📜
നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
വിനയപിടകേ
വിനയവിനിച്ഛയ-ടീകാ (ദുതിയോ ഭാഗോ)
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ
൧൮൩൦-൧. ഏവം ¶ ¶ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന ദ്വേനവുതി പാചിത്തിയാനി ദസ്സേത്വാ തദനന്തരം നിദ്ദിട്ഠേ പാടിദേസനീയേ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യോ ചന്തരഘര’’ന്തിആദി. തത്ഥ അന്തരഘരന്തി രഥികാദിമാഹ. യഥാഹ ‘‘അന്തരഘരം നാമ രഥികാ ബ്യൂഹം സിങ്ഘാടകം ഘര’’ന്തി.
യോ ¶ പന ഭിക്ഖു അന്തരഘരം പവിട്ഠായ അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ യം കിഞ്ചി ഖാദനം, ഭോജനമ്പി വാ സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗഹണേ ദുക്കടം, ഭോഗേ അജ്ഝോഹാരേ പാടിദേസനീയം സിയാതി യോജനാ.
ഇതോ പട്ഠായ ചതസ്സോ ഗാഥാ ഉപ്പടിപാടിയാ പോത്ഥകേസു ലിഖിതാ, താസം അയം പടിപാടി – ‘‘ഏത്ഥന്തരഘര’’ന്തി തതിയാ, ‘‘തസ്മാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി ചതുത്ഥീ, ‘‘രഥികാദീസൂ’’തി പഞ്ചമീ ¶ , ‘‘രഥികായപി വാ’’തി ഛട്ഠീ. പടിപാടി പനായം മാതികട്ഠകഥക്കമേന വേദിതബ്ബാ. ഇമായ പടിപാടിയാ താസം അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി –
൧൮൩൨-൩. പുരിമഗാഥാദ്വയേന പദഭാജനാഗതസാമഞ്ഞവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അട്ഠകഥാഗതം വിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം പഠമപാടിദേസനീയസിക്ഖാപദേ. തസ്സാതി അഞ്ഞാതികഭിക്ഖുനിയാ. വാക്യതോതി ‘‘അന്തരഘരം പവിട്ഠായാ’’തി വചനതോ. ഹി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. യസ്മാ ഭിക്ഖുസ്സ ഠിതട്ഠാനം നപ്പമാണന്തി അട്ഠകഥായ (പാചി. അട്ഠ. ൫൫൩) വണ്ണിതം, തസ്മാ ആരാമാദീസു ഠത്വാ ദേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ വീഥിആദീസു ഠത്വാ യോ പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ ചേ, ഏവം പടിഗ്ഗണ്ഹതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ന ദോസോതി യോജനാ. പരിഭോഗസ്സ പടിഗ്ഗഹണമൂലകത്താ ന ദോസോ. ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹതോ’’തി ഇമിനാ പരിഭോഗേ പാടിദേസനീയാഭാവോ ച ദീപിതോ ഹോതി.
൧൮൩൪. സചേ ഭിക്ഖുനീ രഥികാദീസു ഠത്വാ ഭോജനം ദേതി, ഭിക്ഖു അന്തരാരാമേ ഠത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ചേ, തസ്സ ആപത്തീതി യോജനാ. ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘ഭിക്ഖുനി ഭോജന’’ന്തി രസ്സത്തം. ആപത്തീതി ച പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു ദുക്കടപാടിദേസനീയാപത്തിയോ സന്ധായ വുത്തം.
൧൮൩൫. രഥികാദീസു ഠത്വാ ഭിക്ഖുനീ ഭോജനം ദേതി ചേ, തം രഥികായപി വാ…പേ… അയം നയോതി യോജനാ. തത്ഥ രഥികാതി രച്ഛാ. ബ്യൂഹന്തി അനിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ഠിതാ ഗതപച്ചാഗതരച്ഛാ. സന്ധി നാമ ഘരസന്ധി. സിങ്ഘാടകന്തി ചതുക്കോണം വാ തികോണം വാ മഗ്ഗസമോധാനട്ഠാനം. അയം നയോതി ‘‘ആപത്തീ’’തി അനന്തരഗാഥായ വുത്തനയോ.
൧൮൩൭. ആമിസേന ¶ ¶ അസമ്ഭിന്നരസം സന്ധായ ഇദം ദുക്കടം ഭാസിതം. ആമിസേന സമ്ഭിന്നേ ഏകരസേ യാമകാലികാദിമ്ഹി പടിഗ്ഗഹേത്വാ അജ്ഝോഹാരേ പാടിദേസനീയാപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൧൮൩൮. ഏകതോഉപസമ്പന്നഹത്ഥതോതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ ഹത്ഥതോ. യഥാഹ ‘‘ഏകതോഉപസമ്പന്നായാതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൫൩). ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ പന യഥാവത്ഥുകമേവാതി.
൧൮൩൯. അഞ്ഞാതികായ ഞാതികസഞ്ഞിസ്സ, തഥേവ വിമതിസ്സ ച ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൧൮൪൦. അഞ്ഞാതികായ ദാപേന്തിയാ ഭൂമിയാ നിക്ഖിപിത്വാ ദദമാനായ വാ അന്തരാരാമാദീസു ഠത്വാ ദേന്തിയാ പടിഗ്ഗണ്ഹതോ ഭിക്ഖുസ്സ അനാപത്തീതി യോജനാ. അന്തരാരാമാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഭിക്ഖുനുപസ്സയതിത്ഥിയസേയ്യാപടിക്കമനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പടിക്കമനം നാമ ഭോജനസാലാ.
൧൮൪൧. ഗാമതോ ബഹി നീഹരിത്വാ ദേതീതി യോജനാ.
൧൮൪൨. ഹത്ഥതോതി ഏത്ഥ ‘‘ഗഹണേ’’തി സേസോ. തഥാതി അനാപത്തി. സമുട്ഠാനം ഇദം സിക്ഖാപദം ഏളകലോമേന സമം മതന്തി യോജനാ.
പഠമപാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
൧൮൪൩-൪. അവുത്തേതി വക്ഖമാനനയേന അവുത്തേ. ഏകേനപി ച ഭിക്ഖുനാതി സമ്ബന്ധോ. അപസക്കാതി അപഗച്ഛ. ആദി-അത്ഥവാചിനാ ഇതി-സദ്ദേന ‘‘അപസക്ക താവ, ഭഗിനി, യാവ ഭിക്ഖൂ ഭുഞ്ജന്തീ’’തി വാക്യസേസോ സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ഇമിനാ അപസാദനാകാരോ ¶ സന്ദസ്സിതോ. ‘‘ഏകേനപി ച ഭിക്ഖുനാ’’തി ഇമിനാ അവകംസോ ദസ്സിതോ. ഉക്കംസോ പന ‘‘തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സാ ഭിക്ഖുനീ അപസാദേതബ്ബാ’’തി പാളിതോപി ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘ആമിസ’’ന്തി സാമഞ്ഞവചനേപി പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരസ്സേവ ഗഹണം. യഥാഹ ‘‘പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേനാ’’തി. ഭോഗേതി ച ഏകതോഉപസമ്പന്നന്തി ച വുത്തത്ഥമേവ.
൧൮൪൫. തഥേവാതി ¶ ദുക്കടം. തത്ഥാതി അനുപസമ്പന്നായ.
൧൮൪൬. അത്തനോ ഭത്തേ ദിന്നേപി ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തി, പുരിമസിക്ഖാപദേന പന ആപത്തിസമ്ഭവാ ‘‘ന ദേതീ’’തി വുത്തം. യഥാഹ ‘‘അത്തനോ ഭത്തം ദാപേതി, ന ദേതീതി ഏത്ഥ സചേപി അത്തനോ ഭത്തം ദേതി, ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അനാപത്തിയേവ, പുരിമസിക്ഖാപദേന ആപത്തീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൫൮). തഥാതി അനാപത്തി. ഉഭയസിക്ഖാപദേഹിപി അനാപത്തിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പദേതി ചേ’’തി. യഥാഹ ‘‘അഞ്ഞേസം ഭത്തം ദേതി, ന ദാപേതീതി ഏത്ഥ പന സചേപി ദാപേയ്യ, ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന ആപത്തി ഭവേയ്യ, ദേന്തിയാ പന നേവ ഇമിനാ, ന പുരിമേന ആപത്തീ’’തി.
൧൮൪൭. ഭിക്ഖുനീ യം ന ദിന്നം, തം ദാപേതി, യത്ഥ വാ ന ദിന്നം, തത്ഥ ദാപേതി, തമ്പി സബ്ബേസം മിത്താമിത്താനം സമം ദാപേതി, തത്ഥാപി അനാപത്തി.
൧൮൪൮. സിക്ഖമാനാ വാ സാമണേരികാ വാ ‘‘ഇധ സൂപം ദേഥ, ഓദനം ദേഥാ’’തി വോസാസന്തീ വിധാനം കരോന്തീ ഠിതാ, തം അനപസാദേന്തസ്സ അനാപത്തി. പഞ്ചേവ ഭോജനാനി വിനാ അഞ്ഞം വോസാസന്തിം ഭിക്ഖുനിം അനപസാദേന്തസ്സ അനാപത്തി. അനപസാദേന്തസ്സ ഉമ്മത്തകാദിനോപി അനാപത്തീതി യോജനാ.
൧൮൪൯. സമുട്ഠാനന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘ഇമസ്സാ’’തി സേസോ. ഭോജനം കിരിയം, വോസാസന്തിയാ അനിവാരണം അകിരിയന്തി ഏവമിദം ക്രിയാക്രിയം.
ദുതിയപാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
൧൮൫൦-൧. സേക്ഖന്തി സമ്മതേതി ‘‘സേക്ഖസമ്മതം നാമ കുലം യം കുലം സദ്ധായ വഡ്ഢതി, ഭോഗേന ഹായതി, ഏവരൂപസ്സ കുലസ്സ ഞത്തിദുതിയേന കമ്മേന സേക്ഖസമ്മുതി ദിന്നാ ഹോതീ’’തി (പാചി. ൫൬൭) വുത്തം ഇദം കുലം സേക്ഖസമ്മതം നാമ. തേനാഹ ‘‘ലദ്ധസമ്മുതികേ കുലേ’’തി. ലദ്ധാ സമ്മുതി യേനാതി വിഗ്ഗഹോ. ഘരൂപചാരം ഓക്കന്തേ നിമന്തിതോപി അനിമന്തിതോവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഘരൂപചാരോക്കമനാ പുബ്ബേവാ’’തി. യഥാഹ ‘‘അനിമന്തിതോ നാമ അജ്ജതനായ വാ സ്വാതനായ ¶ വാ അനിമന്തിതോ, ഘരൂപചാരം ഓക്കമന്തേ നിമന്തേതി, ഏസോ അനിമന്തിതോ നാമാ’’തി (പാചി. ൫൬൭).
‘‘അഗിലാനോ നാമ യോ സക്കോതി പിണ്ഡായ ചരിതു’’ന്തി വുത്തത്താ ഭിക്ഖായ ചരിതും സമത്ഥോ അഗിലാനോ നാമ. ഗഹേത്വാതി സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ. ‘‘ആമിസ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. യഥാഹ ‘‘ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ’’തി (പാചി. ൫൬൭). ഗഹണേതി ഏത്ഥ ‘‘ആഹാരത്ഥായാ’’തി സേസോ.
൧൮൫൩. തത്ഥാതി അസേക്ഖസമ്മതേ കുലേ. തഥേവ പരിദീപിതന്തി ദുക്കടം പരിദീപിതം.
൧൮൫൪. നിമന്തിതസ്സ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന നിമന്തിതസ്സ അവസേസം ഗണ്ഹാതി. യഥാഹ ‘‘നിമന്തിതസ്സ വാ ഗിലാനസ്സ വാ സേസകം ഭുഞ്ജതീ’’തി. അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖാ തത്ഥ ദീയതീതി യോജനാ. തത്ഥാതി തസ്മിം സേക്ഖസമ്മതേ കുലേ.
൧൮൫൫. യത്ഥ ¶ കത്ഥചീതി ആസനസാലാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി. നിച്ചഭത്താദികേ വാപീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന സലാകഭത്തപക്ഖികഉപോസഥികപാടിപദികഭത്താനം ഗഹണം.
൧൮൫൬. ദ്വാരേതി ഏത്ഥ ‘‘ഠപേത്വാ’’തി സേസോ. സമ്പത്തേതി ഏത്ഥ ‘‘പച്ഛാ’’തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘സചേപി അനാഗതേ ഭിക്ഖുമ്ഹി പഠമംയേവ നീഹരിത്വാ ദ്വാരേ ഠപേത്വാ പച്ഛാ സമ്പത്തസ്സ ദേന്തി, വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൬൯).
൧൮൫൭. മഹാപച്ചരിയാ(പആചി. അട്ഠ. ൫൬൯) ഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭിക്ഖു’’ന്തിആദി. സമുട്ഠാനേളകൂപമന്തി സമുട്ഠാനതോ ഏളകലോമസിക്ഖാപദസദിസന്തി അത്ഥോ.
തതിയപാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
൧൮൫൮-൯. ‘‘പഞ്ചന്നം പടിസംവിദിതം, ഏതം അപ്പടിസംവിദിതം നാമാ’’തി വചനതോ ച ഇധാപി ‘‘സഹധമ്മികഞാപിത’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ച അഗഹട്ഠ-സദ്ദേന പരിബ്ബാജകാനം ഗഹണം. വുത്തമേവ ¶ നയം വോഹാരന്തരേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഇത്ഥിയാ പുരിസേന വാ’’തി. ‘‘യാനി ഖോ പന താനി ആരഞ്ഞകാനി സേനാസനാനീ’’തി (പാചി. ൫൭൩) വചനതോ ആരാമന്തി ആരഞ്ഞകാരാമമാഹ. സചേ ഏവമാരോചിതം പടിസംവിദിതന്തി ഹി വുത്തം പദഭാജനേതി (പാചി. ൫൭൩) യോജനാ. പടിസംവിദിതന്തി പഗേവ നിവേദിതം.
൧൮൬൦. പച്ഛാ യഥാരോചിതം തമേവ വാ തസ്സ ച പരിവാരം കത്വാ അഞ്ഞം ബഹും വാ ആഹരീയതു, തമ്പി പടിസംവേദിതം നാമാതി യോജനാ.
൧൮൬൧. യാഗുയാ വിദിതം കത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘തം ഠപേത്വാ’’തി ഇദം സാമത്ഥിയാ ലബ്ഭതി. ഇദമ്പി വിദിതം കുരുന്ദിയം വട്ടതീതി വുത്തന്തി യോജനാ.
൧൮൬൨. പനാതി ¶ അപി-സദ്ദത്ഥോ. അഞ്ഞാനിപി കുലാനീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘അസുകം നാമ കുലം പടിസംവേദിതം കത്വാ ഖാദനീയാദീനി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതീതി സുത്വാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൭൩) അട്ഠകഥാസേസോ. തേനാതി കതപടിസംവേദിതേന. തമ്പി ച സബ്ബം വട്ടതീതി യോജനാ.
൧൮൬൩. ഏവം യം അനാരോചിതന്തി ‘‘ആരാമം വാ ഉപചാരം വാ പവിസിത്വാ’’തിആദിനാ നയേന യം പഠമം അനിവേദിതം. ‘‘ഏവ’’ന്തി ഇദം ‘‘യം ആരാമമനാഭത’’ന്തി ഇമിനാപി യോജേതബ്ബം. ഏവന്തി ‘‘തസ്സ പരിവാരം കത്വാ’’തിആദിനാ പകാരേന. ‘‘തം അസംവിദിതം നാമാ’’തി ഇദം ‘‘സഹധമ്മികഞാപിത’’ന്തി ഇമിനാപി യോജേതബ്ബം. യഥാഹ ‘‘പഞ്ചന്നം പടിസംവിദിതം, ഏതം അപ്പടിസംവിദിതം നാമാ’’തി (പാചി. ൫൭൩). അട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘പഞ്ചന്നം പടിസംവിദിതന്തി പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു യം കിഞ്ചി പേസേത്വാ ‘ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ആഹരിസ്സാമാ’തി പടിസംവിദിതം കതമ്പി അപ്പടിസംവിദിതമേവാതി അത്ഥോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൭൩) വുത്തം.
൧൮൬൪. കാരാപേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘പടിസംവിദിത’’ന്തി സേസോ.
൧൮൬൫. ഭിക്ഖുനാ വാ ഗന്ത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ. ഏവമകത്വാതി ‘‘ബഹിആരാമം പേസേത്വാ’’തിആദിനാ വുത്തവിധാനം അകത്വാ. ഉപചാരതോതി ഏത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ തോ-പച്ചയോ വേദിതബ്ബോ.
൧൮൬൮. ‘‘പടിസംവിദിതേ’’തിആദീനം ¶ പദാനം ‘‘അനാപത്തേ വാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. പടിസംവിദിതേതി ഏത്ഥ ‘‘ഗിലാനസ്സാ’’തി സേസോ. പടിസംവിദിതേ അനാപത്തി, ഗിലാനസ്സാപി അനാപത്തി, അപ്പടിസംവിദിതേപി തസ്സ പടിസംവിദിതസ്സ അവസേസകേ വാ ഗിലാനസ്സ അവസേസകേ വാ അനാപത്തി ഏവാതി സമ്ബന്ധോ ¶ . യഥാഹ അനാപത്തിവാരേ ‘‘പടിസംവിദിതസ്സ വാ ഗിലാനസ്സ വാ സേസകം ഭുഞ്ജതീ’’തി (പാചി. ൫൭൫). ബഹാരാമേ പടിഗ്ഗഹേത്വാ അന്തോയേവ ഭുഞ്ജതോ അസ്സ അനാപത്തീതി യോജനാ. ഗഹേത്വാ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ ‘‘തസ്സാ’’തിആദീസുപി യോജേതബ്ബോ.
൧൮൬൯. തത്ഥാതി തസ്മിം ആരഞ്ഞകാരാമേ. ഖാദതോ അനാപത്തി ഏവാതി യോജനാ, തത്ഥ ‘‘അഞ്ഞേന കപ്പിയം കത്വാ ദിന്നാനീ’’തി സേസോ.
ചതുത്ഥപാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സേഖിയകഥാവണ്ണനാ
൧൮൭൦. ഏവം പാടിദേസനീയവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ തദനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠാനം സേഖിയാനം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യോ അനാദരിയേനേവാ’’തിആദി. യോതി ഥേരോ വാ നവോ വാ മജ്ഝിമോ വാ. ഏത്ഥ അനാദരിയം നാമ സഞ്ചിച്ച ആപത്തിആപജ്ജനം, നിവാസനാദിവത്ഥസ്സ ഉഗ്ഗഹണേ നിരുസ്സാഹഞ്ച. പച്ഛതോപി വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന ‘‘പസ്സതോപി വാ’’തി ഇദം സങ്ഗണ്ഹാതി. തസ്സ ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ വക്ഖമാനസമുച്ചയോ.
൧൮൭൧. ന കേവലം വുത്തനയേന നിവാസേന്തസ്സേവ ഹോതി, ഖന്ധകാഗതഹത്ഥിസോണ്ഡാദിആകാരേനാപി നിവാസേന്തസ്സ ദുക്കടം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഹത്ഥിസോണ്ഡാദീ’’തിആദി. ഹത്ഥിസോണ്ഡാദിനിവാസനം പരതോ ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൨൮൦) ആവി ¶ ഭവിസ്സതി. പരിമണ്ഡലന്തി സമന്തതോ മണ്ഡലം കത്വാ. വത്ഥബ്ബന്തി നിവത്ഥബ്ബം നിവാസേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.
൧൮൭൨. ജാണുമണ്ഡലതോ ¶ ഹേട്ഠാതി ഏത്ഥ ‘‘ജങ്ഘട്ഠിസീസതോ പട്ഠായാ’’തി സേസോ. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണകന്തി വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലമത്തന്തി ആചരിയാ. ‘‘യോ പന സുക്ഖജങ്ഘോ വാ മഹാപിണ്ഡികമംസോ വാ ഹോതി, തസ്സ സാരുപ്പത്ഥായ ജാണുമണ്ഡലതോ അട്ഠങ്ഗുലാധികമ്പി ഓതാരേത്വാ നിവാസേതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൭൬) അട്ഠകഥം സങ്ഗണ്ഹിതുമാഹ ‘‘തതോ ഊനം ന വട്ടതീ’’തി.
൧൮൭൩. അസഞ്ചിച്ച അപരിമണ്ഡലം നിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തീതി യോജനാ. ഏവമുപരിപി. അസഞ്ചിച്ചാതി ‘‘അപരിമണ്ഡലം നിവാസേസ്സാമീ’’തി ഏവം അസഞ്ചിച്ച, അഥ ഖോ ‘‘പരിമണ്ഡലംയേവ നിവാസേസ്സാമീ’’തി വിരജ്ഝിത്വാ അപരിമണ്ഡലം നിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തി. അസതിസ്സാപീതി അഞ്ഞവിഹിതസ്സാപി തഥാ നിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തി. അജാനന്തസ്സാതി കേവലം പരിമണ്ഡലം നിവാസേതും അജാനന്തസ്സ അനാപത്തി. അപിച നിവാസനവത്തം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. ഉഗ്ഗഹിതവത്തോപി സചേ ‘‘ആരുള്ഹ’’ന്തി വാ ‘‘ഓരുള്ഹ’’ന്തി വാ ന ജാനാതി, തസ്സാപി അനാപത്തിയേവ. ഗിലാനസ്സാതി യസ്സ ജങ്ഘായ വാ പാദേ വാ വണോ ഹോതി, തസ്സ ഉക്ഖിപിത്വാ വാ ഓതാരേത്വാ വാ നിവാസേന്തസ്സ അനാപത്തി. പാദോതി ചേത്ഥ പാദസമീപം അധിപ്പേതം. ആപദാസൂതി വാളാ വാ ചോരാ വാ അനുബന്ധന്തി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു അനാപത്തി.
പരിമണ്ഡലകഥാവണ്ണനാ.
൧൮൭൪. ഉഭോ കോണേ സമം കത്വാതി പാരുപനസ്സ ഏകംസേ കതസ്സ പിട്ഠിപസ്സേ, ഉദരപസ്സേ ച ഓലമ്ബമാനേ ഉഭോ ¶ കണ്ണേ ഹത്ഥിപിട്ഠേ ഗണ്ഡാ വിയ സമം കത്വാ. പരിമണ്ഡലം കത്വാതി ഏതസ്സേവ അത്ഥപദം. സാദരന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ. സാദരം വാ പാരുപിതബ്ബന്തി യോജനാ, സാദരം പാരുപനം കത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏവം അകരോന്തസ്സാതി പാരുപനവത്തേ ആദരം ജനേത്വാ ഏവം അപാരുപന്തസ്സ.
൧൮൭൫. ‘‘പരിമണ്ഡലം നിവാസേസ്സാമീതി സിക്ഖാ കരണീയാ’’തി (പാചി. ൫൭൬) വാ ‘‘പരിമണ്ഡലം പാരുപിസ്സാമീതി സിക്ഖാ കരണീയാ’’തി (പാചി. ൫൭൭) വാ ‘‘അന്തരഘരേ’’തി അവിസേസേത്വാ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘അവിസേസേന വുത്ത’’ന്തി. ഇദം സിക്ഖാപദദ്വയം യസ്മാ അവിസേസേന വുത്തം, തസ്മാ ഘരേ, വിഹാരേ വാ കാതബ്ബം പരിമണ്ഡലന്തി യോജനാ. ഘരേതി അന്തരഘരേ. വിഹാരേ വാതി ബുദ്ധുപട്ഠാനാദികാലം ¶ സന്ധായ വുത്തം. പരിമണ്ഡലം കത്തബ്ബന്തി പരിമണ്ഡലമേവ നിവാസേതബ്ബം പാരുപിതബ്ബന്തി അത്ഥോ.
ദുതിയം.
൧൮൭൬. ഉഭോ കോണേ സമം കത്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഗീവമേവ ച അനുവാതേന ഛാദേത്വാതി യോജനാ.
൧൮൭൭. തഥാ അകത്വാതി യഥാവുത്തവിധാനം അകത്വാ. ജത്തൂനിപീതി ഉഭോ അംസകൂടാനിപി. ഉരമ്പി ചാതി ഹദയമ്പി. വിവരിത്വാതി അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ. യഥാകാമന്തി ഇച്ഛാനുരൂപം. ഗച്ഛതോതി ഏത്ഥ ‘‘അന്തരഘരേ’’തി സേസോ. അന്തരഘരം നാമ ഗാമേ വാ ഹോതു വിഹാരേ വാ, പചിത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ഗിഹീനം വസനട്ഠാനം.
തതിയം.
൧൮൭൮-൯. ‘‘മണിബന്ധതോ’’തി ഇമിനാപി ‘‘ഹേട്ഠാ’’തി യോജേതബ്ബം. വാസൂപഗസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘കായം വിവരിത്വാ നിസീദതോ’’തി ¶ സേസോ. വാസൂപഗോ നാമ രത്തിവാസത്ഥായ ഉപഗതോ, ഏതേന വാസത്ഥായ അന്തരഘരം ഉപഗച്ഛന്തേന സുപ്പടിച്ഛന്നേനേവ ഉപഗന്തബ്ബന്തി ദീപിതം ഹോതി, ഏതേനേവ വാസൂപഗതസ്സ സന്തികം ഉപഗതസ്സ യഥാകാമം ഗമനേ ന ദോസോതി ച വുത്തമേവ ഹോതി. തേനാഹ ഗണ്ഠിപദേ ‘‘ഏകദിവസമ്പി വാസൂപഗതസ്സ സന്തികം യഥാസുഖം ഗന്തും വട്ടതി, കോ പന വാദോ ചതുപഞ്ചാഹം വാസമധിട്ഠായ വസിതഭിക്ഖൂനം സന്തിക’’ന്തി.
ചതുത്ഥം.
൧൮൮൦. സുവിനീതേനാതി ഹത്ഥപാദാനം അകീളാപനേനേവ സുട്ഠു വിനീതേന.
പഞ്ചമം.
൧൮൮൧. ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘സതീമതാ’’തി ദീഘോ കതോ. അവികാരേനാതി തംതദവലോകാസഹിതേന ¶ . യുഗം മത്താ പമാണം ഏതസ്സാതി യുഗമത്തം, രഥയുഗം ചതുഹത്ഥപ്പമാണം, തത്തകം പദേസം. പേക്ഖിനാതി ഓലോകേന്തേന. ‘‘ഭിക്ഖുനാ ഓക്ഖിത്തചക്ഖുനാ’’തി പദച്ഛേദോ.
൧൮൮൨. അന്തരഘരേ യത്ഥ കത്ഥചിപി ഏകസ്മിമ്പി ഠാനേ ഠത്വാതി യോജനാ. ഏവം വുത്തേപി തഥാരൂപേ അന്തരായേ സതി ഗച്ഛതോപി ഓലോകേതും ലബ്ഭതി. ഏകസ്മിം പന ഠാനേ ഠത്വാതി ഏത്ഥ ഗച്ഛന്തോപി പരിസ്സയാഭാവം ഓലോകേതും ലബ്ഭതിയേവ. ‘‘തഥാ ഗാമേ പൂജ’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. പി-സദ്ദോ പന-സദ്ദത്ഥോ, ഓലോകേതും പന വട്ടതീതി വുത്തം ഹോതി.
൧൮൮൩. ഓലോകേന്തോ തഹം തഹന്തി യോ അനാദരിയം പടിച്ച തം തം ദിസാഭാഗം പാസാദം കൂടാഗാരം വീഥിം ഓലോകേന്തോ.
സത്തമം.
൧൮൮൪. ഏകതോ ¶ വാപീതി ഏകഅംസകൂടതോ വാ. ഉഭതോ വാപീതി ഉഭയംസകൂടതോ വാ. ഇന്ദഖീലകതോ അന്തോതി ഗാമദ്വാരിന്ദഖീലതോ അന്തോ, ഘരേതി വുത്തം ഹോതി.
നവമം.
൧൮൮൫. തഥാ നിസിന്നകാലേപീതി ഇന്ദഖീലസ്സ അന്തോ നിസിന്നകാലേപി. കുണ്ഡികം നീഹരന്തേന ച ചീവരം അനുക്ഖിപിത്വാ ദാതബ്ബാ കുണ്ഡികാതി യോജനാ. കുണ്ഡികന്തി ച ഉപലക്ഖണമത്തം. ധമ്മകരണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
ദസമം.
പഠമോ വഗ്ഗോ.
൧൮൮൬. ഗന്തുഞ്ചേവ നിസീദിതുഞ്ച ന വട്ടതീതി യോജനാ. ച-സദ്ദോ കിരിയാസമുച്ചയോ. ഹസനീയസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി ഹാസജനകേ കാരണേ. സിതമത്തന്തി മന്ദഹാസം.
പഠമദുതിയാനി.
൧൮൮൭. അപ്പസദ്ദേനാതി ¶ ‘‘കിത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതി? ദ്വാദസഹത്ഥേ ഗേഹേ ആദിമ്ഹി സങ്ഘത്ഥേരോ, മജ്ഝേ ദുതിയത്ഥേരോ, അന്തേ തതിയത്ഥേരോതി ഏവം നിസിന്നേസുയം സങ്ഘത്ഥേരോ ദുതിയത്ഥേരേന സദ്ധിം മന്തേതി, ദുതിയത്ഥേരോ തസ്സ സദ്ദഞ്ചേവ സുണാതി, കഥഞ്ച വവത്ഥപേതി. തതിയത്ഥേരോ പന സദ്ദമേവ സുണാതി, കഥം ന വവത്ഥപേതി. ഏത്താവതാ അപ്പസദ്ദോ ഹോതീ’’തി (പാചി. ൫൮൮) വുത്തഅപ്പസദ്ദയുത്തേന. സചേ ¶ പന തതിയത്ഥേരോ കഥഞ്ച വവത്ഥപേതി, മഹാസദ്ദോ നാമ ഹോതീതി.
തതിയം.
൧൮൮൮. കായപ്പചാലകം കത്വാതി കായം ചാലേത്വാ ചാലേത്വാ. ഉപരിപി ഏസേവ നയോ. ഹത്ഥസ്സ വുത്തലക്ഖണത്താ ‘‘ബാഹൂ’’തി മണിബന്ധതോ യാവ അംസകൂടാ ഗഹേതബ്ബാ.
൧൮൮൯. ഉജും പഗ്ഗഹേത്വാതി ഉജും ഠപേത്വാ. ആസിതബ്ബന്തി നിസീദിതബ്ബം. ‘‘സമേന ഇരിയാപഥേന തൂ’’തി പദച്ഛേദോ.
൧൮൯൦. ഇത്ഥമ്ഭൂതേ കരണവചനം. ഗമനപടിസംയുത്തേസു സിക്ഖാപദേസു ഗമനസ്സ അസമ്ഭവോതി ആഹ ‘‘നിസീദനേന യുത്തേസൂ’’തി.
പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമട്ഠമനവമാനി.
ദുതിയോ വഗ്ഗോ.
൧൮൯൧. ഖമ്ഭം കത്വാതി കടിയാ ഏകപസ്സേ വാ ദ്വീസു വാ പസ്സേസു കപ്പരസന്ധിതോ ആഭുജിത്വാ ഹത്ഥം ഠപേത്വാ. യഥാഹ – ‘‘ഖമ്ഭകതോ നാമ കടിയം ഹത്ഥം ഠപേത്വാ കതഖമ്ഭോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൫൯൬). ഉക്കുടികായ വാ ഗച്ഛതോതി യോജനാ. ഉക്കുടികാ വുച്ചതി പണ്ഹിയോ ഉക്ഖിപിത്വാ അഗ്ഗപാദേഹി വാ അഗ്ഗപാദേ ഉക്ഖിപിത്വാ പണ്ഹീഹി ഏവ വാ ഭൂമിം ഫുസന്തസ്സ ഗമനം.
൧൮൯൨. ദുസ്സപല്ലത്ഥികായാതി ആയോഗപല്ലത്ഥികായ. അന്തരഘരേ നിസീദന്തസ്സ തസ്സ ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൧൮൯൩. ദുതിയേ ¶ ചാതി ‘‘ന ഖമ്ഭകതോ അന്തരഘരേ നിസീദിസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൫൯൭) സിക്ഖാപദേ ച. ചതുത്ഥേ ചാതി ‘‘ന ഓഗുണ്ഠിതോ ¶ അന്തരഘരേ നിസീദിസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൫൯൯) സിക്ഖാപദേ ച. ഛട്ഠേതി ‘‘ന പല്ലത്ഥികായ അന്തരഘരേ’’ഇച്ചാദി (പാചി. ൬൦൧) സിക്ഖാപദേ ച. ഇതി ഏവം സാരുപ്പാ സമണാചാരാനുച്ഛവികാ ഛബ്ബീസതി സിക്ഖാപദാനി പകാസിതാനി.
പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമഛട്ഠാനി.
൧൮൯൪. വിഞ്ഞുനാ ഭിക്ഖുനാ സക്കച്ചം സതിയുത്തേന, പത്തസഞ്ഞിനാ ച ഹുത്വാ സമസൂപോവ പിണ്ഡപാതോ ഗഹേതബ്ബോതി യോജനാ. ഏവം ഏതായ ഗാഥായ സിക്ഖാപദത്തയം സങ്ഗഹിതം. സക്കച്ചന്തി സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ. ‘‘സതിയുത്തേനാ’’തി ഇദം ‘‘സക്കച്ച’’ന്തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം. ‘‘സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൦൨) ഹി അട്ഠകഥായം വുത്തം. പത്തേ സഞ്ഞാ പത്തസഞ്ഞാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി പത്തസഞ്ഞീ, അനഞ്ഞവിഹിതേന അത്തനോ ഭാജനേയേവ ഉപനിബദ്ധസഞ്ഞിനാതി അത്ഥോ.
൧൮൯൫. ഭത്തചതുബ്ഭാഗോതി ഭത്തസ്സ ചതുബ്ഭാഗപ്പമാണോ. തതോ അധികം ഗണ്ഹതോ ദുക്കടം.
൧൮൯൬. ‘‘രസരസേ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘രസേരസേ’’തി ഗാഥാബന്ധവസേന വുത്തം. ദ്വേ സൂപേ ഠപേത്വാ അവസേസാനി ഓലോണിസാകസൂപേയ്യമച്ഛരസമംസരസാദീനി രസരസാതി വേദിതബ്ബാനി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഓലോണീതി ദധികതം ഗോരസ’’ന്തി കേചി. ‘‘ഏകാ ബ്യഞ്ജനവികതീ’’തി അപരേ. ‘‘യോ കോചി സുദ്ധോ കഞ്ജികതക്കാദിരസോ’’തി അഞ്ഞേ. സാകസൂപേയ്യഗ്ഗഹണേന യാ കാചി സൂപേയ്യസാകേഹി കതാ ബ്യഞ്ജനവികതി വുത്താ. മംസരസാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അവസേസാ സബ്ബാപി ബ്യഞ്ജനവികതി സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം. ഞാതകാദീനന്തി ഏത്ഥ ‘‘സന്തകം ഗണ്ഹന്തസ്സാ’’തി സേസോ. അഞ്ഞത്ഥായാതി ഏത്ഥ ‘‘കതം ഗണ്ഹന്തസ്സാ’’തി സേസോ. ധനേനാതി ഏത്ഥ ‘‘അത്തനോ’’തി ച ¶ ‘‘കീത’’ന്തി ച ‘‘ഗണ്ഹന്തസ്സാ’’തി ച സേസോ. ഞാതകാദീനം സന്തകം ഗണ്ഹന്തസ്സ, അഞ്ഞത്ഥായ കതം ഗണ്ഹന്തസ്സ, അത്തനോ ധനേന കീതം ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാപത്തീതി അത്ഥോ.
സത്തമട്ഠമനവമാനി.
൧൮൯൭. അധിട്ഠാനൂപഗസ്സ ¶ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിയാ അന്തോലേഖാപമാണേന പൂരിതോവ ഗഹേതബ്ബോതി യോജനാ.
൧൮൯൮. അനാപത്തിവിസയം ദസ്സേത്വാ ആപത്തിവിസയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥാതി അധിട്ഠാനൂപഗേ പത്തേ. ഥൂപീകതം കത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ദിയ്യമാന’’ന്തി സേസോ. യഥാവുത്തലേഖാതിക്കമോ യഥാ ഹോതി, ഏവം ഥൂപീകതം ദിയ്യമാനം ഗണ്ഹതോ ആപത്തി ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ പഠമം ഥൂപീകതസ്സ അധിട്ഠാനൂപഗപത്തസ്സ പച്ഛാ പടിഗ്ഗഹണഞ്ച പഠമപടിഗ്ഗഹിതപത്തേ പച്ഛാ ഭോജനസ്സ ഥൂപീകതസ്സ പടിഗ്ഗഹണഞ്ച നിവാരിതന്തി വേദിതബ്ബം.
൧൮൯൯. കാലികത്തയമേവ ച ഥൂപീകതം വട്ടതേവാതി യോജനാ. സേസേതി അനധിട്ഠാനൂപഗേ പത്തേ. സബ്ബന്തി ചതുബ്ബിധം കാലികം ഥൂപീകതം വട്ടതീതി യോജനാ.
൧൯൦൦. പേസേതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി സേസോ. ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം യദി പേസേതീതി യോജനാ. ‘‘വിഹാരം പേസേതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൦൫) അട്ഠകഥായ അധിപ്പായം ദസ്സേതും ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി വചനേന പടിഗ്ഗഹണം അവിജഹിത്വാ ഭിക്ഖുനാ ഏവ പേസിതം ഗണ്ഹന്താനം ഭിക്ഖൂനം അനാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതി. അഞ്ഞഥാ ‘‘പൂരേതും വട്ടതീ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബന്തി വിഞ്ഞായതി.
൧൯൦൧. പക്ഖിപ്പമാനന്തി മുഖവട്ടിതോ ഉച്ചം കത്വാ മജ്ഝേ പക്ഖിപിയമാനം. ഫലാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന ഓദനാദിമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. ഹേട്ഠാ ¶ ഓരോഹതീതി സമന്താ ഓകാസസമ്ഭവതോ ചാലിയമാനം മുഖവട്ടിപ്പമാണതോ ഹേട്ഠാ ഭസ്സതി.
൧൯൦൨. തക്കോലകാദീനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പൂഗഫലാദീനം സങ്ഗഹോ. ഠപേത്വാതി ഭത്തമത്ഥകേ നിക്ഖിപിത്വാ. വടംസകന്തി അവടംസകം.
൧൯൦൩. പൂവസ്സാതി വികാരസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം, പൂവവടംസകന്തി വുത്തം ഹോതി. പൂവസ്സ യാവകാലികത്താ ആഹ ‘‘ഇദം ഥൂപീകതം സിയാ’’തി.
൧൯൦൪. പണ്ണാനം വിസും ഭാജനത്താ ആഹ ‘‘വട്ടതീ’’തി.
൧൯൦൫. അസ്സാതി ¶ ഭിക്ഖുസ്സ. തം തു സബ്ബന്തി ‘‘ഥൂപീകതത്താ ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം തം പന സബ്ബം. ഗഹിതം സുഗഹിതന്തി വിരാധേത്വാ പടിഗ്ഗഹിതം ചേ, സുപ്പടിഗ്ഗഹിതം.
ദസമം.
തതിയോ വഗ്ഗോ.
൧൯൦൬. ‘‘ഉപരി ഓധി’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ഉപരീതി ഭത്തസ്സ ഉപരി. ഓധിന്തി പരിച്ഛേദം. പടിപാടിയാതി അത്തനോ ദിസായ പരിയന്തതോ പട്ഠായ അനുക്കമേന.
൧൯൦൭. അഞ്ഞേസന്തി ഏത്ഥ ‘‘ദേന്തോ’’തി സേസോ. അത്തനോ ഭത്തം അഞ്ഞേസം ദേന്തോ അഞ്ഞസ്സ ഭാജനേ ആകിരം ആകിരന്തോ പന പടിപാടിം വിനാപി തഹിം തഹിം ഓമസതി ചേ, നത്ഥി ദോസോതി യോജനാ. ഉത്തരിഭങ്ഗകം തഥാ ആകിരന്തോ തത്ഥ തത്ഥ ഓമസതി, നത്ഥി ദോസോതി യോജനാ ¶ . ഭുഞ്ജനത്ഥായ ഗണ്ഹന്തോപി ചേത്ഥ വത്തബ്ബോ. ഉത്തരിഭങ്ഗം നാമ ബ്യഞ്ജനം.
തതിയം.
൧൯൦൮. മത്ഥകം ഓമദ്ദിത്വാ പരിഭുഞ്ജതോ ദോസോതി യോജനാ. ‘‘ഥൂപകതോതി മത്ഥകതോ, വേമജ്ഝതോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൧൦) അട്ഠകഥാവചനതോ മത്ഥകന്തി ഏത്ഥ ഭത്തമത്ഥകമാഹ. ഓമദ്ദിത്വാതി ഹത്ഥേന ഭത്തം അവമദ്ദിത്വാ.
൧൯൦൯. സേസകേ പരിത്തേപി ചാതി അവസിട്ഠേ അപ്പകേപി ച. സംകഡ്ഢിത്വാനാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ ഠിതം സംഹരിത്വാ. ഏകതോ പന മദ്ദിത്വാ ഭുഞ്ജതോ അനാപത്തീതി യോജനാ.
പഞ്ചമം.
൧൯൧൦. ഭിയ്യോകമ്യതാഹേതൂതി പുന ഗണ്ഹിതുകാമതാഹേതു. സൂപം വാതി മുഗ്ഗാദിസൂപം വാ. ബ്യഞ്ജനം വാതി ഉത്തരിഭങ്ഗം വാ.
ഛട്ഠം.
൧൯൧൧. വിഞ്ഞത്തിയന്തി ¶ സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിയം. ‘‘ഞാതകാനം വാ പവാരിതാനം വാ അഞ്ഞസ്സ അത്ഥായ വാ അത്തനോ ധനേന വാ’’തി ഇദം അനാപത്തിയം അധികം. ഗിലാനോപി ഹുത്വാ പരേസം പത്തം ഉജ്ഝാനസഞ്ഞായ ഓലോകേന്തസ്സ ആപത്തി ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉജ്ഝാനേ ഗിലാനോപി ന മുച്ചതീ’’തി. ഉജ്ഝാനേതി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം.
൧൯൧൨. ദസ്സാമീതി ഇമസ്സ ഭത്തം ഓലോകേത്വാ ‘‘യം തത്ഥ നത്ഥി, തം ദസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ദാപേസ്സാമീ’’തി വാ. അവമഞ്ഞിത്വാ ഉജ്ഝായനചിത്തം ഉജ്ഝാനം, ഉജ്ഝാനേ സഞ്ഞാ ഉജ്ഝാനസഞ്ഞാ, സാ ¶ അസ്സ അത്ഥീതി വിഗ്ഗഹോ. നഉജ്ഝാനസഞ്ഞിനോ ച അനാപത്തീതി ഞാതബ്ബന്തി യോജനാ.
സത്തമട്ഠമാനി.
൧൯൧൩. ‘‘തേസം മജ്ഝപ്പമാണേനാ’’തി ഇമിനാ അസാരുപ്പവസേന ഖുദ്ദകപടിക്ഖേപോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. ‘‘നാതിമഹന്ത’’ന്തി ച അതിമഹന്തസ്സേവ പടിക്ഖിത്തത്താ ഖുദ്ദകേ ആപത്തി ന ദിസ്സതീതി. കബളോതി ആലോപോ.
൧൯൧൪. മൂലഖാദനീയാദികേ സബ്ബത്ഥ ഖജ്ജകേ പനാതി യോജനാ. ഫലാഫലേതി ഖുദ്ദകേ, മഹന്തേ ച ഫലേ.
നവമം.
൧൯൧൫. ദസമേ നത്ഥി കിഞ്ചി വത്തബ്ബം.
ദസമം.
ചതുത്ഥോ വഗ്ഗോ.
൧൯൧൬. ‘‘അനാഹടേ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം ‘‘മുഖദ്വാരം അപ്പത്തേ’’തി. യഥാഹ ‘‘അനാഹടേതി അനാഹരിതേ, മുഖദ്വാരം അസമ്പാപിതേതി അത്ഥോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൧൭). ‘‘മുഖദ്വാരം വിവരന്തസ്സാ’’തി ഏത്തകേ വുത്തേ മുഖദ്വാര-സദ്ദസ്സ സമ്ബന്ധിസദ്ദത്താ കസ്സാതി അപേക്ഖായ ‘‘മുഖദ്വാരം വിവരിസ്സാമീ’’തി ¶ അത്തനോപദേകവചനേന ബ്യഞ്ജിതമേവത്ഥം പകാസേതും അത്തനോ-ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം. ച-സദ്ദോ ഏവകാരത്ഥോ, അപ്പത്തേ വാതി യോജേതബ്ബോ, അസമ്പത്തേയേവാതി അത്ഥോ.
പഠമം.
൧൯൧൭. സകലം ¶ ഹത്ഥന്തി ഏത്ഥ ഹത്ഥ-സദ്ദോ തദേകദേസേസു അങ്ഗുലീസു ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘ഹത്ഥമുദ്ദാ’’തിആദീസു വിയ സമുദായേ പവത്തവോഹാരസ്സ അവയവേപി പവത്തനതോ ഏകങ്ഗുലിമ്പി മുഖേ പക്ഖിപിതും ന വട്ടതി.
൧൯൧൮. അസ്സാതി ഭിക്ഖുനോ. ബ്യാഹരന്തസ്സാതി കഥേന്തസ്സ.
ദുതിയതതിയാനി.
൧൯൨൦. പിണ്ഡുക്ഖേപകന്തി പിണ്ഡം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ. ഇധാപി ഖജ്ജകഫലാഫലേസു അനാപത്തി. കബളച്ഛേദകമ്പി വാതി കബളം ഛിന്ദിത്വാ. ഇധ ഖജ്ജകഫലാഫലേഹി സദ്ധിം ഉത്തരിഭങ്ഗേപി അനാപത്തി. ഗണ്ഡേ കത്വാതി ഏത്ഥ ഫലാഫലമത്തേയേവ അനാപത്തി.
ചതുത്ഥപഞ്ചമഛട്ഠാനി.
൧൯൨൧-൨. ഹത്ഥം നിദ്ധുനിത്വാനാതി ഹത്ഥം നിദ്ധുനിത്വാ ഭത്തം ഭുഞ്ജതോതി ച സമ്ബന്ധോ. സിത്ഥാവകാരകന്തി സിത്ഥാനി അവകിരിത്വാ അവകിരിത്വാ. ജിവ്ഹാനിച്ഛാരകം വാപീതി ജിവ്ഹം നിച്ഛാരേത്വാ നിച്ഛാരേത്വാ. ചപു ചപൂതി വാതി ‘‘ചപു ചപൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ. സത്തമേതി ‘‘ന ഹത്ഥനിദ്ധുനക’’ന്തി സിക്ഖാപദേ. അട്ഠമേതി ‘‘ന സിത്ഥാവകാരക’’ന്തി സിക്ഖാപദേ. കചവരുജ്ഝനേതി കചവരാപനയനേ.
സത്തമട്ഠമനവമദസമാനി.
പഞ്ചമോ വഗ്ഗോ.
൧൯൨൩. ‘‘സുരു ¶ സുരൂ’’തി ഏവം സദ്ദം കത്വാ ന ഭോത്തബ്ബന്തി യോജനാ. ഹത്ഥനില്ലേഹകം വാപീതി ഹത്ഥം നില്ലേഹിത്വാ നില്ലേഹിത്വാ.
൧൯൨൪. ഫാണിതം ¶ , ഘനയാഗും വാ അങ്ഗുലീഹി ഗഹേത്വാ അങ്ഗുലിയോ മുഖേ പവേസേത്വാപി തം ഭോത്തും വട്ടതീതി യോജനാ.
൧൯൨൫. ഏകായ അങ്ഗുലികായപി പത്തോ ന ലേഹിതബ്ബോവ. ജിവ്ഹായ ഏകഓട്ഠോപി ന നില്ലേഹിതബ്ബകോതി യോജനാ. ബഹി ഓട്ഠഞ്ച ജിവ്ഹായ ന ലേഹിതബ്ബം. ഓട്ഠേ ലഗ്ഗം സിത്ഥാദിം യം കിഞ്ചി ഉഭോഹി ഓട്ഠമംസേഹിയേവ ഗഹേത്വാ അന്തോ കാതും വട്ടതി.
പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥാനി.
൧൯൨൬-൮. ന ച ഗഹേതബ്ബം, പടിക്കൂലവസേന പടിക്ഖിത്തന്തി യോജനാ. ഹി-ഇതി ‘‘യസ്മാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥേ, തേനേവ വക്ഖതി ‘‘തസ്മാ’’തി. ‘‘പാനീയഥാലക’’ന്തി ഇദം ഉപലക്ഖണമത്തം സങ്ഖാദീനമ്പി തഥാ നഗഹേതബ്ബത്താ. സരാവം വാതി തട്ടകം വാ.
അനാമിസേന ഹത്ഥേനാതി ആമിസരഹിതേന ഹത്ഥേകദേസേന. യഥാഹ ‘‘സചേ പന ഹത്ഥസ്സ
ഏകദേസോ ആമിസമക്ഖിതോ ന ഹോതി, തേന പദേസേന ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൩൧). ആമിസമക്ഖിതേനേവ ഹത്ഥേന ‘‘ധോവിസ്സാമീ’’തി വാ ‘‘ധോവാപേസ്സാമീ’’തി വാ ഗണ്ഹന്തസ്സ പന അനാപത്തി.
പഞ്ചമം.
൧൯൨൯. ഉദ്ധരിത്വാതി സസിത്ഥകാ പത്തധോവനാ സിത്ഥകാനി ഉദ്ധരിത്വാ തം പത്തധോവനോദകം ഘരാ ബഹി അന്തരഘരേ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തി. ഭിന്ദിത്വാതി സസിത്ഥകേ പത്തധോവനേ സിത്ഥകാനി മദ്ദിത്വാ ഉദകേന സമ്ഭിന്ദിത്വാ ഉദകഗതികാനേവ കത്വാ തം ഉദകം ഘരാ ബഹി അന്തരഘരേ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തി. ഗഹേത്വാതി സസിത്ഥകം പത്തധോവനോദകം ഗഹേത്വാ പടിഗ്ഗഹേ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തി. സസിത്ഥകം പത്തധോവനോദകം ഘരാ ¶ ബഹി നീഹരിത്വാ അന്തരഘരേ ഛഡ്ഡേന്തസ്സ അനാപത്തീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ ¶ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥ പടിഗ്ഗഹോ നാമ ഖേളമല്ലാദികോ ഉച്ഛിട്ഠഹത്ഥധോവനഭാജനവിസേസോ.
ഛട്ഠം.
൧൯൩൦. ഛത്തം യം കിഞ്ചീതി ‘‘ഛത്തം നാമ തീണി ഛത്താനി സേതച്ഛത്തം കിലഞ്ജച്ഛത്തം പണ്ണച്ഛത്തം മണ്ഡലബദ്ധം സലാകബദ്ധ’’ന്തി (പാചി. ൬൩൪) വുത്തേസു തീസു ഛത്തേസു അഞ്ഞതരം. ഏത്ഥ ച സേതച്ഛത്തന്തി വത്ഥപലിഗുണ്ഠിതം പണ്ഡരച്ഛത്തം. കിലഞ്ജച്ഛത്തന്തി വിലീവച്ഛത്തം. പണ്ണച്ഛത്തന്തി താലപണ്ണാദീഹി യേഹി കേഹിചി കതം. ‘‘മണ്ഡലബദ്ധം സലാകബദ്ധ’’ന്തി ഇദം പന തിണ്ണമ്പി ഛത്താനം പഞ്ജരദസ്സനത്ഥം വുത്തം. താനി ഹി മണ്ഡലബദ്ധാനി ചേവ ഹോന്തി സലാകബദ്ധാനി ച. ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി അനവസേസപരിഗ്ഗഹവചനേന ‘‘യമ്പി ച തത്ഥജാതദണ്ഡേന കതം ഏകപണ്ണച്ഛത്തം ഹോതി, തമ്പി ഛത്തമേവാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൩൪) അട്ഠകഥായ വുത്തം ഛത്തവിസേസം ഗണ്ഹാതി. ഹത്ഥേനാതി ഏത്ഥ ‘‘അമുഞ്ചിത്വാ’’തി സേസോ. സരീരാവയവേനാതി ഏത്ഥ ‘‘ഗഹേത്വാ’’തി സേസോ. വാ-സദ്ദോ അപി-സദ്ദത്ഥോ. അംസകൂടാദിസരീരാവയവേന ഗഹേത്വാപി ഹത്ഥേന അമുഞ്ചിത്വാ ധാരേന്തസ്സാതി അത്ഥോ.
സചേ പനസ്സ അഞ്ഞോ ഛത്തം ധാരേതി, ഛത്തപാദുകായ വാ ഠിതം ഹോതി, പസ്സേ വാ ഠിതം ഹോതി,
ഹത്ഥതോ അപഗതമത്തേ ഛത്തപാണി നാമ ന ഹോതി, തസ്സ ധമ്മം ദേസേതും വട്ടതി. ‘‘ന ഛത്തപാണിസ്സ അഗിലാനസ്സാ’’തി വചനതോ, ഇധ ‘‘സബ്ബത്ഥ അഗിലാനസ്സാ’’തി വക്ഖമാനത്താ ച ഏത്ഥ ‘‘അഗിലാനസ്സാ’’തി ലബ്ഭതി. ധമ്മപരിച്ഛേദോ ചേത്ഥ പദസോധമ്മേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഏവമുപരിപി.
സത്തമം.
൧൯൩൧. ദണ്ഡപാണിമ്ഹീതി ¶ ഏത്ഥ ദണ്ഡോ പാണിമ്ഹി അസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ. കിത്തകപ്പമാണോ ദണ്ഡോതി ആഹ ‘‘ചതുഹത്ഥപ്പമാണോ’’തിആദി. മജ്ഝിമഹത്ഥതോതി പമാണമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥതോ, യോ ‘‘വഡ്ഢകിഹത്ഥോ’’തി വുച്ചതി.
അട്ഠമം.
൧൯൩൨. സത്ഥപാണിസ്സാതി ¶ ഏത്ഥാപി വിഗ്ഗഹോ വുത്തനയോവ. വക്ഖമാനം സകലം ധനുവികതിം, സരവികതിഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം ഖഗ്ഗാദി സത്ഥം നാമ. ഖഗ്ഗം സന്നഹിത്വാ ഠിതോപി സത്ഥപാണി നു ഖോതി ആസങ്കായ നിവത്തനത്ഥമാഹ ‘‘സത്ഥപാണീ’’തിആദി. ‘‘ന ഹോതി അസി’’ന്തി പദച്ഛേദോ.
നവമം.
൧൯൩൩-൫. സരേന സദ്ധിം ധനും വാ സുദ്ധധനും വാ സുദ്ധസരം വാ സജിയം ധനുദണ്ഡം വാ നിജിയം ധനുദണ്ഡം വാ ഗഹേത്വാ ഠിതസ്സാപി വാ നിസിന്നസ്സാപി വാ നിപന്നസ്സാപി വാ സചേ യോ തഥാ പദസോധമ്മേ വുത്തലക്ഖണം സദ്ധമ്മം ദേസേതി, തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ. സചേ പനസ്സ ധനു ഖന്ധേ പടിമുക്കം ഹോതി, യാവ ന ഗണ്ഹാതി, താവ വട്ടതി. ജിയായ സഹ വത്തതീതി സജിയം.
ദസമം.
ഛട്ഠോ വഗ്ഗോ.
൧൯൩൬. പാദുകാരുള്ഹകസ്സാതി പാദുകം ആരുള്ഹോ പാദുകാരുള്ഹോ, സോയേവ പാദുകാരുള്ഹകോ, തസ്സ. കഥം ആരുള്ഹസ്സാതി ആഹ ‘‘അക്കമിത്വാ’’തിആദി. അക്കമിത്വാ ഠിതസ്സാതി ¶ ഛത്തദണ്ഡകേ അങ്ഗുലന്തരം അപ്പവേസേത്വാ കേവലം പാദുകം അക്കമിത്വാ ഠിതസ്സ. പടിമുക്കസ്സ വാതി പടിമുഞ്ചിത്വാ ഠിതസ്സ. ഏതം ദ്വയമ്പി ‘‘പാദുകാരുള്ഹകസ്സാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം. യഥാഹ ‘‘ന പാദുകാരുള്ഹസ്സ അഗിലാനസ്സ ധമ്മോ ദേസേതബ്ബോ. യോ അനാദരിയം പടിച്ച അക്കന്തസ്സ വാ പടിമുക്കസ്സ വാ ഓമുക്കസ്സ വാ അഗിലാനസ്സ ധമ്മം ദേസേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൩൮).
പഠമം.
൧൯൩൭-൪൦. ഉപാഹനഗതസ്സാപീതി അക്കന്താദിആകാരേന ഉപാഹനാരുള്ഹസ്സ ച. യഥാഹ ‘‘അക്കന്തസ്സ വാ പടിമുക്കസ്സ വാ’’തി. സബ്ബത്ഥാതി ഛത്തപാണിആദീസു സബ്ബസിക്ഖാപദേസു. അഗിലാനസ്സാതി ഇദം യോജേതബ്ബന്തി സേസോ. യാനേ വാ ഗതസ്സ അഗിലാനസ്സ ധമ്മം ദേസേതി, ദുക്കടന്തി യോജനാ. തത്ഥ യാനേ വാ ഗതസ്സാതി സചേ ദ്വീഹി ജനേഹി ഹത്ഥസങ്ഘാതേന ഗഹിതോ, സാടകേ ¶ വാ ഠപേത്വാ വംസേന വയ്ഹതി, അയുത്തേ വാ വയ്ഹാദികേ യാനേ, വിസങ്ഖരിത്വാ വാ ഠപിതേ ചക്കമത്തേപി നിസിന്നോ ഹോതി, യാനഗതോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി.
സയനേപി വാ അന്തമസോ കടസാരകേ വാ ഛമായ വാ നിപന്നസ്സാപി അഗിലാനസ്സാതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘സയനഗതസ്സാതി അന്തമസോ കടസാരകേപി പകതിഭൂമിയമ്പി നിപന്നസ്സാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൪൧). ഉച്ചേ പീഠേ വാ ഉച്ചേ മഞ്ചേപി വാ നിസിന്നേന, ഠിതേന വാ നിപന്നസ്സ ദേസേതും ന വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘ഠത്വാ’’തി ഇമിനാ ‘‘നിസീദിത്വാ’’തി ഇദഞ്ച സങ്ഗഹിതമേവ. സയനേസു ഗതസ്സ ച ദേസേന്തേന സയനേസു ഗതേനാപി സമാനേ വാപി ഉച്ചേ വാ നിപന്നേനേവ വട്ടതീതി യോജനാ.
൧൯൪൧. ‘‘തഥേവ ¶ ചാ’’തി ഇമിനാ ‘‘വട്ടതീ’’തി ഇദം ഗഹിതം.
ദുതിയതതിയചതുത്ഥാനി.
൧൯൪൨. ‘‘പല്ലത്ഥികായ നിസിന്നസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന യകാരസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘പല്ലത്ഥികാ നിസിന്നസ്സാ’’തി വുത്തം, ആയോഗപല്ലത്ഥികായ വാ ഹത്ഥപല്ലത്ഥികായ വാ ദുസ്സപല്ലത്ഥികായ വാ യായ കായചി പല്ലത്ഥികായ നിസിന്നസ്സാതി അത്ഥോ. വേഠിതസീസസ്സാതി ദുസ്സവേഠനേന വാ മോലിആദീഹി വാ യഥാ കേസന്തോ ന ദിസ്സതി, ഏവം വേഠിതസീസസ്സ.
൧൯൪൩. യദി കേസന്തം വിവരാപേത്വാ ദേസേതി, വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘അയമേവ വിനിച്ഛയോ’’തി ഇമിനാ ‘‘സീസം വിവരാപേത്വാ ദേസേതി, വട്ടതീ’’തി അനാപത്തിവാരോപി വുത്തോ ഹോതി.
പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമാനി.
൧൯൪൪-൫. അട്ഠമേ ‘‘ആസനേ നിസിന്നസ്സാതി അന്തമസോ വത്ഥമ്പി തിണാനിപി സന്ഥരിത്വാ നിസിന്നസ്സാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൪൫) ഇദഞ്ച നവമേ ‘‘ഉച്ചേ ആസനേതി അന്തമസോ ഭൂമിപ്പദേസേപി ഉന്നതേ ഠാനേ നിസിന്നസ്സ ദേസേതും ന വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൪൭) ഇദഞ്ച ദസമേ ‘‘സചേപീ’’തിആദിനാ വക്ഖമാനവിനിച്ഛയഞ്ച ഠപേത്വാ വത്തബ്ബവിസേസാഭാവാ ആഹ ‘‘അട്ഠമേ നവമേ ¶ വാപി, ദസമേ നത്ഥി കിഞ്ചിപീ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘വത്തബ്ബ’’ന്തി സേസോ. ഥേരുപട്ഠാനം ഗന്ത്വാന ഠിതം ദഹരം ആസനേ നിസിന്നോ ഥേരോ ചേ പഞ്ഹം പുച്ഛതീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ. കഥേതബ്ബമുപായം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തസ്സ പസ്സേ പനഞ്ഞസ്സ, കഥേതബ്ബം വിജാനതാ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘ഠിതസ്സാ’’തി സേസോ ¶ . തസ്സ സമീപവത്തിനോ കസ്സചി അഭാവേ സജ്ഝായം അധിട്ഠഹിത്വാപി വത്തും വട്ടതി.
അട്ഠമനവമദസമാനി.
സത്തമോ വഗ്ഗോ.
൧൯൪൬. ഗച്ഛതോ പുരതോതി ഏത്ഥ ‘‘പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തേനാ’’തി സേസോ. പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തേന പുരതോ ഗച്ഛതോ പഞ്ഹം ന വത്തബ്ബന്തി യോജനാ. സചേ പുരതോ ഗച്ഛന്തോ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, കിം കാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പച്ഛിമസ്സാ’’തിആദി.
൧൯൪൭. ഉഗ്ഗഹിതം ധമ്മം പുരതോ ഗച്ഛന്തേന സദ്ധിം പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തോ സജ്ഝായതി, വട്ടതീതി യോജനാ. സമമേവ ഗച്ഛതോ യുഗഗ്ഗാഹം കഥേതും വട്ടതീതി യോജനാ. യുഗഗ്ഗാഹന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം. അഞ്ഞമഞ്ഞ-സദ്ദപരിയായോ ഹി യുഗഗ്ഗാഹ-സദ്ദോ.
പഠമം.
൧൯൪൮. സകടമഗ്ഗേ ഏകേകസ്സ ചക്കസ്സ പഥേന ഗച്ഛന്തോ ഏകേകസ്സ ചക്കസ്സ പഥേന സമം ഗച്ഛതോ ധമ്മം ദേസേതും വട്ടതി. ഉപ്പഥേനാപി ഗച്ഛന്തോ ഉപ്പഥേന സമം ഗച്ഛന്തസ്സ ധമ്മം ദേസേതും വട്ടതീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ. ഉപ്പഥേനാതി അമഗ്ഗേന. ഏവം അനാപത്തിവിസയേ ദസ്സിതേ തബ്ബിപരിയായതോ ആപത്തിവിസയോ ദസ്സിതോയേവാതി വേദിതബ്ബോ.
ദുതിയം.
൧൯൪൯. തതിയേ നത്ഥി വത്തബ്ബന്തി ‘‘ന ഠിതോ അഗിലാനോ ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ കരിസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൬൫൧) ഏതസ്സ വിനിച്ഛയോ യഥാരുതവസേന ¶ സുവിഞ്ഞേയ്യോതി കത്വാ വുത്തം. സചേ പടിച്ഛന്നം ഠാനം ഗച്ഛന്തസ്സ സഹസാ ഉച്ചാരോ വാ പസ്സാവോ വാ നിക്ഖമതി, അസഞ്ചിച്ച ¶ കതോ നാമ, അനാപത്തി. അയമേത്ഥ വിസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. സിങ്ഘാണികായ ഖേളേനേവ സങ്ഗഹിതത്തേപി ബാത്തിംസകോട്ഠാസേസു വിസുംയേവ ദസ്സിതോ ഏകോ കോട്ഠാസോതി സിക്ഖാപദേസു അവുത്തമ്പി സങ്ഗഹേത്വാ ആഹ ‘‘ഉച്ചാരാദിചതുക്ക’’ന്തി.
൧൯൫൦. ഏത്ഥ ഹരിതം നാമ ഇദന്തി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ജീവരുക്ഖസ്സാ’’തിആദി. രുക്ഖസ്സാതി ഉപലക്ഖണം ജീവമാനകതിണലതാദീനമ്പി ഹരിതേയേവ സങ്ഗഹിതത്താ. ‘‘ദിസ്സമാനം ഗച്ഛതീ’’തി വചനേനേവ അദിസ്സമാനഗതം അഹരിതന്തി ബ്യതിരേകതോ വിഞ്ഞായതി. സാഖാ വാ ഭൂമിലഗ്ഗാ ദിസ്സമാനാ ഗച്ഛതി, തം സബ്ബം ഹരിതമേവാതി യോജനാ.
൧൯൫൧. സഹസാ വച്ചം നിക്ഖമതേവാതി സമ്ബന്ധോ. അസ്സ ഭിക്ഖുനോ. വച്ചന്തി ഉപലക്ഖണം പസ്സാവാദീനമ്പി ദസ്സിതത്താ. വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘ഗിലാനട്ഠാനേ ഠിതത്താ’’തി സേസോ.
൧൯൫൨. പലാലണ്ഡുപകേ വാപീതി പലാലചുമ്ബടകേപി. ഏത്ഥ ‘‘അപ്പഹരിതം അലഭന്തേനാ’’തി സേസോ. കിസ്മിഞ്ചീതി സുക്ഖതിണാദിമ്ഹി കിസ്മിഞ്ചി. തം വച്ചം പച്ഛാ ഹരിതം ഓത്ഥരതി, വട്ടതീതി യോജനാ.
൧൯൫൩. ഏതീതി പവിസതി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ‘‘ഖേളേന ഏവ ചാ’’തി പദച്ഛേദോ.
തതിയചതുത്ഥാനി.
൧൯൫൪. വച്ചകുടിസമുദ്ദാദിഉദകേസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന സബ്ബം അപരിഭോഗജലം സങ്ഗണ്ഹാതി. തേനേവ ‘‘തേസം അപരിഭോഗത്താ’’തി അപരിഭോഗത്തമേവ കാരണമാഹ.
൧൯൫൫. ഉദകോഘേതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘ജാതേ’’തി സേസോ. അജലന്തി അജലട്ഠാനം. ജലേതി പരിഭോഗാരഹജലേ. ഇധാപി ഥലകതോ ഉദകം ഓത്ഥരതി, അനാപത്തി.
പഞ്ചമം.
അട്ഠമോ വഗ്ഗോ.
൧൯൫൬-൭. പകിണ്ണകവിനിച്ഛയം ¶ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമുട്ഠാനാദയോ’’തിആദി. ഞേയ്യാതി വക്ഖമാനനയേന വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു സേഖിയേസു. ഉജ്ജഗ്ഘികാ ആദി യേസന്തി വിഗ്ഗഹോ, തഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോയം ബാഹിരത്ഥസമാസോ, ഉജ്ജഗ്ഘികാഅപ്പസദ്ദപടിസംയുത്താനി ചത്താരി സിക്ഖാപദാനീതി അത്ഥോ. ഛമാ ച നീചാസനഞ്ച ഠാനഞ്ച പച്ഛാ ച ഉപ്പഥോ ച ഛമാനീചാസനട്ഠാനപച്ഛാഉപ്പഥാ, തേ സദ്ദാ ഏതേസം സിക്ഖാപദാനം അത്ഥീതി തപ്പടിസംയുത്താനി സിക്ഖാപദാനി ഛമാ…പേ… ഉപ്പഥവാ, ഛമാദിപദവന്താനി പഞ്ച സിക്ഖാപദാനീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ഠാന-സദ്ദേന ഠാ-ധാതുസ്സേവ രൂപത്താ സിക്ഖാപദാഗതോ ഠിത-സദ്ദോ ഗഹിതോ. ‘‘ദസസൂ’’തി വത്തബ്ബേ വണ്ണലോപേന, വിഭത്തിവിപല്ലാസേന വാ ‘‘ദസാ’’തി വുത്തം. സമനുഭാസനേ സമുട്ഠാനാദീഹി ഏതേസു ദസസു സിക്ഖാപദേസു സമുട്ഠാനാദയോ തുല്യാ വുത്താതി യോജനാ.
കിം വുത്തം ഹോതി? ഇമാനി ദസ സിക്ഖാപദാനി സമനുഭാസനസമുട്ഠാനാനി, ഏകേകമേത്ഥ കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി വുത്തം ഹോതി.
൧൯൫൮-൯. ‘‘ഛത്ത’’ന്തിആദീനി സിക്ഖാപദാനം ഉപലക്ഖണപദാനി. ഏതാനി ഏകാദസ സിക്ഖാപദാനി സമുട്ഠാനാദിനാ പന ധമ്മദേസനേന തുല്യാവ സദിസാ ഏവാതി യോജനാ. ഇദം വുത്തം ¶ ഹോതി – ഇമാനി ഏകാദസ സിക്ഖാപദാനി ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനാനി, കിരിയാകിരിയാനി, സഞ്ഞാവിമോക്ഖാനി, സചിത്തകാനി, ലോകവജ്ജാനി, വചീകമ്മാനി, അകുസലചിത്താനി, ദുക്ഖവേദനാനീതി.
സൂപോദനേന വിഞ്ഞത്തീതി സൂപോദന-സദ്ദേന ലക്ഖിതം വിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം. വിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദാനം ബഹുത്താ ഇദമേവ വിസേസിതം. ഥേയ്യസത്ഥസമം മതന്തി സമുട്ഠാനാദീഹി ഥേയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദേന സമാനം മതന്തി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമോക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
൧൯൬൦. അവസേസാ തിപഞ്ഞാസാതി അവസേസാനി തേപഞ്ഞാസസിക്ഖാപദാനി. സമാനാ പഠമേന തൂതി പഠമേന പാരാജികേന സമുട്ഠാനാദിതോ സമാനാനീതി അത്ഥോ, പഠമപാരാജികസദിസസമുട്ഠാനാനീതി ¶ വുത്തം ഹോതി. ‘‘അനാപത്തി ആപദാസൂ’’തി പദച്ഛേദോ. പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാ, പാരുപിത്വാ ചരന്താനം ചോരുപദ്ദവാദി ആപദാ നാമ. അപി-സദ്ദേന നദിസന്തരണാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. സേഖിയേസു സബ്ബേസൂതി യേഭുയ്യവസേന വുത്തം.
൧൯൬൧. ‘‘ന ഉജ്ഝാനസഞ്ഞീ പരേസം പത്തം ഓലോകേസ്സാമീ’’തിആദീനം (പാചി. ൬൧൪) ഇമസ്സ അനാപത്തിവാരസ്സ അസമ്ഭവതോ ന പനാഗതോതി പാളിയം ന വുത്തോ. തസ്സാപി യഥാവത്ഥുകാവ ആപത്തിയോ ദട്ഠബ്ബാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ
വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
സേഖിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൯൬൨. യോ ¶ ഇമം വിനിച്ഛയം വിദിത്വാ ഠിതോ, സോ ഹി യസ്മാ വിനയേ വിസാരദോ ഹോതി, വിനീതമാനസോ ച ഹോതി, പരേഹി ദുപ്പധംസിയോ ച ഹോതി, തതോ തസ്മാ കാരണാ സമാഹിതോ സതതം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം സിക്ഖേയ്യാതി യോജനാ.
തത്ഥ ഇമം വിനിച്ഛയം വിദിത്വാതി സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തിനിദാനം ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം അത്ഥതോ, ഗന്ഥതോ, വിനിച്ഛയതോ ച സക്കച്ചം ഞത്വാ. വിസാരദോതി സാരജ്ജനം സാരദോ, വിഗതോ സാരദോ അസ്സാതി വിസാരദോ, വിനയപരിയത്തിയാ, ആപത്താദിവിഭാഗേ ച നിബ്ഭയോ നിരാസങ്കോതി വുത്തം ഹോതി. ന കേവലം ഇമസ്സ ജാനനേ ഏസോവ ആനിസംസോ, അഥ ഖോ വിനീതമാനസോ ച ഹോതി, സംയതചിത്തോ ഹോതീതി അത്ഥോ. സോതി ഇമം വിനിച്ഛയം സക്കച്ചം വിദിത്വാ ഠിതോ ഭിക്ഖു. പരേഹീതി ഇമം അജാനന്തേഹി അഞ്ഞേഹി. ദുപ്പധംസിയോ ച ഹോതീതി അനഭിഭവനീയോ ച ഹോതി.
തതോതി തസ്മാ വിനയേ വിസാരദതാദിസബ്ബഗുണസമ്പന്നഹേതുത്താ. ഹീതി യസ്മാതി അത്ഥോ. സിക്ഖേതി സജ്ഝായനസവനാദിവസേന സിക്ഖേയ്യ, ഉഗ്ഗണ്ഹേയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘സതത’’ന്തി ഇമിനാ സബ്ബത്ഥകകമ്മട്ഠാനേ വിയ ഏത്ഥാപി സതതാഭിയോഗോ കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി. വിക്ഖിത്തസ്സ യഥാഭൂതപടിവേധാഭാവതോ തപ്പടിപക്ഖായ ഏകഗ്ഗതായ നിയോജേന്തോ ആഹ ‘‘സമാഹിതോ’’തി, സമ്മാ വിനയവിനിച്ഛയേ ¶ ആഹിതോ പതിട്ഠിതോ ഏകഗ്ഗചിത്തോതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘അവിക്ഖിത്തസ്സായം ധമ്മോ, നായം ധമ്മോ വിക്ഖിത്തസ്സാ’’തി.
൧൯൬൩. ഏവം ഇമായ ഗാഥായ വുത്തമേവത്ഥം പകാരന്തരേനാപി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഇമ’’ന്തിആദി. തേതി അപേക്ഖിത്വാ ‘‘യേ’’തി ¶ ലബ്ഭതി. യേ ഥേരാ വാ നവാ വാ മജ്ഝിമാ വാ. പരമന്തി അമതമഹാനിബ്ബാനപ്പത്തിയാ മൂലകാരണസ്സ സീലസ്സ പകാസനതോ ഉത്തമം. അസംകരന്തി നികായന്തരലദ്ധീഹി അസമ്മിസ്സം. സംകരന്തി വുത്തപ്പകാരഗുണോപേതത്താ കായചിത്തസുഖകാരണം സമ്മുഖം കരോതീതി സംകരം. സവനാമതന്തി സദ്ദരസാദിയോഗേന കണ്ണരസായനം. അമതന്തി തതോയേവ അമതം സുമധുരം. അമതമഹാനിബ്ബാനാവഹത്താ വാ ഫലൂപചാരേന അമതം. ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം. അവേച്ചാതി സക്കച്ചം വിദിത്വാ. അധികേതി അധിസീലാദിസിക്ഖത്തയപ്പകാസനേന ഉക്കട്ഠേ. ഹിതേതി ലോകിയലോകുത്തരസുഖഹേതുത്തേന ഹിതേ. ഹിനോതി അത്തനോ ഫലന്തി ‘‘ഹിത’’ന്തി സുഖഹേതു വുച്ചതി. കലിസാസനേതി ലോഭാദികിലേസവിദ്ധംസനേ. സാസനേതി വിനയപരിയത്തിസങ്ഖാതസാസനേകദേസേ. പടുത്തന്തി ബ്യത്തഭാവം. ന യന്തി ന ഗച്ഛന്തി. കേ തേതി കതമേ തേ. ‘‘ന കേചി സന്തി ചാ’’തി നിസ്സന്ദേഹേ ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അത്ഥോ ലിഖിതോ.
ഏവം ഏത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ – പരമം ഉത്തമം അസംകരം നികായന്തരലദ്ധീഹി അസമ്മിസ്സം സംകരം സകലലോകിയലോകുത്തരസുഖാഭിനിപ്ഫാദകം സവനാമതം സോതരസായനം ഇമം വിനിച്ഛയപ്പകരണം അവേച്ച സക്കച്ചം വിദിത്വാ അധികേ അധിസീലാദിസിക്ഖത്തയപ്പകാസനേന ഉക്കട്ഠേ ഹിതേ ലോകിയലോകുത്തരസുഖഹേതുഭൂതേ കലിസാസനേ സകലസംകിലേസവിദ്ധംസകേ സാസനേ വിനയപിടകസങ്ഖാതേ പരിയത്തിസാസനേ യേ പടുത്തം ന യന്തി, തേ കേ നാമാതി യോജനാ, യേ ഇമം പകരണം അവേച്ച വിദിത്വാ ഠിതാ, തേ ഏകംസതോ വിനയപിടകേ പടുത്തം പാപുണന്തി യേവാതി അധിപ്പായോ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ
വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗോ
൧൯൬൪. ഏവം ¶ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗപാളിയാ, അട്ഠകഥായ ച ആഗതം വിനിച്ഛയസാരം നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന ¶ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തദനന്തരായ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗപാളിയാ, തദട്ഠകഥായ ച ആഗതവിനിച്ഛയസാരം ദസ്സേതുമാരഭന്തോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനീന’’ന്തിആദി. തസ്മിം അപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ വുത്താപേക്ഖായം. ‘‘സമാസേനാ’’തി ഇദം ഗന്ഥവസേന സങ്ഖിപനം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘കിഞ്ചിമത്ത’’ന്തി ഇദം അത്ഥവസേനാതി വേദിതബ്ബം.
പാരാജികകഥാവണ്ണനാ
൧൯൬൫. ഛന്ദസോതി മേഥുനസേവനരാഗപടിസംയുത്തേന ഛന്ദേന. ഏതേന ‘‘ഛന്ദേ പന അസതി ബലക്കാരേന പധംസിതായ അനാപത്തീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. മേഥുനധമ്മസിക്ഖാപദവണ്ണനാ) അട്ഠകഥാ സൂചിതാ ഹോതി. സാ സമണീ പാരാജികാ നാമ ഹോതീതി പവുച്ചതീതി യോജനാ.
൧൯൬൬-൭. ‘‘സജീവസ്സ അപി അജീവസ്സാ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘സന്ഥതം വാ അസന്ഥത’’ന്തി ഇദം ‘‘അങ്ഗജാത’’ന്തി ഇമസ്സ വിസേസനം. അത്തനോ തിവിധേ മഗ്ഗേതി അത്തനോ വച്ചപസ്സാവമുഖമഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്മിം മഗ്ഗേ. ഏത്ഥ ‘‘സന്ഥതേ വാ അസന്ഥതേ വാ’’തി സേസോ, ‘‘അല്ലോകാസേ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘യേഭുയ്യഅക്ഖായിതാദിക’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ആദി-സദ്ദേന അക്ഖായിതം സങ്ഗണ്ഹാതി.
മനുസ്സപുരിസാദീനം നവന്നം സജീവസ്സപി അജീവസ്സപി യസ്സ കസ്സചി സന്ഥതം വാ അസന്ഥതം വാ യേഭുയ്യക്ഖായിതാദികം അങ്ഗജാതം അത്തനോ സന്ഥതേ വാ അസന്ഥതേ വാ തിവിധേ മഗ്ഗേ അല്ലോകാസേ തിലഫലമത്തമ്പി പവേസേന്തീ പരാജിതാതി യോജനാ.
൧൯൬൮. സാധാരണവിനിച്ഛയന്തി ¶ ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം സാധാരണസിക്ഖാപദവിനിച്ഛയം.
൧൯൬൯-൭൦. അധക്ഖകന്തി ഏത്ഥ അക്ഖകാനം അധോതി വിഗ്ഗഹോ. ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലന്തി ജാണുമണ്ഡലാനം ഉബ്ഭന്തി വിഗ്ഗഹോ. ഉബ്ഭ-സദ്ദോ ഉദ്ധം-സദ്ദപരിയായോ. ഇധ ‘‘അത്തനോ’’തി സേസോ. അവസ്സുതസ്സാതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന തിന്തസ്സ. അവസ്സുതാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. യാതി വുത്തത്താ ‘‘സാ’’തി ലബ്ഭതി. സരീരന്തി ഏത്ഥ ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി സേസോ. പരോപക്കമമൂലകം പാരാജികം ദസ്സേതുമാഹ ¶ ‘‘തേന വാ ഫുട്ഠാ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘യഥാപരിച്ഛിന്നേ കായേ’’തി ച ‘‘സാദിയേയ്യാ’’തി ച വത്തബ്ബം.
യാ പന ഭിക്ഖുനീ അവസ്സുതാ അവസ്സുതസ്സ മനുസ്സപുഗ്ഗലസ്സ യം കിഞ്ചി സരീരം അത്തനോ അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലം യം സരീരകം, തേന സരീരകേന ഛുപേയ്യ, തേന മനുസ്സപുരിസേന യഥാപരിച്ഛിന്നേ കായേ ഫുട്ഠാ സാദിയേയ്യ വാ, സാ പാരാജികാ സിയാതി യോജനാ.
൧൯൭൧-൨. ‘‘ഗഹിതം ഉബ്ഭജാണുനാ’’തി ഇമിനാ കപ്പരതോ ഉദ്ധം പാരാജികക്ഖേത്തമേവാതി ദീപേതി. അത്തനോ യഥാവുത്തപ്പകാരേന കായേനാതി യോജനാ, അത്തനോ ‘‘അധക്ഖക’’ന്തിആദിവുത്തപ്പകാരേന കായേനാതി അത്ഥോ. തഥാ അവസ്സുതായ അവസ്സുതസ്സ പുരിസസ്സ കായപടിബദ്ധം ഫുസന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി. അത്തനോ യഥാപരിച്ഛിന്നകായപടിബദ്ധേന തഥാ അവസ്സുതായ അവസ്സുതസ്സ പുരിസസ്സ കായം ഫുസന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി.
൧൯൭൩. അത്തനോ അവസേസേന കായേന അവസ്സുതായ അവസ്സുതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ കായം ഫുസന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം ¶ ഹോതി. ഏവം അത്തനോ പയോഗേ ച പുരിസസ്സ പയോഗേ ച തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയായേവ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി യോജനാ.
൧൯൭൪. യക്ഖപേതതിരച്ഛാനപണ്ഡകാനം കായം ‘‘അധക്ഖകം ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡല’’ന്തി യഥാപരിച്ഛിന്നം തഥേവ അത്തനോ കായേന ഉഭതോഅവസ്സവേ സതി ഫുസന്തിയാ അസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ ഥുല്ലച്ചയം, തഥേവ യക്ഖാദീനം പയോഗേപി തസ്സായേവ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി യോജനാ.
൧൯൭൫. ഏകതോവസ്സവേ ചാപീതി ഭിക്ഖുനിയാ വസേന ഏകതോഅവസ്സവേ ചാപി. ഥുല്ലച്ചയമുദീരിതന്തി പാരാജികക്ഖേത്തഭൂതേന അത്തനോ കായേന മനുസ്സപുരിസസ്സ കായം ഫുസന്തിയാ ഥുല്ലച്ചയം അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൬൬൨) വുത്തന്തി അത്ഥോ. അവസേസേ ച സബ്ബത്ഥാതി യഥാവുത്തപാരാജികക്ഖേത്തതോ അവസേസേ ഥുല്ലച്ചയക്ഖേത്തേ സബ്ബത്ഥ ഏകതോഅവസ്സവേ സതി ദുക്കടം ഹോതീതി അത്ഥോ. കായപടിബദ്ധേന കായപടിബദ്ധാമസനാദീസു സബ്ബത്ഥ ഉഭതോഅവസ്സവേ വാ ഏകതോഅവസ്സവേ വാ ദുക്കടമേവ ഹോതി.
൧൯൭൬. ‘‘ഉബ്ഭക്ഖകമധോജാണുമണ്ഡല’’ന്തി ¶ യം അപാരാജികക്ഖേത്തം ഇധ ദസ്സിതം, ഏത്ഥ ഏകതോഅവസ്സവേ ദുക്കടം ഹോതി. കപ്പരസ്സ ച ഹേട്ഠാപി ഏത്ഥേവ അധോജാണുമണ്ഡലേ സങ്ഗഹം ഗതന്തി യോജനാ.
൧൯൭൭-൯. ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം സചേ കായസംസഗ്ഗം കേലായതി സേവതീതി യോജനാ. ഭിക്ഖുനിയാ നാസോ സിയാതി സീലവിനാസോ പാരാജികാപത്തി സിയാതി അത്ഥോ. ഗേഹപേമന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഗേഹസിതപേമ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന സിത-സദ്ദലോപോ, അത്ഥോ പനസ്സ ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗേ വുത്തനയോവ.
൧൯൮൦. അവിസേസേനാതി ¶ ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ’’തി വാ ‘‘ഭിക്ഖുസ്സാ’’തി വാ വിസേസം അകത്വാ.
൧൯൮൧. യസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ വാ ഭിക്ഖുനിയാ വാ. യത്ഥാതി ഭിക്ഖുനിയം വാ ഭിക്ഖുസ്മിം വാ. മനോസുദ്ധന്തി കായസംസഗ്ഗാദിരാഗരഹിതം. തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ വാ ഭിക്ഖുനിയാ വാ തത്ഥ ഭിക്ഖുനിയം വാ ഭിക്ഖുസ്മിം വാ വിസയേ നദോസതാ അനാപത്തീതി അത്ഥോ.
൧൯൮൨. ഭിന്ദിത്വാതി സീലഭേദം കത്വാ. ഭിക്ഖുനിയാ അപകതത്താ ആഹ ‘‘നേവ ഹോതി ഭിക്ഖുനിദൂസകോ’’തി.
൧൯൮൩. അഥാതി വാക്യാരമ്ഭേ. ന ഹോതാപത്തി ഭിക്ഖുനോതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുനീഹി കായസംസഗ്ഗസങ്ഘാദിസേസമാഹ.
൧൯൮൪. ‘‘ഖേത്തേ’’തി വക്ഖമാനം ‘‘ഫുട്ഠാ’’തി ഇമിനാ യോജേത്വാ ‘‘പാരാജിക’’ന്തിആദീഹി, ‘‘ഥുല്ലച്ചയം ഖേത്തേ’’തിആദീഹി ച സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘പാരാജിക’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ഫുട്ഠാതി ഏത്ഥ ‘‘പാരാജികക്ഖേത്തേ’’തി സേസോ.
൧൯൮൫. തഥാതി നിച്ചലാപി സാദിയതി. ഖേത്തേതി ഥുല്ലച്ചയാദീനം ഖേത്തേ. കായേന നിച്ചലായപി ചിത്തേന സാദിയന്തിയാ ആപത്തി കസ്മാ വുത്താതി ആഹ ‘‘വുത്തത്താ…പേ… സത്ഥുനാ’’തി ¶ , ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖേ വിയ ‘‘കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജേയ്യാ’’തി അവത്വാ ഇധ ‘‘കായസംസഗ്ഗം സാദിയേയ്യാ’’തി വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ.
൧൯൮൬. തസ്സാ ആപത്തിയാ. ക്രിയസമുട്ഠാനന്തി കിരിയായ സമുട്ഠാനം. ഏവം സതീതി സാദിയനമത്തേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബഭാവേ സതി. ഇദന്തി ‘‘കിരിയസമുട്ഠാന’’മിതിവിധാനം. തബ്ബഹുലേനേവ നയേനാതി ¶ കിരിയസമുട്ഠാനബാഹുല്ലേന നയേന ഖദിരവനാദിവോഹാരോ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.
൧൯൮൭. തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ അസഞ്ചിച്ച വിരജ്ഝിത്വാ ആമസന്തിയാ അനാപത്തി, ‘‘അയം പുരിസോ’’തി വാ ‘‘ഇത്ഥീ’’തി വാ അജാനിത്വാ ആമസന്തിയാ അനാപത്തി, പുരിസസ്സ ആമസനേ സതി ഫസ്സം അസാദിയന്തിയാ വാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
൧൯൮൮. ഖിത്തചിത്തായാതി യക്ഖുമ്മത്തായ. ഉമ്മത്തികായ വാതി പിത്തകോപേന ഉമ്മാദപ്പത്തായ. ഇദഞ്ച ‘‘അസുചീ’’തി വാ ‘‘ചന്ദന’’ന്തി വാ വിസേസതം അജാനനമേവ പമാണം.
ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലകഥാവണ്ണനാ.
൧൯൮൯-൯൦. ‘‘പാരാജികത്തം ജാനന്തീ’’തി ഇമിനാ അവസേസാപത്തിം ജാനിത്വാ ഛാദേന്തിയാ പാരാജികാഭാവം ദീപേതി. സലിങ്ഗേ തു ഠിതായാതി പബ്ബജ്ജാലിങ്ഗേയേവ ഠിതായ. ഇതി ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തസ്മിന്തി യോജനാ. ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനേ. ഇതരായ പുബ്ബേയേവ ആപന്നത്താ തമപേക്ഖിത്വാ ‘‘സാ ചാ’’തി ആഹ.
൧൯൯൧. വുത്താവിസിട്ഠം സബ്ബം വിനിച്ഛയം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘സേസ’’ന്തിആദി. തത്ഥാതി ദുട്ഠുല്ലപടിച്ഛാദനേ.
വജ്ജപടിച്ഛാദികഥാവണ്ണനാ.
൧൯൯൨-൫. സങ്ഘേനാതി സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന. ഉക്ഖിത്തകോതി ആപത്തിയാ അദസ്സനാദീസു ഉക്ഖിത്തകോ. ‘‘ഉക്ഖേപനേ ഠിതോ’’തി ഇമിനാ ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതസ്സ അനോസാരിതഭാവം ദീപേതി. യാ ¶ ദിട്ഠി ഏതസ്സാതി യംദിട്ഠികോ, സോ ഉക്ഖിത്തകോ ഭിക്ഖു യായ ദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ ¶ . ‘‘തസ്സാ ദിട്ഠിയാ ഗഹണേനാ’’തി ഇമിനാ അനുവത്തപ്പകാരോ ദസ്സിതോ. തം ഉക്ഖിത്തകം ഭിക്ഖുന്തി യോജനാ. സാ ഭിക്ഖുനീ അഞ്ഞാഹി ഭിക്ഖുനീഹി വിസുമ്പിച സങ്ഘമജ്ഝേപി ‘‘ഏസോ ഖോ അയ്യേ ഭിക്ഖു സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ഉക്ഖിത്തോ’’തിആദിനാ (പാചി. ൬൬൯) നയേന തിക്ഖത്തും വുച്ചമാനാതി യോജനാ. തം വത്ഥും അചജന്തീ ഗഹേത്വാ യദി തഥേവ തിട്ഠതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘യാവതതിയം സമനുഭാസിതബ്ബാ’’തി സേസോ. തസ്സ കമ്മസ്സ ഓസാനേതി തതിയായ കമ്മവാചായ യ്യകാരപ്പത്തവസേന അസ്സ സമനുഭാസനകമ്മസ്സ പരിയോസാനേ. അസാകിയധീതരാതി അസാകിയധീതാ, പച്ചത്തേ കരണവചനം. ‘‘പുന അപ്പടിസന്ധേയാ’’തി ഇമിനാ പുന തേനേവ ച അത്തഭാവേന ഭിക്ഖുനിഭാവേ പടിസന്ധാതും അനരഹതാ വുത്താ.
൧൯൯൬. തികദുക്കടം നിദ്ദിട്ഠന്തി അധമ്മകമ്മേ അധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ, വേമതികാ, ധമ്മകമ്മസഞ്ഞാതി ഏതാസം വസേന തികദുക്കടം വുത്തം. സമനുഭാസനേ വുത്താ സമുട്ഠാനാദയോ സബ്ബേ ഇധ വത്തബ്ബാതി യോജനാ.
ഉക്ഖിത്താനുവത്തികകഥാവണ്ണനാ.
൧൯൯൭. ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗഹണം വാ സാദിയേയ്യാതി ഹത്ഥോ നാമ കപ്പരം ഉപാദായ യാവ അഗ്ഗനഖാ. ഏതസ്സ അസദ്ധമ്മസ്സ പടിസേവനത്ഥായ ഉബ്ഭക്ഖകം അധോജാണുമണ്ഡലം ഗഹണം സാദിയതി, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൭൬) വുത്തത്താ ആഹ ‘‘അപാരാജികഖേത്തസ്സാ’’തിആദി. ‘‘ത’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘യ’’ന്തി ലബ്ഭതി. അപാരാജികക്ഖേത്തസ്സ യസ്സ കസ്സചി അങ്ഗസ്സ യം ഗഹണം, തം ഹത്ഥഗ്ഗഹണന്തി പവുച്ചതീതി യോജനാ. ഹത്ഥേ ഗഹണം ഹത്ഥഗ്ഗഹണം.
൧൯൯൮. യസ്സ കസ്സചീതി വുത്തപ്പകാരേന യസ്സ കസ്സചി ചീവരസ്സ യം ഗഹണന്തി യോജനാ.
൧൯൯൯. അസദ്ധമ്മ-സദ്ദേന ¶ മേഥുനസ്സാപി വുച്ചമാനത്താ തതോ വിസേസേതുമാഹ ‘‘കായസംസഗ്ഗ ¶ …പേ… കാരണാ’’തി. ഭിക്ഖുനീ കായസംസഗ്ഗസങ്ഖാതസ്സ അസദ്ധമ്മസ്സ കാരണാ പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസസ്മിം തിട്ഠേയ്യ വാതി യോജനാ.
൨൦൦൦. തതോതി തസ്സ അസദ്ധമ്മസ്സ കാരണാ. തത്ഥാതി ഹത്ഥപാസേ. പുരിസേനാതി ഏത്ഥ ‘‘കത’’ന്തി സേസോ, ‘‘സങ്കേത’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘ആഗമനം അസ്സാ’’തി പദച്ഛേദോ. ഇച്ഛേയ്യാതി വുത്തേപി ന ഗമനിച്ഛാമത്തേന, അഥ ഖോ ഭിക്ഖുനിയാ പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസം, പുരിസേന ച ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥപാസം ഓക്കന്തകാലേയേവ വത്ഥുപൂരണം ദട്ഠബ്ബം. യഥാഹ ‘‘സങ്കേതം വാ ഗച്ഛേയ്യാതി ഏതസ്സ അസദ്ധമ്മസ്സ പടിസേവനത്ഥായ പുരിസേന ‘ഇത്ഥന്നാമം ആഗച്ഛാ’തി വുത്താ ഗച്ഛതി, പദേ പദേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസം ഓക്കന്തമത്തേ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൭൬) ച ‘‘പുരിസസ്സ അബ്ഭാഗമനം സാദിയതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഹത്ഥപാസം ഓക്കന്തമത്തേ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൭൬) ച. ഏത്ഥ ച ഇത്ഥന്നാമം ആഗച്ഛാതി ഇത്ഥന്നാമം ഠാനം ആഗച്ഛാതി അത്ഥോ.
൨൦൦൧. തദത്ഥായാതി തസ്സേവ കായസംസഗ്ഗസങ്ഖാതഅസദ്ധമ്മസ്സ സേവനത്ഥായ. പടിച്ഛന്നട്ഠാനഞ്ചാതി വത്ഥാദിനാ യേന കേനചി പടിച്ഛന്നഓകാസം. പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസേ ഠിതാ തദത്ഥായ കായം ഉപസംഹരേയ്യ വാതി യോജനാ.
൨൦൦൨. ഹത്ഥഗ്ഗഹണാദീനം വുത്തപ്പകാരാനം അട്ഠന്നം വത്ഥൂനം പൂരണേന ‘‘അട്ഠവത്ഥുകാ’’തി സങ്ഖാതാ അയം ഭിക്ഖുനീ വിനട്ഠാ ഹോതി സീലവിനാസേന, തതോയേവ അസ്സമണീ ഹോതി അഭിക്ഖുനീ ഹോതീതി യോജനാ.
൨൦൦൩. അനുലോമേന ¶ വാതി ഹത്ഥഗ്ഗഹണാദിപടിപാടിയാ വാ. പടിലോമേന വാതി തബ്ബിപരിയതോ പടിലോമേന വാ. ഏകന്തരികായ വാതി ഏകമേകം അന്തരിത്വാ പുന തസ്സാപി കരണവസേന ഏകന്തരികായ വാ. അനുലോമേന വാ പടിലോമേന വാ തഥേകന്തരികായ വാ അട്ഠമം വത്ഥും പരിപൂരേന്തീ ചുതാതി യോജനാ.
൨൦൦൪. ഏതദേവ അത്ഥം ബ്യതിരേകമുഖേന സമത്ഥേതുമാഹ ‘‘അഥാദിതോ’’തിആദി. സതക്ഖത്തുമ്പീതി ¶ ബഹുക്ഖത്തുമ്പി. സത-സദ്ദോ ഹേത്ഥ ബഹു-സദ്ദപരിയായോ. പാരാജികാ നേവ സിയാതി യോജനാ, ഇമിനാ തംതംവത്ഥുമൂലകം ദുക്കടഥുല്ലച്ചയം ആപജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൦൦൫. യാ പന ആപത്തിയോ ആപന്നാ, ദേസേത്വാ താഹി മുച്ചതീതി യോജനാ. ധുരനിക്ഖേപനം കത്വാതി ‘‘ന പുനേവം കരിസ്സാമീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ. ദേസിതാ ഗണനൂപികാതി ദേസിതാ ദേസിതഗണനമേവ ഉപേതി, പാരാജികസ്സ അങ്ഗം ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തസ്മാ യാ ഏകം ആപന്നാ, ധുരനിക്ഖേപം കത്വാ ദേസേത്വാ പുന കിലേസവസേന ആപജ്ജതി, പുന ദേസേതി, ഏവം അട്ഠ വത്ഥൂനി പൂരേന്തീപി പാരാജികാ ന ഹോതി.
൨൦൦൬. സഉസ്സാഹായ ദേസിതാതി പുന ആപജ്ജനേ അനിക്ഖിത്തധുരായ ഭിക്ഖുനിയാ ദേസിതാപി ആപത്തി ദേസനാഗണനം ന ഉപേതി. കിം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദേസിതാപി അദേസിതാ’’തി, തസ്മാ പാരാജികാപത്തിയാ അങ്ഗമേവ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.
൨൦൦൮. അയം അത്ഥോതി ‘‘അസദ്ധമ്മോ നാമ കായസംസഗ്ഗോ’’തി അയം അത്ഥോ. ഉദ്ദിസിതോതി പകാസിതോ.
൨൦൦൯. അയമത്ഥോ ¶ കേന വചനേന ഉദ്ദിസിതോതി ആഹ ‘‘വിഞ്ഞൂ…പേ… സാധകം വചനം ഇദ’’ന്തി. ഇദം വചനന്തി ‘‘വിഞ്ഞൂ പടിബലോ കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജിതു’’ന്തി (പാചി. ൬൭൬) ഇദം വചനം. സാധകം പമാണം.
അട്ഠവത്ഥുകകഥാവണ്ണനാ.
൨൦൧൦. അവസ്സുതാ, വജ്ജപടിച്ഛാദികാ, ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാ, അട്ഠവത്ഥുകാതി ഇമാ ചതസ്സോ പാരാജികാപത്തിയോ മഹേസിനാ അസാധാരണാ ഭിക്ഖുനീനമേവ പഞ്ഞത്താതി യോജനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ
വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
പാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ
൨൦൧൧. ഏവം ¶ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ ആഗതം പാരാജികവിനിച്ഛയം വത്വാ ഇദാനി തദനന്തരുദ്ദിട്ഠം സങ്ഘാദിസേസവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ’’തിആദി. ഉസ്സയവാദാതി കോധുസ്സയമാനുസ്സയവസേന വിവദമാനാ. തതോയേവ അട്ടം കരോതി സീലേനാതി അട്ടകാരീ. ഏത്ഥ ച ‘‘അട്ടോ’’തി വോഹാരികവിനിച്ഛയോ വുച്ചതി, യം പബ്ബജിതാ ‘‘അധികരണ’’ന്തിപി വദന്തി. സബ്ബത്ഥ വത്തബ്ബേ മുഖമസ്സാ അത്ഥീതി മുഖരീ, ബഹുഭാണീതി അത്ഥോ. യേന കേനചി നരേന സദ്ധിന്തി ‘‘ഗഹപതിനാ വാ ഗഹപതിപുത്തേന വാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൬൭൯) ദസ്സിതേന യേന കേനചി മനുസ്സേന സദ്ധിം. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. കിരാതി പദപൂരണേ, അനുസ്സവനേ വാ.
൨൦൧൨. സക്ഖിം ¶ വാതി പച്ചക്ഖതോ ജാനനകം വാ. അട്ടം കാതും ഗച്ഛന്തിയാ പദേ പദേ തഥാ ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൦൧൩. വോഹാരികേതി വിനിച്ഛയാമച്ചേ.
൨൦൧൪. അനന്തരന്തി തസ്സ വചനാനന്തരം.
൨൦൧൫. ഇതരോതി അട്ടകാരകോ. പുബ്ബസദിസോവ വിനിച്ഛയോതി പഠമാരോചനേ ദുക്കടം, ദുതിയാരോചനേ ഥുല്ലച്ചയന്തി വുത്തം ഹോതി.
൨൦൧൬. ‘‘തവ, മമാപി ച കഥം തുവമേവ ആരോചേഹീ’’തി ഇതരേന വുത്താ ഭിക്ഖുനീതി യോജനാ. യഥാകാമന്തി തസ്സാ ച അത്തനോ ച വചനേ യം പഠമം വത്തുമിച്ഛതി, തം ഇച്ഛാനുരൂപം ആരോചേതു.
൨൦൧൮-൯. ഉഭിന്നമ്പി യഥാ തഥാ ആരോചിതകഥം സുത്വാതി യോജനാ. യഥാ തഥാതി പുബ്ബേ വുത്തനയേന കേനചി പകാരേന. തേഹീതി വോഹാരികേഹി. അട്ടേ പന ച നിട്ഠിതേതി അട്ടകാരകേസു ഏകസ്മിം പക്ഖേ പരാജിതേ. യഥാഹ ‘‘പരാജിതേ അട്ടകാരകേ അട്ടപരിയോസാനം നാമ ഹോതീ’’തി. അട്ടസ്സ പരിയോസാനേതി ഏത്ഥ ‘‘തസ്സാ’’തി സേസോ. തസ്സ അട്ടസ്സ പരിയോസാനേതി യോജനാ.
൨൦൨൦-൨൩. അനാപത്തിവിസയം ¶ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദൂതം വാപീ’’തിആദി. പച്ചത്ഥികമനുസ്സേഹി ദൂതം വാപി പഹിണിത്വാ സയമ്പി വാ ആഗന്ത്വാ യാ പന ആകഡ്ഢീയതീതി യോജനാ. അഞ്ഞേഹീതി ഗാമദാരകാദീഹി അഞ്ഞേഹി. കിഞ്ചി പരം അനോദിസ്സാതി യോജനാ. ഇമിസ്സാ ഓദിസ്സ വുത്തേ തേഹി ഗഹിതദണ്ഡേ തസ്സാ ച ഗീവാതി സൂചിതം ഹോതി. യാ രക്ഖം യാചതി ¶ , തത്ഥ തസ്മിം രക്ഖായാചനേ തസ്സാ അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ. അഞ്ഞതോ സുത്വാതി യോജനാ. ഉമ്മത്തികാദീനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ആദികമ്മികാ ഗഹിതാ.
സമുട്ഠാനം കഥിനേന തുല്യന്തി യോജനാ. സേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സകിരിയം ഇദ’’ന്തി. ഇദം സിക്ഖാപദം. കിരിയായ സഹ വത്തതീതി സകിരിയം അട്ടകരണേന ആപജ്ജനതോ. ‘‘സമുട്ഠാന’’ന്തി ഇമിനാ ച സമുട്ഠാനാദിവിനിച്ഛയോ ഉപലക്ഖിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.
അട്ടകാരികാകഥാവണ്ണനാ.
൨൦൨൪-൫. ജാനന്തീതി ‘‘സാമം വാ ജാനാതി, അഞ്ഞേ വാ തസ്സാ ആരോചേന്തീ’’തി (പാചി. ൬൮൪) വുത്തനയേന ജാനന്തീ. ചോരിന്തി യായ പഞ്ചമാസഗ്ഘനകതോ പട്ഠായ യം കിഞ്ചി പരസന്തകം അവഹരിതം, അയം ചോരീ നാമ. വജ്ഝം വിദിതന്തി ‘‘തേന കമ്മേന വധാരഹാ അയ’’ന്തി ഏവം വിദിതം. സങ്ഘന്തി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം. അനപലോകേത്വാതി അനാപുച്ഛാ. രാജാനം വാതി രഞ്ഞാ അനുസാസിതബ്ബട്ഠാനേ തം രാജാനം വാ. യഥാഹ ‘‘രാജാ നാമ യത്ഥ രാജാ അനുസാസതി, രാജാ അപലോകേതബ്ബോ’’തി. ഗണമേവ വാതി ‘‘തുമ്ഹേവ തത്ഥ അനുസാസഥാ’’തി രാജൂഹി ദിന്നം ഗാമനിഗമമല്ലഗണാദികം ഗണം വാ. മല്ലഗണം നാമ പാനീയട്ഠപനപോക്ഖരണിഖണനാദിപുഞ്ഞകമ്മനിയുത്തോ ജനസമൂഹോ. ഏതേനേവ ഏവമേവ ദിന്നഗാമവരാ പൂഗാ ച സേനിയോ ച സങ്ഗഹിതാ. വുട്ഠാപേയ്യാതി ഉപസമ്പാദേയ്യ. കപ്പന്തി ച വക്ഖമാനലക്ഖണം കപ്പം. സാ ചോരിവുട്ഠാപനന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉപജ്ഝായാ ഹുത്വാ യാ ചോരിം ഉപസമ്പാദേതി, സാ ഭിക്ഖുനീതി അത്ഥോ. ഉപജ്ഝായസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടം.
൨൦൨൬. പഞ്ചമാസഗ്ഘനന്തി ഏത്ഥ പഞ്ചമാസഞ്ച പഞ്ചമാസഗ്ഘനകഞ്ച പഞ്ചമാസഗ്ഘനന്തി ഏകദേസസരൂപേകസേസനയേന പഞ്ചമാസസ്സാപി ¶ ഗഹണം. അതിരേകഗ്ഘനം വാപീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.
൨൦൨൭. പബ്ബജിതം ¶ പുബ്ബം യായ സാ പബ്ബജിതപുബ്ബാ. വുത്തപ്പകാരം ചോരകമ്മം കത്വാപി തിത്ഥായതനാദീസു യാ പഠമം പബ്ബജിതാതി അത്ഥോ.
൨൦൨൮-൩൦. ഇദാനി പുബ്ബപയോഗദുക്കടാദിആപത്തിവിഭാഗം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വുട്ഠാപേതി ച യാ ചോരി’’ന്തിആദി. ഇധ ‘‘ഉപജ്ഝായാ ഹുത്വാ’’തി സേസോ. ഇദം കപ്പം ഠപേത്വാതി യോജനാ. സീമം സമ്മന്നതി ചാതി അഭിനവം സീമം സമ്മന്നതി, ബന്ധതീതി വുത്തം ഹോതി. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. ‘‘ദുക്കട’’ന്തി ഇമിനാ ച ‘‘ഥുല്ലച്ചയം ദ്വയ’’ന്തി ഇമിനാ ച യോജേതബ്ബം.
കമ്മന്തേതി ഉപസമ്പദകമ്മസ്സ പരിയോസാനേ, തതിയായ കമ്മവാചായ യ്യകാരപ്പത്തായാതി വുത്തം ഹോതി.
൨൦൩൧. അജാനന്തീതി ചോരിം അജാനന്തീ. (ഇദം സിക്ഖാപദം.)
൨൦൩൨. ചോരിവുട്ഠാപനം നാമാതി ഇദം സിക്ഖാപദം ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം നാമ. വാചചിത്തതോതി ഖണ്ഡസീമം അഗന്ത്വാ കരോന്തിയാ വാചാചിത്തേഹി. കായവാചാദിതോ ചേവാതി ഗന്ത്വാ കരോന്തിയാ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. യഥാഹ ‘‘കേനചിദേവ കരണീയേന പക്കന്താസു ഭിക്ഖുനീസു അഗന്ത്വാ ഖണ്ഡസീമം വാ നദിം വാ യഥാനിസിന്നട്ഠാനേയേവ അത്തനോ നിസ്സിതകപരിസായ സദ്ധിം വുട്ഠാപേന്തിയാ വാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, ഖണ്ഡസീമം വാ നദിം വാ ഗന്ത്വാ വുട്ഠാപേന്തിയാ ¶ കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൮൩). ക്രിയാക്രിയന്തി അനാപുച്ഛാവുട്ഠാപനവസേന കിരിയാകിരിയം.
ചോരിവുട്ഠാപനകഥാവണ്ണനാ.
൨൦൩൩-൪. ഗാമന്തരന്തി അഞ്ഞം ഗാമം. യാ ഏകാ സചേ ഗച്ഛേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. നദീപാരന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. നദിയാ പാരം നദീപാരം. ‘‘ഏകാ വാ’’തി ഉപരിപി യോജേതബ്ബം. ഓഹീയേയ്യാതി വിനാ ഭവേയ്യ. ഇധ ‘‘അരഞ്ഞേ’’തി സേസോ. അരഞ്ഞലക്ഖണം ‘‘ഇന്ദഖീല’’ഇച്ചാദിനാ വക്ഖതി. ‘‘ഏകാ വാ രത്തിം വിപ്പവസേയ്യ, ഏകാ വാ ഗണമ്ഹാ ഓഹീയേയ്യാ’’തി സിക്ഖാപദക്കമോ, ഏവം സന്തേപി ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘രത്തിം വിപ്പവസേയ്യാ’’തി അന്തേ വുത്തം ¶ . തേനേവ വിഭാഗവിനിച്ഛയേ ദേസനാരുള്ഹക്കമേനേവ ‘‘പുരേരുണോദയായേവാ’’തിആദിം വക്ഖതി. സാ പഠമാപത്തികം ഗരുകം ധമ്മം ആപന്നാ സിയാതി യോജനാ. പഠമം ആപത്തി ഏതസ്സാതി പഠമാപത്തികോ, വീതിക്കമക്ഖണേയേവ ആപജ്ജിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ‘‘ഗരുകം ധമ്മ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. സകഗാമാ നിക്ഖമന്തിയാതി ഭിക്ഖുനിയാ അത്തനോ വസനഗാമതോ നിക്ഖമന്തിയാ.
൨൦൩൬-൭. ഏകേന പദവാരേന ഇതരസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപേ അതിക്കന്തേ, ഉപചാരോക്കമേ വാ ഥുല്ലച്ചയന്തി യോജനാ. അതിക്കന്തേ ഓക്കന്തേതി ഏത്ഥ ‘‘പരിക്ഖേപേ ഉപചാരേ’’തി അധികാരതോ ലബ്ഭതി.
൨൦൩൮-൯. നിക്ഖമിത്വാതി അത്തനോ പവിട്ഠഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ. അയമേവ നയോതി ‘‘ഏകേന പദവാരേന ഥുല്ലച്ചയം, ദുതിയേന ഗരുകാപത്തീ’’തി അയം നയോ.
വതിച്ഛിദ്ദേന ¶ വാ ഖണ്ഡപാകാരേന വാതി യോജനാ. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘പാകാരേനാ’’തി ഏത്ഥാപി വാ-സദ്ദസ്സ സമ്ബന്ധനീയതം ദസ്സേതി. ‘‘ഭിക്ഖുവിഹാരസ്സ ഭൂമി താസമകപ്പിയാ’’തി വക്ഖമാനത്താ വിഹാരസ്സ ഭൂമിന്തി ഭിക്ഖുനിവിഹാരഭൂമി ഗഹിതാ. ‘‘കപ്പിയന്തി പവിട്ഠത്താ’’തി ഇമിനാ വക്ഖമാനസ്സ കാരണം ദസ്സേതി. കോചി ദോസോതി ഥുല്ലച്ചയസങ്ഘാദിസേസോ വുച്ചമാനോ യോ കോചി ദോസോ.
൨൦൪൦. താസന്തി ഭിക്ഖുനീനം. ‘‘അകപ്പിയാ’’തി ഇമിനാ തത്ഥാപി പവിട്ഠായ ഗാമന്തരപച്ചയാ ആപത്തിസമ്ഭവമാഹ.
൨൦൪൧. ‘‘പഠമം പാദം അതിക്കാമേന്തിയാ’’തി (പാചി. ൬൯൨) വുത്തത്താ ‘‘ഹത്ഥി…പേ… അനാപത്തി സിയാപത്തി, പദസാ ഗമനേ പനാ’’തി വുത്തം.
൨൦൪൨. ‘‘യം കിഞ്ചി…പേ… ആപത്തി പവിസന്തിയാ’’തി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ ഉപസംഹാരത്താ ന പുനരുത്തിദോസോ.
൨൦൪൩-൪. ലക്ഖണേനുപപന്നായാതി ¶ ‘‘നദീ നാമ തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഉത്തരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ അന്തരവാസകോ തേമിയതീ’’തി (പാചി. ൬൯൨) വുത്തലക്ഖണേന സമന്നാഗതായ നദിയാ. യാ പാരം തീരം ഗച്ഛതീതി യോജനാ.
പഠമം പാദം ഉദ്ധരിത്വാന തീരേ ഠപേന്തിയാതി ‘‘ഇദാനി പദവാരേന അതിക്കമതീ’’തി വത്തബ്ബകാലേ പഠമം പാദം ഉക്ഖിപിത്വാ പരതീരേ ഠപേന്തിയാ. ‘‘ദുതിയപാദുദ്ധാരേ സങ്ഘാദിസേസോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൯൨) അട്ഠകഥാവചനതോ ‘‘അതിക്കമേ’’തി ഇമിനാ ഉദ്ധാരോ ഗഹിതോ.
൨൦൪൫. അന്തരനദിയന്തി നദിവേമജ്ഝേ. ഭണ്ഡിത്വാതി കലഹം കത്വാ. ഓരിമം തീരന്തി ആഗതദിസായ തീരം. തഥാ പഠമേ ഥുല്ലച്ചയം ¶ , ദുതിയേ ഗരു ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇമിനാ സകലേന വചനേന ‘‘ഇതരിസ്സാ പന അയം പക്കന്തട്ഠാനേ ഠിതാ ഹോതി, തസ്മാ പരതീരം ഗച്ഛന്തിയാപി അനാപത്തീ’’തി അട്ഠകഥാപി ഉല്ലിങ്ഗിതാ.
൨൦൪൬. രജ്ജുയാതി വല്ലിആദികായ യായ കായചി രജ്ജുയാ.
൨൦൪൭. പിവിതുന്തി ഏത്ഥ ‘‘പാനീയ’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന അപി-സദ്ദേന ഭണ്ഡധോവനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അഥാതി വാക്യാരമ്ഭേ നിപാതോ. ‘‘നഹാനാദികിച്ചം സമ്പാദേത്വാ ഓരിമമേവ തീരം ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആലയസ്സ വിജ്ജമാനത്താ ആഹ ‘‘വട്ടതീ’’തി.
൨൦൪൮. പദസാനദിം ഓതരിത്വാനാതി യോജനാ. സേതും ആരോഹിത്വാ തഥാ പദസാ ഉത്തരന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
൨൦൪൯. ഗന്ത്വാനാതി ഏത്ഥ ‘‘നദി’’ന്തി സേസോ. ഉത്തരണകാലേ പദസാ യാതീതി യോജനാ.
൨൦൫൦. വേഗേനാതി ഏകേനേവ വേഗേന, അന്തരാ അനിവത്തിത്വാതി അത്ഥോ.
൨൦൫൧. ‘‘നിസീദിത്വാ’’തി ഇദം ‘‘ഖന്ധേ വാ’’തിആദീഹിപി യോജേതബ്ബം. ഖന്ധാദയോ ചേത്ഥ സഭാഗാനമേവ ഗഹേതബ്ബാ. ഹത്ഥസങ്ഘാതനേ വാതി ഉഭോഹി ബദ്ധഹത്ഥവലയേ വാ.
൨൦൫൨-൩. പാസന്തി ¶ ഹത്ഥപാസം. ‘‘ആഭോഗം വിനാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗേ കതേ അജാനന്തിയാ അരുണേ ¶ ഉട്ഠിതേപി അനാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘സചേ സജ്ഝായം വാ സവനം വാ അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി കമ്മം കുരുമാനാ ‘പുരേഅരുണേയേവ ദുതിയികായ സന്തികം ഗമിസ്സാമീ’തി ആഭോഗം കരോതി, അജാനന്തിയാ ഏവ ചസ്സാ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, അനാപത്തീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൯൨). നാനാഗബ്ഭേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകഗബ്ഭേപി വാ’’തി. ഏകഗബ്ഭേപി വാ ദുതിയികായ ഹത്ഥപാസം അതിക്കമ്മ അരുണം ഉട്ഠപേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ആപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൦൫൪. ദുതിയാപാസന്തി ദുതിയികായ ഹത്ഥപാസം. ‘‘ഗമിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗച്ഛന്തിയാ സചേ അരുണം ഉട്ഠേതി, ന ദോസോതി യോജനാ.
൨൦൫൫-൬. അഞ്ഞത്ഥ പഞ്ചധനുസതികസ്സ (പാരാ. ൬൫൪) പച്ഛിമസ്സ ആരഞ്ഞകസേനാസനസ്സ വുത്തത്താ തതോ നിവത്തേതുമാഹ ‘‘ഇന്ദഖീലമതിക്കമ്മാ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ദീപിതന്തി അട്ഠകഥായ ‘‘അരഞ്ഞേതി ഏത്ഥ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൬൯൨) ഏവം വുത്തലക്ഖണമേവ അരഞ്ഞം ദസ്സിതന്തി അത്ഥോ.
ദുതിയികായ ദസ്സനൂപചാരം വിജഹന്തിയാ തസ്സാതി യോജനാ. ‘‘ജഹിതേ’’തി ഇദം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഉപചാരേ’’തി വിഭത്തിവിപരിണാമോ കാതബ്ബോ.
൨൦൫൭. സാണിപാകാരപാകാരതരുഅന്തരിതേ ഠാനേ അസതി ദസ്സനൂപചാരേ സതിപി സവനൂപചാരേ ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൦൫൮-൬൦. ഏത്ഥ കഥന്തി യത്ഥ ദൂരേപി ദസ്സനം ഹോതി, ഏവരൂപേ അജ്ഝോകാസേ ആപത്തിനിയമോ കഥം കാതബ്ബോതി ¶ അത്ഥോ. അനേകേസു ഠാനേസു ‘‘സവനൂപചാരാതിക്കമേ’’തി വുച്ചമാനത്താ തത്ഥ ലക്ഖണം ഠപേതുമാഹ ‘‘മഗ്ഗ…പേ… ഏവരൂപകേ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘ഠാനേ’’തി സേസോ. കൂജന്തിയാതി യഥാവണ്ണവവത്ഥാനം ന ഹോതി, ഏവം അബ്യത്തസദ്ദം കരോന്തിയാ.
ഏവരൂപകേ ഠാനേ ധമ്മസ്സവനാരോചനേ വിയ ച മഗ്ഗമൂള്ഹസ്സ സദ്ദേന വിയ ച ‘‘അയ്യേ’’തി കൂജന്തിയാ ¶ തസ്സാ സദ്ദസ്സ സവനാതിക്കമേ ഭിക്ഖുനിയാ ഗരുകാ ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ഗരുകാ ഹോതീ’’തി ഇദം ‘‘ദുതിയികം ന പാപുണിസ്സാമീ’’തി നിരുസ്സാഹവസേന വേദിതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഓഹീയിത്വാഥ ഗച്ഛന്തീ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ‘‘ഗണമ്ഹാ ഓഹീയേയ്യാ’’തി ഇമസ്മിം.
൨൦൬൧. അഥ ഗച്ഛന്തീ ഓഹീയിത്വാതി യോജനാ. ‘‘ഇദാനി അഹം പാപുണിസ്സാമി’’ ഇതി ഏവം സഉസ്സാഹാ അനുബന്ധതി, വട്ടതി, ദുതിയോപചാരാതിക്കമേപി അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൦൬൨. ‘‘ഗച്ഛതു അയം’’ ഇതി ഉസ്സാഹസ്സച്ഛേദം കത്വാ ഓഹീനാ ചേ, തസ്സാ ആപത്തീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ.
൨൦൬൩. ഇതരാപീതി ഗന്തും സമത്ഥാപി. ഓഹീയതു അയന്തി ചാതി നിരുസ്സാഹപ്പകാരോ സന്ദസ്സിതോ. വുത്തത്ഥമേവ സമത്ഥയിതുമാഹ ‘‘സഉസ്സാഹാ ന ഹോതി ചേ’’തി.
൨൦൬൪-൫. പുരിമാ ഏകകം മഗ്ഗം യാതീതി യോജനാ. ഏകമേവ ഏകകം. തസ്മാതി യസ്മാ ഏകിസ്സാ ഇതരാ പക്കന്തട്ഠാനേ തിട്ഠതി, തസ്മാ. തത്ഥാതി തസ്മിം ഗണമ്ഹാഓഹീയനേ. പി-സദ്ദോ ഏവകാരത്ഥോ. അനാപത്തി ഏവ പകാസിതാതി യോജനാ.
൨൦൬൬-൭. ഗാമന്തരഗതായാതി ഗാമസീമഗതായ. ‘‘നദിയാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ആപത്തിയോചതസ്സോപീതി രത്തിവിപ്പവാസ ഗാമന്തരഗമന നദിപാരഗമന ഗണമ്ഹാഓഹീയന സങ്ഖാതാ ചതസ്സോ ¶ സങ്ഘാദിസേസാപത്തിയോ. ഗണമ്ഹാഓഹീയനമൂലകാപത്തിയാ ഗാമതോ ബഹി ആപജ്ജിതബ്ബത്തേപി ഗാമന്തരോക്കമനമൂലകാപത്തിയാ അന്തോഗാമേ ആപജ്ജിതബ്ബത്തേപി ഏകക്ഖണേതി ഗാമൂപചാരം സന്ധായാഹ.
൨൦൬൮-൯. യാ സദ്ധിം യാതാ ദുതിയികാ, സാ ച പക്കന്താ വാ സചേ ഹോതി, വിബ്ഭന്താ വാ ഹോതി, പേതാനം ലോകം യാതാ വാ ഹോതി, കാലകതാ വാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ, പക്ഖസങ്കന്താ വാ ഹോതി, തിത്ഥായതനസങ്കന്താ വാ ഹോതീതി അധിപ്പായോ, നട്ഠാ വാ ഹോതി, പാരാജികാപന്നാ വാ ഹോതീതി ¶ അധിപ്പായോ. ഏവരൂപേ കാലേ ഗാമന്തരോക്കമനാദീനി…പേ… അനാപത്തീതി ഞാതബ്ബന്തി യോജനാ. ഉമ്മത്തികായപി ഏവം ചത്താരിപി കരോന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
൨൦൭൦. ‘‘അഗാമകേ അരഞ്ഞേ’’തി ഇദം ഗാമാഭാവേന വുത്തം, ന വിഞ്ഝാടവിസദിസതായ.
൨൦൭൧. ഗാമഭാവതോ നദിപാരഗമനഗണമ്ഹാഓഹീയനാപത്തി ന സമ്ഭവതി, തസ്സാപി സകഗാമത്താ ഗാമന്തരഗമനമൂലികാപത്തി ച ദിവസഭാഗത്താ രത്തിവിപ്പവാസമൂലികാപത്തി ച ന സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘സകഗാമേ…പേ… ന വിജ്ജരേ’’തി. യഥാകാമന്തി യഥിച്ഛിതം, ദുതിയികായ അസന്തിയാപീതി അത്ഥോ.
൨൦൭൨. സമുട്ഠാനാദയോ പഠമന്തിമവത്ഥുനാ തുല്യാതി യോജനാ.
ഗാമന്തരഗമനകഥാവണ്ണനാ.
൨൦൭൩. സീമാസമ്മുതിയാ ചേവാതി ‘‘സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ധമ്മേന വിനയേന ഉക്ഖിത്തം ഭിക്ഖുനിം കാരകസങ്ഘം അനാപുച്ഛാ തസ്സേവ കാരകസങ്ഘസ്സ ഛന്ദം അജാനിത്വാ ഓസാരേസ്സാമീ’’തി നവസീമാസമ്മന്നനേ ച. ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ദുവേ ഥുല്ലച്ചയാ ഹോന്തീതി യോജനാ.
൨൦൭൪. കമ്മസ്സ ¶ പരിയോസാനേതി ഓസാരണകമ്മസ്സ അവസാനേ. തികസങ്ഘാദിസേസന്തി ‘‘ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ ഓസാരേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. ധമ്മകമ്മേ വേമതികാ, ധമ്മകമ്മേ അധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ ഓസാരേതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൯൭) തികസങ്ഘാദിസേസം വുത്തം. കമ്മന്തി ച ഉക്ഖേപനീയകമ്മം. അധമ്മേ തികദുക്കടന്തി ‘‘അധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ ഓസാരേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അധമ്മകമ്മേ വേമതികാ, അധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ ഓസാരേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി തികദുക്കടം വുത്തം.
൨൦൭൫. ഗണസ്സാതി തസ്സേവ കാരകഗണസ്സ. വത്തേ വാ പന വത്തന്തിന്തി തേചത്താലീസപ്പഭേദേ നേത്താരവത്തേ വത്തമാനം. തേചത്താലീസപ്പഭേദം പന വത്തക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൭൬) ആവി ഭവിസ്സതി. നേത്താരവത്തേതി കമ്മതോ നിത്ഥരണസ്സ ഹേതുഭൂതേ വത്തേ.
൨൦൭൭. ഓസാരണം ¶ ക്രിയം. അനാപുച്ഛനം അക്രിയം.
ചതുത്ഥം.
൨൦൭൮-൯. അവസ്സുതാതി മേഥുനരാഗേന തിന്താ. ഏവമുപരിപി. ‘‘മനുസ്സപുഗ്ഗലസ്സാ’’തി ഇമിനാ യക്ഖാദീനം പടിക്ഖേപോ. ‘‘ഉദകേ…പേ… ദുക്കട’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ ആമിസന്തി അഞ്ഞത്ര ദന്തപോനാ അജ്ഝോഹരണീയസ്സ ഗഹണം. പയോഗതോതി പയോഗഗണനായ.
൨൦൮൦. ഏകതോവസ്സുതേതി പുമിത്ഥിയാ സാമഞ്ഞേന പുല്ലിങ്ഗനിദ്ദേസോ. കഥമേതം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ഏകതോഅവസ്സുതേതി ഏത്ഥ ഭിക്ഖുനിയാ അവസ്സുതഭാവോ ദട്ഠബ്ബോതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പനേതം ന വുത്തം, തം ¶ പാളിയാ സമേതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൦൧) വുത്തത്താ വിഞ്ഞായതി. ഏത്ഥ ച ഏതം ന വുത്തന്തി ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ അവസ്സുതഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി ഏതം നിയമനം ന വുത്തം. തന്തി തം നിയമേത്വാ അവചനം. പാളിയാ സമേതീതി ‘‘ഏകതോഅവസ്സുതേ’’തി (പാചി. ൭൦൧-൭൦൨) അവിസേസേത്വാ വുത്തപാളിയാ, ‘‘അനവസ്സുതോതി ജാനന്തീ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി (പാചി. ൭൦൩) ഇമായ ച പാളിയാ സമേതി. യദി ഹി പുഗ്ഗലസ്സ അവസ്സുതഭാവോ നപ്പമാണം, കിം ‘‘അനവസ്സുതോതി ജാനന്തീ’’തി ഇമിനാ വചനേന. ‘‘അനാപത്തി ഉഭോ അനവസ്സുതാ ഹോന്തി, അനവസ്സുതാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏത്തകമേവ വത്തബ്ബം സിയാ. അജ്ഝോഹാരപയോഗേസു ബഹൂസു ഥുല്ലച്ചയചയോ ഥുല്ലച്ചയാനം സമൂഹോ സിയാ, പയോഗഗണനായ ബഹൂനി ഥുല്ലച്ചയാനി ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ.
൨൦൮൧. സമ്ഭവേ, ബ്യഭിചാരേ ച വിസേസനം സാത്ഥകം ഭവതീതി ‘‘മനുസ്സവിഗ്ഗഹാന’’ന്തി ഇദം വിസേസനം യക്ഖപേതതിരച്ഛാനപദേഹി യോജേതബ്ബം. ഉഭതോഅവസ്സുതേ സതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹാനം യക്ഖപേതതിരച്ഛാനാനം ഹത്ഥതോ ച പണ്ഡകാനം ഹത്ഥതോ ച തഥാതി യോജനാ. തഥാ-സദ്ദേനേത്ഥ ‘‘യം കിഞ്ചി ആമിസം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ദുക്കടം. അജ്ഝോഹാരപയോഗേസു ഥുല്ലച്ചയചയോ സിയാ’’തി യഥാവുത്തമതിദിസതി.
൨൦൮൨. ഏത്ഥാതി ഇമേസു യക്ഖാദീസു. ഏകതോഅവസ്സുതേ സതി ആമിസം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തിയാ ദുക്കടം. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു മനുസ്സാമനുസ്സേസു ഏകതോ, ഉഭതോ വാ അനവസ്സുതേസു. ഉദകേ ദന്തകട്ഠകേതി ¶ ഉദകസ്സ, ദന്തകട്ഠസ്സ ച ഗഹണേ. പരിഭോഗേ ചാതി പടിഗ്ഗഹണേ ചേവ പരിഭോഗേ ച.
൨൦൮൩-൪. ഉഭയാവസ്സുതാഭാവേതി ഭിക്ഖുനിയാ, പുഗ്ഗലസ്സ ച ഉഭിന്നം അവസ്സുതത്തേ അസതി യദി ആമിസം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ¶ , ന ദോസോതി യോജനാ. അയം പുരിസപുഗ്ഗലോ. ന ച അവസ്സുതോതി നേവ അവസ്സുതോതി ഞത്വാ. യാ പന ആമിസം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സാ ച ഉമ്മത്തികാദീനഞ്ച അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ. ‘‘യാ ഗണ്ഹാതി, തസ്സാ അനാപത്തീ’’തി വുത്തേപി പരിഭുഞ്ജന്തിയാവ അനാപത്തിഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ.
പഞ്ചമം.
൨൦൮൫. ഉയ്യോജനേതി ‘‘കിം തേ അയ്യേ ഏസോ പുരിസപുഗ്ഗലോ കരിസ്സതി അവസ്സുതോ വാ അനവസ്സുതോ വാ, യതോ ത്വം അനവസ്സുതാ, ഇങ്ഘ അയ്യേ യം തേ ഏസോ പുരിസപുഗ്ഗലോ ദേതി ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ, തം ത്വം സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഖാദ വാ ഭുഞ്ജ വാ’’തി (പാചി. ൭൦൫) വുത്തനയേന നിയോജനേ. ഏകിസ്സാതി ഉയ്യോജികായ. ഇതരിസ്സാതി ഉയ്യോജിതായ. പടിഗ്ഗഹേതി അവസ്സുതസ്സ ഹത്ഥതോ ആമിസപടിഗ്ഗഹണേ. ദുക്കടാനി ചാതി ഉയ്യോജികായ ദുക്കടാനി. ഭോഗേസൂതി ഉയ്യോജിതായ തഥാ പടിഗ്ഗഹിതസ്സ ആമിസസ്സ പരിഭോഗേസു. ഥുല്ലച്ചയഗണോ സിയാതി ഉയ്യോജികായ ഥുല്ലച്ചയസമൂഹോ സിയാതി അത്ഥോ.
൨൦൮൬-൭. ഭോജനസ്സാവസാനസ്മിന്തി ഉയ്യോജിതായ ഭോജനപരിയന്തേ. സങ്ഘാദിസേസതാതി ഉയ്യോജികായ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി ഹോതി.
യക്ഖാദീനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പേതപണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതാ ഗഹിതാ. തഥേവ പുരിസസ്സ ചാതി അവസ്സുതസ്സ മനുസ്സപുരിസസ്സ. ‘‘ഗഹണേ ഉയ്യോജനേ’’തി പദച്ഛേദോ. ഗഹണേതി ഉയ്യോജിതായ ഗഹണേ. ഉയ്യോജനേതി ഉയ്യോജികായ അത്തനോ ഉയ്യോജനേ. തേസന്തി ഉദകദന്തപോനാനം. പരിഭോഗേതി ഉയ്യോജിതായ പരിഭുഞ്ജനേ. ദുക്കടം പരികിത്തിതന്തി ഉയ്യോജികായ ദുക്കടം വുത്തം.
൨൦൮൮. സേസസ്സാതി ¶ ¶ ഉദകദന്തപോനതോ അഞ്ഞസ്സ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാമിസസ്സ. ‘‘ഗഹണുയ്യോജനേ’’തിആദി വുത്തനയമേവ.
൨൦൮൯-൯൦. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ‘‘അനവസ്സുതോ’’തി ഞത്വാ ഉയ്യോജേതി, ‘‘കുപിതാ വാ ന പടിഗ്ഗണ്ഹതീ’’തി ഉയ്യോജേതി, ‘‘കുലാനുദ്ദയതാ വാപി ന പടിഗ്ഗണ്ഹതീ’’തി ഉയ്യോജേതി, തസ്സാ ച ഉമ്മത്തികാദീനഞ്ച അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘അനാപത്തി ‘അനവസ്സുതോ’തി ജാനന്തീ ഉയ്യോജേതി, ‘കുപിതാ ന പടിഗ്ഗണ്ഹതീ’തി ഉയ്യോജേതി, ‘കുലാനുദ്ദയതായ ന പടിഗ്ഗണ്ഹതീ’തി ഉയ്യോജേതീ’’തിആദി (പാചി. ൭൦൮).
ഛട്ഠം.
൨൦൯൧. സത്തമന്തി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ കുപിതാ അനത്തമനാ ഏവം വദേയ്യ ബുദ്ധം പച്ചക്ഖാമീ’’തിആദിനയപ്പവത്തം (പാചി. ൭൧൦) സത്തമസിക്ഖാപദഞ്ച. അട്ഠമന്തി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ കിസ്മിഞ്ചിദേവ അധികരണേ പച്ചാകതാ’’തിആദിനയപ്പവത്തം (പാചി. ൭൧൬) അട്ഠമസിക്ഖാപദഞ്ച.
സത്തമട്ഠമാനി.
൨൦൯൨. നവമേതി ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ പനേവ സംസട്ഠാ വിഹരന്തീ’’തിആദിസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൭൨൨) ച. ദസമേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏവം വദേയ്യ സംസട്ഠാവ അയ്യേ തുമ്ഹേ വിഹരഥ, മാ തുമ്ഹേ നാനാ വിഹരിത്ഥാ’’തിആദിസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൭൨൮) ച.
നവമദസമാനി.
൨൦൯൩. തേന മഹാവിഭങ്ഗാഗതേന ദുട്ഠദോസദ്വയേന ച തത്ഥേവ ആഗതേന തേന സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദേന ചാതി ഇമേഹി തീഹി സദ്ധിം ഇധാഗതാനി ഛ സിക്ഖാപദാനീതി ഏവം നവ പഠമാപത്തികാ ¶ . ഇതോ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗതോ ചത്താരി യാവതതിയകാനി തതോ മഹാവിഭങ്ഗതോ ചത്താരി യാവതതിയകാനീതി ¶ ഏവം അട്ഠ യാവതതിയകാനി, പുരിമാനി നവ ചാതി സത്തരസ സങ്ഘാദിസേസസിക്ഖാപദാനി മയാ ചേത്ഥ ദസ്സിതാനീതി അധിപ്പായോ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിസ്സഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ
൨൦൯൪-൫. ഏവം സത്തരസസങ്ഘാദിസേസേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തദനന്തരാനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അധിട്ഠാനുപഗം പത്ത’’ന്തിആദി. ‘‘അധിട്ഠാനുപഗം പത്ത’’ന്തി ഇമിനാ പദേന കേനചി കാരണേന അനധിട്ഠാനുപഗേ പത്തേ അനാപത്തിഭാവം ദീപേതി. ‘‘തസ്സാ’’തി ത-സദ്ദാപേക്ഖായ ഭിക്ഖുനീതി ഏത്ഥ ‘‘യാ’’തി ലബ്ഭതി. പത്തസന്നിധികാരണാതി അനധിട്ഠായ, അവികപ്പേത്വാ ഏകരത്തമ്പി പത്തസ്സ നിക്ഖിത്തകാരണാ.
൨൦൯൬. ഇധ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ സേസോ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ കഥാമഗ്ഗോതി യോജനാ, അവസേസസബ്ബവിനിച്ഛയകഥാമഗ്ഗോതി അത്ഥോ. പത്തസിക്ഖാപദേതി മഹാവിഭങ്ഗപഠമപത്തസിക്ഖാപദേ.
പഠമം.
൨൦൯൮. അകാലേതി ‘‘അനത്ഥതകഥിനേ വിഹാരേ ഏകാദസ മാസാ, അത്ഥതകഥിനേ വിഹാരേ സത്ത മാസാ’’തി (പാചി. ൭൪൦ അത്ഥതോ സമാനം) ഏവം ¶ വുത്തേ അകാലേ. വികപ്പന്തരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദിന്നം കാലേപി കേനചീ’’തിആദി. വുത്തവിപരിയായേന കാലനിയമോ വേദിതബ്ബോ. കേനചി അകാലേ യം ചീവരം ദിന്നം, കാലേപി യം ചീവരം ആദിസ്സ ദിന്നം, തം അകാലചീവരം നാമാതി യോജനാ. ആദിസ്സ ദാനപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമ്പത്താ ഭാജേന്തൂ’’തി. നിയാമിതന്തി ‘‘സമ്പത്താ ഭാജേന്തൂ’’തി ഏവം വത്വാ ദിന്നഞ്ച ‘‘ഇദം ഗണസ്സ, ഇദം തുയ്ഹം ദമ്മീ’’തി വത്വാ വാ ദാതുകാമതായ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വാ ദിന്നഞ്ച ആദിസ്സ ദിന്നം നാമാതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘സമ്പത്താ ഭാജേന്തൂ’തി വത്വാ വാ ‘ഇദം ¶ ഗണസ്സ, ഇദം തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’തി വത്വാ വാ ദാതുകമ്യതായ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വാ ദിന്നമ്പി ആദിസ്സ ദിന്നം നാമ ഹോതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൪൦).
൨൦൯൯. അകാലചീവരന്തി വുത്തപ്പകാരം അകാലചീവരം.
൨൧൦൦. അത്തനാ പടിലദ്ധന്തി തതോ യം ചീവരം അത്തനാ വസ്സഗ്ഗേന പടിലദ്ധം. നിസ്സജ്ജിത്വാ പടിലദ്ധകാലേ കത്തബ്ബവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ലഭിത്വാ…പേ… നിയോജയേ’’തി. യഥാദാനേ നിയോജയേതി യഥാ ദായകേന ദിന്നം, തഥാ ഉപനേതബ്ബം, അകാലചീവരപക്ഖേയേവ ഠപേതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.
൨൧൦൧. തസ്സാതി ‘‘യഥാദാനേ നിയോജയേ’’തി വചനസ്സ. വിനയകമ്മം കത്വാ പടിലദ്ധമ്പി തം പുന സേവിതും ന ച വട്ടതീതി അയമധിപ്പായോതി യോജനാ.
൨൧൦൨. കാലചീവരേ അകാലവത്ഥസഞ്ഞായ ദുക്കടന്തി യോജനാ. ഉഭയത്ഥപീതി അകാലചീവരേപി കാലചീവരേപി. വേമതികായ തഥാ ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൧൦൩. ഉഭയത്ഥപി ¶ ചീവരേ കാലചീവരേ ച അകാലചീവരേ ചാതി ഉഭയചീവരേപി കാലചീവരസഞ്ഞായ ഭാജാപേന്തിയാ നദോസോതി യോജനാ. സചിത്തകസമുട്ഠാനത്തയം സന്ധായാഹ ‘‘തിസമുട്ഠാനതാ’’തി.
ദുതിയം.
൨൧൦൪. സചേ സയം അച്ഛിന്ദതി അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം ചീവരം പരിവത്തേത്വാ പച്ഛാ ‘‘തുയ്ഹം ചീവരം ത്വമേവ ഗണ്ഹ, മയ്ഹം ചീവരം ദേഹീ’’തി ഏവം യദി സയം അച്ഛിന്ദതി. ഏത്ഥ ‘‘സകസഞ്ഞായാ’’തി സേസോ. സകസഞ്ഞായ ഗഹിതത്താ പാചിത്തിയം, ദുക്കടഞ്ച വുത്തം, ഇതരഥാ ഭണ്ഡഗ്ഘേന കാരേതബ്ബോ.
൨൧൦൫. ഇതരേസൂതി അബന്ധനഞ്ച ആണത്തിബഹുത്തഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. തേനാഹ ‘‘വത്ഥൂനം പയോഗസ്സ വസാ സിയാ’’തി.
൨൧൦൬. ‘‘തികപാചിത്തീ’’തി ¶ ഇദമപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഉദ്ദിട്ഠാ’’തി സമ്ബന്ധനീയം, ഉപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാതി ഏതാസം വസേന തികപാചിത്തി വുത്താതി അത്ഥോ. അഞ്ഞസ്മിം പരിക്ഖാരേതി ഉപസമ്പന്നാനുപസമ്പന്നാനം അഞ്ഞസ്മിം പരിക്ഖാരേ. ഇതരിസ്സാതി അനുപസമ്പന്നായ. തികദുക്കടന്തി അനുപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാവേമതികാഅനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാനം വസേന തികദുക്കടം ഉദ്ദിട്ഠം.
൨൧൦൭. തായ വാ ദീയമാനം തായ അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ ദുട്ഠായ വാ തുട്ഠായ വാ ദീയമാനം ഗണ്ഹന്തിയാ, തസ്സാ വിസ്സാസമേവ വാ ഗണ്ഹന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ. ‘‘തിസമുട്ഠാനതാ മതാ’’തി ഇദം വുത്തത്ഥമേവ.
തതിയം.
൨൧൦൮. യാ ¶ പന ഭിക്ഖുനീ ‘‘കിം തേ, അയ്യേ, അഫാസു, കിം ആഹരീയതൂ’’തി വുത്താ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേത്വാ തം ആഹടം പടിക്ഖിപിത്വാ തഞ്ച അഞ്ഞഞ്ച ഗണ്ഹിതുകാമാ സചേ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേതി, തസ്സാ വിഞ്ഞത്തിദുക്കടം, ലാഭാ നിസ്സഗ്ഗിയം സിയാതി സാധിപ്പായയോജനാ. വിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടം വിഞ്ഞത്തിദുക്കടം.
൨൧൦൯-൧൧. തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി ‘‘അഞ്ഞേ അഞ്ഞസഞ്ഞാ, അഞ്ഞേ വേമതികാ, അഞ്ഞേ അനഞ്ഞസഞ്ഞാ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേത്വാ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൭൫൧) തികപാചിത്തിയം വുത്തം. അനഞ്ഞേ ദ്വികദുക്കടന്തി അനഞ്ഞേ അഞ്ഞസഞ്ഞായ, വേമതികായ ച വസേന ദ്വികദുക്കടം. ‘‘അനഞ്ഞേനഞ്ഞസഞ്ഞായാ’’തിആദിനാ അനാപത്തിവിസയോ ദസ്സിതോ. ‘‘അനഞ്ഞേ അനഞ്ഞസഞ്ഞായാ’’തി പദച്ഛേദോ. അനഞ്ഞേ അനഞ്ഞസഞ്ഞായ വിഞ്ഞാപേന്തിയാ അനാപത്തി. തസ്മിം പഠമവിഞ്ഞാപിതേ അപ്പഹോന്തേ വാ തഞ്ഞേവ വാ വിഞ്ഞാപേന്തിയാ അനാപത്തി. അഞ്ഞേനപി അത്ഥേ സതി തേന സദ്ധിം അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേന്തിയാ അനാപത്തി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ പഠമം സപ്പി വിഞ്ഞത്തം, ‘‘ആമകമംസം പചിതബ്ബ’’ന്തി ച വേജ്ജേന വുത്തത്താ തേലേന അത്ഥോ ഹോതി, തതോ ‘‘തേലേനാപി മേ അത്ഥോ’’തി ഏവം അഞ്ഞഞ്ച വിഞ്ഞാപേതീതി. ആനിസംസഞ്ച ദസ്സേത്വാ തതോ അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേന്തിയാപി അനാപത്തീതി ഞാതബ്ബന്തി യോജനാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ കഹാപണസ്സ ¶ സപ്പി ആഭതം ഹോതി, ഇമിനാ മൂലേന ദിഗുണം തേലം ലബ്ഭതി, തേലേനാപി ച ഇദം കിച്ചം നിപ്പജ്ജതി, തസ്മാ തേലമാഹരാതി ഏവം ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ വിഞ്ഞാപേതീതി.
ചതുത്ഥം.
൨൧൧൨-൩. പുബ്ബം ¶ അഞ്ഞം ചേതാപേത്വാതി യോജനാ, അത്തനോ കപ്പിയഭണ്ഡേന ‘‘ഇദം നാമ ആഹരാ’’തി പുബ്ബം അഞ്ഞം പരിവത്താപേത്വാതി അത്ഥോ. ഏവന്തി ഏത്ഥ ‘‘വുത്തേ’’തി സേസോ. ധനേന നിബ്ബത്തം ധഞ്ഞം, അത്തനോ ധനേന നിപ്ഫാദിതത്താ തേലാദി ഇധ ‘‘ധഞ്ഞ’’ന്തി അധിപ്പേതം, ന വീഹാദി. ഏവം വുത്തേ മയ്ഹം അഞ്ഞം ധഞ്ഞം ആനേത്വാ ദേതി ഇതി സഞ്ഞായ പച്ഛാ അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാതി യോജനാ, ന മേ ഇമിനാ അത്ഥോ, അഞ്ഞം ആഹരാതി വുത്തേ ഇദഞ്ച ദത്വാ അഞ്ഞഞ്ച ആഹരിത്വാ ദേതീതി സഞ്ഞായ ‘‘ന മേ ഇദം രുച്ചതി, അഞ്ഞം ആഹരാ’’തി പച്ഛാ അഞ്ഞം പരിവത്താപേയ്യാതി അത്ഥോ. ചേതാപനപയോഗേനാതി ആണത്തായ ചേതാപനവസേന. മൂലട്ഠായാതി ആണാപികായ. തേന ച അഞ്ഞേന വാ മൂലേന ആഭതം ഹോതു, തസ്സ ലാഭേ നിസ്സഗ്ഗിയം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൧൧൪. സേസന്തി തികപാചിത്തിയാദികം വിനിച്ഛയവിസേസം.
പഞ്ചമം.
൨൧൧൫-൬. അഞ്ഞദത്ഥായ ദിന്നേനാതി ഉപാസകേഹി ‘‘ഏവരൂപം ഗഹേത്വാ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി അഞ്ഞസ്സത്ഥായ ദിന്നേന. ‘‘സങ്ഘികേന പരിക്ഖാരേനാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. പരിക്ഖാരേനാതി കപ്പിയഭണ്ഡേന. സങ്ഘികേനാതി സങ്ഘസ്സ പരിച്ചത്തേന. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. തസ്സാതി യായ ചേതാപിതം. നിസ്സഗ്ഗിയം സിയാതി ഏത്ഥ നിസ്സട്ഠപടിലദ്ധം യഥാദാനേ ഉപനേതബ്ബന്തി വത്തബ്ബം. യഥാഹ ‘‘നിസ്സട്ഠം പടിലഭിത്വാ യഥാദാനേ ഉപനേതബ്ബ’’ന്തി (പാചി. ൭൬൧). ഇദം ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാധിപ്പായമേവ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ‘‘അനഞ്ഞദത്ഥികേ അഞ്ഞദത്ഥികസഞ്ഞാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനഞ്ഞദത്ഥികേ വേമതികാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ആഹ ‘‘അനഞ്ഞദത്ഥികേ നിദ്ദിട്ഠം ¶ ദ്വികദുക്കട’’ന്തി. ഇമിനാ ച ‘‘അഞ്ഞദത്ഥികേ തികപാചിത്തിയ’’ന്തി ഇദം വുത്തമേവ. ‘‘അഞ്ഞദത്ഥികേ അഞ്ഞദത്ഥികസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനഞ്ഞദത്ഥികസഞ്ഞാ അഞ്ഞം ചേതാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൭൬൧) ഹി വുത്തം.
൨൧൧൭. സേസകന്തി ¶ യദത്ഥായ ദിന്നം, തം ചേതാപേത്വാ ആഹരിത്വാ അതിരിത്തം മൂലം അഞ്ഞദത്ഥായ ഉപനേന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജേതബ്ബം. സാമികേ പുച്ഛിത്വാതി ‘‘തുമ്ഹേഹി ചീവരത്ഥായ ദിന്നം, അമ്ഹാകഞ്ച ചീവരം സംവിജ്ജതി, തേലാദീഹി പന അത്ഥോ’’തി ഏവം സാമികേ പുച്ഛിത്വാ. തന്തി തം ചേതാപന്നം. ആപദാസൂതി ഭിക്ഖുനീഹി വിഹാരം പഹായ ഗമനാരഹമുപദ്ദവോ ഗഹിതോ. യഥാഹ ‘‘ആപദാസൂതി തഥാരൂപേസു ഉപദ്ദവേസു ഭിക്ഖുനിയോ വിഹാരം ഛഡ്ഡേത്വാ പക്കമന്തി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു യം വാ തം വാ ചേതാപേതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൬൨).
൨൧൧൮. സയം യാചിതകം വിനാതി ‘‘സംയാചിതക’’ന്തി പദം വിനാ, ഏത്തകമേവ വിസദിസന്തി വുത്തം ഹോതി.
ഛട്ഠസത്തമാനി.
൨൧൧൯. അധികവചനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മഹാജനികസഞ്ഞാചികേനാ’’തി. പദതാധികാതി പദമേവ പദതാ. മഹാജനികേനാതി ഗണസ്സ പരിച്ചത്തേന. സഞ്ഞാചികേനാതി സയം യാചിതകേന.
൨൧൨൦. അനന്തരസമാ മതാതി ഇധ ‘‘പുഗ്ഗലികേനാ’’തി പദം വിനാ സമുട്ഠാനാദിനാ സദ്ധിം സബ്ബേ വിനിച്ഛയാ അനന്തരസിക്ഖാപദസദിസാ മതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അഞ്ഞദത്ഥികേന പരിക്ഖാരേന അഞ്ഞുദ്ദിസികേന പുഗ്ഗലികേനാ’’തി ഹി ¶ സിക്ഖാപദം. പുഗ്ഗലികേനാതി ഏകഭിക്ഖുനിയാ പരിച്ചത്തേന. ‘‘കിഞ്ചിപീ’’തി ലിഖന്തി. ‘‘കോചിപീ’’തി പാഠോ സുന്ദരോ ‘‘വിസേസോ’’തി ഇമിനാ തുല്യാധികരണത്താ.
അട്ഠമനവമദസമാനി.
പഠമോ വഗ്ഗോ.
൨൧൨൧-൨. ചത്താരി കംസാനി സമാഹടാനി, ചതുന്നം കംസാനം സമാഹാരോ വാ ചതുക്കംസം, ചതുക്കംസതോ അതിരേകം അതിരേകചതുക്കംസം, തേന അതിരേകചതുക്കംസഗ്ഘനകം പാവുരണമാഹ, ഉപചാരേന ‘‘അതിരേകചതുക്കംസ’’ന്തി വുത്തം. കംസപരിമാണം പനേത്ഥ സയമേവ വക്ഖതി ‘‘കഹാപണചതുക്കം തു, കംസോ നാമ പവുച്ചതീ’’തി. തസ്മാ അതിരേകസോളസകഹാപണഗ്ഘനകന്തി അത്ഥോ. ഗരുപാവുരണന്തി സീതകാലേ പാരുപിതബ്ബപാവുരണം. ചേതാപേയ്യാതി വിഞ്ഞാപേയ്യ. ചത്താരി സച്ചാനി ¶ സമാഹടാനി, ചതുന്നം വാ സച്ചാനം സമാഹാരോ ചതുസച്ചം, തം പകാസേതി സീലേനാതി ചതുസച്ചപ്പകാസീ, തേന, ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം നിദ്ദിസകേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. പയോഗേതി ‘‘ദേഹീ’’തി ഏവം വിഞ്ഞാപനപയോഗേ. ലാഭേതി പടിലാഭേ.
ചതുന്നം സമൂഹോ ചതുക്കം, കഹാപണാനം ചതുക്കം കഹാപണചതുക്കം. കഹാപണോ ചേത്ഥ തംതംകാലേ, തംതംപദേസേ ച വോഹാരൂപഗോ ഗഹേതബ്ബോ. ഇമാ വുത്തപ്പകാരാ നിസ്സഗ്ഗിയാവസാനാപത്തിയോ ‘‘ഞാതകാനഞ്ച സന്തകേ’’തി അനാപത്തിവിസയേ വക്ഖമാനത്താ ‘‘യദാ യേന അത്ഥോ, തദാ തം വദേയ്യാഥാ’’തി ഏവം നിച്ചപവാരണം അകത്വാ തസ്മിം കാലേ കിസ്മിഞ്ചി ഗുണേ പസീദിത്വാ ‘‘വദേയ്യാഥ യേന അത്ഥോ’’തി ഏവം പവാരിതട്ഠാനേ സമ്ഭവന്തീതി ദട്ഠബ്ബാ.
൨൧൨൩-൫. ഊനകചതുക്കംസേ ¶ അതിരേകസഞ്ഞാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. ഊനകചതുക്കംസേ വേമതികാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ആഹ ‘‘ഊനകേ തു ചതുക്കംസേ, ഉദ്ദിട്ഠം ദ്വികദുക്കട’’ന്തി. ഇമിനാ ‘‘അതിരേകചതുക്കംസേ അതിരേകസഞ്ഞാ, വേമതികാ, ഊനകസഞ്ഞാ ചേതാപേതി, നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി തികപാചിത്തിയഞ്ച ദസ്സിതം ഹോതി.
ഗരുകന്തി ഗരുപാവുരണം. തദൂനം വാതി ചതുക്കംസതോ ഊനകം വാ. ഞാതകാനഞ്ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന പവാരിതാനം സങ്ഗഹോ. യഥാഹ അനാപത്തിവാരേ ‘‘ഞാതകാനം, പവാരിതാന’’ന്തി (പാചി. ൭൮൭). ഏത്ഥ ച ‘‘അതിരേകചതുക്കംസമ്പീ’’തി വത്തബ്ബം ‘‘തദൂനം വാ’’തി ഇമിനാ ചതുക്കംസൂനസ്സ വുത്തത്താ. ‘‘അപ്പമേവ വാ’’തി ഇമിനാ അതിരേകചതുക്കംസേപി മഹഗ്ഘതരം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
ഏകാദസമം.
൨൧൨൬-൭. ‘‘ലഹുപാവുരണം പന ഭിക്ഖുനിയാ ചേതാപേന്തിയാ അഡ്ഢതേയ്യകംസപരമം ചേതാപേതബ്ബ’’ന്തി (പാചി. ൭൮൯) വചനതോ ലഹുപാവുരണന്തി ഏത്ഥ ‘‘ചേതാപേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ’’തി ച അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനന്തി ഏത്ഥ ‘‘ചേതാപേതബ്ബ’’ന്തി ച സേസോ. ലഹുപാവുരണന്തി ഉണ്ഹകാലേ പാവുരണം. തിണ്ണം പൂരണോ തേയ്യോ, അഡ്ഢോ തേയ്യോ അസ്സാതി അഡ്ഢതേയ്യോ, അഡ്ഢതേയ്യോ ച സോ കംസോ ചാതി അഡ്ഢതേയ്യകംസോ, തം അഗ്ഘതീതി അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനം, ദസകഹാപണഗ്ഘനകന്തി അത്ഥോ. തതോതി അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനകതോ. യം പന പാവുരണം അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനകം, തം ലഹുപാവുരണം ¶ . തതോ അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനകതോ ലഹുപാവുരണതോ. ഉത്തരിന്തി അതിരേകം. അഡ്ഢതേയ്യകംസഗ്ഘനകം യം പാവുരണം യാ ഭിക്ഖുനീ ചേതാപേതി ¶ , തസ്സ പാവുരണസ്സ പടിലാഭേ തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാ വുത്താതി യോജനാ.
‘‘അനന്തരസമം സേസ’’ന്തി ഇദം സമത്ഥേതുമാഹ ‘‘നത്ഥി കാചി വിസേസതാ’’തി. വിസേസോയേവ വിസേസതാ.
ദ്വാദസമം.
൨൧൨൮. ഇദാനി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേ ആഗതേസു സമതിംസനിസ്സഗ്ഗിയേസു കേസഞ്ചി അത്തനോ അവചനേ കാരണഞ്ച അവുത്തേഹി സദ്ധിം വുത്താനം ഗഹണഞ്ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സാധാരണാനീ’’തിആദി. ഹി യസ്മാ ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂഹി സാധാരണാനി യാനി സിക്ഖാപദാനി സേസാനി ഇധ വുത്തേഹി അഞ്ഞാനി, താനി അട്ഠാരസ സിക്ഖാപദാനി ചേവ ഇധ വുത്തസരൂപാനി ദ്വാദസ സിക്ഖാപദാനി ചേതി ഇച്ചേവം നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയസിക്ഖാപദാനി സമതിംസേവ ഹോന്തീതി യോജനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
നിസ്സഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പാചിത്തിയകഥാവണ്ണനാ
൨൧൨൯-൩൦. ഏവം തിംസ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സുദ്ധപാചിത്തിയാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ലസുണ’’ന്തിആദി. ലസുണന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ‘‘ലസുണം’’ഇതി ഭണ്ഡികം വുത്തം അട്ഠകഥായം (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൩-൭൯൫). ചതുപഞ്ചമിഞ്ജാദിപ്പഭേദം ഭണ്ഡികം ലസുണം നാമ, ന തതോ ഊനം. തേനാഹ ‘‘ന ഏകദ്വിതിമിഞ്ജക’’ന്തി. പക്കലസുണതോ, സീഹളദീപസമ്ഭവതോ ച വിസേസമാഹ ‘‘ആമകം മാഗധംയേവാ’’തി. മഗധേസു ജാതം മാഗധം, ‘‘വുത്ത’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. യഥാഹ ‘‘മഗധരട്ഠേ ജാതലസുണമേവ ¶ ഹി ഇധ ലസുണന്തി അധിപ്പേത’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൫). തം ‘‘ഖാദിസ്സാമീ’’തി ഗണ്ഹതീതി സമ്ബന്ധോ. വുത്തപ്പകാരം പാചിത്തിയഞ്ച അജ്ഝോഹാരവസേനാതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അജ്ഝോഹാരവസേനേവ, പാചിത്തിം പരിദീപയേ’’തി.
൨൧൩൧. തദേവ ¶ വക്ഖതി ‘‘ദ്വേ തയോ’’തിആദിനാ. സദ്ധിന്തി ഏകതോ. സങ്ഖാദിത്വാതി ഗലബിലം അപ്പവേസേത്വാ ദന്തേഹി സംചുണ്ണിയന്തീ ഖാദിത്വാ. അജ്ഝോഹരതി പരഗലം കരോതി.
൨൧൩൨. തത്ഥാതി തസ്മിം ഭണ്ഡികലസുണേ. ‘‘മിഞ്ജാനം ഗണനായാ’’തി ഇമിനാ അജ്ഝോഹാരപയോഗഗണനായേവ ദീപിതാ. യഥാഹ ‘‘ഭിന്ദിത്വാ ഏകേകം മിഞ്ജം ഖാദന്തിയാ പന പയോഗഗണനായ പാചിത്തിയാനീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൫).
൨൧൩൩. സഭാവതോ വട്ടന്തേവാതി യോജനാ.
൨൧൩൫. യഥാവുത്തപലണ്ഡുകാദീനം നാനത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകാ മിഞ്ജാ’’തിആദി. ഇധ മിഞ്ജാനം വസേനേവ നാനത്തം ദസ്സിതം. അട്ഠകഥായം പന വണ്ണവസേനാപി. യഥാഹ ‘‘പലണ്ഡുകോ പണ്ഡുവണ്ണോ ഹോതി. ഭഞ്ജനകോ ലോഹിതവണ്ണോ. ഹരിതകോ ഹരിതപണ്ണവണ്ണോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൭).
൨൧൩൬. ‘‘സാളവേ ഉത്തരിഭങ്ഗകേ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘ബദരസാളവാദീസൂ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൭൯൭) അട്ഠകഥാവചനതോ ഏത്ഥ ബദര-സദ്ദോ സേസോ. ബദരസാളവം നാമ ബദരഫലാനി സുക്ഖാപേത്വാ ചുണ്ണേത്വാ കാതബ്ബാ ഖാദനീയവികതി. ഉമ്മത്തികാദീനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ആദികമ്മികാ ഗഹിതാ. യഥാഹ ‘‘ഉമ്മത്തികായ ആദികമ്മികായാ’’തി (പാചി. ൭൯൭).
പഠമം.
൨൧൩൭. സമ്ബാധേതി ¶ പടിച്ഛന്നോകാസേ. തസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉപകച്ഛേസു മുത്തസ്സ കരണേപി വാ’’തി.
൨൧൩൮. അസ്സാ തഥാ പാചിത്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ന ലോമഗണനായാ’’തി ഇമിനാ ‘‘പയോഗഗണനായാ’’തി ഇദമേവ സമത്ഥയതി.
൨൧൩൯. ആബാധേതി കണ്ഡുആദികേ രോഗേ. യഥാഹ – ‘‘ആബാധപച്ചയാതി കണ്ഡുകച്ഛുആദിആബാധപച്ചയാ’’തി ¶ (പാചി. അട്ഠ. ൮൦൧). മഗ്ഗസംവിധാനസമാ മതാതി ഭിക്ഖുനിയാ സംവിധായ ഏകദ്ധാനസിക്ഖാപദേന സദിസാ മതാ ഞാതാതി അത്ഥോ.
ദുതിയം.
൨൧൪൦. പദുമസ്സ വാ പുണ്ഡരീകസ്സ വാ അന്തമസോ കേസരേനാപി കാമരാഗേന മുത്തകരണസ്സ തലഘാതനേ മുത്തകരണമ്പി പഹാരദാനേ പാചിത്തി ഹോതീതി യോജനാ. കേസരേനാപീതി അപി-സദ്ദേന മഹാപദുമപണ്ണേഹി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദീപേതി. യഥാഹ – ‘‘അന്തമസോ ഉപ്പലപത്തേനാപീതി ഏത്ഥ പത്തം താവ മഹന്തം, കേസരേനാപി പഹാരം ദേന്തിയാ ആപത്തിയേവാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൦൩).
൨൧൪൧. തത്ഥാതി തസ്മിം മുത്തകരണതലേ.
തതിയം.
൨൧൪൨. യാ പന ഭിക്ഖുനീ കാമരാഗപരേതാ കാമരാഗേന പീളിതാ അത്തനോ ബ്യഞ്ജനേ മുത്തപഥേ ഉപ്പലപത്തമ്പി പവേസേതി, ന വട്ടതി പാചിത്തി ഹോതീതി യോജനാ. പി-സദ്ദേന ‘‘കേസരമത്തമ്പി പന പവേസേന്തിയാ ആപത്തിയേവാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൧൨) അട്ഠകഥാ ഉല്ലിങ്ഗിതാ.
൨൧൪൩-൪. യദ്യേവം ¶ ‘‘ജതുമട്ഠകേ പാചിത്തിയ’’ന്തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഇദം…പേ… ജതുമട്ഠക’’ന്തി. ഇദം ജതുമട്ഠകം വത്ഥുവസേനേവ വുത്തന്തി ‘‘അഥ ഖോ സാ ഭിക്ഖുനീ ജതുമട്ഠകം ആദിയിത്വാ ധോവിതും വിസ്സരിത്വാ ഏകമന്തം ഛഡ്ഡേസി. ഭിക്ഖുനിയോ മക്ഖികാഹി സമ്പരികിണ്ണം പസ്സിത്വാ ഏവമാഹംസു ‘കസ്സിദം കമ്മ’ന്തി. സാ ഏവമാഹ ‘മയ്ഹിദം കമ്മ’ന്തി. യാ താ ഭിക്ഖുനിയോ അപ്പിച്ഛാ, താ ഉജ്ഝായന്തി ഖിയ്യന്തി വിപാചേന്തി ‘കഥഞ്ഹി നാമ ഭിക്ഖുനീ ജതുമട്ഠകം ആദിയിസ്സതീ’’തി (പാചി. ൮൦൬) ആഗതവത്ഥുവസേനേവ വുത്തം, ന തം വിനാ അഞ്ഞസ്സ വട്ടകസ്സ സമ്ഭവതോതി അധിപ്പായോ. ജതുമട്ഠകം നാമ ജതുനാ കതോ മട്ഠദണ്ഡകോ.
ദണ്ഡന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘അന്തമസോ ഉപ്പലപത്തമ്പി മുത്തകരണം പവേസേതീ’’തി (പാചി. ൮൦൮). ഏതമ്പി ച അതിമഹന്തം, കേസരമത്തമ്പി പന പവേസേന്തിയാ ആപത്തി ഏവ. ഏളാലുകന്തി കക്കാരിഫലം വാ. തസ്മിന്തി അത്തനോ മുത്തകരണേ.
൨൧൪൫. ആബാധപച്ചയാതി മുത്തകരണപ്പദേസേ ജാതവണാദിമ്ഹി വണട്ഠാനനിരുപനാദിപച്ചയാ.
ചതുത്ഥം.
൨൧൪൬. അഗ്ഗപബ്ബദ്വയാധികന്തി അഗ്ഗപബ്ബദ്വയതോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അധികം. യഥാഹ ‘‘അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി അതിക്കാമേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൮൧൨). ദകസുദ്ധിം കരോന്തിയാതി മുത്തകരണട്ഠാനേ ധോവനം കരോന്തിയാ. യഥാഹ ‘‘ഉദകസുദ്ധികം നാമ മുത്തകരണസ്സ ധോവനാ വുച്ചതീ’’തി (പാചി. ൮൧൨).
൨൧൪൭. ‘‘തീണീ’’തി ¶ ഇമിനാ ഏകങ്ഗുലിയാ പബ്ബദ്വയസ്സ പവേസേത്വാ ധോവനേ ദോസാഭാവം ദീപേതി. ദീഘതോതി അങ്ഗുലിയാ ദീഘതോ. തീണി പബ്ബാനി ഗമ്ഭീരതോ മുത്തകരണേ പവേസേത്വാ ഉദകസുദ്ധിം ആദിയന്തിയാ പാചിത്തിയം ഭവേതി യോജനാ.
൨൧൪൮. തിസ്സോ, ചതസ്സോ വാ അങ്ഗുലിയോ ഏകതോ കത്വാ വിത്ഥാരേന പവേസനേ ഏകപബ്ബേപി പവിട്ഠേ ‘‘ദ്വങ്ഗുലപബ്ബപരമ’’ന്തി നിയമിതപ്പമാണാതിക്കമതോ ആഹ ‘‘ഏകപബ്ബമ്പി യാ പനാ’’തി. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ചതുന്നം വാപി അങ്ഗുലീനം തിസ്സന്നം വാപി അങ്ഗുലീനം ഏകപബ്ബമ്പി വിത്ഥാരതോ പവേസേതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ.
൨൧൪൯. ഇതീതി ഏവം. സബ്ബപ്പകാരേനാതി ഗമ്ഭീരപവേസനാദിനാ സബ്ബേന പകാരേന. അഭിബ്യത്തതരം കത്വാതി സുപാകടതരം കത്വാ. അയമത്ഥോതി ‘‘ഏകിസ്സങ്ഗുലിയാ തീണീ’’തിആദിനാ വുത്തോ അയമത്ഥോ.
൨൧൫൦. ദ്വങ്ഗുലപബ്ബേ ദോസോ നത്ഥീതി യോജനാ. ഉദകസുദ്ധിപച്ചയേ പന സതിപി ഫസ്സസാദിയനേ ¶ യഥാവുത്തപരിച്ഛേദേ അനാപത്തി. അധികമ്പീതി ദ്വങ്ഗുലപബ്ബതോ അധികമ്പി. ഉദകസുദ്ധിം കരോന്തിയാ ദോസോ നത്ഥീതി യോജനാ.
൨൧൫൧. തഥാ ഉദകസുദ്ധിം കരോന്തീനം ഉമ്മത്തികാദീനം അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ.
പഞ്ചമം.
൨൧൫൨. ഭുഞ്ജതോ പന ഭിക്ഖുസ്സാതി പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരം ഭുഞ്ജതോ ഭിക്ഖുസ്സ. യഥാഹ ‘‘ഭുഞ്ജന്തസ്സാതി പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരം ഭോജനം ഭുഞ്ജന്തസ്സാ’’തി (പാചി. ൮൧൭). പാനീയം വാ വിധൂപനം ¶ വാതി വക്ഖമാനം പാനീയം, ബീജനീയഞ്ച. ഉപതിട്ഠേയ്യാതി ‘‘ഹത്ഥപാസേ തിട്ഠതീ’’തി (പാചി. ൮൧൭) വചനതോ ഏത്ഥ ഉപ-സദ്ദോ ഹത്ഥപാസസങ്ഖാതം സമീപം വദതീതി വേദിതബ്ബം.
൨൧൫൩. വത്ഥകോണാദി യാ കാചി ‘‘ബീജനീ’’തി വുച്ചതീതി യോജനാ, ഇമിനാ ‘‘ബീജനികിച്ചം സമ്പാദേസ്സാമീ’’തി അധിട്ഠായ ഗഹിതചീവരകോണപ്പകാരം യം കിഞ്ചി ‘‘ബീജനീ’’തി വുച്ചതീതി അത്ഥോ.
൨൧൫൪. ‘‘അഥ ഖോ സാ ഭിക്ഖുനീ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാനീയേന ച വിധൂപനേന ച ഉപതിട്ഠിത്വാ അച്ചാവദതി. അഥ ഖോ സോ ഭിക്ഖു തം ഭിക്ഖുനിം അപസാദേതി ‘മാ, ഭഗിനി, ഏവരൂപം അകാസി, നേതം കപ്പതീ’തി. ‘പുബ്ബേ മം ത്വം ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച കരോസി, ഇദാനി ഏത്തകം ന സഹസീ’തി പാനീയഥാലകം മത്ഥകേ ആസുമ്ഭിത്വാ വിധൂപനേന പഹാരം അദാസീ’’തി (പാചി. ൮൧൫) ഇമസ്മിം വത്ഥുമ്ഹി ഭിക്ഖൂഹി ആരോചിതേ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുസ്സ പഹാരം ദസ്സതീ’’തിആദീനി (പാചി. ൮൧൫) വത്വാ ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുസ്സ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാനീയേന വാ വിധൂപനേന വാ ഉപതിട്ഠേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൮൧൬) വുത്തത്താ പഹാരപച്ചയാ നു ഖോതി ആസങ്കം നിവത്തേതുമാഹ ‘‘ഹത്ഥപാസേ ഇധ ഠാനപച്ചയാപത്തി ദീപിതാ’’തി. ഏത്ഥ ച ആസുമ്ഭിത്വാതി പാതേത്വാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുസ്സ പഹാരോ ദാതബ്ബോ. യാ ദദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ. ൪൨൦) ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകേ ¶ വുത്തം ഗഹേത്വാ ആഹ ‘‘പഹാരപച്ചയാ വുത്തം, ഖന്ധകേ ദുക്കടം വിസു’’ന്തി. ഇമിനാ വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ കാരണം ദസ്സിതം ഹോതി.
൨൧൫൫. ഹത്ഥപാസം ജഹിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഭോജനം ഭുഞ്ജതോ’’തി ച ഖാദനം ഖാദതോതി ഏത്ഥ ‘‘ഹത്ഥപാസേ’’തി ച വത്തബ്ബം ¶ . ഭോജനം ഭുഞ്ജതോ ഹത്ഥപാസം ജഹിത്വാ ഉപതിട്ഠന്തിയാ വാ ഖാദനം ഖാദതോ ഹത്ഥപാസേ ഉപതിട്ഠന്തിയാ വാ ഹോതി ആപത്തി ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൧൫൬. ദേതീതി പാനീയം വാ സൂപാദിം വാ ‘‘ഇമം പിവഥ, ഇമിനാ ഭുഞ്ജഥാ’’തി ദേതി. താലവണ്ടം ‘‘ഇമിനാ ബീജന്താ ഭുഞ്ജഥാ’’തി ദേതി. ദാപേതീതി അഞ്ഞേന ഉഭയമ്പി ദാപേതി. ഇദം സിക്ഖാപദം സമുട്ഠാനതോ ഏളകലോമേന സമം മതന്തി യോജനാ.
ഛട്ഠം.
൨൧൫൭. വിഞ്ഞത്വാതി സയം വിഞ്ഞത്വാ, അഞ്ഞായ വാ വിഞ്ഞാപേത്വാ. ‘‘വിഞ്ഞത്വാ വാ വിഞ്ഞാപേത്വാ വാ’’തി (പാചി. ൮൨൧) ഹി സിക്ഖാപദം. ആമകം ധഞ്ഞന്തി അപക്കം അഭട്ഠം സാലിആദികം സത്തവിധം ധഞ്ഞം. യഥാഹ – ‘‘ആമകധഞ്ഞം നാമ സാലി വീഹി യവോ ഗോധുമോ കങ്ഗു വരകോ കുദ്രൂസകോ’’തി (പാചി. ൮൨൨). കോട്ടേത്വാതി മുസലേഹി കോട്ടേത്വാ. യദി പരിഭുഞ്ജതീതി യോജനാ.
൨൧൫൮-൬൦. ‘‘ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഇദം പയോഗദുക്കടം നാമ, തസ്മാ ന കേവലം പടിഗ്ഗഹണേയേവ ദുക്കടം ഹോതീ’’തിആദിനാ (പാചി. അട്ഠ. ൮൨൨) അട്ഠകഥാഗതം വിഭാഗം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ന കേവലം തു ധഞ്ഞാന’’ന്തിആദി. പനാതി അപി-സദ്ദത്ഥേ, സുക്ഖാപനേപീതി അത്ഥോ. ഭജ്ജനത്ഥായാതി ഏത്ഥ ‘‘വദ്ദലിദിവസേ’’തി സേസോ. ‘‘കപല്ലസജ്ജനേ ഉദ്ധനസജ്ജനേ’’തി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. ദബ്ബിസജ്ജനേതി കടച്ഛുസമ്പാദനേ. തത്ഥ കപല്ലകേ ധഞ്ഞപക്ഖിപനേതി യോജനാ. ‘‘ഘട്ടനകോട്ടനേ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന ന-കാരലോപം കത്വാ ‘‘ഘട്ടകോട്ടനേ’’തി വുത്തം.
൨൧൬൧-൩. പമാണ-സദ്ദസ്സ ¶ ആവത്തലിങ്ഗസങ്ഖ്യത്താ ആഹ ‘‘ഭോജനഞ്ചേവ വിഞ്ഞത്തിപമാണ’’ന്തി ¶ . ആവത്തലിങ്ഗസങ്ഖ്യത്തം നാമ നിയതലിങ്ഗേകത്തബഹുത്തം. തഥാ ഹേത്ഥ പമാണ-സദ്ദോ നിയതനപുംസകലിങ്ഗേ നിയതേകത്തം വുച്ചതി. ഏത്ഥ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ഭോജനഞ്ചേവ വിഞ്ഞത്തി ചാതി ഇദം ദ്വയം ഹി യസ്മാ പമാണം, തസ്മാ സയം വിഞ്ഞത്വാ വാ അഞ്ഞതോ ഭജ്ജനാദീനി കാരാപേത്വാ വാ അഞ്ഞായ പന വിഞ്ഞാപേത്വാ സയം ഭജ്ജനാദീനി കത്വാ വാ യാ പന ഭിക്ഖുനീ അജ്ഝോഹരതി, തസ്സാ അജ്ഝോഹാരപയോഗേസു പാചിത്തിയോ സിയുന്തി യോജനാ.
മഹാപച്ചരിയം (പാചി. അട്ഠ. ൮൨൩) വുത്തം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മാതരം വാ’’തിആദി. മാതരം വാപി യാചിത്വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ അത്ഥന്തരവികപ്പനേ. പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ. മാതരം വാ പിതരം വാ അഞ്ഞം വാ ഞാതകം വാ പവാരിതം വാ ആമകധഞ്ഞം യാചിത്വാ വാ അഞ്ഞായ കാരാപേത്വാ വാ യാ പരിഭുഞ്ജതി, തസ്സാ പാചിത്തീതി യോജനാ.
൨൧൬൪. അവിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധം സയം വാ ഭജ്ജനാദീനി കത്വാ വാ അഞ്ഞായ കാരാപേത്വാ വാ യാ പരിഭുഞ്ജതി, തസ്സാ ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൧൬൫. അഞ്ഞായ പന വിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധം തായ കാരാപേത്വാപി സയം കത്വാ വാ അജ്ഝോഹരന്തിയാ തഥാ ആപത്തി ദുക്കടന്തി യോജനാ. ഇദഞ്ച മഹാപച്ചരിയാഗതനയം ഗഹേത്വാ വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘അഞ്ഞായ വിഞ്ഞത്തം ഭുഞ്ജന്തിയാ ദുക്കട’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൨൨) വുത്തത്താ വിഞ്ഞത്തിയാപി അഞ്ഞായ ലദ്ധം ആമകം ധഞ്ഞം തായ കാരാപേത്വാ വാ സയം കത്വാ വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
൨൧൬൬-൭. സേദകമ്മാദിഅത്ഥായാതി ¶ വാതരോഗാദിനാ ആതുരാനം സേദനാദിപടികാരത്ഥായ. ഇധ ‘‘അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതട്ഠാനേപീ’’തി സേസോ. ഭിക്ഖൂനമ്പി ഏസേവ നയോ. ഠപേത്വാ സത്ത ധഞ്ഞാനി ഞാതകപവാരിതട്ഠാനേ സേസവിഞ്ഞത്തിയാപി അനാപത്തീതി ഞാതബ്ബന്തി യോജനാ. സേസവിഞ്ഞത്തിയാതി മുഗ്ഗമാസഅലാബുകുമ്ഭണ്ഡകാദീനം വുത്തധഞ്ഞാവസേസാനം വിഞ്ഞത്തിയാ.
