අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා) > සම්මොහවිනොදනී-අට්ඨකථා

1. පඤ්චක්ඛන්ධා – රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති ඉදං විභඞ්ගප්පකරණස්ස ආදිභූතෙ ඛන්ධවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නාම. තත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන න තතො හෙට්ඨා න උද්ධන්ති දස්සෙති. ඛන්ධාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තත්රායං ඛන්ධ-සද්දො සම්බහුලෙසු ඨානෙසු දිස්සති – රාසිම්හි, ගුණෙ, පණ්ණත්තියං, රුළ්හියන්ති. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙ න සුකරං උදකස්ස පමාණං ගහෙතුං – එත්තකානි උදකාළ්හකානීති වා එත්තකානි උදකාළ්හකසතානීති වා එත්තකානි උදකාළ්හකසහස්සානීති වා එත්තකානි උදකාළ්හකසතසහස්සානීති වා, අථ ඛො අසඞ්ඛ්යෙය්යො අප්පමෙය්යො මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව ¶ සඞ්ඛ්යං ¶ ගච්ඡතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.51; 6.37) හි රාසිතො ඛන්ධො නාම. නහි පරිත්තකං උදකං උදකක්ඛන්ධොති වුච්චති, බහුකමෙව වුච්චති. තථා න පරිත්තකො රජො රජක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකා ගාවො ගවක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකං බලං බලක්ඛන්ධො, න අප්පමත්තකං පුඤ්ඤං පුඤ්ඤක්ඛන්ධොති වුච්චති. බහුකමෙව හි රජො රජක්ඛන්ධො, බහුකාව ගවාදයො ගවක්ඛන්ධො, බලක්ඛන්ධො, පුඤ්ඤක්ඛන්ධොති වුච්චන්ති. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) පන ගුණතො ඛන්ධො නාම. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධං ගඞ්ගාය නදියා සොතෙන වුය්හමාන’’න්ති (සං. නි. 4.241). එත්ථ පණ්ණත්තිතො ඛන්ධො නාම. ‘‘යං චිත්තං මනො මානසං…පෙ… විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (ධ. ස. 63, 65) රුළ්හිතො ඛන්ධො නාම. ස්වායමිධ රාසිතො අධිප්පෙතො. අයඤ්හි ඛන්ධට්ඨො නාම පිණ්ඩට්ඨො පූගට්ඨො ඝටට්ඨො රාසට්ඨො. තස්මා ‘රාසිලක්ඛණා ඛන්ධා’ති වෙදිතබ්බා. කොට්ඨාසට්ඨොතිපි වත්තුං වට්ටති; ලොකස්මිඤ්හි ඉණං ගහෙත්වා චොදියමානා ‘ද්වීහි ඛන්ධෙහි දස්සාම, තීහි ඛන්ධෙහි දස්සාමා’ති වදන්ති. ඉති ‘කොට්ඨාසලක්ඛණා ඛන්ධා’තිපි වත්තුං වට්ටති. එවමෙත්ථ රූපක්ඛන්ධොති රූපරාසි රූපකොට්ඨාසො, වෙදනාක්ඛන්ධොති වෙදනාරාසි වෙදනාකොට්ඨාසොති ඉමිනා නයෙන සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීනං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්තාවතා ¶ සම්මාසම්බුද්ධො ය්වායං ‘‘චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාදීසු එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො ‘පඤ්චවීසති රූපකොට්ඨාසා’ති ච ‘ඡන්නවුති රූපකොට්ඨාසා’ති ච එවංපභෙදො රූපරාසි, තං සබ්බං පරිපිණ්ඩෙත්වා රූපක්ඛන්ධො නාමාති දස්සෙසි. යො පනායං ‘‘සුඛා වෙදනා, දුක්ඛා වෙදනා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා’’ති තෙසුයෙව එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො චතුභූමිකවෙදනාරාසි, තං සබ්බං පරිපිණ්ඩෙත්වා වෙදනාක්ඛන්ධො නාමාති දස්සෙසි. යො පනායං ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා’’ති තෙසුයෙව එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො චතුභූමිකසඤ්ඤාරාසි ¶ , තං සබ්බං පරිපිණ්ඩෙත්වා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො නාමාති දස්සෙසි. යො පනායං ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා චෙතනා’’ති තෙසුයෙව එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො චතුභූමිකචෙතනාරාසි, තං සබ්බං පරිපිණ්ඩෙත්වා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො නාමාති දස්සෙසි. යො ¶ පනායං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං, මනොධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති තෙසුයෙව එකාදසසු ඔකාසෙසු විභත්තො චතුභූමිකචිත්තරාසි, තං සබ්බං පරිපිණ්ඩෙත්වා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො නාමාති දස්සෙසි.

අපිචෙත්ථ සබ්බම්පි චතුසමුට්ඨානිකං රූපං රූපක්ඛන්ධො, කාමාවචරඅට්ඨකුසලචිත්තාදීහි එකූනනවුතිචිත්තෙහි සහජාතා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සාදයො ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, එකූනනවුති චිත්තානි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති. එවම්පි පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ධම්මපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

2. ඉදානි තෙ රූපක්ඛන්ධාදයො විභජිත්වා දස්සෙතුං තත්ථ කතමො රූපක්ඛන්ධොතිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු. කතමොති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. රූපක්ඛන්ධොති පුච්ඡිතධම්මනිදස්සනං. ඉදානි තං විභජන්තො යං කිඤ්චි රූපන්තිආදිමාහ. තත්ථ යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානං. රූපන්ති අතිප්පසඞ්ගනියමනං. එවං පදද්වයෙනාපි රූපස්ස අනවසෙසපරිග්ගහො කතො හොති.

තත්ථ කෙනට්ඨෙන රූපන්ති? රුප්පනට්ඨෙන රූපං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කිඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථ? රුප්පතීති ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පති, ඩංසමකසවාතාතපසරිසපසම්ඵස්සෙනපි රුප්පති. රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.79).

තත්ථ කින්ති කාරණපුච්ඡා; කෙන කාරණෙන රූපං වදෙථ, කෙන කාරණෙන තං රූපං නාමාති අත්ථො. රුප්පතීති එත්ථ ඉතීති කාරණුද්දෙසො. යස්මා රුප්පති තස්මා රූපන්ති වුච්චතීති අත්ථො. රුප්පතීති කුප්පති ඝට්ටීයති පීළියති භිජ්ජතීති අත්ථො. එවං ඉමිනා එත්තකෙන ඨානෙන රුප්පනට්ඨෙන රූපං වුත්තං. රුප්පනලක්ඛණෙන රූපන්තිපි වත්තුං වට්ටති. රුප්පනලක්ඛණඤ්හෙතං.

සීතෙනපි ¶ රුප්පතීතිආදීසු පන සීතෙන තාව රුප්පනං ලොකන්තරිකනිරයෙ පාකටං. තිණ්ණං තිණ්ණඤ්හි චක්කවාළානං අන්තරෙ එකෙකො ලොකන්තරිකනිරයො නාම හොති අට්ඨයොජනසහස්සප්පමාණො, යස්ස නෙව හෙට්ඨා පථවී අත්ථි, න උපරි චන්දිමසූරියදීපමණිආලොකො, නිච්චන්ධකාරො. තත්ථ නිබ්බත්තසත්තානං තිගාවුතො අත්තභාවො හොති. තෙ වග්ගුලියො විය පබ්බතපාදෙ දීඝපුථුලෙහි නඛෙහි ලග්ගිත්වා අවංසිරා ඔලම්බන්ති. යදා සංසප්පන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස හත්ථපාසගතා හොන්ති අථ ‘භක්ඛො නො ලද්ධො’ති මඤ්ඤමානා තත්ථ බ්යාවටා විපරිවත්තිත්වා ලොකසන්ධාරකෙ උදකෙ පතන්ති, සීතවාතෙ පහරන්තෙපි පක්කමධුකඵලානි විය ඡිජ්ජිත්වා උදකෙ පතන්ති. පතිතමත්තාව අච්චන්තඛාරෙන සීතොදකෙන ඡින්නචම්මන්හාරුමංසඅට්ඨීහි භිජ්ජමානෙහි තත්තතෙලෙ පතිතපිට්ඨපිණ්ඩි විය පටපටායමානා විලීයන්ති. එවං සීතෙන රුප්පනං ලොකන්තරිකනිරයෙ පාකටං. මහිංසකරට්ඨාදීසුපි හිමපාතසීතලෙසු පදෙසෙසු එතං පාකටමෙව. තත්ථ හි සත්තා සීතෙන භින්නච්ඡින්නසරීරා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති.

උණ්හෙන රුප්පනං අවීචිමහානිරයෙ පාකටං. තත්ථ හි තත්තාය ලොහපථවියා නිපජ්ජාපෙත්වා පඤ්චවිධබන්ධනාදිකරණකාලෙ සත්තා මහාදුක්ඛං අනුභවන්ති.

ජිඝච්ඡාය රුප්පනං පෙත්තිවිසයෙ චෙව දුබ්භික්ඛකාලෙ ච ¶ පාකටං. පෙත්තිවිසයස්මිඤ්හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි කිඤ්චිදෙව ආමිසං හත්ථෙන ගහෙත්වා මුඛෙ පක්ඛිපන්තා නාම න හොන්ති ¶ . අන්තොඋදරං ආදිත්තසුසිරරුක්ඛො විය හොති. දුබ්භික්ඛෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි අලභිත්වා මරණප්පත්තානං පමාණං නාම නත්ථි.

පිපාසාය රුප්පනං කාලකඤ්ජිකාදීසු පාකටං. තත්ථ හි සත්තා ද්වෙ තීණි බුද්ධන්තරානි හදයතෙමනමත්තං වා ජිව්හාතෙමනමත්තං වා උදකබින්දුං ලද්ධුං න සක්කොන්ති. ‘පානීයං පිවිස්සාමා’ති නදිං ගතානම්පි නදී වාලිකාතලං සම්පජ්ජති. මහාසමුද්දං පක්ඛන්තානම්පි මහාසමුද්දො පිට්ඨිපාසාණො හොති. තෙ සුස්සන්තා බලවදුක්ඛපීළිතා විචරන්ති.

එකො ¶ කිර කාලකඤ්ජිකඅසුරො පිපාසං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො යොජනගම්භීරවිත්ථාරං මහාගඞ්ගං ඔතරි. තස්ස ගතගතට්ඨානෙ උදකං ඡිජ්ජති, ධූමො උග්ගච්ඡති, තත්තෙ පිට්ඨිපාසාණෙ චඞ්කමනකාලො විය හොති. තස්ස උදකසද්දං සුත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්තස්සෙව රත්ති විභායි. අථ නං පාතොව භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා තිංසමත්තා පිණ්ඩචාරිකභික්ඛූ දිස්වා – ‘‘කො නාම ත්වං, සප්පුරිසා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘පෙතොහමස්මි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පරියෙසසී’’ති? ‘‘පානීයං, භන්තෙ’’ති. ‘‘අයං ගඞ්ගා පරිපුණ්ණා, කිං ත්වං න පස්සසී’’ති? ‘‘න උපකප්පති, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි ගඞ්ගාපිට්ඨෙ නිපජ්ජ, මුඛෙ තෙ පානීයං ආසිඤ්චිස්සාමා’’ති. සො වාලිකාපුළිනෙ උත්තානො නිපජ්ජි. භික්ඛූ තිංසමත්තෙ පත්තෙ නීහරිත්වා උදකං ආහරිත්වා ආහරිත්වා තස්ස මුඛෙ ආසිඤ්චිංසු. තෙසං තථා කරොන්තානංයෙව වෙලා උපකට්ඨා ජාතා. තතො ‘‘භික්ඛාචාරකාලො අම්හාකං, සප්පුරිස; කච්චි තෙ අස්සාදමත්තා ලද්ධා’’ති ආහංසු. පෙතො ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ, තිංසමත්තානං අය්යානං තිංසමත්තෙහි පත්තෙහි ආසිත්තඋදකතො අඩ්ඪපසතමත්තම්පි පරගලගතං, පෙතත්තභාවතො මොක්ඛො මා හොතූ’’ති ආහ. එවං පිපාසාය රුප්පනං පෙත්තිවිසයෙ පාකටං.

ඩංසාදීහි රුප්පනං ඩංසමක්ඛිකාදිසම්බබහුලෙසු පදෙසෙසු පාකටං. එත්ථ ච ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා, මකසාති මකසාව වාතාති කුච්ඡිවාතපිට්ඨිවාතාදිවසෙන වෙදිතබ්බා. සරීරස්මිඤ්හි ¶ වාතරොගො උප්පජ්ජිත්වා හත්ථපාදපිට්ඨිආදීනි භින්දති, කාණං කරොති, ඛුජ්ජං කරොති, පීඨසප්පිං කරොති. ආතපොති සූරියාතපො. තෙන රුප්පනං මරුකන්තාරාදීසු පාකටං. එකා කිර ඉත්ථී මරුකන්තාරෙ රත්තිං සත්ථතො ඔහීනා දිවා සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ වාලිකාය තප්පමානාය පාදෙ ඨපෙතුං අසක්කොන්තී සීසතො පච්ඡිං ඔතාරෙත්වා අක්කමි. කමෙන පච්ඡියා උණ්හාභිතත්තාය ¶ ඨාතුං අසක්කොන්තී තස්සා උපරි සාටකං ඨපෙත්වා අක්කමි. තස්මිම්පි සන්තත්තෙ අඞ්කෙන ගහිතං පුත්තකං අධොමුඛං නිපජ්ජාපෙත්වා කන්දන්තං කන්දන්තං අක්කමිත්වා සද්ධිං තෙන තස්මිංයෙව ඨානෙ උණ්හාභිතත්තා කාලමකාසි.

සරීසපාති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරන්තා ගච්ඡන්ති. තෙසං සම්ඵස්සෙන රුප්පනං ආසීවිසදට්ඨාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බං.

ඉදානි ¶ ‘යං කිඤ්චි රූප’න්ති පදෙන සංගහිතං පඤ්චවීසතිකොට්ඨාසඡන්නවුතිකොට්ඨාසප්පභෙදං සබ්බම්පි රූපං අතීතාදිකොට්ඨාසෙසු පක්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නන්ති ආහ. තතො පරං තදෙව අජ්ඣත්තදුකාදීසු චතූසු දුකෙසු පක්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වාතිආදි වුත්තං. තතො පරං සබ්බම්පෙතං එකාදසසු පදෙසෙසු පරියාදියිත්වා දස්සිතං රූපං එකතො පිණ්ඩං කත්වා දස්සෙතුං තදෙකජ්ඣන්තිආදි වුත්තං.

තත්ථ තදෙකජ්ඣන්ති තං එකජ්ඣං; අභිසඤ්ඤූහිත්වාති අභිසංහරිත්වා; අභිසඞ්ඛිපිත්වාති සඞ්ඛෙපං කත්වා; ඉදං වුත්තං හොති – සබ්බම්පෙතං වුත්තප්පකාරං රූපං රුප්පනලක්ඛණසඞ්ඛාතෙ එකවිධභාවෙ පඤ්ඤාය රාසිං කත්වා රූපක්ඛන්ධො නාමාති වුච්චතීති. එතෙන සබ්බම්පි රූපං රුප්පනලක්ඛණෙ රාසිභාවූපගමනෙන රූපක්ඛන්ධොති දස්සිතං හොති. න හි රූපතො අඤ්ඤො රූපක්ඛන්ධො නාම අත්ථි. යථා ච රූපං, එවං වෙදනාදයොපි වෙදයිතලක්ඛණාදීසු රාසිභාවූපගමනෙන. න හි වෙදනාදීහි අඤ්ඤෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො නාම අත්ථි.

3. ඉදානි එකෙකස්මිං ඔකාසෙ පක්ඛිත්තං රූපං විසුං විසුං භාජෙත්වා දස්සෙන්තො තත්ථ කතමං රූපං අතීතන්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්ඛිපිත්වා ඨපිතමාතිකාය භුම්මං. ඉදං වුත්තං හොති – අතීතානාගතපච්චුප්පන්නන්තිආදිනා ¶ නයෙන ඨපිතාය මාතිකාය යං අතීතං රූපන්ති වුත්තං, තං කතමන්ති? ඉමිනා උපායෙන සබ්බපුච්ඡාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අතීතං නිරුද්ධන්තිආදීනි පදානි නික්ඛෙපකණ්ඩස්ස අතීතත්තිකභාජනීයවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 1044) වුත්තානෙව. චත්තාරො ච මහාභූතාති ඉදං අතීතන්ති වුත්තරූපස්ස සභාවදස්සනං. යථා චෙත්ථ එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා ඉදං දස්සෙති – අතීතරූපම්පි භූතානි චෙව භූතානි උපාදාය නිබ්බත්තරූපඤ්ච, අනාගතම්පි…පෙ… දූරසන්තිකම්පි ¶ . න හි භූතෙහි චෙව භූතානි උපාදාය පවත්තරූපතො ච අඤ්ඤං රූපං නාම අත්ථීති.

අපරො නයො – අතීතංසෙන සඞ්ගහිතන්ති අතීතකොට්ඨාසෙනෙව සඞ්ගහිතං, එත්ථෙව ගණනං ගතං. කින්ති? චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං ¶ උපාදායරූපන්ති. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අනාගතපච්චුප්පන්නනිද්දෙසපදානිපි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව.

ඉදං පන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං නාම සුත්තන්තපරියායතො අභිධම්මනිද්දෙසතොති දුවිධං. තං සුත්තන්තපරියායෙ භවෙන පරිච්ඡින්නං. පටිසන්ධිතො හි පට්ඨාය අතීතභවෙසු නිබ්බත්තං රූපං, අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තං හොතු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බං අතීතමෙව නාම. චුතිතො පට්ඨාය අනාගතභවෙසු නිබ්බත්තනකරූපං, අනන්තරභවෙ වා නිබ්බත්තං හොතු කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බං අනාගතමෙව නාම. චුතිපටිසන්ධිඅනන්තරෙ පවත්තරූපං පච්චුප්පන්නං නාම. අභිධම්මනිද්දෙසෙ පන ඛණෙන පරිච්ඡින්නං. තයො හි රූපස්ස ඛණා – උප්පාදො, ඨිති, භඞ්ගොති. ඉමෙ තයො ඛණෙ පත්වා නිරුද්ධං රූපං, සමනන්තරනිරුද්ධං වා හොතු අතීතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බං අතීතමෙව නාම. තයො ඛණෙ අසම්පත්තං රූපං, එකචිත්තක්ඛණමත්තෙන වා අසම්පත්තං හොතු අනාගතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙ වා, සබ්බං අනාගතමෙව නාම. ඉමෙ තයො ඛණෙ සම්පත්තං රූපං පන පච්චුප්පන්නං නාම. තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සුත්තන්තභාජනීයං, එවං සන්තෙපි අභිධම්මනිද්දෙසෙනෙව අතීතානාගතපච්චුප්පන්නරූපං නිද්දිට්ඨන්ති ¶ වෙදිතබ්බං.

අපරො නයො – ඉදඤ්හි රූපං අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙන චතුධා අතීතං නාම හොති. තථා අනාගතපච්චුප්පන්නං. අද්ධාවසෙන තාව එකස්ස එකස්මිං භවෙ පටිසන්ධිතො පුබ්බෙ අතීතං, චුතිතො උද්ධං අනාගතං, උභින්නමන්තරෙ පච්චුප්පන්නං. සන්තතිවසෙන සභාගඑකඋතුසමුට්ඨානං එකාහාරසමුට්ඨානඤ්ච පුබ්බාපරියවසෙන පවත්තමානම්පි පච්චුප්පන්නං. තතො පුබ්බෙ විසභාගඋතුආහාරසමුට්ඨානං අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. චිත්තජං එකවීථිඑකජවනඑකසමාපත්තිසමුට්ඨානං පච්චුප්පන්නං. තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. කම්මසමුට්ඨානස්ස පාටියෙක්කං සන්තතිවසෙන අතීතාදිභෙදො නත්ථි. තෙසඤ්ඤෙව පන උතුආහාරචිත්තසමුට්ඨානානං උපත්ථම්භකවසෙන තස්ස අතීතාදිභෙදො වෙදිතබ්බො. සමයවසෙන එකමුහුත්තපුබ්බණ්හසායන්හරත්තිදිවාදීසු සමයෙසු සන්තානවසෙන ¶ පවත්තමානං තං තං සමයං පච්චුප්පන්නං නාම. තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. ඛණවසෙන උප්පාදාදික්ඛණත්තයපරියාපන්නං ¶ පච්චුප්පන්නං නාම. තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං.

අපිච අතික්කහෙතුපච්චයකිච්චං අතීතං. නිට්ඨිතහෙතුකිච්චං අනිට්ඨිතපච්චයකිච්චං පච්චුප්පන්නං. උභයකිච්චමසම්පත්තං අනාගතං. සකිච්චක්ඛණෙ වා පච්චුප්පන්නං. තතො පුබ්බෙ අතීතං, පච්ඡා අනාගතං. එත්ථ ච ඛණාදිකථාව නිප්පරියායා, සෙසා සපරියායා. තාසු නිප්පරියායකථා ඉධ අධිප්පෙතා. අජ්ඣත්තදුකස්සාපි නිද්දෙසපදානි හෙට්ඨා අජ්ඣත්තත්තිකනිද්දෙසෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 1050) වුත්තත්ථානෙව. ඔළාරිකාදීනි රූපකණ්ඩවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 674) වුත්තත්ථානෙව.

6. හීනදුකනිද්දෙසෙ තෙසං තෙසං සත්තානන්ති බහූසු සත්තෙසු සාමිවචනං. අපරස්සාපි අපරස්සාපීති හි වුච්චමානෙ දිවසම්පි කප්පසතසහස්සම්පි වදන්තො එත්තකමෙව වදෙය්ය. ඉති සත්ථා ද්වීහෙව පදෙහි අනවසෙසෙ සත්තෙ පරියාදියන්තො ‘තෙසං තෙසං සත්තාන’න්ති ආහ. එත්තකෙන හි සබ්බම්පි අපරදීපනං ¶ සිද්ධං හොති. උඤ්ඤාතන්ති අවමතං. අවඤ්ඤාතන්ති වම්භෙත්වා ඤාතං. රූපන්තිපි න විදිතං. හීළිතන්ති අගහෙතබ්බට්ඨෙන ඛිත්තං ඡඩ්ඩිතං, ජිගුච්ඡිතන්තිපි වදන්ති. පරිභූතන්ති කිමෙතෙනාති වාචාය පරිභවිතං. අචිත්තීකතන්ති න ගරුකතං. හීනන්ති ලාමකං. හීනමතන්ති හීනන්ති මතං, ලාමකං කත්වා ඤාතං. හීනසම්මතන්ති හීනන්ති ලොකෙ සම්මතං, හීනෙහි වා සම්මතං, ගූථභක්ඛෙහි ගූථො විය. අනිට්ඨන්ති අප්පියං, පටිලාභත්ථාය වා අපරියෙසිතං. සචෙපි නං කොචි පරියෙසෙය්ය, පරියෙසතු. එතස්ස පන ආරම්මණස්ස එතදෙව නාමං. අකන්තන්ති අකාමිතං, නිස්සිරිකං වා. අමනාපන්ති මනස්මිං න අප්පිතං. තාදිසඤ්හි ආරම්මණං මනස්මිං න අප්පීයති. අථ වා මනං අප්පායති වඩ්ඪෙතීති මනාපං, න මනාපං අමනාපං.

අපරො නයො – අනිට්ඨං සම්පත්තිවිරහතො. තං එකන්තෙන කම්මසමුට්ඨානෙසු අකුසලකම්මසමුට්ඨානං. අකන්තං සුඛස්ස අහෙතුභාවතො. අමනාපං දුක්ඛස්ස හෙතුභාවතො. රූපා සද්දාති ඉදමස්ස සභාවදීපනං. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ අකුසලකම්මජවසෙන අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා. කුසලකම්මජං පන අනිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙව.

පණීතපදනිද්දෙසො ¶ වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පන පදෙ කුසලකම්මජවසෙන ඉට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා. කුසලකම්මජඤ්හි අනිට්ඨං නාම ¶ නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙව. යථා ච කම්මජෙසු එවං උතුසමුට්ඨානාදීසුපි ඉට්ඨානිට්ඨතා අත්ථි එවාති ඉමස්මිං දුකෙ ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං පටිවිභත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං තාව ආචරියානං සමානත්ථකථා. විතණ්ඩවාදී පනාහ – ඉට්ඨානිට්ඨං නාම පාටියෙක්කං පටිවිභත්තං නත්ථි, තෙසං තෙසං රුචිවසෙන කථිතං.

‘‘මනාපපරියන්තං ඛ්වාහං, මහාරාජ, පඤ්චසු කාමගුණෙසු අග්ගන්ති වදාමි. තෙව, මහාරාජ, රූපා එකච්චස්ස මනාපා හොන්ති, එකච්චස්ස අමනාපා හොන්ති. තෙව, මහාරාජ, සද්දා, ගන්ධා, රසා, ඵොට්ඨබ්බා එකච්චස්ස මනාපා හොන්ති, එකච්චස්ස අමනාපා හොන්තී’’ති ¶ (සං. නි. 1.123).

එවං යස්මා තෙයෙව රූපාදයො එකො අස්සාදෙති අභිනන්දති, තත්ථ ලොභං උප්පාදෙති. එකො කුජ්ඣති පටිහඤ්ඤති, තත්ථ දොසං උප්පාදෙති. එකස්ස ඉට්ඨා හොන්ති කන්තා මනාපා, එකස්ස අනිට්ඨා අකන්තා අමනාපා. එකො චෙතෙ ‘ඉට්ඨා කන්තා මනාපා’ති දක්ඛිණතො ගණ්හාති, එකො ‘අනිට්ඨා අකන්තා අමනාපා’ති වාමතො. තස්මා ඉට්ඨානිට්ඨං නාම පාටියෙක්කං පටිවිභත්තං නාම නත්ථි. පච්චන්තවාසීනඤ්හි ගණ්ඩුප්පාදාපි ඉට්ඨා හොන්ති කන්තා මනාපා, මජ්ඣිමදෙසවාසීනං අතිජෙගුච්ඡා. තෙසඤ්ච මොරමංසාදීනි ඉට්ඨානි හොන්ති, ඉතරෙසං තානි අතිජෙගුච්ඡානීති.

සො වත්තබ්බො – ‘‘කිං පන ත්වං ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං පාටියෙක්කං පටිවිභත්තං නාම නත්ථීති වදෙසී’’ති? ‘‘ආම නත්ථී’’ති වදාමි. පුන තථෙව යාවතතියං පතිට්ඨාපෙත්වා පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො – ‘‘නිබ්බානං නාම ඉට්ඨං උදාහු අනිට්ඨ’’න්ති? ජානමානො ‘‘ඉට්ඨ’’න්ති වක්ඛති. සචෙපි න වදෙය්ය, මා වදතු. නිබ්බානං පන එකන්තඉට්ඨමෙව. ‘‘නනු එකො නිබ්බානස්ස වණ්ණෙ කථියමානෙ කුජ්ඣිත්වා – ‘ත්වං නිබ්බානස්ස වණ්ණං කථෙසි, කිං තත්ථ අන්නපානමාලාගන්ධවිලෙපනසයනච්ඡාදනසමිද්ධා පඤ්ච කාමගුණා අත්ථී’ති වත්වා ‘නත්ථී’ති වුත්තෙ ‘අලං තව නිබ්බානෙනා’ති නිබ්බානස්ස වණ්ණෙ කථියමානෙ කුජ්ඣිත්වා උභො කණ්ණෙ ථකෙතීති ඉට්ඨෙතං. එතස්ස පන ¶ වසෙන තව වාදෙ නිබ්බානං අනිට්ඨං නාම හොති ¶ . න පනෙතං එවං ගහෙතබ්බං. එසො හි විපරීතසඤ්ඤාය කථෙති. සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන ච තදෙව ආරම්මණං එකස්ස ඉට්ඨං හොති, එකස්ස අනිට්ඨං’’.

ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණං පන පාටියෙක්කං විභත්තං අත්ථීති. කස්ස වසෙන විභත්තන්ති? මජ්ඣිමකසත්තස්ස. ඉදඤ්හි න අතිඉස්සරානං මහාසම්මතමහාසුදස්සනධම්මාසොකාදීනං වසෙන විභත්තං. තෙසඤ්හි දිබ්බකප්පම්පි ආරම්මණං අමනාපං උපට්ඨාති. න අතිදුග්ගතානං දුල්ලභන්නපානානං වසෙන විභත්තං. තෙසඤ්හි කණාජකභත්තසිත්ථානිපි පූතිමංසරසොපි අතිමධුරො අමතසදිසො ච හොති. මජ්ඣිමකානං පන ¶ ගණකමහාමත්තසෙට්ඨිකුටුම්බිකවාණිජාදීනං කාලෙන ඉට්ඨං කාලෙන අනිට්ඨං ලභමානානං වසෙන විභත්තං. එවරූපා හි ඉට්ඨානිට්ඨං පරිච්ඡින්දිතුං සක්කොන්තීති.

තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පනාහ – ‘‘ඉට්ඨානිට්ඨං නාම විපාකවසෙනෙව පරිච්ඡින්නං, න ජවනවසෙන. ජවනං පන සඤ්ඤාවිපල්ලාසවසෙන ඉට්ඨස්මිංයෙව රජ්ජති, ඉට්ඨස්මිංයෙව දුස්සති; අනිට්ඨස්මිංයෙව රජ්ජති, අනිට්ඨස්මිංයෙව දුස්සතී’’ති. විපාකවසෙනෙව පනෙතං එකන්තතො පරිච්ඡිජ්ජති. න හි සක්කා විපාකචිත්තං වඤ්චෙතුං. සචෙ ආරම්මණං ඉට්ඨං හොති, කුසලවිපාකං උප්පජ්ජති. සචෙ අනිට්ඨං, අකුසලවිපාකං උප්පජ්ජති. කිඤ්චාපි හි මිච්ඡාදිට්ඨිකා බුද්ධං වා සඞ්ඝං වා මහාචෙතියාදීනි වා උළාරානි ආරම්මණානි දිස්වා අක්ඛීනි පිදහන්ති, දොමනස්සං ආපජ්ජන්ති, ධම්මසද්දං සුත්වා කණ්ණෙ ථකෙන්ති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණානි පන නෙසං කුසලවිපාකානෙව හොන්ති.

කිඤ්චාපි ගූථසූකරාදයො ගූථගන්ධං ඝායිත්වා ‘ඛාදිතුං ලභිස්සාමා’ති සොමනස්සජාතා හොන්ති, ගූථදස්සනෙ පන තෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තස්ස ගන්ධඝායනෙ ඝානවිඤ්ඤාණං, රසසායනෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණඤ්ච අකුසලවිපාකමෙව හොති. බන්ධිත්වා වරසයනෙ සයාපිතසූකරො ච කිඤ්චාපි විරවති, සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන පනස්ස ජවනස්මිංයෙව දොමනස්සං උප්පජ්ජති, කායවිඤ්ඤාණං කුසලවිපාකමෙව. කස්මා? ආරම්මණස්ස ඉට්ඨතාය.

අපිච ද්වාරවසෙනාපි ඉට්ඨානිට්ඨතා වෙදිතබ්බා. සුඛසම්ඵස්සඤ්හි ගූථකලලං චක්ඛුද්වාරඝානද්වාරෙසු ¶ අනිට්ඨං, කායද්වාරෙ ඉට්ඨං හොති. චක්කවත්තිනො මණිරතනෙන ¶ පොථියමානස්ස, සුවණ්ණසූලෙ උත්තාසිතස්ස ච මණිරතනසුවණ්ණසූලානි චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨානි හොන්ති, කායද්වාරෙ අනිට්ඨානි. කස්මා? මහාදුක්ඛස්ස උප්පාදනතො. එවං ඉට්ඨානිට්ඨං එකන්තතො විපාකෙනෙව පරිච්ඡිජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

තං තං වා පනාති එත්ථ න හෙට්ඨිමනයො ඔලොකෙතබ්බො. න හි භගවා සම්මුතිමනාපං භින්දති, පුග්ගලමනාපං පන භින්දති. තස්මා තංතංවාපනවසෙනෙව උපාදායුපාදාය හීනප්පණීතතා වෙදිතබ්බා. නෙරයිකානඤ්හි රූපං ¶ කොටිප්පත්තං හීනං නාම; තං උපාදාය තිරච්ඡානෙසු නාගසුපණ්ණානං රූපං පණීතං නාම. තෙසං රූපං හීනං; තං උපාදාය පෙතානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය ජානපදානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය ගාමභොජකානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය ජනපදසාමිකානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය පදෙසරාජූනං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය චක්කවත්තිරඤ්ඤො රූපං පණීතං නාම. තස්සාපි හීනං; තං උපාදාය භුම්මදෙවානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය චාතුමහාරාජිකානං දෙවානං රූපං පණීතං නාම. තෙසම්පි හීනං; තං උපාදාය තාවතිංසානං දෙවානං රූපං පණීතං නාම…පෙ… අකනිට්ඨදෙවානං පන රූපං මත්ථකප්පත්තං පණීතං නාම.

7. දූරදුකනිද්දෙසෙ ඉත්ථින්ද්රියාදීනි හෙට්ඨා විභත්තානෙව. ඉමස්මිං පන දුකෙ දුප්පරිග්ගහට්ඨෙන ලක්ඛණදුප්පටිවිජ්ඣතාය සුඛුමරූපං දූරෙති කථිතං. සුඛපරිග්ගහට්ඨෙන ලක්ඛණසුප්පටිවිජ්ඣතාය ඔළාරිකරූපං සන්තිකෙති. කබළීකාරාහාරපරියොසානෙ ච නිය්යාතනට්ඨානෙපි ‘ඉදං වුච්චති රූපං දූරෙ’ති න නීය්යාතිතං. කස්මා? දුවිධඤ්හි දූරෙ නාම – ලක්ඛණතො ච ඔකාසතො චාති. තත්ථ ලක්ඛණතො දූරෙති න කථිතං, තං ඔකාසතො කථෙතබ්බං. තස්මා දූරෙති අකථිතං. ඔළාරිකරූපං ඔකාසතො දූරෙති දස්සෙතුං අනිය්යාතෙත්වාව යං වා පනඤ්ඤම්පීතිආදිමාහ. සන්තිකපදනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො. තත්ථ අනාසන්නෙති න ආසන්නෙ, අනුපකට්ඨෙති නිස්සටෙ, දූරෙති දූරම්හි, අසන්තිකෙති න සන්තිකෙ. ඉදං වුච්චති රූපං දූරෙති ඉදං පණ්ණරසවිධං සුඛුමරූපං ලක්ඛණතො දූරෙ, දසවිධං පන ඔළාරිකරූපං යෙවාපනකවසෙන ඔකාසතො දූරෙති වුච්චති. සන්තිකපදනිද්දෙසො උත්තානත්ථොයෙව.

ඉදං ¶ ¶ වුච්චති රූපං සන්තිකෙති ඉදං දසවිධං ඔළාරිකරූපං ලක්ඛණතො සන්තිකෙ, පඤ්චදසවිධං පන සුඛුමරූපං යෙවාපනකවසෙන ඔකාසතො සන්තිකෙති වුච්චති. කිත්තකතො ¶ පට්ඨාය පන රූපං ඔකාසවසෙන සන්තිකෙ නාම? කිත්තකතො පට්ඨාය දූරෙ නාමාති? පකතිකථාය කථෙන්තානං ද්වාදසහත්ථො සවනූපචාරො නාම හොති. තස්ස ඔරතො රූපං සන්තිකෙ, පරතො දූරෙ. තත්ථ සුඛුමරූපං දූරෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි දූරෙ හොති; සන්තිකෙ හොන්තං පන ඔකාසතොව සන්තිකෙ හොති, න ලක්ඛණතො. ඔළාරිකරූපං සන්තිකෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි සන්තිකෙ හොති; දූරෙ හොන්තං ඔකාසතොව දූරෙ හොති, න ලක්ඛණතො.

තං තං වා පනාති එත්ථ න හෙට්ඨිමනයො ඔලොකෙතබ්බො. හෙට්ඨා හි භින්දමානො ගතො. ඉධ පන න ලක්ඛණතො දූරං භින්දති, ඔකාසතො දූරමෙව භින්දති. උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකඤ්හි එත්ථ දස්සිතං. අත්තනො හි රූපං සන්තිකෙ නාම; අන්තොකුච්ඡිගතස්සාපි පරස්ස දූරෙ. අන්තොකුච්ඡිගතස්ස සන්තිකෙ; බහිඨිතස්ස දූරෙ. එකමඤ්චෙ සයිතස්ස සන්තිකෙ; බහිපමුඛෙ ඨිතස්ස දූරෙ. අන්තොපරිවෙණෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිපරිවෙණෙ දූරෙ. අන්තොසඞ්ඝාරාමෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිසඞ්ඝාරාමෙ දූරෙ. අන්තොසීමාය රූපං සන්තිකෙ; බහිසීමාය දූරෙ. අන්තොගාමඛෙත්තෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිගාමක්ඛෙත්තෙ දූරෙ. අන්තොජනපදෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිජනපදෙ දූරෙ. අන්තොරජ්ජසීමාය රූපං සන්තිකෙ; බහිරජ්ජසීමාය දූරෙ. අන්තොසමුද්දෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිසමුද්දෙරූපං දූරෙ. අන්තොචක්කවාළෙ රූපං සන්තිකෙ; බහිචක්කවාළෙ දූරෙති.

8. වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසාදීසු හෙට්ඨා වුත්තසදිසං පහාය අපුබ්බමෙව වණ්ණයිස්සාම. යා කාචි වෙදනාති චතුභූමිකවෙදනං පරියාදියති. සුඛා වෙදනාතිආදීනි අතීතාදිවසෙන නිද්දිට්ඨවෙදනං සභාවතො දස්සෙතුං ¶ වුත්තානි. තත්ථ සුඛා වෙදනා අත්ථි කායිකා, අත්ථි චෙතසිකා ¶ . තථා දුක්ඛා වෙදනා. අදුක්ඛමසුඛා පන චක්ඛාදයො පසාදකායෙ සන්ධාය පරියායෙන ‘අත්ථි කායිකා, අත්ථි චෙතසිකා’. තත්ථ සබ්බාපි කායිකා කාමාවචරා. තථා චෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනා ¶ . චෙතසිකා සුඛා පන තෙභූමිකා. අදුක්ඛමසුඛා චතුභූමිකා. තස්සා සබ්බප්පකාරායපි සන්තතිවසෙන, ඛණාදිවසෙන ච අතීතාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සන්තතිවසෙන එකවීථිඑකජවනඑකසමාපත්තිපරියාපන්නා, එකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා ච පච්චුප්පන්නා. තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. ඛණාදිවසෙන ඛණත්තයපරියාපන්නා පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣගතා සකිච්චඤ්ච කුරුමානා වෙදනා පච්චුප්පන්නා. තතො පුබ්බෙ අතීතා, පච්ඡා අනාගතා. තත්ථ ඛණාදිවසෙන අතීතාදිභාවං සන්ධාය අයං නිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො.

11. ඔළාරිකසුඛුමනිද්දෙසෙ අකුසලා වෙදනාතිආදීනි ජාතිතො ඔළාරිකසුඛුමභාවං දස්සෙතුං වුත්තානි. දුක්ඛා වෙදනා ඔළාරිකාතිආදීනි සභාවතො. අසමාපන්නස්ස වෙදනාතිආදීනි පුග්ගලතො. සාසවාතිආදීනි ලොකියලොකුත්තරතො ඔළාරිකසුඛුමභාවං දස්සෙතුං වුත්තානි. තත්ථ අකුසලා තාව සදරථට්ඨෙන දුක්ඛවිපාකට්ඨෙන ච ඔළාරිකා. කුසලා නිද්දරථට්ඨෙන සුඛවිපාකට්ඨෙන ච සුඛුමා. අබ්යාකතා නිරුස්සාහට්ඨෙන අවිපාකට්ඨෙන ච සුඛුමා. කුසලාකුසලා සඋස්සාහට්ඨෙන සවිපාකට්ඨෙන ච ඔළාරිකා. අබ්යාකතා වුත්තනයෙනෙව සුඛුමා.

දුක්ඛා අසාතට්ඨෙන දුක්ඛට්ඨෙන ච ඔළාරිකා. සුඛා සාතට්ඨෙන සුඛට්ඨෙන ච සුඛුමා. අදුක්ඛමසුඛා සන්තට්ඨෙන පණීතට්ඨෙන ච සුඛුමා. සුඛදුක්ඛා ඛොභනට්ඨෙන ඵරණට්ඨෙන ච ඔළාරිකා. සුඛවෙදනාපි හි ඛොභෙති ඵරති. තථා දුක්ඛවෙදනාපි. සුඛඤ්හි උප්පජ්ජමානං සකලසරීරං ඛොභෙන්තං ආලුළෙන්තං අභිසන්දයමානං මද්දයමානං ඡාදයමානං සීතොදකඝටෙන ආසිඤ්චයමානං විය උප්පජ්ජති. දුක්ඛං උප්පජ්ජමානං තත්තඵාලං අන්තො පවෙසන්තං විය තිණුක්කාය බහි ඣාපයමානං විය උප්පජ්ජති. අදුක්ඛමසුඛා පන වුත්තනයෙනෙව සුඛුමා. අසමාපන්නස්ස වෙදනා නානාරම්මණෙ වික්ඛිත්තභාවතො ඔළාරිකා ¶ . සමාපන්නස්ස වෙදනා එකත්තනිමිත්තෙයෙව චරතීති සුඛුමා. සාසවා ආසවුප්පත්තිහෙතුතො ඔළාරිකා. ආසවචාරො ¶ නාම එකන්තඔළාරිකො. අනාසවා වුත්තවිපරියායෙන සුඛුමා.

තත්ථ ¶ එකො නෙව කුසලත්තිකෙ කොවිදො හොති, න වෙදනාත්තිකෙ. සො ‘කුසලත්තිකං රක්ඛාමී’ති වෙදනාත්තිකං භින්දති; ‘වෙදනාත්තිකං රක්ඛාමී’ති කුසලත්තිකං භින්දති. එකො ‘තිකං රක්ඛාමී’ති භූමන්තරං භින්දති. එකො න භින්දති. කථං? ‘‘සුඛදුක්ඛා වෙදනා ඔළාරිකා, අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා සුඛුමා’’ති හි වෙදනාත්තිකෙ වුත්තං. තං එකො පටික්ඛිපති – න සබ්බා අදුක්ඛමසුඛා සුඛුමා. සා හි කුසලාපි අත්ථි අකුසලාපි අබ්යාකතාපි. තත්ථ කුසලාකුසලා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා සුඛුමා. කස්මා? කුසලත්තිකෙ පාළියං ආගතත්තාති. එවං කුසලත්තිකො රක්ඛිතො හොති, වෙදනාත්තිකො පන භින්නො.

කුසලාකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා වෙදනා සුඛුමා’’ති යං පන කුසලත්තිකෙ වුත්තං, තං එකො පටික්ඛිපති – න සබ්බා අබ්යාකතා සුඛුමා. සා හි සුඛාපි අත්ථි දුක්ඛාපි අදුක්ඛමසුඛාපි. තත්ථ සුඛදුක්ඛා ඔළාරිකා, අදුක්ඛමසුඛා සුඛුමා. කස්මා? වෙදනාත්තිකෙ පාළියං ආගතත්තාති. එවං වෙදනාත්තිකො රක්ඛිතො හොති, කුසලත්තිකො පන භින්නො. කුසලත්තිකස්ස පන ආගතට්ඨානෙ වෙදනාත්තිකං අනොලොකෙත්වා වෙදනාත්තිකස්ස ආගතට්ඨානෙ කුසලත්තිකං අනොලොකෙත්වා කුසලාදීනං කුසලත්තිකලක්ඛණෙන, සුඛාදීනං වෙදනාත්තිකලක්ඛණෙන ඔළාරිකසුඛුමතං කථෙන්තො න භින්දති නාම.

යම්පි ‘‘කුසලාකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා වෙදනා සුඛුමා’’ති කුසලත්තිකෙ වුත්තං, තත්ථෙකො ‘කුසලා ලොකුත්තරවෙදනාපි සමානා ඔළාරිකා නාම, විපාකා අන්තමසො ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසහජාතාපි සමානා සුඛුමා නාම හොතී’ති වදති. සො එවරූපං සන්තං පණීතං ලොකුත්තරවෙදනං ඔළාරිකං නාම කරොන්තො, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං අහෙතුකං හීනං ජළං වෙදනං සුඛුමං නාම කරොන්තො ‘තිකං රක්ඛිස්සාමී’ති භූමන්තරං භින්දති නාම. තත්ථ තත්ථ භූමියං කුසලං පන තංතංභූමිවිපාකෙනෙව සද්ධිං යොජෙත්වා කථෙන්තො න භින්දති නාම. තත්රායං නයො – කාමාවචරකුසලා හි ඔළාරිකා; කාමාවචරවිපාකා සුඛුමා ¶ . රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරකුසලා ¶ ඔළාරිකා; රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකා සුඛුමාති. ඉමිනා නීහාරෙන කථෙන්තො න භින්දති නාම.

තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො පනාහ – ‘‘අකුසලෙ ඔළාරිකසුඛුමතා නාම න උද්ධරිතබ්බා. තඤ්හි එකන්තඔළාරිකමෙව. ලොකුත්තරෙපි ඔළාරිකසුඛුමතා න උද්ධරිතබ්බා. තඤ්හි එකන්තසුඛුම’’න්ති ¶ . ඉමං කථං ආහරිත්වා තිපිටකචූළාභයත්ථෙරස්ස කථයිංසු – එවං ථෙරෙන කථිතන්ති. තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො ආහ – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධෙන අභිධම්මං පත්වා එකපදස්සාපි ද්වින්නම්පි පදානං ආගතට්ඨානෙ නයං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ නයො අදින්නො නාම නත්ථි, නයං කාතුං යුත්තට්ඨානෙ නයො අකතො නාම නත්ථි. ඉධ පනෙකච්චො ‘ආචරියො අස්මී’ති විචරන්තො අකුසලෙ ඔළාරිකසුඛුමතං උද්ධරමානො කුක්කුච්චායති. සම්මාසම්බුද්ධෙන පන ලොකුත්තරෙපි ඔළාරිකසුඛුමතා උද්ධරිතා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ඉදං සුත්තං ආහරි – ‘‘තත්ර, භන්තෙ, යායං පටිපදා දුක්ඛා දන්ධාභිඤ්ඤා, අයං, භන්තෙ, පටිපදා උභයෙනෙව හීනා අක්ඛායති – දුක්ඛත්තා දන්ධත්තා චා’’ති (දී. නි. 3.152). එත්ථ හි චතස්සො පටිපදා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා.

තං තං වා පනාති එත්ථ න හෙට්ඨිමනයො ඔලොකෙතබ්බො. තංතංවාපනවසෙනෙව කථෙතබ්බං. දුවිධා හි අකුසලා – ලොභසහගතා දොසසහගතා ච. තත්ථ දොසසහගතා ඔළාරිකා, ලොභසහගතා සුඛුමා. දොසසහගතාපි දුවිධා – නියතා අනියතා ච. තත්ථ නියතා ඔළාරිකා, අනියතා සුඛුමා. නියතාපි කප්පට්ඨිතිකා ඔළාරිකා, නොකප්පට්ඨිතිකා සුඛුමා. කප්පට්ඨිතිකාපි අසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, සසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා. ලොභසහගතාපි ද්විධා – දිට්ඨිසම්පයුත්තා දිට්ඨිවිප්පයුත්තා ච. තත්ථ දිට්ඨිසම්පයුත්තා ඔළාරිකා, දිට්ඨිවිප්පයුත්තා සුඛුමා. දිට්ඨිසම්පයුත්තාපි නියතා ඔළාරිකා, අනියතා සුඛුමා. සාපි අසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, සසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා.

සඞ්ඛෙපතො අකුසලං පත්වා යා විපාකං බහුං දෙති සා ඔළාරිකා, යා අප්පං සා සුඛුමා. කුසලං පත්වා පන අප්පවිපාකා ඔළාරිකා, බහුවිපාකා ¶ සුඛුමා. චතුබ්බිධෙ කුසලෙ කාමාවචරකුසලා ඔළාරිකා, රූපාවචරකුසලා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, අරූපාවචරකුසලා සුඛුමා ¶ . සාපි ඔළාරිකා, ලොකුත්තරකුසලා සුඛුමා. අයං තාව භූමීසු අභෙදතො නයො.

භෙදතො පන කාමාවචරා දානසීලභාවනාමයවසෙන තිවිධා. තත්ථ දානමයා ඔළාරිකා, සීලමයා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, භාවනාමයා සුඛුමා. සාපි දුහෙතුකා තිහෙතුකාති දුවිධා. තත්ථ දුහෙතුකා ඔළාරිකා, තිහෙතුකා සුඛුමා. තිහෙතුකාපි සසඞ්ඛාරිකඅසඞ්ඛාරිකභෙදතො ¶ දුවිධා. තත්ථ සසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, අසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා. රූපාවචරෙ පඨමජ්ඣානකුසලවෙදනා ඔළාරිකා, දුතියජ්ඣානකුසලවෙදනා සුඛුමා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානකුසලවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, ආකාසානඤ්චායතනකුසලවෙදනා සුඛුමා ආකාසානඤ්චායතනකුසලවෙදනා ඔළාරිකා…පෙ…. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, විපස්සනාසහජාතා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, සොතාපත්තිමග්ගසහජාතා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා…පෙ… අරහත්තමග්ගසහජාතා සුඛුමා.

චතුබ්බිධෙ විපාකෙ කාමාවචරවිපාකවෙදනා ඔළාරිකා, රූපාවචරවිපාකවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා…පෙ… ලොකුත්තරවිපාකවෙදනා සුඛුමා. එවං තාව අභෙදතො.

භෙදතො පන කාමාවචරවිපාකා අත්ථි අහෙතුකා, අත්ථි සහෙතුකා. සහෙතුකාපි අත්ථි දුහෙතුකා, අත්ථි තිහෙතුකා. තත්ථ අහෙතුකා ඔළාරිකා, සහෙතුකා සුඛුමා. සාපි දුහෙතුකා ඔළාරිකා, තිහෙතුකා සුඛුමා. තත්ථාපි සසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, අසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා. පඨමජ්ඣානවිපාකා ඔළාරිකා, දුතියජ්ඣානවිපාකා සුඛුමා…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානවිපාකා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, ආකාසානඤ්චායතනවිපාකා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවිපාකා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, සොතාපත්තිඵලවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, සකදාගාමි…පෙ… අරහත්තඵලවෙදනා සුඛුමා.

තීසු ¶ කිරියාසු කාමාවචරකිරියවෙදනා ඔළාරිකා, රූපාවචරකිරියවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, අරූපාවචරකිරියවෙදනා සුඛුමා. එවං තාව අභෙදතො. භෙදතො පන අහෙතුකාදිවසෙන භින්නාය කාමාවචරකිරියාය අහෙතුකකිරියවෙදනා ¶ ඔළාරිකා, සහෙතුකා සුඛුමා. සාපි දුහෙතුකා ඔළාරිකා, තිහෙතුකා සුඛුමා. තත්ථාපි සසඞ්ඛාරිකා ඔළාරිකා, අසඞ්ඛාරිකා සුඛුමා. පඨමජ්ඣානෙ කිරියවෙදනා ඔළාරිකා, දුතියජ්ඣානෙ සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, තතියෙ…පෙ… චතුත්ථෙ සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, ආකාසානඤ්චායතනකිරියවෙදනා සුඛුමා. සාපි ඔළාරිකා, විඤ්ඤාණඤ්චා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකිරියවෙදනා සුඛුමා. යා ඔළාරිකා සා හීනා. යා සුඛුමා සා පණීතා.

13. දූරදුකනිද්දෙසෙ ¶ අකුසලවෙදනා විසභාගට්ඨෙන විසංසට්ඨෙන ච කුසලාබ්යාකතාහි දූරෙ. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු දූරතා වෙදිතබ්බා. සචෙපි හි අකුසලාදිවෙදනාසමඞ්ගිනො දුක්ඛාදිවෙදනාසමඞ්ගිනො ච තයො තයො ජනා එකමඤ්චෙ නිසින්නා හොන්ති, තෙසම්පි තා වෙදනා විසභාගට්ඨෙන විසංසට්ඨෙන ච දූරෙයෙව නාම. සමාපන්නවෙදනාදිසමඞ්ගීසුපි එසෙව නයො. අකුසලා පන අකුසලාය සභාගට්ඨෙන සරික්ඛට්ඨෙන ච සන්තිකෙ නාම. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු සන්තිකතා වෙදිතබ්බා. සචෙපි හි අකුසලාදිවෙදනාසමඞ්ගීසු තීසු ජනෙසු එකො කාමභවෙ, එකො රූපභවෙ, එකො අරූපභවෙ, තෙසම්පි තා වෙදනා සභාගට්ඨෙන සරික්ඛට්ඨෙන ච සන්තිකෙයෙව නාම. කුසලාදිවෙදනාසමඞ්ගීසුපි එසෙව නයො.

තං තං වා පනාති එත්ථ හෙට්ඨිමනයං අනොලොකෙත්වා තං තං වාපනවසෙනෙව කථෙතබ්බං. කථෙන්තෙන ච න දූරතො සන්තිකං උද්ධරිතබ්බං, සන්තිකතො පන දූරං උද්ධරිතබ්බං. දුවිධා හි අකුසලා – ලොභසහගතා දොසසහගතා ච. තත්ථ ලොභසහගතා ලොභසහගතාය සන්තිකෙ නාම, දොසසහගතාය දූරෙ නාම. දොසසහගතා දොසසහගතාය සන්තිකෙ නාම, ලොභසහගතාය දූරෙ නාම. දොසසහගතාපි නියතා නියතාය සන්තිකෙ නාමාති. එවං අනියතා. කප්පට්ඨිතිකඅසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකභෙදං ලොභසහගතාදීසු ච දිට්ඨිසම්පයුත්තාදිභෙදං සබ්බං ඔළාරිකදුකනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතවසෙන අනුගන්ත්වා එකෙකකොට්ඨාසවෙදනා ¶ ¶ තංතංකොට්ඨාසවෙදනාය එව සන්තිකෙ, ඉතරා ඉතරාය දූරෙති වෙදිතබ්බාති.

14. සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ යා කාචි සඤ්ඤාති චතුභූමිකසඤ්ඤං පරියාදියති. චක්ඛුසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිආදීනි අතීතාදිවසෙන නිද්දිට්ඨසඤ්ඤං සභාවතො දස්සෙතුං වුත්තානි. තත්ථ චක්ඛුසම්ඵස්සතො චක්ඛුසම්ඵස්සස්මිං වා ජාතා චක්ඛුසම්ඵස්සජා නාම. සෙසාසුපි එසෙව නයො ¶ . එත්ථ ච පුරිමා පඤ්ච චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකාව. මනොසම්ඵස්සජා හදයවත්ථුකාපි අවත්ථුකාපි. සබ්බා චතුභූමිකසඤ්ඤා.

17. ඔළාරිකදුකනිද්දෙසෙ පටිඝසම්ඵස්සජාති සප්පටිඝෙ චක්ඛුපසාදාදයො වත්ථුං කත්වා සප්පටිඝෙ රූපාදයො ආරබ්භ උප්පන්නො ඵස්සො පටිඝසම්ඵස්සො නාම. තතො තස්මිං වා ජාතා පටිඝසම්ඵස්සජා නාම. චක්ඛුසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා…පෙ… කායසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිපි තස්සායෙව වත්ථුතො නාමං. රූපසඤ්ඤා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤාතිපි තස්සායෙව ආරම්මණතො නාමං. ඉදං පන වත්ථාරම්මණතො නාමං. සප්පටිඝානි හි වත්ථූනි නිස්සාය, සප්පටිඝානි ච ආරම්මණානි ආරබ්භ උප්පත්තිතො එසා පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාති වුත්තා. මනොසම්ඵස්සජාතිපි පරියායෙන එතිස්සා නාමං හොතියෙව. චක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්හි මනො නාම. තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම. තස්මිං මනොසම්ඵස්සෙ, තස්මා වා මනොසම්ඵස්සා ජාතාති මනොසම්ඵස්සජා. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං මනො නාම. තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම. තස්මිං මනොසම්ඵස්සෙ, තස්මා වා මනොසම්ඵස්සා ජාතාති මනොසම්ඵස්සජා.

අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිපි පරියායෙන එතිස්සා නාමං හොතියෙව. තයො හි අරූපිනො ඛන්ධා සයං පිට්ඨිවට්ටකා හුත්වා අත්තනා සහජාතාය සඤ්ඤාය අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤාතිපි නාමං කරොන්ති. නිප්පරියායෙන පන පටිඝසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤා ¶ , අධිවචනසම්ඵස්සජා සඤ්ඤා නාම මනොද්වාරිකසඤ්ඤා. තත්ථ පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤා ඔලොකෙත්වාපි ¶ ජානිතුං සක්කාති ඔළාරිකා. රජ්ජිත්වා උපනිජ්ඣායන්තඤ්හි ‘රජ්ජිත්වා උපනිජ්ඣායතී’ති, කුජ්ඣිත්වා උපනිජ්ඣායන්තං ‘කුජ්ඣිත්වා උපනිජ්ඣායතී’ති ඔලොකෙත්වාව ජානන්ති.

තත්රිදං වත්ථු – ද්වෙ කිර ඉත්ථියො නිසීදිත්වා සුත්තං කන්තන්ති. ද්වීසු දහරෙසු ගාමෙ චරන්තෙසු එකො පුරතො ගච්ඡන්තො එකං ඉත්ථිං ඔලොකෙසි. ඉතරා තං පුච්ඡි ‘කස්මා නු ඛො තං එසො ඔලොකෙසී’ති? ‘න එසො භික්ඛු මං විසභාගචිත්තෙන ඔලොකෙසි, කනිට්ඨභගිනීසඤ්ඤාය පන ඔලොකෙසී’ති. තෙසුපි ගාමෙ චරිත්වා ආසනසාලාය නිසින්නෙසු ඉතරො භික්ඛු තං භික්ඛුං පුච්ඡි – ‘තයා සා ඉත්ථී ඔලොකිතා’ති? ‘ආම ඔලොකිතා’. ‘කිමත්ථායා’ති? ‘මය්හං භගිනීසරික්ඛත්තා තං ඔලොකෙසි’න්ති ආහ. එවං පඤ්චද්වාරිකසඤ්ඤා ඔලොකෙත්වාපි ¶ ජානිතුං සක්කාති වෙදිතබ්බා. සා පනෙසා පසාදවත්ථුකා එව. කෙචි පන ජවනප්පවත්තාති දීපෙන්ති. මනොද්වාරිකසඤ්ඤා පන එකමඤ්චෙ වා එකපීඨෙ වා නිසීදිත්වාපි අඤ්ඤං චින්තෙන්තං විතක්කෙන්තඤ්ච ‘කිං චින්තෙසි, කිං විතක්කෙසී’ති පුච්ඡිත්වා තස්ස වචනවසෙනෙව ජානිතබ්බතො සුඛුමා. සෙසං වෙදනාක්ඛන්ධසදිසමෙවාති.

20. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ යෙ කෙචි සඞ්ඛාරාති චතුභූමිකසඞ්ඛාරෙ පරියාදියති. චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනාතිආදීනි අතීතාදිවසෙන නිද්දිට්ඨසඞ්ඛාරෙ සභාවතො දස්සෙතුං වුත්තානි. චක්ඛුසම්ඵස්සජාතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. චෙතනාති හෙට්ඨිමකොටියා පධානසඞ්ඛාරවසෙන වුත්තං. හෙට්ඨිමකොටියා හි අන්තමසො චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පාළියං ආගතා චත්තාරො සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති. තෙසු චෙතනා පධානා ආයූහනට්ඨෙන පාකටත්තා. තස්මා අයමෙව ගහිතා. තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරා පන තාය ගහිතාය ගහිතාව හොන්ති. ඉධාපි පුරිමා පඤ්ච චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකාව. මනොසම්ඵස්සජා හදයවත්ථුකාපි අවත්ථුකාපි. සබ්බා චතුභූමිකචෙතනා. සෙසං වෙදනාක්ඛන්ධසදිසමෙවාති.

26. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ ¶ ¶ යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණන්ති චතුභූමකවිඤ්ඤාණං පරියාදියති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තිආදීනි අතීතාදිවසෙන නිද්දිට්ඨවිඤ්ඤාණං සභාවතො දස්සෙතුං වුත්තානි. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ¶ පඤ්ච චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකානෙව, මනොවිඤ්ඤාණං හදයවත්ථුකම්පි අවත්ථුකම්පි. සබ්බං චතුභූමකවිඤ්ඤාණං. සෙසං වෙදනාක්ඛන්ධසදිසමෙවාති.

ඉදානි පඤ්චසුපි ඛන්ධෙසු සමුග්ගමතො, පුබ්බාපරතො, අද්ධානපරිච්ඡෙදතො, එකුප්පාදනානානිරොධතො, නානුප්පාදඑකනිරොධතො, එකුප්පාදඑකනිරොධතො, නානුප්පාදනානානිරොධතො, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නතො, අජ්ඣත්තිකබාහිරතො, ඔළාරිකසුඛුමතො, හීනපණීතතො, දූරසන්තිකතො, පච්චයතො, සමුට්ඨානතො, පරිනිප්ඵන්නතො, සඞ්ඛතතොති සොළසහාකාරෙහි පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ දුවිධො සමුග්ගමො – ගබ්භසෙය්යකසමුග්ගමො, ඔපපාතිකසමුග්ගමොති. තත්ථ ගබ්භසෙය්යකසමුග්ගමො එවං වෙදිතබ්බො – ගබ්භසෙය්යකසත්තානඤ්හි පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා අපච්ඡාඅපුරෙ එකතො පාතුභවන්ති. තස්මිං ඛණෙ පාතුභූතා කලලසඞ්ඛාතා රූපසන්තති පරිත්තා හොති. ඛුද්දකමක්ඛිකාය එකවායාමෙන පාතබ්බමත්තාති වත්වා පුන ‘අතිබහුං එතං, සණ්හසූචියා තෙලෙ පක්ඛිපිත්වා උක්ඛිත්තාය පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘එකකෙසෙ තෙලතො උද්ධරිත්වා ගහිතෙ තස්ස පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘ඉමස්මිං ජනපදෙ මනුස්සානං කෙසෙ අට්ඨධා ඵාලිතෙ තතො එකකොට්ඨාසප්පමාණො උත්තරකුරුකානං කෙසො; තස්ස පසන්නතිලතෙලතො උද්ධටස්ස අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’න්ති වුත්තං. තම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘එතං බහු, ජාතිඋණ්ණා නාම සුඛුමා; තස්සා එකඅංසුනො පසන්නතිලතෙලෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටස්ස පග්ඝරිත්වා අග්ගෙ ඨිතබින්දුමත්ත’න්ති වුත්තං. තං පනෙතං ¶ අච්ඡං හොති විප්පසන්නං අනාවිලං පරිසුද්ධං පසන්නතිලතෙලබින්දුසමානවණ්ණං ¶ . වුත්තම්පි චෙතං –

තිලතෙලස්ස ¶ යථා බින්දු, සප්පිමණ්ඩො අනාවිලො;

එවං වණ්ණපටිභාගං, කලලන්ති පවුච්චතීති.

එවං පරිත්තාය රූපසන්තතියා තීණි සන්තතිසීසානි හොන්ති – වත්ථුදසකං, කායදසකං, ඉත්ථියා ඉත්ථින්ද්රියවසෙන පුරිසස්ස පුරිසින්ද්රියවසෙන භාවදසකන්ති. තත්ථ වත්ථුරූපං, තස්ස නිස්සයානි චත්තාරි මහාභූතානි, තංනිස්සිතා වණ්ණගන්ධරසොජා, ජීවිතන්ති – ඉදං වත්ථුදසකං නාම. කායපසාදො, තස්ස නිස්සයානි චත්තාරි මහාභූතානි, තන්නිස්සිතා වණ්ණගන්ධරසොජා, ජීවිතන්ති – ඉදං කායදසකං නාම. ඉත්ථියා ඉත්ථිභාවො, පුරිසස්ස පුරිසභාවො, තස්ස නිස්සයානි චත්තාරි මහාභූතානි, තන්නිස්සිතා වණ්ණගන්ධරසොජා, ජීවිතන්ති – ඉදං භාවදසකං නාම.

එවං ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධියං උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන සමතිංස කම්මජරූපානි රූපක්ඛන්ධො නාම හොති. පටිසන්ධිචිත්තෙන පන සහජාතා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, පටිසන්ධිචිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති. එවං ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා හොන්ති. සචෙ පන නපුංසකපටිසන්ධි හොති, භාවදසකං හායති. ද්වින්නං දසකානං වසෙන සමවීසති කම්මජරූපානි රූපක්ඛන්ධො නාම හොති. වෙදනාක්ඛන්ධාදයො වුත්තප්පකාරා එවාති. එවම්පි ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා හොන්ති.

ඉමස්මිං ඨානෙ තිසමුට්ඨානිකප්පවෙණී කථෙතබ්බා භවෙය්ය. තං පන අකථෙත්වා ‘ඔපපාතිකසමුග්ගමො’ නාම දස්සිතො. ඔපපාතිකානඤ්හි පරිපුණ්ණායතනානං පටිසන්ධික්ඛණෙ හෙට්ඨා වුත්තානි තීණි, චක්ඛුසොතඝානජිව්හාදසකානි චාති සත්ත රූපසන්තතිසීසානි පාතුභවන්ති. තත්ථ චක්ඛුදසකාදීනි කායදසකසදිසානෙව. නපුංසකස්ස පන භාවදසකං නත්ථි. එවං පරිපුණ්ණායතනානං ඔපපාතිකානං සමසත්තති චෙව ¶ සමසට්ඨි ච කම්මජරූපානි රූපක්ඛන්ධො නාම. වෙදනාක්ඛන්ධාදයො වුත්තප්පකාරා එවාති. එවං ඔපපාතිකානං පටිසන්ධික්ඛණෙ පඤ්චක්ඛන්ධා පරිපුණ්ණා හොන්ති. අයං ‘ඔපපාතිකසමුග්ගමො’ නාම. එවං තාව පඤ්චක්ඛන්ධා ‘සමුග්ගමතො’ වෙදිතබ්බා.

‘පුබ්බාපරතො’ති ¶ එවං පන ගබ්භසෙය්යකානං අපච්ඡාඅපුරෙ උප්පන්නෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු කිං රූපං ¶ පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙති උදාහු අරූපන්ති? රූපං රූපමෙව සමුට්ඨාපෙති, න අරූපං. කස්මා? පටිසන්ධිචිත්තස්ස න රූපජනකත්තා. සබ්බසත්තානඤ්හි පටිසන්ධිචිත්තං, ඛීණාසවස්ස චුතිචිත්තං, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි, චත්තාරි අරූප්පවිපාකානීති සොළස චිත්තානි රූපං න සමුට්ඨාපෙන්ති. තත්ථ පටිසන්ධිචිත්තං තාව වත්ථුනො දුබ්බලතාය අප්පතිට්ඨිතතාය පච්චයවෙකල්ලතාය ආගන්තුකතාය ච රූපං න සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ හි සහජාතං වත්ථු උප්පාදක්ඛණෙ දුබ්බලං හොතීති වත්ථුනො දුබ්බලතාය රූපං න සමුට්ඨාපෙති. යථා ච පපාතෙ පතන්තො පුරිසො අඤ්ඤස්ස නිස්සයො භවිතුං න සක්කොති, එවං එතම්පි කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තා පපාතෙ පතමානං විය අප්පතිට්ඨිතං. ඉති කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තා, අප්පතිට්ඨිතතායපි රූපං න සමුට්ඨාපෙති.

පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච වත්ථුනා සද්ධිං අපච්ඡාඅපුරෙ උප්පන්නං. තස්ස වත්ථු පුරෙජාතං හුත්වා පච්චයො භවිතුං න සක්කොති. සචෙ සක්කුණෙය්ය, රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය. යත්රාපි වත්ථු පුරෙජාතං හුත්වා පච්චයො භවිතුං සක්කොති, පවෙණී ඝටියති, තත්රාපි චිත්තං අඞ්ගතො අපරිහීනංයෙව රූපං සමුට්ඨාපෙති. යදි හි චිත්තං ඨානක්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය, පටිසන්ධිචිත්තම්පි රූපං සමුට්ඨාපෙය්ය. න පන චිත්තං තස්මිං ඛණද්වයෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති. යථා පන අහිච්ඡත්තකමකුලං පථවිතො උට්ඨහන්තං පංසුචුණ්ණං ගහෙත්වාව උට්ඨහති, එවං චිත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය උප්පාදක්ඛණෙ අට්ඨ රූපානි ගහෙත්වාව උට්ඨහති. පටිසන්ධික්ඛණෙ ච වත්ථු පුරෙජාතං හුත්වා පච්චයො භවිතුං න සක්කොතීති පච්චයවෙකල්ලතායපි පටිසන්ධිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙති.

යථා ච ආගන්තුකපුරිසො අගතපුබ්බං පදෙසං ගතො අඤ්ඤෙසං ¶ – ‘එථ භො, අන්තොගාමෙ වො අන්නපානගන්ධමාලාදීනි දස්සාමී’ති වත්තුං න සක්කොති, අත්තනො අවිසයතාය අප්පහුතතාය, එවමෙව පටිසන්ධිචිත්තං ආගන්තුකන්ති අත්තනො ආගන්තුකතායපි රූපං න සමුට්ඨාපෙති. අපිච සමතිංස කම්මජරූපානි චිත්තසමුට්ඨානරූපානං ඨානං ගහෙත්වා ඨිතානීතිපි පටිසන්ධිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙති.

ඛීණාසවස්ස පන චුතිචිත්තං වට්ටමූලස්ස වූපසන්තත්තා න සමුට්ඨාපෙති. තස්ස හි සබ්බභවෙසු වට්ටමූලං වූපසන්තං අභබ්බුප්පත්තිකං පුනබ්භවෙ පවෙණී නාම ¶ නත්ථි. සොතාපන්නස්ස පන සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අට්ඨමෙව වට්ටමූලං වූපසන්තං. තස්මා තස්ස චුතිචිත්තං සත්තසු භවෙසු රූපං සමුට්ඨාපෙති ¶ , සකදාගාමිනො ද්වීසු, අනාගාමිනො එකස්මිං. ඛීණාසවස්ස සබ්බභවෙසු වට්ටමූලස්ස වූපසන්තත්තා නෙව සමුට්ඨාපෙති.

ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු පන ඣානඞ්ගං නත්ථි, මග්ගඞ්ගං නත්ථි, හෙතු නත්ථීති චිත්තඞ්ගං දුබ්බලං හොතීති චිත්තඞ්ගදුබ්බලතාය තානි රූපං න සමුට්ඨාපෙන්ති. චත්තාරි අරූපවිපාකානි තස්මිං භවෙ රූපස්ස නත්ථිතාය රූපං න සමුට්ඨාපෙන්ති. න කෙවලඤ්ච තානෙව, යානි අඤ්ඤානිපි තස්මිං භවෙ අට්ඨ කාමාවචරකුසලානි, දස අකුසලානි, නව කිරියචිත්තානි, චත්තාරි ආරුප්පකුසලානි, චතස්සො ආරුප්පකිරියා, තීණි මග්ගචිත්තානි, චත්තාරි ඵලචිත්තානීති ද්වෙචත්තාලීස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, තානිපි තත්ථ රූපස්ස නත්ථිතාය එව රූපං න සමුට්ඨාපෙන්ති. එවං පටිසන්ධිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙති.

