി. അയന്തി വിനയവിനിച്ഛയോ.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

ചതുത്ഥപാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ

൩൨൫. ഏവം ¶ നാനാനയപടിമണ്ഡിതസ്സ പാരാജികകണ്ഡസ്സ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തദനന്തരമുദ്ദിട്ഠസ്സ തേരസകണ്ഡസ്സ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മോചേതുകാമതാ’’തിആദി. മോചേതും കാമേതീതി മോചേതുകാമോ, തസ്സ ഭാവോ മോചേതുകാമതാ, തായ സമ്പയുത്തം ചിത്തം മോചേതുകാമതാചിത്തം. ഏത്ഥ ‘‘മോചേതുകാമതാ’’തി ഇമിനാ ഏകാദസസു രാഗേസു ‘‘മോചനസ്സാദോ’’തി വുത്തം ഇമസ്സ സങ്ഘാദിസേസസ്സ മൂലകാരണം സുക്കമോചനവിസയം രാഗമാഹ.

ഏകാദസ ¶ രാഗാ നാമ ‘‘മോചനസ്സാദോ, മുച്ചനസ്സാദോ, മുത്തസ്സാദോ, മേഥുനസ്സാദോ, ഫസ്സസ്സാദോ, കണ്ഡുവനസ്സാദോ, ദസ്സനസ്സാദോ, നിസജ്ജസ്സാദോ, വാചസ്സാദോ, ഗേഹസ്സിതപേമം, വനഭങ്ഗിയ’’ന്തി ഏവമാഗതാ. ഇധ മോചനം നാമ സമ്ഭവധാതുമോചനം, തദത്ഥായ തബ്ബിസയരാഗസമ്പയുത്തവേദനാ മോചനസ്സാദോ നാമ. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘മോചേതും അസ്സാദോ മോചനസ്സാദോ’’തി. മുച്ചമാനേ അസ്സാദോ മുച്ചനസ്സാദോ, സമ്ഭവധാതുമ്ഹി മുച്ചമാനേ തംരാഗസമ്പയുത്താ വേദനാ മുച്ചനസ്സാദോ നാമ. ഏതേനേവ നയേന മുത്തസ്സാദാദിവാചസ്സാദാവസാനേസു പദേസു അത്ഥക്കമോ വേദിതബ്ബോ. ഇമേഹി നവഹി പദേഹി അസ്സാദസീസേന കുന്തയട്ഠിഞായേന തംസഹചരിതോ രാഗോ ദസ്സിതോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘നവഹി പദേഹി സമ്പയുത്തഅസ്സാദസീസേന രാഗോ വുത്തോ’’തി.

ഗേഹസ്സിതപേമന്തി ഏത്ഥ ഗേഹട്ഠാ മാതുആദയോ ആധേയ്യആധാരവോഹാരേന ‘‘ഗേഹാ’’തി വുച്ചന്തി. ‘‘മഞ്ചാ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീ’’തിആദീസു വിയ തന്നിസ്സിതോ സിനേഹപരിയായോ രാഗോ ‘‘ഗേഹസ്സിതപേമ’’ന്തി വുത്തോ. ഇമിനാ പദേന രാഗസ്സ സഭാവോ സന്ദസ്സിതോ. വനതോ ഭഞ്ജിത്വാ ആഭതം യം കിഞ്ചി ഫലപുപ്ഫാദി വനഭങ്ഗിയം നാമ. ഇധ പന രാഗവസേന പടിബദ്ധചിത്തം മാതുഗാമേഹി വിരഹദുക്ഖാപനയനത്ഥം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൪൦) തേസം ഠാനേ ഠപേത്വാ ദസ്സനഫുസനവസേന വിന്ദിതും രാഗീഹി ഗഹേതബ്ബതോ തേഹി പിളന്ധിതമാലസഹിതം തമ്ബൂലന്തി ഏവമാദി ‘‘വനഭങ്ഗിയ’’ന്തി അധിപ്പേതം. ഇമിനാ പത്ഥിതവിസയഗോചരോ രാഗോ തദായത്തവത്ഥുവസേന സന്ദസ്സിതോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഏകേന പദേന സരൂപേനേവ രാഗോ, ഏകേന ¶ പദേന വത്ഥുനാ വുത്തോ. വനഭങ്ഗോ ഹി രാഗസ്സ വത്ഥു, ന രാഗോയേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൪൦).

‘‘മോചേതുകാമതാ’’തി ¶ ഇദമേവ അവത്വാ ‘‘ചിത്ത’’ന്തി വചനേന വീതിക്കമസാധികായ കായവിഞ്ഞത്തിയാ സമുട്ഠാപകം രാഗസമ്പയുത്തം ചിത്തവിസേസം ദസ്സേതി. തേന ചിത്തേന സമുട്ഠാപിയമാനം വിഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതം വീതിക്കമം ‘‘വായാമോ’’തി ഇമിനാ ദസ്സേതി. വായാമോ നാമ തംചിത്തസമ്പയുത്തവീരിയം. ഏത്ഥ പന ‘‘സേമ്ഹോ ഗുളോ’’തിആദീസു വിയ ഫലേ ഹേതൂപചാരഞായേന വീതിക്കമസ്സ വിസേസഹേതുഭൂതവീരിയവാചകേന ച പദേന വീതിക്കമോവ വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. അജ്ഝത്തബാഹിരവത്ഥുഘട്ടനം, ആകാസേ കടികമ്പനന്തി സുക്കമോചനത്ഥോ വായാമോതി അത്ഥോ. സുക്കസ്സ മോചനം സുക്കമോചനം.

ഏത്ഥ ച സുക്കസ്സാതി ‘‘സുക്കന്തി ദസ സുക്കാനി നീലം പീതകം ലോഹിതകം ഓദാതം തക്കവണ്ണം ദകവണ്ണം തേലവണ്ണം ഖീരവണ്ണം ദധിവണ്ണം സപ്പിവണ്ണ’’ന്തി (പാരാ. ൨൩൭) പദഭാജനേ വുത്താനി സത്താനം പിത്താദിആസയഭേദേന, പഥവിധാതുആദീനം ചതുന്നം വാ രസസോണിതമംസമേദഅട്ഠിഅട്ഠിമിഞ്ജാനം ഛന്നം ദേഹധാതൂനം വാ ഭേദേന അനേകധാ ഭിന്നേ ദസവിധേ സുക്കേ അഞ്ഞതരസ്സ സുക്കസ്സാതി അത്ഥോ. മോചനം വിസ്സട്ഠീതി പരിയായം, പകതിയാ ഠിതസകട്ഠാനതോ മോചനന്തി അത്ഥോ. യഥാഹ പദഭാജനേ ‘‘വിസ്സട്ഠീതി ഠാനതോ ചാവനാ വുച്ചതീ’’തി (പാരാ. ൨൩൭). ഇഹ ‘‘ഠാനം നാമ വത്ഥിസീസസങ്ഖാതം മുത്തകരണമൂല’’ന്തി കേചി. ‘‘കടീ’’തി അപരേ. ‘‘സകലകായോ’’തി അഞ്ഞേ. ഇമേസം തിണ്ണം വചനേസു ‘‘തതിയസ്സ ഭാസിതം സുഭാസിത’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൭) അട്ഠകഥായം തതിയവാദസ്സ കതപാസംസത്താ കേസലോമനഖദന്താനം മംസവിനിമുത്തട്ഠാനഞ്ച മുത്തകരീസഖേളസിങ്ഘാണികാഥദ്ധസുക്ഖചമ്മഞ്ച വജ്ജേത്വാ അവസേസം സകലസരീരം കായപ്പസാദഭാവജീവിതിന്ദ്രിയഅബദ്ധപിത്താനം ¶ വിയ സമ്ഭവധാതുയാ ച ഠാനന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘സുക്കമോചന’’ന്തി ഇമിനാകിം വുത്തം ഹോതീതി? ‘‘ആരോഗ്യത്ഥായ, സുഖത്ഥായ, ഭേസജ്ജത്ഥായ, ദാനത്ഥായ, പുഞ്ഞത്ഥായ, യഞ്ഞത്ഥായ, സഗ്ഗത്ഥായ, ബീജത്ഥായ, വീമംസത്ഥായ, ദവത്ഥായ മോചേതീ’’തി (പാരാ. ൨൩൭) വുത്തദസവിധഅധിപ്പായന്തോഗധഅഞ്ഞതരഅധിപ്പായോ ഹുത്വാ ‘‘രാഗൂപത്ഥമ്ഭേ, വച്ചൂപത്ഥമ്ഭേ, പസ്സാവൂപത്ഥമ്ഭേ, വാതൂപത്ഥമ്ഭേ, ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകദട്ഠൂപത്ഥമ്ഭേ മോചേതീ’’തി (പാരാ. ൨൩൭) വുത്തപഞ്ചവിധകാലാനമഞ്ഞതരകാലേ ‘‘അജ്ഝത്തരൂപേ, ബഹിദ്ധാരൂപേ, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരൂപേ, ആകാസേ കടിം കമ്പേന്തോ മോചേതീ’’തി (പാരാ. ൨൩൭) വുത്തചതുരുപായാനമഞ്ഞതരേന ഉപായേന യഥാവുത്തരാഗപിസാചവസേന വിവസോ ഹുത്വാ യഥാവുത്തനീലാദിദസവിധസമ്ഭവധാതൂനമഞ്ഞതരം യഥാവുത്തട്ഠാനതോ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനമത്തമ്പി സചേ മോചേതീതി സങ്ഖേപതോ ¶ ഗഹേതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ഉച്ചാലിങ്ഗപാണകാ നാമ ലോമസപാണാ, യേസം ലോമേ അല്ലിനേ അങ്ഗജാതം കമ്മനിയം ഹോതി.

അഞ്ഞത്ര സുപിനന്തേനാതി സുപിനോ ഏവ സുപിനന്തോ, നിസ്സക്കവചനപ്പസങ്ഗേ കരണവചനതോ സുപിനന്താതി അത്ഥോ. സുപിനാ നാമ ‘‘വാതാദിധാതുക്ഖോഭവസേന വാ പുബ്ബാനുഭൂതഇത്ഥിരൂപാദിവിസയവസേന വാ ഇട്ഠാനിട്ഠദേവതാനുഭാവേന വാ പുഞ്ഞേന പടിലഭിതബ്ബഅത്ഥസ്സ, അപുഞ്ഞേന പത്തബ്ബാനത്ഥസ്സ ച പുബ്ബനിമിത്തവസേന വാ ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൭) വുത്തേസു ചതൂസു കാരണേസു ഏകേന കാരണേന കപിനിദ്ദായ സുപിനേ ദിസ്സമാനാരമ്മണതോ യം സുക്കമോചനം ഹോതി, തം അവിസയം സുക്കമോചനം വിനാതി വുത്തം ഹോതി.

സങ്ഘാദിസേസോവ സങ്ഘാദിസേസതാ. സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠാതുകാമസ്സ കുലപുത്തസ്സ ആദിമ്ഹി പരിവാസദാനത്ഥം ¶ , മജ്ഝേ ച മൂലായപടികസ്സനേന വിനാ വാ സഹ വാ മാനത്തദാനത്ഥം, അവസാനേ അബ്ഭാനത്ഥഞ്ച സങ്ഘോ ഏസിതബ്ബോതി ‘‘സങ്ഘോ ആദിമ്ഹി ചേവ സേസേ ച ഇച്ഛിതബ്ബോ അസ്സാതി സങ്ഘാദിസേസോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൩൭; കങ്ഖാ. അട്ഠ. സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) വുത്തത്താ സങ്ഘാദിസേസാ നാമ, സുക്കവിസ്സട്ഠിസങ്ഘാദിസേസാപത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ. യഥാഹ പദഭാജനേ ‘‘സങ്ഘോവ തസ്സാ ആപത്തിയാ പരിവാസം ദേതി, മൂലായ പടികസ്സതി, മാനത്തം ദേതി, അബ്ഭേതി, ന സമ്ബഹുലാ, ന ഏകപുഗ്ഗലോ, തേന വുച്ചതി ‘സങ്ഘാദിസേസോ’തി. തസ്സേവ ആപത്തിനികായസ്സ നാമം നാമകമ്മം അധിവചനം, തേനപി വുച്ചതി ‘സങ്ഘാദിസേസോ’’തി (പാരാ. ൨൩൭). ഏത്ഥ ച പരിവാസാദികഥാ സങ്ഘാദിസേസാവസാനേ ആഗതട്ഠാനേയേവ ആവി ഭവിസ്സതി.

൩൨൬. ഏത്താവതാ മൂലസിക്ഖാപദാഗതം അത്തൂപക്കമമൂലകം ആപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഇമിസ്സാ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയാ പരൂപക്കമേനപി ആപജ്ജനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പരേനാ’’തിആദി. ഉപക്കമാപേത്വാതി അങ്ഗജാതസ്സ ഗഹണം വാ ഘട്ടനം വാ കാരേത്വാ.

൩൨൭. സഞ്ചിച്ചാതി ‘‘ഉപക്കമാമി മോചേസ്സാമീ’’തി ചേതേത്വാ പകപ്പേത്വാ. ഉപക്കമന്തസ്സാതി അജ്ഝത്തരൂപാദീസു തീസു യത്ഥ കത്ഥചി ഘട്ടേന്തസ്സ. സമുദ്ദിട്ഠന്തി ‘‘ചേതേതി ഉപക്കമതി ന മുച്ചതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൬൨) പദഭാജനേ ഭഗവതാ വുത്തന്തി അധിപ്പായോ.

൩൨൮. ഇമിസ്സം ¶ ഗാഥായം ‘‘അത്തനോ അങ്ഗജാതം ഉപക്കമന്തസ്സാ’’തി ഇമിനാ അജ്ഝത്തരൂപേ വാ ബഹിദ്ധാരൂപേ വാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരൂപേ വാ അത്തനോ അങ്ഗജാതം ഘട്ടേന്തസ്സാതി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ വുത്തത്താ ¶ അങ്ഗജാതഘട്ടനേന വിനാഭാവതോ ഇമിനാ അസങ്ഗയ്ഹമാനസ്സാപി ആകാസേ കടികമ്പനേന സുക്കമോചനേ സങ്ഘാദിസേസസ്സ പഠമഗാഥായം ‘‘വായാമോ’’തി സാമഞ്ഞവചനേന സങ്ഗഹിതത്താ തം ഠപേത്വാ ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ മോചനാധിപ്പായസ്സ ആകാസേ കടിം കമ്പേന്തസ്സ അസുചി മുച്ചി…പേ… അസുചി ന മുച്ചി. തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസി…പേ… അനാപത്തി ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസസ്സ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി ആകാസേകടികമ്പനവത്ഥുമ്ഹി വുത്തത്താ അമുത്തേ ഥുല്ലച്ചയം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘സഞ്ചിച്ചാ’’തിആദി.

തത്ഥ സഞ്ചിച്ചാതി ‘‘ഉപക്കമാമി മോചേസ്സാമീ’’തി ജാനിത്വാ സഞ്ജാനിത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഉപക്കമന്തസ്സാ’’തി സാമഞ്ഞതോ തം വിസേസേതും ‘‘ആകാസേ കമ്പനേനപീ’’തി ആഹ, കടികമ്പനേനാതി ഗഹേതബ്ബം. കഥമിദം ലബ്ഭതീതി ചേ? ഇമായ കഥായ സങ്ഗഹേതബ്ബവത്ഥുമ്ഹി ‘‘ആകാസേ കടിം കമ്പേന്തസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൬൬) പാഠേ ‘‘കടിം കമ്പേന്തസ്സാ’’തി വചനസഹചരസ്സ ‘‘ആകാസേ’’തി വചനസ്സ സന്നിധാനബലേന ലബ്ഭതി അത്ഥപ്പകരണസദ്ദന്തരസന്നിധാനാ സദ്ദാനം വിസേസത്ഥദീപനതോ.

൩൨൯. വത്ഥിന്തി മുത്തവത്ഥിം, മുത്തകരണസ്സ വത്ഥിന്തി അത്ഥോ. കീളായ പൂരേത്വാതി ഗാമദാരകോ വിയ കീളിതുകാമതായ മുത്തവത്ഥിം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പൂരേത്വാതി അത്ഥോ. യഥാഹ വത്ഥിവത്ഥുമ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘തേ ഭിക്ഖൂ വത്ഥിം ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പൂരേത്വാ പൂരേത്വാ വിസ്സജ്ജേന്താ ഗാമദാരകാവിയ പസ്സാവമകംസൂ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൬൪). ‘‘ന വട്ടതീ’’തി സാമഞ്ഞേന കസ്മാ വുത്തന്തി? തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം വുത്തനയേന മോചനാധിപ്പായേന ദള്ഹം ഗഹേത്വാ പൂരേത്വാ പൂരേത്വാ വിസ്സജ്ജേന്തസ്സ സുക്കേ മുത്തേ മോചനാധിപ്പായോ ചേതേതി, ഉപക്കമതി, മുച്ചതീതി അങ്ഗാനം സമ്പന്നത്താ സങ്ഘാദിസേസസ്സ ¶ , അമുത്തേ ഥുല്ലച്ചയസ്സ സമ്ഭവതോ ഉഭയസങ്ഗഹത്ഥമാഹ.

൩൩൦. ഉപനിജ്ഝായനവത്ഥുമ്ഹി ‘‘ന ച ഭിക്ഖവേ സാരത്തേന മാതുഗാമസ്സ അങ്ഗജാതം ഉപനിജ്ഝായിതബ്ബം, യോ ഉപനിജ്ഝായേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൬൬) പാളിയം ‘‘മാതുഗാമസ്സാ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തത്താ ‘‘തിസ്സന്ന’’ന്തി വദതി. തിസ്സന്നം പന ഇത്ഥീനന്തി മനുസ്സാമനുസ്സതിരച്ഛാനഗതവസേന തിസ്സന്നം ഇത്ഥീനം. ‘‘അങ്ഗജാത’’ന്തി വിസേസേത്വാ വുത്തത്താ ‘‘നിമിത്ത’’ന്തി ¶ മുത്തകരണമേവ വുച്ചതി, പടസതേനാപി പടിച്ഛാദിതം വാ അപ്പടിച്ഛാദിതം വാ യോനിമഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സചേപി പടസതം നിവത്ഥാ ഹോതി, പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഠത്വാ ‘ഇമസ്മിം നാമ ഓകാസേ നിമിത്ത’ന്തി ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ ദുക്കടമേവ. അനിവത്ഥാനം ഗാമദാരികാനം നിമിത്തം ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ പന കിമേവ വത്തബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൬൬). പുരതോ വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഠത്വാ’’തി പാഠസേസോ.

൩൩൧. ഏകേന…പേ… പസ്സതോ ഏകം ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഏകേന പയോഗേന ഏകം ദുക്കട’’ന്തി വചനതോ അനേകേഹി പയോഗേഹി അനേകാനി ദുക്കടാനീതി ബ്യതിരേകതോ ലബ്ഭതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേത്വാ പുനപ്പുനം ഉപനിജ്ഝായന്തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കട’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൬൬). ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ ‘‘ഇതോ ചിതോ ചാ’’തി വുത്തത്താ ഉമ്മീലനനിമീലനന്തി ഏത്ഥ ‘‘വിവിധാ തം അനോലോകേത്വാ തമേവ ഓലോകേന്തസ്സാ’’തി ലബ്ഭതി.

൩൩൨. അമോചനാധിപ്പായസ്സ മുത്തസ്മിം അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ. മോചനാധിപ്പായം വിനാ ഭേസജ്ജകരണത്ഥം സുദ്ധചിത്തേന അങ്ഗജാതേ ഭേസജ്ജലേപം കരോന്തസ്സ വാ സുദ്ധചിത്തേനേവ ഉച്ചാരപസ്സാവാദിം കരോന്തസ്സ വാ മുത്തേപി അനാപത്തീതി ¶ ഇദം ‘‘അനാപത്തി സുപിനന്തേന നമോചനാധിപ്പായസ്സാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൨൬൩) നയേന അനാപത്തിവാരേ വുത്തമേവാതി അത്ഥോ.

ഇമസ്മിം പാഠേ ‘‘അനുപക്കമന്തസ്സാ’’തി അവുത്തേപി ഇമസ്സ പാഠസ്സ പുരതോ ‘‘ചേതേതി ന ഉപക്കമതി മുച്ചതി, അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൨൬൨) ച ‘‘ന ചേതേതി ന ഉപക്കമതി മുച്ചതി, അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൨൬൨) ച വചനതോ തം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘അനുപക്കമതോപി ച മുത്തസ്മിം അനാപത്തി പകാസിതാ’’തി. മോചനസ്സാദരാഗേന പീളിതോ ഹുത്വാ ‘‘അഹോ വത മേ മുച്ചേയ്യാ’’തി ചിന്തേത്വാ വാ ഏവരൂപമോചനസ്സാദരാഗപീളാപുബ്ബങ്ഗമചിത്തേ അസതിപി കേവലം കാമവിതക്കമത്തേന ഉപഹതോ ഹുത്വാ താദിസഅജ്ഝത്തികബാഹിരവത്ഥൂസു ഘട്ടനവസേന വാ ആകാസേ കടികമ്പനവസേന വാ ഉപക്കമം അകരോന്തസ്സ താദിസചിന്താബലേന വാ കാമവിതക്കബലേന വാ സുക്കേ മുത്തേപി അനാപത്തീതി ഇദം യഥാവുത്തപാഠവസേന പകാസിതന്തി അത്ഥോ.

സുപിനന്തേന മുത്തസ്മിം, അനാപത്തി പകാസിതാതി ഏത്ഥ അന്തസദ്ദത്ഥാഭാവതോ സുപിനേതി അത്ഥോ. സുപിനേ മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ വാ മാതുഗാമേഹി കായസംസഗ്ഗം ആപജ്ജന്തസ്സ വാ സുക്കേ മുത്തേപി ¶ അവിസയത്താ അനാപത്തി പാളിയം ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു സുപിനന്തേനാ’’തി (പാരാ. ൨൬൩) ഇമിനാ പകാസിതാതി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ ഠത്വാ അട്ഠകഥായം ‘‘സുപിനേ പന ഉപ്പന്നായ അസ്സാദചേതനായ സചസ്സ വിസയോ ഹോതി, നിച്ചലേന ഭവിതബ്ബം. ന ഹത്ഥേന നിമിത്തം കീളാപേതബ്ബം. കാസാവപച്ചത്ഥരണരക്ഖനത്ഥം പന ഹത്ഥപുടേന ഗഹേത്വാ ജഗ്ഗനത്ഥായ ഉദകട്ഠാനം ഗന്തും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൬൨) വുത്തത്താ അണ്ഡപാലികാ കികീസകുണാ വിയ, വാലപാലികാ ചമരീ വിയ, ഏകനേത്തപാലകോ പുരിസോ വിയ ച കായജീവിതേപി അപേക്ഖം പഹായ സീലം ¶ രക്ഖിതുകാമേന സിക്ഖാകാമേന നിബ്ബാനഗാമിനിപടിപത്തിം പൂരേതുകാമേന കുലപുത്തേന ‘‘അഞ്ഞത്ര സുപിനന്താ’’തി (പാരാ. ൨൩൭) വദതോ തഥാഗതസ്സ അധിപ്പായാനുകൂലം അട്ഠകഥാതോ ഞത്വാ അപ്പമത്തേന പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി അയമത്രാനുസാസനീ.

സുക്കവിസ്സട്ഠികഥാവണ്ണനാ.

൩൩൩. മനുസ്സിത്ഥിന്തി മനുസ്സജാതികം ഇത്ഥിം, ‘‘മാതുഗാമോ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ, ന യക്ഖീ, ന പേതീ, ന തിരച്ഛാനഗതാ, അന്തമസോ തദഹുജാതാപി ദാരികാ, പഗേവ മഹത്തരീ’’തി (പാരാ. ൨൭൧) പദഭാജനേ വുത്തത്താ തദഹുജാതകുമാരികാഭാവേനപി ഠിതം ജീവമാനകമനുസ്സമാതുഗാമന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘മനുസ്സിത്ഥി’’ന്തി സാമഞ്ഞവചനേന ജീവമാനകമനുസ്സിത്ഥിന്തി അയം വിസേസോ കുതോ ലബ്ഭതീതി? വിനീതവത്ഥുമ്ഹി (പാരാ. ൨൮൧ ആദയോ) മതിത്ഥിയാ കായം ഫുസന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയവചനതോ പാരിസേസതോ ലബ്ഭതി. ആമസന്തോതി ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗാഹം വാ വേണിഗ്ഗാഹം വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ അഞ്ഞതരസ്സ വാ അങ്ഗസ്സ പരാമസന’’ന്തി (പാരാ. ൨൭൦) വുത്തത്താ ഹത്ഥാദിഅങ്ഗപച്ചങ്ഗഫുസനാദിനാനപ്പകാരാനം അഞ്ഞതരേന പകാരേന ആമസന്തോതി അത്ഥോ. അത്തനോ കായേന ഇത്ഥിയാ കായസ്സ സംസഗ്ഗേ മിസ്സീഭാവേ രാഗോ കായസംസഗ്ഗരാഗോ. സങ്ഘാദിസേസോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി സങ്ഘാദിസേസികോ, കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസോ ആപന്നോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൩൩൪. കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഇത്ഥിയാ അന്തമസോ ലോമമ്പി അത്തനോ സരീരേ ലോമേന ഫുസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൭൪) ‘‘ലോമഗണനായ സങ്ഘാദിസേസാ ഹോന്തീ’’തി കുരുന്ദട്ഠകഥാമതസ്സ അട്ഠിതത്താ ¶ , ‘‘കോട്ഠാസഗണനായ ന ഹോതി, ഇത്ഥിഗണനായ ഹോതീ’’തി മഹാഅട്ഠകഥാമതസ്സ ഠിതത്താ സങ്ഘസന്തകേ മഞ്ചപീഠേ പച്ചത്ഥരണാദിനാ കേനചി ¶ അപ്പടിച്ഛാദിതേ ഫുസന്തസ്സ വിയ ലോമഗണനായ അഹുത്വാ ഫുട്ഠലോമാനം ബഹുത്തേപി ഏകസ്മിം പയോഗേ ഏകാ ഏവ ആപത്തി, ബഹൂസു പയോഗേസു പയോഗഗണനായ ആപത്തിയോ ഹോന്തീതി സന്നിട്ഠാനം.

൩൩൫. ഇത്ഥിയാതി മനുസ്സിത്ഥിയാ. സമ്ഫുട്ഠോതി ഹത്ഥാദിസരീരാവയവേ സംസഗ്ഗം സമാപന്നോ. സേവനചേതനോ വായമിത്വാ കായസംസഗ്ഗരാഗേന അത്തനോ കായം ചാലേത്വാതി അത്ഥോ. സങ്ഘാദിസേസതാതി ഏത്ഥ സകത്ഥേ തദ്ധിതപ്പച്ചയോ. ‘‘സങ്ഘാദിസേസിതാ’’തി പന പാഠോ സുന്ദരോ, സങ്ഘാദിസേസസ്സ അത്ഥിതാ വിജ്ജമാനഭാവോതി അത്ഥോ. സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയാ സബ്ഭാവസങ്ഖാതാ അത്ഥിതാ ഈപച്ചയത്ഥേ പുഗ്ഗലേ സങ്ഘാദിസേസീസദ്ദപവത്തിനിമിത്തം ഹോതീതി ഭാവപച്ചയോ തംഅത്ഥവസേന ലബ്ഭതി. യഥാഹു ‘‘യസ്സ ഗുണസ്സ ഹി ഭാവാ ദബ്ബേ സദ്ദസന്നിവേസോ, തദഭിധാനേ ത്തതാദയോ’’തി.

൩൩൬. ഏകേന ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാതി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. കായസംസഗ്ഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) ഏത്ഥ ‘‘കായസംസഗ്ഗരാഗേനാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘മനുസ്സിത്ഥി’’ന്തി അജ്ഝാഹാരോ. തം മനുസ്സിത്ഥിം. തത്ഥ തത്ഥാതി ഇത്ഥിയാ തസ്മിം തസ്മിം സരീരാവയവേ. ‘‘ഏകാവാപത്തീ’’തി പഠമം ഗഹിതഹത്ഥസ്സ അനപനീതത്താ വുത്തം. ഗഹിതഹത്ഥം പന മോചേത്വാ പുനപ്പുനം ഫുസന്തസ്സ പയോഗഗണനായ ആപത്തി ഹോതീതി ബ്യതിരേകതോ ലബ്ഭതി.

൩൩൭. ഏകേന ഹത്ഥേന അഗ്ഗഹേത്വാ സീസതോ യാവ പാദം, പാദതോ യാവ സീസഞ്ച കായാ ഹത്ഥം അമോചേത്വാ ദിവസമ്പി തം ഇത്ഥിം ഫുസന്തസ്സ ഏകാവാപത്തീതി യോജനാ. ഏത്ഥാപി ‘‘അമോചേത്വാ’’തി ¶ ബ്യതിരേകതോ മോചേത്വാ ഫുസന്തസ്സ പയോഗഗണനായ അനേകാപത്തിയോതി ലബ്ഭതി.

൩൩൮. ഏകതോ ഗഹിതപഞ്ചങ്ഗുലീനം ഗണനായ സചേ ആപത്തി സിയാ, ഏകസ്സ മാതുഗാമസ്സ സരീരം രാഗചിത്തേന ഫുസന്തസ്സ ദ്വത്തിംസകലാപകോട്ഠാസതോ ബ്യതിരേകസ്സ സരീരസ്സാഭാവാ ദ്വത്തിംസകലാപകോട്ഠാസഗണനായ ആപത്തിയാ ഭവിതബ്ബം, തഥാ അഭാവതോ ഇദമ്പി ന ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ന ഹി കോട്ഠാസതോ സിയാ’’തി ആഹ.

൩൪൦-൧. ഇത്ഥിയാ വിമതിസ്സാപി അത്തനോ കായേന ഇത്ഥിയാ കായം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ, ഇത്ഥിയാ പണ്ഡകാദിസഞ്ഞിനോപി അത്തനോപി കായേന ¶ ഇത്ഥിയാ കായം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ. ആദി-സദ്ദേന പുരിസതിരച്ഛാനഗതാനം സങ്ഗഹോ. ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോ അത്തനോ കായേന ഇത്ഥിയാ കായസമ്ബദ്ധം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ. പണ്ഡകേ പണ്ഡകസഞ്ഞിനോ അത്തനോ കായേന പണ്ഡകസ്സ കായം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ. യക്ഖിപേതീസു യക്ഖിപേതിസഞ്ഞിനോ അത്തനോ കായേന താസം കായം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘പണ്ഡകഗ്ഗഹണേന ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോപി ഗയ്ഹതീ’’തി വജിരബുദ്ധിടീകായം വുത്തം. ‘‘ഇത്ഥിയാ വേമതികസ്സാപി പണ്ഡകാദിസഞ്ഞിനോപി അത്തനോ കായേന ഇത്ഥിയാ കായസമ്ബദ്ധം ഫുസതോ തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാ’’തി ന യോജേതബ്ബം. കസ്മാ? തഥാ യോജനായം പാളിയം ദുക്കടം വുത്തം, ന ഥുല്ലച്ചയന്തി അനിട്ഠപ്പസങ്ഗതോ.

‘‘ദുക്കടം കായസംസഗ്ഗേ, തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ’’തി ഇമിനാ വിനീതവത്ഥുമ്ഹി ആഗതനയേ സങ്ഗഹിതേപി തേനേവ നയേന പണ്ഡകേ ¶ വിമതിഇത്ഥിസഞ്ഞിതാദിഅഞ്ഞമതിപക്ഖേ ച പുരിസതിരച്ഛാനഗതേസു പുരിസതിരച്ഛാനഗതസഞ്ഞിവിമതിപണ്ഡകാദിഅഞ്ഞമതിപക്ഖേ ച ഇതി ഇമേസം തിണ്ണം കായപടിബദ്ധാമസനാദീസു ച പദഭാജനേ വുത്തസബ്ബദുക്കടാപത്തിയോ ഉപലക്ഖിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

൩൪൨. അത്തനോ കായേന പടിബദ്ധേന ഇത്ഥിയാ കായേന പടിബദ്ധം ഫുസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പന ദുക്കടന്തി യോജനാ. ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ വുത്തദുക്കടാനം സമുച്ചയത്ഥോ. ച-സദ്ദേന പന അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയേന കായം ആമസതി. നിസ്സഗ്ഗിയേന കായപടിബദ്ധം ആമസതി. നിസ്സഗ്ഗിയേന നിസ്സഗ്ഗിയം ആമസതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൨൭൬) പാളിയം ആഗതദുക്കടാനം സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ.

൩൪൩-൪. ന കേവലം പദഭാജനാഗതഇത്ഥിസരീരാദികമേവ അനാമാസം, വിനീതവത്ഥൂസു ദാരുധീതലികവത്ഥുഅനുലോമതോ പോത്ഥലികാദിഇത്ഥിരൂപകഞ്ച നിസ്സഗ്ഗിയവാരാനുലോമതോ അസരീരട്ഠം മാതുഗാമേഹി പരിഭുത്തവത്ഥാഭരണാദിഞ്ച വിഭങ്ഗക്ഖന്ധകാദീസു വുത്തനയാനുസാരേന അട്ഠകഥാഗതം അവസേസം അനാമാസവത്ഥുഞ്ച ആമസന്തസ്സ ആപത്തിം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘ഇത്ഥീന’’ന്തിആദി.

‘‘ഇത്ഥീനം ഇത്ഥിരൂപഞ്ചാ’’തി ഇദം ‘‘ഇത്ഥികായ ഇത്ഥിധനം (പാരാ. ൩൪), സദ്ധാനം സദ്ധാപരായന’’ന്തിആദീസു വിയ ലോകവോഹാരവസേന വുത്തം. ഇത്ഥീനം ദാരുലോഹമയാദികം ഇത്ഥിരൂപഞ്ചാതി യോജനാ. ആദി-സദ്ദേന ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദതോ മത്തികായ, പിട്ഠേന വാ കതം മാതുഗാമരൂപം സങ്ഗണ്ഹാതി. മാതുഗാമരൂപം യേന കേനചി ദിന്നം സബ്ബരതനമയം വിനാ അവസേസം സാദിയിത്വാ ¶ ഭിന്ദിത്വാ ¶ സമണസാരുപ്പപരിക്ഖാരം കാരാപേതും, അഫുസിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബേ വാ യോജേതും വട്ടതി.

‘‘വത്ഥ’’ന്തി ഇമിനാ നിവാസനപാരുപനദ്വയമ്പി സാമഞ്ഞേന ഗഹിതം. ഇദഞ്ച മാതുഗാമേന പരിഭുഞ്ജിതും ഠപിതമ്പി അനാമാസമേവ, ചീവരത്ഥായ ദിന്നം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന തിണചുമ്ബടകം, അങ്ഗുലിയാ പണ്ണമുദ്ദികം ഉപാദായ അലങ്കാരമേവ. ഏത്ഥ ച വാലകേസവട്ടകേസേസു പവേസനകദന്തസൂചിആദി കപ്പിയഭണ്ഡം ദിയ്യമാനം സമണസാരുപ്പപരിക്ഖാരത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം.

തത്ഥജാതഫലം ഖജ്ജന്തി രുക്ഖേ ഠിതം ഖാദിതബ്ബം പനസനാളികേരാദിഫലഞ്ച മനുസ്സേഹി രാസികതം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബഫലഞ്ച ‘‘മനുസ്സേഹി രാസികതേസുപി ഏസേവ നയോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ അനാമാസന്തി ഉപലക്ഖണതോ ഇമിനാവ ഗഹേതബ്ബം. അരഞ്ഞേ രുക്ഖതോ പതിതം ഫലം ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി. ‘‘മുഗ്ഗാദിം തത്ഥജാതക’’ന്തി ഉപലക്ഖണപദത്താ ഗച്ഛതോ വിയുത്തമ്പി ഗഹേതബ്ബം. മുഗ്ഗാദിന്തി ഏത്ഥ ‘‘അപരണ്ണ’’ന്തി പാഠസേസോ.

സബ്ബാനി ധഞ്ഞാനീതി ‘‘സാലി വീഹി യവോ കങ്ഗു, കുദ്രൂസവരകഗോധുമാ’’തി വുത്താനി സത്ത ധഞ്ഞാനി. ഖേത്തമഗ്ഗേന ഗച്ഛതാ സാലിസീസേ ഹത്ഥേന അഫുസന്തേന ഗന്തബ്ബം. സചേ മഗ്ഗോ സമ്ബാധോ ഹോതി, സരീരേ ധഞ്ഞം ഫുസന്തേപി മഗ്ഗത്താ ന ദോസോ. വീഥിയം, ഗേഹങ്ഗണേ വാ ധഞ്ഞേസു പസാരിതേസു അപസക്കിത്വാ ചേ ഗന്തും ന സക്കാ, ‘‘മഗ്ഗം അധിട്ഠായ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) അട്ഠകഥാവചനതോ ‘‘ഇമം മഗ്ഗം ഗമിസ്സാമീ’’തി ഗന്തും വട്ടതി. ‘‘കുലഗേഹേ ധഞ്ഞമത്ഥകേ ചേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദിന്നം ഹോതി, നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧ അത്ഥതോ സമാനം) അട്ഠകഥായം വുത്തം. ‘‘ആസനസാലായം ധഞ്ഞേ വിപ്പകിണ്ണേ അനുക്കമിത്വാ ഏകമന്തേ പീഠകം പഞ്ഞാപേത്വാ ¶ നിസീദിതബ്ബം. സചേ മനുസ്സാ തസ്മിം ധഞ്ഞമത്ഥകേ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ ദേന്തി, നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧ അത്ഥതോ സമാനം) അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ അത്തനാ തത്ഥ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദിതും ന വട്ടതി.

൩൪൫. ധമനസങ്ഖാദിം സബ്ബം പഞ്ചങ്ഗതുരിയമ്പി ചാതി സമ്ബന്ധോ. ധമനസങ്ഖോ നാമ സദ്ദകരണസങ്ഖോ ¶ . ആദി-സദ്ദേന വംസസിങ്ഗതാളാദീനം സങ്ഗഹോ. പഞ്ചങ്ഗതുരിയന്തി ആതതം, വിതതം, ആതതവിതതം, ഘനം, സുസിരന്തി പഞ്ചങ്ഗസങ്ഖാതം തുരിയം. തത്ഥ ആതതം നാമ ചമ്മപരിയോനദ്ധേസു ഭേരിആദീസു ഏകതോ ആകഡ്ഢിത്വാ ഓനദ്ധം ഏകതലതുരിയം. വിതതം നാമ ഉഭതോ ആകഡ്ഢിത്വാ ഓനദ്ധം ഉഭയതലതുരിയം. ആതതവിതതം നാമ ഉഭയതോ ച മജ്ഝതോ ച സബ്ബതോ പരിയോനന്ധിതം. ഘനം സമ്മാദി. സമ്മന്തി താളം, ഘണ്ടാകിങ്കണിആദീനമ്പി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹോ. സുസിരന്തി വംസാദി.

ഇധ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തനയേന ഭേരിപോക്ഖരഞ്ച ഭേരിതലചമ്മഞ്ച വീണാ ച വീണാപോക്ഖരചമ്മഞ്ച ദണ്ഡോ ച അനാമാസം. ‘‘പൂജം കത്വാ ചേതിയങ്ഗണാദീസു ഠപിതഭേരിയോ അചാലേന്തേന അവസേസട്ഠാനം സമ്മജ്ജിതബ്ബം. കചവരഛഡ്ഡനകാലേ കചവരം വിയ ഗഹേത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഠപേതബ്ബ’’ന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. തുരിയഭണ്ഡേസു യം കിഞ്ചി അത്തനോ ദീയമാനം തം പരിവത്തേത്വാ കപ്പിയപരിക്ഖാരം ഗഹേതും അധിവാസേതബ്ബം. ദോണി വാ പോക്ഖരം വാ ദന്തകട്ഠനിക്ഖിപനത്ഥായ, ചമ്മഞ്ച സത്ഥകോസകരണത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം.

രതനാനി ച സബ്ബാനീതി മുത്താ മണി വേളുരിയോ സങ്ഖോ സിലാ പവാളം രജതം ജാതരൂപം ലോഹിതങ്കോ മസാരഗല്ലന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൧) വുത്താനി സബ്ബാനി രതനാനി ച. ഏത്ഥ ച വിദ്ധാ, അവിദ്ധാ വാ സാമുദ്ദികാദീ സബ്ബാപി മുത്താ അനാമാസാ. ഭണ്ഡമൂലത്ഥഞ്ച ഗണ്ഹിതും ¶ ന വട്ടതി. അന്തമസോ ജാതിഫലികം ഉപാദായ നീലപീതാദിഭേദോ സബ്ബോപി മണി ധോതവിദ്ധോ അനാമാസോ. ആഹതാകാരേനേവ ഠിതോ അവിദ്ധാധോതോ മണി പത്താദി ഭണ്ഡമൂലത്ഥം അധിവാസേതും വട്ടതീതി വുത്തം. മഹാപച്ചരിയം പന പടിക്ഖിത്തം. പചിത്വാ കതോ കാചമണിയേവേകോ വട്ടതി. വേളുരിയേ ച മണിസദിസോയേവ വിനിച്ഛയോ.

