අට්ඨකථා > අභිධම්මපිටක (අට්ඨකථා)

1. සඞ්ගහො ¶ අසඞ්ගහොතිආදීනඤ්හි වසෙන ඉදං පකරණං චුද්දසවිධෙන විභත්තන්ති වුත්තං. තං සබ්බම්පි උද්දෙසනිද්දෙසතො ද්විධා ඨිතං. තත්ථ මාතිකා උද්දෙසො. සා පඤ්චවිධා – නයමාතිකා, අබ්භන්තරමාතිකා, නයමුඛමාතිකා, ලක්ඛණමාතිකා, බාහිරමාතිකාති. තත්ථ සඞ්ගහො අසඞ්ගහො…පෙ… විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතන්ති – අයං චුද්දසහි පදෙහි නික්ඛිත්තා නයමාතිකා නාම. අයඤ්හි ඉමිනා සඞ්ගහාදිකෙන නයෙන ධාතුකථා ධම්මා විභත්තාති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමාතිකාති වුච්චති. එතෙසං පදානං මූලභූතත්තා මූලමාතිකාතිපි වත්තුං වට්ටති.

2. පඤ්චක්ඛන්ධා ¶ …පෙ… මනසිකාරොති අයං පඤ්චවීසාධිකෙන පදසතෙන නික්ඛිත්තා අබ්භන්තරමාතිකා නාම. අයඤ්හි ‘‘සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකා’’ති එවං අවත්වා සඞ්ගහාදිනා නයෙන විභජිතබ්බෙ ඛන්ධාදිධම්මෙ සරූපතො දස්සෙත්වා ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙයෙව ඨපිතත්තා අබ්භන්තරමාතිකාති වුච්චති. ඛන්ධාදිපදානං ධම්මසඞ්ගණීමාතිකාය ¶ අසඞ්ගහිතත්තා පකිණ්ණකමාතිකාතිපි වත්තුං වට්ටති.

3. තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො; චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගොති අයං චතූහි පදෙහි නික්ඛිත්තා නයමුඛමාතිකා නාම. අයඤ්හි සබ්බෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධාදීසු චෙව කුසලත්තිකාදීසු ච මාතිකාධම්මෙසු, තීහි ඛන්ධායතනධාතුපදෙහෙව සඞ්ගහො ච අසඞ්ගහො ච යොජෙතබ්බො. තථා චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි සම්පයොගො ච විප්පයොගො ච. එතානි ඉමෙසං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදීනං නයානං මුඛානීති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමුඛමාතිකාති වුච්චති.

4. සභාගො ¶ , විසභාගොති අයං ද්වීහි පදෙහි නික්ඛිත්තා ලක්ඛණමාතිකා නාම. අයඤ්හි සභාගලක්ඛණෙහි ධම්මෙහි සඞ්ගහනයො, විසභාගලක්ඛණෙහි අසඞ්ගහනයො, තථා සම්පයොගවිප්පයොගනයො යොජෙතබ්බොති සභාගවිසභාගලක්ඛණවසෙන සඞ්ගහාදිලක්ඛණං දස්සෙතුං ඨපිතත්තා ලක්ඛණමාතිකාති වුච්චති.

5. සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකාති අයං ඡසට්ඨි තිකපදානි, ද්වෙ ච දුකපදසතානි සඞ්ඛිපිත්වා නික්ඛිත්තා බාහිරමාතිකා නාම. අයඤ්හි ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා…පෙ… මනසිකාරො’’ති එවං ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙ අවත්වා ‘‘සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී’’ති එවං ධාතුකථාය මාතිකතො බහි ඨපිතත්තා බාහිරමාතිකාති වුච්චති.

එවං ¶ මාතිකාය පඤ්චධා ඨිතභාවං විදිත්වා ඉදානි ‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’තිආදීසු සඞ්ගහො තාව ජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ – ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ බ්රාහ්මණා, සබ්බෙ වෙස්සා, සබ්බෙ සුද්දා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකජාතිකා ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙපි ජාතියා එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ මාගධකා, සබ්බෙ භාරුකච්ඡකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො; යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා ¶ සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘එකට්ඨානෙ ජාතා සංවඩ්ඪා ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙපි සඤ්ජාතිඨානෙන නිවුත්ථොකාසෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ හත්ථාරොහා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ අස්සාරොහා, සබ්බෙ රථිකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං කිරියාසඞ්ගහො නාම. සබ්බෙව හෙතෙ අත්තනො කිරියාකරණෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘චක්ඛායතනං කතමක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතීති? රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡතී’’ති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ – ‘චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471), අයං ¶ ගණනසඞ්ගහො නාම. අයමිධ අධිප්පෙතො. තප්පටිපක්ඛෙන අසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තෙසං විකප්පතො සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතාදීනි. එකුප්පාදෙකනිරොධඑකවත්ථුකඑකාරම්මණතාවසෙන සම්පයොගො, තප්පටිපක්ඛතො විප්පයොගො. තෙසං විකප්පතො සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තාදීනි. තදුභයසංසග්ගවිකප්පතො සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තන්තිආදීනි. පඤ්චක්ඛන්ධාතිආදීනි පන ඛන්ධවිභඞ්ගාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඵස්සාදයො පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානවසෙන වුත්තසබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණතො වුත්තාති.

6. ඉදානි ¶ පඤ්චක්ඛන්ධාදිවසෙන නික්ඛිත්තමාතිකං ‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’තිආදීහි නයමාතිකාපදෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දස්සෙතුං රූපක්ඛන්ධො කතිහි ඛන්ධෙහීතිආදිනා ¶ නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ යස්මා ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහොතිආදිකාය නයමාතිකාය ‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො’’ති නයමුඛමාතිකා ඨපිතා, තස්මා රූපක්ඛන්ධාදීනං සඞ්ගහං දස්සෙතුං කතිහි ඛන්ධෙහි කතිහායතනෙහි කතිහි ධාතූහීති තීණි ඛන්ධායතනධාතුපදානෙව උද්ධටානි. ‘චත්තාරි සච්චානී’තිආදීසු එකම්පි න පරාමට්ඨං. යස්මා ච ‘‘සභාගො විසභාගො’’ති එවං ලක්ඛණමාතිකා ඨපිතා, තස්මා ඉමස්ස පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ රූපක්ඛන්ධො එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං. සභාගා හි තස්ස එතෙ ඛන්ධාදයොති. තත්ථ එකෙන ඛන්ධෙනාති රූපක්ඛන්ධෙනෙව. යඤ්හි කිඤ්චි රූපං රූපක්ඛන්ධසභාගත්තා රූපක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති රූපක්ඛන්ධෙනෙව ගණිතං, තං රූපක්ඛන්ධෙනෙව පරිච්ඡින්නං. එකාදසහායතනෙහීති මනායතනවජ්ජෙහි. සබ්බොපි හි රූපක්ඛන්ධො දසායතනානි ධම්මායතනෙකදෙසො ච හොති, තස්මා එකාදසහායතනෙහි ගණිතො ¶ , පරිච්ඡින්නො. එකාදසහි ධාතූහීති සත්තවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි එකාදසහි එතාසු හි අපරියාපන්නං රූපං නාම නත්ථි.

අසඞ්ගහනයනිද්දෙසෙ කතිහි අසඞ්ගහිතොති සඞ්ඛෙපෙනෙව පුච්ඡා කතා. විස්සජ්ජනෙ පනස්ස යස්මා රූපක්ඛන්ධස්ස විසභාගා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධා, එකං මනායතනං, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො; තස්මා චතූහි ඛන්ධෙහීතිආදි වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං පන ඛන්ධනිද්දෙසෙ – ‘‘රූපක්ඛන්ධො කතිහි ඛන්ධෙහී’’තිආදිම්හි තාව එකමූලකෙ සඞ්ගහනයෙ සරූපෙනෙව දස්සිතා පඤ්ච පුච්ඡා, පඤ්ච විස්සජ්ජනානි. අසඞ්ගහනයෙ සඞ්ඛෙපෙන දස්සිතා පඤ්ච පුච්ඡා, පඤ්ච විස්සජ්ජනානි. ඉමිනා උපායෙන දුකමූලකාදීසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි ¶ වෙදිතබ්බානි. රූපක්ඛන්ධමූලකායෙව චෙත්ථ දුකතිකචතුක්කා දස්සිතා. පඤ්චකෙ පන ‘‘රූපක්ඛන්ධො ¶ ච…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො චා’’ති එවං භෙදතො ච, ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා කතිහි ඛන්ධෙහී’’ති එවං අභෙදතො චාති ද්විධා පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි කතානි. එවං පාළිනයො වෙදිතබ්බොති.

22. ආයතනපදනිද්දෙසාදීසු ආයතනපදනිද්දෙසෙ තාව චක්ඛායතනං එකෙන ඛන්ධෙනාති එකෙන රූපක්ඛන්ධෙනෙව, එකෙන චක්ඛායතනෙනෙව එකාය චක්ඛුධාතුයාව සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. සොතායතනාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වාති එත්ථ පන යස්මා අසඞ්ඛතං ධම්මායතනං නාම නිබ්බානං, තඤ්ච ඛන්ධසඞ්ගහං න ගච්ඡති; තස්මා ‘ඛන්ධතො ඨපෙත්වා’ති වුත්තං. චතූහි ඛන්ධෙහීති රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. නිබ්බානවජ්ජඤ්හි ධම්මායතනං එතෙහි සඞ්ගහිතං. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙන පන ඨපෙත්වා ධම්මායතනධම්මධාතුයො සෙසායතනධාතූහි ච තං න සඞ්ගය්හති. තෙන වුත්තං – ‘‘එකෙන ඛන්ධෙන, එකාදසහායතනෙහි, සත්තරසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිත’’න්ති. යථා ච තෙ හෙට්ඨා රූපක්ඛන්ධමූලකා, එවමිධාපි චක්ඛායතනමූලකාව නයා වෙදිතබ්බා. දුකමත්තමෙව පන පාළියං දස්සෙත්වා ‘‘ද්වාදසායතනානී’’ති අභෙදතොව පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං කතං. ධාතුනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

40. සච්චනිද්දෙසෙ ¶ – සබ්බෙපි දුකතිකචතුක්කා පාළියං දස්සිතා. යස්මා ච දුකතිකෙසු සමුදයසච්චසදිසමෙව මග්ගසච්චෙපි විස්සජ්ජනං, තස්මා තං සමුදයානන්තරං වුත්තං.

50. ඉන්ද්රියනිද්දෙසෙ – ජීවිතින්ද්රියං ද්වීහි ඛන්ධෙහීති රූපජීවිතින්ද්රියං රූපක්ඛන්ධෙන, අරූපජීවිතින්ද්රියං ¶ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතං. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. පාළිවවත්ථානං පනෙත්ථ ආයතනධාතුනිද්දෙසසදිසමෙව.

61. පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ – ‘‘අවිජ්ජා කතිහි ඛන්ධෙහී’’ති පුච්ඡං අනාරභිත්වා අවිජ්ජා එකෙන ඛන්ධෙනාති එවං විස්සජ්ජනමෙව දස්සිතං. තත්ථ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච සබ්බම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං. තෙනෙවාහ ¶ – ‘‘සත්තහි ධාතූහි සඞ්ගහිත’’න්ති. නාමරූපම්පි පටිසන්ධිපවත්තිවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. තෙනෙවෙත්ථ සද්දායතනම්පි සඞ්ගහෙත්වා එකාදසහායතනෙහි සඞ්ගහො දස්සිතො. ඵස්සාදීසු ඛන්ධභෙදො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤෙනෙව හි එකෙන ඛන්ධෙන ඵස්සො සඞ්ගහිතො, අඤ්ඤෙන වෙදනා, තණ්හාඋපාදානකම්මභවා පන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනෙව සඞ්ගහිතා. භවපදඤ්චෙත්ථ කම්මභවාදීනං වසෙන එකාදසධා විභත්තං. තත්ථ කම්මභවො ඵස්සාදීහි සදිසවිසජ්ජනත්තා තෙහි සද්ධිං එකතො දස්සිතො. උපපත්තිභවකාමභවසඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො දස්සිතා. යස්මා චෙතෙ උපාදින්නකධම්මාව තස්මා ‘‘එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහී’’ති වුත්තං. සද්දායතනඤ්හි අනුපාදින්නං, තං එත්ථ න ගහිතං.

68. රූපභවනිද්දෙසෙ – පඤ්චහායතනෙහීති චක්ඛුසොතමනරූපධම්මායතනෙහි. අට්ඨහි ධාතූහීති චක්ඛුසොතචක්ඛුවිඤ්ඤාණසොතවිඤ්ඤාණරූපධම්මමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි. අරූපභවාදයොපි තයො සදිසවිස්සජ්ජනත්තාව එකතො දස්සිතා. තථා අසඤ්ඤාභවඑකවොකාරභවා. තත්ථ ද්වීහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනෙහි. ධාතූසුපි එසෙව නයො. එකතලවාසිකානඤ්හි සෙසබ්රහ්මානං චක්ඛුසබ්භාවතො තස්සාරම්මණත්තා තත්ථ රූපායතනං උද්ධටං.

71. ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහීති රූපජාති රූපක්ඛන්ධෙන, අරූපජාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන. ජරාමරණෙසුපි ¶ එසෙව නයො. සොකාදීසුපි ¶ එකෙන ඛන්ධෙනාති සොකදුක්ඛදොමනස්සානි වෙදනාක්ඛන්ධෙන, පරිදෙවො රූපක්ඛන්ධෙන, උපායාසාදයො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙනාති එවං ඛන්ධවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

73. ඉද්ධිපාදො ද්වීහීති සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙහි, මනායතනධම්මායතනෙහි, ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි ච. ඣානං ද්වීහීති වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. අප්පමඤ්ඤාදයො සදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො නිද්දිට්ඨා. චිත්තං පන චෙතනානන්තරං නික්ඛිත්තම්පි අසදිසවිස්සජ්ජනත්තා පච්ඡා ගහිතං. තත්ථ අප්පමඤ්ඤාදීසු එකෙන ඛන්ධෙනාති වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධෙන, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, සෙසා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතාති එවං ඛන්ධවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

77. එවං ¶ අබ්භන්තරමාතිකාය සඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි බාහිරමාතිකාය සඞ්ගහං දස්සෙතුං කුසලා ධම්මාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ වෙදනාත්තිකෙ තීහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණධම්මධාතූහි. සත්තහි ධාතූහීති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතූහි චෙව මනොධාතුධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි ච. විපාකත්තිකෙ අට්ඨහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා සද්ධිං තාහියෙව. විපාකධම්මධම්මා පන සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකෙහි සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනත්තා එකතො ගහිතා. යථා චෙතෙ, එවං සබ්බතිකදුකපදෙසු යං යං පදං යෙන යෙන පදෙන සද්ධිං සදිසවිස්සජ්ජනං හොති, තං තං උප්පටිපාටියාපි තෙන තෙන සද්ධිං ගහෙත්වා විස්සජ්ජිතං. තත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව සඞ්ගහාසඞ්ගහනයො වෙදිතබ්බොති.

2. දුතියනයො සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

171. ඉදානි ¶ සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං චක්ඛායතනෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ¶ ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ යං ඛන්ධපදෙන සඞ්ගහිතං හුත්වා ආයතනධාතුපදෙහි අසඞ්ගහිතං, ඛන්ධායතනපදෙහි වා සඞ්ගහිතං හුත්වා ධාතුපදෙන අසඞ්ගහිතං, තස්ස ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො. සො ච අඩ්ඪෙකාදසහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. වෙදනාක්ඛන්ධෙන ච වෙදනාක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො. සොපි ධම්මායතනධම්මධාතූහි අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. එවං අසඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි අඤ්ඤානි ච එවරූපානි මනායතනධම්මායතනාදීනි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි රූපෙකදෙසං අරූපෙන අසම්මිස්සං, විඤ්ඤාණෙකදෙසඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. පරියොසානෙ ච –

සත්තින්ද්රියා අසඤ්ඤාභවො එකවොකාරභවො;

අනිදස්සනං පුනදෙව සප්පටිඝං උපාදා’’ති.

එවං උද්දානගාථාය දස්සිතානෙව. තස්මා තෙසං වසෙනෙව සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පඤ්හවසෙන හි ඉමස්මිං වාරෙ ආයතනධාතුවසෙනෙව සදිසවිස්සජ්ජනෙ වීසති ධම්මෙ සමොධානෙත්වා එකො පඤ්හො කතො, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො සමොධානෙත්වා එකො, සත්තින්ද්රියානි සමොධානෙත්වා එකො, ද්වෙ භවෙ සමොධානෙත්වා එකො, පරිදෙවෙන ච සනිදස්සනසප්පටිඝෙහි ච එකො, අනිදස්සනසප්පටිඝෙහි එකො, සනිදස්සනෙහි එකො, සප්පටිඝෙහි ච උපාදාධම්මෙහි ච එකොති අට්ඨ පඤ්හා කතා. තෙසු ඛන්ධාදිවිභාගො ¶ එවං වෙදිතබ්බො සෙය්යථිදං – පඨමපඤ්හෙ තාව චතූහි ඛන්ධෙහීති අරූපක්ඛන්ධෙහි, ද්වීහායතනෙහීති චක්ඛායතනාදීසු එකෙකෙන සද්ධිං මනායතනෙන, අට්ඨහි ධාතූහීති චක්ඛුධාතුආදීසු එකෙකාය සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

තත්රායං නයො – චක්ඛායතනෙන හි ඛන්ධසඞ්ගහෙන රූපක්ඛන්ධො සඞ්ගහිතො. තස්මිං සඞ්ගහිතෙ රූපක්ඛන්ධෙ ආයතනසඞ්ගහෙන චක්ඛායතනමෙවෙකං සඞ්ගහිතං. සෙසානි දස ආයතනානි අසඞ්ගහිතානි. ධාතුසඞ්ගහෙනපි තෙන චක්ඛුධාතුයෙවෙකා සඞ්ගහිතා. සෙසා දස ධාතුයො අසඞ්ගහිතා. ඉති යානි තෙන අසඞ්ගහිතානි දසායතනානි, තානි චක්ඛායතනමනායතනෙහි ද්වීහි ¶ අසඞ්ගහිතානි. යාපි තෙන අසඞ්ගහිතා දස ධාතුයො, තා චක්ඛුධාතුයා චෙව සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහි අසඞ්ගහිතාති. රූපායතනාදීසුපි එසෙව නයො.

172. දුතියපඤ්හෙ – යස්මා යාය කායචි විඤ්ඤාණධාතුයා සඞ්ගහිතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො මනායතනෙන අසඞ්ගහිතො නාම නත්ථි, තස්මා ආයතනසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති වුත්තං. එත්ථ පන චතූහි ඛන්ධෙහීති රූපාදීහි චතූහි. එකාදසහායතනෙහීති මනායතනවජ්ජෙහි. ද්වාදසහි ධාතූහීති යථානුරූපා ඡ විඤ්ඤාණධාතුයො අපනෙත්වා සෙසාහි ද්වාදසහි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයෙව සඞ්ගහිතා, ඉතරා අසඞ්ගහිතා. සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදීසුපි එසෙව නයො.

173. තතියපඤ්හෙ ¶ – චක්ඛුන්ද්රියාදීනං විස්සජ්ජනං චක්ඛායතනාදිසදිසමෙව. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියෙසු පන ධම්මායතනෙන සද්ධිං ද්වෙ ආයතනානි, ධම්මධාතුයා ච සද්ධිං අට්ඨ ධාතුයො වෙදිතබ්බා.

174. චතුත්ථපඤ්හෙ – තීහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනමනායතනෙහි. තෙසු හි භවෙසු රූපායතනධම්මායතනවසෙන ද්වෙව ආයතනානි තෙහි සඞ්ගහිතානි ¶ . සෙසානි නව රූපායතනානි තෙහෙව ච ද්වීහි, මනායතනෙන චාති තීහි අසඞ්ගහිතානි නාම හොන්ති. නවහි ධාතූහීති රූපධාතුධම්මධාතූහි සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

175. පඤ්චමපඤ්හෙ – ද්වීහායතනෙහීති පඨමපදං සන්ධාය සද්දායතනමනායතනෙහි. දුතියපදං සන්ධාය රූපායතනමනායතනෙහි. ධාතුයොපි තෙසංයෙව එකෙකෙන සද්ධිං සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො වෙදිතබ්බා.

176. ඡට්ඨපඤ්හෙ – දසහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනවජ්ජෙහි. සොළසහි ධාතූහීති රූපධාතුධම්මධාතුවජ්ජෙහෙව. කථං? අනිදස්සනසප්පටිඝා හි ධම්මා නාම නව ඔළාරිකායතනානි. තෙහි ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතෙ රූපක්ඛන්ධෙ, ආයතනසඞ්ගහෙන තානෙව නවායතනානි සඞ්ගහිතානි. රූපායතනධම්මායතනානි අසඞ්ගහිතානි. ධාතුසඞ්ගහෙනපි තා එව නව ධාතුයො සඞ්ගහිතා. රූපධාතුධම්මධාතුයො අසඞ්ගහිතා. ඉති යානි තෙහි අසඞ්ගහිතානි ද්වෙ ආයතනානි ¶ , තානි රූපායතනවජ්ජෙහි නවහි ඔළාරිකායතනෙහි, මනායතනෙන චාති දසහි අසඞ්ගහිතානි. යාපි තෙහි අසඞ්ගහිතා ද්වෙ ධාතුයො, තා රූපධාතුවජ්ජාහි නවහි ඔළාරිකධාතූහි, සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහීති සොළසහි අසඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

177. සත්තමපඤ්හෙ – ද්වීහායතනෙහීති රූපායතනමනායතනෙහි. අට්ඨහි ධාතූහීති රූපධාතුයා සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

178. අට්ඨමපඤ්හෙ – එකාදසහායතනෙහීති සප්පටිඝධම්මෙ සන්ධාය ධම්මායතනවජ්ජෙහි, උපාදාධම්මෙ සන්ධාය ඵොට්ඨබ්බායතනවජ්ජෙහි. ධාතූසුපි එසෙව නයො. අත්ථයොජනා පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

3. තතියනයො අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

179. ඉදානි ¶ ¶ අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ යං ඛන්ධපදෙන අසඞ්ගහිතං හුත්වා ආයතනධාතුපදෙහි සඞ්ගහිතං, තස්ස ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධචක්ඛායතනාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි චත්තාරො ඛන්ධා ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙසු තෙන එකධම්මොපි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. නනු ච වෙදනාදයො ධම්මායතනෙන සඞ්ගහිතාති? සඞ්ගහිතා. න පන රූපක්ඛන්ධොව ධම්මායතනං, රූපක්ඛන්ධතො හි සුඛුමරූපමත්තං ධම්මායතනං භජති. තස්මා යෙ ධම්මායතනෙන සඞ්ගහිතා, න තෙ රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා නාම. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙනපි ඉතරෙ චත්තාරො ඛන්ධා අසඞ්ගහිතා. තෙසු තෙන එකොපි ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතො නාම නත්ථි. එවං සඞ්ගහිතතාය අභාවතො එතානි අඤ්ඤානි ච එවරූපානි චක්ඛායතනාදීනි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි ¶ විඤ්ඤාණෙන වා ඔළාරිකරූපෙන වා අසම්මිස්සං ධම්මායතනෙකදෙසං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘තයො ඛන්ධා තථා සච්චා, ඉන්ද්රියානි ච සොළස;

පදානි පච්චයාකාරෙ, චුද්දසූපරි චුද්දස.

‘‘සමතිංස පදා හොන්ති, ගොච්ඡකෙසු දසස්වථ;

දුවෙ චූළන්තරදුකා, අට්ඨ හොන්ති මහන්තරා’’ති.

එතෙසු පන පදෙසු සදිසවිස්සජ්ජනානි පදානි එකතො කත්වා සබ්බෙපි ද්වාදස පඤ්හා වුත්තා. තෙසු එවං ඛන්ධවිභාගො වෙදිතබ්බො. ආයතනධාතූසු පන භෙදො නත්ථි. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ තාව – තීහි ඛන්ධෙහීති රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. ආයතනධාතුයො පන ධම්මායතනධම්මධාතුවසෙන වෙදිතබ්බා.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි නිබ්බානඤ්ච සුඛුමරූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරා ¶ ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙසු නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහං න ගච්ඡති, සෙසා රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ආයතනධාතුසඞ්ගහං පන නිබ්බානම්පි ගච්ඡතෙව. තෙන වුත්තං ¶ – ‘‘අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙනායතනෙන, එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා’’ති. සඤ්ඤාක්ඛන්ධපක්ඛෙ පනෙත්ථ සඤ්ඤං අපනෙත්වා වෙදනාය සද්ධිං තයො ඛන්ධා සඞ්ඛාරාදීසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං අපනෙත්වා රූපවෙදනාසඤ්ඤාවසෙන තයො ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

180. දුතියෙ – චතූහි ඛන්ධෙහීති විඤ්ඤාණවජ්ජෙහි. තෙ හි නිරොධෙන ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා.