උතු පන පඨමං රූපං සමුට්ඨාපෙති. කො එස උතු නාමාති? පටිසන්ධික්ඛණෙ උප්පන්නානං සමතිංසකම්මජරූපානං අබ්භන්තරා තෙජොධාතු. සා ඨානං පත්වා අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. උතු නාම චෙස දන්ධනිරොධො; චිත්තං ඛිප්පනිරොධං. තස්මිං ධරන්තෙයෙව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. තෙසු පටිසන්ධිඅනන්තරං පඨමභවඞ්ගචිත්තං උප්පාදක්ඛණෙයෙව අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. යදා පන සද්දස්ස උප්පත්තිකාලො භවිස්සති, තදා උතුචිත්තානි සද්දනවකං නාම සමුට්ඨාපෙස්සන්ති. කබළීකාරාහාරොපි ඨානං පත්වා ¶ අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. කුතො පනස්ස කබළීකාරාහාරොති? මාතිතො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යඤ්චස්ස භුඤ්ජතී මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. (සං. නි. 1.235);

එවං කුච්ඡිගතො දාරකො මාතරා අජ්ඣොහටඅන්නපානඔජාය යාපෙති. සාව ඨානප්පත්තා අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. නනු ච සා ඔජා ඛරා? වත්ථු සුඛුමං? කථං තත්ථ පතිට්ඨාතීති? පඨමං තාව න පතිට්ඨාති; එකස්ස වා ද්වින්නං වා සත්තාහානං ගතකාලෙ පතිට්ඨාති. තතො පන පුරෙ වා පතිට්ඨාතු පච්ඡා වා; යදා මාතරා අජ්ඣොහටඅන්නපානඔජා දාරකස්ස සරීරෙ පතිට්ඨාති, තදා අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති.

ඔපපාතිකස්සාපි ¶ ¶ පකතිපටියත්තානං ඛාදනීයභොජනීයානං අත්ථිට්ඨානෙ නිබ්බත්තස්ස තානි ගහෙත්වා අජ්ඣොහරතො ඨානප්පත්තා ඔජා රූපං සමුට්ඨාපෙති. එකො අන්නපානරහිතෙ අරඤ්ඤෙ නිබ්බත්තති, මහාඡාතකො හොති, අත්තනොව ජිව්හාය ඛෙළං පරිවත්තෙත්වා ගිලති. තත්රාපිස්ස ඨානප්පත්තා ඔජා රූපං සමුට්ඨාපෙති.

එවං පඤ්චවීසතියා කොට්ඨාසෙසු ද්වෙව රූපානි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති – තෙජොධාතු ච කබළීකාරාහාරො ච. අරූපෙපි ද්වෙයෙව ධම්මා රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති – චිත්තඤ්චෙව කම්මචෙතනා ච. තත්ථ රූපං උප්පාදක්ඛණෙ ච භඞ්ගක්ඛණෙ ච දුබ්බලං, ඨානක්ඛණෙ බලවන්ති ඨානක්ඛණෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති. චිත්තං ඨානක්ඛණෙ ච භඞ්ගක්ඛණෙ ච දුබ්බලං, උප්පාදක්ඛණෙයෙව බලවන්ති උප්පාදක්ඛණෙයෙව රූපං සමුට්ඨාපෙති. කම්මචෙතනා නිරුද්ධාව පච්චයො හොති. අතීතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙපි හි ආයූහිතං කම්මං එතරහි පච්චයො හොති. එතරහි ආයූහිතං අනාගතෙ කප්පකොටිසතසහස්සපරියොසානෙපි පච්චයො හොතීති. එවං ‘පුබ්බාපරතො’ වෙදිතබ්බා.

‘අද්ධානපරිච්ඡෙදතො’ති රූපං කිත්තකං අද්ධානං තිට්ඨති? අරූපං කිත්තකන්ති? රූපං ගරුපරිණාමං දන්ධනිරොධං. අරූපං ලහුපරිණාමං ඛිප්පනිරොධං. රූපෙ ධරන්තෙයෙව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති. තං ¶ පන සත්තරසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. යථා හි පුරිසො ‘ඵලං පාතෙස්සාමී’ති මුග්ගරෙන රුක්ඛසාඛං පහරෙය්ය, ඵලානි ච පත්තානි ච එකක්ඛණෙයෙව වණ්ටතො මුච්චෙය්යුං. තත්ථ ඵලානි අත්තනො භාරිකතාය පඨමතරං පථවියං පතන්ති, පත්තානි ලහුකතාය පච්ඡා. එවමෙව මුග්ගරප්පහාරෙන පත්තානඤ්ච ඵලානඤ්ච එකක්ඛණෙ වණ්ටතො මුත්තකාලො විය පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපාරූපධම්මානං එකක්ඛණෙ පාතුභාවො; ඵලානං භාරිකතාය පඨමතරං පථවියං පතනං විය රූපෙ ධරන්තෙයෙව සොළසන්නං චිත්තානං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනං; පත්තානං ලහුකතාය පච්ඡා පථවියං පතනං විය රූපස්ස සත්තරසමෙන චිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣනං.

තත්ථ කිඤ්චාපි රූපං දන්ධනිරොධං ගරුපරිණාමං, චිත්තං ඛිප්පනිරොධං ලහුපරිණාමං, රූපං පන අරූපං අරූපං වා රූපං ඔහාය පවත්තිතුං න සක්කොන්ති. ද්වින්නම්පි එකප්පමාණාව පවත්ති. තත්රායං උපමා – එකො පුරිසො ලකුණ්ටකපාදො, එකො දීඝපාදො. තෙසු එකතො මග්ගං ගච්ඡන්තෙසු යාව දීඝපාදො ¶ එකපදවාරං අක්කමති, තාව ඉතරො පදෙ පදං අක්කමිත්වා සොළසපදවාරෙන ගච්ඡති. දීඝපාදො ලකුණ්ටකපාදස්ස සොළස පදවාරෙ අත්තනො පාදං අඤ්ඡිත්වා ¶ ආකඩ්ඪිත්වා එකමෙව පදවාරං කරොති. ඉති එකොපි එකං අතික්කමිතුං න සක්කොති. ද්වින්නම්පි ගමනං එකප්පමාණමෙව හොති. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ලකුණ්ටකපාදපුරිසො විය අරූපං; දීඝපාදපුරිසො විය රූපං; දීඝපාදස්ස එකං පදවාරං අක්කමණකාලෙ ඉතරස්ස සොළසපදවාරඅක්කමනං විය රූපෙ ධරන්තෙයෙව අරූපධම්මෙසු සොළසන්නං චිත්තානං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනං; ද්වින්නං පුරිසානං ලකුණ්ටකපාදපුරිසස්ස සොළස පදවාරෙ ඉතරස්ස අත්තනො පාදං අඤ්ඡිත්වා ආකඩ්ඪිත්වා එකපදවාරකරණං විය රූපස්ස සත්තරසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣනං; ද්වින්නං පුරිසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොහාය එකප්පමාණෙනෙව ගමනං විය අරූපස්ස රූපං රූපස්ස අරූපං අනොහාය එකප්පමාණෙනෙව පවත්තනන්ති. එවං ‘අද්ධානපරිච්ඡෙදතො’ වෙදිතබ්බා.

‘එකුප්පාදනානානිරොධතො’ති ඉදං පච්ඡිමකම්මජං ඨපෙත්වා දීපෙතබ්බං. පඨමඤ්හි පටිසන්ධිචිත්තං, දුතියං ¶ භවඞ්ගං, තතියං භවඞ්ගං…පෙ… සොළසමං භවඞ්ගං. තෙසු එකෙකස්ස උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගවසෙන තයො තයො ඛණා. තත්ථ එකෙකස්ස චිත්තස්ස තීසු තීසු ඛණෙසු සමතිංස සමතිංස කම්මජරූපානි උප්පජ්ජන්ති. තෙසු පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං කම්මජරූපං සත්තරසමස්ස භවඞ්ගචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති; ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨිතං ඨිතික්ඛණෙයෙව; භඞ්ගක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං භඞ්ගක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති. එවං දුතියභවඞ්ගචිත්තං ආදිං කත්වා අත්තනො අත්තනො සත්තරසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං යොජෙත්වා නයො නෙතබ්බො. ඉති සොළස තිකා අට්ඨචත්තාලීස හොන්ති. අයං අට්ඨචත්තාලීසකම්මජරූපපවෙණී නාම. සා පනෙසා රත්තිඤ්ච දිවා ච ඛාදන්තානම්පි භුඤ්ජන්තානම්පි සුත්තානම්පි පමත්තානම්පි නදීසොතො විය එකන්තං පවත්තති යෙවාති. එවං ‘එකුප්පාදනානානිරොධතො’ වෙදිතබ්බා.

‘නානුප්පාදඑකනිරොධතා’ පච්ඡිමකම්මජෙන දීපෙතබ්බා. තත්ථ ආයුසංඛාරපරියොසානෙ සොළසන්නං චිත්තානං වාරෙ සති හෙට්ඨාසොළසකං උපරිසොළසකන්ති ද්වෙ එකතො යොජෙතබ්බානි. හෙට්ඨාසොළසකස්මිඤ්හි පඨමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං සමතිංසකම්මජරූපං උපරිසොළසකස්මිං පඨමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති; ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨිතං තස්ස ඨිතික්ඛණෙයෙව ¶ භඞ්ගක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති. හෙට්ඨිමසොළසකස්මිං පන දුතියචිත්තස්ස…පෙ… සොළසමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං සමතිංසකම්මජරූපං චුතිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති; තස්ස ඨිතික්ඛණෙ සමුට්ඨිතං චුතිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙයෙව; භඞ්ගක්ඛණෙ සමුට්ඨිතං චුතිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣති. තතො පට්ඨාය කම්මජරූපපවෙණී ¶ න පවත්තති. යදි පවත්තෙය්ය, සත්තා අක්ඛයා අවයා අජරා අමරා නාම භවෙය්යුං.

එත්ථ පන යදෙතං ‘සත්තරසමස්ස භවඞ්ගචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව නිරුජ්ඣතී’තිආදිනා නයෙන ‘එකස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං රූපං අඤ්ඤස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣතී’ති අට්ඨකථායං ආගතත්තා වුත්තං, තං ‘‘යස්ස ¶ කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣතී’’ති? ‘‘ආමන්තා’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.79) ඉමාය පාළියා විරුජ්ඣති. කථං? කායසඞ්ඛාරො හි චිත්තසමුට්ඨානො අස්සාසපස්සාසවාතො. චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්ච චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පජ්ජිත්වා යාව අඤ්ඤානි සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති තාව තිට්ඨති. තෙසං සොළසන්නං සබ්බපච්ඡිමෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. ඉති යෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජති, තතො පට්ඨාය සත්තරසමෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති; න කස්සචි චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ වා ඨිතික්ඛණෙ වා නිරුජ්ඣති, නාපි ඨිතික්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා උප්පජ්ජති. එසා චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස ධම්මතාති නියමතො චිත්තසඞ්ඛාරෙන සද්ධිං එකක්ඛණෙ නිරුජ්ඣනතො ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තං.

යො චායං චිත්තසමුට්ඨානස්ස ඛණනියමො වුත්තො කම්මාදිසමුට්ඨානස්සාපි අයමෙව ඛණනියමො. තස්මා පටිසන්ධිචිත්තෙන සහුප්පන්නං කම්මජරූපං තතො පට්ඨාය සත්තරසමෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ උප්පන්නං අට්ඨාරසමස්ස උප්පාදක්ඛණෙ නිරුජ්ඣති. පටිසන්ධිචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං අට්ඨාරසමස්ස ඨානක්ඛණෙ නිරුජ්ඣතීති ඉමිනා නයෙනෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා. තතො පරං පන උතුසමුට්ඨානිකපවෙණීයෙව තිට්ඨති. ‘නීහරිත්වා ඣාපෙථා’ති වත්තබ්බං හොති. එවං ‘නානුප්පාදඑකනිරොධතො’ වෙදිතබ්බා.

‘එකුප්පාදඑකනිරොධතො’ති රූපං පන රූපෙන සහ එකුප්පාදං එකනිරොධං. අරූපං අරූපෙන සහ එකුප්පාදං එකනිරොධං. එවං ‘එකුප්පාදඑකනිරොධතො’ වෙදිතබ්බා.

‘නානුප්පාදනානානිරොධතා’ ¶ පන චතුසන්තතිරූපෙන දීපෙතබ්බා. ඉමස්ස හි උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තස්ස සරීරස්ස තත්ථ තත්ථ චතුසන්තතිරූපං ඝනපුඤ්ජභාවෙන වත්තති. එවං වත්තමානස්සාපිස්ස න එකුප්පාදාදිතා සල්ලක්ඛෙතබ්බා. යථා පන උපචිකරාජි වා කිපිල්ලිකරාජි වා ඔලොකියමානා එකාබද්ධා විය හොති, න පන එකාබද්ධා. අඤ්ඤිස්සා හි ¶ සීසසන්තිකෙ අඤ්ඤිස්සා සීසම්පි උදරම්පි පාදාපි, අඤ්ඤිස්සා උදරසන්තිකෙ අඤ්ඤිස්සා සීසම්පි උදරම්පි පාදාපි, අඤ්ඤිස්සා පාදසන්තිකෙ අඤ්ඤිස්සා සීසම්පි උදරම්පි පාදාපි හොන්ති. එවමෙව චතුසන්තතිරූපානම්පි අඤ්ඤස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ¶ අඤ්ඤස්ස උප්පාදොපි හොති ඨිතිපි භඞ්ගොපි, අඤ්ඤස්ස ඨිතික්ඛණෙ අඤ්ඤස්ස උප්පාදොපි හොති ඨිතිපි භඞ්ගොපි, අඤ්ඤස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ අඤ්ඤස්ස උප්පාදොපි හොති ඨිතිපි භඞ්ගොපි. එවමෙත්ථ ‘නානුප්පාදනානානිරොධතා’ වෙදිතබ්බා.

‘අතීතාදීනි’ පන දූරදුකපරියොසානානි පාළියං ආගතානෙව. ‘පච්චයසමුට්ඨානානි’පි ‘‘කම්මජං, කම්මපච්චයං, කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨාන’’න්තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 975) නයෙන හෙට්ඨා කථිතානියෙව. පඤ්චපි පන ඛන්ධා පරිනිප්ඵන්නාව හොන්ති, නො අපරිනිප්ඵන්නා; සඞ්ඛතාව නො අසඞ්ඛතා; අපිච නිප්ඵන්නාපි හොන්තියෙව. සභාවධම්මෙසු හි නිබ්බානමෙවෙකං අපරිනිප්ඵන්නං අනිප්ඵන්නඤ්ච. නිරොධසමාපත්ති පන නාමපඤ්ඤත්ති ච කථන්ති? නිරොධසමාපත්ති ලොකියලොකුත්තරාති වා සඞ්ඛතාසඞ්ඛතාති වා පරිනිප්ඵන්නාපරිනිප්ඵන්නාති වා න වත්තබ්බා. නිප්ඵන්නා පන හොති සමාපජ්ජන්තෙන සමාපජ්ජිතබ්බතො. තථා නාමපඤ්ඤත්ති. සාපි හි ලොකියාදිභෙදං න ලභති; නිප්ඵන්නා පන හොති නො අනිප්ඵන්නා; නාමග්ගහණඤ්හි ගණ්හන්තොව ගණ්හාතීති.

එවං පකිණ්ණකතො ඛන්ධෙ විදිත්වා පුන එතෙසුයෙව –

ඛන්ධෙසු ඤාණභෙදත්ථං, කමතොථ විසෙසතො;

දට්ඨබ්බතො ද්විධා එවං, පස්සන්තස්සත්ථසිද්ධිතො;

විනිච්ඡයනයො සම්මා, විඤ්ඤාතබ්බො විභාවිනා.

තත්ථ ¶ ¶ ‘කමතො’ති ඉධ උප්පත්තික්කමො, පහානක්කමො, පටිපත්තික්කමො, භූමික්කමො, දෙසනාක්කමොති බහුවිධො කමො.

තත්ථ ‘‘පඨමං කලලං හොති, කලලා හොති අබ්බුද’’න්ති (සං. නි. 1.235) එවමාදි උප්පත්තික්කමො. ‘‘දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 8) එවමාදි පහානක්කමො. ‘‘සීලවිසුද්ධි, චිත්තවිසුද්ධී’’ති (ම. නි. 1.259; පටි. ම. 3.41) එවමාදි පටිපත්තික්කමො. ‘‘කාමාවචරා ¶ , රූපාවචරා’’ති එවමාදි භූමික්කමො. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා’’ති (දී. නි. 3.145) වා ‘‘දානකථං සීලකථ’’න්ති (ම. නි. 2.69; දී. නි. 1.298) වා එවමාදි දෙසනාක්කමො. තෙසු ඉධ උප්පත්තික්කමො තාව න යුජ්ජති, කලලාදීනං විය ඛන්ධානං පුබ්බාපරියවවත්ථානෙන අනුප්පත්තිතො; න පහානක්කමො කුසලාබ්යාකතානං අප්පහාතබ්බතො; න පටිපත්තික්කමො අකුසලානං අප්පටිපජ්ජනීයතො; න භූමික්කමො වෙදනාදීනං චතුභූමකපරියාපන්නත්තා.

දෙසනාක්කමො පන යුජ්ජති. අභෙදෙන හි යං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අත්තග්ගාහපතිතං වෙනෙය්යජනං සමූහඝනවිනිබ්භොගදස්සනෙන අත්තග්ගාහතො මොචෙතුකාමො භගවා හිතකාමො තස්ස ජනස්ස සුඛග්ගහණත්ථං චක්ඛුආදීනම්පි විසයභූතං ඔළාරිකං පඨමං රූපක්ඛන්ධං දෙසෙසි. තතො ඉට්ඨානිට්ඨරූපසංවෙදිතං වෙදනං, යං වෙදයති තං සඤ්ජානාතීති එවං වෙදනාවිසයස්ස ආකාරග්ගාහිකං සඤ්ඤං, සඤ්ඤාවසෙන අභිසඞ්ඛාරකෙ සඞ්ඛාරෙ, තෙසං වෙදනාදීනං නිස්සයං අධිපතිභූතඤ්ච විඤ්ඤාණන්ති එවං තාව ‘කමතො’ විනිච්ඡයනයො විඤ්ඤාතබ්බො.

‘විසෙසතො’ති ඛන්ධානඤ්ච උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච විසෙසතො. කො පන තෙසං විසෙසො? ඛන්ධා තාව අවිසෙසතො වුත්තා, උපාදානක්ඛන්ධා සාසවඋපාදානීයභාවෙන විසෙසෙත්වා. යථාහ –

‘‘පඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඛන්ධෙ දෙසෙස්සාමි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ ච, තං සුණාථ. කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, පඤ්චක්ඛන්ධා? යං කිඤ්චි, භික්ඛවෙ, රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… සන්තිකෙ වා – අයං වුච්චති, රූපක්ඛන්ධො. යා කාචි වෙදනා…පෙ… යා කාචි සඤ්ඤා…පෙ… යෙ කෙචි සඞ්ඛාරා…පෙ… යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං ¶ …පෙ… සන්තිකෙ වා – අයං වුච්චති, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, පඤ්චක්ඛන්ධා. කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා? යං ¶ කිඤ්චි, භික්ඛවෙ, රූපං…පෙ… සන්තිකෙ වා සාසවං උපාදානියං – අයං වුච්චති, රූපූපාදානක්ඛන්ධො. යා කාචි වෙදනා…පෙ… යං කිඤ්චි විඤ්ඤාණං…පෙ… සන්තිකෙ වා සාසවං උපාදානියං – අයං ¶ වුච්චති, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’ති (සං. නි. 3.48).

එත්ථ ච යථා වෙදනාදයො අනාසවාපි සාසවාපි අත්ථි, න එවං රූපං. යස්මා පනස්ස රාසට්ඨෙන ඛන්ධභාවො යුජ්ජති තස්මා ඛන්ධෙසු වුත්තං. යස්මා රාසට්ඨෙන ච සාසවට්ඨෙන ච උපාදානක්ඛන්ධභාවො යුජ්ජති තස්මා උපාදානක්ඛන්ධෙසු වුත්තං. වෙදනාදයො පන අනාසවාව ඛන්ධෙසු වුත්තා, සාසවා උපාදානක්ඛන්ධෙසු. ‘උපාදානක්ඛන්ධා’ති එත්ථ ච උපාදානගොචරා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධාති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉධ පන සබ්බෙපෙතෙ එකජ්ඣං කත්වා ඛන්ධාති අධිප්පෙතා.

‘අනූනාධිකතො’ති කස්මා පන භගවතා පඤ්චෙව ඛන්ධා වුත්තා අනූනා අනධිකාති? සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහතො, අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතප්පරමතො, අඤ්ඤෙසඤ්ච තදවරොධතො. අනෙකප්පභෙදෙසු හි සඞ්ඛතධම්මෙසු සභාගවසෙන සඞ්ගය්හමානෙසු රූපං රූපසභාගසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති, වෙදනා වෙදනාසභාගසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති. එස නයො සඤ්ඤාදීසුපි. තස්මා සබ්බසඞ්ඛතසභාගසඞ්ගහතො පඤ්චෙව වුත්තා. එතපරමඤ්චෙතං අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථු යදිදං රූපාදයො පඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘රූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, සති රූපං උපාදාය රූපං අභිනිවිස්ස එවං දිට්ඨි උප්පජ්ජති – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති (සං. නි. 3.207). වෙදනාය… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු…. විඤ්ඤාණෙ සති විඤ්ඤාණං උපාදාය විඤ්ඤාණං අභිනිවිස්ස එවං දිට්ඨි උප්පජ්ජති – ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’ති. තස්මා අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතපරමතොපි පඤ්චෙව වුත්තා. යෙපි චඤ්ඤෙ සීලාදයො පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා වුත්තා, තෙපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා එත්ථෙව අවරොධං ගච්ඡන්ති. තස්මා අඤ්ඤෙසං තදවරොධතොපි පඤ්චෙව වුත්තාති. එවං ‘අනූනාධිකතො’ විනිච්ඡයනයො විඤ්ඤාතබ්බො.

‘උපමාතො’ති එත්ථ හි ගිලානසාලූපමො රූපුපාදානක්ඛන්ධො ¶ ගිලානූපමස්ස විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධස්ස ¶ වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන නිවාසනට්ඨානතො, ගෙලඤ්ඤූපමො ¶ වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො ආබාධකත්තා, ගෙලඤ්ඤසමුට්ඨානූපමො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො කාමසඤ්ඤාදිවසෙන රාගාදිසම්පයුත්තවෙදනාසම්භවා, අසප්පායසෙවනූපමො සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො වෙදනාගෙලඤ්ඤස්ස නිදානත්තා. ‘‘වෙදනං වෙදනත්තාය සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තී’’ති (සං. නි. 3.79) හි වුත්තං. තථා ‘‘අකුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං කායවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති දුක්ඛසහගත’’න්ති (ධ. ස. 556). ගිලානූපමො විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො වෙදනාගෙලඤ්ඤෙන අපරිමුත්තත්තා. අපිච චාරකකාරණඅපරාධකාරණකාරකඅපරාධිකූපමා එතෙ භාජනභොජනබ්යඤ්ජනපරිවෙසකභුඤ්ජකූපමා චාති, එවං ‘උපමාතො’ විනිච්ඡයනයො විඤ්ඤාතබ්බො.

‘දට්ඨබ්බතො ද්විධා’ති සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො චාති එවං ද්විධා දට්ඨබ්බතො පෙත්ථ විනිච්ඡයනයො විඤ්ඤාතබ්බො. සඞ්ඛෙපතො හි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ආසිවිසූපමෙ (සං. නි. 4.238) වුත්තනයෙන උක්ඛිත්තාසිකපච්චත්ථිකතො, භාරසුත්තවසෙන (සං. නි. 3.22) භාරතො, ඛජ්ජනීයපරියායවසෙන (සං. නි. 3.79) ඛාදකතො, යමකසුත්තවසෙන (සං. නි. 3.85) අනිච්චදුක්ඛානත්තසඞ්ඛතවධකතො දට්ඨබ්බා.

විත්ථාරතො පනෙත්ථ ඵෙණපිණ්ඩො විය රූපං දට්ඨබ්බං, උදකපුබ්බුළො විය වෙදනා, මරීචිකා විය සඤ්ඤා, කදලික්ඛන්ධො විය සඞ්ඛාරා, මායා විය විඤ්ඤාණං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඵෙණපිණ්ඩූපමං රූපං, වෙදනා පුබ්බුළූපමා;

මරීචිකූපමා සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා කදලූපමා;

මායූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං, දෙසිතාදිච්චබන්ධුනා’’ති. (සං. නි. 3.95);

තත්ථ රූපාදීනං ඵෙණපිණ්ඩාදීහි එවං සදිසතා වෙදිතබ්බා – යථා හි ඵෙණපිණ්ඩො නිස්සාරොව එවං රූපම්පි නිච්චසාරධුවසාරඅත්තසාරවිරහෙන නිස්සාරමෙව. යථා ච සො ‘ඉමිනා පත්තං වා ථාලකං වා කරිස්සාමී’ති ගහෙතුං න සක්කා, ගහිතොපි තමත්ථං න සාධෙති භිජ්ජතෙව; එවං රූපම්පි ¶ ‘නිච්ච’න්ති වා ‘ධුව’න්ති වා ‘අහ’න්ති වා ‘මම’න්ති වා ගහෙතුං න ¶ සක්කා, ගහිතම්පි න තථා තිට්ඨති, අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා අසුභඤ්ඤෙව හොතීති. එවං ‘ඵෙණපිණ්ඩසදිසමෙව’ හොති.

යථා ¶ වා පන ඵෙණපිණ්ඩො ඡිද්දාවඡිද්දො අනෙකසන්ධිඝටිතො බහූන්නං උදකසප්පාදීනං පාණානං ආවාසො, එවං රූපම්පි ඡිද්දාවඡිද්දං අනෙකසන්ධිඝටිතං. කුලවසෙන චෙත්ථ අසීති කිමිකුලානි වසන්ති. තදෙව තෙසං සූතිඝරම්පි වච්චකුටිපි ගිලානසාලාපි සුසානම්පි. න තෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්ත්වා ගබ්භවුට්ඨානාදීනි කරොන්ති. එවම්පි ඵෙණපිණ්ඩසදිසං. යථා ච ඵෙණපිණ්ඩො ආදිතොව බදරපක්කමත්තො හුත්වා අනුපුබ්බෙන පබ්බතකූටමත්තොපි හොති, එවං රූපම්පි ආදිතො කලලමත්තං හුත්වා අනුපුබ්බෙන බ්යාමමත්තම්පි ගොමහිංසහත්ථිආදීනං වසෙන පබ්බතකූටමත්තම්පි හොති, මච්ඡකච්ඡපාදීනං වසෙන අනෙකයොජනසතප්පමාණම්පි. එවම්පි ඵෙණපිණ්ඩසදිසං. යථා ච ඵෙණපිණ්ඩො උට්ඨිතමත්තොපි භිජ්ජති, ථොකං ගන්ත්වාපි, සමුද්දං පත්වා පන අවස්සමෙව භිජ්ජති; එවමෙව රූපම්පි කලලභාවෙපි භිජ්ජති, අබ්බුදාදිභාවෙ, අන්තරා පන අභෙජ්ජමානම්පි වස්සසතායුකානං වස්සසතං පත්වා අවස්සමෙව භිජ්ජති, මරණමුඛෙ චුණ්ණවිචුණ්ණං හොති. එවම්පි ඵෙණපිණ්ඩසදිසං.

යථා පන පුබ්බුළො අසාරො, එවං වෙදනාපි. යථා ච සො අබලො, අගය්හුපගො, න සක්කා තං ගහෙත්වා ඵලකං වා ආසනං වා කාතුං, ගහිතග්ගහිතොපි භිජ්ජතෙව; එවං වෙදනාපි අබලා, අගය්හුපගා, න සක්කා ‘නිච්චා’ති වා ‘ධුවා’ති වා ගහෙතුං, ගහිතාපි න තථා තිට්ඨති. එවං අගය්හුපගතායපි වෙදනා ‘පුබ්බුළසදිසා’. යථා පන තස්මිං තස්මිං උදකබින්දුම්හි පුබ්බුළො උප්පජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, න චිරට්ඨිතිකො හොති; එවං වෙදනාපි උප්පජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, න චිරට්ඨිතිකා හොති, එකච්ඡරක්ඛණෙ කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. යථා ච පුබ්බුළො උදකතලං, උදකබින්දුං ¶ , උදකජල්ලකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා ගහණවාතඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති; එවං වෙදනාපි වත්ථුං, ආරම්මණං, කිලෙසජාලං, ඵස්සසඞ්ඝට්ටනඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති. එවම්පි වෙදනා පුබ්බුළසදිසා.

සඤ්ඤාපි අසාරකට්ඨෙන ‘මරීචිසදිසා’. තථා අගය්හුපගට්ඨෙන; න හි සක්කා තං ගහෙත්වා පිවිතුං වා න්හායිතුං වා භාජනං වා පූරෙතුං. අපිච යථා මරීචි විප්ඵන්දති, සඤ්ජාතූමිවෙගො ¶ විය ඛායති; එවං නීලසඤ්ඤාදිභෙදා සඤ්ඤාපි නීලාදිඅනුභවනත්ථාය ඵන්දති විප්ඵන්දති. යථා ච මරීචි මහාජනං විප්පලම්භෙති ¶ , ‘පරිපුණ්ණවාපී විය පරිපුණ්ණනදී විය දිස්සතී’ති වදාපෙති; එවං සඤ්ඤාපි විප්පලම්භෙති, ‘ඉදං නීලකං සුභං සුඛං නිච්ච’න්ති වදාපෙති. පීතකාදීසුපි එසෙව නයො. එවං විප්පලම්භනෙනාපි මරීචිසදිසා.

සඞ්ඛාරාපි අසාරකට්ඨෙන ‘කදලික්ඛන්ධසදිසා’. තථා අගය්හුපගට්ඨෙන. යථෙව හි කදලික්ඛන්ධතො කිඤ්චි ගහෙත්වා න සක්කා ගොපානසීආදීනමත්ථාය උපනෙතුං, උපනීතම්පි න තථා හොති; එවං සඞ්ඛාරාපි න සක්කා නිච්චාදිවසෙන ගහෙතුං, ගහිතාපි න තථා හොන්ති. යථා ච කදලික්ඛන්ධො බහුවට්ටිසමොධානො හොති, එවං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි බහුධම්මසමොධානො. යථා ච කදලික්ඛන්ධො නානාලක්ඛණො, අඤ්ඤොයෙව හි බාහිරාය පත්තවට්ටියා වණ්ණො, අඤ්ඤො තතො අබ්භන්තරබ්භන්තරානං; එවමෙව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි අඤ්ඤදෙව ඵස්සස්ස ලක්ඛණං, අඤ්ඤං චෙතනාදීනං. සමොධානෙත්වා පන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොත්වෙව වුච්චතීති. එවම්පි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො කදලික්ඛන්ධසදිසො.

විඤ්ඤාණම්පි අසාරකට්ඨෙන ‘මායාසදිසං’. තථා අගය්හුපගට්ඨෙන. යථා ච මායා ඉත්තරා ලහුපච්චුපට්ඨානා, එවං විඤ්ඤාණං. තඤ්හි තතොපි ඉත්තරතරඤ්චෙව ලහුපච්චුපට්ඨානතරඤ්ච. තෙනෙව හි චිත්තෙන පුරිසො ආගතො විය, ගතො විය, ඨිතො විය, නිසින්නො විය හොති. අඤ්ඤදෙව චාගමනකාලෙ චිත්තං, අඤ්ඤං ගමනකාලාදීසු. එවම්පි විඤ්ඤාණං මායාසදිසං. මායා ච මහාජනං වඤ්චෙති, යං කිඤ්චිදෙව ‘ඉදං සුවණ්ණං රජතං මුත්තා’තිපි ගහාපෙති. විඤ්ඤාණම්පි ¶ මහාජනං වඤ්චෙති, තෙනෙව චිත්තෙන ආගච්ඡන්තං විය, ගච්ඡන්තං විය, ඨිතං විය, නිසින්නං විය කත්වා ගාහාපෙති. අඤ්ඤදෙව ච ආගමනෙ චිත්තං, අඤ්ඤං ගමනාදීසු. එවම්පි විඤ්ඤාණං මායාසදිසං. විසෙසතො ච සුභාරම්මණම්පි ඔළාරිකම්පි අජ්ඣත්තිකරූපං අසුභන්ති දට්ඨබ්බං. වෙදනා තීහි දුක්ඛතාහි අවිනිමුත්තතො දුක්ඛාති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරා අවිධෙය්යතො අනත්තාති විඤ්ඤාණං උදයබ්බයධම්මතො අනිච්චන්ති දට්ඨබ්බං.

‘එවං පස්සන්තස්සත්ථසිද්ධිතො’ති එවඤ්ච සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන ද්විධා පස්සතො යා අත්ථසිද්ධි හොති, තතොපි විනිච්ඡයනයො විඤ්ඤාතබ්බො, සෙය්යථිදං – සඞ්ඛෙපතො තාව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු උක්ඛිත්තාසිකපච්චත්ථිකාදිභාවෙන පස්සන්තො ඛන්ධෙහි න විහඤ්ඤති. විත්ථාරතො පන රූපාදීනි ඵෙණපිණ්ඩාදිසදිසභාවෙන පස්සන්තො න අසාරෙසු සාරදස්සී හොති. විසෙසතො ච අජ්ඣත්තිකරූපං ¶ අසුභතො පස්සන්තො කබළීකාරාහාරං පරිජානාති ¶ , අසුභෙ සුභන්ති විපල්ලාසං පජහති, කාමොඝං උත්තරති, කාමයොගෙන විසංයුජ්ජති, කාමාසවෙන අනාසවො හොති, අභිජ්ඣාකායගන්ථං භින්දති, කාමුපාදානං න උපාදියති. වෙදනං දුක්ඛතො පස්සන්තො ඵස්සාහාරං පරිජානාති, දුක්ඛෙ සුඛන්ති විපල්ලාසං පජහති, භවොඝං උත්තරති, භවයොගෙන විසංයුජ්ජති, භවාසවෙන අනාසවො හොති, බ්යාපාදකායගන්ථං භින්දති, සීලබ්බතුපාදානං න උපාදියති. සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ ච අනත්තතො පස්සන්තො මනොසඤ්චෙතනාහාරං පරිජානාති, අනත්තනි අත්තාති විපල්ලාසං පජහති, දිට්ඨොඝං උත්තරති, දිට්ඨියොගෙන විසංයුජ්ජති, දිට්ඨාසවෙන අනාසවො හොති, ඉදං සච්චාභිනිවෙසකායගන්ථං භින්දති, අත්තවාදුපාදානං න උපාදියති. විඤ්ඤාණං අනිච්චතො පස්සන්තො විඤ්ඤාණාහාරං පරිජානාති, අනිච්චෙ නිච්චන්ති විපල්ලාසං පජහති, අවිජ්ජොඝං උත්තරති, අවිජ්ජායොගෙන විසංයුජ්ජති, අවිජ්ජාසවෙන අනාසවො හොති, සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථං භින්දති, දිට්ඨුපාදානං න උපාදියති.

එවං මහානිසංසං, වධකාදිවසෙන දස්සනං යස්මා;

තස්මා ඛන්ධෙ ධීරො, වධකාදිවසෙන පස්සෙය්යාති.

32. ඉදානි ¶ අභිධම්මභාජනීයං හොති. තත්ථ රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසො හෙට්ඨා රූපකණ්ඩෙ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

34. වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ එකවිධෙනාති එකකොට්ඨාසෙන. ඵස්සසම්පයුත්තොති ඵස්සෙන සම්පයුත්තො. සබ්බාපි චතුභූමිකවෙදනා. සහෙතුකදුකෙ සහෙතුකා චතුභූමිකවෙදනා, අහෙතුකා කාමාවචරාව. ඉමිනා උපායෙන කුසලපදාදීහි වුත්තා වෙදනා ජානිතබ්බා. අපිචායං වෙදනාක්ඛන්ධො එකවිධෙන ඵස්සසම්පයුත්තතො දස්සිතො, දුවිධෙන සහෙතුකාහෙතුකතො, තිවිධෙන ජාතිතො ¶ , චතුබ්බිධෙන භූමන්තරතො, පඤ්චවිධෙන ඉන්ද්රියතො. තත්ථ සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියානි කායප්පසාදවත්ථුකානි කාමාවචරානෙව. සොමනස්සින්ද්රියං ඡට්ඨවත්ථුකං වා අවත්ථුකං වා තෙභූමකං ¶ . දොමනස්සින්ද්රියං ඡට්ඨවත්ථුකං කාමාවචරං. උපෙක්ඛින්ද්රියං චක්ඛාදිචතුප්පසාදවත්ථුකං ඡට්ඨවත්ථුකං අවත්ථුකඤ්ච චතුභූමකං. ඡබ්බිධෙන වත්ථුතො දස්සිතො. තත්ථ පුරිමා පඤ්ච වෙදනා පඤ්චප්පසාදවත්ථුකා කාමාවචරාව ඡට්ඨා අවත්ථුකා වා සවත්ථුකා වා චතුභූමිකා.

සත්තවිධෙන තත්ථ මනොසම්ඵස්සජා භෙදතො දස්සිතා, අට්ඨවිධෙන තත්ථ කායසම්ඵස්සජා භෙදතො, නවවිධෙන සත්තවිධභෙදෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා භෙදතො, දසවිධෙන අට්ඨවිධභෙදෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා භෙදතො. එතෙසු හි සත්තවිධභෙදෙ මනොසම්ඵස්සජා මනොධාතුසම්ඵස්සජා, මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජාති ද්විධා භින්නා. අට්ඨවිධභෙදෙ තාය සද්ධිං කායසම්ඵස්සජාපි සුඛා දුක්ඛාති ද්විධා භින්නා. නවවිධභෙදෙ සත්තවිධෙ වුත්තා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා කුසලාදිවසෙන තිධා භින්නා. දසවිධභෙදෙ අට්ඨවිධෙ වුත්තා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා කුසලාදිවසෙනෙව තිධා භින්නා.

කුසලත්තිකො චෙත්ථ කෙවලං පූරණත්ථමෙව වුත්තො. සත්තවිධඅට්ඨවිධනවවිධභෙදෙසු පන නයං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ ¶ නයො දින්නො. අභිධම්මඤ්හි පත්වා තථාගතෙන නයං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ නයො අදින්නො නාම නත්ථි. අයං තාව දුකමූලකෙ එකො වාරො.

සත්ථා හි ඉමස්මිං අභිධම්මභාජනීයෙ වෙදනාක්ඛන්ධං භාජෙන්තො තිකෙ ගහෙත්වා දුකෙසු පක්ඛිපි, දුකෙ ගහෙත්වා තිකෙසු පක්ඛිපි, තිකෙ ච දුකෙ ච උභතොවඩ්ඪනනීහාරෙන ආහරි; සත්තවිධෙන, චතුවීසතිවිධෙන, තිංසවිධෙන, බහුවිධෙනාති සබ්බථාපි බහුවිධෙන වෙදනාක්ඛන්ධං දස්සෙසි. කස්මා? පුග්ගලජ්ඣාසයෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච. ධම්මං සොතුං නිසින්නදෙවපරිසාය හි යෙ දෙවපුත්තා තිකෙ ආදාය දුකෙසු පක්ඛිපිත්වා කථියමානං පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තෙසං සප්පායවසෙන තථා කත්වා දෙසෙසි. යෙ ඉතරෙහි ආකාරෙහි කථියමානං පටිවිජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තෙසං තෙහාකාරෙහි දෙසෙසීති. අයමෙත්ථ ‘පුග්ගලජ්ඣාසයො’. සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො මහාවිසයතාය තිකෙ වා දුකෙසු පක්ඛිපිත්වා, දුකෙ වා තිකෙසු උභතොවඩ්ඪනෙන වා, සත්තවිධාදිනයෙන වා, යථා ¶ යථා ඉච්ඡති තථා තථා දෙසෙතුං සක්කොති. තස්මාපි ඉමෙහාකාරෙහි දෙසෙසීති අයමස්ස ‘දෙසනාවිලාසො’.

තත්ථ ¶ තිකෙ ආදාය දුකෙසු පක්ඛිපිත්වා දෙසිතවාරො දුකමූලකො නාම. දුකෙ ආදාය තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා දෙසිතවාරො තිකමූලකො නාම. තිකෙ ච දුකෙ ච උභතො වඩ්ඪෙත්වා දෙසිතවාරො උභතොවඩ්ඪිතකො නාම. අවසානෙ සත්තවිධෙනාතිආදිවාරො බහුවිධවාරො නාමාති ඉමෙ තාව චත්තාරො මහාවාරා.

තත්ථ දුකමූලකෙ දුකෙසු ලබ්භමානෙන එකෙකෙන දුකෙන සද්ධිං තිකෙසු අලබ්භමානෙ වෙදනාත්තිකපීතිත්තිකසනිදස්සනත්තිකෙ අපනෙත්වා, සෙසෙ ලබ්භමානකෙ එකූනවීසති තිකෙ යොජෙත්වා, දුතියදුකපඨමත්තිකයොජනවාරාදීනි නවවාරසතානි පඤ්ඤාසඤ්ච වාරා හොන්ති. තෙ සබ්බෙපි පාළියං සංඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ දස්සෙතබ්බයුත්තකං දස්සෙත්වා වුත්තා. අසම්මුය්හන්තෙන පන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා.

තිකමූලකෙපි තිකෙසු ලබ්භමානෙන එකෙකෙන තිකෙන සද්ධිං දුකෙසු අලබ්භමානෙ පඨමදුකාදයො දුකෙ අපනෙත්වා, සෙසෙ ලබ්භමානකෙ සහෙතුකදුකාදයො පඤ්ඤාස දුකෙ යොජෙත්වා, පඨමත්තිකදුතියදුකයොජනවාරාදීනි නවවාරසතානි පඤ්ඤාසඤ්ච ¶ වාරා හොන්ති. තෙපි සබ්බෙ පාළියං සඞ්ඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ දස්සෙතබ්බයුත්තකං දස්සෙත්වා වුත්තා. අසම්මුය්හන්තෙන පන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා.

උභතොවඩ්ඪිතකෙ දුවිධභෙදෙ දුතියදුකං තිවිධභෙදෙ ච පඨමතිකං ආදිං කත්වා ලබ්භමානෙහි එකූනවීසතියා දුකෙහි ලබ්භමානෙ එකූනවීසතිතිකෙ යොජෙත්වා දුතියදුකපඨමතිකයොජනවාරාදයො එකූනවීසතිවාරා වුත්තා. එස දුකතිකානං වසෙන උභතොවඩ්ඪිතත්තා උභතොවඩ්ඪිතකො නාම තතියො මහාවාරො.

බහුවිධවාරස්ස සත්තවිධනිද්දෙසෙ ආදිතො පට්ඨාය ලබ්භමානෙසු එකූනවීසතියා තිකෙසු එකෙකෙන සද්ධිං චතස්සො භූමියො යොජෙත්වා එකූනවීසති සත්තවිධවාරා වුත්තා. චතුවීසතිවිධනිද්දෙසෙපි තෙසංයෙව තිකානං වසෙන එකූනවීසතිවාරා වුත්තා. තථා බහුවිධවාරෙ චාති ¶ . තිංසවිධවාරො එකොයෙවාති සබ්බෙපි අට්ඨපඤ්ඤාස වාරා හොන්ති. අයං තාවෙත්ථ වාරපරිච්ඡෙදවසෙන පාළිවණ්ණනා.

ඉදානි ¶ අත්ථවණ්ණනා හොති. තත්ථ සත්තවිධනිද්දෙසො තාව උත්තානත්ථොයෙව. චතුවීසතිවිධනිද්දෙසෙ චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා වෙදනාක්ඛන්ධො අත්ථි කුසලොති කාමාවචරඅට්ඨකුසලචිත්තවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්ථි අකුසලොති ද්වාදසඅකුසලචිත්තවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්ථි අබ්යාකතොති තිස්සො මනොධාතුයො, තිස්සො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ මහාවිපාකානි, දස කාමාවචරකිරියාති චතුවීසතියා චිත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අට්ඨ කුසලානි ද්වාදස අකුසලානි ච ජවනවසෙන ලබ්භන්ති. කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනවසෙන ලබ්භති. ද්වෙ විපාකමනොධාතුයො සම්පටිච්ඡනවසෙන, තිස්සො විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො සන්තීරණතදාරම්මණවසෙන, කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනවසෙන, අට්ඨ මහාවිපාකචිත්තානි තදාරම්මණවසෙන, නව කිරියචිත්තානි ජවනවසෙන ලබ්භන්ති. සොතඝානජිව්හාකායද්වාරෙසුපි එසෙව නයො.

මනොද්වාරෙ පන අත්ථි කුසලොති චතුභූමකකුසලවසෙන කථිතං, අත්ථි අකුසලොති ද්වාදසඅකුසලවසෙන. අත්ථි අබ්යාකතොති එකාදසන්නං කාමාවචරවිපාකානං, දසන්නං කිරියානං ¶ , නවන්නං රූපාවචරාරූපාවචරකිරියානං, චතුන්නං සාමඤ්ඤඵලානන්ති චතුත්තිංසචිත්තුප්පාදවසෙන කථිතං. තත්ථ චතුභූමකකුසලඤ්චෙව අකුසලඤ්ච ජවනවසෙන ලබ්භති. කිරියතො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු ආවජ්ජනවසෙන, එකාදස විපාකචිත්තානි තදාරම්මණවසෙන, තෙභූමකකිරියා චෙව සාමඤ්ඤඵලානි ච ජවනවසෙනෙව ලබ්භන්ති. තානි සත්තවිධාදීසු යත්ථ කත්ථචි ඨත්වා කථෙතුං වට්ටන්ති. තිංසවිධෙ පන ඨත්වා දීපියමානානි සුඛදීපනානි හොන්තීති තිංසවිධස්මිංයෙව ඨත්වා දීපයිංසු.

එතානි හි සබ්බානිපි චිත්තානි චක්ඛුද්වාරෙ උපනිස්සයකොටියා, සමතික්කමවසෙන, භාවනාවසෙනාති තීහාකාරෙහි ලබ්භන්ති. තථා සොතද්වාරමනොද්වාරෙසුපි. ඝානජිව්හාකායද්වාරෙසු පන සමතික්කමවසෙන, භාවනාවසෙනාති ද්වීහෙවාකාරෙහි ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බානි. කථං? ඉධ භික්ඛු විහාරචාරිකං චරමානො කසිණමණ්ඩලං දිස්වා ‘කිං නාමෙත’න්ති පුච්ඡිත්වා ¶ ‘කසිණමණ්ඩල’න්ති වුත්තෙ පුන ‘කිං ඉමිනා කරොන්තී’ති පුච්ඡති. අථස්ස ආචික්ඛන්ති – ‘එවං භාවෙත්වා ඣානානි උප්පාදෙත්වා, සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා, අරහත්තං පාපුණන්තී’ති. අජ්ඣාසයසම්පන්නො කුලපුත්තො ‘භාරියං එත’න්ති අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘මයාපි එස ගුණො ¶ නිබ්බත්තෙතුං වට්ටති, න ඛො පන සක්කා එස නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙන නිබ්බත්තෙතුං, ආදිතොව වීරියං කාතුං සීලං සොධෙතුං වට්ටතී’ති චින්තෙත්වා සීලං සොධෙති. තතො සීලෙ පතිට්ඨාය දස පලිබොධෙ උපච්ඡින්දිත්වා, තිචීවරපරමෙන සන්තොසෙන සන්තුට්ඨො, ආචරියුපජ්ඣායානං වත්තපටිවත්තං කත්වා, කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා, කසිණපරිකම්මං කත්වා, සමාපත්තියො උප්පාදෙත්වා, සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා, අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චතුභූමිකවෙදනානිබ්බත්තියා බලවපච්චයො හොතීති චතුභූමිකවෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං තාව ‘උපනිස්සයවසෙන’ ලබ්භන්ති.

චක්ඛුද්වාරෙ ¶ පන රූපෙ ආපාථගතෙ ‘ඉට්ඨෙ මෙ ආරම්මණෙ රාගො උප්පන්නො, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනාය මොහො, විනිබන්ධස්ස පන මෙ මානො උප්පන්නො, පරාමට්ඨස්ස දිට්ඨි, වික්ඛෙපගතස්ස උද්ධච්චං, අසන්නිට්ඨාගතස්ස විචිකිච්ඡා, ථාමගතස්ස අනුසයො උප්පන්නො’ති පරිග්ගහෙ ඨිතො කුලපුත්තො අත්තනො කිලෙසුප්පත්තිං ඤත්වා ‘ඉමෙ මෙ කිලෙසා වඩ්ඪමානා අනයබ්යසනාය සංවත්තිස්සන්ති, හන්ද නෙ නිග්ගණ්හාමී’ති චින්තෙත්වා ‘න ඛො පන සක්කා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙන කිලෙසෙ නිග්ගණ්හිතුං; ආදිතොව වීරියං කාතුං වට්ටති සීලං සොධෙතු’න්ති හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං රූපාරම්මණෙ උප්පන්නං කිලෙසං සමතික්කමිත්වා ගතාති චතුභූමිකවෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘සමතික්කමවසෙන’ ලබ්භන්ති.

චක්ඛුද්වාරෙ පන රූපෙ ආපාථගතෙ එකො එවං පරිග්ගහං පට්ඨපෙති – ‘ඉදං රූපං කිං නිස්සිත’න්ති? තතො නං ‘භූතනිස්සිත’න්ති ඤත්වා චත්තාරි මහාභූතානි උපාදාරූපඤ්ච රූපන්ති පරිග්ගණ්හාති, තදාරම්මණෙ ධම්මෙ අරූපන්ති පරිග්ගණ්හාති. තතො සප්පච්චයං නාමරූපං පරිගණ්හිත්වා තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි ¶ පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං රූපාරම්මණං සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතාති අයං වෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘භාවනාවසෙන’ ලබ්භන්ති.

අපරො ¶ භික්ඛු සුණාති – ‘කසිණපරිකම්මං කිර කත්වා සමාපත්තියො උප්පාදෙත්වා සමාපත්තිපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණන්තී’ති. අජ්ඣාසයසම්පන්නො කුලපුත්තො ‘භාරියං එත’න්ති අසල්ලක්ඛෙත්වා ‘මයාපි එස ගුණො නිබ්බත්තෙතුං වට්ටතී’ති පුරිමනයෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං සොතවිඤ්ඤාණං චතුභූමිකවෙදනා ¶ නිබ්බත්තියා බලවපච්චයො හොතීති චතුභූමිකවෙදනා සොතසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං තාව ‘උපනිස්සයවසෙන’ ලබ්භන්ති.

සොතද්වාරෙ පන සද්දෙ ආපාථගතෙති සබ්බං චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං සද්දාරම්මණෙ උප්පන්නං කිලෙසං සමතික්කමිත්වා ගතාති චතුභූමිකවෙදනා සොතසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘සමතික්කමවසෙන’ ලබ්භන්ති.

සොතද්වාරෙ පන සද්දෙ ආපාථගතෙ එකො එවං පරිග්ගහං පට්ඨපෙති – අයං සද්දො කිං නිස්සිතොති සබ්බං චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං සද්දාරම්මණං සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතාති අයං වෙදනා සොතසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘භාවනාවසෙන’ ලබ්භන්ති.

ඝානජිව්හාකායද්වාරෙසු පන ගන්ධාරම්මණාදීසු ආපාථගතෙසු ‘ඉට්ඨෙ මෙ ආරම්මණෙ රාගො උප්පන්නො’ති සබ්බං චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ගන්ධාරම්මණාදීසු උප්පන්නං කිලෙසං සමතික්කමිත්වා ගතාති චතුභූමිකවෙදනා ඝානජිව්හාකායසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං තීසු ද්වාරෙසු ‘සමතික්කමවසෙන’ ලබ්භන්ති.

ඝානද්වාරාදීසු පන ගන්ධාදීසු ආපාථගතෙසු එකො එවං පරිග්ගහං පට්ඨපෙති – ‘අයං ගන්ධො, අයං රසො, ඉදං ඵොට්ඨබ්බං කිං නිස්සිත’න්ති සබ්බං චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ගන්ධාරම්මණාදීනි සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතාති ¶ අයං වෙදනා ඝානජිව්හාකායසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘භාවනාවසෙන’ ලබ්භන්ති.

මනොද්වාරෙ පන තීහිපි ආකාරෙහි ලබ්භන්ති. එකච්චො හි ජාතිං භයතො පස්සති, ජරං බ්යාධිං මරණං භයතො පස්සති, භයතො දිස්වා ‘ජාතිජරාබ්යාධිමරණෙහි මුච්චිතුං වට්ටති, න ඛො ¶ පන සක්කා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තෙන ජාතිආදීහි මුච්චිතුං, ආදිතොව වීරියං කාතුං සීලං සොධෙතුං වට්ටතී’ති චින්තෙත්වා චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං ජාතිජරාබ්යාධිමරණං චතුභූමිකවෙදනානිබ්බත්තියා බලවපච්චයො හොතීති ¶ චතුභූමිකවෙදනා මනොසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං තාව ‘උපනිස්සයවසෙන’ ලබ්භන්ති.

මනොද්වාරෙ පන ධම්මාරම්මණෙ ආපාථගතෙති සබ්බං චක්ඛුද්වාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ධම්මාරම්මණෙ උප්පන්නං කිලෙසං සමතික්කමිත්වා ගතාති චතුභූමිකවෙදනා මනොසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘සමතික්කමවසෙන’ ලබ්භන්ති.

මනොද්වාරෙ පන ධම්මාරම්මණෙ ආපාථගතෙ එකො එවං පරිග්ගහං පට්ඨපෙති – ‘එතං ධම්මාරම්මණං කිං නිස්සිත’න්ති? ‘වත්ථුනිස්සිත’න්ති. ‘වත්ථු කිං නිස්සිත’න්ති? ‘මහාභූතානි නිස්සිත’න්ති. සො චත්තාරි මහාභූතානි උපාදාරූපඤ්ච රූපන්ති පරිග්ගණ්හාති, තදාරම්මණෙ ධම්මෙ අරූපන්ති පරිග්ගණ්හාති. තතො සප්පච්චයං නාමරූපං පරිග්ගණ්හිත්වා තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තත්ථ සබ්බාපි පරිකම්මවෙදනා කාමාවචරා, අට්ඨසමාපත්තිවෙදනා රූපාවචරාරූපාවචරා, මග්ගඵලවෙදනා ලොකුත්තරාති එවං ධම්මාරම්මණං සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතාති අයං වෙදනා මනොසම්ඵස්සපච්චයා නාම ජාතා. එවං ‘භාවනාවසෙන’ ලබ්භන්ති. යා පනෙතා සබ්බෙසම්පි චතුවීසතිවිධාදීනං වාරානං පරියොසානෙසු චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනාති ඡ ඡ වෙදනා වුත්තා, තා සම්පයුත්තපච්චයවසෙන වුත්තාති.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදයොපි ¶ ඉමිනා උපායෙන වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි සඤ්ඤාක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ තිකෙසු වෙදනාත්තිකපීතිත්තිකාපි ලබ්භන්ති, දුකෙසු ච සුඛසහගතදුකාදයොපි. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ ඵස්සස්සාපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා ඵස්සසම්පයුත්තොති අවත්වා චිත්තසම්පයුත්තොති වුත්තං. දුකෙසු චෙත්ථ හෙතුදුකාදයොපි ලබ්භන්ති. තිකා සඤ්ඤාක්ඛන්ධසදිසා එව ¶ . විඤ්ඤාණක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිභාවං අවත්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තිආදි වුත්තං. න හි සක්කා විඤ්ඤාණං මනොසම්ඵස්සජන්ති නිද්දිසිතුං. සෙසමෙත්ථ සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ වුත්තසදිසමෙව. ඉමෙසං පන තිණ්ණම්පි ඛන්ධානං නිද්දෙසෙයෙව ¶ වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසතො අතිරෙකතිකදුකා ලද්ධා. තෙසං වසෙන වාරප්පභෙදො වෙදිතබ්බොති.

150. ඉදානි පඤ්හාපුච්ඡකං හොති. තත්ථ පඤ්හාපුච්ඡනෙ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං ‘‘කතිකුසලා? කතිඅකුසලා? කතිඅබ්යාකතා’’තිආදිනා නයෙන යං ලබ්භති, යඤ්ච න ලබ්භති, තං සබ්බං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනෙ ‘‘රූපක්ඛන්ධො අබ්යාකතො’’තිආදිනා නයෙන යං ලබ්භති තදෙව උද්ධටන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ යත්ථ ච ‘එකො ඛන්ධො’ති වා ‘ද්වෙ ඛන්ධා’ති වා පරිච්ඡෙදං අකත්වා ‘‘සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා’’තිආදිනා නයෙන තන්ති ඨපිතා, තත්ථ තත්ථ පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සෙසො තෙසං තෙසං ඛන්ධානං කුසලාදිවිභාගො හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 985) වුත්තොයෙව.

ආරම්මණත්තිකෙසු පන චත්තාරො ඛන්ධා පඤ්චපණ්ණාස කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස සම්මසන්තස්ස පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ච පරිත්තාරම්මණා හොන්ති, සත්තවීසති රූපාරූපාවචරධම්මෙ ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස පරිග්ගහං පට්ඨපෙන්තස්ස මහග්ගතාරම්මණා, මග්ගඵලනිබ්බානානි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අප්පමාණාරම්මණා, පඤ්ඤත්තිං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණාති.

තෙයෙව ¶ සෙක්ඛාසෙක්ඛානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ සහජාතහෙතුනා මග්ගහෙතුකා, මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ආරම්මණාධිපතිනා මග්ගාධිපතිනො ¶ , වීරියජෙට්ඨකං වා වීමංසජෙට්ඨකං වා මග්ගං භාවෙන්තස්ස සහජාතාධිපතිනා මග්ගාධිපතිනො, ඡන්දජෙට්ඨකං පන චිත්තජෙට්ඨකං වා භාවෙන්තස්ස නවත්තබ්බාරම්මණා නාම හොන්ති.

අතීතානි පන ඛන්ධධාතුආයතනානි ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස පරිග්ගහං පට්ඨපෙන්තස්ස අතීතාරම්මණා හොන්ති, අනාගතානි ආරබ්භ අනාගතාරම්මණා ¶ හොන්ති, පච්චුප්පන්නානි ආරබ්භ පච්චුප්පන්නාරම්මණා හොන්ති, පඤ්ඤත්තිං වා නිබ්බානං වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස නවත්තබ්බාරම්මණා හොන්ති.

තථා අත්තනො ඛන්ධධාතුආයතනානි ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස පරිග්ගහං පට්ඨපෙන්තස්ස අජ්ඣත්තාරම්මණා හොන්ති, පරෙසං ඛන්ධධාතුආයතනානි ආරබ්භ එවං පවත්තෙන්තස්ස බහිද්ධාරම්මණා, පණ්ණත්තිනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණකාලෙපි බහිද්ධාරම්මණායෙව, කාලෙන අජ්ඣත්තං කාලෙන බහිද්ධා ධම්මෙසු එවං පවත්තෙන්තස්ස අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණාති වෙදිතබ්බා.

ඉති භගවා ඉමං ඛන්ධවිභඞ්ගං සුත්තන්තභාජනීයාදිවසෙන තයො පරිවට්ටෙ නීහරිත්වා භාජෙන්තො දස්සෙසි. තීසුපි හි පරිවට්ටෙසු එකොව පරිච්ඡෙදො. රූපක්ඛන්ධො හි සබ්බත්ථ කාමාවචරොයෙව. චත්තාරො ඛන්ධා චතුභූමකා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතාති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

154. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ආයතනවිභඞ්ගනිද්දෙසෙ සුත්තන්තභාජනීයං තාව දස්සෙන්තො ද්වාදසායතනානි චක්ඛායතනං රූපායතනන්තිආදිමාහ. තත්ථ පාළිමුත්තකෙන තාව නයෙන –

අත්ථලක්ඛණතාවත්ව, කමසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා;

තථා දට්ඨබ්බතො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ විසෙසතො තාව චක්ඛතීති චක්ඛු; රූපං අස්සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්ථො. රූපයතීති රූපං; වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. සප්පතීති සද්දො; උදාහරියතීති අත්ථො. ඝායතීති ඝානං. ගන්ධයතීති ගන්ධො; අත්තනො වත්ථුං සූචයතීති අත්ථො. ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා. රසන්ති තං සත්තාති රසො; අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. මනතීති මනො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරයන්තීති ධම්මා.

අවිසෙසතො පන ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. චක්ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උට්ඨහන්ති ඝට්ටෙන්ති වායමන්තීති වුත්තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති විත්ථාරෙන්තීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පවත්තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං යාව න නිවත්තති තාව නයන්තෙව, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති. ඉති ¶ සබ්බෙපි මෙ ධම්මා ආයතනතො ආයානං තනනතො ආයතස්ස ච නයනතො ‘ආයතනං ආයතන’න්ති වුච්චන්ති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන ¶ , සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති ¶ . ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 5.23) කාරණං.

චක්ඛුරූපාදීසු චාපි තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නිවසන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති චක්ඛාදයො නෙසං නිවාසනට්ඨානං. චක්ඛාදීසු ච තෙ ආකිණ්ණා තං නිස්සිතත්තා තදාරම්මණත්තා චාති චක්ඛාදයො නෙසං ආකරො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්ඨානං, තත්ථ තත්ථ වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන සමොසරණතො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො; තං නිස්සයාරම්මණභාවෙන තත්ථෙව උප්පත්තිතො. චක්ඛාදයො ච නෙසං කාරණං, තෙසං අභාවෙ අභාවතොති. ඉති නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙනාති ඉමෙහි කාරණෙහි එතෙ ධම්මා ‘ආයතනං ආයතන’න්ති වුච්චන්ති. තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චාති ධම්මායතනන්ති එවං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණතො’ති චක්ඛාදීනං ලක්ඛණතොපෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. තානි ච පන නෙසං ලක්ඛණානි හෙට්ඨා රූපකණ්ඩනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

‘තාවත්වතො’ති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – චක්ඛාදයොපි හි ධම්මා එව. එවං සති ධම්මායතනමිච්චෙව අවත්වා කස්මා ද්වාදසායතනානි වුත්තානීති චෙ? ඡ විඤ්ඤාණකායුප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො. ඉධ ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං ද්වාරභාවෙන ආරම්මණභාවෙන ච වවත්ථානතො අයමෙව තෙසං භෙදො හොතීති ද්වාදස වුත්තානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිපරියාපන්නස්ස හි විඤ්ඤාණකායස්ස චක්ඛායතනමෙව උප්පත්තිද්වාරං, රූපායතනමෙව චාරම්මණං ¶ ¶ . තථා ඉතරානි ඉතරෙසං. ඡට්ඨස්ස පන භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො මනායතනෙකදෙසොව උප්පත්තිද්වාරං, අසාධාරණඤ්ච ධම්මායතනං ආරම්මණන්ති ¶ . ඉති ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං උප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො ද්වාදස වුත්තානීති. එවමෙත්ථ ‘තාවත්වතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘කමතො’ති ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තෙසු උප්පත්තික්කමාදීසු දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. අජ්ඣත්තිකෙසු හි ආයතනෙසු සනිදස්සනසප්පටිඝවිසයත්තා චක්ඛායතනං පාකටන්ති පඨමං දෙසිතං. තතො අනිදස්සනසප්පටිඝවිසයානි සොතායතනාදීනි. අථ වා දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියහෙතුභාවෙන බහූපකාරත්තා අජ්ඣත්තිකෙසු චක්ඛායතනසොතායතනානි පඨමං දෙසිතානි. තතො ඝානායතනාදීනි තීණි. පඤ්චන්නම්පි ගොචරවිසයත්තා අන්තෙ මනායතනං. චක්ඛාදීනං පන ගොචරත්තා තස්ස තස්ස අනන්තරානි බාහිරෙසු රූපායතනාදීනි. අපිච විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොපි අයමෙව තෙසං කමො වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.421) එවං ‘කමතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ඛෙපවිත්ථාරා’ති සඞ්ඛෙපතො හි මනායතනස්ස චෙව ධම්මායතනෙකදෙසස්ස ච නාමෙන, තදවසෙසානඤ්ච ආයතනානං රූපෙන සඞ්ගහිතත්තා ද්වාදසාපි ආයතනානි නාමරූපමත්තමෙව හොන්ති.

විත්ථාරතො පන අජ්ඣත්තිකෙසු තාව චක්ඛායතනං ජාතිවසෙන චක්ඛුපසාදමත්තමෙව, පච්චයගතිනිකායපුග්ගලභෙදතො පන අනන්තප්පභෙදං. තථා සොතායතනාදීනි චත්තාරි. මනායතනං තෙභූමකකුසලාකුසලවිපාකකිරියවිඤ්ඤාණභෙදෙන එකාසීතිප්පභෙදං, වත්ථුපටිපදාදිභෙදතො පන අනන්තප්පභෙදං. රූපගන්ධරසායතනානි සමුට්ඨානභෙදතො චතුප්පභෙදානි, සද්දායතනං ද්විප්පභෙදං. සභාගවිසභාගභෙදතො පන සබ්බානිපි අනන්තප්පභෙදානි. ඵොට්ඨබ්බායතනං පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුවසෙන තිප්පභෙදං, සමුට්ඨානතො චතුප්පභෙදං, සභාගවිසභාගතො අනෙකප්පභෙදං. ධම්මායතනං තෙභූමකධම්මාරම්මණවසෙන අනෙකප්පභෙදන්ති. එවං සඞ්ඛෙපවිත්ථාරා විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘දට්ඨබ්බතො’ති ¶ එත්ථ පන සබ්බානෙවෙතානි ආයතනානි අනාගමනතො අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. න හි තානි පුබ්බෙ උදයා කුතොචි ආගච්ඡන්ති, නාපි උද්ධං වයා කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති; අථ ඛො පුබ්බෙ උදයා අප්පටිලද්ධසභාවානි, උද්ධං ¶ වයා පරිභින්නසභාවානි, පුබ්බන්තාපරන්තවෙමජ්ඣෙ ¶ පච්චයායත්තවුත්තිතාය අවසානි පවත්තන්ති. තස්මා අනාගමනතො අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. තථා නිරීහතො අබ්යාපාරතො ච. න හි චක්ඛුරූපාදීනං එවං හොති – ‘අහො වත අම්හාකං සාමග්ගියා විඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජෙය්යා’ති, න ච තානි විඤ්ඤාණුප්පාදනත්ථං ද්වාරභාවෙන වත්ථුභාවෙන ආරම්මණභාවෙන වා ඊහන්ති, න බ්යාපාරමාපජ්ජන්ති; අථ ඛො ධම්මතාවෙසා යං චක්ඛුරූපාදීනං සාමග්ගියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි සම්භවන්ති. තස්මා නිරීහතො අබ්යාපාරතො ච දට්ඨබ්බානි. අපිච අජ්ඣත්තිකානි සුඤ්ඤගාමො විය දට්ඨබ්බානි ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතත්තා, බාහිරානි ගාමඝාතකචොරා විය අජ්ඣත්තිකානං අභිඝාතකත්තා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, හඤ්ඤති මනාපාමනාපෙහි රූපෙහීති විත්ථාරො. අපිච අජ්ඣත්තිකානි ඡ පාණකා විය දට්ඨබ්බානි, බාහිරානි තෙසං ගොචරා වියාති. එවම්පෙත්ථ ‘දට්ඨබ්බතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ඉදානි තෙසං විපස්සිතබ්බාකාරං දස්සෙතුං චක්ඛුං අනිච්චන්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ චක්ඛු තාව හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චන්ති වෙදිතබ්බං. අපරෙහිපි චතූහි කාරණෙහි අනිච්චං – උප්පාදවයවන්තතො, විපරිණාමතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටික්ඛෙපතොති.

තදෙව පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං. යස්මා වා එතං උප්පන්නං ඨිතිං පාපුණාති, ඨිතියං ජරාය කිලමති, ජරං පත්වා අවස්සං භිජ්ජති; තස්මා අභිණ්හසම්පටිපීළනතො, දුක්ඛමතො, දුක්ඛවත්ථුතො, සුඛපටික්ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛං.

අවසවත්තනට්ඨෙන පන අනත්තා. යස්මා වා එතං උප්පන්නං ඨිතිං මා පාපුණාතු, ඨානප්පත්තං මා ජිරතු, ජරප්පතං මා භිජ්ජතූති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු කස්සචි වසවත්තිභාවො නත්ථි, සුඤ්ඤං තෙන වසවත්තනාකාරෙන; තස්මා සුඤ්ඤතො, අස්සාමිකතො, අකාමකාරියතො, අත්තපටික්ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි අනත්තා.

විභවගතිකතො ¶ , පුබ්බාපරවසෙන භවසඞ්කන්තිගමනතො, පකතිභාවවිජහනතො ච විපරිණාමධම්මං. ඉදං අනිච්චවෙවචනමෙව. රූපා අනිච්චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අපිචෙත්ථ ඨපෙත්වා චක්ඛුං තෙභූමකධම්මා අනිච්චා, නො චක්ඛු. චක්ඛු පන චක්ඛු චෙව අනිච්චඤ්ච. තථා ¶ සෙසධම්මා දුක්ඛා, නො චක්ඛු. චක්ඛු ¶ පන චක්ඛු චෙව දුක්ඛඤ්ච. සෙසධම්මා අනත්තා, නො චක්ඛු. චක්ඛු පන චක්ඛු චෙව අනත්තා චාති. රූපාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමස්මිං පන සුත්තන්තභාජනීයෙ තථාගතෙන කිං දස්සිතන්ති? ද්වාදසන්නං ආයතනානං අනත්තලක්ඛණං. සම්මාසම්බුද්ධො හි අනත්තලක්ඛණං දස්සෙන්තො අනිච්චෙන වා දස්සෙති, දුක්ඛෙන වා, අනිච්චදුක්ඛෙහි වා. තත්ථ ‘‘චක්ඛු, අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජති. චක්ඛුස්ස උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති. යස්ස ඛො පන උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති ‘අත්තා මෙ උප්පජ්ජති ච වෙති චා’ති ඉච්චස්ස එවමාගතං හොති. තස්මා තං න උපපජ්ජති – චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය ඉති චක්ඛු අනත්තා’’ති (ම. නි. 3.422). ඉමස්මිං සුත්තෙ අනිච්චෙන අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනත්තා. රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්ස, න යිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්ය; ලබ්භෙථ ච රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසීති. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, රූපං අනත්තා තස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තති; න ච ලබ්භති රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’ති (සං. නි. 3.59; මහාව. 20) ඉමස්මිං සුත්තෙ දුක්ඛෙන අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං, යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා, යදනත්තා තං නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.15) අනිච්චදුක්ඛෙහි අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. කස්මා? අනිච්චදුක්ඛානං පාකටත්තා.