സാലിആദീനം സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം ദുക്കടസ്സ വുത്തത്താ, അനാമാസത്താ ച സബ്ബേന സബ്ബം ന വട്ടന്തീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഞാതകാനമ്പീ’’തിആദി.
൨൧൬൮. ലദ്ധന്തി ¶ ലബ്ഭമാനം. നവകമ്മേസൂതി നവകമ്മത്ഥായ, നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. ഏത്ഥ ‘‘സമ്പടിച്ഛിതു’’ന്തി സേസോ. ‘‘അവിഞ്ഞത്തിയാ ലബ്ഭമാനം പന നവകമ്മത്ഥായ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൨൩) മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.
സത്തമം.
൨൧൬൯. സങ്കാരന്തി കചവരം. വിഘാസകം വാതി ഉച്ഛിട്ഠകമച്ഛകണ്ടകമംസട്ഠിചലകമുഖധോവനാദികം യം കിഞ്ചി. ഛഡ്ഡേയ്യ വാതി ഏത്ഥ ‘‘സയ’’ന്തി സേസോ ‘‘ഛഡ്ഡാപേയ്യ പരേഹീ’’തി വക്ഖമാനത്താ. കുട്ടസ്സ തിരോ തിരോകുട്ടം, തസ്മിം, കുട്ടസ്സ പരഭാഗേതി അത്ഥോ. ‘‘പാകാരേപി അയം നയോ’’തി വക്ഖമാനത്താ കുട്ടന്തി വാ ബ്യതിരിത്താ ഭിത്തി ഗഹേതബ്ബാ.
൨൧൭൧. ഏകാതി ഏത്ഥ ആപത്തീതി സേസോ. ‘‘തസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ.
൨൧൭൨. ഛഡ്ഡനേതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ദന്തകട്ഠസ്സ ഛഡ്ഡനേപി ഭിക്ഖുനിയാ പാചിത്തി പരിദീപിതാതി യോജനാ.
൨൧൭൩-൪. സബ്ബത്ഥാതി ¶ വുത്തപ്പകാരേസു സബ്ബേസു വികപ്പേസു. അനാപത്തിവിസയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അവലഞ്ജേപീ’’തിആദി. അവലഞ്ജേ ഠാനേ അനോലോകേത്വാ ഛഡ്ഡേന്തിയാപി വാ വലഞ്ജേ ഠാനേ ഓലോകേത്വാപി വാ പന ഛഡ്ഡേന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ. ഛഡ്ഡനം ക്രിയം. അനോലോകനം അക്രിയം.
അട്ഠമം.
൨൧൭൫-൬. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഖേത്തേ വാ നാളികേരാദിആരാമേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി രോപിമേ ഹരിതട്ഠാനേ താനി വിഘാസുച്ചാരസങ്കാരമുത്തസങ്ഖാതാനി ചത്താരി വത്ഥൂനി സചേ സയം ഛഡ്ഡേതി വാ, തഥാ പരേ ഛഡ്ഡാപേതി വാ, തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ ആപത്തിവിനിച്ഛയോ വുത്തനയോ ‘‘ഏകേക’’മിച്ചാദിനാ യഥാവുത്തപകാരോതി യോജനാ.
൨൧൭൭-൮. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഹരിതേ ഖേത്തേ നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജമാനാ വാ തഥാ ഹരിതേ തത്ഥ ¶ ഖേത്തേ ഉച്ഛുആദീനി ഖാദന്തി ഖാദമാനാ ഗച്ഛന്തീ വാ യദി ഉച്ഛിട്ഠം ഉദകം വാ ചലകാദിം വാ ഛഡ്ഡേതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ. ചലകം നാമ വമികരം.
൨൧൭൯. താദിസേ ഹരിതേ ഠാനേ അന്തമസോ മത്ഥകഛിന്നം നാളികേരമ്പി ജലം പിവിത്വാ ഛഡ്ഡേന്തിയാ ആപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൧൮൦. സബ്ബേസന്തി ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം.
൨൧൮൧. ലായിതമ്പി ഖേത്തം പുന രോഹണത്ഥായ മനുസ്സാ രക്ഖന്തി ചേ, തത്ഥ തസ്മിം ഖേത്തേ വിഘാസുച്ചാരാദീനി ഛഡ്ഡേന്തിയാ അസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ യഥാവത്ഥുകമേവ ഹി പാചിത്തിയമേവാതി ¶ യോജനാ. ‘‘അസ്സാ യഥാവത്ഥുക’’ന്തി ഇമിനാ ഭിക്ഖുസ്സ ദുക്കടന്തി വുത്തമേവ ഹോതി.
൨൧൮൨. ഛഡ്ഡിതേ ഖേത്തേതി മനുസ്സേഹി ഉദ്ധടസസ്സേ ഖേത്തേ. യഥാഹ – ‘‘മനുസ്സേസു സസ്സം ഉദ്ധരിത്വാ ഗതേസു ഛഡ്ഡിതഖേത്തം നാമ ഹോതി, തത്ഥ വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൩൦). ഏവം അകതേപി ഖേത്തേ സാമികേ ആപുച്ഛിത്വാ കാതും വട്ടതി. യഥാഹ ‘‘സാമികേ അപലോകേത്വാ ഛഡ്ഡേതീ’’തി (പാചി. ൮൩൨). ഇധ ഖേത്തപാലകാ, ആരാമാദിഗോപകാ ച സാമികാ ഏവ. സങ്ഘസ്സ ഖേത്തേ, ആരാമേ ച സചേ ‘‘തത്ഥ കചവരം ന ഛഡ്ഡേതബ്ബ’’ന്തി കതികാ നത്ഥി, ഭിക്ഖുസ്സ ഛഡ്ഡേതും വട്ടതി സങ്ഘപരിയാപന്നത്താ, ന ഭിക്ഖുനീനം. താസം പന ഭിക്ഖുസങ്ഘേ വുത്തനയേന ന വട്ടതി, ന തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ, ഏവം സന്തേപി സാരുപ്പവസേന കാതബ്ബന്തി. സബ്ബന്തി ഉച്ചാരാദി ചതുബ്ബിധം.
നവമം.
൨൧൮൩. ഏത്ഥ ‘‘നച്ചം നാമ യം കിഞ്ചി നച്ചം. ഗീതം നാമ യം കിഞ്ചി ഗീതം. വാദിതം നാമ യം കിഞ്ചി വാദിത’’ന്തി (പാചി. ൮൩൫) വചനതോ ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി സേസോ. യാ പന ഭിക്ഖുനീ യം കിഞ്ചി നച്ചം വാ യം കിഞ്ചി ഗീതം വാ യം കിഞ്ചി വാദിതം വാ ദസ്സനത്ഥായ ഗച്ഛേയ്യാതി യോജനാ. തത്ഥ യം കിഞ്ചി നച്ചന്തി നടാദയോ വാ നച്ചന്തു സോണ്ഡാ വാ, അന്തമസോ മോരസുകമക്കടാദയോപി, സബ്ബമ്പേതം നച്ചമേവ. യം കിഞ്ചി ഗീതന്തി നടാദീനം വാ ഗീതം ഹോതു അരിയാനം പരിനിബ്ബാനകാലേ രതനത്തയഗുണൂപസംഹിതം സാധുകീളിതഗീതം വാ അസഞ്ഞതഭിക്ഖൂനം ¶ ധമ്മഭാണകഗീതം വാ, സബ്ബമ്പേതം ഗീതമേവ. യം കിഞ്ചി വാദിതന്തി ഘനാദിവാദനീയഭണ്ഡവാദിതം വാ ഹോതു കുടഭേരിവാദിതം വാ അന്തമസോ ഉദരഭേരിവാദിതമ്പി ¶ , സബ്ബമ്പേതം വാദിതമേവ. ‘‘ദസ്സനസവനത്ഥായാ’’തി വത്തബ്ബേ വിരൂപേകസേസനയേന ‘‘ദസ്സനത്ഥായാ’’തി വുത്തം. പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം യഥാസകം വിസയസ്സ ആലോചനസഭാവതായ വാ ‘‘ദസ്സനത്ഥായ’’ ഇച്ചേവ വുത്തം.
൨൧൮൪. പുബ്ബപയോഗദുക്കടേന സഹ പാചിത്തിയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദസ്സനത്ഥായ നച്ചസ്സാ’’തിആദി. ഗീതസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘വാദിതസ്സാ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി.
൨൧൮൫. ഏകപയോഗേനാതി ഏകദിസാവലോകനപയോഗേന. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘അഞ്ഞസ്മിമ്പി…പേ… സിയു’’ന്തി. പസ്സതീതി ഏത്ഥ ‘‘നച്ച’’ന്തി സേസോ. തേസന്തി യേസം നച്ചം പസ്സതി. പി-സദ്ദേന വാദിതമ്പി സമ്പിണ്ഡേതി. യഥാഹ ‘‘തേസംയേവ ഗീതവാദിതം സുണാതി, ഏകമേവ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൩൬).
൨൧൮൬. അഞ്ഞതോതി അഞ്ഞസ്മിം ദിസാഭാഗേ.
൨൧൮൭. ‘‘വിസും പാചിത്തിയോ സിയു’’ന്തി ഇദമേവ പകാസേതുമാഹ ‘‘പയോഗഗണനായേത്ഥ, ആപത്തിഗണനാ സിയാ’’തി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം നാനാദിസാഭാഗേ. നച്ചഗീതവാദിതാനം ദസ്സനസവനേ അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നച്ചിതു’’ന്തിആദി.
൨൧൮൮. ‘‘നച്ച ഇതീ’’തി പദച്ഛേദോ, ‘‘നച്ചാഹീ’’തിപി പാഠോ. ഉപട്ഠാനന്തി ഭേരിസദ്ദപൂജം. സമ്പടിച്ഛിതുന്തി ‘‘സാധൂ’’തി അധിവാസേതും. ഇമസ്സ ഉപലക്ഖണവസേന വുത്തത്താ നച്ചഗീതേപി ഏസേവ നയോ.
൨൧൮൯-൯൦. സബ്ബത്ഥാതി നച്ചനാദീസു സബ്ബത്ഥ. ഉപട്ഠാനം കരോമാതി തുമ്ഹാകം ചേതിയസ്സ നച്ചാദീഹി ഉപഹാരം കരോമാതി. ഉപട്ഠാനം പസത്ഥന്തി ഉപട്ഠാനകരണം നാമ സുന്ദരന്തി.
യാ ¶ ആരാമേയേവ ച ഠത്വാ പസ്സതി വാ സുണാതി വാതി യോജനാ, ഇധ ‘‘അന്തരാരാമേ വാ’’തിആദി ¶ സേസോ. ‘‘ആരാമേ ഠത്വാ അന്തരാരാമേ വാ ബഹിആരാമേ വാ നച്ചാദീനി പസ്സതി വാ സുണാതി വാ, അനാപത്തീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൩൭) അട്ഠകഥായ വുത്തം. ‘‘ഠത്വാ’’തി വുത്തേപി സബ്ബേസുപി ഇരിയാപഥേസു ലബ്ഭതി. ആരാമേ ഠത്വാതി ന കേവലം ഠത്വാവ, തതോ ഗന്ത്വാപി സബ്ബിരിയാപഥേഹിപി ലഭതി. ‘‘ആരാമേ ഠിതാ’’തി (പാചി. ൮൩൭) പന ആരാമപരിയാപന്നദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഇതരഥാ നിസിന്നാപി ന ലഭേയ്യാതി ഗണ്ഠിപദാദീസു വുത്തം. ഭിക്ഖൂനമ്പി ഏസേവ നയോ.
൨൧൯൧. യാ അത്തനോ ഠിതോകാസം ആഗന്ത്വാ പയോജിതം പസ്സതി വാ സുണാതി വാതി യോജനാ. ഠിതോകാസന്തി ഏത്ഥ ഗതിനിവത്തിസാമഞ്ഞേന സയിതനിസിന്നമ്പി ഗയ്ഹതി. തഥാരൂപാ ഹി കാരണാ ഗന്ത്വാ പസ്സന്തിയാ വാപീതി യോജനാ. കാരണം നാമ സലാകഭത്താദികാരണം. യഥാഹ ‘‘സതി കരണീയേതി സലാകഭത്താദീനം വാ അത്ഥായ അഞ്ഞേന വാ കേനചി കരണീയേന ഗന്ത്വാ ഗതട്ഠാനേ പസ്സതി വാ സുണാതി വാ, അനാപത്തീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൩൭).
൨൧൯൨. മഗ്ഗം ഗച്ഛന്തീ പടിപഥേ നച്ചം അട്ഠത്വാ പസ്സതീതി ഏവം പസ്സന്തിയാപി ച തഥാ അനാപത്തീതി അജ്ഝാഹാരയോജനാ. പടിപഥേതി ഗമനമഗ്ഗാഭിമുഖേ. ആപദാസുപീതി താദിസേന ഉപദ്ദവേന ഉപദ്ദുതാ സമജ്ജട്ഠാനം പവിസതി, ഏവം പവിസിത്വാ പസ്സന്തിയാ വാ സുണന്തിയാ വാ അനാപത്തി.
൨൧൯൩. ഇദം സിക്ഖാപദം സമുട്ഠാനതോ ഏളകലോമസിക്ഖാപദേന സമം മതം ‘‘സമാന’’ന്തി വിഞ്ഞാതം.
ദസമം.
ലസുണവഗ്ഗോ പഠമോ.
൨൧൯൪-൫. ഇധ ¶ ഇമസ്മിം സാസനേ യാ പന ഭിക്ഖുനീ രത്തന്ധകാരസ്മിം അപ്പദീപേ പുരിസേന സദ്ധിം ഏകികാ സചേ സന്തിട്ഠതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം വുത്തന്തി യോജനാ. രത്തന്ധകാരസ്മിന്തി രത്തിയം. രത്തിപരിയായോ ഹി രത്തന്ധകാര-സദ്ദോ. യഥാഹ പദഭാജനേ ‘‘രത്തന്ധകാരേതി ഓഗ്ഗതേ സൂരിയേ’’തി (പാചി. ൮൪൦). അപ്പദീപേതി പജ്ജോതചന്ദസൂരിയഅഗ്ഗീസു ഏകേനാപി അനോഭാസിതേ, ഇമിനാ ¶ രത്തിക്ഖേത്തം ദസ്സേതി. ‘‘സന്തിട്ഠതീ’’തി ഇമിനാ ഗമനനിസിന്നസയനസങ്ഖാതം ഇരിയാപഥത്തികഞ്ച ഉപലക്ഖിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി വജിരബുദ്ധിനാ ‘‘സന്തിട്ഠേയ്യാതി ഏത്ഥ ഠാനാപദേസേന ചതുബ്ബിധോപി ഇരിയാപഥോ സങ്ഗഹിതോ, തസ്മാ പുരിസേന സദ്ധിം ചങ്കമനാദീനി കരോന്തിയാപി പാചിത്തിയഞ്ച ഉപലബ്ഭതീ’’തി (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൮൩൯ ഥോകം വിസദിസം). പുരിസേന സദ്ധിന്തി സന്തിട്ഠിതും, സല്ലപിതുഞ്ച വിഞ്ഞുനാ മനുസ്സപുരിസേന സദ്ധിം.
രഹസ്സാദവസേന പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസം സമാഗന്ത്വാ തേന സദ്ധിം സല്ലപന്തിയാ വാ പാചിത്തിയം വുത്തന്തി യോജനാ.
൨൧൯൬-൭. യാ പന ഭിക്ഖുനീ സചേ മനുസ്സപുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ സന്തിട്ഠതി വാ സല്ലപതി വാ, യക്ഖപേതതിരച്ഛാനഗതാനം ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ സന്തിട്ഠതി വാ സല്ലപതി വാ, തസ്സാ ദുക്കടം പരിദീപിതന്തി യോജനാ.
വിഞ്ഞുഗ്ഗഹണേന അവിഞ്ഞൂ പുരിസോ അനാപത്തിം ന കരോതീതി ദീപേതി.
൨൧൯൮. അഞ്ഞവിഹിതായാതി രഹോഅസ്സാദതോ അഞ്ഞം ചിന്തേന്തിയാ. യഥാഹ ‘‘രഹോഅസ്സാദതോ അഞ്ഞവിഹിതാവ ഹുത്വാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൪൧). ചതുത്ഥേന, ഛട്ഠേന ച സമുട്ഠാനേന സമുട്ഠാനതോ ¶ ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം. സന്തിട്ഠനസല്ലപനവസേന ക്രിയം. സഞ്ഞായ വിമോക്ഖോ ഏതസ്മിന്തി സഞ്ഞാവിമോക്ഖകം.
പഠമം.
൨൧൯൯. പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേതി കുട്ടാദീസു യേന കേനചി പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ. ഇദം വചനം.
ദുതിയം.
൨൨൦൦. തതിയേ ‘‘അജ്ഝോകാസേ’’തി ച ചതുത്ഥേ ‘‘രഥികായ, ബ്യൂഹേ, സിങ്ഘാടകേ’’തി പദാനി ച വജ്ജേത്വാ അവസേസം സന്ധായാഹ ‘‘അപുബ്ബം നത്ഥി കിഞ്ചിപീ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘വത്തബ്ബ’’ന്തി സേസോ. ഏത്ഥ ¶ ച രഥികായാതി രച്ഛായ. ബ്യൂഹേതി അനിബ്ബിദ്ധരച്ഛായ. സിങ്ഘാടകേതി ചച്ചരേ ഓകാസേ, തികോണം വാ ചതുകോണം വാ മഗ്ഗസമോധാനട്ഠാനേതി വുത്തം ഹോതി.
തതിയചതുത്ഥാനി.
൨൨൦൧-൨. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പുരേഭത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമിത്വാ ആസനേ നിസീദിത്വാ സാമികേ അനാപുച്ഛാ പക്കമേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൮൫൫) വചനതോ യാ പന ഭിക്ഖുനീ പുരേഭത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമിത്വാ ഛദനന്തോ ആസനേ നിസീദിത്വാ സാമികേ അനാപുച്ഛാ അനോവസ്സകപ്പദേസം അതിക്കമേതി, യാ ച അജ്ഝോകാസേ വാ നിസീദിത്വാ സചേ ഉപചാരം അതിക്കമേതി, തസ്സാ പഠമേ പദേ ദുക്കടം ഹോതി, ദുതിയേ പദേ പാചിത്തി പരിയാപുതാതി യോജനാ. ‘‘ആസനേ’’തി ഇമിനാ പല്ലങ്കമാഭുജിത്വാ നിസീദനാരഹമാസനം അധിപ്പേതം. യഥാഹ – ‘‘ആസനം നാമ പല്ലങ്കസ്സ ഓകാസോ വുച്ചതീ’’തി (പാചി. ൮൫൬). അനോവസ്സപ്പദേസന്തി നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരം. അബ്ഭോകാസേ ആപത്തിഖേത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉപചാരമ്പി വാ സചേ’’തി. ഉപചാരന്തി ദ്വാദസഹത്ഥപ്പമാണം ¶ പദേസം. യഥാഹ ഗണ്ഠിപദേ ‘‘ഉപചാരോ ദ്വാദസഹത്ഥോ’’തി.
൨൨൦൩. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ദുക്കടം സമുദീരിത’’ന്തി ഇദം പച്ചാമസതി. ആപുട്ഠേ അനാപുട്ഠസഞ്ഞായ ആപുട്ഠേ വിചികിച്ഛതോ പക്കമന്തിയാ തഥാ ദുക്കടന്തി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ’’തി സമ്ബന്ധിനിയാ സമാനത്താ ‘‘വിചികിച്ഛന്തിയാ’’തി വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന ‘‘വിചികിച്ഛതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
൨൨൦൪. ഗിലാനായാതി യാ താദിസേന ഗേലഞ്ഞേന ആപുച്ഛിതും ന സക്കോതി. ആപദാസൂതി ഘരേ അഗ്ഗി ഉട്ഠിതോ ഹോതി ചോരാ വാ, ഏവരൂപേ ഉപദ്ദവേ അനാപുച്ഛാ പക്കമന്തിയാ അനാപത്തി.
പഞ്ചമം.
൨൨൦൫-൬. ‘‘ഗച്ഛന്തിയാ വജന്തിയാ’’തി ച നിസീദനനിപജ്ജനാവസാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. പാചിത്തിയം പന പച്ഛാഭത്തം സാമികേ ‘‘ഇധ നിസീദാമ വാ സയാമ വാ’’തി അനാപുച്ഛിത്വാ നിസിന്നനിപന്നപച്ചയാ ¶ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. പച്ഛാഭത്തം സാമികേ അനാപുച്ഛാ ആസനേ നിസീദിത്വാ ഗച്ഛന്തിയാ ഏകാ പാചിത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ഏസ നയോ ‘‘നിപജ്ജിത്വാ’’തിആദീസുപി.
യഥാ പന തത്ഥ അസംഹാരിമേ അനാപത്തി, ഏവമിധ ധുവപഞ്ഞത്തേ വാ അനാപത്തീതി.
ഛട്ഠം.
൨൨൦൭. തിസമുട്ഠാനന്തി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാനതോ.
അട്ഠമം.
൨൨൦൮. യാ ¶ പന ഭിക്ഖുനീ അത്താനമ്പി വാ പരമ്പി വാ നിരയബ്രഹ്മചരിയേഹി അഭിസപേയ്യ, തസ്സാ വാചതോ വാചതോ സിയാ പാചിത്തീതി യോജനാ. തത്ഥ അഭിസപേയ്യാതി സപഥം കരേയ്യ, ‘‘നിരയേ നിബ്ബത്താമി, അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്താമീ’’തി അത്താനം വാ ‘‘നിരയേ നിബ്ബത്തതു, അവീചിമ്ഹി നിബ്ബത്തതൂ’’തി പരം വാ ‘‘ഗിഹിനീ ഹോമി, ഓദാതവത്ഥാ ഹോമീ’’തി അത്താനം വാ ‘‘ഗിഹിനീ ഹോതു, ഓദാതവത്ഥാ ഹോതൂ’’തി പരം വാ അഭിസപേയ്യാതി വുത്തം ഹോതി.
൨൨൧൦. അക്കോസതി അത്താനം വാ പരം വാതി സമ്ബന്ധോ. തികപാചിത്തിയന്തി ഉപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാവേമതികാഅനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാവസേന. സേസായാതി അനുപസമ്പന്നായ. അനുപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാ അക്കോസതി, ദുക്കടന്തി ഏവം തികദുക്കടം.
൨൨൧൧. അത്ഥധമ്മാനുസാസനിം പുരക്ഖത്വാ വദന്തീനം അനാപത്തീതി യോജനാ. യഥാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അത്ഥപുരേക്ഖാരായാതി അട്ഠകഥം കഥേന്തിയാ. ധമ്മപുരേക്ഖാരായാതി പാളിം വാചേന്തിയാ. അനുസാസനിപുരേക്ഖാരായാതി ‘ഇദാനിപി ത്വം ഏദിസാ, സാധു വിരമസ്സു, നോ ചേ വിരമസി, അദ്ധാ പുന ഏവരൂപാനി കമ്മാനി കത്വാ നിരയേ ഉപ്പജ്ജിസ്സസി, തിരച്ഛാനയോനിയാ ഉപ്പജ്ജിസ്സസീ’തി ഏവം അനുസാസനിയം ഠത്വാ വദന്തിയാ അനാപത്തീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൭൮).
നവമം.
൨൨൧൨. വധിത്വാതി ¶ സത്ഥാദീഹി പഹരിത്വാ. വധിത്വാ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ പാളിയം ‘‘വധിത്വാ വധിത്വാ’’തി (പാചി. ൮൮൦) വുത്തം ആമേഡിതം സൂചേതി.
൨൨൧൩. ഏത്ഥാതി ¶ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. കായവാചാചിത്തസമുട്ഠാനം ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം നാമ, സമനുഭാസനസമുട്ഠാനന്തിപി ഏതസ്സേവ നാമം.
ദസമം.
അന്ധകാരവഗ്ഗോ ദുതിയോ.
൨൨൧൪. യാ പന ഭിക്ഖുനീ നഗ്ഗാ അനിവത്ഥാ അപാരുതാ ഹുത്വാ നഹായതി, അസ്സാ സബ്ബപയോഗേ ദുക്കടം. തസ്സ നഹാനസ്സ വോസാനേ പരിയോസാനേ സാ ഭിക്ഖുനീ ജിനവുത്തം ജിനേന ഭഗവതാ ഭിക്ഖുനീനം പഞ്ഞത്തം ദോസം പാചിത്തിയാപത്തിം സമുപേതി ആപജ്ജതീതി യോജനാ. ഭിക്ഖുനി ദോസന്തി ഏത്ഥ ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ കതോ.
൨൨൧൫. അച്ഛിന്നചീവരാതി അച്ഛിന്നഉദകസാടികചീവരാ. നട്ഠചീവരാതി ചോരാദീഹി നട്ഠഉദകസാടികചീവരാ. ആപദാസു വാതി ‘‘മഹഗ്ഘം ഇമം ദിസ്വാ ചോരാപി ഹരേയ്യു’’ന്തി ഏവരൂപാസു ആപദാസു വാ നഗ്ഗായ നഹായന്തിയാ ന ദോസോ.
പഠമം.
൨൨൧൬. ദുതിയേതി ‘‘ഉദകസാടികം പന ഭിക്ഖുനിയാ കാരയമാനായാ’’തിആദിസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൮൮൮).
ദുതിയം.
൨൨൧൭-൮. ദുസ്സിബ്ബിതം ചീവരന്തി അസക്കച്ചസിബ്ബിതം ചീവരം. വിസിബ്ബേത്വാതി ദുസ്സിബ്ബിതം പുന സിബ്ബനത്ഥായ സയം വാ വിഗതസിബ്ബനം കത്വാ. ‘‘വിസിബ്ബാപേത്വാ’’തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘വിസിബ്ബേത്വാ വാ വിസിബ്ബാപേത്വാ വാ’’തി (പാചി. ൮൯൩). അനന്തരായാതി ദസസു അന്തരായേസു ¶ അഞ്ഞതരന്തരായരഹിതാ. തം വിസിബ്ബിതം, വിസിബ്ബാപിതം വാ ചീവരം. ‘‘അനന്തരായാ തം ¶ പച്ഛാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ കതോ. ന സിബ്ബേയ്യാതി ഏത്ഥാപി ‘‘ന സിബ്ബാപേയ്യാ’’തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘നേവ സിബ്ബേയ്യ, ന സിബ്ബാപനായ ഉസ്സുക്കം കരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൯൩).
ചതുപഞ്ചാഹന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാഹി (പാചി. ൬൨-൬൪), ഉത്തരിദിരത്തതിരത്ത’’ന്തിആദീസു (പാചി. ൫൧-൫൨) വിയ അപ്പസങ്ഖ്യായ ബഹുസങ്ഖ്യായം അന്തോഗധത്തേപി ഉഭയവചനം ലോകവോഹാരവസേന വചനസിലിട്ഠതായാതി ദട്ഠബ്ബം. ധുരേതി സിബ്ബനുസ്സാഹേ. നിക്ഖിത്തമത്തേതി വിസ്സട്ഠമത്തേ.
൨൨൧൯. തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി ഉപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാതി തീസു വാരേസു തികപാചിത്തിയം വുത്തം. സേസായാതി അനുപസമ്പന്നായ. തികദുക്കടന്തി വാരത്തയേ ദുക്കടത്തയം.
൨൨൨൦. ഉഭിന്നന്തി ഉപസമ്പന്നാനുപസമ്പന്നാനം. അഞ്ഞസ്മിന്തി ചീവരതോ അഞ്ഞസ്മിം. അന്തരായേപി വാ സതീതി രാജചോരാദിഅന്തരായാനം ദസന്നം അഞ്ഞതരേ സതി.
൨൨൨൧. ‘‘ധുരനിക്ഖേപനം നാമ, സമുട്ഠാനമിദം മത’’ന്തി ഇദം അട്ഠകഥായ ‘‘ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാന’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൮൯൩) വുത്തമേവ ഗഹേത്വാ വുത്തം, തേരസസു സമുട്ഠാനസീസേസു ‘‘ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാന’’ന്തി വിസും സമുട്ഠാനസീസം നാമ നത്ഥി. മാതികട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘സമനുഭാസനസമുട്ഠാന’’ന്തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. ചീവരസിബ്ബനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ, അത്ഥതോ സമാനം) വുത്തം, തം സമുട്ഠാനസീസേസു അന്തോഗധമേവ. തസ്മാ ‘‘ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാന’’ന്തി ഇദം സമനുഭാസനസമുട്ഠാനസ്സേവ പരിയായോതി ഗഹേതബ്ബം.
തതിയം.
൨൨൨൨. പഞ്ച ¶ അഹാനി പഞ്ചാഹം, പഞ്ചാഹമേവ പഞ്ചാഹികം. ‘‘അതിക്കമേയ്യാ’’തി കിരിയായ ദ്വികമ്മകത്താ ‘‘പഞ്ചാഹിക’’ന്തി ച ‘‘സങ്ഘാടിചാര’’ന്തി ച ഉപയോഗത്ഥേ ഏവ ഉപയോഗവചനം. സങ്ഘടിതട്ഠേന സങ്ഘാടി, ഇതി വക്ഖമാനാനം പഞ്ചന്നം ചീവരാനമേവാധിവചനം, സങ്ഘാടീനം ¶ ചാരോ സങ്ഘാടിചാരോ, പരിഭോഗവസേന വാ ഓതാപനവസേന വാ പരിവത്തനന്തി അത്ഥോ. ‘‘പഞ്ചാഹികം സങ്ഘാടിചാരം അതിക്കമേയ്യാതി പഞ്ചമം ദിവസം പഞ്ച ചീവരാനി നേവ നിവാസേതി ന പാരുപതി ന ഓതാപേതി പഞ്ചമം ദിവസം അതിക്കാമേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൮൯൯) വചനതോ പഞ്ചദിവസബ്ഭന്തരേ യം കിഞ്ചി അകത്വാ അതിക്കാമേന്തിയാ ചീവരഗണനായ പാചിത്തി ഹോതീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യാതിക്കമേയ്യാ’’തിആദി.
൨൨൨൩. തിചീവരന്തി അന്തരവാസകഉത്തരാസങ്ഗസങ്ഘാടിസങ്ഖാതം തിചീവരഞ്ച. സംകച്ചീതി ഥനവേഠനസങ്ഖാതം ചീവരഞ്ച. ദകസാടീതി ഉതുനികാലേ നിവാസേതബ്ബഉദകസാടിചീവരഞ്ച. ഇതി ഇമേ പഞ്ച. പഞ്ച തൂതി പഞ്ച ചീവരാനി നാമ.
൨൨൨൪-൫. തികപാചിത്തീതി പഞ്ചാഹാതിക്കന്തസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനതിക്കന്തസഞ്ഞാതി വികപ്പത്തയേ പാചിത്തിയത്തയം ഹോതി. പഞ്ചാഹാനതിക്കന്തേ അതിക്കന്തസഞ്ഞാവേമതികാനം വസേന ദ്വികദുക്കടം.
‘‘പഞ്ചമേ ദിവസേ’’തിആദി അനാപത്തിവാരസന്ദസ്സനം. നിസേവതീതി നിവാസേതി വാ പാരുപതി വാ. ഓതാപേതീതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, ഓതാപേതി വാതി അത്ഥോ. ആപദാസുപീതി മഹഗ്ഘം ചീവരം, ന സക്കാ ഹോതി ചോരഭയാദീസു പരിഭുഞ്ജിതും, ഏവരൂപേ ഉപദ്ദവേ അനാപത്തി.
ചതുത്ഥം.
൨൨൨൬. അഞ്ഞിസ്സാ ¶ സങ്കമേതബ്ബചീവരം അനാപുച്ഛാ ഗഹേത്വാ യാ പരിഭുഞ്ജതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ, അഞ്ഞിസ്സാ ഉപസമ്പന്നായ സന്തകം പഞ്ചന്നം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം തസ്സാ അവത്വാ ആദായ പുന തസ്സാ ദാതബ്ബം, അദത്വാ യാ ഭിക്ഖുനീ പടിസേവതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘സങ്കമേതബ്ബചീവരം സങ്കമനീയ’’ന്തി പരിയായസദ്ദാ ഏതേ. യഥാഹ ‘‘ചീവരസങ്കമനീയന്തി സങ്കമേതബ്ബചീവരം, അഞ്ഞിസ്സാ സന്തകം അനാപുച്ഛാ ഗഹിതം പുന പടിദാതബ്ബചീവരന്തി അത്ഥോ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൦൩).
൨൨൨൭. തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി ‘‘ഉപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ…പേ… വേമതികാ ¶ …പേ… അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാ ചീവരസങ്കമനീയം ധാരേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൯൦൫) ഏവം തികപാചിത്തിയം പാളിയം വുത്തം. സേസായാതി അനുപസമ്പന്നായ. ‘‘തികദുക്കട’’ന്തി ഇദഞ്ച വുത്തനയമേവ. ആപദാസൂതി സചേ അപാരുതം വാ അനിവത്ഥം വാ ചോരാ ഹരന്തി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു വാ.
൨൨൨൮. ഏതം സമുട്ഠാനം കഥിനേന തുല്യന്തി യോജനാ. ഗഹണം, പരിഭോഗോ ച ക്രിയം. അനാപുച്ഛനം അക്രിയം.
പഞ്ചമം.
൨൨൨൯. ലഭിതബ്ബം തു ചീവരന്തി ലഭിതബ്ബം വികപ്പനുപഗം ചീവരം. നിവാരേതീതി യഥാ തേ ദാതുകാമാ ന ദേന്തി, ഏവം അന്തരായം പരക്കമതി. പാചിത്തിം പരിദീപയേതി സചേ തസ്സാ വചനേന തേ ന ദേന്തി, ഭിക്ഖുനിയാ പാചിത്തിയം വദേയ്യാതി അത്ഥോ.
൨൨൩൦. ഏത്ഥ പഠമം ‘‘സങ്ഘസ്സാ’’തി വുത്തത്താ ഗണസ്സാതി ദ്വേ തയോവ ഗഹേതബ്ബാ. ലാഭേതി ഏത്ഥ ‘‘നിവാരിതേ’’തി സേസോ. സചേ അഞ്ഞം പരിക്ഖാരം നിവാരേതി, തഥേവ ദുക്കടന്തി യോജനാ. അഞ്ഞന്തി വികപ്പനുപഗചീവരതോ അഞ്ഞം. പരിക്ഖാരന്തി ¶ യം കിഞ്ചി ഥാലകാദീനം വാ സപ്പിതേലാദീനം വാ അഞ്ഞതരം.
൨൨൩൧. ആനിസംസം നിദസ്സേത്വാതി ‘‘കിത്തകം അഗ്ഘനകം ദാതുകാമത്ഥാതി പുച്ഛതി, ‘ഏത്തകം നാമാ’തി വദന്തി, ‘ആഗമേഥ താവ, ഇദാനി വത്ഥു മഹഗ്ഘം, കതിപാഹേന കപ്പാസേ ആഗതേ സമഗ്ഘം ഭവിസ്സതീ’’തി ഏവം ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ. ന ദോസതാതി ന ദോസോ, അനാപത്തീതി അത്ഥോ.
ഛട്ഠം.
൨൨൩൨-൩. ധമ്മികം സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന സന്നിപതിത്വാ കരിയമാനം ചീവരാനം വിഭങ്ഗം ഭാജനം യാ ഭിക്ഖുനീ പടിസേധേയ്യ പടിബാഹേയ്യ, തസ്സാ ഏവം പടിസേധേന്തിയാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ. അധമ്മേ ധമ്മസഞ്ഞായ ദുക്കടം പരിദീപിതന്തി യോജനാ. ഉഭോ വേമതികായ വാതി ഉഭോസു വേമതികായ. ഗാഥാബന്ധവസേന സു-സദ്ദലോപോ. ധമ്മികേ അധമ്മികേ ചീവരവിഭങ്ഗേ വേമതികായ പടിബാഹന്തിയാ ¶ ദുക്കടം പരിദീപിതന്തി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘ധമ്മികേ വേമതികാ പടിബാഹതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അധമ്മികേ വേമതികാ പടിബാഹതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി. ആനിസംസം നിദസ്സേത്വാതി ‘‘ഏകിസ്സാ ഏകം സാടകം നപ്പഹോതി, ആഗമേഥ താവ, കതിപാഹേനേവ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തതോ ഭാജേസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൯൧൪) ഏവം ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ.
സത്തമം.
൨൨൩൫-൬. നിവാസനുപഗം വാ തഥാ പാരുപനുപഗം വാ കപ്പബിന്ദുകതം വാ യം കിഞ്ചി ചീവരം പഞ്ച സഹധമ്മികേ ച മാതാപിതരോപി മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞസ്സ യസ്സ കസ്സചി ഗഹട്ഠസ്സ വാ പരിബ്ബാജകസ്സ വാ ¶ യദി ദദേയ്യ, തസ്സാപി പാചിത്തിയം പരിയാപുതന്തി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘പിതരോ’’തി മാതാ ച പിതാ ച മാതാപിതരോതി വത്തബ്ബേ വിരൂപേകസേസവസേന നിദ്ദേസോ ദട്ഠബ്ബോ.
൨൨൩൭. ഏത്ഥ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ താ പന പാചിത്തിയോ ചീവരാനം ഗണനായ വസേന ഗണേതബ്ബാതി യോജനാ.
൨൨൩൮. താവ സമ്പടിച്ഛിതോ കാലോ ഏതസ്സാതി താവകാലികം, ചീവരം. ‘‘അഞ്ഞസ്സാ’’തി പുബ്ബേ വുത്തസ്സ ദൂരത്താ പുനപി ‘‘അഞ്ഞേസ’’ന്തി ആഹ, സോയേവത്ഥോ.
അട്ഠമം.
൨൨൩൯. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ‘‘സചേ മയം സക്കോമ, ദസ്സാമ കരിസ്സാമാതി ഏവം വാചാ ഭിന്നാ ഹോതീ’’തി വുത്തായ ദുബ്ബലായ ചീവരപച്ചാസായ ചീവരസ്സ വിഭങ്ഗം നിസേധേത്വാ ചീവരേ കാലം അതിക്കമേയ്യ, അസ്സാ ദോസതാ പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ചീവരേ കാലന്തി ‘‘ചീവരകാലസമയോ നാമ അനത്ഥതേ കഥിനേ വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമോ മാസോ, അത്ഥതേ കഥിനേ പഞ്ചമാസാ’’തി (പാചി. ൯൨൨) പദഭാജനേ വുത്തം ചീവരകാലം. അതിക്കമേയ്യാതി ‘‘അനത്ഥതേ കഥിനേ വസ്സാനസ്സ പച്ഛിമം ദിവസം, അത്ഥതേ കഥിനേ കഥിനുദ്ധാരദിവസം അതിക്കാമേതീ’’തി വുത്തവിധിം അതിക്കാമേയ്യ.
൨൨൪൦. ‘‘അദുബ്ബലചീവരേ ¶ ദുബ്ബലചീവരസഞ്ഞാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി വചനതോ സുദുബ്ബലന്തി ചേതസാതി ഏത്ഥ സു-സദ്ദോ പദപൂരണേ. ഉഭോസൂതി ദുബ്ബലേ, അദുബ്ബലേ ച. കങ്ഖിതായ വാതി വേമതികായ വാ.
൨൨൪൧. ആനിസംസം നിദസ്സേത്വാതി ‘‘കിഞ്ചാപി ‘ന മയം അയ്യേ സക്കോമാ’തി വദന്തി, ഇദാനി പന തേസം കപ്പാസോ ആഗമിസ്സതി, സദ്ധോ പസന്നോ പുരിസോ ആഗമിസ്സതി ¶ , അദ്ധാ ദസ്സതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൨൧) ഏവം അട്ഠകഥായ വുത്തനയേന ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ.
നവമം.
൨൨൪൨. ധമ്മികം കഥിനുദ്ധാരന്തി ‘‘ധമ്മികോ നാമ കഥിനുദ്ധാരോ സമഗ്ഗോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ സന്നിപതിത്വാ ഉദ്ധരതീ’’തി (പാചി. ൯൨൯) വുത്തം കഥിനുദ്ധാരം.
൨൨൪൩. യസ്സാതി യസ്സ കഥിനസ്സ. അത്ഥാരമൂലകോ ആനിസംസോ നാമ ‘‘യോ ച തത്ഥ ചീവരുപ്പാദോ, സോ നേസം ഭവിസ്സതീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൬) അനുഞ്ഞാതോ തസ്മിം വിഹാരേ ഉപ്പജ്ജനകചീവരവത്ഥാനിസംസോ. ഉദ്ധാരമൂലകോ നാമ അന്തരുബ്ഭാരം കാരാപേന്തേഹി ഉപാസകേഹി ദിയ്യമാനചീവരവത്ഥാനിസംസോ.
൨൨൪൫. സമാനിസംസോപീതി അത്ഥാരആനിസംസേന സമാനിസംസോപി ഉബ്ഭാരോ. സദ്ധാപാലനകആരണാതി പസാദാനുരക്ഖനത്ഥായ ദാതബ്ബോതി യോജനാ. ആനിസംസം നിദസ്സേത്വാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ജിണ്ണചീവരോ, കഥിനാനിസംസമൂലകോ മഹാലാഭോ’’തി ഏവരൂപം ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ.
൨൨൪൬. സമുട്ഠാനാദിനാ സദ്ധിം സേസം പന വിനിച്ഛയജാതം അസേസേന സബ്ബാകാരേന സത്തമേന സിക്ഖാപദേന സമം മതം ‘‘സദിസ’’ന്തി വിഞ്ഞാതം. കിഞ്ചിപി അപ്പകമ്പി അപുബ്ബം തത്ഥ വുത്തനയതോ അഞ്ഞം നത്ഥീതി യോജനാ.
ദസമം.
നഗ്ഗവഗ്ഗോ തതിയോ.
൨൨൪൭. ‘‘യാ ¶ ¶ പന ഭിക്ഖുനിയോ ദ്വേ ഏകമഞ്ചേ തുവട്ടേയ്യും, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൩൩) പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകായാ’’തിആദി. ഏകായാതി ഏകായ ഭിക്ഖുനിയാ. അപരാതി അഞ്ഞാ ഉപസമ്പന്നാ. നിപജ്ജേയ്യുന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഏകമഞ്ചേ’’തി സേസോ. ദ്വേതി ദ്വേ ഭിക്ഖുനിയോ.
൨൨൪൮-൯. ‘‘ഏകായ ചാ’’തിആദി അനാപത്തിവാരനിദ്ദേസോ. ഉഭോ വാപി സമം നിസീദന്തീതി യോജനാ. ഏളകേനാതി ഏളകലോമസിക്ഖാപദേന.
പഠമം.
൨൨൫൦-൧. പാവാരകടസാരാദിന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മേകവചനം. ‘‘സംഹാരിമേസൂ’’തി ഇമിനാ സമാനാധികരണത്താ ബഹുവചനപ്പസങ്ഗേ വചനവിപല്ലാസേനേത്ഥ ഏകവചനനിദ്ദേസോതി ദട്ഠബ്ബോ. പാവാരോ ച കടസാരോ ച തേ ആദി യസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മം. ഏകകന്തി നിദ്ധാരിതബ്ബനിദസ്സനം. ഏകമേവ ഏകകം. സംഹാരിമേസു പാവാരാദീസു അഞ്ഞതരന്തി അത്ഥോ. ‘‘പാവാരോതി കോജവാദയോ’’തി വദന്തി. കടസാരോതി കടോയേവ. ആദി-സദ്ദേന അത്ഥരിത്വാ സയനാരഹം സബ്ബം സങ്ഗണ്ഹാതി. തേനേവാതി യം അത്ഥതം, തേനേവ. പാരുപിത്വാ സചേ യാ പന ദ്വേ സഹേവ നിപജ്ജന്തി, താസം പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച അത്ഥരണപാവുരണകിച്ചേ ഏകസ്സേവ നിദ്ദിട്ഠത്താ ഏകസ്സ അന്തസ്സ അത്ഥരണഞ്ച ഏകസ്സ അന്തസ്സ പാരുപനഞ്ച വിഞ്ഞായതി. യഥാഹ ‘‘സംഹാരിമാനം പാവാരത്ഥരണകടസാരകാദീനം ഏകം അന്തം അത്ഥരിത്വാ ഏകം പാരുപിത്വാ തുവട്ടേന്തീനമേതം അധിവചന’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൩൭).
ഏകസ്മിം ഏകത്ഥരണേ വാ ഏകപാവുരണേ വാ നിപജ്ജനേ സതി താസം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖുനീനം ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ദ്വികദുക്കടം വുത്തന്തി ¶ ‘‘നാനത്ഥരണപാവുരണേ ഏകത്ഥരണപാവുരണസഞ്ഞാ…പേ… വേമതികാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൯൩൯) വുത്തം ദുക്കടദ്വയം.
൨൨൫൨. വവത്ഥാനം നിദസ്സേത്വാതി മജ്ഝേ കാസാവം വാ കത്തരയട്ഠിം വാ അന്തമസോ കായബന്ധനമ്പി ¶ ഠപേത്വാ നിപജ്ജന്തി, അനാപത്തീതി അത്ഥോ. സേസം സമുട്ഠാനാദിവിധാനം. ആദിനാതി ഇമസ്മിംയേവ വഗ്ഗേ പഠമസിക്ഖാപദേന. തുല്യന്തി സമാനം.
ദുതിയം.
൨൨൫൩. അഞ്ഞിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ. അഫാസുകാരണാതി അഫാസുകരണഹേതു. അനാപുച്ഛാതി അനാപുച്ഛിത്വാ. തസ്സാ പുരതോ ച ചങ്കമനാദയോ യദി കരേയ്യ, ഏവം കരോന്തിയാ പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. ചങ്കമനാദയോതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ‘‘തിട്ഠതി വാ നിസീദതി വാ സേയ്യം വാ കപ്പേതി ഉദ്ദിസതി വാ ഉദ്ദിസാപേതി വാ സജ്ഝായം വാ കരോതീ’’തി (പാചി. ൯൪൩) പദഭാജനേ വുത്താനം സങ്ഗഹോ.
൨൨൫൪. നിവത്തനാനം ഗണനായാതി ചങ്കമന്തിയാ ചങ്കമസ്സ ഉഭയകോടിം പത്വാ നിവത്തന്തിയാ നിവത്തനഗണനായ. പയോഗതോയേവാതി പയോഗഗണനായേവ, ഇരിയാപഥപരിവത്തനഗണനായേവാതി വുത്തം ഹോതി. ദോസാതി പാചിത്തിയാപത്തിയോ.
൨൨൫൫. പദാനം ഗണനാവസാതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. യഥാഹ ‘‘പദാദിഗണനായാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൪൩). തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി ഉപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ, വേമതികാ, അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാതി വികപ്പത്തയസ്സ വസേന പാചിത്തിയത്തയം വുത്തം. സേസായാതി അനുപസമ്പന്നായ.
൨൨൫൬. ന ¶ ച അഫാസുകാമായാതി ആപുച്ഛിത്വാ തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ പുരതോ ചങ്കമനാദീനി കരോന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
൨൨൫൭. ക്രിയാക്രിയന്തി ചങ്കമനാദികരണം കിരിയം. ആപുച്ഛായ അകരണം അകിരിയം. പാപമാനസന്തി അകുസലചിത്തം.
തതിയം.
൨൨൫൮-൯. അനന്തരായാതി വക്ഖമാനേസു രാജന്തരായാദീസു ദസസു അന്തരായേസു അഞ്ഞതരരഹിതാ ¶ ഭിക്ഖുനീ. ദുക്ഖിതന്തി ഗിലാനം. യഥാഹ ‘‘ദുക്ഖിതാ നാമ ഗിലാനാ വുച്ചതീ’’തി (പാചി. ൯൪൮). സഹജീവിനിന്തി സദ്ധിവിഹാരിനിം. യഥാഹ ‘‘സഹജീവിനീ നാമ സദ്ധിവിഹാരിനീ വുച്ചതീ’’തി. അഞ്ഞായ വാ നുപട്ഠാപേയ്യാതി അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ, സിക്ഖമാനായ, സാമണേരിയാ വാ ഗിഹിനിയാ വാ ഉപട്ഠാനം ന കാരാപേയ്യ. നുപട്ഠേയ്യ സയമ്പി വാതി യാ ഉപട്ഠാനം ന കരേയ്യ. ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തേ വാതി ‘‘നേവ ഉപട്ഠേസ്സാമി, ന ഉപട്ഠാപനായ ഉസ്സുക്കം കരിസ്സാമീ’’തി ധുരേ ഉസ്സാഹേ നിക്ഖിത്തമത്തേയേവ. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായായ.
അന്തേവാസിനിയാ വാപീതി പബ്ബജ്ജാഉപസമ്പദാധമ്മനിസ്സയവസേന ചതുബ്ബിധാസു അന്തേവാസിനീസു അഞ്ഞതരായ. ഇതരായാതി അനുപസമ്പന്നായ.
൨൨൬൦. ഗിലാനായാതി സയം ഗിലാനായ. ‘‘ഗവേസിത്വാ അലഭന്തിയാ’’തി പദച്ഛേദോ, അഞ്ഞം ഉപട്ഠായികം പരിയേസിത്വാ അലഭമാനായാതി അത്ഥോ. ‘‘ആപദാസു ഉമ്മത്തികാദീന’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ഗാഥാബന്ധവസേന വണ്ണലോപോപി ദട്ഠബ്ബോ. ആപദാസൂതി തഥാരൂപേ ഉപദ്ദവേ സതി. ധുരനിക്ഖേപനോദയന്തി ¶ ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം. യദേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.
ചതുത്ഥം.
൨൨൬൧-൨. പുഗ്ഗലികസ്സ അത്തായത്തപരായത്തവസേന അനിയമിതത്താ ‘‘സക’’ന്തി ഇമിനാ നിയമേതി. സകം പുഗ്ഗലികന്തി അത്തനോ പുഗ്ഗലികം. ദത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ’’തി സേസോ. സകവാടന്തി പരിവത്തകദ്വാരകവാടസഹിതം. ഉപസ്സയന്തി ഗേഹം. ദ്വാരാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഗബ്ഭപമുഖാനം സങ്ഗഹോ, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മം. ബഹൂനിപീതി നിദ്ധാരേതബ്ബനിദസ്സനം. ബഹൂനിപി ദ്വാരാനി വാ ബഹൂ ഗബ്ഭേ വാ ബഹൂനി പമുഖാനി വാ. തന്തി യസ്സാ ഉപസ്സയോ ദിന്നോ, തം ഭിക്ഖുനിം. നിക്കഡ്ഢന്തിയാതി അതിക്കാമേന്തിയാ. തസ്സാതി യാ നിക്കഡ്ഢതി, തസ്സാ.
൨൨൬൩. ഏത്ഥാതി നിക്കഡ്ഢനേ. ഏസേവ നയോതി ‘‘പയോഗഗണനായ ആപത്തീ’’തി ദസ്സിതനയോ. ഏത്ഥ പയോഗോ നാമ ആണാപനം, ഇമിനാ ‘‘ഏകായാണത്തിയാ അനേകേസു ദ്വാരേസു അതിക്കാമിതേസുപി ഏകാവ ആപത്തി ഹോതീ’’തി ഏവമാദികം അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയം (പാചി. അട്ഠ. ൯൪൩, ൯൫൨ അത്ഥതോ സമാനം) സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൨൬൪. തേസു ¶ വിനിച്ഛയേസു ഏകം വിനിച്ഛയവിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്തകാവ ഇമം ദ്വാരാ’’തിആദി. ദ്വാരഗണനായ ആപത്തിയോ ദ്വാരഗണനാപത്തിയോ.
൨൨൬൫. അകവാടമ്ഹാതി അകവാടബന്ധതോ ഉപസ്സയാ നിക്കഡ്ഢന്തിയാ ദുക്കടന്തി യോജനാ. സേസായാതി അനുപസമ്പന്നായ. തികദുക്കടന്തി അനുപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞായ, വേമതികായ, അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞായ ച വസേന തികദുക്കടം. ഉഭിന്നന്തി ഉപസമ്പന്നാനുപസമ്പന്നാനം. പരിക്ഖാരേസൂതി പത്തചീവരാദീസു പരിക്ഖാരേസു ¶ . സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു പയോഗേസു, നിക്കഡ്ഢിയമാനേസു, നിക്കഡ്ഢാപിയമാനേസു ചാതി വുത്തം ഹോതി.
൨൨൬൬. ഏത്ഥ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ സമുട്ഠാനാദിവിനിച്ഛയേന സഹ സേസം വിനിച്ഛയജാതം അസേസേന സബ്ബപ്പകാരേന സങ്ഘികാ വിഹാരസ്മാ നിക്കഡ്ഢനസിക്ഖാപദേന സമം മതം ‘‘സദിസ’’ന്തി സല്ലക്ഖിതന്തി യോജനാ.
പഞ്ചമം.
൨൨൬൭. ഛട്ഠേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ സംസട്ഠാ വിഹരേയ്യ ഗഹപതിനാ വാ ഗഹപതിപുത്തേന വാ’’തിആദിമാതികായ (പാചി. ൯൫൬) നിദ്ദിട്ഠേ ഛട്ഠസിക്ഖാപദേ. ഇധ വത്തബ്ബന്തി ഇമസ്മിം വിനയവിനിച്ഛയേ കഥേതബ്ബം. അരിട്ഠസ്സ സിക്ഖാപദേനാതി അരിട്ഠസിക്ഖാപദേന. വിനിച്ഛയോതി സമുട്ഠാനാദികോ.
ഛട്ഠം.
൨൨൬൮. സാസങ്കസമ്മതേതി ഏത്ഥ ‘‘സപ്പടിഭയേ’’തി സേസോ. ഉഭയമ്പി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥമേവ. അന്തോരട്ഠേതി യസ്സ വിജിതേ വിഹരതി, തസ്സേവ രട്ഠേ. സാസങ്കസമ്മതേ സപ്പടിഭയേ അന്തോരട്ഠേ സത്ഥേന വിനാ ചാരികം ചരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ആപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൨൬൯. ഏവം ചരന്തിയാ സഗാമകട്ഠാനേ ഗാമന്തരപ്പവേസേ ച അഗാമകേ അരഞ്ഞേ അദ്ധയോജനേ ച വിനയഞ്ഞുനാ ഭിക്ഖുനാ പാചിത്തിയനയോ പാചിത്തിയാപത്തിവിധാനക്കമോ ഞേയ്യോ ഞാതബ്ബോതി യോജനാ.
൨൨൭൦. സഹ ¶ സത്ഥേന ചരന്തിയാ ന ദോസോതി യോജനാ. ഖേമട്ഠാനേ ചരന്തിയാ, ആപദാസു വാ ചരന്തിയാ ന ദോസോതി യോജനാ.
സത്തമം.
൨൨൭൧. അട്ഠമേ ¶ നവമേ വാപീതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ തിരോരട്ഠേ’’തിആദികേ (പാചി. ൯൬൬) അട്ഠമസിക്ഖാപദേ ച ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അന്തോവസ്സം ചാരികം ചരേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൭൦) വുത്തനവമസിക്ഖാപദേ ച. അനുത്താനം ന വിജ്ജതി, സബ്ബം ഉത്താനമേവ, തസ്മാ ഏത്ഥ മയാ ന വിചാരീയതീതി അധിപ്പായോ.
അട്ഠമനവമാനി.
൨൨൭൨. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ വസ്സംവുത്ഥാ ചാരികം ന പക്കമേയ്യ അന്തമസോ ഛപ്പഞ്ചയോജനാനിപി, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൭൪) വുത്തസിക്ഖാപദേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പാചിത്തീ’’തിആദി. അഹം ന ഗമിസ്സാമി ന പക്കമിസ്സാമീതി ധുരനിക്ഖേപേ കതേ പാചിത്തീതി യോജനാ. തഥാതി പാചിത്തി.
൨൨൭൩. വസ്സംവുത്ഥായ പവാരേത്വാ അന്തമസോ പഞ്ച യോജനാനി ഗന്തും വട്ടതി. ഏത്ഥ അപി-സദ്ദസ്സ സമ്ഭാവനത്ഥതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഛസൂ’’തിആദി. ഇധ ഇമസ്മിം അനാപത്തിവാരേ ഛസു യോജനേസു യദത്ഥി വത്തബ്ബം, തം കിന്നു നാമ സിയാ, നത്ഥി കിഞ്ചി വത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ. പവാരേത്വാ ഛ യോജനാനി ഗച്ഛന്തിയാ അനാപത്തിഭാവോ അവുത്തസിദ്ധോവാതി ദീപേതി.
൨൨൭൪. തീണി യോജനാനി. തേനേവാതി യേന ഗതാ, തേനേവ മഗ്ഗേന. അഞ്ഞേന മഗ്ഗേനാതി ഗതമഗ്ഗതോ അഞ്ഞേന പഥേന.
൨൨൭൫. ദസവിധേ അന്തരായസ്മിം സതീതി വക്ഖമാനേസു അന്തരായേസു അഞ്ഞതരസ്മിം സതി. തസ്സാ അനാപത്തീതി യോജനാ. ആപദാസൂതി അട്ടാദികാരണേന കേനചി പലിബുദ്ധാദിഭാവസങ്ഖാതാസു ആപദാസു. ഗിലാനായാതി സയം ഗിലാനായ. ദുതിയായ ഭിക്ഖുനിയാ അലാഭേ വാ അപക്കമന്തിയാ അനാപത്തി.
൨൨൭൬. രാജാ ¶ ¶ ച ചോരാ ച അമനുസ്സാ ച അഗ്ഗി ച തോയഞ്ച വാളാ ച സരീസപാ ചാതി വിഗ്ഗഹോ. മനുസ്സോതി ഏത്ഥ ഗാഥാബന്ധവസേന പുബ്ബപദലോപോ ‘‘ലാബൂനി സീദന്തീ’’തിആദീസു (ജാ. ൧.൧.൭൭) വിയ. ജീവിതഞ്ച ബ്രഹ്മചരിയാ ച ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തി സമാഹാരദ്വന്ദേ സമാസോ, തസ്സ ജീവിതബ്രഹ്മചരിയസ്സ. അന്തരായാ ഏവ അന്തരായികാ. ഏതേസം ദസന്നം അഞ്ഞതരസ്മിം അപക്കമന്തിയാ അനാപത്തി. യഥാഹ ‘‘അന്തരായേതി ദസവിധേ അന്തരായേ. ‘പരം ഗച്ഛിസ്സാമീ’തി നിക്ഖന്താ, നദിപൂരോ പന ആഗതോ, ചോരാ വാ മഗ്ഗേ ഹോന്തി, മേഘോ വാ ഉട്ഠാതി, നിവത്തിതും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൭൬).
൨൨൭൭. അപക്കമനം അക്രിയം. അനാദരിയേന ആപജ്ജനതോ ആഹ ‘‘ദുക്ഖവേദന’’ന്തി.
ദസമം.
തുവട്ടവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.
൨൨൭൮-൮൦. രാജാഗാരന്തി രഞ്ഞോ കീളനഘരം. ചിത്താഗാരന്തി കീളനചിത്തസാലം. ആരാമന്തി കീളനഉപവനം. കീളുയ്യാനന്തി കീളനത്ഥായ കതം ഉയ്യാനം. കീളാവാപിന്തി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി പാളിയം (പാചി. ൯൭൯) പോക്ഖരണീ വുത്താ, സാ പന സബ്ബജലാസയാനം കീളായ കതാനം ഉപലക്ഖണവസേന വുത്താതി ആഹ ‘‘കീളാവാപി’’ന്തി, കീളനത്ഥായ കതവാപിന്തി അത്ഥോ. ‘‘നാനാകാര’’ന്തി ഇദം യഥാവുത്തപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ‘‘താനീ’’തി വുത്തം. നാനാകാരം രാജാഗാരം ചിത്താഗാരം ആരാമം കീളുയ്യാനം വാ കീളാവാപിം ദട്ഠും ഗച്ഛന്തീനം താനി സബ്ബാനി ഏകതോ ദട്ഠും ഗച്ഛന്തീനം താസം ഭിക്ഖുനീനം പദേ പദേ ദുക്കടം മുനിനാ നിദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ.
പഞ്ചപീതി ¶ രാജാഗാരാദീനി പഞ്ചപി. ഏകായേവ പാചിത്തി ആപത്തി പരിദീപിതാതി യോജനാ. തം തം ദിസാഭാഗം ഗന്ത്വാ പസ്സന്തി ചേ, പാടേക്കാപത്തിയോ പയോഗഗണനായ സിയുന്തി യോജനാ.
൨൨൮൧. ഗമനബാഹുല്ലേന ആപത്തിബാഹുല്ലം പകാസേത്വാ ഗീവാപരിവത്തനസങ്ഖാതേന പയോഗബാഹുല്ലേനാപി ¶ ആപത്തിബാഹുല്ലം പകാസേതുമാഹ ‘‘പയോഗബഹുതായാപി, പാചിത്തിബഹുതാ സിയാ’’തി. സബ്ബത്ഥാതി യത്ഥ ഭിക്ഖുനിയാ പാചിത്തിയം വുത്തം, തത്ഥ സബ്ബത്ഥ.
൨൨൮൨. ‘‘അവസേസോപി അനാപത്തീ’’തി പദച്ഛേദോ. അനാപത്തി ച കഥാമഗ്ഗോ ച അനാപത്തികഥാമഗ്ഗോ, തേസം വിനിച്ഛയോ അനാപത്തികഥാമഗ്ഗവിനിച്ഛയോ, ‘‘അനാപത്തി ആരാമേ ഠിതാ പസ്സതീ’’തിആദികോ (പാചി. ൯൮൧) അനാപത്തിവിനിച്ഛയോ ച അട്ഠകഥാഗതോ (പാചി. അട്ഠ. ൯൮൧) അവസേസവിനിച്ഛയോ ചാതി അത്ഥോ. ‘‘ആരാമേ ഠിതാ’’തി ഏതേന അജ്ഝാരാമേ രാജാഗാരാദീനി കരോന്തി, താനി പസ്സന്തിയാ അനാപത്തീതി അയമനാപത്തിവാരോ ദസ്സിതോ. ഏതേനേവ അന്തോആരാമേ തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നച്ചാദീനി വിയ രാജാഗാരാദീനിപി പസ്സിതും ലഭതീതിപി സിദ്ധം. ആദി-സദ്ദേന ‘‘പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ഗച്ഛന്തിയാ മഗ്ഗേ ഹോന്തി, താനി പസ്സതി, അനാപത്തി. രഞ്ഞോ സന്തികം കേനചി കരണീയേന ഗന്ത്വാ പസ്സതി, അനാപത്തി. കേനചി ഉപദ്ദുതാ പവിസിത്വാ പസ്സതി, അനാപത്തീ’’തി ഏതേ അനാപത്തിവാരാ സങ്ഗഹിതാ. നച്ചദസ്സന…പേ… സഹാതി സമുട്ഠാനാദിനാ വിനിച്ഛയേന സഹ നച്ചദസ്സനസിക്ഖാപദസദിസോവ.
പഠമം.
൨൨൮൩. മാനതോ ¶ പമാണതോ അതീതാ അപേതാ മാനാതീതാ, ആസന്ദീ, തം. വാളേഹി ഉപേതോ വാളൂപേതോ, പല്ലങ്കോ, തം. ‘‘ആസന്ദീ നാമ അതിക്കന്തപ്പമാണാ വുച്ചതീ’’തി വചനതോ ഹേട്ഠാ അട്ടനിയാ വഡ്ഢകിഹത്ഥതോ ഉച്ചതരപാദോ ആയാമചതുരസ്സോ മഞ്ചപീഠവിസേസോ ആസന്ദീ നാമ സമചതുരസ്സാനം അതിക്കന്തപ്പമാണാനമ്പി അനുഞ്ഞാതത്താ. ‘‘പല്ലങ്കോ നാമ ആഹരിമേഹി വാളേഹി കതോ’’തി (പാചി. ൯൮൪) വചനതോ പമാണയുത്തോപി ഏവരൂപോ ന വട്ടതി. ആഹരിത്വാ യഥാനുരൂപട്ഠാനേ ഠപേതബ്ബവാളരൂപാനി ആഹരിമവാളാ നാമ, സംഹരിമവാളരൂപയുത്തോതി വുത്തം ഹോതി. മാനാതീതം ആസന്ദിം വാ വാളൂപേതം പല്ലങ്കം വാ സേവന്തീനം അഭിനിസീദന്തീനം, അഭിനിപജ്ജന്തീനഞ്ച യാസം ഭിക്ഖുനീനം സത്ഥാ പാചിത്തിയാപത്തിം ആഹ.
൨൨൮൪. താസം നിസീദനസ്സാപി നിപജ്ജനസ്സാപി പയോഗബാഹുല്ലവസേന പാചിത്തിയാനം ഗണനാ ഹോതി ഇതി ഏവം നിദ്ദിട്ഠാ ഏവം അയം ഗണനാ അച്ചന്തയസേന അനന്തപരിവാരേന ഭഗവതാ വുത്താതി ¶ യോജനാ. ഏത്ഥ ച ഇച്ചേവന്തി നിപാതസമുദായോ, ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനേ, ഏവം-സദ്ദോ ഇദമത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ.
൨൨൮൫. പാദേ ആസന്ദിയാ ഛേത്വാതി ആസന്ദിയാ പാദേ പമാണതോ അധികട്ഠാനഛിന്ദനേന ഛേത്വാ. പല്ലങ്കസ്സ പാദേ വാളകാ പല്ലങ്കവാളകാ, തേ ഹിത്വാ അപനേത്വാ, അനാപത്തീതി സേവന്തീനം അനാപത്തി.
ദുതിയം.
൨൨൮൬-൭. ഛന്നന്തി ഖോമാദീനം ഛന്നം, നിദ്ധാരണേ സാമിവചനം. അഞ്ഞതരം സുത്തന്തി നിദ്ധാരിതബ്ബനിദസ്സനം. ഹത്ഥാതി ഹത്ഥേന, കരണത്ഥേ ചേതം നിസ്സക്കവചനം. അഞ്ചിതന്തി ഹത്ഥായാമേന ആകഡ്ഢിതം ¶ . തസ്മിന്തി തസ്മിം അഞ്ഛിതേ സുത്തപ്പദേസേ. തക്കമ്ഹീതി കന്തനസൂചിമ്ഹി. വേഠിതേതി പലിവേഠിതേ.
സുത്തകന്തനതോ സബ്ബപുബ്ബപയോഗേസൂതി സുത്തകന്തനതോ പുബ്ബേസു കപ്പാസവിചിനനാദിസബ്ബപയോഗേസു. ഹത്ഥവാരതോതി ഹത്ഥവാരഗണനായ. യഥാഹ ‘‘കപ്പാസവിചിനനം ആദിം കത്വാ സബ്ബപുബ്ബപയോഗേസു ഹത്ഥവാരഗണനായ ദുക്കട’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൮൮).
൨൨൮൮. കന്തിതം സുത്തന്തി പഠമമേവ കന്തിതം ദസികസുത്താദിം. പുന കന്തന്തിയാതി കോടിയാ കോടിം സങ്ഘാടേത്വാ പുന കന്തന്തിയാ.
തതിയം.
൨൨൮൯. തണ്ഡുലാനം കോട്ടനം തു ആദിം കത്വാ ഗിഹീനം വേയ്യാവച്ചം കരോന്തിയാ സബ്ബപുബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൨൯൦. യാഗുആദിസു നിപ്ഫാദേതബ്ബേസു തദാധാരാനി ഭാജനാനി ഗണേത്വാവ പാചിത്തിം പരിദീപയേ, ഖജ്ജകാദീസു രൂപാനം ഗണനായ പാചിത്തിം പരിദീപയേതി യോജനാ. യാഗുആദിസൂതി ഏത്ഥ ¶ ആദി-സദ്ദേന ഭത്തസൂപാദീനം സങ്ഗഹോ. ഖജ്ജകാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന മച്ഛമംസാദിഉത്തരിഭങ്ഗാനം സങ്ഗഹോ.
൨൨൯൧. ‘‘സചേപി മാതാപിതരോ ആഗച്ഛന്തി, യംകിഞ്ചി ബീജനിം വാ സമ്മജ്ജനിദണ്ഡം വാ കാരാപേത്വാ വേയ്യാവച്ചകരട്ഠാനേ ഠപേത്വാവ യം കിഞ്ചി പചിതും വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ’’തിആദി. സചേതി ഏത്ഥ ‘‘മാതാപിതരോ ആഗച്ഛന്തീ’’തി സേസോ. അത്തനോ ഏവമാഗതാനം മാതാപിതൂനമ്പി ¶ കിഞ്ചി കമ്മം അകാരേത്വാ കിഞ്ചി കമ്മം കാതും ന വട്ടതീതി യോജനാ. അപി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ, തേന അഞ്ഞേസം കഥായേവ നത്ഥീതി ദീപേതി.
൨൨൯൨-൩. സങ്ഘസ്സ യാഗുപാനേ വേയ്യാവച്ചം കരോന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ. ‘‘സങ്ഘഭത്തേപീ’’തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അത്തനോ വേയ്യാവച്ചകരസ്സ വാതി സമ്ബന്ധോ. യഥാഹ ‘‘യാഗുപാനേതി മനുസ്സേഹി സങ്ഘസ്സത്ഥായ കരിയമാനേ യാഗുപാനേ വാ സങ്ഘഭത്തേ വാ തേസം സഹായികഭാവേന യം കിഞ്ചി പചന്തിയാ അനാപത്തി. ചേതിയപൂജായ സഹായികാ ഹുത്വാ ഗന്ധമാലാദീനി പൂജേതി, വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൯൯൩).
ചതുത്ഥം.
൨൨൯൪. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ‘ഏഹായ്യേ ഇമം അധികരണം വൂപസമേഹീ’തി വുച്ചമാനാ ‘സാധൂ’തി പടിസ്സുണിത്വാ സാ പച്ഛാ അനന്തരായികിനീ നേവ വൂപസമേയ്യ ന വൂപസമായ ഉസ്സുക്കം കരേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൯൯൫) സിക്ഖാപദസ്സ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പാചിത്തി ധുരനിക്ഖേപേ’’തിആദി. ധുരനിക്ഖേപേതി ന ദാനി തം വൂപസമേസ്സാമി, അഞ്ഞാഹി വാ ന വൂപസമാപേസ്സാമീ’’തി ഏവം ധുരസ്സ ഉസ്സാഹസ്സ നിക്ഖേപേ പാചിത്തീതി യോജനാ. ചീവരസിബ്ബനേ യഥാ പഞ്ചാഹപരിഹാരോ ലബ്ഭതി, ഇധ പന തഥാ ഏകാഹമ്പി പരിഹാരോ ന ലബ്ഭതീതി യോജനാ.
൨൨൯൫. സേസന്തി ‘‘ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ഛാ വിനിച്ഛിനന്തീ ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാവ വിനിച്ഛിനാതീ’’തിആദികം വിനിച്ഛയജാതം. തത്ഥ ചീവരസിബ്ബനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ.
പഞ്ചമം.
൨൨൯൬-൭. യാ ¶ ¶ പന ഭിക്ഖുനീ ഗിഹീനം വാ സഹധമ്മികേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം പരിബ്ബാജകപരിബ്ബാജികാനം വാ ദന്തപോനോദകം വിനാ അഞ്ഞം യം കിഞ്ചി അജ്ഝോഹരണീയം ഖാദനീയം, ഭോജനീയം വാ കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ നിസ്സഗ്ഗിയേന വാ ദദാതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൨൯൮-൯. ഇധ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ മുനിനാ ദന്തകട്ഠോദകേ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ. യാ പന ഭിക്ഖുനീ കായാദീഹി സയം ന ദേതി അഞ്ഞേന ദാപേതി, തസ്സാ ച കായാദീഹി അദത്വാ ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദേന്തിയാപി യാ ബാഹിരലേപം വാ ദേതി, തസ്സാപി ഉമ്മത്തികായ ച ന ദോസോ അനാപത്തീതി യോജനാ.
ഛട്ഠം.
൨൩൦൦-൧. ആവസഥചീവരന്തി ‘‘ഉതുനിയോ ഭിക്ഖുനിയോ പരിഭുഞ്ജന്തൂ’’തി ദിന്നം ചീവരം. യാ ഭിക്ഖുനീ യം ‘‘ആവസഥചീവര’’ന്തി നിയമിതം ചീവരം, തം ചതുത്ഥേ ദിവസേ ധോവിത്വാ അന്തമസോ ഉതുനിയാ സാമണേരായ വാ അദത്വാ സചേ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, തസ്സാ പാചിത്തിയം വുത്തന്തി യോജനാ. തികപാചിത്തിയം സിയാതി ‘‘അനിസ്സജ്ജിതേ അനിസ്സജ്ജിതസഞ്ഞാ…പേ… വേമതികാ…പേ… നിസ്സജ്ജിതസഞ്ഞാ പരിഭുഞ്ജതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൦൦൬) വുത്തം പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൦൨-൩. തസ്മിം ചീവരേ നിസ്സജ്ജിതേ അനിസ്സജ്ജിതസഞ്ഞായ വാ വേമതികായ വാ തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ ദ്വികദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ. അഞ്ഞാസം ഉതുനീനം അഭാവേ അദത്വാപി പരിഭുഞ്ജന്തിയാ അനാപത്തി. പുന പരിയയേതി പുന ഉതുനിവാരേ യഥാകാലം പരിഭുഞ്ജന്തിയാ അനാപത്തി. അച്ഛിന്നചീവരാദീനഞ്ച അനാപത്തീതി യോജനാ. പരിയയേതി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം ¶ . അച്ഛിന്നചീവരാദീനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നട്ഠചീവരാദീനം സങ്ഗഹോ. ആപദാസുപീതി മഹഗ്ഘചീവരം സരീരതോ മോചേത്വാ സുപ്പടിസാമിതമ്പി ചോരാ ഹരന്തി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു പരിഭുഞ്ജന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
സത്തമം.
൨൩൦൪. സകവാടകം ¶ വിഹാരന്തി കവാടബന്ധവിഹാരം, ദ്വാരകവാടയുത്തം സുഗുത്തസേനാസനന്തി വുത്തം ഹോതി. രക്ഖനത്ഥായ അദത്വാതി ‘‘ഇമം ജഗ്ഗേയ്യാസീ’’തി ഏവം അനാപുച്ഛിത്വാ.
൨൩൦൫-൬. ‘‘ഹോതി പാചിത്തിയം തസ്സാ, ചാരികം പക്കമന്തിയാ’’തി വുത്തമേവ പകാസേതുമാഹ ‘‘അത്തനോ ഗാമതോ’’തിആദി. അത്തനോ ഗാമതോതി അത്തനോ വസനകഗാമതോ. തഥാ ഇതരസ്സാതി അപരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപം ഉപചാരം. തന്തിആദിപദത്തയേ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം വേദിതബ്ബം. പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേ പഠമേന പദേന സമതിക്കന്തേ ദുക്കടം, തഥാ ഇതരസ്സ അപരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ തസ്മിം ഉപചാരേ അതിക്കന്തേ ദുക്കടം. ദുതിയേന പദേന പരിക്ഖേപേ, ഉപചാരേ സമതിക്കന്തമത്തേ പാചിത്തീതി യോജനാ.
൨൩൦൭. അകവാടബന്ധനസ്മിം കവാടബന്ധരഹിതേ വിഹാരേ തഥാ അനിസ്സജ്ജന്തിയാ ദുക്കടം പരിദീപിതം. ജഗ്ഗികം അലഭന്തിയാതി ഏത്ഥ ‘‘പരിയേസിത്വാ’’തി സേസോ. ജഗ്ഗികന്തി വിഹാരപടിജഗ്ഗികം.
൨൩൦൮. ആപദാസൂതി രട്ഠേ ഭിജ്ജന്തേ ആവാസേ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു. ഗിലാനായാതി വചീഭേദം കാതും അസമത്ഥായാതി.
അട്ഠമം.
൨൩൦൯-൧൦. ഹത്ഥീ ¶ ച അസ്സോ ച രഥോ ച ഹത്ഥിഅസ്സരഥാ, തേ ആദി യേസം തേ ഹത്ഥിഅസ്സരഥാദയോ, തേഹി. ആദി-സദ്ദേന ധനു ഥരൂതി പദദ്വയം ഗഹിതം. സംയുത്തന്തി യഥാവുത്തേഹി ഹത്ഥിഅസ്സാദിപദേഹി സംയോജിതം, ‘‘ഹത്ഥീനം സിപ്പം ഹത്ഥിസിപ്പ’’ന്തിആദിനാ കതസമാസന്തി അത്ഥോ, ‘‘ഹത്ഥിസിപ്പം അസ്സസിപ്പം രഥസിപ്പം ധനുസിപ്പം ഥരുസിപ്പ’’ന്തി ഏവം വുത്തം യം കിഞ്ചി സിപ്പന്തി വുത്തം ഹോതി. ഹത്ഥിസിക്ഖാദിസിപ്പം സന്ദീപകോ ഗന്ഥോ വച്ചവാചകാനം അഭേദോപചാരേന ഏവം വുത്തോതി ഗഹേതബ്ബം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പദാദീനം വസേനിധാ’’തി. പരൂപഘാതകം മന്താഗദയോഗപ്പഭേദകം കിഞ്ചീതി പരേസം അന്തരായകരം ഖിലനവസീകരണസോസാപനാദിഭേദം ആഥബ്ബണമന്തഞ്ച വിസയോഗാദിപ്പഭേദകഞ്ച യം കിഞ്ചി സിപ്പന്തി അത്ഥോ.
ഏത്ഥ ¶ ച ഖിലനമന്തോ നാമ ദാരുസാരഖിലം മന്തേത്വാ പഥവിയം പവേസേത്വാ മാരണമന്തോ. വസീകരണമന്തോ നാമ പരം അത്തനോ വസേ വത്താപനകമന്തോ. സോസാപനകമന്തോ നാമ പരസരീരം രസാദിധാതുക്ഖയേന സുക്ഖഭാവം പാപനകമന്തോ. ആദി-സദ്ദേന വിദേസ്സനാദിമന്താനം സങ്ഗഹോ. വിദേസ്സനം നാമ മിത്താനം അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വേരിഭാവാപാദനം. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ യാ ഭിക്ഖുനീ ഹത്ഥി…പേ… കിഞ്ചി യസ്സ കസ്സചി സന്തികേ പദാദീനം വസേന പരിയാപുണേയ്യ അധീയേയ്യ ചേ, തസ്സാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൧൧. ലേഖേതി ലിഖിതസിപ്പേ. ധാരണായ ചാതി ധാരണസത്ഥേ, യസ്മിം വുത്തനയേന പടിപജ്ജന്താ ബഹൂനിപി ഗന്ഥാനി ധാരേന്തി. ഗുത്തിയാതി അത്തനോ വാ പരേസം വാ ഗുത്തത്ഥായ. പരിത്തേസു ച സബ്ബേസൂതി യക്ഖപരിത്തചോരവാളാദിസബ്ബേസു പരിത്തേസു ച.
നവമം.
൨൩൧൨. ദസമേതി ¶ ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ തിരച്ഛാനവിജ്ജം വാചേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൦൧൮) സമുദ്ദിട്ഠേ ദസമസിക്ഖാപദേ. ഇദം ദസമസിക്ഖാപദം.
ദസമം.
ചിത്താഗാരവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.
൨൩൧൩. സഭിക്ഖുകം ആരാമന്തി യത്ഥ ഭിക്ഖൂ രുക്ഖമൂലേപി വസന്തി, തം പദേസം. ജാനിത്വാതി ‘‘സഭിക്ഖുക’’ന്തി ജാനിത്വാ. യം കിഞ്ചീതി ഭിക്ഖും വാ സാമണേരം വാ ആരാമികം വാ യം കിഞ്ചി.
൨൩൧൪-൫. ‘‘സഭിക്ഖുകോ നാമ ആരാമോ യത്ഥ ഭിക്ഖൂ രുക്ഖമൂലേപി വസന്തീ’’തി (പാചി. ൧൦൨൫) വചനതോ ആഹ ‘‘സചേ അന്തമസോ’’തിആദി. യാ പന ഭിക്ഖുനീ അന്തമസോ രുക്ഖമൂലസ്സപി അനാപുച്ഛാ സചേ പരിക്ഖേപം അതിക്കാമേതി, തസ്സാ പഠമേ പാദേ ദുക്കടം, അപരിക്ഖിത്തേ തസ്സ വിഹാരസ്സ ഉപചാരോക്കമേ വാപി ഭിക്ഖുനിയാ ദുക്കടം, ദുതിയേ പാദേ അതിക്കാമിതേ പാചിത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൩൧൬. അഭിക്ഖുകേ ¶ ആരാമേ സഭിക്ഖൂതി സഞ്ഞായ ഉഭോസുപി സഭിക്ഖുകാഭിക്ഖുകേസു ആരാമേസു ജാതകങ്ഖായ സഞ്ജാതവിചികിച്ഛായ, വേമതികായാതി അത്ഥോ. തസ്സാ ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൧൭. സീസാനുലോകികാ യാ ഭിക്ഖുനീ ഗച്ഛതി, തസ്സാ ച അനാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ. ഏവമുപരിപി. താ ഭിക്ഖുനിയോ യത്ഥ സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, താസം സന്തികം ‘‘ഗച്ഛാമീ’’തി ഗച്ഛതി. യഥാഹ ‘‘യത്ഥ ഭിക്ഖുനിയോ പഠമതരം ¶ പവിസിത്വാ സജ്ഝായം വാ ചേതിയവന്ദനാദീനി വാ കരോന്തി, തത്ഥ താസം സന്തികം ഗച്ഛാമീതി ഗന്തും വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൦൨൭).
൨൩൧൮. ‘‘സന്തം ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛാ’’തി വചനേനേവ അഭിക്ഖുകം ആരാമം കിഞ്ചി അനാപുച്ഛാ പവിസന്തിയാ അനാപത്തീതി ദീപിതം ഹോതി. ആരാമമജ്ഝതോ വാ മഗ്ഗോ ഹോതി, തേന ഗച്ഛന്തിയാപി. ആപദാസൂതി യേന കേനചി ഉപദ്ദുതാ ഹോതി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു പവിസന്തിയാ.
പഠമം.
൨൩൨൦. അക്കോസേയ്യാതി ദസന്നം അക്കോസവത്ഥൂനം അഞ്ഞതരേന സമ്മുഖാ, പരമ്മുഖാ വാ അക്കോസേയ്യ വാ. പരിഭാസേയ്യ വാതി ഭയ’മസ്സ ഉപദംസേയ്യ വാ. തികപാചിത്തിയന്തി ‘‘ഉപസമ്പന്നേ ഉപസമ്പന്നസഞ്ഞാ…പേ… വേമതികാ…പേ… അനുപസമ്പന്നസഞ്ഞാ അക്കോസതി വാ പരിഭാസതി വാ, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൦൩൧) തികപാചിത്തിയം വുത്തം. സേസേതി അനുപസമ്പന്നേ. തികദുക്കടം തസ്സാ ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൨൧. ‘‘പുരക്ഖത്വാ’’തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ‘‘അഭിസപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൭൫) വുത്തസിക്ഖാപദേ വുത്തനയമേവ.
ദുതിയം.
൨൩൨൨-൩. സങ്ഘന്തി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം. പരിഭാസേയ്യാതി ‘‘ബാലാ ഏതാ, അബ്യത്താ ഏതാ, നേതാ ജാനന്തി കമ്മം വാ കമ്മദോസം വാ കമ്മവിപത്തിം വാ കമ്മസമ്പത്തിം വാ’’തി (പാചി. ൧൦൩൫) ആഗതനയേന ¶ പരിഭാസേയ്യാതി അത്ഥോ. ഇതരായാതി ഏത്ഥ ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം. ഏകം ഭിക്ഖുനിം വാ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖുനിയോ ¶ വാ തഥേവ ഇതരം അനുപസമ്പന്നം വാ പരിഭാസന്തിയാ തസ്സാ ദുക്കടം പരിദീപിതന്തി യോജനാ.
തതിയം.
൨൩൨൪-൬. യാ നിമന്തനപവാരണാ ഉഭോപി ഗണഭോജനസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൨൧൭-൨൧൯), പവാരണസിക്ഖാപദേ (പാചി. ൨൩൮-൨൩൯) ച വുത്തലക്ഖണാ, താഹി ഉഭോഹി നിമന്തനപവാരണാഹി യാ ച ഭിക്ഖുനീ സചേ നിമന്തിതാപി വാ പവാരിതാപി വാ ഭവേയ്യ, സാ പുരേഭത്തം യാഗുഞ്ച യാമകാലികാദികാലികത്തയഞ്ച ഠപേത്വാ യം കിഞ്ചി ആമിസം യാവകാലികം അജ്ഝോഹരണത്ഥായ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ചേ, തസ്സാ ഗഹണേ ദുക്കടം സിയാ, അജ്ഝോഹാരവസേന ഏത്ഥ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ പാചിത്തി പരിദീപിതാതി യോജനാ.
ഏത്ഥ ച നിമന്തിതാ നാമ ‘‘പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം അഞ്ഞതരേന ഭോജനേന നിമന്തിതാ’’തി ഗണഭോജനസിക്ഖാപദേ വുത്തലക്ഖണാ. പവാരണാ ച ‘‘പവാരിതോ നാമ അസനം പഞ്ഞായതി, ഭോജനം പഞ്ഞായതി, ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ അഭിഹരതി, പടിക്ഖേപോ പഞ്ഞായതീ’’തി പവാരണസിക്ഖാപദേ വുത്തലക്ഖണാതി വേദിതബ്ബാ.
൨൩൨൭. കാലികാനി ച തീണേവാതി യാമകാലികാദീനി തീണി കാലികാനി ഏവ.
൨൩൨൮-൯. നിമന്തിതപവാരിതാനം ദ്വിന്നം സാധാരണാപത്തിം ദസ്സേത്വാ അനാപത്തിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിമന്തിതാ’’തിആദി. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ യാ പന ഭിക്ഖുനീ നിമന്തിതാ അപ്പവാരിതാ സചേ യാഗും പിവതി, വട്ടതി അനാപത്തീതി അത്ഥോ. സാമികസ്സാതി യേന നിമന്തിതാ, തസ്സ നിമന്തനസാമികസ്സേവ. അഞ്ഞഭോജനന്തി ¶ യേന നിമന്തിതാ, തതോ അഞ്ഞസ്സ ഭോജനം. സചേ സാ ഭുഞ്ജതി, തഥാ വട്ടതീതി യോജനാ.
കാലികാനി ച തീണേവാതി യാമകാലികാദീനി തീണി കാലികാനേവ. പച്ചയേ സതീതി പിപാസാദിപച്ചയേ സതി.
൨൩൩൦. ഇമസ്സ ¶ സിക്ഖാപദസ്സ ഇദം സമുട്ഠാനം അദ്ധാനേന തുല്യന്തി യോജനാ. പവാരിതായ, അപ്പവാരിതായ വാ നിമന്തിതായ വസേന കിരിയാകിരിയതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിമന്തിതാ’’തിആദി. നിമന്തിതാ പന സാമികം അനാപുച്ഛാ ഭുഞ്ജതി ചേ, തസ്സാ വസേന ഇദം സിക്ഖാപദം കിരിയാകിരിയം ഹോതി. ഏത്ഥ ഭുഞ്ജനം ക്രിയം. സാമികസ്സ അനാപുച്ഛനം അക്രിയം.
൨൩൩൧. ‘‘കപ്പിയം കാരാപേത്വാ’’തിആദിം പവാരിതമേവ സന്ധായാഹ. യാ യദി പരിഭുഞ്ജതി, തസ്സാ ച പാചിത്തി സിയാ കിരിയതോ ഹോതീതി യോജനാ. സിയാതി അവസ്സം. പവാരണസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേന കപ്പിയം കാരേത്വാ വാ അകാരാപേത്വാ വാ പരിഭുഞ്ജന്തിയാ തസ്സാ പരിഭോഗേനേവ ഇമിനാ സിക്ഖാപദേന അവസ്സം ആപത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ.
ചതുത്ഥം.
൨൩൩൨. ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ കുലമച്ഛരിനീ അസ്സ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൦൪൩) ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭിക്ഖുനീന’’ന്തിആദി. കുലസന്തികേ ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം വദന്തിയാ പാചിത്തീതി സമ്ബന്ധോ, കുലസ്സ സന്തികേ ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ ദുസ്സീലാ പാപധമ്മാ’’തി ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസന്തിയാതി അത്ഥോ. കുലസ്സാവണ്ണനം വാപീതി ‘‘തം കുലം അസ്സദ്ധം അപ്പസന്ന’’ന്തി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ കുലസ്സ അവണ്ണം അഗുണം വദന്തിയാ പാചിത്തീതി സമ്ബന്ധോ.
൨൩൩൩. സന്തം ¶ ഭാസന്തിയാ ദോസന്തി അമച്ഛരായിത്വാ കുലസ്സ വാ ഭിക്ഖുനീനം വാ സന്തം ദോസം ആദീനവം കഥേന്തിയാ.
പഞ്ചമം.
൨൩൩൪-൫. ഓവാദദായകോതി അട്ഠഹി ഗരുധമ്മേഹി ഓവാദം ദേന്തോ. വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തിയാതി വസ്സം വസന്തിയാ.
൨൩൩൬. ഭിക്ഖൂതി ഓവാദദായകാ ഭിക്ഖൂ.
ഛട്ഠം.
൨൩൩൮. യാ ¶ സാ ഭിക്ഖുനീ വസ്സം വുത്ഥാ പുരിമം വാ പച്ഛിമം വാ തേമാസം വുത്ഥാ തതോ അനന്തരം ഉഭതോസങ്ഘേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ‘‘നാഹം പവാരേസ്സാമീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി ചേതി യോജനാ.
സത്തമം.
൨൩൪൧. ഓവാദാദീനമത്ഥായാതി അട്ഠഗരുധമ്മസ്സവനാദീനമത്ഥായ. ആദി-സദ്ദേന ഉപോസഥപുച്ഛനപവാരണാനം ഗഹണം.
൨൩൪൨. ഓവാദാദീനമത്ഥായ അഗമനേന അക്രിയം. കായികന്തി കായകമ്മം.
അട്ഠമം.
൨൩൪൩. ‘‘അന്വദ്ധമാസം ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ദ്വേ ധമ്മാ പച്ചാസീസിതബ്ബാ ഉപോസഥപുച്ഛനഞ്ച ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച, തം അതിക്കാമേന്തിയാ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൦൫൯) ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ന യാചിസ്സാമീ’’തിആദി. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.
നവമം.
൨൩൪൬-൭. പസാഖോ ¶ നാമ നാഭിയാ ഹേട്ഠാ, ജാണുമണ്ഡലാനം ഉപരി പദേസോ. തഥാ ഹി യസ്മാ രുക്ഖസ്സ സാഖാ വിയ ഉഭോ ഊരൂ പഭിജ്ജിത്വാ ഗതാ, തസ്മാ സോ പസാഖോതി വുച്ചതി, തസ്മിം പസാഖേ. സഞ്ജാതന്തി ഉട്ഠിതം. ഗണ്ഡന്തി യം കിഞ്ചി ഗണ്ഡം. രുധിതന്തി യം കിഞ്ചി വണം. സങ്ഘം വാതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം വാ. ഗണം വാതി സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖുനിയോ വാ. ഏകേനാതി ഏത്ഥ ‘‘പുരിസേനാ’’തി സേസോ, സഹത്ഥേ ഇദം കരണവചനം. യഥാഹ ‘‘പുരിസേന സദ്ധിം ഏകേനേകാ’’തി. പുരിസോതി ച മനുസ്സപുരിസോവ ഗഹേതബ്ബോ.
ധോവാതി ഏത്ഥ ആദി-അത്ഥേ വത്തമാനേന ഇതി-സദ്ദേന ‘‘ആലിമ്പാപേയ്യ വാ ബന്ധാപേയ്യ വാ മോചാപേയ്യ വാ’’തി (പാചി. ൧൦൬൩) സിക്ഖാപദാഗതാനം ഇതരേസം തിണ്ണം സങ്ഗണ്ഹനതോ ‘‘ആലിമ്പ ¶ ബന്ധ മോചേഹീ’’തി ആണത്തിത്തയം സങ്ഗഹിതം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ദുക്കടാനിച്ഛ പാചിത്തിയോ ഛ ചാ’’തി.
യാ പന ഭിക്ഖുനീ പസാഖേ ജാതം ഗണ്ഡം വാ രുധിതം വാ സങ്ഘം വാ ഗണം വാ അനാപുച്ഛിത്വാ ഏകേന പുരിസേന ഏകികാ ‘‘ഭിന്ദ ഫാലേഹി ധോവ ആലിമ്പ ബന്ധ മോചേഹീ’’തി സബ്ബാനി കാതബ്ബാനി ആണാപേതി, തസ്സാ ഛ ദുക്കടാനി, കതേസു ഭിന്ദനാദീസു ഛസു കിച്ചേസു തസ്സാ ഛ പാചിത്തിയോ ഹോന്തീതി യോജനാ.
൨൩൪൮-൯. ഏത്ഥാതി ഗണ്ഡേ വാ വണേ വാ. ‘‘യം കാതബ്ബം അത്ഥി, തം സബ്ബം ത്വം കരോഹി’’ഇതി സചേ ഏവം യാ ആണാപേതീതി യോജനാ. തസ്സാ ഏകായ ആണാപനവാചായ ഛ ദുക്കടാനി ച പാചിത്തിയച്ഛക്കഞ്ചേതി ദ്വാദസാപത്തിയോ സിയുന്തി യോജനാ.
൨൩൫൧. ആപുച്ഛിത്വാ ¶ വാതി സങ്ഘം വാ ഗണം വാ ആപുച്ഛിത്വാ. ദുതിയന്തി ദുതിയികം. വിഞ്ഞും ദുതിയം ഗഹേത്വാപി വാതി യോജനാ.
ദസമം.
ആരാമവഗ്ഗോ ഛട്ഠോ.
൨൩൫൩. ‘‘ഗണപരിയേസനാദിസ്മി’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഛന്ദാനുരക്ഖനത്ഥം നിഗ്ഗഹിതാഗമോ. ഗബ്ഭിനിന്തി ആപന്നസത്തം, കുച്ഛിപവിട്ഠസത്തന്തി അത്ഥോ. വുട്ഠാപേന്തിയാതി ഉപസമ്പാദേന്തിയാ. കമ്മവാചാഹീതി ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി.
൨൩൫൪-൫. കമ്മവാചായ ഓസാനേതി തതിയകമ്മവാചായ പരിയോസാനേ, യ്യകാരപ്പത്തേതി അത്ഥോ. ഗബ്ഭിനിസഞ്ഞായ ന ച ഗബ്ഭിനിയാതി അഗബ്ഭിനിയാ ഗബ്ഭിനിസഞ്ഞായ ച. ഉഭോ സഞ്ജാതകങ്ഖായാതി ഉഭോസു സമുപ്പന്നസംസയായ, ഗബ്ഭിനിയാ, അഗബ്ഭിനിയാ ച വേമതികായാതി അത്ഥോ. ഗാഥാബന്ധവസേനേത്ഥ സു-സദ്ദലോപോ. തഥാ വുട്ഠാപേന്തിയാ ഉപജ്ഝായായ ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ. ആചരിനിയാ തസ്സാതി ഉപജ്ഝായാ ഗബ്ഭിനിം വുട്ഠാപേതി, തസ്സാ കമ്മവാചം സാവേന്തിയാ ¶ ആചരിനിയാ ച. ഗണസ്സാതി ഉപജ്ഝായാചരിനീഹി അഞ്ഞസ്സ ഭിക്ഖുനിഗണസ്സ ച. തഥാ ദുക്കടം ദീപിതന്തി യോജനാ.
൨൩൫൬. ‘‘ദ്വീസു അഗബ്ഭിനിസഞ്ഞായാ’’തി പദച്ഛേദോ. ദ്വീസൂതി ഗബ്ഭിനിയാ, അഗബ്ഭിനിയാ ച.
പഠമം.
൨൩൫൭. ദുതിയേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പായന്തിം വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൦൭൩) സിക്ഖാപദേ. ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ പായന്തീ ¶ നാമ മാതാ വാ ഹോതി ധാതി വാതി അയം വിസേസോ.
ദുതിയം.
൨൩൫൮. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ദ്വേ വസ്സാനി ഛസു ധമ്മേസു അസിക്ഖിതസിക്ഖം സിക്ഖമാനം സചേ വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തി സിയാതി യോജനാ. തത്ഥ ദ്വേ വസ്സാനീതി പവാരണവസേന ദ്വേ സംവച്ഛരാനി. ഛസു ധമ്മേസൂതി പാണാതിപാതാവേരമണിആദീസു വികാലഭോജനാവേരമണിപരിയോസാനേസു ഛസു ധമ്മേസു. അസിക്ഖിതസിക്ഖന്തി ‘‘പാണാതിപാതാവേരമണിം ദ്വേ വസ്സാനി അവീതിക്കമ്മ സമാദാനം സമാദിയാമീ’’തിആദിനാ (പാചി. ൧൦൭൯) നയേന അനാദിന്നസിക്ഖാപദം വാ ഏവം സമാദിയിത്വാപി കുപിതസിക്ഖം വാ. സിക്ഖമാനം തേസു ഛസു ധമ്മേസു സിക്ഖനതോ വാ തേ വാ സിക്ഖാസങ്ഖാതേ ധമ്മേ മാനനതോ ഏവം ലദ്ധനാമം അനുപസമ്പന്നം. വുട്ഠാപേയ്യാതി ഉപസമ്പാദേയ്യ. ആപത്തി സിയാതി പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ കമ്മവാചാപരിയോസാനേ പാചിത്തി ആപത്തി സിയാ, പാചിത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൩൫൯. ‘‘ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ വുട്ഠാപേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ. ധമ്മകമ്മേ വേമതികാ വുട്ഠാപേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ. ധമ്മകമ്മേ അധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ വുട്ഠാപേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി ഏവം ധമ്മകമ്മേ സത്ഥുനാ തികപാചിത്തിയം വുത്തം. ‘‘അധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അധമ്മകമ്മേ വേമതികാ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അധമ്മകമ്മേ അധമ്മകമ്മസഞ്ഞാ വുട്ഠാപേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൦൮൨) ഏവം അധമ്മേ പന കമ്മസ്മിം സത്ഥുനാ തികദുക്കടം ദീപിതം.
൨൩൬൦. അഖണ്ഡതോ ¶ ഖണ്ഡം അകത്വാ.
൨൩൬൧. സചേ ¶ ഉപസമ്പദാപേക്ഖാ പബ്ബജ്ജായ സട്ഠിവസ്സാപി ഹോതി, തസ്സാ ഇമാ ഛ സിക്ഖായോ ദ്വേ വസ്സാനി അവീതിക്കമനീയാ പദാതബ്ബാ, ഇമാ അദത്വാ ന കാരയേ നേവ വുട്ഠാപേയ്യാതി യോജനാ.
തതിയം.
൨൩൬൨. ചതുത്ഥേ നത്ഥി വത്തബ്ബന്തി വക്ഖമാനവിസേസതോ അഞ്ഞം വത്തബ്ബം നത്ഥീതി യഥാവുത്തനയമേവാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഇധാ’’തിആദിനാ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതി. ഇധ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ സങ്ഘേന സമ്മതം തം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ അനാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൬൩. ദ്വേ വസ്സാനി ഛസു ധമ്മേസു സിക്ഖിതസിക്ഖായ സിക്ഖമാനായ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന ഉപസമ്പദതോ പഠമം ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ യാ വുട്ഠാനസമ്മുതി ദാതബ്ബാ ഹോതി, സാ വുട്ഠാനസമ്മുതി സചേ പഠമം അദിന്നാ ഹോതി. തത്ഥ തസ്മിം ഉപസമ്പദമാളകേപി പദാതബ്ബായേവാതി യോജനാ.
൨൩൬൪. തതിയഞ്ചാതി തതിയസിക്ഖാപദഞ്ച. ചതുത്ഥഞ്ചാതി ഇദം ചതുത്ഥസിക്ഖാപദഞ്ച. പഠമേന സമം ഞേയ്യന്തി പഠമേന സിക്ഖാപദേന സമുട്ഠാനാദിനാ വിനിച്ഛയേന സമാനന്തി ഞാതബ്ബം. ചതുത്ഥം പന സിക്ഖാപദം വുട്ഠാപനസമ്മുതിം അദാപേത്വാ വുട്ഠാപനവസേന ക്രിയാക്രിയം ഹോതി.
ചതുത്ഥം.
൨൩൬൫. ഗിഹിഗതന്തി പുരിസന്തരഗതം, പുരിസസമാഗമപ്പത്തന്തി അത്ഥോ. പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ പരിപുണ്ണാ ഉത്തരപദലോപേന. കിഞ്ചാപി ന ദോസോതി യോജനാ. വുട്ഠാപേന്തിയാതി ഉപജ്ഝായാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേന്തിയാ.
൨൩൬൬. സേസന്തി ¶ ¶ വുത്തം. അസേസേന സബ്ബസോ.
പഞ്ചമം.
൨൩൬൮. ദുക്ഖിതം സഹജീവിനിന്തി ഏത്ഥ ‘‘സിക്ഖാപദ’’ന്തി സേസോ. തുവട്ടകവഗ്ഗസ്മിം ‘‘ദുക്ഖിതം സഹജീവിനി’’ന്തി ഇമേഹി പദേഹി യുത്തം യം സിക്ഖാപദം വുത്തം, തേന സിക്ഖാപദേന അട്ഠമം സമം ഞേയ്യം, ന വിസേസതാ വിസേസോ നത്ഥീതി യോജനാ. അട്ഠമന്തി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ സഹജീവിനിം വുട്ഠാപേത്വാ ദ്വേ വസ്സാനി നേവ അനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യ ന അനുഗ്ഗണ്ഹാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൦൮) വുത്തസിക്ഖാപദം. തത്ഥ സഹജീവിനിന്തി സദ്ധിവിഹാരിനിം. നേവ അനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യാതി സയം ഉദ്ദേസാദീഹി നാനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. ന അനുഗ്ഗണ്ഹാപേയ്യാതി ‘‘ഇമിസ്സാ അയ്യേ ഉദ്ദേസാദീനി ദേഹീ’’തി ഏവം ന അഞ്ഞായ അനുഗ്ഗണ്ഹാപേയ്യ. പാചിത്തിയന്തി ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തേ പാചിത്തിയം.
അട്ഠമം.
൨൩൬൯. യാ കാചി ഭിക്ഖുനീ വുട്ഠാപിതപവത്തിനിം ദ്വേ വസ്സാനി നാനുബന്ധേയ്യ ചേ, തസ്സാ പാചിത്തി പരിയാപുതാ കഥിതാതി യോജനാ. വുട്ഠാപേതീതി വുട്ഠാപിതാ, പവത്തേതി സുസിക്ഖാപേതീതി പവത്തിനീ, വുട്ഠാപിതാ ച സാ പവത്തിനീ ചാതി വുട്ഠാപിതപവത്തിനീ, ഉപജ്ഝായായേതം അധിവചനം, തം, ഉപജ്ഝായം. നാനുബന്ധേയ്യാതി ചുണ്ണേന, മത്തികായ, ദന്തകട്ഠേന, മുഖോദകേനാതി ഏവം തേന തേന കരണീയേന ഉപട്ഠഹേയ്യ.
൨൩൭൦. ‘‘ദ്വേ വസ്സാനി അഹം നാനുബന്ധിസ്സാമീ’’തി ധുരം നിക്ഖിപതി ചേ, ഏവം ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തസ്മിം പന തസ്സാ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ.
൨൩൭൧. യാ ¶ പന ഭിക്ഖുനീ ഉപജ്ഝായം ബാലം വാ അലജ്ജിം വാ നാനുബന്ധതി, തസ്സാ, ഗിലാനായ വാ ആപദാസു വാ ഉമ്മത്തികായ വാ നാനുബന്ധന്തിയാ ന ദോസോതി യോജനാ.
൨൩൭൨. അനുപട്ഠാനേന ഹോതീതി ആഹ ‘‘അക്രിയം വുത്ത’’ന്തി.
നവമം.
൨൩൭൩-൫. യാ ¶ കാചി ഭിക്ഖുനീ സഹജീവിനിം സദ്ധിവിഹാരിനിം വുട്ഠാപേത്വാ ഉപസമ്പാദേത്വാ തം ഗഹേത്വാ അന്തമസോ ഛപ്പഞ്ചയോജനാനിപി ന ഗച്ഛേയ്യ ന ചഞ്ഞം ആണാപേയ്യ ‘‘ഇമം, അയ്യേ, ഗഹേത്വാ ഗച്ഛാ’’തി അഞ്ഞഞ്ച ന നിയോജേയ്യ ചേ, ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തസ്മിം ‘‘ന ദാനി ഗച്ഛിസ്സാമി, അഞ്ഞഞ്ച ഗഹേത്വാ ഗന്തും ന നിയോജേസ്സാമീ’’തി ഉസ്സാഹേ വിസ്സട്ഠമത്തേ തസ്സാ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ.
അന്തരായസ്മിം സതി വാ ദുതിയം അലഭന്തിയാ വാ ആപദാസു വാ ഗിലാനായ വാ ഉമ്മത്തികായ വാ ന ദോസോതി യോജനാ.
ദസമം.
ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗോ സത്തമോ.
൨൩൭൬. ഗിഹിഗതേഹി തീഹേവാതി അനന്തരേ ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ ഗിഹിഗതപദയുത്തേഹി പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമേഹി തീഹേവ സിക്ഖാപദേഹി. സദിസാനീതി ഇധ വീസതിവസ്സവചനഞ്ച കുമാരിഭൂതവചനഞ്ച തത്ഥ ദ്വാദസവസ്സവചനഞ്ച ഗിഹിഗതവചനഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസേഹി വിനിച്ഛയേഹി യഥാക്കമം സദിസാനേവാതി.
൨൩൭൭. മഹൂപപദാതി മഹാ ഉപപദോ യാസം സിക്ഖമാനാനം താ മഹൂപപദാ. ഉപപദം നാമ പദാനമേവ യുജ്ജതി, ന അത്ഥാനന്തി ¶ ‘‘യാസ’’ന്തി അഞ്ഞപദേന സിക്ഖമാനാദിപദാനം ഗഹണം, സദ്ദത്ഥാനമഭേദോപചാരസ്സ പന ഇച്ഛിതത്താ സിക്ഖമാനപദഗഹിതാനമേത്ഥ ഗഹണം വേദിതബ്ബം, മഹാസിക്ഖമാനാതി വുത്തം ഹോതി. ആദിതോതി ഏത്ഥ ‘‘വുത്താ’’തി സേസോ, ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ തിസ്സന്നം ഗിഹിഗതാനം പുരിമേസു തതിയചതുത്ഥസിക്ഖാപദേസു ആഗതാ ദ്വേ സിക്ഖമാനാതി അത്ഥോ. ഗിഹിഗതായ ‘‘പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ’’തി ച കുമാരിഭൂതായ ‘‘പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സാ’’തി ച വസ്സവസേന നാനാകരണസ്സ വുത്തത്താ താഹി ദ്വീഹി മഹാസിക്ഖമാനായ വസ്സവസേനേവ നാനാകരണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഗതാ വീസതിവസ്സാതി, വിഞ്ഞാതബ്ബാ വിഭാവിനാ’’തി, അതിക്കന്തവീസതിവസ്സാ മഹാസിക്ഖമാനാ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൩൭൮. താ ദ്വേ മഹാസിക്ഖമാനാ സചേ ഗിഹിഗതാ വാ ഹോന്തു, ന ച പുരിസഗതാ വാ ഹോന്തു ¶ , സമ്മുതിആദിസു കമ്മവാചായ ‘‘സിക്ഖമാനാ’’തി വത്തബ്ബാതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച സമ്മുതി നാമ ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ കാതബ്ബായ സിക്ഖായ സമ്മുതി ചേവ വുട്ഠാനസമ്മുതി ച. ആദി-സദ്ദേന ഉപസമ്പദാകമ്മം ഗഹിതം.
൨൩൭൯. ഇമാസം ദ്വിന്നം സമ്മുതിദാനാദീസു ഞത്തിയാ ച കമ്മവാചായ ച വത്തബ്ബം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവത്തബ്ബം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ന താ’’തിആദി. താ ഏതാ ഉഭോപി മഹാസിക്ഖമാനാ ‘‘കുമാരിഭൂതാ’’തി വാ തഥാ ‘‘ഗിഹിഗതാ’’തി വാ കമ്മവാചായ ന വത്തബ്ബാ യസ്മാ, തസ്മാ ഏവം വത്തും ന വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘ന വത്തബ്ബാ’’തി ഇമിനാ തഥാ ചേ കമ്മവാചാ വുച്ചേയ്യ, തം കമ്മം കുപ്പതീതി ദീപേതി. ഇധ പന-സദ്ദോ യസ്മാ-പദത്ഥോതി തദത്ഥവസേന യോജനാ ദസ്സിതാ.
൨൩൮൦. സമ്മുതിന്തി ¶ സിക്ഖമാനസമ്മുതിം. ദസവസ്സായാതി ഏത്ഥ ‘‘ഗിഹിഗതായാ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘ഗിഹിഗതായ ദസവസ്സകാലേ സിക്ഖാസമ്മുതിം ദത്വാ ദ്വാദസവസ്സകാലേ ഉപസമ്പദാ കാതബ്ബാ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൧൯). സേസാസുപീതി ഏകാദസവസ്സകാലേ ദത്വാ തേരസവസ്സകാലേ കാതബ്ബാ, ദ്വാദസ, തേരസ, ചുദ്ദസ, പന്നരസ, സോളസ, സത്തരസ, അട്ഠാരസവസ്സകാലേ സിക്ഖാസമ്മുതിം ദത്വാ വീസതിവസ്സകാലേ കാതബ്ബാതി ഏവം അട്ഠാരസവസ്സപരിയന്താസു സേസാസുപി സിക്ഖമാനാസു. അയം നയോതി ‘‘സമ്മുതിയാ ദിന്നസംവച്ഛരതോ ആഗാമിനി ദുതിയേ സംവച്ഛരേ ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ’’തി അയം നയോ. തേനേവ വുത്തം ‘‘ഏകാദസവസ്സകാലേ ദത്വാ തേരസവസ്സകാലേ കാതബ്ബാ’’തിആദി.
൨൩൮൧. ‘‘കുമാരിഭൂതാ’’തിപി ‘‘ഗിഹിഗതാ’’തിപി വത്തും വട്ടതീതി അട്ഠകഥായം വുത്താതി യോജനാ.
൨൩൮൨. യാ പന പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സാ സാമണേരീ ‘‘കുമാരിഭൂതാ’’തി വുത്താ, സാ കമ്മവാചായ ‘‘കുമാരിഭൂതാ’’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബാ, അഞ്ഞഥാ പന ന വത്തബ്ബാ ‘‘ഗിഹിഗതാ’’തി വാ ‘‘പുരിസന്തരഗതാ’’തി വാ ന വത്തബ്ബാതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘കുമാരിഭൂതാ പന ‘ഗിഹിഗതാ’തി ന വത്തബ്ബാ, ‘കുമാരിഭൂതാ’ഇച്ചേവ വത്തബ്ബാ’’തി.
൨൩൮൩. ഏതാ തു പന തിസ്സോപീതി മഹാസിക്ഖമാനാ ഗിഹിഗതാ, കുമാരിഭൂതാതി വുത്താ പന ¶ ഏതാ തിസ്സോപി. അപി-സദ്ദേന ഗിഹിഗതാ കുമാരിഭൂതാ ദ്വേ സകസകനാമേനാപി വത്തും വട്ടന്തീതി ദീപേതി. ‘‘കുമാരിഭൂതസിക്ഖമാനായാ’’തി പാളിയം അവുത്തത്താ ന വട്ടതീതി കോചി മഞ്ഞേയ്യാതി ¶ ആഹ ‘‘ന സംസയോ’’തി. തഥാ വത്തബ്ബതാഹേതുദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘സിക്ഖാസമ്മുതിദാനതോ’’തി.
പഠമദുതിയതതിയാനി.
൨൩൮൪-൫. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഊനദ്വാദസവസ്സാവ ഉപസമ്പദാവസേന അപരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ ഏവ സയം ഉപജ്ഝായാ ഹുത്വാ പരം സിക്ഖമാനം സചേ വുട്ഠാപേതി, പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഗണപരിയേസനാദിദുതിയാനുസ്സാവനപരിയോസാനേസു ആപന്നാനം ദുക്കടാനം അനന്തരം കമ്മവാചാനം ഓസാനേ തതിയാനുസ്സാവനായ യ്യതാരപ്പത്തായ തസ്സാ പാചിത്തി പരിദീപിതാതി യോജനാ.
ചതുത്ഥം.
൨൩൮൬. പഞ്ചമേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ സങ്ഘേന അസമ്മതാ വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൪൨) സിക്ഖാപദേ. കായചിത്തവാചാചിത്തകായവാചാചിത്തവസേന തിസമുട്ഠാനം. ക്രിയാക്രിയന്തി വുട്ഠാപനം കിരിയം, സങ്ഘസമ്മുതിയാ അഗ്ഗഹണം അകിരിയം.
പഞ്ചമം.
൨൩൮൭. സങ്ഘേനാതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന. ഉപപരിക്ഖിത്വാതി അലജ്ജിഭാവാദിം ഉപപരിക്ഖിത്വാ. അലം താവാതി ഏത്ഥ ‘‘തേ അയ്യേ’’തി സേസോ. വാരിതാതി ഏത്ഥ ‘‘സാധൂതി പടിസ്സുണിത്വാ’’തി സേസോ. ‘‘അലം താവ തേ, അയ്യേ, ഉപസമ്പാദിതേനാ’’തി വാരിതാ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ ഏത്ഥ ഏതസ്മിം പവാരണേ പച്ഛാ ഖീയതി ‘‘അഹമേവ നൂന ബാലാ, അഹമേവ നൂന അലജ്ജിനീ’’തിആദിനാ അവണ്ണം പകാസേതി, ദോസതാ പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൮൮. ഛന്ദദോസാദീഹി ¶ കരോന്തിയാതി ഏത്ഥ ‘‘പകതിയാ’’തി സേസോ. പകതിയാ ഛന്ദദോസാദീഹി അഗതിഗമനേഹി നിവാരണം കരോന്തിയാ സചേ ഉജ്ഝായതി, ന ദോസോതി യോജനാ.
ഛട്ഠം.
൨൩൮൯-൯൦. ലദ്ധേ ¶ ചീവരേതി സിക്ഖാമാനായ ‘‘സചേ മേ ത്വം, അയ്യേ, ചീവരം ദസ്സസി, ഏവാഹം തം വുട്ഠാപേസ്സാമീ’’തി വത്വാ യാചിതേ തസ്മിം ചീവരേ ലദ്ധേ. പച്ഛാതി ചീവരലാഭതോ പച്ഛാ. അസന്തേ അന്തരായികേതി ദസന്നം അന്തരായാനം അഞ്ഞതരസ്മിം അന്തരായേ അവിജ്ജമാനേ. വുട്ഠാപേസ്സാമിനാഹന്തി അഹം തം ന സമുട്ഠാപേസ്സാമീതി ധുരനിക്ഖേപനേ തസ്സാ പാചിത്തിയം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൩൯൧. ഇദന്തി ഇദം സിക്ഖാപദം. അവുട്ഠാപനേന അക്രിയം.
സത്തമം.
൨൩൯൨. അട്ഠമന്തി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ സിക്ഖമാനം ‘സചേ മം ത്വം, അയ്യേ, ദ്വേ വസ്സാനി അനുബന്ധിസ്സസി, ഏവാഹം തം വുട്ഠാപേസ്സാമീ’’തിആദി (പാചി. ൧൧൫൫) സിക്ഖാപദം. നവമേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പുരിസസംസട്ഠം കുമാരകസംസട്ഠം ചണ്ഡിം സോകാവാസം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൫൯) വുത്തസിക്ഖാപദേ. ‘‘വത്തബ്ബം നത്ഥീ’’തി ഇദം സദ്ദത്ഥവിസേസമന്തരേന വിനിച്ഛയസ്സ സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘ഉത്താനമേവിദ’’ന്തി.
സദ്ദത്ഥോ പന ഏവം വേദിതബ്ബോ – പുരിസസംസട്ഠന്തി പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സേന പുരിസേന അനനുലോമികേന കായവചീകമ്മേന സംസട്ഠം. കുമാരകസംസട്ഠന്തി ഊനവീസതിവസ്സേന കുമാരേന തഥേവ സംസട്ഠം. ചണ്ഡിന്തി കോധനം. സോകാവാസന്തി സങ്കേതം കത്വാ ¶ ആഗച്ഛമാനാ പുരിസാനം അന്തോ സോകം പവേസേതീതി സോകാവാസാ, തം സോകാവാസം. അഥ വാ ഘരം വിയ ഘരസാമികാ, അയമ്പി പുരിസസമാഗമം അലഭമാനാ സോകം ആവിസതി, ഇതി യം ആവിസതി, സ്വാസ്സാ ആവാസോ ഹോതീതി സോകാവാസാ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘സോകാവാസാ നാമ പരേസം ദുക്ഖം ഉപ്പാദേതി, സോകം ആവിസതീ’’തി (പാചി. ൧൧൬൦) ദ്വേധാ അത്ഥോ വുത്തോ. പാചിത്തിയന്തി ഏവരൂപം വുട്ഠാപേന്തിയാ വുത്തനയേനേവ കമ്മവാചാപരിയോസാനേ ഉപജ്ഝായായ പാചിത്തിയം.
൨൩൯൩. ‘‘നത്ഥി അജാനന്തിയാ’’തി പച്ഛേദോ, സിക്ഖമാനായ പുരിസസംസട്ഠാദിഭാവം അജാനന്തിയാതി അത്ഥോ.
അട്ഠമനവമാനി.
൨൩൯൪. വിജാതമാതരാ ¶ വാ ജനകപിതരാ വാ സാമിനാ പരിഗ്ഗാഹകസാമിനാ വാ നാനുഞ്ഞാതം ഉപസമ്പദത്ഥായ അനനുഞ്ഞാതം തം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേന്തിയാ തസ്സാ പാചിത്തിയാപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൩൯൫. ന ഭിക്ഖുനാതി ഭിക്ഖുനാ ദ്വിക്ഖത്തും ന പുച്ഛിതബ്ബം, സകിമേവ പുച്ഛിതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘ഭിക്ഖുനീഹി ദ്വിക്ഖത്തും ആപുച്ഛിതബ്ബം പബ്ബജ്ജാകാലേ ച ഉപസമ്പദാകാലേ ച, ഭിക്ഖൂനം പന സകിം ആപുച്ഛിതേപി വട്ടതീ’’തി (പാചി. അട്ഠ. ൧൧൬൨).
൨൩൯൬-൭. അത്ഥിതന്തി അത്ഥിഭാവം. ചതൂഹി സമുട്ഠാതി, ചത്താരി വാ സമുട്ഠാനാനി ഏതസ്സാതി ചതുസമുട്ഠാനം. കതമേഹി ചതൂഹി സമുട്ഠാതീതി ആഹ ‘‘വാചതോ…പേ… കായവാചാദിതോപി ചാ’’തി. കഥം വാചാദീഹി ചതൂഹി സമുട്ഠാതി? അബ്ഭാനകമ്മാദീസു കേനചിദേവ കരണീയേന ഖണ്ഡസീമായം നിസിന്നാ ¶ ‘‘പക്കോസഥ സിക്ഖമാനം, ഇധേവ നം ഉപസമ്പാദേസ്സാമാ’’തി ഉപസമ്പാദേതി, ഏവം വാചതോ സമുട്ഠാതി. ‘‘ഉപസ്സയതോ പട്ഠായ ഉപസമ്പാദേസ്സാമീ’’തി വത്വാ ഖണ്ഡസീമം ഗച്ഛന്തിയാ കായവാചതോ സമുട്ഠാതി. ദ്വീസുപി ഠാനേസു പണ്ണത്തിം ജാനിത്വാ വീതിക്കമം കരോന്തിയാ വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. ഉപസമ്പാദനം ക്രിയം, അനാപുച്ഛനം അക്രിയം.
ദസമം.
൨൩൯൮. ഏത്ഥ ഇമസ്മിം സാസനേ യാ ഭിക്ഖുനീ പാരിവാസികേന ഛന്ദദാനേന സിക്ഖമാനം സചേ വുട്ഠാപേതി, തസ്സാ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ. തത്ഥ പാരിവാസികേന ഛന്ദദാനേനാതി ചതുബ്ബിധം പാരിവാസിയം പരിസപാരിവാസിയം, രത്തിപാരിവാസിയം, ഛന്ദപാരിവാസിയം, അജ്ഝാസയപാരിവാസിയന്തി.
തത്ഥ പരിസപാരിവാസിയം നാമ ഭിക്ഖൂ കേനചിദേവ കരണീയേന സന്നിപതിതാ ഹോന്തി, അഥ മേഘോ വാ ഉട്ഠഹതി, ഉസ്സാരണാ വാ കരീയതി, മനുസ്സാ വാ അജ്ഝോത്ഥരന്താ ആഗച്ഛന്തി, ഭിക്ഖൂ ‘‘അനോകാസോ അയം, അഞ്ഞത്ര ഗച്ഛാമാ’’തി ഛന്ദം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ ഉട്ഠഹന്തി. ഇദം പരിസപാരിവാസിയം. കിഞ്ചാപി പരിസപാരിവാസിയം, ഛന്ദസ്സ പന അവിസ്സട്ഠത്താ കമ്മം കാതും വട്ടതി.
പുന ¶ ഭിക്ഖൂ ‘‘ഉപോസഥാദീനി കരിസ്സാമാ’’തി രത്തിം സന്നിപതിത്വാ ‘‘യാവ സബ്ബേ സന്നിപതന്തി, താവ ധമ്മം സുണിസ്സാമാ’’തി ഏകം അജ്ഝേസന്തി, തസ്മിം ധമ്മകഥം കഥേന്തേയേവ അരുണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി. സചേ ‘‘ചാതുദ്ദസികം ഉപോസഥം കരിസ്സാമാ’’തി നിസിന്നാ, ‘‘പന്നരസോ’’തി കാതും വട്ടതി. സചേ പന്നരസികം കാതും ¶ നിസിന്നാ, പാടിപദേ അനുപോസഥേ ഉപോസഥം കാതും ന വട്ടതി. അഞ്ഞം പന സങ്ഘകിച്ചം കാതും വട്ടതി. ഇദം പന രത്തിപാരിവാസിയം നാമ.
പുന ഭിക്ഖൂ ‘‘കിഞ്ചിദേവ അബ്ഭാനാദിസങ്ഘകമ്മം കരിസ്സാമാ’’തി നിസിന്നാ ഹോന്തി, തത്രേകോ നക്ഖത്തപാഠകോ ഭിക്ഖു ഏവം വദതി ‘‘അജ്ജ നക്ഖത്തം ദാരുണം, മാ ഇദം കമ്മം കരോഥാ’’തി, തേ തസ്സ വചനേന ഛന്ദം വിസ്സജ്ജേത്വാ തത്ഥേവ നിസിന്നാ ഹോന്തി, അഥഞ്ഞോ ആഗന്ത്വാ –
‘‘നക്ഖത്തം പടിമാനേന്തം, അത്ഥോ ബാലം ഉപച്ചഗാ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൪൯) –
വത്വാ ‘‘കിം നക്ഖത്തേന, കരോഥാ’’തി വദതി. ഇദം ഛന്ദപാരിവാസിയഞ്ചേവ അജ്ഝാസയപാരിവാസിയഞ്ച. ഏതസ്മിം പാരിവാസിയേ പുന ഛന്ദപാരിസുദ്ധിം അനാഹരിത്വാ കമ്മം കാതും ന വട്ടതി. ഇദം സന്ധായ വുത്തം ‘‘പാരിവാസികേന ഛന്ദദാനേനാ’’തി.
പാചിത്തിയം സിയാതി ഏവം വുട്ഠാപേന്തിയാ വുത്തനയേനേവ കമ്മവാചാപരിയോസാനേ പാചിത്തിയം സിയാതി അത്ഥോ.
൨൩൯൯. ഛന്ദം അവിഹായ വാ അവിസ്സജ്ജേത്വാവ അവുട്ഠിതായ പരിസായ തു യഥാനിസിന്നായ പരിസായ വുട്ഠാപേന്തിയാ അനാപത്തീതി യോജനാ. വാ-സദ്ദോ ഏവകാരത്ഥോ.
ഏകാദസമം.
൨൪൦൦. ദ്വാദസേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അനുവസ്സം വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൭൧) സിക്ഖാപദേ. തേരസേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏകം വസ്സം ദ്വേ വുട്ഠാപേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൧൭൫) സിക്ഖാപദേ.
ദ്വാദസമതേരസമാനി.
കുമാരിഭൂതവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.
൨൪൦൧. അഗിലാനാതി ¶ ¶ ഛത്തുപാഹനേന വൂപസമേതബ്ബരോഗരഹിതാ. യഥാഹ ‘‘അഗിലാനാ നാമ യസ്സാ വിനാ ഛത്തുപാഹനാ ഫാസു ഹോതീ’’തി. ഛത്തഞ്ച ഉപാഹനാ ച ഛത്തുപാഹനം. തത്ഥ ഛത്തം വുത്തലക്ഖണം, ഉപാഹനാ വക്ഖമാനലക്ഖണാ. ധാരേയ്യാതി ഉഭയം ഏകതോ ധാരേയ്യ. വിസും ധാരേന്തിയാ ഹി ദുക്കടം വക്ഖതി.
൨൪൦൨. ദിവസന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. സചേ ധാരേതീതി യോജനാ.
൨൪൦൩. കദ്ദമാദീനീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന മഹാവാലുകാദീനം ഗഹണം.
൨൪൦൪. സചേ ഗച്ഛതീതി സമ്ബന്ധോ. ദിസ്വാ ഗച്ഛാദികന്തി ഛത്തേ ലഗ്ഗനയോഗ്ഗം നീചതരം ഗച്ഛാദികം ദിസ്വാ. ആദി-സദ്ദേന ഗുമ്ബാദീനം ഗഹണം. ദുക്കടന്തി ഉപാഹനമത്തസ്സേവ ധാരണേ ദുക്കടം.
൨൪൦൫. അപനാമേത്വാതി സീസതോ അപനാമേത്വാ. ഓമുഞ്ചിത്വാതി പാദതോ ഓമുഞ്ചിത്വാ. ഹോതി പാചിത്തിയന്തി പുന പാചിത്തിയം ഹോതി.
൨൪൦൬. പയോഗഗണനായേവാതി ഛത്തുപാഹനസ്സ അപനേത്വാ അപനേത്വാ ഏകതോ ധാരണപയോഗഗണനായ. തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി ‘‘അഗിലാനാ അഗിലാനസഞ്ഞാ, വേമതികാ, ഗിലാനസഞ്ഞാ ഛത്തുപാഹനം ധാരേതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൧൮൧) ഏവം തികപാചിത്തിയം വുത്തം. ‘‘ഗിലാനാ അഗിലാനസഞ്ഞാ, ഗിലാനാ വേമതികാ, ഛത്തുപാഹനം ധാരേതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൧൮൨) ഏവം ദ്വികദുക്കടം തഥേവ വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ.
൨൪൦൭. യത്ഥ ¶ ഭിക്ഖൂ വാ ഭിക്ഖുനിയോ വാ നിവസന്തി, തസ്മിം ആരാമേ വാ ഉപചാരേ വാ അപരിക്ഖിത്തസ്സ ആരാമസ്സ ഉപചാരേ വാ. ആപദാസൂതി രട്ഠഭേദാദിആപദാസു.
പഠമം.
൨൪൦൮. ഭിക്ഖുനിയാതി ഏത്ഥ ‘‘അഗിലാനായാ’’തി സേസോ, പാദേന ഗന്തും സമത്ഥായ അഗിലാനായ ¶ ഭിക്ഖുനിയാതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘അഗിലാനാ നാമ സക്കോതി പദസാ ഗന്തു’’ന്തി (പാചി. ൧൧൮൭). യാനം നാമ രഥാദി, തം ഹേട്ഠാ വുത്തസരൂപമേവ.
൨൪൦൯. ആപദാസൂതി രട്ഠഭേദാദിആപദാസു. ഛത്തുപാഹനസിക്ഖാപദേ ആരാമേ, ആരാമൂപചാരേ ച അനാപത്തി വുത്താ, ഇധ തഥാ അവുത്തത്താ സബ്ബത്ഥാപി ആപത്തിയേവ വേദിതബ്ബാ.
ദുതിയം.
൨൪൧൦. ‘‘യം കിഞ്ചിപി കടൂപിയ’’ന്തി ഇദം ‘‘സങ്ഘാണി’’ന്തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം. യഥാഹ – ‘‘സങ്ഘാണി നാമ യാ കാചി കടൂപഗാ’’തി. സങ്ഘാണി നാമ മേഖലാദികടിപിളന്ധനം. കടൂപിയന്തി കടിപ്പദേസോപഗം.
൨൪൧൨. കടിസുത്തം നാമ കടിയം പിളന്ധനരജ്ജുസുത്തകം.
൨൪൧൩. ഇധ ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ ചിത്തം അകുസലം, ഇദം പന സിക്ഖാപദം ലോകവജ്ജം, ഇതി ഇദം ഉഭയമേവ വിസേസതാ പുരിമസിക്ഖാപദതോ ഇമസ്സ നാനാകരണം.
തതിയം.
൨൪൧൪. സീസൂപഗാദിസു ¶ യം കിഞ്ചി സചേ യാ ധാരേതി, തസ്സാ തസ്സ വത്ഥുസ്സ ഗണനായ ആപത്തിയോ സിയുന്തി യോജനാ. സീസം ഉപഗച്ഛതീതി സീസൂപഗം, സീസേ പിളന്ധനാരഹന്തി അത്ഥോ. ആദി-സദ്ദേന ഗീവൂപഗാദീനം ഗഹണം. യഥാഹ – ‘‘ഇത്ഥാലങ്കാരോ നാമ സീസൂപഗോ ഗീവൂപഗോ ഹത്ഥൂപഗോ പാദൂപഗോ കടൂപഗോ’’തി.
൨൪൧൫. ന ച ദോസോതി യോജനാ. ‘‘സദിസന്തി പരിദീപിത’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ.
ചതുത്ഥം.
൨൪൧൬. യേന ¶ കേനചി ഗന്ധേനാതി ചന്ദനതഗരാദിനാ യേന കേനചി ഗന്ധകക്കേന. സവണ്ണാവണ്ണകേന ചാതി വണ്ണേന സഹ വത്തതീതി സവണ്ണകം, ഹലിദ്ദികക്കാദി, നത്ഥി ഏതസ്സ ഉബ്ബട്ടനപച്ചയാ ദിസ്സമാനോ വണ്ണവിസേസോതി അവണ്ണകം, സാസപകക്കാദി, സവണ്ണകഞ്ച അവണ്ണകഞ്ച സവണ്ണാവണ്ണകം, തേന സവണ്ണാവണ്ണകേന ച. ഉബ്ബട്ടേത്വാ ന്ഹായന്തിയാ ന്ഹാനോസാനേ പാചിത്തിയാപത്തി പകാസിതാതി യോജനാ.
൨൪൧൭. സബ്ബപയോഗേതി സബ്ബസ്മിം പുബ്ബപയോഗേ. ആബാധപച്ചയാതി ദദ്ദുകുട്ഠാദിരോഗപച്ചയാ.
൨൪൧൮. ഛട്ഠന്തി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ വാസിതകേന പിഞ്ഞാകേന നഹായേയ്യ, പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൧൨൦൩) സിക്ഖാപദം.
പഞ്ചമഛട്ഠാനി.
൨൪൧൯. യാ പന ഭിക്ഖുനീ അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ സചേ ഉബ്ബട്ടാപേയ്യ വാ സമ്ബാഹാപേയ്യ വാ, തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ തഥാ പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൪൨൦. ഏത്ഥ ¶ ഇമസ്മിം ഉബ്ബട്ടനേ, സമ്ബാഹനേ ച ഹത്ഥം അമോചേത്വാ ഉബ്ബട്ടനേ ഏകാ ആപത്തി സിയാ, ഹത്ഥം മോചേത്വാ മോചേത്വാ ഉബ്ബട്ടനേ പയോഗഗണനായ സിയാതി യോജനാ.
൨൪൨൧. ആപദാസൂതി ചോരഭയാദീഹി സരീരകമ്പനാദീസു. ഗിലാനായാതി അന്തമസോ മഗ്ഗഗമനപരിസ്സമേനാപി ആബാധികായ.
൨൪൨൨. അട്ഠമസിക്ഖാപദേ ‘‘സിക്ഖമാനായാ’’തി ച നവമസിക്ഖാപദേ ‘‘സാമണേരിയാ’’തി ച ദസമസിക്ഖാപദേ ‘‘ഗിഹിനിയാ’’തി ച വിസേസം വജ്ജേത്വാ അവസേസവിനിച്ഛയോ സത്തമേനേവ സമാനോതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അട്ഠമാദീനി തീണിപീ’’തി.
സത്തമട്ഠമനവമദസമാനി.
൨൪൨൩. അന്തോഉപചാരസ്മിന്തി ¶ ദ്വാദസരതനബ്ഭന്തരേ. ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ പുരതോ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണം. തസ്മാ പുരതോ വാ ഹോതു പച്ഛതോ വാ പസ്സതോ വാ, സമന്തതോ ദ്വാദസരതനബ്ഭന്തരേതി നിദസ്സനപദമേതം. ഛമായപീതി അനന്തരഹിതായ ഭൂമിയാപി. യാ നിസീദേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ. ന വട്ടതി പാചിത്തിയാപത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൪൨൪. തികപാചിത്തിയം വുത്തന്തി അനാപുച്ഛിതേ അനാപുച്ഛിതസഞ്ഞാ, വേമതികാ, ആപുച്ഛിതസഞ്ഞാതി തീസു വികപ്പേസു പാചിത്തിയത്തയം വുത്തം. ആപുച്ഛിതേ അനാപുച്ഛിതസഞ്ഞാ, വേമതികാ വാ ഭിക്ഖുസ്സ പുരതോ നിസീദേയ്യാതി വികപ്പദ്വയേ ദുക്കടദ്വയം ഹോതി. ആപദാസൂതി രട്ഠഭേദാദിആപദാസു. ആപുച്ഛിതുഞ്ച ഠാതുഞ്ച അസക്കോന്തിയാ ഗിലാനായ.
൨൪൨൫. നിപജ്ജനം ക്രിയം. അനാപുച്ഛനം അക്രിയം.
ഏകാദസമം.
൨൪൨൬. ഓകാസോ ¶ കതോ യേന സോ ഓകാസകതോ, ന ഓകാസകതോ അനോകാസകതോ, തം, അകതോകാസന്തി അത്ഥോ, ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ പുച്ഛാമീ’’തി അത്തനാ പുച്ഛിതബ്ബവിനയാദീനം നാമം ഗഹേത്വാ ഓകാസം കാരാപനകാലേ അധിവാസനവസേന അകതോകാസന്തി വുത്തം ഹോതി. ദോസതാതി പാചിത്തിയാപത്തി. ഏകസ്മിം പിടകേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം പിടകേ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തിയാപി പാചിത്തിയം ഹോതീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വിനയേ ചാ’’തിആദി.
പുച്ഛന്തിയാപി ചാതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദേന ‘‘അഭിധമ്മം പുച്ഛന്തിയാപീ’’തി ഇദഞ്ച അനുത്തസമുച്ചയത്ഥേന ച-സദ്ദേന ‘‘സുത്തന്തേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ വിനയം വാ അഭിധമ്മം വാ പുച്ഛതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ. അഭിധമ്മേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ സുത്തന്തം വാ വിനയം വാ പുച്ഛതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി ഇദഞ്ച സങ്ഗഹിതം.
൨൪൨൭. അനോദിസ്സാതി ‘‘അസുകസ്മിം നാമ പുച്ഛാമീ’’തി ഏവം അനിയമേത്വാ കേവലം ‘‘പുച്ഛിതബ്ബം അത്ഥി, പുച്ഛാമി അയ്യാ’’തി ഏവം വത്വാ.
ദ്വാദസമം.
൨൪൨൮-൯. സംകച്ചികന്തി ¶ ഥനവേഠനചീവരം, തം പന പാരുപന്തിയാ അധക്ഖകം ഉബ്ഭനാഭിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തിയാ പാരുപിതബ്ബം. തേനാഹ മാതികട്ഠകഥായം ‘‘അസംകച്ചികാതി അധക്ഖകഉബ്ഭനാഭിമണ്ഡലസങ്ഖാതസ്സ സരീരസ്സ പടിച്ഛാദനത്ഥം അനുഞ്ഞാതസംകച്ചികചീവരരഹിതാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. അസംകച്ചികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ). ‘‘സംകച്ചികായ പമാണം തിരിയം ദിയഡ്ഢഹത്ഥന്തി പോരാണഗണ്ഠിപദേ വുത്ത’’ന്തി (വജിര. ടീ. പാചിത്തിയ ൧൨൨൪-൧൨൨൬) വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. പരിക്ഖേപോക്കമേതി പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോപവേസനേ. ഉപചാരോക്കമേപീതി ¶ അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ദുതിയലേഡ്ഡുപാതബ്ഭന്തരപവേസനേപി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സിക്ഖാപദേ. ഏസേവ നയോതി ‘‘പഠമേ പാദേ ദുക്കടം, ദുതിയേ പാചിത്തിയ’’ന്തി യഥാവുത്തോയേവ നയോ മതോ വിഞ്ഞാതോതി അത്ഥോ.
൨൪൩൦. ആപദാസുപീതി മഹഗ്ഘം ഹോതി സംകച്ചികം, പാരുപിത്വാ ഗച്ഛന്തിയാ ച ഉപദ്ദവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവരൂപാസു ആപദാസു അനാപത്തി.
൨൪൩൧. സേസന്തി ഇധ സരൂപതോ അദസ്സിതഞ്ച. വുത്തനയേനേവാതി മാതികാപദഭാജനാദീസു വുത്തനയേനേവ. സുനിപുണസ്മിം ധമ്മജാതം, അത്ഥജാതഞ്ച വിഭാവേതി വിവിധേനാകാരേന പകാസേതീതി വിഭാവീ, തേന വിഭാവിനാ.
തേരസമം.
ഛത്തുപാഹനവഗ്ഗോ നവമോ.
ഏവം നവഹി വഗ്ഗേഹി ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഛന്നവുതി സിക്ഖാപദാനി ദസ്സേത്വാ ഇതോ പരേസു മുസാവാദവഗ്ഗാദീസു സത്തസു വഗ്ഗേസു ഭിക്ഖൂഹി സാധാരണസിക്ഖാപദാനി ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖവിനിച്ഛയകഥായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനീതി താനി ഇധ ന ദസ്സിതാനി.
സബ്ബാനേവ ഭിക്ഖുനീനം ഖുദ്ദകേസു ഛന്നവുതി, ഭിക്ഖൂനം ദ്വേനവുതീതി അട്ഠാസീതിസതം സിക്ഖാപദാനി. തതോ പരം സകലം ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗം, പരമ്പരഭോജനം, അനതിരിത്തഭോജനം, അനതിരിത്തേന അഭിഹട്ഠും പവാരണം, പണീതഭോജനവിഞ്ഞത്തി, അചേലകസിക്ഖാപദം, ദുട്ഠുല്ലപഅച്ഛാദനം, ഊനവീസതിവസ്സഉപസമ്പാദനം, മാതുഗാമേന സദ്ധിം സംവിധായ അദ്ധാനഗമനം, രാജന്തേപുരപ്പവേസനം ¶ , സന്തം ¶ ഭിക്ഖും അനാപുച്ഛാ വികാലേ ഗാമപ്പവേസനം, നിസീദനം, വസ്സികസാടികന്തി ഇമാനി ബാവീസതി സിക്ഖാപദാനി അപനേത്വാ സേസാനി സതഞ്ച ഛസട്ഠി ച സിക്ഖാപദാനി ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖുദ്ദേസമഗ്ഗേന ഉദ്ദിട്ഠാനീതി വേദിതബ്ബാനി.
തത്രായം സങ്ഖേപതോ അസാധാരണസിക്ഖാപദേസു സമുട്ഠാനവിനിച്ഛയോ – ഗിരഗ്ഗസമജ്ജാ, ചിത്താഗാരസിക്ഖാപദം, സങ്ഘാണി, ഇത്ഥാലങ്കാരോ, ഗന്ധവണ്ണകോ, വാസിതകപിഞ്ഞാകോ, ഭിക്ഖുനിആദീഹി ഉമ്മദ്ദനപരിമദ്ദനാനീതി ഇമാനി ദസ സിക്ഖാപദാനി അചിത്തകാനി, ലോകവജ്ജാനി, അകുസലചിത്താനി. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – വിനാപി ചിത്തേന ആപജ്ജിതബ്ബത്താ അചിത്തകാനി, ചിത്തേ പന സതി അകുസലേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബത്താ ലോകവജ്ജാനി ചേവ അകുസലചിത്താനി ച. അവസേസാനി അചിത്തകാനി പണ്ണത്തിവജ്ജാനേവ. ചോരിവുട്ഠാപനം, ഗാമന്തരം, ആരാമസിക്ഖാപദം, ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗേ ആദിതോ പട്ഠായ സത്ത, കുമാരിഭൂതവഗ്ഗേ ആദിതോ പട്ഠായ പഞ്ച, പുരിസസംസട്ഠം, പാരിവാസിയഛന്ദദാനം, അനുവസ്സവുട്ഠാപനം, ഏകന്തരികവുട്ഠാപനന്തി ഇമാനി ഏകൂനവീസതി സിക്ഖാപദാനി സചിത്തകാനി, പണ്ണത്തിവജ്ജാനി. അവസേസാനി സചിത്തകാനി ലോകവജ്ജാനേവാതി.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
പാചിത്തിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ
൨൪൩൨. ഏവം പാചിത്തിയവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പാടിദേസനീയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അഗിലാനാ’’തിആദി. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ¶ അഗിലാനാ സയം അത്തനാ വിഞ്ഞത്തിയാ ലദ്ധം സപ്പിം സചേ ‘‘ഭുഞ്ജിസ്സാമീ’’തി ഗണ്ഹതി, തസ്സാ ഏവം ഗഹണേ ദുക്കടം പരിദീപിതന്തി യോജനാ. തത്ഥ യസ്സാ വിനാ സപ്പിനാ ഫാസു ഹോതി, സാ അഗിലാനാ നാമ. സപ്പിന്തി പുബ്ബേ വുത്തവിനിച്ഛയം പാളിആഗതം ഗോസപ്പിആദികമേവ.
൨൪൩൩. തിപാടിദേസനീയന്തി അഗിലാനാ അഗിലാനസഞ്ഞാ, വേമതികാ, ഗിലാനസഞ്ഞാതി തീസു ¶ വികപ്പേസു തീണി പാടിദേസനീയാനി. ഗിലാനാ ദ്വികദുക്കടന്തി ഗിലാനായ ദ്വികദുക്കടം. ഗിലാനാ അഗിലാനസഞ്ഞാ, വേമതികാ വാതി ദ്വീസു വികപ്പേസു ദ്വേ ദുക്കടാനി.
൨൪൩൪-൫. ഗിലാനാ ഹുത്വാ സപ്പിം വിഞ്ഞാപേത്വാ പച്ഛാ വൂപസന്തഗേലഞ്ഞാ ഹുത്വാ സേവന്തിയാ പരിഭുഞ്ജന്തിയാപി ച ഗിലാനായ അവസേസം പരിഭുഞ്ജന്തിയാ വാ ഞാതകാദിതോ ഞാതകപവാരിതട്ഠാനതോ വിഞ്ഞത്തം ഭുഞ്ജന്തിയാ വാ അഞ്ഞസ്സത്ഥായ വിഞ്ഞത്തം പരിഭുഞ്ജന്തിയാ വാ അത്തനോ ധനേന ഗഹിതം ഭുഞ്ജന്തിയാ വാ ഉമ്മത്തികായ വാ അനാപത്തീതി യോജനാ.
പഠമം.
൨൪൩൬. സേസേസു ദുതിയാദീസൂതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അഗിലാനാ തേലം…പേ… മധും…പേ… ഫാണിതം…പേ… മച്ഛം…പേ… മംസം…പേ… ഖീരം…പേ… ദധിം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജേയ്യ, പടിദേസേതബ്ബം തായ ഭിക്ഖുനിയാ ഗാരയ്ഹം അയ്യേ ധമ്മം ആപജ്ജിം അസപ്പായം പാടിദേസനീയം, തം പടിദേസേമീ’’തി (പാചി. ൧൨൩൬) ഏവം ദുതിയാദീസു സത്തസു പാടിദേസനീയേസു. നത്ഥി കാചി വിസേസതാതി തേലാദിപദാനി വിനാ അഞ്ഞോ കോചി വിസേസോ നത്ഥീതി അത്ഥോ.
൨൪൩൭. പാളിയം ¶ അനാഗതേസു സബ്ബേസു സപ്പിആദീസു അട്ഠസു അഞ്ഞതരം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജന്തിയാപി ദുക്കടന്തി യോജനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സിക്ഖാകരണീയകഥാവണ്ണനാ
൨൪൩൮. പാടിദേസനീയാനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠാനി പഞ്ചസത്തതി സേഖിയാനി മഹാവിഭങ്ഗേ വുത്തവിനിച്ഛയാനേവാതി തദേവ അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘സേഖിയാ പന യേ ധമ്മാ’’തിആദി. യേ പന പഞ്ചസത്തതി ¶ സേഖിയാ ധമ്മാ പാടിദേസനീയാനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠാ, തേസം അത്ഥവിനിച്ഛയോ മഹാവിഭങ്ഗേ വുത്തോവാതി യോജനാ, അത്ഥികേഹി തതോവ ഗഹേതബ്ബോ, ന പുന ഇധ ദസ്സേസ്സാമീതി അധിപ്പായോ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
സിക്ഖാകരണീയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨൪൩൯-൪൦. സവിഭങ്ഗാനം ഉഭതോവിഭങ്ഗസഹിതാനം ഉഭതോപാതിമോക്ഖാനം ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീനഞ്ച പാതിമോക്ഖാനം അട്ഠകഥാസാരോ സബ്ബട്ഠകഥാനം സാരഭൂതോ യോ സോ അത്ഥോ വിസേസതോ സമന്തപാസാദികായം വുത്തോ. തം സബ്ബം സാരഭൂതം അത്ഥം സമാദായ യോ വിനയസ്സവിനിച്ഛയോ ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ഹിതത്ഥായ മയാ കതോ വിരചിതോതി സമ്ബന്ധോ.
൨൪൪൧. നോ അമ്ഹാകം പടിഭാണജം പടിഭാണതോ ജാതം ഇമം തു ഇമം വിനയവിനിച്ഛയം പന യേ ജന്തുനോ സത്താ സുണന്തി ¶ , തേ ജന്തുനോ ജനസ്സ സത്തലോകസ്സ ഹിതേ അധിസീലസിക്ഖാപകാസകത്താ ഉപകാരകേ സുമതസ്സ സോഭണന്തി ബുദ്ധാദീഹി മതസ്സ, സോഭണേഹി വാ ബുദ്ധാദീഹി മതസ്സ പടിവിദ്ധസ്സ അമതമഹാനിബ്ബാനസ്സ അയനേ അഞ്ജസഭൂതേ ജനസ്സ തായനേ കായികവാചസികവീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ അപായഭയനിവാരണട്ഠേന താണഭൂതേ വിനയേ വിനയപിടകേ പകതഞ്ഞുനോ യഥാസഭാവം ജാനന്താ തഞ്ഞുനോ ഭവന്തി തം തം കപ്പിയാകപ്പിയം സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബം ജാനന്താ ഭവന്തേവാതി അത്ഥോ.
൨൪൪൨. ബഹവോ സാരഭൂതാ നയാ ഏത്ഥാതി ബഹുസാരനയോ, തസ്മിം ബഹുസാരനയേ. പരമേ ഉത്തമേ വിനയേ വിനയപിടകേ വിസാരദതം വേസാരജ്ജം അസംഹീരഞാണം അഭിപത്ഥയതാ വിസേസതോ ഇച്ഛന്തേന ബുദ്ധിമതാ ഞാണാതിസയമന്തേന യതിനാ സബ്ബകാലം തിവിധസിക്ഖാപരിപൂരണേ അസിഥിലപവത്തസമ്മാവായാമേന ഭിക്ഖുനാ ഇമസ്മിം വിനയവിനിച്ഛയേ പരമാ ഉത്തരിതരാ മഹതീ ആദരതാ കരണീയതമാ വിസേസേന കാതബ്ബായേവാതി അത്ഥോ.
൨൪൪൩. ഇച്ചേവം സീലവിസുദ്ധിസാധനേ വിനയപിടകേ വേസാരജ്ജഹേതുതായ ഇമസ്സ വിനയവിനിച്ഛയസ്സ സീലവിസുദ്ധിആദിസത്തവിസുദ്ധിപരമ്പരായ അധിഗന്തബ്ബസ്സ അമതമഹാനിബ്ബാനസ്സ പത്തിയാപി മൂലഭൂതതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അവഗച്ഛതീ’’തിആദി.
യോ ¶ പന ഭിക്ഖു അത്ഥയുത്തം മഹതാ പയോജനത്ഥേന, അഭിധേയ്യത്ഥേന ച സമന്നാഗതം ഇമം വിനയസ്സവിനിച്ഛയം അവഗച്ഛതി അവേച്ച യാഥാവതോ ജാനാതി, സോ അപരമ്പരം മരണാഭാവാ അമരം ജരായാഭാവാ അജരം രാഗാദികിലേസരജപടിപക്ഖത്താ അരജം അനേകപ്പകാരരോഗാനം അപ്പവത്തിഹേതുത്താ അരുജം സന്തിപദം സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹാനം വൂപസമഹേതുത്താ ¶ സന്തിസങ്ഖാതം നിബ്ബാനപദം അധിഗച്ഛതി സീലവിസുദ്ധിആദിസത്തവിസുദ്ധിപരമ്പരായ ഗന്ത്വാ പടിവിജ്ഝതീതി യോജനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഖന്ധകകഥാ
മഹാവഗ്ഗോ
മഹാഖന്ധകകഥാ
പബ്ബജ്ജാകഥാവണ്ണനാ
൨൪൪൪. ഇച്ചേവം ¶ ¶ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരവസേന വിഭങ്ഗദ്വയേ, തദട്ഠകഥായ ച ആഗതം വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഖന്ധകാഗതം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാരഭന്തോ ആഹ ‘‘സീലക്ഖന്ധാദീ’’തിആദി. തത്ഥ സീലക്ഖന്ധാദിയുത്തേനാതി സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി ഖന്ധേഹി ഗുണരാസീഹി യുത്തേന സമന്നാഗതേന. സുഭക്ഖന്ധേനാതി സുവണ്ണാലിങ്ഗസദിസവട്ടക്ഖന്ധതായ സുഭോ സുന്ദരോ ഖന്ധോ ഏതസ്സാതി സുഭക്ഖന്ധോ, ഭഗവാ, തേന. ഇമിനാ ബാത്തിംസലക്ഖണാനമേകദേസഭൂതസ്സ സമവട്ടക്ഖന്ധതാലക്ഖണസ്സ പരിദീപകേന വചനേന ലക്ഖണാഹാരനയേന ബാത്തിംസലക്ഖണാദികാ സബ്ബാപി രൂപകായസിരീ സന്ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ.
ഖന്ധകേതി ഖന്ധാനം സമൂഹോ ഖന്ധകോ, ഖന്ധാനം വാ കായനതോ ദീപനതോ ഖന്ധകോ. ‘‘ഖന്ധാ’’തി ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാദിവിനയകമ്മസങ്ഖാതാ, ചാരിത്തവാരിത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതാ ച പഞ്ഞത്തിയോ അധിപ്പേതാ. പബ്ബജ്ജാദീനി ഹി ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താ ‘‘പഞ്ഞത്തിയോ’’തി വുച്ചന്തി. പഞ്ഞത്തിയഞ്ച ഖന്ധ-സദ്ദോ ദിസ്സതി ‘‘ദാരുക്ഖന്ധോ (സം. നി. ൪.൨൪൧) അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ (പടി. മ. ൧.൧൧൬) ഉദകക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൬.൩൭) വിയ. അപിച ഭാഗരാസത്ഥതാ ¶ ചേത്ഥ യുജ്ജതിയേവ താസം പഞ്ഞത്തീനം ഭാഗസോ, രാസിതോ ച വിഭത്തത്താ. തസ്മിം ഖന്ധകേ. പി-സദ്ദോ വുത്താപേക്ഖായ പഞ്ചസതികസത്തസതികക്ഖന്ധകേ ദ്വേ വജ്ജേത്വാ ¶ പബ്ബജ്ജക്ഖന്ധകാദികേ ഭിക്ഖുനിഖന്ധകപരിയോസാനേ വീസതിവിധേ ഖന്ധകേ വുത്തവിനിച്ഛയസ്സ ഇധ വക്ഖമാനത്താ. തദേവ സന്ധായാഹ ‘‘ഖന്ധകേപി പവക്ഖാമി, സമാസേന വിനിച്ഛയ’’ന്തി.
൨൪൪൫. ‘‘മാതരാ പിതരാ’’തി ഇമിനാ ജനകായേവ അധിപ്പേതാ. ‘‘ഭണ്ഡുകമ്മം, സമണകരണം, പബ്ബാജനന്തി ച പരിയായ-സദ്ദാ’’തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘം അപലോകേതും ഭണ്ഡുകമ്മായാ’’തി (മഹാവ. ൯൮) ഇമിസ്സാ പാളിയാ അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൮) വുത്തം. ആപുച്ഛിത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘സങ്ഘ’’ന്തി സേസോ.
൨൪൪൬. വാവടോതി പസുതോ, യുത്തപയുത്തോതി അത്ഥോ. ‘‘പബ്ബാജേത്വാ ആനയ ഇതി ചാ’’തി പദച്ഛേദോ. ഏത്ഥ ച തിധാ പബ്ബാജനം വേദിതബ്ബം കേസച്ഛേദനം, കാസായഅച്ഛാദനം, സരണദാനന്തി, ഇമാനി തീണി കരോന്തോ ‘‘പബ്ബാജേതീ’’തി വുച്ചതി. തേസു ഏകം, ദ്വേ വാപി കരോന്തോ തഥാ വോഹരീയതിയേവ. തസ്മാ ‘‘പബ്ബാജേത്വാനയാ’’തി ഇമിനാ കേസേ ഛിന്ദിത്വാ കാസായാനി അച്ഛാദേത്വാ ആനേഹീതി അയമത്ഥോ ദീപിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.
൨൪൪൭. അവുത്തോതി ഉപജ്ഝായേന അനുയ്യോജിതോ. സോ ദഹരോ സചേ തം സയമേവ കേസച്ഛേദനകാസായച്ഛാദനേഹി പബ്ബാജേതി, വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൪൪൮. തത്ഥാതി അത്തനോ സമീപേ. ഖണ്ഡസീമം നേത്വാതി ഭണ്ഡുകമ്മാരോചനപരിഹാരത്ഥം വുത്തം. തേന സഭിക്ഖുകേ വിഹാരേ അഞ്ഞമ്പി ഭിക്ഖും ‘‘ഏതസ്സ കേസേ ഛിന്ദാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. പബ്ബാജേത്വാതി കേസച്ഛേദനം സന്ധായ വദതി.
൨൪൫൦. ‘‘പുരിസം ¶ ഭിക്ഖുതോ അഞ്ഞോ, പബ്ബാജേതി ന വട്ടതീ’’തി ഇദം സരണദാനം സന്ധായ വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സാമണേരോ’’തിആദി.
൨൪൫൧. ഉഭിന്നമ്പി ഥേരഥേരീനം ‘‘ഇമേഹി ചീവരേഹി ഇമം അച്ഛാദേഹീ’’തി ആണത്തിയാ സാമണേരോപി ¶ വാ ഹോതു, തഥാ സാമണേരീ വാ ഹോതു, തേ ഉഭോ സാമണേരസാമണേരീ കാസായാനി ദാതും ലഭന്തീതി യോജനാ.
൨൪൫൨-൪. പബ്ബാജേന്തേന ഭിക്ഖുനാതി ഏത്ഥ ‘‘തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ’’തി വത്തബ്ബം ഏവഞ്ഹി കത്വാ കേസാപനയനസ്സ അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘ആവുസോ, സുട്ഠു ഉപധാരേഹി, സതിം ഉപട്ഠാപേഹീതി വത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിതബ്ബം. ആചിക്ഖന്തേന ച വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധാസയോകാസവസേന അസുചിജേഗുച്ഛപടിക്കൂലഭാവം, നിജ്ജീവനിസ്സത്തഭാവം വാ പാകടം കരോന്തേന ആചിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തിആദി. കിമത്ഥമേവം കരീയതീതി ചേ? സചേ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോ ഹോതി, തസ്സ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തപാപുണനത്ഥം. വുത്തഞ്ചേതം അട്ഠകഥായം –
‘‘യേ ഹി കേചി ഖുരഗ്ഗേ അരഹത്തം പത്താ, സബ്ബേ തേ ഏവരൂപം സവനം ലഭിത്വാ കല്യാണമിത്തേന ആചരിയേന ദിന്നനയം നിസ്സായ, നോ അനിസ്സായ, തസ്മാസ്സ ആദിതോവ ഏവരൂപീ കഥാ കഥേതബ്ബാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪).
ഏതേനേവ ബ്യതിരേകതോ ഇതോ അഞ്ഞാ അനിയ്യാനികകഥാ ന കഥേതബ്ബാതി ദീപിതം ഹോതി. ഗോമയാദിനാതി ഗോമയചുണ്ണാദിനാ. ആദി-സദ്ദേന മത്തികാദീനം ഗഹണം. പീളകാ വാതി ഥുല്ലപീളകാ വാ. കച്ഛു വാതി സുഖുമകച്ഛു വാ. നിയംപുത്തന്തി ¶ അത്തനോ പുത്തം. ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തി ഇമസ്സ പദസ്സ ദൂരത്താ ‘‘യതിനാ’’തി ആഹ.
൨൪൫൫-൬. കസ്മാ പന ഏവം നഹാപേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ഏത്തകേനാപീ’’തിആദി. സോതി പബ്ബജ്ജാപേക്ഖോ. ഉപജ്ഝായകാദിസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ആചരിയസമാനുപജ്ഝായകാദീനം ഗഹണം. പാപുണന്തി ഹീതി ഏത്ഥ ഹി-സദ്ദോ യസ്മാ-പദത്ഥേ വത്തതി. യസ്മാ ഏത്തകേനാപി ഉപജ്ഝായാദീസു സഗാരവോ ഹോതി, യസ്മാ ച ഏവരൂപം ഉപകാരം ലഭിത്വാ കുലപുത്താ ഉപ്പന്നം അനഭിരതിം പടിവിനോദേത്വാ സിക്ഖായോ പരിപൂരേത്വാ നിബ്ബാനം പാപുണിസ്സന്തി, തസ്മാ ഏവരൂപോ ഉപകാരോ കാതബ്ബോതി അത്ഥോ.
൨൪൫൮. ഏകതോതി സബ്ബാനി ചീവരാനി ഏകതോ കത്വാ.
൨൪൫൯. അഥാതി ¶ അധികാരന്തരാരമ്ഭേ നിപാതോ. തസ്സ ഹത്ഥേ അദത്വാപി ഉപജ്ഝായോ വാ ആചരിയോ വാപി സയമേവ തം പബ്ബജ്ജാപേക്ഖം അച്ഛാദേതി, വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൪൬൦. അദിന്നചീവരസ്സ അഗ്ഗഹേതബ്ബത്താ ആഹ ‘‘അപനേത്വാ തതോ സബ്ബം, പുന ദാതബ്ബമേവ ത’’ന്തി. തതോതി തസ്സ സരീരതോ. തന്തി ചീവരം.
൨൪൬൧-൨. ഏതദേവ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖുനാ’’തിആദിനാ. അദിന്നം ന വട്ടതീതി ഏത്ഥ പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതീതി വദന്തി. തസ്സേവ സന്തകം വാപി ചീവരം അദിന്നം ന വട്ടതി അത്തസന്തകേ ആചരിയുപജ്ഝായാനം അത്തനോ സന്തകേ ചീവരേ കാ കഥാ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖൂതി യേ തത്ഥ സന്നിപതിതാ. കാരാപേത്വാന ഉക്കുടിന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധാത്വത്ഥാനുഗതോ കരോതി-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ഉക്കുടികം നിസീദാപേത്വാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ, ‘‘ഉക്കുടിക’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪) അട്ഠകഥാപാഠോ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ഇധ ക-കാരലോപേന നിദ്ദിട്ഠോ.
൨൪൬൪. ഏകപദം ¶ വാപീതി ബുദ്ധമിച്ചാദികം ഏകമ്പി വാ പദം. ഏകക്ഖരമ്പി വാതി ബുകാരാദിഅക്ഖരേസു ഏകമ്പി വാ അക്ഖരം. പടിപാടിന്തി ‘‘ബുദ്ധ’’മിച്ചാദികം പദപന്തിം.
൨൪൬൫. അകത്തബ്ബപ്പകാരന്തരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തിക്ഖത്തും യദി വാ’’തിആദി. തഥാ സേസേസൂതി യദി വാ ‘‘ധമ്മം സരണ’’ന്തി തിക്ഖത്തും ദേതി, ‘‘സങ്ഘം സരണ’’ന്തി യദി വാ തിക്ഖത്തും ദേതി, ഏവമ്പി തീണി സരണാനി അദിന്നാനേവ ഹോന്തി.
൨൪൬൬. അനുനാസികന്താനി കത്വാ ദാതബ്ബാനീതി സമ്ബന്ധോ. അനുനാസികന്തം കത്വാ ദാനകാലേ അന്തരാവിച്ഛേദം അകത്വാ ദാതബ്ബാനീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏകാബദ്ധാനി വാ പനാ’’തി വുത്തം. വിച്ഛിന്ദിത്വാ പദപടിപാടിതോ മ-കാരന്തം കത്വാ ദാനസമയേ വിച്ഛേദം കത്വാ. മന്താനീതി ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഇച്ചാദിനാ മ-കാരന്താനി. ‘‘ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമീ’’തിആദിനാ നയേന നിഗ്ഗഹിതന്തമേവ കത്വാ ന ദാതബ്ബന്തി ‘‘അഥാ’’തി ആഹ.
൨൪൬൭. സുദ്ധി നാമ ആചരിയസ്സ ഞത്തിയാ, കമ്മവാചായ ച ഉച്ചാരണവിസുദ്ധി. പബ്ബജ്ജാതി സാമണേരസാമണേരിപബ്ബജ്ജാ. ഉഭതോസുദ്ധിയാ വിനാതി ഉഭതോസുദ്ധിം വിനാ ആചരിയന്തേവാസീനം ¶ ഉഭിന്നം തീസു സരണത്തയദാനഗ്ഗഹണേസു ഉച്ചാരണസുദ്ധിം വിനാ, ഏകസ്സാപി അക്ഖരസ്സ വിപത്തിസബ്ഭാവേ ന ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൪൬൮-൯. ‘‘പബ്ബജ്ജാഗുണമിച്ഛതാ’’തി ഇദം ‘‘ആചരിയേന, അന്തേവാസികേനാ’’തി പദദ്വയസ്സ വിസേസനം ദട്ഠബ്ബം, അന്തേവാസികസ്സ പബ്ബജ്ജാഗുണം ഇച്ഛന്തേന ആചരിയേന, അത്തനോ പബ്ബജ്ജാഗുണം ഇച്ഛന്തേന അന്തേവാസികേന ച ബു-ദ്ധ-കാരാദയോ വണ്ണാ ബു-കാര ധ-കാരാദയോ വണ്ണാ അക്ഖരാ ഠാനകരണസമ്പദം കണ്ഠതാലുമുദ്ധദന്തഓട്ഠനാസികാഭേദം ഠാനസമ്പദഞ്ച ¶ അക്ഖരുപ്പത്തിസാധകതമജിവ്ഹാമജ്ഝാദികരണസമ്പദഞ്ച അഹാപേന്തേന അപരിഹാപേന്തേന വത്തബ്ബാതി യോജനാ. കസ്മാ ഇദമേവ ദള്ഹം കത്വാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏകവണ്ണവിനാസേനാ’’തിആദി. ഹി-സദ്ദോ യസ്മാ-പദത്ഥേ, യസ്മാ ഏകസ്സാപി വണ്ണസ്സ വിനാസേന അനുച്ചാരണേന വാ ദുരുച്ചാരണേന വാ പബ്ബജ്ജാ ന രുഹതി, തസ്മാ ഏവം വുത്തന്തി അധിപ്പായോ.
൨൪൭൦. യദി സിദ്ധാതി സാസങ്കവചനേന ഉഭതോഉച്ചാരണസുദ്ധിയാ ദുക്കരത്തം ദീപേത്വാ ‘‘അപ്പമത്തേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഉഭിന്നം ആചരിയന്തേവാസികാനം അനുസിട്ഠി ദിന്നാ ഹോതി. സരണഗമനതോവാതി അവധാരണേന സാമണേരപബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ വിയ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന ന ഹോതി, ഇദാനിപി സരണഗമനേനേവ സിജ്ഝതീതി ദീപേതി. ഹി-സദ്ദോ പസിദ്ധിയം. യഥാഹ –
‘‘യസ്മാ സരണഗമനേന ഉപസമ്പദാ പരതോ പടിക്ഖിത്താ, തസ്മാ സാ ഏതരഹി സരണഗമനമത്തേനേവ ന രുഹതി. സാമണേരസ്സ പബ്ബജ്ജാ പന യസ്മാ പരതോപി ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേഹി തീഹി സരണഗമനേഹി സാമണേരപബ്ബജ്ജ’ന്തി (മഹാവ. ൧൦൫) അനുഞ്ഞാതാ ഏവ, തസ്മാ സാ ഏതരഹിപി സരണഗമനമത്തേനേവ രുഹതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൪).
സരണഗമനതോ ഏവ പബ്ബജ്ജാ യദിപി കിഞ്ചാപി സിദ്ധാ നിപ്ഫന്നാ, തഥാപി അസ്സ സാമണേരസ്സ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച മയാ പൂരേതബ്ബം സീല’’ന്തി ഞത്വാ പരിപൂരണത്ഥായ ഭിക്ഖുനാ ദസ സീലാനി ദാതബ്ബാനീതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാമണേരാനം ദസ സിക്ഖാപദാനി, തേസു ച സാമണേരേഹി സിക്ഖിതും. പാണാതിപാതാ വേരമണീ’’തിആദി (മഹാവ. ൧൦൬).
പബ്ബജ്ജാകഥാവണ്ണനാ.
൨൪൭൧. ഉപജ്ഝായന്തി ¶ ¶ വജ്ജാവജ്ജേ ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപജ്ഝായോ, തം, ഭഗവതാ വുത്തേഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പരിപുണ്ണദസവസ്സോ പുഗ്ഗലോ. നിവാസേത്വാ ച പാരുപിത്വാ ച സിരസി അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ അത്തനോ അഭിമുഖേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝായോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്വാ ആയാചനായ കതായ ‘‘സാഹു, ലഹു, ഓപായികം, പടിരൂപം, പാസാദികേന സമ്പാദേഹീ’’തി ഇമേസു പഞ്ചസു പദേസു അഞ്ഞതരം കായേന വാ വാചായ വാ ഉഭയേന വാ വിഞ്ഞാപേത്വാ തസ്മിം സമ്പടിച്ഛിതേ പിതുട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്രജമിവ തം ഗഹേത്വാ വജ്ജാവജ്ജം ഉപപരിക്ഖിത്വാ ദോസേന നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സദ്ധിവിഹാരികേ സിക്ഖാപേന്തോ ഉപജ്ഝായോ നാമ.
വിജ്ജാസിപ്പം, ആചാരസമാചാരം വാ സിക്ഖിതുകാമേഹി ആദരേന ചരിതബ്ബോ ഉപട്ഠാതബ്ബോതി ആചരിയോ, തം, ഉപജ്ഝായേ വുത്തലക്ഖണസമന്നാഗതോയേവ പുഗ്ഗലോ. വുത്തനയേനേവ നിസീദിത്വാ ‘‘ആചരിയോ മേ, ഭന്തേ, ഹോഹി, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്വാ ആയാചനായ കതായ ‘‘സാഹൂ’’തിആദീസു പഞ്ചസു അഞ്ഞതരം വത്വാ തസ്മിം സമ്പടിച്ഛിതേ പിതുട്ഠാനേ ഠത്വാ പുത്തട്ഠാനിയം അന്തേവാസിം സിക്ഖാപേന്തോ ആചരിയോ നാമ.
ഏത്ഥ ച സാഹൂതി സാധു. ലഹൂതി അഗരു, മമ തുയ്ഹം ഉപജ്ഝായഭാവേ ഭാരിയം നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഓപായികന്തി ഉപായപടിസംയുത്തം, തം ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണം ഇമിനാ ഉപായേന ത്വം മേ ഇതോ പട്ഠായ ഭാരോ ജാതോസീതി വുത്തം ഹോതി. പടിരൂപന്തി അനുരൂപം തേ ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണന്തി അത്ഥോ. പാസാദികേനാതി പസാദാവഹേന കായവചീപയോഗേന. സമ്പാദേഹീതി തിവിധം സിക്ഖം നിപ്ഫാദേഹീതി അത്ഥോ. കായേന വാതി ഹത്ഥമുദ്ദാദിം ദസ്സേന്തോ കായേന വാ. നാമവിസേസം വിനാ പൂരേതബ്ബവത്താനം സമതായ ഉഭോപി ഏകതോ വുത്താ.
ഏതാനി ¶ വത്താനി ഉപജ്ഝായസ്സ സദ്ധിവിഹാരികേന, ആചരിയസ്സ അന്തേവാസികേനാപി ഏവമേവ കാതബ്ബാനേവാതി. വസതാതി വസന്തേന. പിയസീലേനാതി പിയം സീലമേതസ്സാതി പിയസീലോ, തേന, സീലം പരിപൂരിതുകാമേനാതി വുത്തം ഹോതി.
൨൪൭൨-൩. ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘കാലസ്സേവ വുട്ഠായ ഉപാഹനാ ഓമുഞ്ചിത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ’’തി (മഹാവ. ൬൬) വുത്താ പുബ്ബകിരിയാ വത്തബ്ബാ. ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബന്തി ¶ ദന്തകട്ഠഖാദനട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ നിസീദനത്ഥായ ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബം. ഇമിനാ ച യാഗുപാനട്ഠാനാദീസുപി ആസനാനി പഞ്ഞപേതബ്ബാനേവാതി ദസ്സിതം ഹോതി.
ദന്തകട്ഠം ദാതബ്ബന്തി മഹന്തം, മജ്ഝിമം, ഖുദ്ദകന്തി തീണി ദന്തകട്ഠാനി ഉപനേത്വാ തതോ യം തീണി ദിവസാനി ഗണ്ഹാതി, ചതുത്ഥദിവസതോ പട്ഠായ താദിസമേവ ദാതബ്ബം. സചേ അനിയമം കത്വാ യം വാ തം വാ ഗണ്ഹാതി, അഥ യാദിസം ലഭതി, താദിസം ദാതബ്ബം.
മുഖോദകം ദാതബ്ബന്തി മുഖധോവനോദകം മുഖോദകന്തി മജ്ഝേപദലോപീസമാസോ, തം ദേന്തേന സീതഞ്ച ഉണ്ഹഞ്ച ഉദകം ഉപനേത്വാ തതോ യം തീണി ദിവസാനി വളഞ്ജേതി, ചതുത്ഥദിവസതോ പട്ഠായ താദിസമേവ മുഖധോവനോദകം ദാതബ്ബം. സചേ അനിയമം കത്വാ യം വാ തം വാ ഗണ്ഹാതി, അഥ യാദിസം ലഭതി, താദിസം ദാതബ്ബം. സചേ ദുവിധമ്പി വളഞ്ജേതി, ദുവിധമ്പി ഉപനേതബ്ബം. ‘‘മുഖോദകം മുഖധോവനട്ഠാനേ ഠപേത്വാ അവസേസട്ഠാനാനി സമ്മജ്ജിതബ്ബാനി. സമ്മജ്ജന്തേന ച വച്ചകുടിതോ പട്ഠായ സമ്മജ്ജിതബ്ബം. ഥേരേ വച്ചകുടിം ഗതേ പരിവേണം സമ്മജ്ജിതബ്ബം, ഏവം പരിവേണം അസുഞ്ഞം ഹോതീ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൬൪ അത്ഥതോ സമാനം) വുത്തനയേനേവ സമ്മജ്ജിതബ്ബം.
തതോ ¶ ഉത്തരിം കത്തബ്ബം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തസ്സ കാലേനാ’’തിആദി. തസ്സാതി ഉപജ്ഝായസ്സ വാ ആചരിയസ്സ വാ. കാലേനാതി യാഗുപാനകാലേ. ഇധാപി ‘‘ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബ’’ന്തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘ഥേരേ വച്ചകുടിതോ അനിക്ഖന്തേയേവ ആസനം പഞ്ഞപേതബ്ബം. സരീരകിച്ചം കത്വാ ആഗന്ത്വാ തസ്മിം നിസിന്നസ്സ ‘സചേ യാഗു ഹോതീ’തിആദിനാ നയേന വുത്തം വത്തം കാതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൬൪).
യാഗു തസ്സുപനേതബ്ബാതി ഏത്ഥ ‘‘ഭാജനം ധോവിത്വാ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘ഭാജനം ധോവിത്വാ യാഗു ഉപനാമേതബ്ബാ’’തി (മഹാവ. ൬൬). സങ്ഘതോ വാതി സലാകാദിവസേന സങ്ഘതോ ലബ്ഭമാനാ വാ. കുലതോപി വാതി ഉപാസകാദികുലതോ വാ.
‘‘പത്തേ വത്തഞ്ച കാതബ്ബ’’ന്തി ഇദം ‘‘യാഗും പീതസ്സ ഉദകം ദത്വാ ഭാജനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന ധോവിത്വാ പടിസാമേതബ്ബം, ഉപജ്ഝായമ്ഹി വുട്ഠിതേ ആസനം ഉദ്ധരിതബ്ബം ¶ . സചേ സോ ദേസോ ഉക്ലാപോ ഹോതി, സോ ദേസോ സമ്മജ്ജിതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൬൬) ആഗതവത്തം സന്ധായാഹ. ദിവാ ഭുത്തപത്തേപി കാതബ്ബം ഏതേനേവ ദസ്സിതം ഹോതി.
വത്തം ‘‘ഗാമപ്പവേസനേ’’തി ഇദം ‘‘സചേ ഉപജ്ഝായോ ഗാമം പവിസിതുകാമോ ഹോതി, നിവാസനം ദാതബ്ബം, പടിനിവാസനം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തം (മഹാവ. ൬൬) വത്തം സന്ധായാഹ. ‘‘കാതബ്ബ’’ന്തി ഇദം സബ്ബപദേഹി യോജേതബ്ബം.
൨൪൭൪. ചീവരേ യാനി വത്താനീതി ഗാമം പവിസിതുകാമസ്സ ചീവരദാനേ, പടിനിവത്തസ്സ ചീവരഗ്ഗഹണസങ്ഘരണപടിസാമനേസു മഹേസിനാ യാനി വത്താനി വുത്താനി, താനി ച കാതബ്ബാനി. സേനാസനേ തഥാതി ‘‘യസ്മിം വിഹാരേ ഉപജ്ഝായോ വിഹരതീ’’തിആദിനാ ¶ (മഹാവ. ൬൬) വുത്തനയേന ‘‘സേനാസനേ കത്തബ്ബ’’ന്തി ദസ്സിതം സേനാസനവത്തഞ്ച.
പാദപീഠകഥലികാദീസു തഥാതി യോജനാ. ഉപജ്ഝായേ ഗാമതോ പടിനിവത്തേ ച ജന്താഘരേ ച ‘‘പാദോദകം പാദപീഠം പാദകഥലികം ഉപനിക്ഖിപിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൬൬) ഏവമാഗതം വത്തഞ്ച കാതബ്ബം. ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഉപജ്ഝായോ പാനീയേന പുച്ഛിതബ്ബോ’’തിആദിവത്തം (മഹാവ. ൬൬) സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൪൭൫. ഏവം സബ്ബത്ഥ വത്തേസു പാടിയേക്കം ദസ്സിയമാനേസു പപഞ്ചോതി ഖന്ധകം ഓലോകേത്വാ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥായ ഗണനം ദസ്സേതുകാമോ ആഹ ‘‘ഏവമാദീനീ’’തിആദി. രോഗതോ വുട്ഠാനാഗമനന്താനീതി ആചരിയുപജ്ഝായാനം രോഗതോ വുട്ഠാനാഗമനപരിയോസാനാനി. സത്തതിംസസതം സിയുന്തി സത്തതിംസാധികസതവത്താനീതി അത്ഥോ.