ധമനസങ്ഖോ ‘‘സബ്ബം ധമനസങ്ഖാദി’’ന്തിആദിഗാഥായ തുരിയേസു ഗഹിതോ. രതനഖചിതോ സങ്ഖോ അനാമാസോ. പാനീയസങ്ഖോ ധോതോപി അധോതോപി ആമാസോ. അവസേസസങ്ഖോ പന അഞ്ജനാദിഭേസജ്ജത്ഥം, പത്താദിഭണ്ഡമൂലഭാവേന ച അധിവാസേതും വട്ടതി. സുവണ്ണേന ഏകതോ വിലിയാപേത്വാ കതാ മുഗ്ഗവണ്ണാ സിലാ അനാമാസാ. സേസാ സിലാ ഖുദ്ദകനിസാനാദികമ്മത്ഥം അധിവാസേതും വട്ടതി. ‘‘പവാളം ധോതമധോതഞ്ച വിദ്ധമവിദ്ധഞ്ച സബ്ബഥാ അനാമാസം, നാപി അധിവാസേതബ്ബ’’ന്തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തത്താ പവാളപടിമാചേതിയാനി ചേവ പോത്ഥകേസു പവേസേതബ്ബആണിയാ ¶ മൂലേ, അഗ്ഗേച പവേസേതബ്ബം പദുമാദിആകാരേന കതം വട്ടഞ്ച ന ഗഹേതബ്ബം ന ഫുസിതബ്ബം.

ബീജതോ പട്ഠായ രജതം, ജാതരൂപഞ്ച കതം വാ ഹോതു അകതം വാ, സബ്ബസോ അനാമാസം, ന ച സാദിതബ്ബം. ഇമിനാ കതം പടിമാദികഞ്ച ആരകൂടലോഹഞ്ച അനാമാസന്തി വക്ഖതി. കതാകതസുവണ്ണരജതാനം അസാദിയിതബ്ബതായ ഇധ അട്ഠകഥായ ആഗതത്താ ഉത്തരേന രാജപുത്തേന കാരേത്വാ ആഹടം സുവണ്ണചേതിയം ന വട്ടതീതി മഹാപദുമത്ഥേരേന പടിക്ഖിത്തന്തി സുവണ്ണപടിമാചേതിയപോത്ഥകാവച്ഛാദകമണിപദുമവട്ടാദി യം കിഞ്ചി ന സാദിതബ്ബമേവ, ന ച ആമസിതബ്ബം. ഏതേന കതം സേനാസനോപകരണം പന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ധമ്മമണ്ഡപേ കതമ്പി ¶ പടിജഗ്ഗിതും വട്ടതി. ലോഹിതവണ്ണോ മണി, മസാരഗല്ലമണി ച സബ്ബഥാ അനാമാസോ, ന ച അധിവാസേതബ്ബോതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.

൩൪൬. സബ്ബമാവുധഭണ്ഡന്തി ഖഗ്ഗാദി സബ്ബം ആവുധോപകരണം പത്താദികപ്പിയപരിക്ഖാരമൂലത്ഥായ ദീയമാനം സത്ഥവാണിജായ അകാതബ്ബത്താ ന ഗഹേതബ്ബം, ‘‘ഇമം ഗണ്ഹഥാ’’തി ദിന്നം ഭിന്ദിത്വാ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കത്വാ ‘‘ഖുരാദികപ്പിയപരിക്ഖാരം കാരേസ്സാമീ’’തി സാദിതും വട്ടതി. സങ്ഗാമഭൂമിയം മഗ്ഗേ പതിതഖഗ്ഗാദിം ദിസ്വാ പാസാണേന ഭിന്ദിത്വാ ‘‘ഖുരാദികപ്പിയഭണ്ഡാനി കാരേസ്സാമീ’’തി ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ഉസുസത്തിആദികം ഫലതോ ദണ്ഡം അപനേത്വാ കപ്പിയപരിക്ഖാരകാരാപനത്ഥായ ഗഹേതബ്ബം.

ജിയാതി ധനുഗുണോ. ച-കാരേന ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അവുത്തം അങ്കുസതോമരാദിം പരഹിം സോപകരണം സങ്ഗണ്ഹാതി. ധനുദണ്ഡകോതി ജിയാവിരഹിതോ ധനുദണ്ഡകോ. ഇദം പരഹിംസോപകരണഭണ്ഡാദികം വിഹാരേ സമ്മജ്ജിതബ്ബട്ഠാനേ ഠപിതം ചേ, സാമികാനം വത്വാ തേഹി അഗ്ഗഹിതം ചേ, അചാലേന്തേന സമ്മജ്ജിതബ്ബം.

ജാലഞ്ചാതി മച്ഛജാലപക്ഖിജാലാദിജാലഞ്ച. ജാലം ദീയമാനം ഛത്തവേഠനത്ഥം, ആസനചേതിയാദിമത്ഥകേ ബന്ധനാദിപയോജനേ സതി തദത്ഥഞ്ച ഗഹേതബ്ബം. സരവാരണം നാമ ഫലകാദികം അഞ്ഞേഹി അത്തനോ വിജ്ഝനത്ഥായ വിസ്സട്ഠസരനിവാരണം വിനാസനോപരോധകാരണം ഹോതീതി ഭണ്ഡമൂലത്ഥം സാദിതും ¶ വട്ടതി. ‘‘ദന്തകട്ഠാധാരഫലകാദി യദിച്ഛിതം കരോമീ’’തി മുട്ഠിം അപനേത്വാ ഗഹേതും വട്ടതി.

൩൪൭. ചേതിയന്തി ഏത്ഥ ‘‘സുവണ്ണചേതിയ’’ന്തി ഇദം ‘‘സുവണ്ണപടിബിമ്ബാദീ’’തി അനന്തരം വുത്തത്താ ലബ്ഭതി. സുവണ്ണഗ്ഗഹണഞ്ചുപലക്ഖണന്തി രജതമയഞ്ച ഗഹേതബ്ബം. ആരകൂടകന്തി സുവണ്ണവണ്ണം ലോഹവിസേസമാഹ ¶ . ‘‘അനാമാസ’’ന്തി ഇദം ‘‘അസമ്പടിച്ഛിയം വാ’’തി ഏതസ്സ ഉപലക്ഖണം.

൩൪൮. സബ്ബം വാദിതമിതി സമ്ബന്ധോ. ഓനഹിതുന്തി ചമ്മവരത്തതന്തീഹി ബന്ധിതും. ഓനഹാപേതുന്തി തഥേവ അഞ്ഞേഹി കാരാപേതും. വാദാപേതുന്തി അഞ്ഞേഹി വാദാപേതും. വാദേതുന്തി അത്തനാ വാദേതും. വാദിതന്തി വാദനീയം യഥാ ‘‘കരണീയം കാരിത’’ന്തി, വാദനാരഹം തുരിയഭണ്ഡന്തി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ഓനഹനാദികിരിയായ കമ്മം.

൩൪൯. ഉപഹാരം കരിസ്സാമാതി പൂജം കരിസ്സാമ. ഇതി അനുമതിഗ്ഗഹണത്ഥായ. വത്തബ്ബാതി തേ വത്താരോ വത്തബ്ബാതി യോജനാ.

൩൫൦-൧. ധുത്തിയാ ഇത്ഥിയാതി വിപന്നാചാരായ ലോളിത്ഥിയാ. സയം ഫുസിയമാനസ്സാതി ഭിക്ഖുനോ പയോഗം വിനാ ഇത്ഥിയാ അത്തനാവ ഫുസിയമാനസ്സ. കായേന അവായമിത്വാതി തസ്സാ സരീരസമ്ഫസ്സാനുഭവനത്ഥം അത്തനോ കായം അചാലേത്വാ. ഫസ്സം പടിവിജാനതോതി ഫസ്സം അനുഭവന്തസ്സ.

അസഞ്ചിച്ചാതി ഏത്ഥ ‘‘ഫുസനേ’’തി പാഠസേസോ, ‘‘ഇമിനാ ഉപായേന ഇമം ഫുസാമീ’’തി അചേതേത്വാ. കിം വുത്തം ഹോതി? ‘‘ഇമിനാ പത്തപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ഉപായേന ഏതിസ്സാ സരീരസമ്ഫസ്സം അനുഭവിസ്സാമീ’’തി അചിന്തേത്വാ പത്തഥാലകതട്ടകപണ്ണപുടഭേസജ്ജാദിം പടിഗ്ഗണ്ഹാപേന്തിയാ ഹത്ഥേ അത്തനോ ഹത്ഥേന ഫുസനാദീസു അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അസ്സതിയാ’’തി ഇദം പന ഇമിനാവ സങ്ഗഹിതത്താ ഇധ വിസും ന വുത്തം, മാതുഗാമസ്സ സരീരേ ഫുസനഭാവം അജാനിത്വാ അഞ്ഞവിഹിതോ ഹുത്വാ സതിം അനുപട്ഠപേത്വാ ഹത്ഥപാദപസാരണാദീസു ഫുസന്തസ്സാതി അത്ഥോ.

അജാനന്തസ്സാതി ¶ ദാരകാകാരം ദാരികം ‘‘മാതുഗാമോ’’തി അജാനിത്വാ കേനചി കരണീയേന ഫുസന്തസ്സ ¶ . മോക്ഖാധിപ്പായിനോ ചാതി ‘‘മോക്ഖാധിപ്പായോ കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, അനാപത്തി. മോക്ഖാധിപ്പായോ കായേന വായമതി, ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, അനാപത്തി. മോക്ഖാധിപ്പായോ ന ച കായേന വായമതി, ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, അനാപത്തി. മോക്ഖാധിപ്പായോ ന ച കായേന വായമതി, ന ച ഫസ്സം പടിവിജാനാതി, അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. ൨൭൯) വുത്തമോക്ഖാധിപ്പായവതോ ചതുബ്ബിധസ്സ പുഗ്ഗലസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അനാപത്തീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ.

ഇമേസു യോ മാതുഗാമേന ആലിങ്ഗനാദിപയോഗേന അജ്ഝോത്ഥരയമാനോ തം അത്തനോ സരീരതോ അപനേത്വാ മുഞ്ചിതുകാമോ ഹത്ഥചാലേന, മുട്ഠിആദീഹി വാ പടിപണാമനം, പഹരണാദികഞ്ച പയോഗം കരോതി, അയം പഠമോ പുഗ്ഗലോ. അത്താനമജ്ഝോത്ഥരിതും ആഗച്ഛന്തിം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ പഹരണാകാരാദിസബ്ബപയോഗം ദസ്സേത്വാ താസേത്വാ അത്തനോ സരീരം ഫുസിതും അദേന്തോ ദുതിയോ. ഇത്ഥിയാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ആലിങ്ഗിതോ ചോപനരഹിതം മം ‘‘അനത്ഥികോ’’തി മന്ത്വാ ‘‘സയമേവ പലായിസ്സതീ’’തി, ‘‘അചോപനമേവ മോക്ഖോപായോ’’തി ഞത്വാ നിച്ചലോവ ഹുത്വാ ഫസ്സം പടിവിജാനന്തോ തതിയോ. അത്താനം അജ്ഝോത്ഥരിതുമാഗച്ഛന്തിം ഇത്ഥിം ദിസ്വാ ദുതിയോ വിയ താസേതും കായപ്പയോഗം അകത്വാ ‘‘അഗതേ പാതേസ്സാമി, പഹരിത്വാ താസേസ്സാമീ’’തി വാ ചിന്തേത്വാ നിച്ചലോവ ഹുത്വാ തിട്ഠന്തോ ചതുത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ.

൩൫൨. പഠമേനാതി ഏത്ഥ ‘‘പാരാജികേനാ’’തി പാഠസേസോ, കായചിത്തസമുട്ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. ഇധ ചിത്തം നാമ ¶ കായസംസഗ്ഗരാഗസമ്പയുത്തം ചിത്തം, സുക്കവിസ്സട്ഠിമ്ഹി മോചേതുകാമതായ സമ്പയുത്തം ചിത്തം.

കായസംസഗ്ഗകഥാവണ്ണനാ.

൩൫൩-൪. ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദേനാതി ദുട്ഠു കുച്ഛിതഭാവം ഉലതി ഗച്ഛതീതി ദുട്ഠുല്ലാ, ദുട്ഠുല്ലാ ച സാ വാചാ ചാതി ദുട്ഠുല്ലവാചാ, വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗേ മേഥുനധമ്മപടിസംയുത്താ വാചാ, യഥാഹ ‘‘ദുട്ഠുല്ലാ നാമ വാചാ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമേഥുനധമ്മപടിസംയുത്താ വാചാ’’തി (പാരാ. ൨൮൫), ദുട്ഠുല്ലവാചായ അസ്സാദോ ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദോ, തഥാപവത്തവചീവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപകചിത്തസമ്പയുത്താ ചേതനാ, തേന സമ്പയുത്തോ രാഗോ ഇധ സഹചരിയേന ‘‘ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദോ’’തി വുത്തോ, തേന, ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദസമ്പയുത്തേന ¶ രാഗേനാതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ‘‘ഓഭാസന്തസ്സാ’’തി വക്ഖമാനഓഭാസനസ്സ ഹേതു ദസ്സിതോ.

ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോ ഭിക്ഖുനോതി യോജനാ. ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോതി ‘‘മാതുഗാമോ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ, ന യക്ഖീ, ന പേതീ, ന തിരച്ഛാനഗതാ, വിഞ്ഞൂ പടിബലാ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം ദുട്ഠുല്ലാദുട്ഠുല്ലം ആജാനിതു’’ന്തി പദഭാജനേ നിദ്ദിട്ഠസരൂപായ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം ജാനന്തിയാ മനുസ്സിത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോ ഭിക്ഖുനോതി അത്ഥോ. ‘‘ദ്വിന്നം മഗ്ഗാന’’ന്തി ഏതസ്സ സമ്ബന്ധീവസേന ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തി ഇദം സാമിവസേന യോജേതബ്ബം, യഥാവുത്തസരൂപസ്സ മാതുഗാമസ്സ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. വണ്ണാവണ്ണവസേന ചാതി ‘‘വണ്ണം ഭണതി നാമ ദ്വേ മഗ്ഗേ ഥോമേതി വണ്ണേതി പസംസതി. അവണ്ണം ഭണതി നാമ ദ്വേ മഗ്ഗേ ഖുംസേതി വമ്ഭേതി ഗരഹതീ’’തി നിദ്ദേസേ വുത്തനയേന ഉഭോ മഗ്ഗേ ഉദ്ദിസ്സ ഥോമനഗരഹണവസേനാതി വുത്തം ഹോതി.

മേഥുനസ്സ ¶ യാചനാദയോ മേഥുനയാചനാദയോ, തേഹി മേഥുനയാചനാദീഹി, ‘‘യാചതിപി ആയാചതിപി പുച്ഛതിപി പടിപുച്ഛതിപി ആചിക്ഖതിപി അനുസാസതിപി അക്കോസതിപീ’’തി (പാരാ. ൨൮൫) ഉദ്ദേസേ വുത്തമേഥുനയാചനാദിവസേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമേഹി ദ്വീഹി ‘‘ഓഭാസന്തസ്സാ’’തി വുത്തഓഭാസനാ ദസ്സിതാ. ഓഭാസന്തസ്സാതി ഉദ്ദേസയന്തസ്സ, പകാസേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ‘‘വിഞ്ഞു’’ന്തി ഇമിനാ ഓഭാസനകിരിയായ കമ്മമാഹ, ഇമിനാ വിസേസിതബ്ബം ‘‘മനുസ്സിത്ഥി’’ന്തി ഇദം പകരണതോ ലബ്ഭതി, യഥാദസ്സിതപദഭാജനാഗതസരൂപം വിഞ്ഞും പടിബലം മനുസ്സിത്ഥിന്തി വുത്തം ഹോതി. അന്തമസോ ഹത്ഥമുദ്ദായപീതി ഓഭാസനേ അന്തിമപരിച്ഛേദദസ്സനം. ദുട്ഠുല്ലവചനസ്സാദഭാവേ സതി യോ വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗപടിബദ്ധം ഗുണദോസം വാ മേഥുനധമ്മയാചനാദിവസേന വാ ദുട്ഠുല്ലാദുട്ഠുല്ലം ജാനന്തിം മനുസ്സിത്ഥിം ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ഹത്ഥമുദ്ദായപി വദേയ്യാതി അത്ഥോ.

ഇമസ്മിം ഗാഥാദ്വയേ ദുട്ഠുല്ലവാചസ്സാദേന ഇത്ഥിയാ ഇത്ഥിസഞ്ഞിനോ വിഞ്ഞും തം ഇത്ഥിം ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം വണ്ണവസേന അന്തമസോ ഹത്ഥമുദ്ദായപി ഓഭാസന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗരുകം സിയാതി ഏകം വാക്യം, തഥാ ‘‘ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം അവണ്ണവസേനാ’’തി ഇമിനാ ച ‘‘മേഥുനയാചനാദീഹീ’’തി ഇമിനാ ച യോജനായ വാക്യദ്വയന്തി ഏവം യോജനാവസേന തീണി വാക്യാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ ¶ പഠമവാക്യേ വണ്ണവചനേന സങ്ഗഹിതം ഥോമനാദികഥം കഥേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതി. ‘‘ഇത്ഥിലക്ഖണേന സുഭലക്ഖണേന സമന്നാഗതാസീ’’തി ഏത്തകമേവ ഥോമനത്ഥം വദതോ സങ്ഘാദിസേസോ ന ഹോതി, ‘‘തവ വച്ചമഗ്ഗോ ച പസ്സാവമഗ്ഗോ ച ഈദിസോ സുഭോ സുസണ്ഠാനോ, തേന നാമ ¶ ഈദിസേന ഇത്ഥിലക്ഖണേന സുഭലക്ഖണേന സമന്നാഗതാസീ’’തി വദന്തസ്സ ഹോതി. ‘‘വണ്ണേതി, പസംസതീ’’തി പദദ്വയഞ്ച ‘‘ഥോമേതീ’’തി പദസ്സ പരിയായോ.

ദുതിയവാക്യേ അവണ്ണപദസങ്ഗഹിതം ഖുംസനാദിത്തയേ ഖുംസനം നാമ പതോദോപമേഹി ഫരുസവചനേഹി തുദനം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഖുംസേതീതി വാചാപതോദേന ഘട്ടേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൫). പതുജ്ജതേനേനാതി ‘‘പതോദോ’’തിഅഗച്ഛന്തേ അസ്സാദയോ പവത്തേതും വിജ്ഝനകപാചനദണ്ഡോ വുച്ചതി. വമ്ഭനം നാമ അപസാദനം. അപസാദനം നാമ ഗുണതോ പരിഹാപനം. യഥാഹ ‘‘വമ്ഭേതീതി അപസാദേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൫). ഗരഹാ നാമ ദോസാരോപനം. യഥാഹ ‘‘ഗരഹതീതി ദോസം ദേതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൫). ഇമം ഖുംസനാദിപടിസംയുത്തവചനം വക്ഖമാനേസു ‘‘സിഖരണീസി, സമ്ഭിന്നാസി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീ’’തി ഇമേസു തീസു പദേസു അഞ്ഞതരേന യോജേത്വാ കഥേന്തസ്സേവ സങ്ഘാദിസേസോ, ന ഇതരസ്സ.

തതിയവാക്യേ മേഥുനയാചനാദിവചനേഹി സങ്ഗഹിതം ആയാചനാദിം കരോന്തസ്സാപി സങ്ഘാദിസേസോ. ‘‘യാചതി നാമ ദേഹി മേ അരഹസി മേ ദാതു’’ന്തിആദിനാ (പാരാ. ൨൮൫) നയേന ഏകേകം പദം ‘‘ദേഹി മേ മേഥുനം ധമ്മ’’ന്തിആദിവസേന മേഥുനധമ്മപദേന സഹ ഘടേത്വാ മേഥുനധമ്മം യാചന്തസ്സേവ ഹോതി.

‘‘കദാ തേ മാതാ പസീദിസ്സതി, കദാ തേ പിതാ പസീദിസ്സതി, കദാ തേ ദേവതായോ പസീദിസ്സന്തി, കദാ തേ സുഖണോ സുലയോ സുമുഹുത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദിആയാചനപദനിദ്ദേസേ ഏകേകം പദം തത്ഥേവ ഓസാനേ വുത്തേന ‘‘കദാ തേ മേഥുനം ധമ്മം ലഭിസ്സാമീ’’തി പദേന ഘടേത്വാ മേഥുനം യാചന്തസ്സേവ ഹോതി.

‘‘കഥം ¶ ത്വം സാമികസ്സ ദേസി, കഥം ജാരസ്സ ദേസീ’’തി (പാരാ. ൨൮൫) പുച്ഛാനിദ്ദേസവചനേസു ച അഞ്ഞതരം മേഥുനധമ്മപദേന ഘടേത്വാ പുച്ഛന്തസ്സേവ ഹോതി.

‘‘ഏവം ¶ കിര ത്വം സാമികസ്സ ദേസി, ഏവം ജാരസ്സ ദേസീ’’തി (പാരാ. ൨൮൫) പടിപുച്ഛാനിദ്ദേസവചനേസു അഞ്ഞതരം മേഥുനധമ്മപദേന ഘടേത്വാ വിസേസേത്വാ പടിപുച്ഛന്തസ്സേവ ഹോതി.

‘‘കഥം ദദമാനാ സാമികസ്സ പിയാ ഹോതീ’’തി പുച്ഛതോ മാതുഗാമസ്സ ‘‘ഏവം ദേഹി, ഏവം ദേന്തീ സാമികസ്സ പിയാ ഭവിസ്സതി മനാപാ ചാ’’തി ആണത്തിവചനേ, അനുസാസനിവചനേ ച ഏസേവ നയോ.

൩൫൫. അക്കോസനിദ്ദേസാഗതേസു ‘‘അനിമിത്താസി നിമിത്തമത്താസി അലോഹിതാസി ധുവലോഹിതാസി ധുവചോളാസി പഗ്ഘരന്തീസി സിഖരണീസി ഇത്ഥിപണ്ഡകാസി വേപുരിസികാസി സമ്ഭിന്നാസി ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീ’’തി ഏകാദസസു പദേസു ‘‘സിഖരണീസി സമ്ഭിന്നാസി ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീ’’തി പദത്തയം പച്ചേകം ആപത്തികരം, ഇമിനാ പദത്തയേന സഹ പുബ്ബേ വുത്താനി വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗമേഥുനധമ്മപദാനി തീണി ചാതി ഛപ്പദാനം പച്ചേകം ആപത്തികരത്താ ഇതോ പരാനി അനിമിത്താദീനി അട്ഠ പദാനി ‘‘അനിമിത്താസി മേഥുനധമ്മം ദേഹീ’’തിആദിനാ നയേന മേഥുനധമ്മപദേന സഹ ഘടേത്വാ വുത്താനേവ ആപത്തികരാനീതി വേദിതബ്ബാനി, ‘‘മേഥുനയാചനാദീഹീ’’തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദസങ്ഗഹിതേസു ‘‘അനിമിത്താസീ’’തിആദീസു ഏകാദസസു അക്കോസപദേസു അന്തോഗധത്തേപി കേവലം ആപത്തികരത്താ ഗരുതരം പദത്തയം വിസും സങ്ഗഹേതബ്ബന്തി ഞാപേതുമാഹ ‘‘സിഖരണീസീ’’തിആദി.

സിഖരണീസീതി ഏത്ഥ ‘‘സിഖരണീ അസീ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘അസീ’’തി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. തു-സദ്ദോ കേവലയുത്തമ്പി ആപത്തികരം ¶ ഹോതീതി വിസേസം ജോതേതി. കേവലേനാപി അക്കോസവചനേനാതി യോജനാ. സിഖരണീസീതി ബഹി നിക്ഖന്തആണിമംസാ ഭവസി. സമ്ഭിന്നാസീതി മിസ്സീഭൂതവച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാ. ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസീതി ഇത്ഥിനിമിത്തേന, പുരിസനിമിത്തേന ചാതി ഉഭതോബ്യഞ്ജനേഹി സമന്നാഗതാ. ‘‘അയം ഇത്ഥീ, അയം പുരിസോ’’തി ബ്യഞ്ജയതീതി ബ്യഞ്ജനം, മുത്തകരണാനി. സുണന്തിയാതി ഏത്ഥ ‘‘വിഞ്ഞുമനുസ്സിത്ഥിയാ’’തി അധികാരതോ ലബ്ഭതി, ഇമിനാ അക്കോസിതബ്ബവത്ഥു ദസ്സിതം ഹോതി. ഭാസിതം സുണന്തിയാ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം ജാനന്തിയാ മനുസ്സിത്ഥിയാ വിസയേ പവത്തഅക്കോസവചനേന സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൩൫൬. പുനപ്പുനം ഓഭാസന്തസ്സ വാചാനം ഗണനായ ഗരുകാ സിയുന്തി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘ഏകം ¶ ഇത്ഥി’’ന്തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. ഏകവാചായ ബഹൂ ഓഭാസന്തസ്സ ച ഇത്ഥീനം ഗണനായ ഗരുകാ സിയുന്തി യോജനാ. ഏത്ഥാപി ‘‘ഇത്ഥിയോപീ’’തി ലബ്ഭതി.

൩൫൭. സാ ചേ നപ്പടിജാനാതീതി ഏത്ഥ ‘‘യം സുണന്തിം മനുസ്സിത്ഥിം ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം വണ്ണാവണ്ണവസേന ഓഭാസതി, സാ ചേ ന പടിജാനാതീ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭമാനം ആദായ യോജേതബ്ബം. അത്തനോ ഭാസിതം ദുട്ഠുല്ലം വുത്തസമനന്തരമേവ അത്ഥവസേന സചേ ന ജാനാതീതി അത്ഥോ. തസ്സാതി തസ്സ ദുട്ഠുല്ലഭാസിതഭിക്ഖുസ്സ. ഉബ്ഭജാണും, അധക്ഖകം വാ ആദിസ്സ ഭണനേ ചാപി തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം സിയാതി യോജനാ. ഭണനേതി ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം വണ്ണാദികഥനേ, ‘‘ഭണതോ’’തിപി ലിഖന്തി, ഭണന്തസ്സ, ഭണനഹേതൂതി അത്ഥോ. ഹേതുമ്ഹി അയമന്തപച്ചയോ ‘‘അസമ്ബുധ’’ന്തിആദീസു (പാരാ. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) വിയ. ഉബ്ഭജാണുന്തി ജാണുതോ ഉദ്ധം. അക്ഖേകന്തി അക്ഖകതോ ഹേട്ഠാ.

൩൫൮. ഉബ്ഭക്ഖകന്തി ¶ അക്ഖകതോ ഉദ്ധം. അധോജാണുമണ്ഡലന്തി ജാണുമണ്ഡലതോ അധോ. ഉദ്ദിസന്തി ഉദ്ദിസ്സ. ‘‘ഉദ്ദിസ്സുബ്ഭക്ഖം വാ തഥാ, അധോജാണുമണ്ഡല’’ന്തി ച ലിഖന്തി, സോ പാഠോ സുന്ദരോ. വണ്ണാദിഭണനേ ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘വിഞ്ഞുമനുസ്സിത്ഥിയാ’’തി അധികാരതോ ലബ്ഭതി. കായപടിബദ്ധേ വണ്ണാദിഭണനേ ദുക്കടന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാ സങ്ഘാദിസേസക്ഖേത്തം, അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തം, ഉദ്ധക്ഖകം അധോജാണുമണ്ഡലം ദുക്കടക്ഖേത്തന്തി ഇമേസു തീസു ഖേത്തേസു അക്ഖകഞ്ചേവ ജാണുമണ്ഡലഞ്ച ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനം ദ്വിന്നം അവധിഭൂതം കത്ഥ സങ്ഗയ്ഹതീതി? ദുക്കടക്ഖേത്തേയേവ സങ്ഗയ്ഹതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അക്ഖകം, പന ജാണുമണ്ഡലഞ്ച ഏത്ഥേവ ദുക്കടക്ഖേത്തേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൬).

൩൫൯. പണ്ഡകേ യക്ഖിപേതീസു ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനം വണ്ണാദിഭണനേ തസ്സ ഭണന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയം ഭവേതി അധികാരവസേന ആഗതപദേഹി സഹ യോജേതബ്ബം. പണ്ഡകാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന യക്ഖിപേതീനം ഗഹണം.

൩൬൦. ഉബ്ഭക്ഖക…പേ… അയം നയോതി ‘‘പണ്ഡകാദീസൂ’’തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം. അയം നയോതി ‘‘ദുക്കടമേവ ഹോതീ’’തി വുത്തോ നയോ. സബ്ബത്ഥാതി സങ്ഘാദിസേസഥുല്ലച്ചയദുക്കടക്ഖേത്തവസേന സബ്ബേസു ഖേത്തേസു.

൩൬൧. അത്ഥപുരേക്ഖാരോ ¶ ഹുത്വാ ഓഭാസതോപി അനാപത്തീതി യോജനാ. മാതുഗാമാനം ‘‘അനിമിത്താസീ’’തിആദീസു പദേസു അത്ഥകഥനം പുരേക്ഖത്വാ ‘‘അനിമിത്താസീ’’തിആദിപദം ഭണന്തസ്സ വാ മാതുഗാമേഹി സഹ അട്ഠകഥം സജ്ഝായന്താനം വാ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. ധമ്മപുരേക്ഖാരോ ഹുത്വാ ഓഭാസതോ അനാപത്തീതി യോജനാ. പാളിധമ്മം വാചേന്തസ്സ വാ താസം ¶ സുണന്തീനം സജ്ഝായനം വാ പുരേക്ഖത്വാ ‘‘അനിമിത്താസീ’’തിആദീസു പദേസു യം കിഞ്ചി പബ്ബജിതസ്സ വാ ഇതരസ്സ വാ മാതുഗാമസ്സ കഥേന്തസ്സ അനാപത്തീതി. പുരേക്ഖത്വാനുസാസനിന്തി ‘‘ഇദാനി അനിമിത്താസി…പേ… ഉഭതോബ്യഞ്ജനാസി, അപ്പമാദം ദാനി കരേയ്യാസി, യഥാ ആയതിമ്പി ഏവരൂപാ നാഹോസീ’’തി അനുസാസനിം പുരേക്ഖത്വാ.

൩൬൨. ഉമ്മത്തകാദീനന്തി പിത്തുമ്മത്തകയക്ഖുമ്മത്തകവസേന ദ്വിന്നം ഉമ്മത്തകാനഞ്ച ആദി-സദ്ദസങ്ഗഹിതസ്സ ഇമസ്മിം ആദികമ്മികസ്സ ഉദായിത്ഥേരസ്സ ച അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഇദം സിക്ഖാപദം തിസമുട്ഠാനം കായചിത്തതോ ച വാചാചിത്തതോ ച കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്ത’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൨൮൭) അട്ഠകഥായം വുത്തപകിണ്ണകവിനിച്ഛയം ദസ്സേതി ‘‘സമുട്ഠാനാദയോ…പേ… തുല്യാവാ’’തി. വേദനായ അദിന്നാദാനേന അസമത്താ ‘‘വേദനേത്ഥ ദ്വിധാ മതാ’’തി ആഹ, സുഖോപേക്ഖാവേദനാവസേന ദ്വിധാ മതാതി അത്ഥോ.

ദുട്ഠുല്ലവാചാകഥാവണ്ണനാ.

൩൬൩. കാമപാരിചരിയായാതി മേഥുനധമ്മസങ്ഖാതേന കാമേന പാരിചരിയായ, മേഥുനധമ്മേന പാരിചരിയായാതി അത്ഥോ. അഥ വാ കാമിതാ പത്ഥിതാതി കാമാ, മേഥുനരാഗവസേന പത്ഥിതാതി അത്ഥോ, കാമാ ച സാ പാരിചരിയാ ചാതി കാമപാരിചരിയാ, തസ്സാ കാമപാരിചരിയായാതിപി ഗഹേതബ്ബം, മേഥുനരാഗചിത്തേന അഭിപത്ഥിതപാരിചരിയായാതിഅത്ഥോ. ‘‘വണ്ണം ഭാസതോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, ‘‘ഏതദഗ്ഗം ഭഗിനി പാരിചരിയാനം യാ മാദിസം സീലവന്തം കല്യാണധമ്മം ബ്രഹ്മചാരിം ഏതേന ധമ്മേന പരിചരേയ്യാ’’തി അത്തനോ മേഥുനധമ്മേന പാരിചരിയായ ¶ ഗുണം ആനിസംസം കഥേന്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. തസ്മിംയേവ ഖണേതി തസ്മിം ഭണിതക്ഖണേയേവ. സാ ചേ ജാനാതീതി യം ഉദ്ദിസ്സ അഭാസി, സചേ സാ വചനസമനന്തരമേവ ജാനാതി.

൩൬൪. സാ ¶ മനുസ്സിത്ഥീ നോ ജാനാതി ചേ, തസ്സ ഥുല്ലച്ചയന്തി സമ്ബന്ധോ. യക്ഖിപേതിദേവീസു ജാനന്തീസു, പണ്ഡകേ ച ജാനന്തേ അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭാസതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി യോജനാ. സേസേതി പുരിസതിരച്ഛാനഗതവിസയേ, യക്ഖിആദീനം അജാനനവിസയേ ച അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭാസതോ തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.

൩൬൫. ചീവരാദീഹീതി ചീവരപിണ്ഡപാതാദീഹി. വത്ഥുകാമേഹീതി തണ്ഹായ വത്ഥുഭാവേന വത്ഥൂ ച കാമിതത്താ കാമാതി ച സങ്ഖാതേഹി പച്ചയേഹി.

൩൬൬. രാഗോ ഏവ രാഗതാ. ‘‘രാഗിതാ’’തി വാ പാഠോ, രാഗോ അസ്സ അത്ഥീതി രാഗീ, തസ്സ ഭാവോ രാഗിതാ, അത്തകാമപാരിചരിയായ രാഗോതി അത്ഥോ. ഓഭാസോതി അത്തകാമപാരിചരിയായ ഗുണഭണനം. തേന രാഗേനാതി കാമപാരിചരിയായ രാഗേന. ഖണേ തസ്മിന്തി ഭണിതക്ഖണേ. വിജാനനന്തി യം മനുസ്സിത്ഥിം ഉദ്ദിസ്സ അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭണതി, തായ തസ്സ വചനത്ഥസ്സ വിജാനനന്തി വുത്തം ഹോതി.

൩൬൭. പഞ്ചങ്ഗാനീതി മനുസ്സിത്ഥിതാ, തംസഞ്ഞിതാ, പാരിചരിയായ രാഗിതാ, തേന രാഗേന ഓഭാസനം, ഖണേ തസ്മിം വിജാനനന്തി ഇമാനി ഏത്ഥ അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദേ പഞ്ച അങ്ഗാനി ¶ , പഞ്ച ആപത്തികാരണാനീതി അത്ഥോ. അസ്സാതി അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദസ്സ.

അത്തകാമപാരിചരിയകഥാവണ്ണനാ.

൩൬൮. ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തിആദികിരിയാത്തയോപാദാനസാമത്ഥിയേന തിക്ഖത്തും പടിപാദനകം ‘‘യോ ഭിക്ഖൂ’’തി ച ‘‘ഗരു ഹോതീ’’തി പദസാമത്ഥിയേന ‘‘തസ്സാ’’തി ച ലബ്ഭമാനത്താ തിവിധേഹി സഹ ‘‘യോ ഭിക്ഖു പുരിസസ്സ സന്ദേസം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, വീമംസതി പച്ചാഹരതി ചേ, തസ്സ ഗരു ഹോതീ’’തി ഏകം വാക്യം ഹോതി. ഏവം ‘‘ഇത്ഥിയാപി വാ’’തി ഇമിനാ യോജനായപി ഏകം വാക്യം ഹോതീതി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ വാക്യദ്വയം യുജ്ജതി.

ഇധ സന്ദേസക്കമഞ്ച യോജനാക്കമഞ്ച ജാനനത്ഥം പഠമം താവ ഇത്ഥീനഞ്ച ഭരിയാനഞ്ച പഭേദോ ച സരൂപഞ്ച വിഭാവീയതി – തേസു ഇത്ഥിയോ ദസവിധാ ഹോന്തി. യഥാഹ പദഭാജനേ ‘‘ദസ ഇത്ഥിയോ ¶ മാതുരക്ഖിതാ പിതുരക്ഖിതാ മാതാപിതുരക്ഖിതാ ഭാതുരക്ഖിതാ ഭഗിനിരക്ഖിതാ ഞാതിരക്ഖിതാ ഗോത്തരക്ഖിതാ ധമ്മരക്ഖിതാ സാരക്ഖാ സപരിദണ്ഡാ’’തി. ഭരിയാ ച ദസവിധാ ഹോന്തി. യഥാഹ പദഭാജനേ ‘‘ദസ ഭരിയായോ ധനക്കീതാ ഛന്ദവാസിനീ ഭോഗവാസിനീ ഓദപത്തകിനീ ഓഭടചുമ്ബടാ ദാസീ ച ഭരിയാ ച കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ച ധജാഹടാ മുഹുത്തികാ’’തി (പാരാ. ൩൦൩). ഇമാസം പഭേദോ ച സരൂപാനി ച സങ്ഖേപതോ ഏവം വേദിതബ്ബാനി –

പുരിസേഹി സഹ യഥാ സംവാസം ന കരോതി, ഏവം മാതരാ രക്ഖിതാ മാതുരക്ഖിതാ. യഥാഹ ‘‘മാതുരക്ഖിതാ നാമ മാതാ രക്ഖതി ഗോപേതി ഇസ്സരിയം കാരേതി വസം വത്തേതീ’’തി. പിതുരക്ഖിതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ യസ്മിം കോണ്ഡഞ്ഞാദിഗോത്തേ ജാതാ, തസ്മിംയേവ ഗോത്തേ ജാതേഹി ¶ രക്ഖിതാ ഗോത്തരക്ഖിതാ. യഥാഹ ‘‘ഗോത്തരക്ഖിതാ നാമ സഗോത്താ രക്ഖന്തീ’’തിആദി. ഏകം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിതേഹി വാ ഏകഗണപരിയാപന്നേഹി വാ രക്ഖിതാ ധമ്മരക്ഖിതാ നാമ. യഥാഹ ‘‘ധമ്മരക്ഖിതാ നാമ സഹധമ്മികാ രക്ഖന്തീ’’തിആദി (പാരാ. ൩൦൪). സാരക്ഖാ നാമ ‘‘ഗബ്ഭേപി പരിഗ്ഗഹിതാ ഹോതി ‘മയ്ഹം ഏസാ’തി അന്തമസോ മാലാഗുളപരിക്ഖിത്താപീ’’തി പാളിയം വുത്തസരൂപാ. സപരിദണ്ഡാ നാമ ‘‘കേഹിചി ദണ്ഡോ ഠപിതോ ഹോതി ‘യോ ഇത്ഥന്നാമം ഇത്ഥിം ഗച്ഛതി, തസ്സ ഏത്തകോ ദണ്ഡോ’’തി വുത്തസരൂപാതി അയം ദസന്നം ഇത്ഥീനം സരൂപസങ്ഖേപോ. ഇമാസു ദസസു സാരക്ഖസപരിദണ്ഡാനം ദ്വിന്നം പരപുരിസസേവായം മിച്ഛാചാരോ ഹോതി, ഇതരാസം ന ഹോതി. ഇമാ ദസപി പഞ്ചസീലം രക്ഖന്തേഹി അഗമനീയാ.

ദസസു ഭരിയാസു ‘‘ധനക്കീതാ നാമ ധനേന കിണിത്വാ വാസേതീ’’തി വുത്തത്താ ഭരിയഭാവായ അപ്പകം വാ ബഹും വാ ധനം ദത്വാ ഗഹിതാ ധനക്കീതാ നാമ. ‘‘ഛന്ദവാസിനീ നാമ പിയോ പിയം വാസേതീ’’തി വുത്തത്താ അത്തരുചിയാ സംവസിതേന പുരിസേന സമ്പടിച്ഛിതാ ഛന്ദവാസിനീ നാമ. ‘‘ഭോഗവാസിനീ നാമ ഭോഗം ദത്വാ വാസേതീ’’തി വുത്തത്താ ഉദുക്ഖലമുസലാദിഗേഹോപകരണം ലഭിത്വാ ഭരിയഭാവം ഗച്ഛന്തീ ജനപദിത്ഥീ ഭോഗവാസിനീ നാമ. ‘‘പടവാസിനീ നാമ പടം ദത്വാ വാസേതീ’’തി വുത്തത്താ നിവാസനമത്തം വാ പാരുപനമത്തം വാ ലദ്ധാ ഭരിയഭാവം ഗച്ഛന്തീ ദലിദ്ദിത്ഥീ പടവാസിനീ നാമ. ഓദപത്തകിനീ നാമ ‘‘ഉദകപത്തം ആമസിത്വാ വാസേതീ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ ‘‘ഇദം ഉദകം വിയ സംസട്ഠാ അഭേജ്ജാ ഹോഥാ’’തി വത്വാ ഏകസ്മിം ഉദകപത്തേ പുരിസേന സദ്ധിം ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഭരിയഭാവം നീതോ മാതുഗാമോ വുച്ചതി. ‘‘ഓഭടചുമ്ബടാ നാമ ചുമ്ബടം ഓരോപേത്വാ ¶ വാസേതീ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ സീസതോ ചുമ്ബടം ഓരോപേത്വാ ഭരിയഭാവമുപനീതാ കട്ഠഹാരികാദിഇത്ഥീ ഓഭടചുമ്ബടാ നാമ. ദാസീ ¶ ച ഭരിയാ ച നാമ ‘‘ദാസീ ചേവ ഹോതി ഭരിയാ ചാ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ ഭരിയം കത്വാ വാസിതാ ‘‘തസ്സേവ ദാസീ ച ഭരിയാ ചാ’’തി വുത്താ. കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ച നാമ ‘‘കമ്മകാരീ ചേവ ഹോതി ഭരിയാ ചാ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ പധാനിത്ഥിനിരപേക്ഖേന കുടുമ്ബകിച്ചം കാരേത്വാ ഭരിയഭാവം നീതാ ഭരിയാ കതകമ്മാ ‘‘കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ ചാ’’തി വുത്താ. ‘‘ധജാഹടാ നാമ കരമരാനീതാ വുച്ചതീ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ ധജം ഉസ്സാപേത്വാ ഗച്ഛന്തിയാ മഹാസേനായ സദ്ധിം ഗന്ത്വാ പരവിസയം വിലുമ്പന്തേന പച്ഛിന്ദിത്വാ ആനേത്വാ ഭരിയഭാവമുപനീതാ ഇത്ഥീ ധജാഹടാ നാമ. ‘‘മുഹുത്തികാ നാമ തങ്ഖണികാ വുച്ചതീ’’തി (പാരാ. ൩൦൪) വുത്തത്താ അചിരകാലം സംവാസത്ഥായ ഗഹിതാ ഇത്ഥീ മുഹുത്തികാ നാമാതി അയം ദസന്നം ഭരിയാനം സരൂപസങ്ഖേപോ. യഥാവുത്താസു ദസസു ഇത്ഥീസു അഞ്ഞതരം ദസന്നം ഭരിയാനം അഞ്ഞതരട്ഠാനേ ഠപനത്ഥമധിപ്പേതഭാവം വത്തും പുരിസേന ‘‘ഗച്ഛ ഭന്തേ ഇത്ഥന്നാമം മാതുരക്ഖിതം ബ്രൂഹി ‘ഹോഹി കിര ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ധനക്കീതാ’തി’’ആദിനാ നയേന ദിന്നസന്ദേസം ‘‘സാധു ഉപാസകാ’’തിആദിനാ നയേന വചീഭേദം കത്വാ വാ സീസകമ്പനാദിവസേന വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി ആഹ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി സന്ദേസം പുരിസസ്സാ’’തി.