හත්ථතො හි තට්ටකෙ වා සරකෙ වා කිස්මිඤ්චිදෙව වා පතිත්වා භින්නෙ ‘අහො අනිච්ච’න්ති වදන්ති. එවං අනිච්චං පාකටං නාම. අත්තභාවස්මිං පන ගණ්ඩපිළකාදීසු වා උට්ඨිතාසු ඛාණුකණ්ටකාදීහි වා විද්ධාසු ‘අහො දුක්ඛ’න්ති වදන්ති. එවං දුක්ඛං පාකටං නාම. අනත්තලක්ඛණං අපාකටං අන්ධකාරං අවිභූතං දුප්පටිවිජ්ඣං දුද්දීපනං දුප්පඤ්ඤාපනං ¶ . අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණානි උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා පඤ්ඤායන්ති. අනත්තලක්ඛණං විනා බුද්ධුප්පාදා න පඤ්ඤායති, බුද්ධුප්පාදෙයෙව පඤ්ඤායති. මහිද්ධිකා හි මහානුභාවා තාපසපරිබ්බාජකා සරභඞ්ගසත්ථාරාදයොපි ‘අනිච්චං දුක්ඛ’න්ති වත්තුං සක්කොන්ති, ‘අනත්තා’ති වත්තුං න සක්කොන්ති. සචෙ හි තෙ සම්පත්තපරිසාය අනත්තාති වත්තුං සක්කුණෙය්යුං, සම්පත්තපරිසාය මග්ගඵලපටිවෙධො භවෙය්ය. අනත්තලක්ඛණපඤ්ඤාපනඤ්හි අඤ්ඤස්ස කස්සචි අවිසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානමෙව විසයො. එවමෙතං අනත්තලක්ඛණං අපාකටං. තස්මා සත්ථා ¶ අනත්තලක්ඛණං දස්සෙන්තො ¶ අනිච්චෙන වා දස්සෙසි, දුක්ඛෙන වා, අනිච්චදුක්ඛෙහි වා. ඉධ පන තං අනිච්චදුක්ඛෙහි දස්සෙසීති වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන ලක්ඛණානි කිස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, කෙන පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨහන්ති? අනිච්චලක්ඛණං තාව උදයබ්බයානං අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, සන්තතියා පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. දුක්ඛලක්ඛණං අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. අනත්තලක්ඛණං නානාධාතුවිනිබ්භොගස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. උදයබ්බයං පන පරිග්ගහෙත්වා සන්තතියා විකොපිතාය අනිච්චලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. අභිණ්හසම්පටිපීළනං මනසිකත්වා ඉරියාපථෙ උග්ඝාටිතෙ දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. නානාධාතුයො විනිබ්භුජිත්වා ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙ අනත්තලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති.

එත්ථ ච අනිච්චං අනිච්චලක්ඛණං, දුක්ඛං දුක්ඛලක්ඛණං, අනත්තා අනත්තලක්ඛණන්ති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා, හුත්වා අභාවතො වා; උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං අනිච්චලක්ඛණං, හුත්වා අභාවසඞ්ඛාතො ආකාරවිකාරො වා. ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති වචනතො පන තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං. කස්මා? අභිණ්හසම්පටිපීළනතො; අභිණ්හසම්පටිපීළනාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං. ‘‘යං ¶ දුක්ඛං තං අනත්තා’’ති පන වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අනත්තා. කස්මා? අවසවත්තනතො; අවසවත්තනාකාරො අනත්තලක්ඛණං. ඉති අඤ්ඤදෙව අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, අඤ්ඤානි අනිච්චදුක්ඛානත්තලක්ඛණානි. පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයොති ඉදඤ්හි සබ්බම්පි අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා නාම. වුත්තප්පකාරාකාරවිකාරා අනිච්චදුක්ඛානත්තලක්ඛණානීති.

සඞ්ඛෙපතො පනෙත්ථ දසායතනානි කාමාවචරානි, ද්වෙ තෙභූමකානි. සබ්බෙසුපි සම්මසනචාරො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

155. අභිධම්මභාජනීයෙ ¶ ¶ යථා හෙට්ඨා විපස්සකානං උපකාරත්ථාය ‘‘චක්ඛායතනං රූපායතන’’න්ති යුගලතො ආයතනානි වුත්තානි, තථා අවත්වා අජ්ඣත්තිකබාහිරානං සබ්බාකාරතො සභාවදස්සනත්ථං ‘‘චක්ඛායතනං සොතායතන’’න්ති එවං අජ්ඣත්තිකබාහිරවවත්ථානනයෙන වුත්තානි.

156. තෙසං නිද්දෙසවාරෙ තත්ථ කතමං චක්ඛායතනන්තිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

167. යං පනෙතං ධම්මායතනනිද්දෙසෙ ‘‘තත්ථ කතමා අසඞ්ඛතා ධාතු? රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති වුත්තං, තත්රායමත්ථො – අසඞ්ඛතා ධාතූති අසඞ්ඛතසභාවං නිබ්බානං. යස්මා පනෙතං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්ති, තස්මා රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුත්තං. අයමෙත්ථ ආචරියානං සමානත්ථකථා.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘පාටියෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයොව නිබ්බාන’න්ති. ‘සුත්තං ආහරා’ති ච වුත්තෙ ‘‘නිබ්බානං නිබ්බානන්ති ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමං නු ඛො, ආවුසො, නිබ්බානන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො – ඉදං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති එතං ජම්බුඛාදකසුත්තං ආහරිත්වා ‘ඉමිනා සුත්තෙන වෙදිතබ්බං පාටියෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයොව නිබ්බාන’න්ති ආහ. සො වත්තබ්බො – ‘කිං පන යථා චෙතං සුත්තං තථා අත්ථො’ති? අද්ධා වක්ඛති – ‘ආම ¶ , නත්ථි සුත්තතො මුඤ්චිත්වා අත්ථො’ති. තතො වත්තබ්බො – ‘ඉදං තාව තෙ සුත්තං ආභතං; අනන්තරසුත්තං ආහරා’ති. අනන්තරසුත්තං නාම – ‘‘අරහත්තං අරහත්තන්ති, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමං නු ඛො, ආවුසො, අරහත්තන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො – ඉදං වුච්චති අරහත්ත’’න්ති (සං. නි. 4.315) ඉදං තස්සෙවානන්තරං ආභතසුත්තං.

ඉමස්මිං පන නං ආභතෙ ආහංසු – ‘නිබ්බානං නාම ධම්මායතනපරියාපන්නො ධම්මො, අරහත්තං චත්තාරො ඛන්ධා. නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා විහරන්තො ධම්මසෙනාපති ¶ නිබ්බානං පුච්ඡිතොපි අරහත්තං පුච්ඡිතොපි කිලෙසක්ඛයමෙව ආහ. කිං පන නිබ්බානඤ්ච අරහත්තඤ්ච එකං උදාහු නාන’න්ති? ‘එකං ¶ වා හොතු නානං වා. කො එත්ථ තයා අතිබහුං චුණ්ණීකරණං කරොන්තෙන අත්ථො’? ‘න ත්වං එකං නානං ජානාසීති. නනු ඤාතෙ සාධු හොතී’ති එවං පුනප්පුනං පුච්ඡිතො වඤ්චෙතුං අසක්කොන්තො ආහ – ‘රාගාදීනං ඛීණන්තෙ උප්පන්නත්තා අරහත්තං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’ති වුච්චතීති. තතො නං ආහංසු – ‘මහාකම්මං තෙ කතං. ලඤ්ජං දත්වාපි තං වදාපෙන්තො එතදෙව වදාපෙය්ය. යථෙව ච තෙ එතං විභජිත්වා කථිතං, එවං ඉදම්පි සල්ලක්ඛෙහි – නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුත්තං. තීණිපි හි එතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානී’ති.

සචෙ එවං වුත්තෙ සඤ්ඤත්තිං ගච්ඡති ඉච්චෙතං කුසලං; නො චෙ, බහුනිබ්බානතාය කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘රාගක්ඛයො නාම රාගස්සෙව ඛයො උදාහු දොසමොහානම්පි? දොසක්ඛයො නාම දොසස්සෙව ඛයො උදාහු රාගමොහානම්පි? මොහක්ඛයො නාම මොහස්සෙව ඛයො උදාහු රාගදොසානම්පී’ති? අද්ධා වක්ඛති – ‘රාගක්ඛයො නාම රාගස්සෙව ඛයො, දොසක්ඛයො නාම දොසස්සෙව ඛයො, මොහක්ඛයො නාම මොහස්සෙව ඛයො’ති.

තතො වත්තබ්බො – ‘තව වාදෙ රාගක්ඛයො එකං නිබ්බානං හොති, දොසක්ඛයො එකං, මොහක්ඛයො එකං; තිණ්ණං අකුසලමූලානං ඛයෙ තීණි නිබ්බානානි හොන්ති, චතුන්නං උපාදානානං ඛයෙ චත්තාරි, පඤ්චන්නං නීවරණානං ඛයෙ පඤ්ච, ඡන්නං තණ්හාකායානං ඛයෙ ඡ, සත්තන්නං අනුසයානං ඛයෙ සත්ත, අට්ඨන්නං මිච්ඡත්තානං ඛයෙ අට්ඨ, නවන්නං තණ්හාමූලකධම්මානං ¶ ඛයෙ නව, දසන්නං සංයොජනානං ඛයෙ දස, දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සස්ස ඛයෙ පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නිබ්බානන්ති බහූනි නිබ්බානානි හොන්ති. නත්ථි පන තෙ නිබ්බානානං පමාණන්ති. එවං පන අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ ¶ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, ඔළාරිකතාය කාරෙතබ්බො. කථං? ‘අන්ධබාලා හි අච්ඡදීපිමිගමක්කටාදයොපි කිලෙසපරියුට්ඨිතා වත්ථුං පටිසෙවන්ති. අථ නෙසං පටිසෙවනපරියන්තෙ කිලෙසො වූපසම්මති. තව වාදෙ අච්ඡදීපිමිගමක්කටාදයො නිබ්බානප්පත්තා නාම හොන්ති. ඔළාරිකං වත තෙ නිබ්බානං ථූලං, කණ්ණෙහි පිළන්ධිතුං න සක්කාති. එවං පන ¶ අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, ගොත්රභුනාපි කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘ත්වං ගොත්රභු නාම අත්ථීති වදෙසී’ති? ‘ආම වදාමී’ති. ‘ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසා ඛීණා, ඛීයන්ති, ඛීයිස්සන්තී’ති? න ඛීණා, න ඛීයන්ති; අපිච ඛො ඛීයිස්සන්තීති. ‘ගොත්රභු පන කිං ආරම්මණං කරොතී’ති? ‘නිබ්බානං’. ‘තව ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසා න ඛීණා, න ඛීයන්ති; අථ ඛො ඛීයිස්සන්ති. ත්වං අඛීණෙසුයෙව කිලෙසෙසු කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං පඤ්ඤපෙසි, අප්පහීනෙසු අනුසයෙසු අනුසයප්පහානං නිබ්බානං පඤ්ඤපෙසි. තං තෙ න සමෙති. එවං පන අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, මග්ගෙන කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘ත්වං මග්ගං නාම වදෙසී’ති? ‘ආම වදෙමී’ති. ‘මග්ගක්ඛණෙ කිලෙසා ඛීණා, ඛීයන්ති, ඛියිස්සන්තී’ති? ජානමානො වක්ඛති – ‘ඛීණාති වා ඛීයිස්සන්තීති වා වත්තුං න වට්ටති, ඛීයන්තීති වත්තුං ¶ වට්ටතී’ති. ‘යදි එවං, මග්ගස්ස කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං කතමං? මග්ගෙන ඛීයනකකිලෙසා කතමෙ? මග්ගො කතමං කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා කතමෙ කිලෙසෙ ඛෙපෙති? තස්මා මා එවං ගණ්හ. නිබ්බානං පන ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානී’ති.

එවං වුත්තෙ එවමාහ – ‘ත්වං ආගම්ම ආගම්මාති වදෙසී’ති? ‘ආම වදෙමී’ති. ‘ආගම්ම නාමාති ඉදං තෙ කුතො ලද්ධ’න්ති? ‘සුත්තතො ලද්ධ’න්ති ¶ . ‘ආහර සුත්ත’න්ති. ‘‘එවං අවිජ්ජා ච තණ්හා ච තං ආගම්ම, තම්හි ඛීණා, තම්හි භග්ගා, න ච කිඤ්චි කදාචී’’ති. එවං වුත්තෙ පරවාදී තුණ්හීභාවං ආපන්නොති.

ඉධාපි දසායතනානි කාමාවචරානි, ද්වෙ පන චතුභූමකානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානීති වෙදිතබ්බානි.

168. ඉධාපි ¶ පඤ්හාපුච්ඡකෙ යං ලබ්භති යඤ්ච න ලබ්භති, තං සබ්බං පුච්ඡිත්වා ලබ්භමානවසෙනෙව විස්සජ්ජනං වුත්තං; න කෙවලඤ්ච ඉධ, සබ්බෙසුපි පඤ්හාපුච්ඡකෙසු එසෙව නයො. ඉධ පන දසන්නං ආයතනානං රූපභාවෙන අබ්යාකතතා වෙදිතබ්බා. ද්වින්නං ආයතනානං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ චතුන්නං ඛන්ධානං විය කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි චත්තාරො ඛන්ධා සප්පච්චයාව සඞ්ඛතාව ධම්මායතනං පන ‘‘සියා අප්පච්චයං, සියා අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතං. ආරම්මණත්තිකෙසු ච අනාරම්මණං සුඛුමරූපසඞ්ඛාතං ධම්මායතනං න-වත්තබ්බකොට්ඨාසං භජති. තඤ්ච ඛො අනාරම්මණත්තා න පරිත්තාදිභාවෙන නවත්තබ්බධම්මාරම්මණත්තාති අයමෙත්ථ විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. ඉධාපි හි චත්තාරො ඛන්ධා විය ද්වායතනා පඤ්චපණ්ණාස කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස සම්මසන්තස්ස පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ච පරිත්තාරම්මණාති සබ්බං ඛන්ධෙසු වුත්තසදිසමෙවාති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

172. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ධාතුවිභඞ්ගෙ සබ්බා ධාතුයො ඡහි ඡහි ධාතූහි සඞ්ඛිපිත්වා තීහි ඡක්කෙහි සුත්තන්තභාජනීයං දස්සෙන්තො ඡ ධාතුයොතිආදිමාහ. තත්ථ ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. ධාතුයොති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. පථවීධාතූතිආදීසු ධාත්වට්ඨො නාම සභාවට්ඨො, සභාවට්ඨො නාම සුඤ්ඤතට්ඨො, සුඤ්ඤතට්ඨො නාම නිස්සත්තට්ඨොති එවං සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තට්ඨෙන පථවීයෙව ධාතු පථවීධාතු. ආපොධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. එවමෙත්ථ පදසමාසං විදිත්වා එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – පථවීධාතූති පතිට්ඨානධාතු. ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු. තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු. වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතු. ආකාසධාතූති අසම්ඵුට්ඨධාතු. විඤ්ඤාණධාතූති විජානනධාතු.

173. පථවීධාතුද්වයන්ති පථවීධාතු ද්වෙ අයං. අයං පථවීධාතු නාම න එකා එව අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදෙන පන ද්වෙ ධාතුයො එවාති අත්ථො. තෙනෙවාහ – ‘‘අත්ථි අජ්ඣත්තිකා අත්ථි බාහිරා’’ති. තත්ථ අජ්ඣත්තිකාති සත්තසන්තානපරියාපන්නා නියකජ්ඣත්තා. බාහිරාති සඞ්ඛාරසන්තානපරියාපන්නා අනින්ද්රියබද්ධා. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති උභයම්පෙතං නියකජ්ඣත්තාධිවචනමෙව. ඉදානි තං සභාවාකාරතො දස්සෙතුං කක්ඛළන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කක්ඛළන්ති ථද්ධං. ඛරිගතන්ති ඵරුසං. කක්ඛළත්තන්ති කක්ඛළභාවො. කක්ඛළභාවොති කක්ඛළසභාවො. අජ්ඣත්තං උපාදින්නන්ති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතං උපාදින්නං. උපාදින්නං නාම සරීරට්ඨකං. සරීරට්ඨකඤ්හි කම්මසමුට්ඨානං වා හොතු මා වා, තං සන්ධාය උපාදින්නම්පි අත්ථි අනුපාදින්නම්පි; ආදින්නග්ගහිතපරාමට්ඨවසෙන ¶ පන ¶ සබ්බම්පෙතං උපාදින්නමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අජ්ඣත්තං උපාදින්න’’න්ති ආහ.

ඉදානි තමෙව පථවීධාතුං වත්ථුවසෙන දස්සෙතුං සෙය්යථිදං කෙසා ලොමාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සෙය්යථිදන්ති නිපාතො. තස්සත්ථො – යා සා අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු සා කතමා? යං වා අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං නාම තං කතමන්ති? කෙසා ලොමාතිආදි තස්සා අජ්ඣත්තිකාය පථවීධාතුයා වත්ථුවසෙන පභෙදදස්සනං. ඉදං වුත්තං හොති – කෙසා නාම අජ්ඣත්තා උපාදින්නා සරීරට්ඨකා කක්ඛළත්තලක්ඛණා ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො ¶ කොට්ඨාසො. ලොමා නාම…පෙ… කරීසං නාම. ඉධ පන අවුත්තම්පි පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.4) පාළිආරුළ්හං මත්ථලුඞ්ගං ආහරිත්වා මත්ථලුඞ්ගං නාම අජ්ඣත්තං උපාදින්නං සරීරට්ඨකං කක්ඛළත්තලක්ඛණං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො. පරතො ආපොධාතුආදීනං නිද්දෙසෙ පිත්තාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමිනා කිං දස්සිතං හොති? ධාතුමනසිකාරො. ඉමස්මිං පන ධාතුමනසිකාරෙ කම්මං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උත්තමත්ථං අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන කිං කත්තබ්බං? චතුපාරිසුද්ධිසීලං සොධෙතබ්බං. සීලවතො හි කම්මට්ඨානභාවනා ඉජ්ඣති. තස්ස සොධනවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. විසුද්ධසීලෙන පන සීලෙ පතිට්ඨාය දස පුබ්බපලිබොධා ඡින්දිතබ්බා. තෙසම්පි ඡින්දනවිධානං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඡින්නපලිබොධෙන ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිතබ්බං. ආචරියෙනාපි ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානං උග්ගණ්හාපෙන්තෙන සත්තවිධං උග්ගහකොසල්ලං දසවිධඤ්ච මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. අන්තෙවාසිකෙනාපි ආචරියස්ස සන්තිකෙ බහුවාරෙ සජ්ඣායං කත්වා නිජ්ජටං පගුණං කම්මට්ඨානං කාතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘ආදිකම්මිකෙන භික්ඛුනා ජරාමරණා මුච්චිතුකාමෙන සත්තහාකාරෙහි උග්ගහකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බං, දසහාකාරෙහි මනසිකාරකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බ’’න්ති.

තත්ථ වචසා, මනසා, වණ්ණතො, සණ්ඨානතො, දිසතො, ඔකාසතො, පරිච්ඡෙදතොති ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි ඉමස්මිං ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානෙ ‘උග්ගහකොසල්ලං’ ඉච්ඡිතබ්බං. අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො ¶ , පණ්ණත්තිසමතික්කමතො, අනුපුබ්බමුඤ්චනතො, ලක්ඛණතො, තයො ච සුත්තන්තාති ඉමෙහි දසහාකාරෙහි ‘මනසිකාරකොසල්ලං’ ඉච්ඡිතබ්බං. තදුභයම්පි පරතො සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ ආවි භවිස්සති.

එවං ¶ උග්ගහිතකම්මට්ඨානෙන පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තෙ අට්ඨාරස සෙනාසනදොසෙ වජ්ජෙත්වා පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ වසන්තෙන අත්තනාපි පඤ්චහි පධානියඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙන විවිත්තොකාසගතෙන කම්මට්ඨානං මනසිකාතබ්බං. මනසිකරොන්තෙන ච වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන ¶ කෙසාදීසු එකෙකකොට්ඨාසං මනසිකරිත්වා අවසානෙ එවං මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො – ඉමෙ කෙසා නාම සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා. තත්ථ යථා වම්මිකමත්ථකෙ ජාතෙසු කුණ්ඨතිණෙසු න වම්මිකමත්ථකො ජානාති ‘මයි කුණ්ඨතිණානි ජාතානී’ති, නාපි කුණ්ඨතිණානි ජානන්ති ‘මයං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතානී’ති, එවමෙව න සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං ජානාති ‘මයි කෙසා ජාතා’ති, නාපි කෙසා ජානන්ති ‘මයං සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මෙ ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කෙසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

ලොමා සරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා. තත්ථ යථා සුඤ්ඤගාමට්ඨානෙ ජාතෙසු දබ්බතිණෙසු න සුඤ්ඤගාමට්ඨානං ජානාති ‘මයි දබ්බතිණානි ජාතානී’ති, නාපි දබ්බතිණානි ජානන්ති ‘මයං සුඤ්ඤගාමට්ඨානෙ ජාතානී’ති, එවමෙව න සරීරවෙඨනචම්මං ජානාති ‘මයි ලොමා ජාතා’ති, නාපි ලොමා ජානන්ති ‘මයං සරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලොමා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

නඛා අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා. තත්ථ යථා කුමාරකෙසු දණ්ඩකෙහි මධුකට්ඨිකෙ විජ්ඣිත්වා කීළන්තෙසු න දණ්ඩකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු මධුකට්ඨිකා ඨපිතා’ති, නාපි මධුකට්ඨිකා ජානන්ති ‘මයං දණ්ඩකෙසු ඨපිතා’ති, එවමෙව න අඞ්ගුලියො ජානන්ති ‘අම්හාකං අග්ගෙසු නඛා ජාතා’ති, නාපි නඛා ජානන්ති ‘මයං අඞ්ගුලීනං අග්ගෙසු ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති නඛා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

දන්තා හනුකට්ඨිකෙසු ජාතා. තත්ථ යථා වඩ්ඪකීහි පාසාණඋදුක්ඛලෙසු කෙනචිදෙව සිලෙසජාතෙන බන්ධිත්වා ඨපිතථම්භෙසු න උදුක්ඛලානි ජානන්ති ‘අම්හෙසු ථම්භා ඨිතා’ති, නාපි ථම්භා ¶ ජානන්ති ‘මයං උදුක්ඛලෙසු ඨිතා’ති, එවමෙව න හනුකට්ඨිකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු දන්තා ජාතා’ති ¶ , නාපි දන්තා ජානන්ති ‘මයං හනුකට්ඨිකෙසු ජාතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති දන්තා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

තචො සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතො. තත්ථ යථා අල්ලගොචම්මපරියොනද්ධාය මහාවීණාය න මහාවීණා ජානාති ‘අහං අල්ලගොචම්මෙන පරියොනද්ධා’ති, නාපි අල්ලගොචම්මං ජානාති ‘මයා මහාවීණා පරියොද්ධා’ති, එවමෙව න සරීරං ජානාති ‘අහං තචෙන පරියොනද්ධ’න්ති, නාපි තචො ජානාති ‘මයා සරීරං පරියොනද්ධන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති තචො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

මංසං අට්ඨිසඞ්ඝාටං අනුලිම්පිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා මහාමත්තිකාය ලිත්තාය භිත්තියා න භිත්ති ජානාති ‘අහං මහාමත්තිකාය ලිත්තා’ති, නාපි මහාමත්තිකා ජානාති ‘මයා මහාභිත්ති ලිත්තා’ති, එවමෙව න අට්ඨිසඞ්ඝාටො ජානාති ‘අහං නවමංසපෙසිසතප්පභෙදෙන මංසෙන ලිත්තො’ති, නාපි මංසං ජානාති ‘මයා අට්ඨිසඞ්ඝාටො ලිත්තො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මංසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

න්හාරු සරීරබ්භන්තරෙ අට්ඨීනි ආබන්ධමානා ඨිතා. තත්ථ යථා වල්ලීහි විනද්ධෙසු කුට්ටදාරූසු න කුට්ටදාරූනි ජානන්ති ‘මයං වල්ලීහි විනද්ධානී’ති, නාපි වල්ලියො ජානන්ති ‘අම්හෙහි කුට්ටදාරූනි විනද්ධානී’ති, එවමෙව න අට්ඨීනි ජානන්ති ‘මයං න්හාරූහි ආබද්ධානී’ති, නාපි න්හාරූ ජානන්ති ‘අම්හෙහි අට්ඨීනි ආබද්ධානී’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා ¶ එතෙ ධම්මා. ඉති න්හාරු නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අට්ඨීසු පණ්හිකට්ඨි ගොප්ඵකට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ගොප්ඵකට්ඨි ජඞ්ඝට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ජඞ්ඝට්ඨි ඌරුට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. ඌරුට්ඨි කටිට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං ¶ . කටිට්ඨි පිට්ඨිකණ්ටකං ¶ උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. පිට්ඨිකණ්ටකො ගීවට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතො. ගීවට්ඨි සීසට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතං. සීසට්ඨි ගීවට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ගීවට්ඨි පිට්ඨිකණ්ටකෙ පතිට්ඨිතං. පිට්ඨිකණ්ටකො කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතො. කටිට්ඨි ඌරුට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ඌරුට්ඨි ජඞ්ඝට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ජඞ්ඝට්ඨි ගොප්ඵකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං. ගොප්ඵකට්ඨි පණ්හිකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතං.

තත්ථ යථා ඉට්ඨකදාරුගොමයාදිසඤ්චයෙසු න හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා ජානන්ති ‘මයං උපරිමෙ උපරිමෙ උක්ඛිපිත්වා ඨිතා’ති, නාපි උපරිමා උපරිමා ජානන්ති ‘මයං හෙට්ඨිමෙසු හෙට්ඨිමෙසු පතිට්ඨිතා’ති, එවමෙව න පණ්හිකට්ඨි ජානාති ‘අහං ගොප්ඵකට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ගොප්ඵකට්ඨි ජානාති ‘අහං ජඞ්ඝට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ජඞ්ඝට්ඨි ජානාති ‘අහං ඌරුට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න ඌරුට්ඨි ජානාති ‘අහං කටිට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න කටිට්ඨි ජානාති ‘අහං පිට්ඨිකණ්ටකං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න පිට්ඨිකණ්ටකො ජානාති ‘අහං ගීවට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිතො’ති, න ගීවට්ඨි ජානාති ‘අහං සීසට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’න්ති, න සීසට්ඨි ජානාති ‘අහං ගීවට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ගීවට්ඨි ජානාති ‘අහං පිට්ඨිකණ්ටකෙ පතිට්ඨිත’න්ති, න පිට්ඨිකණ්ටකො ජානාති ‘අහං කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතො’ති, න කටිට්ඨි ජානාති ‘අහං ඌරුට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ඌරුට්ඨි ජානාති ‘අහං ජඞ්ඝට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ජඞ්ඝට්ඨි ජානාති ‘අහං ගොප්ඵකට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති, න ගොප්ඵකට්ඨි ජානාති ‘අහං පණ්හිකට්ඨිම්හි පතිට්ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අට්ඨි නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අට්ඨිමිඤ්ජං තෙසං තෙසං අට්ඨීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා වෙළුපබ්බාදීනං අන්තො පක්ඛිත්තෙසු සින්නවෙත්තග්ගාදීසු ¶ න වෙළුපබ්බාදීනි ජානන්ති ‘අම්හෙසු වෙත්තග්ගාදීනි පක්ඛිත්තානී’ති, නාපි වෙත්තග්ගාදීනි ජානන්ති ‘මයං වෙළුපබ්බාදීසු ඨිතානීති, එවමෙව න අට්ඨීනි ජානන්ති ‘අම්හාකං අන්තො අට්ඨිමිඤ්ජං ඨිත’න්ති, නාපි අට්ඨිමිඤ්ජං ජානාති ‘අහං අට්ඨීනං අන්තො ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අට්ඨිමිඤ්ජං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

වක්කං ¶ ගලවාටකතො නික්ඛන්තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්ත්වා ද්විධා භින්නෙන ථූලන්හාරුනා විනිබද්ධං හුත්වා හදයමංසං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා වණ්ටුපනිබද්ධෙ ¶ අම්බඵලද්වයෙ න වණ්ටං ජානාති ‘මයා අම්බඵලද්වයං උපනිබද්ධ’න්ති, නාපි අම්බඵලද්වයං ජානාති ‘අහං වණ්ටෙන උපනිබද්ධ’න්ති, එවමෙව න ථූලන්හාරු ජානාති ‘මයා වක්කං උපනිබද්ධ’න්ති, නාපි වක්කං ජානාති ‘අහං ථූලන්හාරුනා උපනිබද්ධ’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති වක්කං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

හදයං සරීරබ්භන්තරෙ උරට්ඨිපඤ්ජරමජ්ඣං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨපිතාය මංසපෙසියා න ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං ජානාති ‘මං නිස්සාය මංසපෙසි ඨපිතා’ති, නාපි මංසපෙසි ජානාති ‘අහං ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න උරට්ඨිපඤ්ජරබ්භන්තරං ජානාති ‘මං නිස්සාය හදයං ඨිත’න්ති, නාපි හදයං ජානාති ‘අහං උරට්ඨිපඤ්ජරබ්භන්තරං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති හදයං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

යකනං අන්තොසරීරෙ ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා උක්ඛලිකපාලපස්සම්හි ලග්ගෙ යමකමංසපිණ්ඩෙ න උක්ඛලිකපාලපස්සං ජානාති ‘මයි යමකමංසපිණ්ඩො ලග්ගො’ති, නාපි යමකමංසපිණ්ඩො ¶ ජානාති ‘අහං උක්ඛලිකපාලපස්සෙ ලග්ගො’ති, එවමෙව න ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං ජානාති ‘මං නිස්සාය යකනං ඨිත’න්ති, නාපි යකනං ජානාති ‘අහං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති යකනං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

කිලොමකෙසු පටිච්ඡන්නකිලොමකං හදයඤ්ච වක්කඤ්ච පරිවාරෙත්වා ඨිතං, අපටිච්ඡන්නකිලොමකං සකලසරීරෙ චම්මස්ස හෙට්ඨතො මංසං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා පිලොතිකපලිවෙඨිතෙ මංසෙ න මංසං ජානාති ‘අහං පිලොතිකාය පලිවෙඨිත’න්ති, නාපි පිලොතිකා ජානාති ‘මයා මංසං පලිවෙඨිත’න්ති, එවමෙව න වක්කහදයානි සකලසරීරෙ මංසඤ්ච ¶ ජානාති ‘අහං කිලොමකෙන පටිච්ඡන්න’න්ති, නාපි කිලොමකං ජානාති ‘මයා වක්කහදයානි සකලසරීරෙ මංසඤ්ච පටිච්ඡන්න’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා ¶ එතෙ ධම්මා. ඉති කිලොමකං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

පිහකං හදයස්ස වාමපස්සෙ උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතං. තත්ථ යථා කොට්ඨකමත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතාය ගොමයපිණ්ඩියා න කොට්ඨකමත්ථකපස්සං ජානාති ‘ගොමයපිණ්ඩි මං නිස්සාය ඨිතා’ති, නාපි ගොමයපිණ්ඩි ජානාති ‘අහං කොට්ඨකමත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං ජානාති ‘පිහකං මං නිස්සාය ඨිත’න්ති, නාපි පිහකං ජානාති ‘අහං උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පිහකං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

පප්ඵාසං සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ හදයඤ්ච යකනඤ්ච උපරිඡාදෙත්වා ඔලම්බන්තං ඨිතං. තත්ථ යථා ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානෙ සකුණකුලාවකෙ න ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි සකුණකුලාවකො ඔලම්බමානො ඨිතො’ති, නාපි සකුණකුලාවකො ජානාති ‘අහං ජිණ්ණකොට්ඨබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානො ඨිතො’ති ¶ , එවමෙව න සරීරබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි පප්ඵාසං ඔලම්බමානං ඨිත’න්ති, නාපි පප්ඵාසං ජානාති ‘අහං එවරූපෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඔලම්බමානං ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පප්ඵාසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අන්තං ගලවාටකතො කරීසමග්ගපරියන්තෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා ලොහිතදොණිකාය ඔභුජිත්වා ඨපිතෙ ඡින්නසීසධමනිකළෙවරෙ න ලොහිතදොණි ජානාති ‘මයි ධමනිකළෙවරං ඨිත’න්ති, නාපි ධමනිකළෙවරං ජානාති ‘අහං ලොහිතදොණිකායං ඨිත’න්ති, එවමෙව න සරීරබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි අන්තං ඨිත’න්ති, නාපි අන්තං ජානාති ‘අහං සරීරබ්භන්තරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අන්තං නාම ¶ ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

අන්තගුණං ¶ අන්තන්තරෙ එකවීසති අන්තභොගෙ බන්ධිත්වා ඨිතං. තත්ථ යථා පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං සිබ්බෙත්වා ඨිතෙසු රජ්ජුකෙසු න පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං ජානාති ‘රජ්ජුකා මං සිබ්බෙත්වා ඨිතා’ති, නාපි රජ්ජුකා ජානන්ති ‘මයං පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකං සිබ්බෙත්වා ඨිතා’ති, එවමෙව න අන්තං ජානාති ‘අන්තගුණං මං ආබන්ධිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි අන්තගුණං ජානාති ‘අහං අන්තං බන්ධිත්වා ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අන්තගුණං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

උදරියං උදරෙ ඨිතං අසිතපීතඛායිතසායිතං. තත්ථ යථා සුවානදොණියං ඨිතෙ සුවානවමථුම්හි න සුවානදොණි ජානාති ‘මයි සුවානවමථු ඨිතො’ති, නාපි සුවානවමථු ජානාති ‘අහං සුවානදොණියං ඨිතො’ති, එවමෙව න උදරං ජානාති ‘මයි උදරියං ඨිත’න්ති, නාපි උදරියං ජානාති ‘අහං උදරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති උදරියං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

කරීසං ¶ පක්කාසයසඞ්ඛාතෙ අට්ඨඞ්ගුලවෙළුපබ්බසදිසෙ අන්තපරියොසානෙ ඨිතං. තත්ථ යථා වෙළුපබ්බෙ ඔමද්දිත්වා පක්ඛිත්තාය සණ්හපණ්ඩුමත්තිකාය න වෙළුපබ්බං ජානාති ‘මයි පණ්ඩුමත්තිකා ඨිතා’ති, නාපි පණ්ඩුමත්තිකා ජානාති ‘අහං වෙළුපබ්බෙ ඨිතා’ති, එවමෙව න පක්කාසයො ජානාති ‘මයි කරීසං ඨිත’න්ති, නාපි කරීසං ජානාති ‘අහං පක්කාසයෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති කරීසං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

මත්ථලුඞ්ගං සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා පුරාණලාබුකටාහෙ පක්ඛිත්තාය පිට්ඨපිණ්ඩියා න ලාබුකටාහං ජානාති ‘මයි පිට්ඨපිණ්ඩි ඨිතා’ති, නාපි පිට්ඨපිණ්ඩි ජානාති ‘අහං ලාබුකටාහෙ ඨිතා’ති, එවමෙව න සීසකටාහබ්භන්තරං ජානාති ‘මයි මත්ථලුඞ්ගං ඨිත’න්ති, නාපි මත්ථලුඞ්ගං ජානාති ¶ ‘අහං සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මත්ථලුඞ්ගං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො ථද්ධො පථවීධාතූති.

යං ¶ වා පනඤ්ඤම්පීති ඉමිනා ආපොකොට්ඨාසාදීසු තීසු අනුගතං පථවීධාතුං ලක්ඛණවසෙන යෙවාපනකං පථවිං කත්වා දස්සෙති.

බාහිරපථවීධාතුනිද්දෙසෙ අයොති කාළලොහං. ලොහන්ති ජාතිලොහං, විජාතිලොහං, කිත්තිමලොහං, පිසාචලොහන්ති චතුබ්බිධං. තත්ථ අයො, සජ්ඣු, සුවණ්ණං, තිපු, සීසං, තම්බලොහං, වෙකන්තකන්ති ඉමානි සත්ත ජාතිලොහානි නාම. නාගනාසිකලොහං විජාතිලොහං නාම. කංසලොහං, වට්ටලොහං, ආරකූටන්ති තීණි කිත්තිමලොහානි නාම. මොරක්ඛකං, පුථුකං, මලිනකං, චපලකං, සෙලකං, ආටකං, භල්ලකං, දූසිලොහන්ති අට්ඨ පිසාචලොහානි නාම. තෙසු පඤ්ච ජාතිලොහානි පාළියං විසුං වුත්තානෙව. තම්බලොහං, වෙකන්තකලොහන්ති ඉමෙහි පන ද්වීහි ජාතිලොහෙහි සද්ධිං සෙසං සබ්බම්පි ඉධ ලොහන්ති වෙදිතබ්බං.

තිපූති සෙතතිපු. සීසන්ති කාළතිපු. සජ්ඣූති ¶ රජතං. මුත්තාති සාමුද්දිකමුත්තා. මණීති ඨපෙත්වා පාළිආගතෙ වෙළුරියාදයො සෙසො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බොපි මණි. වෙළුරියොති වංසවණ්ණමණි. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලා, පණ්ඩුසිලා, සෙතසිලාතිආදිභෙදා සබ්බාපි සිලා. පවාළන්ති පවාළමෙව. රජතන්ති කහාපණො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්කොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරමණි. තිණාදීසු බහිසාරා අන්තමසො නාළිකෙරාදයොපි තිණං නාම. අන්තොසාරං අන්තමසො දාරුඛණ්ඩම්පි කට්ඨං නාම. සක්ඛරාති මුග්ගමත්තතො යාව මුට්ඨිප්පමාණා මරුම්බා සක්ඛරා නාම. මුග්ගමත්තතො පන හෙට්ඨා වාලිකාති වුච්චති. කඨලන්ති යං කිඤ්චි කපාලං. භූමීති පථවී. පාසාණොති අන්තොමුට්ඨියං අසණ්ඨහනතො පට්ඨාය හත්ථිප්පමාණං අසම්පත්තො පාසාණො නාම. හත්ථිප්පමාණතො පට්ඨාය පන උපරි පබ්බතො ¶ නාම. යං වා පනාති ඉමිනා තාලට්ඨි-නාළිකෙර-ඵලාදිභෙදං සෙසපථවිං ගණ්හාති. යා ච අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු යා ච බාහිරාති ඉමිනා ද්වෙපි පථවීධාතුයො කක්ඛළට්ඨෙන ලක්ඛණතො එකා පථවීධාතු එවාති දස්සෙති.

174. ආපොධාතුනිද්දෙසාදීසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ආපො ආපොගතන්තිආදීසු ආබන්ධනවසෙන ආපො. තදෙව ආපොසභාවං ගතත්තා ආපොගතං නාම. ස්නෙහවසෙන ස්නෙහො. සොයෙව ස්නෙහසභාවං ගතත්තා ස්නෙහගතං නාම. බන්ධනත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස බන්ධනභාවො. පිත්තං සෙම්හන්තිආදීනිපි ¶ වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන ¶ පරිග්ගහෙත්වා ධාතුවසෙනෙව මනසිකාතබ්බානි.

තත්රායං නයො – පිත්තෙසු හි අබද්ධපිත්තං ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං, බද්ධපිත්තං පිත්තකොසකෙ ඨිතං. තත්ථ යථා පූවං බ්යාපෙත්වා ඨිතෙ තෙලෙ න පූවං ජානාති ‘තෙලං මං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං පූවං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න සරීරං ජානාති ‘අබද්ධපිත්තං මං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති, නාපි අබද්ධපිත්තං ජානාති ‘අහං සරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිත’න්ති. යථා ච වස්සොදකෙන පුණ්ණෙ කොසාතකීකොසකෙ න කොසාතකීකොසකො ජානාති ‘මයි වස්සොදකං ඨිත’න්ති, නාපි වස්සොදකං ජානාති ‘අහං කොසාතකීකොසකෙ ඨිත’න්ති, එවමෙව න පිත්තකොසකො ජානාති මයි බද්ධපිත්තං ඨිතන්ති, නාපි බද්ධපිත්තං ජානාති ‘අහං පිත්තකොසකෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පිත්තං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සෙම්හං එකපත්ථපූරප්පමාණං උදරපටලෙ ඨිතං. තත්ථ යථා උපරි සඤ්ජාතඵෙණපටලාය චන්දනිකාය න චන්දනිකා ජානාති ‘මයි ඵෙණපටලං ඨිත’න්ති, නාපි ඵෙණපටලං ජානාති ‘අහං චන්දනිකාය ඨිත’න්ති, එවමෙව න උදරපටලං ජානාති ‘මයි සෙම්හං ඨිත’න්ති, නාපි සෙම්හං ජානාති ‘අහං උදරපටලෙ ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සෙම්හං ¶ නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

පුබ්බො අනිබද්ධොකාසො, යත්ථ යත්ථෙව ඛාණුකණ්ටකප්පහරණඅග්ගිජාලාදීහි අභිහටෙ සරීරප්පදෙසෙ ලොහිතං සණ්ඨහිත්වා පච්චති, ගණ්ඩපීළකාදයො වා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව තිට්ඨති. තත්ථ යථා ඵරසුප්පහාරාදිවසෙන පග්ඝරිතනියාසෙ රුක්ඛෙ න රුක්ඛස්ස ඵරසුප්පහාරාදිප්පදෙසා ජානන්ති ‘අම්හෙසු නිය්යාසො ඨිතො’ති, නාපි නිය්යාසො ජානාති ‘අහං රුක්ඛස්ස ඵරසුප්පහාරාදිප්පදෙසෙසු ඨිතො’ති, එවමෙව න සරීරස්ස ඛාණුකණ්ටකාදීහි අභිහටප්පදෙසා ජානන්ති ¶ ‘අම්හෙසු පුබ්බො ඨිතො’ති, නාපි පුබ්බො ජානාති ‘අහං තෙසු පදෙසෙසු ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති පුබ්බො නාම ඉමස්මිං ¶ සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ලොහිතෙසු සංසරණලොහිතං අබද්ධපිත්තං විය සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං. සන්නිචිතලොහිතං යකනට්ඨානස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා එකපත්තපූරණප්පමාණං වක්කහදයයකනපප්ඵාසානි තෙමෙන්තං ඨිතං. තත්ථ සංසරණලොහිතෙ අබද්ධපිත්තසදිසොව විනිච්ඡයො. ඉතරං පන යථා ජජ්ජරකපාලට්ඨෙ උදකෙ හෙට්ඨා ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි තෙමයමානෙ න ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි ජානන්ති ‘මයං උදකෙන තෙමියමානා ඨිතා’ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩානි තෙමෙමී’ති, එවමෙව න යකනස්ස හෙට්ඨාභාගට්ඨානං වක්කාදීනි වා ජානන්ති ‘මයි ලොහිතං ඨිතං, අම්හෙ වා තෙමයමානං ඨිත’න්ති, නාපි ලොහිතං ජානාති ‘අහං යකනස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා වක්කාදීනි තෙමයමානං ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලොහිතං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සෙදො ¶ අග්ගිසන්තාපාදිකාලෙසු කෙසලොමකූපවිවරානි පූරෙත්වා තිට්ඨති චෙව පග්ඝරති ච. තත්ථ යථා උදකා අබ්බූළ්හමත්තෙසු භිසමුළාලකුමුදනාළකලාපෙසු න භිසාදිකලාපවිවරානි ජානන්ති ‘අම්හෙහි උදකං පග්ඝරතී’ති, නාපි භිසාදිකලාපවිවරෙහි පග්ඝරන්තං උදකං ජානාති ‘අහං භිසාදිකලාපවිවරෙහි පග්ඝරාමී’ති, එවමෙව න කෙසලොමකූපවිවරානි ජානන්ති ‘අම්හෙහි සෙදො පග්ඝරතී’ති, නාපි සෙදො ජානාති ‘අහං කෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්ඝරාමී’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සෙදො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

මෙදො ථූලස්ස සකලසරීරං ඵරිත්වා කිසස්ස ජඞ්ඝමංසාදීනි ¶ නිස්සාය ඨිතො පත්ථින්නස්නෙහො. තත්ථ යථා හලිද්දිපිලොතිකපටිච්ඡන්නෙ මංසපුඤ්ජෙ න මංසපුඤ්ජො ජානාති ‘මං නිස්සාය හලිද්දිපිලොතිකා ඨිතා’ති, නාපි හලිද්දිපිලොතිකා ජානාති ‘අහං මංසපුඤ්ජං නිස්සාය ඨිතා’ති, එවමෙව න සකලසරීරෙ ජඞ්ඝාදීසු වා මංසං ජානාති ‘මං නිස්සාය මෙදො ඨිතො’ති, නාපි මෙදො ජානාති ‘අහං සකලසරීරෙ ජඞ්ඝාදීසු වා මංසං නිස්සාය ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මෙදො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො ¶ කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පත්ථින්නස්නෙහො පත්ථින්නයූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

අස්සු යදා සඤ්ජායති තදා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. තත්ථ යථා උදකපුණ්ණෙසු තරුණතාලට්ඨිකූපකෙසු න තරුණතාලට්ඨිකූපකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු උදකං ඨිත’න්ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං තරුණතාලට්ඨිකූපකෙසු ඨිත’න්ති, එවමෙව න අක්ඛිකූපකා ජානන්ති ‘අම්හෙසු අස්සු ඨිත’න්ති, නාපි අස්සු ජානාති ‘අහං අක්ඛිකූපකෙසු ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති අස්සු නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

වසා අග්ගිසන්තාපාදිකාලෙ හත්ථතලහත්ථපිට්ඨිපාදතලපාදපිට්ඨිනාසපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතවිලීනස්නෙහො. තත්ථ යථා පක්ඛිත්තතෙලෙ ආචාමෙ ¶ න ආචාමො ජානාති ‘මං තෙලං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං ආචාමං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න හත්ථතලාදිප්පදෙසො ජානාති ‘මං වසා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා’ති, නාපි වසා ජානාති ‘අහං හත්ථතලාදිප්පදෙසෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති වසා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ඛෙළො තථාරූපෙ ඛෙළුප්පත්තිපච්චයෙ සති උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ජිව්හාය තිට්ඨති. තත්ථ යථා අබ්බොච්ඡින්නඋදකනිස්සන්දෙ නදීතීරකූපකෙ න කූපතලං ජානාති ‘මයි උදකං සන්තිට්ඨතී’ති, නාපි උදකං ජානාති ‘අහං කූපතලෙ සන්තිට්ඨාමී’ති ¶ , එවමෙව න ජිව්හාතලං ජානාති ‘මයි උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ඛෙළො ඨිතො’ති, නාපි ඛෙළො ජානාති ‘අහං උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරොහිත්වා ජිව්හාතලෙ ඨිතො’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ඛෙළො නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

සිඞ්ඝාණිකා යදා සඤ්ජායති තදා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. තත්ථ යථා ¶ පූතිදධිභරිතාය සිප්පිකාය න සිප්පිකා ජානාති ‘මයි පූතිදධි ඨිත’න්ති, නාපි පූතිදධි ජානාති ‘අහං සිප්පිකාය ඨිත’න්ති, එවමෙව න නාසාපුටා ජානන්ති ‘අම්හෙසු සිඞ්ඝාණිකා ඨිතා’ති, නාපි සිඞ්ඝාණිකා ජානාති ‘අහං නාසාපුටෙසු ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති සිඞ්ඝාණිකා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

ලසිකා අට්ඨිකසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානා අසීතිසතසන්ධීසු ඨිතා. තත්ථ යථා තෙලබ්භඤ්ජිතෙ අක්ඛෙ න අක්ඛො ජානාති ‘මං තෙලං අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිත’න්ති, නාපි තෙලං ජානාති ‘අහං අක්ඛං අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිත’න්ති, එවමෙව න අසීතිසතසන්ධයො ජානන්ති ‘ලසිකා අම්හෙ අබ්භඤ්ජිත්වා ¶ ඨිතා’ති, නාපි ලසිකා ජානාති ‘අහං අසීතිසතසන්ධයො අබ්භඤ්ජිත්වා ඨිතා’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති ලසිකා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති.

මුත්තං වත්ථිස්ස අබ්භන්තරෙ ඨිතං. තත්ථ යථා චන්දනිකාය පක්ඛිත්තෙ අධොමුඛෙ රවණඝටෙ න රවණඝටො ජානාති ‘මයි චන්දනිකාරසො ඨිතො’ති, නාපි චන්දනිකාරසො ජානාති ‘අහං රවණඝටෙ ඨිතො’ති, එවමෙව න වත්ථි ජානාති ‘මයි මුත්තං ඨිත’න්ති, නාපි මුත්තං ජානාති ‘අහං වත්ථිම්හි ඨිත’න්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මා. ඉති මුත්තං නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො යූසභූතො ආබන්ධනාකාරො ආපොධාතූති. යං වා පනාති අවසෙසෙසු තීසු කොට්ඨාසෙසු ආපොධාතුං සන්ධාය ¶ වුත්තං.

බාහිරආපොධාතුනිද්දෙසෙ මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තො රසො මූලරසො නාම. ඛන්ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. ඛීරාදීනි පාකටානෙව. යථා පන භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙ එවමිධ නියමො නත්ථි. යං කිඤ්චි ඛීරං ඛීරමෙව. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. භුම්මානීති ආවාටාදීසු ඨිතඋදකානි. අන්තලික්ඛානීති පථවිං අප්පත්තානි වස්සොදකානි. යං වා පනාති හිමොදකකප්පවිනාසකඋදකපථවීසන්ධාරකඋදකාදීනි ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨානි.

175. තෙජොධාතුනිද්දෙසෙ ¶ තෙජනවසෙන තෙජො. තෙජොව තෙජොභාවං ගතත්තා තෙජොගතං. උස්මාති උණ්හාකාරො. උස්මාව උස්මාභාවං ගතත්තා උස්මාගතං. උසුමන්ති චණ්ඩඋසුමං. තදෙව උසුමභාවං ගතත්තා උසුමගතං. යෙන චාති යෙන තෙජොගතෙන කුප්පිතෙන. සන්තප්පතීති අයං කායො සන්තප්පති, එකාහිකජරාදිභාවෙන උසුමජාතො හොති. යෙන ච ජීරීයතීති යෙන අයං කායො ජීරීයති, ඉන්ද්රියවෙකල්ලතං බලපරික්ඛයං වලිපලිතාදිභාවඤ්ච පාපුණාති. යෙන ච පරිඩය්හතීති යෙන කුප්පිතෙන අයං කායො ඩය්හති, සො ච ¶ පුග්ගලො ‘ඩය්හාමි ඩය්හාමී’ති කන්දන්තො සතධොතසප්පිගොසීතචන්දනාදිලෙපනඤ්චෙව තාලවණ්ටවාතඤ්ච පච්චාසීසති. යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡතීති යෙනෙතං අසිතං වා ඔදනාදි, පීතං වා පානකාදි, ඛායිතං වා පිට්ඨඛජ්ජකාදි, සායිතං වා අම්බපක්කමධුඵාණිතාදි සම්මා පරිපාකං ගච්ඡති, රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්ඡතීති අත්ථො. එත්ථ ච පුරිමා තයො තෙජොධාතූ චතුසමුට්ඨානා, පච්ඡිමො කම්මසමුට්ඨානොව. අයං තාවෙත්ථ පදසංවණ්ණනා.

ඉදං පන මනසිකාරවිධානං – ඉධ භික්ඛු ‘යෙන සන්තප්පති, අයං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පරිපාචනාකාරො තෙජොධාතූ’ති මනසි කරොති; ‘යෙන ජීරීයති, යෙන පරිඩය්හති, යෙන අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡති, අයං ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො ¶ කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො පරිපාචනාකාරො තෙජොධාතූ’ති මනසි කරොති. යං වා පනාති ඉමස්මිං සරීරෙ පාකතිකො එකො උතු අත්ථි, සො යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨො.

බාහිරතෙජොධාතුනිද්දෙසෙ කට්ඨං පටිච්ච පජ්ජලිතො කට්ඨුපාදානො අග්ගි කට්ඨග්ගි නාම. සකලිකග්ගිආදීසුපි එසෙව නයො. සඞ්කාරග්ගීති කචවරං සංකඩ්ඪිත්වා ජාලාපිතො කචවරග්ගි. ඉන්දග්ගීති අසනිඅග්ගි. අග්ගිසන්තාපොති ජාලාය වා වීතච්චිකඞ්ගාරානං වා සන්තාපො. සූරියසන්තාපොති ආතපො. කට්ඨසන්නිචයසන්තාපොති කට්ඨරාසිට්ඨානෙ සන්තාපො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යං වා පනාති පෙතග්ගි කප්පවිනාසග්ගි නිරයග්ගිආදයො ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

176. වායොධාතුනිද්දෙසෙ වායනවසෙන වායො. වායොව වායොභාවං ගතත්තා වායොගතං. ථම්භිතත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස ථම්භිතභාවො. උද්ධඞ්ගමා වාතාති උග්ගාරහික්කාදි පවත්තකා උද්ධං ආරොහනවාතා ¶ . අධොගමා වාතාති උච්චාරපස්සාවාදිනීහරණකා අධො ඔරොහනවාතා. කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා. කොට්ඨාසයා වාතාති අන්තානං අන්තොවාතා. අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතාති ධමනිජාලානුසාරෙන සකලසරීරෙ අඞ්ගමඞ්ගානි අනුසටා සමිඤ්ජනපසාරණාදිනිබ්බත්තකා ¶ වාතා. සත්ථකවාතාති සන්ධිබන්ධනානි කත්තරියා ඡින්දන්තා විය පවත්තවාතා. ඛුරකවාතාති ඛුරෙන විය හදයං ඵාලනවාතා. උප්පලකවාතාති හදයමංසමෙව උප්පාටනකවාතා. අස්සාසොති ¶ අන්තොපවිසනනාසිකාවතො. පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකාවතො. එත්ථ ච පුරිමා සබ්බෙ චතුසමුට්ඨානා, අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානාව. අයමෙත්ථ පදවණ්ණනා.

ඉදං පන මනසිකාරවිධානං – ඉධ භික්ඛු උද්ධඞ්ගමාදිභෙදෙ වාතෙ උද්ධඞ්ගමාදිවසෙන පරිග්ගහෙත්වා ‘උද්ධඞ්ගමා වාතා නාම ඉමස්මිං සරීරෙ පාටියෙක්කො කොට්ඨාසො අචෙතනො අබ්යාකතො සුඤ්ඤො නිස්සත්තො විත්ථම්භනාකාරො වායොධාතූ’ති මනසි කරොති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යං වා පනාති සෙසෙ වායොකොට්ඨාසෙ අනුගතා වාතා ඉධ යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

බාහිරවායොධාතුනිද්දෙසෙ පුරත්ථිමා වාතාති පුරත්ථිමදිසතො ආගතා වාතා. පච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණෙසුපි එසෙව නයො. සරජා වාතාති සහ රජෙන සරජා. අරජා වාතාති රජවිරහිතා සුද්ධා අරජා නාම. සීතාති සීතඋතුසමුට්ඨානා සීතවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා. උණ්හාති උණ්හඋතුසමුට්ඨානා උණ්හවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා. පරිත්තාති මන්දා තනුකවාතා. අධිමත්තාති බලවවාතා. කාළාති කාළවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා, යෙහි අබ්භාහතො ඡවිවණ්ණො කාළකො හොති. තෙසං එතං අධිවචනන්තිපි එකෙ. වෙරම්භවාතාති යොජනතො උපරි වායනවාතා. පක්ඛවාතාති අන්තමසො මක්ඛිකායපි පක්ඛායූහනසමුට්ඨිතා වාතා. සුපණ්ණවාතාති ගරුළවාතා. කාමඤ්ච ඉමෙපි පක්ඛවාතාව උස්සදවසෙන පන විසුං ගහිතා. තාලවණ්ටවාතාති තාලපණ්ණෙහි වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි මණ්ඩලසණ්ඨානෙන සමුට්ඨාපිතා වාතා. විධූපනවාතාති බීජනපත්තකෙන සමුට්ඨාපිතා වාතා. ඉමානි ච තාලවණ්ටවිධූපනානි අනුප්පන්නම්පි වාතං උප්පාදෙන්ති, උප්පන්නම්පි පරිවත්තෙන්ති. යං වා පනාති ඉධ පාළිආගතෙ ඨපෙත්වා සෙසවාතා යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨා.

177. ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ ¶ අප්පටිඝට්ටනට්ඨෙන න කස්සතීති ආකාසො. ආකාසොව ආකාසභාවං ගතත්තා ආකාසගතං. අඝට්ටනීයතාය ¶ අඝං. අඝමෙව අඝභාවං ගතත්තා අඝගතං ¶ . විවරොති අන්තරං. තදෙව විවරභාවං ගතත්තා විවරගතං. අසම්ඵුට්ඨං මංසලොහිතෙහීති මංසලොහිතෙහි නිස්සටං. කණ්ණච්ඡිද්දන්තිආදි පන තස්සෙව පභෙදදස්සනං. තත්ථ කණ්ණච්ඡිද්දන්ති කණ්ණස්මිං ඡිද්දං විවරං මංසලොහිතෙහි අසම්ඵුට්ඨොකාසො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යෙනාති යෙන විවරෙන එතං අසිතාදිභෙදං අජ්ඣොහරණීයං අජ්ඣොහරති, අන්තො පවෙසෙති. යත්ථාති යස්මිං අන්තොඋදරපටලසඞ්ඛාතෙ ඔකාසෙ එතදෙව චතුබ්බිධං අජ්ඣොහරණීයං තිට්ඨති. යෙනාති යෙන විවරෙන සබ්බම්පෙතං විපක්කං කසටභාවං ආපන්නං නික්ඛමති, තං උදරපටලතො යාව කරීසමග්ගා විදත්ථිචතුරඞ්ගුලමත්තං ඡිද්දං මංසලොහිතෙහි අසම්ඵුට්ඨං නිස්සටං ආකාසධාතූති වෙදිතබ්බං. යං වා පනාති එත්ථ චම්මන්තරං මංසන්තරං න්හාරුන්තරං අට්ඨින්තරං ලොමන්තරන්ති ඉදං සබ්බං යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨං.

බාහිරකආකාසධාතුනිද්දෙසෙ අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති චතූහි මහාභූතෙහි නිස්සටං භිත්තිඡිද්දකවාටඡිද්දාදිකං වෙදිතබ්බං. ඉමිනා යස්මිං ආකාසෙ පරිකම්මං කරොන්තස්ස චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්ති තං කථිතං.

178. විඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා ධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. සෙසාසුපි එසෙව නයො. ඉති ඉමාසු ඡසු ධාතූසු පරිග්ගහිතාසු අට්ඨාරස ධාතුයො පරිග්ගහිතාව හොන්ති. කථං? පථවීතෙජොවායොධාතුග්ගහණෙන තාව ඵොට්ඨබ්බධාතු ගහිතාව හොති, ආපොධාතුආකාසධාතුග්ගහණෙන ධම්මධාතු, විඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තස්සා පුරෙචාරිකපච්ඡාචාරිකත්තා මනොධාතු ගහිතාව හොති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයො සුත්තෙ ආගතා එව. සෙසා නව ආහරිත්වා දස්සෙතබ්බා ¶ . චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන හි තස්සා නිස්සයභූතා චක්ඛුධාතු, ආරම්මණභූතා රූපධාතු ච ගහිතාව හොන්ති. එවං සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදිග්ගහණෙන සොතධාතුආදයොති අට්ඨාරසාපි ගහිතාව හොන්ති. තාසු දසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහො කථිතො හොති. සත්තහි අරූපපරිග්ගහො. ධම්මධාතුයා සියා රූපපරිග්ගහො, සියා අරූපපරිග්ගහො. ඉති අඩ්ඪෙකාදසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහො, අඩ්ඪට්ඨධාතූහි අරූපපරිග්ගහොති රූපාරූපපරිග්ගහො කථිතො හොති. රූපාරූපං පඤ්චක්ඛන්ධා. තං හොති දුක්ඛසච්චං. තංසමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං ¶ . උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං. තංපජානනො මග්ගො මග්ගසච්චන්ති ඉදං චතුසච්චකම්මට්ඨානං අට්ඨාරසධාතුවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා මත්ථකං පාපෙත්වා නිගමනං කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

179. ඉදානි ¶ දුතියඡක්කං දස්සෙන්තො අපරාපි ඡ ධාතුයොතිආදිමාහ. තත්ථ සුඛධාතු දුක්ඛධාතූති කායප්පසාදවත්ථුකානි සුඛදුක්ඛානි සප්පටිපක්ඛවසෙන යුගළකතො දස්සිතානි. සුඛඤ්හි දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛො, දුක්ඛං සුඛස්ස. යත්තකං සුඛෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං දුක්ඛං ඵරති. යත්තකං දුක්ඛෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං සුඛං ඵරති. සොමනස්සධාතු දොමනස්සධාතූති ඉදම්පි තථෙව යුගළකං කතං. සොමනස්සඤ්හි දොමනස්සස්ස පටිපක්ඛො, දොමනස්සං සොමනස්සස්ස. යත්තකං සොමනස්සෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං දොමනස්සං ඵරති. යත්තකං දොමනස්සෙන ඵරිතට්ඨානං තත්තකං සොමනස්සං ඵරති.

උපෙක්ඛාධාතු අවිජ්ජාධාතූති ඉදං පන ද්වයං සරික්ඛකවසෙන යුගළකං කතං. උභයම්පි හෙතං අවිභූතත්තා සරික්ඛකං හොති. තත්ථ සුඛදුක්ඛධාතුග්ගහණෙන තං සම්පයුත්තා කායවිඤ්ඤාණධාතු, වත්ථුභූතා කායධාතු, ආරම්මණභූතා ඵොට්ඨබ්බධාතු ච ගහිතාව හොන්ති. සොමනස්සදොමනස්සධාතුග්ගහණෙන තං සම්පයුත්තා මනොවිඤ්ඤාණධාතු ගහිතා හොති. අවිජ්ජාධාතුග්ගහණෙන ධම්මධාතු ගහිතා. උපෙක්ඛාධාතුග්ගහණෙන චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතුයො ¶ , තාසංයෙව වත්ථාරම්මණභූතා චක්ඛුධාතුරූපධාතුආදයො ච ගහිතාති එවං අට්ඨාරසපි ධාතුයො ගහිතාව හොන්ති. ඉදානි තාසු දසහි ධාතූහි රූපපරිග්ගහොතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවම්පි එකස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා මත්ථකං පාපෙත්වා නිගමනං කථිතං හොතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ කතමා සුඛධාතු යං කායිකං සාතන්ති ආදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව.

181. තතියඡක්කෙ කාමොති ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ කිලෙසකාමං සන්ධාය කාමපටිසංයුත්තා ධාතු කාමධාතු, කාමවිතක්කස්සෙතං නාමං. වත්ථුකාමං සන්ධාය කාමොයෙව ධාතු කාමධාතු, කාමාවචරධම්මානමෙතං නාමං. බ්යාපාදපටිසංයුත්තා ධාතු බ්යාපාදධාතු, බ්යාපාදවිතක්කස්සෙතං නාමං. බ්යාපාදොව ධාතු බ්යාපාදධාතු, දසආඝාතවත්ථුකස්ස ¶ පටිඝස්සෙතං නාමං. විහිංසා පටිසංයුත්තා ධාතු විහිංසාධාතු, විහිංසාවිතක්කස්සෙතං නාමං. විහිංසායෙව ධාතු විහිංසාධාතු, පරසත්තවිහෙසනස්සෙතං නාමං. අයං පන හෙට්ඨා අනාගතත්තා එවං අත්ථාදිවිභාගතො වෙදිතබ්බා – විහිංසන්ති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා එතං සත්තානන්ති විහිංසා. සා විහෙඨනලක්ඛණා, කරුණාපටිපක්ඛලක්ඛණා වා; පරසන්තානෙ උබ්බෙගජනනරසා, සකසන්තානෙ කරුණාවිද්ධංසනරසා වා; දුක්ඛායතනපච්චුපට්ඨානා; පටිඝපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. නෙක්ඛම්මං ¶ වුච්චති ලොභා නික්ඛන්තත්තා අලොභො, නීවරණෙහි නික්ඛන්තත්තා පඨමජ්ඣානං, සබ්බාකුසලෙහි නික්ඛන්තත්තා සබ්බකුසලං. නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තා ධාතු නෙක්ඛම්මධාතු, නෙක්ඛම්මවිතක්කස්සෙතං නාමං. නෙක්ඛම්මමෙව ධාතු නෙක්ඛම්මධාතු, සබ්බස්සාපි කුසලස්සෙතං නාමං. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තා ධාතු අබ්යාපාදධාතු, අබ්යාපාදවිතක්කස්සෙතං නාමං. අබ්යාපාදොව ධාතු අබ්යාපාදධාතු, මෙත්තායෙතං නාමං. අවිහිංසාපටිසංයුත්තා ධාතු අවිහිංසාධාතු, අවිහිංසා විතක්කස්සෙතං ¶ නාමං. අවිහිංසාව ධාතු අවිහිංසාධාතු, කරුණායෙතං නාමං.

182. ඉදානි තමෙවත්ථං දස්සෙතුං තත්ථ කතමා කාමධාතූති පදභාජනං ආරද්ධං. තත්ථ පටිසංයුත්තොති සංපයොගවසෙන පටිසංයුත්තො. තක්කො විතක්කොතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. විහෙඨෙතීති බාධෙති, දුක්ඛාපෙති. හෙඨනාති පාණිප්පහාරාදීහි බාධනා, දුක්ඛුප්පාදනා. බලවහෙඨනා විහෙඨනා. හිංසන්ති එතායාති හිංසනා. බලවහිංසනා විහිංසනා. රොසනාති ඝට්ටනා. විරොසනාති බලවඝට්ටනා. සබ්බත්ථ වා ‘වි’ උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. උපහනන්ති එතෙනාති උපඝාතො, පරෙසං උපඝාතො පරූපඝාතො.

මෙත්තායන්ති එතායාති මෙත්ති. මෙත්තායනාකාරො මෙත්තායනා. මෙත්තාය අයිතස්ස මෙත්තාසමඞ්ගිනො භාවො මෙත්තායිතත්තං. බ්යාපාදෙන විමුත්තස්ස චෙතසො විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති. එත්ථ ච පුරිමෙහි තීහි උපචාරප්පත්තාපි අප්පනාපතාපි මෙත්තා කථිතා, පච්ඡිමෙන අප්පනාපත්තාව.

කරුණායන්ති ¶ එතායාති කරුණා. කරුණායනාකාරො කරුණායනා. කරුණාය අයිතස්ස කරුණාසමඞ්ගිනො භාවො කරුණායිතත්තං. විහිංසාය විමුත්තස්ස චෙතසො විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව උපචාරප්පනාභෙදො වෙදිතබ්බො. උභයත්ථාපි ච පරියොසානපදෙ මෙත්තාකරුණාති චෙතොවිමුත්තිවිසෙසනත්ථං වුත්තං.

එත්ථ ච කාමවිතක්කො සත්තෙසුපි උප්පජ්ජති සඞ්ඛාරෙසුපි. උභයත්ථ උප්පන්නොපි කම්මපථභෙදොව. බ්යාපාදො පන සත්තෙසු උප්පන්නොයෙව කම්මපථං භින්දති, න ඉතරො. විහිංසායපි එසෙව නයො. එත්ථ ච දුවිධා කථා – සබ්බසඞ්ගාහිකා චෙව අසම්භින්නා ච. කාමධාතුග්ගහණෙන හි බ්යාපාදවිහිංසාධාතුයොපි ගහිතා. කාමධාතුයායෙව පන නීහරිත්වා නීහරිත්වා ද්වෙපි එතා දස්සිතාති. අයං තාවෙත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකකථා ¶ . ඨපෙත්වා පන බ්යාපාදවිහිංසාධාතුයො සෙසා සබ්බාපි ¶ කාමධාතු එවාති. අයං අසම්භින්නකථා නාම. නෙක්ඛම්මධාතුග්ගහණෙනාපි අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො ගහිතායෙව. නෙක්ඛම්මධාතුතො පන නීහරිත්වා නීහරිත්වා තදුභයම්පි දස්සිතන්ති අයමෙත්ථාපි සබ්බසඞ්ගාහිකකථා. ඨපෙත්වා අබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතුයො අවසෙසා නෙක්ඛම්මධාතූති අයං අසම්භින්නකථා නාම.

ඉමාහි ච ඡහි ධාතූහි පරිග්ගහිතා හි අට්ඨාරස ධාතුයො පරිග්ගහිතාව හොන්ති. සබ්බාපි හි තා කාමධාතුතොව නීහරිත්වා නීහරිත්වා ලභාපෙතබ්බා අට්ඨාරස ධාතුයොව හොන්තීති තිණ්ණං ඡක්කානං වසෙන අට්ඨාරස හොන්ති. එවං පන අග්ගහෙත්වා එකෙකස්මිං ඡක්කෙ වුත්තනයෙන අට්ඨාරස අට්ඨාරස කත්වා සබ්බානිපි තානි අට්ඨාරසකානි එකජ්ඣං අභිසඞ්ඛිපිත්වා අට්ඨාරසෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමස්මිං සුත්තන්තභාජනීයෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ තෙභූමිකාති එවමෙත්ථ සම්මසනචාරොව කථිතොති වෙදිතබ්බො.

183. අභිධම්මභාජනීයෙ ¶ සරූපෙනෙව සබ්බාපි ධාතුයො දස්සෙන්තො අට්ඨාරස ධාතුයො – චක්ඛුධාතු රූපධාතූතිආදිමාහ. තත්ථ උද්දෙසවාරෙ තාව –

අත්ථතො ලක්ඛණාදිතො, කමතාවත්වසඞ්ඛතො;

පච්චයා අථ දට්ඨබ්බා, වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘අත්ථතො’ති චක්ඛතීති චක්ඛු. රූපයතීති රූපං. චක්ඛුස්ස විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති එවමාදිනා තාව නයෙන චක්ඛාදීනං විසෙසත්ථතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. අවිසෙසෙන පන විදහති, ධීයතෙ, විධානං, විධීයතෙ එතාය, එත්ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා හුත්වා සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො විය සුවණ්ණරජතාදිං ¶ අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති ¶ ; භාරහාරෙහි ච භාරො විය සත්තෙහි ධීයන්තෙ ධාරීයන්තෙති අත්ථො. දුක්ඛවිධානමත්තමෙව චෙතා අවසවත්තනතො. එතාහි ච කරණභූතාහි සංසාරදුක්ඛං සත්තෙහි අනුවිධීයති; තථාවිහිතඤ්චෙතං එතාස්වෙව ධීයති ඨපීයතීති අත්ථො. ඉති චක්ඛාදීසු එකෙකො ධම්මො යථාසම්භවං විදහති ධීයතෙතිආදිඅත්ථවසෙන ධාතූති වුච්චති.

අපිච යථා තිත්ථියානං අත්තා නාම සභාවතො නත්ථි, න එවමෙතා. එතා පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. යථා ච ලොකෙ විචිත්තා හරිතාලමනොසිලාදයො සිලාවයවා ධාතුයොති වුච්චන්ති, එවමෙතාපි ධාතුයො විය ධාතුයො. විචිත්තා හෙතා ඤාණඤෙය්යාවයවාති. යථා වා සරීරසඞ්ඛාතස්ස සමුදායස්ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නෙසු ධාතුසමඤ්ඤා, එවමෙතෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස අවයවෙසු ධාතුසමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නා හෙතෙ චක්ඛාදයොති. අපිච ධාතූති නිජ්ජීවමත්තස්සෙතං අධිවචනං. තථා හි භගවා – ‘‘ඡ ධාතුරො අයං, භික්ඛු, පුරිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.343-344) ජීවසඤ්ඤාසමූහනත්ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ධාතු චාති චක්ඛුධාතු ¶ …පෙ… මනොවිඤ්ඤාණඤ්ච තං ධාතු චාති මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදිතො’ති චක්ඛාදීනං ලක්ඛණාදිතො පෙත්ථ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. තානි ච පන තෙසං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

‘කමතො’ති ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තෙසු උප්පත්තික්කමාදීසු දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. සො ච පනායං හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙන වුත්තො. චක්ඛුධාතු රූපධාතූති ඉදඤ්හි ද්වයං හෙතු. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූති ඵලං. එවං සබ්බත්ථ කමතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘තාවත්වතො’ති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – තෙසු තෙසු හි සුත්තාභිධම්මපදෙසෙසු ආභාධාතු, සුභධාතු, ආකාසානඤ්චායතනධාතු, විඤ්ඤාණඤ්චායතනධාතු, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනධාතු ¶ , නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධාතු, සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධධාතු, කාමධාතු, බ්යාපාදධාතු, විහිංසාධාතු, නෙක්ඛම්මධාතු, අබ්යාපාදධාතු, අවිහිංසාධාතු, සුඛධාතු, දුක්ඛධාතු, සොමනස්සධාතු, දොමනස්සධාතු, උපෙක්ඛාධාතු ¶ , අවිජ්ජාධාතු, ආරම්භධාතු, නික්කමධාතු, පරක්කමධාතු, හීනධාතු, මජ්ඣිමධාතු, පණීතධාතු, පථවීධාතු, ආපොධාතු, තෙජොධාතු, වායොධාතු, ආකාසධාතු, විඤ්ඤාණධාතු, සඞ්ඛතධාතු, අසඞ්ඛතධාතු, අනෙකධාතුනානාධාතුලොකොති එවමාදයො අඤ්ඤාපි ධාතුයො දිස්සන්ති.