താനി പന വത്താനി ഖന്ധകപാളിയാ (മഹാവ. ൬൬) ആഗതക്കമേന ഏവം യഥാവുത്തഗണനായ സമാനേതബ്ബാനി – ദന്തകട്ഠദാനം, മുഖോദകദാനം, ആസനപഞ്ഞാപനം, സചേ യാഗു ഹോതി, ഭാജനം ധോവിത്വാ യാഗുയാ ഉപനാമനം, യാഗും പീതസ്സ ഉദകം ദത്വാ ഭാജനം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന ധോവിത്വാ പടിസാമനം, ഉപജ്ഝായമ്ഹി വുട്ഠിതേ ആസനസ്സ ഉദ്ധരണം, സചേ സോ ദേസോ ഉക്ലാപോ ഹോതി, തസ്സ സമ്മജ്ജനം, സചേ ഉപജ്ഝായോ ഗാമം പവിസിതുകാമോ ഹോതി, തസ്സ നിവാസനദാനം, പടിനിവാസനപടിഗ്ഗഹണം, കായബന്ധനദാനം, സഗുണം കത്വാ ¶ സങ്ഘാടിദാനം, ധോവിത്വാ സോദകപത്തസ്സ ദാനം, സചേ ഉപജ്ഝായോ പച്ഛാസമണം ആകങ്ഖതി, തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ സഗുണം കത്വാ സങ്ഘാടിയോ പാരുപിത്വാ ¶ ഗണ്ഠികം പരിമുഞ്ചിത്വാ ധോവിത്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ പച്ഛാസമണേന ഗമനം, നാതിദൂരനച്ചാസന്നേ ഗമനം, പത്തപരിയാപന്നസ്സ പടിഗ്ഗഹണം, ന ഉപജ്ഝായസ്സ ഭണമാനസ്സ അന്തരന്തരാ കഥാഓപാതനം, ഉപജ്ഝായസ്സ ആപത്തിസാമന്താ ഭണമാനസ്സ ച നിവാരണം, നിവത്തന്തേന പഠമതരം ആഗന്ത്വാ ആസനപഞ്ഞാപനം, പാദോദകപാദപീഠപാദകഥലികാനം ഉപനിക്ഖിപനം, പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം, പടിനിവാസനദാനം, നിവാസനപടിഗ്ഗഹണം, സചേ ചീവരം സിന്നം ഹോതി, മുഹുത്തം ഉണ്ഹേ ഓതാപനം, നേവ ഉണ്ഹേ ചീവരസ്സ നിദഹനം, മജ്ഝേ യഥാ ഭങ്ഗോ ന ഹോതി, ഏവം ചതുരങ്ഗുലം കണ്ണം ഉസ്സാരേത്വാ ചീവരസ്സ സങ്ഘരണം, ഓഭോഗേ കായബന്ധനസ്സ കരണം, സചേ പിണ്ഡപാതോ ഹോതി, ഉപജ്ഝായോ ച ഭുഞ്ജിതുകാമോ ഹോതി, ഉദകം ദത്വാ പിണ്ഡപാതസ്സ ഉപനാമനം, ഉപജ്ഝായസ്സ പാനീയേന പുച്ഛനം, ഭുത്താവിസ്സ ഉദകം ദത്വാ പത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന ധോവിത്വാ വോദകം കത്വാ മുഹുത്തം ഉണ്ഹേ ഓതാപനം, ന ച ഉണ്ഹേ പത്തസ്സ നിദഹനം, പത്തചീവരം നിക്ഖിപിതബ്ബം –
പത്തം നിക്ഖിപന്തേന ഏകേന ഹത്ഥേന പത്തം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ഹേട്ഠാമഞ്ചം വാ ഹേട്ഠാപീഠം വാ പരാമസിത്വാ പത്തസ്സ നിക്ഖിപനം, ന ച അനന്തരഹിതായ ഭൂമിയാ പത്തസ്സ നിക്ഖിപനം, ചീവരം നിക്ഖിപന്തേന ഏകേന ഹത്ഥേന ചീവരം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ചീവരവംസം വാ ചീവരരജ്ജും വാ പമജ്ജിത്വാ പാരതോ അന്തം ഓരതോ ഭോഗം കത്വാ ചീവരസ്സ നിക്ഖിപനം, ഉപജ്ഝായമ്ഹി വുട്ഠിതേ ആസനസ്സ ഉദ്ധരണം, പാദോദകപാദപീഠപാദകഥലികാനം പടിസാമനം, സചേ സോ ദേസോ ഉക്ലാപോ ഹോതി, തസ്സ സമ്മജ്ജനം, സചേ ഉപജ്ഝായോ ന്ഹായിതുകാമോ ഹോതി, ന്ഹാനസ്സ പടിയാദനം, സചേ സീതേന അത്ഥോ ഹോതി, സീതസ്സ സചേ ഉണ്ഹേന അത്ഥോ ഹോതി, ഉണ്ഹസ്സ പടിയാദനം, സചേ ഉപജ്ഝായോ ജന്താഘരം പവിസിതുകാമോ ഹോതി, ചുണ്ണസ്സ ¶ സന്നയനം, മത്തികാതേമനം, ജന്താഘരപീഠം ആദായ ഉപജ്ഝായസ്സ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ഗന്ത്വാ ജന്താഘരപീഠം ദത്വാ ചീവരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, ചുണ്ണദാനം, മത്തികാദാനം, സചേ ഉസ്സഹതി, ജന്താഘരം പവിസിതബ്ബം –
ജന്താഘരം പവിസന്തേന മത്തികായ മുഖം മക്ഖേത്വാ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച പടിച്ഛാദേത്വാ ജന്താഘരപ്പവേസോ, ന ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം അനുപഖജ്ജ നിസീദനം, ന നവാനം ഭിക്ഖൂനം ആസനേന പടിബാഹനം, ജന്താഘരേ ഉപജ്ഝായസ്സ പരികമ്മസ്സ കരണം, ജന്താഘരാ നിക്ഖമന്തേന ജന്താഘരപീഠം ആദായ ¶ പുരതോ ച പച്ഛതോ ച പടിച്ഛാദേത്വാ ജന്താഘരാ നിക്ഖമനം, ഉദകേപി ഉപജ്ഝായസ്സ പരികമ്മകരണം, ന്ഹാതേന പഠമതരം ഉത്തരിത്വാ അത്തനോ ഗത്തം വോദകം കത്വാ നിവാസേത്വാ ഉപജ്ഝായസ്സ ഗത്തതോ ഉദകസ്സ പമജ്ജനം, നിവാസനദാനം, സങ്ഘാടിദാനം, ജന്താഘരപീഠം ആദായ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ ആസനസ്സ പഞ്ഞാപനം, പാദോദകപാദപീഠപാദകഥലികാനം ഉപനിക്ഖിപനം, ഉപജ്ഝായസ്സ പാനീയേന പുച്ഛനം, സചേ ഉദ്ദിസാപേതുകാമോ ഹോതി, ഉദ്ദിസാപനം, സചേ പരിപുച്ഛിതുകാമോ ഹോതി, പരിപുച്ഛനം, യസ്മിം വിഹാരേ ഉപജ്ഝായോ വിഹരതി, സചേ സോ വിഹാരോ ഉക്ലാപോ ഹോതി, സചേ ഉസ്സഹതി, തസ്സ സോധനം, വിഹാരം സോധേന്തേന പഠമം പത്തചീവരസ്സ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, നിസീദനപച്ചത്ഥരണസ്സ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, ഭിസിബിബ്ബോഹനസ്സ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, മഞ്ചസ്സ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന അസങ്ഘട്ടേന്തേന കവാടപീഠം നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, പീഠസ്സ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന അസങ്ഘട്ടേന്തേന കവാടപീഠം നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, മഞ്ചപടിപാദകാനം നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, ഖേളമല്ലകസ്സ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, അപസ്സേനഫലകസ്സ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം, ഭൂമത്ഥരണസ്സ യഥാപഞ്ഞത്തസ്സ സല്ലക്ഖേത്വാ നീഹരിത്വാ ഏകമന്തം നിക്ഖിപനം ¶ , സചേ വിഹാരേ സന്താനകം ഹോതി, ഉല്ലോകാ പഠമം ഓഹാരണം, ആലോകസന്ധികണ്ണഭാഗാനം പമജ്ജനം, സചേ ഗേരുകപരികമ്മകതാ ഭിത്തി കണ്ണകിതാ ഹോതി, ചോളകം തേമേത്വാ പീളേത്വാ പമജ്ജനം, സചേ കാളവണ്ണകതാ ഭൂമി കണ്ണകിതാ ഹോതി, ചോളകം തേമേത്വാ പീളേത്വാ പമജ്ജനം, സചേ അകതാ ഹോതി ഭൂമി, ഉദകേന പരിപ്ഫോസിത്വാ പമജ്ജനം ‘‘മാ വിഹാരോ രജേന ഉഹഞ്ഞീ’’തി, സങ്കാരം വിചിനിത്വാ ഏകമന്തം ഛഡ്ഡനം, ഭൂമത്ഥരണസ്സ ഓതാപേത്വാ സോധേത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞാപനം, മഞ്ചപടിപാദകാനം ഓതാപേത്വാ പമജ്ജിത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാട്ഠാനേ ഠപനം, മഞ്ചസ്സ ഓതാപേത്വാ സോധേത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന അസങ്ഘട്ടേന്തേന കവാടപീഠം അതിഹരിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞാപനം, പീഠസ്സ ഓതാപേത്വാ സോധേത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ നീചം കത്വാ സാധുകം അപ്പടിഘംസന്തേന അസങ്ഘട്ടേന്തേന കവാടപീഠം അതിഹരിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞാപനം, ഭിസിബിബ്ബോഹനസ്സ ഓതാപേത്വാ സോധേത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞാപനം, നിസീദനപച്ചത്ഥരണസ്സ ഓതാപേത്വാ സോധേത്വാ പപ്ഫോടേത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞാപനം, ഖേളമല്ലകസ്സ ഓതാപേത്വാ പമജ്ജിത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാട്ഠാനേ ഠപനം, അപസ്സേനഫലകസ്സ ഓതാപേത്വാ പമജ്ജിത്വാ അതിഹരിത്വാ യഥാട്ഠാനേ ഠപനം, പത്തചീവരം നിക്ഖിപിതബ്ബം –
പത്തം ¶ നിക്ഖിപന്തേന ഏകേന ഹത്ഥേന പത്തം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ഹേട്ഠാമഞ്ചം വാ ഹേട്ഠാപീഠം വാ പരാമസിത്വാ പത്തസ്സ നിക്ഖിപനം, ന ച അനന്തരഹിതായ ഭൂമിയാ പത്തസ്സ നിക്ഖിപനം, ചീവരം നിക്ഖിപന്തേന ഏകേന ഹത്ഥേന ചീവരം ഗഹേത്വാ ഏകേന ഹത്ഥേന ¶ ചീവരവംസം വാ ചീവരരജ്ജും വാ പമജ്ജിത്വാ പാരതോ അന്തം ഓരതോ ഭോഗം കത്വാ ചീവരസ്സ നിക്ഖിപനം, സചേ പുരത്ഥിമായ സരജാ വാതാ വായന്തി, പുരത്ഥിമാനം വാതപാനാനം ഥകനം, തഥാ പച്ഛിമാനം, തഥാ ഉത്തരാനം, തഥാ ദക്ഖിണാനം വാതപാനാനം ഥകനം, സചേ സീതകാലോ ഹോതി, ദിവാ വാതപാനാനം വിവരണം, രത്തിം ഥകനം, സചേ ഉണ്ഹകാലോ ഹോതി, ദിവാ വാതപാനാനം ഥകനം, രത്തിം വിവരണം, സചേ പരിവേണം ഉക്ലാപം ഹോതി, പരിവേണസ്സ സമ്മജ്ജനം, സചേ കോട്ഠകോ ഉക്ലാപോ ഹോതി, കോട്ഠകസ്സ സമ്മജ്ജനം, സചേ ഉപട്ഠാനസാലാ ഉക്ലാപാ ഹോതി, തസ്സാ സമ്മജ്ജനം, സചേ അഗ്ഗിസാലാ ഉക്ലാപാ ഹോതി, തസ്സാ സമ്മജ്ജനം, സചേ വച്ചകുടി ഉക്ലാപാ ഹോതി, തസ്സാ സമ്മജ്ജനം, സചേ പാനീയം ന ഹോതി, പാനീയസ്സ ഉപട്ഠാപനം, സചേ പരിഭോജനീയം ന ഹോതി, പരിഭോജനീയസ്സ ഉപട്ഠാപനം, സചേ ആചമനകുമ്ഭിയാ ഉദകം ന ഹോതി, ആചമനകുമ്ഭിയാ ഉദകസ്സ ആസിഞ്ചനം, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന വൂപകാസനം വൂപകാസാപനം വാ, ധമ്മകഥായ വാ തസ്സ കരണം, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ കുക്കുച്ചം ഉപ്പന്നം ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന വിനോദനം വിനോദാപനം വാ, ധമ്മകഥായ വാ തസ്സ കരണം, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന വിവേചനം വിവേചാപനം വാ, ധമ്മകഥായ വാ തസ്സ കരണം, സചേ ഉപജ്ഝായോ ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ ഹോതി പരിവാസാരഹോ, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി നു ഖോ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായസ്സ പരിവാസം ദദേയ്യാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായോ മൂലായപടികസ്സനാരഹോ ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി ¶ നു ഖോ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായം മൂലായ പടികസ്സേയ്യാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായോ മാനത്താരഹോ ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി നു ഖോ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായസ്സ മാനത്തം ദദേയ്യാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായോ അബ്ഭാനാരഹോ ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി നു ഖോ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായം അബ്ഭേയ്യാ’’തി, സചേ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായസ്സ കമ്മം കത്തുകാമോ ഹോതി തജ്ജനീയം വാ നിയസ്സം വാ പബ്ബാജനീയം വാ പടിസാരണീയം വാ ഉക്ഖേപനീയം വാ, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി നു ഖോ സങ്ഘോ ഉപജ്ഝായസ്സ കമ്മം ന കരേയ്യ, ലഹുകായ വാ പരിണാമേയ്യാ’’തി, കതം വാ പനസ്സ ഹോതി സങ്ഘേന കമ്മം തജ്ജനീയം വാ നിയസ്സം വാ പബ്ബാജനീയം വാ പടിസാരണീയം വാ ഉക്ഖേപനീയം വാ, സദ്ധിവിഹാരികേന ഉസ്സുക്കകരണം ‘‘കിന്തി നു ഖോ ഉപജ്ഝായോ സമ്മാ വത്തേയ്യ, ലോമം പാതേയ്യ, നേത്ഥാരം വത്തേയ്യ, സങ്ഘോ തം കമ്മം പടിപ്പസ്സമ്ഭേയ്യാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം ധോവിതബ്ബം ഹോതി ¶ , സദ്ധിവിഹാരികേന ധോവനം ഉസ്സുക്കകരണം വാ ‘‘കിന്തി നു ഖോ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം ധോവിയേഥാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം കാതബ്ബം ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന കരണം ഉസ്സുക്കകരണം വാ ‘‘കിന്തി നു ഖോ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം കരിയേഥാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ രജനം പചിതബ്ബം ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന പചനം ഉസ്സുക്കകരണം വാ ‘‘കിന്തി നു ഖോ ഉപജ്ഝായസ്സ രജനം പചിയേഥാ’’തി, സചേ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം രജേതബ്ബം ഹോതി, സദ്ധിവിഹാരികേന രജനം ഉസ്സുക്കകരണം വാ ‘‘കിന്തി നു ഖോ ഉപജ്ഝായസ്സ ചീവരം രജിയേഥാ’’തി, ചീവരം രജന്തേന സാധുകം സമ്പരിവത്തകം സമ്പരിവത്തകം രജനം, ന ച അച്ഛിന്നേ ഥേവേ പക്കമനം, ഉപജ്ഝായം അനാപുച്ഛാ ന ഏകച്ചസ്സ പത്തദാനം, ന ഏകച്ചസ്സ പത്തപടിഗ്ഗഹണം, ന ഏകച്ചസ്സ ചീവരദാനം, ന ഏകച്ചസ്സ ചീവരപടിഗ്ഗഹണം, ന ഏകച്ചസ്സ പരിക്ഖാരദാനം, ന ഏകച്ചസ്സ പരിക്ഖാരപടിഗ്ഗഹണം, ന ഏകച്ചസ്സ കേസച്ഛേദനം, ന ഏകച്ചേന കേസാനം ഛേദാപനം, ന ഏകച്ചസ്സ പരികമ്മകരണം, ന ഏകച്ചേന പരികമ്മസ്സ കാരാപനം, ന ഏകച്ചസ്സ വേയ്യാവച്ചകരണം, ന ഏകച്ചേന വേയ്യാവച്ചസ്സ ¶ കാരാപനം, ന ഏകച്ചസ്സ പച്ഛാസമണേന ഗമനം, ന ഏകച്ചസ്സ പച്ഛാസമണസ്സ ആദാനം, ന ഏകച്ചസ്സ പിണ്ഡപാതസ്സ നീഹരണം, ന ഏകച്ചേന പിണ്ഡപാതനീഹരാപനം, ന ഉപജ്ഝായം അനാപുച്ഛാ ഗാമപ്പവേസനം, ന സുസാനഗമനം, ന ദിസാപക്കമനം, സചേ ഉപജ്ഝായോ ഗിലാനോ ഹോതി, യാവജീവം ഉപട്ഠാനം, വുട്ഠാനമസ്സ ആഗമനന്തി തേസു കാനിചി വത്താനി സവിഭത്തികാനി, കാനിചി അവിഭത്തികാനി, തേസു അവിഭത്തികാനം വിഭാഗേ വുച്ചമാനേ യഥാവുത്തഗണനായ അതിരേകതരാനി ഹോന്തി, തം പന വിഭാഗം അനാമസിത്വാ പിണ്ഡവസേന ഗഹേത്വാ യഥാ അയം ഗണനാ ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ.
൨൪൭൬. അകരോന്തസ്സാതി ഏത്ഥ ‘‘വത്ത’’ന്തി സേസോ. അനാദരവസേനേവ വത്തം അകരോന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ തേന വത്തഭേദേന വത്താകരണേന സബ്ബത്ഥ സത്തതിംസാധികസതപ്പഭേദട്ഠാനേ തത്തകംയേവ ദുക്കടം പകാസിതന്തി യോജനാ.
ഉപജ്ഝായാചരിയവത്തകഥാവണ്ണനാ.
൨൪൭൭. ഏവം ഉപജ്ഝായാചരിയവത്താനി സങ്ഖേപേന ദസ്സേത്വാ ഉപജ്ഝായാചരിയേഹി സദ്ധിവിഹാരികന്തേവാസീനം കാതബ്ബവത്താനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ വത്താനീ’’തിആദി. ഉപജ്ഝായസ്സ വത്താനീതി ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിവിഹാരികസ്സ യുത്തപത്തകാലേ കത്തബ്ബത്താ ഉപജ്ഝായായത്തവത്താനീതി ¶ അത്ഥോ. തഥാ സദ്ധിവിഹാരികേതി യഥാ സദ്ധിവിഹാരികേന ഉപജ്ഝായസ്സ കാതബ്ബാനി, തഥാ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിവിഹാരികേ കാതബ്ബാനി.
ഉപജ്ഝായാചരിയവത്തേസു ഗാമപ്പവേസേ പച്ഛാസമണേന ഹുത്വാ നാതിദൂരനച്ചാസന്നഗമനം, ന അന്തരന്തരാ കഥാഓപാതനം, ആപത്തിസാമന്താ ഭണമാനസ്സ നിവാരണം, പത്തപരിയാപന്നപടിഗ്ഗഹണന്തി ചത്താരി വത്താനി, ന ഏകച്ചസ്സ പത്തദാനാദിഅനാപുച്ഛാദിസാപക്കമനാവസാനാനി വീസതി പടിക്ഖേപാ ചേതി ഏതാനി ¶ ചതുവീസതി വത്താനി ഠപേത്വാ അവസേസാനി തേരസാധികസതവത്താനി സന്ധായാഹ ‘‘സതം തേരസ ഹോന്തേവാ’’തി, തേരസാധികസതവത്താനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ആചരിയേന അന്തേവാസികേപി ച കാതബ്ബവത്താനി തഥാ തത്തകാനേവാതി അത്ഥോ.
സദ്ധിവിഹാരികന്തേവാസികവത്തകഥാവണ്ണനാ.
൨൪൭൮. ഉപജ്ഝായാചരിയേഹി സദ്ധിവിഹാരികന്തേവാസികാനം നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധിപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പക്കന്തേ വാപീ’’തിആദി. പക്കന്തേ വാപി വിബ്ഭന്തേ വാപി പക്ഖസങ്കന്തേ വാപി മതേ വാപി ആണത്തിയാ വാപി ഏവം പഞ്ചധാ ഉപജ്ഝായാ സദ്ധിവിഹാരികേന ഗഹിതോ നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭതീതി യോജനാ. പക്കന്തേതി തദഹു അപച്ചാഗന്തുകാമതായ ദിസം ഗതേ. വിബ്ഭന്തേതി ഗിഹിഭാവം പത്തേ. പക്ഖസങ്കന്തകേതി തിത്ഥിയായതനം ഗതേ. മതേതി കാലകതേ. ആണത്തിയാതി നിസ്സയപണാമനേന.
൨൪൭൯-൮൦. ആചരിയമ്ഹാപി അന്തേവാസികേന ഗഹിതനിസ്സയസ്സ ഭേദനം ഛധാ ഛപ്പകാരേന ഹോതീതി യോജനാ. കഥന്തി ആഹ ‘‘പക്കന്തേ ചാ’’തിആദി. തം ഉപജ്ഝായതോ നിസ്സയഭേദേ വുത്തനയമേവ. വിസേസം പന സയമേവ വക്ഖതി ‘‘ആണത്തിയ’’ന്തിആദിനാ. ആണത്തിയന്തി ഏത്ഥ വിസേസത്ഥജോതകോ പന-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ഉഭിന്നമ്പി ധുരനിക്ഖേപനേപി ചാതി ആചരിയസ്സ നിസ്സയപണാമനേ പന ഉഭിന്നം ആചരിയന്തേവാസികാനംയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞനിരാലയഭാവേ സതി നിസ്സയഭേദോ ഹോതി, ന ഏകസ്സാതി അത്ഥോ. തമേവത്ഥം ബ്യതിരേകതോ ദള്ഹീകരോതി ‘‘ഏകേകസ്സാ’’തിആദിനാ. ഏകേകസ്സ വാ ഉഭിന്നം വാ ആലയേ സതി ന ഭിജ്ജതീതി യോജനാ. യഥാഹ –
‘‘ആണത്തിയം ¶ ¶ പന സചേപി ആചരിയോ മുഞ്ചിതുകാമോവ ഹുത്വാ നിസ്സയപണാമനായ പണാമേതി, അന്തേവാസികോ ച ‘കിഞ്ചാപി മം ആചരിയോ പണാമേതി, അഥ ഖോ ഹദയേന മുദുകോ’തി സാലയോവ ഹോതി, നിസ്സയോ ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതിയേവ. സചേപി ആചരിയോ സാലയോ, അന്തേവാസികോ നിരാലയോ ‘ന ദാനി ഇമം നിസ്സായ വസിസ്സാമീ’തി ധുരം നിക്ഖിപതി, ഏവമ്പി ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതി. ഉഭിന്നം സാലയഭാവേ പന ന പടിപ്പസ്സമ്ഭതിയേവ. ഉഭിന്നം ധുരനിക്ഖേപേന പടിപ്പസ്സമ്ഭതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൩).
അയം പന വിസേസോ ആചരിയാണത്തിയാ നിസ്സയഭേദേയേവ ദസ്സിതോ, ന ഉപജ്ഝായാണത്തിയാ. സാരത്ഥദീപനിയം പന ‘‘സചേപി ആചരിയോ മുഞ്ചിതുകാമോവ ഹുത്വാ നിസ്സയപണാമനായ പണാമേതീതിആദി സബ്ബം ഉപജ്ഝായസ്സ ആണത്തിയമ്പി വേദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം.
൨൪൮൧. ഏവം പഞ്ച സാധാരണങ്ഗാനി ദസ്സേത്വാ അസാധാരണങ്ഗം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉപജ്ഝായസമോധാന-ഗതസ്സാപി ച ഭിജ്ജതീ’’തി. തത്ഥ സമോധാനഗമനം സരൂപതോ, പഭേദതോ ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദസ്സനം സവനഞ്ചാതി, സമോധാനം ദ്വിധാ മത’’ന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൩) ഗഹേതബ്ബോ. ഗന്ഥവിത്ഥാരഭീരൂനം അനുഗ്ഗഹായ പന ഇധ ന വിത്ഥാരിതോ.
൨൪൮൨-൩. സഭാഗേ ദായകേ അസന്തേ അദ്ധികസ്സ ച ഗിലാനസ്സ ച ‘‘ഗിലാനേന മം ഉപട്ഠഹാ’’തി യാചിതസ്സ ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സ ച നിസ്സയം വിനാ വസിതും ദോസോ നത്ഥീതി യോജനാ ¶ . ‘‘ഗിലാനുപട്ഠാകസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം. ഇമിനാ സഭാഗേ നിസ്സയദായകേ സന്തേ ഏകദിവസമ്പി പരിഹാരോ ന ലബ്ഭതീതി ദീപേതി. അത്തനോ വനേ ഫാസുവിഹാരതം ജാനതാതി അത്തനോ സമഥവിപസ്സനാപടിലാഭസ്സ വനേ ഫാസുവിഹാരം ജാനന്തേനപി. ‘‘സഭാഗേ ദായകേ അസന്തേ’’തി പദച്ഛേദോ. സബ്ബമേതം വിധാനം അന്തോവസ്സതോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ വേദിതബ്ബം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായ ഗഹേതബ്ബോ.
നിസ്സയപടിപ്പസ്സമ്ഭനകഥാവണ്ണനാ.
൨൪൮൪. കുട്ഠമസ്സ ¶ അത്ഥീതി കുട്ഠീ, തം. ‘‘ഗണ്ഡി’’ന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. രത്തസേതാദിഭേദേന യേന കേനചി കുട്ഠേന വേവണ്ണിയം പത്തസരീരന്തി അത്ഥോ. യഥാഹ –
‘‘രത്തകുട്ഠം വാ ഹോതു കാളകുട്ഠം വാ, യം കിഞ്ചി കിടിഭദദ്ദുകച്ഛുആദിപ്പഭേദമ്പി സബ്ബം കുട്ഠമേവാതി വുത്തം. തഞ്ചേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണമ്പി വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. സചേ പന നിവാസനപാരുപനേഹി പകതിപടിച്ഛന്നട്ഠാനേ നഖപിട്ഠിപ്പമാണം അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം ഹോതി, വട്ടതി. മുഖേ, പന ഹത്ഥപാദപിട്ഠേസു വാ സചേപി അവഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതം നഖപിട്ഠിതോ ഖുദ്ദകപമാണമ്പി ന വട്ടതിയേവാതി കുരുന്ദിയം വുത്തം. തം തികിച്ഛാപേത്വാ പബ്ബാജേന്തേനാപി പകതിവണ്ണേ ജാതേയേവ പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൮).
നഖപിട്ഠിപ്പമാണന്തി ഏത്ഥ ‘‘കനിട്ഠങ്ഗുലിനഖപിട്ഠി അധിപ്പേതാ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം.
ഗണ്ഡിന്തി ¶ മേദഗണ്ഡാദിഗണ്ഡഭേദവന്തം. യഥാഹ ‘‘മേദഗണ്ഡോ വാ ഹോതു അഞ്ഞോ വാ, യോ കോചി കോലട്ഠിമത്തകോപി ചേ വഡ്ഢനകപക്ഖേ ഠിതോ ഗണ്ഡോ ഹോതി, ന പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തിആദി (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൮). കോലട്ഠീതി ബദരട്ഠി. കിലാസിന്തി കിലാസവന്തം. യഥാഹ – ‘‘കിലാസോതി നഭിജ്ജനകം നപഗ്ഘരണകം പദുമപുണ്ഡരീകപത്തവണ്ണം കുട്ഠം, യേന ഗുന്നം വിയ സബലം സരീരം ഹോതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൮). ച-സദ്ദോ സബ്ബേഹി ഉപയോഗവന്തേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. സോസിന്തി ഖയരോഗവന്തം. യഥാഹ – ‘‘സോസോതി സോസബ്യാധി. തസ്മിം സതി ന പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൮൮). അപമാരികന്തി അപമാരവന്തം. യഥാഹ – ‘‘അപമാരോതി പിത്തുമ്മാരോ വാ യക്ഖുമ്മാരോ വാ. തത്ഥ പുബ്ബവേരികേന അമനുസ്സേന ഗഹിതോ ദുത്തികിച്ഛോ ഹോതി, അപ്പമത്തകേപി പന അപമാരേ സതി ന പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി.
രാജഭടന്തി രഞ്ഞോ ഭത്തവേതനഭടം വാ ഠാനന്തരം പത്തം വാ അപ്പത്തം വാ രാജപുരിസം. യഥാഹ – ‘‘അമച്ചോ വാ ഹോതു മഹാമത്തോ വാ സേവകോ വാ കിഞ്ചി ഠാനന്തരം പത്തോ വാ അപ്പത്തോ വാ, യോ കോചി രഞ്ഞോ ഭത്തവേതനഭടോ. സബ്ബോ ‘രാജഭടോ’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീ’’തി. ചോരന്തി മനുസ്സേഹി അപ്പമാദനം ഗാമഘാതപന്ഥഘാതാദികമ്മേന പാകടം ചോരഞ്ച. ലിഖിതകന്തി യം കഞ്ചി ചോരികം വാ അഞ്ഞം വാ ഗരും രാജാപരാധം കത്വാ പലാതം, രാജാ ച നം പണ്ണേ വാ പോത്ഥകേ വാ ‘‘ഇത്ഥന്നാമോ ¶ യത്ഥ ദിസ്സതി, തത്ഥ ഗഹേത്വാ മാരേതബ്ബോ’’തി വാ ‘‘ഹത്ഥപാദാദീനിസ്സ ഛിന്ദിതബ്ബാനീ’’തി വാ ‘‘ഏത്തകം നാമ ദണ്ഡം ഹരാപേതബ്ബോ’’തി വാ ലിഖാപേതി, ഏവരൂപം ലിഖിതകം.
‘‘കാരഭേദക’’ന്തി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ കതോ. കാരഭേദകന്തി ദാതബ്ബകരസ്സ വാ കതചോരകമ്മസ്സ വാ കാരണാ ¶ കാരാഘരേ പക്ഖിത്തോ വാ നിഗളബന്ധനാദീഹി ബദ്ധോ വാ, തതോ സോ മുച്ചിത്വാ പലായതി, ഏവരൂപം കാരാഭേദകഞ്ച. യഥാഹ – ‘‘കാരാ വുച്ചതി ബന്ധനാഗാരം, ഇധ പന അന്ദുബന്ധനം വാ ഹോതു സങ്ഖലികബന്ധനം വാ രജ്ജുബന്ധനം വാ ഗാമബന്ധനം വാ നിഗമബന്ധനം വാ നഗരബന്ധനം വാ പുരിസഗുത്തി വാ ജനപദബന്ധനം വാ ദീപബന്ധനം വാ, യോ ഏതേസു യം കിഞ്ചി ബന്ധനം ഛിന്ദിത്വാ ഭിന്ദിത്വാ മുഞ്ചിത്വാ വിവരിത്വാ വാ പസ്സമാനാനം വാ അപസ്സമാനാനം വാ പലായതി, സോ ‘കാരാഭേദകോ’തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൨).
൨൪൮൫. കസാഹതന്തി ഇണം ഗഹേത്വാ ദാതും അസമത്ഥത്താ ‘‘അയമേവ തേ ദണ്ഡോ ഹോതൂ’’തി കസാദിനാ ദിന്നപ്പഹാരം അവൂപസന്തവണം. യഥാഹ –
‘‘യോ വചനപേസനാദീനി അകരോന്തോ ഹഞ്ഞതി, ന സോ കതദണ്ഡകമ്മോ. യോ പന കേണിയാ വാ അഞ്ഞഥാ വാ കിഞ്ചി ഗഹേത്വാ ഖാദിത്വാ പുന ദാതും അസക്കോന്തോ ‘അയമേവ തേ ദണ്ഡോ ഹോതൂ’തി കസാഹി ഹഞ്ഞതി, അയം കസാഹതോ കതദണ്ഡകമ്മോ. യോ ച കസാഹി വാ ഹതോ ഹോതു അദ്ധദണ്ഡകാദീനം വാ അഞ്ഞതരേന, യാവ അല്ലവണോ ഹോതി, താവ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൪).
ലക്ഖണാഹതന്തി ഏകംസം കത്വാ പാരുതേന ഉത്തരാസങ്ഗേന അപ്പടിച്ഛാദനീയട്ഠാനേ തത്തേന ലോഹേന ആഹതം അസച്ഛവിഭൂതലക്ഖണേന സമന്നാഗതം. യഥാഹ –
‘‘യസ്സ പന നലാടേ വാ ഉരാദീസു വാ തത്തേന ലോഹേന ലക്ഖണം ആഹതം ഹോതി, സോ സചേ ഭുജിസ്സോ, യാവ അല്ലവണോ ഹോതി, താവ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. സചേപിസ്സ വണാ രുള്ഹാ ഹോന്തി ഛവിയാ ¶ സമപരിച്ഛേദാ, ലക്ഖണം പന പഞ്ഞായതി, തിമണ്ഡലം നിവത്ഥസ്സ ഉത്തരാസങ്ഗേ ¶ കതേ പടിച്ഛന്നോകാസേ ചേ ഹോതി, പബ്ബാജേതും വട്ടതി. അപ്പടിച്ഛന്നോകാസേ ചേ, ന വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൫).
ഇണായികഞ്ചാതി മാതാപിതുപിതാമഹാദീഹി വാ അത്തനാ വാ ഗഹിതഇണം. യഥാഹ –
‘‘ഇണായികോ നാമ യസ്സ പിതിപിതാമഹേഹി വാ ഇണം ഗഹിതം ഹോതി, സയം വാ ഇണം ഗഹിതം ഹോതി, യം വാ ആഠപേത്വാ മാതാപിതൂഹി കിഞ്ചി ഗഹിതം ഹോതി, സോ തം ഇണം പരേസം ധാരേതീതി ഇണായികോ. യം പന അഞ്ഞേ ഞാതകാ ആഠപേത്വാ കിഞ്ചി ഗണ്ഹന്തി, സോ ന ഇണായികോ. ന ഹി തേ തം ആഠപേതും ഇസ്സരാ. തസ്മാ തം പബ്ബാജേതും വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൬).
ദാസന്തി അന്തോജാതോ, ധനക്കീതോ, കരമരാനീതോ, സയം വാ ദാസബ്യം ഉപഗതോതി ചതുന്നം ദാസാനം അഞ്ഞതരം. ദാസവിനിച്ഛയോ പനേത്ഥ സമന്തപാസാദികായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൯൭) വിത്ഥാരതോ ഗഹേതബ്ബോ. പബ്ബാജേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി ‘‘കുട്ഠി’’ന്തിആദീഹി ഉപയോഗവന്തപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം.
൨൪൮൬. ഹത്ഥച്ഛിന്നന്തി ഹത്ഥതലേ വാ മണിബന്ധേ വാ കപ്പരേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഛിന്നഹത്ഥം. അട്ഠച്ഛിന്നന്തി യഥാ നഖം ന പഞ്ഞായതി, ഏവം ചതൂസു അങ്ഗുട്ഠകേസു അഞ്ഞതരം വാ സബ്ബേ വാ യസ്സ ഛിന്നാ ഹോന്തി, ഏവരൂപം. പാദച്ഛിന്നന്തി യസ്സ അഗ്ഗപാദേസു വാ ഗോപ്ഫകേസു വാ ജങ്ഘായ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഏകോ വാ ദ്വേ വാ പാദാ ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഹത്ഥപാദഛിന്നസ്സാപി പാളിയം (മഹാവ. ൧൧൯) ആഗതത്താ സോപി ഇധ വത്തബ്ബോ, യഥാവുത്തനയേനേവ തസ്സ ദുക്കടവത്ഥുതാ പഞ്ഞായതീതി ന വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം.
കണ്ണനാസങ്ഗുലിച്ഛിന്നന്തി ¶ ഏത്ഥ ‘‘കണ്ണച്ഛിന്നം നാസച്ഛിന്നം കണ്ണനാസച്ഛിന്നം അങ്ഗുലിച്ഛിന്ന’’ന്തി യോജനാ. കണ്ണച്ഛിന്നന്തി യസ്സ കണ്ണമൂലേ വാ കണ്ണസക്ഖലികായ വാ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ കണ്ണാ ഛിന്നാ ഹോന്തി. യസ്സ പന കണ്ണാവട്ടേ ഛിന്നാ ഹോന്തി, സക്കാ ച ഹോന്തി സങ്ഘാടേതും, സോ കണ്ണം സങ്ഘാടേത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോ. നാസച്ഛിന്നന്തി യസ്സ അജപദകേ വാ അഗ്ഗേ വാ ഏകപുടേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി നാസാ ഛിന്നാ ഹോതി. യസ്സ പന നാസികാ സക്കാ ഹോതി സന്ധേതും, സോ ¶ തം ഫാസുകം കത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോ. കണ്ണനാസച്ഛിന്നന്തി തദുഭയച്ഛിന്നം. അങ്ഗുലിച്ഛിന്നന്തി യസ്സ നഖസേസം അദസ്സേത്വാ ഏകാ വാ ബഹൂ വാ അങ്ഗുലിയോ ഛിന്നാ ഹോന്തി. യസ്സ പന സുത്തതന്തുമത്തമ്പി നഖസേസം പഞ്ഞായതി, തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. കണ്ഡരച്ഛിന്നമേവ ചാതി യസ്സ കണ്ഡരനാമകാ മഹാന്ഹാരൂ പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഛിന്നാ ഹോന്തി, യേസു ഏകസ്സാപി ഛിന്നത്താ അഗ്ഗപാദേന വാ ചങ്കമതി, മൂലേന വാ ചങ്കമതി, ന വാ പാദം പതിട്ഠാപേതും സക്കോതി.
൨൪൮൭. കാണന്തി പസന്നന്ധോ വാ ഹോതു പുപ്ഫാദീഹി വാ ഉപഹതപസാദോ, യോ ദ്വീഹി വാ ഏകേന വാ അക്ഖിനാ ന പസ്സതി, തം കാണം. കുണിന്തി ഹത്ഥകുണീ വാ പാദകുണീ വാ അങ്ഗുലികുണീ വാ, യസ്സ ഏതേസു ഹത്ഥാദീസു യം കിഞ്ചി വങ്കം പഞ്ഞായതി, സോ കുണീ. ഖുജ്ജഞ്ചാതി യോ ഉരസ്സ വാ പിട്ഠിയാ വാ പസ്സസ്സ വാ നിക്ഖന്തത്താ ഖുജ്ജസരീരോ, തം ഖുജ്ജം. യസ്സ പന കിഞ്ചി കിഞ്ചി അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ഈസകം വങ്കം, തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. മഹാപുരിസോ ഏവ ഹി ബ്രഹ്മുജുഗത്തോ, അവസേസോ സത്തോ അഖുജ്ജോ നാമ നത്ഥി.
വാമനന്തി യോ ജങ്ഘവാമനോ വാ കടിവാമനോ വാ ഉഭയവാമനോ വാ, തം. തത്ഥ ജങ്ഘവാമനസ്സ കടിതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠിമകായോ ¶ രസ്സോ ഹോതി, ഉപരിമകായോ പരിപുണ്ണോ. കടിവാമനസ്സ കടിതോ പട്ഠായ ഉപരിമകായോ രസ്സോ ഹോതി, ഹേട്ഠിമകായോ പരിപുണ്ണോ ഹോതി. ഉഭയവാമനസ്സ ഉഭോപി കായാ രസ്സാ ഹോന്തി. യേസം കായരസ്സത്താ ഭൂതാനം വിയ പരിവടുമോ മഹാകുച്ഛിഘടസദിസോ അത്തഭാവോ ഹോതി. തം തിവിധമ്പി പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി.
ഫണഹത്ഥകന്തി യസ്സ വഗ്ഗുലിപക്ഖകാ വിയ അങ്ഗുലിയോ സമ്ബദ്ധാ ഹോന്തി, തം. ഏതം പബ്ബാജേതുകാമേന അങ്ഗുലന്തരികായോ ഫാലേത്വാ സബ്ബം അന്തരചമ്മം അപനേത്വാ ഫാസുകം കത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോ. യസ്സാപി ഛ അങ്ഗുലിയോ ഹോന്തി, തം പബ്ബാജേതുകാമേന അധികം അങ്ഗുലിം ഛിന്ദിത്വാ ഫാസുകം കത്വാ പബ്ബാജേതബ്ബോ.
ഖഞ്ജന്തി യോ നതജാണുകോ വാ ഭിന്നജങ്ഘോ വാ മജ്ഝേ സംകുടിതപാദത്താ കുണ്ഡപാദകോ വാ പിട്ഠിപാദമജ്ഝേന ചങ്കമന്തോ അഗ്ഗേ സംകുടിതപാദത്താ കുണ്ഡപാദകോ വാ പിട്ഠിപാദഗ്ഗേന ചങ്കമന്തോ അഗ്ഗപാദേനേവ ചങ്കമനഖഞ്ജോ വാ പണ്ഹികായ ചങ്കമനഖഞ്ജോ വാ പാദസ്സ ബാഹിരന്തേന ചങ്കമനഖഞ്ജോ വാ പാദസ്സ അബ്ഭന്തരന്തേന ചങ്കമനഖഞ്ജോ വാ ഗോപ്ഫകാനം ഉപരി ഭഗ്ഗത്താ സകലേന ¶ പിട്ഠിപാദേന ചങ്കമനഖഞ്ജോ വാ, തം പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. ഏത്ഥ നതജാണുകോതി അന്തോപവിട്ഠആനതപാദോ. പക്ഖഹതന്തി യസ്സ ഏകോ ഹത്ഥോ വാ പാദോ വാ അഡ്ഢസരീരം വാ സുഖം ന വഹതി.
സീപദിന്തി ഭാരപാദം. യസ്സ പാദോ ഥൂലോ ഹോതി സഞ്ജാതപീളകോ ഖരോ, സോ ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. യസ്സ പന ന താവ ഖരഭാവം ഗണ്ഹാതി, സക്കാ ഹോതി ഉപനാഹം ബന്ധിത്വാ ഉദകആവാടേ പവേസേത്വാ ഉദകവാലികായ പൂരേത്വാ ¶ യഥാ സിരാ പഞ്ഞായന്തി, ജങ്ഘാ ച തേലനാളികാ വിയ ഹോന്തി, ഏവം മിലാപേതും സക്കാ, തസ്സ പാദം ഈദിസം കത്വാ തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. സചേ പുന വഡ്ഢതി, ഉപസമ്പാദേന്തേനാപി തഥാ കത്വാവ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. പാപരോഗിനന്തി യോ അരിസഭഗന്ദരപിത്തസേമ്ഹകാസസോസാദീസു യേന കേനചി രോഗേന നിച്ചാതുരോ അതേകിച്ഛരോഗോ ജേഗുച്ഛോ അമനാപോ, തം.
൨൪൮൮. ജരായ ദുബ്ബലന്തി യോ ജിണ്ണഭാവേന ദുബ്ബലോ അത്തനോ ചീവരരജനാദികമ്മമ്പി കാതും അസമത്ഥോ, തം. യോ പന മഹല്ലകോപി ബലവാ ഹോതി അത്താനം പടിജഗ്ഗിതും സക്കോതി, സോ പബ്ബാജേതബ്ബോ. അന്ധന്തി ജച്ചന്ധം. പധിരഞ്ചേവാതി യോ സബ്ബേന സബ്ബം ന സുണാതി, തം. യോ പന മഹാസദ്ദം സുണാതി, തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. മമ്മനന്തി യസ്സ വചീഭേദോ വത്തതി, സരണഗമനം പരിപുണ്ണം ഭാസിതും ന സക്കോതി, താദിസം മമ്മനമ്പി പബ്ബാജേതും ന വട്ടതി. യോ പന സരണഗമനമത്തം പരിപുണ്ണം ഭാസിതും സക്കോതി, തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. അഥ വാ മമ്മനന്തി ഖലിതവചനം, യോ ഏകമേവ അക്ഖരം ചതുപഞ്ചക്ഖത്തും വദതി, തസ്സേതമധിവചനം. പീഠസപ്പിന്തി ഛിന്നിരിയാപഥം. മൂഗന്തി യസ്സ വചീഭേദോ നപ്പവത്തതി.
൨൪൮൯. അത്തനോ വിരൂപഭാവേന പരിസം ദൂസേന്തേന പരിസദൂസകേ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൯) ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അതിദീഘോ’’തിആദി. അതിദീഘോതി അഞ്ഞേസം സീസപ്പമാണനാഭിപ്പദേസോ. അതിരസ്സോതി വുത്തപ്പകാരോ ഉഭയവാമനോ വിയ അതിരസ്സോ. അതികാളോ വാതി ഝാപിതഖേത്തേ ഖാണുകോ വിയ അതികാളവണ്ണോ. മട്ഠതമ്ബലോഹനിദസ്സനോ അച്ചോദാതോപി വാതി സമ്ബന്ധോ, ദധിതക്കാദീഹി മജ്ജിതമട്ഠതമ്ബലോഹവണ്ണോ അതീവ ഓദാതസരീരോതി അത്ഥോ.
൨൪൯൦. അതിഥൂലോ ¶ വാതി ഭാരിയമംസോ മഹോദരോ മഹാഭൂതസദിസോ. അതികിസോതി മന്ദമംസലോഹിതോ ¶ അട്ഠിസിരാചമ്മസരീരോ വിയ. അതിമഹാസീസോ വാതി യോജനാ. അതിമഹാസീസോ വാതി പച്ഛിം സീസേ കത്വാ ഠിതോ വിയ. ‘‘അതിഖുദ്ദകസീസേന അസഹിതേനാ’’തി പദച്ഛേദോ. അസഹിതേനാതി സരീരസ്സ അനനുരൂപേന. ‘‘അതിഖുദ്ദകസീസേനാ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനം. അസഹിതേന അതിഖുദ്ദകസീസേന സമന്നാഗതോതി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘അതിഖുദ്ദകസീസോ വാ സരീരസ്സ അനനുരൂപേന അതിഖുദ്ദകേന സീസേന സമന്നാഗതോ’’തി.
൨൪൯൧. കുടകുടകസീസോതി താലഫലപിണ്ഡിസദിസേന സീസേന സമന്നാഗതോ. സിഖരസീസകോതി ഉദ്ധം അനുപുബ്ബതനുകേന സീസേന സമന്നാഗതോ, മത്ഥകതോ സംകുടികോ മൂലതോ വിത്ഥതോ ഹുത്വാ ഠിതപബ്ബതസിഖരസദിസസീസോതി അത്ഥോ. വേളുനാളിസമാനേനാതി മഹാവേളുപബ്ബസദിസേന. സീസേനാതി ദീഘസീസേന. യഥാഹ – ‘‘നാളിസീസോ വാ മഹാവേളുപബ്ബസദിസേന സീസേന സമന്നാഗതോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൯).
൨൪൯൨. കപ്പസീസോപീതി മജ്ഝേ ദിസ്സമാനആവാടേന ഹത്ഥികുമ്ഭസദിസേന ദ്വിധാഭൂതസീസേന സമന്നാഗതോ. പബ്ഭാരസീസോ വാതി ചതൂസു പസ്സേസു യേന കേനചി പസ്സേന ഓണതേന സീസേന സമന്നാഗതോ. വണസീസകോതി വണേഹി സമന്നാഗതസീസോ. കണ്ണികകേസോ വാതി പാണകേഹി ഖായിതകേദാരേ സസ്സസദിസേഹി തഹിം തഹിം ഉട്ഠിതേഹി കേസേഹി സമന്നാഗതോ. ഥൂലകേസോപി വാതി താലഹീരസദിസേഹി കേസേഹി സമന്നാഗതോ.
൨൪൯൩. പൂതിസീസോതി ¶ ദുഗ്ഗന്ധസീസോ. നില്ലോമസീസോ വാതി ലോമരഹിതസീസോ. ജാതിപണ്ഡരകേസകോതി ജാതിഫലിതേഹി പണ്ഡരകേസോ വാ. ജാതിയാ തമ്ബകേസോ വാതി ആദിത്തേഹി വിയ തമ്ബവണ്ണേഹി കേസേഹി സമന്നാഗതോ. ആവട്ടസീസകോതി ഗുന്നം സരീരേ ആവട്ടസദിസേഹി ഉദ്ധഗ്ഗേഹി കേസാവട്ടേഹി സമന്നാഗതോ.
൨൪൯൪. സീസലോമേകബദ്ധേഹി ഭമുകേഹി യുതോപീതി സീസലോമേഹി സദ്ധിം ഏകാബദ്ധലോമേഹി ഭമുകേഹി സമന്നാഗതോ. സമ്ബദ്ധഭമുകോ വാതി ഏകാബദ്ധഉഭയഭമുകോ, മജ്ഝേ സഞ്ജാതലോമേഹി ഭമുകേഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. നില്ലോമഭമുകോപി വാതി ഭമുലോമരഹിതോ. നില്ലോമഭമുകോപി വാതി പി-സദ്ദേന അവുത്തസമുച്ചയത്ഥേന മക്കടഭമുകോ സങ്ഗഹിതോ.
൨൪൯൫. മഹന്തഖുദ്ദനേത്തോ ¶ വാതി ഏത്ഥ നേത്ത-സദ്ദോ മഹന്തഖുദ്ദ-സദ്ദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ, മഹന്തനേത്തോ വാ ഖുദ്ദകനേത്തോ വാതി അത്ഥോ. മഹന്തനേത്തോ വാതി അതിമഹന്തേഹി നേത്തേഹി സമന്നാഗതോ. ഖുദ്ദകനേത്തോ വാതി മഹിംസചമ്മേ വാസികോണേന പഹരിത്വാ കതഛിദ്ദസദിസേഹി അതിഖുദ്ദകക്ഖീഹി സമന്നാഗതോ. വിസമലോചനോതി ഏകേന മഹന്തേന, ഏകേന ഖുദ്ദകേന അക്ഖിനാ സമന്നാഗതോ. കേകരോ വാപീതി തിരിയം പസ്സന്തോ. ഏത്ഥ അപി-സദ്ദേന നിക്ഖന്തക്ഖിം സമ്പിണ്ഡേതി, യസ്സ കക്കടകസ്സേവ അക്ഖിതാരകാ നിക്ഖന്താ ഹോന്തി. ഗമ്ഭീരനേത്തോതി യസ്സ ഗമ്ഭീരേ ഉദപാനേ ഉദകതാരകാ വിയ അക്ഖിതാരകാ പഞ്ഞായന്തി. ഏത്ഥ ച ഉദകതാരകാ നാമ ഉദകപുബ്ബുളം. അക്ഖിതാരകാതി അക്ഖിഗേണ്ഡകാ. വിസമചക്കലോതി ഏകേന ഉദ്ധം, ഏകേന അധോതി ഏവം വിസമജാതേഹി അക്ഖിചക്കേഹി സമന്നാഗതോ.
൨൪൯൬. ജതുകണ്ണോ ¶ വാതി അതിഖുദ്ദികാഹി കണ്ണസക്ഖലീഹി സമന്നാഗതോ. മൂസികകണ്ണോ വാതി മൂസികാനം കണ്ണസദിസേഹി കണ്ണേഹി സമന്നാഗതോ. ഹത്ഥികണ്ണോപി വാതി അനനുരൂപാഹി മഹന്താഹി ഹത്ഥികണ്ണസദിസാഹി കണ്ണസക്ഖലീഹി സമന്നാഗതോ. ഛിദ്ദമത്തകകണ്ണോ വാതി യസ്സ വിനാ കണ്ണസക്ഖലീഹി കണ്ണച്ഛിദ്ദമേവ ഹോതി. അവിദ്ധകണ്ണകോതി കണ്ണബന്ധത്ഥായ അവിദ്ധേന കണ്ണേന സമന്നാഗതോ.
൨൪൯൭. ടങ്കിതകണ്ണോ വാതി ഗോഭത്തനാളികായ അഗ്ഗസദിസേഹി കണ്ണേഹി സമന്നാഗതോ, ഗോഹനുകോടിസണ്ഠാനേഹി കണ്ണേഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. പൂതികണ്ണോപി വാതി സദാ പഗ്ഘരിതപുബ്ബേന കണ്ണേന സമന്നാഗതോ. പൂതികണ്ണോപീതി അപി-സദ്ദേന കണ്ണഭഗന്ദരികോ ഗഹിതോ. കണ്ണഭഗന്ദരികോതി നിച്ചപൂതിനാ കണ്ണേന സമന്നാഗതോ. അവിദ്ധകണ്ണോ പരിസദൂസകോ വുത്തോ, കഥം യോനകജാതീനം പബ്ബജ്ജാതി ആഹ ‘‘യോനകാദിപ്പഭേദോപി, നായം പരിസദൂസകോ’’തി, കണ്ണാവേധനം യോനകാനം സഭാവോ, അയം യോനകാദിപ്പഭേദോ പരിസദൂസകോ ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൪൯൮. അതിപിങ്ഗലനേത്തോതി ¶ അതിസയേന പിങ്ഗലേഹി നേത്തേഹി സമന്നാഗതോ. മധുപിങ്ഗലം പന പബ്ബാജേതും വട്ടതി. നിപ്പഖുമക്ഖി വാതി അക്ഖിദലരോമേഹി വിരഹിതഅക്ഖികോ. പഖുമ-സദ്ദോ ഹി ലോകേ അക്ഖിദലരോമേസു നിരുള്ഹോ. അസ്സുപഗ്ഘരനേത്തോ വാതി പഗ്ഘരണസ്സൂഹി നേത്തേഹി സമന്നാഗതോ. പക്കപുപ്ഫിതലോചനോതി പക്കലോചനോ പുപ്ഫിതലോചനോതി യോജനാ. പരിപക്കനേത്തോ സഞ്ജാതപുപ്ഫനേത്തോതി അത്ഥോ.
൨൪൯൯. മഹാനാസോതി സരീരസ്സ അനനുരൂപായ മഹതിയാ നാസായ സമന്നാഗതോ. അതിഖുദ്ദകനാസികോതി തഥാ ¶ അതിഖുദ്ദികായ നാസായ സമന്നാഗതോ. ചിപിടനാസോ വാതി ചിപിടായ അന്തോ പവിട്ഠായ വിയ അല്ലിനാസായ സമന്നാഗതോ. ചിപിടനാസോ വാതി അവുത്തവികപ്പത്ഥേന വാ-സദ്ദേന ദീഘനാസികോ സങ്ഗയ്ഹതി. സോ ച സുകതുണ്ഡസദിസായ ജിവ്ഹായ ലേഹിതും സക്കുണേയ്യായ നാസികായ സമന്നാഗതോ. കുടിലനാസികോതി മുഖമജ്ഝേ അപ്പതിട്ഠഹിത്വാ ഏകപസ്സേ ഠിതനാസികോ.
൨൫൦൦. നിച്ചവിസ്സവനാസോ വാതി നിച്ചപഗ്ഘരിതസിങ്ഘാണികനാസോ വാ. മഹാമുഖോതി യസ്സ പടങ്ഗമണ്ഡുകസ്സേവ മുഖനിമിത്തംയേവ മഹന്തം ഹോതി, മുഖം പന ലാബുസദിസം അതിഖുദ്ദകം. പടങ്ഗമണ്ഡുകോ നാമ മഹാമുഖമണ്ഡുകോ. വങ്കഭിന്നമുഖോ വാപീതി ഏത്ഥ ‘‘വങ്കമുഖോ വാ ഭിന്നമുഖോ വാപീ’’തി യോജനാ. വങ്കമുഖോതി ഭമുകസ്സ, നലാതസ്സ വാ ഏകപസ്സേ നിന്നതായ വങ്കമുഖോ. ഭിന്നമുഖോ വാതി മക്കടസ്സേവ ഭിന്നമുഖോ. മഹാഓട്ഠോപി വാതി ഉക്ഖലിമുഖവട്ടിസദിസേഹി ഓട്ഠേഹി സമന്നാഗതോ.
൨൫൦൧. തനുകഓട്ഠോ വാതി ഭേരിചമ്മസദിസേഹി ദന്തേ പിദഹിതും അസമത്ഥേഹി ഓട്ഠേഹി സമന്നാഗതോ. ഭേരിചമ്മസദിസേഹീതി ഭേരിമുഖചമ്മസദിസേഹി. തനുകഓട്ഠോ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന മഹാധരോട്ഠോ വാ തനുകഉത്തരോട്ഠോ വാ തനുകഅധരോട്ഠോ വാതി തയോ വികപ്പാ സങ്ഗഹിതാ. വിപുലുത്തരഓട്ഠകോതി മഹാഉത്തരോട്ഠോ. ഓട്ഠഛിന്നോതി യസ്സ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ ഓട്ഠാ ഛിന്നാ ഹോന്തി. ഉപ്പക്കമുഖോതി പക്കമുഖോ. ഏളമുഖോപി വാതി നിച്ചപഗ്ഘരണമുഖോ.
൨൫൦൨-൩. സങ്ഖതുണ്ഡോപീതി ബഹി സേതേഹി അന്തോ അതിരത്തേഹി ഓട്ഠേഹി സമന്നാഗതോ. ദുഗ്ഗന്ധമുഖോതി ദുഗ്ഗന്ധകുണപമുഖോ. മഹാദന്തോപീതി അട്ഠകദന്തസദിസേഹി സമന്നാഗതോ ¶ . അച്ചന്തന്തി അതിസയേന. ‘‘ഹേട്ഠാ ഉപരിതോ വാപി, ബഹി നിക്ഖന്തദന്തകോ’’തി ഇദം ‘‘അസുരദന്തകോ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം. അസുരോതി ദാനവോ. ‘‘സിപ്പിദന്തോ വാ ഓട്ഠദന്തോ വാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ ലിഖിതോ. യസ്സ പന സക്കാ ഹോന്തി ഓട്ഠേഹി പിദഹിതും, കഥേന്തസ്സേവ പഞ്ഞായതി, നോ അകഥേന്തസ്സ, തം പബ്ബാജേതും വട്ടതി. അദന്തോതി ദന്തരഹിതോ. പൂതിദന്തോതി പൂതിഭൂതേഹി ദന്തേഹി സമന്നാഗതോ.
൨൫൦൪. ‘‘അതിഖുദ്ദകദന്തകോ’’തി ഇമസ്സ ‘‘യസ്സാ’’തിആദി അപവാദോ. യസ്സ ദന്തന്തരേ കാളകദന്തസന്നിഭോ ¶ കലന്ദകദന്തസദിസോ ദന്തോ സുഖുമോവ ഠിതോ ചേ, തം തു പബ്ബാജേതും വട്ടതീതി യോജനാ. പബ്ബാജേതുമ്പീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ തു-സദ്ദത്ഥോ.
൨൫൦൫. യോ പോസോതി സമ്ബന്ധോ. മഹാഹനുകോതി ഗോഹനുസദിസേന ഹനുനാ സമന്നാഗതോ. ‘‘രസ്സേന ഹനുനാ യുതോ’’തി ഇദം ‘‘ചിപിടഹനുകോ വാ’’തി ഇമസ്സ അത്ഥപദം. യഥാഹ – ‘‘ചിപിടഹനുകോ വാ അന്തോപവിട്ഠേന വിയ അതിരസ്സേന ഹനുകേന സമന്നാഗതോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൯). ചിപിടഹനുകോ വാപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദേന ‘‘ഭിന്നഹനുകോ വാ വങ്കഹനുകോ വാ’’തി വികപ്പദ്വയം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൫൦൬. നിമ്മസ്സുദാഠികോ വാപീതി ഭിക്ഖുനിസദിസമുഖോ. അതിദീഘഗലോപി വാതി ബകഗലസദിസേന ഗലേന സമന്നാഗതോ. അതിരസ്സഗലോപി വാതി അന്തോപവിട്ഠേന വിയ ഗലേന സമന്നാഗതോ. ഭിന്നഗലോ വാ ഗണ്ഡഗലോപി വാതി യോജനാ, ഭിന്നഗലട്ഠികോ വാ ഗണ്ഡേന സമന്നാഗതഗലോപി വാതി അത്ഥോ.
൨൫൦൭. ഭട്ഠംസകൂടോ ¶ വാതി മാതുഗാമസ്സ വിയ ഭട്ഠേന അംസകൂടേന സമന്നാഗതോ. ഭിന്നപിട്ഠി വാ ഭിന്നഉരോപി വാതി യോജനാ, സുദീഘഹത്ഥോ വാ സുരസ്സഹത്ഥോ വാതി യോജനാ, അതിദീഘഹത്ഥോ വാ അതിരസ്സഹത്ഥോ വാതി അത്ഥോ. വാ-സദ്ദേന അഹത്ഥഏകഹത്ഥാനം ഗഹണം. കച്ഛുസമായുതോ വാ കണ്ഡുസമായുതോ വാതി യോജനാ. വാ-സദ്ദേന ‘‘ദദ്ദുഗത്തോ വാ ഗോധാഗത്തോ വാ’’തി ഇമേ ദ്വേ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ ഗോധാഗത്തോ വാതി യസ്സ ഗോധായ വിയ ഗത്തതോ ചുണ്ണാനി പതന്തി.
൨൫൦൮. മഹാനിസദമംസോതി ഇമസ്സ അത്ഥപദം ‘‘ഉദ്ധനഗ്ഗുപമായുതോ’’തി. യഥാഹ – ‘‘മഹാആനിസദോ വാ ഉദ്ധനകൂടസദിസേഹി ആനിസദമംസേഹി അച്ചുഗ്ഗതേഹി സമന്നാഗതോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൯). മഹാനിസദമംസോ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന ഭട്ഠകടികോ സങ്ഗഹിതോ. വാതണ്ഡികോതി അണ്ഡകോസേസു വുദ്ധിരോഗേന സമന്നാഗതോ. മഹാഊരൂതി സരീരസ്സ അനനുരൂപേഹി മഹന്തേഹി സത്തീഹി സമന്നാഗതോ. സങ്ഘട്ടനകജാണുകോതി അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘട്ടേഹി ജാണൂഹി സമന്നാഗതോ.
൨൫൦൯. ഭിന്നജാണൂതി യസ്സ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ ജാണൂ ഭിന്നാ ഹോന്തി. മഹാജാണൂതി മഹന്തേന ¶ ജാണുനാ സമന്നാഗതോ. ദീഘജങ്ഘോതി യട്ഠിസദിസജങ്ഘോ. വികടോ വാതി തിരിയം ഗമനപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ ബഹി നിഗ്ഗച്ഛന്തി. പണ്ഹോ വാതി പച്ഛതോ പരിവത്തപാദേഹി സമന്നാഗതോ, യസ്സ ചങ്കമതോ ജാണുകാ അന്തോ പവിസന്തി. ‘‘പന്തോ’’തി ച ‘‘സണ്ഹോ’’തി ച ഏതസ്സേവ വേവചനാനി. ഉബ്ബദ്ധപിണ്ഡികോതി ഹേട്ഠാ ഓരുള്ഹാഹി വാ ഉപരി ആരുള്ഹാഹി വാ മഹതീഹി ജങ്ഘപിണ്ഡികാഹി സമന്നാഗതോ.
൨൫൧൦. യട്ഠിജങ്ഘോതി ¶ യട്ഠിസദിസായ ജങ്ഘായ സമന്നാഗതോ. മഹാജങ്ഘോതി സരീരസ്സ അനനുരൂപായ മഹതിയാ ജങ്ഘായ സമന്നാഗതോ. മഹാപാദോപി വാതി സരീരസ്സ അനനുരൂപേഹി മഹന്തേഹി പാദേഹി സമന്നാഗതോ. അപി-സദ്ദേന ഥൂലജങ്ഘപിണ്ഡികോ സങ്ഗഹിതോ, ഭത്തപുടസദിസായ ഥൂലായ ജങ്ഘപിണ്ഡിയാ സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ. പിട്ഠികപാദോ വാതി പാദവേമജ്ഝതോ ഉട്ഠിതജങ്ഘോ. മഹാപണ്ഹിപി വാതി അനനുരൂപേഹി അതിമഹന്തേഹി പണ്ഹീഹി സമന്നാഗതോ.
൨൫൧൧. വങ്കപാദോതി അന്തോ വാ ബഹി വാ പരിവത്തപാദവസേന ദുവിധോ വങ്കപാദോ. ഗണ്ഠികങ്ഗുലികോതി സിങ്ഗിവേരഫണസദിസാഹി അങ്ഗുലീഹി സമന്നാഗതോ. ‘‘അന്ധനഖോ വാപീ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം ‘‘കാളപൂതിനഖോപി ചാ’’തി. യഥാഹ – ‘‘അന്ധനഖോ വാ കാളവണ്ണേഹി പൂതിനഖേഹി സമന്നാഗതോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൯).
൨൫൧൨. ഇച്ചേവന്തി യഥാവുത്തവചനീയനിദസ്സനത്ഥോയം നിപാതസമുദായോ. അങ്ഗവേകല്ലതായ ബഹുവിധത്താ അനവസേസം വേകല്ലപ്പകാരം സങ്ഗണ്ഹിതുമാഹ ‘‘ഇച്ചേവമാദിക’’ന്തി.
പരിസദൂസകകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൧൪. പത്തചീവരന്തി ഏത്ഥ ‘‘സാമണേരസ്സാ’’തി അധികാരതോ ലബ്ഭതി. അന്തോ നിക്ഖിപതോതി ഓവരകാദീനം അന്തോ നിക്ഖിപന്തസ്സ. സബ്ബപയോഗേസൂതി പത്തചീവരസ്സ ആമസനാദിസബ്ബപയോഗേസു.
൨൫൧൫-൬. ദണ്ഡകമ്മം കത്വാതി ദണ്ഡകമ്മം യോജേത്വാ. ദണ്ഡേന്തി വിനേന്തി ഏതേനാതി ദണ്ഡോ, സോയേവ കത്തബ്ബത്താ കമ്മന്തി ¶ ദണ്ഡകമ്മം, ആവരണാദി. അനാചാരസ്സ ദുബ്ബചസാമണേരസ്സ കേവലം ¶ ഹിതകാമേന ഭിക്ഖുനാ ദണ്ഡകമ്മം കത്വാ ദണ്ഡകമ്മം യോജേത്വാ യാഗും വാ ഭത്തം വാ വാ-സദ്ദേന പത്തം വാ ചീവരം വാ ദസ്സേത്വാ ‘‘ദണ്ഡകമ്മേ ആഹടേ ത്വം ഇദം ലച്ഛസി’’ ഇതി ഭാസിതും വട്ടതീതി യോജനാ. കിരാതി പദപൂരണത്ഥേ നിപാതോ.
൨൫൧൭. ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ഠപിതദണ്ഡകമ്മം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപരാധാനുരൂപേനാ’’തിആദി. തം അപരാധാനുരൂപദണ്ഡകമ്മം നാമ വാലികാസലിലാദീനം ആഹരാപനമേവാതി യോജേതബ്ബം. ആദി-സദ്ദേന ദാരുആദീനം ആഹരാപനം ഗണ്ഹാതി. തഞ്ച ഖോ ‘‘ഓരമിസ്സതീ’’തി അനുകമ്പായ, ന ‘‘നസ്സിസ്സതി വിബ്ഭമിസ്സതീ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന പാപജ്ഝാസയേന.
൨൫൧൮-൯. അകത്തബ്ബം ദണ്ഡകമ്മം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സീസേ വാ’’തിആദി. സീസേ വാതി ഏത്ഥ ‘‘സാമണേരസ്സാ’’തി അധികാരതോ ലബ്ഭതി. പാസാണാദീനീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഇട്ഠകാദീനം ഗഹണം. സാമണേരം ഉണ്ഹേ പാസാണേ നിപജ്ജാപേതും വാ ഉണ്ഹായ ഭൂമിയാ നിപജ്ജാപേതും വാ ഉദകം പവേസേതും വാ ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതീതി യോജനാ.
ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതദണ്ഡകമ്മം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഇധാ’’തിആദി. ഇധാതി ഇമസ്മിം ദണ്ഡകമ്മാധികാരേ. ആവരണമത്തന്തി ‘‘മാ ഇധ പാവിസീ’’തി നിവാരണമത്തം. പകാസിതന്തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യത്ഥ വാ വസതി, യത്ഥ വാ പടിക്കമതി, തത്ഥ ആവരണം കാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൦൭) ഭാസിതം.
‘‘യത്ഥ വാ വസതി, യത്ഥ വാ പടിക്കമതീതി യത്ഥ വസതി വാ പവിസതി വാ, ഉഭയേനാപി അത്തനോ പരിവേണഞ്ച വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനഞ്ച വുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൦൭) അട്ഠകഥായ വുത്തത്താ യാവ യോജിതം ¶ ദണ്ഡകമ്മം കരോന്തി, താവ അത്തനോ പുഗ്ഗലികപരിവേണം വാ വസ്സഗ്ഗേന പത്തസേനാസനം വാ പവിസിതും അദത്വാ നിവാരണം ആവരണം നാമ. അട്ഠകഥായം ‘‘അത്തനോ’’തി വചനം യേ ആവരണം കരോന്തി, തേ ആചരിയുപജ്ഝായേ സന്ധായ വുത്തന്തി വിഞ്ഞായതി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘അത്തനോ’’തി ഇദം യസ്സ ആവരണം കരോന്തി, തം സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേത്വാ തത്ഥ വിനിച്ഛയം വദന്തി. കേചി ഉഭയഥാപി അത്ഥം ഗഹേത്വാ ഉഭയത്ഥാപി ആവരണം കാതബ്ബന്തി വദന്തി. വീമംസിത്വാ യമേത്ഥ യുത്തതരം, തം ഗഹേതബ്ബം.
നിവാരണകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൨൦. പക്ഖോ ¶ ച ഓപക്കമികോ ച ആസിത്തോ ചാതി വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ ച ‘‘അനുപോസഥേ ഉപോസഥം കരോതീ’’തിആദീസു യഥാ ഉപോസഥദിനേ കത്തബ്ബകമ്മം ‘‘ഉപോസഥോ’’തി വുച്ചതി, തഥാ മാസസ്സ പക്ഖേ പണ്ഡകഭാവമാപജ്ജന്തോ ‘‘പക്ഖോ’’തി വുത്തോ. അഥ വാ പക്ഖപണ്ഡകോ പക്ഖോ ഉത്തരപദലോപേന യഥാ ‘‘ഭീമസേനോ ഭീമോ’’തി. ഇദഞ്ച പാപാനുഭാവേന കണ്ഹപക്ഖേയേവ പണ്ഡകഭാവമാപജ്ജന്തസ്സ അധിവചനം. യഥാഹ ‘‘അകുസലവിപാകാനുഭാവേന കാളപക്ഖേ കാളപക്ഖേ പണ്ഡകോ ഹോതി, ജുണ്ഹപക്ഖേ പനസ്സ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി, അയം പക്ഖപണ്ഡകോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൦൯).
യസ്സ ഉപക്കമേന ബീജാനി അപനീതാനി, അയം ഓപക്കമികപണ്ഡകോ. യസ്സ പരേസം അങ്ഗജാതം മുഖേന ഗഹേത്വാ അസുചിനാ ആസിത്തസ്സ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി, അയം ആസിത്തപണ്ഡകോ. ഉസൂയകോതി യസ്സ പരേസം അജ്ഝാചാരം പസ്സതോ ഉസൂയായ ഉപ്പന്നായ പരിളാഹോ വൂപസമ്മതി, അയം ഉസൂയപണ്ഡകോ. യോ പടിസന്ധിയംയേവ അഭാവകോ ഉപ്പന്നോ, അയം നപുംസകപണ്ഡകോ.
൨൫൨൧. തേസൂതി ¶ തേസു പഞ്ചസു പണ്ഡകേസു. ‘‘പക്ഖപണ്ഡകസ്സ യസ്മിംപക്ഖേ പണ്ഡകോ ഹോതി, തസ്മിംയേവസ്സ പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാ വാരിതാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൦൯) കുരുന്ദിയം വുത്തത്താ ‘‘തിണ്ണം നിവാരിതാ’’തി ഇദം തസ്സ പണ്ഡകസ്സ പണ്ഡകപക്ഖം സന്ധായ വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.
൨൫൨൨. ‘‘നാസേതബ്ബോ’’തി ഇദം ലിങ്ഗനാസനം സന്ധായ വുത്തം. യഥാഹ ‘‘സോപി ലിങ്ഗനാസനേനേവ നാസേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൦൯). ഏസ നയോ ഉപരിപി ഈദിസേസു ഠാനേസു.
പണ്ഡകകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൨൩. ഥേനേതീതി ഥേനോ, ലിങ്ഗസ്സ പബ്ബജിതവേസസ്സ ഥേനോ ലിങ്ഗഥേനോ. സംവാസസ്സ ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദികസ്സ ഥേനോ സംവാസഥേനോ. തദുഭയസ്സ ചാതി തസ്സ ലിങ്ഗസ്സ, സംവാസസ്സ ച ഉഭയസ്സ ഥേനോതി സമ്ബന്ധോ. ഏസ തിവിധോപി ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ പവുച്ചതീതി യോജനാ.
൨൫൨൪-൬. തത്ഥ തേസു തീസു ഥേയ്യസംവാസകേസു യോ സയമേവ പബ്ബജിത്വാ ഭിക്ഖുവസ്സാനി ന ഗണ്ഹതി, യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനമ്പി നേവ ഗണ്ഹതി, അപി-സദ്ദേന ആസനേന നേവ പടിബാഹതി ഉപോസഥപവാരണാദീസു ¶ നേവ സന്ദിസ്സതീതി സങ്ഗണ്ഹനതോ തദുഭയമ്പി ന കരോതി, അയം ലിങ്ഗമത്തസ്സ പബ്ബജിതവേസമത്തസ്സ ഥേനതോ ചോരികായ ഗഹണതോ ലിങ്ഗത്ഥേനോ സിയാതി യോജനാ.
യോ ച പബ്ബജിതോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുവസ്സാനി ഗണ്ഹതി, സോ യഥാവുഡ്ഢവന്ദനാദികം സംവാസം സാദിയന്തോവ സംവാസത്ഥേനകോ മതോതി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘ഭിക്ഖുവസ്സഗണനാദികോ ഹി സബ്ബോപി കിരിയഭേദോ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ‘സംവാസോ’തി വേദിതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൦).
വുത്തനയോയേവാതി ¶ ഉഭിന്നം പച്ചേകം വുത്തലക്ഖണമേവ ഏതസ്സ ലക്ഖണന്തി കത്വാ വുത്തം. അയം തിവിധോപി ഥേയ്യസംവാസകോ അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ, പുന പബ്ബജ്ജം യാചന്തോപി ന പബ്ബാജേതബ്ബോ. ബ്യതിരേകമുഖേന ഥേയ്യസംവാസലക്ഖണം നിയമേതും അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൦) വുത്തഗാഥാദ്വയം ഉദാഹരന്തോ ആഹ ‘‘യഥാഹ ചാ’’തി. യഥാ അട്ഠകഥാചരിയോ രാജദുബ്ഭിക്ഖാദിഗാഥാദ്വയമാഹ, തഥായമത്ഥോ ബ്യതിരേകതോ വേദിതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.
൨൫൨൭-൮. രാജദുബ്ഭിക്ഖകന്താര-രോഗവേരിഭയേഹി വാതി ഏത്ഥ ഭയ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ‘‘രാജഭയേന ദുബ്ഭിക്ഖഭയേനാ’’തിആദിനാ. ചീവരാഹരണത്ഥം വാതി അത്തനാ പരിച്ചത്തചീവരം പുന വിഹാരം ആഹരണത്ഥായ. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ. സംവാസം നാധിവാസേതി, യാവ സോ സുദ്ധമാനസോതി രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗതായ സോ സുദ്ധമാനസോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതീതി അത്ഥോ.
യോ ഹി രാജഭയാദീഹി വിനാ കേവലം ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേത്വാ തേഹി സദ്ധിം വസിതുകാമതായ ലിങ്ഗം ഗണ്ഹാതി, സോ അസുദ്ധചിത്തതായ ലിങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ഹോതി. അയം പന താദിസേന അസുദ്ധചിത്തേന ഭിക്ഖൂ വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവതോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന ഹോതി. തേനേവ ‘‘രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗാനം ‘ഗിഹീ മം സമണോതി ജാനന്തൂ’തി വഞ്ചനാചിത്തേ സതിപി ഭിക്ഖൂനം വഞ്ചേതുകാമതായ അഭാവാ ദോസോ ന ജാതോ’’തി തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം.
കേചി ¶ പന ‘‘വൂപസന്തഭയതാ ഇധ സുദ്ധചിത്തതാ’’തി വദന്തി, ഏവഞ്ച സതി സോ വൂപസന്തഭയോ യാവ സംവാസം നാധിവാസേതി, താവ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥേ വിഞ്ഞായമാനേ അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേപി ഥേയ്യസംവാസകതാ ¶ ന ഹോതീതി ആപജ്ജേയ്യ, ന ച അട്ഠകഥായം അവൂപസന്തഭയസ്സ സംവാസസാദിയനേ അഥേയ്യസംവാസകതാ ദസ്സിതാ. ‘‘സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോ’’തി ച ഇമിനാ അവൂപസന്തഭയേനാപി സംവാസം അസാദിയന്തേനേവ വസിതബ്ബന്തി ദീപേതി. തേനേവ തീസുപി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം ‘‘യസ്മാ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ സങ്ഘികം ഗണ്ഹന്തസ്സ സംവാസം പരിഹരിതും ദുക്കരം, തസ്മാ ‘സബ്ബപാസണ്ഡിയഭത്താനി ഭുഞ്ജന്തോ’തി ഇദം വുത്ത’’ന്തി. തസ്മാ രാജഭയാദീഹി ഗഹിതലിങ്ഗതാ ചേത്ഥ സുദ്ധചിത്തതാതി ഗഹേതബ്ബം.
താവ ഏസ ഥേയ്യസംവാസകോ നാമ ന വുച്ചതീതി യോജനാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ‘‘തത്രായം വിത്ഥാരനയോ’’തി അട്ഠകഥായം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൦) ആഗതനയേന വേദിതബ്ബോ.
ഥേയ്യസംവാസകകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൨൯-൩൦. യോ ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു ‘‘അഹം തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സ’’ന്തി സലിങ്ഗേനേവ അത്തനോ ഭിക്ഖുവേസേനേവ തിത്ഥിയാനം ഉപസ്സയം യാതി ചേതി സമ്ബന്ധോ. തിത്ഥിയേസു പക്കന്തകോ പവിട്ഠോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ. തേസം ലിങ്ഗേ നിസ്സിതേതി തേസം തിത്ഥിയാനം വേസേ ഗഹിതേ.
൨൫൩൧. ‘‘അഹം തിത്ഥിയോ ഭവിസ്സ’’ന്തി കുസചീരാദികം യോ സയമേവ നിവാസേതി, സോപി പക്കന്തകോ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ സിയാതി യോജനാ.
൨൫൩൨-൪. നഗ്ഗോ ¶ തേസം ആജീവകാദീനം ഉപസ്സയം ഗന്ത്വാതി യോജനാ. കേസേ ലുഞ്ചാപേതീതി അത്തനോ കേസേ ലുഞ്ചാപേതി. തേസം വതാനി ആദിയതി വാതി യോജനാ. വതാനി ആദിയതീതി ഉക്കുടികപ്പധാനാദീനി വാ വതാനി ആദിയതി. തേസം തിത്ഥിയാനം മോരപിഞ്ഛാദികം ലിങ്ഗം സഞ്ഞാണം സചേ ഗണ്ഹാതി വാ തേസം പബ്ബജ്ജം, ലദ്ധിമേവ വാ സാരതോ വാ ഏതി ഉപഗച്ഛതി വാതി യോജനാ. ‘‘അയം പബ്ബജ്ജാ സേട്ഠാതി സേട്ഠഭാവം വാ ഉപഗച്ഛതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൦ തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥാ) അട്ഠകഥായം വുത്തം. ഏസ തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഹോതി ഏവ, ന പന വിമുച്ചതി തിത്ഥിയപക്കന്തഭാവതോ. നഗ്ഗസ്സ ഗച്ഛതോതി ‘‘ആജീവകോ ഭവിസ്സ’’ന്തി കാസായാദീനി അനാദായ നഗ്ഗസ്സ ആജീവകാനം ഉപസംഗച്ഛതോ.
൨൫൩൫. ഥേയ്യസംവാസകോ ¶ അനുപസമ്പന്നവസേന വുത്തോ, നോ ഉപസമ്പന്നവസേന. ഇമിനാ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഭിക്ഖു കൂടവസ്സം ഗണ്ഹന്തോപി അസ്സമണോ ന ഹോതി. ലിങ്ഗേ സഉസ്സാഹോ പാരാജികം ആപജ്ജിത്വാ ഭിക്ഖുവസ്സാദീനി ഗണേന്തോപി ഥേയ്യസംവാസകോ ന ഹോതീ’’തി അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയം ദീപേതി. തഥാ വുത്തോതി യോജനാ. ‘‘ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖുനാ’’തി ഇമിനാ അനുപസമ്പന്നം നിവത്തേതി. തേന ച ‘‘സാമണേരോ സലിങ്ഗേന തിത്ഥായതനം ഗതോപി പുന പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച ലഭതീ’’തി കുരുന്ദട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതി.
തിത്ഥിയപക്കന്തകസ്സ കിം കാതബ്ബന്തി? ന പബ്ബാജേതബ്ബോ, പബ്ബാജിതോപി ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പാദിതോ ച കാസായാനി അപനേത്വാ സേതകാനി ദത്വാ ഗിഹിഭാവം ഉപനേതബ്ബോ. അയമത്ഥോ ച ‘‘തിത്ഥിയപക്കന്തകോ ഭിക്ഖവേ അനുപസമ്പന്നോ ¶ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൧൦) പാളിതോ ച ‘‘സോ ന കേവലം ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, അഥ ഖോ ന പബ്ബാജേതബ്ബോപീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൦ തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥാ) അട്ഠകഥാവചനതോ ച വേദിതബ്ബോ.
തിത്ഥിയപക്കന്തകകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൩൬. ഇധാതി ഇമസ്മിം പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാധികാരേ. മനുസ്സജാതികതോ അഞ്ഞസ്സ തിരച്ഛാനഗതേയേവ അന്തോഗധത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘യക്ഖോ സക്കോപി വാ’’തി. തിരച്ഛാനഗതോ വുത്തോതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ‘‘തിരച്ഛാനഗതോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൧൧൧) വചനതോ പബ്ബജ്ജാപി ഉപലക്ഖണതോ നിവാരിതായേവാതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പബ്ബാജേതും ന വട്ടതീ’’തി. തേന തിരച്ഛാനഗതോ ച ഭഗവതോ അധിപ്പായഞ്ഞൂഹി അട്ഠകഥാചരിയേഹി ന പബ്ബാജേതബ്ബോതി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൧) വുത്തം.
തിരച്ഛാനകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൩൭. പഞ്ചാനന്തരികേ പോസേതി മാതുഘാതകോ, പിതുഘാതകോ, അരഹന്തഘാതകോ, ലോഹിതുപ്പാദകോ, സങ്ഘഭേദകോതി ആനന്തരിയകമ്മേഹി സമന്നാഗതേ പഞ്ച പുഗ്ഗലേ.
തത്ഥ ¶ മാതുഘാതകോ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൨) നാമ യേന മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ ജനികാ മാതാ സയമ്പി മനുസ്സജാതികേനേവ സതാ സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപിതാ, അയം ആനന്തരിയേന മാതുഘാതകകമ്മേന മാതുഘാതകോ, ഏതസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച പടിക്ഖിത്താ. യേന പന മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാപി അജനികാ പോസാവനികമാതാ വാ ചൂളമാതാ വാ മഹാമാതാ വാ ജനികാപി വാ നമനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ ¶ മാതാഘാതിതാ, തസ്സ പബ്ബജ്ജാ ന വാരിതാ, ന ച ആനന്തരിയോ ഹോതി. യേന സയം തിരച്ഛാനഭൂതേന മനുസ്സിത്ഥിഭൂതാ മാതാ ഘാതിതാ, സോപി ആനന്തരിയോ ന ഹോതി, തിരച്ഛാനഗതത്താ പനസ്സ പബ്ബജ്ജാ പടിക്ഖിത്താവ. പിതുഘാതകേപി ഏസേവ നയോ. സചേപി ഹി വേസിയാ പുത്തോ ഹോതി, ‘‘അയം മേ പിതാ’’തി ന ജാനാതി, യസ്സ സമ്ഭവേന നിബ്ബത്തോ, സോ ചേ അനേന ഘാതിതോ, ‘‘പിതുഘാതകോ’’ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, ആനന്തരിയഞ്ച ഫുസതി.
അരഹന്തഘാതകോപി മനുസ്സഅരഹന്തവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. മനുസ്സജാതിയഞ്ഹി അന്തമസോ അപബ്ബജിതമ്പി ഖീണാസവം ദാരകം വാ ദാരികം വാ സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപേന്തോ അരഹന്തഘാതകോവ ഹോതി, ആനന്തരിയഞ്ച ഫുസതി, പബ്ബജ്ജാ ചസ്സ വാരിതാ. അമനുസ്സജാതികം പന അരഹന്തം, മനുസ്സജാതികം വാ അവസേസം അരിയപുഗ്ഗലം ഘാതേത്വാ ആനന്തരിയോ ന ഹോതി, പബ്ബജ്ജാപിസ്സ ന വാരിതാ, കമ്മം പന ബലവം ഹോതി. തിരച്ഛാനോ മനുസ്സഅരഹന്തമ്പി ഘാതേത്വാ ആനന്തരിയോ ന ഹോതി, കമ്മം പന ഭാരിയം.
യോ ദേവദത്തോ വിയ ദുട്ഠചിത്തേന വധകചിത്തേന തഥാഗതസ്സ ജീവമാനകസരീരേ ഖുദ്ദകമക്ഖികായ പിവനകമത്തമ്പി ലോഹിതം ഉപ്പാദേതി, അയം ലോഹിതുപ്പാദകോ നാമ, ഏതസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച വാരിതാ. യോ പന രോഗവൂപസമനത്ഥം ജീവകോ വിയ സത്ഥേന ഫാലേത്വാ പൂതിമംസഞ്ച ലോഹിതഞ്ച നീഹരിത്വാ ഫാസും കരോതി, ബഹും സോ പുഞ്ഞം പസവതി.
യോ ദേവദത്തോ വിയ സാസനം ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം കത്വാ ചതുന്നം കമ്മാനം അഞ്ഞതരവസേന സങ്ഘം ഭിന്ദതി, അയം സങ്ഘഭേദകോ നാമ, ഏതസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച വാരിതാ. ‘‘മാതുഘാതകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ ¶ നാസേതബ്ബോ’’തിആദികായ (മഹാവ. ൧൧൨) പാളിയാ ഉപസമ്പദാപടിക്ഖേപോ പബ്ബജ്ജാപടിക്ഖേപസ്സ ഉപലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘പബ്ബാജേന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി.
ഉഭതോബ്യഞ്ജനഞ്ചേവ ¶ ഭിക്ഖുനിദൂസകഞ്ച തഥാ പബ്ബാജേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉഭതോബ്യഞ്ജനന്തി ക-കാരലോപേന നിദ്ദേസോ. ഇത്ഥിനിമിത്തുപ്പാദനകമ്മതോ ച പുരിസനിമിത്തുപ്പാദനകമ്മതോ ച ഉഭതോ ബ്യഞ്ജനമസ്സ അത്ഥീതി ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ. സോ ദുവിധോ ഹോതി ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ, പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി.
തത്ഥ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൬) ഇത്ഥിനിമിത്തം പാകടം ഹോതി, പുരിസനിമിത്തം പടിച്ഛന്നം. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ പുരിസനിമിത്തം പാകടം ഹോതി, ഇത്ഥിനിമിത്തം പടിച്ഛന്നം. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഇത്ഥീസു പുരിസത്തം കരോന്തസ്സ ഇത്ഥിനിമിത്തം പടിച്ഛന്നം ഹോതി, പുരിസനിമിത്തം പാകടം ഹോതി. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ പുരിസാനം ഇത്ഥിഭാവം ഉപഗച്ഛന്തസ്സ പുരിസനിമിത്തം പടിച്ഛന്നം ഹോതി, ഇത്ഥിനിമിത്തം പാകടം ഹോതി. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ സയഞ്ച ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി, പരഞ്ച ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേതി. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ സയം ന ഗണ്ഹാതി, പരം ഗണ്ഹാപേതീതി ഇദമേതേസം നാനാകരണം. ഇമസ്സ പന ദുവിധസ്സാപി ഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സനേവ പബ്ബജ്ജാ അത്ഥി, ന ഉപസമ്പദാതി ഇദമിധ സന്നിട്ഠാനം വേദിതബ്ബം.
യോ പകതത്തം ഭിക്ഖുനിം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൫) തിണ്ണം മഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ദൂസേതി, അയം ഭിക്ഖുനിദൂസകോ നാമ, ഏതസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച വാരിതാ. യോ പന കായസംസഗ്ഗേന സീലവിനാസം പാപേതി, തസ്സ പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച ന വാരിതാ. ബലക്കാരേന പന ഓദാതവത്ഥവസനം കത്വാ അനിച്ഛമാനംയേവ ദൂസേന്തോപി ഭിക്ഖുനിദൂസകോയേവ. ബലക്കാരേന പന ഓദാതവത്ഥവസനം ¶ കത്വാ ഇച്ഛമാനം ദൂസേന്തോ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ ന ഹോതി. കസ്മാ? യസ്മാ ഗിഹിഭാവേ സമ്പടിച്ഛിതമത്തേയേവ സാ അഭിക്ഖുനീ ഹോതി. സകിം സീലവിപന്നം പന പച്ഛാ ദൂസേന്തോ നേവ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ ഹോതി, പബ്ബജ്ജമ്പി ഉപസമ്പദമ്പി ലഭതി.
൨൫൩൮. പാളിഅട്ഠകഥാവിമുത്തം ആചരിയപരമ്പരാഭതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകതോ’’തിആദി. ‘‘ഏകതോ’’തി ഇമിനാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാപി ഗഹണം ഭവേയ്യാതി തം പരിവജ്ജേതും ‘‘ഭിക്ഖുനീനം തു സന്തികേ’’തി വുത്തം. ഏതേന തംദൂസകസ്സ ഭബ്ബതം ദീപേതി. സോ നേവ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ സിയാ, ‘‘ഉപസമ്പദം ലഭതേവ ച പബ്ബജ്ജം, സാ ച നേവ പരാജിതാ’’തി ഇദം ദുതിയഗാഥായ ഇധാനേത്വാ യോജേതബ്ബം. കേവലം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നാ നാമ ന ഹോതീതി അധിപ്പായേനേവ വുത്തം. ‘‘സാ ച നേവ പരാജിതാ’’തി ഇമിനാ തസ്സാ ച പുന പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദായ ഭബ്ബതം ¶ ദീപേതി. അയമത്ഥോ അട്ഠകഥാഗണ്ഠിപദേപി വുത്തോയേവ ‘‘ഭിക്ഖുനീനം വസേന ഏകതോഉപസമ്പന്നം ദൂസേത്വാ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ ന ഹോതി, പബ്ബജ്ജാദീനി ലഭതി, സാ ച പാരാജികാ ന ഹോതീതി വിനിച്ഛയോ’’തി.
൨൫൩൯. ‘‘സിക്ഖമാനാസാമണേരീസു ച വിപ്പടിപജ്ജന്തോ നേവ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ ഹോതി, പബ്ബജ്ജമ്പി ഉപസമ്പദമ്പി ലഭതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൫) അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ അനുപസമ്പന്നദൂസകോ’’തി. ‘‘ഉപസമ്പദം ലഭതേവ ച പബ്ബജ്ജ’’ന്തി ഇദം യഥാഠാനേപി യോജേതബ്ബം. സാ ച നേവ പരാജിതാതി ഇദം പന അട്ഠകഥായ അനാഗതത്താ ച അനുപസമ്പന്നായ ഉപസമ്പന്നവികപ്പാഭാവാ ച ന യോജേതബ്ബം. അസതി ഹി ഉപസമ്പന്നവികപ്പേ പരാജിതവികപ്പാസങ്ഗഹോ പടിസേധോ നിരത്ഥകോതി സാ പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാനം ഭബ്ബായേവാതി ദട്ഠബ്ബാ. ഇമേ ¶ പന പണ്ഡകാദയോ ഏകാദസ പുഗ്ഗലാ ‘‘പണ്ഡകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, ഉപസമ്പന്നോ നാസേതബ്ബോ’’തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൦൯) അഭബ്ബായേവ, നേസം പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച ന രുഹതി, തസ്മാ ന പബ്ബാജേതബ്ബാ. ജാനിത്വാ പബ്ബാജേന്തോ, ഉപസമ്പാദേന്തോ ച ദുക്കടം ആപജ്ജതി. അജാനിത്വാപി പബ്ബാജിതാ, ഉപസമ്പാദിതാ ച ജാനിത്വാ ലിങ്ഗനാസനായ നാസേതബ്ബാ.
ഏകാദസഅഭബ്ബപുഗ്ഗലകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൪൦. നൂപസമ്പാദനീയോവാതി ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോവ. അനുപജ്ഝായകോതി അസന്നിഹിതഉപജ്ഝായോ വാ അഗ്ഗഹിതഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണോ വാ. കരോതോതി അനുപജ്ഝായകം ഉപസമ്പാദയതോ. ദുക്കടം ഹോതീതി ആചരിയസ്സ ച ഗണസ്സ ച ദുക്കടാപത്തി ഹോതി. ന കുപ്പതി സചേ കതന്തി സചേ അനുപജ്ഝായകസ്സ ഉപസമ്പദാകമ്മം കതം ഭവേയ്യ, തം ന കുപ്പതി സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന അകുപ്പേന ഠാനാരഹേന കതത്താ.
൨൫൪൧. ഏകേതി അഭയഗിരിവാസിനോ. ‘‘ന ഗഹേതബ്ബമേവാ’’തി അട്ഠകഥായ ദള്ഹം വുത്തത്താ വുത്തം. തം വചനം. ഏത്ഥ ച ഉപജ്ഝായേ അസന്നിഹിതേപി ഉപജ്ഝായഗ്ഗഹണേ അകതേപി കമ്മവാചായം പന ഉപജ്ഝായകിത്തനം കതംയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ‘‘പുഗ്ഗലം ന പരാമസതീ’’തി വുത്തായ കമ്മവിപത്തിയാ സമ്ഭവതോ കമ്മം കുപ്പേയ്യ. തേനേവ ‘‘ഉപജ്ഝായം അകിത്തേത്വാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഉപജ്ഝം അഗ്ഗാഹാപേത്വാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൭) അട്ഠകഥായം വുത്തം. യഥാ ച അപരിപുണ്ണപത്തചീവരസ്സ ¶ ഉപസമ്പദാകാലേ കമ്മവാചായം ‘‘പരിപുണ്ണസ്സ പത്തചീവര’’ന്തി അസന്തം വത്ഥും കിത്തേത്വാ കമ്മവാചായ കതായപി ഉപസമ്പദാ രുഹതി, ഏവം ‘‘അയം ബുദ്ധരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ധമ്മരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി അസന്തം പുഗ്ഗലം കിത്തേത്വാ കേവലം സന്തപദനീഹാരേന കമ്മവാചായ ¶ കതായ ഉപസമ്പദാ രുഹതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘ന കുപ്പതി സചേ കത’’ന്തി. ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അനുപജ്ഝായകോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൧൭) ഏത്തകമേവ വത്വാ ‘‘സോ ച പുഗ്ഗലോ അനുപസമ്പന്നോ’’തി അവുത്തത്താ, കമ്മവിപത്തിലക്ഖണസ്സ ച അസമ്ഭവതോ ‘‘ന ഗഹേതബ്ബമേവ ത’’ന്തി വുത്തം.
സേസേസു സബ്ബത്ഥപീതി സങ്ഘഗണപണ്ഡകഥേയ്യസംവാസകതിത്ഥിയപക്കന്തകതിരച്ഛാനഗതമാതുപിതുഅരഹന്തഘാതകഭിക്ഖുനിദൂസകസങ്ഘഭേദകലോഹിതുപ്പാദകഉഭതോബ്യഞ്ജനകസങ്ഖാതേഹി ഉപജ്ഝായേഹി ഉപസമ്പാദിതേസു സബ്ബേസു തേരസസു വികപ്പേസു. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഘേന ഉപജ്ഝായേന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദി. ന കേവലം ഏതേസുയേവ തേരസസു, അഥ ‘‘അപത്തകഅചീവരകഅചീവരപത്തകയാചിതകപത്തയാചിതകചീവരയാചിതകപത്തചീവരകാ’’തി ഏതേസു ഛസു വികപ്പേസു അയം നയോ യോജേതബ്ബോതി. സേസ-ഗ്ഗഹണേന ഏതേസമ്പി സങ്ഗഹോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അപത്തകോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ, യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദി (മഹാവ. ൧൧൮). അയം നയോതി ‘‘ന കുപ്പതി സചേ കത’’ന്തി വുത്തനയോ.
൨൫൪൨. പഞ്ചവീസതീതി ചതുവീസതി പാരാജികാ, ഊനവീസതിവസ്സോ ചാതി പഞ്ചവീസതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ജാനം ഊനവീസതിവസ്സോ പുഗ്ഗലോ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. യോ ഉപസമ്പാദേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൯൯). ഓസാരോതി ഉപസമ്പദാസങ്ഖാതോ ഓസാരോ. തേനേവ ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ ‘‘തഞ്ചേ സങ്ഘോ ഓസാരേതി, ഏകച്ചോ സോസാരിതോ’’തിആദിപാഠസ്സ (മഹാവ. ൩൯൬) അട്ഠകഥായം ‘‘ഓസാരേതീതി ഉപസമ്പദാകമ്മവസേന ¶ പവേസേതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൯൬) വുത്തം. ‘‘നാസനാരഹോ’’തി ഇമിനാ ‘‘പണ്ഡകോ, ഭിക്ഖവേ, അനുപസമ്പന്നോ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ’’തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൧൦൯) ഉപസമ്പാദിതസ്സാപി സേതകാനി ദത്വാ ഗിഹിഭാവം പാപേതബ്ബതം ദീപേതി.
൨൫൪൩. ഹത്ഥച്ഛിന്നാദി ¶ ബാത്തിംസാതി ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ –
‘‘ഹത്ഥച്ഛിന്നോ, ഭിക്ഖവേ, അപ്പത്തോ ഓസാരണം, തഞ്ചേ സങ്ഘോ ഓസാരേതി, സോസാരിതോ. പാദച്ഛിന്നോ…പേ… ഹത്ഥപാദച്ഛിന്നോ… കണ്ണച്ഛിന്നോ… നാസച്ഛിന്നോ… കണ്ണനാസച്ഛിന്നോ… അങ്ഗുലിച്ഛിന്നോ… അളച്ഛിന്നോ… കണ്ഡരച്ഛിന്നോ… ഫണഹത്ഥകോ… ഖുജ്ജോ… വാമനോ… ഗലഗണ്ഡീ… ലക്ഖണാഹതോ… കസാഹതോ… ലിഖിതകോ… സീപദികോ… പാപരോഗീ… പരിസദൂസകോ… കാണോ… കുണീ… ഖഞ്ജോ… പക്ഖഹതോ… ഛിന്നിരിയാപഥോ… ജരാദുബ്ബലോ… അന്ധോ… മൂഗോ… പധിരോ… അന്ധമൂഗോ… അന്ധപധിരോ… മൂഗപധിരോ… അന്ധമൂഗപധിരോ, ഭിക്ഖവേ, അപ്പത്തോ ഓസാരണം, തഞ്ചേ സങ്ഘോ ഓസാരേതി, സോസാരിതോ’’തി (മഹാവ. ൩൯൬) ബാത്തിംസ.
കുട്ഠിആദി ച തേരസാതി മഹാഖന്ധകേ ആഗതാ –
‘‘കുട്ഠിം ഗണ്ഡിം കിലാസിഞ്ച, സോസിഞ്ച അപമാരികം;
തഥാ രാജഭടം ചോരം, ലിഖിതം കാരഭേദകം.
‘‘കസാഹതം നരഞ്ചേവ, പുരിസം ലക്ഖണാഹതം;
ഇണായികഞ്ച ദാസഞ്ച, പബ്ബാജേന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി. –
യഥാവുത്താ തേരസ.
ഏവമേതേ പഞ്ചചത്താലീസ വുത്താ. തേസു കസാഹതലക്ഖണാഹതലിഖിതകാനം തിണ്ണം ഉഭയത്ഥ ആഗതത്താ അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ദ്വാചത്താലീസേവ ദട്ഠബ്ബാ.
‘‘ഹത്ഥച്ഛിന്നാദിബാത്തിംസ ¶ , കുട്ഠിആദി ച തേരസാ’’തി യേ പുഗ്ഗലാ വുത്താ, തേസം. ഓസാരോ അപ്പത്തോതി ഉപസമ്പദാഅനനുരൂപാതി അത്ഥോ. കതോ ചേതി അകത്തബ്ബഭാവമസല്ലക്ഖന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി യദി ഉപസമ്പദാസങ്ഖാതോ ഓസാരോ കതോ ഭവേയ്യ. രൂഹതീതി സിജ്ഝതി, തേ പുഗ്ഗലാ ഉപസമ്പന്നായേവാതി അധിപ്പായോ. ആചരിയാദയോ പന ആപത്തിം ആപജ്ജന്തി. യഥാഹ ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകട്ഠകഥായം ¶ – ‘‘ഹത്ഥച്ഛിന്നാദയോ പന ദ്വത്തിംസ സുഓസാരിതാ, ഉപസമ്പാദിതാ ഉപസമ്പന്നാവ ഹോന്തി, ന തേ ലബ്ഭാ കിഞ്ചി വത്തും. ആചരിയുപജ്ഝായാ, പന കാരകസങ്ഘോ ച സാതിസാരാ, ന കോചി ആപത്തിതോ മുച്ചതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൯൬).
൨൫൪൪-൫. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ തയോ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതും, തഞ്ച ഖോ ഏകേന ഉപജ്ഝായേനാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൩) വചനതോ സചേ തയോ ആചരിയാ ഏകസീമായം നിസിന്നാ ഏകസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ തിണ്ണം ഉപസമ്പദാപേക്ഖാനം വിസും വിസുംയേവ കമ്മവാചം ഏകക്ഖണേ വത്വാ തയോ ഉപസമ്പാദേന്തി, വട്ടതീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകൂപജ്ഝായകോ ഹോതീ’’തിആദി.
‘‘തയോ’’തി ഇദം അട്ഠുപ്പത്തിയം ‘‘സമ്ബഹുലാനം ഥേരാന’’ന്തി (മഹാവ. ൧൨൩) ആഗതത്താ വുത്തം. ഏകതോതി ഏകക്ഖണേ. അനുസാവനന്തി കമ്മവാചം. ഓസാരേത്വാതി വത്വാ. കമ്മന്തി ഉപസമ്പദാകമ്മം. ന ച കുപ്പതീതി ന വിപജ്ജതി. കപ്പതീതി അവിപജ്ജനതോ ഏവം കാതും വട്ടതി.
൨൫൪൬-൭. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ തയോ ഏകാനുസ്സാവനേ കാതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൨൩) വചനതോ സചേ ഏകോ ആചരിയോ ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതോ ച ധമ്മരക്ഖിതോ ച സങ്ഘരക്ഖിതോ ച ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി ഉപസമ്പദാപേക്ഖാനം ¶ പച്ചേകം നാമം ഗഹേത്വാ കമ്മവാചം വത്വാ ദ്വേ തയോപി ഉപസമ്പാദേതി, വട്ടതീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏകൂപജ്ഝായകോ ഹോതീ’’തിആദി.
ഉപസമ്പദം അപേക്ഖന്തീതി ‘‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖാ’’തി ഉപസമ്പജ്ജനകാ വുച്ചന്തി. തേസം നാമന്തി തേസം ഉപസമ്പജ്ജന്താനഞ്ചേവ ഉപജ്ഝായാനഞ്ച നാമം. അനുപുബ്ബേന സാവേത്വാതി യോജനാ, ‘‘ബുദ്ധരക്ഖിതോ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തനയേന കമ്മവാചായം സകട്ഠാനേ വത്വാ സാവേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാതി ഏകേന ആചരിയേന. ഏകതോതി ദ്വേ തയോ ജനേ ഏകതോ കത്വാ. അനുസാവേത്വാതി കമ്മവാചം വത്വാ. കതം ഉപസമ്പദാകമ്മം.
൨൫൪൮. അഞ്ഞമഞ്ഞാനുസാവേത്വാതി ¶ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ നാമം അനുസാവേത്വാ, ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ കമ്മവാചം വത്വാതി വുത്തം ഹോതി.
൨൫൪൯. തം വിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സുമനോ’’തിആദി. സുമനോതി ആചരിയോ. തിസ്സഥേരസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സ. സിസ്സകം സദ്ധിവിഹാരികം. അനുസാവേതീതി കമ്മവാചം സാവേതി. തിസ്സോതി പഠമം ഉപജ്ഝായഭൂതസ്സ ഗഹണം. സുമനഥേരസ്സാതി പഠമം ആചരിയത്ഥേരമാഹ. ഇമേ ദ്വേ ഏകസീമായം നിസീദിത്വാ ഏകക്ഖണേ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സദ്ധിവിഹാരികാനം കമ്മവാചം വദന്താ അത്തനോ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം പടിച്ച ഉപജ്ഝായാപി ഹോന്തി, അന്തേവാസികേ പടിച്ച ആചരിയാപി ഹോന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗണപൂരകാ ച ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ –
‘‘സചേ പന നാനാചരിയാ നാനാഉപജ്ഝായാ ഹോന്തി, തിസ്സത്ഥേരോ സുമനത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം, സുമനത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികം അനുസ്സാവേതി ¶ , അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഗണപൂരകാ ഹോന്തി, വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൨൩).
൨൫൫൦. ഇധാതി ഇമസ്മിം ഉപസമ്പദാധികാരേ. പടിക്ഖിത്താതി ‘‘ന ത്വേവ നാനുപജ്ഝായേനാ’’തി (മഹാവ. ൧൨൩) പടിസിദ്ധാ. ലോകിയേഹി ആദിച്ചപുത്തോ മനൂതി യോ പഠമകപ്പികോ മനുസ്സാനം ആദിരാജാ വുച്ചതി, തസ്സ വംസേ ജാതത്താ ആദിച്ചോ ബന്ധു ഏതസ്സാതി ആദിച്ചബന്ധു, ഭഗവാ, തേന.
മഹാഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഉപോസഥക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൫൫൧-൨. യാ ഏകാദസഹി സീമാവിപത്തീഹി വജ്ജിതാ തിസമ്പത്തിസംയുതാ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഘടേത്വാ സമ്മതാ, സാ അയം ബദ്ധസീമാ നാമ സിയാതി യോജനാ. തത്ഥ അതിഖുദ്ദകാ, അതിമഹതീ, ഖണ്ഡനിമിത്താ, ഛായാനിമിത്താ, അനിമിത്താ, ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ, നദിയാ സമ്മതാ, സമുദ്ദേ സമ്മതാ, ജാതസ്സരേ സമ്മതാ, സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ, സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാതി ‘‘ഇമേഹി ഏകാദസഹി ആകാരേഹി സീമതോ കമ്മാനി വിപജ്ജന്തീ’’തി ¶ (പരി. ൪൮൬) വചനതോ ഇമാ ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ നാമ, വിപന്നസീമാതി വുത്തം ഹോതി.
തത്ഥ അതിഖുദ്ദകാ നാമ യത്ഥ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും ന സക്കോന്തി. അതിമഹതീ നാമ യാ അന്തമസോ കേസഗ്ഗമത്തേനാപി തിയോജനം അതിക്കമിത്വാ സമ്മതാ. ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ അഘടിതനിമിത്താ വുച്ചതി. പുരത്ഥിമായ ദിസായ നിമിത്തം കിത്തേത്വാ അനുക്കമേനേവ ദക്ഖിണായ, പച്ഛിമായ, ഉത്തരായ ദിസായ കിത്തേത്വാ പുന പുരത്ഥിമായ ദിസായ പുബ്ബകിത്തിതം ¶ പടികിത്തേത്വാ ഠപേതും വട്ടതി, ഏവം അഖണ്ഡനിമിത്താ ഹോതി. സചേ പന അനുക്കമേന ആഹരിത്വാ ഉത്തരായ ദിസായ നിമിത്തം കിത്തേത്വാ തത്ഥേവ ഠപേതി, ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ ഹോതി. അപരാപി ഖണ്ഡനിമിത്താ നാമ യാ അനിമിത്തുപഗം തചസാരരുക്ഖം വാ ഖാണുകം വാ പംസുപുഞ്ജവാലികാപുഞ്ജാനം വാ അഞ്ഞതരം അന്തരാ ഏകം നിമിത്തം കത്വാ സമ്മതാ. ഛായാനിമിത്താ നാമ പബ്ബതച്ഛായാദീനം യം കിഞ്ചി ഛായം നിമിത്തം കത്വാ സമ്മതാ. അനിമിത്താ നാമ സബ്ബേന സബ്ബം നിമിത്താനി അകിത്തേത്വാ സമ്മതാ. ബഹിസീമേ ഠിതസമ്മതാ നാമ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ നിമിത്താനം ബഹി ഠിതേന സമ്മതാ.
നദിയാ സമുദ്ദേ ജാതസ്സരേ സമ്മതാ നാമ ഏതേസു നദിആദീസു സമ്മതാ. സാ ഹി ഏവം സമ്മതാപി ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ, സബ്ബോ സമുദ്ദോ അസീമോ, സബ്ബോ ജാതസ്സരോ അസീമോ’’തി (മഹാവ. ൧൪൮) വചനതോ അസമ്മതാവ ഹോതി. സീമായ സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ നാമ അത്തനോ സീമായ പരേസം സീമം സമ്ഭിന്ദന്തേന സമ്മതാ. സചേ ഹി പോരാണകസ്സ വിഹാരസ്സ പുരത്ഥിമായ ദിസായ അമ്ബോ ചേവ ജമ്ബൂ ചാതി ദ്വേ രുക്ഖാ അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസട്ഠവിടപാ ഹോന്തി, തേസു അമ്ബസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ജമ്ബൂ, വിഹാരസീമാ ച ജമ്ബും അന്തോ കത്വാ അമ്ബം കിത്തേത്വാ ബദ്ധാ ഹോതി, അഥ പച്ഛാ തസ്സ വിഹാരസ്സ പുരത്ഥിമായ ദിസായ വിഹാരേ കതേ സീമം ബന്ധന്താ ഭിക്ഖൂ തം അമ്ബം അന്തോ കത്വാ ജമ്ബും കിത്തേത്വാ ബന്ധന്തി, സീമായ സീമം സമ്ഭിന്നാ ഹോതി. സീമായ സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ നാമ അത്തനോ സീമായ പരേസം സീമം അജ്ഝോത്ഥരന്തേന സമ്മതാ. സചേ ഹി പരേസം ബദ്ധസീമം സകലം വാ തസ്സാ പദേസം വാ അന്തോ കത്വാ അത്തനോ സീമം സമ്മന്നതി, സീമായ സീമാ അജ്ഝോത്ഥരിതാ നാമ ഹോതീതി. ഇതി ഇമാഹി ഏകാദസഹി വിപത്തിസീമാഹി വജ്ജിതാതി അത്ഥോ.
തിസമ്പത്തിസംയുതാതി ¶ നിമിത്തസമ്പത്തി, പരിസാസമ്പത്തി, കമ്മവാചാസമ്പത്തീതി ഇമാഹി തീഹി സമ്പത്തീഹി ¶ സമന്നാഗതാ. തത്ഥ നിമിത്തസമ്പത്തിയുത്താ നാമ ‘‘പബ്ബതനിമിത്തം, പാസാണനിമിത്തം, വനനിമിത്തം, രുക്ഖനിമിത്തം, മഗ്ഗനിമിത്തം, വമ്മികനിമിത്തം, നദിനിമിത്തം, ഉദകനിമിത്ത’’ന്തി (മഹാവ. ൧൩൮) ഏവം വുത്തേസു അട്ഠസു നിമിത്തേസു തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ യഥാലദ്ധാനി നിമിത്തുപഗാനി നിമിത്താനി ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്തം? പബ്ബതോ, ഭന്തേ, ഏസോ പബ്ബതോ നിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ നയേന സമ്മാ കിത്തേത്വാ സമ്മതാ.
പരിസാസമ്പത്തിയുത്താ നാമ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സന്നിപതിത്വാ യാവതികാ തസ്മിം ഗാമഖേത്തേ ബദ്ധസീമം വാ നദിസമുദ്ദജാതസ്സരേ വാ അനോക്കമിത്വാ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ, തേ സബ്ബേ ഹത്ഥപാസേ വാ കത്വാ, ഛന്ദം വാ ആഹരിത്വാ സമ്മതാ.
കമ്മവാചാസമ്പത്തിയുത്താ നാമ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാവതാ സമന്താ നിമിത്താ കിത്തിതാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൯) നയേന വുത്തായ പരിസുദ്ധായ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചായ സമ്മതാ. ഏവം ഏകാദസ വിപത്തിസീമായോ അതിക്കമിത്വാ തിവിധസമ്പത്തിയുത്താ നിമിത്തേന നിമിത്തം ഘടേത്വാ സമ്മതാ സീമാ ബദ്ധസീമാതി വേദിതബ്ബാ.
൨൫൫൩-൪. ഖണ്ഡസമാനസംവാസഅവിപ്പവാസാ ആദയോ ആദിഭൂതാ, ആദിമ്ഹി വാ യാസം സീമാനം താ ഖണ്ഡസമാനസംവാസാവിപ്പവാസാദീ, താസം, താഹി വാ പഭേദോ ഖണ്ഡസമാനസംവാസാദിഭേദോ, തതോ ഖണ്ഡസമാനസംവാസാദിഭേദതോ, ഖണ്ഡസീമാ, സമാനസംവാസസീമാ, അവിപ്പവാസസീമാതി ഇമാസം സീമാനം ഏതാഹി വാ കരണഭൂതാഹി, ഹേതുഭൂതാഹി വാ ജാതേന വിഭാഗേനാതി വുത്തം ഹോതി. സമാനസംവാസാവിപ്പവാസാനമന്തരേ ഖണ്ഡാ പരിച്ഛിന്നാ താഹി അസങ്കരാ ¶ സീമാ ഖണ്ഡസീമാ നാമ. സമാനസംവാസേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഏകതോ ഉപോസഥാദികോ സംവാസോ ഏത്ഥ കരീയതീതി സമാനസംവാസാ നാമ. അവിപ്പവാസായ ലക്ഖണം ‘‘ബന്ധിത്വാ’’തിആദിനാ വക്ഖതി. ഇതി ബദ്ധാ തിധാ വുത്താതി ഏവം ബദ്ധസീമാ തിപ്പഭേദാ വുത്താ.
ഉദകുക്ഖേപാതി ഹേതുമ്ഹി നിസ്സക്കവചനം. സത്തന്നം അബ്ഭന്തരാനം സമാഹാരാ സത്തബ്ഭന്തരാ, തതോപി ച. അബദ്ധാപി തിവിധാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി താസു തീസു അബദ്ധസീമാസു. ഗാമപരിച്ഛേദോതി സബ്ബദിസാസു സീമം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘ഇമസ്സ പദേസസ്സ ഏത്തകോ കരോ’’തി ഏവം കരേന നിയമിതോ ഗാമപ്പദേസോ. യഥാഹ – ‘‘യത്തകേ പദേസേ തസ്സ ഗാമസ്സ ഭോജകാ ബലിം ഹരന്തി ¶ , സോ പദേസോ അപ്പോ വാ ഹോതു മഹന്തോ വാ, ‘ഗാമസീമാ’ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യമ്പി ഏകസ്മിംയേവ ഗാമക്ഖേത്തേ ഏകം പദേസം ‘അയം വിസും ഗാമോ ഹോതൂ’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ രാജാ കസ്സചി ദേതി, സോപി വിസുംഗാമസീമാ ഹോതിയേവാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭).
‘‘ഗാമപരിച്ഛേദോ’’തി ഇമിനാ ച നഗരപരിച്ഛേദോ ച സങ്ഗഹിതോ. യഥാഹ – ‘‘ഗാമഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ നഗരമ്പി ഗഹിതമേവ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭). നിഗമസീമായ വിസുംയേവ വുത്തത്താ തസ്സാ ഇധ സങ്ഗഹോ ന വത്തബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി പാളിയം ‘‘യം ഗാമം വാ നിഗമം വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. യാ തസ്സ വാ ഗാമസ്സ ഗാമസീമാ, നിഗമസ്സ വാ നിഗമസീമാ, അയം തത്ഥ സമാനസംവാസാ ഏകുപോസഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൪൭). ഇമിസ്സാ വിസുംയേവ ലക്ഖണസ്സ വുത്തത്താ ഗാമസീമാലക്ഖണേനേവ ഉപലക്ഖിതാ.
൨൫൫൫. ‘‘ജാതസ്സരേ’’തിആദീസു ജാതസ്സരാദീനം ലക്ഖണം ഏവം വേദിതബ്ബം – യോ പന കേനചി ഖണിത്വാ അകതോ സയംജാതോ സോബ്ഭോ സമന്തതോ ആഗതേന ഉദകേന പൂരിതോ ¶ തിട്ഠതി, യത്ഥ നദിയം വക്ഖമാനപ്പകാരേ വസ്സകാലേ ഉദകം സന്തിട്ഠതി, അയം ജാതസ്സരോ നാമ. യോപി നദിം വാ സമുദ്ദം വാ ഭിന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തഉദകേന ഖണിതോ സോബ്ഭോ ഏതം ലക്ഖണം പാപുണാതി, അയമ്പി ജാതസ്സരോയേവ. സമുദ്ദോ പാകടോയേവ.
യസ്സാ ധമ്മികാനം രാജൂനം കാലേ അന്വഡ്ഢമാസം അനുദസാഹം അനുപഞ്ചാഹം അനതിക്കമിത്വാ ദേവേ വസ്സന്തേ വലാഹകേസു വിഗതമത്തേസു സോതം പച്ഛിജ്ജതി, അയം നദിസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി. യസ്സാ പന ഈദിസേ സുവുട്ഠികാലേ വസ്സാനസ്സ ചതുമാസേ സോതം ന പച്ഛിജ്ജതി, യത്ഥ തിത്ഥേന വാ അതിത്ഥേന വാ സിക്ഖാകരണീയേ ആഗതലക്ഖണേന തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേത്വാ അന്തരവാസകം അനുക്ഖിപിത്വാ ഉത്തരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ഏകദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി അന്തരവാസകോ തേമിയതി, അയം സമുദ്ദം വാ പവിസതു തളാകം വാ, പഭവതോ പട്ഠായ നദീ നാമ.
സമന്തതോതി സമന്താ. മജ്ഝിമസ്സാതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ. ഉദകുക്ഖേപോതി വക്ഖമാനേന നയേന ഥാമപ്പമാണേന ഖിത്തസ്സ ഉദകസ്സ വാ വാലുകായ വാ പതിതട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നോ അന്തോപദേസോ. യഥാ അക്ഖധുത്താ ദാരുഗുളം ഖിപന്തി, ഏവം ഉദകം വാ വാലുകം വാ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ഥാമമജ്ഝിമേന പുരിസേന സബ്ബഥാമേന ഖിപിതബ്ബം, തത്ഥ യത്ഥ ഏവം ഖിത്തം ഉദകം വാ ¶ വാലുകാ വാ പതതി, അയം ഉദകുക്ഖേപോ നാമാതി. ഉദകുക്ഖേപസഞ്ഞിതോതി ‘‘ഉദകുക്ഖേപോ’’തി സല്ലക്ഖിതോ.
൨൫൫൬. അഗാമകേ അരഞ്ഞേതി വിഞ്ഝാടവിസദിസേ ഗാമരഹിതേ മഹാഅരഞ്ഞേ. സമന്തതോ സത്തേവബ്ഭന്തരാതി അത്തനോ ഠിതട്ഠാനതോ പരിക്ഖിപിത്വാ സത്തേവ അബ്ഭന്തരാ യസ്സാ സീമായ പരിച്ഛേദോ, അയം സത്തബ്ഭന്തരനാമികാ സീമാ നാമ.
൨൫൫൭. ഗുളുക്ഖേപനയേനാതി ¶ അക്ഖധുത്തകാനം ദാരുഗുളുക്ഖിപനാകാരേന. ഉദകുക്ഖേപകാതി ഉദകുക്ഖേപസദിസവസേന.
൨൫൫൮. ഇമാസം ദ്വിന്നം സീമാനം വഡ്ഢനക്കമം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അബ്ഭന്തരൂദകുക്ഖേപാ, ഠിതോകാസാ പരം സിയു’’ന്തി. ഠിതോകാസാ പരന്തി പരിസായ ഠിതട്ഠാനതോ പരം, പരിസപരിയന്തതോ പട്ഠായ സത്തബ്ഭന്തരാ ച മിനിതബ്ബാ, ഉദകുക്ഖേപോ ച കാതബ്ബോതി അത്ഥോ.
൨൫൫൯-൬൦. അന്തോപരിച്ഛേദേതി ഉദകുക്ഖേപേന വാ സത്തബ്ഭന്തരേഹി വാ പരിച്ഛിന്നോകാസസ്സ അന്തോ. ഹത്ഥപാസം വിഹായ ഠിതോ വാ പരം തത്തകം പരിച്ഛേദം അനതിക്കമ്മ ഠിതോ വാതി യോജനാ, സീമന്തരികത്ഥായ ഠപേതബ്ബം ഏകം ഉദകുക്ഖേപം വാ സത്തബ്ഭന്തരം ഏവ വാ അനതിക്കമ്മ ഠിതോതി അത്ഥോ.
കമ്മം വികോപേതീതി അന്തോ ഠിതോ കമ്മസ്സ വഗ്ഗഭാവകരണതോ, ബഹി തത്തകം പദേസം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോ അഞ്ഞസ്സ സങ്ഘസ്സ ഗണപൂരണഭാവം ഗച്ഛന്തോ സീമായ സങ്കരഭാവകരണേന കമ്മം വികോപേതി. ഇതി യസ്മാ അട്ഠകഥാനയോ, തസ്മാ സോ അന്തോസീമായ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതോ ഹത്ഥപാസേ വാ കാതബ്ബോ, സീമന്തരികത്ഥായ പരിച്ഛിന്നോകാസതോ ബഹി വാ കാതബ്ബോ. തത്തകം പരിച്ഛേദം അനതിക്കമിത്വാ ഠിതോ യഥാഠിതോവ സചേ അഞ്ഞസ്സ കമ്മസ്സ ഗണപൂരകോ ന ഹോതി, കമ്മം ന കോപേതീതി ഗഹേതബ്ബം.
൨൫൬൧-൨. സണ്ഠാനന്തി തികോടിസണ്ഠാനം. നിമിത്തന്തി പബ്ബതാദിനിമിത്തം. ദിസകിത്തനന്തി ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ ദിസാകിത്തനം. പമാണന്തി തിയോജനപരമം പമാണം ¶ . സോധേത്വാതി യസ്മിം ഗാമക്ഖേത്തേ സീമം ബന്ധതി, തത്ഥ വസന്തേ ¶ ഉപസമ്പന്നഭിക്ഖൂ ബദ്ധസീമവിഹാരേ വസന്തേ സീമായ ബഹി ഗന്തും അദത്വാ, അബദ്ധസീമവിഹാരേ വസന്തേ ഹത്ഥപാസം ഉപനേതബ്ബേ ഹത്ഥപാസം നേത്വാ അവസേസേ ബഹിസീമായ കത്വാ സബ്ബമഗ്ഗേസു ആരക്ഖം വിദഹിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. സീമന്തി ഖണ്ഡസീമം.
കീദിസന്തി ആഹ ‘‘തികോണ’’ന്തിആദി. പണവൂപമന്തി പണവസണ്ഠാനം മജ്ഝേ സംഖിത്തം ഉഭയകോടിയാ വിത്ഥതം. ‘‘വിതാനാകാരം ധനുകാകാര’’ന്തി ആകാര-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. ധനുകാകാരന്തി ആരോപിതധനുസണ്ഠാനം, ‘‘മുദിങ്ഗൂപമം സകടൂപമ’’ന്തി ഉപമാ-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. മുദിങ്ഗൂപമന്തി മജ്ഝേ വിത്ഥതം ഉഭയകോടിയാ തനുകം തുരിയവിസേസം മുദിങ്ഗന്തി വദന്തി, താദിസന്തി അത്ഥോ. സീമം ബന്ധേയ്യാതി യോജനാ.
൨൫൬൩. പബ്ബതാദിനിമിത്തുപഗനിമിത്താനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പബ്ബത’’ന്തിആദി. ഇതി അട്ഠ നിമിത്താനി ദീപയേതി യോജനാ. തത്രേവം സങ്ഖേപതോ നിമിത്തുപഗതാ വേദിതബ്ബാ – സുദ്ധപംസുസുദ്ധപാസാണഉഭയമിസ്സകവസേന (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ; മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) തിവിധോപി ഹി പബ്ബതോ ഹത്ഥിപ്പമാണതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം നിമിത്തുപഗോ, തതോ ഓമകതരോ ന വട്ടതി. അന്തോസാരേഹി വാ അന്തോസാരമിസ്സകേഹി വാ രുക്ഖേഹി ചതുപഞ്ചരുക്ഖമത്തമ്പി വനം നിമിത്തുപഗം, തതോ ഊനതരം ന വട്ടതി. പാസാണനിമിത്തേ അയഗുളമ്പി പാസാണസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി, തസ്മാ യോ കോചി പാസാണോ ഉക്കംസേന ഹത്ഥിപ്പമാണതോ ഓമകതരം ആദിം കത്വാ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന ദ്വത്തിംസപലഗുളപിണ്ഡപരിമാണോ നിമിത്തുപഗോ, ന തതോ ഖുദ്ദകതരോ. പിട്ഠിപാസാണോ പന അതിമഹന്തോപി വട്ടതി. രുക്ഖോ ജീവന്തോയേവ അന്തോസാരോ ഭൂമിയം പതിട്ഠിതോ അന്തമസോ ഉബ്ബേധതോ അട്ഠങ്ഗുലോ ¶ പരിണാഹതോ സൂചിദണ്ഡപ്പമാണോപി നിമിത്തുപഗോ, ന തതോ ഓരം വട്ടതി. മഗ്ഗോ ജങ്ഘമഗ്ഗോ വാ ഹോതു സകടമഗ്ഗോ വാ, യോ വിനിവിജ്ഝിത്വാ ദ്വേ തീണി ഗാമക്ഖേത്താനി ഗച്ഛതി, താദിസോ ജങ്ഘസകടസത്ഥേഹി വളഞ്ജിയമാനോയേവ നിമിത്തുപഗോ, അവളഞ്ജോ ന വട്ടതി. ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന തംദിവസം ജാതോ അട്ഠങ്ഗുലുബ്ബേധോ ഗോവിസാണമത്തോപി വമ്മികോ നിമിത്തുപഗോ, തതോ ഓരം ന വട്ടതി. ഉദകം യം അസന്ദമാനം ആവാടപോക്ഖരണിതളാകജാതസ്സരലോണിസമുദ്ദാദീസു ഠിതം, തം ആദിം കത്വാ അന്തമസോ തങ്ഖണംയേവ പഥവിയം ഖതേ ആവാടേ ഘടേഹി ആഹരിത്വാ പൂരിതമ്പി യാവ കമ്മവാചാപരിയോസാനാ സണ്ഠഹനകം നിമിത്തുപഗം, ഇതരം സന്ദമാനകം, വുത്തപരിച്ഛേദകാലം ¶ അതിട്ഠന്തം, ഭാജനഗതം വാ ന വട്ടതി. യാ അബദ്ധസീമാലക്ഖണേ നദീ വുത്താ, സാ നിമിത്തുപഗാ, അഞ്ഞാ ന വട്ടതീതി.
൨൫൬൪. തേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. തീണീതി നിദ്ധാരിതബ്ബദസ്സനം, ഇമിനാ ഏകം വാ ദ്വേ വാ നിമിത്താനി ന വട്ടന്തീതി ദസ്സേതി. യഥാഹ – ‘‘സാ ഏവം സമ്മന്നിത്വാ ബജ്ഝമാനാ ഏകേന, ദ്വീഹി വാ നിമിത്തേഹി അബദ്ധാ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮). സതേനാപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനായം ദട്ഠബ്ബോ, തേന വീസതിയാ, തിംസായ വാ നിമിത്തേഹി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി ദീപേതി.
൨൫൬൫. തിയോജനം പരം ഉക്കട്ഠോ പരിച്ഛേദോ ഏതിസ്സാതി തിയോജനപരാ. ‘‘വീസതീ’’തിആദീനം സങ്ഖ്യാനേ, സങ്ഖ്യേയ്യേ ച വത്തനതോ ഇധ സങ്ഖ്യാനേ വത്തമാനം വീസതി-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂനന്തി ഭിന്നാധികരണനിദ്ദേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഏകവീസതി’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന നിഗ്ഗഹീതലോപോ, വീസതിവഗ്ഗകരണീയപരമത്താ സങ്ഘകമ്മസ്സ കമ്മാരഹേന സദ്ധിം ഭിക്ഖൂനം ഏകവീസതിം ഗണ്ഹന്തീതി അത്ഥോ, ഇദഞ്ച ¶ നിസിന്നാനം വസേന വുത്തം. ഹേട്ഠിമന്തതോ ഹി യത്ഥ ഏകവീസതി ഭിക്ഖൂ നിസീദിതും സക്കോന്തി, തത്തകേ പദേസേ സീമം ബന്ധിതും വട്ടതീതി.
൨൫൬൬. യാ ഉക്കട്ഠായപി യാ ച ഹേട്ഠിമായപി കേസഗ്ഗമത്തതോപി അധികാ വാ ഊനാ വാ, ഏതാ ദ്വേപി സീമായോ ‘‘അസീമാ’’തി ആദിച്ചബന്ധുനാ വുത്താതി യോജനാ.
൨൫൬൭. സമന്തതോ സബ്ബമേവ നിമിത്തം കിത്തേത്വാതി പുബ്ബദിസാനുദിസാദീസു പരിതോ സബ്ബദിസാസു യഥാലദ്ധം നിമിത്തോപഗം സബ്ബനിമിത്തം ‘‘വിനയധരേന പുച്ഛിതബ്ബം ‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ കിം നിമിത്ത’ന്തി? ‘പബ്ബതോ, ഭന്തേ’തി. പുന വിനയധരേന ‘ഏസോ പബ്ബതോ നിമിത്ത’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൩൮) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന നിമിത്തേന നിമിത്തം ഘടേത്വാ കിത്തേത്വാ. ഞത്തി ദുതിയാ യസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ, ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാവതാ സമന്താ നിമിത്താ കിത്തിതാ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൩൯) പദഭാജനേ വുത്തേന ഞത്തിദുതിയേന കമ്മേനാതി അത്ഥോ. അരഹതി പഹോതി വിനയധരോതി അധിപ്പായോ.
൨൫൬൮. ബന്ധിത്വാതി യഥാവുത്തലക്ഖണനയേന സമാനസംവാസസീമം പഠമം ബന്ധിത്വാ. അനന്തരന്തി കിച്ചന്തരേന ബ്യവഹിതം അകത്വാ, കാലക്ഖേപം അകത്വാതി വുത്തം ഹോതി, സീമം സമൂഹനിതുകാമാനം ¶ പച്ചത്തികാനം ഓകാസം അദത്വാതി അധിപ്പായോ. പച്ഛാതി സമാനസംവാസസമ്മുതിതോ പച്ഛാ. ചീവരാവിപ്പവാസകം സമ്മന്നിത്വാന യാ ബദ്ധാ, സാ ‘‘അവിപ്പവാസാ’’തി വുച്ചതീതി യോജനാ.
തത്ഥ ചീവരാവിപ്പവാസകം സമ്മന്നിത്വാന യാ ബദ്ധാതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യാ സാ സങ്ഘേന സീമാ സമ്മതാ സമാനസംവാസാ ¶ ഏകുപോസഥാ…പേ… ഠപേത്വാ ഗാമഞ്ച ഗാമൂപചാരഞ്ച, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (മഹാവ. ൧൪൪) വുത്തനയേന ചീവരേന അവിപ്പവാസം സമ്മന്നിത്വാ യാ ബദ്ധാ. സാ അവിപ്പവാസാതി വുച്ചതീതി തത്ഥ വസന്താനം ഭിക്ഖൂനം ചീവരേന വിപ്പവാസനിമിത്താപത്തിയാ അഭാവതോ തഥാ വുച്ചതി, ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ’’തി വുച്ചതീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൫൬൯. ‘‘യാ കാചി നദിലക്ഖണപ്പത്താ നദീ നിമിത്താനി കിത്തേത്വാ ‘ഏതം ബദ്ധസീമം കരോമാ’തി കതാപി അസീമാവ ഹോതീ’’തിആദികം (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൪൭) അട്ഠകഥാനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നദീ…പേ… ന വോത്ഥരതീ’’തി, ന പത്ഥരതി സീമാഭാവേന ബ്യാപിനീ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനേവാതി യേന ന വോത്ഥരതി, തേനേവ കാരണേന. അബ്രവീതി ‘‘സബ്ബാ, ഭിക്ഖവേ, നദീ അസീമാ, സബ്ബോ സമുദ്ദോ അസീമോ, സബ്ബോ ജാതസ്സരോ അസീമോ’’തി (മഹാവ. ൧൪൭) അവോച.
സീമാകഥാവണ്ണനാ.
൨൫൭൦. അട്ഠമിയാപി ഉപോസഥവോഹാരത്താ ദിനവസേന ഉപോസഥാനം അതിരേകത്തേപി ഇധ അധിപ്പേതേയേവ ഉപോസഥേ ഗഹേത്വാ ആഹ ‘‘നവേവാ’’തി.
൨൫൭൧-൩. തേ സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ചാതുദ്ദസോ…പേ… കമ്മേനുപോസഥാ’’തി. ചതുദ്ദസന്നം പൂരണോ ചാതുദ്ദസോ. പന്നരസന്നം പൂരണോ പന്നരസോ. യദാ പന കോസമ്ബക്ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൪൫൧ ആദയോ) ആഗതനയേന ഭിന്നേ സങ്ഘേ ഓസാരിതേ തസ്മിം ഭിക്ഖുസ്മിം സങ്ഘോ തസ്സ വത്ഥുസ്സ വൂപസമായ സങ്ഘസാമഗ്ഗിം കരോതി, തദാ ‘‘താവദേവ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൪൭൫) വചനതോ ഠപേത്വാ ചാതുദ്ദസപന്നരസേ ¶ അഞ്ഞോപി യോ കോചി ദിവസോ സാമഗ്ഗീ ഉപോസഥോതി. ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. ചാതുദ്ദസോ, പന്നരസോ, സാമഗ്ഗീ ച ഉപോസഥോതി ഏതേ തയോപി ഉപോസഥാ ദിവസേനേവ നിദ്ദിട്ഠാ ദിവസേനേവ വുത്താതി യോജനാ.
സങ്ഘേഉപോസഥോതി ¶ സങ്ഘേന കാതബ്ബഉപോസഥോ. ഗണേപുഗ്ഗലുപോസഥോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സാധ്യസാധനലക്ഖണസ്സ സമ്ബന്ധസ്സ ലബ്ഭമാനത്താ ‘‘സങ്ഘേ’’തിആദീസു സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ. ഉപോസഥോ സാധ്യോ കമ്മഭാവതോ, സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലാ സാധനം കാരകഭാവതോ.
സുത്തസ്സ ഉദ്ദേസോ സുത്തുദ്ദേസോ, സുത്തുദ്ദേസോതി അഭിധാനം നാമം യസ്സ സോ സുത്തുദ്ദേസാഭിധാനോ. കമ്മേനാതി കിച്ചവസേന.
൨൫൭൪. ‘‘അധിട്ഠാന’’ന്തി വാച്ചലിങ്ഗമപേക്ഖിത്വാ ‘‘നിദ്ദിട്ഠ’’ന്തി നപുംസകനിദ്ദേസോ. വാച്ചലിങ്ഗാ ഹി തബ്ബാദയോതി പാതിമോക്ഖോ നിദ്ദിട്ഠോ, പാരിസുദ്ധി നിദ്ദിട്ഠാതി പുമിത്ഥിലിങ്ഗേന യോജേതബ്ബാ.
൨൫൭൫. വുത്താതി ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാ, നിദാനം ഉദ്ദിസിത്വാ അവസേസം സുതേന സാവേതബ്ബം, അയം പഠമോ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൫൦) ദേസിതാ, സയഞ്ച തേസഞ്ച ഉദ്ദേസേ സങ്ഖേപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിദാന’’ന്തിആദി. സാവേതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘സുതേനാ’’തി സേസോ. സേസകന്തി അനുദ്ദിട്ഠട്ഠാനം –
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ…പേ… ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതീതി ഇമം നിദാനം ഉദ്ദിസിത്വാ ‘ഉദ്ദിട്ഠം ഖോ ¶ ആയസ്മന്തോ നിദാനം, തത്ഥായസ്മന്തേ പുച്ഛാമി കച്ചിത്ഥ പരിസുദ്ധാ, ദുതിയമ്പി പുച്ഛാമി…പേ… ഏവമേതം ധാരയാമീ’തി വത്വാ ‘ഉദ്ദിട്ഠം ഖോ ആയസ്മന്തോ നിദാനം. സുതാ ഖോ പനായസ്മന്തേഹി ചത്താരോ പാരാജികാ ധമ്മാ…പേ… അവിവദമാനേഹി സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൫൦) –
അട്ഠകഥായ വുത്തനയേന അവസേസം സുതേന സാവേതബ്ബം.
൨൫൭൬. സേസേസുപീതി ഉദ്ദിട്ഠാപേക്ഖായ സേസേസു പാരാജികുദ്ദേസാദീസുപി. ‘‘അയമേവ നയോ ഞേയ്യോ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തേപി ‘‘വിത്ഥാരേനേവ പഞ്ചമോ’’തി വചനതോ വിത്ഥാരുദ്ദേസേ ‘‘സാവേതബ്ബം തു സേസക’’ന്തി അയം നയോ ന ലബ്ഭതി. ‘‘സാവേതബ്ബം തു സേസക’’ന്തി വചനതോ പാരാജികുദ്ദേസാദീസു യസ്മിം വിപ്പകതേ അന്തരായോ ഉപ്പജ്ജതി, തേന സദ്ധിം അവസേസം സുതേന സാവേതബ്ബം. നിദാനുദ്ദേസേ പന ¶ അനുദ്ദിട്ഠേ സുതേന സാവേതബ്ബം നാമ നത്ഥി. ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖേ അനിയതുദ്ദേസസ്സ പരിഹീനത്താ ‘‘ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ചത്താരോ’’തി വുത്തം. ഉദ്ദേസാ നവിമേ പനാതി ഭിക്ഖൂനം പഞ്ച, ഭിക്ഖുനീനം ചത്താരോതി ഉഭതോപാതിമോക്ഖേ ഇമേ നവ ഉദ്ദേസാ വുത്താതി അത്ഥോ.
൨൫൭൭. ഉപോസഥേതി സങ്ഘുപോസഥേ. അന്തരായന്തി രാജന്തരായാദികം ദസവിധം അന്തരായം. യഥാഹ – ‘‘രാജന്തരായോ ചോരന്തരായോ അഗ്യന്തരായോ ഉദകന്തരായോ മനുസ്സന്തരായോ അമനുസ്സന്തരായോ വാളന്തരായോ സരീസപന്തരായോ ജീവിതന്തരായോ ബ്രഹ്മചരിയന്തരായോ’’തി (മഹാവ. ൧൫൦).
തത്ഥ സചേ ഭിക്ഖൂസു ‘‘ഉപോസഥം കരിസ്സാമാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൫൦) നിസിന്നേസു രാജാ ആഗച്ഛതി, അയം രാജന്തരായോ. ചോരാ ആഗച്ഛന്തി ¶ , അയം ചോരന്തരായോ. ദവദാഹോ ആഗച്ഛതി വാ, ആവാസേ വാ അഗ്ഗി ഉട്ഠഹതി, അയം അഗ്യന്തരായോ. മേഘോ വാ ഉട്ഠേതി, ഓഘോ വാ ആഗച്ഛതി, അയം ഉദകന്തരായോ. ബഹൂ മനുസ്സാ ആഗച്ഛന്തി, അയം മനുസ്സന്തരായോ. ഭിക്ഖും യക്ഖോ ഗണ്ഹാതി, അയം അമനുസ്സന്തരായോ. ബ്യഗ്ഘാദയോ ചണ്ഡമിഗാ ആഗച്ഛന്തി, അയം വാളന്തരായോ. ഭിക്ഖും സപ്പാദയോ ഡംസന്തി, അയം സരീസപന്തരായോ. ഭിക്ഖു ഗിലാനോ വാ ഹോതി, കാലം വാ കരോതി, വേരിനോ വാ തം മാരേതും ഗണ്ഹന്തി, അയം ജീവിതന്തരായോ. മനുസ്സാ ഏകം വാ ബഹും വാ ഭിക്ഖൂ ബ്രഹ്മചരിയാ ചാവേതുകാമാ ഗണ്ഹന്തി, അയം ബ്രഹ്മചരിയന്തരായോ.
‘‘ചേവാ’’തി ഇമിനാ അന്തരായേവ അന്തരായസഞ്ഞിനാ വിത്ഥാരുദ്ദേസേ അകതേപി അനാപത്തീതി ദീപേതി. അനുദ്ദേസോതി വിത്ഥാരേന അനുദ്ദേസോ. നിവാരിതോതി ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അസതി അന്തരായേ സംഖിത്തേന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൫൦) പടിസിദ്ധോ. ഇമിനാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സതി അന്തരായേ സംഖിത്തേന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൧൫൦) ഇദമ്പി വിഭാവിതം ഹോതി.
൨൫൭൮. തസ്സാതി പാതിമോക്ഖസ്സ. ഇസ്സരണസ്സ ഹേതുമാഹ ‘‘‘ഥേരാധേയ്യ’ന്തി പാഠതോ’’തി. ഥേരാധേയ്യന്തി ഥേരാധീനം, ഥേരായത്തന്തി അത്ഥോ. പാഠതോതി പാളിവചനതോ. ‘‘യോ തത്ഥ ഭിക്ഖു ബ്യത്തോ പടിബലോ, തസ്സാധേയ്യം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൫൫) വചനതോ ആഹ ‘‘അവത്തന്തേനാ’’തിആദി. അവത്തന്തേനാതി അന്തമസോ ദ്വേപി ഉദ്ദേസേ ഉദ്ദിസിതും അസക്കോന്തേന. ഥേരേന യോ ¶ അജ്ഝിട്ഠോ, ഏവമജ്ഝിട്ഠസ്സ യസ്സ പന ഥേരസ്സ, നവസ്സ, മജ്ഝിമസ്സ വാ സോ പാതിമോക്ഖോ ¶ വത്തതി പഗുണോ ഹോതി, സോ ഇസ്സരോതി സമ്ബന്ധോ.
അജ്ഝിട്ഠോതി ‘‘ത്വം, ആവുസോ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസാ’’തി ആണത്തോ, ഇമിനാ അനാണത്തസ്സ ഉദ്ദിസിതും സാമത്ഥിയാ സതിപി അനിസ്സരഭാവോ ദീപിതോ ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘സചേ ഥേരസ്സ പഞ്ച വാ ചത്താരോ വാ തയോ വാ പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാ നാഗച്ഛന്തി, ദ്വേ പന അഖണ്ഡാ സുവിസദാ വാചുഗ്ഗതാ ഹോന്തി, ഥേരായത്തോവ പാതിമോക്ഖോ. സചേ പന ഏത്തകമ്പി വിസദം കാതും ന സക്കോതി, ബ്യത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആയത്തോ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൫൫).
൨൫൭൯. ഉദ്ദിസന്തേതി പാതിമോക്ഖുദ്ദേസകേ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തേ. സമാ വാതി ആവാസികേഹി ഗണനേന സമാ വാ. അപ്പാ വാതി ഊനാ വാ. ആഗച്ഛന്തി സചേ പനാതി സചേ പന ആഗന്തുകാ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി. സേസകന്തി അനുദ്ദിട്ഠട്ഠാനം.
൨൫൮൦. ഉദ്ദിട്ഠമത്തേതി ഉദ്ദിട്ഠക്ഖണേയേവ കഥാരമ്ഭതോ പുബ്ബമേവ. ‘‘വാ’’തി ഇദം ഏത്ഥാപി യോജേതബ്ബം, ഇമിനാ അവുത്തം ‘‘അവുട്ഠിതായ വാ’’തി ഇമം വികപ്പം സമ്പിണ്ഡേതി. അവുട്ഠിതായ പരിസായാതി ച ഭിക്ഖുപരിസായ അഞ്ഞമഞ്ഞം സുഖകഥായ നിസിന്നായയേവാതി അത്ഥോ. പരിസായാതി ഏത്ഥ ‘‘ഏകച്ചായാ’’തി ച ‘‘സബ്ബായാ’’തി ച സേസോ. ഭിക്ഖൂനം ഏകച്ചായ പരിസായ വുട്ഠിതായ വാ സബ്ബായ പരിസായ വുട്ഠിതായ വാതി യോജനാ. തേസന്തി വുത്തപ്പകാരാനം ആവാസികാനം. മൂലേതി സന്തികേ. പാരിസുദ്ധി കാതബ്ബാതി യോജനാ. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ…പേ… ആഗച്ഛന്തി ബഹുതരാ, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി പുന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ ബഹൂ’’തി. ഏത്ഥ ‘‘പുന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബ’’ന്തി സേസോ. സബ്ബവികപ്പേസു പുബ്ബകിച്ചം കത്വാ ¶ പുന പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അയം പനേത്ഥ സേസവിനിച്ഛയോ –
‘‘പന്നരസോവാസികാനം, ഇതരാനം സചേതരോ;
സമാനേതരേനുവത്തന്തു, പുരിമാനം സചേധികാ;
പുരിമാ അനുവത്തന്തു, തേസം സേസേപ്യയം നയോ.
‘‘പാടിപദോവാസികാനം ¶ ,
ഇതരാനം ഉപോസഥോ;
സമഥോകാനം സാമഗ്ഗിം,
മൂലട്ഠാ ദേന്തു കാമതോ.
ബഹി ഗന്ത്വാന കാതബ്ബോ,
നോ ചേ ദേന്തി ഉപോസഥോ;
ദേയ്യാനിച്ഛായ സാമഗ്ഗീ,
ബഹൂസു ബഹി വാ വജേ.
‘‘പാടിപദേഗന്തുകാനം, ഏവമേവ അയം നയോ;
സാവേയ്യ സുത്തം സഞ്ചിച്ച, അസ്സാവേന്തസ്സ ദുക്കടന്തി.
൨൫൮൧. വിനിദ്ദിട്ഠസ്സാതി ആണത്തസ്സ, ഇമിനാ ഇതരേസം അനാപത്തീതി ദീപേതി. ഇധ ‘‘അഗിലാനസ്സാ’’തി സേസോ. ഥേരേന ആണാപേന്തേന ‘‘കിഞ്ചി കമ്മം കരോന്തോ വാ സദാകാലമേവ ഏകോ വാ ഭാരനിത്ഥരണകോ വാ സരഭാണകധമ്മകഥികാദീസു അഞ്ഞതരോ വാ ന ഉപോസഥാഗാരസമ്മജ്ജനത്ഥം ആണാപേതബ്ബോ, അവസേസാ പന വാരേന ആണാപേതബ്ബാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൫൯) അട്ഠകഥായ വുത്തവിധിനാ ആണാപേതബ്ബോ. സചേ ആണത്തോ സമ്മജ്ജനിം താവകാലികമ്പി ന ലഭതി, സാഖാഭങ്ഗം കപ്പിയം കാരേത്വാ സമ്മജ്ജിതബ്ബം. തമ്പി അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി.
ആസനപഞ്ഞാപനാണത്തിയമ്പി ¶ വുത്തനയേനേവ ആണാപേതബ്ബോ. ആണാപേന്തേന ച സചേ ഉപോസഥാഗാരേ ആസനാനി നത്ഥി, സങ്ഘികാവാസതോപി ആഹരിത്വാ പഞ്ഞപേത്വാ പുന ആഹരിതബ്ബാനി. ആസനേസു അസതി കടസാരകേപി തട്ടികായോപി പഞ്ഞപേതും വട്ടതി, തട്ടികാസുപി അസതി സാഖാഭങ്ഗാനി കപ്പിയം കാരേത്വാ പഞ്ഞപേതബ്ബാനി, കപ്പിയകാരകം അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി.
പദീപകരണേപി വുത്തനയേനേവ ആണാപേതബ്ബോ. ആണാപേന്തേന ച ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഓകാസേ തേലം വാ വട്ടി വാ കപല്ലികാ വാ അത്ഥി, തം ഗഹേത്വാ കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. സചേ തേലാദീനി നത്ഥി ¶ , ഭിക്ഖാചാരേനപി പരിയേസിതബ്ബാനി. പരിയേസിത്വാ അലഭന്തസ്സ ലദ്ധകപ്പിയം ഹോതി. അപിച കപാലേ അഗ്ഗിപി ജാലേതബ്ബോ.
൨൫൮൨. ദീപന്തി ഏത്ഥ ‘‘ജാലേത്വാ’’തി സേസോ. അഥ വാ ‘‘കത്വാ’’തി ഇമിനാ ച യോജേതബ്ബം. ഗണഞത്തിം ഠപേത്വാതി ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്താ, അജ്ജുപോസഥോ പന്നരസോ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, മയം അഞ്ഞമഞ്ഞം പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കരേയ്യാമാ’’തി ഏവം ഗണഞത്തിം നിക്ഖിപിത്വാ. കത്തബ്ബോ തീഹുപോസഥോതി തീഹി ഭിക്ഖൂഹി ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ. തീസു ഥേരേന ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ദ്വേ ഏവം തിക്ഖത്തുമേവ വത്തബ്ബോ ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ആവുസോ, ‘പരിസുദ്ധോ’തി മം ധാരേഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮). ദുതിയേന, തതിയേന ച യഥാക്കമം ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ഭന്തേ, ‘പരിസുദ്ധോ’തി മം ധാരേഥാ’’തി തിക്ഖത്തുമേവ വത്തബ്ബം.
൨൫൮൩. പുബ്ബകിച്ചാദീനി കത്വാ ഞത്തിം അട്ഠപേത്വാ ഥേരേന നവോ ഏവം തിക്ഖത്തുമേവ വത്തബ്ബോ ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ആവുസോ ¶ , ‘പരിസുദ്ധോ’തി മം ധാരേഹീ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮), നവേന ഥേരോപി ‘‘പരിസുദ്ധോ അഹം, ഭന്തേ, ‘പരിസുദ്ധോ’തി മം ധാരേഥാ’’തി (മഹാവ. ൧൬൮) തിക്ഖത്തും വത്തബ്ബോ. ഇമസ്മിം പന വാരേ ഞത്തിയാ അട്ഠപനഞ്ച ‘‘ധാരേഹീ’’തി ഏകവചനനിദ്ദേസോ ചാതി ഏത്തകോവ വിസേസോതി തം അനാദിയിത്വാ പുഗ്ഗലേന കാതബ്ബം ഉപോസഥവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുബ്ബകിച്ചം സമാപേത്വാ, അധിട്ഠേയ്യ പനേകകോ’’തി. അധിട്ഠേയ്യാതി ‘‘അജ്ജ മേ ഉപോസഥോ, പന്നരസോ’തി വാ ‘ചാതുദ്ദസോ’തി വാ അധിട്ഠാമീ’’തി അധിട്ഠേയ്യ. അസ്സാതി അവസാനേ വുത്തപുഗ്ഗലം സന്ധായ ഏകവചനനിദ്ദേസോ. യഥാവുത്തോ സങ്ഘോപി തയോപി ദ്വേപി അത്തനോ അത്തനോ അനുഞ്ഞാതം ഉപോസഥം അന്തരായം വിനാ സചേ ന കരോന്തി, ഏവമേവ ആപത്തിമാപജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബോ.
൨൫൮൪-൫. ഇദാനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഉപോസഥകമ്മാനി, അധമ്മേന വഗ്ഗം ഉപോസഥകമ്മ’’ന്തിആദിനാ (മഹാവ. ൧൪൯) നയേന വുത്തം കമ്മചതുക്കം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അധമ്മേന ച വഗ്ഗേനാ’’തിആദി. അധമ്മേന വഗ്ഗേന കമ്മം, അധമ്മതോ സമഗ്ഗേന കമ്മം, ധമ്മേന വഗ്ഗേന കമ്മം, ധമ്മതോ സമഗ്ഗേന കമ്മന്തി ഏതാനി ചത്താരി ഉപോസഥസ്സ കമ്മാനീതി ജിനോ അബ്രവീതി യോജനാ. ചതൂസ്വപി പനേതേസൂതി ഏതേസു ചതൂസു കമ്മേസു പന. ചതുത്ഥന്തി ‘‘സമഗ്ഗേന ച ധമ്മതോ’’തി വുത്തം ചതുത്ഥം ഉപോസഥകമ്മം ‘‘ധമ്മകമ്മ’’ന്തി അധിപ്പേതം.
൨൫൮൬-൭. താനി ¶ കമ്മാനി വിഭാവേതുമാഹ ‘‘അധമ്മേനിധാ’’തിആദി. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ ഏത്ഥ ഏതേസു ചതൂസു ഉപോസഥേസു. അധമ്മേന വഗ്ഗോ ഉപോസഥോ കതമോതി കഥേതുകാമതാപുച്ഛാ. യത്ഥ യസ്സം ഏകസീമായം ഭിക്ഖുനോ ചത്താരോ വസന്തീതി യോജനാ.
തത്ര ¶ ഏകസ്സ പാരിസുദ്ധിം ആനയിത്വാ തേ തയോ ജനാ പാരിസുദ്ധിം ഉപോസഥം കരോന്തി ചേ, ഏവം കതോ ഉപോസഥോ അധമ്മോ വഗ്ഗുപോസഥോ നാമാതി യോജനാ, ഏകസീമട്ഠേഹി ചതൂഹി സങ്ഘുപോസഥേ കാതബ്ബേ ഗണുപോസഥസ്സ കതത്താ അധമ്മോ ച സങ്ഘമജ്ഝം വിനാ ഗണമജ്ഝം പാരിസുദ്ധിയാ അഗമനതോ തസ്സ ഹത്ഥപാസം അനുപഗമനേന വഗ്ഗോ ച ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൫൮൮. അധമ്മേന സമഗ്ഗോതി ഏത്ഥ ‘‘ഉപോസഥോ കതമോ’’തി അനുവത്തേതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖുനോ ഏകതോ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘ഹോതി അധമ്മികോ’’തി പദച്ഛേദോ. ചതൂഹി സമഗ്ഗേഹി സങ്ഘുപോസഥേ കാതബ്ബേ ഗണുപോസഥകരണം അധമ്മോ, ഹത്ഥപാസുപഗമനതോ സമഗ്ഗോ ഹോതി.
൨൫൮൯-൯൦. യോ ഉപോസഥോ ധമ്മേന വഗ്ഗോ ഹോതി, സോ കതമോതി യോജനാ. യത്ഥ യസ്സം ഏകസീമായം ചത്താരോ ഭിക്ഖുനോ വസന്തി, തത്ര ഏകസ്സ പാരിസുദ്ധിം ആനയിത്വാ തേ തയോ ജനാ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തേ ചേ, ധമ്മേന വഗ്ഗോ ഉപോസഥോ ഹോതീതി യോജനാ. ഏകസീമട്ഠേഹി ചതൂഹി സങ്ഘുപോസഥസ്സ കതത്താ ധമ്മോ, ഏകസ്സ ഹത്ഥപാസം അനുപഗമനേന വഗ്ഗോ ച ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൫൯൧. യോ ധമ്മതോ സമഗ്ഗോ, സോ കതമോതി യോജനാ. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ ചത്താരോ ഭിക്ഖുനോ ഏകതോ പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസന്തി ചേ, അയം ധമ്മതോ സമഗ്ഗോ ഉപോസഥോതി മതോ അധിപ്പേതോതി യോജനാ. ചതൂഹി സങ്ഘുപോസഥസ്സ കതത്താ ധമ്മോ, ഏകസ്സാപി ഹത്ഥപാസം അവിജഹനേന സമഗ്ഗോതി അധിപ്പായോ.
൨൫൯൨. വഗ്ഗേ സങ്ഘേ വഗ്ഗോതി സഞ്ഞിനോ, സമഗ്ഗേ ച സങ്ഘേ വഗ്ഗോതി സഞ്ഞിനോ ഉഭയത്ഥ വിമതിസ്സ വാ ഉപോസഥം കരോന്തസ്സ ദുക്കടം ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൫൯൩. ഭേദാധിപ്പായതോതി ¶ ‘‘നസ്സന്തേതേ, വിനസ്സന്തേതേ, കോ തേഹി അത്ഥോ’’തി ഏവം ഭേദപുരേക്ഖാരതായ ‘‘ഉപോസഥം കരോന്തസ്സാ’’തി ആനേത്വാ യോജേതബ്ബം. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഥുല്ലച്ചയം ഹോതി ¶ അകുസലബലവതായ ച ഥുല്ലച്ചയം ഹോതീതി. യഥാഹ – ‘‘ഭേദപുരേക്ഖാരപന്നരസകേ അകുസലബലവതായ ഥുല്ലച്ചയം വുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൭൬). വഗ്ഗേ വാ സമഗ്ഗേ വാ സങ്ഘേ സമഗ്ഗോ ഇതി സഞ്ഞിനോ ഉപോസഥം കരോന്തസ്സ അനാപത്തീതി യോജനാ. അവസേസോ പനേത്ഥ വത്തബ്ബവിനിച്ഛയോ പവാരണവിനിച്ഛയാവസാനേ ‘‘പാരിസുദ്ധിപ്പദാനേനാ’’തിആദീഹി (വി. വി. ൨൬൪൨) ഏകതോ വത്തുമിച്ഛന്തേന ന വുത്തോ.
൨൫൯൪-൫. ‘‘ഉക്ഖിത്തേനാ’’തിആദികാനി കരണവചനന്താനി പദാനി ‘‘സഹാ’’തി ഇമിനാ സദ്ധിം ‘‘ഉപോസഥോ ന കാതബ്ബോ’’തി പദേന പച്ചേകം യോജേതബ്ബാനി. ഉക്ഖിത്തേനാതി ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖിത്തകോ, ആപത്തിയാ അപ്പടികമ്മേ ഉക്ഖിത്തകോ, പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ ഉക്ഖിത്തകോതി തിവിധേന ഉക്ഖിത്തേന. ഏതേസു ഹി തിവിധേ ഉക്ഖിത്തകേ സതി ഉപോസഥം കരോന്തോ സങ്ഘോ പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി.
‘‘ഗഹട്ഠേനാ’’തി ഇമിനാ തിത്ഥിയോപി സങ്ഗഹിതോ. സേസേഹി സഹധമ്മിഹീതി ഭിക്ഖുനീ, സിക്ഖമാനാ, സാമണേരോ, സാമണേരീതി ചതൂഹി സഹധമ്മികേഹി. ചുതനിക്ഖിത്തസിക്ഖേഹീതി ഏത്ഥ ചുതോ ച നിക്ഖിത്തസിക്ഖോ ചാതി വിഗ്ഗഹോ. ചുതോ നാമ അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നകോ. നിക്ഖിത്തസിക്ഖോ നാമ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാതകോ.
ഏകാദസഹീതി പണ്ഡകോ, ഥേയ്യസംവാസകോ, തിത്ഥിയപക്കന്തകോ, തിരച്ഛാനഗതോ, മാതുഘാതകോ, പിതുഘാതകോ, അരഹന്തഘാതകോ, ഭിക്ഖുനിദൂസകോ, സങ്ഘഭേദകോ ¶ , ലോഹിതുപ്പാദകോ, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോതി ഇമേഹി ഏകാദസഹി അഭബ്ബേഹി.
സഭാഗാപത്തികേന വാ സഹ ഉപോസഥോ ന കാതബ്ബോ, പാരിവുത്ഥേന ഛന്ദേന ഉപോസഥോ ന കാതബ്ബോ, കരോതോ ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ. ഏവം ഉക്ഖിത്തവജ്ജിതേസു സബ്ബവികപ്പേസു ദുക്കടമേവ വേദിതബ്ബം. ‘‘യം ദ്വേപി ജനാ വികാലഭോജനാദിനാ സഭാഗവത്ഥുനാ ആപത്തിം ആപജ്ജന്തി, ഏവരൂപാ വത്ഥുസഭാഗാ ‘സഭാഗാ’തി വുച്ചതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൯) വചനതോ ‘‘സഭാഗാപത്തീ’’തി വത്ഥുസഭാഗാപത്തിയേവ ഗഹേതബ്ബാ.
ഉപോസഥദിവസേ സബ്ബോവ സങ്ഘോ സചേ സഭാഗാപത്തിം ആപന്നോ ഹോതി,
‘‘ഇധ ¶ പന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരസ്മിം ആവാസേ തദഹുപോസഥേ സബ്ബോ സങ്ഘോ സഭാഗം ആപത്തിം ആപന്നോ ഹോതി, തേഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂഹി ഏകോ ഭിക്ഖു സാമന്താ ആവാസാ സജ്ജുകം പാഹേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛാവുസോ, തം ആപത്തിം പടികരിത്വാ ആഗച്ഛ, മയം തേ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ചേതം ലഭേഥ, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ലഭേഥ, ബ്യത്തേന ഭിക്ഖുനാ പടിബലേന സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ – ‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം സബ്ബോ സങ്ഘോ സഭാഗം ആപത്തിം ആപന്നോ, യദാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും സുദ്ധം അനാപത്തികം പസ്സിസ്സതി, തദാ തസ്സ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സതീ’’തി (മഹാവ. ൧൭൧) ച,
വേമതികോ ചേ ഹോതി,
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം സബ്ബോ സങ്ഘോ സഭാഗായ ആപത്തിയാ വേമതികോ, യദാ നിബ്ബേമതികോ ¶ ഭവിസ്സതി, തദാ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സതീ’’തി (മഹാവ. ൧൭൧) ച,
വുത്തനയേന ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ.
ഏത്ഥ ച സജ്ഝുകന്തി തദഹേവാഗമനത്ഥായ. ഗണുപോസഥാദീസുപി ഏസേവ നയോ. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥാഗണ്ഠിപദേ ‘‘യഥാ സങ്ഘോ സഭാഗം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ സുദ്ധം അലഭിത്വാ ‘യദാ സുദ്ധം പസ്സിസ്സതി, തദാ തസ്സ സന്തികേ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സതീ’തി വത്വാ ഉപോസഥം കാതും ലഭതി, ഏവം ദ്വീഹിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ആരോചേത്വാ ഉപോസഥം കാതും വട്ടതി. ഏകേനാപി ‘പരിസുദ്ധം ലഭിത്വാ പടികരിസ്സാമീ’തി ആഭോഗം കത്വാ കാതും വട്ടതി കിരാ’’തി. കിരാതി ചേത്ഥ അനുസ്സവത്ഥേ ദട്ഠബ്ബോ, ന പനാരുചിയം.
പാരിവുത്ഥേന ഛന്ദേനാതി ഛന്ദം ആഹരിത്വാ കമ്മം കാതും നിസിന്നേനപി ‘‘അസുഭലക്ഖണതാദിനാ കേനചി കാരണേന ന കരിസ്സാമീ’’തി വിസ്സട്ഠേ ഛന്ദേ സചേ പുന കരിസ്സതി, പുന ഛന്ദപാരിസുദ്ധിം ആഹരിത്വാ കാതബ്ബം. യഥാഹ – ‘‘ഏതസ്മിം പാരിവാസിയേ പുന ഛന്ദപാരിസുദ്ധിം അനാനേത്വാ കമ്മം കാതും ന വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൧൬൭).
൨൫൯൬. അദേസേത്വാ ¶ പനാപത്തിന്തി ആപന്നം ആപത്തിം അദേസേത്വാ. നാവികത്വാന വേമതിന്തി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, സമ്ബഹുലാസു ആപത്തീസു വേമതികോ, യദാ നിബ്ബേമതികോ ഭവിസ്സാമി, തദാ താ ആപത്തിയോ പടികരിസ്സാമീ’’തി വിമതിം അനാരോചേത്വാ. ‘‘യദാ നിബ്ബേമതികോതി ഏത്ഥ സചേ പനേസ നിബ്ബേമതികോ ന ഹോതി, വത്ഥും കിത്തേത്വാവ ദേസേതും വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൬൯) അന്ധകട്ഠകഥായം വുത്തം. തത്രായം ദേസനാവിധി – സചേ മേഘച്ഛന്നേ സൂരിയേ ‘‘കാലോ നു ഖോ, വികാലോ’’തി ¶ വേമതികോ ഭുഞ്ജതി, തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, വേമതികോ ഭുഞ്ജിം, സചേ കാലോ അത്ഥി, സമ്ബഹുലാ ദുക്കടാ ആപത്തിയോ ആപന്നോമ്ഹി. നോ ചേ അത്ഥി, സമ്ബഹുലാ പാചിത്തിയാപത്തിയോ ആപന്നോമ്ഹീ’’തി ഏവം വത്ഥും കിത്തേത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, യാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം സമ്ബഹുലാ ദുക്കടാ വാ പാചിത്തിയാ വാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ, താ തുമ്ഹമൂലേ പടിദേസേമീ’’തി വത്തബ്ബം. ഏസേവ നയോ സബ്ബാപത്തീസൂതി.
ഗണ്ഠിപദേസു പനേവം വിനിച്ഛയോ വുത്തോ – ‘‘അഹം, ആവുസോ, ഇത്ഥന്നാമായ ആപത്തിയാ വേമതികോ, യദാ നിബ്ബേമതികോ ഭവിസ്സാമി, തദാ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സാമീ’തി വത്വാ ഉപോസഥോ കാതബ്ബോ, പാതിമോക്ഖം സോതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൭൦) വചനതോ യാവ നിബ്ബേമതികോ ന ഹോതി, താവ സഭാഗാപത്തിം പടിഗ്ഗഹേതും ന ലഭതി. അഞ്ഞേസഞ്ച കമ്മാനം പരിസുദ്ധോ നാമ ഹോതി. ‘‘പുന നിബ്ബേമതികോ ഹുത്വാ ദേസേതബ്ബമേവാ’’തി (കങ്ഖാ. അഭി. ടീ. നിദാനവണ്ണനാ) നേവ പാളിയം, ന അട്ഠകഥായം അത്ഥി, ദേസിതേ പന ന ദോസോ. ‘‘ഇതോ വുട്ഠഹിത്വാ തം ആപത്തിം പടികരിസ്സാമീ’’തി (മഹാവ. ൧൭൦) ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോതി.
൨൫൯൭. ഉപോസഥേതി ദിനകാരകകത്തബ്ബാകാരവസേന പന്നരസീ, സങ്ഘുപോസഥോ, സുത്തുദ്ദേസോതി ഇമേഹി തീഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതേ ഉപോസഥേ. സഭിക്ഖുമ്ഹാ ച ആവാസാതി ‘‘യസ്മിം ഉപോസഥേ കിച്ച’’ന്തിആദിനാ വക്ഖമാനപ്പകാരാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ. ഇധ ‘‘അനാവാസാ’’തി സേസോ. ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാതി ഏത്ഥ ‘‘അഭിക്ഖുകോ വാ നാനാസംവാസകേഹി സഭിക്ഖുകോ വാ’’തി ച ¶ ന ഗന്തബ്ബോതി ഏത്ഥ ‘‘അഞ്ഞത്ര സങ്ഘേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ’’തി ച സേസോ. ‘‘അനാവാസോ’’തി ഉദോസിതാദയോ വുത്താ. ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥേ സഭിക്ഖുമ്ഹാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ അഭിക്ഖുകോ വാ നാനാസംവാസകേഹി സഭിക്ഖുകോ വാ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ അഞ്ഞത്ര സങ്ഘേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ കുദാചനം കദാചിപി ന ഗന്തബ്ബോതി യോജനാ.
൨൫൯൮. യസ്മിം ¶ ആവാസേ പന ഉപോസഥേ കിച്ചം സചേ വത്തതി, സോ ആവാസോ ‘‘സഭിക്ഖുകോ നാമാ’’തി പകാസിതോതി യോജനാ, ഇമിനാ സചേ യത്ഥ ഉപോസഥോ ന വത്തതി, സോ സന്തേസുപി ഭിക്ഖൂസു അഭിക്ഖുകോ നാമാതി ദീപേതി.
൨൫൯൯. ഉപോസഥസ്സ പയോജനം, തപ്പസങ്ഗേന പവാരണായ ച നിദ്ധാരേതുകാമതായാഹ ‘‘ഉപോസഥോ കിമത്ഥായാ’’തിആദി.
൨൬൦൦. പടിക്കോസേയ്യാതി നിവാരേയ്യ. അദേന്തസ്സപി ദുക്കടന്തി ഏത്ഥ ‘‘കോപേതും ധമ്മികം കമ്മ’’ന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം.
൨൬൦൧. സോ ചാതി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ചതുവഗ്ഗാദിപ്പഭേദേന പഞ്ചവിധോ സോ സങ്ഘോ ച. ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന കത്തബ്ബകമ്മാനം വസേന പരിദീപിതോ, ന ഛബ്ബഗ്ഗാദീനം കാതും അയുത്തതാദസ്സനവസേന.
൨൬൦൨. ചതുവഗ്ഗാദിഭേദനിബന്ധനം കമ്മം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പവാരണ’’ന്തിആദി. പവാരണഞ്ച തഥാ അബ്ഭാനഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച ഠപേത്വാ ചതുവഗ്ഗേന അകത്തബ്ബം കമ്മം ന വിജ്ജതീതി യോജനാ.
൨൬൦൩. മജ്ഝദേസേ ¶ ഉപസമ്പദാ മജ്ഝദേസൂപസമ്പദാ, തം. അബ്ഭാനം, മജ്ഝദേസൂപസമ്പദഞ്ച വിനാ പഞ്ചവഗ്ഗേന സബ്ബം കമ്മം കാതും വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൬൦൪. കിഞ്ചിപി കമ്മം ന ന കത്തബ്ബന്തി യോജനാ, സബ്ബമ്പി കമ്മം കത്തബ്ബമേവാതി അത്ഥോ. ദ്വേ പടിസേധാ പകതത്ഥം ഗമയന്തീതി. വീസതിവഗ്ഗേന സങ്ഘേന സബ്ബേസമ്പി കമ്മാനം കത്തബ്ബഭാവേ കിമത്ഥം അതിരേകവീസതിവഗ്ഗസ്സ ഗഹണന്തി ആഹ ‘‘ഊനേ ദോസോതി ഞാപേതും, നാധികേ അതിരേകതാ’’തി. യഥാവുത്തേ ചതുബ്ബിധേ സങ്ഘേ ഗണനതോ ഊനേ ദോസോ ഹോതി, അധികേ ദോസോ ന ഹോതീതി ഞാപേതും അതിരേകതാ ദസ്സിതാ, അതിരേകവീസതിവഗ്ഗസങ്ഘോ ദസ്സിതോതി അധിപ്പായോ.
൨൬൦൫. ചതുവഗ്ഗേന കത്തബ്ബേ പകതത്താവ ചത്താരോ കമ്മപ്പത്താതി ദീപിതാതി യോജനാ. സേസാ ¶ പകതത്താ ഛന്ദാരഹാതി സേസോ. പകതത്താതി അനുക്ഖിത്താ ചേവ അന്തിമവത്ഥും അനജ്ഝാപന്നാ ച ഗഹേതബ്ബാ. സേസേസു ചാതി പഞ്ചവഗ്ഗാദീസുപി.
൨൬൦൬. ചതുവഗ്ഗാദികത്തബ്ബകമ്മം അസംവാസപുഗ്ഗലം ഗണപൂരം കത്വാ കരോന്തസ്സ ദുക്കടം ഹോതി. ന കേവലം ദുക്കടമേവ, കതഞ്ച കമ്മം കുപ്പതീതി യോജനാ.
൨൬൦൭. പരിവാസാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന മൂലായപടികസ്സനാദീനം ഗഹണം. തത്രട്ഠന്തി പരിവാസാദീസു ഠിതം. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ ‘‘കതം കുപ്പതി ദുക്കട’’ന്തി ഇദം അനുവത്തേതി. സേസം തൂതി പരിവാസാദികമ്മതോ അഞ്ഞം പന ഉപോസഥാദികമ്മം ¶ . വട്ടതീതി തേ പാരിവാസികാദയോ ഗണപൂരകേ കത്വാ കാതും വട്ടതി.
ഉപോസഥക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൬൦൮. വസ്സൂപനായികാ വുത്താതി സേസോ. പച്ഛിമാ ചാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനേ. വസ്സൂപനായികാതി വസ്സൂപഗമനാ. ആലയോ, വചീഭേദോ വാ കാതബ്ബോ ഉപഗച്ഛതാതി ഇമിനാ വസ്സൂപഗമനപ്പകാരോ ദസ്സിതോ. ഉപഗച്ഛതാ ആലയോ കത്തബ്ബോ, വചീഭേദോ വാ കത്തബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. ഉപഗച്ഛന്തേന ച സേനാസനേ അസതി ‘‘ഇധ വസ്സം വസിസ്സാമീ’’തി ചിത്തുപ്പാദമത്തം വാ കാതബ്ബം, സേനാസനേ സതി ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി ച ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി ച വചീഭേദോ വാ കാതബ്ബോതി അത്ഥോ.
൨൬൦൯. ജാനം വസ്സൂപഗമനം അനുപഗച്ഛതോ വാപീതി യോജനാ. തേമാസന്തി ഏത്ഥ ‘‘പുരിമം വാ പച്ഛിമം വാ’’തി സേസോ. ചരന്തസ്സാപീതി ഏത്ഥ ‘‘ചാരിക’’ന്തി സേസോ. പുരിമം വാ തേമാസം പച്ഛിമം വാ തേമാസം അവസിത്വാവ ചാരികം ചരന്തസ്സാപി ദുക്കടന്തി യോജനാ. തേമാസന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പുരിമം വാ തേമാസം പച്ഛിമം വാ തേമാസം അവസിത്വാ ചാരികാ പക്കമിതബ്ബാ, യോ പക്കമേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൧൮൫).
൨൬൧൦. രുക്ഖസ്സ ¶ സുസിരേതി ഏത്ഥ ‘‘സുദ്ധേ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘രുക്ഖസുസിരേതി ഏത്ഥ സുദ്ധേ രുക്ഖസുസിരേയേവ ന വട്ടതി, മഹന്തസ്സ പന രുക്ഖസുസിരസ്സ അന്തോ പദരച്ഛദനം കുടികം ¶ കത്വാ പവിസനദ്വാരം യോജേത്വാ ഉപഗന്തും വട്ടതീ’’തി. ‘‘രുക്ഖസ്സ സുസിരേ’’തി ഇമിനാ രുക്ഖേകദേസോ വിടപോപി സങ്ഗഹിതോ, സോപി സുദ്ധോവ ന വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘രുക്ഖവിടഭിയാതി ഏത്ഥാപി സുദ്ധേ വിടപമത്തേ ന വട്ടതി, മഹാവിടപേ പന അട്ടകം ബന്ധിത്വാ തത്ഥ പദരച്ഛദനം കുടികം കത്വാ ഉപഗന്തും വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൩).
‘‘ഛത്തേതി ഏത്ഥാപി ചതൂസു ഥമ്ഭേസു ഛത്തം ഠപേത്വാ ആവരണം കത്വാ ദ്വാരം യോജേത്വാ ഉപഗന്തും വട്ടതി, ഛത്തകുടികാ നാമേസാ ഹോതി. ചാടിയാതി ഏത്ഥാപി മഹന്തേന കപല്ലേന ഛത്തേ വുത്തനയേന കുടിം കത്വാവ ഉപഗന്തും വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനതോ ഏവമകതാസു സുദ്ധഛത്തചാടീസു നിവാരണം വേദിതബ്ബം. ഛവകുടീതി ടങ്കിതമഞ്ചാദയോ വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ഛവകുടികാ നാമ ടങ്കിതമഞ്ചാദിഭേദാ കുടി, തത്ഥ ഉപഗന്തും ന വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൩).
സുസാനേ പന അഞ്ഞം കുടികം കത്വാ ഉപഗന്തും വട്ടതി. ‘‘ഛവസരീരം ഝാപേത്വാ ഛാരികായ, അട്ഠികാനഞ്ച അത്ഥായ കുടികാ കരീയതീ’’തി അന്ധകട്ഠകഥായം ഛവകുടി വുത്താ. ‘‘ടങ്കിതമഞ്ചോതി കസികുടികാപാസാണഘരന്തി ലിഖിത’’ന്തി (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൦൩) വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. ചതുന്നം പാസാണാനം ഉപരി പാസാണം അത്ഥരിത്വാ കതോ ഗേഹോപി ‘‘ടങ്കിതമഞ്ചോ’’തി വുച്ചതി. ദീഘേ മഞ്ചപാദേ മജ്ഝേ വിജ്ഝിത്വാ അടനിയോ പവേസേത്വാ മഞ്ചം കരോന്തീതി തസ്സ ഇദം ഉപരി, ഇദം ഹേട്ഠാതി നത്ഥി, പരിവത്തേത്വാ അത്ഥതോപി താദിസോവ ഹോതി, തം സുസാനേ, ദേവട്ഠാനേ ച ഠപേന്തി, അയമ്പി ടങ്കിതമഞ്ചോ നാമ.
൨൬൧൧. ‘‘സതി പച്ചയവേകല്ലേ, സരീരാഫാസുതായ വാ’’തി അവസേസന്തരായാനം വക്ഖമാനത്താ ‘‘അന്തരായോ’’തി ഇമിനാ രാജന്തരായാദി ദസവിധോ ഗഹേതബ്ബോ.
൨൬൧൨-൪. ‘‘അനുജാനാമി ¶ , ഭിക്ഖവേ, സത്തന്നം സത്താഹകരണീയേന അപ്പഹിതേപി ഗന്തും, പഗേവ പഹിതേ ഭിക്ഖുസ്സ ഭിക്ഖുനിയാ സിക്ഖമാനായ സാമണേരസ്സ സാമണേരിയാ മാതുയാ ച പിതുസ്സ ചാ’’തി (മഹാവ. ൧൯൮) വുത്തനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മാതാപിതൂന’’ന്തിആദി.
