අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > ධම්මසඞ්ගණි-අට්ඨකථා

තත්ථ ¶ කෙනට්ඨෙන අභිධම්මො? ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන. අතිරෙකවිසෙසත්ථදීපකො හෙත්ථ ‘අභි’-සද්දො. ‘‘බාළ්හා මෙ දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති නො පටික්කමන්ති’’ (ම. නි. 3.384; සං. නි. 5.195) ‘‘අභික්කන්තවණ්ණා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.1-2) විය. තස්මා යථා සමුස්සිතෙසු බහූසු ඡත්තෙසු චෙව ධජෙසු ච යං අතිරෙකප්පමාණං විසෙසවණ්ණසණ්ඨානඤ්ච ඡත්තං, තං ‘අතිච්ඡත්ත’න්ති වුච්චති, යො අතිරෙකප්පමාණො නානාවිරාගවණ්ණවිසෙසසම්පන්නො ච ධජො සො ‘අතිධජො’ති වුච්චති, යථා ච එකතො සන්නිපතිතෙසු බහූසු රාජකුමාරෙසු චෙව දෙවෙසු ච යො ජාතිභොගයසඉස්සරියාදිසම්පත්තීහි අතිරෙකතරො චෙව විසෙසවන්තතරො ච රාජකුමාරො සො ‘අතිරාජකුමාරො’ති වුච්චති, යො ආයුවණ්ණඉස්සරියයසසම්පත්තිආදීහි අතිරෙකතරො චෙව විසෙසවන්තතරො ච දෙවො සො ‘අතිදෙවො’ති වුච්චති, තථාරූපො බ්රහ්මාපි ‘අතිබ්රහ්මා’ති වුච්චති, එවමෙව අයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘අභිධම්මො’ති වුච්චති.

සුත්තන්තඤ්හි පත්වා පඤ්චක්ඛන්ධා එකදෙසෙනෙව විභත්තා, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පත්වා පන සුත්තන්තභාජනීයඅභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකනයානං වසෙන නිප්පදෙසතො විභත්තා. තථා ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, ද්වාදසපදිකො පච්චයාකාරො. කෙවලඤ්හි ¶ ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි, පච්චයාකාරෙ ච පඤ්හපුච්ඡකං නත්ථි. සුත්තන්තඤ්ච පත්වා චත්තාරො සතිපට්ඨානා එකදෙසෙනෙව විභත්තා, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පත්වා පන තිණ්ණම්පි නයානං වසෙන නිප්පදෙසතොව විභත්තා. තථා චත්තාරි සම්මප්පධානානි, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, පඤ්ච සික්ඛාපදානි, චතස්සො පටිසම්භිදා. කෙවලඤ්හෙත්ථ සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි. සුත්තන්තං පත්වා ච ඤාණං එකදෙසෙනෙව විභත්තං න නිප්පදෙසෙන; තථා කිලෙසා. අභිධම්මං පත්වා පන ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදිනා (විභ. 751) නයෙන මාතිකං ඨපෙත්වා නිප්පදෙසතොව ¶ විභත්තං. තථා එකකතො පට්ඨාය අනෙකෙහි නයෙහි කිලෙසා. සුත්තන්තං ¶ පත්වා ච භූමන්තරපරිච්ඡෙදො එකදෙසෙනෙව විභත්තො, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පන පත්වා තිණ්ණම්පි නයානං වසෙන භූමන්තරපරිච්ඡෙදො නිප්පදෙසතොව විභත්තො. එවං ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන අභිධම්මොති වෙදිතබ්බො.

පකරණපරිච්ඡෙදතො පනෙස ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගධාතුකථාපුග්ගලපඤ්ඤත්තිකථාවත්ථුයමකපට්ඨානානං සත්තන්නං පකරණානං වසෙන ඨිතො. අයමෙත්ථ ආචරියානං සමානකථා. විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘කථාවත්ථු කස්මා ගහිතං? නනු සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානි ද්වෙ වස්සසතානි අතික්කමිත්වා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙනෙතං ඨපිතං? තස්මා සාවකභාසිතත්තා ඡඩ්ඩෙථ න’න්ති. ‘කිං පන ඡප්පකරණානි අභිධම්මො’ති? ‘එවං න වදාමී’ති. ‘අථ කිං වදෙසී’ති. ‘සත්තප්පකරණානී’ති. ‘කතරං ගහෙත්වා සත්ත කරොසී’ති? ‘මහාධම්මහදයං නාම අත්ථි, එතෙන සහ සත්තා’ති. ‘මහාධම්මහදයෙ අපුබ්බං නත්ථි, කතිපයාව පඤ්හාවාරා අවසෙසා, කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්තා’ති. ‘නො කථාවත්ථුනා, මහාධාතුකථා ¶ නාම අත්ථි, තාය සද්ධිං සත්තා’ති. ‘මහාධාතුකථායං අපුබ්බං නත්ථි, අප්පමත්තිකාව තන්ති අවසෙසා. කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්තා’ති.

සම්මාසම්බුද්ධො හි සත්තප්පකරණානි දෙසෙන්තො කථාවත්ථුං පත්වා යා එසා පුග්ගලවාරෙ තාව චතූසු පඤ්හෙසු ද්වින්නං පඤ්චකානං වසෙන අට්ඨමුඛා වාදයුත්ති තං ආදිං කත්වා සබ්බකථාමග්ගෙසු අසම්පුණ්ණභාණවාරමත්තාය පාළියා මාතිකං ඨපෙසි. සා පනෙසා ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. නහෙවං වත්තබ්බෙ. ආජානාහි නිග්ගහං…පෙ… පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. නහෙවං වත්තබ්බෙ. ආජානාහි නිග්ගහං…පෙ…. සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති, සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති, සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති (කථා. 15-16) එවං පඨමං වාදං නිස්සාය ¶ පඨමං නිග්ගහං, දුතියං නිස්සාය දුතියං …පෙ… අට්ඨමං නිස්සාය අට්ඨමං නිග්ගහං දස්සෙන්තෙන සත්ථාරා ඨපිතා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ මාතිකාඨපනං වෙදිතබ්බං. තං පනෙතං මාතිකං ඨපෙන්තො ඉමං දිස්වා ඨපෙසි – මම පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං මත්ථකෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම භික්ඛු ¶ භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා දීඝනිකායප්පමාණං කථාවත්ථුප්පකරණං භාජෙස්සතීති.

මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරොපි ඉදං පකරණං දෙසෙන්තො න අත්තනො ඤාණෙන දෙසෙසි, සත්ථාරා පන දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසෙසි. ඉති සත්ථාරා දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසිතත්තා සකලම්පෙතං පකරණං බුද්ධභාසිතමෙව නාම ජාතං. යථා කිං? යථා මධුපිණ්ඩිකසුත්තන්තාදීනි ¶ . මධුපිණ්ඩිකසුත්තන්තස්මිඤ්හි භගවා ‘‘යතොනිදානං භික්ඛු පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්ති, එත්ථ චෙ නත්ථි අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බං, එසෙවන්තො රාගානුසයාන’’න්ති (ම. නි. 1.202) මාතිකං ඨපෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

ධම්මප්පටිග්ගාහකා භික්ඛූ මහාකච්චානත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා දසබලෙන ඨපිතමාතිකාය අත්ථං පුච්ඡිංසු. ථෙරො පුච්ඡිතමත්තකෙනෙව අකථෙත්වා දසබලස්ස අපචිතිදස්සනත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි ආවුසො පුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී’’ති (ම. නි. 1.203) සාරොපමං ආහරිත්වා සාරරුක්ඛො විය භගවා සාඛාපලාසසදිසා සාවකා, ‘‘සො හාවුසො භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො’’ති සත්ථාරං ථොමෙත්වා පුනප්පුනං ථෙරෙහි යාචිතො සත්ථාරා ඨපිතමාතිකාය අත්ථං විභජිත්වා ‘‘ආකඞ්ඛමානා ච පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ සචෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දියමානං සමෙති ගණ්හෙය්යාථ, නො චෙ මා ගණ්හිත්ථා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘යථා වො භගවා බ්යාකරොති තථා නං ධාරෙය්යාථා’’ති වත්වා උය්යොජෙසි.

තෙ ¶ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු. සත්ථා දුක්කථිතං කච්චානෙනාති අවත්වා සුවණ්ණාලිඞ්ගං උස්සාපෙන්තො විය ගීවං උන්නාමෙත්වා සුපුප්ඵිතසතපත්තසස්සිරිකං මහාමුඛං පූරෙන්තො බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා සාධු සාධූති ථෙරස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො, මහාපඤ්ඤො භික්ඛවෙ මහාකච්චානො, මං චෙපි තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යං යථා තං මහාකච්චානෙන බ්යාකත’’න්ති (ම. නි. 1.205) ආහ.

එවං සත්ථාරා අනුමොදිතකාලතො පට්ඨාය ච පන සකලං සුත්තං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං. ආනන්දත්ථෙරාදීහි ¶ විත්ථාරිතසුත්තෙසුපි එසෙව නයො. එවමෙව සම්මාසම්බුද්ධො සත්තප්පකරණානි දෙසෙන්තො කථාවත්ථුං පත්වා වුත්තනයෙන මාතිකං ඨපෙසි. ඨපෙන්තො ¶ ච පන ඉමං අද්දස –

මම පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං මත්ථකෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම භික්ඛු භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා දීඝනිකායප්පමාණං කථාවත්ථුප්පකරණං භාජෙස්සතීති.

මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරොපි ඉමං පකරණං දෙසෙන්තො න අත්තනො ඤාණෙන දෙසෙසි, සත්ථාරා පන දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසෙසි. ඉති සත්ථාරා දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසිතත්තා සකලම්පෙතං පකරණං බුද්ධභාසිතමෙව ජාතං. එවං කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්ත පකරණානි අභිධම්මො නාම.

තත්ථ ධම්මසඞ්ගණීපකරණෙ චතස්සො විභත්තියො – චිත්තවිභත්ති රූපවිභත්ති නික්ඛෙපරාසි අත්ථුද්ධාරොති. තත්ථ කාමාවචරකුසලතො අට්ඨ, අකුසලතො ද්වාදස, කුසලවිපාකතො සොළස, අකුසලවිපාකතො සත්ත, කිරියතො එකාදස; රූපාවචරකුසලතො පඤ්ච, විපාකතො පඤ්ච, කිරියතො පඤ්ච; අරූපාවචරකුසලතො චත්තාරි, විපාකතො චත්තාරි, කිරියතො චත්තාරි; ලොකුත්තරකුසලතො චත්තාරි, විපාකතො චත්තාරීති එකූනනවුති චිත්තානි චිත්තවිභත්ති නාම. චිත්තුප්පාදකණ්ඩන්තිපි එතස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකඡභාණවාරං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං ¶ එකවිධෙන දුවිධෙනාතිආදිනා නයෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන විභජිත්වා දස්සිතා රූපවිභත්ති නාම. රූපකණ්ඩන්තිපි එතස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකද්විභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං මූලතො ඛන්ධතො ද්වාරතො භූමිතො අත්ථතො ධම්මතො නාමතො ලිඞ්ගතොති එවං මූලාදීහි නික්ඛිපිත්වා දෙසිතො නික්ඛෙපරාසි නාම. සො –

මූලතො ¶ ඛන්ධතො චාපි, ද්වාරතො චාපි භූමිතො;

අත්ථතො ධම්මතො චාපි, නාමතො චාපි ලිඞ්ගතො;

නික්ඛිපිත්වා දෙසිතත්තා, නික්ඛෙපොති පවුච්චති.

නික්ඛෙපකණ්ඩන්තිපි තස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො තිමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං පන තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අත්ථුද්ධාරභූතං යාව සරණදුකා නික්ඛිත්තං අට්ඨකථාකණ්ඩං නාම. යතො ¶ මහාපකරණියා භික්ඛූ මහාපකරණෙ ගණනචාරං අසල්ලක්ඛෙන්තා ගණනචාරං සමානෙන්ති. තං වාචනාමග්ගතො ද්විමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

ඉති සකලම්පි ධම්මසඞ්ගණීපකරණං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකතෙරසමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති. එවමෙතං –

චිත්තවිභත්ති රූපඤ්ච, නික්ඛෙපො අත්ථජොතනා;

ගම්භීරං නිපුණං ඨානං, තම්පි බුද්ධෙන දෙසිතං.

තදනන්තරං විභඞ්ගප්පකරණං නාම. තං ඛන්ධවිභඞ්ගො ආයතනවිභඞ්ගො ධාතුවිභඞ්ගො සච්චවිභඞ්ගො ඉද්රියවිභඞ්ගො පච්චයාකාරවිභඞ්ගො සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො සම්මප්පධානවිභඞ්ගො ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගො ඣානවිභඞ්ගො අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගො සික්ඛාපදවිභඞ්ගො පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො ඤාණවිභඞ්ගො ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො ධම්මහදයවිභඞ්ගොති අට්ඨාරසවිධෙන විභත්තං.

තත්ථ ¶ ඛන්ධවිභඞ්ගො සුත්තන්තභාජනීයඅභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකානං වසෙන තිධා විභත්තො. සො වාචනාමග්ගතො පඤ්චමත්තභාණවාරො, විත්ථාරියමානො පන අනන්තො අපරිමාණො හොති. තතො පරං ආයතනවිභඞ්ගාදයොපි එතෙහෙව තීහි නයෙහි විභත්තා. තෙසු ආයතනවිභඞ්ගො වාචනාමග්ගතො අතිරෙකභාණවාරො, ධාතුවිභඞ්ගො ද්විමත්තභාණවාරො. තථා සච්චවිභඞ්ගො. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ ¶ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකභාණවාරමත්තො. පච්චයාකාරවිභඞ්ගො ඡමත්තභාණවාරො, පඤ්හපුච්ඡකං පනෙත්ථ නත්ථි. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො අතිරෙකභාණවාරමත්තො; තථා සම්මප්පධාන ඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවිභඞ්ගා. ඣානවිභඞ්ගො ද්විභාණවාරමත්තො, අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගො අතිරෙකභාණවාරමත්තො. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙපි සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකභාණවාරමත්තො; තථා ¶ පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො. ඤාණවිභඞ්ගො දසවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස තිමත්තභාණවාරො. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගොපි දසවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස තිමත්තභාණවාරො. ධම්මහදයවිභඞ්ගො තිවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකද්විභාණවාරමත්තො. සබ්බෙපි විත්ථාරියමානා අනන්තා අපරිමාණා හොන්ති. එවමෙතං විභඞ්ගප්පකරණං වාචනාමග්ගතො පඤ්චතිංසමත්තභාණවාරං; විත්ථාරතො පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං ධාතුකථාපකරණං නාම. තං සඞ්ගහො අසඞ්ගහො, සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං, සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං; සම්පයොගො විප්පයොගො, සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං, සම්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන විප්පයුත්තං; සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං; සම්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතන්ති චුද්දසවිධෙන විභත්තං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකඡභාණවාරමත්තං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං පුග්ගලපඤ්ඤත්ති නාම. සා ‘‘ඛන්ධපඤ්ඤත්ති ආයතනපඤ්ඤත්ති ධාතුපඤ්ඤත්ති සච්චපඤ්ඤත්ති ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්ති පුග්ගලපඤ්ඤත්තී’’ති ඡබ්බිධෙන විභත්තා. සා වාචනාමග්ගතො අතිරෙකපඤ්චභාණවාරා; විත්ථාරියමානා පන අනන්තා අපරිමාණාව හොති.

තදනන්තරං ¶ කථාවත්ථුප්පකරණං නාම. තං සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා විභත්තං. තං වාචනාමග්ගතො ඉදානි පොත්ථකෙ ලිඛිතං අග්ගහෙත්වා සඞ්ගීතිආරොපිතනයෙන දීඝනිකායප්පමාණං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං යමකං නාම. තං මූලයමකං ඛන්ධයමකං ආයතනයමකං ධාතුයමකං සච්චයමකං සඞ්ඛාරයමකං ¶ අනුසයයමකං චිත්තයමකං ධම්මයමකං ඉන්ද්රියයමකන්ති දසවිධෙන විභත්තං. තං ¶ වාචනාමග්ගතො වීසභාණවාරසතං, විත්ථාරතො පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං මහාපකරණං නාම. පට්ඨානන්තිපි තස්සෙව නාමං. තං හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො අධිපතිපච්චයො අනන්තරපච්චයො සමනන්තරපච්චයො සහජාතපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො නිස්සයපච්චයො උපනිස්සයපච්චයො පුරෙජාතපච්චයො පච්ඡාජාතපච්චයො ආසෙවනපච්චයො කම්මපච්චයො විපාකපච්චයො ආහාරපච්චයො ඉන්ද්රියපච්චයො ඣානපච්චයො මග්ගපච්චයො සම්පයුත්තපච්චයො විප්පයුත්තපච්චයො අත්ථිපච්චයො නත්ථිපච්චයො විගතපච්චයො අවිගතපච්චයොති. පච්චයවසෙන තාව චතුවීසතිවිධෙන විභත්තං.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ පට්ඨානං සමානෙතබ්බං. කුසලත්තිකාදයො හි ද්වාවීසති තිකා, නාම හෙතූ ධම්මා නහෙතූ ධම්මා…පෙ… සරණා ධම්මා අරණා ධම්මාති ඉමෙ සතං දුකා. අපරෙපි විජ්ජාභාගිනො ධම්මා අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා…පෙ… ඛයෙ ඤාණං, අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්තිකදුකා නාම. තෙසු ද්වාවීසති තිකා සතං දුකාති අයං ආහච්චභාසිතා ජිනවචනභූතා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන දෙසිතා සත්තන්නං පකරණානං මාතිකා නාම.

අථාපරෙ ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්තිකදුකා කුතොපභවා කෙන ඨපිතා කෙන දෙසිතාති? ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවා, තෙන ඨපිතා, තෙන දෙසිතාති. ඉමෙ ඨපෙන්තො පන ථෙරො න සාමුක්කංසිකෙන අත්තනො ඤාණෙන ඨපෙසි. එකුත්තරියං පන එකනිපාතදුකනිපාතසඞ්ගීති දසුත්තරසුත්තන්තෙහි සමොධානෙත්වා ආභිධම්මිකත්ථෙරානං සුත්තන්තං පත්වා අකිලමත්ථං ඨපිතා. තෙ පනෙතෙ එකස්මිං නික්ඛෙපකණ්ඩෙයෙව මත්ථකං ¶ පාපෙත්වා විභත්තා. සෙසට්ඨානෙසු යාව සරණදුකා අභිධම්මො විභත්තො.

සම්මාසම්බුද්ධෙන හි අනුලොමපට්ඨානෙ ද්වාවීසති තිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. සතං දුකෙ නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. තතො පරං ද්වාවීසති තිකෙ ගහෙත්වා දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තතො පරං දුකසතං ගහෙත්වා ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තිකෙ ¶ පන තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං ¶ නාම දස්සිතං. දුකෙ ච දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. එවං –

ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.39);

පච්චනීයපට්ඨානෙපි ද්වාවීසතිතිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම. ද්වාවීසතිතිකෙ දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම. තිකෙ තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම. දුකෙ දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාමාති පච්චනීයෙපි ඡහි නයෙහි පට්ඨානං නිද්දිට්ඨං. තෙන වුත්තං –

ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.44);

තතො පරං අනුලොමපච්චනීයෙපි එතෙනෙව උපායෙන ඡ නයා දස්සිතා. තෙනාහ –

ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.48);

තදනන්තරං ¶ පච්චනීයානුලොමෙපි එතෙහෙව ඡහි නයෙහි නිද්දිට්ඨං. තෙනාහ –

ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.52);

එවං අනුලොමෙ ඡ පට්ඨානානි, පටිලොමෙ ඡ, අනුලොමපච්චනීයෙ ඡ, පච්චනීයානුලොමෙ ඡ පට්ඨානානීති ඉදං චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං පට්ඨානං මහාපකරණං නාම.

ඉදානි ඉමස්ස අභිධම්මස්ස ගම්භීරභාවවිජානනත්ථං චත්තාරො සාගරා වෙදිතබ්බා – සංසාරසාගරො, ජලසාගරො, නයසාගරො, ඤාණසාගරොති. තත්ථ සංසාරසාගරො නාම –

ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතීති.

එවං වුත්තං සංසාරවට්ටං. ස්වායං යස්මා ඉමෙසං සත්තානං උප්පත්තියා පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායති එත්තකානඤ්හි වස්සසතානං වා වස්සසහස්සානං ¶ වා වස්සසතසහස්සානං වා, කප්පසතානං වා කප්පසහස්සානං වා කප්පසතසහස්සානං වා මත්ථකෙ සත්තා උප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ නාහෙසුන්ති වා, අසුකස්ස නාම රඤ්ඤො කාලෙ උප්පන්නා, අසුකස්ස බුද්ධස්ස කාලෙ උප්පන්නා තතො පුබ්බෙ නාහෙසුන්ති වා, අයං පරිච්ඡෙදො නත්ථි; ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි අථ පච්ඡා සමභවී’’ති (අ. නි. 10.61) ඉමිනා පන නයෙන සංසාරසාගරො අනමතග්ගොව.

මහාසමුද්දො පන ජලසාගරො නාමාති වෙදිතබ්බො. සො චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො. තත්ථ උදකස්ස ආළ්හකසතෙහි වා ආළ්හකසහස්සෙහි වා ආළ්හකසතසහස්සෙහි වා පමාණං නාම නත්ථි ¶ . අථ ඛො අසඞ්ඛ්යෙය්යො අප්පමෙය්යො මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. අයං ජලසාගරො නාම.

කතමො නයසාගරො? තෙපිටකං බුද්ධවචනං. ද්වෙපි හි තන්තියො පච්චවෙක්ඛන්තානං සද්ධාසම්පන්නානං ¶ පසාදබහුලානං ඤාණුත්තරානං කුලපුත්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති. කතමා ද්වෙ? විනයඤ්ච අභිධම්මඤ්ච. විනයධරභික්ඛූනඤ්හි විනයතන්තිං පච්චවෙක්ඛන්තානං දොසානුරූපං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං නාම – ඉමස්මිං දොසෙ ඉමස්මිං වීතික්කමෙ ඉදං නාම හොතීති සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං – අඤ්ඤෙසං අවිසයො, බුද්ධානමෙව විසයොති. උත්තරිමනුස්සධම්මපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං නීලපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං සඤ්චරිත්තපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති. ආභිධම්මිකභික්ඛූනම්පි ඛන්ධන්තරං ආයතනන්තරං ධාත්වන්තරං ඉන්ද්රියන්තරං බලබොජ්ඣඞ්ගකම්මවිපාකන්තරං රූපාරූපපරිච්ඡෙදං සණ්හසුඛුමධම්මං ගගනතලෙ තාරකරූපානි ගණ්හන්තො විය රූපාරූපධම්මෙ පබ්බං පබ්බං කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කත්වා විභජන්තො දස්සෙසි වත නො සත්ථාති අභිධම්මතන්තිං පච්චවෙක්ඛන්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති.

එවං උප්පත්තියා පනස්ස ඉදං වත්ථුපි වෙදිතබ්බං – මහාගතිගමියතිස්සදත්තත්ථෙරො කිර ¶ නාම මහාබොධිං වන්දිස්සාමීති පරතීරං ගච්ඡන්තො නාවාය උපරිතලෙ නිසින්නො මහාසමුද්දං ඔලොකෙසි. අථස්ස තස්මිං සමයෙ නෙව පරතීරං පඤ්ඤායිත්ථ, න ඔරිමතීරං, ඌමිවෙගප්පභෙදසමුග්ගතජලචුණ්ණපරිකිණ්ණො පන පසාරිතරජතපට්ටසුමනපුප්ඵසන්ථරසදිසො මහාසමුද්දොව පඤ්ඤායිත්ථ. සො කිං නු ඛො මහාසමුද්දස්ස ඌමිවෙගො බලවා උදාහු චතුවීසතිප්පභෙදෙ සමන්තපට්ඨානෙ නයමුඛං බලවන්ති චින්තෙසි. අථස්ස මහාසමුද්දෙ පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති – අයඤ්හි හෙට්ඨා මහාපථවියා පරිච්ඡින්නො, උපරි ආකාසෙන, එකතො චක්කවාළපබ්බතෙන, එකතො වෙලන්තෙන පරිච්ඡින්නො; සමන්තපට්ඨානස්ස පන පරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායතීති සණ්හසුඛුමධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බලවපීති උප්පන්නා. සො පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා යථානිසින්නොව සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාය උදානං උදානෙසි –

අත්ථෙව ¶ ගම්භීරගතං සුදුබ්බුධං,

කතමො ¶ ඤාණසාගරො? සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඤාණසාගරො නාම. අයං සංසාරසාගරො නාම, අයං ජලසාගරො නාම, අයං නයසාගරො නාමාති හි අඤ්ඤෙන න සක්කා ජානිතුං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඤාණසාගරො නාම. ඉමෙසු චතූසු සාගරෙසු ඉමස්මිං ඨානෙ නයසාගරො අධිප්පෙතො. ඉමඤ්හි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධාව පටිවිජ්ඣන්ති.

අයම්පි භගවා බොධිමූලෙ නිසින්නො ‘ඉමං පටිවිජ්ඣිත්වා ඉමං වත මෙ ධම්මං එසන්තස්ස ගවෙසන්තස්ස කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි වීතිවත්තානි, අථ මෙ ඉමස්මිං පල්ලඞ්කෙ නිසින්නෙන දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා අයං ධම්මො පටිවිද්ධො’ති පටිවිද්ධධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තො සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි. තතො තම්හා පල්ලඞ්කා වුට්ඨාය ‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධ’න්ති අනිමිසෙහි චක්ඛූහි සත්තාහං පල්ලඞ්කං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තතො දෙවතානං ‘අජ්ජාපි නූන සිද්ධත්ථස්ස ¶ කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’ති පරිවිතක්කො උදපාදි.

සත්ථා දෙවතානං විතක්කං ඤත්වා තාවදෙව තාසං විතක්කවූපසමනත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාබොධිපල්ලඞ්කස්මිඤ්හි කතපාටිහාරියඤ්ච, ඤාතිසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, පාටියපුත්තසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, සබ්බං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කතයමකපාටිහාරියසදිසමෙව අහොසි. එවං යමකපාටිහාරියං කත්වා පල්ලඞ්කස්ස ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරෙ ආකාසතො ඔරුය්හ සත්තාහං චඞ්කමි. ඉමෙසු ච එකවීසතියා දිවසෙසු එකදිවසෙපි සත්ථු සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ පච්ඡිමුත්තරාය දිසාය රතනඝරෙ නිසීදි – රතනඝරං නාම නෙව සත්තරතනමයං ගෙහං. සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං ¶ රතනඝරන්ති වෙදිතබ්බං – තත්ථ ධම්මසඞ්ගණිං සම්මසන්තස්සාපි සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා. විභඞ්ගප්පකරණං ධාතුකථං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං කථාවත්ථුප්පකරණං යමකප්පකරණං සම්මසන්තස්සාපි සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා. යදා පන මහාපකරණං ඔරුය්හ ‘‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයො’’ති සම්මසනං ආරභි, අථස්ස චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං සම්මසන්තස්ස එකන්තතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං මහාපකරණෙයෙව ඔකාසං ලභි. යථා හි තිමිරපිඞ්ගලමහාමච්ඡො චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ ¶ මහාසමුද්දෙයෙව ඔකාසං ලභති, එවමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං එකන්තතො මහාපකරණෙයෙව ඔකාසං ලභි.

සත්ථු එවං ලද්ධොකාසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන යථාසුඛං සණ්හසුඛුමධම්මං සම්මසන්තස්ස සරීරතො නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරවසෙන ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිංසු. කෙසමස්සූහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච නීලට්ඨානෙහි නීලරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන ගගනතලං අඤ්ජනචුණ්ණසමොකිණ්ණං විය උමාපුප්ඵනීලුප්පලදලසඤ්ඡන්නං විය වීතිපතන්තමණිතාලවණ්ටං විය සම්පසාරිතමෙචකපටං විය ච අහොසි.

ඡවිතො චෙව අක්ඛීනඤ්ච පීතට්ඨානෙහි පීතරස්මියො ¶ නික්ඛමිංසු; යාසං වසෙන දිසාභාගා සුවණ්ණරසධාරාභිසිඤ්චමානා විය සුවණ්ණපටපසාරිතා විය කුඞ්කුමචුණ්ණකණිකාරපුප්ඵසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු.

මංසලොහිතෙහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච රත්තට්ඨානෙහි ලොහිතරස්මියො නික්ඛමිංසු යාසං වසෙන දිසාභාගා චීනපිට්ඨචුණ්ණරඤ්ජිතා විය සුපක්කලාඛාරසසිඤ්චමානා විය රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තා විය ජයසුමනපාරිභද්දකබන්ධුජීවකකුසුමසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු.

අට්ඨීහි චෙව දන්තෙහි ච අක්ඛීනඤ්ච සෙතට්ඨානෙහි ඔදාතරස්මියො නික්ඛමිංසු; යාසං වසෙන දිසාභාගා රජතඝටෙහි ආසිඤ්චමානඛීරධාරාසම්පරිකිණ්ණා විය සම්පසාරිතරජතපට්ටවිතානා විය, වීතිපතන්තරජතතාලවණ්ටා විය, කුන්දකුමුදසින්දුවාරසුමනමල්ලිකාදිකුසුමසඤ්ඡන්නා විය ච විරොචිංසු.

මඤ්ජිට්ඨපභස්සරා ¶ පන තම්හා තම්හා සරීරප්පදෙසා නික්ඛමිංසු. ඉති තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිත්වා ඝනමහාපථවිං ගණ්හිංසු.

චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා මහාපථවී නිද්ධන්තසුවණ්ණපිණ්ඩි විය අහොසි. අථ මහාපථවිං භින්දිත්වා හෙට්ඨා උදකං ගණ්හිංසු. පථවිසන්ධාරකං අට්ඨනහුතාධිකචතුයොජනසතසහස්සබහලං උදකං සුවණ්ණකලසෙහි ආසිඤ්චමානවිලීනසුවණ්ණං විය අහොසි. උදකං විනිවිජ්ඣිත්වා ¶ වාතං අග්ගහෙසුං. ඡනහුතාධිකනවයොජනසතසහස්සබහලො වාතො සමුස්සිතසුවණ්ණක්ඛන්ධො විය අහොසි. වාතං විනිවිජ්ඣිත්වා හෙට්ඨා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු.

උපරිභාගෙන උග්ගන්ත්වාපි චාතුමහාරාජිකෙ ගණ්හිංසු. තෙ විනිවිජ්ඣිත්වා තාවතිංසෙ තතො යාමෙ තතො තුසිතෙ තතො නිම්මානරතී තතො පරනිම්මිතවසවත්තී තතො නව බ්රහ්මලොකෙ තතො වෙහප්ඵලෙ තතො පඤ්ච සුද්ධාවාසෙ විනිවිජ්ඣිත්වා චත්තාරො ආරුප්පෙ ගණ්හිංසු. චත්තාරො ච ආරුප්පෙ විනිවිජ්ඣිත්වා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු.

තිරියභාගෙහි අනන්තා ලොකධාතුයො පක්ඛන්දිංසු. එත්තකෙසු ඨානෙසු චන්දම්හි චන්දප්පභා නත්ථි, සූරියෙ සූරියප්පභා නත්ථි, තාරකරූපෙසු තාරකරූපප්පභා නත්ථි, දෙවතානං උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛෙසු චෙව සරීරෙසු ච ආභරණෙසු චාති සබ්බත්ථ පභා නත්ථි. තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුයා ආලොකඵරණසමත්ථො මහාබ්රහ්මාපි සූරියුග්ගමනෙ ¶ ඛජ්ජොපනකො විය අහොසි. චන්දසූරියතාරකරූපදෙවතුය්යානවිමානකප්පරුක්ඛානං පරිච්ඡෙදමත්තකමෙව පඤ්ඤායිත්ථ. එත්තකං ඨානං බුද්ධරස්මීහියෙව අජ්ඣොත්ථටං අහොසි. අයඤ්ච නෙව බුද්ධානං අධිට්ඨානිද්ධි, න භාවනාමයිද්ධි. සණ්හසුඛුමධම්මං පන සම්මසතො ලොකනාථස්ස ලොහිතං පසීදි, වත්ථුරූපං පසීදි, ඡවිවණ්ණො පසීදි. චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතු සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ නිච්චලාව අට්ඨාසි. ඉමිනා නීහාරෙන සත්තාහං සම්මසි.

සත්ත රත්තින්දිවානි සම්මසිතධම්මො කිත්තකො අහොසීති? අනන්තො අපරිමාණො අහොසි. අයං තාව මනසාදෙසනා නාම. සත්ථා පන එවං සත්තාහං මනසා චින්තිතධම්මං වචීභෙදං කත්වා දෙසෙන්තො වස්සසතෙනපි ¶ වස්සසහස්සෙනපි වස්සසතසහස්සෙනපි මත්ථකං පාපෙත්වා දෙසෙතුං න සක්කොතීති න වත්තබ්බං. අපරභාගෙපි හි තථාගතො තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං මජ්ඣෙ නිසින්නො මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මාති ධම්මං දෙසෙන්තො සතභාගෙන සහස්සභාගෙන සතසහස්සභාගෙන ධම්මන්තරා ධම්මන්තරං සඞ්කමිත්වා සඞ්කමිත්වාව දෙසෙසි. තයො මාසෙ නිරන්තරං පවත්තිතදෙසනා වෙගෙන පවත්තා ආකාසගඞ්ගා විය අධොමුඛඨපිතඋදකඝටා නික්ඛන්තඋදකධාරා විය ච හුත්වා අනන්තා අපරිමාණා අහොසි.

බුද්ධානඤ්හි ¶ භත්තානුමොදනකාලෙපි ථොකං වඩ්ඪෙත්වා අනුමොදෙන්තානං දෙසනා දීඝමජ්ඣිමනිකායප්පමාණා හොති. පච්ඡාභත්තං පන සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තානං දෙසනා සංයුත්තඅඞ්ගුත්තරිකද්වෙමහානිකායප්පමාණාව හොති. කස්මා? බුද්ධානඤ්හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො දන්තාවරණං සුඵුසිතං මුඛාදානං සිලිට්ඨං ජිව්හා මුදුකා සරො මධුරො වචනං ලහුපරිවත්තං. තස්මා තං මුහුත්තං දෙසිතධම්මොපි එත්තකො හොති. තෙමාසං දෙසිතධම්මො පන අනන්තො අපරිමාණොයෙව.

ආනන්දත්ථෙරො හි බහුස්සුතො තිපිටකධරො පඤ්චදස ගාථාසහස්සානි සට්ඨි පදසහස්සානි ලතාපුප්ඵානි ආකඩ්ඪන්තො විය ඨිතපදෙනෙව ඨත්වා ගණ්හාති වා වාචෙති වා දෙසෙති වා. එත්තකො ථෙරස්ස එකො උද්දෙසමග්ගො නාම හොති. ථෙරස්ස හි අනුපදං උද්දෙසං දදමානො අඤ්ඤො දාතුං න සක්කොති, න සම්පාපුණාති. සම්මාසම්බුද්ධොව සම්පාපුණෙය්ය. එවං අධිමත්තසතිමා අධිමත්තගතිමා අධිමත්තධිතිමා ¶ සාවකො සත්ථාරා තෙමාසං ඉමිනා නීහාරෙන දෙසිතදෙසනං වස්සසතං වස්සසහස්සං උග්ගණ්හන්තොපි මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොති.

එවං තෙමාසං නිරන්තරං දෙසෙන්තස්ස පන තථාගතස්ස කබළීකාරාහාරප්පටිබද්ධං උපාදින්නකසරීරං කථං යාපෙසීති? පටිජග්ගනෙනෙව. බුද්ධානඤ්හි සො සො කාලො සුවවත්ථිතො සුපරිච්ඡින්නො සුපච්චක්ඛො. තස්මා භගවා ධම්මං දෙසෙන්තොව මනුස්සලොකෙ කාලං ඔලොකෙති. සො භික්ඛාචාරවෙලං ¶ සල්ලක්ඛෙත්වා නිම්මිතබුද්ධං මාපෙත්වා ‘ඉමස්ස චීවරග්ගහණං පත්තග්ගහණං සරකුත්ති ආකප්පො ච එවරූපො නාම හොතු, එත්තකං නාම ධම්මං දෙසෙතූ’ති අධිට්ඨාය පත්තචීවරමාදාය අනොතත්තදහං ගච්ඡති. දෙවතා නාගලතාදන්තකට්ඨං දෙන්ති. තං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ සරීරං පටිජග්ගිත්වා මනොසිලාතලෙ ඨිතො සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා චීවරං පාරුපිත්වා චාතුමහාරාජදත්තියං සෙලමයං පත්තං ආදාය උත්තරකුරුං ගච්ඡති. තතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා අනොතත්තදහතීරෙ නිසින්නො තං පරිභුඤ්ජිත්වා දිවාවිහාරාය චන්දනවනං ගච්ඡති.

ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි තත්ථ ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස වත්තං කත්වා එකමන්තං නිසීදති. අථස්ස සත්ථා නයං දෙති. ‘සාරිපුත්ත, එත්තකො ධම්මො මයා දෙසිතො’ති ආචික්ඛති. එවං සම්මාසම්බුද්ධෙ නයං දෙන්තෙ පටිසම්භිදාප්පත්තස්ස අග්ගසාවකස්ස වෙලන්තෙ ඨත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා දස්සිතසමුද්දසදිසං නයදානං හොති. ථෙරස්සාපි නයසතෙන නයසහස්සෙන නයසතසහස්සෙන භගවතා දෙසිතධම්මො උපට්ඨාතියෙව.

සත්ථා ¶ දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙතුං කාය වෙලාය ගච්ඡතීති? සාවත්ථිවාසීනං කුලපුත්තානං සම්පත්තානං ධම්මදෙසනවෙලා නාම අත්ථි, තාය වෙලාය ගච්ඡති. ධම්මං දෙසෙත්වා ගච්ඡන්තං වා ආගච්ඡන්තං වා කෙ ජානන්ති කෙ න ජානන්තීති? මහෙසක්ඛා දෙවතා ජානන්ති, අප්පෙසක්ඛා දෙවතා න ජානන්ති. කස්මා න ජානන්තීති? සම්මාසම්බුද්ධස්ස වා නිම්මිතබුද්ධස්ස වා රස්මිආදීසු නානත්තාභාවා. උභින්නම්පි හි තෙසං රස්මීසු වා සරෙසු වා වචනෙසු වා නානත්තං නත්ථි.

සාරිපුත්තත්ථෙරොපි සත්ථාරා දෙසිතං දෙසිතං ධම්මං ආහරිත්වා අත්තනො සද්ධිවිහාරිකානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං දෙසෙසි. තෙසං අයං පුබ්බයොගො – තෙ ¶ කිර කස්සපදසබලස්ස කාලෙ ඛුද්දකවග්ගුලියොනියං නිබ්බත්තා පබ්භාරෙ ඔලම්බන්තා ද්වින්නං ආභිධම්මිකභික්ඛූනං අභිධම්මං සජ්ඣායන්තානං සරෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා කණ්හපක්ඛසුක්කපක්ඛෙ අජානිත්වාපි සරෙ නිමිත්තග්ගාහමත්තකෙනෙව කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ වසිත්වා තස්මිං කාලෙ මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තා යමකපාටිහාරියෙ පසීදිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. ථෙරො සත්ථාරා දෙසිතං දෙසිතං ධම්මං ආහරිත්වා තෙසං දෙසෙසි. සම්මාසම්බුද්ධස්ස අභිධම්මදෙසනාපරියොසානඤ්ච ¶ තෙසං භික්ඛූනං සත්තප්පකරණඋග්ගහණඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව අහොසි.

අභිධම්මෙ වාචනාමග්ගො නාම සාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවො. මහාපකරණෙ ගණනචාරොපි ථෙරෙනෙව ඨපිතො. ථෙරො හි ඉමිනා නීහාරෙන ධම්මන්තරං අමක්ඛෙත්වාව සුඛං ගහෙතුං ධාරෙතුං පරියාපුණිතුං වාචෙතුඤ්ච පහොතීති ගණනචාරං ඨපෙසි. එවං සන්තෙ ථෙරොව පඨමතරං ආභිධම්මිකො හොතීති? න හොති. සම්මාසම්බුද්ධොව පඨමතරං ආභිධම්මිකො. සො හි නං මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා පටිවිජ්ඣි. බුද්ධො හුත්වා ච පන සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො උදානං උදානෙසි –

සූරියොව ඔභාසයමන්තලික්ඛ’’න්ති. (මහාව. 1-3; උදා. 1-3);

ඉදං පඨමබුද්ධවචනං නාම. ධම්මපදභාණකා ¶ පන –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);

ඉදං පඨමබුද්ධවචනං නාමාති වදන්ති.

යමකසාලානමන්තරෙ ¶ නිපන්නෙන පරිනිබ්බානසමයෙ ‘‘හන්ද දානි, භික්ඛවෙ, ආමන්තයාමි වො, වයධම්මා සඞ්ඛාරා, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති (දී. නි. 2.218) වුත්තවචනං පච්ඡිමබුද්ධවචනං නාම.

උභින්නමන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි පුප්ඵදාමං ගන්ථෙන්තෙන විය, රතනාවලිං ආවුනන්තෙන විය, ච කථිතො අමතප්පකාසනො සද්ධම්මො මජ්ඣිමබුද්ධවචනං නාම.

තං ¶ සබ්බම්පි සඞ්ගය්හමානං පිටකතො තීණි පිටකානි හොන්ති, නිකායතො පඤ්ච නිකායා, අඞ්ගතො නවඞ්ගානි, ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි. කථං? සබ්බම්පි හෙතං පිටකතො විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තිප්පභෙදමෙව හොති. තත්ථ උභයානි පාතිමොක්ඛානි ද්වෙ විභඞ්ගා ද්වාවීසති ඛන්ධකා සොළස පරිවාරාති ඉදං විනයපිටකං නාම. බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො දීඝනිකායො. මූලපරියායසුත්තාදිදියඩ්ඪසතද්වෙසුත්තසඞ්ගහො මජ්ඣිමනිකායො. ඔඝතරණසුත්තාදිසත්තසුත්තසහස්සසත්තසතද්වාසට්ඨිසුත්තසඞ්ගහො සංයුත්තනිකායො. චිත්තපරියාදානසුත්තාදිනවසුත්තසහස්සපඤ්චසතසත්තපඤ්ඤාසසුත්තසඞ්ගහො අඞ්ගුත්තරනිකායො. ඛුද්දකපාඨධම්මපදඋදානඉතිවුත්තකසුත්තනිපාතවිමානවත්ථුපෙතවත්ථුථෙරගාථාථෙරීගාථාජාතකනිද්දෙසපටිසම්භිදාඅපදානබුද්ධවංසචරියාපිටකවසෙන පන්නරසප්පභෙදො ඛුද්දකනිකායොති ඉදං සුත්තන්තපිටකං නාම. ධම්මසඞ්ගණීආදීනි සත්ත පකරණානි අභිධම්මපිටකං නාම. තත්ථ ¶ –

විවිධවිසෙසනයත්තා, විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො.

විවිධා හි එත්ථ පඤ්චවිධපාතිමොක්ඛුද්දෙසපාරාජිකාදිසත්තආපත්තික්ඛන්ධමාතිකාවිභඞ්ගාදිප්පභෙදා නයා විසෙසභූතා ච දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනා අනුපඤ්ඤත්තිනයා. කායිකවාචසිකඅජ්ඣාචාරනිසෙධනතො චෙස කායං වාචඤ්ච විනෙති. තස්මා විවිධනයත්තා විසෙසනයත්තා කායවාචානඤ්ච විනයනතො අයං විනයො විනයොති අක්ඛාතො. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා ¶ , විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො’’ති.

අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;

සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච ‘සුත්ත’න්ති අක්ඛාතං.

තඤ්හි ¶ අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ සූචෙති. සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තා. සවති චෙතං අත්ථෙ, සස්සමිව ඵලං, පසවතීති වුත්තං හොති. සූදති චෙතං, ධෙනු විය ඛීරං, පග්ඝරතීති වුත්තං හොති. සුට්ඨු ච නෙ තායති රක්ඛතීති වුත්තං හොති. සුත්තසභාගඤ්චෙතං. යථා හි තච්ඡකානං සුත්තං පමාණං හොති එවමෙතම්පි විඤ්ඤූනං. යථා ච සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති න විද්ධංසියන්ති එවමෙතෙන සඞ්ගහිතා අත්ථා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;

සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච සුත්තන්ති අක්ඛාත’’න්ති.

අභිධම්මස්ස වචනත්ථො වුත්තොයෙව. අපරො නයො –

යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;

වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො.

අයඤ්හි ¶ අභිසද්දො වුඩ්ඪිලක්ඛණපූජිතපරිච්ඡින්නාධිකෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘බාළ්හා මෙ දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති, නො පටික්කමන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.384; සං. නි. 5.195) වුඩ්ඪියං ආගතො. ‘‘යා තා රත්තියො අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.49) ලක්ඛණෙ. ‘‘රාජාභිරාජා මනුජින්දො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.399; සු. නි. 558) පූජිතෙ. ‘‘පටිබලො විනෙතුං අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ’’තිආදීසු (මහාව. 85) පරිච්ඡින්නෙ; අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ ච විනයෙ චාති වුත්තං හොති. ‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙනා’’තිආදීසු (වි. ව. 75) අධිකෙ.

එත්ථ ¶ ච ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 163 ආදයො) නයෙන වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තා. ‘‘රූපාරම්මණං වා සද්දාරම්මණං වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන ආරම්මණාදීහි ලක්ඛණීයත්තා සලක්ඛණාපි. ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා, අසෙක්ඛා ධම්මා, ලොකුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 11; දුකමාතිකා 12) නයෙන පූජිතාපි; පූජාරහාති අධිප්පායො. ‘‘ඵස්සො ¶ හොති, වෙදනා හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන සභාවපරිච්ඡින්නත්තා පරිච්ඡින්නාපි. ‘‘මහග්ගතා ධම්මා, අප්පමාණා ධම්මා, අනුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 12; දුකමාතිකා 99) නයෙන අධිකාපි ධම්මා වුත්තා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;

වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො’’ති.

පිටකං පිටකත්ථවිදූ, පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො ආහු;

තෙන සමොධානෙත්වා, තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.

පරියත්තිපි හි ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) පිටකන්ති වුච්චති. ‘‘අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුදාලපිටකංආදායා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.228; අ. නි. 3.70) යංකිඤ්චි භාජනම්පි. තස්මා පිටකං පිටකත්ථවිදූ පරියත්තිභාජනත්ථතො ආහු.

ඉදානි තෙන සමොධානෙත්වා තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යාති. තෙන එවං දුවිධත්ථෙන පිටකසද්දෙන සහ සමාසං කත්වා විනයො ච සො පිටකඤ්ච පරියත්තිභාවතො, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස භාජනතො චාති විනයපිටකං. යථාවුත්තෙනෙව නයෙන සුත්තන්තඤ්ච තං පිටකඤ්චාති සුත්තන්තපිටකං. අභිධම්මො ¶ ච සො පිටකඤ්චාති අභිධම්මපිටකන්ති එවමෙතෙ තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.

එවං ඤත්වා ච පුනපි තෙස්වෙව පිටකෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං –

දෙසනාසාසනකථාභෙදං තෙසු යථාරහං;

සික්ඛාපහානගම්භීරභාවඤ්ච පරිදීපයෙ.

පරියත්තිභෙදං ¶ සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙ.

තත්රායං ¶ පරිදීපනා විභාවනා ච – එතානි හි තීණි පිටකානි යථාක්කමං ආණාවොහාරපරමත්ථදෙසනා, යථාපරාධයථානුලොමයථාධම්මසාසනානි, සංවරාසංවරදිට්ඨිවිනිවෙඨනනාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති ච වුච්චන්ති.

එත්ථ හි විනයපිටකං ආණාරහෙන භගවතා ආණාබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා ආණාදෙසනා; සුත්තන්තපිටකං වොහාරකුසලෙන භගවතා වොහාරබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා වොහාරදෙසනා; අභිධම්මපිටකං පරමත්ථකුසලෙන භගවතා පරමත්ථබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා පරමත්ථදෙසනාති වුච්චති.

තථා පඨමං යෙ තෙ පචුරාපරාධා සත්තා තෙ යථාපරාධං එත්ථ සාසිතාති යථාපරාධසාසනං; දුතියං අනෙකජ්ඣාසයානුසයචරියාධිමුත්තිකා සත්තා යථානුලොමං එත්ථ සාසිතාති යථානුලොමසාසනං; තතියං ධම්මපුඤ්ජමත්තෙ ‘අහං මමා’ති සඤ්ඤිනො සත්තා යථාධම්මං එත්ථ සාසිතාති යථාධම්මසාසනන්ති වුච්චති.

තථා පඨමං අජ්ඣාචාරපටිපක්ඛභූතො සංවරාසංවරො එත්ථ කථිතොති සංවරාසංවරකථා; සංවරාසංවරොති ඛුද්දකො චෙව මහන්තො ච සංවරාසංවරො, කම්මාකම්මං විය ච ඵලාඵලං විය ච; දුතියං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිපටිපක්ඛභූතා දිට්ඨිවිනිවෙඨනා එත්ථ කථිතාති දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථා; තතියං රාගාදිපටිපක්ඛභූතො නාමරූපපරිච්ඡෙදො එත්ථ කථිතොති නාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති වුච්චති.

තීසුපි චෙතෙසු තිස්සො සික්ඛා තීණි පහානානි චතුබ්බිධො ච ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො. තථා හි විනයපිටකෙ විසෙසෙන අධිසීලසික්ඛා වුත්තා, සුත්තන්තපිටකෙ අධිචිත්තසික්ඛා, අභිධම්මපිටකෙ අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.

විනයපිටකෙ ච වීතික්කමප්පහානං ¶ , කිලෙසානං වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්ස; සුත්තන්තපිටකෙ පරියුට්ඨානප්පහානං, පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස; අභිධම්මපිටකෙ අනුසයප්පහානං, අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤාය.

පඨමෙ ¶ ¶ ච තදඞ්ගප්පහානං කිලෙසානං, ඉතරෙසු වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානානි. පඨමෙ ච දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානං, ඉතරෙසු තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසානං පහානං.

එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථ චතුබ්බිධොපි ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො – තත්ථ ධම්මොති තන්ති. අත්ථොති තස්සායෙවත්ථො. දෙසනාති තස්සා මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනා. පටිවෙධොති තන්තියා තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා. යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච තස්මා ගම්භීරා. එවං එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – ධම්මොති හෙතු. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720). අත්ථොති හෙතුඵලං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720). දෙසනාති පඤ්ඤත්ති, යථාධම්මං ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො; අනුලොමපටිලොමසඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදිවසෙන වා කථනං. පටිවෙධොති අභිසමයො. සො ච ලොකියලොකුත්තරො. විසයතො ච අසම්මොහතො ච; අත්ථානුරූපං ධම්මෙසු, ධම්මානුරූපං අත්ථෙසු, පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසු අවබොධො. තෙසං තෙසං වා තත්ථ තත්ථ වුත්තධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො.

ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසු යං යං ධම්මජාතං වා අත්ථජාතං වා යා චායං යථා යථා ඤාපෙතබ්බො අත්ථො සොතූනං ඤාණස්ස අභිමුඛො හොති තථා තථා තදත්ථජොතිකා දෙසනා, යො චෙත්ථ අවිපරීතාවබොධසඞ්ඛාතො පටිවෙධො තෙසං තෙසං වා ධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො – සබ්බම්පෙතං අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුප්පඤ්ඤෙහි, සසාදීහි විය මහාසමුද්දො, දුක්ඛොගාහං අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨඤ්ච, තස්මා ගම්භීරං. එවම්පි එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා ච –

දෙසනාසාසනකථාභෙදං ¶ තෙසු යථාරහං;

සික්ඛාපහානගම්භීරභාවඤ්ච පරිදීපයෙති –

පරියත්තිභෙදං ¶ ¶ සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති.

එත්ථ පන තීසු පිටකෙසු තිවිධො පරියත්තිභෙදො දට්ඨබ්බො. තිස්සො හි පරියත්තියො – අලගද්දූපමා නිස්සරණත්ථා භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.

තත්ථ යා දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා අයං අලගද්දූපමා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො අලගද්දගවෙසී අලගද්දපරියෙසනං චරමානො, සො පස්සෙය්ය මහන්තං අලගද්දං, තමෙනං භොගෙ වා නඞ්ගුට්ඨෙ වා ගණ්හෙය්ය, තස්ස සො අලගද්දො පටිපරිවත්තිත්වා හත්ථෙ වා බාහාය වා අඤ්ඤතරස්මිං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙ ඩංසෙය්ය, සො තතො නිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, අලගද්දස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලං, තෙ තං ධම්මං පරියාපුණිත්වා තෙසං ධම්මානං පඤ්ඤාය අත්ථං න උපපරික්ඛන්ති, තෙසං තෙ ධම්මා පඤ්ඤාය අත්ථං අනුපපරික්ඛතං න නිජ්ඣානං ඛමන්ති, තෙ උපාරම්භානිසංසා චෙව ධම්මං පරියාපුණන්ති ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා ච. යස්ස චත්ථාය ධම්මං පරියාපුණන්ති තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතා දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.238).

යා පන සුග්ගහිතා සීලක්ඛන්ධාදිපාරිපූරිංයෙව ආකඞ්ඛමානෙන පරියාපුටා න උපාරම්භාදිහෙතු, අයං නිස්සරණත්ථා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තෙසං තෙ ධම්මා සුග්ගහිතා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? සුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.239).

යං පන පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො පහීනකිලෙසො භාවිතමග්ගො පටිවිද්ධාකුප්පො ¶ සච්ඡිකතනිරොධො ඛීණාසවො කෙවලං පවෙණිපාලනත්ථාය වංසානුරක්ඛණත්ථාය පරියාපුණාති, අයං භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.

විනයෙ පන සුප්පටිපන්නො භික්ඛු සීලසම්පදං නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණාති, තාසංයෙව ¶ ච තත්ථ පභෙදවචනතො. සුත්තෙ සුප්පටිපන්නො සමාධිසම්පදං නිස්සාය ඡළභිඤ්ඤා පාපුණාති, තාසංයෙව ච තත්ථ පභෙදවචනතො. අභිධම්මෙ සුප්පටිපන්නො පඤ්ඤාසම්පදං නිස්සාය චතස්සො පටිසම්භිදා ¶ පාපුණාති තාසඤ්ච තත්ථෙව පභෙදවචනතො. එවමෙතෙසු සුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං විජ්ජාත්තයඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදාප්පභෙදං සම්පත්තිං පාපුණාති.

විනයෙ පන දුප්පටිපන්නො අනුඤ්ඤාතසුඛසම්ඵස්සඅත්ථරණපාවුරණාදිඵස්සසාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තෙසු උපාදින්නකඵස්සාදීසු අනවජ්ජසඤ්ඤී හොති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා යෙමෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා භගවතා තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.234). තතො දුස්සීලභාවං පාපුණාති. සුත්තෙ දුප්පටිපන්නො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මි’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.5) අධිප්පායං අජානන්තො දුග්ගහිතං ගණ්හාති. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අත්තනා දුග්ගහිතෙන අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛති අත්තානඤ්ච ඛනති බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං පසවතී’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.236). තතො මිච්ඡාදිට්ඨිතං පාපුණාති. අභිධම්මෙ දුප්පටිපන්නො ධම්මචින්තං අතිධාවන්තො අචින්තෙය්යානිපි චින්තෙති, තතො චිත්තක්ඛෙපං පාපුණාති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යානි, න චින්තෙතබ්බානි, යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). එවමෙතෙසු දුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං දුස්සීලභාවමිච්ඡාදිට්ඨිතාචිත්තක්ඛෙපප්පභෙදං විපත්තිං පාපුණාතීති. එත්තාවතා ච –

පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති.

අයම්පි ගාථා වුත්තත්ථා හොති. එවං නානප්පකාරතො පිටකානි ඤත්වා තෙසං වසෙන සබ්බම්පෙතං සඞ්ගය්හමානං තීණි පිටකානි හොන්ති.

කථං ¶ නිකායතො පඤ්ච නිකායාති? සබ්බමෙව හෙතං දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චප්පභෙදං හොති. තත්ථ කතමො දීඝනිකායො? තිවග්ගසඞ්ගහානි බ්රහ්මජාලාදීනි චතුත්තිංස සුත්තානි.

චතුත්තිංසෙව ¶ සුත්තන්තා, තිවග්ගො යස්ස සඞ්ගහො;

එස දීඝනිකායොති, පඨමො අනුලොමිකො.

කස්මා ¶ පනෙස දීඝනිකායොති වුච්චති? දීඝප්පමාණානං සුත්තානං සමූහතො නිවාසතො ච. සමූහනිවාසා හි නිකායොති වුච්චන්ති. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා පාණා (සං. නි. 3.100), පොණිකනිකායො, චික්ඛල්ලිකනිකායො’’ති. එවමාදීනි චෙත්ථ සාධකානි සාසනතො ලොකතො ච. එවං සෙසානම්පි නිකායභාවෙ වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.

කතමො මජ්ඣිමනිකායො? මජ්ඣිමප්පමාණානි පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානි මූලපරියායසුත්තාදීනි දියඩ්ඪසතං ද්වෙ ච සුත්තානි.

දියඩ්ඪසතසුත්තන්තා, ද්වෙ ච සුත්තානි යත්ථ සො;

නිකායො මජ්ඣිමො පඤ්ච, දසවග්ගපරිග්ගහො.

කතමො සංයුත්තනිකායො? දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙන ඨිතානි ඔඝතරණාදීනි සත්ත සුත්තසහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි ච ද්වාසට්ඨි ච සුත්තානි.

සත්ත සුත්තසහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි ච;

ද්වාසට්ඨි චෙව සුත්තන්තා, එසො සංයුත්තසඞ්ගහො.

කතමො අඞ්ගුත්තරනිකායො? එකෙකඅඞ්ගාතිරෙකවසෙන ඨිතානි චිත්තපරියාදානාදීනි නව සුත්තසහස්සානි පඤ්ච සුත්තසතානි සත්තපඤ්ඤාසඤ්ච සුත්තානි.

නව සුත්තසහස්සානි, පඤ්ච සුත්තසතානි ච;

සත්තපඤ්ඤාසසුත්තානි, සඞ්ඛ්යා අඞ්ගුත්තරෙ අයං.

කතමො ¶ ඛුද්දකනිකායො? සකලං විනයපිටකං, අභිධම්මපිටකං, ඛුද්දකපාඨ, ධම්මපදාදයො ¶ ච පුබ්බෙ දස්සිතා පඤ්චදසප්පභෙදා; ඨපෙත්වා චත්තාරො නිකායෙ අවසෙසං බුද්ධවචනන්ති.

ඨපෙත්වා චතුරොපෙතෙ, නිකායෙ දීඝආදිකෙ;

තදඤ්ඤං බුද්ධවචනං, නිකායො ඛුද්දකො මතොති.

එවං නිකායතො පඤ්ච නිකායා හොන්ති.

කථං ¶ ¶ අඞ්ගවසෙන නවඞ්ගානීති? සබ්බමෙව හිදං ‘සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ල’න්ති නවප්පභෙදං හොති. තත්ථ උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරා සුත්තනිපාතෙ මඞ්ගලසුත්තරතනසුත්තනාලකසුත්තතුවට්ටකසුත්තානි අඤ්ඤම්පි ච සුත්තනාමකං තථාගතවචනං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බම්පි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසෙන සංයුත්තනිකායෙ සකලොපි සගාථාවග්ගො. සකලම්පි අභිධම්මපිටකං, නිග්ගාථකං සුත්තං, යඤ්ච අඤ්ඤම්පි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං බුද්ධවචනං, තං වෙය්යාකරණන්ති වෙදිතබ්බං. ධම්මපදං ථෙරගාථා ථෙරීගාථා සුත්තනිපාතෙ නොසුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා ච ගාථාති වෙදිතබ්බා. සොමනස්සඤාණමයිකගාථාප්පටිසංයුත්තා ද්වාසීති සුත්තන්තා උදානන්ති වෙදිතබ්බං. ‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’තිආදිනයප්පවත්තා (ඉතිවු. 1) දසුත්තරසතසුත්තන්තා ඉතිවුත්තකන්ති වෙදිතබ්බං. අපණ්ණකජාතකාදීනි පඤ්ඤාසාධිකානි පඤ්ච ජාතකසතානි ජාතකන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ’’තිආදිනයපවත්තා (දී. නි. 2.209; අ. නි. 4.129) සබ්බෙපි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මප්පටිසංයුත්තා සුත්තන්තා අබ්භුතධම්මන්ති වෙදිතබ්බං.

චූළවෙදල්ලමහාවෙදල්ලසම්මාදිට්ඨිසක්කපඤ්හසඞ්ඛාරභාජනීයමහාපුණ්ණමසුත්තාදයො සබ්බෙපි වෙදඤ්ච තුට්ඨිඤ්ච ලද්ධා ලද්ධා පුච්ඡිතසුත්තන්තා වෙදල්ලන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙතං අඞ්ගතො නවඞ්ගානි.

කථං ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති? සබ්බමෙව හිදං බුද්ධවචනං.

‘‘ද්වාසීති ¶ බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027);

එවං පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සප්පභෙදං හොති. තත්ථ එකානුසන්ධිකං සුත්තං එකො ධම්මක්ඛන්ධො. යං අනෙකානුසන්ධිකං තත්ථ අනුසන්ධිවසෙන ධම්මක්ඛන්ධගණනා. ගාථාබන්ධෙසු පඤ්හාපුච්ඡනං එකො ධම්මක්ඛන්ධො, විස්සජ්ජනං එකො. අභිධම්මෙ එකමෙකං තිකදුකභාජනං එකමෙකඤ්ච චිත්තවාරභාජනං එකො ධම්මක්ඛන්ධො. විනයෙ අත්ථි වත්ථු, අත්ථි මාතිකා, අත්ථි පදභාජනීයං, අත්ථි ආපත්ති, අත්ථි අනාපත්ති, අත්ථි ¶ අන්තරාපත්ති, අත්ථි තිකච්ඡෙදො. තත්ථ එකමෙකො කොට්ඨාසො එකමෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති වෙදිතබ්බො. එවං ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි.