එවං සති සබ්බාසං වසෙන පරිච්ඡෙදං අකත්වා කස්මා අට්ඨාරසාති අයමෙව පරිච්ඡෙදො කතොති චෙ? සභාවතො විජ්ජමානානං සබ්බධාතූනං තදන්තොගධත්තා. රූපධාතුයෙව හි ආභාධාතු. සුභධාතු පන රූපාදිප්පටිබද්ධා. කස්මා? සුභනිමිත්තත්තා. සුභනිමිත්තඤ්හි සුභධාතු. තඤ්ච රූපාදිවිනිමුත්තං න විජ්ජති, කුසලවිපාකාරම්මණා වා රූපාදයො එව සුභධාතූති රූපාදිමත්තමෙවෙසා. ආකාසානඤ්චායතනධාතුආදීසු චිත්තං මනොවිඤ්ඤාණධාතු. සෙසා ධම්මා ධම්මධාතු. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධධාතු පන සභාවතො නත්ථි; ධාතුද්වයනිරොධමත්තමෙව හි සා. කාමධාතු ධම්මධාතුමත්තං වා හොති, යථාහ ‘‘තත්ථ කතමා කාමධාතු? කාමපටිසංයුත්තො තක්කො …පෙ… මිච්ඡාසඞ්කප්පො’’ති; අට්ඨාරසපි ධාතුයො ¶ වා, යථාහ ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ අන්තොකරිත්වා යං එතස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා ඛන්ධධාතුආයතනා, රූපා, වෙදනා, සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා, විඤ්ඤාණං – අයං වුච්චති කාමධාතූ’’ති. නෙක්ඛම්මධාතු ධම්මධාතු එව; ‘‘සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා නෙක්ඛම්මධාතූ’’ති වා වචනතො මනොවිඤ්ඤාණධාතුපි හොතියෙව. බ්යාපාදවිහිංසාඅබ්යාපාදඅවිහිංසාසුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාඅවිජ්ජාආරම්භනික්කමපරක්කමධාතුයො ධම්මධාතුයෙව.

හීනමජ්ඣිමපණීතධාතුයො අට්ඨාරසධාතුමත්තමෙව. හීනා හි චක්ඛාදයො හීනධාතු. මජ්ඣිමපණීතා චක්ඛාදයො මජ්ඣිමා චෙව පණීතා ච ධාතූ. නිප්පරියායෙන පන අකුසලා ¶ ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො හීනධාතු. ලොකියා කුසලාබ්යාකතා උභොපි චක්ඛුධාතුආදයො ච මජ්ඣිමධාතු. ලොකුත්තරා පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො පණීතධාතු. පථවීතෙජොවායොධාතුයො ඵොට්ඨබ්බධාතුයෙව. ආපොධාතු ආකාසධාතු ච ධම්මධාතුයෙව. විඤ්ඤාණධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසත්තවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ඛෙපොයෙව. සත්තරස ධාතුයො ධම්මධාතුඑකදෙසො ච සඞ්ඛතධාතු. අසඞ්ඛතධාතු පන ධම්මධාතුඑකදෙසොව. අනෙකධාතුනානාධාතුලොකො පන අට්ඨාරසධාතුප්පභෙදමත්තමෙවාති. ඉති සභාවතො විජ්ජමානානං සබ්බධාතූනං තදන්තොගධත්තා අට්ඨාරසෙව වුත්තාති.

අපිච විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤීනං ජීවසඤ්ඤාසමූහනත්ථම්පි අට්ඨාරසෙව වුත්තා ¶ . සන්ති හි සත්තා විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤිනො. තෙසං චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙන තස්සා අනෙකත්තං, චක්ඛුරූපාදිපච්චයායත්තවුත්තිතාය අනිච්චතඤ්ච පකාසෙත්වා දීඝරත්තානුසයිතං ජීවසඤ්ඤං සමූහනිතුකාමෙන භගවතා අට්ඨාරස ධාතුයො පකාසිතා. කිඤ්ච භිය්යො? තථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන; යෙ ච ඉමාය නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරාය දෙසනාය වෙනෙය්යා සත්තා, තදජ්ඣාසයවසෙන ච අට්ඨාරසෙව පකාසිතා.

සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන ¶ තථා තථා හි,

වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො පයාතීති.

එවමෙත්ථ ‘තාවත්වතො’ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ඛතො’ති චක්ඛුධාතු තාව ජාතිතො එකො ධම්මොත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති චක්ඛුපසාදවසෙන. තථා සොතඝානජිව්හාකායරූපසද්දගන්ධරසධාතුයො සොතපසාදාදිවසෙන. ඵොට්ඨබ්බධාතු පන පථවීතෙජොවායොවසෙන තයො ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු කුසලාකුසලවිපාකවසෙන ද්වෙ ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. තථා ¶ සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණධාතුයො. මනොධාතු පන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනකුසලාකුසලවිපාකසම්පටිච්ඡනවසෙන තයො ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. ධම්මධාතු තිණ්ණං අරූපක්ඛන්ධානං, සොළසන්නං සුඛුමරූපානං, අසඞ්ඛතාය ච ධාතුයා වසෙන වීසතිධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. මනොවිඤ්ඤාණධාතු සෙසකුසලාකුසලාබ්යාකතවිඤ්ඤාණවසෙන ඡසත්තතිධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡතීති එවමෙත්ථ ‘සඞ්ඛතො’ වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘පච්චයා’ති චක්ඛුධාතුආදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීසු පච්චයතො වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො. සො පනෙතෙසං පච්චයභාවො නිද්දෙසවාරෙ ආවි භවිස්සති.

‘දට්ඨබ්බා’ති දට්ඨබ්බතොපෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. සබ්බා එව හි සඞ්ඛතා ධාතුයො පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතො, ධුවසුභසුඛත්තභාවසුඤ්ඤතො, පච්චයායත්තවුත්තිතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පනෙත්ථ භෙරිතලං විය චක්ඛුධාතු දට්ඨබ්බා, දණ්ඩො විය රූපධාතු, සද්දො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු ¶ . තථා ආදාසතලං විය චක්ඛුධාතු, මුඛං විය රූපධාතු, මුඛනිමිත්තං විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. අථ වා උච්ඡුතිලානි විය චක්ඛුධාතු, යන්තචක්කයට්ඨි විය රූපධාතු, උච්ඡුරසතෙලානි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා අධරාරණී විය චක්ඛුධාතු, උත්තරාරණී විය රූපධාතු, අග්ගි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. එස නයො සොතධාතුආදීසුපි.

මනොධාතු පන යථාසම්භවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා. ධම්මධාතුයා වෙදනාක්ඛන්ධො සල්ලමිව සූලමිව ච දට්ඨබ්බො ¶ ; සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධා වෙදනාසල්ලසූලයොගා ආතුරා විය; පුථුජ්ජනානං වා සඤ්ඤා ආසාදුක්ඛජනනතො රිත්තමුට්ඨි විය, අයථාභුච්චනිමිත්තග්ගාහකතො වනමිගො විය; සඞ්ඛාරා පටිසන්ධියං පක්ඛිපනතො අඞ්ගාරකාසුයං ඛිපනකපුරිසො විය, ජාතිදුක්ඛානුබන්ධනතො රාජපුරිසානුබන්ධචොරා විය, සබ්බානත්ථාවහස්ස ඛන්ධසන්තානස්ස හෙතුතො විසරුක්ඛබීජානි විය; රූපං නානාවිධූපද්දවනිමිත්තතො ඛුරචක්කං විය දට්ඨබ්බං.

අසඞ්ඛතා පන ධාතු අමතතො සන්තතො ඛෙමතො ච දට්ඨබ්බා. කස්මා? සබ්බානත්ථපටිපක්ඛභූතත්තා. මනොවිඤ්ඤාණධාතු ගහිතාරම්මණං ¶ මුඤ්චිත්වාපි අඤ්ඤං ගහෙත්වාව පවතනතො වනමක්කටො විය, දුද්දමනතො අස්සඛළුඞ්කො විය, යත්ථකාමනිපාතිතො වෙහාසං ඛිත්තදණ්ඩො විය, ලොභදොසාදිනානප්පකාරකිලෙසයොගතො රඞ්ගනටො විය දට්ඨබ්බොති.

184. නිද්දෙසවාරෙ චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ චාති ඉදඤ්ච ද්වයං පටිච්ච අඤ්ඤඤ්ච කිරියාමනොධාතුඤ්චෙව සම්පයුත්තඛන්ධත්තයඤ්චාති අත්ථො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා හි චක්ඛු නිස්සයපච්චයො හොති, රූපං ආරම්මණපච්චයො, කිරියමනොධාතු විගතපච්චයො, තයො අරූපක්ඛන්ධා සහජාතපච්චයො. තස්මා එසා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු ඉමෙ චත්තාරො පටිච්ච උප්පජ්ජති නාම. සොතඤ්ච පටිච්චාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

නිරුද්ධසමනන්තරාති නිරුද්ධාය සමනන්තරා. තජ්ජා මනොධාතූති තස්මිං ආරම්මණෙ ජාතා කුසලාකුසලවිපාකතො දුවිධා මනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චා. සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරොති එතෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු සබ්බධම්මෙසු උප්පජ්ජමානෙසු පඨමසමන්නාහාරො; චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං ¶ වා ආරම්මණසඞ්ඛාතෙසු සබ්බධම්මෙසු පඨමසමන්නාහාරොති අයමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එතෙන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනකිච්චා කිරියමනොධාතු ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරාති එත්ථ පි-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තස්මා මනොධාතුයාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපීති අයමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙන යා ච විපාකමනොධාතුයා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය සමනන්තරා උප්පජ්ජති සන්තීරණකිච්චා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු, යා ච තස්සා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය සමනන්තරා උප්පජ්ජති වොට්ඨබ්බනකිච්චා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු, යා ච තස්සා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය ¶ සමනන්තරා උප්පජ්ජති ජවනකිච්චා මනොවිඤ්ඤාණධාතු – තා සබ්බාපි කථිතා හොතීති වෙදිතබ්බා. මනඤ්ච පටිච්චාති භවඞ්ගමනං. ධම්මෙ චාති චතුභූමිකධම්මාරම්මණං. උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණන්ති සහාවජ්ජනකං ජවනං නිබ්බත්තති.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ හත්ථෙ ගහිතපඤ්හං නාම ගණ්හිංසු. මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො කිර නාම දීඝභාණකාභයත්ථෙරං හත්ථෙ ගහෙත්වා ආහ – ‘පටිච්චාති නාම ආගතට්ඨානෙ ¶ ආවජ්ජනං විසුං න කාතබ්බං, භවඞ්ගනිස්සිතකමෙව කාතබ්බ’න්ති. තස්මා ඉධ මනොති සහාවජ්ජනකං භවඞ්ගං. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ජවනමනොවිඤ්ඤාණං. ඉමස්මිං පන අභිධම්මභාජනීයෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමිකා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතාති.

185. පඤ්හාපුච්ඡකෙ අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙනෙව කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන ඡ ධාතුයො පරිත්තාරම්මණාති ඉදං පන පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං මනොධාතුයා ච එකන්තෙන පඤ්චසු රූපාරම්මණාදීසු පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. ද්වෙ ධාතුයොති වුත්තානං පන ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං මනායතනධම්මායතනෙසු වුත්තනයෙනෙව පරිත්තාරම්මණාදිතා ¶ වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමස්මිම්පි පඤ්හාපුච්ඡකෙ සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ චතුභූමිකා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා කථිතා. එවමයං ධාතුවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දෙසිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

189. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ සච්චවිභඞ්ගෙ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. අරියසච්චානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. දුක්ඛං අරියසච්චන්තිආදිම්හි පන උද්දෙසවාරෙ –

විභාගතො නිබ්බචන-ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො;

අත්ථත්ථුද්ධාරතො චෙව, අනූනාධිකතො තථා.

කමතො අරියසච්චෙසු, යං ඤාණං තස්ස කිච්චතො;

අන්තොගධානං පභෙදො, උපමාතො චතුක්කතො.

සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහි, සභාගවිසභාගතො;

විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, විඤ්ඤුනා සාසනක්කමෙ.

තත්ථ ‘විභාගතො’ති දුක්ඛාදීනඤ්හි චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා විභත්තා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, යෙ දුක්ඛාදීනි අභිසමෙන්තෙහි අභිසමෙතබ්බා. යථාහ, ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨො…පෙ… නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො, විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො…පෙ… මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො, හෙත්වට්ඨො, දස්සනට්ඨො, ආධිපතෙය්යට්ඨො – ඉමෙ චත්තාරො මග්ගස්ස මග්ගට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා’’ති (පටි. ම. 2.8). තථා ¶ ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිනාමට්ඨො, අභිසමයට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.11) එවමාදි. ඉති එවං විභත්තානං චතුන්නං චතුන්නං අත්ථානං වසෙන දුක්ඛාදීනි වෙදිතබ්බානීති. අයං තාවෙත්ථ විභාගතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘නිබ්බචනලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’ති ¶ එත්ථ පන ‘නිබ්බචනතො’ තාව ඉධ ‘දු’ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති; කුච්ඡිතඤ්හි පුත්තං දුපුත්තොති වදන්ති. ‘ඛං’සද්දො පන තුච්ඡෙ; තුච්ඡඤ්හි ආකාසං ඛන්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකඋපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො. තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච දුක්ඛන්ති වුච්චති. ‘සං’ඉති ච අයං ¶ සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු (විභ. 199; දී. නි. 2.396) සංයොගං දීපෙති; ‘උ’ඉති අයං සද්දො ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු (පාරා. 172; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 141) උප්පත්තිං. ‘අය’සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණං. ඉති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා දුක්ඛසමුදයන්ති වුච්චති.

තතියසච්චං පන යස්මා ‘නි’සද්දො අභාවං ‘රොධ’සද්දො ච චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි දුක්ඛනිරොධන්ති වුච්චති, දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධන්ති. චතුත්ථසච්චං පන යස්මා එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණවසෙන තදභිමුඛීභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති වුච්චති.

යස්මා පනෙතානි බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘චතාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි (සං. නි. 5.1097). කතමානි…පෙ… ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි. අරියා ඉමානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අපිච අරියස්ස සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අථ වා එතෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොපි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චානං ¶ යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ‘අරියො’ති වුච්චතී’’ති. අපිච ඛො පන අරියානි ¶ සච්චානීතිපි අරියසච්චානි; අරියානීති තථානි අවිතථානි අවිසංවාදකානීති අත්ථො. යථාහ – ‘‘ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. එවමෙත්ථ නිබ්බචනතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

කථං ‘ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’? එත්ථ හි බාධනලක්ඛණං දුක්ඛසච්චං, සන්තාපනරසං, පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවලක්ඛණං සමුදයසච්චං, අනුපච්ඡෙදකරණරසං, පලිබොධපච්චුපට්ඨානං. සන්තිලක්ඛණං නිරොධසච්චං, අච්චුතිරසං, අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං ¶ . නිය්යානලක්ඛණං මග්ගසච්චං, කිලෙසප්පහානකරණරසං, වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං. අපිච පවත්තිපවත්තකනිවත්තිනිවත්තකලක්ඛණානි පටිපාටියා. තථා සඞ්ඛතතණ්හාඅසඞ්ඛතදස්සනලක්ඛණානි චාති එවමෙත්ථ ‘ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අත්ථත්ථුද්ධාරතො චෙවා’ති එත්ථ පන අත්ථතො තාව කො සච්චට්ඨොති චෙ? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං මායාව විපරීතකො, මරීචීව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්තාව අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති; අථ ඛො බාධනපභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව; එස අග්ගිලක්ඛණං විය, ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. අපිච –

නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;

බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

තං විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;

දුක්ඛහෙතුනියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.

නාඤ්ඤා නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;

සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.

මග්ගා ¶ අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;

තච්ඡනිය්යානභාවත්තා, ඉති සො සච්චසම්මතො.

ඉති තච්ඡාවිපල්ලාස-භූතභාවං චතූසුපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති.

එවං ¶ ‘අත්ථතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

කථං ‘අත්ථුද්ධාරතො’? ඉධායං ‘සච්ච’සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති, සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ, න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි ¶ වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකඤ්හි සච්චං න දුතියමත්ථී’’තිආදීසු (සු. නි. 890) පරමත්ථසච්චෙ නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ වත්තතීති එවමෙත්ථ ‘අත්ථුද්ධාරතො’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අනූනාධිකතො’ති කස්මා පන චත්තාරෙව අරියසච්චානි වුත්තානි, අනූනානි අනධිකානීති චෙ? අඤ්ඤස්සාසම්භවතො, අඤ්ඤතරස්ස ච අනපනෙය්යභාවතො; න හි එතෙහි අඤ්ඤං අධිකං වා එතෙසං වා එකම්පි අපනෙතබ්බං සම්භොති. යථාහ – ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡෙය්ය සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං, අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං. අහමෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි. යථා චාහ – ‘‘යො හි කොචි, භික්ඛවෙ, සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවං වදෙය්ය ‘නෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං, යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං. අහමෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1086).

අපිච පවත්තිමාචික්ඛන්තො භගවා සහෙතුකං ආචික්ඛි, නිවත්තිඤ්ච සඋපායං. ඉති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතූනං ¶ එතප්පරමතො චත්තාරෙව වුත්තානි. තථා පරිඤ්ඤෙය්ය පහාතබ්බ සච්ඡිකාතබ්බ භාවෙතබ්බානං, තණ්හාවත්ථුතණ්හාතණ්හානිරොධතණ්හානිරොධුපායානං, ආලයාලයරාමතාආලයසමුග්ඝාතආලයසමුග්ඝාතූපායානඤ්ච වසෙනාපි චත්තාරෙව වුත්තානීති. එවමෙත්ථ ‘අනූනාධිකතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘කමතො’ති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. එත්ථ ච ඔළාරිකත්තා සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං ¶ වුත්තං, තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං, හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධොති ඤාපනත්ථං තතො නිරොධසච්චං, තදධිගමුපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං වා සත්තානං සංවෙගජනනත්ථං පඨමං දුක්ඛමාහ. තං නෙව අකතං ආගච්ඡති, න ඉස්සරනිම්මානාදිතො හොති, ඉතො පන හොතීති ¶ ඤාපනත්ථං තදනන්තරං සමුදයං. තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං දුක්ඛනිස්සරණගවෙසීනං නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං. තතො නිරොධාධිගමත්ථං නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති එවමෙත්ථ ‘කමතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අරියසච්චෙසු යං ඤාණං තස්ස කිච්චතො’ති සච්චඤාණකිච්චතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති අත්ථො. දුවිධඤ්හි සච්චඤාණං – අනුබොධඤාණඤ්ච පටිවෙධඤාණඤ්ච. තත්ථ අනුබොධඤාණං ලොකියං අනුස්සවාදිවසෙන නිරොධෙ මග්ගෙ ච පවත්තති. පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං නිරොධාරම්මණං කත්වා කිච්චතො චත්තාරිපි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. යථාහ – ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි පස්සති, දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදම්පි පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) සබ්බං වත්තබ්බං. යං පනෙතං ලොකියං, තත්ථ දුක්ඛඤාණං පරියුට්ඨානාභිභවනවසෙන පවත්තමානං සක්කායදිට්ඨිං නිවත්තෙති, සමුදයඤාණං උච්ඡෙදදිට්ඨිං, නිරොධඤාණං සස්සතදිට්ඨිං, මග්ගඤාණං අකිරියදිට්ඨිං; දුක්ඛඤාණං වා ධුවසුභසුඛත්තභාවරහිතෙසු ඛන්ධෙසු ධුවසුභසුඛත්තභාවසඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඵලෙ විප්පටිපත්තිං, සමුදයඤාණං ඉස්සරප්පධානකාලසභාවාදීහි ලොකො පවත්තතීති අකාරණෙ කාරණාභිමානප්පවත්තං හෙතුම්හි විප්පටිපත්තිං, නිරොධඤාණං අරූපලොකලොකථූපිකාදීසු අපවග්ගග්ගාහභූතං නිරොධෙ විප්පටිපත්තිං, මග්ගඤාණං කාමසුඛල්ලිකඅත්තකිලමථානුයොගප්පභෙදෙ ¶ අවිසුද්ධිමග්ගෙ විසුද්ධිමග්ගග්ගාහවසෙන පවත්තං උපායෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

ලොකෙ ¶ ලොකප්පභවෙ, ලොකත්ථගමෙ සිවෙ ච තදුපායෙ;

සම්මුය්හති තාව නරො, න විජානාති යාව සච්චානීති.

එවමෙත්ථ ‘ඤාණකිච්චතො’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘අන්තොගධානං පභෙදා’ති දුක්ඛසච්චස්මිඤ්හි, ඨපෙත්වා තණ්හඤ්චෙව අනාසවධම්මෙ ච, සෙසා සබ්බධම්මා අන්තොගධා; සමුදයසච්චෙ ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි; නිරොධසච්චං අසම්මිස්සං; මග්ගසච්චෙ සම්මාදිට්ඨිමුඛෙන වීමංසිද්ධිපාදපඤ්ඤින්ද්රියපඤ්ඤාබලධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගානි. සම්මාසඞ්කප්පාපදෙසෙන තයො නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො, සම්මාවාචාපදෙසෙන චත්තාරි වචීසුචරිතානි, සම්මාකම්මන්තාපදෙසෙන තීණි කායසුචරිතානි, සම්මාආජීවමුඛෙන අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා ¶ ච, සබ්බෙසංයෙව වා එතෙසං සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවානං අරියකන්තසීලත්තා සීලස්ස ච සද්ධාහත්ථෙන පටිග්ගහෙතබ්බත්තා තෙසං අත්ථිතාය ච අත්ථිභාවතො සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලඡන්දිද්ධිපාදා, සම්මාවායාමාපදෙසෙන චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියින්ද්රියවීරියබලවීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගානි, සම්මාසතිඅපදෙසෙන චතුබ්බිධසතිපට්ඨානසතින්ද්රියසතිබලසතිසම්බොජ්ඣඞ්ගානි, සම්මාසමාධිඅපදෙසෙන සවිතක්කසවිචාරාදයො තයො තයො සමාධී, චිත්තසමාධිසමාධින්ද්රියසමාධිබලපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානි අන්තොගධානීති. එවමෙත්ථ ‘අන්තොගධානං පභෙදා’පි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘උපමාතො’ති භාරො විය හි දුක්ඛසච්චං දට්ඨබ්බං, භාරාදානමිව සමුදයසච්චං, භාරනික්ඛෙපනමිව නිරොධසච්චං, භාරනික්ඛෙපනූපායො විය මග්ගසච්චං; රොගො විය ච දුක්ඛසච්චං, රොගනිදානමිව සමුදයසච්චං, රොගවූපසමො විය නිරොධසච්චං, භෙසජ්ජමිව මග්ගසච්චං; දුබ්භික්ඛමිව වා දුක්ඛසච්චං, දුබ්බුට්ඨි විය සමුදයසච්චං, සුභික්ඛමිව නිරොධසච්චං ¶ , සුවුට්ඨි විය මග්ගසච්චං. අපිච වෙරීවෙරමූලවෙරසමුග්ඝාතවෙරසමුග්ඝාතුපායෙහි, විසරුක්ඛරුක්ඛමූලමූලුපච්ඡෙදතදුපච්ඡෙදුපායෙහි, භයභයමූලනිබ්භයතදධිගමුපායෙහි, ඔරිමතීරමහොඝපාරිමතීරතංසම්පාපකවායාමෙහි ච යොජෙත්වාපෙතානි උපමාතො වෙදිතබ්බානීති. එවමෙත්ථ ‘උපමාතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘චතුක්කතො’ති අත්ථි චෙත්ථ දුක්ඛං න අරියසච්චං, අත්ථි අරියසච්චං න දුක්ඛං, අත්ථි දුක්ඛඤ්චෙව ¶ අරියසච්චඤ්ච, අත්ථි නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එස නයො සමුදයාදීසු. තත්ථ මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛං න අරියසච්චං. නිරොධො අරියසච්චං න දුක්ඛං. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයං සියා දුක්ඛං අනිච්චතො, න පන යස්ස පරිඤ්ඤාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්ථෙන. සබ්බාකාරෙන පන උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛඤ්චෙව අරියසච්චඤ්ච අඤ්ඤත්ර තණ්හාය. මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච යස්ස පරිඤ්ඤත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්ථෙන නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එවං සමුදයාදීසුපි යථායොගං යොජෙත්වා ‘චතුක්කතො’පෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහී’ති ¶ එත්ථ සුඤ්ඤතො තාව පරමත්ථෙන හි සබ්බානෙව සච්චානි වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –

දුක්ඛමෙව හි න කොචි දුක්ඛිතො, කාරකො න කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති න නිබ්බුතො පුමා, මග්ගමත්ථි ගමකො න විජ්ජතීති.

ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතො තෙසු.

නිරොධසුඤ්ඤානි ¶ වා තීණි, නිරොධො ච සෙසත්තයසුඤ්ඤො. ඵලසුඤ්ඤො වා එත්ථ හෙතු සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතො මග්ගෙ ච නිරොධස්ස, න ඵලෙන සගබ්භො පකතිවාදීනං පකති විය. හෙතුසුඤ්ඤඤ්ච ඵලං දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා, න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵලං හෙතුඵලසමවායවාදීනං ද්විඅණුකාදීනි විය. තෙනෙතං වුච්චති –

තයමිධ නිරොධසුඤ්ඤං, තයෙන තෙනාපි නිබ්බුති සුඤ්ඤා;

සුඤ්ඤො ඵලෙන හෙතු, ඵලම්පි තං හෙතුනා සුඤ්ඤන්ති.

එවං ¶ තාව ‘සුඤ්ඤතො’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘එකවිධාදීහී’ති සබ්බමෙව චෙත්ථ දුක්ඛං එකවිධං පවත්තිභාවතො, දුවිධං නාමරූපතො, තිවිධං කාමරූපාරූපූපපතිභවභෙදතො, චතුබ්බිධං චතුආහාරභෙදතො, පඤ්චවිධං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදතො. සමුදයොපි එකවිධො පවත්තකභාවතො, දුවිධො දිට්ඨිසම්පයුත්තාසම්පයුත්තතො, තිවිධො කාමභවවිභවතණ්හාභෙදතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගප්පහෙය්යතො, පඤ්චවිධො රූපාභිනන්දනාදිභෙදතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායභෙදතො. නිරොධොපි එකවිධො අසඞ්ඛතධාතුභාවතො, පරියායෙන පන දුවිධො සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසතො, තිවිධො භවත්තයවූපසමතො, චතුබ්බිධො චතුමග්ගාධිගමනීයතො, පඤ්චවිධො පඤ්චාභිනන්දනවූපසමතො, ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායක්ඛයභෙදතො. මග්ගොපි එකවිධො භාවෙතබ්බතො, දුවිධො සමථවිපස්සනාභෙදතො දස්සනභාවනාභෙදතො වා ¶ , තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො. අයඤ්හි සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන නිප්පදෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො. යථාහ –

‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා. තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො. යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො – ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා; යො ච සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි – ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා; යා ච සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො – ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ ¶ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462).

එත්ථ හි සම්මාවාචාදයො තයො සීලමෙව. තස්මා තෙ සජාතිතො සීලක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා. කිඤ්චාපි හි පාළියං සීලක්ඛන්ධෙති භුම්මෙන නිද්දෙසො කතො, අත්ථො පන කරණවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. සම්මාවායාමාදීසු පන තීසු සමාධි අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං න සක්කොති, වීරියෙ පන පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධූපකාරො හුත්වා සක්කොති.

තත්රායං උපමා – යථා හි නක්ඛත්තං කීළිස්සාමාති උය්යානං පවිට්ඨෙසු තීසු සහායෙසු එකො සුපුප්ඵිතං චම්පකරුක්ඛං දිස්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස දුතියො ¶ ඔනමිත්වා පිට්ඨිං දදෙය්ය. සො තස්ස පිට්ඨියං ඨත්වාපි කම්පමානො ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස ඉතරො අංසකූටං උපනාමෙය්ය. සො එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ යථාරුචි පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පිළන්ධිත්වා නක්ඛත්තං කීළෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

එකතො උය්යානං පවිට්ඨා තයො සහායා විය හි එකතො ජාතා සම්මාවායාමාදයො තයො ධම්මා, සුපුප්ඵිතචම්පකරුක්ඛො විය ආරම්මණං, හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං අසක්කොන්තො විය අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං අසක්කොන්තො සමාධි, පිට්ඨිං දත්වා ඔනතසහායො විය වායාමො, අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො ¶ විය සති. යථා තෙසු එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ ඉතරො යථාරුචි පුප්ඵං ගහෙතුං සක්කොති, එවමෙව වීරියෙ පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධූපකාරො සමාධි සක්කොති ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං. තස්මා සමාධියෙවෙත්ථ සජාතිතො සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො. වායාමසතියො පන කිරියතො සඞ්ගහිතා හොන්ති.

සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පෙසුපි පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය ‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’ති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති, විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ¶ ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුතලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති, අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති; එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදාය ආදාය දින්නමෙව නිච්ඡෙතුං සක්කොති. තස්මා ඉධාපි සම්මාදිට්ඨියෙව සජාතිතො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා, සම්මාසඞ්කප්පො පන කිරියතො සඞ්ගහිතො හොති. ඉති ඉමෙහි තීහි ඛන්ධෙහි මග්ගො සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙන වුත්තං – ‘‘තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො’’ති. චතුබ්බිධො සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන.

අපිච සබ්බානෙව සච්චානි එකවිධානි අවිතථත්තා අභිඤ්ඤෙය්යත්තා වා, දුවිධානි ලොකියලොකුත්තරතො සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො ච, තිවිධානි දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බතො අප්පහාතබ්බතො නෙවපහාතබ්බනාපහාතබ්බතො ¶ ච, චතුබ්බිධානි පරිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදතොති. එවමෙත්ථ ‘එකවිධාදීහි’ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

‘සභාගවිසභාගතො’ති සබ්බානෙව ච සච්චානි අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගානි අවිතථතො අත්තසුඤ්ඤතො දුක්කරපටිවෙධතො ච. යථාහ –

‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, ආනන්ද, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා – යො දූරතොව සුඛුමෙන තාලච්ඡිග්ගළෙන අසනං අතිපාතෙය්ය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං, යො වා සත්තධා ¶ භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යා’’ති? ‘‘එතදෙව, භන්තෙ, දුක්කරතරඤ්චෙව දුරභිසම්භවතරඤ්ච – යො සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යා’’ති. ‘‘තතො ඛො තෙ, ආනන්ද, දුප්පටිවිජ්ඣතරං පටිවිජ්ඣන්ති යෙ ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්ති…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 5.1115).

විසභාගානි සලක්ඛණවවත්ථානතො. පුරිමානි ච ද්වෙ සභාගානි දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තා ලොකියත්තා සාසවත්තා ච, විසභාගානි ඵලහෙතුභෙදතො ¶ පරිඤ්ඤෙය්යප්පහාතබ්බතො ච. පච්ඡිමානිපි ද්වෙ සභාගානි ගම්භීරත්ථෙන දුරවගාහත්තා ලොකුත්තරත්තා අනාසවත්තා ච, විසභාගානි විසයවිසයීභෙදතො සච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බතො ච. පඨමතතියානි චාපි සභාගානි ඵලාපදෙසතො, විසභාගානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො. දුතියචතුත්ථානි චාපි සභාගානි හෙතුඅපදෙසතො, විසභාගානි එකන්තකුසලාකුසලතො. පඨමචතුත්ථානි චාපි සභාගානි සඞ්ඛතතො, විසභාගානි ලොකියලොකුත්තරතො. දුතියතතියානි චාපි සභාගානි නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛභාවතො, විසභාගානි සාරම්මණානාරම්මණතො.

ඉති එවං පකාරෙහි, නයෙහි ච විචක්ඛණො;

විජඤ්ඤා අරියසච්චානං, සභාගවිසභාගතන්ති.

සුත්තන්තභාජනීයඋද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. ඉදානි ¶ සඞ්ඛෙපතො උද්දිට්ඨානි දුක්ඛාදීනි විභජිත්වා දස්සෙතුං අයං තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං ජාතිපි දුක්ඛාති නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ ජාති වෙදිතබ්බා, ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ජරා, මරණං, සොකො ¶ , පරිදෙවො, දුක්ඛං, දොමනස්සං, උපායාසො, අප්පියසම්පයොගො, පියවිප්පයොගො වෙදිතබ්බො; අප්පියසම්පයොගස්ස පියවිප්පයොගස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ඉච්ඡා වෙදිතබ්බා, ඉච්ඡාය දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො; ඛන්ධා වෙදිතබ්බා, ඛන්ධානං දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දුක්ඛස්ස අරියසච්චස්ස කථනත්ථාය අයං මාතිකා – ඉදඤ්හි දුක්ඛං නාම අනෙකං නානප්පකාරං, සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං, විපරිණාමදුක්ඛං, සඞ්ඛාරදුක්ඛං, පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, පරියායදුක්ඛං, නිප්පරියායදුක්ඛන්ති.

තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛවෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා ‘දුක්ඛදුක්ඛං’ නාම. සුඛවෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො ‘විපරිණාමදුක්ඛං’ නාම. උපෙක්ඛාවෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා ‘සඞ්ඛාරදුක්ඛං’ නාම. තථා පීළනං පන මග්ගඵලානම්පි අත්ථි. තස්මා එතෙ ධම්මා දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තෙන සඞ්ඛාරදුක්ඛං නාමාති වෙදිතබ්බා. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදි කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො ¶ උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො ‘පටිච්ඡන්නදුක්ඛං’ නාම, අපාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති. ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො ‘අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං’ නාම, පාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති. ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො ‘පරියායදුක්ඛං’ නාම. දුක්ඛදුක්ඛං ‘නිප්පරියායදුක්ඛං’ නාම.

තත්ථ පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති ඉමස්මිං පදද්වයෙ ඨත්වා දුක්ඛං අරියසච්චං කථෙතබ්බං. අරියසච්චඤ්ච නාමෙතං පාළියං සඞ්ඛෙපතොපි ආගච්ඡති විත්ථාරතොපි. සඞ්ඛෙපතො ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛෙපෙනපි විත්ථාරෙනපි කථෙතුං වට්ටති ¶ . විත්ථාරතො ආගතට්ඨානෙ පන විත්ථාරෙනෙව කථෙතුං වට්ටති, න සඞ්ඛෙපෙන. තං ඉදං ඉමස්මිං ඨානෙ විත්ථාරෙන ආගතන්ති විත්ථාරෙනෙව කථෙතබ්බං. තස්මා යං තං නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදීනි පදානි ගහෙත්වා ‘‘ජාති වෙදිතබ්බා, ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජාතිආදීනි තාව ‘‘තත්ථ කතමා ජාති? යා තෙසං තෙසං සත්තානං තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ ජාති සඤ්ජාතී’’ති ඉමස්ස පන පදභාජනීයස්ස වසෙන වෙදිතබ්බානි.

191. තත්රායං ¶ අත්ථවණ්ණනා – තෙසං තෙසං සත්තානන්ති අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො. යා දෙවදත්තස්ස ජාති, යා සොමදත්තස්ස ජාතීති එවඤ්හි දිවසම්පි කථියමානෙ නෙව සත්තා පරියාදානං ගච්ඡන්ති, න සබ්බං අපරත්ථදීපනං සිජ්ඣති. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති, න කිඤ්චි අපරත්ථදීපනං න සිජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘යා තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්ති. තම්හි තම්හීති අයං ජාතිගතිවසෙන අනෙකෙසං සත්තනිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායෙති සත්තානං නිකායෙ, සත්තඝටායං සත්තසමූහෙති අත්ථො.

ජාතීති අයං ජාතිසද්දො අනෙකත්ථො. තථා හෙස ‘‘එකම්පි ජාතිං, ද්වෙපි ජාතියො’’ති (පාරා. 12; ම. නි. 2.257) එත්ථ භවෙ ආගතො. ‘‘අත්ථි විසාඛෙ ¶ , නිගණ්ඨා නාම සමණජාතිකා’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායෙ. ‘‘තිරියා නාම තිණජාති නාභියා උග්ගන්ත්වා නභං ආහච්ච ඨිතා අහොසී’’ති (අ. නි. 5.196) එත්ථ පඤ්ඤත්තියං. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණෙ. ‘‘යං, භික්ඛවෙ, මාතුකුච්ඡිම්හි පඨමං චිත්තං උප්පන්නං, පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තදුපාදාය සාවස්ස ජාතී’’ති (මහාව. 124) එත්ථ පටිසන්ධියං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූතියං. ‘‘අනුපක්කුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.331) එත්ථ කුලෙ. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලෙ. ඉධ පනායං සවිකාරෙසු පඨමාභිනිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු වත්තති. තස්මා ජායමානකවසෙන ජාතීති ඉදමෙත්ථ සභාවපච්චත්තං. සඤ්ජායනවසෙන සඤ්ජාතීති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. ඔක්කමනවසෙන ඔක්කන්ති. ජායනට්ඨෙන වා ජාති, සා අපරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. සඤ්ජායනට්ඨෙන සඤ්ජාති, සා පරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්ති, සා අණ්ඩජජලාබුජවසෙන යුත්තා. තෙ හි අණ්ඩකොසඤ්ච වත්ථිකොසඤ්ච ¶ ඔක්කමන්ති, ඔක්කමන්තාපි පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්ති. සා සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන යුත්තා. තෙ හි පාකටා එව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. අයං තාව සම්මුතිකථා.

ඉදානි ¶ පරමත්ථකථා හොති. ඛන්ධා එව හි පරමත්ථතො පාතුභවන්ති, න සත්තා. තත්ථ ච ඛන්ධානන්ති එකවොකාරභවෙ එකස්ස, චතුවොකාරභවෙ චතුන්නං, පඤ්චවොකාරභවෙ පඤ්චන්නං ගහණං වෙදිතබ්බං. පාතුභාවොති උප්පත්ති. ආයතනානන්ති එත්ථ තත්ර තත්ර උප්පජ්ජමානායතනවසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පටිලාභොති සන්තතියං පාතුභාවොයෙව; පාතුභවන්තානෙව හි තානි පටිලද්ධානි නාම හොන්ති. අයං වුච්චති ජාතීති අයං ජාති නාම කථියති. සා පනෙසා තත්ථ තත්ථ භවෙ පඨමාභිනිබ්බත්තිලක්ඛණා, නීය්යාතනරසා, අතීතභවතො ඉධ උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානා, ඵලවසෙන දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා වා.

ඉදානි ‘ජාතියා දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති අයඤ්හි ජාති සයං න දුක්ඛා, දුක්ඛුප්පත්තියා පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති ¶ වුත්තා. කතරදුක්ඛස්ස පනායං වත්ථූති? යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකංදුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියං මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස සබ්බස්සාපි එසා වත්ථු. තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයඤ්හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරීකාදීසු නිබ්බත්තති. අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ඩකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙ නානාකුණපගන්ධපරිභාවිතෙ අසුචිපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිප්පදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිරහිතො අධිමත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොතීති. ඉදං තාව ‘ගබ්භොක්කන්තිමූලකං’ දුක්ඛං.

යං පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනඋට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිගුණ්ඨිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධුනනනිද්ධුනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛමනුභවති, යඤ්ච මාතු සීතුදකපානකාලෙ සීතනරකූපපන්නො ¶ විය, උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය, ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපටිච්ඡකාදිකම්මකාරණප්පත්තො විය තිබ්බං දුක්ඛමනුභොති – ඉදං ‘ගබ්භපරිහරණමූලකං’ දුක්ඛං.

යං ¶ පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘ගබ්භවිපත්තිමූලකං’ දුක්ඛං. යං විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකපපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාතියමානස්ස ¶ පරමසම්බාධෙන යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය නික්කඩ්ඪියමානස්ස මහානාගස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාටපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘විජායනමූලකං’ දුක්ඛං. යං පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසස්ස සුකුමාරසරීරස්ස හත්ථග්ගහණන්හාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ සූචිමුඛඛුරධාරවිජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං මාතුකුච්ඡිතො ‘බහි නික්ඛමනමූලකං’ දුක්ඛං. යං තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධන්තස්ස, අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස, කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස, උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං හොති – ඉදං ‘අත්තූපක්කමමූලකං’ දුක්ඛං.

යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති – ඉදං ‘පරූපක්කමමූලකං’ දුක්ඛන්ති. ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

යඤ්චාපි ¶ ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,

සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමනඤ්ච;

පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,

ජාතිං විනා ඉතිපි ජාතිරයඤ්හි දුක්ඛා.

කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,

අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;

දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාතින්ති.

192. ජරානිද්දෙසෙ ජරාති සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ජරාති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා, තෙනස්සා ඉදං සභාවපච්චත්තං. ජීරණතාති ඉමිනා ආකාරතො ¶ , තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්වා තචෙ වලිත්තභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ ඛණ්ඩිච්චන්ති ආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන පාකටීභූතාති පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස වා වාතස්ස වා අග්ගිනො වා තිණරුක්ඛාදීනං සංසග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො, චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති. න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා; න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො ¶ සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තාය ආයුක්ඛයචක්ඛාදිඉන්ද්රියපරිපාකසඞ්ඛාතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්සිමෙ පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති තස්මා ජරා ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා. යස්මා දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි සුඛුමම්පි ¶ අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’’ති ඵලූපචාරෙනෙව වුත්තා.

සා පනෙසා එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති. තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩාදිභාවදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා ‘පාකටජරා’ නාම. අරූපධම්මෙසු පන ජරා තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො ‘පටිච්ඡන්නජරා’ නාම. තත්ථ ය්වායං ඛණ්ඩාදිභාවො දිස්සති, සො තාදිසානං දන්තාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වණ්ණොයෙව. තං චක්ඛුනා දිස්වා මනොද්වාරෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ දන්තා ජරාය පහටා’’ති ජරං ජානාති, උදකට්ඨානෙ බද්ධානි ගොසිඞ්ගාදීනි ඔලොකෙත්වා හෙට්ඨා උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානනං විය. පුන අවීචි සවීචීති එවම්පි අයං ජරා දුවිධා හොති. තත්ථ මණිකනකරජතපවාළචන්දසූරියාදීනං මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය ච පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු අපාණීනං විය ච අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා ‘අවීචිජරා’ නාම, නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා ‘සවීචිජරා’ නාම.

තත්ථ ¶ සවීචිජරා උපාදින්නානුපාදින්නකවසෙන එවං දීපෙතබ්බා – දහරකුමාරකානඤ්හි පඨමමෙව ඛීරදන්තා නාම උට්ඨහන්ති, න තෙ ථිරා. තෙසු පන පතිතෙසු පුන දන්තා උට්ඨහන්ති. තෙ පඨමමෙව සෙතා හොන්ති, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ කාළකා හොන්ති. කෙසා පන පඨමමෙව තම්බාපි හොන්ති කාළකාපි සෙතාපි. ඡවි පන සලොහිතිකා හොති. වඩ්ඪන්තානං වඩ්ඪන්තානං ඔදාතානං ඔදාතභාවො, කාළකානං කාළකභාවො පඤ්ඤායති, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ වළිං ගණ්හාති. සබ්බම්පි සස්සං වපිතකාලෙ සෙතං හොති, පච්ඡා නීලං, ජරාවාතෙන පන පහටකාලෙ පණ්ඩුකං හොති. අම්බඞ්කුරෙනාපි දීපෙතුං වට්ටති එව. අයං වුච්චති ජරාති අයං ¶ ජරා නාම කථියති. සා පනෙසා ¶ ඛන්ධපරිපාකලක්ඛණා, මරණූපනයනරසා, යොබ්බනවිනාසපච්චුපට්ඨානා.

‘ජරාය දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛා, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වුත්තා. කතරස්ස දුක්ඛස්ස? කායදුක්ඛස්ස චෙව දොමනස්සදුක්ඛස්ස ච. ජිණ්ණස්ස හි අත්තභාවො ජරසකටං විය දුබ්බලො හොති, ඨාතුං වා ගන්තුං වා නිසීදිතුං වා වායමන්තස්ස බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති; පුත්තදාරෙ යථාපුරෙ අසල්ලක්ඛෙන්තෙ දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. අපිච –

අඞ්ගානං සිථිලභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;

යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.

විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;

අපසාදනීයතො චෙව, භීය්යො බාලත්තපත්තියා.

පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;

සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛාති.

193. මරණනිද්දෙසෙ චවනකවසෙන චුති; එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධාය චුතියා සාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං. භෙදොති චුතිඛන්ධානං භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං ¶ . අන්තරධානන්ති ඝටස්ස විය භින්නස්ස භින්නානං චුතිඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චු මරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියා කාලකිරියා. එත්තාවතා සම්මුතියා මරණං දීපිතං හොති.

ඉදානි පරමත්ථෙන දීපෙතුං ඛන්ධානං භෙදොතිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති භින්නෙසු මතොති වොහාරො හොති. එත්ථ ච චතුපඤ්චවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො; චතුවොකාරවසෙන වා ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන ¶ කළෙවරස්ස ¶ නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? භවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස කළෙවරස්ස සම්භවතො. යස්මා වා චාතුමහාරාජිකාදීසු ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපති, තස්මා තෙසං වසෙන ඛන්ධානං භෙදො. මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකරණතො මරණං ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො’’ති වුත්තං.

ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදොති ඉමිනා ඉන්ද්රියබද්ධස්සෙව මරණං නාම හොති, අනින්ද්රියබද්ධස්ස මරණං නාම නත්ථීති දස්සෙති. ‘සස්සං මතං, රුක්ඛො මතො’ති ඉදං පන වොහාරමත්තමෙව. අත්ථතො පන එවරූපානි වචනානි සස්සාදීනං ඛයවයභාවමෙව දීපෙන්ති. ඉදං වුච්චති මරණන්ති ඉදං සබ්බම්පි මරණං නාම කථියති.

අපිචෙත්ථ ඛණිකමරණං, සම්මුතිමරණං, සමුච්ඡෙදමරණන්ති අයම්පි භෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘ඛණිකමරණං’ නාම පවත්තෙ රූපාරූපධම්මානං භෙදො. ‘තිස්සො මතො, ඵුස්සො මතො’ති ඉදං ‘සම්මුතිමරණං’ නාම. ඛීණාසවස්ස අප්පටිසන්ධිකා කාලකිරියා ‘සමුච්ඡෙදමරණං’ නාම. ඉමස්මිං පනත්ථෙ සම්මුතිමරණං අධිප්පෙතං. ජාතික්ඛයමරණං, උපක්කමමරණං, සරසමරණං, ආයුක්ඛයමරණං, පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. තයිදං චුතිලක්ඛණං, වියොගරසං, විප්පවාසපච්චුපට්ඨානං.

‘මරණස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන ඉදම්පි සයං න දුක්ඛං, දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වුත්තං. මරණන්තිකාපි හි සාරීරිකා වෙදනා, පටිවාතෙ ගහිතා ආදිත්තතිණුක්කා ¶ විය, සරීරං නිදහන්ති. නරකනිමිත්තාදීනං උපට්ඨානකාලෙ බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. අපි ච –

පාපස්ස පාපකම්මාදි, නිමිත්තමනුපස්සතො;

භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං.

මීයමානස්ස ¶ යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො;

සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං.

විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං;

අසය්හමප්පටිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;

මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිතන්ති.

අපිච ¶ ඉමානි ජාතිජරාමරණානි නාම ඉමෙසං සත්තානං වධකපච්චාමිත්තා විය ඔතාරං ගවෙසන්තානි විචරන්ති. යථා හි පුරිසස්ස තීසු පච්චාමිත්තෙසු ඔතාරාපෙක්ඛෙසු විචරන්තෙසු එකො වදෙය්ය – ‘‘අහං අසුකඅරඤ්ඤස්ස නාම වණ්ණං කථෙත්වා එතං ආදාය තත්ථ ගමිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. දුතියො වදෙය්ය ‘‘අහං තව එතං ගහෙත්වා ගතකාලෙ පොථෙත්වා දුබ්බලං කරිස්සාමි, එත්ථ මය්හං දුක්කරං නත්ථී’’ති. තතියො වදෙය්ය – ‘‘තයා එතස්මිං පොථෙත්වා දුබ්බලෙ කතෙ තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං නාම මය්හං භාරො හොතූ’’ති. තෙ එවං වත්වා තථා කරෙය්යුං.

තත්ථ පඨමපච්චාමිත්තස්ස අරඤ්ඤස්ස වණ්ණං කථෙත්වා තං ආදාය තත්ථ ගතකාලො විය සුහජ්ජඤාතිමණ්ඩලතො නික්කඩ්ඪිත්වා යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තාපනං නාම ජාතියා කිච්චං. දුතියස්ස පොථෙත්වා දුබ්බලකරණං විය නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු නිපතිත්වා පරාධීනමඤ්චපරායණභාවකරණං ජරාය කිච්චං. තතියස්ස තිණ්හෙන අසිනා සීසච්ඡෙදනං විය ජීවිතක්ඛයපාපනං මරණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.

අපිචෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං සාදීනවමහාකන්තාරප්පවෙසො විය දට්ඨබ්බං. ජරාදුක්ඛං තත්ථ අන්නපානරහිතස්ස ¶ දුබ්බල්යං විය දට්ඨබ්බං. මරණදුක්ඛං දුබ්බලස්ස ඉරියාපථපවත්තනෙ විහතපරක්කමස්ස වාළාදීහි අනයබ්යසනාපාදනං විය දට්ඨබ්බන්ති.

194. සොකනිද්දෙසෙ බ්යසතීති බ්යසනං; හිතසුඛං ඛිපති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. ඤාතීනං බ්යසනං ඤාතිබ්යසනං; චොරරොගභයාදීහි ඤාතික්ඛයො ඤාතිවිනාසොති අත්ථො. තෙන ඤාතිබ්යසනෙන ඵුට්ඨස්සාති ¶ අජ්ඣොත්ථටස්ස අභිභූතස්ස සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – භොගානං බ්යසනං භොගබ්යසනං; රාජචොරාදිවසෙන භොගක්ඛයො භොගවිනාසොති අත්ථො. රොගොයෙව බ්යසනං රොගබ්යසනං; රොගො හි ආරොග්යං බ්යසති විනාසෙතීති බ්යසනං. සීලස්ස බ්යසනං සීලබ්යසනං; දුස්සීල්යස්සෙතං නාමං. සම්මාදිට්ඨිං විනාසයමානා උප්පන්නා දිට්ඨියෙව බ්යසනං දිට්ඨිබ්යසනං. එත්ථ ච පුරිමානි ද්වෙ අනිප්ඵන්නානි, පච්ඡිමානි තීණි නිප්ඵන්නානි තිලක්ඛණබ්භාහතානි. පුරිමානි ච තීණි නෙව කුසලානි න අකුසලානි. සීලදිට්ඨිබ්යසනද්වයං අකුසලං.

අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති ¶ ගහිතෙසු වා යෙන කෙනචි අග්ගහිතෙසු වා මිත්තාමච්චබ්යසනාදීසු යෙන කෙනචි. සමන්නාගතස්සාති සමනුබන්ධස්ස අපරිමුච්චමානස්ස. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන දුක්ඛධම්මෙනාති යෙන කෙනචි සොකදුක්ඛස්ස උප්පත්තිහෙතුනා. සොකොති සොචනකවසෙන සොකො; ඉදං තෙහි කාරණෙහි උපජ්ජනකසොකස්ස සභාවපච්චත්තං. සොචනාති සොචනාකරො. සොචිතත්තන්ති සොචිතභාවො. අන්තොසොකොති අබ්භන්තරෙ සොකො. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. සො හි අබ්භන්තරෙ සුක්ඛාපෙන්තො විය පරිසුක්ඛාපෙන්තො විය උප්පජ්ජතීති ‘‘අන්තොසොකො අන්තොපරිසොකො’’ති වුච්චති.

චෙතසො පරිජ්ඣායනාති චිත්තස්ස ඣායනාකාරො. සොකො හි උප්පජ්ජමානො අග්ගි විය චිත්තං ඣාපෙති පරිදහති, ‘‘චිත්තං මෙ ඣාමං, න මෙ කිඤ්චි පටිභාතී’’ති වදාපෙති. දුක්ඛිතො මනො දුම්මනො, තස්ස භාවො දොමනස්සං. අනුපවිට්ඨට්ඨෙන සොකොව සල්ලන්ති සොකසල්ලං. අයං වුච්චති සොකොති අයං සොකො නාම කථියති. සො පනායං කිඤ්චාපි අත්ථතො දොමනස්සවෙදනාව ¶ හොති, එවං ¶ සන්තෙපි අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො, චෙතසො පරිනිජ්ඣායනරසො, අනුසොචනපච්චුපට්ඨානො.

‘සොකස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයං සභාවදුක්ඛත්තා චෙව දුක්ඛස්ස ච වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. කතරදුක්ඛස්සාති? කායිකදුක්ඛස්ස චෙව ජවනක්ඛණෙ ච දොමනස්සදුක්ඛස්ස. සොකවෙගෙන හි හදයෙ මහාගණ්ඩො උට්ඨහිත්වා පරිපච්චිත්වා භිජ්ජති, මුඛතො වා කාළලොහිතං නික්ඛමති, බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘‘එත්තකා මෙ ඤාතයො ඛයං ගතා, එත්තකා මෙ භොගා’’ති චින්තෙන්තස්ස ච බලවං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නං දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙනපෙස දුක්ඛොති වෙදිතබ්බො. අපිච –

සත්තානං හදයං සොකො, සල්ලං විය විතුජ්ජති;

අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසඤ්ච ඩහතෙ පුන.

දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතීති.

195. පරිදෙවනිද්දෙසෙ ¶ ‘මය්හං ධීතා, මය්හං පුත්තො’ති එවං ආදිස්ස ආදිස්ස දෙවන්ති රොදන්ති එතෙනාති ආදෙවො. තං තං වණ්ණං පරිකිත්තෙත්වා පරිකිත්තෙත්වා දෙවන්ති එතෙනාති පරිදෙවො. තතො පරානි ද්වෙ ද්වෙ පදානි පුරිමද්වයස්සෙව ආකාරභාවනිද්දෙසවසෙන වුත්තානි. වාචාති වචනං. පලාපොති තුච්ඡං නිරත්ථකවචනං. උපඩ්ඪභණිතඅඤ්ඤභණිතාදිවසෙන විරූපො පලාපො විප්පලාපො. ලාලප්පොති පුනප්පුනං ලපනං. ලාලප්පනාකාරො ලාලප්පනා. ලාලප්පිතස්ස භාවො ලාලප්පිතත්තං. අයං වුච්චති පරිදෙවොති අයං පරිදෙවො නාම කථියති. සො ලාලප්පනලක්ඛණො, ගුණදොසපරිකිත්තනරසො, සම්භමපච්චුපට්ඨානො.

‘පරිදෙවස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛො, කායදුක්ඛදොමනස්සදුක්ඛානං පන වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. පරිදෙවන්තො හි අත්තනො ඛන්ධං මුට්ඨීහි ¶ පොථෙති, උභොහි හත්ථෙහි උරං පහරති ¶ පිංසති, සීසෙන භිත්තියා සද්ධිං යුජ්ඣති. තෙනස්ස බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘එත්තකා මෙ ඤාතයො ඛයං වයං අබ්භත්ථං ගතා’තිආදීනි චින්තෙති. තෙනස්ස බලවං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වෙදිතබ්බො. අපිච –

කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;

භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං,

දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහාති.

196-7. දුක්ඛදොමනස්සනිද්දෙසා හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං වණ්ණිතත්තා පාකටා එව. ලක්ඛණාදීනි පන තෙසං තත්ථ වුත්තානෙව.

‘දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො, දොමනස්සස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන උභයම්පෙතං සයඤ්ච දුක්ඛත්තා කායිකචෙතසිකදුක්ඛානඤ්ච වත්ථුභාවෙන දුක්ඛන්ති වුත්තං. හත්ථපාදානඤ්හි කණ්ණනාසිකානඤ්ච ඡෙදනදුක්ඛෙන දුක්ඛිතස්ස ¶ , අනාථසාලායං උච්ඡිට්ඨකපාලං පුරතො කත්වා නිපන්නස්ස, වණමුඛෙහි පුළුවකෙසු නික්ඛමන්තෙසු බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති; නානාරඞ්ගරත්තවත්ථමනුඤ්ඤාලඞ්කාරං නක්ඛත්තං කීළන්තං මහාජනං දිස්වා බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. එවං තාව දුක්ඛස්ස ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච –

පීළෙති කායිකමිදං, දුක්ඛං දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;

ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්තන්ති.

චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා පන කෙසෙ පකිරිය උරානි පතිපිසෙන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, ඡින්නපපාතං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්ති ¶ . තං තං විපරීතං වත්ථුං තථා තථා විප්පටිසාරිනො පරිඩය්හමානචිත්තා චින්තෙන්ති. එවං දොමනස්සස්ස උභින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච –

පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;

දුක්ඛන්ති දොමනස්සම්පි, දොමනස්සං තතො අහූති.

198. උපායාසනිද්දෙසෙ ¶ ආයාසනට්ඨෙන ආයාසො; සංසීදනවිසීදනාකාරප්පවත්තස්ස චිත්තකිලමථස්සෙතං නාමං. බලවං ආයාසො උපායාසො. ආයාසිතභාවො ආයාසිතත්තං. උපායාසිතභාවො උපායාසිතත්තං. අයං වුච්චති උපායාසොති අයං උපායාසො නාම කථියති. සො පනෙස බ්යාසත්තිලක්ඛණො, නිත්ථුනනරසො, විසාදපච්චුපට්ඨානො.

‘උපායාසස්ස දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන අයම්පි සයං න දුක්ඛො, උභින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වුත්තො. කුපිතෙන හි රඤ්ඤා ඉස්සරියං අච්ඡින්දිත්වා හතපුත්තභාතිකානං ආණත්තවධානං භයෙන අටවිං පවිසිත්වා නිලීනානං මහාවිසාදප්පත්තානං දුක්ඛට්ඨානෙන දුක්ඛසෙය්යාය දුක්ඛනිසජ්ජාය බලවං කායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘එත්තකා නො ඤාතකා, එත්තකා භොගා නට්ඨා’ති චින්තෙන්තානං බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛොති වෙදිතබ්බොති. අපිච –

චිත්තස්ස ¶ පරිදහනා, කායස්ස විසාදනා ච අධිමත්තං;

යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො.

එත්ථ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙයෙව තෙලාදීනං පාකො විය සොකො. තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහිනික්ඛමනං විය පරිදෙවො. බහිනික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුම්පි අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.

199. අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසෙ ¶ යස්සාති යෙ අස්ස. අනිට්ඨාති අපරියෙසිතා. පරියෙසිතා වා හොන්තු අපරියෙසිතා වා, නාමමෙවෙතං අමනාපාරම්මණානං. මනස්මිං න කමන්ති, න පවිසන්තීති අකන්තා. මනස්මිං න අප්පියන්ති, න වා මනං වඩ්ඪෙන්තීති අමනාපා. රූපාතිආදි තෙසං සභාවනිදස්සනං. අනත්ථං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අනත්ථකාමා. අහිතං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අහිතකාමා. අඵාසුකං දුක්ඛවිහාරං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති අඵාසුකකාමා. චතූහි ¶ යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයං විවට්ටං න ඉච්ඡන්ති, සභයං වට්ටමෙව නෙසං කාමෙන්ති ඉච්ඡන්තීති ආයොගක්ඛෙමකාමා.

අපිච සද්ධාදීනං වුද්ධිසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස අකාමනතො තෙසංයෙව හානිසඞ්ඛාතස්ස අනත්ථස්ස ච කාමනතො අනත්ථකාමා. සද්ධාදීනංයෙව උපායභූතස්ස හිතස්ස අකාමනතො සද්ධාහානිආදීනං උපායභූතස්ස අහිතස්ස ච කාමනතො අහිතකාමා. ඵාසුකවිහාරස්ස අකාමනතො අඵාසුකවිහාරස්ස ච කාමනතො අඵාසුකකාමා. යස්ස කස්සචි නිබ්භයස්ස අකාමනතො භයස්ස ච කාමනතො අයොගක්ඛෙමකාමාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

සඞ්ගතීති ගන්ත්වා සංයොගො. සමාගමොති ආගතෙහි සංයොගො. සමොධානන්ති ඨානනිසජ්ජාදීසු සහභාවො. මිස්සීභාවොති සබ්බකිච්චානං සහකරණං. අයං සත්තවසෙන යොජනා. සඞ්ඛාරවසෙන පන යං ලබ්භති තං ගහෙතබ්බං. අයං වුච්චතීති අයං අප්පියසම්පයොගො නාම කථියති. සො අනිට්ඨසමොධානලක්ඛණො, චිත්තවිඝාතකරණරසො, අනත්ථභාවපච්චුපට්ඨානො.

සො ¶ අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි. කෙවලං අප්පියසම්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො. අනිට්ඨානි හි වත්ථූනි සමොධානගතානි විජ්ඣනඡෙදනඵාලනාදීහි කායිකම්පි දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති, උබ්බෙගජනනතො මානසම්පි. තෙනෙතං වුච්චති –

දිස්වාව අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;

තදුපක්කමසම්භූත-මථ කායෙ යතො ඉධ.

තතො ¶ දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;

දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමොති.

200. පියවිප්පයොගනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. මාතා වාතිආදි පනෙත්ථ අත්ථකාමෙ සරූපෙන දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ මමායතීති මාතා. පියායතීති ¶ පිතා. භජතීති භාතා. තථා භගිනී. මෙත්තායන්තීති මිත්තා, මිනන්තීති වා මිත්තා; සබ්බගුය්හෙසු අන්තො පක්ඛිපන්තීති අත්ථො. කිච්චකරණීයෙසු සහභාවට්ඨෙන අමා හොන්තීති අමච්චා. අයං අම්හාකං අජ්ඣත්තිකොති එවං ජානන්ති ඤායන්තීති වා ඤාතී. ලොහිතෙන සම්බන්ධාති සාලොහිතා. එවමෙතානි පදානි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. අයං වුච්චතීති අයං පියෙහි විප්පයොගො නාම කථියති. සො ඉට්ඨවත්ථුවියොගලක්ඛණො, සොකුප්පාදනරසො, බ්යසනපච්චුපට්ඨානො.

සො අත්ථතො එකො ධම්මො නාම නත්ථි. කෙවලං පියවිප්පයුත්තානං දුවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛොති වුත්තො. ඉට්ඨානි හි වත්ථූනි වියුජ්ජමානානි සරීරස්ස සොසනමිලාපනාදිභාවෙන කායිකම්පි දුක්ඛං උප්පාදෙන්ති, ‘යම්පි නො අහොසි, තම්පි නො නත්ථී’ති අනුසොචාපනතො මානසම්පි. තෙනෙතං වුච්චති –

ඤාතිධනාදිවියොගා, සොකසරසමප්පිතා විතුජ්ජන්ති;

බාලා යතො තතො යං, දුක්ඛොති මතො පියවියොගොති.

201. ඉච්ඡානිද්දෙසෙ ජාතිධම්මානන්ති ජාතිසභාවානං ජාතිපකතිකානං. ඉච්ඡා උප්පජ්ජතීති තණ්හා උප්පජ්ජති. අහො වතාති පත්ථනා. න ¶ ඛො පනෙතං ඉච්ඡාය පත්තබ්බන්ති යං එතං ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාම, න ච වත නො ජාති ආගච්ඡෙය්යා’’ති එවං පහීනසමුදයෙසු සාධූසු විජ්ජමානං අජාතිධම්මත්තං, පරිනිබ්බුතෙසු ච විජ්ජමානං ජාතියා අනාගමනං ඉච්ඡිතං, තං ඉච්ඡන්තස්සාපි මග්ගභාවනාය විනා අපත්තබ්බතො අනිච්ඡන්තස්ස ච භාවනාය පත්තබ්බතො න ඉච්ඡාය පත්තබ්බං නාම හොති. ඉදම්පීති එතම්පි; උපරි සෙසානි උපාදාය ¶ පිකාරො. යම්පිච්ඡන්ති යෙනපි ධම්මෙන අලබ්භනෙය්යං වත්ථුං ඉච්ඡන්තො න ලභති, තං අලබ්භනෙය්යවත්ථුඉච්ඡනං දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. ජරාධම්මානන්තිආදීසුපි ¶ එසෙව නයො. එවමෙත්ථ අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛ’’න්ති වුත්තා. සා අලබ්භනෙය්යවත්ථුඉච්ඡනලක්ඛණා, තප්පරියෙසනරසා, තෙසං අප්පත්තිපච්චුපට්ඨානා.

ද්වින්නං පන දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො දුක්ඛාති වුත්තා. එකච්චො හි රාජා භවිස්සතීති සම්භාවිතො හොති. සො ඡින්නභින්නගණෙන පරිවාරිතො පබ්බතවිසමං වා වනගහනං වා පවිසති. අථ රාජා තං පවත්තිං ඤත්වා බලකායං පෙසෙති. සො රාජපුරිසෙහි නිහතපරිවාරො සයම්පි ලද්ධප්පහාරො පලායමානො රුක්ඛන්තරං වා පාසාණන්තරං වා පවිසති. තස්මිං සමයෙ මහාමෙඝො උට්ඨහති, තිබ්බන්ධකාරා කාළවද්දලිකා හොති. අථ නං සමන්තතො කාළකිපිල්ලිකාදයො පාණා පරිවාරෙත්වා ගණ්හන්ති. තෙනස්ස බලවකායදුක්ඛං උප්පජ්ජති. ‘මං එකං නිස්සාය එත්තකා ඤාතී ච භොගා ච විනට්ඨා’ති චින්තෙන්තස්ස බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඉති අයං ඉච්ඡා ඉමෙසං ද්වින්නම්පි දුක්ඛානං වත්ථුභාවෙන දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. අපිච –

තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;

යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.

අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;

යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවීති.

202. උපාදානක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ සංඛිත්තෙනාති දෙසනං සන්ධාය වුත්තං. දුක්ඛඤ්හි එත්තකානි දුක්ඛසතානීති වා එත්තකානි දුක්ඛසහස්සානීති වා එත්තකානි දුක්ඛසතසහස්සානීති ¶ වා සංඛිපිතුං න සක්කා, දෙසනා පන සක්කා, තස්මා ‘‘දුක්ඛං නාම අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති දෙසනං සඞ්ඛිපෙන්තො එවමාහ. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො; තස්ස තෙ කතමෙති චෙති අත්ථො. රූපූපාදානක්ඛන්ධොතිආදීනං අත්ථො ඛන්ධවිභඞ්ගෙ වණ්ණිතොයෙව.

‘ඛන්ධානං ¶ දුක්ඛට්ඨො වෙදිතබ්බො’ති එත්ථ පන –

ජාතිප්පභුතිකං ¶ දුක්ඛං, යං වුත්තං ඉධ තාදිනා;

අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙ න විජ්ජති.

යස්මා තස්මා උපාදාන-ක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;

දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා.

තථා හි ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපමිව ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලාවකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි බාධයමානා, තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවාදීනි විය රුක්ඛෙසු, උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති. උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං. මාරණන්තිකදුක්ඛාභිඝාතෙන පරිඩය්හමානදුක්ඛං සොකො, තදසහනතො ලාලප්පනදුක්ඛං පරිදෙවො. තතො ධාතුක්ඛොභසඞ්ඛාතඅනිට්ඨඵොට්ඨබ්බසමායොගතො කායස්ස ආබාධනදුක්ඛං දුක්ඛං. තෙන බාධියමානානං පුථුජ්ජනානං තත්ථ පටිඝුප්පත්තිතො චෙතොබාධනදුක්ඛං දොමනස්සං. සොකාදිවුඩ්ඪියා ජනිතවිසාදානං අනුත්ථුනනදුක්ඛං උපායාසො. මනොරථවිඝාතප්පත්තානං ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහි කප්පෙහි න සක්කා අසෙසතො වත්තුං, තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවා අවොචාති.

දුක්ඛසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

203. සමුදයසච්චනිද්දෙසෙ ¶ යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණං ¶ පුනොබ්භවො, පුනොබ්භවො සීලමස්සාති පොනොබ්භවිකා. අපිච පුනබ්භවං ¶ දෙති, පුනබ්භවාය සංවත්තති, පුනප්පුනං භවෙ නිබ්බත්තෙතීති පොනොබ්භවිකා. සා පනෙසා පුනබ්භවස්ස දායිකාපි අත්ථි අදායිකාපි, පුනබ්භවාය සංවත්තනිකාපි අත්ථි අසංවත්තනිකාපි, දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කමත්තාපි. සා පුනබ්භවං දදමානාපි අදදමානාපි, පුනබ්භවාය සංවත්තමානාපි අසංවත්තමානාපි, දින්නාය පටිසන්ධියා උපධිවෙපක්කමත්තාපි පොනොබ්භවිකා එවාති නාමං ලභති. අභිනන්දනසඞ්ඛාතෙන නන්දිරාගෙන සහගතාති නන්දිරාගසහගතා, නන්දිරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තමෙව ගතාති වුත්තං හොති. තත්රතත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො තත්රතත්රාභිනන්දිනී, රූපාදීසු වා ආරම්මණෙසු තත්රතත්රාභිනන්දිනී; රූපාභිනන්දිනී සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාභිනන්දිනීති අත්ථො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො; තස්ස සා කතමාති චෙති අත්ථො. කාමතණ්හාති කාමෙ තණ්හා කාමතණ්හා; පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙතං අධිවචනං. භවෙ තණ්හා භවතණ්හා; භවපත්ථනාවසෙන උප්පන්නස්ස සස්සතදිට්ඨිසහගතස්ස රූපාරූපභවරාගස්ස ච ඣානනිකන්තියා චෙතං අධිවචනං. විභවෙ තණ්හා විභවතණ්හා; උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතස්ස රාගස්සෙතං අධිවචනං.