മാതാപിതൂനം ¶ ദസ്സനത്ഥം, പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം ദസ്സനത്ഥം വാ നേസം അത്ഥേ സതി വാ നേസം അന്തരേ ഗിലാനം ദട്ഠും വാ തദുപട്ഠാകാനം ഭത്താദിം പരിയേസനത്ഥം വാ നേസം ഭത്താദിം പരിയേസനത്ഥം വാ തഥാ നേസം പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അഞ്ഞതരം അനഭിരതം ഉക്കണ്ഠിതം അഹം ഗന്ത്വാ വൂപകാസേസ്സം വാ വൂപകാസാപേസ്സാമി വാ ധമ്മകഥമസ്സ കരിസ്സാമീതി വാ തസ്സ പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം അഞ്ഞതരസ്സ ഉട്ഠിതം ഉപ്പന്നം ദിട്ഠിം വിവേചേസ്സാമി വാ വിവേചാപേസ്സാമി വാ ധമ്മകഥമസ്സ കരിസ്സാമീതി വാ തഥാ ഉപ്പന്നം കുക്കുച്ചം വിനോദേസ്സാമീതി വാ വിനോദാപേസ്സാമീതി വാ ധമ്മകഥമസ്സ കരിസ്സാമീതി വാ ഏവം വിനയഞ്ഞുനാ ഭിക്ഖുനാ സത്താഹകിച്ചേന അപേസിതേപി ഗന്തബ്ബം, പഗേവ പഹിതേതി യോജനാ.
ഭത്താദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഭേസജ്ജപരിയേസനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. യഥാഹ – ‘‘ഗിലാനഭത്തം വാ പരിയേസിസ്സാമി, ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തം വാ പരിയേസിസ്സാമി, ഗിലാനഭേസജ്ജം വാ പരിയേസിസ്സാമി, പുച്ഛിസ്സാമി വാ ഉപട്ഠഹിസ്സാമി വാ’’തി. വൂപകാസേസ്സന്തി യത്ഥ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീതി അത്ഥോ.
വിനോദേസ്സാമഹന്തി വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ ഹോതി പരിവാസാരഹോ, സോ ചേ ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ദൂതം പഹിണേയ്യ ‘അഹഞ്ഹി ഗരുധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ പരിവാസാരഹോ, ആഗച്ഛന്തു ഭിക്ഖൂ, ഇച്ഛാമി ¶ ഭിക്ഖൂനം ആഗത’ന്തി. ഗന്തബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, സത്താഹകരണീയേന അപ്പഹിതേപി, പഗേവ പഹിതേ ‘പരിവാസദാനം ഉസ്സുക്കം കരിസ്സാമി വാ അനുസ്സാവേസ്സാമി വാ ഗണപൂരകോ വാ ഭവിസ്സാമീ’’തിആദിനയം (മഹാവ. ൧൯൩) സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം സത്താഹകിച്ചേന ഗച്ഛന്തേന അന്തോഉപചാരസീമായ ഠിതേനേവ ‘‘അന്തോസത്താഹേ ആഗച്ഛിസ്സാമീ’’തി ആഭോഗം കത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ ആഭോഗം അകത്വാ ഉപചാരസീമം അതിക്കമതി, ഛിന്നവസ്സോ ഹോതീതി വദന്തി.
൨൬൧൫. ‘‘അയം പനേത്ഥ പാളിമുത്തകരത്തിച്ഛേദവിനിച്ഛയോ’’തി അട്ഠകഥാഗതം രത്തിച്ഛേദവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വസ്സം ഉപഗതേനേത്ഥാ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സത്താഹകിച്ചാധികാരേ. അയം പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ ദട്ഠബ്ബോതി അത്ഥോ.
൨൬൧൬. ‘‘അസുകം നാമ ദിവസ’’ന്തിആദിനാ നിമന്തനാകാരം വക്ഖതി. പുബ്ബന്തി പഠമം. വട്ടതീതി ¶ സത്താഹകിച്ചേന ഗന്തും വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘സചേ ഏകസ്മിം മഹാവാസേ പഠമംയേവ കതികാ കതാ ഹോതി ‘അസുകദിവസം നാമ സന്നിപതിതബ്ബ’ന്തി, നിമന്തിതോയേവ നാമ ഹോതി, ഗന്തും വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൯൯). ‘‘ഉപാസകേഹി ‘ഇമസ്മിം നാമ ദിവസേ ദാനാദീനി കരോമ, സബ്ബേ ഏവ സന്നിപതന്തൂ’തി കതികായപി കതായ ഗന്തും വട്ടതി, നിമന്തിതോയേവ നാമ ഹോതീ’’തി കേചി.
൨൬൧൭. ഭണ്ഡകന്തി അത്തനോ ചീവരഭണ്ഡം. ന വട്ടതീതി സത്താഹകിച്ചേന ഗന്തും ന വട്ടതി. പഹിണന്തീതി ചീവരധോവനാദികമ്മേന പഹിണന്തി. ആചരിയുപജ്ഝായാനം ആണത്തിയേന കേനചി അനവജ്ജകിച്ചേന സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും വട്ടതീതി ഇമിനാവ ദീപിതം ഹോതി.
൨൬൧൮. ഉദ്ദേസാദീനമത്ഥായാതി ¶ പാളിവാചനാനി സന്ധായ. ആദി-സദ്ദേന പരിപുച്ഛാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഗരൂനന്തി അഗിലാനാനമ്പി ആചരിയുപജ്ഝായാനം. ഗന്തും ലഭതീതി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും ലഭതി. പുഗ്ഗലോതി പകരണതോ ഭിക്ഖുംയേവ ഗണ്ഹാതി.
൨൬൧൯. ആചരിയോതി നിദസ്സനമത്തം, ഉപജ്ഝായേന നിവാരിതേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘സചേ പന നം ആചരിയോ ‘അജ്ജ മാ ഗച്ഛാ’തി വദതി, വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൯൯) അട്ഠകഥാനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘രത്തിച്ഛേദേ അനാപത്തി, ഹോതീതി പരിദീപിതാ’’തി. രത്തിച്ഛേദേതി വസ്സച്ഛേദനിമിത്തം. ‘‘രത്തിച്ഛേദേ’’തി സബ്ബത്ഥ വസ്സച്ഛേദോതി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ വദന്തി, ഏവം സത്താഹകരണീയേന ഗതം നം അന്തോസത്താഹേയേവ പുന ആഗച്ഛന്തം സചേ ആചരിയോ വാ ഉപജ്ഝായോ വാ ‘‘അജ്ജ മാ ഗച്ഛാ’’തി വദതി, സത്താഹാതിക്കമേപി അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ, വസ്സച്ഛേദോ പന ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം സത്താഹസ്സ ബഹിദ്ധാ വീതിനാമിതത്താ.
൨൬൨൦. യസ്സ കസ്സചി ഞാതിസ്സാതി മാതാപിതൂഹി അഞ്ഞസ്സ ഞാതിജനസ്സ. ‘‘ഗച്ഛതോ ദസ്സനത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ സേസഞാതികേഹി ‘‘മയം ഗിലാനാ ഭദന്താനം ആഗമനം ഇച്ഛാമാ’’തി ച ‘‘ഉപട്ഠാകകുലേഹി ദാനം ദസ്സാമ, ധമ്മം സോസ്സാമ, ഭിക്ഖൂനം ദസ്സനം ഇച്ഛാമാ’’തി ച ഏവം കത്തബ്ബം നിദ്ദിസിത്വാ ദൂതേ വാ പേസിതേ സത്താഹകരണീയേന ഗച്ഛതോ രത്തിച്ഛേദോ ച ദുക്കടഞ്ച ന ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുസ്സ ഞാതകോ ഗിലാനോ ഹോതി…പേ… ഗന്തബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, സത്താഹകരണീയേന പഹിതേ, ന ത്വേവ അപ്പഹിതേ’’തി (മഹാവ. ൧൯൯) ച ¶ ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഉപാസകേന സങ്ഘം ഉദ്ദിസ്സ വിഹാരോ കാരാപിതോ ഹോതി…പേ… ഇച്ഛാമി ദാനഞ്ച ¶ ദാതും ധമ്മഞ്ച സോതും ഭിക്ഖൂ ച പസ്സിതുന്തി. ഗന്തബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, സത്താഹകരണീയേന പഹിതേ, ന ത്വേവ അപ്പഹിതേ’’തി (മഹാവ. ൧൮൮) ച.
൨൬൨൧. ‘‘അഹം ഗാമകം ഗന്ത്വാ അജ്ജേവ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ആഗച്ഛം ആഗച്ഛന്തോ സചേ പാപുണിതും ന സക്കോതേവ, വട്ടതീതി യോജനാ. വട്ടതീതി ഏത്ഥ ‘‘അജ്ജേവ ആഗമിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ആഗച്ഛന്തസ്സ അന്തരാമഗ്ഗേ സചേ അരുണുഗ്ഗമനം ഹോതി, വസ്സച്ഛേദോപി ന ഹോതി, രത്തിച്ഛേദദുക്കടഞ്ച നത്ഥീതി അധിപ്പായോ.
൨൬൨൨. വജേതി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൩) ഗോപാലകാനം നിവാസനട്ഠാനേ. സത്ഥേതി ജങ്ഘസത്ഥസകടസത്ഥാനം സന്നിവിട്ഠോകാസേ. തീസു ഠാനേസു ഭിക്ഖുനോ, വസ്സച്ഛേദേ അനാപത്തീതി തേഹി സദ്ധിം ഗച്ഛന്തസ്സേവ നത്ഥി ആപത്തി, തേഹി വിയുഞ്ജിത്വാ ഗമനേ പന ആപത്തിയേവ, പവാരേതുഞ്ച ന ലഭതി.
വജാദീസു വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേന വസ്സൂപനായികദിവസേ തേന ഭിക്ഖുനാ ഉപാസകാ വത്തബ്ബാ ‘‘കുടികാ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. സചേ കരിത്വാ ദേന്തി, തത്ഥ പവിസിത്വാ ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി തിക്ഖത്തും വത്തബ്ബം. നോ ചേ ദേന്തി, സാലാസങ്ഖേപേന ഠിതസകടസ്സ ഹേട്ഠാ ഉപഗന്തബ്ബം. തമ്പി അലഭന്തേന ആലയോ കാതബ്ബോ. സത്ഥേ പന കുടികാദീനം അഭാവേ ‘‘ഇധ വസ്സം ഉപേമീ’’തി വചീഭേദം കത്വാ ഉപഗന്തും ന വട്ടതി, ആലയകരണമത്തമേവ വട്ടതി. ആലയോ നാമ ‘‘ഇധ വസ്സം വസിസ്സാമീ’’തി ചിത്തുപ്പാദമത്തം.
സചേ മഗ്ഗപ്പടിപന്നേയേവ സത്ഥേ പവാരണദിവസോ ഹോതി, തത്ഥേവ പവാരേതബ്ബം. അഥ സത്ഥോ അന്തോവസ്സേയേവ ഭിക്ഖുനാ പത്ഥിതട്ഠാനം പത്വാ അതിക്കമതി. പത്ഥിതട്ഠാനേ ¶ വസിത്വാ തത്ഥ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പവാരേതബ്ബം. അഥാപി സത്ഥോ അന്തോവസ്സേയേവ അന്തരാ ഏകസ്മിം ഗാമേ തിട്ഠതി വാ വിപ്പകിരതി വാ, തസ്മിംയേവ ഗാമേ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വസിത്വാ പവാരേതബ്ബം, അപ്പവാരേത്വാ തതോ പരം ഗന്തും ന വട്ടതി.
നാവായ വസ്സം ഉപഗച്ഛന്തേനാപി കുടിയംയേവ ഉപഗന്തബ്ബം. പരിയേസിത്വാ അലഭന്തേ ആലയോ കാതബ്ബോ ¶ . സചേ അന്തോതേമാസം നാവാ സമുദ്ദേയേവ ഹോതി, തത്ഥേവ പവാരേതബ്ബം. അഥ നാവാ കൂലം ലഭതി, സയഞ്ച പരതോ ഗന്തുകാമോ ഹോതി, ഗന്തും ന വട്ടതി. നാവായ ലദ്ധഗാമേയേവ വസിത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പവാരേതബ്ബം. സചേപി നാവാ അനുതീരമേവ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി, ഭിക്ഖു ച പഠമം ലദ്ധഗാമേയേവ വസിതുകാമോ, നാവാ ഗച്ഛതു, ഭിക്ഖുനാ തത്ഥേവ വസിത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പവാരേതബ്ബം.
ഇതി വജേ, സത്ഥേ, നാവായന്തി തീസു ഠാനേസു നത്ഥി വസ്സച്ഛേദേ ആപത്തി, പവാരേതുഞ്ച ലഭതി.
൨൬൨൩. സതി പച്ചയവേകല്ലേതി പിണ്ഡപാതാദീനം പച്ചയാനം ഊനത്തേ സതി. സരീരാഫാസുതായ വാതി സരീരസ്സ അഫാസുതായ ആബാധേ വാ സതി. വസ്സം ഛേത്വാപി പക്കമേതി വസ്സച്ഛേദം കത്വാപി യഥാഫാസുകട്ഠാനം ഗച്ഛേയ്യ. അപി-സദ്ദേന വസ്സം അഛേത്വാ വസ്സച്ഛേദകാരണേ സതി സത്താഹകരണീയേന ഗന്തുമ്പി വട്ടതീതി ദീപേതി.
൨൬൨൪. യേന കേനന്തരായേനാതി രാജന്തരായാദീസു യേന കേനചി അന്തരായേന. യോ ഭിക്ഖു വസ്സം നോപഗതോ, തേനാപി ഛിന്നവസ്സേന വാപി ദുതിയാ വസ്സൂപനായികാ ഉപഗന്തബ്ബാതി യോജനാ.
൨൬൨൫-൬. സത്താഹന്തി ¶ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. ‘‘വീതിനാമേതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഉപഗന്ത്വാപി വാ ബഹിദ്ധാ ഏവ സത്താഹം വീതിനാമേതി ചേ. യോ ഗച്ഛതി, യോ ച വീതിനാമേതി, തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ. പുരിമാപി ന വിജ്ജതീതി അനുപഗതത്താ, ഛിന്നവസ്സത്താ ച പുരിമാപി വസ്സൂപനായികാ ന വിജ്ജതി ന ലഭതി. ഇമേസം ദ്വിന്നം യഥാക്കമം ഉപചാരാതിക്കമേ, സത്താഹാതിക്കമേ ച ആപത്തി വേദിതബ്ബാ.
പടിസ്സവേ ച ഭിക്ഖുസ്സ, ഹോതി ആപത്തി ദുക്കടന്തി ‘‘ഇധ വസ്സം വസഥാ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ തസ്സ വിസംവാദേ അസച്ചാപനേ ആപത്തി ഹോതി. കതമാതി ആഹ ‘‘ദുക്കട’’ന്തി. ന കേവലം ഏതസ്സേവ വിസംവാദേ ആപത്തി ഹോതി, അഥ ഖോ ഇതരേസമ്പി പടിസ്സവാനം വിസംവാദേ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ – ‘‘പടിസ്സവേ ച ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏത്ഥ ന കേവലം ‘ഇമം തേമാസം ഇധ വസ്സം വസഥാ’തി ഏതസ്സേവ പടിസ്സവസ്സ വിസംവാദേ ആപത്തി, ‘ഇമം ¶ തേമാസം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഉഭോപി മയം ഇധ വസ്സം വസിസ്സാമ, ഏകതോവ ഉദ്ദിസാപേസ്സാമാ’തി ഏവമാദിനാപി തസ്സ തസ്സ പടിസ്സവസ്സ വിസംവാദേ ദുക്കട’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൭). തഞ്ച ഖോ പടിസ്സവകാലേ സുദ്ധചിത്തസ്സ പച്ഛാ വിസംവാദനപച്ചയാ ഹോതി. പഠമം അസുദ്ധചിത്തസ്സ പന പടിസ്സവേ പാചിത്തിയം, വിസംവാദേന ദുക്കടന്തി പാചിത്തിയേന സദ്ധിം ദുക്കടം യുജ്ജതി.
൨൬൨൭. ‘‘വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പന അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാ തദഹേവ സത്താഹകരണീയേന പക്കമന്തസ്സാപി അന്തോസത്താഹേ നിവത്തന്തസ്സ അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൭) അട്ഠകഥാവചനതോ, ‘‘കോ വാദോ വസിത്വാ ബഹി ഗച്ഛതോ’’തി വക്ഖമാനത്താ ¶ ച ‘‘നുട്ഠാപേത്വാ പനാരുണ’’ന്തി പാഠോ ഗഹേതബ്ബോ. കത്ഥചി പോത്ഥകേസു ‘‘ഉട്ഠാപേത്വാ പനാരുണ’’ന്തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ന ഗഹേതബ്ബോ.
൨൬൨൮. വസിത്വാതി ദ്വീഹതീഹം വസിത്വാ. യഥാ വസ്സം വസിത്വാ അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാവ സത്താഹകരണീയേന ഗച്ഛതോ അനാപത്തി, തഥാ ഗതട്ഠാനതോ അന്തോസത്താഹേ ആഗന്ത്വാ പുനപി അരുണം അനുട്ഠാപേത്വാവ സത്താഹകരണീയേന ഗച്ഛതോ അനാപത്തി. ‘‘സത്താഹവാരേന അരുണോ ഉട്ഠാപേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൧) അട്ഠകഥാവചനം സത്തമാരുണേന പടിബദ്ധദിവസം സത്തമേന അരുണേനേവ സങ്ഗഹേത്വാ സത്തമഅരുണബ്ഭന്തരേ അനാഗന്ത്വാ അട്ഠമം അരുണം ബഹി ഉട്ഠാപേന്തസ്സ രത്തിച്ഛേദദസ്സനപരം, ന സത്തമഅരുണസ്സേവ തത്ഥ ഉട്ഠാപേതബ്ബഭാവദസ്സനപരന്തി ഗഹേതബ്ബം സിക്ഖാഭാജനഅട്ഠകഥായ, സീഹളഗണ്ഠിപദേസു ച തഥാ വിനിച്ഛിതത്താ.
൨൬൨൯. ‘‘നോപേതി അസതിയാ’’തി പദച്ഛേദോ, നോപേതീതി ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി വചീഭേദേന ന ഉപഗച്ഛതി.
൨൬൩൦. വുത്തമേവത്ഥം സമത്ഥേതുമാഹ ‘‘ന ദോസോ കോചി വിജ്ജതീ’’തി.
൨൬൩൧. ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം തേമാസം വസ്സം ഉപേമീ’’തി തിക്ഖത്തും വചനേ നിച്ഛാരിതേ ഏവ വസ്സം ഉപഗതോ സിയാതി യോജനാ. ‘‘നിച്ഛാരിതേവ തിക്ഖത്തു’’ന്തി ഇദം ഉക്കംസവസേന വുത്തം, സകിം, ദ്വിക്ഖത്തും വാ നിച്ഛാരിതേപി വസ്സൂപഗതോ നാമ ഹോതീതി. യഥാഹ – ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഇമം ¶ തേമാസം വസ്സം ഉപേമീതി സകിം വാ ദ്വത്തിക്ഖത്തും വാ വാചം നിച്ഛാരേത്വാവ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൧൮൪).
൨൬൩൨. നവമിതോ ¶ പട്ഠായ ഗന്തും വട്ടതി, ആഗച്ഛതു വാ മാ വാ, അനാപത്തീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൦൭) അട്ഠകഥാനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ആദിം തു നവമിം കത്വാ’’തിആദി. നവമിം പഭുതി ആദിം കത്വാ, നവമിതോ പട്ഠായാതി വുത്തം ഹോതി. ഗന്തും വട്ടതീതി സത്താഹകരണീയേനേവ ഗന്തും വട്ടതി, തസ്മാ പവാരണദിവസേപി തദഹേവ ആഗന്തും അസക്കുണേയ്യട്ഠാനം പവാരണത്ഥായ ഗച്ഛന്തേന ലബ്ഭമാനേന സത്താഹകരണീയേന ഗന്തും വട്ടതി. ‘‘പവാരേത്വാ പന ഗന്തും വട്ടതി പവാരണായ തംദിവസസന്നിസ്സിതത്താ’’തി (വജിര. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൨൦൭) ഹി വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. സോ പച്ഛാ ആഗച്ഛതു വാ മാ വാ, ദോസോ ന വിജ്ജതീതി യോജനാ.
വസ്സൂപനായികക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
പവാരണക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൬൩൩. ‘‘പവാരണാ’’തി ഇദം ‘‘ചാതുദ്ദസീ’’തിആദീഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. തസ്മിം തസ്മിം ദിനേ കാതബ്ബാ പവാരണാ അഭേദോപചാരേന തഥാ വുത്താ. സാമഗ്ഗീ ഉപോസഥക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനായ വുത്തസരൂപാവ. സാമഗ്ഗിപവാരണം കരോന്തേഹി ച പഠമം പവാരണം ഠപേത്വാ പാടിപദതോ പട്ഠായ യാവ കത്തികചാതുമാസിപുണ്ണമാ ഏത്ഥന്തരേ കാതബ്ബാ, തതോ പച്ഛാ വാ പുരേ വാ ന വട്ടതി. തേവാചീ ദ്വേകവാചീതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ…പേ… തേവാചികം പവാരേയ്യ, ദ്വേവാചികം പവാരേയ്യ, ഏകവാചികം പവാരേയ്യാ’’തി തം തം ഞത്തിം ഠപേത്വാ കാതബ്ബാ പവാരണാ വുച്ചതി.
൨൬൩൪. തീണി കമ്മാനി മുഞ്ചിത്വാ, അന്തേനേവ പവാരയേതി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, പവാരണകമ്മാനി, അധമ്മേന വഗ്ഗം പവാരണകമ്മം…പേ… ധമ്മേന സമഗ്ഗം പവാരണകമ്മ’’ന്തി (മഹാവ. ൨൧൨) വത്വാ ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ ¶ , യദിദം അധമ്മേന വഗ്ഗം പവാരണകമ്മം, ന, ഭിക്ഖവേ, ഏവരൂപം പവാരണകമ്മം കാതബ്ബം…പേ… തത്ര, ഭിക്ഖവേ, യദിദം ധമ്മേന സമഗ്ഗം പവാരണകമ്മം, ഏവരൂപം, ഭിക്ഖവേ, പവാരണകമ്മം കാതബ്ബ’’ന്തിആദിവചനതോ (മഹാവ. ൨൧൨) തീണി ¶ അകത്തബ്ബാനി പവാരണകമ്മാനി മുഞ്ചിത്വാ കാതും അനുഞ്ഞാതേന ചതുത്ഥേന പവാരണകമ്മേന പവാരേയ്യാതി അത്ഥോ. തസ്സ വിഭാഗേകദേസം ‘‘പഞ്ച യസ്മിം പനാവാസേ’’തിആദിനാ വക്ഖതി.
൨൬൩൫. പുബ്ബകിച്ചം സമാപേത്വാതി –
‘‘സമ്മജ്ജനീ പദീപോ ച, ഉദകം ആസനേന ച;
പവാരണായ ഏതാനി, ‘പുബ്ബകരണ’ന്തി വുച്ചതി.
‘‘ഛന്ദപാരിസുദ്ധിഉതുക്ഖാനം, ഭിക്ഖുഗണനാ ച ഓവാദോ;
പവാരണായ ഏതാനി, ‘പുബ്ബകിച്ച’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. –
വുത്തം നവവിധം പുബ്ബകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ.
പത്തകല്ലേ സമാനിതേതി –
‘‘പവാരണാ യാവതികാ ച ഭിക്ഖൂ കമ്മപ്പത്താ,
സഭാഗാപത്തിയോ ച ന വിജ്ജന്തി;
വജ്ജനീയാ ച പുഗ്ഗലാ തസ്മിം ന ഹോന്തി,
‘പത്തകല്ല’ന്തി വുച്ചതീ’’തി. –
വുത്തേ ചതുബ്ബിധേ പത്തകല്ലേ സമോധാനിതേ പരിസമാപിതേ.
ഞത്തിം ഠപേത്വാതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അജ്ജ പവാരണാ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ പവാരേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൨൧൦) ഏവം സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ച ‘‘തേവാചികം പവാരേയ്യാ’’തി ച ദാനാദികരണേന യേഭുയ്യേന രത്തിയാ ഖേപിതായ ച രാജാദിഅന്തരായേ സതി ച തദനുരൂപതോ ‘‘ദ്വേവാചികം, ഏകവാചികം, സമാനവസ്സികം പവാരേയ്യാ’’തി ച ഞത്തിം ഠപേത്വാ ¶ , താസം വിസേസോ അട്ഠകഥായം ദസ്സിതോയേവ. യഥാഹ –
‘‘ഏവഞ്ഹി ¶ വുത്തേ തേവാചികഞ്ച ദ്വേവാചികഞ്ച ഏകവാചികഞ്ച പവാരേതും വട്ടതി, സമാനവസ്സികം ന വട്ടതി. ‘തേവാചികം പവാരേയ്യാ’തി വുത്തേ പന തേവാചികമേവ വട്ടതി, അഞ്ഞം ന വട്ടതി, ‘ദ്വേവാചികം പവാരേയ്യാ’തി വുത്തേ ദ്വേവാചികഞ്ച തേവാചികഞ്ച വട്ടതി, ഏകവാചികഞ്ച സമാനവസ്സികഞ്ച ന വട്ടതി. ‘ഏകവാചികം പവാരേയ്യാ’തി വുത്തേ പന ഏകവാചികദ്വേവാചികതേവാചികാനി വട്ടന്തി, സമാനവസ്സികമേവ ന വട്ടതി. ‘സമാനവസ്സിക’ന്തി വുത്തേ സബ്ബം വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൧൦).
കാതബ്ബാതി ഥേരേന ഭിക്ഖുനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ ‘‘സങ്ഘം, ആവുസോ, പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ…പേ… തതിയമ്പി ആവുസോ, സങ്ഘം പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ…പേ… പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമീ’’തി (മഹാവ. ൨൧൦) വുത്തനയേന കാതബ്ബാ. നവകേന ഭിക്ഖുനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ…പേ… തതിയമ്പി, ഭന്തേ, സങ്ഘം പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ…പേ… പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമീതി (മഹാവ. ൨൧൦) വുത്തനയേന കാതബ്ബാ.
൨൬൩൬. ഥേരേസു പവാരേന്തേസു യോ പന നവോ, സോ സയം യാവ പവാരേതി, താവ ഉക്കുടികം നിസീദേയ്യാതി യോജനാ.
൨൬൩൭. ചത്താരോ വാ തയോപി വാ ഏകാവാസേ ഏകസീമായം വസന്തി ചേ, ഞത്തിം വത്വാ ‘‘സുണന്തു മേ, ആയസ്മന്തോ, അജ്ജ പവാരണാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, മയം അഞ്ഞമഞ്ഞം പവാരേയ്യാമാ’’തി (മഹാവ. ൨൧൬) ഗണഞത്തിം ഠപേത്വാ പവാരേയ്യുന്തി യോജനാ.
പവാരേയ്യുന്തി ¶ ഏത്ഥ ഥേരേന ഭിക്ഖുനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ തേ തയോ വാ ദ്വേ വാ ഭിക്ഖൂ ഏവമസ്സു വചനീയാ ‘‘അഹം, ആവുസോ, ആയസ്മന്തേ പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി അഹം, ആവുസോ, ആയസ്മന്തേ പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമീ’’തി (മഹാവ. ൨൧൬) പവാരേതബ്ബം. നവേനപി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ആയസ്മന്തേ പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ അനുകമ്പം ഉപാദായ ¶ , പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി അഹം, ഭന്തേ, ആയസ്മന്തേ പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമീ’’തി പവാരേതബ്ബം.
൨൬൩൮. അഞ്ഞമഞ്ഞം പവാരേയ്യും, വിനാ ഞത്തിം ദുവേ ജനാ. തേസു ഥേരേന ‘‘അഹം, ആവുസോ, ആയസ്മന്തം പവാരേമി ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദതു മം ആയസ്മാ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി അഹം, ആവുസോ, ആയസ്മന്തം പവാരേമി…പേ… പടികരിസ്സാമീ’’തി (മഹാവ. ൨൧൭) പവാരേതബ്ബം. നവേനപി ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ആയസ്മന്തം പവാരേമി…പേ… വദതു മം ആയസ്മാ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സാമി. ദുതിയമ്പി…പേ… തതിയമ്പി അഹം, ഭന്തേ, ആയസ്മന്തം പവാരേമി…പേ… പടികരിസ്സാമീ’’തി പവാരേതബ്ബം.
അധിട്ഠേയ്യാതി പുബ്ബകിച്ചം സമാപേത്വാ ‘‘അജ്ജ മേ പവാരണാ ചാതുദ്ദസീ’’തി വാ ‘‘പന്നരസീ’’തി വാ വത്വാ ‘‘അധിട്ഠാമീ’’തി അധിട്ഠേയ്യ ¶ . യഥാഹ ‘‘അജ്ജ മേ പവാരണാതി ഏത്ഥ സചേ ചാതുദ്ദസികാ ഹോതി, ‘അജ്ജ മേ പവാരണാ ചാതുദ്ദസീ’തി, സചേ പന്നരസികാ, ‘അജ്ജ മേ പവാരണാ പന്നരസീ’തി ഏവം അധിട്ഠാതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൧൮), ഇമിനാ സബ്ബസങ്ഗാഹാദിഞത്തീസു ച തസ്മിം തസ്മിം ദിവസേ സോ സോ വോഹാരോ കാതബ്ബോതി ദീപിതമേവ.
സേസാ സങ്ഘപവാരണാതി പഞ്ചഹി, അതിരേകേഹി വാ ഭിക്ഖൂഹി കത്തബ്ബാ പവാരണാ സങ്ഘപവാരണാ.
൨൬൩൯. പവാരിതേതി പഠമപവാരണായ പവാരിതേ. അനാഗതോതി കേനചി അന്തരായേന പുരിമികായ ച പച്ഛിമികായ ച വസ്സൂപനായികായ വസ്സം അനുപഗതോ. അവുത്ഥോതി പച്ഛിമികായ ഉപഗതോ. വുത്തഞ്ഹി ഖുദ്ദസിക്ഖാവണ്ണനായ ‘‘അവുത്ഥോതി പച്ഛിമികായ ഉപഗതോ അപരിനിട്ഠിതത്താ ‘അവുത്ഥോ’തി വുച്ചതീ’’തി. പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം കരേയ്യാതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘തേസം സന്തികേ’’തി സേസോ.
൨൬൪൦-൧. യസ്മിം ¶ പനാവാസേ പഞ്ച വാ ചത്താരോ വാ തയോ വാ സമണാ വസന്തി, തേ തത്ഥ ഏകേകസ്സ പവാരണം ഹരിത്വാന സചേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പവാരേന്തി, ആപത്തി ദുക്കടന്തി യോജനാ.
സേസന്തി ‘‘അധമ്മേന സമഗ്ഗ’’ന്തിആദികം വിനിച്ഛയം. ഇധാതി ഇമസ്മിം പവാരണാധികാരേ. ബുധോതി വിനയധരോ. ഉപോസഥേ വുത്തനയേനാതി ഉപോസഥവിനിച്ഛയേ വുത്തക്കമേന. നയേതി ജാനേയ്യ.
൨൬൪൨. സമ്പാദേതത്തനോ സുചിന്തി അത്തനോ ഉപോസഥം സമ്പാദേതി. സബ്ബം സാധേതീതി ഉപോസഥാദിസബ്ബം കമ്മം നിപ്ഫാദേതി. നത്തനോതി അത്തനോ ഉപോസഥം ന നിപ്ഫാദേതി.
൨൬൪൩. തസ്മാതി ¶ യസ്മാ അത്തനോ സുചിം ന സാധേതി, തസ്മാ. ഉഭിന്നന്തി അത്തനോ ച സങ്ഘസ്സ ച. കിച്ചസിദ്ധത്ഥമേവിധാതി ഉപോസഥാദികമ്മനിപ്പജ്ജനത്ഥം ഇധ ഇമസ്മിം ഉപോസഥകമ്മാദിപകരണേ. പാരിസുദ്ധിപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദേന പവാരണാ സങ്ഗഹിതാ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഛന്ദം വാ പാരിസുദ്ധിം വാ, ഗഹേത്വാ വാ പവാരണ’’ന്തി.
ഛന്ദപാരിസുദ്ധിപവാരണം ദേന്തേന സചേ സാപത്തികോ ഹോതി, ആപത്തിം ദേസേത്വാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ ഛന്ദാദിഹാരകോ ഭിക്ഖു വത്തബ്ബോ ‘‘ഛന്ദം ദമ്മി, ഛന്ദം മേ ഹര, ഛന്ദം മേ ആരോചേഹീ’’തി (മഹാവ. ൧൬൫), ‘‘പാരിസുദ്ധിം ദമ്മി, പാരിസുദ്ധിം മേ ഹര, പാരിസുദ്ധിം മേ ആരോചേഹീ’’തി (മഹാവ. ൧൬൪), ‘‘പവാരണം ദമ്മി, പവാരണം മേ ഹര, പവാരണം മേ ആരോചേഹി, മമത്ഥായ പവാരേഹീ’’തി (മഹാവ. ൨൧൩).
൨൬൪൪. ‘‘ഛന്ദോ ഏകേനാ’’തി പദച്ഛേദോ. ഏകേന ബഹൂനമ്പി ഛന്ദോ ഹാതബ്ബോ, തഥാ പാരിസുദ്ധി ഹാതബ്ബാ. പി-സദ്ദേന പവാരണാ ഹാതബ്ബാതി യോജനാ. പരമ്പരാഹടോ ഛന്ദോതി ബഹൂനം വാ ഏകസ്സ വാ ഛന്ദാദിഹാരകസ്സ ഹത്ഥതോ അന്തരാ അഞ്ഞേന ഗഹിതാ ഛന്ദപാരിസുദ്ധിപവാരണാ. വിസുദ്ധിയാ ന ഗച്ഛതി അനവജ്ജഭാവായ ന പാപുണാതി ബിളാലസങ്ഖലികഛന്ദാദീനം സങ്ഘമജ്ഝം അഗമനേന വഗ്ഗഭാവകരണതോ.
ഏത്ഥ ച യഥാ ബിളാലസങ്ഖലികായ പഠമവലയം ദുതിയവലയം പാപുണാതി, ന തതിയം, ഏവമിമേപി ഛന്ദാദയോ ദായകേന യസ്സ ദിന്നാ, തതോ അഞ്ഞത്ഥ ന ഗച്ഛതീതി ബിളാലസങ്ഖലികാസദിസത്താ ¶ ‘‘ബിളാലസങ്ഖലികാ’’തി വുത്താ. ബിളാലസങ്ഖലികാഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ യാസം കാസഞ്ചി സങ്ഖലികാനം ഉപലക്ഖണമത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
൨൬൪൫-൬. ഛന്ദം ¶ വാ പാരിസുദ്ധിം വാ പവാരണം വാ ഗഹേത്വാ ഛന്ദാദിഹാരകോ സങ്ഘമപ്പത്വാ സചേ സാമണേരാദിഭാവം പടിജാനേയ്യ വാ വിബ്ഭമേയ്യ വാ മരേയ്യ വാ, തം സബ്ബം ഛന്ദാദിഭാവം നാഹടം ഹോതി, സങ്ഘം പത്വാ ഏവം സിയാ സാമണേരാദിഭാവം പടിജാനന്തോ, വിബ്ഭന്തോ, കാലകതോ വാ ഭവേയ്യ, തം സബ്ബം ഹടം ആനീതം ഹോതീതി യോജനാ.
തത്ഥ സാമണേരാദിഭാവം വാ പടിജാനേയ്യാതി ‘‘അഹം സാമണേരോ’’തിആദിനാ ഭൂതം സാമണേരാദിഭാവം കഥേയ്യ, പച്ഛാ സാമണേരഭൂമിയം പതിട്ഠഹേയ്യാതി അത്ഥോ. ആദി-സദ്ദേന അന്തിമവത്ഥും അജ്ഝാപന്നോ ഗഹിതോ.
൨൬൪൭. സങ്ഘം പത്വാതി അന്തമസോ തംതംകമ്മപ്പത്തസ്സ ചതുവഗ്ഗാദിസങ്ഘസ്സ ഹത്ഥപാസം പത്വാതി അത്ഥോ. പമത്തോതി പമാദം സതിസമ്മോസം പത്തോ. സുത്തോതി നിദ്ദൂപഗതോ. ഖിത്തചിത്തകോതി യക്ഖാദീഹി വിക്ഖേപമാപാദിതചിത്തോ. നാരോചേതീതി അത്തനോ ഛന്ദാദീനം ആഹടഭാവം ഏകസ്സാപി ഭിക്ഖുനോ ന കഥേതി. സഞ്ചിച്ചാതി സഞ്ചേതേത്വാ ജാനന്തോയേവ അനാദരിയോ നാരോചേതി, ദുക്കടം ഹോതി.
൨൬൪൮. യേ തേതി യേ തേ ഭിക്ഖൂ ഥേരാ വാ നവാ വാ മജ്ഝിമാ വാ. വിപസ്സനാതി സഹചരിയേന സമഥോപി ഗയ്ഹതി. സമഥവിപസ്സനാ ച ഇധ തരുണായേവ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ വിപസ്സനായുത്താതി ഏത്ഥ തരുണാഹി സമഥവിപസ്സനാഹി സമന്നാഗതാതി അത്ഥോ. രത്തിന്ദിവന്തി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. അതന്ദിതാതി അനലസാ.
‘‘രത്തിന്ദിവ’’ന്തി ഏത്ഥ രത്തി-സദ്ദേന രത്തിയായേവ ഗഹണം, ഉദാഹു ഏകദേസസ്സാതി ആഹ ‘‘പുബ്ബരത്താപരരത്ത’’ന്തി. പുബ്ബാ ച സാ രത്തി ചാതി പുബ്ബരത്തി, പഠമയാമോ, അപരാ ച ¶ സാ രത്തി ചാതി അപരരത്തി, പച്ഛിമയാമോ, പുബ്ബരത്തി ച അപരരത്തി ചാതി സമാഹാരദ്വന്ദേ സമാസന്തേ അ-കാരപച്ചയം കത്വാ ‘‘പുബ്ബരത്താപരരത്ത’’ന്തി വുത്തം. ഇധാപി അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. മജ്ഝിമയാമേ കായദരഥവൂപസമനത്ഥായ സുപനം അനുഞ്ഞാതന്തി തം വജ്ജേത്വാ പുരിമപച്ഛിമയാമേസു നിരന്തരഭാവനാനുയോഗോ കാതബ്ബോതി ദസ്സനത്ഥമേവ വുത്തം. വിപസ്സനാ പരായനാ സമഥവിപസ്സനാവ പരം ¶ അയനം പതിട്ഠാ ഏതേസന്തി വിപസ്സനാപരായനാ, സമഥവിപസ്സനായ യുത്തപയുത്താ ഹോന്തീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൬൪൯. ലദ്ധോ ഫാസുവിഹാരോ യേഹി തേ ലദ്ധഫാസുവിഹാരാ, തേസം. ഫാസുവിഹാരോതി ച സുഖവിഹാരസ്സ മൂലകാരണത്താ തരുണാ സമഥവിപസ്സനാ അധിപ്പേതാ, പടിലദ്ധതരുണസമഥവിപസ്സനാനന്തി അത്ഥോ. സിയാ ന പരിഹാനിതി പരിഹാനി നാമ ഏവം കതേ ന ഭവേയ്യ.
കത്തികമാസകേതി ചീവരമാസസങ്ഖാതേ കത്തികമാസേ പവാരണായ സങ്ഗഹോ വുത്തോതി യോജനാ. ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘സങ്ഗാഹോ’’തി ദീഘോ കതോ, പവാരണാസങ്ഗഹോ വുത്തോതി അത്ഥോ. യഥാഹ –
‘‘പവാരണാസങ്ഗഹോ ച നാമായം വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനാനം ഥാമഗതസമഥവിപസ്സനാനം സോതാപന്നാദീനഞ്ച ന ദാതബ്ബോ. തരുണസമഥവിപസ്സനാലാഭിനോ പന സബ്ബേ വാ ഹോന്തു, ഉപഡ്ഢാ വാ, ഏകപുഗ്ഗലോ വാ, ഏകസ്സപി വസേന ദാതബ്ബോയേവ. ദിന്നേ പവാരണാസങ്ഗഹേ അന്തോവസ്സേ പരിഹാരോവ ഹോതി, ആഗന്തുകാ തേസം സേനാസനം ഗഹേതും ന ലഭന്തി. തേഹിപി ഛിന്നവസ്സേഹി ന ഭവിതബ്ബം, പവാരേത്വാ പന അന്തരാപി ചാരികം പക്കമിതും ലഭന്തീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൪൧).
പവാരണാസങ്ഗഹസ്സ ¶ ദാനപ്പകാരോ പന പാളിതോ ഗഹേതബ്ബോ.
പവാരണക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ചമ്മക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൬൫൦. ഏളകാ ച അജാ ച മിഗാ ചാതി വിഗ്ഗഹോ. പസൂനം ദ്വന്ദേ ഏകത്തനപുംസകത്തസ്സ വിഭാസിതത്താ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ. ഏളകാനഞ്ച അജാനഞ്ച മിഗാനം രോഹിതേണികുരുങ്ഗാനഞ്ച. പസദാ ച മിഗമാതാ ച പസദമിഗമാതാ, ‘‘പസദമിഗമാതുയാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘പസദ’’ന്തി നിഗ്ഗഹിതാഗമോ. പസദമിഗമാതുയാ ച ചമ്മം ഭിക്ഖുനോ വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘മിഗാന’’ന്തി ഇമിനാ ഗഹിതാനമേവേത്ഥ വിഭാഗദസ്സനം ‘‘രോഹിതേണീ’’തിആദി. രോഹിതാദയോ മിഗവിഭാഗവിസേസാ.
൨൬൫൧. ഏതേസം ¶ യഥാവുത്തസത്താനം ചമ്മം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ചമ്മം ദുക്കടാപത്തിയാ വത്ഥുഭൂതന്തി അത്ഥോ. അഞ്ഞന്തി ച –
‘‘മക്കടോ കാളസീഹോ ച, സരഭോ കദലീമിഗോ;
യേ ച വാളമിഗാ ഹോന്തി, തേസം ചമ്മം ന വട്ടതീ’’തി. (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൫൯) –
അട്ഠകഥായ പടിക്ഖിത്തം ചമ്മമാഹ. മക്കടോ നാമ സാഖമിഗോ. കാളസീഹോ നാമ മഹാമുഖവാനരജാതികോ. വാളമിഗാ നാമ സീഹബ്യഗ്ഘാദയോ. യഥാഹ – ‘‘തത്ഥ വാളമിഗാതി സീഹബ്യഗ്ഘഅച്ഛതരച്ഛാ, ന കേവലഞ്ച ഏതേയേവ, യേസം പന ചമ്മം വട്ടതീതി വുത്തം, തേ ഠപേത്വാ അവസേസാ അന്തമസോ ഗോമഹിംസസ്സമിളാരാദയോപി സബ്ബേ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ‘വാളമിഗാ’ത്വേവ വേദിതബ്ബാ’’തി.
ഥവികാ ¶ ച ഉപാഹനാ ച ഥവികോപാഹനം. അമാനുസം മനുസ്സചമ്മരഹിതം സബ്ബം ചമ്മം ഥവികോപാഹനേ വട്ടതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ഥവികാതി ഉപാഹനാദികോസകസ്സ ഗഹണം. യഥാഹ ‘‘മനുസ്സചമ്മം ഠപേത്വാ യേന കേനചി ചമ്മേന ഉപാഹനാ വട്ടതി. ഉപാഹനാകോസകസത്ഥകകോസകകുഞ്ജികാകോസകേസുപി ഏസേവ നയോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൫൯).
൨൬൫൨. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബപച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു ഗുണങ്ഗുണൂപാഹന’’ന്തി (മഹാവ. ൨൫൯) വചനതോ ‘‘വട്ടന്തി മജ്ഝിമേ ദേസേ, ന ഗുണങ്ഗുണൂപാഹനാ’’തി വുത്തം. മജ്ഝിമേ ദേസേതി ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൫൯) വുത്തസീമാപരിച്ഛേദേ മജ്ഝിമദേസേ. ഗുണങ്ഗുണൂപാഹനാതി ചതുപടലതോ പട്ഠായ ബഹുപടലാ ഉപാഹനാ. യഥാഹ – ‘‘ഗുണങ്ഗുണൂപാഹനാതി ചതുപടലതോ പട്ഠായ വുച്ചതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൪൫). മജ്ഝിമദേസേ ഗുണങ്ഗുണൂപാഹനാ ന വട്ടന്തീതി യോജനാ. അന്തോആരാമേതി ഏത്ഥ പകരണതോ ‘‘സബ്ബേസ’’ന്തി ലബ്ഭതി, ഗിലാനാനമിതരേസഞ്ച സബ്ബേസന്തി അത്ഥോ. സബ്ബത്ഥാപി ചാതി അന്തോആരാമേ, ബഹി ചാതി സബ്ബത്ഥാപി. രോഗിനോതി ഗിലാനസ്സ വട്ടന്തീതി യോജനാ.
൨൬൫൩. പുടബദ്ധാ ഖല്ലകബദ്ധാചാതി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. വിസേസോ പനേതാസം അട്ഠകഥായമേവ ¶ വുത്തോ ‘‘പുടബദ്ധാതി യോനകഉപാഹനാ വുച്ചതി, യാ യാവജങ്ഘതോ സബ്ബപാദം പടിച്ഛാദേതി. ഖല്ലകബദ്ധാതി പണ്ഹിപിധാനത്ഥം തലേ ഖല്ലകം ബന്ധിത്വാ കതാ’’തി. പാലിഗുണ്ഠിമാ ച ‘‘പലിഗുണ്ഠിത്വാ കതാ, യാ ഉപരി പാദമത്തമേവ പടിച്ഛാദേതി, ന ജങ്ഘ’’ന്തി അട്ഠകഥായം ദസ്സിതാവ. തൂലപുണ്ണാതി തൂലപിചുനാ പൂരേത്വാ കതാ.
സബ്ബാവ ¶ നീലാ സബ്ബനീലാ, സാ ആദി യാസം താ സബ്ബനീലാദയോ. ആദി-സദ്ദേന മഹാനാമരത്തപരിയന്താനം ഗഹണം. ഏതാസം സരൂപം അട്ഠകഥായമേവ വുത്തം ‘‘നീലികാ ഉമാപുപ്ഫവണ്ണാ ഹോതി, പീതികാ കണികാരപുപ്ഫവണ്ണാ, ലോഹിതികാ ജയസുമനപുപ്ഫവണ്ണാ, മഞ്ജിട്ഠികാ മഞ്ജിട്ഠവണ്ണാ ഏവ, കണ്ഹാ അദ്ദാരിട്ഠകവണ്ണാ, മഹാരങ്ഗരത്താ സതപദിപിട്ഠിവണ്ണാ, മഹാനാമരത്താ സമ്ഭിന്നവണ്ണാ ഹോതി പണ്ഡുപലാസവണ്ണാ. കുരുന്ദിയം പന ‘പദുമപുപ്ഫവണ്ണാ’തി വുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൪൬). സബ്ബനീലാദയോപി ചാതി അപി-സദ്ദേന നീലാദിവദ്ധികാനം ഗഹണം.
൨൬൫൪. ചിത്രാതി വിചിത്രാ. മേണ്ഡവിസാണൂപമവദ്ധികാതി മേണ്ഡാനം വിസാണസദിസവദ്ധികാ, കണ്ണികട്ഠാനേ മേണ്ഡസിങ്ഗസണ്ഠാനേ വദ്ധേ യോജേത്വാ കതാതി അത്ഥോ. ‘‘മേണ്ഡവിസാണൂപമവദ്ധികാ’’തി ഇദം അജവിസാണൂപമവദ്ധികാനം ഉപലക്ഖണം. മോരസ്സ പിഞ്ഛേന പരിസിബ്ബിതാതി തലേസു വാ വദ്ധേസു വാ മോരപിഞ്ഛേഹി സുത്തകസദിസേഹി പരിസിബ്ബിതാ. ഉപാഹനാ ന ച വട്ടന്തീതി യോജനാ.
൨൬൫൫. മജ്ജാരാതി ബിളാരാ. കാളകാ രുക്ഖകണ്ടകാ. ഊലൂകാ പക്ഖിബിളാലാ. സീഹാതി കേസരസീഹാദയോ സീഹാ. ഉദ്ദാതി ചതുപ്പദജാതികാ. ദീപീ സദ്ദലാ. അജിനസ്സാതി ഏവംനാമികസ്സ. പരിക്ഖടാതി ഉപാഹനപരിയന്തേ ചീവരേ അനുവാതം വിയ വുത്തപ്പകാരം ചമ്മം യോജേത്വാ കതാ.
൨൬൫൬. സചേ ഈദിസാ ഉപാഹനാ ലഭന്തി, താസം വളഞ്ജനപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുടാദിം അപനേത്വാ’’തിആദി. പുടാദിം സബ്ബസോ ഛിന്ദിത്വാ വാ അപനേത്വാ വാ ഉപാഹനാ ധാരേതബ്ബാതി യോജനാ. ഏവമകത്വാ ലദ്ധനീഹാരേനേവ ധാരേന്തസ്സ ദുക്കടം. യഥാഹ – ‘‘ഏതാസു യം കിഞ്ചി ലഭിത്വാ സചേ ¶ താനി ഖല്ലകാദീനി അപനേത്വാ സക്കാ ഹോന്തി വളഞ്ജിതും, വളഞ്ജേതബ്ബാ, തേസു പന സതി വളഞ്ജന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൪൬).
വണ്ണഭേദം ¶ തഥാ കത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഏകദേസേനാ’’തി സേസോ. ‘‘സബ്ബസോ വാ’’തി ആഹരിത്വാ സബ്ബസോ വാ ഏകദേസേന വാ വണ്ണഭേദം കത്വാ സബ്ബനീലാദയോ ഉപാഹനാ ധാരേതബ്ബാതി യോജനാ. തഥാ അകത്വാ ധാരേന്തസ്സ ദുക്കടം. യഥാഹ ‘‘ഏതാസു യം കിഞ്ചി ലഭിത്വാ രജനം ചോളകേന പുഞ്ഛിത്വാ വണ്ണം ഭിന്ദിത്വാ ധാരേതും വട്ടതി. അപ്പമത്തകേപി ഭിന്നേ വട്ടതിയേവാ’’തി. നീലവദ്ധികാദയോപി വണ്ണഭേദം കത്വാ ധാരേതബ്ബാ.
൨൬൫൭. തത്ഥ ഠാനേ പസ്സാവപാദുകാ, വച്ചപാദുകാ, ആചമനപാദുകാതി തിസ്സോ പാദുകായോ ഠപേത്വാ സബ്ബാപി പാദുകാ താലപത്തികാദിഭേദാ സബ്ബാപി സങ്കമനീയാ പാദുകാ ധാരേതും ന വട്ടന്തീതി യോജനാ.
൨൬൫൮. അതിക്കന്തപമാണം ഉച്ചാസയനസഞ്ഞിതം ആസന്ദിഞ്ചേവ പല്ലങ്കഞ്ച സേവമാനസ്സ ദുക്കടന്തി യോജനാ. ആസന്ദീ വുത്തലക്ഖണാവ. പല്ലങ്കോതി പാദേസു ആഹരിമാനി വാളരൂപാനി ഠപേത്വാ കതോ, ഏകസ്മിംയേവ ദാരുമ്ഹി കട്ഠകമ്മവസേന ഛിന്ദിത്വാ കതാനി അസംഹാരിമാനി തത്രട്ഠാനേവ വാളരൂപാനി യസ്സ പാദേസു സന്തി, ഏവരൂപോ പല്ലങ്കോ കപ്പതീതി ‘‘ആഹരിമേനാ’’തി ഇമിനാവ ദീപിതം. ‘‘അകപ്പിയരൂപകതോ അകപ്പിയമഞ്ചോ പല്ലങ്കോ’’തി ഹി സാരസമാസേ വുത്തം.
൨൬൫൯. ഗോനകന്തി ദീഘലോമകമഹാകോജവം. ചതുരങ്ഗുലാധികാനി കിര തസ്സ ലോമാനി, കാളവണ്ണഞ്ച ഹോതി. ‘‘ചതുരങ്ഗുലതോ ഊനകപ്പമാണലോമോ കോജവോ വട്ടതീ’’തി വദന്തി. കുത്തകന്തി സോളസന്നം നാടകിത്ഥീനം ഠത്വാ നച്ചനയോഗ്ഗം ¶ ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ചിത്തന്തി ഭിത്തിച്ഛിദ്ദാദികവിചിത്രം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. പടികന്തി ഉണ്ണാമയം സേതത്ഥരണം. പടലികന്തി ഘനപുപ്ഫകം ഉണ്ണാമയം ലോഹിതത്ഥരണം, യോ ‘‘ആമലകപത്തോ’’തിപി വുച്ചതി.
ഏകന്തലോമിന്തി ഉഭതോ ഉഗ്ഗതലോമം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. വികതിന്തി സീഹബ്യഗ്ഘാദിരൂപവിചിത്രം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ‘‘ഏകന്തലോമീതി ഏകതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’’ന്തി ദീഘനികാ. തൂലികന്തി രുക്ഖതൂലലതാതൂലപോടകിതൂലസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം തൂലാനം അഞ്ഞതരപുണ്ണം പകതിതൂലികം. ഉദ്ദലോമികന്തി ഏകതോ ഉഗ്ഗതലോമം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ‘‘ഉദ്ദലോമീതി ഉഭതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണം. ഏകന്തലോമീതി ഏകതോദസം ഉണ്ണാമയത്ഥരണ’’ന്തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫) ദീഘനികായട്ഠകഥായം ¶ വുത്തം. സാരസമാസേ പന ‘‘ഉദ്ദലോമീതി ഏകതോ ഉഗ്ഗതപുപ്ഫം. ഏകന്തലോമീതി ഉഭതോ ഉഗ്ഗതപുപ്ഫ’’ന്തി വുത്തം.
൨൬൬൦. കട്ടിസ്സന്തി രതനപരിസിബ്ബിതം കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയം പച്ചത്ഥരണം. ‘‘കോസേയ്യകട്ടിസ്സമയന്തി കോസേയ്യകസടമയ’’ന്തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧൫) ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം, കന്തിതകോസേയ്യപുടമയന്തി അത്ഥോ. കോസേയ്യന്തി രതനപരിസിബ്ബിതം കോസിയസുത്തമയം പച്ചത്ഥരണം. രതനപരിസിബ്ബനരഹിതം സുദ്ധകോസേയ്യം പന വട്ടതി.
ദീഘനികായട്ഠകഥായം പനേത്ഥ ‘‘ഠപേത്വാ തൂലികം സബ്ബാനേവ ഗോനകാദീനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫) വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ഠപേത്വാ തൂലിക’’ന്തി ഏതേന രതനപരിസിബ്ബനരഹിതാപി തൂലികാ ന വട്ടതീതി ദീപേതി. ‘‘രതനപരിസിബ്ബിതാനി ന വട്ടന്തീ’’തി ഇമിനാ പന യാനി രതനപരിസിബ്ബിതാനി, താനി ഭൂമത്ഥരണവസേന യഥാനുരൂപം മഞ്ചാദീസു ച ഉപനേതും വട്ടതീതി ദീപിതന്തി ¶ വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച വിനയപരിയായം പത്വാ ഗരുകേ ഠാതബ്ബത്താ ഇധ വുത്തനയേനേവേത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. സുത്തന്തികദേസനായം പന ഗഹട്ഠാനമ്പി വസേന വുത്തത്താ നേസം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം ‘‘ഠപേത്വാ തൂലികം…പേ… വട്ടന്തീതി വുത്ത’’ന്തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫) അപരേ.
ഹത്ഥിഅസ്സരഥത്ഥരന്തി ഹത്ഥിപിട്ഠേ അത്ഥരിതം അത്ഥരണം ഹത്ഥത്ഥരണം നാമ. അസ്സരഥത്ഥരേപി ഏസേവ നയോ. കദലിമിഗപവര-പച്ചത്ഥരണകമ്പി ചാതി കദലിമിഗചമ്മം നാമ അത്ഥി, തേന കതം പവരപച്ചത്ഥരണന്തി അത്ഥോ. തം കിര സേതവത്ഥസ്സ ഉപരി കദലിമിഗചമ്മം പത്ഥരിത്വാ സിബ്ബേത്വാ കരോന്തി. പി-സദ്ദേന അജിനപ്പവേണീ ഗഹിതാ. അജിനപ്പവേണീ നാമ അജിനചമ്മേഹി മഞ്ചപമാണേന സിബ്ബേത്വാ കതാ പവേണീ. താനി കിര ചമ്മാനി സുഖുമതരാനി, തസ്മാ ദുപട്ടതിപട്ടാനി കത്വാ സിബ്ബന്തി. തേന വുത്തം ‘‘അജിനപ്പവേണീ’’തി.
൨൬൬൧. രത്തവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാതി കുസുമ്ഭാദിരത്തസ്സ ലോഹിതവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാ കപ്പിയപച്ചത്ഥരണേഹി അത്ഥതം സയനാസനഞ്ച. കസാവരത്തവിതാനസ്സ പന ഹേട്ഠാ കപ്പിയപച്ചത്ഥരണേന അത്ഥതം വട്ടതി. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘ഹേട്ഠാ അകപ്പിയേ’’തിആദി.
ദ്വിധാ ¶ രത്തൂപധാനകന്തി സീസപസ്സേ, പാദപസ്സേ ചാതി ഉഭതോപസ്സേ പഞ്ഞത്തരത്തബിബ്ബോഹനവന്തഞ്ച സയനാസനം. ഇദം സബ്ബം അകപ്പിയം പരിഭുഞ്ജതോ ദുക്കടം ഹോതി. ‘‘യം പന ഏകമേവ ഉപധാനം ഉഭോസു പസ്സേസു രത്തം വാ ഹോതി പദുമവണ്ണം വാ വിചിത്രം വാ, സചേ പമാണയുത്തം, വട്ടതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൫൪) അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയോ ഏതേനേവ ബ്യതിരേകതോ വുത്തോ ഹോതി. ‘‘യേഭുയ്യരത്താനിപി ദ്വേ ബിബ്ബോഹനാനി ന വട്ടന്തീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. തേനേവ യേഭുയ്യേന രത്തവിതാനമ്പി ന വട്ടതീതി വിഞ്ഞായതി.
ഏത്ഥ ¶ ച കിഞ്ചാപി ദീഘനികായട്ഠകഥായം ‘‘അലോഹിതകാനി ദ്വേപി വട്ടന്തിയേവ, തതോ ഉത്തരി ലഭിത്വാ അഞ്ഞേസം ദാതബ്ബാനി, ദാതും അസക്കോന്തോ മഞ്ചേ തിരിയം അത്ഥരിത്വാ ഉപരി പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ നിപജ്ജിതുമ്പി ലഭതീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൫) അവിസേസേന വുത്തം. സേനാസനക്ഖന്ധകസംവണ്ണനായം പന ‘‘അഗിലാനസ്സ സീസൂപധാനഞ്ച പാദൂപധാനഞ്ചാതി ദ്വയമേവ വട്ടതി, ഗിലാനസ്സ ബിബ്ബോഹനാനി സന്ഥരിത്വാ ഉപരി പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ നിപജ്ജിതുമ്പി വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭) വുത്തത്താ ഗിലാനോയേവ മഞ്ചേ തിരിയം അത്ഥരിത്വാ നിപജ്ജിതും ലഭതീതി വേദിതബ്ബം.
൨൬൬൨. ഉദ്ധം സേതവിതാനമ്പി ഹേട്ഠാ അകപ്പിയേ പച്ചത്ഥരണേ സതി ന വട്ടതീതി യോജനാ. തസ്മിന്തി അകപ്പിയപച്ചത്ഥരണേ.
൨൬൬൩. ‘‘ഠപേത്വാ’’തി ഇമിനാ ആസന്ദാദിത്തയസ്സ വട്ടനാകാരോ നത്ഥീതി ദീപേതി. സേസം സബ്ബന്തി ഗോനകാദി ദ്വിധാരത്തൂപധാനകപരിയന്തം സബ്ബം. ഗിഹിസന്തകന്തി ഗിഹീനം സന്തകം തേഹിയേവ പഞ്ഞത്തം, ഇമിനാ പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു അഞ്ഞതരേന വാ തേസം ആണത്തിയാ വാ പഞ്ഞത്തം ന വട്ടതീതി ദീപേതി. ലഭതേതി നിസീദിതും ലഭതി.
൨൬൬൪. തം കത്ഥ ലഭതീതി പദേസനിയമം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ധമ്മാസനേ’’തിആദി. ധമ്മാസനേതി ഏത്ഥ അട്ഠകഥായം ‘‘യദി ധമ്മാസനേ സങ്ഘികമ്പി ഗോനകാദിം ഭിക്ഖൂഹി അനാണത്താ ആരാമികാദയോ സയമേവ പഞ്ഞാപേന്തി ചേവ നീഹരന്തി ച, ഏതം ഗിഹിവികതനീഹാരം നാമ. ഇമിനാ ഗിഹിവികതനീഹാരേന വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦; വി. സങ്ഗ. അട്ഠ. പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാ ൫൬ അത്ഥതോ സമാനം) വുത്തം. ഭത്തഗ്ഗേ വാതി വിഹാരേ നിസീദാപേത്വാ പരിവേസനട്ഠാനേ ¶ വാ ഭോജനസാലായം വാ. അപിസദ്ദേന ഗിഹീനം ഗേഹേപി തേഹി പഞ്ഞത്തേ ഗോനകാദിമ്ഹി നിസീദിതും ¶ അനാപത്തീതി ദീപേതി. ധമ്മാസനാദിപദേസനിയമനേന തതോ അഞ്ഞത്ഥ ഗിഹിപഞ്ഞത്തേപി തത്ഥ നിസീദിതും ന വട്ടതീതി ബ്യതിരേകതോ വിഞ്ഞായതി.
ഭൂമത്ഥരണകേതി ഏത്ഥ ‘‘കതേ’’തി സേസോ. തത്ഥാതി സങ്ഘികേ വാ ഗിഹിസന്തകേ വാ ഗോനകാദിമ്ഹി സഹധമ്മികേഹി അനാണത്തേഹി ഗിഹീഹി ഏവ ഭൂമത്ഥരണേ കതേ. സയിതുന്തി ഉപരി അത്തനോ പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ നിപജ്ജിതും വട്ടതി. അപി-സദ്ദേന നിസീദിതുമ്പി വാതി സമുച്ചിനോതി. ‘‘ഭൂമത്ഥരണകേ’’തി ഇമിനാ ഗിഹീഹി ഏവ മഞ്ചാദീസു സയനത്ഥം അത്ഥതേ ഉപരി അത്തനോ പച്ചത്ഥരണം ദത്വാ സയിതും വാ നിസീദിതും വാ ന വട്ടതീതി ദീപേതി.
ചമ്മക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൬൬൫. ഗഹപതിസ്സ ഭൂമി, സമ്മുതിഭൂമി, ഉസ്സാവനന്തികാഭൂമി, ഗോനിസാദിഭൂമീതി കപ്പിയഭൂമിയോ ചതസ്സോ ഹോന്തീതി വുത്താ ഭഗവതാതി യോജനാ.
൨൬൬൬. കഥം കപ്പിയം കത്തബ്ബന്തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ചതസ്സോ കപ്പിയഭൂമിയോ ഉസ്സാവനന്തികം ഗോനിസാദികം ഗഹപതിം സമ്മുതി’’ന്തി (മഹാവ. ൨൯൫) ഏവം ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ഉദ്ധരിത്വാ താസം സാമഞ്ഞലക്ഖണം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സങ്ഘസ്സാ’’തിആദി. സങ്ഘസ്സ സന്തകം വാസത്ഥായ കതം ഗേഹം വാ ഭിക്ഖുനോ സന്തകം വാസത്ഥായ കതം ഗേഹം വാതി യോജനാ. കപ്പിയം കത്തബ്ബന്തി കപ്പിയട്ഠാനം കത്തബ്ബം. സഹസേയ്യപ്പഹോനകന്തി സബ്ബച്ഛന്നപരിച്ഛന്നാദിലക്ഖണേന സഹസേയ്യാരഹം.
൨൬൬൭. ഇദാനി ¶ ചതസ്സോപി ഭൂമിയോ സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഠപേത്വാ’’തിആദി. ഭിക്ഖും ഠപേത്വാ അഞ്ഞേഹി കപ്പിയഭൂമിയാ അത്ഥായ ദിന്നം വാ തേസം സന്തകം വാ യം ഗേഹം, ഇദം ഏവ ഗഹപതിഭൂമി നാമാതി യോജനാ.
൨൬൬൮. യാ പന കുടി സങ്ഘേന സമ്മതാ ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ, സാ സമ്മുതികാ നാമ. തസ്സാ സമ്മന്നനകാലേ കമ്മവാചം അവത്വാ അപലോകനം വാ കാതും വട്ടതേവാതി യോജനാ.
൨൬൬൯-൭൦. പഠമഇട്ഠകായ ¶ വാ പഠമപാസാണസ്സ വാ പഠമത്ഥമ്ഭസ്സ വാ ആദി-ഗ്ഗഹണേന പഠമഭിത്തിപാദസ്സ വാ ഠപനേ പരേസു മനുസ്സേസു ഉക്ഖിപിത്വാ ഠപേന്തേസു സമന്തതോ പരിവാരേത്വാ ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമ, കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി അഭിക്ഖണം വദന്തേഹി ആമസിത്വാ വാ സയമേവ ഉക്ഖിപിത്വാ വാ ഇട്ഠകാ ഠപേയ്യ പാസാണോ വാ ഥമ്ഭോ വാ ഭിത്തിപാദോ വാ ഠപേയ്യ ഠപേതബ്ബോ, അയം ഉസ്സാവനന്തികാ കുടീതി യോജനാ.
൨൬൭൧. ഇട്ഠകാദിപതിട്ഠാനന്തി പഠമിട്ഠകാദീനം ഭൂമിയം പതിട്ഠാനം. വദതന്തി ‘‘കപ്പിയകുടിം കരോമ, കപ്പിയകുടിം കരോമാ’’തി വദന്താനം. സമകാലം തു വട്ടതീതി ഏകകാലം വട്ടതി, ഇമിനാ ‘‘സചേ ഹി അനിട്ഠിതേ വചനേ ഥമ്ഭോ പതിട്ഠാതി, അപ്പതിട്ഠിതേ വാ തസ്മിം വചനം നിട്ഠാതി, അകതാ ഹോതി കപ്പിയകുടീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൯൫) അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയോ സൂചിതോ.
൨൬൭൨. ആരാമോ സകലോ അപരിക്ഖിത്തോ വാ യേഭുയ്യതോ അപരിക്ഖിത്തോ വാതി ദുവിധോപി വിഞ്ഞൂഹി വിനയധരേഹി ¶ ‘‘ഗോനിസാദീ’’തി വുച്ചതി. പവേസനിവാരണാഭാവേന പവിട്ഠാനം ഗുന്നം നിസജ്ജായോഗതോ തഥാ വുച്ചതീതി യോജനാ.
൨൬൭൩. പയോജനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏത്ഥ പക്കഞ്ചാ’’തിആദി. ആമിസന്തി പുരിമകാലികദ്വയം. ‘‘ആമിസ’’ന്തി ഇമിനാ നിരാമിസം ഇതരകാലികദ്വയം അകപ്പിയകുടിയം വുത്ഥമ്പി പക്കമ്പി കപ്പതീതി ദീപേതി.
൨൬൭൪-൫. ഇമാ കപ്പിയകുടിയോ കദാ ജഹിതവത്ഥുകാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഉസ്സാവനന്തികാ യാ സാ’’തിആദി. യാ ഉസ്സാവനന്തികാ യേസു ഥമ്ഭാദീസു അധിട്ഠിതാ, സാ തേസു ഥമ്ഭാദീസു അപനീതേസു തദഞ്ഞേസുപി ഥമ്ഭാദീസു തിട്ഠതീതി യോജനാ.
സബ്ബേസു ഥമ്ഭാദീസു അപനീതേസു സാ ജഹിതവത്ഥുകാ സിയാതി യോജനാ. ഗോനിസാദികുടി പരിക്ഖിത്താ വതിആദീഹി ജഹിതവത്ഥുകാ സിയാ. പരിക്ഖിത്താതി ച ‘‘ആരാമോ പന ഉപഡ്ഢപരിക്ഖിത്തോപി ബഹുതരം പരിക്ഖിത്തോപി പരിക്ഖിത്തോയേവ നാമാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൨൯൫) കുരുന്ദിമഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തത്താ ന കേവലം സബ്ബപരിക്ഖിത്താവ, ഉപഡ്ഢപരിക്ഖിത്താപി യേഭുയ്യപരിക്ഖിത്താപി ഗഹേതബ്ബാ.
സേസാതി ¶ ഗഹപതിസമ്മുതികുടിയോ. ഛദനനാസതോ ജഹിതവത്ഥുകാ സിയുന്തി യോജനാ. ഛദനനാസതോതി ഏത്ഥ ‘‘ഗോപാനസിമത്തം ഠപേത്വാ’’തി സേസോ. സചേ ഗോപാനസീനം ഉപരി ഏകമ്പി പക്ഖപാസമണ്ഡലം അത്ഥി, രക്ഖതി. യത്ര പനിമാ ചതസ്സോപി കപ്പിയഭൂമിയോ നത്ഥി, തത്ഥ കിം കാതബ്ബം? അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ തസ്സ സന്തകം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം.
൨൬൭൬. ഭിക്ഖും ¶ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേസം ഹത്ഥതോ പടിഗ്ഗഹോ ച തേസം സന്നിധി ച തേസം അന്തോവുത്ഥഞ്ച ഭിക്ഖുസ്സ വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൬൭൭. ഭിക്ഖുസ്സ സന്തകം സങ്ഘികമ്പി വാ അകപ്പിയഭൂമിയം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഗേഹേ അന്തോവുത്ഥഞ്ച അന്തോപക്കഞ്ച ഭിക്ഖുസ്സ ന വട്ടതി. ഭിക്ഖുനിയാ സന്തകം സങ്ഘികമ്പി വാ അകപ്പിയഭൂമിയം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഗേഹേ അന്തോവുത്ഥഞ്ച അന്തോപക്കഞ്ച ഭിക്ഖുനിയാ ന വട്ടതീതി ഏവം ഉഭിന്നം ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം ന വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൬൭൮. അകപ്പകുടിയാതി അകപ്പിയകുടിയാ, ‘‘അകപ്പിയഭൂമിയം സഹസേയ്യപ്പഹോനകേ ഗേഹേ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തായ അകപ്പിയഭൂമിയാതി അത്ഥോ. ആദി-സദ്ദേന നവനീതതേലമധുഫാണിതാനം ഗഹണം.
൨൬൭൯. തേഹേവ അന്തോവുത്ഥേഹി സപ്പിആദീഹി സത്താഹകാലികേഹി സഹ ഭിക്ഖുനാ പക്കം തം യാവജീവികം നിരാമിസം സത്താഹം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതേവാതി യോജനാ.
൨൬൮൦. പക്കം സാമംപക്കം തം യാവജീവികം സചേ ആമിസസംസട്ഠം പരിഭുഞ്ജതി, അന്തോവുത്ഥഞ്ച ഭുഞ്ജതി, കിഞ്ച ഭിയ്യോ സാമംപക്കഞ്ച ഭുഞ്ജതീതി യോജനാ. യാവജീവികസ്സ ആമിസസംസട്ഠസ്സ ആമിസഗതികത്താ ‘‘അന്തോവുത്ഥ’’ന്തി വുത്തം.
൨൬൮൨. ഉദകം ന ഹോതി കാലികം ചതൂസു കാലികേസു അസങ്ഗഹിതത്താ.
൨൬൮൩. തികാലികാ യാവകാലികാ യാമകാലികാ സത്താഹകാലികാതി തയോ കാലികാ പടിഗ്ഗഹവസേനേവ ¶ അത്തനോ ¶ അത്തനോ കാലം അതിക്കമിത്വാ ഭുത്താ ദോസകരാ ഹോന്തി, തതിയം സത്താഹാതിക്കമേ നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയവത്ഥുത്താ അഭുത്തമ്പി ദോസകരന്തി യോജനാ.
‘‘ഭുത്താ ദോസകരാ’’തി ഇമിനാ പുരിമകാലികദ്വയം പടിഗ്ഗഹേത്വാ കാലാതിക്കമനമത്തേന ആപത്തിയാ കാരണം ന ഹോതി, ഭുത്തമേവ ഹോതി. സത്താഹകാലികം കാലാതിക്കമേന അപരിഭുത്തമ്പി ആപത്തിയാ കാരണം ഹോതീതി ദീപേതി. തേസു സത്താഹകാലികേയേവ വിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അഭുത്തം തതിയമ്പി ചാ’’തി. ച-സദ്ദോ തു-സദ്ദത്ഥേ. യാവജീവികം പന പടിഗ്ഗഹേത്വാ യാവജീവം പരിഭുഞ്ജിയമാനം ഇതരകാലികസംസഗ്ഗം വിനാ ദോസകരം ന ഹോതീതി ന ഗഹിതം.
൨൬൮൪. അമ്ബാദയോ സദ്ദാ രുക്ഖാനം നാമഭൂതാ തംതംഫലേപി വത്തമാനാ ഇധ ഉപചാരവസേന തജ്ജേ പാനകേ വുത്താ, തേനേവാഹ ‘‘പാനകം മത’’ന്തി. ചോചം അട്ഠികകദലിപാനം. മോചം ഇതരകദലിപാനം. മധൂതി മുദ്ദികഫലാനം രസം. മുദ്ദികാതി സീതോദകേ മദ്ദിതാനം മുദ്ദികഫലാനം പാനം. ‘‘സാലൂകപാനന്തി രത്തുപ്പലനീലുപ്പലാദീനം സാലൂകേ മദ്ദിത്വാ കതപാന’’ന്തി പാളിയം, അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൦) ച സാലൂക-സദ്ദസ്സ ദീഘവസേന സംയോഗദസ്സനതോ ‘‘സാലു ഫാരുസകഞ്ചാ’’തി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ കതോ.
സാലൂകം കുമുദുപ്പലാനം ഫലരസം. ഖുദ്ദസിക്ഖാവണ്ണനായം പന ‘‘സാലൂകപാനം നാമ രത്തുപ്പലനീലുപ്പലാദീനം കിഞ്ജക്ഖരേണൂഹി കതപാന’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ഫാരുസക’ന്തിആദീസു ഏകോ രുക്ഖോ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. തസ്സ ഫലരസോ ഫാരുസകം നാമ. ഏതേസം അട്ഠന്നം ഫലാനം രസോ ഉദകസമ്ഭിന്നോ വട്ടതി, സീതുദകേ മദ്ദിതോ പസന്നോ നിക്കസടോവ വട്ടതി, ഉദകേന പന അസമ്ഭിന്നോ രസോ യാവകാലികോ.
൨൬൮൫. ഫലന്തി ¶ അമ്ബാദിഫലം. സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹോതി പാനവത്ഥുകാനം ഫലാനം പടിഗ്ഗഹോ. വസതി ഏത്ഥ പാനന്തി വത്ഥു, ഫലം, വത്ഥുനാ സഹ വട്ടതീതി സവത്ഥുകം, പാനം, സവത്ഥുകസ്സ പടിഗ്ഗഹോ സവത്ഥുകപടിഗ്ഗഹോ. സവത്ഥുകസ്സ പടിഗ്ഗഹം നാമ വത്ഥുപടിഗ്ഗഹണമേവാതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പാനവത്ഥുകാനം ഫലാനം പടിഗ്ഗഹോ’’തി.
൨൬൮൬. ‘‘സുകോട്ടേത്വാ’’തി വുച്ചമാനത്താ ‘‘അമ്ബപക്ക’’ന്തി ആമകമേവ അമ്ബഫലം വുച്ചതി ¶ . ഉദകേതി സീതോദകേ. പരിസ്സവം പരിസ്സാവിതം. കത്വാതി മധുആദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ. യഥാഹ – ‘‘തദഹുപടിഗ്ഗഹിതേഹി മധുസക്കരകപ്പൂരാദീഹി യോജേത്വാ കാതബ്ബ’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൦). പാതും വട്ടതീതി ഏത്ഥ വിനിച്ഛയോ ‘‘ഏവം കതം പുരേഭത്തമേവ കപ്പതി, അനുപസമ്പന്നേഹി കതം ലഭിത്വാ പന പുരേഭത്തം പടിഗ്ഗഹിതം പുരേഭത്തം സാമിസപരിഭോഗേനാപി വട്ടതി, പച്ഛാഭത്തം നിരാമിസപരിഭോഗേന യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വട്ടതിയേവ. ഏസ നയോ സബ്ബപാനേസൂ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തോ.
൨൬൮൭. സേസപാനകേസുപീതി ജമ്ബുപാനകാദീസുപി.
൨൬൮൮. ഉച്ഛുരസോ അന്തോഗധത്താ ഇധ വുത്തോ, ന പന യാമകാലികത്താ, സോ പന സത്താഹകാലികോയേവ.
൨൬൮൯. മധുകസ്സ രസന്തി മധുകപുപ്ഫസ്സ രസം. ഏത്ഥ മധുകപുപ്ഫരസോ അഗ്ഗിപാകോ വാ ഹോതു ആദിച്ചപാകോ വാ, പച്ഛാഭത്തം ന വട്ടതി. പുരേഭത്തമ്പി യം പാനം ഗഹേത്വാ മജ്ജം കരോന്തി, സോ ആദിതോ പട്ഠായ ന വട്ടതി. മധുകപുപ്ഫം പന അല്ലം വാ സുക്ഖം വാ ഭജ്ജിതം വാ തേന കതഫാണിതം വാ യതോ പട്ഠായ മജ്ജം ന കരോന്തി, തം സബ്ബം പുരേഭത്തം വട്ടതി.
പക്കഡാകരസന്തി ¶ പക്കസ്സ യാവകാലികസ്സ രസം. സബ്ബോ പത്തരസോ യാമകാലികോ വുത്തോതി യോജനാ. അട്ഠകഥായം ‘‘യാവകാലികപത്താനഞ്ഹി പുരേഭത്തംയേവ രസോ കപ്പതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൦) ഇമമേവ സന്ധായ വുത്തം.
൨൬൯൦. സാനുലോമാനം സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം ഫലജം രസം ഠപേത്വാ സബ്ബോ ഫലജോ രസോ വികാലേ യാമസഞ്ഞിതേ അനുലോമതോ പരിഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതോതി യോജനാ.
൨൬൯൧. യാവകാലികപത്താനം സീതുദകേ മദ്ദിത്വാ കതോ രസോപി അപക്കോ, ആദിച്ചപാകോപി വികാലേ പന വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൬൯൨-൩. സത്തധഞ്ഞാനുലോമാനി സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘താലഞ്ചനാളികേരഞ്ചാ’’തിആദി. അപരണ്ണം ¶ മുഗ്ഗാദി. ‘‘സത്തധഞ്ഞാനുലോമിക’’ന്തി ഇമിനാ ഏതേസം രസോ യാവകാലികോ യാമകാലസങ്ഖാതേ വികാലേ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീതി ദസ്സേതി.
൨൬൯൫. ഏവമാദീനം ഖുദ്ദകാനം ഫലാനം രസോ പന അട്ഠപാനാനുലോമത്താ അനുലോമികേ യാമകാലികാനുലോമികേ നിദ്ദിട്ഠോ കഥിതോതി യോജനാ.
൨൬൯൬. ഇധ ഇമസ്മിം ലോകേ സാനുലോമസ്സ ധഞ്ഞസ്സ ഫലജം രസം ഠപേത്വാ അയാമകാലികോ അഞ്ഞോ ഫലരസോ നത്ഥീതി യോജനാ, സബ്ബോ യാമകാലികോയേവാതി ദീപേതി.
ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
കഥിനക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൬൯൭. വുത്ഥവസ്സാനം ¶ പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ യാവ മഹാപവാരണാ, താവ രത്തിച്ഛേദം അകത്വാ വുത്ഥവസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം തിണ്ണം ചതുന്നം പഞ്ചന്നം അതിരേകാനം വാ ഭിക്ഖൂനം പഞ്ചന്നം ആനിസംസാനം വക്ഖമാനാനം അനാമന്തചാരാദീനം പഞ്ചന്നം ആനിസംസാനം പടിലാഭകാരണാ മുനിപുങ്ഗവോ സബ്ബേസം അഗാരികാദിമുനീനം സകലഗുണഗണേഹി ഉത്തമോ ഭഗവാ കഥിനത്ഥാരം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥാനം ഭിക്ഖൂനം കഥിനം അത്ഥരിതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൬) അബ്ര്വി കഥേസീതി യോജനാ.
ഏത്ഥായം വിനിച്ഛയോ – ‘‘കഥിനത്ഥാരം കേ ലഭന്തി, കേ ന ലഭന്തീതി? ഗണനവസേന താവ പച്ഛിമകോടിയാ പഞ്ച ജനാ ലഭന്തി, ഉദ്ധം സതസഹസ്സമ്പി, പഞ്ചന്നം ഹേട്ഠാ ന ലഭന്തീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ഇദം അട്ഠകഥായ അത്ഥാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സദാനകമ്മം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘വുത്ഥവസ്സവസേന പുരിമികായ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ പഠമപവാരണായ പവാരിതാ ലഭന്തി, ഛിന്നവസ്സാ വാ പച്ഛിമികായ ഉപഗതാ വാ ന ലഭന്തി. അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വുത്ഥവസ്സാപി ന ലഭന്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്ത’’ന്തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬) ഇദം അട്ഠകഥായ ആനിസംസലാഭം സന്ധായ വുത്തം, ന കമ്മം.
ഇദാനി തദുഭയം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതി –
‘‘പുരിമികായ ¶ ഉപഗതാനം പന സബ്ബേ ഗണപൂരകാ ഹോന്തി, ആനിസംസം ന ലഭന്തി, ആനിസംസോ ഇതരേസംയേവ ഹോതി. സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ ചത്താരോ വാ ഹോന്തി, തയോ വാ ദ്വേ വാ ഏകോ വാ, ഇതരേ ഗണപൂരകേ കത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം. അഥ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഉപഗതാ, ഏകോ പരിപുണ്ണവസ്സോ സാമണേരോ, സോ ചേ പച്ഛിമികായ ഉപസമ്പജ്ജതി, ഗണപൂരകോ ചേവ ഹോതി, ആനിസംസഞ്ച ലഭതി ¶ . തയോ ഭിക്ഖൂ ദ്വേ സാമണേരാ, ദ്വേ ഭിക്ഖൂ തയോ സാമണേരാ, ഏകോ ഭിക്ഖു ചത്താരോ സാമണേരാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സചേ പുരിമികായ ഉപഗതാ കഥിനത്ഥാരകുസലാ ന ഹോന്തി, അത്ഥാരകുസലാ ഖന്ധകഭാണകത്ഥേരാ പരിയേസിത്വാ ആനേതബ്ബാ, കമ്മവാചം സാവേത്വാ കഥിനം അത്ഥരാപേത്വാ ദാനഞ്ച ഭുഞ്ജിത്വാ ഗമിസ്സന്തി, ആനിസംസോ പന ഇതരേസംയേവ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൬).
കഥിനം കേന ദിന്നം വട്ടതീതി? യേന കേനചി ദേവേന വാ മനുസ്സേന വാ പഞ്ചന്നം വാ സഹധമ്മികാനം അഞ്ഞതരേന ദിന്നം വട്ടതി. കഥിനദായകസ്സ വത്തം അത്ഥി, സചേ സോ തം അജാനന്തോ പുച്ഛതി ‘‘ഭന്തേ, കഥം കഥിനം ദാതബ്ബ’’ന്തി, തസ്സ ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബം ‘‘തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരപ്പഹോനകം സൂരിയുഗ്ഗമനസമയേ വത്ഥം ‘കഥിനചീവരം ദേമാ’തി ദാതും വട്ടതി, തസ്സ പരികമ്മത്ഥം ഏത്തകാ നാമ സൂചിയോ, ഏത്തകം സുത്തം, ഏത്തകം രജനം, പരികമ്മം കരോന്താനം ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തഞ്ച ദാതും വട്ടതീ’’തി.
കഥിനത്ഥാരകേനാപി ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നം കഥിനം അത്ഥരന്തേന വത്തം ജാനിതബ്ബം. തന്തവായഗേഹതോ ഹി ആഭതസന്താനേനേവ ഖലിമക്ഖിതസാടകോപി ന വട്ടതി, മലീനസാടകോപി ന വട്ടതി, തസ്മാ കഥിനത്ഥാരസാടകം ലഭിത്വാ സുദ്ധം ധോവിത്വാ സൂചിആദീനി ചീവരകമ്മൂപകരണാനി സജ്ജേത്വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം തദഹേവ സിബ്ബിത്വാ നിട്ഠിതസൂചികമ്മം രജിത്വാ കപ്പബിന്ദും ദത്വാ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം. സചേ തസ്മിം അനത്ഥതേയേവ അഞ്ഞോ കഥിനസാടകം അത്ഥരിതബ്ബകം ആഹരതി, അഞ്ഞാനി ച ബഹൂനി കഥിനാനിസംസവത്ഥാനി ദേതി, യോ ¶ ആനിസംസം ബഹും ദേതി, തസ്സ സന്തകേനേവ അത്ഥരിതബ്ബം. ഇതരോ യഥാ തഥാ ഓവദിത്വാ സഞ്ഞാപേതബ്ബോ.
കഥിനം പന കേന അത്ഥരിതബ്ബം? യസ്സ സങ്ഘോ കഥിനചീവരം ദേതി. സങ്ഘേന പന കസ്സ ദാതബ്ബം? യോ ജിണ്ണചീവരോ ഹോതി. സചേ ബഹൂ ജിണ്ണചീവരാ ഹോന്തി, വുഡ്ഢസ്സ ദാതബ്ബം. വുഡ്ഢേസുപി യോ മഹാപരിവാരോ തദഹേവ ചീവരം കത്വാ അത്ഥരിതും സക്കോതി, തസ്സ ദാതബ്ബം. സചേ വുഡ്ഢോ ¶ ന സക്കോതി, നവകതരോ സക്കോതി, തസ്സ ദാതബ്ബം. അപി ച സങ്ഘേന മഹാഥേരസ്സ സങ്ഗഹം കാതും വട്ടതി, തസ്മാ ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, ഗണ്ഹഥ, മയം കത്വാ ദസ്സാമാ’’തി വത്തബ്ബം.
തീസു ചീവരേസു യം ജിണ്ണം ഹോതി, തദത്ഥായ ദാതബ്ബം. പകതിയാ ദുപട്ടചീവരസ്സ ദുപട്ടത്ഥായേവ ദാതബ്ബം. സചേപിസ്സ ഏകപട്ടചീവരം ഘനം ഹോതി, കഥിനസാടകോ ച പേലവോ, സാരുപ്പത്ഥായ ദുപട്ടപ്പഹോനകമേവ ദാതബ്ബം. ‘‘അഹം അലഭന്തോ ഏകപട്ടം പാരുപാമീ’’തി വദന്തസ്സാപി ദുപട്ടം ദാതും വട്ടതി. യോ പന ലോഭപകതികോ ഹോതി, തസ്സ ന ദാതബ്ബം. തേനാപി കഥിനം അത്ഥരിത്വാ ‘‘പച്ഛാ വിസിബ്ബിത്വാ ദ്വേ ചീവരാനി കരിസ്സാമീ’’തി ന ഗഹേതബ്ബം.
യസ്സ പന ദിയ്യതി, തസ്സ –
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദദേയ്യ കഥിനം അത്ഥരിതും, ഏസാ ഞത്തി.
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ഇദം സങ്ഘസ്സ കഥിനദുസ്സം ഉപ്പന്നം, സങ്ഘോ ഇമം കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി കഥിനം അത്ഥരിതും, യസ്സായസ്മതോ ഖമതി ¶ ഇമസ്സ കഥിനദുസ്സസ്സ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദാനം കഥിനം അത്ഥരിതും, സോ തുണ്ഹസ്സ, യസ്സ നക്ഖമതി, സോ ഭാസേയ്യ.
‘‘ദിന്നം ഇദം സങ്ഘേന കഥിനദുസ്സം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ കഥിനം അത്ഥരിതും, ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (മഹാവ. ൩൦൭) –
ഏവം ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ ദാതബ്ബന്തി ഏവം ദിന്നം.
൨൬൯൮-൯. ന ഉല്ലിഖിതമത്താദി-ചതുവീസതിവജ്ജിതന്തി പാളിയം ആഗതേഹി ‘‘ന ഉല്ലിഖിതമത്തേന അത്ഥതം ഹോതി കഥിന’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൮) ഉല്ലിഖിതമത്താദീഹി ചതുവീസതിയാ ആകാരേഹി വജ്ജിതം. ചീവരന്തി ‘‘അഹതേന അത്ഥതം ഹോതി കഥിന’’ന്തി (മഹാവ. ൩൦൯) പാളിയം ¶ ആഗതാനം സോളസന്നം ആകാരാനം അഞ്ഞതരേന യുത്തം കതപരിയോസിതം ദിന്നം കപ്പബിന്ദും തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരചീവരം. തേ പന ചതുവീസതി ആകാരാ, സോളസാകാരാ ച പാളിതോ (മഹാവ. ൩൦൮), അട്ഠകഥാതോ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൦൮) ച ഗഹേതബ്ബാ. ഗന്ഥഗാരവപരിഹാരത്ഥമിധ ന വുത്താ.
ഭിക്ഖുനാ വക്ഖമാനേ അട്ഠധമ്മേ ജാനന്തേന അത്ഥരകേന ആദായ ഗഹേത്വാ പുരാണകം അത്തനാ പരിഭുഞ്ജിയമാനം അത്ഥരിതബ്ബചീവരേന ഏകനാമകം പുരാണചീവരം ഉദ്ധരിത്വാ പച്ചുദ്ധരിത്വാ നവം അത്ഥരിതബ്ബം ചീവരം അധിട്ഠഹിത്വാ പുരാണപച്ചുദ്ധടചീവരസ്സ നാമേന അധിട്ഠഹിത്വാവ തം അന്തരവാസകം ചേ, ‘‘ഇമിനാ അന്തരവാസകേന കഥിനം അത്ഥരാമി’’ഇതി വചസാ വത്തബ്ബന്തി യോജനാ. സചേ ഉത്തരാസങ്ഗോ ഹോതി, ‘‘ഇമിനാ ഉത്തരാസങ്ഗേന കഥിനം അത്ഥരാമി’’, സചേ സങ്ഘാടി ഹോതി, ‘‘ഇമായ സങ്ഘാടിയാ കഥിനം അത്ഥരാമീ’’തി വത്തബ്ബം.
൨൭൦൦-൧. ഇച്ചേവം ¶ തിക്ഖത്തും വുത്തേ കഥിനം അത്ഥതം ഹോതീതി യോജനാ. തേന പന ഭിക്ഖുനാ നവകേന കഥിനചീവരം ആദായ സങ്ഘം ഉപസങ്കമ്മ ‘‘അത്ഥതം, ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സ കഥിനം, ധമ്മികോ കഥിനത്ഥാരോ, അനുമോദഥ’’ഇതി വത്തബ്ബന്തി യോജനാ.
൨൭൦൨. അനുമോദകേസു ച ഥേരേഹി ‘‘അത്ഥതം, ആവുസോ, സങ്ഘസ്സ കഥിനം, ധമ്മികോ കഥിനത്ഥാരോ, അനുമോദാമാ’’തി വത്തബ്ബം, നവേന പന ‘‘അത്ഥതം, ഭന്തേ, സങ്ഘസ്സ കഥിനം, ധമ്മികോ കഥിനത്ഥാരോ, അനുമോദാമീ’’തി ഇതി പുന ഈരയേ കഥേയ്യാതി യോജനാ. ഗാഥായ പന അനുമോദനപാഠസ്സ അത്ഥദസ്സനമുഖേന ‘‘സുഅത്ഥതം തയാ ഭന്തേ’’തി വുത്തം, ന പാഠക്കമദസ്സനവസേനാതി വേദിതബ്ബം.
അത്ഥാരകേസു ച അനുമോദകേസു ച നവേഹി വുഡ്ഢാനം വചനക്കമോ വുത്തോ, വുഡ്ഢേഹി നവാനം വചനക്കമോ പന തദനുസാരേന യഥാരഹം യോജേത്വാ വത്തബ്ബോതി ഗാഥാസു ന വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. അത്ഥാരകേന ഥേരേന വാ നവേന വാ ഗണപുഗ്ഗലാനം വചനക്കമോ ച ഗണപുഗ്ഗലേഹി അത്ഥാരകസ്സ വചനക്കമോ ച വുത്തനയേന യഥാരഹം യോജേതും സക്കാതി ന വുത്തോ.
ഏവം അത്ഥതേ പന കഥിനേ സചേ കഥിനചീവരേന സദ്ധിം ആഭതം ആനിസംസം ദായകാ ‘‘യേന അമ്ഹാകം ¶ കഥിനം ഗഹിതം, തസ്സേവ ച ദേമാ’’തി ദേന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ അനിസ്സരോ. അഥ അവിചാരേത്വാവ ദത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഇസ്സരോ. തസ്മാ സചേ കഥിനത്ഥാരകസ്സ സേസചീവരാനിപി ദുബ്ബലാനി ഹോന്തി, സങ്ഘേന അപലോകേത്വാ തേസമ്പി അത്ഥായ വത്ഥാനി ദാതബ്ബാനി, കമ്മവാചായ പന ഏകായേവ വട്ടതി. അവസേസേ ¶ കഥിനാനിസംസേ ബലവവത്ഥാനി വസ്സാവാസികഠിതികായ ദാതബ്ബാനി, ഠിതികായ അഭാവേ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബാനി, ഗരുഭണ്ഡം ന ഭാജേതബ്ബം. സചേ പന ഏകസീമായ ബഹൂ വിഹാരാ ഹോന്തി, സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ സന്നിപാതേത്വാ ഏകത്ഥ കഥിനം അത്ഥരിതബ്ബം, വിസും വിസും അത്ഥരിതും ന വട്ടതി.
൨൭൦൩. ‘‘കഥിനസ്സ ച കിം മൂല’’ന്തിആദീനി സയമേവ വിവരിസ്സതി.
൨൭൦൬. അട്ഠധമ്മുദ്ദേസഗാഥായ പുബ്ബകിച്ചം പുബ്ബ-വചനേനേവ ഉത്തരപദലോപേന വുത്തം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പുബ്ബകിച്ചന്തി വുച്ചതീ’’തി. ‘‘പച്ചുദ്ധാര’’ഇതി വത്തബ്ബേ ‘‘പച്ചുദ്ധര’’ഇതി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘പച്ചുദ്ധാരോ’’തി. അധിട്ഠഹനം അധിട്ഠാനം. പച്ചുദ്ധാരോ ച അധിട്ഠാനഞ്ച പച്ചുദ്ധരാധിട്ഠാനാ. ഇതരീതരയോഗേന ദ്വന്ദസമാസോ. അത്ഥാരോതി ഏത്ഥ ‘‘കഥിനത്ഥാരോ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി.
‘‘മാതികാ’’തി ഇമിനാ ‘‘അട്ഠ കഥിനുബ്ഭാരമാതികാ’’തി പകരണതോ വിഞ്ഞായതി. യഥാഹ – ‘‘അട്ഠിമാ, ഭിക്ഖവേ, മാതികാ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരായാ’’തി (മഹാവ. ൩൧൦). മാതികാതി മാതരോ ജനേത്തിയോ, കഥിനുബ്ഭാരം ഏതാ അട്ഠ ജനേന്തീതി അത്ഥോ. ഉദ്ധാരോതി കഥിനസ്സ ഉദ്ധാരോ. ആനിസംസാതി ഏത്ഥ ‘‘കഥിനസ്സാ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. കഥിനസ്സ ആനിസംസാതി ഇമേ അട്ഠ ധമ്മാതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘അത്ഥതകഥിനാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ച കപ്പിസ്സന്തീ’’തിആദി (മഹാവ. ൩൦൬). ‘‘ആനിസംസേനാ’’തിപി പാഠോ. ആനിസംസേന സഹ ഇമേ അട്ഠ ധമ്മാതി യോജനാ.
൨൭൦൭. ‘‘ന ഉല്ലിഖിതമത്താദി-ചതുവീസതിവജ്ജിത’’ന്തിആദിനാ കഥിനം അത്ഥരിതും കതപരിയോസിതം ചീവരം ചേ ലദ്ധം, തത്ഥ ¶ പടിപജ്ജനവിധിം ദസ്സേത്വാ സചേ അകതസിബ്ബനാദികമ്മം വത്ഥമേവ ലദ്ധം, തത്ഥ പടിപജ്ജനവിധിം പുബ്ബകിച്ചവസേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ധോവന’’ന്തിആദി. തത്ഥ ധോവനന്തി കഥിനദുസ്സസ്സ സേതഭാവകരണം. വിചാരോതി ‘‘പഞ്ചകം വാ സത്തകം വാ നവകം വാ ഏകാദസകം ¶ വാ ഹോതൂ’’തി വിചാരണം. ഛേദനന്തി യഥാവിചാരിതസ്സ വത്ഥസ്സ ഛേദനം. ബന്ധനന്തി മോഘസുത്തകാരോപനം. സിബ്ബനന്തി സബ്ബസൂചികമ്മം. രജനന്തി രജനകമ്മം. കപ്പന്തി കപ്പബിന്ദുദാനം. ‘‘പുബ്ബകിച്ച’’ന്തി വുച്ചതി ഇദം സബ്ബം കഥിനത്ഥാരസ്സ പഠമമേവ കത്തബ്ബത്താ.
൨൭൦൮. അന്തരവാസകോതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. സങ്ഘാടി, ഉത്തരാസങ്ഗോ, അഥോ അന്തരവാസകോതി ഏസമേവ തു പച്ചുദ്ധാരോപി അധിട്ഠാനമ്പി അത്ഥാരോപി വുത്തോതി യോജനാ.
൨൭൦൯. അട്ഠമാതികാ (മഹാവ. ൩൧൦-൩൧൧; പരി. ൪൧൫; മഹാവ. അട്ഠ. ൩൧൦-൩൧൧) ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പക്കമനഞ്ചാ’’തിആദി. പക്കമനം അന്തോ ഏതസ്സാതി പക്കമനന്തികാതി വത്തബ്ബേ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘പക്കമന’’ന്തി വുത്തം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അട്ഠിമാതി ഏത്ഥ ‘‘മാതികാ’’തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ഇമാ അട്ഠ മാതികാതി യോജനാ.
൨൭൧൦. ഉദ്ദേസാനുക്കമേന നിദ്ദിസിതുമാഹ ‘‘കതചീവരമാദായാ’’തിആദി. ‘‘കതചീവരമാദായാ’’തി ഇമിനാ ചീവരപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ. ‘‘ആവാസേ നിരപേക്ഖകോ’’തി ഇമിനാ ദുതിയോ ആവാസപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ. ഏത്ഥ സബ്ബവാക്യേസു ‘‘അത്ഥതകഥിനോ യോ ഭിക്ഖു സചേ പക്കമതീ’’തി സേസോ. അതിക്കന്തായ സീമായാതി വിഹാരസീമായ അതിക്കന്തായ. ഹോതി പക്കമനന്തികാതി ഏത്ഥ ‘‘തസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി സേസോ, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പക്കമനന്തികാ നാമ മാതികാ ഹോതീതി അത്ഥോ.
൨൭൧൧-൨. ആനിസംസം ¶ നാമ വുത്ഥവസ്സേന ലദ്ധം അകതസൂചികമ്മവത്ഥം. തേനേവ വക്ഖതി ‘‘കരോതീ’’തിആദി. ‘‘വിഹാരേ അനപേക്ഖകോ’’തി ഇമിനാ ഏത്ഥ പഠമം ആവാസപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ. സുഖവിഹരണം പയോജനമസ്സാതി സുഖവിഹാരികോ, വിഹാരോതി. തത്ഥ തസ്മിം വിഹാരേ വിഹരന്തോവ തം ചീവരം യദി കരോതി, തസ്മിം ചീവരേ നിട്ഠിതേ നിട്ഠാനന്താ നിട്ഠാനന്തികാതി വുച്ചതീതി യോജനാ. ‘‘നിട്ഠിതേചീവരേ’’തി ഇമിനാ ചീവരപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ.
൨൭൧൩. തമസ്സമന്തി തം വുത്ഥവസ്സാവാസം. ധുരനിക്ഖേപേതി ഉഭയധുരനിക്ഖേപവസേന ചിത്തപ്പവത്തക്ഖണേ. സന്നിട്ഠാനം നാമ ധുരനിക്ഖേപോ. ഏത്ഥ പലിബോധദ്വയസ്സ ഏകക്ഖണേയേവ ഉപച്ഛേദോ അട്ഠകഥായം ¶ വുത്തോ ‘‘സന്നിട്ഠാനന്തികേ ദ്വേപി പലിബോധാ ‘നേവിമം ചീവരം കാരേസ്സം, ന പച്ചേസ്സ’ന്തി ചിന്തിതമത്തേയേവ ഏകതോ ഛിജ്ജന്തീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൧൧).
൨൭൧൪. കഥിനച്ഛാദനന്തി കഥിനാനിസംസം ചീവരവത്ഥും. ന പച്ചേസ്സന്തി ന പച്ചാഗമിസ്സാമി. കരോന്തസ്സേവാതി ഏത്ഥ ‘‘ചീവര’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ‘‘കഥിനച്ഛാദന’’ന്തി ഇദം വാ സമ്ബന്ധനീയം. കരോന്തസ്സാതി അനാദരേ സാമിവചനം. നട്ഠന്തി ചോരേഹി ഹടത്താ വാ ഉപചികാദീഹി ഖാദിതത്താ വാ നട്ഠം. ദഡ്ഢം വാതി അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢം വാ. നാസനന്തികാതി ഏവം ചീവരസ്സ നാസനന്തേ ലബ്ഭമാനാ അയം മാതികാ നാസനന്തികാ നാമാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ‘‘ന പച്ചേസ്സ’’ന്തി ഇമിനാ പഠമം ആവാസപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ. ‘‘കരോന്തസ്സേവാ’’തി ഇമിനാ ദുതിയം ചീവരപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ.
൨൭൧൫. ലദ്ധാനിസംസോതി ലദ്ധകഥിനാനിസംസചീവരോ. ആനിസംസേ ചീവരേ സാപേക്ഖോ അപേക്ഖവാ ബഹിസീമഗതോ വസ്സംവുത്ഥസീമായ ¶ ബഹിസീമഗതോ തം ചീവരം കരോതി, സോ കതചീവരോ അന്തരുബ്ഭാരം അന്തരാ ഉബ്ഭാരം സുണാതി ചേ, സവനന്തികാ നാമ ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘ബഹിസീമഗതോ’’തിആദിനാ ദുതിയപലിബോധുപച്ഛേദോ ദസ്സിതോ. ഏത്ഥ ‘‘കതചീവരോ’’തി വുത്തത്താ ചീവരപലിബോധുപച്ഛേദോ പഠമം ഹോതി, ഇതരോ പന ‘‘സഹ സവനേന ആവാസപലിബോധോ ഛിജ്ജതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൧൧) അട്ഠകഥായ വുത്തത്താ പച്ഛാ ഹോതി.
൨൭൧൬-൭. ചീവരാസായ വസ്സംവുത്ഥോ ആവാസതോ പക്കന്തോ ‘‘തുയ്ഹം ചീവരം ദസ്സാമീ’’തി കേനചി വുത്തോ ബഹിസീമഗതോ പന സവതി, പുന ‘‘തവ ചീവരം ദാതും ന സക്കോമീ’’തി വുത്തോ ആസായ ഛിന്നമത്തായ ചീവരേ പച്ചാസായ ഉപച്ഛിന്നമത്തായ ആസാവച്ഛേദികാ നാമ മാതികാതി മതാ ഞാതാതി യോജനാ. ആസാവച്ഛാദികേ കഥിനുബ്ഭാരേ ആവാസപലിബോധോ പഠമം ഛിജ്ജതി, ചീവരാസായ ഉപച്ഛിന്നായ ചീവരപലിബോധോ ഛിജ്ജതി.
൨൭൧൮-൨൦. യോ വസ്സംവുത്ഥവിഹാരമ്ഹാ അഞ്ഞം വിഹാരം ഗതോ ഹോതി, സോ ആഗച്ഛം ആഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ കഥിനുദ്ധാരം അതിക്കമേയ്യ, തസ്സ സോ കഥിനുദ്ധാരോ സീമാതിക്കന്തികോ മതോതി യോജനാ. തത്ഥ സീമാതിക്കന്തികേ കഥിനുബ്ഭാരേ ചീവരപലിബോധോ പഠമം ഛിജ്ജതി, തസ്സ ബഹിസീമേ ആവാസപലിബോധോ ഛിജ്ജതി.
ഏത്ഥ ¶ ച ‘‘സീമാതിക്കന്തികോ നാമ ചീവരകാലസീമാതിക്കന്തികോ’’തി കേനചി വുത്തം. ‘‘ബഹിസീമായം ചീവരകാലസമയസ്സ അതിക്കന്തത്താ സീമാതിക്കന്തികോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവ. ൩൧൧) സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം. ‘‘ആഗച്ഛം അന്തരാമഗ്ഗേ, തദുദ്ധാരമതിക്കമേ’’തി വുത്തത്താ പന സങ്ഘേന ¶ കരിയമാനം അന്തരുബ്ഭാരം ആഗച്ഛന്തോ വിഹാരസീമം അസമ്പത്തേയേവ കഥിനുബ്ഭാരസ്സ ജാതത്താ തം ന സമ്ഭുണേയ്യ, തസ്സേവം സീമമതിക്കന്തസ്സേവ സതോ പുന ആഗച്ഛതോ അന്തരാമഗ്ഗേ ജാതോ കഥിനുബ്ഭാരോ സീമാതിക്കന്തികോതി അമ്ഹാകം ഖന്തി.
കഥിനാനിസംസചീവരം ആദായ സചേ ആവാസേ സാപേക്ഖോവ ഗതോ ഹോതി, പുന ആഗന്ത്വാ കഥിനുദ്ധാരം കഥിനസ്സ അന്തരുബ്ഭാരമേവ സമ്ഭുണാതി ചേ യദി പാപുണേയ്യ, തസ്സ സോ കഥിനുദ്ധാരോ ഹോതി, സോ ‘‘സഹുബ്ഭാരോ’’തി വുച്ചതീതി യോജനാ. സഹുബ്ഭാരേ ദ്വേ പലിബോധാ അപുബ്ബം അചരിമം ഛിജ്ജന്തി.
൨൭൨൧. ‘‘സീമാതിക്കന്തികേനാ’’തി വത്തബ്ബേ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘സീമതോ’’തി വുത്തം. പക്കമനഞ്ച നിട്ഠാനഞ്ച സന്നിട്ഠാനഞ്ച സീമതോ സീമാതിക്കന്തികേന സഹ ഇമേ ചത്താരോ കഥിനുബ്ഭാരാ പുഗ്ഗലാധീനാ പുഗ്ഗലായത്താ സഹുബ്ഭാരസങ്ഖാതോ അന്തരുബ്ഭാരോ സങ്ഘാധീനോതി യോജനാ. ‘‘അന്തരുബ്ഭരോ’’തി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം.
൨൭൨൨. നാസനന്തി നാസനന്തികോ. സവനന്തി സവനന്തികോ. ആസാവച്ഛേദികാപി ചാതി തയോപി കഥിനുബ്ഭാരാ. ന തു സങ്ഘാ ന ഭിക്ഖുതോതി സങ്ഘതോപി ന ഹോന്തി, പുഗ്ഗലതോപി ന ഹോന്തീതി അത്ഥോ. ചീവരസ്സ വിനാസോ സങ്ഘസ്സ വാ ചീവരസാമികസ്സ വാ പയോഗേന ന ജാതോതി നാസനകോ താവ കഥിനുബ്ഭാരോ ഉഭതോപി ന ഹോതീതി വുത്തോ. സവനഞ്ച ഉഭയേസം പയോഗതോ ന ജാതന്തി തഥാ വുത്തം. തഥാ ആസാവച്ഛേദികാപി.
൨൭൨൩. ആവാസോയേവ പലിബോധോതി വിഗ്ഗഹോ. പലിബോധോ ച ചീവരേതി ഏത്ഥ ചീവരേതി ഭേദവചനിച്ഛായ നിമിത്തത്ഥേ ¶ ഭുമ്മം, ചീവരനിമിത്തപലിബോധോതി അത്ഥോ, ചീവരസങ്ഖാതോ പലിബോധോതി വുത്തം ഹോതി. സച്ചാദിഗുണയുത്തം മുസാവാദാദിദോസവിമുത്തം അത്ഥം വദതി സീലേനാതി യുത്തമുത്തത്ഥവാദീ, തേന.
൨൭൨൪. അട്ഠന്നം ¶ മാതികാനന്തി ബഹിസീമഗതാനം വസേന വുത്താ പക്കമനന്തികാദയോ സത്ത മാതികാ, ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ അന്തരുബ്ഭാരം സമ്ഭുണന്തസ്സ വസേന വുത്തോ സഹുബ്ഭാരോതി ഇമാസം അട്ഠന്നം മാതികാനം വസേന ച. അന്തരുബ്ഭാരതോപി വാതി ബഹിസീമം അഗന്ത്വാ തത്ഥേവ വസിത്വാ കഥിനുബ്ഭാരകമ്മേന ഉബ്ഭാരകഥിനാനം വസേന ലബ്ഭനതോ അന്തരുബ്ഭാരതോ ചാതി മഹേസിനാ കഥിനസ്സ ദുവേ ഉബ്ഭാരാപി വുത്താതി യോജനാ. ബഹിസീമം ഗന്ത്വാ ആഗതസ്സ വസേന സഹുബ്ഭാരോ, ബഹിസീമം ആഗതാനം വസേന അന്തരുബ്ഭാരോതി ഏകോയേവ ഉബ്ഭാരോ ദ്വിധാ വുത്തോ, തസ്മാ അന്തരുബ്ഭാരം വിസും അഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠേവ മാതികാ പാളിയം (മഹാവ. ൩൧൦) വിഭത്താതി വേദിതബ്ബാ.
൨൭൨൫. അനാമന്തചാരോ ഉത്തരപദലോപവസേന ‘‘അനാമന്താ’’ ഇതി വുത്തോ. യാവ കഥിനം ന ഉദ്ധരീയതി, താവ അനാമന്തേത്വാ ചരണം കപ്പിസ്സതി, ചാരിത്തസിക്ഖാപദേന അനാപത്തി ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.
അസമാദാനചാരോ ‘‘അസമാദാന’’ന്തി ഉത്തരപദലോപേന വുത്തോ. അസമാദാനചാരോതി തിചീവരം അസമാദായ ചരണം, ചീവരവിപ്പവാസോ കപ്പിസ്സതീതി അത്ഥോ.
‘‘ഗണതോ’’തി ഇമിനാ ഉത്തരപദലോപേന ഗണഭോജനം ദസ്സിതം. ഗണഭോജനമ്പി കപ്പിസ്സതി, തം സരൂപതോ പാചിത്തിയകണ്ഡേ വുത്തം.
‘‘യാവദത്ഥിക’’ന്തി ¶ ഇമിനാ യാവദത്ഥചീവരം വുത്തം. യാവദത്ഥചീവരന്തി യാവതകേന ചീവരേന അത്ഥോ, താവതകം അനധിട്ഠിതം അവികപ്പിതം കപ്പിസ്സതീതി അത്ഥോ.
‘‘തത്ഥ യോ ചീവരുപ്പാദോ’’തി ഇമിനാ ‘‘യോ ച തത്ഥ ചീവരുപ്പാദോ’’തി (മഹാവ. ൩൦൬) വുത്തോ ആനിസംസോ ദസ്സിതോ. യോ ച തത്ഥ ചീവരുപ്പാദോതി തത്ഥ കഥിനത്ഥതസീമായം മതകചീവരം വാ ഹോതു സങ്ഘസ്സ ഉദ്ദിസ്സ ദിന്നം വാ സങ്ഘികേന തത്രുപ്പാദേന ആഭതം വാ, യേന കേനചി ആകാരേന യം സങ്ഘികം ചീവരം ഉപ്പജ്ജതി, തം തേസം ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. ഇമേ പഞ്ച കഥിനാനിസംസാ ച വുത്താതി സമ്ബന്ധോ.
കഥിനക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ചീവരക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൭൨൬-൭. ചീവരം ¶ ഉപ്പജ്ജതി ഏതാസൂതി ‘‘ഉപ്പാദാ’’തി ജനികാവ വുച്ചന്തി, ചീവരവത്ഥപരിലാഭക്ഖേത്തന്തി അത്ഥോ. യഥാഹ – ‘‘യഥാവുത്താനം ചീവരാനം പടിലാഭായ ഖേത്തം ദസ്സേതും അട്ഠിമാ ഭിക്ഖവേ മാതികാതിആദിമാഹാ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯). ചീവരമാതികാതി ചീവരുപ്പാദഹേതുഭൂതമാതരോ. തേനാഹ കഥിനക്ഖന്ധകവണ്ണനായം ‘‘മാതികാതി മാതരോ, ജനേത്തിയോതി അത്ഥോ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൧൦). മാതികാതി ചേത്ഥ ചീവരദാനമധിപ്പേതം. യഥാഹ ‘‘സീമായ ദാനം ഏകാ മാതികാ, കതികായ ദാനം ദുതിയാ’’തിആദി. സീമായ ദേതി, കതികായ ദേതി, ഭിക്ഖാപഞ്ഞത്തിയാ ദേതി, സങ്ഘസ്സ ദേതി, ഉഭതോസങ്ഘേ ദേതി, വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദേതി, ആദിസ്സ ദേതി, പുഗ്ഗലസ്സ ദേതി. ‘‘ഇമാ പന അട്ഠ മാതികാ’’തി വുത്തമേവ നിഗമനവസേന വുത്തം.
൨൭൨൮. തത്ഥാതി ¶ താസു അട്ഠമാതികാസു. സീമായ ദേതീതി ‘‘സീമായ ദമ്മീ’’തി ഏവം സീമം പരാമസിത്വാ ദേന്തോ സീമായ ദേതി, ഏവം ദിന്നം അന്തോസീമഗതേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഭാജേതബ്ബന്തി വണ്ണിതന്തി യോജനാ. തത്ഥ അന്തോസീമഗതേഹീതി ദായകോ യം സീമം അപേക്ഖിത്വാ ഏവമാഹ, തസ്സാ സീമായ അന്തോഗതേഹി സബ്ബേഹി. ഭാജേതബ്ബന്തി തം ചീവരം ഭാജേതബ്ബം. വരവണ്ണിനാതി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹ’’ന്തിആദിനാ സകലലോകബ്യാപിഗുണാതിസയയുത്തേന ബ്യാമപ്പഭായ, ഛബ്ബണ്ണാനം രംസീനഞ്ച വസേന ഉത്തമപ്പഭാതിസയയുത്തേന വരവണ്ണിനാ വണ്ണിതം കഥിതം. അയമേത്ഥ പദവണ്ണനാ, അയം പന വിനിച്ഛയോ – സീമായ ദേതീതി ഏത്ഥ താവ ഖണ്ഡസീമാ ഉപചാരസീമാ സമാനസംവാസസീമാ അവിപ്പവാസസീമാ ലാഭസീമാ ഗാമസീമാ നിഗമസീമാ നഗരസീമാ അബ്ഭന്തരസീമാ ഉദകുക്ഖേപസീമാ ജനപദസീമാ രട്ഠസീമാ രജ്ജസീമാ ദീപസീമാ ചക്കവാളസീമാ ഇതി പന്നരസ സീമാ വേദിതബ്ബാ.
തത്ഥ ഖണ്ഡസീമാ സീമാകഥായം വുത്താ. ഉപചാരസീമാ പരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപേന, അപരിക്ഖിത്തസ്സ വിഹാരസ്സ പരിക്ഖേപാരഹട്ഠാനേന പരിച്ഛിന്നാ ഹോതി. അപിച ഭിക്ഖൂനം ധുവസന്നിപാതട്ഠാനതോ വാ പരിയന്തേ ഠിതഭോജനസാലതോ വാ നിബദ്ധവസനകആവാസതോ വാ ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ദ്വിന്നം ലേഡ്ഡുപാതാനം അന്തോ ഉപചാരസീമാ വേദിതബ്ബാ. സാ പന ആവാസേസു വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതി, പരിഹായന്തേസു പരിഹായതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഭിക്ഖൂസുപി വഡ്ഢന്തേസു വഡ്ഢതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വുത്തം. തസ്മാ സചേ വിഹാരേ സന്നിപതിതഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ¶ ഏകാബദ്ധാ ഹുത്വാ യോജനസതമ്പി പൂരേത്വാ നിസീദന്തി, യോജനസതമ്പി ഉപചാരസീമാവ ഹോതി, സബ്ബേസം ലാഭോ പാപുണാതി. സമാനസംവാസഅവിപ്പവാസസീമാദ്വയമ്പി വുത്തമേവ.
ലാഭസീമാ ¶ നാമ നേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന അനുഞ്ഞാതാ, ന ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ഠപിതാ, അപിച ഖോ രാജരാജമഹാമത്താ വിഹാരം കാരേത്വാ ഗാവുതം വാ അഡ്ഢയോജനം വാ യോജനം വാ സമന്തതോ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘അയം അമ്ഹാകം വിഹാരസ്സ ലാഭസീമാ’’തി നാമലിഖിതകേ ഥമ്ഭേ നിഖണിത്വാ ‘‘യം ഏത്ഥന്തരേ ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബം തം അമ്ഹാകം വിഹാരസ്സ ദേമാ’’തി സീമം ഠപേന്തി, അയം ലാഭസീമാ നാമ. ഗാമനിഗമനഗരഅബ്ഭന്തരഉദകുക്ഖേപസീമാപി വുത്താ ഏവ.
ജനപദസീമാ നാമ കാസികോസലരട്ഠാദീനം അന്തോ ബഹൂ ജനപദാ ഹോന്തി, ഏത്ഥ ഏകേകോ ജനപദപരിച്ഛേദോ ജനപദസീമാ. രട്ഠസീമാ നാമ കാസികോസലാദിരട്ഠപരിച്ഛേദോ. രജ്ജസീമാ നാമ മഹാചോളഭോഗോ കേരളഭോഗോതി ഏവം ഏകേകസ്സ രഞ്ഞോ ആണാപവത്തിട്ഠാനം. ദീപസീമാ നാമ സമുദ്ദന്തേന സമുച്ഛിന്നമഹാദീപാ ച അന്തരദീപാ ച. ചക്കവാളസീമാ നാമ ചക്കവാളപബ്ബതേനേവ പരിച്ഛിന്നാ.
ഏവമേതാസു സീമാസു ഖണ്ഡസീമായ കേനചി കമ്മേന സന്നിപതിതം സങ്ഘം ദിസ്വാ ‘‘ഏത്ഥേവ സീമായ സങ്ഘസ്സ ദേമീ’’തി വുത്തേ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ അന്തോഖണ്ഡസീമഗതാ, തേഹി ഭാജേതബ്ബം. തേസംയേവ ഹി തം പാപുണാതി, അഞ്ഞേസം സീമന്തരികായ വാ ഉപചാരസീമായ വാ ഠിതാനമ്പി ന പാപുണാതി. ഖണ്ഡസീമായ ഠിതേ പന രുക്ഖേ വാ പബ്ബതേ വാ ഠിതസ്സ ഹേട്ഠാ വാ പഥവിയാ വേമജ്ഝം ഗതസ്സ പാപുണാതിയേവ.
‘‘ഇമിസ്സാ ഉപചാരസീമായ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നം പന ഖണ്ഡസീമാസീമന്തരികാസു ഠിതാനമ്പി പാപുണാതി. ‘‘സമാനസംവാസസീമായ ദമ്മീ’’തി ദിന്നം പന ഖണ്ഡസീമാസീമന്തരികാസു ഠിതാനം ന പാപുണാതി. അവിപ്പവാസസീമാലാഭസീമാസു ദിന്നം താസു സീമാസു അന്തോഗതാനംയേവ പാപുണാതി. ഗാമസീമാദീസു ദിന്നം ¶ താസം സീമാനം അബ്ഭന്തരേ ബദ്ധസീമായ ഠിതാനമ്പി പാപുണാതി. അബ്ഭന്തരസീമാഉദകുക്ഖേപസീമാസു ദിന്നം തത്ഥ അന്തോഗതാനംയേവ പാപുണാതി. ജനപദരട്ഠരജ്ജദീപചക്കവാളസീമാസുപി ഗാമസീമാദീസു വുത്തസദിസോയേവ വിനിച്ഛയോ.
സചേ ¶ പന ജമ്ബുദീപേ ഠിതോ ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപേ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വദതി, തമ്ബപണ്ണിദീപതോ ഏകോപി ഗന്ത്വാ സബ്ബേസം ഗണ്ഹിതും ലഭതി. സചേപി തത്രേവ ഏകോ സഭാഗഭിക്ഖു സഭാഗാനം ഭാഗം ഗണ്ഹാതി, ന വാരേതബ്ബോ. ഏവം താവ യോ സീമം പരാമസിത്വാ ദേതി, തസ്സ ദാനേ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.
യോ പന ‘‘അസുകസീമായാ’’തി വത്തും ന ജാനാതി, കേവലം ‘‘സീമാ’’തി വചനമത്തമേവ ജാനന്തോ വിഹാരം ആഗന്ത്വാ ‘‘സീമായ ദമ്മീ’’തി വാ ‘‘സീമട്ഠകസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വാ ഭണതി, സോ പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘സീമാ നാമ ബഹുവിധാ, കതരം സീമം സന്ധായ ഭണസീ’’തി, സചേ വദതി ‘‘അഹം ‘അസുകസീമാ’തി ന ജാനാമി, സീമട്ഠകസങ്ഘോ ഭാജേത്വാ ഗണ്ഹതൂ’’തി, കതരസീമായ ഭാജേതബ്ബം? മഹാസീവത്ഥേരോ കിരാഹ ‘‘അവിപ്പവാസസീമായാ’’തി. തതോ നം ആഹംസു ‘‘അവിപ്പവാസസീമാ നാമ തിയോജനാപി ഹോതി, ഏവം സന്തേ തിയോജനേ ഠിതാ ലാഭം ഗണ്ഹിസ്സന്തി, തിയോജനേ ഠത്വാ ആഗന്തുകവത്തം പൂരേത്വാ ആരാമം പവിസിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഗമികോ തിയോജനം ഗന്ത്വാ സേനാസനം ആപുച്ഛിസ്സതി, നിസ്സയപടിപന്നസ്സ തിയോജനാതിക്കമേ നിസ്സയോ പടിപ്പസ്സമ്ഭിസ്സതി, പാരിവാസികേന തിയോജനം അതിക്കമിത്വാ അരുണം ഉട്ഠാപേതബ്ബം ഭവിസ്സതി, ഭിക്ഖുനിയാ തിയോജനേ ഠത്വാ ആരാമപ്പവേസനം ആപുച്ഛിതബ്ബം ഭവിസ്സതി, സബ്ബമ്പേതം ഉപചാരസീമാപരിച്ഛേദവസേനേവ കത്തും വട്ടതി. തസ്മാ ഉപചാരസീമായമേവ ഭാജേതബ്ബ’’ന്തി.
൨൭൨൯. യേ ¶ വിഹാരാ സങ്ഘേന കതികായ ഏകലാഭകാ സമാനലാഭകാ ഏത്ഥ ഏതേസു വിഹാരേസു ദിന്നം ‘‘കതികായ ദമ്മീ’’തി ദിന്നം സബ്ബേഹി ഭിക്ഖൂഹി സഹ ഭാജേതബ്ബം ചീവരം കതികായ വുച്ചതീതി യോജനാ.
അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – കതികാ നാമ സമാനലാഭകതികാ, തത്രേവം കതികാ കാതബ്ബാ – ഏകസ്മിം വിഹാരേ സന്നിപതിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി യം വിഹാരം സങ്ഗണ്ഹിതുകാമാ സമാനലാഭം കാതും ഇച്ഛന്തി, അസ്സ നാമം ഗഹേത്വാ ‘‘അസുകോ നാമ വിഹാരോ പോരാണകോ’’തി വാ ‘‘ബുദ്ധാധിവുത്ഥോ’’തി വാ ‘‘അപ്പലാഭോ’’തി വാ യം കിഞ്ചി കാരണം വത്വാ ‘‘തം വിഹാരം ഇമിനാ വിഹാരേന സദ്ധിം ഏകലാഭം കാതും സങ്ഘസ്സ രുച്ചതീ’’തി തിക്ഖത്തും സാവേതബ്ബം. ഏത്താവതാ തസ്മിം വിഹാരേ നിസിന്നോപി ഇധ നിസിന്നോവ ഹോതി. തസ്മിം വിഹാരേപി സങ്ഘേന ഏവമേവ കാതബ്ബം. ഏത്താവതാ ഇധ ¶ നിസിന്നോപി തസ്മിം വിഹാരേ നിസിന്നോവ ഹോതി. ഏകസ്മിം ലാഭേ ഭാജിയമാനേ ഇതരസ്മിം ഠിതസ്സ ഭാഗം ഗഹേതും വട്ടതി. ഏവം ഏകേന വിഹാരേന സദ്ധിം ബഹൂപി ആവാസാ ഏകലാഭാ കാതബ്ബാതി.
൨൭൩൦. ചീവരദായകേന ധുവകാരാ പാകവത്താദിനിച്ചസക്കാരാ യത്ഥ സങ്ഘസ്സ ക്രീയന്തി കരീയന്തി തത്ഥ തസ്മിം വിഹാരേ തേനേവ ദായകേന സങ്ഘസ്സ ദിന്നം വിഹാരം ‘‘ഭിക്ഖാപഞ്ഞത്തിയാ ദിന്ന’’ന്തി മഹേസിനാ വുത്തന്തി യോജനാ.
തത്രായം വിനിച്ഛയോ – യസ്മിം വിഹാരേ ഇമസ്സ ചീവരദായകസ്സ സന്തകം സങ്ഘസ്സ പാകവത്തം വാ വത്തതി, യസ്മിം വാ വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ ഭാരം കത്വാ സദാ ഗേഹേ ഭോജേതി, യത്ഥ വാ തേന ആവാസോ കാരിതോ, സലാകഭത്താദീനി വാ നിബദ്ധാനി, യേന പന സകലോപി വിഹാരോ ¶ പതിട്ഠാപിതോ, തത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, ഇമേ ധുവകാരാ നാമ. തസ്മാ സചേ സോ ‘‘യത്ഥ മയ്ഹം ധുവകാരാ കരീയന്തി, ഏത്ഥ ദമ്മീ’’തി വാ ‘‘തത്ഥ ദേഥാ’’തി വാ ഭണതി, ബഹൂസു ചേപി ഠാനേസു ധുവകാരാ ഹോന്തി, സബ്ബത്ഥ ദിന്നമേവ ഹോതി.
സചേ പന ഏകസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ ബഹുതരാ ഹോന്തി, തേഹി വത്തബ്ബം ‘‘തുമ്ഹാകം ധുവകാരേ ഏകത്ഥ ഭിക്ഖൂ ബഹൂ, ഏകത്ഥ അപ്പകാ’’തി, സചേ ‘‘ഭിക്ഖുഗണനായ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഭണതി, തഥാ ഭാജേത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ഏത്ഥ ച വത്ഥഭേസജ്ജാദി അപ്പകമ്പി സുഖേന ഭാജീയതി, യദി പന മഞ്ചോ വാ പീഠകം വാ ഏകമേവ ഹോതി, തം പുച്ഛിത്വാ യസ്സ വാ വിഹാരസ്സ ഏകവിഹാരേപി വാ യസ്സ സേനാസനസ്സ സോ വിചാരേതി, തത്ഥ ദാതബ്ബം. സചേ ‘‘അസുകഭിക്ഖു ഗണ്ഹതൂ’’തി വദതി, വട്ടതി.
അഥ ‘‘മയ്ഹം ധുവകാരേ ദേഥാ’’തി വത്വാ അവിചാരേത്വാവ ഗച്ഛതി, സങ്ഘസ്സപി വിചാരേതും വട്ടതി. ഏവം പന വിചാരേതബ്ബം – ‘‘സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനേ ദേഥാ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ തത്ഥ സേനാസനം പരിപുണ്ണം ഹോതി. യത്ഥ നപ്പഹോതി, തത്ഥ ദാതബ്ബം. സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ‘‘മയ്ഹം വസനട്ഠാനേ സേനാസനപരിഭോഗഭണ്ഡം നത്ഥീ’’തി വദതി, തത്ഥ ദാതബ്ബന്തി.
൨൭൩൧. സങ്ഘസ്സ പന യം ദിന്നന്തി വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി യം ചീവരം ദിന്നം. ‘‘സമ്മുഖീഭൂതേനാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധേന രസ്സത്തം. സമ്മുഖിഭൂതേനാതി ച ¶ ഉപചാരസീമായ ഠിതേന. ഭാജേതബ്ബന്തി ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ കാലം ഘോസേത്വാ ഭാജേതബ്ബം. ഇദമേത്ഥ മുഖമത്തദസ്സനം. വിനിച്ഛയോ അട്ഠകഥായ (മഹാവ. അട്ഠ. ൩൭൯) വേദിതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം – ചീവരദായകേന ¶ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നേസു ഭാജിയമാനേസു സീമട്ഠസ്സ അസമ്പത്തസ്സപി ഭാഗം ഗണ്ഹന്തോ ന വാരേതബ്ബോ. വിഹാരോ മഹാ ഹോതി, ഥേരാസനതോ പട്ഠായ വത്ഥേസു ദിയ്യമാനേസു അലസജാതികാ മഹാഥേരാ പച്ഛാ ആഗച്ഛന്തി, ‘‘ഭന്തേ, വീസതിവസ്സാനം ദിയ്യതി, തുമ്ഹാകം ഠിതികാ അതിക്കന്താ’’തി ന വത്തബ്ബാ, ഠിതികം ഠപേത്വാ തേസം ദത്വാ പച്ഛാ ഠിതികായ ദാതബ്ബം.
‘‘അസുകവിഹാരേ കിര ബഹും ചീവരം ഉപ്പന്ന’’ന്തി സുത്വാ യോജനന്തരികവിഹാരതോപി ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛന്തി, സമ്പത്തസമ്പത്താനം ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ ദാതബ്ബം. അസമ്പത്താനമ്പി ഉപചാരസീമം പവിട്ഠാനം അന്തേവാസികാദീസു ഗണ്ഹന്തേസു ദാതബ്ബമേവ. ‘‘ബഹി ഉപചാരസീമായ ഠിതാനം ദേഥാ’’തി വദന്തി, ന ദാതബ്ബം. സചേ പന ഉപചാരസീമം ഓക്കന്തേഹി ഏകാബദ്ധാ ഹുത്വാ അത്തനോ വിഹാരദ്വാരേ വാ അന്തോവിഹാരേയേവ വാ ഹോന്തി, പരിസവസേന വഡ്ഢിതാ നാമ സീമാ ഹോതി, തസ്മാ ദാതബ്ബം. സങ്ഘനവകസ്സ ദിന്നേപി പച്ഛാ ആഗതാനം ദാതബ്ബമേവ. ദുതിയഭാഗേ പന ഥേരാസനം ആരുള്ഹേ ആഗതാനം പഠമഭാഗോ ന പാപുണാതി, ദുതിയഭാഗതോ വസ്സഗ്ഗേന ദാതബ്ബം.
ഏകസ്മിം വിഹാരേ ദസ ഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, ദസ വത്ഥാനി ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി ദേന്തി, പാടേക്കം ഭാജേതബ്ബാനി. സചേ ‘‘സബ്ബാനേവ അമ്ഹാകം പാപുണന്തീ’’തി ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ദുപ്പാപിതാനി ചേവ ദുഗ്ഗഹിതാനി ച, ഗതഗതട്ഠാനേ സങ്ഘികാനേവ ഹോന്തി. ഏകം പന ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘ഇദം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ ദത്വാ സേസാനി ‘‘ഇമാനി അമ്ഹാകം പാപുണന്തീ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി.
ഏകമേവ വത്ഥം ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി ആഹരന്തി, അഭാജേത്വാവ ‘‘അമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഗണ്ഹന്തി, ദുപ്പാപിതഞ്ചേവ ദുഗ്ഗഹിതഞ്ച, സത്ഥകേന, പന ഹലിദ്ദിആദിനാ വാ ലേഖം കത്വാ ഏകം ¶ കോട്ഠാസം ‘‘ഇമം ഠാനം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ പാപേത്വാ സേസം ‘‘അമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഗഹേതും വട്ടതി. യം പന വത്ഥസ്സേവ പുപ്ഫം വാ വലി വാ, തേന പരിച്ഛേദം കാതും ന വട്ടതി. സചേ ഏകം തന്തം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘ഇദം ഠാനം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ ദത്വാ സേസം ‘‘അമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഗണ്ഹന്തി, വട്ടതി. ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം ഛിന്ദിത്വാ ഭാജിയമാനം വട്ടതിയേവ.
ഏകഭിക്ഖുകേ ¶ വിഹാരേ സങ്ഘസ്സ ചീവരേസു ഉപ്പന്നേസു സചേ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സോ ഭിക്ഖു ‘‘സബ്ബാനി മയ്ഹം പാപുണന്തീ’’തി ഗണ്ഹാതി, സുഗ്ഗഹിതാനി, ഠിതികാ പന ന തിട്ഠതി. സചേ ഏകേകം ഉദ്ധരിത്വാ ‘‘ഇദം മയ്ഹം പാപുണാതീ’’തി ഗണ്ഹാതി, ഠിതികാ തിട്ഠതി. തത്ഥ ഠിതികായ അട്ഠിതായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ആഗച്ഛതി, മജ്ഝേ ഛിന്ദിത്വാ ദ്വീഹിപി ഗഹേതബ്ബം. ഠിതായ ഠിതികായ പുന അഞ്ഞസ്മിം ചീവരേ ഉപ്പന്നേ സചേ നവകതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഹേട്ഠാ ഓരോഹതി. സചേ വുഡ്ഢതരോ ആഗച്ഛതി, ഠിതികാ ഉദ്ധം ആരോഹതി. അഥ അഞ്ഞോ നത്ഥി, പുന അത്തനോ പാപേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.
‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വാ യേന കേനചി ആകാരേന സങ്ഘം ആമസിത്വാ ദിന്നം പന പംസുകൂലികാനം ന വട്ടതി ‘‘ഗഹപതിചീവരം പടിക്ഖിപാമി, പംസുകൂലികങ്ഗം സമാദിയാമീ’’തി വുത്തത്താ, ന പന അകപ്പിയത്താ. ഭിക്ഖുസങ്ഘേന അപലോകേത്വാ ദിന്നമ്പി ന ഗഹേതബ്ബം. യം പന ഭിക്ഖു അത്തനോ സന്തകം ദേതി, തം ഭിക്ഖുദത്തിയം നാമ വട്ടതി. പംസുകൂലം പന ന ഹോതി. ഏവം സന്തേപി ധുതങ്ഗം ന ഭിജ്ജതി. ‘‘ഭിക്ഖൂനം ദേമ, ഥേരാനം ദേമാ’’തി വുത്തേ പന പംസുകൂലികാനമ്പി വട്ടതി. ‘‘ഇദം വത്ഥം സങ്ഘസ്സ ദേമ, ഇമിനാ ഉപാഹനത്ഥവികപത്തത്ഥവികആയോഗഅംസബദ്ധകാദീനി ¶ കരോഥാ’’തി ദിന്നമ്പി വട്ടതി.
പത്തത്ഥവികാദീനം അത്ഥായ ദിന്നാനി ബഹൂനിപി ഹോന്തി, ചീവരത്ഥായപി പഹോന്തി, തതോ ചീവരം കത്വാ പാരുപിതും വട്ടതി. സചേ പന സങ്ഘോ ഭാജിതാതിരിത്താനി വത്ഥാനി ഛിന്ദിത്വാ ഉപാഹനത്ഥവികാദീനം അത്ഥായ ഭാജേതി, തതോ ഗഹേതും ന വട്ടതി. സാമികേഹി വിചാരിതമേവ ഹി വട്ടതി, ന ഇതരം.
‘‘പംസുകൂലികസങ്ഘസ്സ ധമ്മകരണഅംസബദ്ധാദീനം അത്ഥായ ദേമാ’’തി വുത്തേപി ഗഹേതും വട്ടതി. പരിക്ഖാരോ നാമ പംസുകൂലികാനമ്പി ഇച്ഛിതബ്ബോ. യം തത്ഥ അതിരേകം ഹോതി, തം ചീവരേപി ഉപനേതും വട്ടതി. സുത്തം സങ്ഘസ്സ ദേന്തി, പംസുകൂലികേഹിപി ഗഹേതബ്ബം. അയം താവ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദിന്നേസു വിനിച്ഛയോ.
സചേ പന ബഹി ഉപചാരസീമായ അദ്ധാനപടിപന്നേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വാ സങ്ഘനവകസ്സ വാ ആരോചേതി, സചേപി യോജനം ഫരിത്വാ പരിസാ ഠിതാ ഹോതി, ഏകാബദ്ധാ ¶ ചേ, സബ്ബേസം പാപുണാതി. യേ പന ദ്വാദസഹി ഹത്ഥേഹി പരിസം അസമ്പത്താ, തേസം ന പാപുണാതീതി.
൨൭൩൨. ഇദാനി ‘‘ഉഭതോസങ്ഘേ ദേതീ’’തി മാതികം വിവരന്തോ ആഹ ‘‘ഉഭതോസങ്ഘമുദ്ദിസ്സാ’’തിആദി. ഉഭതോസങ്ഘമുദ്ദിസ്സാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘം, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘഞ്ച ഉദ്ദിസിത്വാ. ദേതീതി ‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദേമീ’’തി ദേതി. ‘‘ബഹു വാ’’തി ഏത്ഥ ‘‘ബഹൂ വാ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം. ഭിക്ഖുനീനം ഭിക്ഖൂ ഥോകാ വാ ഹോന്തു ബഹൂ വാ, പുഗ്ഗലഗ്ഗേന അകത്വാ ഉഭതോസങ്ഘവസേന സമഭാഗോവ കാതും വട്ടതീതി യോജനാ.
തത്രായം ¶ വിനിച്ഛയോ – ‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി ‘‘ദ്വേധാസങ്ഘസ്സ ദമ്മി, ദ്വിന്നം സങ്ഘാനം ദമ്മി, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദിന്നമേവ ഹോതി, ദ്വേ ഭാഗേ സമേ കത്വാ ഏകോ ദാതബ്ബോ.
‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ സചേ ദസ ദസ ഭിക്ഖൂ, ഭിക്ഖുനിയോ ച ഹോന്തി, ഏകവീസതി പടിവീസേ കത്വാ ഏകോ പുഗ്ഗലസ്സ ദാതബ്ബോ, ദസ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ, ദസ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ. യേന പുഗ്ഗലികോ ലദ്ധോ, സോ സങ്ഘതോപി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന ഗഹേതും ലഭതി. കസ്മാ? ഉഭതോസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ.
‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ച ചേതിയസ്സ ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. ഇധ പന ചേതിയസ്സ സങ്ഘതോ പാപുണനകോട്ഠാസോ നാമ നത്ഥി, ഏകപുഗ്ഗലസ്സ പത്തകോട്ഠാസസമോവ കോട്ഠാസോ ഹോതി.
‘‘ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേ പന ദ്വാവീസതി കോട്ഠാസേ കത്വാ ദസ ഭിക്ഖൂനം, ദസ ഭിക്ഖുനീനം, ഏകോ പുഗ്ഗലസ്സ, ഏകോ ചേതിയസ്സ ദാതബ്ബോ. തത്ഥ പുഗ്ഗലോ സങ്ഘതോപി അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പുന ഗഹേതും ലഭതി. ചേതിയസ്സ ഏകോയേവ.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ന ദാതബ്ബം, ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ദാതബ്ബം.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ¶ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തേ പന പുഗ്ഗലോ വിസും ¶ ന ലഭതി, പാപുണനട്ഠാനതോ ഏകമേവ ലഭതി. കസ്മാ? ഭിക്ഖുസങ്ഘഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേപി ചേതിയസ്സ ഏകപുഗ്ഗലപടിവീസോ ലബ്ഭതി, പുഗ്ഗലസ്സ വിസും ന ലബ്ഭതി. തസ്മാ ഏകം ചേതിയസ്സ ദത്വാ അവസേസം ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ഭാജേതബ്ബം.
‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ദമ്മീ’’തി വുത്തേപി ന മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ ദാതബ്ബം, പുഗ്ഗലഗണനായ ഏവ വിഭജിതബ്ബം.
‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ഭിക്ഖുനീനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി ഏവം വുത്തേപി ചേതിയസ്സ ഏകപുഗ്ഗലപടിവീസോ ലബ്ഭതി, പുഗ്ഗലസ്സ വിസും നത്ഥി, ഭിക്ഖൂ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഗണേത്വാ ഏവ ഭാജേതബ്ബം. യഥാ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘം ആദിം കത്വാ നയോ നീതോ, ഏവം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ആദിം കത്വാപി നേതബ്ബോ.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തേ പുഗ്ഗലസ്സ വിസും ന ലബ്ഭതി, വസ്സഗ്ഗേനേവ ഗഹേതബ്ബം.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേ പന ചേതിയസ്സ വിസും പടിവീസോ ലബ്ഭതി.
‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച തുയ്ഹഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേപി ചേതിയസ്സേവ ലബ്ഭതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ.
‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച തുയ്ഹഞ്ചാ’’തി വുത്തേപി വിസും ന ലബ്ഭതി.
‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേ പന ചേതിയസ്സ ലബ്ഭതി.
‘‘ഭിക്ഖൂനഞ്ച ¶ തുയ്ഹഞ്ച ചേതിയസ്സ ചാ’’തി വുത്തേപി ചേതിയസ്സേവ വിസും ലബ്ഭതി, ന പുഗ്ഗലസ്സ. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ആദിം കത്വാപി ഏവമേവ യോജേതബ്ബം.
പുബ്ബേ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദാനം ദേന്തി, ഭഗവാ മജ്ഝേ നിസീദതി, ദക്ഖിണതോ ഭിക്ഖൂ, വാമതോ ഭിക്ഖുനിയോ നിസീദന്തി, ഭഗവാ ഉഭിന്നം സങ്ഘത്ഥേരോ, തദാ ഭഗവാ അത്തനോ ലദ്ധപച്ചയേ അത്തനാപി പരിഭുഞ്ജതി, ഭിക്ഖൂനമ്പി ദാപേതി. ഏതരഹി പന പണ്ഡിതമനുസ്സാ സധാതുകം പടിമം വാ ചേതിയം വാ ഠപേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഉഭതോസങ്ഘസ്സ ദാനം ദേന്തി, പടിമായ വാ ¶ ചേതിയസ്സ വാ പുരതോ ആധാരകേ പത്തം ഠപേത്വാ ദക്ഖിണോദകം ദത്വാ ‘‘ബുദ്ധാനം ദേമാ’’തി തത്ഥ യം പഠമം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേന്തി, വിഹാരം വാ ആഹരിത്വാ ‘‘ഇദം ചേതിയസ്സ ദേമാ’’തി പിണ്ഡപാതഞ്ച മാലാഗന്ധാദീനി ച ദേന്തി, തത്ഥ കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി? മാലാഗന്ധാദീനി താവ ചേതിയേ ആരോപേതബ്ബാനി, വത്ഥേഹി പടാകാ, തേലേന പദീപാ കാതബ്ബാ. പിണ്ഡപാതമധുഫാണിതാദീനി പന യോ നിബദ്ധം ചേതിയസ്സ ജഗ്ഗകോ ഹോതി പബ്ബജിതോ വാ ഗഹട്ഠോ വാ, തസ്സ ദാതബ്ബാനി. നിബദ്ധജഗ്ഗകേ അസതി ആഹടപത്തം ഠപേത്വാ വത്തം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഉപകട്ഠേ കാലേ ഭുഞ്ജിത്വാ പച്ഛാപി വത്തം കാതും വട്ടതിയേവ.
മാലാഗന്ധാദീസു ച യം കിഞ്ചി ‘‘ഇദം ഹരിത്വാ ചേതിയസ്സ പൂജം കരോഥാ’’തി വുത്തേ ദൂരമ്പി ഹരിത്വാ പൂജേതബ്ബം. ‘‘ഭിക്ഖം സങ്ഘസ്സ ഹരാ’’തി വുത്തേപി ഹരിതബ്ബം. സചേ പന ‘‘അഹം പിണ്ഡായ ചരാമി, ആസനസാലായ ഭിക്ഖൂ അത്ഥി, തേ ഹരിസ്സന്തീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഭന്തേ, തുയ്ഹംയേവ ദമ്മീ’’തി വദതി, ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. അഥ പന ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദസ്സാമീ’’തി ഹരന്തസ്സ ഗച്ഛതോ അന്തരാവ കാലോ ഉപകട്ഠോ ഹോതി, അത്തനോ പാപേത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
൨൭൩൩. യം പന ചീവരം ‘‘യസ്മിം ആവാസേ വസ്സംവുത്ഥസ്സ സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദേതി, തസ്മിംയേവ ആവാസേ വുത്ഥവസ്സേന സങ്ഘേന വാ ഗണേന വാ പുഗ്ഗലേന വാ തം ചീവരം ഭാജേതബ്ബന്തി വണ്ണിതം ദേസിതന്തി യോജനാ.
തത്രായം വിനിച്ഛയോ – വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി ദേതി, യാവതികാ ഭിക്ഖൂ തസ്മിം ആവാസേ വസ്സംവുത്ഥാ, യത്തകാ വസ്സച്ഛേദം അകത്വാ പുരിമവസ്സംവുത്ഥാ, തേഹി ഭാജേതബ്ബം, അഞ്ഞേസം ന പാപുണാതി. ദിസാപക്കന്തസ്സാപി ¶ സതി ഗാഹകേ ¶ യാവ കഥിനസ്സ ഉബ്ഭാരാ ദാതബ്ബം. അനത്ഥതേ പന കഥിനേ അന്തോഹേമന്തേ ഏവഞ്ച വത്വാ ദിന്നം പച്ഛിമവസ്സംവുത്ഥാനമ്പി പാപുണാതീതി ലക്ഖണഞ്ഞൂ വദന്തി. അട്ഠകഥാസു പനേതം അവിചാരിതം.
സചേ പന ബഹി ഉപചാരസീമായം ഠിതോ ‘‘വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വദതി, സമ്പത്താനം സബ്ബേസം പാപുണാതി. അഥ ‘‘അസുകവിഹാരേ വസ്സംവുത്ഥസങ്ഘസ്സാ’’തി വദതി, തത്ര വസ്സംവുത്ഥാനമേവ യാവ കഥിനസ്സുബ്ഭാരാ പാപുണാതി. സചേ പന ഗിമ്ഹാനം പഠമദിവസതോ പട്ഠായ ഏവം വദതി, തത്ര സമ്മുഖീഭൂതാനംയേവ സബ്ബേസം പാപുണാതി. കസ്മാ? പിട്ഠിസമയേ ഉപ്പന്നത്താ. അന്തോവസ്സേയേവ ‘‘വസ്സം വസന്താനം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ ഛിന്നവസ്സാ ന ലഭന്തി, വസ്സം വസന്താവ ലഭന്തി. ചീവരമാസേ പന ‘‘വസ്സം വസന്താനം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പച്ഛിമികായ വസ്സൂപഗതാനംയേവ പാപുണാതി, പുരിമികായ വസ്സൂപഗതാനഞ്ച ഛിന്നവസ്സാനഞ്ച ന പാപുണാതി.
ചീവരമാസതോ പട്ഠായ യാവ ഹേമന്തസ്സ പച്ഛിമോ ദിവസോ, താവ ‘‘വസ്സാവാസികം ദേമാ’’തി വുത്തേ കഥിനം അത്ഥതം വാ ഹോതു അനത്ഥതം വാ, അതീതവസ്സംവുത്ഥാനമേവ പാപുണാതി. ഗിമ്ഹാനം പഠമദിവസതോ പട്ഠായ വുത്തേ പന മാതികാ ആരോപേതബ്ബാ ‘‘അതീതവസ്സാവാസസ്സ പഞ്ച മാസാ അഭിക്കന്താ, അനാഗതേ ചാതുമാസച്ചയേന ഭവിസ്സതി, കതരവസ്സാവാസസ്സ ദേസീ’’തി. സചേ ‘‘അതീതവസ്സംവുത്ഥാനം ദമ്മീ’’തി വദതി, തം അന്തോവസ്സം വുത്ഥാനമേവ പാപുണാതി. ദിസാപക്കന്താനമ്പി സഭാഗാ ഗണ്ഹിതും ലഭന്തി.
സചേ ‘‘അനാഗതേ വസ്സാവാസികം ദമ്മീ’’തി വദതി, തം ഠപേത്വാ വസ്സൂപനായികദിവസേ ഗഹേതബ്ബം. അഥ ‘‘അഗുത്തോ വിഹാരോ, ചോരഭയം അത്ഥി, ന സക്കാ ഠപേതും, ഗണ്ഹിത്വാ വാ ആഹിണ്ഡിതു’’ന്തി ¶ വുത്തേ ‘‘സമ്പത്താനം ദമ്മീ’’തി വദതി, ഭാജേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. സചേ വദതി ‘‘ഇതോ മേ, ഭന്തേ, തതിയേ വസ്സേ വസ്സാവാസികം ന ദിന്നം, തം ദമ്മീ’’തി, തസ്മിം അന്തോവസ്സേ വുത്ഥഭിക്ഖൂനം പാപുണാതി. സചേ തേ ദിസാപക്കന്താ, അഞ്ഞോ വിസ്സാസികോ ഗണ്ഹാതി, ദാതബ്ബം. അഥ ഏകോയേവ അവസിട്ഠോ, സേസാ കാലകതാ, സബ്ബം ഏകസ്സേവ പാപുണാതി. സചേ ഏകോപി നത്ഥി, സങ്ഘികം ഹോതി, സമ്മുഖീഭൂതേഹി ഭാജേതബ്ബന്തി.
൨൭൩൪. യാഗുയാ പന പീതായ വാ ഭത്തേ വാ ഭുത്തേ സചേ പന ആദിസ്സ ‘‘യേന മേ യാഗു പീതാ, തസ്സ ദമ്മി, യേന മേ ഭത്തം ഭുത്തം, തസ്സ ദമ്മീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ചീവരം ദേതി, വിനയധരേന ¶ തത്ഥ തത്ഥേവ ദാനം ദാതബ്ബന്തി യോജനാ. ഏസ നയോ ഖാദനീയചീവരസേനാസനഭേസജ്ജാദീസു.
തത്രായം വിനിച്ഛയോ – ഭിക്ഖൂ അജ്ജതനായ വാ സ്വാതനായ വാ യാഗുയാ നിമന്തേത്വാ തേസം ഘരം പവിട്ഠാനം യാഗും ദേതി, യാഗും ദത്വാ പീതായ യാഗുയാ ‘‘ഇമാനി ചീവരാനി യേഹി മയ്ഹം യാഗു പീതാ, തേസം ദമ്മീ’’തി ദേതി, യേഹി നിമന്തിതേഹി യാഗു പീതാ, തേസംയേവ പാപുണന്തി, യേഹി പന ഭിക്ഖാചാരവത്തേന ഘരദ്വാരേന ഗച്ഛന്തേഹി വാ ഘരം പവിട്ഠേഹി വാ യാഗു ലദ്ധാ, യേസം വാ ആസനസാലതോ പത്തം ആഹരിത്വാ മനുസ്സേഹി നീതാ, യേ വാ ഥേരേഹി പേസിതാ, തേസം ന പാപുണന്തി.
സചേ പന നിമന്തിതഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം അഞ്ഞേപി ബഹൂ ആഗന്ത്വാ അന്തോഗേഹഞ്ച ബഹിഗേഹഞ്ച പൂരേത്വാ നിസിന്നാ, ദായകോ ച ഏവം വദതി ‘‘നിമന്തിതാ വാ ഹോന്തു അനിമന്തിതാ വാ, യേസം മയാ യാഗു ദിന്നാ, സബ്ബേസം ഇമാനി വത്ഥാനി ഹോന്തൂ’’തി, സബ്ബേസം പാപുണന്തി. യേഹി പന ഥേരാനം ഹത്ഥതോ യാഗു ¶ ലദ്ധാ, തേസം ന പാപുണന്തി. അഥ സോ ‘‘യേഹി മയ്ഹം യാഗു പീതാ, സബ്ബേസം ഹോന്തൂ’’തി വദതി, സബ്ബേസം പാപുണന്തി. ഭത്തഖാദനീയേസുപി ഏസേവ നയോ.
ചീവരേ വാതി പുബ്ബേപി യേന വസ്സം വാസേത്വാ ഭിക്ഖൂനം ചീവരം ദിന്നപുബ്ബം ഹോതി, സോ ചേ ഭിക്ഖൂ ഭോജേത്വാ വദതി ‘‘യേസം മയാ പുബ്ബേ ചീവരം ദിന്നം, തേസംയേവ ഇമം ചീവരം വാ സുത്തം വാ സപ്പിമധുഫാണിതാദീനി വാ ഹോന്തൂ’’തി, സബ്ബം തേസംയേവ പാപുണാതി.
സേനാസനേ വാതി ‘‘യോ മയാ കാരിതേ വിഹാരേ വാ പരിവേണേ വാ വസതി, തസ്സിദം ഹോതൂ’’തി വുത്തേ തസ്സേവ ഹോതി.
ഭേസജ്ജേ വാതി ‘‘മയം കാലേന കാലം ഥേരാനം സപ്പിആദീനി ഭേസജ്ജാനി ദേമ, യേഹി താനി ലദ്ധാനി, തേസംയേവിദം ഹോതൂ’’തി വുത്തേ തേസംയേവ ഹോതീതി.
൨൭൩൫. ദീയതേതി ദാനന്തി കമ്മസാധനേന ചീവരം വുച്ചതി. യം-സദ്ദേന ചീവരസ്സ പരാമട്ഠത്താ തം-സദ്ദേനാപി തദേവ പരാമസിതബ്ബന്തി.
തത്രായം വിനിച്ഛയോ – ‘‘ഇമം ¶ ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീ’’തി ഏവം പരമ്മുഖാ വാ ‘‘ഇദം മേ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം ദമ്മീ’’തി ഏവം സമ്മുഖാ വാ പാദമൂലേ ഠപേത്വാ വാ ദേതി, തം തസ്സേവ ഹോതി. സചേ പന ‘‘ഇദം തുമ്ഹാകഞ്ച തുമ്ഹാകം അന്തേവാസികാനഞ്ച ദമ്മീ’’തി ഏവം വദതി, ഥേരസ്സ ച അന്തേവാസികാനഞ്ച പാപുണാതി. ഉദ്ദേസം ഗഹേതും ആഗതോ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ ച അത്ഥി, തസ്സാപി പാപുണാതി. ‘‘തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം നിബദ്ധചാരികഭിക്ഖൂനം ദമ്മീ’’തി വുത്തേ ഉദ്ദേസന്തേവാസികാനം വത്തം കത്വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനി ഗഹേത്വാ വിചരന്താനം സബ്ബേസം പാപുണാതീതി.
൨൭൩൭. വദതിച്ചേവമേവ ¶ ചേതി ഇച്ചേവം യഥാവുത്തനയേന വദതി ചേ. തന്തി തം പരിക്ഖാരം. തേസന്തി മാതുആദീനം. സങ്ഘസ്സേവ സന്തകം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൭൩൮. ‘‘പഞ്ചന്നം…പേ… ഹോതീ’’തി ഇമിനാ പുരിമഗാഥാദ്വയേന വിത്ഥാരിതമേവത്ഥം സംഖിപിത്വാ ദസ്സേതി. പഞ്ചന്നം സഹധമ്മികാനം. അച്ചയേതി കാലകിരിയായ. ദാനന്തി ‘‘മയി കാലകതേ ഇമം പരിക്ഖാരം തുയ്ഹം ഹോതു, തവ സന്തകം കരോഹീ’’തിആദിനാ പരിച്ചജനം. കിഞ്ചിപീതി അന്തമസോ ദന്തകട്ഠമ്പി. ഗിഹീനം പന ദാനം തഥാ ദായകാനം ഗിഹീനമേവ അച്ചയേ രൂഹതീതി യോജനാ.
൨൭൩൯. ഭിക്ഖു വാ സാമണേരോ വാ ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയേ കാലം കരോതി, അസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ വാ സാമണേരസ്സ വാ പരിക്ഖാരാ ഭിക്ഖൂനംയേവ സന്തകാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ സന്തകാതി യോജനാ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ സന്തകാ കാലകതസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിയാപന്നത്താ.
൨൭൪൦. സാമണേരീ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന ‘‘സിക്ഖമാനാ വാ’’തി ഇദം സങ്ഗണ്ഹാതി. വിഹാരസ്മിം ഭിക്ഖൂനം നിവാസനട്ഠാനേ. തസ്സാതി ഭിക്ഖുനിയാ വാ സാമണേരിയാ വാ സിക്ഖമാനായ വാ പരിക്ഖാരാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തകാ ഹോന്തീതി യോജനാ. സന്തകാതി ഏത്ഥാപി ഭിക്ഖൂസു വുത്തനയേനേവത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.
൨൭൪൧. ദേഹി നേത്വാതി ഏത്ഥ ‘‘ഇമം ചീവര’’ന്തി പകരണതോ ലബ്ഭതി. ‘‘ഇമം ചീവരം നേത്വാ അസുകസ്സ ദേഹീ’’തി യം ചീവരം ദിന്നം, തം തസ്സ പുരിമസ്സേവ സന്തകം ഹോതി. ‘‘ഇദം ചീവരം ¶ അസുകസ്സ ദമ്മീ’’തി യം ചീവരം ദിന്നം, തം യസ്സ പഹിയ്യതി, തസ്സ പച്ഛിമസ്സേവ സന്തകം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൭൪൨. യഥാവുത്തവചനപ്പകാരാനുരൂപേന ¶ സാമികേ ഞത്വാ സാമികേസു വിസ്സാസേന വാ തേസു മതേസു മതകചീവരമ്പി ഗണ്ഹിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതും ആഹ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി. ‘‘മതസ്സ വാ അമതസ്സ വാ’’തി പദച്ഛേദോ. വിസ്സാസം വാപി ഗണ്ഹേയ്യാതി ജീവന്തസ്സ സന്തകം വിസ്സാസഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹേയ്യ. ഗണ്ഹേ മതകചീവരന്തി മതസ്സ ചീവരം മതകപരിക്ഖാരനീഹാരേന പാപേത്വാ ഗണ്ഹേയ്യ.
൨൭൪൩. രജതേ അനേനാതി രജനന്തി മൂലാദിസബ്ബമാഹ. വന്തദോസേനാതി സവാസനസമുച്ഛിന്നരാഗാദിദോസേന. താദിനാതി രൂപാദീസു ഛളാരമ്മണേസു രാഗാദീനം അനുപ്പത്തിയാ അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു നിബ്ബികാരതായ ഏകസദിസേന.
൨൭൪൪-൫. ‘‘മൂലേ’’തിആദീസു നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. മൂലരജനേ ഹലിദ്ദിം ഠപേത്വാ സബ്ബം മൂലരജനം വട്ടതി. ഖന്ധേസു രജനേസു മഞ്ജേട്ഠഞ്ച തുങ്ഗഹാരകഞ്ച ഠപേത്വാ സബ്ബം ഖന്ധരജനം വട്ടതി. പത്തേസു രജനേസു അല്ലിയാ പത്തം തഥാ നീലിയാ പത്തഞ്ച ഠപേത്വാ സബ്ബം പത്തരജനം വട്ടതി. പുപ്ഫരജനേസു കുസുമ്ഭഞ്ച കിംസുകഞ്ച ഠപേത്വാ സബ്ബം പുപ്ഫരജനം വട്ടതി. തചരജനേ ലോദ്ദഞ്ച കണ്ഡുലഞ്ച ഠപേത്വാ സബ്ബം തചരജനം വട്ടതി. ഫലരജനം സബ്ബമ്പി വട്ടതീതി യോജനാ.
മഞ്ജേട്ഠന്തി ഏകോ സകണ്ടകരുക്ഖോ, വല്ലിവിസേസോ ച, യസ്സ രജനം മഞ്ജേട്ഠബീജവണ്ണം ഹോതി. മഞ്ജേട്ഠരുക്ഖസ്സ ഖന്ധോ സേതവണ്ണോതി സോ ഇധ ന ഗഹേതബ്ബോ രജനാധികാരത്താ. തുങ്ഗഹാരകോ നാമ ഏകോ സകണ്ടകരുക്ഖോ, യസ്സ രജനം ഹരിതാലവണ്ണം ഹോതി. അല്ലീതി ചുല്ലതാപിഞ്ഛരുക്ഖോ, യസ്സ പണ്ണരജനം ഹലിദ്ദിവണ്ണം ഹോതി. നീലീതി ഗച്ഛവിസേസോ, യസ്സ പന രജനം നീലവണ്ണം ഹോതി. കിംസുകം നാമ വല്ലികിംസുകപുപ്ഫം, യസ്സ രജനം ലോഹിതവണ്ണം ഹോതി.
൨൭൪൬. കിലിട്ഠസാടകന്തി ¶ മലീനസാടകം. ധോവിതുന്തി ഏകവാരം ധോവിതും. അല്ലിയാ ധോതം കിര സമ്മദേവ രജനം പടിഗ്ഗണ്ഹാതി.
൨൭൪൭. ചീവരാനം ¶ കഥാ സേസാതി ഭേദകാരണപ്പകാരകഥാദികാ ഇധ അവുത്തകഥാ. പഠമേ കഥിനേ വുത്താതി സേസോ. വിഭാവിനാതി ഖന്ധകഭാണകേന.
ചീവരക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
മഹാവഗ്ഗവിനിച്ഛയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചൂളവഗ്ഗോ
പാരിവാസികക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൭൪൮. ഏവം ¶ ¶ മഹാവഗ്ഗവിനിച്ഛയം സങ്ഖേപേന ദസ്സേത്വാ ചൂളവഗ്ഗാഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തജ്ജനീയ’’ന്തിആദി. തജ്ജനീയന്തി കലഹകാരകാനം ഭിക്ഖൂനം തതോ വിരമനത്ഥായ നിഗ്ഗഹവസേന അനുഞ്ഞാതം ഞത്തിചതുത്ഥം തജ്ജനീയകമ്മഞ്ച. നിയസ്സന്തി ബാലസ്സ അബ്യത്തസ്സ ആപത്തിബഹുലസ്സ അനപദാനസ്സ അനനുലോമികേഹി ഗിഹിസംസഗ്ഗേഹി സംസട്ഠസ്സ വിഹരതോ ഭിക്ഖുനോ നിഗ്ഗഹവസേന നിസ്സായ വസനത്ഥായ കാതും അനുഞ്ഞാതം ഞത്തിചതുത്ഥം നിയസ്സകമ്മഞ്ച.
പബ്ബാജന്തി കുലദൂസകസ്സ ഭിക്ഖുനോ യത്ഥ തേന കുലദൂസനം കതം, തത്ഥ ന ലഭിതബ്ബആവാസത്ഥായ നിഗ്ഗഹവസേന അനുഞ്ഞാതം ഞത്തിചതുത്ഥം പബ്ബാജനീയകമ്മഞ്ച. പടിസാരണന്തി സദ്ധസ്സ ഉപാസകസ്സ ദായകസ്സ കാരകസ്സ സങ്ഘുപട്ഠാകസ്സ ജാതിആദീഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസകസ്സ ഭിക്ഖുനോ തംഖമാപനത്ഥായ നിഗ്ഗഹവസേന അനുഞ്ഞാതം ഞത്തിചതുത്ഥം പടിസാരണീയകമ്മഞ്ച.
തിവിധുക്ഖേപനന്തി ആപത്തിയാ അദസ്സനേ, ആപത്തിയാ അപ്പടികമ്മേ, പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ ച തതോ ഓരമിതും നിഗ്ഗഹവസേന അനുഞ്ഞാതം ഞത്തിചതുത്ഥം തിവിധം ഉക്ഖേപനീയകമ്മഞ്ചാതി. ദീപയേതി പാളിയാ, അട്ഠകഥായ ച വുത്തനയേന പകാസേയ്യാതി അത്ഥോ.
തജ്ജനീയാദികമ്മാനം ഓസാരണനിസ്സാരണവസേന പച്ചേകം ദുവിധത്തേപി തം ഭേദം അനാമസിത്വാ കേവലം ¶ ജാതിവസേന ‘‘സത്ത കമ്മാനീ’’തി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ ദസ്സിതോ പനേതേസം ¶ വിസേസോ അത്ഥുപ്പത്തിവസേനാതി ദട്ഠബ്ബോ. വിത്ഥാരോ പനേസം കമ്മക്ഖന്ധകതോ വേദിതബ്ബോ.
൨൭൪൯. ഖന്ധകേ കമ്മസങ്ഖാതേ ഖന്ധകേ ആഗതാനി തേചത്താലീസ വത്താനി. തദനന്തരേതി തസ്സ കമ്മക്ഖന്ധകസ്സ അനന്തരേ. ഖന്ധകേതി പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ. നവ അധികാനി യേസം തേ നവാധികാനി തിംസേവ വത്താനി, ഏകൂനചത്താലീസ വത്താനീതി വുത്തം ഹോതി.
കമ്മക്ഖന്ധകേ താവ –
‘‘ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. തത്രായം സമ്മാവത്തനാ – ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം, ന നിസ്സയോ ദാതബ്ബോ, ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ, ന ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതി സാദിതബ്ബാ, സമ്മതേനാപി ഭിക്ഖുനിയോ ന ഓവദിതബ്ബാ, യായ ആപത്തിയാ സങ്ഘേന ആപത്തിയാ അദസ്സനേ ഉക്ഖേപനീയകമ്മം കതം ഹോതി, സാ ആപത്തി ന ആപജ്ജിതബ്ബാ, അഞ്ഞാ വാ താദിസികാ, തതോ വാ പാപിട്ഠതരാ, കമ്മം ന ഗരഹിതബ്ബം, കമ്മികാ ന ഗരഹിതബ്ബാ, ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിവാദനം പച്ചുട്ഠാനം അഞ്ജലികമ്മം സാമീചികമ്മം ആസനാഭിഹാരോ സേയ്യാഭിഹാരോ പാദോദകം പാദപീഠം പാദകഥലികം പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണം നഹാനേ പിട്ഠിപരികമ്മം സാദിതബ്ബം, ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ, ന ആചാരവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ, ന ദിട്ഠിവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ, ന ആജീവവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ, ന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി ഭേദേതബ്ബോ, ന ഗിഹിദ്ധജോ ധാരേതബ്ബോ, ന തിത്ഥിയദ്ധജോ ധാരേതബ്ബോ, ന തിത്ഥിയാ സേവിതബ്ബാ, ഭിക്ഖൂ സേവിതബ്ബാ, ഭിക്ഖുസിക്ഖായ ¶ സിക്ഖിതബ്ബം, ന പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബം, പകതത്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠാതബ്ബം, ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു ആസാദേതബ്ബോ അന്തോ വാ ബഹി വാ, ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപോസഥോ ഠപേതബ്ബോ, ന പവാരണാ ഠപേതബ്ബാ, ന സവചനീയം കാതബ്ബം, ന അനുവാദോ പട്ഠപേതബ്ബോ, ന ഓകാസോ കാരേതബ്ബോ, ന ചോദേതബ്ബോ, ന സാരേതബ്ബോ, ന ഭിക്ഖൂഹി സമ്പയോജേതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൫൧) –
ഏവം ¶ ചേതാനി തേചത്താലീസ വത്താനി സന്ധായ വുത്തം ‘‘തേചത്താലീസ വത്താനി, ഖന്ധകേ കമ്മസഞ്ഞിതേ’’തി.
പാരിവാസികക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൭൬-൮൨) –
‘‘പാരിവാസികേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സമ്മാ വത്തിതബ്ബം. തത്രായം സമ്മാവത്തനാ – ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം, ന നിസ്സയോ ദാതബ്ബോ, ന സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ, ന ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതി സാദിതബ്ബാ, സമ്മതേനപി ഭിക്ഖുനിയോ ന ഓവദിതബ്ബാ, യായ ആപത്തിയാ സങ്ഘേന പരിവാസോ ദിന്നോ ഹോതി, സാ ആപത്തി ന ആപജ്ജിതബ്ബാ, അഞ്ഞാ വാ താദിസികാ, തതോ വാ പാപിട്ഠതരാ, കമ്മം ന ഗരഹിതബ്ബം, കമ്മികാ ന ഗരഹിതബ്ബാ, ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉപോസഥോ ഠപേതബ്ബോ, ന പവാരണാ ഠപേതബ്ബാ, ന സവചനീയം കാതബ്ബം, ന അനുവാദോ പട്ഠപേതബ്ബോ, ന ഓകാസോ കാരേതബ്ബോ, ന ചോദേതബ്ബോ, ന സാരേതബ്ബോ, ന ഭിക്ഖൂഹി സമ്പയോജേതബ്ബം.
‘‘ന ¶ , ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പുരതോ ഗന്തബ്ബം, ന പുരതോ നിസീദിതബ്ബം, യോ ഹോതി സങ്ഘസ്സ ആസനപരിയന്തോ സേയ്യാപരിയന്തോ വിഹാരപരിയന്തോ, സോ തസ്സ പദാതബ്ബോ, തേന ച സോ സാദിതബ്ബോ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പുരേസമണേന വാ പച്ഛാസമണേന വാ കുലാനി ഉപസങ്കമിതബ്ബാനി, ന ആരഞ്ഞികങ്ഗം സമാദാതബ്ബം, ന പിണ്ഡപാതികങ്ഗം സമാദാതബ്ബം, ന ച തപ്പച്ചയാ പിണ്ഡപാതോ നീഹരാപേതബ്ബോ ‘മാ മം ജാനിംസൂ’തി.
‘‘പാരിവാസികേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ആഗന്തുകേന ആരോചേതബ്ബം, ആഗന്തുകസ്സ ആരോചേതബ്ബം, ഉപോസഥേ ആരോചേതബ്ബം, പവാരണായ ആരോചേതബ്ബം, സചേ ഗിലാനോ ഹോതി, ദൂതേനപി ആരോചേതബ്ബം.
‘‘ന ¶ , ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ അഭിക്ഖുകോ ¶ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ അഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ¶ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ¶ ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ. ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ ഗന്തബ്ബോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ നാനാസംവാസകാ അഞ്ഞത്ര പകതത്തേന അഞ്ഞത്ര അന്തരായാ.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ യത്ഥസ്സു ¶ ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ സഭിക്ഖുകോ ¶ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ അനാവാസാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ അനാവാസോ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ഗന്തബ്ബോ ¶ , ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ സഭിക്ഖുകാ ആവാസാ വാ അനാവാസാ വാ സഭിക്ഖുകോ ആവാസോ വാ അനാവാസോ വാ യത്ഥസ്സു ഭിക്ഖൂ സമാനസംവാസകാ യം ജഞ്ഞാ ‘സക്കോമി അജ്ജേവ ഗന്തു’ന്തി.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ ¶ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബം, പകതത്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠാതബ്ബം, പകതത്തോ ഭിക്ഖു ആസനേന നിമന്തേതബ്ബോ, ന പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകാസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന നീചേ ആസനേ നിസിന്നേ ഉച്ചേ ആസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന ഛമായം നിസിന്നേ ആസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന ഏകചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം, ന നീചേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തേ ഉച്ചേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം, ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികേന വുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം…പേ… മൂലായപടികസ്സനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം…പേ… മാനത്താരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം…പേ… മാനത്തചാരികേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം…പേ… അബ്ഭാനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ അനാവാസേ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വാ അനാവാസേ വാ വത്ഥബ്ബം, ന ഏകാസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന നീചേ ആസനേ നിസിന്നേ ഉച്ചേ ആസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന ഛമായം നിസിന്നേ ആസനേ നിസീദിതബ്ബം, ന ഏകചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം, ന നീചേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തേ ഉച്ചേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം, ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബം.
‘‘പാരിവാസികചതുത്ഥോ ¶ ചേ, ഭിക്ഖവേ, പരിവാസം ദദേയ്യ, മൂലായ പടികസ്സേയ്യ, മാനത്തം ദദേയ്യ, തംവീസോ അബ്ഭേയ്യ, അകമ്മം ന ച കരണീയ’’ന്തി (ചൂളവ. ൭൬-൮൨) –
ഏവം പാരിവാസികാനം ചതുനവുതി വത്താനി.
സാ ച നേസം ചതുനവുതിസങ്ഖാ ഏവം വേദിതബ്ബാ – നഉപസമ്പാദനാദിനകമ്മികഗരഹപരിയോസാനാനി നവ വത്താനി, തതോ പകതത്തസ്സ ഉപോസഥട്ഠപനാദിഭിക്ഖൂഹിസമ്പയോജനപരിയോസാനാനി അട്ഠ, തതോ നപുരതോഗമനാദീ പഞ്ച, നപുരേഗമനാദീ ചത്താരി, ആഗന്തുകേന ആരോചനാദീ ചത്താരീതി തിംസ, സഭിക്ഖുകാവാസാദിതോ അഭിക്ഖുകാവാസാദിഗമനപഅസംയുത്താനി തീണി നവകാനി ചാതി സത്തപഞ്ഞാസ, തതോ നപകതത്തേന സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നവാസാദിപടിസംയുത്താനി ഏകാദസ, തതോ നപാരിവാസികവുഡ്ഢതരമൂലായപടികസ്സനാരഹമാനത്താരഹമാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹേഹി ¶ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നവാസാദിപടിസംയുത്താനി പച്ചേകം ഏകാദസ കത്വാ പഞ്ചപഞ്ഞാസായ വത്തേസു പാരിവാസികവുഡ്ഢതരമൂലായപടികസ്സനാരഹമാനത്താരഹാനം തിണ്ണം സമാനത്താ തേസു ഏകം ഏകാദസകം, മാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹാനം ദ്വിന്നം സമാനത്താ തേസു ഏകം ഏകാദസകന്തി ദുവേ ഏകാദസകാനി, അന്തേ പാരിവാസികചതുത്ഥസ്സ സങ്ഘസ്സ പരിവാസാദിദാനചതുക്കേ ഗണപൂരണത്ഥദോസതോ നിവത്തിവസേന ചത്താരി ചത്താരീതി ചതുനവുതി വത്താനി. താനി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ഏകൂനചത്താലീസവത്താനി നാമ. ആദിതോ നവ, ഉപോസഥട്ഠപനാദീനി അട്ഠ, പകതത്തേന ഏകച്ഛന്നവാസാദീ ചത്താരി ചാതി ഏകവീസതി വത്താനി കമ്മക്ഖന്ധകേ ഗഹിതത്താ ഇധ ഗണനായ അഗ്ഗഹേത്വാ തതോ സേസേസു തേസത്തതിയാ വത്തേസു പാരിവാസികവുഡ്ഢതരാദീഹി ഏകച്ഛന്നേ വാസാദിപടിസംയുത്താനി ദ്വാവീസതി വത്താനി പകതത്തേഹി സമാനത്താ താനി ച ‘‘ഗന്തബ്ബോ ഭിക്ഖവേ’’തിആദികം നവകം തഥാ ¶ ഗച്ഛന്തസ്സ അനാപത്തിദസ്സനപരം, ന ആവാസതോ ഗച്ഛന്തസ്സ ആപത്തിദസ്സനപരന്തി തഞ്ച അഗ്ഗഹേത്വാ അവസേസേസു ദ്വാചത്താലീസവത്തേസു പാരിവാസികചതഉത്ഥാദികമ്മചതുക്കം ഗരുകാപത്തിവുട്ഠാനായ ഗണപൂരണത്ഥസാമഞ്ഞേന ഏകം കത്വാ തയോ അപനേത്വാ ഗണിതാനി ഏകൂനചത്താലീസാനി ഹോന്തീതി വുത്തം ‘‘നവാധികാനി തിംസേവ, ഖന്ധകേ തദനന്തരേ’’തി.
൨൭൫൦. ഇമാനി ഏകൂനചത്താലീസ വത്താനി പുരിമേഹി തേചത്താലീസവത്തേഹി സദ്ധിം ദ്വാസീതി ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഏവം സബ്ബാനി…പേ… ഗഹിതാഗഹണേന തൂ’’തി.
ഏവം കമ്മക്ഖന്ധകപാരിവാസികക്ഖന്ധകേസു മഹേസിനാ വുത്താനി ഖന്ധകവത്താനി ഗഹിതാഗഹണേന ദ്വാസീതി ഏവ ഹോന്തീതി യോജനാ. ഏവമേത്ഥ ദ്വാസീതിക്ഖന്ധകവത്താനി ദസ്സിതാനി.
ആഗമട്ഠകഥാവണ്ണനായം പന –
‘‘പാരിവാസികാനം ഭിക്ഖൂനം വത്തം പഞ്ഞപേസ്സാമീതി (ചൂളവ. ൭൫) ആരഭിത്വാ ‘ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബം…പേ… ന ഛമായം ചങ്കമന്തേ ചങ്കമേ ചങ്കമിതബ്ബ’ന്തി (ചൂളവ. ൭൬-൮൧) വുത്താവസാനാനി ഛസട്ഠി, തതോ പരം ‘ന, ഭിക്ഖവേ, പാരിവാസികേന ഭിക്ഖുനാ പാരിവാസികേന വുഡ്ഢതരേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം, മൂലായപടികസ്സനാരഹേന, മാനത്താരഹേന, മാനത്തചാരികേന, അബ്ഭാനാരഹേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം ഏകച്ഛന്നേ ആവാസേ വത്ഥബ്ബ’ന്തിആദീനം (ചൂളവ. ൮൨) പകതത്തേ ചരിതബ്ബേഹി അനഞ്ഞത്താ വിസും തേ അഗണേത്വാ പാരിവാസികവുഡ്ഢതരാദീസു ¶ പുഗ്ഗലന്തരേസു ചരിതബ്ബത്താ തേസം വസേന സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഏകേകം കത്വാ ഗണിതാനി പഞ്ചാതി ഏകസത്തതി വത്താനി, ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതവത്തേസു വത്തപഞ്ഞാപനവസേന വുത്തം ‘ന പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അഭിവാദനം ¶ …പേ… നഹാനേ പിട്ഠിപരികമ്മം സാദിതബ്ബ’ന്തി (ചൂളവ. ൫൧) ഇദം അഭിവാദനാദീനം അസാദിയനം ഏകം, ‘ന പകതത്തോ ഭിക്ഖു സീലവിപത്തിയാ അനുദ്ധംസേതബ്ബോ’തിആദീനി ച ദസാതി ഏവമേതാനി ദ്വാസീതി ഹോന്തി. ഏതേസ്വേവ കാനിചി തജ്ജനീയകമ്മാദിവത്താനി, കാനിചി പാരിവാസികാദിവത്താനീതി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന ദ്വാസീതി ഏവാ’’തി (മ. നി. ടീ. ൨.൨൫; സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൩൯; വി. വി. ടീ. ൧.൩൯) –
വുത്തം. ഏതാനി പന വത്താനി കദാചി തജ്ജനീയകമ്മകതാദികാലേ, പാരിവാസികാദികാലേ ച ചരിതബ്ബാനി ഖുദ്ദകവത്താനീതി ഗഹേതബ്ബാനി ആഗന്തുകവത്താദീനം ചുദ്ദസമഹാവത്താനം വക്ഖമാനത്താ.