181. තතියෙ – ද්වීහීති වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි. රූපාරූපජීවිතින්ද්රියෙන හි වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙසු පන වෙදනාසඤ්ඤාව ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙන වුත්තං – ‘‘වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහී’’ති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ ඛන්ධභෙදො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරඤ්හි ඛන්ධානං නාමමත්තමෙව වක්ඛාම.

182. චතුත්ථෙ ¶ – තීහි ඛන්ධෙහීති ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියෙසු වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි, වෙදනාපඤ්චකෙ රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි; සද්ධින්ද්රියාදීසු ඵස්සපරියොසානෙසු රූපවෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි. වෙදනාය වෙදනාක්ඛන්ධසදිසොව තණ්හුපාදානකම්මභවෙසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසදිසොව විනිච්ඡයො.

183. පඤ්චමෙ – ජාතිජරාමරණෙසු ජීවිතින්ද්රියසදිසොව. ඣානෙන පන නිබ්බානං සුඛුමරූපං සඤ්ඤා ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තස්මා තං සන්ධාය රූපක්ඛන්ධසඤ්ඤාක්ඛන්ධානං වසෙන ද්වෙ ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

184. ඡට්ඨෙ – සොකාදිත්තයෙ වෙදනාය සදිසො. උපායාසාදීසු සඞ්ඛාරසදිසො. පුන වෙදනාය වෙදනාක්ඛන්ධසදිසො, සඤ්ඤාය සඤ්ඤාක්ඛන්ධසදිසො, චෙතනාදීසු සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසදිසො ¶ විනිච්ඡයො. ඉමිනා උපායෙන සත්තමපඤ්හාදීසුපි සඞ්ගහාසඞ්ගහො වෙදිතබ්බොති.

4. චතුත්ථනයො සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

191. ඉදානි ¶ සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං සමුදයසච්චෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහිතෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං ඛන්ධායතනධාතූසු එකම්පි සකලකොට්ඨාසං ගහෙත්වා ඨිතපදෙසු න යුජ්ජති. සකලෙන හි ඛන්ධාදිපදෙන අඤ්ඤං ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං නාම නත්ථි, යං අත්තනො සඞ්ගාහකං සඞ්ගණ්හිත්වා පුන තෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡෙය්ය. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි සඞ්ඛාරෙකදෙසං වා අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති – වෙදනෙකදෙසං වා සුඛුමරූපං වා සද්දෙකදෙසං වා, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ද්වෙ සච්චා පන්නරසින්ද්රියා, එකාදස පටිච්චපදා;

උද්ධං පුන එකාදස, ගොච්ඡකපදමෙත්ථ තිංසවිධ’’න්ති.

පඤ්හා ¶ පනෙත්ථ ද්වෙයෙව හොන්ති. තත්ථ යං පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතං, තෙ ධම්මෙ සන්ධාය සබ්බත්ථ එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං. තත්රායං නයො – සමුදයසච්චෙන හි තණ්හාවජ්ජා සෙසා සඞ්ඛාරා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. පුන තෙහි තණ්හාව සඞ්ගහිතා. සා ¶ තණ්හා පුන සඞ්ඛාරෙහෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. අරූපධම්මපුච්ඡාසු පනෙත්ථ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වා වෙදනාක්ඛන්ධො වා එකො ඛන්ධො නාම. රූපධම්මපුච්ඡාසු රූපක්ඛන්ධො. පරිදෙවපුච්ඡාය සද්දායතනං එකං ආයතනං නාම. සද්දධාතු එකා ධාතු නාම, සෙසට්ඨානෙසු ධම්මායතනධම්මධාතුවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

5. පඤ්චමනයො අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

193. ඉදානි අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතෙන ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පඤ්චක්ඛන්ධග්ගාහකෙසු දුක්ඛසච්චාදීසු ¶ විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සුඛුමරූපග්ගාහකෙසු අනිදස්සනඅප්පටිඝාදීසු ච පදෙසු න යුජ්ජති. තාදිසෙන හි පදෙන නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහමත්තං න ගච්ඡෙය්ය. සෙසා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතධම්මා නාම නත්ථි. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පඤ්චක්ඛන්ධෙ විඤ්ඤාණඤ්ච සුඛුමරූපෙන සද්ධිං එකතො න දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘සබ්බෙ ඛන්ධා තථායතනධාතුයො සච්චතො තයො;

ඉන්ද්රියානිපි සබ්බානි, තෙවීසති පටිච්චතො.

‘‘පරතො සොළස පදා, තෙචත්තාලීසකං තිකෙ;

ගොච්ඡකෙ සත්තති ද්වෙ ච, සත්ත චූළන්තරෙ පදා.

‘‘මහන්තරෙ ¶ පදා වුත්තා, අට්ඨාරස තතො පරං;

අට්ඨාරසෙව ඤාතබ්බා, සෙසා ඉධ න භාසිතා’’ති.

පඤ්හා පනෙත්ථ සදිසවිස්සජ්ජනානං වසෙන සමොධානෙත්වා කතිහි සද්ධිං සබ්බෙපි චතුත්තිංස හොන්ති. තත්ථ යං ¶ පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතං, තෙ ධම්මෙ සන්ධාය එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි වුත්තං.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන හි චත්තාරො ඛන්ධා නිබ්බානඤ්ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන පන ඨපෙත්වා විඤ්ඤාණං අවසෙසා සඞ්ගහිතාති විඤ්ඤාණමෙව තීහිපි ඛන්ධසඞ්ගහාදීහි අසඞ්ගහිතං නාම. පුන තෙන විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං නිබ්බානෙන චත්තාරො ඛන්ධා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙ සබ්බෙපි පුන විඤ්ඤාණෙනෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතාති එකෙන ඛන්ධෙන, එකෙනායතනෙන, සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා නාම හොන්ති. අථ වා – යදෙතං රූපක්ඛන්ධෙන විඤ්ඤාණමෙව තීහි ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං, තෙහිපි විඤ්ඤාණධම්මෙහි තෙ රූපධම්මාව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතා. පුන තෙ රූපධම්මා විඤ්ඤාණෙනෙව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතා. විඤ්ඤාණඤ්ච ඛන්ධතො එකො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො හොති, ආයතනතො එකං මනායතනං, ධාතුතො සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො. තස්මා ‘‘එකෙන ඛන්ධෙනා’’තිආදි වුත්තං. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ යං පුච්ඡාය උද්ධටං පදං, තදෙව යෙහි ධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතං, තෙසං ධම්මානං වසෙන ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ දුතියපඤ්හෙ තාව – රූපවිඤ්ඤාණානං වසෙන ¶ වෙදිතබ්බා. වෙදනාදයො හි රූපවිඤ්ඤාණෙහෙව ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා. තෙ ච ද්වෙ ඛන්ධා එකාදසායතනානි සත්තරස ධාතුයො හොන්ති.

195. තතියපඤ්හෙ – විඤ්ඤාණං රූපාදීහි චතූහි අසඞ්ගහිතන්ති තෙසං වසෙන ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා.

196. චතුත්ථපඤ්හෙ – චක්ඛායතනං වෙදනාදීහි චතූහීති ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ ඛන්ධාදයො වෙදිතබ්බා. පරියොසානෙ – රූපඤ්ච ධම්මායතනන්ති උද්දානගාථාය දස්සිතධම්මායෙව අඤ්ඤෙනාකාරෙන සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතාති.

6. ඡට්ඨනයො සම්පයොගවිප්පයොගපදවණ්ණනා

228. ඉදානි ¶ ¶ සම්පයොගවිප්පයොගපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධොතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ලබ්භති යඤ්ච න ලබ්භති තං සබ්බං පුච්ඡාය ගහිතං. විස්සජ්ජනෙ පන යං න ලබ්භති, තං නත්ථීති පටික්ඛිත්තං. චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො; සභාගො විසභාගොති හි වචනතො චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහෙව සභාගානං එකසන්තානස්මිං එකක්ඛණෙ උප්පන්නානං අරූපක්ඛන්ධානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගො ලබ්භති. රූපධම්මානං පන රූපෙන නිබ්බානෙන වා, නිබ්බානස්ස ච රූපෙන සද්ධිං සම්පයොගො නාම නත්ථි. තථා රූපනිබ්බානානං අරූපක්ඛන්ධෙහි, විසභාගා හි තෙ තෙසං. යථා ච අරූපක්ඛන්ධානං රූපනිබ්බානෙහි, එවං භින්නසන්තානෙහි නානාක්ඛණිකෙහි අරූපධම්මෙහිපි සද්ධිං නත්ථියෙව. තෙපි හි තෙසං සන්තානක්ඛණවිසභාගතාය විසභාගායෙව. අයං පන විසභාගතා සඞ්ගහට්ඨෙන විරුජ්ඣනතො සඞ්ගහනයෙ නත්ථි. ගණනූපගමත්තඤ්හි සඞ්ගහට්ඨො. සම්පයොගනයෙ පන අත්ථි, එකුප්පාදතාදිලක්ඛණඤ්හි සම්පයොගට්ඨොති. එවමෙත්ථ යස්ස එකධම්මෙනපි සම්පයොගලක්ඛණං න යුජ්ඣති, තස්ස පුච්ඡාය සඞ්ගහං කත්වාපි නත්ථීති පටික්ඛෙපො කතො. යස්ස විප්පයොගලක්ඛණං යුජ්ජති, තස්ස විප්පයොගො දස්සිතො. යානි පන පදානි සත්තසු විඤ්ඤාණධාතූසු එකායපි අවිප්පයුත්තෙ රූපෙන නිබ්බානෙන වා මිස්සකධම්මෙ දීපෙන්ති, තානි සබ්බථාපි ඉධ න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ධම්මායතනං ¶ ධම්මධාතු, දුක්ඛසච්චඤ්ච ජීවිතං;

සළායතනං නාමරූපං, චත්තාරො ච මහාභවා.

‘‘ජාතිජරා ච මරණං, තිකෙස්වෙකූනවීසති;

ගොච්ඡකෙසු ච පඤ්ඤාස, අට්ඨ චූළන්තරෙ පදා.

‘‘මහන්තරෙ පන්නරස, අට්ඨාරස තතො පරෙ;

තෙවීස පදසතං එතං, සම්පයොගෙ න ලබ්භතී’’ති.

ධම්මායතනඤ්හි ¶ රූපනිබ්බානමිස්සකත්තා තස්මිං අපරියාපන්නෙන විඤ්ඤාණෙනපි න සක්කා සම්පයුත්තන්ති ¶ වත්තුං. යස්මා පනෙත්ථ වෙදනාදයො විඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තා, තස්මා විප්පයුත්තන්තිපි න සක්කා වත්තුං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවං සබ්බත්ථාපි එතානි න යුජ්ජන්තීති ඉධ න ගහිතානි. සෙසානි ඛන්ධාදීනි යුජ්ජන්තීති තානි ගහෙත්වා එකෙකවසෙන ච සමොධානෙන ච පඤ්හවිස්සජ්ජනං කතං. තෙසු පඤ්හෙසු, පඨමෙ – එකෙනායතනෙනාති මනායතනෙන. කෙහිචීති ධම්මායතනධම්මධාතුපරියාපන්නෙහි වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි.

229. දුතියෙ – තීහීති පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං ඨපෙත්වා සෙසෙහි. කෙහිචි සම්පයුත්තොති වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි. ඉතරෙපි අත්තානං ඨපෙත්වා ඉතරෙහි. කෙහිචි විප්පයුත්තොති රූපනිබ්බානෙහි. එවං සබ්බත්ථ රූපස්ස විප්පයොගෙ ධම්මායතනධම්මධාතූසු අරූපං, අරූපස්ස විප්පයොගෙ රූපං දට්ඨබ්බං. තතියපඤ්හො උත්තානත්ථොව.

231. චතුත්ථෙ – ‘කතිහි ඛන්ධෙහී’තිආදිං අවත්වා සම්පයුත්තන්ති නත්ථීති වුත්තං. තං පන ඛන්ධාදීනංයෙව වසෙන වෙදිතබ්බං. පරතොපි එවරූපෙසු පඤ්හෙසු එසෙව නයො. ආදිපඤ්හස්මිඤ්හි සරූපතො දස්සෙත්වා පරතො පාළි සංඛිත්තා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යත්ථ පන නාතිපාකටා භවිස්සති, තත්ථ නං පාකටං කත්වාව ගමිස්සාම.

234. සොළසහි ධාතූහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තාව අත්තානං ඨපෙත්වා ඡහි විඤ්ඤාණධාතූහි, දසහි ච රූපධාතූහි. සෙසාසුපි එසෙව නයො.

235. තීහි ¶ ඛන්ධෙහීති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං ඨපෙත්වා සෙසෙහි. එකාය ධාතුයාති මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා. සමුදයමග්ගානඤ්හි අඤ්ඤාය ධාතුයා සම්පයොගො නත්ථි. එකෙන ඛන්ධෙනාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන. එකෙනායතනෙනාති ධම්මායතනෙන. එකාය ¶ ධාතුයාති ධම්මධාතුයා. එතෙසු හි තං සච්චද්වයං කෙහිචි සම්පයුත්තං.

238. සුඛින්ද්රියාදිපඤ්හෙ – තීහීති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණෙහි. එකාය ධාතුයාති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා, මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච. ඡහි ධාතූහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි.

245. රූපභවපඤ්හෙ – සබ්බෙසම්පි අරූපක්ඛන්ධානං අරූපායතනානඤ්ච අත්ථිතාය න කෙහිචීති ¶ වුත්තං. ඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණධාතූනං පන නත්ථිතාය තීහි ධාතූහි විප්පයුත්තොති වුත්තං.

256. අධිමොක්ඛපඤ්හෙ – ද්වීහි ධාතූහීති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි. පන්නරසහීති සෙසාහි දසහි රූපධාතූහි, පඤ්චහි ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි.

257. කුසලපඤ්හෙ – කුසලෙහි චතුන්නම්පි ඛන්ධානං ගහිතත්තා සම්පයොගො පටික්ඛිත්තො.

258. වෙදනාත්තිකපඤ්හෙ – එකෙන ඛන්ධෙනාති වෙදනාක්ඛන්ධෙනෙව. පන්නරසහීති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතූහි චෙව රූපධාතූහි ච. එකාදසහීති කායවිඤ්ඤාණධාතුයා සද්ධිං රූපධාතූහි.

262. නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මපඤ්හෙ – පඤ්චහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි. අනුපාදින්නඅනුපාදානියපඤ්හෙ – ඡහීති මනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි. සවිතක්කසවිචාරපඤ්හෙ – පන්නරසහීති පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි සද්ධිං රූපධාතූහි. අවිතක්කවිචාරමත්තපඤ්හෙ – එකෙන ඛන්ධෙනාතිආදි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. දුතියජ්ඣානවිචාරඤ්හි ඨපෙත්වා සෙසා අවිතක්කවිචාරමත්තා නාම. පීතිං ඨපෙත්වා සෙසා පීතිසහගතා. තත්ථ විචාරො විචාරෙන, පීති ච පීතියා න සම්පයුත්තාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූසු කෙහිචි සම්පයුත්තා නාම. සොළසහීති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහෙව. අවිතක්කඅවිචාරපඤ්හෙ ¶ ¶ – එකාය ධාතුයාති මනොධාතුයා. සුඛසහගතා උපෙක්ඛාසහගතා ච වෙදනාත්තිකෙ වුත්තාව. දස්සනෙනපහාතබ්බාදයො කුසලසදිසාව.

271. පරිත්තාරම්මණං විපාකධම්මසදිසං. එකාය ධාතුයාති ධම්මධාතුයා. කෙහිචීති යෙ තත්ථ පරිත්තාරම්මණා න හොන්ති, තෙහි. ධම්මධාතු පන පරිත්තාරම්මණානං ඡන්නං චිත්තුප්පාදානං වසෙන චතූහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතත්තා පඨමපටික්ඛෙපමෙව භජති. මහග්ගතාරම්මණාදයො කුසලසදිසාව.

273. අනුප්පන්නෙසු – පඤ්චහි ධාතූහීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි. තානි හි එකන්තෙන උප්පාදිධම්මභූතානෙව, උප්පන්නකොට්ඨාසම්පි පන භජන්ති. පච්චුප්පන්නාරම්මණාදයො පරිත්තාරම්මණසදිසාව ¶ . හෙතුආදයො සමුදයසදිසාව. සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූපි පීතිසහගතසදිසාව. තථා පරාමාසසම්පයුත්තා. අනුපාදින්නා අනුප්පන්නසදිසාව. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

7. සත්තමනයො සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

306. ඉදානි සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්රිදං ලක්ඛණං – ඉමස්මිඤ්හි වාරෙ පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං පන රූපක්ඛන්ධාදීසු න යුජ්ජති. රූපක්ඛන්ධෙන හි සම්පයුත්තා නාම නත්ථි. තස්මා තඤ්ච අඤ්ඤානි ච එවරූපානි පදානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. යානි පන පදානි ධම්මධාතුයා ¶ සම්පයුත්තෙ ධම්මෙ විඤ්ඤාණඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

ද්වෙ ඉන්ද්රියා ධාතුපදානි සත්ත;

පරියොසානෙ – ඛන්ධා චතුරොතිආදිනාපි අයමෙවත්ථො සඞ්ගහිතො. තත්ථ යානි පදානි සදිසවිස්සජ්ජනානි, තානි උප්පටිපාටියාපි සමොධානෙත්වා තත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධාදිකා පඤ්හා කතා. තෙසු එවං ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො. වෙදනාක්ඛන්ධාදිපඤ්හෙ තාව – එකෙනාති මනායතනෙන. සත්තහීති විඤ්ඤාණධාතූහි. කෙහිචීති ධම්මායතනෙ වෙදනාදීහි. විඤ්ඤාණධාතුපඤ්හෙ ¶ – තෙ ධම්මා න කෙහිචීති තෙ පුච්ඡාය උද්ධටපදං විඤ්ඤාණධාතුං ඨපෙත්වා සෙසා ඡ විඤ්ඤාණධාතුධම්මා, රූපං, නිබ්බානඤ්ච. තෙහි සබ්බෙසං ඛන්ධායතනානං සඞ්ගහිතත්තා න කෙහිචි ඛන්ධෙහි ආයතනෙහි වා විප්පයුත්තා. එකාය ධාතුයාති යා යා පුච්ඡාය උද්ධටා හොති තාය තාය.

309. උපෙක්ඛින්ද්රියපඤ්හෙ – පඤ්චහීති උපෙක්ඛාසම්පයුත්තාහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීහි. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ පුච්ඡාය උද්ධටපදෙනෙව සද්ධිං විප්පයුත්තානං වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

8. අට්ඨමනයො විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

317. ඉදානි විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සබ්බාපි පුච්ඡා මොඝපුච්ඡාව ¶ . රූපක්ඛන්ධෙන හි විප්පයුත්තා නාම චත්තාරො ඛන්ධා, තෙසං අඤ්ඤෙහි සම්පයොගො නත්ථි. වෙදනාක්ඛන්ධෙන විප්පයුත්තං රූපං නිබ්බානඤ්ච, තස්ස ච කෙනචි සම්පයොගො නත්ථි. එවං සබ්බපදෙසු. විප්පයුත්තානං පන සම්පයොගාභාවො වෙදිතබ්බො. ඉති පුච්ඡාය මොඝත්තා සබ්බවිස්සජ්ජනෙසු නත්ථි නත්ථිඉච්චෙව වුත්තන්ති.

විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා.

9. නවමනයො සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා

319. ඉදානි ¶ සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං ¶ ඛන්ධාදිවසෙන සම්පයුත්තං, පුන තස්සෙව ඛන්ධාදීහි සම්පයොගං පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං කතං. තං රූපෙන වා රූපමිස්සකෙහි වා සබ්බරූපක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහි වා පදෙහි සද්ධිං න යුජ්ජති. රූපෙන හි රූපමිස්සකෙන වා අඤ්ඤෙසං සම්පයොගො නත්ථි. සබ්බරූපක්ඛන්ධසඞ්ගාහකෙහි සබ්බෙසං සම්පයොගාරහානං ඛන්ධාදීනං ගහිතත්තා අඤ්ඤංයෙව නත්ථි, යං තෙන සහ සම්පයොගං ගච්ඡෙය්ය. තස්මා තථාරූපානි පදානි ඉධ න ගහිතානි. යානි පන පදානි රූපෙන අසම්මිස්සං අරූපෙකදෙසං දීපෙන්ති, තානි ඉධ ගහිතානි. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘අරූපක්ඛන්ධා චත්තාරො, මනායතනමෙව ච;

විඤ්ඤාණධාතුයො සත්ත, ද්වෙ සච්චා චුද්දසින්ද්රියා.

‘‘පච්චයෙ ද්වාදස පදා, තතො උපරි සොළස;

තිකෙසු අට්ඨ ගොච්ඡකෙ, තෙචත්තාලීසමෙව ච.

‘‘මහන්තරදුකෙ සත්ත, පදා පිට්ඨිදුකෙසු ඡ;

නවමස්ස පදස්සෙතෙ, නිද්දෙසෙ සඞ්ගහං ගතා’’ති.

සබ්බපඤ්හෙසු පන යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටා, තෙ යෙහි සම්පයුත්තා හොන්ති, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිභෙදො වෙදිතබ්බො ¶ . වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි ඉතරෙ තයො ඛන්ධා සම්පයුත්තා, පුන තෙහි වෙදනාක්ඛන්ධො සම්පයුත්තො. සො තෙහි සඤ්ඤාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන, සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, එකස්මිං ධම්මායතනෙ, ධම්මධාතුයා ච, කෙහිචි සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහෙව සම්පයුත්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදවණ්ණනා.

10. දසමනයො විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

353. ඉදානි ¶ විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සම්පයොගවිප්පයොගපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධාදයො ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. සදිසවිස්සජ්ජනානං පන එකතො ගහිතත්තා ¶ පදානි අඤ්ඤාය පටිපාටියා ආගතානි. තත්ථ යං පදං පුච්ඡාය උද්ධටං, තං යෙහි ධම්මෙහි විප්පයුත්තං, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො. රූපක්ඛන්ධෙන හි වෙදනාදයො විප්පයුත්තා, තෙහි ච රූපක්ඛන්ධො විප්පයුත්තො. නිබ්බානං පන සුඛුමරූපගතිකමෙව. සො රූපක්ඛන්ධො චතූහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු, කෙහිචි වෙදනාදීහි ධම්මෙහෙව විප්පයුත්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

11. එකාදසමනයො සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

409. ඉදානි සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදං භාජෙතුං සමුදයසච්චෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ සමුදයසච්චාදයොව ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. සදිසවිස්සජ්ජනානං පන එකතො ගහිතත්තා පදානි අඤ්ඤාය පටිපාටියා ආගතානි. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, තෙසං යෙහි සම්පයොගො වා විප්පයොගො වා හොති, තෙසං වසෙන ¶ ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – සමුදයසච්චෙන තාව සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා ධම්මා ඛන්ධාදිසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙ ච සෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි, එකෙන මනායතනෙන, සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච ඨපෙත්වා තණ්හං සෙසෙහි සම්පයුත්තත්තා කෙහිචි සම්පයුත්තා නාම. එකෙන පන රූපක්ඛන්ධෙන, දසහි රූපායතනෙහි, රූපධාතූහි ච විප්පයුත්තා, එකස්මිං ධම්මායතනෙ ¶ ධම්මධාතුයා ච, රූපනිබ්බානෙහි විප්පයුත්තත්තා කෙහිචි විප්පයුත්තා නාම. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

12. ද්වාදසමනයො සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

417. ඉදානි ¶ සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං වෙදනාක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදනිද්දෙසෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො ධම්මා උද්ධටා, සබ්බපුච්ඡාසු තෙයෙව උද්ධටා. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටපදෙන සම්පයුත්තා, තෙසං යෙහි සඞ්ගහො වා අසඞ්ගහො වා හොති, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිභෙදො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධො හි සඤ්ඤාදීහි සම්පයුත්තො. තෙ සඤ්ඤාදයො තීහි සඤ්ඤාදික්ඛන්ධෙහි, ද්වීහි ධම්මායතනමනායතනෙහි, ධම්මධාතුයා චෙව, සත්තහි ච විඤ්ඤාණධාතූහීති අට්ඨහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා, සෙසාහි ඛන්ධායතනධාතූහි අසඞ්ගහිතා. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා.