ඉදානි තස්සා තණ්හාය වත්ථුං විත්ථාරතො දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජතීති ජායති. නිවිසතීති පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන පතිට්ඨහති. යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපන්ති යං ලොකස්මිං පියසභාවඤ්චෙව මධුරසභාවඤ්ච. චක්ඛුං ලොකෙතිආදීසු ලොකස්මිඤ්හි චක්ඛාදීසු මමත්තෙන අභිනිවිට්ඨා සත්තා සම්පත්තියං පතිට්ඨිතා අත්තනො චක්ඛුං ආදාසාදීසු නිමිත්තග්ගහණානුසාරෙන විප්පසන්නපඤ්චපසාදං සුවණ්ණවිමානෙ උග්ඝාටිතමණිසීහපඤ්ජරං විය මඤ්ඤන්ති, සොතං රජතපනාළිකං විය පාමඞ්ගසුත්තකං විය ච ¶ මඤ්ඤන්ති, තුඞ්ගනාසාති ලද්ධවොහාරං ඝානං වට්ටෙත්වා ඨපිතහරිතාලවට්ටිං විය මඤ්ඤන්ති, ජිව්හං රත්තකම්බලපටලං විය මුදුසිනිද්ධමධුරරසදං මඤ්ඤන්ති, කායං සාලලට්ඨිං විය සුවණ්ණතොරණං විය ච මඤ්ඤන්ති, මනං අඤ්ඤෙසං මනෙන අසදිසං උළාරං මඤ්ඤන්ති, රූපං සුවණ්ණකණිකාරපුප්ඵාදිවණ්ණං විය ¶ , සද්දං මත්තකරවීකකොකිලමන්දධමිතමණිවංසනිග්ඝොසං විය, අත්තනා පටිලද්ධානි චතුසමුට්ඨානිකගන්ධාරම්මණාදීනි ‘කස්ස අඤ්ඤස්ස එවරූපානි අත්ථී’ති මඤ්ඤන්ති. තෙසං එවං මඤ්ඤමානානං තානි චක්ඛාදීනි පියරූපානි චෙව හොන්ති සාතරූපානි ච. අථ නෙසං තත්ථ අනුප්පන්නා චෙව තණ්හා උප්පජ්ජති, උප්පන්නා ච පුනප්පුනං පවත්තිවසෙන නිවිසති. තස්මා භගවා – ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ ¶ පියරූපං සාතරූපං. එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජමානාති යදා උප්පජ්ජති තදා එත්ථ උප්පජ්ජතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථාපීති.

සමුදයසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

204. නිරොධසච්චනිද්දෙසෙ යො තස්සායෙව තණ්හායාති එත්ථ ‘යො තස්සෙව දුක්ඛස්සා’ති වත්තබ්බෙ යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති නො අඤ්ඤථා, යථාහ –

නිබ්බත්තති දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);

තස්මා තං දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො සමුදයනිරොධෙන දස්සෙතුං එවමාහ. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. සුවානවුත්තිනො පන අඤ්ඤතිත්ථියා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දස්සෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගෙන ¶ චෙව තස්සෙව ච දෙසනාය ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හීති. සීහසමානවුත්තිතාය සත්ථා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්තො යො තස්සායෙවාතිආදිමාහ.

තත්ථ තස්සායෙවාති යා සා උප්පත්ති නිවෙසවසෙන හෙට්ඨා පකාසිතා තස්සායෙව. අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදීනි සබ්බානි නිබ්බානවෙවචනානෙව ¶ . නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම තණ්හා අසෙසා විරජ්ජති නිරුජ්ඣති. තස්මා තං ‘‘තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො’’ති වුච්චති. නිබ්බානඤ්ච ආගම්ම තණ්හා චජියති, පටිනිස්සජ්ජියති, මුච්චති, න අල්ලියති. තස්මා නිබ්බානං ‘‘චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති වුච්චති. එකමෙව හි ¶ නිබ්බානං. නාමානි පනස්ස සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙන අනෙකානි නිබ්බානවෙවචනානෙව හොන්ති, සෙය්යථිදං – අසෙසවිරාගනිරොධො, චාගො, පටිනිස්සග්ගො, මුත්ති, අනාලයො, රාගක්ඛයො, දොසක්ඛයො, මොහක්ඛයො, තණ්හාක්ඛයො, අනුප්පාදො, අප්පවත්තං, අනිමිත්තං, අප්පණිහිතං, අනායූහනං, අප්පටිසන්ධි, අනුපපත්ති, අගති, අජාතං, අජරං, අබ්යාධි, අමතං, අසොකං, අපරිදෙවං, අනුපායාසං, අසංකිලිට්ඨන්තිආදීනි.

ඉදානි මග්ගෙන ඡින්නාය නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිපත්තායපි ච තණ්හාය යෙසු වත්ථූසු තස්සා උප්පත්ති දස්සිතා, තත්ථෙව අභාවං දස්සෙතුං සා ඛො පනෙසාතිආදිමාහ. තත්ථ යථා පුරිසො ඛෙත්තෙ ජාතං තිත්තඅලාබුවල්ලිං දිස්වා අග්ගතො පට්ඨාය මූලං පරියෙසිත්වා ඡින්දෙය්ය, සා අනුපුබ්බෙන මිලායිත්වා අප්පවත්තිං ගච්ඡෙය්ය. තතො තස්මිං ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු නිරුද්ධා පහීනාති වුච්චෙය්ය. එවමෙව ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු විය චක්ඛාදීසු තණ්හා. සා අරියමග්ගෙන මූලච්ඡින්නා නිබ්බානං ආගම්ම අප්පවත්තිං ගච්ඡති. එවං ගතා පන තෙසු වත්ථූසු ඛෙත්තෙ තිත්තඅලාබු විය න පඤ්ඤායති. යථා ච අටවිතො චොරෙ ආනෙත්වා නගරස්ස දක්ඛිණද්වාරෙ ඝාතෙය්යුං, තතො අටවියං චොරා මතාති වා මාරිතාති වා වුච්චෙය්යුං; එවමෙව අටවියං චොරා විය යා චක්ඛාදීසු තණ්හා, සා දක්ඛිණද්වාරෙ චොරා විය නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධත්තා නිබ්බානෙ නිරුද්ධා. එවං නිරුද්ධා පන තෙසු වත්ථූසු අටවියං ¶ චොරා විය න පඤ්ඤායති. තෙනස්සා තත්ථෙව නිරොධං දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’තිආදිමාහ. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

නිරොධසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

205. මග්ගසච්චනිද්දෙසෙ ¶ අයමෙවාති අඤ්ඤමග්ගපටික්ඛෙපනත්ථං නියමනං. අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣෙහි කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියභාවකරත්තා අරියඵලපටිලාභකරත්තා ච අරියො. අට්ඨඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො. ස්වායං චතුරඞ්ගිකා විය සෙනා, පඤ්චඞ්ගිකං විය තූරියං අඞ්ගමත්තමෙව ¶ හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථි. නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, නිබ්බානං වා මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො. සෙය්යථිදන්ති සො කතමොති චෙති අත්ථො.

ඉදානි අඞ්ගමත්තමෙව මග්ගො හොති, අඞ්ගවිනිම්මුත්තො නත්ථීති දස්සෙන්තො සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීති ආහ. තත්ථ සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා පරිග්ගහලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මා සමුට්ඨාපනලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මා වොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මා සමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි.

තෙසු ච එකෙකස්ස තීණි තීණි කිච්චානි හොන්ති, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, නිරොධං ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති තප්පටිච්ඡාදකමොහවිධමනවසෙන අසම්මොහතො. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි තථෙව මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනි ච පජහන්ති, නිරොධඤ්ච ආරම්මණං කරොන්ති. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ ¶ අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා සම්මා පරිග්ගණ්හාති, සම්මාකම්මන්තො සම්මා සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො සම්මා වොදාපෙති, සම්මාවායාමො සම්මා පග්ගණ්හාති, සම්මාසති සම්මා උපට්ඨාති, සම්මාසමාධි සම්මා පදහති.

අපිචෙසා සම්මාදිට්ඨි නාම පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා, කිච්චතො පන දුක්ඛෙ ඤාණන්තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා හොන්ති, මග්ගකාලෙ එකක්ඛණා එකාරම්මණා. තෙසු සම්මාසඞ්කප්පො කිච්චතො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොතිආදීනි තීණි ¶ නාමානි ලභති. සම්මාවාචාදයො තයො පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණා නානාරම්මණා විරතියොපි හොන්ති චෙතනායොපි, මග්ගක්ඛණෙ පන විරතියොව. සම්මාවායාමො සම්මාසතීති ඉදම්පි ද්වයං කිච්චතො සම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන චත්තාරි නාමානි ලභති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි සම්මාසමාධියෙව.

ඉති ඉමෙසු අට්ඨසු ධම්මෙසු භගවතා නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහූපකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා. අයඤ්හි ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති (ධ. ස. 16, 20, 29, 34) ච ¶ වුත්තා. තස්මා එතාය පුබ්බභාගෙ විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාතාය සම්මාදිට්ඨියා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙත්වා කිලෙසචොරෙ ඝාතෙන්තො ඛෙමෙන යොගාවචරො නිබ්බානං පාපුණාති. තෙන වුත්තං ‘‘නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස යොගිනො බහූපකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා’’ති.

සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහූපකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො. යථා හි හෙරඤ්ඤිකො හත්ථෙන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා චක්ඛුනා කහාපණං ඔලොකෙන්තො ‘අයං කූටො, අයං ඡෙකො’ති ජානාති, එවං යොගාවචරොපි පුබ්බභාගෙ විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විපස්සනාපඤ්ඤාය ඔලොකයමානො ‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරාදයො’ති ජානාති. යථා වා පන පුරිසෙන කොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා දින්නං මහාරුක්ඛං තච්ඡකො වාසියා තච්ඡෙත්වා කම්මෙ උපනෙති, එවං විතක්කෙන විතක්කෙත්වා විතක්කත්වා දින්නධම්මෙ යොගාවචරො පඤ්ඤාය ‘ඉමෙ ධම්මා කාමාවචරා, ඉමෙ ධම්මා රූපාවචරා’තිආදිනා නයෙන පරිච්ඡින්දිත්වා කම්මෙ උපනෙති. තෙන ¶ වුත්තං ‘සම්මාසඞ්කප්පො පන තස්සා බහූපකාරො, තස්මා තදනන්තරං වුත්තො’’ති.

ස්වායං යථා සම්මාදිට්ඨියා, එවං සම්මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ – ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ගහපති, විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දතී’’ති (ම. නි. 1.463). තස්මා තදනන්තරං සම්මාවාචා වුත්තා.

යස්මා පන ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච කරිස්සාමා’ති පඨමං වාචාය සංවිදහිත්වා ලොකෙ කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, තස්මා වාචා කායකම්මස්ස උපකාරිකාති සම්මාවාචාය අනන්තරං සම්මාකම්මන්තො වුත්තො.

චතුබ්බිධං ¶ පන වචීදුච්චරිතං, තිවිධං කායදුච්චරිතං පහාය උභයං සුචරිතං පූරෙන්තස්සෙව යස්මා ආජීවට්ඨමකසීලං පූරති, න ඉතරස්ස, තස්මා තදුභයානන්තරං සම්මාආජීවො වුත්තො.

එවං සුද්ධාජීවෙන ‘පරිසුද්ධො මෙ ආජීවො’ති එත්තාවතා පරිතොසං අකත්වා සුත්තප්පමත්තෙන විහරිතුං න යුත්තං, අථ ඛො සබ්බඉරියාපථෙසු ඉදං වීරියමාරභිතබ්බන්ති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාවායාමො වුත්තො.

තතො ¶ ආරද්ධවීරියෙනාපි කායාදීසු චතූසු වත්ථූසු සති සුප්පතිට්ඨිතා කාතබ්බාති දස්සනත්ථං තදනන්තරං සම්මාසති දෙසිතා.

යස්මා පන එවං සුප්පතිට්ඨිතා සති සමාධිස්ස උපකාරානුපකාරානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා පහොති එකත්තාරම්මණෙ චිත්තං සමාධාතුං, තස්මා සම්මාසතිඅනන්තරං සම්මාසමාධි දෙසිතොති වෙදිතබ්බො.

සම්මාදිට්ඨිනිද්දෙසෙ ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතුසච්චකම්මට්ඨානං දස්සිතං. තත්ථ පුරිමානි ද්වෙ සච්චානි වට්ටං, පච්ඡිමානි විවට්ටං. තෙසු භික්ඛුනො වට්ටෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො හොති, විවට්ටෙ නත්ථි අභිනිවෙසො. පුරිමානි හි ද්වෙ සච්චානි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා සමුදයො’’ති එවං සඞ්ඛෙපෙන ච ‘‘කතමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා? රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා නයෙන විත්ථාරෙන ච ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හිත්වා වාචාය පුනප්පුනං පරිවත්තෙන්තො යොගාවචරො කම්මං කරොති; ඉතරෙසු පන ද්වීසු සච්චෙසු ‘‘නිරොධසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං, මග්ගසච්චං ඉට්ඨං කන්තං මනාප’’න්ති එවං සවනෙනෙව කම්මං කරොති. සො එවං කම්මං කරොන්තො චත්තාරි සච්චානි එකෙන පටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති; දුක්ඛං ¶ පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියපටිවෙධෙන, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති; දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන…පෙ… මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති.

එවමස්ස පුබ්බභාගෙ ද්වීසු සච්චෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාසවනධාරණසම්මසනපටිවෙධො හොති, ද්වීසු සවනපටිවෙධොයෙව; අපරභාගෙ තීසු කිච්චතො පටිවෙධො හොති, නිරොධෙ ආරම්මණපටිවෙධො. තත්ථ සබ්බම්පි පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, සවනධාරණසම්මසනඤාණං ලොකියං කාමාවචරං, පච්චවෙක්ඛණා පන පත්තසච්චස්ස හොති. අයඤ්ච ආදිකම්මිකො. තස්මා සා ඉධ න වුත්තා. ඉමස්ස ච භික්ඛුනො පුබ්බෙ පරිග්ගහතො ‘දුක්ඛං පරිජානාමි ¶ , සමුදයං පජහාමි, නිරොධං සච්ඡිකරොමි, මග්ගං භාවෙමී’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි, පරිග්ගහතො පට්ඨාය හොති; අපරභාගෙ පන දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතමෙව හොති…පෙ… මග්ගො භාවිතොව හොති.

තත්ථ ද්වෙ සච්චානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි, ද්වෙ ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. දුක්ඛසච්චඤ්හි උප්පත්තිතො පාකටං; ඛාණුකණ්ටකප්පහාරාදීසු ‘අහො දුක්ඛ’න්ති වත්තබ්බතම්පි ආපජ්ජති. සමුදයම්පි ¶ ඛාදිතුකාමතාභුඤ්ජිතුකාමතාදිවසෙන උප්පත්තිතො පාකටං. ලක්ඛණපටිවෙධතො පන උභයම්පි ගම්භීරං. ඉති තානි දුද්දසත්තා ගම්භීරානි. ඉතරෙසං පන ද්වින්නං දස්සනත්ථාය පයොගො භවග්ගගහණත්ථං හත්ථප්පසාරණං විය, අවීචිඵුසනත්ථං පාදප්පසාරණං විය, සතධා භින්නවාලස්ස කොටියා කොටිං පටිපාදනං විය ච හොති. ඉති තානි ගම්භීරත්තා දුද්දසානි. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරෙසු ගම්භීරත්තා ච දුද්දසෙසු චතූසු සච්චෙසු උග්ගහාදිවසෙන පුබ්බභාගඤාණුප්පත්තිං සන්ධාය ඉදං ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. පටිවෙධක්ඛණෙ පන එකමෙව ඤාණං හොති.

සම්මාසඞ්කප්පනිද්දෙසෙ කාමතො නිස්සටොති නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පො. බ්යාපාදතො නිස්සටොති අබ්යාපාදසඞ්කප්පො. විහිංසාය නිස්සටොති අවිහිංසාසඞ්කප්පො. තත්ථ නෙක්ඛම්මවිතක්කො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො ¶ උප්පජ්ජති, අබ්යාපාදවිතක්කො බ්යාපාදවිතක්කස්ස, අවිහිංසාවිතක්කො විහිංසාවිතක්කස්ස. නෙක්ඛම්මවිතක්කො ච කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති, අබ්යාපාදඅවිහිංසාවිතක්කා බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කානං.

තත්ථ යොගාවචරො කාමවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං කාමවිතක්කං වා සම්මසති අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චි සඞ්ඛාරං. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති, විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙති. අථස්ස මග්ගක්ඛණෙ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පදඝාතං පදච්ඡෙදං කරොන්තො උප්පජ්ජති; බ්යාපාදවිතක්කස්සාපි පදඝාතනත්ථං බ්යාපාදවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඛාරං සම්මසති; විහිංසාවිතක්කස්ස පදඝාතනත්ථං විහිංසාවිතක්කං වා අඤ්ඤං වා සඞ්ඛාරං සම්මසති. අථස්ස විපස්සනාක්ඛණෙති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

කාමවිතක්කාදීනං ¶ පන තිණ්ණං පාළියං විභත්තෙසු අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු එකකම්මට්ඨානම්පි අපච්චනීකං නාම නත්ථි. එකන්තතො පන කාමවිතක්කස්ස තාව අසුභෙසු පඨමජ්ඣානමෙව පච්චනීකං, බ්යාපාදවිතක්කස්ස මෙත්තාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි, විහිංසාවිතක්කස්ස කරුණාය තිකචතුක්කජ්ඣානානි. තස්මා අසුභෙ පරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපන්නස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො වික්ඛම්භනවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙන්තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ විපස්සනාසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො තදඞ්ගවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගං පාපෙන්තස්ස මග්ගක්ඛණෙ ¶ මග්ගසම්පයුත්තො සඞ්කප්පො සමුච්ඡෙදවසෙන කාමවිතක්කස්ස පච්චනීකො හුත්වා උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නො නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පොති වුච්චතීති වෙදිතබ්බො.

මෙත්තාය පන පරිකම්මං කත්වා, කරුණාය පරිකම්මං කත්වා ඣානං සමාපජ්ජතීති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. එවං උප්පන්නො අබ්යාපාදසඞ්කප්පොති වුච්චති, අවිහිංසාසඞ්කප්පොති ච වුච්චතීති ¶ වෙදිතබ්බො. එවමෙතෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො විපස්සනාඣානවසෙන උප්පත්තීනං නානත්තා පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු උප්පන්නස්ස අකුසලසඞ්කප්පස්ස පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානො එකොව කුසලසඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. අයං සම්මාසඞ්කප්පො නාම.

සම්මාවාචානිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන පිසුණවාචාදීහි, තස්මා චතස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාවාචාසඞ්ඛාතාය චතුබ්බිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාවාචාසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාවාචා නාම.

සම්මාකම්මන්තනිද්දෙසෙපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන පාණාතිපාතා විරමති, අඤ්ඤෙන අදින්නාදානා, අඤ්ඤෙන කාමෙසුමිච්ඡාචාරා, තස්මා තිස්සොපෙතා වෙරමණියො පුබ්බභාගෙ නානා; මග්ගක්ඛණෙ පන මිච්ඡාකම්මන්තසඞ්ඛාතාය තිවිධාය අකුසලදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා අකුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාකම්මන්තො නාම.

සම්මාආජීවනිද්දෙසෙ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. අරියසාවකොති අරියස්ස බුද්ධස්ස සාවකො. මිච්ඡාආජීවං පහායාති පාපකං ආජීවං පජහිත්වා. සම්මාආජීවෙනාති බුද්ධපසත්ථෙන කුසලආජීවෙන. ජීවිකං කප්පෙතීති ජීවිතප්පවත්තිං පවත්තෙති. ඉධාපි යස්මා අඤ්ඤෙනෙව චිත්තෙන කායද්වාරවීතික්කමා විරමති; අඤ්ඤෙන වචීද්වාරවීතික්කමා, තස්මා පුබ්බභාගෙ නානාක්ඛණෙසු උප්පජ්ජති; මග්ගක්ඛණෙ පන ද්වීසු ද්වාරෙසු සත්තන්නං කම්මපථානං වසෙන උප්පන්නාය මිච්ඡාආජීවදුස්සීල්යචෙතනාය පදච්ඡෙදතො අනුප්පත්තිසාධනවසෙන මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව සම්මාආජීවසඞ්ඛාතා කුසලවෙරමණී උප්පජ්ජති. අයං සම්මාආජීවො නාම.

සම්මාවායාමනිද්දෙසො ¶ සම්මප්පධානවිභඞ්ගෙ අනුපදවණ්ණනාවසෙන ආවිභවිස්සති. අයං පන පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලභති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන අනුප්පන්නානං පාපකානං ¶ අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය වායාමං කරොති, අඤ්ඤෙන උප්පන්නානං පහානාය; අඤ්ඤෙනෙව ච අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය, අඤ්ඤෙන උප්පන්නානං ඨිතියා; මග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භති. එකමෙව හි මග්ගසම්පයුත්තං වීරියං චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලබ්භති.

සම්මාසතිනිද්දෙසොපි සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ අනුපදවණ්ණනාවසෙන ආවිභවිස්සති. අයම්පි ච පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පරිග්ගණ්හාති, අඤ්ඤෙනඤ්ඤෙන වෙදනාදීනි; මග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තෙයෙව ලබ්භති. එකායෙව හි මග්ගසම්පයුත්තා සති චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරි නාමානි ලභති.

සම්මාසමාධිනිද්දෙසෙ චත්තාරි ඣානානි පුබ්බභාගෙපි නානා, මග්ගක්ඛණෙපි. පුබ්බභාගෙ සමාපත්තිවසෙන නානා, මග්ගක්ඛණෙ නානාමග්ගවසෙන. එකස්ස හි පඨමමග්ගො පඨමජ්ඣානිකො හොති, දුතියමග්ගාදයොපි පඨමජ්ඣානිකා, දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා. එකස්ස පඨමමග්ගො දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො හොති, දුතියාදයොපි දුතියාදීනං අඤ්ඤතරජ්ඣානිකා වා පඨමජ්ඣානිකා වා. එවං චත්තාරොපි මග්ගා ඣානවසෙන සදිසා වා අසදිසා වා එකච්චසදිසා වා හොන්ති.

අයං පනස්ස විසෙසො පාදකජ්ඣානනියාමෙන හොති. පාදකජ්ඣානනියාමෙන තාව පඨමජ්ඣානලාභිනො පඨමජ්ඣානා වුට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නමග්ගො ¶ පඨමජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගානි පනෙත්ථ පරිපුණ්ණානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානතො උට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො දුතියජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත හොන්ති. තතියජ්ඣානතො උට්ඨාය විපස්සන්තස්ස උප්පන්නො මග්ගො තතියජ්ඣානිකො හොති; මග්ගඞ්ගානි පනෙත්ථ සත්ත, බොජ්ඣඞ්ගානි ඡ හොන්ති. එස නයො චතුත්ථජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා.

ආරුප්පෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තඤ්ච ඛො ලොකුත්තරං නො ලොකියන්ති වුත්තං. එත්ථ කථන්ති? එත්ථාපි පඨමජ්ඣානාදීසු යතො උට්ඨාය සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභිත්වා ආරුප්පසමාපත්තිං භාවෙත්වා යො ආරුප්පෙ උප්පන්නො, තංඣානිකාව තස්ස තත්ථ තයො මග්ගා උප්පජ්ජන්ති ¶ . එවං ¶ පාදකජ්ඣානමෙව නියාමෙති. කෙචි පන ථෙරා ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියාමෙන්තී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියාමෙතී’’ති වදන්ති. කෙචි ‘‘වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා නියාමෙතී’’ති වදන්ති. තෙසං වාදවිනිච්ඡයො හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ ලොකුත්තරපදභාජනීයවණ්ණනායං (ධ. ස. අට්ඨ. 350) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චති සම්මාසමාධීති යා ඉමෙසු චතූසු ඣානෙසු එකග්ගතා, අයං පුබ්බභාගෙ ලොකියො, අපරභාගෙ ලොකුත්තරො සම්මාසමාධි නාම වුච්චතීති. එවං ලොකියලොකුත්තරවසෙන භගවා මග්ගසච්චං දෙසෙසි.

තත්ථ ලොකියමග්ගෙ සබ්බානෙව මග්ගඞ්ගානි යථානුරූපං ඡසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණානි හොන්ති. ලොකුත්තරමග්ගෙ පන චතුසච්චපටිවෙධාය පවත්තස්ස අරියස්ස නිබ්බානාරම්මණං අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතකං පඤ්ඤාචක්ඛු සම්මාදිට්ඨි. තථා සම්පන්නදිට්ඨිස්ස තංසම්පයුත්තං තිවිධමිච්ඡාසඞ්කප්පසමුග්ඝාතකං චෙතසො නිබ්බානපදාභිනිරොපනං සම්මාසඞ්කප්පො. තථා පස්සන්තස්ස විතක්කෙන්තස්ස ච තංසම්පයුත්තාව චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතසමුග්ඝාතිකාය මිච්ඡාවාචාය විරති සම්මාවාචා. තථා විරමන්තස්ස තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාකම්මන්තසමුච්ඡෙදිකා තිවිධකායදුච්චරිතවිරති සම්මාකම්මන්තො. තෙසංයෙව සම්මාවාචාකම්මන්තානං වොදානභූතා තංසම්පයුත්තාව කුහනාදිසමුච්ඡෙදිකා මිච්ඡාආජීවවිරති සම්මාආජීවො. ඉමිස්සා සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවසංඛාතාය සීලභූමියං පතිට්ඨමානස්ස තදනුරූපො තංසම්පයුත්තොව කොසජ්ජසමුච්ඡෙදකො ¶ අනුප්පන්නුප්පන්නානං අකුසලකුසලානං අනුප්පාදපහානුප්පාදට්ඨිතිසාධකො ච වීරියාරම්භො සම්මාවායාමො. එවං වායමන්තස්ස තංසම්පයුත්තොව මිච්ඡාසතිවිනිද්ධුනනකො කායාදීසු කායානුපස්සනාදිසාධකො ච චෙතසො අසම්මොසො සම්මාසති. ඉති අනුත්තරාය සතියා සුවිහිතචිත්තාරක්ඛස්ස තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාසමාධිසමුග්ඝාතිකා චිත්තෙකග්ගතා සම්මාසමාධීති. එස ¶ ලොකුත්තරො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො යො සහ ලොකියෙන මග්ගෙන දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති සඞ්ඛං ගතො.

සො ඛො පනෙස මග්ගො සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පානං විජ්ජාය, සෙසධම්මානං චරණෙන සඞ්ගහිතත්තා විජ්ජා චෙව චරණඤ්ච. තථා තෙසං ද්වින්නං විපස්සනායානෙන, ඉතරෙසං සමථයානෙන සඞ්ගහිතත්තා සමථො චෙව විපස්සනා ච. තෙසං වා ද්වින්නං පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, තදනන්තරානං තිණ්ණං සීලක්ඛන්ධෙන, අවසෙසානං සමාධික්ඛන්ධෙන අධිපඤ්ඤාඅධිසීලඅධිචිත්තසික්ඛාහි ච සඞ්ගහිතත්තා ඛන්ධත්තයඤ්චෙව සික්ඛාත්තයඤ්ච හොති; යෙන සමන්නාගතො අරියසාවකො දස්සනසමත්ථෙහි චක්ඛූහි ගමනසමත්ථෙහි ච ¶ පාදෙහි සමන්නාගතො අද්ධිකො විය විජ්ජාචරණසම්පන්නො හුත්වා විපස්සනායානෙන කාමසුඛල්ලිකානුයොගං, සමථයානෙන අත්තකිලමථානුයොගන්ති අන්තද්වයං පරිවජ්ජෙත්වා මජ්ඣිමපටිපදං පටිපන්නො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන මොහක්ඛන්ධං, සීලක්ඛන්ධෙන දොසක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධෙන ච ලොභක්ඛන්ධං පදාලෙන්තො අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය පඤ්ඤාසම්පදං, අධිසීලසික්ඛාය සීලසම්පදං, අධිචිත්තසික්ඛාය සමාධිසම්පදන්ති තිස්සො සම්පත්තියො පත්වා අමතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති, ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මරතනවිචිත්තං සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං අරියභූමිඤ්ච ඔක්කන්තො හොතීති.

206-214. ඉදානි අභිධම්මභාජනීයං හොති. තත්ථ ‘‘අරියසච්චානී’’ති අවත්වා නිප්පදෙසතො පච්චයසඞ්ඛාතං සමුදයං දස්සෙතුං ‘‘චත්තාරි සච්චානී’’ති වුත්තං ¶ . අරියසච්චානීති හි වුත්තෙ අවසෙසා ච කිලෙසා, අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා, තීණි ච කුසලමූලානි සාසවානි, අවසෙසා ච සාසවා කුසලා ධම්මා න සඞ්ගය්හන්ති. න ච කෙවලං තණ්හාව දුක්ඛං සමුදානෙති, ඉමෙපි අවසෙසා ච කිලෙසාදයො පච්චයා සමුදානෙන්තියෙව. ඉති ඉමෙපි පච්චයා දුක්ඛං සමුදානෙන්තියෙවාති නිප්පදෙසතො පච්චයසඞ්ඛාතං සමුදයං දස්සෙතුං ‘‘අරියසච්චානී’’ති අවත්වා ‘‘චත්තාරි සච්චානී’’ති වුත්තං.

නිද්දෙසවාරෙ ¶ ච නෙසං පඨමං දුක්ඛං අනිද්දිසිත්වා තස්සෙව දුක්ඛස්ස සුඛනිද්දෙසත්ථං දුක්ඛසමුදයො නිද්දිට්ඨො. තස්මිඤ්හි නිද්දිට්ඨෙ ‘‘අවසෙසා ච කිලෙසා’’තිආදිනා නයෙන දුක්ඛසච්චං සුඛනිද්දෙසං හොති. නිරොධසච්චම්පෙත්ථ තණ්හාය පහානං ‘‘තණ්හාය ච අවසෙසානඤ්ච කිලෙසානං පහාන’’න්ති එවං යථාවුත්තස්ස සමුදයස්ස පහානවසෙන පඤ්චහාකාරෙහි නිද්දිට්ඨං. මග්ගසච්චං පනෙත්ථ පඨමජ්ඣානිකසොතාපත්තිමග්ගවසෙන ධම්මසඞ්ගණියං විභත්තස්ස දෙසනානයස්ස මුඛමත්තමෙව දස්සෙන්තෙන නිද්දිට්ඨං. තත්ථ නයභෙදො වෙදිතබ්බො. තං උපරි පකාසයිස්සාම.

යස්මා ¶ පන න කෙවලං අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොව පටිපදා ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.433) වචනතො පන පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන පඤ්චඞ්ගිකොපි මග්ගො පටිපදා එවාති දෙසිතො, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං පඤ්චඞ්ගිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො. යස්මා ච න කෙවලං අට්ඨඞ්ගිකපඤ්චඞ්ගිකමග්ගාව පටිපදා, සම්පයුත්තකා පන අතිරෙකපඤ්ඤාසධම්මාපි පටිපදා එව, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං තතියො සබ්බසඞ්ගාහිකවාරොපි නිද්දිට්ඨො. තත්ථ ‘‘අවසෙසා ධම්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය සම්පයුත්තා’’ති ඉදං පරිහායති. සෙසං සබ්බත්ථ සදිසමෙව.

තත්ථ අට්ඨඞ්ගිකවාරස්ස ‘‘තණ්හාය අවසෙසානඤ්ච කිලෙසානං පහාන’’න්තිආදීසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු පඨමකොට්ඨාසෙ තාව සොතාපත්තිමග්ගෙ ඣානාභිනිවෙසෙ සුද්ධිකපටිපදා, සුද්ධිකසුඤ්ඤතා, සුඤ්ඤතපටිපදා, සුද්ධිකඅප්පණිහිතං, අප්පණිහිතපටිපදාති ඉමෙසු පඤ්චසු වාරෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං චතුක්කපඤ්චකනයානං වසෙන දස නයා හොන්ති. එවං සෙසෙසුපීති වීසතියා අභිනිවෙසෙසු ද්වෙ නයසතානි. තානි චතූහි අධිපතීහි චතුග්ගුණිතානි අට්ඨ ¶ . ඉති සුද්ධිකානි ද්වෙ සාධිපතී අට්ඨාති සබ්බම්පි නයසහස්සං හොති. යථා ච සොතාපත්තිමග්ගෙ, එවං සෙසමග්ගෙසුපීති චත්තාරි නයසහස්සානි හොන්ති. යථා ච පඨමකොට්ඨාසෙ චත්තාරි, එවං සෙසෙසුපීති අට්ඨඞ්ගිකවාරෙ පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු වීසති නයසහස්සානි හොන්ති. තථා පඤ්චඞ්ගිකවාරෙ සබ්බසඞ්ගාහිකවාරෙ චාති සබ්බානිපි සට්ඨි ¶ නයසහස්සානි සත්ථාරා විභත්තානි. පාළි පන සඞ්ඛෙපෙන ආගතා. එවමිදං තිවිධමහාවාරං පඤ්චදසකොට්ඨාසං සට්ඨිනයසහස්සපටිමණ්ඩිතං අභිධම්මභාජනීයං නාම නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.

215. පඤ්හාපුච්ඡකෙ චතුන්නම්පි සච්චානං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ වුත්තනයානුසාරෙනෙව කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සමුදයසච්චං කාමාවචරධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස පරිත්තාරම්මණං හොති, මහග්ගතධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස මහග්ගතාරම්මණං, පඤ්ඤත්තිං අස්සාදෙන්තස්ස නවත්තබ්බාරම්මණං. දුක්ඛසච්චං ¶ කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ උප්පන්නං පරිත්තාරම්මණං, රූපාරූපාවචරධම්මෙ ආරබ්භ උප්පත්තිකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, නව ලොකුත්තරධම්මෙ පච්චවෙක්ඛණකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං, පණ්ණත්තිං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං. මග්ගසච්චං සහජාතහෙතුවසෙන සබ්බදාපි මග්ගහෙතුකං වීරියං වා වීමංසං වා ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගභාවනාකාලෙ මග්ගාධිපති, ඡන්දචිත්තෙසු අඤ්ඤතරාධිපතිකාලෙ නවත්තබ්බං නාම හොති. දුක්ඛසච්චං අරියානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණං, තෙසංයෙව මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාධිපති, සෙසධම්මපච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බං හොති.

ද්වෙ සච්චානීති දුක්ඛසමුදයසච්චානි. එතානි හි අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ උප්පත්තිකාලෙ අතීතාදිආරම්මණානි හොන්ති. සමුදයසච්චං අජ්ඣත්තාදිභෙදෙ ධම්මෙ අස්සාදෙන්තස්ස අජ්ඣත්තාදිආරම්මණං හොති, දුක්ඛසච්චං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණම්පීති වෙදිතබ්බං. ඉති ඉමස්මිං පඤ්හාපුච්ඡකෙ ද්වෙ සච්චානි ලොකියානි හොන්ති, ද්වෙ ලොකුත්තරානි. යථා ¶ ච ඉමස්මිං, එවං පුරිමෙසුපි ද්වීසු. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි තීසුපි සුත්තන්තභාජනීයාදීසු ලොකියලොකුත්තරානෙව සච්චානි කථිතානි. එවමයං සච්චවිභඞ්ගොපි තෙපරිවට්ටං නීහරිත්වාව භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනීයා විභඞ්ගට්ඨකථාය

219. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ බාවීසතීති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. ඉදානි තානි සරූපතො දස්සෙන්තො චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදිමාහ. තත්ථ චක්ඛුද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති චක්ඛුන්ද්රියං. සොතඝානජිව්හාකායද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති කායින්ද්රියං. විජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති මනින්ද්රියං. ඉත්ථිභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉත්ථින්ද්රියං. පුරිසභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පුරිසින්ද්රියං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්ද්රියං. සුඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සුඛින්ද්රියං. දුක්ඛසොමනස්ස දොමනස්ස උපෙක්ඛාලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති උපෙක්ඛින්ද්රියං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියං. පග්ගහලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති වීරියින්ද්රියං. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සතින්ද්රියං. අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති පඤ්ඤින්ද්රියං. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති පවත්තෙ ජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. ඤාතානංයෙව ධම්මානං පුන ආජානනෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤින්ද්රියං. අඤ්ඤාතාවීභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ඉධ සුත්තන්තභාජනීයං නාම න ගහිතං. කස්මා? සුත්තන්තෙ ඉමාය පටිපාටියා බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං අනාගතත්තා. සුත්තන්තස්මිඤ්හි කත්ථචි ද්වෙ ඉන්ද්රියානි කථිතානි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි පඤ්ච. එවං පන නිරන්තරං ද්වාවීසති ආගතානි නාම නත්ථි. අයං තාවෙත්ථ අට්ඨකථානයො. අයං පන අපරො නයො – එතෙසු හි

අත්ථතො ¶ ලක්ඛණාදීහි, කමතො ච විජානියා;

භෙදාභෙදා තථා කිච්චා, භූමිතො ච විනිච්ඡයං.

තත්ථ ¶ චක්ඛාදීනං තාව ‘‘චක්ඛතීති චක්ඛූ’’තිආදිනා නයෙන අත්ථො පකාසිතො. පච්ඡිමෙසු පන තීසු පඨමං ‘පුබ්බභාගෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං චතුසච්චධම්මං වා ජානිස්සාමී’ති එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති වුත්තං. දුතියං ආජානනතො ච ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤින්ද්රියං. තතියං අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ¶ ඛීණාසවස්සෙව උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

කො පනෙස ඉන්ද්රියට්ඨො නාමාති? ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දදෙසිතට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දදිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දසිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො, ඉන්දජුට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. සො සබ්බොපි ඉධ යථායොගං යුජ්ජති. භගවා හි සම්මාසම්බුද්ධො පරමිස්සරියභාවතො ඉන්දො. කුසලාකුසලඤ්ච කම්මං කම්මෙසු කස්සචි ඉස්සරියාභාවතො. තෙනෙවෙත්ථ කම්මසඤ්ජනිතානි ඉන්ද්රියානි කුසලාකුසලකම්මං උල්ලිඞ්ගෙන්ති. තෙන ච සිට්ඨානීති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. සබ්බානෙව පනෙතානි භගවතා යථාභූතතො පකාසිතානි ච අභිසම්බුද්ධානි චාති ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. තෙනෙව භගවතා මුනින්දෙන කානිචි ගොචරාසෙවනාය, කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙනපි ඉන්ද්රියානි. අපිච ආධිපච්චසඞ්ඛාතෙන ඉස්සරියට්ඨෙනාපි එතානි ඉන්ද්රියානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධමාධිපච්චං; තස්මිං තික්ඛෙ තික්ඛත්තා මන්දෙ ච මන්දත්තාති. අයං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදීහී’ති ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානෙහිපි චක්ඛාදීනං විනිච්ඡයං විජානියාති අත්ථො. තානි නෙසං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයානෙව. පඤ්ඤින්ද්රියාදීනි හි චත්තාරි අත්ථතො අමොහොයෙව. සෙසානි තත්ථ සරූපෙනෙවාගතානි.

‘කමතො’ති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. තත්ථ අජ්ඣත්තධම්මං පරිඤ්ඤාය අරියභූමිපටිලාභො හොතීති අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්ද්රියාදීනි පඨමං දෙසිතානි. සො පනත්තභාවො යං ධම්මං උපාදාය ඉත්ථීති වා පුරිසොති ¶ වා සඞ්ඛං ගච්ඡති, අයං සොති නිදස්සනත්ථං තතො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියඤ්ච ¶ . සො දුවිධොපි ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධවුත්තීති ඤාපනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. යාව තස්ස පවත්ති තාව එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්ති. යං කිඤ්චි වෙදයිතං සබ්බං තං සුඛදුක්ඛන්ති ඤාපනත්ථං තතො සුඛින්ද්රියාදීනි. තංනිරොධත්ථං පන එතෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති පටිපත්තිදස්සනත්ථං තතො සද්ධාදීනි. ඉමාය පටිපත්තියා එස ධම්මො පඨමං අත්තනි පාතුභවතීති පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනත්ථං තතො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. තස්සෙව ඵලත්තා තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තා ච තතො අඤ්ඤින්ද්රියං. ඉතො පරං භාවනාය ඉමස්ස අධිගමො, අධිගතෙ ච පනිමස්මිං නත්ථි කිඤ්චි උත්තරි ¶ කරණීයන්ති ඤාපනත්ථං අන්තෙ පරමස්සාසභූතං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං දෙසිතන්ති අයමෙත්ථ කමො.

‘භෙදාභෙදා’ති ජීවිතින්ද්රියස්සෙව චෙත්ථ භෙදො. තඤ්හි රූපජීවිතින්ද්රියං අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති දුවිධං හොති. සෙසානං අභෙදොති එවමෙත්ථ භෙදාභෙදතො විනිච්ඡයං විජානියා.

‘කිච්චා’ති කිං ඉන්ද්රියානං කිච්චන්ති චෙ? චක්ඛුන්ද්රියස්ස තාව ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති වචනතො යං තං ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බං අත්තනො තික්ඛමන්දාදිභාවෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිධම්මානං තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතං අත්තාකාරානුවත්තාපනං ඉදං ‘කිච්චං’. එවං සොතඝානජිව්හාකායානං. මනින්ද්රියස්ස පන සහජාතධම්මානං අත්තනො වසවත්තාපනං, ජීවිතින්ද්රියස්ස සහජාතධම්මානුපාලනං, ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානං ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තකුත්තාකප්පාකාරානුවිධානං, සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සින්ද්රියානං සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපනං, උපෙක්ඛින්ද්රියස්ස සන්තපණීතමජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං, සද්ධාදීනං පටිපක්ඛාභිභවනං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච පසන්නාකාරාදිභාවසම්පාපනං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස සංයොජනත්තයප්පහානඤ්චෙව සම්පයුත්තකානඤ්ච ¶ තප්පහානාභිමුඛභාවකරණං, අඤ්ඤින්ද්රියස්ස කාමරාගබ්යාපාදාදිතනුකරණපහානඤ්චෙව සහජාතානඤ්ච අත්තනො වසානුවත්තාපනං, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස සබ්බකිච්චෙසු උස්සුක්කප්පහානඤ්චෙව අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා ච සම්පයුත්තානන්ති එවමෙත්ථ කිච්චතො විනිච්ඡයං විජානියා.

‘භූමිතො’ති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසසුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියානි චෙත්ථ කාමාවචරානෙව ¶ . මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි, සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි ච චතුභූමිපරියාපන්නානි. සොමනස්සින්ද්රියං කාමාවචර-රූපාවචර-ලොකුත්තරවසෙන භූමිත්තයපරියාපන්නං. අවසානෙ තීණි ලොකුත්තරානෙවාති එවං භූමිතො විනිච්ඡයං විජානියා. එවඤ්හි විජානන්තො –

සංවෙගබහුලො භික්ඛු, ඨිතො ඉන්ද්රියසංවරෙ;

ඉන්ද්රියානි පරිඤ්ඤාය, දුක්ඛස්සන්තං නිගච්ඡතීති.

220. නිද්දෙසවාරෙ ¶ ‘‘යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතාන’’න්තිආදි සබ්බං ධම්මසඞ්ගණියං පදභාජනෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 595 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වීරියින්ද්රියසමාධින්ද්රියනිද්දෙසාදීසු ච සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමො සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධීතිආදීනි න වුත්තානි. කස්මා? සබ්බසඞ්ගාහකත්තා. සබ්බසඞ්ගාහකානි හි ඉධ ඉන්ද්රියානි කථිතානි. එවං සන්තෙපෙත්ථ දස ඉන්ද්රියානි ලොකියානි කාමාවචරානෙව, තීණි ලොකුත්තරානි, නව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානීති.

221. පඤ්හාපුච්ඡකෙ සබ්බෙසම්පි ඉන්ද්රියානං කුසලාදිවිභාගො පාළිනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො.

223. ආරම්මණත්තිකෙසු පන සත්තින්ද්රියා අනාරම්මණාති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි සන්ධාය වුත්තං. ජීවිතින්ද්රියං පන අරූපමිස්සකත්තා ඉධ අනාභට්ඨං. ද්වින්ද්රියාති ද්වෙ ඉන්ද්රියා; සුඛදුක්ඛද්වයං සන්ධායෙතං වුත්තං. තඤ්හි එකන්තපරිත්තාරම්මණං. දොමනස්සින්ද්රියං සියා පරිත්තාරම්මණං, සියා මහග්ගතාරම්මණන්ති ¶ කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති ¶ , රූපාවචරාරූපාවචරෙ පන ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, පණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං. නවින්ද්රියා සියා පරිත්තාරම්මණාති මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියසොමනස්සින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි චෙව සද්ධාදිපඤ්චකඤ්ච සන්ධාය ඉදං වුත්තං. ජීවිතින්ද්රියඤ්හි රූපමිස්සකත්තා අනාරම්මණෙසු රූපධම්මෙසු සඞ්ගහිතම්පි අරූපකොට්ඨාසෙන සියාපක්ඛෙ සඞ්ගහිතං.

චත්තාරි ඉන්ද්රියානීති සුඛදුක්ඛදොමනස්සඅඤ්ඤාතාවින්ද්රියානි. තානි හි මග්ගාරම්මණත්තිකෙ න භජන්ති. මග්ගහෙතුකන්ති සහජාතහෙතුං සන්ධාය වුත්තං. වීරියවීමංසාජෙට්ඨකකාලෙ සියා මග්ගාධිපති, ඡන්දචිත්තජෙට්ඨකකාලෙ සියා නවත්තබ්බා.

දසින්ද්රියා ¶ සියා උප්පන්නා, සියා උප්පාදිනොති සත්ත රූපින්ද්රියානි තීණි ච විපාකින්ද්රියානි සන්ධායෙතං වුත්තං. දසින්ද්රියානි දොමනස්සෙන සද්ධිං හෙට්ඨා වුත්තානෙව. තත්ථ දොමනස්සින්ද්රියං පණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං, සෙසානි නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණකාලෙපි. තීණින්ද්රියානි බහිද්ධාරම්මණානීති තීණි ලොකුත්තරින්ද්රියානි. චත්තාරීති සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානි. තානි හි අජ්ඣත්තධම්මෙපි බහිද්ධාධම්මෙපි ආරබ්භ පවත්තන්ති. අට්ඨින්ද්රියාති මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි චෙව සද්ධාදිපඤ්චකඤ්ච. තත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණතා වෙදිතබ්බා.

ඉති ඉමස්මිම්පි පඤ්හාපුච්ඡකෙ දසින්ද්රියානි කාමාවචරානි, තීණි ලොකුත්තරානි, නව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානෙව කථිතානීති. අයම්පි අභිධම්මභාජනීයෙන සද්ධිං එකපරිච්ඡෙදොව හොති. අයං පන ඉන්ද්රියවිභඞ්ගො ද්වෙපරිවට්ටං නීහරිත්වා භාජෙත්වා දස්සිතොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. සුත්තන්තභාජනීයං උද්දෙසවාරවණ්ණනා

225. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ යා ‘‘අයං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන තන්ති නික්ඛිත්තා, තස්සා අත්ථසංවණ්ණනං කරොන්තෙන විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං ඔතරිත්වා ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙන සකසමයං අවොක්කමන්තෙන පරසමයං අනායූහන්තෙන සුත්තං අප්පටිබාහන්තෙන විනයං අනුලොමෙන්තෙන මහාපදෙසෙ ඔලොකෙන්තෙන ධම්මං දීපෙන්තෙන අත්ථං සඞ්ගහන්තෙන තමෙවත්ථං පුන ආවත්තෙත්වා අපරෙහිපි පරියායෙහි නිද්දිසන්තෙන ච යස්මා අත්ථසංවණ්ණනා කාතබ්බා හොති, පකතියාපි ච දුක්කරාව පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථසංවණ්ණනා, යථාහු පොරාණා –

‘‘සච්චං සත්තො පටිසන්ධි, පච්චයාකාරමෙව ච;

දුද්දසා චතුරො ධම්මා, දෙසෙතුඤ්ච සුදුක්කරා’’ති.

තස්මා ‘‘අඤ්ඤත්ර ආගමාධිගමප්පත්තෙහි න සුකරා පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථවණ්ණනා’’ති පරිතුලයිත්වා –

වත්තුකාමො අහං අජ්ජ, පච්චයාකාරවණ්ණනං;

පතිට්ඨං නාධිගච්ඡාමි, අජ්ඣොගාළ්හොව සාගරං.

සාසනං ¶ පනිදං නානා-දෙසනානයමණ්ඩිතං;

පුබ්බාචරියමග්ගො ච, අබ්බොච්ඡින්නො පවත්තති.

යස්මා තස්මා තදුභයං, සන්නිස්සායත්ථවණ්ණනං;

ආරභිස්සාමි එතස්ස, තං සුණාථ සමාහිතා.

‘‘යො කොචිමං අට්ඨිං කත්වා සුණෙය්ය,

අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.

අවිජ්ජාපච්චයා ¶ ¶ සඞ්ඛාරාතිආදීසු හි ආදිතොයෙව තාව –

දෙසනාභෙදතො අත්ථ-ලක්ඛණෙකවිධාදිතො;

අඞ්ගානඤ්ච වවත්ථානා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ‘දෙසනාභෙදතො’ති භගවතො හි වල්ලිහාරකානං චතුන්නං පුරිසානං වල්ලිග්ගහණං විය ආදිතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව පරියොසානං, තථා පරියොසානතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව ආදීති චතුබ්බිධා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා. යථා හි වල්ලිහාරකෙසු චතූසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මූලමෙව පඨමං පස්සති, සො තං මූලෙ ඡෙත්වා සබ්බං ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ආදිතො (ම. නි. 1.402) පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.

යථා පන තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣං පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා උපරිභාගංයෙව ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘තස්ස තං වෙදනං අභිනන්දතො ¶ අභිවදතො අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො උප්පජ්ජති නන්දී; යා වෙදනාසු නන්දී, තදුපාදානං, තස්සුපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාතී’’ති (ම. නි. 1.409; සං. නි. 3.5) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි දෙසෙති.

යථා ච තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා අග්ගං පඨමං පස්සති, සො අග්ගෙ ගහෙත්වා අග්ගානුසාරෙන යාව මූලා සබ්බං ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, ජාතිපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං නො වා කථං වා එත්ථ හොතී’’ති? ‘‘ජාතිපච්චයා, භන්තෙ, ජරාමරණං; එවං නො එත්ථ හොති – ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති. ‘‘භවපච්චයා ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, අවිජ්ජාපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා නො වා කථං වා එත්ථ හොතී’’ති? ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා, භන්තෙ, සඞ්ඛාරා; එවං නො එත්ථ හොති – අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පරියොසානතො පට්ඨාය යාව ආදිතොපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.

යථා පන තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣමෙව පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා හෙට්ඨා ඔතරන්තො යාව මූලා ¶ ආදාය කම්මෙ උපනෙති ¶ , එවං භගවා ‘‘ඉමෙ, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා කිං නිදානා, කිං සමුදයා, කිං ජාතිකා, කිං පභවා? ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා, තණ්හාසමුදයා, තණ්හාජාතිකා, තණ්හාපභවා. තණ්හා චායං, භික්ඛවෙ, කිං නිදානා? වෙදනා, ඵස්සො, සළායතනං, නාමරූපං, විඤ්ඤාණං. සඞ්ඛාරා කිං නිදානා…පෙ… සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා, අවිජ්ජාසමුදයා, අවිජ්ජාජාතිකා, අවිජ්ජාපභවා’’ති (සං. නි. 2.11) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදිතො දෙසෙති.

කස්මා පනෙවං දෙසෙතීති? පටිච්චසමුප්පාදස්ස සමන්තභද්දකත්තා, සයඤ්ච දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා. සමන්තභද්දකො හි පටිච්චසමුප්පාදො තතො තතො ඤායප්පටිවෙධාය සංවත්තතියෙව. දෙසනාවිලාසප්පත්තො ච භගවා චතුවෙසාරජ්ජප්පටිසම්භිදායොගෙන චතුබ්බිධගම්භීරභාවප්පත්තියා ච. සො දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා නානානයෙහෙව ධම්මං දෙසෙති. විසෙසතො පනස්ස යා ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා, සා පවත්තිකාරණවිභාගසම්මූළ්හං වෙනෙය්යජනං සමනුපස්සතො යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච පවත්තිතාති ඤාතබ්බා.

යා ¶ පරියොසානතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනා, සා ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති චා’’ති (දී. නි. 2.57) ආදිනා නයෙන කිච්ඡාපන්නං ලොකමනුවිලොකයතො පුබ්බභාගප්පටිවෙධානුසාරෙන තස්ස තස්ස ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛස්ස අත්තනාධිගතකාරණසන්දස්සනත්ථං. යා පන මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදි, සා ආහාරනිදානවවත්ථාපනානුසාරෙන යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා පුන අතීතද්ධතො පභුති හෙතුඵලපටිපාටිසන්දස්සනත්ථං. යා පන මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා පවත්තා, සා පච්චුප්පන්නෙ අද්ධානෙ අනාගතද්ධහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති අනාගතද්ධසන්දස්සනත්ථං. තාසු යා සා පවත්තිකාරණසම්මූළ්හස්ස වෙනෙය්යජනස්ස යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා වුත්තා, සා ඉධ නික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ අවිජ්ජා ආදිතො වුත්තා? කිං පකතිවාදීනං පකති විය අවිජ්ජාපි අකාරණං මූලකාරණං ලොකස්සාති? න අකාරණං. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති හි අවිජ්ජාය කාරණං වුත්තං. අත්ථි ¶ පන පරියායො යෙන මූලකාරණං සියා. කො පන සොති? වට්ටකථාය සීසභාවො. භගවා හි වට්ටකථං කථෙන්තො ද්වෙ ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙසි – අවිජ්ජං වා භවතණ්හං වා. යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ‘ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ‘ඉදප්පච්චයා අවිජ්ජා’’ති (අ. නි. 10.61); භවතණ්හං වා, යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හාය ‘ඉතො පුබ්බෙ භවතණ්හා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති. එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ‘ඉදප්පච්චයා භවතණ්හා’’ති (අ. නි. 10.62).

කස්මා පන භගවා වට්ටකථං කථෙන්තො ඉමෙ ද්වෙව ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙසීති? සුගතිදුග්ගතිගාමිනො කම්මස්ස විසෙසහෙතුභූතත්තා. දුග්ගතිගාමිනො හි කම්මස්ස විසෙසහෙතු අවිජ්ජා. කස්මා? යස්මා අවිජ්ජාභිභූතො පුථුජ්ජනො, අග්ගිසන්තාපලගුළාභිඝාතපරිස්සමාභිභූතා වජ්ඣගාවී තාය පරිස්සමාතුරතාය නිරස්සාදම්පි අත්තනො අනත්ථාවහම්පි ච උණ්හොදකපානං විය, කිලෙසසන්තාපතො නිරස්සාදම්පි දුග්ගතිවිනිපාතතො ච අත්තනො අනත්ථාවහම්පි පාණාතිපාතාදිමනෙකප්පකාරං දුග්ගතිගාමිකම්මං ආරභති. සුගතිගාමිනො පන කම්මස්ස විසෙසහෙතු භවතණ්හා. කස්මා? යස්මා භවතණ්හාභිභූතො පුථුජ්ජනො, යථා වුත්තප්පකාරා ගාවී ¶ සීතුදකතණ්හාය සඅස්සාදං අත්තනො පරිස්සමවිනොදනඤ්ච සීතුදකපානං විය, කිලෙසසන්තාපවිරහතො සඅස්සාදං සුගතිසම්පාපනෙන අත්තනො දුග්ගතිදුක්ඛපරිස්සමවිනොදනඤ්ච පාණාතිපාතාවෙරමණීආදිමනෙකප්පකාරං සුගතිගාමිකම්මං ආරභති.

එතෙසු පන වට්ටකථාය සීසභූතෙසු ධම්මෙසු කත්ථචි භගවා ¶ එකධම්මමූලිකං දෙසනං දෙසෙති, සෙය්යථිදං – ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරූපනිසං විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.23). තථා ‘‘උපාදානීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදි (සං. නි. 2.52). කත්ථචි උභයමූලිකම්පි, සෙය්යථිදං – ‘‘අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, බාලස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස එවමයං කායො සමුදාගතො. ඉති අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූපං ඉත්ථෙතං ¶ ද්වයං, ද්වයං පටිච්ච ඵස්සො, සළෙවායතනානි යෙහි ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙතී’’තිආදි (සං. නි. 2.19). තාසු තාසු දෙසනාසු ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති අයමිධ අවිජ්ජාවසෙන එකධම්මමූලිකා දෙසනාති වෙදිතබ්බා. එවං තාවෙත්ථ දෙසනාභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘අත්ථතො’ති අවිජ්ජාදීනං පදානං අත්ථතො, සෙය්යථිදං – පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම; අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම. තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං, ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යට්ඨං අවිදිතං කරොතීති අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බයොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති අවිජ්ජා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා. අපිච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා.

යං පටිච්ච ඵලමෙති සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා තෙන; තං අපච්චක්ඛිත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපි ච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා.

සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති ¶ සඞ්ඛාරා. අපිච අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා චාති දුවිධා සඞ්ඛාරා. තත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා තයො, කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරා තයොති ඉමෙ ඡ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා ¶ . තෙ සබ්බෙපි ලොකියකුසලාකුසලචෙතනාමත්තමෙව හොන්ති.

සඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛරණසඞ්ඛාරො, පයොගාභිසඞ්ඛාරොති ඉමෙ පන චත්තාරො සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා. තත්ථ ¶ ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143) වුත්තා සබ්බෙපි සප්පච්චයා ධම්මා ‘සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ නාම. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකා රූපාරූපධම්මා ‘අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරා’ති අට්ඨකථාසු වුත්තා. තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. විසුං පන නෙසං ආගතට්ඨානං න පඤ්ඤායති. තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා පන ‘අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරො’ති වුච්චති. තස්ස ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) ආගතට්ඨානං පඤ්ඤායති. කායිකචෙතසිකං පන වීරියං ‘පයොගාභිසඞ්ඛාරො’ති වුච්චති. සො ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකං ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතො.

න කෙවලඤ්ච එතෙයෙව, අඤ්ඤෙපි ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපජ්ජන්තස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.464) නයෙන සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතා අනෙකසඞ්ඛාරා. තෙසු නත්ථි සො සඞ්ඛාරො, යො සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡෙය්ය. ඉතො පරං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්තිආදීසු යං වුත්තං තං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අවුත්තෙ පන විජානාතීති විඤ්ඤාණං. නමතීති නාමං. රුප්පතීති රූපං. ආයෙ තනොති, ආයතඤ්ච නයතීති ආයතනං. ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්සතීති තණ්හා. උපාදියතීති උපාදානං. භවති භාවයති චාති භවො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්ති ¶ එතෙනාති මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං; උප්පාදට්ඨිතිවසෙන වා ද්වෙධා ඛණතීති දුක්ඛං. දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො.

සම්භවන්තීති ¶ නිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහෙව, අථ ඛො සබ්බපදෙහි ‘සම්භවන්තී’ති සද්දස්ස යොජනා කාතබ්බා. ඉතරථා හි ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තෙ කිං කරොන්තීති න පඤ්ඤායෙය්යුං. ‘‘සම්භවන්තී’’ති පන යොජනාය සති ‘‘අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො; තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං කතං හොති. එස නයො සබ්බත්ථ.

එවන්ති ¶ නිද්දිට්ඨනයනිදස්සනං. තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස සකලස්ස වා. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස, න සුඛසුභාදීනං. සමුදයොති නිබ්බත්ති. හොතීති සම්භවති. එවමෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණාදිතො’ති අවිජ්ජාදීනං ලක්ඛණාදිතො, සෙය්යථිදං – අඤ්ඤාණලක්ඛණා අවිජ්ජා, සම්මොහනරසා, ඡාදනපච්චුපට්ඨානා, ආසවපදට්ඨානා. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා සඞ්ඛාරා, ආයූහනරසා, චෙතනාපච්චුපට්ඨානා, අවිජ්ජාපදට්ඨානා. විජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණං, පුබ්බඞ්ගමරසං, පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං, සඞ්ඛාරපදට්ඨානං, වත්ථාරම්මණපදට්ඨානං වා. නමනලක්ඛණං නාමං, සම්පයොගරසං, අවිනිබ්භොගපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං, විකිරණරසං, අබ්යාකතපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. ආයතනලක්ඛණං සළායතනං, දස්සනාදිරසං, වත්ථුද්වාරභාවපච්චුපට්ඨානං ¶ , නාමරූපපදට්ඨානං. ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සඞ්ගතිපච්චුපට්ඨානො, සළායතනපදට්ඨානො. අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා, විසයරසසම්භොගරසා, සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා, ඵස්සපදට්ඨානා. හෙතුලක්ඛණා තණ්හා, අභිනන්දනරසා, අතිත්තිභාවපච්චුපට්ඨානා, වෙදනාපදට්ඨානා. ගහණලක්ඛණං උපාදානං, අමුඤ්චනරසං, තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානං, තණ්හාපදට්ඨානං. කම්මකම්මඵලලක්ඛණො භවො, භාවනභවනරසො, කුසලාකුසලාබ්යාකතපච්චුපට්ඨානො, උපාදානපදට්ඨානො. ජාතිආදීනං ලක්ඛණාදීනි සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘එකවිධාදිතො’ති එත්ථ අවිජ්ජා අඤ්ඤාණාදස්සනමොහාදිභාවතො එකවිධා, අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිතො දුවිධා තථා සඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරතො, වෙදනාත්තයසම්පයොගතො තිවිධා, චතුසච්චඅප්පටිවෙධතො ¶ චතුබ්බිධා, ගතිපඤ්චකාදීනවච්ඡාදනතො පඤ්චවිධා, ද්වාරාරම්මණතො පන සබ්බෙසුපි අරූපධම්මෙසු ඡබ්බිධතා වෙදිතබ්බා.

සඞ්ඛාරා සාසවවිපාකධම්මධම්මාදිභාවතො එකවිධා, කුසලාකුසලතො දුවිධා තථා පරිත්තමහග්ගතහීනමජ්ඣිමමිච්ඡත්තනියතානියතතො, තිවිධා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිභාවතො, චතුබ්බිධා චතුයොනිසංවත්තනතො, පඤ්චවිධා පඤ්චගතිගාමිතො.

විඤ්ඤාණං ¶ ලොකියවිපාකාදිභාවතො එකවිධං, සහෙතුකාහෙතුකාදිතො දුවිධං, භවත්තයපරියාපන්නතො වෙදනාත්තයසම්පයොගතො අහෙතුකදුහෙතුකතිහෙතුකතො ච තිවිධං, යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්ච.

නාමරූපං විඤ්ඤාණසන්නිස්සයතො කම්මපච්චයතො ච එකවිධං, සාරම්මණානාරම්මණතො දුවිධං, අතීතාදිතො තිවිධං, යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්ච.

සළායතනං සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨානතො එකවිධං, භූතප්පසාදවිඤ්ඤාණාදිතො දුවිධං, සම්පත්තාසම්පත්තනොභයගොචරතො තිවිධං, යොනිගතිපරියාපන්නතො චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්චාති ඉමිනා නයෙන ඵස්සාදීනම්පි එකවිධාදිභාවො වෙදිතබ්බොති. එවමෙත්ථ එකවිධාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘අඞ්ගානඤ්ච ¶ වවත්ථානා’ති සොකාදයො චෙත්ථ භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තා. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්ස තෙ සම්භවන්ති. යථාහ – ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො සාරීරිකාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො සමානො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති සම්මොහමාපජ්ජතී’’ති (සං. නි. 4.252). යාව ච තෙසං පවත්ති තාව අවිජ්ජායාති පුනපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති සම්බන්ධමෙව හොති භවචක්කං. තස්මා තෙසම්පි ජරාමරණෙනෙව එකසඞ්ඛෙපං කත්වා ද්වාදසෙව පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානීති වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ අඞ්ගානං වවත්ථානතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. අයං තාවෙත්ථ උද්දෙසවාරවසෙන සඞ්ඛෙපකථා.

226. ඉදානි ¶ නිද්දෙසවාරවසෙන විත්ථාරකථා හොති. ‘‘අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති හි වුත්තං. තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයෙසු සඞ්ඛාරෙසු දස්සෙතබ්බෙසු යස්මා පුත්තෙ කථෙතබ්බෙ පඨමං පිතා කථීයති. එවඤ්හි සති ‘මිත්තස්ස ¶ පුත්තො, දත්තස්ස පුත්තො’ති පුත්තො සුකථිතො හොති. තස්මා දෙසනාකුසලො සත්ථා සඞ්ඛාරානං ජනකත්ථෙන පිතුසදිසං අවිජ්ජං තාව දස්සෙතුං තත්ථ කතමා අවිජ්ජා? දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණන්තිආදිමාහ.

තත්ථ යස්මා අයං අවිජ්ජා දුක්ඛසච්චස්ස යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. තථා යස්මා දුක්ඛසමුදයස්ස දුක්ඛනිරොධස්ස දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු සුත්තන්තිකපරියායෙන අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාති කථිතං.

නික්ඛෙපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 1067) පන අභිධම්මපරියායෙන ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති අපරෙසුපි චතූසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං ගහිතං. තත්ථ ¶ පුබ්බන්තෙති අතීතො අද්ධා, අතීතානි ඛන්ධධාතුආයතනානි. අපරන්තෙති අනාගතො අද්ධා, අනාගතානි ඛන්ධධාතුආයතනානි. පුබ්බන්තාපරන්තෙති තදුභයං. ඉදප්පච්චයතාති සඞ්ඛාරාදීනං කාරණානි අවිජ්ජාදීනි අඞ්ගානි. පටිච්චසමුප්පන්නධම්මාති අවිජ්ජාදීහි නිබ්බත්තා සඞ්ඛාරාදයො ධම්මා. තත්රායං අවිජ්ජා යස්මා අතීතානං ඛන්ධාදීනං යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. තථා යස්මා අනාගතානං ඛන්ධාදීනං, අතීතානාගතානං ඛන්ධාදීනං ඉදප්පච්චයතාය චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මානඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණං ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා ගන්ථෙත්වා තිට්ඨති, තස්මා ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණන්ති වුච්චති. ඉමෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු අභිධම්මපරියායෙන අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාති කථිතං.

එවං කිං කථිතං හොති? කිච්චතො චෙව ජාතිතො ච අවිජ්ජා කථිතා නාම හොති. කථං ¶ ? අයඤ්හි අවිජ්ජා ඉමානි අට්ඨ ඨානානි ජානිතුං පස්සිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතීති කිච්චතො කථිතා; උප්පජ්ජමානාපි ඉමෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු උප්පජ්ජතීති ජාතිතොපි කථිතා. එවං කථෙත්වා පුන ‘‘යං ¶ එවරූපං අඤ්ඤාණං අදස්සන’’න්තිආදීනි පඤ්චවීසති පදානි අවිජ්ජාය ලක්ඛණං දස්සෙතුං ගහිතානි.

තත්ථ යස්මා අයං අවිජ්ජා ඉමෙහි අට්ඨහි පදෙහි කථිතාපි පුන පඤ්චවීසතියා පදෙහි ලක්ඛණෙ අකථිතෙ සුකථිතා නාම න හොති, ලක්ඛණෙ පන කථිතෙයෙව සුකථිතා නාම හොති. යථා පුරිසො නට්ඨං ගොණං පරියෙසමානො මනුස්සෙ පුච්ඡෙය්ය – ‘‘අපි, අය්යා, සෙතං ගොණං පස්සථ, රත්තං ගොණං පස්සථා’’ති? තෙ එවං වදෙය්යුං – ‘‘ඉමස්මිං රට්ඨෙ සෙතරත්තානං ගොණානං අන්තො නත්ථි, කිං තෙ ගොණස්ස ලක්ඛණ’’න්ති? අථ තෙන ‘සඞ්ඝාටි’ වා ‘නඞ්ගලං’ වාති වුත්තෙ ගොණො සුකථිතො නාම භවෙය්ය; එවමෙව යස්මා අයං අවිජ්ජා අට්ඨහි පදෙහි කථිතාපි පුන පඤ්චවීසතියා පදෙහි ලක්ඛණෙ අකථිතෙ සුකථිතා ¶ නාම න හොති, ලක්ඛණෙ පන කථිතෙයෙව සුකථිතා නාම හොති. තස්මා යානස්සා ලක්ඛණදස්සනත්ථං පඤ්චවීසති පදානි කථිතානි, තෙසම්පි වසෙන වෙදිතබ්බා.

සෙය්යථිදං – ඤාණං නාම පඤ්ඤා. සා අත්ථත්ථං කාරණකාරණං චතුසච්චධම්මං විදිතං පාකටං කරොති. අයං පන අවිජ්ජා උප්පජ්ජිත්වා තං විදිතං පාකටං කාතුං න දෙතීති ඤාණපච්චනීකතො අඤ්ඤාණං. දස්සනන්තිපි පඤ්ඤා. සාපි තං ආකාරං පස්සති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං පස්සිතුං න දෙතීති අදස්සනං. අභිසමයොතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං අභිසමෙති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං අභිසමෙතුං න දෙතීති අනභිසමයො. අනුබොධො සම්බොධො පටිවෙධොතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං අනුබුජ්ඣති සම්බුජ්ඣති පටිවිජ්ඣති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං අනුබුජ්ඣිතුං සංබුජ්ඣිතුං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතීති අනනුබොධො අසම්බොධො අප්පටිවෙධො. සඞ්ගාහනාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං ගහෙත්වා ඝංසිත්වා ගණ්හාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ගහෙත්වා ඝංසිත්වා ගණ්හිතුං න දෙතීති අසඞ්ගාහනා. පරියොගාහනාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං ඔගාහිත්වා අනුපවිසිත්වා ගණ්හාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ඔගාහිත්වා අනුපවිසිත්වා ගණ්හිතුං න දෙතීති අපරියොගාහනා. සමපෙක්ඛනාතිපි පඤ්ඤා ¶ . සා තං ආකාරං සමං සම්මා ච පෙක්ඛති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං සමං සම්මා ච පෙක්ඛිතුං න දෙතීති අසමපෙක්ඛනා. පච්චවෙක්ඛණාතිපි පඤ්ඤා. සා තං ආකාරං පච්චවෙක්ඛති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං පච්චවෙක්ඛිතුං න දෙතීති අපච්චවෙක්ඛණා. නාස්සා ¶ කිඤ්චි කම්මං පච්චක්ඛං අත්ථි, සයඤ්ච අපච්චවෙක්ඛිත්වා කතං කම්මන්ති අපච්චක්ඛකම්මං. දුම්මෙධභාවතාය දුම්මෙජ්ඣං. බාලභාවතාය බාල්යං.

සම්පජඤ්ඤන්තිපි පඤ්ඤා. සා අත්ථත්ථං කාරණකාරණං චතුසච්චධම්මං සම්මා පජානාති. අවිජ්ජා පන උප්පජ්ජිත්වා තං ආකාරං පජානිතුං න දෙතීති අසම්පජඤ්ඤං. මොහනවසෙන මොහො. පමොහනවසෙන පමොහො. සම්මොහනවසෙන සම්මොහො. අවින්දියං වින්දතීතිආදිවසෙන අවිජ්ජා. වට්ටස්මිං ඔහනති ඔසීදාපෙතීති අවිජ්ජොඝො. වට්ටස්මිං යොජෙතීති අවිජ්ජායොගො. අප්පහීනවසෙන ¶ පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො ච අවිජ්ජානුසයො. මග්ගෙ පරියුට්ඨිතචොරා අද්ධිකෙ විය කුසලචිත්තං පරියුට්ඨාති ගණ්හාති විලුම්පතීති අවිජ්ජාපරියුට්ඨානං. යථා නගරද්වාරෙ පලිඝසඞ්ඛාතාය ලඞ්ගියා පතිතාය අන්තොනගරෙ මනුස්සානං බහිනගරගමනම්පි බහිනගරෙ මනුස්සානං අන්තොනගරපවෙසනම්පි පච්ඡිජ්ජති, එවමෙව යස්ස සක්කායනගරෙ අයං පතිතා තස්ස නිබ්බානසම්පාපකං ඤාණගමනං පච්ඡිජ්ජතීති අවිජ්ජාලඞ්ගී නාම හොති. අකුසලඤ්ච තං මූලඤ්ච, අකුසලානං වා මූලන්ති අකුසලමූලං. තං පන න අඤ්ඤං, ඉධාධිප්පෙතො මොහොති මොහො අකුසලමූලං. අයං වුච්චති අවිජ්ජාති අයං එවංලක්ඛණා අවිජ්ජා නාමාති වුච්චති. එවං පඤ්චවීසතිපදවසෙන අවිජ්ජාය ලක්ඛණං වෙදිතබ්බං.