൨൭൫൧. ഇദാനി പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ രത്തിച്ഛേദം, വത്തഭേദഞ്ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പരിവാസഞ്ച വത്തഞ്ചാ’’തിആദി. പരിവാസഞ്ച വത്തഞ്ച സമാദിന്നസ്സാതി ‘‘പരിവാസം സമാദിയാമീ’’തി പരിവാസഞ്ച ‘‘വത്തം സമാദിയാമീ’’തി വത്തഞ്ച പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികേ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹേത്വാ വചീഭേദം കത്വാ സമാദിന്നസ്സ. ഭിക്ഖുനോതി പാരിവാസികസ്സ ഭിക്ഖുനോ.
൨൭൫൨. സഹവാസാദയോ ‘‘ഏകച്ഛന്നേ’’തിആദിനാ സയമേവ വക്ഖതി. സഹവാസോ, വിനാവാസോ, അനാരോചനമേവ ചാതി ഇമേഹി തീഹി പാരിവാസികഭിക്ഖുസ്സ രത്തിച്ഛേദോ ച ദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി യോജനാ.
൨൭൫൩. ഉദകപാതേന സമന്താ നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനേന. ഏകച്ഛന്നേതി ഏകച്ഛന്നേ പരിച്ഛന്നേ വാ അപരിച്ഛന്നേ വാ ആവാസേ. പകതത്തേന ഭിക്ഖുനാ സഹ ഉക്ഖിത്തസ്സ നിവാസോ ¶ നിവാരിതോതി യോജനാ. ‘‘നിവാരിതോ’’തി ഇമിനാ ദുക്കടം ഹോതീതി ദീപേതി.
൨൭൫൪. അന്തോയേവാതി ഏകച്ഛന്നസ്സ ആവാസപരിച്ഛേദസ്സ അന്തോയേവ. ‘‘ന ലബ്ഭതീ’’തി ഇമിനാ രത്തിച്ഛേദോ ച ദുക്കടഞ്ച ഹോതീതി ദീപേതി.
൨൭൫൫. മഹാഅട്ഠകഥാദിസൂതി ¶ ആദി-സദ്ദേന കുരുന്ദട്ഠകഥാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഉഭിന്നന്തി ഉക്ഖിത്തകപാരിവാസികാനം. ഇതി അവിസേസേന നിദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ.
൨൭൫൬. ഇമിനാ സഹവാസേന രത്തിച്ഛേദഞ്ച ദുക്കടഞ്ച ദസ്സേത്വാ വിനാവാസേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അഭിക്ഖുകേ പനാവാസേ’’തി. ആവാസേതി വസനത്ഥായ കതസേനാസനേ. അനാവാസേതി വാസത്ഥായ അകതേ ചേതിയഘരേ വാ ബോധിഘരേ വാ സമ്മജ്ജനിഅട്ടകേ വാ ദാരുഅട്ടകേ വാ പാനീയമാളേ വാ വച്ചകുടിയം വാ ദ്വാരകോട്ഠകേ വാ അഞ്ഞത്ര വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഏവരൂപേ ഠാനേ. വിപ്പവാസം വസന്തസ്സാതി പകതത്തേന വിനാ വാസം കപ്പേന്തസ്സ. രത്തിച്ഛേദോ ച ദുക്കടന്തി രത്തിച്ഛേദോ ചേവ വത്തഭേദദുക്കടഞ്ച ഹോതി.
൨൭൫൭. ഏവം വിപ്പവാസേന രത്തിച്ഛേദദുക്കടാനി ദസ്സേത്വാ അനാരോചനേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പാരിവാസികഭിക്ഖുസ്സാ’’തിആദി. ഭിക്ഖും ദിസ്വാനാതി ആകാസേനാപി ഗച്ഛന്തം സമാനസംവാസകം ആഗന്തുകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ. തങ്ഖണേതി തസ്മിം ദിട്ഠക്ഖണേയേവ. ‘‘അനാരോചേന്തസ്സ ഏവ ഏതസ്സാ’’തി പദച്ഛേദോ. ഏവകാരേന രത്തിച്ഛേദോ ച ദുക്കടഞ്ചാതി ഉഭയം ഏതസ്സ ഹോതീതി ദീപേന്തേന അദിട്ഠോ ചേ, രത്തിച്ഛേദോവ ഹോതീതി ഞാപേതി. യഥാഹ – ‘‘സോപിസ്സ രത്തിച്ഛേദം കരോതി, അഞ്ഞാതത്താ പന വത്തഭേദദുക്കടം നത്ഥീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫). നാനാസംവാസകേന ¶ സഹ വിനയകമ്മം കാതും ന വട്ടതി, തസ്സ അനാരോചനേപി രത്തിച്ഛേദോ ന ഹോതി.
൨൭൫൮-൯. പാരിവാസികോ ഭിക്ഖു യത്ഥ സങ്ഘനവകട്ഠാനേ ഠിതോ, തത്ഥേവ തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠത്വാ യഥാവുഡ്ഢം പകതത്തേഹിപി സദ്ധിം വുഡ്ഢപടിപാടിയാ പഞ്ച കിച്ചാനി കാതും വട്ടതീതി യോജനാ.
താനി സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉപോസഥപവാരണ’’ന്തിആദി. ഉപോസഥപവാരണം യഥാവുഡ്ഢം കാതും ലഭതീതി യോജനാ. ദേന്തീതി ഏത്ഥ ‘‘ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ’’തി സേസോ. സങ്ഘദായകാതി കമ്മധാരയസമാസോ. സങ്ഘസ്സ ഏകത്തേപി ഗരൂസു ബഹുവചനനിദ്ദേസോ. ‘‘ദേതി ചേ സങ്ഘദായകോ’’തിപി പാഠോ. തത്ഥ ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ ഭാജേത്വാ ദേന്തോ സങ്ഘോ വസ്സികസാടികം ദേതി ചേ, പാരിവാസികോ യഥാവുഡ്ഢം അത്തനോ പത്തട്ഠാനേ ലഭതീതി യോജനാ.
ഓണോജനന്തി വിസ്സജ്ജനം, സങ്ഘതോ അത്തനോ പത്താനം ദ്വിന്നം, തിണ്ണം വാ ഉദ്ദേസഭത്താദീനം അത്തനോ ¶ പുഗ്ഗലികഭത്തപച്ചാസായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘മയ്ഹം അജ്ജ ഭത്തപച്ചാസാ അത്ഥി, സ്വേ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ സങ്ഘവിസ്സജ്ജനം ലഭതീതി വുത്തം ഹോതി. ഭത്തന്തി ആഗതാഗതേഹി വുഡ്ഢപടിപാടിയാ ഗഹേത്വാ ഗന്തബ്ബം വിഹാരേ സങ്ഘസ്സ ചതുസ്സാലഭത്തം. തഥാ പാരിവാസികോ യഥാവുഡ്ഢം ലഭതീതി യോജനാ. ഇമേ പഞ്ചാതി വുത്തമേവത്ഥം നിഗമയതി.
തത്രായം വിനിച്ഛയോ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) – ഉപോസഥപവാരണേ താവ പാതിമോക്ഖേ ഉദ്ദിസ്സമാനേ ഹത്ഥപാസേ നിസീദിതും വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘പാളിയാ അനിസീദിത്വാ പാളിം വിഹായ ഹത്ഥപാസം അമുഞ്ചന്തേന നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. പാരിസുദ്ധിഉപോസഥേ കരിയമാനേ സങ്ഘനവകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ തത്ഥേവ ¶ നിസിന്നേന അത്തനോ പാളിയാ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ കാതബ്ബോവ. പവാരണായപി സങ്ഘനവകട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ തത്ഥേവ നിസിന്നേന അത്തനോ പാളിയാ പവാരേതബ്ബം. സങ്ഘേന ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ ഭാജിയമാനം വസ്സികസാടികമ്പി അത്തനോ പത്തട്ഠാനേ ഗഹേതും വട്ടതി.
ഓണോജനേ സചേ പാരിവാസികസ്സ ദ്വേ തീണി ഉദ്ദേസഭത്താദീനി പാപുണന്തി, അഞ്ഞാ ചസ്സ പുഗ്ഗലികഭത്തപച്ചാസാ ഹോതി, താനി പടിപാടിയാ ഗഹേത്വാ ‘‘ഭന്തേ, ഹേട്ഠാ ഗാഹേഥ, അജ്ജ മയ്ഹം ഭത്തപച്ചാസാ അത്ഥി, സ്വേവ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബാനി, ഏവം താനി പുനദിവസേസു ഗണ്ഹിതും ലഭതി. ‘‘പുനദിവസേ സബ്ബപഠമം ഏതസ്സ ദാതബ്ബ’’ന്തി കുരുന്ദിയം വുത്തം. യദി പന ന ഗണ്ഹാതി ന വിസ്സജ്ജേതി, പുനദിവസേ ന ലഭതി. ഇദം ഓണോജനം നാമ പാരിവാസികസ്സേവ ഓദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം. കസ്മാ? തസ്സ ഹി സങ്ഘനവകട്ഠാനേ നിസിന്നസ്സ ഭത്തഗ്ഗേ യാഗുഖജ്ജകാദീനി പാപുണന്തി വാ ന വാ, തസ്മാ ‘‘സോ ഭിക്ഖാഹാരേന മാ കിലമിത്ഥാ’’തി ഇദമസ്സ സങ്ഗഹകരണത്ഥായ ഓദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം.
ഭത്തേ ചതുസ്സാലഭത്തം യഥാവുഡ്ഢം ലഭതി, പാളിയാ പന ഗന്തും വാ ഠാതും വാ ന ലഭതി. തസ്മാ പാളിതോ ഓസക്കിത്വാ ഹത്ഥപാസേ ഠിതേന ഹത്ഥം പസാരേത്വാ യഥാ സേനോ നിപതിത്വാ ഗണ്ഹാതി, ഏവം ഗണ്ഹിതബ്ബം. ആരാമികസമണുദ്ദേസേഹി ആഹരാപേതും ന ലഭതി. സചേ സയമേവ ആഹരന്തി, വട്ടതി. രഞ്ഞോ മഹാപേളഭത്തേപി ഏസേവ നയോ. ചതുസ്സാലഭത്തേ പന സചേ ഓണോജനം കത്തുകാമോ ഹോതി, അത്തനോ അത്ഥായ ഉക്ഖിത്തേ പിണ്ഡേ ‘‘അജ്ജ മേ ഭത്തം അത്ഥി, സ്വേവ ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി വത്തബ്ബം. ‘‘പുനദിവസേ ദ്വേ പിണ്ഡേ ലഭതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൭൫) മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ഉദ്ദേസഭത്താദീനിപി ¶ പാളിതോ ഓസക്കിത്വാവ ഗഹേതബ്ബാനി. യത്ഥ പന നിസീദാപേത്വാ പരിവിസന്തി ¶ , തത്ഥ സാമണേരാനം ജേട്ഠകേന ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘനവകേന ഹുത്വാ നിസീദിതബ്ബന്തി.
പാരിവാസികക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
സമഥക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൭൬൦. ഇദാനി സമഥവിനിച്ഛയം ദസ്സേതും യേസു അധികരണേസു സന്തേസു സമഥേഹി ഭവിതബ്ബം, താനി താവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിവാദാധാരതാ’’തിആദി. വിവാദാധാരതാതി വിവാദാധികരണം. ആപത്താധാരതാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ആധാരതാതി അധികരണപരിയായോ. ആധാരീയതി അഭിഭുയ്യതി വൂപസമ്മതി സമഥേഹീതി ആധാരോ, വിവാദോ ച സോ ആധാരോ ചാതി വിവാദാധാരോ, സോ ഏവ വിവാദാധാരതാ. ഏവമാധാരാധികരണ-സദ്ദാനം വിവാദാദിസദ്ദേഹി സഹ കമ്മധാരയസമാസോ ദട്ഠബ്ബോ. അധികരീയതി അഭിഭുയ്യതി വൂപസമ്മതി സമഥേഹീതി അധികരണന്തി വിവാദാദിചതുബ്ബിധമേവ പാളിയം ദസ്സിതം. അയമത്ഥോ ‘‘ഏതേസം തു ചതുന്നമ്പി, സമത്താ സമഥാ മതാ’’തി വക്ഖമാനേന വിഞ്ഞായതി.
൨൭൬൧. ഏതാനി ചത്താരി അധികരണാനി ച ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ വിവദന്തി ‘ധമ്മോ’തി വാ ‘അധമ്മോ’തി വാ’’തി (ചൂളവ. ൨൧൫) അട്ഠാരസ ഭേദകാരകവത്ഥൂനി ച മഹേസിനാ വുത്താനി. തത്ഥ തേസു ചതൂസു അധികരണേസു വിവാദോ അധികരണസങ്ഖാതോ ഏതാനി അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി നിസ്സിതോ നിസ്സായ പവത്തോതി യോജനാ.
൨൭൬൨. വിപത്തിയോ ചതസ്സോവാതി ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖും അനുവദന്തി സീലവിപത്തിയാ വാ ആചാരവിപത്തിയാ വാ ¶ ദിട്ഠിവിപത്തിയാ വാ ആജീവവിപത്തിയാ വാ’’തി (ചൂളവ. ൨൧൫) വുത്താ ചതസ്സോ വിപത്തിയോ. ദിട്ഠാദീനം അനുഗന്ത്വാ സീലവിപത്തിആദീഹി വദനം ചോദനാ അനുവാദോ. ഉപാഗതോതി നിസ്സിതോ, അനുവാദോ ചതസ്സോ വിപത്തിയോ നിസ്സായ പവത്തോതി അത്ഥോ. ‘‘തത്ഥാ’’തി പഠമമേവ നിദ്ധാരണസ്സ വുത്തത്താ ഇധ പുനവചനേ പയോജനം ന ദിസ്സതി, ‘‘സമ്ഭവാ’’തി വചനസ്സാപി ന കോചി അത്ഥവിസേസോ ദിസ്സതി. തസ്മാ ‘‘ആപത്താധാരതാ തത്ഥ, സത്തആപത്തിസമ്ഭവാ’’തി പാഠോ ന യുജ്ജതി, ‘‘ആപത്താധാരതാ നാമ, സത്ത ആപത്തിയോ മതാ’’തി പാഠോ ¶ യുത്തതരോ, ആപത്താധാരതാ നാമ ആപത്താധികരണം നാമ സത്ത ആപത്തിയോ മതാ സത്ത ആപത്തിയോവ അധിപ്പേതാതി അത്ഥോ.
൨൭൬൩. സങ്ഘകിച്ചാനി നിസ്സായാതി അപലോകനകമ്മാദീനി ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനി ഉപാദായ കിച്ചാധികരണാഭിധാനം സിയാ, കിച്ചാധികരണം നാമ ചത്താരി സങ്ഘകമ്മാനീതി അത്ഥോ. ഏതേസം തു ചതുന്നമ്പീതി ഏതേസം പന ചതുന്നമ്പി അധികരണാനം. സമത്താതി വൂപസമഹേതുത്താ. സമഥാ മതാതി സമ്മുഖാവിനയാദയോ സത്ത അധികരണസമഥാതി അധിപ്പേതാ. അധികരണാനി സമേന്തി, സമ്മന്തി വാ ഏതേഹീതി ‘‘സമഥാ’’തി വുച്ചന്തീതി ‘‘സമത്താ സമഥാ മതാ’’തി ഇമിനാ സമഥ-സദ്ദസ്സ അന്വത്ഥം ദീപേതി.
൨൭൬൪-൫. തേ സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമ്മുഖാ’’തിആദി. ‘‘വിനയോ’’തി ഇദം സമ്മുഖാദിപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം ‘‘സമ്മുഖാവിനയോ സതിവിനയോ അമൂള്ഹവിനയോ’’തി. ‘‘പടിഞ്ഞാവിനയോ’’തി ച പടിഞ്ഞാതകരണം വുത്തം. സത്തമോ വിനയോതി സമഥോ അധിപ്പേതോ. തിണവത്ഥാരകോതി ഇമേ സത്ത സമഥാ ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ വുത്താതി യോജനാ.
൨൭൬൬. ചതൂസു ¶ അധികരണേസു യം അധികരണം യത്തകേഹി സമഥേഹി സമ്മതി, തേ സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിവാദോ’’തിആദി.
൨൭൬൭-൯. ‘‘വിവാദോ’’തിആദിനാ ഉദ്ദിട്ഠമത്ഥം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഛട്ഠേനാ’’തിആദി. ഏത്ഥ ഏതേസു ചതൂസു അധികരണേസു, സമഥേസു ച കിം കേന സമ്മതീതി ചേ? വിവാദോ വിവാദാധികരണം ഛട്ഠേന യേഭുയ്യസികായ, പഠമേന സമഥേന സമ്മുഖാവിനയേന ചാതി ദ്വീഹി സമഥേഹി സമ്മതി. യസ്സാ കിരിയായ ധമ്മവാദിനോ ബഹുതരാ, ഏസാ യേഭുയ്യസികാ. ‘‘സങ്ഘസമ്മുഖതാ, ധമ്മസമ്മുഖതാ, വിനയസമ്മുഖതാ, പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ’’തി (ചൂളവ. ൨൨൯, ൨൩൪, ൨൩൬, ൨൩൭, ൨൪൨) വുത്താനം സങ്ഘാദീനം ചതുന്നം സന്നിധാനേന വാ ഗണപുഗ്ഗലേഹി സമിയമാനം വിവാദാധികരണം സങ്ഘസമ്മുഖതം വിനാ ഇതരേഹി തീഹി വാ സമ്മതീതി വുത്തം ഹോതി.
ഏത്ഥ ച കാരകസങ്ഘസ്സ സങ്ഘസാമഗ്ഗിവസേന സമ്മുഖീഭാവോ സങ്ഘസമ്മുഖതാ, സമേതബ്ബസ്സ വത്ഥുനോ ¶ ഭൂതതാ ധമ്മസമ്മുഖതാ, യഥാ തം സമേതബ്ബം, തഥേവസ്സ സമനം വിനയസമ്മുഖതാ, യോ ച വിവദതി, യേന ച വിവദതി, തേസം ഉഭിന്നം അത്ഥപച്ചത്ഥികാനം സമ്മുഖീഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ.
‘‘അനുവാദോ ചതൂഹിപീ’’തി ഉദ്ദിട്ഠം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘സമ്മുഖാ’’തിആദി. അനുപുബ്ബേനാതി അനുപടിപാടിയാ. സമ്മുഖാവിനയാദീഹി തീഹിപീതി സമ്മുഖാവിനയസതിവിനയഅമൂള്ഹവിനയേഹി തീഹിപി. തഥേവാതി യഥാ തീഹി, തഥാ പഞ്ചമേന തസ്സപാപിയസികാസമഥേനാപി അനുവാദോ സമ്മതി, പഗേവ ചതൂഹീതി അത്ഥോ.
യോ പാപുസ്സന്നതായ പാപിയോ പുഗ്ഗലോ, തസ്സ കത്തബ്ബതോ ‘‘തസ്സപാപിയസികാ’’തി കമ്മം വുച്ചതി. ആയസ്മതോ ദബ്ബസ്സ ¶ മല്ലപുത്തസ്സ വിയ സതിവേപുല്ലപ്പത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ കതാ അമൂലികാ സീലവിപത്തിചോദനാ സമ്മുഖാവിനയേന, ഞത്തിചതുത്ഥായ കമ്മവാചായ ദിന്നേന സതിവിനയേന ച സമ്മതി. ഉമ്മത്തകസ്സ ഭിക്ഖുനോ കതാ ആപത്തിചോദനാ സമ്മുഖാവിനയേന ച തഥേവ ദിന്നേന അമൂള്ഹവിനയേന ച സമ്മതി. സങ്ഘമജ്ഝേ ആപത്തിയാ ചോദിയമാനസ്സ അവജാനിത്വാ പടിജാനനാദിം കരോന്തസ്സ പാപഭിക്ഖുനോ ബഹുലാപത്തിചോദനാ സമ്മുഖാവിനയേന ചേവ തഥേവ പകതേന തസ്സപാപിയസികാകമ്മേന ച വൂപസമ്മതീതി വുത്തം ഹോതി.
‘‘ആപത്തി പന തീഹേവാ’’തി ഉദ്ദേസസ്സ നിദ്ദേസമാഹ ‘‘സമ്മുഖേനാ’’തിആദി. സമ്മുഖേന സമ്മുഖാവിനയേന, പടിഞ്ഞായ പടിഞ്ഞാതകരണേന, തിണവത്ഥാരകേന വാ ഇമേഹി തീഹി ഏവ സമഥേഹി സാ ആപത്തി ആപത്താധികരണം ഉപസമം യാതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ പടിഞ്ഞാതകരണം നാമ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തേന ‘‘പസ്സസീ’’തി വുത്തേ ആപത്തിം ദേസേന്തേന ‘‘ആമ പസ്സാമീ’’തി സമ്പടിച്ഛനം. തിണവത്ഥാരകം പന സയമേവ വക്ഖതി.
തീഹേവ സമഥേഹീതി ഏത്ഥ ഗരുകാപത്തി സമ്മുഖാവിനയേന, പടിഞ്ഞാതകരണേന ചാതി ദ്വീഹി, ലഹുകാപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ സങ്ഘേ വാ ഗണേ വാ പുഗ്ഗലേ വാ ദേസനായ സമ്മുഖാവിനയേന ചേവ പടിഞ്ഞാതകരണേന ച, കോസമ്ബകാനം വിഗ്ഗഹസദിസം മഹാവിഗ്ഗഹം കരോന്തേഹി ആപന്നാ അനേകവിധാ ആപത്തിയോ സചേ ഹോന്തി, താസു വക്ഖമാനസരൂപം ഥുല്ലവജ്ജാദിം ഠപേത്വാ അവസേസാ സബ്ബാ ആപത്തിയോ സമ്മുഖാവിനയേന, തിണവത്ഥാരകേന ച സമ്മന്തീതി അത്ഥോ.
കിച്ചം ¶ കിച്ചാധികരണം ഏകേന സമ്മുഖാവിനയേനേവ സമ്മതീതി യോജനാ.
൨൭൭൦. യേഭുയ്യസികകമ്മേതി ¶ ഏത്ഥ നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. സലാകം ഗാഹയേതി വിനിച്ഛയകാരകേ സങ്ഘേ ധമ്മവാദീനം ബഹുത്തം വാ അപ്പതരത്തം വാ ജാനിതും വക്ഖമാനേന നയേന സലാകം ഗാഹാപേയ്യ. ബുധോതി ‘‘ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛതി…പേ… ഗഹിതാഗഹിതഞ്ച ജാനാതീ’’തി വുത്തം പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം പുഗ്ഗലം ദസ്സേതി. ‘‘ഗൂള്ഹേനാ’’തിആദിനാ സലാകഗ്ഗാഹപ്പകാരോ ദസ്സിതോ. കണ്ണജപ്പേനാതി ഏത്ഥ കണ്ണേ ജപ്പോ യസ്മിം സലാകഗ്ഗാഹപയോഗേതി വിഗ്ഗഹോ. ഏത്ഥ ഗൂള്ഹസലാകഗ്ഗാഹോ നാമ ധമ്മവാദിസലാകാ ച അധമ്മവാദിസലാകാ ച വിസും വിസും ചീവരകണ്ണേ പക്ഖിപിത്വാ പുഗ്ഗലാനം സന്തികം വിസും വിസും ഉപസങ്കമിത്വാ സലാകാ വിസും വിസും ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇതോ തവ രുച്ചനകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി രഹോ ഠത്വാ ഗാഹാപനം. വിവടകം നാമ ധമ്മവാദീനം ബഹുഭാവം ഞത്വാ സബ്ബേസു ജാനന്തേസു പുഗ്ഗലാനം സന്തികം ഗാഹാപനം. കണ്ണജപ്പനം നാമ ഏവമേവ കണ്ണമൂലേ രഹോ ഠത്വാ ഗാഹാപനം.
൨൭൭൧. അലജ്ജുസ്സദേതി ഏത്ഥ ‘‘സങ്ഘേ’’തി സേസോ. ലജ്ജിസു ബാലേസൂതി ഏത്ഥാപി ‘‘ഉസ്സദേസൂ’’തി വത്തബ്ബം.
൨൭൭൨. സകേന കമ്മുനായേവാതി അത്തനോ യം കിച്ചം, തേനേവാതി.
൨൭൭൩-൫. ‘‘ആപജ്ജതീ’’തിആദി ‘‘അലജ്ജീ, ലജ്ജീ, ബാലോ’’തി ജാനനസ്സ ഹേതുഭൂതകമ്മദസ്സനം. ദുച്ചിന്തിതോതി അഭിജ്ഝാദിതിവിധമനോദുച്ചരിതവസേന ദുട്ഠു ചിന്തേന്തോ. ദുബ്ഭാസീതി മുസാവാദാദിചതുബ്ബിധവചീദുച്ചരിതവസേന വചീദ്വാരേ പഞ്ഞത്താനം സിക്ഖാപദാനം വീതിക്കമവസേന ദുട്ഠു ഭാസനസീലോ. ദുക്കടകാരികോതി പാണാതിപാതാദിതിവിധകായദുച്ചരിതവസേന കായദ്വാരേ ¶ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദാനം വീതിക്കമവസേന കുച്ഛിതകമ്മസ്സ കരണസീലോ. ഇതി ലക്ഖണേനേവാതി യഥാവുത്തം അലജ്ജീലജ്ജീബാലലക്ഖണം നിഗമേതി.
൨൭൭൬. ‘‘യേഭുയ്യസികാ’’തിആദിഗാഥാഹി നിദ്ദിട്ഠമേവ അത്ഥം നിഗമേതുമാഹ ‘‘തിധാ’’തിആദി. തിധാസലാകഗാഹേനാതി തിവിധസ്സ സലാകഗാഹസ്സ അഞ്ഞതരേന. ബഹുകാ ധമ്മവാദിനോ യദി സിയുന്തി യോജനാ. കാതബ്ബന്തി ഏത്ഥ ‘‘വിവാദാധികരണവൂപസമന’’ന്തി സേസോ.
൨൭൭൭. യോ ¶ പുഗ്ഗലോ അലജ്ജീ ച ഹോതി സാനുവാദോ ച കമ്മതോ കായകമ്മതോ, വചീകമ്മതോ ച അസുചി ച സമ്ബുദ്ധജിഗുച്ഛനീയോതി അത്ഥോ. സോ ഏവംവിധോ പാപപുഗ്ഗലോ തസ്സ പാപിയസികകമ്മസ്സ യോഗോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. സാനുവാദോതി ഏത്ഥ അനുവാദോ നാമ ചോദനാ, സഹ അനുവാദേന വത്തതീതി സാനുവാദോ, പാപഗരഹിതപുഗ്ഗലേഹി കാതബ്ബചോദനായ അനുരൂപോതി അത്ഥോ.
൨൭൭൮-൯. ഭണ്ഡനേതി കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗേ. കലഹേതി കായവചീദ്വാരപ്പവത്തേ ഹത്ഥപരാമസാദികേ കലഹേ ച. വിവാദമ്ഹി അനപ്പകേതി ബഹുവിധേ വിവാദേ ജാതേ. ബഹുഅസ്സാമണേ ചിണ്ണേതി സമണാനം അനനുച്ഛവികേ നാനപ്പകാരേ കായികവാചസികവീതിക്കമേ ച കതേ. അനഗ്ഗേതി അനന്തേ. ഭസ്സകേതി കുച്ഛിതേ അമനാപവചനേ ചിണ്ണേതി യോജനാ, ഭാസിതേതി അത്ഥോ. ഗവേസന്തന്തി ഗവേസിയമാനം, ആപത്താധികരണന്തി സേസോ. വാളന്തി ചണ്ഡം. കക്ഖളന്തി ആസജ്ജം. കാതബ്ബന്തി വൂപസമേതബ്ബം.
൨൭൮൦-൨. യഥാ ച വൂപസമ്മതി, തഥാ തിണവത്ഥാരകേ സുദ്ധോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ.
ഥുല്ലവജ്ജന്തി ¶ പാരാജികഞ്ചേവ സങ്ഘാദിസേസഞ്ച. ഗിഹീഹി പടിസംയുതന്തി ഗിഹീനം ജാതിആദീഹി പാളിയാ ആഗതേഹി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി, അട്ഠകഥാഗതേഹി ച തദഞ്ഞേഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി ഖുംസനവമ്ഭനപച്ചയാ ച ധമ്മികപടിസ്സവസ്സ അസച്ചാപനപച്ചയാ ച ആപന്നാപത്തിം. ഏസാ ഏവ ഹി ആപത്തി ഗിഹിപടിസംയുത്താ നാമ പരിവാരേ ‘‘അത്ഥി ഗിഹിപടിസംയുത്താ, അത്ഥി നഗിഹിപടിസംയുത്താ’’തി ദുകം നിക്ഖിപിത്വാ ‘‘ഗിഹിപടിസംയുത്താതി സുധമ്മത്ഥേരസ്സ ആപത്തി, യാ ച ധമ്മികസ്സ പടിസ്സവസ്സ അസച്ചാപനേ ആപത്തി. അവസേസാ നഗിഹിപടിസംയുത്താ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൩൨൧) വചനതോ.
സുധമ്മത്ഥേരസ്സ ആപത്തീതി ച തേന ചിത്തസ്സ ഗഹപതിനോ ജാതിം പടിച്ച ഖുംസനവമ്ഭനപച്ചയാ ആപന്നാ ഓമസവാദസിക്ഖാപദവിഭാഗഗതാ ദുക്കടാപത്തി ഗഹേതബ്ബാ. ഇദഞ്ച ഉപലക്ഖണമത്തം, തസ്മാ ഇതരേഹിപി അക്കോസവത്ഥൂഹി ഗിഹിം ഖുംസേന്താനം വമ്ഭേന്താനം ഇതരേസം ഭിക്ഖൂനം സാ ആപത്തി ഗിഹിപടിസംയുത്താവാതി വേദിതബ്ബം. തഥാ ആപന്നം ആപത്തിം ദേസാപേന്തേന ദസ്സനൂപചാരം അവിജഹാപേത്വാ സവനൂപചാരം ജഹാപേത്വാ ഏകംസേ ഉത്തരാസങ്ഗം കാരാപേത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദാപേത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ സാ ആപത്തി ദേസാപേതബ്ബാ.
ദിട്ഠാവികമ്മികന്തി ¶ ദിട്ഠാവികമ്മേ നിയുത്തോ ദിട്ഠാവികമ്മികോ, തം, അട്ഠകഥായം ‘‘യേ പന ‘ന മേതം ഖമതീ’തി അഞ്ഞമഞ്ഞം ദിട്ഠാവികമ്മം കരോന്തീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൧൪) യേ പുഗ്ഗലാ ദസ്സിതാ, തേസമഞ്ഞതരസ്സേവ ഗഹണം.
യോതി ഭണ്ഡനകാരകേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം മഹന്തം വിഗ്ഗഹം കത്വാ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ ആപന്നോ യോ ഭിക്ഖു. തത്ഥാതി തസ്മിം തിണവത്ഥാരകസമഥകാരകേ ഭിക്ഖുസമൂഹേ. ന ഹോതീതി ഛന്ദം ദത്വാ തം ഭിക്ഖുപരിസം അനാഗതത്താ ന സംവിജ്ജതി. തഞ്ച ഠപേത്വാതി യോജനാ.
തിണവത്ഥാരകേ ¶ കതേ സതി യാവ ഉപസമ്പദമാളതോ പഭുതി ആപന്നായ സേസായ ആപത്തിയാ നിരാപത്തി ഹുത്വാ സുദ്ധോ ഹോതി സങ്ഘോതി യോജനാ.
സമഥക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൭൮൩. കുട്ടേതി ഇട്ഠകാസിലാദാരുകുട്ടാനം അഞ്ഞതരസ്മിം. അട്ടാനേതി ഏത്ഥ അട്ടാനം നാമ രുക്ഖേ ഫലകം വിയ തച്ഛേത്വാ അട്ഠപദാകാരേന രാജിയോ ഛിന്ദിത്വാ നഹാനതിത്ഥേ നിഖണന്തി, തത്ഥ ചുണ്ണാനി ആകിരിത്വാ മനുസ്സാ കായം ഘംസന്തി.
൨൭൮൪. ഗന്ധബ്ബഹത്ഥേനാതി നഹാനതിത്ഥേ ഠപിതേന ദാരുമയഹത്ഥേന. തേന കിര ചുണ്ണാനി ഗഹേത്വാ മനുസ്സാ സരീരം ഘംസന്തി. കുരുവിന്ദകസുത്തിയാതി കുരുവിന്ദകപാസാണചുണ്ണാനി ലാഖായ ബന്ധിത്വാ കതഗുളികകലാപകോ വുച്ചതി, തം ഉഭോസു അന്തേസു ഗഹേത്വാ സരീരം ഘംസന്തി. മല്ലകേനാതി മകരദന്തകം ഛിന്ദിത്വാ മല്ലകമൂലസണ്ഠാനേന കതേന മല്ലകേന, ഇദം ഗിലാനസ്സാപി ന വട്ടതി. അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച കായതോതി അഞ്ഞമഞ്ഞം സരീരേന ഘംസേയ്യ.
൨൭൮൫. അകതം മല്ലകം നാമ മകരദന്തേ അച്ഛിന്ദിത്വാ കതം, ഇദം അഗിലാനസ്സ ന വട്ടതി.
൨൭൮൬. കപാലിട്ഠകഖണ്ഡാനീതി കപാലഖണ്ഡഇട്ഠകഖണ്ഡാനി. സബ്ബസ്സാതി ഗിലാനാഗിലാനസ്സ ¶ സരീരേ ഘംസിത്വാ ഉബ്ബട്ടേതും വട്ടതി. ‘‘പുഥുപാണിക’’ന്തി ഹത്ഥപരികമ്മം വുച്ചതി, തസ്മാ സബ്ബസ്സ ഹത്ഥേന പിട്ഠിപരികമ്മം കാതും വട്ടതി. ‘‘വത്ഥവട്ടീ’’തി ഇദം പാളിയം വുത്തഉക്കാസികസ്സ ¶ പരിയായം, തസ്മാ നഹായന്തസ്സ യസ്സ കസ്സചി നഹാനസാടകവട്ടിയാപി ഘംസിതും വട്ടതി.
൨൭൮൭. ഫേണകം നാമ സമുദ്ദഫേണം. കഥലന്തി കപാലഖണ്ഡം. പാദഘംസനേ വുത്താ അനുഞ്ഞാതാ. കതകം നാമ പദുമകണ്ണികാകാരം പാദഘംസനത്ഥം കണ്ടകേ ഉട്ഠാപേത്വാ കതം, ഏതം നേവ പടിഗ്ഗഹേതും, ന പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
൨൭൮൮. യം കിഞ്ചിപി അലങ്കാരന്തി ഹത്ഥൂപഗാദിഅലങ്കാരേസു യം കിഞ്ചി അലങ്കാരം.
൨൭൮൯. ഓസണ്ഠേയ്യാതി അലങ്കാരത്ഥം സങ്ഖരോന്തോ നമേയ്യ. ഹത്ഥഫണകേനാതി ഹത്ഥേനേവ ഫണകിച്ചം കരോന്താ അങ്ഗുലീഹി ഓസണ്ഠേന്തി. ഫണകേനാതി ദന്തമയാദീസു യേന കേനചി. കോച്ഛേനാതി ഉസിരമയേന വാ മുഞ്ജപബ്ബജമയേന വാ കോച്ഛേന.
൨൭൯൦. സിത്ഥതേലോദതേലേഹീതി സിത്ഥതേലഞ്ച ഉദകതേലഞ്ചാതി വിഗ്ഗഹോ, തേഹി. തത്ഥ സിത്ഥതേലം നാമ മധുസിത്ഥകനിയ്യാസാദി യം കിഞ്ചി ചിക്കണം. ചിക്കണം നാമ നിയ്യാസം. ഉദകതേലം നാമ ഉദകമിസ്സകം തേലം. കത്ഥചി പോത്ഥകേസു ‘‘സിട്ഠാ’’തി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. അനുലോമനിപാതത്ഥന്തി നലാടാഭിമുഖം അനുലോമേന പാതനത്ഥം. ഉദ്ധലോമേനാതി ഉദ്ധഗ്ഗം ഹുത്വാ ഠിതലോമേന.
൨൭൯൧. ഹത്ഥം തേലേന തേമേത്വാതി കരതലം തേലേന മക്ഖേത്വാ. സിരോരുഹാ കേസാ. ഉണ്ഹാഭിതത്തസ്സാതി ഉണ്ഹാഭിതത്തരജസിരസ്സ. അല്ലഹത്ഥേന സിരോരുഹേ പുഞ്ഛിതും വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൭൯൨. ആദാസേ ¶ ഉദപത്തേ വാതി ഏത്ഥ കംസപത്താദീനിപി, യേസു മുഖനിമിത്തം പഞ്ഞായതി, സബ്ബാനി ആദാസസങ്ഖമേവ ഗച്ഛന്തി, കഞ്ജിയാദീനിപി ച ഉദപത്തസങ്ഖമേവ, തസ്മാ യത്ഥ കത്ഥചി ഓലോകേന്തസ്സ ദുക്കടം.
൨൭൯൩. യേന ¶ ഹേതുനാ മുഖം ഓലോകേന്തസ്സ അനാപത്തി, തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സഞ്ഛവി’’ന്തിആദി. ആബാധപച്ചയാ ‘‘മേ മുഖേ വണോ സഞ്ഛവി നു ഖോ, ഉദാഹു ന സഞ്ഛവീ’’തി മുഖം ദട്ഠുഞ്ച ‘‘അഹം ജിണ്ണോ നു ഖോ, ഉദാഹു നോ’’തി അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരജാനനത്ഥഞ്ച മുഖം ദട്ഠും വട്ടതീതി യോജനാ.
൨൭൯൪. നച്ചം വാതി യം കിഞ്ചി നച്ചം അന്തമസോ മോരനച്ചമ്പി. ഗീതന്തി യം കിഞ്ചി നടഗീതം വാ സാധുഗീതം വാ അന്തമസോ ദന്തഗീതമ്പി, യം ‘‘ഗായിസ്സാമാ’’തി പുബ്ബഭാഗേ ഓകൂജന്താ കരോന്തി, ഏതമ്പി ന വട്ടതി. വാദിതന്തി യം കിഞ്ചി വാദിതം. ദട്ഠും വാ പന സോതും വാതി നച്ചം ദട്ഠും വാ ഗീതം വാദിതം സോതും വാ.
൨൭൯൫. സയം നച്ചന്തസ്സ വാ നച്ചാപേന്തസ്സ വാ ഗായന്തസ്സ വാ ഗായാപേന്തസ്സ വാ വാദേന്തസ്സ വാ വാദാപേന്തസ്സ വാ ദുക്കടമേവ അട്ഠകഥായ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൪൮) വുത്തന്തി തദേകദേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ദട്ഠുമന്തമസോ’’തിആദി.
൨൭൯൬. സുണാതീതി ഗീതം വാ വാദിതം വാ. പസ്സതീതി നച്ചം പസ്സതി.
൨൭൯൭. പസ്സിസ്സാമീതി ഏത്ഥ ‘‘സുണിസ്സാമീ’’തി സേസോ. ‘‘നച്ചം പസ്സിസ്സാമി, ഗീതം, വാദിതം വാ സുണിസ്സാമീ’’തി വിഹാരതോ വിഹാരം ഗച്ഛതോ വാപി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൭൯൮. ഉട്ഠഹിത്വാന ഗച്ഛതോതി ‘‘നച്ചം പസ്സിസ്സാമീ’’തി, ‘‘ഗീതം, വാദിതം വാ സുണിസ്സാമീ’’തി നിസിന്നട്ഠാനതോ ഉട്ഠഹിത്വാ അന്തോവിഹാരേപി ¶ തം തം ദിസം ഗച്ഛതോ ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. വീഥിയം ഠത്വാ ഗീവം പസാരേത്വാ പസ്സതോപി ച ആപത്തീതി യോജനാ.
൨൭൯൯. ദീഘാതി ദ്വങ്ഗുലതോ ദീഘാ. ന ധാരേയ്യാതി ന ധാരേതബ്ബാ. ദ്വങ്ഗുലം വാ ദുമാസം വാതി ഏത്ഥ ദ്വേ അങ്ഗുലാനി പരിമാണം ഏതസ്സാതി ദ്വങ്ഗുലോ, കേസോ. ദ്വേ മാസാ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ അസ്സാതി ദുമാസോ. കേസം ധാരേന്തോ ദ്വങ്ഗുലം വാ ധാരേയ്യ ദുമാസം വാ. തതോ ഉദ്ധം ന വട്ടതീതി തതോ ദ്വങ്ഗുലതോ വാ ദുമാസതോ വാ കേസതോ ഉദ്ധം കേസം ധാരേതും ന വട്ടതി.
അഥ ¶ വാ ദ്വേ അങ്ഗുലാനി സമാഹടാനി ദ്വങ്ഗുലം, ദ്വേ മാസാ സമാഹടാ ദുമാസം, ഉഭയത്ഥ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. കേസേ ധാരേന്തോ ദ്വങ്ഗുലമത്തം വാ ധാരേയ്യ ദുമാസമത്തം വാ, തതോ കാലപരിമാണതോ ഉദ്ധം കേസേ ധാരേതും ന വട്ടതീതി അത്ഥോ. സചേ കേസേ അന്തോദ്വേമാസേ ദ്വങ്ഗുലേ പാപുണന്തി, അന്തോദ്വേമാസേയേവ ഛിന്ദിതബ്ബാ. ദ്വങ്ഗുലേ ഹി അതിക്കമേതും ന വട്ടതി. സചേപി ന ദീഘാ, ദ്വേമാസതോ ഏകദിവസമ്പി അതിക്കമേതും ന ലഭതിയേവ. ഏവമയം ഉഭയേനപി ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേനേവ വുത്തോ, തതോ ഓരം പന നവട്ടനഭാവോ നാമ നത്ഥി.
൨൮൦൦. ദീഘേ നഖേ, ദീഘാനി നാസികലോമാനി ച ന ധാരയേതി യോജനാ, ന ധാരേയ്യ, ഛിന്ദേയ്യാതി അത്ഥോ. വീസതിമട്ഠന്തി വീസതിയാ നഖാനം മട്ഠം ലിഖിതമട്ഠഭാവം കാതും ഭിക്ഖുനോ ന വട്ടതീതി യോജനാ. സത്ഥകേന തച്ഛേത്വാ ചുണ്ണകേന പമജ്ജിത്വാ ഫലികമണീനം വിയ ഉജ്ജലകരണം ലിഖിതമട്ഠം നാമ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മലമത്തം അപകഡ്ഢിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൪) അനുഞ്ഞാതത്താ മുഗ്ഗഫലതചാദീഹി നഖമലം അപനേതും വട്ടതി.
൨൮൦൧. കപ്പാപേയ്യ ¶ വിസും മസ്സുന്തി യോ കേസച്ഛിന്നോ വിസും മസ്സും കപ്പാപേയ്യ. ദാഠികം ഠപേയ്യാതി കേസേ ഛിന്ദാപേത്വാ മസ്സും അകപ്പാപേത്വാ വിസും ഠപേയ്യ. സമ്ബാധേതി ഉപകച്ഛകമുത്തകരണസങ്ഖാതേ സമ്ബാധട്ഠാനേ. ലോമം സംഹരാപേയ്യവാതി സത്ഥേന വാ സണ്ഡാസേന വാ അഞ്ഞേന യേന കേനചി പരേന ഛിന്ദാപേയ്യ, സയം വാ ഛിന്ദേയ്യ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആബാധപച്ചയാ സമ്ബാധേ ലോമം സംഹരാപേതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൭൫) അനുഞ്ഞാതത്താ യഥാവുത്തസമ്ബാധേ ഗണ്ഡപിളകവണാദികേ ആബാധേ സതി ലോമം സംഹരാപേതും വട്ടതി.
൨൮൦൨. അഗിലാനസ്സ ഛിന്ദതോ ദുക്കടം വുത്തം. അഞ്ഞേന വാ പുഗ്ഗലേന തഥാ കത്തരിയാ ഛിന്ദാപേന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ.
൨൮൦൩. സേസങ്ഗഛേദനേതി അങ്ഗുലിയാദിഅവസേസസരീരാവയവാനം ഛേദനേ. അത്തവധേതി അത്തുപക്കമേന വാ ആണത്തിയാ ഉപക്കമേന വാ അത്തനോ ജീവിതനാസേ.
൨൮൦൪. അങ്ഗന്തി അങ്ഗജാതതോ അവസേസം സരീരാവയവം. അഹികീടാദിദട്ഠസ്സ തപ്പടികാരവസേന ¶ അങ്ഗം ഛിന്ദതോ ന ദോസോ. താദിസാബാധപച്ചയാ തപ്പടികാരവസേന അങ്ഗം ഛിന്ദതോ ന ദോസോ. ലോഹിതം മോചേന്തസ്സാപി ന ദോസോതി യോജനാ.
൨൮൦൫. അപരിസ്സാവനോ ഭിക്ഖു സചേ മഗ്ഗം ഗച്ഛതി, ദുക്കടം. മഗ്ഗേ അദ്ധാനേ തം പരിസ്സാവനം യാചമാനസ്സ യോ ന ദദാതി, തസ്സ അദദതോ അദേന്തസ്സാപി തഥേവ ദുക്കടമേവാതി യോജനാ. യോ പന അത്തനോ ഹത്ഥേ പരിസ്സാവനേ വിജ്ജമാനേപി യാചതി, തസ്സ ന അകാമാ ദാതബ്ബം.
൨൮൦൬. ‘‘നഗ്ഗോ’’തി ¶ പദം ‘‘ന ഭുഞ്ജേ’’തിആദി കിരിയാപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. ന ഭുഞ്ജേതി ഭത്താദിം ഭുഞ്ജിതബ്ബം ന ഭുഞ്ജേയ്യ. ന പിവേതി യാഗുആദിം പാതബ്ബം ന പിവേയ്യ. ന ച ഖാദേതി മൂലഖാദനീയാദികം ഖാദനീയം ന ഖാദേയ്യ. ന സായയേതി ഫാണിതാദികം സായിതബ്ബഞ്ച ന സായേയ്യ ന ലിഹേയ്യ. ന ദദേതി അഞ്ഞസ്സ ഭത്താദിം കിഞ്ചി ന ദദേയ്യ. ന ഗണ്ഹേയ്യാതി തഥാ സയം നഗ്ഗോ ഹുത്വാ ന പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. അഞ്ജസം മഗ്ഗം.
൨൮൦൭. പരികമ്മം ന കാതബ്ബന്തി പിട്ഠിപരികമ്മാദിപരികമ്മം ന കാതബ്ബം. കാരയേതി സയം നഗ്ഗോ ഹുത്വാ അഞ്ഞേന പിട്ഠിപരികമ്മാദിപരികമ്മം ന കാരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.
൨൮൦൮. പിട്ഠികമ്മാദികേ പരികമ്മേ ജന്താഘരാദികാ തിസ്സോ പടിച്ഛാദീ വുത്താ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തിസ്സോ പടിച്ഛാദിയോ ജന്താഘരപടിച്ഛാദിം ഉദകപടിച്ഛാദിം വത്ഥപടിച്ഛാദി’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൧) അനുഞ്ഞാതാതി യോജനാ. പടിച്ഛാദേതി ഹിരികോപിനന്തി പടിച്ഛാദി, ജന്താഘരമേവ പടിച്ഛാദി ജന്താഘരപടിച്ഛാദി. ഉദകമേവ പടിച്ഛാദി ഉദകപടിച്ഛാദി. വത്ഥമേവ പടിച്ഛാദി വത്ഥപടിച്ഛാദി. ‘‘സബ്ബത്ഥ പന വട്ടതീ’’തി ഇമിനാ ഇതരപടിച്ഛാദിദ്വയം പരികമ്മേയേവ വട്ടതീതി ദീപേതി. സബ്ബത്ഥാതി ഭോജനാദിസബ്ബകിച്ചേസു.
൨൮൦൯. യത്ഥ കത്ഥചി പേളായന്തി തമ്ബലോഹവട്ടലോഹകംസലോഹകാളലോഹസുവണ്ണരജതാദീഹി കതായ വാ ദാരുമയായ വാ യായ കായചി പേളായ ആസിത്തകൂപധാനേ. ഭുഞ്ജിതും ന ച വട്ടതീതി ഭാജനം ഠപേത്വാ ഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘ആസിത്തകൂപധാനം നാമ തമ്ബലോഹേന വാ രജതേന വാ കതായ പേളായ ഏതം അധിവചനം, ‘ന ഭിക്ഖവേ ആസിത്തകൂപധാനേ ഭുഞ്ജിതബ്ബ’ന്തി സാമഞ്ഞേന പടിക്ഖിത്തത്താ ¶ പന ¶ ദാരുമയാപി ന വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൬൪). ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ മളോരിക’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൪) അനുഞ്ഞാതത്താ മളോരികായ ഠപേത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ‘‘മളോരികാ’’തി ച ദണ്ഡാധാരകോ വുച്ചതി, യം തയോ, ചത്താരോ, ബഹൂ വാ ദണ്ഡകേ ഉപരി ച ഹേട്ഠാ ച വിത്ഥതം മജ്ഝേ സങ്കുചിതം കത്വാ ബന്ധിത്വാ ആധാരകം കരോന്തി. യട്ഠിആധാരകപണ്ണാധാരകപച്ഛികപിട്ഠഘടകകവാടകാദിഭാജനമുഖഉദുക്ഖലാദീനിപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. യട്ഠിആധാരകോതി യട്ഠിംയേവ ഉജുകം ഠപേത്വാ ബന്ധീകതആധാരകോ.
ഏകഭാജനേ വിസും വിസും ഭോജനസ്സാപി സമ്ഭവതോ ‘‘ഭുഞ്ജതോ ഏകഭാജനേ’’തി ഏത്തകേയേവ വുത്തേ തസ്സാപി പസങ്ഗോ സിയാതി തന്നിവത്തനത്ഥമാഹ ‘‘ഏകതോ’’തി. ‘‘ഭുഞ്ജതോ’’തി ഇദം ഉപലക്ഖണം. ഏകതോ ഏകഭാജനേ യാഗുആദിപാനമ്പി ന വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഏകഥാലകേ പാതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൬൪). അഥ വാ ഭുഞ്ജതോതി അജ്ഝോഹാരസാമഞ്ഞേന പാനമ്പി സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ – സചേ ഏകോ ഭിക്ഖു ഭാജനതോ ഫലം വാ പൂവം വാ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്മിം അപഗതേ ഇതരസ്സ സേസകം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഇതരസ്സാപി തസ്മിം ഖണേ പുന ഗഹേതും വട്ടതീതി.
൨൮൧൦. യേ ദ്വേ വാ തയോ വാ ഭിക്ഖൂ ഏകപാവുരണാ വാ ഏകത്ഥരണാ വാ ഏകത്ഥരണപാവുരണാ വാ നിപജ്ജന്തി, തേസഞ്ച, യേ ഏകമഞ്ചേപി ഏകതോ നിപജ്ജന്തി, തേസഞ്ച ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൧൧. സങ്ഘാടിപല്ലത്ഥികമുപാഗതോതി ഏത്ഥ സങ്ഘാടീതി സങ്ഘാടിനാമേന അധിട്ഠിതചീവരമാഹ. സങ്ഘാടിപല്ലത്ഥികം ഉപഗതേന യുത്തോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ന നിസീദേയ്യാതി വിഹാരേ ¶ വാ അന്തരഘരേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ന നിസീദേയ്യ. ‘‘സങ്ഘാടീതി നാമേന അധിട്ഠിതചീവരവോഹാരപ്പത്തമധിട്ഠിതചീവരം ‘സങ്ഘാടീ’തി വുത്ത’’ന്തി നിസ്സന്ദേഹേ, ഖുദ്ദസിക്ഖാവണ്ണനായമ്പി ‘‘സങ്ഘാടിയാ ന പല്ലത്ഥേതി അധിട്ഠിതചീവരേന വിഹാരേ വാ അന്തരഘരേ വാ പല്ലത്ഥികോ ന കാതബ്ബോ’’തി വുത്തം. അട്ഠകഥായം പന ‘‘അന്തോഗാമേ വാസത്ഥായ ഉപഗതേന അധിട്ഠിതം സങ്ഘാടിം വിനാ സേസചീവരേഹി പല്ലത്ഥികായ നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി വുത്തം.
കിഞ്ചി ¶ കീളം ന കീളേയ്യാതി ജുതകീളാദികം യം കിഞ്ചി കായികവാചസികകീളികം ന കീളേയ്യ. ന ച ഗാഹയേതി ന ച ഗാഹാപേയ്യ, ന ഹരാപേയ്യാതി അത്ഥോ.
൨൮൧൨. ദാഠികായപീതി മസ്സുമ്ഹി. ഉഗ്ഗതന്തി ഏത്ഥ ‘‘ബീഭച്ഛ’’ന്തി സേസോ. അഞ്ഞന്തി അപലിതം. താദിസന്തി ബീഭച്ഛം.
൨൮൧൩. ‘‘അഗിലാനോ’’തി ഇമിനാ ഗിലാനസ്സ അനാപത്തിഭാവം ദീപേതി. ‘‘ധാരേയ്യാ’’തി ഇമിനാ സുദ്ധകത്തുനിദ്ദേസേന അഗിലാനസ്സപി പരം ധാരാപനേ, പരസ്സ ധാരണസാദിയനേ ച അനാപത്തീതി വിഞ്ഞായതീതി. അത്തനോ ഗുത്തത്ഥം, ചീവരാദീനം ഗുത്തത്ഥഞ്ച വട്ടതീതി യോജനാ. തത്രായം വിനിച്ഛയോ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൦) – യസ്സ കായദാഹോ വാ പിത്തകോപോ വാ ഹോതി, ചക്ഖു വാ ദുബ്ബലം, അഞ്ഞോ വാ കോചി ആബാധോ വിനാ ഛത്തേന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ഗാമേ വാ അരഞ്ഞേ വാ ഛത്തം വട്ടതി. വാളമിഗചോരഭയേസു അത്തഗുത്തത്ഥം, വസ്സേ പന ചീവരഗുത്തത്ഥമ്പി വട്ടതി. ഏകപണ്ണച്ഛത്തം പന സബ്ബത്ഥേവ വട്ടതി. ‘‘ഏകപണ്ണച്ഛത്തം നാമ താലപത്ത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തന്തി.
൨൮൧൪. ഹത്ഥിസോണ്ഡാകാരോ അഭേദോപചാരേന ‘‘ഹത്ഥിസോണ്ഡ’’ന്തി വുത്തോ. ഏവമുപരിപി. ചീവരസ്സ നാമധേയ്യം ‘‘വസന’’ന്തി ¶ ഇദം. ‘‘നിവാസേന്തസ്സ ദുക്കട’’ന്തി പദദ്വയഞ്ച ‘‘ഹത്ഥിസോണ്ഡ’’ന്തിആദീഹി സബ്ബപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. വേല്ലിയന്തി ഏത്ഥ ഗാഥാബന്ധവസേന സം-സദ്ദലോപോ, സംവേല്ലിയന്തി അത്ഥോ.
ഏത്ഥ ഹത്ഥിസോണ്ഡം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൮൦) നാമ നാഭിമൂലതോ ഹത്ഥിസോണ്ഡസണ്ഠാനം ഓലമ്ബകം കത്വാ നിവത്ഥം ചോളികിത്ഥീനം നിവാസനം വിയ. ചതുക്കണ്ണം നാമ ഉപരിതോ ദ്വേ, ഹേട്ഠതോ ദ്വേതി ഏവം ചത്താരോ കണ്ണേ ദസ്സേത്വാ നിവത്ഥം. മച്ഛവാളകം നാമ ഏകതോ ദസന്തം ഏകതോ പാസന്തം ഓലമ്ബേത്വാ നിവത്ഥം. സംവേല്ലിയന്തി മല്ലകമ്മകാരാദയോ വിയ കച്ഛം ബന്ധിത്വാ നിവാസനം. താലവണ്ടകം നാമ താലവണ്ടാകാരേന സാടകം ഓലമ്ബേത്വാ നിവാസനം. ച-സദ്ദേന സതവലികം സങ്ഗണ്ഹാതി. സതവലികം നാമ ദീഘസാടകം അനേകക്ഖത്തും ഓഭഞ്ജിത്വാ ഓവട്ടികം കരോന്തേന നിവത്ഥം, വാമദക്ഖിണപസ്സേസു വാ നിരന്തരം വലിയോ ദസ്സേത്വാ നിവത്ഥം. സചേ പന ജാണുതോ പട്ഠായ ഏകാ വാ ദ്വേ വാ വലിയോ പഞ്ഞായന്തി, വട്ടതി. ഏവം നിവാസേതും ഗിലാനസ്സപി മഗ്ഗപടിപന്നസ്സപി ന വട്ടതി.
യമ്പി ¶ മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താ ഏകം വാ ദ്വേ വാ കോണേ ഉക്ഖിപിത്വാ അന്തരവാസകസ്സ ഉപരി ലഗ്ഗേന്തി, അന്തോ വാ ഏകം കാസാവം തഥാ നിവാസേത്വാ ബഹി അപരം നിവാസേന്തി, സബ്ബം ന വട്ടതി. ഗിലാനോ പന അന്തോകാസാവസ്സ ഓവട്ടികം ദസ്സേത്വാ അപരം ഉപരി നിവാസേതും ലഭതി. അഗിലാനേന ദ്വേ നിവാസേന്തേന സഗുണം കത്വാ നിവാസേതബ്ബാനി. ഇതി യഞ്ച ഇധ പടിക്ഖിത്തം, യഞ്ച സേഖിയവണ്ണനായം, തം സബ്ബം വജ്ജേത്വാ നിബ്ബികാരം തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന പരിമണ്ഡലം നിവാസേതബ്ബം. യം കിഞ്ചി വികാരം കരോന്തോ ദുക്കടാ ന മുച്ചതി.
൨൮൧൫. ഗിഹിപാരുപനന്തി ¶ ‘‘സേതപടപാരുതം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൮൦) പരിബ്ബാജകപാരുതം ഏകസാടകപാരുതം സോണ്ഡപാരുതം അന്തേപുരികപാരുതം മഹാജേട്ഠകപാരുതം കുടിപവേസകപാരുതം ബ്രാഹ്മണപാരുതം പാളികാരകപാരുത’’ന്തി ഏവമാദിപരിമണ്ഡലലക്ഖണതോ അഞ്ഞഥാ പാരുതം, സബ്ബമേതം ഗിഹിപാരുതം നാമ. തസ്മാ യഥാ സേതപടാ അഡ്ഢപാലകനിഗണ്ഠാ പാരുപന്തി, യഥാ ച ഏകച്ചേ പരിബ്ബാജകാ ഉരം വിവരിത്വാ ദ്വീസു അംസകൂടേസു പാവുരണം ഠപേന്തി, യഥാ ച ഏകസാടകാ മനുസ്സാ നിവത്ഥസാടകസ്സ ഏകേനന്തേന പിട്ഠിം പാരുപിത്വാ ഉഭോ കണ്ണേ ഉഭോസു അംസകൂടേസു ഠപേന്തി, യഥാ ച സുരാസോണ്ഡാദയോ സാടകേന ഗീവം പരിക്ഖിപന്താ ഉഭോ അന്തേ ഉദരേ വാ ഓലമ്ബേന്തി, പിട്ഠിയം വാ ഖിപന്തി, യഥാ ച അന്തേപുരികായോ അക്ഖിതാരകമത്തം ദസ്സേത്വാ ഓഗുണ്ഠികം പാരുപന്തി, യഥാ ച മഹാജേട്ഠാ ദീഘസാടകം നിവാസേത്വാ തസ്സേവ ഏകേനന്തേന സകലസരീരം പാരുപന്തി, യഥാ ച കസ്സകാ ഖേത്തകുടിം പവിസന്താ സാടകം പലിവേഠേത്വാ ഉപകച്ഛകേ പക്ഖിപിത്വാ തസ്സേവ ഏകേനന്തേന സരീരം പാരുപന്തി, യഥാ ച ബ്രാഹ്മണാ ഉഭിന്നം ഉപകച്ഛകാനം അന്തരേന സാടകം പവേസേത്വാ അംസകൂടേസു പക്ഖിപന്തി, യഥാ ച പാളികാരകോ ഭിക്ഖു ഏകംസപാരുപനേന പാരുതം വാമബാഹം വിവരിത്വാ ചീവരം അംസകൂടം ആരോപേതി, ഏവം അപാരുപിത്വാ സബ്ബേപി ഏതേ, അഞ്ഞേ ച ഏവരൂപേ പാരുപനദോസേ വജ്ജേത്വാ നിബ്ബികാരം പരിമണ്ഡലം പാരുപിതബ്ബം. തഥാ അപാരുപിത്വാ ആരാമേ വാ അന്തരഘരേ വാ അനാദരേന യം കിഞ്ചി വികാരം കരോന്തസ്സ ദുക്കടം. പരിമണ്ഡലതോ വിമുത്തലക്ഖണനിവാസനപാരുപനദോസേ വജ്ജേത്വാ പരിമണ്ഡലഭാവോയേവ വുത്തലക്ഖണോ അധിപ്പേതോതി അത്ഥോ.
൨൮൧൬. ലോകായതം ന വാചേയ്യാതി ‘‘സബ്ബം ഉച്ഛിട്ഠം, സബ്ബം അനുച്ഛിട്ഠം, സേതോ കാകോ, കാളോ ബകോ ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാ’’തി ഏവമാദിനിരത്ഥകകാരണപടിസംയുത്തം തിത്ഥിയസത്ഥം ¶ അഞ്ഞേസം ന വാചേയ്യ. ന ച തം പരിയാപുണേതി തം ലോകായതം ന ച പരിയാപുണേയ്യ ന ¶ ഉഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. തിരച്ഛാനവിജ്ജാതി ഹത്ഥിസിപ്പഅസ്സസിപ്പധനുസിപ്പാദികാ പരോപഘാതകരാ വിജ്ജാ ച. ഭിക്ഖുനാ ന പരിയാപുണിതബ്ബാ, ന വാചേതബ്ബാതി യോജനാ.
൨൮൧൭. സബ്ബാചാമരിബീജനീതി സേതാദിവണ്ണേഹി സബ്ബേഹി ചമരവാലേഹി കതാ ബീജനീ. ന ചാലിമ്പേയ്യ ദായം വാതി ദവഡാഹാദിഉപദ്ദവനിവാരണായ അനുഞ്ഞാതം പടഗ്ഗിദാനകാരണം വിനാ അരഞ്ഞം അഗ്ഗിനാ ന ആലിമ്പേയ്യ. ദവഡാഹേ പന ആഗച്ഛന്തേ അനുപസമ്പന്നേ അസതി പടഗ്ഗിം ദാതും, അപ്പഹരിതകരണേന വാ പരിഖാഖണനേന വാ പരിത്താണം കാതും, സേനാസനം പത്തം വാ അപ്പത്തം വാ അഗ്ഗിം അല്ലസാഖം ഭഞ്ജിത്വാ നിബ്ബാപേതുഞ്ച ലഭതി. ഉദകേന പന കപ്പിയേനേവ ലഭതി, നേതരേന. അനുപസമ്പന്നേ പന സതി തേനേവ കപ്പിയവോഹാരേന കാരാപേതബ്ബം. മുഖം ന ച ലഞ്ജേതി മനോസിലാദിനാ മുഖം ന ലിമ്പേയ്യ, തിലകേന അങ്ഗം ന കരേയ്യാതി അത്ഥോ.
൨൮൧൮. ഉഭതോകാജന്തി ഉഭതോകോടിയാ ഭാരവഹനകോടികാജം. അന്തരകാജകന്തി ഉഭയകോടിയാ ഠിതവാഹകേഹി വഹിതബ്ബം മജ്ഝേഭാരയുത്തകാജം. സീസക്ഖന്ധകടിഭാരാദയോ ഹേട്ഠാ വുത്തലക്ഖണാവ.
൨൮൧൯. യോ ഭിക്ഖു വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലാധികം വാ തേനേവ അങ്ഗുലേന ചതുരങ്ഗുലപച്ഛിമം വാ ദന്തകട്ഠം ഖാദതി, ഏവം ഖാദതോ തസ്സ ആപത്തി ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൨൦. കിച്ചേ സതിപീതി സുക്ഖകട്ഠാദിഗ്ഗഹണകിച്ചേ പന സതി. പോരിസന്തി പുരിസപ്പമാണം, ബ്യാമമത്തന്തി വുത്തം ഹോതി. ആപദാസൂതി വാളമിഗാദയോ വാ ദിസ്വാ മഗ്ഗമൂള്ഹോ വാ ദിസാ ഓലോകേതുകാമോ ഹുത്വാ ദവഡാഹം വാ ഉദകോഘം വാ ആഗച്ഛന്തം ¶ ദിസ്വാ വാ ഏവരൂപാസു ആപദാസു. വട്ടതേവാഭിരൂഹിതുന്തി അതിഉച്ചമ്പി രുക്ഖം ആരോഹിതും വട്ടതി ഏവ.
൨൮൨൧. സചേ അകല്ലകോ ഗിലാനോ ന സിയാ, ലസുണം മാഗധം ആമകം ഭണ്ഡികലസുണം ന ച ഖാദേയ്യ നേവ പരിഭുഞ്ജേയ്യാതി യോജനാ. ഭണ്ഡികലസുണം നാമ ചതുമിഞ്ജതോ പട്ഠായ ബഹുമിഞ്ജം. പലണ്ഡുകഭഞ്ജനകാദിലസുണേ മഗധേസു ജാതത്തേപി ന ദോസോ. ലസുണവിഭാഗോ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതോയേവ. ഗിലാനസ്സ പന ലസുണം ഖാദിതും വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആബാധപച്ചയാ ലസുണം ഖാദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൮൯). ആബാധപച്ചയാതി യസ്സ ആബാധസ്സ ലസുണം ¶ ഭേസജ്ജം ഹോതി, തപ്പച്ചയാതി അത്ഥോ. ബുദ്ധവചനന്തി സങ്ഗീതിത്തയാരുള്ഹാ പിടകത്തയപാളി. അഞ്ഞഥാതി സക്കടാദിഖലിതവചനമയം വാചനാമഗ്ഗം ന രോപേതബ്ബം, തഥാ ന ഠപേതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.
൨൮൨൨. ഖിപിതേതി യേന കേനചി ഖിപിതേ. ‘‘ജീവാ’’തി ന വത്തബ്ബന്തി യോജനാ. ഭിക്ഖുനാ ഖിപിതേ ഗിഹിനാ ‘‘ജീവഥാ’’തി വുത്തേന പുന ‘‘ചിരം ജീവാ’’തി വത്തും വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘ചിര’’ന്തി പദേ സതിപി വട്ടതി.
൨൮൨൩. ആകോടേന്തസ്സാതി കായേന വാ കായപടിബദ്ധാദീഹി വാ പഹരന്തസ്സ. പുപ്ഫസംകിണ്ണേതി പുപ്ഫസന്ഥതേ.
൨൮൨൪. ന്ഹാപിതാ പുബ്ബകാ ഏതസ്സാതി ന്ഹാപിതപുബ്ബകോ, ന്ഹാപിതജാതികോതി അത്ഥോ. ഖുരഭണ്ഡന്തി ന്ഹാപിതപരിക്ഖാരം. ന ഗണ്ഹേയ്യാതി ന പരിഹരേയ്യ. സചേ യോ ന്ഹാപിതജാതികോ ഹോതി, സോ ഖുരഭണ്ഡം ഗഹേത്വാ ന ഹരേയ്യാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥതോ ഗഹേത്വാ കേസച്ഛേദാദി കാതും വട്ടതി. ഉണ്ണീതി കേസകമ്ബലം വിനാ ഉണ്ണമയാ പാവുരണജാതി. ‘‘ഗോനകം ¶ കുത്തകം ചിത്തക’’മിച്ചാദിനാ വുത്തഭേദവന്തതായ ആഹ ‘‘സബ്ബാ’’തി. ഉണ്ണമയം അന്തോകരിത്വാ പാരുപിതും വട്ടതീതി ആഹ ‘‘ബാഹിരലോമികാ’’തി. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ബാഹിരലോമീ ഉണ്ണീധാരേതബ്ബാ’’തി (ചൂളവ. ൨൪൯). സിക്ഖാപദട്ഠകഥായം ‘‘ഉണ്ണലോമാനി ബഹി കത്വാ ഉണ്ണപാവാരം പാരുപന്തി, തഥാ ധാരേന്തസ്സ ദുക്കടം. ലോമാനി അന്തോ കത്വാ പാരുപിതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൪൯).
൨൮൨൫. അങ്ഗരാഗം നാമ കുങ്കുമാദി. കരോന്തസ്സാതി അബ്ഭഞ്ജന്തസ്സ. അകായബന്ധനസ്സ ഗാമം പവിസതോപി ദുക്കടം സമുദീരിതന്തി യോജനാ. ഏത്ഥ ച അസതിയാ അബന്ധിത്വാ നിക്ഖന്തേന യത്ഥ സരതി, തത്ഥ ബന്ധിതബ്ബം. ‘‘ആസനസാലായ ബന്ധിസ്സാമീ’’തി ഗന്തും വട്ടതി. സരിത്വാ യാവ ന ബന്ധതി, ന താവ പിണ്ഡായ ചരിതബ്ബം.
൨൮൨൬. സബ്ബം ആയുധം വിനാ സബ്ബം ലോഹജം ലോഹമയഭണ്ഡഞ്ച പത്തം, സങ്കമനീയപാദുകം, യഥാവുത്തലക്ഖണം പല്ലങ്കം, ആസന്ദിഞ്ച വിനാ സബ്ബം ദാരുജം ദാരുമയഭണ്ഡഞ്ച വുത്തലക്ഖണമേവ കതകം ¶ , കുമ്ഭകാരികം ധനിയസ്സേവ സബ്ബമത്തികാമയം കുടിഞ്ച വിനാ സബ്ബം മത്തികാമയം ഭണ്ഡഞ്ച കപ്പിയന്തി യോജനാ.
ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
സേനാസനക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൮൨൭. ആസന്ദികോതി ചതുരസ്സപീഠം. അതിക്കന്തപമാണോതി ഹേട്ഠാ അടനിയാ വഡ്ഢകിഹത്ഥതോ ഉച്ചതരപ്പമാണപാദകോ. ഏകപസ്സതോ ദീഘോ പന ഉച്ചപാദകോ ന വട്ടതി. യഥാഹ ¶ – ‘‘ഉച്ചകമ്പി ആസന്ദികന്തി വചനതോ ഏകതോഭാഗേന ദീഘപീഠമേവ ഹി അട്ഠങ്ഗുലാധികപാദകം ന വട്ടതി, ചതുരസ്സആസന്ദികോ പന പമാണാതിക്കന്തോപി വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭).
തഥാതി ഇമിനാ ‘‘അതിക്കന്തപമാണോ’’തി ഇദം പച്ചാമസതി. പഞ്ചങ്ഗപീഠന്തി ചത്താരോ പാദാ, അപസ്സേനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചങ്ഗേഹി യുത്തപീഠം. സത്തങ്ഗന്തി തീസു ദിസാസു അപസ്സയേ യോജേത്വാ കതം. തഞ്ഹി ചതൂഹി പാദേഹി, തീഹി അപസ്സേഹി ച യുത്തത്താ ‘‘സത്തങ്ഗപീഠ’’ന്തി വുത്തം. ഏസ നയോ മഞ്ചേപി. യഥാഹ – ‘‘സത്തങ്ഗോ നാമ തീസു ദിസാസു അപസ്സയം കത്വാ കതമഞ്ചോ, അയമ്പി പമാണാതിക്കന്തോ വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭).
൨൮൨൮. തൂലോനദ്ധാതി ഉപരി തൂലം പക്ഖിപിത്വാ ബദ്ധാ. ഘരേയേവാതി ഗിഹീനം ഗേഹേയേവ നിസീദിതും വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘നിസീദിതു’’ന്തി ഇമിനാവ സയനം പടിക്ഖിത്തം. സീസപാദൂപധാനന്തി സീസൂപധാനഞ്ചേവ പാദൂപധാനഞ്ച. ച-സദ്ദോ പി-സദ്ദത്ഥേ സോ ‘‘അഗിലാനസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ, തേന അഗിലാനസ്സാപി താവ വട്ടതി, പഗേവ ഗിലാനസ്സാതി ദീപേതി.
൨൮൨൯. ന കേവലം ഗിലാനസ്സ സീസപാദൂപധാനമേവ വട്ടതി, അഥ ഖോ ഇദമ്പീതി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സന്ഥരിത്വാ’’തിആദി. ഉപധാനാനി സന്ഥരിത്വാതി ബഹൂ ഉപധാനാനി അത്ഥരിത്വാ. തത്ഥ ചാതി തസ്മിം ഉപധാനസന്ഥരേ. പച്ചത്ഥരണകം ദത്വാതി ഉപരി പച്ചത്ഥരണകം അത്ഥരിത്വാ.
൨൮൩൦. തിരിയന്തി ¶ വിത്ഥാരതോ. മുട്ഠിരതനന്തി പാകതികമുട്ഠികരതനം. തം പന വഡ്ഢകീനം വിദത്ഥിമത്തം. മിതന്തി പാകടിതം പമാണയുത്തം ഹോതീതി യോജനാ. കത്ഥചി പോത്ഥകേസു ‘‘മത’’ന്തി ¶ പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ദീഘതോതി ബിമ്ബോഹനസ്സ ദീഘതോ. ദിയഡ്ഢന്തി ദിയഡ്ഢഹത്ഥം വാ ദ്വിഹത്ഥം വാ ഹോതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇദമേവ ഹി ‘‘സീസപ്പമാണബിമ്ബോഹന’’ന്തി അധിപ്പേതം. യഥാഹ –
‘‘സീസപ്പമാണം നാമ യസ്സ വിത്ഥാരതോ തീസു കണ്ണേസു ദ്വിന്നം കണ്ണാനം അന്തരം മിനിയമാനം വിദത്ഥി ചേവ ചതുരങ്ഗുലഞ്ച ഹോതി, മജ്ഝട്ഠാനം മുട്ഠിരതനം ഹോതി. ദീഘതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം വാ ദ്വിരതനം വാതി കുരുന്ദിയം വുത്തം. അയം സീസപ്പമാണസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദോ, ഇതോ ഉദ്ധം ന വട്ടതി, ഹേട്ഠാ പന വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൯൭).
൨൮൩൧. ചോളന്തി പിലോതികാ. പണ്ണന്തി രുക്ഖലതാനം പണ്ണം. ഉണ്ണാതി ഏളകാദീനം ലോമം. തിണന്തി ദബ്ബതിണാദി യം കിഞ്ചി തിണം. വാകന്തി കദലിഅക്കമകചിവാകാദികം. ഏതേഹി പഞ്ചഹി പൂരിതാ ഭിസിയോ തൂലാനം ഗണനാവസാ ഹേതുഗബ്ഭാനം ഏതേസം പഞ്ചന്നം ഗബ്ഭാനം ഗണനാവസേന പഞ്ച ഭാസിതാതി യോജനാ.
൨൮൩൨. ബിമ്ബോഹനഗബ്ഭം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭിസീ’’തിആദി. പഞ്ചേവാതി യഥാവുത്തചോളാദിപഞ്ചേവ. തഥാ തൂലാനി തീണിപീതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, തീണി തൂലാനി രുക്ഖതൂലം ലതാതൂലം പോടകിതൂല’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൯൭) അനുഞ്ഞാതാനി തീണിപി തൂലാനി. ഏത്ഥ ച രുക്ഖതൂലം നാമ സിമ്ബലിരുക്ഖാദീനം യേസം കേസഞ്ചി രുക്ഖാനം തൂലം. ലതാതൂലം നാമ ഖീരവല്ലിആദീനം യാസം കാസഞ്ചി വല്ലീനം തൂലം. പോടകിതൂലം നാമ പോടകിതിണാദീനം യേസം കേസഞ്ചി തിണജാതികാനം അന്തമസോ ഉച്ഛുനളാദീനമ്പി തൂലം. ലോമാനി മിഗപക്ഖീനന്തി സീഹാദിചതുപ്പദാനം, മോരാദിപക്ഖീനം ലോമാനി. ഇമേതി ഭിസിഗബ്ഭാദയോ ഇമേ ദസ ബിമ്ബോഹനസ്സ ഗബ്ഭാതി സമ്ബന്ധോ.
൨൮൩൩. ഏവം ¶ കപ്പിയം ഭിസിബിമ്ബോഹനഗബ്ഭം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അകപ്പിയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മനുസ്സലോമ’’ന്തിആദി. ലോമേസു മനുസ്സലോമഞ്ച പുപ്ഫേസു ബകുലപിയങ്ഗുപുപ്ഫാദികം സബ്ബം പുപ്ഫഞ്ച പണ്ണേസു ¶ ച സുദ്ധം കേവലം തമാലപത്തഞ്ച ന വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘സുദ്ധ’’ന്തി ഇമിനാ തമാലപത്തം സേസഗബ്ഭേഹി മിസ്സം വട്ടതീതി ബ്യതിരേകതോ ദീപേതി.
൨൮൩൪. മസൂരകേതി ചമ്മഛവിഭിസിബിമ്ബോഹനേ.
൨൮൩൫. ‘‘സുദ്ധ’’ന്തി ഇമിനാ ബ്യതിരേകതോ ദസ്സിതമേവത്ഥം സരൂപതോ വിഭാവേതുമാഹ ‘‘മിസ്സ’’ന്തിആദി.
൨൮൩൬. തിരച്ഛാനഗതസ്സ വാതി അന്തമസോ ഗണ്ഡുപ്പാദസ്സാപി. കാരേന്തസ്സാതി ചിത്തകമ്മകട്ഠകമ്മാദിവസേന കാരാപേന്തസ്സ വാ കരോന്തസ്സ വാ.
൨൮൩൭. ജാതകന്തി അപണ്ണകജാതകാദിജാതകഞ്ച. വത്ഥുന്തി വിമാനവത്ഥുആദികം പസാദജനകം വാ പേതവത്ഥുആദികം സംവേഗജനകം വാ വത്ഥും. വാ-സദ്ദേന അട്ഠകഥാഗതം ഇധ ദസ്സിതപകരണം സങ്ഗണ്ഹാതി. പരേഹി വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ അവധാരണേ, തേന പരേഹി കാരാപേതുമേവ വട്ടതി, ന സയം കാതുന്തി ദീപേതി. സയം കാതുമ്പീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദോ പഗേവ കാരാപേതുന്തി ദീപേതി.
൨൮൩൮. യോ പന ഭിക്ഖു ദ്വീഹി വസ്സേഹി വാ ഏകേന വാ വസ്സേന യസ്സ ഭിക്ഖുനോ വുഡ്ഢതരോ വാ ഹോതി ദഹരതരോ വാ, സോ തേന ഭിക്ഖുനാ സമാനാസനികോ നാമ ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൩൯. ‘‘സത്തവസ്സേന പഞ്ചവസ്സോ’’തി ഇദം ദ്വീഹി വസ്സേഹി വുഡ്ഢനവകാനം സമാനാസനികത്തേ ഉദാഹരണം. ‘‘ഛ ¶ വസ്സേന പഞ്ചവസ്സോ’’തി ഇദം ഏകവസ്സേന വുഡ്ഢനവകാനം സമാനാസനികത്തേ ഉദാഹരണം.
൨൮൪൦. യം തിണ്ണം നിസീദിതും പഹോതി, തം ഹേട്ഠാ ദീഘാസനം നാമാതി യോജനാ. ‘‘സമാനാസനികാ മഞ്ചേ നിസീദിത്വാ മഞ്ചം ഭിന്ദിംസു, പീഠേ നിസീദിത്വാ പീഠം ഭിന്ദിംസൂ’’തി (ചൂളവ. ൩൨൦) ആരോപിതേ വത്ഥുമ്ഹി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ദുവഗ്ഗസ്സ മഞ്ചം ദുവഗ്ഗസ്സ പീഠ’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൦) അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘ദ്വേ’’തി സമാനാസനികേ ദ്വേ സന്ധായ വുത്തം.
൨൮൪൧. ഉഭതോബ്യഞ്ജനം ¶ , ഇത്ഥിം, പണ്ഡകം ഠപേത്വാ സബ്ബേഹിപി ഗഹട്ഠേഹി, പബ്ബജിതേഹി വാ പുരിസേഹി സഹ ദീഘാസനേ നിസീദിതും അനുഞ്ഞാതന്തി യോജനാ. പോത്ഥകേസു പന കത്ഥചി ‘‘സബ്ബേസ’’ന്തി സാമിവചനന്തോ പാഠോ ദിസ്സതി, തതോ ‘‘സബ്ബേഹിപീ’’തി കരണവചനന്തോവ പാഠോ യുത്തതരോ. കരണവചനപ്പസങ്ഗേ വാ സാമിവചനനിദ്ദേസോതി വേദിതബ്ബം. യഥാഹ ‘‘യം തിണ്ണം പഹോതി, തം സംഹാരിമം വാ ഹോതു അസംഹാരിമം വാ, തഥാരൂപേ അപി ഫലകഖണ്ഡേ അനുപസമ്പന്നേനാപി സദ്ധിം നിസീദിതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦).
൨൮൪൨. പുരിമികോതി ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ സമ്മതേന ‘‘ന ഛന്ദാഗതിം ഗച്ഛേയ്യ…പേ… ഗഹിതാഗഹിതഞ്ച ജാനേയ്യാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൭) വുത്തേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ പുരിമവസ്സൂപനായികദിവസേ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേതും, പഠമം ഭിക്ഖൂ ഗണേത്വാ സേയ്യാ ഗണേതും, സേയ്യാ ഗണേത്വാ സേയ്യഗ്ഗേന ഗാഹേതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൧൮) നയേന അനുഞ്ഞാതനിയാമേനേവ സേനാസനഗ്ഗാഹാപനം പുരിമികോ നാമ സേനാസനഗ്ഗാഹോ. ഏവമേവ പച്ഛിമികായ ¶ വസ്സൂപനായികദിവസേ സേനാസനഗ്ഗാഹാപനം പച്ഛിമികോ നാമ. ഏവമേവ മഹാപവാരണാദിവസസ്സ അനന്തരദിവസേ ‘‘ഭന്തേ, അന്തരാമുത്തകം സേനാസനം ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ വുഡ്ഢപടിപാടിയാ സേനാസനഗ്ഗാഹാപനം അന്തരാമുത്തകോ നാമ. പകാസിതോ ‘‘അപരജ്ജുഗതായ ആസാള്ഹിയാപുരിമികോ ഗാഹാപേതബ്ബോ, മാസഗതായ ആസാള്ഹിയാ പച്ഛിമികോ ഗാഹേതബ്ബോ, അപരജ്ജുഗതായ പവാരണായ ആയതിം വസ്സാവാസത്ഥായ അന്തരാമുത്തകോ ഗാഹേതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൮) വുത്തോ.
൨൮൪൩. വുത്തമേവത്ഥം നിയമേത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുബ്ബാരുണാ’’തിആദി. ഇധ പാടിപദാ നാമ ദ്വേ വസ്സൂപനായികദിവസാ ചേവ മഹാപവാരണായ അനന്തരദിവസോ ച. ഇമേസം തിണ്ണം പാടിപദദിവസാനം അരുണോ പുബ്ബാരുണോ നാമ. തേ ദിവസേ അതിക്കമ്മ ദുതിയതിഥിപടിബദ്ധോ അരുണോ പുനാരുണോ നാമ. ഇദന്തി ഉഭയാരുണാനന്തരം. സേനാസനഗാഹകസ്സാതി ഏത്ഥ സകത്ഥേ ക-പച്ചയോ, സേനാസനഗ്ഗാഹസ്സാതി അത്ഥോ. യഥാഹ – ‘‘ഇദഞ്ഹി സേനാസനഗ്ഗാഹസ്സ ഖേത്ത’’ന്തി. വസ്സൂപഗതേ വസ്സൂപഗമേ കാതബ്ബേ സതി, സാധേതബ്ബപയോജനേ ഭുമ്മം. വസ്സൂപഗതേതി വാ നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. പുരിമികായ, ഹി പച്ഛിമികായ ച വസ്സൂപഗമനസ്സ തം തദഹു സേനാസനഗ്ഗാഹോ നിമിത്തം, അന്തരാമുത്തകോ പന ആഗമിനോ വസ്സൂപഗമനസ്സാതി ഏവം തിവിധോപി സേനാസനഗ്ഗാഹോ വസ്സൂപഗമനസ്സ നിമിത്തം ഹോതി.
൨൮൪൪. പാടിപദദിവസസ്സ ¶ അരുണേ ഉഗ്ഗതേയേവ സേനാസനേ പന ഗാഹിതേ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആഗന്ത്വാ സചേ സേനാസനപഞ്ഞാപകം സേനാസനം യാചതി, സോ ഭിക്ഖു സേനാസനപഞ്ഞാപകേന ¶ ‘‘സേനാസനം ഗാഹിത’’ന്തി വത്തബ്ബോതി യോജനാ.
൨൮൪൫. വസ്സാവാസസ്സ ഇദം വസ്സാവാസികം, വസ്സംവുത്ഥാനം ദാതബ്ബചീവരം, ഗാഥാബന്ധവസേന ‘‘വസ്സവാസിക’’ന്തി രസ്സത്തം. സങ്ഘികം അപലോകേത്വാ ഗഹിതം വസ്സാവാസികം ചീവരം സചേ തത്രജം തത്രുപ്പാദം ഹോതി, അന്തോവസ്സേ വിബ്ഭന്തോപി ലഭതേതി യോജനാ. ‘‘തത്രജം സചേ’’തി ഇമിനാ ചസ്സ ദായകാനം വസ്സാവാസികപച്ചയവസേന ഗാഹിതം പന ന ലഭതീതി ദീപേതി. യഥാഹ – ‘‘പച്ചയവസേന ഗാഹിതം പന ന ലഭതീതി വദന്തീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൧൮).
൨൮൪൬-൮. സചേ വുത്ഥവസ്സോ യോ ഭിക്ഖു ആവാസികഹത്ഥതോ കിഞ്ചി തിചീവരാദികം കപ്പിയഭണ്ഡം അത്തനോ ഗഹേത്വാ ‘‘അസുകസ്മിം കുലേ മയ്ഹം ഗഹിതം വസ്സാവാസികചീവരം ഗണ്ഹ’’ ഇതി ഏവം വത്വാ തസ്സ ആവാസികസ്സ ദത്വാ ദിസം ഗച്ഛതി പക്കമതി, സോ തത്ഥ ഗതട്ഠാനേ സചേ ഉപ്പബ്ബജതി ഗിഹീ ഹോതി, തസ്സ ദിസംഗതസ്സ സമ്പത്തം തം വസ്സാവാസികം തേന തഥാ ദിന്നമ്പി ആവാസികോ ഭിക്ഖു ഗഹേതും ന ലഭതി, തസ്സ പാപിതം വസ്സാവാസികചീവരം സങ്ഘികംയേവ സിയാതി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, വസ്സംവുത്ഥോ ഭിക്ഖു വിബ്ഭമതി, സങ്ഘസ്സേവേത’’ന്തി.
൨൮൪൯. തസ്മിം കുലേ ദായകേ മനുസ്സേ സമ്മുഖാ ചേ പടിച്ഛാപേതി, തസ്സ ദിസംഗമിസ്സ സമ്പത്തം വസ്സാവാസികചീവരം ആവാസികോ ലഭതീതി യോജനാ.
൨൮൫൦. തത്ഥ ആരാമോ നാമ പുപ്ഫാരാമോ വാ ഫലാരാമോ വാ. വിഹാരോ നാമ യം കിഞ്ചി പാസാദാദിസേനാസനം. വത്ഥൂനി ദുവിധസ്സപീതി ആരാമവത്ഥു, വിഹാരവത്ഥൂതി ദുവിധസ്സ വത്ഥൂനി ¶ ച. ആരാമവത്ഥു നാമ തേസംയേവ ആരാമാനം അത്ഥായ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഠപിതോകാസോ, തേസു വാ ആരാമേസു വിനട്ഠേസു തേസം പോരാണകഭൂമിഭാഗോ. വിഹാരവത്ഥു നാമ തസ്സ പതിട്ഠാനോകാസോ. ഭിസി നാമ ഉണ്ണഭിസിആദീനം പഞ്ചന്നം അഞ്ഞതരാ. ബിമ്ബോഹനം നാമ വുത്തപ്പകാരാനം ബിമ്ബോഹനാനം അഞ്ഞതരം. മഞ്ചം നാമ മസാരകോ ബുന്ദികാബദ്ധോ, കുളീരപാദകോ, ആഹച്ചപാദകോതി ഇമേസം പുബ്ബേ വുത്താനം ചതുന്നം മഞ്ചാനം അഞ്ഞതരം. പീഠം നാമ മസാരകാദീനംയേവ ചതുന്നം പീഠാനം അഞ്ഞതരം.
൨൮൫൧. ലോഹകുമ്ഭീ ¶ നാമ കാളലോഹേന വാ തമ്ബലോഹേന വാ യേന കേനചി ലോഹേന കതാ കുമ്ഭീ. കടാഹോ പാകടോവ. ‘‘ഭാണക’’ന്തി അലഞ്ജരോ വുച്ചതി. അലഞ്ജരോതി ച ബഹുഉദകഗണ്ഹനികാ മഹാചാടി, ജലം ഗണ്ഹിതും അലന്തി അലഞ്ജരോ. ‘‘വട്ടചാടി വിയ ഹുത്വാ ഥോകം ദീഘമുഖോ മജ്ഝേ പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ കതോ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. വാരകോതി ഘടോ. കു വുച്ചതി പഥവീ, തസ്സാ ദാലനതോ വിദാരണതോ ‘‘കുദാലോ’’തി അയോമയഉപകരണവിസേസോ വുച്ചതി.
൨൮൫൨. വല്ലിവേളുആദീസു വേളൂതി മഹാവേണു. തിണന്തി ഗേഹച്ഛാദനം തിണം. പണ്ണം താലപണ്ണാദികം. മുഞ്ജന്തി മുഞ്ജതിണം. പബ്ബജന്തി പബ്ബജതിണം, മത്തികാ പകതിമത്തികാ വാ ഗേരുകാദിപഞ്ചവണ്ണാ വാ മത്തികാ. ആഹ ച അട്ഠകഥാചരിയോ.
൨൮൫൩. ദ്വേതി പഠമദുതിയഗരുഭണ്ഡാനി. ദ്വീഹി സങ്ഗഹിതാനി ‘‘ആരോമോ, ആരാമവത്ഥു, ഇദം പഠമം. വിഹാരോ, വിഹാരവത്ഥു, ഇദം ദുതിയ’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൨൧-൩൨൨) വുത്തത്താ. ചതുസങ്ഗഹന്തി ചതൂഹി ഭിസിആദീഹി ¶ സങ്ഗഹോ യസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ. നവകോട്ഠാസന്തി ലോഹകുമ്ഭിആദയോ നവ കോട്ഠാസാ അസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ. അട്ഠധാ വല്ലിആദീഹി അട്ഠഹി പകാരേഹി.
൨൮൫൪. ഇതീതി നിദസ്സനത്ഥേ. ഏവം വുത്തനയേന പഞ്ചഹി രാസീഹി നിദ്ദിട്ഠാനം ഗരുഭണ്ഡഗണനാനം പിണ്ഡവസേന പഞ്ചവീസതിവിധം ഗരുഭണ്ഡം പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ നാഥോ പകാസയീതി യോജനാ. പഞ്ച നിമ്മലാനി ലോചനാനി യസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ, മംസദിബ്ബധമ്മബുദ്ധസമന്തചക്ഖുവസേന പഞ്ചവിധവിപ്പസന്നലോചനോതി അത്ഥോ.
൨൮൫൫. വിസ്സജ്ജേന്തോതി ഇസ്സരവതായ പരസ്സ വിസ്സജ്ജേന്തോ. വിഭാജേന്തോതി വസ്സഗ്ഗേന പാപേത്വാ വിഭാജേന്തോ. ഇദഞ്ഹി സബ്ബമ്പി ഗരുഭണ്ഡം സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൨൧) ‘‘അവിസ്സജ്ജിയം. കിടാഗിരിവത്ഥുമ്ഹി (ചൂളവ. ൩൨൨) അവേഭങ്ഗിയ’’ന്തി ച വുത്തം. ഉഭയത്ഥ ആഗതവോഹാരഭേദദസ്സനമുഖേന തത്ഥ വിപ്പടിപജ്ജന്തസ്സ ആപത്തിം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭിക്ഖു ഥുല്ലച്ചയം ഫുസേ’’തി. പരിവാരേ പന –
അവിസ്സജ്ജിയം ¶ അവേഭങ്ഗിയം, പഞ്ച വുത്താ മഹേസിനാ;
വിസ്സജ്ജേന്തസ്സ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി;
പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാതി. (പരി. ൪൭൯) –
ആഗതം. തസ്മാ മൂലച്ഛേജ്ജവസേന അവിസ്സജ്ജിയം, അവേഭങ്ഗിയഞ്ച, പരിവത്തനവസേന പന വിസ്സജ്ജേന്തസ്സ, പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ച അനാപത്തീതി ഏവമേത്ഥ അധിപ്പായോ.
൨൮൫൬. ഭിക്ഖുനാ പുഗ്ഗലേന വാ സങ്ഘേന വാ ഗണേന വാ ഗരുഭണ്ഡം തു വിസ്സജ്ജിതം അവിസ്സട്ഠമേവ ഹോതി, വിഭത്തഞ്ച അവിഭാജിതമേവ ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൫൭. ഏത്ഥ ¶ ഏതേസു പഞ്ചസു ഗരുഭണ്ഡേസു പുരിമേസു തീസു അഗരുഭണ്ഡകം കിഞ്ചി ന ച അത്ഥീതി യോജനാ. ചതുത്ഥേ പന ഗരുഭണ്ഡേ അട്ഠകഥായ ‘‘ലോഹകുമ്ഭീ, ലോഹഭാണകം, ലോഹകടാഹന്തി ഇമാനി തീണി മഹന്താനി വാ ഹോന്തു ഖുദ്ദകാനി വാ, അന്തമസോ പസതമത്തഉദകഗണ്ഹനകാനിപി ഗരുഭണ്ഡാനിയേവാ’’തി വുത്തനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ലോഹകുമ്ഭീ’’തിആദി.
൨൮൫൮. ഇദം തിവിധന്തി സമ്ബന്ധോ. പാദഗണ്ഹനകോതി ഏത്ഥ പാദോ നാമ മഗധനാളിയാ പഞ്ചനാളിമത്തഗണ്ഹനകോ ഭാജനവിസേസോ. ഭാജനാനം പമാണം കരോന്താ സീഹളദീപേ യേഭുയ്യേന തേനേവ പാദേന മിനന്തി. തസ്മാ അട്ഠകഥായം ‘‘സീഹളദീപേ പാദഗണ്ഹനകോ ഭാജേതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വുത്തം. ലോഹവാരകോതി കാളലോഹതമ്ബലോഹവട്ടലോഹകംസലോഹാനം യേന കേനചി കതോ. ഭാജിയോതി ഭാജേതബ്ബോ.
൨൮൫൯. തതോ ഉദ്ധന്തി തതോ പാദഗണ്ഹനകവാരകതോ ഉദ്ധം അധികം ഗണ്ഹനകോ. ഏവം പാളിആഗതാനം വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ അട്ഠകഥാഗതാനം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭിങ്ഗാരാദീനീ’’തിആദി. ഭിങ്ഗാരോ നാമ ഉക്ഖിത്തഹത്ഥിസോണ്ഡാകാരേന കതജലനിഗ്ഗമകണ്ണികോ ഉച്ചഗീവോ മഹാമുഖഉദകഭാജനവിസേസോ. ആദി-സദ്ദേന അട്ഠകഥാഗതാനി ‘‘പടിഗ്ഗഹഉളുങ്കദബ്ബികടച്ഛുപാതിതട്ടകസരകസമുഗ്ഗഅങ്ഗാരകപല്ലധൂമകടച്ഛുആദീനി ഖുദ്ദകാനി വാ മഹന്താനി വാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വുത്താനി സങ്ഗണ്ഹാതി. സബ്ബാനീതി ഖുദ്ദകാനി വാ മഹന്താനി വാ.
൨൮൬൦. തമ്ബഥാലകാ ¶ അയഥാലകാ ഭാജേതബ്ബാതി യോജനാ. ച-സദ്ദേന അട്ഠകഥായം വുത്തം ‘‘ഠപേത്വാ പന ഭാജനവികതിം ¶ അഞ്ഞസ്മിമ്പി കപ്പിയലോഹഭണ്ഡേ അഞ്ജനീ അഞ്ജനിസലാകാ കണ്ണമലഹരണീ സൂചി പണ്ണസൂചി ഖുദ്ദകോ പിപ്ഫലകോ ഖുദ്ദകം ആരകണ്ടകം കുഞ്ചികാ താളം കത്തരയട്ഠിവേധകോ നത്ഥുദാനം ഭിന്ദിവാലോ ലോഹകൂടോ ലോഹകുട്ടി ലോഹഗുളോ ലോഹപിണ്ഡി ലോഹഅരണീ ചക്കലികം അഞ്ഞമ്പി വിപ്പകതം ലോഹഭണ്ഡം ഭാജിയ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വചനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ധൂമനേത്തന്തി ധൂമനാളികാ. ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഫാലദീപരുക്ഖദീപകപല്ലകഓലമ്ബകദീപകഇത്ഥിപുരിസതിരച്ഛാനഗതരൂപകാനി പന അഞ്ഞാനി വാ ഭിത്തിച്ഛദനകവാടാദീസു ഉപനേതബ്ബാനി അന്തമസോ ലോഹഖിലകം ഉപാദായ സബ്ബാനി ലോഹഭണ്ഡാനി ഗരുഭണ്ഡാനിയേവ ഹോന്തീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വുത്തം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൮൬൧. അത്തനാ പടിലദ്ധന്തി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, അത്തനാ പടിലദ്ധമ്പീതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖുനാ അത്തനാ പടിലദ്ധമ്പി തം ലോഹഭണ്ഡം കിഞ്ചിപി പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന ന ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോജനാ.
൨൮൬൨. കംസവട്ടലോഹാനം വികാരഭൂതാനി തമ്ബമയഭാജനാനിപി പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന സബ്ബസോ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തീതി യോജനാ.
൨൮൬൩. ഏസേവ നയോതി ‘‘ന പുഗ്ഗലികഭോഗേനാ’’തിആദിനാ ദസ്സിതനയോ. സങ്ഘികേസു വാ ഗിഹീനം സന്തകേസു വാ യഥാവുത്തഭണ്ഡേസു പരിഭോഗപച്ചയാ ദോസോ ന അത്ഥീതി യോജനാ. ‘‘കംസലോഹാദിഭാജനം സങ്ഘസ്സ ദിന്നമ്പി പാരിഹാരിയം ന വട്ടതി, ഗിഹിവികതനീഹാരേനേവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ഏത്ഥ ച പാരിഹാരിയം ന വട്ടതി അത്തനോ സന്തകം വിയ ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടതീതി. ‘‘ഗിഹിവികതനീഹാരേനേവ ¶ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ സചേ ആരാമികാദയോ പടിസാമേത്വാ പടിദേന്തി, പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതീതി ദസ്സേതി.
൨൮൬൪. ഖീരപാസാണന്തി മുദുകാ പാണജാതി. വുത്തഞ്ഹി മാതികാട്ഠകഥാഗണ്ഠിപദേ ‘‘ഖീരപാസാണോ നാമ മുദുകോ പാസാണോ’’തി. ഗരുകന്തി ഗരുഭണ്ഡം. തട്ടകാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന സരകാദീനം ¶ സങ്ഗഹോ. ഘടകോതി ഖീരപാസാണമയോയേവ വാരകോ. ‘‘പാദഗണ്ഹനതോ ഉദ്ധ’’ന്തി ഇമിനാ പാദഗണ്ഹനകോ അഗരുഭണ്ഡന്തി ദീപേതി.
൨൮൬൫. ‘‘സുവണ്ണരജതഹാരകൂടജാതിഫലികഭാജനാനി ഗിഹിവികതാനിപി ന വട്ടന്തി, പഗേവ സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന വാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) അട്ഠകഥായം വുത്തനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സിങ്ഗീ’’തിആദി. സിങ്ഗീതി സുവണ്ണം. സജ്ഝു രജതം. ഹാരകൂടം നാമ സുവണ്ണവണ്ണം ലോഹജാതം. ഫലികേന ഉബ്ഭവം ജാതം, ഫലികമയം ഭാജനന്തി അത്ഥോ. ഗിഹീനം സന്തകാനിപീതി അപി-സദ്ദേന ഗിഹിവികതപരിഭോഗേനാപി താവ ന വട്ടന്തി, പഗേവ സങ്ഘികപരിഭോഗേന വാ പുഗ്ഗലികപരിഭോഗേന വാതി ദീപേതി. സേനാസനപരിഭോഗേ പന ആമാസമ്പി അനാമാസമ്പി സബ്ബം വട്ടതി.
൨൮൬൬. ഖുദ്ദാതി യായ വാസിയാ ഠപേത്വാ ദന്തകട്ഠച്ഛേദനം വാ ഉച്ഛുതച്ഛനം വാ അഞ്ഞം മഹാകമ്മം കാതും ന സക്കാ, ഏവരൂപാ ഖുദ്ദകാ വാസി ഭാജനീയാ. മഹത്തരീതി യഥാവുത്തപ്പമാണായ വാസിയാ മഹന്തതരാ യേന കേനചി ആകാരേന കതവാസി ഗരുഭണ്ഡം. വേജ്ജാനം സിരാവേധനകമ്പി ച ഫരസു തഥാ ഗരുഭണ്ഡന്തി യോജനാ.
൨൮൬൭. കുഠാരീതി ¶ ഏത്ഥ ഫരസുസദിസോവ വിനിച്ഛയോ. യാ പന ആവുധസങ്ഖേപേന കതാ, അയം അനാമാസാ. കുദാലോ അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലമത്തോപി. സിഖരന്തി ധനുരജ്ജുതോ നാമേത്വാ ദാരുആദീനം വിജ്ഝനകകണ്ടകോ. തേനേവാതി നിഖാദനേനേവ.
൨൮൬൮. നിഖാദനസ്സ ഭേദവന്തതായ തം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ചതുരസ്സമുഖം ദോണിമുഖ’’ന്തി. ദോണിമുഖന്തി ദോണി വിയ ഉഭയപസ്സേന നാമിതമുഖം. വങ്കന്തി അഗ്ഗതോ നാമേത്വാ കതനിഖാദനം. പി-സദ്ദേന ഉജുകം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ ചാതി തസ്മിം നിഖാദനേ. സദണ്ഡം ഖുദ്ദകഞ്ച നിഖാദനം സബ്ബം ഗരുഭണ്ഡന്തി യോജനാ. ‘‘സദണ്ഡം ഖുദ്ദക’’ന്തി ഇമിനാ വിസേസനദ്വയേന അദണ്ഡം ഫലമത്തം സിപാടികായ ഠപേത്വാ പരിഹരണയോഗ്ഗം സമ്മജ്ജനിദണ്ഡവേധനകം നിഖാദനം അഗരുഭണ്ഡം, തതോ മഹന്തം നിഖാദനം അദണ്ഡമ്പി ഗരുഭണ്ഡന്തി ദീപേതി. യേഹി മനുസ്സേഹി വിഹാരേ വാസിആദീനി ദിന്നാനി ച ഹോന്തി, തേ ചേ ഘരേ ദഡ്ഢേ വാ ചോരേഹി വാ വിലുത്തേ ‘‘ദേഥ നോ, ഭന്തേ, ഉപകരണേ ¶ പുന പാകതികേ കരിസ്സാമാ’’തി വദന്തി, ദാതബ്ബാ. സചേ ആഹരന്തി, ന വാരേതബ്ബാ, അനാഹരന്താപി ന ചോദേതബ്ബാ.
൨൮൬൯. ‘‘കമ്മാരതട്ടകാരചുന്ദകാരനളകാരമണികാരപത്തബന്ധകാനം അധികരണിമുട്ഠികസണ്ഡാസതുലാദീനി സബ്ബാനി ലോഹമയഉപകരണാനി സങ്ഘേ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡാനി. തിപുകോട്ടകസുവണ്ണകാരചമ്മകാരഉപകരണേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – തിപുകോട്ടകഉപകരണേസുപി തിപുച്ഛേദനസത്ഥകം, സുവണ്ണകാരഉപകരണേസു സുവണ്ണച്ഛേദനസത്ഥകം, ചമ്മകാരഉപകരണേസു കതപരികമ്മചമ്മഛിന്ദനകം ഖുദ്ദകസത്ഥന്തി ഇമാനി ഭാജനീയഭണ്ഡാനീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയേകദേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മുട്ഠിക’’ന്തിആദി ¶ . തുലാദികന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന കത്തരിആദിഉപകരണം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൮൭൦. ‘‘നഹാപിതതുന്നകാരാനം ഉപകരണേസുപി ഠപേത്വാ മഹാകത്തരിം, മഹാസണ്ഡാസം, മഹാപിപ്ഫലകഞ്ച സബ്ബം ഭാജനീയം. മഹാകത്തരിആദീനി ഗരുഭണ്ഡാനീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) അട്ഠകഥാഗതം വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ന്ഹാപിതകസ്സാ’’തിആദി. ന്ഹാപിതകസ്സ ഉപകരണേസു സണ്ഡാസോ, മഹത്തരീ കത്തരീ ച തുന്നകാരാനഞ്ച ഉപകരണേസു മഹത്തരീ കത്തരീ ച മഹാപിപ്ഫലകഞ്ച ഗരുഭണ്ഡകന്തി യോജനാ.
൨൮൭൧. ഏത്താവതാ ചതുത്ഥഗരുഭണ്ഡേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പഞ്ചമഗരുഭണ്ഡേ വിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വല്ലീ’’തിആദി. വേത്തലതാദികാ വല്ലി ദുല്ലഭട്ഠാനേ സങ്ഘസ്സ ദിന്നാ വാ തത്ഥ സങ്ഘസ്സ ഭൂമിയം ജാതാ, രക്ഖിതാ ഗോപിതാ വാ അഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘അഡ്ഢബാഹൂതി കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അംസകൂട’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ‘‘അഡ്ഢബാഹു നാമ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുല’’ന്തിപി വദന്തി. സചേ സാ വല്ലി സങ്ഘകമ്മേ, ചേതിയകമ്മേ ച കതേ അതിരേകാ ഹോതി, പുഗ്ഗലികകമ്മേപി ഉപനേതും വട്ടതി. അരക്ഖിതാ പന ഗരുഭണ്ഡമേവ ന ഹോതി.
൨൮൭൨. അട്ഠകഥായം ‘‘സുത്തമകചിവാകനാളികേരഹീരചമ്മമയാ രജ്ജുകാ വാ യോത്താനി വാ വാകേ ച നാളികേരഹീരേ ച വട്ടേത്വാ കതാ ഏകവട്ടാ വാ ദ്വിവട്ടാ വാ സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം. സുത്തം പന അവട്ടേത്വാ ദിന്നം, മകചിവാകനാളികേരഹീരാ ച ഭാജനീയാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ആഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സുത്തവാകാദിനിബ്ബത്താ’’തിആദി. വാകാദീതി ¶ ആദി-സദ്ദേന മകചിവാകനാളികേരഹീരചമ്മാനം ഗഹണം. നാതിദീഘാ രജ്ജുകാ. അതിദീഘം യോത്തകം.
൨൮൭൩. നാളികേരസ്സ ¶ ഹീരേ വാ മകചിവാകേ വാ വട്ടേത്വാ കതാ ഏകവട്ടാപി ഗരുഭണ്ഡകന്തി യോജനാ. യേഹി പനേതാനി രജ്ജുകയോത്താദീനി ദിന്നാനി ഹോന്തി, തേ അത്തനോ കരണീയേന ഹരന്താ ന വാരേതബ്ബാ.
൨൮൭൪. വഡ്ഢകിഅങ്ഗുലേന അട്ഠങ്ഗുലായതോ സൂചിദണ്ഡമത്തോ പരിണാഹതോ സീഹളദീപേ ലേഖകാനം ലേഖനിസൂചിദണ്ഡമത്തോ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ വാ തത്ഥജാതകോ വാ രക്ഖിതോ ഗോപിതോ വേളു ഗരുഭണ്ഡം സിയാതി യോജനാ. ‘‘യം മജ്ഝിമപുരിസസ്സ കനിട്ഠങ്ഗുലിയാ അഗ്ഗപ്പമാണം, ഇദം സീഹളദീപേ ലേഖകാനം ലേഖനിസൂചിയാ പമാണ’’ന്തി വദന്തി. സോ ച സങ്ഘകമ്മേ ച ചേതിയകമ്മേ ച കതേ അതിരേകോ പുഗ്ഗലികകമ്മേ ദാതും വട്ടതി.
൨൮൭൫. ദണ്ഡോ ച സലാകാ ച ദണ്ഡസലാകാ, ഛത്തസ്സ ദണ്ഡസലാകാതി വിഗ്ഗഹോ. ഛത്തദണ്ഡോ നാമ ഛത്തപിണ്ഡി. ഛത്തസലാകാതി ഛത്തപഞ്ജരസലാകാ. ദണ്ഡോതി ഉപാഹനദണ്ഡകോ. ‘‘ദണ്ഡോ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തേപി അട്ഠകഥാഗതേസു സരൂപേന ഇധാവുത്തോ ഉപാഹനദണ്ഡോയേവ സാമഞ്ഞവചനേന പാരിസേസതോ ഗഹേതബ്ബോതി. ദഡ്ഢഗേഹമനുസ്സാ ഗണ്ഹിത്വാ ഗച്ഛന്താ ന വാരേതബ്ബാ.
൨൮൭൬. മുഞ്ജാദീസു ഗേഹച്ഛദനാരഹേസു തിണേസു യം കിഞ്ചി മുട്ഠിമത്തം തിണം വാ ഗേഹച്ഛദനാരഹം താലപണ്ണാദി ഏകമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നം വാ തത്ഥ സങ്ഘികഭൂമിയം ജാതം വാ ഗരുഭണ്ഡം സിയാതി യോജേതബ്ബാ. തത്ഥ മുട്ഠിമത്തം നാമ കരളമത്തം. ഇദഞ്ച കരളം കത്വാ ഛാദേന്താനം ഛദനകരളവസേന ഗഹേതബ്ബം. താലപണ്ണാദീതി ആദി-സദ്ദേന നാളികേരപണ്ണാദിഗേഹച്ഛദനപണ്ണാനം ഗഹണം. തമ്പി മുഞ്ജാദി സങ്ഘകമ്മേ ച ചേതിയകമ്മേ ച കതേ അതിരേകം പുഗ്ഗലികകമ്മേ ദാതും വട്ടതി. ദഡ്ഢഗേഹമനുസ്സാ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ന വാരേതബ്ബാതി.
൨൮൭൭-൮. അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോതി ¶ ദീഘതോ അട്ഠങ്ഗുലമത്തോ. കേചി ‘‘പുഥുലതോ’’തി വദന്തി. രിത്തപോത്ഥകോതി ലേഖാഹി സുഞ്ഞപോത്ഥകോ, ന ലിഖിതപോത്ഥകോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അട്ഠങ്ഗുലപ്പമാണോ’’തി ¶ ഇമിനാ അട്ഠങ്ഗുലതോ ഊനപ്പമാണോ ഭാജിയോ, ‘‘രിത്തപോത്ഥകോ’’തി ഇമിനാ അട്ഠങ്ഗുലതോ അതിരേകപ്പമാണോപി ലിഖിതപോത്ഥകോ ഭാജിയോതി ദസ്സേതി.
‘‘മത്തികാ പകതിമത്തികാ വാ ഹോതു പഞ്ചവണ്ണാ വാ സുധാ വാ സജ്ജുരസകങ്ഗുട്ഠസിലേസാദീസു വാ യം കിഞ്ചി ദുല്ലഭട്ഠാനേ ആനേത്വാ വാ ദിന്നം തത്ഥജാതകം വാ രക്ഖിതഗോപിതം താലഫലപക്കമത്തം ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) അട്ഠകഥാഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മത്തികാ’’തിആദി. പാകതികാ വാ സേതഗേരുകാദിപഞ്ചവണ്ണാ വാപി മത്തികാതി യോജനാ. സിലേസോ നാമ കബിട്ഠാദിസിലേസോ. ആദി-സദ്ദേന സജ്ജുരസകങ്ഗുട്ഠാദീനം ഗഹണം. താലപക്കപമാണന്തി ഏകട്ഠിതാലഫലപമാണാപി. തമ്പി മത്തികാദി സങ്ഘകമ്മേ, ചേതിയകമ്മേ ച നിട്ഠിതേ അതിരേകം പുഗ്ഗലികകമ്മേ ദാതും വട്ടതി.
൨൮൭൯-൮൦. ‘‘വേളുആദിക’’ന്തി പദച്ഛേദോ. രക്ഖിതം ഗോപിതം വാപി ഗണ്ഹതാ സമകം വാ അതിരേകം വാ ഥാവരം അന്തമസോ തംഅഗ്ഘനകം വാലികമേവ വാ ദത്വാ ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ.
അട്ഠകഥായം പന ‘‘രക്ഖിതഗോപിതം വേളും ഗണ്ഹന്തേന സമകം വാ അതിരേകം വാ ഥാവരം അന്തമസോ തംഅഗ്ഘനകവാലികായപി ഫാതികമ്മം കത്വാ ഗഹേതബ്ബോ. ഫാതികമ്മം അകത്വാ ഗണ്ഹന്തേന തത്ഥേവ വളഞ്ജേതബ്ബോ, ഗമനകാലേ സങ്ഘികേ ആവാസേ ഠപേത്വാ ഗന്തബ്ബം. അസതിയാ ഗഹേത്വാ ഗതേന ¶ പന പഹിണിത്വാ ദാതബ്ബോ. ദേസന്തരഗതേന സമ്പത്തവിഹാരേ സങ്ഘികാവാസേ ഠപേതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വേളുമ്ഹിയേവ അയം വിനിച്ഛയോ വുത്തോ, ഇധ പന ‘‘വല്ലിവേളാദികം കിഞ്ചീ’’തി വല്ലിആദീനമ്പി സാമഞ്ഞേന വുത്തത്താ തം ഉപലക്ഖണമത്തം വല്ലിആദീസുപി യഥാരഹം ലബ്ഭതീതി വേദിതബ്ബം.
൨൮൮൧. അഞ്ജനന്തി സിലാമയോ. ഏവം ഹരിതാലമനോസിലാപി.
൨൮൮൨. ദാരുഭണ്ഡേ അയം വിനിച്ഛയോ – പരിണാഹതോ യഥാവുത്ത സൂചിദണ്ഡപ്പമാണകോ അട്ഠങ്ഗുലദീഘോ യോ കോചി ദാരുഭണ്ഡകോ ദാരുദുല്ലഭട്ഠാനേ സങ്ഘസ്സ ദിന്നോ വാ തത്ഥജാതകോ വാ രക്ഖിതഗോപിതോ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൮൩. ഏവം ¶ കുരുന്ദട്ഠകഥായ ആഗതവിനിച്ഛയം ദസ്സേത്വാ മഹാഅട്ഠകഥായ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ആഗതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മഹാഅട്ഠകഥായ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ആസന്ദികസത്തങ്ഗാ വുത്തലക്ഖണാവ. ‘‘ഭദ്ദപീഠ’’ന്തി വേത്തമയം പീഠം വുച്ചതി. പീഠികാതി പിലോതികാബദ്ധപീഠമേവ.
൨൮൮൪. ഏളകപാദപീഠം നാമ ദാരുപട്ടികായ ഉപരി പാദേ ഠപേത്വാ ഭോജനപല്ലങ്കം വിയ കതപീഠം വുച്ചതി. ‘‘ആമലകവട്ടകപീഠ’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘ആമണ്ഡകവട്ടക’’ന്തി പരിയായോ, തസ്മാ ഉഭയേനാപി ആമലകാകാരേന യോജിതം ബഹുപാദകപീഠം വുച്ചതി. കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘തഥാമണ്ഡകപീഠക’’ന്തി പാഠോ. ഗാഥാബന്ധവസേന മണ്ഡക-സദ്ദപയോഗോ. കോച്ഛം ഭൂതഗാമവഗ്ഗേ ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ വുത്തസരൂപം. പലാലപീഠന്തി നിപജ്ജനത്ഥായ കതാ പലാലഭിസി, ഇമിനാ കദലിപത്താദിമയപീഠമ്പി ഉപലക്ഖണതോ ദസ്സിതം. യഥാഹ – ‘‘പലാലപീഠേന ചേത്ഥ കദലിപത്താദിപീഠാനിപി സങ്ഗഹിതാനീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧). ധോവനേ ¶ ഫലകന്തി ചീവരധോവനഫലകം, ധോവനാദിസദ്ദാനം വിയേത്ഥ വിഭത്തിഅലോപോ. ഇമേസു താവ യം കിഞ്ചി ഖുദ്ദകം വാ ഹോതു മഹന്തം വാ, സങ്ഘസ്സ ദിന്നം ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി. ബ്യഗ്ഘചമ്മഓനദ്ധമ്പി വാളരൂപപരിക്ഖിത്തം രതനപരിസിബ്ബിതം കോച്ഛം ഗരുഭണ്ഡമേവ.
൨൮൮൫. ഭണ്ഡികാതി ദണ്ഡകട്ഠച്ഛേദനഭണ്ഡികാ. മുഗ്ഗരോതി ദണ്ഡമുഗ്ഗരോ. ദണ്ഡമുഗ്ഗരോ നാമ യേന രജിതചീവരം പോഥേന്തി. വത്ഥഘട്ടനമുഗ്ഗരോതി ചീവരഘട്ടനമുഗ്ഗരോ, യേന അനുവാതാദിം ഘട്ടേന്തി. അമ്ബണന്തി ഫലകേഹി പോക്ഖരണിസദിസം കതപാനീയഭാജനം. മഞ്ജൂസാ നാമ ദോണിപേളാ. നാവാ പോതോ. രജനദോണികാ നാമ യത്ഥ ചീവരം രജന്തി, പക്കരജനം വാ ആകിരന്തി.
൨൮൮൬. ഉളുങ്കോതി നാളികേരഫലകടാഹാദിമയോ ഉളുങ്കോ. ഉഭയം പിധാനസമകോ സമുഗ്ഗോ. ‘‘ഖുദ്ദകോ പരിവിധനോ കരണ്ഡ’’ന്തി വദന്തി. കരണ്ഡോ ച പാദഗണ്ഹനകതോ അതിരേകപ്പമാണോ ഇധ അധിപ്പേതോ. കടച്ഛൂതി ദബ്ബി. ആദി-സദ്ദേന പാനീയസരാവപാനീയസങ്ഖാദീനം ഗഹണം.
൨൮൮൭. ഗേഹസമ്ഭാരന്തി ഗേഹോപകരണം. ഥമ്ഭതുലാസോപാനഫലകാദി ദാരുമയം, പാസാണമയമ്പി ഇമിനാവ ഗഹിതം. കപ്പിയചമ്മന്തി ‘‘ഏളകാജമിഗാന’’ന്തിആദിനാ (വി. വി. ൨൬൫൦) ഹേട്ഠാ ദസ്സിതം കപ്പിയചമ്മം. തബ്ബിപരിയായം അകപ്പിയം. അഭാജിയം ഗരുഭണ്ഡത്താ. ഭൂമത്ഥരണം കത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
൨൮൮൮. അട്ഠകഥായം ¶ ‘‘ഏളകചമ്മം പന പച്ചത്ഥരണഗതികമേവ ഹോതി, തമ്പി ഗരുഭണ്ഡമേവാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) വുത്തത്താ ആഹ ‘‘ഏളചമ്മം ഗരും വുത്ത’’ന്തി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘സബ്ബം മഞ്ചപ്പമാണം ചമ്മം ഗരുഭണ്ഡ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) ¶ വുത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘പച്ചത്ഥരണഗതികമേവാ’’തി ഇമിനാ മഞ്ചപീഠേപി അത്ഥരിതും വട്ടതീതി ദീപേതി. ‘‘പാവാരാദിപച്ചത്ഥരണമ്പി ഗരുഭണ്ഡ’’ന്തി ഏകേ, ‘‘നോ’’തി അപരേ, വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം. മഞ്ചപ്പമാണന്തി ച പമാണയുത്തം മഞ്ചം. പമാണയുത്തമഞ്ചോ നാമ യസ്സ ദീഘസോ നവ വിദത്ഥിയോ തിരിയഞ്ച തദുപഡ്ഢം. ഉദ്ധം മുഖമസ്സാതി ഉദുക്ഖലം. ആദി-സദ്ദേന മുസലം, സുപ്പം, നിസദം, നിസദപോതോ, പാസാണദോണി, പാസാണകടാഹഞ്ച സങ്ഗഹിതം. പേസകാരാദീതി ആദി-സദ്ദേന ചമ്മകാരാദീനം ഗഹണം. തുരിവേമാദി പേസകാരഭണ്ഡഞ്ച ഭസ്താദി ചമ്മകാരഭണ്ഡഞ്ച കസിഭണ്ഡഞ്ച യുഗനങ്ഗലാദി സങ്ഘികം സങ്ഘസന്തകം ഗരുഭണ്ഡന്തി യോജനാ.
൨൮൮൯. ‘‘തഥേവാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സങ്ഘിക’’ന്തി ഇദം പച്ചാമസതി. ആധാരകോതി പത്താധാരോ. താലവണ്ടന്തി താലവണ്ടേഹി കതം. വേളുദന്തവിലീവേഹി വാ മോരപിഞ്ഛേഹി വാ ചമ്മവികതീഹി വാ കതമ്പി തംസദിസം ‘‘താലവണ്ട’’ന്തേവ വുച്ചതി. വട്ടവിധൂപനാനം താലവണ്ടേയേവ അന്തോഗധത്താ ‘‘ബീജനീ’’തി ചതുരസ്സവിധൂപനഞ്ച കേതകപാരോഹകുന്താലപണ്ണാദിമയദന്തമയവിസാണമയദണ്ഡകമകസബീജനീ ച വുച്ചതി. പച്ഛി പാകടായേവ. പച്ഛിതോ ഖുദ്ദകോ താലപണ്ണാദിമയോ ഭാജനവിസേസോ ചങ്കോടകം. സബ്ബാ സമ്മജ്ജനീതി നാളികേരഹീരാദീഹി ബദ്ധാ യട്ഠിസമ്മജ്ജനീ, മുട്ഠിസമ്മജ്ജനീതി ദുവിധാ പരിവേണങ്ഗണാദിസമ്മജ്ജനീ ച തഥേവ ദുവിധാ ഖജ്ജൂരിനാളികേരപണ്ണാദീഹി ബദ്ധാ ഗേഹസമ്മജ്ജനീ ചാതി സബ്ബാപി സമ്മജ്ജനീ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി.
൨൮൯൦. ചക്കയുത്തകയാനന്തി ഹത്ഥവട്ടകസകടാദിയുത്തയാനഞ്ച.
൨൮൯൧. ഛത്തന്തി പണ്ണകിലഞ്ജസേതച്ഛത്തവസേന തിവിധം ഛത്തം. മുട്ഠിപണ്ണന്തി താലപണ്ണം സന്ധായ വുത്തം. വിസാണഭാജനഞ്ച തുമ്ബഭാജനഞ്ചാതി ¶ വിഗ്ഗഹോ, ഏകദേസസരൂപേകസേസോ, ഗാഥാബന്ധവസേന നിഗ്ഗഹിതാഗമോ ച. വിസാണമയം, ഭാജനം തുമ്ബമയം ഭാജനഞ്ചാതി അത്ഥോ. ഇധ ‘‘പാദഗണ്ഹനകതോ അതിരിത്തപ്പമാണ’’ന്തി സേസോ. അരണീ അരണിസഹിതം. ആദി-സദ്ദേന ആമലകതുമ്ബം അനുഞ്ഞാതവാസിയാ ദണ്ഡഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ലഹു അഗരുഭണ്ഡം, ഭാജനീയന്തി അത്ഥോ. പാദഗണ്ഹനകതോ അതിരിത്തപ്പമാണം ഗരുഭണ്ഡം.
൨൮൯൨. വിസാണന്തി ¶ ഗോവിസാണാദി യം കിഞ്ചി വിസാണം. അതച്ഛിതം യഥാഗതമേവ ഭാജനീയം. അനിട്ഠിതം മഞ്ചപാദാദി യം കിഞ്ചി ഭാജനീയന്തി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘മഞ്ചപാദോ മഞ്ചഅടനീ പീഠപാദോ പീഠഅടനീ വാസിഫരസുആദീനം ദണ്ഡോതി ഏതേസു യം കിഞ്ചി വിപ്പകതതച്ഛനകമ്മം അനിട്ഠിതമേവ ഭാജനീയം, തച്ഛിതമട്ഠം പന ഗരുഭണ്ഡം ഹോതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧).
൨൮൯൩. നിട്ഠിതോ തച്ഛിതോ വാപീതി തച്ഛിതനിട്ഠിതോപി. വിധോതി കായബന്ധനേ അനുഞ്ഞാതവിധോ. ഹിങ്ഗുകരണ്ഡകോതി ഹിങ്ഗുമയോ വാ തദാധാരോ വാ കരണ്ഡകോ. അഞ്ജനീതി അഞ്ജനനാളികാ ച അഞ്ജനകരണ്ഡകോ ച. സലാകായോതി അഞ്ജനിസലാകാ. ഉദപുഞ്ഛനീതി ഹത്ഥിദന്തവിസാണാദിമയാ ഉദകപുഞ്ഛനീ. ഇദം സബ്ബം ഭാജനീയമേവ.
൨൮൯൪. പരിഭോഗാരഹന്തി മനുസ്സാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗയോഗ്ഗം. കുലാലഭണ്ഡന്തി ഘടപിഠരാദികുമ്ഭകാരഭണ്ഡമ്പി. പത്തങ്ഗാരകടാഹന്തി പത്തകടാഹം, അങ്ഗാരകടാഹഞ്ച. ധൂമദാനം നാളികാ. കപല്ലികാതി ദീപകപല്ലികാ.
൨൮൯൫. ഥുപികാതി പാസാദാദിഥുപികാ. ദീപരുക്ഖോതി പദീപാധാരോ. ചയനച്ഛദനിട്ഠകാതി പാകാരചേതിയാദീനം ചയനിട്ഠകാ ¶ ച ഗേഹാദീനം ഛദനിട്ഠകാ ച. സബ്ബമ്പീതി യഥാവുത്തം സബ്ബമ്പി അനവസേസം പരിക്ഖാരം.
൨൮൯൬. കഞ്ചനകോതി സരകോ. ഘടകോതി പാദഗണ്ഹനകതോ അനതിരിത്തപ്പമാണോ ഘടകോ. ‘‘യഥാ ച മത്തികാഭണ്ഡേ, ഏവം ലോഹഭണ്ഡേപി കുണ്ഡികാ ഭാജനീയകോട്ഠാസമേവ ഭജതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) അട്ഠകഥാനയം സങ്ഗഹേതുമാഹ ‘‘ലോഹഭണ്ഡേപി കുണ്ഡികാപി ച ഭാജിയാ’’തി.
൨൮൯൭. ഗരു നാമ പച്ഛിമം ഗരുഭണ്ഡത്തയം. ഥാവരം നാമ പുരിമദ്വയം. സങ്ഘസ്സാതി സങ്ഘേന. പരിവത്തേത്വാതി പുഗ്ഗലികാദീഹി താദിസേഹി തേഹി പരിവത്തേത്വാ. തത്രായം പരിവത്തനനയോ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൧) – സങ്ഘസ്സ നാളികേരാരാമോ ദൂരേ ഹോതി, കപ്പിയകാരകാ തം ബഹുതരം ഖാദന്തി, തതോ സകടവേതനം ദത്വാ അപ്പമേവ ആഹരന്തി, അഞ്ഞേസം പന തസ്സ ആരാമസ്സ അവിദൂരഗാമവാസീനം മനുസ്സാനം വിഹാരസ്സ സമീപേ ആരാമോ ഹോതി, തേ സങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ സകേന ആരാമേന ¶ തം ആരാമം യാചന്തി, സങ്ഘേന ‘‘രുച്ചതി സങ്ഘസ്സാ’’തി അപലോകേത്വാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ. സചേപി ഭിക്ഖൂനം രുക്ഖസഹസ്സം ഹോതി, മനുസ്സാനം പഞ്ചസതാനി, ‘‘നനു തുമ്ഹാകം ആരാമോ ഖുദ്ദകോ’’തി ന വത്തബ്ബം. കിഞ്ചാപി ഹി അയം ഖുദ്ദകോ, അഥ ഖോ ഇതരതോ ബഹുതരം ആയം ദേതി. സചേപി സമകമേവ ദേതി, ഏവമ്പി ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ പരിഭുഞ്ജിതും സക്കാതി ഗഹേതബ്ബമേവ.
സചേ പന മനുസ്സാനം ബഹുതരാ രുക്ഖാ ഹോന്തി, ‘‘നനു തുമ്ഹാകം ബഹുതരാ രുക്ഖാ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ ‘‘അതിരേകം അമ്ഹാകം പുഞ്ഞം ഹോതു, സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി വദന്തി, ജാനാപേത്വാ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. ഭിക്ഖൂനം രുക്ഖാ ഫലധാരിനോ, മനുസ്സാനം രുക്ഖാ ന താവ ഫലം ഗണ്ഹന്തി. കിഞ്ചാപി ന ഗണ്ഹന്തി, ന ¶ ചിരസ്സേവ ഗണ്ഹിസ്സന്തീതി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബമേവ. മനുസ്സാനം രുക്ഖാ ഫലധാരിനോ, ഭിക്ഖൂനം ന താവ ഫലം ഗണ്ഹന്തി. ‘‘നനു തുമ്ഹാകം രുക്ഖാ ഫലധാരിനോ’’തി വത്തബ്ബം. സചേ ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതീ’’തി വദന്തി, ജാനാപേത്വാ സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. ഏവം ആരാമേന ആരാമോ പരിവത്തേതബ്ബോ. ഏതേനേവ നയേന ആരാമവത്ഥുപി വിഹാരോപി വിഹാരവത്ഥുപി ആരാമേന പരിവത്തേതബ്ബം. ആരാമവത്ഥുനാ ച മഹന്തേന വാ ഖുദ്ദകേന വാ ആരാമആരാമവത്ഥുവിഹാരവിഹാരവത്ഥൂനി.
കഥം വിഹാരേന വിഹാരോ പരിവത്തേതബ്ബോ? സങ്ഘസ്സ അന്തോഗാമേ ഗേഹം ഹോതി, മനുസ്സാനം വിഹാരമജ്ഝേ പാസാദോ, ഉഭോപി അഗ്ഘേന സമകാ, സചേ മനുസ്സാ തേന പാസാദേന തം ഗേഹം യാചന്തി, സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. ഭിക്ഖൂനം ചേ മഹഗ്ഘതരം ഗേഹം ഹോതി, ‘‘മഹഗ്ഘതരം അമ്ഹാകം ഗേഹ’’ന്തി വുത്തേ ച ‘‘കിഞ്ചാപി മഹഗ്ഘതരം, പബ്ബജിതാനം പന അസാരുപ്പം, ന സക്കാ തത്ഥ പബ്ബജിതേഹി വസിതും, ഇദം പന സാരുപ്പം, ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, ഏവമ്പി സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. സചേ പന മനുസ്സാനം മഹഗ്ഘം ഹോതി, ‘‘നനു തുമ്ഹാകം ഗേഹം മഹഗ്ഘ’’ന്തി വത്തബ്ബം. ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം പുഞ്ഞം ഭവിസ്സതി, ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ പന സമ്പടിച്ഛിതും വട്ടതി. ഏവം വിഹാരേന വിഹാരോ പരിവത്തേതബ്ബോ. ഏതേനേവ നയേന വിഹാരവത്ഥുപി ആരാമോപി ആരാമവത്ഥുപി വിഹാരേന പരിവത്തേതബ്ബം. വിഹാരവത്ഥുനാ ച മഹഗ്ഘേന വാ അപ്പഗ്ഘേന വാ വിഹാരവിഹാരവത്ഥുആരാമആരാമവത്ഥൂനി. ഏവം താവ ഥാവരേന ഥാവരപരിവത്തനം വേദിതബ്ബം.
ഗരുഭണ്ഡേന ഗരുഭണ്ഡപരിവത്തനേ പന മഞ്ചപീഠം മഹന്തം വാ ഹോതു ഖുദ്ദകം വാ, അന്തമസോ ചതുരങ്ഗുലപാദകം ¶ ഗാമദാരകേഹി പംസ്വാഗാരകേസു കീളന്തേഹി കതമ്പി സങ്ഘസ്സ ദിന്നകാലതോ പട്ഠായ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി. സചേപി രാജരാജമഹാമത്താദയോ ഏകപ്പഹാരേനേവ മഞ്ചസതം വാ മഞ്ചസഹസ്സം വാ ¶ ദേന്തി, സബ്ബേ കപ്പിയമഞ്ചാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബാ, സമ്പടിച്ഛിത്വാ വുഡ്ഢപടിപാടിയാ ‘‘സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദാതബ്ബാ, പുഗ്ഗലികവസേന ന ദാതബ്ബാ. അതിരേകമഞ്ചേ ഭണ്ഡാഗാരാദീസു പഞ്ഞപേത്വാ പത്തചീവരം നിക്ഖിപിതുമ്പി വട്ടതി.
ബഹിസീമായ ‘‘സങ്ഘസ്സ ദേമാ’’തി ദിന്നമഞ്ചോ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനേ ദാതബ്ബോ. തത്ഥ ചേ ബഹൂ മഞ്ചാ ഹോന്തി, മഞ്ചേന കമ്മം നത്ഥി, യസ്സ വസനട്ഠാനേ കമ്മം അത്ഥി, തത്ഥ ‘‘സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ദാതബ്ബോ. മഹഗ്ഘേന സതഗ്ഘനകേന, സഹസ്സഗ്ഘനകേന വാ മഞ്ചേന അഞ്ഞം മഞ്ചസതം ലഭതി, പരിവത്തേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. ന കേവലം മഞ്ചേന മഞ്ചോയേവ, ആരാമആരാമവത്ഥുവിഹാരവിഹാരവത്ഥുപീഠഭിസിബിമ്ബോഹനാനിപി പരിവത്തേതും വട്ടന്തി. ഏസ നയോ പീഠഭിസിബിമ്ബോഹനേസുപി ഏതേസു ഹി കപ്പിയാകപ്പിയം വുത്തനയമേവ. തത്ഥ അകപ്പിയം ന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, കപ്പിയം സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. അകപ്പിയം വാ മഹഗ്ഘം കപ്പിയം വാ പരിവത്തേത്വാ വുത്തവത്ഥൂനി ഗഹേതബ്ബാനി, അഗരുഭണ്ഡുപഗം പന ഭിസിബിമ്ബോഹനം നാമ നത്ഥീതി.
൨൮൯൮. ഭിക്ഖു അധോതേന പാദേന, അല്ലപാദേന വാ സേനാസനം നക്കമേതി സമ്ബന്ധോ. സയന്തി ഏത്ഥ, ആസന്തി ചാതി സയനാസനം, പരികമ്മകതഭൂമത്ഥരണാദി. അല്ലപാദേന വാതി യേന അക്കന്തട്ഠാനേ ഉദകം പഞ്ഞായതി, ഏവരൂപേന തിന്തപാദേന. യഥാഹ – ‘‘അല്ലേഹി പാദേഹീതി യേഹി അക്കന്തട്ഠാനേ ഉദകം പഞ്ഞായതി, ഏവരൂപേഹി പാദേഹി പരിഭണ്ഡകതഭൂമി വാ സേനാസനം വാ ന അക്കമിതബ്ബം. സചേ പന ഉദകസിനേഹമത്തമേവ പഞ്ഞായതി, ന ഉദകം, വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൪). സഉപാഹനോതി ഏത്ഥ ‘‘ധോതപാദക’’ന്തി വത്തബ്ബം. പാദേ പടിമുക്കാഹി ഉപാഹനാഹി സഉപാഹനോ ഭിക്ഖു ധോതപാദകം ധോതപാദേഹി അക്കമിതബ്ബട്ഠാനം തഥേവ ന അക്കമേതി യോജനാ.
൨൮൯൯. പരികമ്മകതായാതി ¶ സുധാദിപരികമ്മകതായ. നിട്ഠുഭന്തസ്സാതി ഖേളം പാതേന്തസ്സ. പരികമ്മകതം ഭിത്തിന്തി സേതഭിത്തിം വാ ചിത്തകമ്മകതം വാ ഭിത്തിം. ന കേവലഞ്ച ഭിത്തിമേവ, ദ്വാരമ്പി വാതപാനമ്പി അപസ്സേനഫലകമ്പി പാസാണത്ഥമ്ഭമ്പി രുക്ഖത്ഥമ്ഭമ്പി ചീവരേന വാ കേനചി വാ അപ്പടിച്ഛാദേത്വാ അപസ്സയിതും ന ലഭതിയേവ. ‘‘ദ്വാരവാതപാനാദയോ പന അപരികമ്മകതാപി അപടിച്ഛാദേത്വാ ന അപസ്സയിതബ്ബാ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.
൨൯൦൧. നിദ്ദായതോ ¶ തസ്സ കോചി സരീരാവയവോ പച്ചത്ഥരണേ സങ്കുടിതേ സഹസാ യദി മഞ്ചം ഫുസതി, ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൨൯൦൨. ലോമേസു മഞ്ചം ഫുസന്തേസു. ഹത്ഥപാദാനം തലേന അക്കമിതും വട്ടതീതി യോജനാ. മഞ്ചപീഠം നീഹരന്തസ്സ കായേ പടിഹഞ്ഞതി, അനാപത്തി.
‘‘ദായകേഹി ‘കായേന ഫുസിത്വാ യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജഥാ’തി ദിന്നസേനാസനം, മഞ്ചപീഠാദിഞ്ച ദായകേന വുത്തനിയാമേന പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ദോസോ നത്ഥീ’’തി മാതികട്ഠകഥായ സീഹളഗണ്ഠിപദേ വുത്തത്താ തഥാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. ‘‘ഇമം മഞ്ചപീഠാദിം സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി, ന ഭാജേതബ്ബം സങ്ഘസ്സ പരാമട്ഠത്താ. ‘‘ഇമം മഞ്ചപീഠാദിം ഭദന്താനം വസ്സഗ്ഗേന ഗണ്ഹിതും ദമ്മീ’’തി വുത്തേ സതിപി ഗരുഭണ്ഡഭാവേ കപ്പിയവത്ഥും ഭാജേത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി, അകപ്പിയഭണ്ഡമേവ ഭാജേത്വാ ഗഹേതും ന ലബ്ഭതി. ‘‘ഇമം മഞ്ചപീഠം വസ്സഗ്ഗേന ഗഹേതും സങ്ഘസ്സ ദമ്മീ’’തി വുത്തേ വസ്സഗ്ഗേന ഭാജേത്വാ ഗഹേതബ്ബം വസ്സഗ്ഗേന ഭാജനം പഠമം വത്വാ പച്ഛാ സങ്ഘസ്സ പരാമട്ഠത്താ. ‘‘സങ്ഘസ്സ ഇമം മഞ്ചപീഠം വസ്സഗ്ഗേന ഗണ്ഹിതും ദമ്മീ’’തി വുത്തേ പന ഗരുഭണ്ഡം ഹോതി പഠമം സങ്ഘസ്സ പരാമട്ഠത്താതി ¶ അയമ്പി വിസേസോ മാതികട്ഠകഥാ ഗണ്ഠിപദേയേവ വുത്തോ.
൨൯൦൩-൪. ഉദ്ദേസഭത്തവിനിച്ഛയേകദേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സഹസ്സഗ്ഘനകോ’’തിആദി. സഹസ്സഗ്ഘനകോ സചീവരോ പിണ്ഡപാതോ അവസ്സികം ഭിക്ഖും പത്തോ, തസ്മിം വിഹാരേ ച ‘‘ഏവരൂപോ പിണ്ഡപാതോ അവസ്സികം ഭിക്ഖും പത്തോ’’തി ലിഖിത്വാ ഠപിതോപി ച ഹോതി, തതോ സട്ഠിവസ്സാനമച്ചയേ താദിസോ സഹസ്സഗ്ഘനകോ സചീവരോ കോചി പിണ്ഡപാതോ സചേ ഉപ്പന്നോ ഹോതി, തം പിണ്ഡപാതം ബുധോ വിനിച്ഛയകുസലോ ഭിക്ഖു അവസ്സികട്ഠിതികായ അദത്വാ സട്ഠിവസ്സികട്ഠിതികായ ദദേയ്യാതി യോജനാ.
൨൯൦൫. ഉദ്ദേസഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാതി ഉപസമ്പന്നകാലേ അത്തനോ വസ്സഗ്ഗേന പത്തം ഉദ്ദേസഭത്തം പരിഭുഞ്ജിത്വാ. ജാതോ ചേ സാമണേരകോതി സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനാദിവസേന സചേ സാമണേരോ ജാതോ. തന്തി ഉപസമ്പന്നകാലേ ഗഹിതം തദേവ ഉദ്ദേസഭത്തം. സാമണേരസ്സ പാളിയാതി സാമണേരപടിപാടിയാ അത്തനോ പത്തം പച്ഛാ ഗഹേതും ലഭതി.
൨൯൦൬. യോ ¶ സാമണേരോ സമ്പുണ്ണവീസതിവസ്സോ ‘‘സ്വേ ഉദ്ദേസം ലഭിസ്സതീ’’തി വത്തബ്ബോ, അജ്ജ സോ ഉപസമ്പന്നോ ഹോതി, ഠിതികാ അതീതാ സിയാതി യോജനാ, സ്വേ പാപേതബ്ബാ സാമണേരട്ഠിതികാ അജ്ജ ഉപസമ്പന്നത്താ അതിക്കന്താ ഹോതീതി അത്ഥോ, തം ഭത്തം ന ലഭതീതി വുത്തം ഹോതി.
൨൯൦൭. ഉദ്ദേസഭത്താനന്തരം സലാകഭത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സചേ പനാ’’തിആദി. സചേ സലാകാ ലദ്ധാ, തംദിനേ ഭത്തം ന ലദ്ധം, പുനദിനേ തസ്സ ഭത്തം ഗഹേതബ്ബം, ന സംസയോ ‘‘ഗഹേതബ്ബം ¶ നു ഖോ, ന ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി ഏവം സംസയോ ന കാതബ്ബോതി യോജനാ.
൨൯൦൮. ഉത്തരി ഉത്തരം അതിരേകം ഭങ്ഗം ബ്യഞ്ജനം ഏതസ്സാതി ഉത്തരിഭങ്ഗം, തസ്സ, അതിരേകബ്യഞ്ജനസ്സാതി അത്ഥോ. ഏകചരസ്സാതി ഏകചാരികസ്സ. സലാകായേവ സലാകികാ.
൨൯൦൯. ഉത്തരിഭങ്ഗമേവ ഉത്തരിഭങ്ഗകം.
൨൯൧൦. യേന യേന ഹീതി ഗാഹിതസലാകേന യേന യേന ഭിക്ഖുനാ. യം യന്തി ഭത്തബ്യഞ്ജനേസു യം യം ഭത്തം വാ യം യം ബ്യഞ്ജനം വാ.
൨൯൧൧. സങ്ഘുദ്ദേസാദികന്തി സങ്ഘഭത്തഉദ്ദേസഭത്താദികം. ആദി-സദ്ദേന നിമന്തനം, സലാകം, പക്ഖികം, ഉപോസഥികം, പാടിപദികന്തി പഞ്ച ഭത്താനി ഗഹിതാനി.
തത്ഥ സബ്ബസങ്ഘസ്സ ദിന്നം സങ്ഘഭത്തം നാമ. ‘‘സങ്ഘതോ ഏത്തകേ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസിത്വാ ദേഥാ’’തിആദിനാ വത്വാ ദിന്നം ഉദ്ദേസഭത്തം. ‘‘സങ്ഘതോ ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിനാ വത്വാ ദിന്നം നിമന്തനം നാമ. അത്തനോ അത്തനോ നാമേന സലാകഗാഹകാനം ഭിക്ഖൂനം ദിന്നം സലാകഭത്തം നാമ. ചാതുദ്ദസിയം ദിന്നം പക്ഖികം. ഉപോസഥേ ദിന്നം ഉപോസഥികം. പാടിപദേ ദിന്നം പാടിപദികം. തംതംനാമേന ദിന്നമേവ തഥാ തഥാ വോഹരീയതി. ഏതേസം പന വിത്ഥാരകഥാ ‘‘അഭിലക്ഖിതേസൂ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൫ പക്ഖികഭത്താദികഥാ) അട്ഠകഥായം വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. ആഗന്തുകാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഗമികഭത്തം, ഗിലാനഭത്തം, ഗിലാനുപട്ഠാകഭത്തന്തി ¶ തീണി ഗഹിതാനി. ആഗന്തുകാനം ദിന്നം ഭത്തം ആഗന്തുകഭത്തം. ഏസേവ നയോ സേസേസു.
൨൯൧൨. വിഹാരന്തി ¶ വിഹാരഭത്തം ഉത്തരപദലോപേന, വിഹാരേ തത്രുപ്പാദഭത്തസ്സേതം അധിവചനം. വാരഭത്തന്തി ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ ‘‘വാരേന ഭിക്ഖൂ ജഗ്ഗിസ്സാമാ’’തി ധുരഗേഹതോ പട്ഠായ ദിന്നം. നിച്ചന്തി നിച്ചഭത്തം ഉത്തരപദലോപേന, തഞ്ച തഥാ വത്വാവ ദിന്നം. കുടിഭത്തം നാമ സങ്ഘസ്സ ആവാസം കത്വാ ‘‘അമ്ഹാകം സേനാസനവാസിനോ അമ്ഹാകം ഭത്തം ഗണ്ഹന്തൂ’’തി ദിന്നം. പന്നരസവിധം സബ്ബമേവ ഭത്തം ഇധ ഇമസ്മിം സേനാസനക്ഖന്ധകേ ഉദ്ദിട്ഠം കഥിതം. ഏതേസം വിത്ഥാരവിനിച്ഛയോ അത്ഥികേഹി സമന്തപാസാദികായ ഗഹേതബ്ബോ.
൨൯൧൩. പച്ചയഭാജനേ മിച്ഛാപടിപത്തിയാ മഹാദീനവത്താ അപ്പമത്തേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി പച്ചയഭാജനകം അനുസാസന്തോ ആഹ ‘‘പാളി’’ന്തിആദി.
സേനാസനക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
വത്തക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൯൧൪-൫. ആഗന്തുകോ ച ആവാസികോ ച പിണ്ഡചാരികോ ച സേനാസനഞ്ച ആരഞ്ഞകോ ച അനുമോദനാ ചാതി വിഗ്ഗഹോ, താസു വത്താനി, ഇതരീതരയോഗദ്വന്ദസമാസസ്സ ഉത്തരപദലിങ്ഗത്താ ഇത്ഥി ലിങ്ഗനിദ്ദേസോ. ഭത്തേ ഭത്തഗ്ഗേ, ഉത്തരപദലോപോ. ‘‘ഭത്തേ’’തിആദീഹി പദേഹി ‘‘വത്താനീ’’തി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം.
ആചരിയോ ച ഉപജ്ഝായകോ ച സിസ്സോ ച സദ്ധിവിഹാരികോ ച, തേസം വത്താനീതി വിഗ്ഗഹോ. സബ്ബസോതി സബ്ബാവയവഭേദേഹി. ചതുദ്ദസേവാതി അവയവഭേദേഹി ബഹുവിധാനിപി വത്താനി വിസയഭേദേന ചുദ്ദസ ഏവ വുത്താനി. വിസുദ്ധചിത്തേനാതി സവാസനസകലസംകിലേസപ്പഹാനതോ അച്ചന്തപരിസുദ്ധചിത്തസന്താനേന ¶ . വിനായകേനാതി സത്തേ വിനേതീതി വിനായകോ, അനുത്തരപുരിസദമ്മസാരഥിഭാവേന ദമ്മദേവബ്രഹ്മനാഗാദികേ സത്തേ നാനാവിധേന വിനയനുപായേന ദമേതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ വിഗതോ നായകോ അസ്സാതി വിനായകോ, തേന.
൨൯൧൬. ആരാമന്തി ¶ ഏത്ഥ തംസമീപേ തബ്ബോഹാരോ. യഥാഹ ‘‘ഇദാനി ‘ആരാമം പവിസിസ്സാമീ’തി ഇമിനാ ഉപചാരസീമസമീപം ദസ്സേതി, തസ്മാ ഉപചാരസീമം പത്വാ ഉപാഹനാഓമുഞ്ചനാദി സബ്ബം കാതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൭). ‘‘പന അപനേതബ്ബ’’ന്തി പദച്ഛേദോ. മുഞ്ചിതബ്ബാതി ഉപാഹനാ പാദതോ അപനേതബ്ബാ.
൨൯൧൭. ഓഗുണ്ഠനന്തി സസീസപാരുപനം. സീസേ ചീവരമേവ വാ ന കാതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി ആഗന്തുകേന. പാനീയവാരിനാതി പാതബ്ബജലേന.
൨൯൧൮. പുച്ഛിത്വാതി വസ്സഗണനം പുച്ഛിത്വാ. വിഹാരേ വുഡ്ഢഭിക്ഖുനോ ആഗന്തുകേന ഭിക്ഖുനാ വന്ദിതബ്ബാവ. കാലേതി കാലസ്സേവ. തേന ആഗന്തുകേന ഭിക്ഖുനാ സേനാസനം ‘‘മയ്ഹം കതരം സേനാസനം പാപുണാതീ’’തി പുച്ഛിതബ്ബഞ്ചാതി യോജനാ.
൨൯൧൯. ‘‘പുച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി ഇദം ‘‘വച്ചട്ഠാന’’ന്തിആദികേഹി സബ്ബേഹി ഉപയോഗന്തപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. പാനീയമേവ ചാതി ‘‘കിം ഇമിസ്സാ പോക്ഖരണിയാ പാനീയമേവ പിവന്തി, ഉദാഹു നഹാനാദിപരിഭോഗമ്പി കരോന്തീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൭) അട്ഠകഥാഗതനയേന പാനീയഞ്ച. തഥാ പരിഭോജനീയഞ്ച. സങ്ഘകതികന്തി ‘‘കേസുചി ഠാനേസു വാളമിഗാ വാ അമനുസ്സാ വാ ഹോന്തി, തസ്മാ കം കാലം പവിസിതബ്ബം, കം കാലം നിക്ഖമിതബ്ബ’’ന്തി അട്ഠകഥാഗതനയേന സങ്ഘസ്സ കതികസണ്ഠാനഞ്ച. ഗോചരാദികന്തി ¶ ഏത്ഥ ച ‘‘ഗോചരോ പുച്ഛിതബ്ബോതി ‘ഗോചരഗാമോ ആസന്നേ, ഉദാഹു ദൂരേ, കാലസ്സേവ ച പിണ്ഡായ ചരിതബ്ബം, ഉദാഹു നോ’തി ഏവം ഭിക്ഖാചാരോ പുച്ഛിതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൭) വുത്തനയേന ഗോചരഞ്ച. ആദി-സദ്ദേന അഗോചരം ഗഹിതം. ‘‘അഗോചരോ നാമ മിച്ഛാദിട്ഠികാനം വാ ഗാമോ പരിച്ഛിന്നഭിക്ഖോ വാ ഗാമോ, യത്ഥ ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ ഭിക്ഖാ ദിയ്യതി, സോപി പുച്ഛിതബ്ബോ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൭) വുത്തനയേന അഗോചരഞ്ച.
൨൯൨൦. ഏവം ആഗന്തുകവത്തം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ആവാസികവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വുഡ്ഢ’’ന്തിആദി. പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ പത്തഞ്ച ചീവരഞ്ച പടിഗ്ഗഹേതബ്ബന്തി യോജനാ. ച-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ.
൨൯൨൧. തസ്സാതി ¶ ആഗന്തുകസ്സ. പാദോദകഞ്ചാതി ച-സദ്ദേന ധോതാധോതപാദാ യത്ഥ ഠപീയന്തി, തം പാദപീഠം, പാദകഥലികഞ്ച ഉപനിക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഏതം ഗഹിതം. പുച്ഛിതബ്ബഞ്ച വാരിനാതി ‘‘പാനീയേന പുച്ഛന്തേന സചേ സകിം ആനീതം പാനീയം സബ്ബം പിവതി, ‘പുന ആനേമീ’തി പുച്ഛിതബ്ബോയേവാ’’തി വുത്തനയേന പാനീയേന പുച്ഛിതബ്ബോ. ഇധ ച-സദ്ദേന –
‘‘അപിച ബീജനേനപി ബീജിതബ്ബോ, ബീജന്തേന സകിം പാദപിട്ഠിയം ബീജിത്വാ സകിം മജ്ഝേ, സകിം സീസേ ബീജിതബ്ബം, ‘അലം ഹോതൂ’തി വുത്തേന തതോ മന്ദതരം ബീജിതബ്ബം. പുന ‘അല’ന്തി വുത്തേന തതോ മന്ദതരം ബീജിതബ്ബം. തതിയവാരം വുത്തേന ബീജനീ ഠപേതബ്ബാ. പാദാപിസ്സ ധോവിതബ്ബാ, ധോവിത്വാ സചേ അത്തനോ തേലം അത്ഥി, തേന മക്ഖേതബ്ബാ. നോ ചേ അത്ഥി, തസ്സ സന്തകേന മക്ഖേതബ്ബാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൫൯) –
വുത്തവത്താനി സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൯൨൨-൩. വന്ദേയ്യോതി ¶ വുഡ്ഢാഗന്തുകോ വന്ദിതബ്ബോ. പഞ്ഞപേതബ്ബന്തി ‘‘കത്ഥ മയ്ഹം സേനാസനം പാപുണാതീ’’തി പുച്ഛിതേന സേനാസനം പഞ്ഞപേതബ്ബം, ‘‘ഏതം സേനാസനം തുമ്ഹാകം പാപുണാതീ’’തി ഏവം ആചിക്ഖിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ‘‘വത്തബ്ബോ’’തി ഇദം ‘‘അജ്ഝാവുത്ഥമവുത്ഥ’’ന്തിആദീഹി പദേഹി തംതംലിങ്ഗവചനാനുരൂപേന പരിവത്തേത്വാ പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. അജ്ഝാവുത്ഥന്തി പഞ്ഞത്തസേനാസനസ്സ ഭിക്ഖൂഹി പഠമം വുത്ഥഭാവം. അവുത്ഥം വാതി ചീവരകാലം തസ്മിം ഭിക്ഖൂഹി അനജ്ഝാവുത്ഥഭാവം വാ. ഗോചരാഗോചരം വുത്തമേവ.
സേക്ഖകുലാനി ചാതി ലദ്ധസേക്ഖസമ്മുതികാനി കുലാനി ച വത്തബ്ബാനി. ‘‘പവേസേ നിക്ഖമേ കാലോ’’തി ഇദം ‘‘സങ്ഘകതിക’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തത്ഥമേവ. പാനീയാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന പരിഭോജനീയകത്തരയട്ഠീനം ആചിക്ഖനം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൨൯൨൪. യഥാനിസിന്നേനേവാതി അത്തനാ നിസിന്നട്ഠാനേയേവ നിസിന്നേന. അസ്സാതി നവകസ്സ.
൨൯൨൫. ‘‘അത്ര പത്തം ഠപേഹി, ഇദമാസനം നിസീദാഹീ’’തി ഇച്ചേവം ഇമിനാ പകാരേന സബ്ബം വത്തബ്ബന്തി യോജനാ. ദേയ്യം സേനാസനമ്പി ചാതി സേനാസനഞ്ച ദാതബ്ബം. ച-സദ്ദേന ‘‘അവുത്ഥം വാ അജ്ഝാവുത്ഥം ¶ വാ ആചിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ വുത്തം സമ്പിണ്ഡേതി. മഹാആവാസേപി അത്തനോ സന്തികം സമ്പത്തസ്സ ആഗന്തുകസ്സ വത്തം അകാതും ന ലബ്ഭതി.
൨൯൨൬. ‘‘മാതികായ നിദ്ദിട്ഠക്കമേനേവ വത്താനി കാതബ്ബാനി, ഉദാഹു യഥാനുപ്പത്തിവസേനാ’’തി കോചി മഞ്ഞേയ്യാതി മാതികാക്കമേനേവ കാതബ്ബന്തി നിയമോ നത്ഥി, യഥാനുപ്പത്തവസേനേവ കാതബ്ബന്തി വിഞ്ഞാപേതും മാതികാക്കമമനാദിയിത്വാ ഗമികവത്തം ആരദ്ധം. അഥ വാ വത്തിച്ഛാനുപുബ്ബകത്താ സദ്ദപയോഗസ്സ ¶ മാതികാക്കമമനാദിയിത്വാ യഥിച്ഛം നിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോതി. ദാരുമത്തികഭണ്ഡാനീതി മഞ്ചപീഠാദീനി ചേവ രജനഭാജനാനി ച. പടിസാമേത്വാതി ഗുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ. ആവസഥമ്പി ഥകേത്വാതി ആവസഥേ ദ്വാരകവാടാദീനി ച ഥകേത്വാ.
൨൯൨൭. ആപുച്ഛിത്വാപീതി ഭിക്ഖുസ്സ വാ സാമണേരസ്സ വാ ആരാമികസ്സ വാ ‘‘ഇമം പടിജഗ്ഗാഹീ’’തി നിയ്യാദേത്വാ വാ. പുച്ഛിതബ്ബേ അസന്തേപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ പന-സദ്ദത്ഥോ. ഗോപേത്വാ വാപി സാധുകന്തി ‘‘ചതൂസു പാസാണേസു മഞ്ചം പഞ്ഞപേത്വാ മഞ്ചേ മഞ്ചം ആരോപേത്വാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൬൦) വുത്തനയേന സമ്മാ പടിസാമേത്വാ ഗന്തബ്ബന്തി യോജനാ.
൨൯൨൮. പിണ്ഡചാരികവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സഹസാ’’തിആദി. പിണ്ഡചാരികോ ഭിക്ഖു അന്തരഘരം പവിസന്തോ സഹസാ ന പവിസേ സീഘം ന പവിസേയ്യ, നിക്ഖമന്തോ സഹസാ ന നിക്ഖമേ സീഘം ന നിക്ഖമേയ്യ, ഭിക്ഖുസാരുപ്പേന പവിസേയ്യ, നിക്ഖമേയ്യ ച. പിണ്ഡചാരിനാ ഭിക്ഖുനാ ഗേഹദ്വാരം സമ്പത്തേന അതിദൂരേ ന ഠാതബ്ബം നിബ്ബകോസതോ അതിദൂരട്ഠാനേ ന ഠാതബ്ബം. അച്ചാസന്നേ ന ഠാതബ്ബം നിബ്ബകോസതോ ആസന്നതരേ ഠാനേ ന ഠാതബ്ബം.
൨൯൨൯. ഉച്ചാരേത്വാതി ഉപനാമേത്വാ. ഭാജനന്തി പത്തം. ദക്ഖിണേന പണാമേത്വാതി ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന ഉപനാമേത്വാ. ഭിക്ഖം ഗണ്ഹേയ്യാതി ഏത്ഥ ‘‘ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പടിഗ്ഗഹേത്വാ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പത്തം പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖാ ഗഹേതബ്ബാ’’തി (ചൂളവ. ൩൬൬).
൨൯൩൦. സൂപം ദാതുകാമാ വാ അദാതുകാമാ വാ ഇതി മുഹുത്തകം സല്ലക്ഖേയ്യ തിട്ഠേയ്യ. അന്തരാതി ¶ ഭിക്ഖാദാനസമയേ. ന ¶ ഭിക്ഖാദായികാതി ഇത്ഥീ വാ ഹോതു പുരിസോ വാ, ഭിക്ഖാദാനസമയേ മുഖം ന ഓലോകേതബ്ബന്തി.
൨൯൩൧. പിണ്ഡചാരികവത്തം ദസ്സേത്വാ ആരഞ്ഞികവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പാനീയാദീ’’തിആദി. പാനീയാദീതി ആദി-സദ്ദേന പരിഭോജനീയഅഗ്ഗിഅരണിസഹിതകത്തരയട്ഠീനം ഗഹണം. തത്രായം വിനിച്ഛയോ – പാനീയം ഉപട്ഠാപേതബ്ബന്തി സചേ ഭാജനാനി നപ്പഹോന്തി, പാനീയമേവ പരിഭോജനീയമ്പി കത്വാ ഉപട്ഠാപേതബ്ബം. ഭാജനം അലഭന്തേന വേളുനാളികായപി ഉപട്ഠാപേതബ്ബം. തമ്പി അലഭന്തസ്സ യഥാ സമീപേ ഖുദ്ദകആവാടോ ഹോതി, ഏവം കാതബ്ബം. അരണിസഹിതേ അസതി അഗ്ഗിം അകാതുമ്പി ച വട്ടതി. യഥാ ച ആരഞ്ഞികസ്സ, ഏവം കന്താരപടിപന്നസ്സാപി അരണിസഹിതം ഇച്ഛിതബ്ബം. ഗണവാസിനോ പന തേന വിനാപി വട്ടതീതി.
നക്ഖത്തന്തി അസ്സയുജാദിസത്തവീസതിവിധം നക്ഖത്തം ജാനിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. കഥം ജാനിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘തേന യോഗോ ചാ’’തി, തേന നക്ഖത്തേന ചന്ദസ്സ യോഗോ ഞാതബ്ബോതി അത്ഥോ. ജാനിതബ്ബാ ദിസാപി ചാതി അരഞ്ഞേ വിഹരന്തേന അട്ഠപി ദിസാ അസമ്മോഹതോ ജാനിതബ്ബാ.
൨൯൩൨. അഞ്ഞവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വച്ചപസ്സാവതിത്ഥാനീ’’തിആദി. പടിപാടിയാ ഭവന്തീതി ഗതാനുക്കമേന സേവിതബ്ബാ ഭവന്തി. യഥാഹ – ‘‘വച്ചകുടിയം, പസ്സാവട്ഠാനേ, ന്ഹാനതിത്ഥേതി തീസുപി ആഗതപടിപാടിയേവ പമാണ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൭൩). യഥാവുഡ്ഢം കരോന്തസ്സാതി ഗതപടിപാടിം വിനാ വുഡ്ഢപടിപാടിയാ കരോന്തസ്സ.
൨൯൩൩. വച്ചകുടിം ¶ പവിസന്തോ സഹസാ ന പവിസേയ്യ. ഉബ്ഭജിത്വാതി ചീവരം ഉക്ഖിപിത്വാ.
൨൯൩൪. നിത്ഥുനന്തേന ഭിക്ഖുനാ വച്ചം ന കാതബ്ബന്തി യോജനാ. ‘‘വച്ചസ്സ ദുന്നിഗ്ഗമനേന ഉപഹതോ ഹുത്വാ നിത്ഥുനതി ചേ, ന ദോസോ’’തി സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ വുത്തം. ദണ്ഡകട്ഠം ഖാദതോ വച്ചം കരോതോ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം ഹോതീതി യോജനാ.
൨൯൩൬. ഖരേനാതി ഫരുസേന വാ ഫാലിതകട്ഠേന വാ ഗണ്ഠികേന വാ കണ്ടകേന വാ സുസിരേന ¶ വാ പൂതിനാ വാ ദണ്ഡേന ന അവലേഖേയ്യ ന പുഞ്ഛേയ്യ. ന കട്ഠം വച്ചകൂപകേ ഛഡ്ഡേയ്യാതി തം കട്ഠം വച്ചകൂപേ ന ഛഡ്ഡേയ്യ. പസ്സാവദോണിയാ ഖേളം ന പാതേയ്യാതി യോജനാ.
൨൯൩൭. പാദുകാസൂതി വച്ചപസ്സാവപാദുകാസു. നിക്ഖമനേ നിക്ഖമനകാലേ. തത്ഥേവാതി വച്ചപസ്സാവപാദുകാസ്വേവ. പടിച്ഛാദേയ്യാതി ഉക്ഖിത്തം ചീവരം ഓതാരേത്വാ സരീരം പടിച്ഛാദേയ്യ.
൨൯൩൮. യോ വച്ചം കത്വാ സലിലേ സതി സചേ നാചമേയ്യ ഉദകകിച്ചം ന കരേയ്യ, തസ്സ ദുക്കടം ഉദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ. മോഹനാസിനാതി സവാസനസ്സ മോഹസ്സ, തേന സഹജേകട്ഠപഹാനേകട്ഠാനം സകലസംകിലേസാനഞ്ച പഹായിനാ ആസവക്ഖയഞാണേന സമുച്ഛിന്ദതാ മുനിനാ സബ്ബഞ്ഞുനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. ‘‘സലിലേ സതീ’’തി ഇമിനാ അസതി നിദ്ദോസതം ദീപേതി. യഥാഹ –
‘‘സതി ഉദകേതി ഏത്ഥ സചേ ഉദകം അത്ഥി, പടിച്ഛന്നട്ഠാനം പന നത്ഥി, ഭാജനേന നീഹരിത്വാ ആചമിതബ്ബം. ഭാജനേ അസതി പത്തേന നീഹരിതബ്ബം. പത്തേപി അസതി അസന്തം നാമ ഹോതി. ‘ഇദം അതിവിവടം, പുരതോ അഞ്ഞം ¶ ഉദകം ഭവിസ്സതീ’തി ഗതസ്സ ഉദകം അലഭന്തസ്സേവ ഭിക്ഖാചാരവേലാ ഹോതി, കട്ഠേന വാ കേനചി വാ പുഞ്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബം, ഭുഞ്ജിതുമ്പി അനുമോദനമ്പി കാതും വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൭൩).
൨൯൩൯. സസദ്ദന്തി ഉദകസദ്ദം കത്വാ. ‘‘പാസാണാദിട്ഠാനേ പഹരിത്വാ ഉദകം സദ്ദായതി ചേ, ന ദോസോ’’തി സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ വുത്തം. ചപു ചപൂതി ചാതി താദിസം അനുകരണം കത്വാ നാചമേതബ്ബന്തി യോജനാ. ആചമിത്വാതി ഉദകകിച്ചം കത്വാ. സരാവേ ആചമനഭാജനേ ഉദകം ന സേസേതബ്ബന്തി യോജനാ, ഇദം പന സബ്ബസാധാരണട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം. യഥാഹ അട്ഠകഥായം –
‘‘ആചമനസരാവകേതി സബ്ബസാധാരണട്ഠാനം സന്ധായേതം വുത്തം. തത്ര ഹി അഞ്ഞേ അഞ്ഞേ ആഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ഉദകം ന സേസേതബ്ബം. യം പന സങ്ഘികേപി വിഹാരേ ഏകദേസേ നിബദ്ധഗമനത്ഥായ കതം ഠാനം ഹോതി പുഗ്ഗലികട്ഠാനം വാ, തസ്മിം വട്ടതി. വിരേചനം പിവിത്വാ പുനപ്പുനം പവിസന്തസ്സാപി വട്ടതിയേവാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൭൪).
൨൯൪൦. ഊഹതമ്പീതി അഞ്ഞേന വാ അത്തനാ വാ അസഞ്ചിച്ച ഊഹതം മലേന ദൂസിതട്ഠാനം. അധോവിത്വാതി ¶ ജലേ സതി അസോധേത്വാ ജലേ അസതി കട്ഠേന വാ കേനചി വാ പുഞ്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബം. യഥാഹ – ‘‘ഉദകം അത്ഥി ഭാജനം നത്ഥി, അസന്തം നാമ ഹോതി, ഭാജനം അത്ഥി ഉദകം നത്ഥി, ഏതമ്പി അസന്തം, ഉഭയേ പന അസതി അസന്തമേവ, കട്ഠേന വാ കേനചി വാ പുഞ്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൭൪). ഉക്ലാപാപി സചേ ഹോന്തീതി വച്ചപസ്സാവട്ഠാനാനി സചേ കചവരാകിണ്ണാനി ഹോന്തി. ‘‘അസേസതോ സോധേതബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ തതോ കസ്സചി കചവരസ്സ ¶ അപനയനം സോധനം നാമ ന ഹോതി, നിസ്സേസകചവരാപനയനമേവ സോധനന്തി ദീപേതി.
൨൯൪൧. പിഠരോതി അവലേഖനകട്ഠനിക്ഖേപനഭാജനം. കുമ്ഭീ ചേ രിത്താതി ആചമനകുമ്ഭീ സചേ തുച്ഛാ.
൨൯൪൨. ഏവം വച്ചകുടിവത്തം ദസ്സേത്വാ സേനാസനവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അനജ്ഝിട്ഠോ’’തിആദി. അനജ്ഝിട്ഠോതി അനനുഞ്ഞാതോ.
൨൯൪൩. വുഡ്ഢം ആപുച്ഛിത്വാ കഥേന്തസ്സാതി യോജനാ. വുഡ്ഢതരാഗമേതി യം ആപുച്ഛിത്വാ കഥേതുമാരദ്ധോ, തതോപി വുഡ്ഢതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആഗമേ സതി.
൨൯൪൪. ഏകവിഹാരസ്മിന്തി ഏകസ്മിം ഗേഹേ. ‘‘അനാപുച്ഛാ’’തി ഇദം വക്ഖമാനേഹി യഥാരഹം യോജേതബ്ബം.
൨൯൪൫. പഠമം യത്ഥ കത്ഥചി വുഡ്ഢാനം സന്നിധാനേ കത്തബ്ബവത്തം നിദ്ദിട്ഠന്തി ഇദാനി ഏകവിഹാരേ വസന്തേനാപി തസ്സ കാതബ്ബതം ദസ്സേതും പുനപി ‘‘ന ച ധമ്മോ കഥേതബ്ബോ’’തി ആഹ. ധമ്മചക്ഖുനാതി ധമ്മലോചനേന ധമ്മഗരുകേന, ഇമിനാ അതാദിസസ്സ കതോ വാരോ നിരത്ഥകോതി ദീപേതി.
൨൯൪൬. കാതബ്ബോതി ജാലേതബ്ബോ. സോതി ദീപോ. ‘‘ദ്വാരം നാമ യസ്മാ മഹാവളഞ്ജം, തസ്മാ തത്ഥ ആപുച്ഛനകിച്ചം നത്ഥീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൬൯) വചനതോ തം അവത്വാ ആപത്തിക്ഖേത്തമേവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വാതപാനകവാടാനി, ഥകേയ്യ വിവരേയ്യ നോ’’തി.
൨൯൪൭. വുഡ്ഢതോ ¶ പരിവത്തയേതി യേന വുഡ്ഢോ, തതോ പരിവത്തയേ, പിട്ഠിം അദസ്സേത്വാ വുഡ്ഢാഭിമുഖോ തേന പരിവത്തയേതി അത്ഥോ. ചീവരകണ്ണേന വാ കായേന വാ തം വുഡ്ഢം ന ച ഘട്ടയേ.
൨൯൪൮. ഏവം ¶ സേനാസനവത്തം ദസ്സേത്വാ ജന്താഘരവത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുരതോ’’തിആദി. ഥേരാനം പുരതോ നേവ ന്ഹായേയ്യ, ഉപരി പടിസോതേ ന ച ന്ഹായേയ്യ, ഓതരന്താനം വുഡ്ഢാനം ഉത്തരം ഉത്തരന്തോ മഗ്ഗം ദദേയ്യ, ന ഘട്ടയേ കായേന വാ ചീവരേന വാ ന ഘട്ടയേയ്യാതി യോജനാ.
‘‘തിമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേന്തേന പരിമണ്ഡലം നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ’’തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൬൪) നയേന വുത്താനം ഭത്തഗ്ഗവത്താനം സേഖിയകഥായ വുത്തത്താ ച ഉപജ്ഝായവത്താദീനം മഹാഖന്ധകകഥായ വുത്തത്താ ച അനുമോദനവത്താനം ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭത്തഗ്ഗേ ചതൂഹി പഞ്ചഹി ഥേരാനുഥേരേഹി ഭിക്ഖൂഹി ആഗമേതു’’ന്തിആദിനാ (ചൂളവ. ൩൬൨) നയേന ഭത്തഗ്ഗവത്തേയേവ അന്തോഗധഭാവേന വുത്തത്താ ച നിദ്ദേസേ താനി ന വുത്താനി, തഥാപി തേസു അനുമോദനവത്തം ഏവം വേദിതബ്ബം (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൬൨) – സങ്ഘത്ഥേരേ അനുമോദനത്ഥായ നിസിന്നേ ഹേട്ഠാ പടിപാടിയാ ചതൂഹി നിസീദിതബ്ബം. അനുഥേരേ നിസിന്നേ മഹാഥേരേന ച ഹേട്ഠാ ച തീഹി നിസീദിതബ്ബം. പഞ്ചമേ നിസിന്നേ ഉപരി ചതൂഹി നിസീദിതബ്ബം. സങ്ഘത്ഥേരേന ഹേട്ഠാ ദഹരഭിക്ഖുസ്മിം അജ്ഝിട്ഠേപി സങ്ഘത്ഥേരതോ പട്ഠായ ചതൂഹി നിസീദിതബ്ബമേവ. സചേ പന അനുമോദകോ ഭിക്ഖു ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭന്തേ, ആഗമേതബ്ബകിച്ചം നത്ഥീ’’തി വദതി, ഗന്തും വട്ടതി. മഹാഥേരേന ‘‘ഗച്ഛാമ, ആവുസോ’’തി വുത്തേ ‘‘ഗച്ഛഥാ’’തി വദതി, ഏവമ്പി വട്ടതി. ‘‘ബഹിഗാമേ ആഗമേസ്സാമാ’’തി ആഭോഗം കത്വാപി ബഹിഗാമം ഗന്ത്വാ അത്തനോ നിസ്സിതകേ ‘‘തുമ്ഹേ തസ്സ ആഗമനം ആഗമേഥാ’’തി വത്വാപി ഗന്തും വട്ടതിയേവ. സചേ പന മനുസ്സാ അത്തനോ രുചിതേന ഏകേന അനുമോദനം കാരേന്തി, നേവ തസ്സ അനുമോദതോ ആപത്തി, ന ച മഹാഥേരസ്സ ഭാരോ ഹോതി. ഉപനിസിന്നകഥായമേവ ഹി മനുസ്സേസു കഥാപേന്തേസു ¶ മഹാഥേരോ ആപുച്ഛിതബ്ബോ, മഹാഥേരേന ച അനുമോദനായ അജ്ഝിട്ഠോവ ആഗമേതബ്ബോതി ഇദമേത്ഥ ലക്ഖണന്തി.
൨൯൪൯. വത്തന്തി യഥാവുത്തം ആഭിസമാചാരികവത്തം. യഥാഹ – ‘‘ആഭിസമാചാരികം അപരിപൂരേത്വാ സീലം പരിപൂരേസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി. ന വിന്ദതീതി ന ലഭതി.
൨൯൫൦. അനേകഗ്ഗോതി ¶ വിക്ഖിത്തത്തായേവ അസമാഹിതചിത്തോ. ന ച പസ്സതീതി ഞാണചക്ഖുനാ ന പസ്സതി, ദട്ഠും സമത്ഥോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖാതി ജാതിദുക്ഖാദിദുക്ഖതോ.
൨൯൫൧. തസ്മാതി യസ്മാ ദുക്ഖാ ന പരിമുച്ചതി, തസ്മാ. ഓവാദം കത്വാ കിം വിസേസം പാപുണാതീതി ആഹ ‘‘ഓവാദം ബുദ്ധസേട്ഠസ്സ, കത്വാ നിബ്ബാനമേഹിതീ’’തി. ഏഹിതി പാപുണിസ്സതി.
വത്തക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ
൨൯൫൨. വിവരിത്വാന ചീവരം അപനേത്വാ.
൨൯൫൩. യം കിഞ്ചി സമ്പയോജേന്തിയാതി യം കിഞ്ചി അനാചാരം കരോന്തിയാ. തതോതി തേന അനാചാരസങ്ഖാതേന അസദ്ധമ്മേന. ഭാസന്തിയാതി വാചായ ഭാസന്തിയാ.
൨൯൫൪-൬. ദീഘന്തി ഏകപരിക്ഖേപതോ ദീഘം. വിലീവേന ച പട്ടേനാതി സണ്ഹേഹിപി വിലീവേഹി കതപട്ടേന. ചമ്മപട്ടേനാതി ചമ്മമയപട്ടേന. ദുസ്സപട്ടേനാതി സേതവത്ഥേന. ദുസ്സവേണിയാതി ദുസ്സേന ഗണ്ഠിതവേണിയാ. ദുസ്സവട്ടിയാതി ദുസ്സേന കതവട്ടിയാ ¶ . ന ഫാസുകാ നമേതബ്ബാതി മജ്ഝിമസ്സ തനുഭാവത്ഥായ ഗാമദാരികാ വിയ ഫാസുലികാ ന നാമേതബ്ബാ. ജഘനന്തി മുത്തകരണപ്പദേസം. അട്ഠികാദിനാതി ഗോജാണുട്ഠികാദിനാ. ന ഘംസാപേയ്യാതി ന ഘട്ടാപേയ്യ. ‘‘അട്ഠികാദിനാ’’തി ഇദം ‘‘ന ഘംസാപേയ്യാ’’തി ഇമിനാ ച ‘‘കോട്ടാപേതീ’’തി ഇമിനാ കിരിയാപദേന ച സമ്ബന്ധിതബ്ബം.