එවමෙතං සබ්බම්පි බුද්ධවචනං පඤ්චසතිකසඞ්ගීතිකාලෙ සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපප්පමුඛෙන වසීගණෙන අයං ධම්මො අයං විනයො, ඉදං පඨමබුද්ධවචනං, ඉදං මජ්ඣිමබුද්ධවචනං, ඉදං පච්ඡිමබුද්ධවචනං, ඉදං විනයපිටකං, ඉදං සුත්තන්තපිටකං, ඉදං අභිධම්මපිටකං, අයං දීඝනිකායො…පෙ… අයං ඛුද්දකනිකායො, ඉමානි සුත්තාදීනි නවඞ්ගානි, ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති ඉමං පභෙදං වවත්ථපෙත්වාව සඞ්ගීතං. න කෙවලඤ්ච ඉමමෙව අඤ්ඤම්පි උද්දානසඞ්ගහවග්ගසඞ්ගහපෙය්යාලසඞ්ගහඑකනිපාතදුකනිපාතාදිනිපාතසඞ්ගහසංයුත්තසඞ්ගහ පණ්ණාසසඞ්ගහාදිඅනෙකවිධං, තීසු පිටකෙසු සන්දිස්සමානං සඞ්ගහප්පභෙදං වවත්ථපෙත්වාව සත්තහි මාසෙහි සඞ්ගීතං.

සඞ්ගීතිපරියොසානෙ චස්ස ඉදං මහාකස්සපත්ථෙරෙන දසබලස්ස සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණකාලං පවත්තනසමත්ථං කතන්ති සඤ්ජාතප්පමොදා සාධුකාරං විය දදමානා අයං මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා අනෙකප්පකාරං කම්පි සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. අනෙකානි ච අච්ඡරියානි පාතුරහෙසුං.

එවං සඞ්ගීතෙ පනෙත්ථ අයං අභිධම්මො පිටකතො අභිධම්මපිටකං, නිකායතො ඛුද්දකනිකායො, අඞ්ගතො ¶ වෙය්යාකරණං, ධම්මක්ඛන්ධතො කතිපයානි ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි හොන්ති.

තං ¶ ධාරයන්තෙසු භික්ඛූසු පුබ්බෙ එකො භික්ඛු සබ්බසාමයිකපරිසාය නිසීදිත්වා අභිධම්මතො සුත්තං ආහරිත්වා ධම්මං කථෙන්තො ‘‘රූපක්ඛන්ධො අබ්යාකතො, චත්තාරො ඛන්ධා සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; දසායතනා අබ්යාකතා, ද්වෙ ආයතනා සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; සොළස ධාතුයො අබ්යාකතා, ද්වෙ ධාතුයො සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; සමුදයසච්චං අකුසලං, මග්ගසච්චං කුසලං, නිරොධසච්චං අබ්යාකතං, දුක්ඛසච්චං සියා කුසලං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං; දසින්ද්රියා අබ්යාකතා, දොමනස්සින්ද්රියං අකුසලං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කුසලං, චත්තාරි ඉන්ද්රියානි සියා කුසලා සියා අබ්යාකතා, ඡ ¶ ඉන්ද්රියානි සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා’’ති ධම්මකථං කථෙසි.

තස්මිං ඨානෙ එකො භික්ඛු නිසින්නො ‘ධම්මකථික ත්වං සිනෙරුං පරික්ඛිපන්තො විය දීඝසුත්තං ආහරසි, කිං සුත්තං නාමෙත’න්ති ආහ. ‘අභිධම්මසුත්තං නාම, ආවුසො’ති. ‘අභිධම්මසුත්තං කස්මා ආහරසි? කිං අඤ්ඤං බුද්ධභාසිතං සුත්තං ආහරිතුං න වට්ටතී’ති? ‘අභිධම්මො කෙන භාසිතො’ති? ‘න එසො බුද්ධභාසිතො’ති. ‘කිං පන තෙ, ආවුසො, විනයපිටකං උග්ගහිත’න්ති? ‘න උග්ගහිතං, ආවුසො’ති. ‘අවිනයධාරිතාය මඤ්ඤෙ ත්වං අජානන්තො එවං වදෙසී’ති. ‘විනයමත්තමෙව, ආවුසො, උග්ගහිත’න්ති. ‘තම්පි තෙ දුග්ගහිතං, පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා නිද්දායන්තෙන උග්ගහිතං භවිස්සති; තුම්හාදිසෙ හි පබ්බාජෙන්තො වා උපසම්පාදෙන්තො වා සාතිසාරො හොති’. ‘කිං කාරණා’? විනයමත්තස්සපි දුග්ගහිතත්තා; වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තත්ථ අනාපත්ති, න විවණ්ණෙතුකාමො ඉඞ්ඝ තාව, ආවුසො, සුත්තන්තං වා ගාථායො වා අභිධම්මං වා පරියාපුණස්සු, පච්ඡාපි විනයං පරියාපුණිස්සසී’’ති (පාචි. 442) භණති. ‘‘සුත්තන්තෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා අභිධම්මං වා විනයං වා පුච්ඡති, අභිධම්මෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා සුත්තන්තං වා විනයං වා පුච්ඡති, විනයෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා සුත්තන්තං වා අභිධම්මං වා පුච්ඡතී’’ති (පාචි. 1221). ‘ත්වං පන එත්තකම්පි න ජානාසී’ති එත්තකෙනපි පරවාදී නිග්ගහිතො හොති.

මහාගොසිඞ්ගසුත්තං පන ඉතොපි බලවතරං. තත්ර හි ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡිතපඤ්හඤ්ච විස්සජ්ජනඤ්ච ආරොචෙතුං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස විස්සජ්ජනං ආරොචෙන්තො ‘‘ඉධාවුසො ¶ සාරිපුත්ත, ද්වෙ භික්ඛූ අභිධම්මකථං කථෙන්ති ¶ , තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පඤ්හං පුට්ඨා විස්සජ්ජෙන්ති, නො ච සංසාදෙන්ති, ධම්මී ච නෙසං කථාපවත්තිනී හොති, එවරූපෙන ඛො, ආවුසො, සාරිපුත්ත, භික්ඛුනා ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්යා’’ති (ම. නි. 1.343) ආහ. සත්ථා ආභිධම්මිකා නාම මම සාසනෙ පරිබාහිරාති අවත්වා සුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසං ගීවං උන්නාමෙත්වා පුණ්ණචන්දසස්සිරීකං මහාමුඛං පූරෙත්වා බ්රහ්මඝොසං නිච්ඡාරෙන්තො ‘‘සාධු සාධු ¶ සාරිපුත්තා’’ති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘යථා තං මොග්ගල්ලානො ච සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්ය, මොග්ගල්ලානො හි සාරිපුත්ත ධම්මකථිකො’’ති (ම. නි. 1.343) ආහ. ආභිධම්මිකභික්ඛූයෙව කිර ධම්මකථිකා නාම, අවසෙසා ධම්මකථං කථෙන්තාපි න ධම්මකථිකා. කස්මා? තෙ හි ධම්මකථං කථෙන්තා කම්මන්තරං විපාකන්තරං රූපාරූපපරිච්ඡෙදං ධම්මන්තරං ආලොළෙත්වා කථෙන්ති. ආභිධම්මිකා පන ධම්මන්තරං න ආලොළෙන්ති. තස්මා ආභිධම්මිකො භික්ඛු ධම්මං කථෙතු වා මා වා, පුච්ඡිතකාලෙ පන පඤ්හං කථෙස්සතීති. අයමෙව එකන්තධම්මකථිකො නාම හොති. ඉදං සන්ධාය සත්ථා සාධුකාරං දත්වා ‘සුකථිතං මොග්ගල්ලානෙනා’ති ආහ.

අභිධම්මං පටිබාහෙන්තො ඉමස්මිං ජිනචක්කෙ පහාරං දෙති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිබාහති, සත්ථු වෙසාරජ්ජඤ්ඤාණං පටිනිවත්තෙති, සොතුකාමං පරිසං විසංවාදෙති, අරියමග්ගෙ ආවරණං බන්ධති, අට්ඨාරසසු භෙදකරවත්ථූසු එකස්මිං සන්දිස්සති උක්ඛෙපනීයකම්මතජ්ජනීයකම්මාරහො හොති. තං තං කම්මං කත්වා උය්යොජෙතබ්බො ‘ගච්ඡ විඝාසාදො හුත්වා ජීවිස්සසී’ති.

අථාපි එවං වදෙය්ය – ‘‘සචෙ අභිධම්මො බුද්ධභාසිතො, යථා අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසු ‘එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරතී’තිආදිනා නයෙන නිදානං සජ්ජිතං, එවමස්සාපි නිදානං සජ්ජිතං භවෙය්යා’’ති. සො ‘ජාතකසුත්තනිපාතධම්මපදාදීනං එවරූපං නිදානං නත්ථි, න චෙතානි න බුද්ධභාසිතානී’ති පටික්ඛිපිත්වා උත්තරිපි එවං වත්තබ්බො – ‘පණ්ඩිත, අභිධම්මො නාමෙස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව විසයො, න අඤ්ඤෙසං විසයො. බුද්ධානඤ්හි ඔක්කන්ති පාකටා, අභිජාති පාකටා, අභිසම්බොධි පාකටා, ධම්මචක්කප්පවත්තනං පාකටං. යමකපාටිහාරියං ¶ පාකටං, තිදිවක්කමො පාකටො, දෙවලොකෙ දෙසිතභාවො පාකටො, දෙවොරොහනං පාකටං. යථා නාම චක්කවත්තිරඤ්ඤො හත්ථිරතනං වා අස්සරතනං වා ථෙනෙත්වා යානකෙ යොජෙත්වා විචරණං නාම අට්ඨානං අකාරණං; චක්කරතනං වා පන ථෙනෙත්වා පලාලසකටෙ ඔලම්බිත්වා විචරණං නාම අට්ඨානං අකාරණං; යොජනප්පමාණං ඔභාසනසමත්ථං මණිරතනං වා පන කප්පාසපච්ඡියං පක්ඛිපිත්වා වළඤ්ජනං ¶ ¶ නාම අට්ඨානං අකාරණං. කස්මා? රාජාරහභණ්ඩතාය; එවමෙව අභිධම්මො නාම න අඤ්ඤෙසං විසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව විසයො. තෙසං වසෙන දෙසෙතබ්බදෙසනා. බුද්ධානඤ්හි ඔක්කන්ති පාකටා…පෙ… දෙවොරොහනං පාකටං. අභිධම්මස්ස නිදානකිච්චං නාම නත්ථි පණ්ඩිතා’ති. න හි සක්කා එවං වුත්තෙ පරවාදිනා සහධම්මිකං උදාහරණං උදාහරිතුං.

මණ්ඩලාරාමවාසී තිස්සභූතිත්ථෙරො පන මහාබොධිනිදානො එස අභිධම්මො නාමාති දස්සෙතුං ‘‘යෙන ස්වාහං, භික්ඛවෙ, විහාරෙන පඨමාභිසම්බුද්ධො විහරාමි තස්ස පදෙසෙන විහාසි’’න්ති (සං. නි. 5.11) ඉමං පදෙසවිහාරසුත්තන්තං ආහරිත්වා කථෙසි. දසවිධො හි පදෙසො නාම – ඛන්ධපදෙසො, ආයතනපදෙසො, ධාතුපදෙසො, සච්චපදෙසො, ඉන්ද්රියපදෙසො, පච්චයාකාරපදෙසො, සතිපට්ඨානපදෙසො, ඣානපදෙසො, නාමපදෙසො, ධම්මපදෙසොති. තෙසු සත්ථා මහාබොධිමණ්ඩෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාක්ඛන්ධවසෙනෙව විහාසි. ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි. ඉමං තෙමාසං ධම්මායතනෙ වෙදනාවසෙන ධම්මධාතුයඤ්ච වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරි සච්චානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං දුක්ඛසච්චෙ වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. බාවීසතින්ද්රියානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාපඤ්චකඉන්ද්රියවසෙන විහාසි. ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරවට්ටං නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං ඵස්සපච්චයා වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාසතිපට්ඨානවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරි ¶ ඣානානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං ඣානඞ්ගෙසු වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. නාමං නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං තත්ථ වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. ධම්මෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාත්තිකවසෙනෙව විහාසීති. එවං ථෙරො පදෙසවිහාරසුත්තන්තවසෙන අභිධම්මස්ස නිදානං කථෙසි.

ගාමවාසී සුමනදෙවත්ථෙරො පන හෙට්ඨාලොහපාසාදෙ ධම්මං පරිවත්තෙන්තො ‘අයං පරවාදී බාහා පග්ගය්හ අරඤ්ඤෙ කන්දන්තො විය, අසක්ඛිකං අඩ්ඩං කරොන්තො විය ච, අභිධම්මෙ නිදානස්ස අත්ථිභාවම්පි න ජානාතී’ති වත්වා නිදානං කථෙන්තො එවමාහ – එකං සමයං භගවා දෙවෙසු විහරති තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං. තත්ර ඛො භගවා දෙවානං ¶ තාවතිංසානං අභිධම්මකථං කථෙසි – ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’ති.

අඤ්ඤෙසු පන සුත්තෙසු එකමෙව නිදානං. අභිධම්මෙ ද්වෙ නිදානානි – අධිගමනිදානඤ්ච දෙසනානිදානඤ්ච ¶ . තත්ථ අධිගමනිදානං දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා වෙදිතබ්බං. දෙසනානිදානං යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා. එවං උභයනිදානසම්පන්නස්ස පනස්ස අභිධම්මස්ස නිදානකොසල්ලත්ථං ඉදං තාව පඤ්හාකම්මං වෙදිතබ්බං – අයං අභිධම්මො නාම කෙන පභාවිතො? කත්ථ පරිපාචිතො? කත්ථ අධිගතො? කදා අධිගතො? කෙන අධිගතො? කත්ථ විචිතො? කදා විචිතො? කෙන විචිතො? කත්ථ දෙසිතො? කස්සත්ථාය දෙසිතො? කිමත්ථං දෙසිතො? කෙහි පටිග්ගහිතො? කෙ සික්ඛන්ති? කෙ සික්ඛිතසික්ඛා? කෙ ධාරෙන්ති? කස්ස වචනං? කෙනාභතොති?

තත්රිදං විස්සජ්ජනං – කෙන පභාවිතොති බොධිඅභිනීහාරසද්ධාය පභාවිතො. කත්ථ පරිපාචිතොති අඩ්ඪඡක්කෙසු ජාතකසතෙසු. කත්ථ අධිගතොති බොධිමූලෙ. කදා අධිගතොති විසාඛාපුණ්ණමාසියං. කෙනාධිගතොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. කත්ථ විචිතොති බොධිමණ්ඩෙ. කදා ¶ විචිතොති රතනඝරසත්තාහෙ. කෙන විචිතොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. කත්ථ දෙසිතොති දෙවෙසු තාවතිංසෙසු. කස්සත්ථාය දෙසිතොති දෙවතානං. කිමත්ථං දෙසිතොති චතුරොඝනිද්ධරණත්ථං. කෙහි පටිග්ගහිතොති දෙවෙහි. කෙ සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා ච පුථුජ්ජනකල්යාණා ච. කෙ සික්ඛිතසික්ඛාති අරහන්තො ඛීණාසවා. කෙ ධාරෙන්තීති යෙසං වත්තති තෙ ධාරෙන්ති. කස්ස වචනන්ති භගවතො වචනං, අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස. කෙනාභතොති ආචරියපරම්පරාය.

අයඤ්හි සාරිපුත්තත්ථෙරො භද්දජි සොභිතො පියජාලී පියපාලො පියදස්සී කොසියපුත්තො සිග්ගවො සන්දෙහො මොග්ගලිපුත්තො සුදත්තො ධම්මියො දාසකො සොණකො රෙවතොති එවමාදීහි යාව තතියසඞ්ගීතිකාලා ආභතො. තතො උද්ධං තෙසංයෙව සිස්සානුසිස්සෙහීති එවං තාව ජම්බුදීපතලෙ ආචරියපරම්පරාය ආභතො. ඉමං පන දීපං –

තතො ¶ මහින්දො ඉට්ටියො, උත්තියො සම්බලො තථා;

පණ්ඩිතො භද්දනාමො ච, එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා.

ඉමෙහි ¶ මහානාගෙහි ආභතො. තතො උද්ධං තෙසංයෙව සිස්සානුසිස්සසඞ්ඛාතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනකාලා ආභතො.

එවං ආභතස්ස පනස්ස යං තං දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා අධිගමනිදානං, යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා දෙසනානිදානඤ්ච වුත්තං, තස්ස ආවිභාවත්ථං අයං අනුපුබ්බිකථා වෙදිතබ්බා –

ඉතො කිර කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති උභතො සුජාතො, මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිපූරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා ‘එත්තකං තෙ කුමාර මාතු සන්තකං, එත්තකං පිතු සන්තකං, එත්තකා අය්යකපය්යකානං සන්තකාති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා එතං පටිපජ්ජාහී’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘ඉමං ධනං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’ති සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. ඉමස්මිං පන ඨානෙ සුමෙධකථා කථෙතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං බුද්ධවංසෙ (බු. වං. 2.1-33) –

කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරමං.

දසහි ¶ සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුතං;

හත්ථිසද්දං අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිතං.

නගරං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං;

සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනං.

නගරෙ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො.

රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමතං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා.

යථාපි දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපි ඉච්ඡිතබ්බකො.

යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානං ඉච්ඡිතබ්බකං.

යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බකං.

යථා ¶ ¶ ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

එවං කිලෙසමලධොවෙ, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

එවං කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

යථාපි බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පරිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ.

යථාපි කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

තථෙවිමං පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

යථා උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

එවමෙවාහං ¶ ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

යථාපි ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

එවමෙවාහං ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

යථාපි පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

එවමෙව ¶ අයං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනාභයා.

එවාහං චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං;

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං ¶ , පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණින්ති. (බු. වං. 2.1-33);

තත්ථ අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතාති ඉමිස්සා පාළියා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලාචඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – මහාසත්තඤ්හි ‘‘හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා අජ්ජ ධම්මිකපබ්බතං පවිසිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තං දිස්වා සක්කො දෙවානමින්දො විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘ගච්ඡ, තාත, අයං සුමෙධපණ්ඩිතො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො එතස්ස වසනට්ඨානං මාපෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රමණීයං අස්සමං සුගුත්තං පණ්ණසාලං, මනොරමං චඞ්කමඤ්ච මාපෙසි. භගවා පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිප්ඵන්නං තං අස්සමපදං සන්ධාය ‘‘සාරිපුත්ත තස්මිං ධම්මිකපබ්බතෙ –

අස්සමො ¶ සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති. –

ආහ. තත්ථ අස්සමො සුකතො මය්හන්ති සුකතො මයා. පණ්ණසාලා සුමාපිතාති පණ්ණච්ඡන්නා සාලාපි මෙ සුමාපිතා අහොසි.

පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චිමෙ චඞ්කමදොසා නාම ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා, අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති. ථද්ධවිසමභූමිභාගස්මිඤ්හි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, ඵොටා උට්ඨහන්ති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං විපජ්ජති. මුදුසමතලෙ පන ඵාසුවිහාරං ආගම්ම කම්මට්ඨානං සම්පජ්ජති. තස්මා ථද්ධවිසමභූමිභාගතා එකො දොසොති වෙදිතබ්බො. චඞ්කමනස්ස අන්තො වා මජ්ඣෙ වා කොටියං වා ¶ රුක්ඛෙ සති පමාදමාගම්ම චඞ්කමන්තස්ස නලාටං වා සීසං වා පටිහඤ්ඤතීති අන්තොරුක්ඛතා දුතියො දොසො. තිණලතාදිගහනච්ඡන්නෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො අන්ධකාරවෙලායං උරගාදිකෙ පාණෙ අක්කමිත්වා වා මාරෙති, තෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛං ආපජ්ජතීති ගහනච්ඡන්නතා තතියො දොසො. අතිසම්බාධෙ චඞ්කමෙ විත්ථාරතො රතනිකෙ වා අඩ්ඪරතනිකෙ වා චඞ්කමන්තස්ස පරිච්ඡෙදෙ පක්ඛලිත්වා නඛාපි අඞ්ගුලියොපි භිජ්ජන්තීති අතිසම්බාධතා චතුත්ථො දොසො. අතිවිසාලෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස චිත්තං විධාවති, එකග්ගතං න ලභතීති අතිවිසාලතා පඤ්චමො දොසො. පුථුලතො පන දියඩ්ඪරතනං ද්වීසු පස්සෙසු රතනමත්තඅනුචඞ්කමං දීඝතො සට්ඨිහත්ථං මුදුතලං සමවිප්පකිණ්ණවාලුකං චඞ්කමං වට්ටති, චෙතියගිරිම්හි දීපප්පසාදකමහාමහින්දත්ථෙරස්ස චඞ්කමනං විය, තාදිසං තං අහොසි. තෙනාහ ‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති.

අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං. අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො අනවජ්ජපිණ්ඩපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනසාරං වා සීසකහාපණාදීනි වා ගණ්හන්තෙසු රාජකුලෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමච්චෙහි අසංසට්ඨභාවො චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති. ඉදං වුත්තං හොති ¶ ‘‘යථා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තෙන සක්කා හොන්ති ඉමානි අට්ඨ සමණසුඛානි වින්දිතුං, එවං අට්ඨගුණසමුපෙතං තං අස්සමං මාපෙසි’’ න්ති.

අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති පච්ඡා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤානඤ්ච සමාපත්තීනඤ්ච උප්පාදනත්ථාය අනිච්චතො දුක්ඛතො විපස්සනං ආරභිත්වා ථාමප්පත්තං විපස්සනාබලං ආහරිං. යථා තස්මිං වසන්තො තං බලං ආහරිතුං සක්කොමි, එවං තං අස්සමං තස්ස අභිඤ්ඤත්ථාය විපස්සනාබලස්ස අනුච්ඡවිකං කත්වා මාපෙසින්ති අත්ථො.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතන්ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා, තදා කිර කුටිලෙණචඞ්කමාදිපටිමණ්ඩිතං පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නං රමණීයං මධුරසලිලාසයං අපගතවාළමිගභිංසනකසකුණං පවිවෙකක්ඛමං අස්සමං මාපෙත්වා අලඞ්කතචඞ්කමස්ස උභොසු අන්තෙසු ආලම්බනඵලකං සංවිධාය නිසීදනත්ථාය චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ සමතලං මුග්ගවණ්ණසිලං මාපෙත්වා අන්තොපණ්ණසාලායං ජටාමණ්ඩලවාකචීරතිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිකෙ තාපසපරික්ඛාරෙ මණ්ඩපෙ පානීයඝටපානීයසඞ්ඛපානීයසරාවානි අග්ගිසාලායං අඞ්ගාරකපල්ලදාරුආදීනීති එවං යං යං පබ්බජිතානං ¶ උපකාරාය සංවත්තති, තං තං සබ්බං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාය භිත්තියං ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තෙ සුමෙධපණ්ඩිතො හිමවන්තපාදෙ ගිරිකන්දරානුසාරෙන අත්තනො නිවාසනානුරූපං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නදීනිවත්තනෙ විස්සකම්මනිම්මිතං සක්කදත්තියං රමණීයං අස්සමං දිස්වා චඞ්කමකොටිං ගන්ත්වා පදවලඤ්ජං අපස්සන්තො ‘‘ධුවං පබ්බජිතා ධුරගාමෙ භික්ඛං පරියෙසිත්වා කිලන්තරූපා ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නා භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා ‘‘අතිවිය චිරායන්ති, ජානිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලකුටිද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මහාභිත්තියං අක්ඛරානි වාචෙත්වා ‘‘මය්හං කප්පියපරික්ඛාරා එතෙ, ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අත්තනා නිවත්ථපාරුතං සාටකයුගං පජහි. තෙනාහ ‘‘සාටකං පජහිං තත්ථා’’ති. එවං පවිට්ඨො අහං සාරිපුත්ත තස්සං පණ්ණසාලායං සාටකං පජහිං.

නවදොසමුපාගතන්ති ¶ සාටකං පජහන්තො නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා උපට්ඨහන්ති. තෙසු තස්ස මහග්ඝභාවො එකො දොසො, පරපටිබද්ධතාය උප්පජ්ජනභාවො එකො, පරිභොගෙන ලහුං කිලිස්සනභාවො එකො, කිලිට්ඨො හි ධොවිතබ්බො ච රජිතබ්බො ච හොති, පරිභොගෙන ලහුකං ජීරණභාවො එකො ජිණ්ණස්ස හි තුන්නං වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති. පුනපරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො එකො, තාපසපබ්බජ්ජාය අසාරුප්පභාවො එකො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො එකො, යථා හි නං පච්චත්ථිකා න ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති. පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානභාවො එකො, ගහෙත්වා චරන්තස්ස ඛන්ධභාරමහිච්ඡභාවො එකොති.

වාකචීරං නිවාසෙසින්ති තදා අහං සාරිපුත්ත ඉමෙ නව දොසෙ දිස්වා සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසිං මුඤ්ජතිණං හීරං හීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතං වාකචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො.

ද්වාදසගුණමුපාගතන්ති ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි සමන්නාගතං, වාකචීරස්මිඤ්හි ද්වාදසානිසංසා – අප්පග්ඝං සුන්දරං කප්පියන්ති අයං තාව එකො ආනිසංසො, සහත්ථා කාතුං සක්කාති අයං දුතියො, පරිභොගෙන සණිකං කිලිස්සති ධොවියමානෙපි පපඤ්චො නත්ථීති අයං තතියො, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො චතුත්ථො, පුන පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො ¶ පඤ්චමො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො ඡට්ඨො, පච්චත්ථිකානං නිරුපභොගභාවො සත්තමො, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො අට්ඨමො, ධාරණෙ සල්ලහුකභාවො නවමො, චීවරපච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො දසමො, වාකුප්පත්තියා ධම්මිකඅනවජ්ජභාවො එකාදසමො වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවො ද්වාදසමොති.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකන්ති කථං පජහිං? සො කිර වරසාටකයුගං ඔමුඤ්චන්තො චීවරවංසෙ ලග්ගිතං අනොජපුප්ඵදාමසදිසං රත්තවාකචීරං ගහෙත්වා නිවාසෙත්වා තස්සුපරි අපරං සුවණ්ණවණ්ණං වාකචීරං පරිදහිත්වා පුන්නාගපුප්ඵසන්ථරසදිසං සඛුරං අජිනචම්මං එකංසං කත්වා ජටාමණ්ඩලං ¶ පටිමුඤ්චිත්වා චූළාය සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං සාරසූචිං පවෙසෙත්වා මුත්තාජාලසදිසාය සික්කාය පවාළවණ්ණං කුණ්ඩිකං ඔදහිත්වා තීසු ඨානෙසු වඞ්කකාජං ආදාය එකිස්සා කාජකොටියා කුණ්ඩිකං, එකිස්සා අඞ්කුසකපච්ඡිතිදණ්ඩකාදීනි ඔලග්ගෙත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමන්තො අත්තනො වෙසං ඔලොකෙත්වා ‘‘මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, සොභති වත මෙ පබ්බජ්ජා, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීහි සබ්බෙහිපි ධීරපුරිසෙහි වණ්ණිතා ථොමිතා අයං පබ්බජ්ජා නාම, පහීනං මෙ ගිහිබන්ධනං, නික්ඛන්තොස්මි නෙක්ඛම්මං, ලද්ධා මෙ උත්තමපබ්බජ්ජා, කරිස්සාමි සමණධම්මං, ලභිස්සාමි අග්ගඵලසුඛ’’න්ති උස්සාහජාතො ඛාරිකාජං ඔතාරෙත්වා චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ මුග්ගවණ්ණසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසින්නො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං පණ්ණසාලං පවිසිත්වා බිදලමඤ්චකපස්සෙ කට්ඨත්ථරිකාය නිපන්නො සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා බලවපච්චූසෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ආගමනං ආවජ්ජෙසි ‘‘අහං ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා අමිතභොගං අනන්තයසං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නෙක්ඛමගවෙසකො හුත්වා පබ්බජිතො, ඉතො දානි පට්ඨාය පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති, පවිවෙකඤ්හි පහාය විචරන්තං මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකා ඛාදන්ති, ඉදානි මයා පවිවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටති, අහඤ්හි ඝරාවාසං පලිබොධතො දිස්වා නික්ඛන්තො, අයඤ්ච මනාපා පණ්ණසාලා, බෙලුවපක්කවණ්ණා පරිභණ්ඩකතා භූමි, රජතවණ්ණා සෙතභිත්තියො, කපොතපාදවණ්ණං පණ්ණච්ඡදනං, විචිත්තත්ථරණවණ්ණො බිදලමඤ්චකො, නිවාසඵාසුකං වසනට්ඨානං, න එත්තො අතිරෙකතරා විය මෙ ගෙහසම්පදා පඤ්ඤායතී’’ති පණ්ණසාලාය දොසෙ විචිනන්තො අට්ඨ දොසෙ පස්සි.

පණ්ණසාලාපරිභොගස්මිඤ්හි අට්ඨ ආදීනවා – මහාසමාරම්භෙන? දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා කරණපරියෙසනභාවො ¶ එකො ආදීනවො. තිණපණ්ණමත්තිකාසු පතිතාසු තාසං පුනප්පුනං ඨපෙතබ්බතාය නිබද්ධජග්ගනභාවො ¶ දුතියො, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාති, අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති උට්ඨාපනීයභාවො තතියො, සීතුණ්හපටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො චතුත්ථො, ගෙහං පවිට්ඨෙන යංකිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහපටිච්ඡාදනභාවො පඤ්චමො, ‘‘මය්හ’’න්ති පරිග්ගහකරණභාවො ඡට්ඨො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො නාමෙස දුතියකවාසො වියාති සත්තමො ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවො අට්ඨමොති ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජහි. තෙනාහ ‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

උපාගමිං රුක්ඛමූලං ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං රුක්ඛමූලං උපාගතොස්මීති වදති.

තත්රිමෙ දස ගුණා – අප්පසමාරම්භතා එකො ගුණො උපගමනමත්තමෙව හි තත්ථ හොතීති. අප්පටිජග්ගනතා දුතියො තඤ්හි සම්මට්ඨම්පි අසම්මට්ඨම්පි පරිභොගඵාසුකං හොතියෙව. අනුට්ඨාපනීයභාවො තතියො, ගරහං නප්පටිච්ඡාදෙති, තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති ගරහාය අප්පටිච්ඡාදනභාවො චතුත්ථො, අබ්භොකාසාවාසො විය කායං න සන්ථම්භෙතීති කායස්ස අසන්ථම්භනභාවො පඤ්චමො. පරිග්ගහකරණාභාවො ඡට්ඨො, ගෙහාලයපටික්ඛෙපො සත්තමො, බහුසාධාරණගෙහෙ විය ‘‘පටිජග්ගිස්සාමි නං, නික්ඛමථා’’ති නීහරණාභාවො අට්ඨමො, වසන්තස්ස සප්පීතිකභාවො නවමො, රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවො දසමොති, ඉමෙ දස ගුණෙ දිස්වා රුක්ඛමූලං උපාගතොස්මීති වදති.

ඉමානි එත්තකානි කාරණානි සල්ලක්ඛෙත්වා මහාසත්තො පුනදිවසෙ භික්ඛාය ගාමං පාවිසි. අථස්ස සම්පත්තගාමෙ මනුස්සා මහන්තෙන උස්සාහෙන භික්ඛං අදංසු. සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා අස්සමං ආගම්ම නිසීදිත්වා චින්තෙසි ‘‘නාහං ‘ආහාරං න ලභාමී’ති පබ්බජිතො සිනිද්ධාහාරො නාමෙස මානමදපුරිසමදෙ වඩ්ඪෙති. ආහාරමූලකස්ස දුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථි යංනූනාහං වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤනිබ්බත්තකං ආහාරං පජහිත්වා පවත්තඵලභොජනො භවෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය තථා ¶ කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘වාපිතං ¶ රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

එවං මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො.

පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

වෙදජාතං ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’’.

තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු ‘‘බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’’.

‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

තත්ථ ¶ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

‘‘ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො වෙ මා උපච්චගා’’.

යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

අදංසු ¶ තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

අනිට්ඨිතෙ පමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

පච්චුග්ගමනා වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

දිබ්බං චන්දනචුණ්ණඤ්ච, වරගන්ධඤ්ච කෙවලං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

චම්පකං ¶ සලලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතකං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

කෙසෙ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සති.

පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

‘‘ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

‘‘කිං ¶ මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං’’.

දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘පස්සථ ¶ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘අහු කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

‘‘අජපාලරුක්ඛමූලෙ, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

‘‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමුපෙහිති.

‘‘තතො පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

‘‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

‘‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සතිමං ජිනං.

‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා.

‘‘බොධි ¶ තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චති;

චිත්තො ච හත්ථාළවකො, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨකා;

උත්තරා නන්දමාතා ච, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨිකා’’.

ඉදං ¶ සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

යදිමස්ස ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨා තිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, සබ්බෙ පදක්ඛිණමකංසු මං;

නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

හට්ඨතුට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

පල්ලඞ්කෙන ¶ නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

‘‘වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාපාරමිං ගතො.

‘‘දසසහස්සිලොකම්හි ¶ , ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං’’.

පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මහාවාතා න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ආකාසට්ඨා ¶ ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මානුස්සකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

විචිත්තපුප්ඵා ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

නිරයෙපි ¶ දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

අනොවට්ඨෙන උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

තාරාගණා විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

න ¶ හොති අරති සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රොගා තදුපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රොගො තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සති;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රජො නුද්ධංසති උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

අනිට්ඨගන්ධො පක්කමති, දිබ්බගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායති ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

සබ්බෙ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

කුට්ටා ¶ කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

අකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

චුතී ¶ ච උපපත්ති ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

දළ්හං පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සීනචූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

යථා ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථාපි සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

ඉමං ¶ ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි ¶ කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;

වමතෙ වුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

තථෙව යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධොකතො.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

තථෙව චතූසු භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සදා සීලං, චමරී විය වාලධිං.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො ¶ තදාදක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිමෙව ගවෙසති.

තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරං විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොති, භවතො පරිමුත්තියා.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො ¶ තදාදක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

තථෙව ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡං බුධං ජනං;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

තථෙව ¶ ¶ ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි ඔසමී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති, වීථිතො.

තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කමසි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි ¶ පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

තථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ¶ ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොහි, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

තථෙව ත්වම්පි හිතාහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ¶ ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

තථෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තතුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

චලතා රවති පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදිනී.

යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙසි භූමියා.

ඝටානෙකසහස්සානි ¶ , කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යාථිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

කිං ¶ භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම.

තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති;

එසො සම්මසති ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

තස්ස සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ.

බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි අභිවන්දිසුං.

සමාදයිත්වා බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

වෙදයන්ති ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

යථාපි ¶ සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵසු.

යථා ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දසපාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරෙහි දසපාරමී.

යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

රාහුමුත්තො යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුඤ්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

යථා යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා.

තදා තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සරණාගමනෙ ¶ කඤ්චි, නිවෙසෙසි තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

කස්සචි වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

තෙන ¶ යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

මහාහනුසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනි.

පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහු.

සන්නිපාතා තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො.

පුන ¶ නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො.

යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ.

දසවීසසහස්සානං, ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහු තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසනං සුවිසොධිතං.

චත්තාරි සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං, පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

යෙ ¶ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අප්පත්තමානසා සෙඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සදෙවකෙ.

නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සුමඞ්ගලො ¶ ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව පුප්ඵිතො;

පභා විධාවති තස්ස, සමන්තා ද්වාදසයොජනෙ.

සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

සා ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති.

දීපඞ්කරස්ස භගවතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං. දුතියෙ කොටිසහස්සං, තතියෙ නවුතිකොටියො.

තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම චක්කවත්තී හුත්වා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථා බොධිසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ¶ ධම්මකථං සුත්වා රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා පබ්බජි. සො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. කොණ්ඩඤ්ඤබුද්ධස්ස පන රම්මවතී නාම නගරං, සුනන්දො නාම ඛත්තියො පිතා, සුජාතා ¶ නාම මාතා, භද්දො ච සුභද්දො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනුරුද්ධො නාම උපට්ඨාකො, තිස්සා ච උපතිස්සා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලකල්යාණී බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු මඞ්ගලො සුමනො රෙවතො සොභිතොති. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො තීසු සාවකසන්නිපාතෙසු පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කොටිසහස්සං. තතියෙ නවුතිකොටියො. වෙමාතිකභාතා පනස්ස ආනන්දකුමාරො නාම නවුතිකොටිසඞ්ඛ්යාය පරිසාය සද්ධිං ධම්මසවනත්ථාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි, සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සො සද්ධිං පරිසාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා තෙසං කුලපුත්තානං පුබ්බචරියකං ඔලොකෙන්තො ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස උපනිස්සයං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිවාරයිංසු අයමස්ස තතියො සාවකසන්නිපාතො අහොසි.

යථා පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණායෙව සරීරප්පභා හොති, න, එවං තස්ස. තස්ස පන භගවතො සරීරප්පභා නිච්චකාලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. රුක්ඛපථවීපබ්බතසමුද්දාදයො අන්තමසො උක්ඛලියාදීනි උපාදාය සුවණ්ණපට පරියොනද්ධා විය අහෙසුං. ආයුප්පමාණං පනස්ස නවුතිවස්සසහස්සානි අහොසි. එත්තකං කාලං චන්දිමසූරියාදයො අත්තනො පභාය විරොචිතුං නාසක්ඛිංසු, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායිත්ථ. දිවා සූරියාලොකෙන විය සත්තා නිච්චං බුද්ධාලොකෙනෙව විචරිංසු. සායං පුප්ඵිතානං කුසුමානං, පාතො රවනකසකුණානඤ්ච වසෙන ලොකො රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං සල්ලක්ඛෙසි ¶ . කිං පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අයමානුභාවො නත්ථීති? නො නත්ථි, තෙපි හි ආකඞ්ඛමානා දසසහස්සිං වා ලොකධාතුං, තතො වා භිය්යො ආභාය ඵරෙය්යුං. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො පුබ්බපත්ථනාවසෙන අඤ්ඤෙසං බ්යාමප්පභා විය සරීරප්පභා නිච්චමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

සො කිර බොධිසත්තචරියකාලෙ වෙස්සන්තරසදිසෙ අත්තභාවෙ ඨිතො සපුත්තදාරො වඞ්කපබ්බතසදිසෙ පබ්බතෙ වසි. අථෙකො ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි. මහාසත්තො ‘‘දදාමි ¶ බ්රාහ්මණස්ස පුත්තකෙ’’ති හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං පථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාසත්තස්ස මුළාලකලාපං විය ද්වෙ දාරකෙ ඛාදි. මහාපුරිසස්ස යක්ඛං ඔලොකෙත්වා විවටමත්තෙ අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං තස්ස මුඛං දිස්වාපි කෙසග්ගමත්තම්පි දොමනස්සං නුප්පජ්ජි, ‘‘සුදින්නං වත මෙ දාන’’න්ති චින්තයතො පනස්ස සරීරෙ මහන්තං පීතිසොමනස්සං උදපාදි. සො ‘‘ඉමස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන සරීරතො රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිත්වා එත්තකං ඨානං ඵරිංසු.

අපරම්පිස්ස පුබ්බචරිතං අත්ථි. සො කිර බොධිසත්තකාලෙ එකස්ස බුද්ධස්ස චෙතියං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බුද්ධස්ස මයා ජීවිතං පරිච්චජිතුං වට්ටතී’’ති දණ්ඩකදීපිකාවෙඨනනියාමෙන සකලසරීරං වෙඨාපෙත්වා රතනමත්තමකුලං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා තත්ථ සහස්සවට්ටියො ජාලාපෙත්වා තං සීසෙනාදාය සකලසරීරං ජාලාපෙත්වා චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො සකලරත්තිං වීතිනාමෙසි. එවං යාව අරුණුග්ගමනා වායමන්තස්සාපිස්ස ලොමකූපමත්තම්පි උසුමං න ගණ්හි, පදුමගබ්භං පවිට්ඨකාලො විය අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102; 1.15.385);

ඉමස්සාපි කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තස්ස භගවතො සරීරොභාසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා ‘‘සත්ථාරං නිමන්තෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමිත්වා මධුරධම්මකථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථ භන්තෙ’’ති ආහ. බ්රාහ්මණ කිත්තකෙහි ¶ තෙ භික්ඛූහි අත්ථොති, කිත්තකා පන වො භන්තෙ පරිවාරා භික්ඛූති. තදා සත්ථු පඨමසන්නිපාතොයෙව හොති. තස්මා ‘‘කොටිසතසහස්ස’’න්ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සබ්බෙහිපි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ගෙහං ගච්ඡන්තො චින්තෙසි ‘‘අහං එත්තකානං භික්ඛූනං යාගුභත්තවත්ථාදීනි දාතුං නො න සක්කොමි, නිසීදනට්ඨානං පන කථං භවිස්සතී’’ති. තස්ස සා චින්තා චතුරාසීතියොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හභාවං ජනෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමස්මා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘අයං සුරුචි බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නිසීදනට්ඨානත්ථාය චින්තෙසි, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා පුඤ්ඤකොට්ඨාසං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වඩ්ඪකිවණ්ණං නිම්මිනිත්වා වාසිඵරසුහත්ථො මහාපුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි භතියා කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති ආහ. මහාපුරිසො තං දිස්වා ‘‘කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. මම අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, ගෙහං වා මණ්ඩපං වා යො යං කාරෙති, තස්ස තං කාතුං ජානාමීති. තෙන හි මය්හං කම්මං අත්ථීති. කිං, අය්යාති? ස්වාතනාය මෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ නිමන්තිතා, තෙසං නිසීදනමණ්ඩපං කරිස්සසීති. අහං නාම කරෙය්යං, සචෙ මෙ භතිං දාතුං සක්ඛිස්සථාති. සක්ඛිස්සාමි, තාතාති. ‘‘සාධු කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා එකං පදෙසං ඔලොකෙසි.

ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණො ¶ පදෙසො කසිණමණ්ඩලං විය සමතලො අහොසි. සො ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ සත්තරතනමයො මණ්ඩපො උට්ඨහතූ’’ති චින්තෙත්වා ඔලොකෙසි. තාවදෙව පථවිං භින්දිත්වා මණ්ඩපො උට්ඨහි. තස්ස සුවණ්ණමයෙසු ථම්භෙසු රජතමයා ඝටකා අහෙසුං, රජතමයෙසු ථම්භෙසු සුවණ්ණමයා, මණිත්ථම්භෙසු පවාළමයා, පවාළත්ථම්භෙසු මණිමයා, සත්තරතනමයෙසු ථම්භෙසු සත්තරතනමයාව ඝටකා අහෙසුං. තතො ‘‘මණ්ඩපස්ස අන්තරන්තෙන කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බතූ’’ති ඔලොකෙසි. සහ ඔලොකනෙනෙව කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බි, යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකස්සෙව තූරියස්ස මධුරසද්දො නිග්ගච්ඡති. දිබ්බසඞ්ගීතිවත්තනකාලො විය අහොසි. ‘‘අන්තරන්තරා ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔලම්බන්තූ’’ති චින්තෙසි. තාවදෙව දාමානි ඔලම්බිංසු. ‘‘කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යානං භික්ඛූනං ආසනානි ච ආධාරකානි ච පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි. තාවදෙව උට්ඨහිංසු. ‘‘කොණෙ කොණෙ එකෙකා උදකචාටියො උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, තාවදෙව උදකචාටියො උට්ඨහිංසු එත්තකං මාපෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි අය්ය තව මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා මය්හං භතිං දෙහී’’ති ආහ. මහාපුරිසො ගන්ත්වා මණ්ඩපං ඔලොකෙසි ¶ . ඔලොකෙන්තස්සෙවස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. අථස්ස මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා එතදහොසි ‘‘නායං මණ්ඩපො මනුස්සභූතෙන කතො, මය්හං පන අජ්ඣාසයං මය්හං ගුණං ආගම්ම අද්ධා සක්කස්ස භවනං උණ්හං අහොසි. තතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා අයං මණ්ඩපො කාරිතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න ඛො පන මෙ යුත්තං එවරූපෙ මණ්ඩපෙ එකදිවසංයෙව දානං දාතුං, සත්තාහං දස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

බාහිරකදානඤ්හි තත්තකම්පි සමානං බොධිසත්තානං තුට්ඨිං කාතුං න සක්කොති. අලඞ්කතසීසං පන ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා, හදයමංසං වා උප්පාටෙත්වා දින්නකාලෙ බොධිසත්තානං චාගං නිස්සාය තුට්ඨි නාම හොති. අම්හාකම්පි හි බොධිසත්තස්ස සිවිජාතකෙ දෙවසිකං පඤ්චසතසහස්සකහාපණානි විස්සජ්ජෙත්වා චතූසු නගරද්වාරෙසු, මජ්ඣෙ නගරෙ ච දානං දදන්තස්ස තං දානං තුට්ඨිං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි. යදා පනස්ස බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා සක්කො දෙවරාජා අක්ඛීනි යාචි, තදා තානි උප්පාටෙත්වා ¶ දදමානස්සෙව හාසො උප්පජ්ජි, කෙසග්ගමත්තම්පි චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං නාහොසි. එවං දානං නිස්සාය බොධිසත්තානං තිත්ති නාම නත්ථි. තස්මා සොපි මහාපුරිසො ‘‘සත්තාහං මයා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යානං භික්ඛූනං දානං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං මණ්ඩපෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං ගවපානං නාම අදාසි. ගවපානන්ති මහන්තෙ මහන්තෙ කොලම්බෙ ඛීරස්ස පූරෙත්වා උද්ධනෙසු ආරොපෙත්වා ඝනපාකපක්කෙ ඛීරෙ ථොකෙ තණ්ඩුලෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කමධුසක්කරචුණ්ණසප්පීහි අභිසඞ්ඛතං භොජනං වුච්චති. මනුස්සායෙව පන පරිවිසිතුං නාසක්ඛිංසු, දෙවාපි එකන්තරිකා හුත්වා පරිවිසිංසු. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණං ඨානම්පි භික්ඛූ ගණ්හිතුං නප්පහොතියෙව. තෙ පන භික්ඛූ අත්තනො ආනුභාවෙන නිසීදිංසු. පරියොසානදිවසෙ සබ්බභික්ඛූනං පත්තානි ධොවාපෙත්වා භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතානං පූරෙත්වා තිචීවරෙහි සද්ධිං අදාසි. සඞ්ඝනවකභික්ඛුනා ලද්ධතිචීවරසාටකා සතසහස්සග්ඝනිකා අහෙසුං. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘අයං පුරිසො එවරූපං මහාදානං අදාසි, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං ද්වින්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති දිස්වා මහාපුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං එත්තකං නාම කාලං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

මහාපුරිසො බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අහං කිර බුද්ධො භවිස්සාමි, කො මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො ¶ , පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාරූපං සම්පත්තිං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අභිඤ්ඤා, සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසනෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

මඞ්ගලස්ස පන භගවතො උත්තරං නාම නගරං අහොසි. පිතාපි උත්තරො නාම ඛත්තියො, මාතාපි උත්තරා නාම, සුදෙවො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, පාලිතො නාම උපට්ඨාකො, සීවලී ච අසොකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි. නවුතිවස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව ¶ දසචක්කවාළසහස්සානි එකන්ධකාරානි අහෙසුං. සබ්බචක්කවාළෙසු මනුස්සානං මහන්තං ආරොදනපරිදෙවනං අහොසි.

එවං දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරං කත්වා පරිනිබ්බුතස්ස තස්ස භගවතො අපරභාගෙ සුමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කඤ්චනපබ්බතම්හි නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා මහාසත්තො අතුලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො, සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කොටිසතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස තස්ස භගවතො දිබ්බතූරියෙහි උපහාරං කාරාපෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පච්චෙකං දුස්සයුගානි දත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො නගරං මෙඛලං නාම අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සරණො ච භාවිතත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උදෙනො නාම උපට්ඨාකො, සොණා ච උපසොණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, නවුතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, නවුතියෙව වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණං අහොසීති.

තස්ස අපරභාගෙ රෙවතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං, පඨමසන්නිපාතෙ ගණනා නාම නත්ථි, දුතියෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො අතිදෙවො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය සිරස්මිං අඤ්ජලිං ¶ ඨපෙත්වා තස්ස සත්ථුනො කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං වත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන පූජමකාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො නගරං සුධඤ්ඤවතී නාම අහොසි, පිතා විපුලො නාම ඛත්තියො, මාතාපි විපුලා නාම, වරුණො ච බ්රහ්මදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සම්භවො නාම උපට්ඨාකො, භද්දා ච සුභද්දා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු සට්ඨිවස්සසහස්සානීති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ සොභිතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො අජිතො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො නගරං සුධම්මං නාම අහොසි, පිතා සුධම්මො නාම රාජා, මාතාපි සුධම්මා නාම, අසමො ච සුනෙත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනොමො නාම උපට්ඨාකො, නකුලා ච සුජාතා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු අනොමදස්සී, පදුමො, නාරදොති. අනොමදස්සිස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමෙ අට්ඨ භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ තදා බොධිසත්තො එකො යක්ඛසෙනාපති අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො අනෙකකොටිසතසහස්සානං යක්ඛානං අධිපති. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථාපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

අනොමදස්සිස්ස පන භගවතො චන්දවතී නාම නගරං අහොසි, යසවා නාම රාජා පිතා, යසොධරා නාම මාතා, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො ¶ , සුන්දරී ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අජ්ජුනරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ පදුමො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ තීණිසතසහස්සානි, තතියෙ අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ මහාවනසණ්ඩවාසීනං භික්ඛූනං ද්වෙ සතසහස්සානි. තදා තථාගතෙ තස්මිංයෙව වනසණ්ඩෙ වසන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සත්ථාරං නිරොධසමාපත්තිසමාපන්නං දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා ¶ පීතිසොමනස්සජාතො තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තාහං බුද්ධාරම්මණං පීතිංඅවිජහිත්වා පීතිසුඛෙනෙව ගොචරාය අපක්කමිත්වා ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා පයිරුපාසමානො අට්ඨාසි. සත්ථා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො සීහං ඔලොකෙත්වා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා සඞ්ඝං වන්දිස්සතී’’ති ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ තාවදෙව ආගමිංසු. සීහො සඞ්ඝෙ චිත්තං පසාදෙති. සත්ථා තස්ස මානසං ඔලොකෙත්වා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

පදුමස්ස පන භගවතො චම්පකං නගරං අහොසි අසමො නාම රාජා පිතා, මාතා අසමා නාම, සාලො ච උපසාලො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සොණරුක්ඛො නාම බොධි අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ නාරදො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු, අට්ඨසු ච සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ලොහිතචන්දනෙන පූජමකාසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො ධඤ්ඤවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, අනොමා නාම මාතා, භද්දසාලො ච ජිතමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වාසිට්ඨො නාම උපට්ඨාකො, උත්තරා ¶ ච ඵග්ගුනී ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසොණරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

නාරදබුද්ධස්ස පන අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ වෙභාරපබ්බතෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ජටිලො නාම මහාරට්ඨියො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං දානං ¶ අදාසි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. පදුමුත්තරස්ස පන භගවතො කාලෙ තිත්ථියා නාම නාහෙසුං සබ්බෙ දෙවමනුස්සා බුද්ධමෙව සරණමකංසු.

තස්ස නගරං හංසවතී නාම අහොසි, පිතා ආනන්දො නාම ඛත්තියො, මාතා සුජාතා නාම, දෙවලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා සුමනො නාම උපට්ඨාකො, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සලලරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි ගණ්හි වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ සත්තතිකප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා ඉතො තිංසකප්පසහස්සමත්ථකෙ සුමෙධො ච සුජාතො චාති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. සුමෙධස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතඛීණාසවා අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උත්තරො නාම බ්රාහ්මණමාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතාපි සුදත්තා නාම, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාම උපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සානීති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ සුජාතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං ¶ , දුතියෙ පඤ්ඤාසං, තතියෙ චත්තාලීසං. තදා බොධිසත්තො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සද්ධිං සත්තහි රතනෙහි චතුමහාදීපරජ්ජං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සකලරට්ඨවාසිනො රට්ඨුප්පාදං ගහෙත්වා ආරාමිකකිච්චං සාධෙන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිච්චං මහාදානං අදංසු. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො නගරං සුමඞ්ගලං නාම අහොසි, උග්ගතො නාම රාජා පිතා, පභාවතී නාම මාතා, සුදස්සනො ච සුදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, නාරදො නාම උපට්ඨාකො, නාගා ච නාගසමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාවෙළුරුක්ඛො බොධි, සො කිර මන්දච්ඡිද්දො ඝනක්ඛන්ධො උපරිනිග්ගතාහි මහාසාඛාහි මොරපිඤ්ඡකලාපො විය විරොචිත්ථ. තස්ස භගවතො සරීරං පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුතිවස්සසහස්සානීති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. පියදස්සිස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො කස්සපො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කොටිසතසහස්සධනපරිච්චාගෙන සඞ්ඝාරාමං කාරෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අට්ඨාරසකප්පසතච්චයෙන බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, පිතා සුදින්නො නාම රාජා, මාතා චන්දා නාම, පාලිතො ච සබ්බදස්සී ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොභිතො නාම උපට්ඨාකො, සුජාතා ච ධම්මදින්නා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පියඞ්ගුරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ අත්ථදස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨනවුතිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ අට්ඨාසීතිසහස්සානි, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො ¶ සුසීමො ¶ නාම මහිද්ධිකො තාපසො හුත්වා දෙවලොකතො මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තං ආහරිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සොභණං නාම නගරං අහොසි, සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො ච උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාම උපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ ධම්මදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි ච දිබ්බතූරියෙහි ච පූජමකාසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සරණං නාම නගරං අහොසි, පිතා සරණො නාම රාජා, මාතා සුනන්දා නාම, පදුමො ච ඵුස්සදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුනෙත්තො නාම උපට්ඨාකො, ඛෙමා ච සබ්බනාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, රත්තඞ්කුරරුක්ඛො බොධි, ‘‘කකුධරුක්ඛො’’තිපි ‘‘බිම්බිජාලො’’තිපි වුච්චති සරීරං පනස්ස අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව සිද්ධත්ථො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උග්ගතෙජො අභිඤ්ඤාබලසම්පන්නො මඞ්ගලො නාම තාපසො හුත්වා මහාජම්බුඵලං ආහරිත්වා තථාගතස්ස අදාසි. සත්ථා තං ඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බොධිසත්තං බ්යාකාසි.

තස්ස ¶ භගවතො නගරං වෙභාරං නාම අහොසි, පිතා ජයසෙනො නාම රාජා, මාතා සුඵස්සා නාම, සම්බලො ච සුමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, රෙවතො නාම උපට්ඨාකො, සීවලා ච ¶ සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කණිකාරරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තිස්සස්ස පන භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූනං කොටිසතං අහොසි, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො මහාභොගො මහායසො සුජාතො නාම ඛත්තියො හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකභාවං පත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා දිබ්බමන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකපුප්ඵානි ආදාය චතුපරිසමජ්ඣෙ ගච්ඡන්තං තථාගතං පූජෙසි, ආකාසෙ පුප්ඵවිතානං හුත්වා අට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, පිතා ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො, මාතා පදුමා නාම, බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා සමඞ්ගො නාම උපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඵුස්සො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පණ්ණාස, තතියෙ ද්වත්තිංස. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම ඛත්තියො හුත්වා මහාරජ්ජං පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මකථං කථෙසි. සීලපාරමිඤ්ච පූරෙසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො කාසි නාම නගරං අහොසි, ජයසෙනො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සුරක්ඛිතො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සභියො නාම උපට්ඨාකො, චාලා ච උපචාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා ¶ , ආමලකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා ¶ , පඨමසන්නිපාතෙ අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ එකසතසහස්සං, තතියෙ අසීතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො මහිද්ධිකො මහානුභාවො අතුලො නාම නාගරාජා හුත්වා සත්තරතනඛචිතං සොවණ්ණමයං මහාපීඨං භගවතො අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො එකනවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා. බන්ධුමතී නාම මාතා, ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසොකො නාම උපට්ඨාකො, චන්දා ච චන්දමිත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා පාටලිරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සදා සත්ත යොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අසීතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකතිංසකප්පෙ සිඛී, වෙස්සභූ චාති ද්වෙ බුද්ධා අහෙසුං. සිඛිස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ අසීතිසහස්සානි, තතියෙ සත්තති. තදා බොධිසත්තො අරින්දමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තරතනපටිමණ්ඩිතං හත්ථිරතනං දත්වා හත්ථිප්පමාණං කත්වා කප්පියභණ්ඩං අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකතිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො අරුණවතී නාම නගරං අහොසි, අරුණවා නාම ඛත්තියො පිතා, පභාවතී නාම මාතා, අභිභූ ච සම්භවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා ඛෙමඞ්කරො නාම උපට්ඨාකො, සඛිලා ච පදුමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පුණ්ඩරීකරුක්ඛො බොධි, සරීරං සත්තතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා යොජනත්තයං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, සත්තහිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ වෙස්සභූ නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා පඨමසන්නිපාතෙ අසීතිභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං දුතියෙ ¶ සත්තති, තතියෙ සට්ඨි. තදා බොධිසත්තො සුදස්සනො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආචාරගුණසම්පන්නො බුද්ධරතනෙ චිත්තීකාරපීතිබහුලො අහොසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස ¶ පන භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, සුප්පතීතො නාම රාජා පිතා, යසවතී නාම මාතා, සොණො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා උපසන්තො නාම උපට්ඨාකො දාමා ච සමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සට්ඨිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තා කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවාති. කකුසන්ධස්ස භගවතො එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ චත්තාලීසභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ඛෙමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සපත්තචීවරං මහාදානඤ්ච අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජානි ච දත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, අග්ගිදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, විසාඛා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, විධුරො ච සඤ්ජීවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, බුද්ධිජො නාම උපට්ඨාකො සාමා ච චම්පා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා මහාසිරීසරුක්ඛො බොධි සරීරං චත්තාලීසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, චත්තාලීසවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ කොණාගමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ තිංසභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො පබ්බතො නාම රාජා හුත්වා අමච්චගණපරිවුතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පත්තුණ්ණචීනපටකොසෙය්යකම්බලදුකුලානි චෙව සුවණ්ණපාදුකඤ්ච දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සොභවතී නාම නගරං අහොසි, යඤ්ඤදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, උත්තරා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, භිය්යොසො ච උත්තරො ¶ ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොත්ථිජො නාම උපට්ඨාකො, සමුද්දා ච උත්තරා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උදුම්බරරුක්ඛො බොධි, සරීරං තිංසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, තිංසවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ කස්සපො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ ¶ වීසතිභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ භූමියඤ්චෙව අන්තලික්ඛෙ ච පාකටො ඝටිකාරස්ස කුම්භකාරස්ස මිත්තො අහොසි, සො තෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා පබ්බජිත්වා ආරද්ධවීරියො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා වත්තසම්පත්තියා බුද්ධසාසනං සොභෙසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො ජාතනගරං බාරාණසී නාම අහොසි. බ්රහ්මදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා, තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සබ්බමිත්තො නාම උපට්ඨාකො අනුළා ච උරුවෙළා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නිග්රොධරුක්ඛො බොධි සරීරං වීසතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වීසතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59);

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ විචිනාමි ඉතො චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති දානපාරමිතාදයො බුද්ධකරා ධම්මා දිට්ඨා, තෙ පූරෙන්තො යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා ආගමි. ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජිකා.

‘‘න ¶ හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නුපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති.

තෙ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. පාරමියො පූරෙන්තස්ස ච තස්ස අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙ ධනඤ්චයරාජකාලෙ මහාසුදස්සනරාජකාලෙ මහාගොවින්දකාලෙ නිමිමහාරාජකාලෙ චන්දකුමාරකාලෙ විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ සිවිරාජකාලෙ වෙස්සන්තරරාජකාලෙති දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකාලෙ –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.143 තස්සුද්දාන –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා ¶ සීලවනාගරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ ¶ ජයද්දිසරාජපුත්තකාලෙ අලීනසත්තුකුමාරකාලෙති සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකාලෙ –

‘‘සූලෙහිපි විජ්ඣියන්තො, කොට්ටියන්තොපි සත්තිහි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා සොමනස්සකුමාරකාලෙ හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙති මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකාලෙ –

‘‘මහාරජ්ජං හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. –

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා විධුරපණ්ඩිතකාලෙ මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ කුදාලපණ්ඩිතකාලෙ අරකපණ්ඩිතකාලෙ බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති පඤ්ඤාපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභස්තජාතකෙ සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා වීරියපාරමිතාදීනම්පි පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. –

එවං ¶ ¶ මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. –

එවං අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. –

එවං ජීවිතං චවිත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

‘‘මාතා පිතා න මෙ දෙස්සා, නපි දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. –

එවං ජීවිතං චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

‘‘න මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ¶ ජීවිතං අනපලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්ති නප්පක’’න්ති. –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛනං අනතිවත්තෙන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙස අත්ථො චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බො.

එවං පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124);

එවං මහාපථවීකම්පනානි මහාපුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, තත්ථ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හිත්වා ‘‘යාවතායුකං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො මනුස්සගණනාය ¶ ඉදානි සත්තහි දිවසෙහි ආයුක්ඛයං පාපුණිස්සතී’’ති වත්ථානි කිලිස්සන්ති, මාලා මිලායන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ වෙවණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ න සණ්ඨහතීති ඉමෙසු පඤ්චසු පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු තානි දිස්වා ‘‘සුඤ්ඤා වත භො සග්ගා භවිස්සන්තී’’ති සංවෙගජාතාහි දෙවතාහි මහාසත්තස්ස පූරිතපාරමිභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඉදානි අඤ්ඤං දෙවලොකං අනුපගන්ත්වා මනුස්සලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා බුද්ධභාවං පත්තෙ පුඤ්ඤානි කත්වා චුතා චුතා මනුස්සා දෙවලොකං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘යතොහං තුසිතෙ කායෙ, සන්තුසිතො නාමහං තදා;

දසසහස්සී සමාගන්ත්වා, යාචන්ති පඤ්ජලී මමං.