13. තෙරසමනයො අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා

448. ඉදානි අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදං ¶ භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ පඤ්චමෙ අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ රූපක්ඛන්ධෙන සදිසපඤ්හා ධම්මා, යෙ ච අරූපභවෙන සදිසා, තෙයෙව උද්ධටා. සෙසා පන න රුහන්තීති න උද්ධටා. වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි ¶ ඛන්ධාදිවසෙන පන රූපාරූපධම්මා අසඞ්ගහිතා හොන්ති. තෙසඤ්ච සම්පයොගො නාම නත්ථි. තස්මා යානි පදානි රුහන්ති, තානෙව සදිසවිස්සජ්ජනෙහි සද්ධිං සමොධානෙත්වා උද්ධටානි. තත්ථ යෙ ධම්මා පුච්ඡාය උද්ධටධම්මෙහි ඛන්ධාදිවසෙන අසඞ්ගහිතා, තෙ යෙහි සම්පයුත්තා ච විප්පයුත්තා ච, තෙසං වසෙන ඛන්ධාදිවිභාගො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන තාව විඤ්ඤාණමෙව තීහි සඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතං. තං වෙදනාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු ච වෙදනාදීහෙව සම්පයුත්තං. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන, දසහි රූපායතනරූපධාතූහි, ධම්මායතනධම්මධාතූසු ¶ ච රූපනිබ්බානධම්මෙහි විප්පයුත්තං. තං සන්ධාය තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහීතිආදි වුත්තං. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදවණ්ණනා.

14. චුද්දසමනයො විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා

456. ඉදානි විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදං භාජෙතුං රූපක්ඛන්ධෙනාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙසං පදානං විප්පයොගො න රුහති, තානි ඉමස්මිං වාරෙ න ගහිතානි. කානි පන තානීති? ධම්මායතනාදීනි. ධම්මායතනස්ස හි ඛන්ධාදීසු එකෙනාපි විප්පයොගො න රුහති. ධම්මධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. තෙසං ඉදමුද්දානං –

‘‘ධම්මායතනං ධම්මධාතු, ජීවිතින්ද්රියමෙව ච;

‘‘ජාතිආදිත්තයං එකං, පදං වීසතිමෙ තිකෙ;

තිකාවසානිකං එකං, සත්ත චූළන්තරෙ පදා.

‘‘දසෙව ¶ ගොච්ඡකෙ හොන්ති, මහන්තරම්හි චුද්දස;

ඡ පදානි තතො උද්ධං සබ්බානිපි සමාසතො;

පදානි ච න ලබ්භන්ති, චත්තාලීසඤ්ච සත්ත චා’’ති.

පරියොසානෙ ¶ ච – ධම්මායතනං ධම්මධාතූති ගාථාපි ඉමමෙවත්ථං දීපෙතුං වුත්තා. ඉමානි පන ඨපෙත්වා සෙසානි සබ්බානිපි ලබ්භන්ති. තෙසු ඛන්ධාදිවිභාගො වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදවණ්ණනා.

ධාතුප්පභෙදකුසලො, යං ධාතුකථං තථාගතො ආහ;

තස්සා නයමුඛභෙද-ප්පකාසනං නිට්ඨිතං හොති.

ඉමිනා නයමුඛභෙද-ප්පකාසනෙන හි විභාවිනා සක්කා;

ඤාතුං සබ්බෙපි නයා, සඞ්ඛෙපකථාව ඉති වුත්තා.

එකෙකස්ස පන සචෙ, පදස්ස විත්ථාරමෙව භාසෙය්යං;

වචනඤ්ච අතිවිය බහුං, භවෙය්ය අත්ථො ච අවිසෙසො.

ඉති ඌනභාණවාරද්වයාය, යං තන්තියා මයා එතං;

කුරුනා පත්තං පුඤ්ඤං, සුඛාය තං හොතු ලොකස්සාති.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

නිපුණත්ථං ¶ ¶ ¶ පකරණං, ධාතුභෙදප්පකාසනො;

සත්ථා ධාතුකථං නාම, දෙසයිත්වා සුරාලයෙ.

අනන්තරං තස්ස ජිනො, පඤ්ඤත්තිභෙදදීපනං;

ආහ පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං, යං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො.

තස්සා සංවණ්ණනොකාසො, යස්මා දානි උපාගතො;

තස්මා නං වණ්ණයිස්සාමි, තං සුණාථ සමාහිතාති.

1. ඡ ¶ පඤ්ඤත්තියො – ඛන්ධපඤ්ඤත්ති…පෙ… පුග්ගලපඤ්ඤත්තීති අයං තාව පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උද්දෙසො. තත්ථ ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන යෙ ධම්මෙ ඉධ පඤ්ඤපෙතුකාමො තෙසං ගණනවසෙන සංඛෙපතො පඤ්ඤත්තිපරිච්ඡෙදං දස්සෙති. පඤ්ඤත්තියොති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තත්ථ ‘‘ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙතී’’ති (සං. නි. 2.20) ආගතට්ඨානෙ පඤ්ඤාපනා දස්සනා පකාසනා පඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘සුපඤ්ඤත්තං මඤ්චපීඨ’’න්ති (පාරා. 269) ආගතට්ඨානෙ ඨපනා නික්ඛිපනා පඤ්ඤත්ති නාම. ඉධ උභයම්පි වට්ටති. ඡ පඤ්ඤත්තියොති හි ඡ පඤ්ඤාපනා, ඡ දස්සනා පකාසනාතිපි; ඡ ඨපනා නික්ඛිපනාතිපි ඉධ අධිප්පෙතමෙව. නාමපඤ්ඤත්ති හි තෙ තෙ ධම්මෙ දස්සෙතිපි, තෙන තෙන කොට්ඨාසෙන ඨපෙතිපි.

ඛන්ධපඤ්ඤත්තීතිආදි පන සංඛෙපතො තාසං පඤ්ඤත්තීනං සරූපදස්සනං. තත්ථ ඛන්ධානං ‘ඛන්ධා’ති පඤ්ඤාපනා දස්සනා පකාසනා ඨපනා නික්ඛිපනා ඛන්ධපඤ්ඤත්ති නාම. ආයතනානං ආයතනානීති, ධාතූනං ධාතුයොති, සච්චානං සච්චානීති, ඉන්ද්රියානං ඉන්ද්රියානීති, පුග්ගලානං පුග්ගලාති පඤ්ඤාපනා දස්සනා පකාසනා ඨපනා නික්ඛිපනා පුග්ගලපඤ්ඤත්ති නාම.

පාළිමුත්තකෙන ¶ පන අට්ඨකථානයෙන අපරාපි ඡ පඤ්ඤත්තියො – විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, විජ්ජමානෙන ¶ අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, විජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති. තත්ථ කුසලාකුසලස්සෙව සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන විජ්ජමානස්ස සතො සම්භූතස්ස ධම්මස්ස පඤ්ඤාපනා විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. තථා අවිජ්ජමානස්ස ලොකනිරුත්තිමත්තසිද්ධස්ස ඉත්ථිපුරිසාදිකස්ස පඤ්ඤාපනා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. සබ්බාකාරෙනපි අනුපලබ්භනෙය්යස්ස වාචාවත්ථුමත්තස්සෙව පඤ්චමසච්චාදිකස්ස තිත්ථියානං අණුපකතිපුරිසාදිකස්ස වා පඤ්ඤාපනාපි අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව. සා පන සාසනාවචරා න හොතීති ඉධ න ගහිතා. ඉති ඉමෙසං විජ්ජමානාවිජ්ජමානානං විකප්පනවසෙන සෙසා වෙදිතබ්බා. ‘තෙවිජ්ජො’, ‘ඡළභිඤ්ඤො’තිආදීසු හි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා ච විජ්ජමානා, පුග්ගලො අවිජ්ජමානො. තස්මා තිස්සො විජ්ජා අස්සාති තෙවිජ්ජො, ඡ අභිඤ්ඤා අස්සාති ඡළභිඤ්ඤොති එවං විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානස්ස පඤ්ඤාපනතො එවරූපා විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ‘ඉත්ථිරූපං’, ‘පුරිසරූප’න්තිආදීසු ¶ පන ඉත්ථිපුරිසා අවිජ්ජමානා, රූපං විජ්ජමානං. තස්මා ඉත්ථියා රූපං ඉත්ථිරූපං, පුරිසස්ස රූපං පුරිසරූපන්ති එවං අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානස්ස පඤ්ඤාපනතො එවරූපා අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. චක්ඛුසම්ඵස්සො, සොතසම්ඵස්සොතිආදීසු චක්ඛුසොතාදයොපි ඵස්සොපි විජ්ජමානොයෙව. තස්මා චක්ඛුම්හි සම්ඵස්සො, චක්ඛුතො ජාතො සම්ඵස්සො, චක්ඛුස්ස වා ඵලභූතො සම්ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සොති එවං විජ්ජමානෙන විජ්ජමානස්ස පඤ්ඤාපනතො එවරූපා විජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ඛත්තියපුත්තො, බ්රාහ්මණපුත්තො, සෙට්ඨිපුත්තොතිආදීසු ඛත්තියාදයොපි අවිජ්ජමානා, පුත්තොපි. තස්මා ඛත්තියස්ස පුත්තො ඛත්තියපුත්තොති එවං අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානස්ස පඤ්ඤාපනතො එවරූපා අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. තාසු ඉමස්මිං පකරණෙ පුරිමා තිස්සොව පඤ්ඤත්තියො ලබ්භන්ති. ‘‘ඛන්ධපඤ්ඤත්ති…පෙ… ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්තී’’ති ඉමස්මිඤ්හි ¶ ඨානෙ විජ්ජමානස්සෙව පඤ්ඤාපිතත්තා විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති ලබ්භති. ‘‘පුග්ගලපඤ්ඤත්තී’’ති පදෙ අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. පරතො පන ‘තෙවිජ්ජො’, ‘ඡළභිඤ්ඤො’තිආදීසු විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති ලබ්භතීති.

අට්ඨකථාමුත්තකෙන පන ආචරියනයෙන අපරාපි ඡ පඤ්ඤත්තියො – උපාදාපඤ්ඤත්ති, උපනිධාපඤ්ඤත්ති, සමොධානපඤ්ඤත්ති, උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්ති, තජ්ජාපඤ්ඤත්ති, සන්තතිපඤ්ඤත්තීති ¶ . තත්ථ යො රූපවෙදනාදීහි එකත්තෙන වා අඤ්ඤත්තෙන වා රූපවෙදනාදයො විය සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන අනුපලබ්භසභාවොපි රූපවෙදනාදිභෙදෙ ඛන්ධෙ උපාදාය නිස්සාය කාරණං කත්වා සම්මතො සත්තො. තානි තානි අඞ්ගානි උපාදාය රථො ගෙහං මුට්ඨි උද්ධනන්ති ච; තෙ තෙයෙව රූපාදයො උපාදාය ඝටො පටො; චන්දසූරියපරිවත්තාදයො උපාදාය කාලො, දිසා; තං තං භූතනිමිත්තඤ්චෙව භාවනානිසංසඤ්ච උපාදාය නිස්සාය කාරණං කත්වා සම්මතං තෙන තෙනාකාරෙන උපට්ඨිතං උග්ගහනිමිත්තං පටිභාගනිමිත්තන්ති අයං එවරූපා උපාදාපඤ්ඤත්ති නාම. පඤ්ඤපෙතබ්බට්ඨෙන චෙසා පඤ්ඤත්ති නාම, න පඤ්ඤාපනට්ඨෙන. යා පන තස්සත්ථස්ස පඤ්ඤාපනා, අයං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව.

යා පඨමදුතියාදීනි උපනිධාය දුතියං තතියන්තිආදිකා, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච උපනිධාය දීඝං රස්සං, දූරං, සන්තිකන්තිආදිකා පඤ්ඤාපනා; අයං උපනිධාපඤ්ඤත්ති නාම. අපිචෙසා උපනිධාපඤ්ඤත්ති – තදඤ්ඤාපෙක්ඛූපනිධා, හත්ථගතූපනිධා, සම්පයුත්තූපනිධා, සමාරොපිතූපනිධා, අවිදූරගතූපනිධා ¶ , පටිභාගූපනිධා, තබ්බහුලූපනිධා, තබ්බිසිට්ඨූපනිධාතිආදිනා භෙදෙන අනෙකප්පකාරා.

තත්ථ දුතියං තතියන්තිආදිකාව තදඤ්ඤං අපෙක්ඛිත්වා වුත්තතාය තදඤ්ඤාපෙක්ඛූපනිධා නාම. ඡත්තපාණි, සත්ථපාණීතිආදිකා හත්ථගතං උපනිධාය වුත්තතාය ¶ හත්ථගතූපනිධා නාම. කුණ්ඩලී, සිඛරී, කිරිටීතිආදිකා සම්පයුත්තං උපනිධාය වුත්තතාය සම්පයුත්තූපනිධා නාම. ධඤ්ඤසකටං, සප්පිකුම්භොතිආදිකා සමාරොපිතං උපනිධාය වුත්තතාය සමාරොපිතූපනිධා නාම. ඉන්දසාලගුහා, පියඞ්ගුගුහා, සෙරීසකන්තිආදිකා අවිදූරගතං උපනිධාය වුත්තතාය අවිදූරගතූපනිධා නාම. සුවණ්ණවණ්ණො, උසභගාමීතිආදිකා පටිභාගං උපනිධාය වුත්තතාය පටිභාගූපනිධා නාම. පදුමස්සරො, බ්රාහ්මණගාමොතිආදිකා තබ්බහුලං උපනිධාය වුත්තතාය තබ්බහුලූපනිධා නාම. මණිකටකං, වජිරකටකන්තිආදිකා තබ්බිසිට්ඨං උපනිධාය වුත්තතාය තබ්බිසිට්ඨූපනිධා නාම.

යා පන තෙසං තෙසං සමොධානමපෙක්ඛිත්වා තිදණ්ඩං, අට්ඨපදං, ධඤ්ඤරාසි, පුප්ඵරාසීතිආදිකා පඤ්ඤාපනා, අයං සමොධානපඤ්ඤත්ති නාම. යා පුරිමස්ස පුරිමස්ස උපනික්ඛිපිත්වා ද්වෙ, තීණි, චත්තාරීතිආදිකා පඤ්ඤාපනා, අයං ¶ උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්ති නාම. යා තං තං ධම්මසභාවං අපෙක්ඛිත්වා පථවී, තෙජො, කක්ඛළතා, උණ්හතාතිආදිකා පඤ්ඤාපනා, අයං තජ්ජාපඤ්ඤත්ති නාම. යා පන සන්තතිවිච්ඡෙදාභාවං අපෙක්ඛිත්වා ආසීතිකො, නාවුතිකොතිආදිකා පඤ්ඤාපනා, අයං සන්තතිපඤ්ඤත්ති නාම. එතාසු පන තජ්ජාපඤ්ඤත්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව. සෙසා අවිජ්ජමානපක්ඛඤ්චෙව, අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපක්ඛඤ්ච භජන්ති.

අට්ඨකථාමුත්තකෙන ආචරියනයෙනෙව අපරාපි ඡ පඤ්ඤත්තියො – කිච්චපඤ්ඤත්ති, සණ්ඨානපඤ්ඤත්ති, ලිඞ්ගපඤ්ඤත්ති, භූමිපඤ්ඤත්ති, පච්චත්තපඤ්ඤත්ති, අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්තීති. තත්ථ භාණකො, ධම්මකථිකොතිආදිකා කිච්චවසෙන පඤ්ඤාපනා කිච්චපඤ්ඤත්ති නාම. කිසො, ථූලො, පරිමණ්ඩලො, චතුරස්සොතිආදිකා සණ්ඨානවසෙන පඤ්ඤාපනා සණ්ඨානපඤ්ඤත්ති ¶ නාම. ඉත්ථී, පුරිසොතිආදිකා ලිඞ්ගවසෙන පඤ්ඤාපනා ලිඞ්ගපඤ්ඤති නාම. කාමාවචරා, රූපාවචරා, අරූපාවචරා, කොසලකා, මාධුරාතිආදිකා භූමිවසෙන පඤ්ඤාපනා භූමිපඤ්ඤත්ති නාම. තිස්සො ¶ , නාගො, සුමනොතිආදිකා පච්චත්තනාමකරණමත්තවසෙන පඤ්ඤාපනා පච්චත්තපඤ්ඤත්ති නාම. නිරොධො, නිබ්බානන්තිආදිකා අසඞ්ඛතධම්මස්ස පඤ්ඤාපනා අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්ති නාම. තත්ථ එකච්චා භූමිපඤ්ඤත්ති අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්ති ච විජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව, කිච්චපඤ්ඤත්ති විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපක්ඛං භජති. සෙසා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියො නාම.

2. ඉදානි යාසං පඤ්ඤත්තීනං උද්දෙසවාරෙ සඞ්ඛෙපතො සරූපදස්සනං කතං, සඞ්ඛෙපතොයෙව තාව තාසං වත්ථුං විභජිත්වා දස්සනවසෙන තා දස්සෙතුං කිත්තාවතාතිආදිමාහ. තත්ථ පුච්ඡාය තාව එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යා අයං ඛන්ධානං ‘ඛන්ධා’ති පඤ්ඤාපනා, දස්සනා, ඨපනා, සා කිත්තකෙන හොතීති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පරතො කිත්තාවතා ආයතනානන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. විස්සජ්ජනෙපි එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො පඤ්චක්ඛන්ධාති වා පභෙදතො ‘‘රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති වා; තත්රාපි රූපක්ඛන්ධො කාමාවචරො, සෙසා චතුභූමිකාති වා එවරූපං පඤ්ඤාපනං හොති; එත්තකෙන ඛන්ධානං ‘ඛන්ධා’ති පඤ්ඤත්ති හොති.

3. තථා යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො ද්වාදසායතනානීති වා, පභෙදතො ‘‘චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මායතන’’න්ති වා; තත්රාපි දසායතනා කාමාවචරා ¶ , ද්වායතනා චතුභූමිකාති වා, එවරූපං පඤ්ඤාපනං හොති; එත්තකෙන ආයතනානං ආයතනානීති පඤ්ඤත්ති හොති.

4. යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො අට්ඨාරස ධාතුයොති වා ¶ , පභෙදතො ‘‘චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති වා; තත්රාපි සොළස ධාතුයො කාමාවචරා, ද්වෙ ධාතුයො චතුභූමිකාති වා එවරූපං පඤ්ඤාපනං හොති; එත්තකෙන ධාතූනං ධාතූති පඤ්ඤත්ති හොති.

5. යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො චත්තාරි සච්චානීති වා, පභෙදතො ‘‘දුක්ඛසච්චං…පෙ… නිරොධසච්ච’’න්ති වා; තත්රාපි ද්වෙ සච්චා ලොකියා, ද්වෙ සච්චා ලොකුත්තරාති වා එවරූපං පඤ්ඤාපනං හොති; එත්තකෙන සච්චානං ‘සච්චානී’ති පඤ්ඤත්ති හොති.

6. යත්තකෙන පඤ්ඤාපනෙන සඞ්ඛෙපතො බාවීසතින්ද්රියානීති වා, පභෙදතො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… අඤ්ඤාතාවින්ද්රිය’’න්ති වා; තත්රාපි දසින්ද්රියානි කාමාවචරානි, නවින්ද්රියානි ¶ මිස්සකානි, තීණි ඉන්ද්රියානි ලොකුත්තරානීති වා එවරූපං පඤ්ඤාපනං හොති; එත්තකෙන ඉන්ද්රියානං ඉන්ද්රියානීති පඤ්ඤත්ති හොති. එත්තාවතා සඞ්ඛෙපතො වත්ථුං විභජිත්වා දස්සනවසෙන පඤ්ච පඤ්ඤත්තියො දස්සිතා හොන්ති.

7. ඉදානි විත්ථාරතො වත්ථුං විභජිත්වා දස්සනවසෙන පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං දස්සෙතුං සමයවිමුත්තො අසමයවිමුත්තොතිආදිමාහ. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි තිලෙ විසාරයමානෙන විය, වාකෙ හීරයමානෙන විය ච, හෙට්ඨා විභඞ්ගප්පකරණෙ ඉමාසං පඤ්චන්නං පඤ්ඤත්තීනං වත්ථුභූතා ඛන්ධාදයො නිප්පදෙසෙන කථිතාති තෙන තෙ ඉධ එකදෙසෙනෙව කථෙසි. ඡට්ඨා පුග්ගලපඤ්ඤත්ති හෙට්ඨා අකථිතාව. ඉධාපි උද්දෙසවාරෙ එකදෙසෙනෙව කථිතා; තස්මා තං විත්ථාරතො කථෙතුකාමො සමයවිමුත්තො අසමයවිමුත්තොති එකකතො පට්ඨාය යාව දසකා මාතිකං ඨපෙසීති.

1. ඉදානි ¶ ¶ යථාඨපිතං මාතිකං ආදිතො පට්ඨාය විභජිත්වා දස්සෙතුං – කතමො ච පුග්ගලො සමයවිමුත්තොතිආදිමාහ. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. එකච්චො පුග්ගලොති එකො පුග්ගලො. කාලෙන කාලන්ති එත්ථ භුම්මවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකෙකස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. සමයෙන සමයන්ති ඉදං පුරිමස්සෙව වෙවචනං. අට්ඨ විමොක්ඛෙති රූපාවචරාරූපාවචරඅට්ඨසමාපත්තියො. තාසඤ්හි පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චනතො විමොක්ඛොති නාමං. කායෙනාති විමොක්ඛසහජාතෙන නාමකායෙන. ඵුසිත්වා විහරතීති පටිලභිත්වා ඉරියති. කතමස්මිං පනෙස කාලෙ විමොක්ඛෙ ඵුසිත්වා විහරතීති? සමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුකාමස්ස හි කාලො නාම අත්ථි, අකාලො නාම අත්ථි. තත්ථ පාතොව සරීරපටිජග්ගනකාලො, වත්තකරණකාලො ච සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. සරීරං පන පටිජග්ගිත්වා වත්තං කත්වා වසනට්ඨානං ¶ පවිසිත්වා නිසින්නස්ස යාව පිණ්ඩාය ගමනකාලො නාගච්ඡති, එතස්මිං අන්තරෙ සමාපජ්ජනස්ස කාලො නාම.

පිණ්ඩාය ගමනකාලං පන සල්ලක්ඛෙත්වා නික්ඛන්තස්ස චෙතියවන්දනකාලො, භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතස්ස විතක්කමාළකෙ ඨානකාලො පිණ්ඩාය ගමනකාලො ගාමෙ චරණකාලො; ආසනසාලාය යාගුපානකාලො වත්තකරණකාලොති අයම්පි සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. ආසනසාලාය පන විවිත්තෙ ඔකාසෙ සති යාව භත්තකාලො නාගච්ඡති, එතස්මිම්පි අන්තරෙ සමාපජ්ජනස්ස කාලො නාම. භත්තං පන භුඤ්ජනකාලො, විහාරගමනකාලො, පත්තචීවරපටිසාමනකාලො, දිවාවත්තකරණකාලො, පරිපුච්ඡාදානකාලොති අයම්පි සමාපජ්ජනස්ස අකාලො නාම. යො අකාලො, ස්වෙව අසමයො. තං සබ්බම්පි ඨපෙත්වා අවසෙසෙ කාලෙ කාලෙ, සමයෙ සමයෙ වුත්තප්පකාරෙ අට්ඨ ¶ විමොක්ඛෙ සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරන්තො, ‘‘ඉධෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… විහරතී’’ති වුච්චති.

අපිචෙස ¶ සඵස්සකෙහි සහජාතනාමධම්මෙහි සහජාතධම්මෙ ඵුසතියෙව නාම, උපචාරෙන අප්පනං ඵුසතියෙව නාම. පුරිමාය අප්පනාය අපරං අප්පනං ඵුසතියෙව. යෙන හි සද්ධිං යෙ ධම්මා සහජාතා, තෙන තෙ පටිලද්ධා නාම හොන්ති. ඵස්සෙනාපි ඵුට්ඨායෙව නාම හොන්ති. උපචාරම්පි අප්පනාය පටිලාභකාරණමෙව, තථා පුරිමා අප්පනා අපරඅප්පනාය. තත්රාස්ස එවං සහජාතෙහි සහජාතානං ඵුසනා වෙදිතබ්බා – පඨමජ්ඣානඤ්හි විතක්කාදීහි පඤ්චඞ්ගිකං. තස්මිං ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානි සෙසා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා චත්තාරො ඛන්ධා නාම හොන්ති. තෙන නාමකායෙන පඨමජ්ඣානසමාපත්තිවිමොක්ඛං ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා විහරති. දුතියං ඣානං පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතාහි තිවඞ්ගිකං, තතියං සුඛචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං, චතුත්ථං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං, තථා ආකාසානඤ්චායතනං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඤ්ච. තත්ථ ඨපෙත්වා තානි අඞ්ගානි සෙසා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා චත්තාරො ඛන්ධා නාම හොන්ති. තෙන නාමකායෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිවිමොක්ඛං ඵුසිත්වා පටිලභිත්වා විහරති.

පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චතුසච්චධම්මෙ පස්සිත්වා. එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තීති උපඩ්ඪුපඩ්ඪා පඨමමග්ගාදිවජ්ඣා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො සමයවිමුත්තොති එත්ථ අට්ඨසමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො තෙන ¶ නාමකායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති ¶ වත්තුං වට්ටති. පාළියං පන ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා’’ති වුත්තං. පුථුජ්ජනස්ස ච ඛීණා ආසවා නාම නත්ථි, තස්මා සො න ගහිතො. අට්ඨසමාපත්තිලාභී ඛීණාසවොපි තෙන නාමකායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති වත්තුං වට්ටති. තස්ස පන අපරික්ඛීණාසවා නාම නත්ථි, තස්මා සොපි න ගහිතො. සමයවිමුත්තොති පන තිණ්ණං සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමීනංයෙවෙතං නාමන්ති වෙදිතබ්බං.

2. අසමයවිමුත්තනිද්දෙසෙ – පුරිමසදිසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අසමයවිමුත්තොති පනෙත්ථ සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවස්සෙතං නාමං. සුක්ඛවිපස්සකා පන සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො ච ඛීණාසවා පුථුජ්ජනා ච ඉමස්මිං දුකෙ න ලබ්භන්ති, දුකමුත්තකපුග්ගලා ¶ නාම හොන්ති. තස්මා සත්ථා අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතාය හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකෙහි තන්තිං ආරොපෙන්තො සබ්බෙපි අරියපුග්ගලාතිආදිමාහ. තත්ථ අරියෙ විමොක්ඛෙති කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියෙති සඞ්ඛං ගතෙ ලොකුත්තරවිමොක්ඛෙ. ඉදං වුත්තං හොති – බාහිරානඤ්හි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං සමාපජ්ජන්තස්ස සමයොපි අත්ථි අසමයොපි. මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චනස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථි. යස්ස සද්ධා බලවතී, විපස්සනා ච ආරද්ධා, තස්ස ගච්ඡන්තස්ස තිට්ඨන්තස්ස නිසීදන්තස්ස නිපජ්ජන්තස්ස ඛාදන්තස්ස භුඤ්ජන්තස්ස මග්ගඵලපටිවෙධො නාම න හොතීති නත්ථි. ඉති මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චනස්ස සමයො වා අසමයො වා නත්ථීති හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා ඉමං පිට්ඨිවට්ටකං තන්තිං ආරොපෙසි ධම්මරාජා. සමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො ඉමායපි තන්තියා අග්ගහිතොව. භජාපියමානො පන ¶ සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං වසෙන සමයවිමුත්තභාවං භජෙය්ය.

3. කුප්පධම්මාකුප්පධම්මනිද්දෙසෙසු – යස්ස අධිගතො සමාපත්තිධම්මො කුප්පති නස්සති, සො කුප්පධම්මො. රූපසහගතානන්ති රූපනිමිත්තසඞ්ඛාතෙන රූපෙන සහගතානං. තෙන සද්ධිං පවත්තානං න විනා රූපාරම්මණානං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානන්ති අත්ථො. අරූපසහගතානන්ති රූපතො අඤ්ඤං, න රූපන්ති අරූපං. අරූපෙන සහගතානං තෙන සද්ධිං පවත්තානං න විනා අරූපාරම්මණානං චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානන්ති අත්ථො. න නිකාමලාභීති පඤ්චහාකාරෙහි අචිණ්ණවසිතාය ඉච්ඡිතාකාරෙන අලද්ධත්තා න නිකාමලාභී. අප්පගුණසමාපත්තිකොති අත්ථො. න අකිච්ඡලාභීති කිච්ඡලාභී දුක්ඛලාභී. යො ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො උපචාරං පාපෙන්තො ¶ අප්පනං පාපෙන්තො චිත්තමඤ්ජූසං ලභන්තො දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො තං සම්පදං පාපුණිතුං සක්කොති, සො න අකිච්ඡලාභී නාම. න අකසිරලාභීති අවිපුලලාභී. සමාපත්තිං අප්පෙත්වා අද්ධානං ඵරිතුං න සක්කොති. එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ වත්තෙත්වා සහසාව වුට්ඨාතීති අත්ථො.

යත්ථිච්ඡකන්ති යස්මිං ඔකාසෙ සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං ඉච්ඡති. යදිච්ඡකන්ති කසිණජ්ඣානං වා ආනාපානජ්ඣානං වා බ්රහ්මවිහාරජ්ඣානං වා අසුභජ්ඣානං ¶ වාති යං යං සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදිතුං ඉච්ඡති. යාවතිච්ඡකන්ති අද්ධානපරිච්ඡෙදෙන යත්තකං කාලං ඉච්ඡති. ඉදං වුත්තං හොති – යත්ථ යත්ථ යං යං සමාපත්තිං යත්තකං අද්ධානං සමාපජ්ජිතුම්පි වුට්ඨාතුම්පි ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථ තං තං සමාපත්තිං තත්තකං අද්ධානං සමාපජ්ජිතුම්පි වුට්ඨාතුම්පි න සක්කොති. චන්දං වා සූරියං වා උල්ලොකෙත්වා ‘ඉමස්මිං ¶ චන්දෙ වා සූරියෙ වා එත්තකං ඨානං ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ඣානං සමාපන්නො යථාපරිච්ඡෙදෙන වුට්ඨාතුං න සක්කොති, අන්තරාව වුට්ඨාති; සමාපත්තියා අප්පගුණතායාති.

පමාදමාගම්මාති පමාදං පටිච්ච. අයං වුච්චතීති අයං එවංවිධො පුග්ගලො කුප්පධම්මොති වුච්චති. ඉදං පන අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පුථුජ්ජනස්ස සොතාපන්නස්ස සකදාගාමිනොති තිණ්ණං පුග්ගලානං නාමං. එතෙසඤ්හි සමාධිපාරිබන්ධකා විපස්සනාපාරිබන්ධකා ච ධම්මා න සුවික්ඛම්භිතා, න සුවික්ඛාලිතා, තෙන තෙසං සමාපත්ති නස්සති පරිහායති. සා ච ඛො නෙව සීලභෙදෙන, නාපත්තිවීතික්කමෙන. න ගරුකමොක්ඛධම්මො පනෙස අප්පමත්තකෙනපි කිච්චකරණීයෙන වා වත්තභෙදමත්තකෙන වා නස්සති.

තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර ථෙරො සමාපත්තිං වළඤ්ජෙති. තස්මිං පිණ්ඩාය ගාමං පවිට්ඨෙ දාරකා පරිවෙණෙ කීළිත්වා පක්කමිංසු. ථෙරො ආගන්ත්වා ‘පරිවෙණං සම්මජ්ජිතබ්බ’න්ති චින්තෙත්වා අසම්මජ්ජිත්වා විහාරං පවිසිත්වා ‘සමාපත්තිං අප්පෙස්සාමී’ති නිසීදි. සො අප්පෙතුං අසක්කොන්තො, ‘කිං නු ඛො ආවරණ’න්ති සීලං ආවජ්ජන්තො අප්පමත්තකම්පි වීතික්කමං අදිස්වා ‘වත්තභෙදො නු ඛො අත්ථී’ති ඔලොකෙන්තො පරිවෙණස්ස අසම්මට්ඨභාවං ඤත්වා සම්මජ්ජිත්වා පවිසිත්වා නිසීදන්තො සමාපත්තිං අප්පෙන්තොව නිසීදි.

4. අකුප්පධම්මනිද්දෙසො ¶ වුත්තපටිපක්ඛවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. අකුප්පධම්මොති ඉදං පන අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අනාගාමිස්ස චෙව ඛීණාසවස්ස චාති ද්වින්නං පුග්ගලානං නාමං. තෙසඤ්හි සමාධිපාරිබන්ධකා විපස්සනාපාරිබන්ධකා ච ධම්මා සුවික්ඛම්භිතා සුවික්ඛාලිතා; තෙන තෙසං ¶ භස්සසඞ්ගණිකාරාමාදිකිච්චෙන වා අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි අත්තනො අනුරූපෙන පමාදෙන වීතිනාමෙන්තානම්පි සමාපත්ති න කුප්පති, න නස්සති. සුක්ඛවිපස්සකා පන සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිඛීණාසවා ඉමස්මිං දුකෙ ¶ න ලබ්භන්ති; දුකමුත්තකපුග්ගලා නාම හොන්ති. තස්මා සත්ථා අත්තනො බුද්ධසුබුද්ධතාය හෙට්ඨා ගහිතෙ ච අග්ගහිතෙ ච සඞ්කඩ්ඪිත්වා ඉමස්මිම්පි දුකෙ සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකෙහි තන්තිං ආරොපෙන්තො සබ්බෙපි අරියපුග්ගලාතිආදිමාහ. අට්ඨන්නඤ්හි සමාපත්තීනං කුප්පනං නස්සනං භවෙය්ය, ලොකුත්තරධම්මස්ස පන සකිං පටිවිද්ධස්ස කුප්පනං නස්සනං නාම නත්ථි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

5. පරිහානධම්මාපරිහානධම්මනිද්දෙසාපි කුප්පධම්මාකුප්පධම්මනිද්දෙසවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි ඉධ පුග්ගලස්ස පමාදං පටිච්ච ධම්මානං පරිහානම්පි අපරිහානම්පි ගහිතන්ති ඉදං පරියායදෙසනාමත්තමෙව නානං. සෙසං සබ්බත්ථ තාදිසමෙව.

7. චෙතනාභබ්බනිද්දෙසෙ – චෙතනාභබ්බොති චෙතනාය අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො. සචෙ අනුසඤ්චෙතෙතීති, සචෙ සමාපජ්ජති. සමාපත්තිඤ්හි සමාපජ්ජන්තො අනුසඤ්චෙතෙති නාම. සො න පරිහායති, ඉතරො පරිහායති.

8. අනුරක්ඛණාභබ්බනිද්දෙසෙ – අනුරක්ඛණාභබ්බොති අනුරක්ඛණාය අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො. සචෙ අනුරක්ඛතීති සචෙ අනුපකාරධම්මෙ පහාය උපකාරධම්මෙ සෙවන්තො සමාපජ්ජති. එවඤ්හි පටිපජ්ජන්තො අනුරක්ඛති නාම. සො න පරිහායති, ඉතරො පරිහායති.

ඉමෙ ද්වෙපි සමාපත්තිං ඨපෙතුං ථාවරං කාතුං පටිබලා. චෙතනාභබ්බතො පන අනුරක්ඛණාභබ්බොව බලවතරො. චෙතනාභබ්බො හි උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ න ජානාති. අජානන්තො උපකාරධම්මෙ නුදති නීහරති, අනුපකාරධම්මෙ සෙවති. සො තෙ සෙවන්තො සමාපත්තිතො පරිහායති ¶ . අනුරක්ඛණාභබ්බො උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානාති. ජානන්තො අනුපකාරධම්මෙ ¶ නුදති නීහරති, උපකාරධම්මෙ සෙවති. සො තෙ සෙවන්තො සමාපත්තිතො න පරිහායති.

යථා හි ද්වෙ ඛෙත්තපාලා එකො පණ්ඩුරොගෙන සරොගො අක්ඛමො සීතාදීනං, එකො අරොගො සීතාදීනං සහො. සරොගො හෙට්ඨාකුටිං න ඔතරති, රත්තාරක්ඛං දිවාරක්ඛං විජහති. තස්ස දිවා සුකමොරාදයො ඛෙත්තං ඔතරිත්වා සාලිසීසං ඛාදන්ති, රත්තිං මිගසූකරාදයො පවිසිත්වා ඛලං ¶ තච්ඡි තං විය ඡෙත්වා ගච්ඡන්ති. සො අත්තනො පමත්තකාරණා පුන බීජමත්තම්පි න ලභති. ඉතරො රත්තාරක්ඛං දිවාරක්ඛං න විජහති. සො අත්තනො අප්පමත්තකාරණා එකකරීසතො චත්තාරිපි අට්ඨපි සකටානි ලභති.

තත්ථ සරොගඛෙත්තපාලො විය චෙතනාභබ්බො, අරොගො විය අනුරක්ඛණාභබ්බො දට්ඨබ්බො. සරොගස්ස අත්තනො පමාදෙන පුන බීජමත්තස්සපි අලභනං විය චෙතනාභබ්බස්ස උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ අජානිත්වා උපකාරෙ පහාය අනුපකාරෙ සෙවන්තස්ස සමාපත්තියා පරිහානං. ඉතරස්ස අත්තනො අප්පමාදෙන එකකරීසමත්තතො චතුඅට්ඨසකටඋද්ධරණං විය අනුරක්ඛණාභබ්බස්ස උපකාරානුපකාරෙ ධම්මෙ ජානිත්වා අනුපකාරෙ පහාය උපකාරෙ සෙවන්තස්ස සමාපත්තියා අපරිහානං වෙදිතබ්බං. එවං චෙතනාභබ්බතො අනුරක්ඛණාභබ්බොව සමාපත්තිං ථාවරං කාතුං බලවතරොති වෙදිතබ්බො.

9. පුථුජ්ජනනිද්දෙසෙ – තීණි සංයොජනානීති දිට්ඨිසංයොජනසීලබ්බතපරාමාසසංයොජනවිචිකිච්ඡාසංයොජනානි. එතානි හි ඵලක්ඛණෙ පහීනානි නාම හොන්ති. අයං පන ඵලක්ඛණෙපි න හොතීති දස්සෙති. තෙසං ධම්මානන්ති තෙසං සංයොජනධම්මානං. මග්ගක්ඛණස්මිඤ්හි තෙසං පහානාය පටිපන්නො නාම හොති. අයං පන මග්ගක්ඛණෙපි න හොති. එත්තාවතා විස්සට්ඨකම්මට්ඨානො ථූලබාලපුථුජ්ජනොව ඉධ කථිතොති වෙදිතබ්බො.

10. ගොත්රභුනිද්දෙසෙ ¶ – යෙසං ධම්මානන්ති යෙසං ගොත්රභුඤාණෙන සද්ධිං උප්පන්නානං පරොපණ්ණාසකුසලධම්මානං. අරියධම්මස්සාති ලොකුත්තරමග්ගස්ස. අවක්කන්ති හොතීති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති පාතුභාවො හොති. අයං වුච්චතීති අයං නිබ්බානාරම්මණෙන ඤාණෙන සබ්බං පුථුජ්ජනසඞ්ඛං පුථුජ්ජනගොත්තං ¶ පුථුජ්ජනමණ්ඩලං පුථුජ්ජනපඤ්ඤත්තිං අතික්කමිත්වා අරියසඞ්ඛං අරියගොත්තං අරියමණ්ඩලං අරියපඤ්ඤත්තිං ඔක්කමනතො ගොත්රභූපුග්ගලො නාම වුච්චති.

11. භයූපරතනිද්දෙසෙ – භයෙන උපරතොති භයූපරතො. සත්තපි සෙක්ඛා පුථුජ්ජනා ච භායිත්වා පාපතො ඔරමන්ති පාපං න කරොන්ති ¶ . තත්ථ පුථුජ්ජනා දුග්ගතිභයං, වට්ටභයං, කිලෙසභයං, උපවාදභයන්ති චත්තාරි භයානි භායන්ති. තෙසු භායිතබ්බට්ඨෙන දුග්ගතියෙව භයං දුග්ගතිභයං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ පුථුජ්ජනො ‘සචෙ ත්වං පාපං කරිස්සසි, චත්තාරො අපායා මුඛං විවරිත්වා ඨිතච්ඡාතඅජගරසදිසා, තෙසු දුක්ඛං අනුභවන්තො කථං භවිස්සසී’ති දුග්ගතිභයං භායිත්වා පාපං න කරොති. අනමතග්ගසංසාරවට්ටංයෙව පන වට්ටභයං නාම. සබ්බම්පි අකුසලං කිලෙසභයං නාම. ගරහා පන උපවාදභයං නාම. තානිපි භායිත්වා පුථුජ්ජනො පාපං න කරොති. සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො පන තයො සෙක්ඛා දුග්ගතිං අතීතත්තා සෙසානි තීණි භයානි භායිත්වා පාපං න කරොන්ති. මග්ගට්ඨකසෙක්ඛා ආගමනවසෙන වා අසමුච්ඡින්නභයත්තා වා භයූපරතා නාම හොන්ති. ඛීණාසවො ඉමෙසු චතූසු භයෙසු එකම්පි න භායති. සො හි සබ්බසො සමුච්ඡින්නභයො; තස්මා අභයූපරතොති වුච්චති. කිං පන සො උපවාදම්පි න භායතීති? න භායති. උපවාදං පන රක්ඛතීති වත්තුං වට්ටති. දොණුප්පලවාපිගාමෙ ඛීණාසවත්ථෙරො විය.

12. අභබ්බාගමනනිද්දෙසෙ ¶ – සම්මත්තනියාමාගමනස්ස අභබ්බොති අභබ්බාගමනො. කම්මාවරණෙනාති පඤ්චවිධෙන ආනන්තරියකම්මෙන. කිලෙසාවරණෙනාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨියා. විපාකාවරණෙනාති අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධියා. අස්සද්ධාති බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු සද්ධාරහිතා. අච්ඡන්දිකාති කත්තුකම්යතාකුසලච්ඡන්දරහිතා. තෙ ඨපෙත්වා ජම්බුදීපං ඉතරදීපත්තයවාසිනො වෙදිතබ්බා. තෙසු හි මනුස්සා අච්ඡන්දිකභාවං පවිට්ඨා නාම. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාරහිතා. අභබ්බාති අප්පටිලද්ධමග්ගඵලූපනිස්සයා. නියාමන්ති මග්ගනියාමං, සම්මත්තනියාමං. ඔක්කමිතුන්ති එතං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තසඞ්ඛාතං නියාමං ඔක්කමිතුං පවිසිතුං තත්ථ පතිට්ඨාතුං අභබ්බා.

13. භබ්බාගමනනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො. එවමිමස්මිං දුකෙ යෙ ච පුග්ගලා පඤ්චානන්තරියකා, යෙ ච නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකා, යෙහි ච අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධි ගහිතා ¶ , යෙ ච බුද්ධාදීනං න සද්දහන්ති, යෙසඤ්ච කත්තුකම්යතාඡන්දො නත්ථි, යෙ ච අපරිපුණ්ණභවඞ්ගපඤ්ඤා, යෙසඤ්ච මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තෙ සබ්බෙපි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිතුං අභබ්බා, විපරීතා භබ්බාති වුත්තා.

14. නියතානියතනිද්දෙසෙ ¶ – ආනන්තරිකාති ආන්තරිකකම්මසමඞ්ගිනො. මිච්ඡාදිට්ඨිකාති නියතමිච්ඡාදිට්ඨිසමඞ්ගිනො. සබ්බෙපි හෙතෙ නිරයස්ස අත්ථාය නියතත්තා නියතා නාම. අට්ඨ පන අරියපුග්ගලා සම්මාභාවාය උපරූපරිමග්ගඵලත්ථාය චෙව අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය ච නියතත්තා නියතා නාම. අවසෙසපුග්ගලා පන අනිබද්ධගතිකා. යථා ආකාසෙ ඛිත්තදණ්ඩො පථවියං පතන්තො ‘අග්ගෙන වා මජ්ඣෙන වා මූලෙන වා පතිස්සතී’ති න ඤායති; එවමෙව ‘අසුකගතියා නාම නිබ්බත්තිස්සන්තී’ති නියමාභාවා අනියතා නාමාති වෙදිතබ්බා. යා පන උත්තරකුරුකානං නියතගතිකතා ¶ වුත්තා, න සා නියතධම්මවසෙන. මිච්ඡත්තසම්මත්තනියතධම්මායෙව හි නියතා නාම. තෙසඤ්ච වසෙනායං පුග්ගලනියමො කථිතොති.

15. පටිපන්නකනිද්දෙසෙ – මග්ගසමඞ්ගිනොති මග්ගට්ඨකපුග්ගලා. තෙ හි ඵලත්ථාය පටිපන්නත්තා පටිපන්නකා නාම. ඵලසමඞ්ගිනොති ඵලපටිලාභසමඞ්ගිතාය ඵලසමඞ්ගිනො. ඵලපටිලාභතො පට්ඨාය හි තෙ ඵලසමාපත්තිං අසමාපන්නාපි ඵලෙ ඨිතායෙව නාම.

16. සමසීසීනිද්දෙසෙ – අපුබ්බං අචරිමන්ති අපුරෙ අපච්ඡා, එකප්පහාරෙනෙවාති අත්ථො. පරියාදානන්ති පරික්ඛයො. අයං වුච්චතීති අයං පුග්ගලො සමසීසී නාම වුච්චති. සො පනෙස තිවිධො හොති – ඉරියාපථසමසීසී, රොගසමසීසී, ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යො චඞ්කමන්තොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා චඞ්කමන්තොව පරිනිබ්බාති පදුමත්ථෙරො විය; ඨිතකොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා ඨිතකොව පරිනිබ්බාති කොටපබ්බතවිහාරවාසීතිස්සත්ථෙරො විය; නිසින්නොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා නිසින්නොව පරිනිබ්බාති, නිපන්නොව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා නිපන්නොව පරිනිබ්බාති – අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම.

යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙයෙව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බාති – අයං රොගසමසීසී නාම.

කතරො ¶ ¶ ජීවිතසමසීසී නාම? ‘‘සීසන්ති තෙරස සීසානි – පලිබොධසීසඤ්ච තණ්හා, විනිබන්ධනසීසඤ්ච මානො, පරාමාසසීසඤ්ච දිට්ඨි, වික්ඛෙපසීසඤ්ච උද්ධච්චං, සංකිලෙසසීසඤ්ච අවිජ්ජා, අධිමොක්ඛසීසඤ්ච සද්ධා, පග්ගහසීසඤ්ච වීරියං, උපට්ඨානසීසඤ්ච සති, අවික්ඛෙපසීසඤ්ච සමාධි, දස්සනසීසඤ්ච පඤ්ඤා, පවත්තසීසඤ්ච ජීවිතින්ද්රියං, ගොචරසීසඤ්ච විමොක්ඛො, සඞ්ඛාරසීසඤ්ච නිරොධො’’ති (පටි. ම. 1.87). තත්ථ කිලෙසසීසං අවිජ්ජං අරහත්තමග්ගො පරියාදියති. පවත්තසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති. අවිජ්ජාපරියාදායකං ¶ චිත්තං ජීවිතින්ද්රියං පරියාදාතුං න සක්කොති. ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අවිජ්ජං පරියාදාතුං න සක්කොති. අවිජ්ජාපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං, ජීවිතින්ද්රියපරියාදායකං චිත්තං අඤ්ඤං. යස්ස චෙතං සීසද්වයං සමං පරියාදානං ගච්ඡති, සො ජීවිතසමසීසී නාම.

කථමිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති – සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි, සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්ච, අරහත්තමග්ගෙ චත්තාරීති එකූනවීසතියා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගං ඔතරිත්වා පරිනිබ්බායති. ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීසපරියාදානං සමං හොති නාම. තෙනායං පුග්ගලො ජීවිතසමසීසීති වුච්චති. අයමෙව ච ඉධ අධිප්පෙතො.