൨൯൫൭. ‘‘കോട്ടാപേതീ’’തി ഇദം ‘‘ഹത്ഥം വാ’’തിആദീഹി ഉപയോഗന്തപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. ഹത്ഥന്തി അഗ്ഗബാഹം. ഹത്ഥകോച്ഛന്തി പിട്ഠിഹത്ഥം. പാദന്തി ജങ്ഘം.
൨൯൫൮. ന മുഖം ലിമ്പിതബ്ബന്തി ഛവിപസാദകരേന തിലസാസപകക്കാദിനാ അനേകവിധേന ലിമ്പനേന ¶ ന ലിമ്പിതബ്ബം. ന ചുണ്ണേതബ്ബന്തി മുഖചുണ്ണലേപനം ന കാതബ്ബം. മനോസിലായ മുഖം ലഞ്ജന്തിയാ ആപത്തി സിയാതി യോജനാ.
൨൯൫൯. അങ്ഗരാഗോ ന കാതബ്ബോതി ഹലിദ്ദികുങ്കുമാദീഹി സരീരച്ഛവിരാഗോ ന കാതബ്ബോ. അവങ്ഗം ന ച കാതബ്ബന്തി അഞ്ജനം ബഹി അക്ഖികോടിയാ ലേഖം ഠപേത്വാ ന അഞ്ജിതബ്ബം. ന കാതബ്ബം വിസേസകന്തി ഗണ്ഡപദേസേ വിചിത്രസണ്ഠാനം വിസേസകം വത്തഭങ്ഗം ന കാതബ്ബം.
൨൯൬൦. ഓലോകനകതോതി വാതപാനതോ. രാഗാതി കാമരാഗേന. ഓലോകേതുന്തി അന്തരവീഥിം വിലോകേതും, സാലോകേ ന ച ഠാതബ്ബന്തി യോജനാ. സാലോകേ ദ്വാരം വിവരിത്വാ ഉപഡ്ഢകായം ദസ്സേന്തീഹി ന ഠാതബ്ബം. സനച്ചന്തി നടസമജ്ജം.
൨൯൬൧. ഗണികം വുട്ഠാപേന്തിയാ വേസിം വുട്ഠാപേന്തിയാ. ‘‘വിക്കിണന്തിയാ’’തി ഇദം ‘‘സുര’’ന്തിആദീഹി ഉപയോഗന്തപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം.
൨൯൬൩. ന ¶ ചേവുപട്ഠാപേതബ്ബോതി അത്തനോ വേയ്യാവച്ചം നേവ കാരാപേതബ്ബോ. തിരച്ഛാനഗതോപി ദാസോ വാ ദാസീ വാ തിരച്ഛാനഗതോപി കമ്മകരോ വാ ന ചേവ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോ നേവ അത്തനോ വേയ്യാവച്ചം കാരാപേതബ്ബോ. അപി-സദ്ദേന പഗേവ മനുസ്സഭൂതോതി ദീപേതി.
൨൯൬൪. ‘‘സബ്ബനീലാദി’’ന്തി ഇമിനാ –
‘‘സബ്ബനീലകമഞ്ജേട്ഠ-കണ്ഹലോഹിതപീതകേ;
മഹാനാമമഹാരങ്ഗ-രത്തേസൂ’’തി. (വി. വി. ൫൯൮) –
വുത്താനി അകപ്പിയചീവരാനി സങ്ഗഹിതാനി. ‘‘നമതകം നാമ ഏളകലോമേഹി കതം അവായിമം ചമ്മഖണ്ഡപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൬൪) അട്ഠകഥായ വുത്തത്താ, ഗണ്ഠിപദേ ച ‘‘സന്ഥരണസദിസോ പിലോതികാഹി കതോ പരിക്ഖാരവിസേസോ’’തി വുത്തത്താ ച നിപജ്ജായ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബോ പരിക്ഖാരവിസേസോ നമതകം നാമ.
൨൯൬൫. ഛന്നമ്പി ¶ പുരിസബ്യഞ്ജനം ‘‘ഏത്ഥാ’’തി ചിന്തേത്വാ രാഗചിത്തേന ഓലോകേന്തിയാ ദുക്കടം ഹോതി. സബ്ബന്തി വുത്തപ്പകാരം സബ്ബം.
൨൯൬൬. ഭിക്ഖും ദൂരതോവ പസ്സിത്വാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദൂരതോ ഓക്കമിത്വാന മഗ്ഗോ ദാതബ്ബോതി യോജനാ.
൨൯൬൭. ഭിക്ഖം ചരന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖും പസ്സിത്വാ പന യേന ഭിക്ഖായ ചരതി, തം പത്തം നീഹരിത്വാ ഉപരി ഛാദേത്വാ ഠിതം സങ്ഘാടിചീവരം അപനേത്വാ ഉക്കുജ്ജം ഉദ്ധംമുഖം കത്വാ ഭിക്ഖുനോ ദസ്സേതബ്ബന്തി യോജനാ.
൨൯൬൮. ഉതുനീനം ¶ ഭിക്ഖുനീനം ഉതുകാലേ സഞ്ജാതപുപ്ഫേ കാലേ സംവേല്ലികം കാതും കച്ഛം ബന്ധിതും മഹേസിനാ കടിസുത്തകം അനുഞ്ഞാതന്തി യോജനാ, ഇമിനാ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ കടിസുത്തകം ബന്ധിതും ന വട്ടതീതി ദീപേതി. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനിയാ സബ്ബകാലം കടിസുത്തകം ധാരേതബ്ബം, യാ ധാരേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഉതുനിയാ കടിസുത്തക’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൨).
൨൯൬൯. ഇത്ഥിപോസയുതന്തി ഇത്ഥീഹി വാ പുരിസേഹി വാ ഇത്ഥിപുരിസേഹി വാ യുത്തം. ഇത്ഥിപോസയുത്തം ഹത്ഥവട്ടകമേവ വാ. പാടങ്കീതി പടപോട്ടലികം.
൨൯൭൦. ഗരുധമ്മേതി സങ്ഘാദിസേസേ. മാനത്തന്തി പക്ഖമാനത്തം. സമ്മന്നിത്വാതി ഞത്തിദുതിയായ കമ്മവാചായ സമ്മന്നിത്വാ.
൨൯൭൧. യസ്സാ ഇത്ഥിയാ പബ്ബജിതകാലേ ഗബ്ഭോ വുട്ഠാതി വിജായതി യദി, പുത്തോ ചേ, തസ്സാപി ദാരകമാതു യാവ സോ ദാരകോ വിഞ്ഞുതം പാപുണാതി, യാവ ഖാദിതും, ഭുഞ്ജിതും, നഹായിതുഞ്ച അത്തനോ ധമ്മതായ സക്കോതി, താവ ദുതിയാ ഭിക്ഖുനീ തഥാ സമ്മന്നിത്വാ ദാതബ്ബാതി യോജനാ.
൨൯൭൨. സാ ¶ പന മാതാ ഭിക്ഖുനീ അത്തനോ പുത്തം പായേതും, ഭോജേതും, മണ്ഡേതും, ഉരേ കത്വാ സയിതുഞ്ച ലഭതീതി യോജനാ.
൨൯൭൩. ദുതിയികായ ഭിക്ഖുനിയാ ദാരകേന സഹസേയ്യം ഠപേത്വാ യഥാ അഞ്ഞേസു പുരിസേസു വത്തിതബ്ബം പടിപജ്ജിതബ്ബം, തഥാ ഏവ തസ്മിം ദാരകേ വത്തിതബ്ബന്തി യോജനാ.
൨൯൭൪. വിബ്ഭമേനേവാതി അത്തനോ രുചിയാ സേതവത്ഥാനം ഗഹണേനേവ. യഥാഹ – ‘‘യസ്മാ സാ വിബ്ഭന്താ അത്തനോ രുചിയാ ¶ ഖന്തിയാ ഓദാതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ, തസ്മായേവ സാ അഭിക്ഖുനീ, ന സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേനാ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൩൪). ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ.
൨൯൭൫. ഗതായാതി ഏത്ഥ ‘‘സകാവാസാ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘യാ സാ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീ സകാവാസാ തിത്ഥായതനം സങ്കന്താ, സാ ആഗതാ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ’’തി. ന കേവലം ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ, പബ്ബജ്ജമ്പി ന ലഭതി. ഓദാതാനി ഗഹേത്വാ വിബ്ഭന്താ പന പബ്ബജ്ജാമത്തം ലഭതി.
൨൯൭൬. വന്ദനന്തി പാദേ സമ്ബാഹേത്വാ വന്ദനം. സാദിതും വട്ടതീതി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൩൪) അനുഞ്ഞാതത്താ വട്ടതി. തത്രേകേ ആചരിയാ ‘‘സചേ ഏകതോ വാ ഉഭതോ വാ അവസ്സുതാ ഹോന്തി സാരത്താ, യഥാവത്ഥുകമേവാ’’തി വദന്തി. ഏകേ ആചരിയാ ‘‘നത്ഥി ഏത്ഥ ആപത്തീ’’തി വദന്തീതി ഏവം ആചരിയവാദം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇദം ഓദിസ്സ അനുഞ്ഞാതം വട്ടതീ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം, തം പമാണം. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, സാദിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൩൪) ഹി വചനേനേവ കപ്പിയം.
൨൯൭൭. യായ കായചി വച്ചകുടിയാ വച്ചോ ന കാതബ്ബോ, ഹേട്ഠാ വിവടേ ഉദ്ധം പടിച്ഛന്നേ പന വച്ചം കാതും വട്ടതി. ഹേട്ഠാ വിവടേ ഉപരി പടിച്ഛന്നേതി അട്ഠകഥായം ‘‘സചേ കൂപോ ഖതോ ഹോതി, ഉപരി പന പദരമത്തമേവ സബ്ബദിസാസു പഞ്ഞായതി, ഏവരൂപേപി വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൪൩൫) വുത്തം.
൨൯൭൮. സബ്ബത്ഥാതി ¶ ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയഅന്തരഘരാദിസബ്ബട്ഠാനേസു. ഗിലാനായാതി യസ്സാ വിനാ പല്ലങ്കം ന ഫാസു ഹോതി. അഡ്ഢപല്ലങ്കന്തി ഏകപാദം ആഭുജിത്വാ കതപല്ലങ്കം. സോ ¶ ഏകം പണ്ഹിം ഊരുമൂലാസന്നം കത്വാ ഇതരം ദൂരേ കത്വാ ആഭുജിതപല്ലങ്കോ നാമ.
൨൯൭൯. നരതിത്ഥേതി പുരിസാനം നഹാനതിത്ഥേ. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനിയാ പുരിസതിത്ഥേ നഹായിതബ്ബം, യാ നഹായേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, മഹിലാതിത്ഥേ നഹായിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൩൬).
൨൯൮൦. യാ സമണീ ഗന്ധചുണ്ണേന വാ വാസിതമത്തിയാ വാസിതകായ മത്തികായ വാ പടിസോതേ വാ ന്ഹായേയ്യ, തസ്സാ ആപത്തി ദുക്കടന്തി യോജനാ. വാസിതവിസേസനേന അവാസിതാ വട്ടതീതി ദീപേതി. യഥാഹ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പകതിമത്തിക’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൩൬).
൨൯൮൧. അഭുത്വാതി ഏത്ഥ ആമിസഅഗ്ഗം ഗഹണമത്തമ്പി അകത്വാ, പത്തചീവരം കതിപയദിവസാനിപി അപരിഭുഞ്ജിത്വാതി അത്ഥോ. സചേ അസപ്പായം, സബ്ബമ്പി അപനേതും വട്ടതി.
൨൯൮൨. അനുപസമ്പന്നേ അസന്തേ സബ്ബം ഭിക്ഖൂഹി പടിഗ്ഗഹിതം വാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതം വാ സന്നിധികതം വാ സബ്ബം അജ്ഝോഹരണീയം ഭിക്ഖൂഹി പടിഗ്ഗഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ഭിക്ഖുനീനം വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘ഭിക്ഖുനീനം വട്ടതീ’’തി ഇദം പകരണവസേന വുത്തം. ഭിക്ഖുനീഹിപി പടിഗ്ഗഹാപേത്വാ ഭിക്ഖൂനമ്പി തഥാവിധം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. യഥാഹ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂനം സന്നിധിം ഭിക്ഖുനീഹി പടിഗ്ഗാഹാപേത്വാ പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൪൨൧).
ഭിക്ഖുനിക്ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
ഖന്ധകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചതുബ്ബിധകമ്മകഥാവണ്ണനാ
൨൯൮൩. അപലോകനസഞ്ഞിതം ¶ കമ്മം, ഞത്തികമ്മം, ഞത്തിദുതിയകമ്മം, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മന്തി ഇമാനി ¶ ചത്താരി കമ്മാനീതി യോജനാ. തത്ഥ ചത്താരീതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. ഇമാനീതി അനന്തരമേവ വക്ഖമാനത്താ ആസന്നപച്ചക്ഖവചനം. കമ്മാനീതി പരിച്ഛിന്നകമ്മനിദസ്സനം. ‘‘അപലോകനസഅഞത’’ന്തിആദി തേസം സരൂപദസ്സനം.
തത്രായം സങ്ഖേപതോ വിനിച്ഛയോ (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൧൫; പരി. അട്ഠ. ൪൮൨) – അപലോകനകമ്മം നാമ സീമട്ഠകസങ്ഘം സോധേത്വാ ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദം ആഹരിത്വാ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ തം തം വത്ഥും കിത്തേത്വാ ‘‘രുച്ചതി സങ്ഘസ്സാ’’തി തിക്ഖത്തും സാവേത്വാ കത്തബ്ബം കമ്മം വുച്ചതി. ഞത്തികമ്മം നാമ വുത്തനയേനേവ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ ഏകായ ഞത്തിയാ കത്തബ്ബം കമ്മം. ഞത്തിദുതിയകമ്മം നാമ വുത്തനയേനേവ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ ഏകായ ഞത്തിയാ, ഏകായ ച അനുസ്സാവനായാതി ഏവം ഞത്തിദുതിയായ അനുസ്സാവനായ കത്തബ്ബം കമ്മം. ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം നാമ വുത്തനയേനേവ സമഗ്ഗസ്സ സങ്ഘസ്സ അനുമതിയാ ഏകായ ഞത്തിയാ, തീഹി ച അനുസ്സാവനാഹീതി ഏവം ഞത്തിചതുത്ഥാഹി തീഹി അനുസ്സാവനാഹി കത്തബ്ബം കമ്മം. ഞത്തി ദുതിയാ യസ്സ അനുസ്സാവനസ്സ തം ഞത്തിദുതിയം, തേന കത്തബ്ബം കമ്മം ഞത്തിദുതിയകമ്മം. ഞത്തി ചതുത്ഥാ യസ്സ അനുസ്സാവനത്തയസ്സ തം ഞത്തിചതുത്ഥം, തേന കാതബ്ബം കമ്മം ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മം.
൨൯൮൪-൭. തേസം ഠാനവസേന ഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപലോകനകമ്മ’’ന്തിആദി. നവന്നം ഠാനാനം സമാഹാരോ നവട്ഠാനം, ‘‘ഗച്ഛതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഞത്തികമ്മന്തി ഗമനകിരിയാകത്തുനിദസ്സനം ¶ . നവട്ഠാനന്തി കമ്മനിദസ്സനം. ദുതിയന്തി ഞത്തിദുതിയകമ്മം. സത്ത ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി യോജനാ.
ഇദാനി തം ഠാനഭേദം സരൂപതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിസ്സാരണഞ്ചാ’’തിആദി. നിസ്സാരണാദി കമ്മവിസേസാനം സഞ്ഞാ. അപലോകനകമ്മഞ്ഹി നിസ്സാരണം…പേ… പഞ്ചമം കമ്മലക്ഖണന്തി ഇമാനി പഞ്ച ഠാനാനി ഗച്ഛതീതി യോജനാ.
ഏവം നാമവസേന ദസ്സിതാനി നിസ്സാരണാദീനി അത്ഥതോ വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിസ്സാരണഞ്ചാ’’തിആദി. സമണുദ്ദേസതോതി കണ്ടകസാമണേരതോ നിസ്സാരണഞ്ച ഓസാരണഞ്ച വദേതി യോജനാ. തത്ഥ കണ്ടകസാമണേരസ്സ നിസ്സാരണാ താദിസാനംയേവ സമ്മാവത്തം ദിസ്വാ പവേസനാ ‘‘ഓസാരണാ’’തി വേദിതബ്ബാ.
പബ്ബജന്തേന ¶ ഹേതുഭൂതേന ഭണ്ഡുകം ഭണ്ഡുകമ്മപുച്ഛനം വദേയ്യാതി അത്ഥോ. പബ്ബജ്ജാപേക്ഖസ്സ കേസച്ഛേദനപുച്ഛനം ഭണ്ഡുകമ്മം നാമ. ഛന്നേന ഹേതുഭൂതേന ബ്രഹ്മദണ്ഡകം കമ്മം വദേതി യോജനാ. തഥാരൂപസ്സാതി ഛന്നസദിസസ്സ മുഖരസ്സ ഭിക്ഖൂ ദുരുത്തവചനേന ഘട്ടേന്തസ്സ. കാതബ്ബോതി ‘‘ഭന്തേ, ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു മുഖരോ ഭിക്ഖൂ ദുരുത്തവചനേഹി ഘട്ടേന്തോ വിഹരതി, സോ ഭിക്ഖു യം ഇച്ഛേയ്യ, തം വദേയ്യ. ഭിക്ഖൂഹി ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു നേവ വത്തബ്ബോ, ന ഓവദിതബ്ബോ, ന അനുസാസിതബ്ബോ. സങ്ഘം, ഭന്തേ, പുച്ഛാമി ‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മദണ്ഡസ്സ ദാനം രുച്ചതി സങ്ഘസ്സാ’തി. ദുതിയമ്പി പുച്ഛാമി… തതിയമ്പി പുച്ഛാമി ‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനോ ബ്രഹ്മദണ്ഡസ്സ ദാനം രുച്ചതി സങ്ഘസ്സാ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൯൫-൪൯൬) ഏവം ബ്രഹ്മദണ്ഡോ കാതബ്ബോ.
൨൯൮൮-൯. ‘‘ആപുച്ഛിത്വാനാ’’തി പുബ്ബകിരിയായ ‘‘ഗഹിതായാ’’തി അപരകിരിയാ അജ്ഝാഹരിതബ്ബാ, ‘‘രുചിയാ’’തി ഏതസ്സ ¶ വിസേസനം. ദേതീതി ഏത്ഥ ‘‘അച്ഛിന്നചീവരാദീന’’ന്തി സേസോ. സബ്ബോ സങ്ഘോ സന്നിപതിത്വാന സബ്ബസോ സബ്ബേ സീമട്ഠേ ആഗതാഗതേ ഭിക്ഖൂ ആപുച്ഛിത്വാന ‘‘ഇത്ഥന്നാമേന പരിക്ഖാരേന ഭവിതബ്ബം, രുച്ചതി തസ്സ ദാന’’ന്തി വിസും പുച്ഛിത്വാ ഗഹിതായ ഭിക്ഖൂനം രുചിയാ തിക്ഖത്തും അപലോകേത്വാ ചീവരാദിപരിക്ഖാരം അച്ഛിന്നചീവരാദീനം ദേതി, യം ഏവംഭൂതം സങ്ഘസ്സ ദാനം, തം തസ്സ അപലോകനകമ്മസ്സ കമ്മലക്ഖണം ഹോതീതി യോജനാ. ലക്ഖീയതീതി ലക്ഖണം, കമ്മമേവ ലക്ഖണം, ന നിസ്സാരണാദീനീതി കമ്മലക്ഖണം.
൨൯൯൦-൧. ഏവം അപലോകനകമ്മസ്സ പഞ്ച ഠാനാനി ഉദ്ദേസനിദ്ദേസവസേന ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഞത്തികമ്മസ്സ കമ്മലക്ഖണം താവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നിസ്സാരണ’’ന്തിആദി. ഇതി ‘‘ഞത്തിയാ നവ ഠാനാനീ’’തി അയമുദ്ദേസോ വക്ഖമാനേന ‘‘വിനിച്ഛയേ’’തിആദിനിദ്ദേസേനേവ വിഭാവീയതി.
൨൯൯൨. വിനിച്ഛയേതി ഉബ്ബാഹികവിനിച്ഛയേ. അസമ്പത്തേതി നിട്ഠം അഗതേ. ഥേരസ്സാതി ധമ്മകഥികസ്സ. തേനേവാഹ ‘‘അവിനയഞ്ഞുനോ’’തി. തസ്സ ‘‘സുണന്തു മേ ആയസ്മന്താ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ധമ്മകഥികോ, ഇമസ്സ നേവ സുത്തം ആഗച്ഛതി, നോ സുത്തവിഭങ്ഗോ, സോ അത്ഥം അസല്ലക്ഖേത്വാ ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അത്ഥം പടിബാഹതി, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖും വുട്ഠാപേത്വാ അവസേസാ ഇമം അധികരണം വൂപസമേയ്യാമാ’’തി (ചൂളവ. ൨൩൩) ഏവം ഉബ്ബാഹികവിനിച്ഛയേ ധമ്മകഥികസ്സ ഭിക്ഖുനോ യാ നിസ്സരണാ വുത്താ, സാ ഞത്തികമ്മേ ‘‘നിസ്സാരണാ’’തി വുത്താതി യോജനാ.
൨൯൯൩-൪. ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ¶ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ ¶ , അനുസിട്ഠോ സോ മയാ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ആഗച്ഛേയ്യാതി. ആഗച്ഛാഹീ’’തി (മഹാവ. ൧൨൬) വചനപടിസംയുത്തസ്സ സങ്ഘസ്സ സമ്മുഖാനയനം, സാ ഓസാരണാ നാമ. ‘‘ആഗച്ഛ ഓസാരണാ’’തി പദച്ഛേദോ.
ഉപോസഥവസേനാപി, പവാരണാവസേനാപി. ഞത്തിയാ ഠപിതത്താതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അജ്ജുപോസഥോ പന്നരസോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഉപോസഥം കരേയ്യ’’ (മഹാവ. ൧൩൪), ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അജ്ജ പവാരണാ പന്നരസീ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ പവാരേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൨൧൦) ഉപോസഥപവാരണാവസേന ഞത്തിയാ ഠപിതത്താ ഉപോസഥോ, പവാരണാ വാതി ഇമാനി ദ്വേ ഞത്തികമ്മാനി.
‘‘ഉപസമ്പദാപേക്ഖഞ്ഹി, അനുസാസേയ്യഹന്തി ചാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം അനുസാസേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൨൬) അയം ഏകാ ഞത്തി ഗഹിതാ.
൨൯൯൫. ‘‘ഇത്ഥന്നാമമഹം ഭിക്ഖും, പുച്ഛേയ്യം വിനയന്തി ചാ’’തി ഇമിനാ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം വിനയം പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൫൧) അയം ഏകാ ഞത്തി ഗഹിതാ. ഏവമാദീതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം അനുസാസേയ്യാ’’തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമം അന്തരായികേ ധമ്മേ പുച്ഛേയ്യ’’ന്തി (മഹാവ. ൧൨൬), ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം അന്തരായികേ ധമ്മേ പുച്ഛേയ്യാ’’തി, ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമം വിനയം പുച്ഛേയ്യാ’’തി (മഹാവ. ൧൫൧), ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമേന വിനയം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യ’’ന്തി ¶ (മഹാവ. ൧൫൨), ‘‘യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, ഇത്ഥന്നാമോ ഇത്ഥന്നാമേന വിനയം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജേയ്യാ’’തി – (മഹാവ. ൧൫൨) ഇമാ ഛ ഞത്തിയോ ഗഹിതാ. ഏവം പുരിമാ ദ്വേ, ഇമാ ച ഛാതി ഏദിസാ ഇമാ അട്ഠ ഞത്തിയോ ‘‘സമ്മുതീ’’തി വുത്താ.
൨൯൯൬. നിസ്സട്ഠചീവരാദീനം ദാനന്തി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ഇദം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിസ്സഗ്ഗിയം സങ്ഘസ്സ നിസ്സട്ഠം, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇമം ചീവരം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ¶ ദദേയ്യാ’’തി (പാരാ. ൪൬൪) ഏവം നിസ്സട്ഠചീവരപത്താദീനം ദാനം ‘‘ദാന’’ന്തി വുച്ചതി. ആപത്തീനം പടിഗ്ഗാഹോതി ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ഇത്ഥന്നാമോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം സരതി വിവരതി ഉത്താനിം കരോതി ദേസേതി, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൩൯), ‘‘യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, അഹം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തിം പടിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൩൯). തേന വത്തബ്ബോ ‘‘പസ്സസീ’’തി. ‘‘ആമ പസ്സാമീ’’തി. ‘‘ആയതിം സംവരേയ്യാസീ’’തി. ഏവം ആപത്തീനം പടിഗ്ഗാഹോ ‘‘പടിഗ്ഗാഹോ’’തി വുച്ചതി.
൨൯൯൭. പവാരുക്കഡ്ഢനാതി പവാരണുക്കഡ്ഢനാ. ഗാഥാബന്ധവസേന ണ-കാരലോപോ. അഥ വാ പവാരണം പവാരോതി പവാരണ-സദ്ദപരിയായോ പവാര-സദ്ദോ. ‘‘ഇമം ഉപോസഥം കത്വാ, കാളേ പവാരയാമീ’’തി ഇമിനാ ‘‘സുണന്തു മേ ആയസ്മന്താ ആവാസികാ, യദായസ്മന്താനം പത്തകല്ലം, ഇദാനി ഉപോസഥം കരേയ്യാമ, പാതിമോക്ഖം ഉദ്ദിസേയ്യാമ, ആഗമേ കാളേ പവാരേയ്യാമാ’’തി (മഹാവ. ൨൪൦) അയം ഞത്തി ഉപലക്ഖണതോ ദസ്സിതാ. ഏവം കതപവാരണാ ‘‘പച്ചുക്കഡ്ഢനാ’’തി മതാ. ഏത്ഥ ച കാളേതി പുബ്ബകത്തികമാസസ്സ കാളപക്ഖുപോസഥേ. ഇമിനാ ച ‘‘ആഗമേ ജുണ്ഹേ പവാരേയ്യാമാ’’തി അയം ¶ ഞത്തി ച ഉപലക്ഖിതാ. ജുണ്ഹേതി അപരകത്തികജുണ്ഹപക്ഖഉപോസഥേ.
൨൯൯൮. തിണവത്ഥാരകേതി തിണവത്ഥാരകസമഥേ. സബ്ബപഠമാ ഞത്തീതി സബ്ബസങ്ഗാഹികാ ഞത്തി വുച്ചതി. ഇതരാ ചാതി ഉഭയപക്ഖേ പച്ചേകം ഠപിതാ ദ്വേ ഞത്തിയോ ചാതി ഏവം തിധാ പവത്തം ഏതം ഞത്തികമ്മം കമ്മലക്ഖണം ഇതി ഏവം വുത്തനയേന ‘‘വിനിച്ഛയേ’’തിആദിനാ ഞത്തിയാ നവ ഠാനാനി വേദിതബ്ബാനീതി യോജനാ.
൨൯൯൯-൩൦൦൦. ഏവം ഞത്തികമ്മേ നവ ഠാനാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഞത്തിദുതിയകമ്മേ സത്ത ഠാനാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മമ്പീ’’തിആദി. ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മ’’ന്തിആദികാ ഉദ്ദേസഗാഥാ ഉത്താനത്ഥാവ.
നിദ്ദേസേ പത്തനിക്കുജ്ജനാദീതി ആദി-സദ്ദേന പത്തുക്കുജ്ജനം ഗഹിതം. നിസ്സാരോസാരണാ മതാതി ‘‘നിസ്സാരണാ, ഓസാരണാ’’തി ച മതാ. തത്ഥ ഭിക്ഖൂനം അലാഭായ പരിസക്കനാദികേഹി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ ഉപാസകസ്സ സങ്ഘേന അസമ്ഭോഗകരണത്ഥം പത്തനിക്കുജ്ജനവസേന നിസ്സാരണാ ച ¶ തസ്സേവ സമ്മാ വത്തന്തസ്സ പത്തുക്കുജ്ജനവസേന ഓസാരണാ ച വേദിതബ്ബാ. സാ ഖുദ്ദകവത്ഥുക്ഖന്ധകേ വഡ്ഢലിച്ഛവിവത്ഥുസ്മിം (ചൂളവ. ൨൬൫) വുത്താ.
൩൦൦൧. സീമാദിസമ്മുതി സമ്മുതി നാമ. സാ പഞ്ചദസധാ മതാതി സീമാസമ്മുതി തിചീവരേനഅവിപ്പവാസസമ്മുതി സന്ഥതസമ്മുതി ഭത്തുദ്ദേസക സേനാസനഗ്ഗാഹാപക ഭണ്ഡാഗാരിക ചീവരപടിഗ്ഗാഹക യാഗുഭാജക ഫലഭാജക ഖജ്ജഭാജക അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജക സാടിയഗ്ഗാഹാപക പത്തഗ്ഗാഹാപക ആരാമികപേസക സാമണേരപേസകസമ്മുതീതി ഏവം സാ സമ്മുതി പഞ്ചദസവിധാ ¶ മതാതി അത്ഥോ. കഥിനസ്സ വത്ഥം, തസ്സ. മതോയേവ മതകോ, മതകസ്സ വാസോ മതകവാസോ, തസ്സ മതകവാസസോ, മതകചീവരസ്സ.
൩൦൦൨. ആനിസംസഖേത്തഭൂതപഞ്ചമാസബ്ഭന്തരേയേവ ഉബ്ഭാരോ അന്തരുബ്ഭാരോ. കുടിവത്ഥുസ്സ, വിഹാരസ്സ വത്ഥുനോ ച ദേസനാ ദേസനാ നാമാതി യോജനാ.
൩൦൦൩. തിണവത്ഥാരകേ ദ്വിന്നം പക്ഖാനം സാധാരണവസേന ഠപേതബ്ബഞത്തി ച പച്ഛാ പക്ഖദ്വയേ വിസും വിസും ഠപേതബ്ബാ ദ്വേ ഞത്തിയോ ചാതി തിസ്സോ ഞത്തിയോ കമ്മവാചായ അഭാവേന ഞത്തികമ്മേ ‘‘കമ്മലക്ഖണ’’ന്തി ദസ്സിതാ, പച്ഛാ വിസും വിസും ദ്വീസു പക്ഖേസു വത്തബ്ബാ ദ്വേ ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചാ ഞത്തിദുതിയകമ്മേ ‘‘കമ്മലക്ഖണ’’ന്തി ദസ്സിതാതി തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തിണവത്ഥാരകേ കമ്മേ’’തി. ‘‘മോഹാരോപനതാദിസൂ’’തി ഇമിനാ പാചിത്തിയേസു ദസ്സിതമോഹാരോപനകമ്മഞ്ച അഞ്ഞവാദകവിഹേസകാരോപനകമ്മാദിഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം ഞത്തിദുതിയകമ്മേ. കമ്മലക്ഖണമേവ കമ്മലക്ഖണതാ.
൩൦൦൪-൫. ഇതി ഏവം യഥാവുത്തനയേന ഇമേ സത്ത ഠാനഭേദാ ഞത്തിദുതിയകമ്മസ്സ. ഏവം ഞത്തിദുതിയകമ്മേ സത്ത ഠാനാനി ദസ്സേത്വാ ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേ ഠാനഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തഥാ’’തിആദി.
൩൦൦൬. തജ്ജനാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന നിയസ്സാദീനം ഗഹണം. തേസം സത്തന്നം കമ്മാനം. പസ്സദ്ധി വൂപസമോ.
൩൦൦൭. ‘‘ഭിക്ഖുനീനം ¶ ഓവാദോ’’തി ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതി ഫലൂപചാരേന വുത്താ.
൩൦൦൮-൯. മൂലപടിക്കസ്സോ ¶ മൂലായ പടികസ്സനാ, ഗാഥാബന്ധവസേന ക-കാരസ്സ ദ്വേഭാവോ. ഉക്ഖിത്തസ്സാനുവത്തികാതി ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാ ഏകാ യാവതതിയകാ, അട്ഠ സങ്ഘാദിസേസാ, അരിട്ഠോ ചണ്ഡകാളീ ച ദ്വേ, ഇമേ ഏകാദസ യാവതതിയകാ ഭവന്തി. ഇമേസം വസാതി ഉക്ഖിത്താനുവത്തികാദീനി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന വുത്താനി, ഇമേസം സമനുഭാസനകമ്മാനം വസേന. ദസേകാതി ഏകാദസ.
൩൦൧൧. ഏവം ചതുന്നമ്പി കമ്മാനം ഠാനഭേദം ദസ്സേത്വാ അന്വയതോ, ബ്യതിരേകതോ ച കാതബ്ബപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപലോകനകമ്മഞ്ചാ’’തിആദി. ഞത്തിയാപി ന കാരയേ, ഞത്തിദുതിയേനപി ന കാരയേതി യോജനാ.
൩൦൧൨. അപലോകനകമ്മേ വുത്തലക്ഖണേന ഞത്തികമ്മാദീനമ്പി കാതബ്ബപ്പകാരോ സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി തം അദസ്സേത്വാ ഞത്തിദുതിയകമ്മേ ലബ്ഭമാനവിസേസം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഞത്തിദുതിയകമ്മാനീ’’തിആദി. അപലോകേത്വാ കാതബ്ബാനി ലഹുകാനിപി ഞത്തിദുതിയകമ്മാനി അത്ഥീതി യോജനാ. താനി പന കതമാനീതി ആഹ ‘‘സബ്ബാ സമ്മുതിയോ സിയു’’ന്തി. ഏത്ഥ സീമാസമ്മുതിം വിനാ സേസാ തിചീവരേനഅവിപ്പവാസസമ്മുതിആദയോ സബ്ബാപി സമ്മുതിയോതി അത്ഥോ.
൩൦൧൩. സേസാനീതി യഥാവുത്തേഹി സേസാനി സീമാസമ്മുതിആദീനി ഛ കമ്മാനി. ന വട്ടതീതി ന വട്ടന്തി, ഗാഥാബന്ധവസേന ന-കാരലോപോ. യഥാഹ ‘‘സീമാസമ്മുതി, സീമാസമൂഹനനം, കഥിനദാനം, കഥിനുദ്ധാരോ, കുടിവത്ഥുദേസനാ, വിഹാരവത്ഥുദേസനാതി ഇമാനി ഛ കമ്മാനി ഗരുകാനി അപലോകേത്വാ കാതും ന വട്ടന്തി, ഞത്തിദുതിയകമ്മവാചം സാവേത്വാവ ¶ കാതബ്ബാനീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨). ‘‘അപലോകേത്വാ കാതും പന ന വട്ടതീ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മവസേനാപി കാതും ന വട്ടന്തേവ. തേനേവാഹ ‘‘യഥാവുത്തനയേനേവ, തേന തേനേവ കാരയേ’’തി, യോ യോ നയോ തം തം കമ്മം കാതും വുത്തോ, തേനേവ തേനേവ നയേനാതി അത്ഥോ.
ചതുബ്ബിധകമ്മകഥാവണ്ണനാ.
കമ്മവിപത്തികഥാവണ്ണനാ
൩൦൧൪. കമ്മാനം ¶ വിപത്തിയാ ദസ്സിതായ സമ്പത്തിപി ബ്യതിരേകതോ വിഞ്ഞായതീതി കമ്മവിപത്തിം താവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘വത്ഥുതോ’’തിആദി. വസതി ഏത്ഥ കമ്മസങ്ഖാതം ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി വത്ഥു, കമ്മസ്സ പധാനകാരണം, തതോ വത്ഥുതോ ച. അനുസ്സാവനസീമതോതി അനുസ്സാവനതോ, സീമതോ ച. പഞ്ചേവാതി ഏവകാരേന കമ്മദോസാനം ഏതംപരമതം ദസ്സേതി.
൩൦൧൫. യഥാനിക്ഖിത്തകമ്മദോസമാതികാനുക്കമേ കമ്മവിപത്തിം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സമ്മുഖാ’’തിആദി. സങ്ഘധമ്മവിനയപുഗ്ഗലസമ്മുഖാസങ്ഖാതം ചതുബ്ബിധം സമ്മുഖാവിനയം ഉപനേത്വാ കാതബ്ബം കമ്മം സമ്മുഖാകരണീയം നാമ.
തത്ഥ യാവതികാ ഭിക്ഖൂ കമ്മപത്താ, തേ ആഗതാ ഹോന്തി, ഛന്ദാരഹാനം ഛന്ദോ ആഹടോ ഹോതി, സമ്മുഖീഭൂതാ ന പടിക്കോസന്തി, അയം സങ്ഘസമ്മുഖതാ. യേന ധമ്മേന യേന വിനയേന യേന സത്ഥുസാസനേന സങ്ഘോ തം കമ്മം കരോതി, അയം ധമ്മസമ്മുഖതാ, വിനയസമ്മുഖതാ. തത്ഥ ധമ്മോതി ഭൂതം വത്ഥു. വിനയോതി ചോദനാ ചേവ സാരണാ ച. സത്ഥുസാസനം നാമ ഞത്തിസമ്പദാ ചേവ അനുസ്സാവനസമ്പദാ ച. യസ്സ സങ്ഘോ ¶ തം കമ്മം കരോതി, തസ്സ സമ്മുഖഭാവോ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതാ. ഏവം ചതുബ്ബിധേന സമ്മുഖാവിനയേന യം സങ്ഘകമ്മം ‘‘കരണീയ’’ന്തി വുത്തം, തം അസമ്മുഖാ കരോതി ചതുബ്ബിധലക്ഖണതോ ഏകമ്പി പരിഹാപേത്വാ കരോതി, തം കമ്മം വത്ഥുവിപന്നം സമ്മുഖാവിനയസങ്ഖാതേന വത്ഥുനാ വേകല്ലം ‘‘അധമ്മകമ്മ’’ന്തി പവുച്ചതീതി യോജനാ.
൩൦൧൬-൮. ഏവം സമ്മുഖാകരണീയേ വത്ഥുതോ കമ്മവിപത്തിം ദസ്സേത്വാ അസമ്മുഖാകരണീയം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അസമ്മുഖാ’’തിആദി.
ദേവദത്തസ്സ കതം പകാസനീയകമ്മഞ്ച. സേക്ഖസമ്മുതി ഉമ്മത്തകസമ്മുതീതി യോജനാ. അവന്ദിയകമ്മം പുഗ്ഗലസീസേന ‘‘അവന്ദിയോ’’തി വുത്തം. അഡ്ഢകാസിയാ ഗണികായ അനുഞ്ഞാതാ ദൂതേന ഉപസമ്പദാ ദൂതൂപസമ്പദാ. ഇതി ഇമാനി അട്ഠ കമ്മാനി ഠപേത്വാന സേസാനി പന സബ്ബസോ സബ്ബാനി കമ്മാനി ‘‘സമ്മുഖാകരണീയാനീ’’തി സോഭനഗമനാദീഹി സുഗതോ സത്ഥാ അബ്ര്വി കഥേസീതി യോജനാ.
൩൦൧൯-൨൦. ഏവം ¶ വത്ഥുതോ കമ്മവിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഞത്തിതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഞത്തിതോ’’തിആദി. വിപജ്ജനനയാതി വിനയവിപജ്ജനക്കമാ. വത്ഥും ന പരാമസതീതി യസ്സ ഉപസമ്പദാദികമ്മം കരോതി, തം ന പരാമസതി തസ്സ നാമം ന ഗണ്ഹാതി. ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വദതി. ഏവം വത്ഥും ന പരാമസതി.
സങ്ഘം ന പരാമസതീതി സങ്ഘസ്സ നാമം ന പരാമസതി തസ്സ നാമം ന ഗണ്ഹാതി. ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ’’തി വദതി. ഏവം സങ്ഘം ന പരാമസതി.
പുഗ്ഗലം ¶ ന പരാമസതീതി യോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖസ്സ ഉപജ്ഝായോ, തം ന പരാമസതി തസ്സ നാമം ന ഗണ്ഹാതി. ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വദതി. ഏവം പുഗ്ഗലം ന പരാമസതി.
ഞത്തിം ന പരാമസതീതി സബ്ബേന സബ്ബം ഞത്തിം ന പരാമസതി, ഞത്തിദുതിയകമ്മേ ഞത്തിം അട്ഠപേത്വാ ദ്വിക്ഖത്തും കമ്മവാചായ ഏവ അനുസ്സാവനകമ്മം കരോതി, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേപി ഞത്തിം അട്ഠപേത്വാ ചതുക്ഖത്തും കമ്മവാചായ ഏവ അനുസ്സാവനകമ്മം കരോതി. ഏവം ഞത്തിം ന പരാമസതി.
പച്ഛാ വാ ഞത്തിം ഠപേതീതി പഠമം കമ്മവാചായ അനുസ്സാവനകമ്മം കത്വാ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്വാ ‘‘ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി വദതി. ഏവം പച്ഛാ ഞത്തിം ഠപേതി. പഞ്ചഹേതേഹീതി ഏതേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി.
൩൦൨൧-൨. ഏവം ഞത്തിതോ കമ്മവിപത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അനുസ്സാവനതോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അനുസ്സാവനതോ’’തിആദി. അനുസ്സാവനതോ കമ്മദോസാ പഞ്ച പകാസിതാതി യോജനാ. ‘‘ന പരാമസതി വത്ഥും വാ’’തിആദീസു വത്ഥുആദീനി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. ഏവം പന നേസം അപരാമസനം ഹോതി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൫) – ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ’’തി പഠമാനുസ്സാവനേ വാ ¶ ‘‘ദുതിയമ്പി ഏതമത്ഥം വദാമി… തതിയമ്പി ഏതമത്ഥം വദാമി, ‘‘സുണാതു മേ ഭന്തേ സങ്ഘോ’’തി ദുതിയതതിയാനുസ്സാവനേസു വാ ‘‘അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാ’’തി വദന്തോ വത്ഥും ന പരാമസതി നാമ.
‘‘സുണാതു ¶ മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ’’തി വദന്തോ സങ്ഘം ന പരാമസതി നാമ.
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതസ്സാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ സങ്ഘോ, അയം ധമ്മരക്ഖിതോ ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ’’തി വദന്തോ പുഗ്ഗലം ന പരാമസതി നാമ.
സാവനം ഹാപേതീതി സബ്ബേന സബ്ബം കമ്മവാചായ അനുസ്സാവനം ന കരോതി, ഞത്തിദുതിയകമ്മേ ദ്വിക്ഖത്തും ഞത്തിമേവ ഠപേതി, ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേ ചതുക്ഖത്തും ഞത്തിമേവ ഠപേതി. ഏവം അനുസ്സാവനം ഹാപേതി. യോപി ഞത്തിദുതിയകമ്മേ ഏകം ഞത്തിം ഠപേത്വാ ഏകം കമ്മവാചം അനുസ്സാവേന്തോ അക്ഖരം വാ ഛഡ്ഡേതി, പദം വാ ദുരുത്തം കരോതി, അയമ്പി അനുസ്സാവനം ഹാപേതിയേവ. ഞത്തിചതുത്ഥകമ്മേ പന ഏകം ഞത്തിം ഠപേത്വാ സകിമേവ വാ ദ്വിക്ഖത്തും വാ കമ്മവാചായ അനുസ്സാവനം കരോന്തോപി അക്ഖരം വാ പദം വാ ഛഡ്ഡേന്തോപി ദുരുത്തം കരോന്തോപി അനുസ്സാവനം ഹാപേതിയേവാതി വേദിതബ്ബോ.
ദുരുത്തം കരോതീതി ഏത്ഥ പന അയം വിനിച്ഛയോ (പരി. അട്ഠ. ൪൮൫) – യോ ഹി അഞ്ഞസ്മിം അക്ഖരേ വത്തബ്ബേ അഞ്ഞം വദതി, അയം ദുരുത്തം കരോതി നാമ. തസ്മാ കമ്മവാചം കരോന്തേന ഭിക്ഖുനാ യ്വായം –
‘‘സിഥിലം ധനിതഞ്ച ദീഘരസ്സം;
ഗരുകം ലഹുകഞ്ച നിഗ്ഗഹിതം;
സമ്ബന്ധം വവത്ഥിതം വിമുത്തം;
ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോ’’തി. (പരി. അട്ഠ. ൪൮൫) –
വുത്തോ ¶ , അയം സുട്ഠു ഉപലക്ഖേതബ്ബോ.
ഏത്ഥ ഹി സിഥിലം നാമ പഞ്ചസു വഗ്ഗേസു പഠമതതിയം. ധനിതം നാമ തേസ്വേവ ദുതിയചതുത്ഥം. ദീഘന്തി ദീഘേന കാലേന വത്തബ്ബം ആകാരാദി ¶ . രസ്സന്തി തതോ ഉപഡ്ഢകാലേന വത്തബ്ബം അകാരാദി. ഗരുകന്തി ദീഘമേവ, യം വാ ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ, യസ്സ നക്ഖമതീ’’തി ഏവം സംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി. ലഹുകന്തി രസ്സമേവ, യം വാ ‘‘ആയസ്മതോ ബുദ്ധരക്ഖിതഥേരസ്സ, യസ്സ ന ഖമതീ’’തി ഏവം അസംയോഗപരം കത്വാ വുച്ചതി. നിഗ്ഗഹിതന്തി യം കരണാനി നിഗ്ഗഹേത്വാ അവിസ്സജ്ജേത്വാ അവിവടേന മുഖേന അനുനാസികം കത്വാ വത്തബ്ബം. സമ്ബന്ധന്തി യം പരപദേന സമ്ബന്ധിത്വാ ‘‘തുണ്ഹസ്സാ’’തി വാ ‘‘തുണ്ഹിസ്സാ’’തി വാ വുച്ചതി. വവത്ഥിതന്തി യം പരപദേന അസമ്ബന്ധം കത്വാ വിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘തുണ്ഹീ അസ്സാ’’തി വാ ‘‘തുണ്ഹ അസ്സാ’’തി വാ വുച്ചതി. വിമുത്തന്തി യം കരണാനി അനിഗ്ഗഹേത്വാ വിസ്സജ്ജേത്വാ വിവടേന മുഖേന അനുനാസികം അകത്വാ വുച്ചതി.
തത്ഥ ‘‘സുണാതു മേ’’തി വത്തബ്ബേ ത-കാരസ്സ ഥ-കാരം കത്വാ ‘‘സുണാഥു മേ’’തി വചനം സിഥിലസ്സ ധനിതകരണം നാമ, തഥാ ‘‘പത്തകല്ലം, ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘പത്ഥകല്ലം, ഏസാ ഞത്ഥീ’’തിആദിവചനഞ്ച. ‘‘ഭന്തേ സങ്ഘോ’’തി വത്തബ്ബേ ഭകാരഘകാരാനം ബകാരഗകാരേ കത്വാ ‘‘ബന്തേ സംഗോ’’തി വചനം ധനിതസ്സ സിഥിലകരണം നാമ. ‘‘സുണാതു മേ’’തി വിവടേന മുഖേന വത്തബ്ബേ പന ‘‘സുണംതു മേ’’തി വാ ‘‘ഏസാ ഞത്തീ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഏസം ഞത്തീ’’തി വാ അവിവടേന മുഖേന അനുനാസികം കത്വാ വചനം വിമുത്തസ്സ നിഗ്ഗഹിതവചനം നാമ. ‘‘പത്തകല്ല’’ന്തി അവിവടേന മുഖേന അനുനാസികം കത്വാ വത്തബ്ബേ ‘‘പത്തകല്ലാ’’തി വിവടേന മുഖേന അനുനാസികം അകത്വാ വചനം നിഗ്ഗഹിതസ്സ വിമുത്തവചനം നാമ. ഇതി സിഥിലേ കത്തബ്ബേ ധനിതം, ധനിതേ കത്തബ്ബേ സിഥിലം, വിമുത്തേ കത്തബ്ബേ നിഗ്ഗഹിതം, നിഗ്ഗഹിതേ കത്തബ്ബേ വിമുത്തന്തി ഇമാനി ചത്താരി ബ്യഞ്ജനാനി അന്തോകമ്മവാചായ കമ്മം ദൂസേന്തി. ഏവം വദന്തോ ഹി അഞ്ഞസ്മിം അക്ഖരേ വത്തബ്ബേ അഞ്ഞം വദതി, ദുരുത്തം കരോതീതി വുച്ചതി.
ഇതരേസു ¶ പന ദീഘരസ്സാദീസു ഛസു ബ്യഞ്ജനേസു ദീഘട്ഠാനേ ദീഘമേവ, രസ്സട്ഠാനേ ച രസ്സമേവാതി ഏവം യഥാഠാനേ തം തദേവ അക്ഖരം ഭാസന്തേന അനുക്കമാഗതം പവേണിം അവിനാസേന്തേന കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. സചേ പന ഏവം അകത്വാ ദീഘേ വത്തബ്ബേ രസ്സം, രസ്സേ വാ വത്തബ്ബേ ദീഘം വദതി ¶ , തഥാ ഗരുകേ വത്തബ്ബേ ലഹുകം, ലഹുകേ വാ വത്തബ്ബേ ഗരുകം വദതി, സമ്ബന്ധേ വാ പന വത്തബ്ബേ വവത്ഥിതം, വവത്ഥിതേ വാ വത്തബ്ബേ സമ്ബന്ധം വദതി, ഏവം വുത്തേപി കമ്മവാചാ ന കുപ്പതി. ഇമാനി ഹി ഛ ബ്യഞ്ജനാനി കമ്മം ന കോപേന്തി.
യം പന സുത്തന്തികത്ഥേരാ ‘‘ദ-കാരോ ത-കാരമാപജ്ജതി, ത-കാരോ ദ-കാരമാപജ്ജതി, ച-കാരോ ജ-കാരമാപജ്ജതി, ജ-കാരോ ച-കാരമാപജ്ജതി, യ-കാരോ ക-കാരമാപജ്ജതി, ക-കാരോ യ-കാരമാപജ്ജതി, തസ്മാ ദ-കാരാദീസു വത്തബ്ബേസു ത-കാരാദിവചനം ന വിരുജ്ഝതീ’’തി വദന്തി, തം കമ്മവാചം പത്വാ ന വട്ടതി. തസ്മാ വിനയധരേന നേവ ദ-കാരോ ത-കാരോ കാതബ്ബോ…പേ… ന ക-കാരോ യ-കാരോ. യഥാപാളിയാ നിരുത്തിം സോധേത്വാ ദസവിധായ ബ്യഞ്ജനനിരുത്തിയാ വുത്തദോസേ പരിഹരന്തേന കമ്മവാചാ കാതബ്ബാ. ഇതരഥാ ഹി സാവനം ഹാപേതി നാമ.
അസമയേ സാവേതീതി സാവനായ അകാലേ അനവകാസേ ഞത്തിം അട്ഠപേത്വാ പഠമംയേവ അനുസ്സാവനകമ്മം കത്വാ പച്ഛാ ഞത്തിം ഠപേതി. ഇതി ഇമേഹി പഞ്ചഹാകാരേഹി അനുസ്സാവനതോ കമ്മാനി വിപജ്ജന്തി. തേനാഹ – ‘‘ഏവം പന വിപജ്ജന്തി, അനുസ്സാവനതോപി ചാ’’തി.
൩൦൨൩. ഏവം അനുസ്സാവനതോ കമ്മവിപത്തിം ദസ്സേത്വാ സീമതോ കമ്മവിപത്തി ഉപോസഥക്ഖന്ധകകഥായ വുത്തനയാ ഏവാതി തമേവ അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏകാദസഹി…പേ… മയാ’’തി. കമ്മദോസോയേവ കമ്മദോസതാ. താവ പഠമം.
൩൦൨൪-൭. ഏവം ¶ സീമതോ കമ്മവിപത്തിം അതിദേസതോ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരിസവസേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ചതുവഗ്ഗേനാ’’തിആദി. കമ്മപത്താതി ഏത്ഥ ‘‘ചത്താരോ പകതത്താ’’തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘ചതുവഗ്ഗകരണേ കമ്മേ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ പകതത്താ കമ്മപത്താ’’തി (പരി. ൪൯൭). ഏത്ഥ ച പകതത്താ നാമ അനുക്ഖിത്താ അനിസ്സാരിതാ പരിസുദ്ധസീലാ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ. കമ്മപത്താ കമ്മസ്സ അരഹാ അനുച്ഛവികാ സാമിനോ. ന തേഹി വിനാ തം കമ്മം കരീയതി, ന തേസം ഛന്ദോ വാ പാരിസുദ്ധി വാ ഏതി. അനാഗതാതി പരിസായ ഹത്ഥപാസം അനാഗതാ. ഛന്ദോതി ഏത്ഥ ‘‘ഛന്ദാരഹാന’’ന്തി സേസോ. യഥാഹ ‘‘അവസേസാ പകതത്താ ഛന്ദാരഹാ’’തി. ഇമിനാ അയമത്ഥോ ദീപിതോ ഹോതി – ‘‘അവസേസാ പന സചേപി സഹസ്സമത്താ ഹോന്തി, സചേ സമാനസംവാസകാ, സബ്ബേ ഛന്ദാരഹാവ ¶ ഹോന്തി, ഛന്ദപാരിസുദ്ധിം ദത്വാ ആഗച്ഛന്തു വാ മാ വാ, കമ്മം പന തിട്ഠതീ’’തി. സമ്മുഖാതി സമ്മുഖീഭൂതാ.
തിവങ്ഗികോതി കമ്മപത്താനാഗമനഛന്ദാനാഹരണപടിക്കോസനസങ്ഖാതഅങ്ഗത്തയയുത്തോ. ദോസോ കമ്മവിപത്തിലക്ഖണോ. പരിസായ വസാ സിയാതി പരിസവസേന ഹോതി.
പടിസേധേന്തീതി പടിക്കോസന്തി. ദുതിയേ ചതുവഗ്ഗികേ കമ്മേ ദുവങ്ഗികോ ദോസോ പരിസായ വസാ സിയാതി യോജനാ.
ഏത്ഥ ഏതസ്മിം തതിയേ ചതുവഗ്ഗികേ പടിക്കോസോവ അത്ഥി, ന ഇതരേ പരിസദോസാതി ഏകങ്ഗികോ ദോസോ പരിസായ വസാ സിയാതി യോജനാ. ദുവങ്ഗ യുത്തപരിസാദോസസ്സ ദുതിയം ദേസിതത്താ ദുവങ്ഗ യുത്തപരിസാദോസോ ‘‘ദുതിയോ’’തി ¶ വുത്തോ. തഥാ തതിയം ദേസിതത്താ ഏകങ്ഗയുത്തോ തതിയോ വേദിതബ്ബോ. ഇമമേവ നയം പഞ്ചവഗ്ഗാദിസങ്ഘത്തയസ്സ അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏവം…പേ… തിവിധേസുപീ’’തി. ആദി-സദ്ദേന ദസവഗ്ഗവീസതിവഗ്ഗസങ്ഘാനം ഗഹണം.
൩൦൨൮. ഏവം ചതൂസു സങ്ഘേസു ചതുന്നം തികാനം വസേന പരിസതോ കമ്മവിപത്തിയാ ദ്വാദസവിധതം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ചതുത്ഥികാ’’തി. അനുവാദേന ‘‘ദസ ദ്വേ സിയു’’ന്തി വിധീയതി. പരിസാവസാ ചതുത്ഥികാ ദോസാ ദസ ദ്വേ ദ്വാദസ സിയുന്തി യോജനാ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു ‘‘വത്ഥുതോ’’തിആദിനാ വുത്തേസു പഞ്ചസു കമ്മദോസേസു, നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. ‘‘പരിസാവസാ’’തി ഇദം നിദ്ധാരേതബ്ബം. കമ്മാനീതി അപലോകനാദീനി ചത്താരി. ഏത്ഥ ച ചതുവഗ്ഗാദികരണീയേസു കമ്മേസു പകതത്തേന കമ്മവാചം സാവേത്വാ കതമേവ കമ്മം കമ്മപത്തേന കതം ഹോതി. കമ്മപത്തേ പകതത്തേ ഠപേത്വാ അപകതത്തേന കേനചി, കേവലേനേവ കമ്മവാചം സാവേത്വാ കതം അപകതത്തകമ്മപത്തലക്ഖണാഭാവാ, കമ്മപത്തേന ച കമ്മവാചായ അസ്സാവിതത്താ അനുസ്സാവനദോസേന വിപന്നം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. തേനേവ പോരാണകവിനയധരത്ഥേരാ കമ്മവിപത്തിസങ്കാപരിഹാരത്ഥം ദ്വീഹി തീഹി ഏകതോ കമ്മവാചം സാവയന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന പരിവാരാവസാനേ പാളിയാ (പരി. ൪൮൨ ആദയോ) വാ അട്ഠകഥായ (പരി. അട്ഠ. ൪൮൨ ആദയോ) ച ഗഹേതബ്ബോ.
കമ്മവിപത്തികഥാവണ്ണനാ.
പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ
൩൦൨൯. ഛത്തം ¶ പണ്ണമയം കിഞ്ചീതി താലപണ്ണാദിപണ്ണച്ഛദനം യം കിഞ്ചി ഛത്തം. ബഹീതി ഉപരി. അന്തോതി ഹേട്ഠാ. സിബ്ബിതുന്തി രൂപം ദസ്സേത്വാ സൂചികമ്മം കാതും.
൩൦൩൦. പണ്ണേതി ¶ ഛദനപണ്ണേ. അഡ്ഢചന്ദന്തി അഡ്ഢചന്ദാകാരം. മകരദന്തകന്തി മകരദന്താകാരം, യം ‘‘ഗിരികൂട’’ന്തി വുച്ചതി. ഛിന്ദിതും ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. മുഖവട്ടിയാ നാമേത്വാ ബദ്ധപണ്ണകോടിയാ വാ മത്ഥകിമണ്ഡലകോടിയാ വാ ഗിരികൂടാദിം കരോന്തി, ഇമിനാ തം പടിക്ഖിത്തം. ദണ്ഡേതി ഛത്തദണ്ഡേ. ഘടകന്തി ഘടാകാരോ. വാളരൂപം വാതി ബ്യഗ്ഘാദിവാളാനം രൂപകം വാ. ലേഖാതി ഉക്കിരിത്വാ വാ ഛിന്ദിത്വാ വാ ചിത്തകമ്മവസേന വാ കതരാജി.
൩൦൩൧. പഞ്ചവണ്ണാനം സുത്താനം അന്തരേ നീലാദിഏകവണ്ണേന സുത്തേന ഥിരത്ഥം ഛത്തം അന്തോ ച ബഹി ച സിബ്ബിതും വാ ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകസലാകപഞ്ജരം ഥിരത്ഥം വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘പഞ്ചവണ്ണാനം ഏകവണ്ണേന ഥിരത്ഥ’’ന്തി ഇമിനാ അനേകവണ്ണേഹി സുത്തേഹി വണ്ണമട്ഠത്ഥായ സിബ്ബിതുഞ്ച വിനന്ധിതുഞ്ച ന വട്ടതീതി ദീപേതി.
പോത്ഥകേസു പന ‘‘പഞ്ചവണ്ണേനാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, തസ്സ ഏകവണ്ണേന, പഞ്ചവണ്ണേന വാ സുത്തേന ഥിരത്ഥം സിബ്ബിതും, വിനന്ധിതും വാ വട്ടതീതി യോജനാ കാതബ്ബാ ഹോതി, സോ ഏത്ഥേവ ഹേട്ഠാ വുത്തേന –
‘‘പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന, സിബ്ബിതും ന ച വട്ടതീ’’തി –
പാഠേന ച ‘‘കേചി താലപണ്ണച്ഛത്തം അന്തോ വാ ബഹി വാ പഞ്ചവണ്ണേന സുത്തേന സിബ്ബന്താ വണ്ണമട്ഠം കരോന്തി, തം ന വട്ടതി. ഏകവണ്ണേന പന നീലേന വാ പീതകേന വാ യേന കേനചി സുത്തേന അന്തോ വാ ബഹി വാ സിബ്ബിതും ഛത്തദണ്ഡഗ്ഗാഹകം സലാകപഞ്ജരം വാ വിനന്ധിതും വട്ടതി, തഞ്ച ഖോ ഥിരകരണത്ഥം, ന വണ്ണമട്ഠത്ഥായാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയ) അട്ഠകഥാപാഠേന ച വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ സോ ന ഗഹേതബ്ബോ.
൩൦൩൨. ലേഖാ ¶ ¶ വാ പന കേവലാതി യഥാവുത്തപ്പകാരാ സലാകലേഖാ വാ. ഛിന്ദിത്വാതി ഉക്കിരിത്വാ കതം ഛിന്ദിത്വാ. ഘംസിത്വാതി ചിത്തകമ്മാദിവസേന കതം ഘംസിത്വാ.
൩൦൩൩. ദണ്ഡബുന്ദമ്ഹീതി ഛത്തദണ്ഡസ്സ പഞ്ജരേ ഗാഹണത്ഥായ ഫാലിതബുന്ദമ്ഹി, മൂലേതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തനയോ. ഖുദ്ദസിക്ഖാഗണ്ഠിപദേ പന ‘‘ഛത്തപിണ്ഡിയാ മൂലേ’’തി വുത്തം. അഹിഛത്തകസണ്ഠാനന്തി ഫുല്ലഅഹിഛത്താകാരം. രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാ ഉട്ഠാപേത്വാ. ബന്ധനത്ഥായാതി വാതേന യഥാ ന ചലതി, ഏവം രജ്ജൂഹി ദണ്ഡേ പഞ്ജരസ്സ ബന്ധനത്ഥായ. ഉക്കിരിത്വാ കതാ ലേഖാ വട്ടതീതി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘വാതപ്പഹാരേന അചലനത്ഥം ഛത്തമണ്ഡലികം രജ്ജുകേഹി ഗാഹാപേത്വാ ദണ്ഡേ ബന്ധന്തി, തസ്മിം ബന്ധനട്ഠാനേ വലയമിവ ഉക്കിരിത്വാ ലേഖം ഠപേന്തി, സാ വട്ടതീ’’തി. ‘‘സചേപി ന ബന്ധന്തി, ബന്ധനാരഹട്ഠാനത്താ വലയം ഉക്കിരിതും വട്ടതീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.
൩൦൩൪. സമം സതപദാദീനന്തി സതപദാദീഹി സദിസം, തുല്യത്ഥേ കരണവചനപ്പസങ്ഗേ സാമിവചനം.
൩൦൩൫. പത്തസ്സ പരിയന്തേ വാതി അനുവാതസ്സ ഉഭയപരിയന്തേ വാ. പത്തമുഖേപി വാതി ദ്വിന്നം ആരാമവിത്ഥാരപത്താനം സങ്ഘടിതട്ഠാനേ കണ്ണേപി വാ, ഏകസ്സേവ വാ പത്തസ്സ ഊനപൂരണത്ഥം സങ്ഘടിതട്ഠാനേപി വാ. വേണിന്തി കുദ്രൂസസീസാകാരേന സിബ്ബനം. കേചി ‘‘വരകസീസാകാരേനാ’’തി വദന്തി. സങ്ഖലികന്തി ബിളാലദാമസദിസം സിബ്ബനം. കേചി ‘‘സതപദിസമ’’ന്തി വദന്തി.
൩൦൩൬. പട്ടന്തി ¶ പട്ടമ്പി. അട്ഠകോണാദികോ വിധി പകാരോ ഏതസ്സാതി അട്ഠകോണാദികവിധി, തം. ‘‘അട്ഠകോണാദിക’’ന്തി ഗാഥാബന്ധവസേന നിഗ്ഗഹിതാഗമോ. ‘‘അട്ഠകോണാദികം വിധി’’ന്തി ഏതം ‘‘പട്ട’’ന്തി ഏതസ്സ സമാനാധികരണവിസേസനം, കിരിയാവിസേസനം വാ, ‘‘കരോന്തീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ പട്ടന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പട്ടേതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ ‘‘അട്ഠകോണാദിക’’ന്തി ഉപയോഗവചനം. ‘‘വിധി’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. ഇധ വക്ഖമാനചതുകോണസണ്ഠാനതോ അഞ്ഞം അട്ഠകോണാദികം നാമം. തത്ഥാതി തസ്മിം പട്ടദ്വയേ. അഗ്ഘിയഗദാരൂപന്തി അഗ്ഘിയസണ്ഠാനഞ്ചേവ ഗദാസണ്ഠാനഞ്ച സിബ്ബനം. മുഗ്ഗരന്തി ലഗുളസണ്ഠാനസിബ്ബനം. ആദി-സദ്ദേന ചേതിയാദിസണ്ഠാനാനം ഗഹണം.
൩൦൩൭. തത്ഥാതി ¶ പട്ടദ്വയേ തസ്മിം ഠാനേ. കക്കടകക്ഖീനീതി കുളീരഅച്ഛിസദിസാനി സിബ്ബനവികാരാനി. ഉട്ഠാപേന്തീതി കരോന്തി. തത്ഥാതി തസ്മിം ഗണ്ഠികപാസകപട്ടകേ. സുത്താതി കോണതോ കോണം സിബ്ബിതസുത്താ ചേവ ചതുരസ്സേ സിബ്ബിതസുത്താ ച. പിളകാതി തേസമേവ സുത്താനം നിവത്തേത്വാ സിബ്ബിതകോടിയോ ച. ദുവിഞ്ഞേയ്യാവാതി രജനകാലേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ അനോളാരികാ ദീപിതാ വട്ടന്തീതി. യഥാഹ – ‘‘കോണസുത്തപിളകാ ച ചീവരേ രത്തേ ദുവിഞ്ഞേയ്യരൂപാ വട്ടന്തീ’’തി.
൩൦൩൮. ഗണ്ഠിപാസകപട്ടകാതി ഗണ്ഠികപട്ടകപാസകപട്ടകാതി യോജനാ. കണ്ണകോണേസു സുത്താനീതി ചീവരകണ്ണേസു സുത്താനി ചേവ ഗണ്ഠികപാസകപട്ടാനം കോണേസു സുത്താനി ച ഛിന്ദേയ്യ. ഏത്ഥ ച ചീവരേ ആയാമതോ, വിത്ഥാരതോ ച സിബ്ബിത്വാ അനുവാതതോ ബഹി നിക്ഖന്തസുത്തം ചീവരം രജിത്വാ സുക്ഖാപനകാലേ രജ്ജുയാ വാ ചീവരവംസേ വാ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബിതും അനുവാതേ ബദ്ധസുത്താനി ച കണ്ണസുത്താനി നാമ. യഥാഹ ¶ – ‘‘ചീവരസ്സ കണ്ണസുത്തകം ന വട്ടതി, രജിതകാലേ ഛിന്ദിതബ്ബം. യം പന ‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കണ്ണസുത്തക’ന്തി (മഹാവ. ൩൪൪) ഏവം അനുഞ്ഞാതം, തം അനുവാതേ പാസകം കത്വാ ബന്ധിതബ്ബം, രജനകാലേ ലഗ്ഗനത്ഥായാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയ).
൩൦൩൯. സൂചികമ്മവികാരം വാതി ചീവരമണ്ഡനത്ഥായ നാനാസുത്തകേഹി സതപദിസദിസം സിബ്ബന്താ ആഗന്തുകപട്ടം ഠപേന്തി, ഏവരൂപം സൂചികമ്മവികാരം വാ. അഞ്ഞം വാ പന കിഞ്ചിപീതി അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി മാലാകമ്മമിഗപക്ഖിപാദാദികം സിബ്ബനവികാരം. കാതുന്തി സയം കാതും. കാരാപേതുന്തി അഞ്ഞേന വാ കാരാപേതും.
൩൦൪൦. യോ ഭിക്ഖു പരം ഉത്തമം വണ്ണമട്ഠം അഭിപത്ഥയം പത്ഥയന്തോ കഞ്ജിപിട്ഠഖലിഅല്ലികാദീസു ചീവരം പക്ഖിപതി, തസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടാ മോക്ഖോ ന വിജ്ജതീതി യോജനാ. കഞ്ജീതി വായനതന്തമക്ഖനകഞ്ജിസദിസാ ഥൂലാകഞ്ജി. പിട്ഠന്തി തണ്ഡുലപിട്ഠം. തണ്ഡുലപിട്ഠേഹി പക്കാ ഖലി. അല്ലികാതി നിയ്യാസോ. ആദി-സദ്ദേന ലാഖാദീനം ഗഹണം.
൩൦൪൧. ചീവരസ്സ കരണേ കരണകാലേ സമുട്ഠിതാനം സൂചിഹത്ഥമലാദീനം ധോവനത്ഥം, കിലിട്ഠകാലേ ച ധോവനത്ഥം കഞ്ജിപിട്ഠിഖലിഅല്ലികാദീസു പക്ഖിപതി, വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൪൨. തത്ഥാതി ¶ യേന കസാവേന ചീവരം രജതി, തസ്മിം രജനേ ചീവരസ്സ സുഗന്ധഭാവത്ഥായ ഗന്ധം വാ ഉജ്ജലഭാവത്ഥായ തേലം വാ വണ്ണത്ഥായ ലാഖം വാ. കിഞ്ചീതി ഏവരൂപം യം കിഞ്ചി.
൩൦൪൩. മണിനാതി പാസാണേന. അഞ്ഞേനപി ച കേനചീതി യേന ഉജ്ജലം ഹോതി, ഏവരൂപേന മുഗ്ഗരാദിനാ അഞ്ഞേനാപി കേനചി ¶ വത്ഥുനാ. ദോണിയാതി രജനമ്ബണേ. ന ഘംസിതബ്ബം ഹത്ഥേന ഗാഹേത്വാ ന ഘട്ടേതബ്ബം.
൩൦൪൪. രത്തം ചീവരം ഹത്ഥേഹി കിഞ്ചി ഥോകം പഹരിതും വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘യത്ഥ പക്കരജനം പക്ഖിപന്തി, സാ രജനദോണി, തത്ഥ അംസബദ്ധകകായബന്ധനാദിം ഘട്ടേതും വട്ടതീ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.
൩൦൪൫. ഗണ്ഠികേതി വേളുദന്തവിസാണാദിമയഗണ്ഠികേ. ലേഖാ വാതി വട്ടാദിഭേദാ ലേഖാ വാ. പിളകാ വാതി സാസപബീജസദിസാ ഖുദ്ദകപുബ്ബുളാ വാ. പാളികണ്ണികഭേദകോതി മണികാവളിരൂപപുപ്ഫകണ്ണികരൂപഭേദകോ. കപ്പബിന്ദുവികാരോ വാ ന വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൪൬. ആരഗ്ഗേനാതി ആരകണ്ടകഗ്ഗേന, സൂചിമുഖേന വാ. കാചിപി ലേഖാതി വട്ടകഗോമുത്താദിസണ്ഠാനാ യാ കാചിപി രാജി.
൩൦൪൭. ഭമം ആരോപേത്വാതി ഭമേ അല്ലിയാപേത്വാ.
൩൦൪൮. പത്തമണ്ഡലകേതി പത്തേ ഛവിരക്ഖനത്ഥായ തിപുസീസാദീഹി കതേ പത്തസ്സ ഹേട്ഠാ ആധാരാദീനം ഉപരി കാതബ്ബേ പത്തമണ്ഡലകേ. ഭിത്തികമ്മന്തി വിഭത്തം കത്വാ നാനാകാരരൂപകകമ്മചിത്തം. യഥാഹ ‘‘ന ഭിക്ഖവേ ചിത്രാനി പത്തമണ്ഡലാനി ധാരേതബ്ബാനി രൂപകാകിണ്ണാനി ഭിത്തികമ്മകതാനീ’’തി (ചൂളവ. ൨൫൩). തത്ഥാതി തസ്മിം പത്തമണ്ഡലേ. അസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ. മകരദന്തകന്തി ഗിരികൂടാകാരം.
൩൦൪൯. മുഖവട്ടിയം ¶ ¶ യാ ലേഖാ പരിസ്സാവനബന്ധനത്ഥായ അനുഞ്ഞാതാ, തം ലേഖം ഠപേത്വാ ധമ്മകരണച്ഛത്തേ വാ കുച്ഛിയം വാ കാചിപി ലേഖാ ന വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൫൦. തഹിം തഹിന്തി മത്തികായ തത്ഥ തത്ഥ. തന്തി തഥാകോട്ടിതദിഗുണസുത്തകായബന്ധനം.
൩൦൫൧. അന്തേസു ദള്ഹത്ഥായ ദസാമുഖേ ദിഗുണം കത്വാ കോട്ടേന്തി, വട്ടതീതി യോജനാ. ചിത്തികമ്പീതി മാലാകമ്മലതാകമ്മചിത്തയുത്തമ്പി കായബന്ധനം.
൩൦൫൨. അക്ഖീനീതി കുഞ്ജരക്ഖീനി. തത്ഥാതി കായബന്ധനേ വട്ടതീതി കാ കഥാ. ഉട്ഠാപേതുന്തി ഉക്കിരിതും.
൩൦൫൩. ഘടന്തി ഘടസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭസീസം വാതി ഉദകസപ്പസീസമുഖസണ്ഠാനം വാ. യം കിഞ്ചി വികാരരൂപം ദസാമുഖേ ന വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൫൪. മച്ഛകണ്ടന്തി മച്ഛകണ്ടകാകാരം. ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരന്തി ഖജ്ജൂരിപത്തസണ്ഠാനം. മച്ഛകണ്ടം വാ മട്ഠം പട്ടികം വാ ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം വാ ഉജുകം കത്വാ കോട്ടിതം വട്ടതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ഉഭയപസ്സേസു മച്ഛകണ്ടകയുത്തം മച്ഛസ്സ പിട്ഠികണ്ടകം വിയ യസ്സ പട്ടികായ വായനം ഹോതി, ഇദം കായബന്ധനം മച്ഛകണ്ടകം നാമ. യസ്സ ഖജ്ജൂരിപത്തസണ്ഠാനമിവ വായനം ഹോതി, തം ഖജ്ജൂരിപത്തകാകാരം നാമ.
൩൦൫൫. പകതിവീതാ പട്ടികാ. സൂകരന്തംനാമ കുഞ്ചികാകോസകസണ്ഠാനം. തസ്സ ദുവിധസ്സ കായബന്ധനസ്സ. തത്ഥ രജ്ജുകാ സൂകരന്താനുലോമികാ, ദുസ്സപട്ടം പട്ടികാനുലോമികം. ആദി-സദ്ദേന മുദ്ദികകായബന്ധനം ഗഹിതം, തഞ്ച സൂകരന്താനുലോമികം. യഥാഹ – ‘‘ഏകരജ്ജുകം, പന മുദ്ദികകായബന്ധനഞ്ച സൂകരന്തകം ¶ അനുലോമേതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൮). തത്ഥ ഏകരജ്ജുകാ നാമ ഏകവട്ടാ. ബഹുരജ്ജുകസ്സ അകപ്പിയഭാവം വക്ഖതി. ‘‘മുദ്ദികകായബന്ധനം നാമ ചതുരസ്സം അകത്വാ സജ്ജിത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം.
൩൦൫൬. മുരജം നാമ മുരജവട്ടിസണ്ഠാനം വേഠേത്വാ കതം. വേഠേത്വാതി നാനാസുത്തേഹി വേഠേത്വാ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ ¶ പന ‘‘ബഹുകാ രജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ രജ്ജുയാ വേഠിതം മുരജം നാമാ’’തി വുത്തം. മദ്ദവീണം നാമ പാമങ്ഗസണ്ഠാനം. ദേഡ്ഡുഭകം നാമ ഉദകസപ്പസീസസദിസം. കലാബുകം നാമ ബഹുരജ്ജുകം. രജ്ജുയോതി ഉഭയകോടിയം ഏകതോ അബദ്ധാ ബഹൂ രജ്ജുയോ, തഥാ ബദ്ധാ കലാബുകം നാമ ഹോതീതി. ന വട്ടന്തീതി മുരജാദീനി ഇമാനി സബ്ബാനി കായബന്ധനാനി ന വട്ടന്തി. പുരിമാ ദ്വേതി മുരജം, മദ്ദവീണഞ്ചാതി ദ്വേ. ‘‘ദസാസു സിയു’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന വണ്ണലോപേന ‘‘ദസാ സിയു’’ന്തി വുത്തം. യഥാഹ – ‘‘മുരജം മദ്ദവീണ’ന്തി ഇദം ദസാസുയേവ അനുഞ്ഞാത’’ന്തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൨൭൮).
൩൦൫൭. പാമങ്ഗസണ്ഠാനാതി പാമങ്ഗദാമം വിയ ചതുരസ്സസണ്ഠാനാ.
൩൦൫൮. ഏകരജ്ജുമയന്തി നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതരജ്ജുമയം കായബന്ധനം. വട്ടം വട്ടതീതി ‘‘രജ്ജുകാ ദുസ്സപട്ടാദീ’’തി ഏത്ഥ ഏകവട്ടരജ്ജുകാ ഗഹിതാ, ഇധ പന നാനാവട്ടേ ഏകതോ വട്ടേത്വാ കതാവ ഏകരജ്ജുകാ ഗഹിതാ. തഞ്ചാതി തമ്പി ഏകരജ്ജുകകായബന്ധനം. പാമങ്ഗസണ്ഠാനം ഏകമ്പി ന ച വട്ടതീതി കേവലമ്പി ന വട്ടതി.
൩൦൫൯. ബഹൂ രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാതി യോജനാ. വട്ടതി ബന്ധിതുന്തി മുരജം, കലാബുകം വാ ന ഹോതി, രജ്ജുകകായബന്ധനമേവ ¶ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. അയം പന വിനിച്ഛയോ ‘‘ബഹൂ രജ്ജുകേ ഏകതോ കത്വാ ഏകേന നിരന്തരം വേഠേത്വാ കതം ‘ബഹുരജ്ജുക’ന്തി ന വത്തബ്ബം, തം വട്ടതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൫ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയ) അട്ഠകഥാഗതോവ ഇധ വുത്തോ. സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ ‘‘ബഹുകാ രജ്ജുയോ ഏകതോ കത്വാ ഏകായ രജ്ജുയാ വേഠിതം മുരജം നാമാ’’തി യം വുത്തം, തം ഇമിനാ വിരുജ്ഝനതോ ന ഗഹേതബ്ബം.
൩൦൬൦. ദന്ത-സദ്ദേന ഹത്ഥിദന്താ വുത്താ. ജതൂതി ലാഖാ. സങ്ഖമയന്തി സങ്ഖനാഭിമയം. വിധകാ മതാതി ഏത്ഥ ‘‘വേഠകാ’’തിപി പാഠോ വിധപരിയായോ.
൩൦൬൧. കായബന്ധനവിധേതി കായബന്ധനസ്സ ദസായ ഥിരഭാവത്ഥം കട്ഠദന്താദീഹി കതേ വിധേ. വികാരോ അട്ഠമങ്ഗലാദികോ. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ, ഉഭയകോടിയന്തി അത്ഥോ. തു-സദ്ദേന ഘടാകാരോപി വട്ടതീതി ദീപേതി.
൩൦൬൨. മാലാ ¶ …പേ… വിചിത്തിതാതി മാലാകമ്മലതാകമ്മേഹി ച മിഗപക്ഖിരൂപാദിനാനാരൂപേഹി ച വിചിത്തിതാ. ജനരഞ്ജനീതി ബാലജനപലോഭിനീ.
൩൦൬൪. അട്ഠംസാ വാപീതി ഏത്ഥ അപി-സദ്ദേന സോളസംസാദീനം ഗഹണം. വണ്ണമട്ഠാതി മാലാകമ്മാദിവണ്ണമട്ഠാ.
൩൦൬൫. അഞ്ജനിസലാകാപി തഥാ വണ്ണമട്ഠാ ന വട്ടതീതി യോജനാ. ‘‘അഞ്ജനിത്ഥവികായ ച, നാനാവണ്ണേഹി സുത്തേഹി, ചിത്തകമ്മം ന വട്ടതീ’’തി പാഠോ യുജ്ജതി. ‘‘ഥവികാപി ചാ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ ന ഗഹേതബ്ബോ.
൩൦൬൬. രത്താദിനാ യേന കേനചി ഏകവണ്ണേന സുത്തേന പിലോതികാദിമയം യം കിഞ്ചി സിപാടികം സിബ്ബേത്വാ വളഞ്ജന്തസ്സ വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൬൭. മണികന്തി ¶ ഥൂലപുബ്ബുളം. പിളകന്തി സുഖുമപുബ്ബുളം. പിപ്ഫലേതി വത്ഥച്ഛേദനസത്ഥേ. ആരകണ്ടകേതി പത്താധാരവലയാനം വിജ്ഝനകണ്ടകേ. ഠപേതുന്തി ഉട്ഠാപേതും. യം കിഞ്ചീതി സേസം വണ്ണമട്ഠമ്പി ച.
൩൦൬൮. ദണ്ഡകേതി പിപ്ഫലദണ്ഡകേ. യഥാഹ – ‘‘പിപ്ഫലകേപി മണികം വാ പിളകം വാ യം കിഞ്ചി ഉട്ഠാപേതും ന വട്ടതി, ദണ്ഡകേ പന പരിച്ഛേദലേഖാ വട്ടതീ’’തി. പരിച്ഛേദലേഖാമത്തന്തി ആണിബന്ധനട്ഠാനം പത്വാ പരിച്ഛിന്ദനത്ഥം ഏകാവ ലേഖാ വട്ടതി. വലിത്വാതി ഉഭയകോടിയാ മുഖം കത്വാ മജ്ഝേ വലിയോ ഗാഹേത്വാ. നഖച്ഛേദനം യസ്മാ കരോന്തി, തസ്മാ വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൬൯. അരണിസഹിതേ കന്തകിച്ചകരോ ദണ്ഡോ ഉത്തരാരണീ നാമ. വാപീതി പി-സദ്ദേന അധരാരണിം സങ്ഗണ്ഹാതി, ഉദുക്ഖലദണ്ഡസ്സേതം അധിവചനം. അഞ്ഛനകയന്തധനു ധനുകം നാമ. മുസലമത്ഥകപീളനദണ്ഡകോ പേല്ലദണ്ഡകോ നാമ.
൩൦൭൦. സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസം വദന്തി. കട്ഠച്ഛേദനവാസിയാ തഥാ യം കിഞ്ചി വണ്ണമട്ഠം ന വട്ടതീതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വീസു പസ്സേസൂതി വാസിയാ ഉഭോസു പസ്സേസു. ലോഹേനാതി കപ്പിയലോഹേന ¶ . ബന്ധിതും വട്ടതീതി ഉജുകമേവ ചതുരസ്സം വാ അട്ഠംസം വാ ബന്ധിതും വട്ടതി. ‘‘സണ്ഡാസേതി അഗ്ഗിസണ്ഡാസേ’’തി നിസ്സന്ദേഹേ വുത്തം. അട്ഠകഥായം പനേത്ഥ സൂചിസണ്ഡാസോ ദസ്സിതോ.
൩൦൭൧. ഹേട്ഠതോതി ഹേട്ഠാ അയോപട്ടവലയസ്സ. ‘‘ഉപരി അഹിച്ഛത്തമകുലമത്ത’’ന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം.
൩൦൭൨. വിസാണേതി തേലാസിഞ്ചനകഗവയമഹിംസാദിസിങ്ഗേ. നാളിയം വാപീതി വേളുനാളികാദിനാളിയം. അപി-സദ്ദേന അലാബും ¶ സങ്ഗണ്ഹാതി. ആമണ്ഡസാരകേതി ആമലകചുണ്ണമയതേലഘടേ. തേലഭാജനകേതി വുത്തപ്പകാരേയേവ തേലഭാജനേ. സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതീതി പുമിത്ഥിരൂപരഹിതം മാലാകമ്മാദി സബ്ബം വണ്ണമട്ഠം വട്ടതി.
൩൦൭൩-൫. പാനീയസ്സ ഉളുങ്കേതി പാനീയഉളുങ്കേ. ദോണിയം രജനസ്സപീതി രജനദോണിയമ്പി. ഫലകപീഠേതി ഫലകമയേ പീഠേ. വലയാധാരകാദികേതി ദന്തവലയാദിആധാരകേ. ആദി-സദ്ദേന ദണ്ഡാധാരകോ സങ്ഗഹിതോ. പാദപുഞ്ഛനിയന്തി ചോളാദിമയപാദപുഞ്ഛനിയം. പീഠേതി പാദപീഠേ. സഹചരിയേന പാദകഥലികായഞ്ച. ചിത്തം സബ്ബമേവ ച വട്ടതീതി യഥാവുത്തേ ഭിക്ഖുപരിക്ഖാരേ മാതുഗാമരൂപരഹിതം, ഭിക്ഖുനിപരിക്ഖാരേ പുരിസരൂപരഹിതം അവസേസം സബ്ബം ചിത്തകമ്മം.
൩൦൭൬. നാനാ ച തേ മണയോ ചാതി നാനാമണീ, ഇന്ദനീലാദയോ, നാനാമണീഹി കതാ നാനാമണിമയാ, ഥമ്ഭാ ച കവാടാ ച ദ്വാരാ ച ഭിത്തിയോ ച ഥമ്ഭകവാടദ്വാരഭിത്തിയോ, നാനാമണിമയാ ഥമ്ഭകവാടദ്വാരഭിത്തിയോ യസ്മിം തം തഥാ വുത്തം. കാ കഥാ വണ്ണമട്ഠകേതി മാലാകമ്മലതാകമ്മചിത്തകമ്മാദിവണ്ണമട്ഠകേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥീതി അത്ഥോ.
൩൦൭൭. ഥാവരസ്സ രതനമയപാസാദസ്സ കപ്പിയഭാവം ദസ്സേത്വാ സുവണ്ണാദിമയസ്സാപി സബ്ബപാസാദപരിഭോഗസ്സ കപ്പിയഭാവം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സോവണ്ണയ’’ന്തിആദി. സോവണ്ണയന്തി സുവണ്ണമയം. ദ്വാരകവാടാനം അനന്തരഗാഥായ ദസ്സിതത്താ ‘‘ദ്വാരകവാടബന്ധ’’ന്തി ഇമിനാ ദ്വാരകവാടബാഹാസങ്ഖാതം പിട്ഠസങ്ഘാടം ഗഹിതം. ദ്വാരഞ്ച കവാടഞ്ച ദ്വാരകവാടാനി, ദ്വാരകവാടാനം ബന്ധം ദ്വാരകവാടബന്ധം, ഉത്തരപാസകുമ്മാരസങ്ഖാതം പിട്ഠസങ്ഘാടന്തി അത്ഥോ. നാനാ ച തേ മണയോ ചാതി നാനാമണീ ¶ , സുവണ്ണഞ്ച നാനാമണീ ച സുവണ്ണനാനാമണീ, ഭിത്തി ച ഭൂമി ച ഭിത്തിഭൂമി സുവണ്ണനാനാമണീഹി ¶ കതാ ഭിത്തിഭൂമി സുവണ്ണനാനാമണിഭിത്തിഭൂമി. ഇതി ഇമേസു സേനാസനാവയവേസു. ന കിഞ്ചി ഏകമ്പി നിസേധനീയന്തി ഏകമ്പി സേനാസനപരിക്ഖാരം കിഞ്ചി ന നിസേധനീയം, സേനാസനമ്പി ന പടിക്ഖിപിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. സേനാസനം വട്ടതി സബ്ബമേവാതി സബ്ബമേവ സേനാസനപരിഭോഗം വട്ടതി. യഥാഹ –
‘‘സബ്ബം പാസാദപരിഭോഗന്തി സുവണ്ണരജതാദിവിചിത്രാനി കവാടാനി മഞ്ചപീഠാനി താലവണ്ടാനി സുവണ്ണരജതമയാനി പാനീയഘടപാനീയസരാവാനി യം കിഞ്ചി ചിത്തകമ്മകതം, സബ്ബം വട്ടതി. ‘പാസാദസ്സ ദാസിദാസം ഖേത്തവത്ഥും ഗോമഹിംസം ദേമാ’തി വദന്തി, പാടേക്കം ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി, പാസാദേ പടിഗ്ഗഹിതേ പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി. ഗോനകാദീനി സങ്ഘികവിഹാരേ വാ പുഗ്ഗലികവിഹാരേ വാ മഞ്ചപീഠകേസു അത്ഥരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും ന വട്ടന്തി. ധമ്മാസനേ പന ഗിഹിവികതനീഹാരേന ലബ്ഭന്തി, തത്രാപി നിപജ്ജിതും ന വട്ടതീ’’തി (ചൂളവ. അട്ഠ. ൩൨൦).
‘‘സോവണ്ണദ്വാരകവാടബന്ധ’’ന്തി വാ പാഠോ, ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ. ഇമിനാ ച ദുതിയപദേന ച സേനാസനം വിസേസീയതി.
൩൦൭൮. ന ദവം കരേതി ‘‘കിം ബുദ്ധോ സിലകബുദ്ധോ? കിം ധമ്മോ ഗോധമ്മോ അജധമ്മോ? കിം സങ്ഘോ ഗോസങ്ഘോ അജസങ്ഘോ മിഗസങ്ഘോ’’തി പരിഹാസം ന കരേയ്യ. തിത്ഥിയബ്ബതം മൂഗബ്ബതാദികം നേവ ഗണ്ഹേയ്യാതി യോജനാ.
൩൦൭൯. താ ഭിക്ഖുനിയോ ഉദകാദിനാ വാപി ന സിഞ്ചേയ്യാതി യോജനാ.
൩൦൮൦. അഞ്ഞത്ഥ ¶ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ വസ്സംവുത്ഥോ അഞ്ഞത്ഥ അഞ്ഞസ്മിം വിഹാരേ ഭാഗം വസ്സാവാസികഭാഗം ഗണ്ഹാതി ചേ, ദുക്കടം. തസ്മിം ചീവരേ നട്ഠേ വാ ജജ്ജരേ ജിണ്ണേ വാ ഗീവാ പുന ദാതബ്ബന്തി യോജനാ.
൩൦൮൧. സോതി അഞ്ഞത്ഥ ഭാഗം ഗണ്ഹനകോ ഭിക്ഖു. തേഹീതി ചീവരസാമികേഹി. തന്തി തഥാ ഗഹിതം വസ്സാവാസികഭാഗം. തേസന്തി ചീവരസാമികാനം.
൩൦൮൨. കരോതോതി ¶ കാരാപയതോ. ദവാ സിലം പവിജ്ഝന്തോതി പന്തികീളായ കീളത്ഥികാനം സിപ്പദസ്സനവസേന സക്ഖരം വാ നിന്നട്ഠാനം പവട്ടനവസേന പാസാണം വാ പവിജ്ഝന്തോ. ന കേവലഞ്ച പാസാണം, അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി ദാരുഖണ്ഡം വാ ഇട്ഠകഖണ്ഡം വാ ഹത്ഥേന വാ യന്തേന വാ പവിജ്ഝിതും ന വട്ടതി. ചേതിയാദീനം അത്ഥായ പാസാണാദയോ ഹസന്താ ഹസന്താ പവട്ടേന്തിപി ഖിപന്തിപി ഉക്ഖിപന്തിപി, കമ്മസമയോതി വട്ടതി.
൩൦൮൩. ഗിഹിഗോപകദാനസ്മിന്തി ഗിഹീനം ഉയ്യാനഗോപകാദീഹി അത്തനാ ഗോപിതഉയ്യാനാദിതോ ഫലാദീനം ദാനേ യാവദത്ഥം ദിയ്യമാനേപി. ന ദോസോ കോചി ഗണ്ഹതോതി പടിഗ്ഗണ്ഹതോ ഭിക്ഖുനോ കോചി ദോസോ നത്ഥി. സങ്ഘചേതിയസന്തകേ താലഫലാദിമ്ഹി ഉയ്യാനഗോപകാദീഹി ദിയ്യമാനേ പരിച്ഛേദനയോ തേസം വേതനവസേന പരിച്ഛിന്നാനംയേവ ഗഹണേ അനാപത്തിനയോ വുത്തോതി യോജനാ.
൩൦൮൪. പുരിസസംയുത്തന്തി പരിവിസകേഹി പുരിസേഹി വുയ്ഹമാനം. ഹത്ഥവട്ടകന്തി ഹത്ഥേനേവ പവട്ടേതബ്ബസകടം.
൩൦൮൫. ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം കിഞ്ചിപി അനാചാരം ന സമ്പയോജേയ്യ ന കാരേയ്യാതി യോജനാ. ‘‘കിഞ്ചീ’’തിപി പാഠോ, ഗഹട്ഠം ¶ വാ പബ്ബജിതം വാ കിഞ്ചി ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം അനാചാരവസേന ന സമ്പയോജേയ്യാതി അത്ഥോ. ഓഭാസേന്തസ്സാതി കാമാധിപ്പായം പകാസേന്തസ്സ.
൩൦൮൭. അത്തനോ പരിഭോഗത്ഥം ദിന്നന്തി ‘‘തുമ്ഹേയേവ പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വത്വാ ദിന്നം തിചീവരാദിം.
൩൦൮൮. അസപ്പായന്തി പിത്താദിദോസാനം കോപനവസേന അഫാസുകാരണം. അപനേതുമ്പി ജഹിതുമ്പി, പഗേവ ദാതുന്തി അധിപ്പായോ. അഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ദാതും വാതി തഥാ ഗഹണാരഹം അന്നാദിം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘കതിപാഹം ഭുത്വാ’’തി സേസോ. പിണ്ഡപാതാദിതോ അഗ്ഗം ഗഹേത്വാ പത്താദിം കതിപാഹം ഭുത്വാ ദാതും വട്ടതീതി അത്ഥോ.
൩൦൮൯. പഞ്ചവഗ്ഗൂപസമ്പദാതി ¶ വിനയധരപഞ്ചമേന സങ്ഘേന കാതബ്ബഉപസമ്പദാ. നവാതി അഞ്ഞേഹി ഏകവാരമ്പി അപരിഭുത്താ. ഗുണങ്ഗുണഉപാഹനാ ചതുപടലതോ പട്ഠായ ബഹുപടലഉപാഹനാ. ചമ്മത്ഥാരോതി കപ്പിയചമ്മത്ഥരണഞ്ച. ധുവന്ഹാനന്തി പകതിനഹാനം.
൩൦൯൦. സമ്ബാധസ്സാതി വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗദ്വയസ്സ സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലാ അന്തോ സത്ഥവത്ഥികമ്മം വാരിതന്തി യോജനാ. സത്ഥേന അന്തമസോ നഖേനാപി ഛേദനഫാലനാദിവസേന സത്ഥകമ്മഞ്ച വത്ഥീഹി ഭേസജ്ജതേലസ്സ അന്തോ പവിസനവസേന കാതബ്ബം വത്ഥികമ്മഞ്ച ഥുല്ലച്ചയാപത്തിവിധാനേന വാരിതന്തി അത്ഥോ. പസ്സാവമഗ്ഗസ്സ സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലം അങ്ഗജാതസ്സ അഗ്ഗതോ പട്ഠായ ഗഹേതബ്ബം.
൩൦൯൧. ‘‘പാകത്ഥ’’ന്തി ഇമിനാ നിബ്ബാപേതും ചലനേ നിദ്ദോസഭാവം ദീപേതി.
൩൦൯൨. ഉപളാലേതീതി ¶ ‘‘പത്തചീവരാദിപരിക്ഖാരം തേ ദമ്മീ’’തി വത്വാ പലോഭേത്വാ ഗണ്ഹാതി. തത്ഥാതി തസ്മിം പുഗ്ഗലേ. ആദീനവന്തി അലജ്ജിതാദിഭാവം ദസ്സേത്വാ തേന സഹ സമ്ഭോഗാദികരണേ അലജ്ജിഭാവാപജ്ജനാദിആദീനവം. തസ്സാതി തതോ വിയോജേതബ്ബസ്സ തസ്സ.
൩൦൯൩. ആദീനവദസ്സനപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മക്ഖന’’ന്തിആദി. ‘‘നഹായിതും ഗതേന ഗൂഥമുത്തേഹി മക്ഖനം വിയ ദുസ്സീലം നിസ്സായ വിഹരതാ തയാ കത’’ന്തി ഏവം തത്ഥ ആദീനവം വത്തും വട്ടതീതി യോജനാ.
൩൦൯൪-൫. ഭത്തഗ്ഗേ ഭോജനസാലായ ഭുഞ്ജമാനോ. യാഗുപാനേതി യാഗും പിവനകാലേ. അന്തോഗാമേതി അന്തരഘരേ. വീഥിയന്തി നിഗമനഗരഗാമാദീനം രഥികായ. അന്ധകാരേതി അന്ധകാരേ വത്തമാനേ, അന്ധകാരഗതോതി അത്ഥോ. തഞ്ഹി വന്ദന്തസ്സ മഞ്ചപാദാദീസുപി നലാടം പടിഹഞ്ഞേയ്യ. അനാവജ്ജോതി കിച്ചപസുതത്താ വന്ദനം അസമന്നാഹരന്തോ. ഏകാവത്തോതി ഏകതോ ആവത്തോ സപത്തപക്ഖേ ഠിതോ വേരീ വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ. അയഞ്ഹി വന്ദിയമാനോ പാദേനപി പഹരേയ്യ. വാവടോതി സിബ്ബനകമ്മാദികിച്ചന്തരപസുതോ.
സുത്തോതി നിദ്ദം ഓക്കന്തോ. ഖാദന്തി പിട്ഠകഖജ്ജകാദീനി ഖാദന്തോ. ഭുഞ്ജന്തോതി ഓദനാദീനി ¶ ഭുഞ്ജന്തോ. വച്ചം മുത്തമ്പി വാ കരന്തി ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ കരോന്തോ ഇതി ഇമേസം തേരസന്നം വന്ദനാ അയുത്തത്ഥേന വാരിതാതി സമ്ബന്ധോ.
൩൦൯൬-൭. കമ്മലദ്ധിസീമാവസേന തീസു നാനാസംവാസകേസു കമ്മനാനാസംവാസകസ്സ ഉക്ഖിത്തഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ, സീമാനാനാസംവാസകവുഡ്ഢതരപകതത്തസ്സ വന്ദിയത്താ, പാരിസേസഞായേന ‘‘നാനാസംവാസകോ വുഡ്ഢതരോ അധമ്മവാദീ അവന്ദിയോ’’തി ¶ (പരി. ൪൬൭) വചനതോ ച ലദ്ധിനാനാസംവാസകോ ഇധ ‘‘നാനാസംവാസകോ’’തി ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. ഉക്ഖിത്തോതി തിവിധേനാപി ഉക്ഖേപനീയകമ്മേന ഉക്ഖിത്തകോ. ഗരുകട്ഠാ ച പഞ്ചാതി പാരിവാസികമൂലായപടികസ്സനാരഹമാനത്താരഹമാനത്തചാരികഅബ്ഭാനാരഹസങ്ഖാതാ പഞ്ച ഗരുകട്ഠാ ച. ഇമേ പന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ യഥാവുഡ്ഢം വന്ദനാദീനി ലഭന്തി, പകതത്തേന അവന്ദിയത്താവ അവന്ദിയേസു ഗഹിതാ. ഇമേ ബാവീസതി പുഗ്ഗലേതി നഗ്ഗാദയോ യഥാവുത്തേ.
൩൦൯൮. ‘‘ധമ്മവാദീ’’തി ഇദം ‘‘നാനാസംവാസവുഡ്ഢകോ’’തി ഏതസ്സ വിസേസനം. യഥാഹ ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, വന്ദിയാ. പച്ഛാ ഉപസമ്പന്നേന പുരേഉപസമ്പന്നോ വന്ദിയോ, നാനാസംവാസകോ വുഡ്ഢതരോ ധമ്മവാദീ വന്ദിയോ, സദേവകേ ലോകേ, ഭിക്ഖവേ, സമാരകേ…പേ… തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വന്ദിയോ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൨).
൩൦൯൯. ‘‘ഏതേയേവ വന്ദിയാ, ന അഞ്ഞേ’’തി നിയാമസ്സ അകതത്താ അഞ്ഞേസമ്പി വന്ദിയാനം സബ്ഭാവം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തജ്ജനാദീ’’തിആദി. ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നിയസ്സപബ്ബാജനീയപഅസാരണീയകമ്മേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വന്ദനീയാധികാരേ. കമ്മന്തി അപലോകനാദി ചതുബ്ബിധം കമ്മം.
൩൧൦൦. സങ്ഘേന അധമ്മകമ്മേ കരിയമാനേ തം വാരേതും അസക്കോന്തേന, അസക്കോന്തേഹി ച പടിപജ്ജിതബ്ബവിധിം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അധിട്ഠാന’’ന്തിആദി. അധിട്ഠാനം പനേകസ്സ ഉദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ, അധമ്മകമ്മം കരോന്താനം ഭിക്ഖൂനമന്തരേ നിസീദിത്വാ തം ‘‘അധമ്മ’’ന്തി ജാനിത്വാപി തം വാരേതും അസക്കോന്തസ്സ ഏകസ്സ ‘‘ന മേതം ഖമതീ’’തി ചിത്തേന അധിട്ഠാനമുദ്ദിട്ഠന്തി വുത്തം ഹോതി. ദ്വിന്നം വാ തിണ്ണമേവ ചാതി തമേവ വാരേതും അസക്കോന്താനം ¶ ദ്വിന്നം വാ തിണ്ണം വാ ഭിക്ഖൂനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ‘‘ന മേതം ഖമതീ’’തി ദിട്ഠാവികമ്മം സകസകദിട്ഠിയാ പകാസനം ഉദ്ദിട്ഠന്തി അത്ഥോ. തതോ ഉദ്ധം തീഹി ¶ ഉദ്ധം ചതുന്നം കമ്മസ്സ പടിക്കോസനം ‘‘ഇദം അധമ്മകമ്മം മാ കരോഥാ’’തി പടിക്ഖിപനം ഉദ്ദിട്ഠന്തി അത്ഥോ.
൩൧൦൧. വിസ്സാസഗ്ഗാഹലക്ഖണം അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പഞ്ചവിധന്തി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സന്ദിട്ഠോ’’തിആദി. യോജനാ പനേത്ഥ ഏവം വേദിതബ്ബാ – സന്ദിട്ഠോ ച ഹോതി, ജീവതി ച, ഗഹിതേ ച അത്തമനോ ഹോതി, സമ്ഭത്തോ ച ഹോതി, ജീവതി ച, ഗഹിതേ ച അത്തമനോ ഹോതി, ആലപിതോ ച ഹോതി, ജീവതി ച, ഗഹിതേ ച അത്തമനോ ഹോതീതി ഏവം സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്തആലപിതാനം തിണ്ണമേകേകസ്സ തീണി തീണി വിസ്സാസഗ്ഗാഹലക്ഖണാനി കത്വാ നവവിധം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. വചനത്ഥോ, പനേത്ഥ വിനിച്ഛയോ ച ഹേട്ഠാ വുത്തോവ.
൩൧൦൨. സീലവിപത്തി, ദിട്ഠിവിപത്തി ച ആചാരാജീവസമ്ഭവാ ദ്വേ വിപത്തിയോ ചാതി യോജനാ, ആചാരവിപത്തി, ആജീവവിപത്തി ചാതി വുത്തം ഹോതി.
൩൧൦൩. തത്ഥാതി തേസു ചതൂസു വിപത്തീസു. അപ്പടികമ്മാ പാരാജികാ വുട്ഠാനഗാമിനീ സങ്ഘാദിസേസാപത്തികാ ദുവേ ആപത്തിയോ സീലവിപത്തീതി പകാസിതാതി യോജനാ.
൩൧൦൪. യാ ച അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി, യാ ദസവത്ഥുകാ ദിട്ഠി, അയം ദുവിധാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിവിപത്തീതി ദീപിതാതി യോജനാ. തത്ഥ അന്തഗ്ഗാഹികദിട്ഠി നാമ ഉച്ഛേദന്തസസ്സതന്തഗാഹവസേന പവത്താ ദിട്ഠി. ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്താ ദസവത്ഥുകാ ദിട്ഠി.
൩൧൦൫. ഥുല്ലച്ചയാദികാ ദേസനാഗാമിനികാ യാ പഞ്ച ആപത്തിയോ, ആചാരകുസലേന ഭഗവതാ സാ ആചാരവിപത്തീതി ¶ വുത്താതി യോജനാ. ആദി-സദ്ദേന പാചിത്തിയപാടിദേസനീയദുക്കടദുബ്ഭാസിതാനം ഗഹണം. യാതി പഞ്ചാപത്തിയോ അപേക്ഖിത്വാ ബഹുത്തം. സാതി ആചാരവിപത്തി സാമഞ്ഞമപേക്ഖിത്വാ ഏകത്തം.
൩൧൦൬. കുഹനാദീതി ആദി-സദ്ദേന ലപനാ നേമിത്തികതാ നിപ്പേസികതാ ലാഭേന ലാഭം നിജിഗീസനതാ ഗഹിതാ, കുഹനാദീനം വിത്ഥാരോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൬) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. ആജീവോ പച്ചയോ ഹേതു യസ്സാ ആപത്തിയാതി വിഗ്ഗഹോ. ഛബ്ബിധാതി ചതുത്ഥപാരാജികസഞ്ചരിത്തഥുല്ലച്ചയപാചിത്തിയപാടിദേസനീയദുക്കടാപത്തീനം ¶ വസേന ഛബ്ബിധാ. പകാസിതാ –
‘‘ആജീവഹേതു ആജീവകാരണാ പാപിച്ഛോ ഇച്ഛാപകതോ അസന്തം അഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം ഉല്ലപതി, ആപത്തി പാരാജികസ്സ. ആജീവഹേതു…പേ… സഞ്ചരിത്തം സമാപജ്ജതി, ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സ. ആജീവഹേതു…പേ… ‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ ഭിക്ഖു അരഹാ’തി ഭണതി, പടിജാനന്തസ്സ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. ആജീവഹേതു…പേ… ഭിക്ഖു പണീതഭോജനാനി അഗിലാനോ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സ. ആജീവഹേതു…പേ… ഭിക്ഖുനീ പണീതഭോജനാനി അഗിലാനാ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, ആപത്തി പാടിദേസനീയസ്സ. ആജീവഹേതു ആജീവകാരണാ സൂപം വാ ഓദനം വാ അഗിലാനോ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പരി. ൨൮൭) –
ദേസിതാ. ഇമിനാ ആജീവവിപത്തി ദീപിതാ.
൩൧൦൭. ‘‘ഉക്ഖിത്തോ’’തിആദി ¶ യഥാക്കമേന തേസം തിണ്ണം നാനാസംവാസകാനം സരൂപദസ്സനം. തത്ഥ തയോ ഉക്ഖിത്തകാ വുത്തായേവ.
൩൧൦൮-൯. ‘‘യോ സങ്ഘേന ഉക്ഖേപനീയകമ്മകതാനം അധമ്മവാദീനം പക്ഖേ നിസിന്നോ ‘തുമ്ഹേ കിം ഭണഥാ’തി തേസഞ്ച ഇതരേസഞ്ച ലദ്ധിം സുത്വാ ‘ഇമേ അധമ്മവാദിനോ, ഇതരേ ധമ്മവാദിനോ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതി, അയം തേസം മജ്ഝേ നിസിന്നോവ തേസം നാനാസംവാസകോ ഹോതി, കമ്മം കോപേതി. ഇതരേസമ്പി ഹത്ഥപാസം അനാഗതത്താ കോപേതീ’’തി (മഹാവ. അട്ഠ. ൪൫൫) ആഗത അട്ഠകഥാവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അധമ്മവാദിപക്ഖസ്മി’’ന്തിആദി.
അധമ്മവാദിപക്ഖസ്മിന്തി ഉക്ഖേപനീയകമ്മേന നിസ്സാരിതാനം അധമ്മവാദീനം പക്ഖസ്മിം. നിസിന്നോവാതി ഹത്ഥപാസം അവിജഹിത്വാ ഗണപൂരകോ ഹുത്വാ നിസിന്നോവ. വിചിന്തയന്തി ‘‘ഇമേ നു ഖോ ധമ്മവാദിനോ, ഉദാഹു ഏതേ’’തി വിവിധേനാകാരേന ചിന്തയന്തോ. ‘‘ഏതേ പന ധമ്മവാദീ’’തി മാനസം ഉപ്പാദേതി, ഏവം ഉപ്പന്നേ പന മാനസേ. അധമ്മവാദിപക്ഖസ്മിം നിസിന്നോവ ഏവം മാനസം ഉപ്പാദേന്തോ അയം ¶ ഭിക്ഖു. ലദ്ധിയാതി ഏവം ഉപ്പാദിതമാനസസങ്ഖാതായ ലദ്ധിയാ. തേസം അധമ്മവാദീനം നാനാസംവാസകോ നാമ ഹോതീതി പകാസിതോ.
തത്രട്ഠോ പന സോതി തസ്മിം അധമ്മവാദിപക്ഖസ്മിം നിസിന്നോവ സോ. സദ-ധാതുയാ ഗതിനിവാരണത്ഥത്താ തത്ര നിസിന്നോ ‘‘തത്രട്ഠോ’’തി വുച്ചതി. ദ്വിന്നന്തി ധമ്മവാദിഅധമ്മവാദിപക്ഖാനം ദ്വിന്നം സങ്ഘാനം. കമ്മന്തി ചതുവഗ്ഗാദിസങ്ഘേന കരണീയകമ്മം. കോപേതീതി അധമ്മവാദീനം അസംവാസഭാവം ഗന്ത്വാ തേസം ഗണപൂരണത്താ, ഇതരേസം ഏകസീമായം ഠത്വാ ഹത്ഥപാസം അനുപഗതത്താ, ഛന്ദസ്സ ച അദിന്നത്താ കമ്മം കോപേതി. യോ പന അധമ്മവാദീനം പക്ഖേ ¶ നിസിന്നോ ‘‘അധമ്മവാദിനോ ഇമേ, ഇതരേ ധമ്മവാദിനോ’’തി തേസം മജ്ഝേ പവിസതി, യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ പക്ഖേ നിസിന്നോ ‘‘ഇമേ ധമ്മവാദിനോ’’തി ഗണ്ഹാതി, അയം അത്തനാവ അത്താനം സമാനസംവാസകം കരോതീതി വേദിതബ്ബോ.
൩൧൧൦. ബഹിസീമാഗതോ പകതത്തോ ഭിക്ഖു സചേ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ ഹോതി, സോ സീമായ നാനാസംവാസകോ മതോതി യോജനാ. തം ഗണപൂരണം കത്വാ കതകമ്മമ്പി കുപ്പതി. ഏവം യഥാവുത്തനിയാമേന തയോ നാനാസംവാസകാ മഹേസിനാ വുത്താതി യോജനാ.
൩൧൧൧. ചുതോതി പാരാജികാപന്നോ സാസനതോ ചുതത്താ ‘‘ചുതോ’’തി ഗഹിതോ. ‘‘ഭിക്ഖുനീ ഏകാദസ അഭബ്ബാ’’തി പദച്ഛേദോ. ഇമേതി ഭേദമനപേക്ഖിത്വാ സാമഞ്ഞേന സത്തരസ ജനാ. അസംവാസാതി ന സംവസിതബ്ബാ, നത്ഥി വാ ഏതേഹി പകതത്താനം ഏകകമ്മാദികോ സംവാസോതി അസംവാസാ നാമ സിയും.
൩൧൧൨. അസംവാസസ്സ സബ്ബസ്സാതി യഥാവുത്തസ്സ സത്തരസവിധസ്സ സബ്ബസ്സ അസംവാസസ്സ. തഥാ കമ്മാരഹസ്സ ചാതി ‘‘യസ്സ സങ്ഘോ കമ്മം കരോതി, സോ നേവ കമ്മപത്തോ, നാപി ഛന്ദാരഹോ, അപിച കമ്മാരഹോ’’തി (പരി. ൪൮൮) ഏവം പരിവാരേ വുത്തകമ്മാരഹസ്സ ച. ഉമ്മത്തകാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ഖിത്തചിത്താദീനം ഗഹണം. സങ്ഘേ തജ്ജനീയാദീനി കരോന്തേ. പടിക്ഖേപോതി പടിക്കോസനാ. ന രൂഹതീതി പടിക്കോസട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, കമ്മം ന കോപേതീതി അധിപ്പായോ.
൩൧൧൩. സസംവാസേക…പേ… ഭിക്ഖുനോതി വുത്തനയേന കമ്മേന വാ ലദ്ധിയാ വാ അസംവാസികഭാവം ¶ അനുപഗതത്താ സമാനസംവാസകസ്സ സീമായ അസംവാസികഭാവം അനുപഗന്ത്വാ ഏകസീമായ ¶ ഠിതസ്സ അന്തിമവത്ഥും അനജ്ഝാപന്നത്താ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ. അനന്തരസ്സപി ഹത്ഥപാസേ വചനേന വചീഭേദകരണേന പടിക്ഖേപോ പടിക്കോസോ രുഹതി പടിക്കോസനട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതി, കമ്മം കോപേതീതി അധിപ്പായോ.
൩൧൧൪. ഛഹി ആകാരേഹീതി (പാചി. അട്ഠ. ൪൩൮; കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) ലജ്ജിതായ, അഞ്ഞാണതായ, കുക്കുച്ചപകതതായ, സതിസമ്മോസായ, അകപ്പിയേകപ്പിയസഞ്ഞിതായ, കപ്പിയേഅകപ്പിയസഞ്ഞിതായാതി ഇമേഹി ഛഹി ആകാരേഹി. പഞ്ച സമണകപ്പാ ച വുത്താ, പഞ്ച വിസുദ്ധിയോ ച വുത്താതി യോജനാ.
‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹി സമണകപ്പേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും, അഗ്ഗിപരിജിതം സത്ഥപരിജിതം നഖപരിജിതം അബീജം നിബ്ബട്ടബീജഞ്ഞേവ പഞ്ചമ’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൦) ഖുദ്ദകവത്ഥുകേ അനുഞ്ഞാതാ പഞ്ച സമണകപ്പാ നാമ. പഞ്ച വിസുദ്ധിയോതി പരിവാരേ ഏകുത്തരേ ‘‘പഞ്ച വിസുദ്ധിയോ’’തി ഇമസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘നിദാനം ഉദ്ദിസിത്വാ അവസേസം സുതേന സാവേതബ്ബം, അയം പഠമാ വിസുദ്ധീ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൨൫) നയേന ദസ്സിതാ പഞ്ച പാതിമോക്ഖുദ്ദേസസങ്ഖാതാ പഞ്ച വിസുദ്ധിയോ ച ‘‘സുത്തുദ്ദേസോ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥോ അധിട്ഠാനുപോസഥോ പവാരണാ സാമഗ്ഗിഉപോസഥോയേവ പഞ്ചമോ’’തി (പരി. ൩൨൫) ഏവം വുത്താ പഞ്ച വിസുദ്ധിയോ ചാതി ദ്വേപഞ്ചവിസുദ്ധിയോ ‘‘ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനീ’’തിആദീസു വിയ സാമഞ്ഞവചനേന സങ്ഗഹിതാ.
൩൧൧൫-൭. നിസ്സേസേന ദീയതി പഞ്ഞപീയതി ഏത്ഥ സിക്ഖാപദന്തി നിദാനം, തേസം തേസം സിക്ഖാപദാനം പഞ്ഞത്തിയാ ഠാനഭൂതം വേസാലീആദി. പും വുച്ചതി നിരയോ, തം ഗലതി മദ്ദതി നേരയികദുക്ഖം അനുഭവതീതി പുഗ്ഗലോ, സത്തോ. അരിയപുഗ്ഗലാ ¶ തംസദിസത്താ, ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ വാ ‘‘പുഗ്ഗലാ’’തി വേദിതബ്ബാ. ഇധ പനേതേ സിക്ഖാപദവീതിക്കമസ്സ ആദികമ്മികാ അധിപ്പേതാ. ഇദാനി പുഗ്ഗലനിദ്ദേസം വക്ഖതി. വസതി ഏത്ഥ ഭഗവതോ ആണാസങ്ഖാതാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തി തം പടിച്ച പവത്തതീതി വത്ഥു, തസ്സ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഭൂതോ അജ്ഝാചാരോ.
വിധാനം വിഭജനം വിധി, പഭേദോ. പഞ്ഞാപീയതി ഭഗവതോ ആണാ പകാരേന ഞാപീയതി ഏതായാതി പഞ്ഞത്തി, പഞ്ഞത്തിയാ വിധി പഭേദോ ‘‘പഞ്ഞത്തിവിധി’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘വിധിം പഞ്ഞത്തിയാ’’തി ¶ ഗാഥാബന്ധവസേന അസമത്ഥനിദ്ദേസോ. സാ പന പഞ്ഞത്തിവിധി പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തി അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി സബ്ബത്ഥപഞ്ഞത്തി പദേസപഞ്ഞത്തി സാധാരണപഞ്ഞത്തി അസാധാരണപഞ്ഞത്തി ഏകതോപഞ്ഞത്തി ഉഭതോപഞ്ഞത്തിവസേന നവവിധാ ഹോതി.
‘‘വിപത്തി ആപത്തി അനാപത്തീ’’തി പദച്ഛേദോ, വിപജ്ജന്തി ഏതായ സീലാദയോതി വിപത്തി. സാ പന സീലആചാരദിട്ഠിആജീവാനം വസേന ചതുബ്ബിധാ. സാ പന ഉദ്ദേസവസേന ഹേട്ഠാ ദസ്സിതാവ. ആപജ്ജന്തി ഏതായ അകുസലാബ്യാകതഭൂതായ ഭഗവതോ ആണാവീതിക്കമന്തി ആപത്തി. സാ പുബ്ബപയോഗാദിവസേന അനേകപ്പഭേദാ ആപത്തി. അനാപത്തി അജാനനാദിവസേന ആണായ അനതിക്കമനം. സമുട്ഠാതി ഏതേഹി ആപത്തീതി സമുട്ഠാനാനി, കായാദിവസേന ഛബ്ബിധാനി ആപത്തികാരണാനി. സമുട്ഠാനാനം നയോ സമുട്ഠാനനയോ, തം.
വജ്ജഞ്ച കമ്മഞ്ച കിരിയാ ച സഞ്ഞാ ച ചിത്തഞ്ച ആണത്തി ച വജ്ജകമ്മക്രിയാസഞ്ഞാചിത്താണത്തിയോ, താസം വിധി തഥാ വുച്ചതി, തം. വജ്ജവിധിന്തി ‘‘യസ്സാ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, അയം ലോകവജ്ജാ, സേസാ പണ്ണത്തിവജ്ജാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം വജ്ജവിധിം. കമ്മവിധിന്തി ‘‘സബ്ബാ ച കായകമ്മവചീകമ്മതദുഭയവസേന തിവിധാ ഹോന്തീ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) ദസ്സിതം കമ്മവിധിം ¶ . ക്രിയാവിധിന്തി ‘‘അത്ഥാപത്തി കിരിയതോ സമുട്ഠാതി, അത്ഥി അകിരിയതോ, അത്ഥി കിരിയാകിരിയതോ, അത്ഥി സിയാ കിരിയതോ സിയാ അകിരിയതോ’’തിആദിനാ (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) നയേന ദസ്സിതം കിരിയാവിധിം. സഞ്ഞാവിധിന്തി ‘‘സഞ്ഞാവിമോക്ഖാ’’തിആദിനാ (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) നയേന ദസ്സിതം സഞ്ഞാവിധിം.
ചിത്തവിധിന്തി ‘‘സബ്ബാപി ചിത്തവസേന ദുവിധാ ഹോന്തി സചിത്തകാ, അചിത്തകാ ചാ’’തി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികവണ്ണനാ) വുത്തം ചിത്തവിധിം. ആണത്തിവിധിന്തി ‘‘സാണത്തികം അനാണത്തിക’’ന്തി വുത്തം ആണത്തിവിധിം. അങ്ഗവിധാനന്തി സബ്ബസിക്ഖാപദേസു ആപത്തീനം വുത്തം അങ്ഗവിധാനഞ്ച. വേദനാത്തികം, കുസലത്തികഞ്ചാതി യോജനാ. തം പന ‘‘അകുസലചിത്തം, ദ്വിചിത്തം, തിചിത്തം, ദുക്ഖവേദനം, ദ്വിവേദനം, തിവേദന’’ന്തി തത്ഥ തത്ഥ ദസ്സിതമേവ.
സത്തരസവിധം ¶ ഏതം ലക്ഖണന്തി യഥാവുത്തനിദാനാദിസത്തരസപ്പഭേദം സബ്ബസിക്ഖാപദാനം സാധാരണലക്ഖണം. ദസ്സേത്വാതി പകാസേത്വാ. ബുധോ വിനയകുസലോ. തത്ഥ തത്ഥ സിക്ഖാപദേസു യഥാരഹം യോജേയ്യാതി സമ്ബന്ധോ.
൩൧൧൮. ഇമേസു സത്തരസസു ലക്ഖണേസു നിദാനപുഗ്ഗലേ താവ നിദ്ദിസിതുമാഹ ‘‘നിദാന’’ന്തിആദി. തത്ഥാതി തേസു സത്തരസസു സാധാരണലക്ഖണേസു, നിദ്ധാരണേ ചേതം ഭുമ്മം. നിദാനന്തി നിദ്ധാരിതബ്ബദസ്സനം. ‘‘പുര’’ന്തി ഇദം ‘‘വേസാലീ’’തിആദിപദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. സക്കഭഗ്ഗാതി ഏതേഹി ജനപദവാചീഹി സദ്ദേഹി ഠാനനിസ്സിതാ നാഗരാവ ഗഹേതബ്ബാ. താനി ച ‘‘സക്കേസു വിഹരതി കപിലവത്ഥുസ്മിം, ഭഗ്ഗേസു വിഹരതി സുസുമാരഗിരേ’’തി തത്ഥ തത്ഥ സിക്ഖാപദനിദാനേ നിദസ്സിതാനേവ.
൩൧൧൯. ‘‘ദസ വേസാലിയാ’’തിആദീനം അത്ഥവിനിച്ഛയോ ഉത്തരേ ആവി ഭവിസ്സതി. ഗിരിബ്ബജേതി രാജഗഹനഗരേ. തഞ്ഹി ¶ സമന്താ ഠിതേഹി ഇസിഗിലിആദീഹി പഞ്ചഹി പബ്ബതേഹി വജസദിസന്തി ‘‘ഗിരിബ്ബജ’’ന്തി വുച്ചതി.
൩൧൨൧. ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖസ്മിം സുദിന്നധനിയാദയോ തേവീസതിവിധാ ആദികമ്മികപുഗ്ഗലാ വുത്താതി യോജനാ.
൩൧൨൨. ഉഭയപാതിമോക്ഖേ ആഗതാ തേ സബ്ബേ ആദികമ്മികപുഗ്ഗലാ പരിപിണ്ഡിതാ തിംസ ഭവന്തീതി യോജനാ. വത്ഥുആദീനം വിനിച്ഛയോ ഉത്തരേ വക്ഖമാനത്താ ഇധ ന വുത്തോ. നനു ച നിദാനപുഗ്ഗലവിനിച്ഛയമ്പി തത്ഥ വക്ഖതീതി സോ ഇധ കസ്മാ വുത്തോതി? നായം ദോസോ, ഇമസ്സ പകരണത്താ ഇധാപി വത്തബ്ബോതി. യദി ഏവം വത്ഥുആദിവിനിച്ഛയോപി ഇധ വത്തബ്ബോ സിയാ, സോ കസ്മാ ന വുത്തോതി? ഏകയോഗനിദ്ദിട്ഠസ്സ ഇമസ്സ വചനേന സോപി വുത്തോയേവ ഹോതീതി ഏകദേസദസ്സനവസേന സംഖിത്തോതി ദട്ഠബ്ബോ.
൩൧൨൩. യോ ഏനം തരും ജാനാതി, സോ പഞ്ഞത്തിം അസേസതോ ജാനാതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ‘‘ഏനം തരു’’ന്തി ഇമിനാ നിദാനാദിസത്തരസപ്പകാരം സബ്ബസിക്ഖാപദസാധാരണലക്ഖണസമുദായം രൂപകേന ദസ്സേതി. കിം വിസിട്ഠം തരുന്തി ആഹ ‘‘തിമൂല’’ന്തിആദി.
തത്ഥ ¶ തിമൂലന്തി നിദാനപുഗ്ഗലവത്ഥുസങ്ഖാതാനി തീണി മൂലാനി ഏതസ്സാതി തിമൂലം. നവപത്തന്തി നവവിധപണ്ണത്തിസങ്ഖാതാനി പത്താനി ഏതസ്സാതി നവപത്തം. ദ്വയങ്കുരന്തി ലോകവജ്ജപണ്ണത്തിവജ്ജസങ്ഖാതാ ദ്വേ അങ്കുരാ ഏതസ്സാതി ദ്വയങ്കുരം. ‘‘ദ്വിഅങ്കുര’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഇ-കാരസ്സ അയാദേസം കത്വാ ‘‘ദ്വയങ്കുര’’ന്തി വുത്തം. സത്തഫലന്തി ആണത്തിആപത്തിഅനാപത്തിവിപത്തിസഞ്ഞാവേദനാകുസലത്തികസങ്ഖാതാനി സത്ത ഫലാനി ഏതസ്സാതി സത്തഫലം. ഛപുപ്ഫന്തി ഛസമുട്ഠാനസങ്ഖാതാനി പുപ്ഫാനി ഏതസ്സാതി ഛപുപ്ഫം. ദ്വിപ്പഭവന്തി ചിത്തകമ്മസങ്ഖാതാ ദ്വേ പഭവാ ഏതസ്സാതി ദ്വിപ്പഭവം. ദ്വിസാഖന്തി ¶ കിരിയഅങ്ഗസങ്ഖാതാ ദ്വേ സാഖാ ഏതസ്സാതി ദ്വിസാഖം. ഏനം തരും യോ ജാനാതീതി യോ വുത്തോ ഭിക്ഖു വുത്തസരൂപസാധാരണസത്തരസലക്ഖണരാസിവിനിച്ഛയസങ്ഖാതതരും ജാനാതി. സോതി സോ ഭിക്ഖു. പഞ്ഞത്തിന്തി വിനയപിടകം. അസേസതോതി സബ്ബസോ.
൩൧൨൪. ഇതി ഏവം മധുരപദത്ഥം അനാകുലം പരമം ഉത്തമം ഇമം വിനിച്ഛയം യോ പഠതി വാചുഗ്ഗതം കരോന്തോ പരിയാപുണാതി, ഗരുസന്തികേ സാധുകം സുണാതി, പരിപുച്ഛതേ ച അത്ഥം പരിപുച്ഛതി ച, സോ ഭിക്ഖു വിനയ വിനിച്ഛയേ ഉപാലിസമോ ഭവതി വിനയധരാനം ഏതദഗ്ഗട്ഠാനേ നിക്ഖിത്തേന ഉപാലിമഹാഥേരേന സദിസോ ഭവതീതി യോജനാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
പകിണ്ണകവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
കമ്മട്ഠാനവിഭാവനാവിധാനകഥാവണ്ണനാ
൩൧൨൫. ‘‘ആദിമ്ഹി സീലം ദസ്സേയ്യ.
മജ്ഝേ മഗ്ഗം വിഭാവയേ;
പരിയോസാനേ ച നിബ്ബാനം;
ഏസാ കഥികസണ്ഠിതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൯൦; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൯൧; അ. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൬൪) –
വുത്തം ധമ്മകഥികലക്ഖണം സമനുസ്സരന്തോയമാചരിയോ പാതിമോക്ഖസംവരസീലപരിദീപകം വിനിച്ഛയം നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരമുഖേന ദസ്സേത്വാ തംമൂലകാനം ഇതരേസഞ്ച തിണ്ണം സീലാനം തംദസ്സനേനേവ ദസ്സിതഭാവഞ്ച ¶ സീലവിസുദ്ധിമൂലികാ ചിത്തവിസുദ്ധിആദിയോ പഞ്ചവിസുദ്ധിയോ ച തംമൂലികഞ്ച അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം തദധിഗമനീയം നിബ്ബാനഞ്ച ദസ്സേത്വാ യഥാരദ്ധം ¶ വിനയകഥം പരിയോസാപേതുകാമോ ആഹ ‘‘പാമോക്ഖേ’’തിആദി. തത്ഥ പാമോക്ഖേതി സമാധിആദീനം അനവജ്ജധമ്മാനം പതിട്ഠാഭാവേന ഉത്തമേ. മോക്ഖപ്പവേസനേതി അമതമഹാനിബ്ബാനനഗരസ്സ പവേസനനിമിത്തേ. മുഖേ അസഹായദ്വാരഭൂതേ. യഥാഹ –
‘‘സഗ്ഗാരോഹണസോപാനം, അഞ്ഞം സീലസമം കുതോ;
ദ്വാരം വാ പന നിബ്ബാന-നഗരസ്സ പവേസനേ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൯; ബു. ബം. അട്ഠ. ൩.ദീപങ്കരബുദ്ധവംസവണ്ണനാ);
സബ്ബദുക്ഖക്ഖയേതി ജാതിദുക്ഖാദിസബ്ബദുക്ഖാനം ഖയസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ അധിഗമൂപായത്താ ഫലൂപചാരേന സബ്ബദുക്ഖക്ഖയസങ്ഖാതേ. ‘‘പാമോക്ഖേ’’തി ച ‘‘മോക്ഖപ്പവേസനേ മുഖേ’’തി ച ‘‘സബ്ബദുക്ഖക്ഖയേ’’തി ച ‘‘പാതിമോക്ഖസ്മി’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. വുത്തേതി പാരാജികതോ പട്ഠായ നാനപ്പകാരതോ നിദ്ദിട്ഠേ സതി. ഇതരത്തയം വുത്തമേവാതി സമ്ബന്ധോ. ഇന്ദ്രിയസംവരസീലആജീവപാരിസുദ്ധിസീലപച്ചയസന്നിസ്സിതസീലസങ്ഖാതം ഇതരം സീലത്തയം വുത്തമേവ ഹോതി ‘‘രാജാ ആഗതോ’’തി വുത്തേ പരിസായ ആഗമനം വിയ, തസ്മാ തം ന വക്ഖാമാതി അധിപ്പായോ.
൩൧൨൬. ഇദം ചതുബ്ബിധം സീലന്തി പാതിമോക്ഖസംവരസീലാദിം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. ഞത്വാതി ലക്ഖണാദിതോ, വോദാനതോ, ഹാനഭാഗിയട്ഠിതിഭാഗിയവിസേസഭാഗിയനിബ്ബേധഭാഗിയാദിപ്പകാരതോ ച ജാനിത്വാ. തത്ഥാതി ചതുബ്ബിധസീലേ. പതിട്ഠിതോതി അച്ഛിദ്ദാദിഅങ്ഗസമന്നാഗതഭാവമാപാദനേന പതിട്ഠിതോ. സമാധിന്തി ഉപചാരപ്പനാഭേദലോകിയസമാധിം. ഭാവേത്വാതി സമചത്താലീസായ കമ്മട്ഠാനേസു പുനപ്പുനം അനുയോഗവസേന വഡ്ഢേത്വാ. പഞ്ഞായാതി തിലക്ഖണാകാരാദിപരിച്ഛേദികായ ലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ ഹേതുഭൂതായ, കരണഭൂതായ ച. പരിമുച്ചതീതി സബ്ബകിലേസബന്ധനം ഛേത്വാ ¶ സംസാരചാരകാ സമന്തതോ മുച്ചതി, അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതീതി അധിപ്പായോ.
൩൧൨൭. ഏവം സമാസതോ വുത്തമേവത്ഥം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ദസാനുസ്സതിയോ’’തിആദി. ദസ അനുസ്സതിയോ ച ദസ കസിണാ ച ദസ അസുഭാ ച ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ ച തഥാ ചത്താരോ ആരുപ്പാ ച വുത്താ. അപരം കമ്മട്ഠാനദ്വയഞ്ച വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ.
തത്ഥ ¶ ദസാനുസ്സതിയോ നാമ ‘‘ബുദ്ധാനുസ്സതി, ധമ്മാനുസ്സതി, സങ്ഘാനുസ്സതി, സീലാനുസ്സതി, ചാഗാനുസ്സതി, ദേവതാനുസ്സതി, കായഗതാസതി, മരണാനുസ്സതി, ആനാപാനസതി, ഉപസമാനുസ്സതീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭) ഏവം വുത്താ ദസ അനുസ്സതിയോ.
ദസ കസിണാ നാമ ‘‘പഥവീകസിണം, ആപോകസിണം, തേജോകസിണം, വായോകസിണം, നീലകസിണം, പീതകസിണം, ലോഹിതകസിണം, ഓദാതകസിണം, ആലോകകസിണം, പരിച്ഛിന്നാകാസകസിണ’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭) വുത്താ ഇമേ ദസ കസിണാ.
ദസ അസുഭാ നാമ ‘‘ഉദ്ധുമാതകം, വിനീലകം, വിപുബ്ബകം, വിച്ഛിദ്ദകം, വിക്ഖായിതകം, വിക്ഖിത്തകം, ഹതവിക്ഖിത്തകം, ലോഹിതകം, പുളുവകം, അട്ഠിക’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭) വുത്താ ഇമേ ദസ അസുഭാ.
ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ നാമ ‘‘മേത്താ, കരുണാ, മുദിതാ, ഉപേക്ഖാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭) വുത്താ ഇമേ അപ്പമഞ്ഞായോ.
ചത്താരോ ആരുപ്പാ നാമ ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതന’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭) വുത്താ ഇമേ ആരുപ്പാ. അപരം കമ്മട്ഠാനദ്വയം നാമ ‘‘ആഹാരേപടിക്കൂലസഞ്ഞാ, ചതുധാതുവവത്ഥാന’’ന്തി വുത്തം ട്ഠാനഉഭയം.
൩൧൨൮. ഇച്ചേവം ¶ ചത്താലീസവിധം മനോഭുനോ കമ്മട്ഠാനം സബ്ബമ്പി കമ്മട്ഠാനം സമുദ്ദിട്ഠം സിയാതി യോജനാ. കമ്മസ്സ യോഗസങ്ഖാതസ്സ ഠാനം ആരമ്മണഭാവേന പവത്തിട്ഠാനന്തി കമ്മട്ഠാനം. തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, കാരണം, കമ്മസ്സ വിപസ്സനായ ഠാനം കാരണം കമ്മട്ഠാനം, കസ്സാതി ആഹ ‘‘മനോഭുനോ’’തി. മനോ അഭിഭവതീതി മനോഭൂ, തസ്സ മനോഭുനോ, കുസലചിത്തപ്പവത്തിനിവാരണേന തഥാലദ്ധനാമസ്സ കാമദേവസ്സാതി അത്ഥോ. ഇമിനാ കമ്മട്ഠാനഗണനാപരിച്ഛേദോ ദസ്സിതോ.
൩൧൨൯-൩൦. ഇമേസം കമ്മട്ഠാനാനം ഭാവനാമയം ഭിന്ദിത്വാ ദസ്സേതും മാതികം താവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉപചാരപ്പനാതോ’’തിആദി. തത്ഥ ഉപചാരപ്പനാതോതി ‘‘ഏത്തകാനി കമ്മട്ഠാനാനി ഉപചാരാവഹാനി ¶ , ഏത്തകാനി അപ്പനാവഹാനീ’’തി ഏവം ഉപചാരപ്പനാവസേന ച. ഝാനഭേദാതി ‘‘ഏത്തകാനി പഠമജ്ഝാനികാനി, ഏത്തകാനി തികചതുക്കജ്ഝാനികാനി, ഏത്തകാനി പഞ്ചകജ്ഝാനികാനീ’’തിആദിനാ ഝാനഭേദാ ച. അതിക്കമാതി അങ്ഗാനം, ആരമ്മണാനഞ്ച അതിക്കമതോ. വഡ്ഢനാവഡ്ഢനാ ചാപീതി അങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലാദിവസേന വഡ്ഢേതബ്ബാ, അവഡ്ഢേതബ്ബാ ച. ആരമ്മണഭൂമിതോതി നിമിത്താരമ്മണാദിആരമ്മണതോ ചേവ ലബ്ഭമാനാലബ്ഭമാനഭൂമിതോ ച.
ഗഹണാതി ദിട്ഠാദിവസേന ഗഹേതബ്ബതോ. പച്ചയാതി തംതംഠാനാനം പച്ചയഭാവതോ ച. ഭിയ്യോതി പുന-സദ്ദത്ഥനീഹാരത്ഥോ. ചരിയാനുകൂലതോതി രാഗചരിയാദീനം അനുകൂലഭാവതോതി അയം വിസേസോ അയം ഭേദോ. ഏതേസു ചത്താലീസായ കമ്മട്ഠാനേസു.
൩൧൩൧. ഏവം മാതികം നിദ്ദിസിത്വാ യഥാക്കമം നിദ്ദിസന്തോ പഠമം താവ ഉപചാരാവഹാദയോ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അട്ഠാനുസ്സതിയോ’’തിആദി ¶ . തത്ഥാതി തിസ്സം മാതികായം, തേസു വാ ചത്താലീസായ കമ്മട്ഠാനേസു. അട്ഠാനുസ്സതിയോതി കായഗതാസതിആനാപാനസതിദ്വയവജ്ജിതാ ബുദ്ധാനുസ്സതിആദികാ അട്ഠ അനുസ്സതിയോ ച. സഞ്ഞാ ആഹാരേപടിക്കൂലസഞ്ഞാ ച. വവത്ഥാനഞ്ച ചതുധാതുവവത്ഥാനഞ്ചാതി ഇമേ ദസ. ഉപചാരാവഹാതി ബുദ്ധഗുണാദീനം പരമത്ഥഭാവതോ, അനേകവിധത്താ, ഏകസ്സാപി ഗമ്ഭീരഭാവതോ ച ഏതേസു ദസസു കമ്മട്ഠാനേസു അപ്പനാവസേന സമാധിസ്സ പതിട്ഠാതുമസക്കുണേയ്യത്താ അപ്പനാഭാവനാപ്പത്തോ സമാധി ഉപചാരഭാവേയേവ പതിട്ഠാതി, തസ്മാ ഏതേ ഉപചാരാവഹാ.
നനു ചേത്ഥ ദുതിയചതുത്ഥാരുപ്പസമാധി, ലോകുത്തരോ ച സമാധി പരമത്ഥധമ്മേ അപ്പനം പാപുണാതി, തസ്മാ ‘‘പരമത്ഥഭാവതോ’’തി ഹേതു അപ്പനമപാപുണനേ കാരണഭാവേന ന വുച്ചതീതി? ന, തസ്സ ഭാവനാവിസേസേന പരമത്ഥധമ്മേ പവത്തിസമ്ഭവതോ, ഇമസ്സ ച രൂപാവചരചതുത്ഥഭാവനാവിസേസസമ്ഭവതോ ച. തഥാ ഹി ദുതിയചതുത്ഥാരുപ്പസമാധി അപ്പനാപത്തസ്സ അരൂപാവചരസമാധിസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണസമതിക്കമമത്തഭാവനാവസേന സഭാവാരമ്മണേപി അപ്പനം പാപുണാതി. വിസുദ്ധിഭാവനാനുക്കമബലേന ലോകുത്തരോ സമാധി അപ്പനം പാപുണാതീതി.
൩൧൩൨. തത്ഥാതി തേസു ഝാനാവഹേസു തിംസകമ്മട്ഠാനേസു. അസുഭാതി ഉദ്ധുമാതകാദയോ ദസ അസുഭാ. കായഗതാസതീതി കായഗതാസതി ചാതി ഇമേ ഏകാദസ. പഠമജ്ഝാനികാതി ഇമേസം പടിക്കൂലാരമ്മണത്താ, പടിക്കൂലാരമ്മണേ ച ചിത്തസ്സ ചണ്ഡസോതായ നദിയാ അരിത്തബലേന നാവാട്ഠാനം ¶ വിയ വിതക്കബലേനേവ പവത്തിസമ്ഭവതോ അവിതക്കാനം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അസമ്ഭവോതി സവിതക്കസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സേവ സമ്ഭവതോ പഠമജ്ഝാനികാ. ആനാപാനഞ്ച ¶ കസിണാ ചാതി ഇമേ ഏകാദസ ചതുക്കജ്ഝാനികാ രൂപാവചരചതുക്കജ്ഝാനികാ ച ചതുക്കനയേന, പഞ്ചകജ്ഝാനികാ ച.
൩൧൩൩. തിസ്സോവ അപ്പമഞ്ഞാതി മേത്താ, കരുണാ, മുദിതാതി അപ്പമഞ്ഞാ തിസ്സോവ. സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേ ഏതാസമേവ ഗഹണം കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘അഥ പച്ഛിമാ’’തിആദിനാ ചതുത്ഥായ അപ്പമഞ്ഞായ ചതുത്ഥജ്ഝാനികഭാവസ്സ വക്ഖമാനത്താ പാരിസേസതോ തം വിഞ്ഞായതി. തികജ്ഝാനാനീതി തികജ്ഝാനികാ. ‘‘തികജ്ഝാനാ’’തി വത്തബ്ബേ ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. മേത്താദീനം ദോമനസ്സസഹഗതബ്യാപാദവിഹിംസാനഭിരതീനം പഹായകത്താ ദോമനസ്സപടിപക്ഖേന സോമനസ്സേനേവ സഹഗതതാ വുത്താതി ചതുക്കനയേന തികജ്ഝാനികതാ വുത്താ, പഞ്ചകനയേന ചതുക്കജ്ഝാനികതാ ച.
‘‘അഥാ’’തി ഇദം ‘‘പച്ഛിമാ’’തി പദസ്സ ‘‘തിസ്സോ’’തി ഇമിനാ പുരിമപദേന സമ്ബന്ധനിവത്തനത്ഥം. പച്ഛിമാ അപ്പമഞ്ഞാ, ചത്താരോ ആരുപ്പാ ച ചതുത്ഥജ്ഝാനികാ മതാ ചതുക്കനയേന, പഞ്ചമജ്ഝാനികാ ച. ‘‘സബ്ബേ സത്താ സുഖിതാ ഹോന്തു, ദുക്ഖാ മുച്ചന്തു, ലദ്ധസുഖസമ്പത്തിതോ മാ വിഗച്ഛന്തൂ’’തി മേത്താദിതിവിധവസപ്പവത്തം ബ്യാപാരത്തയം പഹായ കമ്മസ്സകതാദസ്സനേന സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരപ്പത്തഭാവനാനിബ്ബത്തായ തത്രമജ്ഝത്തോപേക്ഖായ ബലവതരത്താ അപ്പനാപ്പത്തസ്സ ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരസ്സ സുഖസഹഗതതാസമ്ഭവതോ ഉപേക്ഖാസഹഗതതാ വുത്താ.
൩൧൩൪. അങ്ഗാരമ്മണതോ അതിക്കമോ ദ്വിധാ വുത്തോതി യോജനാ. ചതുക്കതികജ്ഝാനേസൂതി ദസകസിണാ, ആനാപാനസതീതി ഏകാദസസു ചതുക്കജ്ഝാനികേസു ചേവ മേത്താദിപുരിമബ്രഹ്മവിഹാരത്തയസങ്ഖാതേസു ¶ തികജ്ഝാനികേസു ച കമ്മട്ഠാനേസു. അങ്ഗാതിക്കമതാതി ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ വിതക്കാദിഝാനങ്ഗ സമതിക്കമേന പഠമജ്ഝാനാദീനം ആരമ്മണേയേവ ദുതിയജ്ഝാനാദീനം ഉപ്പത്തിതോ അങ്ഗാതിക്കമോ അധിപ്പേതോതി അത്ഥോ. അങ്ഗാതിക്കമോയേവ അങ്ഗാതിക്കമതാ.
൩൧൩൫. അങ്ഗാതിക്കമതോതി തതിയജ്ഝാനസമ്പയുത്തസോമനസ്സാതിക്കമനതോ. ആരമ്മണമതിക്കമ്മാതി പടിഭാഗനിമിത്തകസിണുഗ്ഘാടിമാകാസതബ്ബിസയപഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണതദഭാവസങ്ഖാതാനി ചത്താരി ആരമ്മണാനി യഥാക്കമം അതിക്കമിത്വാ. കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസതബ്ബിസയപഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണതദഭാവതബ്ബിസയതതിയാരുപ്പവിഞ്ഞാണസങ്ഖാതേസു ¶ ചതൂസു ആരമ്മണേസു ആരുപ്പാ ആകാസാനഞ്ചായതനാദീനി ചത്താരി അരൂപാവചരജ്ഝാനാനി ജായരേ ഉപ്പജ്ജന്തി.
൩൧൩൬. ഏത്ഥാതി ഏതേസു ആരമ്മണേസു. വഡ്ഢേതബ്ബാനീതി ‘‘യത്തകം ഓകാസം കസിണേന ഫരതി, തദബ്ഭന്തരേ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ സദ്ദം സോതും, ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സിതും, പരസത്താനഞ്ച ചേതസാ ചിത്തം അഞ്ഞാതും സമത്ഥോ ഹോതീ’’തി വുത്തപ്പയോജനം സന്ധായ അങ്ഗഗണനാദിവസേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ യത്തകം ഇച്ഛതി, തത്തകം വഡ്ഢേതബ്ബാനി. സേസം അസുഭാദി സബ്ബം തം കമ്മട്ഠാനം പയോജനാഭാവാ ന വഡ്ഢേതബ്ബമേവാതി യോജനാ.
൩൧൩൭. തത്ഥ തേസു കമ്മട്ഠാനേസു ദസ കസിണാ ച ദസ അസുഭാ ച കായഗതാസതി, ആനാപാനസതീതി ഇമേ ബാവീസതി കമ്മട്ഠാനാനി പടിഭാഗാരമ്മണാനീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ‘‘കസിണാ’’തിആദിനാ തദാരമ്മണാനി ഝാനാനി ഗഹിതാനി.
൩൧൩൮. ധാതുവവത്ഥനന്തി ¶ ചതുധാതുവവത്ഥാനം, ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം. വിഞ്ഞാണഞ്ചാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം. നേവസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം. ദസ ദ്വേതി ദ്വാദസ. ഭാവഗോചരാതി സഭാവധമ്മഗോചരാ, പരമത്ഥധമ്മാലമ്ബണാതി വുത്തം ഹോതി.
൩൧൩൯. ദ്വേ ച ആരുപ്പമാനസാതി ആകാസാനഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസങ്ഖാതാ അരൂപാവചരചിത്തുപ്പാദാ ദ്വേ ച. ഛ ഇമേ ധമ്മാ നവത്തബ്ബഗോചരാ നിദ്ദിട്ഠാതി യോജനാ ചതുന്നം അപ്പമഞ്ഞാനം സത്തപഞ്ഞത്തിയാ, പഠമാരുപ്പസ്സ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസപഞ്ഞത്തിയാ, തതിയാരുപ്പസ്സ പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണാഭാവപഞ്ഞത്തിയാ ച ആരമ്മണത്താ.
൩൧൪൦. പടിക്കൂലസഞ്ഞാതി ആഹാരേപടിക്കൂലസഞ്ഞാ. കായഗതാസതീതി ദ്വാദസേവ ഭൂമിതോ ദേവേസു കാമാവചരദേവേസു കുണപാനം, പടിക്കൂലാരഹസ്സ ച അസമ്ഭവാ ന പവത്തന്തീതി യോജനാ.
൩൧൪൧. താനി ദ്വാദസ ച. ഭിയ്യോതി അധികത്ഥേ നിപാതോ, തതോ അധികം ആനാപാനസതി ചാതി തേരസ രൂപാരൂപലോകേ അസ്സാസപസ്സാസാനഞ്ച അഭാവാ സബ്ബസോ ന ജായരേതി യോജനാ.
൩൧൪൨. അരൂപാവചരേ ¶ അരൂപഭവേ ചതുരോ ആരുപ്പേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേ ഛത്തിംസ ധമ്മാ രൂപസമതിക്കമാഭാവാ ന ജായന്തീതി യോജനാ. സബ്ബേ സമചത്താലീസ ധമ്മാ മാനുസേ മനുസ്സലോകേ സബ്ബേസമേവ ലബ്ഭമാനത്താ ജായന്തി.
൩൧൪൩. ചതുത്ഥകസിണം ഹിത്വാതി വായോകസിണം ദിട്ഠഫുട്ഠേന ഗഹേതബ്ബത്താ തം വജ്ജേത്വാ നവ കസിണാ ച ദസ അസുഭാ ചാതി തേ ഏകൂനവീസതി ധമ്മാ ദിട്ഠേനേവ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന പുബ്ബഭാഗേ പരികമ്മകാലേ ഗഹേതബ്ബാ ഭവന്തീതി ¶ യോജനാ. പുബ്ബഭാഗേ ചക്ഖുനാ ഓലോകേത്വാ പരികമ്മം കതം, തേന ഉഗ്ഗഹിതനിമിത്തം തേസം ഗഹേതബ്ബന്തി വുത്തം ഹോതി.
൩൧൪൪. ഫുട്ഠേനാതി നാസികഗ്ഗേ, ഉത്തരോട്ഠേ വാ ഫുട്ഠവസേന. കായഗതാസതിയം തചപഞ്ചകം ദിട്ഠേന ഗഹേതബ്ബം. മാലുതോതി വായോകസിണം ദിട്ഠഫുട്ഠേന ഗഹേതബ്ബം ഉച്ഛുസസ്സാദീനം പത്തേസു ചലമാനവണ്ണഗ്ഗഹണമുഖേന, കായപ്പസാദഘട്ടനേന ച ഗഹേതബ്ബത്താ. ഏത്ഥ ഏതേസു കമ്മട്ഠാനേസു. സേസകന്തി വുത്താവസേസം. ബുദ്ധാനുസ്സതിആദികാ അട്ഠാനുസ്സതിയോ, ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചത്താരോ ആരുപ്പാ, ആഹാരേപടിക്കൂലസഞ്ഞാ, ചതുധാതുവവത്ഥാനം, കായഗതാസതിയം വക്കപഞ്ചകാദീനി ചാതി സബ്ബമേതം പരതോ സുത്വാ ഗഹേതബ്ബത്താ സുതേനേവ ഗഹേതബ്ബന്തി വുത്തം.
൩൧൪൫. ഏത്ഥ ഏതേസു കമ്മട്ഠാനേസു ആകാസകസിണം ഠപേത്വാ നവ കസിണാ പഠമാരുപ്പചിത്തസ്സ ആരമ്മണഭൂതകസിണുഗ്ഘാടിമാകാസസ്സ ഹേതുഭാവതോ പച്ചയാ ജായരേ പച്ചയാ ഭവന്തീതി യോജനാ.
൩൧൪൬. ദസപി കസിണാ അഭിഞ്ഞാനം ദിബ്ബചക്ഖുഞാണാദീനം പച്ചയാ ഭവന്തീതി യോജനാ. ചതുത്ഥസ്സാതി ചതുത്ഥസ്സ ബ്രഹ്മവിഹാരസ്സ.
൩൧൪൭. ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമാരുപ്പന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനാദികം. പരസ്സ ച പരസ്സ ചാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനാദിഉത്തരജ്ഝാനസ്സ പച്ചയോതി പകാസിതന്തി യോജനാ. നേവസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം. നിരോധസ്സാതി സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസ്സ, തായ നിരോധസമാപത്തിയാ.
൩൧൪൮. സബ്ബേതി ¶ സമചത്താലീസകമ്മട്ഠാനധമ്മാ. സുഖവിഹാരസ്സാതി ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസ്സ. ഭവനിസ്സരണസ്സ ¶ ചാതി വിഭവൂപനിസ്സയതായ വിപസ്സനാപാദകത്തേന ആസവക്ഖയഞാണേന അധിഗന്തബ്ബസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ച. ഭവസുഖാനഞ്ചാതി പരികമ്മോപചാരഭാവനാവസപ്പവത്താനി കാമാവചരകുസലചിത്താനി കാമസുഗതിഭവസുഖാനം, രൂപാവചരപ്പനാവസപവത്താനി രൂപാവചരചിത്താനി രൂപാവചരഭവസുഖാനം, ഇതരാനി അരൂപാവചരഭൂതാനി അരൂപാവചരഭവസുഖാനഞ്ച പച്ചയാതി ദീപിതാ.
൩൧൪൯. ദസ അസുഭാ, കായഗതാസതീതി ഇമേ ഏകാദസ രാഗചരിതസ്സ വിസേസതോ അനുകൂലാ വിഞ്ഞേയ്യാതി യോജനാ. ‘‘വിസേസതോ’’തി ഇമിനാ രാഗസ്സ ഉജുവിപച്ചനീകഭാവേന ച അതിസപ്പായതോ ച വുത്തോ, ഇതരേ ച അപടിക്ഖിത്താതി ദീപേതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ‘‘സബ്ബഞ്ചേതം ഉജുവിപച്ചനീകവസേന ച അതിസപ്പായവസേന ച വുത്തം, രാഗാദീനം പന അവിക്ഖമ്ഭികാ, സദ്ധാദീനം വാ അനുപകാരാ കുസലഭാവനാ നാമ നത്ഥീ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൭).
൩൧൫൦. സവണ്ണകസിണാതി ചതൂഹി വണ്ണകേഹി കസിണേഹി സഹിതാ. ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോതി ഇമേ അട്ഠ ദോസചരിതസ്സ അനുകൂലാതി പകാസിതാതി യോജനാ.
൩൧൫൧. മോഹപ്പകതിനോതി മോഹചരിതസ്സ. ‘‘ആനാപാനസതി ഏകാവാ’’തി പദച്ഛേദോ.
൩൧൫൨. മരണൂപസമേതി മരണഞ്ച ഉപസമോ ച മരണൂപസമം, തസ്മിം മരണൂപസമേ. സതീതി മരണാനുസ്സതി, ഉപസമാനുസ്സതി ചാതി ഏതേ ചത്താരോ ധമ്മാ. പഞ്ഞാപകതിനോതി ബുദ്ധിചരിതസ്സ.
൩൧൫൩. ആദിഅനുസ്സതിച്ഛക്കന്തി ¶ ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘസീലചാഗദേവതാനുസ്സതിസങ്ഖാതം ഛക്കം. സദ്ധാചരിതവണ്ണിതന്തി സദ്ധാചരിതസ്സ അനുകൂലന്തി കഥിതം. ആരുപ്പാതി ചത്താരോ ആരുപ്പാ. സേസാ കസിണാതി ഭൂതകസിണആലോകാകാസകസിണാനം വസേന ഛ കസിണാതി സേസാ ദസ ധമ്മാ. സബ്ബാനുരൂപകാതി സബ്ബേസം ഛന്നം ചരിയാനം അനുകൂലാതി അത്ഥോ.
൩൧൫൪-൮. ഏവം യഥാനിക്ഖിത്തമാതികാനുക്കമേന കമ്മട്ഠാനപ്പഭേദം വിഭാവേത്വാ ഇദാനി ഭാവനാനയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി. ഏവം പഭേദതോ ഞത്വാ കമ്മട്ഠാനാനീതി യഥാവുത്തഭേദനയമുഖേന ¶ ഭാവനാമയാരമ്ഭദസ്സനം. പണ്ഡിതോതി തിഹേതുകപടിസന്ധിപഞ്ഞായ പഞ്ഞവാ ഭബ്ബപുഗ്ഗലോ. തേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. മേധാവീതി പാരിഹാരിയപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. ദള്ഹം ഗഹേത്വാനാതിആദിമജ്ഝപരിയോസാനേ സുട്ഠു സല്ലക്ഖന്തേന ദള്ഹം അട്ഠിം കത്വാ സക്കച്ചം ഉഗ്ഗഹേത്വാ. കല്യാണമിത്തകോതി –
‘‘പിയോ ഗരു ഭാവനീയോ;
വത്താ ച വചനക്ഖമോ;
ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ;
നോ ചട്ഠാനേ നിയോജകോ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൩൭; നേത്തി. ൧൧൩) –
വുത്തലക്ഖണകോ സീലസുതപഞ്ഞാദിഗുണസമന്നാഗതകല്യാണമിത്തകോ.
പഠമമേവ പലിബോധാനം ഉച്ഛേദം കത്വാതി യോജനാ. പഠമന്തി ഭാവനാരമ്ഭതോ പഠമമേവ. പലിബോധാനം ഉച്ഛേദം കത്വാതി –
‘‘ആവാസോ ¶ ച കുലം ലാഭോ;
ഗണോ കമ്മഞ്ച പഞ്ചമം;
അദ്ധാനം ഞാതി ആബാധോ;
ഗന്ഥോ ഇദ്ധീതി തേ ദസാ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧) –
വുത്താനം ദസമഹാപലിബോധാനം, ദീഘകേസനഖലോമച്ഛേദനചീവരരജനപത്തപചനാദീനം ഖുദ്ദകപഅബോധാനഞ്ചാതി ഉഭയേസം പലിബോധാനം ഉച്ഛേദം കത്വാ നിട്ഠാപനേന വാ ആലയപരിച്ചാഗേന വാ ഉച്ഛേദം കത്വാ. ഇദ്ധി പനേത്ഥ വിപസ്സനായ പലിബോധോ ഹോതി, ന സമാധിഭാവനായ. വുത്തഞ്ഹേതം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ‘‘ഇദ്ധീതി പോഥുജ്ജനികാ ഇദ്ധി. സാ ഹി ഉത്താനസേയ്യകദാരകോ വിയ, തരുണസസ്സം വിയ ച ദുപ്പരിഹാരാ ഹോതി, അപ്പമത്തകേനേവ ഭിജ്ജതി. സാ പന വിപസ്സനായ പലിബോധോ ഹോതി, ന സമാധിസ്സ സമാധിം പത്വാ പത്തബ്ബത്താ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧).
ദോസവജ്ജിതേ ¶ , അനുരൂപേ ച വിഹാരേ വസന്തേനാതി യോജനാ. ദോസവജ്ജിതേതി –
‘‘മഹാവാസം നവാവാസം, ജരാവാസഞ്ച പന്ഥനിം;
സോണ്ഡിം പണ്ണഞ്ച പുപ്ഫഞ്ച, ഫലം പത്ഥിതമേവ ച.
‘‘നഗരം ദാരുനാ ഖേത്തം, വിസഭാഗേന പട്ടനം;
പച്ചന്തസീമാസപ്പായം, യത്ഥ മിത്തോ ന ലബ്ഭതി.
‘‘അട്ഠാരസേതാനി ഠാനാനി, ഇതി വിഞ്ഞായ പണ്ഡിതോ;
ആരകാ പരിവജ്ജേയ്യ, മഗ്ഗം പടിഭയം യഥാ’’തി. (വിസുദ്ധി. ൧.൫൨) –
അട്ഠകഥാസു വുത്തേഹി ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ദോസേഹി ഗജ്ജിതേ.
അനുരൂപേ വസന്തേനാതി –
‘‘ഇധ ¶ , ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം നാതിദൂരം ഹോതി നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം, ദിവാ അപ്പാകിണ്ണം, രത്തിം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസം, അപ്പഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സം, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ വിഹരന്തസ്സ അപ്പകസിരേനേവ ഉപ്പജ്ജന്തി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ, തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ യേ തേ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ, തേ കാലേന കാലം ഉപസങ്കമിത്വാ പരിപുച്ഛതി പരിപഞ്ഹതി ‘ഇദം, ഭന്തേ, കഥം, ഇമസ്സ കോ അത്ഥോ’തി, തസ്സ തേ ആയസ്മന്തോ അവിവടഞ്ചേവ വിവരന്തി, അനുത്താനീകതഞ്ച ഉത്താനിം കരോന്തി, അനേകവിഹിതേസു ച കങ്ഖട്ഠാനീയേസു ധമ്മേസു കങ്ഖം പടിവിനോദേന്തി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സേനാസനം പഞ്ചങ്ഗസമന്നാഗതം ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧൧) –
ഏവം ഭഗവതാ വണ്ണിതേഹി പഞ്ചഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതത്താ അനുരൂപേ ഭാവനാകമ്മാനുഗുണേ വിഹാരേ വിഹരന്തേനാതി അത്ഥോ. പഠമാദീനീതി പഠമദുതിയാദീനി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി. സബ്ബസോ ഭാവേത്വാതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ¶ ‘‘സബ്ബം ഭാവനാവിധാനം അപരിഹാപേന്തേന ഭാവേതബ്ബോ’’തി (വിസുദ്ധി. ൧.൪൧) നിക്ഖിത്തസ്സ മാതികാപദസ്സ വിത്ഥാരക്കമേന ഭാവേത്വാ, ചിത്തവിസുദ്ധിം സമ്പാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി.
സപ്പഞ്ഞോതി കമ്മജതിഹേതുകപടിസന്ധിപഞ്ഞായ ചേവ കമ്മട്ഠാനമനസികാരസപ്പായാനി പരിഗ്ഗഹേത്വാ അസപ്പായം പരിവജ്ജേത്വാ സപ്പായസേവനോപകാരായ പാരിഹാരിയപഞ്ഞായ ച സമന്നാഗതോ യോഗാവചരോ. തതോതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനവജ്ജിതരൂപാരൂപജ്ഝാനം വിപസ്സനാപാദകഭാവേന സമാപജ്ജിത്വാ അട്ഠന്നം വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനാനമഞ്ഞതരതോ ഝാനാ വുട്ഠായ. തേനാഹ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ‘‘ഠപേത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ¶ അവസേസരൂപാരൂപാവചരജ്ഝാനാനം അഞ്ഞതരതോ വുട്ഠായാ’’തി (വിസുദ്ധി. ൨.൬൬൩).
നാമരൂപവവത്ഥാനം കത്വാതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ദിട്ഠിവിസുദ്ധിനിദ്ദേസേ വുത്തനയേന പഞ്ചക്ഖന്ധാദിമുഖേസു യഥിച്ഛിതേന മുഖേന പവിസിത്വാ നാമരൂപം വവത്ഥപേത്വാ ‘‘ഇദം നാമം, ഇദം രൂപം, ഇമമ്ഹാ നാമരൂപതോ ബ്യതിരിത്തം അത്താദി കിഞ്ചി വത്തബ്ബം നത്ഥീ’’തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ, ഇമിനാ ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ദസ്സിതാ.
കങ്ഖം വിതീരിയാതി യഥാദിട്ഠനാമരൂപധമ്മാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിനിദ്ദേസേ (വിസുദ്ധി. ൨.൬൭൮ ആദയോ) വുത്തനയേന പഞ്ചധാ പരിഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ന താവിദം നാമരൂപം അഹേതുകം, ന അത്താദിഹേതുക’’ന്തി യാഥാവതോ നാമരൂപസ്സ പഞ്ചധാ ദസ്സനേന അദ്ധത്തയഗതം ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തം (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦; മഹാനി. ൧൭൪) സോളസവിധം കങ്ഖം, ‘‘സത്ഥരി കങ്ഖതീ’’തിആദിനയപ്പവത്തം (ധ. സ. ൧൦൦൮) അട്ഠവിധഞ്ച കങ്ഖം വീരിയേന തരിത്വാ പജഹിത്വാ, ഇമിനാ കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി ദസ്സിതാ ഹോതി.
ഏവം കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിനിപ്ഫാദനേന ഞാതപരിഞ്ഞായ ഠിതോ യോഗാവചരോ സപ്പായം നാമരൂപം ലക്ഖണത്തയം ആരോപേത്വാ കങ്ഖാവൂപസമഞാണേന മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസേ (വിസുദ്ധി. ൨.൬൯൨ ആദയോ) വുത്തനയേന സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ ഓഭാസോ, ഞാണം, പീതി, പസ്സദ്ധി, സുഖം, അധിമോക്ഖോ, പഗ്ഗഹോ, ഉപട്ഠാനം, ഉപേക്ഖാ, നികന്തീതി ദസസു ഉപക്കിലേസേസു പാതുഭൂതേസു തഥാ പാതുഭൂതേ ഓഭാസാദയോ ദസ ഉപക്കിലേസേ ‘‘അമഗ്ഗോ’’തി മഗ്ഗവീഥിപടിപന്നം വിപസ്സനാഞാണമേവ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ¶ പണ്ഡിതോ പഞ്ഞവാ യോഗാവചരോ ജാനാതീതി അത്ഥോ, ഇമിനാ മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി സങ്ഖേപതോ ദസ്സിതാ ഹോതി.
൩൧൫൯. ഏത്താവതാ ¶ തേസം തിണ്ണം വവത്ഥാനേതി യോജനാ. ഏത്താവതാതി ‘‘നാമരൂപവവത്ഥാനം കത്വാ’’തിആദിനാ സങ്ഖേപതോ ദസ്സിതനയേന. തേസം തിണ്ണന്തി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി തീഹി വിസുദ്ധീഹി സകസകവിപസ്സനാനം നാമരൂപതപ്പച്ചയമഗ്ഗാമഗ്ഗാനം തിണ്ണം. വവത്ഥാനേ കതേ നിയമേ കതേ. തിണ്ണം സച്ചാനന്തി ദുക്ഖസമുദയമഗ്ഗസങ്ഖആതാനം തിണ്ണം സച്ചാനം. വവത്ഥാനം കതം സിയാതി ഞാതതീരണപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതേന ലോകിയേനേവ ഞാണേന അനുബോധവസേന നിച്ഛയോ കതോ ഹോതീതി അത്ഥോ. കഥം? നാമരൂപവവത്ഥാനസങ്ഖാതേന ദിട്ഠിവിസുദ്ധിഞാണേന ദുക്ഖസച്ചവവത്ഥാനം കതം ഹോതി, പച്ചയപരിഗ്ഗഹസങ്ഖാതേന കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിഞാണേന സമുദയസച്ചവവത്ഥാനം, മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനസങ്ഖാതേന മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനേന മഗ്ഗസച്ചവവത്ഥാനം.
൩൧൬൦-൧. ഏവം ഞാതതീരണപരിഞ്ഞാദ്വയം സങ്ഖേപതോ ദസ്സേത്വാ പഹാനപരിഞ്ഞായ സരീരഭൂതാനി നവ ഞാണാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉദയബ്ബയാ’’തിആദി. തത്ഥ ഉദയബ്ബയാതി ഉപ്പാദഭങ്ഗാനുപസ്സനാവസപ്പവത്താ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘ഉദയബ്ബയാ’’തി വുത്താ. തത്ഥ ഉദയം മുഞ്ചിത്വാ വയേ വാ പവത്താ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാ ‘‘ഭങ്ഗാ’’തി വുത്താ. ഭയഞ്ച ആദീനവോ ച നിബ്ബിദാ ച ഭയാദീനവനിബ്ബിദാ, സങ്ഖാരാനം ഭയതോ അനുപസ്സനവസേന പവത്താ ഭയാനുപസ്സനാ ച ദിട്ഠഭയാനം ആദീനവതോ പേക്ഖനവസേന പവത്താ ആദീനവാനുപസ്സനാ ച ദിട്ഠാദീനവേസു നിബ്ബേദവസേന പവത്താ നിബ്ബിദാനുപസ്സനാ ച തഥാ വുത്താ. നിബ്ബിന്ദിത്വാ സങ്ഖാരേഹി മുച്ചിതുകാമതാവസേനേവ പവത്തം ഞാണം മുച്ചിതുകാമതാഞാണം. മുച്ചനസ്സ ഉപായസമ്പടിപാദനത്ഥം പുന സങ്ഖാരത്തയപടിഗ്ഗഹവസപവത്തം ഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ.
സങ്ഖാരധമ്മേ ഭയനന്ദിവിവജ്ജനവസേന അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ പവത്തഞാണം സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം, സച്ചാനുലോമോ തദധിഗമായ ഏകന്തപച്ചയോ ¶ ഹോതീതി ‘‘സച്ചാനുലോമിക’’ന്തി ച കലാപസമ്മസനഞാണാദീനം പുരിമാനം നവന്നം കിച്ചനിപ്ഫത്തിയാ, ഉപരി ച സത്തതിംസായ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനഞ്ച അനുലോമനതോ ‘‘അനുലോമഞാണ’’ന്തി ച വുത്തം നവമം ഞാണഞ്ചാതി യാ നവാനുപുബ്ബവിപസ്സനാസങ്ഖാതാ പഹാനപരിഞ്ഞാ ദസ്സിതാ, അയം ‘‘പടിപദാഞാണദസ്സന’’ന്തി പകാസിതാതി യോജനാ.
൩൧൬൨. തതോ ¶ അനുലോമഞാണതോ പരം മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനിയം ഹുത്വാ നിബ്ബാനമാലമ്ബിത്വാ ഉപ്പന്നസ്സ പുഥുജ്ജനഗോത്തസ്സ അഭിഭവനതോ, അരിയഗോത്തസ്സ ഭാവനതോ വഡ്ഢനതോ ച ‘‘ഗോത്രഭൂ’’തി സങ്ഖം ഗതസ്സ ചിത്തസ്സ സമനന്തരമേവ ച. സന്തിമാരമ്മണം കത്വാതി സബ്ബകിലേസദരഥാനഞ്ച സങ്ഖാരദുക്ഖഗ്ഗിനോ ച വൂപസമനിമിത്തത്താ ‘‘സന്തി’’ന്തി സങ്ഖാതം നിരോധമാലമ്ബിത്വാ. ഞാണദസ്സനന്തി ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന ജാനനട്ഠേന ഞാണം, ചക്ഖുനാ വിയ പച്ചക്ഖതോ ദസ്സനട്ഠേന ദസ്സനന്തി സങ്ഖം ഗതം സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതം സത്തമവിസുദ്ധിഞാണം ജായതേ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ.
൩൧൬൩. പച്ചവേക്ഖണപരിയന്തന്തി പച്ചവേക്ഖണജവനപരിയോസാനം. തസ്സാതി ഞാണദസ്സനസങ്ഖാതസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ. ഫലന്തി ഫലചിത്തം അനു പച്ഛാ മഗ്ഗാനന്തരം ഹുത്വാ ജായതേ.
ഏത്ഥ ‘‘പച്ചവേക്ഖണപരിയന്ത’’ന്തി ഇദം ‘‘ഫല’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം, കിരിയാവിസേസനം വാ, പച്ചവേക്ഖണജവനം മരിയാദം കത്വാതി അത്ഥോ. മഗ്ഗാനന്തരം ഫലേ ദ്വിക്ഖത്തും, തിക്ഖത്തും വാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധേ തദനന്തരമേവ ഭവങ്ഗം ഹോതി, ഭവങ്ഗം ആവട്ടേത്വാ പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം മഗ്ഗമാലമ്ബിത്വാ മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി, തതോ പച്ചവേക്ഖണജവനാനി. ഏവം ഫലചിത്തം ഭവങ്ഗപരിയന്തമേവ ഹോതി, ന പച്ചവേക്ഖണപരിയന്തം. തഥാപി അഞ്ഞേന ജവനേന അനന്തരികം ¶ ഹുത്വാ ഫലജവനാനമനന്തരം പച്ചവേക്ഖണജവനമേവ പവത്തതീതി ദസ്സനത്ഥം ഫലപച്ചവേക്ഖണജവനാനന്തരേ ഉപ്പന്നാനി ഭവങ്ഗാവജ്ജനാനി അബ്ബോഹാരികാനി കത്വാ ‘‘പച്ചവേക്ഖണപരിയന്തം, ഫലം തസ്സാനുജായതേ’’തി വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം.
പച്ചവേക്ഖണഞ്ച മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനപഹീനകിലേസഅവസിട്ഠകിലേസാനം പച്ചവേക്ഖണവസേന പഞ്ചവിധം ഹോതി. തേസു ഏകേകം ഏകേകേന ജവനവാരേന പച്ചവേക്ഖതീതി പഞ്ച പച്ചവേക്ഖണജവനവാരാനി ഹോന്തി. താനി പച്ചവേക്ഖണഗ്ഗഹണേന സാമഞ്ഞതോ ദസ്സിതാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി.
൩൧൬൪. തേനേവ ച ഉപായേനാതി ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാദിവിപസ്സനാനം പഠമം മഗ്ഗോ അധിഗതോ, തേനേവ ഉപായേന. സോ ഭിക്ഖൂതി സോ യോഗാവചരോ ഭിക്ഖു. പുനപ്പുനം ഭാവേന്തോതി പുനപ്പുനം ¶ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ. യഥാ പഠമമഗ്ഗഫലാനി പത്തോ, തഥാ. സേസമഗ്ഗഫലാനി ചാതി ദുതിയാദിമഗ്ഗഫലാനി ച പാപുണാതി.
൩൧൬൫. ഇച്ചേവം യഥാവുത്തനയേന ഉപ്പാദവയന്താതീതകത്താ അച്ചന്തം അമതം ധമ്മം അവേച്ച പടിവിജ്ഝിത്വാ അസേസം അകുസലം വിദ്ധംസയിത്വാ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന പജഹിത്വാ തയോ ഭവേ കാമഭവാദീസു തീസു ഭവേസു നികന്തിയാ സോസനവസേന തയോ ഭവേ വിസേസേന സോസയിത്വാ സോ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യോ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു പഠമം കിലേസപരിനിബ്ബാനേ സോസിതവിപാകക്ഖന്ധകടത്താരൂപസങ്ഖാതഉപാദിസേസരഹിതത്താ നിരുപാദിസേസം നിബ്ബാനധാതും ഉപേതി അധിഗച്ഛതീതി യോജനാ.
ഇച്ചേവം സങ്ഖേപതോ കമ്മട്ഠാനഭാവനാനയോ ആചരിയേന ദസ്സിതോതി ഗന്ഥഭീരുജനാനുഗ്ഗഹവസേന വിത്ഥാരവണ്ണനം അനാമസിത്വാ ¶ അനുപദവണ്ണനാമത്തമേവേത്ഥ കതം. വിത്ഥാരവണ്ണനാ പനസ്സ വിസുദ്ധിമഗ്ഗതോ, തബ്ബണ്ണനതോ ച ഗഹേതബ്ബാ.
൩൧൬൬-൭. വിഞ്ഞാസക്കമതോ വാപീതി അക്ഖരപദവാക്യസങ്ഖാതഗന്ഥരചനക്കമതോ വാ. പുബ്ബാപരവസേന വാതി വത്തബ്ബാനമത്ഥവിസേസാനം പടിപാടിവസേന വാ. അക്ഖരബന്ധേ വാതി സദ്ദസത്ഥഅലങ്കാരസത്ഥഛന്ദോവിചിതിസത്ഥാനുപാതേന കാതബ്ബായ അക്ഖരപദരചനായ, ഗാഥാബന്ധേതി അത്ഥോ. അയുത്തം വിയ യദി ദിസ്സതീതി യോജനാ.
തന്തി തം ‘‘അയുത്ത’’ന്തി ദിസ്സമാനട്ഠാനം. തഥാ ന ഗഹേതബ്ബന്തി ദിസ്സമാനാകാരേനേവ അയുത്തന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. കഥം ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഗഹേതബ്ബമദോസതോ’’തി. തസ്സ കാരണമാഹ ‘‘മയാ ഉപപരിക്ഖിത്വാ, കതത്താ പന സബ്ബസോ’’തി. യോ യോ പനേത്ഥ ദോസോ ദിസ്സതി ഖിത്തദോസോ വാ ഹോതു വിപല്ലാസഗ്ഗഹണദോസോ വാ, നാപരം ദോസോതി ദീപേതി. തേനേതം പകരണം സബ്ബേസം തിപിടകപരിയത്തിപ്പഭേദായതനബഹുസ്സുതാനം സിക്ഖാകാമാനം ഥേരാനം അത്തനോ പമാണഭൂതതം സൂചേതി. അത്തനോ പമാണസൂചനേന അത്തനാ വിരചിതസ്സ വിനയവിനിച്ഛയസ്സാപി പമാണതം വിഭാവേന്തോ തസ്സ സവനുഗ്ഗഹധാരണാദീസു സോതുജനം നിയോജേതീതി ദട്ഠബ്ബം.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനിയാ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായ
കമ്മട്ഠാനഭാവനാവിധാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിഗമനകഥാവണ്ണനാ
൩൧൬൮-൭൮. ഏവം ¶ ¶ ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായ, സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ, അവിപ്പടിസാരോ പാമോജ്ജത്ഥായ, പാമോജ്ജം പീതത്ഥായ, പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായ, പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായ, സുഖം സമാധത്ഥായ, സമാധി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം നിബ്ബിദത്ഥായ, നിബ്ബിദാ വിരാഗത്ഥായ, വിരാഗോ വിമുത്തത്ഥായ, വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനത്ഥായ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം അനുപാദാപഅനിബ്ബാനത്ഥായാ’’തി (പരി. ൩൬൫) ദസ്സിതാനിസംസപരമ്പരാനിദ്ധാരണമുഖേന അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപരിയന്തം സാനിസംസം വിനയകഥം കഥേത്വാ തസ്സാ പമാണതഞ്ച വിഭാവേത്വാ അത്തനോ സുതബുദ്ധത്താ ‘‘സനിദാനം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൨൬; കഥാ. ൮൦൬) വചനതോ ഭഗവതോ ചരിതമനുവത്തന്തോ തസ്സ ദേസകാലാദിവസേന നിദാനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സേട്ഠസ്സാ’’തിആദി.
തത്ഥ സേട്ഠസ്സാതി ധനധഞ്ഞവത്ഥാലങ്കാരാദിഉപഭോഗപരിഭോഗസമ്പത്തിയാ ചേവ ഗാമരാജധാനിഖേത്തവത്ഥുനദിതളാകാരാമാദിസമ്പത്തിയാ ച പസത്ഥതരസ്സ. നാഭിഭൂതേതി മജ്ഝവത്തിതായ നാഭിസദിസേ. നിരാകുലേതി മജ്ഝവത്തിതായേവ പരിമണ്ഡലാദിസമ്ഭവതോ വിലോപാദിആകുലരഹിതേ. സബ്ബസ്സ പന ലോകസ്സ രാമണീയകേ സമ്പിണ്ഡിതേ വിയ രമണീയതരേ ഭൂതമങ്ഗലേ ഗാമേതി സമ്ബന്ധോ.
പുനപി കിംവിസിട്ഠേതി ആഹ ‘‘കദലീ’’തിആദി. കദലീ ച സാലഞ്ച താലഞ്ച ഉച്ഛു ച നാളികേരാ ച കദലീ…പേ… നാളികേരാ, തേസം വനാനി കദലീ…പേ… നാളികേരവനാനി, തേഹി ആകുലേ ആകിണ്ണേതി അത്ഥോ. കമലാനി ച ഉപ്പലാനി ച കമലുപ്പലാനി, തേഹി സഞ്ഛന്നാ കമലുപ്പലസഞ്ഛന്നാ, സലിലസ്സ ആസയാ സലിലാസയാ, കമലുപ്പലസഞ്ഛന്നാ ച ¶ തേ സലിലാസയാ ചാതി കമല…പേ… സലിലാസയാ, തേഹി സോഭിതോ കമലുപ്പലസഞ്ഛന്നസലിലാസയസോഭിതോ, തസ്മിം.