‘‘කාලො ¶ දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.66-67);

එවං ¶ බුද්ධභාවත්ථාය ආයාචිතො කාලං, දීපං, දෙසං, කුලං, ජනෙත්තියා ආයුප්පමාණන්ති ඉමානි පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා කතසන්නිට්ඨානො තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා තත්ථ මහාසම්පත්තියා පරිහරියමානො අනුක්කමෙන භද්රයොබ්බනං අනුපාපුණි. ඉමස්මිං අන්තරෙ ‘‘සතො සම්පජානො ආනන්ද බොධිසත්තො තුසිතා කායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමී’’තිආදීනං (ම. නි. 3.200) සුත්තපදානඤ්චෙව තෙසං අට්ඨකථාය ච වසෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

සො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවමානො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා චතුත්ථවාරෙ පබ්බජිතං දිස්වා ‘සාධු පබ්බජ්ජා’ති පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසභාගං ඛෙපෙත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණීතීරෙ නිසින්නො කප්පකවෙසං ගහෙත්වා ආගතෙන විස්සකම්මෙන දෙවපුත්තෙන අලඞ්කතපටියත්තො රාහුලභද්දස්ස ¶ ජාතසාසනං සුත්වා පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවං ඤත්වා ‘යාව ඉදං බන්ධනං න වඩ්ඪති තාවදෙව නං ඡින්දිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා සායං නගරං පවිසන්තො –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. (බු. වං. අට්ඨ. 27 අවිදූරෙනිදානකථා; ධ. ප. අට්ඨ. 1.10 සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා);

කිසාගොතමියා නාම පිතුච්ඡාධීතාය භාසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා, ‘අහං ඉමාය නිබ්බුතපදං සාවිතො’ති ගීවතො සතසහස්සග්ඝනිකං මුත්තාහාරං මුඤ්චිත්වා, තස්සා පෙසෙත්වා, අත්තනො භවනං පවිසිත්වා, සිරිසයනෙ නිසින්නො නිද්දාවසෙන නාටකානං විප්පකාරං දිස්වා, නිබ්බින්නහදයො ඡන්නං උට්ඨාපෙත්වා, කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා, කණ්ඩකං ආරුය්හ, ඡන්නසහායොව දසසහස්සිලොකධාතුදෙවතාහි කතපරිවාරො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා, තෙනෙව රත්තාවසෙසෙන තීණි ¶ මහාරජ්ජානි අතික්කම්ම අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා, අනුක්කමෙන රාජගහං ගන්ත්වා, තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා, පණ්ඩවපබ්බතපබ්භාරෙ නිසින්නො මගධරාජෙන රජ්ජෙන නිමන්තියමානො තං පටික්ඛිපිත්වා, සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා තස්ස විජිතං ආගමනත්ථාය තෙන ගහිතපටිඤ්ඤො ¶ , ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා, තෙසං සන්තිකෙ අධිගතවිසෙසෙන අපරිතුට්ඨො ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා, විසාඛාපුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සෙනානිගමෙ සුජාතාය දින්නං පායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා, නෙරඤ්ජරාය නදියා සුවණ්ණපාතිං පවාහෙත්වා, නෙරඤ්ජරාය තීරෙ මහාවනසණ්ඩෙ නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා, සායන්හසමයෙ සොත්ථියෙන දින්නං අට්ඨතිණමුට්ඨිං ගහෙත්වා, කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුතගුණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ තිණානි සන්ථරිත්වා, ‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’ති පටිඤ්ඤං කත්වා, පාචීනදිසාභිමුඛො නිසීදිත්වා, සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ චුතූපපාතඤාණං පත්වා, පච්ඡිමයාමාවසානෙ දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බබුද්ධගුණපටිමණ්ඩිතං ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තොයෙව ඉමං අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගඤ්ඡි. එවමස්ස අධිගමනිදානං වෙදිතබ්බං.

එවං අධිගතාභිධම්මො එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නසත්තාහං අනිමිසසත්තාහං චඞ්කමනසත්තාහඤ්ච අතික්කමිත්වා, චතුත්ථෙ සත්තාහෙ සයම්භූඤාණාධිගමෙන අධිගතං අභිධම්මං විචිනිත්වා අපරානිපි අජපාලමුචලින්දරාජායතනෙසු තීණි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා, අට්ඨමෙ සත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණෙන අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජමානො දසසහස්සිමහාබ්රහ්මපරිවාරෙන සහම්පතිබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙත්වා, බ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං ආදාය ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’න්ති ඔලොකෙන්තො ආළාරුදකානං කාලඞ්කතභාවං ඤත්වා, පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං බහූපකාරතං අනුස්සරිත්වා, උට්ඨායාසනා කාසිපුරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ උපකෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා, ආසාළ්හීපුණ්ණමදිවසෙ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං පත්වා,තෙ අනනුච්ඡවිකෙන සමුදාචාරෙන සමුදාචරන්තෙ සඤ්ඤාපෙත්වා, ධම්මචක්කං පවත්තෙන්තො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරප්පමුඛා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙසි. එවං යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා දෙසනානිදානං ¶ වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සාට්ඨකථානං අරියපරියෙසන(ම. නි. 1.274) පබ්බජ්ජසුත්තාදීනං (සු. නි. 407 ආදයො) වසෙන වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ අධිගමනිදානදෙසනානිදානසම්පන්නස්ස පනස්ස අභිධම්මස්ස අපරානිපි දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති තීණි නිදානානි. තත්ථ දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව තුසිතපුරා දූරෙනිදානං වෙදිතබ්බං. තුසිතපුරතො පට්ඨාය යාව බොධිමණ්ඩා අවිදූරෙනිදානං. ‘එකං සමයං භගවා දෙවෙසු විහරති තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං, තත්ථ ඛො භගවා දෙවානං තාවතිංසානං අභිධම්මකථං කථෙසී’ති ඉදමස්ස සන්තිකෙනිදානං. අයං තාව නිදානකථා.

ඉති ¶ ¶ ¶ මෙ භාසමානස්ස, අභිධම්මකථං ඉමං;

අවික්ඛිත්තා නිසාමෙථ, දුල්ලභා හි අයං කථාති.

එවං පටිඤ්ඤාතාය අභිධම්මකථාය කථනොකාසො සම්පත්තො. තත්ථ යස්මා අභිධම්මො නාම ධම්මසඞ්ගණීආදීනි සත්තප්පකරණානි; ධම්මසඞ්ගණීපි චිත්තුප්පාදකණ්ඩාදීනං වසෙන චත්තාරි කණ්ඩානි; චිත්තුප්පාදකණ්ඩම්පි මාතිකාපදභාජනීයවසෙන දුවිධං; තත්ථ මාතිකා ආදි; සාපි තිකමාතිකා දුකමාතිකාති දුවිධා; තත්ථ තිකමාතිකා ආදි; තිකමාතිකායපි කුසලත්තිකං කුසලත්තිකෙපි කුසලා ධම්මාති ඉදං පදං; තස්මා –

ඉතො පට්ඨාය ගම්භීරං, අභිධම්මකථං ඉමං;

වුච්චමානං නිසාමෙථ, එකග්ගා සාධු සාධවොති.

1. ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’ති අයං තාව ආදිපදෙන ලද්ධනාමො කුසලත්තිකො නාම. ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා’’ති අයං සබ්බපදෙහි ලද්ධනාමො වෙදනාත්තිකො නාම. එවං ආදිපදවසෙන වා සබ්බපදවසෙන වා සබ්බෙසම්පි තිකදුකානං නාමං වෙදිතබ්බං ¶ . සබ්බෙව චෙතෙ පඤ්චදසහි පරිච්ඡෙදෙහි වවත්ථිතා. තිකානඤ්හි එකො පරිච්ඡෙදො, දුකානං චතුද්දස. ‘‘හෙතූ ධම්මා, නහෙතූ ධම්මා’’තිආදයො හි ඡ දුකා ගන්ථතො ච අත්ථතො ච අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධෙන කණ්ණිකා විය ඝටා විය හුත්වා ඨිතත්තා ‘හෙතුගොච්ඡකො’ති වුච්චති. තතො අපරෙ ‘‘සප්පච්චයා ධම්මා අප්පච්චයා ධම්මා’’තිආදයො සත්ත දුකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්බන්ධා, කෙවලං ¶ දුකසාමඤ්ඤතො උච්චිනිත්වා උච්චිනිත්වා විසුං විසුං ගොච්ඡකන්තරෙ ඨපිතත්තා අඤ්ඤෙහි ච මහන්තරදුකෙහි චූළකත්තා ‘චූළන්තරදුකා’ති වෙදිතබ්බා. තතො පරං ආසවදුකාදීනං ඡන්නං වසෙන ‘ආසවගොච්ඡකො’ ¶ ; තථා සංයොජනදුකාදීනං වසෙන ‘සංයොජනගොච්ඡකො’; තථා ගන්ථඔඝයොගනීවරණදුකාදීනං වසෙන ‘ගන්ථඔඝයොගනීවරණගොච්ඡකා’; පරාමාසදුකාදීනං පඤ්චන්නං වසෙන ‘පරාමාසගොච්ඡකො’ති. සබ්බෙපි සත්ත ගොච්ඡකා වෙදිතබ්බා. තතො පරං ‘‘සාරම්මණා ධම්මා’’තිආදයො චතුද්දස දුකා ‘මහන්තරදුකා’ නාම. තතො උපාදානදුකාදයො ඡ දුකා ‘උපාදානගොච්ඡකො’ නාම. තතො කිලෙසදුකාදයො අට්ඨ දුකා ‘කිලෙසගොච්ඡකො’ නාම. තතො පරං දස්සනෙනපහාතබ්බදුකාදයො අට්ඨාරස දුකා අභිධම්මමාතිකාය පරියොසානෙ ඨපිතත්තා ‘පිට්ඨිදුකා’ නාම. ‘‘විජ්ජාභාගිනො ධම්මා අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා’’තිආදයො පන ද්වාචත්තාලීස දුකා ‘සුත්තන්තිකදුකා’ නාම. එවං සබ්බෙපෙතෙ පඤ්චදසහි පරිච්ඡෙදෙහි වවත්ථිතාති වෙදිතබ්බා.

එවං වවත්ථිතා පනෙතෙ සප්පදෙසනිප්පදෙසවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. තෙසු හි නව තිකා එකසත්තති ච දුකා සප්පදෙසානං රූපාරූපධම්මානං පරිග්ගහිතත්තා සප්පදෙසා නාම. අවසෙසා තෙරස තිකා එකසත්තති ච දුකා නිප්පදෙසා නාම. තත්ථ තිකෙසු තාව වෙදනාත්තිකො විතක්කත්තිකො පීතිත්තිකො උප්පන්නත්තිකො අතීතත්තිකො චත්තාරො ආරම්මණත්තිකාති ඉමෙ නව තිකා සප්පදෙසා නාම. දුකෙසු හෙතුගොච්ඡකාදීනං උපාදානගොච්ඡකපරියොසානානං නවන්නං ගොච්ඡකානං පරියොසානෙ තයො තයො දුකා, කිලෙසගොච්ඡකපරියොසානෙ ¶ චත්තාරො දුකා, ‘‘චිත්තසම්පයුත්තා ධම්මා, චිත්තවිප්පයුත්තා ධම්මා’’‘‘චිත්තසංසට්ඨා ධම්මා, චිත්තවිසංසට්ඨා ධම්මා’’ති ද්වෙ මහන්තරදුකා, සුත්තන්තිකදුකෙසු අධිවචනදුකං නිරුත්තිදුකං පඤ්ඤත්තිදුකං නාමරූපදුකන්ති ඉමෙ චත්තාරො දුකෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා අට්ඨතිංස දුකා චාති එතෙ සප්පදෙසා නාම. වුත්තාවසෙසා තිකදුකා සබ්බෙපි නිප්පදෙසාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි කුසලා ධම්මාතිආදීනං මාතිකාපදානං අයමනුපුබ්බපදවණ්ණනා – ‘කුසල’-සද්දො තාව ¶ ආරොග්යඅනවජ්ජඡෙකසුඛවිපාකෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129) ආරොග්යෙ දිස්සති. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති (ම. නි. 2.361) ච, ‘‘අපරං පන, භන්තෙ, එතදානුත්තරියං ¶ යථා භගවා ධම්මං දෙසෙති කුසලෙසු ධම්මෙසූ’’ති (දී. නි. 3.145) ච එවමාදීසු අනවජ්ජෙ. ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං’’ (ම. නි. 2.87), ‘‘කුසලා නච්චගීතස්ස සික්ඛිතා චාතුරිත්ථියො’’තිආදීසු (ජා. 2.22.94) ඡෙකෙ. ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතු’’ (දී. නි. 3.80), ‘‘කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’තිආදීසු (ධ. ස. 431) සුඛවිපාකෙ. ස්වායමිධ ආරොග්යෙපි අනවජ්ජෙපි සුඛවිපාකෙපි වත්තති.

ධම්මසද්දො පනායං පරියත්තිහෙතුගුණනිස්සත්තනිජ්ජීවතාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘ධම්මං පරියාපුණාති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.102) පරියත්තියං දිස්සති. ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) හෙතුම්හි.

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති. (ථෙරගා. 304; ජා. 1.15.386) –

ආදීසු ගුණෙ. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති’’ (ධ. ස. 121), ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නිස්සත්තනිජ්ජීවතායං. ස්වායමිධාපි නිස්සත්තනිජ්ජීවතායමෙව වට්ටති.

වචනත්ථො ¶ පනෙත්ථ – කුච්ඡිතෙ පාපකෙ ධම්මෙ සලයන්ති චලයන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්තීති කුසා. තෙ අකුසලසඞ්ඛාතෙ කුසෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඔසානකරණතො ඤාණං කුසං නාම. තෙන කුසෙන ලාතබ්බාති කුසලා; ගහෙතබ්බා පවත්තෙතබ්බාති අත්ථො. යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්ථප්පදෙසං ලුනන්ති, එවමිමෙපි උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන උභයභාගගතං කිලෙසපක්ඛං ලුනන්ති. තස්මා කුසා විය ලුනන්තීතිපි කුසලා. අත්තනො පන සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා. ධාරියන්ති ¶ වා පච්චයෙහි, ධාරීයන්ති වා යථාසභාවතොති ධම්මා. න කුසලා අකුසලා. මිත්තපටිපක්ඛා අමිත්තා විය, ලොභාදිපටිපක්ඛා අලොභාදයො විය ච, කුසලපටිපක්ඛාති අත්ථො. න බ්යාකතාති අබ්යාකතා, කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතාති අත්ථො. තෙසු පන ¶ අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා කුසලා, සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකලක්ඛණා අකුසලා, අවිපාකලක්ඛණා අබ්යාකතා.

කිං පනෙතානි ‘කුසලා’ති වා ‘ධම්මා’ති වාතිආදීනි එකත්ථානි උදාහු නානත්ථානීති? කිඤ්චෙත්ථ? යදි තාව එකත්ථානි ‘කුසලා ධම්මා’ති ඉදං ‘කුසලාකුසලා’තිවුත්තසදිසං හොති. අථ නානත්ථානි තිකදුකානං ඡක්කචතුක්කභාවො ආපජ්ජති පදානඤ්ච අසම්බන්ධො.

යථා හි ‘කුසලා’ ‘රූපං’‘චක්ඛුමා’ති වුත්තෙ අත්ථවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොලොකෙන්තානං පදානං න කොචි සම්බන්ධො, එවමිධාපි පදානං අසම්බන්ධො ආපජ්ජති. පුබ්බාපරසම්බන්ධරහිතානි ච පදානි නිප්පයොජනානි නාම හොන්ති. යාපි චෙසා පරතො ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති පුච්ඡා, තායපි සද්ධිං විරොධො ආපජ්ජති. නෙව හි ධම්මා කුසලා; අථ ච පනිදං වුච්චති – කතමෙ ධම්මා ‘කුසලා’ති. අපරො නයො – යදි එතානි එකත්ථානි, තිණ්ණං ‘ධම්මානං’ එකත්තා කුසලාදීනම්පි එකත්තං ආපජ්ජති. කුසලාදිපරානඤ්හි තිණ්ණම්පි ‘ධම්මානං’ ධම්මභාවෙන එකත්තං. තස්මා ධම්මත්තයෙන සද්ධිං අත්ථතො නින්නානත්ථානං කුසලාදීනම්පි එකත්තං ආපජ්ජති. ‘යදෙව කුසලං, තං අකුසලං, තං අබ්යාකත’න්ති. ‘අථාපි තිණ්ණං ධම්මානං එකත්තං න සම්පටිච්ඡථ, අඤ්ඤොව කුසලපරො ධම්මො, අඤ්ඤො ¶ අකුසලපරො ධම්මො, අඤ්ඤො අබ්යාකතපරො ධම්මොති වදථ, එවං සන්තෙ ධම්මො නාම භාවො, භාවතො ච අඤ්ඤො අභාවොති කුසලපරා භාවසඞ්ඛාතා ධම්මා අඤ්ඤො අකුසලපරො ධම්මො අභාවො සියා, තථා අබ්යාකතපරො. තෙහි ච අඤ්ඤො කුසලපරොපි. එවං අභාවත්තං ආපන්නෙහි ධම්මෙහි අනඤ්ඤෙ කුසලාදයොපි අභාවායෙව සියු’න්ති.

සබ්බමෙතං අකාරණං. කස්මා? යථානුමතිවොහාරසිද්ධිතොති. වොහාරො හි යථා යථා අත්ථෙසු අනුමතො සම්පටිච්ඡිතො තථා තථෙව සිද්ධො. න චායං ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීසු කුසලපුබ්බො ධම්මාභිලාපො ධම්මපරො ච කුසලාභිලාපො, යථා ‘කුසලා කුසලා’ති එවං, අත්තනො අත්ථවිසෙසාභාවෙන පණ්ඩිතෙහි සම්පටිච්ඡිතො; න ච ‘කුසලා’ ‘රූපං’චක්ඛුමාසද්දා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොලොකිතත්ථභාවෙන. ‘කුසල’-සද්දො පනෙත්ථ අනවජ්ජසුඛවිපාකසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස ¶ ¶ ජොතකභාවෙන සම්පටිච්ඡිතො, ‘අකුසල’-සද්දො සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකත්ථජොතකත්තෙන, ‘අබ්යාකත’-සද්දො අවිපාකත්ථජොතකත්තෙන, ‘ධම්ම’-සද්දො සභාවධාරණාදිඅත්ථජොතකත්තෙන. සො එතෙසං අඤ්ඤතරානන්තරෙ වුච්චමානො අත්තනො අත්ථසාමඤ්ඤං දීපෙති. සබ්බෙව හි එතෙ සභාවධාරණාදිනා ලක්ඛණෙන ධම්මා. කුසලාදිසද්දා චාපි ධම්මසද්දස්ස පුරතො වුච්චමානා අත්තනො අත්තනො අත්ථවිසෙසං තස්ස දීපෙන්ති. ධම්මො හි කුසලො වා හොති අකුසලො වා අබ්යාකතො වා. එවමෙතෙ විසුං විසුං වුච්චමානා අත්තනො අත්තනො අත්ථමත්තදීපකත්තෙන සම්පටිච්ඡිතා. ධම්මසද්දෙන සහ වුච්චමානා අත්තනො අත්තනො අත්ථසාමඤ්ඤං අත්ථවිසෙසං වා දීපකත්තෙන ලොකෙ පණ්ඩිතෙහි සම්පටිච්ඡිතා. තස්මා යදෙතමෙත්ථ එකත්ථනානාත්ථතං විකප්පෙත්වා දොසාරොපනකාරණං වුත්තං සබ්බමෙතං අකාරණං. අයං තාව කුසලත්තිකස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනා. ඉමිනාව නයෙන සෙසතිකදුකානම්පි නයො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරං පන විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම.

2. සුඛාය වෙදනායාතිආදීසු ‘සුඛ’-සද්දො තාව සුඛවෙදනාසුඛමූලසුඛාරම්මණසුඛහෙතුසුඛපච්චයට්ඨානඅබ්යාබජ්ඣනිබ්බානාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232) සුඛවෙදනායං දිස්සති. ‘‘සුඛො බුද්ධානං උප්පාදො’’ (ධ. ප. 194), ‘‘සුඛා විරාගතා ලොකෙ’’තිආදීසු (උදා. 11; මහාව. 5) සුඛමූලෙ ‘‘යස්මා ¶ ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්මණෙ. ‘‘සුඛස්සෙතං, භික්ඛවෙ, අධිවචනං යදිදං පුඤ්ඤානී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.62) සුඛහෙතුම්හි. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්ගා’’ (ම. නි. 3.255), ‘‘න තෙ සුඛං පජානන්ති යෙ න පස්සන්ති නන්දන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.11) සුඛපච්චයට්ඨානෙ. ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා එතෙ ධම්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.82) අබ්යාබජ්ඣෙ. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්තිආදිසු (ධ. ප. 203-204) නිබ්බානෙ. ඉධ පනායං සුඛවෙදනායමෙව දට්ඨබ්බො. ‘වෙදනා’-සද්දො ‘‘විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.208) වෙදයිතස්මිංයෙව වත්තති.

‘දුක්ඛ’-සද්දො ¶ දුක්ඛවෙදනාදුක්ඛවත්ථුදුක්ඛාරම්මණදුක්ඛපච්චයදුක්ඛපච්චයට්ඨානාදීසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘දුක්ඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු දුක්ඛවෙදනායං දිස්සති. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; විභ. 190) දුක්ඛවත්ථුස්මිං. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්ඛං දුක්ඛානුපතිතං දුක්ඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු දුක්ඛාරම්මණෙ. ‘‘දුක්ඛො පාපස්ස ¶ උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්ඛපච්චයෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව දුක්ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්ඛපච්චයට්ඨානෙ. ඉධ පනායං දුක්ඛවෙදනායමෙව දට්ඨබ්බො.

වචනත්ථො පනෙත්ථ – සුඛයතීති සුඛා. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා. න දුක්ඛා න සුඛාති අදුක්ඛමසුඛා. ‘ම-කාරො පදසන්ධිවසෙන වුත්තො. සබ්බාපි ආරම්මණරසං වෙදයන්ති අනුභවන්තීති වෙදනා. තාසු ඉට්ඨානුභවනලක්ඛණා සුඛා, අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණා දුක්ඛා, උභයවිපරීතානුභවනලක්ඛණා අදුක්ඛමසුඛා. යොපනායං තීසුපි පදෙසු ‘සම්පයුත්ත’-සද්දො, තස්සත්ථො – සමං පකාරෙහි යුත්තාති සම්පයුත්තා. කතරෙහි පකාරෙහීති? එකුප්පාදතාදීහි. ‘‘නත්ථි ¶ කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සම්පයුත්තාති? ආමන්තා’’ති හි ඉමස්ස පඤ්හස්ස පටික්ඛෙපෙ ‘‘නනු අත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සහගතා සහජාතා සංසට්ඨා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා’’ති (කථා. 473) එවං එකුප්පාදතාදීනං වසෙන සම්පයොගත්ථො වුත්තො. ඉති ඉමෙහි එකුප්පාදතාදීහි සමං පකාරෙහි යුත්තාති සම්පයුත්තා.

3. විපාකත්තිකෙ අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨානං කුසලාකුසලානං පාකාති විපාකා. විපක්කභාවමාපන්නානං අරූපධම්මානමෙතං අධිවචනං. විපාකධම්මධම්මාති විපාකසභාවධම්මා. යථා ජාතිජරාසභාවා ජාතිජරාපකතිකා සත්තා ජාතිධම්මා ජරාධම්මාති වුච්චන්ති එවං විපාකජනකට්ඨෙන විපාකසභාවා විපාකපකතිකා ධම්මාති අත්ථො. තතියපදං උභයසභාවපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං.

4. උපාදින්නුපාදානියත්තිකෙ ආරම්මණකරණවසෙන තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන කම්මුනා ආදින්නා, ඵලභාවෙන ගහිතාති උපාදින්නා. ආරම්මණභාවං ¶ උපගන්ත්වා උපාදානසම්බන්ධෙන උපාදානානං හිතාති උපාදානියා. උපාදානස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානමෙතං අධිවචනං. උපාදිණ්ණා ච තෙ උපාදානියා චාති උපාදිණ්ණුපාදානියා; සාසවකම්මනිබ්බත්තානං රූපාරූපධම්මානමෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමිනා නයෙන සෙසපදද්වයෙපි පටිසෙධසහිතො අත්ථො වෙදිතබ්බො.

5. සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකත්තිකෙ සංකිලෙසෙතීති සංකිලෙසො, විබාධති, උපතාපෙති චාති අත්ථො. සංකිලෙසෙන සමන්නාගතාති සංකිලිට්ඨා. අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනෙන සංකිලෙසං අරහන්ති ¶ , සංකිලෙසෙ වා නියුත්තා, තස්ස ආරම්මණභාවානතික්කමනතොති සංකිලෙසිකා. සංකිලෙසස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානමෙතං අධිවචනං. සංකිලිට්ඨා ච තෙ සංකිලෙසිකා චාති සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා. සෙසපදද්වයම්පි පුරිමත්තිකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

6. විතක්කත්තිකෙ ¶ සම්පයොගවසෙන වත්තමානෙන සහ විතක්කෙන සවිතක්කා. සහ විචාරෙන සවිචාරා. සවිතක්කා ච තෙ සවිචාරා චාති සවිතක්කසවිචාරා. උභයරහිතා අවිතක්කඅවිචාරා. විතක්කවිචාරෙසු විචාරොව මත්තා, පමාණං, එතෙසන්ති විචාරමත්තා. විචාරතො උත්තරි විතක්කෙන සද්ධිං සම්පයොගං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අවිතක්කා ච තෙ විචාරමත්තා චාති අවිතක්කවිචාරමත්තා.

7. පීතිත්තිකෙ පීතියා සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතාති පීතිසහගතා, පීතිසම්පයුත්තාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. උපෙක්ඛාති චෙත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා. සා හි සුඛදුක්ඛාකාරප්පවත්තිං උපෙක්ඛති, මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතත්තා තෙනාකාරෙන පවත්තතීති උපෙක්ඛා. ඉති වෙදනාත්තිකතො පදද්වයමෙව ගහෙත්වා නිප්පීතිකස්ස සුඛස්ස සප්පීතිකසුඛතො විසෙසදස්සනවසෙන අයං තිකො වුත්තො.

8. දස්සනත්තිකෙ දස්සනෙනාති සොතාපත්තිමග්ගෙන. සො හි පඨමං නිබ්බානං දස්සනතො දස්සනන්ති වුත්තො. ගොත්රභු පන කිඤ්චාපි පඨමතරං පස්සති, යථා පන රඤ්ඤො සන්තිකං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ආගතො පුරිසො දූරතොව රථිකාය චරන්තං හත්ථික්ඛන්ධගතං රාජානං දිස්වාපි ‘දිට්ඨො තෙ ¶ රාජා’ති පුට්ඨො දිස්වාපි කත්තබ්බකිච්චස්ස අකතත්තා ‘න පස්සාමී’ති ආහ. එවමෙව නිබ්බානං දිස්වාපි කත්තබ්බස්ස කිලෙසප්පහානස්සාභාවා න දස්සනන්ති වුච්චති. තඤ්හි ඤාණං මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානෙ තිට්ඨති. භාවනායාති සෙසමග්ගත්තයෙන. සෙසමග්ගත්තයඤ්හි පඨමමග්ගෙන දිට්ඨස්මිංයෙව ධම්මෙ භාවනාවසෙන උප්පජ්ජති, අදිට්ඨපුබ්බං කිඤ්චි න පස්සති, තස්මා භාවනාති වුච්චති. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං.

9. තදනන්තරත්තිකෙ දස්සනෙන පහාතබ්බො හෙතු එතෙසන්ති දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. තතියපදෙ නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙසන්ති එවමත්ථං අග්ගහෙත්වා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො ¶ ¶ . ඉතරථා හි අහෙතුකානං අග්ගහණං භවෙය්ය; හෙතුයෙව හි තෙසං නත්ථි යො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො සියා. සහෙතුකෙසුපි හෙතුවජ්ජානං පහානං ආපජ්ජති, න හෙතූනං; හෙතුයෙව හි එතෙසං ‘නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො’ති වුත්තො, න තෙ ධම්මා. උභයම්පි චෙතං අනධිප්පෙතං. තස්මා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති නෙවදස්සනෙන නභාවනාය පහාතබ්බහෙතුකාති අයමත්ථො ගහෙතබ්බො.

10. ආචයගාමිත්තිකෙ කම්මකිලෙසෙහි ආචියතීති ආචයො. පටිසන්ධිචුතිගතිප්පවත්තානං එතං නාමං. තස්ස කාරණං හුත්වා නිප්ඵාදනකභාවෙන තං ආචයං ගච්ඡන්ති, යස්ස වා පවත්තන්ති තං පුග්ගලං යථාවුත්තමෙව ආචයං ගමෙන්තීතිපි ආචයගාමිනො; සාසවකුසලාකුසලානං එතං අධිවචනං. තතො එව ආචයසඞ්ඛාතා චයා අපෙතත්තා, නිබ්බානං අපෙතං චයාති අපචයො. තං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනතො අපචයං ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනො; අරියමග්ගානමෙතං අධිවචනං. අපිච පාකාරං ඉට්ඨකවඩ්ඪකී විය පවත්තං ආචිනන්තා ගච්ඡන්තීති ආචයගාමිනො. තෙන චිතං චිතං ඉට්ඨකං විද්ධංසයමානො පුරිසො විය තදෙව පවත්තං අපචිනන්තා ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනො. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං.

11. සෙක්ඛත්තිකෙ තීසු සික්ඛාසු ජාතාති සෙක්ඛා. සත්තන්නං සෙක්ඛානං එතෙතිපි සෙක්ඛා. අපරියොසිතසික්ඛත්තා සයමෙව සික්ඛන්තීතිපි සෙක්ඛා ¶ . උපරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො න සෙක්ඛාති අසෙක්ඛා. වුඩ්ඪිප්පත්තා වා සෙක්ඛාතිපි අසෙක්ඛා. අරහත්තඵලධම්මානං එතං අධිවචනං. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං.

12. පරිත්තත්තිකෙ සමන්තතො ඛණ්ඩිතත්තා අප්පමත්තකං පරිත්තන්ති වුච්චති; ‘පරිත්තං ගොමයපිණ්ඩ’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.96) විය. ඉමෙපි අප්පානුභාවතාය පරිත්තා වියාති පරිත්තා; කාමාවචරධම්මානමෙතං අධිවචනං. කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාය විපුලඵලතාය දීඝසන්තානතාය ච මහන්තභාවං ගතා, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දවීරියචිත්තපඤ්ඤෙහි ගතා පටිපන්නාතිපි මහග්ගතා. පමාණකරා ¶ ධම්මා රාගාදයො පමාණං නාම. ආරම්මණතො වා සම්පයොගතො වා නත්ථි එතෙසං පමාණං, පමාණස්ස ච පටිපක්ඛාති අප්පමාණා.

13. පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ ¶ පරිත්තං ආරම්මණං එතෙසන්ති පරිත්තාරම්මණා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

14. හීනත්තිකෙ හීනාති ලාමකා අකුසලා ධම්මා. හීනප්පණීතානං මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමා. අවසෙසා තෙභූමකා ධම්මා උත්තමට්ඨෙන අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතා; ලොකුත්තරා ධම්මා.

15. මිච්ඡත්තත්තිකෙ ‘හිතසුඛාවහා මෙ භවිස්සන්තී’ති එවං ආසීසිතාපි තථා අභාවතො, ‘අසුභාදීසුයෙව සුභ’න්තිආදි විපරීතප්පවත්තිතො ච මිච්ඡාසභාවාති මිච්ඡත්තා; විපාකදානෙ සති ඛන්ධභෙදානන්තරමෙව විපාකදානතො නියතා; මිච්ඡත්තා ච තෙ නියතා චාති මිච්ඡත්තනියතා. වුත්තවිපරීතෙන අත්ථෙන සම්මාසභාවාති සම්මත්තා; සම්මත්තා ච තෙ නියතා ච අනන්තරමෙව ඵලදානෙනාති සම්මත්තනියතා. උභයථාපි න නියතාති අනියතා.

16. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ නිබ්බානං මග්ගති, ගවෙසති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො. මග්ගො ආරම්මණං එතෙසන්ති මග්ගාරම්මණා. අට්ඨඞ්ගිකොපි මග්ගො පච්චයට්ඨෙන එතෙසං හෙතූති මග්ගහෙතුකා. මග්ගසම්පයුත්තා වා හෙතූ මග්ගෙ වා හෙතූති මග්ගහෙතූ. තෙ එතෙසං හෙතූතිපි ¶ මග්ගහෙතුකා. සම්මාදිට්ඨි සයං මග්ගො චෙව හෙතු ච. ඉති මග්ගො හෙතු එතෙසන්තිපි මග්ගහෙතුකා. අභිභවිත්වා පවත්තනට්ඨෙන මග්ගො අධිපති එතෙසන්ති මග්ගාධිපතිනො.

17. උප්පන්නත්තිකෙ උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා උද්ධං පන්නා ගතා පවත්තාති උප්පන්නා. න උප්පන්නාති අනුප්පන්නා. පරිනිට්ඨිතකාරණෙකදෙසත්තා අවස්සං උප්පජ්ජිස්සන්තීති උප්පාදිනො.

18. අතීතත්තිකෙ අත්තනො සභාවං උප්පාදාදික්ඛණං වා පත්වා අතික්කන්තාති අතීතා. තදුභයම්පි න ආගතාති අනාගතා. තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නාති පච්චුප්පන්නා.

19. අනන්තරත්තිකෙ අතීතං ආරම්මණං එතෙසන්ති අතීතාරම්මණා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

20. අජ්ඣත්තත්තිකෙ ¶ ‘එවං පවත්තමානා මයං අත්තා’ති ගහණං, ‘ගමිස්සාමා’ති ඉමිනා විය ¶ අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තාති අජ්ඣත්තා. ‘අජ්ඣත්ත’-සද්දො පනායං ගොචරජ්ඣත්තෙ නියකජ්ඣත්තෙ අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ විසයජ්ඣත්තෙති චතූසු අත්ථෙසු දිස්සති. ‘‘තෙනානන්ද, භික්ඛුනා තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙතබ්බං’’ (ම. නි. 3.188), ‘‘අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො’’තිආදීසු (ධ. ප. 362) හි අයං ගොචරජ්ඣත්තෙ දිස්සති. ‘‘අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං’’ (දී. නි. 1.228; ධ. ස. 161), ‘‘අජ්ඣත්තං වා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නියකජ්ඣත්තෙ. ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.304) අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ. ‘‘අයං ඛො පනානන්ද, විහාරො තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො යදිදං සබ්බනිමිත්තානං අමනසිකාරා අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.187) විසයජ්ඣත්තෙ; ඉස්සරියට්ඨානෙති අත්ථො. ඵලසමාපත්ති හි බුද්ධානං ඉස්සරියට්ඨානං නාම. ඉධ පන නියකජ්ඣත්තෙ අධිප්පෙතො. තස්මා අත්තනො සන්තානෙ පවත්තා පාටිපුග්ගලිකා ධම්මා අජ්ඣත්තාති වෙදිතබ්බා. තතො බාහිරභූතා පන ඉන්ද්රියබද්ධා වා අනින්ද්රියබද්ධා වා බහිද්ධා නාම. තතියපදං තදුභයවසෙන වුත්තං.

21. අනන්තරත්තිකො ¶ තෙයෙව තිප්පකාරෙපි ධම්මෙ ආරම්මණං කත්වා පවත්තනවසෙන වුත්තො.

22. සනිදස්සනත්තිකෙ දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතෙන සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනා. පටිහනනභාවසඞ්ඛාතෙන සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝා. සනිදස්සනා ච තෙ සප්පටිඝා චාති සනිදස්සනසප්පටිඝා. නත්ථි එතෙසං දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතං නිදස්සනන්ති අනිදස්සනා. අනිදස්සනා ච තෙ වුත්තනයෙනෙව සප්පටිඝා චාති අනිදස්සනසප්පටිඝා. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං. අයං තාව තිකමාතිකාය අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

1-6. දුකමාතිකායං පන තිකෙසු අනාගතපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. හෙතුගොච්ඡකෙ තාව හෙතුධම්මාති ¶ මූලට්ඨෙන හෙතුසඞ්ඛාතා ධම්මා. හෙතූ ධම්මාතිපි පාඨො. න ¶ හෙතූති තෙසංයෙව පටික්ඛෙපවචනං. සම්පයොගතො පවත්තෙන සහ හෙතුනාති සහෙතුකා. තථෙව පවත්තො නත්ථි එතෙසං හෙතූති අහෙතුකා. එකුප්පාදාදිතාය හෙතුනා සම්පයුත්තාති හෙතුසම්පයුත්තා. හෙතුනා විප්පයුත්තාති හෙතුවිප්පයුත්තා. ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුකානං කිඤ්චාපි අත්ථතො නානත්තං නත්ථි, දෙසනාවිලාසෙන පන තථා බුජ්ඣන්තානං වා පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන වුත්තා. තතො පරං පඨමදුකං දුතියතතියෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා තෙසං ‘හෙතූ න හෙතූ’තිආදීනං පදානං වසෙන යථාසම්භවතො අපරෙපි තයො දුකා වුත්තා. තත්ථ යථෙව ‘හෙතූ චෙව ධම්මා සහෙතුකා චා’ති එතං සම්භවති, තථා ‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා චා’ති ඉදම්පි. යථා ච ‘සහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’ති එතං සම්භවති, තථා ‘අහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’ති ඉදම්පි. හෙතුසම්පයුත්තදුකෙන සද්ධිං යොජනායපි එසෙව නයො.

තත්ර යදෙතං ‘න හෙතූ ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපී’ති සිද්ධෙ, ‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා’ති අතිරිත්තං ‘ඛො පනා’ති පදං වුත්තං, තස්ස වසෙන ¶ අයං අතිරෙකත්ථො සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො. කථං? න කෙවලං ‘න හෙතු ධම්මා අථ ඛො අඤ්ඤෙපි න ච සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි ඉච්චෙව, අථ ඛො අඤ්ඤථාපීති. ඉදං වුත්තං හොති – යථෙව හි ‘න හෙතූ ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි’, එවං ‘හෙතූ ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි’. යථා ච ‘න හෙතූ ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි’, එවං ‘න හෙතූ ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තාපි හෙතුවිප්පයුත්තාපී’ති.

7-13. චූළන්තරදුකෙසු අත්තනො නිප්ඵාදකෙන සහ පච්චයෙනාති සප්පච්චයා. නත්ථි එතෙසං උප්පාදෙ වා ඨිතියං වා පච්චයොති අප්පච්චයා. පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතාති සඞ්ඛතා. න සඞ්ඛතාති අසඞ්ඛතා. අවිනිබ්භොගවසෙන රූපං එතෙසං අත්ථීති රූපිනො. තථාවිධං නත්ථි එතෙසං රූපන්ති අරූපිනො. රුප්පනලක්ඛණං වා රූපං; තං එතෙසං අත්ථීති රූපිනො. න රූපිනො අරූපිනො. ලොකියා ධම්මාති ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටං; තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තාති ලොකියා. තතො ¶ උත්තිණ්ණාති උත්තරා; ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙන ලොකතො උත්තරාති ලොකුත්තරා. කෙනචි විඤ්ඤෙය්යාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු කෙනචි එකෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණෙන වා විජානිතබ්බා. කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යාති තෙනෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණෙන වා න විජානිතබ්බා. එවං සන්තෙ ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තතො දුකො හොති.

14-19. ආසවගොච්ඡකෙ ¶ ආසවන්තීති ආසවා. චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි සන්දන්ති පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභුං, ඔකාසතො යාව භවග්ගං සවන්තීති වා ආසවා. එතෙ ධම්මෙ එතඤ්ච ඔකාසං අන්තොකරිත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අන්තොකරණත්ථො හි අයං ‘ආ’කාරො. චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදිරාදයො ආසවා. ආසවා වියාතිපි ආසවා. ලොකස්මිඤ්හි චිරපාරිවාසිකා මදිරාදයො ආසවාති වුච්චන්ති. යදි ච චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවා, එතෙයෙව භවිතුමරහන්ති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසී’’තිආදි (අ. නි. 10.61). ආයතං වා සංසාරදුක්ඛං සවන්ති පසවන්තීතිපි ආසවා. තතො අඤ්ඤෙ නො ආසවා නාම. අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තෙහි ¶ සහ ආසවෙහීති සාසවා. එවං පවත්තමානා නත්ථි එතෙසං ආසවාති අනාසවා. සෙසං හෙතුගොච්ඡකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ ‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපීති අයං ඔසානදුකො පඨමදුකස්ස දුතියපදං ආදිම්හි ඨපෙත්වා වුත්තො, එවං ඉධ ‘නො ආසවා ඛො පන ධම්මා සාසවාපි අනාසවාපී’ති න වුත්තො. කිඤ්චාපි න වුත්තො, අථ ඛො අයඤ්ච අඤ්ඤො ච භෙදො තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

20-25. සංයොජනගොච්ඡකෙ යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං පුග්ගලං වට්ටස්මිං සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනා. තතො අඤ්ඤෙ නො සංයොජනා නාම. ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා සංයොජනසම්බන්ධනෙ සංයොජනානං හිතාති සංයොජනියා. සංයොජනස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානං එතං අධිවචනං. න සංයොජනියා ¶ අසංයොජනියා. සෙසං හෙතුගොච්ඡකෙ වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

26-31. ගන්ථගොච්ඡකෙ යස්ස සංවිජ්ජන්ති තං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ගන්ථෙන්ති ඝටෙන්තීති ගන්ථා. තතො අඤ්ඤෙ නො ගන්ථා. ආරම්මණකරණවසෙන ගන්ථෙහි ගන්ථිතබ්බාති ගන්ථනියා. සෙසං හෙතුගොච්ඡකෙ වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. යථා ච ඉධ, එවං ඉතො පරෙසුපි වුත්තාවසෙසං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

32-37. ඔඝගොච්ඡකෙ යස්ස සංවිජ්ජන්ති තං වට්ටස්මිංයෙව ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා. ආරම්මණං කත්වා අතික්කමනීයතො ඔඝෙහි අතික්කමිතබ්බාති ඔඝනියා. ඔඝානං ආරම්මණධම්මා එව වෙදිතබ්බා.

38-43. යොගගොච්ඡකෙ ¶ වට්ටස්මිං යොජෙන්තීති යොගා. යොගනියා ඔඝනියා විය වෙදිතබ්බා.

44-49. නීවරණගොච්ඡකෙ චිත්තං නීවරන්ති පරියොනන්ධන්තීති නීවරණා. නීවරණියා සංයොජනියා විය වෙදිතබ්බා.

50-54. පරාමාසගොච්ඡකෙ ¶ ධම්මානං යථාභූතං අනිච්චාදිආකාරං අතික්කමිත්වා ‘නිච්ච’න්ති ආදිවසෙන පවත්තමානා පරතො ආමසන්තීති පරාමාසා. පරාමාසෙහි ආරම්මණකරණවසෙන පරාමට්ඨත්තා පරාමට්ඨා.

55-68. මහන්තරදුකෙසු ආරම්මණං අග්ගහෙත්වා අප්පවත්තිතො සහ ආරම්මණෙනාති සාරම්මණා. නත්ථි එතෙසං ආරම්මණන්ති අනාරම්මණා. චින්තනට්ඨෙන චිත්තා, විචිත්තට්ඨෙන වා චිත්තා. අවිප්පයොගවසෙන චෙතසි නියුත්තාති චෙතසිකා. නිරන්තරභාවූපගමනතාය, උප්පාදතො යාව භඞ්ගා, චිත්තෙන සංසට්ඨාති චිත්තසංසට්ඨා. එකතො වත්තමානාපි නිරන්තරභාවං අනුපගමනතාය චිත්තෙන විසංසට්ඨාති චිත්තවිසංසට්ඨා. සමුට්ඨහන්ති එතෙනාති සමුට්ඨානං. චිත්තං සමුට්ඨානං එතෙසන්ති චිත්තසමුට්ඨානා. සහ භවන්තීති සහභුනො. චිත්තෙන සහභුනො චිත්තසහභුනො. අනුපරිවත්තන්තීති අනුපරිවත්තිනො. කිං අනුපරිවත්තන්ති? චිත්තං. චිත්තස්ස අනුපරිවත්තිනො චිත්තානුපරිවත්තිනො. චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. චිත්තසංසට්ඨා ¶ ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා ච චිත්තසහභුනො එව චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො. චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා ච චිත්තානුපරිවත්තිනො එව චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො. සෙසානි සබ්බපදානි වුත්තපදානං පටික්ඛෙපවසෙන වෙදිතබ්බානි. අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං සන්ධාය අජ්ඣත්තත්තිකෙ වුත්තවසෙන අජ්ඣත්තාව අජ්ඣත්තිකා. තතො බහිභූතාති බාහිරා. උපාදියන්තෙව භූතානි, න භූතානි විය උපාදියන්තීති උපාදා. න උපාදියන්තෙවාති නොඋපාදා.

69-74. උපාදානගොච්ඡකෙ භුසං ආදියන්තීති උපාදානා; දළ්හග්ගාහං ගණ්හන්තීති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙ නොඋපාදානා.

75-82. කිලෙසගොච්ඡකෙ සංකිලිට්ඨත්තිකෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

83-100. පිට්ඨිදුකෙසු ¶ කාමෙ අවචරන්තීති කාමාවචරා රූපෙ අවචරන්තීති රූපාවචරා. අරූපෙ අවචරන්තීති අරූපාවචරා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පරතො ආවි භවිස්සති. තෙභූමකවට්ටෙ පරියාපන්නා අන්තොගධාති පරියාපන්නා. තස්මිං න පරියාපන්නාති අපරියාපන්නා. වට්ටමූලං ඡින්දන්තා නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා වට්ටතො නිය්යන්තීති නිය්යානිකා. ඉමිනා ¶ ලක්ඛණෙන න නිය්යන්තීති අනිය්යානිකා. චුතියා වා අත්තනො වා පවත්තියා අනන්තරං ඵලදානෙ නියතත්තා නියතා. තථා අනියතත්තා අනියතා. අඤ්ඤෙ ධම්මෙ උත්තරන්ති පජහන්තීති උත්තරා. අත්තානං උත්තරිතුං සමත්ථෙහි සහ උත්තරෙහීති සඋත්තරා. නත්ථි එතෙසං උත්තරාති අනුත්තරා. රණන්ති එතෙහීති රණා; යෙහි අභිභූතා සත්තා නානප්පකාරෙන කන්දන්ති පරිදෙවන්ති, තෙසං රාගාදීනං එතං අධිවචනං. සම්පයොගවසෙන පහානෙකට්ඨතාවසෙන ච සහ රණෙහීති සරණා. තෙනාකාරෙන නත්ථි එතෙසං රණාති අරණා.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකාපදවණ්ණනා

101-108. සුත්තන්තිකදුකෙසු සම්පයොගවසෙන විජ්ජං භජන්තීති විජ්ජාභාගිනො; විජ්ජාභාගෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්තීතිපි විජ්ජාභාගිනො. තත්ථ විපස්සනාඤාණං, මනොමයිද්ධි, ඡ අභිඤ්ඤාති අට්ඨ විජ්ජා. පුරිමෙන අත්ථෙන තාහි සම්පයුත්තධම්මාපි විජ්ජාභාගිනො. පච්ඡිමෙන ¶ අත්ථෙන තාසු යා කාචි එකා විජ්ජා විජ්ජා. සෙසා විජ්ජාභාගිනොති. එවං විජ්ජාපි විජ්ජාය සම්පයුත්තධම්මාපි විජ්ජාභාගිනොත්වෙව වෙදිතබ්බා. ඉධ පන සම්පයුත්තධම්මාව අධිප්පෙතා. සම්පයොගවසෙනෙව අවිජ්ජං භජන්තීති අවිජ්ජාභාගිනො. අවිජ්ජාභාගෙ අවිජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්තීතිපි අවිජ්ජාභාගිනො. තත්ථ දුක්ඛපටිච්ඡාදකං තමො සමුදයාදිපටිච්ඡාදකන්ති චතස්සො අවිජ්ජා. පුරිමනයෙනෙව තාහි සම්පයුත්තධම්මාපි අවිජ්ජාභාගිනො. තාසු යා කාචි එකා අවිජ්ජා අවිජ්ජා. සෙසා අවිජ්ජාභාගිනොති. එවං අවිජ්ජාපි අවිජ්ජාය සම්පයුත්තධම්මාපි අවිජ්ජාභාගිනොත්වෙව වෙදිතබ්බා. ඉධ පන සම්පයුත්තධම්මාව අධිප්පෙතා.

පුන අනජ්ඣොත්ථරණභාවෙන කිලෙසන්ධකාරං විද්ධංසෙතුං අසමත්ථතාය විජ්ජු උපමා එතෙසන්ති විජ්ජූපමා. නිස්සෙසං විද්ධංසනසමත්ථතාය වජිරං උපමා එතෙසන්ති වජිරූපමා. බාලෙසු ඨිතත්තා යත්ථ ඨිතා තදුපචාරෙන බාලා. පණ්ඩිතෙසු ඨිතත්තා පණ්ඩිතා. බාලකරත්තා වා බාලා, පණ්ඩිතකරත්තා ¶ පණ්ඩිතා. කණ්හාති කාළකා, චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණා. සුක්කාති ඔදාතා ¶ , චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණා. කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හා; සුක්කාභිජාතිහෙතුතො සුක්කා. ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච තපෙන්තීති තපනීයා. න තපනීයා අතපනීයා.

අධිවචනදුකාදයො තයො අත්ථතො නින්නානාකරණා; බ්යඤ්ජනමෙවෙත්ථ නානං. සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකොති ආදයො හි වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තා අධිවචනා නාම. අධිවචනානං පථා අධිවචනපථා. ‘‘අභිසඞ්ඛරොන්තීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා සඞ්ඛාරා’’ති (සං. නි. 3.79) එවං නිද්ධාරෙත්වා සහෙතුකං කත්වා වුච්චමානා අභිලාපා නිරුත්ති නාම. නිරුත්තීනං පථා නිරුත්තිපථා. තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පොති (ධ. ස. 7) එවං තෙන තෙන පකාරෙන ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති නාම. පඤ්ඤත්තීනං පථා පඤ්ඤත්තිපථා. එත්ථ ¶ ච එකං දුකං වත්වාපි ඉතරෙසං වචනෙ පයොජනං හෙතුගොච්ඡකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

109-118. නාමරූපදුකෙ නාමකරණට්ඨෙන නමනට්ඨෙන නාමනට්ඨෙන ච නාමං. රුප්පනට්ඨෙන රූපං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන නික්ඛෙපකණ්ඩෙ ආවි භවිස්සති. අවිජ්ජාති දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං. භවතණ්හාති භවපත්ථනා. භවදිට්ඨීති භවො වුච්චති සස්සතං; සස්සතවසෙන උප්පජ්ජනදිට්ඨි. විභවදිට්ඨීති විභවො වුච්චති උච්ඡෙදං; උච්ඡෙදවසෙන උප්පජ්ජනදිට්ඨි. සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාති පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි. උච්ඡිජ්ජිස්සතීති පවත්තා දිට්ඨි උච්ඡෙදදිට්ඨි. අන්තවාති පවත්තා දිට්ඨි අන්තවාදිට්ඨි. අනන්තවාති පවත්තා දිට්ඨි අනන්තවාදිට්ඨි. පුබ්බන්තං අනුගතා දිට්ඨි පුබ්බන්තානුදිට්ඨි. අපරන්තං අනුගතා දිට්ඨි අපරන්තානුදිට්ඨි. අහිරිකන්ති යං න හිරියති හිරියිතබ්බෙනාති (ධ. ස. 387) එවං විත්ථාරිතා නිල්ලජ්ජතා. අනොත්තප්පන්ති යං න ඔත්තප්පති ඔත්තප්පිතබ්බෙනාති එවං විත්ථාරිතො අභායනකආකාරො. හිරියනා හිරී, ඔත්තප්පනා ඔත්තප්පං. දොවචස්සතාදීසු දුක්ඛං වචො එතස්මිං විප්පටිකූලගාහිම්හි විපච්චනීකසාතෙ අනාදරෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො. තස්ස කම්මං දොවචස්සං. තස්ස භාවො දොවචස්සතා. පාපා අස්සද්ධාදයො පුග්ගලා එතස්ස මිත්තාති පාපමිත්තො; තස්ස භාවො පාපමිත්තතා. සොවචස්සතා ච කල්යාණමිත්තතා ච වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බා.

119-123. ‘පඤ්චපි ¶ ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො, සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධා ආපත්තියො’ති (ධ. ස. 1336) එවං වුත්තාසු ආපත්තීසු කුසලභාවො ආපත්තිකුසලතා. තාහි ¶ ආපත්තීහි වුට්ඨානෙ කුසලභාවො ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා. සමාපත්තීසු කුසලභාවො සමාපත්තිකුසලතා. සමාපත්තීනං අප්පනාපරිච්ඡෙදපඤ්ඤායෙතං අධිවචනං. සමාපත්තීහි ¶ වුට්ඨානෙ කුසලභාවො සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතා. අට්ඨාරසසු ධාතූසු කුසලභාවො ධාතුකුසලතා. තාසංයෙව ධාතූනං මනසිකාරෙ කුසලභාවො මනසිකාරකුසලතා. චක්ඛායතනාදීසු කුසලභාවො ආයතනකුසලතා. ද්වාදසඞ්ගෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ කුසලභාවො පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා. තස්මිං තස්මිං ඨානෙ කුසලභාවො ඨානකුසලතා. ඨානන්ති කාරණං වුච්චති. තස්මිඤ්හි තදායත්තවුත්තිතාය ඵලං තිට්ඨති නාම, තස්මා ඨානන්ති වුත්තං. අට්ඨානෙ කුසලභාවො අට්ඨානකුසලතා.

124-134. උජුභාවො අජ්ජවො. මුදුභාවො මද්දවො. අධිවාසනසඞ්ඛාතො ඛමනභාවො ඛන්ති. සුරතස්ස භාවො සොරච්චං. සම්මොදකමුදුභාවසඞ්ඛාතො සඛිලභාවො සාඛල්යං. යථා පරෙහි සද්ධිං අත්තනො ඡිද්දං න හොති එවං ධම්මාමිසෙහි පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො. ඉන්ද්රියසංවරභෙදසඞ්ඛාතො මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරභාවො ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා. පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන භොජනෙ මත්තං අජානනභාවො භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා. අනන්තරදුකො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. සතිවිප්පවාසසඞ්ඛාතො මුට්ඨස්සතිභාවො මුට්ඨස්සච්චං. අසම්පජානභාවො අසම්පජඤ්ඤං. සරතීති සති. සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤං. අප්පටිසඞ්ඛානෙ අකම්පනට්ඨෙන පටිසඞ්ඛානසඞ්ඛාතං බලං පටිසඞ්ඛානබලං. වීරියසීසෙන සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙන්තස්ස උප්පන්නං බලං භාවනාබලං. පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො. අනිච්චාදිවසෙන විවිධෙන ආකාරෙන පස්සතීති විපස්සනා. සමථොව තං ආකාරං ගහෙත්වා පුන පවත්තෙතබ්බස්ස සමථස්ස නිමිත්තවසෙන සමථනිමිත්තං. පග්ගාහනිමිත්තෙපි එසෙව නයො. සම්පයුත්තධම්මෙ ¶ පග්ගණ්හාතීති පග්ගාහො. න වික්ඛිපතීති අවික්ඛෙපො.

135-142. සීලවිනාසිකා අසංවරසඞ්ඛාතා සීලස්ස විපත්ති සීලවිපත්ති. සම්මාදිට්ඨිවිනාසිකා මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතා දිට්ඨියා විපත්ති දිට්ඨිවිපත්ති. සොරච්චමෙව ¶ සීලස්ස සම්පාදනතො සීලපරිපූරණතො සීලස්ස සම්පදාති සීලසම්පදා. දිට්ඨිපාරිපූරිභූතං ඤාණං දිට්ඨියා සම්පදාති දිට්ඨිසම්පදා. විසුද්ධිභාවං සම්පත්තා සීලසඞ්ඛාතා සීලස්ස විසුද්ධි, සීලවිසුද්ධි. නිබ්බානසඞ්ඛාතං විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථා, දස්සනසඞ්ඛාතා, දිට්ඨියා විසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි. දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පන යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති කම්මස්සකතඤ්ඤාණාදිසඞ්ඛාතා දිට්ඨිවිසුද්ධි චෙව යථාදිට්ඨිස්ස ච අනුරූපදිට්ඨිස්ස කල්යාණදිට්ඨිස්ස තංසම්පයුත්තමෙව පධානං. සංවෙගොති ජාතිආදීනි ¶ පටිච්ච උප්පන්නභයසඞ්ඛාතං සංවිජ්ජනං. සංවෙජනියට්ඨානන්ති සංවෙගජනකං ජාතිආදිකාරණං. සංවිග්ගස්ස ච යොනිසොපධානන්ති එවං සංවෙගජාතස්ස උපායපධානං. අසන්තුට්ඨිතා ච කුසලෙසු ධම්මෙසූති කුසලධම්මපූරණෙ අසන්තුට්ඨිභාවො. අප්පටිවානිතා ච පධානස්මින්ති අරහත්තං අපත්වා පධානස්මිං අනිවත්තනතා අනොසක්කනතා. විජානනතො විජ්ජා. විමුච්චනතො විමුත්ති. ඛයෙ ඤාණන්ති කිලෙසක්ඛයකරෙ අරියමග්ගෙ ඤාණං. අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති පටිසන්ධිවසෙන අනුප්පාදභූතෙ තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං අනුප්පාදපරියොසානෙ උප්පන්නෙ අරියඵලෙ ඤාණං. අයං මාතිකාය අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

1. ඉදානි ¶ ¶ යථානික්ඛිත්තාය මාතිකාය සඞ්ගහිතෙ ධම්මෙ පභෙදතො දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාති ඉදං පදභාජනීයං ආරද්ධං. තත්ථ යදෙතං යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතීති පඨමං කාමාවචරකුසලං දස්සිතං, තස්ස තාව නිද්දෙසෙ ධම්මවවත්ථානවාරො ¶ සඞ්ගහවාරො සුඤ්ඤතවාරොති තයො මහාවාරා හොන්ති. තෙසු ධම්මවවත්ථානවාරො උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා ඨිතො. තෙසු උද්දෙසවාරස්ස පුච්ඡා, සමයනිද්දෙසො, ධම්මුද්දෙසො, අප්පනාති චත්තාරො පරිච්ඡෙදා. තෙසු ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං පුච්ඡා නාම. ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං…පෙ… තස්මිං සමයෙ’ති අයං සමයනිද්දෙසො නාම. ‘ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති අයං ධම්මුද්දෙසො නාම. ‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා ඉමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං අප්පනා නාම.

එවං චතූහි පරිච්ඡෙදෙහි ඨිතස්ස උද්දෙසවාරස්ස ය්වායං පඨමො පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො, තත්ථ ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධාහි පුච්ඡා – අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තාසං ඉදං නානත්තං –

කතමා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති, අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං. තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතත්ථාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති, දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං, සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා ¶ විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති, විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො – ‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’ති. සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය ¶ පඤ්හං පුච්ඡති. අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා අනුමතිපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං අනුමතියා පඤ්හං පුච්ඡති – ‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’ති? ‘අනිච්චං, භන්තෙ’. ‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’ති? ‘දුක්ඛං, භන්තෙ’ ¶ . ‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති? ‘නොහෙතං, භන්තෙ’ති (සං. නි. 3.79; මහාව. 21). අයං අනුමතිපුච්ඡා.

කතමා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති (දී. නි. 2.373)? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති.

තත්ථ බුද්ධානං පුරිමා තිස්සො පුච්ඡා නත්ථි. කස්මා? බුද්ධානඤ්හි තීසු අද්ධාසු කිඤ්චි සඞ්ඛතං, අද්ධාවිමුත්තං වා අසඞ්ඛතං, අදිට්ඨං අනඤ්ඤාතං අජොතිතං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං නාම නත්ථි. තෙන තෙසං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නත්ථි. යං පන භගවතා අත්තනො ඤාණෙන පටිවිද්ධං, තස්ස අඤ්ඤෙන සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා සද්ධිං සංසන්දනකිච්චං නත්ථි. තෙනස්ස දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා නත්ථි. යස්මා පනෙස අකථංකථී තිණ්ණවිචිකිච්ඡො සබ්බධම්මෙසු විහතසංසයො, තෙනස්ස විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා නත්ථි. ඉතරා ද්වෙ පන පුච්ඡා භගවතො අත්ථි. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ‘කතමෙ’තිපදෙන නිද්දිසිතබ්බධම්මෙ පුච්ඡති. ‘ධම්මා කුසලා’ති හි වචනමත්තෙන ‘කිං කතා කිං වා කරොන්තී’ති න සක්කා ඤාතුං. ‘කතමෙ’ති වුත්තෙ පන තෙසං පුට්ඨභාවො පඤ්ඤායති. තෙන වුත්තං ‘කතමෙතිපදෙන නිද්දිසිතබ්බධම්මෙ පුච්ඡතී’ති. ‘ධම්මා කුසලා’තිපදද්වයෙන පුච්ඡාය පුට්ඨධම්මෙ දස්සෙති. තෙසං අත්ථො හෙට්ඨා පකාසිතොව.

කස්මා පනෙත්ථ මාතිකායං විය ‘කුසලා ධම්මා’ති අවත්වා ‘ධම්මා කුසලා’ති පදානුක්කමො කතොති? පභෙදතො ධම්මානං දෙසනං දීපෙත්වා පභෙදවන්තදස්සනත්ථං. ඉමස්මිඤ්හි අභිධම්මෙ ¶ ධම්මාව දෙසෙතබ්බා. තෙ ච කුසලාදීහි පභෙදෙහි අනෙකප්පභෙදා. තස්මා ධම්මායෙව ඉධ දෙසෙතබ්බා ¶ . නායං වොහාරදෙසනා. තෙ ච අනෙකප්පභෙදතො දෙසෙතබ්බා, න ධම්මමත්තතො. පභෙදතො හි දෙසනා ඝනවිනිබ්භොගපටිසම්භිදාඤාණාවහා හොතීති ‘කුසලා ධම්මා’ති එවං පභෙදතො ධම්මානං දෙසනං දීපෙත්වා, ඉදානි යෙ තෙන පභෙදෙන දෙසෙතබ්බා ධම්මා තෙ ¶ දස්සෙතුං, අයං ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති පදානුක්කමො කතොති වෙදිතබ්බො. පභෙදවන්තෙසු හි දස්සිතෙසු පභෙදො දස්සියමානො යුජ්ජති සුවිඤ්ඤෙය්යො ච හොතීති.

ඉදානි යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තන්ති. එත්ථ –

සමයෙ නිද්දිසි චිත්තං, චිත්තෙන සමයං මුනි;

නියමෙත්වාන දීපෙතුං, ධම්මෙ තත්ථ පභෙදතො.

‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්ත’න්ති හි නිද්දිසන්තො භගවා සමයෙ චිත්තං නිද්දිසි. කිංකාරණා? තෙන සමයනියමිතෙන චිත්තෙන පරියොසානෙ ‘තස්මිං සමයෙ’ති එවං සමයං නියමෙත්වාන, අථ විජ්ජමානෙපි සමයනානත්තෙ යස්මිං සමයෙ චිත්තං තස්මිංයෙව සමයෙ ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතීති එවං තස්මිං චිත්තනියමිතෙ සමයෙ එතෙ සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනවසෙන දුරනුබොධප්පභෙදෙ ඵස්සවෙදනාදයො ධම්මෙ බොධෙතුන්ති අත්ථො.

ඉදානි ‘යස්මිං සමයෙ’තිආදීසු අයමනුපුබ්බපදවණ්ණනා. යස්මින්ති අනියමතො භුම්මනිද්දෙසො. සමයෙති අනියමනිද්දිට්ඨපරිදීපනං. එත්තාවතා අනියමතො සමයො නිද්දිට්ඨො හොති. තත්ථ සමයසද්දො –

සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතු දිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති (දී. නි. 1.447) එවමාදීසු සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු ¶ (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි ¶ – භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති ‘භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති. අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො ¶ සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129) –

ආදීසු පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28) පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) පටිවෙධො. එවමනෙකෙසු සමයෙසු –

සමවායො ඛණො කාලො, සමූහො හෙතුයෙව ච;

එතෙ පඤ්චපි විඤ්ඤෙය්යා, සමයා ඉධ විඤ්ඤුනා.

‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසල’න්ති ඉමස්මිඤ්හි කුසලාධිකාරෙ තෙසු නවසු සමයෙසු එතෙ සමවායාදයො පඤ්ච සමයා පණ්ඩිතෙන වෙදිතබ්බා.

තෙසු පච්චයසාමග්ගී, සමවායො ඛණො පන;

එකොව නවමො ඤෙය්යො, චක්කානි චතුරොපි වා.

යා හි එසා සාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන සණ්ඨිතා පච්චයානං සාමග්ගී, සා ඉධ සමවායොති ඤාතබ්බා. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’ති (අ. නි. 8.29) එවං වුත්තො පන නවමොව ඛණො එකො ඛණොති වෙදිතබ්බො. යානි වා ¶ පනෙතානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’ති – එත්ථ ‘පතිරූපදෙසවාසො, සප්පුරිසූපනිස්සයො, අත්තසම්මාපණිධි, පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතා’ති (අ. නි. 4.31) චත්තාරි චක්කානි වුත්තානි, එතානි ¶ වා එකජ්ඣං කත්වා ඔකාසට්ඨෙන ඛණොති වෙදිතබ්බානි. තානි හි කුසලුප්පත්තියා ඔකාසභූතානි.

එවං සමවායඤ්ච ඛණඤ්ච ඤත්වා ඉතරෙසු –

තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො, කාලො වොහාරමත්තකො;

පුඤ්ජො ඵස්සාදිධම්මානං, සමූහොති විභාවිතො.

‘චිත්තකාලො රූපකාලො’තිආදිනා හි නයෙන ධම්මෙ වා, ‘අතීතො අනාගතො’තිආදිනා නයෙන ධම්මවුත්තිං වා, ‘බීජකාලො අඞ්කුරකාලො’ති ආදිනා නයෙන ධම්මපටිපාටිං වා, ‘උප්පාදකාලො ¶ ජරාකාලො’තිආදිනා නයෙන ධම්මලක්ඛණං වා, ‘වෙදියනකාලො සඤ්ජානනකාලො’තිආදිනා නයෙන ධම්මකිච්චං වා, ‘න්හානකාලො පානකාලො’තිආදිනා නයෙන සත්තකිච්චං වා, ‘ගමනකාලො ඨානකාලො’තිආදිනා නයෙන ඉරියාපථං වා, ‘පුබ්බණ්හො සායන්හො දිවා රත්තී’තිආදිනා නයෙන චන්දිමසූරියාදිපරිවත්තනං වා, ‘අඩ්ඪමාසො මාසො’තිආදිනා නයෙන අහොරත්තාදිසඞ්ඛාතං කාලසඤ්චයං වාති – එවං තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො කාලො නාම. සො පනෙස සභාවතො අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤත්තිමත්තකො එවාති වෙදිතබ්බො. යො පනෙස ඵස්සවෙදනාදීනං ධම්මානං පුඤ්ජො, සො ඉධ සමූහොති විභාවිතො. එවං කාලසමූහෙපි ඤත්වා ඉතරො පන –

හෙතූති පච්චයොවෙත්ථ, තස්ස ද්වාරවසෙන වා;

අනෙකභාවො විඤ්ඤෙය්යො, පච්චයානං වසෙන වා.

එත්ථ හි පච්චයොව හෙතු නාම, තස්ස ද්වාරානං වා පච්චයානං වා වසෙන අනෙකභාවො වෙදිතබ්බො. කථං? චක්ඛුද්වාරාදීසු හි උප්පජ්ජමානානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං චක්ඛුරූපආලොකමනසිකාරාදයො පච්චයා, මහාපකරණෙ ච ‘‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො’’තිආදිනා නයෙන චතුවීසති පච්චයා වුත්තා. තෙසු ඨපෙත්වා විපාකපච්චයඤ්ච පච්ඡාජාතපච්චයඤ්ච, සෙසා කුසලධම්මානං පච්චයා හොන්තියෙව. තෙ සබ්බෙපි ඉධ හෙතූති අධිප්පෙතා. එවමස්ස ඉමිනා ද්වාරවසෙන ¶ වා පච්චයවසෙන වා අනෙකභාවො වෙදිතබ්බො ¶ . එවමෙතෙ සමවායාදයො පඤ්ච අත්ථා ඉධ සමයසද්දෙන පරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

‘කස්මා පන එතෙසු යංකිඤ්චි එකං අපරිග්ගහෙත්වා සබ්බෙසං පරිග්ගහො කතො’ති? ‘තෙන තෙන තස්ස තස්ස අත්ථවිසෙසස්ස දීපනතො. එතෙසු හි සමවායසඞ්ඛාතො සමයො අනෙකහෙතුතො වුත්තිං දීපෙති. තෙන එකකාරණවාදො පටිසෙධිතො හොති. සමවායො ච නාම සාධාරණඵලනිප්ඵාදනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛො හොති. තස්මා ‘එකො කත්තා නාම නත්ථී’ති ඉමම්පි අත්ථං දීපෙති. සභාවෙන හි කාරණෙ සති කාරණන්තරාපෙක්ඛා අයුත්තාති. එවං එකස්ස කස්සචි කාරණස්ස අභාවදීපනෙන ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්තිආදි පටිසෙධිතං හොති.

තත්ථ සියා – ‘යං වුත්තං අනෙකහෙතුතො වුත්තිං දීපෙතී’ති, තං න යුත්තං. ‘කිංකාරණා’ ¶ ?‘අසාමග්ගියං අහෙතූනං සාමග්ගියම්පි අහෙතුභාවාපත්තිතො’. ‘න හි එකස්මිං අන්ධෙ දට්ඨුං අසක්කොන්තෙ අන්ධසතං පස්සතී’ති. ‘නො න යුත්තං; සාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන හි ඨිතභාවො සාමග්ගී; න අනෙකෙසං සමොධානමත්තං. න ච අන්ධානං දස්සනං නාම සාධාරණඵලං’. ‘කස්මා’?‘අන්ධසතෙ සතිපි තස්ස අභාවතො. චක්ඛාදීනං පන තං සාධාරණඵලං, තෙසං භාවෙ භාවතො. අසාමග්ගියං අහෙතූනම්පි ච සාමග්ගියං හෙතුභාවො සිද්ධො. ස්වායං අසාමග්ගියං ඵලාභාවෙන, සාමග්ගියඤ්චස්ස භාවෙන, වෙදිතබ්බො. චක්ඛාදීනඤ්හි වෙකල්ලෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අභාවො, අවෙකල්ලෙ ච භාවො, පච්චක්ඛසිද්ධො ලොකස්සා’ති. අයං තාව සමවායසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

යො පනෙස අට්ඨහි අක්ඛණෙහි පරිවජ්ජිතො නවමො ඛණො, පතිරූපදෙසවාසාදිකො ච චතුචක්කසඞ්ඛාතො ඔකාසට්ඨෙන ඛණො වුත්තො, සො මනුස්සත්තබුද්ධුප්පාදසද්ධම්මට්ඨිතිආදිකං ඛණසාමග්ගිං විනා නත්ථි. මනුස්සත්තාදීනඤ්ච කාණකච්ඡපොපමාදීහි (ම. නි. 3.252) දුල්ලභභාවො. ඉති ඛණස්ස දුල්ලභත්තා සුට්ඨුතරං ඛණායත්තං ලොකුත්තරධම්මානං උපකාරභූතං කුසලං දුල්ලභමෙව ¶ . එවමෙතෙසු ඛණසඞ්ඛාතො සමයො කුසලුප්පත්තියා දුල්ලභභාවං දීපෙති. එවං දීපෙන්තෙන අනෙන අධිගතඛණානං ඛණායත්තස්සෙව තස්ස කුසලස්ස අනනුට්ඨානෙන මොඝඛණං කුරුමානානං පමාදවිහාරො පටිසෙධිතො හොති. අයං ඛණසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

යො ¶ පනෙතස්ස කුසලචිත්තස්ස පවත්තිකාලො නාම හොති, සො අතිපරිත්තො. සා චස්ස අතිපරිත්තතා ‘‘යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, යථා ච යා දෙවතා චන්දිමසූරියානං පුරතො ධාවන්ති තාසං දෙවතානං ජවො, තතො සීඝතරං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්තී’’ති (සං. නි. 2.228) – ඉමස්ස සුත්තස්ස අට්ඨකථාවසෙන වෙදිතබ්බා. තත්ර හි සො රූපජීවිතින්ද්රියස්ස තාව පරිත්තකො කාලො වුත්තො. යාව පටුප්පන්නං රූපං තිට්ඨති තාව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්ති. ඉති තෙසං කාලපරිත්තතාය උපමාපි ¶ නත්ථි. තෙනෙවාහ – ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, උපමාපි න සුකරා යාව ලහුපරිවත්තං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48). එවමෙතෙසු කාලසඞ්ඛාතො සමයො කුසලචිත්තප්පවත්තිකාලස්ස අතිපරිත්තතං දීපෙති. එවං දීපෙන්තෙන චානෙන අතිපරිත්තකාලතාය, විජ්ජුලතොභාසෙන මුත්තාවුණනං විය, දුප්පටිවිජ්ඣමිදං චිත්තං, තස්මා එතස්ස පටිවෙධෙ මහාඋස්සාහො ච ආදරො ච කත්තබ්බොති ඔවාදො දින්නො හොති. අයං කාලසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

සමූහසඞ්ඛාතො පන සමයො අනෙකෙසං සහුප්පත්තිං දීපෙති. ඵස්සාදීනඤ්හි ධම්මානං පුඤ්ජො සමූහොති වුත්තො. තස්මිඤ්ච උප්පජ්ජමානං චිත්තං සහ තෙහි ධම්මෙහි උප්පජ්ජතීති අනෙකෙසං සහුප්පත්ති දීපිතා. එවං දීපෙන්තෙන චානෙන එකස්සෙව ධම්මස්ස උප්පත්ති පටිසෙධිතා හොති. අයං සමූහසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

හෙතුසඞ්ඛාතො පන සමයො පරායත්තවුත්තිතං දීපෙති. ‘යස්මිං සමයෙ’ති හි පදස්ස යස්මා ‘යස්මිං හෙතුම්හි සති’ උප්පන්නං හොතීති අයමත්ථො, තස්මා ‘හෙතුම්හි සති’ පවත්තිතො පරායත්තවුත්තිතා දීපිතා. එවං ¶ දීපෙන්තෙන චානෙන ධම්මානං සවසවත්තිතාභිමානො පටිසෙධිතො හොති. අයං හෙතුසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

තත්ථ ‘යස්මිං සමයෙ’ති කාලසඞ්ඛාතස්ස සමයස්ස වසෙන ‘යස්මිං කාලෙ’ති අත්ථො; සමූහසඞ්ඛාතස්ස ‘යස්මිං සමූහෙ’ති. ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතානං ‘යස්මිං ඛණෙ සති, යාය සාමග්ගියා සති, යම්හි හෙතුම්හි සති’ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව සති ‘ඵස්සාදයොපී’ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. අධිකරණඤ්හි කාලසඞ්ඛාතො සමූහසඞ්ඛාතො ච සමයො. තත්ථ වුත්තධම්මානන්ති අධිකරණවසෙනෙත්ථ භුම්මං. ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛීයතීති භාවෙනභාවලක්ඛණවසෙනෙත්ථ භුම්මං.

කාමාවචරන්ති ¶ ‘‘කතමෙ ධම්මා කාමාවචරා? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිං පරියන්තං කත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1287) නයෙන වුත්තෙසු කාමාවචරධම්මෙසු පරියාපන්නං. තත්රායං වචනත්ථො – උද්දානතො ¶ ද්වෙ කාමා, වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ කිලෙසකාමො අත්ථතො ඡන්දරාගොව වත්ථුකාමො තෙභූමකවට්ටං. කිලෙසකාමො චෙත්ථ කාමෙතීති කාමො; ඉතරො පන කාමියතීති කාමො. යස්මිං පන පදෙසෙ දුවිධොපෙසො කාමො පවත්තිවසෙන අවචරති, සො චතුන්නං අපායානං, මනුස්සානං, ඡන්නඤ්ච දෙවලොකානං වසෙන එකාදසවිධො පදෙසො. කාමො එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරො, සසත්ථාවචරො විය. යථා හි යස්මිං පදෙසෙ සසත්ථා පුරිසා අවචරන්ති, සො විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු ද්විපදචතුප්පදෙසු අවචරන්තෙසු, තෙසං අභිලක්ඛිතත්තා ‘සසත්ථාවචරො’ත්වෙව වුච්චති, එවං විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු රූපාවචරාදීසු තත්ථ අවචරන්තෙසු, තෙසං අභිලක්ඛිතත්තා අයං පදෙසො ‘කාමාවචරො’ත්වෙව වුච්චති. ස්වායං යථා රූපභවො රූපං, එවං උත්තරපදලොපං කත්වා ‘කාමො’ත්වෙව වුච්චති. එවමිදං චිත්තං ඉමස්මිං එකාදසපදෙසසඞ්ඛාතෙ කාමෙ අවචරතීති කාමාවචරං.

කිඤ්චාපි හි එතං රූපාරූපභවෙසුපි අවචරති, යථා පන සඞ්ගාමෙ අවචරණතො සඞ්ගාමාවචරොති ලද්ධනාමකො නාගො නගරෙ චරන්තොපි ‘සඞ්ගාමාවචරො’ත්වෙව වුච්චති, ථලජලචරා ච පාණා අථලෙ ¶ අජලෙ ච ඨිතාපි ‘ථලචරා ජලචරා’ත්වෙව වුච්චන්ති, එවමිදං අඤ්ඤත්ථ අවචරන්තම්පි කාමාවචරමෙවාති වෙදිතබ්බං. ආරම්මණකරණවසෙන වා එත්ථ කාමො අවචරතීතිපි කාමාවචරං. කාමඤ්චෙස රූපාරූපාවචරෙසුපි අවචරති, යථා පන වදතීති ‘වච්ඡො’, මහියං සෙතීති ‘මහිංසො’ති වුත්තෙ, න සත්තා යත්තකා වදන්ති, මහියං වා සෙන්ති සබ්බෙසං තං නාමං හොති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අපිච කාමභවසඞ්ඛාතෙ කාමෙ පටිසන්ධිං අවචාරෙතීතිපි කාමාවචරං.

කුසලන්ති කුච්ඡිතානං සලනාදීහි අත්ථෙහි කුසලං. අපිච ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන ච කුසලං. යථෙව හි ‘කච්චි නු භොතො කුසල’න්ති (ජා. 1.15.146; 2.20.129) රූපකායෙ අනාතුරතාය අගෙලඤ්ඤෙන නිබ්යාධිතාය ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වුත්තං, එවං අරූපධම්මෙපි කිලෙසාතුරතාය කිලෙසගෙලඤ්ඤස්ස ච කිලෙසබ්යාධිනො ¶ අභාවෙන ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වෙදිතබ්බං. කිලෙසවජ්ජස්ස පන කිලෙසදොසස්ස කිලෙසදරථස්ස ච අභාවා අනවජ්ජට්ඨෙන ¶ කුසලං. කොසල්ලං වුච්චති පඤ්ඤා; කොසල්ලතො සම්භූතත්තා කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලං.

‘ඤාණසම්පයුත්තං’ තාව එවං හොතු; ඤාණවිප්පයුත්තං කථන්ති. තම්පි රුළ්හීසද්දෙන කුසලමෙව. යථා හි තාලපණ්ණෙහි අකත්වා කිලඤ්ජාදීහි කතම්පි තංසරික්ඛත්තා රුළ්හීසද්දෙන තාලවණ්ටන්ත්වෙව වුච්චති, එවං ‘ඤාණවිප්පයුත්ත’ම්පි කුසලන්ත්වෙව වෙදිතබ්බං. නිප්පරියායෙන පන ‘ඤාණසම්පයුත්තං’ ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනාති තිවිධෙනපි කුසලන්ති නාමං ලභති, ඤාණවිප්පයුත්තං දුවිධෙනෙව. ඉති යඤ්ච ජාතකපරියායෙන යඤ්ච බාහිතිකසුත්තපරියායෙන යඤ්ච අභිධම්මපරියායෙන කුසලං කථිතං සබ්බං තං තීහිපි අත්ථෙහි ඉමස්මිං චිත්තෙ ලබ්භති.

තදෙතං ලක්ඛණාදිවසෙන අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණං, අකුසලවිද්ධංසනරසං, වොදානපච්චුපට්ඨානං, යොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. අවජ්ජපටිපක්ඛත්තා වා අනවජ්ජලක්ඛණමෙව කුසලං, වොදානභාවරසං, ඉට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං, යථාවුත්තපදට්ඨානමෙව. ලක්ඛණාදීසු හි තෙසං තෙසං ධම්මානං සභාවො වා සාමඤ්ඤං වා ලක්ඛණං නාම. කිච්චං වා සම්පත්ති වා රසො නාම. උපට්ඨානාකාරො වා ඵලං වා පච්චුපට්ඨානං නාම. ආසන්නකාරණං පදට්ඨානං නාම. ඉති යත්ථ යත්ථ ලක්ඛණාදීනි වක්ඛාම තත්ථ තත්ථ ඉමිනාව නයෙන තෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චිත්තන්ති ¶ ආරම්මණං චින්තෙතීති චිත්තං; විජානාතීති අත්ථො. යස්මා වා ‘චිත්ත’න්ති සබ්බචිත්තසාධාරණො එස සද්දො, තස්මා යදෙත්ථ ලොකියකුසලාකුසලකිරියචිත්තං, තං ජවනවීථිවසෙන අත්තනො සන්තානං චිනොතීති චිත්තං. විපාකං කම්මකිලෙසෙහි චිතන්ති චිත්තං. අපිච සබ්බම්පි යථානුරූපතො චිත්තතාය චිත්තං. චිත්තකරණතාය චිත්තන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යස්මා අඤ්ඤදෙව සරාගං චිත්තං, අඤ්ඤං සදොසං ¶ , අඤ්ඤං සමොහං; අඤ්ඤං කාමාවචරං, අඤ්ඤං රූපාවචරාදිභෙදං; අඤ්ඤං රූපාරම්මණං, අඤ්ඤං සද්දාදිආරම්මණං; රූපාරම්මණෙසු චාපි අඤ්ඤං නීලාරම්මණං, අඤ්ඤං පීතාදිආරම්මණං; සද්දාදිආරම්මණෙසුපි එසෙව නයො; සබ්බෙසුපි චෙතෙසු අඤ්ඤං හීනං අඤ්ඤං මජ්ඣිමං අඤ්ඤං පණීතං; හීනාදීසුපි අඤ්ඤං ඡන්දාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීරියාධිපතෙය්යං අඤ්ඤං චිත්තාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීමංසාධිපතෙය්යං, තස්මා අස්ස ඉමෙසං සම්පයුත්තභූමිආරම්මණහීනමජ්ඣිමපණීතාධිපතීනං වසෙන චිත්තතා වෙදිතබ්බා. කාමඤ්චෙත්ථ ¶ එකමෙව එවං චිත්තං න හොති, චිත්තානං පන අන්තොගධත්තා එතෙසු යංකිඤ්චි එකම්පි චිත්තතාය චිත්තන්ති වත්තුං වට්ටති. එවං තාව චිත්තතාය චිත්තං.

කථං චිත්තකරණතායාති? ලොකස්මිඤ්හි චිත්තකම්මතො උත්තරි අඤ්ඤං චිත්තං නාම නත්ථි. තස්මිම්පි චරණං නාම චිත්තං අතිචිත්තමෙව හොති. තං කරොන්තානං චිත්තකාරානං ‘එවංවිධානි එත්ථ රූපානි කාතබ්බානී’ති චිත්තසඤ්ඤා උප්පජ්ජති. තාය චිත්තසඤ්ඤාය ලෙඛාගහනරඤ්ජනඋජ්ජොතනවත්තනාදිනිප්ඵාදිකා චිත්තකිරියා උප්පජ්ජන්ති, තතො චරණසඞ්ඛාතෙ චිත්තෙ අඤ්ඤතරං විචිත්තරූපං නිප්ඵජ්ජති. තතො ‘ඉමස්ස රූපස්ස උපරි ඉදං හොතු, හෙට්ඨා ඉදං, උභයපස්සෙ ඉද’න්ති චින්තෙත්වා යථාචින්තිතෙන කමෙන සෙසචිත්තරූපනිප්ඵාදනං හොති, එවං යංකිඤ්චි ලොකෙ විචිත්තං සිප්පජාතං සබ්බං තං චිත්තෙනෙව කරියති, එවං ඉමාය කරණවිචිත්තතාය තස්ස තස්ස චිත්තස්ස නිප්ඵාදකං චිත්තම්පි තථෙව චිත්තං හොති. යථාචින්තිතස්ස වා අනවසෙසස්ස අනිප්ඵජ්ජනතො තතොපි චිත්තමෙව චිත්තතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘දිට්ඨං වො, භික්ඛවෙ, චරණං නාම චිත්තන්ති? ‘එවං, භන්තෙ’. තම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, චරණං නාම චිත්තං චිත්තෙනෙව චින්තිතං. තෙනපි ඛො, භික්ඛවෙ, චරණෙන චිත්තෙන චිත්තංයෙව චිත්තතර’’න්ති (සං. නි. 3.100).

තථා ¶ යදෙතං දෙවමනුස්සනිරයතිරච්ඡානභෙදාසු ගතීසු කම්මලිඞ්ගසඤ්ඤාවොහාරාදිභෙදං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං තම්පි චිත්තකතමෙව. කායකම්මාදිභෙදඤ්හි දානසීලවිහිංසාසාඨෙය්යාදිනයප්පවත්තං කුසලාකුසලකම්මං චිත්තනිප්ඵාදිතං කම්මනානත්තං. කම්මනානත්තෙනෙව ච තාසු තාසු ගතීසු ¶ හත්ථපාදකණ්ණඋදරගීවාමුඛාදිසණ්ඨානභින්නං ලිඞ්ගනානත්තං. ලිඞ්ගනානත්තතො යථාගහිතසණ්ඨානවසෙන ‘අයං ඉත්ථී අයං පුරිසො’ති උප්පජ්ජමානාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤානානත්තං. සඤ්ඤානානත්තතො සඤ්ඤානුරූපෙන ‘ඉත්ථී’ති වා ‘පුරිසො’ති වා වොහරන්තානං වොහාරනානත්තං. වොහාරනානත්තවසෙන පන යස්මා ‘ඉත්ථී භවිස්සාමි පුරිසො භවිස්සාමි, ඛත්තියො භවිස්සාමි බ්රාහ්මණො භවිස්සාමී’ති එවං තස්ස තස්ස අත්තභාවස්ස ජනකං කම්මං කරීයති, තස්මා වොහාරනානත්තතො කම්මනානත්තං. තං පනෙතං කම්මනානත්තං යථාපත්ථිතං භවං නිබ්බත්තෙන්තං යස්මා ගතිවසෙන නිබ්බත්තෙති තස්මා කම්මනානත්තතො ගතිනානත්තං. කම්මනානත්තෙනෙව ච තෙසං තෙසං සත්තානං තස්සා තස්සා ගතියා අපාදකද්විපාදකාදිතා, තස්සා තස්සා උපපත්තියා උච්චනීචාදිතා, තස්මිං ¶ තස්මිං අත්තභාවෙ සුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිතා, ලොකධම්මෙසු ලාභාලාභාදිතා ච පඤ්ඤායති. තස්මා සබ්බමෙතං දෙවමනුස්සනිරයතිරච්ඡානභෙදාසු ගතීසු කම්මලිඞ්ගසඤ්ඤාවොහාරාදිභෙදං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං චිත්තෙනෙව කතන්ති වෙදිතබ්බං. ස්වායමත්ථො ඉමස්ස සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කම්මනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන ලිඞ්ගනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, ලිඞ්ගනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන සඤ්ඤානානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, සඤ්ඤානානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන වොහාරනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, වොහාරනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන කම්මනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ගතියා නානාකරණං පඤ්ඤායති – අපදා ද්විපදා චතුප්පදා බහුප්පදා, රූපිනො අරූපිනො, සඤ්ඤිනො අසඤ්ඤිනො නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං උපපත්තියා නානාකරණං පඤ්ඤායති – උච්චනීචතා හීනපණීතතා සුගතදුග්ගතතා. කම්මනානාකරණං ¶ පටිච්ච සත්තානං අත්තභාවෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති – සුවණ්ණදුබ්බණ්ණතා සුජාතදුජ්ජාතතා සුසණ්ඨිතදුස්සණ්ඨිතතා. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ලොකධම්මෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති – ලාභාලාභෙ යසායසෙ නින්දාපසංසායං සුඛදුක්ඛෙ’’ති.

කම්මතො ¶ ලිඞ්ගතො චෙව, ලිඞ්ගසඤ්ඤා පවත්තරෙ;

සඤ්ඤාතො භෙදං ගච්ඡන්ති, ඉත්ථායං පුරිසොති වා.

‘‘කම්මුනා වත්තතෙ ලොකො, කම්මුනා වත්තතෙ පජා;

කම්මනිබන්ධනා සත්තා, රථස්සාණීව යායතො’’. (ම. නි. 2.460; සු. නි. 659);

කස්මා වදෙ නත්ථි කම්මන්ති ලොකෙ. (කථා. 785);

‘‘කම්මස්සකා මාණව සත්තා කම්මදායාදා කම්මයොනී කම්මබන්ධූ කම්මපටිසරණා; කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289).

එවං ඉමාය කරණචිත්තතායපි චිත්තස්ස චිත්තතා වෙදිතබ්බා. සබ්බානිපි හි එතානි විචිත්රානි චිත්තෙනෙව කතානි. අලද්ධොකාසස්ස පන චිත්තස්ස යං වා පන අවසෙසපච්චයවිකලං තස්ස එකච්චචිත්තකරණාභාවතො යදෙතං චිත්තෙන කතං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං වුත්තං, තතොපි චිත්තමෙව චිත්තතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා පාණා… තෙහිපි ඛො, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතෙහි පාණෙහි චිත්තංයෙව චිත්තතර’’න්ති (සං. නි. 3.100).

උප්පන්නං හොතීති එත්ථ වත්තමානභූතාපගතොකාසකතභූමිලද්ධවසෙන උප්පන්නං නාම අනෙකප්පභෙදං. තත්ථ සබ්බම්පි උප්පාදජරාභඞ්ගසමඞ්ගීසඞ්ඛාතං වත්තමානුප්පන්නං නාම. ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං, අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං ¶ , උප්පාදාදිත්තයං අනුප්පත්වා නිරුද්ධං, භූතාපගතසඞ්ඛාතං, සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම. ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙ කතානි කම්මානී’’ති (ම. නි. 3.248) එවමාදිනා නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං, අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා, තථා කතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාම. තාසු ¶ තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම. එත්ථ ච භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං. භූමීති විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තාරහං කිලෙසජාතං. තෙන හෙසා භූමි ලද්ධා නාම හොති, තස්මා භූමිලද්ධන්ති වුච්චති. එවමෙතෙසු චතූසු උප්පන්නෙසු ඉධ ‘වත්තමානුප්පන්නං’ අධිප්පෙතං.

තත්රායං වචනත්ථො – පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පාදාදිඅභිමුඛං පන්නන්ති උප්පන්නං. ‘උප්පන්න’-සද්දො පනෙස ¶ අතීතෙ පටිලද්ධෙ සමුට්ඨිතෙ අවික්ඛම්භිතෙ අසමුච්ඡින්නෙ ඛණත්තයගතෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘තෙන ඛො පන, භික්ඛවෙ, සමයෙන කකුසන්ධො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති (සං. නි. 2.143) එත්ථ අතීතෙ ආගතො. ‘‘ආයස්මතො ආනන්දස්ස අතිරෙකචීවරං උප්පන්නං හොතී’’ති (පාරා. 461) එත්ථ පටිලද්ධෙ. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, උප්පන්නං මහාමෙඝං තමෙනං මහාවාතො අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.157) එත්ථ සමුට්ඨිතෙ. ‘‘උප්පන්නං ගමියචිත්තං දුප්පටිවිනොදනීයං (අ. නි. 5.160; පරි. 325); උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරධාපෙතී’’ති (පාරා. 165) එත්ථ අවික්ඛම්භිතෙ. ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.156-157) එත්ථ අසමුච්ඡින්නෙ. ‘‘උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති? ආමන්තා’’ති (යම. 2.චිත්තයමක.81) එත්ථ ඛණත්තයගතෙ. ස්වායමිධාපි ඛණත්තයගතෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා ‘උප්පන්නං හොතී’ති එත්ථ ඛණත්තයගතං හොති, වත්තමානං හොති, පච්චුප්පන්නං හොතීති. අයං සඞ්ඛෙපත්ථො.

චිත්තං උප්පන්නං හොතීති චෙතං දෙසනාසීසමෙව. න පන චිත්තං එකකමෙව උප්පජ්ජති. තස්මා යථා රාජා ආගතොති වුත්තෙ න පරිසං පහාය එකකොව ආගතො, රාජපරිසාය පන සද්ධිංයෙව ආගතොති පඤ්ඤායති ¶ , එවමිදම්පි පරොපණ්ණාසකුසලධම්මෙහි සද්ධිංයෙව උප්පන්නන්ති වෙදිතබ්බං. පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පන ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොති’’ච්චෙව වුත්තං.

ලොකියධම්මඤ්හි පත්වා චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං ධුරං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං හොති. ලොකුත්තරධම්මං ¶ පත්වා පඤ්ඤා ජෙට්ඨිකා පඤ්ඤා ධුරා පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා. තෙනෙව භගවා විනයපරියායං පත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො ‘කිංඵස්සොසි, කිංවෙදනොසි, කිංසඤ්ඤොසි, කිංචෙතනොසී’ති අපුච්ඡිත්වා ‘‘කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූ’’ති චිත්තමෙව ධුරං කත්වා පුච්ඡති. ‘‘අථෙය්යචිත්තො අහං භගවා’’ති ච වුත්තෙ ‘අනාපත්ති අථෙය්යඵස්සස්සා’තිආදීනි අවත්වා ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු අථෙය්යචිත්තස්සා’’ති වදති.

න කෙවලඤ්ච විනයපරියායං, අඤ්ඤම්පි ලොකියදෙසනං දෙසෙන්තො චිත්තමෙව ධුරං කත්වා දෙසෙති. යථාහ – ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, ධම්මා අකුසලා අකුසලභාගියා අකුසලපක්ඛිකා සබ්බෙතෙ මනොපුබ්බඞ්ගමා. මනො තෙසං ධම්මානං පඨමං උප්පජ්ජති’’ (අ. නි. 1.56).

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ¶ ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පදං.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’. (ධ. ප. 1,2);

‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සති;

චිත්තස්ස එකධම්මස්ස, සබ්බෙව වසමන්වගූ’’. (සං. නි. 1.62);

‘‘චිත්තසංකිලෙසා, භික්ඛවෙ, සත්තා සංකිලිස්සන්ති චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්ති’’ (සං. නි. 3.100);

‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං’’ (අ. නි. 1.49);

‘‘චිත්තෙ ¶ , ගහපති, අරක්ඛිතෙ කායකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති, වචීකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති, මනොකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති; චිත්තෙ, ගහපති, රක්ඛිතෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, බ්යාපන්නෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අබ්යාපන්නෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අවස්සුතෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අනවස්සුතෙ කායකම්මම්පි අනවස්සුතං හොති, වචීකම්මම්පි අනවස්සුතං හොති, මනොකම්මම්පි අනවස්සුතං හොතී’’ති (අ. නි. 3.110).

එවං ලොකියධම්මං පත්වා චිත්තං ජෙට්ඨකං හොති, චිත්තං ධුරං හොති, චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං හොතීති වෙදිතබ්බං. ඉමෙසු ¶ පන සුත්තෙසු එකං වා ද්වෙ වා අග්ගහෙත්වා සුත්තානුරක්ඛණත්ථාය සබ්බානිපි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

ලොකුත්තරධම්මං පුච්ඡන්තො පන ‘කතරඵස්සං අධිගතොසි, කතරවෙදනං කතරසඤ්ඤං කතරචෙතනං ¶ කතරචිත්ත’න්ති අපුච්ඡිත්වා, ‘කතරපඤ්ඤං ත්වං භික්ඛු අධිගතො’සි, ‘කිං පඨමං මග්ගපඤ්ඤං, උදාහු දුතියං…පෙ… තතියං…පෙ… චතුත්ථං මග්ගපඤ්ඤං අධිගතො’ති පඤ්ඤං ජෙට්ඨිකං පඤ්ඤං ධුරං කත්වා පුච්ඡති. පඤ්ඤුත්තරා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්ති. පඤ්ඤා පන කිමත්ථියා (ම. නි. 1.451)? ‘‘පඤ්ඤවතො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස තදන්වයා සද්ධා සණ්ඨාති, තදන්වයං වීරියං සණ්ඨාති, තදන්වයා සති සණ්ඨාති, තදන්වයො සමාධි සණ්ඨාතී’’ති (සං. නි. 5.515) එවමාදීනි පනෙත්ථ සුත්තානි දට්ඨබ්බානි. ඉති ලොකුත්තරධම්මං පත්වා පඤ්ඤා ජෙට්ඨිකා හොති පඤ්ඤා ධුරා පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමාති වෙදිතබ්බා. අයං පන ලොකියදෙසනා. තස්මා චිත්තං ධුරං කත්වා දෙසෙන්තො ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති ආහ.

සොමනස්සසහගතන්ති සාතමධුරවෙදයිතසඞ්ඛාතෙන සොමනස්සෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතං. අයං පන ‘සහගත’-සද්දො තබ්භාවෙ වොකිණ්ණෙ නිස්සයෙ ආරම්මණෙ සංසට්ඨෙති ඉමෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති (විභ. 203) තබ්භාවෙ වෙදිතබ්බො; නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යා, භික්ඛවෙ, වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති (සං. නි. 5.832) වොකිණ්ණෙ වෙදිතබ්බො; අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං ¶ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති (සං. නි. 5.238) නිස්සයෙ වෙදිතබ්බො; අට්ඨිකසඤ්ඤං නිස්සාය අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා’’ති (පු. ප. 3-5) ආරම්මණෙ; වෙදිතබ්බො රූපාරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං ¶ සංසට්ඨං සම්පයුත්ත’’න්ති (විභ. 578) සංසට්ඨෙ. ඉමස්මිම්පි පදෙ අයමෙවත්ථො අධිප්පෙතො. සොමනස්සසංසට්ඨඤ්හි ඉධ සොමනස්සසහගතන්ති වුත්තං.

‘සංසට්ඨ’-සද්දොපි චෙස සදිසෙ අවස්සුතෙ මිත්තසන්ථවෙ සහජාතෙති බහූසු අත්ථෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කිසෙ ථූලෙ විවජ්ජෙත්වා සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’ති (ජා. 2.22.70) එත්ථ සදිසෙ ආගතො. ‘‘සංසට්ඨාව තුම්හෙ අය්යෙ විහරථා’’ති (පාචි. 727) අවස්සුතෙ. ‘‘ගිහි සංසට්ඨො විහරතී’’ති (සං. නි. 3.3) මිත්තසන්ථවෙ. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්ත’’න්ති සහජාතෙ. ඉධාපි සහජාතෙ අධිප්පෙතො. තත්ථ ‘සහගතං’ අසහජාතං අසංසට්ඨං අසම්පයුත්තං නාම නත්ථි. සහජාතං පන සංසට්ඨං සම්පයුත්තං හොතිපි, න හොතිපි ¶ . රූපාරූපධම්මෙසු හි එකතො ජාතෙසු රූපං අරූපෙන සහජාතං හොති, න සංසට්ඨං, න සම්පයුත්තං; තථා අරූපං රූපෙන; රූපඤ්ච රූපෙන; අරූපං පන අරූපෙන සද්ධිං නියමතොව සහගතං සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තමෙව හොතීති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘සොමනස්සසහගත’න්ති.

ඤාණසම්පයුත්තන්ති ඤාණෙන සම්පයුත්තං, සමං එකුප්පාදාදිප්පකාරෙහි යුත්තන්ති අත්ථො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං සියා තං මාතිකාවණ්ණනාය වෙදනාත්තිකෙ වුත්තනයමෙව. තස්මා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණාති ඉමිනා ලක්ඛණෙනෙතං සම්පයුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උක්කට්ඨනිද්දෙසො චෙස. අරූපෙ පන විනාපි එකවත්ථුකභාවං සම්පයොගො ලබ්භති.

එත්තාවතා කිං කථිතං? කාමාවචරකුසලෙසු සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං කථිතං. ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’’ති හි අනියමිතපුච්ඡාය චතුභූමකකුසලං ගහිතං. ‘කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’ති වචනෙන පන තෙභූමකං කුසලං ¶ පරිච්චජිත්වා, අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලමෙව ගහිතං. ‘සොමනස්සසහගත’න්ති වචනෙන තතො චතුබ්බිධං උපෙක්ඛාසහගතං පරිච්චජිත්වා චතුබ්බිධං සොමනස්සසහගතමෙව ගහිතං. ‘ඤාණසම්පයුත්ත’න්ති වචනෙන තතො දුවිධං ඤාණවිප්පයුත්තං පරිච්චජිත්වා ද්වෙ ¶ ඤාණසම්පයුත්තානෙව ගහිතානි. අසඞ්ඛාරිකභාවො පන අනාභට්ඨතායෙව න ගහිතො. කිඤ්චාපි න ගහිතො, පරතො පන ‘සසඞ්ඛාරෙනා’ති වචනතො ඉධ ‘අසඞ්ඛාරෙනා’ති අවුත්තෙපි අසඞ්ඛාරිකභාවො වෙදිතබ්බො. සම්මාසම්බුද්ධො හි ආදිතොව ඉදං මහාචිත්තං භාජෙත්වා දස්සෙතුං නියමෙත්වාව ඉමං දෙසනං ආරභීති එවමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි තමෙව චිත්තං ආරම්මණතො දස්සෙතුං රූපාරම්මණං වාතිආදිමාහ. භගවා හි අරූපධම්මං දස්සෙන්තො වත්ථුනා වා දස්සෙති, ආරම්මණෙන වා, වත්ථාරම්මණෙහි වා, සරසභාවෙන වා. ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… මනොසම්ඵස්සො; චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු හි වත්ථුනා අරූපධම්මා දස්සිතා. ‘‘රූපසඤ්ඤා…පෙ… ධම්මසඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනා…පෙ… ධම්මසඤ්චෙතනා’’තිආදීසු ආරම්මණෙන. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදීසු (සං. නි. 4.60) වත්ථාරම්මණෙහි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ , භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.1) සරසභාවෙන අරූපධම්මා දස්සිතා. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ආරම්මණෙන දස්සෙන්තො ‘රූපාරම්මණං’ වාතිආදිමාහ.

තත්ථ චතුසමුට්ඨානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං රූපමෙව රූපාරම්මණං. ද්විසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො සද්දොව සද්දාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො ගන්ධොව ගන්ධාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො රසොව රසාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ඵොට්ඨබ්බමෙව ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං. එකසමුට්ඨානා ද්විසමුට්ඨානා තිසමුට්ඨානා චතුසමුට්ඨානා නකුතොචිසමුට්ඨානා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා චිත්තචෙතසිකා, තථා නවත්තබ්බා ච, වුත්තාවසෙසා චිත්තගොචරසඞ්ඛාතා ධම්මායෙව ධම්මාරම්මණං. යෙ ¶ පන අනාපාථගතා රූපාදයොපි ධම්මාරම්මණමිච්චෙව වදන්ති තෙ ඉමිනා සුත්තෙන පටික්ඛිපිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඉමෙසං ¶ ඛො, ආවුසො, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නානාවිසයානං නානාගොචරානං න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්තානං මනො පටිසරණං මනො නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති (ම. නි. 1.455).

එතෙසඤ්හි රූපාරම්මණාදීනි ගොචරවිසයො නාම. තානි මනෙන පච්චනුභවියමානානිපි රූපාරම්මණාදීනියෙවාති අයමත්ථො සිද්ධො හොති. දිබ්බචක්ඛුඤාණාදීනඤ්ච රූපාදිආරම්මණත්තාපි අයමත්ථො සිද්ධොයෙව හොති. අනාපාථගතානෙව හි රූපාරම්මණාදීනි දිබ්බචක්ඛුආදීනං ආරම්මණානි, න ච තානි ධම්මාරම්මණානි භවන්තීති වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ එකෙකං ආරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු ආපාථමාගච්ඡති. රූපාරම්මණඤ්හි චක්ඛුපසාදං ඝට්ටෙත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති; භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයො හොතීති අත්ථො. සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙසුපි එසෙව නයො. යථා හි සකුණො ආකාසෙනාගන්ත්වා රුක්ඛග්ගෙ නිලීයමානොව රුක්ඛසාඛඤ්ච ඝට්ටෙති, ඡායා චස්ස පථවියං පටිහඤ්ඤති සාඛාඝට්ටනඡායාඵරණානි අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව භවන්ති, එවං පච්චුප්පන්නරූපාදීනං චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනඤ්ච භවඞ්ගචලනසමත්ථතාය මනොද්වාරෙ ආපාථගමනඤ්ච අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව ¶ හොති. තතො භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා චක්ඛුද්වාරාදීසු උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං වොට්ඨබ්බනපරියොසානානං අනන්තරා තෙසං ආරම්මණානං අඤ්ඤතරස්මිං ඉදං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති.

සුද්ධමනොද්වාරෙ පන පසාදඝට්ටනකිච්චං නත්ථි. පකතියා දිට්ඨසුතඝායිතසායිතඵුට්ඨවසෙනෙව එතානි ආරම්මණානි ආපාථමාගච්ඡන්ති. කථං? ඉධෙකච්චො කතසුධාකම්මං හරිතාලමනොසිලාදිවණ්ණවිචිත්තං පග්ගහිතනානප්පකාරධජපටාකං මාලාදාමවිනද්ධං දීපමාලාපරික්ඛිත්තං අතිමනොරමාය සිරියා විරොචමානං අලඞ්කතපටියත්තං මහාචෙතියං පදක්ඛිණං කත්වා සොළසසු පාදපිට්ඨිකාසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ උල්ලොකෙන්තො බුද්ධාරම්මණං ¶ පීතිං ගහෙත්වා තිට්ඨති. තස්ස එවං චෙතියං පස්සිත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං නිබ්බත්තෙත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි ගතස්ස රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු ¶ නිසින්නස්ස ආවජ්ජමානස්ස අලඞ්කතපටියත්තං මහාචෙතියං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගතසදිසමෙව හොති, පදක්ඛිණං කත්වා චෙතියවන්දනකාලො විය හොති. එවං තාව දිට්ඨවසෙන රූපාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

මධුරෙන පන සරෙන ධම්මකථිකස්ස වා ධම්මං කථෙන්තස්ස, සරභාණකස්ස වා සරෙන භණන්තස්ස සද්දං සුත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි නිසීදිත්වා ආවජ්ජමානස්ස ධම්මකථා වා සරභඤ්ඤං වා සොතද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, සාධුකාරං දත්වා සුණනකාලො විය හොති. එවං සුතවසෙන සද්දාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

සුගන්ධං පන ගන්ධං වා මාලං වා ලභිත්වා ආසනෙ වා චෙතියෙ වා ගන්ධාරම්මණෙන චිත්තෙන පූජං කත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි නිසීදිත්වා ආවජ්ජමානස්ස තං ගන්ධාරම්මණං ඝානද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, පූජාකරණකාලො විය හොති. එවං ඝායිතවසෙන ගන්ධාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

පණීතං පන ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සංවිභජිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි කුද්රූසකාදිභොජනං ලභිත්වා ‘අසුකකාලෙ පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සංවිභජිත්වා පරිභුත්ත’න්ති ආවජ්ජමානස්ස තං රසාරම්මණං ජිව්හාද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, පරිභුඤ්ජනකාලො විය හොති. එවං සායිතවසෙන රසාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

මුදුකං ¶ පන සුඛසම්ඵස්සං මඤ්චං වා පීඨං වා අත්ථරණපාපුරණං වා පරිභුඤ්ජිත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි දුක්ඛසෙය්යං කප්පෙත්වා ‘අසුකකාලෙ මෙ මුදුකං මඤ්චපීඨං අත්ථරණපාවුරණං පරිභුත්ත’න්ති ආවජ්ජමානස්ස තං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං කායද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති. සුඛසම්ඵස්සං වෙදයිතකාලො විය හොති. එවං ඵුට්ඨවසෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. එවං සුද්ධමනොද්වාරෙ පසාදඝට්ටනකිච්චං නත්ථි. පකතියා දිට්ඨසුතඝායිතසායිතඵුට්ඨවසෙනෙව එතානි ආරම්මණානි ආපාථමාගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බානි.

ඉදානි ¶ පකතියා දිට්ඨාදීනං වසෙන ආපාථගමනෙ අයමපරොපි ¶ අට්ඨකථාමුත්තකො නයො හොති. දිට්ඨං සුතං උභයසම්බන්ධන්ති ඉමෙ තාව දිට්ඨාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ ‘දිට්ඨං’ නාම පඤ්චද්වාරවසෙන ගහිතපුබ්බං. ‘සුත’න්ති පච්චක්ඛතො අදිස්වා අනුස්සවවසෙන ගහිතා රූපාදයොව. තෙහි ද්වීහිපි සම්බන්ධං ‘උභයසම්බන්ධං’ නාම. ඉති ඉමෙසම්පි දිට්ඨාදීනං වසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ දිට්ඨවසෙන තාව ආපාථගමනං හෙට්ඨා පඤ්චහි නයෙහි වුත්තමෙව.

එකච්චො පන සුණාති – ‘භගවතො පුඤ්ඤාතිසයනිබ්බත්තං එවරූපං නාම රූපං, අතිමධුරො සද්දො, කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ කෙසඤ්චි පුප්ඵානං අතිමනුඤ්ඤො ගන්ධො, කෙසඤ්චි ඵලානං අතිමධුරො රසො, කෙසඤ්චි පාවුරණාදීනං අතිසුඛො සම්ඵස්සො’ති. තස්ස, චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනං විනා, සුතමත්තානෙව තානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති. අථස්ස තං චිත්තං තස්මිං රූපෙ වා සද්දෙ වා පසාදවසෙන ගන්ධාදීසු අරියානං දාතුකාමතාවසෙන අඤ්ඤෙහි දින්නෙසු අනුමොදනාවසෙන වා පවත්තති. එවං සුතවසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති.

අපරෙන පන යථාවුත්තානි රූපාදීනි දිට්ඨානි වා සුතානි වා හොන්ති. තස්ස ‘ඊදිසං රූපං ආයතිං උප්පජ්ජනකබුද්ධස්සාපි භවිස්සතී’තිආදිනා නයෙන චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනං විනා දිට්ඨසුතසම්බන්ධෙනෙව තානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති. අථස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං ඉදං මහාචිත්තං පවත්තති. එවං උභයසම්බන්ධවසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති.

ඉදම්පි ච මුඛමත්තමෙව. සද්ධාරුචිආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිආදීනං පන වසෙන ¶ විත්ථාරතො එතෙසං මනොද්වාරෙ ආපාථගමනං වෙදිතබ්බමෙව. යස්මා පන එවං ආපාථං ආගච්ඡන්තානි භූතානිපි හොන්ති අභූතානිපි, තස්මා අයං නයො අට්ඨකථායං න ගහිතො. එවං එකෙකාරම්මණං ජවනං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. රූපාරම්මණඤ්හි ජවනං චක්ඛුද්වාරෙපි උප්පජ්ජති මනොද්වාරෙපි. සද්දාදිආරම්මණෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ මනොද්වාරෙ උප්පජ්ජමානං රූපාරම්මණං ජවනං දානමයං සීලමයං භාවනාමයන්ති තිවිධං හොති ¶ . තෙසු එකෙකං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති ¶ තිවිධමෙව හොති. සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාරම්මණෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ රූපං තාව ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානං එතං මහාකුසලචිත්තං නීලපීතලොහිතොදාතවණ්ණෙසු පුප්ඵවත්ථධාතූසු අඤ්ඤතරං සුභනිමිත්තසඞ්ඛාතං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං රජනීයං වණ්ණං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති. නනු චෙතං ඉට්ඨාරම්මණං ලොභස්ස වත්ථු? කථං එතං චිත්තං කුසලං නාම ජාතන්ති? නියමිතවසෙන පරිණාමිතවසෙන සමුදාචාරවසෙන ආභුජිතවසෙනාති. යස්ස හි ‘කුසලමෙව මයා කත්තබ්බ’න්ති කුසලකරණෙ චිත්තං නියමිතං හොති, අකුසලප්පවත්තිතො නිවත්තෙත්වා කුසලකරණෙයෙව පරිණාමිතං, අභිණ්හකරණෙන කුසලසමුදාචාරෙනෙව සමුදාචරිතං, පතිරූපදෙසවාසසප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මසවනපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාදීහි ච උපනිස්සයෙහි යොනිසො ච ආභොගො පවත්තති, තස්ස ඉමිනා නියමිතවසෙන පරිණාමිතවසෙන සමුදාචාරවසෙන ආභුජිතවසෙන ච කුසලං නාම ජාතං හොති.

ආරම්මණවසෙන පනෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. ඉට්ඨාරම්මණස්මිඤ්හි උප්පන්නත්තා එතං සොමනස්සසහගතං ජාතං. සද්ධාබහුලතාදීනිපෙත්ථ කාරණානියෙව. අස්සද්ධානඤ්හි මිච්ඡාදිට්ඨීනඤ්ච එකන්තඉට්ඨාරම්මණභූතං තථාගතරූපම්පි දිස්වා සොමනස්සං නුප්පජ්ජති. යෙ ච කුසලප්පවත්තියං ආනිසංසං න පස්සන්ති තෙසං පරෙහි උස්සාහිතානං කුසලං කරොන්තානම්පි සොමනස්සං නුප්පජ්ජති. තස්මා සද්ධාබහුලතා විසුද්ධදිට්ඨිතා ආනිසංසදස්සාවිතාති. එවම්පෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච එකාදසධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති සඞ්ඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සති උපසමානුස්සති ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති ¶ . ඉමෙහිපි ¶ කාරණෙහෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමෙසං පන විත්ථාරො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ (විභ. අට්ඨ. 367 බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා, 468-469) ආවි භවිස්සති.

කම්මතො, උපපත්තිතො, ඉන්ද්රියපරිපාකතො, කිලෙසදූරීභාවතොති ඉමෙහි පනෙත්ථ කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා. යො හි පරෙසං ¶ ධම්මං දෙසෙති අනවජ්ජානි සිප්පායතනකම්මායතනවිජ්ජාට්ඨානානි සික්ඛාපෙති ධම්මකථිකං සක්කාරං කත්වා ධම්මං කථාපෙති, ‘ආයතිං පඤ්ඤවා භවිස්සාමී’ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා නානප්පකාරං දානං දෙති, තස්ස එවරූපං කම්මං උපනිස්සාය කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. අබ්යාපජ්ජෙ ලොකෙ උප්පන්නස්ස වාපි ‘‘තස්ස තත්ථ සුඛිනො ධම්මපදා පිලවන්ති… දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදො, අථ සො සත්තො ඛිප්පංයෙව විසෙසගාමී හොතී’’ති (අ. නි. 4.191) ඉමිනා නයෙන උපපත්තිං නිස්සායපි උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. තථා ඉන්ද්රියපරිපාකං උපගතානං පඤ්ඤාදසකප්පත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකං නිස්සායපි කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. යෙහි පන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා තෙසං කිලෙසදූරීභාවං නිස්සායපි උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති (ධ. ප. 282).

එවං කම්මතො උපපත්තිතො ඉන්ද්රියපරිපාකතො කිලෙසදූරීභාවතොති ඉමෙහි කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා.

අපිච සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා, තදධිමුත්තතාති. ඉමෙහිපි කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා. ඉමෙසං පන විත්ථාරො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ (විභ. අට්ඨ. 367 බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා) ආවි භවිස්සති.

එවං ඤාණසම්පයුත්තං හුත්වා උප්පන්නඤ්චෙතං අසඞ්ඛාරෙන ¶ අප්පයොගෙන අනුපායචින්තනාය උප්පන්නත්තා ¶ අසඞ්ඛාරං නාම ජාතං. තයිදං රජනීයවණ්ණාරම්මණං හුත්වා උප්පජ්ජමානමෙව තිවිධෙන නියමෙන උප්පජ්ජති – දානමයං වා හොති, සීලමයං වා, භාවනාමයං වා.

කථං? යදා හි නීලපීතලොහිතොදාතෙසු පුප්ඵාදීසු අඤ්ඤතරං ලභිත්වා වණ්ණවසෙන ආභුජිත්වා ‘වණ්ණදානං මය්හ’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති, තදා දානමයං හොති. තත්රිදං වත්ථු – භණ්ඩාගාරිකසඞ්ඝමිත්තො කිර එකං සුවණ්ණඛචිතං වත්ථං ලභිත්වා ඉදම්පි වත්ථං සුවණ්ණවණ්ණං, සම්මාසම්බුද්ධොපි සුවණ්ණවණ්ණො, සුවණ්ණවණ්ණං වත්ථං සුවණ්ණවණ්ණස්සෙව අනුච්ඡවිකං, අම්හාකඤ්ච වණ්ණදානං භවිස්සතීති මහාචෙතියෙ ආරොපෙසි. එවරූපෙ ¶ කාලෙ දානමයං හොතීති වෙදිතබ්බං. යදා පන තථාරූපමෙව දෙය්යධම්මං ලභිත්වා ‘මය්හං කුලවංසො, කුලතන්ති කුලප්පවෙණී එසා, කුලවත්තං එත’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති තදා සීලමයං හොති. යදා පන තාදිසෙනෙව වත්ථුනා රතනත්තයස්ස පූජං කත්වා ‘අයං වණ්ණො ඛයං ගච්ඡිස්සති, වයං ගච්ඡිස්සතී’ති ඛයවයං පට්ඨපෙති, තදා භාවනාමයං හොති.

දානමයං පන හුත්වා වත්තමානම්පි යදා තීණි රතනානි සහත්ථෙන පූජෙන්තස්ස පවත්තත්ති, තදා කායකම්මං හොති. යදා තීණි රතනානි පූජෙන්තො පුත්තදාරදාසකම්මකරපොරිසාදයොපි ආණාපෙත්වා පූජාපෙති තදා වචීකම්මං හොති. යදා තදෙව වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ වණ්ණදානං දස්සාමීති චින්තෙති තදා මනොකම්මං හොති. විනයපරියායං පත්වා හි ‘දස්සාමි කරිස්සාමී’ති වාචා භින්නා හොතීති (පාරා. 659) ඉමිනා ලක්ඛණෙන දානං නාම හොති. අභිධම්මපරියායං පත්වා පන විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ ‘දස්සාමී’ති මනසා චින්තිතකාලතො පට්ඨාය කුසලං හොති. අපරභාගෙ කායෙන වා වාචාය වා කත්තබ්බං කරිස්සතීති වුත්තං. එවං දානමයං කායවචීමනොකම්මවසෙනෙව තිවිධං හොති.

යදා පන තං වුත්තප්පකාරං වත්ථුං ලභිත්වා කුලවංසාදිවසෙන සහත්ථා රතනත්තයං පූජෙති තදා සීලමයං කායකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා පූජාපෙති තදා වචීකම්මං හොති. යදා ¶ ‘මය්හං කුලවංසො, කුලතන්ති කුලප්පවෙණී එසා, කුලවත්තමෙත’න්ති විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ ‘වණ්ණදානං දස්සාමී’ති චින්තෙති තදා මනොකම්මං හොති. එවං සීලමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති.

යදා ¶ පන තං වුත්තප්පකාරං වත්ථුං ලභිත්වා තීණි රතනානි පූජෙත්වා චඞ්කමන්තො ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා භාවනාමයං කායකම්මං හොති. වාචාය සම්මසනං පට්ඨපෙන්තස්ස වචීකම්මං හොති, කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව සම්මසනං පට්ඨපෙන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං භාවනාමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති. එවමෙතං රූපාරම්මණං කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. සද්දාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො.

භෙරිසද්දාදීසු ¶ හි රජනීයසද්දං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ සද්දං කන්දමූලං විය උප්පාටෙත්වා නීලුප්පලහත්ථකං විය ච හත්ථෙ ඨපෙත්වා දාතුං නාම න සක්කා, සවත්ථුකං පන කත්වා දෙන්තො සද්දදානං දෙති නාම. තස්මා යදා ‘සද්දදානං දස්සාමී’ති භෙරිමුදිඞ්ගාදීසු අඤ්ඤතරතූරියෙන තිණ්ණං රතනානං උපහාරං කරොති, ‘සද්දදානං මෙ’ති භෙරිආදීනි ඨපාපෙති, ධම්මකථිකභික්ඛූනං සරභෙසජ්ජතෙලඵාණිතාදීනි දෙති, ධම්මසවනං ඝොසෙති, සරභඤ්ඤං භණති, ධම්මකථං කථෙති, උපනිසින්නකකථං අනුමොදනකථං කරොති, තදා දානමයංයෙව හොති. යදා එතදෙව විධානං කුලවංසාදිවසෙන වත්තවසෙන කරොති තදා සීලමයං හොති. යදා සබ්බම්පෙතං කත්වා අයං එත්තකො සද්දො බ්රහ්මලොකප්පමාණොපි හුත්වා ‘ඛයං ගමිස්සති, වයං ගමිස්සතී’ති සම්මසනං පට්ඨපෙති තදා භාවනාමයං හොති.

තත්ථ දානමයං තාව යදා භෙරිආදීනි ගහෙත්වා සහත්ථා උපහාරං කරොති, නිච්චුපහාරත්ථාය ඨපෙන්තොපි සහත්ථා ඨපෙති, ‘සද්දදානං මෙ’ති ධම්මසවනං ඝොසෙතුං ගච්ඡති, ධම්මකථං සරභඤ්ඤං කාතුං වා ගච්ඡති, තදා කායකම්මං හොති. යදා ‘ගච්ඡථ, තාතා, අම්හාකං සද්දදානං තිණ්ණං රතනානං ¶ උපහාරං කරොථා’ති ආණාපෙති, ‘සද්දදානං මෙ’ති චෙතියඞ්ගණෙසු ‘ඉමං භෙරිං, ඉමං මුදිඞ්ගං ඨපෙථා’ති ආණාපෙති, සයමෙව ධම්මසවනං ඝොසෙති, ධම්මකථං කථෙති, සරභඤ්ඤං භණති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා ‘සද්දදානං දස්සාමී’ති විජ්ජමානකවත්ථුං මනසා පරිච්චජති, තදා මනොකම්මං හොති.

සීලමයම්පි ‘සද්දදානං නාම මය්හං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී’ති භෙරිආදීහි සහත්ථා උපහාරං කරොන්තස්ස, භෙරිආදීනි සහත්ථා චෙතියඞ්ගණාදීසු ඨපෙන්තස්ස, ධම්මකථිකානං සරභෙසජ්ජං සහත්ථා දදන්තස්ස, වත්තසීසෙන ධම්මසවනඝොසනධම්මකථාකථනසරභඤ්ඤභණනත්ථාය ච ගච්ඡන්තස්ස කායකම්මං හොති. ‘සද්දදානං නාම අම්හාකං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී, ගච්ඡථ ¶ , තාතා, බුද්ධරතනාදීනං උපහාරං කරොථා’ති ආණාපෙන්තස්ස කුලවංසවසෙනෙව අත්තනා ධම්මකථං වා සරභඤ්ඤං වා කරොන්තස්ස ච වචීකම්මං හොති. ‘සද්දදානං නාම මය්හං කුලවංසො ¶ සද්දදානං දස්සාමී’ති කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව විජ්ජමානකවත්ථුං පරිච්චජන්තස්ස මනොකම්මං හොති.

භාවනාමයම්පි යදා චඞ්කමන්තො සද්දෙ ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා කායකම්මං හොති. කායඞ්ගං පන අචොපෙත්වා වාචාය සම්මසන්තස්ස වචීකම්මං හොති. කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා මනසාව සද්දායතනං සම්මසන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං සද්දාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

මූලගන්ධාදීසුපි රජනීයගන්ධං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ යදා මූලගන්ධාදීසු යංකිඤ්චි ගන්ධං ලභිත්වා ගන්ධවසෙන ආභුජිත්වා ‘ගන්ධදානං මය්හ’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. එවං ගන්ධාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

මූලරසාදීසු පන රජනීයරසං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ යදා මූලරසාදීසු යංකිඤ්චි රජනීයං රසවත්ථුං ලභිත්වා ¶ රසවසෙන ආභුජිත්වා ‘රසදානං මය්හ’න්ති දෙති පරිච්චජති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. සීලමයෙ පනෙත්ථ ‘සඞ්ඝස්ස අදත්වා පරිභුඤ්ජනං නාම අම්හාකං න ආචිණ්ණ’න්ති ද්වාදසන්නං භික්ඛුසහස්සානං දාපෙත්වා සාදුරසං පරිභුත්තස්ස දුට්ඨගාමණිඅභයරඤ්ඤො වත්ථුං ආදිං කත්වා මහාඅට්ඨකථායං වත්ථූනි ආගතානි. අයමෙව විසෙසො. එවං රසාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙපි පථවීධාතු තෙජොධාතු වායොධාතූති තීණි මහාභූතානි ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං නාම. ඉමස්මිං ඨානෙ එතෙසං වසෙන යොජනං අකත්වා මඤ්චපීඨාදිවසෙන කාතබ්බා. යදා හි මඤ්චපීඨාදීසු යංකිඤ්චි රජනීයං ඵොට්ඨබ්බවත්ථුං ලභිත්වා ඵොට්ඨබ්බවසෙන ආභුජිත්වා ‘ඵොට්ඨබ්බදානං ¶ මය්හ’න්ති දෙති පරිච්චජති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. එවං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

ධම්මාරම්මණෙ ¶ ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, තීණි ලක්ඛණානි, තයො අරූපිනො ඛන්ධා, පන්නරස සුඛුමරූපානි, නිබ්බානපඤ්ඤත්තීති ඉමෙ ධම්මායතනෙ පරියාපන්නා ච, අපරියාපන්නා ච, ධම්මා ධම්මාරම්මණං නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ එතෙසං වසෙන යොජනං අකත්වා ඔජදානපානදානජීවිතදානවසෙන කාතබ්බා. ඔජාදීසු හි රජනීයං ධම්මාරම්මණං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති.