17. ඨිතකප්පීනිද්දෙසෙ – ඨිතො කප්පොති ඨිතකප්පො, ඨිතකප්පො අස්ස අත්ථීති ඨිතකප්පී. කප්පං ඨපෙතුං සමත්ථොති අත්ථො. උඩ්ඩය්හනවෙලා අස්සාති ඣායනකාලො භවෙය්ය. නෙව තාවාති යාව එස මග්ගසමඞ්ගී පුග්ගලො සොතාපත්තිඵලං න සච්ඡිකරොති, නෙව තාව කප්පො ඣායෙය්ය. ඣායමානොපි අජ්ඣායිත්වාව තිට්ඨෙය්ය. කප්පවිනාසො හි නාම මහාවිකාරො මහාපයොගො කොටිසතසහස්සචක්කවාළස්ස ඣායනවසෙන මහාලොකවිනාසො. අයම්පි එවං මහාවිනාසො තිට්ඨෙය්ය වාති වදති. සාසනෙ පන ධරමානෙ අයං කප්පවිනාසො නාම නත්ථි. කප්පවිනාසෙ සාසනං නත්ථි. ගතකොටිකෙ හි කාලෙ කප්පවිනාසො නාම හොති. එවං සන්තෙපි සත්ථා අන්තරායාභාවං දීපෙතුං ඉදං කාරණං ආහරි – ‘‘ඉදම්පි භවෙය්ය, මග්ගසමඞ්ගිනො පන ඵලස්ස අන්තරායො න සක්කා කාතු’’න්ති. අයං පන පුග්ගලො කප්පං ඨපෙන්තො කිත්තකං කාලං ඨපෙය්යාති? යස්මිං ¶ වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, අථ භවඞ්ගං ආවට්ටෙන්තං මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. තතො තීණි අනුලොමානි, එකං ගොත්රභුචිත්තං, එකං මග්ගචිත්තං, ද්වෙ ඵලචිත්තානි, පඤ්ච ¶ පච්චවෙක්ඛණඤාණානීති ¶ එත්තකං කාලං ඨපෙය්ය. ඉමං පනත්ථං බාහිරාය ආගන්තුකූපමායපි එවං දීපයිංසු. සචෙ හි සොතාපත්තිමග්ගසමඞ්ගිස්ස මත්ථකූපරි යොජනිකං එකග්ඝනසෙලං තිවට්ටාය රජ්ජුයා බන්ධිත්වා ඔලම්බෙය්ය, එකස්මිං වට්ටෙ ඡින්නෙ ද්වීහි ඔලම්බෙය්ය, ද්වීසු ඡින්නෙසු එකෙන ඔලම්බෙය්යෙව, තස්මිම්පි ඡින්නෙ අබ්භකූටං විය ආකාසෙ තිට්ඨෙය්ය, න ත්වෙව තස්ස පුග්ගලස්ස මග්ගානන්තරඵලස්ස අන්තරායං කරෙය්යාති. අයං පන දීපනා පරිත්තා, පුරිමාව මහන්තා. න කෙවලං පන සොතාපත්තිමග්ගට්ඨොව කප්පං ඨපෙති, ඉතරෙ මග්ගසමඞ්ගිනොපි ඨපෙන්තියෙව. තෙන භගවා හෙට්ඨා ගහිතඤ්ච අග්ගහිතඤ්ච සබ්බං සඞ්කඩ්ඪිත්වා සද්ධිං පිට්ඨිවට්ටකපුග්ගලෙහි ඉමං තන්තිං ආරොපෙසි – ‘‘සබ්බෙපි මග්ගසමඞ්ගිනො පුග්ගලා ඨිතකප්පිනො’’ති.

18. අරියනිද්දෙසෙ – කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියා. සදෙවකෙන ලොකෙන අරණීයත්තා අරියා. අරියට්ඨො නාම පරිසුද්ධට්ඨොති පරිසුද්ධත්තාපි අරියා. සෙසා අපරිසුද්ධතාය අනරියා.

19. සෙක්ඛනිද්දෙසෙ – මග්ගසමඞ්ගිනො මග්ගක්ඛණෙ, ඵලසමඞ්ගිනො ච ඵලක්ඛණෙ, අධිසීලසික්ඛාදිකා තිස්සොපි සික්ඛා සික්ඛන්තියෙවාති සෙක්ඛා. අරහතා පන අරහත්තඵලක්ඛණෙ තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිතා. පුන තස්ස සික්ඛනකිච්චං නත්ථීති අසෙක්ඛා. ඉති සත්ත අරියා සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා. ඛීණාසවා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ සීලාදීනං සික්ඛිතත්තා සික්ඛිතඅසෙක්ඛා නාම. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධා සයම්භූතතාය අසික්ඛිතඅසෙක්ඛා නාම. සෙසපුග්ගලා නෙව සික්ඛන්ති න සික්ඛිතාති නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛා.

20. තෙවිජ්ජනිද්දෙසෙ – පඨමං පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුඤාණානි නිබ්බත්තෙත්වා පච්ඡා අරහත්තං පත්තොපි, පඨමං අරහත්තං ¶ පත්වා පච්ඡා පුබ්බෙනිවාසදිබ්බචක්ඛුඤාණනිබ්බත්තකොපි තෙවිජ්ජොයෙව නාම. සුත්තන්තකථා පන පරියායදෙසනා අභිධම්මකථා නිප්පරියායදෙසනාති ඉමස්මිං ඨානෙ ආගමනීයමෙව ධුරං. තස්මා පඨමං ද්වෙ විජ්ජා නිබ්බත්තෙත්වා පච්ඡා අරහත්තං පත්තොව ඉධ අධිප්පෙතො. ඡළභිඤ්ඤෙපි එසෙව නයො.

22. සම්මාසම්බුද්ධනිද්දෙසෙ ¶ – පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති පච්ඡිමභවෙ සච්චප්පටිවෙධතො පුබ්බෙ අඤ්ඤස්ස ¶ කස්සචි සන්තිකෙ අස්සුතපුබ්බෙසු. තතො පුරිමපුරිමෙසු පන භවෙසු සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා ගතපච්චාගතවත්තං ආරුය්හ කම්මට්ඨානං අනුලොමං ගොත්රභුං ආහච්ච ඨපෙන්ති. තස්මා පච්ඡිමභවස්මිංයෙව අනාචරියකභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං. තදා හි තථාගතො පූරිතපාරමිත්තා අඤ්ඤස්ස සන්තිකෙ සාමං අනනුස්සුතෙසු සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මෙසු ‘‘ඉදං දුක්ඛං…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති අත්තපච්චක්ඛෙන ඤාණෙන චත්තාරි සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣති.

තත්ථ චාති තස්මිඤ්ච චතුසච්චසම්බොධිසඞ්ඛාතෙ අරහත්තමග්ගෙ. සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාති බලෙසු ච වසීභාවන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව බලෙසු ච චිණ්ණවසීභාවං පාපුණාති. බුද්ධානඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස චෙව දසබලඤාණස්ස ච අධිගමනතො පට්ඨාය අඤ්ඤං කාතබ්බං නාම නත්ථි. යථා පන උභතොසුජාතස්ස ඛත්තියකුමාරස්ස අභිසෙකප්පත්තිතො පට්ඨාය ‘ඉදං නාම ඉස්සරියං අනාගත’න්ති න වත්තබ්බං, සබ්බං ආගතමෙව හොති. එවමෙව බුද්ධානං අරහත්තමග්ගස්ස ආගමනතො පට්ඨාය ‘අයං නාම ගුණො න ආගතො, න පටිවිද්ධො, න පච්චක්ඛො’ති න වත්තබ්බො, සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණා ආගතා පටිවිද්ධා පච්චක්ඛකතාව හොන්ති. අයං වුච්චතීති අයං එවං පාරමීපූරණසිද්ධානුභාවෙන අරියමග්ගෙන පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුගුණො පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධොති වුච්චති.

23. පච්චෙකබුද්ධනිද්දෙසෙපි ¶ – පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති පදෙ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධොපි හි පච්ඡිමභවෙ අනාචරියකො අත්තුක්කංසිකඤාණෙනෙව පටිවිද්ධසච්චො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්චෙව බලෙසු ච චිණ්ණවසීභාවං න පාපුණාති.

24. උභතොභාගවිමුත්තනිද්දෙසෙ – අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරතීති අට්ඨ සමාපත්තියො සහජාතනාමකායෙන පටිලභිත්වා විහරති. පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වාති විපස්සනාපඤ්ඤාය සඞ්ඛාරගතං, මග්ගපඤ්ඤාය චත්තාරි සච්චානි පස්සිත්වා චත්තාරොපි ආසවා ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චතීති ¶ අයං එවරූපො පුග්ගලො උභතොභාගවිමුත්තො නාමාති වුච්චති. අයඤ්හි ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. තත්රායං ථෙරවාදො – තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො තාව ආහ – ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන ¶ විමුත්තොති උභතොභාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තො’’ති. තිපිටකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො ‘‘නාමනිස්සිතකො එසො’’ති වත්වා –

‘‘අච්චී යථා වාතවෙගෙන ඛිත්තා, (උපසීවාති භගවා;)

අත්ථං පලෙති න උපෙති සඞ්ඛ’’න්ති. (සු. නි. 1080);

වත්වා සුත්තං ආහරිත්වා ‘‘නාමකායතො ච රූපකායතො ච සුවිමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො’’ති ආහ. තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පනාහ – ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තො මග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන එකවාරං විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො’’ති. ඉමෙ පන තයොපි ථෙරා පණ්ඩිතා, ‘තිණ්ණම්පි වාදෙ කාරණං දිස්සතී’ති තිණ්ණම්පි ¶ වාදං තන්තිං කත්වා ඨපයිංසු.

සඞ්ඛෙපතො පන අරූපසමාපත්තියා රූපකායතො විමුත්තො, මග්ගෙන නාමකායතො විමුත්තොති උභොහි භාගෙහි විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො. සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තස්ස අනාගාමිනො ච වසෙන පඤ්චවිධො හොති. තත්ථ පුරිමා චත්තාරො සමාපත්තිසීසං නිරොධං න සමාපජ්ජන්තීති පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තා නාම. අට්ඨසමාපත්තිලාභී අනාගාමී තං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තොති නිප්පරියායෙන උභතොභාගවිමුත්තසෙට්ඨො නාම. නනු ච අරූපාවචරජ්ඣානම්පි උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාහි දුවඞ්ගිකං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානම්පි, තස්මා තම්පි පදට්ඨානං කත්වා අරහත්තං පත්තෙන උභතොභාගවිමුත්තෙන භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං. කස්මා? රූපකායතො අවිමුත්තත්තා. තඤ්හි කිලෙසකායතොව විමුත්තං, න රූපකායතො; තස්මා තතො වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම න හොති ¶ . අරූපාවචරං පන නාමකායතො ච විමුත්තං රූපකායතො චාති තදෙව පාදකං කත්වා අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

25. පඤ්ඤාවිමුත්තනිද්දෙසෙ – පඤ්ඤාය විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තො. සො සුක්ඛවිපස්සකො චතූහි ¶ ඣානෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තා චත්තාරො චාති පඤ්චවිධො හොති. එතෙසු හි එකොපි අට්ඨවිමොක්ඛලාභී න හොති. තෙනෙව න හෙව ඛො අට්ඨ විමොක්ඛෙතිආදිමාහ. අරූපාවචරජ්ඣානෙසු පන එකස්මිං සති උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම හොතීති.

26. කායසක්ඛිනිද්දෙසෙ – එකච්චෙ ආසවාති හෙට්ඨිමමග්ගත්තයවජ්ඣා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො කායසක්ඛීති වුච්චති. සො හි ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛී. ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති, පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීතිපි කායසක්ඛී. සො සොතාපත්තිඵලට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා ඡබ්බිධො හොති.

27. දිට්ඨිප්පත්තනිද්දෙසෙ ¶ – ඉදං දුක්ඛන්ති ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො උද්ධං දුක්ඛං. දුක්ඛසමුදයාදීසුපි එසෙව නයො. යථාභූතං පජානාතීති ඨපෙත්වා තණ්හං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ ‘දුක්ඛසච්ච’න්ති යාථාවසරසතො පජානාති. තණ්හා පන දුක්ඛං ජනෙති නිබ්බත්තෙති, පභාවෙති, තතො තං දුක්ඛං සමුදෙති; තස්මා නං අයං ‘දුක්ඛසමුදයො’ති යථාභූතං පජානාති. යස්මා පන ඉදං දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච නිබ්බානං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති වූපසම්මන්ති අප්පවත්තිං ගච්ඡන්ති; තස්මා නං ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති යථාභූතං පජානාති. අරියො පන අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති; තෙන තං ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති. එත්තාවතා නානාක්ඛණෙ සච්චවවත්ථානං දස්සිතං. ඉදානි එකක්ඛණෙ දස්සෙතුං තථාගතප්පවෙදිතාතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතප්පවෙදිතාති මහාබොධිමණ්ඩෙ නිසීදත්වා තථාගතෙන පටිවිද්ධා විදිතා පාකටීකතා. ධම්මාති චතුසච්චධම්මා. වොදිට්ඨා හොන්තීති සුදිට්ඨා හොන්ති. වොචරිතාති සුචරිතා. තෙසු අනෙන පඤ්ඤා සුට්ඨු චරාපිතා හොතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො දිට්ඨිප්පත්තොති වුච්චති. අයඤ්හි දිට්ඨන්තං පත්තො. ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධො’’ති ඤාණං හොති ¶ . දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං පස්සිතං පඤ්ඤායාති දිට්ඨප්පත්තො. අයම්පි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධොව හොති.

28. සද්ධාවිමුත්තනිද්දෙසෙ – නො ච ඛො යථා දිට්ඨිප්පත්තස්සාති යථා දිට්ඨිප්පත්තස්ස ආසවා පරික්ඛීණා, න එවං සද්ධාවිමුත්තස්සාති අත්ථො. කිං පන නෙසං කිලෙසප්පහානෙ නානත්තං අත්ථීති? නත්ථි. අථ කස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති? ආගමනීයනානත්තෙන. දිට්ඨිප්පතො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පදුක්ඛෙන අප්පකසිරෙන අකිලමන්තොව ¶ වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති. සද්ධාවිමුත්තො ¶ පන දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො හුත්වා වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති, තස්මා දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති. අපිච නෙසං පඤ්ඤායපි නානත්තං අත්ථියෙව. දිට්ඨිප්පත්තස්ස හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණං තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති. සද්ධාවිමුත්තස්ස විපස්සනාඤාණං නො තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා වහති, තස්මාපි සො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාති.

යථා හි ද්වීසු තරුණෙසු සිප්පං දස්සෙන්තෙසු එකස්ස හත්ථෙ තිඛිණො අසි, එකස්ස කුණ්ඨො. තිඛිණෙන අසිනා කදලී ඡිජ්ජමානා සද්දං න කරොති. කුණ්ඨෙන අසිනා ඡිජ්ජමානා ‘කටකටා’ති සද්දං කරොති. තත්ථ තිඛිණෙන අසිනා සද්දං අකරොන්තියා එව කදලියා ඡෙදනං විය දිට්ඨිප්පත්තස්ස තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණස්ස තිඛිණසූරවිප්පසන්නභාවො. කුණ්ඨෙන අසිනා සද්දං කරොන්තියාපි කදලියා ඡෙදනං විය සද්ධාවිමුත්තස්ස තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනාඤාණස්ස අතිඛිණඅසූරඅප්පසන්නභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමං පන නයං ‘නො’ති පටික්ඛිපිත්වා, ආගමනීයනානත්තෙනෙව සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති සන්නිට්ඨානං කතං.

ආගමට්ඨකථාසු පන වුත්තං – ‘‘එතෙසු හි සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ සද්දහන්තස්ස විය ඔකප්පෙන්තස්ස විය අධිමුච්චන්තස්ස විය ච කිලෙසක්ඛයො හොති. දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසච්ඡෙදකඤාණං අදන්ධං තිඛිණං සූරං හුත්වා වහති. තස්මා යථා නාම අතිඛිණෙන අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං න මට්ඨං හොති, අසි න සීඝං වහති, සද්දො සුය්යති, බලවතරො වායාමො කාතබ්බො හොති ¶ ; එවරූපා සද්ධාවිමුත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා. යථා පන සුනිසිතෙනෙව අසිනා කදලිං ඡින්දන්තස්ස ඡින්නට්ඨානං මට්ඨං හොති, අසි සීඝං වහති, සද්දො න සුය්යති, බලවවායාමකිච්චං න හොති; එවරූපා ¶ දිට්ඨිප්පත්තස්ස පුබ්බභාගමග්ගභාවනා වෙදිතබ්බා’’ති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තොති වුච්චති. අයඤ්හි සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. අයම්පි කායසක්ඛී විය ඡබ්බිධොව හොති.

29. ධම්මානුසාරීනිද්දෙසෙ – පටිපන්නස්සාති ඉමිනා සොතාපත්තිමග්ගට්ඨො දස්සිතො. අධිමත්තන්ති බලවං. පඤ්ඤං වාහෙතීති පඤ්ඤාවාහී. පඤ්ඤා ඉමං පුග්ගලං වහතීති පඤ්ඤාවාහීතිපි ¶ වුත්තං හොති. පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමන්ති පඤ්ඤං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ධම්මානුසාරීති වුච්චති. සො හි පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන සරති අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙවෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ දිට්ඨිප්පත්තො නාම හොති.

30. සද්ධානුසාරීනිද්දෙසෙපි – සද්ධං වාහෙතීති සද්ධාවාහී. සද්ධා ඉමං පුග්ගලං වහතීති සද්ධාවාහීතිපි වුත්තමෙව. සද්ධාපුබ්බඞ්ගමන්ති සද්ධං පුරෙචාරිකං කත්වා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සද්ධානුසාරීති වුච්චති. සො හි සද්ධාය සරති. අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙවෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ සද්ධාවිමුත්තො නාම හොති. ලොකුත්තරධම්මඤ්හි නිබ්බත්තෙන්තානං ද්වෙ ධුරානි නාම, ද්වෙ අභිනිවෙසා නාම, ද්වෙ සීසානි නාම. තත්ථ සද්ධාධුරං පඤ්ඤාධුරන්ති – ද්වෙ ධුරානි නාම. එකො පන භික්ඛු සමථාභිනිවෙසෙන අභිනිවිසති, එකො විපස්සනාභිනිවෙසෙනාති – ඉමෙ ද්වෙ අභිනිවෙසා නාම. එකො ච මත්ථකං පාපුණන්තො උභතොභාගවිමුත්තො හොති, එකො පඤ්ඤාවිමුත්තොති – ඉමානි ද්වෙ සීසානි නාම. යෙ කෙචි හි ලොකුත්තරධම්මං නිබ්බත්තෙන්ති, සබ්බෙ තෙ ඉමෙ ද්වෙ ධම්මෙ ධුරං කත්වා ඉමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු අභිනිවිසිත්වා ඉමෙහි ද්වීහි ඨානෙහි විමුච්චන්ති. තෙසු යො භික්ඛු අට්ඨසමාපත්තිලාභී පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සමථවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, සො සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛී නාම. අරහත්තඵලෙ පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තො නාම.

අපරො ¶ පඤ්ඤමෙව ¶ ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙයෙව ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. ඉධ ද්වෙ නාමානි අපුබ්බානි, තානි පුරිමෙහි සද්ධිං පඤ්ච හොන්ති. අපරො අට්ඨසමාපත්තිලාභී සද්ධං ධුරං කත්වා සමාධිවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති – අයං සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම. පරතො ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛීයෙව නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම. ඉධ එකමෙව නාමං අපුබ්බං. තෙන සද්ධිං පුරිමානි පඤ්ච ඡ හොන්ති. අපරො සද්ධමෙව ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී ¶ නාම. පරතො ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො නාම. අරහත්තෙ පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. ඉධාපි එකමෙව නාමං අපුබ්බං. තෙන සද්ධිං පුරිමානි ඡ සත්ත හොන්ති. ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යා නාමාති.

31. සත්තක්ඛත්තුපරමනිද්දෙසෙ – සත්තක්ඛත්තුන්ති සත්තවාරෙ. සත්තක්ඛත්තුපරමා භවූපපත්ති අත්තභාවග්ගහණං අස්ස, තතො පරං අට්ඨමං භවං නාදියතීති සත්තක්ඛත්තුපරමො. සොතාපන්නො හොතීති එත්ථ සොතොති අරියමග්ගො, තෙන සමන්නාගතො සොතාපන්නො නාම. යථාහ –

‘‘සොතො සොතොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතොති? අයමෙව හි, භන්තෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සොතො, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීති. සොතාපන්නො සොතාපන්නොති, හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතාපන්නොති? යො හි, භන්තෙ, ඉමිනා අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො අයං වුච්චති සොතාපන්නො, ස්වායං ආයස්මා එවංනාමො එවංගොත්තො ඉති වා’’ති (සං. නි. 5.1001).

එවං ¶ මග්ගක්ඛණෙපි සොතාපන්නො නාම හොති. ඉධ ¶ පන මග්ගෙන ඵලස්ස නාමං දින්නන්ති ඵලක්ඛණෙ සොතාපන්නො අධිප්පෙතො.

අවිනිපාතධම්මොති විනිපාතසඞ්ඛාතං අපායං උපපත්තිවසෙන අනාගමනසභාවො. නියතොති මග්ගනියාමෙන නියතො. සම්බොධිපරායණොති බුජ්ඣනකභාවපරායණො. සො හි පටිලද්ධමග්ගෙන බුජ්ඣතීති සම්බොධිපරායණො. උපරි තීහි මග්ගෙහි අවස්සං බුජ්ඣිස්සතීති සම්බොධිපරායණො. දෙවෙ ච මනුස්සෙ චාති දෙවලොකඤ්ච මනුස්සලොකඤ්ච. සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වාති පටිසන්ධිවසෙන අපරාපරං ගන්ත්වා. දුක්ඛස්සන්තං කරොතීති වට්ටදුක්ඛස්ස පරියන්තං පරිවටුමං කරොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම වුච්චති. අයං පන කාලෙන දෙවලොකස්ස කාලෙන මනුස්සලොකස්ස වසෙන මිස්සකභවෙන කථිතොති වෙදිතබ්බො.

32. කොලංකොලනිද්දෙසෙ – කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියතො හි පට්ඨාය නීචෙ කුලෙ උපපත්ති නාම නත්ථි, මහාභොගකුලෙසුයෙව නිබ්බත්තතීති ¶ අත්ථො. ද්වෙ වා තීණි වා කුලානීති දෙවමනුස්සවසෙන ද්වෙ වා තයො වා භවෙ. ඉති අයම්පි මිස්සකභවෙනෙව කථිතො. දෙසනාමත්තමෙව චෙතං – ‘ද්වෙ වා තීණි වා’ති. යාව ඡට්ඨභවා සංසරන්තොපි පන කොලංකොලොව හොති.

33. එකබීජිනිද්දෙසෙ – ඛන්ධබීජං නාම කථිතං. යස්ස හි සොතාපන්නස්ස එකංයෙව ඛන්ධබීජං අත්ථි, එකං අත්තභාවග්ගහණං, සො එකබීජී නාම. මානුසකං භවන්ති ඉදං පනෙත්ථ දෙසනාමත්තමෙව. දෙවභවං නිබ්බත්තෙතීතිපි පන වත්තුං වට්ටතියෙව. භගවතා ගහිතනාමවසෙනෙව චෙතානි එතෙසං නාමානි. එත්තකං ඨානං ගතො සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති, එත්තකං කොලංකොලො, එත්තකං එකබීජීති භගවතා එතෙසං නාමං ගහිතං. නියමතො පන අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො, අයං කොලංකොලො, අයං එකබීජීති නත්ථි.

කො ¶ පන තෙසං එතං පභෙදං නියමෙතීති? කෙචි තාව ථෙරා ‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’ති වදන්ති, කෙචි ‘පඨමමග්ගො’, කෙචි ‘උපරි තයො මග්ගා’, කෙචි ‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා’ති. තත්ථ ‘පුබ්බහෙතු නියමෙතී’ති වාදෙ ‘පඨමමග්ගස්ස උපනිස්සයො කතො නාම හොති, උපරි තයො මග්ගා නිරුපනිස්සයා උප්පන්නා’ති වචනං ආපජ්ජති. ‘පඨමමග්ගො නියමෙතී’ති ¶ වාදෙ උපරි තිණ්ණං මග්ගානං නිරත්ථකතා ආපජ්ජති. ‘උපරි තයො මග්ගා නියමෙන්තී’ති වාදෙ ‘අට්ඨමමග්ගෙ අනුප්පන්නෙයෙව උපරි තයො මග්ගා උප්පන්නා’ති ආපජ්ජති. ‘තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා නියමෙතී’ති වාදො පන යුජ්ජති. සචෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා බලවතී හොති, එකබීජී නාම හොති; තතො මන්දතරාය කොලංකොලො; තතො මන්දතරාය සත්තක්ඛත්තුපරමොති.