ഏത്ഥ പുരിസസ്സാതി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘പുരിസസ്സ മാതാ ഭിക്ഖും പഹിണതീ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൩൨൧) നയേന പാളിയം വുത്തപുരിസസ്സ മാതാപിതുആദയോ ച ഗഹേതബ്ബാ. വീമംസതീതി ഏവം പടിഗ്ഗഹിതസാസനം തസ്സായേവ ഏകംസേന അവിരാധേത്വാ വദന്തസ്സ മാതാപിതുആദീനമഞ്ഞതരസ്സ വാ ആരോചേതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാപി വീമംസതീതി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി അന്തേവാസിം വീമംസാപേത്വാ അത്തനാ പച്ചാഹരതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൩൮) വുത്തത്താ വീമംസാപേതീതിപി ഗഹേതബ്ബം. പച്ചാഹരതീതി തഥാ ആഹടം സാസനം സുത്വാ തസ്സാ ഇത്ഥിയാ ¶ സമ്പടിച്ഛിതേ ച അസമ്പടിച്ഛിതേ ച ലജ്ജായ തുണ്ഹീഭൂതായ ച തം പവത്തിം പച്ചാഹരിത്വാ ആചിക്ഖതീതി വുത്തം ഹോതി. ഇധാപി പച്ചാഹരതീതി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വീമംസതി അന്തേവാസിം പച്ചാഹരാപേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൩൮) വുത്തത്താ പച്ചാഹരാപേതീതി ച ഗഹേതബ്ബം.

‘‘ഇത്ഥിയാപി വാ’’തി ഇമിനാ യോജേത്വാ ഗഹിതദുതിയവാക്യേ ച ഏവമേവ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. തത്ഥ സന്ദേസക്കമോ പന ‘‘മാതുരക്ഖിതാ ഭിക്ഖും പഹിണതി ‘ഗച്ഛ ഭന്തേ ഇത്ഥന്നാമം ബ്രൂഹി ‘ഹോമി ഇത്ഥന്നാമസ്സ ¶ ഭരിയാ ധനക്കീതാ’തി’’ആദിപാളിനയേന (പാരാ. ൩൩൦) ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്ഥാപി ‘‘വീമംസാപേതി പച്ചാഹരാപേതീ’’തി ഇദഞ്ച വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. ഇമിനാ നിയാമേന ദസന്നം ഇത്ഥീനം നാമം വിസും വിസും വത്വാ ദസന്നം ഭരിയാനം അഞ്ഞതരത്ഥായ ദീയമാനസന്ദേസക്കമോ യോജേതബ്ബോ. ഇധാപി ഇത്ഥിയാപി വാതി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘മാതുരക്ഖിതായ മാതാ ഭിക്ഖും പഹിണതി ‘ഗച്ഛ ഭന്തേ ഇത്ഥന്നാമം ബ്രൂഹി ‘ഹോതു ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭരിയാ ധനക്കീതാ’’തിആദിപാളിവസേന (പാരാ. ൩൨൪) ഇത്ഥിയാ മാതുപിതുആദീനഞ്ച സന്ദേസക്കമോ യോജേതബ്ബോ.

൩൭൦. തം പവത്തിം. സഞ്ചരിത്താ സഞ്ചരണഹേതു. ന മുച്ചതീതി ഇത്ഥിപുരിസാനം അന്തരേ സാസനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ സഞ്ചരണഹേതു ആപജ്ജിതബ്ബസങ്ഘാദിസേസതോ ന മുച്ചതീതി അത്ഥോ.

൩൭൧. അഞ്ഞം വാതി മാതാപിതുരക്ഖിതാദീസു അഞ്ഞതരം വാ. ‘‘ഭാസതോ’’തി ലിഖന്തി. ‘‘പേസിതോ’’തി ഇമിനാ വിരുദ്ധത്താ തം പഹായ ‘‘ഭാസതീ’’തി പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ. പാഠസേസോ വാ കാതബ്ബോ. ‘‘യോ അഞ്ഞം ഭാസതി ചേ, തസ്സ ഭാസതോതി യോജനാ’’തി നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. ‘‘മാതരാ രക്ഖിതം ഇത്ഥിം ‘ഗച്ഛ ബ്രൂഹീ’തി യോ പേസിതോ ഹോതി, തസ്സ പിതുരക്ഖിതം ¶ വാ അഞ്ഞം വാ ഭാസതോ വിസങ്കേതോവാ’’തി, ‘‘മാതരാ…പേ… ബ്രൂഹീ’തി പേസിതോ ഹുത്വാ പിതുരക്ഖിതം വാ അഞ്ഞം വാ ഭാസതോ വിസങ്കേതോവാ’’തി യോജനാ യുത്തതരാതി അമ്ഹാകം ഖന്തി.

൩൭൨. പടിഗ്ഗണ്ഹനതാദീഹീതി പടിഗ്ഗണ്ഹനമേവ പടിഗ്ഗണ്ഹനതാ. ആദി-സദ്ദേന വീമംസനപച്ചാഹരണാനി ഗഹിതാനി. സഞ്ചരിത്തേതി സഞ്ചരണേ. സമാപന്നേതി ഗതേ സതി. ഗരുകാപത്തിമാദിസേതി ഏത്ഥ ‘‘തസ്സാ’’തി സേസോ. ആദിസേതി കഥേയ്യ.

൩൭൩. ദ്വീഹി ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി ഏത്ഥ ദ്വീഹി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി സഞ്ചരിത്തേ സമാപന്നേ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വീമംസതി ന പച്ചാഹരതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ന വീമംസതി പച്ചാഹരതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വീമംസതി പച്ചാഹരതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൩൮) ദ്വീഹി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി അത്ഥോ. പണ്ഡകാദീസൂതി പണ്ഡകയക്ഖിപേതീസു. തീഹിപി അങ്ഗേഹി സഞ്ചരിത്തേ സമാപന്നേ ഥുല്ലച്ചയം വുത്തന്തി യോജനാ.

ഏകേനേവാതി ¶ ഏകേനേവ അങ്ഗേന. സബ്ബത്ഥാതി മാതുരക്ഖിതാദീസു സബ്ബമാതുഗാമേസു ച വിനീതവത്ഥുമ്ഹി ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ പുരിസോ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആണാപേസി ‘ഗച്ഛ ഭന്തേ ഇത്ഥന്നാമം ഇത്ഥിം വീമംസാ’തി. സോ ഗന്ത്വാ മനുസ്സേ പുച്ഛി ‘കഹം ഇത്ഥന്നാമാ’തി. സുത്താ ഭന്തേതി…പേ… മതാ ഭന്തേതി. നിക്ഖന്താ ഭന്തേതി. അനിത്ഥീ ഭന്തേതി. ഇത്ഥിപണ്ഡകാ ഭന്തേതി. തസ്സ കുക്കുച്ചം അഹോസി. അനാപത്തി ഭിക്ഖു സങ്ഘാദിസേസസ്സ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൪൧) ആഗതാസു സുത്താദീസു പഞ്ചസു ച.

൩൭൪. അനാപത്തി പകാസിതാതി ചേതിയാദീസു കത്തബ്ബം നിസ്സായ ഇത്ഥിയാ പുരിസസ്സ, പുരിസേന ച ഇത്ഥിയാ ദിന്നസാസനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ¶ വീമംസിത്വാ പച്ചാഹരിത്വാ ആരോചേന്തസ്സ അനാപത്തിഭാവോ ‘‘അനാപത്തി സങ്ഘസ്സ വാ ചേതിയസ്സ വാ ഗിലാനസ്സ വാ കരണീയേന ഗച്ഛതി, ഉമ്മത്തകസ്സ ആദികമ്മികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൪൦) പാളിയം വുത്താതി അത്ഥോ.

൩൭൫. തഥാ തസ്സാതി മനുസ്സജാതികായ തസ്സാ. നനാലംവചനീയതാതി ‘‘മമായ’’ന്തി വാ നിഗ്ഗഹപഗ്ഗഹേ വാ നിരാസങ്കം വത്തും നാഹരതീതി അലംവചനീയാ, അസ്സാമികാ, സാ ഹി കേനചി ‘‘മയ്ഹം ഏസാ’’തി വത്തും വാ നിരാസങ്കേന നിഗ്ഗഹപഗ്ഗഹവചനം വാ വത്തും അസക്കുണേയ്യാ, അലംവചനീയാ ന ഭവതീതി നാലംവചനീയാ, സസ്സാമികാ, സാ ഹി സാമികേന തഥാ കാതും സക്കുണേയ്യാതി നാലംവചനീയാ, നാലംവചനീയാ ന ഭവതീതി നനാലംവചനീയാ, അലംവചനീയപദേന വുത്താ അസ്സാമികാ ഏവ, പടിസേധാ ദ്വേ പകതിമത്ഥം ഗമയന്തീതി, നനാലംവചനീയായ ഭാവോ നനാലംവചനീയതാ, നിരാസങ്കേന അവചനീയതാ അസ്സാമികഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. സഞ്ചരിത്തവസേന ഭിക്ഖുനാ വചനീയാ ന ഹോതീതി വാ ‘‘അലംവചനീയാ’’തിപി ഗഹേതബ്ബമേവ. പടിഗ്ഗണ്ഹനതാദീനം വസാതി ഏത്ഥ ചകാരോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. തതോ പടിഗ്ഗണ്ഹനവീമംസനപച്ചാഹരണസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം അങ്ഗാനം വസേന ച പുബ്ബേ വുത്തമനുസ്സിത്ഥിതാ നനാലംവചനീയതാതി വുത്താനം ദ്വിന്നം അങ്ഗാനം വസേന ച ഇദം സിക്ഖാപദം ആപത്തികാരണേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി യുത്തന്തി അത്ഥോ.

൩൭൬. ഇദം സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദം. അഥ വാ ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന ച അയം സങ്ഘാദിസേസോതി ഗഹേതബ്ബോ. കായതോ, വാചതോ, കായവാചതോ, കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ വാ ഉപ്പജ്ജനതോ ഛസമുട്ഠാനം. തതോ ഏവ അചിത്തകമുദീരിതം. മിസ്സകസമുട്ഠാനഞ്ഹി അചിത്തകം. അവസേസചിത്തേസുപി ¶ യസ്മിം ചിത്തേ അസതി അചിത്തകം നാമ ഹോതി, തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അലംവചനിയത്തം ¶ വാ’’തിആദി. ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ, ‘‘അലംവചനീയത്ത’’ന്തി ഗഹേതബ്ബം. യോ സന്ദേസം പേസേതി, തസ്മിം പടിബദ്ധഭാവന്തി അത്ഥോ. പണ്ണത്തിം വാതി സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതം പണ്ണത്തിം വാ അജാനതോ അചിത്തകമുദീരിതന്തി സമ്ബന്ധോ.

൩൭൭. സാസനന്തി മാതുഗാമസ്സ, പുരിസസ്സ വാ സാസനം. കായവികാരേനാതി സീസകമ്പനാദിനാ കായവികാരേന. ഗഹേത്വാതി പടിഗ്ഗഹേത്വാ. തം ഉപഗമ്മാതി പടിഗ്ഗഹിതസാസനം യസ്സ വത്തബ്ബം ഹോതി, തം മാതുഗാമം, പുരിസം വാ ഉപഗമ്മ. വീമംസിത്വാതി തം കിച്ചം തീരേത്വാ. ഹരന്തസ്സാതി പച്ചാഹരന്തസ്സ. കായതോ സിയാതി വചീഭേദം വിനാ പടിഗ്ഗഹണാദീനം കായേനേവ കതത്താ കായസമുട്ഠാനതോവ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൩൭൮. ഇത്ഥിയാ വചനം സുത്വാതി യോജനാ. യഥാ നിസിന്നോവാതി പകതിയാ നിസിന്നട്ഠാനേയേവ നിസിന്നോ. തം വചനം. തത്ഥേവാഗതസ്സേവാതി യത്ഥ നിസിന്നോ ഇത്ഥിയാ സാസനം പടിഗ്ഗണ്ഹി, തമേവ ആസനം അവിജഹിത്വാ അത്തനാ നിസിന്നട്ഠാനമേവ ആഗതസ്സ സന്നിസിതബ്ബപുരിസസ്സേവ, ഏത്ഥ ‘‘ആരോചേത്വാ’’തി പാഠസേസോ. പുന ‘‘ആരോചേന്തസ്സാ’’തി ഇദം തത്ഥേവാഗതായ തസ്സാ ഏവ ഇത്ഥിയാ ഏവം യോജേതബ്ബം. സാസനം ദത്വാ ഗന്ത്വാ പുന തത്ഥേവ ആഗതസ്സ മാതുഗാമസ്സേവ ഞാതമനന്തരം കായികകിരിയം വിനാ വചനേനേവ ആരോചേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ഇദം ഇത്ഥിയാ സാസനം പടിഗ്ഗഹണാദിവസേന വുത്തം.

അഥ വാ പുരിസസ്സ വചനം സുത്വാ യഥാനിസിന്നോവ തം വചനം ഇത്ഥിയാ ആരോചേത്വാ പുന തത്ഥേവാഗതസ്സേവ പുരിസസ്സ ¶ ആരോചേന്തസ്സാതി ഏവം പുരിസസന്ദേസം പടിഗ്ഗഹണാദിവസേനാപി യോജനാ കാതബ്ബാ. ഏത്ഥ ച തത്ഥേവാഗതസ്സാതി ഉപലക്ഖണം. സാസനവചനമത്തേനേവ പടിഗ്ഗഹേത്വാ, കിച്ചന്തരേന ഗന്ത്വാ വാ യദിച്ഛാവസേന ദിട്ഠട്ഠാനേ വാ വത്വാ പുനപി തത്ഥേവ ദിട്ഠട്ഠാനേ പുന ആരോചേന്തസ്സ ച വചനേനേവ സമുട്ഠാനഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

൩൭൯. ‘‘അലം…പേ… അജാനതോ’’തി അചിത്തകത്തകാരണം വുത്തമേവ, കസ്മാ പുന ‘‘അജാനന്തസ്സ പണ്ണത്തി’’ന്തി വുത്തന്തി ചേ? തദുഭയസ്സാപി വിസും കാരണാഭാവം വിഞ്ഞാപേതും വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. നം വിധിന്തി സാസനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ആഹരിത്വാ ആരോചേത്വാ പച്ചാഹരിത്വാ ആരോചനസങ്ഖാതം ¶ വിധാനം. അരഹതോപീതി ഖീണാസവസ്സപി, സേഖപുഥുജ്ജനാനം പഗേവാതി അയമത്ഥോ സമ്ഭാവനത്ഥേന അപി-സദ്ദേന ജോതിതോ.

൩൮൦. ജാനിത്വാതി അലംവചനീയഭാവം വാ പണ്ണത്തിം വാ ഉഭയമേവ വാ ജാനിത്വാ. തഥാതി കായവാചതോ കരോന്തസ്സാതി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം. സചിത്തകേഹീതി യഥാവുത്തചിത്തേന സചിത്തകേഹി. തേഹേവാതി കായാദീഹി തേഹി ഏവ, ‘‘തീഹേവാ’’തിപി പാഠോ.

സഞ്ചരിത്തകഥാവണ്ണനാ.

൩൮൧-൨. സയംയാചിതകേഹേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉപകരണേഹീ’’തി പാഠസേസോ, ‘‘പുരിസം ദേഥാ’’തിആദിനാ നയേന അത്തനാവ യാചിത്വാ ഗഹിതേഹി ഉപകരണേഹേവാതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘സഞ്ഞാചികാ നാമ സയം യാചിത്വാ പുരിസമ്പി പുരിസത്തകരമ്പി ഗോണമ്പി സകടമ്പി വാസിമ്പി പരസുമ്പി കുഠാരിമ്പി കുദാലമ്പി നിഖാദനമ്പീ’’തി ¶ . ഏത്ഥ ഏവ-കാരേന അയാചിതം നിവത്തേതി. തേന അസ്സാമികന്തി ദീപിതം ഹോതി. ‘‘കുടിക’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘കുടി നാമ ഉല്ലിത്താ വാ ഹോതി അവലിത്താ വാ ഉല്ലിത്താവലിത്താ വാ’’തി (പാരാ. ൩൪൯) വുത്തത്താ ഭൂമിതോ പട്ഠായ ഭിത്തിച്ഛദനാനി പടിച്ഛാദേത്വാ മത്തികായ വാ സുധായ വാ ദ്വാരവാതപാനാദിഅലേപോകാസം ഠപേത്വാ അന്തോ ലിത്തഭാവേന ഉല്ലിത്താനാമകം വാ തഥാ ബഹി ലിത്തഭാവേന അവലിത്താനാമകം വാ അന്തോ ച ബഹി ച ലിത്തഭാവേന ഉല്ലിത്താവലിത്താനാമകം വാ കുടിന്തി വുത്തം ഹോതി.

അപ്പമാണികന്തി ‘‘തത്രിദം പമാണം, ദീഘസോ ദ്വാദസവിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാ, തിരിയം സത്തന്തരാ’’തി (പാരാ. ൩൪൮) ദീഘപുഥുലാനം വുത്തപ്പമാണേന അതിരേകത്താ അപ്പമാണികന്തി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ ച തിലക്ഖണം പടിവിജ്ഝിത്വാ തീണി കിലേസമൂലാനി ഉപ്പാടേത്വാ കാലത്തയവത്ത സബ്ബധമ്മേ പടിവിജ്ഝിത്വാ തിഭുവനേകപടിസരണഭൂതസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മരാജസ്സ അങ്ഗുലം പമാണമജ്ഝിമപുരിസസ്സ അങ്ഗുലതോ തിവങ്ഗുലം ഹോതി, ഏകാ വിദത്ഥി തിസ്സോ വിദത്ഥിയോ ഹോന്തി, ഏകം രതനം തീണി രതനാനി ഹോന്തീതി ഏവം നിയമിതാ സുഗതവിദത്ഥി ച വഡ്ഢകിരതനേന ദിയഡ്ഢരതനപ്പമാണാ ഹോതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സുഗതവിദത്ഥി നാമ ഇദാനി മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ തിസ്സോ വിദത്ഥിയോ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൮-൩൪൯). തസ്മാ ¶ സുഗതവിദത്ഥിയാ ദ്വാദസ വഡ്ഢകിഹത്ഥേന അട്ഠാരസ ഹത്ഥാ ഹോന്തി. ‘‘ദീഘസോ ദ്വാദസ വിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാതി ബാഹിരിമേന മാനേനാ’’തി (പാരാ. ൩൪൯) പദഭാജനേ വുത്തത്താ അന്തിമം സുധാലേപം അഗ്ഗഹേത്വാ ഥുസമത്തികപരിയന്തേന വാ മഹാമത്തികപരിയന്തേന വാ ബാഹിരന്തതോ അട്ഠാരസഹത്ഥപ്പമാണം, ‘‘തിരിയം സത്തന്തരാതി അബ്ഭന്തരിമേന മാനേനാ’’തി (പാരാ. ൩൪൯) ¶ പദഭാജനേ വുത്തത്താ അബ്ഭന്തരിമേന പുഥുലതോ ദ്വാദസങ്ഗുലാധികദസഹത്ഥപ്പമാണഞ്ച കുടിയാ പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഏവം ഠിതപമാണതോ ദീഘതോ പുഥുലതോ വാ ഉഭതോ വാ കേസഗ്ഗമത്താധികാപി കുടി ആപത്തിയാ അങ്ഗം ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘അപ്പമാണിക’’ന്തി ആഹാതി സങ്ഖേപതോ വേദിതബ്ബം.

അത്തുദ്ദേസന്തി ഉദ്ദിസിതബ്ബോതി ഉദ്ദേസോ, അത്താ ഉദ്ദേസോ ഏതിസ്സാതി അത്തുദ്ദേസാ, കുടി, തം അത്തുദ്ദേസം. ‘‘അത്തുദ്ദേസന്തി അത്തനോ അത്ഥായാ’’തി പദഭാജനേ വുത്തത്താ ‘‘മയ്ഹം ഏസാ വാസത്ഥായ ഭവിസ്സതീ’’തി അത്താനം ഉദ്ദിസിത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘കരോന്തസ്സാ’’തി ഇദം ‘‘കാരയമാനേനാതി കരോന്തോ വാ കാരാപേന്തോ വാ’’തി പദഭാജനേ വുത്തനയേന പയോജകകത്തുനോ ച ഗഹേതബ്ബത്താ ഉപലക്ഖണന്തി ഗഹേതബ്ബം. തഥാതി തേനേവ പകാരേന, യേഹി അസ്സാമികതാദീഹി പകാരേഹി യുത്തം പമാണാതിക്കന്തം കുടിം കരോന്തസ്സ ആപത്തി, തേഹേവ പകാരേഹി യുത്തം അദേസിതവത്ഥുകമ്പി കുടിം കരോന്തസ്സാതി. ഇമിനാ അപ്പമാണികം വിയ അദേസിതവത്ഥുകമ്പി വിസുംയേവ ആപത്തിയാ പധാനങ്ഗന്തി. വസതി ഏത്ഥാതി വത്ഥു, ഭൂമി, സാ അദേസിതാ ഏതിസ്സാതി അദേസിതവത്ഥുകാ, കുടി, തം അദേസിതവത്ഥുകം.

കിം വുത്തം ഹോതി? തേന കുടികാരേന ഭിക്ഖുനാ കുടിവത്ഥും സോധേത്വാ സമതലം കാരേത്വാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ സഞ്ഞാചികായ കുടിം കത്തുകാമോ അസ്സാമികം അത്തുദ്ദേസം, സോഹം ഭന്തേ സങ്ഘം കുടിവത്ഥുഓലോകനം യാചാമീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്വാ യാചിതേന സങ്ഘേന വാ സങ്ഘേന ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ സമ്മതേഹി ബ്യത്തേഹി ¶ പടിബലേഹി ദ്വീഹി ഭിക്ഖൂഹി വാ തേന സദ്ധിം ഗന്ത്വാ കുടിവത്ഥും ഓലോകേത്വാ സാരമ്ഭഭാവം വാ അപരിക്കമനഭാവം വാ ഉഭയമേവ വാ പസ്സന്തേഹി ‘‘മായിധ കരീ’’തി നിവാരേത്വാ അനാരമ്ഭം ചേ ഹോതി സപരിക്കമനം, ആഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ ആരോചിതേ കുടികാരകേനേവ ഭിക്ഖുനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ സഞ്ഞാചികായ കുടിം കത്തുകാമോ അസ്സാമികം അത്തുദ്ദേസം, സോഹം ഭന്തേ സങ്ഘം കുടിവത്ഥുദേസനം യാചാമീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്വാ യാചിതേ വുഡ്ഢാനുമതേന ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ ദേസേത്വാ നിയ്യാദിതകുടിവത്ഥുസ്സ ¶ അഭാവാ അദേസിതവത്ഥുകം, തേനേവ അസ്സാമികതാദിപകാരേന യുത്തം യഥാവുത്തപ്പകാരം കുടികം അത്തനാ യാചിതേഹി ഉപകരണേഹി കരോന്തസ്സ, കാരാപേന്തസ്സ ചാതി വുത്തം ഹോതി.

ദ്വേ സങ്ഘാദിസേസാ ഹോന്തീതി ‘‘ഭിക്ഖൂ വാ അനഭിനേയ്യ വത്ഥുദേസനായ, പമാണം വാ അതിക്കാമേയ്യ, സങ്ഘാദിസേസോ’’തി (പാരാ. ൩൪൮) തുല്യബലതാസൂചകേന വാ-സദ്ദേന സമ്പിണ്ഡിത്വാ വുത്തഅങ്ഗദ്വയസഹിതത്താ ദ്വേ സങ്ഘാദിസേസാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘ഭിക്ഖു കുടിം കരോതി അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, ആപത്തി ദ്വിന്നം സങ്ഘാദിസേസാന’’ന്തി (പാരാ. ൩൫൫) ച ‘‘ഭിക്ഖുകുടിം കരോതി അദേസിതവത്ഥുകം അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൫൪) ച ‘‘ഭിക്ഖു കുടിം കരോതി പമാണാതിക്കന്തം അനാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൫൫) ച വുത്തത്താ ദ്വീസു അങ്ഗേസു ഏകം ചേ, ഏകോവ സങ്ഘാദിസേസോ ¶ ഹോതീതി. തം പന ‘‘സചേ ഏകവിപന്നാ സാ, ഗരുകം ഏകകം സിയാ’’തി വക്ഖതി.

സാരമ്ഭാദീസൂതി ഏത്ഥ സാരമ്ഭ-സദ്ദോ സോപദ്ദവപരിയായോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സാരമ്ഭം അനാരമ്ഭന്തി സഉപദ്ദവം അനുപദ്ദവ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൮-൩൪൯). ഏത്ഥ ‘‘സേതം ഛാഗമാരഭേഥ യജമാനോ’’തി പയോഗേ വിയ ആ-പുബ്ബസ്സ രഭസ്സ ഹിംസത്ഥേപി ദിസ്സമാനത്താ കത്തുസാധനോ ആരമ്ഭ-സദ്ദോ ഹിംസകാനം കിപില്ലികാദിസത്താനം വാചകോ ഭവതീതി തംസഹിതട്ഠാനം സാരമ്ഭം നാമ ഹോതി. തേനേവ പദഭാജനേപി വുത്തം ‘‘സാരമ്ഭം നാമ കിപില്ലികാനം വാ ആസയോ ഹോതി, ഉപചികാനം വാ, ഉന്ദൂരാനം വാ, അഹീനം വാ, വിച്ഛികാനം വാ, സതപദീനം വാ, ഹത്ഥീനം വാ, അസ്സാനം വാ, സീഹാനം വാ, ബ്യഗ്ഘാനം വാ…പേ… ആസയോ ഹോതീ’’തി (പാരാ. ൩൫൩).

ആദി-സദ്ദേന അപരിക്കമനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘സപരിക്കമനം നാമ സക്കാ ഹോതി യഥായുത്തേന സകടേന അനുപരിഗന്തും, സമന്താ നിസ്സേണിയാ അനുപരിഗന്തും, ഏതം സപരിക്കമനം നാമാ’’തി (പാരാ. ൩൫൩) വുത്തലക്ഖണവിപരിയായതോ നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനേ ഏകം ചക്കം ഠപേത്വാ ഇതരം ചക്കം ബഹി ഠപേത്വാ കുടിം പരിക്ഖിപിത്വാ ആവജ്ജിയമാനസ്സ ഗോയുത്തസകടസ്സ വാ നിസ്സേണിയം ഠത്വാ കുടിം ഛാദയമാനാനം നിസ്സേണിയാ വാ പരതോ ഗമിതുമസക്കുണേയ്യത്താ അപരിക്കമനന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏവം ¶ വുത്തസാരമ്ഭഅപരിക്കമനസങ്ഖാതഅങ്ഗദ്വയേന യുത്തം ചേ, ദ്വേ ദുക്കടാനി ഹോന്തി. യഥാഹ ‘‘ഭിക്ഖു കുടിം കരോതി ദേസിതവത്ഥുകം പമാണികം സാരമ്ഭം അപരിക്കമനം, ആപത്തി ദ്വിന്നം ദുക്കടാന’’ന്തി (പാരാ. ൩൫൫). ഏകം ചേ, ഏകമേവ ഹോതി. യഥാഹ ‘‘ഭിക്ഖു കുടിം കരോതി ദേസിതവത്ഥുകം പമാണികം സാരമ്ഭം സപരിക്കമനം, ആപത്തി ¶ ദുക്കടസ്സ. ഭിക്ഖു കുടിം കരോതി ദേസിതവത്ഥുകം പമാണികം അനാരമ്ഭം അപരിക്കമനം, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൩൫൫) ഏതം തയമ്പി ‘‘സാരമ്ഭാദീസു ദുക്കട’’ന്തി സാമഞ്ഞേന സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഏകം അങ്ഗം പമാണികത്തം വാ ദേസിതവത്ഥുകത്തം വാ വിപന്നം ഏതിസ്സാതി ഏകവിപന്നാ. പുബ്ബേ വുത്തത്ഥാനം സങ്ഘാദിസേസാദിപദാനമത്ഥോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. സാതി യഥാവുത്തലക്ഖണകുടി.

൩൮൩. ഇദാനി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ അട്ഠുപ്പത്തിയം ‘‘തേ യാചനബഹുലാ വിഞ്ഞത്തിബഹുലാ വിഹരന്തി ‘പുരിസം ദേഥ പുരിസത്തകരം ദേഥാ’’തിആദിപാളിയാ (പാരാ. ൩൪൨) അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) ആഗതം കപ്പിയാകപ്പിയവിനിച്ഛയം സങ്ഖേപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുരിസ’’ന്തിആദി. കമ്മസഹായത്ഥായാതി കിസ്മിഞ്ചി കമ്മേ സഹായഭാവായ, കമ്മകരണത്ഥായാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഇത്ഥന്നാമം കമ്മം കാതും പുരിസം ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി യാചിതും വട്ടതീതി അത്ഥോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘കമ്മകരണത്ഥായ ‘പുരിസം ദേഥാ’തി യാചിതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨). മൂലച്ഛേജ്ജവസേനാതി സാമികാനം ആയത്തഭാവസങ്ഖാതമൂലസ്സ ഛിന്ദനവസേന, അത്തനോ ആയത്തഭാവകരണവസേനാതി വുത്തം ഹോതി.

൩൮൪. അവജ്ജന്തി വജ്ജരഹിതം, നിദ്ദോസന്തി അത്ഥോ. മിഗലുദ്ദകമച്ഛബന്ധകാദീനം സകകമ്മം വജ്ജകമ്മം നാമ. തസ്മാ മിഗലുദ്ദകാദയോ ഹത്ഥകമ്മം യാചന്തേന പന ‘‘തുമ്ഹാകം ഹത്ഥകമ്മം ദേഥാ’’തി, ‘‘ഹത്ഥകമ്മം ദാതബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞേന അവത്വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമം കമ്മം ദാതബ്ബ’’ന്തി വിസേസേത്വായേവ യാചിതബ്ബം. ലുദ്ദകേ വാ ഇതരേ വാ നിക്കമ്മേ അയാചിത്വാപി യഥാരുചി കമ്മം കാരാപേതും വട്ടതി. ഹത്ഥകമ്മയാചനായ സബ്ബഥാപി കപ്പിയഭാവം ദീപേതും തംതംസിപ്പികേ യാചിത്വാ മഹന്തമ്പി പാസാദം കാരാപേന്തേന ¶ ഹത്ഥകമ്മേ യാചിതേ അത്തനോ അനോകാസഭാവം ഞത്വാ അഞ്ഞേസം കരോന്താനം ദാതബ്ബം മൂലം ദിയ്യമാനം അധിവാസേതും വട്ടതീതി വിത്ഥാരതോ അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨ അത്ഥതോസമാനം) വുത്തത്താ കുസലാനം അത്ഥം അപരിഹാപേന്തേന കപ്പിയേന സാരുപ്പേന പയോഗേന യാചിതബ്ബം. യാചിതകമ്മം കാതും അസമത്ഥേഹി കരോന്താനം ദിയ്യമാനം ഹത്ഥകമ്മമൂലം കമ്മം കാരാപേത്വാ ¶ കമ്മകാരകേ ദസ്സേത്വാ ദാപേതബ്ബം. ഏവം യാചനായ അനവജ്ജഭാവേ അട്ഠകഥാഗതം കാരണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഹത്ഥകമ്മമ്പീ’’തിആദി. പി-സദ്ദോ അവധാരണേ, പദപൂരണേ വാ. ഹി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. യസ്മാ ഇദം ഹത്ഥകമ്മം കിഞ്ചി വത്ഥു ന ഹോതി, തസ്മാ അനവജ്ജമേവ ഹത്ഥകമ്മം യാചിതും പന വട്ടതീതി.

൩൮൫. ഞാതകാദികേതി ഞാതകപവാരിതേ. ഠപേത്വാതി വജ്ജേത്വാ. ഗോണമായാചമാനസ്സാതി അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ താവകാലികം വിനാ കേവലം കമ്മകരണത്ഥായ ഗോണം യാചന്തസ്സ. തേസുപീതി ഞാതകാദീസുപി മൂലച്ഛേജ്ജേന ഗോണമായാചനസ്സ ദുക്കടന്തി യോജനാ. ‘‘താവകാലികനയേന സബ്ബത്ഥ വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) അട്ഠകഥാവചനതോ യാവ കമ്മകരണകാലം, താവ നിയമേത്വാ ഞാതകഅഞ്ഞാതകപവാരിതഅപ്പവാരിതേ സബ്ബേപി യാചിതും വട്ടതി. തഥാ യാചിത്വാ വാ അയാചിത്വാ വാ ഗഹിതോ ചേ, രക്ഖിത്വാ പടിജഗ്ഗിത്വാ സാമികാനം നിയ്യാദേതബ്ബോ, ഗോണേ വാ നട്ഠേ വിസാണേ വാ ഭിന്നേ സാമികേസു അസമ്പടിച്ഛന്തേസു ഭണ്ഡദേയ്യം.

൩൮൬. ദേമാതി ഏത്ഥ ‘‘തുമ്ഹാക’’ന്തി പാഠസേസോ. ‘‘വിഹാരസ്സ ദേമാ’തി വുത്തേ പന ‘ആരാമികാനം ആചിക്ഖഥ പടിജഗ്ഗനത്ഥായാ’തി വത്തബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) അട്ഠകഥായം വുത്തം. സകടവിനിച്ഛയസ്സാപി ¶ ഗോണവിനിച്ഛയേന സമാനത്താ തം അവത്വാ വിസേസമത്തമേവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സകടം…പേ… വട്ടതീ’’തി. ‘‘തുമ്ഹാകം ദേമാതി വുത്തേ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘തുമ്ഹാകമേവ ദേമാതി വുത്തേ ദാരുഭണ്ഡം നാമ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨).

൩൮൭. കുഠാരാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നിഖാദനം സങ്ഗണ്ഹാതി. അയം നയോ വേദിതബ്ബോതി പാഠസേസോ. ‘‘സകടം ഗോണോ വിയ താവകാലികം അകത്വാ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ ന യാചിതബ്ബം, മൂലച്ഛേജ്ജവസേന അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ ന യാചിതബ്ബം, താവകാലികം യാചിതബ്ബ’’ന്തി വിനിച്ഛയോ ച ‘‘സകടം…പേ… വട്ടതീ’’തി വിസേസവിനിച്ഛയോ ചാതി അയം നയോ വാസിആദീസു ച വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. അനജ്ഝാവുത്ഥകന്തി കേനചി ‘‘മമേത’’ന്തി അപരിഗ്ഗഹിതം, ‘‘രക്ഖിതഗോപിതട്ഠാനേയേവ ഹി വിഞ്ഞത്തി നാമ വുച്ചതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ അരക്ഖിതാഗോപിതകന്തി വുത്തം ഹോതി. അട്ഠകഥായ വല്ലിആദിവിനിച്ഛയമ്പി വത്വാ ‘‘അനജ്ഝാവുത്ഥകം പന യം കിഞ്ചി ആഹരാപേതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) വുത്തത്താ സബ്ബന്തി ¶ ഇധ വുത്തഗോണാദികഞ്ച വക്ഖമാനവല്ലിആദികഞ്ച ഗഹേതബ്ബം. ഇമിനാ പുബ്ബേ വുത്തവിനിച്ഛയസ്സ രക്ഖിതഗോപിതവിസയത്തം ദീപിതം ഹോതി. ഹരാപേതുമ്പി വട്ടതീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദേന പഗേവ കേനചി ഹരിത്വാ ദിന്നന്തി ദീപേതി.

൩൮൮. വല്ലിആദിമ്ഹീതി ആദി-സദ്ദേന വേത്തമുഞ്ജതിണമത്തികാ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥ മുഞ്ജപബ്ബജതിണം വിനാ ഗേഹച്ഛാദനതിണം തിണം നാമ. ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേതി ‘‘വല്ലി അഡ്ഢബാഹുമത്താപീ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തലക്ഖണേ ഗരുഭണ്ഡപ്പഹോനകേ. പരേസം സന്തകേയേവാതി അവധാരണേന ന അനജ്ഝാവുത്ഥകേ ദുക്കടന്തി ബ്യതിരേകതോ ദീപേതി.

൩൮൯. പച്ചയേസൂതി ¶ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനസങ്ഖാതേസു തീസു പച്ചയേസു. ഏവ-കാരേന ഗിലാനപച്ചയസങ്ഖാതേ ചതുത്ഥപച്ചയേ വിഞ്ഞത്തി വട്ടതീതി ദീപേതി. വിഞ്ഞത്തി നാമ ‘‘ആഹര, ദേഹീ’’തി ഇച്ഛിതപച്ചയേ നാമം വത്വാ യാചനാ. അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘സബ്ബേന സബ്ബം ന വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) സാവധാരണത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ന ച വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ നേവ വട്ടതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

വിഞ്ഞത്തിയാ അലബ്ഭമാനഭാവേന സമത്താ പച്ചയേസു തീസു അനന്തരം സഹനിദ്ദിട്ഠപച്ചയത്തയതോ തതിയപച്ചയേയേവ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതും ‘‘തതിയേ പരികഥോഭാസനിമിത്താനി ച ലബ്ഭരേ’’തി വുത്തത്താ അവസിട്ഠദ്വയേ പന പരികഥാദയോ ന ലബ്ഭന്തീതി വുത്തം ഹോതി. അവുത്തേ ചതുത്ഥപച്ചയേപി സമുച്ചയത്ഥേന ച-കാരേന പരികഥാദിത്തയം ലബ്ഭതീതി സിദ്ധത്താ ‘‘തീസ്വേവാ’’തി ഏവ-കാരേന ബ്യതിരേകമുഖേന വിഞ്ഞത്തിയാ ച അനുഞ്ഞാതത്താ ചതുത്ഥേ ഗിലാനപച്ചയേ പരികഥോഭാസനിമിത്തകമ്മവിഞ്ഞത്തിയോ വട്ടന്തീതി സിദ്ധം. ഏത്താവതാ ചതുത്ഥേ പച്ചയേ പരികഥാദയോ ചത്താരോപി വട്ടന്തി, തതിയപച്ചയേ വിഞ്ഞത്തിം വിനാ സേസത്തയം വട്ടതി, പുരിമപച്ചയദ്വയേ സബ്ബമ്പി ന വട്ടതീതി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

സേനാസനപച്ചയേ പരികഥാദികന്തി ഉപോസഥാഗാരാദികരണാരഹട്ഠാനം ഓലോകേത്വാ ഉപാസകാനം സുണന്താനം ‘‘ഇമസ്മിം വത ഓകാസേ ഏവരൂപം സേനാസനം കാതും വട്ടതീ’’തി വാ ‘‘യുത്ത’’ന്തി വാ ‘‘അനുരൂപ’’ന്തി വാ പവത്താ കഥാ പരികഥാ നാമ. ‘‘ഉപാസകാ തുമ്ഹേ കത്ഥ വസഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘പാസാദേ ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭിക്ഖൂനം പന ഉപാസകാ പാസാദോ ന വട്ടതീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്താ ¶ കഥാ ഓഭാസോ നാമ. ഉപാസകേസു പസ്സമാനേസു ഭൂമിയം രജ്ജും പസാരേത്വാ ഭൂമിം ഭാജേത്വാ ഖാണുകേ ആകോടേത്വാ ‘‘കിമിദം ഭന്തേ’’തി വുത്തേ ¶ ‘‘ഏത്ഥ ആവാസം കരോമ ഉപാസകാ’’തിആദികാ കഥാ നിമിത്തകഥാ നാമ. ഗിലാനപച്ചയേ ച ഇമിനാ നയേന യഥാരഹം വേദിതബ്ബം. സബ്ബമേതം അട്ഠകഥായ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൪൨) വുത്തം.

൩൯൦-൩. ഇദാനി കുടികാരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘അദേസിതേ’’തിആദി. തം ഉത്താനത്ഥമേവ. നിസേന്തസ്സാതി പാസാണേ ഘംസിത്വാ തിഖിണം കരോന്തസ്സ. പാചിത്തിയാ സഹാതി ‘‘ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൦) വുത്തപാചിത്തിയേന സദ്ധിം.

ആപത്തിന്തി പാചിത്തിയട്ഠാനേ പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ച ഇതരത്ര സുദ്ധപയോഗദുക്കടഞ്ചാതി ആപത്തിം.

യാ പനാതി യാ കുടി. പഠമേ ദുതിയേതി ഏത്ഥ ‘‘പിണ്ഡേഹീ’’തി കരണബഹുവചനം വിഭത്തിവചനവിപരിണാമവസേന ‘‘പിണ്ഡേ’’തി ഭുമ്മേകവചനന്തം കത്വാ യോജേതബ്ബം, ‘‘നിക്ഖിത്തേ’’തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, ഭാവലക്ഖണേ ഭുമ്മം, നിക്ഖിത്തേ സതീതി അത്ഥോ.