තත්ථ යදා ‘ඔජදානං මය්හ’න්ති සප්පිනවනීතාදීනි දෙති, පානදානන්ති අට්ඨ පානානි දෙති, ජීවිතදානන්ති සලාකභත්තසඞ්ඝභත්තාදීනි දෙති, අඵාසුකානං භික්ඛූනං භෙසජ්ජං දෙති, වෙජ්ජං පච්චුපට්ඨාපෙති, ජාලං ඵාලාපෙති, කුමීනං විද්ධංසාපෙති, සකුණපඤ්ජරං විද්ධංසාපෙති, බන්ධනමොක්ඛං කාරාපෙති, මාඝාතභෙරිං චරාපෙති, අඤ්ඤානිපි ජීවිතපරිත්තාණත්ථං එවරූපානි කම්මානි කරොති තදා දානමයං හොති. යදා පන ‘ඔජදානපානදානජීවිතදානානි මය්හං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී’ති වත්තසීසෙන ඔජදානාදීනි පවත්තෙති තදා සීලමයං හොති. යදා ධම්මාරම්මණස්මිං ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා ¶ භාවනාමයං හොති.

දානමයං පන හුත්වා පවත්තමානම්පි යදා ඔජදානපානදානජීවිතදානානි සහත්ථා දෙති, තදා කායකම්මං හොති. යදා පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා දාපෙති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා ඔජදානපානදානජීවිතදානවසෙන විජ්ජමානකවත්ථුං ‘දස්සාමී’ති මනසා චින්තෙති, තදා මනොකම්මං හොති.

යදා පන වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං කුලවංසාදිවසෙන සහත්ථා දෙති, තදා සීලමයං කායකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා දාපෙති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං ‘දස්සාමී’ති මනසාව චින්තෙති, තදා මනොකම්මං හොති.

චඞ්කමිත්වා ¶ ධම්මාරම්මණෙ ඛයවයං පට්ඨපෙන්තස්ස පන භාවනාමයං කායකම්මං හොති. කායඞ්ගං අචොපෙත්වා වාචාය ඛයවයං පට්ඨපෙන්තස්ස වචීකම්මං හොති. කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව ධම්මාරම්මණෙ ඛයවයං ¶ පට්ඨපෙන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං භාවනාමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති. එවමෙතං ධම්මාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

එවමිදං චිත්තං නානාවත්ථූසු නානාරම්මණවසෙන දීපිතං. ඉදං පන එකවත්ථුස්මිම්පි නානාරම්මණවසෙන ලබ්භතියෙව. කථං? චතූසු හි පච්චයෙසු චීවරෙ ඡ ආරම්මණානි ලබ්භන්ති – නවරත්තස්ස හි චීවරස්ස වණ්ණො මනාපො හොති දස්සනීයො, ඉදං වණ්ණාරම්මණං. පරිභොගකාලෙ පටපටසද්දං කරොති, ඉදං සද්දාරම්මණං. යො තත්ථ කාළකච්ඡකාදිගන්ධො, ඉදං ගන්ධාරම්මණං. රසාරම්මණං පන පරිභොගරසවසෙන කථිතං. යා තත්ථ සුඛසම්ඵස්සතා, ඉදං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං. චීවරං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛා වෙදනා, ධම්මාරම්මණං. පිණ්ඩපාතෙ රසාරම්මණං නිප්පරියායෙනෙව ලබ්භති. එවං චතූසු පච්චයෙසු නානාරම්මණවසෙන යොජනං කත්වා දානමයාදිභෙදො වෙදිතබ්බො.

ඉමස්ස පන චිත්තස්ස ආරම්මණමෙව නිබද්ධං, විනා ආරම්මණෙන අනුප්පජ්ජනතො. ද්වාරං පන අනිබද්ධං. කස්මා? කම්මස්ස අනිබද්ධත්තා. කම්මස්මිඤ්හි අනිබද්ධෙ ද්වාරම්පි අනිබද්ධමෙව හොති.

ඉමස්ස පනත්ථස්ස ¶ පකාසනත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ මහාඅට්ඨකථායං ද්වාරකථා කථිතා. තත්ථ තීණි කම්මානි, තීණි කම්මද්වාරානි, පඤ්ච විඤ්ඤාණානි, පඤ්ච විඤ්ඤාණද්වාරානි, ඡ ඵස්සා, ඡ ඵස්සද්වාරානි, අට්ඨ අසංවරා, අට්ඨ අසංවරද්වාරානි, අට්ඨ සංවරා, අට්ඨ සංවරද්වාරානි, දස කුසලකම්මපථා, දස අකුසලකම්මපථාති, ඉදං එත්තකං ද්වාරකථාය මාතිකාඨපනං නාම.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි තීණි කම්මානි පඨමං වුත්තානි, තානි පන ඨපෙත්වා ආදිතො තාව තීණි කම්මද්වාරානි භාජෙත්වා දස්සිතානි. කතමානි තීණි? කායකම්මද්වාරං, වචීකම්මද්වාරං, මනොකම්මද්වාරන්ති.

තත්ථ ¶ චතුබ්බිධො කායො – උපාදින්නකො, ආහාරසමුට්ඨානො, උතුසමුට්ඨානො, චිත්තසමුට්ඨානොති. තත්ථ චක්ඛායතනාදීනි ජීවිතින්ද්රියපරියන්තානි අට්ඨ කම්මසමුට්ඨානරූපානිපි, කම්මසමුට්ඨානානෙව චතස්සො ධාතුයො වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති අට්ඨ උපාදින්නකකායො නාම. තානෙව අට්ඨ ආහාරජානි ආහාරසමුට්ඨානිකකායො නාම. අට්ඨ උතුජානි උතුසමුට්ඨානිකකායො නාම. අට්ඨ චිත්තජානි චිත්තසමුට්ඨානිකකායො නාම.

තෙසු කායකම්මද්වාරන්ති නෙව උපාදින්නකකායස්ස නාමං න ඉතරෙසං. චිත්තසමුට්ඨානෙසු පන අට්ඨසු රූපෙසු එකා විඤ්ඤත්ති අත්ථි, ඉදං කායකම්මද්වාරං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්ති? යා කුසලචිත්තස්ස වා, අකුසලචිත්තස්ස වා, අබ්යාකතචිත්තස්ස වා, අභික්කමන්තස්ස වා පටික්කමන්තස්ස වා, ආලොකෙන්තස්ස වා විලොකෙන්තස්ස වා, සමිඤ්ජෙන්තස්ස වා පසාරෙන්තස්ස වා, කායස්ස ථම්භනා සන්ථම්භනා සන්ථම්භිතත්තං, විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං, ඉදං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 720). ‘අභික්කමිස්සාමි පටික්කමිස්සාමී’ති හි චිත්තං උප්පජ්ජමානං රූපං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ යා පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතු තන්නිස්සිතො වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති ඉමෙසං අට්ඨන්නං රූපකලාපානං අබ්භන්තරෙ චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු, සා අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙති සන්ධාරෙති චාලෙති අභික්කමාපෙති පටික්කමාපෙති.

තත්ථ එකාවජ්ජනවීථියං සත්තසු ජවනෙසු පඨමචිත්තසමුට්ඨිතා වායොධාතු ¶ අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං සක්කොති, අපරාපරං පන චාලෙතුං න සක්කොති. දුතියාදීසුපි එසෙව නයො. සත්තමචිත්තෙන පන සමුට්ඨිතා වායොධාතු හෙට්ඨා ඡහි චිත්තෙහි සමුට්ඨිතං වායොධාතුං උපත්ථම්භනපච්චයං ලභිත්වා අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං චාලෙතුං අභික්කමාපෙතුං පටික්කමාපෙතුං ආලොකාපෙතුං විලොකාපෙතුං සම්මිඤ්ජාපෙතුං පසාරාපෙතුං සක්කොති. තෙන ගමනං නාම ජායති, ආගමනං නාම ජායති, ගමනාගමනං නාම ජායති. ‘යොජනං ගතො දසයොජනං ගතො’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජාපෙති.

යථා ¶ ¶ හි සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බෙ සකටෙ පඨමයුගෙ යුත්තගොණා යුගං තාව සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං සක්කොන්ති, චක්කං පන නපවට්ටෙන්ති; දුතියාදීසුපි එසෙව නයො; සත්තමයුගෙ පන ගොණෙ යොජෙත්වා යදා ඡෙකො සාරථි ධුරෙ නිසීදිත්වා යොත්තානි ආදාය සබ්බපුරිමතො පට්ඨාය පතොදලට්ඨියා ගොණෙ ආකොටෙති, තදා සබ්බෙව එකබලා හුත්වා ධුරඤ්ච සන්ධාරෙන්ති චක්කානි ච පවට්ටෙන්ති. ‘සකටං ගහෙත්වා දසයොජනං වීසතියොජනං ගතා’ති වත්තබ්බතං ආපාදෙන්ති – එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යො චිත්තසමුට්ඨානිකකායො න සො විඤ්ඤත්ති, චිත්තසමුට්ඨානාය පන වායොධාතුයා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං චාලෙතුං පච්චයො භවිතුං සමත්ථො එකො ආකාරවිකාරො අත්ථි, අයං විඤ්ඤත්ති නාම. සා අට්ඨ රූපානි විය න චිත්තසමුට්ඨානා. යථා පන අනිච්චාදිභෙදානං ධම්මානං ජරාමරණත්තා, ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛත’’න්තිආදි (සං. නි. 2.20) වුත්තං, එවං චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විඤ්ඤත්තිතාය සාපි චිත්තසමුට්ඨානා නාම හොති.

විඤ්ඤාපනත්තා පනෙසා විඤ්ඤත්තීති වුච්චති. කිං විඤ්ඤාපෙතීති? එකං කායිකකරණං. චක්ඛුපථස්මිඤ්හි ඨිතො හත්ථං වා පාදං වා උක්ඛිපති, සීසං වා භමුකං වා චාලෙති, අයං හත්ථාදීනං ආකාරො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යො හොති. විඤ්ඤත්ති පන න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා මනොවිඤ්ඤෙය්යා එව. චක්ඛුනා හි හත්ථවිකාරාදිවසෙන විප්ඵන්දමානං වණ්ණාරම්මණමෙව පස්සති. විඤ්ඤත්තිං පන මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති.

යථා හි අරඤ්ඤෙ නිදාඝසමයෙ උදකට්ඨානෙ මනුස්සා ‘ඉමාය සඤ්ඤාය ඉධ උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානිස්සන්තී’ති රුක්ඛග්ගෙ තාලපණ්ණාදීනි බන්ධාපෙන්ති, සුරාපානද්වාරෙ ධජං උස්සාපෙන්ති, උච්චං වා ¶ පන රුක්ඛං වාතො පහරිත්වා චාලෙති, අන්තොඋදකෙ මච්ඡෙ චලන්තෙ උපරි බුබ්බුළකානි උට්ඨහන්ති, මහොඝස්ස ගතමග්ගපරියන්තෙ තිණපණ්ණකසටං උස්සාරිතං හොති. තත්ථ තාලපණ්ණධජසාඛාචලනබුබ්බුළකතිණපණ්ණකසටෙ දිස්වා යථා චක්ඛුනා අදිට්ඨම්පි ‘එත්ථ උදකං භවිස්සති, සුරා භවිස්සති, අයං රුක්ඛො වාතෙන පහතො භවිස්සති, අන්තොඋදකෙ මච්ඡො භවිස්සති, එත්තකං ¶ ඨානං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඔඝො ගතො භවිස්සතී’ති මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානාති, එවමෙව විඤ්ඤත්තිපි න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා මනොවිඤ්ඤෙය්යාව. චක්ඛුනා හි හත්ථවිකාරාදිවසෙන ¶ විප්ඵන්දමානං වණ්ණාරම්මණමෙව පස්සති. විඤ්ඤත්තිං පන මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති.

න කෙවලඤ්චෙසා විඤ්ඤාපනතොව විඤ්ඤත්ති නාම. විඤ්ඤෙය්යතොපි පන විඤ්ඤත්තියෙව නාම. අයඤ්හි පරෙසං අන්තමසො තිරච්ඡානගතානම්පි පාකටා හොති. තත්ථ තත්ථ සන්නිපතිතා හි සොණසිඞ්ගාලකාකගොණාදයො දණ්ඩං වා ලෙඩ්ඩුං වා ගහෙත්වා පහරණාකාරෙ දස්සිතෙ ‘අයං නො පහරිතුකාමො’ති ඤත්වා යෙන වා තෙන වා පලායන්ති. පාකාරකුට්ටාදිඅන්තරිකස්ස පන පරස්ස අපාකටකාලොපි අත්ථි. කිඤ්චාපි තස්මිං ඛණෙ අපාකටා සම්මුඛීභූතානං පන පාකටත්තා විඤ්ඤත්තියෙව නාම හොති.

චිත්තසමුට්ඨානිකෙ පන කායෙ චලන්තෙ තිසමුට්ඨානිකො චලති න චලතීති? සොපි තථෙව චලති. තංගතිකො තදනුවත්තකොව හොති. යථා හි උදකෙ ගච්ඡන්තෙ උදකෙ පතිතානි සුක්ඛදණ්ඩකතිණපණ්ණාදීනිපි උදකගතිකානෙව භවන්ති, තස්මිං ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්ති, තිට්ඨන්තෙ තිට්ඨන්ති – එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. එවමෙසා චිත්තසමුට්ඨානෙසු රූපෙසු විඤ්ඤත්ති කායකම්මද්වාරං නාමාති වෙදිතබ්බා.

යා පන තස්මිං ද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා යාය පාණං හනති, අදින්නං ආදියති, මිච්ඡාචාරං චරති, පාණාතිපාතාදීහි විරමති, ඉදං කායකම්මං නාම. එවං පරවාදිම්හි සති කායො ද්වාරං, තම්හි ද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා කායකම්මං ‘කුසලං වා අකුසලං වා’ති ඨපෙතබ්බං. පරවාදිම්හි පන අසති ‘අබ්යාකතං වා’ති තිකං පූරෙත්වාව ඨපෙතබ්බං. තත්ථ යථා නගරද්වාරං කතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨති, අඞ්ගුලමත්තම්පි අපරාපරං න සඞ්කමති, තෙන තෙන පන ද්වාරෙන මහාජනො සඤ්චරති, එවමෙව ද්වාරෙ ද්වාරං න සඤ්චරති, කම්මං පන තස්මිං තස්මිං ද්වාරෙ උප්පජ්ජනතො චරති. තෙනාහු පොරාණා –

ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානි, න ද්වාරා ද්වාරචාරිනො;

තස්මා ද්වාරෙහි කම්මානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතාති.

තත්ථ ¶ ¶ කම්මෙනාපි ද්වාරං නාමං ලභති, ද්වාරෙනාපි කම්මං. යථා හි විඤ්ඤාණාදීනං උප්පජ්ජනට්ඨානානි ¶ විඤ්ඤාණද්වාරං ඵස්සද්වාරං අසංවරද්වාරං සංවරද්වාරන්ති නාමං ලභන්ති, එවං කායකම්මස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානං කායකම්මද්වාරන්ති නාමං ලභති. වචීමනොකම්මද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. යථා පන තස්මිං තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා සිම්බලිදෙවතා පලාසදෙවතා පුචිමන්දදෙවතා ඵන්දනදෙවතාති තෙන තෙන රුක්ඛෙන නාමං ලභති, එවමෙව කායද්වාරෙන කතං කම්මම්පි කායකම්මන්ති ද්වාරෙන නාමං ලභති. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අඤ්ඤො කායො, අඤ්ඤං කම්මං, කායෙන පන කතත්තා තං කායකම්මන්ති වුච්චති. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා –

කායෙන චෙ කතං කම්මං, කායකම්මන්ති වුච්චති;

කායො ච කායකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

සූචියා චෙ කතං කම්මං, සූචිකම්මන්ති වුච්චති;

සූචි ච සූචිකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

වාසියා චෙ කතං කම්මං, වාසිකම්මන්ති වුච්චති;

වාසි ච වාසිකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

පුරිසෙන චෙ කතං කම්මං, පුරිසකම්මන්ති වුච්චති;

පුරිසො ච පුරිසකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

කායෙන චෙ කතං කම්මං, කායකම්මන්ති වුච්චති;

කායො ච කායකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතාති.

එවං සන්තෙ නෙව ද්වාරවවත්ථානං යුජ්ජති, න කම්මවවත්ථානං. කථං? කායවිඤ්ඤත්තියඤ්හි ‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානී’’ති වචනතො වචීකම්මම්පි පවත්තති, තෙනස්සා කායකම්මද්වාරන්ති වවත්ථානං න යුත්තං. කායකම්මඤ්ච වචීවිඤ්ඤත්තියම්පි පවත්තති, තෙනස්ස කායකම්මන්ති වවත්ථානං න යුජ්ජතී’ති. ‘නො න යුජ්ජති. කස්මා? යෙභුය්යවුත්තිතාය චෙව තබ්බහුලවුත්තිතාය ච. කායකම්මමෙව හි යෙභුය්යෙන කායවිඤ්ඤත්තියං පවත්තති න ඉතරානි, තස්මා කායකම්මස්ස යෙභුය්යෙන පවත්තිතො තස්සා කායකම්මද්වාරභාවො සිද්ධො. බ්රාහ්මණගාමඅම්බවනනාගවනාදීනං බ්රාහ්මණගාමාදිභාවො වියාති ද්වාරවවත්ථානං යුජ්ජති. කායකම්මං පන කායද්වාරම්හියෙව බහුලං පවත්තති ¶ අප්පං වචීද්වාරෙ ¶ . තස්මා කායද්වාරෙ බහුලං පවත්තිතො එතස්ස ¶ කායකම්මභාවො සිද්ධො, වනචරකථුල්ලකුමාරිකාදිගොචරානං වනචරකාදිභාවො වියාති. එවං කම්මවවත්ථානම්පි යුජ්ජතී’ති.

වචීකම්මද්වාරකථායං පන චෙතනාවිරතිසද්දවසෙන තිවිධා වාචා නාම. තත්ථ ‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සුභාසිතා හොති නො දුබ්භාසිතා, අනවජ්ජා ච අනනුවජ්ජා ච විඤ්ඤූන’’න්ති (සං. නි. 1.213); අයං චෙතනාවාචා නාම. යා ‘‘චතූහි වචීදුච්චරිතෙහි ආරති විරති…පෙ… අයං වුච්චති සම්මාවාචා’’ති (විභ. 206), අයං විරතිවාචා නාම. ‘‘වාචා ගිරා බ්යප්පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්මං වාචා වචීභෙදො’’ති (ධ. ස. 850), අයං සද්දවාචා නාම. තාසු වචීකම්මද්වාරන්ති නෙව චෙතනාය නාමං න විරතියා. සහසද්දා පන එකා විඤ්ඤත්ති අත්ථි, ඉදං වචීකම්මද්වාරං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමං තං රූපං වචීවිඤ්ඤත්ති? යා කුසලචිත්තස්ස වා අකුසලචිත්තස්ස වා අබ්යාකතචිත්තස්ස වා වාචා ගිරා බ්යප්පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්මං වාචා වචීභෙදො, අයං වුච්චති වාචා. යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං, ඉදං තං රූපං වචීවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 636).

‘ඉදං වක්ඛාමි එතං වක්ඛාමී’ති හි විතක්කයතො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම උප්පජ්ජති. අයං න සොතවිඤ්ඤෙය්යො මනොවිඤ්ඤෙය්යොති මහාඅට්ඨකථායං ආගතො. ආගමට්ඨකථාසු පන ‘විතක්කවිප්ඵාරසද්ද’න්ති විතක්කවිප්ඵාරවසෙන උප්පන්නං විප්පලපන්තානං සුත්තප්පමත්තාදීනං සද්දං; ‘සුත්වා’ති තං සුත්වා, යං විතක්කයතො තස්ස සො සද්දො උප්පන්නො; තස්ස වසෙන ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො’ති ආදිසතීති වත්වා වත්ථූනිපි කථිතානි. පට්ඨානෙපි ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආගතං. තස්මා විනා විඤ්ඤත්තිඝට්ටනාය ¶ උප්පජ්ජමානො අසොතවිඤ්ඤෙය්යො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම නත්ථි. ‘ඉදං වක්ඛාමි ¶ එතං වක්ඛාමී’ති උප්පජ්ජමානං පන චිත්තං පථවීධාතු ආපොධාතු ¶ තෙජොධාතු වායොධාතු වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. තෙසං අබ්භන්තරෙ චිත්තසමුට්ඨානා පථවීධාතු උපාදින්නකං ඝට්ටයමානාව උප්පජ්ජති. තෙන ධාතුසඞ්ඝට්ටනෙන සහෙව සද්දො උප්පජ්ජතීති. අයං චිත්තසමුට්ඨානසද්දො නාම. අයං න විඤ්ඤත්ති. තස්සා පන චිත්තසමුට්ඨානාය පථවීධාතුයා උපාදින්නකඝට්ටනස්ස පච්චයභූතො එකො ආකාරවිකාරො අත්ථි, අයං වචීවිඤ්ඤත්ති නාම. ඉතො පරං සා අට්ඨ රූපානි විය න චිත්තසමුට්ඨානාතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉධාපි හි ‘තිස්ස, දත්ත, මිත්තා’ති පක්කොසන්තස්ස සද්දං සුත්වා විඤ්ඤත්තිං මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති. කායවිඤ්ඤත්ති විය ච අයම්පි තිරච්ඡානගතානම්පි පාකටා හොති. ‘එහි, යාහී’ති හි සද්දං සුත්වා තිරච්ඡානගතාපි ‘ඉදං නාමෙස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ඤත්වා ආගච්ඡන්ති චෙව ගච්ඡන්ති ච. තිසමුට්ඨානිකකායං චාලෙති න චාලෙතීති, අයං පන වාරො ඉධ න ලබ්භති. පුරිමචිත්තසමුට්ඨානාය උපත්ථම්භනකිච්චම්පි නත්ථි. යා පන තස්මිං වචීද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා, යාය මුසා කථෙති, පෙසුඤ්ඤං කථෙති, ඵරුසං කථෙති, සම්ඵං පලපති, මුසාවාදාදීහි විරමති, ඉදං වචීකම්මං නාම. ඉතො පරං සබ්බං කම්මවවත්ථානඤ්ච ද්වාරවවත්ථානඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

මනොකම්මද්වාරකථායං පන කාමාවචරාදිවසෙන චතුබ්බිධො මනො මනො නාම. තත්ථ කාමාවචරො චතුපඤ්ඤාසවිධො හොති, රූපාවචරො පන්නරසවිධො, අරූපාවචරො ද්වාදසවිධො, ලොකුත්තරො අට්ඨවිධොති සබ්බොපි එකූනනවුතිවිධො හොති. තත්ථ අයං නාම මනො මනොද්වාරං න හොතීති න වත්තබ්බො. යථා හි අයං නාම චෙතනා කම්මං න හොතීති න වත්තබ්බා, අන්තමසො පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාපි ¶ හි චෙතනා මහාපකරණෙ කම්මන්ත්වෙව නිද්දිට්ඨා, එවමෙව අයං නාම මනො මනොද්වාරං න හොතීති න වත්තබ්බො.

එත්ථාහ ¶ – කම්මං නාමෙතං කිං කරොතීති? ආයූහති, අභිසඞ්ඛරොති, පිණ්ඩං කරොති, චෙතෙති, කප්පෙති, පකප්පෙතීති. එවං සන්තෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණචෙතනා කිං ආයූහති, අභිසඞ්ඛරොති, පිණ්ඩං ¶ කරොති, චෙතෙති, කප්පෙති, පකප්පෙතීති?. සහජාතධම්මෙ. සාපි හි සහජාතෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධෙ ආයූහති අභිසඞ්ඛරොති පිණ්ඩං කරොති චෙතෙති කප්පෙති පකප්පෙතීති. කිං වා ඉමිනා වාදෙන? සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හෙතං වුත්තං. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – තෙභූමකකුසලාකුසලො එකූනතිංසවිධො මනො මනොකම්මද්වාරං නාම. යා පන තස්මිං මනොද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා යාය අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදස්සනානි චෙව අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදස්සනානි ච ගණ්හාති, ඉදං මනොකම්මං නාම. ඉතො පරං සබ්බං කම්මවවත්ථානඤ්ච ද්වාරවවත්ථානඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති. ඉමානි තීණි කම්මද්වාරානි නාම.

ඉදානි යානි තීණි කම්මානි ඨපෙත්වා ඉමානි කම්මද්වාරානි දස්සිතානි, තානි ආදිං කත්වා අවසෙසස්ස ද්වාරකථාය මාතිකාඨපනස්ස විත්ථාරකථා හොති. තීණි හි කම්මානි – කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති. කිං පනෙතං කම්මං නාමාති? චෙතනා චෙව, එකච්චෙ ච චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මා. තත්ථ චෙතනාය කම්මභාවෙ ඉමානි සුත්තානි –

‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොති කායෙන වාචාය මනසා’’ (අ. නි. 6.63; කථා. 539). ‘‘කායෙ වා හි, ආනන්ද, සති කායසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං, වාචාය වා, ආනන්ද, සති වචීසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං; මනෙ වා, ආනන්ද, සති මනොසඤ්චෙතනාහෙතු ¶ උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං’’ (සං. නි. 2.25; අ. නි. 4.171). ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්මං දුක්ඛුද්රයං, දුක්ඛවිපාකං; චතුබ්බිධා, භික්ඛවෙ, වචීසඤ්චෙතනා…පෙ… තිවිධා, භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනා අකුසලං මනොකම්මං දුක්ඛුද්රයං දුක්ඛවිපාකං තිවිධා ¶ , භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා කුසලං කායකම්මං සුඛුද්රයං සුඛවිපාකං චතුබ්බිධා, භික්ඛවෙ, වචීසඤ්චෙතනා…පෙ… තිවිධා, භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනා, කුසලං මනොකම්මං සුඛුද්රයං සුඛවිපාකං’’ (කථා. 539; අ. නි. 10.217 ථොකං විසදිසං). ‘‘සචායං, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පාටලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස එවං පුට්ඨො එවං බ්යාකරෙය්ය – සඤ්චෙතනියං, ආවුසො පාටලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා, සුඛවෙදනීයං සුඛං සො වෙදයති…පෙ… අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං අදුක්ඛමසුඛං සො වෙදයතීති; එවං බ්යාකරමානො ඛො, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පාටලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.300; කථා. 539).

ඉමානි තාව චෙතනාය කම්මභාවෙ සුත්තානි. චෙතනාසම්පයුත්තධම්මානං පන කම්මභාවො කම්මචතුක්කෙන දීපිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, කම්මානි මයා සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදිතානි. කතමානි චත්තාරි? අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං කණ්හං කණ්හවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං සුක්කං සුක්කවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං කණ්හසුක්කං කණ්හසුක්කවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති (අ. නි. 4.232-233).… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති? යදිදං සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති (අ. නි. 4.238).… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො – සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි ¶ …පෙ… සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.237).

එවං ඉමෙ බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගප්පභෙදතො පන්නරස ධම්මා කම්මචතුක්කෙන දීපිතා. අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨි, අනභිජ්ඣා, අබ්යාපාදො, සම්මාදිට්ඨීති ඉමෙහි පන ඡහි සද්ධිං එකවීසති චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ¶ ලොකුත්තරමග්ගො භජාපියමානො කායකම්මාදීනි තීණි කම්මානි භජති. යඤ්හි කායෙන දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො කායිකොති වෙදිතබ්බො. යං වාචාය දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො වාචසිකොති වෙදිතබ්බො. ඉති සම්මාකම්මන්තො කායකම්මං, සම්මාවාචා වචීකම්මං. එතස්මිං ද්වයෙ ගහිතෙ සම්මාආජීවො තප්පක්ඛිකත්තා ගහිතොව හොති. යං පන මනෙන දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො මානසිකොති වෙදිතබ්බො. සො දිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසතිසමාධිවසෙන පඤ්චවිධො හොති. අයං පඤ්චවිධොපි මනොකම්මං නාම. එවං ලොකුත්තරමග්ගො භජාපියමානො තීණි කම්මානි භජති.

ඉමස්මිං ඨානෙ ද්වාරසංසන්දනං නාම හොති. කායවචීද්වාරෙසු හි චොපනං පත්වා කම්මපථං අප්පත්තම්පි අත්ථි, මනොද්වාරෙ ච සමුදාචාරං පත්වා කම්මපථං අප්පත්තම්පි ¶ අත්ථි; තං ගහෙත්වා තංතංද්වාරපක්ඛිකමෙව අකංසු.

තත්රායං නයො – යො ‘මිගවං ගමිස්සාමී’ති ධනුං සජ්ජෙති, ජියං වට්ටෙති, සත්තිං නිසෙති, භත්තං භුඤ්ජති, වත්ථං පරිදහති, එත්තාවතා කායද්වාරෙ චොපනං පත්තං හොති. සො අරඤ්ඤෙ දිවසං චරිත්වා අන්තමසො සසබිළාරමත්තම්පි න ලභති, ඉදං අකුසලං කායකම්මං නාම හොති න හොතීති? න හොති. කස්මා? කම්මපථං අප්පත්තතාය. කෙවලං පන කායදුච්චරිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. මච්ඡග්ගහණාදී සුපයොගෙසුපි එසෙව නයො.

වචීද්වාරෙපි ‘මිගවං ගමිස්සාමි’ ‘වෙගෙන ධනුආදීනි සජ්ජෙථා’ති ආණාපෙත්වා පුරිමනයෙනෙව අරඤ්ඤෙ කිඤ්චි අලභන්තස්ස කිඤ්චාපි වචීද්වාරෙ චොපනං පත්තං, කම්මපථං අප්පත්තතාය පන කායකම්මං න හොති. කෙවලං වචීදුච්චරිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං.

මනොද්වාරෙ ¶ පන වධකචෙතනාය උප්පන්නමත්තාය එව කම්මපථභෙදොව හොති. සො ච ඛො බ්යාපාදවසෙන න පාණාතිපාතවසෙන. අකුසලඤ්හි කායකම්මං කායවචීද්වාරෙසු සමුට්ඨාති, න මනොද්වාරෙ; තථා අකුසලං වචීකම්මං. අකුසලං මනොකම්මං පන තීසුපි ද්වාරෙසු සමුට්ඨාති; තථා කුසලානි කායවචීමනොකම්මානි.

කථං ¶ ? සහත්ථා හි පාණං හනන්තස්ස අදින්නං ආදියන්තස්ස මිච්ඡාචාරං චරන්තස්ස කම්මං කායකම්මමෙව හොති. ද්වාරම්පි කායද්වාරමෙව හොති. එවං තාව අකුසලං කායකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති, අබ්බොහාරිකා වා. ‘ගච්ඡ ඉත්ථන්නාමං ජීවිතා වොරොපෙහි, ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’ති ආණාපෙන්තස්ස පන කම්මං කායකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං අකුසලං කායකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති අබ්බොහාරිකා වා. එත්තකා ආචරියානං සමානත්ථකථා නාම.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘අකුසලං කායකම්මං මනොද්වාරෙපි සමුට්ඨාතී’ති. සො ‘තයො සඞ්ගහෙ ආරුළ්හං සුත්තං ආහරාහී’ති වුත්තො ඉදං කුලුම්බසුත්තං නාම ආහරි –

‘‘පුන චපරං ¶ , භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අඤ්ඤිස්සා කුච්ඡිගතං ගබ්භං පාපකෙන මනසා අනුපෙක්ඛකො හොති – ‘අහො වතායං කුච්ඡිගතො ගබ්භො න සොත්ථිනා අභිනික්ඛමෙය්යා’ති. එවං, භික්ඛවෙ, කුලුම්බස්ස උපඝාතො හොතී’’ති.

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා ආහ – ‘එවං චින්තිතමත්තෙයෙව මනසා කුච්ඡිගතො ගබ්භො ඵෙණපිණ්ඩො විය විලීයති. එත්ථ කුතො කායඞ්ගචොපනං වා වාචඞ්ගචොපනං වා? මනොද්වාරස්මිංයෙව පන ඉදං අකුසලං කායකම්මං සමුට්ඨාතී’ති.

තමෙනං ‘තව සුත්තස්ස අත්ථං තුලයිස්සාමා’ති වත්වා එවං තුලයිංසු – ‘ත්වං ඉද්ධියා පරූපඝාතං වදෙසි. ඉද්ධි නාම චෙසා – අධිට්ඨානිද්ධි, විකුබ්බනිද්ධි, මනොමයිද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරිද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරිද්ධි, අරියිද්ධි, කම්මවිපාකජිද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයිද්ධි ¶ , තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ¶ ඉද්ධීති දසවිධා (පටි. ම. 3.10). තත්ථ කතරං ඉද්ධිං වදෙසී’ති? ‘භාවනාමය’න්ති. ‘කිං පන භාවනාමයිද්ධියා පරූපඝාතකම්මං හොතී’ති? ‘ආම, එකච්චෙ ආචරියා එකවාරං හොතී’ති; වදන්ති යථා හි පරං පහරිතුකාමෙන උදකභරිතෙ ඝටෙ ඛිත්තෙ ඝටොපි භිජ්ජති, උදකම්පි නස්සති, එවමෙව භාවනාමයිද්ධියා එකවාරං පරූපඝාතකම්මං හොති. තතො පට්ඨාය පන සා නස්සතීති. අථ නං ‘භාවනාමයිද්ධියා නෙව එකවාරං න ද්වෙ වාරෙ පරූපඝාතකම්මං හොතී’ති වත්වා තං සඤ්ඤත්තිං ආගච්ඡන්තං පුච්ඡිංසු – ‘භාවනාමයිද්ධි කිං කුසලා, අකුසලා, අබ්යාකතා? සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා? සවිතක්කසවිචාරා, අවිතක්කවිචාරමත්තා, අවිතක්කඅවිචාරා? කාමාවචරා, රූපාවචරා, අරූපාවචරා’ති?

ඉමං පන පඤ්හං යො ජානාති සො එවං වක්ඛති – ‘භාවනාමයිද්ධි කුසලා වා හොති, අබ්යාකතා වා; අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයා එව, අවිතක්කඅවිචාරා එව, රූපාවචරා එවා’ති. සො වත්තබ්බො – ‘පාණාතිපාතචෙතනා කුසලාදීසු කතරං කොට්ඨාසං භජතී’ති? ජානන්තො වක්ඛති – ‘පාණාතිපාතචෙතනා අකුසලා එව, දුක්ඛවෙදනීයා එව, සවිතක්කසවිචාරා එව කාමාවචරා එවා’ති. ‘එවං සන්තෙ තව පඤ්හො නෙව කුසලත්තිකෙන සමෙති, න වෙදනාත්තිකෙන ¶ , න විතක්කත්තිකෙන, න භූමන්තරෙනා’ති.

‘කිං පන එවං මහන්තං සුත්තං නිරත්ථක’න්ති? ‘නො නිරත්ථකං; ත්වං පනස්ස අත්ථං න ජානාසි. ‘‘ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො’’ති එත්ථ හි නෙව භාවනාමයිද්ධි අධිප්පෙතා, ආථබ්බණිද්ධි පන අධිප්පෙතා. සා හි එත්ථ ලබ්භමානා ලබ්භති. සා පන කායවචීද්වාරානි මුඤ්චිත්වා කාතුං න සක්කා. ආථබ්බණිද්ධිකා හි සත්තාහං අලොණකං භුඤ්ජිත්වා දබ්බෙ අත්ථරිත්වා පථවියං සයමානා තපං චරිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සුසානභූමිං සජ්ජෙත්වා සත්තමෙ පදෙ ඨත්වා හත්ථං වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා මුඛෙන විජ්ජං පරිජප්පන්ති. අථ නෙසං කම්මං සමිජ්ඣති. එවං අයම්පි ඉද්ධි කායවචීද්වාරානි මුඤ්චිත්වා කාතුං න සක්කාති. ‘න කායකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාතී’ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

හත්ථමුද්දාය ¶ පන මුසාවාදාදීනි කථෙන්තස්ස කම්මං වචීකම්මං, ද්වාරං පන කායද්වාරං හොති ¶ . එවං අකුසලං වචීකම්මම්පි කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති, අබ්බොහාරිකා වා. වචීභෙදං පන කත්වා මුසාවාදාදීනි කථෙන්තස්ස කම්මම්පි වචීකම්මං ද්වාරම්පි වචීද්වාරමෙව. එවං අකුසලං වචීකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති අබ්බොහාරිකා වා. එත්තකා ආචරියානං සමානත්ථකථා නාම.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘අකුසලං වචීකම්මං මනොද්වාරෙපි සමුට්ඨාතී’ති. සො ‘තයො සඞ්ගහෙ ආරුළ්හං සුත්තං ආහරාහී’ති වුත්තො ඉදං උපොසථක්ඛන්ධකතො සුත්තං ආහරි –

‘‘යො පන භික්ඛු යාවතතියං අනුස්සාවියමානෙ සරමානො සන්තිං ආපත්තිං නාවිකරෙය්ය සම්පජානමුසාවාදස්ස හොතී’’ති (මහාව. 134).

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා ආහ – ‘එවං ආපත්තිං අනාවිකරොන්තො තුණ්හීභූතොව අඤ්ඤං ආපත්තිං ආපජ්ජති, එත්ථ කුතො කායඞ්ගචොපනං වා වාචඞ්ගචොපනං වා? මනොද්වාරස්මිංයෙව පන ඉදං අකුසලං වචීකම්මං සමුට්ඨාතී’ති.

සො වත්තබ්බො – ‘කිං පනෙතං සුත්තං නෙය්යත්ථං උදාහු නීතත්ථ’න්ති? ‘නීතත්ථමෙව මය්හං සුත්ත’න්ති. සො ‘මා එවං අවච, තුලයිස්සාමස්ස අත්ථ’න්ති වත්වා එවං පුච්ඡිතබ්බො – ‘සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොතී’ති? ජානන්තො ‘සම්පජානමුසාවාදෙ දුක්කටං හොතී’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො ‘විනයස්ස ද්වෙ ¶ මූලානි – කායො ච වාචා ච; සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සබ්බාපත්තියො ඉමෙසුයෙව ද්වීසු ද්වාරෙසු පඤ්ඤත්තා, මනොද්වාරෙ ආපත්තිපඤ්ඤපනං නාම නත්ථි. ත්වං අතිවිය විනයෙ පකතඤ්ඤූ, යො සත්ථාරා අපඤ්ඤත්තෙ ඨානෙ ආපත්තිං පඤ්ඤපෙසි, සම්මාසම්බුද්ධං අබ්භාචික්ඛසි, ජිනචක්කං පහරසී’තිආදිවචනෙහි නිග්ගණ්හිත්වා උත්තරි පඤ්හං පුච්ඡිතබ්බො – ‘සම්පජානමුසාවාදො කිරියතො සමුට්ඨාති උදාහු අකිරියතො’ති? ජානන්තො ‘කිරියතො’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො – ‘අනාවිකරොන්තො කතරං කිරියං කරොතී’ති? අද්ධා හි කිරියං අපස්සන්තො විඝාතං ආපජ්ජිස්සති. තතො ඉමස්ස සුත්තස්ස ¶ අත්ථෙන සඤ්ඤාපෙතබ්බො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ය්වායං ‘සම්පජානමුසාවාදො හොතී’ති වුත්තො, සො ආපත්තිතො කිං හොති? ‘කතරාපත්ති හොතී’ති ¶ අත්ථො. ‘දුක්කටාපත්ති හොති’. සා ච ඛො න මුසාවාදලක්ඛණෙන, භගවතො පන වචනෙන වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොතීති වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

පඤ්හා මෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පටි. 479);

එවං අකුසලං වචීකම්මං න මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

යදා පන අභිජ්ඣාසහගතෙන චෙතසා කායඞ්ගං චොපෙන්තො හත්ථග්ගාහාදීනි කරොති, බ්යාපාදසහගතෙන චෙතසා දණ්ඩපරාමාසාදීනි, මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතෙන චෙතසා ‘ඛන්දසිවාදයො සෙට්ඨා’ති තෙසං අභිවාදනඅඤ්ජලිකම්මභූතපීඨකපරිභණ්ඩාදීනි කරොති, තදා කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන කායද්වාරං. එවං අකුසලං මනොකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා.

යදා පන අභිජ්ඣාසහගතෙන චෙතසා වාචඞ්ගං චොපෙන්තො ‘අහො වත යං පරස්ස, තං මමස්සා’ති පරවිත්තූපකරණං අභිජ්ඣායති, බ්යාපාදසහගතෙන චෙතසා ‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා, බජ්ඣන්තු වා, උච්ඡිජ්ජන්තු වා, මා වා අහෙසු’න්ති වදති, මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතෙන චෙතසා ‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨ’න්තිආදීනි වදති, තදා කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං අකුසලං මනොකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා.

යදා පන කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා රහො නිසින්නො අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨිසහගතානි ¶ චිත්තානි උප්පාදෙති, තදා කම්මං මනොකම්මං, ද්වාරම්පි මනොද්වාරමෙව. එවං අකුසලං මනොකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මාපි මනොද්වාරෙයෙව සමුට්ඨහන්ති. එවං අකුසලං මනොකම්මං තීසුපි ද්වාරෙසු සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

යං ¶ පන වුත්තං ‘තථා කුසලානි කායවචීමනොකම්මානී’ති, තත්රායං නයො – යදා හි කෙනචි ¶ කාරණෙන වත්තුං අසක්කොන්තො ‘පාණාතිපාතා අදින්නාදානා කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරමාමී’ති ඉමානි සික්ඛාපදානි හත්ථමුද්දාය ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං ද්වාරම්පි කායද්වාරමෙව. එවං කුසලං කායකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

යදා පන තානෙව සික්ඛාපදානි වචීභෙදං කත්වා ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං, ද්වාරං පන වචීද්වාරං හොති. එවං කුසලං කායකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

යදා පන තෙසු සික්ඛාපදෙසු දිය්යමානෙසු කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව ‘පාණාතිපාතා අදින්නාදානා කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරමාමී’ති ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං, ද්වාරං පන මනොද්වාරං හොති. එවං කුසලං කායකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

‘මුසාවාදා වෙරමණී’ආදීනි පන චත්තාරි සික්ඛාපදානි වුත්තනයෙනෙව කායාදීහි ගණ්හන්තස්ස කුසලං වචීකම්මං තීසු ද්වාරෙසු සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. ඉධාපි අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

අනභිජ්ඣාදිසහගතෙහි පන චිත්තෙහි කායඞ්ගං චොපෙත්වා චෙතියඞ්ගණසම්මජ්ජනගන්ධමාලාදිපූජනචෙතියවන්දනාදීනි කරොන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන කායද්වාරං. එවං කුසලං මනොකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා. අනභිජ්ඣාසහගතෙන චිත්තෙන වාචඞ්ගං චොපෙත්වා ‘අහො වත යං පරස්ස විත්තූපකරණං න තං මමස්සා’ති අනභිජ්ඣායතො අබ්යාපාදසහගතෙන චිත්තෙන ‘සබ්බෙ සත්තා ¶ අවෙරා අබ්යාබජ්ඣා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’ති වදන්තස්ස සම්මාදිට්ඨිසහගතෙන චිත්තෙන ‘අත්ථි දින්න’න්තිආදීනි උදාහරන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං කුසලං මනොකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා ¶ පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා. කායඞ්ගවාචඞ්ගානි පන අචොපෙත්වා රහො නිසින්නස්ස මනසාව අනභිජ්ඣාදිසහගතානි චිත්තානි උප්පාදෙන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං, ද්වාරම්පි මනොද්වාරමෙව. එවං කුසලං ¶ මනොකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මාපි මනොද්වාරෙයෙව සමුට්ඨහන්ති.

තත්ථ ආණත්තිසමුට්ඨිතෙසු පාණාතිපාතඅදින්නාදානෙසු කම්මම්පි කායකම්මං ද්වාරම්පි කම්මවසෙනෙව කායද්වාරන්ති වදන්තො කම්මං රක්ඛති, ද්වාරං භින්දති නාම. හත්ථමුද්දාය සමුට්ඨිතෙසු මුසාවාදාදීසු ද්වාරම්පි කායද්වාරං, කම්මම්පි ද්වාරවසෙනෙව කායකම්මන්ති වදන්තො ද්වාරං රක්ඛති කම්මං භින්දති නාම. තස්මා ‘කම්මං රක්ඛාමී’ති ද්වාරං න භින්දිතබ්බං, ‘ද්වාරං රක්ඛාමී’ති කම්මං න භින්දිතබ්බං. යථාවුත්තෙනෙව පන නයෙන කම්මඤ්ච ද්වාරඤ්ච වෙදිතබ්බං. එවං කථෙන්තො හි නෙව කම්මං න ද්වාරං භින්දතීති.

ඉදානි ‘පඤ්ච විඤ්ඤාණානි පඤ්චවිඤ්ඤාණද්වාරානී’තිආදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණං ඝානවිඤ්ඤාණං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණන්ති ඉමානි පඤ්ච විඤ්ඤාණානි නාම. චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වාරං සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායවිඤ්ඤාණද්වාරන්ති ඉමානි පඤ්ච විඤ්ඤාණද්වාරානි නාම. ඉමෙසං පඤ්චන්නං ද්වාරානං වසෙන උප්පන්නා චෙතනා නෙව කායකම්මං හොති, න වචීකම්මං, මනොකම්මමෙව හොතීති වෙදිතබ්බා. චක්ඛුසම්ඵස්සො සොත… ඝාන… ජිව්හා… කාය… මනොසම්ඵස්සොති ඉමෙ පන ඡ සම්ඵස්සා නාම. චක්ඛුසම්ඵස්සද්වාරං සොත… ඝාන… ජිව්හා… කාය… මනොසම්ඵස්සද්වාරන්ති ඉමානි ඡ සම්ඵස්සද්වාරානි නාම.

චක්ඛුඅසංවරො සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකායඅසංවරො වාචාඅසංවරො මනොඅසංවරොති – ඉමෙ අට්ඨ අසංවරා නාම. තෙ අත්ථතො ‘දුස්සීල්යං මුට්ඨස්සච්චං අඤ්ඤාණං අක්ඛන්ති කොසජ්ජ’න්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා හොන්ති. තෙසු එකධම්මොපි පඤ්චද්වාරෙ ¶ වොට්ඨබ්බනපරියොසානෙසු චිත්තෙසු නුප්පජ්ජති, ජවනක්ඛණෙයෙව උප්පජ්ජති. ජවනෙ උප්පන්නොපි පඤ්චද්වාරෙ අසංවරොති වුච්චති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො හි ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ පඤ්චවිධො අසංවරො නත්ථි ¶ . සම්පටිච්ඡනසහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො ¶ නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථාපි අසංවරො නත්ථි. සන්තීරණවොට්ඨබ්බනෙසුපි එසෙව නයො. ජවනසහජාතො පන ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ අසංවරො චක්ඛුඅසංවරො නාම හොති. සොතඝානජිව්හාපසාදකායද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. යදා පන රූපාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණං මනොද්වාරිකජවනං විනා වචීද්වාරෙන සුද්ධං කායද්වාරසඞ්ඛාතං චොපනං පාපයමානං උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා කායකම්මං නාම, තං පන චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චොපනස්ස උප්පන්නත්තා මනොද්වාරන්ති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. එත්ථ අසංවරො චොපනකායඅසංවරො නාම. යදා තාදිසංයෙව ජවනං විනා කායද්වාරෙන සුද්ධං වචීද්වාරසඞ්ඛාතං චොපනං පාපයමානං උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා වචීකම්මං නාම, තං පන චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චොපනස්ස උප්පන්නත්තා මනොද්වාරන්ති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. එත්ථ අසංවරො වාචාඅසංවරො නාම. යදා පන තාදිසං ජවනචිත්තං විනා කායවචීද්වාරෙහි සුද්ධං මනොද්වාරමෙව හුත්වා උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං පන චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ අසංවරො මනොඅසංවරො නාම. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං අසංවරානං වසෙන චක්ඛුඅසංවරද්වාරං, සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකාය… වාචා… මනොඅසංවරද්වාරන්ති ඉමානි අට්ඨ අසංවරද්වාරානි වෙදිතබ්බානි.

චක්ඛුසංවරො සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකාය… වාචා… මනොසංවරොති ඉමෙ පන අට්ඨ සංවරා නාම. තෙ අත්ථතො ‘සීලං සති ඤාණං ඛන්ති වීරිය’න්ති ඉමෙ පඤ්ච ¶ ධම්මා හොන්ති. තෙසුපි එකධම්මොපි පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනපරියොසානෙසු චිත්තෙසු නුප්පජ්ජති. ජවනක්ඛණෙයෙව උප්පජ්ජති. ජවනෙ උප්පන්නොපි පඤ්චද්වාරෙ සංවරොති වුච්චති. තස්ස සබ්බස්සාපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො හි ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සොතිආදිනා අසංවරෙ වුත්තනයෙනෙව උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං සංවරානං වසෙන චක්ඛුසංවරද්වාරං…පෙ… මනොසංවරද්වාරන්ති ඉමානි අට්ඨ සංවරද්වාරානි වෙදිතබ්බානි.

පාණාතිපාතො ¶ ¶ , අදින්නාදානං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො, මුසාවාදො, පිසුණවාචා, ඵරුසවාචා, සම්ඵප්පලාපො, අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ පන දස අකුසලකම්මපථා නාම.

තත්ථ පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො නාම; පාණවධො, පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති. ඡ පයොගා – සාහත්ථිකො, ආණත්තිකො, නිස්සග්ගියො, ථාවරො, විජ්ජාමයො, ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිපපඤ්චො හොති. තස්මා තං න විත්ථාරයාම. අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බං.

අදින්නස්ස ආදානං ‘අදින්නාදානං’; පරස්සහරණං, ථෙය්යං, චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති. තස්මිං පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො ¶ තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං. තංතංගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.

තස්ස ¶ පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො ¶ , තෙන හරණන්ති. ඡ පයොගා – සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො, පසය්හාවහාරො, පටිච්ඡන්නාවහාරො, පරිකප්පාවහාරො, කුසාවහාරොති ඉමෙසං පඤ්චන්නං අවහාරානං වසෙන පවත්තන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 1.138) වුත්තො.

‘කාමෙසු මිච්ඡාචාරො’ති එත්ථ පන ‘කාමෙසූ’ති මෙථුනසමාචාරෙසු; ‘මිච්ඡාචාරො’ති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම – පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා, පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස; ධනක්කීතා, ඡන්දවාසිනී, භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභටචුම්බටා, දාසී ච භරියා, කම්මකාරී ච භරියා, ධජාහටා, මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං, දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම.

සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනප්පයොගො, මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

‘මුසා’ති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො වචීපයොගො, කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා ¶ මුසාවාදො. අපරො නයො – ‘මුසා’ති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. ‘වාදො’ති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපිච ගහට්ඨානං ¶ අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය ‘නත්ථී’තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො. සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ¶ ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො. අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො.

තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො – සාහත්ථිකොව. සො ච කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියසමුට්ඨාපිකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති. යස්මා පන යථා කායකායප්පටිබද්ධවාචාහි පරං විසංවාදෙති, තථා ඉමස්ස ‘ඉමං භණාහී’ති ආණාපෙන්තොපි, පණ්ණං ලිඛිත්වා පුරතො නිස්සජ්ජන්තොපි, ‘අයමත්ථො එවං දට්ඨබ්බො’ති කුට්ටාදීසු ලිඛිත්වා ඨපෙන්තොපි; තස්මා එත්ථ ආණත්තිකනිස්සග්ගියථාවරාපි පයොගා යුජ්ජන්ති. අට්ඨකථාසු පන අනාගතත්තා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බා.

‘පිසුණවාචා’තිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා, න හදයඞ්ගමා, අයං ‘ඵරුසවාචා’. යෙන සම්ඵං පලපති, නිරත්ථකං, සො ‘සම්ඵප්පලාපො’. තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති. සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා නාම. සා යස්ස ¶ භෙදං කරොති තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා.

තස්සා චත්තාරො සම්භාරා – ‘භින්දිතබ්බො පරො’ ඉති ‘ඉමෙ නානා භවිස්ස’න්ති විනා භවිස්සන්තීති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’ති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති ¶ . පරෙ පන අභින්නෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, භින්නෙ එව හොති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ‘ඵරුසවාචා’. තස්සා ආවිභාවත්ථමිදං ¶ වත්ථු – එකො කිර දාරකො මාතු වචනං අනාදියිත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති. තං මාතා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී ‘චණ්ඩා තං මහිංසී අනුබන්ධතූ’ති අක්කොසි. අථස්ස තථෙව අරඤ්ඤෙ මහිංසී උට්ඨාසි. දාරකො ‘යං මම මාතා මුඛෙන කථෙසි තං මා හොතු, යං චිත්තෙන චින්තෙසි තං හොතූ’ති සච්චකිරියං අකාසි. මහිංසී තත්ථෙව බද්ධා විය අට්ඨාසි. එවං මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති – ‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති – ‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’ති; අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති. චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව. සා යං සන්ධාය පවත්තිතා තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො, කුපිතචිත්තං, අක්කොසනන්ති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා ‘සම්ඵප්පලාපො’. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො. ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපීකථාකථනඤ්චාති. පරෙ පන තං ¶ කථං අගණ්හන්තෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, පරෙන සම්ඵප්පලාපෙ ගහිතෙයෙව හොති.

අභිජ්ඣායතීති ‘අභිජ්ඣා’. පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘අහො තව ඉදං මමස්සා’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා. අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ¶ ද්වෙ සම්භාරා – පරභණ්ඩං, අත්තනො පරිණාමනඤ්චාති. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති යාව න ‘අහො වත ඉදං මමස්සා’ති අත්තනො පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති ‘බ්යාපාදො’. සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො. ඵරුසවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – පරසත්තො ච, තස්ස ච ¶ විනාසචින්තාති. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති යාව ‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’ති තස්ස විනාසනං න චින්තෙසි.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති ‘මිච්ඡාදිට්ඨි’. සා ‘නත්ථි දින්න’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. අපිච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා – වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා, යථා ච තං ගණ්හාති තථාභාවෙන තස්සුපට්ඨානන්ති. තත්ථ නත්ථිකාහෙතුකඅකිරියදිට්ඨීහි එව කම්මපථභෙදො හොති, න අඤ්ඤදිට්ඨීහි.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතො චාති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො –

තත්ථ ‘ධම්මතො’ති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාධම්මාව හොන්ති, අභිජ්ඣාදයො තයො චෙතනාසම්පයුත්තා.

‘කොට්ඨාසතො’ති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති; නො මූලානි. අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ‘ලොභො අකුසලමූලං’ හොති, බ්යාපාදො ‘දොසො අකුසලමූලං’.

‘ආරම්මණතො’ති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති. අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා හොති සඞ්ඛාරාරම්මණං වා. මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති; සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා, සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා ¶ සත්තාරම්මණාව. සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණාව.

‘වෙදනාතො’ති ¶ පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘ගච්ඡථ නං ඝාතෙථා’ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති ¶ . අදින්නාදානං තිවෙදනං. තඤ්හි පරභණ්ඩං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨස්ස ගණ්හතො සුඛවෙදනං හොති, භීතතසිතස්ස ගණ්හතො දුක්ඛවෙදනං. තථා විපාකනිස්සන්දඵලානි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. ගහණකාලෙ මජ්ඣත්තභාවෙ ඨිතස්ස පන ගණ්හතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනං හොතීති. මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො. සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව තිවෙදනො; තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා දුක්ඛවෙදනා. සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො. පරෙසු හි සාධුකාරං දෙන්තෙසු චෙලුක්ඛෙපාදීනි ඛිපන්තෙසු හට්ඨතුට්ඨස්ස සීතාහරණභාරතයුද්ධාදීනි කථනකාලෙ සො සුඛවෙදනො හොති. පඨමං දින්නවෙතනෙන එකෙන පච්ඡා ආගන්ත්වා ‘ආදිතො පට්ඨාය කථෙහී’ති වුත්තෙ ‘අනනුසන්ධිකං පකිණ්ණකකථං කථෙස්සාමි නු ඛො නො’ති දොමනස්සිතස්ස කථනකාලෙ දුක්ඛවෙදනො හොති, මජ්ඣත්තස්ස කථයතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනො හොති. අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා; තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

‘මූලතො’ති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති. අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා. මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන. මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා; තථා පිසුණවාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසවාචා දොසමොහවසෙන. අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා; තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

පාණාතිපාතාදීහි පන විරතියො අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨියො චාති ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා නාම. තත්ථ පාණාතිපාතාදයො වුත්තත්ථා එව. පාණාතිපාතාදීහි එතාය විරමන්ති, සයං වා විරමති, විරමණමත්තමෙව ¶ වා එතන්ති විරති. යා පාණාතිපාතා විරමන්තස්ස ‘‘යා තස්මිං සමයෙ පාණාතිපාතා ආරති විරතී’’ති (ධ. ස. 299-301) එවං වුත්තා කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති, සා පභෙදතො ¶ තිවිධා හොති – සම්පත්තවිරති, සමාදානවිරති, සමුච්ඡෙදවිරතීති.

තත්ථ ¶ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘අයුත්තං අම්හාකං එවරූපං පාපං කාතු’න්ති සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති ‘සම්පත්තවිරතී’ති වෙදිතබ්බා – සීහළදීපෙ චක්කනඋපාසකස්ස විය. තස්ස කිර දහරකාලෙයෙව මාතුයා රොගො උප්පජ්ජි. වෙජ්ජෙන ච ‘අල්ලසසමංසං ලද්ධුං වට්ටතී’ති වුත්තං. තතො චක්කනස්ස භාතා ‘ගච්ඡ, තාත, ඛෙත්තං ආහිණ්ඩාහී’ති චක්කනං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගතො. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො සසො තරුණසස්සං ඛාදිතුං ආගතො හොති. සො තං දිස්වාව වෙගෙන ධාවන්තො වල්ලියා බද්ධො ‘කිරි කිරී’ති සද්දමකාසි. චක්කනො තෙන සද්දෙන ගන්ත්වා තං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘මාතු භෙසජ්ජං කරොමී’ති. පුන චින්තෙසි – ‘න මෙතං පතිරූපං ය්වාහං මාතු ජීවිතකාරණා පරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය’න්ති. අථ නං ‘ගච්ඡ, අරඤ්ඤෙ සසෙහි සද්ධිං තිණොදකං පරිභුඤ්ජා’ති මුඤ්චි. භාතරා ච ‘කිං තාත සසො ලද්ධො’ති පුච්ඡිතො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. තතො නං භාතා පරිභාසි. සො මාතුසන්තිකං ගන්ත්වා ‘යතො අහං ජාතො නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙතා’ති සච්චං වත්වා අට්ඨාසි. තාවදෙවස්ස මාතා අරොගා අහොසි.

සමාදින්නසික්ඛාපදානං පන සික්ඛාපදසමාදානෙ ච තතුත්තරිඤ්ච අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති ‘සමාදානවිරතී’ති වෙදිතබ්බා. උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතවාසීඋපාසකස්ස විය. සො කිර අම්බරියවිහාරවාසිනො පිඞ්ගලබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා ඛෙත්තං කසති. අථස්ස ගොණො නට්ඨො. සො තං ගවෙසන්තො උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතං ආරුහි. තත්ර නං මහාසප්පො අග්ගහෙසි. සො චින්තෙසි – ‘ඉමායස්ස තිඛිණවාසියා සීසං ඡින්දාමී’ති. පුන චින්තෙසි – ‘න මෙතං පතිරූපං ය්වාහං භාවනීයස්ස ගරුනො සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා භින්දෙය්ය’න්ති එවං යාවතතියං චින්තෙත්වා ¶ ‘ජීවිතං පරිච්චජාමි, න සික්ඛාපද’න්ති අංසෙ ඨපිතං තිඛිණදණ්ඩවාසිං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙසි. තාවදෙව නං මහාවාළො මුඤ්චිත්වා අගමාසීති.

අරියමග්ගසම්පයුත්තා ¶ පන විරති ‘සමුච්ඡෙදවිරතී’ති වෙදිතබ්බා, යස්සා උප්පත්තිතො පභුති ‘පාණං ඝාතෙස්සාමී’ති අරියපුග්ගලානං චිත්තම්පි නුප්පජ්ජතීති.

ඉදානි ¶ යථා අකුසලානං එවං ඉමෙසම්පි කුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො –

තත්ථ ‘ධම්මතො’ති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති, විරතියොපි; අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

‘කොට්ඨාසතො’ති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, නො මූලානි. අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ‘අලොභො කුසලමූලං’ හොති. අබ්යාපාදො ‘අදොසො කුසලමූලං’, සම්මාදිට්ඨි ‘අමොහො කුසලමූලං’.

‘ආරම්මණතො’ති පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති වෙදිතබ්බා.

‘වෙදනාතො’ති සබ්බෙ සුඛවෙදනා වා හොන්ති මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛවෙදනා නාම නත්ථි.

‘මූලතො’ති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා හොන්ති; ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා හොති; ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති. අබ්යාපාදෙපි එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලාව හොති. ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා නාම.

ඉදානි ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ කම්මපථසංසන්දනං නාම වෙදිතබ්බං. පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන හි උප්පන්නො අසංවරො අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. මනොඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො තීණිපි කම්මානි ¶ හොන්ති – සො හි කායද්වාරෙ චොපනප්පත්තො අකුසලං කායකම්මං හොති, වචීද්වාරෙ අකුසලං වචීකම්මං, උභයත්ථ චොපනං අප්පත්තො අකුසලං මනොකම්මං. පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නොපි අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං කායකම්මමෙව හොති, වාචාඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං වචීකම්මමෙව හොති, මනොඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො ¶ අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. තිවිධං කායදුච්චරිතං අකුසලං කායකම්මමෙව හොති, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං අකුසලං වචීකම්මමෙව හොති, තිවිධං මනොදුච්චරිතං අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති.

පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො සංවරොපි කුසලං මනොකම්මමෙව හොති. මනොඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො පන අයම්පි, අසංවරො විය, තීණිපි කම්මානි හොන්ති. පඤ්චසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නොපි කුසලං මනොකම්මමෙව හොති, චොපනකායසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං කායකම්මමෙව හොති, වාචාසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං වචීකම්මමෙව හොති, මනොසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං මනොකම්මමෙව හොති. තිවිධං කායසුචරිතං කුසලං කායකම්මමෙව හොති, චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං කුසලං වචීකම්මමෙව හොති, තිවිධං මනොසුචරිතං කුසලං මනොකම්මමෙව හොති.

අකුසලං කායකම්මං පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති; මනොඵස්සද්වාරවසෙනෙව උප්පජ්ජති. තථා අකුසලං වචීකම්මං. අකුසලං මනොකම්මං පන ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; තං කායවචීද්වාරෙසු චොපනං පත්තං අකුසලං කායවචීකම්මං හොති, චොපනං අප්පත්තං අකුසලං මනොකම්මමෙව. යථා ච පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන, එවං පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙනපි අකුසලං කායකම්මං නුප්පජ්ජති, චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන පන වාචාඅසංවරද්වාරවසෙන ච උප්පජ්ජති; මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති. අකුසලං වචීකම්මම්පි පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති, චොපනකායවාචාඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති. අකුසලං මනොකම්මං අට්ඨඅසංවරද්වාරවසෙනපි උප්පජ්ජතෙව. කුසලකායකම්මාදීසුපි එසෙව නයො.

අයං ¶ පන විසෙසො – යථා අකුසලකායකම්මවචීකම්මානි මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජන්ති, න තථා එතානි. එතානි පන කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා සික්ඛාපදානි ගණ්හන්තස්ස මනොසංවරද්වාරෙපි උප්පජ්ජන්ති එව. තත්ථ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං තිවිධකම්මද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති, පඤ්චවිඤ්ඤාණද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති; ‘යමිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා ¶ උප්පජ්ජති වෙදයිතං, සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා’ති ඉමිනා පන නයෙන ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; අට්ඨඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති, අට්ඨසංවරද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; දසඅකුසලකම්මපථවසෙන ¶ නුප්පජ්ජති, දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පජ්ජති; තස්මා ඉදම්පි චිත්තං තිවිධකම්මද්වාරවසෙන වා උප්පන්නං හොතු, ඡඵස්සද්වාරවසෙන වා, අට්ඨසංවරද්වාරවසෙන වා දසකුසලකම්මපථවසෙන වා. ‘‘කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති…පෙ… රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා’’ති වුත්තෙ සබ්බං වුත්තමෙව හොතීති.

යං යං වා පනාරබ්භාති එත්ථ අයං යොජනා – හෙට්ඨා වුත්තෙසු රූපාරම්මණාදීසු රූපාරම්මණං වා ආරබ්භ, ආරම්මණං කත්වාති අත්ථො. සද්දාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා ආරබ්භ උප්පන්නං හොති. එත්තාවතා එතස්ස චිත්තස්ස එතෙසු ආරම්මණෙසු යංකිඤ්චි එකමෙව ආරම්මණං අනුඤ්ඤාතසදිසං හොති. ඉදඤ්ච එකස්මිං සමයෙ එකස්ස වා පුග්ගලස්ස රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නං පුන අඤ්ඤස්මිං සමයෙ අඤ්ඤස්ස වා පුග්ගලස්ස සද්දාදීසුපි අඤ්ඤතරං ආරම්මණං ආරබ්භ උප්පජ්ජති එව. එවං උප්පජ්ජමානස්ස චස්ස එකස්මිං භවෙ පඨමං රූපාරම්මණං ආරබ්භ පවත්ති හොති, පච්ඡා සද්දාරම්මණන්ති අයම්පි කමො නත්ථි. රූපාදීසු චාපි පඨමං නීලාරම්මණං පච්ඡා පීතාරම්මණන්ති අයම්පි නියමො නත්ථි. ඉති ඉමං සබ්බාරම්මණතඤ්චෙව, කමාභාවඤ්ච, කමාභාවෙපි ච නීලපීතාදීසු නියමාභාවං දස්සෙතුං ‘යං යං වා පනාරබ්භා’ති ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙසු රූපාදීසු න යංකිඤ්චි එකමෙව, අථ ඛො යං යං වා පනාරබ්භ උප්පන්නං හොති. එවං උප්පජ්ජමානම්පි ච ‘පඨමං රූපාරම්මණං පච්ඡා සද්දාරම්මණං ආරබ්භා’ති එවම්පි අනුප්පජ්ජිත්වා යං යං වා පනාරබ්භ උප්පන්නං හොති; ‘පටිලොමතො වා අනුලොමතො වා, එකන්තරිකද්වන්තරිකාදිනයෙන වා, රූපාරම්මණාදීසු යං වා තං වා ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නං හොතී’ති අත්ථො. රූපාරම්මණෙසුපි ච ‘පඨමං ¶ නීලාරම්මණං පච්ඡා පීතාරම්මණ’න්ති ඉමිනාපි නියමෙන අනුප්පජ්ජිත්වා, යං යං වා පනාරබ්භ ‘නීලපීතකාදීසු රූපාරම්මණෙසු යං වා තං වා රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නං හොතී’ති අත්ථො. සද්දාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො. අයං තාව එකා යොජනා.

අයං පන අපරා – රූපං ආරම්මණං එතස්සාති රූපාරම්මණං…පෙ… ධම්මො ආරම්මණං එතස්සාති ¶ ධම්මාරම්මණං ¶ . ඉති රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා චිත්තං උප්පන්නං හොතීති වත්වා පුන ‘යං යං වා පනාරබ්භා’ති ආහ. තස්සත්ථො – එතෙසු රූපාදීසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යං වා තං වා පන ආරබ්භ උප්පන්නං හොතීති. මහාඅට්ඨකථායං පන යෙවාපනකෙ අභිනවං නත්ථි, හෙට්ඨා ගහිතමෙව ගහිත’න්ති වත්වා ‘රූපං වා ආරබ්භ…පෙ… ධම්මං වා ආරබ්භ, ඉදං වා ඉදං වා ආරබ්භාති කථෙතුං ඉදං වුත්ත’න්ති එත්තකමෙව ආගතං.

තස්මිං සමයෙති ඉදං අනියමනිද්දිට්ඨස්ස සමයස්ස නියමතො පටිනිද්දෙසවචනං. තස්මා ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යථෙව චිත්තං එවං ඵස්සාදීසුපි ඵස්සො හොති. කිං හොති? ‘කාමාවචරො හොති, කුසලො හොති, උප්පන්නො හොති, සොමනස්සසහගතො හොතී’තිආදිනා නයෙන ලබ්භමානපදවසෙන යොජනා කාතබ්බා. වෙදනායඤ්හි ‘සොමනස්සසහගතා’ති පඤ්ඤින්ද්රියෙ ච ‘ඤාණසම්පයුත්ත’න්ති න ලබ්භති, තස්මා ‘ලබ්භමානපදවසෙනා’ති වුත්තං. ඉදං අට්ඨකථාමුත්තකං ආචරියානං මතං; න පනෙතං සාරතො දට්ඨබ්බං.

කස්මා පනෙත්ථ ඵස්සොව පඨමං වුත්තොති? චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතත්තා. ආරම්මණස්මිඤ්හි චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතො හුත්වා ඵස්සො ආරම්මණං ඵුසමානො උප්පජ්ජති, තස්මා පඨමං වුත්තො. ඵස්සෙන පන ඵුසිත්වා වෙදනාය වෙදයති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානාති, චෙතනාය චෙතෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඵුට්ඨො, භික්ඛවෙ, වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති.

අපිච ¶ , අයං ඵස්සො නාම යථා පාසාදං පත්වා ථම්භො නාම සෙසදබ්බසම්භාරානං බලවපච්චයො, තුලාසඞ්ඝාටභිත්තිපාදකූටගොපානසීපක්ඛපාසකමුඛවට්ටියො ථම්භාබද්ධා ථම්භෙ පතිට්ඨිතා, එවමෙව සහජාතසම්පයුත්තධම්මානං බලවපච්චයො හොති. ථම්භසදිසො හි එස. අවසෙසා දබ්බසම්භාරසදිසාති. තස්මාපි පඨමං වුත්තො. ඉදං පන අකාරණං. එකචිත්තස්මිඤ්හි උප්පන්නධම්මානං ‘අයං පඨමං උප්පන්නො අයං පච්ඡා’ති ඉදං වත්තුං න ලබ්භා. බලවපච්චයභාවෙපි ඵස්සස්ස කාරණං න ¶ දිස්සති. දෙසනාවාරෙනෙව පන ¶ ඵස්සො පඨමං වුත්තො. වෙදනා හොති ඵස්සො හොති, සඤ්ඤා හොති ඵස්සො හොති, චෙතනා හොති ඵස්සො හොති, චිත්තං හොති ඵස්සො හොති, වෙදනා හොති සඤ්ඤා හොති, චෙතනා හොති විතක්කො හොතීති ආහරිතුම්පි හි වට්ටෙය්ය. දෙසනාවාරෙන පන ඵස්සොව පඨමං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ එවං සෙසධම්මෙසුපි පුබ්බාපරක්කමො නාම න පරියෙසිතබ්බො. වචනත්ථලක්ඛණරසාදීහි පන ධම්මා එව පරියෙසිතබ්බා.

සෙය්යථිදං – ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො.

අයඤ්හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතීති ඵුසනලක්ඛණො. එකදෙසෙන ච අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං, චිත්තං ආරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතීති සඞ්ඝට්ටනරසො. වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො වා උප්පන්නත්තා සම්පත්තිඅත්ථෙනපි රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසොති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘චතුභූමකඵස්සො හි නොඵුසනලක්ඛණො නාම නත්ථි. සඞ්ඝට්ටනරසො පන පඤ්චද්වාරිකොව හොති. පඤ්චද්වාරිකස්ස හි ඵුසනලක්ඛණොතිපි සඞ්ඝට්ටනරසොතිපි නාමං; මනොද්වාරිකස්ස ඵුසනලක්ඛණොත්වෙව නාමං, න සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති.

ඉදඤ්ච වත්වා ඉදං සුත්තං ආභතං – ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣෙය්යුං, තෙසු යථා එකො මෙණ්ඩො එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං, යථා දුතියො මෙණ්ඩො එවං රූපං දට්ඨබ්බං; යථා තෙසං සන්නිපාතො එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො’’. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො ච. ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ ¶ සම්මා වජ්ජෙය්යුං…පෙ… ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යුං, යථා එකො පාණි එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං, යථා දුතියො පාණි එවං රූපං දට්ඨබ්බං, යථා තෙසං සන්නිපාතො එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො චා’’ති (මි. ප. 2.3.8) විත්ථාරො.

යථා වා ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1352, 1354) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානි, එවමිධාපි තානි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තස්මා ‘එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බ’න්තිආදීසු එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බන්ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ චිත්තාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො ¶ ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ කිච්චට්ඨෙනෙව රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසොති සිද්ධො හොති.

තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස ¶ පන අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. අයඤ්හි තත්ථ තත්ථ ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති එවං කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතොති. ඉමස්ස ච සුත්තපදස්ස තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සොති අයමත්ථො; න සඞ්ගතිමත්තමෙව ඵස්සොති.

එවං පවෙදිතත්තා පන තෙනෙවාකාරෙන පච්චුපට්ඨාතීති සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානොති වුත්තො. ඵලට්ඨෙන පන පච්චුපට්ඨානෙනෙස වෙදනාපච්චුපට්ඨානො නාම හොති. වෙදනඤ්හෙස පච්චුපට්ඨාපෙති උප්පාදෙතීති අත්ථො. උප්පාදයමානො ච යථා බහිද්ධා උණ්හපච්චයාපි ලාඛාසඞ්ඛාතධාතුනිස්සිතා උස්මා අත්තනො නිස්සයෙ මුදුභාවකාරී හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි බහිද්ධා වීතච්චිතඞ්ගාරසඞ්ඛාතෙ උණ්හභාවෙ, එවං වත්ථාරම්මණසඞ්ඛාතඅඤ්ඤපච්චයොපි සමානො, චිත්තනිස්සිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතෙ චිත්තෙ එව එස වෙදනුප්පාදකො හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි වත්ථුම්හි ආරම්මණෙ වාති වෙදිතබ්බො. තජ්ජාසමන්නාහාරෙන පන ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො එස ආපාථගතවිසයපදට්ඨානොති වුච්චති.

වෙදයතීති වෙදනා. සා වෙදයිතලක්ඛණා, අනුභවනරසා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසා වා, චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානා, පස්සද්ධිපදට්ඨානා.

‘චතුභූමිකවෙදනා ¶ හි නොවෙදයිතලක්ඛණා නාම නත්ථි. අනුභවනරසතා පන සුඛවෙදනායමෙව ලබ්භතී’ති වත්වා පුන තං වාදං පටික්ඛිපිත්වා ‘සුඛවෙදනා වා හොතු, දුක්ඛවෙදනා වා, අදුක්ඛමසුඛවෙදනා වා, සබ්බා අනුභවනරසා’ති වත්වා අයමත්ථො දීපිතො – ආරම්මණරසානුභවනට්ඨානං පත්වා සෙසසම්පයුත්තධම්මා එකදෙසමත්තකමෙව අනුභවන්ති. ඵස්සස්ස හි ඵුසනමත්තකමෙව හොති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනමත්තකමෙව, චෙතනාය චෙතනාමත්තකමෙව, විඤ්ඤාණස්ස විජානනමත්තකමෙව. එකංසතො පන ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමිභාවෙන වෙදනාව ආරම්මණරසං අනුභවති.

රාජා විය හි වෙදනා, සූදො විය සෙසධම්මා. යථා සූදො නානාරසභොජනං සම්පාදෙත්වා පෙළාය පක්ඛිපිත්වා ලඤ්ඡනං දත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඔතාරෙත්වා ලඤ්ඡනං භින්දිත්වා පෙළං විවරිත්වා සබ්බසූපබ්යඤ්ජනෙහි අග්ගග්ගං ¶ ආදාය භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා සදොසනිද්දොසභාවවීමංසනත්ථං අජ්ඣොහරති, තතො රඤ්ඤො නානග්ගරසභොජනං උපනාමෙති. රාජා ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය ¶ සාමී හුත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං භුඤ්ජති. තත්ථ හි සූදස්ස භත්තවීමංසනමත්තමිව අවසෙසධම්මානං ආරම්මණරසස්ස එකදෙසානුභවනං. යථා හි සූදො භත්තෙකදෙසමත්තමෙව වීමංසති එවං සෙසධම්මාපි ආරම්මණරසෙකදෙසමෙව අනුභවන්ති. යථා පන රාජා ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමී හුත්වා යදිච්ඡකං භුඤ්ජති, එවං වෙදනාපි ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමිභාවෙන ආරම්මණරසං අනුභවති. තස්මා අනුභවනරසාති වුච්චති.

දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ අයං ඉධ අධිප්පෙතා වෙදනා යථා වා තථා වා ආරම්මණස්ස ඉට්ඨාකාරමෙව සම්භුඤ්ජතීති ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසාති වුත්තා. චෙතසිකඅස්සාදතො පනෙසා අත්තනො සභාවෙනෙව උපට්ඨානං සන්ධාය චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානාති වුත්තා. යස්මා පන ‘‘පස්සද්ධිකායො සුඛං වෙදෙති’’ තස්මා පස්සද්ධිපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

නීලාදිභෙදං ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. චතුභූමිකසඤ්ඤා හි නොසඤ්ජානනලක්ඛණා නාම නත්ථි ¶ . සබ්බා සඤ්ජානනලක්ඛණාව. යා පනෙත්ථ අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානාති සා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා නාම හොති.

තස්සා, වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන තං පච්චාභිජානනකාලෙ, පුරිසස්ස කාළතිලකාදිඅභිඤ්ඤාණං සල්ලක්ඛෙත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන අසුකො නාම එසොති තස්ස පච්චාභිජානනකාලෙ, රඤ්ඤො පිළන්ධනගොපකභණ්ඩාගාරිකස්ස තස්මිං තස්මිං පිළන්ධනෙ නාමපණ්ණකං බන්ධිත්වා ‘අසුකං පිළන්ධනං නාම ආහරා’ති වුත්තෙ දීපං ජාලෙත්වා රතනගබ්භං පවිසිත්වා පණ්ණං වාචෙත්වා තස්ස තස්සෙව පිළන්ධනස්ස ආහරණකාලෙ ච පවත්ති වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හි සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා. පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා, දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය. යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා, හත්ථිදස්සකඅන්ධා විය. ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය ¶ අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා, විජ්ජු විය. යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා, තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං ‘පුරිසා’ති උප්පන්නසඤ්ඤා විය. යා පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තා හොති සා සඤ්ඤා ඤාණමෙව අනුවත්තති. සසම්භාරපථවීආදීසු සෙසධම්මා පථවීආදීනි වියාති වෙදිතබ්බා.

චෙතයතීති ¶ චෙතනා සද්ධිං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො. සා චෙතයිතලක්ඛණා, චෙතනාභාවලක්ඛණාති අත්ථො. ආයූහනරසා. චතුභූමිකචෙතනා හි නොචෙතයිතලක්ඛණා නාම නත්ථි. සබ්බා චෙතයිතලක්ඛණාව. ආයූහනරසතා පන කුසලාකුසලෙසු එව හොති. කුසලාකුසලකම්මායූහනට්ඨානඤ්හි පත්වා සෙසසම්පයුත්තධම්මානං එකදෙසමත්තකමෙව කිච්චං හොති. චෙතනා පන අතිරෙකඋස්සාහා අතිරෙකවායාමා, දිගුණුස්සාහා දිගුණවායාමා. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘ථාවරියසභාවසණ්ඨිතා ච පනෙසා චෙතනා’’ති. ථාවරියොති ඛෙත්තසාමී වුච්චති. යථා ඛෙත්තසාමී පුරිසො පඤ්චපණ්ණාස බලිපුරිසෙ ගහෙත්වා ‘ලායිස්සාමී’ති එකතො ඛෙත්තං ඔතරති. තස්ස අතිරෙකො උස්සාහො අතිරෙකො වායාමො, දිගුණො උස්සාහො දිගුණො වායාමො හොති, ‘නිරන්තරං ගණ්හථා’තිආදීනි වදති, සීමං ආචික්ඛති, තෙසං සුරාභත්තගන්ධමාලාදීනි ජානාති, මග්ගං සමකං හරති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං ¶ . ඛෙත්තසාමිපුරිසො විය හි චෙතනා. පඤ්චපණ්ණාස බලිපුරිසා විය චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා පඤ්චපණ්ණාස කුසලා ධම්මා. ඛෙත්තසාමිපුරිසස්ස දිගුණුස්සාහදිගුණවායාමකරණකාලො විය කුසලාකුසලකම්මායූහනට්ඨානං පත්වා චෙතනාය දිගුණුස්සාහො දිගුණවායාමො හොති. එවමස්සා ආයූහනරසතා වෙදිතබ්බා.

සා පනෙසා සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා. සංවිදහමානා හි අයං උපට්ඨාති, සකිච්චපරකිච්චසාධකා, ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකීආදයො විය. යථා හි ජෙට්ඨසිස්සො උපජ්ඣායං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා සයං අධීයමානො ඉතරෙපි දාරකෙ අත්තනො අත්තනො අජ්ඣයනකම්මෙ පවත්තයති, තස්මිඤ්හි අධීයිතුං ආරද්ධෙ තෙපි අධීයන්ති, තදනුවත්තිතාය. යථා ච මහාවඩ්ඪකී සයං තච්ඡන්තො ඉතරෙපි තච්ඡකෙ අත්තනො අත්තනො ¶ තච්ඡනකම්මෙ පවත්තයති, තස්මිඤ්හි තච්ඡිතුං ආරද්ධෙ තෙපි තච්ඡන්ති, තදනුවත්තිතාය. යථා ච යොධනායකො සයං යුජ්ඣමානො ඉතරෙපි යොධෙ සම්පහාරවුත්තියං පවත්තයති, තස්මිඤ්හි යුජ්ඣිතුං ආරද්ධෙ තෙපි අනිවත්තමානා යුජ්ඣන්ති, තදනුවත්තිතාය. එවමෙසාපි අත්තනො කිච්චෙන ආරම්මණෙ පවත්තමානා අඤ්ඤෙපි සම්පයුත්තධම්මෙ අත්තනො අත්තනො කිරියාය පවත්තෙති. තස්සා හි අත්තනො කිච්චං ආරද්ධාය, තංසම්පයුත්තාපි ආරභන්ති. තෙන වුත්තං – ‘සකිච්චපරකිච්චසාධකා, ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකීආදයො වියා’ති. අච්චායිකකම්මානුස්සරණාදීසු ච පනායං සම්පයුත්තානං උස්සාහනභාවෙන පවත්තමානා පාකටා හොතීති වෙදිතබ්බා.

‘ආරම්මණං ¶ චින්තෙතී’ති චිත්තන්ති නයෙන චිත්තස්ස වචනත්ථො වුත්තො එව. ලක්ඛණාදිතො පන විජානනලක්ඛණං චිත්තං, පුබ්බඞ්ගමරසං, සන්දහනපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං. චතුභූමකචිත්තඤ්හි නොවිජානනලක්ඛණං නාම නත්ථි. සබ්බං විජානනලක්ඛණමෙව. ද්වාරං පන පත්වා ආරම්මණවිභාවනට්ඨානෙ චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං හොති. චක්ඛුනා හි දිට්ඨං රූපාරම්මණං චිත්තෙනෙව විජානාති…පෙ… මනෙන විඤ්ඤාතං ධම්මාරම්මණං චිත්තෙනෙව විජානාති. යථා හි නගරගුත්තිකො නාම නගරමජ්ඣෙ සිඞ්ඝාටකෙ නිසීදිත්වා ‘අයං නෙවාසිකො අයං ආගන්තුකො’ති ආගතාගතං ජනං උපධාරෙති වවත්ථපෙති – එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං මහාථෙරෙන – ‘‘යථා, මහාරාජ ¶ , නගරගුත්තිකො නාම මජ්ඣෙ නගරස්ස සිඞ්ඝාටකෙ නිසින්නො පුරත්ථිමතො දිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං පස්සෙය්ය… පච්ඡිමතො… දක්ඛිණතො… උත්තරතො දිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං පස්සෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යං චක්ඛුනා රූපං පස්සති තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති, යං සොතෙන සද්දං සුණාති, ඝානෙන ගන්ධං ඝායති, ජිව්හාය රසං සායති, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසති, මනසා ධම්මං විජානාති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාතී’’ති (මි. ප. 2.3.12). එවං ද්වාරං පත්වා ආරම්මණවිභාවනට්ඨානෙ චිත්තමෙව පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං. තස්මා පුබ්බඞ්ගමරසන්ති ¶ වුච්චති.

තදෙතං පච්ඡිමං පච්ඡිමං උප්පජ්ජමානං පුරිමං පුරිමං නිරන්තරං කත්වා සන්දහනමෙව උපට්ඨාතීති සන්දහනපච්චුපට්ඨානං. පඤ්චවොකාරභවෙ පනස්ස නියමතො නාමරූපං, චතුවොකාරභවෙ නාමමෙව පදට්ඨානං. තස්මා නාමරූපපදට්ඨානන්ති වුත්තං.

කිං පනෙතං චිත්තං පුරිමනිද්දිට්ඨචිත්තෙන සද්ධිං එකමෙව උදාහු අඤ්ඤන්ති? එකමෙව. අථ කස්මා පුරිමනිද්දිට්ඨං පුන වුත්තන්ති? අවිචාරිතං එතං අට්ඨකථායං. අයං පනෙත්ථ යුත්ති – යථා හි රූපාදීනි උපාදාය පඤ්ඤත්තා සූරියාදයො න අත්ථතො රූපාදීහි අඤ්ඤෙ හොන්ති, තෙනෙව යස්මිං සමයෙ සූරියො උදෙති තස්මිං සමයෙ තස්ස තෙජසඞ්ඛාතං රූපම්පීති. එවං වුච්චමානෙපි න රූපාදීහි අඤ්ඤො සූරියො නාම අත්ථි. න තථා චිත්තං; ඵස්සාදයො ධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤාපියති; අත්ථතො පනෙතං තෙහි අඤ්ඤමෙව. තෙන ‘යස්මිං සමයෙ චිත්තං උප්පන්නං හොති එකංසෙනෙව තස්මිං සමයෙ ඵස්සාදීහි අත්ථතො අඤ්ඤමෙව තං හොතී’ති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථාය එතං පුන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යථා ච ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති…පෙ… පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ ¶ ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 160) පන භාවෙන්තෙන වවත්ථාපිතෙ සමයෙ යො භාවෙති න සො අත්ථතො උප්පජ්ජති නාම, තෙනෙව තත්ථ යථා ‘‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’ති වුත්තං, න එවං ‘‘යො භාවෙති සො හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’තිආදීසු පන චිත්තෙන වවත්ථාපිතෙ සමයෙ සමයවවත්ථාපිතං චිත්තං න තථා අත්ථතො නුප්පජ්ජති ¶ . යථෙව පන තදා ‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොති’, තථා ‘චිත්තම්පි හොතී’ති ඉමස්සපි අත්ථස්ස දීපනත්ථමිදං පුන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – උද්දෙසවාරෙ සඞ්ගණ්හනත්ථං නිද්දෙසවාරෙ ච විභජනත්ථං පුරිමෙන හි ‘චිත්ත’-සද්දෙන කෙවලං සමයො වවත්ථාපිතො. තස්මිං පන චිත්තෙන වවත්ථාපිතසමයෙ යෙ ධම්මා හොන්ති තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදි ආරද්ධං. චිත්තඤ්චාපි තස්මිං සමයෙ හොතියෙව. තස්මා තස්සාපි සඞ්ගණ්හනත්ථමෙතං ¶ පුන වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච ඨානෙ එතස්මිං අවුච්චමානෙ ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ චිත්ත’’න්ති න සක්කා භවෙය්ය නිද්දෙසවාරෙ විභජිතුං. එවමස්ස විභජනංයෙව පරිහායෙථ. තස්මා තස්ස නිද්දෙසවාරෙ විභජනත්ථම්පි එතඤ්ච වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යස්මා වා ‘‘උප්පන්නං හොතී’’ති එත්ථ චිත්තං උප්පන්නන්ති එතං දෙසනාසීසමෙව, ‘න පන චිත්තං එකමෙව උප්පජ්ජතී’ති අට්ඨකථායං විචාරිතං, තස්මා චිත්තං ‘‘උප්පන්න’’න්ති එත්ථාපි චිත්තමත්තමෙව අග්ගහෙත්වා පරොපණ්ණාසකුසලධම්මෙහි සද්ධිංයෙව චිත්තං ගහිතං. එවං තත්ථ සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකධම්මෙ ගහෙත්වා ඉධ සරූපෙන පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදි ආරද්ධං. ඉති ඵස්සාදයො විය චිත්තම්පි වුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බං.

විතක්කෙතීති විතක්කො; විතක්කනං වා විතක්කො; ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො. සො හි ආරම්මණෙ චිත්තං ආරොපෙති. යථා හි කොචි රාජවල්ලභං ඤාතිං වා මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. තස්මා සො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණොති වුත්තො. නාගසෙනත්ථෙරො පනාහ – ආකොටනලක්ඛණො විතක්කො. ‘‘යථා, මහාරාජ, භෙරී ආකොටිතා අථ පච්ඡා ¶ අනුරවති අනුසද්දායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යථා ආකොටනා එවං විතක්කො දට්ඨබ්බො. යථා පච්ඡා අනුරවනා අනුසද්දායනා එවං විචාරො දට්ඨබ්බො’’ති (මි. ප. 2.3.14 ථොකං විසදිසං). ස්වායං ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතීති වුච්චති. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො.

ආරම්මණෙ ¶ තෙන චිත්තං විචරතීති විචාරො; විචරණං වා විචාරො. අනුසඤ්චරණන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො. තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො. චිත්තස්ස අනුප්පබන්ධපච්චුපට්ඨානො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවියොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ච ඝණ්ටාභිඝාතො විය අභිනිරොපනට්ඨෙන ච චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො ¶ . සුඛුමට්ඨෙන අනුමජ්ජනසභාවට්ඨෙන ච ඝණ්ටානුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො, පඨමුප්පත්තිකාලෙ පරිප්ඵන්දභූතො චිත්තස්ස. ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය. පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබද්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය, පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ.

අට්ඨකථායං පන ‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො. සො හි එකග්ගො හුත්වා අප්පෙති වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය. අනුමජ්ජභාවෙන පවත්තො විචාරො. සො හි ආරම්මණං අනුමජ්ජතීති වුත්තං, තං අනුප්පබන්ධනෙන පවත්තියං අතිවිය යුජ්ජති. සො පන නෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. අපිච මලග්ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්ථෙන දළ්හං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන චුණ්ණතෙලවාලණ්ඩුපකෙන පරිමජ්ජන්තස්ස දළ්හග්ගහණහත්ථො විය විතක්කො, පරිමජ්ජනහත්ථො විය විචාරො. තථා කුම්භකාරස්ස දණ්ඩප්පහාරෙන චක්කං භමයිත්වා භාජනං කරොන්තස්ස උප්පීළනහත්ථො විය විතක්කො, ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො විය විචාරො. තථා මණ්ඩලං කරොන්තස්ස මජ්ඣෙ සන්නිරුම්භිත්වා ඨිතකණ්ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්කො, බහිපරිබ්භමනකණ්ටකො විය අනුමජ්ජමානො විචාරො.

පිණයතීති ¶ පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා. කායචිත්තපීණනරසා, ඵරණරසා වා. ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. සා පනෙසා ඛුද්දිකාපීති, ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකාපීති, උබ්බෙගාපීති, ඵරණාපීතීති පඤ්චවිධා හොති.

තත්ථ ¶ ඛුද්දිකාපීති සරීරෙ ලොමහංසමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකාපීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකාපීති ¶ , සමුද්දතීරං වීචි විය, කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගාපීති බලවතී හොති, කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා. තථා හි පුණ්ණවල්ලිකවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො පුණ්ණමදිවසෙ සායං චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා චන්දාලොකං දිස්වා මහාචෙතියාභිමුඛො හුත්වා ‘ඉමාය වත වෙලාය චතස්සො පරිසා මහාචෙතියං වන්දන්තී’ති පකතියා දිට්ඨාරම්මණවසෙන බුද්ධාරම්මණං උබ්බෙගං පීතිං උප්පාදෙත්වා සුධාතලෙ පහටචිත්රගෙණ්ඩුකො විය ආකාසෙ උප්පතිත්වා මහාචෙතියඞ්ගණෙයෙව අට්ඨාසි.

තථා ගිරිකණ්ඩකවිහාරස්ස උපනිස්සයෙ වත්තකාලකගාමෙ එකා කුලධීතාපි බලවබුද්ධාරම්මණාය උබ්බෙගාය පීතියා ආකාසෙ ලඞ්ඝෙසි. තස්සා කිර මාතාපිතරො සායං ධම්මසවනත්ථාය විහාරං ගච්ඡන්තා ‘අම්ම, ත්වං ගරුභාරා, අකාලෙ විචරිතුං න සක්කොසි, මයං තුය්හං පත්තිං කත්වා ධම්මං සොස්සාමා’ති අගමංසු. සා ගන්තුකාමාපි තෙසං වචනං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තී ඝරෙ ඔහීයිත්වා ඝරද්වාරෙ ඨත්වා චන්දාලොකෙන ගිරිකණ්ඩකෙ ආකාසචෙතියඞ්ගණං ඔලොකෙන්තී චෙතියස්ස දීපපූජං අද්දස. චතස්සො ච පරිසා මාලාගන්ධාදීහි චෙතියපූජං කත්වා පදක්ඛිණං කරොන්තියො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ගණසජ්ඣායසද්දං අස්සොසි. අථස්සා ‘ධඤ්ඤා වතිමෙ මනුස්සා යෙ විහාරං ගන්ත්වා එවරූපෙ චෙතියඞ්ගණෙ අනුසඤ්චරිතුං එවරූපඤ්ච මධුරං ධම්මකථං සොතුං ලභන්තී’ති මුත්තරාසිසදිසං චෙතියං පස්සන්තියා එව උබ්බෙගාපීති උදපාදි. සා ආකාසෙ ලඞ්ඝිත්වා මාතාපිතූනං පුරිමතරංයෙව ආකාසතො චෙතියඞ්ගණෙ ඔරුය්හ චෙතියං වන්දිත්වා ධම්මං සුණමානා අට්ඨාසි. අථ නං මාතාපිතරො ආගන්ත්වා ‘අම්ම, ත්වං කතරෙන මග්ගෙන ආගතාසී’ති පුච්ඡිංසු. සා ‘ආකාසෙන ආගතාම්හි, න මග්ගෙනා’ති වත්වා ‘අම්ම, ආකාසෙන නාම ඛීණාසවා සඤ්චරන්ති, ත්වං කථං ආගතා’ති පුට්ඨා ආහ – ‘මය්හං චන්දාලොකෙන චෙතියං ඔලොකෙන්තියා ඨිතාය බුද්ධාරම්මණා බලවපීති උප්පජ්ජති, අථාහං නෙව අත්තනො ඨිතභාවං න නිසින්නභාවං අඤ්ඤාසිං, ගහිතනිමිත්තෙනෙව පන ආකාසං ¶ ලඞ්ඝිත්වා චෙතියඞ්ගණෙ පතිට්ඨිතාම්හී’ති. එවං උබ්බෙගාපීති ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණා හොති.

ඵරණපීතියා ¶ ¶ පන උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය, මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිප්ඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්චවිධා පීති ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං පස්සද්ධිං පරිපූරෙති – කායපස්සද්ධිඤ්ච චිත්තපස්සද්ධිඤ්ච. පස්සද්ධි ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං සුඛං පරිපූරෙති – කායිකං චෙතසිකඤ්ච. සුඛං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති – ඛණිකසමාධිං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධින්ති. තාසු ඨපෙත්වා අප්පනාසමාධිපූරිකං ඉතරා ද්වෙපි ඉධ යුජ්ජන්ති.

සුඛයතීති සුඛං; යස්ස උප්පජ්ජති තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං. සොමනස්සවෙදනායෙතං නාමං. තස්ස ලක්ඛණාදීනි වෙදනාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අපරො නයො – සාතලක්ඛණං සුඛං, සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරසං, අනුග්ගහණපච්චුපට්ඨානං. සතිපි ච නෙසං පීතිසුඛානං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ, ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති; පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති තත්ථ සුඛං. යත්ථ සුඛං තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති. වනච්ඡායාපවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං.

යථා හි පුරිසො මහාකන්තාරමග්ගං පටිපන්නො ඝම්මපරෙතො තසිතො පිපාසිතො පටිපථෙ පුරිසං දිස්වා ‘කත්ථ පානීයං අත්ථී’ති පුච්ඡෙය්ය. සො ‘අටවිං උත්තරිත්වා ජාතස්සරවනසණ්ඩො අත්ථි, තත්ථ ගන්ත්වා ලභිස්සසී’ති වදෙය්ය. සො තස්ස කථං සුත්වා හට්ඨපහට්ඨො භවෙය්ය. තතො ගච්ඡන්තො භූමියං පතිතානි උප්පලදලනාලපත්තාදීනි දිස්වා සුට්ඨුතරං හට්ඨපහට්ඨො හුත්වා ගච්ඡන්තො අල්ලවත්ථෙ අල්ලකෙසෙ පුරිසෙ පස්සෙය්ය, වනකුක්කුටමොරාදීනං සද්දං සුණෙය්ය, ජාතස්සරපරියන්තෙ ජාතං මණිජාලසදිසං නීලවනසණ්ඩං පස්සෙය්ය, සරෙ ජාතානි උප්පලපදුමකුමුදාදීනි පස්සෙය්ය, අච්ඡං විප්පසන්නං උදකං පස්සෙය්ය. සො භිය්යො ¶ භිය්යො හට්ඨපහට්ඨො හුත්වා ජාතස්සරං ¶ ඔතරිත්වා යථාරුචි න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පටිප්පස්සද්ධදරථො භිසමුළාලපොක්ඛරාදීනි ඛාදිත්වා නීලුප්පලාදීනි පිළන්ධිත්වා මන්දාලකමූලානි ඛන්ධෙ කරිත්වා උත්තරිත්වා සාටකං නිවාසෙත්වා, උදකසාටකං ආතපෙ කත්වා, සීතච්ඡායාය මන්දමන්දෙ වාතෙ පහරන්තෙ නිපන්නො ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තස්ස ¶ හි පුරිසස්ස ජාතස්සරවනසණ්ඩසවනතො පට්ඨාය යාව උදකදස්සනා හට්ඨපහට්ඨකාලො විය පුබ්බභාගාරම්මණෙ හට්ඨපහට්ඨාකාරා පීති. න්හත්වා ච පිවිත්වා ච සීතච්ඡායාය මන්දමන්දෙ වාතෙ පහරන්තෙ ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදතො නිපන්නකාලො විය බලවප්පත්තං ආරම්මණරසානුභවනාකාරසණ්ඨිතං සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන පීති සුඛම්පි තත්ථ අත්ථීති වුත්තමෙවෙතං.

චිත්තස්සෙකග්ගතාති චිත්තස්ස එකග්ගභාවො; සමාධිස්සෙතං නාමං. ලක්ඛණාදීසු පනස්ස අට්ඨකථායං තාව වුත්තං – ‘‘පාමොක්ඛලක්ඛණො ච සමාධි අවික්ඛෙපලක්ඛණො ච’’. යථා හි කූටාගාරකණ්ණිකා සෙසදබ්බසම්භාරානං ආබන්ධනතො පමුඛා හොති එවමෙව සබ්බකුසලධම්මානං සමාධිචිත්තෙන ඉජ්ඣනතො සබ්බෙසම්පි තෙසං ධම්මානං සමාධි පාමොක්ඛො හොති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරස්ස යා කාචි ගොපානසියො සබ්බා තා කූටඞ්ගමා හොන්ති, කූටනින්නා කූටසමොසරණා, කූටං තාසං අග්ගමක්ඛායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා සබ්බෙ තෙ සමාධිනින්නා හොන්ති, සමාධිපොණා, සමාධිපබ්භාරා, සමාධි තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (මි. ප. 2.1.14).

යථා ච සෙනඞ්ගං පත්වා රාජා නාම යත්ථ යත්ථ සෙනා ඔසීදති තං තං ඨානං ගච්ඡති, තස්ස ගතගතට්ඨානෙ සෙනා පරිපූරති, පරසෙනා භිජ්ජිත්වා රාජානමෙව අනුවත්තති, එවමෙව සහජාතධම්මානං වික්ඛිපිතුං විප්පකිරිතුං අප්පදානතො සමාධි අවික්ඛෙපලක්ඛණො නාම හොතීති.

අපරො ¶ පන නයො – අයං චිත්තස්සෙකග්ගතාසඞ්ඛාතො සමාධි නාම අවිසාරලක්ඛණො වා අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා, සහජාතධම්මානං, සම්පිණ්ඩනරසො න්හානියචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානො ඤාණපච්චුපට්ඨානො ¶ වා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං ජානාති පස්සතී’’ති හි වුත්තං. විසෙසතො සුඛපදට්ඨානො, නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති විය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බො.

සද්දහන්ති එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා. සාව අස්සද්ධියස්ස ¶ අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සද්ධාව ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං. සා පනෙසා සම්පසාදනලක්ඛණා ච සද්ධා සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා ච.

යථා හි රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස උදකප්පසාදකො මණි උදකෙ පක්ඛිත්තො පඞ්කසෙවාලපණකකද්දමං සන්නිසීදාපෙති, උදකං අච්ඡං කරොති විප්පසන්නං අනාවිලං, එවමෙව සද්ධා උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ වික්ඛම්භෙති, කිලෙසෙ සන්නිසීදාපෙති, චිත්තං පසාදෙති, අනාවිලං කරොති. පසන්නෙන චිත්තෙන යොගාවචරො කුලපුත්තො දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, භාවනං ආරභති. එවං තාව සද්ධා සම්පසාදනලක්ඛණාති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ආයස්මා නාගසෙනො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රාජා චක්කවත්ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සද්ධිං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො පරිත්තං උදකං තරෙය්ය, තං උදකං හත්ථීහි ච අස්සෙහි ච රථෙහි ච පත්තීහි ච සඞ්ඛුභිතං භවෙය්ය ආවිලං ලුලිතං කලලීභූතං, උත්තිණ්ණො ච රාජා චක්කවත්ති මනුස්සෙ ආණාපෙය්ය ‘පානීයං භණෙ ආහරථ, තං පිවිස්සාමී’ති. රඤ්ඤො ච උදකප්පසාදකො මණි භවෙය්ය. ‘එවං දෙවා’ති ඛො තෙ මනුස්සා රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිස්සුත්වා තං උදකප්පසාදකං මණිං උදකෙ පක්ඛිපෙය්යුං. තස්මිං උදකෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ පඞ්කසෙවාලපණකං විගච්ඡෙය්ය, කද්දමො ච සන්නිසීදෙය්ය, අච්ඡං භවෙය්ය උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං, තතො රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පානීයං උපනාමෙය්යුං – ‘පිවතු දෙවො පානීය’න්ති.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, උදකං එවං චිත්තං දට්ඨබ්බං. යථා තෙ මනුස්සා එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා පඞ්කසෙවාලපණකං කද්දමො ච එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා උදකප්පසාදකො මණි එවං සද්ධා දට්ඨබ්බා. යථා උදකප්පසාදකෙ මණිම්හි පක්ඛිත්තමත්තෙ පඞ්කසෙවාලපණකං විගච්ඡති කද්දමො ච සන්නිසීදති, අච්ඡං භවති උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සද්ධා උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ වික්ඛම්භෙති, විනීවරණං ¶ චිත්තං හොති අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිල’’න්ති (මි. ප. 2.1.10).

යථා පන කුම්භිලමකරගාහරක්ඛසාදිකිණ්ණං පූරං මහානදිං ආගම්ම භීරුකජනො උභොසු තීරෙසු ¶ තිට්ඨති. සඞ්ගාමසූරො පන මහායොධො ආගන්ත්වා ‘කස්මා ඨිතත්ථා’ති පුච්ඡිත්වා ‘සප්පටිභයභාවෙන ඔතරිතුං න විසහාමා’ති වුත්තෙ සුනිසිතං අසිං ගහෙත්වා ‘මම පච්ඡතො එථ, මා භායිත්ථා’ති වත්වා නදිං ඔතරිත්වා ආගතාගතෙ කුම්භිලාදයො පටිබාහිත්වා ඔරිමතීරතො මනුස්සානං සොත්ථිභාවං කරොන්තො පාරිමතීරං නෙති. පාරිමතීරතොපි සොත්ථිනා ඔරිමතීරං ආනෙති. එවමෙව දානං දදතො සීලං රක්ඛතො උපොසථකම්මං කරොතො භාවනං ආරභතො සද්ධා පුබ්බඞ්ගමා පුරෙචාරිකා හොති. තෙන වුත්තං ‘සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා ච සද්ධා’ති.

අපරො නයො – සද්දහනලක්ඛණා සද්ධා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා. පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය, පක්ඛන්දනරසා වා ඔඝුත්තරණො විය. අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා වා. සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා වා, සා හත්ථවිත්තබීජානි විය දට්ඨබ්බා.

වීරස්ස භාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං වීරියං. විධිනා වා නයෙන උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තදෙව කොසජ්ජස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. පග්ගහණලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. වීරියමෙව ඉන්ද්රියං වීරියින්ද්රියං. තං පනෙතං උපත්ථම්භනලක්ඛණඤ්ච වීරියං පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච. යථා හි ජිණ්ණඝරං ආගන්තුකෙන ථූණුපත්ථම්භෙන තිට්ඨති, එවමෙව යොගාවචරො වීරියුපත්ථම්භෙන උපත්ථම්භිතො හුත්වා සබ්බකුසලධම්මෙහි න හායති, න පරිහායති. එවං තාවස්ස උපත්ථම්භනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ථෙරො නාගසෙනො –

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, පුරිසො ගෙහෙ පතන්තෙ තමඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භෙය්ය, උපත්ථම්භිතං සන්තං එවං තං ගෙහං න පතෙය්ය, එවමෙව ඛො මහාරාජ උපත්ථම්භනලක්ඛණං ¶ වීරියං, වීරියුපත්ථම්භිතා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න හායන්ති න පරිහායන්තී’’ති (මි. ප. 2.1.12).

යථා වා පන ඛුද්දිකාය ච මහතිකාය ච සෙනාය සඞ්ගාමෙ පවත්තෙ ඛුද්දිකා සෙනා ඔලීයෙය්ය, තතො රඤ්ඤො ආරොචෙය්ය, රාජා බලවාහනං පෙසෙය්ය, තෙන පග්ගහිතා සකසෙනා පරසෙනං පරාජෙය්ය, එවමෙව වීරියං සහජාතසම්පයුත්තධම්මානං ඔලීයිතුං ඔසක්කිතුං න දෙති, උක්ඛිපති, පග්ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච වීරිය’න්ති.

අපරො ¶ නයො – උස්සාහලක්ඛණං වීරියං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති (අ. නි. 4.113) වචනතො සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. සම්මා ආරද්ධං සබ්බාසං සම්පත්තීනං මූලං හොතීති දට්ඨබ්බං.

සරන්ති එතාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සාව මුට්ඨස්සච්චස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං, උපට්ඨානලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සති එව ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. සා පනෙසා අපිලාපනලක්ඛණා ච සති උපග්ගණ්හනලක්ඛණා ච. යථා හි රඤ්ඤො භණ්ඩාගාරිකො දසවිධං රතනං ගොපයන්තො සායංපාතං රාජානං ඉස්සරියසම්පත්තිං සල්ලක්ඛාපෙති සාරෙති, එවමෙව සති කුසලං ධම්මං සල්ලක්ඛාපෙති සරාපෙති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස භණ්ඩාගාරිකො රාජානං චක්කවත්තිං සායංපාතං යසං සරාපෙති – ‘එත්තකා, දෙව, හත්ථී, එත්තකා අස්සා, එත්තකා රථා, එත්තකා පත්තී, එත්තකං හිරඤ්ඤං, එත්තකං සුවණ්ණං, එත්තකං සබ්බං සාපතෙය්යං, තං දෙවො සරතූ’ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති කුසලෙ ධම්මෙ අපිලාපෙති – ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, ඉමෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා, ඉමෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි, ඉමානි පඤ්ච බලානි, ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අයං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං සමථො, අයං විපස්සනා, අයං විජ්ජා, අයං විමුත්ති, ඉමෙ ලොකුත්තරා ධම්මාති. එවං ඛො, මහාරාජ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති (මි. ප. 2.1.13).

යථා ¶ පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං රඤ්ඤො අහිතෙ ච හිතෙ ච ඤත්වා අහිතෙ අපයාපෙති, හිතෙ උපයාපෙති, එවමෙව සති හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා ‘ඉමෙ කායදුච්චරිතාදයො ධම්මා අහිතා’ති අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති ¶ , ‘ඉමෙ කායසුචරිතාදයො ධම්මා හිතා’ති හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං රඤ්ඤො හිතාහිතෙ ජානාති ‘ඉමෙ රඤ්ඤො හිතා ඉමෙ අහිතා, ඉමෙ උපකාරා ඉමෙ අනුපකාරා’ති, තතො අහිතෙ අපනුදෙති හිතෙ උපග්ගණ්හාති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජමානා හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසති ‘ඉමෙ ධම්මා හිතා ඉමෙ ධම්මා අහිතා, ඉමෙ ධම්මා උපකාරා ඉමෙ ධම්මා අනුපකාරා’ති ¶ , තතො අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. එවං ඛො, මහාරාජ, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා සතී’’ති (මි. ප. 2.1.13).

අපරො නයො – අපිලාපනලක්ඛණා සති, අසම්මොසනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා විසයාභිමුඛීභාවපච්චුපට්ඨානා වා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා, කායාදිසතිපට්ඨානපදට්ඨානා වා, ආරම්මණෙ දළ්හං පතිට්ඨිතත්තා පන එසිකා විය, චක්ඛුද්වාරාදිරක්ඛණතො දොවාරිකො විය ච දට්ඨබ්බා.

ආරම්මණෙ චිත්තං සම්මා අධියති ඨපෙතීති සමාධි. සොව වික්ඛෙපස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සමාධියෙව ඉන්ද්රියං සමාධින්ද්රියං. ලක්ඛණාදීනි පනස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්තිආදිනා නයෙන අරියසච්චානි. අට්ඨකථායං පන ‘පඤ්ඤාපෙතීති පඤ්ඤා’ති වුත්තං. කින්ති පඤ්ඤාපෙතීති? අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති පඤ්ඤාපෙති. සාව අවිජ්ජාය අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. දස්සනලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාව ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. සා පනෙසා ඔභාසනලක්ඛණා ච පඤ්ඤා පජානනලක්ඛණා ච. යථා හි චතුභිත්තිකෙ ගෙහෙ රත්තිභාගෙ දීපෙ ජලිතෙ අන්ධකාරො නිරුජ්ඣති ආලොකො පාතුභවති, එවමෙව ඔභාසනලක්ඛණා ¶ පඤ්ඤා. පඤ්ඤොභාසසමො ඔභාසො නාම නත්ථි. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා හොති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අන්ධකාරෙ ගෙහෙ පදීපං පවෙසෙය්ය, පවිට්ඨො පදීපො අන්ධකාරං විද්ධංසෙති, ඔභාසං ජනෙති, ආලොකං ¶ විදංසෙති, පාකටානි ච රූපානි කරොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, පාකටානි ච අරියසච්චානි කරොති. එවං ඛො, මහාරාජ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති (මි. ප. 2.1.15).

යථා පන ඡෙකො භිසක්කො ආතුරානං සප්පායාසප්පායානි භොජනානි ජානාති, එවං පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලෙ සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙ හීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගඅප්පටිභාගෙ ¶ ධම්මෙ පජානාති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘පජානාති පජානාතීති ඛො, ආවුසො, තස්මා පඤ්ඤවාති වුච්චති. කිඤ්ච පජානාති? ඉදං දුක්ඛන්ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.449) විත්ථාරෙතබ්බං. එවමස්සා පජානනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා; අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය. විසයොභාසරසා පදීපො විය. අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය.

මනතීති මනො; විජානාතීති අත්ථො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – නාළියා මිනමානො විය, මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච, ආරම්මණං මිනති පජානාතීති මනොති. තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. මනොව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං. හෙට්ඨා වුත්තචිත්තස්සෙවෙතං වෙවචනං.

පීතිසොමනස්සසම්පයොගතො සොභනං මනො අස්සාති සුමනො. සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං. සාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සොමනස්සමෙව ඉන්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං. හෙට්ඨා වුත්තවෙදනායෙවෙතං වෙවචනං.

ජීවන්ති ¶ තෙන තංසම්පයුත්තකා ධම්මාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතමෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. තං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යං හොති. ලක්ඛණාදීහි පන අත්තනා අවිනිභුත්තානං ධම්මානං අනුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. සන්තෙපි ච අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව ¶ තං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති උදකං විය උප්පලාදීනි, යථාසකංපච්චයුප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ පාලෙති ධාතී විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව ච පවත්තති නියාමකො විය, න භඞ්ගතො උද්ධං පවත්තයති අත්තනො ච පවත්තයිතබ්බානඤ්ච අභාවා, න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙති සයං භිජ්ජමානත්තා ඛීයමානො විය වට්ටිසිනෙහො දීපසිඛං. න ච අනුපාලනපවත්තනට්ඨපනානුභාවවිරහිතං යථාවුත්තක්ඛණෙ තස්ස තස්ස සාධනතොති දට්ඨබ්බං.

සම්මාදිට්ඨිආදීසු ¶ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො, පග්ගහනට්ඨෙන සම්මාවායාමො, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති, අවික්ඛෙපනට්ඨෙන සම්මාසමාධීති වෙදිතබ්බො. වචනත්ථතො පන සම්මා පස්සති, සම්මා වා තාය පස්සන්තීති සම්මාදිට්ඨි. සම්මා සඞ්කප්පෙති, සම්මා වා තෙන සඞ්කප්පෙන්තීති සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා වායාමෙති, සම්මා වා තෙන වායමන්තීති සම්මාවායාමො. සම්මා සරති, සම්මා වා තාය සරන්තීති සම්මාසති. සම්මා සමාධියති, සම්මා වා තෙන සමාධියන්තීති සම්මාසමාධි. අපිච, පසත්ථා සුන්දරා වා දිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති. ඉමිනාපි නයෙන තෙසං වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ලක්ඛණාදීනි පන හෙට්ඨා වුත්තානෙව.

සද්ධාබලාදීසුපි සද්ධාදීනි වුත්තත්ථානෙව. අකම්පියට්ඨෙන පන බලන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙතෙසු අස්සද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං. කොසජ්ජෙ න කම්පතීති වීරියබලං. මුට්ඨස්සච්චෙ න කම්පතීති සතිබලං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. අහිරිකෙ න කම්පතීති හිරිබලං ¶ . අනොත්තප්පෙ න කම්පතීති ඔත්තප්පබලන්ති. අයං උභයපදවසෙන අත්ථවණ්ණනා හොති.

තත්ථ පුරිමානි පඤ්ච හෙට්ඨා ලක්ඛණාදීහි පකාසිතානෙව. පච්ඡිමද්වයෙ කායදුච්චරිතාදීහි හිරියතීති හිරී; ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහි එව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං; පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං. තෙසං නානාකරණදීපනත්ථං ‘සමුට්ඨානං අධිපති ලජ්ජා භයලක්ඛණෙන චා’ති ඉමං මාතිකං ඨපෙත්වා අයං ¶ විත්ථාරකථා වුත්තා.

අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම; බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම. අත්තාධිපති හිරී නාම; ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී නාම; භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං නාම. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී නාම; වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං නාම.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා, සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා, බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කථං? ‘පාපකරණං නාමෙතං න ¶ ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං ඉදං කම්මං. මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බං කම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකම්මං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, න සූරභාවානං. මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකම්මං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං. මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානහිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම හොති.

කථං ¶ බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම? සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි.

ගරහිස්සන්ති තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසීති.

එවං පච්චවෙක්ඛන්තො හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති. එවං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම හොති.

කථං අත්තාධිපති හිරී නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං ¶ අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘මාදිසස්ස සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතඞ්ගධරස්ස න යුත්තං පාපකම්මං කාතු’න්ති පාපං න කරොති. එවං අත්තාධිපති හිරී නාම හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං ජෙට්ඨකං කරිත්වා අකුසලං පජහති කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.40).

කථං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං ¶ න කරොති. යථාහ – ‘‘මහා ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො. මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො, තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තෙපිමං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සන්ති දෙවතා ඉද්ධිමන්තිනියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො. තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තාපි මං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති… සො ලොකංයෙව අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා අකුසලං පජහති කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.146). එවං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම හොති.

ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා ¶ හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පන්ති. එත්ථ පන ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො; තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං; තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයම්පි පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. එකච්චො හි, යථා නාම එකො කුලපුත්තො උච්චාරපස්සාවාදීනි කරොන්තො ලජ්ජිතබ්බයුත්තකං එකං දිස්වා ලජ්ජනාකාරප්පත්තො භවෙය්ය හීළිතො, එවමෙව අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපකම්මං න කරොති. එකච්චො අපායභයභීතො හුත්වා පාපකම්මං න කරොති.

තත්රිදං ඔපම්මං – යථා හි ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තත්ථ පණ්ඩිතො සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො න ගණ්හාති, ඉතරං ඩාහභයෙන. තත්ථ සීතලස්ස ගූථමක්ඛනජිගුච්ඡාය අගණ්හනං විය අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා ¶ පාපස්ස අකරණං. උණ්හස්ස ඩාහභයෙන අගණ්හනං විය අපායභයෙන පාපස්ස අකරණං වෙදිතබ්බං.

සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පන්ති. ඉදම්පි ද්වයං පාපපරිවජ්ජනෙ එව පාකටං හොති. එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සබ්රහ්මචාරීමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි ¶ සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එකච්චො අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයන්ති චතූහි කාරණෙහි වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. තත්ථ ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාදීනි චෙව අත්තානුවාදභයාදීනි ච විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි.

න ලුබ්භන්ති එතෙන, සයං වා න ලුබ්භති, අලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති අලොභො. අදොසාමොහෙසුපි එසෙව නයො. තෙසු අලොභො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අගෙධලක්ඛණො, අලග්ගභාවලක්ඛණො වා කමලදලෙ ජලබින්දු විය. අපරිග්ගහණරසො මුත්තභික්ඛු විය ¶ . අනල්ලීනභාවපච්චුපට්ඨානො අසුචිම්හි පතිතපුරිසො විය. අදොසො අචණ්ඩික්කලක්ඛණො, අවිරොධලක්ඛණො වා අනුකූලමිත්තො විය. ආඝාතවිනයරසො පරිළාහවිනයරසො වා චන්දනං විය. සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානො පුණ්ණචන්දො විය. අමොහො ලක්ඛණාදීහි හෙට්ඨා පඤ්ඤින්ද්රියපදෙ විභාවිතො එව.

ඉමෙසු පන තීසු අලොභො මච්ඡෙරමලස්ස පටිපක්ඛො, අදොසො දුස්සීල්යමලස්ස, අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය පටිපක්ඛො. අලොභො චෙත්ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තෙසු ච අලොභෙන අනධිකං ගණ්හාති, ලුද්ධස්ස අධිකග්ගහණතො. අදොසෙන අනූනං, දුට්ඨස්ස ඌනග්ගහණතො. අමොහෙන අවිපරීතං, මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො.

අලොභෙන චෙත්ථ විජ්ජමානං දොසං දොසතො ධාරෙන්තො දොසෙ පවත්තති; ලුද්ධො හි දොසං පටිච්ඡාදෙති. අදොසෙන විජ්ජමානං ගුණං ගුණතො ධාරෙන්තො ගුණෙ පවත්තති; දුට්ඨො හි ගුණං ¶ මක්ඛෙති. අමොහෙන යාථාවසභාවං යාථාවසභාවතො ධාරෙන්තො යාථාවසභාවෙ පවත්තති. මූළ්හො හි ‘තච්ඡං අතච්ඡන්ති අතච්ඡං ච තච්ඡ’න්ති ගණ්හාති. අලොභෙන ච පියවිප්පයොගදුක්ඛං න හොති, ලුද්ධස්ස පියසභාවතො පියවිප්පයොගාසහනතො ච. අදොසෙන අප්පියසම්පයොගදුක්ඛං න හොති, දුට්ඨස්ස හි අප්පියසභාවතො අප්පියසම්පයොගාසහනතො ච. අමොහෙන ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති, අමූළ්හස්ස හි ‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’තිඑවමාදිපච්චවෙක්ඛණසම්භවතො (දී. නි. 3.34; අ. නි. 9.30).

අලොභෙන ¶ චෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං න හොති, අලොභස්ස තණ්හාපටිපක්ඛතො තණ්හාමූලකත්තා ච ජාතිදුක්ඛස්ස. අදොසෙන ජරාදුක්ඛං න හොති, තික්ඛදොසස්ස ඛිප්පං ජරාසම්භවතො. අමොහෙන මරණදුක්ඛං න හොති, සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න චෙතං අමූළ්හස්ස හොති. අලොභෙන ච ගහට්ඨානං, අමොහෙන පබ්බජිතානං, අදොසෙන පන සබ්බෙසම්පි සුඛසංවාසතා හොති.

විසෙසතො ¶ චෙත්ථ අලොභෙන පෙත්තිවිසයෙ උපපත්ති න හොති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා තණ්හාය පෙත්තිවිසයං උපපජ්ජන්ති, තණ්හාය ච පටිපක්ඛො අලොභො. අදොසෙන නිරයෙ උපපත්ති න හොති. දොසෙන හි චණ්ඩජාතිතාය දොසසදිසං නිරයං උපපජ්ජන්ති. දොසස්ස ච පටිපක්ඛො අදොසො. අමොහෙන තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති. මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හං තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති. මොහස්ස පටිපක්ඛො ච අමොහො. එතෙසු ච අලොභො රාගවසෙන උපගමනස්ස අභාවකරො, අදොසො දොසවසෙන අපගමනස්ස, අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස.

තීහිපි චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤාති ඉමා තිස්සො. අසුභසඤ්ඤා අප්පමාණසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤාති ඉමා ච තිස්සො සඤ්ඤායො හොන්ති. අලොභෙන පන කාමසුඛල්ලිකානුයොගඅන්තස්ස, අදොසෙන අත්තකිලමථානුයොගඅන්තස්ස පරිවජ්ජනං හොති; අමොහෙන මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං. තථා අලොභෙන අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස පභෙදනං හොති, අදොසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස, අමොහෙන සෙසගන්ථද්වයස්ස. පුරිමානි ච ද්වෙ සතිපට්ඨානානි පුරිමානං ද්වින්නං ආනුභාවෙන, පච්ඡිමානි පච්ඡිමස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති.

අලොභො චෙත්ථ ආරොග්යස්ස පච්චයො හොති; අලුද්ධො හි ලොභනීයම්පි අසප්පායං න සෙවති, තෙන ඛො අරොගො හොති. අදොසො ¶ යොබ්බනස්ස; අදුට්ඨො හි වලිපලිතාවහෙන දොසග්ගිනා අඩය්හමානො දීඝරත්තං යුවා හොති. අමොහො දීඝායුකතාය; අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජන්තො හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති.

අලොභො චෙත්ථ භොගසම්පත්තියා පච්චයො හොති, අලුද්ධස්ස හි චාගෙන භොගපටිලාභො. අදොසො මිත්තසම්පත්තියා, මෙත්තාය මිත්තානං පටිලාභතො චෙව අපරිහානතො ච. අමොහො අත්තසම්පත්තියා ¶ , අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති ¶ . අලොභො ච දිබ්බවිහාරස්ස පච්චයො හොති, අදොසො බ්රහ්මවිහාරස්ස, අමොහො අරියවිහාරස්ස.

අලොභෙන චෙත්ථ සකපක්ඛෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බුතො හොති, තෙසං විනාසෙන අභිසඞ්ගහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා; අදොසෙන පරපක්ඛෙසු, අදුට්ඨස්ස හි වෙරීසුපි වෙරිසඤ්ඤාය අභාවතො; අමොහෙන උදාසීනපක්ඛෙසු, අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො.