එකච්චො හි සොතාපන්නො වට්ටජ්ඣාසයො හොති, වට්ටාභිරතො, පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව විචරති සන්දිස්සති. අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි, විසාඛා උපාසිකා, චූළරථමහාරථා දෙවපුත්තා, අනෙකවණ්ණො දෙවපුත්තො, සක්කො දෙවරාජා, නාගදත්තො දෙවපුත්තොති ඉමෙ හි එත්තකා ජනා වට්ටජ්ඣාසයා වට්ටාභිරතා ආදිතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, ඉමෙ ඉධ න ගහිතා. න කෙවලඤ්චිමෙ; යොපි මනුස්සෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, යොපි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො දෙවෙසුයෙව සත්තක්ඛත්තුං අපරාපරං සංසරිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, ඉමෙපි ඉධ න ගහිතා. මිස්සකභවවසෙනෙව පනෙත්ථ සත්තක්ඛත්තුපරමකොලංකොලා ¶ මානුසකභවනිබ්බත්තකොයෙව ච එකබීජී ගහිතොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ එකෙකො දුක්ඛාපටිපදාදිවසෙන චතුබ්බිධභාවං ආපජ්ජති. සද්ධාධුරෙනෙව චත්තාරො සත්තක්ඛත්තුපරමා, චත්තාරො කොලංකොලා, චත්තාරො එකබීජිනොති ද්වාදස හොන්ති. සචෙ පඤ්ඤාය සක්කා නිබ්බත්තෙතුං, ‘අහං ලොකුත්තරං ධම්මං නිබ්බත්තෙස්සාමී’ති එවං පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සත්තක්ඛත්තුපරමාදිභාවං පත්තාපි පටිපදාවසෙන ද්වාදසෙවාති ඉමෙ චතුවීසති සොතාපන්නා ඉහට්ඨකනිජ්ඣානිකවසෙනෙව ඉමස්මිං ඨානෙ කථිතාති වෙදිතබ්බා.

34. සකදාගාමිනිද්දෙසෙ – පටිසන්ධිවසෙන සකිං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී. සකිදෙවාති එකවාරංයෙව. ඉමං ලොකං ආගන්ත්වාති ඉමිනා පඤ්චසු ¶ සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, එකච්චො දෙවලොකෙ ¶ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති – ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායති – අයං එකොව ඉධ ගහිතොති වෙදිතබ්බො. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං සියා තං සබ්බං හෙට්ඨා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං ලොකුත්තරකුසලනිද්දෙසෙ වුත්තමෙව. ඉමස්ස පන සකදාගාමිනො එකබීජිනා සද්ධිං කිං නානාකරණන්ති? එකබීජිස්ස එකාව පටිසන්ධි, සකදාගාමිස්ස ද්වෙ පටිසන්ධියො – ඉදං නෙසං නානාකරණන්ති.

35. අනාගාමිනිද්දෙසෙ – ඔරම්භාගියානං සංයොජනානන්ති ඔරං වුච්චති කාමධාතු. යස්ස ඉමානි පඤ්ච බන්ධනානි අප්පහීනානි හොන්ති, සො භවග්ගෙ නිබ්බත්තොපි ගිලිතබළිසො මච්ඡො විය දීඝසුත්තකෙන පාදෙ බද්ධකාකො විය තෙහි බන්ධනෙහි ආකඩ්ඪියමානො කාමධාතුයංයෙව පවත්තතීති පඤ්ච බන්ධනානි ඔරම්භාගියානීති වුච්චන්ති. හෙට්ඨාභාගියානි හෙට්ඨාකොට්ඨාසිකානීති අත්ථො. පරික්ඛයාති තෙසං බන්ධනානං පරික්ඛයෙන. ඔපපාතිකොති උපපාතයොනිකො. ඉමිනාස්ස ගබ්භසෙය්යා පටික්ඛිත්තා. තත්ථ පරිනිබ්බායීති තත්ථ සුද්ධාවාසලොකෙ පරිනිබ්බායිතා. අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන තස්මා ලොකා ඉධ අනාවත්තනසභාවො. බුද්ධදස්සනථෙරදස්සනධම්මස්සවනානං පනත්ථායස්ස ආගමනං අනිවාරිතං. අයං වුච්චතීති අයං එවංවිධො පුග්ගලො පටිසන්ධිවසෙන පුන අනාගමනතො අනාගාමී නාම වුච්චති.

36. අන්තරාපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙ ¶ – උපපන්නං වා සමනන්තරාති උපපන්නසමනන්තරා වා හුත්වා. අප්පත්තං වා වෙමජ්ඣං ආයුප්පමාණන්ති ආයුප්පමාණං වෙමජ්ඣං අප්පත්තං වා හුත්වා අරියමග්ගං සඤ්ජනෙතීති අත්ථො. වාසද්දවිකප්පතො පන වෙමජ්ඣං පත්තන්තිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො සිද්ධා හොන්ති. උපරිට්ඨිමානං සංයොජනානන්ති උපරි පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියසංයොජනානං අට්ඨන්නං වා කිලෙසානං. පහානායාති එතෙසං පජහනත්ථාය ¶ මග්ගං සඤ්ජනෙති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ආයුවෙමජ්ඣස්ස අන්තරායෙව පරිනිබ්බායනතො අන්තරාපරිනිබ්බායීති වුච්චති.

37. උපහච්චපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙ ¶ – අතික්කමිත්වා වෙමජ්ඣං ආයුප්පමාණන්ති ආයුප්පමාණං වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා. උපහච්ච වා කාලකිරියන්ති උපගන්ත්වා කාලකිරියං. ආයුක්ඛයස්ස ආසන්නෙ ඨත්වාති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අවිහෙසු තාව කප්පසහස්සප්පමාණස්ස ආයුනො පඤ්චකප්පසතසඞ්ඛාතං වෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා ඡට්ඨෙ වා කප්පසතෙ සත්තමට්ඨමනවමානං වා අඤ්ඤතරස්මිං දසමෙයෙව වා කප්පසතෙ ඨත්වා අරහත්තං පත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො උපහච්චපරිනිබ්බායීති වුච්චති.

38. අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනිද්දෙසෙසු – අසඞ්ඛාරෙන අප්පදුක්ඛෙන අධිමත්තපයොගං අකත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බානධම්මොති අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී. සසඞ්ඛාරෙන දුක්ඛෙන කසිරෙන අධිමත්තපයොගං කත්වාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනධම්මොති සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී.

40. උද්ධංසොතනිද්දෙසෙ – උද්ධං වාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතං වාති උද්ධංසොතො. උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො. අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී. අවිහා චුතො අතප්පං ගච්ඡතීතිආදීසු අවිහෙ කප්පසහස්සං වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අතප්පං ගච්ඡති. තත්රාපි ද්වෙ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සං ගච්ඡති. තත්රාපි චත්තාරි කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා සුදස්සිං ගච්ඡති. තත්රාපි අට්ඨ කප්පසහස්සානි වසන්තො අරහත්තං පත්තුං අසක්කුණිත්වා අකනිට්ඨං ගච්ඡති. තත්ථ වසන්තො අරියමග්ගං සඤ්ජනෙතීති අත්ථො.

ඉමෙසං ¶ පන අනාගාමීනං පභෙදජානනත්ථං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීචතුක්කං වෙදිතබ්බං. තත්ථ යො අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා තයො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා සුදස්සීදෙවලොකෙ ඨත්වා පරිනිබ්බායති – අයං උද්ධංසොතො, න අකනිට්ඨගාමී නාම ¶ . යො පන ඉතො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො, අකනිට්ඨගාමී නාම ¶ . යො පන හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව පරිනිබ්බායති, අයං න උද්ධංසොතො, න අකනිට්ඨගාමී නාමාති. එවමෙතෙ අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනො හොන්ති.

කථං? අවිහෙ තාව තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතො තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්ච, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො පඤ්චාති දස හොන්ති. තථා අතප්පාසුදස්සාසුදස්සීසූති චත්තාරො දසකා චත්තාලීසං. අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථි. තයො පන අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී. තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරො, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිනො චත්තාරොති අට්ඨ. එවං අට්ඨචත්තාලීසං හොන්ති.

තෙ සබ්බෙපි පපටිකොපමාය දීපිතා – දිවසං සන්තත්තානම්පි හි ආරකණ්ටකවිප්ඵලිකනඛච්ඡෙදනානං අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා උප්පජ්ජිත්වාව නිබ්බායති – එවරූපො පඨමො අන්තරාපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? උප්පන්නසමනන්තරාව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා නිබ්බායති – එවරූපො දුතියො අන්තරාපරිනිබ්බායී දට්ඨබ්බො. කස්මා? වෙමජ්ඣං අප්පත්වා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා නිවත්තමානා පථවියං අනුපහච්චතලා හුත්වා පරිනිබ්බායති – එවරූපො තතියො අන්තරාපරිනිබ්බායී දට්ඨබ්බො. කස්මා? වෙමජ්ඣං පත්වා අනුපහච්ච පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා පථවියං පතිත්වා උපහච්චතලා හුත්වා නිබ්බායති – එවරූපො උපහච්චපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? කාලකිරියං උපගන්ත්වා ආයුගතිං ඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා පරිත්තෙ තිණකට්ඨෙ පතිත්වා තං පරිත්තං තිණකට්ඨං ඣාපෙත්වා නිබ්බායති – එවරූපො අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? අප්පයොගෙන ලහුසාය ගතියා පරිනිබ්බායනතො. තතො මහන්තතරෙ අයොමුඛෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා විපුලෙ තිණකට්ඨපුඤ්ජෙ ¶ පතිත්වා තං විපුලං තිණකට්ඨපුඤ්ජං ¶ ඣාපෙත්වා නිබ්බායති – එවරූපො සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී වෙදිතබ්බො. කස්මා? සප්පයොගෙන අලහුසාය ¶ ගතියා පරිනිබ්බායනතො. අපරා මහන්තෙසු තිණකට්ඨපුඤ්ජෙසු පතති, තත්ථ මහන්තෙසු තිණකට්ඨපුඤ්ජෙසු ඣායමානෙසු වීතච්චිතඞ්ගාරො වා ජාලා වා උප්පතිත්වා කම්මාරසාලං ඣාපෙත්වා ගාමනිගමනගරරට්ඨං ඣාපෙත්වා සමුද්දන්තං පත්වා නිබ්බායති – එවරූපො උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී දට්ඨබ්බො. කස්මා? අනෙකභවබීජවිප්ඵාරං ඵුස්ස ඵුස්ස බ්යන්තීකත්වා පරිනිබ්බායනතො. යස්මා පන ආරකණ්ටකාදිභෙදං ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි අයොකපාලමෙව, තස්මා සුත්තෙ සබ්බවාරෙසු අයොකපාලන්ත්වෙව වුත්තං (අ. නි. 7.55). යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – ‘නො චස්ස, නො ච මෙ සියා, න භවිස්සති, න මෙ භවිස්සති, යදත්ථි යං භූතං, තං පජහාමී’’’ති උපෙක්ඛං පටිලභති. සො භවෙ න රජ්ජති, සම්භවෙ න රජ්ජති, අත්ථුත්තරි පදං සන්තං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති. තඤ්ච ඛ්වස්ස පදං න සබ්බෙන සබ්බං සච්ඡිකතං හොති. තස්ස න සබ්බෙන සබ්බං මානානුසයො පහීනො හොති, න සබ්බෙන සබ්බං භවරාගානුසයො පහීනො හොති, න සබ්බෙන සබ්බං අවිජ්ජානුසයො පහීනො හොති. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී ¶ හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා අනුපහච්ච ¶ තලං නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… අන්තරාපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… උපහච්චපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා උපහච්ච තලං නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… උපහච්චපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා පරිත්තෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය, ධූමම්පි ජනෙය්ය, අග්ගිම්පි ජනෙත්වා ධූමම්පි ජනෙත්වා තමෙව පරිත්තං තිණපුඤ්ජං වා ¶ කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා විපුලෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය…පෙ… තමෙව විපුලං තිණපුඤ්ජං වා කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී හොති.

‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා උද්ධංසොතො හොති අකනිට්ඨගාමී. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දිවසං සන්තත්තෙ අයොකපාලෙ හඤ්ඤමානෙ පපටිකා නිබ්බත්තිත්වා උප්පතිත්වා මහන්තෙ තිණපුඤ්ජෙ වා කට්ඨපුඤ්ජෙ වා නිපතෙය්ය, සා තත්ථ අග්ගිම්පි ජනෙය්ය…පෙ… තමෙව මහන්තං තිණපුඤ්ජං වා කට්ඨපුඤ්ජං වා පරියාදියිත්වා ගච්ඡම්පි දහෙය්ය, දායම්පි දහෙය්ය ¶ , ගච්ඡම්පි දහිත්වා දායම්පි ¶ දහිත්වා හරිතන්තං වා පථන්තං වා සෙලන්තං වා උදකන්තං වා රමණීයං වා භූමිභාගං ආගම්ම අනාහාරා නිබ්බායෙය්ය; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං පටිපන්නො හොති – නො චස්ස…පෙ… පරික්ඛයා උද්ධංසොතො හොති අකනිට්ඨගාමී’’ති (අ. නි. 7.55).

41-44. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නාදිනිද්දෙසා උත්තානත්ථාව. අයං වුච්චති පුග්ගලො අරහාති එත්ථ පන ද්වාදස අරහන්තො වෙදිතබ්බා. කථං? තයො හි විමොක්ඛා – සුඤ්ඤතො, අනිමිත්තො, අප්පණිහිතොති. තත්ථ සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුත්තඛීණාසවො පටිපදාවසෙන චතුබ්බිධො හොති; තථා අනිමිත්තඅප්පණිහිතවිමොක්ඛෙහීති – එවං ද්වාදස අරහන්තො වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමෙ ද්වාදස අරහන්තො විය ද්වාදසෙව සකදාගාමිනො, චතුවීසති සොතාපන්නා, අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනොති එත්තකා පුග්ගලා ඉතො මුච්චිත්වා බහිද්ධා නුප්පජ්ජන්ති, ඉමස්මිඤ්ඤෙව සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසාසනෙ උප්පජ්ජන්තීති.

45. දුකනිද්දෙසෙ කොධනොති කුජ්ඣනසීලො මහාකොධො. එවං පුග්ගලං පුච්ඡිත්වාපි ධම්මෙන පුග්ගලං දස්සෙතුං තත්ථ කතමො කොධොතිආදිමාහ. උපනාහීනිද්දෙසාදීසුපි එසෙව නයො. කොධො කුජ්ඣනාතිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. තථා උපනාහීනිද්දෙසාදීසු පුබ්බකාලං කොධොතිආදීනි. අයං කොධො අප්පහීනොති අයං එත්තකො කොධො වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා තදඞ්ගප්පහානෙන වා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා අප්පහීනො. පරතො උපනාහාදීසුපි එසෙව නයො.

53. අහිරිකනිද්දෙසාදීසු – ඉමිනා අහිරිකෙනාති ඉමිනා එවංපකාරෙන අහිරිකධම්මෙන සමන්නාගතො. ඉමිනා අනොත්තප්පෙනාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

63. අජ්ඣත්තසංයොජනොති ¶ ¶ අජ්ඣත්තබන්ධනො. බහිද්ධාසංයොජනොති බහිද්ධාබන්ධනො. තෙ උභොපි වච්ඡකසාලූපමාය දීපෙතබ්බා. වච්ඡකසාලාය හි අන්තො බද්ධො අන්තොයෙව ¶ සයිතවච්ඡකො විය ඉධට්ඨකසොතාපන්නසකදාගාමිනො. තෙසඤ්හි බන්ධනම්පි ඉධෙව, සයම්පි ඉධෙව. අන්තො බද්ධො පන බහි සයිතවච්ඡකො විය රූපාරූපභවෙ සොතාපන්නසකදාගාමිනො. තෙසඤ්හි බන්ධනමෙව ඉධ, සයං පන බ්රහ්මලොකෙ ඨිතා. බහි බද්ධො බහි සයිතවච්ඡකො විය රූපාරූපභවෙ අනාගාමී. තස්ස හි බන්ධනම්පි බහිද්ධා, සයම්පි බහිද්ධාව. බහි බද්ධො පන අන්තොසයිතවච්ඡකො විය ඉධට්ඨකඅනාගාමී. තස්ස හි බන්ධනං රූපාරූපභවෙසු, සයං පන ඉධ ඨිතො.

65. අක්කොධනනිද්දෙසාදීසු – පහීනොති වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා, තදඞ්ගප්පහානෙන වා, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා පහීනො.

83. දුල්ලභනිද්දෙසෙ – දුල්ලභාති න සුලභා. පුබ්බකාරීති පඨමමෙව කාරකො. කතවෙදීති කතං වෙදෙති, විදිතං පාකටං කරොති. තෙ අගාරියානගාරියෙහි දීපෙතබ්බා. අගාරියෙසු හි මාතාපිතරො පුබ්බකාරිනො නාම. පුත්තධීතරො පන මාතාපිතරො පටිජග්ගන්තා අභිවාදනාදීනි තෙසං කුරුමානා කතවෙදිනො නාම. අනගාරියෙසු ආචරියුපජ්ඣායා පුබ්බකාරිනො නාම. අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකා ආචරියුපජ්ඣායෙ පටිජග්ගන්තා අභිවාදනාදීනි තෙසං කුරුමානා කතවෙදිනො නාම. තෙසං ආවිභාවත්ථාය උපජ්ඣායපොසකසොණත්ථෙරාදීනං වත්ථූනි කථෙතබ්බානි.

අපරො නයො – පරෙන අකතෙයෙව උපකාරෙ අත්තනි කතං උපකාරං අනපෙක්ඛිත්වා කාරකො පුබ්බකාරී, සෙය්යථාපි මාතාපිතරො චෙව ආචරියුපජ්ඣායා ච. සො දුල්ලභො; සත්තානං තණ්හාභිභූතත්තා. පරෙන කතස්ස උපකාරස්ස අනුරූපප්පවත්තිං අත්තනි කතං උපකාරං උපකාරතො ජානන්තො, වෙදියන්තො, කතඤ්ඤුකතවෙදී. සෙය්යථාපි මාතාපිතුආචරියුපජ්ඣායෙසු සම්මා පටිපන්නො. සොපි දුල්ලභො; සත්තානං අවිජ්ජාභිභූතත්තා.

අපිච – අකාරණවච්ඡලො පුබ්බකාරී, සකාරණවච්ඡලො කතඤ්ඤුකතවෙදී. ‘කරිස්සති මෙ’ති එවමාදිකාරණනිරපෙක්ඛකිරියො ¶ පුබ්බකාරී. ‘කරිස්සති ¶ මෙ’ති එවමාදිකාරණසාපෙක්ඛකිරියො කතඤ්ඤුකතවෙදී. තමොජොතිපරායණො පුබ්බකාරී, ජොතිජොතිපරායණො කතඤ්ඤුකතවෙදී. දෙසෙතා පුබ්බකාරී, පටිපජ්ජිතා කතඤ්ඤුකතවෙදී. සදෙවකෙ ලොකෙ අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ¶ පුබ්බකාරී, අරියසාවකො කතඤ්ඤුකතවෙදීති. දුකනිපාතට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 2.2.120) පන – ‘‘‘පුබ්බකාරී’ති පඨමං උපකාරස්ස කාරකො, ‘කතඤ්ඤුකතවෙදී’ති තෙන කතං ඤත්වා පච්ඡා කාරකො. තෙසු පුබ්බකාරී ඉණං දෙමීති සඤ්ඤං කරොති, පච්ඡාකාරකො ‘ඉණං ජීරාපෙමී’ති සඤ්ඤං කරොතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

84. දුත්තප්පයනිද්දෙසෙ – දුත්තප්පයාති අතප්පයා, න සක්කා කෙනචි තප්පෙතුං. යො හි උපට්ඨාකකුලං වා ඤාතිකුලං වා නිස්සාය වසමානො චීවරෙ ජිණ්ණෙ තෙහි දින්නං චීවරං නික්ඛිපති, න පරිභුඤ්ජති. පුනප්පුනං දින්නම්පි ගහෙත්වා නික්ඛිපතෙව. යො ච තෙනෙව නයෙන ලද්ධං ලද්ධං විස්සජ්ජෙති පරස්ස දෙති. පුනප්පුනං ලද්ධම්පි තථෙව කරොති. ඉමෙ ද්වෙ පුග්ගලා සකටෙහිපි පච්චයෙ උපනෙන්තෙන තප්පෙතුං න සක්කාති දුත්තප්පයා නාම.

85. සුතප්පයනිද්දෙසෙ – න විස්සජ්ජෙතීති අත්තනො අකත්වා පරස්ස න දෙති. අතිරෙකෙ පන සති න නික්ඛිපති පරස්ස දෙති. ඉදං වුත්තං හොති – යො පන භික්ඛු උපට්ඨාකකුලා වා ඤාතිකුලා වා ජිණ්ණචීවරො සාටකං ලභිත්වා චීවරං කත්වා පරිභුඤ්ජති, න නික්ඛිපති; අග්ගළං දත්වා පාරුපන්තොපි පුන දිය්යමානෙ සහසා න පටිග්ගණ්හාති. යො ච ලද්ධං ලද්ධං අත්තනා පරිභුඤ්ජති, පරෙසං න දෙති. ඉමෙ ද්වෙපි සුඛෙන සක්කා තප්පෙතුන්ති සුතප්පයා නාමාති.

86. ආසවාති කිලෙසා. න කුක්කුච්චායිතබ්බං කුක්කුච්චායතීති න කුක්කුච්චායිතබ්බයුත්තකං කුක්කුච්චායති. සූකරමංසං ලභිත්වා අච්ඡමංසන්ති කුක්කුච්චායති, මිගමංසං, ලභිත්වා දීපිමංසන්ති කුක්කුච්චායති. කාලෙ සන්තෙයෙව ‘කාලො නත්ථී’ති, අප්පවාරෙත්වාව ‘පවාරිතොස්මී’ති, පත්තෙ රජස්මිං අපතිතෙයෙව ‘පතිත’න්ති, අත්තානං උද්දිස්ස මච්ඡමංසෙ අකතෙයෙව ‘මං උද්දිස්ස කත’න්ති කුක්කුච්චායති. කුක්කුච්චායිතබ්බං න කුක්කුච්චායතීති කුක්කුච්චායිතබ්බයුත්තකං න කුක්කුච්චායති. අච්ඡමංසං ලභිත්වා සූකරමංසන්ති න ¶ කුක්කුච්චායති…පෙ… අත්තානං උද්දිස්ස මච්ඡමංසෙ කතෙ ‘මං උද්දිස්ස කත’න්ති න කුක්කුච්චායති ¶ . අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන – ‘‘‘න කුක්කුච්චායිතබ්බ’න්ති සඞ්ඝභොගස්ස අපට්ඨපනං අවිචාරණං න කුක්කුච්චායිතබ්බං ¶ නාම, තං කුක්කුච්චායති. ‘කුක්කුච්චායිතබ්බ’න්ති තස්සෙව පට්ඨපනං විචාරණං, තං න කුක්කුච්චායතී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. ඉමෙසන්ති ඉමෙසං ද්වින්නං පුග්ගලානං සුභූමියං තිණලතාදීනි විය රත්තිම්පි දිවාපි ආසවා වඩ්ඪන්තියෙව. සුක්කපක්ඛෙ කප්පියමංසං ලභිත්වා කප්පියමංසන්ත්වෙව ගණ්හන්තො න කුක්කුච්චායිතබ්බං න කුක්කුච්චායති නාමාති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

88. හීනාධිමුත්තොති හීනජ්ඣාසයො. දුස්සීලොති නිස්සීලො. පාපධම්මොති ලාමකධම්මො.

89. පණීතාධිමුත්තොති පණීතජ්ඣාසයො. කල්යාණධම්මොති භද්දකධම්මො, සුචිධම්මො, සුන්දරධම්මො.