കാവേരിയാ ജലം കാവേരിജലം, കാവേരിജലസ്സ സമ്പാതോ പവത്തനം കാവേരിജലസമ്പാതോ, തേന പരി സമന്തതോ ഭൂതം പവത്തിതം മഹീതലം ഏതസ്സാതി കാവേരിജലസമ്പാതപരിഭൂതമഹീതലോ, തസ്മിം. ഇദ്ധേതി നാനാസമ്പത്തിയാ സമിദ്ധേ. സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നേതി സബ്ബസുഖോപകരണസമ്പന്നേ. മങ്ഗലേതി ജനാനം ഇദ്ധിവുദ്ധികാരണഭൂതേ. ഭൂതമങ്ഗലേതി ഏവംനാമകേ ഗാമേ.
പവരോ ¶ തിരതാരീണതലാദിഗണേഹി കുലാചലചക്കഭോഗിനാ ഭോഗവലയസീദന്തരസാഗരാദി ആകാരോ ഏതാസന്തി പവരാകാരാ, പാകാരാ ച പരിഖാ ച പാകാരപരിഖാ, പവരാകാരാ ച താ പാകാരപരിഖാ ചാതി പവരാകാരപാകാരപരിഖാ, താഹി പരിവാരിതോ പവരാകാരപാകാരപരിഖാപരിവാരിതോ, തസ്മിം. ദസ്സനീയേതി ദസ്സനാരഹേ. മനോ രമതി ഏത്ഥാതി മനോരമോ, തസ്മിം.
തീരസ്സ അന്തോ തീരന്തോ, തീരമേവ വാ അന്തോ തീരന്തോ, പോക്ഖരണിസോബ്ഭഉദകവാഹകപരിഖാദീനം കൂലപ്പദേസോ, തീരന്തേ രുഹിംസു ജായിംസൂതി തീരന്തരുഹാ, തീരന്തരുഹാ ച തേ ബഹുത്താ അതീരാ അപരിച്ഛേദാ ചാതി തീരന്തരുഹവാതീരാ. വ-കാരോ സന്ധിജോ, തരൂനം രാജാനോ തരുരാജാനോ, തീരന്തരുഹവാതീരാ ച തേ തരുരാജാനോ ചാതി തീരന്തരുഹവാതീരതരുരാജാനോ, തേഹി വിരാജിതോ തീരന്ത…പേ… വിരാജിതോ, തസ്മിം, പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗഛായൂപഗേഹി മഹാരുക്ഖേഹി പടിമണ്ഡിതേതി അത്ഥോ. ‘‘തീരന്തരുഹവാനതരുരാജിവിരാജിതേ’’തി വാ പാഠോ, തീരന്തരുഹാനം വാനതരൂനം വേതരൂപരുക്ഖാനം രാജീഹി പന്തീഹി പടിമണ്ഡിതേതി ¶ അത്ഥോ. ദിജാനം ഗണാ ദിജഗണാ, നാനാ ച തേ ദിജഗണാ ചാതി നാനാദിജഗണാ, തേ തതോ തതോ ആഗന്ത്വാ രമന്തി ഏത്ഥാതി നാനാദിജഗണാരാമോ, തസ്മിം, സുകകോകിലമയൂരാദിസകുണാനം ആഗന്ത്വാ രമനട്ഠാനഭൂതേതി അത്ഥോ. നാനാരാമമനോരമേതി നാനാ അനേകേ ആരാമാ പുപ്ഫഫലാരാമാ നാനാരാമാ, തേഹി മനോരമോതി നാനാരാമമനോരമോ, തസ്മിം.
ചാരൂ ച തേ പങ്കജാ ചാതി ചാരുപങ്കജാ, കമലുപ്പലകുമുദാദയോ, ചാരുപങ്കജേഹി സംകിണ്ണാ സഞ്ഛന്നാ ചാരുപങ്കജസംകിണ്ണാ, ചാരുപങ്കജസംകിണ്ണാ ച തേ തളാകാ ചേതി ചാരുപങ്കജസംകിണ്ണതളാകാ, തേഹി സമലങ്കതോ വിഭൂസിതോ ചാരു…പേ… സമലങ്കതോ, തസ്മിം. സുന്ദരോ മധുരോ രസോ അസ്സാതി സുരസം, സുരസഞ്ച തം ഉദകഞ്ചാതി സുരസോദകം, സുരസോദകേന സമ്പുണ്ണാ സുരസോദകസമ്പുണ്ണാ, വരാ ച തേ കൂപാ ചാതി വരകൂപാ, സുരസോദകസമ്പുണ്ണാ ച തേ വരകൂപാ ചേതി സുരസോദകസമ്പുണ്ണവരകൂപാ, തേഹി ഉപസോഭിതോ സുരസോ…പേ… കൂപസോഭിതോ, തസ്മിം.
വിസേസേന ചിത്രാതി വിചിത്രാ, വിചിത്രാ ച തേ വിപുലാ ചാതി വിചിത്രവിപുലാ, വിചിത്രവിപുലാ ച തേ മണ്ഡപാ ചാതി…പേ… മണ്ഡപാ, അതിസയേന ഉഗ്ഗതാ അച്ചുഗ്ഗതാ, അച്ചുഗ്ഗതാ ച തേ വരമണ്ഡപാ ചാതി അച്ചുഗ്ഗവരമണ്ഡപാ, ഗാഥാബന്ധവസേന വണ്ണലോപോ, വിചിത്രവിപുലാ ¶ ച തേ അച്ചുഗ്ഗവരമണ്ഡപാ ചാതി വിചിത്രവിപുലഅച്ചുഗ്ഗവരമണ്ഡപാ, തേഹി മണ്ഡിതോ വിഭൂസിതോ വിചിത്ര…പേ… മണ്ഡിതോ, തസ്മിം. മണ്ഡം സൂരിയരസ്മിം പാതി രക്ഖതീതി മണ്ഡപോ. തതോ തതോ ആഗമ്മ വസന്തി ഏത്ഥാതി ആവാസോ, പാസാദഹമ്മിയമാളാദയോ. അനേകേഹീതി ബഹൂഹി. അച്ചന്തന്തി അതിസയേന.
ധരണീതലം ¶ ഭേത്വാ ഉഗ്ഗതേന വിയ, ഖരം ഫരുസം കേലാസസിഖരം ജിത്വാ അവഹസന്തേന വിയ ഥൂപേന ച ഉപസോഭിതേ വിഹാരേതി യോജനാ.
അമ്ബും ദദാതീതി അമ്ബുദോ, സരദേ അമ്ബുദോ സരദമ്ബുദോ, ഥുല്ലനതമഹന്തഭാവസാമഞ്ഞേന സരദമ്ബുദേന സങ്കാസോ സരദമ്ബുദസങ്കാസോ, തസ്മിം. സമ്മാ ഉസ്സിതോ ഉഗ്ഗതോതി സമുസ്സിതോ, തസ്മിം. ഓലോകേന്താനം, വസന്താനഞ്ച പസാദം ചിത്തസ്സ തോസം ജനേതീതി പസാദജനനം, തസ്മിം. ഏത്താവതാ വിനയവിനിച്ഛയകഥായ പവത്തിതദേസം ദസ്സേതി, ‘‘വസതാ മയാ’’തി കത്താരം.
ദേവദത്തചിഞ്ചമാണവികാദീഹി കതാപരാധസ്സ, സീതുണ്ഹാദിപരിസ്സയസ്സ ച സഹനതോ, സസന്താനഗതകിലേസാദീനം ഹനനതോ ച സീഹോ വിയാതി സീഹോ, ബുദ്ധോ ച സോ സീഹോ ചാതി ബുദ്ധസീഹോ. സേട്ഠപരിയായോ വാ സീഹ-സദ്ദോ, ബുദ്ധസേട്ഠേനാതി അത്ഥോ. വുത്തസ്സാതി ദേസിതസ്സ. വിനയസ്സ വിനയപിടകസ്സ. വിനിച്ഛയോതി പാഠാഗതോ ചേവ അട്ഠകഥാഗതോ ച ആചരിയപരമ്പരാഭതോ ച വിനിച്ഛയോ. ബുദ്ധസീഹന്തി ഏവംനാമകം മഹാഥേരം. സമുദ്ദിസ്സാതി ഉദ്ദിസിത്വാ, തേന കതആയാചനം പടിച്ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ ബാഹിരനിമിത്തം ദസ്സിതം.
അയം വിനിച്ഛയോ മമ സദ്ധിവിഹാരികം ബുദ്ധസീഹം സമുദ്ദിസ്സ ഭിക്ഖൂനം ഹിതത്ഥായ സമാസതോ വരപാസാദേ വസതാ മയാ കതോതി യോജനാ.
കിമത്ഥായാതി ആഹ ‘‘വിനയസ്സാവബോധത്ഥം, സുഖേനേവാചിരേന ചാ’’തി, അനുപാദിസേസേന നിബ്ബാനപരിയന്താനിസംസസ്സ വിനയപിടകസ്സ പകരണസ്സ ഗന്ഥവസേന സമാസേത്വാ അത്ഥവസേന സുട്ഠു വിനിച്ഛിതത്താ സുഖേന ചേവ അചിരേന ¶ ച അവബോധനത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ഭിക്ഖൂനന്തി പധാനനിദസ്സനം, ഏകസേസനിദ്ദേസോ വാ ഹേട്ഠാ –
‘‘ഭിക്ഖൂനം ¶ ഭിക്ഖുനീനഞ്ച ഹിതത്ഥായ സമാഹിതോ. പവക്ഖാമീ’’തി (വി. വി. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ ൨) –
ആരദ്ധത്താ. ഇമിനാ പയോജനം ദസ്സിതം.
൩൧൭൯. ഏവം ദേസകത്തുനിമിത്തപയോജനാനി ദസ്സേത്വാ കാലനിയമം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അച്ചുതാ’’തിആദി. വിക്കമനം വിക്കന്തോ, വിക്കമോതി അത്ഥോ. അച്ചുതം കേനചി അനഭിഭൂതം, തഞ്ച തം വിക്കന്തഞ്ചാതി അച്ചുതവിക്കന്തം, അച്ചുതസ്സ നാരായനസ്സ വിയ അച്ചുതവിക്കന്തം ഏതസ്സാതി അച്ചുതച്ചുതവിക്കന്തോ. കോ സോ? രാജാ, തസ്മിം. കലമ്ഭകുലം നന്ദയതീതി കലമ്ഭകുലനന്ദനോ, തസ്മിം. ഇമിനാ തസ്സ കുലവംസോ നിദസ്സിതോ. കലമ്ഭകുലവംസജാതേ അച്ചുതച്ചുതവിക്കന്തനാമേ ചോളരാജിനി മഹിം ചോളരട്ഠം സമനുസാസന്തേ സമ്മാ അനുസാസന്തേ സതി തസ്മിം ചോളരാജിനി രജ്ജം കാരേന്തേ സതി അയം വിനിച്ഛയോ മയാ ആരദ്ധോ ചേവ സമാപിതോ ചാതി. ഇമിനാ കാലം നിദസ്സേതി.
൩൧൮൦. ഇദാനി ഇമം വിനയവിനിച്ഛയപ്പകരണം കരോന്തേന അത്തനോ പുഞ്ഞസമ്പദം സകലലോകഹിതത്ഥായ പരിണാമേന്തോ ആഹ ‘‘യഥാ’’തിആദി. അയം വിനയവിനിച്ഛയോ അന്തരായം വിനാ യഥാ സിദ്ധിം നിപ്ഫത്തിം പത്തോ, തഥാ സത്താനം ധമ്മസംയുതാ കുസലനിസ്സിതാ സങ്കപ്പാ ചിത്തുപ്പാദാ, അധിപ്പേതത്ഥാ വാ സബ്ബേ അന്തരായം വിനാ സിജ്ഝന്തു നിപ്പജ്ജന്തൂതി യോജനാ.
൩൧൮൧. തേനേവ പുഞ്ഞപ്ഫലഭാവേന സകലലോകഹിതേകഹേതുനോ ഭഗവതോ സാസനസ്സ ചിരട്ഠിതിമാസീസന്തോ ആഹ ‘‘യാവ തിട്ഠതീ’’തിആദി. ‘‘മന്ദാരോ’’തി വുച്ചതി ¶ സീതസിനിദ്ധഏകപബ്ബതരാജാ. കം വുച്ചതി ഉദകം, തേന ദാരിതോ നിഗ്ഗമപ്പദേസോ ‘‘കന്ദരോ’’തി വുച്ചതി. സീതസിനിദ്ധവിപുലപുലിനതലേഹി, സന്ദമാനസാതസീതലപസന്നസലിലേഹി, കീളമാനനാനപ്പകാരമച്ഛഗുമ്ബേഹി, ഉഭയതീരപുപ്ഫഫലപല്ലവാലങ്കതതരുലതാവനേഹി, കൂജമാനസുകസാലികകഓകിലമയൂരഹംസാദിസകുന്താഭിരുതേഹി, തത്ഥ തത്ഥ പരിഭമന്തഭമരാമവജ്ജാഹി ച ചാരു മനുഞ്ഞാ കന്ദരാ ഏതസ്സാതി ചാരുകന്ദരോ. കലി വുച്ചതി അപരാധോ, തം സാസതി ഹിംസതി അപനേതീതി കലിസാസനം. ‘‘കലുസാസന’’ന്തി വാ പാഠോ. കലുസം വുച്ചതി പാപം, തം അസതി വിക്ഖിപതി ദൂരമുസ്സാരയതീതി കലുസാസനം, പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധസങ്ഖാതം തിവിധസാസനം.
൩൧൮൨. ഏവം ¶ ഓകസ്സ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥഹിതസാധകസ്സ സാസനസ്സ ചിരട്ഠിതിം പത്ഥേത്വാ തേനേവ പുഞ്ഞകമ്മാനുഭാവേന ലോകസ്സ ദിട്ഠധമ്മികത്ഥഹേതുമാസീസന്തോ ആഹ ‘‘കാലേ’’തിആദി. കാലേതി സസ്സസമിദ്ധീനം അനുരൂപേ കാലേ. സമ്മാ പവസ്സന്തൂതി അവുട്ഠിഅതിവുട്ഠിദോസരഹിതാ യഥാ സസ്സാദീനി സമ്പജ്ജന്തി, തഥാ വസ്സം വുട്ഠിധാരം പവസ്സന്തൂതി അത്ഥോ. വസ്സവലാഹകാതി വസ്സവലാഹകാധിട്ഠിതാ പജ്ജുന്നദേവപുത്താ. മഹീപാലാതി രാജാനോ. ധമ്മതോതി ദസരാജധമ്മതോ. സകലം മഹിന്തി പഥവിനിസ്സിതസബ്ബജനകായം.
൩൧൮൩. ഏവം സബ്ബലോകസ്സ ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിസാധനത്ഥായ അത്തനോ പുഞ്ഞപരിണാമം കത്വാ ഇദാനി വിദിതലോകുത്തരസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനവസേനേവ പുഞ്ഞപരിണാമം കരോന്തോ ആഹ ‘‘ഇമ’’ന്തിആദി. ഇമിനാ അത്തനോ വിരചിതം പച്ചക്ഖം വിനിച്ഛയമാഹ. സാരഭൂതന്തി സീലസാരാദിതിവിധസിക്ഖാസാരസ്സ പകാസനതോ ഹത്ഥസാരമിവ ഭൂതം. ഹിതന്തി തദത്ഥേ പടിപജ്ജന്താനം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനാവസാനസ്സ ഹിതസ്സ ആവഹനതോ, സംസാരദുക്ഖസ്സ ച വൂപസമനതോ ¶ അമതോസധം വിയ ഹിതം. അത്ഥയുത്തന്തി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥാനം വിനയനാദീഹി യുത്തത്താ അത്ഥയുത്തം. കരോന്തേനാതി രചയന്തേന മയാ. യം പുഞ്ഞം പത്തന്തി കാരകം പുനാതീതി പുഞ്ഞം, പുജ്ജഭവഫലനിപ്ഫാദനതോ വാ ‘‘പുഞ്ഞ’’ന്തി സങ്ഖം ഗതം യം കുസലകമ്മം അപരിമേയ്യഭവപരിയന്തം പസുതം അധിഗതം. തേന പുഞ്ഞേന ഹേതുഭൂതേന. അയം ലോകോതി അയം സകലോപി സത്തലോകോ. മുനിന്ദപ്പയാതന്തി മുനിന്ദേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സമ്പത്തം. വീതസോകന്തി വിഗതസോകം. സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സഉപായാസാദീഹി വിഗതത്താ, തേസം നിക്കമനനിമിത്തത്താ ച അപഗതസോകാദിസംസാരദുക്ഖം. സിവം പുരം നിബ്ബാനപുരം പാപുണാതു സച്ഛികരോതു, കിലേസപരിനിബ്ബാനേന, അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ ച പരിനിബ്ബാതൂതി വുത്തം ഹോതി.
ഇതി തമ്ബപണ്ണിയേനാതിആദി പകരണകാരകസ്സ പഭവസുദ്ധിബാഹുസച്ചാദിഗുണമുഖേന പകരണേ ഗാരവം ജനേതുകാമേന ഏതസ്സ സിസ്സേന ഠപിതം വാക്യം.
തത്ഥ തമ്ബപണ്ണിയേനാതി തമ്ബപണ്ണിമ്ഹി ജാതോ, തത്ഥ വിദിതോ, തതോ ആഗതോതി വാ തമ്ബപണ്ണിയോ, തേന. ബ്യാകരണമവേച്ച അധീതവാതി വേയ്യാകരണോ, പരമോ ച ഉത്തമോ ച സോ വേയ്യാകരണോ ചാതി പരമവേയ്യാകരണോ, തേന. തീണി പിടകാനി സമാഹടാനി, തിണ്ണം പിടകാനം സമാഹാരോ വാ തിപിടകം, നീയന്തി ബുജ്ഝീയന്തി സേയ്യത്ഥികേഹീതി നയാ, നയന്തി വാ ഏതേഹി ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിം ¶ വിസേസേനാതി നയാ, പാളിനയഅത്ഥനയഏകത്തനയാദയോവ, തിപിടകേ ആഗതാ നയാ തിപിടകനയാ, വിധാനം പസാസനം, പവത്തനം വാ വിധി, തിപിടകനയാനം വിധി തിപിടകനയവിധി, തിപിടകനയവിധിമ്ഹി കുസലോ തിപിടകനയവിധികുസലോ, തേന.
പരമാ ¶ ച തേ കവിജനാ ചാതി പരമകവിജനാ, പരമകവിജനാനം ഹദയാനി പരമകവിജനഹദയാനി, പദുമാനം വനാനി പദുമവനാനി, പരമകവിജനഹദയാനി ച താനി പദുമവനാനി ചാതി പരമകവിജനഹദയപദുമവനാനി, തേസം വികസനം ബോധം സൂരിയോ വിയ കരോതീതി പരമകവിജനഹദയപദുമവനവികസനകരോ, തേന. കവീ ച തേ വരാ ചാതി കവിവരാ, കവീനം വരാതി വാ കവിവരാ, കവിവരാനം വസഭോ ഉത്തമോ കവിവരവസഭോ, തേന, കവിരാജരാജേനാതി അത്ഥോ.
പരമാ ച സാ രതി ചാതി പരമരതി, പരമരതിം കരോന്തീതി പരമരതികരാനി, വരാനി ച താനി മധുരാനി ചാതി വരമധുരാനി, വരമധുരാനി ച താനി വചനാനി ചാതി വരമധുരവചനാനി, പരമരതികരാനി ച താനി വരമധുരവചനാനി ചാതി പരമരതികരവരമധുരവചനാനി, ഉഗ്ഗിരണം കഥനം ഉഗ്ഗാരോ, പരമരതികരവരമധുരവചനാനം ഉഗ്ഗാരോ ഏതസ്സാതി പരമ…പേ… വചനുഗ്ഗാരോ, തേന. ഉരഗപുരം പരമപവേണിഗാമോ അസ്സ നിവാസോതി ഉരഗപുരോ, തേന. ബുദ്ധദത്തേനാതി ഏവംനാമകേന ഥേരേന, ആചരിയബുദ്ധദത്തത്ഥേരേനാതി അത്ഥോ. അയം വിനയവിനിച്ഛയോ രചിതോതി സമ്ബന്ധോ.
നിട്ഠിതാ ചായം വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനീ നാമ
വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനാ.
വിനയവിനിച്ഛയ-ടീകാ സമത്താ.
നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
ഉത്തരവിനിച്ഛയ-ടീകാ
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ
(ക)
ദേവാതിദേവം ¶ ¶ സുഗതം, ദേവബ്രഹ്മിന്ദവന്ദിതം;
ധമ്മഞ്ച വട്ടുപച്ഛേദം, നത്വാ വട്ടാതിതം ഗണം.
(ഖ)
വന്ദനാമയപുഞ്ഞേന, കമ്മേന രതനത്തയേ;
ഛേത്വാ ഉപദ്ദവേ സബ്ബേ, ആരഭിസ്സം സമാഹിതോ.
(ഗ)
ഥേരേന ബുദ്ധദത്തേന, രചിതസ്സ സമാസതോ;
സംവണ്ണനമസംകിണ്ണം, ഉത്തരസ്സ യഥാബലം.
൧. അഥായമാചരിയോ അത്തനോ വിരചിതേ വിനയേ തസ്സുപനിസ്സയേ വിനയപിടകേ ച ഭിക്ഖൂനം നാനപ്പകാരകോസല്ലജനനത്ഥം പരിവാരട്ഠകഥായഞ്ച ആഗതവിനിച്ഛയം സങ്ഗഹേത്വാ ഉത്തരപകരണം വണ്ണയിതുകാമോ ¶ പഠമം താവ അന്തരായനിവാരണേന യഥാധിപ്പേതസാധനത്ഥം രതനത്തയം വന്ദന്തോ ആഹ ‘‘സബ്ബസത്തുത്തമ’’ന്തിആദി.
പകരണാരമ്ഭേ രതനത്തയവന്ദനാപയോജനം തത്ഥ തത്ഥാചരിയേഹി ബഹുധാ പപഞ്ചിതം, അമ്ഹേഹി ച വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനായം സമാസതോ ദസ്സിതന്തി ന തം ഇധ വണ്ണയിസ്സാമ. പകരണാഭിധേയ്യ കരണപ്പകാരപയോജനാനിപി ¶ തത്ഥ ദസ്സിതനയാനുസാരേന ഇധാപി വേദിതബ്ബാനി. സമ്ബന്ധാദിദസ്സനമുഖേന അനുത്താനപദവണ്ണനമേവേത്ഥ കരിസ്സാമി.
ജിനം, ധമ്മഞ്ച, ഗണഞ്ച വന്ദിത്വാ ഉത്തരം ദാനി കരിസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോ. കിംവിസിട്ഠം ജിനം, ധമ്മം, ഗണഞ്ച വന്ദിത്വാതി ആഹ ‘‘സബ്ബസത്തുത്തമ’’ന്തിആദി. തത്ഥ സബ്ബസത്തുത്തമന്തി പഞ്ചസു കാമഗുണേസു സത്താ ആസത്താ വിസത്താ ലഗ്ഗിതാതി സത്താ, പരമത്ഥതോ സത്തപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ വോഹാരതോ ഖന്ധസന്തതിം ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ സമ്മുതി ‘‘സത്താ’’തി വുച്ചന്തി. തേ പന കാമാവചരാദിഭൂമിവസേന, നിരയാദിപദേസവസേന, അഹേതുകാദിപടിസന്ധിവസേനാതി ഏവമാദീഹി അനന്തപഭേദാ. തേസു ഖീണാസവാനം യഥാവുത്തനിബ്ബചനത്ഥേന സത്തവോഹാരോ ന ലബ്ഭതി. തഥാപി തേ ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ വാ തംസദിസത്താ വാ ‘‘സത്താ’’തി വുച്ചന്തി. സബ്ബേ ച തേ സത്താ ചാ തി സബ്ബസത്താ. ഉദ്ധടതമത്താ, ഉഗ്ഗതതമത്താ, സേട്ഠത്താ ച ഉത്തമോ, സബ്ബസത്താനം ലോകിയലോകുത്തരേഹി രൂപാരൂപഗുണേഹി ഉത്തമോ, സബ്ബസത്തേസു വാ ഉത്തമോ പവരോ സേട്ഠോതി സബ്ബസത്തുത്തമോ. ‘‘ജിന’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം.
പുനപി കിംവിസിട്ഠന്തി ആഹ ‘‘ധീര’’ന്തി. ധീ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തായ ഈരതി വത്തതീതി ധീരോ, തം. താദിഭാവേന ഇന്ദഖീലസിനേരുആദയോ വിയ അട്ഠലോകധമ്മസങ്ഖാതേന ഭുസവാതേന അകമ്പിയട്ഠേന, ചതുവേസാരജ്ജവസേന സദേവകേ ലോകേ കേനചി അകമ്പനീയട്ഠേന ച ധീരം, ധിതിസമ്പന്നന്തി അത്ഥോ. ഇദമ്പി തസ്സേവ വിസേസനം.
വന്ദിത്വാതി കായവചീമനോദ്വാരേഹി അഭിവാദേത്വാതി അത്ഥോ, യഥാഭുച്ചഗുണസംകിത്തനേന ഥോമേത്വാ. സിരസാതി ഭത്തിഭാവനതുത്തമങ്ഗേന കരണഭൂതേന. ഇമിനാ വിസേസതോ ¶ കായപണാമോ ദസ്സിതോ, ഗുണസംകിത്തനേന വചീപണാമോ, ഉഭയപണാമേഹി നാനന്തരിയകതായ മനോപണാമോപി ദസ്സിതോ ച ഹോതി.
ജിനന്തി ¶ ദേവപുത്തകിലേസാഭിസങ്ഖാരമച്ചുഖന്ധമാരസങ്ഖാതേ പഞ്ചവിധേ മാരേ ബലവിധമനസമഉച്ഛേദപഹാനസഹായവേകല്ലനിദാനോപച്ഛേദവിസയാതിക്കമവസേന പഞ്ചഹി ആകാരേഹി ജിതവാതി ജിനോ, തം.
‘‘ധമ്മ’’ന്തി ഏതസ്സ നിബ്ബചനാദിവസേന അത്ഥവിനിച്ഛയോ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതോവ. അധമ്മവിദ്ധംസന്തി ധമ്മസങ്ഖാതസ്സ കുസലസ്സ പടിപക്ഖത്താ അധമ്മോ വുച്ചതി അകുസലധമ്മോ, തം അകുസലസങ്ഖാതം അധമ്മം വിദ്ധംസേതി വിനാസേതി പജഹതി തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണപ്പഹാനേനാതി അധമ്മവിദ്ധംസോ, സപരിയത്തികോ നവലോകുത്തരോ ധമ്മോ. പരിയത്തി ഹി പഞ്ചന്നം പഹാനാനം മൂലകാരണത്താ ഫലൂപചാരേന തഥാ വുച്ചതി, തം അധമ്മവിദ്ധംസം. ‘‘ധമ്മ’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം.
ഗണന്തി അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം സമൂഹം, സങ്ഘന്തി അത്ഥോ. അങ്ഗണനാസനന്തി അത്തനോ നിസ്സയം അങ്ഗന്തി മത്ഥേന്തീതി അങ്ഗണാ, കിലേസാ രാഗദോസമോഹാ, തേ അങ്ഗണേ നാസേതി യഥായോഗം തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധിനിസ്സരണപ്പഹാനേഹി പജഹതീതി അങ്ഗണനാസനോ, തം. ‘‘ഗണ’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം.
൨. മയാ വിനയസ്സ യോ സാരോ വിനിച്ഛയോ രചിതോ, തസ്സ വിനിച്ഛയസ്സാതി യോജനാ. നത്ഥി തസ്സ ഉത്തരോതി അനുത്തരോ, സബ്ബേസു വിനിച്ഛയേസു, സബ്ബേസം വാ വിനിച്ഛയാനം അനുത്തരോ ഉത്തമോ വിനിച്ഛയോതി സബ്ബാനുത്തരോ, തം. ഉത്തരം പകരണം ഇദാനി കരിസ്സാമീതി യോജനാ.
൩. ഭണതോതി ഭണന്തസ്സ പഗുണം വാചുഗ്ഗതം കരോന്തസ്സ. പഠതോതി പഠന്തസ്സ വാചുഗ്ഗതം സജ്ഝായന്തസ്സ. പയുഞ്ജതോതി തത്ഥ ¶ പകാരേന യുഞ്ജന്തസ്സ, തം അഞ്ഞേസം വാചേന്തസ്സ വാ. സുണതോതി പരേഹി വുച്ചമാനം സുണന്തസ്സ. ചിന്തയതോതി യഥാസുതം അത്ഥതോ, സദ്ദതോ ച ചിന്തേന്തസ്സ. ‘‘അബുദ്ധസ്സ ബുദ്ധിവഡ്ഢന’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന വിഭത്തിലോപോ. അബുദ്ധസ്സ ബാലസ്സ വിനയേ അപ്പകതഞ്ഞുനോ ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിജനസ്സ. ബുദ്ധിവഡ്ഢനം വിനയവിനിച്ഛയേ പഞ്ഞാവുദ്ധിനിപ്ഫാദകം. അഥ വാ ബുദ്ധസ്സ വിനിച്ഛയേ കതപരിചയത്താ പഞ്ഞവതോ ജനസ്സ ബുദ്ധിവഡ്ഢനം ബുദ്ധിയാ പഞ്ഞായ തിക്ഖവിസദഭാവാപാദനേന ഭിയ്യോഭാവസാധകം. പരമം ഉത്തമം ഉത്തരം നാമ ¶ പകരണം വദതോ കഥേന്തസ്സ മേ മമ സന്തികാ നിരതാ വിനിച്ഛയേ, തീസു സിക്ഖാസു വാ വിസേസേന രതാ നിബോധഥ ജാനാഥ സുതമയഞാണം അഭിനിപ്ഫാദേഥാതി സോതുജനം സവനേ നിയോജേതി.
മഹാവിഭങ്ഗസങ്ഗഹകഥാവണ്ണനാ
൪. ഏവം സോതുജനം സവനേ നിയോജേത്വാ യഥാപടിഞ്ഞാതം ഉത്തരവിനിച്ഛയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘മേഥുന’’ന്തിആദി. ‘‘കതി ആപത്തിയോ’’തി അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാ, അദിട്ഠജോതനാ, വിമതിച്ഛേദനാ, അനുമതി, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി പഞ്ചന്നം പുച്ഛാനം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. തിസ്സോ ആപത്തിയോ ഫുസേതി തസ്സാ സങ്ഖേപതോ വിസ്സജ്ജനം.
൫. ഏവം ഗണനാവസേന ദസ്സിതാനം ‘‘ഭവേ’’തിആദി സരൂപതോ ദസ്സനം. ഖേത്തേതി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്മിം അല്ലോകാസേ തിലബീജമത്തേപി പദേസേ. മേഥുനം പടിസേവന്തസ്സ പാരാജികം ഭവേതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വുത്തന്തി യോജനാ. ‘‘യേഭുയ്യക്ഖായിതേ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം, ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേപി ഥുല്ലച്ചയസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തത്താ. വട്ടകതേ മുഖേ അഫുസന്തം അങ്ഗജാതം പവേസേന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ.
൬. ‘‘അദിന്നം ¶ ആദിയന്തോ’’തിആദയോപി വുത്തനയായേവ.
൭. പഞ്ചമാസഗ്ഘനേ വാപീതി പോരാണകസ്സ നീലകഹാപണസ്സ ചതുത്ഥഭാഗസങ്ഖാതേ പഞ്ചമാസേ, തദഗ്ഘനകേ വാ. അധികേ വാതി അതിരേകപഞ്ചമാസകേ വാ തദഗ്ഘനകേ വാ. അദിന്നേ പഞ്ചവീസതിയാ അവഹാരാനം അഞ്ഞതരേന അവഹടേ പരാജയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. മാസേ വാ ഊനമാസേ വാ തദഗ്ഘനകേ വാ ദുക്കടം. തതോ മജ്ഝേതി പഞ്ചമാസകതോ മജ്ഝേ. പഞ്ച മാസാ സമാഹടാ, പഞ്ചന്നം മാസാനം സമാഹാരോതി വാ പഞ്ചമാസം, പഞ്ചമാസം അഗ്ഘതീതി പഞ്ചമാസഗ്ഘനം, പഞ്ചമാസഞ്ച പഞ്ചമാസഗ്ഘനഞ്ച പഞ്ചമാസഗ്ഘനം, ഏകദേസസരൂപേകസേസോയം, തസ്മിം. മാസേ വാതി ഏത്ഥാപി മാസോ ച മാസഗ്ഘനകഞ്ച മാസമാസഗ്ഘനകോതി വത്തബ്ബേ ‘‘മാസേ’’തി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ, ഉത്തരപദലോപോ ച ദട്ഠബ്ബോ.
‘‘പഞ്ചമാസഗ്ഘനേ’’തി സാമഞ്ഞേന വുത്തേപി പോരാണകസ്സ നീലകഹാപണസ്സേവ ചതുത്ഥഭാഗവസേന പഞ്ചമാസനിയമോ ¶ കാതബ്ബോ. തഥാ ഹി ഭഗവതാ ദുതിയപാരാജികം പഞ്ഞാപേന്തേന ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിതം പുരാണവോഹാരികമഹാമത്തം ഭിക്ഖും ‘‘കിത്തകേന വത്ഥുനാ രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ ചോരം ഗഹേത്വാ ഹനതി വാ ബന്ധതി വാ പബ്ബാജേതി വാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന ‘‘പാദേന വാ പാദാരഹേന വാ’’തി വുത്തേ തേനേവ പമാണേന അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ പഞ്ഞത്തം. അട്ഠകഥായഞ്ച –
‘‘പഞ്ചമാസകോ പാദോതി പാളിം ഉല്ലിങ്ഗിത്വാ ‘തദാ രാജഗഹേ വീസതിമാസകോ കഹാപണോ ഹോതി, തസ്മാ ¶ പഞ്ചമാസകോ പാദോ’. ഏതേന ലക്ഖണേന സബ്ബജനപദേസു കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥോ ഭാഗോ ‘പാദോ’തി വേദിതബ്ബോ. സോ ച ഖോ പോരാണകസ്സ നീലകഹാപണസ്സ വസേന, ന ഇതരേസം ദുദ്രദാമകാദീനം. തേന ഹി പാദേന അതീതാ ബുദ്ധാപി പാരാജികം പഞ്ഞപേസും, അനാഗതാപി പഞ്ഞപേസ്സന്തി. സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ഹി പാരാജികവത്ഥുമ്ഹി വാ പാരാജികേ വാ നാനത്തം നത്ഥി, ഇമാനേവ ചത്താരി പാരാജികവത്ഥൂനി, ഇമാനേവ ചത്താരി പാരാജികാനി, ഇതോ ഊനം വാ അതിരേകം വാ നത്ഥി. തസ്മാ ഭഗവാപി ധനിയം വിഗരഹിത്വാ പാദേനേവ ദുതിയപാരാജികം പഞ്ഞപേന്തോ ‘യോ പന ഭിക്ഖു അദിന്നം ഥേയ്യസങ്ഖാത’ന്തിആദിമാഹാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൮) വുത്തം.
സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച –
‘‘ചതുത്ഥോ ഭാഗോ പാദോതി വേദിതബ്ബോതി ഇമിനാവ സബ്ബജനപദേസു കഹാപണസ്സേവ വീസതിമോ ഭാഗോമാസകോതി ഇദഞ്ച വുത്തമേവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. പോരാണസത്ഥാനുരൂപം ലക്ഖണസമ്പന്നാ ഉപ്പാദിതാ നീലകഹാപണാതി വേദിതബ്ബാ. ദുദ്രദാമേന ഉപ്പാദിതോ ദുദ്രദാമകോ. സോ കിര നീലകഹാപണസ്സ തിഭാഗം അഗ്ഘതീ’തി വത്വാ ‘യസ്മിം പദേസേ നീലകഹാപണാ ന സന്തി, തത്ഥാപി നീലകഹാപണവസേനേവ പരിച്ഛേദോ കാതബ്ബോ. കഥം? നീലകഹാപണാനം വളഞ്ജനട്ഠാനേ ച അവളഞ്ജനട്ഠാനേ ച സമാനഅഗ്ഘവസേന പവത്തമാനം ഭണ്ഡം നീലകഹാപണേന സമാനഗ്ഘം ഗഹേത്വാ തസ്സ ചതുത്ഥഭാഗഗ്ഘനകം നീലകഹാപണസ്സ പാദഗ്ഘനകന്തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൮) അയമത്ഥോവ വുത്തോ.
ഏത്ഥ ¶ കഹാപണം നാമ കരോന്താ സുവണ്ണേനപി കരോന്തി രജതേനപി തമ്ബേനപി സുവണ്ണരജതതമ്ബമിസ്സകേനപി ¶ . തേസു കതരം കഹാപണം നീലകഹാപണന്തി? കേചി താവ ‘‘സുവണ്ണകഹാപണ’’ന്തി. കേചി ‘‘മിസ്സകകഹാപണ’’ന്തി. തത്ഥ ‘‘സുവണ്ണകഹാപണ’’ന്തി വദന്താനം അയമധിപ്പായോ – പാരാജികവത്ഥുനാ പാദേന സബ്ബത്ഥ ഏകലക്ഖണേന ഭവിതബ്ബം, കാലദേസപരിഭോഗാദിവസേന അഗ്ഘനാനത്തം പാദസ്സേവ ഭവിതബ്ബം. ഭഗവതാ ഹി ധമ്മികരാജൂഹി ഹനനബന്ധനപബ്ബാജനാനുരൂപേനേവ അദിന്നാദാനേ പാരാജികം പഞ്ഞത്തം, ന ഇതരഥാ. തസ്മാ ഏസാ സബ്ബദാ സബ്ബത്ഥ അബ്യഭിചാരീതി സുവണ്ണമയസ്സ കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥേന പാദേന ഭവിതബ്ബന്തി.
‘‘മിസ്സകകഹാപണ’’ന്തി വദന്താനം പന അയമധിപ്പായോ –
അട്ഠകഥായം –
‘‘തദാ രാജഗഹേ വീസതിമാസകോ കഹാപണോ ഹോതി, തസ്മാ പഞ്ചമാസകോ പാദോ. ഏതേന ലക്ഖണേന സബ്ബജനപദേസു കഹാപണസ്സ ചതുത്ഥോ ഭാഗോ ‘പാദോ’തി വേദിതബ്ബോ. സോ ച ഖോ പോരാണകസ്സ നീലകഹാപണസ്സ വസേന, ന ഇതരേസം ദുദ്രദാമകാദീന’’ന്തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൮൮) –
വുത്തത്താ, സാരത്ഥദീപനിയഞ്ച –
‘‘പോരാണസത്ഥാനുരൂപം ലക്ഖണസമ്പന്നാ ഉപ്പാദിതാ നീലകഹാപണാതി വേദിതബ്ബാ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൨.൮൮) –
വുത്തത്താ ച ‘‘വിനയവിനിച്ഛയം പത്വാ ഗരുകേ ഠാതബ്ബ’’ന്തി വചനതോ ച മിസ്സകകഹാപണോയേവ നീലകഹാപണോ. തത്ഥേവ ഹി പോരാണസത്ഥവിഹിതം ലക്ഖണം ദിസ്സതി. കഥം? പഞ്ച ¶ മാസാ സുവണ്ണസ്സ, തഥാ രജതസ്സ, ദസ മാസാ തമ്ബസ്സാതി ഏതേ വീസതി മാസേ മിസ്സേത്വാ ബന്ധനത്ഥായ വീഹിമത്തം ലോഹം പക്ഖിപിത്വാ അക്ഖരാനി ച ഹത്ഥിആദീനമഞ്ഞതരഞ്ച രൂപം ദസ്സേത്വാ കതോ നിദ്ദോസത്താ നീലകഹാപണോ നാമ ഹോതീതി.
സിക്ഖാഭാജനവിനിച്ഛയേ ച കേസുചി പോത്ഥകേസു ‘‘പാദോ നാമ പഞ്ച മാസാ സുവണ്ണസ്സാ’’തി പുരിമപക്ഖവാദീനം ¶ മതേന പാഠോ ലിഖിതോ. കേസുചി പോത്ഥകേസു ദുതിയപക്ഖവാദീനം മതേന ‘‘പഞ്ച മാസാ ഹിരഞ്ഞസ്സാ’’തി പാഠോ ലിഖിതോ. സീഹളഭാസായ പോരാണകേഹി ലിഖിതായ സാമണേരസിക്ഖായ പന –
‘‘പോരാണകസ്സ നീലകഹാപണസ്സാതി വുത്തഅട്ഠകഥാവചനസ്സ, പോരാണകേ രതനസുത്താഭിധാനകസുത്തേ വുത്തകഹാപണലക്ഖണസ്സ ച അനുരൂപതോ ‘സുവണ്ണരജതതമ്ബാനി മിസ്സേത്വാ ഉട്ഠാപേത്വാ കതകഹാപണം കഹാപണം നാമാ’തി ച ‘സാമണേരാനമുപസമ്പന്നാനഞ്ച അദിന്നാദാനപാരാജികവത്ഥുമ്ഹി കോ വിസേസോ’തി പുച്ഛം കത്വാ ‘സാമണേരാനം ദസികസുത്തേനാപി പാരാജികോ ഹോതി, ഉപസമ്പന്നാനം പന സുവണ്ണസ്സ വീസതിവീഹിമത്തേനാ’’തി –
ച വിസേസോ ദസ്സിതോ.
തം പന സുവണ്ണമാസകവസേന അഡ്ഢതിയമാസകം ഹോതി, പഞ്ചമാസകേന ച ഭഗവതാ പാരാജികം പഞ്ഞത്തം. തസ്മാ തസ്സ യഥാവുത്തലക്ഖണസ്സ കഹാപണസ്സ സബ്ബദേസേസു അലബ്ഭമാനത്താ സബ്ബദേസസാധാരണേന തസ്സ മിസ്സകകഹാപണസ്സ പഞ്ചമാസപാദഗ്ഘനകേന സുവണ്ണേനേവ പാരാജികവത്ഥുമ്ഹി നിയമിതേ സബ്ബദേസവാസീനം ഉപകാരായ ഹോതീതി ഏവം സുവണ്ണേനേവ പാരാജികവത്ഥുപരിച്ഛേദോ കതോ. അയമേവ നിയമോ ¶ സീഹളാചരിയവാദേഹി സാരോതി ഗഹിതോ. തസ്മാ സിക്ഖാഗരുകേഹി സബ്ബത്ഥ പേസലേഹി വിനയധരേഹി അയമേവ വിനിച്ഛയോ സാരതോ പച്ചേതബ്ബോ. ഹോന്തി ചേത്ഥ –
‘‘ഹേമരജതതമ്ബേഹി, സത്ഥേ നിദ്ദിട്ഠലക്ഖണം;
അഹാപേത്വാ കതോ വീസ-മാസോ നീലകഹാപണോ.
ഹേമപാദം സജ്ഝുപാദം, തമ്ബപാദദ്വയഞ്ഹി സോ;
മിസ്സേത്വാ രൂപമപ്പേത്വാ, കാതും സത്ഥേസു ദസ്സിതോ.
‘ഏലാ’തി വുച്ചതേ ദോസോ, നിദ്ദോസത്താ തഥീരിതോ;
തസ്സ പാദോ സുവണ്ണസ്സ, വീസവീഹഗ്ഘനോ മതോ.
യസ്മിം ¶ പന പദേസേ സോ, ന വത്തതി കഹാപണോ;
വീസസോവണ്ണവീഹഗ്ഘം, തപ്പാദഗ്ഘന്തി വേദിയം.
വീസസോവണ്ണവീഹഗ്ഘം, ഥേനേന്താ ഭിക്ഖവോ തതോ;
ചവന്തി സാമഞ്ഞഗുണാ, ഇച്ചാഹു വിനയഞ്ഞുനോ’’തി.
൯. ഓപാതന്തി ആവാടം. ദുക്ഖേ ജാതേതി യോജനാ.
൧൦. ഉത്തരിം ധമ്മന്തി ഏത്ഥ ‘‘ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മ’’ന്തി വത്തബ്ബേ നിരുത്തിനയേന മജ്ഝപദലോപം, നിഗ്ഗഹീതാഗമഞ്ച കത്വാ ‘‘ഉത്തരിം ധമ്മ’’ന്തി വുത്തം. ഉത്തരിമനുസ്സാനം ഝായീനഞ്ചേവ അരിയാനഞ്ച ധമ്മം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം. അത്തുപനായികന്തി അത്തനി തം ഉപനേതി ‘‘മയി അത്ഥീ’’തി സമുദാചരന്തോ, അത്താനം വാ തത്ഥ ഉപനേതി ‘‘അഹം ഏത്ഥ സന്ദിസ്സാമീ’’തി സമുദാചരന്തോതി അത്തുപനായികോ, തം അത്തുപനായികം, ഏവം കത്വാ വദന്തോതി സമ്ബന്ധോ.
൧൧. പരിയായേതി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ ഭിക്ഖു അരഹാ’’തിആദിനാ (പരി. ൨൮൭) പരിയായഭണനേ. ഞാതേതി യം ¶ ഉദ്ദിസ്സ ഭണതി, തസ്മിം വിഞ്ഞുമ്ഹി മനുസ്സജാതികേ അചിരേന ഞാതേ. നോ ചേതി നോ ചേ ജാനാതി.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
പാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൩. ചേതേതി, ഉപക്കമതി, മുച്ചതി, ഏവം അങ്ഗത്തയേ പുണ്ണേ ഗരുകം വുത്തം. ദ്വങ്ഗേ ചേതേതി, ഉപക്കമതി യദി ന മുച്ചതി, ഏവം അങ്ഗദ്വയേ ഥുല്ലച്ചയന്തി യോജനാ. പയോഗേതി പയോജേത്വാ ഉപക്കമിതും അങ്ഗജാതാമസനം, പരസ്സ ആണാപനന്തി ഏവരൂപേ സാഹത്ഥികാണത്തികപയോഗേ.
൧൪. വുത്തനയേനേവ ഉപരൂപരി പഞ്ഹാപുച്ഛനം ഞാതും സക്കാതി തം അവത്തുകാമോ ആഹ ‘‘ഇതോ പട്ഠായാ’’തിആദി. മയമ്പി യദേത്ഥ പുബ്ബേ അവുത്തമനുത്താനത്ഥഞ്ച, തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ.
൧൫. കായേനാതി ¶ അത്തനോ കായേന. കായന്തി ഇത്ഥിയാ കായം. ഏസ നയോ ‘‘കായബദ്ധ’’ന്തി ഏത്ഥാപി.
൧൬. അത്തനോ കായേന പടിബദ്ധേന ഇത്ഥിയാ കായപടിബദ്ധേ ഫുട്ഠേ തു ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൧൭. തിസ്സോ ആപത്തിയോ സിയുന്തി യോജനാ. ദ്വിന്നം മഗ്ഗാനന്തി വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാനം.
൧൮. വണ്ണാദിഭഞ്ഞേതി വണ്ണാദിനാ ഭണനേ. കായപടിബദ്ധേ വണ്ണാദിനാ ഭഞ്ഞേ ദുക്കടന്തി യോജനാ.
൧൯. അത്തകാമചരിയായാതി അത്തകാമപാരിചരിയായ.
൨൦. പണ്ഡകസ്സ സന്തികേപി അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം വദതോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോതി യോജനാ. തിരച്ഛാനഗതസ്സാപി സന്തികേതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.
൨൧. ഇത്ഥിപുരിസാനമന്തരേ ¶ സഞ്ചരിത്തം സഞ്ചരണഭാവം സമാപന്നേ ഭിക്ഖുമ്ഹി പടിഗ്ഗണ്ഹനവീമംസാപച്ചാഹരണകത്തികേ സമ്പന്നേ തസ്സ ബുധോ ഗരുകം നിദ്ദിസേതി യോജനാ.
൨൨. ദ്വങ്ഗസമായോഗേതി തീസ്വേതേസു ദ്വിന്നം അങ്ഗാനം യഥാകഥഞ്ചി സമായോഗേ. അങ്ഗേ സതി പനേകസ്മിന്തി തിണ്ണമേകസ്മിം പന അങ്ഗേ സതി.
൨൪. പയോഗേതി ‘‘അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം കുടിം, അദേസിതവത്ഥുകം മഹല്ലകവിഹാരഞ്ച കാരേസ്സാമീ’’തി ഉപകരണത്ഥം അരഞ്ഞഗമനതോ പട്ഠായ സബ്ബപയോഗേ. ഏകപിണ്ഡേ അനാഗതേതി സബ്ബപരിയന്തിമം പിണ്ഡം സന്ധായ വുത്തം.
൨൫. ഇധ യോ ഭിക്ഖു അമൂലകേന പാരാജികേന ധമ്മേന അനുദ്ധംസേതീതി യോജനാ.
൨൬. ഓകാസം ¶ ന ച കാരേത്വാതി ‘‘കരോതു മേ, ആയസ്മാ, ഓകാസം, അഹം തേ വത്തുകാമോ’’തി ഏവം തേന ഭിക്ഖുനാ ഓകാസം അകാരാപേത്വാ.
൨൮. അഞ്ഞഭാഗിയേതി അഞ്ഞഭാഗിയപദേന ഉപലക്ഖിതസിക്ഖാപദേ. ഏവം അഞ്ഞത്രപി ഈദിസേസു ഠാനേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
൨൯. ‘‘സമനുഭാസനായ ഏവാ’’തി പദച്ഛേദോ. ന പടിനിസ്സജന്തി അപ്പടിനിസ്സജന്തോ.
൩൦. ഞത്തിയാ ദുക്കടം ആപന്നോ സിയാ, ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി ഥുല്ലതം ആപന്നോ സിയാ, കമ്മവാചായ ഓസാനേ ഗരുകം ആപന്നോ സിയാതി യോജനാ. ‘‘ഥുല്ലത’’ന്തി ഇദം ഥുല്ലച്ചയാപത്തിഉപലക്ഖണവചനം.
൩൧. ചതൂസു ¶ യാവതതിയകേസു പഠമേ ആപത്തിപരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ ഇതരേസം തിണ്ണം തേനപി ഏകപരിച്ഛേദത്താ തത്ഥ വുത്തനയമേവ തേസു അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഭേദാനുവത്തകേ’’തിആദി.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩൨. അതിരേകചീവരന്തി അനധിട്ഠിതം, അവികപ്പിതം വികപ്പനുപഗപമാണം ചീവരം ലദ്ധാ ദസാഹം അതിക്കമന്തോ ഏകമേവ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി. തിചീവരേന ഏകരത്തിമ്പി വിനാ വസന്തോ ഏകമേവ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി. ഇദഞ്ച ജാതിവസേന ഏകത്തം സന്ധായ വുത്തം വത്ഥുഗണനായ ആപത്തീനം പരിച്ഛിന്ദിതബ്ബത്താ.
൩൩. ഗഹേത്വാകാലചീവരന്തി അകാലചീവരം പടിഗ്ഗഹേത്വാ. മാസന്തി സതിയാ പച്ചാസായ നിക്ഖിപിതും അനുഞ്ഞാതം മാസം. അതിക്കമന്തോതി സതിയാപി പച്ചാസായ വീതിക്കമന്തോ അന്തോമാസേ അനധിട്ഠഹിത്വാ, അവികപ്പേത്വാ വാ തിംസദിവസാനി അതിക്കമന്തോ, ചീവരുപ്പാദദിവസം അരുണം ആദിം കത്വാ ഏകതിംസമം അരുണം ഉട്ഠാപേന്തോതി അത്ഥോ. ഏകം നിസ്സഗ്ഗിയം ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി ഉദീരിതന്തി യോജനാ.
൩൪. അഞ്ഞാതികായ ¶ ഭിക്ഖുനിയാ. യംകിഞ്ചി പുരാണചീവരന്തി ഏകവാരമ്പി പരിഭുത്തം സങ്ഘാടിആദീനമഞ്ഞതരം ചീവരം.
൩൫. പയോഗസ്മിന്തി ‘‘ധോവാ’’തിആദികേ ഭിക്ഖുനോ ആണത്തികപയോഗേ, ഏവം ആണത്തായ ച ഭിക്ഖുനിയാ ഉദ്ധനാദികേ സബ്ബസ്മിം പയോഗേ ച. ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയാവ പാചിത്തി ഹോതീതി നിസ്സഗ്ഗിയാ പാചിത്തി ച ഹോതീതി യോജനാ.
൩൬. പടിഗണ്ഹതോതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘അഞ്ഞത്ര പാരിവത്തകാ’’തി യോജനാ.
൩൮. പയോഗസ്മിന്തി വിഞ്ഞാപനപയോഗേ. വിഞ്ഞാപിതേതി വിഞ്ഞാപിതചീവരേ പടിലദ്ധേ.
൩൯. ഭിക്ഖൂതി അച്ഛിന്നചീവരോ വാ നട്ഠചീവരോ വാ ഭിക്ഖു. തദുത്തരിന്തി സന്തരുത്തരപരമതോ ഉത്തരിം.
൪൧. പയോഗേതി വികപ്പനാപജ്ജനപയോഗേ.
൪൨. ദുവേതി ദുക്കടപാചിത്തിയവസേന ദുവേ ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജേതബ്ബം.
൪൪. പയോഗേതി അനുഞ്ഞാതപയോഗതോ അതിരേകാഭിനിപ്ഫാദനപയോഗേ. ലാഭേതി ചീവരസ്സ പടിലാഭേ.
കഥിനവഗ്ഗവണ്ണനാ പഠമാ.
൪൫. കോസിയവഗ്ഗസ്സ ആദീസു പഞ്ചസു സിക്ഖാപദേസു ദ്വേ ദ്വേ ആപത്തിയോതി യോജനാ. പയോഗേതി കരണകാരാപനപയോഗേ. ലാഭേതി കത്വാ വാ കാരേത്വാ വാ പരിനിട്ഠാപനേ.
൪൬. ‘‘ഗഹേത്വാ ഏളകലോമാനീ’’തി പദച്ഛേദോ. അതിക്കമന്തി അതിക്കമന്തോ.
൪൭. അഞ്ഞായാതി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ. ‘‘ധോവാപേതി ഏളലോമക’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ഏളലോമകന്തി ¶ ഏളകലോമാനി. നിരുത്തിനയേന ക-കാരസ്സ വിപരിയായോ. പയോഗേതി ധോവാപനപയോഗേ.
൪൯. നാനാകാരന്തി ¶ നാനപ്പകാരം. സമാപജ്ജന്തി സമാപജ്ജന്തോ ഭിക്ഖു. സമാപന്നേതി സംവോഹാരേ സമാപന്നേ സതി. പയോഗേതി സമാപജ്ജനപയോഗേ.
൫൦. പയോഗേതി കയവിക്കയാപജ്ജനപയോഗേ. തസ്മിം കതേതി തസ്മിം ഭണ്ഡേ അത്തനോ സന്തകഭാവം നീതേ.
കോസിയവഗ്ഗവണ്ണനാ ദുതിയാ.
൫൧. അതിരേകകന്തി അനധിട്ഠിതം, അവികപ്പിതം വാ പത്തം. ദസാഹം അതിക്കമേന്തസ്സ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏകാവ നിസ്സഗ്ഗിയാപത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൫൨-൩. നത്ഥി ഏതസ്സ പഞ്ച ബന്ധനാനീതി അപഞ്ചബന്ധനോ, തസ്മിം, ഊനപഞ്ചബന്ധനേ പത്തേതി അത്ഥോ. പയോഗേതി വിഞ്ഞാപനപയോഗേ. തസ്സ പത്തസ്സ ലാഭേ പടിലാഭേ.
൫൬. പയോഗേതി അച്ഛിന്ദനഅച്ഛിന്ദാപനപയോഗേ. ഹടേതി അച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതേ.
൫൭. ദ്വേ പനാപത്തിയോ ഫുസേതി വായാപനപയോഗേ ദുക്കടം, വികപ്പനുപഗപച്ഛിമചീവരപമാണേന വീതേ നിസ്സഗ്ഗിയന്തി ദ്വേ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ.
൫൮-൯. യോ പന ഭിക്ഖു അപ്പവാരിതോ അഞ്ഞാതകസ്സേവ തന്തവായേ സമേച്ച ഉപസങ്കമിത്വാ ചീവരേ ¶ വികപ്പം ആപജ്ജന്തോ ഹോതി. സോതി സോ ഭിക്ഖു. ദ്വേ ആപത്തിയോ ആപജ്ജതി, ന സംസയോതി യോജനാ. പയോഗേതി വികപ്പാപജ്ജനപയോഗേ.
൬൦. അച്ചേകസഞ്ഞിതം ¶ ചീവരം പടിഗ്ഗഹേത്വാതി യോജനാ. കാലന്തി ചീവരകാലം.
൬൧. തിണ്ണമഞ്ഞതരം വത്ഥന്തി തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം ചീവരം. ഘരേതി അന്തരഘരേ. നിദഹിത്വാതി നിക്ഖിപിത്വാ. തേന ചീവരേന വിനാ ഛാരത്തതോ അധികം ദിവസം യസ്സ ആരഞ്ഞകസ്സ വിഹാരസ്സ ഗോചരഗാമേ തം ചീവരം നിക്ഖിത്തം, തമ്ഹാ വിഹാരാ അഞ്ഞത്ര വസന്തോ നിസ്സഗ്ഗിയം ഫുസേതി യോജനാ.
൬൨. സങ്ഘികം ലാഭം പരിണതം ജാനം ജാനന്തോ.
൬൩. പയോഗേതി പരിണാമനപയോഗേ. സബ്ബത്ഥാതി പാരാജികാദീസു സബ്ബസിക്ഖാപദേസു. അപ്പനാവാരപരിഹാനീതി പരിവാരേ പഠമം വുത്തകത്ഥപഞ്ഞത്തിവാരസ്സ പരിഹാപനം, ഇധ അവചനന്തി അത്ഥോ, തസ്സ വാരസ്സ പരിവാരേ സബ്ബപഠമത്താ പഠമം വത്തബ്ബഭാവേപി തത്ഥ വത്തബ്ബം പച്ഛാ ഗണ്ഹിതുകാമേന മയാ തം ഠപേത്വാ പഠമം ആപത്തിദസ്സനത്ഥം തദനന്തരോ കതാപത്തിവാരോ പഠമം വുത്തോതി അധിപ്പായോ.
പത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ തതിയാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
തിംസനിസ്സഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬൪. മനുസ്സുത്തരിധമ്മേതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ. അഭൂതസ്മിം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ സമുല്ലപിതേ പരാജയോ പാരാജികാപത്തി.
൬൫. അമൂലന്തിമവത്ഥുനാ അമൂലകേന പാരാജികേന ധമ്മേന ഭിക്ഖും ചോദനായ ഗരു സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീതി യോജനാ. പരിയായവചനേതി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതീ’’തിആദിനാ (പരി. ൨൮൭) ¶ പരിയായേന കഥനേ. ഞാതേതി യസ്സ കഥേതി, തസ്മിം വചനാനന്തരമേവ ഞാതേ.
൬൬. നോ ¶ ചേ പന വിജാനാതീതി അഥ തം പരിയായേന വുത്തം വചനാനന്തരമേവ സചേ ന ജാനാതി. സമുദാഹടന്തി കഥിതം.
൬൭. ഓമസതോ ഭിക്ഖുസ്സ ദുവേ ആപത്തിയോ വുത്താ. ഉപസമ്പന്നം ഓമസതോ പാചിത്തി സിയാ. ഇതരം അനുപസമ്പന്നം ഓമസതോ ദുക്കടം സിയാതി യോജനാ.
൬൮. പേസുഞ്ഞഹരണേപി ദ്വേ ആപത്തിയോ ഹോന്തി.
൬൯. പയോഗേതി പദസോ ധമ്മം വാചേന്തസ്സ വചനകിരിയാരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ പദാദീനം പരിസമാപനം, ഏത്ഥന്തരേ അക്ഖരുച്ചാരണപയോഗേ ദുക്കടം. പദാനം പരിസമത്തിയം പാചിത്തിയം.
൭൦. ‘‘തിരത്താ അനുപസമ്പന്നസഹസേയ്യായാ’’തി പദച്ഛേദോ. അനുപസമ്പന്നേന സഹസേയ്യാ അനുപസമ്പന്നസഹസേയ്യാ, തായ. തിരത്താ ഉത്തരിം അനുപസമ്പന്നസഹസേയ്യായാതി യോജനാ. പയോഗേതി സയനത്ഥായ സേയ്യാപഞ്ഞാപനകായാവജ്ജനാദിപുബ്ബപയോഗേ. പന്നേതി കായപസാരണലക്ഖണേന സയനേന നിപന്നേ.
൭൧. യോ പന ഭിക്ഖു ഏകരത്തിയം മാതുഗാമേന സഹസേയ്യം കപ്പേതി. ദുക്കടാദയോതി ‘‘പയോഗേ ദുക്കടം, നിപന്നേ പാചിത്തിയ’’ന്തി യഥാവുത്തദ്വേആപത്തിയോ ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൭൨. പയോഗേതി യഥാവുത്തലക്ഖണപയോഗേ.
൭൩. അനുപസമ്പന്നേതി ¶ സമീപത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മം. അനുപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ ഭൂതം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം യോ സചേ ആരോചേതീതി യോജനാ. ദുക്കടാദയോതി യസ്സ ആരോചേതി, സോ നപ്പടിവിജാനാതി, ദുക്കടം, പടിവിജാനാതി, പാചിത്തിയന്തി ഏവം ദ്വേ ആപത്തിയോ തസ്സ ഹോന്തി.
൭൪. അഞ്ഞതോ അഞ്ഞസ്സ ഉപസമ്പന്നസ്സ ദുട്ഠുല്ലസ്സ ആപത്തിം അനുപസമ്പന്നേ അനുപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ വദം വദന്തോതി യോജനാ. പയോഗേതി ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ പുബ്ബപയോഗേ ദുക്കടം ആഗച്ഛതി ദുക്കടം ആപജ്ജതി. ആരോചിതേ പാചിത്തി സിയാതി യോജനാ.
൭൫. പയോഗേതി ¶ ‘‘അകപ്പിയപഥവിം ഖണിസ്സാമീ’’തി കുദാല പരിയേസനാദിസബ്ബപയോഗേതി.
മുസാവാദവഗ്ഗവണ്ണനാ പഠമാ.
൭൬. പാതേന്തോതി വികോപേന്തോ. തസ്സാതി ഭൂതഗാമസ്സ. പാതേതി വികോപനേ.
൭൭. അഞ്ഞവാദകവിഹേസകാനം ഏകയോഗനിദ്ദിട്ഠത്താ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വിഹേസകേ ച ഞാതും സക്കാതി തത്ഥ വിസും ആപത്തിഭേദോ ന വുത്തോ.
൭൮. പരന്തി അഞ്ഞം സങ്ഘേന സമ്മതസേനാസനപഞ്ഞാപകാദികം ഉപസമ്പന്നം. ഉജ്ഝാപേന്തോതി തസ്സ അയസം ഉപ്പാദേതുകാമതായ ഭിക്ഖൂഹി അവജാനാപേതും ‘‘ഛന്ദായ ഇത്ഥന്നാമോ ഇദം നാമ കരോതീ’’തിആദീനി വത്വാ അവഞ്ഞായ ഓലോകാപേന്തോ, ലാമകതോ വാ ചിന്താപേന്തോ. പയോഗേതി ഉജ്ഝാപനത്ഥായ തസ്സ അവണ്ണഭണനാദികേ പുബ്ബപയോഗേ.
൮൩. സങ്ഘികേ ¶ വിഹാരേ പുബ്ബൂപഗതം ഭിക്ഖും ജാനം ജാനന്തോ അനുപഖജ്ജ സേയ്യം കപ്പേതി, തസ്സേവം സേയ്യം കപ്പയതോതി യോജനാ. പയോഗേദുക്കടാദയോതി ഏത്ഥ അലുത്തസമാസോ. ആദി-സദ്ദേന സേയ്യാകപ്പനേ പാചിത്തിയം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൮൪. പയോഗേതി ‘‘നിക്കഡ്ഢഥ ഇമ’’ന്തിആദികേ ആണത്തികേ വാ ‘‘യാഹി യാഹീ’’തിആദികേ വാചസികേ വാ ഹത്ഥേന തസ്സ അങ്ഗപരാമസനാദിവസേന കതേ കായികേ വാ നിക്കഡ്ഢനപയോഗേ. സേസന്തി പാചിത്തിയം.
൮൫. ‘‘വേഹാസകുടിയാ ഉപരീ’’തി പദച്ഛേദോ. ആഹച്ചപാദകേതി ഏത്ഥ ‘‘മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ’’തി സേസോ. സീദന്തി നിസീദന്തോ. ദുക്കടാദയോതി പയോഗേ ദുക്കടം, നിപജ്ജായ പാചിത്തിയന്തി ഇമാ ആപത്തിയോ ഫുസേതി അത്ഥോ.
൮൬. അസ്സ പജ്ജസ്സ പഠമപാദം ദസക്ഖരപാദകം ഛന്ദോവിചിതിയം വുത്തഗാഥാ, ‘‘ഗാഥാഛന്ദോ അതീതദ്വയ’’ന്തി ഇമിനാ ഛന്ദോവിചിതിലക്ഖണേന ഗാഥാഛന്ദത്താ അധിട്ഠിത്വാ ദ്വത്തിപരിയായേതി ഏത്ഥ അക്ഖരദ്വയം ¶ അധികം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. പയോഗേതി അധിട്ഠാനപയോഗേ. അധിട്ഠിതേതി ദ്വത്തിപരിയായാനം ഉപരി അധിട്ഠാനേ കതേ.
൮൭. പയോഗേതി സിഞ്ചനസിഞ്ചാപനപയോഗേ. സിത്തേതി സിഞ്ചനകിരിയപരിയോസാനേ.
ഭൂതഗാമവഗ്ഗവണ്ണനാ ദുതിയാ.
൮൮. ദുക്കടം ഫുസേതി യോജനാ. ഓവദിതേ പാചിത്തി സിയാതി യോജനാ.
൮൯. വിഭാഗോയേവ ¶ വിഭാഗതാ.
൯൦. അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ അഞ്ഞത്ര പാരിവത്തകാ ചീവരം ദേന്തോ ഭിക്ഖു ദുവേ ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജനാ. പയോഗേതി ദാനപയോഗേ.
൯൩. ‘‘നാവം ഏക’’ന്തി പദച്ഛേദോ. പയോഗേതി അഭിരുഹണപയോഗേ. ദുക്കടാദയോതി ആദി-സദ്ദേന അഭിരുള്ഹേ പാചിത്തിയം സങ്ഗണ്ഹാതി.
൯൪. ‘‘ദുവിധം ആപത്തി’’ന്തി പദച്ഛേദോ.
൯൬. ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം രഹോ നിസജ്ജം കപ്പേന്തോ ഭിക്ഖു പയോഗേദുക്കടാദയോ ദ്വേപി ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജനാ.
ഓവാദവഗ്ഗവണ്ണനാ തതിയാ.
൯൭. തദുത്തരിന്തി തതോ ഭുഞ്ജിതും അനുഞ്ഞാതഏകദിവസതോ ഉത്തരിം ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ. അനന്തരസ്സ വഗ്ഗസ്സാതി ഓവാദവഗ്ഗസ്സ. നവമേനാതി ഭിക്ഖുനിയാ പരിപാചിതപിണ്ഡപാതസിക്ഖാപദേന.
൯൯. ദ്വത്തിപത്തേതി ¶ ദ്വത്തിപത്തപൂരേ. തദുത്തരിന്തി ദ്വത്തിപത്തപൂരതോ ഉത്തരിം. പയോഗേതി പടിഗ്ഗഹണപയോഗേ.
൧൦൨. തസ്സാതി അഭിഹരന്തസ്സ. പിടകേതി വിനയപിടകേ.
൧൦൩. ദസമേപീതി ഏത്ഥ ‘‘ദസമേ അപീ’’തി പദച്ഛേദോ.
ഭോജനവഗ്ഗവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.
൧൦൪. അചേലകാദിനോതി ¶ ആദി-സദ്ദേന ‘‘പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ’’തി (പാചി. ൨൭൦) വുത്തേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ഭോജനാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന ഖാദനീയം സങ്ഗണ്ഹാതി. പയോഗേതി സഹത്ഥാ ദാനപയോഗേ.
൧൦൫. ദാപേത്വാ വാ അദാപേത്വാ വാ കിഞ്ചി ആമിസം. പയോഗേതി ഉയ്യോജനപയോഗേ. തസ്മിന്തി തസ്മിം ഭിക്ഖുമ്ഹി. ഉയ്യോജിതേ പാചിത്തി സിയാതി യോജനാ.
൧൦൯. ഉമ്മാരാതിക്കമേതി ഇന്ദഖീലാതിക്കമേ.
൧൧൦. തദുത്തരിന്തി തതോ പരിച്ഛിന്നരത്തിപരിയന്തതോ വാ പരിച്ഛിന്നഭേസജ്ജപരിയന്തതോ വാ ഉത്തരിം.
൧൧൧. ഉയ്യുത്തം ദസ്സനത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ ദ്വേ ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജനാ.
അചേലകവഗ്ഗവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.
൧൧൪. മേരേയ്യന്തി മേരയം. നിരുത്തിനയേന അ-കാരസ്സ ഏ-കാരോ, യ-കാരസ്സ ച ദ്വിത്തം. മേരയ-സദ്ദപരിയായോ വാ മേരേയ്യ-സദ്ദോ. മുനീതി ഭിക്ഖു.
൧൧൫. ‘‘ഭിക്ഖു ¶ അങ്ഗുലിപതോദേനാ’’തി പദച്ഛേദോ. പയോഗേതി ഹാസാപനപയോഗേ. തസ്സാതി ഹാസാപേന്തസ്സ.
൧൧൬. ഗോപ്ഫകാ ഹേട്ഠാ ഉദകേ ദുക്കടം. ഗോപ്ഫകതോ ഉപരി ഉപരിഗോപ്ഫകം, ഉദകം, തസ്മിം, ഗോപ്ഫകതോ അധികപ്പമാണേ ഉദകേതി അത്ഥോ.
൧൧൭. അനാദരിയന്തി ¶ പുഗ്ഗലാനാദരിയം, ധമ്മാനാദരിയം വാ. പയോഗേതി അനാദരിയവസേന പവത്തേ കായപയോഗേ വാ വചീപയോഗേ വാ. കതേ അനാദരിയേ.
൧൧൯. ജോതിന്തി അഗ്ഗിം. സമാദഹിത്വാനാതി ജാലേത്വാ. ‘‘വിസിബ്ബേന്തോ’’തി ഇമിനാ ഫലൂപചാരേന കാരണം വുത്തം. വിസിബ്ബനകിരിയാ ഹി സമാദഹനകിരിയായ ഫലന്തി വിസിബ്ബനകിരിയാവോഹാരേന സമാദഹനകിരിയാവ. തസ്മാ വിസിബ്ബേന്തോതി ഏത്ഥ സമാദഹന്തോതി അത്ഥോ. പയോഗേതി സമാദഹനസമാദഹാപനപയോഗേ. വിസീവിതേതി വുത്തനയേന സമാദഹിതേതി അത്ഥോ.
൧൨൦. പയോഗേതി ചുണ്ണമത്തികാഭിസങ്ഖരണാദിസബ്ബപയോഗേ. ഇതരന്തി പാചിത്തിയം.
൧൨൧. തിണ്ണം ദുബ്ബണ്ണകരണാനന്തി കംസനീലപത്തനീലകദ്ദമസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം ദുബ്ബണ്ണകരണാനം. ഏകം അഞ്ഞതരം അനാദിയ അദത്വാ. ചീവരന്തി നവചീവരം.
൧൨൨. നത്ഥി ഏതസ്സ ഉദ്ധാരന്തി അനുദ്ധാരോ, തം അനുദ്ധാരന്തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സത്തം, അകതപച്ചുദ്ധാരന്തി അത്ഥോ.
൧൨൩. അപനിധേന്തോതി അപനേത്വാ നിധേന്തോ നിക്ഖിപേന്തോ. പത്താദികന്തി ആദി-സദ്ദേന ചീവരനിസീദനസൂചിഘരകായബന്ധനാനം ഗഹണം. പയോഗേതി അപനിധാനപയോഗേ. തസ്മിം പത്താദികേ പഞ്ചവിധേ പരിക്ഖാരേ. അപനിഹിതേ സേസാ പാചിത്തിയാപത്തി സിയാതി യോജനാ.
സുരാപാനവഗ്ഗവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.
൧൨൪. തപോധനോതി ¶ ¶ പാതിമോക്ഖസംവരസീലസങ്ഖാതം തപോധനമസ്സാതി തപോധനോ, ഭിക്ഖു.
൧൨൬. മനുസ്സവിഗ്ഗഹോ മനുസ്സസരീരോ. തിരച്ഛാനഗതോ നാഗോ വാ സുപണ്ണോ വാ. തസ്സ ഓപാതഖണകസ്സ.
൧൨൭. പടുബുദ്ധിനാതി സബ്ബേസു ഞേയ്യധമ്മേസു നിപുനഞാണേന ഭഗവതാ.
൧൨൮. പയോഗേതി പരിഭോഗത്ഥായ ഗഹണാദികേ പയോഗേ. തസ്സാതി ഭിക്ഖുസ്സ.
൧൨൯. ഉക്കോടേന്തോതി ഉച്ചാലേന്തോ യഥാഠാനേ ഠാതും അദേന്തോ. പയോഗേതി ഉക്കോടനപയോഗേ. ഉക്കോടിതേ പാചിത്തിയം സിയാതി യോജനാ.
൧൩൦. ദുട്ഠുല്ലം വജ്ജകന്തി സങ്ഘാദിസേസാദികേ. ഏകം പാചിത്തിയം ആപത്തിം ആപജ്ജതി ഇതി ദീപിതന്തി യോജനാ.
൧൩൧. പയോഗേതി ഗണപരിയേസനാദിപയോഗേ. ദുക്കടം പത്തോ സിയാ ദുക്കടാപത്തിം ആപന്നോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. സേസാതി പാചിത്തിയാപത്തി ഉപസമ്പാദിതേ സിയാ. ഗാഥാബന്ധവസേന ഉപസഗ്ഗലോപോ.
൧൩൨-൩. ജാനം ഥേയ്യസത്ഥേന സഹ സംവിധായ മഗ്ഗം പടിപജ്ജതോ ച തഥേവ മാതുഗാമേന സഹ സംവിധായ മഗ്ഗം പടിപജ്ജതോ ചാതി യോജനാ. പയോഗേതി സംവിധായ ഗന്തും പടിപുച്ഛാദികരണപയോഗേ. പടിപന്നേതി മഗ്ഗപടിപന്നേ. അനന്തരന്തി അദ്ധയോജനഗാമന്തരാതിക്കമനാനന്തരം.
൧൩൪. ഞത്തിയാ ഓസാനേ ദുക്കടം ഫുസേതി യോജനാ.
൧൩൫. അകതാനുധമ്മേനാതി ¶ ¶ അനുധമ്മോ വുച്ചതി ആപത്തിയാ അദസ്സനേ വാ അപ്പടികമ്മേ വാ പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന ഉക്ഖിത്തകസ്സ അനുലോമവത്തം ദിസ്വാ കത്വാ ഓസാരണാ, സോ ഓസാരണസങ്ഖാതോ അനുധമ്മോ യസ്സ ന കതോ, അയം അകതാനുധമ്മോ നാമ, താദിസേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിന്തി അത്ഥോ. സമ്ഭുഞ്ജന്തോതി ആമിസസമ്ഭോഗം കരോന്തോ ഭിക്ഖു. പയോഗേതി ഭുഞ്ജിതും ആമിസപടിഗ്ഗഹണാദിപയോഗേ. ഭുത്തേതി സമ്ഭുത്തേ, ഉഭയസമ്ഭോഗേ, തദഞ്ഞതരേ വാ കതേതി അത്ഥോ.
൧൩൬. ഉപലാപേന്തോതി പത്തചീവരഉദ്ദേസപരിപുച്ഛനാദിവസേന സങ്ഗണ്ഹന്തോ. പയോഗേതി ഉപലാപനപയോഗേ.
സപ്പാണകവഗ്ഗവണ്ണനാ സത്തമാ.
൧൩൭. സഹധമ്മികന്തി കരണത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, പഞ്ചഹി സഹധമ്മികേഹി സിക്ഖിതബ്ബത്താ, തേസം വാ സന്തകത്താ ‘‘സഹധമ്മിക’’ന്തി ലദ്ധനാമേന ബുദ്ധപഞ്ഞത്തേന സിക്ഖാപദേന വുച്ചമാനസ്സാതി അത്ഥോ. ഭണതോതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമാനാധികരണം.
൧൩൮. വിവണ്ണേന്തോതി ‘‘കിം പനിമേഹി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകേഹി സിക്ഖാപദേഹി ഉദ്ദിട്ഠേഹീ’’തിആദിനാ ഗരഹന്തോ. പയോഗേതി ‘‘കിം ഇമേഹീ’’തിആദിനാ ഗരഹണവസേന പവത്തേ വചീപയോഗേ. വിവണ്ണിതേ ഗരഹിതേ.
൧൩൯. മോഹേന്തോതി ‘‘ഇദാനേവ ഖോ അഹം, ആവുസോ, ജാനാമീ’’തിആദിനാ അത്തനോ അജാനനത്തേന ആപന്നഭാവം ദീപേത്വാ ഭിക്ഖും മോഹേന്തോ, വഞ്ചേന്തോതി അത്ഥോ. മോഹേതി മോഹാരോപനകമ്മേ. അരോപിതേ കതേ.
൧൪൦. ഭിക്ഖുസ്സ ¶ കുപിതോ പഹാരം ദേന്തോ ഫുസേതി യോജനാ. പയോഗേതി ദണ്ഡാദാനാദിപയോഗേ.
൧൪൧. പയോഗേതി ഉഗ്ഗിരണപയോഗേ. ഉഗ്ഗിരിതേതി ഉച്ചാരിതേ.
൧൪൨. അമൂലേനേവാതി ¶ ദിട്ഠാദിമൂലവിരഹിതേനേവ. യോഗേതി ഓകാസകാരാപനാദിപയോഗേ. ഉദ്ധംസിതേതി ചോദിതേ.
൧൪൩. കുക്കുച്ചം ജനയന്തോതി ‘‘ഊനവീസതിവസ്സോ ത്വം മഞ്ഞേ ഉപസമ്പന്നോ’’തിആദിനാ കുക്കുച്ചം ഉപദഹന്തോ. യോഗേതി കുക്കുച്ചുപ്പാദനപയോഗേ. ഉപ്പാദിതേതി കുക്കുച്ചേ ഉപ്പാദിതേ.
൧൪൪. ‘‘തിട്ഠന്തോ ഉപസ്സുതി’’ന്തി പദച്ഛേദോ. സുതിയാ സമീപം ഉപസ്സുതി, സവനൂപചാരേതി അത്ഥോ.
൧൪൫. ധമ്മികാനം തു കമ്മാനന്തി ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന കതാനം അപലോകനാദീനം ചതുന്നം കമ്മാനം. തതോ പുനാതി ഛന്ദദാനതോ പച്ഛാ. ഖീയനധമ്മന്തി അത്തനോ അധിപ്പേതഭാവവിഭാവനമന്തനം. ദ്വേ ഫുസേ ദുക്കടാദയോതി ഖീയനധമ്മാപജ്ജനപയോഗേ ദുക്കടം, ഖീയനധമ്മേ ആപന്നേ പാചിത്തിയന്തി ഏവം ദുക്കടാദയോ ദ്വേ ആപത്തിയോ ആപജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ.
൧൪൬. സങ്ഘേ സങ്ഘമജ്ഝേ. വിനിച്ഛയേതി വത്ഥുതോ ഓതിണ്ണവിനിച്ഛയേ. നിട്ഠം അഗതേതി വത്ഥുമ്ഹി അവിനിച്ഛിതേ, ഞത്തിം ഠപേത്വാ കമ്മവാചായ വാ അപരിയോസിതായ.
൧൪൮. സമഗ്ഗേന സങ്ഘേനാതി സമാനസംവാസകേന സമാനസീമായം ഠിതേന സങ്ഘേന.
സഹധമ്മികവഗ്ഗവണ്ണനാ അട്ഠമാ.
൧൫൦. അവിദിതോ ¶ ഹുത്വാതി രഞ്ഞോ അവിദിതാഗമനോ ഹുത്വാ.
൧൫൨. രതനന്തി മുത്താദിദസവിധം രതനം. പയോഗേതി രതനഗ്ഗഹണപയോഗേ.
൧൫൩. വികാലേതി മജ്ഝന്തികാതിക്കമതോ പട്ഠായ അരുണേ.
൧൫൫. അട്ഠിദന്തവിസാണാഭിനിബ്ബത്തന്തി അട്ഠിദന്തവിസാണമയം. പയോഗേതി കാരാപനപയോഗേ.
൧൫൬. തസ്മിം ¶ മഞ്ചാദിമ്ഹി കാരാപിതേ സേസാ പാചിത്തിയാപത്തി സിയാതി യോജനാ.
രതനവഗ്ഗവണ്ണനാ നവമാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
പാചിത്തിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൫൯. ചതൂസു പാടിദേസനീയേസുപി അവിസേസേന ആദിച്ചബന്ധുനാ ബുദ്ധേന ദ്വിധാ ആപത്തി നിദ്ദിട്ഠാതി യോജനാ.
൧൬൦. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു ചതൂസു.
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
സേഖിയകഥാവണ്ണനാ.
൧൬൨. പരിവാരേ പഠമം ദസ്സിതസോളസവാരപ്പഭേദേ മഹാവിഭങ്ഗേ ‘‘പഠമം പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧) കത്ഥപഞ്ഞത്തിവാരോ ¶ , ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ കതി ആപത്തിയോ ആപജ്ജതീ’’തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൫൭) കതാപത്തിവാരോ, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തിയോ ചതുന്നം വിപത്തീനം കതി വിപത്തിയോ ഭജന്തീ’’തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൮൨) വിപത്തിവാരോ, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തിയോ സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം കതിഹി ആപത്തിക്ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതാ’’തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൮൨) സങ്ഗഹവാരോ, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തിയോ ഛന്നം ആപത്തിസമുട്ഠാനാനം കതിഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠഹന്തീ’’തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൮൪) സമുട്ഠാനവാരോ, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തിയോ ചതുന്നം അധികരണാനം കതമം അധികരണ’’ന്തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൮൫) അധികരണവാരോ, ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തസ്സ ആപത്തിയോ സത്തന്നം സമഥാനം കതിഹി സമഥേഹി സമ്മന്തീ’’തിആദിപ്പഭേദോ (പരി. ൧൮൬) സമഥവാരോ, തദനന്തരോ ഇമേഹി സത്തഹി വാരേഹി മിസ്സോ ¶ അട്ഠമോ സമുച്ചയവാരോതി ഇമേസു അട്ഠസു വാരേസു ആദിഭൂതേ കത്ഥപഞ്ഞത്തിനാമധേയ്യേ അപ്പനാവാരേ സങ്ഗഹേതബ്ബാനം നിദാനാദിസത്തരസലക്ഖണാനം ഉഭയവിഭങ്ഗസാധാരണതോ ഉപരി വക്ഖമാനത്താ തം വാരം ഠപേത്വാ തദനന്തരം അസാധാരണം കതാപത്തിവാരം സേഖിയാവസാനം പാളിക്കമാനുരൂപം ദസ്സേത്വാ തദനന്തരാ വിപത്തിവാരാദയോ ഛ വാരാ ഉഭയവിഭങ്ഗസാധാരണതോ വക്ഖമാനാതി കത്വാ തേപി ഠപേത്വാ ഇമേ പച്ചയസദ്ദേന അയോജേത്വാ ദസ്സിതാ അട്ഠേവ വാരാ, പുന ‘‘മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവനപച്ചയാ പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തിആദിനാ (പരി. ൧൮൮) പച്ചയ-സദ്ദം യോജേത്വാ ദസ്സിതാ അപരേ അട്ഠ വാരാ യോജിതാതി തത്ഥാപി ദുതിയം കതാപത്തിപച്ചയവാരം ഇമിനാ കതാപത്തിവാരേന ഏകപരിച്ഛേദം കത്വാ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പഞ്ഞത്താ’’തിആദി. പടിസേവനപച്ചയാതി പടിസേവനഹേതുനാ.
൧൬൩. അല്ലോകാസപ്പവേസനേതി ¶ ജീവമാനസരീരേ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം അഞ്ഞതരസ്മിം മഗ്ഗേ അല്ലോകാസപ്പവേസനേ. മതേ അക്ഖായിതേ വാ പി-സദ്ദേന യേഭുയ്യഅക്ഖായിതേ പവേസനേ പവേസനനിമിത്തം മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ ഭിക്ഖു പാരാജികം ഫുസേതി സമ്ബന്ധോ.
൧൬൪. തഥാ യേഭുയ്യക്ഖായിതേ, ഉപഡ്ഢക്ഖായിതേ ച മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവന്തോ ഭിക്ഖു ഥുല്ലച്ചയം ഫുസേതി യോജനാ. വട്ടകതേ മുഖേ ദുക്കടം വുത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ജതുമട്ഠകേതി ഭിക്ഖുനിയാ ജതുമട്ഠകേ ദിന്നേ പാചിത്തി വുത്താതി സമ്ബന്ധോ.
൧൬൬. അവസ്സുതസ്സാതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന തിന്തസ്സ. പോസസ്സാതി ഗഹണകിരിയാസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. ഭിക്ഖുനിയാതി അത്തസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. ‘‘അത്തനോ’’തി സേസോ. അവസ്സുതേന പോസേന അത്തനോ അധക്ഖകാദിഗഹണം സാദിയന്തിയാ തഥാ അവസ്സുതായ ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികന്തി യോജനാ.
൧൬൭. കായേനാതി അത്തനോ കായേന. കായന്തി മാതുഗാമസ്സ കായം. ഫുസതോതി കായസംസഗ്ഗരാഗേന ഫുസതോ. കായേന കായബദ്ധന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.
൧൬൮. കായേന പടിബദ്ധേനാതി അത്തനോ കായപടിബദ്ധേന. പടിബദ്ധന്തി ഇത്ഥിയാ കായപടിബദ്ധം ഫുസന്തസ്സ ദുക്കടം. തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ.
‘‘മഹാവിഭങ്ഗസങ്ഗഹോ ¶ നിട്ഠിതോ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു സോളസവാരസങ്ഗഹേ മഹാവിഭങ്ഗേ കതാപത്തിവാരോയേവേത്ഥ വുത്തോ, ന ഇതരേ വാരാതി? സച്ചം, അവയവേ പന സമുദായോപചാരേന വുത്തം. സാധാരണാസാധാരണാനം മഹാവിഭങ്ഗേ ¶ ഗതാനം സബ്ബാപത്തിപഭേദാനം ദസ്സനോപചാരഭൂതോ കതാപത്തിവാരോ ദസ്സിതോതി തംദസ്സനേന അപ്പധാനാ ഇതരേപി വാരാ ഉപചാരതോ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി ച തഥാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
മഹാവിഭങ്ഗസങ്ഗഹവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗോ
൧൭൦. വിനയസ്സ വിനിച്ഛയേ ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായാതി ഭിക്ഖുനീനം പാടവസ്സാപി തദധീനത്താ പധാനദസ്സനവസേന വുത്തം. അഥ വാ ദസ്സനലിങ്ഗന്തരസാധാരണത്തേ ഇച്ഛിതേ പുല്ലിങ്ഗേന, നപുംസകലിങ്ഗേന വാ നിദ്ദേസോ സദ്ദസത്ഥാനുയോഗതോതി ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി പുല്ലിങ്ഗേന വുത്തം.
൧൭൨. തിസ്സോ ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജനാ. ജാണുസ്സ ഉദ്ധം, അക്ഖകസ്സ അധോ ഗഹണം സാദിയന്തിയാ തസ്സാ പാരാജികന്തി യോജനാ.
൧൭൩. കായപടിബദ്ധേ വാ ഗഹണം സാദിയന്തിയാ ദുക്കടം.
൧൭൪. വജ്ജന്തി അഞ്ഞിസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികാപത്തിം.
൧൭൬. തം ¶ ലദ്ധിന്തി ഉക്ഖിത്തസ്സ യം ലദ്ധിം അത്തനോ രോചേസി, തം ലദ്ധിം ന നിസ്സജ്ജന്തീതി യോജനാ.
൧൭൮. ‘‘ഇധ ആഗച്ഛാ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘വുത്താ ആഗച്ഛതീ’’തി പദച്ഛേദോ.
൧൭൯. ഹത്ഥപാസപ്പവേസനേതി ¶ ഹത്ഥപാസൂപഗമനേ. ‘‘ഹത്ഥഗതപ്പവേസനേ’’തി വാ പാഠോ, സോയേവ അത്ഥോ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ
പാരാജികകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൮൦. ഏകസ്സാതി അത്തനോ അത്തനോ അട്ടകാരസ്സ വാ. ആരോചനേതി വത്തബ്ബസ്സ വോഹാരികാനം നിവേദനേ.
൧൮൧. ദുതിയാരോചനേതി ദുതിയസ്സ, ദുതിയം ഏവം ആരോചനേ.
൧൮൨. ദ്വീഹീതി ദ്വീഹി കമ്മവാചാഹി. കമ്മവാചോസാനേതി കമ്മവാചാഓസാനേ.
൧൮൩. പരിക്ഖേപേ അതിക്കന്തേതി അത്തനോ ഗാമതോ ഗന്ത്വാ ഇതരം ഗാമം പവിസന്തിയാ പഠമേന പാദേന തസ്സ ഗാമസ്സ പരിക്ഖേപേ അതിക്കന്തേ, പഠമപാദേ പരിക്ഖേപം അതിക്കമേത്വാ അന്തോഗാമസങ്ഖേപം ഗതേതി അത്ഥോ.
൧൮൪. ദുതിയേനാതി ഗാമപരിക്ഖേപതോ ബഹി ഠിതേന ദുതിയപാദേന. അതിക്കന്തേതി തസ്മിം ഗാമപരിക്ഖേപേ അതിക്കന്തേ, തസ്മിം പാദേ അന്തോഗാമം പവേസിതേതി അത്ഥോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ
സങ്ഘാദിസേസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൯൩. ഇഹ ¶ ഭിക്ഖുനീ പത്തസന്നിചയം കരോന്തീ ഹോതി, സാ ഏകം നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയംയേവ ഫുസേതി യോജനാ.
൧൯൪. അകാലചീവരം കാലചീവരം കത്വാ ഭാജാപേന്തിയാതി യോജനാ. പയോഗേതി ഭാജനപയോഗേ.
൧൯൫. ഛിന്നേതി ¶ അച്ഛിന്നേ.
൧൯൬. തതോ പരന്തി തതോ പഠമതോ അഞ്ഞം.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ
നിസ്സഗ്ഗിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൯൯. ലസുണം ഖാദതി ചേ, ദ്വേ ആപത്തിയോ ഫുടാതി യോജനാ.
൨൦൦. പയോഗേതി സംഹാരാപനപയോഗേ. സംഹടേതി അത്തനാ സംഹടേ, പരേന സംഹരാപിതേ ച ആപത്തി പാചിത്തി ഹോതി.
൨൦൨. ജതുനാ മട്ഠകന്തി ജതുനാ കതം മട്ഠദണ്ഡകം. ‘‘ദുക്കടം ആദിന്നേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൨൦൪. ഭുഞ്ജമാനസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഹത്ഥപാസേതി യോജനാ. ഹിത്വാ ഹത്ഥപാസം.
൨൦൫. വിഞ്ഞാപേത്വാതി അന്തമസോ മാതരമ്പി യാചിത്വാ. അജ്ഝോഹാരേ പാചിത്തിം ദീപയേതി യോജനാ.
൨൦൬. ഉച്ചാരാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന വിഘാസസങ്കാരമുത്താനം ഗഹണം.
ലസുണവഗ്ഗവണ്ണനാ പഠമാ.
൨൦൯. ഇധ ¶ ഇമസ്മിം രത്തന്ധകാരവഗ്ഗേ. പഠമേ, ദുതിയേ, തതിയേ, ചതുത്ഥേപി വിനിച്ഛയോ ലസുണവഗ്ഗസ്സ ഛട്ഠേന സിക്ഖാപദേന തുല്യോ സദിസോതി യോജനാ.
൨൧൦. ആസനേതി ¶ പല്ലങ്കേ തസ്സോകാസഭൂതേ. സാമികേ അനാപുച്ഛാതി തസ്മിം കുലേ യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞുമനുസ്സം അനാപുച്ഛാ.
൨൧൧. അനോവസ്സന്തി ഭിത്തിയാ ബഹി നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരം. ദുതിയാതിക്കമേതി ദുതിയേന പാദേന നിബ്ബകോസസ്സ ഉദകപാതട്ഠാനാതിക്കമേ.
൨൧൪. നിരയാദിനാ അത്താനം വാ പരം വാ അഭിസപ്പേന്തീ സപഥം കരോന്തീ ദ്വേ ഫുസേതി യോജനാ. അഭിസപ്പിതേതി അഭിസപിതേ.
൨൧൫. വധിത്വാതി ഹത്ഥാദീഹി പഹരിത്വാ. ‘‘കരോതി ഏക’’ന്തി പദച്ഛേദോ.
രത്തന്ധകാരവഗ്ഗവണ്ണനാ ദുതിയാ.
൨൧൬. നഗ്ഗാതി അനിവത്ഥാ വാ അപാരുതാ വാ. പയോഗേതി ചുണ്ണമത്തികാഅഭിസങ്ഖരണാദിപയോഗേ.
൨൧൭. പമാണാതിക്കന്തന്തി ‘‘ദീഘസോചതസ്സോ വിദത്ഥിയോ സുഗതവിദത്ഥിയാ, തിരിയം ദ്വേ വിദത്ഥിയോ’’തി (പാചി. ൮൮൮) വുത്തപമാണമതിക്കന്തം. പയോഗേതി കാരാപനപയോഗേ.
൨൧൮. വിസിബ്ബേത്വാതി ദുസ്സിബ്ബിതം പുന സിബ്ബനത്ഥായ വിസിബ്ബേത്വാ.
൨൧൯. പഞ്ച ¶ അഹാനി പഞ്ചാഹം, പഞ്ചാഹമേവ പഞ്ചാഹികം. സങ്ഘാടീനം ചാരോ സങ്ഘാടിചാരോ, പരിഭോഗവസേന വാ ഓതാപനവസേന ¶ വാ സങ്ഘടിതട്ഠേന ‘‘സങ്ഘാടീ’’തി ലദ്ധനാമാനം ‘‘തിചീവരം, ഉദകസാടികാ, സംകച്ചികാ’’തി ഇമേസം പഞ്ചന്നം ചീവരാനം പരിവത്തനം. അതിക്കമേതി ഭിക്ഖുനീ അതിക്കമേയ്യ. അസ്സാ പന ഏകാവ പാചിത്തി പരിദീപിതാതി യോജനാ.
൨൨൦. സങ്കമനീയന്തി സങ്കമേതബ്ബം. അഞ്ഞിസ്സാ സന്തകം അനാപുച്ഛാ ഗഹിതം പുന ദാതബ്ബം പഞ്ചന്നം അഞ്ഞതരം.
൨൨൧. ഗണചീവരലാഭസ്സാതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന ലഭിതബ്ബചീവരസ്സ. അന്തരായം കരോതീതി യഥാ തേ ദാതുകാമാ ന ദേന്തി, ഏവം പരക്കമതി.
൨൨൨. ധമ്മികന്തി സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന സന്നിപതിത്വാ കരിയമാനം. പടിബാഹന്തീതി പടിസേധേന്തീ. പടിബാഹിതേ പടിസേധിതേ.
൨൨൩. അഗാരികാദിനോതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ’’തി (പാരാ. ൯൧൭) വുത്തേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സമണചീവരന്തി കപ്പകതം നിവാസനപാരുപനുപഗം. പയോഗേതി ദാനപയോഗേ.
൨൨൪. ചീവരേ ദുബ്ബലാസായാതി ദുബ്ബലചീവരപച്ചാസായ ‘‘സചേ സക്കോമ, ദസ്സാമാ’’തി ഏത്തകമത്തം സുത്വാ ഉപ്പാദിതായ ആസായാതി അത്ഥോ. കാലന്തി ചീവരകാലസമയം. സമതിക്കമേതി ഭിക്ഖുനീഹി കാലചീവരേ ഭാജിയമാനേ ‘‘ആഗമേഥ, അയ്യേ, അത്ഥി സങ്ഘസ്സ ചീവരപച്ചാസാ’’തി വത്വാ തം ചീവരവിഭങ്ഗം സമതിക്കമേയ്യ.
൨൨൫. ധമ്മികം കഥിനുദ്ധാരന്തി സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന കരിയമാനം കഥിനസ്സ അന്തരുബ്ഭാരം. പടിബാഹന്തിയാതി നിവാരേന്തിയാ.
ന്ഹാനവഗ്ഗവണ്ണനാ തതിയാ.
൨൨൬. തുവട്ടേയ്യുന്തി ¶ നിപജ്ജേയ്യും. ഇതരം പാചിത്തിയം.
൨൨൭. പയോഗേതി ¶ ഭിക്ഖുനിയാ അഫാസുകകരണപയോഗേ കരിയമാനേ.
൨൨൮. ദുക്ഖിതന്തി ഗിലാനം. നുപട്ഠാപേന്തിയാ വാപീതി തസ്സാ ഉപട്ഠാനം പരേഹി അകാരാപേന്തിയാ, സയം വാ അകരോന്തിയാ.
൨൨൯. ഉപസ്സയം ദത്വാതി കവാടബന്ധം അത്തനോ പുഗ്ഗലികവിഹാരം ദത്വാ. കഡ്ഢിതേതി നിക്കഡ്ഢിതേ.
൨൩൦. സംസട്ഠാതി ഗഹപതിനാ വാ ഗഹപതിപുത്തേന വാ സംസട്ഠവിഹാരീ ഭിക്ഖുനീ സങ്ഘേന സംസട്ഠവിഹാരതോ നിവത്തിയമാനാ. ഞത്തിയാ ദുക്കടം ഫുസേതി സമനുഭാസനകമ്മഞത്തിയാ ദുക്കടം ആപജ്ജേയ്യ.
൨൩൧. അന്തോരട്ഠേതി യസ്സ വിജിതേ വിഹരതി, തസ്സ രട്ഠേ. പടിപന്നായാതി ചാരികം കപ്പേന്തിയാ. സേസകന്തി പാചിത്തിയം.
തുവട്ടവഗ്ഗവണ്ണനാ ചതുത്ഥാ.
൨൩൩. രാജാഗാരാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന ചിത്താഗാരാദീനം ഗഹണം.
൨൩൫. പയോഗേതി കപ്പാസവിചാരണം ആദിം കത്വാ സബ്ബപയോഗേ. ഉജ്ജവുജ്ജവനേതി യത്തകം ഹത്ഥേന അഞ്ഛിതം ഹോതി, തസ്മിം തക്കമ്ഹി വേഠിതേ.
൨൩൭. പയോഗേതി അഗാരികസ്സ വാ പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ സഹത്ഥാ ഖാദനീയാദീനം ദാനപയോഗേ.
൨൩൮. ‘‘സമം ആപത്തിപഭേദതോ’’തി പദച്ഛേദോ.
൨൩൯. തിരച്ഛാനഗതം ¶ വിജ്ജന്തി യം കിഞ്ചി ബാഹിരകം അനത്ഥസംഹിതം പരൂപഘാതകരം ഹത്ഥിസിക്ഖാദിസിപ്പം ¶ . പഠന്തിയാതി സിക്ഖന്തിയാ. പയോഗേതി ദുരുപസങ്കമനാദിപയോഗേ. പദേ പദേതി പദാദിവസേന പരിയാപുണന്തിയാ പദേ പദേ അക്ഖരപദാനം വസേന.
൨൪൦. നവമേ ‘‘പരിയാപുണാതീ’’തി പദം, ദസമേ ‘‘വാചേതീ’’തി പദന്തി ഏവം പദമത്തമേവ ഉഭിന്നം വിസേസകം ഭേദകം.
ചിത്താഗാരവഗ്ഗവണ്ണനാ പഞ്ചമാ.
൨൪൧. തമാരാമന്തി യത്ഥ ഭിക്ഖൂ രുക്ഖമൂലേപി വസന്തി, തം സഭിക്ഖുകം പദേസം.
൨൪൩. അക്കോസതീതി ദസന്നം അക്കോസവത്ഥൂനം അഞ്ഞതരേന സമ്മുഖാ വാ പരമ്മുഖാ വാ അക്കോസതി. പരിഭാസതീതി ഭയദസ്സനേന തജ്ജേതി. ‘‘പാചിത്തി അക്കോസിതേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൨൪൪. ചണ്ഡികഭാവേനാതി കോധേന. ഗണന്തി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം. പരിഭാസതീതി ‘‘ബാലാ ഏതാ’’തിആദീഹി വചനേഹി അക്കോസതി. പയോഗേതി പരിഭാസനപയോഗേ. പരിഭട്ഠേതി അക്കോസിതേ. ഇതരം പാചിത്തിയം.
൨൪൫. നിമന്തിതാതി ഗണഭോജനേ വുത്തനയേന നിമന്തിതാ. പവാരിതാതി പവാരണസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേന വാരിതാ. ഖാദനം ഭോജനമ്പി വാതി യാഗുപൂവഖജ്ജകം, യാവകാലികം മൂലഖാദനീയാദിഖാദനീയം, ഓദനാദിഭോജനമ്പി വാ യാ ഭിക്ഖുനീ ഭുഞ്ജന്തീ ഹോതി, സാ പന ദ്വേയേവ ആപത്തിയോ ഫുസേതി യോജനാ.
൨൪൭. മച്ഛരായന്തീതി മച്ഛരം കരോന്തീ, അത്തനോ പച്ചയദായകകുലസ്സ അഞ്ഞേഹി സാധാരണഭാവം അസഹന്തീതി അത്ഥോ ¶ . പയോഗേതി തദനുരൂപേ കായവചീപയോഗേ. മച്ഛരിതേതി മച്ഛരവസേന കതപയോഗേ നിപ്ഫന്നേ.
൨൪൮. അഭിക്ഖുകേ പനാവാസേതി യതോ ഭിക്ഖുനുപസ്സയതോ അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ ഓവാദദായകാ ഭിക്ഖൂ ന വസന്തി, മഗ്ഗോ വാ അഖേമോ ഹോതി, ന സക്കാ അനന്തരായേന ഗന്തും, ഏവരൂപേ ¶ ആവാസേ. പുബ്ബകിച്ചേസൂതി ‘‘വസ്സം വസിസ്സാമീ’’തി സേനാസനപഞ്ഞാപനപാനീയഉപട്ഠാപനാദിപുബ്ബകിച്ചേ പന കരിയമാനേ ദുക്കടം ഭവേതി യോജനാ.
൨൪൯. വസ്സംവുത്ഥാതി പുരിമം വാ പച്ഛിമം വാ തേമാസം വുത്ഥാ. ഉഭതോസങ്ഘേതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച. തീഹിപി ഠാനേഹീതി ‘‘ദിട്ഠേന വാ’’തിആദിനാ വുത്തേഹി തീഹി കാരണേഹി.
൨൫൦. ഓവാദത്ഥായാതി ഗരുധമ്മോവാദനത്ഥായ. സംവാസത്ഥായാതി ഉപോസഥപുച്ഛനത്ഥായ ചേവ പവാരണത്ഥായ ച. ന ഗച്ഛതീതി ഭിക്ഖും ന ഉപഗച്ഛതി.
൨൫൧. ഓവാദമ്പി ന യാചന്തീതി ഉപോസഥാദിവസേന ഓവാദൂപസങ്കമനം ഭിക്ഖും ന യാചന്തീ ന പുച്ഛന്തീ. ഉപോസഥന്തി ഉപോസഥദിവസതോ പുരിമദിവസേ തേരസിയം വാ ചാതുദ്ദസിയം വാ ഉപോസഥം ന പുച്ഛന്തീ.
൨൫൨. അപുച്ഛിത്വാവ സങ്ഘം വാതി സങ്ഘം വാ ഗണം വാ അനപലോകേത്വാവ. ‘‘ഭേദാപേതീ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം ‘‘ഫാലാപേയ്യ വാ ധോവാപേയ്യ വാ ആലിമ്പാപേയ്യ വാ ബന്ധാപേയ്യ വാ മോചാപേയ്യ വാ’’തി ഇമേസമ്പി കിരിയാവികപ്പാനം സങ്ഗഹേതബ്ബത്താ. പസാഖജന്തി നാഭിയാ ഹേട്ഠാ, ജാണുമണ്ഡലാനം ¶ ഉപരി പദേസേ ജാതം ഗണ്ഡം വാ രുധിതം വാ. പയോഗേതി ഭേദാപനാദിപയോഗേ.
ആരാമവഗ്ഗവണ്ണനാ ഛട്ഠാ.
൨൫൩. ഗബ്ഭിനിന്തി ആപന്നസത്തം സിക്ഖമാനം. വുട്ഠാപേന്തീതി ഉപജ്ഝായാ ഹുത്വാ ഉപസമ്പാദേന്തീ. പയോഗേതി ഗണപരിയേസനാദിപയോഗേ. വുട്ഠാപിതേതി ഉപസമ്പാദിതേ, കമ്മവാചാപരിയോസാനേതി അത്ഥോ.
൨൫൫. സഹജീവിനിന്തി സദ്ധിവിഹാരിനിം. നാനുഗ്ഗണ്ഹന്തീതി ഉദ്ദേസദാനാദീഹി ന സങ്ഗണ്ഹന്തീ.
ഗബ്ഭിനിവഗ്ഗവണ്ണനാ സത്തമാ.
൨൫൮. ‘‘അലം ¶ വുട്ഠാപിതേനാ’’തി വുച്ചമാനാ ഭിക്ഖുനീഹി നിവാരിയമാനാ. ഖീയതീതി അഞ്ഞാസം ബ്യത്താനം ലജ്ജീനം വുട്ഠാനസമ്മുതിം ദീയമാനം ദിസ്വാ ‘‘അഹമേവ നൂന ബാലാ’’തിആദിനാ ഭണമാനാ ഖീയതി. പയോഗേതി ഖീയമാനപയോഗേ. ഖീയിതേതി ഖീയനപയോഗേ നിട്ഠിതേ.
കുമാരിഭൂതവഗ്ഗവണ്ണനാ അട്ഠമാ.
൨൬൦. ഛത്തുപാഹനന്തി വുത്തലക്ഖണം ഛത്തഞ്ച ഉപാഹനായോ ച. പയോഗേതി ധാരണപയോഗേ.
൨൬൧. യാനേനാതി വയ്ഹാദിനാ. യായന്തീതി സചേ യാനേന ഗതാ ഹോതി.
൨൬൨. സങ്ഘാണിന്തി യം കിഞ്ചി കടൂപഗം. ധാരേന്തിയാതി കടിയം പടിമുച്ചന്തിയാ.
൨൬൩. ഗന്ധവണ്ണേനാതി ¶ യേന കേനചി വണ്ണേന ച യേന കേനചി ഗന്ധേന ച. ഗന്ധോ നാമ ചന്ദനാലേപാദി. വണ്ണോ നാമ കുങ്കുമഹലിദ്ദാദി. പയോഗേതി ഗന്ധാദിപയോഗേ രചനതോ പട്ഠായ പുബ്ബപയോഗേ.
൨൬൬. അനാപുച്ഛാതി ‘‘നിസീദാമി, അയ്യാ’’തി അനാപുച്ഛിത്വാ. നിസീദിതേ ഭിക്ഖുസ്സ ഉപചാരേ അന്തമസോ ഛമായ നിസിന്നേ.
൨൬൭. അനോകാസകതന്തി ‘‘അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ഏവം അകതഓകാസം.
൨൬൮. പവിസന്തിയാതി വിനിച്ഛയം ആരാമവഗ്ഗസ്സ പഠമേനേവ സിക്ഖാപദേന സദിസം കത്വാ വദേയ്യാതി യോജനാ.
ഛത്തുപാഹനവഗ്ഗവണ്ണനാ നവമാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ
പാചിത്തിയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨൬൯-൭൦. അട്ഠസു ¶ പാടിദേസനീയസിക്ഖാപദേസുപി ദ്വിധാ ആപത്തി ഹോതീതി യോജനാ. തതോതി ഗഹണഹേതു. സബ്ബേസൂതി പാടിദേസനീയസിക്ഖാപദേസു.
പാടിദേസനീയകഥാവണ്ണനാ.
൨൭൧-൨. ഇമം പരമം ഉത്തമം നിരുത്തരം കേനചി വാ വത്തബ്ബേന ഉത്തരേന രഹിതം നിദ്ദോസം ഉത്തരം ഏവംനാമകം ധീരോ പഞ്ഞവാ ഭിക്ഖു അത്ഥവസേന വിദിത്വാ ദുരുത്തരം കിച്ഛേന ഉത്തരിതബ്ബം പഞ്ഞത്തമഹാസമുദ്ദം വിനയമഹാസാഗരം സുഖേനേവ യസ്മാ ഉത്തരതി, തസ്മാ കങ്ഖച്ഛേദേ വിനയവിചികിച്ഛായ ഛിന്ദനേ സത്ഥേ ¶ സത്ഥസദിസേ അസ്മിം സത്ഥേ ഇമസ്മിം ഉത്തരപകരണേ ഉസ്മായുത്തോ കമ്മജതേജോധാതുയാ സമന്നാഗതോ ജീവമാനോ ഭിക്ഖു നിച്ചം നിരന്തരം സത്തോ അഭിരതോ നിച്ചം യോഗം സതതാഭിയോഗം കാതും യുത്തോ അനുരൂപോതി യോജനാ.
ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗോ നിട്ഠിതോതി ഏത്ഥാപി ഉപ്പത്തി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചതുവിപത്തികഥാവണ്ണനാ
൨൭൩. ഇദാനി ഉഭയസാധാരണം കത്വാ വിപത്തിവാരാദീനം വിസിട്ഠവാരാനം സങ്ഗഹം കാതുമാഹ ‘‘കതി ആപത്തിയോ’’തിആദി.
൨൭൪. ഭിക്ഖുനീ സചേ ഛാദേതി, ചുതാ ഹോതി. സചേ വേമതികാ ഛാദേതി, ഥുല്ലച്ചയം സിയാതി യോജനാ.
൨൭൫. സങ്ഘാദിസേസന്തി പരസ്സ സങ്ഘാദിസേസം.
൨൭൬. ‘‘കതി ആചാരവിപത്തിപച്ചയാ’’തി പദച്ഛേദോ.
൨൭൭. ആചാരവിപത്തിന്തി ¶ അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ ആചാരവിപത്തിം.
൨൭൯. പാപികം ദിട്ഠിന്തി അഹേതുകഅകിരിയനത്ഥികദിട്ഠിആദിം ലാമികം ദിട്ഠിം.
൨൮൧. മനുസ്സുത്തരിധമ്മന്തി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം.
൨൮൨. ആജീവഹേതു ¶ സഞ്ചരിത്തം സമാപന്നോതി യോജനാ. പരിയായവചനേതി ‘‘യോ തേ വിഹാരേ വസതി, സോ ഭിക്ഖു അരഹാ’’തിആദികേ ലേസവചനേ. ഞാതേതി യം ഉദ്ദിസ്സ വദതി, തസ്മിം മനുസ്സജാതികേ വചനസമനന്തരമേവ ഞാതേ.
൨൮൩. വത്വാതി അഗിലാനോ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ. ഭിക്ഖുനീ പന സചേ ഏവം ഹോതി, ഭിക്ഖുനീ അഗിലാനാ അത്തനോ അത്ഥായ പണീതഭോജനം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുത്താവിനീ സചേ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. തസ്സാ പാടിദേസനീയം സിയാതി യോജനാ.
൨൮൪. ‘‘അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാനാ’’തി ഇമിനാ പരസ്സ ഞാതകപവാരിതേ തസ്സേവത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ തേന ദിന്നം വാ തസ്സ വിസ്സാസേന വാ പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ തേസം അത്തനോ അഞ്ഞാതകഅപ്പവാരിതേ സുദ്ധചിത്തതായ അനാപത്തീതി ദീപേതി.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ചതുവിപത്തികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
അധികരണപച്ചയകഥാവണ്ണനാ
൨൮൫. വിവാദാധികരണമ്ഹാതി ‘‘അധമ്മം ‘ധമ്മോ’തി ദീപേതീ’’തിആദിനയപ്പവത്താ അട്ഠാരസഭേദകരവത്ഥുനിസ്സിതാ വിവാദാധികരണമ്ഹാ.
൨൮൬. ഉപസമ്പന്നം ഓമസതോ ഭിക്ഖുസ്സ പാചിത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൨൮൭. അനുവാദാധികരണപച്ചയാതി ¶ ¶ ചോദനാപരനാമധേയ്യം അനുവാദാധികരണമേവ പച്ചയോ, തസ്മാ, അനുവാദനാധികരണഹേതൂതി അത്ഥോ.
൨൮൯. ‘‘തഥാ’’തി ഇമിനാ അമൂലകത്തം അതിദിസതി.
൨൯൦. ആപത്തിപച്ചയാതി ആപത്താധികരണപച്ചയാ.
൨൯൩. കിച്ചാധികരണപച്ചയാതി അപലോകനാദിചതുബ്ബിധകമ്മസങ്ഖാതകിച്ചാധികരണഹേതു.
൨൯൪. അച്ചജന്തീവാതി അത്തനോ ലദ്ധിം അപരിച്ചജന്തീ ഏവ.
൨൯൭. പാപികായ ദിട്ഠിയാ പരിച്ചജനത്ഥായ കതായ യാവതതിയകം സമനുഭാസനായ തം ദിട്ഠിം അച്ചജന്തിയാ തസ്സാ ഭിക്ഖുനിയാ, തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ച അച്ചജതോ പാചിത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
അധികരണപച്ചയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഖന്ധകപുച്ഛാകഥാവണ്ണനാ
൩൦൦. സേസേസൂതി അഭബ്ബപുഗ്ഗലപരിദീപകേസു സബ്ബപദേസു.
൩൦൨. ‘‘നസ്സന്തു ഏതേ’’തി പദച്ഛേദോ. പുരക്ഖകാതി ഏത്ഥ സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം, ഭേദപുരേക്ഖകസ്സ, ഭേദപുരേക്ഖകായാതി അത്ഥോ.
൩൦൩. സേസേസൂതി അവസേസേസു അസംവാസകാദിദീപകേസു പടിക്ഖേപപദേസു.
൩൦൪. ഏകാവ ¶ ദുക്കടാപത്തി വുത്താതി വസ്സം അനുപഗമനാദിപച്ചയാ ജാതിതോ ഏകാവ ദുക്കടാപത്തി വുത്താ.
൩൦൫. ഉപോസഥസമാ ¶ മതാതി ഉപോസഥക്ഖന്ധകേ വുത്തസദിസാ ജാതാ ആപത്തിയോ മതാ അധിപ്പേതാ.
൩൦൬. ചമ്മേതി ചമ്മക്ഖന്ധകേ. വച്ഛതരിം ഗഹേത്വാ മാരേന്താനം ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം പാചിത്തി വുത്താതി സമ്ബന്ധോ. വച്ഛതരിന്തി ബലസമ്പന്നം തരുണഗാവിം. സാ ഹി വച്ഛകഭാവം തരിത്വാ അതിക്കമിത്വാ ഠിതത്താ ‘‘വച്ഛതരീ’’തി വുച്ചതി.
൩൦൭. അങ്ഗജാതം ഛുപന്തസ്സാതി ഗാവീനം അങ്ഗജാതം അത്തനോ അങ്ഗജാതേന ബഹി ഛുപന്തസ്സ. സേസേസൂതി ഗാവീനം വിസാണാദീസു ഗഹണേ, പിട്ഠിഅഭിരുഹണേ ച. യഥാഹ ‘‘ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ അചിരവതിയാ നദിയാ ഗാവീനം തരന്തീനം വിസാണേസുപി ഗണ്ഹന്തീ’’തിആദി (മഹാവ. ൨൫൨).
൩൦൯. തത്ഥ ഭേസജ്ജക്ഖന്ധകേ. സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലേതി വച്ചമഗ്ഗപസ്സാവമഗ്ഗാനം സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലമത്തേ പദേസേ. സത്ഥകമ്മം കരോന്തസ്സ ഥുല്ലച്ചയമുദീരിതന്തി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, സമ്ബാധസ്സ സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലേ സത്ഥകമ്മം വാ വത്ഥികമ്മം വാ കാരേതബ്ബം, യോ കാരേയ്യ, ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സാ’’തി (മഹാവ. ൨൭൯). ഏത്ഥ ച ‘‘സാമന്താ ദ്വങ്ഗുലേ’’തി ഇദം സത്ഥകമ്മംയേവ സന്ധായ വുത്തം. വത്ഥികമ്മം പന സമ്ബാധേയേവ പടിക്ഖിത്തം.
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞത്ര നിമന്തിതേന അഞ്ഞസ്സ ഭോജ്ജയാഗു പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാ, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോ’’തി (മഹാവ. ൨൮൩) വുത്തത്താ ആഹ ‘‘ഭോജ്ജയാഗൂസു പാചിത്തീ’’തി. ഏത്ഥ ¶ ച ഭോജ്ജയാഗു നാമ ബഹലയാഗു. ‘‘പിണ്ഡം വട്ടേത്വാ പാതബ്ബയാഗൂ’’തി ഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. പാചിത്തീതി പരമ്പരഭോജനപവാരണസിക്ഖാപദേഹി പാചിത്തി. സേസേസൂതി അന്തോവുത്ഥഅന്തോപക്കസയംപക്കപരിഭോഗാദീസു. യഥാഹ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, അന്തോവുത്ഥം അന്തോപക്കം സാമംപക്കം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, യോ പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തിആദി (മഹാവ. ൨൭൪).
൩൧൦. ചീവരസംയുത്തേതി ചീവരക്ഖന്ധകേ.
൩൧൩. ചമ്പേയ്യകേ ¶ ച കോസമ്ബേതി ചമ്പേയ്യക്ഖന്ധകേ ചേവ കോസമ്ബകക്ഖന്ധകേ ച. ‘‘കമ്മസ്മി’’ന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.
൩൧൭. രോമന്ഥേതി ഭുത്തസ്സ ലഹും പാകത്തായ കുച്ഛിഗതം മുഖം ആരോപേത്വാ സണ്ഹകരണവസേന അനുചാലനേ.
൩൧൮. സേനാസനസ്മിന്തി സേനാസനക്ഖന്ധകേ. ഗരുനോതി ഗരുഭണ്ഡസ്സ.
൩൨൦. സങ്ഘഭേദേതി സങ്ഘഭേദകക്ഖന്ധകേ.
൩൨൧. ഭേദാനുവത്തകാനന്തി സങ്ഘഭേദാനുവത്തകാനം. ഗണഭോഗേതി ഗണഭോജനേ.
൩൨൨. സാതി ഏത്ഥ സബ്ബവത്തേസു അനാദരിയേന ഹോതീതി സേസോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ഖന്ധകപുച്ഛാകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സമുട്ഠാനസീസകഥാവണ്ണനാ
൩൨൫-൬. മഹേസിനാ ¶ ദ്വീസു വിഭങ്ഗേസു പഞ്ഞത്താനി യാനി പാരാജികാദീനി സിക്ഖാപദാനി ഉപോസഥേ ഉദ്ദിസന്തി, തേസം സിക്ഖാപദാനം സമുട്ഠാനം ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ ഇതോ പരം പവക്ഖാമി, തം സമാഹിതാ സുണാഥാതി യോജനാ.
൩൨൭. കായോ ച വാചാ ച കായവാചാ ചാതി അചിത്തകാനി യാനി തീണി സമുട്ഠാനാനി, താനേവ ചിത്തേന പച്ചേകം യോജിതാനി സചിത്തകാനി തീണി സമുട്ഠാനാനി ഹോന്തീതി ഏവമേവ സമുട്ഠാനം പുരിമാനം ദ്വിന്നം വസേന ഏകങ്ഗികം, തതിയചതുത്ഥപഞ്ചമാനം വസേന ദ്വങ്ഗികം, ഛട്ഠസ്സ വസേന തിവങ്ഗികഞ്ചാതി ഏവം ഛധാ സമുട്ഠാനവിധിം വദന്തീതി യോജനാ. കായോ, വാചാതി ഏകങ്ഗികം ദ്വയം, കായവാചാ ¶ , കായചിത്തം, വാചാചിത്തന്തി ദുവങ്ഗികത്തയം, കായവാചാചിത്തന്തി അങ്ഗഭേദേന തിവിധമ്പി അവയവഭേദേന സമുട്ഠാനഭേദവിധിം ഛപ്പകാരം വദന്തീതി അധിപ്പായോ.
൩൨൮. തേസു ഛസു സമുട്ഠാനേസു ഏകേന വാ സമുട്ഠാനേന ദ്വീഹി വാ തീഹി വാ ചതൂഹി വാ ഛഹി വാ സമുട്ഠാനേഹി നാനാ ആപത്തിയോ ജായരേതി സമ്ബന്ധോ.
൩൨൯. തത്ഥ താസു നാനാപത്തീസു. പഞ്ച സമുട്ഠാനാനി ഏതിസ്സാതി പഞ്ചസമുട്ഠാനാ, ഏവരൂപാ കാചി ആപത്തി ന വിജ്ജതി. ഏകമേകം സമുട്ഠാനം യാസന്തി വിഗ്ഗഹോ. പച്ഛിമേഹേവ തീഹിപീതി സചിത്തകേഹേവ തീഹി സമുട്ഠാനേഹി, യാ ആപത്തി ഏകസമുട്ഠാനാ ഹോതി, സാ സചിത്തകാനം തിണ്ണമഞ്ഞതരേന ഹോതീതി അധിപ്പായോ.
൩൩൦-൧. തതിയച്ഛട്ഠതോപി ചാതി കായവാചതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച. ചതുത്ഥച്ഛട്ഠതോ ചേവാതി കായചിത്തതോ ¶ കായവാചാചിത്തതോ ച. പഞ്ചമച്ഛട്ഠതോപി ചാതി വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച. ‘‘കായതോ കായചിത്തതോ’’തി പഠമം ദ്വിസമുട്ഠാനം, ‘‘വാചതോ വാചാചിത്തതോ’’തി ദുതിയം, ‘‘കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ’’തി തതിയം, ‘‘കായചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ’’തി ചതുത്ഥം, ‘‘വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ’’തി പഞ്ചമം ദ്വിസമുട്ഠാനന്തി ഏവം പഞ്ചധാ ഏവ ഠിതേഹി ദ്വീഹി സമുട്ഠാനേഹി ഏസാ ദ്വിസമുട്ഠാനാപത്തി ജായതേ സമുട്ഠാതി. ന അഞ്ഞതോതി കായതോ വാചതോതി ഏകം, വാചതോ കായവാചതോതി ഏകന്തി ഏവം യഥാവുത്തക്കമവിപരിയായേന യോജിതേഹി അഞ്ഞേഹി സമുട്ഠാനേഹി ന സമുട്ഠാതി.
൩൩൨. പഠമേഹി ച തീഹീതി ‘‘കായതോ, വാചതോ, കായവാചതോ’’തി പഠമം നിദ്ദിട്ഠേഹി തീഹി അചിത്തകസമുട്ഠാനേഹി. പച്ഛിമേഹി ചാതി ‘‘കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ’’തി ഏവം പച്ഛാ വുത്തേഹി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാനേഹി. ന അഞ്ഞതോതി ‘‘കായതോ, വാചതോ, കായചിത്തതോ, വാചതോ, കായവാചതോ, കായചിത്തതോ’’തി ഏവം വുത്തവിപല്ലാസതോ അഞ്ഞേഹി തീഹി സമുട്ഠാനേഹി ന സമുട്ഠാതി.
൩൩൩-൪. പഠമാ തതിയാ ചേവ, ചതുത്ഥച്ഛട്ഠതോപി ചാതി കായതോ, കായവാചതോ, കായചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോതി ഏതേഹി ചതൂഹി സമുട്ഠാനേഹി ചേവ. ദുതിയാ…പേ… ച്ഛട്ഠതോപി ചാതി ¶ വാചതോ, കായവാചതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോതി ഇമേഹി ചതൂഹി ചാതി ചതുസമുട്ഠാനേനാപത്തി.
സാ ഏവം ദ്വിധാ ഠിതേഹി ചതൂഹി സമുട്ഠാനേഹി ജായതേ. ന പനഞ്ഞതോതി ‘‘കായതോ, വാചതോ, കായവാചതോ, കായചിത്തതോ’’തി ഏവമാദിനാ വിപല്ലാസനയേന യോജിതേഹി ¶ ചതൂഹി സമുട്ഠാനേഹി ന സമുട്ഠാതി. ഛ സമുട്ഠാനാനി യസ്സാ സാ ഛസമുട്ഠാനാ. സചിത്തകേഹി തീഹി, അചിത്തകേഹി തീഹീതി ഛഹി ഏവ സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാതീതി. പകാരന്തരാഭാവാ ഇധ ‘‘ന അഞ്ഞതോ’’തി ന വുത്തം.
ആഹ ച അട്ഠകഥാചരിയോ മാതികട്ഠകഥായം.
൩൩൫. സമുട്ഠാതി ഏതസ്മാതി സമുട്ഠാനം, കായാദി ഛബ്ബിധം, ഏകം സമുട്ഠാനം കാരണം യസ്സാ സാ ഏകസമുട്ഠാനാ. പകാരന്തരാഭാവാ തിധാ. കഥം? സചിത്തകാനം തിണ്ണം സമുട്ഠാനാനം വസേന തിവിധാ. ദ്വീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠിതാ ദ്വിസമുട്ഠിതാ, ദ്വിസമുട്ഠാനാപത്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ചധാതി വുത്തനയേന പഞ്ചപ്പകാരാ. തീണി സമുട്ഠാനാനി യസ്സാ സാ തിസമുട്ഠാനാ, ചത്താരി സമുട്ഠാനാനി യസ്സാ സാ ചതുരുട്ഠാനാ, തിസമുട്ഠാനാ ച ചതുരുട്ഠാനാ ച തിചതുരുട്ഠാനാതി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ, തിസമുട്ഠാനാ ദ്വിധാ വിഭത്താ, ചതുസമുട്ഠാനാ ച ദ്വിധാ ഏവ വിഭത്താതി അത്ഥോ. ഛഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠിതാ ഛസമുട്ഠിതാ, ഛസമുട്ഠാനാതി അത്ഥോ. ഏകധാതി പകാരന്തരാഭാവാ ഏകധാവ ഠിതാതി അധിപ്പായോ.
൩൩൬. സബ്ബാ ആപത്തിയോ സമുട്ഠാനവിസേസതോ ഏവം തേരസധാ ഠിതാനം സമുട്ഠാനഭേദാനം നാനത്തതോ തേഹി സമുട്ഠിതാനം പഠമം പഞ്ഞത്തത്താ സീസഭൂതാനം സിക്ഖാപദാനം വസേന തേരസേവ നാമാനി ലഭന്തി, താനി ഇതോ പരം വക്ഖാമീതി യോജനാ.
൩൩൭. പഠമന്തിമവത്ഥുഞ്ചാതി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം. ദുതിയന്തി അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം. സഞ്ചരിത്തകന്തി സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനം. സമനുഭാസനന്തി സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം. ‘‘കഥിനം ഏളകലോമക’’ന്തി പദച്ഛേദോ, കഥിനസമുട്ഠാനം ഏളകലോമസമുട്ഠാനഞ്ച.
൩൩൮. പദസോധമ്മന്തി ¶ ¶ പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം. അദ്ധാനം ഥേയ്യസത്ഥന്തി അദ്ധാനസമുട്ഠാനം ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം. ദേസനാതി ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനം. ഭൂതാരോചനകന്തി ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനം. ചോരിവുട്ഠാപനന്തി ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം.
൩൩൯. അനനുഞ്ഞാതകഞ്ചാതി അനനുഞ്ഞാതകസമുട്ഠാനഞ്ചാതി ഏതാനി തേരസ തേഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠിതാനം തേസം സിക്ഖാപദാനം പഠമം പഠമം നിദ്ദിട്ഠാനം പഠമപാരാജികാദിസിക്ഖാപദസമുട്ഠാനാനം ഇതരേസം പുബ്ബങ്ഗമഭാവതോ ‘‘സീസാനീ’’തി വുത്താനി. യഥാഹ പരിവാരട്ഠകഥായം ‘‘പഠമപാരാജികം നാമ ഏകം സമുട്ഠാനസീസം, സേസാനി തേന സദിസാനീ’’തിആദി (പരി. അട്ഠ. ൨൫൮). തേരസേതേ സമുട്ഠാനനയാതി ഏതേ സീസവസേന ദസ്സിതാ തേരസ സമുട്ഠാനനയാ. വിഞ്ഞൂഹി ഉപാലിത്ഥേരാദീഹി.
൩൪൦. തത്ഥ തേരസസു സമുട്ഠാനസീസേസു. യാതി യാ പന ആപത്തി. ആദിപാരാജികുട്ഠാനാതി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനാ.
൩൪൧. അദിന്നാദാന-സദ്ദോ പുബ്ബകോ പഠമോ ഏതിസ്സാ തംസമുട്ഠാനാപത്തിയാതി അദിന്നാദാനപുബ്ബകാ, അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനാതി ഉദ്ദിട്ഠാതി യോജനാ.
൩൪൩. അയം സമുട്ഠാനവസേന ‘‘സമനുഭാസനാസമുട്ഠാനാ’’തി വുത്താതി യോജനാ.
൩൪൪. കഥിന-സദ്ദോ ഉപപദോ യസ്സാ തംസമുട്ഠാനായ ആപത്തിയാ സാ കഥിനുപപദാ, കഥിനസമുട്ഠാനാതി മതാ ഞാതാ, അയം സമുട്ഠാനവസേന ‘‘കഥിനസമുട്ഠാനാ’’തി ഞാതാതി അത്ഥോ.
൩൪൫. ഏളകലോമ-സദ്ദോ ¶ ആദി യസ്സാ തംസമുട്ഠാനാപത്തിയാ സാ ഏളകലോമാദിസമുട്ഠാനാതി അത്ഥോ.
൩൫൦. ഭൂതാരോചന-സദ്ദോ ¶ പുബ്ബഭാഗോ ഏതിസ്സാ തംസമുട്ഠാനായ ആപത്തിയാതി ഭൂതാരോചനപുബ്ബകാ, ഭൂതാരോചനസമുട്ഠാനാതി അത്ഥോ.
൩൫൧. സമുട്ഠാനം സമുട്ഠിതം, ചോരിവുട്ഠാപനം സമുട്ഠിതം യസ്സാ സാ ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠിതാ, ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനാതി അത്ഥോ.
൩൫൩. തത്ഥാതി തേരസസമുട്ഠാനസീസേസു, ‘‘സമുട്ഠാനം സചിത്തക’’ന്തി ഇദം ‘‘പഠമ’’ന്തിആദീഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. പഠമം സമുട്ഠാനന്തി പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം. ദുതിയം സമുട്ഠാനന്തി അദിന്നാദാനസമുട്ഠാനം. ചതുത്ഥം സമുട്ഠാനന്തി സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം. നവമം സമുട്ഠാനന്തി ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം. ദസമം സമുട്ഠാനന്തി ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനം. ദ്വാദസമം സമുട്ഠാനന്തി ചോരിവുട്ഠാപനസമുട്ഠാനം.
൩൫൪. സമുട്ഠാനേതി സമുട്ഠാനസീസേ. സദിസാതി തേന തേന സമുട്ഠാനസീസേന സമുട്ഠാനാ ആപത്തിയോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സമുട്ഠാനവിനിച്ഛയേ. ദിസ്സരേതി ദിസ്സന്തേ, ദിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഇധ ദിസ്സരേതി ഇധ ഉഭതോവിഭങ്ഗേ ഏതേസു തേരസസമുട്ഠാനേസു ഏകേകസ്മിം അഞ്ഞാനിപി സദിസാനി സമുട്ഠാനാനി ദിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ഇദാനി താനി സരൂപതോ നിദസ്സേതുമാഹ ‘‘സുക്കഞ്ചാ’’തിആദി. തത്ഥ സുക്കന്തി സുക്കവിസ്സട്ഠിസിക്ഖാപദം. ഏസ നയോ ‘‘കായസംസഗ്ഗോ’’തിആദീസുപി. യദേത്ഥ ദുവിഞ്ഞേയ്യം, തം വക്ഖാമ.
൩൫൫. പുബ്ബുപപരിപാകോ ചാതി ¶ ‘‘ജാനം പുബ്ബുപഗതം ഭിക്ഖു’’ന്തി (പാചി. ൧൨൦) സിക്ഖാപദഞ്ച ‘‘ഭിക്ഖുനിപരിപാചിത’’ന്തി (പാചി. ൧൯൨, ൧൯൪) പിണ്ഡപാതസിക്ഖാപദഞ്ച. രഹോ ഭിക്ഖുനിയാസഹാതി ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം രഹോ നിസജ്ജസിക്ഖാപദഞ്ച. സഭോജനേ, രഹോ ദ്വേ ചാതി സഭോജനേ കുലേ അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദഞ്ച ദ്വേ രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദാനി ച. അങ്ഗുലീ ഉദകേ ഹസന്തി അങ്ഗുലിപതോദഞ്ച ഉദകഹസധമ്മസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൫൬. പഹാരേ ഉഗ്ഗിരേ ചേവാതി പഹാരദാനസിക്ഖാപദഞ്ച തലസത്തിഉഗ്ഗിരണസിക്ഖാപദഞ്ച. തേപഞ്ഞാസാ ച സേഖിയാതി പഞ്ചസത്തതിസേഖിയാസു വക്ഖമാനാനി ഉജ്ജഗ്ഘികാദീനി സമനുഭാസനസമുട്ഠാനാനി ദസ, ഛത്തപാണിആദീനി ധമ്മദേസനാസമുട്ഠാനാനി ഏകാദസ, ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം ¶ , സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ബാവീസതി സിക്ഖാപദാനി ഠപേത്വാ പരിമണ്ഡലനിവാസനാദീനി ഇതരാനി തേപഞ്ഞാസ സേഖിയസിക്ഖാപദാനി ച. അധക്ഖകുബ്ഭജാണുഞ്ചാതി ഭിക്ഖുനീനം അധക്ഖകഉബ്ഭജാണുസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗാമന്തരമവസ്സുതാതി ഗാമന്തരഗമനം, അവസ്സുതസ്സ ഹത്ഥതോ ഖാദനീയഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൫൭-൮. തലമട്ഠുദസുദ്ധി ചാതി തലഘാതം, ജതുമട്ഠം, ഉദകസുദ്ധികാദിയനഞ്ച. വസ്സംവുത്ഥാതി ‘‘വസ്സംവുത്ഥാ…പേ… ഛപ്പഞ്ചയോജനാനീ’’തി (പാചി. ൯൭൪) സിക്ഖാപദഞ്ച. ഓവാദായ ന ഗച്ഛന്തീതി ഓവാദായ അഗമനസിക്ഖാപദഞ്ച. നാനുബന്ധേ പവത്തിനിന്തി ‘‘വുട്ഠാപിതം പവത്തിനിം ദ്വേ വസ്സാനി നാനുബന്ധേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൧൨) സിക്ഖാപദഞ്ചാതി ഉഭതോവിഭങ്ഗേ നിദ്ദിട്ഠാ ഇമേ പഞ്ചസത്തതി ധമ്മാ കായചിത്തസമുട്ഠിതാ മേഥുനേന സമാ ഏകസമുട്ഠാനാ മതാതി യോജനാ.
ഏത്ഥ ച പാളിയം ‘‘ഛസത്തതീ’’തി ഗണനപരിച്ഛേദോ സമുട്ഠാനസിക്ഖാപദേന സഹ ദസ്സിതോ. ഇധ പന തം വിനാ തംസദിസാനമേവ ¶ ഗണനാ ദസ്സിതാ. തേനേവ പഠമം സമുട്ഠാനസീസം പാളിയം ഗണനായപി ദസ്സിതം, ഇധേവ ന ദസ്സിതം. ഉപരി കത്ഥചി സമുട്ഠാനസീസസ്സ ദസ്സനം പനേത്ഥ വക്ഖമാനാനം തംസദിസഭാവദസ്സനത്ഥം, ഗണനായ വക്ഖമാനായ അന്തോഗധഭാവദസ്സനത്ഥം. തേനേവ തത്ഥപി തം വിനാ ഗണനം വക്ഖതി.
പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൫൯. വിഗ്ഗഹന്തി മനുസ്സവിഗ്ഗഹസിക്ഖാപദം. ഉത്തരി ചേവാതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുട്ഠുല്ലന്തി ദുട്ഠുല്ലവാചാസിക്ഖാപദം. അത്തകാമതാതി അത്തകാമപാരിചരിയസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുട്ഠദോസാ ദുവേ ചേവാതി ദ്വേ ദുട്ഠദോസസിക്ഖാപദാനി ച. ദുതിയാനിയതോപി ചാതി ദുതിയഅനിയതസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൦. അച്ഛിന്ദനഞ്ചാതി സാമം ചീവരം ദത്വാ അച്ഛിന്ദനഞ്ച. പരിണാമോതി സങ്ഘികലാഭസ്സ അത്തനോ പരിണാമനഞ്ച. മുസാഓമസപേസുണാതി മുസാവാദോ ച ഓമസവാദോ ച ഭിക്ഖുപേസുഞ്ഞഞ്ച. ദുട്ഠുല്ലാരോചനഞ്ചേവാതി ദുട്ഠുല്ലാപത്തിആരോചനസിക്ഖാപദഞ്ച. പഥവീഖണനമ്പി ചാതി പഥവീഖണനസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൧. ഭൂതഗാമഞ്ച ¶ വാദോ ചാതി ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം, അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദഞ്ച. ഉജ്ഝാപനകമേവ ചാതി ഉജ്ഝാപനകസിക്ഖാപദഞ്ച. നിക്കഡ്ഢോ സിഞ്ചനഞ്ചേവാതി വിഹാരതോ നിക്കഡ്ഢനഞ്ച ഉദകേ തിണാദിസിഞ്ചനഞ്ച. ആമിസഹേതു ചാതി ആമിസഹേതു ഭിക്ഖുനിയോ ഓവാദസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൨. ഭുത്താവിന്തി ഭുത്താവിം അനതിരിത്തേന ഖാദനീയാദിനാ പവാരണസിക്ഖാപദഞ്ച. ഏഹനാദരിന്തി ‘‘ഏഹാവുസോ, ഗാമം വാ’’തി (പാചി. ൨൭൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച അനാദരിയസിക്ഖാപദഞ്ച. ഭിംസാപനമേവ ചാതി ¶ ഭിക്ഖുഭിംസനകഞ്ച. അപനിധേയ്യാതി പത്താദിഅപനിധാനസിക്ഖാപദഞ്ച. സഞ്ചിച്ച പാണന്തി സഞ്ചിച്ച പാണം ജീവിതാവോരോപനഞ്ച. സപ്പാണകമ്പി ചാതി ജാനം സപ്പാണകഉദകസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൩. ഉക്കോടനഞ്ചാതി പുനകമ്മായ ഉക്കോടനഞ്ച. ഊനോതി ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദഞ്ച. സംവാസോതി ഉക്ഖിത്തകേന സദ്ധിം സംവാസസിക്ഖാപദഞ്ച. നാസനേ ചാതി നാസിതകസാമണേരസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദഞ്ച. സഹധമ്മികന്തി സഹധമ്മികം വുച്ചമാനസിക്ഖാപദഞ്ച. വിലേഖാ ചാതി ‘‘വിലേഖായ സംവത്തന്തീ’’തി (പാചി. ൪൩൯) ആഗതസിക്ഖാപദഞ്ച. മോഹനാതി മോഹനസിക്ഖാപദഞ്ച. അമൂലകേന ചാതി അമൂലകേന സങ്ഘാദിസേസേന അനുദ്ധംസനസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൪. കുക്കുച്ചം ഖീയനം ദത്വാതി കുക്കുച്ചഉപ്പാദനഞ്ച ധമ്മികാനം കമ്മാനം ഛന്ദം ദത്വാ ഖീയനഞ്ച ചീവരം ദത്വാ ഖീയനഞ്ച. പരിണാമേയ്യ പുഗ്ഗലേതി സങ്ഘികം ലാഭം പുഗ്ഗലസ്സ പരിണാമനസിക്ഖാപദഞ്ച. കിം തേ, അകാലം, അച്ഛിന്ദേതി ‘‘കിം തേ, അയ്യേ, ഏസോ പുരിസപുഗ്ഗലോ കരിസ്സതീ’’തി (പാചി. ൭൦൫) ആഗതസിക്ഖാപദഞ്ച അകാലചീവരം ‘‘കാലചീവര’’ന്തി അധിട്ഠഹിത്വാ ഭാജനസിക്ഖാപദഞ്ച ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം ചീവരം പരിവത്തേത്വാ അച്ഛിന്ദനസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുഗ്ഗഹനിരയേന ചാതി ദുഗ്ഗഹിതേന ദുപധാരിതേന പരം ഉജ്ഝാപനസിക്ഖാപദഞ്ച നിരയേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ അഭിസപനസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൫. ഗണസ്സ ചാതി ‘‘ഗണസ്സ ചീവരലാഭം അന്തരായം കരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൦൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വിഭങ്ഗഞ്ചാതി ‘‘ധമ്മികം ചീവരവിഭങ്ഗം പടിബാഹേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൧൨) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുബ്ബലാസാ തഥേവ ചാതി ‘‘ദുബ്ബലചീവരപച്ചാസായ ചീവരകാലസമയം അതിക്കാമേയ്യാ’’തി ¶ (പാചി. ൯൨൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ധമ്മികം കഥിനുദ്ധാരന്തി ‘‘ധമ്മികം ¶ കഥിനുദ്ധാരം പടിബാഹേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൨൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സഞ്ചിച്ചാഫാസുമേവ ചാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ സഞ്ചിച്ച അഫാസും കരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൪൨) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൬. സയം ഉപസ്സയം ദത്വാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ഉപസ്സയം ദത്വാ കുപിതാ അനത്തമനാ നിക്കഡ്ഢേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൫൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അക്കോസേയ്യ ചാതി ‘‘ഭിക്ഖും അക്കോസേയ്യ വാ പരിഭാസേയ്യ വാ’’തി (പാചി. ൧൦൨൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ചണ്ഡികാതി ‘‘ചണ്ഡീകതാ ഗണം പരിഭാസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൩൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. കുലമച്ഛരിനീ അസ്സാതി ‘‘കുലമച്ഛരിനീ അസ്സാ’’തി (പാചി. ൧൦൪൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗബ്ഭിനിം വുട്ഠാപേയ്യ ചാതി ‘‘ഗബ്ഭിനിം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൬൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൭. പായന്തിന്തി ‘‘പായന്തിം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൭൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ദ്വേ ച വസ്സാനീതി ‘‘ദ്വേ വസ്സാനി ഛസു ധമ്മേസു അസിക്ഖിതസിക്ഖം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൮൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സങ്ഘേനാസമ്മതന്തി ‘‘സിക്ഖിതസിക്ഖം സിക്ഖമാനം സങ്ഘേന അസമ്മതം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൮൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തിസ്സോ ഗിഹിഗതാ വുത്താതി ‘‘ഊനദ്വാദസവസ്സം ഗിഹിഗതം (പാചി. ൧൦൯൧), പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സം ഗിഹിഗതം ദ്വേ വസ്സാനി ഛസു ധമ്മേസു അസിക്ഖിതസിക്ഖം (പാചി. ൧൦൯൭), ദ്വേവസ്സാനി സിക്ഖിതസിക്ഖം സങ്ഘേന അസമ്മത’’ന്തി (പാചി. ൧൧൦൩) വുത്തസിക്ഖാപദാനി ച. തിസ്സോയേവ കുമാരികാതി ‘‘ഊനവീസതിവസ്സം കുമാരിഭൂത’’ന്തിആദിനാ (പാചി. ൧൧൨൦) നയേന വുത്താ തിസ്സോ ച.
൩൬൮. ഊനദ്വാദസവസ്സാ ദ്വേതി ‘‘ഊനദ്വാദസവസ്സാ വുട്ഠാപേയ്യ (പാചി. ൧൧൩൭), പരിപുണ്ണദ്വാദസവസ്സാ സങ്ഘേന അസമ്മതാ വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൪൨) വുത്താനി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ച. അലം താവ തേതി ‘‘അലം ¶ താവ തേ, അയ്യേ, വുട്ഠാപിതേനാ’’തി (പാചി. ൧൧൪൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സോകാവസ്സാതി ‘‘ചണ്ഡിം സോകാവാസം സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൫൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പാരിവാസികച്ഛന്ദദാനതോതി ‘‘പാരിവാസികഛന്ദദാനേന സിക്ഖമാനം വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൬൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൬൯. അനുവസ്സം ദുവേ ചാതി ‘‘അനുവസ്സം വുട്ഠാപേയ്യ (പാചി. ൧൧൭൧), ഏകം വസ്സം ദ്വേ വുട്ഠാപേയ്യാ’’തി ¶ (പാചി. ൧൧൭൫) വുത്തസിക്ഖാപദാനി ചാതി ഏകൂനസത്തതി സിക്ഖാപദാനി. അദിന്നാദാനതുല്യത്താതി അദിന്നാദാനേന സമാനസമുട്ഠാനത്താ. തിസമുട്ഠാനികാ കതാതി സചിത്തകേഹി തീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠഹന്തീതി വുത്താ.
ദുതിയപാരാജികസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൭൦. സഞ്ചരികുടിമഹല്ലകന്തി സഞ്ചരിത്തം, സഞ്ഞാചികായ കുടികരണം, മഹല്ലകവിഹാരകരണഞ്ച. ധോവാപനഞ്ച പടിഗ്ഗഹോതി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ പുരാണചീവരധോവാപനഞ്ച ചീവരപടിഗ്ഗഹണഞ്ച. ചീവരസ്സ ച വിഞ്ഞത്തിന്തി അഞ്ഞാതകം ഗഹപതിം വാ ഗഹപതാനിം വാ ചീവരവിഞ്ഞാപനസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗഹണഞ്ച തദുത്തരിന്തി തദുത്തരിസാദിയനസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൭൧. ഉപക്ഖടദ്വയഞ്ചേവാതി ‘‘ചീവരചേതാപന്നം ഉപക്ഖടം ഹോതീ’’തി (പാരാ. ൫൨൮) ആഗതസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. തഥാ ദൂതേന ചീവരന്തി ദൂതേനചീവരചേതാപന്നപഹിതസിക്ഖാപദഞ്ച. കോസിയന്തി കോസിയമിസ്സകസിക്ഖാപദഞ്ച. സുദ്ധകാളാനന്തി ‘‘സുദ്ധകാളകാന’’ന്തിആദിസിക്ഖാപദഞ്ച (പാരാ. ൫൪൮). ദ്വേ ഭാഗാദാനമേവ ചാതി ‘‘ദ്വേ ഭാഗാ ആദാതബ്ബാ’’തി (പാരാ. ൫൫൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൭൨. ഛബ്ബസ്സാനീതി ¶ ഛബ്ബസ്സാനി ധാരണസിക്ഖാപദഞ്ച. പുരാണസ്സാതി ‘‘പുരാണസന്ഥതസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൬൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ലോമധോവാപനമ്പി ചാതി ഏളകലോമധോവാപനസിക്ഖാപദഞ്ച. രൂപിയസ്സ പടിഗ്ഗാഹോതി രൂപിയപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദഞ്ച. ഉഭോ നാനപ്പകാരകാതി രൂപിയസംവോഹാരകയവിക്കയസിക്ഖാപദാനി ച.
൩൭൩. ഊനബന്ധനപത്തോ ചാതി ഊനപഞ്ചബന്ധനപത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വസ്സസാടികസുത്തകന്തി വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദഞ്ച സുത്തം വിഞ്ഞാപേത്വാ ചീവരകാരാപനസിക്ഖാപദഞ്ച. വികപ്പാപജ്ജനന്തി തന്തവായേ ഉപസങ്കമിത്വാ ചീവരേ വികപ്പാപജ്ജനഞ്ച. യാവ ദ്വാരദാനഞ്ച സിബ്ബനന്തി ‘‘യാവ ദ്വാരകോസാ അഗ്ഗളട്ഠപനായാ’’തി (പാചി. ൧൩൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച ‘‘അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ചീവരം ദദേയ്യ (പാചി. ൧൭൧), ചീവരം സിബ്ബേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൭൬) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൩൭൪. പൂവേഹീതി ¶ പൂവേഹി വാ മന്ഥേഹി വാ അഭിഹട്ഠും പവാരണസിക്ഖാപദഞ്ച. പച്ചയോതി ചതുമാസപച്ചയപവാരണസിക്ഖാപദഞ്ച. ജോതീതി ജോതിയാ സമാദഹനസിക്ഖാപദഞ്ച. രതനന്തി രതനസിക്ഖാപദഞ്ച. സൂചി…പേ… സുഗതസ്സ ചാതി സൂചിഘരസിക്ഖാപദാദീനി സത്ത സിക്ഖാപദാനി ച.
൩൭൫. അഞ്ഞവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാ ചാതി ‘‘അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൪൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അഞ്ഞം ചേതാപനമ്പി ചാതി ‘‘അഞ്ഞം ചേതാപേത്വാ അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൪൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സങ്ഘികേന ദുവേ വുത്താതി ‘‘സങ്ഘികേന അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യ (പാചി. ൭൫൯), സങ്ഘികേന സഞ്ഞാചികേന അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൬൪) വുത്താനി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ച. ദ്വേ മഹാജനികേനാതി ‘‘മഹാജനികേന അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യ (പാചി. ൭൬൯), മഹാജനികേന സഞ്ഞാചികേന അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൭൪) വുത്താനി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ച.
൩൭൬. തഥാ ¶ പുഗ്ഗലികേനേകന്തി ‘‘പുഗ്ഗലികേന സഞ്ഞാചികേന അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൭൯) വുത്തമേകസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗരുപാവുരണന്തി ഗരുപാവുരണചേതാപനസിക്ഖാപദഞ്ച. ലഹുന്തി ലഹുപാവുരണചേതാപനസിക്ഖാപദം. ‘‘വിഘാസാ ഉദസാടി ചാ’’തി പദച്ഛേദോ. ദ്വേ വിഘാസാതി ‘‘ഉച്ചാരം വാ പസ്സാവം വാ സങ്കാരം വാ വിഘാസം വാ തിരോകുട്ടേ വാ തിരോപാകാരേ വാ ഛഡ്ഡേയ്യ വാ ഛഡ്ഡാപേയ്യ വാ (പാചി. ൮൨൫), ഹരിതേ ഛഡ്ഡേയ്യ വാ ഛഡ്ഡാപേയ്യ വാ’’തി (പാചി. ൮൨൯) ഏവം വുത്താനി ദ്വേ വിഘാസസിക്ഖാപദാനി ച. ഉദസാടി ചാതി ഉദകസാടികസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ സമണചീവരന്തി തഥാ ‘‘സമണചീവരം ദദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൧൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ചാതി.
൩൭൭. ഇതി ഏതേ ഏകൂനപണ്ണാസ ധമ്മാ ദുക്ഖന്തദസ്സിനാ ഭഗവതാ ഛസമുട്ഠാനികാ തേയേവ സഞ്ചരിത്തസമാ സഞ്ചരിത്തസിക്ഖാപദേന സമാ കതാ അനുമതാ പഞ്ഞത്താതി യോജനാ.
സഞ്ചരിത്തസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൭൮. സങ്ഘഭേദോതി സങ്ഘഭേദസിക്ഖാപദഞ്ച. ഭേദാനുവത്തദുബ്ബചദൂസകാതി ഭേദാനുവത്തകദുബ്ബചകുലദൂസകസിക്ഖാപദാനി ച. ദുട്ഠുല്ലച്ഛാദനന്തി ദുട്ഠുല്ലപടിച്ഛാദനസിക്ഖാപദഞ്ച. ദിട്ഠീതി ദിട്ഠിഅപ്പടിനിസ്സജ്ജനസിക്ഖാപദഞ്ച ¶ . ഛന്ദഉജ്ജഗ്ഘികാ ദുവേതി ഛന്ദംഅദത്വാഗമനസിക്ഖാപദഞ്ച ഉജ്ജഗ്ഘികായ അന്തരഘരേ ഗമനനിസീദനസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൩൭൯. അപ്പസദ്ദാ ദുവേ വുത്താതി ‘‘അപ്പസദ്ദോ അന്തരഘരേ ഗമിസ്സാമി, നിസീദിസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൫൮൮, ൫൮൯) വുത്താനി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ച. ന ബ്യാഹരേതി ‘‘ന സകബളേന മുഖേന ബ്യാഹരിസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൬൧൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഛമാ, നീചാസനേ, ഠാനന്തി ‘‘ഛമായം നിസീദിത്വാ (പാചി. ൬൪൫), നീചേ ¶ ആസനേ നിസീദിത്വാ (പാചി. ൬൪൭), ഠിതോ നിസിന്നസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൪൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പച്ഛതോ ഉപ്പഥേന ചാതി ‘‘പച്ഛതോ ഗച്ഛന്തോ പുരതോ ഗച്ഛന്തസ്സ (പാചി. ൬൪൯), ഉപ്പഥേന ഗച്ഛന്തോ പഥേന ഗച്ഛന്തസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൫൦) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൩൮൦. വജ്ജച്ഛാദാതി വജ്ജതോ പടിച്ഛാദനസിക്ഖാപദഞ്ച. അനുവത്താ ചാതി ഉക്ഖിത്താനുവത്തനസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗഹണന്തി ‘‘ഹത്ഥഗ്ഗഹണം വാ സാദിയേയ്യാ’’തി (പാചി. ൬൭൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഓസാരേയ്യ ചാതി ‘‘അനപലോകേത്വാ കാരകസങ്ഘം അനഞ്ഞായ ഗണസ്സ ഛന്ദം ഓസാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൬൯൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പച്ചക്ഖാമീതി സിക്ഖാ ചാതി ‘‘ബുദ്ധം പച്ചാചിക്ഖാമീ’’തി (പാചി. ൭൧൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ കിസ്മിഞ്ചിദേവ ചാതി ‘‘കിസ്മിഞ്ചിദേവ അധികരണേ പച്ചാകതാ’’തി (പാചി. ൭൧൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൮൧. സംസട്ഠാ ദ്വേ ചാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ പനേവ സംസട്ഠാ വിഹരന്തീ’’തി (പാചി. ൭൨൨) ച ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഏവം വദേയ്യ സംസട്ഠാവ, അയ്യേ, തുമ്ഹേ വിഹരഥാ’’തിആദിവചനം (പാചി. ൭൨൮) പടിച്ച വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. വധിത്വാ ചാതി ‘‘അത്താനം വധിത്വാ വധിത്വാ രോദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൮൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വിസിബ്ബേത്വാ ചാതി ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ചീവരം വിസിബ്ബേത്വാ വാ വിസിബ്ബാപേത്വാ വാ’’തി (പാചി. ൮൯൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുക്ഖിതന്തി ‘‘ദുക്ഖിതം സഹജീവിനി’’ന്തി (പാചി. ൯൪൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പുനദേവ ച സംസട്ഠാതി ‘‘സംസട്ഠാ വിഹരേയ്യ ഗഹപതിനാ വാ ഗഹപതിപുത്തേന വാ’’തി (പാചി. ൯൫൬) ഏവം പുന വുത്തസംസട്ഠസിക്ഖാപദഞ്ച. നേവ വൂപസമേയ്യ ചാതി ‘‘‘ഏഹായ്യേ, ഇമം അധികരണം വൂപസമേഹീ’തി (പാചി. ൯൯൫) വുച്ചമാനാ ‘സാധൂ’തി പടിസ്സുണിത്വാ സാ പച്ഛാ അനന്തരായികിനീ നേവ വൂപസമേയ്യാ’’തി വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൮൨. ജാനം ¶ ¶ സഭിക്ഖുകാരാമന്തി ‘‘ജാനം സഭിക്ഖുകം ആരാമം അനാപുച്ഛാ പവിസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൨൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥേവ ന പവാരയേതി ‘‘ഉഭതോസങ്ഘേ തീഹി ഠാനേഹി ന പവാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൫൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ അന്വദ്ധമാസഞ്ചാതി ‘‘അന്വദ്ധമാസം ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ദ്വേ ധമ്മാ പച്ചാസീസിതബ്ബാ’’തി (പാചി. ൧൦൫൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സഹജീവിനിയോ ദുവേതി ‘‘സഹജീവിനിം വുട്ഠാപേത്വാ ദ്വേ വസ്സാനി നേവ അനുഗ്ഗണ്ഹേയ്യ (പാചി. ൧൧൦൮), സഹജീവിനിം വുട്ഠാപേത്വാ നേവ വൂപകാസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൧൬) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൩൮൩-൪. സചേ മേ ചീവരം അയ്യേതി ‘‘സചേ മേ ത്വം, അയ്യേ, ചീവരം ദസ്സസി, ഏവാഹം തം വുട്ഠാപേസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൧൧൫൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അനുബന്ധിസ്സസീതി ‘‘സചേ മം ത്വം, അയ്യേ, ദ്വേ വസ്സാനി അനുബന്ധിസ്സസി, ഏവാഹം തം വുട്ഠാപേസ്സാമീ’’തി (പാചി. ൧൧൫൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അസമേന സമ്ബുദ്ധേന പകാസിതാ ഇമേ സത്തതിംസ ധമ്മാ സബ്ബേ കായവാചാദിതോ കായവാചാചിത്തതോ ഏകസമുട്ഠാനാ കതാ സമനുഭാസനാ സിയും സമുട്ഠാനതോ സമനുഭാസനസിക്ഖാപദേന സദിസാ സിയുന്തി യോജനാ.
സമനുഭാസനസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൮൫. കഥിനാനി ച തീണീതി ‘‘നിട്ഠിതചീവരസ്മിം ഭിക്ഖുനാ ഉബ്ഭതസ്മിം കഥിനേ’’തി (പാരാ. ൪൬൨) വുത്താനി ആദിതോ തീണി സിക്ഖാപദാനി. പത്തോതി ‘‘ദസാഹപരമം അതിരേകപത്തോ’’തി (പാരാ. ൬൦൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഭേസജ്ജമേവ ചാതി ‘‘പടിസായനീയാനി ഭേസജ്ജാനീ’’തി (പാരാ. ൬൨൨) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അച്ചേകമ്പി ചാതി അച്ചേകസിക്ഖാപദഞ്ച. സാസങ്കന്തി ¶ തദനന്തരമേവ സാസങ്കസിക്ഖാപദഞ്ച. പക്കമന്തദ്വയമ്പി ചാതി ‘‘തം പക്കമന്തോ നേവ ഉദ്ധരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൯, ൧൧൫) ഭൂതഗാമവഗ്ഗേ വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൩൮൬. തഥാ ഉപസ്സയം ഗന്ത്വാതി ‘‘ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപസങ്കമിത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൫൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പരമ്പരം ഭോജനന്തി ‘‘പരമ്പരഭോജനേ പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാചി. ൨൨൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അനതിരിത്തന്തി ‘‘അനതിരിത്തം ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ’’തി (പാചി. ൨൩൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സഭത്തോതി ‘‘നിമന്തിതോ സഭത്തോ സമാനോ’’തി ¶ (പാചി. ൨൯൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വികപ്പേത്വാ തഥേവ ചാതി ‘‘ചീവരം വികപ്പേത്വാ’’തി (പാചി. ൩൭൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൮൭. രഞ്ഞോതി ‘‘രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സാ’’തി (പാചി. ൪൯൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വികാലേതി ‘‘വികാലേ ഗാമം പവിസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൫൦൯-൫൧൨) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വോസാസാതി ‘‘വോസാസമാനരൂപാ ഠിതാ’’തി (പാചി. ൫൫൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ‘‘ആരഞ്ഞകേ ഉസ്സയവാദികാ’’തി പദച്ഛേദോ. ആരഞ്ഞകേതി ‘‘തഥാരൂപേസു ആരഞ്ഞകേസു സേനാസനേസു പുബ്ബേ അപ്പടിസംവിദിത’’ന്തി (പാചി. ൫൭൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഉസ്സയവാദികാതി ‘‘ഉസ്സയവാദികാ വിഹരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൬൭൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പത്തസന്നിചയഞ്ചേവാതി ‘‘പത്തസന്നിചയം കരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൩൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പുരേ, പച്ഛാ, വികാലകേതി ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പുരേഭത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമിത്വാ’’തി (പാചി. ൮൫൫) ച ‘‘പച്ഛാഭത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമിത്വാ’’തി (പാചി. ൮൬൦) ച ‘‘വികാലേ കുലാനി ഉപസങ്കമിത്വാ’’തി (പാചി. ൮൬൫) ച വുത്തസിക്ഖാപദത്തയഞ്ച.
൩൮൮-൯. പഞ്ചാഹികന്തി ¶ ‘‘പഞ്ചാഹികം സങ്ഘാടിചാരം അതിക്കമേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൯൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സങ്കമനിന്തി ‘‘ചീവരസങ്കമനീയം ധാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൦൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ ആവസഥദ്വയന്തി ‘‘ആവസഥചീവരം അനിസ്സജ്ജിത്വാ പരിഭുഞ്ജേയ്യ (പാചി. ൧൦൦൪), ആവസഥം അനിസ്സജ്ജിത്വാ ചാരികം പക്കമേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൦൯) ഏവം ആവസഥേന സദ്ധിം വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. പസാഖേതി ‘‘പസാഖേ ജാതം ഗണ്ഡം വാ’’തി (പാചി. ൧൦൬൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ആസനേ ചാതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ പുരതോ അനാപുച്ഛാ ആസനേ നിസീദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൨൧൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ഇമേ പന ഏകൂനതിംസ ധമ്മാ കായവാചതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാനതോ സബ്ബേ ദ്വിസമുട്ഠാനികാ, തതോയേവ കഥിനസമ്ഭവാ കഥിനസമുട്ഠാനാ ഹോന്തീതി യോജനാ.
കഥിനസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൯൦. ദ്വേ സേയ്യാതി ദ്വേ സഹസേയ്യസിക്ഖാപദാനി ച. ആഹച്ചപാദോ ചാതി ആഹച്ചപാദകസിക്ഖാപദഞ്ച. പിണ്ഡഞ്ചാതി ആവസഥപിണ്ഡഭോജനസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗണഭോജനന്തി ഗണഭോജനസിക്ഖാപദഞ്ച ¶ . വികാലേതി വികാലഭോജനസിക്ഖാപദഞ്ച. സന്നിധിഞ്ചേവാതി സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദഞ്ച. ദന്തപോനന്തി ദന്തപോനസിക്ഖാപദഞ്ച. അചേലകന്തി അചേലകസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൯൧. ഉയ്യുത്തഞ്ചാതി ‘‘ഉയ്യുത്തം സേനം ദസ്സനായ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി (പാചി. ൩൧൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ‘‘വസേ ഉയ്യോധി’’ന്തി പദച്ഛേദോ. വസേതി ‘‘സേനായ വസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൩൧൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഉയ്യോധിന്തി ‘‘ഉയ്യോധികം വാ…പേ… അനീകദസ്സനം വാ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി (പാചി. ൩൨൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച ¶ . സുരാതി സുരാപാനസിക്ഖാപദഞ്ച. ഓരേന ന്ഹായനന്തി ഓരേനദ്ധമാസനഹായനസിക്ഖാപദഞ്ച. ദുബ്ബണ്ണകരണഞ്ചേവാതി ‘‘തിണ്ണം ദുബ്ബണ്ണകരണാന’’ന്തി (പാചി. ൩൬൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പാടിദേസനീയദ്വയന്തി വുത്താവസേസം പാടിദേസനീയദ്വയഞ്ച.
൩൯൨. ലസുണന്തി ലസുണസിക്ഖാപദഞ്ച. ഉപതിട്ഠേയ്യാതി ‘‘ഭിക്ഖുസ്സ ഭുഞ്ജന്തസ്സ പാനീയേന വാ വിധൂപനേന വാ ഉപതിട്ഠേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൧൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. നച്ചദസ്സനമേവ ചാതി ‘‘നച്ചം വാ ഗീതം വാ വാദിതം വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൩൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. നഗ്ഗന്തി ‘‘നഗ്ഗാ നഹായേയ്യാ’’തി (പാചി. ൮൮൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അത്ഥരണന്തി ‘‘ഏകത്ഥരണപാവുരണാ തുവട്ടേയ്യു’’ന്തി (പാചി. ൯൩൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. മഞ്ചേതി ‘‘ഏകമഞ്ചേ തുവട്ടേയ്യു’’ന്തി (പാചി. ൯൩൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അന്തോരട്ഠേതി ‘‘അന്തോരട്ഠേ സാസങ്കസമ്മതേ’’തി (പാചി. ൯൬൨) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ ബഹീതി ‘‘തിരോരട്ഠേ സാസങ്കസമ്മതേ’’തി (പാചി. ൯൬൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൯൩. അന്തോവസ്സന്തി ‘‘അന്തോവസ്സം ചാരികം ചരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൭൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അഗാരഞ്ചാതി ‘‘രാജാഗാരം വാ ചിത്താഗാരം വാ…പേ… പോക്ഖരണിം വാ ദസ്സനായ ഗച്ഛേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൭൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ആസന്ദിന്തി ‘‘ആസന്ദിം വാ പല്ലങ്കം വാ പരിഭുഞ്ജേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൮൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സുത്തകന്തനന്തി ‘‘സുത്തം കന്തേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൮൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. വേയ്യാവച്ചന്തി ‘‘ഗിഹിവേയ്യാവച്ചം കരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൯൯൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സഹത്ഥാ ചാതി ‘‘അഗാരികസ്സ വാ പരിബ്ബാജകസ്സ വാ പരിബ്ബാജികായ വാ സഹത്ഥാ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ദദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൦൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച ¶ ¶ . ആവാസേ ച അഭിക്ഖുകേതി ‘‘അഭിക്ഖുകേ ആവാസേ വസ്സം വസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൪൭) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച.
൩൯൪. ഛത്തന്തി ‘‘ഛത്തുപാഹനം ധാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൭൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. യാനഞ്ചാതി ‘‘യാനേന യായേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൮൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സങ്ഘാണിന്തി ‘‘സങ്ഘാണിം ധാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൯൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അലങ്കാരന്തി ‘‘ഇത്ഥാലങ്കാരം ധാരേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൧൯൫) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഗന്ധവാസിതന്തി ‘‘ഗന്ധവണ്ണകേന നഹായേയ്യ (പാചി. ൧൧൯൯), വാസിതകേന പിഞ്ഞാകേന നഹായേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൨൦൩) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. ‘‘ഭിക്ഖുനീ…പേ… ഗിഹിനിയാ’’തി ഏതേന ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ ഉമ്മദ്ദാപേയ്യാ’’തിആദീനി (പാചി. ൧൨൦൭) ചത്താരി സിക്ഖാപദാനി വുത്താനി.
൩൯൫. തഥാസംകച്ചികാതി ‘‘അസംകച്ചികാ ഗാമം പവിസേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൨൨൫) ഏവം വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഇമേ പന തേചത്താലീസ ധമ്മാ സബ്ബേ കായചിത്തവസേന ദ്വിസമുട്ഠാനികാ. ഏളകലോമേന സമുട്ഠാനതോ സമാ ഹോന്തീതി യോജനാ.
ഏളകലോമസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൯൬-൭. അഞ്ഞത്രാതി ‘‘മാതുഗാമസ്സ ഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാഹി ധമ്മം ദേസേയ്യ അഞ്ഞത്ര വിഞ്ഞുനാ പുരിസവിഗ്ഗഹേനാ’’തി (പാചി. ൬൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. അസമ്മതോ ചേവാതി ‘‘അസമ്മതോ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൪൬) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥാ അത്ഥങ്ഗതേന ചാതി ‘‘അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൫൪) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തിരച്ഛാനവിജ്ജാ ദ്വേ വുത്താതി ‘‘തിരച്ഛാനവിജ്ജം പരിയാപുണേയ്യ, വാചേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൦൧൪, ൧൦൧൮) ഏവം വുത്താനി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി ച. അനോകാസകതമ്പി ചാതി ‘‘അനോകാസകതം ഭിക്ഖും പഞ്ഹം ¶ പുച്ഛേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൨൨൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ഇമേ പന സബ്ബേ ഛ ധമ്മാ വാചതോ, വാചാചിത്തതോ ചാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠാനികാ ഹോന്തി. പദസോധമ്മതുല്യതാ അയമേതേസം പദസോധമ്മേന സദിസഭാവോതി യോജനാ.
പദസോധമ്മസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൩൯൮-൯. ഏകന്തി ¶ ‘‘ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം സംവിധായ ഏകദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപജ്ജേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൮൦) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. നാവന്തി ‘‘ഏകനാവം അഭിരുഹേയ്യാ’’തി (പാചി. ൧൮൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പണീതഞ്ചാതി ‘‘പണീതഭോജനാനി അഗിലാനോ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാഭുഞ്ജേയ്യാ’’തി (പാചി. ൨൫൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. സംവിധാനഞ്ചാതി മാതുഗാമേന സദ്ധിം സംവിധായ ഗമനസിക്ഖാപദഞ്ച. സംഹരേതി ‘‘സമ്ബാധേ ലോമം സംഹരാപേയ്യാ’’തി (പാചി. ൭൯൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ധഞ്ഞന്തി ‘‘ആമകധഞ്ഞം വിഞ്ഞത്വാ വാ’’തി (പാചി. ൮൨൧) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. നിമന്തിതാ ചേവാതി ‘‘നിമന്തിതാ വാ പവാരിതാ വാ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ഖാദേയ്യ വാ ഭുഞ്ജേയ്യ വാ’’തി (പാചി. ൧൦൩൮) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. പാടിദേസനിയട്ഠകന്തി ഭിക്ഖുനീനം വുത്താ അട്ഠ പാടിദേസനീയാ ചേതി ബുദ്ധസേട്ഠേന പഞ്ഞത്താ ഏതാ ചുദ്ദസ സിക്ഖാ ചതുസമുട്ഠാനാ കായതോ, കായവാചതോ, കായചിത്തതോ, വാചാചിത്തതോ ചാതി ചതൂഹി സമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠഹന്തി. സമുട്ഠാനതോ അദ്ധാനേന അദ്ധാനസിക്ഖാപദേന സമാ ഹോന്തീതി മതാതി യോജനാ.
അദ്ധാനസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൪൦൦-൧. സുതിന്തി ¶ ഉപസ്സുതിതിട്ഠനസിക്ഖാപദഞ്ച. സൂപാദിവിഞ്ഞത്തിന്തി സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദഞ്ച. അന്ധകാരേതി ‘‘രത്തന്ധകാരേ അപ്പദീപേ’’തി (പാചി. ൮൩൯) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. തഥേവ ച പടിച്ഛന്നേതി ‘‘പടിച്ഛന്നേ ഓകാസേ’’തി (പാചി. ൮൪൩) വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ഓകാസേതി ‘‘അജ്ഝോകാസേ പുരിസേന സദ്ധി’’ന്തി (പാചി. ൮൪൭) ഏവം വുത്തസിക്ഖാപദഞ്ച. ബ്യൂഹേ ചാതി തദനന്തരമേവ ‘‘രഥികായ വാ ബ്യൂഹേ വാ സിങ്ഘാടകേ വാ പുരിസേന സദ്ധി’’ന്തി (പാചി. ൮൫൧) ആഗതസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ഇമേ സബ്ബേപി ആദിച്ചബന്ധുനാ ദേസിതാ ഛ ധമ്മാ ചതുത്ഥച്ഛട്ഠതോ കായചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠഹന്താ ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനാ ഥേയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദേന സമാനസമുട്ഠാനാ സിയുന്തി യോജനാ.
ഥേയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൪൦൨. ഛത്ത, ദണ്ഡകരസ്സാപീതി ‘‘ന ഛത്തപാണിസ്സ ദണ്ഡപാണിസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൩൫) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. സത്ഥാവുധകരസ്സാപീതി ‘‘ന സത്ഥപാണിസ്സ (പാചി. ൬൩൬), ന ആവുധപാണിസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൩൭) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച. പാദുകൂപാഹനാ, യാനന്തി ‘‘ന പാദുകാരുള്ഹസ്സ ¶ (പാചി. ൬൩൮), ന ഉപാഹനാരുള്ഹസ്സ (പാചി. ൬൩൯), ന യാനഗതസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൪൦) വുത്തസിക്ഖാപദത്തയഞ്ച. സേയ്യാ, പല്ലത്ഥികായ ചാതി ‘‘ന സയനഗതസ്സ (പാചി. ൬൪൧), ന പല്ലത്ഥികായ നിസിന്നസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൪൨) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ച.
൪൦൩. വേഠിതോഗുണ്ഠിതോ ചാതി ‘‘ന വേഠിതസീസസ്സ (പാചി. ൬൪൩), ന ഓഗുണ്ഠിതസീസസ്സാ’’തി (പാചി. ൬൪൪) വുത്തസിക്ഖാപദദ്വയഞ്ചാതി നിദസ്സിതാ സബ്ബേ ഏകാദസ ധമ്മാ വാചാചിത്തസങ്ഖാതേന ഏകേന സമുട്ഠാനേന ¶ സമുട്ഠിതാ ധമ്മദേസനസമുട്ഠാനാതി സഞ്ഞിതാ സല്ലക്ഖിതാതി യോജനാ.
ധമ്മദേസനസമുട്ഠാനവണ്ണനാ.
൪൦൪. ഏവം താവ സമ്ഭിന്നസമുട്ഠാനം വേദിതബ്ബം, നിയതസമുട്ഠാനം തിവിധം, തം ഏകസ്സേവ സിക്ഖാപദസ്സ ഹോതീതി വിസുംയേവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭൂതാരോചനകഞ്ചേവാ’’തിആദി. ഭൂതാരോചനകഞ്ചേവാതി തീഹി അചിത്തകസമുട്ഠാനേഹി സമുട്ഠിതം ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദഞ്ച. ചോരിവുട്ഠാപനമ്പി ചാതി വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ചാതി ദ്വീഹി സമുട്ഠിതം ചോരിവുട്ഠാപനസിക്ഖാപദഞ്ച. അനനുഞ്ഞാതമേവ അനനുഞ്ഞാതമത്തം. അനനുഞ്ഞാതമത്തന്തി വാചതോ, കായവാചതോ, വാചാചിത്തതോ, കായവാചാചിത്തതോ ചാതി ചതൂഹി സമുട്ഠിതം അനനുഞ്ഞാതസിക്ഖാപദഞ്ചാതി. ഇദം തയന്തി ഇദം സിക്ഖാപദത്തയം. അസമ്ഭിന്നന്തി കേനചി അഞ്ഞേന സിക്ഖാപദേന അസമ്മിസ്സസമുട്ഠാനം.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
സമുട്ഠാനസീസകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ആപത്തിസമുട്ഠാനകഥാവണ്ണനാ
൪൦൫. ആദിനാതി പഠമേന കായസങ്ഖാതേന സമുട്ഠാനേന.
൪൦൬-൭. ദുക്കടാദയോതി ആദി-സദ്ദേന ഥുല്ലച്ചയസങ്ഘാദിസേസാ ഗഹിതാ. യഥാഹ – ‘‘പയോഗേ ദുക്കടം ¶ . ഏകം പിണ്ഡം അനാഗതേ ആപത്തി ഥുല്ലച്ചയസ്സ. തസ്മിം പിണ്ഡേ ആഗതേ ആപത്തി സങ്ഘാദിസേസസ്സാ’’തി (പരി. ൨൭൭). വികാലേ പന പാചിത്തീതി വികാലഭോജനപാചിത്തി. അഞ്ഞാതിഹത്ഥതോതി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ അന്തരഘരം പവിട്ഠായ ഹത്ഥതോ. ഗഹേത്വാതി ¶ ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ. ‘‘പഞ്ച ഇമാ ആപത്തിയോ’’തി പദച്ഛേദോ.
൪൦൮. ദുതിയേനാതി വാചാസങ്ഖാതേന സമുട്ഠാനേന.
൪൦൯-൧൦. സമാദിസതി കഥേതി ചേ. സബ്ബഥാ വിപന്നന്തി അദേസിതവത്ഥുകതാദിനാ സബ്ബപ്പകാരേന വിപന്നപ്പദേസം. കുടിന്തി സഞ്ഞാചികായ കുടിം. യഥാഹ പരിവാരേ ‘‘തസ്സ കുടിം കരോന്തി അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം സാരമ്ഭം അപരിക്കമന’’ന്തി (പരി. ൨൭൮). പദസോധമ്മം മൂലം സമുട്ഠാനം യസ്സ പാചിത്തിയസ്സാതി തഥാ വുത്തം, തേന പദസോധമ്മമൂലേന, സഹത്ഥേ ചേതം കരണവചനം.
൪൧൧. തതിയേന സമുട്ഠാനേനാതി കായവാചാസങ്ഖാതേന സമുട്ഠാനേന.
൪൧൨. സംവിദഹിത്വാനാതി സദ്ധിം വിദഹിത്വാ, ‘‘കുടിം കരോമാ’’തി അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം മന്തേത്വാതി അത്ഥോ.
൪൧൩. വത്വാതി അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപേത്വാ. ഭിക്ഖുനിന്തി ഭിക്ഖൂനം ഭുഞ്ജനട്ഠാനേ ഠത്വാ ‘‘ഇധ സൂപം ദേഥ, ഇധ ഓദനം ദേഥാ’’തി വോസാസമാനം ഉപാസകാനം വത്വാ ദാപേന്തിം ഭിക്ഖുനിം. ന നിവാരേത്വാതി ‘‘അപസക്ക താവ, ഭഗിനി, യാവ ഭിക്ഖൂ ഭുഞ്ജന്തീ’’തി അനപസാദേത്വാ ഭുഞ്ജതോതി യോജനാ.
൪൧൪. ചതുത്ഥേന കായചിത്തസമുട്ഠാനേന കതി ആപത്തിയോ സിയുന്തി യോജനാ.