එවංලක්ඛණා පනායං අවිජ්ජා දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණන්ති වුත්තාපි දුක්ඛසච්චස්ස එකදෙසො හොති, සහජාතා හොති, තං ආරම්මණං කරොති, ඡාදෙති; සමුදයසච්චස්ස න එකදෙසො හොති, සහජාතා හොති, තං ආරම්මණං කරොති, ඡාදෙති; නිරොධසච්චස්ස නෙව එකදෙසො හොති, න සහජාතා, න තං ආරම්මණං කරොති, කෙවලං ඡාදෙති; මග්ගසච්චස්සාපි න එකදෙසො, න සහජාතා, න තං ආරම්මණං කරොති, කෙවලං ඡාදෙති. දුක්ඛාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. සමුදයාරම්මණතා අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. නිරොධාරම්මණතා අවිජ්ජා නුප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති. මග්ගාරම්මණතා අවිජ්ජා නූප්පජ්ජති, තඤ්ච ඡාදෙති.

ද්වෙ සච්චා දුද්දසත්තා ගම්භීරා. ද්වෙ සච්චා ගම්භීරත්තා දුද්දසා. අපිච ඛො පන දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං ගම්භීරඤ්චෙව දුද්දසඤ්ච. තත්ථ දුක්ඛං නාම පාකටං, ලක්ඛණස්ස පන දුද්දසත්තා ¶ ගම්භීරං නාම ජාතං. සමුදයෙපි එසෙව නයො. යථා පන මහාසමුද්දං මන්ථෙත්වා ඔජාය නීහරණං නාම භාරො, සිනෙරුපාදතො ¶ වාලිකාය උද්ධරණං නාම භාරො, පබ්බතං පීළෙත්වා රසස්ස නීහරණං නාම භාරො; එවමෙව ද්වෙ සච්චානි ගම්භීරතාය එව දුද්දසානි, නිරොධසච්චං පන අතිගම්භීරඤ්ච අතිදුද්දසඤ්චාති. එවං දුද්දසත්තා ගම්භීරානං ගම්භීරත්තා ච දුද්දසානං චතුන්නං අරියසච්චානං පටිච්ඡාදකං මොහන්ධකාරං අයං වුච්චති අවිජ්ජාති.

සඞ්ඛාරපදෙ ¶ හෙට්ඨා වුත්තසඞ්ඛාරෙසු සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරෙ අනාමසිත්වා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරෙයෙව දස්සෙන්තො තත්ථ කතමෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොතිආදිමාහ. තත්ථ පුනාති අත්තනො කාරකං, පූරෙති චස්ස අජ්ඣාසයං, පුජ්ජඤ්ච භවං නිබ්බත්තෙතීති පුඤ්ඤො. අභිසඞ්ඛරොති විපාකං කටත්තාරූපඤ්චාති අභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤොව අභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤපටිපක්ඛතො අපුඤ්ඤො. අපුඤ්ඤොව අභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං. ආනෙඤ්ජමෙව අභිසඞ්ඛාරො, ආනෙඤ්ජඤ්ච භවං අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. කායෙන පවත්තිතො, කායතො වා පවත්තො, කායස්ස වා සඞ්ඛාරොති කායසඞ්ඛාරො. වචීසඞ්ඛාරචිත්තසඞ්ඛාරෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පඨමත්තිකො පරිවීමංසනසුත්තවසෙන ගහිතො. තත්ථ හි ‘‘පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණං. අපුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤුපගං හොති විඤ්ඤාණං. ආනෙඤ්ජඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජුපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.51) වුත්තං. දුතියත්තිකො තදනන්තරස්ස විභඞ්ගසුත්තස්ස වසෙන ගහිතො, සම්මාදිට්ඨිසුත්තපරියායෙන (ම. නි. 1.102) ගහිතොතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. තත්ථ හි ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. කතමෙ තයො? කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො’’ති (සං. නි. 2.2) වුත්තං. කස්මා පනෙතෙසං සුත්තානං වසෙන තෙ ගහිතාති? අයං අභිධම්මො නාම ¶ න අධුනාකතො, නාපි බාහිරකඉසීහි වා සාවකෙහි වා දෙවතාහි ¶ වා භාසිතො. සබ්බඤ්ඤුජිනභාසිතො පන අයං. අභිධම්මෙපි හි සුත්තෙපි එකසදිසාව තන්ති නිද්දිට්ඨාති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථං.

ඉදානි තෙ සඞ්ඛාරෙ පභෙදතො දස්සෙතුං තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොතිආදිමාහ. තත්ථ කුසලා චෙතනාති අනියමතො චතුභූමිකචෙතනාපි වුත්තා. කාමාවචරා රූපාවචරාති නියමිතත්තා පන අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනාති තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ¶ නාම. දානමයාතිආදීහි තාසංයෙව චෙතනානං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන පවත්ති දස්සිතා. තත්ථ අට්ඨ කාමාවචරාව දානසීලමයා හොන්ති. භාවනාමයා පන තෙරසපි. යථා හි පගුණං ධම්මං සජ්ඣායමානො එකං ද්වෙ අනුසන්ධිගතෙපි න ජානාති, පච්ඡා ආවජ්ජන්තො ජානාති; එවමෙව කසිණපරිකම්මං කරොන්තස්ස පගුණජ්ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පගුණකම්මට්ඨානඤ්ච මනසිකරොන්තස්ස ඤාණවිප්පයුත්තාපි භාවනා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘භාවනාමයා පන තෙරසපී’’ති.

තත්ථ දානමයාදීසු ‘‘දානං ආරබ්භ දානමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං – අයං වුච්චති දානමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති. සීලං ආරබ්භ…පෙ… භාවනං ආරබ්භ භාවනමධිකිච්ච යා උප්පජ්ජති චෙතනා සඤ්චෙතනා චෙතයිතත්තං – අයං වුච්චති භාවනාමයො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො’’ති (විභ. 769) අයං සඞ්ඛෙපදෙසනා.

චීවරාදීසු පන චතූසු පච්චයෙසු රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු තං තං දෙන්තස්ස තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය පුබ්බභාගෙ පරිච්චාගකාලෙ පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණෙ චාති තීසු කාලෙසු පවත්තා චෙතනා දානමයා නාම. සීලං පරිපූරණත්ථාය පන ‘පබ්බජිස්සාමී’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජන්තස්ස මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා ‘පබ්බජිතො වතම්හි, සාධු සුට්ඨූ’ති ආවජ්ජන්තස්ස පාතිමොක්ඛං සංවරන්තස්ස චීවරාදයො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා සීලමයා නාම. පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන චක්ඛුං අනිච්චතො ¶ දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස රූපෙ…පෙ… ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, රූපසඤ්ඤං ¶ …පෙ… ධම්මසඤ්ඤං ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා භාවනාමයා නාමාති අයං විත්ථාරකථා.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරනිද්දෙසෙ අකුසලා චෙතනාති ද්වාදසඅකුසලචිත්තසම්පයුත්තා චෙතනා. කාමාවචරාති කිඤ්චාපි තත්ථ ¶ ඨපෙත්වා ද්වෙ දොමනස්සසහගතචෙතනා සෙසා රූපාරූපභවෙපි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ පන පටිසන්ධිං න ආකඩ්ඪන්ති, කාමාවචරෙයෙව පටිසන්ධිවසෙන විපාකං අවචාරෙන්තීති කාමාවචරාත්වෙව වුත්තා.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරනිද්දෙසෙ කුසලා චෙතනා අරූපාවචරාති චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා. එතා හි චතස්සො අනිඤ්ජනට්ඨෙන අනිඤ්ජනස්ස ච අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති වුච්චන්ති. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානතො හි තිස්සො කුසලවිපාකකිරියාචෙතනා ද්වාදස අරූපාවචරචෙතනාති පඤ්චදස ධම්මා අනිච්චලට්ඨෙන අඵන්දනට්ඨෙන ආනෙඤ්ජා නාම. තත්ථ රූපාවචරා කුසලා චෙතනා අනිඤ්ජා සමානාපි අත්තනා සරික්ඛකම්පි අසරික්ඛකම්පි සඉඤ්ජනම්පි අනිඤ්ජනම්පි රූපාරූපං ජනෙතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො නාම න හොති. විපාකකිරියචෙතනා පන අවිපාකත්තා විපාකං න අභිසඞ්ඛරොන්ති, තථා අරූපාවචරා විපාකකිරියචෙතනාපීති එකාදසාපි එතා චෙතනා ආනෙඤ්ජාව න අභිසඞ්ඛාරා. චතුබ්බිධා පන අරූපාවචරකුසලචෙතනා යථා හත්ථිඅස්සාදීනං සදිසාව ඡායා හොන්ති, එවං අත්තනා සදිසං නිච්චලං අරූපමෙව ජනෙතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති වුච්චතීති.

එවං පුඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවසෙන තෙරස, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරවසෙන ද්වාදස, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවසෙන චතස්සොති සබ්බාපෙතා පරිපිණ්ඩිතා එකූනතිංස චෙතනා හොන්ති. ඉති භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං උප්පජ්ජනකකුසලාකුසලචෙතනා මහාතුලාය ධාරයමානො විය, නාළියං පක්ඛිපිත්වා මිනමානො විය ච සබ්බඤ්ඤුතඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා එකූනතිංසමෙව දස්සෙසි.

ඉදානි ¶ අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා කුසලාකුසලකම්මං ආයූහමානා යෙහි ද්වාරෙහි ආයූහන්ති, තානි තීණි කම්මද්වාරානි දස්සෙන්තො තත්ථ කතමො කායසඞ්ඛාරො? කායසඤ්චෙතනාතිආදිමාහ. තත්ථ කායසඤ්චෙතනාති කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා කායද්වාරතො පවත්තා ¶ අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා ද්වාදස අකුසලචෙතනාති සමවීසති චෙතනා; කායද්වාරෙ ආදානග්ගහණචොපනං පාපයමානා උප්පන්නා වීසති කුසලාකුසලචෙතනාතිපි වත්තුං වට්ටති.

වචීසඤ්චෙතනාති ¶ වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා වචීද්වාරතො පවත්තා තායෙව වීසති චෙතනා; වචීද්වාරෙ හනුසඤ්චොපනං වාක්යභෙදං පාපයමානා උප්පන්නා වීසති චෙතනාතිපි වත්තුං වට්ටති. අභිඤ්ඤාචෙතනා පනෙත්ථ පරතො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති න ගහිතා. යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොති. තස්මා සාපි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බා. අවිජ්ජාපච්චයා පන සබ්බාපෙතා හොන්ති.

මනොසඤ්චෙතනාති උභොපි විඤ්ඤත්තියො අසමුට්ඨාපෙත්වා මනොද්වාරෙ උප්පන්නා සබ්බාපි එකූනතිංස චෙතනා. ඉති භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණා සත්තා කුසලාකුසලකම්මං ආයූහමානා ඉමෙහි තීහි ද්වාරෙහි ආයූහන්තීති ආයූහනකම්මද්වාරං දස්සෙසි.

ඉමෙසං පන ද්වින්නම්පි තිකානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගො වෙදිතබ්බො. කථං? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො හි කායදුච්චරිතා විරමන්තස්ස සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතා විරමන්තස්ස සියා වචීසඞ්ඛාරො. එවං අට්ඨ කුසලචෙතනා කාමාවචරා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච හොති කායසඞ්ඛාරො ච වචීසඞ්ඛාරො ච. මනොද්වාරෙ උප්පන්නා පන තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච හොති චිත්තසඞ්ඛාරො ච. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොපි කායදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා වචීසඞ්ඛාරො, ද්වෙ ද්වාරානි මුඤ්චිත්වා මනොද්වාරෙ පවත්තියං සියා චිත්තසඞ්ඛාරොති. එවං අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරොපි හොති වචීසඞ්ඛාරොපි චිත්තසඞ්ඛාරොපි.

කායසඞ්ඛාරො පන සියා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, සියා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. තථා වචීසඞ්ඛාරො. චිත්තසඞ්ඛාරො පන සියා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ¶ , සියා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො, සියා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති. ඉමෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා නාම.

කථං පනෙතං ජානිතබ්බං – ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තීති? අවිජ්ජාභාවෙ භාවතො. යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්ස හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති ¶ , සමුදයෙ අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛහෙතුභූතෙපි තණ්හාපරික්ඛාරෙ සඞ්ඛාරෙ සුඛහෙතුතො මඤ්ඤමානො ආරභති, නිරොධෙ පන මග්ගෙ ච අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛස්ස අනිරොධභූතෙපි ගතිවිසෙසෙ දුක්ඛනිරොධසඤ්ඤී ¶ හුත්වා නිරොධස්ස ච අමග්ගභූතෙසුපි යඤ්ඤාමරතපාදීසු නිරොධමග්ගසඤ්ඤී හුත්වා දුක්ඛනිරොධං පත්ථයමානො යඤ්ඤාමරතපාදිමුඛෙන තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති.

අපිච සො තාය චතූසු සච්චෙසු අප්පහීනාවිජ්ජතාය විසෙසතො ජාතිජරාරොගමරණාදිඅනෙකාදීනවවොකිණ්ණං පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං දුක්ඛං දුක්ඛතො අජානන්තො තස්ස අධිගමාය කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරභෙදං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දෙවච්ඡරකාමකො විය මරුපපාතං; සුඛසම්මතස්සාපි ච තස්ස පුඤ්ඤඵලස්ස අන්තෙ මහාපරිළාහජනකං විපරිණාමදුක්ඛතං අප්පස්සාදතඤ්ච අපස්සන්තොපි තප්පච්චයං වුත්තප්පකාරමෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති සලභො විය දීපසිඛාභිනිපාතං, මධුබින්දුගිද්ධො විය ච මධුලිත්තසත්ථධාරාලෙහනං.

කාමූපසෙවනාදීසු ච සවිපාකෙසු ආදීනවං අපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤාය චෙව කිලෙසාභිභූතතාය ච ද්වාරත්තයප්පවත්තම්පි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති බාලො විය ගූථකීළනං, මරිතුකාමො විය ච විසඛාදනං. ආරුප්පවිපාකෙසු චාපි සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛතං අනවබුජ්ඣමානො සස්සතාදිවිපල්ලාසෙන චිත්තසඞ්ඛාරභූතං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං ආරභති දිසාමූළ්හො විය පිසාචනගරාභිමුඛමග්ගගමනං.

එවං යස්මා අවිජ්ජාභාවතොව සඞ්ඛාරභාවො, න අභාවතො; තස්මා ජානිතබ්බමෙතං – ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තීති. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති. යතො ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා, විජ්ජා උප්පන්නා, සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’ති.

එත්ථාහ – ගණ්හාම තාව එතං ‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො’ති. ඉදං පන වත්තබ්බං – ‘කතමෙසං සඞ්ඛාරානං කථං පච්චයො හොතී’ති? තත්රිදං වුච්චති –

පච්චයො ¶ හොති පුඤ්ඤානං, දුවිධානෙකධා පන;

පරෙසං පච්ඡිමානං සා, එකධා පච්චයො මතා.

තත්ථ ¶ ‘පුඤ්ඤානං දුවිධා’ති ආරම්මණපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්වෙධා පච්චයො හොති. සා හි අවිජ්ජං ඛයතො වයතො සම්මසනකාලෙ කාමාවචරානං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති, අභිඤ්ඤාචිත්තෙන සමොහචිත්තජානනකාලෙ රූපාවචරානං, අවිජ්ජාසමතික්කමනත්ථාය පන දානාදීනි චෙව කාමාවචරපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි පූරෙන්තස්ස රූපාවචරජ්ඣානානි ච උප්පාදෙන්තස්ස ද්වින්නම්පි තෙසං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති; තථා අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තා කාමභවරූපභවසම්පත්තියො පත්ථෙත්වා තානෙව පුඤ්ඤානි කරොන්තස්ස.

‘අනෙකධා පන පරෙස’න්ති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං අනෙකධා පච්චයො හොති. කථං? එසා හි අවිජ්ජං ආරබ්භ රාගාදීනං උප්පජ්ජනකාලෙ ආරම්මණපච්චයෙන, ගරුං කත්වා අස්සාදනකාලෙ ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයෙහි, අවිජ්ජාසම්මූළ්හස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන, දුතියජවනාදීනං අනන්තරසමනන්තරානන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයෙහි, යං කිඤ්චි අකුසලං කරොන්තස්ස හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහීති අනෙකධා පච්චයො හොති.

‘පච්ඡිමානං සා එකධා පච්චයො මතා’ති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං උපනිස්සයපච්චයෙනෙව එකධා පච්චයො මතා. සො පනස්සා උපනිස්සයභාවො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

එත්ථාහ – ‘කිං පනායමෙකාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො උදාහු අඤ්ඤෙපි පච්චයා හොන්තී’ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි තාව එකාව එකකාරණවාදො ආපජ්ජති. අථ ‘අඤ්ඤෙපි සන්ති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’ති එකකාරණනිද්දෙසො නුපපජ්ජතීති? න නුපපජ්ජති. කස්මා? යස්මා –

එකං ¶ න එකතො ඉධ, නානෙකමනෙකතොපි නො එකං;

ඵලමත්ථි අත්ථි පන එක-හෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො.

එකතො ¶ හි කාරණතො න ඉධ කිඤ්චි එකං ඵලමත්ථි, න අනෙකං. නාපි අනෙකෙහි කාරණෙහි එකං. අනෙකෙහි පන කාරණෙහි අනෙකමෙව හොති. තථා හි අනෙකෙහි උතුපථවීබීජසලිලසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි අනෙකමෙව රූපගන්ධරසාදිඅඞ්කුරසඞ්ඛාතං ඵලමුප්පජ්ජමානං දිස්සති. යං පනෙතං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එකෙකහෙතුඵලදීපනං කතං, තත්ථ අත්ථො අත්ථි, පයොජනං විජ්ජති.

භගවා හි කත්ථචි පධානත්තා, කත්ථචි පාකටත්තා, කත්ථචි අසාධාරණත්තා, දෙසනාවිලාසස්ස ච වෙනෙය්යානඤ්ච අනුරූපතො එකමෙවහෙතුං වා ඵලං වා දීපෙති; ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති (දී. නි. 2.97) හි එකමෙව හෙතුං ඵලඤ්චාහ. ඵස්සො හි වෙදනාය පධානහෙතු යථාඵස්සං වෙදනාවවත්ථානතො. වෙදනා ච ඵස්සස්ස පධානඵලං යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානතො.

‘‘සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා’’ති (මහානි. 5) පාකටත්තා එකං හෙතුමාහ. පාකටො හෙත්ථ සෙම්හො, න කම්මාදයො. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අයොනිසොමනසිකාරමූලකා’’ති අසාධාරණත්තා එකං හෙතුමාහ; අසාධාරණො හි අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලානං, සාධාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති.

තස්මා අයමිධ අවිජ්ජා විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු වත්ථාරම්මණසහජාතධම්මාදීසු සඞ්ඛාරකාරණෙසු ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) ච ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.104) ච වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි තණ්හාදීනං සඞ්ඛාරහෙතූනං හෙතූති පධානත්තා, ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතී’’ති පාකටත්තා අසාධාරණත්තා ච සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති වෙදිතබ්බා. එතෙනෙව ච එකෙකහෙතුඵලදීපනපරිහාරවචනෙන සබ්බත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බන්ති.

එත්ථාහ ¶ – එවං සන්තෙපි එකන්තානිට්ඨඵලාය සාවජ්ජාය අවිජ්ජාය කථං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයත්තං යුජ්ජති? න හි නිම්බබීජතො උච්ඡු උප්පජ්ජතීති. කථං න යුජ්ජිස්සති? ලොකස්මිඤ්හි –

විරුද්ධො ¶ චාවිරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා;

ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො, විපාකා එව තෙ ච න.

ධම්මානඤ්හි ඨානසභාවකිච්චාදිවිරුද්ධො ච අවිරුද්ධො ච පච්චයො ලොකෙ සිද්ධො. පුරිමචිත්තඤ්හි අපරචිත්තස්ස ඨානවිරුද්ධො පච්චයො, පුරිමසිප්පාදිසික්ඛා ච පච්ඡාපවත්තමානානං සිප්පාදිකිරියානං. කම්මං රූපස්ස සභාවවිරුද්ධො පච්චයො, ඛීරාදීනි ච දධිආදීනං. ආලොකො චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස කිච්චවිරුද්ධො, ගුළාදයො ච ආසවාදීනං. චක්ඛුරූපාදයො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ඨානාවිරුද්ධා පච්චයා ¶ . පුරිමජවනාදයො පච්ඡිමජවනාදීනං සභාවාවිරුද්ධා කිච්චාවිරුද්ධා ච.

යථා ච විරුද්ධාවිරුද්ධා පච්චයා සිද්ධා, එවං සදිසාසදිසාපි. සදිසමෙව හි උතුආහාරසඞ්ඛාතං රූපං රූපස්ස පච්චයො හොති, සාලිබීජාදීනි ච සාලිඵලාදීනං. අසදිසම්පි රූපං අරූපස්ස, අරූපඤ්ච රූපස්ස පච්චයො හොති; ගොලොමාවිලොමවිසාණදධිතිලපිට්ඨාදීනි ච දබ්බභූතිණකාදීනං. යෙසඤ්ච ධම්මානං යෙ විරුද්ධාවිරුද්ධා සදිසාසදිසා පච්චයා, න තෙ ධම්මා තෙසං ධම්මානං විපාකායෙව. ඉති අයං අවිජ්ජා විපාකවසෙන එකන්තානිට්ඨඵලසභාවවසෙන ච සාවජ්ජාපි සමානා සබ්බෙසම්පි එතෙසං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං යථානුරූපං ඨානකිච්චසභාවවිරුද්ධාවිරුද්ධපච්චයවසෙන සදිසාසදිසපච්චයවසෙන ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා.

සො චස්සා පච්චයභාවො ‘‘යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්ස හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො එව.

චුතූපපාතෙ සංසාරෙ, සඞ්ඛාරානඤ්ච ලක්ඛණෙ;

යො පටිච්චසමුප්පන්න-ධම්මෙසු ච විමුය්හති.

අභිසඞ්ඛරොති ¶ සො එතෙ, සඞ්ඛාරෙ තිවිධෙ යතො;

අවිජ්ජා පච්චයො තෙසං, තිවිධානම්පි යං තතොති.

කථං ¶ පන යො එතෙසු විමුය්හති, සො තිවිධෙපෙතෙ සඞ්ඛාරෙ කරොතීති චෙ? චුතියා තාව විමූළ්හො සබ්බත්ථ ‘‘ඛන්ධානං භෙදො මරණ’’න්ති චුතිං අගණ්හන්තො ‘සත්තො මරති, සත්තස්ස දෙසන්තරසඞ්කමන’න්තිආදීනි විකප්පෙති. උපපාතෙ විමූළ්හො සබ්බත්ථ ‘‘ඛන්ධානං පාතුභාවො ජාතී’’ති උපපාතං අගණ්හන්තො ‘සත්තො උපපජ්ජති, සත්තස්ස නවසරීරපාතුභාවො’තිආදීනි විකප්පෙති. සංසාරෙ විමූළ්හො යො එස –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති.

එවං ¶ වණ්ණිතො සංසාරො. තං එවං අගණ්හන්තො ‘අයං සත්තො අස්මා ලොකා පරං ලොකං ගච්ඡති, පරස්මා ලොකා ඉමං ලොකං ආගච්ඡතී’තිආදීනි විකප්පෙති. සඞ්ඛාරානං ලක්ඛණෙ විමූළ්හො සඞ්ඛාරානං සභාවලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච අගණ්හන්තො සඞ්ඛාරෙ අත්තතො අත්තනියතො ධුවතො සුභතො සුඛතො ච විකප්පෙති. පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු විමූළ්හො අවිජ්ජාදීහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්තිං අගණ්හන්තො ‘‘අත්තා ජානාති වා න ජානාති වා, සො එව කරොති ච කාරෙති ච සො පටිසන්ධියං උපපජ්ජති, තස්ස අණුඉස්සරාදයො කලලාදිභාවෙන සරීරං සණ්ඨපෙත්වා ඉන්ද්රියානි සම්පාදෙන්ති, සො ඉන්ද්රියසම්පන්නො ඵුසති වෙදියති තණ්හියති උපාදියති ඝටියති, සො පුන භවන්තරෙ භවතී’’ති වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා’’ති (දී. නි. 1.168) වා විකප්පෙති. සො එවං අවිජ්ජාය අන්ධීකතො එවං විකප්පෙන්තො යථා නාම අන්ධො පථවියං විචරන්තො මග්ගම්පි අමග්ගම්පි ථලම්පි නින්නම්පි සමම්පි විසමම්පි පටිපජ්ජති, එවං පුඤ්ඤම්පි අපුඤ්ඤම්පි ආනෙඤ්ජම්පි සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

යථාපි නාම ජච්චන්ධො, නරො අපරිනායකො;

එකදා යාති මග්ගෙන, කුම්මග්ගෙනාපි එකදා.

සංසාරෙ ¶ සංසරං බාලො, තථා අපරිනායකො;

කරොති එකදා පුඤ්ඤං, අපුඤ්ඤමපි එකදා.

යදා ¶ ඤත්වා ච සො ධම්මං, සච්චානි අභිසමෙස්සති;

තදා අවිජ්ජූපසමා, උපසන්තො චරිස්සතීති.

අයං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති පදස්මිං විත්ථාරකථා.

අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරපදනිද්දෙසො.

227. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්තිආදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකන්ති දුවිධං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි. මනොවිඤ්ඤාණං පන කුසලාකුසලවිපාකා ද්වෙ මනොධාතුයො, තිස්සො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ සහෙතුකානි කාමාවචරවිපාකචිත්තානි, පඤ්ච රූපාවචරානි, චත්තාරි අරූපාවචරානීති බාවීසතිවිධං ¶ හොති. ඉති ඉමෙහි ඡහි විඤ්ඤාණෙහි සබ්බානිපි බාත්තිංස ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි සඞ්ගහිතානි හොන්ති. ලොකුත්තරානි පන වට්ටකථායං න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘ඉදං වුත්තප්පකාරං විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරපච්චයා හොතී’ති? උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො. විපාකඤ්හෙතං, විපාකඤ්ච න උපචිතකම්මාභාවෙ උප්පජ්ජති. යදි උප්පජ්ජෙය්ය, සබ්බෙසං සබ්බවිපාකානි උප්පජ්ජෙය්යුං; න ච උප්පජ්ජන්තීති ජානිතබ්බමෙතං – ‘සඞ්ඛාරපච්චයා ඉදං විඤ්ඤාණං හොතී’ති.

කතරසඞ්ඛාරපච්චයා කතරවිඤ්ඤාණන්ති චෙ? කාමාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා තාව කුසලවිපාකානි ¶ පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, මනොවිඤ්ඤාණෙ එකා මනොධාතු, ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ කාමාවචරමහාවිපාකානීති සොළස. යථාහ –

‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති, විපාකා මනොධාතු උප්පන්නා හොති, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති සොමනස්සසහගතා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති උපෙක්ඛාසහගතා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති සොමනස්සසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතා ¶ ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙනා’’ති (ධ. ස. 431, 498).

රූපාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන පඤ්ච රූපාවචරවිපාකානි. යථාහ –

‘‘තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 499).

එවං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා එකවීසතිවිධං විඤ්ඤාණං හොති.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන අකුසලවිපාකානි පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, එකා මනොධාතු, එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එවං සත්තවිධං විඤ්ඤාණං හොති. යථාහ –

‘‘අකුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණං ¶ , විපාකා මනොධාතු, විපාකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොතී’’ති (ධ. ස. 556).

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයා ¶ පන චත්තාරි අරූපවිපාකානීති එවං චතුබ්බිධං විඤ්ඤාණං හොතීති. යථාහ –

‘‘තස්සෙව අරූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 501).

එවං යං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං හොති, තං ඤත්වා ඉදානිස්ස එවං පවත්ති වෙදිතබ්බා – සබ්බමෙව හි ඉදං පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන ද්විධා පවත්තති. තත්ථ ¶ ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, සොමනස්සසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියංයෙව පවත්තන්ති. සෙසානි එකූනවීසති තීසු භවෙසු යථානුරූපං පවත්තියම්පි පටිසන්ධියම්පි පවත්තන්ති.

කථං? කුසලවිපාකානි තාව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච කුසලවිපාකෙන වා අකුසලවිපාකෙන වා නිබ්බත්තස්ස යථාක්කමං පරිපාකමුපගතින්ද්රියස්ස චක්ඛාදීනං ආපාථගතං ඉට්ඨං වා ඉට්ඨමජ්ඣත්තං වා රූපාදිආරම්මණං ආරබ්භ චක්ඛාදිපසාදං නිස්සාය දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනකිච්චං සාධයමානානි පවත්තන්ති. තථා අකුසලවිපාකානි පඤ්ච. කෙවලඤ්හි තෙසං අනිට්ඨං අනිට්ඨමජ්ඣත්තං වා රූපාදිආරම්මණං හොති, අයමෙව විසෙසො. දසාපි චෙතානි නියතද්වාරාරම්මණවත්ථුට්ඨානානි නියතකිච්චානෙව ච භවන්ති.

තතො කුසලවිපාකානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරං කුසලවිපාකමනොධාතු තෙසඤ්ඤෙව ආරම්මණමාරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා පවත්තති. තථා අකුසලවිපාකානං අනන්තරං අකුසලවිපාකා ¶ . ඉදඤ්ච පන ද්වයං අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුට්ඨානං නියතකිච්චඤ්ච හොති.

සොමනස්සසහගතා පන අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු කුසලවිපාකමනොධාතුයා අනන්තරං තස්සා එව ¶ ආරම්මණං ආරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා ච ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ කාමාවචරසත්තානං යෙභුය්යෙන ලොභසම්පයුත්තජවනාවසානෙ භවඞ්ගවීථිං පච්ඡින්දිත්වා ජවනෙන ගහිතාරම්මණෙ තදාරම්මණවසෙන ච සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා පවත්තති. චිත්තප්පවත්තිගණනායං පන සබ්බද්වාරෙසු තදාරම්මණෙ ද්වෙ එව චිත්තවාරා ආගතා. ඉදං පන චිත්තං තදාරම්මණන්ති ච පිට්ඨිභවඞ්ගන්ති චාති ද්වෙ නාමානි ලභති, අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුකං අනියතට්ඨානකිච්චඤ්ච හොතීති. එවං තාව තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියංයෙව පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බානි. සෙසෙසු එකූනවීසතියා චිත්තෙසු න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තති.

පවත්තියං පන කුසලාකුසලවිපාකා තාව ද්වෙ අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො පඤ්චද්වාරෙ කුසලාකුසලවිපාකමනොධාතූනං අනන්තරං සන්තීරණකිච්චං ¶ , ඡසු ද්වාරෙසු පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති චත්තාරි කිච්චානි සාධයමානා නියතවත්ථුකා අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චා හුත්වා පවත්තන්ති.

අට්ඨ කාමාවචරසහෙතුකචිත්තානි පවත්තියං වුත්තනයෙනෙව ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති තීණි කිච්චානි සාධයමානානි නියතවත්ථුකානි අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චානි හුත්වා පවත්තන්ති.

පඤ්ච රූපාවචරානි චත්තාරි ච අරූපාවචරානි අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති කිච්චද්වයං සාධයමානානි පවත්තන්ති. තෙසු රූපාවචරානි නියතවත්ථාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි, ඉතරානි අවත්ථුකානි නියතාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි ¶ හුත්වා පවත්තන්තීති. එවං තාව බාත්තිංසවිධම්පි විඤ්ඤාණං පවත්තියං සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්තති. තත්රස්ස තෙ තෙ සඞ්ඛාරා කම්මපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයා හොන්ති.

තත්ථ යානෙතානි එකාදස තදාරම්මණචිත්තානි වුත්තානි, තෙසු එකම්පි රූපාරූපභවෙ තදාරම්මණං ¶ හුත්වා න පවත්තති. කස්මා? බීජාභාවා. තත්ථ හි කාමාවචරවිපාකසඞ්ඛාතං පටිසන්ධිබීජං නත්ථි, යං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු පවත්තියං තස්ස ජනකං භවෙය්ය. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනම්පි රූපභවෙ අභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? න; ඉන්ද්රියප්පවත්තිආනුභාවතො ද්වාරවීථිභෙදෙ චිත්තනියමතො ච.

යථා චෙතං තදාරම්මණං එකන්තෙන රූපාරූපභවෙ නප්පවත්තති තථා සබ්බෙපි අකාමාවචරෙ ධම්මෙ නානුබන්ධති. කස්මා? අජනකත්තා චෙව ජනකස්ස ච අසදිසත්තා. තඤ්හි යථා නාම ගෙහා නික්ඛමිත්වා බහි ගන්තුකාමො තරුණදාරකො අත්තනො ජනකං පිතරං වා අඤ්ඤං වා පිතුසදිසං හිතකාමං ඤාතිං අඞ්ගුලියං ගහෙත්වා අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං රාජපුරිසාදිං, තථා එතම්පි භවඞ්ගාරම්මණතො බහි නික්ඛමිතුකාමං සභාගතාය අත්තනො ජනකං පිතරං වා පිතුසදිසං වා කාමාවචරජවනමෙව අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං මහග්ගතං අනුත්තරං වා.

යථා ¶ චෙතං මහග්ගතලොකුත්තරෙ ධම්මෙ නානුබන්ධති, තථා යදා එතෙ කාමාවචරධම්මාපි මහග්ගතාරම්මණා හුත්වා පවත්තන්ති තදා තෙපි නානුබන්ධති. කස්මා? අපරිචිතදෙසත්තා අච්චන්තපරිත්තාරම්මණත්තා ච. තඤ්හි යථා පිතරං වා පිතුසදිසං වා ඤාතිං අනුබන්ධන්තොපි තරුණදාරකො ඝරද්වාරඅන්තරවීථිචතුක්කාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ අනුබන්ධති, න අරඤ්ඤං වා යුද්ධභූමිං වා ගච්ඡන්තං; එවං කාමාවචරධම්මෙ අනුබන්ධන්තම්පි අමහග්ගතාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ පවත්තමානෙ ධම්මෙ අනුබන්ධති, න මහග්ගතලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙති.

යස්මා චස්ස ‘‘සබ්බො කාමාවචරවිපාකො කිරියමනොධාතු කිරියඅහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සොමනස්සසහගතා ඉමෙ ධම්මා පරිත්තාරම්මණා’’ති එවං අච්චන්තපරිත්තමෙව ආරම්මණං වුත්තං, තස්මාපෙතං මහග්ගතලොකුත්තරාරම්මණෙ ¶ කාමාවචරධම්මෙපි නානුබන්ධතීති වෙදිතබ්බං.

කිං වා ඉමාය යුත්තිකථාය? අට්ඨකථායඤ්හි එකන්තෙනෙව වුත්තං – එකාදස තදාරම්මණචිත්තානි නාමගොත්තං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ගණ්හන්ති. පණ්ණත්තිං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. තිලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය තදාරම්මණං න ලබ්භති. වුට්ඨානගාමිනියා බලවවිපස්සනාය තදාරම්මණං න ලබ්භති. රූපාරූපධම්මෙ ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. මිච්ඡත්තනියතධම්මෙසු තදාරම්මණං න ලබ්භති. සම්මත්තනියතධම්මෙසු ¶ තදාරම්මණං න ලබ්භති. ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. අභිඤ්ඤාඤාණං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. පටිසම්භිදාඤාණං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති. කාමාවචරෙ දුබ්බලාරම්මණෙ තදාරම්මණං න ලබ්භති, ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ ආපාථගතෙයෙව ලබ්භති, ලබ්භමානඤ්ච කාමාවචරෙයෙව ලබ්භති. රූපාරූපභවෙ තදාරම්මණං නාම නත්ථීති.

යං පන වුත්තං ‘‘සෙසෙසු එකූනවීසතියා චිත්තෙසු න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තතී’’ති, තං අතිසංඛිත්තත්තා දුබ්බිජානං. තෙනස්ස විත්ථාරනයදස්සනත්ථං වුච්චති – ‘‘කති පටිසන්ධියො? කති පටිසන්ධිචිත්තානි? කෙන කත්ථ පටිසන්ධි හොති? කිං පටිසන්ධියා ආරම්මණ’’න්ති?

අසඤ්ඤපටිසන්ධියා ¶ සද්ධිං වීසති පටිසන්ධියො. වුත්තප්පකාරානෙව එකූනවීසති පටිසන්ධිචිත්තානි. තත්ථ අකුසලවිපාකාය අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අපායෙසු පටිසන්ධි හොති, කුසලවිපාකාය මනුස්සලොකෙ ජච්චන්ධජාතිබධිරජාතිඋම්මත්තකඑළමූගනපුංසකාදීනං. අට්ඨහි සහෙතුකමහාවිපාකෙහි කාමාවචරදෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච පුඤ්ඤවන්තානං පටිසන්ධි හොති, පඤ්චහි රූපාවචරවිපාකෙහි රූපීබ්රහ්මලොකෙ, චතූහි අරූපාවචරවිපාකෙහි අරූපලොකෙති. යෙන ච යත්ථ පටිසන්ධි හොති, සා එව තස්සා අනුරූපපටිසන්ධි නාම.

සඞ්ඛෙපතො පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති – කම්මං, කම්මනිමිත්තං ¶ , ගතිනිමිත්තන්ති. තත්ථ කම්මං නාම ආයූහිතා කුසලාකුසලචෙතනා. කම්මනිමිත්තං නාම යං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා කම්මං ආයූහති. තත්ථ අතීතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකස්මිම්පි කම්මෙ කතෙ තස්මිං ඛණෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආගන්ත්වා උපට්ඨාති.

තත්රිදං කම්මනිමිත්තස්ස උපට්ඨානෙ වත්ථු – ගොපකසීවලී කිර නාම තාලපිට්ඨිකවිහාරෙ චෙතියං කාරෙසි. තස්ස මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස චෙතියං උපට්ඨාසි. සො තදෙව නිමිත්තං ගණ්හිත්වා කාලංකත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. අඤ්ඤා සම්මූළ්හකාලකිරියා නාම හොති. පරම්මුඛං ගච්ඡන්තස්ස හි පච්ඡතො තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දන්ති. නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තස්සාපි තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දන්ති. උදකෙ ඔසීදාපෙත්වා මාරෙන්ති. එවරූපෙපි කාලෙ අඤ්ඤතරං ¶ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා උපට්ඨාති. අඤ්ඤං ලහුකමරණං නාම අත්ථි. නිඛාදනදණ්ඩකමත්ථකස්මිඤ්හි නිලීනමක්ඛිකං මුග්ගරෙන පහරිත්වා පිසන්ති. එවරූපෙපි කාලෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා උපට්ඨාති. එවං පිසියමානාය පන මක්ඛිකාය පඨමං කායද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං නාවට්ටෙති, මනොද්වාරාවජ්ජනමෙව ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. දුතියවාරෙ කායද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. තතො කායවිඤ්ඤාණං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨපනන්ති වීථිචිත්තානි පවත්තන්ති. ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. තතියවාරෙ මනොද්වාරාවජ්ජනං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. අථ ජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. එතස්මිං ඨානෙ කාලකිරියං කරොති. ඉදං කිමත්ථං ආභතං? අරූපධම්මානං විසයො නාම එවං ලහුකොති දීපනත්ථං.

ගතිනිමිත්තං ¶ නාම නිබ්බත්තනකඔකාසෙ එකො වණ්ණො උපට්ඨාති. තත්ථ නිරයෙ උපට්ඨහන්තෙ ලොහකුම්භිසදිසො හුත්වා උපට්ඨාති. මනුස්සලොකෙ උපට්ඨහන්තෙ මාතුකුච්ඡිකම්බලයානසදිසා හුත්වා උපට්ඨාති. දෙවලොකෙ උපට්ඨහන්තෙ කප්පරුක්ඛවිමානසයනාදීනි උපට්ඨහන්ති. එවං කම්මං, කම්මනිමිත්තං, ගතිනිමිත්තන්ති සඞ්ඛෙපතො පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති.

අපරො නයො – පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති? අතීතං, පච්චුප්පන්නං ¶ , නවත්තබ්බඤ්ච. අසඤ්ඤීපටිසන්ධි අනාරම්මණාති. තත්ථ විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනපටිසන්ධීනං අතීතමෙව ආරම්මණං. දසන්නං කාමාවචරානං අතීතං වා පච්චුප්පන්නං වා. සෙසානං නවත්තබ්බං. එවං තීසු ආරම්මණෙසු පවත්තමානා පන පටිසන්ධි යස්මා අතීතාරම්මණස්ස වා නවත්තබ්බාරම්මණස්ස වා චුතිචිත්තස්ස අනන්තරමෙව හොති. පච්චුප්පන්නාරම්මණං පන චුත්තිචිත්තං නාම නත්ථි. තස්මා ද්වීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය චුතියා අනන්තරං තීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය පටිසන්ධියා සුගතිදුග්ගතිවසෙන පවත්තනාකාරො වෙදිතබ්බො.

සෙය්යථිදං – කාමාවචරසුගතියං තාව ඨිතස්ස පාපකම්මිනො පුග්ගලස්ස ‘‘තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 3.248) මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස යථූපචිතං පාපකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධාය වා ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං ¶ දුග්ගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ වුත්තප්පකාරකම්මවසෙන නරකාදීසු අග්ගිජාලවණ්ණාදිකං දුග්ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ තං ආරම්මණං ආරබ්භ එකං ආවජ්ජනං, මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානීති තීණි වීථිචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා ¶ එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථාවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ පඤ්චන්නං ද්වාරානං අඤ්ඤතරස්මිං ද්වාරෙ ¶ රාගාදිහෙතුභූතං හීනාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයමාරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා ද්වෙ භවඞ්ගානි, ආවජ්ජනං, දස්සනං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨබ්බනං, පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි, එකං චුතිචිත්තන්ති පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථාවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිං යෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. එස තාව අතීතාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය දුග්ගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

දුග්ගතියං ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස වුත්තනයෙනෙව තං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතීති කණ්හපක්ඛෙ සුක්කපක්ඛං ඨපෙත්වා සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය සුගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

සුගතියං ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස ‘‘තානිස්ස තම්හි සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස යථූපචිතං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තඤ්ච ඛො උපචිතකාමාවචරානවජ්ජකම්මස්සෙව. උපචිතමහග්ගතකම්මස්ස ¶ පන කම්මනිමිත්තමෙව ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධාය වා ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තමුප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං සුගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තමුප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා නවත්තබ්බාරම්මණා වා පටිසන්ධි.

අපරස්ස ¶ මරණසමයෙ කාමාවචරානවජ්ජකම්මවසෙන මනුස්සලොකෙ මාතුකුච්ඡිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා දෙවලොකෙ උය්යානකප්පරුක්ඛාදිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා සුගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ¶ ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස දුග්ගතිනිමිත්තෙ දස්සිතානුක්කමෙනෙව චුතිචිත්තානන්තරං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස මරණසමයෙ ඤාතකා ‘අයං, තාත, තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයති, චිත්තං පසාදෙහී’ති වත්වා පුප්ඵදාමධජපටාකාදිවසෙන රූපාරම්මණං වා ධම්මස්සවනතූරියපූජාදිවසෙන සද්දාරම්මණං වා ධූමවාසගන්ධාදිවසෙන ගන්ධාරම්මණං වා ‘ඉදං, තාත, සායස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්ම’න්ති වත්වා මධුඵාණිතාදිවසෙන රසාරම්මණං වා ‘ඉදං, තාත, ඵුසස්සු, තවත්ථාය දාතබ්බං දෙය්යධම්ම’න්ති වත්වා චීනපටසොමාරපටාදිවසෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං වා පඤ්චද්වාරෙ උපසංහරන්ති. තස්ස තස්මිං ආපාථගතෙ රූපාදිආරම්මණෙ යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨපනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං, තදවසානෙ තස්මිඤ්ඤෙව එකචිත්තක්ඛණට්ඨිතිකෙ ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.

අපරස්ස පන පථවීකසිණජ්ඣානාදිවසෙන පටිලද්ධමහග්ගතස්ස සුගතියං ඨිතස්ස මරණසමයෙ කාමාවචරකුසලකම්ම-කම්මනිමිත්ත-ගතිනිමිත්තානං අඤ්ඤතරං පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්තං මහග්ගතචිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. චක්ඛුසොතානං වා අඤ්ඤතරස්මිං කුසලුප්පත්තිහෙතුභූතං පණීතමාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි උප්පජ්ජන්ති. මහග්ගතගතිකානං පන තදාරම්මණං නත්ථි. තස්මා ජවනානන්තරංයෙව භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති ¶ . තස්සාවසානෙ කාමාවචරමහග්ගතසුගතීනං අඤ්ඤතරසුගතිපරියාපන්නං යථූපට්ඨිතෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං ¶ උප්පජ්ජති. අයං නවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බානං අඤ්ඤතරාරම්මණා පටිසන්ධි.

එතෙනානුසාරෙන ආරුප්පචුතියාපි අනන්තරා පටිසන්ධි වෙදිතබ්බා. අයං අතීතනවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතනවත්තබ්බපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.

දුග්ගතියං ¶ ඨිතස්ස පන පාපකම්මිනො වුත්තනයෙනෙව තං කම්මං කම්මනිමිත්තං ගතිනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ, පඤ්චද්වාරෙ පන අකුසලුප්පත්තිහෙතුභූතං ආරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. අථස්ස යථාක්කමෙන චුතිචිත්තාවසානෙ දුග්ගතිපරියාපන්නං තෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරොති. එත්තාවතා එකූනවීසතිවිධස්සාපි විඤ්ඤාණස්ස පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති දීපිතා හොති.

පවත්තමානං සන්ධිම්හි, ද්විධා කම්මෙන වත්තති;

මිස්සාදීහි ච භෙදෙහි, භෙදස්ස දුවිධාදිකො.

ඉදඤ්හි එකූනවීසතිවිධම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං පටිසන්ධිම්හි පවත්තමානං ද්විධා කම්මෙන වත්තති. යථාසකඤ්හි එතස්ස ජනකං කම්මං නානාක්ඛණිකකම්මප්පච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.423). එවං වත්තමානස්ස පනස්ස මිස්සාදීහි භෙදෙහි දුවිධාදිකොපි භෙදො වෙදිතබ්බො, සෙය්යථිදං – ඉදඤ්හි පටිසන්ධිවසෙන එකධා වත්තමානම්පි රූපෙන සහ මිස්සාමිස්සභෙදතො දුවිධං, කාමරූපාරූපභවභෙදතො තිවිධං, අණ්ඩජජලාබුජසංසෙදජඔපපාතිකයොනිවසෙන චතුබ්බිධං, ගතිවසෙන පඤ්චවිධං, විඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සත්තවිධං, සත්තාවාසවසෙන අට්ඨවිධං හොති. තත්ථ –

මිස්සං ¶ ද්විධා භාවභෙදා, සභාවං තත්ථ ච ද්විධා;

ද්වෙ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහ.

‘මිස්සං ¶ ද්විධා භාවභෙදා’ති යඤ්හෙතමෙත්ථ අඤ්ඤත්ර අරූපභවා රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං රූපභවෙ ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියසඞ්ඛාතෙන භාවෙන විනා උප්පත්තිතො කාමභවෙ අඤ්ඤත්ර ජාතිපණ්ඩකපටිසන්ධියා භාවෙන සහ උප්පත්තිතො සභාවං අභාවන්ති දුවිධං හොති.

‘සභාවං තත්ථ ච ද්විධා’ති තත්ථාපි ච යං සභාවං තං ඉත්ථිපුරිසභාවානං අඤ්ඤතරෙන සහ උප්පත්තිතො දුවිධමෙව හොති.

‘ද්වෙ ¶ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහා’ති යඤ්හෙතමෙත්ථ මිස්සං අමිස්සන්ති ද්වයෙ ආදිභූතං රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, තෙන සහ වත්ථුකායදසකවසෙන ද්වෙ වා වත්ථුකායභාවදසකවසෙන තයො වා දසකා ඔමතො උප්පජ්ජන්ති, නත්ථි ඉතො පරං රූපපරිහානීති. තං පනෙතං එවං ඔමකපරිමාණං උප්පජ්ජමානං අණ්ඩජජලාබුජනාමිකාසු ද්වීසු යොනීසු ජාතිඋණ්ණාය එකෙන අංසුනා උද්ධතතෙලසප්පිමණ්ඩප්පමාණං කලලන්ති ලද්ධසඞ්ඛං හුත්වා උප්පජ්ජති. තත්ථ යොනීනං ගතිවසෙන සම්භවභෙදො වෙදිතබ්බො. එතාසු හි –

නිරයෙ භුම්මවජ්ජෙසු, දෙවෙසු ච න යොනියො;

තිස්සො පුරිමිකා හොන්ති, චතස්සොපි ගතිත්තයෙ.

තත්ථ දෙවෙසු චාති චසද්දෙන යථා නිරයෙ ච භුම්මවජ්ජෙසු ච දෙවෙසු, එවං නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු ච පුරිමිකා තිස්සො යොනියො න සන්තීති වෙදිතබ්බා. ඔපපාතිකා එව හි තෙ හොන්ති. සෙසෙ පන තිරච්ඡානපෙත්තිවිසයමනුස්සසඞ්ඛාතෙ ගතිත්තයෙ පුබ්බෙ වජ්ජිතභුම්මදෙවෙසු ච චතස්සො යොනියො හොන්ති. තත්ථ –

තිංස නව චෙව රූපීසු, සත්තති උක්කංසතොව රූපානි;

සංසෙදජොපපාතීසු, අථ වා අවකංසතො තිංස.

රූපීබ්රහ්මෙසු ¶ තාව ඔපපාතිකයොනිකෙසු චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතනවකස්ස චාති චතුන්නං කලාපානං වසෙන තිංස ච නව ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහ රූපානි උප්පජ්ජන්ති. රූපීබ්රහ්මෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසු සංසෙදජඔපපාතිකෙසු උක්කංසතො චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායභාවවත්ථුදසකානං ¶ වසෙන සත්තති. තානි ච නිච්චං දෙවෙසු. තත්ථ වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා චතස්සො චාපි ධාතුයො චක්ඛුපසාදො ජීවිතින්ද්රියන්ති අයං දසරූපපරිමාණො රූපපුඤ්ජො චක්ඛුදසකො නාම. එවං සෙසා වෙදිතබ්බා. අවකංසතො පන ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්ති. උක්කංසාවකංසානං පන අන්තරෙ අනුරූපතො විකප්පො වෙදිතබ්බො.

ඛන්ධාරම්මණගතිහෙතු-වෙදනාපීතිවිතක්කවිචාරෙහි;

භෙදාභෙදවිසෙසො, චුතිසන්ධීනං පරිඤ්ඤෙය්යො.

යාහෙසා ¶ මිස්සාමිස්සතො දුවිධා පටිසන්ධි, යා චස්සා අතීතානන්තරා චුති, තාසං ඉමෙහි ඛන්ධාදීහි භෙදාභෙදවිසෙසො ඤාතබ්බොති අත්ථො.

කථං? කදාචි චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධාව ආරම්මණතොපි අභින්නා පටිසන්ධි හොති, කදාචි අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා. අයං තාව අරූපභූමීසුයෙව නයො. කදාචි පන චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරා පටිසන්ධි. කදාචි පඤ්චක්ඛන්ධාය කාමාවචරචුතියා රූපාවචරචුතියා වා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධා ආරුප්පපටිසන්ධි. එවං අතීතාරම්මණචුතියා අතීතනවත්තබ්බපච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි, එකච්චසුගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධි, අහෙතුකචුතියා සහෙතුකපටිසන්ධි, දුහෙතුකචුතියා තිහෙතුකපටිසන්ධි, උපෙක්ඛාසහගතචුතියා සොමනස්සසහගතපටිසන්ධි, අප්පීතිකචුතියා සප්පීතිකපටිසන්ධි, අවිතක්කචුතියා සවිතක්කපටිසන්ධි, අවිචාරචුතියා සවිචාරපටිසන්ධි, අවිතක්කඅවිචාරචුතියා සවිතක්කසවිචාරපටිසන්ධීති තස්ස තස්ස විපරීතතො ච යථායොගං යොජෙතබ්බං.

ලද්ධප්පච්චයමිතිධම්ම-මත්තමෙතං ¶ භවන්තරමුපෙති;

නාස්ස තතො සඞ්කන්ති, න තතො හෙතුං විනා හොති.

ඉති ¶ හෙතං ලද්ධපච්චයං රූපාරූපධම්මමත්තං උප්පජ්ජමානං භවන්තරං උපෙතීති වුච්චති, න සත්තො, න ජීවො. තස්ස නාපි අතීතභවතො ඉධ සඞ්කන්ති අත්ථි, නාපි තතො හෙතුං විනා ඉධ පාතුභාවො. තයිදං පාකටෙන මනුස්සචුතිපටිසන්ධික්කමෙන පකාසයිස්සාම –

අතීතභවස්මිඤ්හි සරසෙන උපක්කමෙන වා සමාසන්නමරණස්ස අසය්හානං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධිබන්ධනච්ඡෙදකානං මාරණන්තිකවෙදනාසත්තානං සන්නිපාතං අසහන්තස්ස ආතපෙ පක්ඛිත්තහරිතතාලපණ්ණමිව කමෙන උපසුස්සමානෙ සරීරෙ නිරුද්ධෙසු චක්ඛාදීසු ඉන්ද්රියෙසු හදයවත්ථුමත්තෙ පතිට්ඨිතෙසු කායින්ද්රියමනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියෙසු තඞ්ඛණාවසෙසං හදයවත්ථුසන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං ගරුසමාසෙවිතාසන්නපුබ්බකතානං අඤ්ඤතරං ලද්ධාවසෙසපච්චයසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතං කම්මං වා තදුපට්ඨාපිතං වා කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසඞ්ඛාතං විසයමාරබ්භ පවත්තති. තදෙවං පවත්තමානං තණ්හාඅවිජ්ජානං අප්පහීනත්තා අවිජ්ජාපටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං විසයෙ තණ්හා නාමෙති ¶ , සහජාතසඞ්ඛාරා ඛිපන්ති. තං සන්තතිවසෙන තණ්හාය නාමියමානං සඞ්ඛාරෙහි ඛිප්පමානං ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබද්ධරජ්ජුමාලම්බිත්වා මාතිකාතික්කමකො විය පුරිමඤ්ච නිස්සයං ජහති, අපරඤ්ච කම්මසමුට්ඨාපිතං නිස්සයං අස්සාදයමානං වා අනස්සාදයමානං වා ආරම්මණාදීහියෙව පච්චයෙහි පවත්තති.

එත්ථ ච පුරිමං චවනතො චුති, පච්ඡිමං භවන්තරාදිපටිසන්ධානතො පටිසන්ධීති වුච්චති. තදෙතං නාපි පුරිමභවා ඉධ ආගතං, නාපි තතො කම්මසඞ්ඛාරනතිවිසයාදිහෙතුං විනා පාතුභූතන්ති වෙදිතබ්බං.

සියුං නිදස්සනානෙත්ථ, පටිඝොසාදිකා අථ;

සන්තානබන්ධතො නත්ථි, එකතා නාපි නානතා.

එත්ථ ¶ චෙතස්ස විඤ්ඤාණස්ස පුරිමභවතො ඉධ අනාගමනෙ අතීතභවපරියාපන්නහෙතූහි ච උප්පාදෙ පටිඝොසපදීපමුද්දාපටිබිම්බප්පකාරා ධම්මා නිදස්සනානි සියුං. යථා හි පටිඝොසපදීපමුද්දච්ඡායා ¶ සද්දාදිහෙතුකා අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා හොන්ති, එවමෙව ඉදං චිත්තං. එත්ථ ච ‘සන්තානබන්ධතො නත්ථි එකතා නාපි නානතා’. යදි හි සන්තානබන්ධෙ සති එකන්තමෙකතා භවෙය්ය, න ඛීරතො දධි සම්භූතං සියා. අථාපි එකන්තනානතා භවෙය්ය, න ඛීරස්සාධීනො දධි සියා. එස නයො සබ්බහෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු. එවඤ්ච සති සබ්බලොකවොහාරලොපො සියා. සො ච අනිට්ඨො. තස්මා එත්ථ න එකන්තමෙකතා වා නානතා වා උපගන්තබ්බාති.

එත්ථාහ – නනු එවං අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ සති යෙ ඉමස්මිං මනුස්සත්තභාවෙ ඛන්ධා, තෙසං නිරුද්ධත්තා ඵලපච්චයස්ස ච කම්මස්ස තත්ථ අගමනතො අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤතො ච තං ඵලං සියා? උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා? තස්මා න සුන්දරමිදං විධානන්ති. තත්රිදං වුච්චති –

සන්තානෙ යං ඵලං එතං, නාඤ්ඤස්ස න ච අඤ්ඤතො;

බීජානං අභිසඞ්ඛාරො, එතස්සත්ථස්ස සාධකො.

එකසන්තානස්මිඤ්හි ඵලමුප්පජ්ජමානං තත්ථ එකන්තං එකත්තනානත්තානං පටිසිද්ධත්තා අඤ්ඤස්සාති වා අඤ්ඤතොති වා න හොති. එතස්ස ච පනත්ථස්ස බීජානං අභිසඞ්ඛාරො සාධකො. අම්බබීජාදීනඤ්හි අභිසඞ්ඛාරෙසු කතෙසු තස්ස බීජස්ස සන්තානෙ ලද්ධපච්චයො කාලන්තරෙ ඵලවිසෙසො උප්පජ්ජමානො න අඤ්ඤබීජානං නාපි අඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා උප්පජ්ජති, න ච තානි බීජානි ¶ තෙ අභිසඞ්ඛාරා වා ඵලට්ඨානං පාපුණන්ති. එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. විජ්ජාසිප්පොසධාදීහි චාපි බාලසරීරෙ උපයුත්තෙහි කාලන්තරෙ වුඩ්ඪසරීරාදීසු ඵලදෙහි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

යම්පි වුත්තං ‘උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා’ති? තත්ථ –

ඵලස්සුප්පත්තියා එව, සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුති;

ඵලුප්පාදෙන රුක්ඛස්ස, යථා ඵලති සම්මුති.

යථා ¶ හි රුක්ඛසඞ්ඛාතානං ධම්මානං එකදෙසභූතස්ස රුක්ඛඵලස්ස උප්පත්තියා එව රුක්ඛො ඵලතීති ¶ වා ඵලිතොති වා වුච්චති, තථා දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතානං ඛන්ධානං එකදෙසභූතස්ස උපභොගසඞ්ඛාතස්ස සුඛදුක්ඛඵලස්ස උප්පාදෙනෙව දෙවො වා මනුස්සො වා උපභුඤ්ජතීති වා සුඛිතොති වා දුක්ඛිතොති වා වුච්චති. තස්මා න එත්ථ අඤ්ඤෙන උපභුඤ්ජකෙන නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති.

යොපි වදෙය්ය – ‘එවං සන්තෙපි එතෙ සඞ්ඛාරා විජ්ජමානා වා ඵලස්ස පච්චයා සියුං, අවිජ්ජමානා වා. යදි ච විජ්ජමානා පවත්තික්ඛණෙයෙව නෙසං විපාකෙන භවිතබ්බං. අථ අවිජ්ජමානා, පවත්තිතො පුබ්බෙ ච පච්ඡා ච නිච්චං ඵලාවහා සියු’න්ති. සො එවං වත්තබ්බො –

කතත්තා පච්චයා එතෙ, න ච නිච්චං ඵලාවහා;

පාටිභොගාදිකං තත්ථ, වෙදිතබ්බං නිදස්සනං.

කතත්තා එව හි සඞ්ඛාරා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න විජ්ජමානත්තා වා අවිජ්ජමානත්තා වා. යථාහ ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදි (ධ. ස. 431). යථාරහස්ස අත්තනො ඵලස්ස ච පච්චයා හුත්වා න පුන ඵලාවහා හොන්ති විපක්කවිපාකත්තා. එතස්ස චත්ථස්ස විභාවනෙ ඉදං පාටිභොගාදිකං නිදස්සනං වෙදිතබ්බං.

යථා හි ලොකෙ යො කස්සචි අත්ථස්ස නිය්යාතනත්ථං පාටිභොගො හොති, භණ්ඩං වා කිණාති, ඉණං වා ගණ්හාති. තස්ස තං කිරියාකරණමත්තමෙව තදත්ථනිය්යාතනාදිම්හි පච්චයො හොති, න කිරියාය විජ්ජමානතා වා අවිජ්ජමානතා වා. න ච තදත්ථනිය්යාතනාදිතො පරම්පි ධාරකොව ¶ හොති. කස්මා? නිය්යාතනාදීනං කතත්තා. එවං කතත්තාව සඞ්ඛාරාපි අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න ච යථාරහං ඵලදානතො පරම්පි ඵලාවහා හොන්තීති. එත්තාවතා මිස්සාමිස්සවසෙන ද්විධාපි පවත්තමානස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්ති දීපිතා හොති.

ඉදානි සබ්බෙස්වෙතෙසු බත්තිංසවිඤ්ඤාණෙසු සම්මොහවිඝාතත්ථං –

පටිසන්ධිප්පවත්තීනං ¶ , වසෙනෙතෙ භවාදිසු;

විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයා.

තත්ථ ¶ තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසාති එතෙ භවාදයො නාම. එතෙසු භවාදීසු පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච එතෙ යෙසං විපාකවිඤ්ඤාණානං පච්චයා යථා ච පච්චයා හොන්ති තථා විජානිතබ්බාති අත්ථො.

තත්ථ – පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ තාව කාමාවචරඅට්ඨචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අවිසෙසෙන කාමභවෙ සුගතියං නවන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධියං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො. රූපාවචරපඤ්චකුසලචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ පටිසන්ධියං එව පඤ්චන්නං. වුත්තප්පභෙදකාමාවචරො පන කාමභවෙ සුගතියං උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජානං සත්තන්නං පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව ද්විධා පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ස්වෙව රූපභවෙ පඤ්චන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. කාමභවෙ පන දුග්ගතියං අට්ඨන්නම්පි පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං.

තත්ථ නිරයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස නරකචාරිකාදීසු ඉට්ඨාරම්මණසමායොගෙ සො පච්චයො හොති. තිරච්ඡානෙසු පන නාගසුපණ්ණපෙතමහිද්ධිකෙසු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලබ්භතියෙව. ස්වෙව කාමභවෙ සුගතියං සොළසන්නම්පි කුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච. අවිසෙසෙන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ දසන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.

ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කාමභවෙ දුග්ගතියං එකස්ස විඤ්ඤාණස්ස තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ; ඡන්නං පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං; සත්තන්නම්පි අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච ¶ . කාමභවෙ පන සුගතියං තෙසංයෙව සත්තන්නං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං; රූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. සො ච ඛො කාමාවචරෙ අනිට්ඨරූපදස්සනසද්දසවනවසෙන ¶ . බ්රහ්මලොකෙ පන අනිට්ඨා රූපාදයො නාම නත්ථි, තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපි.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො ¶ අරූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.

කාමාවචරකුසලාකුසලතො පන සබ්බසඞ්ගාහිකනයෙන වීසතිචෙතනාභෙදොපි කායසඞ්ඛාරො කාමභවෙ දසන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධියං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො. ස්වෙව කාමභවෙ තෙරසන්නං, රූපභවෙ නවන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ස්වෙව කාමභවෙ තෙවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච. වචීසඞ්ඛාරෙපි එසෙව නයො.

අට්ඨවීසතිඑකූනතිංසචෙතනාභෙදොපි පන චිත්තසඞ්ඛාරො තීසු භවෙසු එකූනවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ. ස්වෙව ද්වීසු භවෙසු හෙට්ඨාවුත්තානං තෙරසන්නඤ්ච නවන්නඤ්චාති ද්වාවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. තීසු පන භවෙසු ද්වත්තිංසායපි විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ චෙව පටිසන්ධියඤ්ච. එවං තාව භවෙසු පටිසන්ධිපවත්තීනං වසෙන තෙ සඞ්ඛාරා යෙසං පච්චයා, යථා ච පච්චයා හොන්ති තථා විජානිතබ්බා. එතෙනෙව නයෙන යොනිආදීසුපි වෙදිතබ්බා.

තත්රිදං ආදිතො පට්ඨාය මුඛමත්තප්පකාසනං – ඉමෙසු හි සඞ්ඛාරෙසු යස්මා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො තාව ද්වීසු භවෙසු පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති, තථා අණ්ඩජාදීසු චතූසු යොනීසු, දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතාසු ද්වීසු ගතීසු, නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීනානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීඑකත්තකායනානත්තසඤ්ඤීඑකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාසු මනුස්සානඤ්චෙව පඨමදුතියතතියජ්ඣානභූමීනඤ්ච වසෙන චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. අසඤ්ඤසත්තාවාසෙ පනෙස රූපමත්තමෙවාභිසඞ්ඛරොතීති චතූසුයෙව සත්තාවාසෙසු ච පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති. තස්මා එස ¶ එතෙසු ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, ද්වීසු ගතීසු, චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, චතූසු ¶ සත්තාවාසෙසු ච එකවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති යථාසම්භවං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිඤ්ඤෙව කාමභවෙ, චතූසු යොනීසු, අවසෙසාසු තීසු ගතීසු, නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාය එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, තාදිසෙයෙව ච එකස්මිං ¶ සත්තාවාසෙ පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ චතූසු යොනීසු, තීසු ගතීසු, එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, එකම්හි ච සත්තාවාසෙ සත්තන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිං අරූපභවෙ, එකිස්සා ඔපපාතිකයොනියා, එකිස්සා දෙවගතියා, ආකාසානඤ්චායතනාදීසු තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ආකාසානඤ්චායතනාදීසු ච චතූසු සත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිංයෙව භවෙ, එකිස්සා යොනියා, එකිස්සා දෙවගතියා, තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු චතූසු සත්තාවාසෙසු, චතුන්නං විඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.

කායසඞ්ඛාරොපි යස්මා එකස්මිං කාමභවෙ, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, ද්වීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ද්වීසු ච සත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බං අත්තනො විපාකං ජනෙති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, ද්වීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ද්වීසු ච සත්තාවාසෙසු තෙවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච. වචීසඞ්ඛාරෙපි එසෙව නයො.

චිත්තසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකං සත්තාවාසං ඨපෙත්වා න කත්ථචි න විපච්චති, තස්මා එස තීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, අට්ඨසු සත්තාවාසෙසු යථායොගං ද්වත්තිංසාය විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච. අවිඤ්ඤාණකෙ පන සත්තාවාසෙ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං නත්ථි.

අපිච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අසඤ්ඤසත්තෙසු කටත්තාරූපානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයොති. එවං –

පටිසන්ධිපවත්තීනං ¶ , වසෙනෙතෙ භවාදිසු;

විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයාති.

සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදනිද්දෙසො.

228. විඤ්ඤාණපච්චයා ¶ ¶ නාමරූපනිද්දෙසෙ –

දෙසනාභෙදතො සබ්බ-භවාදීසු පවත්තිතො;

සඞ්ගහා පච්චයනයා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘දෙසනාභෙදතො’ති ‘‘තත්ථ කතමං රූපං? චත්තාරො ච මහාභූතා චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූප’’න්ති (සං. නි. 2.2; ම. නි. 1.100) එවං තාව සුත්තන්තෙ ච ඉධ රූපපදස්ස අභෙදතො එකසදිසා දෙසනා කතා; නාමපදස්ස පන භෙදතො.

සුත්තන්තස්මිඤ්හි ‘‘තත්ථ කතමං නාමං? වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා ඵස්සො මනසිකාරො’’ති වුත්තං. ඉධ ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති. තත්ථ හි යම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමං උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච චිත්තස්ස ඨිති අරූපීනං ධම්මානං ආයූති එවං අඤ්ඤධම්මසන්නිස්සයෙන අග්ගහෙතබ්බතො පාකටං, තං දස්සෙන්තො චෙතනාඵස්සමනසිකාරවසෙන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං තිධා භින්දිත්වා ද්වීහි ඛන්ධෙහි සද්ධිං දෙසෙසි. ඉධ පන තත්ථ වුත්තඤ්ච අවුත්තඤ්ච සබ්බං නාමං සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘තයො ඛන්ධා – වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති ආහ.

කිං පන ඉමෙ තයො ඛන්ධාව නාමං, විඤ්ඤාණං නාමං නාම න හොතීති? නො න හොති. තස්මිං පන විඤ්ඤාණෙ ගය්හමානෙ නාමවිඤ්ඤාණස්ස ච පච්චයවිඤ්ඤාණස්ස චාති ද්වින්නං විඤ්ඤාණානං සහභාවො ආපජ්ජති. තස්මා විඤ්ඤාණං පච්චයට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පච්චයනිබ්බත්තං නාමං දස්සෙතුං තයොව ඛන්ධා වුත්තාති. එවං තාව ‘දෙසනාභෙදතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සබ්බභවාදීසු පවත්තිතො’ති එත්ථ පන නාමං එකං සත්තාවාසං ඨපෙත්වා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසෙසසත්තාවාසෙසු පවත්තති. රූපං ¶ ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, පුරිමාසු චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, පඤ්චසු ච සත්තාවාසෙසු පවත්තති. එවං පවත්තමානෙ චෙතස්මිං නාමරූපෙ යස්මා අභාවකගබ්භසෙය්යකානං අණ්ඩජානඤ්ච පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුකායවසෙන රූපතො ද්වෙ සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන ¶ රූපරූපතො වීසති ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති ¶ එතෙ තෙවීසති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන එකසන්තතිසීසතො නව රූපධම්මෙ අපනෙත්වා චුද්දස, සභාවකානං භාවදසකං පක්ඛිපිත්වා තෙත්තිංස. තෙසම්පි අගහිතග්ගහණෙන සන්තතිසීසද්වයතො අට්ඨාරස රූපධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.

යස්මා ච ඔපපාතිකසත්තෙසු බ්රහ්මකායිකාදීනං පටිසන්ධික්ඛණෙ චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතින්ද්රියනවකස්ස ච වසෙන රූපරූපතො චත්තාරි සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො එකූනචත්තාලීස ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ ද්වාචත්තාලීස ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අගහිතග්ගහණෙන පන සන්තතිසීසත්තයතො සත්තවීසති ධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.

කාමභවෙ පන යස්මා සෙසඔපපාතිකානං වා සංසෙදජානං වා සභාවකපරිපුණ්ණායතනානං පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපරූපතො සත්ත සන්තතිසීසානි තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො සත්තති ධම්මා තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙසත්තති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන සන්තතිසීසඡක්කතො චතුපඤ්ඤාස ධම්මෙ අපනෙත්වා එකූනවීසති. එස උක්කංසතො. අවකංසෙන පන තංතංරූපසන්තතිසීසවිකලානං තස්ස තස්ස වසෙන හාපෙත්වා හාපෙත්වා සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපසඞ්ඛාතා වෙදිතබ්බා. අරූපීනං පන තයොව අරූපිනො ඛන්ධා. අසඤ්ඤීනං රූපතො ජීවිතින්ද්රියනවකමෙවාති. එස තාව පටිසන්ධියං නයො.