൩൯൪. ‘‘സചേ അഞ്ഞസ്സാ’’തി പദച്ഛേദോ. വിപ്പകതന്തി ആരദ്ധമനിട്ഠിതം. ‘‘അനാപത്തീ’’തി ഇദം നിട്ഠിതേ ആപജ്ജിതബ്ബസങ്ഘാദിസേസാഭാവം സന്ധായാഹ. പുബ്ബപയോഗമത്തേന ഹി പാചിത്തിയദുക്കടാനിപി ഹോന്തി, താനി പന ദേസേതബ്ബാനി. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘അനാപത്തീ’’തി ആകഡ്ഢതി, തേന സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയാ അഭാവതോ പുബ്ബഭാഗേ ആപന്നാനം പാചിത്തിയദുക്കടാനം ദേസേതബ്ബതാ ച ദീപിതാ ഹോതി. തം കുടിന്തി തം വിപ്പകതകുടിം.

൩൯൫. അഞ്ഞം ഭോജനസാലാദിം. തഥാതി അനാപത്തിമാഹ.

൩൯൬. ‘‘കരോതോ’’തി ¶ ഇമിനാ ‘‘കാരാപയതോ’’തിപി ലബ്ഭതി. ഉഭയേനാപി ‘‘ക്രിയതോ’’തി ഇമസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. ‘‘അപ്പമാണിക’’ന്തി ഇമിനാ സങ്ഘാദിസേസസ്സ അങ്ഗം ദസ്സേതി.

൩൯൭. തന്തി ¶ ‘‘അപ്പമാണിക’’ന്തി ഏവം പച്ചാമസതി. ‘‘ക്രിയാക്രിയതോ’’തി ഇദം കുടിയാ കരണഞ്ച വത്ഥുദേസനായ അകരണഞ്ച ഉപാദായ വുത്തം.

കുടികാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ.

൩൯൮. വത്ഥും അദേസേത്വാതി സമ്ബന്ധോ, ‘‘തേന വിഹാരകാരകേന ഭിക്ഖുനാ വിഹാരവത്ഥും സോധേത്വാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൩൬൭) പദഭാജനേ ആഗതനയേന വിഹാരം കാരാപേന്തേന ഭിക്ഖുനാ വിഹാരവത്ഥും സോധേത്വാ സമതലം കാരേത്വാ സങ്ഘം ഉപസങ്കമ്മ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ മഹല്ലകം വിഹാരം കത്തുകാമോ സസ്സാമികം അത്തുദ്ദേസം, സോഹം ഭന്തേ സങ്ഘം വിഹാരവത്ഥുഓലോകനം യാചാമീ’’തി തിക്ഖത്തും യാചിത്വാ ലദ്ധേ വുഡ്ഢേ വാ ഭിക്ഖൂ ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ സങ്ഘേന സമ്മതേ വാ ഭിക്ഖൂ നേത്വാ കതപരികമ്മം വിഹാരവത്ഥും ദസ്സേത്വാ കുടിവത്ഥുഓലോകനേ വിയ ഗതഭിക്ഖൂഹി ഓലോകേത്വാ സാരമ്ഭാദിഭാവം ഉപപരിക്ഖിത്വാ അനാരമ്ഭസപരിക്കമനഭാവം ഞത്വാ ആഗന്ത്വാ സങ്ഘസ്സ ആരോചിതേ പുന തേന സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ വുഡ്ഢാനം ഭിക്ഖൂനം പാദേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അഹം ഭന്തേ മഹല്ലകം വിഹാരം കത്തുകാമോ സസ്സാമികം അത്തുദ്ദേസം, സോഹം ഭന്തേ സങ്ഘം വിഹാരവത്ഥുദേസനം യാചാമീ’’തി തിക്ഖത്തും യാചിത്വാ സങ്ഘേന ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ വിഹാരവത്ഥു ദേസേതബ്ബം ¶ , തഥാ അകത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഇഹ സാരമ്ഭാദി പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

മഹല്ലകന്തി ‘‘സസ്സാമികഭാവേന സഞ്ഞാചികകുടിതോ മഹന്തഭാവോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി മഹല്ലകോ. യസ്മാ വാ വത്ഥും ദേസാപേത്വാ പമാണാതിക്കമേനാപി കാതും വട്ടതി, തസ്മാ പമാണമഹന്തതായപി മഹല്ലകോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൬൬) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന മഹന്തഭാവേന യുത്തന്തി അത്ഥോ. വിഹാരന്തി ‘‘വിഹാരോ നാമ ഉല്ലിത്തോ വാ ഹോതി അവലിത്തോ വാ ഉല്ലിത്താവലിത്തോ വാ’’തി (പാരാ. ൩൭൧) പദഭാജനേ വുത്തപ്പകാരം സേനാസനന്തി അത്ഥോ. വിഹരന്തി അസ്മിന്തി വിഗ്ഗഹോ. ഉല്ലിത്താദിസരൂപം പുരിമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയമേവ. തം വിഹാരം യോ കരേയ്യാതി യോജനാ. കരേയ്യ വാ കാരാപേയ്യ വാതി പുബ്ബേ വുത്തനയമേവ. അത്തവാസത്ഥന്തി അത്തനോ വാസം പടിച്ച, ഇമിനാ പരസ്സ വാസത്ഥായ കരോതി, അനാപത്തീതി ബ്യതിരേകതോ വിഞ്ഞായതി. ‘‘ഗരുക’’ന്തി ഏത്ഥ വത്ഥുദേസനായ അകാരാപനേന ‘‘ഏകോവ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീ’’തി പുബ്ബേ വുത്തവികപ്പത്തയം ¶ ന ഗഹേതബ്ബം. ഇദഞ്ച വക്ഖതി ‘‘പമാണാ…പേ… സങ്ഘാദിസേസതാ’’തി (വി. വി. ൩൯൯ ആദയോ).

൩൯൯. ക്രിയാസമുട്ഠാനാഭാവന്തി പമാണാതിക്കമേപി ആപത്തിയാ അസമ്ഭവതോ കിരിയാസമുട്ഠാനസ്സ ഇധ അഭാവോ ഞാതബ്ബോ. ക്രിയ…പേ… ലക്ഖയേതി ഏത്ഥ ബ്യതിരേകതോ അദേസിതവത്ഥുകതായ അകിരിയാസമുട്ഠാനതാ അനുഞ്ഞാതാ.

മഹല്ലകവിഹാരകഥാവണ്ണനാ.

൪൦൧-൩. തേസൂതി ചതുവീസതിയാ പാരാജികേസു. ഭിക്ഖുനോ അനുരൂപാനി ഏകൂനവീസതീതി ഭിക്ഖുനീനം പടിനിയതാ ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികാദയോ ¶ ചത്താരോ തദനുലോമായ വിബ്ഭന്തഭിക്ഖുനിയാ സഹ പഞ്ച പാരാജികേ വിനാ ഭിക്ഖുനോ അനുരൂപാ സേസാ ഏകൂനവീസതി പാരാജികാ.

ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ പദഭാജനേ ‘‘പാരാജികേന ധമ്മേനാതി ചതുന്നം അഞ്ഞതരേനാ’’തി (പാരാ. ൩൮൬) വുത്തനയസ്സ ഇധ ‘‘ഏകൂനവീസതീ’’തി വചനം വിരുജ്ഝതീതി ചേ? ന വിരുജ്ഝതി. കസ്മാ? യസ്മാ പദഭാജനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാഗതമത്തം ഗഹേത്വാ പവത്തം, ഇദം പന ബുദ്ധാനുമതിം ഗഹേത്വാ വിനയപരിയത്തിപവത്തകാനം ആചരിയാനം മതം ഗഹേത്വാ പവത്തം, തസ്മാ ന വിരുജ്ഝതീതി ഗഹേതബ്ബം. ആചരിയോ സബ്ബപാരാജികാനം ‘‘ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യ’’ന്തി (പാരാ. ൩൮൫) വുത്തഅനുദ്ധംസനസ്സ ഏകന്തസാധനത്താ ഭിക്ഖുനീനം പടിനിയതസാനുലോമപാരാജികപഞ്ചകം വിനാ അവസേസം സബ്ബം സങ്ഗണ്ഹി, തേനേവ വിനയട്ഠകഥായ ഗണ്ഠിപദവിവരണേ ‘‘ചതുന്നം അഞ്ഞതരേനാതി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ഏവ ആഗതേ ഗഹേത്വാ വുത്തം, ഇതരേസം അഞ്ഞതരേനാപി അനുദ്ധംസേന്തസ്സ സങ്ഘാദിസേസോവാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ ‘‘അനുദ്ധംസേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൩൮൪) പാഠേ അധിപ്പായം ഗഹേത്വാ പവത്തത്താ ഇമേസം ആചരിയാനം മതം പമാണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ‘‘തേസു അഞ്ഞതരേനാ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘ഏകൂനവീസതീ’’തി ഏത്ഥ ‘‘യാനീ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി.

അഞ്ഞതരേന അമൂലകേനാതി യോജനാ. അമൂലകേനാതി ചോദകസ്സ ദസ്സനാദീഹി ചോദനാമൂലേഹി വിരഹിതത്താ അമൂലകം, പാരാജികം, തേന. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘യം പാരാജികം ചോദകേന ചുദിതകമ്ഹി പുഗ്ഗലേ നേവ ദിട്ഠം ന സുതം ന പരിസങ്കിതം, ഇദം ഏതേസം ദസ്സനസവനപരിസങ്കാസങ്ഖാതാനം ¶ മൂലാനം അഭാവേന അമൂലകം നാമാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬). ഏത്ഥ ച മംസചക്ഖുനാ വാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ ദിട്ഠം ദിട്ഠം നാമ ¶ . പകതിസോതേന വാ ദിബ്ബസോതേന വാ സുതം സുതം നാമ. ചിത്തേന പരിസങ്കിതം പരിസങ്കിതം നാമ. തം തിവിധം ദിട്ഠസുതമുതപരിസങ്കിതവസേന.

തത്ഥ താദിസേ കമ്മനിയേ ഓകാസേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഭിക്ഖുനോ അഞ്ഞഥിയം പയോഗം ദിസ്വാ അഞ്ഞഥാ ഗഹേത്വാ ‘‘വീതിക്കമനം നു ഖോയമകാസീ’’തി ഗഹണം ദിട്ഠപരിസങ്കിതം നാമ. കുട്ടതിരോഹിതേ ഭിക്ഖുമ്ഹി മാതുഗാമസ്സ സദ്ദം സുത്വാ തത്ഥ അഞ്ഞസ്സ വിഞ്ഞുപുരിസസ്സ സബ്ഭാവം അജാനിത്വാ ‘‘വീതിക്കമനം നു ഖോയമകാസീ’’തി ഏവം ഗഹണം സുതപരിസങ്കിതം നാമ. വിഹാരപരിയന്തേ തരുണമാതുഗാമപുരിസാനം ദിവസം വീതിനാമേത്വാ ഗതട്ഠാനേ വിപ്പകിണ്ണപുപ്ഫാനി ഓലോകേത്വാ, മംസസുരഗന്ധഞ്ച ഘായിത്വാ ‘‘ഇദം കസ്സ കമ്മ’’ന്തി ഉപപരിക്ഖന്തേന ഭിക്ഖുനോ ചേതിയപൂജിതമാലാഗന്ധസ്സ പീതാരിട്ഠസ്സ ഭിക്ഖുനോ സരീരഗന്ധം ഘായിത്വാ ‘‘തം ഏതസ്സ കമ്മം നു ഖോ’’തി കിരിയമാനസംസയോ മുതപരിസങ്കിതം നാമ. ഏവരൂപസ്സ ദിട്ഠസുതപരിസങ്കിതമൂലകസ്സ അഭാവതോ അമൂലകേന പാരാജികേനാതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൫-൩൮൬) വുത്തനയേന ദട്ഠബ്ബോ.

ചോദേതീതി ‘‘പാരാജികം ധമ്മം ആപന്നോസീ’’തിആദിവചനേന സയം ചോദേതി. ചോദാപനം പന വക്ഖതി. ചാവനചേതനോ ഹുത്വാതി ‘‘അപ്പേവ നാമ നം ഇമമ്ഹാ ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യ’’ന്തി ഉപ്പന്നേന പരം സാസനാ ചാവേതുകാമേന ചിത്തേന സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ. ‘‘സുദ്ധം വാ അസുദ്ധം വാ’’തി ഇദം ‘‘ചോദേതീ’’തി ഇമിനാ വുത്തചോദനാകിരിയായ കമ്മനിദ്ദേസോ, ‘‘അഞ്ഞം ഭിക്ഖു’’ന്തി സേസോ, പാരാജികമനാപന്നം വാ ആപന്നം വാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖുന്തി അത്ഥോ. യോതി മാതികാഗതഭിക്ഖു, ‘‘ദുട്ഠോ ദോസോ അപ്പതീതോ’’തി ഇദം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം, ഉപ്പന്നേന ദോസലേസേന ¶ സയം ദൂസിതോ, പരഞ്ച ദൂസേന്തോ പീതിസുഖാദീഹി അപഗതോ യോ ഭിക്ഖൂതി അത്ഥോ. വക്ഖമാനേന ‘‘തസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ.

‘‘കതേ ഓകാസമ്ഹീ’’തി പദച്ഛേദോ, ഓകാസം ‘‘കാരാപേത്വാ’’തി (പാരാ. ൩൮൯) പാഠതോ അന്തോനീതഹേത്വത്ഥതായ ‘‘കതേ’’തി ‘‘കാരിതേ’’തി ഏതസ്സ പരിയായോ ഹോതി, ‘‘ഓകാസം മേ കരോഹി, അഹം തം വത്തുകാമോ’’തി ഓകാസേ കാരാപിതേതി അത്ഥോ. ‘‘അകതേ ഓകാസേ’’തി പദച്ഛേദോ ¶ , പുബ്ബേ വുത്തോയേവത്ഥോ. ദുക്കടാപത്തിയാ സഹാതി ഓകാസസ്സ അകാരാപിതത്താ ദുക്കടാപത്തിയാ സദ്ധിം.

൪൦൪-൫. കോണ്ഠോസീതി ധുത്തോസി. ജേട്ഠബ്ബതികോസീതി കാലീദേവീവതനിയുത്തോസി. കാലീദേവീ കിര സിരിദേവിയാ ജേട്ഠാ, തസ്മാ തസ്സാ വതധരോ ജേട്ഠബ്ബതികോ വുച്ചതി. തം പന വതം സമാദിയിത്വാ പൂരേന്തോ സകലസരീരേ മസിം മക്ഖേത്വാ കാകപത്താനി മുട്ഠിയം കത്വാ കാലീദേവിം ഫലകേ ലിഖാപേത്വാ തം കാജകോടിയം ബന്ധിത്വാ ഉച്ഛിട്ഠോദകാദിഅസുചിസന്നിചിതഓലിഗല്ലം പവിസിത്വാ ‘‘ദുസ്സീലോസി നിസ്സീലോസി സീലവിരഹിതോസീ’’തി ഥോമേന്തോ വിചരതീതി.

ദുസ്സീലത്താ ഏവ ഹീനജ്ഝാസയതായ പാപധമ്മോ ലാമകസഭാവോസി. പൂതിനാ കമ്മേന സീലവിപത്തിയാ അന്തോ പവിട്ഠത്താ അന്തോപൂതി. ഛഹി ദ്വാരേഹി രാഗാദികിലേസാനുസ്സവനേന തിന്തത്താ അവസ്സുതോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ. ഗരുകം നിദ്ദിസേതി ഏത്ഥ ‘‘കതോകാസമ്ഹീ’’തി ച ‘‘തഥേവ അകതോകാസേ, ദുക്കടാപത്തിയാ സഹാ’’തി ച ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഏവമുത്തരത്രാപി.

൪൦൬. സമ്മുഖാതി ¶ ചുദിതകസ്സ സമ്മുഖാ, അവിദൂരേതി അത്ഥോ. ഹത്ഥമുദ്ദായാതി മുത്തപാണാദിവസേന. തം ഹത്ഥമുദ്ദായ കഥിതം. പരോതി യം ചോദേസി, സോ ചുദിതകോ പരോ. ഭിക്ഖുനോതി ചോദകസ്സ ഭിക്ഖുനോ.

൪൦൭. സമ്മുഖേ ഠത്വാതി ചുദിതകസ്സ ആസന്നേ ഠത്വാ. ‘‘ചോദാപേന്തസ്സാ’’തി ഏതസ്സ കമ്മഭാവതോ പരോതി ഇദം ഉപയോഗന്തവസേന സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഏവമുത്തരത്ര. കേനചീതി അഞ്ഞേന കേനചി പുഗ്ഗലേന. തസ്സ ചോദകസ്സ. ‘‘ചോദാപേന്തസ്സാ’’തി പുന വചനം നിയമത്ഥം.

൪൦൮. സോപീതി ഉഗ്ഗഹാപിതത്താ ചോദനം കരോന്തോ ഇതരോ പയോജ്ജകപുഗ്ഗലോപി. തേസം ദ്വിന്നമ്പീതി പയോജകപയോജ്ജകാനം ദ്വിന്നമ്പി.

൪൦൯. വുത്തട്ഠാനം പണ്ണം വാ സന്ദേസം വാ ഹരന്തോ ദൂതോ നാമ, സോ ‘‘പണ്ണം വാ സാസനം വാ പേസേത്വാ’’തി ഇമിനാ സങ്ഗയ്ഹതീതി തസ്മിം വിസും അവത്തബ്ബേപി ‘‘ദുത’’ന്തി വചനേന നിസ്സട്ഠദൂതമാഹ ¶ . പണ്ണം വാ അദത്വാ ‘‘ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച വദാ’’തി സാസനഞ്ച അദത്വാ ‘‘തം ചോദേഹീ’’തി അത്ഥമത്തമേവ ദത്വാ നിസ്സട്ഠോ ഭിക്ഖു ഇധ ‘‘നിസ്സട്ഠദൂതോ’’തി ഗഹേതബ്ബോ.

അഥ വാ ‘‘ദൂത’’ന്തി ഇമിനാ ചോദേതും ഉഗ്ഗഹാപേത്വാ, തമനുഗ്ഗഹാപേത്വാ വാ നിസ്സട്ഠോ ഭിക്ഖു ദൂതോയേവ ഗഹേതബ്ബോ. ‘‘പണ്ണ’’ന്തി ഇമിനാ പബ്ബജിതസ്സ വാ അപബ്ബജിതസ്സ വാ കസ്സചി ഹത്ഥേ ചോദനം ലിഖിത്വാ ദിന്നപണ്ണം ഗഹേതബ്ബം. സാസനന്തി ‘‘പാരാജികം ആപന്നോ’’തിആദിനാ നയേന വത്വാ പേസിയമാനം സാസനം ഗഹേതബ്ബം. ഇദം തയമ്പി ദൂരേ നിസീദിത്വാ അഞ്ഞേഹി കാരാപനതോ ‘‘ചോദാപേന്തസ്സാ’’തി ആഹ. ‘‘പര’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഏത്ഥ ഓകാസകാരാപനം നത്ഥി.

൪൧൦. തഥാതി ¶ യഥാ അമൂലകേന പാരാജികേന സമ്മുഖാ ഓകാസേ കാരിതേ, അകാരിതേ ച, തഥാ അമൂലകേഹി സങ്ഘാദിസേസേഹീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘വുത്തേ സമ്മുഖാ പരേ’’തി ഭുമ്മവസേന അധികതേന യോജേതബ്ബം, ചോദേതി ചോദാപേതീതി വുത്തം ഹോതീതി. പാചിത്തിയാപത്തീതി ഓകാസേ കാരിതേ കേവലാ, അകാരിതേ ദുക്കടേന സഹാതി ഗഹേതബ്ബം. സമ്മുഖാ സേസാപത്തീഹി പരേ വുത്തേ ചാവനസഞ്ഞിനോ ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ. ഓകാസാകാരാപനേനപി ദുക്കടമേവ ഹോതി.

൪൧൧. അക്കോസനാധിപ്പായസ്സാതി ഖുംസനാധിപ്പായസ്സ. അകതോകാസന്തി അകാരിതോകാസം, ‘‘പര’’ന്തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം. അത്തനാതി ചോദകേന, ‘‘സയം അകാരിതോകാസ’’ന്തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബം. സഹ പാചിത്തിയേനാതി ‘‘ഓമസവാദേ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാരാ. ൧൪) വുത്തപാചിത്തിയേന സഹ. വദന്തസ്സാതി ചോദേന്തസ്സ വാ ചോദാപേന്തസ്സ വാ, ഏത്ഥ ‘‘സമ്മുഖാ’’തി ഇദം വക്ഖമാനസ്സ ‘‘അസമ്മുഖാ’’തി ഏതസ്സ വിപരിയായതോ ലബ്ഭതി, ച-കാരേന കാരിതോകാസപക്ഖേ ദുക്കടേന പാചിത്തിയസമ്ബന്ധീ.

൪൧൨. അസമ്മുഖാ വദന്തസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘അക്കോസനാധിപ്പായസ്സാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘അകതോകാസമത്തനാ’’തി നാനുവത്തതി. സത്തഹി ആപത്തീഹീതി പാരാജികസങ്ഘാദിസേസഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയപാടിദേസനീയദുക്കടദുബ്ഭാസിതസങ്ഖാതേസു സത്തസു ആപത്തിക്ഖന്ധേസു യേന കേനചീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘അസമ്മുഖാ’’തി ഇദം സങ്ഗണ്ഹാതി. കമ്മന്തി തജ്ജനീയാദിസത്തവിധം കമ്മം.

൪൧൩. ഉമ്മത്തകാദീനന്തി ¶ ആദി-സദ്ദേന ‘‘അനാപത്തി സുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സ അസുദ്ധേ അസുദ്ധദിട്ഠിസ്സ ഉമ്മത്തകസ്സ ആദികമ്മികസ്സാ’’തി ¶ (പാരാ. ൩൯൦) വുത്തേ സങ്ഗണ്ഹാതി. പഞ്ചങ്ഗസംയുതന്തി യം ചോദേതി, തസ്സ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ’’തി സങ്ഖ്യൂപഗമനം, തസ്മിം സുദ്ധസഞ്ഞിതാ, യേന പാരാജികേന ചോദേതി, തസ്സ ദിട്ഠാദിവസേന അമൂലകതാ, ചാവനാധിപ്പായേന സമ്മുഖാ ചോദനാ, തസ്സ തങ്ഖണവിജാനനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി യുത്തം ഹോതി.

൪൧൫. ഇദന്തി ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി സേസോ, ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി ച ഇമിനാ തപ്പടിപാദനീയാ ആപത്തിയേവ ഗയ്ഹതി. തിസമുട്ഠാനന്തി കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോതി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാനതോ തിസമുട്ഠാനം. തേനേവാഹ ‘‘സചിത്ത’’ന്തി. പടിഘചിത്താനം ദ്വിന്നം അഞ്ഞതരേന സഹിതത്താ സചിത്തകം. തംസമ്പയുത്തായ ദോമനസ്സവേദനായ വസേന ദുക്ഖവേദനം.

ദുട്ഠദോസകഥാവണ്ണനാ.

൪൧൬. ലേസമത്തന്തി ‘‘അഞ്ഞമ്പി വത്ഥും ലിസ്സതി സിലിസ്സതി വോഹാരമത്തേനേവ ഈസകം അല്ലീയതീതി ലേസോ, ജാതിആദീനംയേവ അഞ്ഞതരകോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൯൧) അട്ഠകഥായ ദസ്സിതനിബ്ബചനേസു ‘‘ലേസോ നാമ ദസ ലേസാ ജാതിലേസോ നാമലേസോ’’തിആദിനാ (പാരാ. അട്ഠ. ൩൯൪) നയേന പദഭാജനേ വുത്തേസു ജാതിനാമഗോത്താദീസു ദസസു ലേസേസു അഞ്ഞതരലേസമത്തന്തി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ ജാതി നാമ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദിജാതി. നാമം നാമ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ‘‘ഛഗലകോ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ നാമ, ഛഗലികാ മേത്തിയാ ഭിക്ഖുനീ നാമാ’’തി ഠപിതം നാമം വിയ ചോദകേഹി ഠപിതനാമഞ്ച ബുദ്ധരക്ഖിതാദിസകനാമഞ്ചാതി ദുവിധം നാമം. ഗോത്തം നാമ ഗോതമമോഗ്ഗല്ലാനാദിഗോത്തം. ലിങ്ഗം നാമ ¶ ദീഘതാദിസണ്ഠാനനാനത്തഞ്ച കണ്ഹതാദിവണ്ണനാനത്തഞ്ചാതി ഇദം ദുവിധലിങ്ഗം. ആപത്തിലേസോ നാമ ലഹുകാദിരൂപേന ഠിതപാചിത്തിയാദിആപത്തി. പത്തോ നാമ ലോഹപത്താദി. ചീവരം നാമ പംസുകൂലാദി. ഉപജ്ഝായോ നാമ ചുദിതകസ്സ ഉപജ്ഝായോ. ആചരിയോ നാമ ചുദിതകസ്സ പബ്ബജ്ജാചരിയാദികോ. സേനാസനം നാമ ചുദിതകസ്സേവ നിവാസപാസാദാദികം.

ചോദേയ്യാതി അഞ്ഞഖത്തിയജാതികം പുഗ്ഗലം പാരാജികം അജ്ഝാപജ്ജന്തം ദിസ്വാ അത്തനോ വേരിഖത്തിയജാതികം ¶ പുഗ്ഗലം ‘‘ഖത്തിയോ മയാ ദിട്ഠോ, പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോസീ’’തിആദിനാ നയേന ചോദേതി. ഗരുകാപത്തി നാമ സങ്ഘാദിസേസോ. സചേ ചാവനചേതനോതി ‘‘അപ്പേവ നാമ നം ഇമമ്ഹാ ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേയ്യ’’ന്തി (പാരാ. ൩൯൨) വുത്തത്താ സചേ ഇമം സാസനാ ചാവേയ്യാമീതി അധിപ്പായോ ഹുത്വാ ചോദേതീതി വുത്തം ഹോതി, ഇമിനാ ബ്യതിരേകവസേന ന അഞ്ഞാധിപ്പായോതി വുത്തമേവ ഹോതീതി പുരിമസിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ദസ്സിതേസു ‘‘ചാവനാധിപ്പായോ അക്കോസാധിപ്പായോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൩൮൯) ഏവമാദിനാനപ്പകാരാധിപ്പായേസു ആപത്തിയാ അങ്ഗഭൂതം ചാവനാധിപ്പായം ദസ്സേത്വാ സേസാധിപ്പായേ പടിക്ഖിപതി.

൪൧൭. തഥാസഞ്ഞീതി അയം പാരാജികമജ്ഝാപന്നോയേവാതി തഥാസഞ്ഞീ. ‘‘ചോദേതി വാ ചോദാപേതി വാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘തഥാസഞ്ഞീ’’തി ഇദം ‘‘ചോദാപേതീ’’തി ഇമിനാപി യോജേതബ്ബം. സേസോതി ഏത്ഥ ‘‘പാരാജികാനി വുത്താനീ’’തിആദിം കത്വാ ‘‘സചിത്തം ദുക്ഖവേദന’’ന്തി പരിയന്തം കത്വാ ദസ്സിതപഠമസിക്ഖാപദവിനിച്ഛയസങ്ഗാഹകകഥാപബന്ധേന വുത്തസബ്ബവിനിച്ഛയേസു തംസിക്ഖാപദനിയതം ‘‘അമൂലകേനാ’’തി ഇദഞ്ച ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ‘‘ഭിക്ഖുമന്തിമവത്ഥുനാ…പേ… അനാപത്തി സിയാ’’തി വുത്തമത്ഥഞ്ച ¶ ഠപേത്വാ അവസിട്ഠസബ്ബവിനിച്ഛയോതി അത്ഥോ. അനന്തരസമോ മതോ ഹേട്ഠാ അനന്തരം വുത്തസിക്ഖാപദേനേവ സദിസോതി വേദിതബ്ബോ.

ദുതിയദുട്ഠദോസകഥാവണ്ണനാ.

൪൧൮. സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സാതി ‘‘സമഗ്ഗോ നാമ സങ്ഘോ സമാനസംവാസകോ സമാനസീമായം ഠിതോ’’തി പദഭാജനേ വുത്തത്താ ചിത്തേന ച കായേന ച ഏകീഭൂതസ്സ സങ്ഘസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ച-കാരോ പദപൂരണോ, ഏവ-കാരത്ഥോ വാ, നസമഗ്ഗസ്സാതി ബ്യതിരേകത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭേദത്ഥം വായമേയ്യാതി ‘‘ഇമേ കഥം കദാ ഭിജ്ജിസ്സന്തീ’’തി രത്തിന്ദിവം ചിന്തേത്വാ ഉപായം ഗവേസിത്വാ പക്ഖപരിയേസനാദിം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം ‘‘ഭേദായ പരക്കമേയ്യാതി കഥം ഇമേ നാനാ അസ്സു വിനാ അസ്സു വഗ്ഗാ അസ്സൂതി പക്ഖം പരിയേസതി ഗണം ബന്ധതീ’’തി (പാരാ. ൪൧൨).

ഭേദഹേതുന്തി ‘‘ഇധുപാലി ഭിക്ഖു അധമ്മം ‘ധമ്മോ’തി ദീപേതി, ധമ്മം ‘അധമ്മോ’തി ദീപേതീ’’തിആദിനാ (പരി. ൪൫൯) നയേന ഖന്ധകേ വുത്തം അട്ഠാരസഭേദകരവത്ഥുസങ്ഖാതം സങ്ഘഭേദകാരണമാഹ ¶ . ഇദമേവ ഹി പദഭാജനേ വുത്തം ‘‘ഭേദനസംവത്തനികം വാ അധികരണന്തി അട്ഠാരസഭേദകരവത്ഥൂനീ’’തി. ഗഹേത്വാതി പഗ്ഗയ്ഹ. തിട്ഠേയ്യാതി നപ്പടിനിസ്സജ്ജേയ്യ. പരിദീപയന്തി ഏത്ഥ പരിദീപേന്തോ, ന പടിനിസ്സജ്ജന്തോതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘തിട്ഠേയ്യാതി ന പടിനിസ്സജ്ജേയ്യാ’’തി.

൪൧൯. ഭിക്ഖൂഹീതി തസ്സ സങ്ഘഭേദകസ്സ പരക്കമനം പസ്സന്തേഹി വാ ദൂരേ ചേ, ഠിതം പവത്തിം സുണന്തേഹി വാ ലജ്ജീഹി സുപേസലേഹി സേസഭിക്ഖൂഹി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഭിക്ഖൂഹീതി അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി. യേ പസ്സന്തി യേ സുണന്തി, തേഹി വത്തബ്ബോ’’തി ¶ (പാരാ. ൪൧൨). തസ്സ വദന്തേഹി ഏവം വത്തബ്ബന്തി വചനാകാരദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘മായസ്മാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ ഭേദായ പരക്കമി, ഭേദനസംവത്തനികം വാ അധികരണം സമാദായ പഗ്ഗയ്ഹ അട്ഠാസി, സമേതായസ്മാ സങ്ഘേന, സമഗ്ഗോ ഹി സങ്ഘോ സമ്മോദമാനോ അവിവദമാനോ ഏകുദ്ദേസോ ഫാസു വിഹരതീ’’തി (പാരാ. ൪൧൧) പാഠം, തം ഏകദേസസങ്ഗഹവസേന ഉപലക്ഖേതുമാഹ ‘‘ഭേദത്ഥം…പേ… ഭേദകാരണ’’ന്തി. ഇതി വത്തബ്ബോതി യോജനാ.

൪൨൦. വുച്ചമാനോ ഹീതി ഏത്ഥ ഹി-സദ്ദോ അപി-സദ്ദത്ഥോ. ‘‘പീ’’തി വാ പാഠോ, തേഹി ലജ്ജിഭിക്ഖൂഹി ‘‘മായസ്മാ’’തിആദിനാ നയേന വിസും തിക്ഖത്തും വുത്തോപീതി അത്ഥോ. നിസ്സജ്ജേയ്യ ന ചേവ നന്തി തം ഭേദായ പരക്കമനം അപ്പടിനിസ്സജ്ജനപച്ചയാ ദുക്കടാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാപി ന വിസ്സജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘നോ ചേ പടിനിസ്സജ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൪൧൨). തഥാ ഹി അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തോ ഹത്ഥേസു, പാദേസു ച ഗഹേത്വാ സങ്ഘമജ്ഝേ ആനേത്വാ തഥേവ തിക്ഖത്തും വുത്തോപി തം അവിസ്സജ്ജേത്വാ ദുക്കടാപത്തിം ആപന്നോതി ഇമിനാ ച സങ്ഗഹിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘സോ ഭിക്ഖു സങ്ഘമജ്ഝമ്പി ആകഡ്ഢിത്വാ വത്തബ്ബോ ‘മായസ്മാ…പേ… ഫാസു വിഹരതീ’തി. ദുതിയമ്പി വത്തബ്ബോ. തതിയമ്പി വത്തബ്ബോ. സചേ പടിനിസ്സജ്ജതി, ഇച്ചേതംകുസലം. നോ ചേ പടിനിസ്സജ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി. ഇദം ഉഭയത്ഥ ദുക്കടം സാമഞ്ഞേന വക്ഖതി ‘‘തിക്ഖത്തും പന വുത്തസ്സ, അപരിച്ചജതോപി ത’’ന്തി.

സമനുഭാസിതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘സോ ഭിക്ഖൂ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം, ‘‘യാവതതിയ’’ന്തി സേസോ, യഥാഹ ‘‘സോ ഭിക്ഖു ¶ ഭിക്ഖൂഹി യാവതതിയം സമനുഭാസിതബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൪൧൧), തഥാ സങ്ഘമജ്ഝേപി തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനോപി നോ വിസ്സജ്ജേത്വാ ദുക്കടം ആപന്നോ സോ ആധാനഗ്ഗാഹീ ഭിക്ഖു ¶ സങ്ഘേന തിക്ഖത്തും വുത്തം കമ്മവാചം വത്വാ സമനുഭാസിതബ്ബോതി അത്ഥോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘യാവതതിയം സമനുഭാസിതബ്ബോതി യാവ തതിയം സമനുഭാസനം, താവ സമനുഭാസിതബ്ബോ, തീഹി സമനുഭാസനകമ്മവാചാഹി കമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൧൧). തന്തി ഭേദായ പരക്കമനം, ഭേദനസംവത്തനികം അധികരണം പഗ്ഗഹേത്വാ ഠാനഞ്ച. അച്ചജന്തി, ഞത്തിചതുത്ഥായ കമ്മവാചായ വുച്ചമാനായപി അച്ചജന്തോ. ഗരുകം ഫുസേതി തതിയായ കമ്മവാചായ ‘‘സോ ഭാസേയ്യാ’’തി യ്യകാരപ്പത്തായ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതി.

൪൨൧. സങ്ഘസ്സ ഭേദായ പരക്കമന്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ, സുത്വാ, ഞത്വാ ച അവദന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടന്തി യോജനാ.

൪൨൨. കീവദൂരേ വസന്തേഹി സുത്വാ ഗന്ത്വാ വത്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഗന്ത്വാ’’തിആദി. അദ്ധയോജനമേവ അദ്ധയോജനതാ, തതോ അധികം വാ. ഗിലാനം പടിച്ച അദ്ധയോജനം വുത്തം, ഇതരം പടിച്ച ‘‘അധികം ദൂരമ്പി പന ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സചേ സക്കോതീ’’തി. താവദേതി തദാ ഏവ, അചിരായിത്വാതി അത്ഥോ.

൪൨൩. തിക്ഖത്തും പന വുത്തസ്സാതി ‘‘മായസ്മാ’’തിആദിനാ നയേന വിസുഞ്ച സങ്ഘമജ്ഝേ ച തിക്ഖത്തും വുത്തസ്സാപി അപരിച്ചജന്തസ്സ. തം ഭേദായ പരക്കമാദികം. ഭേദപ്പവത്തിയാ സുതക്ഖണേ സയം അഗന്ത്വാ പണ്ണം വാ സാസനം വാ പേസേന്തസ്സ ആപത്തിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദൂതം വാ’’തിആദി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ¶ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൧൧) ‘‘ദൂതം വാ പണ്ണം വാ പേസേത്വാ വദതോപി ആപത്തിമോക്ഖോ നത്ഥീ’’തിആദി.

൪൨൫. യ്യകാരേ പന സമ്പത്തേതി ‘‘യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൪൧൩) തതിയകമ്മവാചായ അന്തേ യ്യകാരേ ഉച്ചാരിതേ. പസ്സമ്ഭന്തീതി പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, വൂപസമന്തീതി അത്ഥോ. ദുക്കടാദയോതി ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ദ്വേ ച ഥുല്ലച്ചയാ. യഥാഹ ‘‘സങ്ഘാദിസേസം അജ്ഝാപജ്ജന്തസ്സ ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി (പാരാ. ൪൧൪). തസ്മാ ഞത്തിയാ പുബ്ബേ ബഹി ച സങ്ഘമജ്ഝേ ച തിക്ഖത്തും വുത്തേപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജനേന ആപന്നാനി ദ്വേ ദുക്കടാനി ദേസേതബ്ബാനീതി വിഞ്ഞായതി.

ഇമിസ്സാ ¶ കമ്മവാചായ കിം ആപന്നാപത്തിയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, ഉദാഹു അനാപന്നാതി വിചാരണായ ‘‘യോ അവസാനേ പടിനിസ്സജ്ജിസ്സതി, സോ താ ആപത്തിയോ ന ആപജ്ജതി, തസ്മാ അനാപന്നാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൧൪) മഹാസുമത്ഥേരസ്സ വാദം ‘‘കിമനാപന്നാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ’’തി പടിബാഹിത്വാ ‘‘ലിങ്ഗപരിവത്തനേ അസാധാരണാപത്തിയോ വിയ ആപന്നാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി മഹാപദുമത്ഥേരസ്സ വാദോ ഠിതോ.

൪൨൬. അകതേ പന കമ്മസ്മിന്തി യഥാവുത്തസമനുഭാസനകമ്മേ അകതേ. അപരിച്ചജതോപി ചാതി തം സങ്ഘഭേദായ പരക്കമനം അപരിച്ചജന്തസ്സാപി. ‘‘സങ്ഘാദിസേസേനാ’’തി ഇമിനാ കമ്മം അകത്വാ സങ്ഘമജ്ഝേ ച ബഹി ച തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനസ്സ അപ്പടിനിസ്സജ്ജനേന ദുക്കടം പന ഹോതീതി ബ്യതിരേകതോവ ദസ്സേതി.

൪൨൭. പുബ്ബേ വാതി ഞത്തിയാ പുബ്ബേ വിസും, സങ്ഘമജ്ഝേ വാ തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനേപി. തങ്ഖണേപീതി ഞത്തിക്ഖണേ വാ. ഞത്തിയാ ¶ അനിട്ഠിതായപി പച്ഛാപി, ഇമസ്സ അവധിം ദസ്സേതി ‘‘അസമ്പത്തേ യ്യകാരസ്മി’’ന്തി. പടിനിസ്സജ്ജതോപി ച തസ്സ സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി പകാസിതാതി പഠമഗാഥായ പച്ഛിമഡ്ഢം ഇധാനേത്വാ യോജേതബ്ബം.

൪൨൮. ഏത്താവതാ ‘‘അനാപത്തി അസമനുഭാസന്തസ്സ പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സ ഉമ്മത്തകസ്സ ഖിത്തചിത്തസ്സ വേദനാട്ടസ്സ ആദികമ്മികസ്സാ’’തി (പാരാ. ൪൧൬) പാഠേ ‘‘പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സാ’’തി പദേന ഗഹിതേസു ‘‘ഞത്തിതോ’’തിആദീസു വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ തം നിഗമേതും ‘‘പടിനിസ്സജ്ജതോ വാപി ത’’ന്തി ആഹ. നിഗമനത്ഥജോതകോ ഏവം-സദ്ദോ സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി, ഏവം ‘‘ഞത്തിതോ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തനയേന പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സ വാതി അത്ഥോ. തന്തി സങ്ഘഭേദപ്പയോഗം. അസമനുഭാസതോ വാതി അസമനുഭാസിയമാനസ്സ. ‘‘അസമനുഭാസിയതോ’’തി വത്തബ്ബേ വികരണപച്ചയലോപേന ‘‘അസമനുഭാസതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അസമനുഭാസന്തസ്സാതി അസമനുഭാസിയമാനസ്സാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൧൬). ‘‘സങ്ഘാദിസേസേന അനാപത്തി പകാസിതാ’’തി അനുവത്തമാനത്താ ഇച്ഛിതത്ഥേ സിദ്ധേപി പുന ‘‘അനാപത്തി പകാസിതാ’’തി വചനേ പുനരുത്തതാ ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി, പദാവുത്തി നാമ അലംകാരോ ഹോതീതി.