අලොභෙන ච අනිච්චදස්සනං හොති; ලුද්ධො හි උපභොගාසාය අනිච්චෙපි සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො න පස්සති. අදොසෙන දුක්ඛදස්සනං; අදොසජ්ඣාසයො හි පරිච්චත්තආඝාතවත්ථුපරිග්ගහො සඞ්ඛාරෙයෙව දුක්ඛතො පස්සති. අමොහෙන අනත්තදස්සනං; අමූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙහි අනිච්චදස්සනාදීනි එවමෙතෙපි අනිච්චදස්සනාදීහි හොන්ති. අනිච්චදස්සනෙන හි අලොභො හොති, දුක්ඛදස්සනෙන අදොසො, අනත්තදස්සනෙන අමොහො හොති. කො හි නාම ‘අනිච්චමිද’න්ති සම්මා ඤත්වා තස්සත්ථාය පිහං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඛාරෙ වා ‘දුක්ඛ’න්ති ජානන්තො අපරම්පි අච්චන්තතිඛිණං කොධදුක්ඛං උප්පාදෙය්ය, අත්තසුඤ්ඤතඤ්ච බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහමාපජ්ජෙය්යාති?

නාභිජ්ඣායතීති අනභිජ්ඣා. කායිකචෙතසිකසුඛං ඉධලොකපරලොකහිතං ගුණානුභාවපටිලද්ධං කිත්තිසද්දඤ්ච න බ්යාපාදෙතීති අබ්යාපාදො. සම්මා පස්සති, සොභනා වා දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි. අලොභාදීනංයෙව තානි නාමානි. හෙට්ඨා පනෙතෙ ධම්මා මූලවසෙන ගහිතා, ඉධ කම්මපථවසෙනාති වෙදිතබ්බා.

හිරොත්තප්පානිපි හෙට්ඨා බලවසෙන ගහිතානි, ඉධ ලොකපාලවසෙන. ලොකඤ්හි ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා පාලයන්ති. යථාහ –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති. කතමෙ ද්වෙ? හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච ¶ . ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ¶ සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති ¶ . සචෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං න පාලෙය්යුං, නයිධ පඤ්ඤායෙථ මාතාති වා, මාතුච්ඡාති වා, මාතුලානීති වා, ආචරියභරියාති වා, ගරූනං දාරාති වා. සම්භෙදං ලොකො අගමිස්ස යථා අජෙළකා කුක්කුටසූකරා සොණසිඞ්ගාලා. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති, තස්මා පඤ්ඤායති මාතාති වා මාතුච්ඡාති වා මාතුලානීති වා ආචරියභරියාති වා ගරූනං දාරාති වා’’ති (අ. නි. 2.9).

කායස්ස පස්සම්භනං කායපස්සද්ධි. චිත්තස්ස පස්සම්භනං චිත්තපස්සද්ධි. කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. උභොපි පනෙතා එකතො කත්වා කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා කායචිත්තපස්සද්ධියො, කායචිත්තදරථනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං අපරිප්ඵන්දසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං අවූපසමකරඋද්ධච්චාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස ලහුභාවො කායලහුතා. චිත්තස්ස ලහුභාවො චිත්තලහුතා. තා කායචිත්තගරුභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තගරුභාවනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං අදන්ධතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං ගරුභාවකරථිනමිද්ධාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස මුදුභාවො කායමුදුතා. චිත්තස්ස මුදුභාවො චිත්තමුදුතා. තා කායචිත්තථද්ධභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තථද්ධභාවනිම්මද්දනරසා, අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං ථද්ධභාවකරදිට්ඨිමානාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස කම්මඤ්ඤභාවො කායකම්මඤ්ඤතා. චිත්තස්ස කම්මඤ්ඤභාවො චිත්තකම්මඤ්ඤතා. තා කායචිත්තඅකම්මඤ්ඤභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං ආරම්මණකරණසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවකරාවසෙසනීවරණපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා. තා පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා, හිතකිරියාසු ¶ විනියොගක්ඛෙමභාවාවහා සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස ¶ ¶ පාගුඤ්ඤභාවො කායපාගුඤ්ඤතා. චිත්තස්ස පාගුඤ්ඤභාවො චිත්තපාගුඤ්ඤතා. තා කායචිත්තානං අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා, කායචිත්තගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනරසා, නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තගෙලඤ්ඤකරඅස්සද්ධියාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස උජුකභාවො කායුජුකතා. චිත්තස්ස උජුකභාවො චිත්තුජුකතා. තා කායචිත්තානං අජ්ජවලක්ඛණා, කායචිත්තකුටිලභාවනිම්මද්දනරසා, අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං කුටිලභාවකරමායාසාඨෙය්යාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

සරතීති සති. සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤං; සමන්තතො පකාරෙහි ජානාතීති අත්ථො. සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙසං චතුන්නං පනස්ස වසෙන භෙදො වෙදිතබ්බො. ලක්ඛණාදීනි ච තෙසං සතින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඉති හෙට්ඨා වුත්තමෙවෙතං ධම්මද්වයං පුන ඉමස්මිං ඨානෙ උපකාරවසෙන ගහිතං.

කාමච්ඡන්දාදයො පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො. අනිච්චාදිවසෙන විවිධෙහි ආකාරෙහි ධම්මෙ පස්සතීති විපස්සනා. පඤ්ඤාවෙසා අත්ථතො. ඉමෙසම්පි ද්වින්නං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තානෙව. ඉධ පනෙතෙ යුගනද්ධවසෙන ගහිතා.

සහජාතධම්මෙ පග්ගණ්හාතීති පග්ගාහො. උද්ධච්චසඞ්ඛාතස්ස වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛභාවතො න වික්ඛෙපොති අවික්ඛෙපො. එතෙසම්පි ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තානෙව. ඉධ පනෙතං ද්වයං වීරියසමාධියොජනත්ථාය ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා කුසලාති ‘ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති න කෙවලං පදපටිපාටියා උද්දිට්ඨා ඉමෙ පරොපණ්ණාසධම්මා එව, අථ ඛො යස්මිං ¶ සමයෙ කාමාවචරං තිහෙතුකං සොමනස්සසහගතං පඨමං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං සමයෙ යෙ වා පන අඤ්ඤෙපි තෙහියෙව ඵස්සාදීහි සම්පයුත්තා ¶ හුත්වා පවත්තමානා අත්ථි, අත්තනො ¶ අත්තනො අනුරූපං පච්චයං පටිච්ච සමුප්පන්නා රූපාභාවෙන අරූපිනො, සභාවතො උපලබ්භමානා ධම්මා සබ්බෙපි ඉමෙ ධම්මා කුසලා.

එත්තාවතා චිත්තඞ්ගවසෙන පාළියං ආරුළ්හෙ පරොපණ්ණාසධම්මෙ දීපෙත්වා යෙවාපනකවසෙන අපරෙපි නව ධම්මෙ ධම්මරාජා දීපෙති. තෙසු තෙසු හි සුත්තපදෙසු ‘ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො තත්රමජ්ඣත්තතා කරුණා මුදිතා කායදුච්චරිතවිරති වචීදුච්චරිතවිරති මිච්ඡාජීවවිරතී’ති ඉමෙ නව ධම්මා පඤ්ඤායන්ති. ඉමස්මිඤ්චාපි මහාචිත්තෙ කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දො අත්ථි, චිත්තඞ්ගවසෙන පන පාළියං න ආරුළ්හො. සො ඉධ යෙවාපනකවසෙන ගහිතො.

අධිමොක්ඛො අත්ථි, මනසිකාරො අත්ථි, තත්රමජ්ඣත්තතා අත්ථි. මෙත්තාපුබ්බභාගො අත්ථි; සො අදොසෙ ගහිතෙ ගහිතො එව හොති. කරුණාපුබ්බභාගො අත්ථි, මුදිතාපුබ්බභාගො අත්ථි. උපෙක්ඛාපුබ්බභාගො අත්ථි; සො පන තත්රමජ්ඣත්තතාය ගහිතාය ගහිතොව හොති. සම්මාවාචා අත්ථි, සම්මාකම්මන්තො අත්ථි. සම්මාආජීවො අත්ථි; චිත්තඞ්ගවසෙන පන පාළියං න ආරුළ්හො. සොපි ඉධ යෙවාපනකවසෙන ගහිතො.

ඉමෙසු පන නවසු ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො තත්රමජ්ඣත්තතාති ඉමෙ චත්තාරොව එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති, සෙසා නානාක්ඛණෙ. යදා හි ඉමිනා චිත්තෙන මිච්ඡාවාචං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාවාචං පූරෙති, තදා ඡන්දාදයො චත්තාරො, සම්මාවාචා චාති ඉමෙ පඤ්ච එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති. යදා මිච්ඡාකම්මන්තං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාකම්මන්තං පූරෙති…පෙ… මිච්ඡාආජීවං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාආජීවං පූරෙති…පෙ… යදා කරුණාය පරිකම්මං කරොති…පෙ… යදා මුදිතාය පරිකම්මං කරොති, තදා ඡන්දාදයො චත්තාරො, මුදිතාපුබ්බභාගො චාති ඉමෙ පඤ්ච එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති. ඉතො පන මුඤ්චිත්වා, දානං දෙන්තස්ස සීලං පූරෙන්තස්ස යොගෙ කම්මං කරොන්තස්ස චත්තාරි අපණ්ණකඞ්ගානෙව ලබ්භන්ති.

එවමෙතෙසු නවසු යෙවාපනකධම්මෙසු ‘ඡන්දො’ති කත්තුකම්යතායෙතං අධිවචනං. තස්මා සො කත්තුකම්යතාලක්ඛණො ඡන්දො, ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො ¶ . තදෙවස්ස පදට්ඨානං ¶ . ආරම්මණස්ස ගහණෙ චායං චෙතසො හත්ථප්පසාරණං විය දට්ඨබ්බො.

අධිමුච්චනං ¶ ‘අධිමොක්ඛො’. සො සන්නිට්ඨානලක්ඛණො, අසංසප්පනරසො, නිච්ඡයපච්චුපට්ඨානො සන්නිට්ඨාතබ්බධම්මපදට්ඨානො. ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන ඉන්දඛීලො විය දට්ඨබ්බො.

කිරියා කාරො, මනස්මිං කාරො ‘මනසිකාරො’. පුරිමමනතො විසදිසං මනං කරොතීතිපි මනසිකාරො. ස්වායං ආරම්මණපටිපාදකො වීථිපටිපාදකො ජවනපටිපාදකොති තිප්පකාරො. තත්ථ ආරම්මණපටිපාදකො මනස්මිං කාරොති මනසිකාරො. සො සාරණලක්ඛණො, සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙ සම්පයොජනරසො, ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො. ආරම්මණපටිපාදකත්තෙන සම්පයුත්තානං සාරථි විය දට්ඨබ්බො. වීථිපටිපාදකොති පන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්සෙතං අධිවචනං. ජවනපටිපාදකොති මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස. න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා.

තෙසු ධම්මෙසු මජ්ඣත්තතා ‘තත්රමජ්ඣත්තතා’. සා චිත්තචෙතසිකානං සමවාහිතලක්ඛණා, ඌනාධිකනිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා වා; මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. චිත්තචෙතසිකානං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන සමප්පවත්තානං ආජානෙය්යානං අජ්ඣුපෙක්ඛනසාරථි විය දට්ඨබ්බා.

‘කරුණාමුදිතා’ බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසෙ ආවි භවිස්සන්ති. කෙවලඤ්හි තා අප්පනප්පත්තා රූපාවචරා, ඉධ කාමාවචරාති අයමෙව විසෙසො.

කායදුච්චරිතතො විරති ‘කායදුච්චරිතවිරති’. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ලක්ඛණාදිතො පනෙතා තිස්සොපි කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනං අවීතික්කමලක්ඛණා; අමද්දනලක්ඛණාති වුත්තං හොති. කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනරසා, අකිරියපච්චුපට්ඨානා, සද්ධාහිරොත්තප්පඅප්පිච්ඡතාදිගුණපදට්ඨානා. පාපකිරියතො චිත්තස්ස විමුඛීභාවභූතාති දට්ඨබ්බා.

ඉති ඵස්සාදීනි ඡප්පඤ්ඤාස යෙවාපනකවසෙන වුත්තානි නවාති සබ්බානිපි ඉමස්මිං ධම්මුද්දෙසවාරෙ පඤ්චසට්ඨි ධම්මපදානි භවන්ති. තෙසු එකක්ඛණෙ කදාචි එකසට්ඨි භවන්ති, කදාචි සමසට්ඨි. තානි හි සම්මාවාචාපූරණාදිවසෙන. උප්පත්තියං ¶ පඤ්චසු ඨානෙසු එකසට්ඨි භවන්ති. තෙහි මුත්තෙ එකස්මිං ඨානෙ සමසට්ඨි භවන්ති. ඨපෙත්වා ¶ පන යෙවාපනකෙ පාළියං යථාරුතවසෙන ගය්හමානානි ඡප්පඤ්ඤාසාව හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පනෙත්ථ ඵස්සපඤ්චකං, විතක්කො විචාරො පීති චිත්තෙකග්ගතා, පඤ්චින්ද්රියානි, හිරිබලං ඔත්තප්පබලන්ති ද්වෙ බලානි, අලොභො ¶ අදොසොති ද්වෙ මූලානි, කායපස්සද්ධිචිත්තපස්සද්ධිආදයො ද්වාදස ධම්මාති සමතිංස ධම්මා හොන්ති.

තෙසු සමතිංසාය ධම්මෙසු අට්ඨාරස ධම්මා අවිභත්තිකා හොන්ති, ද්වාදස සවිභත්තිකා. කතමෙ අට්ඨාරස? ඵස්සො සඤ්ඤා චෙතනා විචාරො පීති ජීවිතින්ද්රියං, කායපස්සද්ධිආදයො ද්වාදස ධම්මාති ඉමෙ අට්ඨාරස අවිභත්තිකා. වෙදනා චිත්තං විතක්කො චිත්තෙකග්ගතා, සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං, හිරිබලං ඔත්තප්පබලං, අලොභො අදොසොති ඉමෙ ද්වාදස ධම්මා සවිභත්තිකා. තෙසු සත්ත ධම්මා ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා, එකො තීසු, ද්වෙ චතූසු, එකො ඡසු, එකො සත්තසු ඨානෙසු විභත්තො.

කථං? චිත්තං විතක්කො සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං අලොභො අදොසොති ඉමෙ සත්ත ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා.

එතෙසු හි චිත්තං තාව ඵස්සපඤ්චකං පත්වා චිත්තං හොතීති වුත්තං, ඉන්ද්රියානි පත්වා මනින්ද්රියන්ති. විතක්කො ඣානඞ්ගානි පත්වා විතක්කො හොතීති වුත්තො, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසඞ්කප්පොති. සද්ධා ඉන්ද්රියානි පත්වා සද්ධින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, බලානි පත්වා සද්ධාබලන්ති. හිරී බලානි පත්වා හිරිබලං හොතීති වුත්තා, ලොකපාලදුකං පත්වා හිරීති. ඔත්තප්පෙපි එසෙව නයො. අලොභො මූලං පත්වා අලොභො හොතීති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා අනභිජ්ඣාති. අදොසො මූලං පත්වා අදොසො හොතීති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා අබ්යාපාදොති. ඉමෙ සත්ත ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා.

වෙදනා පන ඵස්සපඤ්චකං පත්වා වෙදනා හොතීති වුත්තා, ඣානඞ්ගානි පත්වා සුඛන්ති, ඉන්ද්රියානි පත්වා සොමනස්සින්ද්රියන්ති. එවං එකො ධම්මො තීසු ඨානෙසු විභත්තො.

වීරියං පන ඉන්ද්රියානි පත්වා වීරියින්ද්රියං හොතීති වුත්තං, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාවායාමොති, බලානි පත්වා වීරියබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා පග්ගාහොති. සතිපි ¶ ඉන්ද්රියානි පත්වා සතින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසතීති, බලානි පත්වා සතිබලන්ති, පිට්ඨිදුකං ¶ පත්වා සති හොතීති වුත්තා. එවං ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා චතූසු ඨානෙසු විභත්තා.

සමාධි ¶ පන ඣානඞ්ගානි පත්වා චිත්තස්සෙකග්ගතා හොතීති වුත්තො, ඉන්ද්රියානි පත්වා සමාධින්ද්රියන්ති, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසමාධීති. බලානි පත්වා සමාධිබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා සමථො අවික්ඛෙපොති. එවමයං එකො ධම්මො ඡසු ඨානෙසු විභත්තො.

පඤ්ඤා පන ඉන්ද්රියානි පත්වා පඤ්ඤින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාදිට්ඨීති, බලානි පත්වා පඤ්ඤාබලන්ති, මූලානි පත්වා අමොහොති, කම්මපථං පත්වා සම්මාදිට්ඨීති, පිට්ඨිදුකං පත්වා සම්පජඤ්ඤං විපස්සනාති. එවං එකො ධම්මො සත්තසු ඨානෙසු විභත්තො.

සචෙ පන කොචි වදෙය්ය – ‘එත්ථ අපුබ්බං නාම නත්ථි, හෙට්ඨා ගහිතමෙව ගණ්හිත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පදං පූරිතං, අනනුසන්ධිකා කථා උප්පටිපාටියා චොරෙහි ආභතභණ්ඩසදිසා, ගොයූථෙන ගතමග්ගෙ ආලුලිතතිණසදිසා අජානිත්වා කථිතා’ති, සො ‘මාහෙව’න්ති පටිසෙධෙත්වා වත්තබ්බො – ‘බුද්ධානං දෙසනා අනනුසන්ධිකා නාම නත්ථි, සානුසන්ධිකා ව හොති. අජානිත්වා කථිතාපි නත්ථි, සබ්බා ජානිත්වා කථිතායෙව. සම්මාසම්බුද්ධො හි තෙසං තෙසං ධම්මානං කිච්චං ජානාති, තං ඤත්වා කිච්චවසෙන විභත්තිං ආරොපෙන්තො අට්ඨාරස ධම්මා එකෙකකිච්චාති ඤත්වා එකෙකස්මිං ඨානෙ විභත්තිං ආරොපෙසි. සත්ත ධම්මා ද්වෙද්වෙකිච්චාති ඤත්වා ද්වීසු ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. වෙදනා තිකිච්චාති ඤත්වා තීසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. වීරියසතීනං චත්තාරි චත්තාරි කිච්චානීති ඤත්වා චතූසු චතූසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. සමාධි ඡකිච්චොති ඤත්වා ඡසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. පඤ්ඤා සත්තකිච්චාති ඤත්වා සත්තසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි’.

තත්රිදං ඔපම්මං – එකො කිර පණ්ඩිතො රාජා රහොගතො චින්තෙසි – ‘ඉමං රාජකුලසන්තකං න යථා වා තථා වා ඛාදිතබ්බං, සිප්පානුච්ඡවිකං වෙතනං ¶ වඩ්ඪෙස්සාමී’ති. සො සබ්බෙ සිප්පිකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘එකෙකසිප්පජානනකෙ පක්කොසථා’ති ආහ. එවං පක්කොසියමානා අට්ඨාරස ජනා උට්ඨහිංසු. තෙසං එකෙකං පටිවීසං දාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. ‘ද්වෙ ද්වෙ සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ පන සත්ත ජනා ආගමංසු. තෙසං ද්වෙ ද්වෙ පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘තීණි සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස තයො පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘චත්තාරි සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ ද්වෙ ජනා ආගමංසු. තෙසං චත්තාරි චත්තාරි පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘පඤ්ච සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොපි නාගච්ඡි ¶ . ‘ඡ සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස ඡ පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘සත්ත සිප්පානි ජානන්තා ¶ ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස සත්ත පටිවීසෙ දාපෙසි.

තත්ථ පණ්ඩිතො රාජා විය අනුත්තරො ධම්මරාජා. සිප්පජානනකා විය චිත්තචිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා ධම්මා. සිප්පානුච්ඡවිකවෙතනවඩ්ඪනං විය කිච්චවසෙන තෙසං තෙසං ධම්මානං විභත්තිආරොපනං.

සබ්බෙපි පනෙතෙ ධම්මා ඵස්සපඤ්චකවසෙන ඣානඞ්ගවසෙන ඉන්ද්රියවසෙන මග්ගවසෙන බලවසෙන මූලවසෙන කම්මපථවසෙන ලොකපාලවසෙන පස්සද්ධිවසෙන ලහුතාවසෙන මුදුතාවසෙන කම්මඤ්ඤතාවසෙන පාගුඤ්ඤතාවසෙන උජුකතාවසෙන සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සමථවිපස්සනාවසෙන පග්ගාහාවික්ඛෙපවසෙනාති සත්තරස රාසයො හොන්තීති.

2. ඉදානි තානෙව ධම්මුද්දෙසවාරෙ පාළිආරුළ්හානි ඡප්පඤ්ඤාස පදානි විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘කතමො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතී’තිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො.

තත්ථ පුච්ඡාය තාව අයමත්ථො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං ¶ සමයෙ ඵස්සො හොතීති වුත්තො, කතමො සො ඵස්සොති ඉමිනා නයෙන සබ්බපුච්ඡාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යො තස්මිං සමයෙ ඵස්සොති තස්මිං සමයෙ යො ඵුසනකවසෙන උප්පන්නො ඵස්සො, සො ඵස්සොති. ඉදං ඵස්සස්ස සභාවදීපනතො සභාවපදං නාම. ඵුසනාති ඵුසනාකාරො. සම්ඵුසනාති ඵුසනාකාරොව උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා වුත්තො. සම්ඵුසිතත්තන්ති සම්ඵුසිතභාවො. අයං පනෙත්ථ යොජනා ¶ – යො තස්මිං සමයෙ ඵුසනකවසෙන ඵස්සො, යා තස්මිං සමයෙ ඵුසනා, යා තස්මිං සමයෙ සම්ඵුසනා, යං තස්මිං සමයෙ සම්ඵුසිතත්තං; අථ වා, යො තස්මිං සමයෙ ඵුසනවසෙන ඵස්සො, අඤ්ඤෙනාපි පරියායෙන ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්තන්ති වුච්චති, අයං තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීති. වෙදනාදීනම්පි නිද්දෙසෙසු ඉමිනාව නයෙන පදයොජනා වෙදිතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ සබ්බසාධාරණො විභත්තිවිනිච්ඡයො. යානිමානි භගවතා පඨමං කාමාවචරං කුසලං ¶ මහාචිත්තං භාජෙත්වා දස්සෙන්තෙන අතිරෙකපණ්ණාසපදානි මාතිකාවසෙන ඨපෙත්වා පුන එකෙකපදං ගහෙත්වා විභත්තිං ආරොපිතානි, තානි විභත්තිං ගච්ඡන්තානි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති; නානා හොන්තානි චතූහි කාරණෙහි නානා භවන්ති. අපරදීපනා පනෙත්ථ ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. කථං? එතානිහි බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙනාති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති. තත්ථ කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං, දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තන්ති එවං බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි එකොව කොධො බ්යඤ්ජනවසෙන එවං විභත්තිං ගතො. චාරො විචාරො අනුවිචාරො උපවිචාරොති එවං පන උපසග්ගවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛාති එවං අත්ථවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. තෙසු ඵස්සපදනිද්දෙසෙ තාව ඉමා තිස්සොපි විභත්තියො ලබ්භන්ති. ‘ඵස්සො ඵුසනා’ති හි බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං හොති. ‘සම්ඵුසනා’ති උපසග්ගවසෙන. ‘සම්ඵුසිතත්ත’න්ති අත්ථවසෙන. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදනිද්දෙසෙසු විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

නානා හොන්තානිපි පන නාමනානත්තෙන ලක්ඛණනානත්තෙන කිච්චනානත්තෙන පටික්ඛෙපනානත්තෙනාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි නානා හොන්ති. තත්ථ කතමො තස්මිං සමයෙ බ්යාපාදො හොති? යො තස්මිං ¶ සමයෙ දොසො දුස්සනාති (ධ. ස. 419) එත්ථ බ්යාපාදොති වා, දොසොති වා, ද්වෙපි එතෙ කොධො එව, නාමෙන නානත්තං ගතාති. එවං ‘නාමනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

රාසට්ඨෙන ච පඤ්චපි ඛන්ධා එකොව ඛන්ධො හොති. එත්ථ පන රූපං රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණන්ති ඉමිනා ලක්ඛණනානත්තෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. එවං ‘ලක්ඛණනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චත්තාරො ¶ සම්මප්පධානා – ‘‘ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය…පෙ… ¶ චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහතී’’ති (විභ. 390; දී. නි. 2.402) එකමෙව වීරියං කිච්චනානත්තෙන චතූසු ඨානෙසු ආගතං. එවං ‘කිච්චනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චත්තාරො අසද්ධම්මා – කොධගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, මක්ඛගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, ලාභගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, සක්කාරගරුතා න සද්ධම්මගරුතාති, එවමාදීසු (අ. නි. 4.44) පන ‘පටික්ඛෙපනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන චත්තාරි නානත්තානි න ඵස්සෙයෙව ලබ්භන්ති, සබ්බෙසුපි ඵස්සපඤ්චකාදීසු ලබ්භන්ති. ඵස්සස්ස හි ඵස්සොති නාමං…පෙ… චිත්තස්ස චිත්තන්ති. ඵස්සො ච ඵුසනලක්ඛණො, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණං. තථා ඵස්සො ඵුසනකිච්චො, වෙදනා අනුභවනකිච්චා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනකිච්චා, චෙතනා චෙතයිතකිච්චා, විඤ්ඤාණං විජානනකිච්චන්ති. එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

පටික්ඛෙපනානත්තං ඵස්සපඤ්චමකෙ නත්ථි. අලොභාදිනිද්දෙසෙ පන අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්තන්තිආදිනා නයෙන ලබ්භතීති එවං පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ලබ්භමානවසෙන චතුබ්බිධම්පි නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපරදීපනා පන පදත්ථුති වා හොති දළ්හීකම්මං වාති එවං ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය හි සකිමෙව ඵස්සොති වුත්තෙ එතං පදං ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම න හොති. පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන ¶ අත්ථවසෙන ‘ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්ත’න්ති වුත්තෙ ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම හොති. යථා හි දහරකුමාරං න්හාපෙත්වා, මනොරමං වත්ථං පරිදහාපෙත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා අථස්ස නලාටෙ එකමෙව මනොසිලාබින්දුං කරෙය්යුං, තස්ස න එත්තාවතා චිත්තතිලකො නාම හොති. නානාවණ්ණෙහි පන පරිවාරෙත්වා බින්දූසු කතෙසු චිත්තතිලකො නාම හොති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අයං ‘පදත්ථුති’ නාම.

බ්යඤ්ජනවසෙන ¶ උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ච පුනප්පුනං භණනමෙව දළ්හීකම්මං නාම. යථා හි ‘ආවුසො’ති වා ‘භන්තෙ’ති වා ‘යක්ඛො’ති වා ‘සප්පො’ති ¶ වා වුත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති. ‘ආවුසො ආවුසො’‘භන්තෙ භන්තෙ’‘යක්ඛො යක්ඛො’‘සප්පො සප්පො’ති වුත්තෙ පන දළ්හීකම්මං නාම හොති. එවමෙව සකිදෙව යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය ‘ඵස්සො’ති වුත්තෙ පදං දළ්හීකම්මං නාම න හොති. පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්ත’න්ති වුත්තෙයෙව ‘දළ්හීකම්මං’ නාම හොතීති. එවං අපරදීපනා ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. එතස්සාපි වසෙන ලබ්භමානකපදනිද්දෙසෙසු සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීති යස්මිං සමයෙ පඨමං කාමාවචරං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං සමයෙ අයං ඵස්සො නාම හොතීති අත්ථො. අයං තාව ඵස්සපදනිද්දෙසස්ස වණ්ණනා. ඉතො පරෙසු පන වෙදනාදීනං පදානං නිද්දෙසෙසු විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. සෙසං ඉධ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

3. යං තස්මිං සමයෙති එත්ථ කිඤ්චාපි කතමා තස්මිං සමයෙ වෙදනා හොතීති ආරද්ධං, ‘සාතපදවසෙන පන ‘ය’න්ති වුත්තං. තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජන්ති එත්ථ ‘තජ්ජා’ වුච්චති තස්ස සාතසුඛස්ස අනුච්ඡවිකා සාරුප්පා. අනුච්ඡවිකත්ථොපි හි අයං ‘තජ්ජා’-සද්දො හොති. යථාහ – ‘‘තජ්ජං තස්සාරුප්පං කථං මන්තෙතී’’ති (ම. නි. 3.246). තෙහි වා රූපාදීහි ආරම්මණෙහි ඉමස්ස ච සුඛස්ස පච්චයෙහි ජාතාතිපි තජ්ජා. මනොවිඤ්ඤාණමෙව නිස්සත්තට්ඨෙන ධාතූති මනොවිඤ්ඤාණධාතු. සම්ඵස්සතො ජාතං, සම්ඵස්සෙ වා ජාතන්ති සම්ඵස්සජං. චිත්තනිස්සිතත්තා චෙතසිකං. මධුරට්ඨෙන ¶ සාතං. ඉදං වුත්තං හොති – යං තස්මිං සමයෙ යථාවුත්තෙන අත්ථෙන තජ්ජාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්ඵස්සජං චෙතසිකං සාතං, අයං තස්මිං සමයෙ වෙදනා හොතීති. එවං සබ්බපදෙහි සද්ධිං යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඉදානි චෙතසිකං සුඛන්තිආදීසු චෙතසිකපදෙන කායිකසුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන චෙතසිකං දුක්ඛං. චෙතොසම්ඵස්සජන්ති චිත්තසම්ඵස්සෙ ජාතං. සාතං සුඛං වෙදයිතන්ති ¶ සාතං වෙදයිතං, න අසාතං වෙදයිතං; සුඛං වෙදයිතං, න දුක්ඛං වෙදයිතං. පරතො තීණි පදානි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තානි. සාතා වෙදනා, න අසාතා; සුඛා වෙදනා, න දුක්ඛාති. අයමෙව පනෙත්ථ අත්ථො.

4. සඤ්ඤානිද්දෙසෙ ¶ තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජාති තස්සාකුසලසඤ්ඤාය අනුච්ඡවිකාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්ඵස්සම්හි ජාතා. සඤ්ඤාති සභාවනාමං. සඤ්ජානනාති සඤ්ජානනාකාරො. සඤ්ජානිතත්තන්ති සඤ්ජානිතභාවො.

5. චෙතනානිද්දෙසෙපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බො.

චිත්තනිද්දෙසෙ චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනො එව. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො ‘මානසො’ති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159);

එත්ථ අරහත්තං ‘මානස’න්ති වුත්තං. ඉධ පන ‘මනොව’ මානසං. බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 1.237; සු. නි. ආළවකසුත්ත) එත්ථ උරො හදයන්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ ¶ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘හදය’න්ති වුත්තං. තමෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං. භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි, ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය, ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච, පණ්ඩරන්ත්වෙව වුත්තං.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොග්ගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති – ‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං ¶ මනායතන’න්ති. තත්ථ නිවාසඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන ¶ සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති. ‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 3.158) කාරණං. ඉධ පන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති තිධාපි වට්ටති.

ඵස්සාදයො හි ධම්මා එත්ථ සඤ්ජායන්තීති සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි එතං ආයතනං. බහිද්ධා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ආරම්මණභාවෙනෙත්ථ ඔසරන්තීති සමොසරණඨානට්ඨෙනපි ආයතනං. ඵස්සාදීනං පන සහජාතාදිපච්චයට්ඨෙන කාරණත්තා කාරණට්ඨෙනපි ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. මනින්ද්රියං වුත්තත්ථමෙව.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තස්ස රාසිආදිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති (අ. නි. 4.51). එත්ථ හි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො වුත්තො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) ගුණට්ඨෙන. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්ති (සං. නි. 4.241) එත්ථ පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙන. ඉධ පන රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ¶ එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො රුක්ඛං ඡින්දතීති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රුළ්හිතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති වුත්තං.

තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං. ඉති ඉමස්මිං ඵස්සපඤ්චමකෙ ඵස්සො තාව යස්මා ඵස්සො එව, න තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජො, චිත්තඤ්ච යස්මා තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු එව, තස්මා ඉමස්මිං පදද්වයෙ ¶ ‘තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා’ති පඤ්ඤත්ති න ආරොපිතා. විතක්කපදාදීසු පන ලබ්භමානාපි ඉධ පච්ඡින්නත්තා න උද්ධටා.

ඉමෙසඤ්ච ¶ පන ඵස්සපඤ්චමකානං ධම්මානං පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං විනිබ්භොගං කත්වා පඤ්ඤත්තිං උද්ධරමානෙන භගවතා දුක්කරං කතං. නානාඋදකානඤ්හි නානාතෙලානං වා එකභාජනෙ පක්ඛිපිත්වා දිවසං නිම්මථිතානං වණ්ණ ගන්ධරසානං නානතාය දිස්වා වා ඝායිත්වා වා සායිත්වා වා නානාකරණං සක්කා භවෙය්ය ඤාතුං. එවං සන්තෙපි තං දුක්කරන්ති වුත්තං. සම්මාසම්බුද්ධෙන පන ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං විනිබ්භොගං කත්වා පඤ්ඤත්තිං උද්ධරමානෙන අතිදුක්කරං කතං. තෙනාහ ආයස්මා නාගසෙනත්ථෙරො –

‘‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතන්ති. ‘කිං, භන්තෙ නාගසෙන, භගවතා දුක්කරං කත’න්ති. ‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතං, යං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං වවත්ථානං අක්ඛාතං – අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං චිත්ත’න්ති. ‘ඔපම්මං, භන්තෙ, කරොහී’ති. ‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො නාවාය සමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා හත්ථපුටෙන උදකං ගහෙත්වා ජිව්හාය සායිත්වා ජානෙය්ය නු ඛො, මහාරාජ, සො පුරිසො – ඉදං ගඞ්ගාය උදකං, ඉදං යමුනාය උදකං, ඉදං අචිරවතියා උදකං, ඉදං සරභුයා උදකං, ඉදං මහියා උදක’න්ති? ‘දුක්කරං, භන්තෙ, ජානිතු’න්ති. ‘තතො දුක්කරතරං ¶ ඛො, මහාරාජ, භගවතා කතං යං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං…පෙ… ඉදං චිත්ත’’’න්ති (මි. ප. 2.7.16).

7. විතක්කනිද්දෙසෙ තක්කනවසෙන තක්කො. තස්ස තිත්තකං තක්කෙසි කුම්භං තක්කෙසි සකටං තක්කෙසි යොජනං තක්කෙසි අද්ධයොජනං තක්කෙසීති එවං තක්කනවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඉදං තක්කස්ස සභාවපදං. විතක්කනවසෙන විතක්කො. බලවතරතක්කස්සෙතං නාමං. සුට්ඨු කප්පනවසෙන සඞ්කප්පො. එකග්ගං චිත්තං ආරම්මණෙ අප්පෙතීති අප්පනා. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං ¶ . බලවතරා වා අප්පනා බ්යප්පනා. ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති පතිට්ඨාපෙතීති චෙතසො අභිනිරොපනා. යාථාවතාය නිය්යානිකතාය ච කුසලභාවප්පත්තො පසත්ථො සඞ්කප්පොති සම්මාසඞ්කප්පො.

8. විචාරනිද්දෙසෙ ආරම්මණෙ චරණකවසෙන චාරො. ඉදමස්ස සභාවපදං. විචරණවසෙන විචාරො ¶ . අනුගන්ත්වා විචරණවසෙන අනුවිචාරො. උපගන්ත්වා විචරණවසෙන උපවිචාරොති. උපසග්ගවසෙන වා පදානි වඩ්ඪිතානි. ආරම්මණෙ චිත්තං, සරං විය ජියාය, අනුසන්දහිත්වා ඨපනතො චිත්තස්ස අනුසන්ධානතා. ආරම්මණං අනුපෙක්ඛමානො විය තිට්ඨතීති අනුපෙක්ඛනතා. විචරණවසෙන වා උපෙක්ඛනතා අනුපෙක්ඛනතා.

9. පීතිනිද්දෙසෙ පීතීති සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතොකරණං මොදනාති වුච්චති, එවමයම්පි පීති ධම්මානං එකතොකරණෙන මොදනා. උපසග්ගවසෙන පන මණ්ඩෙත්වා ආමොදනා පමොදනාති වුත්තා. හාසෙතීති හාසො. පහාසෙතීති පහාසො. හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං; ධනස්සෙතං නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, තස්මා විත්තීති වුත්තා. තුට්ඨිසභාවසණ්ඨිතාය පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා උදග්ගොති වුච්චති ¶ . උදග්ගස්ස භාවො ඔදග්යං. අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම න හොති, අභිරද්ධස්ස පන සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම හොති. ඉති අත්තනො මනතා අත්තමනතා, සකමනතා. සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසො භාවො, චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා අත්තමනතා චිත්තස්සාති වුත්තා.

11. එකග්ගතානිද්දෙසෙ අචලභාවෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨතීති ඨිති. පරතො පදද්වයං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. අපිච සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණම්හි සම්පිණ්ඩෙත්වා තිට්ඨතීති ¶ සණ්ඨිති. ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිති. කුසලපක්ඛස්මිඤ්හි චත්තාරො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති – සද්ධා සති සමාධි පඤ්ඤාති. තෙනෙව සද්ධා ඔකප්පනාති වුත්තා, සති අපිලාපනතාති, සමාධි අවට්ඨිතීති, පඤ්ඤා පරියොගාහනාති. අකුසලපක්ඛෙ පන තයො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති – තණ්හා දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙනෙව තෙ ඔඝාති වුත්තා. චිත්තෙකග්ගතා පනෙත්ථ න බලවතී හොති. යථා හි රජුට්ඨානට්ඨානෙ උදකෙන සිඤ්චිත්වා සම්මට්ඨෙ ථොකමෙව කාලං රජො සන්නිසීදති, සුක්ඛන්තෙ සුක්ඛන්තෙ පුන පකතිභාවෙන වුට්ඨාති, එවමෙව අකුසලපක්ඛෙ චිත්තෙකග්ගතා න බලවතී හොති. යථා පන තස්මිං ඨානෙ ඝටෙහි උදකං ආසිඤ්චිත්වා ¶ කුදාලෙන ඛනිත්වා ආකොටනමද්දනඝට්ටනානි කත්වා උපලිත්තෙ ආදාසෙ විය ඡායා පඤ්ඤායති, වස්සසතාතික්කමෙපි තංමුහුත්තකතං විය හොති, එවමෙව කුසලපක්ඛෙ චිත්තෙකග්ගතා බලවතී හොති.

උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ගච්ඡන්තං චිත්තං වික්ඛිපති නාම. අයං පන තථාවිධො වික්ඛෙපො න හොතීති අවික්ඛෙපො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ච චිත්තං විසාහටං නාම හොති, ඉතො චිතො ච හරීයති. අයං පන එවං අවිසාහටස්ස මානසස්ස භාවොති අවිසාහටමානසතා.

සමථොති තිවිධො සමථො – චිත්තසමථො, අධිකරණසමථො, සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිත්තෙකග්ගතා චිත්තසමථො ¶ නාම. තඤ්හි ආගම්ම චිත්තචලනං චිත්තවිප්ඵන්දිතං සම්මති වූපසම්මති, තස්මා සො චිත්තසමථොති වුච්චති. සම්මුඛාවිනයාදිසත්තවිධො සමථො අධිකරණසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම තානි තානි අධිකරණානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සො අධිකරණසමථොති වුච්චති. යස්මා පන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නිබ්බානං ආගම්ම සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චිත්තසමථො අධිප්පෙතො. සමාධිලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. සම්මාසමාධීති යාථාවසමාධි නිය්යානිකසමාධි කුසලසමාධි.

12. සද්ධින්ද්රියනිද්දෙසෙ ¶ බුද්ධාදිගුණානං සද්දහනවසෙන සද්ධා. බුද්ධාදීනි වා රතනානි සද්දහති පත්තියායතීති සද්ධා. සද්දහනාති සද්දහනාකාරො. බුද්ධාදීනං ගුණෙ ඔගාහති, භින්දිත්වා විය අනුපවිසතීති ඔකප්පනා. බුද්ධාදීනං ගුණෙසු එතාය සත්තා අතිවිය පසීදන්ති, සයං වා අභිප්පසීදතීති අභිප්පසාදො. ඉදානි යස්මා සද්ධින්ද්රියාදීනං සමාසපදානං වසෙන අඤ්ඤස්මිං පරියායෙ ආරද්ධෙ ආදිපදං ගහෙත්වාව පදභාජනං කරීයති – අයං අභිධම්මෙ ධම්මතා – තස්මා පුන සද්ධාති වුත්තං. යථා වා ඉත්ථියා ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං, න තථා ඉදං. ඉදං පන සද්ධාව ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියන්ති. එවං සමානාධිකරණභාවඤාපනත්ථම්පි පුන සද්ධාති වුත්තං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ආදිපදස්ස පුන වචනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියං. අසද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං.

13. වීරියින්ද්රියනිද්දෙසෙ ¶ චෙතසිකොති ඉදං වීරියස්ස නියමතො චෙතසිකභාවදීපනත්ථං වුත්තං. ඉදඤ්හි වීරියං ‘‘යදපි, භික්ඛවෙ, කායිකං වීරියං තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, යදපි චෙතසිකං වීරියං තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. ඉතිහිදං උද්දෙසං ගච්ඡතී’’ති (සං. නි. 5.233) එවමාදීසු සුත්තෙසු චඞ්කමාදීනි කරොන්තස්ස උප්පන්නත්තා ‘කායික’න්ති වුච්චමානම්පි කායවිඤ්ඤාණං විය කායිකං නාම නත්ථි, චෙතසිකමෙව පනෙතන්ති දස්සෙතුං ‘චෙතසිකො’ති වුත්තං. වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො. ඉමිනා සෙසාරම්භෙ පටික්ඛිපති. අයඤ්හි ‘ආරම්භ’-සද්දො කම්මෙ ආපත්තියං කිරියායං වීරියෙ හිංසාය විකොපනෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු ආගතො.

‘‘යංකිඤ්චි ¶ දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා;

ආරම්භානං නිරොධෙන, නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති. (සු. නි. 749);

එත්ථ හි කම්මං ‘ආරම්භො’ති ආගතං. ‘‘ආරම්භති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142; පු. ප. 191) එත්ථ ආපත්ති. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39; සං. නි. 1.120) එත්ථ යූපුස්සාපනාදිකිරියා. ‘‘ආරම්භථ ¶ නික්කමථ යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185) එත්ථ වීරියං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස පාණං ආරභන්තී’’ති (ම. නි. 2.51-52) එත්ථ හිංසා. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10; ම. නි. 1.293) එත්ථ ඡෙදනභඤ්ජනාදිකං විකොපනං. ඉධ පන වීරියමෙව අධිප්පෙතං. තෙනාහ – ‘වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො’ති. වීරියඤ්හි ආරම්භනකවසෙන ආරම්භොති වුච්චති. ඉදමස්ස සභාවපදං. කොසජ්ජතො නික්ඛමනවසෙන නික්කමො. පරං පරං ඨානං අක්කමනවසෙන පරක්කමො. උග්ගන්ත්වා යමනවසෙන උය්යාමො. බ්යායමනවසෙන වායාමො. උස්සාහනවසෙන උස්සාහො. අධිමත්තුස්සාහනවසෙන උස්සොළ්හී. ථිරභාවට්ඨෙන ථාමො. චිත්තචෙතසිකානං ධාරණවසෙන අවිච්ඡෙදතො වා පවත්තනවසෙන කුසලසන්තානං ධාරෙතීති ධිති.

අපරො නයො – නික්කමො චෙසො කාමානං පනුදනාය, පරක්කමො චෙසො බන්ධනච්ඡෙදාය, උය්යාමො චෙසො ඔඝනිත්ථරණාය, වායාමො චෙසො පාරඞ්ගමනට්ඨෙන, උස්සාහො චෙසො පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන, උස්සොළ්හී ¶ චෙසො අධිමත්තට්ඨෙන, ථාමො චෙසො පලිඝුග්ඝාටනතාය, ධිති චෙසො අවට්ඨිතිකාරිතායාති.

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’ති (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22, 237; අ. නි. 2.5; මහානි. 196; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 154) එවං පවත්තිකාලෙ අසිථිලපරක්කමවසෙන අසිථිලපරක්කමතා; ථිරපරක්කමො, දළ්හපරක්කමොති අත්ථො. යස්මා පනෙතං වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ඡන්දං න නික්ඛිපති, ධුරං න නික්ඛිපති, න ඔතාරෙති, න විස්සජ්ජෙති, අනොසක්කිතමානසතං ආවහති, තස්මා අනික්ඛිත්තඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතාති වුත්තං. යථා පන තජ්ජාතිකෙ උදකසම්භින්නට්ඨානෙ ධුරවාහගොණං ගණ්හථාති වදන්ති ¶ , සො ජණ්ණුනා භූමිං උප්පීළෙත්වාපි ධුරං වහති, භූමියං පතිතුං න දෙති, එවමෙව වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ධුරං උක්ඛිපති පග්ගණ්හාති, තස්මා ධුරසම්පග්ගාහොති වුත්තං. පග්ගහලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති වීරියින්ද්රියං. කොසජ්ජෙ ¶ න කම්පතීති වීරියබලං. යාථාවනිය්යානිකකුසලවායාමතාය සම්මාවායාමො.

14. සතින්ද්රියනිද්දෙසෙ සරණකවසෙන සති. ඉදං සතියා සභාවපදං. පුනප්පුනං සරණතො අනුස්සරණවසෙන අනුස්සති. අභිමුඛං ගන්ත්වා විය සරණතො පටිසරණවසෙන පටිස්සති. උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතමත්තමෙතං. සරණාකාරො සරණතා. යස්මා පන සරණතාති තිණ්ණං සරණානම්පි නාමං, තස්මා තං පටිසෙධෙතුං පුන සතිග්ගහණං කතං. සතිසඞ්ඛාතා සරණතාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. සුතපරියත්තස්ස ධාරණභාවතො ධාරණතා. අනුපවිසනසඞ්ඛාතෙන ඔගාහනට්ඨෙන අපිලාපනභාවො අපිලාපනතා. යථා හි ලාබුකටාහාදීනි උදකෙ ප්ලවන්ති, න අනුපවිසන්ති, න තථා ආරම්මණෙ සති. ආරම්මණඤ්හෙසා අනුපවිසති, තස්මා අපිලාපනතාති වුත්තා. චිරකතචිරභාසිතානං අසම්මුස්සනභාවතො අසම්මුස්සනතා. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ජොතනලක්ඛණෙ ච ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සතිසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. පමාදෙ න කම්පතීති සතිබලං. යාථාවසති නිය්යානිකසති කුසලසතීති සම්මාසති.

16. පඤ්ඤින්ද්රියනිද්දෙසෙ තස්ස තස්ස අත්ථස්ස පාකටකරණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන තෙන වා අනිච්චාදිනා පකාරෙන ධම්මෙ ජානාතීතිපි පඤ්ඤා. ඉදමස්සා සභාවපදං. පජානනාකාරො පජානනා. අනිච්චාදීනි විචිනාතීති විචයො. පවිචයොති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං ¶ . චතුසච්චධම්මෙ විචිනාතීති ධම්මවිචයො. අනිච්චාදීනං සල්ලක්ඛණවසෙන සල්ලක්ඛණා. සායෙව පුන උපසග්ගනානත්තෙන උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණාති වුත්තා. පණ්ඩිතස්ස භාවො පණ්ඩිච්චං. කුසලස්ස භාවො කොසල්ලං. නිපුණස්ස භාවො නෙපුඤ්ඤං. අනිච්චාදීනං විභාවනවසෙන වෙභබ්යා. අනිච්චාදීනං චින්තනකවසෙන චින්තා. යස්ස වා උප්පජ්ජති තං අනිච්චාදීනි චින්තාපෙතීතිපි චින්තා. අනිච්චාදීනි උපපරික්ඛතීති උපපරික්ඛා. භූරීති පථවියා ¶ නාමං. අයම්පි සණ්හට්ඨෙන විත්ථටට්ඨෙන ච භූරී වියාති භූරී. තෙන වුත්තං – ‘‘භූරී වුච්චති පථවී ¶ . තාය පථවීසමාය විත්ථටාය විපුලාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතොති භූරිපඤ්ඤොති (මහානි. 27). අපිච පඤ්ඤාය එතං අධිවචනං භූරී’’ති. භූතෙ අත්ථෙ රමතීතිපි භූරී. අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා. ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන වා මෙධා. යස්ස උප්පජ්ජති තං අත්තහිතපටිපත්තියං සම්පයුත්තධම්මෙ ච යාථාවලක්ඛණපටිවෙධෙ පරිනෙතීති පරිණායිකා. අනිච්චාදිවසෙන ධම්මෙ විපස්සතීති විපස්සනා. සම්මා පකාරෙහි අනිච්චාදීනි ජානාතීති සම්පජඤ්ඤං. උප්පථපටිපන්නෙ සින්ධවෙ වීථිආරොපනත්ථං පතොදො විය උප්පථෙ ධාවනකං කූටචිත්තං වීථිආරොපනත්ථං විජ්ඣතීති පතොදො විය පතොදො. දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. කිලෙසච්ඡෙදනට්ඨෙන පඤ්ඤාව සත්ථං පඤ්ඤාසත්ථං. අච්චුග්ගතට්ඨෙන පඤ්ඤාව පාසාදො පඤ්ඤාපාසාදො.

ආලොකනට්ඨෙන පඤ්ඤාව ආලොකො පඤ්ඤාආලොකො. ඔභාසනට්ඨෙන පඤ්ඤාව ඔභාසො පඤ්ඤාඔභාසො. පජ්ජොතනට්ඨෙන පඤ්ඤාව පජ්ජොතො පඤ්ඤාපජ්ජොතො. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා එකොභාසා එකපජ්ජොතා හොති, තෙනෙතං වුත්තං. ඉමෙසු පන තීසු පදෙසු එකපදෙනපි එතස්මිං අත්ථෙ සිද්ධෙ, යානි පනෙතානි ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආලොකා. කතමෙ චත්තාරො? චන්දාලොකො සූරියාලොකො අග්යාලොකො පඤ්ඤාලොකො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආලොකා. එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, ඉමෙසං චතුන්නං ආලොකානං යදිදං පඤ්ඤාලොකො’’. තථා ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ඔභාසා…පෙ… චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පජ්ජොතා’’ති (අ. නි. 4.144) සත්තානං අජ්ඣාසයවසෙන සුත්තානි දෙසිතානි, තදනුරූපෙනෙව ඉධාපි දෙසනා කතා. අත්ථො හි අනෙකෙහි ආකාරෙහි විභජ්ජමානො සුවිභත්තො හොති. අඤ්ඤථා ච අඤ්ඤො බුජ්ඣති, අඤ්ඤථා ච අඤ්ඤොති.

රතිකරණට්ඨෙන පන රතිදායකට්ඨෙන රතිජනකට්ඨෙන චිත්තීකතට්ඨෙන දුල්ලභපාතුභාවට්ඨෙන අතුලට්ඨෙන ¶ අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන ච පඤ්ඤාව රතනං පඤ්ඤාරතනං. න තෙන සත්තා මුය්හන්ති, සයං වා ආරම්මණෙ න මුය්හතීති ¶ අමොහො. ධම්මවිචයපදං වුත්තත්ථමෙව. කස්මා පනෙතං පුන වුත්තන්ති? අමොහස්ස මොහපටිපක්ඛභාවදීපනත්ථං ¶ . තෙනෙතං දීපෙති – ය්වායං අමොහො සො න කෙවලං මොහතො අඤ්ඤො ධම්මො, මොහස්ස පන පටිපක්ඛො, ධම්මවිචයසඞ්ඛාතො අමොහො නාම ඉධ අධිප්පෙතොති. සම්මාදිට්ඨීති යාථාවනිය්යානිකකුසලදිට්ඨි.

19. ජීවිතින්ද්රියනිද්දෙසෙ යො තෙසං අරූපීනං ධම්මානං ආයූති තෙසං සම්පයුත්තකානං අරූපධම්මානං යො ආයාපනට්ඨෙන ආයු, තස්මිඤ්හි සති අරූපධම්මා අයන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්ති, තස්මා ආයූති වුච්චති. ඉදමස්ස සභාවපදං. යස්මා පනෙතෙ ධම්මා ආයුස්මිංයෙව සති තිට්ඨන්ති යපෙන්ති යාපෙන්ති ඉරියන්ති වත්තන්ති පාලයන්ති, තස්මා ඨිතීතිආදීනි වුත්තානි. වචනත්ථො පනෙත්ථ – එතාය තිට්ඨන්තීති ඨිති. යපෙන්තීති යපනා. තථා යාපනා. එවං බුජ්ඣන්තානං පන වසෙන පුරිමපදෙ රස්සත්තං කතං. එතාය ඉරියන්තීති ඉරියනා. වත්තන්තීති වත්තනා. පාලයන්තීති පාලනා. ජීවන්ති එතෙනාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්ද්රියං.

30. හිරිබලනිද්දෙසෙ යං තස්මිං සමයෙති යෙන ධම්මෙන තස්මිං සමයෙ. ලිඞ්ගවිපල්ලාසං වා කත්වා යො ධම්මො තස්මිං සමයෙතිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. හිරියිතබ්බෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. හිරියිතබ්බයුත්තකං කායදුච්චරිතාදිධම්මං හිරියති ජිගුච්ඡතීති අත්ථො. පාපකානන්ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්මානන්ති අකොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. සමාපත්තියාති ඉදම්පි උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. තෙසං ධම්මානං සමාපත්තිං පටිලාභං සමඞ්ගීභාවං හිරියති ජිගුච්ඡතීති අත්ථො.

31. ඔත්තප්පබලනිද්දෙසෙ ඔත්තප්පිතබ්බෙනාති හෙත්වත්ථෙ කරණවචනං. ඔත්තප්පිතබ්බයුත්තකෙන ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතෙන කායදුච්චරිතාදිනා වුත්තප්පකාරාය ච සමාපත්තියා ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතාය ඔත්තප්පති, භායතීති අත්ථො.

32. අලොභනිද්දෙසෙ අලුබ්භනකවසෙන අලොභො. න ලුබ්භතීතිපි අලොභො. ඉදමස්ස සභාවපදං. අලුබ්භනාති අලුබ්භනාකාරො. ලොභසමඞ්ගී පුග්ගලො ලුබ්භිතො නාම. න ලුබ්භිතො අලුබ්භිතො ¶ ¶ . අලුබ්භිතස්ස ¶ භාවො අලුබ්භිතත්තං. සාරාගපටිපක්ඛතො න සාරාගොති අසාරාගො. අසාරජ්ජනාති අසාරජ්ජනාකාරො. අසාරජ්ජිතස්ස භාවො අසාරජ්ජිතත්තං. න අභිජ්ඣායතීති අනභිජ්ඣා. අලොභො කුසලමූලන්ති අලොභසඞ්ඛාතං කුසලමූලං. අලොභො හි කුසලානං ධම්මානං මූලං පච්චයට්ඨෙනාති කුසලමූලං. කුසලඤ්ච තං පච්චයට්ඨෙන මූලඤ්චාතිපි කුසලමූලං.

33. අදොසනිද්දෙසෙ අදුස්සනකවසෙන අදොසො. න දුස්සතීතිපි අදොසො. ඉදමස්ස සභාවපදං. අදුස්සනාති අදුස්සනාකාරො. අදුස්සිතස්ස භාවො අදුස්සිතත්තං. බ්යාපාදපටිපක්ඛතො න බ්යාපාදොති අබ්යාපාදො. කොධදුක්ඛපටිපක්ඛතො න බ්යාපජ්ජොති අබ්යාපජ්ජො. අදොසසඞ්ඛාතං කුසලමූලං අදොසො කුසලමූලං. තං වුත්තත්ථමෙව.

40-41. කායපස්සද්ධිනිද්දෙසාදීසු යස්මා කායොති තයො ඛන්ධා අධිප්පෙතා, තස්මා වෙදනාක්ඛන්ධස්සාතිආදි වුත්තං. පස්සම්භන්ති එතාය තෙ ධම්මා, විගතදරථා භවන්ති, සමස්සාසප්පත්තාති පස්සද්ධි. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. පස්සම්භනාති පස්සම්භනාකාරො. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. පස්සද්ධිසමඞ්ගිතාය පටිප්පස්සම්භිතස්ස ඛන්ධත්තයස්ස භාවො පටිප්පස්සම්භිතත්තං. සබ්බපදෙහිපි තිණ්ණං ඛන්ධානං කිලෙසදරථපටිප්පස්සද්ධි එව කථිතා. දුතියනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපටිප්පස්සද්ධි කථිතා.

42-43. ලහුතාති ලහුතාකාරො. ලහුපරිණාමතාති ලහුපරිණාමො එතෙසං ධම්මානන්ති ලහුපරිණාමා; තෙසං භාවො ලහුපරිණාමතා; සීඝං සීඝං පරිවත්තනසමත්ථතාති වුත්තං හොති. අදන්ධනතාති ගරුභාවපටික්ඛෙපවචනමෙතං; අභාරියතාති අත්ථො. අවිත්ථනතාති මානාදිකිලෙසභාරස්ස අභාවෙන අථද්ධතා. එවං පඨමෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං ලහුතාකාරො කථිතො. දුතියෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ලහුතාකාරො කථිතො.

44-45. මුදුතාති ¶ මුදුභාවො. මද්දවතාති මද්දවං වුච්චති සිනිද්ධං, මට්ඨං; මද්දවස්ස භාවො මද්දවතා. අකක්ඛළතාති අකක්ඛළභාවො. අකථිනතාති අකථිනභාවො. ඉධාපි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස මුදුතාකාරොව කථිතො.

46-47. කම්මඤ්ඤතාති ¶ ¶ කම්මනි සාධුතා; කුසලකිරියාය විනියොගක්ඛමතාති අත්ථො. සෙසපදද්වයං බ්යඤ්ජනවසෙන වඩ්ඪිතං. පදද්වයෙනාපි හි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස කම්මනියාකාරොව කථිතො.

48-49. පගුණතාති පගුණභාවො, අනාතුරතා නිග්ගිලානතාති අත්ථො. සෙසපදද්වයං බ්යඤ්ජනවසෙන වඩ්ඪිතං. ඉධාපි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස නිග්ගිලානාකාරොව කථිතො.

50-51. උජුකතාති උජුකභාවො, උජුකෙනාකාරෙන පවත්තනතාති අත්ථො. උජුකස්ස ඛන්ධත්තයස්ස විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ච භාවො උජුකතා. අජිම්හතාති ගොමුත්තවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො. අවඞ්කතාති චන්දලෙඛාවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො. අකුටිලතාති නඞ්ගලකොටිවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො.

යො හි පාපං කත්වාව ‘න කරොමී’ති භාසති, සො ගන්ත්වා පච්චොසක්කනතාය ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම හොති. යො පාපං කරොන්තොව ‘භායාමහං පාපස්සා’ති භාසති, සො යෙභුය්යෙන කුටිලතාය ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම හොති. යො පාපං කරොන්තොව ‘කො පාපස්ස න භායෙය්යා’ති භාසති, සො නාතිකුටිලතාය ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො’ නාම හොති. යස්ස වා තීණිපි කම්මද්වාරානි අසුද්ධානි, සො ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම හොති. යස්ස යානි කානිචි ද්වෙ, සො ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම. යස්ස යංකිඤ්චි එකං, සො ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො නාම.

දීඝභාණකා පනාහු – එකච්චො භික්ඛු සබ්බවයෙ එකවීසතියා අනෙසනාසු, ඡසු ච අගොචරෙසු චරති, අයං ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම. එකො පඨමවයෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලං පරිපූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, මජ්ඣිමවයපච්ඡිමවයෙසු පුරිමසදිසො, අයං ¶ ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම. එකො පඨමවයෙ මජ්ඣිමවයෙපි චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, පච්ඡිමවයෙ පුරිමසදිසො. අයං ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො’ නාම.

තස්ස කිලෙසවසෙන එවං වඞ්කස්ස පුග්ගලස්ස භාවො ජිම්හතා වඞ්කතා කුටිලතාති වුච්චති. තාසං පටික්ඛෙපවසෙන අජිම්හතාදිකා වුත්තා. ඛන්ධාධිට්ඨානාව ¶ දෙසනා කතා. ඛන්ධානඤ්හි එතා අජිම්හතාදිකා, නො පුග්ගලස්සාති. එවං සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි පුරිමනයෙන ¶ තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්සාති අරූපීනං ධම්මානං නික්කිලෙසතාය උජුතාකාරොව කථිතොති වෙදිතබ්බො.

ඉදානි ය්වායං යෙවාපනාති අප්පනාවාරො වුත්තො, තෙන ධම්මුද්දෙසවාරෙ දස්සිතානං ‘යෙවාපනකානං’යෙව සඞ්ඛෙපතො නිද්දෙසො කථිතො හොතීති.

එත්තාවතා පුච්ඡා සමයනිද්දෙසො ධම්මුද්දෙසො අප්පනාති උද්දෙසවාරෙ චතූහි පරිච්ඡෙදෙහි, පුච්ඡා සමයනිද්දෙසො ධම්මුද්දෙසො අප්පනාති නිද්දෙසවාරෙ චතූහි පරිච්ඡෙදෙහීති අට්ඨපරිච්ඡෙදපටිමණ්ඩිතො ධම්මවවත්ථානවාරො නිට්ඨිතොව හොති.

58-120. ඉදානි තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තීති සඞ්ගහවාරො ආරද්ධො. සො උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසානං වසෙන තිවිධො හොති. තත්ථ ‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා’ති එවමාදිකො උද්දෙසො. කතමෙ තස්මිං සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා’තිආදිකො නිද්දෙසො. කතමො තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදිකො පටිනිද්දෙසොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ උද්දෙසවාරෙ චත්තාරො ඛන්ධාතිආදයො තෙවීසති කොට්ඨාසා හොන්ති. තෙසං එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං පඨමං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, යෙ තස්මිං සමයෙ චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා, ඨපෙත්වා යෙවාපනකෙ, පාළිආරුළ්හා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගය්හමානා රාසට්ඨෙන චත්තාරොව ඛන්ධා හොන්ති ¶ . හෙට්ඨා වුත්තෙන ආයතනට්ඨෙන ද්වෙ ආයතනානි හොන්ති. සභාවට්ඨෙන සුඤ්ඤතට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන ද්වෙව ධාතුයො හොන්ති. පච්චයසඞ්ඛාතෙන ආහාරට්ඨෙන තයොවෙත්ථ ධම්මා ආහාරා හොන්ති. අවසෙසා නො ආහාරා.