පවත්තෙ පන සබ්බත්ථ රූපප්පවත්තිදෙසෙ පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ පවත්තඋතුතො උතුසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං පාතුභවති. පටිසන්ධිචිත්තං පන රූපං න සමුට්ඨාපෙති. තඤ්හි යථා පපාතෙ පතිතපුරිසො පරස්ස ¶ පච්චයො හොතුං න සක්කොති, එවං වත්ථුදුබ්බලතාය දුබ්බලත්තා රූපං සමුට්ඨාපෙතුං න සක්කොති. පටිසන්ධිචිත්තතො පන උද්ධං පඨමභවඞ්ගතො පභුති චිත්තසමුට්ඨානකං ¶ සුද්ධට්ඨකං. සද්දපාතුභාවකාලෙ පටිසන්ධික්ඛණතො උද්ධං පවත්තඋතුතො චෙව චිත්තතො ච සද්දනවකං. යෙ පන කබළිකාරාහාරූපජීවිනො ගබ්භසෙය්යකසත්තා තෙසං –

‘‘යඤ්චස්ස ¶ භුඤ්ජතී මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;

තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. (සං. නි. 1.235);

වචනතො මාතරා අජ්ඣොහරිතාහාරෙන අනුගතෙ සරීරෙ, ඔපපාතිකානං සබ්බපඨමං අත්තනො මුඛගතං ඛෙළං අජ්ඣොහරණකාලෙ ආහාරසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකන්ති ඉදං ආහාරසමුට්ඨානස්ස සුද්ධට්ඨකස්ස උතුචිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච උක්කංසතො ද්වින්නං නවකානං වසෙන ඡබ්බීසතිවිධං, පුබ්බෙ එකෙකචිත්තක්ඛණෙ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමානං වුත්තං කම්මසමුට්ඨානං සත්තතිවිධන්ති ඡන්නවුතිවිධං රූපං තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති සමාසතො නවනවුති ධම්මා. යස්මා වාසද්දො අනියතො කදාචිදෙව පාතුභාවතො, තස්මා දුවිධම්පි තං අපනෙත්වා ඉමෙ සත්තනවුති ධම්මා යථාසම්භවං සබ්බසත්තානං විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. තෙසඤ්හි සුත්තානම්පි පමත්තානම්පි චරන්තානම්පි ඛාදන්තානම්පි පිවන්තානම්පි දිවා ච රත්තිඤ්ච එතෙ විඤ්ඤාණපච්චයා පවත්තන්ති. තඤ්ච තෙසං විඤ්ඤාණපච්චයභාවං පරතො වණ්ණයිස්සාම.

යං පනෙතමෙත්ථ කම්මජරූපං තං භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සබ්බපඨමං පතිට්ඨහන්තම්පි තිසමුට්ඨානිකරූපෙන අනුපත්ථද්ධං න සක්කොති සණ්ඨාතුං, නාපි තිසමුට්ඨානිකං තෙන අනුපත්ථද්ධං. අථ ඛො වාතබ්භාහතාපි චතුද්දිසවවත්ථාපිතා නළකලාපියො විය, ඌමිවෙගබ්භාහතාපි මහාසමුද්දෙ කත්ථචි ලද්ධපතිට්ඨා භින්නවාහනිකා විය ච අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථද්ධානෙවෙතානි අපතමානානි සණ්ඨහිත්වා එකම්පි වස්සං ද්වෙපි වස්සානි…පෙ… වස්සසතම්පි යාව තෙසං සත්තානං ආයුක්ඛයො වා පුඤ්ඤක්ඛයො වා තාව පවත්තන්තීති. එවං ‘සබ්බභවාදීසු පවත්තිතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ගහා’ති ¶ ¶ එත්ථ ච යං ආරුප්පෙ පවත්තිපටිසන්ධීසු පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමමෙව, යඤ්ච අසඤ්ඤීසු සබ්බත්ථ පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියා විඤ්ඤාණපච්චයා රූපමෙව, යඤ්ච පඤ්චවොකාරභවෙ සබ්බත්ථ විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, තං සබ්බං නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එවං එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන සඞ්ගහෙත්වා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බං. අසඤ්ඤීසු විඤ්ඤාණාභාවා අයුත්තන්ති චෙ නායුත්තං. ඉදඤ්හි –

නාමරූපස්ස ¶ යං හෙතු, විඤ්ඤාණං තං ද්විධා මතං;

විපාකමවිපාකඤ්ච, යුත්තමෙව යතො ඉදං.

යඤ්හි නාමරූපස්ස හෙතු විඤ්ඤාණං තං විපාකාවිපාකභෙදතො ද්විධා මතං. ඉදඤ්ච අසඤ්ඤසත්තෙසු කම්මසමුට්ඨානත්තා පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තඅභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා රූපං, තථා පඤ්චවොකාරෙ පවත්තියං කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානන්ති යුත්තමෙව ඉදං. එවං ‘සඞ්ගහතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

නාමස්ස පාකවිඤ්ඤාණං, නවධා හොති පච්චයො;

වත්ථුරූපස්ස නවධා, සෙසරූපස්ස අට්ඨධා.

අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං, හොති රූපස්ස එකධා;

තදඤ්ඤං පන විඤ්ඤාණං, තස්ස තස්ස යථාරහං.

යඤ්හෙතං පටිසන්ධියං පවත්තියං වා විපාකසඞ්ඛාතං නාමං, තස්ස රූපමිස්සස්ස වා රූපඅමිස්සස්ස වා පටිසන්ධිකං වා අඤ්ඤං වා විපාකවිඤ්ඤාණං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකආහාරඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. වත්ථුරූපස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. ඨපෙත්වා පන වත්ථුරූපං සෙසරූපස්ස ඉමෙසු නවසු අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයං අපනෙත්වා සෙසෙහි අට්ඨහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පන අසඤ්ඤසත්තරූපස්ස වා පඤ්චවොකාරෙ වා කම්මජස්ස සුත්තන්තිකපරියායෙන උපනිස්සයවසෙන ¶ එකධාව පච්චයො හොති. අවසෙසං පඨමභවඞ්ගතො පභුති සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං තස්ස තස්ස නාමරූපස්ස යථාරහං ¶ පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. විත්ථාරතො පන තස්ස පච්චයනයෙ දස්සියමානෙ සබ්බාපි පට්ඨානකථා විත්ථාරෙතබ්බා හොතීති න තං ආරභාම.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතී’’ති? සුත්තතො ¶ යුත්තිතො ච. සුත්තෙ හි ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62) නයෙන බහුධා වෙදනාදීනං විඤ්ඤාණපච්චයතා සිද්ධා. යුත්තිතො පන –

චිත්තජෙන හි රූපෙන, ඉධ දිට්ඨෙන සිජ්ඣති;

අදිට්ඨස්සාපි රූපස්ස, විඤ්ඤාණං පච්චයො ඉති.

චිත්තෙ හි පසන්නෙ අප්පසන්නෙ වා තදනුරූපානි රූපානි උප්පජ්ජමානානි දිට්ඨානි. දිට්ඨෙන ච අදිට්ඨස්ස අනුමානං හොතීති ඉමිනා ඉධ දිට්ඨෙන චිත්තජරූපෙන අදිට්ඨස්සාපි පටිසන්ධිරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතීති ජානිතබ්බමෙතං. කම්මසමුට්ඨානස්සාපි හි තස්ස චිත්තසමුට්ඨානස්සෙව විඤ්ඤාණපච්චයතා පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.1.53, 419) ආගතාති. එවං පච්චයනයතො පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

එත්ථ ච ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති භාසමානෙන භගවතා යස්මා උපපරික්ඛමානානං පණ්ඩිතානං පරමත්ථතො නාමරූපමත්තමෙව පවත්තමානං දිස්සති, න සත්තො, න පොසො; තස්මා අප්පටිවත්තියං සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා කෙනචි වා ලොකස්මිං අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං හොතීති.

විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපපදනිද්දෙසො.

229. නාමරූපපච්චයා සළායතනනිද්දෙසෙ –

නාමං ඛන්ධත්තයං රූපං, භූතවත්ථාදිකං මතං;

කතෙකසෙසං තං තස්ස, තාදිසස්සෙව පච්චයො.

යඤ්හෙතං ¶ ¶ සළායතනස්ස පච්චයභූතං නාමරූපං, තත්ථ නාමන්ති වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං, රූපං පන සකසන්තතිපරියාපන්නං නියමතො චත්තාරි භූතානි ඡ වත්ථූනි ¶ ජීවිතින්ද්රියන්ති එවං භූතවත්ථාදිකං මතන්ති වෙදිතබ්බං. තං පන ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූප’’න්ති එවං කතෙකසෙසං ‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතන’’න්ති එවං කතෙකසෙසස්සෙව සළායතනස්ස පච්චයොති වෙදිතබ්බං. කස්මා? යස්මා ආරුප්පෙ නාමමෙව පච්චයො. තඤ්ච ඡට්ඨායතනස්සෙව, න අඤ්ඤස්ස. ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති හි අබ්යාකතවාරෙ වක්ඛති. ඉධ සඞ්ගහිතමෙව හි තත්ථ විභත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘නාමරූපං සළායතනස්ස පච්චයො’’ති? නාමරූපභාවෙ භාවතො. තස්ස තස්ස හි නාමස්ස රූපස්ස ච භාවෙ තං තං ආයතනං හොති, න අඤ්ඤථා. සා පනස්ස තබ්භාවභාවීභාවතා පච්චයනයස්මිඤ්ඤෙව ආවිභවිස්සති. තස්මා –

පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා, හොති යං යස්ස පච්චයො;

යථා ච පච්චයො හොති, තථා නෙය්යං විභාවිනා.

නාමමෙව හි ආරුප්පෙ, පටිසන්ධිපවත්තිසු;

පච්චයො සත්තධා ඡට්ඨා, හොති තං අවකංසතො.

කථං? ‘පටිසන්ධියං’ තාව අවකංසතො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි සත්තධා නාමං ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

‘පවත්තෙ’පි විපාකං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති. ඉතරං පන අවකංසතො වුත්තප්පකාරෙසු පච්චයෙසු විපාකපච්චයවජ්ජෙහි ඡහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

අඤ්ඤස්මිම්පි ¶ භවෙ නාමං, තථෙව පටිසන්ධියං;

ඡට්ඨස්ස ඉතරෙසං තං, ඡහාකාරෙහි පච්චයො.

ආරුප්පතො ¶ හි අඤ්ඤස්මිම්පි පඤ්චවොකාරභවෙ තං විපාකනාමං හදයවත්ථුනො සහායං හුත්වා ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස ¶ යථා ආරුප්පෙ වුත්තං තථෙව අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. ඉතරෙසං පනෙතං පඤ්චන්නං චක්ඛායතනාදීනං චතුමහාභූතසහායං හුත්වා සහජාත නිස්සයවිපාකවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති. තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

පවත්තෙපි තථා හොති, පාකං පාකස්ස පච්චයො;

අපාකං අවිපාකස්ස, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො.

පවත්තෙපි හි පඤ්චවොකාරභවෙ යථා පටිසන්ධියං, තථෙව විපාකනාමං විපාකස්ස ඡට්ඨායතනස්ස අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. අවිපාකං පන අවිපාකස්ස ඡට්ඨස්ස අවකංසතොව තතො විපාකපච්චයං අපනෙත්වා ඡධාව පච්චයො හොති. වුත්තනයෙනෙව පනෙත්ථ උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.

තත්ථෙව සෙසපඤ්චන්නං, විපාකං පච්චයො භවෙ;

චතුධා අවිපාකම්පි, එවමෙව පකාසිතං.

තත්ථෙව හි පවත්තෙ සෙසානං චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චන්නං චක්ඛුප්පසාදාදිවත්ථුකම්පි ඉතරම්පි විපාකනාමං පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි චතුධා පච්චයො හොති. යථා ච විපාකං, අවිපාකම්පි එවමෙව පකාසිතං. තස්මා කුසලාදිභෙදම්පි තෙසං චතුධා පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. එවං තාව නාමමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති, යථා ච හොති, තථා වෙදිතබ්බං.

රූපං පනෙත්ථ ආරුප්ප-භවෙ භවති පච්චයො;

න එකායතනස්සාපි, පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ පන.

රූපතො ¶ සන්ධියං වත්ථු, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො;

භූතානි චතුධා හොන්ති, පඤ්චන්නං අවිසෙසතො.

රූපතො හි පටිසන්ධියං වත්ථුරූපං ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ඡධා පච්චයො හොති. චත්තාරි පන භූතානි අවිසෙසතො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච යං යං ආයතනං ¶ උප්පජ්ජති, තස්ස තස්ස වසෙන පඤ්චන්නම්පි චක්ඛායතනාදීනං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ¶ චතුධා පච්චයා හොන්ති.

තිධා ජීවිතමෙතෙසං, ආහාරො ච පවත්තියං;

තානෙව ඡධා ඡට්ඨස්ස, වත්ථු තස්සෙව පඤ්චධා.

එතෙසං පන චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච අත්ථිඅවිගතඉන්ද්රියවසෙන රූපජීවිතං තිධා පච්චයො හොති.

‘ආහාරො චා’ති ආහාරො ච අත්ථිඅවිගතආහාරවසෙන තිධා පච්චයො හොති. සො ච ඛො යෙ සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තෙසං ආහාරානුගතෙ කායෙ පවත්තියංයෙව, නො පටිසන්ධියං. තානි පන පඤ්ච චක්ඛායතනාදීනි ඡට්ඨස්ස චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස මනායතනස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයා හොන්ති පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ඨපෙත්වා පන පඤ්ච විඤ්ඤාණානි තස්සෙව අවසෙසමනායතනස්ස වත්ථුරූපං නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චධා පච්චයො හොති පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. එවං රූපමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති යථා ච හොති තථා වෙදිතබ්බං.

නාමරූපං පනුභයං, හොති යං යස්ස පච්චයො;

යථා ච තම්පි සබ්බත්ථ, විඤ්ඤාතබ්බං විභාවිනා.

සෙය්යථිදං – පටිසන්ධියං තාව පඤ්චවොකාරභවෙ ඛන්ධත්තයවත්ථුරූපසඞ්ඛාතං නාමරූපං ඡට්ඨායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයාදීහි පච්චයො ¶ හොතීති ඉදමෙත්ථ මුඛමත්තං. වුත්තනයානුසාරෙන පන සක්කා සබ්බං යොජෙතුන්ති න එත්ථ විත්ථාරො දස්සිතොති.

නාමරූපපච්චයා සළායතනපදනිද්දෙසො.

230. සළායතනපච්චයා ¶ ඵස්සනිද්දෙසෙ –

ඡළෙව ඵස්සා සඞ්ඛෙපා, චක්ඛුසම්ඵස්සආදයො;

විඤ්ඤාණමිව බත්තිංස, විත්ථාරෙන භවන්ති තෙ.

‘සඞ්ඛෙපතො’ ¶ හි පාළියං චක්ඛුසම්ඵස්සොති ආදයො ඡළෙව ඵස්සා ආගතා. විත්ථාරෙන පන චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච කුසලවිපාකා පඤ්ච අකුසලවිපාකාති දස, සෙසා බාවීසති ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ච බාවීසතීති එවං සබ්බෙපි සඞ්ඛාරපච්චයා වුත්තවිඤ්ඤාණමිව බාත්තිංස හොන්ති. යං පනෙතස්ස බාත්තිංසවිධස්සාපි ඵස්සස්ස පච්චයො සළායතනං. තත්ථ –

ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං, චක්ඛාදිං බාහිරෙහිපි;

සළායතනමිච්ඡන්ති, ඡහි සද්ධිං විචක්ඛණා.

තත්ථ යෙ තාව ‘‘උපාදින්නකපවත්තිකථා අය’’න්ති එකසන්තතිපරියාපන්නමෙව පච්චයං පච්චයුප්පන්නඤ්ච දීපෙන්ති, තෙ ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති පාළිඅනුසාරතො ආරුප්පෙ ඡට්ඨායතනඤ්ච අඤ්ඤත්ථ සබ්බසඞ්ගහතො සළායතනඤ්ච ඵස්සස්ස පච්චයොති එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං චක්ඛාදිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තඤ්හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඝං ගච්ඡති. යෙ පන පච්චයුප්පන්නමෙව එකසන්තතිපරියාපන්නං දීපෙන්ති, පච්චයං පන භින්නසන්තානම්පි, තෙ යං යං ආයතනං ඵස්සස්ස පච්චයො හොති තං සබ්බං දීපෙන්තා ¶ බාහිරම්පි පරිග්ගහෙත්වා තදෙව ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං බාහිරෙහිපි රූපායතනාදීහි සද්ධිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තම්පි හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එතෙසං එකසෙසෙ කතෙ සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

එත්ථාහ – න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොති, නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා, අයඤ්ච සළායතනපච්චයා ඵස්සොති එකොව වුත්තො, සො කස්මාති? තත්රිදං විස්සජ්ජනං – සච්චමෙතං. සබ්බෙහි එකො එකම්හා වා සබ්බෙ න සම්භොන්ති, සම්භොති පන අනෙකෙහි එකො; යථා චක්ඛුසම්ඵස්සො චක්ඛායතනා රූපායතනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා මනායතනා අවසෙසා සම්පයුත්තධම්මායතනා චාති එවං සබ්බත්ථ යථානුරූපං යොජෙතබ්බං. තස්මා එව හි –

එකො ¶ පනෙකායතන-ප්පභවො ඉති දීපිතො;

ඵස්සොයං එකවචන-නිද්දෙසෙනිධ තාදිනා.

‘එකවචනනිද්දෙසෙනා’ති ¶ සළායතනපච්චයා ඵස්සොති ඉමිනා හි එකවචනනිද්දෙසෙන අනෙකෙහි ආයතනෙහි එකො ඵස්සො හොතීති තාදිනා දීපිතොති අත්ථො. ආයතනෙසු පන –

ඡධා පඤ්ච තතො එකං, නවධා බාහිරානි ඡ;

යථාසම්භවමෙතස්ස, පච්චයත්තෙ විභාවයෙ.

තත්රායං විභාවනා – චක්ඛායතනාදීනි තාව පඤ්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදිභෙදතො පඤ්චවිධස්ස ඵස්සස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයා හොන්ති. තතො පරං එකං විපාකමනායතනං අනෙකභෙදස්ස විපාකමනොසම්ඵස්සස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවධා පච්චයො හොති. බාහිරෙසු පන රූපායතනං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො හොති. තථා සද්දායතනාදීනි සොතසම්ඵස්සාදීනං. මනොසම්ඵස්සස්ස පන තානි ධම්මායතනඤ්ච තථා ච ආරම්මණපච්චයමත්තෙනෙව චාති එවං බාහිරානි ඡ යථාසම්භවමෙතස්ස පච්චයත්තෙ විභාවයෙති.

සළායතනපච්චයා ඵස්සපදනිද්දෙසො.

231. ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනානිද්දෙසෙ –

ද්වාරතො වෙදනා වුත්තා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා;

චක්ඛුසම්ඵස්සජාවෙදනාතිආදිනා හි නයෙන පාළියං ඉමා චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා ද්වාරතො ඡළෙව වෙදනා වුත්තා. තා පන පභෙදෙන එකූනනවුතියා චිත්තෙහි සම්පයුත්තත්තා එකූනනවුතීති මතා.

වෙදනාසු පනෙතාසු, ඉධ බාත්තිංස වෙදනා;

විපාකචිත්තයුත්තාව, අධිප්පෙතාති භාසිතා.

අට්ඨධා ¶ තත්ථ පඤ්චන්නං, පඤ්චද්වාරම්හි පච්චයො;

සෙසානං එකධා ඵස්සො, මනොද්වාරෙපි සො තථා.

තත්ථ හි පඤ්චද්වාරෙ චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකානං පඤ්චන්නං වෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ¶ අට්ඨධා පච්චයො හොති. සෙසානං පන එකෙකස්මිං ද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති.

‘මනොද්වාරෙපි සො තථා’ති මනොද්වාරෙපි හි තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං සො සහජාතමනොසම්ඵස්සසඞ්ඛාතො ඵස්සො තථෙව අට්ඨධා පච්චයො හොති, පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන ච පවත්තානං තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පි. යා පනෙතා මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන පවත්තා කාමාවචරවෙදනා, තාසං මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනසම්පයුත්තො මනොසම්ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධා පච්චයො හොතීති.

232. වෙදනාපච්චයා ¶ තණ්හානිද්දෙසෙ –

රූපතණ්හාදිභෙදෙන, ඡ තණ්හා ඉධ දීපිතා;

එකෙකා තිවිධා තත්ථ, පවත්තාකාරතො මතා.

ඉමස්මිඤ්හි වෙදනාපච්චයා තණ්හානිද්දෙසෙ ‘සෙට්ඨිපුත්තො බ්රාහ්මණපුත්තො’ති පිතිතො නාමවසෙන පුත්තො විය ඉමා රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති ආරම්මණතො නාමවසෙන ඡ තණ්හා දීපිතා පකාසිතා කථිතාති අත්ථො. තත්ථ රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හාති ඉමිනා නයෙන පදත්ථො වෙදිතබ්බො.

තාසු ච පන තණ්හාසු එකෙකා තණ්හා පවත්තිආකාරතො කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හාති එවං තිවිධා මතා. රූපතණ්හා එව හි යදා චක්ඛුස්ස ආපාථගතං රූපාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයමානා ¶ පවත්තති, තදා කාමතණ්හා නාම හොති. යදා තදෙවාරම්මණං ධුවං සස්සතන්ති පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා භවතණ්හා නාම හොති. සස්සතදිට්ඨිසහගතො හි රාගො භවතණ්හාති වුච්චති. යදා පන තදෙවාරම්මණං ‘‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’’ති පවත්තාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා විභවතණ්හා නාම හොති. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො හි ¶ රාගො විභවතණ්හාති වුච්චති. එසෙව නයො සද්දතණ්හාදීසුපීති එතා අට්ඨාරස තණ්හා හොන්ති.

තා අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධා අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතා ඡත්තිංස, අනාගතා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නා ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං තණ්හා හොන්ති. තා පන සංඞ්ඛිප්පමානා රූපාදිආරම්මණවසෙන ඡ, කාමතණ්හාදිවසෙන වා තිස්සොව තණ්හා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. යස්මා පනිමෙ සත්තා පුත්තං අස්සාදෙත්වා පුත්තෙ මමත්තෙන ධාතියා විය රූපාදිආරම්මණවසෙන උප්පජ්ජමානං වෙදනං අස්සාදෙත්වා වෙදනාය මමත්තෙන රූපාදිආරම්මණදායකානං චිත්තකාරගන්ධබ්බගන්ධිකසූදතන්තවායරසායනවිධායකවෙජ්ජාදීනං මහාසක්කාරං කරොන්ති, තස්මා සබ්බාපෙසා වෙදනාපච්චයා තණ්හා හොතීති වෙදිතබ්බා.

යස්මා චෙත්ථ ¶ අධිප්පෙතා, විපාකසුඛවෙදනා;

එකාව එකධා චෙසා, තස්මා තණ්හාය පච්චයො.

‘එකධා’ති උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. යස්මා වා –

දුක්ඛී සුඛං පත්ථයති, සුඛී භිය්යොපි ඉච්ඡති;

උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා.

තණ්හාය පච්චයා තස්මා, හොන්ති තිස්සොපි වෙදනා;

වෙදනාපච්චයා තණ්හා, ඉති වුත්තා මහෙසිනා.

වෙදනා පච්චයා චාපි, යස්මා නානුසයං විනා;

හොති තස්මා න සා හොති, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතොති.

වෙදනාපච්චයා තණ්හාපදනිද්දෙසො.

233. තණ්හාපච්චයා ¶ උපාදානනිද්දෙසෙ –

උපාදානානි චත්තාරි, තානි අත්ථවිභාගතො;

ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා, කමතො ච විභාවයෙ.

පාළියඤ්හි උපාදානන්ති කාමුපාදානං…පෙ… අත්තවාදුපාදානන්ති ඉමානි චත්තාරි උපාදානානි ආගතානි. තෙසං අයං අත්ථවිභාගො – වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං. කාමො ච සො උපාදානඤ්චාතිපි කාමුපාදානං. උපාදානන්ති ¶ දළ්හග්ගහණං. දළ්හත්ථො හෙත්ථ උපසද්දො උපායාස-උපකට්ඨාදීසු විය. තථා දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. දිට්ඨිං උපාදියතීති වා දිට්ඨුපාදානං ¶ . සස්සතො අත්තා ච ලොකො චාතිආදීසු හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියති. තථා සීලබ්බතං උපාදියතීති සීලබ්බතුපාදානං. සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාතිපි සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි එවං සුද්ධීති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානීති. තථා වදන්ති එතෙනාති වාදො, උපාදියන්ති එතෙනාති උපාදානං. කිං වදන්ති උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං. අයං තාව තෙසං අත්ථවිභාගො.

‘ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙ’ පන කාමුපාදානං තාව ‘‘තත්ථ කතමං කාමුපාදානං? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං – ඉදං වුච්චති කාමුපාදාන’’න්ති ආගතත්තා සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං වුත්තං. තණ්හාදළ්හත්තං නාම පුරිමතණ්හාඋපනිස්සයපච්චයෙන දළ්හසම්භූතා උත්තරතණ්හා එව. කෙචි පනාහු – අප්පත්තවිසයපත්ථනා තණ්හා, අන්ධකාරෙ චොරස්ස හත්ථප්පසාරණං විය. සම්පත්තවිසයග්ගහණං උපාදානං, තස්සෙව භණ්ඩග්ගහණං විය. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාපටිපක්ඛා ච තෙ ධම්මා. තථා පරියෙසනාරක්ඛදුක්ඛමූලාති. සෙසුපාදානත්තයං පන සඞ්ඛෙපතො දිට්ඨිමත්තමෙව.

විත්ථාරතො පන පුබ්බෙ රූපාදීසු වුත්තාය අට්ඨසතප්පභෙදායපි තණ්හාය දළ්හභාවො කාමුපාදානං. දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං දිට්ඨුපාදානං? නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං…පෙ… සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති යා ¶ එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති දිට්ඨුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1221; විභ. 938) සීලවතෙහි සුද්ධිපරාමසනං පන සීලබ්බතුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ ¶ කතමං සීලබ්බතුපාදානං? ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධි, සීලබ්බතෙන සුද්ධීති යා එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති සීලබ්බතුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1222; විභ. 938). වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි අත්තවාදුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං අත්තවාදුපාදානං? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො – ඉදං වුච්චති අත්තවාදුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1223; විභ. 938). අයමෙත්ථ ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරො.

‘කමතො’ති ¶ එත්ථ පන තිවිධො කමො – උප්පත්තික්කමො, පහානක්කමො, දෙසනාක්කමො ච. තත්ථ අනමතග්ගෙ සංසාරෙ ඉමස්ස පඨමං උප්පත්තීති අභාවතො කිලෙසානං නිප්පරියායෙන උප්පත්තික්කමො න වුච්චති. පරියායෙන පන යෙභුය්යෙන එකස්මිං භවෙ අත්තග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසො. තතො ‘‘සස්සතො අයං අත්තා’’ති ගණ්හතො අත්තවිසුද්ධත්ථං සීලබ්බතුපාදානං, උච්ඡිජ්ජතීති ගණ්හතො පරලොකනිරපෙක්ඛස්ස කාමුපාදානන්ති එවං පඨමං අත්තවාදුපාදානං, තතො දිට්ඨිසීලබ්බතකාමුපාදානානීති අයමෙතෙසං එකස්මිං භවෙ උප්පත්තික්කමො.

දිට්ඨුපාදානාදීනි චෙත්ථ පඨමං පහීයන්ති සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣත්තා. කාමුපාදානං පච්ඡා අරහත්තමග්ගවජ්ඣත්තාති. අයමෙතෙසං පහානක්කමො.

මහාවිසයත්තා පන පාකටත්තා ච එතෙසු කාමුපාදානං පඨමං දෙසිතං. මහාවිසයඤ්හි තං අට්ඨචිත්තසම්පයොගා. අප්පවිසයානි ඉතරානි චතුචිත්තසම්පයොගා. යෙභුය්යෙන ච ආලයරාමතාය පජාය පාකටං කාමුපාදානං, න ඉතරානි. කාමුපාදානවා වත්ථුකාමානං සමධිගමත්ථං කොතූහලමඞ්ගලාදිබහුලො හොති, න සස්සතදිට්ඨීති තදනන්තරං දිට්ඨුපාදානං. තං පභිජ්ජමානං සීලබ්බතඅත්තවාදුපාදානවසෙන දුවිධං හොති. තස්මිං ද්වයෙ ගොකිරියං වා කුක්කුරකිරියං වා දිස්වාපි වෙදිතබ්බතො ඔළාරිකන්ති සීලබ්බතුපාදානං පඨමං දෙසිතං, සුඛුමත්තා අන්තෙ අත්තවාදුපාදානන්ති අයමෙතෙසං දෙසනාක්කමො.

තණ්හා ¶ ච පුරිමස්සෙත්ථ, එකධා හොති පච්චයො;

සත්තධා අට්ඨධා වාපි, හොති සෙසත්තයස්ස සා.

එත්ථ ¶ ච එවං දෙසිතෙ උපාදානචතුක්කෙ පුරිමස්ස කාමුපාදානස්ස කාමතණ්හා උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති තණ්හාභිනන්දිතෙසු විසයෙසු උප්පත්තිතො. සෙසත්තයස්ස පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුවසෙන සත්තධා වා උපනිස්සයෙන සහ අට්ඨධා වාපි පච්චයො හොති. යදා ච සා උපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොති තදා අසහජාතාව හොතීති.

තණ්හාපච්චයා උපාදානපදනිද්දෙසො.

අත්ථතො ධම්මතො චෙව, සාත්ථතො භෙදසඞ්ගහා;

යං යස්ස පච්චයො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ භවතීති භවො. දුවිධෙනාති ද්වීහි ආකාරෙහි පවත්තිතොති අත්ථො. අථවා දුවිධෙනාති පච්චතෙ කරණවචනං, දුවිධොති වුත්තං හොති. අත්ථීති සංවිජ්ජති. කම්මමෙව භවො කම්මභවො. උපපත්තියෙව භවො උපපත්තිභවො. එත්ථ ච උපපත්ති භවතීති භවො. කම්මං පන යථා සුඛකාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’ති (ධ. ප. 194) වුත්තො, එවං භවකාරණත්තා ඵලවොහාරෙන භවොති වෙදිතබ්බං. තත්ථ කතමො කම්මභවොති තෙසු ද්වීසු භවෙසු යො කම්මභවොති වුත්තො, සො කතමොති අත්ථො. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො වුත්තත්ථා එව. සබ්බන්ති අනවසෙසං. භවං ගච්ඡති ගමෙති චාති භවගාමි. ඉමිනා ලොකුත්තරං පටික්ඛිපති. අයඤ්හි වට්ටකථා, තඤ්ච විවට්ටනිස්සිතන්ති. කරීයතීති කම්මං.

කාමභවාදීසු කාමසඞ්ඛාතො භවො කාමභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. සඤ්ඤාවතං භවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. විපරියායෙන ¶ අසඤ්ඤාභවො. ඔළාරිකසඤ්ඤාය අභාවා ¶ සුඛුමාය ච භාවා නෙව සඤ්ඤා නාසඤ්ඤා අස්මිං භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො එකවොකාරභවො. එකො වා වොකාරො අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො. එසෙව නයො චතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවෙසු. අයං වුච්චති උපපත්තිභවොති එස නවවිධොපි උපපත්තිභවො නාම වුච්චතීති. එවං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ධම්මතො’ පන එත්ථ හි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ධම්මතො තෙරස චෙතනා, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ද්වාදස, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො චතස්සො. ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති එතෙන සබ්බෙපෙතෙ ධම්මා චෙතනා සම්පයුත්තා වා කම්මසඞ්ඛාතා ආචයගාමිනො ධම්මා සඞ්ගහිතා. කාමභවො පඤ්ච උපාදින්නක්ඛන්ධා, තථා රූපභවො, අරූපභවො චත්තාරො, සඤ්ඤාභවො චතුපඤ්ච, අසඤ්ඤාභවො එකො ¶ උපාදින්නක්ඛන්ධො, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො චත්තාරො. එකවොකාරභවාදයො එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධා උපාදින්නක්ඛන්ධෙහීති එවමෙත්ථ ‘ධම්මතො’පි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සාත්ථතො’ති යථා ච භවනිද්දෙසෙ තථෙව කාමඤ්ච සඞ්ඛාරනිද්දෙසෙපි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව වුත්තා, එවං සන්තෙපි පුරිමා අතීතකම්මවසෙන ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයත්තා වුත්තා. ඉමෙ පච්චුප්පන්නකම්මවසෙන ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයත්තාති පුනවචනං සාත්ථකමෙව. පුබ්බෙ වා ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලචෙතනා කාමාවචරා’’ති එවමාදිනා නයෙන චෙතනාව සඞ්ඛාරාති වුත්තා. ඉධ පන ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති වචනතො චෙතනාසම්පයුත්තාපි. පුබ්බෙ ච විඤ්ඤාණපච්චයමෙව කම්මං සඞ්ඛාරාති වුත්තං, ඉදානි අසඤ්ඤාභවනිබ්බත්තකම්පි. කිං වා බහුනා? ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව කුසලාකුසලධම්මා වුත්තා. ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති ඉධ පන උපපත්තිභවස්සාපි සඞ්ගහිතත්තා කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා වුත්තා. තස්මා සබ්බථාපි ¶ සාත්ථකමෙවිදං පුනවචනන්ති. එවමෙත්ථ ‘සාත්ථතො’පි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘භෙදසඞ්ගහා’ති උපාදානපච්චයා භවස්ස භෙදතො චෙව සඞ්ගහතො ච. යඤ්හි කාමුපාදානපච්චයා කාමභවනිබ්බත්තකං කම්මං කරියති, සො කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං කාමුපාදානපච්චයා ¶ ද්වෙ කාමභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා; ද්වෙ රූපභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවඅසඤ්ඤාභවඑකවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවා; ද්වෙ අරූපභවා, තදන්තොගධාව සඤ්ඤාභවනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවචතුවොකාරභවාති සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා. යථා ච කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා තථා සෙසුපාදානපච්චයාපීති එවං උපාදානපච්චයා භෙදතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි චතුවීසති භවා.

සඞ්ගහතො පන කම්මභවං උපපත්තිභවඤ්ච එකතො කත්වා කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි එකො කාමභවො, තථා රූපාරූපභවාති තයො භවා. තථා සෙසුපාදානපච්චයාපීති එවං උපාදානපච්චයා සඞ්ගහතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වාදස භවා. අපිච අවිසෙසෙන උපාදානපච්චයා කාමභවූපගං කම්මං කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං උපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වෙ කාමභවා, ද්වෙ රූපභවා, ද්වෙ ¶ අරූපභවාති අපරෙනපි පරියායෙන සඞ්ගහතො ඡ භවා. කම්මභවඋපපත්තිභවභෙදං වා අනුපගම්ම සද්ධිං අන්තොගධෙහි කාමභවාදිවසෙන තයො භවා හොන්ති. කාමභවාදිභෙදඤ්චාපි අනුපගම්ම කම්මභවඋපපත්තිභවවසෙන ද්වෙ භවා හොන්ති. කම්මුපපත්තිභෙදඤ්ච අනුපගම්ම උපාදානපච්චයා භවොති භවවසෙන එකො භවො හොතීති. එවමෙත්ථ උපාදානපච්චයස්ස භවස්ස භෙදසඞ්ගහාපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘යං යස්ස පච්චයො චෙවා’ති යඤ්චෙත්ථ උපාදානං යස්ස පච්චයො හොති, තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති අත්ථො. කිං පනෙත්ථ කස්ස පච්චයො හොති? යං කිඤ්චි යස්ස කස්සචි පච්චයො ¶ හොතියෙව. උම්මත්තකො විය හි පුථුජ්ජනො. සො ‘ඉදං යුත්තං, ඉදං අයුත්ත’න්ති අවිචාරෙත්වා යස්ස කස්සචි උපාදානස්ස වසෙන යං කිඤ්චි භවං පත්ථෙත්වා යං කිඤ්චි කම්මං කරොතියෙව. තස්මා යදෙකච්චෙ ‘‘සීලබ්බතුපාදානෙන රූපාරූපභවා න හොන්තී’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සබ්බෙන පන සබ්බො හොතීති ගහෙතබ්බං, සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො අනුස්සවවසෙන වා දිට්ඨානුසාරෙන වා ‘‘කාමා නාමෙතෙ මනුස්සලොකෙ චෙව ඛත්තියමහාසාලකුලාදීසු ඡකාමාවචරදෙවලොකෙ ච සමිද්ධා’’ති චින්තෙත්වා තෙසං අධිගමත්ථං අසද්ධම්මසවනාදීහි වඤ්චිතො ‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’ති මඤ්ඤමානො ¶ කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනිපි කරොති. සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උප්පජ්ජති; සන්දිට්ඨිකෙ වා පන කාමෙ පත්ථයමානො පටිලද්ධෙ වා ගොපයමානො කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනිපි කරොති. සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව.

අපරො පන සද්ධම්මසවනාදීහි උපබ්රූහිතඤාණො ‘‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’’ති මඤ්ඤමානො කාමුපාදානවසෙන කායසුචරිතාදීනි කරොති. සො සුචරිතපාරිපූරියා දෙවෙසු වා මනුස්සෙසු වා උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදස්ස සාන්තොගධස්ස කාමභවස්ස පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘රූපාරූපභවෙසු තතො සමිද්ධතරා කාමා’’ති සුත්වා වා පරිකප්පෙත්වා වා කාමුපාදානවසෙනෙව ¶ රූපාරූපසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිබලෙන රූපාරූපබ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාඅසඤ්ඤා නෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤාඑකවොකාරචතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං රූපාරූපභවානම්පි පච්චයො හොති ¶ .

අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං උච්ඡින්නො සුඋච්ඡින්නො හොතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදාය තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති දිට්ඨුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණම්පි කාමරූපාරූපභවානං පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං සුඛී හොති, විගතපරිළාහො හොතී’’ති අත්තවාදුපාදානෙන තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව ¶ . ඉති අත්තවාදුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොති.

අපරො ‘‘ඉදං සීලබ්බතං නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිපූරෙන්තස්ස සුඛං පාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති සීලබ්බතුපාදානවසෙන තදුපගං කම්මං කරොති. තස්ස තං කම්මං කම්මභවො, තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති සීලබ්බතුපාදානම්පි සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොතීති එවමෙත්ථ යං යස්ස පච්චයො හොති තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

කිං පනෙත්ථ කස්ස භවස්ස කථං පච්චයො හොතීති චෙ?

රූපාරූපභවානං, උපනිස්සයපච්චයො උපාදානං;

සහජාතාදීහිපි තං, කාමභවස්සාති විඤ්ඤෙය්යං.

රූපාරූපභවානඤ්හි කාමභවපරියාපන්නස්ස ච කාමභවෙ කුසලකම්මස්සෙව උපපත්තිභවස්ස චෙතං චතුබ්බිධම්පි උපාදානං උපනිස්සයපච්චයෙන එකධා පච්චයො හොති. කාමභවෙ අත්තනා සම්පයුත්තඅකුසලකම්මභවස්ස ¶ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුපච්චයප්පභෙදෙහි සහජාතාදීහි පච්චයො හොති. විප්පයුත්තස්ස පන උපනිස්සයපච්චයෙනෙවාති.

235. භවපච්චයා ¶ ජාතිනිද්දෙසාදීසු ජාතිආදීනං විනිච්ඡයො සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භවොති පනෙත්ථ කම්මභවොව අධිප්පෙතො. සො හි ජාතියා පච්චයො, න උපපත්තිභවො. සො පන කම්මපච්චයඋපනිස්සයපච්චයවසෙන ද්විධාව පච්චයො හොතීති.

තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති චෙ? බාහිරපච්චයසමත්තෙපි හීනපණීතතාදිවිසෙසදස්සනතො. බාහිරානඤ්හි ජනකජනෙත්තිසුක්කසොණිතාහාරාදීනං පච්චයානං සමත්තෙපි සත්තානං යමකානම්පි සතං හීනපණීතතාදිවිසෙසො දිස්සති. සො ච න අහෙතුකො ¶ , සබ්බදා ච සබ්බෙසඤ්ච අභාවතො; න කම්මභවතො අඤ්ඤහෙතුකො, තදභිනිබ්බත්තකසත්තානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතොති කම්මභවහෙතුකොව. කම්මඤ්හි සත්තානං හීනපණීතාදිවිසෙසහෙතු. තෙනාහ භගවා – ‘‘කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289). තස්මා ජානිතබ්බමෙතං – ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති.

යස්මා ච අසති ජාතියා ජරාමරණං නාම න හොති, සොකාදයො ච ධම්මා න හොන්ති, ජාතියා පන සති ජරාමරණඤ්චෙව ජරාමරණසඞ්ඛාතදුක්ඛධම්මඵුට්ඨස්ස ච බාලස්ස ජරාමරණාභිසම්බන්ධා වා තෙන තෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස අනභිසම්බන්ධා වා සොකාදයො ච ධම්මා හොන්ති, තස්මා අයං ජාතිජරාමරණස්ස චෙව සොකාදීනඤ්ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. සා පන උපනිස්සයකොටියා එකධාව පච්චයො හොතීති.

242. එවමෙතස්සාතිආදීනං ¶ අත්ථො උද්දෙසවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සඞ්ගතිආදීනි සමුදයවෙවචනානෙව.

යස්මා පනෙත්ථ සොකාදයො අවසානෙ වුත්තා, තස්මා යා සා අවිජ්ජා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා’’ති එවමෙතස්ස භවචක්කස්ස ආදිම්හි වුත්තා, සා –

සොකාදීහි අවිජ්ජා, සිද්ධා භවචක්කමවිදිතාදිමිදං;

කාරකවෙදකරහිතං, ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤං.

සතතං සමිතං පවත්තතීති වෙදිතබ්බං. කථං පනෙත්ථ සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා? කථමිදං භවචක්කං අවිදිතාදි? කථං කාරකවෙදකරහිතං? කථං ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤන්ති චෙ? එත්ථ හි සොකදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා අවිජ්ජාය අවියොගිනො, පරිදෙවො ච නාම මූළ්හස්සාති තෙසු තාව සිද්ධෙසු සිද්ධාව හොති අවිජ්ජා. අපිච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති හි වුත්තං. ආසවසමුදයා චෙතෙ සොකාදයො හොන්ති. කථං? වත්ථුකාමවියොගෙ තාව සොකො කාමාසවසමුදයො හොති? යථාහ –

‘‘තස්ස ¶ චෙ කාමයානස්ස, ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;

තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති. (සු. නි. 773);

යථා චාහ – ‘‘කාමතො ජායතී සොකො’’ති (ධ. ප. 215). සබ්බෙපි චෙතෙ දිට්ඨාසවසමුදයා හොන්ති, යථාහ – ‘‘තස්ස අහං රූපං, මම රූපන්ති පරියුට්ඨට්ඨායිනො තං රූපං විපරිණමති අඤ්ඤථා හොති. තස්ස රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා’’ති (සං. නි. 3.1). යථා ච දිට්ඨාසවසමුදයා එවං භවාසවසමුදයාපි, යථාහ – ‘‘යෙපි තෙ දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජ’’න්ති (සං. නි. 3.78; අ. නි. 4.33) පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා මරණභයෙන සන්තජ්ජිතානං දෙවානං වියාති. යථා ච භවාසවසමුදයා එවං අවිජ්ජාසවසමුදයාපි ¶ , යථාහ – ‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, බාලො දිට්ඨෙව ධම්මෙ තිවිධං දුක්ඛදොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’ති (ම. නි. 3.246).

ඉති යස්මා ආසවසමුදයා එතෙ හොන්ති, තස්මා එතෙ සිජ්ඣමානා අවිජ්ජාය හෙතුභූතෙ ආසවෙ සාධෙන්ති. ආසවෙසු ච සිද්ධෙසු පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාපි සිද්ධාව හොතීති. එවං තාවෙත්ථ ‘සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා’ හොතීති වෙදිතබ්බා.

යස්මා පන එවං පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාය සිද්ධාය පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං හෙතුඵලපරම්පරාය ¶ පරියොසානං නත්ථි, තස්මා තං හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙන පවත්තං ද්වාදසඞ්ගං ‘භවචක්කං අවිදිතාදී’ති සිද්ධං හොති.

එවං සති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදං ආදිමත්තකථනං විරුජ්ඣතීති චෙ? නයිදං ආදිමත්තකථනං, පධානධම්මකථනං පනෙතං. තිණ්ණඤ්හි වට්ටානං අවිජ්ජා පධානා. අවිජ්ජාග්ගහණෙන හි අවසෙසං කිලෙසවට්ටඤ්ච කම්මාදීනි ච බාලං පලිවෙඨෙන්ති, සප්පසිරග්ගහණෙන සෙසං සප්පසරීරං විය බාහං. අවිජ්ජාසමුච්ඡෙදෙ පන කතෙ තෙහි විමොක්ඛො හොති, සප්පසිරච්ඡෙදෙ කතෙ පලිවෙඨිතබාහාවිමොක්ඛො විය. යථාහ – ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා ¶ සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදි (සං. නි. 2.1; මහාව. 1). ඉති යං ගණ්හතො බන්ධො මුඤ්චතො ච මොක්ඛො හොති, තස්ස පධානධම්මස්ස කථනමිදං, න ආදිමත්තකථනන්ති එවමිදං භවචක්කං අවිදිතාදීති වෙදිතබ්බං. තයිදං යස්මා අවිජ්ජාදීහි කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්ති, තස්මා තතො අඤ්ඤෙන ‘‘බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා සෙට්ඨො සජිතා’’ති එවං පරිකප්පිතෙන බ්රහ්මාදිනා වා සංසාරස්ස කාරකෙන ‘‘සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා වදො වෙදෙය්යො’’ති එවං පරිකප්පිතෙන අත්තනා වා සුඛදුක්ඛානං වෙදකෙන රහිතං. ඉති ‘කාරකවෙදකරහිත’න්ති වෙදිතබ්බං.

යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා උදයබ්බයධම්මකත්තා ධුවභාවෙන, සංකිලිට්ඨත්තා සංකිලෙසිකත්තා ච සුභභාවෙන, උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා සුඛභාවෙන, පච්චයායත්තවුත්තිත්තා වසවත්තනභූතෙන අත්තභාවෙන ච සුඤ්ඤා, තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි; යස්මා වා අවිජ්ජා න අත්තා, න අත්තනො ¶ , න අත්තනි, න අත්තවතී, තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි; තස්මා ‘ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤමිදං’ භවචක්කන්ති වෙදිතබ්බං.

තස්ස අවිජ්ජාතණ්හා, මූලමතීතාදයො තයො කාලා;

ද්වෙ අට්ඨ ද්වෙ එව ච, සරූපතො තෙසු අඞ්ගානි.

තස්ස ¶ ඛො පනෙතස්ස භවචක්කස්ස අවිජ්ජා තණ්හා චාති ද්වෙ ධම්මා මූලන්ති වෙදිතබ්බා. තදෙතං පුබ්බන්තාහරණතො අවිජ්ජාමූලං වෙදනාවසානං, අපරන්තසන්තානතො තණ්හාමූලං ජරාමරණාවසානන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ පුරිමං දිට්ඨිචරිතවසෙන වුත්තං, පච්ඡිමං තණ්හාචරිතවසෙන. දිට්ඨිචරිතානඤ්හි අවිජ්ජා, තණ්හාචරිතානං තණ්හා සංසාරනායිකා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය වා පඨමං, ඵලුප්පත්තියා හෙතූනං අනුපච්ඡෙදපකාසනතො; සස්සතදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය දුතියං, උප්පන්නානං ජරාමරණපකාසනතො; ගබ්භසෙය්යකවසෙන වා පුරිමං, අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතො; ඔපපාතිකවසෙන පච්ඡිමං සහුප්පත්තිදීපනතො.

අතීතපච්චුප්පන්නානාගතා චස්ස තයො කාලා. තෙසු පාළියං සරූපතො ආගතවසෙන අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා චාති ද්වෙ අඞ්ගානි අතීතකාලානි ¶ , විඤ්ඤාණාදීනි භවාවසානානි අට්ඨ පච්චුප්පන්නකාලානි, ජාති චෙව ජරාමරණඤ්ච ද්වෙ අනාගතකාලානීති වෙදිතබ්බානි. පුන –

හෙතුඵලහෙතුපුබ්බක-තිසන්ධිචතුභෙදසඞ්ගහඤ්චෙතං;

වීසතිආකාරාරං, තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමති.

ඉතිපි වෙදිතබ්බං. තත්ථ සඞ්ඛාරානඤ්ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධි නාම. වෙදනාය ච තණ්හාය ච අන්තරා එකො ඵලහෙතුසන්ධි නාම. භවස්ස ච ජාතියා ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධීති. එවමිදං හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකතිසන්ධීති වෙදිතබ්බං. සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතා පනස්ස චත්තාරො සඞ්ගහා හොන්ති, සෙය්යථිදං – අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා එකො ¶ සඞ්ගහො, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා දුතියො, තණ්හුපාදානභවා තතියො, ජාතිජරාමරණං චතුත්ථොති. එවමිදං චතුභෙදසඞ්ගහන්ති වෙදිතබ්බං.

අතීතෙ හෙතවො පඤ්ච, ඉදානි ඵලපඤ්චකං;

ඉදානි හෙතවො පඤ්ච, ආයතිං ඵලපඤ්චකන්ති.

එතෙහි පන වීසතියා ආකාරෙහි අරෙහි වීසතිආකාරාරන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ‘අතීතෙ හෙතවො පඤ්චා’ති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා චාති ඉමෙ තාව ද්වෙ වුත්තා ¶ එව. යස්මා පන අවිද්වා පරිතස්සති, පරිතසිතො උපාදියති, තස්ස උපාදානපච්චයා භවො, තස්මා තණ්හුපාදානභවාපි ගහිතා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො, ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47).

තත්ථ පුරිමකම්මභවස්මින්ති පුරිමෙ කම්මභවෙ, අතීතජාතියං කම්මභවෙ කරියමානෙති අත්ථො. මොහො අවිජ්ජාති යො තදා දුක්ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්හො කම්මං කරොති, සා අවිජ්ජා. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති තං කම්මං කරොතො පුරිමචෙතනායො, යථා ‘දානං දස්සාමී’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා මාසම්පි සංවච්ඡරම්පි දානූපකරණානි සජ්ජෙන්තස්ස උප්පන්නා පුරිමචෙතනායො. පටිග්ගාහකානං පන හත්ථෙ දක්ඛිණං පතිට්ඨාපයතො චෙතනා භවොති වුච්චති. එකාවජ්ජනෙසු වා ඡසු ජවනෙසු චෙතනා ආයූහනසඞ්ඛාරා නාම. සත්තමා චෙතනා භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා ¶ භවො, තංසම්පයුත්තා ආයූහනසඞ්ඛාරා නාම. නිකන්ති තණ්හාති යා කම්මං කරොන්තස්ස තස්ස ඵලෙ උප්පත්තිභවෙ නිකාමනා පත්ථනා සා තණ්හා නාම. උපගමනං උපාදානන්ති යං කම්මං භවස්ස පච්චයභූතං; ‘ඉදං කත්වා අසුකස්මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්සාමි උච්ඡිජ්ජිස්සාමී’තිආදිනා නයෙන පවත්තං උපගමනං ගහණං පරාමසනං – ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ආයූහනාවසානෙ වුත්තචෙතනා භවොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘ඉදානි ඵලපඤ්චක’න්ති විඤ්ඤාණාදි වෙදනාවසානං පාළියං ආගතමෙව. යථාහ ‘‘ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). තත්ථ ¶ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණන්ති යං භවන්තරපටිසන්ධානවසෙන උප්පන්නත්තා පටිසන්ධීති වුච්චති, තං විඤ්ඤාණං. ඔක්කන්ති නාමරූපන්ති යා ගබ්භෙ රූපාරූපධම්මානං ඔක්කන්ති, ආගන්ත්වා පවිසනං විය – ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්ති ඉදං චක්ඛාදිපඤ්චායතනවසෙන ¶ වුත්තං. ඵුට්ඨො ඵස්සොති යො ආරම්මණං ඵුට්ඨො ඵුසන්තො උප්පන්නො – අයං ඵස්සො. වෙදයිතං වෙදනාති යං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන වා සළායතනපච්චයෙන වා ඵස්සෙන සහුප්පන්නං විපාකවෙදයිතං, සා වෙදනාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘ඉදානි හෙතවො පඤ්චා’ති තණ්හාදයො පාළියං ආගතාව තණ්හුපාදානභවා. භවෙ පන ගහිතෙ තස්ස පුබ්බභාගා තංසම්පයුත්තා වා සඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්ති, තණ්හුපාදානග්ගහණෙන ච තංසම්පයුත්තා, යාය වා මූළ්හො කම්මං කරොති සා අවිජ්ජා ගහිතාව හොතීති එවං පඤ්ච. තෙනාහ ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). තත්ථ ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානන්ති පරිපක්කායතනස්ස කම්මකරණකාලෙ සම්මොහො දස්සිතො. සෙසං උත්තානමෙව.

‘ආයතිං ඵලපඤ්චක’න්ති විඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච. තානි ජාතිග්ගහණෙන වුත්තානි. ජරාමරණං පන තෙසංයෙව ජරාමරණං. තෙනාහ ‘‘ආයතිං පටිසන්ධි ¶ විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා. ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). එවමිදං වීසතිආකාරාරං හොති.

තත්ථ පුරිමභවස්මිං පඤ්ච කම්මසම්භාරා, එතරහි පඤ්ච විපාකසම්භාරා, එතරහි පඤ්ච කම්මසම්භාරා, අනාගතෙ පඤ්ච විපාකධම්මාති දස ධම්මා කම්මං, දස විපාකොති. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මං නාම, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකො නාමාති සබ්බම්පෙතං භවචක්කං පච්චයාකාරවට්ටං කම්මඤ්චෙව කම්මවිපාකො ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මසඞ්ඛෙපො, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකසඞ්ඛෙපොති සබ්බම්පෙතං කම්මසඞ්ඛෙපො චෙව විපාකසඞ්ඛෙපො ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මවට්ටං, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකවට්ටන්ති සබ්බම්පෙතං කම්මවට්ටඤ්චෙව විපාකවට්ටඤ්ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මභවො, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකභවොති සබ්බම්පෙතං ¶ කම්මභවො චෙව විපාකභවො ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මපවත්තං ¶ , ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො විපාකපවත්තන්ති සබ්බම්පෙතං කම්මපවත්තඤ්චෙව විපාකපවත්තඤ්ච. තථා ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කම්මසන්තති, ද්වීසු විපාකො විපාකසන්තතීති සබ්බම්පෙතං කම්මසන්තති චෙව විපාකසන්තති ච. ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං කිරියා නාම, ද්වීසු විපාකො කිරියාඵලං නාමාති සබ්බම්පෙතං කිරියා චෙව කිරියාඵලඤ්චාති.

දුක්ඛං අනිච්චං චලමිත්තරද්ධුවං;

ධම්මා ධම්මෙ සඤ්ජනෙන්ති, හෙතුසම්භාරපච්චයා;

හෙතූනඤ්ච නිරොධාය, ධම්මො බුද්ධෙන දෙසිතො;

හෙතූසු උපරුද්ධෙසු, ඡින්නං වට්ටං න වට්ටති.

එවං දුක්ඛන්තකිරියාය, බ්රහ්මචරියීධ විජ්ජති;

සත්තෙ ච නූපලබ්භන්තෙ, නෙවුච්ඡෙදො න සස්සතං.

තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමතීති එත්ථ පන සඞ්ඛාරභවා කම්මවට්ටං, අවිජ්ජාතණ්හූපාදානානි කිලෙසවට්ටං, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා විපාකවට්ටන්ති ඉමෙහි තීහි වට්ටෙහි තිවට්ටමිදං භවචක්කං යාව කිලෙසවට්ටං න උපච්ඡිජ්ජති ¶ තාව අනුපච්ඡින්නපච්චයත්තා අනවට්ඨිතං පුනප්පුනං පරිවට්ටනතො භමතියෙවාති වෙදිතබ්බං.

සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණා උපමාහි ච;

ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

තත්ථ ¶ යස්මා කුසලාකුසලකම්මං අවිසෙසෙන සමුදයසච්චන්ති සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තං, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, සඞ්ඛාරෙහි විඤ්ඤාණං දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, විඤ්ඤාණාදීහි නාමරූපාදීනි විපාකවෙදනාපරියොසානානි පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, වෙදනාය තණ්හා පඨමසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, තණ්හාය උපාදානං දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං, උපාදානතො භවො දුතියසච්චප්පභවං පඨමදුතියසච්චද්වයං, භවතො ජාති ¶ දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං, ජාතියා ජරාමරණං පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චන්ති. එවං තාවිදං ‘සච්චප්පභවතො’ විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා වත්ථූසු ච සත්තෙ සම්මොහෙති පච්චයො ච හොති සඞ්ඛාරානං පාතුභාවාය, තථා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛතඤ්ච අභිසඞ්ඛරොන්ති පච්චයා ච හොන්ති විඤ්ඤාණස්ස, විඤ්ඤාණම්පි වත්ථුඤ්ච පටිජානාති පච්චයො ච හොති නාමරූපස්ස, නාමරූපම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච උපත්ථම්භෙති පච්චයො ච හොති සළායතනස්ස, සළායතනම්පි සවිසයෙ ච වත්තති පච්චයො ච හොති ඵස්සස්ස, ඵස්සොපි ආරම්මණඤ්ච ඵුසති පච්චයො ච හොති වෙදනාය, වෙදනාපි ආරම්මණරසඤ්ච අනුභවති පච්චයො ච හොති තණ්හාය, තණ්හාපි රජ්ජනීයෙ ච ධම්මෙ රජ්ජති පච්චයො ච හොති උපාදානස්ස, උපාදානම්පි උපාදානීයෙ ච ධම්මෙ උපාදියති පච්චයො ච හොති භවස්ස, භවොපි නානාගතීසු ච වික්ඛිපති පච්චයො ච හොති ජාතියා, ජාතිපි ඛන්ධෙ ච ජනෙති තෙසං අභිනිබ්බත්තිභාවෙන පවත්තතා පච්චයො ච හොති ජරාමරණස්ස, ජරාමරණම්පි ඛන්ධානං පාකභෙදභාවඤ්ච අධිතිට්ඨති පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවාය සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තා, තස්මා සබ්බපදෙසු ද්විධා පවත්ත‘කිච්චතො’පි ඉදං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා ¶ චෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදං කාරකදස්සනනිවාරණං, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති අත්තසඞ්කන්තිදස්සනනිවාරණං, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති අත්තාතිපරිකප්පිතවත්ථුභෙදදස්සනතො ඝනසඤ්ඤානිවාරණං, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදීසු ‘‘අත්තා පස්සති…පෙ… විජානාති ඵුසති වෙදයති තණ්හියති උපාදියති භවති ජායති ජීයති මීයතී’’ති එවමාදිදස්සනනිවාරණං, තස්මා මිච්ඡාදස්සනනිවාරණතොපෙතං භවචක්කං ‘නිවාරණතො’ විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා පනෙත්ථ සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ධම්මානං අදස්සනතො අන්ධො විය අවිජ්ජා ¶ , අන්ධස්ස උපක්ඛලනං විය අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, උපක්ඛලිතස්ස පතනං ¶ විය සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, පතිතස්ස ගණ්ඩපාතුභාවො විය විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, ගණ්ඩභෙදපීළකා විය නාමරූපපච්චයා සළායතනං, ගණ්ඩපීළකාඝට්ටනං විය සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඝට්ටනදුක්ඛං විය ඵස්සපච්චයා වෙදනා, දුක්ඛස්ස පටිකාරාභිලාසො විය වෙදනාපච්චයා තණ්හා, පටිකාරාභිලාසෙන අසප්පායග්ගහණං විය තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදින්නඅසප්පායාලෙපනං විය උපාදානපච්චයා භවො, අසප්පායාලෙපනෙන ගණ්ඩවිකාරපාතුභාවො විය භවපච්චයා ජාති, ගණ්ඩවිකාරතො ගණ්ඩභෙදො විය ජාතිපච්චයා ජරාමරණං.

යස්මා වා පනෙත්ථ අවිජ්ජා අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිභාවෙන සත්තෙ අභිභවති පටලං විය අක්ඛීනි, තදභිභූතො ච බාලො පොනොබ්භවිකෙහි සඞ්ඛාරෙහි අත්තානං වෙඨෙති කොසකාරකිමි විය කොසප්පදෙසෙහි, සඞ්ඛාරපරිග්ගහිතං විඤ්ඤාණං ගතීසු පතිට්ඨං ලභති පරිණායකපරිග්ගහිතො විය රාජකුමාරො රජ්ජෙ, උපපත්තිනිමිත්තං පරිකප්පනතො විඤ්ඤාණං පටිසන්ධියං අනෙකප්පකාරං නාමරූපං අභිනිබ්බත්තෙති මායාකාරො විය මායං, නාමරූපෙ පතිට්ඨිතං සළායතනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති සුභූමියං පතිට්ඨිතො වනප්පගුම්බො විය, ආයතනඝට්ටනතො ඵස්සො ජායති අරණීසහිතාභිමද්දනතො අග්ගි විය, ඵස්සෙන ඵුට්ඨස්ස වෙදනා පාතුභවති අග්ගිනා ඵුට්ඨස්ස ඩාහො විය, වෙදයමානස්ස තණ්හා වඩ්ඪති ලොණූදකං පිවතො පිපාසා විය, තසිතො භවෙසු අභිලාසං කරොති පිපාසිතො විය පානීයෙ, තදස්සුපාදානං උපාදානෙන භවං උපාදියති ආමිසලොභෙන මච්ඡො බළිසං විය, භවෙ සති ජාති හොති බීජෙ සති අඞ්කුරො විය, ජාතස්ස අවස්සං ජරාමරණං උප්පන්නස්ස ¶ රුක්ඛස්ස පතනං විය, තස්මා එවං ‘උපමාහි’ පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

යස්මා ච භගවතා අත්ථතොපි ධම්මතොපි දෙසනාතොපි පටිවෙධතොපි ගම්භීරභාවං සන්ධාය ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො චා’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60) වුත්තං, තස්මා ¶ ‘ගම්භීරභෙදතො’පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

තත්ථ යස්මා න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොති, ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති එවං ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨස්ස දුරවබොධනීයතො ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො, තථා ජාතියා භවපච්චය…පෙ… සඞ්ඛාරානං ¶ අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං අත්ථගම්භීරන්ති. අයං තාවෙත්ථ ‘අත්ථගම්භීරතා’ හෙතුඵලඤ්හි අත්ථොති වුච්චති, යථාහ ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720).

යස්මා පන යෙනාකාරෙන යදවත්ථා ච අවිජ්ජා තෙසං තෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, තස්ස දුරවබොධනීයතො අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො ගම්භීරො, තථා සඞ්ඛාරානං…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං ධම්මගම්භීරන්ති අයමෙත්ථ ‘ධම්මගම්භීරතා’ හෙතුනො හි ධම්මොති නාමං, යථාහ ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති.

යස්මා චස්ස තෙන තෙන කාරණෙන තථා තථා පවත්තෙතබ්බත්තා දෙසනාපි ගම්භීරා, න තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤාණතො අඤ්ඤං ඤාණං පතිට්ඨං ලභති, තථා හෙතං කත්ථචි සුත්තෙ අනුලොමතො, කත්ථචි පටිලොමතො; කත්ථචි අනුලොමපටිලොමතො, කත්ථචි වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය අනුලොමතො වා පටිලොමතො වා, කත්ථචි තිසන්ධිචතුසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි ද්විසන්ධිතිසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි එකසන්ධිද්විසඞ්ඛෙපං දෙසිතං, තස්මා ඉදං භවචක්කං දෙසනාගම්භීරන්ති අයං දෙසනාගම්භීරතා.

යස්මා පනෙත්ථ යො අවිජ්ජාදීනං සභාවො, යෙන පටිවිද්ධෙන අවිජ්ජාදයො ධම්මා සලක්ඛණතො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො දුප්පරියොගාහත්තා ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං පටිවෙධගම්භීරං. තථා හෙත්ථ අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණාදස්සනසච්චාසම්පටිවෙධට්ඨො ¶ ගම්භීරො, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණායූහනසරාගවිරාගට්ඨො, විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතඅබ්යාපාරඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨො ¶ , නාමරූපස්ස එකුප්පාදවිනිබ්භොගාවිනිබ්භොගනමනරුප්පනට්ඨො, සළායතනස්ස අධිපතිලොකද්වාරඛෙත්තවිසයවිසයීභාවට්ඨො, ඵස්සස්ස ඵුසනසඞ්ඝට්ටනසඞ්ගතිසන්නිපාතට්ඨො, වෙදනාය ආරම්මණරසානුභවනසුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවනිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො, තණ්හාය අභිනන්දිතජ්ඣොසානසරිතාලතානදීතණ්හාසමුද්දදුප්පූරණට්ඨො, උපාදානස්ස ආදානග්ගහණාභිනිවෙසපරාමාසදුරතික්කමනට්ඨො, භවස්ස ආයූහනාභිසඞ්ඛරණයොනිගතිඨිතිනිවාසෙසු ඛිපනට්ඨො, ජාතියා ජාතිසඤ්ජාතිඔක්කන්තිනිබ්බත්තිපාතුභාවට්ඨො, ජරාමරණස්ස ඛයවයභෙදවිපරිණාමට්ඨො ගම්භීරොති අයමෙත්ථ පටිවෙධගම්භීරතා.

යස්මා පනෙත්ථ එකත්තනයො, නානත්තනයො, අබ්යාපාරනයො, එවංධම්මතානයොති චත්තාරො අත්ථනයා හොන්ති ¶ , තස්මා ‘නයභෙදතො’පෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං. තත්ථ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං බීජස්ස අඞ්කුරාදිභාවෙන රුක්ඛභාවප්පත්ති විය සන්තානානුපච්ඡෙදො ‘එකත්තනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානස්ස අනුපච්ඡෙදාවබොධතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානානුපච්ඡෙදස්ස එකත්තග්ගහණතො සස්සතදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීනං පන යථාසකලක්ඛණවවත්ථානං ‘නානත්තනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො නවනවානං උප්පාදදස්සනතො සස්සතදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො එකසන්තානපතිතස්ස භින්නසන්තානස්සෙව නානත්තග්ගහණතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාය ‘සඞ්ඛාරා මයා උප්පාදෙතබ්බා’, සඞ්ඛාරානං වා ‘විඤ්ඤාණං අම්හෙහී’ති එවමාදිබ්යාපාරාභාවො ‘අබ්යාපාරනයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො කාරකස්ස අභාවාවබොධතො අත්තදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො යො අසතිපි බ්යාපාරෙ අවිජ්ජාදීනං සභාවනියමසිද්ධො හෙතුභාවො තස්ස අග්ගහණතො අකිරියදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීහි පන කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනංයෙව සම්භවො ඛීරාදීහි ¶ දධිආදීනං විය, න අඤ්ඤෙසන්ති අයං ‘එවංධම්මතානයො’ නාම; යං සම්මා පස්සන්තො ¶ පච්චයානුරූපතො ඵලාවබොධතො අහෙතුකදිට්ඨිඤ්ච අකිරියදිට්ඨිඤ්ච පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො පච්චයානුරූපං ඵලප්පවත්තිං අග්ගහෙත්වා යතො කුතොචි යස්ස කස්සචි අසම්භවග්ගහණතො අහෙතුකදිට්ඨිඤ්චෙව නියතවාදඤ්ච උපාදියතීති එවමිදං භවචක්කං –

සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණා උපමාහි ච;

ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

ඉදඤ්හි ගම්භීරතො අගාධං නානානයග්ගහණතො දුරභියානං ඤාණාසිනා සමාධිපවරසිලායං සුනිසිතෙන –

අසනිවිචක්කමිව නිච්චනිම්මථනං;

වුත්තම්පි චෙතං භගවතා – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ච. එතස්ස, ආනන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමයං පජා තන්තාකුලකජාතා කුලගණ්ඨිකජාතා මුඤ්ජපබ්බජභූතා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60). තස්මා අත්තනො වා පරෙසං වා හිතාය සුඛාය පටිපන්නො අවසෙසකිච්චානි පහාය –

ගම්භීරෙ පච්චයාකාර-ප්පභෙදෙ ඉධ පණ්ඩිතො;

යථා ගාධං ලභෙථෙව-මනුයුඤ්ජෙ සදා සතොති.

243. එවං මහාපථවිං පත්ථරන්තො විය ආකාසං විත්ථාරයන්තො විය ච සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණො සත්ථා සුත්තන්තභාජනීයෙ නිග්ගණ්ඨිං නිජ්ජටං පච්චයාකාරං නානාචිත්තවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා න කෙවලං අයං පච්චයාකාරො නානාචිත්තෙසුයෙව ¶ හොති, එකචිත්තෙපි හොතියෙව, තස්මා අභිධම්මභාජනීයවසෙන එකචිත්තක්ඛණිකං පච්චයාකාරං නානප්පකාරතො ¶ දස්සෙතුං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරොතිආදිනා නයෙන මාතිකං තාව ඨපෙසි. එවං ඨපිතාය පන මාතිකාය –

අවිජ්ජාදීහි ¶ මූලෙහි, නව මූලපදා නව;

නයා තත්ථ චතුක්කානි, වාරභෙදඤ්ච දීපයෙ.

තත්රායං දීපනා – එත්ථ හි අවිජ්ජාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනාමඡට්ඨායතනඵස්සවෙදනාතණ්හාඋපාදානප්පභෙදෙහි අවිජ්ජාදීහි නවහි මූලපදෙහි අවිජ්ජාදිකො, සඞ්ඛාරාදිකො, විඤ්ඤාණාදිකො, නාමාදිකො, ඡට්ඨායතනාදිකො, ඵස්සාදිකො, වෙදනාදිකො, තණ්හාදිකො, උපාදානාදිකොති ඉමෙ නව මූලපදා නව නයා හොන්ති.

තෙසු යො තාව අයං අවිජ්ජාදිකො නයො, තත්ථ පච්චයචතුක්කං, හෙතුචතුක්කං, සම්පයුත්තචතුක්කං, අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කන්ති චත්තාරි චතුක්කානි හොන්ති. යථා චෙත්ථ එවං සෙසෙසුපීති එකෙකස්මිං නයෙ චතුන්නං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන ඡත්තිංස චතුක්කානි. තත්ථ එකෙකෙන චතුක්කෙන චතුන්නං චතුන්නං වාරානං සඞ්ගහිතත්තා චතුන්නම්පි චතුක්කානං වසෙන එකෙකස්මිං නයෙ සොළස සොළස වාරාති චතුචත්තාලීසාධිකං වාරසතං හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යදෙතං සබ්බපඨමෙ අවිජ්ජාමූලකෙ නයෙ පච්චයචතුක්කං, තස්මිං පඨමො නාමරූපට්ඨානෙ නාමස්ස, සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනස්ස ච වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණඅඞ්ගද්වයයුත්තො ද්වාදසඞ්ගිකවාරො නාම. දුතියො නාමරූපට්ඨානෙ නාමස්සෙව, සළායතනට්ඨානෙ ච න කස්සචි වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණඑකඞ්ගයුත්තො එකාදසඞ්ගිකවාරො නාම. තතියො සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනස්ස වුත්තත්තා පරිපුණ්ණඑකඞ්ගයුත්තො ද්වාදසඞ්ගිකවාරො නාම. චතුත්ථො පන පරිපුණ්ණද්වාදසඞ්ගිකොයෙව.