൪൨൯. ഇമസ്സ ¶ സിക്ഖാപദസ്സ അത്ഥുപ്പത്തിയം സങ്ഘഭേദത്ഥം പഞ്ച വത്ഥൂനി യാചന്തേന ദേവദത്തേന ‘‘സാധു ഭന്തേ ഭിക്ഖൂ യാവജീവം മച്ഛമംസം ന ഖാദേയ്യും, യോ മച്ഛമംസം ഖാദേയ്യ, വജ്ജം നം ഫുസേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൪൦൯) വുത്തേ ‘‘അലം ദേവദത്ത മയാ തികോടിപരിസുദ്ധം മച്ഛമംസം അനുഞ്ഞാതം അദിട്ഠം അസുതം അപരിസങ്കിത’’ന്തി (പാരാ. ൪൦൯) അനുഞ്ഞാതേസു മച്ഛമംസേസു കപ്പിയാകപ്പിയവിനിച്ഛയം പുബ്ബേ അനോകാസാഭാവേന അവത്വാ പകതം സിക്ഖാപദവിനിച്ഛയം നിട്ഠാപേത്വാ ഇദാനി പത്താവസേസം തം ദസ്സേതും ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദി ആരദ്ധം ¶ . ‘‘തം തസ്സാ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘യ’’ന്തി ഇദം ‘‘ഭിക്ഖു’’ന്തി ഇമിനാ ച ‘‘മച്ഛമംസ’’ന്തി ഏതേന ച യോജേതബ്ബം. മച്ഛന്തി ഓദകം. മംസന്തി ഥലജാനം മംസം. നിബ്ബേമതികോതി ‘‘മം ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി വാ ‘‘സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി വാ ഉപ്പന്നായ വിമതിയാ വിരഹിതോ.

൪൩൦. സമുദ്ദിസ്സ കതന്തി സങ്ഘം വാ അത്താനം വാ ഉദ്ദിസ്സ കതം. ‘‘ഞത്വാ’’തി ഇമിനാ അജാനിത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തിഭാവമാഹ.

൪൩൧. ഹത്ഥീനം അസ്സാനം അച്ഛാനം മനുസ്സാനം അഹീനം കുക്കുരാനം ദീപീനം സീഹാനം ബ്യഗ്ഘാനം തരച്ഛാനം മംസം അകപ്പിയം ഹോതീതി യോജനാ.

൪൩൨. സചിത്തകതാ ആപത്തിയായേവ യുജ്ജതി, ഇധ പന തംഹേതുകം മംസമേവ ഹേതുമ്ഹി ഫലൂപചാരേന സചിത്തകന്തി ഗഹിതം. ഏത്ഥ ചിത്തം നാമ അത്താനം വാ സങ്ഘം വാ ഉദ്ദിസ്സ കതഭാവജാനനചിത്തം. സേസന്തി അനുദ്ദിസ്സകതം അകപ്പിയമംസം. അചിത്തകന്തി വുത്തനയമേവ.

൪൩൩. പുച്ഛിത്വായേവാതി അകപ്പിയമംസപരിഹാരത്ഥം ദസസു മംസേസു നാമഞ്ച ഉദ്ദിസ്സകതസ്സ പരിഹാരത്ഥം ഉഭയസ്സാപി പടിലദ്ധാകാരഞ്ച പുച്ഛിത്വായേവാതി അത്ഥോ. ഓദകേസു മച്ഛേസു അകപ്പിയാഭാവതോ ലദ്ധാകാരോവ ഞാതബ്ബോ. മംസേ ദിട്ഠമത്തേയേവ ‘‘ഇദം അസുകമംസ’’ന്തി ജാനന്തി ചേ, അപുച്ഛിതേപി ദോസോ നത്ഥി. ദായകേസു മംസസ്സാഭാവേ ലദ്ധനിയാമേ അപുച്ഛിതേപി ദോസോ നത്ഥി. യഥാ വാ തഥാ വാ വിമതിയാ ഉപ്പന്നായ അപ്പടിഗ്ഗാഹേത്വാ നിസിന്നേ ‘‘കസ്മാ ന പടിഗ്ഗണ്ഹഥാ’’തി പുച്ഛിതേ വിമതിയാ ഉപ്പന്നാകാരം വത്വാ ‘‘മയം തുമ്ഹേ വാ ഇതരേ ഭിക്ഖൂ വാ ഉദ്ദിസ്സ ന കരിമ്ഹാ’’തി ¶ വത്വാ ‘‘അമ്ഹാകമേവ സന്ധായ കതം, പണ്ണാകാരത്ഥായ കതം, അതിഥീനം വാ അത്ഥായ കത’’ന്തിആദിനാ ¶ അത്തനാ ലദ്ധപ്പകാരം വത്വാ ‘‘സംസയം അകത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദേയ്യും ചേ, പടിഗ്ഗഹേതും വട്ടതീതി സബ്ബമിദം അട്ഠകഥായ വുത്തം.

ഭിക്ഖൂനം ഏതം വത്തന്തി യോജനാ. വത്തട്ഠാതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന മഹാകരുണായ ദേസിതം പാതിമോക്ഖസംവരസീലം വിസോധേത്വാ പടിപജ്ജനേ പതിട്ഠിതാ. ‘‘വിനയഞ്ഞുനോ’’തി ഇമിനാ വിനയം അജാനിത്വാ ഉപദേസപ്പമാണേനേവ വത്തം പൂരേന്തേഹി വത്തസ്സ വിരോധോപി സിയാതി തേ നിവത്തേതി. ‘‘വത്തട്ഠാ’’തി വിസേസനേന വിനയം ഞത്വാപി അപൂരണേ നിവത്തേതി. ഉഭയേനപി അത്തനാ വുത്തവിനിച്ഛയസ്സ പരിസുദ്ധഭാവം ദീപേതി.

൪൩൪. ഇദം സമനുഭാസനന്തി യഥാവുത്തസിക്ഖാപദമാഹ. സമനുഭാസനേന സാധേതബ്ബാ ആപത്തി സമനുഭാസനാ കാരണൂപചാരേന. അഞ്ഞഥാ ഏകസമുട്ഠാനാദിഭാവോ ന യുജ്ജതി. ഏകസമുട്ഠാനം കായവാചാചിത്തസങ്ഖാതം ഏകം സമുട്ഠാനം ഏതസ്സാതി കത്വാ. കായകമ്മന്തി ഹത്ഥമുദ്ദാവസേന കായേന കാതബ്ബസ്സ പടിനിസ്സജ്ജനസ്സ അകതത്താ കായകമ്മം. വചീകമ്മന്തി വചസാ കാതബ്ബസ്സ അകതത്താ വചീകമ്മം. അക്രിയന്തി യഥാവുത്തനയേന ‘‘സങ്ഘഭേദോപക്കമനിവാരണായ പരക്കമനം പടിനിസ്സജ്ജാമീ’’തി കായവികാരേന വാ വചീഭേദേന വാ അവിഞ്ഞാപനതോ അകിരിയം നാമ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

സങ്ഘഭേദകഥാവണ്ണനാ.

൪൩൫. കിഞ്ചിപി വത്തബ്ബന്തി ‘‘ഏകോ വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ’തി വുത്തസങ്ഘഭേദാനുവത്തകഭിക്ഖും പസ്സന്തേഹി സുണന്തേഹി ലജ്ജിഭിക്ഖൂഹി ¶ വിസുഞ്ച സങ്ഘമജ്ഝേ ച നേത്വാ തിക്ഖത്തുംയേവ സങ്ഘഭേദാനുവത്തനസ്സ അകത്തബ്ബതം വത്വാ തതോ അനോരമന്താനം ഞത്തിചതുത്ഥായ കമ്മവാചായ സമനുഭാസനകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തി ഇദഞ്ച ‘‘തതിയാനുസ്സാവനായ യ്യ-കാരപ്പത്തായ ആപജ്ജനകസങ്ഘാദിസേസതോ പുബ്ബേ ആപന്നാ ദുക്കടഥുല്ലച്ചയാ പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തീ’’തി ഇദഞ്ച അനാപത്തിപകാരോ ചാതി ഇമം സാധാരണവിനിച്ഛയം സന്ധായാഹ. വചനപ്പകാരഭേദോ പന അത്ഥേവ, സോ സങ്ഖേപതോ മാതികായ (പാരാ. ൪൧൮-൪൧൯) വിത്ഥാരതോ പദഭാജനേ (പാരാ. ൪൧൮-൪൧൯) ആഗതനയേന വത്തബ്ബോ. അസ്സാതി ദുതിയസങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദസ്സ. ‘‘സമുട്ഠാനാ…പേ… മതാ’’തി ഇമിനാ സാധാരണവിനിച്ഛയോ അതിദിട്ഠോതി ദട്ഠബ്ബം.

ദുതിയസങ്ഘഭേദകഥാവണ്ണനാ.

൪൩൬. ഉദ്ദേസപരിയാപന്നേതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘സിക്ഖാപദേ’’തി സേസോ, നിദാനപാരാജികസങ്ഘാദിസേസഅനിയതവിത്ഥാരസങ്ഖാതേ പഞ്ചവിധഉദ്ദേസലക്ഖണപാതിമോക്ഖേ അന്തോഗധസിക്ഖാപദവിസയേതി അത്ഥോ. ‘‘ഉദ്ദേസപരിയാപന്നേ സിക്ഖാപദേ’’തി ഇമിനാ ‘‘അവചനീയമത്താനം കരോതീ’’തി ഇമസ്സ വിസയം ദസ്സേതി. ഭിക്ഖു ദുബ്ബചജാതികോതി ഏത്ഥ ‘‘യോ’’തി അജ്ഝാഹാരോ. ‘‘ദുബ്ബചജാതികോതി ദുബ്ബചസഭാവോ, വത്തും അസക്കുണേയ്യോതി അത്ഥോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൨൫-൪൨൬) അട്ഠകഥായ വുത്തദോവചസ്സതായ ഹേതുഭൂതപാപിച്ഛതാദീഹി ഏകൂനവീസതിയാ ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ അത്തനി വുത്തം അനുസിട്ഠിം സാദരമഗ്ഗഹണേന നാസനതാ ദോവചസ്സസഭാവോതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹേതം പദഭാജനേ ‘‘ദുബ്ബചജാതികോ ഹോതീതി ദുബ്ബചോ ഹോതി ദോവചസ്സകരണേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ അക്ഖമോ അപ്പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ അനുസാസനി’’ന്തി (പാരാ. ൪൨൬).

അവചനീയമത്താനം ¶ കരോതീതി ‘‘മാ മം ആയസ്മന്തോ കിഞ്ചി അവചുത്ഥ കല്യാണം വാ പാപകം വാ, അഹമ്പായസ്മന്തേ ന കിഞ്ചി വക്ഖാമി കല്യാണം വാ പാപകം വാ, വിരമഥായസ്മന്തോ മമ വചനായാ’’തി (പാരാ. ൪൨൫) വുത്തനയേന അത്താനം അവചനീയം കരോതി. ഗരുകം സിയാതി ഏത്ഥ ‘‘തസ്സാ’’തി ഇദം അജ്ഝാഹാരനയസമ്ബന്ധേന ലബ്ഭതി. തത്രായം യോജനാ – ദുബ്ബചജാതികോ യോ ഭിക്ഖു ഉദ്ദേസപരിയാപന്നേ സിക്ഖാപദേ അത്താനം അവചനീയം കരോതി, തസ്സ ഗരുകം സിയാതി.

കിം വുത്തം ഹോതി? യോ ഭിക്ഖു അത്തനോ ദോവചസ്സതം പസ്സന്തേഹി, സുണന്തേഹി ച ലജ്ജിഭിക്ഖൂഹി ‘‘മാ ആയസ്മാ അത്താനം അവചനീയം അകാസി…പേ… അഞ്ഞമഞ്ഞവുട്ഠാപനേനാ’’തി (പാരാ. ൪൨൫) വുത്തനയേന തിക്ഖത്തും വുത്തോപി ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാപി ന വിസ്സജ്ജേതി, ‘‘സോ ഭിക്ഖു സങ്ഘമജ്ഝമ്പി ആകഡ്ഢിത്വാ വത്തബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൪൨൬) വുത്തത്താ ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാപി സങ്ഘമജ്ഝം നേത്വാ തഥേവ തിക്ഖത്തും വുത്തേ ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാപി ന വിസ്സജ്ജേതി, തസ്സ ദുബ്ബചജാതികസ്സ ഞത്തിചതുത്ഥായ കമ്മവാചായ കരിയമാനേ സമനുഭാസനകമ്മേ തതിയായ കമ്മവാചായ യ്യകാരപ്പത്തായ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയേ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭയമാനോ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൪൩൭. ദുബ്ബചേതി ഏത്ഥ ‘‘സിക്ഖാപദേ’’തി സേസോ, തഥാ സങ്ഘഭേദകവണ്ണനേതി ഏത്ഥാപി. സങ്ഘഭേദോ ഏവ സങ്ഘഭേദകോ, തം വണ്ണേതി കഥേതീതി സങ്ഘഭേദകവണ്ണനം, കിം തം? സിക്ഖാപദം, തഞ്ച ¶ പഠമമേവ സങ്ഘഭേദകസിക്ഖാപദം ഗഹേതബ്ബം, തസ്മിം വുത്തനയേനാതി യോജനാ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സമുട്ഠാനാദീനി പഠമസങ്ഘഭേദസദിസാനേവാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൨൫-൪൨൬). ‘‘സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ’’തി ഏതേന ഇധ ദസ്സിതേന ¶ ‘‘ഗരുകം സിയാ’’തി ഏതേന സങ്ഗഹിതം സങ്ഘാദിസേസാവസാനവിനിച്ഛയം വജ്ജേത്വാ ‘‘അകതേ പനാ’’തിആദിഗാഥാത്തയേന വുത്തഅനാപത്തിപ്പകാരേ ച ‘‘ഇദമേകസമുട്ഠാന’’ന്തിആദിഗാഥായ വുത്തസമുട്ഠാനാദികേ ച അതിദിസതി.

ദുബ്ബചകഥാവണ്ണനാ.

൪൩൮. യോ കുലദൂസകോ ഭിക്ഖു, സോ ഛന്ദഗാമിതാദീഹി പാപേന്തോ ഭിക്ഖുഹി കമ്മേ കരിയമാനേ തം ഛന്ദഗാമിതാദീഹി പാപനം അച്ചജന്തോ ഗരുകം ഫുസേ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതീതി യോജനാ. ‘‘കുലദൂസകോതി കുലാനി ദൂസേതി പുപ്ഫേന വാ ഫലേന വാ ചുണ്ണേന വാ മത്തികായ വാ ദന്തകട്ഠേന വാ വേളുയാ വാ വേജ്ജികായ വാ ജങ്ഘപേസനികേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൩൭) വചനതോ സദ്ധാസമ്പന്നകുലാനി ലാഭം നിസ്സായ പുപ്ഫദാനാദീഹി സങ്ഗണ്ഹിത്വാ തഥാ അകരോന്തേസു ലജ്ജിഭിക്ഖൂസു കുലാനം സദ്ധാദൂസനതോ കുലദൂസകോ, ഭിക്ഖു.

ഛന്ദഗാമിതാദീഹി പാപേന്തോതി കുലദൂസനകമ്മം കരോന്തം ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ അവചനതോ ആപജ്ജിതബ്ബദുക്കടതോ മുച്ചനത്ഥായ ‘‘ആയസ്മാ ഖോ…പേ… അലന്തേ ഇധ വാസേനാ’’തി വദന്തേ ലജ്ജീ പേസലേ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഛന്ദഗാമിനോ ച ഭിക്ഖൂ…പേ… ഏകച്ചം ന പബ്ബാജേന്തീ’’തി ഛന്ദഗാമിതാദീഹി ചതൂഹി അഗതിഗമനേഹി യോജേന്തോതി അത്ഥോ. കമ്മേ കരിയമാനേതി യഥാവുത്തനയേന അത്താനം ഗരഹന്താനം ഭിക്ഖൂനം കരിയമാനം അക്കോസനഞ്ച പരിഭാസനഞ്ച യേ പസ്സന്തി, യേ ച സുണന്തി, തേഹി ‘‘മായസ്മാ ഏവം അവച, ന ച ഭിക്ഖൂ ഛന്ദഗാമിനോ…പേ… അലന്തേ ഇധ വാസേനാ’’തി തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനോപി ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തം ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ സങ്ഘമജ്ഝം ആനേത്വാ ‘‘മായസ്മാ ഏവം അവചാ’’തിആദിനാ നയേനേവ ¶ പുനപി തിക്ഖത്തും വുത്തേ ദുക്കടം ആപജ്ജിത്വാപി അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തസ്സ ഞത്തിചതുത്ഥായ കമ്മവാചായ സമനുഭാസനകമ്മേ കരിയമാനേതി വുത്തം ഹോതി. ഗരുകം ഫുസേതി ഞത്തിയാ ദുക്കടം, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലച്ചയേ ച പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ തതിയകമ്മവാചായ അന്തേ യ്യകാരേ സമ്പത്തേ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി.

൪൩൯-൪൦. ‘‘കുലാനി ¶ ദൂസേതി പുപ്ഫേന വാ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൪൩൭) നയേന വുത്തകുലദൂസനോപകരണഭൂതചുണ്ണപണ്ണാദീസു വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ചുണ്ണ’’ന്തിആദി. ചുണ്ണന്തി സിരീസപണ്ണാദിചുണ്ണം. പണ്ണന്തി തമ്ബൂലപണ്ണതാലപണ്ണാദിഖാദിതബ്ബാഖാദിതബ്ബപണ്ണം. ഫലന്തി താലപനസാദിഫലം. പുപ്ഫന്തി ചമ്പകാദിപുപ്ഫം. വേളുന്തി അന്ദോളികാപാടം കിരണ്ഡാദികം വേളും. കട്ഠന്തി ഗേഹദാരും, ഇന്ധനഞ്ച. മത്തികന്തി പാകതികം, പഞ്ചവണ്ണം വാ മത്തികം.

അത്തനോ സന്തകം, താവകാലികാദിവസേന ഗഹിതം വാ ചുണ്ണം…പേ… മത്തികം കുലസങ്ഗഹണത്ഥായ ദദതോ കുലദൂസനദുക്കടം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഥേയ്യാതി ചോരികാ. ‘‘ദദതോ’’തി ഇദം സാമിവചനം ‘‘കാതബ്ബോ’’തി പച്ചത്തവചനന്തം വിസേസിതബ്ബമപേക്ഖിത്വാ ‘‘ദദന്തോ’’തി വിഭത്തിവിപരിണാമേന പച്ചത്തവചനന്തം അനുവത്തേതബ്ബം. കാതബ്ബോതി ഏത്ഥ കാരേതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ സങ്ഘസന്തകം, ഗണസന്തകം, അഞ്ഞപുഗ്ഗലസന്തകഞ്ച ചുണ്ണാദിം കുലസങ്ഗഹത്ഥം ചോരികായ ദേന്തോ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോതി ഇമം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതി. സങ്ഘഞ്ഞസന്തകേതി സങ്ഘഞ്ഞസന്തകചുണ്ണാദികേതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ അഞ്ഞ-സദ്ദേന ഗണപുഗ്ഗലാനം ഗഹണം.

൪൪൧. സങ്ഘികം ഗരുഭണ്ഡം വാതി സങ്ഘസന്തകം ഗരുഭണ്ഡപഹോനകം വാ പണ്ണാദികം. സേനാസനനിയാമിതന്തി ‘‘ഏത്തകാ ഫലരുക്ഖാദയോ സേനാസനേ നവകമ്മത്ഥായാ’’തി ഏവം നിയമിതം ¶ വാ. ഇസ്സരവതായേ വാതി ഏവകാരേന ‘‘ഥേയ്യാ’’തി ഇദം നിവത്തിതം.

൪൪൨. ഹരിത്വാ വാതി അത്തനായേവ ഹരിത്വാ വാ. ‘‘പുപ്ഫം ദേന്തസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഏസ നയോ ഉപരിപി. ഹരാപേത്വാ വാതി അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥേ പേസേത്വാ വാ. പക്കോസിത്വാ വാതി ആമന്തേത്വാ വാ പക്കോസാപേത്വാ വാതി ഉപലക്ഖണതോ ലബ്ഭതി. ആഗതസ്സ വാതി അത്തനാ ഏവ ആഗതസ്സ വാ. ‘‘കുലസങ്ഗഹണത്ഥായാ’’തി വചനേന ‘‘ഏവരൂപേ അധിപ്പായേ അസതി വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ചേതിയം പൂജം കരോന്താപി ‘പൂജേസ്സാമാ’തി പുപ്ഫാനി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്താപി തത്ഥ തത്ഥ സമ്പത്താനം ചേതിയപൂജനത്ഥായ ദേന്തി, ഏതമ്പി പുപ്ഫദാനം നാമ ന ഹോതീ’’തിആദികം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൬-൪൩൭) അട്ഠകഥാഗതം സബ്ബം വിനിച്ഛയം ദസ്സിതം ഹോതി.

൪൪൩. ഏവം ഉസ്സഗ്ഗം ദസ്സേത്വാ അപവാദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഹരിത്വാ വാ’’തിആദി. ‘‘ഹരാപേത്വാ’’തി ഇമിനാ യോജേതബ്ബസ്സ വാ-സദ്ദസ്സ അവുത്തസമ്പിണ്ഡനത്ഥതായ ‘‘പക്കോസിത്വാ വാ പക്കോസാപേത്വാ ¶ വാ, ആഗതാനം വാ’’തി ച സങ്ഗയ്ഹതി. ആഗതസ്സേവാതി ഏവകാരേന ഹരിത്വാ ദാനാദിം നിവത്തേതി.

൪൪൪. തഞ്ചാതി മാതാപിതുആദീനം തം പുപ്ഫദാനഞ്ച. വത്ഥുപൂജത്ഥന്തി രതനത്തയപൂജനത്ഥം. ന പനഞ്ഞഥാതി അഞ്ഞേന പകാരേന ദാതും ന വട്ടതി. യേന പകാരേന ദാതും ന വട്ടതി, കോയം പകാരോതി ആഹ ‘‘സിവാദീ’’തിആദി. സിവാദിപൂജനത്ഥന്തി മഹിസ്സരാദിദേവതാപൂജനത്ഥഞ്ച. മണ്ഡനത്ഥന്തി പിളന്ധനത്ഥം. ഏവം അദാതബ്ബപ്പകാരനിയമനേന ‘‘ഇമം വിക്കിണിത്വാ ജീവികം കപ്പേസ്സന്തീ’’തി മാതാപിതുആദീനം ദാതും വട്ടതീതി വദന്തി.

൪൪൫. ‘‘ഫലാദീസു ¶ …പേ… വിനിച്ഛയോ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഹരിത്വാ വാ ഹരാപേത്വാ വാ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തവിനിച്ഛയോ ഫലപണ്ണാദീസു സബ്ബത്ഥ സമാനോതി ദസ്സേതി.

൪൪൬. ‘‘പുപ്ഫാദിഭാജനേ’’തി പുപ്ഫഫലാദീനം ഭാജനകാലേ. സമ്മതേനാതി പുപ്ഫാദിഭാജനത്ഥം ഖന്ധകേ വുത്തനയേന സങ്ഘേന സമ്മതേന ഭിക്ഖുനാ. അസ്സാതി ഭാജനട്ഠാനം ആഗതസ്സ. ഇതരേനാതി സങ്ഘസമ്മുതിം വിനാ പുപ്ഫാദീനി ഭാജാപേന്തേന. ഞാപേത്വാ ദാതബ്ബന്തി സബ്ബം സങ്ഘം ജാനാപേത്വാ ദാതബ്ബം.

൪൪൭. ഉപഡ്ഢഭാവന്തി ഏകേന ഭിക്ഖുനാ ലദ്ധബ്ബഭാഗതോ ഉപഡ്ഢം. ‘‘ഥോകം ഥോക’’ന്തി ഇമിനാ ഉപഡ്ഢതോപി അപ്പതരം ഗഹിതം.

൪൪൮. പരിബ്ബയവിഹീനസ്സാതി തണ്ഡുലാദിജീവിതവുത്തിവയമൂലരഹിതസ്സ. സമ്പത്തിസ്സരിയസ്സാപീതി അത്തനോ സമീപമുപഗതസ്സ ഇസ്സരസ്സ ച. ‘‘ദാതബ്ബം തു സകം ഫല’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘പരിബ്ബയവിഹീനാനം, ദാതും സപരസന്തക’’ന്തി ഖുദ്ദസിക്ഖായ ആഗതം, ഇധ ‘‘സകം ഫല’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ പരവചനേന വിസ്സാസികാനം ഗഹണം, ഇധ പന വിസ്സാസഗ്ഗാഹേന ഗഹേത്വാ ദീയമാനമ്പി സസന്തകമേവാതി ‘‘സക’’ന്തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.

൪൪൯-൫൦. യത്ര സങ്ഘാരാമേ സങ്ഘേന ഫലരുക്ഖപരിച്ഛേദം കത്വാ കതികാ കതാതി യോജനാ, ‘‘ആഗന്തുകാനം ഏത്തകം ഫലം ദാതബ്ബ’’ന്തി ഫലപരിച്ഛേദം കത്വാ വാ ‘‘ഏത്തകേസു രുക്ഖേസു ഫലം ദാതബ്ബ’’ന്തി ¶ രുക്ഖപരിച്ഛേദം കത്വാ വാ സങ്ഘേന കതികാ യേന പകാരേന കതാതി അത്ഥോ. തത്രാഗതസ്സപീതി ഏവം ഠപിതകതികവത്തം തം സങ്ഘാരാമം ഫലത്ഥായ ആഗതസ്സാപി.

യഥാപരിച്ഛേദന്തി ¶ സങ്ഘേന തഥാകതഫലരുക്ഖപരിച്ഛേദമനതിക്കമ്മ. ദദതോതി ഓചിനിത്വാ ഠപിതഫലം, കപ്പിയകാരകേഹി ഓചിനാപേത്വാ വാ ദേന്തസ്സ. ഓചിതഫലേ ച കപ്പിയകാരകേ ച അസതി ഫലത്ഥായ ആഗതേസു വത്തിതബ്ബവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദസ്സേതബ്ബാപി വാ’’തിആദി. ‘‘വത്വാ’’തി സേസോ. ച-കാരം അപി-സദ്ദേന ഏകതോ കത്വാ ‘‘അപിചാ’’തി യോജനാ. ഏവം വത്വാ സങ്ഘേന പരിച്ഛിന്നരുക്ഖാ ദസ്സേതബ്ബാതി ഇമിനാ ‘‘ഇധ ഫലാനി സുന്ദരാനി, ഇതോ ഗണ്ഹഥാ’തി ഏവം പന ന വത്തബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൬-൪൩൭) അട്ഠകഥാ ബ്യതിരേകതോ ദസ്സിതാ ഹോതി.

൪൫൧. ‘‘ഖണിത്വാ’’തി ഏതേന ‘‘ഖണാപേത്വാ’’തി ഇദമ്പി സങ്ഗഹിതം, ‘‘കപ്പിയഭൂമി’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ പഥവിന്തി ഏത്ഥ ‘‘അകപ്പിയ’’ന്തി ലബ്ഭതി. തേനേവാഹ ‘‘പാചിത്തിയേനാ’’തി. ‘‘മാലാഗച്ഛ’’ന്തി ഇമിനാ പുപ്ഫൂപഗേ തരുണഗച്ഛേ ച മല്ലികാസുമനാദിഗുമ്ബഗാഗച്ഛേ ച സങ്ഗണ്ഹാതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായ ‘‘തരുണകാ ഹി പുപ്ഫരുക്ഖാപി പുപ്ഫഗച്ഛാപി ‘മാലാവച്ഛാ’ത്വേവ വുച്ചന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧). ആദി-സദ്ദേന ഫലൂപഗരുക്ഖേ ച ഭേസജ്ജരസേ ഓസധഗച്ഛേ ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘രോപാപനേ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘സയ’’ന്തി ഇദം ‘‘രോപനേ’’തി ഇമിനാ യുജ്ജതി.

‘‘സയം ഖണിത്വാ’’തി കസ്മാ ന യുജ്ജതീതി? ‘‘ഖണാപേത്വാ’’തി വക്ഖമാനസ്സ അഭാവാ ച ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു പഥവിം ഖണേയ്യ വാ ഖണാപേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൮൫) വചനതോ ഖണാപനേ പാചിത്തിയേന ഭവിതബ്ബത്താ ച ‘‘ഖണിത്വാ’’തി ഇമിനാ ച ഖണനഖണാപനാനം ദ്വിന്നമേവ ഗഹേതബ്ബത്താ ന യുജ്ജതി. കുലദൂസനേതി കുലദൂസനനിമിത്തം. അകപ്പിയപഥവിം ഖണിത്വാ, ഖണാപേത്വാ ച സയം മാലാഗച്ഛാദിരോപനേ കതേ അസ്സ മാലാഗച്ഛാദിരോപകസ്സ ¶ ഭിക്ഖുനോ അകപ്പിയപഥവീഖണനപച്ചയേന പാചിത്തിയേന സദ്ധിം കുലദൂസനേ കുലദൂസനനിമിത്തം ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.

൪൫൨. ‘‘തഥാ’’തി ¶ ഇമിനാ ‘‘സയം രോപനേ’’തി ഇദം വിനാ അവസേസപ്പകാരം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘അകപ്പിയേന വാക്യേനാ’’തി ഇദം ‘‘അകപ്പിയപഥവിം ഖണാപേത്വാ’’തി ഇമിനാ ച ‘‘രോപാപനേ’’തി ഇമിനാ ച യുജ്ജതി. ‘‘ഇമം ഭൂമിം ഖണ, ഇമം ഗച്ഛം രോപേഹീ’’തിആദികം അകപ്പിയം വോഹാരം വത്വാ അകപ്പിയപഥവിം ഖണാപേത്വാ മാലാഗച്ഛാദിരോപനം കാരാപേന്തസ്സാപി തഥേവ പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഖണനരോപനേഹി ദ്വീഹി പാചിത്തിയദുക്കടാനി അവസിട്ഠേഹി തദത്ഥികേഹി സബ്ബവോഹാരപയോഗഭേദേഹി കിം ഹോതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബത്ഥാ’’തിആദി. കുലദൂസനേതി നിമിത്തേ, വിസയേ വാ ഭുമ്മം. അകപ്പിയേന വാക്യേന പന പഥവിം ഖണാപേത്വാ അകപ്പിയേന വാക്യേന രോപാപനേപി തഥാ പാചിത്തിയേന സഹ കുലദൂസനേ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം വുത്തം. സബ്ബത്ഥ ഇതോ പരേസുപി തദത്ഥികേന സബ്ബവോഹാരബ്യാപാരേസു കുലദൂസനനിമിത്തം ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ.

൪൫൩. കപ്പിയഭൂമിയാ അത്തനാ ഖണനേ, അകപ്പിയവോഹാരേന ഖണാപനേ ച പാചിത്തിയാഭാവതോ ദുക്കടംയേവ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉഭയത്ഥ ചാ’’തിആദി. ഏത്ഥ ‘‘ഏവ’’ന്തി സേസോ, സോ യഥാവുത്തമത്ഥം നിഗമേതി. ഏവം യഥാവുത്തനയേന കപ്പിയഭൂമിയമ്പി മാലാഗച്ഛാദിരോപനരോപാപനസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു ഠാനേസു ച ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ.

൪൫൪. സദുക്കടാ ¶ പാചിത്തീതി ‘‘ആവാടം ഖണ, ഗച്ഛം രോപേഹീ’’തി ഏകവാരം ആണത്തേ ബഹൂ ആവാടേ ഖണിത്വാ ബഹൂസു ഗച്ഛേസു രോപിതേസുപി ആണത്തിയാ ഏകത്താ ദുക്കടേന സഹ പാചിത്തിയം ഹോതീതി അയമത്ഥോ അകപ്പിയഭൂമിം സന്ധായ വുത്തോ. ‘‘സുദ്ധം വാ ദുക്കട’’ന്തി ഇദം അകപ്പിയഭൂമിയം കപ്പിയേന വോഹാരേന ആവാടം ഖണാപകസ്സ ച കപ്പിയഭൂമിയം അകപ്പിയവോഹാരേന ആവാടം ഖണാപകസ്സ ച ‘‘ഇമം ഗച്ഛം രോപേഹീ’’തി ഏകവാരാണത്തപച്ചയാ ആപജ്ജിതബ്ബം കുലദൂസനദുക്കടം സന്ധായ വുത്തം.

൪൫൫. കപ്പിയേനേവ വാക്യേനാതി ഏത്ഥ കപ്പിയവാക്യം നാമ ‘‘ഏത്ഥ ആവാടം ജാന, ഏത്ഥ ആവാടം ജാനിതബ്ബം, ഏത്ഥ ആവാടേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഏവരൂപം വാക്യഞ്ച ‘‘ഇമം ഗച്ഛം ഏത്ഥ ജാന, അയം ഗച്ഛോ ഏത്ഥ ജാനിതബ്ബോ’’തിആദിവാക്യഞ്ച. ഏവകാരേന അകപ്പിയവോഹാരഞ്ച കപ്പിയാകപ്പിയമിസ്സകവോഹാരഞ്ച നിവത്തേതി. പരിയായോഭാസനിമിത്തകമ്മം പന ‘‘ഇതരത്തയം വട്ടതീ’’തി ¶ (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥാവചനതോ വട്ടതി. ഉഭയത്ഥ ച ഭൂമിയാതി കപ്പിയാകപ്പിയഭൂമീസു ദ്വീസു. രോപനേതി ഏത്ഥ സമ്ബന്ധതോ, പകരണതോ ച ‘‘മാലാഗച്ഛാദീന’’ന്തി ലബ്ഭതി.

‘‘വാക്യേനാ’’തി വുത്തത്താ ‘‘രോപാപനേ’’തി വത്തബ്ബോ, ‘‘രോപനേ’’തി കിമത്ഥമാഹാതി ചേ? സുദ്ധകത്തുനിദ്ദേസേന പയോജകസ്സാപി സങ്ഗഹേതബ്ബതോ ഗാഥാബന്ധവസേന വുത്തം. ഇമിനാ ഉപരിഗാഥായ ‘‘സയം രോപേതു’’ന്തി ഏത്ഥ ‘‘സയ’’ന്തി ഇമിനാ വിസേസേത്വാ ‘‘രോപാപേതു’’ന്തി ഇദം നിവത്തേതി. ‘‘പരിഭോഗത്ഥായ ഹി കപ്പിയഭൂമിയം വാ അകപ്പിയഭൂമിയം വാ കപ്പിയവോഹാരേന രോപാപനേ അനാപത്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയോ ഇമായ ഗാഥായ സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. കോചി ദോസോതി പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ചാതി വുത്തദോസേസു ഏകോപി ദോസോ ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ.

൪൫൬-൭. ‘‘സയം ¶ രോപേതു’’ന്തി ഇദം ‘‘ആരാമാദീനമത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.

ആദി-സദ്ദേന വനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. സയം രോപിതസ്സ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന ‘‘രോപാപിതസ്സാ’’തി ഇദം സങ്ഗണ്ഹാതി, ഏതസ്സ വിസേസനത്ഥം ‘‘കപ്പിയേന വോഹാരേനാ’’തി പാഠസേസോ. അയം പന വിനിച്ഛയോ ‘‘ആരാമത്ഥായ പന വനത്ഥായ ച ഛായത്ഥായ ച അകപ്പിയവോഹാരമത്തമേവ ന വട്ടതി, സേസം വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥാഗതനയേന വേദിതബ്ബോ. അന്തോ ആരാമഭൂസനത്ഥായ, ബഹി അരഞ്ഞത്ഥായ വിയ ഛായത്ഥായ സുദ്ധചിത്തേന ‘‘ഇമം ജാനാ’’തിആദികപ്പിയവോഹാരേന രോപാപിതരുക്ഖേ ച കപ്പിയഭൂമിയഞ്ച അത്തനാ കതേ വാ അകപ്പിയവോഹാരേന കാരാപിതേ വാ അകപ്പിയഭൂമിയഞ്ച കപ്പിയവോഹാരേന അത്തനാ കാരാപിതേ വാ അഞ്ഞേഹി കതേ വാ ആവാടേ അത്തനാ രോപിതേ രുക്ഖേ ച ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും ഇച്ഛതി ചേ, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി അത്ഥോ.

ആരാമാദീനമത്ഥായ കപ്പിയഭൂമിയം സയം രോപിതസ്സ വാ കപ്പിയഭൂമിയം വാ അകപ്പിയഭൂമിയം വാ കപ്പിയവോഹാരേന രോപാപിതസ്സ വാ രുക്ഖസ്സ യഞ്ച ഫലം, തം ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും ഭിക്ഖൂനം വട്ടതീതി യോജനാ. കത്ഥചി പോത്ഥകേസു ‘‘ആരാമാദീനമത്ഥായാ’’തി ഗാഥായ ലിഖിതട്ഠാനേ ¶ ‘‘കുലസങ്ഗഹണത്ഥായാ’’തിആദിഗാഥാ ദിസ്സതി. സാ പാളിക്കമവിരുദ്ധത്താ അട്ഠാനപ്പയുത്താ, ‘‘പുപ്ഫാന’’ന്തിആദിഗാഥായ പുരതോ വുച്ചമാനാ പന ഠാനപ്പയുത്താ ഹോതി.

൪൫൮. സബ്ബത്ഥാതി ആരാമാദിഅത്ഥായ പുബ്ബേ വിയ അത്തനാ രോപിതേസു, രോപാപിതേസു ച സബ്ബേസു മാലാഗച്ഛാദീസു. അകപ്പിയോദകേനേവ പാചിത്തീതി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ജാനം സപ്പാണകം ¶ ഉദകം തിണം വാ മത്തികം വാ സിഞ്ചേയ്യ വാ സിഞ്ചാപേയ്യ വാ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൪൦) വുത്താ പാചിത്തി ഏവ, ന ദുക്കടന്തി അത്ഥോ.

൪൫൯. ഇദാനി ദുക്കടേന സദ്ധിം പാചിത്തിയവിസയം ദസ്സേതി ‘‘കുല…പേ… ദുക്കട’’ന്തി. സിഞ്ചതോതി കപ്പിയോദകേനേവ സിഞ്ചതോ, സിഞ്ചാപയതോ ച.

൪൬൦. തേസംയേവ ദ്വിന്നം പന അത്ഥായാതി കുലദൂസനപരിഭോഗാനം ദ്വിന്നമത്ഥായ. സിഞ്ചനേ സിഞ്ചാപനേതി ഏത്ഥ ‘‘മാലാഗച്ഛാദീന’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ ‘‘കേവല’’ന്തി സേസോ.

൪൬൧. ഓചിനാപനേതി അഞ്ഞേഹി പുപ്ഫാനം ഓചിനാപനേ. സയമോചിനനേ ചാപീതി അത്തനാവ ഓചിനനേ ച. സപാചിത്തിയദുക്കടന്തി ‘‘ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൦) വുത്തത്താ പുപ്ഫോചിനനഹേതു പാചിത്തിയഞ്ച കുലദൂസനദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.

൪൬൨. പൂജാദിഅത്ഥായ, കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ച പുപ്ഫാനം ഓചിനനഓചിനാപനാനി കാരാപേന്തസ്സ ആപത്തിയാ ആപജ്ജനപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുപ്ഫാന’’ന്തി. ‘‘പുപ്ഫാനം ഗണനായ പാചിത്തിയം ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ പുപ്ഫമോചിനതോതി ഏത്ഥ ‘‘വിസും വിസു’’ന്തി സേസോ. ഏകേകപുപ്ഫം ഓചിനന്തസ്സ പുപ്ഫഗണനായ പാചിത്തിയം ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘ഏകേന പയോഗേന ബഹൂനി പുപ്ഫാനി ഓചിനന്തസ്സ പന പയോഗഗണനായ ഹോതീ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തം ഇധ ബ്യതിരേകതോ ലബ്ഭതി. ‘‘ഓചിനതോ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഓചിനാപയതോ’’തി ഇദഞ്ച കിരിയാസാമഞ്ഞേ വിസേസസ്സ അന്തോഗധഭാവതോ വാ ഉപലക്ഖണതോ വാ ദസ്സിതന്തി.

തത്ഥ ¶ ച പുപ്ഫാനി വിസും വിസും വത്വാ ഓചിനാപേന്തസ്സ പുപ്ഫാനം ഗണനായ ഹോതീതി ഇദമേവ ¶ ആപജ്ജതി. ഏകവാരമാണത്തേന ബഹൂനി പുപ്ഫാനി ബഹൂസു ച വാരേസു ഓചിതേസു ആണത്തിഗണനായ ഹോതീതി വിനിച്ഛയോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇദം സബ്ബപ്പകാരം അനന്തരവുത്തഗാഥായ ദസ്സിതവിധിമ്ഹി ച ദട്ഠബ്ബന്തി ഞാപേതുമാഹ ‘‘കുലത്ഥം ചേ സദുക്കടാ’’തി. കുലത്ഥന്തി കുലസങ്ഗഹത്ഥം. ‘‘സദുക്കടാ’’തി വുത്തത്താ പാചിത്തിയഞ്ച ദുക്കടഞ്ച പുപ്ഫഗണനായ ഹോതീതി സിദ്ധം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘പുപ്ഫഗണനായ ദുക്കടപാചിത്തിയാനീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧).

൪൬൩. ഗന്ഥനം ഗന്ഥോ, തേന നിബ്ബത്തം ഗന്ഥിമം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ഗന്ഥിമാദിസരൂപം സയമേവ വക്ഖതി. സങ്ഗഹണം സങ്ഗഹോ, പുപ്ഫാനം സങ്ഗഹോതി വിഗ്ഗഹോ.

൪൬൪. ഇമാനി ഗന്ഥിമാദീനി സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥ ദണ്ഡേന ദണ്ഡം വാ’’തിആദി. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു ഛസു പുപ്ഫസങ്ഗഹേസു. ‘‘ദണ്ഡേന ദണ്ഡം വാ’’തി ഇദം സദണ്ഡഉപ്പലാദികുസുമം സന്ധായാഹ. ‘‘വണ്ടേനപി ച വണ്ടക’’ന്തി ഇദം സവണ്ടകരത്തകുസുമാദിം സന്ധായാഹ. കരണം സബ്ബന്തി കതം സബ്ബം. ഇധ സബ്ബത്ഥ കപ്പിയവിധിവിഭാഗം ‘‘സബ്ബമേത’’മിച്ചാദിഗാഥായം വക്ഖതി.