‘කිං ¶ පනෙතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං වා තංසමුට්ඨානරූපස්ස වා පච්චයා න හොන්තී’ති? ‘නො න හොන්ති. ඉමෙ පන තථා ච හොන්ති, අඤ්ඤථා චාති සමානෙපි පච්චයත්තෙ අතිරෙකපච්චයා හොන්ති, තස්මා ¶ ආහාරාති වුත්තා. කථං? එතෙසු හි ඵස්සාහාරො, යෙසං ධම්මානං අවසෙසා චිත්තචෙතසිකා පච්චයා හොන්ති, තෙසඤ්ච පච්චයො හොති, තිස්සො ච වෙදනා ආහරති. මනොසඤ්චෙතනාහාරො තෙසඤ්ච පච්චයො හොති තයො ච භවෙ ආහරති. විඤ්ඤාණාහාරො තෙසඤ්ච පච්චයො හොති පටිසන්ධිනාමරූපඤ්ච ආහරතී’ති. ‘නනු ච සො විපාකොව ඉදං පන කුසලවිඤ්ඤාණ’න්ති? ‘කිඤ්චාපි කුසලවිඤ්ඤාණං, තංසරික්ඛතාය පන විඤ්ඤාණාහාරො’ත්වෙව වුත්තං. උපත්ථම්භකට්ඨෙන වා ඉමෙ තයො ආහාරාති වුත්තා. ඉමෙ හි සම්පයුත්තධම්මානං, කබළීකාරාහාරො විය රූපකායස්ස, උපත්ථම්භකපච්චයා හොන්ති. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15).

අපරො නයො – අජ්ඣත්තිකසන්තතියා විසෙසපච්චයත්තා කබළීකාරාහාරො ච ඉමෙ ච තයො ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. විසෙසපච්චයො හි කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං රූපකායස්ස කබළීකාරො ආහාරො; නාමකායෙ වෙදනාය ඵස්සො, විඤ්ඤාණස්ස මනොසඤ්චෙතනා, නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං. යථාහ –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො, ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨති, අනාහාරො නො තිට්ඨති’’ (සං. නි. 5.183). තථා ඵස්සපච්චයා වෙදනා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති (සං. නි. 2.1).

අධිපතියට්ඨෙන පන අට්ඨෙව ධම්මා ඉන්ද්රියානි හොන්ති, න අවසෙසා. තෙන වුත්තං – අට්ඨින්ද්රියානි හොන්තීති. උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන පඤ්චෙව ධම්මා ඣානඞ්ගානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොතීති.

නිය්යානට්ඨෙන ¶ ච හෙත්වට්ඨෙන ච පඤ්චෙව ධම්මා මග්ගඞ්ගානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතීති. කිඤ්චාපි හි අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො, ලොකියචිත්තෙ ¶ පන එකක්ඛණෙ තිස්සො විරතියො න ලබ්භන්ති, තස්මා පඤ්චඞ්ගිකොති වුත්තො. ‘නනු ච ‘‘යථාගතමග්ගොති ඛො, භික්ඛු, අරියස්සෙතං අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.245) ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘යථෙව ලොකුත්තරමග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො, පුබ්බභාගවිපස්සනාමග්ගොපි තථෙව අට්ඨඞ්ගිකො’ති යථාගතවචනෙන ඉමස්සත්ථස්ස දීපිතත්තා, ලොකියමග්ගෙනාපි අට්ඨඞ්ගිකෙන භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං ¶ . අයඤ්හි සුත්තන්තිකදෙසනා නාම පරියායදෙසනා. තෙනාහ – ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.431). අයං පන නිප්පරියායදෙසනා. ලොකියචිත්තස්මිඤ්හි තිස්සො විරතියො එකක්ඛණෙ න ලබ්භන්ති, තස්මා ‘පඤ්චඞ්ගිකො’ව වුත්තොති.

අකම්පියට්ඨෙන පන සත්තෙව ධම්මා බලානි හොන්ති. මූලට්ඨෙන තයොව ධම්මා හෙතූ. ඵුසනට්ඨෙන එකොව ධම්මො ඵස්සො. වෙදයිතට්ඨෙන එකොව ධම්මො වෙදනා. සඤ්ජානනට්ඨෙන එකොව ධම්මො සඤ්ඤා. චෙතයනට්ඨෙන එකොව ධම්මො චෙතනා. චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන එකොව ධම්මො චිත්තං. රාසට්ඨෙන චෙව වෙදයිතට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො වෙදනාක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච සඤ්ජානනට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. විජානනට්ඨෙන චෙව හෙට්ඨා වුත්තආයතනට්ඨෙන ච එකමෙව මනායතනං. විජානනට්ඨෙන ච අධිපතියට්ඨෙන ච එකමෙව මනින්ද්රියං. විජානනට්ඨෙන ච සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම හොති, න අවසෙසා. ඨපෙත්වා පන චිත්තං, යථාවුත්තෙන අත්ථෙන අවසෙසා සබ්බෙපි ධම්මා එකං ධම්මායතනමෙව, එකා ච ධම්මධාතුයෙව හොතීති.

යෙ වා පන තස්මිං සමයෙති ඉමිනා පන අප්පනාවාරෙන ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තා යෙවාපනකාව සඞ්ගහිතා. යථා ච ඉධ එවං සබ්බත්ථ ¶ . ඉතො පරඤ්හි එත්තකම්පි න විචාරයිස්සාම. නිද්දෙසපටිනිද්දෙසවාරෙසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

කොට්ඨාසවාරොතිපි එතස්සෙව නාමං.

121-145. ඉදානි ¶ තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තීති සුඤ්ඤතවාරො ආරද්ධො. සො ¶ උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා වවත්ථිතො. තත්ථ උද්දෙසවාරෙ ‘ධම්මා හොන්තී’ති ඉමිනා සද්ධිං චතුවීසති කොට්ඨාසා හොන්ති. සබ්බකොට්ඨාසෙසු ච ‘චත්තාරො ද්වෙ තයො’ති ගණනපරිච්ඡෙදො න වුත්තො. කස්මා? සඞ්ගහවාරෙ පරිච්ඡින්නත්තා. තත්ථ පරිච්ඡින්නධම්මායෙව හි ඉධාපි වුත්තා. න හෙත්ථ සත්තො වා භාවො වා අත්තා වා උපලබ්භති. ධම්මාව එතෙ ධම්මමත්තා අසාරා අපරිණායකාති ඉමිස්සා සුඤ්ඤතාය දීපනත්ථං වුත්තා. තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං පඨමං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං සමයෙ චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා සභාවට්ඨෙන ධම්මා එව හොන්ති. න අඤ්ඤො කොචි සත්තො වා භාවො වා පොසො වා පුග්ගලො වා හොතීති. තථා රාසට්ඨෙන ඛන්ධාව හොන්තීති. එවං පුරිමනයෙනෙව සබ්බපදෙසු අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන ඣානතො අඤ්ඤං ඣානඞ්ගං, මග්ගතො වා අඤ්ඤං මග්ගඞ්ගං නත්ථි, තස්මා ඉධ ‘ඣානං හොති, මග්ගො හොති’ ඉච්චෙව වුත්තං. උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන හි ඣානමෙව හෙත්වට්ඨෙන මග්ගොව හොති. න අඤ්ඤො කොචි සත්තො වා භාවො වාති. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථයොජනා කාතබ්බා. නිද්දෙසවාරො උත්තානත්ථොයෙවාති.

නිට්ඨිතා ච තීහි මහාවාරෙහි මණ්ඩෙත්වා නිද්දිට්ඨස්ස

146. ඉදානි දුතියචිත්තාදීනි දස්සෙතුං පුන ‘‘කතමෙ ධම්මා’’තිආදි ආරද්ධං. තෙසු සබ්බෙසුපි පඨමචිත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ තයො තයො මහාවාරා වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්ච මහාවාරා එව, පඨමචිත්තෙ වුත්තසදිසානං සබ්බපදානං අත්ථොපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉතො පරම්පි අපුබ්බපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. ඉමස්මිං තාව දුතියචිත්තනිද්දෙසෙ සසඞ්ඛාරෙනාති ඉදමෙව අපුබ්බං. තස්සත්ථො – සහ සඞ්ඛාරෙනාති සසඞ්ඛාරො. තෙන සසඞ්ඛාරෙන ¶ සප්පයොගෙන සඋපායෙන පච්චයගණෙනාති අත්ථො. යෙන හි ආරම්මණාදිනා පච්චයගණෙන පඨමං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති, තෙනෙව සප්පයොගෙන සඋපායෙන ඉදං උප්පජ්ජති.

තස්සෙවං ¶ උප්පත්ති වෙදිතබ්බා – ඉධෙකච්චො භික්ඛු විහාරපච්චන්තෙ වසමානො චෙතියඞ්ගණසම්මජ්ජනවෙලාය වා ථෙරුපට්ඨානවෙලාය වා සම්පත්තාය, ධම්මසවනදිවසෙ වා සම්පත්තෙ ‘මය්හං ගන්ත්වා පච්චාගච්ඡතො අතිදූරං භවිස්සති, න ගමිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙති – ‘භික්ඛුස්ස නාම චෙතියඞ්ගණං වා ථෙරුපට්ඨානං වා ධම්මසවනං වා අගන්තුං අසාරුප්පං, ගමිස්සාමී’ති ගච්ඡති. තස්සෙවං අත්තනො පයොගෙන වා, පරෙන වා වත්තාදීනං අකරණෙ ච ආදීනවං කරණෙ ච ආනිසංසං දස්සෙත්වා ඔවදියමානස්ස, නිග්ගහවසෙනෙව වා ‘එහි, ඉදං කරොහී’ති කාරියමානස්ස උප්පන්නං කුසලචිත්තං සසඞ්ඛාරෙන පච්චයගණෙන උප්පන්නං නාම හොතීති.

147-148. තතියෙ ඤාණෙන විප්පයුත්තන්ති ඤාණවිප්පයුත්තං. ඉදම්පි හි ආරම්මණෙ හට්ඨපහට්ඨං හොති පරිච්ඡින්දකඤාණං පනෙත්ථ න හොති. තස්මා ඉදං දහරකුමාරකානං භික්ඛුං දිස්වා ‘අයං ථෙරො මය්හ’න්ති වන්දනකාලෙ, තෙනෙව නයෙන චෙතියවන්දනධම්මසවනකාලාදීසු ච උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. පාළියං පනෙත්ථ සත්තසු ඨානෙසු පඤ්ඤා පරිහායති. සෙසං පාකතිකමෙවාති.

149. චතුත්ථචිත්තෙපි එසෙව නයො. ඉදං පන සසඞ්ඛාරෙනාති වචනතො යදා මාතාපිතරො දහරකුමාරකෙ සීසෙ ගහෙත්වා චෙතියාදීනි වන්දාපෙන්ති තෙ ච අනත්ථිකා සමානාපි හට්ඨපහට්ඨාව වන්දන්ති. එවරූපෙ කාලෙ ලබ්භතීති වෙදිතබ්බං.

150. පඤ්චමෙ ¶ ¶ උපෙක්ඛාසහගතන්ති උපෙක්ඛාවෙදනාය සම්පයුත්තං ¶ . ඉදඤ්හි ආරම්මණෙ මජ්ඣත්තං හොති. පරිච්ඡින්දකඤාණං පනෙත්ථ හොතියෙව. පාළියං පනෙත්ථ ඣානචතුක්කෙ උපෙක්ඛා හොතීති ඉන්ද්රියට්ඨකෙ උපෙක්ඛින්ද්රියං හොතීති වත්වා සබ්බෙසම්පි වෙදනාදිපදානං නිද්දෙසෙ සාතාසාතසුඛදුක්ඛපටික්ඛෙපවසෙන දෙසනං කත්වා අදුක්ඛමසුඛවෙදනා කථිතා. තස්සා මජ්ඣත්තලක්ඛණෙ ඉන්දත්තකරණවසෙන උපෙක්ඛින්ද්රියභාවො වෙදිතබ්බො. පදපටිපාටියා ච එකස්මිං ඨානෙ පීති පරිහීනා. තස්මා චිත්තඞ්ගවසෙන පාළිආරුළ්හා පඤ්චපණ්ණාසෙව ධම්මා හොන්ති. තෙසං වසෙන සබ්බකොට්ඨාසෙසු සබ්බවාරෙසු ච විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

156-9. ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමානි දුතියතතියචතුත්ථෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. කෙවලඤ්හි ඉමෙසු වෙදනාපරිවත්තනඤ්චෙව පීතිපරිහානඤ්ච හොති. සෙසං සද්ධිං උප්පත්තිනයෙන තාදිසමෙව. කරුණාමුදිතා පරිකම්මකාලෙපි හි ඉමෙසං උප්පත්ති මහාඅට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතා එව. ඉමානි අට්ඨ කාමාවචරකුසලචිත්තානි නාම.

තානි සබ්බානිපි දසහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි දීපෙතබ්බානි. කථං? දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, සීලමයං… භාවනාමයං… අපචිතිසහගතං… වෙය්යාවච්චසහගතං… පත්තානුප්පදානං… අබ්භනුමොදනං… දෙසනාමයං… සවනමයං… දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති ඉමානි දස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි නාම. තත්ථ දානමෙව දානමයං. පුඤ්ඤකිරියා ච සා තෙසං තෙසං ආනිසංසානං වත්ථු චාති පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු, රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු, අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු, තං තං දෙන්තස්ස තෙසං තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය ¶ පුබ්බභාගෙ, පරිච්චාගකාලෙ, පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණකාලෙ චාති තීසු කාලෙසු පවත්තා චෙතනා ‘දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

පඤ්චසීලං අට්ඨසීලං දසසීලං සමාදියන්තස්ස, ‘පබ්බජිස්සාමී’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස, ‘මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා පබ්බජිතො වත’ම්හි, ‘සාධු සාධූ’ති ආවජ්ජෙන්තස්ස, පාතිමොක්ඛං සංවරන්තස්ස, චීවරාදයො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස ¶ , ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා ‘සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස…පෙ… මනං… රූපෙ…පෙ… ධම්මෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං,… චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, …පෙ… රූපසඤ්ඤං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා, අට්ඨතිංසාය වා ආරම්මණෙසු අප්පනං අප්පත්තා සබ්බාපි චෙතනා ‘භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

මහල්ලකං පන දිස්වා පච්චුග්ගමනපත්තචීවරපටිග්ගහණඅභිවාදනමග්ගසම්පදානාදිවසෙන ‘අපචිතිසහගතං’ වෙදිතබ්බං.

වුඩ්ඪතරානං වත්තප්පටිපත්තිකරණවසෙන ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං භික්ඛුං දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමෙ භික්ඛං සමාදපෙත්වා උපසංහරණවසෙන, ‘ගච්ඡ භික්ඛූනං පත්තං ආහරා’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා පත්තාහරණාදිවසෙන ච කායවෙය්යාවටිකකාලෙ ‘වෙය්යාවච්චසහගතං’ වෙදිතබ්බං.

දානං දත්වා ගන්ධාදීහි පූජං කත්වා ‘අසුකස්ස නාම පත්ති හොතූ’ති වා, ‘සබ්බසත්තානං හොතූ’ති වා පත්තිං දදතො ‘පත්තානුප්පදානං’ වෙදිතබ්බං. කිං පනෙවං පත්තිං දදතො පුඤ්ඤක්ඛයො හොතීති? න හොති. යථා පන එකං දීපං ජාලෙත්වා තතො දීපසහස්සං ජාලෙන්තස්ස පඨමදීපො ඛීණොති ¶ න වත්තබ්බො; පුරිමාලොකෙන පන සද්ධිං පච්ඡිමාලොකො එකතො හුත්වා අතිමහා හොති. එවමෙව පත්තිං දදතො පරිහානි නාම නත්ථි. වුඩ්ඪියෙව පන හොතීති වෙදිතබ්බො.

පරෙහි ¶ දින්නාය පත්තියා වා අඤ්ඤාය වා පුඤ්ඤකිරියාය ‘සාධු සාධූ’ති අනුමොදනවසෙන ‘අබ්භනුමොදනං’ වෙදිතබ්බං.

එකො ‘එවං මං ධම්මකථිකොති මං ජානිස්සන්තී’ති ඉච්ඡාය ඨත්වා ලාභගරුකො හුත්වා දෙසෙති, තං න මහප්ඵලං. එකො අත්තනො පගුණං ධම්මං අපච්චාසීසමානො විමුත්තායතනසීසෙන පරෙසං දෙසෙති, ඉදං ‘දෙසනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

එකො සුණන්තො ‘ඉති මං සද්ධොති ජානිස්සන්තී’ති සුණාති, තං න මහප්ඵලං. එකො ‘එවං මෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’ති හිතඵරණෙන මුදුචිත්තෙන ධම්මං සුණාති, ඉදං ‘සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

දිට්ඨිං ¶ උජුං කරොන්තස්ස ‘දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම. දීඝභාණකා පනාහු – ‘දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණං, යංකිඤ්චි පුඤ්ඤං කරොන්තස්ස හි දිට්ඨියා උජුකභාවෙනෙව මහප්ඵලං හොතී’ති.

එතෙසු පන පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දානමයං තාව ‘දානං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, දානං දදතො උප්පජ්ජති, ‘දින්නං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. එවං පුබ්බචෙතනං මුඤ්චනචෙතනං අපරචෙතනන්ති තිස්සොපි චෙතනා එකතො කත්වා ‘දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති. සීලමයම්පි ‘සීලං පූරෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, සීලපූරණකාලෙ උප්පජ්ජති, ‘පූරිතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ‘සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති…පෙ… දිට්ඨිජුකම්මම්පි ‘දිට්ඨිං උජුකං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, දිට්ඨිං උජුං කරොන්තස්ස උප්පජ්ජති, ‘දිට්ඨි මෙ උජුකා කතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ‘දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති.

සුත්තෙ ¶ පන තීණියෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි ආගතානි. තෙසු ඉතරෙසම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. අපචිතිවෙය්යාවච්චානි හි සීලමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පත්තානුප්පදානඅබ්භනුමොදනානි දානමයෙ. දෙසනාසවනදිට්ඨිජුකම්මානි භාවනාමයෙ. යෙ පන ‘දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණ’න්ති වදන්ති තෙසං තං තීසුපි සඞ්ගහං ගච්ඡති. එවමෙතානි සඞ්ඛෙපතො තීණි හුත්වා විත්ථාරතො දස හොන්ති.

තෙසු ¶ ‘දානං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තො අට්ඨන්නං කාමාවචරකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව චින්තෙති; දදමානොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන දෙති; ‘දානං මෙ දින්න’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘සීලං පූරෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; සීලං පූරෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පූරෙති, ‘සීලං මෙ පූරිත’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘භාවනං භාවෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; භාවෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන භාවෙති; ‘භාවනා මෙ භාවිතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති.

‘ජෙට්ඨාපචිතිකම්මං ¶ කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, කරොන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන කරොති, ‘කතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘කායවෙය්යාවටිකකම්මං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි, කරොන්තොපි, ‘කතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘පත්තිං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි, දදන්තොපි, ‘දින්නං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි, ‘පත්තිං වා සෙසකුසලං වා අනුමොදිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; අනුමොදන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන අනුමොදති, ‘අනුමොදිතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, දෙසෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන දෙසෙති, ‘දෙසිතො මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘ධම්මං සොස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, සුණන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන සුණාති, ‘සුතො මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘දිට්ඨිං උජුකං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, උජුං කරොන්තො පන චතුන්නං ඤාණසම්පයුත්තානං අඤ්ඤතරෙන කරොති, ‘දිට්ඨි මෙ උජුකා කතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨන්නං අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති.

ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ චත්තාරි අනන්තානි නාම ගහිතානි. චත්තාරි හි අනන්තානි – ආකාසො අනන්තො, චක්කවාළානි අනන්තානි, සත්තනිකායො අනන්තො, බුද්ධඤ්ඤාණං ¶ අනන්තං. ආකාසස්ස හි පුරත්ථිමාය දිසාය වා පච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණාසු වා එත්තකානි වා යොජනසතානි එත්තකානි වා යොජනසහස්සානීති පරිච්ඡෙදො නත්ථි. සිනෙරුමත්තම්පි අයොකූටං පථවිං ද්විධා කත්වා හෙට්ඨා ඛිත්තං භස්සෙථෙව, නො පතිට්ඨං ලභෙථ, එවං ආකාසං අනන්තං නාම.

චක්කවාළානම්පි සතෙහි වා සහස්සෙහි වා පරිච්ඡෙදො නත්ථි. සචෙපි හි අකනිට්ඨභවනෙ නිබ්බත්තා, දළ්හථාමධනුග්ගහස්ස ලහුකෙන සරෙන තිරියං තාලච්ඡායං අතික්කමනමත්තෙන කාලෙන චක්කවාළසතසහස්සං අතික්කමනසමත්ථෙන ජවෙන සමන්නාගතා චත්තාරො මහාබ්රහ්මානො ¶ ‘චක්කවාළපරියන්තං පස්සිස්සාමා’ති තෙන ජවෙන ධාවෙය්යුං, චක්කවාළපරියන්තං අදිස්වාව පරිනිබ්බායෙය්යුං, එවං චක්කවාළානි අනන්තානි නාම.

එත්තකෙසු පන චක්කවාළෙසු උදකට්ඨකථලට්ඨකසත්තානං පමාණං නත්ථි. එවං සත්තනිකායො අනන්තො නාම. තතොපි බුද්ධඤාණං අනන්තමෙව.

එවං අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං කාමාවචරසොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තානි එකස්ස බහූනි උප්පජ්ජන්ති. බහූනම්පි බහූනි උප්පජ්ජන්ති. තානි සබ්බානිපි කාමාවචරට්ඨෙන සොමනස්සසහගතට්ඨෙන ඤාණසම්පයුත්තට්ඨෙන අසඞ්ඛාරිකට්ඨෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති. එකමෙව සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං හොති. තථා සසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං…පෙ… තථා උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං ද්විහෙතුකං සසඞ්ඛාරිකචිත්තන්ති. එවං සබ්බානිපි අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං උප්පජ්ජමානානි කාමාවචරකුසලචිත්තානි සම්මාසම්බුද්ධො මහාතුලාය තුලයමානො විය, තුම්බෙ පක්ඛිපිත්වා මිනමානො විය, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ‘අට්ඨෙවෙතානී’ති සරික්ඛට්ඨෙන අට්ඨෙව කොට්ඨාසෙ කත්වා දස්සෙසි.

පුන ඉමස්මිං ඨානෙ ඡබ්බිධෙන පුඤ්ඤායූහනං නාම ගහිතං. පුඤ්ඤඤ්හි අත්ථි සයංකාරං අත්ථි පරංකාරං, අත්ථි සාහත්ථිකං අත්ථි ආණත්තිකං, අත්ථි සම්පජානකතං අත්ථි අසම්පජානකතන්ති.

තත්ථ ¶ අත්තනො ධම්මතාය කතං ‘සයංකාරං’ නාම. පරං කරොන්තං දිස්වා කතං ‘පරංකාරං’ නාම. සහත්ථෙන කතං ‘සාහත්ථිකං’ නාම. ආණාපෙත්වා කාරිතං ¶ ‘ආණත්තිකං’ නාම. කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා කතං ‘සම්පජානකතං’ නාම. කම්මම්පි ඵලම්පි අජානිත්වා කතං ‘අසම්පජානකතං’ නාම. තෙසු සයංකාරං කරොන්තොපි ඉමෙසං අට්ඨන්නං කුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව කරොති. පරංකාරං කරොන්තොපි, සහත්ථෙන කරොන්තොපි, ආණාපෙත්වා කරොන්තොපි ඉමෙසං අට්ඨන්නං කුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව කරොති. සම්පජානකරණං පන චතූහි ඤාණසම්පයුත්තෙහි හොති. අසම්පජානකරණං චතූහි ඤාණවිප්පයුත්තෙහි.

අපරාපි ඉමස්මිං ඨානෙ චතස්සො දක්ඛිණාවිසුද්ධියො ගහිතා – පච්චයානං ධම්මිකතා, චෙතනාමහත්තං, වත්ථුසම්පත්ති, ගුණාතිරෙකතාති. තත්ථ ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නා පච්චයා ‘ධම්මිකා’ නාම. සද්දහිත්වා ¶ ඔකප්පෙත්වා දදතො පන ‘චෙතනාමහත්තං’ නාම හොති. ඛීණාසවභාවො ‘වත්ථුසම්පත්ති’ නාම. ඛීණාසවස්සෙව නිරොධා වුට්ඨිතභාවො ‘ගුණාතිරෙකතා’ නාම. ඉමානි චත්තාරි සමොධානෙත්වා දාතුං සක්කොන්තස්ස කාමාවචරං කුසලං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. පුණ්ණකසෙට්ඨිකාකවලියසුමනමාලාකාරාදීනං (ධ. ප. අට්ඨ. 2.225 පුණ්ණදාසීවත්ථු) (ධ. ප. අට්ඨ. 1.67 සුමනමාලාකාරවත්ථු) විය.

සඞ්ඛෙපතො පනෙතං සබ්බම්පි කාමාවචරකුසලචිත්තං ‘චිත්ත’න්ති කරිත්වා චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන එකමෙව හොති. වෙදනාවසෙන සොමනස්සසහගතං උපෙක්ඛාසහගතන්ති දුවිධං හොති. ඤාණවිභත්තිදෙසනාවසෙන චතුබ්බිධං හොති. සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තඤ්හි උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තඤ්ච ඤාණසම්පයුත්තට්ඨෙන අසඞ්ඛාරිකට්ඨෙන ච එකමෙව හොති. තථා ඤාණසම්පයුත්තං සසඞ්ඛාරිකං, ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, ඤාණවිප්පයුත්තං සසඞ්ඛාරිකඤ්චාති. එවං ඤාණවිභත්තිදෙසනාවසෙන චතුබ්බිධෙ පනෙතස්මිං අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරවිභත්තිතො චත්තාරි අසඞ්ඛාරිකානි චත්තාරි සසඞ්ඛාරිකානීති අට්ඨෙව කුසලචිත්තානි හොන්ති. තානි යාථාවතො ඤත්වා භගවා සබ්බඤ්ඤූ ගණීවරො මුනිසෙට්ඨො ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොතීති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය

160. ඉදානි ¶ ¶ රූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතීති රූපං වුච්චති රූපභවො. උපපත්තීති නිබ්බත්ති ජාති සඤ්ජාති. මග්ගොති උපායො. වචනත්ථො පනෙත්ථ – තං උපපත්තිං මග්ගති ගවෙසති ජනෙති නිප්ඵාදෙතීති මග්ගො. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන මග්ගෙන රූපභවෙ උපපත්ති හොති නිබ්බත්ති ජාති සඤ්ජාති, තං මග්ගං භාවෙතීති. කිං පනෙතෙන නියමතො රූපභවෙ උපපත්ති හොතීති? න හොති. ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථ, සමාහිතො යථාභූතං පජානාති පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.15) එවං වුත්තෙන හි නිබ්බෙධභාගියෙන රූපභවාතික්කමොපි හොති. රූපූපපත්තියා පන ඉතො අඤ්ඤො මග්ගො නාම ¶ නත්ථි, තෙන වුත්තං ‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’ති. අත්ථතො චායං මග්ගො නාම චෙතනාපි හොති, චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මාපි, තදුභයම්පි. ‘‘නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිරයගාමිඤ්ච මග්ග’’න්ති (ම. නි. 1.153) හි එත්ථ චෙතනා මග්ගො නාම.

‘‘සද්ධා හිරියං කුසලඤ්ච දානං, ධම්මා එතෙ සප්පුරිසානුයාතා;

එතඤ්හි මග්ගං දිවියං වදන්ති, එතෙන හි ගච්ඡති දෙවලොක’’න්ති. (අ. නි. 8.32);

එත්ථ චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මග්ගො නාම. ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, අයං පටිපදා’’ති සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.161 ආදයො) චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි මග්ගො නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ‘ඣාන’න්ති වචනතො චෙතනාසම්පයුත්තා අධිප්පෙතා. යස්මා පන ඣානචෙතනා පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, තස්මා චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි වට්ටන්තියෙව.

භාවෙතීති ජනෙති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති. අයං තාව ඉධ භාවනාය අත්ථො. අඤ්ඤත්ථ පන උපසග්ගවසෙන සම්භාවනා පරිභාවනා විභාවනාති එවං අඤ්ඤථාපි අත්ථො හොති. තත්ථ ‘‘ඉධුදායි මම සාවකා අධිසීලෙ සම්භාවෙන්ති – සීලවා සමණො ගොතමො, පරමෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො’’ති ¶ ¶ (ම. නි. 2.243) අයං සම්භාවනා නාම; ඔකප්පනාති අත්ථො. ‘‘සීලපරිභාවිතො සමාධි මහප්ඵලො හොති මහානිසංසො, සමාධිපරිභාවිතා පඤ්ඤා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා, පඤ්ඤාපරිභාවිතං චිත්තං සම්මදෙව ආසවෙහි විමුච්චතී’’ති (දී. නි. 2.186) අයං පරිභාවනා නාම; වාසනාති අත්ථො. ‘‘ඉඞ්ඝ රූපං විභාවෙහි, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං විභාවෙහී’’ති අයං විභාවනා නාම; අන්තරධාපනාති අත්ථො. ‘‘පුන චපරං, උදායි, අක්ඛාතා මයා සාවකානං පටිපදා, යථාපටිපන්නා මෙ සාවකා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙන්තී’’ති (ම. නි. 2.247), අයං පන උප්පාදනවඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනා නාම. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ අයමෙව අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං – ‘භාවෙතීති ජනෙති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙතී’ති.

කස්මා පනෙත්ථ, යථා කාමාවචරකුසලනිද්දෙසෙ ධම්මපුබ්බඞ්ගමා දෙසනා කතා තථා අකත්වා, පුග්ගලපුබ්බඞ්ගමා ¶ කතාති? පටිපදාය සාධෙතබ්බතො. ඉදඤ්හි චතූසු පටිපදාසු අඤ්ඤතරාය සාධෙතබ්බං; න කාමාවචරං විය විනා පටිපදාය උප්පජ්ජති. පටිපදා ච නාමෙසා පටිපන්නකෙ සති හොතීති එතමත්ථං දස්සෙතුං පුග්ගලපුබ්බඞ්ගමං දෙසනං කරොන්තො ‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’ති ආහ.

විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්චිත්වා, විනා හුත්වා, අපක්කමිත්වා. යො පනායමෙත්ථ ‘එව’-කාරො සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං, කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘විවිච්චෙව කාමෙහී’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති – නූනිමස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා යෙසු සති ඉදං න පවත්තති, අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය? තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව. තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ සියා – ‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො, න උත්තරපදෙ? කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තංනිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙ එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො ¶ හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72; දී. නි. 3.353). උත්තරපදෙපි පන, යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති ¶ (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) එත්ථ ‘එව’-කාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං, තස්මා ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි විවිච්චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තථාපි කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකො වික්ඛම්භනවිවෙකොති තයො එව ඉධ දට්ඨබ්බා.

කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච නිද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපියා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච තත්ථෙව විභඞ්ගෙ ච ‘‘ඡන්දො කාමො, රාගො ¶ කාමො, ඡන්දරාගො කාමො; සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො; ඉමෙ වුච්චන්ති කාමා’’ති (මහානි. 1; විභ. 564) එවං කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතාඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති විවිච්චෙව කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං; පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස; පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති ඤාතබ්බං. එස තාව නයො ‘කාමෙහී’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.

කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ‘ඡන්දොති ච රාගො’ති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොයෙව කාමොති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි ¶ සමානො ‘‘තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස ‘කාමතො’ති අවත්වා ‘කාමෙහී’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා? කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො ¶ නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි. තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානි, විඝාතකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ ‘විවිච්චෙව කාමෙහී’ති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති. ‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං; තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං ¶ දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්ඣාකායගන්ථකාමරාගසංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්ථසංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. අයං තාව ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති එත්ථ අත්ථප්පකාසනා.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං සවිතක්කං සවිචාරන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණාදිවිභාගෙන අප්පනාසම්පයොගතො රූපාවචරභාවප්පත්තෙන විතක්කෙන චෙව විචාරෙන ච සහ වත්තති. රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං සවිතක්කං සවිචාරන්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන ¶ උපෙතො හොති සමුපෙතො’’තිආදිනා (විභ. 565) නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා. අත්ථො පන තත්රපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

විවෙකජන්ති – එත්ථ විවිත්ති විවෙකො. නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ, ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති – එත්ථ පීතිසුඛානි හෙට්ඨා පකාසිතානෙව. තෙසු පන වුත්තප්පකාරාය පඤ්චවිධාය පීතියා යා අප්පනාසමාධිස්ස මූලං හුත්වා වඩ්ඪමානා සමාධිසම්පයොගං ගතා ඵරණාපීති – අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා පීතීති. අයඤ්ච පීති ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ¶ ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං පීතිසුඛන්ති වුච්චති. අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං, ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛමස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ, අත්ථීති එවම්පි විවෙකජං පීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං එවං පීතිසුඛම්පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති. තඤ්චස්ස අත්ථි. තස්මා එකපදෙනෙව ‘විවෙකජං පීතිසුඛ’න්ති වත්තුං යුජ්ජති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගත’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං. අත්ථො පන තත්ථාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

පඨමං ¶ ඣානන්ති – එත්ථ ගණනානුපුබ්බතා පඨමං. පඨමං උප්පන්නන්ති පඨමං. පඨමං සමාපජ්ජිතබ්බන්තිපි පඨමං. ඉදං පන න එකන්තලක්ඛණං. චිණ්ණවසීභාවො හි අට්ඨසමාපත්තිලාභී ආදිතො පට්ඨාය මත්ථකං පාපෙන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති. මත්ථකතො පට්ඨාය ආදිං පාපෙන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති. අන්තරන්තරා ඔක්කමන්තොපි සක්කොති. එවං පුබ්බුප්පත්තියට්ඨෙන පන පඨමං නාම හොති.

ඣානන්ති දුවිධං ඣානං – ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො පථවිකසිණාදිආරම්මණං උපනිජ්ඣායන්තීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. විපස්සනාමග්ගඵලානි පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තත්ථ විපස්සනා අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. විපස්සනාය කතකිච්චස්ස මග්ගෙන ඉජ්ඣනතො මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. ඵලං පන නිරොධසච්චං තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තෙසු ඉමස්මිං අත්ථෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. තස්මා ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො පච්චනීකජ්ඣාපනතො වා ඣානන්ති වෙදිතබ්බං.

උපසම්පජ්ජාති ¶ උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘උපසම්පජ්ජාති පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා’’ති (විභ. 570) වුත්තං. තස්සාපි එවමෙවත්ථො දට්ඨබ්බො. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉතිවුත්තප්පකාරජ්ඣානසමඞ්ගී හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියනං වුත්තිං පාලනං යපනං යාපනං චාරං විහාරං අභිනිප්ඵාදෙති. වුත්තඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ – ‘‘විහරතීති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති, තෙන වුච්චති විහරතී’’ති (විභ. 512, 571).

පථවිකසිණන්ති ¶ එත්ථ පථවිමණ්ඩලම්පි සකලට්ඨෙන පථවිකසිණන්ති වුච්චති. තං නිස්සාය පටිලද්ධං නිමිත්තම්පි. පථවිකසිණනිමිත්තෙ පටිලද්ධජ්ඣානම්පි. තත්ථ ඉමස්මිං අත්ථෙ ඣානං පථවීකසිණන්ති වෙදිතබ්බං. පථවිකසිණසඞ්ඛාතං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. ඉමස්මිං පන ¶ පථවිකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තුකාමෙන කුලපුත්තෙන කිං කත්තබ්බන්ති? ආදිතො තාව පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතසඞ්ඛාතානි චත්තාරි සීලානි විසොධෙත්වා සුපරිසුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨිතෙන, ය්වාස්ස ආවාසාදීසු දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි, තං උපච්ඡින්දිත්වා කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා පාළියා ආගතෙසු අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං උපපරික්ඛන්තෙන සචස්ස ඉදං පථවිකසිණං අනුකූලං හොති, ඉදමෙව කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඣානභාවනාය අනනුරූපං විහාරං පහාය අනුරූපෙ විහාරෙ විහරන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා කසිණපරිකම්මනිමිත්තානුරක්ඛණසත්තඅසප්පායපරිවජ්ජනසත්තසප්පායසෙවනදසවිධඅප්පනාකොසල්ලප්පභෙදං සබ්බං භාවනාවිධානං අපරිහාපෙන්තෙන ඣානාධිගමත්ථාය පටිපජ්ජිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.51 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ එවං ඉතො පරෙසුපි. සබ්බකම්මට්ඨානානඤ්හි භාවනාවිධානං සබ්බං අට්ඨකථානයෙන ගහෙත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ ¶ විත්ථාරිතං. කිං තෙන තත්ථ තත්ථ පුන වුත්තෙනාති න නං පුන විත්ථාරයාම. පාළියා පන හෙට්ඨා අනාගතං අත්ථං අපරිහාපෙන්තා නිරන්තරං අනුපදවණ්ණනමෙව කරිස්සාම.

තස්මිං සමයෙති තස්මිං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ. ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතීති ඉමෙ කාමාවචරපඨමකුසලචිත්තෙ වුත්තප්පකාරාය පදපටිපාටියා ඡපණ්ණාස ධම්මා හොන්ති. කෙවලඤ්හි තෙ කාමාවචරා, ඉමෙ භූමන්තරවසෙන මහග්ගතා රූපාවචරාති අයමෙත්ථ විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. යෙවාපනකා පනෙත්ථ ඡන්දාදයො චත්තාරොව ලබ්භන්ති. කොට්ඨාසවාරසුඤ්ඤතවාරා පාකතිකා එවාති.

161-162. දුතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ ¶ විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ¶ විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා, සමතික්කමා; දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො අඤ්ඤෙ ඉධ, ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ – නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං, අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි සම්පසාදනන්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ ‘සම්පසාදනං චෙතසො’ති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ ‘චෙතසො’ති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරුළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි ¶ හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි. උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි. සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස, න ජීවස්ස, තස්මා එතං ‘චෙතසො එකොදිභාව’න්ති වුත්තං.

‘නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි, අථ කස්මා ඉදමෙව සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවඤ්චාති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – ‘අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය ¶ සම්පසාදන’න්ති ¶ න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තා එව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො. තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායපටිලාභෙනෙව සමාධිපි පාකටො. තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘සම්පසාදනන්ති යා සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො; චෙතසො එකොදිභාවන්ති යා චිත්තස්ස ඨිති…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති (විභ. 574-575) එත්තකමෙව වුත්තං. එවං වුත්තෙන පනෙතෙන සද්ධිං අයං අත්ථවණ්ණනා යථා න විරුජ්ඣති අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති චෙව සමෙති ච, එවං වෙදිතබ්බා.

අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘ඉති අයඤ්ච විතක්කො අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා, තෙන වුච්චති අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති.

එත්ථාහ – නනු ච විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො? අථ කස්මා පුන ‘වුත්තං අවිතක්කං අවිචාර’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං, සිද්ධොවායමත්ථො, න පනෙතං තදත්ථදීපකං. නනු අවොචුම්හ – ‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං ¶ සමධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්ත’න්ති.

අපිච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුසියස්ස; විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා; න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කං අවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච, අභාවාති එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන අවිතක්කං අවිචාරන්ති ඉදං වචනං, තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි ¶ ¶ පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘සමාධී’ති වත්තබ්බතං අරහති, විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව සමාධිජන්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.

දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං. ඉදං දුතියං සමාපජ්ජතීතිපි දුතියං. තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඣානපඤ්චකෙ විතක්කවිචාරපදානි මග්ගපඤ්චකෙ ච සම්මාසඞ්කප්පපදං පරිහීනං. තෙසං වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකපදවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කොට්ඨාසවාරෙපි තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති, චතුරඞ්ගිකො මග්ගො හොතීති ආගතං. සෙසං පඨමජ්ඣානසදිසමෙවාති.

163. තතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා. උභින්නං පන අන්තරා ‘ච’-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. සො වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො ‘වූපසමා’ චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච වූපසමා ¶ චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරානං වූපසමං සම්පිණ්ඩෙති තදා පීතියා ච විරාගා කිඤ්ච භිය්යො ‘විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’ති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා, ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති – නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සාති? යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ ¶ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං ¶ සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්සුක්කානං උස්සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති. තෙනායමත්ථො වුත්තො – ‘පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහරතීති – එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා. සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී උපෙක්ඛකොති වුච්චති.

උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඣානුපෙක්ඛා පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති.

තත්ථ යා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති, න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො’’ති (අ. නි. 5.1; මහානි. 90; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 18; පටි. ම. 3.17) එවමාගතා ඛීණාසවස්ස ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ¶ පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති (ම. නි. 1.27; 3.247) එවමාගතා සහජාතධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ¶ පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං ‘වීරියුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’ නාම.

යා පන ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්ඛමසුඛසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා අයං ‘වෙදනුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘යදත්ථි, යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති ¶ (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘විපස්සනුපෙක්ඛා’ නාම.

යා පන ඡන්දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්ඛා අයං, ‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති (ධ. ස. 163; දී. නි. 1.230) එවමාගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතජනනී උපෙක්ඛා, අයං ‘ඣානුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣාන’’න්ති එවමාගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා’ නාම.

තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන පනස්සා අයං භෙදො ¶ . එකස්සාපි සතො සත්තස්ස කුමාරයුවථෙර සෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය. තස්මා තාසු යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා න තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාදයො, යත්ථ වා පන බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා න තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාදයො හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යථා ¶ චෙතාසං අත්ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි. පඤ්ඤා එව හි එසා කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා. යථා හි පුරිසස්ස සායං ගෙහං පවිට්ඨං සප්පං අජපදදණ්ඩං ගහෙත්වා පරියෙසමානස්ස තං ථුසකොට්ඨකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘සප්පො නු ඛො නො’ති අවලොකෙන්තස්ස සොවත්ථිකත්තයං දිස්වා නිබ්බෙමතිකස්ස ‘සප්පො, න සප්පො’ති විචිනනෙ මජ්ඣත්තතා හොති; එවමෙව යා ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, අයං ‘විපස්සනුපෙක්ඛා’. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අජපදදණ්ඩකෙන ගාළ්හං සප්පං ගහෙත්වා ‘කින්තාහං ඉමං සප්පං අවිහෙඨෙන්තො අත්තානඤ්ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්තො මුඤ්චෙය්ය’න්ති මුඤ්චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්ඣත්තතා හොති; එවමෙව යා ලක්ඛණත්තයස්ස දිට්ඨත්තා, ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සතො, සඞ්ඛාරග්ගහණෙ මජ්ඣත්තතා, අයං ‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’. ඉති විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපි සිද්ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනග්ගහණෙසු මජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙන කිච්චෙන ද්විධා භින්නාති. විරියුපෙක්ඛා පන වෙදනුපෙක්ඛා ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අවසෙසාහි ¶ ච අත්ථතො භින්නායෙවාති.

ඉමාසු දසසු උපෙක්ඛාසු ‘ඣානුපෙක්ඛා’ ඉධ අධිප්පෙතා. සා මජ්ඣත්තලක්ඛණා අනාභොගරසා අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා පීතිවිරාගපදට්ඨානාති. එත්ථාහ – නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති? සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, තස්මා තත්රාපි ‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්තබ්බා සියා. සා කස්මා න වුත්තාති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

නිට්ඨිතා උපෙක්ඛකො ච විහරතීති එතස්ස

ඉදානි ¶ සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. ඉති පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි – මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස ¶ උපචාරමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා – ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං, භූමියං විය පුරිසස්ස, චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස, පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය, සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතා එව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො? යථා ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති, එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය, පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්තා සාරජ්ජන්ති, ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදමිධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ ¶ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ‘‘ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤාපෙන්ති පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙ’’න්ති පසංසන්තීති අධිප්පායො – කින්ති? ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති – තං තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා ¶ පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති, ‘යථා ච පීති න උප්පජ්ජති’ එවං උපට්ඨිතසතිතාය සතිමා, යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති තස්මා පසංසාරහො; ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තා ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං.

තතියන්ති ¶ ගණනානුපුබ්බතා තතියං. ඉදං තතියං සමාපජ්ජතීතිපි තතියං. තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඣානපඤ්චකෙ පීතිපදම්පි පරිහීනං. තස්සාපි වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකපදවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කොට්ඨාසවාරෙපි දුවඞ්ගිකං ඣානං හොතීති ආගතං. සෙසං දුතියජ්ඣානසදිසමෙවාති.

165. චතුත්ථජ්ඣානනිද්දෙසෙ සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ¶ ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා; පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති. දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියජ්ඣානානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව ¶ කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි තෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානුපචාරෙ ¶ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා, විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, නත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති, පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති. සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං, පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති; යත්ථ පන උප්පජ්ජති තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ; අප්පහීනා එව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ, පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා ¶ චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච, සියා උප්පත්ති, නත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහටා’ති? ‘සුඛග්ගහණත්ථං’. යා හි අයං ‘අදුක්ඛමසුඛ’න්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං. තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස ගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘අයං ¶ සො, ගණ්හථ න’න්ති තම්පි ගාහාපයති; එවමෙව භගවා සුඛගහණත්ථං සබ්බාපි එතා සමාහරීති. එවඤ්හි සමාහටා එතා දස්සෙත්වා යං නෙව සුඛං න දුක්ඛං, න සොමනස්සං න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛාවෙදනාති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපිච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සුඛදුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය ¶ චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං තත්ථ පහීනාති වුත්තා, එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාති වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස; දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛසුඛප්පටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්ඛමසුඛා. උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ¶ ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති. යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙන. තස්මා එතං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධීති වුච්චති. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘අයං සති ඉමාය උපෙක්ඛාය විසදා හොති පරිසුද්ධා පරියොදාතා, තෙන වුච්චති උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’’ති (විභ. 597). යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සති පාරිසුද්ධි හොති සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා. සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති – යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා – එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අප්පටිලාභා විජ්ජමානාපි පඨමාදිජ්ඣානභෙදෙසු අපරිසුද්ධා හොති. තස්සා ච අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති. තස්මා තෙසු එකම්පි ‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛා වෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා ¶ අතිවිය පරිසුද්ධා. තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා. තස්මා ඉදමෙව උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධීති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං සමාපජ්ජතීතිපි චතුත්ථං. ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඵස්සපඤ්චකෙ තාව වෙදනාති උපෙක්ඛාවෙදනා වෙදිතබ්බා. ඣානපඤ්චකඉන්ද්රියඅට්ඨකෙසු පන උපෙක්ඛා හොති උපෙක්ඛින්ද්රියං ¶ හොතීති (ධ. ස. 165) වුත්තමෙව. සෙසානි තතියෙ පරිහීනපදානි ඉධාපි පරිහීනානෙව. කොට්ඨාසවාරෙපි දුවඞ්ගිකං ඣානන්ති උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බං තතියසදිසමෙවාති.

167. ඉදානි කතමෙ ධම්මා කුසලාති පඤ්චකනයො ආරද්ධො. කස්මාති චෙ, පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච. සන්නිසින්නදෙවපරිසාය කිර එකච්චානං දෙවානං විතක්කො එව ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, විචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන සත්ථා චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං ¶ විචාරො ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන තිවඞ්ගිකං තතියජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං පීති ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, සුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන දුවඞ්ගිකං චතුත්ථජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං සුඛං ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන දුවඞ්ගිකං පඤ්චමජ්ඣානං නාම භාජෙසි. අයං තාව ‘පුග්ගලජ්ඣාසයො’.

යස්සා පන ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාවිලාසප්පත්තො නාම හොති – සා තථාගතස්ස සුට්ඨු පටිවිද්ධා – තස්මා ඤාණමහත්තතාය දෙසනාවිධානෙසු කුසලො දෙසනාවිලාසප්පත්තො සත්ථා යං යං ¶ අඞ්ගං ලබ්භති තස්ස තස්ස වසෙන යථා යථා ඉච්ඡති තථා තථා දෙසනං නියාමෙතීති සො ඉධ පඤ්චඞ්ගිකං පඨමජ්ඣානං භාජෙසි, චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං, භාජෙසි තිවඞ්ගිකං තතියජ්ඣානං, භාජෙසි දුවඞ්ගිකං චතුත්ථජ්ඣානං, දුවඞ්ගිකමෙව පඤ්චමජ්ඣානං භාජෙසි. අයං ‘දෙසනාවිලාසො’ නාම.

අපිච යෙ භගවතා ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සමාධී – සවිතක්කසවිචාරො සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධී’’ති (දී. නි. 3.305) සුත්තන්තෙ තයො සමාධී දෙසිතා, තෙසු හෙට්ඨා සවිතක්කසවිචාරො සමාධි අවිතක්කඅවිචාරො ¶ සමාධි ච භාජෙත්වා දස්සිතො, අවිතක්කවිචාරමත්තො න දස්සිතො. තං දස්සෙතුම්පි අයං පඤ්චකනයො ආරද්ධොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දුතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ ඵස්සාදීසු විතක්කමත්තං පරිහායති, කොට්ඨාසවාරෙ ‘‘චතුරඞ්ගිකං ඣානං හොති චතුරඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති අයමෙව විසෙසො. සෙසං සබ්බං පඨමජ්ඣානසදිසමෙව. යානි ච චතුක්කනයෙ දුතියතතියචතුත්ථානි තානෙව ඉධ තතියචතුත්ථපඤ්චමානි. තෙසං අධිගමපටිපාටිදීපනත්ථං අයං නයො වෙදිතබ්බො –

එකො කිර අමච්චපුත්තො රාජානං උපට්ඨාතුං ජනපදතො නගරං ආගතො. සො එකදිවසමෙව රාජානං දිස්වා පානබ්යසනෙන සබ්බං විභවජාතං නාසෙසි. තං එකදිවසං සුරාමදමත්තං නිච්චොළං කත්වා ජිණ්ණකටසාරකමත්තෙන ¶ පටිච්ඡාදෙත්වා පානාගාරතො නීහරිංසු. තමෙනං සඞ්කාරකූටෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තං එකො අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො දිස්වා ‘අයං පුරිසො මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පටිජග්ගිතබ්බො එසො’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා මත්තිකාය න්හාපෙත්වා ථූලසාටකයුගං නිවාසාපෙත්වා පුන ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා සුඛුමෙන දුකූලයුගළෙන අච්ඡාදෙත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා සුභොජනං භොජෙත්වා ‘එවං නං පරිචාරෙය්යාථා’ති පරිචාරකෙ පටිපාදෙත්වා පක්කාමි. අථ නං තෙ සයනං ආරොපෙසුං. පානාගාරගමනපටිබාහනත්ථඤ්ච නං චත්තාරො තාව ජනා චතූසු හත්ථපාදෙසු උප්පීළෙත්වා අට්ඨංසු. එකො පාදෙ පරිමජ්ජි. එකො තාලවණ්ටං ගහෙත්වා බීජි. එකො වීණං වාදයමානො ගායන්තො නිසීදි.

සො සයනුපගමනෙන විගතකිලමථො ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො හත්ථපාදනිප්පීළනං අසහමානො ¶ ‘කො මෙ හත්ථපාදෙ උප්පීළෙති? අපගච්ඡථා’ති තජ්ජෙසි. තෙ එකවචනෙනෙව අපගච්ඡිංසු. තතො පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො පාදපරිමජ්ජනං අසහමානො ‘කො මෙ පාදෙ පරිමජ්ජති? අපගච්ඡා’ති ආහ. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො වාතවුට්ඨි විය තාලවණ්ටවාතං අසහන්තො ‘කො එස? අපගච්ඡතූ’ති ආහ. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො කණ්ණසූලං විය ගීතවාදිතසද්දං අසහමානො වීණාවාදකං තජ්ජෙසි. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. අථෙවං ¶ අනුක්කමෙන පහීනකිලමථුප්පීළනපරිමජ්ජනවාතප්පහාරගීතවාදිතසද්දුපද්දවො සුඛං සයිත්වා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. රාජාපිස්ස මහන්තං ඉස්සරියමදාසි. සො මහාජනස්ස අවස්සයො ජාතො.

තත්ථ පානබ්යසනෙන පාරිජුඤ්ඤප්පත්තො සො අමච්චපුත්තො විය අනෙකබ්යසනපාරිජුඤ්ඤප්පත්තො ඝරාවාසගතො කුලපුත්තො දට්ඨබ්බො. අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො පුරිසො විය තථාගතො. තස්ස පුරිසස්ස ‘අයං මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පටිජග්ගනං අරහතී’ති සන්නිට්ඨානං විය තථාගතස්ස ‘අයං මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පබ්බජ්ජං අරහති කුලපුත්තො’ති සන්නිට්ඨානකරණං.

අථස්ස ¶ අමච්චපුත්තස්ස මත්තිකාමත්තෙන න්හාපනං විය කුලපුත්තස්සාපි පබ්බජ්ජාපටිලාභො. අථස්ස ථූලසාටකනිවාසනං විය ඉමස්සාපි දසසික්ඛාපදසඞ්ඛාතසීලවත්ථනිවාසනං. පුන තස්ස ගන්ධොදකන්හාපනං විය ඉමස්සාපි පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලගන්ධොදකන්හාපනං. පුන තස්ස සුඛුමදුකූලයුගළච්ඡාදනං විය ඉමස්සාපි යථාවුත්තසීලවිසුද්ධිසම්පදාසඞ්ඛාතදුකූලච්ඡාදනං.

දුකූලච්ඡාදිතස්ස පනස්ස පාසාදාරොපනං විය ඉමස්සාපි සීලවිසුද්ධිදුකූලච්ඡාදිතස්ස සමාධිභාවනාපාසාදාරොහනං. තතො තස්ස සුභොජනභුඤ්ජනං විය ඉමස්සාපි සමාධිඋපකාරකසතිසම්පජඤ්ඤාදිධම්මාමතපරිභුඤ්ජනං.

භුත්තභොජනස්ස පන තස්ස පරිචාරකෙහි සයනාරොපනං විය ඉමස්සාපි විතක්කාදීහි උපචාරජ්ඣානාරොපනං. පුන තස්ස පානාගාරගමනපටිබාහනත්ථං හත්ථපාදුප්පීළනකපුරිසචතුක්කං විය ඉමස්සාපි කාමසඤ්ඤාභිමුඛගමනපටිබාහනත්ථං ආරම්මණෙ චිත්තුප්පීළනකො නෙක්ඛම්මවිතක්කො. තස්ස ¶ පාදපරිමජ්ජකපුරිසො විය ඉමස්සාපි ආරම්මණෙ චිත්තානුමජ්ජනකො විචාරො. තස්ස තාලවණ්ටවාතදායකො විය ඉමස්සාපි චෙතසො සීතලභාවදායිකා පීති.

තස්ස සොතානුග්ගහකරො ගන්ධබ්බපුරිසො විය ඉමස්සාපි චිත්තානුග්ගාහකං සොමනස්සං. තස්ස සයනුපගමනෙන විගතකිලමථස්ස ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි උපචාරජ්ඣානසන්නිස්සයෙන විගතනීවරණකිලමථස්ස පඨමජ්ඣානුපගමනං.

අථස්ස නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතස්ස හත්ථපාදුප්පීළනාසහනෙන හත්ථපාදුප්පීළකානං සන්තජ්ජනං තෙසඤ්ච අපගමනෙන පුන ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතස්ස ¶ චිත්තුප්පීළකවිතක්කාසහනෙන විතක්කදොසදස්සනං, විතක්කප්පහානා ච පුන අවිතක්කවිචාරමත්තදුතියජ්ඣානුපගමනං.

තතො තස්ස පුනප්පුනං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතස්ස යථාවුත්තෙන කමෙන පාදපරිමජ්ජනාදීනං අසහනෙන පටිපාටියා පාදපරිමජ්ජකාදීනං සන්තජ්ජනං, තෙසං තෙසඤ්ච අපගමනෙන පුනප්පුනං ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි පුනප්පුනං දුතියාදීහි ඣානෙහි වුට්ඨිතස්ස යථාවුත්තදොසානං විචාරාදීනං අසහනෙන ¶ පටිපාටියා විචාරාදිදොසදස්සනං. තෙසං තෙසඤ්ච පහානා පුනප්පුනං අවිතක්කඅවිචාරනිප්පීතික පහීනසොමනස්සජ්ඣානුපගමනං.

තස්ස පන සයනා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගතස්ස ඉස්සරියප්පත්ති විය ඉමස්සාපි පඤ්චමජ්ඣානතො වුට්ඨිතස්ස විපස්සනා මග්ගං උපගතස්ස අරහත්තප්පත්ති.

තස්ස පත්තිස්සරියස්ස බහූනං ජනානං අවස්සයභාවො විය ඉමස්සාපි අරහත්තප්පත්තස්ස බහූනං අවස්සයභාවො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා හි එස අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නාම හොතීති.

එත්තාවතා චතුක්කපඤ්චකනයද්වයභෙදො සුද්ධිකනවකො නාම පකාසිතො හොති. අත්ථතො පනෙස පඤ්චකනයෙ චතුක්කනයස්ස පවිට්ඨත්තා ඣානපඤ්චකො එවාති වෙදිතබ්බො.

176-180. ඉදානි ¶ යස්මා එතං ඣානං නාම පටිපදාකමෙන සිජ්ඣති, තස්මා තස්ස පටිපදාභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දුක්ඛා පටිපදා අස්සාති දුක්ඛපටිපදං. දන්ධා අභිඤ්ඤා අස්සාති දන්ධාභිඤ්ඤං. ඉති දුක්ඛපටිපදන්ති වා දන්ධාභිඤ්ඤන්ති වා පථවීකසිණන්ති වා තීණිපි ඣානස්සෙව නාමානි. දුක්ඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරං උප්පජ්ජති තාව පවත්තා ඣානභාවනා ‘පටිපදා’ති වුච්චති. උපචාරතො පන පට්ඨාය යාව අප්පනා තාව පවත්තා පඤ්ඤා ‘අභිඤ්ඤා’ති වුච්චති. සා පනෙසා පටිපදා එකච්චස්ස දුක්ඛා හොති. නීවරණාදිපච්චනීකධම්මසමුදාචාරගහනතාය ¶ කිච්ඡා අසුඛසෙවනාති අත්ථො. එකච්චස්ස තදභාවෙන සුඛා. අභිඤ්ඤාපි එකච්චස්ස දන්ධා හොති, මන්දා, අසීඝප්පවත්ති. එකච්චස්ස ඛිප්පා අමන්දා සීඝප්පවත්ති. තස්මා යො ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති ¶ , තස්ස දුක්ඛා පටිපදා නාම හොති. යො පන වික්ඛම්භිතකිලෙසො අප්පනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති, තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. යො ඛිප්පං අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති තස්ස ඛිප්පාභිඤ්ඤා නාම හොති. යො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො සුඛෙන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, තස්ස සුඛා පටිපදා නාම හොති.

තත්ථ යානි සප්පායාසප්පායානි ච පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනි පුබ්බකිච්චානි ච අප්පනාකොසල්ලානි ච විසුද්ධිමග්ගෙ චිත්තභාවනානිද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨානි, තෙසු යො අසප්පායසෙවී හොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා දන්ධා ච අභිඤ්ඤා හොති. සප්පායසෙවිනො සුඛා පටිපදා ඛිප්පා ච අභිඤ්ඤා. යො පන පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී හොති, පුබ්බභාගෙ වා සප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ අසප්පායසෙවී, තස්ස වොමිස්සකතා වෙදිතබ්බා. තථා පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකං පුබ්බකිච්චං අසම්පාදෙත්වා භාවනං අනුයුත්තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති, විපරියායෙන සුඛා. අප්පනාකොසල්ලානි පන අසම්පාදෙන්තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, සම්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පා.

අපිච ¶ තණ්හාඅවිජ්ජාවසෙන සමථවිපස්සනාකතාධිකාරවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොති, අනභිභූතස්ස සුඛා. අවිජ්ජාභිභූතස්ස ච දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, අනභිභූතස්ස ඛිප්පා. යො ච සමථෙ අකතාධිකාරො තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති, කතාධිකාරස්ස සුඛා. යො පන විපස්සනාය අකතාධිකාරො හොති, තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, කතාධිකාරස්ස ඛිප්පා.

කිලෙසින්ද්රියවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තිබ්බකිලෙසස්ස හි මුදින්ද්රියස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤා. මන්දකිලෙසස්ස ච මුදින්ද්රියස්ස සුඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤාති.

ඉති ඉමාසු පටිපදාඅභිඤ්ඤාසු යො පුග්ගලො දුක්ඛාය පටිපදාය ¶ දන්ධාය අභිඤ්ඤාය ඣානං පාපුණාති, තස්ස තං ඣානං දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤන්ති වුච්චති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ ‘තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා’ති (විභ. 799) එවං වුත්තසතියා වා තංතංඣානනිකන්තියා වා වික්ඛම්භනෙ පටිපදා, තංතංඣානුපචාරප්පත්තස්ස අප්පනාය පරිවාසෙ අභිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. ආගමනවසෙනාපි ච පටිපදා අභිඤ්ඤා හොන්තියෙව. දුක්ඛපටිපදඤ්හි දන්ධාභිඤ්ඤං පඨමජ්ඣානං පත්වා පවත්තං දුතියම්පි තාදිසමෙව හොති. තතියචතුත්ථෙසුපි එසෙව නයො. යථා ච චතුක්කනයෙ එවං පඤ්චකනයෙපි පටිපදාවසෙන චතුධා භෙදො වෙදිතබ්බො. ඉති පටිපදාවසෙනපි චත්තාරො නවකා වුත්තා හොන්ති. තෙසු පාඨතො ඡත්තිංස චිත්තානි, අත්ථතො පන පඤ්චකනයෙ චතුක්කනයස්ස පවිට්ඨත්තා වීසතිමෙව භවන්තීති.

181. ඉදානි ¶ යස්මා එතං ඣානං නාම යථා පටිපදාභෙදෙන එවං ආරම්මණභෙදෙනාපි චතුබ්බිධං හොති. තස්මාස්ස තං පභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පරිත්තං පරිත්තාරම්මණන්තිආදීසු යං අප්පගුණං හොති, උපරිජ්ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, ඉදං පරිත්තං නාම. යං පන අවඩ්ඪිතෙ සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා ආරම්මණෙ පවත්තං, තං පරිත්තං ආරම්මණං අස්සාති පරිත්තාරම්මණං. යං පගුණං සුභාවි