90. තිත්තොති සුහිතො පරියොසිතො. තප්පෙතාති අඤ්ඤෙසම්පි තිත්තිකරො. පච්චෙකසම්බුද්ධා යෙ ච තථාගතසාවකාති එත්ථ පච්චෙකබුද්ධා නවහි ලොකුත්තරධම්මෙහි සයං තිත්තා පරිපුණ්ණා. අඤ්ඤෙ පන තප්පෙතුං න සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි ධම්මකථාය අභිසමයො න හොති. සාවකානං පන ධම්මකථාය අපරිමාණානම්පි දෙවමනුස්සානං අභිසමයො හොති. එවං සන්තෙපි යස්මා පන තෙ ධම්මං දෙසෙන්තා න අත්තනො වචනං කත්වා කථෙන්ති, බුද්ධානං වචනං කත්වා කථෙන්ති. සොතුං නිසින්නපරිසාපි ‘අයං භික්ඛු න අත්තනා පටිවිද්ධධම්මං කථෙති, බුද්ධෙහි පටිවිද්ධධම්මං කථෙතී’ති චිත්තීකාරං කරොති. ඉති සො චිත්තීකාරො බුද්ධානංයෙව හොති. එවං තත්ථ සම්මාසම්බුද්ධොව තප්පෙතා නාම. යථා හි ‘අසුකස්ස නාම ඉදඤ්චිදඤ්ච දෙථා’ති රඤ්ඤා ආණත්තා කිඤ්චාපි ආනෙත්වා දෙන්ති, අථ ඛො රාජාව තත්ථ දායකො. යෙහිපි ලද්ධං හොති, තෙ ‘රඤ්ඤා අම්හාකං ඨානන්තරං දින්නං, ඉස්සරියවිභවො දින්නො’ත්වෙව ගණ්හන්ති, න රාජපුරිසෙහීති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

91. තිකනිද්දෙසෙ ¶ ¶ – දුස්සීලොති නිස්සීලො. පාපධම්මොති ලාමකධම්මො. සීලවිපත්තියා වා දුස්සීලො, දිට්ඨිවිපත්තියා පාපධම්මො ¶ . කායවචීසංවරභෙදෙන දුස්සීලො, සෙසසංවරභෙදෙන පාපධම්මො. අසුද්ධපයොගතාය දුස්සීලො, අසුද්ධාසයතාය පාපධම්මො. කුසලසීලවිරහෙන දුස්සීලො; අකුසලසීලසමන්නාගමෙන පාපධම්මො. අසුචීති අසුචීහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතො. සඞ්කස්සරසමාචාරොති සඞ්කාය පරෙහි සරිතබ්බසමාචාරො. කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘ඉදං ඉමිනා කතං භවිස්සතී’ති එවං පරෙහි ආසඞ්කනීයසමාචාරො, අත්තනොයෙව වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරො – සාසඞ්කසමාචාරොති අත්ථො. තස්ස හි දිවාට්ඨානාදීසු සන්නිපතිත්වා කිඤ්චිදෙව මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘ඉමෙ එකතො හුත්වා මන්තෙන්ති, කච්චි නු ඛො මයා කතකම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’ති එවං සාසඞ්කසමාචාරො හොති.

පටිච්ඡන්නකම්මන්තොති පටිච්ඡාදෙතබ්බයුත්තකෙන පාපකම්මෙන සමන්නාගතො. අස්සමණො සමණපටිඤ්ඤොති අස්සමණො හුත්වාව සමණපතිරූපකතාය ‘සමණො අහ’න්ති එවං පටිඤ්ඤො. අබ්රහ්මචාරී බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤොති අඤ්ඤෙ බ්රහ්මචාරිනො සුනිවත්ථෙ සුපාරුතෙ සුම්භකපත්තධරෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තෙ දිස්වා සයම්පි තාදිසෙන ආකාරෙන තථා පටිපජ්ජනතො ‘අහං බ්රහ්මචාරී’ති පටිඤ්ඤං දෙන්තො විය හොති. ‘අහං භික්ඛූ’ති වත්වා උපොසථග්ගාදීනි පවිසන්තො පන බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤො හොතියෙව, තථා සඞ්ඝිකං ලාභං ගණ්හන්තො. අන්තොපූතීති පූතිනා කම්මෙන අන්තො අනුපවිට්ඨො, නිග්ගුණතාය වා ගුණසාරවිරහිතත්තා අන්තොපූති. අවස්සුතොති රාගාදීහි තින්තො. කසම්බුජාතොති සඤ්ජාතරාගාදිකචවරො. අථ වා කසම්බු වුච්චති තින්තකුණපගතං කසටඋදකං. ඉමස්මිඤ්ච සාසනෙ දුස්සීලො නාම ජිගුච්ඡනීයත්තා තින්තකුණපකසටඋදකසදිසො. තස්මා කසම්බු විය ජාතොති කසම්බුජාතො.

තස්ස න එවං හොතීති කස්මා න හොති? යත්ථ පතිට්ඨිතෙන සක්කා භවෙය්ය අරහත්තං ලද්ධුං, තස්සා පතිට්ඨාය භින්නත්තා. යථා හි චණ්ඩාලකුමාරකස්ස ¶ ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො ¶ රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වාපි, යස්මිං කුලෙ පච්චාජාතා අභිසෙකං පාපුණන්ති, තස්මිං කුලෙ අපච්චාජාතත්තා න එවං හොති – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො ඛත්තියකුමාරො විය අභිසෙකං ¶ පාපුණෙය්ය’න්ති; එවමෙව දුස්සීලස්ස ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වාපි, යස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතෙන අරහත්තං පත්තබ්බං, තස්ස අභාවතො ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො සීලවා විය අරහත්තං පාපුණෙය’න්ති න එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරහත්තාසාය අභාවා නිරාසොති වුච්චති.

92. තස්ස එවං හොතීති කස්මා හොති? යස්මිං පතිට්ඨිතෙන සක්කා භවෙය්ය අරහත්තං පාපුණිතුං, තස්සා පතිට්ඨාය ථිරත්තා. යථා හි සුජාතස්ස ඛත්තියකුමාරස්ස ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වාව යස්මිං කුලෙ පච්චාජාතා අභිසෙකං පාපුණන්ති, තස්මිං පච්චාජාතස්ස එවං හොති – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි, සො කුමාරො විය අභිසෙකං පාපුණෙය්ය’න්ති එවමෙව සීලවතො ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වාව යස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතෙන අරහත්තං පත්තබ්බං, තස්සා පතිට්ඨාය ථිරත්තා – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො භික්ඛු විය අරහත්තං පාපුණෙය්ය’න්ති එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ආසංසො නාම වුච්චති. සො හි අරහත්තං ආසංසති පත්ථෙතීති ආසංසො.

93. යා හිස්ස පුබ්බෙ අවිමුත්තස්සාති යා තස්ස ඛීණාසවස්ස පුබ්බෙ අරහත්තවිමුත්තියා අවිමුත්තස්ස විමුත්තාසා අහොසි, සා පටිප්පස්සද්ධා, තස්මා න එවං හොති. යථා හි අභිසිත්තස්ස ඛත්තියස්ස ‘අසුකො නාම ඛත්තියකුමාරො රජ්ජෙ අභිසිත්තො’ති සුත්වා එකස්ස රඤ්ඤො ද්වින්නං රජ්ජාභිසෙකානං ද්වින්නං සෙතච්ඡත්තානං අභාවා න එවං හොති – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො කුමාරො විය අභිසෙකං පාපුණෙය්ය’’න්ති; එවමෙව ඛීණාසවස්ස ‘අසුකො නාම භික්ඛු අරහත්තං පත්තො’ති සුත්වා, ද්වින්නං අරහත්තානං අභාවා – ‘කුදාස්සු නාමාහම්පි සො භික්ඛු විය අරහත්තං පාපුණෙය්ය’න්ති ¶ න එවං හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරහත්තාසාය විගතත්තා විගතාසොති වුච්චති.

94. ගිලානූපමනිද්දෙසෙ – යාය උපමාය තෙ ගිලානූපමාති වුච්චන්ති, තං තාව උපමං දස්සෙතුං තයො ගිලානාතිආදි වුත්තං. තත්ථ සප්පායානීති හිතානි වුද්ධිකරානි. පතිරූපන්ති ¶ අනුච්ඡවිකං. නෙව වුට්ඨාති තම්හා ආබාධාති ඉමිනා අතෙකිච්ඡෙන වාතාපමාරාදිනා රොගෙන සමන්නාගතො නිට්ඨප්පත්තො ගිලානො කථිතො. වුට්ඨාති තම්හා ආබාධාති ඉමිනා ඛිපිතකච්ඡුතිණපුප්ඵකජරාදිප්පභෙදො අප්පමත්තකාබාධො කථිතො.

ලභන්තො ¶ සප්පායානි භොජනානි නො අලභන්තොති ඉමිනා පන යෙසං පටිජග්ගනෙන ඵාසුකං හොති, සබ්බෙපි තෙ ආබාධා කථිතා. එත්ථ ච පතිරූපො උපට්ඨාකො නාම ගිලානුපට්ඨාකඅඞ්ගෙහි සමන්නාගතො පණ්ඩිතො දක්ඛො අනලසො වෙදිතබ්බො.

ගිලානුපට්ඨාකො අනුඤ්ඤාතොති ‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන දාතබ්බො’ති අනුඤ්ඤාතො. තස්මිඤ්හි ගිලානෙ අත්තනො ධම්මතාය යාපෙතුං අසක්කොන්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙන තස්ස භික්ඛුනො ‘එකො භික්ඛු ච සාමණෙරො ච ඉමං පටිජග්ගථා’ති අපලොකෙත්වා දාතබ්බා. යාව පන තෙ තං පටිජග්ගන්ති, තාව ගිලානස්ස ච තෙසඤ්ච ද්වින්නං යෙනත්ථො සබ්බං භික්ඛුසඞ්ඝස්සෙව භාරො. අඤ්ඤෙපි ගිලානා උපට්ඨාතබ්බාති ඉතරෙපි ද්වෙ ගිලානා උපට්ඨාතබ්බා. කිං කාරණා? යොපි හි නිට්ඨප්පත්තගිලානො, සො අනුපට්ඨියමානො ‘සචෙ මං පටිජග්ගෙය්යුං, ඵාසුකං මෙ භවෙය්ය, න ඛො පන මං පටිජග්ගන්තී’ති මනොපදොසං කත්වා අපායෙ නිබ්බත්තෙය්ය. පටිජග්ගියමානස්ස පන එවං හොති – ‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන යං කත්තබ්බං තං සබ්බං කතං, මය්හං පන කම්මවිපාකො ඊදිසො’ති සො භික්ඛුසඞ්ඝෙ මෙත්තං පච්චුපට්ඨපෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තති. යො පන අප්පමත්තකෙන බ්යාධිනා සමන්නාගතො ලභන්තොපි අලභන්තොපි වුට්ඨාතියෙව, තස්ස විනාපි භෙසජ්ජෙන වූපසමනකබ්යාධි භෙසජ්ජෙ කතෙ ඛිප්පතරං වූපසම්මති. තතො සො බුද්ධවචනං ¶ වා උග්ගණ්හිතුං සමණධම්මං වා කාතුං සක්ඛිස්සති. ඉමිනා කාරණෙන අඤ්ඤෙපි ගිලානා උපට්ඨාතබ්බාති වුත්තං.

නෙව ඔක්කමතීති නෙව පවිසති. නියාමං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තන්ති කුසලෙසු ධම්මෙසු මග්ගනියාමසඞ්ඛාතං සම්මත්තං. ඉමිනා පදපරමො පුග්ගලො කථිතො. දුතියවාරෙන උග්ඝටිතඤ්ඤූ ගහිතො සාසනෙ නාළකත්ථෙරසදිසො ¶ . බුද්ධන්තරෙ එකවාරං පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ ඔවාදං ලභිත්වා පටිවිද්ධපච්චෙකබොධිඤාණො ච. තතියවාරෙන විපඤ්චිතඤ්ඤූ පුග්ගලො කථිතො. නෙය්යො පන තන්නිස්සිතොව හොති.

ධම්මදෙසනා අනුඤ්ඤාතාති මාසස්ස අට්ඨ වාරෙ ධම්මකථා අනුඤ්ඤාතා. අඤ්ඤෙසම්පි ධම්මො දෙසෙතබ්බොති ඉතරෙසම්පි ධම්මො කථෙතබ්බො. කිං කාරණා? පදපරමස්ස හි ඉමස්මිං අත්තභාවෙ ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තස්සාපි අනාගතෙ පච්චයො භවිස්සති. යො පන තථාගතස්ස රූපදස්සනං ලභන්තොපි අලභන්තොපි ධම්මවිනයඤ්ච සවනාය ලභන්තොපි අලභන්තොපි ධම්මං අභිසමෙති; සො අලභන්තො න තාව අභිසමෙති, ලභන්තො පන ඛිප්පමෙව අභිසමෙස්සතීති ඉමිනා ¶ කාරණෙන තෙසං ධම්මො දෙසෙතබ්බො. තතියස්ස පන පුනප්පුනං දෙසෙතබ්බොව. කායසක්ඛිදිට්ඨප්පත්තසද්ධාවිමුත්තා හෙට්ඨා කථිතායෙව.

98. ගූථභාණීආදීසු – සභග්ගතොති සභායං ඨිතො. පරිසග්ගතොති ගාමපරිසාය ඨිතො. ඤාතිමජ්ඣගතොති දායාදානං මජ්ඣෙ ඨිතො. පූගමජ්ඣගතොති සෙණීනං මජ්ඣෙ ඨිතො. රාජකුලමජ්ඣගතොති රාජකුලස්ස මජ්ඣෙ මහාවිනිච්ඡයෙ ඨිතො. අභිනීතොති පුච්ඡනත්ථාය නීතො. සක්ඛිපුට්ඨොති සක්ඛිං කත්වා පුච්ඡිතො. එහම්භො පුරිසාති ආලපනමෙතං. අත්තහෙතු වා පරහෙතු වාති අත්තනො වා පරස්ස වා හත්ථපාදාදිහෙතු වා ධනහෙතු වා. ආමිසකිඤ්චික්ඛහෙතු වාති එත්ථ ආමිසන්ති ලාභො අධිප්පෙතො. කිඤ්චික්ඛන්ති යං වා තං වා අප්පමත්තකං. අන්තමසො තිත්තිරවට්ටකසප්පිපිණ්ඩනවනීතපිණ්ඩාදිඅප්පමත්තකස්සාපි ලඤ්ජස්ස හෙතූති අත්ථො. සම්පජානමුසා භාසිතා හොතීති ජානන්තොයෙව මුසාවාදං කත්තා හොති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ගූථසදිසවචනත්තා ගූථභාණීති වුච්චති. යථා හි ගූථං නාම මහාජනස්ස අනිට්ඨං ¶ හොති අකන්තං; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං අනිට්ඨං හොති අකන්තං.

99. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පුප්ඵසදිසවචනත්තා පුප්ඵභාණීති වුච්චති. යථා හි ඵුල්ලානි වස්සිකානි වා අධිමුත්තකානි වා මහාජනස්ස ඉට්ඨානි කන්තානි හොන්ති; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං ඉට්ඨං ¶ හොති කන්තං.

100. නෙලාති එලං වුච්චති දොසො. නාස්සා එලන්ති නෙලා. නිද්දොසාති අත්ථො, ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති (උදා. 65) එත්ථ වුත්තනෙලං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා. සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සකලසරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති අප්පටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී. පුරස්ස එසාතිපි පොරී. නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි යුත්තකථා හොන්ති. පිතිමත්තං පිතාති, මාතිමත්තං මාතාති, භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. බහුජනස්ස කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුද්ධිකරාති බහුජනමනාපා. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො මධුභාණීති ¶ වුච්චති. මුදුභාණීතිපි පාඨො. උභයත්ථාපි මධුරවචනොති අත්ථො. යථා හි චතුමධුරං නාම මධුරං පණීතං; එවමෙව ඉමස්ස පුග්ගලස්ස වචනං දෙවමනුස්සානං මධුරං හොති.

101. අරුකූපමචිත්තාදීසු – අභිසජ්ජතීති ලග්ගති. කුප්පතීති කොපවසෙන කුප්පති. බ්යාපජ්ජතීති පකතිභාවං පජහති, පූතිකො හොති. පතිත්ථීයතීති ථිනභාවං ථද්ධභාවඤ්ච ආපජ්ජති. කොපන්ති දුබ්බලකොධං. දොසන්ති දුස්සනවසෙන තතො බලවතරං. අප්පච්චයන්ති අතුට්ඨාකාරං දොමනස්සං. දුට්ඨාරුකොති පුරාණවණො. කට්ඨෙනාති දණ්ඩකකොටියා. කඨලායාති කපාලෙන. ආසවං දෙතීති අපරාපරං සවති. පුරාණවණො හි අත්තනො ධම්මතාය එව පුබ්බං ලොහිතං යූසන්ති ඉමානි තීණි සවති ¶ , ඝට්ටිතො පන තානි අධිකතරං සවති. එවමෙවං ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං, දුට්ඨාරුකො විය හි කොධනො පුග්ගලො. තස්ස අත්තනො ධම්මතාය සවනං විය කොධනස්සපි අත්තනො ධම්මතාය උද්ධුමාතකස්ස විය චණ්ඩිකතස්ස චරණං. කට්ඨෙන වා කඨලාය වා ඝට්ටනං විය අප්පමත්තකම්පි ¶ වචනං භිය්යොසො මත්තාය සවනං විය ‘මාදිසං නාම එස එවං වදතී’ති භිය්යොසො මත්තාය උද්ධුමායනභාවො දට්ඨබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අරුකූපමචිත්තොති වුච්චති. පුරාණවණසදිසචිත්තොති අත්ථො.

102. රත්තන්ධකාරතිමිසායාති රත්තිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පත්තිනිවාරණෙන අන්ධභාවකරණෙ බහලතමෙ. විජ්ජන්තරිකායාති විජ්ජුප්පත්තික්ඛණෙ. ඉධාපි ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – චක්ඛුමා පුරිසො විය හි යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. අන්ධකාරං විය සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. විජ්ජුසඤ්චරණං විය සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස උප්පත්තිකාලො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය සකදාගාමිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. පුන විජ්ජුසඤ්චරණං විය සකදාගාමිමග්ගඤාණස්ස උප්පාදො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය අනාගාමිමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. පුන විජ්ජුසඤ්චරණං විය අනාගාමිමග්ගඤාණස්ස උප්පාදො. විජ්ජන්තරිකාය චක්ඛුමතො පුරිසස්ස සාමන්තා රූපදස්සනං විය අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ නිබ්බානදස්සනං වෙදිතබ්බං. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො විජ්ජූපමචිත්තොති වුච්චති. ඉත්තරකාලොභාසෙන විජ්ජුසදිසචිත්තොති අත්ථො.

103. වජිරූපමචිත්තතායපි ¶ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – වජිරං විය හි අරහත්තමග්ගඤාණං දට්ඨබ්බං. මණිගණ්ඨිපාසාණගණ්ඨි විය අරහත්තමග්ගවජ්ඣා කිලෙසා. වජිරස්ස මණිගණ්ඨිං වා පාසාණගණ්ඨිං වා විනිවිජ්ඣිත්වා අගමනභාවස්ස නත්ථිභාවො විය අරහත්තමග්ගඤාණෙන අච්ඡෙජ්ජානං කිලෙසානං නත්ථිභාවො. වජිරෙන නිබ්බිද්ධවෙධස්ස පුන අපටිපූරණං විය අරහත්තමග්ගෙන ඡින්නානං කිලෙසානං පුන අනුප්පාදො දට්ඨබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ¶ වජිරූපමචිත්තොති වුච්චති. කිලෙසානං මූලඝාතකරණසමත්ථතාය වජිරෙන සදිසචිත්තොති අත්ථො.

104. අන්ධාදීසු තථාරූපං චක්ඛු න හොතීති තථාජාතිකං තථාසභාවං ¶ පඤ්ඤාචක්ඛු න හොති. ඵාතිං කරෙය්යාති ඵීතං වඩ්ඪිතං කරෙය්ය. සාවජ්ජානවජ්ජෙති සදොසනිද්දොසෙ. හීනප්පණීතෙති අධමුත්තමෙ. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙති කණ්හසුක්කායෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබාහනතො පටිපක්ඛවසෙන සප්පටිභාගාති වුච්චන්ති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – කුසලෙ ධම්මෙ ‘කුසලා ධම්මා’ති යෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා ජානෙය්ය, අකුසලෙ ධම්මෙ ‘අකුසලා ධම්මා’ති, සාවජ්ජාදීසුපි එසෙව නයො. කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙසු පන කණ්හධම්මෙ ‘සුක්කසුප්පටිභාගා’ති, සුක්කධම්මෙ ‘කණ්හසප්පටිභාගා’ති යෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා ජානෙය්ය. තථාරූපම්පිස්ස චක්ඛු න හොතීති ඉමිනා නයෙන සෙසට්ඨානෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො දිට්ඨධම්මිකභොගසංහරණපඤ්ඤාචක්ඛුනො ච සම්පරායිකත්ථසොධනපඤ්ඤාචක්ඛුනො ච අභාවා අන්ධොති වුච්චති. දුතියො දිට්ඨධම්මිකභොගසංහරණපඤ්ඤාචක්ඛුනො භාවා, සම්පරායිකත්ථසොධනපඤ්ඤාචක්ඛුනො පන අභාවා එකචක්ඛූති වුච්චති. තතියො ද්වින්නම්පි භාවා ද්විචක්ඛූති වුච්චති.

107. අවකුජ්ජපඤ්ඤාදීසු ධම්මං දෙසෙන්තීති උපාසකො ධම්මස්සවනත්ථාය ආගතොති අත්තනො කම්මං පහාය ධම්මං දෙසෙන්ති. ආදිකල්යාණන්ති ආදිම්හි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජං නිද්දොසං කත්වා දෙසෙන්ති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන ආදීති පුබ්බපට්ඨපනා. මජ්ඣන්ති කථාවෙමජ්ඣං. පරියොසානන්ති සන්නිට්ඨානං. ඉතිස්ස ධම්මං කථෙන්තා පුබ්බපට්ඨපනෙපි කල්යාණං භද්දකං අනවජ්ජමෙව කත්වා කථෙන්ති, වෙමජ්ඣෙපි, පරියොසානෙපි. එත්ථ ච අත්ථි දෙසනාය ආදිමජ්ඣපරියොසානානි, අත්ථි සාසනස්ස. තත්ථ දෙසනාය තාව – චතුප්පදිකගාථාය පඨමපදං ආදි, ද්වෙ පදානි මජ්ඣං, අවසානපදං පරියොසානං. එකානුසන්ධිකසුත්තස්ස – නිදානං ආදි, අනුසන්ධි මජ්ඣං, ඉදමවොචාති අප්පනා පරියොසානං. අනෙකානුසන්ධිකස්ස – පඨමො අනුසන්ධි ආදි ¶ , තතො පරං එකො වා අනෙකා වා මජ්ඣං, පච්ඡිමො පරියොසානං. අයං තාව දෙසනාය නයො.

සාසනස්ස ¶ පන සීලං ආදි, සමාධි මජ්ඣං, විපස්සනා පරියොසානං. සමාධි වා ආදි, විපස්සනා මජ්ඣං, මග්ගො පරියොසානං. විපස්සනා වා ආදි, මග්ගො මජ්ඣං, ඵලං පරියොසානං. මග්ගො වා ආදි, ඵලං මජ්ඣං, නිබ්බානං පරියොසානං ¶ . ද්වෙ ද්වෙ වා කරියමානෙ සීලසමාධයො ආදි, විපස්සනාමග්ගා මජ්ඣං, ඵලනිබ්බානානි පරියොසානං. සාත්ථන්ති සාත්ථකං කත්වා දෙසෙන්ති. සබ්යඤ්ජනන්ති අක්ඛරපාරිපූරිං කත්වා දෙසෙන්ති. කෙවලපරිපුණ්ණන්ති සකලපරිපුණ්ණං අනූනං කත්වා දෙසෙන්ති. පරිසුද්ධන්ති පරිසුද්ධං නිජ්ජටං නිග්ගණ්ඨිං කත්වා දෙසෙන්ති. බ්රහ්මචරියං පකාසෙන්තීති එවං දෙසෙන්තා ච සෙට්ඨචරියභූතං සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං පකාසෙන්ති. නෙව ආදිං මනසි කරොතීති නෙව පුබ්බපට්ඨපනං මනසි කරොති. කුම්භොති ඝටො. නික්කුජ්ජොති අධොමුඛො ඨපිතො. එවමෙවන්ති එත්ථ කුම්භො නික්කුජ්ජො විය අවකුජ්ජපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. උදකාසිඤ්චනකාලො විය ධම්මදෙසනාය ලද්ධකාලො. උදකස්ස විවට්ටනකාලො විය තස්මිං ආසනෙ නිසින්නස්ස උග්ගහෙතුං අසමත්ථකාලො. උදකස්ස අසණ්ඨානකාලො විය උට්ඨහිත්වා අසල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො අවකුජ්ජපඤ්ඤොති වුච්චති. අධොමුඛපඤ්ඤොති අත්ථො.

108. ආකිණ්ණානීති පක්ඛිත්තානි. සතිසම්මොසා පකිරෙය්යාති මුට්ඨස්සතිතාය විකිරෙය්ය. එවමෙවන්ති එත්ථ උච්ඡඞ්ගො විය උච්ඡඞ්ගපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. නානාඛජ්ජකානි විය නානප්පකාරං බුද්ධවචනං. උච්ඡඞ්ගෙ නානාඛජ්ජකානි ඛාදන්තස්ස නිසින්නකාලො විය තස්මිං ආසනෙ නිසින්නස්ස උග්ගහණකාලො. වුට්ඨහන්තස්ස සතිසම්මොසා විකිරණකාලො විය තස්මා ආසනා වුට්ඨාය ගච්ඡන්තස්ස අසල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො උච්ඡඞ්ගපඤ්ඤොති වුච්චති. උච්ඡඞ්ගසදිසපඤ්ඤොති අත්ථො.