൪൬൫. സുത്താദീഹി ഗോപ്ഫേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘വസ്സികപുപ്ഫാദീനീ’’തി സേസോ. സുത്തേന വാ കദലിവാകാദീഹി വാ വസ്സികാദിപുപ്ഫേ ഗന്ഥിത്വാ കതപുപ്ഫവികാരോ ഗോപ്ഫിമം നാമ. ഏകതോ വണ്ടാനി യസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ. ഉഭതോവണ്ടികാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. അപ്പത്ഥേ വാ സകത്ഥേ വാ ക-കാരോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇത്ഥിലിങ്ഗവിസയേ ക-കാരതോ പുബ്ബാകാരസ്സ ഇ-കാരാദേസോ.

സബ്ബപുപ്ഫാനം വണ്ടാനി ഏകദിസായ കത്വാ ഗന്ഥിതപുപ്ഫാവലി ഏകതോവണ്ടികാ നാമ, വണ്ടാനി ഉഭയദിസായ കത്വാ ഗന്ഥിതപുപ്ഫാവലി ¶ ഉഭതോവണ്ടികാ നാമാതി തം ഗോപ്ഫിമം ഏവം ദുവിധം ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘വാകം വാ വല്ലിം വാ രജ്ജും വാ ദിഗുണം കത്വാ തത്ഥ നീപകദമ്ബാദിവണ്ടരഹിതാനി പുപ്ഫാനി വേഠേത്വാ ഗഹണം ഗോപ്ഫിമം നാമാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧ അത്ഥതോ സമാനം) അട്ഠകഥായ വുത്തം.

൪൬൬. ബുന്ദേസൂതി മൂലേസു. മകുലാദികന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന വണ്ടരഹിതമധുകാദിപുപ്ഫഞ്ച വണ്ടസഹിതമല്ലികാദിപുപ്ഫഞ്ച സങ്ഗഹിതം. സൂചിആദീഹീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന താലഹീരാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി ¶ . മാലാവികതീതി പുപ്ഫമാലാവികതി. സൂചിആദീഹി മകുലാദികം പുപ്ഫം ബുന്ദേസു വിജ്ഝിത്വാ ആവുതാ മാലാവികതി വേധിമം നാമാതി വുച്ചതീതി യോജനാ.

൪൬൭. ‘‘വേഠിമം നാമ പുപ്ഫദാമപുപ്ഫഹത്ഥകേസു ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥായ ദസ്സിതപ്പകാരേസു പഠമപ്പകാരം ദസ്സേതി ‘‘വേഠേത്വാ കതം മാലാഗുണേഹി വാ’’തി. ധമ്മദേസനായ വാ പടിമായ വാ ധാതുയാ വാ പൂജം കത്തുകാമാ മുദ്ധനി ഉജുകം കത്വാ മാലാദാമകലാപം ഓലമ്ബിത്വാ അഗ്ഗേ ഘടികാകാരദസ്സനത്ഥം മാലാവലിയോ അനേകക്ഖത്തും പരിക്ഖിപന്താ വേഠേന്തി, ഇദം ഏവരൂപം മാലാഗുണകരണമ്പി വേഠിമം നാമാതി വുത്തം ഹോതി.

അഞ്ഞപ്പകാരം ദസ്സേതി ‘‘വാകാദീഹി ച ബദ്ധം വാ’’തി, ‘‘ബന്ധിത്വാ’’തിപി പാഠോ, ‘‘കത’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഏകച്ചേ ഉപ്പലാദിദീഘദണ്ഡകുസുമാനി അട്ഠ വാ നവ വാ ദസ വാ കലാപം കത്വാ തേസമേവ ദണ്ഡാനം വാകേഹി വാ അഞ്ഞേന യേന കേനചി ദണ്ഡകഗ്ഗേ ഠപേത്വാ വാ വിസും വാ ബന്ധിത്വാ ഉപ്പലഹത്ഥാദിം കരോന്തി, തഞ്ച വേഠിമം നാമാതി വുത്തം ഹോതി. ഏതം ദ്വയമ്പി ന വട്ടതി.

കപ്പിയകാരകേഹി ¶ ഓചിനിത്വാ ഠപിതപുപ്ഫാനി സാടകേ പക്ഖിപിത്വാ ഭണ്ഡികം കത്വാ ബന്ധിതും ന വട്ടതി. തേസുയേവ പുപ്ഫേസു അച്ഛിന്നേന ദണ്ഡേന വാ തസ്മിംയേവ ദണ്ഡേ അച്ഛിന്നവാകേന വാ കലാപം കത്വാ ബന്ധിതും, അംസഭണ്ഡികായ പക്ഖിപിത്വാ ഗഹേതുഞ്ച വട്ടതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘തേസംയേവ പന വാകേന വാ ദണ്ഡേന ബന്ധിതും അംസഭണ്ഡികം വാ കാതും വട്ടതീ’’തി. ‘‘വാകേന വാ ദണ്ഡേന വാ’തി ച ഇദം അച്ഛിന്ദിത്വാ പരിക്ഖിപിത്വാ ബന്ധനം സന്ധായ വദന്തീ’’തി സീഹളഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. പദുമാദിപുപ്ഫാനി പദുമാദിപണ്ണേസു നാളേഹി പവേസേത്വാ നാളേഹി ബഹി കത്വാ പണ്ണേന പുപ്ഫാനി പടിച്ഛാദേത്വാ പണ്ണഗ്ഗേ ബന്ധിതും വട്ടതി. ‘‘ദണ്ഡേ പന ബന്ധിതും ന വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) ച അട്ഠകഥായമേവ വുത്തം.

൪൬൮. പുപ്ഫമാലാഹി പൂരണേതി പുപ്ഫാവലീഹി പൂരണേ. ഇദം കത്ഥ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘ബോധി’’ന്തിആദി. പുപ്ഫപടം നാമ മാലാവലിയോ തന്തം വിയ പസാരേത്വാ വത്ഥം വായന്തേഹി വിയ തിരിയഞ്ച മാലാവലീഹി വായിതപടം വുച്ചതി. ഇദം പുപ്ഫപടം മാലാവലീഹി ദീഘസോ പൂരണം സന്ധായ ¶ പുരിമേ ഗഹിതം, തിരിയതോ വായനം സന്ധായ വക്ഖമാനേ വായിമേപി ഗഹിതന്തി പുനരുത്താഭാവോ വേദിതബ്ബോ. പടാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ചേതിയധാതുകരണ്ഡകവേദികാദീനം ഗഹണം.

പരിക്ഖേപേസു ലബ്ഭതീതി ബോധിക്ഖന്ധാദീനം പുനപ്പുനം പരിക്ഖിപനേസു ലബ്ഭതി. ബോധിക്ഖന്ധാദയോ പുപ്ഫാവലീഹി പരിക്ഖിപന്തേഹി പഠമവദ്ധട്ഠാനേ പുപ്ഫാവലിയാ അനതിക്കാമിതേ പുരിമം നാമ ഠാനം യാവ പാപുണാതി, താവ അഞ്ഞേന ഗഹേത്വാ പരിക്ഖിപന്തേന ആഹരിത്വാ പുനപി തസ്മിം ഠാനേ പത്തേ അഞ്ഞസ്സ ദാനവസേന ബോധിക്ഖന്ധം, ചേതിയം, ധാതുകരണ്ഡകം വാ പുപ്ഫകഞ്ചുകേന ഛാദേതും ¶ വട്ടതീതി അട്ഠകഥായ വുത്തം. സചേപി ദ്വേയേവ ഭിക്ഖൂ ഉഭോസു പസ്സേസു ഠത്വാ പരിയായേന ഹരന്തി, വട്ടതിയേവാതി വദന്തി. പുപ്ഫപടവായനത്ഥം പസാരിയമാനപുപ്ഫാവലീസു ച ഏസേവ വിനിച്ഛയോ.

ദീഘപുപ്ഫാവലിം നാഗദന്തേസു പക്ഖിപിത്വാ പുന പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി. ‘‘നാഗദന്തേസു പന പുപ്ഫവലയം പവേസേതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ അഞ്ഞേഹി വലയം കത്വാ ദിന്നപുപ്ഫാവലിവലയം ധാതുകരണ്ഡഥുപികായ പവേസേതും വട്ടതി. ‘‘മാലാഗുണേഹി പന ബഹൂഹിപി കതം പുപ്ഫദാമം ലഭിത്വാ ആസനമത്ഥകാദീസു ബന്ധിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തത്താ പുപ്ഫദാമപുപ്ഫാവലീനം പുപ്ഫരഹിതായ സുത്തകോടിയാ രജ്ജുദണ്ഡാദീസു ബന്ധിതും വട്ടതി.

൪൬൯. പുപ്ഫരൂപം നാമ ‘‘ഗോപ്ഫിമപുപ്ഫേഹേവ ഹത്ഥിഅസ്സാദിരൂപകാനി കരോന്തി, താനിപി വായിമട്ഠാനേ തിട്ഠന്തീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) വുത്തത്താ തംതംരൂപസണ്ഠാനം കത്വാ പുപ്ഫാവലിയോ നിവേസേത്വാ കരിയമാനം ഹത്ഥിഅസ്സാദിരൂപം. ഇമസ്മിം അട്ഠകഥാപാഠേ ‘‘താനിപി വായിമട്ഠാനേ തിട്ഠന്തീ’’തി വുത്തത്താ ച ‘‘അഞ്ഞേഹി കതപരിച്ഛേദേ പന പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേന ഹത്ഥിഅസ്സാദിരൂപകമ്പി കാതും വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥാപാഠസ്സ സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘പുപ്ഫാനി ഠപേന്തേനാതി അഗന്ഥിതാനി പാകതികപുപ്ഫാനി ഠപേന്തേന. പുപ്ഫദാമം പന പൂജനത്ഥായ ഭൂമിയം ഠപേന്തേന ഫുസാപേത്വാ വാ അഫുസാപേത്വാ വാ ദിഗുണം കത്വാ ഠപേതും ന വട്ടതീ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) വുത്തത്താ ച ഇമം ഹത്ഥിആദിരൂപം പൂരേന്തേന മാലാവലിം അഞ്ഞേഹി കതപരിച്ഛേദേ സമ്ബന്ധിത്വാ പാസാണആസനമഞ്ചപീഠഹത്ഥിരൂപാദിമത്ഥകേ ഠപേത്വാ പൂജനപ്പകാരോ വായിമന്തി വിഞ്ഞായതി.

പുപ്ഫപടന്തി ¶ ¶ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരം പുപ്ഫപടം പൂരേന്തേന ഏകാപി പുപ്ഫാവലി പരിവത്തേത്വാ ന ഠപേതബ്ബാ, വായന്തേന അഞ്ഞേഹി പൂരിതേപി ഏകാപി പുപ്ഫാവലി ന പാതേതബ്ബാ, ഇദം പൂരിമവായിമാനം നാനാകരണം. ആദിഗ്ഗഹണേന പുപ്ഫജാലം സങ്ഗണ്ഹാതി, തം കരോന്തസ്സ ജാലച്ഛിദ്ദഗണനായ ദുക്കടം ഹോതി. ‘‘ഭിത്തിച്ഛത്തബോധിത്ഥമ്ഭാദീസുപി ഏസേവ നയോ’’തി വുത്തത്താ ഛത്താദീസു ച പുപ്ഫജാലം ന ദാതബ്ബം.

൪൭൦. ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ സാധാരണത്താ ‘‘ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീനഞ്ചാ’’തി ആഹ. ബുദ്ധസ്സപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ, ‘‘പൂജത്ഥ’’ന്തി വത്തബ്ബം, ബുദ്ധസ്സ പൂജത്ഥായപി കാതും വാ കാരാപേതും വാ ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. ധമ്മസങ്ഘരതനാനിപി ഉപലക്ഖണതോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. സേസേ കിമേവ വത്തബ്ബന്തി ബ്യതിരേകത്ഥോ.

൪൭൧. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സയം പരേഹി വാ കാരാപേതും ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ബുദ്ധസ്സപീ’’തി അനന്തരഗാഥായ വുത്തമതിദിസതി. കലമ്ബകന്തി ദ്വിന്നം ധനുകാനമന്തരേ ഓലമ്ബകദാമം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘കലമ്ബകോതി അഡ്ഢചന്ദനാഗദന്തന്തരേ ഘടികാദാമഓലമ്ബകോ വുത്തോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧). ഏത്ഥ ച ഘടികാദാമഓലമ്ബകോ നാമ അന്തേ ഘടികാകാരയുത്തോ യമകദാമഓലമ്ബകോ. കാതുന്തി ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി യോജനാ. ഏകേകപുപ്ഫദാമം പന നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാ പബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും വട്ടതി. പുപ്ഫദാമദ്വയം സങ്ഘടിതുകാമേനപി നിക്ഖന്തസുത്തകോടിയാവ സുത്തകോടി സങ്ഘടിതും വട്ടതി. അഡ്ഢചന്ദകമേവ വാതി ‘‘അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണപരിക്ഖേപോ’’തി അട്ഠകഥായ വുത്തസരൂപം വാ.

ഏത്ഥ ച അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണപരിക്ഖേപോ നാമ അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണസ്സ പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരേത്വാ പരിക്ഖിപനം. തേനേവ തം പൂരിമേ പവിട്ഠം. തസ്മാ ഏതമ്പി ¶ അഡ്ഢചന്ദാകാരം പുനപ്പുനം ഹരണപച്ചാഹരണവസേന പൂരിതം ന വട്ടതി, ഏകവാരം പന അഡ്ഢചന്ദാകാരേന മാലാഗുണം ഹരിതും വട്ടതീതി വദന്തി. കാതും ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തദുഭയമ്പി പൂരിമേയേവ പവിട്ഠ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥായം വുത്തം. അഞ്ഞേഹി പൂരിതന്തി അഞ്ഞേഹി ആയതം പസാരേത്വാ പൂരിതം പുപ്ഫപടം. വായിതുമ്പി ചാതി തിരിയം ഏകപുപ്ഫാവലിമ്പി വായിതും ‘‘ന വട്ടതീ’’തി ഇമിനാവ സമ്ബന്ധോ.

൪൭൨. പിട്ഠകാചമയന്തി ¶ തണ്ഡുലപിട്ഠാദീഹി കതഞ്ചേവ കാചമത്തികായ ച കതം പുപ്ഫദാമം. ഭേണ്ഡുപുപ്ഫമയമ്പി ചാതി ഭേണ്ഡുദണ്ഡകേഹി മല്ലികാസുമനചമ്പകാദിസദിസം കത്വാ ഛിദ്ദേഹി കതദാമഞ്ച. ‘‘ഗേണ്ഡുപുപ്ഫമയ’’ന്തിപി ലിഖന്തി. ഖരപത്തമയന്തി ഏത്ഥ ഖരപത്തം നാമ കുങ്കുട്ഠഖചിതം പുപ്ഫപടന്തി വദന്തി. കാതുന്തി ഗന്ഥനഗന്ഥാപനാദീനി കാതും. ഭേണ്ഡുഖരപത്തദാമാനം പടിക്ഖിത്തത്താ ചേലാദീഹി കതദാമമ്പി ന വട്ടതി അകപ്പിയാനുലോമത്താതി വദന്തി.

൪൭൩. ഹീരാദീഹീതി താലനാളികേരഹീരാദീഹി. ആദി-സദ്ദേന തിണസലാകാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പടാകത്ഥന്തി പടാകാകാരേന പൂജനത്ഥം. ‘‘വിജ്ഝന്തസ്സാ’’തി ഇമിനാ കണ്ടകേഹി വിജ്ഝനം, ഹീരാദീഹി ആവുണനഞ്ച സങ്ഗഹിതം.

൪൭൫. അസോകപിണ്ഡിആദീനന്തി അസോകപുപ്ഫമഞ്ജരികാദീനം. ആദി-സദ്ദേന അട്ഠകഥായം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) ഏതേഹേവ സദ്ധിം ദസ്സിതം ജാലവിതാനം, ഛിദ്ദാനി ദസ്സേത്വാ കതവേദികാ, നാഗദന്തകം, പുപ്ഫചങ്കോടകാപിധാനം, താലപണ്ണവലയാദിഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ധമ്മരജ്ജുയാതി ഏത്ഥ സാരത്ഥദീപനിയം ‘‘ധമ്മരജ്ജു നാമ ചേതിയം വാ ബോധിം വാ പുപ്ഫപവേസനത്ഥ ആവജ്ജിത്വാ ബദ്ധരജ്ജൂ’തി മഹാഗണ്ഠിപദേ, മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ ച വുത്തം, തസ്മാ തഥാ ബദ്ധായ രജ്ജുയാ ചേതിയസ്സ ച അന്തരേ പുപ്ഫാനി പവേസേതും വട്ടതീതി ¶ വിഞ്ഞായതി. ഗണ്ഠിപദേ പന ‘ധമ്മരജ്ജുന്തി സിഥിലവട്ടിതം രജ്ജും കത്വാ ബോധിം വാ ചേതിയം വാ പരിക്ഖിപിത്വാ ധമ്മാസനേ വാ ലമ്ബിത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫാനി പവേസേന്തീ’തി വുത്തം, തസ്മാ സിഥിലവട്ടിതായ രജ്ജുയാ അന്തരേപി പുപ്ഫാനി പവേസേതും വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി, വീമംസിത്വാ യുത്തതരം ഗഹേതബ്ബം. ഉഭയത്ഥാപി പനേത്ഥ നേവത്ഥി വിരോധോതി അമ്ഹാകം ഖന്തീ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൪൩൧) ലിഖിതം.

൪൭൬. വിജ്ഝന്തസ്സപീതി പി-സദ്ദേന ധമ്മാസനവിതാനാദീസു പുപ്ഫപൂജനത്ഥം സയം കണ്ടകഹീരാദിപ്പവേസനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘വിതാനാദീസു പുപ്ഫപൂജനത്ഥം കണ്ടകഹീരാദിപ്പവേസനം ന വട്ടതീ’തി ഇദം അട്ഠകഥാചരിയപ്പമാണതോ ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം.

൪൭൭. കപ്പിയവചനം നാമ ‘‘ഏവം ജാന, ഏവം കതേ സോഭേയ്യ, യഥാ ഏതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി, തഥാ കരോഹീ’’തിആദി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧) അട്ഠകഥാഗതം കപ്പിയവചനം. വത്ഥുപൂജനേതി രതനത്തയപൂജനേ. നിമിത്താദീസു നിമിത്തം നാമ പുപ്ഫാനി ച ഗന്ഥനവാകേ ¶ ച ഗഹേത്വാ ഗന്ഥിതും ജാനന്താനം സമീപേ ഠപനം. ഓഭാസോ നാമ ‘‘തുമ്ഹേഹി പിളന്ധിതകുസുമാനി കസ്മാ ന വികിരന്തീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗന്ഥിതത്താ’’തി ചേ വദതി, നനു പൂജനകപുപ്ഫാനി ഗന്ഥിതും ന വട്ടതീതിആദിവചനാനി. പരിയായോ നാമ പണ്ഡിതേഹി പുപ്ഫാനി യഥാ ന വികിരിയന്തി, തഥാ ഗന്ഥിത്വാ പൂജേതും മനാപന്തിആദിവചനം. പകാസിതാ അട്ഠകഥായം.

൪൭൮. ‘‘കുലാനി ദൂസേതി പുപ്ഫേന വാ’’തിആദിപാഠേ (പാരാ. ൪൩൭) ‘‘വേജ്ജികായ വാ ജങ്ഘപേസനികേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൩൭) വുത്തം വേജ്ജകമ്മാദിം കുലദൂസനതോ വിസും കത്വാ ‘‘ന കേവലം…പേ… കുദാചന’’ന്തി കസ്മാ വുത്തന്തി? വിസും കാതും ന വുത്തം. യോജനാ പനേത്ഥ ഏവം വേദിതബ്ബാ ¶ ‘‘ന കേവലമിദമേവ വുത്തപ്പകാരം പുപ്ഫദാനാദികുലദൂസനം കുദാചനം അകത്തബ്ബം, അഥ ഖോ വേജ്ജകമ്മാദി കുലദൂസനമ്പി കുദാചനം ന കത്തബ്ബ’’ന്തി. വേജ്ജകമ്മാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന വക്ഖമാനപരിത്തോദകസുത്തദാനഅനാമട്ഠപിണ്ഡദാനദൂതേയ്യജങ്ഘപേസനികേ സങ്ഗണ്ഹാതി.

൪൭൯. ‘‘കുദാചനം ന കത്തബ്ബ’’ന്തി സാമഞ്ഞേന നിസേധേത്വാ ഇദാനി ‘‘കത്തബ്ബ’’മിച്ചാദിനാ അപവാദവിധിം ദസ്സേതി. പഞ്ചന്നം സഹധമ്മിനന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിസിക്ഖമാനസാമണേരസാമണേരീനം പഞ്ചന്നം സഹ സദ്ധിം ചരിതബ്ബോ പബ്ബജ്ജാസാസനധമ്മോ ഏതേസം അത്ഥീതി ‘‘സഹധമ്മികാ’’തി സങ്ഖം ഗതാനം. അകതവിഞ്ഞത്തിം കത്വാപീതി അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ ഭേസജ്ജം യാചിത്വാപി ‘‘വദേയ്യാഥ ഭന്തേ യേനത്ഥോ’’തി ഏവം അകതട്ഠാനേ വിഞ്ഞത്തി അകതവിഞ്ഞത്തി. അത്തനോ ധനേതി സസന്തകവിസയേ.

൪൮൦. ‘‘തഥാ’’തി സഹധമ്മികാനം വുത്തമതിദിസതി. തദുപട്ഠാകജന്തുനോതി തേസം ദ്വിന്നം മാതാപിതൂനം വേയ്യാവച്ചകരസ്സ. ഭണ്ഡുകസ്സാതി ഗിഹിലിങ്ഗേ ഠിതസ്സാപി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ. അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരസ്സപീതി അത്തനോ കമ്മകരസ്സപി. ഏത്തകാനഞ്ച ജനാനം പഞ്ചസഹധമ്മികാനം വിയ അകതവിഞ്ഞത്തിയാപി ഭേസജ്ജം കാതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.

൪൮൧. ജേട്ഠഭാതാതി അത്തനോ പുബ്ബജോ ഭാതാ. കനിട്ഠോതി അനുജോ ഭാതാ. തഥാ ഭഗിനിയോ ദുവേതി ജേട്ഠകനിട്ഠാ ദ്വേ ഭഗിനിയോ. ചൂളമാതാതി മാതു കനിട്ഠാ. ചൂളപിതാതി പിതു കനിട്ഠോ. മഹാമാതാതി മാതു ജേട്ഠാ. മഹാപിതാ പിതു ജേട്ഠഭാതാ.

൪൮൨. പിതുച്ഛാതി പിതുഭഗിനീ ജേട്ഠകനിട്ഠാ. മാതുലോതി മാതു ഭാതാ. ജേട്ഠകനിട്ഠേ ദ്വേ പിതുച്ഛാ ¶ , ദ്വേ മാതുലേ ¶ ച ഏകതോ കത്വാ ‘‘ദസാ’’തി വുത്തം. ഭേസജ്ജം കാതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൮൪. ‘‘ദസ്സന്തി മേ ഇമേ’’തി ആഭോഗം കത്വാ വാ ദാതബ്ബന്തി യോജനാ.

൪൮൫. ഏതേസം ദസന്നം ഞാതീനം. യാവ സത്തമാ കുലാതി ഏത്ഥ കുലപരിച്ഛേദോ കഥം ഗഹേതബ്ബോതി? ‘‘സപുത്തദാരം ഭാതു കുടുമ്ബം ഏകം കുലം, ഏവം തസ്സ പുത്തസ്സ വാ ധീതു വാ കുടുമ്ബം ഏകം കുല’’ന്തി ഏവമാദിനാ നയേന യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ഗഹേതബ്ബാ. ‘‘സപുത്തപതിഭഗിനിയാ കുടുമ്ബം ഏകം കുലം, തഥാ തസ്സ പുത്തസ്സ വാ ധീതു വാ കുടുമ്ബം ഏകം കുല’’ന്തിആദിനാ നയേന യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ഗഹേതബ്ബാ. ചൂളമാതാദീനമ്പി കുലപരമ്പരാ ഇമിനാ നിയാമേന ഗഹേതബ്ബാതി വദന്തി. കുലദൂസനം ന രൂഹതീതി ‘‘ദാതും പുപ്ഫം പനഞ്ഞസ്സ, ആഗതസ്സേവ ഞാതിനോ’’തിആദിനാ (വി. വി. ൪൪൩) നയേന കഥിതവിധിനാ ഏതേസു പവത്തന്തസ്സ കുലദൂസനം ന രുഹതീതി വുത്തം ഹോതി.

൪൮൬. ഭാതുജായാതി അത്തനോ ജേട്ഠസ്സ വാ കനിട്ഠസ്സ വാ ഭാതു ഭരിയാ. ഭഗിനിസാമികോതി അത്തനോ ജേട്ഠായ വാ കനിട്ഠായ വാ ഭഗിനിയാ സാമികോ.

൪൮൭. ഭാതുനോതി ജേട്ഠസ്സ, കനിട്ഠസ്സ ച ഭാതുനോ. അനു പച്ഛാ ജാതാതി അനുജാ, കനിട്ഠഭഗിനീ. ‘‘അനുജാ’’തി ഉപലക്ഖണന്തി ജേട്ഠായപി സങ്ഗഹോ. ജേട്ഠകനിട്ഠഭാതൂനം ഭരിയാ ച ജേട്ഠകനിട്ഠഭഗിനീനം സാമികാ ച സചേ അഞ്ഞാതകാ ഹോന്തീതി യോജനാ. ദേഥാതി ഏത്ഥ ‘‘ഇമം ഭേസജ്ജ’’ന്തി പാഠസേസോ.

൪൮൮. തേസമ്പി ¶ ഭാതുഭഗിനീനം. ‘‘പുത്താന’’ന്തി ഇമിനാ ധീതൂനമ്പി സങ്ഗഹോ. കത്വാതി വത്വാ. തുമ്ഹാകം മാതാപിതൂനം ദേഥാതി ഏത്ഥാപി ‘‘ഇമം ഭേസജ്ജ’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. മാതാപിതൂനന്തി ഉഭയസങ്ഗാഹകവചനതോ ‘‘തുയ്ഹം മാതു വാ, തുയ്ഹം പിതു വാ’’തി യഥാസമ്ഭവം വിസും വിസുഞ്ച വത്തബ്ബം. തേസന്തി ച തുമ്ഹാകന്തി ച സാമിവചനം. പുത്താനന്തി ച മാതാപിതൂനന്തി ച സമ്പദാനവചനം.

൪൮൯. ഭേസജ്ജകരണാരഹാനം ¶ വത്തബ്ബതായ ‘‘അകല്ലകോ’’തി ഇദം ഇസ്സരാദിപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. അകല്ലകോതി ആതുരോ. കല്ലം വുച്ചതി സുഖം, തം ഏതസ്സ അത്ഥീതി കല്ലകോ, ന കല്ലകോ അകല്ലകോ. ഞാതിജനുജ്ഝിതോ വാതി ഞാതിജനേന പരിച്ചത്തോ വാ.

൪൯൦. ഏതേസം സബ്ബേസന്തി ഇസ്സരാദിആതുരാനം സബ്ബേസമേതേസം ജനാനം. ‘‘സാധുനാ’’തി വക്ഖമാനത്താ അപച്ചാസീസതാ സതാതി ഏത്ഥ സതാതി കിരിയാപദം. ‘‘ഇമസ്മിം കതേ ഇമേ മയ്ഹം ഏവരൂപം ദസ്സന്തീ’’തി അത്തനോ അത്ഥായ പച്ചാസീസനം അകരോന്തേനാതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഉപകാരതം പച്ചാസീസന്തേന കാതും വട്ടതി. പടിസന്ഥാരോതി ആമിസപടിസന്ഥാരോ, ധമ്മപടിസന്ഥാരോതി ദുവിധോ പടിസന്ഥാരോ. ഏത്ഥ ആമിസപടിസന്ഥാരോ ഗയ്ഹതി. ഭേസജ്ജം ആമിസേനപി ഹോതീതി ധമ്മകഥായ സങ്ഗഹോപി യുജ്ജതേവ. പടിസന്ഥരണം പടിസന്ഥാരോ. പടിലദ്ധാമിസസ്സ ച ധമ്മസ്സ ച തേസു ച അത്തനി ച പതിരൂപേനാകാരേന സമം അത്ഥരണം പവത്തനന്തി അത്ഥോ.

അപരോ നയോ – ആമിസസ്സ ച ധമ്മസ്സ ച അലാഭേന അത്തനോ, പരസ്സ ച അന്തരേ സമ്ഭവന്തസ്സ ഛിദ്ദസ്സ വിവരസ്സ ഭേദസ്സ പടിസന്ഥരണം പിദഹനം സങ്ഗഹണം പടിസന്ഥാരോ. അയഞ്ഹി ലോകസന്നിവാസോ അലബ്ഭമാനേന ആമിസേന ച ധമ്മേന ¶ ചാതി ദ്വീഹി ഛിദ്ദോ, തസ്സ തം ഛിദ്ദം യഥാ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം പീഠസ്സ വിയ പച്ചത്ഥരണേന ആമിസേന, ധമ്മേന ച പടിസന്ഥരണം ‘‘ആമിസപടിസന്ഥാരോ, ധമ്മപടിസന്ഥാരോ’’തി വുച്ചതീതി. സാധുനാതി സാമീചിപ്പടിപന്നതാദിഅരിയധമ്മേ പതിട്ഠിതുകാമേന അരിയാചാരേന ഭിക്ഖുനാതി അത്ഥോ. ‘‘അധുനാ’’തി ഇദം ഇമിസ്സാ പടിപത്തിയാ സബ്ബകാലം പടിപജ്ജിതബ്ബതായപി പാപജനകണ്ഹകസംഗാമേ ഇമസ്മിം വിപന്നകാലേ വിസേസേന അപ്പമത്തേന പവത്തേതബ്ബന്തി അധിപ്പായേന വുത്തം.

൪൯൧-൨. കേനചീതി ഉപലക്ഖണത്താ ഉപാസകേന വാ ഉപാസികായ വാതി അത്ഥോ. ഹത്ഥേനാതി ഹത്ഥാവയവാ അങ്ഗുലിയോ വുത്താ സമുദായേ പവത്തസ്സ വോഹാരസ്സ അവയവേ പവത്തനതോ. കത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘പരിത്ത’’ന്തി പാഠസേസോ, കരോതിസ്സ കിരിയാസാമഞ്ഞേ വത്തനതോ ഭണിത്വാതി അത്ഥോ. തേസമേവ ച സന്തകന്തി പരിത്തം ഭണാപേന്താനമേവ സന്തകം സുത്തോദകം. ഏവം വുത്തത്താ ‘‘അത്തനോ സുത്തോദകം ആഹരിത്വാ പുഞ്ഞത്ഥായ ഇദം ഹത്ഥേന ചാലേത്വാ, ആമസിത്വാ വാ പരിത്തം ഭണഥാ’’തി വുത്തേ കേനചി പരിത്തോദകം സുത്തം കാതബ്ബം. കേനചി ‘‘പരിത്തോദകസുത്താനി ദേഥാ’’തി വുത്തേ ¶ ഭിക്ഖുനാ തേസമേവ സന്തകം ജലം ഹത്ഥേന ചാലേത്വാ സുത്തകം മദ്ദിത്വാ പരിത്തം കത്വാ ദാതബ്ബന്തി യോജനാ.

൪൯൩. അനാമട്ഠോപീതി ഹത്ഥേന അനാമസിതോപി, അപബ്ബജിതസ്സ ഹത്ഥതോ ലദ്ധാ അത്തനാ വാ അഞ്ഞേന വാ ഭിക്ഖുനാ അഗഹിതഗ്ഗോതി വുത്തം ഹോതി.

൪൯൪. ചോരദാമരികസ്സ ചാതി ഗാമവിലോപകസ്സ ചോരസ്സ ച.

൪൯൫. പണ്ഡുപലാസസ്സാതി ¶ പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ ഭണ്ഡുകസ്സ, പണ്ഡുവണ്ണോ പലാസോ പണ്ഡുപലാസോ, സോ വിയാതി പണ്ഡുപലാസോ, തംസദിസേ തബ്ബോഹാരോ ‘‘സീഹോയം മാണവകോ’’തിആദീസു വിയ. യഥാ പണ്ഡുപലാസോ രുക്ഖാ പതനാഭിമുഖോ തിട്ഠതി നിയതപാതോ, ഏവമയമ്പി ഗിഹിലിങ്ഗതോ അപഗമാഭിമുഖോ പബ്ബജ്ജൂപഗമനേ നിയതോവ തിട്ഠതീതി ‘‘പണ്ഡുപലാസസദിസോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

ഥാലകേപി ചാതി അത്തനോ പരിഭോഗഥാലകേപി. ഇദഞ്ച നിദസ്സനമത്തം, പത്തോപി ഗഹിതോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഠപേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘പിണ്ഡപാത’’ന്തി ഉപയോഗവസേന സമ്ബന്ധനീയം. തം പനാതി അത്തനോ പരിഭോഗഥാലകേ ഠപേത്വാ ദിയ്യമാനം പിണ്ഡപാതം. ‘‘മാതാപിതൂന’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൬-൪൩൭) അട്ഠകഥാവചനതോ ഏത്ഥ ‘‘പിതുനോ’’തി ഉപലക്ഖണന്തി മാതാപിതൂനമ്പീതി അത്ഥോ. സചേ ഏകസേസോ ഇച്ഛിതോ, ‘‘പിതൂനമ്പീ’’തി പാഠോ യുജ്ജതി.

൪൯൬. ജങ്ഘപേസനിയന്തി ഗിഹീനം ദൂതേയ്യസാസനഹരണകമ്മം ‘‘ജങ്ഘപേസനിയ’’ന്തി വുച്ചതി. അപി ചാതി വുത്തസമുച്ചയോ.

൪൯൭. ഏത്താവതാ സാമഞ്ഞവിധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അപവാദവിധിം ദസ്സേതും ‘‘ഭണ്ഡൂ’’തിആദി വുത്തം. സാസനന്തി സന്ദേസം. ഹരിതുന്തി വുത്തട്ഠാനം നേതും.

൪൯൮. അട്ഠവിധേനപീതി പുപ്ഫദാനാദിജങ്ഘപേസനിയാവസാനേന അട്ഠപ്പകാരേനപി. കുലദൂസനകമ്മേനാതി കുലാനം സദ്ധാവിനാസകേന അനാചാരകമ്മേന. ലദ്ധന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഭോജന’’ന്തി ഇദം ‘‘ഭുഞ്ജിതു’’ന്തി ച ‘‘അജ്ഝോഹാരേസൂ’’തി ച വുത്തത്താ, ‘‘സേസേസുപി അയം നയോ’’തി വക്ഖമാനത്താ ¶ ച ലബ്ഭതി. പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു ഏകേനാപി കുലദൂസനേന കമ്മേന ഉപ്പാദിതപച്ചയോ ¶ സബ്ബേസമ്പി ന വട്ടതീതി ‘‘പഞ്ചന്നം സഹധമ്മീനം ന ച വട്ടതീ’’തി സബ്ബപടിസേധോ കതോ.

൪൯൯. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘അജ്ഝോഹാരേസൂ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനം, സബ്ബേസൂതി അത്ഥോ. ‘‘അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ’’തി അട്ഠകഥാഗതം സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘അജ്ഝോഹാരേസൂ’’തി ഇദം പരഗലം കാതബ്ബം ആമിസം സന്ധായാഹ. സേസപച്ചയേ പടിച്ച പരിഭോഗവസേനേവ ‘‘സേസേസൂ’’തി ആഹ, അനജ്ഝോഹരണീയേസു സേസപച്ചയേസൂതി അത്ഥോ. കിം വുത്തം ഹോതി? ചീവരപച്ചയേ സരീരതോ മോചേത്വാ പരിഭോഗഗണനായ, സേനാസനപച്ചയേ നിബ്ബകോസേ ഉദകപതനട്ഠാനതോ അബ്ഭന്തരം പവിട്ഠവാരഗണനായ, മഞ്ചപീഠാദിസേനാസനേ നിസീദനസയനാദിപരിഭോഗഗണനായ, അനജ്ഝോഹരിത്വാ അബ്ഭഞ്ജനാലേപനാദിവസേന കാതബ്ബഭേസജ്ജേ സരീരതോ മോചേത്വാ വാരഗണനായാതി വുത്തം ഹോതി. അയം നയോതി ‘‘ദുക്കടം പരിദീപിത’’ന്തി വുത്തോ നയോ.

൫൦൦. ‘‘ഉപ്പന്നപച്ചയാ’’തി ഇദം ‘‘അഭൂതാരോചനേനാ’’തി ഇദമപേക്ഖിത്വാ വുത്തം. ‘‘കത്വാ രൂപിയവോഹാര’’ന്തി ഇദമപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഉപ്പാദിതപച്ചയാ’’തി യോജനാ കാതബ്ബാ. രൂപിയവോഹാരവിനിച്ഛയോ നിസ്സഗ്ഗിയേ ആവി ഭവിസ്സതി. അഭൂതാരോചനവിനിച്ഛയോ ചതുത്ഥപാരാജികേ വുത്തോ. സമാനാതി പകാസിതാതി കുലദൂസനകമ്മേന ഉപ്പാദിതപച്ചയേഹി സദിസാതി അട്ഠകഥായം വുത്താതി അത്ഥോ. ഇമിനാ തത്ഥാപി വിനിച്ഛയോ ഏത്തകോയേവാതി അതിദിസതി.

൫൦൧. ‘‘സംസാരവാസോ ദുക്ഖ’’ന്തി ഞത്വാ നിബ്ബാനാധിഗമേ മാനസം ബന്ധിത്വാ നിബ്ബാനഗാമിനിം പടിപദം സന്ധായ സാസനാവതിണ്ണേന സിക്ഖാകാമേന കുലപുത്തേന സേവിതക്ഖണേയേവ ജീവിതഹരണസമത്ഥവിസമിസ്സപൂതിമുത്തം ¶ വിയ വജ്ജനീയം അകപ്പിയപച്ചയം ഉപ്പാദേതും കരിയമാനം അകപ്പിയോപായപ്പകാരം ഏകതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിഞ്ഞത്തീ’’തിആദി. തത്ഥ വിഞ്ഞത്തി യാചനാ. അനുപ്പദാനന്തി പിണ്ഡപടിപിണ്ഡദാനം. വേജ്ജകമ്മം വുത്തനയമേവ. അനേസനം നാമ അപ്പിച്ഛതായ അനനുരൂപേന പയോഗേന പച്ചയപരിയേസനം.

പാരിഭട്യതാ നാമ ഇസ്സരേ സേവിതും പരിവാരേത്വാ തേസം ചിത്തരുചിതം വിലപന്താനം പരിഭടാനം സേവകജനാനം വിയ ലാഭത്ഥികസ്സ ഭിക്ഖുനോ പച്ചയദായകേസു പവത്തീതി വേദിതബ്ബോ. പരി സമന്തതോ ഭടതി സേവതീതി പരിഭടോ, ഇസ്സരജനാനം സമീപാവചരോ സേവകജനോ, പരിഭടോ വിയാതി ¶ പരിഭടോ, ഭിക്ഖു, പരിഭടസ്സ കമ്മം പാരിഭട്യം, തസ്സ ഭാവോ പാരിഭട്യതാ. അഥ വാ പരിഭടതി ധാതി വിയ കുലദാരകേ അങ്കേ കരണാദിവസേന ധാരേതീതി പരിഭടോ, പരിഭടസ്സ കമ്മം പാരിഭട്യം, തസ്സ ഭാവോ പാരിഭട്യതാതി ലാഭാസായ ഭിക്ഖുനോ കുലദാരകേസു അനനുലോമികാ പവത്തി വുച്ചതി.

മുഗ്ഗസൂപതാ നാമ പക്കമുഗ്ഗാ വിയ പക്കാപക്കബീജമിസ്സാ ലാഭാസായ ദായകാനം ചിത്താരാധനത്ഥായ സച്ചാലീകമിസ്സകതാ. യഥാ മുഗ്ഗേസു പച്ചമാനേസു കോചിദേവ ന പച്ചതി, ബഹവോ പച്ചന്തി, ഏവമേവ യസ്സ ദായകേഹി സദ്ധിം കഥേന്തസ്സ കിഞ്ചിദേവ സച്ചം ഹോതി, അസച്ചമേവ ബഹുകം ഹോതി, അയം വുച്ചതി മുഗ്ഗസൂപസദിസത്താ ‘‘മുഗ്ഗസൂപോ’’തി, തസ്സ കമ്മം മുഗ്ഗസൂപം, തസ്സ ഭാവോ മുഗ്ഗസൂപതാ. വത്ഥുവിജ്ജകം നാമ കൂപവത്ഥുഗേഹവത്ഥുആദീനം ആചിക്ഖനം. വത്ഥുവിജ്ജായകാനം കതം വത്ഥുവിജ്ജകം.

൫൦൨. ജങ്ഘപേസനിയം, ദൂതകമ്മഞ്ച വുത്തനയമേവ. കുലദൂസനന്തി വുത്താവസേസം. അഭൂതാരോചനഞ്ച വുത്തനയമേവ. ബുദ്ധപടികുട്ഠന്തി ¶ ബുദ്ധേഹി പടിക്കോസിതം ഗരഹിതം യഥാവുത്തം മിച്ഛാജീവഞ്ച അവുത്തഞ്ച അങ്ഗവിജ്ജാനക്ഖത്തവിജ്ജാഉക്കാപാതദിസാഡാഹഭൂമിചാലാദിഭേദം മിച്ഛാജീവനൂപായം സബ്ബം. വിവജ്ജയേതി വിസമിവ, ഗൂഥമുത്തം വിയ ച ആരകാ പരിവജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘സിക്ഖാകാമോ കുലപുത്തോ’’തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി.