൪൧൭. പഞ്ചമേനാതി വാചാചിത്തസമുട്ഠാനേന. വദന്തി വദന്തോ സമുദാചരന്തോ.
൪൧൮. കുടിന്തി ¶ ¶ നിദസ്സനമത്തം, അദേസിതവത്ഥുകം പമാണാതിക്കന്തം സാരമ്ഭം അപരിക്കമനം സേനാസനമ്പി ഗഹണം വേദിതബ്ബം.
൪൧൯. വാചേതി പദസോ ധമ്മന്തി ഏത്ഥ ‘‘അനുപസമ്പന്ന’’ന്തി സേസോ. യഥാഹ – ‘‘ഭിക്ഖു അകപ്പിയസഞ്ഞീ അനുപസമ്പന്നം പദസോ ധമ്മം വാചേതീ’’തി (പരി. ൨൮൧). ദവകമ്യതാ വദന്തസ്സാതി ജാതിആദീഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി കീളാധിപ്പായേന വദന്തസ്സ. ദവകമ്യതാതി ച ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨, ൨൪, ൪൨൨; അ. നി. ൬.൫൮; ൮.൯; മഹാനി. ൧൯൯, ൨൦൬; ധ. സ. ൧൩൫൫; വിഭ. ൫൧൮) വിയ യ-കാരലോപേന നിദ്ദേസോ.
൪൨൦. ഛട്ഠേന കായവാചാചിത്തസമുട്ഠാനേന. സംവിദഹിത്വാനാതി സംവിധായ, ‘‘ത്വഞ്ച അഹഞ്ച ഏകതോ അവഹരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തനം കത്വാ. ഭണ്ഡം ഹരതീതി ‘‘ഭാരിയം ത്വം ഏകം പസ്സം ഗണ്ഹ, അഹം ഇമ’’ന്തി വത്വാ തേന സഹ ഠാനാ ചാവേതി ചേ.
൪൨൩. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ. വിമതൂപരമം പരമന്തി ഏത്ഥ ‘‘കപ്പിയം നു ഖോ, അകപ്പിയ’’ന്തി വാ ‘‘ആപത്തി നു ഖോ, അനാപത്തീ’’തി വാ ‘‘ധമ്മോ നു ഖോ, അധമ്മോ’’തി വാ ഏവമാദിനാ നയേന വിവിധേനാകാരേന പവത്താ വിമതി വിചികിച്ഛാ വിമതി. വിമതിം ഉപരമേതി വിനാസേതീതി വിമതൂപരമം. പരമം ഉത്തമം. ഉത്തരന്തി വിഭങ്ഗഖന്ധകാഗതാനം നിദാനാദിവിനിച്ഛയാനം പഞ്ഹഉത്തരഭാവേന ഠിതത്താ ഉത്തരം. ഇമം ഉത്തരം നാമ പകരണം യോ ഉത്തരതി പഞ്ഞായ ഓഗാഹേത്വാ പരിയോസാപേതി. ഇധ ‘‘ഉത്തരം ഉത്തര’’ന്തി പദദ്വയേ ഏകം ഗുണനിദസ്സനം, ഏകം സത്ഥനിദസ്സനന്തി ഗഹേതബ്ബം. സുനയേന യുതോ സോ പുഗ്ഗലോ വിനയം പിടകം ഉത്തരതീതി സമ്ബന്ധോ. കിം വിസിട്ഠന്തി ആഹ ‘‘സുനയ’’ന്തിആദി ¶ . സുട്ഠു ചാരിത്തവാരിത്തദള്ഹീകരണസിഥിലകരണഭേദാ പഞ്ഞത്തിഅനഉപഞ്ഞത്താദിനയാ ഏത്ഥാതി സുനയോ, തം. സുട്ഠു നീയതി വിനിച്ഛയോ ഏതേനാതി സുനയോ, ഉത്തരവിനിച്ഛയോ, തേന. വിനിച്ഛയാവബോധേന സംയുത്തോ സമന്നാഗതോ. ദുക്ഖേന ഉത്തരീയതീതി ദുത്തരം. പാതിമോക്ഖസംവരസീലദീപകത്തേന സമാധിപഞ്ഞാനിബ്ബാനസങ്ഖാതഉത്തരപ്പത്തിയാ പതിട്ഠാഭാവതോ ഉത്തരം ഉത്തരതി ഓഗാഹേത്വാ പരിയോസാനം പാപുണാതീതി അത്ഥോ.
ഇധ യോ വിമതൂപരമം പരമം ഉത്തരം ഉത്തരം നാമ പകരണം ഉത്തരതി, സുനയേന യുതോ സോ പുഗ്ഗലോ ¶ സുനയം ദുത്തരം ഉത്തരം വിനയം ഉത്തരതീതി യോജനാ. ച-സദ്ദേന സത്ഥന്തരസമുച്ചയത്ഥേന ഇമമത്ഥം ദീപേതി. സേയ്യഥിദം, ഇധ യോ സുനയം ദുത്തരം ഉത്തരം വിനയം ഉത്തരതി, സുനയേന യുതോ സോ പുഗ്ഗലോ വിമതൂപരമം പരമം ഉത്തരം ഉത്തരം നാമ പകരണം ഉത്തരതീതി. ഇമിനാ യോ ഉത്തരം ജാനാതി, സോ വിനയം ജാനാതി. യോ വിനയം ജാനാതി, സോ ഉത്തരം ജാനാതീതി ഉത്തരപകരണസ്സ വിനയപിടകജാനനേ അച്ചന്തൂപകാരിതാ വിഭാവിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ആപത്തിസമുട്ഠാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഏകുത്തരനയകഥാവണ്ണനാ
൪൨൪. ഇതോ പരന്തി ഇതോ സമുട്ഠാനവിനിച്ഛയകഥായ പരം. പരന്തി ഉത്തമം. ഏകുത്തരം നയന്തി ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകതായ ഏകുത്തരസങ്ഖാതം ഏകകദുകാദിനയം.
൪൨൫-൭. കേ ആപത്തികരാ ധമ്മാ…പേ… കാ ചാദേസനഗാമിനീതി ഏകേകപഞ്ഹവസേന ഉത്താനത്ഥോയേവ.
൪൨൮. സമുട്ഠാനാനീതി ആദികോ ¶ വിസ്സജ്ജനസങ്ഖാതോ ഉത്തരവാദോ. തത്ഥ സമുട്ഠാനാനി…പേ… ദീപിതാതി യസ്മാ ഏതേസം വസേന പുഗ്ഗലോ ആപത്തിം കരോതി ആപജ്ജതി, തസ്മാ ‘‘ആപത്തികരാ’’തി വുത്താ.
൪൨൯. തത്ഥാതി താസു ആപത്തീസു. ലഹുകാതി ലഹുകേന വിനയകമ്മേന വിസുജ്ഝനതോ ലഹുകാ. ഗരുകേന വിനയകമ്മേന വിസുജ്ഝനതോ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി, കേനചി ആകാരേന അനാപത്തിഭാവം ഉപനേതും അസക്കുണേയ്യതോ പാരാജികാപത്തി ച ഗരുകാപത്തി നാമ, താ പന ലഹുകാസു വുത്താസു തബ്ബിപരിയായതോ ഞാതും സക്കാതി വിസ്സജ്ജനേ വിസും ന വുത്താ.
൪൩൧. ദുട്ഠും കുച്ഛിതഭാവം പരമജേഗുച്ഛം നിന്ദനീയഭാവം ഉലതി ഗച്ഛതീതി ദുട്ഠുല്ലം, പാരാജികസങ്ഘാദിസേസം. തേനാഹ ‘‘ദുവിധാപത്തി ആദിതോ’’തി.
൪൩൨. പഞ്ചാനന്തരിയസംയുത്താതി ¶ മാതുഘാതകപിതുഘാതകഅരഹന്തഘാതകേഹി ആപന്നാ മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികാപത്തി ച ലോഹിതുപ്പാദകസങ്ഘഭേദകാനം അഭബ്ബതാഹേതുകാ കായവചീദ്വാരപ്പവത്താ അകുസലചേതനാസങ്ഖാതാ പാരാജികാ ച അനന്തരമേവ അപായുപ്പത്തിഹേതുതായ ഇമേ പഞ്ച അനന്തരസംയുത്താ നാമ. താ പന മിച്ഛത്തനിയതേസു അന്തോഗധത്താ ‘‘നിയതാ’’തി വുത്താ.
പരിവാരേ (പരി. ൩൨൧) പന അഞ്ഞേപി അന്തരായികാദീ ബഹൂ ഏകകാ ദസ്സിതാ, തേ പന ഗന്ഥഭീരുകജനാനുഗ്ഗഹേന ആചരിയേന ഇധ ന ദസ്സിതാ. അത്ഥികേഹി പരിവാരേയേവ (പരി. ൩൨൧) ഗഹേതബ്ബാ. ഏത്ഥ ച സത്തപി ആപത്തിയോ സഞ്ചിച്ച വീതിക്കന്താ സഗ്ഗന്തരായഞ്ചേവ മോക്ഖന്തരായഞ്ച കരോന്തീതി അന്തരായികാ. അജാനന്തേന വീതിക്കന്താ പന പണ്ണത്തിവജ്ജാപത്തി നേവ സഗ്ഗന്തരായം, ന മോക്ഖന്തരായം ¶ കരോതീതി അനന്തരായികാ. അന്തരായികം ആപന്നസ്സപി ദേസനാഗാമിനിം ദേസേത്വാ വുട്ഠാനഗാമിനിതോ വുട്ഠായ സുദ്ധിപത്തസ്സ, സാമണേരഭൂമിയം ഠിതസ്സ ച അവാരിതോ സഗ്ഗമഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗോതി.
ഏകകകഥാവണ്ണനാ.
൪൩൫. അദ്ധവിഹീനോ നാമ ഊനവീസതിവസ്സോ. അങ്ഗവിഹീനോ നാമ ഹത്ഥച്ഛിന്നാദിഭേദോ. വത്ഥുവിപന്നോ നാമ പണ്ഡകോ, തിരച്ഛാനഗതോ, ഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ ച. അവസേസാ ഥേയ്യസംവാസകാദയോ അട്ഠ അഭബ്ബട്ഠാനപ്പത്താ ദുക്കടകാരിനോ നാമ, ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ദുക്കടേന അത്തനോ കമ്മേന അഭബ്ബട്ഠാനപ്പത്താതി അത്ഥോ. അപരിപുണ്ണോതി അപരിപുണ്ണപത്തചീവരോ. നോ യാചതീതി ഉപസമ്പന്നം ന യാചതി. പടിസിദ്ധാതി ‘‘ദ്വേ പുഗ്ഗലാ ന ഉപസമ്പാദേതബ്ബാ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൨൨) വാരിതാ.
൪൩൬. ഹവേതി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ. ലദ്ധസമാപത്തിസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദീപിതാ ആപത്തി അത്ഥി ഹവേ അത്ഥേവ. നോ ലദ്ധസമാപത്തിസ്സാതി അലദ്ധസമാപത്തിസ്സ ദീപിതാ ആപത്തി അത്ഥേവാതി യോജനാ.
൪൩൭. ഭൂതസ്സാതി അത്തനി സന്തസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ. അഭൂതാരോചനാപത്തീതി ചതുത്ഥപാരാജികാപത്തി. അസമാപത്തിലാഭിനോ നിദ്ദിസേതി യോജനാ.
൪൩൮. ‘‘അത്ഥി ¶ സദ്ധമ്മസംയുത്താ’’തിആദീസു അത്ഥി-സദ്ദോ പച്ചത്തേകവചനന്തേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ.
൪൩൯. പദസോധമ്മമൂലാദീതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാധമ്മദേസനാ’’തി ആപത്തീനം ഗഹണം.
൪൪൦. ഭോഗേതി ¶ പരിഭോഗേ. ‘‘സപരിക്ഖാരസംയുതാ’’തി ഇദഞ്ച നിദസ്സനമത്തം. ‘‘പത്തചീവരാനം നിസ്സജ്ജനേ, കിലിട്ഠചീവരാനം അധോവനേ, മലഗ്ഗഹിതപത്തസ്സ അപചനേ’’തി ഏവമാദികാ അയുത്തപരിഭോഗാ ആപത്തിയോപി സകപരിക്ഖാരസംയുത്തായേവ.
൪൪൧. മഞ്ചപീഠാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന ഭിസിആദീനം ഗഹണം. അജ്ഝോകാസത്ഥരേപി ചാതി അജ്ഝോകാസേ അത്ഥരേ അത്ഥരാപനേ സതി. അനാപുച്ഛാവ ഗമനേതി അനാപുച്ഛിത്വാ വാ ഗമനേ. വാ-സദ്ദേന അനുദ്ധരിത്വാ വാ അനുദ്ധരാപേത്വാ വാ ഗമനം സങ്ഗണ്ഹാതി. പരസന്തകസംയുതാതി പരപരിക്ഖാരപടിബദ്ധാ.
൪൪൩. ‘‘സിഖരണീസീ’’തി യം വചനം സച്ചം, തം ഭണതോ ഗരുകം ദുട്ഠുല്ലവാചാസങ്ഘാദിസേസോ സിയാതി യോജനാ.
൪൪൫. ഗരുകാപത്തീതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപാരാജികാപത്തി. ഭൂതസ്സാരോചനേതി ഭൂതസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ അനുപസമ്പന്നസ്സ ആരോചനേ. സച്ചം വദതോതി സച്ചം വചനം വദന്തസ്സ. ലഹുകാതി പാചിത്തിയാപത്തി.
൪൪൭. വികോപേതുന്തി വഗ്ഗകരണേന വികോപേതും. ഹത്ഥപാസം ജഹന്തി അന്തോസീമായ ഏവ ഹത്ഥപാസം ജഹന്തോ, ഹത്ഥപാസം ജഹിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദന്തോതി അത്ഥോ. ഫുസേതി ഭൂമിഗതോ ഫുസേയ്യ.
൪൪൮. വേഹാസകുടിയാ ഉപരി ആഹച്ചപാദകം മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അഭിനിസീദന്തോ വേഹാസഗതോ ¶ ആപജ്ജതീതി യോജനാ. സചേ തം ഭൂമിയം പഞ്ഞപേത്വാ നിസജ്ജേയ്യ, ന ആപജ്ജേയ്യ. തേന വുത്തം ‘‘ന ഭൂമിതോ’’തി.
൪൪൯. പവിസന്തോതി ആരാമം പവിസന്തോ. നിക്ഖമന്തി തതോ ഏവ നിക്ഖമന്തോ. തന്തി ആരാമം.
൪൫൦. വത്തമപൂരേത്വാനാതി ¶ സീസതോ ഛത്താപനയനം, പാദതോ ഉപാഹനാമുഞ്ചനവത്തം അകത്വാ. നിക്ഖമന്തി ബഹി നിക്ഖമന്തോ ഛത്തുപാഹനം ധാരേന്തോപി ന ആപജ്ജതി.
൪൫൧. ‘‘നിക്ഖമന്തോ’’തി ഇദം ‘‘നിക്ഖമ’’ന്തി ഏതസ്സ അത്ഥപദം. പവിസം ന ചാതി യം ആരാമം സന്ധായ ഗതോ, തം പവിസന്തോ ന ആപജ്ജേയ്യ.
൪൫൩. യാ കാചി ഭിക്ഖുനീ അതിഗമ്ഭീരം ഉദകസുദ്ധികം ആദിയന്തീ ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൪൫൭. വത്തം പനത്തനോതി യം അത്തനോ നേത്ഥാരവത്തം വുത്തം, സോ തം അസമാദിയന്തോവ ആപജ്ജതി നാമാതി യോജനാ.
൪൬൦. ഇതരസ്സ ആചരിയസ്സ, തഥാ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ ച.
൪൬൨. ദദമാനോതി പാരിവത്തകം വിനാ ദദമാനോ.
൪൬൩. മുദൂതി മുദുപിട്ഠികോ. ‘‘ലമ്ബീആദിനോ’’തി പദച്ഛേദോ. ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഹത്ഥേന ഉപക്കമിത്വാ അസുചിം മോചേന്തസ്സ, ഊരുനാ അങ്ഗജാതം പേല്ലന്തസ്സ, അത്താനം വധിത്വാ വധിത്വാ രോദന്തിയാ ഭിക്ഖുനിയാ ആപത്തീ’’തി ഏവമാദീനം സങ്ഗഹോ. അത്താതി ഏത്ഥ നിസ്സിതാതി ഉത്തരപദലോപോ, വിഭത്തിലോപോ ച നിരുത്തിലക്ഖണേന ദട്ഠബ്ബോ. സേസാതി മേഥുനധമ്മകായസംസഗ്ഗപഹാരദാനാദീസു വുത്താപത്തി. പരനിസ്സിതാതി പരം നിസ്സായ ആപജ്ജിതബ്ബാതി അത്ഥോ.
൪൬൫. ‘‘ന ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഓവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ’’തി വചനതോ ഓവാദം ന ഗണ്ഹന്തോ ന പടിഗ്ഗണ്ഹന്തോ വജ്ജതം ആപജ്ജതി നാമ.
൪൭൦. അരുണുഗ്ഗേതി ¶ അരുണുഗ്ഗമനേ. നഅരുണുഗ്ഗമേതി അരുണുഗ്ഗമനതോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ.
൪൭൧. ഏകരത്താതിക്കമേ ഛാരത്താതിക്കമേ സത്താഹാതിക്കമേ ദസാഹാതിക്കമേതി യോജനാ. ആദി-സദ്ദേന മാസാദീനം സങ്ഗഹോ. വുത്തമാപത്തിന്തി സബ്ബത്ഥ നിസ്സഗ്ഗിയേ പാചിത്തിയാപത്തിം. ‘‘ആപജ്ജതി അരുണുഗ്ഗമേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൪൭൩. പരസന്തകം രുക്ഖലതാദിം ഥേയ്യായ ഛിന്ദന്തസ്സ പാരാജികം, ഛിന്ദന്തസ്സ പാചിത്തിമത്തം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഭൂതഗാമം ഛിന്ദന്തോ പാരാജികഞ്ച പാചിത്തിഞ്ച ഫുസേ’’തി.
൪൭൫. ഛാദേന്തോ പനാതി ഏത്ഥ ‘‘കാ ആപത്തീ’’തി സേസോ. തത്ര ആഹ ‘‘ആപത്തിം ഛാദേന്തോ നരോ ആപജ്ജതീ’’തി.
അച്ഛിന്നോതി അച്ഛിന്നചീവരോ. നച്ഛാദേന്തോതി തിണേന വാ പണ്ണേന വാ സാഖാഭങ്ഗാദിനാ യേന കേനചി അത്തനോ ഹിരികോപിനം അപ്പടിച്ഛാദേന്തോ. യഥാഹ – ‘‘തിണേന വാ പണ്ണേന വാ പടിച്ഛാദേത്വാ ആഗന്തബ്ബം, ന ത്വേവ നഗ്ഗേന ആഗന്തബ്ബം. യോ ആഗച്ഛേയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാരാ. ൫൧൭).
൪൭൬. കുസചീരാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന വാകചീരഫലകചീരാദീനം തിത്ഥിയധജാനം ഗഹണം. ധാരേന്തോ കോചി ആപജ്ജതീതി സേസോ. തത്രാഹ – ‘‘കുസചീരാദീനി ധാരേന്തോ ധാരേന്തോ ആപജ്ജതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൩൨൨).
൪൭൭. യം നിസ്സട്ഠപത്തം ‘‘അയം തേ ഭിക്ഖു പത്തോ യാവഭേദനായ ധാരേതബ്ബോ’’തി ദിന്നം, തം സക്കച്ചം അധാരേന്തോ ച ¶ ദോസവാ ഹോതി ആപജ്ജതി ആപത്തിം. സചിത്തകാചിത്തകദുകസ്സ സഞ്ഞാവിമോക്ഖദുകം യഥാക്കമം പരിയായോതി ആഹ ‘‘സചിത്തകദുക’’ന്തിആദി.
ദുകകഥാവണ്ണനാ.
൪൭൮. യാ ¶ ആപത്തി നാഥേ തിട്ഠന്തേ ഹോതി, നോ പരിനിബ്ബുതേ, സാ ആപത്തി അത്ഥി. യാ ആപത്തി നാഥേ പരിനിബ്ബുതേ ഹോതി, ന തു തിട്ഠന്തേ, സാപി അത്ഥി. യാ ആപത്തി നാഥേ തിട്ഠന്തേപി ഹോതി പരിനിബ്ബുതേപി, സാ ആപത്തി അത്ഥീതി യോജനാ.
൪൭൯. സാ കതമാതി ആഹ ‘‘രുഹിരുപ്പാദനാപത്തീ’’തിആദി. തത്ഥ ഥേരമാവുസവാദേന, വദതോ പരിനിബ്ബുതേതി ‘‘യഥാ ഖോ പനാനന്ദ, ഏതരഹി ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആവുസോവാദേന സമുദാചരന്തി, ന ഖോ മമച്ചയേന ഏവം സമുദാചരിതബ്ബം…പേ… നവകതരേന ഭിക്ഖുനാ ഥേരതരോ ഭിക്ഖു ‘ഭന്തേ’തി വാ ‘ആയസ്മാ’തി വാ സമുദാചരിതബ്ബോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) വചനതോ ഥേരം ആവുസോവാദേന സമുദാചരണപച്ചയാ ആപത്തിം പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ആപജ്ജതി, നോ തിട്ഠന്തേതി അത്ഥോ.
൪൮൧. കഥം കാലേയേവ ആപത്തി സിയാ, ന വികാലേ. കഥം വികാലേയേവ ആപത്തി സിയാ, കാലേ ന സിയാ. കഥം കാലേ ചേവ വികാലേ ചാതി ഉഭയത്ഥ സിയാതി പഞ്ഹേ.
൪൮൨. യഥാക്കമം വിസ്സജ്ജേന്തോ ആഹ ‘‘ഭുഞ്ജതോ’’തിആദി.
൪൮൩. അവസേസം പന സബ്ബം ആപത്തിം കാലവികാലേസു സബ്ബദാ ആപജ്ജതി, തത്ഥ ച സംസയോ നത്ഥീതി യോജനാ.
൪൮൪. ‘‘അത്ഥാപത്തി ¶ രത്തിം ആപജ്ജതി, നോ ദിവാ, അത്ഥാപത്തി ദിവാ ആപജ്ജതി, നോ രത്തിം, അത്ഥാപത്തി രത്തിഞ്ചേവ ആപജ്ജതി ദിവാ ചാ’’തി (പരി. ൩൨൩) വുത്തം തികം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘രത്തിമേവാ’’തിആദി.
൪൮൬. അത്ഥാപത്തി ദസവസ്സോ ആപജ്ജതി, നോ ഊനദസവസ്സോ, സാ കഥം സിയാ. അത്ഥാപത്തി ഊനദസവസ്സോ ആപജ്ജതി, നോ ദസവസ്സോ, സാ കഥം ഹോതി. അത്ഥാപത്തി ദസവസ്സോപി ആപജ്ജതി ഊനദസവസ്സോപീതി ഉഭയത്ഥപി ആപത്തി കഥം ഹോതീതി യോജനാ.
൪൮൭. തത്ഥ ¶ വിസ്സജ്ജനമാഹ ‘‘ഉപട്ഠാപേതീ’’തിആദി. ‘‘ബാലോ’’തി ഏതസ്സ ഹി അത്ഥപദം ‘‘അബ്യത്തോ’’തി.
൪൮൮. ഊനദസവസ്സോ ഏവം ‘‘അഹം പണ്ഡിതോ’’തി പരിസം ഗണ്ഹതി, തഥാ ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി യോജനാ. ‘‘ദസവസ്സോ ഊനോ’’തി പദച്ഛേദോ. ദസവസ്സോ, ഊനദസവസ്സോ ചാതി ഉഭോപേതേ പരിസുപട്ഠാപനാപത്തിതോ അഞ്ഞം ആപത്തിം ആപജ്ജതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച ‘‘ആപജ്ജന്തേ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന ന-കാരലോപോ.
൪൮൯. കഥം കാളേ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ന ജുണ്ഹേ, കഥം ജുണ്ഹേ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ന കാളസ്മിം, കഥം കാളേ ച ജുണ്ഹേ ചാതി ഉഭയത്ഥപി ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൪൯൦. വിസ്സജ്ജനമാഹ ‘‘വസ്സ’’ന്തിആദി. ‘‘ആപജ്ജതേ അപ്പവാരേന്തോ’’തി പദച്ഛേദോ. ജുണ്ഹേതി പുരിമപക്ഖേ. കാളകേതി അപരപക്ഖേ.
൪൯൧. അവിപത്തിനാതി ചതുബ്ബിധവിപത്തിരഹിതത്താ അവിപത്തിനാ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തം. അവസേസന്തി വസ്സം അനുപഗമനാപത്തിയാ ച പവാരണാപത്തിയാ ച അവസേസം സബ്ബം ആപത്തിം.
൪൯൨. വസ്സൂപഗമനം ¶ കാളേ കപ്പതി, ജുണ്ഹേ നോ കപ്പതി, പവാരണാ ജുണ്ഹേ കപ്പതി, കാളേ നോ കപ്പതി, സേസം അനുഞ്ഞാതം സബ്ബം സങ്ഘകിച്ചം കാളേ ച ജുണ്ഹേ ചാതി ഉഭയത്ഥപി കപ്പതീതി യോജനാ.
൪൯൩. അത്ഥാപത്തി ഹേമന്തേ ഹോതി, ഇതരഉതുദ്വയേ ഗിമ്ഹാനവസ്സാനസങ്ഖാതേ ന ഹോതി, അത്ഥാപത്തി ഗിമ്ഹേയേവ ഹോതി, ന സേസേസു വസ്സാനഹേമന്തസങ്ഖാതേസു, അത്ഥാപത്തി വസ്സേ ഹോതി, നോ ഇതരദ്വയേ ഹേമന്തഗിമ്ഹസങ്ഖാതേതി യോജനാ.
൪൯൪-൬. സാ തിവിധാപി ആപത്തി കതമാതി ആഹ ‘‘ദിനേ പാടിപദക്ഖാതേ’’തിആദി. തത്ഥ ദിനേ…പേ… പുണ്ണമാസിയാതി അപരകത്തികപുണ്ണമാസിയാ കാളപക്ഖപാടിപദദിവസേ പച്ചുദ്ധരിത്വാ ¶ വികപ്പേത്വാ ഠപിതം പന തം വസ്സസാടികചീവരം സചേ ഹേമന്തേ നിവാസേതി, ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
പച്ഛിമേതി ഏത്ഥ സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ ഭുമ്മം. പച്ഛിമസ്സ കത്തികസ്സ യസ്മിം പുണ്ണമേ ദിവസേ വസ്സികസാടികചീവരം പച്ചുദ്ധരിതബ്ബം, തസ്മിം ദിവസേ തം അപച്ചുദ്ധരിത്വാവ പാടിപദേ അരുണം ഉട്ഠാപേന്തോ അപച്ചുദ്ധരണപച്ചയാ ആപത്തി ഹേമന്തേയേവ ആപജ്ജതി, ഇതരേ ഗിമ്ഹാനവസ്സാനഉതുദ്വയേ ന ആപജ്ജതീതി കുരുന്ദട്ഠകഥായം (പരി. അട്ഠ. ൩൨൩) നിദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സികസാടികം വസ്സാനം ചതുമാസം അധിട്ഠാതും, തതോ പരം വികപ്പേതു’’ന്തി (മഹാവ. ൩൫൮) വുത്തപാളിയാ കുരുന്ദട്ഠകഥാവചനസ്സ അവിരുജ്ഝനതോ ‘‘തമ്പി സുവുത്ത’’ന്തി (പരി. അട്ഠ. ൩൨൩) സമന്തപാസാദികായ വുത്തത്താ ‘‘ഹേമന്തേ ആപജ്ജതീ’’തി വചനസ്സ ഉഭയമ്പി അത്ഥോ ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.
൪൯൭. ഗിമ്ഹാനമാസാനം ¶ സമ്ബന്ധിനി ഗിമ്ഹികേ ഉതുമ്ഹി. മാസതോ അതിരേകോ അതിരേകമാസോതി കത്വാ അതിരേകമാസോ കാലോ സേസോതി വത്തബ്ബേ കാലേ. പരിയേസന്തോതി അഞ്ഞാതികഅപ്പവാരിതട്ഠാനതോ സതുപ്പാദകരണേന വസ്സികസാടികം പരിയേസന്തോ ച അതിരേകമാസോ സേസോതി കത്വാ നിവാസേന്തോ ച ഗിമ്ഹേ ആപത്തിം ആപജ്ജതി. ‘‘ന തു ഏവ ഇതരഉതുദ്വയേ’’തി പദച്ഛേദോ. ഗിമ്ഹേ പരിയേസന്തോ പുരിമമാസത്തയേ ആപജ്ജതീതി കത്വാ നിവാസേന്തോ അഡ്ഢമാസാധികേ ഗിമ്ഹമാസത്തയേ ആപജ്ജതി. നിസ്സന്ദേഹേ ‘‘ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമമാസതോ പുരിമേസു സത്തസു മാസേസൂ’’തി വുത്തം, തദയുത്തം ‘‘ഗിമ്ഹാനേയേവ ആപജ്ജതീ’’തി ഗിമ്ഹാപത്തിയാ ദസ്സിതത്താ, ‘‘ഇതരഉതുദ്വയേ’’തി പടിസിദ്ധത്താ ച. ഏത്ഥ ച ഗാഥായ പരിയേസനാപത്തിയായേവ ദസ്സനം നിദസ്സനമത്തന്തി കത്വാ നിവാസനാപത്തിയാ ച ഗിമ്ഹേയേവ സമ്ഭവോതി സാപി ദസ്സിതാ.
൪൯൮. ഇധ പന ഇമസ്മിം സാസനേ യോ ഭിക്ഖു വസ്സികസാടികചീവരേ വിജ്ജമാനേ നഗ്ഗോ കായം ഓവസ്സാപേതി, സോ ഹവേ ഏകംസേന വസ്സേ വസ്സാനഉതുമ്ഹി ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൪൯൯. ‘‘അത്ഥാപത്തി സങ്ഘോ ആപജ്ജതി, ന ഗണോ ന പുഗ്ഗലോ, അത്ഥാപത്തി ഗണോ ആപജ്ജതി, ന സങ്ഘോ ന പുഗ്ഗലോ, അത്ഥാപത്തി പുഗ്ഗലോ ആപജ്ജതി, ന സങ്ഘോ ന ഗണോ’’തി (പരി. ൩൨൩) വുത്തത്തികം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ആപജ്ജതി ഹി സങ്ഘോവാ’’തിആദി.
൫൦൦. കഥമാപജ്ജതീതി ¶ ആഹ ‘‘അധിട്ഠാന’’ന്തിആദി. അധിട്ഠാനന്തി അധിട്ഠാനുപോസഥം കരോന്തോ പാരിസുദ്ധിഉപോസഥം വാതി സമ്ബന്ധോ. ഇധ അത്തനോ യഥാപത്തമുപോസഥം അകത്വാ ¶ അപത്തഉപോസഥകരണം ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിദസ്സനസ്സ അധിപ്പേതത്താ, അത്തകരണദോസസ്സ വിസും വിസും വക്ഖമാനത്താ ച ന ഗണോ ന ച പുഗ്ഗലോതി ഏത്ഥ അധിട്ഠാനം കരോന്തോ പുഗ്ഗലോ ച പാരിസുദ്ധിം കരോന്തോ ഗണോ ച നാപജ്ജതീതി യഥാലാഭയോജനാ കാതബ്ബാ. യഥാക്കമം യോജനം കരോമീതി വിപരിയായവികപ്പോ ന കാതബ്ബോ. ഏവമുപരിപി വിപരിയായവിപക്ഖം കത്വാ യഥാലാഭയോജനാവ കാതബ്ബാ.
൫൦൧. ‘‘ഉപോസഥ’’ന്തി ഇദം ‘‘സുത്തുദ്ദേസമധിട്ഠാന’’ന്തി പദേഹി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം.
൫൦൨. സുത്തുദ്ദേസം കരോന്തോ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദേന പാരിസുദ്ധിം ഗണ്ഹാതി. സുത്തുദ്ദേസം, പാരിസുദ്ധിം വാ ഉപോസഥം കരോന്തോ പുഗ്ഗലോ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, സുത്തുദ്ദേസം കരോന്തോ സങ്ഘോ ച നാപജ്ജതി, പാരിസുദ്ധിം കരോന്തോ ഗണോ ച ന ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൫൦൩. കഥം പന ഗിലാനോവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ന അഗിലാനോ, കഥം അഗിലാനോവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, നോ ഗിലാനോ, കഥം ഗിലാനോ ച അഗിലാനോ ച ഉഭോപി ആപജ്ജന്തീതി യോജനാ.
൫൦൪. യോ പന അകല്ലകോ ഗിലാനോ അഞ്ഞേന പന ഭേസജ്ജേന അത്ഥേ സതി തദഞ്ഞം തതോ അഞ്ഞം ഭേസജ്ജം വിഞ്ഞാപേതി, സോ ആപജ്ജതി പാചിത്തിയാപത്തിന്തി യോജനാ.
൫൦൫. ഭേസജ്ജേന അത്ഥേ അവിജ്ജമാനേപി സചേ ഭേസജ്ജം വിഞ്ഞാപേതി, അഗിലാനോവ വിഞ്ഞത്തിപച്ചയാ ആപത്തിം ആപജ്ജതി. സേസം പന ആപത്തിം ഗിലാനഅഗിലാനാ ഉഭോപി ആപജ്ജന്തി.
൫൦൬. അത്ഥാപത്തി ¶ അന്തോവ ആപജ്ജതി, ന ബഹിദ്ധാ, തഥാ അത്ഥാപത്തി ബഹി ഏവ ആപജ്ജതി, ന അന്തോ, അത്ഥാപത്തി അന്തോ, ബഹിദ്ധാതി ഉഭയത്ഥപി ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൫൦൭. കേവലം ¶ അന്തോയേവ ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൫൦൮. മഞ്ചാദിന്തി സങ്ഘികമഞ്ചാദിം.
൫൦൯. ‘‘അന്തോസീമായ ഏവ ആപത്തി’’ന്തി പദച്ഛേദോ. കഥം അന്തോസീമായ ഏവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, നേവ ബഹിസീമായ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, കഥം ബഹിസീമായ ഏവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, നോ അന്തോസീമായ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, കഥം അന്തോസീമായ ച ബഹിസീമായ ചാതി ഉഭയത്ഥപി ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൫൧൦. സഛത്തുപാഹനോ ഭിക്ഖൂതി ഛത്തുപാഹനസഹിതോ ആഗന്തുകോ ഭിക്ഖു. പവിസന്തോ തപോധനോതി ആഗന്തുകവത്തം അദസ്സേത്വാ സങ്ഘാരാമം പവിസന്തോ.
൫൧൧. ‘‘ഉപചാരസ്സ അതിക്കമേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൫൧൨. സേസം സബ്ബം ആപത്തിം അന്തോസീമായ ച ബഹിസീമായ ച ആപജ്ജതീതി യോജനാ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി വസ്സച്ഛേദാപത്തിം ബഹിസീമാഗതോ ആപജ്ജതി, ഭിക്ഖുനീആരാമപവേസനാപത്തിം അന്തോസീമായ ആപജ്ജതി, തദുഭയം പന ആഗന്തുകഗമികവത്തഭേദാപത്തീഹി ഏകപരിച്ഛേദന്തി ഉപലക്ഖണതോ ഏതേനേവ വിഞ്ഞായതീതി വിസും ന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഏവം സബ്ബത്ഥ ഈദിസേസു ഠാനേസു വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.
തികകഥാവണ്ണനാ.
൫൧൫. വചീദ്വാരികമാപത്തിന്തി ¶ മുസാവാദപേസുഞ്ഞഹരണാദിവസേന വചീദ്വാരേ ആപജ്ജിതബ്ബാപത്തിം. പരവാചായ സുജ്ഝതീതി സങ്ഘമജ്ഝേ ഏകവാചികായ തിണവത്ഥാരകകമ്മവാചായ സുജ്ഝതി.
൫൧൬. വജ്ജമേവ വജ്ജതാ, തം, പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ.
൫൧൮-൯. തം ¶ ദേസേത്വാ വിസുജ്ഝന്തോതി തം ദേസേത്വാ വിസുദ്ധോ ഹോന്തോ. യാവതതിയകം പനാതി യാവതതിയേന സമനുഭാസനകമ്മേന ആപന്നം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം പന. പരിവാസാദീതി ആദി-സദ്ദേന മാനത്തമൂലായപടികസ്സനഅബ്ഭാനാനി ഗഹിതാനി.
൫൨൨. കായദ്വാരികമാപത്തിന്തി കായദ്വാരേന ആപജ്ജിതബ്ബം പഹാരദാനാദിആപത്തിം.
൫൨൩. കായേനേവ വിസുജ്ഝതീതി തിണവത്ഥാരകം ഗന്ത്വാ കായസാമഗ്ഗിം ദേന്തോ വിസുജ്ഝതി.
൫൨൬. യോ സുത്തോ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, സോ കഥം പടിബുദ്ധോ വിസുജ്ഝതി. യോ പടിബുദ്ധോവ ആപന്നോ, സോ കഥം സുത്തോ സുജ്ഝതീതി യോജനാ.
൫൨൮. സഗാരസേയ്യകാദിന്തി മാതുഗാമേന സഹസേയ്യാദിആപത്തിം.
൫൨൯. ജഗ്ഗന്തോതി ജാഗരന്തോ നിദ്ദം വിനോദേന്തോ.
൫൩൧. പടിബുദ്ധോതി അനിദ്ദായന്തോ.
൫൩൨. അചിത്തോതി ‘‘സിക്ഖാപദം വീതിക്കമിസ്സാമീ’’തി ചിത്താ ഭാവേന അചിത്തോ.
൫൩൫. സചിത്തകാപത്തിന്തി ¶ വികാലഭോജനാദിആപത്തിം. തിണവത്ഥാരേ സയന്തോ നിദ്ദായന്തോ തിണവത്ഥാരകകമ്മേ കരിയമാനേ ‘‘ഇമിനാഹം കമ്മേന ആപത്തിതോ വുട്ഠാമീ’’തി ചിത്തരഹിതോ വുട്ഠഹന്തോ അചിത്തകോ വിസുജ്ഝതി.
‘‘ആപജ്ജിത്വാ അചിത്തോവ, അചിത്തോവ വിസുജ്ഝതി;
ആപജ്ജിത്വാ സചിത്തോവ, സചിത്തോവ വിസുജ്ഝതീ’’തി. –
പദദ്വയം ¶ . അമിസ്സേത്വാതി അചിത്തസചിത്തപദേഹി ഏവമേവ മിസ്സം അകത്വാ. ഏത്ഥാതി പുരിമപദദ്വയേ. വുത്താനുസാരേനാതി വുത്തനയാനുസാരേന.
൫൪൦. ആപജ്ജിത്വാ അകമ്മതോതി സമനുഭാസനകമ്മം വിനാവ ആപജ്ജിത്വാ.
൫൪൧. സമനുഭാസനേ ആപജ്ജിതബ്ബം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം സമനുഭാസനമാഹ കാരണൂപചാരേന.
൫൪൨. അവസേസന്തി മുസാവാദപാചിത്തിയാദികം.
൫൪൩. വിസുജ്ഝതി അസമ്മുഖാതി സങ്ഘസ്സ അസമ്മുഖാ വിസുജ്ഝതി. ഇദഞ്ച സമ്മുഖാവിനയേന ചേവ പടിഞ്ഞാതകരണേന ച സമേന്തം ആപത്താധികരണം സന്ധായ വുത്തം. തത്ഥ പുഗ്ഗലസമ്മുഖതായ സബ്ഭാവേപി സങ്ഘസ്സ അസമ്മുഖതായ ആപജ്ജതി വാ വിസുജ്ഝതി വാതി ‘‘അസമ്മുഖാ’’തി വുത്തം.
൫൫൧. ‘‘അചിത്തകചതുക്കം അജാനന്തചതുക്ക’’ന്തി കുസലത്തികഫസ്സപഞ്ചകാദിവോഹാരോ വിയ ആദിപദവസേന വുത്തോ.
൫൫൨-൩. അത്ഥാപത്തി ¶ ആഗന്തുകോ ആപജ്ജതി, ന ചേതരോ ആവാസികോ ആപജ്ജതി, അത്ഥാപത്തി ആവാസികോവ ആപജ്ജതി, ന ചേതരോ ആഗന്തുകോ ആപജ്ജതി, അത്ഥാപത്തി ആഗന്തുകോ ച ആവാസികോ ച തേ ഉഭോപി ആപജ്ജന്തി, ഉഭോ സേസം ന ആപജ്ജന്തി അത്ഥീതി യോജനാ.
൫൫൫. ഇതരോതി ആവാസികോ. ആവാസവത്തന്തി ആവാസികേന ആഗന്തുകസ്സ കാതബ്ബവത്തം. ആവാസീതി ആവാസികോ.
൫൫൬. ന ചേവാഗന്തുകോതി തം ആവാസികവത്തം അകരോന്തോ ആഗന്തുകോ ന ചേവ ആപജ്ജതി ¶ . സേസം കായവചീദ്വാരികം ആപത്തിം. ഉഭോപി ആഗന്തുകആവാസികാ. ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം അസാധാരണം ആപത്തിം ന ആപജ്ജന്തി.
൫൫൭. വത്ഥുനാനത്തതാതി വീതിക്കമനാനത്തതാ. ആപത്തിനാനത്തതാതി പാരാജികാദീനം സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം അഞ്ഞമഞ്ഞനാനത്തതാ.
൫൬൩. ‘‘പാരാജികാനം…പേ… നാനഭാവോ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം സങ്ഘാദിസേസാനം അനിയതാദീഹി വത്ഥുനാനതായ ചേവ ആപത്തിനാനതായ ച ലബ്ഭമാനത്താ.
൫൬൫. അയമേവ വിനിച്ഛയോതി ന കേവലം പാരാജികാപത്തീസുയേവ സാധാരണാപത്തിയോ ഏകതോ ച വിസുഞ്ച ആപജ്ജന്താനം യഥാവുത്തവിനിച്ഛയോ, അഥ ഖോ അവസേസസാധാരണാപത്തിയോപി വുത്തനയേന ആപജ്ജതി, അയമേവ വിനിച്ഛയോ യോജേതബ്ബോ.
൫൭൭. ആദിയന്തോ ഗണ്ഹന്തോ. പയോജേന്തോതി ഗണ്ഹാപേന്തോ.
൫൭൯. ഊനകം ¶ പാദം…പേ… ലഹും ഫുസേതി ഥുല്ലച്ചയം, ദുക്കടഞ്ച സന്ധായാഹ.
൫൮൦. ഏതേനേവ ഉപായേന, സേസകമ്പി പദത്തയന്തി യോ അയം പഠമവിനിച്ഛയേ വുത്തനയോ, ഏതേനേവ നയേന ഊനപാദം ആദിയന്തോ ലഹുകാപത്തിം ആപജ്ജതി, പാദം വാ അതിരേകപാദം വാ ഗഹണത്ഥം ആണാപേന്തോ ഗരും പാരാജികാപത്തിം ആപജ്ജതി, പാദം വാ അതിരേകപാദം വാ ഗണ്ഹന്തോ ച ഗഹണത്ഥായ ആണാപേന്തോ ച ഗരുകേ പാരാജികാപത്തിയംയേവ തിട്ഠതി, ഊനപാദം ഗണ്ഹന്തോ ച ഗഹണത്ഥായ ആണാപേന്തോ ച ലഹുകേ ഥുല്ലച്ചയേ, ദുക്കടേ വാ തിട്ഠതീതി ഏവം സേസകമ്പി ഇമം പദത്തയം. അത്ഥസമ്ഭവതോയേവാതി യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ സമ്ഭവവസേനേവ.
൫൮൧-൨. കഥം കാലേയേവ ആപത്തി സിയാ, നോ വികാലേ, വികാലേയേവ ആപത്തി സിയാ, ന ച കാലേ, അത്ഥാപത്തി കാലേ ച പകാസിതാ വികാലേ ച, അത്ഥാപത്തി നേവ കാലേ ച പകാസിതാ നേവ വികാലേ ചാതി യോജനാ.
൫൮൬-൭. കാലേ ¶ പടിഗ്ഗഹിതം കിം കാലേ കപ്പതി വികാലേ തു നോ കപ്പതി, വികാലേ ഗഹിതം കിം വികാലേ കപ്പതി, നോ കാലേ കപ്പതി, കാലേ ച വികാലേ ച പടിഗ്ഗഹിതം കിം നാമ കാലേ ച വികാലേ ച കപ്പതി, കാലേ ച വികാലേ ച പടിഗ്ഗഹിതം കിം നാമ കാലേ ച വികാലേ ച ന കപ്പതി, വദ ഭദ്രമുഖാതി യോജനാ.
൫൮൯. വികാലേയേവ കപ്പതി, അപരജ്ജു കാലേപി ന കപ്പതീതി യോജനാ.
൫൯൨. കുലദൂസനകമ്മാദിന്തി ആദി-സദ്ദേന അഭൂതാരോചനരൂപിയസംവോഹാരവിഞ്ഞത്തികുഹനാദീനം സങ്ഗഹോ.
൫൯൩-൪. കതമാ ¶ ആപത്തി പച്ചന്തിമേസു ദേസേസു ആപജ്ജതി, ന മജ്ഝിമേ, കതമാ ആപത്തി മജ്ഝിമേ പന ദേസസ്മിം ആപജ്ജതി, ന ച പച്ചന്തിമേസു, കതമാ ആപത്തി പച്ചന്തിമേസു ചേവ ദേസേസു ആപജ്ജതി മജ്ഝിമേ ച, കതമാ ആപത്തി പച്ചന്തിമേസു ചേവ ദേസേസു ന ആപജ്ജതി ന മജ്ഝിമേ ചാതി യോജനാ.
൫൯൬. ‘‘സോ ഗുണങ്ഗുണുപാഹന’’ന്തി പദച്ഛേദോ. സോ ഭിക്ഖൂതി അത്ഥോ.
൫൯൯. ഏവം ‘‘ആപജ്ജതി, നാപജ്ജതീ’’തി പദവസേന പച്ചന്തിമചതുക്കം ദസ്സേത്വാ ‘‘നേവ കപ്പതി, ന കപ്പതീ’’തി പദവസേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പച്ചന്തിമേസൂ’’തിആദി.
൬൦൧. വുത്തന്തി ‘‘ഗണേന പഞ്ചവഗ്ഗേനാ’’തിആദിഗാഥായ ഹേട്ഠാ വുത്തം.
൬൦൩. ഏവം വത്തുന്തി ‘‘ന കപ്പതീ’’തി വത്തും. പഞ്ചലോണാദികന്തി ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ലോണാനീ’’തിആദി.
൬൦൮. അനുഞ്ഞാതട്ഠാനസ്സ അന്തോ നോ ആപജ്ജതി, തം അതിക്കമന്തോ ബഹിയേവ ച ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
൬൧൨. സേക്ഖപഞ്ഞത്തീതി ¶ സേഖിയപഞ്ഞത്തി.
൬൧൩. അഗണാതി അദുതിയാ. ഏത്ഥ ഹി ഏകാപി ഗണോ നാമ.
൬൧൪. ഉഭയത്ഥപി അസാധാരണമാപത്തിന്തി ഭിക്ഖുനീനം നിയതാപഞ്ഞത്തി വേദിതബ്ബാ.
൬൧൬. ഗിലാനോ ¶ ച നാപജ്ജതി, അഗിലാനോ ച നാപജ്ജതീതി ഏവം ഉഭോപി നാപജ്ജന്തീതി യോജനാ. തികാദീസു ദസ്സിതാനം പദാനം ചതുക്കാദിദസ്സനവസേന പുനപ്പുനം ഗഹണം.
൬൧൮. ‘‘ആപജ്ജതി അഗിലാനോവാ’’തി പദച്ഛേദോ.
ചതുക്കകഥാവണ്ണനാ.
൬൨൦. ‘‘ഗരുഥുല്ലച്ചയ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഗരു’’ന്തി നിഗ്ഗഹീതാഗമോ.
൬൨൧. പഞ്ച കഥിനാനിസംസാ ഹേട്ഠാ വുത്തായേവ.
൬൨൬. അഗ്ഗിസത്ഥനഖക്കന്തന്തി അഗ്ഗിസത്ഥനഖേഹി അക്കന്തം ഫുട്ഠം, പഹടന്തി അത്ഥോ. അബീജന്തി നോബീജം. ഉബ്ബട്ടബീജകന്തി നിബ്ബട്ടബീജകം.
൬൨൮. പവാരണാപീതി പടിക്ഖേപപവാരണാപി. ഓദനാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന സത്തുകുമ്മാസമച്ഛമംസാനം ഗഹണം. കായാദിഗഹണേനാതി കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ ഗഹണേന. ‘‘ദാതുകാമാഭിഹാരോ ച, ഹത്ഥപാസേരണക്ഖമ’’ന്തി ഇമേഹി ചതൂഹി അങ്ഗേഹി സദ്ധിം തേസം ദ്വിന്നമേകം ഗഹേത്വാ പടിഗ്ഗഹണാ പഞ്ചേവ ഹോന്തി.
൬൨൯-൩൦. വിനയഞ്ഞുകസ്മിന്തി വിനയധരേ പുഗ്ഗലേ. സകഞ്ച സീലന്തി അത്തനോ പാതിമോക്ഖസംവരസീലഞ്ച. സുരക്ഖിതം ഹോതീതി ആപത്താനാപത്തികപ്പിയാകപ്പിയാനം വിജാനന്തതായ അസേവിതബ്ബം പഹായ സേവിതബ്ബംയേവ സേവനവസേന സുട്ഠു രക്ഖിതം ഹോതി. കുക്കുച്ചമഞ്ഞസ്സ നിരാകരോതീതി ¶ അഞ്ഞസ്സ സബ്രഹ്മചാരിനോ കപ്പിയാകപ്പിയവിസയേ ഉപ്പന്നം കുക്കുച്ചം നിവാരേതി. വിസാരദോ ഭാസതി സങ്ഘമജ്ഝേതി കപ്പിയാകപ്പിയാനം ¶ വിനിച്ഛയകഥായ ഉപ്പന്നായ നിരാസങ്കോ നിബ്ഭയോ വോഹരതി. വേരിഭിക്ഖൂതി അത്തപച്ചത്ഥികേ പുഗ്ഗലേ. ധമ്മസ്സ ചേവ ഠിതിയാ പവത്തോതി ‘‘വിനയോ നാമ സാസനസ്സ ആയു, വിനയേ ഠിതേ സാസനം ഠിതം ഹോതീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൫.മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൨൫൧) വചനതോ സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ പടിപന്നോ ഹോതി. തസ്മാ കാരണാ. തത്ഥ വിനയഞ്ഞുഭാവേ. ധീരോ പഞ്ഞവാ ഭിക്ഖു.
പഞ്ചകകഥാവണ്ണനാ.
൬൩൧-൨. ഛളഭിഞ്ഞേനാതി ഛ അഭിഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി ഛളഭിഞ്ഞോ, തേന. അതിക്കന്തപമാണം മഞ്ചപീഠം, അതിക്കന്തപമാണം നിസീദനഞ്ച തഥാ അതിക്കന്തപമാണം കണ്ഡുപ്പടിച്ഛാദിവസ്സസാടികചീവരഞ്ച സുഗതസ്സ ചീവരേ പമാണികചീവരന്തി ഛ.
൬൩൩-൪. അഞ്ഞാണഞ്ച കുക്കുച്ചഞ്ച അഞ്ഞാണകുക്കുച്ചാ, തേഹി, അഞ്ഞാണതായ ചേവ കുക്കുച്ചപകതതായ ചാതി വുത്തം ഹോതി. വിപരീതായ സഞ്ഞായ കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞായ, അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞായ.
തത്ഥ കഥം അലജ്ജിതായ ആപജ്ജതി? അകപ്പിയഭാവം ജാനന്തോയേവ മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമം കരോതി (കങ്ഖാ. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ). വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതി;
ആപത്തിം പരിഗൂഹതി;
അഗതിഗമനഞ്ച ഗച്ഛതി;
ഏദിസോ വുച്ചതി അലജ്ജീ പുഗ്ഗലോ’’തി. (പരി. ൩൫൯);
കഥം അഞ്ഞാണതായ ആപജ്ജതി? അഞ്ഞാണപുഗ്ഗലോ മന്ദോ മോമൂഹോ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം അജാനന്തോ അകത്തബ്ബം കരോതി, കത്തബ്ബം വിരാധേതി. ഏവം അഞ്ഞാണതായ ആപജ്ജതി.
കഥം ¶ ¶ കുക്കുച്ചപകതതായ ആപജ്ജതി? കപ്പിയാകപ്പിയം നിസ്സായ കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ വിനയധരം പുച്ഛിത്വാ കപ്പിയം ചേ, കത്തബ്ബം സിയാ, അകപ്പിയം ചേ, ന കത്തബ്ബം, അയം പന ‘‘വട്ടതീ’’തി മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമതിയേവ. ഏവം കുക്കുച്ചപകതതായ ആപജ്ജതി.
കഥം കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞായ ആപജ്ജതി? സൂകരമംസം ‘‘അച്ഛമംസ’’ന്തി ഖാദതി, കാലേ വികാലസഞ്ഞായ ഭുഞ്ജതി. ഏവം കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞായ ആപജ്ജതി.
കഥം അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞായ ആപജ്ജതി? അച്ഛമംസം ‘‘സൂകരമംസ’’ന്തി ഖാദതി, വികാലേ കാലസഞ്ഞായ ഭുഞ്ജതി. ഏവം അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞായ ആപജ്ജതി.
കഥം സതിസമ്മോസായ ആപജ്ജതി? സഹസേയ്യചീവരവിപ്പവാസാദീനി സതിസമ്മോസായ ആപജ്ജതി.
൬൩൫-൮. ‘‘ഭിക്ഖുനാ ഉപട്ഠപേതബ്ബോ’’തി പദച്ഛേദോ. ധമ്മചക്ഖുനാതി പാതിമോക്ഖസംവരസീലസങ്ഖാതോ പടിപത്തിധമ്മോവ ചക്ഖു ഏതസ്സാതി ധമ്മചക്ഖു, തേന ഛഹി അങ്ഗേഹി യുത്തേന ധമ്മചക്ഖുനാ പന ഭിക്ഖുനാ ഉപസമ്പാദനാ കാതബ്ബാ, നിസ്സയോ ചേവ ദാതബ്ബോ, സാമണേരോ ഉപട്ഠാപേതബ്ബോതി യോജനാ. ആപത്തിം ജാനാതി, അനാപത്തിം ജാനാതി, ഗരും ആപത്തിം ജാനാതി, ലഹും ആപത്തിം ജാനാതീതി യോജനാ. അസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി വിത്ഥാരാ സ്വാഗതാനി ഭവന്തി, അത്ഥതോ സുവിഭത്താനി ഭവന്തി, സുത്തസോ അനുബ്യഞ്ജനസോ സുവിനിച്ഛിതാനി ഭവന്തി, ദസവസ്സോ വാ ഹോതി, അതിരേകദസവസ്സോ വാതി യോജനാ.
ഛക്കകഥാവണ്ണനാ.
൬൩൯. സത്ത ¶ സാമീചിയോ വുത്താതി ‘‘സോ ച ഭിക്ഖു അനബ്ഭിതോ, തേ ച ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ, അയം തത്ഥ സാമീചി, യുഞ്ജന്തായസ്മന്തോ സകം, മാ വോ സകം വിനസ്സാതി അയം തത്ഥ സാമീചി, അയം തേ ഭിക്ഖു പത്തോ യാവ ഭേദനായ ധാരേതബ്ബോതി, അയം തത്ഥ സാമീചി, തതോ നീഹരിത്വാ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സംവിഭജിതബ്ബം, അയം തത്ഥ സാമീചി, അഞ്ഞാതബ്ബം പരിപുച്ഛിതബ്ബം പരിപഞ്ഹിതബ്ബം, അയം തത്ഥ സാമീചി, യസ്സ ഭവിസ്സതി, സോ ഹരിസ്സതീതി, അയം തത്ഥ സാമീചീ’’തി ¶ ഛ സാമീചിയോ ഭിക്ഖുപാതിമോക്ഖേവുത്താ, ‘‘സാ ച ഭിക്ഖുനീ അനബ്ഭിതാ, താ ച ഭിക്ഖുനിയോ ഗാരയ്ഹാ, അയം തത്ഥ സാമീചീ’’തി ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖേ വുത്തായ സദ്ധിം സത്ത സാമീചിയോ വുത്താ. സത്തേവ സമഥാപി ചാതി സമ്മുഖാവിനയാദിസമഥാപി സത്തേവ വുത്താ. പഞ്ഞത്താപത്തിയോ സത്താതി പാരാജികാദയോ പഞ്ഞത്താപത്തിയോ സത്ത വുത്താ. സത്തബോജ്ഝങ്ഗദസ്സിനാതി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ യാഥാവതോ പസ്സന്തേന ഭഗവതാ.
സത്തകകഥാവണ്ണനാ.
൬൪൦-൧. ഇധ കുലദൂസകോ ഭിക്ഖു ആജീവസ്സേവ കാരണാ പുപ്ഫേന, ഫലേന, ചുണ്ണേന, മത്തികായ, ദന്തകട്ഠേഹി, വേളുയാ, വേജ്ജികായ, ജങ്ഘപേസനികേനാതി ഇമേഹി അട്ഠഹി ആകാരേഹി കുലാനി ദൂസേതീതി യോജനാ. ‘‘പുപ്ഫേനാ’’തിആദിനാ പുപ്ഫാദിനാ ദാനമേവ ഉപലക്ഖണതോ ദസ്സേതി. പുപ്ഫേനാതി പുപ്ഫദാനേനാതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. പുപ്ഫദാനാദയോ കുലദൂസനേ വുത്താ.
൬൪൨-൫. ‘‘അട്ഠധാനതിരിത്താപി, അതിരിത്താപി അട്ഠധാ’’തിദ്വീസു അട്ഠകേസു അട്ഠ അനതിരിത്തേ താവ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അകപ്പിയകതഞ്ചേവാ’’തിആദി ¶ . ഗിലാനാനതിരിത്തകന്തി നിദ്ദിട്ഠാ ഇമേ അട്ഠേവ അനതിരിത്തകാ ഞേയ്യാതി യോജനാ. അകപ്പിയകതാദയോ പവാരണസിക്ഖാപദകഥാവണ്ണനായ വുത്താ.
൬൪൬. ഞാതഞത്തിസൂതി ഞാതദുക്കടം, ഞത്തിദുക്കടഞ്ച. പടിസാവനേതി പടിസ്സവേ. അട്ഠദുക്കടാനം വിനിച്ഛയോ ദുതിയപാരാജികകഥാവണ്ണനായ വുത്തോ.
൬൪൮-൯. ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാതി യസകുലപുത്താദീനം ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖൂ’’തി വചനേന ഭഗവതാ ദിന്നഉപസമ്പദാ. സരണഗമനേന ചാതി പഠമബോധിയം തീഹി സരണഗമനേഹി അനുഞ്ഞാതഉപസമ്പദാ. പഞ്ഹാബ്യാകരണോവാദാതി സോപാകസ്സ പഞ്ഹാബ്യാകരണോപസമ്പദാ, മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ ദിന്നഓവാദപടിഗ്ഗഹണോപസമ്പദാ ച. ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹോതി മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ അനുഞ്ഞാതഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണോപസമ്പദാ.
ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേനാതി ഇദാനി ഭിക്ഖുഉപസമ്പദാ. അട്ഠവാചികാതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേന, ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഞത്തിചതുത്ഥേന കമ്മേനാതി അട്ഠഹി കമ്മവാചാഹി ഭിക്ഖുനീനം ¶ ഉപസമ്പദാ അട്ഠവാചികാ നാമ. ദൂതേന ഭിക്ഖുനീനന്തി അഡ്ഢകാസിയാ ഗണികായ അനുഞ്ഞാതാ ഭിക്ഖുനീനം ദൂതേന ഉപസമ്പദാ.
൬൫൦. സുദ്ധദിട്ഠിനാതി സുട്ഠു സവാസനകിലേസാനം പഹാനേന പരിസുദ്ധാ സമന്തചക്ഖുസങ്ഖാതാ ദിട്ഠി ഏതസ്സാതി സുദ്ധദിട്ഠി, തേന സമന്തചക്ഖുനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന.
൬൫൧. പാപിച്ഛാ നാമ അസന്തഗുണസമ്ഭാവനിച്ഛാ.
൬൫൨-൩. ന ¶ ച മജ്ജപോ സിയാതി മജ്ജപോ ന സിയാ മജ്ജം പിവന്തോ ന ഭവേയ്യ, മജ്ജം ന പിവേയ്യാതി അത്ഥോ. അബ്രഹ്മചരിയാതി (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൭൧) അസേട്ഠചരിയതോ മേഥുനാ വിരമേയ്യ. രത്തിം ന ഭുഞ്ജേയ്യ വികാലഭോജനന്തി ഉപോസഥം ഉപവുത്ഥോ രത്തിഭോജനഞ്ച ദിവാവികാലഭോജനഞ്ച ന ഭുഞ്ജേയ്യ. ന ച ഗന്ധമാചരേതി ഗന്ധഞ്ച ന വിലിമ്പേയ്യ. മഞ്ചേ ഛമായം വ സയേഥ സന്ഥതേതി കപ്പിയമഞ്ചേ വാ സുധാദിപരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ വാ തിണപണ്ണപലാലാദീനി സന്ഥരിത്വാ കതേ സന്ഥതേ വാ സയേഥാതി അത്ഥോ. ഏതഞ്ഹി അട്ഠങ്ഗികമാഹുപോസഥന്തി ഏതം പാണാതിപാതാദീനി അസമാചരന്തേന ഉപവുത്ഥം ഉപോസഥം അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതത്താ ‘‘അട്ഠങ്ഗിക’’ന്തി വദന്തി. ദുക്ഖന്തഗുനാതി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തം അമതമഹാനിബ്ബാനം ഗതേന പത്തേന ബുദ്ധേന പകാസിതന്തി യോജനാ.
൬൫൪. ഭിക്ഖുനോവാദകഭിക്ഖുനോ അട്ഠങ്ഗാനി ഭിക്ഖുനോവാദകഥാവണ്ണനായ ദസ്സിതാനേവ.
അട്ഠകകഥാവണ്ണനാ.
൬൫൫. ഭോജനാനി പണീതാനി നവ വുത്താനീതി പണീതാനി ഹി ഭോജനസിക്ഖാപദേ വുത്താനി. ദസസു അകപ്പിയമംസേസു മനുസ്സമംസവജ്ജിതാനി നവ മംസാനി ഖാദന്തസ്സ ദുക്കടം നിദ്ദിട്ഠന്തി യോജനാ.
൬൫൬. പാതിമോക്ഖ…പേ… പരിദീപിതാതി ഭിക്ഖൂനം പഞ്ചുദ്ദേസാ, ഭിക്ഖുനീനം അനിയതുദ്ദേസേഹി വിനാ ചത്താരോതി ഉദ്ദേസാ നവ ദീപിതാ. ഉപോസഥാ നവേവാതി ദിവസവസേന തയോ, കാരകവസേന ¶ തയോ, കരണവസേന തയോതി നവ ഉപോസഥാ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. സങ്ഘോ നവഹി ഭിജ്ജതീതി നവഹി പുഗ്ഗലേഹി സങ്ഘോ ഭിജ്ജതീതി യോജനാ. യഥാഹ –
‘‘ഏകതോ ¶ , ഉപാലി, ചത്താരോ ഹോന്തി, ഏകതോ ചത്താരോ, നവമോ അനുസ്സാവേതി, സലാകം ഗാഹേതി ‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ, ഇദം സത്ഥുസാസനം, ഇമം ഗണ്ഹഥ, ഇമം രോചേഥാ’തി. ഏവമ്പി ഖോ, ഉപാലി, സങ്ഘരാജി ചേവ ഹോതി സങ്ഘഭേദോ ച. നവന്നം വാ, ഉപാലി, അതിരേകനവന്നം വാ സങ്ഘരാജി ചേവ ഹോതി സങ്ഘഭേദോ ചാ’’തി (ചൂളവ. ൩൫൧).
നവകകഥാവണ്ണനാ.
൬൫൭. ദസ അക്കോസവത്ഥൂനി വക്ഖതി. ദസ സിക്ഖാപദാനി പാകടാനേവ. മനുസ്സമംസാദീനി ദസ അകപ്പിയമംസാനി ഹേട്ഠാ വുത്താനേവ. സുക്കാനി വേ ദസാതി നീലാദീനി ദസ സുക്കാനി.
൬൫൯. രഞ്ഞോ അന്തേപുരപ്പവേസനേ ദസ ആദീനവാ ഏവം പാളിപാഠേന വേദിതബ്ബാ –
‘‘ദസയിമേ, ഭിക്ഖവേ, ആദീനവാ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ. കതമേ ദസ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, രാജാ മഹേസിയാ സദ്ധിം നിസിന്നോ ഹോതി, തത്ര ഭിക്ഖു പവിസതി, മഹേസീ വാ ഭിക്ഖും ദിസ്വാ സിതം പാതുകരോതി, ഭിക്ഖു വാ മഹേസിം ദിസ്വാ സിതം പാതുകരോതി, തത്ഥ രഞ്ഞോ ഏവം ഹോതി ‘അദ്ധാ ഇമേസം കതം വാ കരിസ്സന്തി വാ’തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, പഠമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ബഹുകിച്ചോ ബഹുകരണീയോ അഞ്ഞതരം ഇത്ഥിം ഗന്ത്വാ ന സരതി, സാ തേന ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി, തത്ഥ രഞ്ഞോ ഏവം ഹോതി ‘ന ഖോ ഇധ അഞ്ഞോ കോചി പവിസതി അഞ്ഞത്ര പബ്ബജിതേന, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ¶ ¶ ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ അന്തേപുരേ അഞ്ഞതരം രതനം നസ്സതി, തത്ഥ രഞ്ഞോ ഏവം ഹോതി ‘ന ഖോ ഇധ അഞ്ഞോ കോചി പവിസതി അഞ്ഞത്ര പബ്ബജിതേന, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, തതിയോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ അന്തേപുരേ അബ്ഭന്തരാ ഗുയ്ഹമന്താ ബഹിദ്ധാ സമ്ഭേദം ഗച്ഛന്തി, തത്ഥ രഞ്ഞോ ഏവം ഹോതി ‘ന ഖോ ഇധ അഞ്ഞോ കോചി പവിസതി അഞ്ഞത്ര പബ്ബജിതേന, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ അന്തേപുരേ പിതാ വാ പുത്തം പത്ഥേതി, പുത്തോ വാ പിതരം പത്ഥേതി, തേസം ഏവം ഹോതി ‘ന ഖോ ഇധ അഞ്ഞോ കോചി പവിസതി അഞ്ഞത്ര പബ്ബജിതേന, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ നീചട്ഠാനിയം ഉച്ചേ ഠാനേ ഠപേതി, യേസം തം അമനാപം, തേസം ഏവം ഹോതി ‘രാജാ ഖോ പബ്ബജിതേന സംസട്ഠോ, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, ഛട്ഠോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ ഉച്ചട്ഠാനിയം നീചേ ഠാനേ ഠപേതി, യേസം തം അമനാപം, തേസം ഏവം ഹോതി ‘രാജാ ഖോ പബ്ബജിതേന സംസട്ഠോ, സിയാ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, സത്തമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ അകാലേ സേനം ഉയ്യോജേതി, യേസം തം അമനാപം, തേസം ഏവം ഹോതി ‘രാജാ ഖോ പബ്ബജിതേന സംസട്ഠോ, സിയാ നു ¶ ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രാജാ കാലേ സേനം ഉയ്യോജേത്വാ അന്തരാമഗ്ഗതോ നിവത്താപേതി, യേസം തം അമനാപം, തേസം ഏവം ഹോതി ‘രാജാ ഖോ പബ്ബജിതേന സംസട്ഠോ, സിയാ ¶ നു ഖോ പബ്ബജിതസ്സ കമ്മ’ന്തി. അയം, ഭിക്ഖവേ, നവമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ.
‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, രഞ്ഞോ അന്തേപുരം ഹത്ഥിസമ്മദ്ദം അസ്സസമ്മദ്ദം രഥസമ്മദ്ദം രജനീയാനി രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാനി, യാനി ന പബ്ബജിതസ്സ സാരുപ്പാനി, അയം, ഭിക്ഖവേ, ദസമോ ആദീനവോ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദസ ആദീനവാ രാജന്തേപുരപ്പവേസനേ’’തി (അ. നി. ൧൦.൪൫; പാചി. ൪൯൭).
തത്ഥ ച പിതാ വാ പുത്തം പത്ഥേതീതി പുത്തം മാരേതുമിച്ഛതീതി അത്ഥോ. ഏസേവ നയോ പുത്തോ പിതരം പത്ഥേതീതി. ഹത്ഥിസമ്മദ്ദന്തി ഹത്ഥീനം സമ്മദ്ദോ സംസട്ഠോ ഏത്ഥാതി ഹത്ഥിസമ്മദ്ദം. ഏവം ‘‘അസ്സസമ്മദ്ദ’’ന്തിആദീസുപി.
ദസാകാരേഹീതി –
‘‘ആപത്തിനുക്ഖിത്തമനന്തരായ-
പഹുത്തതായോ തഥസഞ്ഞിതാ ച;
ഛാദേതുകാമോ അഥ ഛാദനാതി;
ഛന്നാ ദസങ്ഗേഹരുണുഗ്ഗമമ്ഹീതി. –
ഗഹിതേഹി ദസഹി അങ്ഗേഹി.
൬൬൦. ദസ കമ്മപഥാ പുഞ്ഞാതി പാണാതിപാതാവേരമണിആദയോ ദസ കുസലകമ്മപഥാ. അപുഞ്ഞാപി തഥാ ദസാതി പാണാതിപാതാദയോ ¶ ദസ അകുസലകമ്മപഥാവ. ദസ ദാനവത്ഥൂനി വക്ഖതി. ദസേവ രതനാനി ചാതി –
‘‘മുത്താ മണീ വേളുരിയാ ച സങ്ഖാ;
സിലാ പവാളം രജതഞ്ച ഹേമം;
ലോഹീതകഞ്ചാപി ¶ മസാരഗല്ലാ;
ദസ്സേതി ധീരോ രതനാനി ജഞ്ഞാ’’തി. –
നിദ്ദിട്ഠാനി ദസ രതനാനി.
൬൬൨. മുനിന്ദേന അവന്ദിയാ ദസ പുഗ്ഗലാ ദീപിതാതി യോജനാ. കഥം? ‘‘ദസയിമേ, ഭിക്ഖവേ, അവന്ദിയാ. പുരേ ഉപസമ്പന്നേന പച്ഛാ ഉപസമ്പന്നോ അവന്ദിയോ, അനുപസമ്പന്നോ അവന്ദിയോ, നാനാസംവാസകോ വുഡ്ഢതരോ അധമ്മവാദീ അവന്ദിയോ, മാതുഗാമോ അവന്ദിയോ, പണ്ഡകോ അവന്ദിയോ, പാരിവാസികോ അവന്ദിയോ, മൂലായപടികസ്സനാരഹോ അവന്ദിയോ, മാനത്താരഹോ അവന്ദിയോ, മാനത്തചാരികോ അവന്ദിയോ, അബ്ഭാനാരഹോ അവന്ദിയോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദസ അവന്ദിയാ’’തി (ചൂളവ. ൩൧൨).
൬൬൩-൪. സോസാനികന്തി സുസാനേ ഛഡ്ഡിതം. പാപണികന്തി ആപണദ്വാരേ ഛഡ്ഡിതം. ഉന്ദൂരക്ഖായിതന്തി ഉന്ദൂരേഹി ഖായിതം പരിച്ചത്തം പിലോതികം. ഗോഖായിതാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഥൂപചീവരികന്തി ബലികമ്മത്ഥായ വമ്മികേ പരിക്ഖിപിത്വാ പരിച്ചത്തവത്ഥം. ആഭിസേകിയന്തി രാജൂനം അഭിസേകമണ്ഡപേ പരിച്ചത്തവത്ഥം. ഗതപച്ചാഗതഞ്ചാതി സുസാനഗതമനുസ്സേഹി പച്ചാഗന്ത്വാ നഹായിത്വാ ഛഡ്ഡിതം പിലോതികം.
൬൬൫. സബ്ബനീലാദയോ വുത്താ, ദസ ചീവരധാരണാതി ‘‘സബ്ബനീലകാനി ചീവരാനി ധാരേന്തീതി വുത്തവസേന ദസാ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൩൩൦) കുരുന്ദിയം വുത്തം. ഏത്ഥ ഇമസ്മിം ദസകേ സംകച്ചികായ വാ ഉദകസാടികായ ¶ വാ സദ്ധിം തിചീവരാനി നാമേന അധിട്ഠിതാനി നവ ചീവരാനി ‘‘ദസചീവരധാരണാ’’തി വുത്താനി. യഥാഹ – ‘‘നവസു കപ്പിയചീവരേസു ഉദകസാടികം വാ സംകച്ചികം വാ പക്ഖിപിത്വാ ദസാതി വുത്ത’’ന്തി (പരി. അട്ഠ. ൩൩൦).
ദസകകഥാവണ്ണനാ.
൬൬൬. പണ്ഡകാദയോ ഏകാദസ അഭബ്ബപുഗ്ഗലാ പന ഉപസമ്പാദിതാപി അനുപസമ്പന്നാ ഹോന്തീതി യോജനാ.
൬൬൭. ‘‘അകപ്പിയാ’’തി ¶ വുത്താ പത്താ ഏകാദസ ഭവന്തീതി യോജനാ. ദാരുജേന പത്തേനാതി ദാരുമയേന പത്തേന. രതനുബ്ഭവാതി രതനമയാ ദസ പത്താ ഏകാദസ ഭവന്തീതി യോജനാ. ദാരുജേന ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന തമ്ബലോഹമയപത്തസ്സ സങ്ഗഹോ. യഥാഹ ‘‘ഏകാദസ പത്താതി തമ്ബലോഹമയേന വാ ദാരുമയേന വാ സദ്ധിം ദസരതനമയാ’’തി. ഇധ രതനം നാമ മുത്താദിദസരതനം.
൬൬൮. അകപ്പിയാ പാദുകാ ഏകാദസ ഹോന്തീതി യോജനാ. യഥാഹ ‘‘ഏകാദസ പാദുകാതി ദസ രതനമയാ, ഏകാ കട്ഠപാദുകാ. തിണപാദുകമുഞ്ജപാദുകപബ്ബജപാദുകാദയോ പന കട്ഠപാദുകസങ്ഗഹമേവ ഗച്ഛന്തീ’’തി.
൬൬൯-൭൦. അതിഖുദ്ദകാ അതിമഹന്താതി യോജനാ. ഖണ്ഡനിമിത്തകാ ഛായാനിമിത്തകാതി യോജനാ. ബഹിട്ഠേന സമ്മതാതി സീമായ ബഹി ഠിതേന സമ്മതാ. നദിയം, ജാതസ്സരേ, സമുദ്ദേ വാ തഥാ സമ്മതാതി യോജനാ. സീമായ സമ്ഭിന്നാ സീമായ അജ്ഝോത്ഥടാ സീമാതി യോജനാ. ഇമാ ഏകാദസ അസീമായോ സിയുന്തി യോജനാ.
൬൭൧. ഏകാദസേവ ¶ പഥവീ കപ്പിയാ, ഏകാദസേവ പഥവീ അകപ്പിയാതി യോജനാ.
തത്ഥ ഏകാദസ കപ്പിയപഥവീ നാമ സുദ്ധപാസാണാ, സുദ്ധസക്ഖരാ, സുദ്ധകഥലാ, സുദ്ധമരുമ്ബാ, സുദ്ധവാലുകാ, യേഭുയ്യേനപാസാണാ, യേഭുയ്യേനസക്ഖരാ, യേഭുയ്യേനകഥലാ, യേഭുയ്യേനമരുമ്ബാ, യേഭുയ്യേനവാലുകാതി ഇമാ ദസ ദഡ്ഢായ പഥവിയാ വാ ചതുമാസോവട്ഠകപംസുപുഞ്ജേന വാ മത്തികാപുഞ്ജേന വാ സദ്ധിം ഏകാദസ. ‘‘അപ്പപംസുകാ, അപ്പമത്തികാ’’തി (പാചി. ൮൬) അപരാപി പഥവിയോ വുത്താ, താ യേഭുയ്യേനപാസാണാദീസു പഞ്ചസുയേവ സങ്ഗഹിതാ.
ഏകാദസ അകപ്പിയപഥവീ നാമ ‘‘സുദ്ധപംസു സുദ്ധമത്തികാ അപ്പപാസാണാ അപ്പസക്ഖരാ അപ്പകഥലാ അപ്പമരുമ്ബാ അപ്പവാലുകാ യേഭുയ്യേനപംസുകാ യേഭുയ്യേനമത്തികാ, അദഡ്ഢാപി വുച്ചതി ജാതാ പഥവീ. യോപി പംസുപുഞ്ജോ വാ മത്തികാപുഞ്ജോ വാ അതിരേകചാതുമാസം ഓവട്ഠോ, അയമ്പി വുച്ചതി ജാതപഥവീ’’തി (പാചി. ൮൬) വുത്താ ഏകാദസ.
ഗണ്ഠികാ ¶ കപ്പിയാ വുത്താ, ഏകാദസ ച വീധകാതി ഏത്ഥ കപ്പിയാ ഗണ്ഠികാ വിധകാ ച ഏകാദസ വുത്താതി യോജനാ. തേ പന –
‘‘വേളുദന്തവിസാണട്ഠി-കട്ഠലാഖാഫലാമയാ;
സങ്ഖനാഭിമയാ സുത്ത-നളലോഹമയാപി ച;
വിധാ കപ്പന്തി കപ്പിയാ, ഗണ്ഠിയോ ചാപി തമ്മയാ’’തി. –
ഇമായ ഗാഥായ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.
൬൭൪-൫. ഉക്ഖിത്തസ്സാനുവത്തികാ ഭിക്ഖുനീ ഉഭിന്നം ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം വസാ സങ്ഘാദിസേസേസു അട്ഠ യാവതതിയകാതി ഇമേ ¶ ഏകാദസ യാവതതിയകാതി പകാസിതാതി യോജനാ.
൬൭൬. നിസ്സയസ്സ പടിപ്പസ്സദ്ധിയോ ദസേകാവ ഏകാദസേവ വുത്താതി യോജനാ. ഛധാചരിയതോ വുത്താതി –
‘‘പക്കന്തേ പക്ഖസങ്കന്തേ, വിബ്ഭന്തേ ചാപി നിസ്സയോ;
മരണാണത്തുപജ്ഝായ-സമോധാനേഹി സമ്മതീ’’തി. –
ആചരിയതോ ഛധാ നിസ്സയപടിപ്പസ്സദ്ധിയോ വുത്താ. ഉപജ്ഝായാ തു പഞ്ചധാതി താസു ഉപജ്ഝായസമോധാനം വിനാ അവസേസാഹി പഞ്ചധാ ഉപജ്ഝായപടിപ്പസ്സദ്ധിയോ വുത്താതി ഇമേ ഏകാദസ.
ഏകാദസകകഥാവണ്ണനാ.
൬൭൭. തേരസേവ ധുതങ്ഗാനീതി പംസുകൂലികങ്ഗാദീനി ധുതങ്ഗാനി തേരസേവ ഹോന്തി.
പരമാനി ച ചുദ്ദസാതി ‘‘ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം ധാരേതബ്ബം, മാസപരമം തേന ഭിക്ഖുനാ തം ചീവരം നിക്ഖിപിതബ്ബം, സന്തരുത്തരപരമം തേന ഭിക്ഖുനാ തതോ ചീവരം സാദിതബ്ബം, ഛക്ഖത്തുപരമം തുണ്ഹീഭൂതേന ഉദ്ദിസ്സ ഠാതബ്ബം, നവം പന ഭിക്ഖുനാ സന്ഥതം കാരാപേത്വാ ഛബ്ബസ്സാനി ധാരേതബ്ബം ¶ ഛബ്ബസ്സപരമതാ ധാരേതബ്ബം, തിയോജനപരമം സഹത്ഥാ ഹരിതബ്ബാനി, ദസാഹപരമം അതിരേകപത്തോ ധാരേതബ്ബോ, സത്താഹപരമം സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബാനി, ഛാരത്തപരമം തേന ഭിക്ഖുനാ തേന ചീവരേന വിപ്പവസിതബ്ബം, ചതുക്കംസപരമം, അഡ്ഢതേയ്യകംസപരമം, ദ്വങ്ഗുലപബ്ബപരമം ആദാതബ്ബം, അട്ഠങ്ഗുലപരമം മഞ്ചപടിപാദകം, അട്ഠങ്ഗുലപരമം ദന്തകട്ഠ’’ന്തി ഇതി ഇമാനി ചുദ്ദസ പരമാനി.
സോളസേവ തു ‘‘ജാന’’ന്തി പഞ്ഞത്താനീതി ‘‘ജാന’’ന്തി ഏവം വത്വാ പഞ്ഞത്താനി സോളസ. തേ ഏവം വേദിതബ്ബാ – ജാനം സങ്ഘികം ¶ ലാഭം പരിണതം അത്തനോ പരിണാമേയ്യ, ജാനം പുബ്ബുപഗതം ഭിക്ഖും അനുപഖജ്ജ സേയ്യം കപ്പേയ്യ, ജാനം സപ്പാണകം ഉദകം തിണം വാ മത്തികം വാ സിഞ്ചേയ്യ വാ സിഞ്ചാപേയ്യ വാ, ജാനം ഭിക്ഖുനിപരിപാചിതം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ജാനം ആസാദനാപേക്ഖോ, ഭുത്തസ്മിം പാചിത്തിയം, ജാനം സപ്പാണകം ഉദകം പരിഭുഞ്ജേയ്യ, ജാനം യഥാധമ്മം നിഹടാധികരണം പുന കമ്മായ ഉക്കോടേയ്യ, ജാനം ദുട്ഠുല്ലം ആപത്തിം പടിച്ഛാദേയ്യ, ജാനം ഊനവീസതിവസ്സം പുഗ്ഗലം ഉപസമ്പാദേയ്യ, ജാനം ഥേയ്യസത്ഥേന സദ്ധിം സംവിധായ ഏകദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപജ്ജേയ്യ, ജാനം തഥാവാദിനാ ഭിക്ഖുനാ അകതാനുധമ്മേന, ജാനം തഥാനാസിതം സമണുദ്ദേസം, ജാനം സങ്ഘികം ലാഭം പരിണതം പുഗ്ഗലസ്സ പരിണാമേയ്യ, ജാനം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നം ഭിക്ഖുനിം നേവത്തനാ പടിചോദേയ്യ, ജാനം ചോരിം വജ്ഝം വിദിതം അനപലോകേത്വാ, ജാനം സഭിക്ഖുകം ആരാമം അനാപുച്ഛാ പവിസേയ്യാതി.
൬൭൮. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ യോ ഭിക്ഖു അനുത്തരം സഉത്തരം ഉത്തരപകരണേന സഹിതം സകലമ്പി വിനയവിനിച്ഛയം ജാനാതി, മഹത്തരേ അതിവിപുലേ അനുത്തരേ ഉത്തരവിരഹിതേ ഉത്തമേ വിനയനയേ വിനയാഗതേ ആപത്തിഅനാപത്തിഗരുകലഹുകകപ്പിയഅകപ്പിയാദിവിനിച്ഛയകമ്മേ. അഥ വാ വിനയനയേ വിനയപിടകേ പവത്തമാനോ സോ ഭിക്ഖു നിരുത്തരോ ഭവതി പച്ചത്ഥികേഹി വത്തബ്ബം ഉത്തരം അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ, സേട്ഠോ വാ ഭവതി, തസ്സ ചേവ പരേസഞ്ച സംസയോ ന കാതബ്ബോതി യോജനാ. ജാനതീതി ഗാഥാബന്ധവസേന രസ്സോ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ഏകുത്തരനയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സേദമോചനകഥാവണ്ണനാ
൬൭൯. സുണതം ¶ ¶ സുണന്താനം ഭിക്ഖൂനം പടുഭാവകരാ വിനയവിനിച്ഛയേ പഞ്ഞാകോസല്ലസാധികാ തതോയേവ വരാ ഉത്തമാ. സേദമോചനഗാഥായോതി അത്ഥപച്ചത്ഥികാനം, സാസനപച്ചത്ഥികാനഞ്ച വിസ്സജ്ജേതുമസക്കുണേയ്യഭാവേന ചിന്തയന്തസ്സ ഖിന്നസരീരാ സേദേ മോചേന്തീതി സേദമോചനാ. അത്ഥാനുഗതപഞ്ഹാ ഉപാലിത്ഥേരേന ഠപിതാ പഞ്ഹഗാഥായോ, തപ്പടിബദ്ധാ വിസ്സജ്ജനഗാഥായോ ച ഇതോ പരം വക്ഖാമീതി യോജനാ.
൬൮൧. കബന്ധം നാമ അസീസം ഉരസി ജാതഅക്ഖിമുഖസരീരം. യഥാഹ – ‘‘അസീസകം കബന്ധം, യസ്സ ഉരേ അക്ഖീനി ചേവ മുഖഞ്ച ഹോതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൭൯). മുഖേന കരണഭൂതേന. കത്വാതി സേവിത്വാ.
൬൮൨. തസ്സ ഭിക്ഖുനോ കഥം പാരാജികോ സിയാ പാരാജികധമ്മോ കഥം സിയാ.
൬൮൪. കിഞ്ചീതി പാദം വാ പാദാരഹം വാ പരസന്തകം. പരഞ്ച ന സമാദപേതി ‘‘അമുകസ്സ ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാഹീ’’തി പരം ന ആണാപേയ്യ.
൬൮൫. പരസ്സ കിഞ്ചി നാദിയന്തോതി സമ്ബന്ധോ. ആണത്തിഞ്ചാതി ച-സദ്ദേന സംവിധാനം, സങ്കേതഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി.
൬൮൬. ഗരുകം ഭണ്ഡന്തി പാദഗ്ഘനകഭാവേന ഗരുഭണ്ഡം. ‘‘പരിക്ഖാര’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം. പരസ്സ പരിക്ഖാരന്തി പരസന്തകം യം കിഞ്ചി പരിക്ഖാരം.
൬൯൨. മനുസ്സുത്തരികേ ധമ്മേതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവിസയേ. കതികം കത്വാനാതി ‘‘ഏവം നിസിന്നേ ഏവം ഠിതേ ഏവം ഗമനേ അത്ഥം ¶ ആവികരോതീ’’തിആദിം കത്വാ. സമ്ഭാവനാധിപ്പായോതി ‘‘അരഹാ’’തി ഗഹേത്വാ മഹാസമ്ഭാവനം കരോതീതി അധിപ്പായോ ഹുത്വാ. അതിക്കമതി ചേതി തഥാ കതം കതികം അതിക്കമതി ചേ, തഥാരൂപം നിസജ്ജം വാ ഠാനം വാ ഗമനം വാ കരോതീതി അത്ഥോ. ചുതോതി ¶ തഥാരൂപം നിസജ്ജാദിം ദിസ്വാ കേനചി മനുസ്സജാതികേന ‘‘അരഹാ’’തി തങ്ഖണേ ഞാതേ സോ പുഗ്ഗലോ പാരാജികം ആപജ്ജതി.
൬൯൩. ഏകവത്ഥുകാ കഥം ഭവേയ്യുന്തി യോജനാ.
൬൯൪. ഇത്ഥിയാതി ഏകിസ്സാ ഇത്ഥിയാ. പടിപജ്ജന്തോതി ഏകക്ഖണേ അഞ്ഞേന പുരിസേന വുത്തസാസനം വത്വാ, ഇമിനാ ച ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, വീമംസതീ’’തി അങ്ഗദ്വയസ്സ പുരിമസിദ്ധതം ദീപേതി ഇമസ്സ പച്ചാഹരണകതഞ്ച. കായസംസഗ്ഗം സമാപജ്ജിത്വാ ദുട്ഠുല്ലം വത്വാ അത്തകാമപാരിചരിയായ വണ്ണം ഭണന്തോ.
൬൯൫. യഥാവുത്തം വത്തം അചരിത്വാതി ഭഗവതാ വുത്തം പരിവാസാദിവത്തം അചരിത്വാ.
൬൯൬. ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണസിക്ഖാപദത്താ ആഹ ‘‘നത്ഥി സങ്ഘാദിസേസതാ’’തി.
൬൯൭. യേന കുദ്ധോ പസംസിതോതി ഏത്ഥ ‘‘നിന്ദിതോ ചാ’’തി സേസോ.
൬൯൮. തിത്ഥിയാനം വണ്ണമ്ഹി ഭഞ്ഞമാനേ യോ കുജ്ഝതി, സോ ആരാധകോതി യോജനാ, പരിതോസിതോ പസംസിതോതി അധിപ്പായോ. തിത്ഥിയപുബ്ബോ ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജ്ജം ലഭിത്വാ തിത്ഥിയാനം വണ്ണസ്മിം ഭഞ്ഞമാനേ സുത്വാ സചേ കുപ്പതി അനത്തമനം കരോതി, ആരാധകോ സങ്ഘാരാധകോ സങ്ഘം പരിതോസേന്തോ ഹോതി, സമ്ബുദ്ധസ്സ വണ്ണസ്മിം ഭഞ്ഞമാനേ യദി കുജ്ഝതി, നിന്ദിതോതി യോജനാ. ഏത്ഥ സമ്ബുദ്ധസ്സാതി ഉപലക്ഖണം.
൭൦൧. ഗഹേത്വാതി ¶ പടിഗ്ഗഹേത്വാ.
൭൫൧. ‘‘ന രത്തചിത്തോ’’തിആദിനാ പുരിമാനം തിണ്ണം പാരാജികാനം വീതിക്കമചിത്തുപ്പാദമത്തസ്സാപി അഭാവം ദീപേതി. മരണായാതി ഏത്ഥ ‘‘മനുസ്സജാതികസ്സാ’’തി ഇദം പാരാജികപകരണതോവ ലബ്ഭതി. തസ്സാതി കിഞ്ചി ദേന്തസ്സ. തന്തി തഥാ ദീയമാനം.
൭൫൨. ‘‘പരാജയോ’’തി ¶ ഇദം അഭബ്ബപുഗ്ഗലേസു സങ്ഘഭേദകസ്സ അന്തോഗധത്താ വുത്തം. സലാകഗ്ഗാഹേനാപി സങ്ഘം ഭിന്ദന്തോ സങ്ഘഭേദകോവ ഹോതി.
൭൫൩. അദ്ധയോജനേ യം തിണ്ണം ചീവരാനം അഞ്ഞതരം ഏകം ചീവരം നിക്ഖിപിത്വാനാതി യോജനാ.
൭൫൪. സുപ്പതിട്ഠിതനിഗ്രോധസദിസേ രുക്ഖമൂലകേ തിചീവരം നിക്ഖിപിത്വാ അദ്ധയോജനേ അരുണം ഉട്ഠാപേന്തസ്സാതി യോജനാ.
൭൫൫. കായികാ നാനാവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ കഥം ഫുസേതി യോജനാ.
൭൫൭. വാചസികാ ന കായികാ നാനാവത്ഥുകായോ സമ്ബഹുലാ ആപത്തിയോ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേ കഥം ഫുസേതി യോജനാ.
൭൫൮. വിനയനസത്ഥേതി വിനയപിടകേ. തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ.
൭൫൯. ‘‘ഇത്ഥിയാ’’തിആദീസു സഹത്ഥേ കരണവചനം. ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസേന വാ പണ്ഡകേന വാ നിമിത്തകേ മേഥുനം ന സേവന്തോ ന പടിസേവന്തോ മേഥുനപച്ചയാ ചുതോതി യോജനാ.
൭൬൦. കായസംസഗ്ഗോയേവ ¶ കായസംസഗ്ഗതാ, തം ആപന്നാ. അട്ഠവത്ഥുകം ഛേജ്ജന്തി ഏവംനാമകം പാരാജികം.
൭൬൨. സമയേ പിട്ഠിസഞ്ഞിതേതി ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമമാസസ്സ പഠമദിവസതോ യാവ ഹേമന്തസ്സ പഠമദിവസോ, ഏത്ഥന്തരേ സത്തമാസമത്തേ പിട്ഠിസഞ്ഞിതേ സമയേ. ‘‘മാതുയാപി ചാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘മാതരമ്പി ചാ’’തി വുത്തം. സോയേവ വാ പാഠോ.
൭൬൪. ‘‘അവസ്സുതഹത്ഥതോ ഹി പിണ്ഡം ഗഹേത്വാ’’തി ഇമിനാ സങ്ഘാദിസേസസ്സ വത്ഥുമാഹ, ലസുണന്തി ¶ പാചിത്തിയസ്സ വത്ഥും, മനുസ്സമംസന്തി ഥുല്ലച്ചയവത്ഥും, അകപ്പമഞ്ഞന്തി ദുക്കടവത്ഥും. അകപ്പമഞ്ഞന്തി ഏത്ഥ ‘‘മംസ’’ന്തി സേസോ. ‘‘സബ്ബേ ഏകതോ’’തി പദച്ഛേദോ. ഏകതോതി ഏത്ഥ ‘‘മദ്ദിത്വാ’’തി സേസോ, അകപ്പിയമംസേഹി സദ്ധിം ഏകതോ മദ്ദിത്വാ ഖാദതീതി അത്ഥോ. സബ്ബമേതം ‘‘ഗഹേത്വാ, മദ്ദിത്വാ, ഖാദതീ’’തി കിരിയാനം കമ്മവചനം. മനുസ്സമംസഞ്ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ ഹോതി. തസ്സാതി ഭിക്ഖുനിയാ. സങ്ഘാദിസേസപാചിത്തിയദുക്കടപാടിദേസനീയഥുല്ലച്ചയാനി ഏകക്ഖണേ ഹോന്തി.
൭൬൫. ‘‘പുഗ്ഗലോ ഏകോ’’തി പദച്ഛേദോ. ദ്വേപി ച പുണ്ണവസ്സാതി പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സാ ച ദ്വേ സാമണേരാ. ഏകാവ തേസം പന കമ്മവാചാതി തേസം ഉഭിന്നം സാമണേരാനം ഏകേന ആചരിയേന ഏകാവ ഉപസമ്പദകമ്മവാചാ കതാ. ഏകസ്സാതി ഏകസ്സാപി സാമണേരസ്സ. കമ്മന്തി ഉപസമ്പദകമ്മം. ന രൂഹതേതി ന സമ്പജ്ജതി, കിമേത്ഥ കാരണം, വദ ഭദ്ദമുഖാതി അധിപ്പായോ.
൭൬൬. മഹിദ്ധികേസൂതി ദ്വീസു സാമണേരേസു. സചേ പന ഏകോ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ആകാസഗോ ആകാസട്ഠോ ഹോതി ¶ , ആകാസഗതസ്സേവ കതം തം ഉപസമ്പദകമ്മം നേവ രൂഹതി നേവ സമ്പജ്ജതി, ഭൂമിഗതസ്സ രൂഹതീതി യോജനാ.
൭൬൭. ഇദ്ധിയാ ആകാസേ ഠിതേന സങ്ഘേന ഭൂമിഗതസ്സ സാമണേരസ്സ ഉപസമ്പദകമ്മം ന കാതബ്ബം. യദി കരോതി, കുപ്പതീതി യോജനാ. ഇദഞ്ച സബ്ബകമ്മാനം സാധാരണലക്ഖണം. യഥാഹ – ‘‘സങ്ഘേനാപി ആകാസേ നിസീദിത്വാ ഭൂമിഗതസ്സ കമ്മം ന കാതബ്ബം. സചേ കരോതി, കുപ്പതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൧).
൭൬൮. വത്ഥം കപ്പകതഞ്ച ന ഹോതി, രത്തഞ്ച ന ഹോതി, കേസകമ്ബലാദി അകപ്പിയഞ്ച ഹോതി, നിവത്ഥസ്സ പനാപത്തി തം പന നിവത്ഥസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആപത്തി ഹോതി. അനാപത്തി കഥം സിയാ, വദ ഭദ്ദമുഖാതി യോജനാ.
൭൬൯. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം അകപ്പിയവത്ഥുധാരണേ തന്നിമിത്തം. അച്ഛിന്നചീവരസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനാപത്തി സിയാതി യോജനാ. ‘‘കിഞ്ചിപീ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം സമത്ഥേതി. അസ്സ അച്ഛിന്നചീവരസ്സ ¶ ഭിക്ഖുസ്സ അകപ്പിയം നാമ കിഞ്ചിപി ചീവരം ന വിജ്ജതി, തസ്മാ അനാപത്തീതി അധിപ്പായോ.
൭൭൦. കുതോപി ച പുരിസസ്സ ഹത്ഥതോ ഭോജനസ്സ കിഞ്ചി ന ഗണ്ഹതി, ഭോജനതോ കിഞ്ചിപി സയമ്പി കസ്സചി പുരിസസ്സ ന ദേതി, തഥാപി ഗരുകം വജ്ജം സങ്ഘാദിസേസാപത്തിം ഉപേതി ആപജ്ജതി, തം കഥമാപജ്ജതി, ത്വം യദി വിനയേ കുസലോ അസി, മേ മയ്ഹം വദ ഏതം കാരണം കഥേഹീതി യോജനാ. ഹവേതി നിപാതമത്തം.
൭൭൧. യാ പന ഭിക്ഖുനീ അഞ്ഞായ ഭിക്ഖുനിയാ ‘‘ഇങ്ഘ, അയ്യേ, യം തേ ഏസോ പുരിസപുഗ്ഗലോ ദേതി ഖാദനീയം വാ’’തിആദിനാ (പാചി. ൭൦൫) സങ്ഘാദിസേസമാതികായ വുത്തനയേന ഉയ്യോജിതാ അവസ്സുതമ്ഹാ പുരിസപുഗ്ഗലാ യം കിഞ്ചി ഭോജനം ആദായ പടിഗ്ഗഹേത്വാ ¶ സചേ ഭുഞ്ജതി, സാ തഥാ ഭുഞ്ജന്തീ യായ ഉയ്യോജിതാ ഭുഞ്ജതി, തസ്സാ ഉയ്യോജികായ ധീരാ വിനയധരാ പണ്ഡിതാ സങ്ഘാദിസേസം കഥയന്തി തസ്സാ ഉയ്യോജിതായ ഭോജനപരിയോസാനേ ഉയ്യോജികായ സങ്ഘാദിസേസം വദന്തീതി യോജനാ. യഥാഹ – ‘‘തസ്സാ ഹി ഭോജനപരിയോസാനേ ഉയ്യോജികായ സങ്ഘാദിസേസോ ഹോതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൮൧).
൭൭൨. തം കഥം യദി ബുജ്ഝസി ജാനാസി, സാധുകം ബ്രൂഹി കഥേഹീതി യോജനാ.
൭൭൩. നിസേവിതേതി തായ ഉയ്യോജിതായ ഭിക്ഖുനിയാ തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഹത്ഥതോ പടിഗ്ഗഹിതേ തസ്മിം ദന്തപോനേ പരിഭുത്തേ ഉയ്യോജികാ ലഹുവജ്ജം ആപജ്ജതീതി അത്ഥോ.
൭൭൫. ‘‘ഉക്ഖിത്തകോ’’തി ഇമിനാ ആപത്തിവജ്ജമാഹ. യഥാഹ – ‘‘തേന ഹി സദ്ധിം വിനയകമ്മം നത്ഥി, തസ്മാ സോ സങ്ഘാദിസേസം ആപജ്ജിത്വാ ഛാദേന്തോ വജ്ജം ന ഫുസതീ’’തി.
൭൭൬. സപ്പാണപ്പാണജന്തി സപ്പാണകേ ച അപ്പാണകേ ച ജാതം. നേവ ജങ്ഗമന്തി പാദേഹി ഭൂമിയം നേവ ചരന്തം. ന വിഹങ്ഗമന്തി ആകാസേ പക്ഖം പസാരേത്വാ ന ചരന്തം. ദ്വിജന്തി ദ്വീഹി പച്ചയേഹി, ദ്വിക്ഖത്തും വാ ജാതത്താ ദ്വിജം. കന്തന്തി മനോഹരം. അകന്തന്തി അമനോഹരം.
൭൭൭. സപ്പാണജോ ¶ സദ്ദോ ചിത്തജോ വുത്തോ, അപ്പാണജോ ഉതുജോ സദ്ദോ വുത്തോ, സോ പന ദ്വീഹേവ പച്ചയേഹി ജാതത്താ ‘‘ദ്വിജോ’’തി മതോതി യോജനാ.
൭൭൮. ‘‘വിനയേ’’തിആദിഗാഥാ വണ്ണിതത്ഥായേവ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
സേദമോചനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സാധാരണാസാധാരണകഥാവണ്ണനാ
൭൭൯-൮൦. സബ്ബസിക്ഖാപദാനന്തി ¶ ഉഭതോവിഭങ്ഗാഗതാനം സബ്ബസിക്ഖാപദാനം. ഭിക്ഖൂഹി ഭിക്ഖുനീഹീതി ഉഭയത്ഥ സഹത്ഥേ കരണവചനം. ഭിക്ഖൂഹി ഭിക്ഖുനീനഞ്ച, ഭിക്ഖുനീഹി ഭിക്ഖൂനഞ്ചാതി ഉഭയത്ഥ അസാധാരണപഞ്ഞത്തഞ്ച, തഥാ ഭിക്ഖൂഹി ഭിക്ഖുനീനഞ്ച, ഭിക്ഖുനീഹി ഭിക്ഖൂനഞ്ചാതി ഉഭയത്ഥ സാധാരണസിക്ഖാപദഞ്ച അഹം വക്ഖാമീതി യോജനാ. സമാഹിതാതി ഏകഗ്ഗചിത്താ. തം മയാ വുച്ചമാനം നിദാനാദിനയം. സുണാഥാതി സോതുജനം സക്കച്ചസവനേ നിയോജേതി.
൭൮൧. ‘‘നിദാന’’ന്തിആദിഗാഥാ വുത്തത്ഥാവ.
൭൮൨-൩. ‘‘കതി വേസാലിയാ’’തിആദി പുച്ഛാഗാഥാ ഉത്താനത്ഥായേവ.
൭൮൬. ‘‘ദസ വേസാലിയാ’’തിആദിവിസ്സജ്ജനഗാഥാനം ‘‘മേഥുന’’ന്തിആദയോ നിദ്ദേസവസേന വുത്താ. വിഗ്ഗഹോതി മനുസ്സവിഗ്ഗഹം പാരാജികം. ചതുത്ഥന്തിമവത്ഥുകന്തി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപാരാജികം. അതിരേകചീവരന്തി പഠമകഥിനം. സുദ്ധകാളകേളകലോമകന്തി ഏളകലോമവഗ്ഗേ ദുതിയം.
൭൮൭. ഭൂതന്തി പഠമേ മുസാവാദവഗ്ഗേ അട്ഠമം. പരമ്പരഞ്ചേവാതി പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദം. മുഖദ്വാരന്തി ചതുത്ഥേ ഭോജനവഗ്ഗേ ദസമം. ഭിക്ഖുനീസു ച അക്കോസോതി ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖേ ഛട്ഠേ ആരാമവഗ്ഗേ ദുതിയം.
൭൮൮. ദ്വേ ¶ അനുദ്ധംസനാനീതി അട്ഠമനവമസങ്ഘാദിസേസാ. ചീവരസ്സ പടിഗ്ഗഹോതി ചീവരവഗ്ഗേ പഞ്ചമം.
൭൮൯. രൂപിയന്തി ഏളകലോമവഗ്ഗേ അട്ഠമം. സുത്തവിഞ്ഞത്തീതി പത്തവഗ്ഗേ ഛട്ഠം. ഉജ്ഝാപനന്തി ദുതിയേ ഭൂതഗാമവഗ്ഗേ തതിയം. പരിപാചിതപിണ്ഡോതി ¶ തതിയേ ഓവാദവഗ്ഗേ നവമം. തഥേവ ഗണഭോജനന്തി ചതുത്ഥേ ഭോജനവഗ്ഗേ ദുതിയം.
൭൯൦. വികാലേ ഭോജനഞ്ചേവാതി തത്ഥേവ സത്തമം. ചാരിത്തന്തി അചേലകവഗ്ഗേ പഞ്ചമേ ഛട്ഠം. ന്ഹാനന്തി സുരാപാനവഗ്ഗേ ഛട്ഠേ സത്തമം. ഊനവീസതിവസ്സന്തി സത്തമേ സപ്പാണകവഗ്ഗേ പഞ്ചമം. ദത്വാ സങ്ഘേന ചീവരന്തി അട്ഠമേ സഹധമ്മികവഗ്ഗേ നവമം.
൭൯൧. വോസാസന്തീതി ദുതിയം ഭിക്ഖുപാടിദേസനീയം. നച്ചം വാ ഗീതം വാതി പഠമേ ലസുണവഗ്ഗേ ദസമം. ചാരികദ്വയന്തി ചതുത്ഥേ തുവട്ടവഗ്ഗേ സത്തമട്ഠമാനി. ഛന്ദദാനേനാതി അട്ഠമേ കുമാരിഭൂതവഗ്ഗേ ഏകാദസമം. ‘‘ഛന്ദദാനേതീ’’തി വാ പാഠോ. ‘‘ഛന്ദദാനം ഇതി ഇമേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൭൯൨. കുടീതി ഛട്ഠോ സങ്ഘാദിസേസോ. കോസിയന്തി നിസ്സഗ്ഗിയേസു ദുതിയേ ഏളകലോമവഗ്ഗേ പഠമം. സേയ്യന്തി മുസാവാദവഗ്ഗേ പഞ്ചമം. പഥവീതി മുസാവാദവഗ്ഗേ ദസമം. ഭൂതഗാമകന്തി ഭൂതഗാമവഗ്ഗേ ദുതിയേ പഠമം. സപ്പാണകഞ്ച സിഞ്ചന്തീതി ഭൂതഗാമവഗ്ഗേ ദസമം.
൮൦൦. ഛഊനാനി തീണേവ സതാനീതി ഛഹി ഊനാനി തീണേവ സതാനി, ചതുനവുതാധികാനി ദ്വിസതാനീതി അത്ഥോ. സമചേതസാതി –
‘‘വധകേ ദേവദത്തമ്ഹി, ചോരേ അങ്ഗുലിമാലകേ;
ധനപാലേ രാഹുലേ ച, സബ്ബത്ഥ സമമാനസോ’’തി. (മി. പ. ൬.൬.൫; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൧൬ ദേവദത്തവത്ഥു; ഇതിവു. അട്ഠ. ൧൦൦) –
വചനതോ ¶ സബ്ബേസു ഹിതാഹിതേസു, ലാഭാലാഭാദീസു ച അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു നിബ്ബികാരതായ ച സമാനചിത്തേന തഥാഗതേന.
വുത്താവസേസാതി ¶ വേസാലിയാദീസു ഛസു നഗരേസു വുത്തേഹി അവസിട്ഠാനി. ഇമേ സബ്ബേ ഇമാനി സബ്ബാനി സിക്ഖാപദാനി സാവത്ഥിയം കതാനി ഭവന്തി, പഞ്ഞത്താനി ഹോന്തീതി അത്ഥോ.
൮൦൧. പാരാജികാനി ചത്താരീതി വേസാലിയം വുത്തം മേഥുനമനുസ്സവിഗ്ഗഹഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം, രാജഗഹേ അദിന്നാദാനന്തി ചത്താരി. സത്ത സങ്ഘാദിസേസകാതി രാജഗഹേ വുത്താ ദ്വേ അനുദ്ധംസനാ, ദ്വേ ച ഭേദാ, ആളവിയം കുടികാരോ, കോസമ്ബിയം മഹല്ലകവിഹാരോ, ദോവചസ്സന്തി സത്ത. നിസ്സഗ്ഗിയാനി അട്ഠേവാതി വേസാലിയം അതിരേകചീവരം, കാളകഏളകലോമം, രാജഗഹേ ചീവരപടിഗ്ഗഹണം, രൂപിയപടിഗ്ഗഹണം, സുത്തവിഞ്ഞത്തി, ആളവിയം കോസിയമിസ്സകം, കപിലവത്ഥുമ്ഹി ഏളകലോമധോവനം, ഊനപഞ്ചബന്ധനന്തി അട്ഠ.
ദ്വത്തിംസേവ ച ഖുദ്ദകാതി വേസാലിയം ഭൂതാരോചനം, പരമ്പരഭോജനം, അപ്പടിഗ്ഗഹണം, അചേലകം, ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖും അക്കോസേയ്യാ’’തി പഞ്ച, രാജഗഹേ ഉജ്ഝാപനകം, ഭിക്ഖുനിപരിപാചിതപിണ്ഡോ, ഗണഭോജനം, വികാലഭോജനം, ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു നിമന്തിതോ’’തിആദി ച, ‘‘ഓരേനഡ്ഢമാസം നഹായേയ്യാ’’തി, ഊനവീസതിവസ്സം, ‘‘സമഗ്ഗേന സങ്ഘേന ചീവരം ദത്വാ’’തി ഭിക്ഖൂനം അട്ഠ, ഭിക്ഖുനീനം പന ‘‘നച്ചം വാ ഗീതം വാ’’തിആദി ച, ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ അന്തോവസ്സ’’ന്തിആദി ച, ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ വസ്സംവുത്ഥാ’’തിആദി ചാതി ദ്വയം, ‘‘യാ പന ഭിക്ഖുനീ പാരിവാസികഛന്ദദാനേനാ’’തിആദി ചാതി ചത്താരി, ആളവിയം അനുപസമ്പന്നേന ഉത്തരി ദിരത്തതിരത്തം, ‘‘പഥവിം ഖണേയ്യ വാ’’തിആദി, ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ, ‘‘ജാനം സപ്പാണകം ഉദക’’ന്തി ചത്താരി, കോസമ്ബിയം അഞ്ഞവാദകേ വിഹേസകേ, യാവദ്വാരകോസാ അഗ്ഗളട്ഠപനായ, സുരാമേരയപാനേ, അനാദരിയേ, ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂഹി സഹധമ്മിക’’ന്തിആദി ചാതി പഞ്ച, കപിലവത്ഥുമ്ഹി ‘‘ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ’’തിആദി, ‘‘അഗിലാനേന ¶ ഭിക്ഖുനാ ചാതുമാസ’’ന്തിആദി, ‘‘അട്ഠിമയം വാ ദന്തമയം വാ’’തിആദി തീണി ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീനം പന ‘‘ഉദകസുദ്ധികം പനാ’’തിആദി, ‘‘ഓവാദായ വാ’’തിആദീതി ദ്വേ, ഭഗ്ഗേസു ‘‘അഗിലാനോ വിസിബ്ബനാപേക്ഖോ’’തിആദി ഏകന്തി ഏതാനി ബാത്തിംസേവ പാചിത്തിയാനി.
൮൦൨. ദ്വേ ¶ ഗാരയ്ഹാതി ‘‘ഭിക്ഖു പനേവ കുലേസൂ’’തിആദി, ‘‘യാനി ഖോ പന താനി ആരഞ്ഞകാനീ’’തിആദി ചാതി ദ്വേ പാടിദേസനീയാ. തയോ സേഖാതി കോസമ്ബിയം ന സുരുസുരുകാരകം, ഭഗ്ഗേസു ന സാമിസേന ഹത്ഥേന പാനീയഥാലകം, ന സസിത്ഥകം പത്തധോവനന്തി തീണി സേഖിയാനി. ഛപ്പഞ്ഞാസേവ സിക്ഖാപദാനി പിണ്ഡിതാനി വേസാലിയാദീസു ഛസു നഗരേസു പഞ്ഞത്താനി ഭവന്തീതി യോജനാ.
൮൦൩. സത്തസു നഗരേസു പഞ്ഞത്താനി ഏതാനി സബ്ബാനേവ സിക്ഖാപദാനി പന അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനേവ ഭവന്തി. സാവത്ഥിയം പഞ്ഞത്തേഹി ചതുനവുതാധികദ്വിസതസിക്ഖാപദേഹി സദ്ധിം ഛസു നഗരേസു പഞ്ഞത്താനി ഛപഞ്ഞാസ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാസാധികാനി തീണി സതാനി ഭവന്തീതി അത്ഥോ. അഡ്ഢേന ചതുത്ഥം യേസം താനി അഡ്ഢുഡ്ഢാനി.
൮൦൪-൧൦. ഏവം നിദാനവസേന നഗരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി നിദാനമഞ്ഞമസേസേത്വാ ഉഭതോവിഭങ്ഗാഗതാനം സബ്ബേസം സിക്ഖാപദാനം കേവലം പിണ്ഡവസേന ഗണനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സിക്ഖാപദാനി ഭിക്ഖൂന’’ന്തിആദി.
൮൧൧. ഏവം സബ്ബസിക്ഖാപദാനം നിദാനഞ്ച ഗണനഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അസാധാരണാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഛചത്താലീസാ’’തിആദി. ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണഭാവം മഹേസിനാ ഗമിതാനി സിക്ഖാപദാനി ഛചത്താലീസേവ ഹോന്തീതി യോജനാ. ഇമിനാ ഉദ്ദേസമാഹ.
൮൧൪. ‘‘ഛ ¶ ച സങ്ഘാദിസേസാ’’തിആദീഹി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി നിദ്ദേസം ദസ്സേത്വാ ‘‘വിസ്സട്ഠീ’’തിആദിനാ പടിനിദ്ദേസമാഹ.
൮൧൫. ‘‘നിസ്സഗ്ഗിയേ ആദിവഗ്ഗസ്മി’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ധോവനന്തി അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ചീവരധോവനം. പടിഗ്ഗഹോതി തസ്സായേവ ഹത്ഥതോ ചീവരപടിഗ്ഗഹണം.
൮൧൬. ആരഞ്ഞന്തി ഏകൂനതിംസതിമം സിക്ഖാപദം.
൮൧൭. ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുനീനഞ്ച വുത്താനി സബ്ബാനി പാചിത്തിയാനി ഗണനാവസാ അട്ഠാസീതിസതം ¶ ഭവന്തീതി യോജനാ. അട്ഠാസീതിസതന്തി ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖാഗതം ഛസട്ഠിസതപാചിത്തിയം വക്ഖമാനേഹി ഭിക്ഖുനിയതേഹി ബാവീസതിപാചിത്തിയേഹി സദ്ധിം അട്ഠാസീതിസതം ഹോതി. തതോതി അട്ഠാസീതാധികസതപാചിത്തിയതോ നിദ്ധാരിതാനി ഏതാനി ദ്വാവീസതി ഖുദ്ദകാനി ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖകേ ഭവന്തീതി യോജനാ.
൮൧൮. ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗോതി ഭിക്ഖുനീനം ഓവാദവഗ്ഗോ. പരമ്പരഭോജനേ പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം പരമ്പരഭോജനം, പരമ്പരഭോജനേന സഹ വത്തതീതി സപരമ്പരഭോജനോ.
൮൨൨. ‘‘ഏകതോ പന പഞ്ഞത്താ’’തിആദി നിഗമനം. ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണതം ഗതാ ഏകതോവ പഞ്ഞത്താ ഇമേ ഇമാനി സിക്ഖാപദാനി പിണ്ഡിതാനി ഛചത്താലീസ ഹോന്തീതി യോജനാ.
൮൨൩. മഹേസിനാ ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണഭാവം ഗമിതാനി ഭിക്ഖുനീനം സിക്ഖാപദാനി പരിപിണ്ഡിതാനി സതം, തിംസ ച ഭവന്തീതി യോജനാ.
൮൨൪. ഏവം ¶ ഉദ്ദിട്ഠാനം നിദ്ദേസമാഹ ‘‘പാരാജികാനീ’’തിആദിനാ. പാരാജികാനി ചത്താരീതി ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലികവജ്ജപടിച്ഛാദികഉക്ഖിത്താനുവത്തികഅട്ഠവത്ഥുകസങ്ഖാതാനി ചത്താരി പാരാജികാനി.
൮൨൬. ദ്വീഹി ഗാഥാഹി നിദ്ദിട്ഠാനം പടിനിദ്ദേസോ ‘‘ഭിക്ഖുനീനം തു സങ്ഘാദിസേസേഹീ’’തിആദി. ചതുന്നം പാരാജികാനം ഉദ്ദേസവസേനേവ പാകടത്താ പടിനിദ്ദേസേ അഗ്ഗഹണം. ആദിതോ ഛാതി ഉസ്സയവാദികാദയോ ഛ സങ്ഘാദിസേസാ. ‘‘ആദിതോ’’തി ഇദം ‘‘യാവതതിയകാ’’തി ഇമിനാപി യോജേതബ്ബം, അട്ഠസു യാവതതിയകേസു പുരിമാനി ചത്താരി സിക്ഖാപദാനീതി വുത്തം ഹോതി.
൮൨൭. സത്തഞ്ഞദത്ഥികാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അഞ്ഞദത്ഥികസിക്ഖാപദതോ പച്ഛിമാനി ചത്താരി, പുരിമാനി ‘‘അഞ്ഞം വിഞ്ഞാപേയ്യ, അഞ്ഞം ചേതാപേയ്യാ’’തി ദ്വേ ച ഗഹിതാനി. പത്തോ ചേവാതി പഠമം പത്തസന്നിചയസിക്ഖാപദമാഹ. ദുതിയവഗ്ഗേ പുരിമസിക്ഖാപദദ്വയം ‘‘ഗരും ലഹു’’ന്തി ഇമിനാ ഗഹിതം.
൮൨൮. ഇധ ¶ ഭിക്ഖുനിപാതിമോക്ഖേ ഏതാനി പന ദ്വാദസേവ നിസ്സഗ്ഗിയാനി സത്ഥാരാ ഭിക്ഖുനീനം വസേന ഏകതോ പഞ്ഞത്താനീതി യോജനാ.
൮൨൯-൩൦. ‘‘സബ്ബേവ ഗണനാവസാ’’തിആദി നിഗമനം. ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണതം ഗതാ ഭിക്ഖുനീനം ഏകതോ പഞ്ഞത്താ സതം, തിംസ ഭവന്തീതി യോജനാ.
൮൩൧-൩. ‘‘അസാധാരണാ ഉഭിന്ന’’ന്തി പദച്ഛേദോ. ഉഭിന്നം അസാധാരണസിക്ഖാപദാനി സതഞ്ച സത്തതി ച ഛ ച ഭവന്തി. ഏവമുദ്ദിട്ഠാനം നിദ്ദേസോ ‘‘പാരാജികാനി ചത്താരീ’’തിആദി. ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം ചത്താരി പാരാജികാനി. ദസച്ഛ ¶ ചാതി ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം സങ്ഘാദിസേസാ ദസ, ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖൂനം വിസ്സട്ഠിആദികാ സങ്ഘാദിസേസാ ഛ ചാതി സങ്ഘാദിസേസാ സോളസ.
അനിയതാ ദുവേ ചേവാതി ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖൂനം അനിയതാ ദ്വേ ച. നിസ്സഗ്ഗാ ചതുവീസതീതി ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖൂനം ദ്വാദസ, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം ദ്വാദസാതി ഏവം നിസ്സഗ്ഗിയാ ചതുവീസതി ച. സതം അട്ഠാരസ ഖുദ്ദകാതി ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖൂനം ബാവീസതി, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം ഛന്നവുതീതി അട്ഠാരസാധികസതം ഖുദ്ദകാനി ച. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം അസാധാരണസങ്ഗഹേ.
ദ്വാദസേവ ച ഗാരയ്ഹാതി ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖൂനം ചത്താരി, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാനി ഭിക്ഖുനീനം അട്ഠാതി ഏതേ പാടിദേസനീയാ ചാതി ഇമേ ഛസത്തതിഅധികാനി സതസിക്ഖാപദാനി ഉഭിന്നമ്പി അസാധാരണാനീതി യോജനാ.
൮൩൪. ഉഭിന്നമ്പി സാധാരണാനി സത്ഥുനാ പഞ്ഞത്താനി സിക്ഖാപദാനി സതഞ്ച സത്തതി ച ചത്താരി ച ഭവന്തീതി പകാസിതാതി യോജനാ.
൮൩൫-൬. പാരാജികാനി ചത്താരീതി മേഥുനഅദിന്നാദാനമനുസ്സവിഗ്ഗഹഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപാരാജികാനി ചത്താരി ച. സത്ത സങ്ഘാദിസേസകാതി സഞ്ചരിത്തഅമൂലകഅഞ്ഞഭാഗിയാ, ചത്താരോ യാവതതിയകാ ചാതി സങ്ഘാദിസേസാ സത്ത ച. അട്ഠാരസ ച നിസ്സഗ്ഗാതി നിസ്സഗ്ഗിയേസു പഠമേ ചീവരവഗ്ഗേ ¶ ധോവനപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദദ്വയവജ്ജിതാനി അട്ഠ, ഏളകലോമവഗ്ഗേ അട്ഠമനവമദസമാനീതി തയോ, പത്തവഗ്ഗേ പഠമപത്തവസ്സികസാടികആരഞ്ഞകസിക്ഖാപദത്തയസ്സ വജ്ജിതാനി സത്ത ചാതി ¶ ഇമാനി അട്ഠാരസ നിസ്സഗ്ഗിയസിക്ഖാപദാനി ച. സമസത്തതി ഖുദ്ദകാതി –
‘‘സബ്ബോ ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗോപി…പേ… ദ്വാവീസതി ഭവന്തി ഹീ’’തി. (ഉ. വി. ൮൧൮-൮൨൧) –
വുത്താ ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖുനീഹി അസാധാരണാതി ഇമേഹി ബാവീസതിപാചിത്തിയേഹി വജ്ജിതാനി അവസേസാനി സത്തതി പാചിത്തിയാനി ച ഉഭയസാധാരണവസേന പഞ്ഞത്താനി. പഞ്ചസത്തതി സേഖിയാപി ചാതി ഉഭിന്നം ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീനം സമസിക്ഖതാ സാധാരണസിക്ഖാപദാനി സബ്ബസോ സതം, സത്തതി, ചത്താരി ച ഹോന്തീതി യോജനാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
സാധാരണാസാധാരണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ലക്ഖണകഥാവണ്ണനാ
൮൩൭. ഇതോതി സാധാരണാസാധാരണകഥായ പരം. സബ്ബഗന്തി സബ്ബസിക്ഖാപദസാധാരണം. വദതോ മേതി വദതോ മമ വചനം. നിബോധഥാതി നിസാമേഥ, ഏകഗ്ഗചിത്താ ഹുത്വാ സക്കച്ചം സുണാഥാതി അത്ഥോ.
൮൩൮-൯. ‘‘വിപത്തി ആപത്തി അനാപത്തീ’’തി പദച്ഛേദോ. ‘‘ആണത്തി അങ്ഗ’’ന്തി പദച്ഛേദോ. വജ്ജകമ്മപഭേദകന്തി വജ്ജപഭേദകം കമ്മപഭേദകം. തികദ്വയന്തി കുസലത്തികവേദനാത്തികദ്വയം. സബ്ബത്ഥാതി ഇദം പന സത്തരസവിധസബ്ബസാധാരണലക്ഖണം. സബ്ബത്ഥ സബ്ബേസു സിക്ഖാപദേസു.
൮൪൦. ഇധ ഇമസ്മിം സത്തരസവിധേ യം ലക്ഖണം പുബ്ബേ വുത്തനയം, യഞ്ച ഉത്താനം, തം സബ്ബം വജ്ജേത്വാ അത്ഥജോതനം അത്ഥപ്പകാസനം കരിസ്സാമീതി യോജനാ.
൮൪൧. നിദാനം ¶ ¶ നാമ രാജഗഹാദിസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിട്ഠാനഭൂതാനി സത്ത നഗരാനി, തം പുബ്ബേ ദസ്സിതന്തി അവസിട്ഠാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പുഗ്ഗലോ’’തിആദി. പുഗ്ഗലോ നാമ കതമോ? യം യം ഭിക്ഖുനിം, ഭിക്ഖുഞ്ച ആരബ്ഭ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, അയം ഭിക്ഖുനീ ച ഭിക്ഖു ച സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ആദികമ്മികോ പുഗ്ഗലോതി വുച്ചതീതി യോജനാ.
൮൪൨. ധനിയാദയോതി ആദി-സദ്ദേന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ, വഗ്ഗുമുദാതീരിയാ ഭിക്ഖൂ, സേയ്യസകോ, ഉദായീ, ആളവകാ ഭിക്ഖൂ, ഛന്നോ, മേത്തിയഭൂമജകാ, ദേവദത്തോ, അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ ഭിക്ഖൂ, ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ, ഉപനന്ദോ സക്യപുത്തോ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു, ഹത്ഥകോ സക്യപുത്തോ, അനുരുദ്ധോ, സത്തരസവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ, ചൂളപന്ഥകോ, ബേലട്ഠസീസോ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ, സാഗതത്ഥേരോ, അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു, ആയസ്മാ ആനന്ദോതി ഇമേ ഏകവീസതി സങ്ഗഹിതാ.
൮൪൩. ഥുല്ലനന്ദാദയോതി ആദി-സദ്ദേന സുന്ദരീനന്ദാ, ഛബ്ബഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖുനിയോ, അഞ്ഞതരാ ഭിക്ഖുനീ, ചണ്ഡകാളീ, സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖുനിയോ, ദ്വേ ഭിക്ഖുനിയോതി ഛയിമേ സങ്ഗഹിതാ. സബ്ബേതി ഉഭയപാതിമോക്ഖേ ആദികമ്മികാ സബ്ബേ പുഗ്ഗലാ.
൮൪൪. വത്ഥൂതി വത്ഥു നാമ സുദിന്നാദിനോ തസ്സ തസ്സേവ പുഗ്ഗലസ്സ മേഥുനാദികസ്സ ച വത്ഥുനോ സബ്ബപ്പകാരേന അജ്ഝാചാരോ വീതിക്കമോ പവുച്ചതീതി യോജനാ.
൮൪൫-൬. കേവലാ മൂലഭൂതാ പഞ്ഞത്തി. അനു ച അനുപ്പന്നോ ച സബ്ബത്ഥ ച പദേസോ ച അന്വനുപ്പന്നസബ്ബത്ഥപദേസാ, തേയേവ പദാനി അന്വനുപ്പന്നസബ്ബത്ഥപദേസപദാനി, താനി പുബ്ബകാനി യാസം പഞ്ഞത്തീനം താ അന്വനുപ്പന്നസബ്ബത്ഥപദേസപദപുബ്ബികാ. തഥേവ സാ പഞ്ഞത്തീതി യോജനാ. അനുപഞ്ഞത്തി അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി സബ്ബത്ഥപഞ്ഞത്തി പദേസപഞ്ഞത്തി ഹോതി. ഏകതോ ഉഭതോ പുബ്ബാ കഥേവ ¶ സാ പഞ്ഞത്തീതി യോജനാ. ഏകതോപദം ഉഭതോപദഞ്ച പുബ്ബമസ്സാതി ഏകതോഉഭതോപുബ്ബാ, ഏകതോപഞ്ഞത്തി ഉഭതോപഞ്ഞത്തീതി വുത്തം ഹോതി.
൮൪൭. തത്ഥ നവധാസു പഞ്ഞത്തീസു. പഞ്ഞത്തി നാമ കതമാതി ആഹ ‘‘യോ മേഥുന’’ന്തിആദി. ‘‘യോ ഭിക്ഖു മേഥുനം ധമ്മം പടിസേവേയ്യാ’’തി ച ‘‘യോ ഭിക്ഖു അദിന്നം ആദിയേയ്യാ’’തി ച ഏവമാദികാ സിക്ഖാപദസ്സ മൂലഭൂതാ പഞ്ഞത്തി ഹോതീതി യോജനാ.
൮൪൮. ഇച്ചേവമാദികാതി ¶ ആദി-സദ്ദേന ‘‘സിക്ഖം അപച്ചക്ഖായ ദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ’’തി ച ‘‘ഗാമാ വാ അരഞ്ഞാ വാ’’തി ച ഏവമാദീനം സങ്ഗഹോ.
൮൪൯. വജ്ജകേ അനുപ്പന്നേയേവ പഞ്ഞത്താ അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി, സാ അനുപ്പന്നപഞ്ഞത്തി.
൮൫൦-൧. ഗുണങ്ഗുണുപാഹനസിക്ഖാപദേന സഹ ചമ്മത്ഥരണസിക്ഖാപദഞ്ച ധുവന്ഹാനം ധുവനഹാനസിക്ഖാപദം, പഞ്ചവഗ്ഗേന ഉപസമ്പാദനസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ഏസാ ചതുബ്ബിധാ പഞ്ഞത്തി പദേസപഞ്ഞത്തി നാമാതി വുത്താതി യോജനാ. മജ്ഝിമദേസസ്മിംയേവ ഹോതീതി മജ്ഝിമദേസസ്മിംയേവ ആപത്തികരാ ഹോതി. ന അഞ്ഞതോതി ന അഞ്ഞത്ര പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു ദേസന്തരേ ഠാനേ.
൮൫൨. ഇതോതി ചതുബ്ബിധപദേസപഞ്ഞത്തിതോ. ഏത്ഥാതി ഇമസ്മിം പഞ്ഞത്തിഭേദേ. സാധാരണദുകാദികന്തി സാധാരണപഞ്ഞത്തി അസാധാരണപഞ്ഞത്തി, ഏകതോപഞ്ഞത്തി ഉഭതോപഞ്ഞത്തീതി ദുകദ്വയം. അത്ഥതോ ഏകമേവാതി അത്ഥതോ അഞ്ഞമഞ്ഞസമാനമേവ. വിപത്താപത്താനാപത്തിവിനിച്ഛയോ വിത്ഥാരിതോതി ഇധ ന ദസ്സിതോ. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – വിപത്തീതി സീലആചാരദിട്ഠിആജീവവിപത്തീനം ¶ അഞ്ഞതരാ. ആപത്തീതി പുബ്ബപയോഗാദിവസേന ആപത്തിഭേദോ. അനാപത്തീതി അജാനനാദിവസേന അനാപത്തി.
൮൫൩. ആപത്തി പന സാണത്തികാപി ഹോതി, അനാണത്തികാപി ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘ആണത്തീതി ച നാമേസാ ആണാപനാ’’തി ഇമിനാ ആണത്തി-സദ്ദസ്സ സഭാവസാധാരണത്താതി ഇധാഹ.
൮൫൪. സബ്ബസിക്ഖാപദേസുപി സബ്ബാസം ആപത്തീനം സബ്ബോ പന അങ്ഗഭേദോപി വിഭാവിനാ ഞാതബ്ബോതി യോജനാ.
൮൫൬. ‘‘സാ ച അക്രിയസമുട്ഠാനാ’’തി പദച്ഛേദോ. കായേന, വാചായ വാ ദസാഹബ്ഭന്തരേ അതിരേകചീവരസ്സ അനധിട്ഠാനേന നിസ്സഗ്ഗിയപാചിത്തിയം ഹോതീതി ‘‘പഠമേ കഥിനേ വിയാ’’തി ഉദാഹരണം കതം.
൮൫൭. ക്രിയാക്രിയതോ ഹോതീതി കിരിയതോ ച അകിരിയതോ ച ഹോതി. തത്ഥ ഉദാഹരണമാഹ ‘‘ചീവരഗ്ഗഹണേ ¶ വിയാ’’തി. അഞ്ഞാതികായ ഭിക്ഖുനിയാ ഹത്ഥതോ ചീവരഗ്ഗഹണം ക്രിയാ, പാരിവത്തകസ്സ അദാനം അക്രിയാതി ഏവം കിരിയായ ചേവ അകിരിയായ ച ഇമം ആപജ്ജതി.
൮൫൮. സിയാ പന കരോന്തസ്സ അകരോന്തസ്സാതി യാ പന ആപത്തി സിയാ കരോന്തസ്സ, സിയാ അകരോന്തസ്സ ഹോതി, അയം സിയാ കിരിയതോ, സിയാ അകിരിയതോ സമുട്ഠാതി. സിയാതി ച കദാചി-സദ്ദത്ഥേ നിപാതോ. അത്രോദാഹരണമാഹ ‘‘രൂപിയോഗ്ഗഹണേ വിയാ’’തി. രൂപിയസ്സ ഉഗ്ഗഹണേ, ഉഗ്ഗണ്ഹാപനേ സിയാ കദാചി കിരിയതോ സമുട്ഠാതി, ഉപനിക്ഖിത്തസ്സ സാദിയനേ കായവാചാഹി കാതബ്ബസ്സ അകരണേന കദാചി അകരോന്തസ്സ ഹോതീതി.
൮൫൯. യാ ¶ കരോതോ അകുബ്ബതോ, കദാചി കരോന്തസ്സ ച ഹോതി, സാ ആപത്തി സിയാ കിരിയാകിരിയതോ, സിയാ കിരിയതോപി ച ഹോതീതി യോജനാ. ‘‘കുടികാരാപത്തി വിയാ’’തി വത്തബ്ബം. സാ ഹി വത്ഥും ദേസാപേത്വാ പമാണാതിക്കന്തം കരോതോ കിരിയതോ സമുട്ഠാതി, അദേസാപേത്വാ പമാണാതിക്കന്തം, പമാണയുത്തം വാ കരോതോ കിരിയാകിരിയതോ സമുട്ഠാതി.
൮൬൧. യതോ ആപത്തിതോ. അയം ആപത്തി. സഞ്ഞായ കരണഭൂതായ വിമോക്ഖോ ഏതായാതി സഞ്ഞാവിമോക്ഖാ. ഏത്ഥ ച വീതിക്കമസഞ്ഞാ അവിജ്ജമാനാപി ആപത്തിയാ വിമുച്ചനസ്സ സാധകതമട്ഠേന ഗഹിതാ. യഥാ വുട്ഠിയാ അഭാവേന ജാതം ദുബ്ഭിക്ഖം ‘‘വുട്ഠികത’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. അയം സചിത്തകാപത്തി.
൮൬൨-൪. ഇതരാ പന അചിത്തകാപത്തി. വീതിക്കമസഞ്ഞായ അഭാവേന നത്ഥി വിമോക്ഖോ ഏതായാതി നോസഞ്ഞാവിമോക്ഖാ. സുചിത്തേന സവാസനകിലേസപ്പഹാനേന, സകലലോകിയലോകുത്തരകുസലസമ്പയോഗേന ച സുന്ദരചിത്തേന ഭഗവതാ പകാസിതാ സബ്ബാവ ആപത്തി ചിത്തസ്സ വസേന ദുവിധാ സിയുന്തി യോജനാ. സചിത്തകസമുട്ഠാനവസേന പനാതി സചിത്തകസമുട്ഠാനവസേനേവ. സചിത്തകമിസ്സകവിവജ്ജനത്ഥായ പന-സദ്ദോ ഏവകാരത്ഥോ വുത്തോ.
യാ സചിത്തകേഹി വാ അചിത്തകമിസ്സകസമുട്ഠാനവസേന വാ സമുട്ഠാതി, അയം അചിത്തകാ.
൮൬൫. സുവിജ്ജേനാതി സോഭമാനാഹി തീഹി വിജ്ജാഹി വാ അട്ഠഹി വാ വിജ്ജാഹി സമന്നാഗതത്താ ¶ സുവിജ്ജേന. അനവജ്ജേനാതി സവാസനകിലേസാവജ്ജരഹിതത്താ അനവജ്ജേന ഭഗവതാ ¶ . ലോകപണ്ണത്തിവജ്ജതോ ലോകപണ്ണത്തിവജ്ജവസേന സബ്ബാവ ആപത്തിയോ വജ്ജവസേന ദുവിധാ ദുകാ വുത്താതി യോജനാ.
൮൬൬. യസ്സാ സചിത്തകേ പക്ഖേ, ചിത്തം അകുസലം സിയാതി യസ്സാ സചിത്തകാചിത്തകസമുട്ഠാനായ അചിത്തകായ സുരാപാനാദിആപത്തിയാ സചിത്തകസമുട്ഠാനപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, അയം ലോകവജ്ജാ നാമാതി അത്ഥോ. യസ്സാ പന സചിത്തകസമുട്ഠാനായ പഠമപാരാജികാദിആപത്തിയാ ചിത്തം അകുസലമേവ ഹോതി, തസ്സാ ലോകവജ്ജതായ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. അചിത്തകാപി വാ ആപത്തി സചിത്തകപക്ഖേ കുസലചിത്തേ സതി ലോകവജ്ജതായ സിദ്ധായ അചിത്തകപക്ഖേപി ലോകവജ്ജോ ഹോതി, കിമങ്ഗം പന അകുസലചിത്തേനേവ ആപജ്ജിതബ്ബായ ആപത്തിയാ ലോകവജ്ജതാതി സാ വിസും ന വുത്താ.
യസ്മാ പന പണ്ണത്തിവജ്ജായ വത്ഥുവീതിക്കമവജ്ജാ സിയാ കുസലം, സിയാ അബ്യാകതം, തസ്മാ തസ്സാ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം കുസലമേവാതി അയം നിയമോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘സേസാ പണ്ണത്തിവജ്ജകാ’’തി. ‘‘പണ്ണത്തിവജ്ജകാ’’തി ഇമിനാ ച ലക്ഖണേന വത്ഥുവിജാനനചിത്തേന സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം സിയാ കുസലം, സിയാ അകുസലം, സിയാ അബ്യാകതം, തസ്മാ തസ്സാ സചിത്തകപക്ഖേ ചിത്തം അകുസലമേവാതി അയം നിയമോ നത്ഥീതി ആഹ.
൮൬൭. കായദ്വാരേന ആപജ്ജിതബ്ബാ കായകമ്മം. ഉഭയത്ഥ ആപജ്ജിതബ്ബാ തദുഭയം കായകമ്മം വചീകമ്മം. മനോദ്വാരേ ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി മനോകമ്മം ന വുത്തം. ‘‘മനോദ്വാരേ ആപത്തി നാമ നത്ഥീതി ച ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം ഉപനിക്ഖിത്തസാദിയനാദീസു മനോദ്വാരേപി ആപത്തിസമ്ഭവതോ’’തി ആചരിയാ.
൮൬൮-൯. കുസലാദിതികദ്വയന്തി ¶ കുസലത്തികഞ്ചേവ വേദനാത്തികഞ്ച. ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ കുസലാകുസലചിത്തോ, തഥാ അബ്യാകതചിത്തോ വാ ഹുത്വാ ആപജ്ജതീതി യോജനാ.
ദുക്ഖാദിസംയുതോതി ആദി-സദ്ദേന ഉപേക്ഖാവേദനാസമങ്ഗിനോ സങ്ഗഹോ. ഏവം സന്തേപി സബ്ബസിക്ഖാപദേസു അകുസലചിത്തവസേന ഏകം ചിത്തം, കുസലാബ്യാകതവസേന ദ്വേ ചിത്താനി, സബ്ബേസം വസേന തീണി ചിത്താനി. ദുക്ഖവേദനാവസേന ഏകാ വേദനാ, സുഖഉപേക്ഖാവസേന ദ്വേ, സബ്ബാസം വസേന ¶ തിസ്സോ വേദനാതി അയമേവ ഭേദോ ലബ്ഭതി, ന അഞ്ഞോ ഭേദോ.
കുസലത്തികം സചേപി ഗഹിതം, ന പന സബ്ബേസമേവ ചിത്താനം വസേന ലബ്ഭതി, അഥ ഖോ ആപത്തിസമുട്ഠാപകാനം ബാത്തിംസചിത്താനമേവ വസേന ലബ്ഭതി. ബാത്തിംസേവ ഹി ചിത്താനി ആപത്തിസമുട്ഠാപകാനി. ദ്വാദസ അകുസലാനി, അട്ഠ കാമാവചരകുസലാനി, ദസ കാമാവചരകിരിയചിത്താനി, കുസലതോ, കിരിയതോ ച ദ്വേ അഭിഞ്ഞാചിത്താനി ചാതി ഏവം ബാത്തിംസചിത്തേഹി സമുട്ഠിതാപി ആപത്തി അകുസലാ വാ ഹോതി അബ്യാകതാ വാ, നത്ഥി ആപത്തി കുസലം. യഥാഹ സമഥക്ഖന്ധകേ ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം, നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൨൨; പരി. ൩൦൩). അയം പന പാഠോ പണ്ണത്തിവജ്ജംയേവ സന്ധായ വുത്തോ, ന ലോകവജ്ജം. യസ്മിഞ്ഹി പഥവിഖണനഭൂതഗാമപാതബ്യതാദികേ ആപത്താധികരണേ കുസലചിത്തം അങ്ഗം ഹോതി, തസ്മിഞ്ച സതി ന സക്കാ വത്തും ‘‘നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി. തസ്മാ നയിദം അങ്ഗപഹോനകചിത്തം സന്ധായ വുത്തം. യം താവ ആപത്താധികരണം ലോകവജ്ജം, തം ഏകന്തതോ അകുസലമേവ. തത്ഥ ‘‘സിയാ അകുസല’’ന്തി വികപ്പോ നത്ഥി. യം പന പണ്ണത്തിവജ്ജം, തം യസ്മാ സഞ്ചിച്ച ‘‘ഇമം ആപത്തിം വീതിക്കമാമീ’’തി വീതിക്കമന്തസ്സേവ അകുസലം ¶ ഹോതി, അസഞ്ചിച്ച പന കിഞ്ചി അജാനന്തസ്സ സഹസേയ്യാദിവസേന ആപജ്ജനതോ അബ്യാകതം ഹോതി, തസ്മാ തത്ഥ സഞ്ചിച്ചാസഞ്ചിച്ചവസേന ഇമം വികപ്പഭാവം സന്ധായ ഇദം വുത്തം ‘‘ആപത്താധികരണം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം, നത്ഥി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി. സചേ പന ‘‘യം കുസലചിത്തോ ആപജ്ജതി, ഇദം വുച്ചതി ആപത്താധികരണം കുസല’’ന്തി വദേയ്യ, അചിത്തകാനം ഏളകലോമപദസോധമ്മാദിസമുട്ഠാനാനമ്പി കുസലചിത്തം ആപജ്ജേയ്യ, ന ച തത്ഥ വിജ്ജമാനമ്പി കുസലചിത്തം ആപത്തിയാ അങ്ഗം, കായവചീവിഞ്ഞത്തിവസേന പന ചലിതപവത്താനം കായവാചാനം അഞ്ഞതരമേവ അങ്ഗം, തഞ്ച രൂപക്ഖന്ധപരിയാപന്നത്താ അബ്യാകതന്തി.
൮൭൦. ഇദം തു ലക്ഖണന്തി ഇദം നിദാനാദിസാധാരണവിനിച്ഛയലക്ഖണം.
൮൭൧. ‘‘തരു’’ന്തിആദിഗാഥാ പുബ്ബേ വുത്തത്ഥാവ. അയം പന വിസേസോ – തത്ഥ ‘‘ദ്വയങ്കുര’’ന്തി വുത്തം, ഇധ ‘‘ചതുസ്സിഖ’’ന്തി. തത്ഥ ‘‘ദ്വയങ്കുര’’ന്തി ലോകവജ്ജപണ്ണത്തിവജ്ജാനം ഗഹണം ¶ , ഇധ ചതുസ്സിഖന്തി ചതുന്നം വിപത്തീനം. ചത്താരോ സീഖാ അങ്കുരാ ഏതസ്സാതി വിഗ്ഗഹോ. തത്ഥ വിപത്തി ‘‘സത്തഫല’’ന്തി സത്തഫലേസു അന്തോഗധാ, ഇധ വിപത്തിട്ഠാനേ വജ്ജം ഗഹേത്വാ സത്തഫലാനി.
൮൭൨. അനുത്തരതം ഗതം അത്തനാ ഉത്തരസ്സ ഉത്തമസ്സ കസ്സചി അവിജ്ജമാനത്താ ഇമം ഉത്തരം ഉത്തരം നാമ പകരണം യോ ഥേരനവമജ്ഝിമേസു അഞ്ഞതരോ പരിയാപുണാതി പാഠസ്സ പഗുണവാചുഗ്ഗതകരണേന അധീയതി, പരിപുച്ഛതി അത്ഥഞ്ച അത്ഥവണ്ണനം സുത്വാ സക്കച്ചം ഉഗ്ഗഹേത്വാ മനസാ പേക്ഖിത്വാ പഞ്ഞായ സുപ്പടിവിജ്ഝിത്വാ ധാരേതി, സോ ച ഭിക്ഖു ച-സദ്ദേന ഏവമേവ വിനയവിനിച്ഛയേ യോ ഭിക്ഖു യുത്തോ, സോ ച കായവാചവിനയേ കായവാചാവീതിക്കമാനം വിനയനേ സംവരണേ ¶ വിനയേ വിനയപിടകേ അനുത്തരതം ഉപയാതി അത്തനോ ഉത്തരിതരസ്സ അവിജ്ജമാനതം ഉപഗച്ഛതി. ഏത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘ഉത്തരതോ’’തി, പഗുണവാചുഗ്ഗതകരണേന അധീതേന അത്ഥവണ്ണനം സുത്വാ ധാരണേന സുട്ഠു ധാരിതേന ഇമിനാ ഉത്തരപകരണേന ഹേതുഭൂതേനാതി അത്ഥോ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
ലക്ഖണകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സബ്ബസങ്കലനനയകഥാവണ്ണനാ
൮൭൩. പരിവാരേ മുഖാഗതാ കത്ഥപഞ്ഞത്തിവാരാദയോ അട്ഠ വാരാ, തേയേവ പച്ചയ-സദ്ദേന യോജേത്വാ വുത്താ അട്ഠപച്ചയവാരാതി വിഭങ്ഗദ്വയേ വിസും വിസും ദസ്സിതാ സോളസ പരിവാരാ അസ്സാതി സോളസപരിവാരോ, തസ്സ സോളസപരിവാരസ്സ. സബ്ബം സങ്കലനം നയന്തി സബ്ബേസം വുത്താനം സങ്കലനനയാനം സങ്ഗഹേതബ്ബതോ സബ്ബം സങ്കലഭേദനം നയം.
൮൭൫. കായികാ ഛബ്ബിധാതി പഠമപാരാജികാപത്തി, കുടികരണേ പയോഗേ ദുക്കടാപത്തി, ഏകം പിണ്ഡം അനാഗതേ ഥുല്ലച്ചയാപത്തി, തസ്മിം ആഗതേ സങ്ഘാദിസേസാപത്തി, വികാലഭോജനേ പാചിത്തിയാപത്തി, പഠമപാടിദേസനീയാപത്തീതി ഛബ്ബിധാ.
തഥാ വാചസികാപി ചാതി ചതുത്ഥപാരാജികാ, കുടിയാ കാരാപനേ പുബ്ബഗതിയോ, പദസോധമ്മപാചിത്തിയം, ദവകമ്യതായ ഹീനേന ഖുംസനം, തസ്സ ദുബ്ഭാസിതന്തി തഥാ ഛബ്ബിധാ.
ഛാദേന്തസ്സ ¶ ച തിസ്സോതി ഭിക്ഖുനിയാ വജ്ജപടിച്ഛാദികായ പാരാജികം, ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘാദിസേസഛാദനേ പാചിത്തിയം, അത്തനോ ദുട്ഠുല്ലച്ഛാദനേ ദുക്കടന്തി തിസ്സോ ച.
പഞ്ച ¶ സംസഗ്ഗപച്ചയാതി കായസംസഗ്ഗേ ഭിക്ഖുനിയാ പാരാജികം, ഭിക്ഖുനോ സങ്ഘാദിസേസോ, കായേന കായപടിബദ്ധേ ഥുല്ലച്ചയം, നിസ്സഗ്ഗിയേന കായപടിബദ്ധേ ദുക്കടം, അങ്ഗുലിപതോദകേ പാചിത്തിയന്തി കായസംസഗ്ഗപച്ചയാ പഞ്ച ആപത്തിയോ.
൮൭൭. ഭിക്ഖുനിയാ വജ്ജപടിച്ഛാദികായ പാരാജികം, ഭിക്ഖുസ്സ സങ്ഘാദിസേസപടിച്ഛാദകസ്സ പാചിത്തിയന്തി ദുട്ഠുല്ലച്ഛാദനേ ദുവേ.
൮൭൯. ‘‘ഗാമന്തരേ ചതസ്സോവാ’’തിആദി പടിനിദ്ദേസതോ ച വിഞ്ഞായതി.
൮൮൫. യാ പന ഭിക്ഖുനീ രത്തന്ധകാരേ അപ്പദീപേ ഹത്ഥപാസേ പുരിസേന സദ്ധിം യദി സല്ലപേയ്യ, തസ്സാ പാചിത്തി. ദൂരേ ഠിതാ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ ഠിതാ വദേയ്യ ചേ, ദുക്കടമേവാതി യോജനാ.
൮൮൬. യാ പന ഭിക്ഖുനീ ഛന്നേ പടിച്ഛന്നട്ഠാനേ ദിവാ പുരിസേന സദ്ധിം അസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥപാസേ ഠിതാ വദേയ്യ സല്ലപേയ്യ, തസ്സാ പാചിത്തി. ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ വദേയ്യ ചേ, ദുക്കടമേവാതി യോജനാ.
൮൯൧. സനിസ്സഗ്ഗാ ച പാചിത്തീതി നിസ്സജ്ജനവിനയകമ്മസഹിതായേവ പാചിത്തി.
൮൯൮. സമാനസംവാസകഭൂമി ¶ നാമ പകതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സമാനലദ്ധികസ്സ ഏകസീമായം ഠിതഭാവോ. നാനാപദം പുബ്ബം ഏതിസ്സാതി നാനാപദപുബ്ബികാ, നാനാസംവാസകഭൂമീതി അത്ഥോ ¶ . ഉക്ഖിത്തനാനാലദ്ധികനാനാസീമഗതാ നാനാസംവാസകഭൂമി. ഇമാ ദ്വേയേവ സംവാസകഭൂമിയോ ഹി മഹേസിനാ കാരുണികേന വുത്താതി യോജനാ.
൮൯൯. ദുവിന്നന്തി പാരിവാസികമാനത്തചാരീനം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം. ദ്വയാതീതേനാതി കാമസുഖല്ലികാനുയോഗഅത്തകിലമഥാനുയോഗസങ്ഖാതം അന്തദ്വയം അതിക്കമ്മ മജ്ഝിമായ പടിപദായ ഠിതേന. അഥ വാ സസ്സതുച്ഛേദദ്വയം അതിക്കന്തേന.
൯൦൦. ‘‘ദ്വങ്ഗുലപബ്ബപരമം ആദാതബ്ബ’’ന്തി ച തഥേവ ‘‘ദ്വങ്ഗുലം വാ ദുമാസം വാ’’തി ച ദ്വങ്ഗുലാ ദുവേ പഞ്ഞത്താതി യോജനാ.
൯൦൫. ആണത്തിയാ മനുസ്സമാരണം, ആണത്തിയാ അദിന്നാദാനമ്പീതി യോജനാ.
൯൦൭. തിസ്സോ ഓഭാസനായിമാതി ഇമാ തിസ്സോ മേഥുനാധിപ്പായപ്പകാസനാ.
൯൦൮. സങ്ഘാദിസേസോ ഏവ സങ്ഘാദിസേസതാ.
൯൧൦. വനപ്പതി നാമ പുപ്ഫം വിനാ ഫലന്തീ നിഗ്രോധഉദുമ്ബരഅസ്സത്ഥപിലക്ഖകാദിരുക്ഖജാതി, ഇധ പന വനജേട്ഠോ രക്ഖിതഗോപിതചേതിയരുക്ഖോ വനപ്പതീതി അധിപ്പായോ. ഥുല്ലതാതി ഥുല്ലച്ചയം.
൯൧൨. വിസ്സട്ഠീതി വിസ്സജ്ജി സമ്ഭവധാതു. ഛഡ്ഡനേതി ഉപക്കമിത്വാ മോചനേ. ‘‘ഹരിതേ ഉച്ചാരം പസ്സാവം ഛഡ്ഡനേ’’തി പദച്ഛേദോ.
൯൧൩. കിം പമാണമേതാസന്തി കിത്തകാ.
൯൧൫. ഭിക്ഖു ¶ ¶ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിന്തി ഏത്ഥ ഭിക്ഖൂതി സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ പച്ചത്തം, ഭിക്ഖുനോതി അത്ഥോ. ഗാഥാബന്ധവസേന വാ വണ്ണലോപോ.
൯൨൨. ‘‘യാവതതിയകേ തിസ്സോ ആപത്തിയോ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൭൬ അത്ഥതോ സമാനം) പദസ്സ നിദ്ദേസേ ‘‘ഥുല്ലച്ചയം സിയാ സങ്ഘ-ഭേദകസ്സാനുവത്തിനോ’’തി പഠന്തി. ‘‘തിണ്ണം സങ്ഘഭേദാനുവത്താകാനം കോകാലികാദീനം സങ്ഘാദിസേസോ’’തി അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ തഥാ പാഠോ ന ഗഹേതബ്ബോ.
൯൨൩. യാവതതിയകേതി തിണ്ണം പൂരണീ തതിയാ, കമ്മവാചാ, യാവതതിയായ കമ്മവാചായ പരിയോസാനേ ആപജ്ജിതബ്ബാ ആപത്തി യാവതതിയകാ നാമ.
൯൨൬. ‘‘അവസ്സുതസ്സ…പേ… കിഞ്ചീ’’തി ഇദം ഗരുകാപത്തിയാ വത്ഥുദസ്സനം. ‘‘സബ്ബം മംസം അകപ്പിയ’’ന്തി ഇദം ഥുല്ലച്ചയദുക്കടാനം വത്ഥുദസ്സനം.
൯൨൭. ‘‘വിഞ്ഞാപേത്വാന…പേ… ഭോജനമ്പി ചാ’’തി ഇദം പാടിദേസനീയവത്ഥുദസ്സനം. ‘‘ലസുണമ്പി ചാ’’തി ഇദം പാചിത്തിയവത്ഥുദസ്സനം. ‘‘ഏകതോ അജ്ഝോഹരന്തിയാ’’തി പദച്ഛേദോ.
൯൩൦. രത്തചിത്തേന ഇത്ഥിയാ അങ്ഗജാതം ഓലോകേന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തന്തി യോജനാ.
൯൩൧. സമ്മാവത്തനാവ സമ്മാവത്തനകാ. തേചത്താലീസ വത്തനാ ദ്വാസീതിക്ഖന്ധകവത്താനം പരിപൂരണട്ഠാനേ ദസ്സിതാ.
൯൩൨. അദസ്സനഅപടികമ്മേ ആപന്നാപത്തിയാ ദുവേ പുഗ്ഗലാ, പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ ആപന്നാപത്തിയാ ഏകോതി ഇമേ തയോ ഉക്ഖിത്തപുഗ്ഗലാ.
൯൩൪. ദൂസകോതി ¶ ഭിക്ഖുനിദൂസകോ. കണ്ടകോതി കണ്ടകസാമണേരോ.
൯൩൭. ദദേയ്യച്ചേവമാദികാതി ¶ ഞത്തികാലേ ‘‘സങ്ഘോ ദദേയ്യാ’’തിആദിഭേദാ ഞത്തികപ്പനാ, ഞത്തികിരിയാതി അത്ഥോ. ദേതി സങ്ഘോ കരോതീതിആദീതി കമ്മവാചാകാലേ ‘‘സങ്ഘോ ദേതീ’’തി വാ ‘‘കരോതീ’’തി വാ ആദിഭേദാ വചനകമ്മസ്സ അനിട്ഠിതത്താ വിപ്പകതപച്ചുപ്പന്നം നാമ സിയാ.
൯൩൮. ദിന്നം കതം പനിച്ചാദീതി കമ്മവാചായ നിട്ഠിതായ ‘‘ദിന്നം സങ്ഘേനാ’’തി വാ ‘‘കതം സങ്ഘേനാ’’തി വാതിആദിവചനം അതീതകരണം നാമ സിയാ.
‘‘കാരണേഹി പന ദ്വീഹി, സങ്ഘോ ഭിജ്ജതി നഞ്ഞഥാ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു ‘‘പഞ്ചഹുപാലി, ആകാരേഹി സങ്ഘോ ഭിജ്ജതി. കതമേഹി പഞ്ചഹി? കമ്മേന, ഉദ്ദേസേന, വോഹരന്തോ, അനുസ്സാവനേന, സലാകഗ്ഗാഹേനാ’’തി (പരി. ൪൫൮) വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച (പരി. അട്ഠ. ൪൫൮) ‘‘പഞ്ചഹി കാരണേഹീ’’തി വചനതോ ച ഇധ ഇമേഹി ദ്വീഹേവ കാരണേഹി സങ്ഘഭേദകഥനം അയുത്തന്തി? വുച്ചതേ – നായുത്തം പുബ്ബപയോഗകാരകവസേന വുത്തത്താ. തഥാ ഹി അട്ഠകഥായം –
‘‘കമ്മേനാതി അപലോകനാദീസു ചതൂസു കമ്മേസു അഞ്ഞതരേന കമ്മേന. ഉദ്ദേസേനാതി പഞ്ചസു പാതിമോക്ഖുദ്ദേസേസു അഞ്ഞതരേന ഉദ്ദേസേന. വോഹരന്തോതി കഥയന്തോ, താഹി താഹി ഉപപത്തീഹി ‘അധമ്മം ധമ്മോ’തിആദീനി അട്ഠാരസ ഭേദകരവത്ഥൂനി ദീപേന്തോ. അനുസ്സാവനേനാതി ‘നനു തുമ്ഹേ ജാനാഥ മയ്ഹം ഉച്ചാകുലാ പബ്ബജിതഭാവം, ബഹുസ്സുതഭാവഞ്ച, മാദിസോ ¶ നാമ ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സത്ഥുസാസനം കരേയ്യാതി ചിത്തേ ഉപ്പാദേതും തുമ്ഹാകം യുത്തം, കിം മയ്ഹം അവീചി നീലുപ്പലവനമിവ സീതലോ, കിമഹം അപായതോ ന ഭായാമീ’തിആദിനാ നയേന കണ്ണമൂലേ വചീഭേദം കത്വാ അനുസ്സാവനേന. സലാകഗ്ഗാഹേനാതി ഏവം അനുസ്സാവേത്വാ തേസം ചിത്തം ഉപത്ഥമ്ഭേത്വാ അനിവത്തിധമ്മേ കത്വാ ‘ഗണ്ഹഥ ഇമം സലാക’ന്തി സലാകഗ്ഗാഹേന.
‘‘ഏത്ഥ ച കമ്മമേവ, ഉദ്ദേസോ വാ പമാണം, വോഹാരാനുസ്സാവനസലാകഗ്ഗാഹാ പന പുബ്ബഭാഗാ. അട്ഠാരസവത്ഥുദീപനവസേന ഹി വോഹരന്തേ തത്ഥ രുചിജനനത്ഥം അനുസ്സാവേത്വാ സലാകായ ഗഹിതായപി അഭിന്നോവ ഹോതി സങ്ഘോ. യദാ പന ഏവം ചത്താരോ വാ അതിരേകേ വാ ¶ സലാകം ഗാഹേത്വാ ആവേണികം കമ്മം വാ ഉദ്ദേസം വാ കരോതി, തദാ സങ്ഘോ ഭിന്നോ നാമ ഹോതീ’’തി (പരി. അട്ഠ. ൪൫൮) –
വുത്തത്താ സലാകഗ്ഗാഹകമ്മാനി ദ്വേ പധാനകാരണാനീതി ഇധ താനേവ ദസ്സിതാനി.
നനു ച സലാകഗ്ഗാഹോപി സങ്ഘഭേദസ്സ പുബ്ബഭാഗോ വുത്തോ, ഉദ്ദേസകമ്മാനേവ പധാനഭാവേന വുത്താനി, തസ്മാ കഥമസ്സ സലാകഗ്ഗാഹസ്സ പധാനകാരണഭാവോതി? വുച്ചതേ – ഉദ്ദേസകമ്മാനിപി സലാകഗ്ഗാഹേ സിദ്ധേ അവസ്സമ്ഭവനതോ അത്ഥസാധനപയോഗേന വിനാ അസിദ്ധാനേവ ഹോന്തീതി സോ പധാനഭാവേന ഇധ ഗഹിതോ, ഉദ്ദേസോ പന പഞ്ഞത്തകമ്മപുബ്ബങ്ഗമത്താ കമ്മേനേവ സങ്ഗഹിതോതി ഇധ വിസും ന വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം.
൯൪൧. പയുത്തായുത്തവാചായാതി ¶ പച്ചയുപ്പാദനത്ഥായ പയുത്താ ച സാ സക്യപുത്തിയഭാവസ്സ അയുത്താ അനനുരൂപാ ചാതി പയുത്തായുത്താ, സായേവ വാചാതി പയുത്തായുത്തവാചാ, തായ.
൯൪൪. യാ ഭിക്ഖുനീ വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, തസ്സാ ച പാടിദേസനീയം സിയാതി യോജനാ.
൯൪൬. ‘‘ദസസതാനീ’’തിആദിഗാഥായ രത്തീനന്തി ഏത്ഥ ‘‘സത’’ന്തി സേസോ. ഛാദനകിരിയായ അച്ചന്തസംയോഗേ ഉപയോഗവചനം. ദസസതാനി ആപത്തിയോ രത്തീനം സതം ഛാദേത്വാതി യോജനാ. ഏവം കത്തബ്ബയോജനായം –
‘‘ദസ സതം രത്തിസതം, ആപത്തിയോ ഛാദയിത്വാന;
ദസ രത്തിയോ വസിത്വാന, മുച്ചേയ്യ പാരിവാസികോ’’തി. (പരി. ൪൭൭) –
അയം പരിവാരഗാഥാപമാണം. ഏകദിവസം സതംസങ്ഘാദിസേസാപത്തിയോ ആപജ്ജിത്വാ ദസദിവസേ ഛാദനവസേന സതംദിവസേ സഹസ്സസങ്ഘാദിസേസാപത്തിയോ ഛാദയിത്വാതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യോ ¶ ദസദിവസേ സതം സങ്ഘാദിസേസാ ആപത്തിയോ ആപജ്ജിത്വാ ദസദിവസേ പടിച്ഛാദേതി, തേന രത്തിസതം ആപത്തിസഹസ്സം പടിച്ഛാദിതം ഹോതീതി. ദസ രത്തിയോ വസിത്വാനാതി ‘‘സബ്ബാവ താ ആപത്തിയോ ദസാഹപടിച്ഛന്നാ’’തി പരിവാസം യാചിത്വാ ദസ രത്തിയോ വസിത്വാതി അത്ഥോ. മുച്ചേയ്യ പാരിവാസികോതി പരിവാസം വസന്തോ ഭിക്ഖു അത്തനാ വസിതബ്ബപരിവാസതോ മുച്ചേയ്യ, മുത്തോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.
൯൪൭. പാരാജികാനി അട്ഠേവാതി അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന. തേവീസ ഗരുകാതി ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാ ഭിക്ഖുനീനം ദസ, ഭിക്ഖുനീഹി ¶ അസാധാരണാ ഭിക്ഖൂനം ഛ, ഉഭിന്നം സാധാരണാ സത്താതി ഏവം തേവീസ സങ്ഘാദിസേസാ.
൯൪൮. വുത്താനീതി യഥാവുത്താനി നിസ്സഗ്ഗിയാനി. ദ്വേചത്താലീസ ഹോന്തീതി ഭിക്ഖുവിഭങ്ഗാഗതാ തിംസ, ഭിക്ഖൂഹി അസാധാരണാ ഭിക്ഖുനീനം ആദിതോ ദ്വാദസ ചാതി ദ്വാചത്താലീസ നിസ്സഗ്ഗിയാനി ഹോന്തി. അട്ഠാസീതിസതം പാചിത്തിയാ പുബ്ബേ ദസ്സിതാവ.
൯൪൯. സുസിക്ഖേനാതി സുട്ഠു സിക്ഖിതഅധിസീലാദിതിവിധസിക്ഖേന ഭഗവതാ.
൯൫൦. സുപഞ്ഞേനാതി സോഭണാ ദസബലചതുവേസാരജ്ജഛഅസാധാരണാദയോ പഞ്ഞാ യസ്സ സോ സുപഞ്ഞോ, തേന. യസസ്സിനാതി അട്ഠഅരിയപുഗ്ഗലസമൂഹസങ്ഖാതപരിവാരയസാ ച സബ്ബലോകബ്യാപകഗുണഘോസസങ്ഖാതകിത്തിയസാ ച തേന സമന്നാഗതത്താ യസസ്സിനാ. അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനി ഭവന്തീതി യഥാദസ്സിതഗണനായ പിണ്ഡവസേന പഞ്ഞാസാധികാനി തീണി സതാനി ഭവന്തീതി അത്ഥോ. സുപഞ്ഞേന യസസ്സിനാ ഗോതമേന പഞ്ഞത്താനി സബ്ബാനി സിക്ഖാപദാനി അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സതാനി ഭവന്തീതി യോജനാ.
൯൫൧. ഏതേസു സിക്ഖാപദേസു യോ സാരഭൂതോ വിനിച്ഛയോ വത്തബ്ബോ, സോ സകലോ മയാ സമാസേന സബ്ബഥാ സബ്ബാകാരേന വുത്തോതി യോജനാ.
൯൫൩. തസ്മാതി മയാ വിചാരേത്വാ വുത്തത്താവ. അത്ഥേതി വചനത്ഥഭാവത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ വാ. അക്ഖരബന്ധേ ¶ വാതി അക്ഖരസങ്ഖാതപദബന്ധേ വാ. വിഞ്ഞാസസ്സ കമേപി വാതി ഉദ്ദേസവസേന ഗന്ഥനിക്ഖേപസ്സ കമേപി. കങ്ഖാ ന കാതബ്ബാതി ‘‘യഥാഅധിപ്പേതസ്സ ¶ ഇദം വാചകം നു ഖോ, അവാചക’’ന്തി വാ ‘‘ഇദമയുത്തം നു ഖോ, യുത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഇദമധികം നു ഖോ, ഊന’’ന്തി വാ ‘‘ഇദമഘട്ടിതക്കമം നു ഖോ, ഘട്ടിതക്കമ’’ന്തി വാ ‘‘ഇദം വിരുദ്ധസമയം നു ഖോ, അവിരുദ്ധസമയ’’ന്തി വാ ‘‘ഇദം ദുരുത്തം നു ഖോ, സുവുത്ത’’ന്തി വാ ‘‘ഇദം സത്ഥകം നു ഖോ, നിരത്ഥക’’ന്തി വാ കങ്ഖാ വിമതി യേന കേനചി ന കാതബ്ബാ. ബഹുമാനതാതി ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായാ’’തിആദിനാ (പരി. ൩൬൬) നിദ്ദിട്ഠപയോജനപരമ്പരായ മൂലകാരണത്താ മഹതീ സമ്മാനാ കാതബ്ബാതി അത്ഥോ.
൯൫൪. യോ ഭിക്ഖു സഉത്തരം ഉത്തരപകരണേന സഹിതം വിനയസ്സവിനിച്ഛയം നാമ പകരണം ജാനാതി ധമ്മതോ ചേവ അത്ഥതോ ച വിനിച്ഛയതോ ച സബ്ബഥാ അവബുജ്ഝതി, സോ ഭിക്ഖു അത്തനാ സിക്ഖിതബ്ബായ സിക്ഖായ സബ്ബസോ വിഞ്ഞാതത്താ സിക്ഖാപകേന ആചരിയേന വിനാപി സിക്ഖിതും സമത്ഥോതി. നിസ്സയം വിമുഞ്ചിത്വാതി ആചരിയുപജ്ഝായേ നിസ്സായ വാസം മുഞ്ചിത്വാ. യഥാകാമങ്ഗതോ സിയാതി യാദിസാ യാദിസാ അത്തനാ ഗാമിതാ, തത്ഥ തത്ഥ ഗമനാരഹോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.
൯൫൫. നിസ്സയം ദാതുകാമേന. സഹ വിഭങ്ഗേന സവിഭങ്ഗം. സഹ മാതികായ സമാതികം. ഇദം സഉത്തരം വിനയവിനിച്ഛയപകരണം സുട്ഠു വാചുഗ്ഗതം കത്വാ ഗന്ഥതോ സുട്ഠു പഗുണം വാചുഗ്ഗതം കത്വാ അത്ഥതോ, വിനിച്ഛയതോ ച സമ്മാ ജാനിത്വാ ഏവം ദാതബ്ബന്തി യോജനാ.
൯൫൬-൭. യോ ഭിക്ഖു ഇമം സഉത്തരം വിനയവിനിച്ഛയപകരണം വാചായ പഠതി, മനസാ ചിന്തേതി, അഞ്ഞേഹി വുച്ചമാനം സുണാതി, അത്ഥം പരിപുച്ഛതി, പരം വാചേതി, നിച്ചം അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതി യഥാപരിപുച്ഛിതമത്ഥം ഹേതുഉദാഹരണപവത്തിവസേന ഉപഗന്ത്വാ സമന്തതോ ¶ ഇക്ഖതി പഞ്ഞായ നിയമേതി വവത്ഥപേതി, തസ്സ പന ഭിക്ഖുസ്സ വിനയനിസ്സിതാ സബ്ബേവ അത്ഥാ ആപത്താനാപത്തികപ്പിയാകപ്പിയാദിപഭേദാ സബ്ബേ അത്ഥാ ഹത്ഥേ ആമലകം വിയ കരതലേ അമലമണിരതനം വിയ ഉപട്ഠഹന്തി പാകടാ ഭവന്തീതി യോജനാ. നത്ഥി ഏതസ്സ മലന്തി അമലം, അമലമേവ ആമലകന്തി മണിരതനം വുച്ചതി.
൯൫൮. നത്ഥി ഏതേസം ബുദ്ധീതി അബുദ്ധീ, അബുദ്ധീ ച തേ ജനാ ചാതി അബുദ്ധിജനാ, അബുദ്ധിജനാനം ¶ സാരം അവസാരം ഓസീദനം ദദാതി ആദദാതി കരോതീതി അബുദ്ധിജനസാരദം, ബുദ്ധിവിരഹിതാനം അഗാധം ഗമ്ഭീരം. തേഹി അലദ്ധപതിട്ഠം അമതസാഗരം സദ്ദത്ഥരസാമതസ്സ, നിബ്ബാനാമതസ്സ വാ പടിലാഭകാരണത്താ സാഗരസദിസം പരമം ഉത്തമം ഇമം ഉത്തരം സാഗരം ആസന്നപച്ചക്ഖം ഉത്തരപകരണസങ്ഖാതം സമുദ്ദസാഗരം സാരദോ ഹുത്വാ ഉത്തരം ഉത്തരന്തോ പരിയോസാപേന്തോ നരോ ഭിക്ഖു ഹി യസ്മാ വിനയപാരഗോ വിനയപിടകസ്സ പരിയന്തം ഗതോ ഹുത്വാ പാരഗോ പാരം സംസാരസ്സ പാരസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം ഗച്ഛന്തോ സിയാ ഭവേയ്യാതി യോജനാ.
൯൫൯. അതോതി തസ്മാദേവ കാരണാ അവപൂരതോരതോ പാപപൂരതോ നിരാസങ്കതായ ഓരതോ നിവത്തോ പാപഭീരുകോ നരോ തമം വിധൂയ പാപഭീരുകതായ ഏവ ചിത്തപരിയുട്ഠാനവസേന ഉപ്പജ്ജനകം മോഹന്ധകാരം തദങ്ഗപഹാനവസേന വിധമേത്വാ. സബ്ബങ്ഗണകമ്മദം സബ്ബേസം രാഗാദീനം അങ്ഗണാനം കമ്മം തദങ്ഗാദിപഹാനം ദദാതി ആവഹതീതി ‘‘സബ്ബങ്ഗണകമ്മദ’’ന്തി ലദ്ധനാമം സുഖസ്സ പദം ലോകിയലോകുത്തരസ്സ സുഖസ്സ കാരണം ഗുണസംഹിതം സീലാദീഹി അത്ഥഭൂതേഹി ഗുണേഹി സംഹിതം യുത്തം ഗുണപ്പകാസകം ഹിതം അമതോസധം വിയ ¶ സബ്ബദോസസബ്ബബ്യാധിരഹിതതായ അജരാഅമതാദിഗുണാവഹത്താ ഹിതം ഇമം ഉത്തരം നാമ പകരണം സക്കച്ചം ആദരോ ഹുത്വാ നിച്ചം സതതം സിക്ഖേ ‘‘ഏവം പരിചയന്തം കരോമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകന്തേന യഥാവുത്തപയോജനസാധനയോഗ്ഗം കത്വാ അജ്ഝേനാദിവസേന സിക്ഖേയ്യ ഏവ, ന അജ്ഝുപേക്ഖകോ ഭവേയ്യാതി യോജനാ.
൯൬൦. പടുഭാവകരേ പാതിമോക്ഖസംവരസീലപൂരണേ, സാസനപച്ചത്ഥികാഭിഭവനേ ച പടുഭാവം ഛേകത്തം വേസാരജ്ജം കരോതി അത്താനം ധാരേന്താനം ലജ്ജിപുഗ്ഗലാനന്തി പടുഭാവകരേ പരമേ തതോയേവ ഉത്തമേ പിടകേ വിനയപിടകേ പടുതം പാടവം പഞ്ഞാകോസല്ലം അഭിപത്ഥയന്തേന പടുനാ യതിനാ നിമ്മലപ്പവത്തികേന പടുനാ വിധിനാ ഛേകേന സാരേന വിധാനേന ഇദം സഉത്തരം വിനയവിനിച്ഛയപകരണം സതതം നിരന്തരം പരിയാപുണിതബ്ബം ഉഗ്ഗഹണധാരണപരിപുച്ഛാചിന്തനാദിവസേന സിക്ഖിതബ്ബന്തി യോജനാ.
ഇതി ഉത്തരേ ലീനത്ഥപകാസനിയാ
സബ്ബസങ്കലനനയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിഗമനകഥാവണ്ണനാ
൯൬൧-൩. മഹേസിനോ ¶ തിവിധസ്സാപി സാസനസ്സ സുചിരട്ഠിതികാമേന അതിചിരകാലപ്പവത്തിം ഇച്ഛന്തേന ധീമതാ പസത്ഥതരഞാണേന സുദ്ധചിത്തേന ലാഭസക്കാരനിരപേക്ഖതായ പരിസുദ്ധജ്ഝാസയേന ബുദ്ധദത്തേന ബുദ്ധദത്താഭിധാനേന ആചരിയവരേന രചിതോ.
പജ്ജവസേന ഗന്ഥതോ, അത്ഥതോ ചേവ പരമുത്തരോ ഉത്തരോ വിനിച്ഛയോ അന്തരായം അന്തരേന അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരം വാ ¶ അന്തരായം വിനാ യഥാ സിദ്ധിം ഉപാഗതോ പരിനിട്ഠാനം പത്തോ, തഥാ സത്താനം ധമ്മസംയുതാ കുസലൂപസംഹിതാ സങ്കപ്പാ മനോരഥാ സിജ്ഝന്തു അന്തരായം വിനാ നിപ്പജ്ജന്തു, ഏതേന ഉത്തരവിനിച്ഛയരചനാമയേന മഹതാ പുഞ്ഞോദയേന ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി ജനം രഞ്ജേതീതി ‘‘രാജാ’’തി സങ്ഖം ഗതോ മഹീപാലോ മഹിം പഥവിസന്നിസ്സിതം ജനകായം സമ്മാ ഞായേന ദസ രാജധമ്മേ അകോപേന്തോ പാലേതു. ദേവോ പജ്ജുന്നോ കാലേ ഥാവരജങ്ഗമാനം ഉപയോഗാരഹകാലേ സമ്മാ പവസ്സതു അവുട്ഠിഅതിവുട്ഠികം അകത്വാ സമ്മാ പവച്ഛതു.
൯൬൪. സേലിന്ദോ സിനേരുപബ്ബതരാജാ യാവ തിട്ഠതി യാവ ലോകേ പവത്തതി, ചന്ദോ സകലജനപദനയനസായനോ യാവ വിരോചതി യാവ അത്തനോ സഭാവം ജോതേതി, താവ യസസ്സിനോ ഗോതമസ്സ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സദ്ധമ്മോ പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധോ സദ്ധമ്മോ തിട്ഠതു പവത്തതു.
൯൬൫. സീഹാദീനം, ദാഹാദീനഞ്ച ബാഹിരജ്ഝത്തികാനം പരിസ്സയാനം ഖമനം സഹനം അഭിഭവിത്വാ പവത്തനം ഖന്തി. സോരച്ചന്തി സോഭനേ രതോതി സുരതോ, സുരതസ്സ ഭാവോ സോരച്ചം. സുന്ദരം അഖണ്ഡതാദിഗുണസമന്നാഗതം സീലം അസ്സാതി സുസീലോ. സുസീലസ്സ ഭാവോ.
നിഗമനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഉത്തരവിനിച്ഛയടീകാ നിട്ഠിതാ.
ഇതി വിനയത്ഥസാരസന്ദീപനീ നാമ വിനയവിനിച്ഛയവണ്ണനാ,
ലീനത്ഥപകാസനീ നാമ ഉത്തരവിനിച്ഛയവണ്ണനാ ച
സമത്താ.
പച്ഛാ ഠപിതഗാഥായോ
ഥേരേന ¶ ¶ ഥിരചിത്തേന, സാസനുജ്ജോതനത്ഥിനാ;
പുഞ്ഞവാ ഞാണവാ സീലീ, സുഹജ്ജോ മുദുകോ തഥാ.
യോ സീഹളാരിമദ്ദേസു, ചന്ദിമാ സൂരിയോ വിയ;
പാകടോ സീവലിത്ഥേരോ, മഹാതേജോ മഹായസോ.
തേന നീതാ സീഹളാ യാ, ഇധ പത്താ സുധീമതാ;
ഏസാ സംവണ്ണനാ സീഹ-ളക്ഖരേന സുലിക്ഖിതാ.
രേവതോ ഇതി നാമേന, ഥേരേന ഥിരചേതസാ;
അരിമദ്ദികേ രക്ഖന്തേന, പരിവത്തേത്വാന സാധുകം.
ലിഖാപിതാ ഹിതത്ഥായ, ഭിക്ഖൂനം അരിമദ്ദികേ;
ഏസാ സംവണ്ണനാ സുട്ഠു, സന്നിട്ഠാനമുപാഗതാ;
തഥേവ സബ്ബസത്താനം, സബ്ബത്ഥോ ച സമിജ്ഝതൂതി.