තත්ථ සියා – අයම්පි ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති වුත්තත්තා අපරිපුණ්ණෙකඞ්ගයුත්තොයෙවාති? න, තස්ස අනඞ්ගත්තා. ඵස්සොයෙව හෙත්ථ අඞ්ගං, න ඡට්ඨායතනං. තස්මා තස්ස අනඞ්ගත්තා නායං අපරිපුණ්ණෙකඞ්ගයුත්තොති. අට්ඨකථායං පන වුත්තං – ‘‘පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන ¶ , දුතියො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන, තතියො ගබ්භසෙය්යකසත්තානං වසෙන, චතුත්ථො ඔපපාතිකසත්තානං ¶ වසෙන ගහිතො. තථා පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන, දුතියො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන, තතියො අපරිපුණ්ණායතනවසෙන, චතුත්ථො පරිපුණ්ණායතනවසෙන ගහිතො. තථා පඨමො සබ්බසඞ්ගාහිකට්ඨෙන, දුතියො ¶ මහානිදානසුත්තන්තවසෙන (දී. නි. 2.95 ආදයො), තතියො රූපභවවසෙන, චතුත්ථො කාමභවවසෙන ගහිතො’’ති.

තත්ථ පඨමො ඉමෙසු දුතියාදීසු තීසු වාරෙසු න කත්ථචි න පවිසතීති සබ්බසඞ්ගාහිකොති වුත්තො. සෙසානං විසෙසො පරතො ආවිභවිස්සති. තස්සාවිභාවත්ථං –

යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං;

යං යථා පච්චයො යස්ස, තං සබ්බමුපලක්ඛයෙ.

තත්රායං නයො – අවිසෙසෙන තාව චතූසුපි එතෙසු සුත්තන්තභාජනියෙ විය සඞ්ඛාරාති අවත්වා සඞ්ඛාරොති වුත්තං, තං කස්මාති? එකචිත්තක්ඛණිකත්තා. තත්ර හි නානාචිත්තක්ඛණිකො පච්චයාකාරො විභත්තො. ඉධ එකචිත්තක්ඛණිකො ආරද්ධො. එකචිත්තක්ඛණෙ ච බහූ චෙතනා න සන්තීති සඞ්ඛාරාති අවත්වා සඞ්ඛාරොති වුත්තං.

පඨමවාරෙ පනෙත්ථ එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නධම්මසඞ්ගහණතො සබ්බට්ඨානසාධාරණතො ච රූපං ඡඩ්ඩෙත්වා ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාම’’න්ත්වෙව වුත්තං. තඤ්හි එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නං සබ්බට්ඨානසාධාරණඤ්ච, න කත්ථචි විඤ්ඤාණප්පවත්තිට්ඨානෙ න පවත්තති. යස්මා ච එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නො එකොවෙත්ථ ඵස්සො, තස්මා තස්සානුරූපං පච්චයභූතං ආයතනං ගණ්හන්තො සළායතනට්ඨානෙ ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති එකං මනායතනංයෙව ආහ. තඤ්හි එකස්ස අකුසලඵස්සස්ස අනුරූපං පච්චයභූතං. කාමඤ්චෙතං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති එත්ථාපි වුත්තං, හෙතුඵලවිසෙසදස්සනත්ථං පන අඞ්ගපුණ්ණත්ථඤ්ච පුන ඉධ ගහිතං. තත්ර හි එතස්ස විසෙසෙන සඞ්ඛාරො හෙතු, අවිසෙසෙන නාමං ඵලං. ඉධ පනස්ස අවිසෙසෙන නාමං හෙතු, විසෙසෙන ඵස්සො ඵලන්ති. සොකාදයො පන යස්මා සබ්බෙ එකචිත්තක්ඛණෙ න සම්භවන්ති, සබ්බස්මිඤ්ච චිත්තප්පවත්තිට්ඨානෙ චෙව චිත්තෙ ච න පවත්තන්ති, තස්මා න ගහිතා. ජාතිජරාමරණානි ¶ පන අචිත්තක්ඛණමත්තානිපි සමානානි චිත්තක්ඛණෙ අන්තොගධත්තා අඞ්ගපරිපූරණත්ථං ¶ ගහිතානි. එවං තාවෙත්ථ ‘යං අඤ්ඤථා වුත්තං. යඤ්ච අවුත්තං’ තං වෙදිතබ්බං.

යං ¶ පනෙත්ථ ඉතො පරෙසු වාරෙසු වුත්තං, තස්සත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යස්මිං යස්මිං පන වාරෙ යො යො විසෙසො ආගතො, තං තං තත්ථ තත්ථෙව පකාසයිස්සාම.

‘යං යථා පච්චයො යස්සා’ති එත්ථ පන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා සම්පයුත්තධම්මසාධාරණෙහි සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ඡහි හෙතුපච්චයෙන චාති සත්තධා පච්චයො. තත්ථ යස්මා පරතො හෙතුචතුක්කාදීනි තීණි චතුක්කානි අවිගතසම්පයුත්තඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවසෙන වුත්තානි, තස්මා ඉධ තානි අපනෙත්වා අවසෙසානං වසෙන අවිජ්ජා සඞ්ඛාරස්ස චතුධා පච්චයොති වෙදිතබ්බො.

සඞ්ඛාරො විඤ්ඤාණස්ස සාධාරණෙහි ඡහි, කම්මාහාරපච්චයෙහි චාති අට්ඨධා පච්චයො. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා පඤ්චධා. විඤ්ඤාණං නාමස්ස සාධාරණෙහි ඡහි, ඉන්ද්රියාහාරාධිපතීහි චාති නවධා. ඉධ පන තයො අපනෙත්වා ඡධා. නාමං ඡට්ඨායතනස්ස සාධාරණෙහි ඡහි. කිඤ්චි පනෙත්ථ අධිපතිපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයාදීහීති අනෙකධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා තිධා චතුධා පඤ්චධා වා. ඡට්ඨායතනං ඵස්සස්ස යථා විඤ්ඤාණං නාමස්ස. එවං ඵස්සො වෙදනාය සාධාරණෙහි ඡහි ආහාරපච්චයෙන චාති සත්තධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා චතුධා. වෙදනා තණ්හාය සාධාරණෙහි ඡහි ඣානින්ද්රියපච්චයෙහි චාති අට්ඨධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා පඤ්චධා. තණ්හා උපාදානස්ස, යථා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරස්ස. එවං උපාදානං භවස්ස සාධාරණෙහි ඡහි මග්ගපච්චයෙන චාති සත්තධා. ඉධ පන තෙයෙව තයො අපනෙත්වා චතුධා. භවො ජාතියා, යස්මා ජාතීති ඉධ සඞ්ඛතලක්ඛණං අධිප්පෙතං, තස්මා පරියායෙන උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පච්චයො. තථා ජාති ජරාමරණස්සාති.

යෙ පන එවං වදන්ති – ‘‘ඉමස්මිං චතුක්කෙ සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදයො සහජාතපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. සහජාතපච්චයවසෙනෙව හි පඨමවාරො ආරද්ධො’’ති, තෙ භවාදීනං තථා අභාවං සෙසපච්චයානඤ්ච සම්භවං ¶ දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. න හි භවො ජාතියා සහජාතපච්චයො ¶ හොති, න ජාති ජරාමරණස්ස. යෙ චෙතෙසං සඞ්ඛරාදීනං අවසෙසා පච්චයා වුත්තා, තෙපි සම්භවන්තියෙව. තස්මා න සක්කා ඡඩ්ඩෙතුන්ති. එවං තාව පඨමවාරෙ යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං, යඤ්ච යථා යස්ස පච්චයො හොති, තං වෙදිතබ්බං. දුතියවාරාදීසුපි එසෙව නයො.

අයං ¶ පන විසෙසො – දුතියවාරෙ ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වත්වා සළායතනට්ඨානෙ න කිඤ්චි වුත්තං, තං කිමත්ථන්ති? පච්චයවිසෙසදස්සනත්ථඤ්චෙව මහානිදානදෙසනාසඞ්ගහත්ථඤ්ච. ඵස්සස්ස හි න කෙවලඤ්ච ඡට්ඨායතනමෙව පච්චයො, වෙදනාක්ඛන්ධාදයො පන තයො ඛන්ධාපි පච්චයායෙව. මහානිදානසුත්තන්තෙ චස්ස ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ඵස්සොති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං. කිං පච්චයා ඵස්සොති? ඉති චෙ වදෙය්ය, නාමපච්චයා ඵස්සොති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්ති (දී. නි. 2.96). එවං සළායතනං ඡඩ්ඩෙත්වා එකාදසඞ්ගිකො පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො. තස්මා ඉමස්ස පච්චයවිසෙසස්ස දස්සනත්ථං ඉමිස්සා ච මහානිදානසුත්තන්තදෙසනාය පරිග්ගහත්ථං දුතියවාරෙ ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති වත්වා සළායතනට්ඨානෙ න කිඤ්චි වුත්තන්ති. එස තාව දුතියවාරෙ විසෙසො.

තතියවාරෙ පන ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති සුත්තන්තභාජනීයෙ ආගතමෙව චතුත්ථමඞ්ගං වුත්තං, තං එකචිත්තක්ඛණිකත්තා පච්චයාකාරස්ස ඉධ අයුත්තන්ති චෙ? තං නායුත්තං. කස්මා? සකක්ඛණෙ පච්චයභාවතො. සචෙපි හි තත්ථ රූපං චිත්තක්ඛණතො උද්ධං තිට්ඨති, තථාපිස්ස තං විඤ්ඤාණං සකක්ඛණෙ පච්චයො හොති. කථං? පුරෙජාතස්ස තාව චිත්තසමුට්ඨානස්ස අඤ්ඤස්ස වා පච්ඡාජාතපච්චයෙන. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11). සහජාතස්ස පන චිත්තසමුට්ඨානස්ස නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. යථාහ ‘‘චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.8).

යදි ¶ එවං, පුරිමවාරෙසු කස්මා එවං න වුත්තන්ති ¶ ? රූපප්පවත්තිදෙසං සන්ධාය දෙසිතත්තා. අයඤ්හි පච්චයාකාරො රූපප්පවත්තිදෙසෙ කාමභවෙ ගබ්භසෙය්යකානඤ්චෙව අපරිපුණ්ණායතනඔපපාතිකානඤ්ච රූපාවචරදෙවානඤ්ච වසෙන දෙසිතො. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති අවත්වා ඡට්ඨායතනන්ති වුත්තං. තත්ථ නාමං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. රූපං පන හදයරූපං වෙදිතබ්බං. තං පනෙතස්ස ඡට්ඨායතනස්ස නිස්සයපච්චයෙන චෙව පුරෙජාතපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො හොතීති එස තතියවාරෙ විසෙසො.

චතුත්ථවාරො පන යොනිවසෙන ඔපපාතිකානං, ආයතනවසෙන පරිපුණ්ණායතනානං, භවවසෙන කාමාවචරසත්තානං වසෙන වුත්තො. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ නාමං ඡට්ඨායතනස්ස ¶ සහජාතාදීහි, චක්ඛායතනාදීනං පච්ඡාජාතපච්චයෙන. රූපෙ හදයරූපං ඡට්ඨායතනස්ස නිස්සයපච්චයපුරෙජාතපච්චයෙහි, චත්තාරි මහාභූතානි චක්ඛායතනාදීනං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතෙහි. යස්මා පනෙස එකචිත්තක්ඛණිකො පච්චයාකාරො, තස්මා එත්ථ සළායතනපච්චයාති අවත්වා ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති වුත්තොති අයං චතුත්ථවාරෙ විසෙසො.

එවමෙතෙසං නානාකරණං ඤත්වා පුන සබ්බෙස්වෙව තෙසු විසෙසෙන පඨමකා ද්වෙ වාරා අරූපභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අරූපභවස්මිඤ්හි රූපෙන අසම්මිස්සානි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි පවත්තන්ති. තතියො රූපභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තො. රූපභවස්මිඤ්හි සතිපි රූපසම්මිස්සත්තෙ සළායතනං න පවත්තති. චතුත්ථො කාමභවෙ පච්චයාකාරදස්සනත්ථං වුත්තො. කාමභවස්මිඤ්හි සකලං සළායතනං පවත්තති. තතියො වා රූපභවෙ චෙව කාමභවෙ ච අපරිපුණ්ණායතනානං අකුසලප්පවත්තික්ඛණං සන්ධාය වුත්තො. චතුත්ථො වා කාමභවෙ පරිපුණ්ණායතනානං. පඨමො වා සබ්බත්ථගාමිතං සන්ධාය වුත්තො. සො හි න කත්ථචි චිත්තප්පවත්තිදෙසෙ න පවත්තති. දුතියො පච්චයවිසෙසං සන්ධාය වුත්තො. එකාදසඞ්ගිකත්තඤ්හෙත්ථ ඵස්සස්ස ච නාමපච්චයත්තං පච්චයවිසෙසො. තතියො පුරිමයොනිද්වයං සන්ධාය වුත්තො. පුරිමාසු හි ද්වීසු යොනීසු ¶ සො සම්භවති, තත්ථ සදා සළායතනස්ස අසම්භවතො. චතුත්ථො පච්ඡිමයොනිද්වයං සන්ධාය වුත්තො. පච්ඡිමාසු හි සො ද්වීසු යොනීසු සම්භවති, තත්ථ සදා සළායතනස්ස සම්භවතොති.

එත්තාවතා ¶ ච යං වුත්තං චතූසුපි වාරෙසු –

යං යත්ථ අඤ්ඤථා වුත්තං, අවුත්තඤ්චාපි යං යහිං;

යං යථා පච්චයො යස්ස, තං සබ්බමුපලක්ඛයෙති.

එතෙනෙවානුසාරෙන, සබ්බමෙතං නයං ඉතො;

විසෙසො යො ච තං ජඤ්ඤා, චතුක්කෙසු පරෙසුපි.

244. තත්ථ ¶ යො තාව ඉධ වුත්තො නයො, සො සබ්බත්ථ පාකටොයෙව. විසෙසො පන එවං වෙදිතබ්බො – හෙතුචතුක්කෙ තාව අවිජ්ජා හෙතු අස්සාති අවිජ්ජාහෙතුකො. අවිජ්ජා අස්ස සහවත්තනතො යාවභඞ්ගා පවත්තිකා ගමිකාති වුත්තං හොති. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’ති ච එත්තාවතා සහජාතාදිපච්චයවසෙන සාධාරණතො සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා පච්චයොති දස්සෙත්වා, පුන ‘‘අවිජ්ජාහෙතුකො’’ති එතෙනෙව විසෙසතො අවිගතපච්චයතා දස්සිතා. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරහෙතුකන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

කස්මා පන භවාදීසු හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති? අවිගතපච්චයනියමාභාවතො අභාවතො ච අවිගතපච්චයස්ස. ‘‘තත්ථ කතමො උපාදානපච්චයා භවො? ඨපෙත්වා උපාදානං වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො – අයං වුච්චති උපාදානපච්චයා භවො’’ති වචනතො උපාදානපච්චයා චතුන්නං ඛන්ධානං ඉධ භවොති නාමං. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ච ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’තිආදිවචනතො (ධාතු. 71) ජාතිජරාමරණානි අන්තොගධානි.

තත්ථ යාව උපාදානං තාව ජාතිජරාමරණානං අනුපලබ්භනතො උපාදානං භවස්ස න නියමතො අවිගතපච්චයො හොති. ‘‘යා තෙසං තෙසං ධම්මානං ජාතී’’ති ආදිවචනතො සඞ්ඛතලක්ඛණෙසු ජාතියා ජරාමරණසඞ්ඛාතස්ස භවස්ස ජාතික්ඛණමත්තෙයෙව අභාවතො අවිගතපච්චයභාවො න සම්භවති. තථා ජාතියා ජරාමරණක්ඛණෙ අභාවතො ¶ . උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පන භවො ජාතියා. ජාති ජරාමරණස්ස පච්චයොති සබ්බථාපි අවිගතපච්චයනියමාභාවතො අභාවතො ච අවිගතපච්චයස්ස භවාදීසු හෙතුකග්ගහණං න කතන්ති වෙදිතබ්බං.

කෙචි ¶ පනාහු – ‘‘භවො දුවිධෙනා’’ති වචනතො උපපත්තිමිස්සකො භවො, න ච උපපත්තිභවස්ස උපාදානං අවිගතපච්චයො හොතීති ‘‘උපාදානපච්චයා භවො උපාදානහෙතුකො’’ති අවත්වා ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති වුත්තො. ඉධ පච්ඡින්නත්තා පරතොපි න වුත්තන්ති. තං ඉධ උපපත්තිමිස්සකස්ස භවස්ස අනධිප්පෙතත්තා අයුත්තං. අරූපක්ඛන්ධා හි ඉධ භවොති ආගතා.

භවපච්චයා ¶ ජාතීති එත්ථ ච ඨපෙත්වා ජාතිජරාමරණානි අවසෙසො භවො ජාතියා පච්චයොති වෙදිතබ්බො. කස්මා? ජාතිආදීනං ජාතියා අප්පච්චයත්තා. යදි එවං, ඨපෙත්වා ජාතිජරාමරණානි භවො ජාතියා පච්චයොති වත්තබ්බොති? ආම වත්තබ්බො, වත්තබ්බපදෙසාභාවතො පන න වුත්තො. දසමඞ්ගනිද්දෙසෙ හි උපාදානපච්චයසම්භූතො භවො වත්තබ්බො. එකාදසමඞ්ගනිද්දෙසෙ ජාති වත්තබ්බා. යො පන භවො ජාතියා පච්චයො, තස්ස වත්තබ්බපදෙසො නත්ථීති වත්තබ්බපදෙසාභාවතො න වුත්තො. අවුත්තොපි පන යුත්තිතො ගහෙතබ්බොති. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්තිආදීසු ච විඤ්ඤාණාදීනං අවිගතපච්චයභාවසම්භවතො විඤ්ඤාණහෙතුකාදිවචනං කතන්ති එස හෙතුචතුක්කෙ විසෙසො.

245. සම්පයුත්තචතුක්කෙපි අවිජ්ජාපච්චයාති එත්තාවතා සහජාතාදිපච්චයවසෙන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාපච්චයතං දස්සෙත්වා පුන ‘‘අවිජ්ජාසම්පයුත්තො’’ති සම්පයුත්තපච්චයතා දස්සිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යස්මා පන අරූපීනං ධම්මානං රූපධම්මෙහි සම්පයොගො නත්ථි, තස්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්තිආදීසු තතියචතුත්ථවාරපදෙසු ‘‘විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං නාම’’න්තිආදිනා නයෙන යං ලබ්භති, තදෙව ගහිතන්ති එස සම්පයුත්තචතුක්කෙ විසෙසො.

246. අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කෙපි ¶ අවිජ්ජාපච්චයාති සහජාතාදිපච්චයවසෙන සඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාපච්චයතං දස්සෙත්වා ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයාපි අවිජ්ජා’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා දස්සිතා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. යස්මා පන භවො නිප්පදෙසො, උපාදානං සප්පදෙසං, සප්පදෙසධම්මො ච නිප්පදෙසධම්මස්ස පච්චයො හොති, න නිප්පදෙසධම්මො සප්පදෙසධම්මස්ස, තස්මා එත්ථ ‘‘භවපච්චයාපි උපාදාන’’න්ති න වුත්තං; හෙට්ඨා වා දෙසනාය පච්ඡින්නත්තා එවං න වුත්තං ¶ . යස්මා ච නාමරූපපච්චයා සළායතනං අත්ථි, සළායතනපච්චයා එකචිත්තක්ඛණෙ නාමරූපං නත්ථි, යස්ස සළායතනං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො භවෙය්ය, තස්මා චතුත්ථවාරෙ ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති යං ලබ්භති තදෙව ගහිතන්ති එස අඤ්ඤමඤ්ඤචතුක්කෙ විසෙසො.

247. ඉදානි ¶ සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජාති සඞ්ඛාරමූලකනයො ආරද්ධො. තත්ථාපි යථා අවිජ්ජාමූලකෙ එවං චත්තාරි චතුක්කානි සොළස ච වාරා වෙදිතබ්බා. පඨමචතුක්කෙ පන පඨමවාරමෙව දස්සෙත්වා දෙසනා සංඛිත්තා. යථා චෙත්ථ එවං විඤ්ඤාණමූලකාදීසුපි. තත්ථ සබ්බෙස්වෙව තෙසු සඞ්ඛාරමූලකාදීසු අට්ඨසු නයෙසු ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජා’’තිආදිනා නයෙන සහජාතාදිපච්චයවසෙන අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරාදිපච්චයතං දස්සෙත්වා පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන එකචිත්තක්ඛණෙපි පච්චයාකාරචක්කස්ස පවත්ති දස්සිතා.

කස්මා පන භවමූලකා ජාතිජරාමරණමූලකා වා නයා න වුත්තා? කිං භවපච්චයා අවිජ්ජා න හොතීති? නො න හොති. ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජා’’ති එවමාදීසු පන වුච්චමානෙසු න කොචි භවපරියාපන්නො ධම්මො අවිජ්ජාය පච්චයො න වුත්තො. තස්මා අපුබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අවිජ්ජාපච්චයස්ස වත්තබ්බස්ස අභාවතො භවමූලකො නයො න වුත්තො. භවග්ගහණෙන ච අවිජ්ජාපි සඞ්ගහං ගච්ඡති. තස්මා ‘‘භවපච්චයා අවිජ්ජා’’ති වුච්චමානෙ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා අවිජ්ජා’’තිපි වුත්තං සියා. න ච එකචිත්තක්ඛණෙ අවිජ්ජා අවිජ්ජාය ¶ පච්චයො නාම හොති. තත්ථ පච්ඡින්නත්තාව ජාතිජරාමරණමූලකාපි නයා න ගහිතා. අපිච භවෙ ජාතිජරාමරණානිපි අන්තොගධානි. න චෙතානි එකචිත්තක්ඛණෙ අවිජ්ජාය පච්චයා හොන්තීති භවමූලකා ජාතිජරාමරණමූලකා වා නයා න වුත්තාති.

248-249. ඉදානි යථා හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ කුසලත්තිකං ආදිං කත්වා නික්ඛිත්තමාතිකාය පටිපාටියා පඨමං කුසලං භාජිතං, තථා ඉධ මාතිකාය අනික්ඛිත්තත්තා පඨමං කුසලං අනාමසිත්වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති අකුසලධම්මවසෙන මාතිකාය නික්ඛිත්තත්තා නික්ඛෙපපටිපාටියාව අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ¶ භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා ¶ අකුසලාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 365) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යස්මා පන එකචිත්තක්ඛණෙ තණ්හාය ච කාමුපාදානස්ස ච සම්භවො නත්ථි, තස්මා යං එත්ථ තණ්හාපච්චයා උපාදානං ලබ්භති, තදෙව දස්සෙතුං දිට්ඨි දිට්ඨිගතන්තිආදි වුත්තං.

භවනිද්දෙසෙ ච යස්මා උපාදානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා ‘‘ඨපෙත්වා උපාදානං වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තං. එවඤ්හි වුච්චමානෙ උපාදානස්ස උපාදානපච්චයත්තං ආපජ්ජෙය්ය. න ච තදෙව තස්ස පච්චයො හොති. ජාතිආදිනිද්දෙසෙසු යස්මා එතෙ අරූපධම්මානං ජාතිආදයො, තස්මා ‘‘ඛණ්ඩිච්චං, පාලිච්චං, වලිත්තචතා, චුති, චවනතා’’ති න වුත්තං.

250. එවං පඨමවාරං නිට්ඨපෙත්වා පුන දුතියවාරෙ යස්මිං සමයෙ පඨමවාරෙන පච්චයාකාරො දස්සිතො, තස්මිංයෙව සමයෙ අපරෙනපි නයෙන පච්චයාකාරං දස්සෙතුං විසුං සමයවවත්ථානවාරං අවත්වා තස්මිං සමයෙ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරොතිආදිනාව නයෙන දෙසනා කතා. තත්ථ ඨපෙත්වා ඵස්සන්ති ඉදං යස්මා ඵස්සොපි නාමපරියාපන්නො, තස්මා ඵස්සස්ස නාමතො නීහරණත්ථං වුත්තං.

252. තතියවාරෙ ¶ යස්ස චිත්තසමුට්ඨානරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො, තස්මිං පවත්තමානෙ යස්මා තෙනුපත්ථද්ධානං චක්ඛායතනාදීනං උපචිතත්තං පඤ්ඤායති, තස්මා චක්ඛායතනස්ස උපචයොතිආදි වුත්තං. යස්මා ච කම්මජරූපස්සපි තස්මිං සමයෙ වත්තමානස්ස විඤ්ඤාණං පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො හොති, තස්මාපි එවං වුත්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි කම්මජං චිත්තසමුට්ඨානන්ති ද්වෙව සන්තතියො ගහිතා, ඉතරාපි පන ද්වෙ සන්තතියො ගහෙතබ්බා. තාසම්පි හි විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතියෙව.

254. චතුත්ථවාරෙ පන යස්මා එකචිත්තක්ඛණෙපි මහාභූතරූපපච්චයා චක්ඛායතනාදීනි, හදයරූපපච්චයා ඡට්ඨායතනං, නාමපච්චයා ච පච්ඡාජාතසහජාතාදිවසෙන යථානුරූපං සබ්බානිපි පවත්තන්ති, තස්මා තත්ථ කතමං නාමරූපපච්චයා සළායතනං? චක්ඛායතනන්තිආදි වුත්තං.

256. දුතියචතුක්කෙ ¶ ¶ සබ්බං උත්තානමෙව.

264. තතියචතුක්කෙ යස්ස සම්පයුත්තපච්චයභාවො න හොති, යස්ස ච හොති, තං විසුං විසුං දස්සෙතුං ඉදං වුච්චති විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං නාමන්තිආදි වුත්තං.

272. චතුත්ථචතුක්කෙ ඵස්සපච්චයා නාමනිද්දෙසෙ කිඤ්චාපි ‘‘ඨපෙත්වා ඵස්සං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො – ඉදං වුච්චති ඵස්සපච්චයා නාම’’න්ති න වුත්තං, තථාපි අනන්තරාතීතපදනිද්දෙසෙ ‘‘ඨපෙත්වා ඵස්සං වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වුත්තත්තා අවුත්තම්පි තං වුත්තමෙව හොති. යදෙව හි නාමං ඵස්සස්ස පච්චයො, ඵස්සොපි තස්සෙව පච්චයොති.

යථා චායං චතුචතුක්කො සොළසවාරප්පභෙදො අවිජ්ජාමූලකො පඨමනයො එතස්මිං පඨමාකුසලචිත්තෙ පකාසිතො, එවං සඞ්ඛාරමූලකාදයො අට්ඨ නයාපි වෙදිතබ්බා. පාළි පන සංඛිත්තා. එවමෙව තස්මිං පඨමාකුසලචිත්තෙයෙව නව නයා, ඡත්තිංස චතුක්කානි, චතුචත්තාලීසාධිකඤ්ච වාරසතං හොතීති වෙදිතබ්බං.

280. ඉදානි ඉමිනාව නයෙන සෙසාකුසලචිත්තෙසුපි පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අකුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යස්මා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු තණ්හාපච්චයා උපාදානං නත්ථි, තස්මා උපාදානට්ඨානෙ උපාදානං විය ¶ දළ්හනිපාතිනා අධිමොක්ඛෙන පදං පූරිතං. දොමනස්සසහගතෙසු ච යස්මා වෙදනාපච්චයා තණ්හාපි නත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ තණ්හා විය බලවකිලෙසෙන පටිඝෙන පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානෙ අධිමොක්ඛෙනෙව. විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ පන යස්මා සන්නිට්ඨානාභාවතො අධිමොක්ඛොපි නත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ බලවකිලෙසභූතාය විචිකිච්ඡාය පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානං පරිහීනමෙව. උද්ධච්චසම්පයුත්තෙ පන යස්මා අධිමොක්ඛො අත්ථි, තස්මා තණ්හාට්ඨානෙ බලවකිලෙසෙන උද්ධච්චෙන පදං පූරිතං. උපාදානට්ඨානෙ අධිමොක්ඛෙනෙව. සබ්බත්ථෙව ච විසෙසමත්තං දස්සෙත්වා පාළි සංඛිත්තා. යො ¶ චායං විසෙසො දස්සිතො, තත්ථ කෙවලං අධිමොක්ඛනිද්දෙසොව අපුබ්බො. සෙසං හෙට්ඨා ආගතමෙව.

අධිමොක්ඛනිද්දෙසෙ පන අධිමුච්චනවසෙන අධිමොක්ඛො. අධිමුච්චති වා තෙන ආරම්මණෙ චිත්තං ¶ නිබ්බිචිකිච්ඡතාය සන්නිට්ඨානං ගච්ඡතීති අධිමොක්ඛො. අධිමුච්චනාකාරො අධිමුච්චනා. තස්ස චිත්තස්ස, තස්මිං වා ආරම්මණෙ අධිමුත්තත්තාති තදධිමුත්තතා. සබ්බචිත්තෙසු ච පඨමචිත්තෙ වුත්තනයෙනෙව නයචතුක්කවාරප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ උපාදානමූලකස්ස නයස්ස අභාවා අට්ඨ නයා, ද්වත්තිංස චතුක්කානි, අට්ඨවීසාධිකඤ්ච වාරසතං හොතීති.

292. ඉදානි ඉමිනාව නයෙන කුසලචිත්තාදීසුපි පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. යථා පන අකුසලෙ පඨමං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා පච්ඡා නිද්දෙසො කතො, න තථා ඉධ. කස්මා? අප්පනාවාරෙ නානත්තසම්භවතො. ලොකියකුසලාදීසු හි තෙසං ධම්මානං දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තා ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්සා’’ති අප්පනා හොති, ලොකුත්තරකුසලාදීසු ‘‘එවමෙතෙසං ධම්මාන’’න්ති. තස්මා එත්ථ සාධාරණතො මාතිකං ඨපෙතුං න සක්කාති පාටියෙක්කං තෙසං තෙසං කුසලාදීනං මාතිකං උද්දිසිත්වාව නිද්දෙසො කතොති.

තත්ථ යස්මා එකචිත්තක්ඛණෙ කුසලසඞ්ඛාරෙන සද්ධිං අවිජ්ජා නත්ථි, තස්මා තං අවත්වා, අවිජ්ජා විය අකුසලානං, කුසලානං මූලතො කුසලමූලං, තණ්හුපාදානානඤ්ච ¶ අභාවතො තණ්හාට්ඨානෙ තණ්හා විය ආරම්මණෙ අජ්ඣොගාළ්හො පසාදො, උපාදානට්ඨානෙ උපාදානං විය දළ්හනිපාතී නාම අධිමොක්ඛො වුත්තො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

306. අබ්යාකතං ¶ හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ ආගතපටිපාටියාව විභත්තං. සබ්බවාරෙසු ච අවිජ්ජාමූලකා නයා පරිහීනා. කස්මා? අවිජ්ජාට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බස්ස අභාවතො. කුසලචිත්තෙසු ¶ හි අවිජ්ජාට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බං කුසලමූලං අත්ථි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු නත්ථි. සහෙතුකෙසු පන කිඤ්චාපි අත්ථි, එවං සන්තෙපි ඉධ පච්ඡින්නත්තා තත්ථ න ගහිතං. පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ සොතපතිතාව හුත්වා දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු තණ්හාට්ඨානං උපාදානට්ඨානඤ්ච පරිහීනං. කස්මා? තණ්හාට්ඨානාරහස්ස බලවධම්මස්ස අභාවා අධිමොක්ඛරහිතත්තා ච. සෙසාහෙතුකෙසු තණ්හාට්ඨානමෙව පරිහීනං. සහෙතුකෙසු පසාදසබ්භාවතො තණ්හාට්ඨානෙ පසාදෙන පදං පූරිතං. එවමෙත්ථ කුසලාකුසලවිපාකෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනාමඡට්ඨායතනඵස්සවෙදනාමූලකා ඡ ඡ, සෙසාහෙතුකෙසු අධිමොක්ඛමූලකෙන සද්ධිං සත්ත සත්ත, සහෙතුකෙසු පසාදමූලකෙන සද්ධිං අට්ඨ අට්ඨ නයා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසුපි චතුන්නම්පි චතුක්කානං ආදිවාරොව වුත්තො. දුතියවාරො පච්චයවිසෙසට්ඨෙන ලබ්භමානොපි න වුත්තො. තතියචතුත්ථවාරා අසම්භවතොයෙව. රූපමිස්සකා හි තෙ, න ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති. යථා ච පඨමචතුක්කෙ ද්වෙ වාරා ලබ්භන්ති, එවං සෙසචතුක්කෙසුපි. තස්මා පඨමචතුක්කෙ දුතියවාරො, සෙසචතුක්කෙසු ච ද්වෙ ද්වෙ වාරා අවුත්තාපි වුත්තාව හොන්තීති වෙදිතබ්බා. සෙසාහෙතුකාබ්යාකතෙ සබ්බචතුක්කෙසු සබ්බෙපි වාරා ලබ්භන්ති. ඉධ පච්ඡින්නත්තා පන පරතො න ගහිතා. සොතපතිතාව හුත්වා දෙසනා කතාති. සෙසසහෙතුකවිපාකෙසුපි ¶ එසෙව නයො අඤ්ඤත්ර අරූපාවචරවිපාකා. අරූපාවචරවිපාකස්මිඤ්හි වාරද්වයමෙව ලබ්භතීති.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා

334. ඉදානි අපරෙන පරියායෙන එකචිත්තක්ඛණෙ පච්චයාකාරං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා ¶ කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයාති උපනිස්සයපච්චයතං සන්ධාය වුත්තං. තෙනෙව නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා’’ති අවිභජිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති විභත්තං. කුසලචෙතනාසඞ්ඛාතො ¶ හි සඞ්ඛාරොයෙව තස්මිං සමයෙ චිත්තෙන සහජාතො හොති, න අවිජ්ජා.

තත්ථ ලොකියකුසලස්ස හෙට්ඨා සුත්තන්තභාජනීයෙ වුත්තනයෙනෙව අවිජ්ජා පච්චයො හොති. යස්මා පන අප්පහීනාවිජ්ජො අවිජ්ජාය පහානත්ථං ලොකුත්තරං භාවෙති, තස්මා තස්සාපි සමතික්කමවසෙන පච්චයො හොති. අවිජ්ජාවතොයෙව හි කුසලායූහනං හොති, න ඉතරස්ස. තත්ථ තෙභූමකකුසලෙ සම්මොහවසෙනපි සමතික්කමභාවනාවසෙනපි ආයූහනං ලබ්භති; ලොකුත්තරෙ සමුච්ඡෙදභාවනාවසෙනාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අයං පන විසෙසො – යථා හෙට්ඨා එකෙකකුසලෙ චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන නව සොළසකා ලද්ධා, තථා ඉධ න ලබ්භන්ති. කස්මා? අවිජ්ජාය අවිගතසම්පයුත්තඅඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාභාවතො. උපනිස්සයවසෙන පනෙත්ථ පඨමචතුක්කමෙව ලබ්භති. තම්පි පඨමවාරමෙව දස්සෙත්වා සංඛිත්තං. නීහරිත්වා පන දස්සෙතබ්බන්ති.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසවණ්ණනා.

343. ඉදානි අබ්යාකතෙසුපි අපරෙනෙව නයෙන පච්චයාකාරං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කුසලමූලපච්චයාති ඉදම්පි උපනිස්සයපච්චයතං සන්ධාය වුත්තං. කුසලවිපාකස්ස හි කුසලමූලං ¶ , අකුසලවිපාකස්ස ච අකුසලමූලං උපනිස්සයපච්චයො හොති; නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා එස උපනිස්සයපච්චයෙන චෙව නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන ච පච්චයො හොති. තෙනෙව නිද්දෙසවාරෙ ‘‘තත්ථ ¶ කතමං කුසලමූල’’න්ති අවිභජිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො කුසලමූලපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති විභත්තං. අකුසලවිපාකෙපි එසෙව නයො.

අවිජ්ජාමූලකකුසලනිද්දෙසෙ විය ච ඉමස්මිම්පි විපාකනිද්දෙසෙ පඨමං පච්චයචතුක්කමෙව ලබ්භති. තම්පි පඨමවාරං දස්සෙත්වා සංඛිත්තං. තස්මා එකෙකස්මිං විපාකචිත්තෙ එකමෙකස්සෙව චතුක්කස්ස වසෙන කුසලමූලමූලකෙ අකුසලමූලමූලකෙ ච නයෙ වාරප්පභෙදො වෙදිතබ්බො. කිරියාධම්මානං පන යස්මා නෙව අවිජ්ජා න කුසලාකුසලමූලානි උපනිස්සයපච්චයතං ලභන්ති, තස්මා කිරියවසෙන පච්චයාකාරො න වුත්තොති.

අකුසලකුසලාබ්යාකත-ධම්මෙසු අනෙකභෙදතො වත්වා;

කුසලාකුසලානං පන, විපාකෙ ච උපනිස්සයවසෙන.

පුන එකධාව වුත්තො, වාදිප්පවරෙන පච්චයාකාරො;

ධම්මප්පච්චයභෙදෙ, ඤාණස්ස පභෙදජනනත්ථං.

පරියත්තිසවනචින්තන-පටිපත්තික්කමවිවජ්ජිතානඤ්ච;

යස්මා ඤාණපභෙදො, න කදාචිපි හොති එතස්මිං.

පරියත්තිසවනචින්තන-පටිපත්තික්කමතො සදා ධීරො;

තත්ථ කයිරා න හඤ්ඤං, කරණීයතරං තතො අත්ථීති.

අයං පන පච්චයාකාරො සුත්තන්තඅභිධම්මභාජනීයවසෙන ද්වෙපරිවට්ටමෙව නීහරිත්වා භාජෙත්වා දස්සිතො හොති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. සුත්තන්තභාජනීයං උද්දෙසවාරවණ්ණනා

355. ඉදානි ¶ ¶ ¶ තදනන්තරෙ සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන න තතො හෙට්ඨා න උද්ධන්ති සතිපට්ඨානපරිච්ඡෙදං දීපෙති. සතිපට්ඨානාති තයො සතිපට්ඨානා – සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිධානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි. තං සුණාථ…පෙ… කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහාරසමුදයා කායස්ස සමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො සතිපට්ඨානන්ති වුච්චති. තථා ‘‘කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.35). තස්සත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, පධානං ඨානන්ති වා පට්ඨානං; සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය.

‘‘තයො සතිපට්ඨානා යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණං අනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.304, 311) එත්ථ තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා සතිපට්ඨානන්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බතොති? සතියා; සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147) පන සතියෙව සතිපට්ඨානන්ති වුච්චති. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො; සතියෙව පට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං; අථවා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන ¶ පට්ඨානං. ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ ¶ අධිප්පෙතං. යදි එවං, කස්මා සතිපට්ඨානාති බහුවචනං කතන්ති? සතියා බහුත්තා; ආරම්මණභෙදෙන හි බහුකා තා සතියොති.

කස්මා ¶ පන භගවතා චත්තාරොව සතිපට්ඨානා වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? වෙනෙය්යහිතත්තා. තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතසමථයානිකවිපස්සනායානිකෙසු හි මන්දතික්ඛවසෙන ද්විධා පවත්තෙසු මන්දස්ස තණ්හාචරිතස්ස ඔළාරිකං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස සුඛුමං වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. දිට්ඨිචරිතස්සපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතං චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතං ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. සමථයානිකස්ස ච මන්දස්ස අකිච්ඡෙන අධිගන්තබ්බනිමිත්තං පඨමං සතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස ඔළාරිකාරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො දුතියං. විපස්සනායානිකස්සාපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතාරම්මණං තතියං, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතාරම්මණං චතුත්ථං. ඉති චත්තාරොව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති.

සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසප්පහානත්ථං වා. කායො හි අසුභො. තත්ථ සුභවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා. තෙසං තත්ථ අසුභභාවදස්සනෙන තස්ස විපල්ලාසස්ස පහානත්ථං පඨමං සතිපට්ඨානං වුත්තං. සුඛං, නිච්චං, අත්තාති ගහිතෙසුපි ච වෙදනාදීසු වෙදනා දුක්ඛා, චිත්තං අනිච්චං, ධම්මා අනත්තා. එතෙසු ච සුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා. තෙසං තත්ථ දුක්ඛාදිභාවදස්සනෙන තෙසං විපල්ලාසානං පහානත්ථං සෙසානි තීණි වුත්තානීති. එවං සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසප්පහානත්ථං වා චත්තාරොව වුත්තා අනූනා අනධිකාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්ච විපල්ලාසපහානත්ථමෙව, අථ ඛො චතුරොඝයොගාසවගන්ථඋපාදානඅගතිප්පහානත්ථම්පි චතුබ්බිධාහාරපරිඤ්ඤත්ථඤ්ච චත්තාරොව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අයං තාව පකරණනයො.

අට්ඨකථායං පන ‘‘සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොති එතදෙව වුත්තං. යථා ¶ හි චතුද්වාරෙ නගරෙ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, දක්ඛිණතො, පච්ඡිමතො, උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. නගරං විය හි නිබ්බානමහානගරං, ද්වාරං විය අට්ඨඞ්ගිකො ලොකුත්තරමග්ගො. පාචීනදිසාදයො විය කායාදයො.

යථා ¶ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං කායානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා ¶ චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං භාවෙත්වා කායානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා දක්ඛිණතො ආගච්ඡන්තා දක්ඛිණදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං වෙදනානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං භාවෙත්වා වෙදනානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා පච්ඡිමතො ආගච්ඡන්තා පච්ඡිමදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං චිත්තානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං භාවෙත්වා චිත්තානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති. යථා උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං ධම්මානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං භාවෙත්වා ධම්මානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්තීති. එවං සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

ඉධ භික්ඛූති එත්ථ කිඤ්චාපි භගවතා දෙවලොකෙ නිසීදිත්වා අයං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො කථිතො, එකභික්ඛුපි තත්ථ භගවතො සන්තිකෙ නිසින්නකො නාම නත්ථි. එවං සන්තෙපි යස්මා ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භික්ඛූ භාවෙන්ති, භික්ඛුගොචරා හි එතෙ, තස්මා ඉධ භික්ඛූති ආලපති. කිං පනෙතෙ සතිපට්ඨානෙ භික්ඛූයෙව භාවෙන්ති, න භික්ඛුනීආදයොති? භික්ඛුනීආදයොපි ¶ භාවෙන්ති. භික්ඛූ පන අග්ගපරිසා. ඉති අග්ගපරිසත්තා ඉධ භික්ඛූති ආලපති. පටිපත්තියා වා භික්ඛුභාවදස්සනතො එවමාහ. යො හි ඉමං පටිපත්තිං පටිපජ්ජති, සො භික්ඛු නාම හොති. පටිපන්නකො හි දෙවො වා හොතු මනුස්සො වා, භික්ඛූති සඞ්ඛං ගච්ඡතියෙව. යථාහ –

සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛූ’’ති. (ධ. ප. 142);

අජ්ඣත්තන්ති ¶ ¶ නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං. තස්මා අජ්ඣත්තං කායෙති අත්තනො කායෙති අත්ථො. තත්ථ කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන, හත්ථිකායඅස්සකායරථකායාදයො විය, කායොති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො – ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං කෙසාදීනං ආයොති කායො.

කායානුපස්සීති කායං අනුපස්සනසීලො, කායං වා අනුපස්සමානො කායෙති ච වත්වාපි පුන කායානුපස්සීති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සී චිත්තධම්මානුපස්සී වා; අථ ඛො කායෙ කායානුපස්සී යෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො, තත්ථාපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී; අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකො විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සී, නගරාවයවානුපස්සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සී, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිභුඤ්ජකො විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකො ¶ විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සීයෙවාති නානප්පකාරතො සමූහවසෙන කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති. යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති.

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති ¶ වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො – අයඤ්හි එතස්මිං කායෙ කායානුපස්සීයෙව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සී. කිං වුත්තං හොති? යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සිනො හොන්ති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං ¶ කායෙ නිච්චසුඛඅත්තසුභභාවානුපස්සී; අථ ඛො කායානුපස්සී අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභාකාරසමූහානුපස්සීයෙවාති වුත්තං හොති. අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) නයෙන අස්සාසපස්සාසාදිචුණ්ණකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකායං අනිච්චතො අනුපස්සති, තථා ආපොකායං, තෙජොකායං, වායොකායං, කෙසකායං, ලොමකායං, ඡවිකායං, චම්මකායං, මංසකායං, රුධිරකායං, න්හාරුකායං, අට්ඨිකායං, අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති පටිසම්භිදායං කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො, තස්ස තස්සෙව පන කෙසලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිධම්මසමූහසඞ්ඛාතෙ කායානුපස්සීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපිච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.35) අනුක්කමෙන පටිසම්භිදායං ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්ස ¶ අනුපස්සනතොපි කායෙ කායානුපස්සීති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තථා හි අයං කායෙ කායානුපස්සනාපටිපදං පටිපන්නො භික්ඛු ඉමං කායං අනිච්චානුපස්සනාදීනං සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනිච්චතො අනුපස්සති නො නිච්චතො, දුක්ඛතො අනුපස්සති නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති නො අත්තතො, නිබ්බින්දති නො නන්දති, විරජ්ජති නො රජ්ජති, නිරොධෙති නො සමුදෙති, පටිනිස්සජ්ජති නො ආදියති. සො තං අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති ¶ , නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති (පටි. ම. 3.35) වෙදිතබ්බො.

විහරතීති චතූසු ඉරියාපථවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමායොගපරිදීපනමෙතං, එකං ඉරියාපථබාධනං අපරෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපතමානං අත්තභාවං හරති පවත්තෙතීති අත්ථො.

බහිද්ධා ¶ කායෙති පරස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙති කාලෙන අත්තනො කායෙ, කාලෙන පරස්ස කායෙ. පඨමනයෙන හි අත්තනො කායෙ කායපරිග්ගහො වුත්තො, දුතියනයෙන පරස්ස කායෙ, තතියනයෙන කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා පන ඝටිතාරම්මණං නාම නත්ථි. පගුණකම්මට්ඨානස්ස පන අපරාපරං සඤ්චරණකාලො එත්ථ කථිතො. ආතාපීති කායපරිග්ගාහකවීරියසමායොගපරිදීපනමෙතං. සො හි යස්මා තස්මිං සමයෙ යං තං වීරියං තීසු භවෙසු කිලෙසානං ආතාපනතො ආතාපොති වුච්චති, තෙන සමන්නාගතො හොති, තස්මා ආතාපීති වුච්චති.

සම්පජානොති කායපරිග්ගාහකෙන සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා පඤ්ඤාය අනුපස්සති, න හි සතිවිරහිතස්ස අනුපස්සනා නාම අත්ථි, තෙනෙවාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234), තස්මා එත්ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානකම්මට්ඨානං ¶ වුත්තං හොති. අථ වා යස්මා අනාතාපිනො අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තරායකරො හොති, අසම්පජානො උපායපරිග්ගහෙ අනුපායපරිවජ්ජනෙ ච සම්මුය්හති, මුට්ඨස්සතී උපායාපරිච්චාගෙ අනුපායාපරිග්ගහෙ ච අසමත්ථොව හොති, තෙනස්ස තං කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති; තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සම්පජ්ජති තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති ¶ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං සම්පයොගඞ්ගඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති එත්ථ ය්වායං අජ්ඣත්තාදිභෙදො කායො පරිග්ගහිතො ස්වෙව ඉධ ලොකො නාම. තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං විනයිත්වාති අත්ථො. යස්මා පනෙත්ථ අභිජ්ඣාගහණෙන කාමච්ඡන්දො, දොමනස්සග්ගහණෙන බ්යාපාදො සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා නීවරණපරියාපන්නබලවධම්මද්වයදස්සනෙන නීවරණප්පහානං වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

විසෙසෙන චෙත්ථ අභිජ්ඣාවිනයෙන කායසම්පත්තිමූලකස්ස අනුරොධස්ස, දොමනස්සවිනයෙන කායවිපත්තිමූලකස්ස විරොධස්ස, අභිජ්ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්සවිනයෙන කායභාවනාය අනභිරතියා, අභිජ්ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්ඛෙපස්ස, දොමනස්සවිනයෙන ¶ කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්ස ච පහානං වුත්තං. තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවො යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස යදිදං අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො, අරතිරතිසහො, අභූතපක්ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්ඛිපන්තො භූතඤ්ච අනපනෙන්තො යොගසමත්ථො හොතීති.

අපරො නයො – ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එත්ථ අනුපස්සනාය කම්මට්ඨානං වුත්තං. විහරතීති එත්ථ වුත්තවිහාරෙන කම්මට්ඨානිකස්ස කායපරිහරණං. ආතාපීතිආදීසු ආතාපෙන සම්මප්පධානං, සතිසම්පජඤ්ඤෙන සබ්බත්ථිකකම්මට්ඨානං, කම්මට්ඨානපරිහරණූපායො වා; සතියා වා කායානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධසමථො, සම්පජඤ්ඤෙන විපස්සනා ¶ , අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං තාව කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානුද්දෙසස්ස අත්ථවණ්ණනා.

වෙදනානුපස්සනාදිඋද්දෙසවණ්ණනා

වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානුද්දෙසාදීසුපි අජ්ඣත්තාදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එතෙසුපි හි අත්තනො වෙදනාදීසු, පරස්ස වෙදනාදීසු, කාලෙන අත්තනො කාලෙන පරස්ස වෙදනාදීසූති තිවිධො පරිග්ගහො ¶ වුත්තො. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීතිආදීසු ච වෙදනාදීනං පුනවචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති එත්ථ පන වෙදනාති තිස්සො වෙදනා. තා ච ලොකියා එව; චිත්තම්පි ලොකියං, තථා ධම්මා. තෙසං විභාගො නිද්දෙසවාරෙ පාකටො භවිස්සති. කෙවලං පනිධ යථා වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා තථා අනුපස්සන්තො ‘‘වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී’’ති වෙදිතබ්බො. එස නයො චිත්තධම්මෙසු. කථඤ්ච වෙදනා අනුපස්සිතබ්බාති? සුඛා තාව වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මදසො භික්ඛු, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා ¶ එව චෙතා දුක්ඛාතිපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා, යථාහ – ‘‘සුඛා ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනා ඨිතිසුඛා, විපරිණාමදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.465) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. අපිච අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනාවසෙනපි (පටි. ම. 3.35) අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං නිද්දෙසවාරෙයෙව පාකටං භවිස්සති.

චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිනුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසරාගාදිභෙදානඤ්ච වසෙන ¶ අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතාධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසන්තාසන්තාදිභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව. කාමඤ්චෙත්ථ යස්ස කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීනං, තස්ස වෙදනාදිලොකෙසුපි තං පහීනමෙව. නානාපුග්ගලවසෙන පන නානාචිත්තක්ඛණිකසතිපට්ඨානභාවනාවසෙන ච සබ්බත්ථ වුත්තං. යතො වා එකත්ථ පහීනං, සෙසෙසුපි පහීනං හොති. තෙනෙවස්ස තත්ථ පහානදස්සනත්ථම්පි එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

356. ඉදානි ¶ සෙය්යථාපි නාම ඡෙකො විලීවකාරකො ථූලකිලඤ්ජසණ්හකිලඤ්ජචඞ්කොටකපෙළාපුටාදීනි උපකරණානි කත්තුකාමො එකං මහාවෙළුං ලභිත්වා චතුධා ඡින්දිත්වා තතො එකෙකං වෙළුඛණ්ඩං ගහෙත්වා ඵාලෙත්වා තං තං උපකරණං කරෙය්ය, යථා වා පන ඡෙකො සුවණ්ණකාරො නානාවිහිතං පිළන්ධනවිකතිං කත්තුකාමො සුපරිසුද්ධං සුවණ්ණඝටිකං ලභිත්වා චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං කොට්ඨාසං ගහෙත්වා තං තං පිළන්ධනං කරෙය්ය, එවමෙව භගවා සතිපට්ඨානදෙසනාය සත්තානං අනෙකප්පකාරං විසෙසාධිගමං කත්තුකාමො එකමෙව සම්මාසතිං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා – ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’තිආදිනා නයෙන ආරම්මණවසෙන ¶ චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං සතිපට්ඨානං ගහෙත්වා විභජන්තො කථඤ්ච භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙතිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරං වත්තුමාරද්ධො.

තත්ථ කථඤ්චාතිආදි විත්ථාරෙතුං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – කෙන ච ආකාරෙන කෙන පකාරෙන භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරතීති? සෙසපුච්ඡාවාරෙසුපි එසෙව නයො. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හෙත්ථ ඉධ-සද්දො අජ්ඣත්තාදිවසෙන සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි ¶ අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241). තෙන වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති.

අජ්ඣත්තං කායන්ති අත්තනො කායං. උද්ධං පාදතලාති පාදතලතො උපරි. අධො කෙසමත්ථකාති කෙසග්ගතො හෙට්ඨා. තචපරියන්තන්ති තිරියං තචපරිච්ඡින්නං. පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛතීති නානප්පකාරකෙසාදිඅසුචිභරිතො අයං කායොති පස්සති. කථං? අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා…පෙ… මුත්තන්ති. තත්ථ අත්ථීති සංවිජ්ජන්ති. ඉමස්මින්ති ය්වායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තිරියං තචපරියන්තො පූරො නානප්පකාරස්ස අසුචිනොති වුච්චති තස්මිං. කායෙති සරීරෙ. සරීරඤ්හි ¶ අසුචිසඤ්චයතො කුච්ඡිතානං කෙසාදීනඤ්චෙව චක්ඛුරොගාදීනඤ්ච රොගසතානං ආයභූතතො කායොති වුච්චති.

කෙසා ලොමාති එතෙ කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා. තත්ථ අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා, අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ ලොමාති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිඤ්හි පාදතලතො පට්ඨාය උපරි, කෙසමත්ථකා පට්ඨාය හෙට්ඨා, තචතො පට්ඨාය තිරියන්තතොති එත්තකෙ බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සබ්බාකාරෙනපි විචිනන්තො න කොචි කිඤ්චි මුත්තං වා මණිං වා වෙළුරියං වා අගරුං වා කුඞ්කුමං වා කප්පූරං වා වාසචුණ්ණාදිං වා අණුමත්තම්පි සුචිභාවං පස්සති, අථ ඛො පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡං අස්සිරීකදස්සනං නානප්පකාරං කෙසලොමාදිභෙදං අසුචිංයෙව පස්සති. තෙන වුත්තං – අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා…පෙ… මුත්තන්ති. අයමෙත්ථ පදසම්බන්ධතො වණ්ණනා.

ඉමං පන කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන කුලපුත්තෙන ආදිතොව චතුබ්බිධං සීලං ¶ සොධෙත්වා සුපරිසුද්ධසීලෙ පතිට්ඨිතෙන, ය්වායං දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි තං උපච්ඡින්දිත්වා, පටික්කූලමනසිකාරකම්මට්ඨානභාවනාය පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා, ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා, අරහත්තං අනාගාමිඵලාදීසු වා අඤ්ඤතරං පත්තස්ස සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන සාට්ඨකථාය පාළියා කතපරිචයස්ස තන්තිආචරියස්සාපි කල්යාණමිත්තස්ස සන්තිකෙ උග්ගහෙතබ්බං. විසුද්ධං තථාරූපං ¶ කල්යාණමිත්තං එකවිහාරෙ අලභන්තෙන තස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා උග්ගහෙතබ්බං. තත්ථ චතුබ්බිධසීලවිසොධනඤ්චෙව (විසුද්ධි. 1.19) පලිබොධො (විසුද්ධි. 1.41) ච පලිබොධුපච්ඡෙදො ච ආචරියස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමනවිධානඤ්ච සබ්බම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරතො කථිතං. තස්මා තං තත්ථ කථිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ආචරියෙන පන කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන තිවිධෙන කථෙතබ්බං. එකො භික්ඛු පකතියා උග්ගහිතකම්මට්ඨානො හොති. තස්ස එකං ද්වෙ නිසජ්ජවාරෙ සජ්ඣායං කාරෙත්වා කථෙතබ්බං. එකො සන්තිකෙ වසිත්වා උග්ගණ්හිතුකාමො හොති. තස්ස ආගතාගතවෙලාය කථෙතබ්බං. එකො උග්ගණ්හිත්වා අඤ්ඤත්ථ ගන්තුකාමො හොති. තස්ස නාතිපපඤ්චං නාතිසඞ්ඛෙපං කත්වා ¶ නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිකං කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං. කථෙන්තෙන කිං ආචික්ඛිතබ්බන්ති? සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං දසධා ච මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං.

තත්ථ වචසා මනසා වණ්ණතො සණ්ඨානතො දිසතො ඔකාසතො පරිච්ඡෙදතොති එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. ඉමස්මිඤ්හි පටික්කූලමනසිකාරකම්මට්ඨානෙ යොපි තිපිටකො හොති, තෙනපි මනසිකාරකාලෙ පඨමං වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. එකච්චස්ස හි සජ්ඣායං කරොන්තස්සෙව කම්මට්ඨානං පාකටං හොති, මලයවාසීමහාදෙවත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතකම්මට්ඨානානං ද්වින්නං ථෙරානං විය. ථෙරො කිර තෙහි කම්මට්ඨානං යාචිතො ‘චත්තාරො මාසෙ ඉමං එවං සජ්ඣායං කරොථා’ති ද්වත්තිසාකාරපාළිං අදාසි. තෙ, කිඤ්චාපි තෙසං ද්වෙ තයො නිකායා පගුණා, පදක්ඛිණග්ගාහිතාය පන චත්තාරො මාසෙ ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තාව සොතාපන්නා අහෙසුං.

තස්මා කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන ආචරියෙන අන්තෙවාසිකො වත්තබ්බො – ‘පඨමං තාව වාචාය සජ්ඣායං කරොහී’ති. කරොන්තෙන ච තචපඤ්චකාදීනි පරිච්ඡින්දිත්වා අනුලොමපටිලොමවසෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො. ‘‘කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචො’’ති හි වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං. තදනන්තරං වක්කපඤ්චකෙ ‘‘මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං ¶ වක්ක’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘වක්කං ¶ අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං. තතො පප්ඵාසපඤ්චකෙ ‘‘හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාස’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො ඉමං තන්තිං අනාරුළ්හම්පි පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.4) ආගතං මත්ථලුඞ්ගං කරීසාවසානෙ තන්තිං ආරොපෙත්වා ඉමස්මිං මත්ථලුඞ්ගපඤ්චකෙ ‘‘අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං මත්ථලුඞ්ග’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො ¶ මෙදඡක්කෙ ‘‘පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදො’’ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති වත්තබ්බං.

තතො මුත්තඡක්කෙ ‘‘අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්ත’’න්ති වත්වා පුන පටිලොමතො ‘‘මුත්තං ලසිකා සිඞ්ඝාණිකා ඛෙළො වසා අස්සු මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසා’’ති එවං කාලසතම්පි කාලසහස්සම්පි කාලසතසහස්සම්පි වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායෙන හි කම්මට්ඨානතන්ති පගුණා හොති; න ඉතො චිතො ච චිත්තං විධාවති; කොට්ඨාසා පාකටා හොන්ති, හත්ථසඞ්ඛලිකා විය ඛායන්ති, වතිපාදපන්ති විය ච ඛායන්ති. යථා ච පන වචසා, තථෙව මනසාපි සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායො හි මනසා සජ්ඣායස්ස පච්චයො හොති. මනසා සජ්ඣායො ලක්ඛණපටිවෙධස්ස පච්චයො හොති. ලක්ඛණපටිවෙධො මග්ගඵලපටිවෙධස්ස පච්චයො හොති.

‘වණ්ණතො’ති කෙසාදීනං වණ්ණො වවත්ථපෙතබ්බො. ‘සණ්ඨානතො’ති තෙසංයෙව සණ්ඨානං වවත්ථපෙතබ්බං ¶ . ‘දිසතො’ති ¶ ඉමස්මිං සරීරෙ නාභිතො උද්ධං උපරිමා දිසා, අධො හෙට්ඨිමා දිසා. තස්මා ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමිස්සා නාම දිසායා’’ති දිසා වවත්ථපෙතබ්බා. ‘ඔකාසතො’ති ‘‘අයං කොට්ඨාසො ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ පතිට්ඨිතො’’ති එවං තස්ස තස්ස ඔකාසො වවත්ථපෙතබ්බො. ‘පරිච්ඡෙදතො’ති සභාගපරිච්ඡෙදො විසභාගපරිච්ඡෙදොති ද්වෙ පරිච්ඡෙදා. තත්ථ ‘‘අයං කොට්ඨාසො හෙට්ඨා ච උපරි ච තිරියඤ්ච ඉමිනා නාම පරිච්ඡින්නො’’ති එවං සභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. ‘‘කෙසා න ලොමා, ලොමාපි න කෙසා’’ති එවං අමිස්සීකතවසෙන විසභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛන්තෙන පන ‘‘ඉදං කම්මට්ඨානං අසුකස්මිං සුත්තෙ පටික්කූලවසෙන කථිතං, අසුකස්මිං ධාතුවසෙනා’’ති ඤත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ඉදඤ්හි මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.372; ම. නි. 1.105 ආදයො) පටික්කූලවසෙනෙව කථිතං, මහාහත්ථිපදොපම (ම. නි. 1.300 ආදයො) -මහාරාහුලොවාද (ම. නි. 2.113 ආදයො) -ධාතුවිභඞ්ගෙසු (ම. නි. 3.342 ආදයො) ධාතුවසෙන කථිතං. කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153 ආදයො) පන යස්ස වණ්ණතො උපට්ඨාති, තං සන්ධාය චත්තාරි ඣානානි විභත්තානි. තත්ථ ධාතුවසෙන කථිතං විපස්සනාකම්මට්ඨානං හොති, පටික්කූලවසෙන කථිතං සමථකම්මට්ඨානං. තදෙතං ඉධ සමථකම්මට්ඨානං අවිසෙසතො සබ්බසාධාරණවසෙන කථිතන්ති වදන්තියෙවාති.

එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිත්වා ‘‘අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො, පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො, අනුපුබ්බමුඤ්චනතො, අප්පනාතො, තයො ච සුත්තන්තා’’ති එවං දසධා මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. තත්ථ ‘අනුපුබ්බතො’ති ඉදඤ්හි සජ්ඣායකරණතො පට්ඨාය අනුපටිපාටියා මනසිකාතබ්බං, න එකන්තරිකාය. එකන්තරිකාය හි මනසිකරොන්තො යථා නාම අකුසලො පුරිසො ද්වත්තිංසපදං නිස්සෙණිං එකන්තරිකාය ආරොහන්තො කිලන්තකායො පතති, න ආරොහනං සම්පාදෙති; එවමෙව භාවනාසම්පත්තිවසෙන අධිගන්තබ්බස්ස අස්සාදස්ස අනධිගමා කිලන්තචිත්තො පතති, න භාවනං සම්පාදෙති.

අනුපුබ්බතො මනසිකරොන්තෙනාපි ච ‘නාතිසීඝතො’ මනසිකාතබ්බං. අතිසීඝතො මනසිකරොතො හි ¶ යථා නාම තියොජනං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා ඔක්කමනවිස්සජ්ජනං අසල්ලක්ඛෙත්වා ¶ සීඝෙන ජවෙන සත්තක්ඛත්තුම්පි ගමනාගමනං කරොතො පුරිසස්ස කිඤ්චාපි අද්ධානං පරික්ඛයං ගච්ඡති, අථ ඛො පුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං හොති; එවමෙව කෙවලං කම්මට්ඨානං පරියොසානං පාපුණාති, අවිභූතං පන හොති, න විසෙසං ආවහති. තස්මා නාතිසීඝතො මනසිකාතබ්බං.

යථා ච නාතිසීඝතො එවං ‘නාතිසණිකතො’පි. අතිසණිකතො මනසිකරොතො හි යථා නාම තදහෙව තියොජනං මග්ගං ගන්තුකාමස්ස පුරිසස්ස ¶ අන්තරාමග්ගෙ රුක්ඛපබ්බතගහනාදීසු විලම්බමානස්ස මග්ගො පරික්ඛයං න ගච්ඡති, ද්වීහතීහෙන පරියොසාපෙතබ්බො හොති; එවමෙව කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, විසෙසාධිගමස්ස පච්චයො න හොති.

‘වික්ඛෙපපටිබාහනතො’ති කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චෙතසො වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. අප්පටිබාහතො හි යථා නාම එකපදිකං පපාතමග්ගං පටිපන්නස්ස පුරිසස්ස අක්කමනපදං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඉතො චිතො ච විලොකයතො පදවාරො විරජ්ඣති, තතො සතපොරිසෙ පපාතෙ පතිතබ්බං හොති; එවමෙව බහිද්ධා වික්ඛෙපෙ සති කම්මට්ඨානං පරිහායති, පරිධංසති. තස්මා වික්ඛෙපපටිබාහනතො මනසිකාතබ්බං.

‘පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො’ති යා අයං ‘‘කෙසා ලොමා’’ති ආදිකා පණ්ණත්ති තං අතික්කමිත්වා පටික්කූලන්ති චිත්තං ඨපෙතබ්බං. යථා හි උදකදුල්ලභකාලෙ මනුස්සා අරඤ්ඤෙ උදපානං දිස්වා තත්ථ තාලපණ්ණාදිකං කිඤ්චිදෙව සඤ්ඤාණං බන්ධිත්වා තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච, යදා පන තෙසං අභිණ්හසඤ්චාරෙන ආගතාගතපදං පාකටං හොති, තදා සඤ්ඤාණෙන කිච්චං න හොති, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච; එවමෙව පුබ්බභාගෙ ‘කෙසා ලොමා’ති පණ්ණත්තිවසෙන මනසිකරොතො පටික්කූලභාවො පාකටො හොති. අථ ‘කෙසා ලොමා’ති පණ්ණත්තිං සමතික්කමිත්වා පටික්කූලභාවෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං.

‘අනුපුබ්බමුඤ්චනතො’ති යො යො කොට්ඨාසො න උපට්ඨාති, තං තං මුඤ්චන්තෙන අනුපුබ්බමුඤ්චනතො මනසිකාතබ්බං. ආදිකම්මිකස්ස හි ‘කෙසා’ති මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘මුත්ත’න්ති ¶ ඉමං පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. ‘මුත්ත’න්ති ච මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා ‘කෙසා’ති ඉමං ආදිකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. අථස්ස මනසිකරොතො කෙචි ¶ කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති, කෙචි න උපට්ඨහන්ති. තෙන යෙ යෙ උපට්ඨහන්ති තෙසු තෙසු තාව කම්මං කාතබ්බං, යාව ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු තෙසම්පි එකො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති. එවං උපට්ඨිතං පන තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරොන්තෙන අප්පනා උප්පාදෙතබ්බා.

තත්රායං උපමා – යථා හි ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ වසන්තං මක්කටං ගහෙතුකාමො ලුද්දො ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨිං කරෙය්ය; අථ සො මක්කටො පටිපාටියා තස්මිං තස්මිං තාලෙ ¶ පතිත්වා පරියන්තතාලමෙව ගච්ඡෙය්ය; තත්ථපි ගන්ත්වා ලුද්දෙන තථෙව කතෙ පුන තෙනෙව නයෙන ආදිතාලං ආගච්ඡෙය්ය; සො එවං පුනප්පුනං පටිපාටියා ගච්ඡන්තො උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙයෙව උට්ඨහිත්වා පුන අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස වෙමජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානොපි න උට්ඨහෙය්ය, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා හි තාලවනෙ ද්වත්තිංසතාලා, එවං ඉමස්මිං කායෙ ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා; මක්කටො විය චිත්තං; ලුද්දො විය යොගාවචරො; මක්කටස්ස ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ නිවාසො විය යොගිනො චිත්තස්ස ද්වත්තිංසකොට්ඨාසකෙ කායෙ ආරම්මණවසෙන අනුසංචරණං; ලුද්දෙන ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨියා කතාය මක්කටස්ස තස්මිං තස්මිං තාලෙ පතිත්වා පරියන්තතාලගමනං විය යොගිනො ‘කෙසා’ති මනසිකාරෙ ආරද්ධෙ පටිපාටියා ගන්ත්වා පරියොසානකොට්ඨාසෙ එව චිත්තස්ස සණ්ඨානං; පුන පච්චාගමනෙපි එසෙව නයො; පුනප්පුනං පටිපාටියා ගච්ඡමානස්ස මක්කටස්ස උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙ උට්ඨානං විය පුනප්පුනං මනසිකරොතො කෙසුචි කෙසුචි උපට්ඨිතෙසු අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු පරිකම්මකරණං; අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස වෙමජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානස්සාපි ¶ අනුට්ඨානං විය අවසානෙ ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨාති තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

අපරාපි උපමා – යථා නාම පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු ද්වත්තිංසකුලං ගාමං උපනිස්සාය වසන්තො පඨමගෙහෙ එව ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකං විස්සජ්ජෙය්ය; පුනදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වෙ විස්සජ්ජෙය්ය; තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජෙය්ය, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ද්වත්තිංසකුලගාමො විය හි ද්වත්තිංසාකාරො; පිණ්ඩපාතිකො විය යොගාවචරො; තස්ස තං ගාමං උපනිස්සාය වාසො විය යොගිනො ද්වත්තිංසාකාරෙ පරිකම්මකරණං; පඨමගෙහෙ ¶ ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකිස්සා විස්සජ්ජනං විය දුතියදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වින්නං විස්සජ්ජනං විය ච මනසිකරොතො මනසිකරොතො අනුපට්ඨහන්තෙ අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු උපට්ඨිතෙසු ¶ යාව කොට්ඨාසද්වයෙ පරිකම්මකරණං; තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලායං නිසීදිත්වා පරිභොගො විය ද්වීසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

‘අප්පනාතො’ති අප්පනාකොට්ඨාසතො. කෙසාදීසු එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ අප්පනා හොතීති වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

‘තයො ච සුත්තන්තා’ති අධිචිත්තං, සීතිභාවො, බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලන්ති ඉමෙ තයො සුත්තන්තා වීරියසමාධියොජනත්ථං වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තත්ථ –

‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා තීණි නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසිකාතබ්බානි…කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං, කාලෙන කාලං පග්ගහනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං, කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං සමාධිනිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං පග්ගහනිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං උපෙක්ඛානිමිත්තංයෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං න සම්මාසමාධියෙය්ය ¶ ආසවානං ඛයාය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු කාලෙන කාලං සමාධිනිමිත්තං, පග්ගහනිමිත්තං, උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකරොති, තං හොති චිත්තං මුදු ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා උක්කං බන්ධති, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙති, උක්කාමුඛං ආලිම්පෙත්වා සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපෙය්ය, උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති ¶ . සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො ¶ වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අභිධමෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං ඩහෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං උදකෙන පරිප්ඵොසෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං නිබ්බායෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං න සම්මා පරිපාකං ගච්ඡෙය්ය.

‘‘යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං කාලෙන කාලං අභිධමති, කාලෙන කාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙන කාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තං හොති ජාතරූපං මුදු ච කම්මනියඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා උපෙති කම්මාය; යස්සා යස්සා ච පිළන්ධනවිකතියා ආකඞ්ඛති – යදි පට්ටිකාය යදි කුණ්ඩලාය යදි ගීවෙය්යකාය යදි සුවණ්ණමාලාය, තඤ්චස්ස අත්ථං අනුභොති.

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තෙන…පෙ… සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය; යස්ස යස්ස ච අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්ස ධම්මස්ස චිත්තං අභිනින්නාමෙති අභිඤ්ඤා සච්ඡිකිරියාය, තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’ති (අ. නි. 3.103) ඉදං සුත්තං අධිචිත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඡහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතුං. කතමෙහි ඡහි? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගණ්හාති, යස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගණ්හාති, යස්මිං සමයෙ ¶ චිත්තං සම්පහංසිතබ්බං තස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙති, යස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බං තස්මිං ස