൫൦൩. പടിനിസ്സജ്ജതോപി തന്തി സമനുഭാസനകമ്മതോ പുബ്ബേ വാ ഞത്തിചതുത്ഥാസു കമ്മവാചാസു അന്തകമ്മവാചായ യ്യ-കാരം അപ്പത്തായ വാ കുലദൂസനകമ്മം പജഹന്തസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. സങ്ഘഭേദസമന്തി പഠമസങ്ഘഭേദേന സമന്തി.

കുലദൂസനകഥാവണ്ണനാ.

൫൦൪. ‘‘ജാന’’ന്തി ഇമസ്സ ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനത്താ ജാനതാതി ഗഹേതബ്ബം. പാളിയാ ലിഖിതേ സീഹളഗണ്ഠിപദേ പന ഏവരൂപം ആപത്തിം ആപന്നോസ്മീതി ഞത്വാതി അത്ഥോ വുത്തോ. യാവതീഹന്തി യത്തകാനി അഹാനി, ‘‘ഛാദിതാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, ഛാദനകിരിയാഅച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. ഛാദിതാതി ‘‘അഹം ഇത്ഥന്നാമം ആപത്തിം ആപന്നോ’’തി സബ്രഹ്മചാരീനം അനാരോചനദിവസേന ¶ പടിച്ഛാദിതാ. ആപത്തീതി സങ്ഘാദിസേസാപത്തി. അകാമാതി അരുചിയാവ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജിത്വാ അകതപടികമ്മസ്സ സഗ്ഗമോക്ഖാനം അന്തരായകരത്താതി അധിപ്പായോ. പരിവത്ഥബ്ബന്തി പരിവാസം സമാദായ വത്ഥബ്ബം. കിത്തകം കാലന്തി ആഹ ‘‘താവതീഹ’’ന്തി, തത്തകാനി അഹാനീതി വുത്തം ഹോതി. ആപജ്ജിത്വാ യത്തകാനി അഹാനി പടിച്ഛാദേതി, തത്തകാനേവ അഹാനീതി അത്ഥോ.

൫൦൫-൬. ആപത്തി കിത്തകേന പടിച്ഛന്നാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ആപത്തി ചാ’’തിആദി. തത്ഥ ആപത്തി ചാതി സങ്ഘാദിസേസാപത്തി ച. അനുക്ഖിത്തോ ചാതി ഉക്ഖേപനീയകമ്മേന സയം അനിസ്സാരിതോ ¶ ച. പഹൂ ചാതി സയം സബ്രഹ്മചാരീനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ആരോചേതും പഹോതി ച. അനന്തരായികോ ചാതി ഗമനവിബന്ധകേന രാജചോരാദിഅന്തരായേന വിരഹിതോ ച. ചതുസ്വ പീതി ഏത്ഥ ‘‘ഏതേസൂ’’തി സേസോ, ഏതേസു ചതൂസൂതി അത്ഥോ. തംസഞ്ഞീതി ആപത്തിസഞ്ഞീ അനുക്ഖിത്തസഞ്ഞീ പഹുസഞ്ഞീ അനന്തരായികസഞ്ഞീതി വുത്തം ഹോതി. തസ്സ ഏവംസഞ്ഞിനോ ഇമേസു ചതൂസു തഥാസഞ്ഞിനോ പുഗ്ഗലസ്സ. ഛാദേതുകാമതാതി ആചരിയാദീസു ഗാരവേന വാ ഗരഹാദിഭയാ വാ ‘‘ന ആരോചേസ്സാമീ’’തി പടിച്ഛാദേതുകാമതാ ച. ഛാദനന്തി തഥാ ചിന്തേത്വാ ‘‘അഹം ഇത്ഥന്നാമം ആപന്നോ’’തി അവത്വാ പടിച്ഛാദനഞ്ചാതി ഇമേഹി ദസഹി അങ്ഗേഹി. ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി കത്തുനിദ്ദേസത്താ ഛന്നാതി ഏത്ഥ ഛാദിതാതി അത്ഥോ. കാലവിധിം ദസ്സേതി ‘‘അരുണുഗ്ഗമനേനാ’’തി, ആപത്തിആപന്നദിവസം ഖേപേത്വാ അരുണുട്ഠാനേന സദ്ധിം ഛന്നാ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ദ്വേഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൦൭. ഏവം പടിച്ഛന്നസങ്ഘാദിസേസപടികമ്മത്ഥം ‘‘അകാമാ പരിവത്ഥബ്ബ’’ന്തി വിഹിതസ്സ പരിവാസസ്സ കോ ഭേദോ, കോ പവത്തിക്കമോതി ആഹ ‘‘തിവിധോ’’തിആദി. സോ പരിവാസോ തിവിധോ ദീപിതോതി സമ്ബന്ധോ. കേനാതി ആഹ ‘‘തിവിധാപേതചേതസാ’’തി. ‘‘തിസ്സോ വിധാ, സേയ്യോഹമസ്മീതി വിധാ, സദിസോഹമസ്മീതി വിധാ, ഹീനോഹമസ്മീതി വിധാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫) വുത്തവിധായ മാനനാമധേയ്യതോ തിവിധമാനതോ അപഗതചിത്തേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനാതി അത്ഥോ.

പടിച്ഛന്നാ ആപത്തി ഏതസ്സാതി പടിച്ഛന്നോ. അരിസാദീനം ആഗതിഗണത്താ തത്ഥ പക്ഖിപനേന അ-കാരപച്ചയോ ദട്ഠബ്ബോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പടിച്ഛന്നായ ദാതബ്ബോ’’തിആദി.

സുദ്ധന്തോതി ¶ ¶ ‘‘ഉഭോ കോടിയോ സോധേത്വാ ദാതബ്ബപരിവാസോ സുദ്ധന്തോ നാമാ’’തി പാളിഗണ്ഠിപദേ വുത്തത്താ ഉപസമ്പദാകാലസങ്ഖാതോ സുദ്ധോ പുബ്ബന്തോ, ആരോചിതകാലസങ്ഖാതോ സുദ്ധോ അപരന്തോ ച പരിവാസസമാദാനകാലേ വാ പരിവസനകാലേ വാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ദിട്ഠാ സുദ്ധാ അന്താ അനാപത്തികാലസങ്ഖാതാ ഉഭോ കോടിയോ അസ്സാതി കത്വാ സുദ്ധന്തനാമകോ പരിവാസോ ച. ഏത്ഥ ച ഭേദാദിം വക്ഖതി.

സമ്മാ ദിവസാദീനം ഓധാനം പക്ഖേപോ യത്ഥ സോ സമോധാനോ, പരിവാസോ. ദിവസേസു ദിവസേ വാ ആപത്തീസു ആപത്തിയോ വാ സബ്ബാ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ ഏകതോ കത്വാ ഓധായ ദാതബ്ബപരിവാസോതി അത്ഥോ. ഏത്ഥാപി ഭേദാദിം വക്ഖതി.

൫൦൮. തത്രാതി തേസു തീസു പരിവാസേസു. ‘‘യോ’’തി സേസോ. ഇതീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യോ പടിച്ഛന്നപരിവാസോ, അയന്തി ഏവം പകാസിതോതി യോജനാ.

൫൦൯-൧൦. പരിവാസദാനകാലേ വുച്ചമാനായ കമ്മവാചായ പധാനലക്ഖണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വത്ഥുഗോത്തവസേനാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘വത്ഥൂ’’തി സുക്കമോചനാദികോ വീതിക്കമോ വുച്ചതി. അയമേവ സുക്കവിസ്സട്ഠിആദികം ഗം വാചം സഞ്ഞഞ്ച തായതി രക്ഖതീതി കത്വാ ‘‘ഗോത്ത’’ന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി സജാതിയസാധാരണവിജാതിയവിനിവത്തനവസേന അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ വാചം സദ്ദം, തബ്ബിസയം സഞ്ഞഞ്ച രക്ഖതി. ഇദം വത്ഥുഗോത്തദ്വയവാചകം സുക്കവിസ്സട്ഠികായസംസഗ്ഗവിസേസവചനഞ്ച ‘‘നാനാവത്ഥുകാ’’തി സാമഞ്ഞവചനഞ്ചാതി ഇമിനാ വചനദ്വയേനാതി വുത്തം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം ‘‘സുക്കവിസ്സട്ഠിം കായസംസഗ്ഗ’ന്തിആദിവചനേനാപി ‘നാനാവത്ഥുകായോ’തിആദിവചനേനാപി വത്ഥുചേവ ¶ ഗോത്തഞ്ച സങ്ഗഹിത’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨). നാമാപത്തിവസേന വാതി ഏത്ഥ സങ്ഘാദിസേസോതി സജാതിസാധാരണനാമം, ആപത്തീതി സബ്ബസാധാരണനാമന്തി ദ്വീഹി നാമേഹി തംതംവീതിക്കമവസേന ആപജ്ജിതബ്ബതോ തദേവ ആപത്തീതി ഏവമുഭിന്നം നാമാപത്തീനം വസേന വാതി അത്ഥോ.

കമ്മവാചാ ഹി കാതബ്ബാതി ‘‘വത്ഥുഗോത്തവസേനാപീ’’തി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ ‘‘നാമാപത്തിവസേന വാ’’തി ഏത്ഥ സങ്ഘാദിസേസോതി സജാതിസാധാരണനാമം, ആപത്തീതി സബ്ബസാധാരണനാമന്തി ദ്വീഹി നാമേഹീതി ഇദം സമുച്ചിനോതീതി ഉഭയം ഏകതോ യോജേത്വാ കമ്മവാചാ കാതബ്ബാതി. ‘‘നാമാപത്തിവസേന ¶ വാ’’തി ഏത്ഥ വികപ്പത്ഥേന വാ-സദ്ദേന, ‘‘അഹം ഭന്തേ സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം ഏകാഹപടിച്ഛന്നായോ’തി ഏവം നാമമത്തവസേന വാ യോജനാ കാതബ്ബാ’’തി അട്ഠകഥായ വുത്തവിസേസനിവത്തനത്ഥമത്തസദ്ദവസേന ച വത്ഥുഗോത്തവിരഹിതേന കേവലേന നാമാപത്തിമത്തേന പയോജേത്വാ കാതബ്ബായേവാതി വുത്തം ഹോതി. കമ്മവാചായ കരണപ്പകാരോ പന സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ ആഗതനയേന ആപന്നപുഗ്ഗലനാമേന ച ഏകാഹപടിച്ഛന്നാദിവചനേന ച യോജേത്വാ ദട്ഠബ്ബോ. തസ്സ ദാതബ്ബോതി യോജനാ. ‘‘പരിവാസോ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി, പടിച്ഛന്നാപത്തികസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പരിവാസോ ദാതബ്ബോതി അത്ഥോ.

തേന ചാതി ലദ്ധപരിവാസേന അന്തോസീമായ ഉക്കുടികം നിസിന്നേന പഗ്ഗഹിതഞ്ജലിനാ ഭിക്ഖുനാ ച. സമാദിയിത്വാതി ഏത്ഥാപി ‘‘വത്ത’’ന്തി സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ‘‘സമാദാനേപ്യയം നയോ’’തി (വി. വി. ൫൧൪) വക്ഖമാനത്താ ‘‘വത്തം സമാദിയാമി, പരിവാസം സമാദിയാമീ’’തി ഇമേസം ദ്വിന്നം അഞ്ഞതരം വാ ദ്വയമേവ വാ തിക്ഖത്തും വത്വാ പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ വുത്തവത്തപൂരണത്ഥം സമാദിയിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ആദിതോ സങ്ഘസ്സ ആരോചേതബ്ബന്തി യോജനാ. തഥാ ¶ വത്തം സമാദിയിത്വാ നിസിന്നേന പഠമം സങ്ഘസ്സ ‘‘അഹം ഭന്തേ ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം സഞ്ചേതനികം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ഏകാഹപടിച്ഛന്നം, സോഹം സങ്ഘം ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ സഞ്ചേതനികായ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ ഏകാഹപടിച്ഛന്നായ ഏകാഹപരിവാസം യാചിം, തസ്സ മേ സങ്ഘോ ഏകിസ്സാ ആപത്തിയാ സഞ്ചേതനികായ സുക്കവിസ്സട്ഠിയാ ഏകാഹപടിച്ഛന്നായ ഏകാഹപരിവാസം അദാസി, സോഹം പരിവസാമി, വേദയാമാഹം ഭന്തേ, വേദയതീതി മം സങ്ഘോ ധാരേതൂ’’തി ഏവം ആരോചേതബ്ബം.

‘‘ഇമഞ്ച പനത്ഥം ഗഹേത്വാ യായ കായചി വാചായ ആരോചേതും വട്ടതിയേവാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അട്ഠകഥാവചനതോ യായ കായചി ഭാസായപി ആരോചേതും വട്ടതി.

൫൧൧. പുനപ്പുനാഗതാനന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി സേസോ. പുബ്ബേ ആരോചനട്ഠാനം അസമ്പത്താനം ആഗന്തുകാനം ഭിക്ഖൂനമ്പി. ആരോചേന്തോവാതി ഏകസ്സ ആരോചനേ സോ ചേ വുഡ്ഢതരോ ഹോതി, ‘‘ഭന്തേ’’തി വത്വാ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ വത്വാ, നവകോ ചേ, ‘‘ആവുസോ’’തി വത്വാ അവസാനേ ‘‘മം ആയസ്മാ ധാരേതൂ’’തി, ദ്വേ ചേ ഹോന്തി, ‘‘മം ആയസ്മന്താ ധാരേന്തൂ’’തി, തയോ ചേ, ‘‘മം ആയസ്മന്തോ ധാരേന്തൂ’’തി വത്വാ ആരോചേന്തോവ. രത്തിയാ ഛേദം അകത്വാതി ‘‘പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൮൧) നയേന വുത്തഏകസേനാസനേ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം അരുണുട്ഠാപനവസേന ¶ കരിയമാനേന സഹവാസേന വാ ‘‘പകതത്തഭിക്ഖൂഹി വിനാ ഏകകേന വാസോ’’തി വുത്തവിപ്പവാസേന വാ ‘‘ആഗന്തുകാനം ആരോചനായ അകരണ’’ന്തി വുത്തഅനാരോചനേന വാ സമ്ഭവന്തം രത്തിച്ഛേദമകത്വാ. വത്തഭേദം അകത്വാ വാ പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ പാരിവാസികസ്സ പഞ്ഞത്തവത്തതോ ഏകമ്പി അഹാപേത്വാ ച. സദാ വസേതി പരിവാസം വസിതും ¶ പരികപ്പിതാ സബ്ബദിവസാ യാവ ഖിണന്തി, താവ വസേയ്യാതി അത്ഥോ.

൫൧൨. തത്ഥ പരിവാസോ വിസോധേതും ന സക്കാ ചേതി തസ്സ വിഹാരസ്സ മഹന്തത്താ ആഗതേ ആഗന്തുകഭിക്ഖൂ പരിയേസിത്വാ ആരോചേന്തേന രത്തിച്ഛേദം അകത്വാ പരിവാസം സോധേതും ന സക്കാ ചേ ഹോതി. തം വത്തം നിക്ഖിപിത്വാനാതി തഥാ സമാദിന്നം വത്തം ഉപരി വക്ഖമാനനയേന നിക്ഖിപിത്വാ.

൫൧൩. കത്ഥ നിക്ഖിപേയ്യാതി ആഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥേവ സങ്ഘമജ്ഝേ വാതി അത്തനോ യസ്മിം വത്തം സമാദിന്നം, തസ്മിംയേവ സങ്ഘമജ്ഝേ വാ. പുഗ്ഗലേ വാതി ഭിക്ഖൂസു ഉട്ഠായ തത്ഥ തത്ഥ ഗതേസു അന്തോസീമായയേവ ഓഹീനേ ഏകഭിക്ഖുമ്ഹി വാ അസതിയാ ബഹിസീമം ഗതേന സരിതക്ഖണേ അത്തനാ സദ്ധിം ഗച്ഛന്തേ തസ്സായേവ പരിസായ പരിവാസദാനേ സമ്മുഖീഭൂതേ പുഗ്ഗലേ വാ ആഗന്തുകഭിക്ഖു ചേ, തസ്സ വാ സന്തികേ ആരോചേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. കഥം നിക്ഖിപേ’തി ആഹ ‘‘നിക്ഖിപാമീ’’തിആദി. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘നിക്ഖിപാമീ’’തി ഏതം പച്ചാമസതി. തം വത്തന്തി അത്തനാ സമാദിന്നം തം വത്തം.

൫൧൪. അയം നയോതി ‘‘ഏകപദേനാപി ദ്വീഹി പദേഹി വാ പനാ’’തി ഏവം അനന്തരോദിതനയോ.

൫൧൫-൨൦. പകതത്തോതി വുച്ചതീതി സഗ്ഗമോക്ഖാവരണാഭാവേന പകതോ പുബ്ബസരൂപേനേവ ഠിതോ അത്താ ഏതസ്സാതി ‘‘പകതത്തോ’’തി കഥീയതി. പച്ചൂസകാലസ്മിന്തി അരുണതോ പുരിമകാലേ.

പരിക്ഖിത്തവിഹാരസ്സാതി ഏത്ഥ പാകാരാദീഹി പരിക്ഖിത്തം ഏകമ്പി സേനാസനം വിഹരന്തി അസ്മിന്തി കത്വാ തഥാ വുച്ചതി. ദ്വേ ¶ ലേഡ്ഡുപാതേ അതിക്കമ്മാതി യോജനാ. ലേഡ്ഡുപാതദ്വയസ്സ അവധിം ദസ്സേതി ‘‘പരിക്ഖേപതോ ബഹീ’’തി, ‘‘അപരിക്ഖിത്തതോ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനാ ബഹീ’’തി ച.

പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം ¶ നാമ കതമന്തി? വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൩൧) ധുതങ്ഗനിദ്ദേസേ ‘‘മജ്ഝിമട്ഠകഥായം പന വിഹാരസ്സാപി ഗാമസ്സേവ ഉപചാരം നീഹരിത്വാ ഉഭിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അബ്ഭന്തരാ മിനിതബ്ബ’ന്തി വുത്തം. ഇദമേത്ഥപമാണ’’ന്തി വുത്തത്താ അപരിക്ഖിത്തസ്സ പഠമലേഡ്ഡുപാതം ഹോതി, ഗാമേ വുത്തേന വിധിനാ വിഹാരപരിയന്തേ ഠിതഭത്തസാലഗിലാനസാലാദിസേനാസനേ ചേ പരിക്ഖേപോ അത്ഥി, തത്ഥ വാ, നത്ഥി ചേ, നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനേ ഠിതേന മാതുഗാമേന ഛഡ്ഡിതഭാജനധോവനോദകപതനട്ഠാനേ വാ സേനാസനതോ ദൂരേ ചേതിയങ്ഗണേ, ബോധിയങ്ഗണേ വാ ഠത്വാ ബലമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ അത്തനോ ബലപ്പമാണേന ഖിത്തസ്സ മുട്ഠിയാ ഗഹിതപാസാണസ്സ പതനട്ഠാനം വിഹാരൂപചാരോ നാമ, തദേവ പാകാരാദീഹി പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനം നാമ. തത്ഥ ഠത്വാ തഥേവ ഖിത്തസ്സ പാസാണസ്സ പതനട്ഠാനം ഏകോ ലേഡ്ഡുപാതോ, തത്ഥാപി ഠത്വാ തഥേവ ഖിത്തസ്സ പാസാണസ്സ പതനട്ഠാനം ഏകോ ലേഡ്ഡുപാതോതി ഏവം ദ്വേ ലേഡ്ഡുപാതാ ഗഹേതബ്ബാ.

മഗ്ഗതോ ഓക്കമിത്വാതി മഗ്ഗതോ അപസക്കിത്വാ. ഗുമ്ബേനാതി രുക്ഖഗഹനേന വാ ലതാഗഹനേന വാ. വതിയാതി കണ്ടകസാഖാദീഹി കതായ വതിയാ.

വത്തമാദായാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന വത്തം സമാദിയിത്വാ. ആരോചേത്വാതി യഥാവുത്തനയേന ആരോചേത്വാ.

നിക്ഖിപിത്വാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന വത്തം നിക്ഖിപിത്വാ. ഭിക്ഖൂതി അത്തനാ സദ്ധിം ഹത്ഥപാസദാനത്ഥായ ആഗതോ ഭിക്ഖു. യസ്സ കസ്സചീതി ഏത്ഥ ‘‘സന്തികേ’’തി സേസോ.

ആരോചേത്വാ ¶ വാതി അത്തനോ നവകതരോ ചേ, ‘‘ആവുസോ’’തി, വുഡ്ഢോ ചേ, ‘‘ഭന്തേ’’തി വത്വാ യഥാവുത്തനയേനേവ ആരോചേത്വാ. സേസന്തി അവസേസവിനിച്ഛയം. സമുച്ചയസ്സാതി ചൂളവഗ്ഗാഗതസ്സ തതിയസമുച്ചയക്ഖന്ധകസ്സ. അട്ഠകഥായചാതി ‘‘സചേ അഞ്ഞോ കോചി ഭിക്ഖു കേനചിദേവ കരണീയേനാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയേനാപി.

വിഭാവയേതി ‘‘സചേ യം ഭിക്ഖും തത്ഥ ആഗതം പസ്സതി, ഭാസമാനസ്സ സദ്ദം സുണാതി, തസ്സ ആരോചേതബ്ബം. തഥാ അകരോന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ച വത്തഭേദോ ച ഹോതി ദുക്കടം ആപജ്ജതി. സചേ സോ ദ്വാദസരതനബ്ഭന്തരം പത്വാ തസ്സ അജാനന്തസ്സേവ പക്കന്തോ ഹോതി, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതി, ന വത്തഭേദോ ¶ . സചേ അത്തനാ സദ്ധിം ആഗതോ കേനചിദേവ കരണീയേന ഗതോ ഹോതി, വിഹാരം ഗന്ത്വാ യം പഠമം പസ്സതി, തസ്സ സന്തികേ ആരോചേത്വാ വത്തം നിക്ഖിപിതബ്ബം. ഏവം പരികപ്പിതദിവസേ പുണ്ണേ കുക്കുച്ചവിനോദനത്ഥം അതിരേകേ ച ദിവസേ വത്തം പൂരേത്വാ പരിയോസാനേ വത്തേ അസമാദിന്നേ മാനത്താരഹോ ന ഹോതീതി സങ്ഘം ഉപസങ്കമ്മ വത്തം സമാദിയിത്വാ ഖന്ധകേ ആഗതനയേനേവ മാനത്തം യാചിതബ്ബം. അനിക്ഖിത്തവത്തേന ചരിതുകാമസ്സ പുന വത്തസമാദാനം കാതബ്ബം ന ഹോതീ’’തി ഏത്തകോ വിസേസോ, ഇമം അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയം പകാസേയ്യാതി വുത്തം ഹോതീതി.

പടിച്ഛന്നപരിവാസകഥാവണ്ണനാ.

൫൨൧. ന ജാനതീതി ഏത്ഥ ഛന്ദവസേന രസ്സോ കതോ. ആപത്തീനഞ്ച രത്തീനം, പരിച്ഛേദം ന ജാനതീതി ബഹൂ സങ്ഘാദിസേസേ ആപജ്ജിത്വാപി ‘‘ഏത്തകാഹം ആപത്തിയോ ആപന്നോ’’തി അത്തനോ ആപന്നസങ്ഘാദിസേസാപത്തീനം പരിച്ഛേദം ¶ ന ജാനാതി, ‘‘മയാ ആപന്നാപത്തി ഏത്തകേ ദിവസേ പടിച്ഛന്നാ’’തി ദിവസപരിച്ഛേദം ന ജാനാതി.

൫൨൨. ഇദാനി തസ്സ പഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏസേവാ’’തിആദി. പരിസുദ്ധേഹീതി സകലസംകിലേസപ്പഹാനേന പരിസുദ്ധസന്താനേഹി ഉപാലിത്ഥേരാദിപുബ്ബാചരിയേഹി. ഏസോവ സുദ്ധന്തോതി ഏസോ യഥാവുത്തസരൂപോ സുദ്ധന്തപരിവാസോ. ചൂളസുദ്ധന്തനാമോ ചാതി ‘‘യോ ഉപസമ്പദതോ പട്ഠായ അനുലോമക്കമേന വാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന ഉപസമ്പദമാളകതോ പട്ഠായ അനുലോമവസേന വാ ആരോചിതദിവസതോ പട്ഠായ പടിലോമവസേന വാ സരന്തേ ‘‘കിത്തകാനി ദിവസാനി പരിസുദ്ധോതി സരസീ’’തി വിനയധരേഹി പുച്ഛിതേ ‘‘ഏത്തകം കാലം പരിസുദ്ധോസ്മീ’’തി വുത്തവതോ തേന വുത്തസുദ്ധദിനാനി പരിയന്തം കത്വാ ദിന്നോ യാവ ഉപസമ്പന്നദിവസോ, താവ ബഹുദിവസേസു നേതബ്ബം മഹാസുദ്ധന്തം സന്ധായ ഇതരദിനാനം പൂരേതബ്ബത്താ ചൂളസുദ്ധന്തോ നാമാതി വുത്തം ഹോതി.

‘‘അയഞ്ഹി സുദ്ധന്തപരിവാസോ നാമ ഉദ്ധമ്പി ആരോഹതി, ഹേട്ഠാപി ഓരോഹതി, ഇദമസ്സ ലക്ഖണ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വുത്തത്താ ഇമം പരിവാസം പരിവസനതോ പച്ഛാ ദിവസം സരന്തോ പരികപ്പേത്വാ യോജേത്വാ ഗഹിതദിവസതോ വഡ്ഢേതി വാ ഹാപേതി വാ, ഉഭയത്ഥാപി ‘‘പുന പരിവാസദാനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) വചനതോ പുബ്ബേ ദിന്നപരിവാസോയേവ പമാണം ¶ . ‘‘ഏതസ്സ അപ്പടിച്ഛന്നം ‘പടിച്ഛന്നാ’തി വാ അചിരപടിച്ഛന്നം ‘ചിരപടിച്ഛന്നാ’തി വാ അസമ്ബഹുലമ്പി ‘സമ്ബഹുലാ’തി വാ വിപരീതതോ ഗഹേത്വാ വിനയകമ്മം കരോന്തസ്സ ആപത്തിതോ വുട്ഠാനം ഹോതി, പടിച്ഛന്നം ‘അപ്പടിച്ഛന്നാ’തിആദിവിപരിയായേന ന ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨ അത്ഥതോ സമാനം) അട്ഠകഥാഗതനയോ വേദിതബ്ബോ.

മഹാസുദ്ധന്തനാമകോതി ¶ ‘‘യോ പന യഥാവുത്തേന അനുലോമപടിലോമനയേന പുച്ഛിയമാനോപി രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, നേവ സരതി, വേമതികോ വാ ഹോതി, തസ്സ ദിന്നോ സുദ്ധന്തപരിവാസോ മഹാസുദ്ധന്തോതി വുച്ചതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അട്ഠകഥായം നിദ്ദിട്ഠസരൂപോ മഹാസുദ്ധന്തോ നാമ. ‘‘അയം ഉദ്ധം നാരോഹതി, ഹേട്ഠാ പന ഓരോഹതീ’’തി വുത്തത്താ അയം പരിവാസോ യാവ ഉപസമ്പന്നദിവസോ, താവ പൂരേതബ്ബതോ തതോ ഉദ്ധം നാരോഹതി. അന്തരാളേ അത്തനോ സുദ്ധകാലം പരികപ്പേത്വാ സരതി ചേ, തതോ പട്ഠായ നിവത്തനതോ ദിവസഹാനം പന ഹോതേവ.

൫൨൩. ‘‘അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ ഹോതി, സോ ആപത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതി, രത്തിപരിയന്തം ന ജാനാതീ’’തി (ചൂളവ. ൧൫൬) ആഗതവത്ഥുമ്ഹി ഇമസ്സ പരിവാസസ്സ അനുഞ്ഞാതത്താ തം വത്ഥും സങ്ഗഹേതും ‘‘ആപത്തീനം ചാ’’തിആദിം വത്വാപി ‘‘ആപത്തിപരിയന്തം പന ‘ഏത്തകാ അഹം ആപത്തിയോ ആപന്നോ’തി ജാനാതു വാ മാ വാ, അകാരണമേത’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) പടിസേധേത്വാ അട്ഠകഥായം പധാനഭാവേന വുത്തരത്തിപരിയന്തസ്സ അപരിജാനനമത്തമേവ പമാണന്തി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദുവിധോപീ’’തിആദി. ദുവിധോപി അയം സുദ്ധന്തപരിവാസോ ഏകച്ചം രത്തിപരിച്ഛേദം, സകലം വാ രത്തിപരിച്ഛേദം അജാനതോ വാ വിമതിസ്സ വാ ദാതബ്ബോതി യോജനാ.

സുദ്ധന്തപരിവാസകഥാവണ്ണനാ.

൫൨൪. ഇതരോപി സോ സമോധാനപരിവാസോ തിധാ മതോതി യോജനാ. ധാതുസദ്ദാനം അനേകത്ഥത്താ ‘‘ഓധാന’’ന്തി മക്ഖനം വുച്ചതി. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘ഓധുനിത്വാ ¶ മക്ഖേത്വാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨). ‘‘സമോധാന’’ന്തി പക്ഖേപോ വുച്ചതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സമോദഹിത്വാ’’തി. ഓധാനഞ്ച സമോധാനഞ്ച ഓധാനസമോധാനം, തം യത്ഥ സോ പരിവാസോ ‘‘ഓധാനസമോധാനോ’’തി വേദിതബ്ബോ. അരിസാദിഗണേ അന്തോഗധത്താ ഹേത്ഥ, ഉപരി ച ഏവരൂപേ ഠാനേ അ-കാരപച്ചയോ ദട്ഠബ്ബോ ¶ . പരിവുത്ഥദിവസാനം മക്ഖനഞ്ച മൂലാപത്തിയം അന്തരാപത്തീനം പക്ഖിപനഞ്ച യസ്മിം സോ പരിവാസോതി വുത്തം ഹോതി. തേനേവേത്ഥ ‘‘ദിവസേ പരിവുത്ഥേ തു, ഓധുനിത്വാ പദീയതേ’’തി വക്ഖതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘പരിവുത്ഥദിവസേ ഓധുനിത്വാ മക്ഖേത്വാ പുരിമായ ആപത്തിയാ മൂലദിവസപരിച്ഛേദേ പച്ഛാ ആപന്നം ആപത്തിം സമോദഹിത്വാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨).

അഗ്ഘപുബ്ബകോ മിസ്സകപുബ്ബകോ സമോധാനപരിവാസോതി യോജനാ, അഗ്ഘസമോധാനപരിവാസോ മിസ്സകസമോധാനപരിവാസോതി വുത്തം ഹോതി. അഗ്ഘോ ച മിസ്സകോ ച അഗ്ഘമിസ്സകാ, തേ പുബ്ബകാ ഏതസ്സാതി അഗ്ഘമിസ്സകപുബ്ബകോ, സമോധാനോ. അഗ്ഘേന സമോധാനം അഗ്ഘസമോധാനം, തം യത്ഥ സോ അഗ്ഘസമോധാനോ, ആപന്നാസു ബഹൂസു സബ്ബചിരപടിച്ഛന്നാപത്തീനം ദിവസഗണനഗ്ഘേനേവ പച്ഛാ ആപന്നആപത്തീനം പക്ഖേപയുത്തപരിവാസോതി അത്ഥോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ നാമ സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു യാ ഏകാ വാ ദ്വേ വാ തിസ്സോ വാ സമ്ബഹുലാ വാ ആപത്തിയോ സബ്ബചിരപടിച്ഛന്നായോ, താസം അഗ്ഘേന സമോധായ താസം രത്തിപരിച്ഛേദവസേന അവസേസാനം ഊനതരപടിച്ഛന്നാനം ആപത്തീനം പരിവാസോ ദിയ്യതി, അയം വുച്ചതി അഗ്ഘസമോധാനോ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨). മിസ്സകാനം നാനാവത്ഥുകാനം ആപത്തീനം സമോധാനം മിസ്സകസമോധാനം, തം യത്ഥ സോ പരിവാസോ മിസ്സകസമോധാനോ. മിസ്സകാനം നാനാവത്ഥുകാനം ആപത്തീനം ഏകതോ പക്ഖേപയുത്തോ പരിവാസോതി അത്ഥോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘മിസ്സകസമോധാനോ ¶ നാമ യോ നാനാവത്ഥുകാ ആപത്തിയോ ഏകതോ കത്വാ ദിയ്യതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨).

൫൨൫-൭. ഏവം തിവിധേ സമോധാനപരിവാസേ പഠമപരിവാസസ്സ വിസേസനഭൂതതായ അവയവാനം ദ്വിന്നം ഓധാനസമോധാനസദ്ദാനം അത്ഥാനുവാദേന തദുഭയഓധാനസമോധാനസരൂപം വിധാതുമാഹ ‘‘ആപജ്ജിത്വാ…പേ… പകാസിതോ’’തി. തത്ഥ പഠമസ്സ ഓധാന-സദ്ദസങ്ഖാതസ്സ അവയവസ്സ അത്ഥസരൂപാനുവാദമാഹ ‘‘ആപജ്ജിത്വാ…പേ… പദീയതേ’’തി. ദുതിയാവയവസങ്ഖാതസമോധാന-സദ്ദസ്സ അത്ഥസരൂപാനുവാദമാഹ ‘‘പുരിമാപത്തിയാ…പേ… ഭിക്ഖുനോ’’തി. തേനേവ ഉഭയത്ഥാനുവാദേ ‘‘ഭിക്ഖുനോ’’തി പദദ്വയസ്സ, ‘‘പദീയതേ ദാതബ്ബോ’’തി കിരിയാപദദ്വയസ്സ ച വിസും വിസും ഗഹിതത്താ പുനരുത്തിദോസാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം അവയവത്ഥാനുവാദേന വിധാതബ്ബസമുദായം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏസോധാനസമോധാനപരിവാസോ പകാസിതോ’’തി. ഏത്ഥ ഛാദേന്തസ്സ ഹീതി ഹി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. ഏസോധാനസമോധാനോതി ഏത്ഥ ഏത-സദ്ദസമ്ബന്ധേന ‘‘യോ’’തി ലബ്ഭതി.

തത്രായം ¶ യോജനാ – ആപജ്ജിത്വാ…പേ… ഓധുനിത്വാ യോ യസ്മാ പദീയതേ, പുരിമാപത്തിയാ…പേ… യോ യസ്മാ ദാതബ്ബോ, തസ്മാ ഏസോധാനസമോധാനപരിവാസോ പകാസിതോതി.

തത്ഥ അന്തരാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാതി പടിച്ഛന്നാപത്തിയാ പരിവസന്തോ വാ മാനത്താരഹോ വാ മാനത്തം ചരന്തോ വാ അബ്ഭാനാരഹോ വാ ഹുത്വാ കദാചി അഞ്ഞം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ. ഛാദേന്തസ്സാതി പഠമം ആപന്നാപത്തിയാപടിച്ഛാദിതകാലേന സമം വാ ഊനം വാ കാലം പടിച്ഛാദേന്തസ്സ. ‘‘മൂലായപടികസ്സനേന തേ പരിവുത്ഥദിവസേ ച മാനത്തചിണ്ണദിവസേ ¶ ച സബ്ബേ ഓധുനിത്വാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨) അട്ഠകഥാവചനതോ ഏത്ഥ ‘‘പരിവുത്ഥേ’’തി ഉപലക്ഖണത്താ ‘‘മാനത്തചിണ്ണേ ചാ’’തി ഗഹേതബ്ബം. ഓധുനിത്വാതി ച മൂലായപടികസ്സനവസേന മക്ഖേത്വാ, അദിവസേ കത്വാതി അധിപ്പായോ.

യോ യസ്മാ പദീയതേ, സോ പരിവാസോ സട്ഠിവസ്സാനി പരിവസിത്വാ മാനത്താരഹോ ഹുത്വാപി അന്തരാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ഏകാഹമ്പി പടിച്ഛാദിതേ മൂലായപടികസ്സനേന തേ ദിവസേ സബ്ബേ മക്ഖേത്വാ താനേവ സട്ഠിവസ്സാനി പുനപി യസ്മാ പദീയതേതി അത്ഥോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘സട്ഠിവസ്സാനി പരിവസിത്വാ മാനത്താരഹോ ഹുത്വാപി ഹി ഏകദിവസം അന്തരാപത്തിം പടിച്ഛാദേത്വാ പുനപി സട്ഠിവസ്സാനി പരിവാസാരഹോ ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨).

പുരിമാപത്തിയാതി തേന ആപന്നാസു സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു സബ്ബാപത്തീനം പുരേതരമേവ പടിച്ഛന്നായ ആപത്തിയാ. മൂലദിവസേതി പഠമം വീതിക്കമദിവസേ. വിനിച്ഛിതേതി ‘‘അസുകസംവച്ഛരേ അസുകമാസേ അസുകദിവസേ’’തി നിയമിതേ. സമോധായ പക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. വിധാനതോ യാചമാനസ്സാതി വിധാനതോ സങ്ഘേന ദാതബ്ബോതി യോജേതബ്ബം, സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ വുത്തേന വിധിനാ യാചമാനസ്സ തത്ഥേവ വുത്തവിധിനാ സങ്ഘേന ദാതബ്ബോതി അത്ഥോ. ‘‘ഏസോ ഓധാനസമോധാനപരിവാസോ’’തി പദച്ഛേദോ.

൫൨൮-൯. തഥാ വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. താസം അഗ്ഘവസേന ഹീതി ഹി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. ‘‘സോതി തംസദ്ദസമ്ബന്ധേന ‘‘യോ’’തി ലബ്ഭതി. തത്രായം യോജനാ – സമ്ബഹുലാ…പേ… താസം അഗ്ഘവസേന തതോ ഊനപടിച്ഛന്നാനം ആപത്തീനം ¶ സമോധായ യോ യസ്മാ പദാതബ്ബോ പരിവാസോ, തസ്മാ സോ യഥാ അവയവത്ഥവസേന ¶ ‘‘ഓധാനസമോധാനോ’’തി പരിവാസോ വുത്തോ, തഥാ ‘‘അഗ്ഘസമോധാനോ’’തി വുച്ചതീതി.

തത്ഥ സമ്ബഹുലാസൂതി യാസം ആപത്തീനം പരിവസിതുകാമോ, താസു സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു, നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. ‘‘ഏകാ വാ’’തിആദി നിദ്ധാരിയനിദ്ദേസോ. താസം ആപത്തീനം. അഗ്ഘവസേനാതി ഗണനവസേന, രത്തിപരിച്ഛേദവസേനാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘താസം രത്തിപരിച്ഛേദവസേനാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨). ‘‘പദാതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. തതോതി ചിരപടിച്ഛന്നാപത്തിതോ. ഊനപടിച്ഛന്നാനം ആപത്തീനന്തി ഏത്ഥ ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം, ഊനപടിച്ഛന്നായോ ആപത്തിയോ സമോധായാതി വുത്തം ഹോതി.

൫൩൦. നാനാ സുക്കവിസ്സട്ഠിആദീനി വത്ഥൂനി യാസം താ നാനാവത്ഥുകാ, നാനാവത്ഥുകാ സഞ്ഞാ യാസം ആപത്തീനം താ നാനാവത്ഥുകസഞ്ഞായോ. സബ്ബാതി ഏത്ഥ ‘‘യാ’’തി സേസോ, സുക്കവിസ്സട്ഠിആദികുലദൂസനാവസാനാ യാ സബ്ബാ തേരസ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോതി അത്ഥോ. താ സബ്ബാതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ വത്തബ്ബോ. ദാതബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘പരിവാസോ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. താ സബ്ബാപി ഏകതോ കത്വാ ദാതബ്ബോ പരിവാസോതി യോജനാ. തസ്സ തേരസ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയോപി ഏകതോ കത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘അഹം ഭന്തേ സമ്ബഹുലാ സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിം ഏകം സുക്കവിസ്സട്ഠിം…പേ… ഏകം കുലദൂസകം, സോഹം ഭന്തേ സങ്ഘം താസം ആപത്തീനം സമോധാനപരിവാസം യാചാമീ’’തി തിക്ഖത്തും യാചനായ ച തദനുരൂപായ ഞത്തിയാ ച കമ്മവാചാസു ച നാമം ¶ വത്വാ ദാതബ്ബപരിവാസോ മിസ്സകോ മതോ ‘‘മിസ്സകസമോധാനപരിവാസോ’’തി ഞാതോ. ദ്വേ, തിസ്സോ, ചതസ്സോ, അതിരേകാ ച ആപന്നസ്സാപി പരിവാസം ദേന്തേന ഇമിനാ നിയാമേന വത്ഥും, നാമം വിസേസേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

സമോധാനപരിവാസകഥാവണ്ണനാ.

൫൩൧. പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സാതി തിവിധേ പരിവാസേ അഞ്ഞതരസ്സ വസേന പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സ. ഉത്തരി ഛ രത്തിയോതി പരിവാസതോ ഉത്തരി ഛ രത്തിയോ, ഛ ദിവസേതി വുത്തം ഹോതി, ‘‘ചരിതു’’ന്തി സേസോ, ചരണകിരിയായ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. മാനത്തം ദേയ്യന്തി യോജനാ, ‘‘സങ്ഘേനാ’’തി സാമത്ഥിയാ ¶ ലബ്ഭതി. സമുച്ചയക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേന യോജേത്വാ ഛാരത്തഞ്ച ദാതബ്ബോ, ഭിക്ഖുമാനനവിധി ഭിക്ഖുസ്സ ദാതബ്ബോതി അത്ഥോ.

‘‘പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സാ’’തി ഇമിനാ പടിച്ഛന്നമാനത്തം പകതം, തത്ഥ പഭേദേ അസതി കസ്മാ ‘‘പടിച്ഛന്നാപടിച്ഛന്നവസാ ദുവേ’’തി വുത്തന്തി? പകതഭേദമനപേക്ഖിത്വാ ഛാരത്തമാനത്തേ ലബ്ഭമാനവിസയഭേദം ദസ്സേതും വുത്തം. ഏവഞ്ഹി സതി സമോധാനമാനത്തേ ച ‘‘ഛാരത്തം മാനത്തം ദേതൂ’’തി (ചൂളവ. ൧൨൮) പാളിയം വുത്തത്താ തമ്പി ഗഹേത്വാ ‘‘തിധാ’’തി കസ്മാ ന വുത്തന്തി? തമ്പി പടിച്ഛന്നാപത്തിയാ പരിവുത്ഥപരിവാസസ്സേവ ദാതബ്ബമാനത്തന്തി പടിച്ഛന്നമാനത്തവചനേനേവ സങ്ഗഹിതത്താ വിസും ന വുത്തം. തേനേവ ചതുബ്ബിധേ മാനത്തേ ഇമേഹി ദ്വീഹി വിനാ ദസ്സേതബ്ബേസു ദ്വീസു മാനത്തേസു പക്ഖമാനത്തമത്തം ‘‘ഛാദേന്തിയാ’’തിആദിഗാഥായ ദസ്സേത്വാ സമോധാനമാനത്തം വിസും ന ദസ്സിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൫൩൪-൬. വിനിദ്ദിട്ഠപ്പകാരന്തി ‘‘പരിക്ഖിത്തവിഹാരസ്സാ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തഗാഥാദ്വയേന നിദ്ദിട്ഠപ്പകാരം. ആദിയിത്വാന തം ¶ തേസന്തി ഏത്ഥ ‘‘സന്തികേ’’തി വക്ഖമാനതോ ലബ്ഭതി. തേസം ചതുന്നം സമ്മുഖാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ തം വത്തം സമാദിയിത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘തം തേസം സന്തികേ’’തി ഇദം ‘‘ആരോചേത്വാ’’തി ഇമിനാപി യുജ്ജതി. തേസമേവ സമ്മുഖാ നിസിന്നേന ‘‘അഹം ഭന്തേ ഏകം ആപത്തിം ആപജ്ജിം സഞ്ചേതനികം സുക്കവിസ്സട്ഠി’’ന്തിആദിനാ നയേന സമുച്ചയക്ഖന്ധകാഗതം ആരോചനം കത്വാ. ഇമിനാ അന്തോഅരുണേ ദിട്ഠാനം അഞ്ഞേസമ്പി ആരോചനം ഉപലക്ഖിതം.

നിക്ഖിപേ സന്തികേ തേസം വത്തന്തി ഏത്ഥ ‘‘അരുണേ ഉട്ഠിതേ’’തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. അരുണേ ഉഗ്ഗതേ തേസം ഭിക്ഖൂനം സമ്മുഖാ യഥാവുത്തനയേനേവ നിസീദിത്വാ ‘‘വത്തം നിക്ഖിപാമി, മാനത്തം നിക്ഖിപാമീ’’തി ഇമേസു ദ്വീസു ഏകം വാ ദ്വയമേവ വാ വത്വാ വത്തം നിക്ഖിപേ.

൫൩൭. തസ്സ മാനത്തസ്സ. രത്തിച്ഛേദാദികോതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന വത്തഭേദോ ഗഹിതോ. അട്ഠകഥാവസേന പാളിവസേനാതി യോജനാ.

൫൩൮. വീസതിയാ ¶ ഭിക്ഖൂനം വഗ്ഗോ സമൂഹോ വീസതിവഗ്ഗോ, സോ ഏവ വീസതിവഗ്ഗികോ. അബ്ഭേയ്യാതി ഓസാരേയ്യ, അബ്ഭന്തരം കരേയ്യാതി അത്ഥോ. വിധിനാതി സമുച്ചയക്ഖന്ധകാഗതക്കമേന. അബ്ഭിതോതി സംവാസേന അന്തോ കതോ, പകതത്തോതി പകതിസഭാവോ, ആപത്തിം അനാപന്നകാലസദിസോ ഹോതീതി അത്ഥോ.

൫൩൯. ആപത്തിം ഛാദേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാതി യോജനാ, ‘‘ആപജ്ജിത്വാ’’തി സേസോ, ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ ‘‘ആപത്തി ചാ’’തിആദിനാ (വി. വി. ൫൦൫) നയേന പുബ്ബേ ദസ്സിതേഹി ദസഹി അങ്ഗേഹി പടിച്ഛാദേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ അത്തനോ ആപത്തിം ഛാദേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ. ന ച ആപത്തീതി ഏത്ഥ ‘‘അത്തനോ’’തി ഇമിനാ അഞ്ഞിസ്സാ ¶ ആപത്തിം പടിച്ഛാദേന്തിയാ വജ്ജപടിച്ഛാദികാസങ്ഖാതപാരാജികാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതി. ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ’’തി ഇമിനാ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടാപത്തിഭാവം ദീപേതി.

൫൪൧. വിരുദ്ധമത്ഥം നയതി പജഹതീതി വിനയോ, വിനിച്ഛയോ, തം വിനയപിടകത്ഥവിനിച്ഛയവിസേസവിസയം സമ്മോഹസങ്ഖാതം വിരുദ്ധം പച്ചത്ഥികം തദങ്ഗവസേന പജഹനതോ വിനയനയസങ്ഖാതം തതോ ഏവ അതിബുദ്ധിദീപനം, അതിസയേന ബുദ്ധിം ദീപേതീതി അതിബുദ്ധിദീപനം, തം വിനയത്ഥവിനിച്ഛയകം ഞാണപദീപം വിസേസേന ജാലേന്തം. വിവിധേഹി നയേഹി യുത്തതായ വിവിധനയയുതം. വിനയനയേതി വിനയപിടകസ്സ പരസന്താനപാപനേ, വിനയവണ്ണനായന്തി വുത്തം ഹോതി.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അനിയതകഥാവണ്ണനാ

൫൪൨-൩. ഇദാനി ¶ സങ്ഘാദിസേസകഥാനന്തരം അനിയതകഥം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘രഹോനിസജ്ജസ്സാദേനാ’’തിആദി. രഹസി നിസജ്ജാ രഹോനിസജ്ജാ, തസ്സാ അസ്സാദോ രഹോനിസജ്ജസ്സാദോ, തേന രഹോനിസജ്ജസ്സാദേന, മേഥുനധമ്മസന്നിസ്സിതേന കിലേസേനാതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘രഹോനിസജ്ജസ്സാദോതി മേഥുനധമ്മസന്നിസ്സിതകിലേസോ വുച്ചതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൫൧). ‘‘രഹോ നാമ ചക്ഖുസ്സ രഹോ സോതസ്സ രഹോ. ചക്ഖുസ്സ രഹോ നാമ ന സക്കാ ഹോതി അക്ഖിം വാ നിഖണിയമാനേ ഭമുകം വാ ഉക്ഖിപിയമാനേ സീസം വാ ഉക്ഖിപിയമാനേ പസ്സിതും. സോതസ്സ രഹോ നാമ ന സക്കാ ഹോതി പകതികഥാ സോതു’’ന്തി (പാരാ. ൪൪൫) പദഭാജനേ വുത്തരഹേസു ¶ ചക്ഖുസ്സ രഹോ ഏവ ഇധാധിപ്പേതോ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘കിഞ്ചാപി പാളിയം ‘സോതസ്സ രഹോ’തി ആഗതം, ചക്ഖുസ്സ രഹേനേവ പന പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൪൪-൪൪൫).

ചക്ഖുസ്സ രഹത്താ ‘‘പടിച്ഛന്ന’’ന്തി ഇമമ്പി പടിച്ഛന്നത്താ ഏവ ‘‘അലംകമ്മനിയ’’ന്തി ഇമമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. നിസജ്ജസദ്ദോപാദാനേന ‘‘ആസനേ’’തി ഇദമ്പി ഗഹിതമേവ. ‘‘മാതുഗാമസ്സ സന്തികം ഗന്തുകാമോ’’തി ഇമിനാ ‘‘മാതുഗാമേന സദ്ധി’’ന്തി ഇദമ്പി ഗഹിതമേവ. ഏവം സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭമാനപദോപാദാനേന യോ പന ഭിക്ഖു മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകോ ഏകായ രഹോ പടിച്ഛന്നേ ആസനേ അലംകമ്മനിയേ നിസജ്ജസ്സാദേനാതി വുത്തം ഹോതി. ചക്ഖുസ്സ രഹഭാവേന കുട്ടാദിപടിച്ഛന്നേ തേനേവ മേഥുനസേവനകമ്മസ്സ അനുരൂപേ ആസനേ തദഹുജാതായപി മനുസ്സിത്ഥിയാ സഹ നിസജ്ജസ്സാദരാഗേന സമന്നാഗതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ‘‘മാതുഗാമസ്സാ’’തി തദഹുജാതമ്പി ഇത്ഥിം ഗണ്ഹാതീതി കുതോ ലബ്ഭതീതി? ‘‘മാതുഗാമോ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ, ന യക്ഖീ, ന പേതീ, ന തിരച്ഛാനഗതാ, അന്തമസോ തദഹുജാതാപി ദാരികാ, പഗേവ മഹത്തരീ’’തി (പാരാ. ൪൪൫) പദഭാജനതോ ലബ്ഭതി.

‘‘നിവാസേതീ’’തി ഇമിനാ ‘‘കായബന്ധനം ബന്ധതി, ചീവരം പാരുപതീ’’തി ഇദം ലക്ഖീയതി. സബ്ബത്ഥാതി യഥാവുത്തം പയോഗതോ പുബ്ബാപരപയോഗേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തേനേവ ‘‘പയോഗേ ച പയോഗേ ചാ’’തി വിച്ഛാപയോഗോ കതോ. നിസീദതോ ചസ്സ ദുക്കടന്തി യോജനാ. ‘‘ഉഭിന്നമ്പി നിസജ്ജായ പാചിത്തിയ’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ദുക്കടം സന്ധായ ഏകകസ്സ നിസീദതോതി ഗഹേതബ്ബം.

൫൪൪. നിസജ്ജായ ¶ ഉഭിന്നമ്പീതി ഏത്ഥ ‘‘സകി’’ന്തി സേസോ, ഉഭിന്നം നിസജ്ജാപൂരണവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ പുരേ വാ പച്ഛാ വാ ഏകക്ഖണേ ¶ വാ മാതുഗാമസ്സ വാ ഭിക്ഖുസ്സ വാ ഏകവാരം നിസജ്ജായാതി വുത്തം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം പാളിയം ‘‘മാതുഗാമേ നിസിന്നേ ഭിക്ഖു ഉപനിസിന്നോ വാ ഹോതീ’’തിആദി (പാരാ. ൪൪൫). ഹോതി പാചിത്തിയന്തി യോജനാ. പയോഗഗണനായ ച ഹോന്തി പാചിത്തിയാനീതി ഗഹേതബ്ബം, മാതുഗാമസ്സ വാ ഭിക്ഖുനോ വാ ഉഭിന്നം വാ ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം ഉപനിസീദനപയോഗഗണനായ ചാതി അത്ഥോ. ‘‘ആപത്തീഹിപി തീഹിപീ’’തി വക്ഖമാനത്താ പാചിത്തിയഗ്ഗഹണം പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം ഉപലക്ഖണം ഹോതി, തീസു ഏകം ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥ ‘‘പയോഗഗണനായാ’’തി ഇദം പാരാജികായ ന ലബ്ഭതി ഏകപയോഗേനേവ സിജ്ഝനതോ. കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസോ, പന സരീരതോ പുനപ്പുനം വിയുജ്ജിത്വാ ഫുസനേന പാചിത്തിയഞ്ച യഥാവുത്തനയേനേവ ലബ്ഭതി.

ബഹൂസുപി മാതുഗാമേസു ബഹുകാനി പാചിത്തിയാനി ഹോന്തീതി യോജനാ. ബഹൂസു മാതുഗാമേസു നിസിന്നേസു നിസിന്നാനം ഗണനായ ഏകേനേവ പയോഗേന ബഹൂനി പാചിത്തിയാനി ച സങ്ഘാദിസേസാ ച ഹോന്തി. ‘‘പയോഗഗണനായ ചാ’’തി ഇമസ്സ ഏത്ഥാപി യുജ്ജമാനത്താ താസു വിസും വിസും ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം നിസീദന്തീസു, സയഞ്ച ഉട്ഠായുട്ഠായ പുനപ്പുനം നിസീദതോ താസം ഗണനായ ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിയോ പയോഗഗണനായ ച ബഹൂ ഹോന്തീതി ഇദം ലബ്ഭതി. ഏത്ഥാപി പന പാരാജികം ന ലബ്ഭതി, സങ്ഘാദിസേസോ, പാചിത്തിയഞ്ച ലബ്ഭതി.

൫൪൫. സമീപേ ഠിതോപി അന്ധോ അനാപത്തിം ന കരോതീതി സോതസ്സ രഹഭാവേ അസതിപി പധാനഭൂതസ്സ ‘‘ചക്ഖുസ്സ രഹോ’’തി ഇമസ്സ അങ്ഗസ്സ വിജ്ജമാനത്താ വുത്തം ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥകേ’’തി, ഇമിനാ സവനൂപചാരേ വിജ്ജമാനേപീതി വുത്തം ഹോതി. ഇത്ഥീനം തു സതമ്പി ച ന കരോതി അനാപത്തിന്തി ¶ യോജനാ, വിഞ്ഞുനോ പുരിസസ്സ അസന്നിഹിതഭാവേനാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഇത്ഥീനമ്പി സതമ്പി ചാ’’തി ലിഖന്തി, തതോപി അയമേവ പാഠോ സുന്ദരോ. പി-സദ്ദോ വാ തു-സദ്ദത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ.

൫൪൬. നിപജ്ജിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘സമീപേ’’തി സേസോ, ‘‘നിദ്ദായന്തോപീ’’തി ഏതസ്സ വിസേസകേന ‘‘നിപജ്ജിത്വാ’’തി ഇമിനാ നിസീദിത്വാ നിദ്ദായന്തോതി ഇമസ്സ നിവത്തിതത്താ സമീപേ നിസീദിത്വാ നിദ്ദായന്തോപി അനന്ധോ മനുസ്സപുരിസോ അനാപത്തിം കരോതീതി ലബ്ഭതി. ‘‘കേവല’’ന്തി വിസേസനേന ബലവനിദ്ദൂപഗതോ ¶ ഗഹിതോതി തഥാ അഹുത്വാ അന്തരന്തരാ ആപന്നാപന്നേ വിനിച്ഛിനിത്വാ പവത്തമാനായ കപിനിദ്ദായ നിദ്ദായന്തോപി അനാപത്തിം കരോതീതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതി. ‘‘പിഹിതദ്വാരഗബ്ഭസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ മജ്ഝപദലോപീസമാസവസേന ‘‘പിഹിതഗബ്ഭസ്സാ’’തി വുത്തം. ‘‘ദ്വാരേ’’തി ഇമിനാ ദ്വാരേകദേസഭൂതം ഉമ്മാരം വാ തംസമീപം വാ ഉപചാരേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. സചേ ഗബ്ഭോ പിഹിതദ്വാരോ ന ഹോതി, അനാപത്തീതി ബ്യതിരേകതോ ദസ്സിതം.

൫൪൭. ഇമസ്മിം അനിയതസിക്ഖാപദേ പാളിയം അനാപത്തിവാരേ അസതിപി ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു മാതുഗാമേന സദ്ധിം രഹോ പടിച്ഛന്നേ ആസനേ നിസജ്ജം കപ്പേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൮൫) പഞ്ചമസ്സ അചേലകവഗ്ഗസ്സ ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ അനാപത്തിവാരേ ‘‘അനാപത്തി യോ കോചി വിഞ്ഞൂ പുരിസോ ദുതിയോ ഹോതി, തിട്ഠതി ന നിസീദതി, അരഹോപേക്ഖോ, അഞ്ഞവിഹിതോ നിസീദതി, ഉമ്മത്തകസ്സ ആദികമ്മികസ്സാ’’തി (പാചി. ൨൮൮) വുത്തേ അനാപത്തിവാരേ സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘അനന്ധേ സതീ’’തിആദി. ‘‘ഏതസ്സ സമീപേ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ഇധ പുല്ലിങ്ഗനിദ്ദേസേന പുരിസോ ലബ്ഭതി, ‘‘തേനാപി അബാലേന ഭവിതബ്ബം, മനുസ്സജാതികേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഇദഞ്ച ¶ ‘‘വിഞ്ഞുസ്മി’’ന്തി ഇമിനാ ലബ്ഭതി. അന്ധസദിസനിദ്ദൂപഗതപടിപക്ഖവാചിഅനന്ധപദേന ‘‘അനിദ്ദായന്തേ’’തി ലബ്ഭതി, മനാപാമനാപം ജാനന്തേ അനിദ്ദായന്തേ മനുസ്സപുരിസേ ദസ്സനൂപചാരസ്സ അന്തോ വിജ്ജമാനേതി അത്ഥോ.

‘‘നിസജ്ജപച്ചയാ ദോസോ നത്ഥീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, ഏവരൂപേ രഹോ ആസനേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം നിസിന്നപച്ചയാ ആപത്തി നത്ഥീതി അത്ഥോ. ‘‘ഠിതസ്സാ’’തി ഇമിനാപി തദേവ പദം യോജേതബ്ബം. വിഞ്ഞുമ്ഹി പടിബലേ മനുസ്സപുരിസേ അസന്നിഹിതേപി തഥാവിധേ രഹോ ആസനേ മാതുഗാമേ ആസനേ നിസിന്നേപി സയാനേപി ഠിതേപി സയം ഠിതസ്സ നിസജ്ജായ അഭാവാ തപ്പച്ചയാ ആപത്തി ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അരഹസഞ്ഞിനോ നിസജ്ജപച്ചയാ ദോസോ നത്ഥീതി രഹോ ആസനേ മാതുഗാമേന സദ്ധിം നിസജ്ജന്തസ്സാപി ‘‘രഹോ’’തി സഞ്ഞാരഹിതസ്സ നിസീദതോ നിസജ്ജപച്ചയാ അനാപത്തീതി അത്ഥോ. വിക്ഖിത്തചേതസോ നിസജ്ജപച്ചയാ ദോസോ നത്ഥീതി യോജനാ.

൫൪൮. ഏത്താവതാ പാചിത്തിയാപത്തിമത്തതോ അനാപത്തിപ്പകാരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഇമസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ അനിയതവോഹാരഹേതുഭൂതാഹി തീഹി ആപത്തീഹി അനാപത്തിപകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ന ദോസോ’’തിആദി. ആപത്തീഹിപി തീഹിപീതി ‘‘നിസജ്ജം ഭിക്ഖു പടിജാനമാനോ തിണ്ണം ധമ്മാനം അഞ്ഞതരേന ¶ കാരേതബ്ബോ പാരാജികേന വാ സങ്ഘാദിസേസേന വാ പാചിത്തിയേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൪൪) പാളിയം വുത്താഹി ‘‘പഠമപാരാജികാപത്തികായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസാപത്തിപാചിത്തിയാപത്തീ’’തി ഇമാഹി തീഹിപി ആപത്തീഹീതി വുത്തം ഹോതീതി.

പഠമാനിയതകഥാവണ്ണനാ.

൫൪൯. വത്തബ്ബഭാവേനാധികതദുതിയാനിയതവിനിച്ഛയതോ പഠമാനിയതേ വുത്തവിനിച്ഛയേഹി സമം വിനിച്ഛയം പഹായ തത്ഥ ¶ അവുത്തം ഇമസ്സേവ വിനിച്ഛയവിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അനന്ധാ’’തിആദി. ഇധ ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസസ്സാപി ഗഹിതത്താ തതോ അനാപത്തികരം ദസ്സേതും ‘‘അബധിരോ’’തി വുത്തം. അനന്ധോ അബധിരോതി ‘‘പുരിസോ’’തി ഇദം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഇത്ഥീ’’തി ഇദം സന്ധായ ‘‘അനന്ധാബധിരാ’’തി ഗഹേതബ്ബം. ഏവമുപരിപി. തേനാപി സവനൂപചാരന്തോഗധേന ഭവിതബ്ബന്തി ദസ്സേതും ‘‘അന്തോദ്വാദസഹത്ഥട്ഠോ’’തി വുത്തം.

൫൫൦. ‘‘അന്ധോ അബധിരോ അനാപത്തിം ന കരോതീ’’തി ഇദം കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ബധിരോ വാപി ചക്ഖുമാ, ന കരോതി അനാപത്തി’’ന്തി ഇദം പന ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസം സന്ധായ വുത്തന്തി ഏവമേത്ഥ സന്ധായ ഭാസിതത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

പുരിമാനിയതകഥായ അവുത്തവിസേസസ്സ ദുതിയാനിയതകഥായ വത്തുമിച്ഛിതത്താ അയമ്പി വിസേസോ ഇധ വത്തബ്ബോ. കോയം വിസേസോ, യോ ഇധ വത്തബ്ബോതി ചേ? തത്ഥ ‘‘പടിച്ഛന്നേ ആസനേ അലംകമ്മനിയേ’’തി (പാരാ. ൪൪൪) വുത്തം ആസനങ്ഗദ്വയം ഇധ ‘‘ന ഹേവ ഖോ പന പടിച്ഛന്നം ആസനം ഹോതി നാലംകമ്മനിയ’’ന്തി (പാരാ. ൪൫൩) നിസേധേത്വാ ‘‘അലഞ്ച ഖോ ഹോതി മാതുഗാമം ദുട്ഠുല്ലാഹി വാചാഹി ഓഭാസിതു’’ന്തി (പാരാ. ൪൫൩) ഇദം അപുബ്ബങ്ഗം വുത്തം. തത്ര മാതുഗാമോതി അന്തമസോ തദഹുജാതാപി ദാരികാ ഗഹിതാ, ഇധ ‘‘മാതുഗാമോ നാമ മനുസ്സിത്ഥീ, ന യക്ഖീ, ന പേതീ, ന തിരച്ഛാനഗതാ, വിഞ്ഞൂ പടിബലാ സുഭാസിതദുബ്ഭാസിതം ദുട്ഠുല്ലാദുട്ഠുല്ലം ആജാനിതു’’ന്തി (പാരാ. ൪൫൪) വിഞ്ഞൂ പടിബലോ മാതുഗാമോവ വുത്തോ. തത്ഥ ‘‘പാരാജികേന വാ സങ്ഘാദിസേസേന വാ പാചിത്തിയേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൪൪) തിസ്സോ ആപത്തിയോ വുത്താ, ഇധ ‘‘നിസജ്ജം ഭിക്ഖു പടിജാനമാനോ ദ്വിന്നം ധമ്മാനം അഞ്ഞതരേന ¶ കാരേതബ്ബോ സങ്ഘാദിസേസേന വാ പാചിത്തിയേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൫൩) ദ്വേയേവ ആപത്തിയോ വുത്താ. സങ്ഘാദിസേസേസു ച തത്ഥ ‘‘സാ ചേ ഏവം വദേയ്യ ‘അയ്യോ ¶ മയാ ദിട്ഠോ നിസിന്നോ മാതുഗാമേന സദ്ധിം കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജന്തോ’തി, സോ ച തം പടിജാനാതി, ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൪൪൮) കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസോവ വുത്തോ, ഇധ സോ ച വുത്തോ, ‘‘സാ ചേ ഏവം വദേയ്യ ‘അയ്യസ്സ മയാ സുതം നിസിന്നസ്സ മാതുഗാമം ദുട്ഠുല്ലാഹി വാചാഹി ഓഭാസേന്തസ്സാ’തി, സോ ച തം പടിജാനാതി, ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ’’തി (പാരാ. ൪൫൫) ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസോ ച വുത്തോ. ഏത്തകോ ഉഭിന്നമനിയതാനം വിസേസോ.

അയം കസ്മാ ന വുത്തോതി? അയം സമ്ബോധവത്ഥുവിസേസോ വത്തുമിച്ഛിതോ പന അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയവിസേസതോതി തസ്മാ ന വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ. തിസമുട്ഠാനമേവിദം കായചിത്തവാചാചിത്തകായവാചാചിത്തവസേന തീണി സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി കത്വാ.

ഇമേഹിപി ദ്വീഹി അനിയതസിക്ഖാപദേഹി സിക്ഖാപദന്തരേസു പഞ്ഞത്തായേവ ആപത്തിയോ, അനാപത്തിയോ ച ദസ്സിതാ, ന കോചി ആപത്തിവിസേസോ വുത്തോ, തസ്മാ കിമേതേസം വചനേനാതി? വുച്ചതേ – വിനയവിനിച്ഛയലക്ഖണം ഠപേതും ഭഗവതാ ഉപ്പന്നേ വത്ഥുമ്ഹി ദ്വേ അനിയതാ പഞ്ഞത്താ. കഥം? ഏവരൂപായപി സദ്ധേയ്യവചനായ ഉപാസികായ വുച്ചമാനോ പടിജാനമാനോവ ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ, ന അപ്പടിജാനമാനോ, തസ്മാ ‘‘യായ കായചി ആപത്തിയാ യേന കേനചി ചോദിതേ പടിഞ്ഞാതകരണംയേവങ്ഗം കാതബ്ബ’’ന്തി ഇമേഹി സിക്ഖാപദേഹി വിനിച്ഛയലക്ഖണം ഠപിതന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ കസ്മാ ഭിക്ഖുനീനം അനിയതം ¶ ന വുത്തന്തി? ഇദമേവ ലക്ഖണം സബ്ബത്ഥ അനുഗതന്തി ന വുത്തം.

ദുതിയാനിയതകഥാവണ്ണനാ.

ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ

വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ

അനിയതകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിസ്സഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ

൫൫൧. ഏവം അനിയതകഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നിസ്സഗ്ഗിയകഥം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഖോമ’’ന്തിആദി ¶ . ഖോമന്തി ഏവംനാമകം ചീവരം. ഖോമന്തി ഗച്ഛവിസേസസ്സ നാമം, തസ്സ വാകേഹി കതചീവരം കാരണോപചാരവോഹാരവസേന ‘‘ഖോമ’’ന്തി വുത്തം. കപ്പാസന്തി കപ്പാസസുത്തമയം ചീവരം, ഇദമ്പി വുത്തനയേനേവ ‘‘കപ്പാസ’’ന്തി വുച്ചതി. കോസേയ്യം നാമ കോസകാരകിമികോസം, കോസേന നിബ്ബത്തം സുത്തം കോസേയ്യം. ഇധ പന തേന കോസേയ്യസുത്തേന നിബ്ബത്തം ചീവരം ‘‘കോസേയ്യ’’ന്തി വുത്തം. സാണന്തി സാണവാകസുത്തേഹി വായിത്വാ കതചീവരം. ഇദഞ്ച ഖോമം വിയ ദട്ഠബ്ബം. ഭങ്ഗന്തി ഖോമസുത്താദീനി സബ്ബാനി, ഏകച്ചാനി വാ മിസ്സേത്വാ കതചീവരം. ഇദമ്പി കരണപ്പകാരേന ലദ്ധനാമകം. ‘‘ഭങ്ഗം നാമ ഏകാ ഗച്ഛജാതി, തസ്സാ വാകമയസുത്തേഹി വായിത്വാ കതചീവര’’ന്തി കേചി. ഇമസ്മിം പക്ഖേ ഖോമം വിയ ഗഹേതബ്ബം. കമ്ബലന്തി മനുസ്സലോമവാളലോമം വിനാ സേസലോമേഹി വായിത്വാ കതചീവരം വുത്തന്തി. ഇദം ‘‘ചീവരം നാമ ഛന്നം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം ചീവര’’ന്തി (പാരാ. ൪൬൩) പദഭാജനേ ച ‘‘ഖോമം കപ്പാസികം കോസേയ്യം കമ്ബലം സാണം ഭങ്ഗ’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൨-൪൬൩) അട്ഠകഥായ ച വുത്തം സന്ധായാഹ. ‘‘ജാതിതോ’’തി ¶ ഇദം പമാണാദിഭേദസ്സ വക്ഖമാനത്താ വുത്തം. ജാതിതോതി ഖോമാദിസാമഞ്ഞതോ. സാമഞ്ഞഞ്ഹി ‘‘ജാതീ’’തി വുച്ചതി. ദീഘരസ്സഥൂലസുഖുമനീലപീതാദിഭേദഭിന്നാനം സബ്ബേസം വത്ഥാവയവാനം സങ്ഗാഹികഖോമസുത്തമയതാസാമഞ്ഞം ജാതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം സേസേസുപി.

൫൫൨. ദുകൂലന്തി ഏവംനാമകം രുക്ഖവാകമയചീവരം. പത്തുണ്ണന്തി പത്തുണ്ണദേസേ സഞ്ജാതവത്ഥം. ‘‘പത്തുണ്ണം കോസേയ്യവിസേസോ’’തി അഭിധാനകോസേ വുത്തം. ചിനന്തി ചിനദേസേ ഉപ്പന്നവത്ഥം. സോമാരപട്ടകന്തി സോമാരദേസേ ഉപ്പന്നവത്ഥം. ‘‘സോമാരചിനപടക’’ന്തിപി ലിഖന്തി, സോയേവത്ഥോ. ഇദ്ധിജന്തി ഏഹിഭിക്ഖൂനം പുഞ്ഞിദ്ധിയാ നിബ്ബത്തം ചീവരം. ദേവദിന്നന്തി ദേവതാഹി ദിന്നം ചീവരം. തഞ്ഹി കപ്പരുക്ഖേ നിബ്ബത്തം, ജാലിനിയാ ദേവകഞ്ഞായ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ദിന്നവത്ഥസദിസം. തസ്സാതി ജാതിതോ ഛബ്ബിധസ്സ കപ്പിയചീവരസ്സ. ഇദം ഛബ്ബിധചീവരം യഥാരഹം അനുലോമികം വുത്തന്തി അത്ഥോ. ദുകൂലഞ്ഹി സാണസ്സ അനുലോമം വാകമയത്താ, പത്തുണ്ണാദീനി കോസേയ്യസ്സ അനുലോമാനി പാണകേഹി കതസുത്തമയത്താ, ഇദ്ധിജമ്പി ഖോമാദീനംയേവ അഞ്ഞതരം ഹോതീതി തേസം അനുലോമം, ദേവദിന്നമ്പി ഖോമാദീനംയേവ അനുലോമം ഹോതി തേസം അഞ്ഞതരഭാവതോ. യഥാഹ –

‘‘സാണസ്സ തു ദുകൂലഞ്ഹി, ഇദ്ധിജം ദേവദിന്നകം;

ഖോമാദീനംവസിട്ഠംതു, കോസേയ്യസ്സാനുലോമിക’’ന്തി.

൫൫൩. തിണ്ണം ¶ ചീവരാനം സമാഹാരോ തിചീവരന്തി പമാണയുത്തം സങ്ഘാടിആദിനാമേന അധിട്ഠിതചീവരസ്സേവ നാമത്താ തദേവ വുച്ചതി. ഗണനവസേന യം കിഞ്ചി ചീവരത്തയം ന വത്തബ്ബം. സമുദ്ദേകദേസോപി യഥാ ‘‘സമുദ്ദോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം അധിട്ഠിതേസു തീസു ചീവരേസു അഞ്ഞതരം ‘‘തിചീവര’’ന്തി വുച്ചതി. പരിക്ഖാരചോളന്തി ¶ സങ്ഘാടിആദിവിസിട്ഠനാമേഹി അനധിട്ഠിതം ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ആയാമേന അട്ഠങ്ഗുലം സുഗതങ്ഗുലേന ചതുരങ്ഗുലവിത്ഥതം പച്ഛിമം ചീവര’’ന്തി (പാരാ. ൩൫൮) അനുഞ്ഞാതം പച്ഛിമചീവരപരിയന്തം കത്വാ കതാകതസ്സ യസ്സ കസ്സചി ചീവരസ്സ രുള്ഹിസഞ്ഞാ.

മുഖം സന്ദമാനലാലം പുഞ്ഛതി ഏതേനാതി മുഖപുഞ്ഛനന്തി കപോലതോ നിച്ചം സന്ദമാനലാലാനം പുഞ്ഛനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതസ്സ ചീവരവിസേസസ്സ നാമം. നിസീദന്തി ഏത്ഥാതി നിസീദനന്തി ച ഭിക്ഖൂനം അത്ഥരിത്വാ നിസീദിതും അനുഞ്ഞാതസ്സ ചീവരസ്സ നാമം. അധിട്ഠേയ്യാതി ‘‘ഇമം കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദി’’ന്തിആദിനാ (വി. വി. ൫൮൫) വക്ഖമാനനയേന നാമം ഗഹേത്വാ അധിട്ഠേയ്യാതി അത്ഥോ. പച്ചത്ഥരണമേവ ചാതി സങ്ഘികേ മഞ്ചപീഠേ സരീരസമ്ഫുസനേന ആപജ്ജിതബ്ബായ ആപത്തിയാ മോചനത്ഥായ തത്ഥ അത്ഥരിത്വാ പരിഭോഗത്ഥായ അനുഞ്ഞാതം പച്ചത്ഥരണചീവരഞ്ച.

൫൫൪. ഏകാഹന്തി വസനകിരിയായ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. തിചീവരന്തി തിചീവരേന. വിപ്പവസേയ്യാതി ‘‘സങ്ഘാടിയാ വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന വാ അന്തരവാസകേന വാ’’തി (പാരാ. ൪൭൬) വുത്തത്താ ഏകദേസേ സമുദായോപചാരവസേന അവയവസ്സ വചനതോ തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരേനാതിപി വുത്തം ഹോതി. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘വിനാ’’തി ഇദം പച്ചാമസതി. അധിട്ഠാതി അധിട്ഠായാതി ഗഹേതബ്ബം ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൨, ൨൩; അ. നി. ൬.൫൮) യഥാ, ഏത്ഥ ‘‘വളഞ്ജിയമാന’’ന്തി സേസോ, അധിട്ഠായ വളഞ്ജിയമാനം നിസീദനം തഥാ വിനാ ചതുമാസം ന വസേയ്യാതി യോജനാ.

൫൫൫. കപ്പിയന്തി കപ്പിയകാരണം നീലാദിവണ്ണഭേദകരണം. കപ്പിയന്തി ച കാരണേ കാരിയൂപചാരേന ഗഹേതബ്ബം. ബിന്ദും ദത്വാതി ‘‘നീലം വാ കദ്ദമം വാ കാളസാമം വാ’’തി (പാചി. ൩൬൮) വുത്തലോഹമലാദിനാ ¶ യേന കേനചിപി മങ്ഗുലപിട്ഠിപ്പമാണാദികം ബിന്ദും ദത്വാ. തത്ഥാതി തേസു അധിട്ഠാതബ്ബേസു തിചീവരാദീസു, നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. തിചീവരന്തി നിദ്ധാരിതബ്ബം. ഉപപന്നന്തി യുത്തം. പമാണേനാതി അനന്തരം വക്ഖമാനേന പമാണേന. അധിട്ഠാതബ്ബന്തി ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തിആദിനാ ¶ വക്ഖമാനനയേന നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. ഏവകാരേന പന നാമം വത്വാ ന വികപ്പേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി. ഏസ നയോ സേസചീവരേസുപി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ തിചീവരം അധിട്ഠാതും, ന വികപ്പേതു’’ന്തിആദി (മഹാവ. ൩൫൮). തസ്മാ തിചീവരാദീനി അധിട്ഠഹന്തേന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടിം അധിട്ഠാമീ’’തിആദിനാ നാമം വത്വാ അധിട്ഠാതബ്ബം. വികപ്പേന്തേന പന ‘‘ഇമം സങ്ഘാടി’’ന്തിആദിനാ തസ്സ ചീവരസ്സ നാമം അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഇമം ചീവരം തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’’തി വികപ്പേതബ്ബം. തിചീവരം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, യദി തം തം നാമം ഗഹേത്വാ വികപ്പേതി, അവികപ്പിതം ഹോതി അതിരേകചീവരട്ഠാനേ തിട്ഠതി. തം ചീവരന്തി സമ്ബന്ധോ.

൫൫൬-൭. ‘‘ഉപപന്നം പമാണേനാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തപ്പമാണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പച്ഛിമന്തേനാ’’തിആദി. സങ്ഘടിതട്ഠേന സങ്ഘാടി. വത്ഥഖണ്ഡാനി സിബ്ബനകമ്മേന സങ്ഘടേത്വാ കതത്താ ‘‘സങ്ഘാടീ’’തി ചീവരാനം സാമഞ്ഞനാമം. ഇധ പന രുള്ഹിയാ അന്തരവാസകാദിവിസേസനാമബ്യതിരിത്തേ ചീവരവിസേസേ വത്തതി. മുട്ഠിപഞ്ചകാതി ഏത്ഥ ഏകാദീനമട്ഠാരസന്താനം സങ്ഖ്യാസദ്ദാനം സങ്ഖ്യേയ്യേ വത്തമാനത്താ പഞ്ചസദ്ദോ ചീവരപ്പമാണപ്പകരണതോ ലബ്ഭമാനഹത്ഥസങ്ഖാതരതനേയേവ പവത്തതി, തേനേവ മുട്ഠിസദ്ദോപി ഉത്തരപദലോപേന മുട്ഠിരതനേ വത്തതി. പഞ്ചന്നം പൂരണോ പഞ്ചമോ, മുട്ഠിയാ പഞ്ചമോ മുട്ഠിപഞ്ചമോ. മുട്ഠിപഞ്ചമോ പരിമാണമേതിസ്സാതി ‘‘മുട്ഠിപഞ്ചമകാ’’തി വത്തബ്ബേ മ-കാരലോപേന ‘‘മുട്ഠിപഞ്ചകാ’’തി സങ്ഘാടി വുത്താ.

മുട്ഠിത്തികാതി ¶ ഏത്ഥ വുത്തനയേന സങ്ഖ്യേയ്യേ വത്തമാനോ തി-സദ്ദോ ചീവരപ്പമാണപ്പകരണതോ ലബ്ഭമാനഹത്ഥസങ്ഖാതരതനേയേവ വത്തതി, തേനേവ മുട്ഠിസദ്ദോപി ഉത്തരപദലോപേന മുട്ഠിരതനേ വത്തതി. തിണ്ണം പൂരണോ തതിയോ, മുട്ഠിയാ തതിയോ മുട്ഠിതതിയോ, മുട്ഠിതതിയോ പരിമാണമേതിസ്സാതി ‘‘മുട്ഠിതതിയകാ’’തി വത്തബ്ബേ തിയ-പച്ചയലോപേന ‘‘മുട്ഠിത്തികാ’’തി സങ്ഘാടിയേവ വുച്ചതി. ഏവമുപരിപി. തിരിയന്തി തിരിയതോ.

ഉത്തമന്തേനാതി ഉക്കട്ഠപരിമാണന്തേന. സത്ഥുനോ ചീവരൂനാപീതി ‘‘തത്രിദം സുഗതസ്സ സുഗതചീവരപ്പമാണം, ദീഘസോ നവ വിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാ, തിരിയം ഛ വിദത്ഥിയോ’’തി (പാചി. ൫൪൮) വുത്തപ്പമാണസുഗതചീവരതോ ഊനാപി. പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ, ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന തത്തകമ്പി വട്ടതി, തതോ ചേ ഊനം വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി അത്ഥോ. അന്തദ്വയസന്ദസ്സനേന ഉഭയമജ്ഝേ യം പഹോനകരുച്ചനകപ്പമാണം, തം ഗഹേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.

൫൫൮. മുട്ഠിപഞ്ചകസദ്ദോ ¶ പുബ്ബേ വുത്തനയേനിധ ദീഘന്തേ വത്തതി. മുട്ഠിപഞ്ചകോ ദീഘന്തോ യസ്സ, യസ്മിം വാ പമാണേതി വിഗ്ഗഹോ, ദീഘന്തതോ മുട്ഠിപഞ്ചകപ്പമാണേനാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘മുട്ഠിപഞ്ചമ’’ന്തിപി ലിഖന്തി. തിരിയന്തതോതി വിത്ഥാരന്തതോ. അഡ്ഢഹത്ഥോ അഡ്ഢോ ഉത്തരപദലോപേന, സോ തേയ്യോ തതിയോ യസ്സ പമാണസ്സാതി ഗഹേതബ്ബം, തം, അഡ്ഢതേയ്യരതനപ്പമാണം ഹോതീതി അത്ഥോ. ദ്വിഹത്ഥം വാതി ദ്വേ ഹത്ഥാ യസ്സ പമാണസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ, ദ്വിരതനപ്പമാണം വാ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച ‘‘തിരിയം ദ്വിഹത്ഥോപി വട്ടതി. പാരുപനേനപി ഹി സക്കാ നാഭിം പടിച്ഛാദേതു’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൬൯) അട്ഠകഥാഗതത്താ വുത്തം. ‘‘സേസേ അന്തരവാസകേ’’തി ഇദം യഥാവുത്തപരിമാണേന പരിമിതചീവരനിദസ്സനം.

൫൫൯. അഹതാഹതകപ്പാനന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘വത്ഥാന’’ന്തി സേസോ. അഹതാനം വത്ഥാനന്തി നവവത്ഥാനം. അഹതതോ കിഞ്ചി ഊനാനി അഹതകപ്പാനി, തേസം നവവോഹാരൂപഗാനം കതിപയധോതാനം വത്ഥാനന്തി വുത്തം ഹോതി. സങ്ഘാടീതി സങ്ഘാടിനാമകചീവരം. ദിഗുണാതി ദുപട്ടകതാ.

൫൬൦. ഉതുദ്ധടാനന്തി അതിക്കന്തദിവസാനം, ബഹുകാലം നിവാസേത്വാ പരിച്ചത്താനന്തി വുത്തം ഹോതി. അഥ വാ യാനി ഉതുതോ ഉദ്ധടാനി, തേസം വത്ഥാനന്തി ഗഹേതബ്ബം, തിണ്ണം ഉതൂനമഞ്ഞതരം അതിക്കമിത്വാ ഠിതാനം പുരാണവത്ഥാനന്തി വുത്തം ഹോതി.