109. උක්කුජ්ජොති උපරිමුඛො ඨපිතො. සණ්ඨාතීති පතිට්ඨහති. එවමෙව ඛොති එත්ථ උපරිමුඛො ඨපිතො කුම්භො විය පුථුපඤ්ඤො පුග්ගලො දට්ඨබ්බො. උදකස්ස ආසිත්තකාලො විය දෙසනාය ලද්ධකාලො. උදකස්ස සණ්ඨානකාලො විය තත්ථ නිසින්නස්ස උග්ගහණකාලො. නො විවට්ටනකාලො ¶ ¶ විය උට්ඨාය ගච්ඡන්තස්ස සල්ලක්ඛණකාලො වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පුථුපඤ්ඤොති වුච්චති. විත්ථාරිකපඤ්ඤොති අත්ථො.

110. අවීතරාගාදීසු – යථා සොතාපන්නසකදාගාමිනො, එවං පුථුජ්ජනොපි ¶ පඤ්චසු කාමගුණෙසු, තීසු ච භවෙසු අවීතරාගො. අදබ්බතාය පන න ගහිතො. යථා හි ඡෙකො වඩ්ඪකී දබ්බසම්භාරත්ථං වනං පවිට්ඨො න ආදිතො පට්ඨාය සම්පත්තසම්පත්තරුක්ඛෙ ඡින්දති, යෙ පනස්ස දබ්බසම්භාරූපගා හොන්ති, තෙයෙව ඡින්දති; එවමිධාපි භගවතා දබ්බජාතිකා අරියාව ගහිතා, පුථුජ්ජනා පන අදබ්බතාය න ගහිතාති වෙදිතබ්බා. කාමෙසු වීතරාගොති පඤ්චසු කාමගුණෙසු වීතරාගො. භවෙසු අවීතරාගොති රූපාරූපභවෙසු අවීතරාගො.

113. පාසාණලෙඛූපමාදීසු – අනුසෙතීති අප්පහීනතාය අනුසෙති. න ඛිප්පං ලුජ්ජතීති න අන්තරා නස්සති, කප්පුට්ඨානෙනෙව නස්සති. එවමෙවන්ති එවං තස්සාපි පුග්ගලස්ස කොධො න අන්තරා පුනදිවසෙ වා අපරදිවසෙ වා නිබ්බාති, අද්ධනියො පන හොති. මරණෙනෙව නිබ්බාතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පාසාණලෙඛා විය කුජ්ඣනභාවෙන චිරට්ඨිතිකතො පාසාණලෙඛූපමොති වුච්චති.

114. සො ච ඛ්වස්ස කොධොති සො අප්පමත්තකෙපි කාරණෙ සහසා කුද්ධස්ස කොධො. න චිරන්ති අචිරං අප්පහීනතාය නානුසෙති. යථා පන පථවියං ආකඩ්ඪිත්වා කතලෙඛා වාතාදීහි ඛිප්පං නස්සති, එවමස්ස සහසා උප්පන්නොපි කොධො ඛිප්පමෙව නිබ්බාතීති අත්ථො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො පථවියං ලෙඛා විය කුජ්ඣනභාවෙන අචිරට්ඨිතිකතො පථවීලෙඛූපමොති වුච්චති.

115. ආගාළ්හෙනාති අතිගාළ්හෙන මම්මච්ඡෙදකෙන ථද්ධවචනෙන. ඵරුසෙනාති න සොතසුඛෙන. අමනාපෙනාති න චිත්තසුඛෙන. සංසන්දතීති එකීභවති. සන්ධියතීති ඝටයති. සම්මොදතීති නිරන්තරො හොති. අථ වා – සංසන්දතීති චිත්තකිරියාදීසු චිත්තෙන සමොධානං ගච්ඡති. ඛීරොදකං විය එකීභාවං උපෙතීති අත්ථො. සන්ධියතීති ඨානගමනාදීසු කායකිරියාදීසු ¶ කායෙන සමොධානං ගච්ඡති. තිලතණ්ඩුලා විය මිස්සීභාවං උපෙතීති අත්ථො. සම්මොදතීති උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීසු වචීකිරියාසු වාචාය සමොධානං ගච්ඡති. විප්පවාසගතොපි ¶ පියසහායකො විය පියතරභාවං උපෙතීති අත්ථො. අපිච – කිච්චකරණීයෙසු තෙහි සද්ධිං ආදිතොව එකකිරියභාවං උපගච්ඡන්තො සංසන්දති. යාව මජ්ඣා පවත්තන්තො සන්ධියති, යාව පරියොසානා අනිවත්තන්තො සම්මොදතීතිපි වෙදිතබ්බො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො උදකලෙඛා ¶ විය ඛිප්පං සංසන්දනතො උදකලෙඛූපමොති වුච්චති.

116. පොත්ථකූපමෙසු – යාය උපමාය තෙ පොත්ථකූපමාති වුච්චන්ති, තං තාව උපමං දස්සෙතුං තයො පොත්ථකාතිආදි වුත්තං. තත්ථ නවොති නවවායිමො. පොත්ථකොති සාණවාකසාටකො. දුබ්බණ්ණොති විවණ්ණො. දුක්ඛසම්ඵස්සොති ඛරසම්ඵස්සො. අප්පග්ඝොති අතිබහුං අග්ඝන්තො කහාපණග්ඝනකො හොති. මජ්ඣිමොති පරිභොගමජ්ඣිමො. සො හි නවභාවං අතික්කමිත්වා ජිණ්ණභාවං අප්පත්තො මජ්ඣෙ පරිභොගකාලෙපි දුබ්බණ්ණො ච දුක්ඛසම්ඵස්සො ච අප්පග්ඝොයෙව ච හොති. අතිබහුං අග්ඝන්තො අඩ්ඪං අග්ඝති. ජිණ්ණකාලෙ පන අඩ්ඪමාසකං වා කාකණිකං වා අග්ඝති. උක්ඛලිපරිමජ්ජනන්ති කාළුක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනං.

නවොති උපසම්පදාය පඤ්චවස්සකාලතො හෙට්ඨා ජාතියා සට්ඨිවස්සොපි නවොයෙව. දුබ්බණ්ණතායාති සරීරවණ්ණෙනපි ගුණවණ්ණෙනපි දුබ්බණ්ණතාය. දුස්සීලස්ස හි පරිසමජ්ඣෙ නිසින්නස්ස නිත්තෙජතාය සරීරවණ්ණොපි න සම්පජ්ජති, ගුණවණ්ණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. යෙ ඛො පනස්සාති යෙ ඛො පන තස්ස උපට්ඨාකා වා ඤාතිමිත්තාදයො වා එතං පුග්ගලං සෙවන්ති. තෙසං තන්ති තෙසං පුග්ගලානං ඡ සත්ථාරෙ සෙවන්තානං මිච්ඡාදිට්ඨිකානං විය, දෙවදත්තං සෙවන්තානං කොකාලිකාදීනං විය ච තං සෙවනං දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය හොති. මජ්ඣිමොති පඤ්චවස්සකාලතො පට්ඨාය යාව නවවස්සකාලා මජ්ඣිමො නාම. ථෙරොති දසවස්සකාලතො පට්ඨාය ථෙරො නාම. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කිං නු ඛො තුය්හන්ති තුය්හං බාලස්ස භණිතෙන කො අත්ථොති වුත්තං හොති. තථාරූපන්ති තථාජාතිකං තථාසභාවං උක්ඛෙපනීයකම්මස්ස කාරණභූතං.

117. කාසිකවත්ථූපමෙසු ¶ – කාසිකවත්ථං නාම තයො කප්පාසංසූ ගහෙත්වා කන්තිතසුත්තෙන වායිතං සුඛුමවත්ථං. තං නවවායිමං අනග්ඝං හොති. පරිභොගමජ්ඣිමං වීසම්පි තිංසම්පි සහස්සානි අග්ඝති. ජිණ්ණකාලෙ පන අට්ඨපි දසපි සහස්සානි අග්ඝති.

තෙසං ¶ තං හොතීති තෙසං සම්මාසම්බුද්ධාදයො සෙවන්තානං විය තං සෙවනං දීඝරත්තං ¶ හිතාය සුඛාය හොති. සම්මාසම්බුද්ධඤ්හි එකං නිස්සාය යාවජ්ජකාලා මුච්චනකසත්තානං පමාණං නත්ථි. තථා සාරිපුත්තත්ථෙරමහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙ අවසෙසෙ ච අසීතිමහාසාවකෙ නිස්සාය සග්ගං ගතසත්තානං පමාණං නත්ථි. යාවජ්ජකාලා තෙසං දිට්ඨානුගතිං පටිපන්නසත්තානම්පි පමාණං නත්ථියෙව. ආධෙය්යං ගච්ඡතීති තස්ස මහාථෙරස්ස තං අත්ථනිස්සිතං වචනං යථා ගන්ධකරණ්ඩකෙ කාසිකවත්ථං ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතං ගච්ඡති, එවං උත්තමඞ්ගෙ සිරස්මිං හදයෙ ච ආධාතබ්බතං ඨපෙතබ්බතම්පි ගච්ඡති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.

118. සුප්පමෙය්යාදීසු – සුඛෙන පමෙතබ්බොති සුප්පමෙය්යො. ඉධාති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ. උද්ධතොති උද්ධච්චෙන සමන්නාගතො. උන්නළොති උග්ගතනළො; තුච්ඡමානං උක්ඛිපිත්වා ඨිතොති අත්ථො. චපලොති පත්තමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන සමන්නාගතො. මුඛරොති මුඛඛරො. විකිණ්ණවාචොති අසංයතවචනො. අසමාහිතොති චිත්තෙකග්ගතාරහිතො. විබ්භන්තචිත්තොති භන්තචිත්තො, භන්තගාවීභන්තමිගීසප්පටිභාගො. පාකටින්ද්රියොති විවටින්ද්රියො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ‘සුප්පමෙය්යො’ති වුච්චති. යථා හි පරිත්තස්ස උදකස්ස සුඛෙන පමාණං ගය්හති; එවමෙව ඉමෙහි අගුණඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සුඛෙන පමාණං ගය්හති. තෙනෙස ‘සුප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

119. දුක්ඛෙන පමෙතබ්බොති දුප්පමෙය්යො. අනුද්ධතාදීනි වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ‘දුප්පමෙය්යො’ති වුච්චති. යථා හි මහාසමුද්දස්ස දුක්ඛෙන පමාණං ගය්හති; එවමෙව ඉමෙහි ගුණඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස දුක්ඛෙන පමාණං ගය්හති. තාදිසො ‘අනාගාමී නු ඛො, ඛීණාසවො නු ඛො’ති වත්තබ්බතං ගච්ඡති, තෙනෙස ‘දුප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

120. න ¶ සක්කා පමෙතුන්ති අප්පමෙය්යො. යථා හි ආකාසස්ස න සක්කා පමාණං ගහෙතුං, එවං ඛීණාසවස්ස. තෙනෙස ‘අප්පමෙය්යො’ති වුත්තො.

121. න සෙවිතබ්බාදීසු – න සෙවිතබ්බොති න උපසඞ්කමිතබ්බො. න භජිතබ්බොති න අල්ලීයිතබ්බො. න පයිරුපාසිතබ්බොති න සන්තිකෙ නිසීදනවසෙන පුනප්පුනං උපාසිතබ්බො. හීනො ¶ හොති සීලෙනාතිආදීසු උපාදායුපාදාය හීනතා වෙදිතබ්බා ¶ . යො හි පඤ්ච සීලානි රක්ඛති, සො දස සීලානි රක්ඛන්තෙන න සෙවිතබ්බො. යො පන දස සීලානි රක්ඛති, සො චතුපාරිසුද්ධිසීලං රක්ඛන්තෙන න සෙවිතබ්බො. අඤ්ඤත්ර අනුද්දයා අඤ්ඤත්ර අනුකම්පාති ඨපෙත්වා අනුද්දයඤ්ච අනුකම්පඤ්ච. අත්තනො අත්ථාය එව හි එවරූපො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො. අනුද්දයානුකම්පාවසෙන පන තං උපසඞ්කමිතුං වට්ටති.

122. සදිසො හොතීති සමානො හොති. සීලසාමඤ්ඤගතානං සතන්ති සීලෙන සමානභාවං ගතානං සන්තානං. සීලකථා ච නො භවිස්සතීති එවං සමානසීලානං අම්හාකං සීලමෙව ආරබ්භ කථා භවිස්සති. සා ච නො ඵාසු භවිස්සතීති සා ච සීලකථා අම්හාකං ඵාසුවිහාරො සුඛවිහාරො භවිස්සති. සා ච නො පවත්තිනී භවිස්සතීති සා ච අම්හාකං කථා දිවසම්පි කථෙන්තානං පවත්තිනී භවිස්සති, න පටිහඤ්ඤිස්සති. ද්වීසු හි සීලවන්තෙසු එකෙන සීලස්ස වණ්ණෙ කථිතෙ ඉතරො අනුමොදති; තෙන තෙසං කථා ඵාසු චෙව හොති, පවත්තිනී ච. එකස්මිං පන දුස්සීලෙ සති දුස්සීලස්ස සීලකථා දුක්කථාති නෙව සීලකථා හොති, න ඵාසු හොති, න පවත්තිනී. සමාධිපඤ්ඤාකථාසුපි එසෙව නයො. ද්වෙ හි සමාධිලාභිනො සමාධිකථං, සප්පඤ්ඤා ච පඤ්ඤාකථං කථෙන්තා, රත්තිං වා දිවසං වා අතික්කන්තම්පි න ජානන්ති.

123. සක්කත්වා ගරුං කත්වාති සක්කාරඤ්චෙව ගරුකාරඤ්ච කරිත්වා. අධිකො හොතීති අතිරෙකො හොති. සීලක්ඛන්ධන්ති සීලරාසිං. පරිපූරෙස්සාමීති තං අතිරෙකසීලං පුග්ගලං නිස්සාය අත්තනො අපරිපූරං සීලරාසිං පරිපූරං කරිස්සාමි. තත්ථ තත්ථ පඤ්ඤාය අනුග්ගහෙස්සාමීති එත්ථ සීලස්ස ¶ අසප්පායෙ අනුපකාරධම්මෙ වජ්ජෙත්වා සප්පායෙ උපකාරධම්මෙ සෙවන්තො තස්මිං තස්මිං ඨානෙ සීලක්ඛන්ධං පඤ්ඤාය අනුග්ගණ්හාති නාම. සමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙසුපි එසෙව නයො.

124. ජිගුච්ඡිතබ්බාදීසු – ජිගුච්ඡිතබ්බොති ගූථං විය ජිගුච්ඡිතබ්බො. අථ ඛො නන්ති අථ ඛො අස්ස. කිත්තිසද්දොති කථාසද්දො. එවමෙවන්ති එත්ථ ගූථකූපො විය දුස්සීල්යං දට්ඨබ්බං. ගූථකූපෙ පතිත්වා ඨිතො ධමනීඅහි විය දුස්සීලපුග්ගලො. ගුථකූපතො උද්ධරියමානෙන තෙන අහිනා පුරිසස්ස සරීරං ආරුළ්හෙනාපි අදට්ඨභාවො විය දුස්සීලං සෙවමානස්සාපි ¶ තස්ස කිරියාය ¶ කාරණභාවො සරීරං ගූථෙන මක්ඛෙත්වා අහිනො ගතකාලො විය දුස්සීලං සෙවමානස්ස පාපකිත්තිසද්දස්ස අබ්භුග්ගමනකාලො වෙදිතබ්බො.

125. තින්දුකාලාතන්ති තින්දුකරුක්ඛඅලාතං. භිය්යොසො මත්තාය චිච්චිටායතීති තඤ්හි ඣායමානං පකතියාපි පපටිකායො මුඤ්චන්තං චිච්චිටායති චිටිචිටාති සද්දං කරොති. ඝට්ටිතං පන අධිමත්තං කරොතීති අත්ථො. එවමෙවන්ති එවමෙවං කොධනො අත්තනො ධම්මතායපි උද්ධතො චණ්ඩිකතො හුත්වා චරති. අප්පමත්තකං පන වචනං වුත්තකාලෙ ‘මාදිසං නාම එවං වදතී’ති අතිරෙකතරං උද්ධතො චණ්ඩිකතො හුත්වා චරති. ගූථකූපොති ගූථපුණ්ණකූපො, ගූථරාසියෙව වා. ඔපම්මසංසන්දනං පනෙත්ථ පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තස්මා එවරූපො පුග්ගලො අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බොති යස්මා කොධනො අතිසෙවියමානොපි අතිඋපසඞ්කමියමානොපි කුජ්ඣතියෙව, ‘කිං ඉමිනා’ති පටික්කමන්තොපි කුජ්ඣතියෙව, තස්මා පලාලග්ගි විය අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බො. කිං වුත්තං හොති? යො හි පලාලග්ගිං අතිඋපසඞ්කමිත්වා තප්පති, තස්ස සරීරං ඣායති. යො අතිපටික්කමිත්වා තප්පති, තස්ස සීතං න වූපසම්මති. අනුපසඞ්කමිත්වා අපටික්කමිත්වා පන මජ්ඣත්තභාවෙන තප්පෙන්තස්ස සීතං වූපසම්මති, කායොපි න ඩය්හති. තස්මා පලාලග්ගි විය කොධනො පුග්ගලො මජ්ඣත්තභාවෙන අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො, න සෙවිතබ්බො, න භජිතබ්බො, න පයිරුපාසිතබ්බො.

126. කල්යාණමිත්තොති සුචිමිත්තො. කල්යාණසහායොති සුචිසහායො. සහායොති සහගාමී සද්ධිංචරො. කල්යාණසම්පවඞ්කොති කල්යාණෙසු ¶ සුචිපුග්ගලෙසු සම්පවඞ්කො, තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරමානසොති අත්ථො.

127. සීලෙසු පරිපූරකාරීතිආදීසු – සීලෙසු පරිපූරකාරිනොති එතෙ අරියසාවකා යානි තානි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතානි, ආදිබ්රහ්මචරියකානි, පාරාජිකසඞ්ඛාතානි චත්තාරි මහාසීලසික්ඛාපදානි, තෙසං අවීතික්කමනතො යානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි ආපජ්ජන්ති, තෙහි ච වුට්ඨානතො සීලෙසු යං කත්තබ්බං, තං පරිපූරං සමත්තං කරොන්තීති ‘සීලෙසු පරිපූරකාරිනො’ති වුච්චන්ති. සමාධිපාරිබන්ධකානං පන කාමරාගබ්යාපාදානං, පඤ්ඤාපාරිබන්ධකස්ස ච සච්චපටිච්ඡාදකස්ස මොහස්ස ¶ අසමූහතත්තා, සමාධිං පඤ්ඤඤ්ච භාවෙන්තාපි සමාධිපඤ්ඤාසු යං ¶ කත්තබ්බං තං මත්තසො පමාණෙන පදෙසමත්තමෙව කරොන්තීති සමාධිස්මිං පඤ්ඤාය ච මත්තසො කාරිනොති වුච්චන්ති. ඉමිනා උපායෙන ඉතරෙසුපි ද්වීසු නයෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං මත්තසො කාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි තානි ආපජ්ජතිපි, වුට්ඨාතිපි. තං කිස්ස හෙතු? න හි මෙත්ථ, භික්ඛවෙ, අභබ්බතා වුත්තා. යානි ච ඛො තානි සික්ඛාපදානි ආදිබ්රහ්මචරියකානි බ්රහ්මචරියසාරුප්පානි, තත්ථ ධුවසීලො ච හොති, ඨිතසීලො ච, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති, අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු…පෙ… සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා, රාගදොසමොහානං තනුත්තා, සකදාගාමී හොති; සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං…පෙ… අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ ¶ , භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (අ. නි. 3.87).

130. සත්ථාරනිද්දෙසෙ – පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙතීති පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති. තත්රාති තෙසු තීසු ජනෙසු. තෙන දට්ඨබ්බොති තෙන පඤ්ඤාපනෙන සො සත්ථා රූපාවචරසමාපත්තියා ලාභීති දට්ඨබ්බොති අත්ථො. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො. සම්මාසම්බුද්ධො සත්ථා තෙන දට්ඨබ්බොති තෙන තිත්ථියෙහි අසාධාරණෙන පඤ්ඤාපනෙන අයං තතියො සත්ථා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො දට්ඨබ්බො. තිත්ථියා හි කාමානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා රූපභවං වක්ඛන්ති. රූපානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා ¶ අරූපභවං වක්ඛන්ති. වෙදනානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තා අසඤ්ඤභවං වක්ඛන්ති. සම්මා පඤ්ඤපෙන්තා ‘එවං පඤ්ඤපෙය්යුං’, නො ච සම්මා පඤ්ඤපෙතුං සක්කොන්ති. සම්මාසම්බුද්ධො පන කාමානං පරිඤ්ඤං පහානං අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති ¶ . රූපවෙදනානං පරිඤ්ඤං පහානං අරහත්තමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති. ඉමෙ තයො සත්ථාරොති ඉමෙ ද්වෙ ජනා බාහිරකා, එකො සම්මාසම්බුද්ධොති – ඉමස්මිං ලොකෙ තයො සත්ථාරො නාම.

131. දුතියෙ සත්ථාරනිද්දෙසෙ – දිට්ඨෙ චෙව ධම්මෙති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ. අත්තානං සච්චතො ථෙතතො පඤ්ඤපෙතීති ‘‘අත්තා නාමෙකො අත්ථි නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති භූතතො ථිරතො පඤ්ඤපෙති. අභිසම්පරායඤ්චාති අපරස්මිං අත්තභාවෙ එවමෙව පඤ්ඤපෙති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

132. චතුක්කනිද්දෙසෙ – අසප්පුරිසොති ලාමකපුරිසො. පාණං අතිපාතෙතීති පාණාතිපාතී. අදින්නං ආදියතීති අදින්නාදායී. කාමෙසු මිච්ඡා චරතීති කාමෙසුමිච්ඡාචාරී. මුසා වදතීති මුසාවාදී. සුරාමෙරයමජ්ජපමාදෙ තිට්ඨතීති සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨායී.

133. පාණාතිපාතෙ ¶ සමාදපෙතීති යථා පාණං අතිපාතෙති, තථා නං තත්ථ ගහණං ගණ්හාපෙති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො යස්මා සයං කතෙන ච දුස්සීල්යෙන සමන්නාගතො යඤ්ච සමාදපිතෙන කතං, තතො උපඩ්ඪස්ස දායාදො, තස්මා අසප්පුරිසෙන අසප්පුරිසතරොති වුච්චති. සප්පුරිසොති උත්තමපුරිසො.

135. සප්පුරිසෙන සප්පුරිසතරොති අත්තනා කතෙන සුසීල්යෙන සමන්නාගතත්තා යඤ්ච සමාදපිතො කරොති. තතො උපඩ්ඪස්ස දායාදත්තා උත්තමපුරිසෙන උත්තමපුරිසතරො.

136. පාපොති අකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතෙන දසවිධෙන පාපෙන සමන්නාගතො.

138. කල්යාණොති ¶ කුසලකම්මපථසඞ්ඛාතෙන දසවිධෙන කල්යාණධම්මෙන සමන්නාගතො සුද්ධකො ¶ භද්රකො. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

140. පාපධම්මාදීසු – පාපො ධම්මො අස්සාති පාපධම්මො. කල්යාණො ධම්මො අස්සාති කල්යාණධම්මො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

144. සාවජ්ජාදීසු – සාවජ්ජොති සදොසො. සාවජ්ජෙන කායකම්මෙනාති සදොසෙන පාණාතිපාතාදිනා කායකම්මෙන. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො තීහි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මස්ස සදොසත්තා, ගූථකුණපාදිභරිතො පදෙසො විය සාවජ්ජොති වුච්චති.

145. සාවජ්ජෙන බහුලන්ති යස්ස සාවජ්ජමෙව කායකම්මං බහු හොති, අප්පං අනවජ්ජං; සො සාවජ්ජෙන බහුලං කායකම්මෙන සමන්නාගතො, අප්පං අනවජ්ජෙනාති වුච්චති. ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. කො පන එවරූපො හොතීති? යො ගාමධම්මතාය වා නිගමධම්මතාය වා කදාචි කරහචි උපොසථං සමාදියති, සීලානි පූරෙති. අයං වුච්චතීති අයං එවරූපො පුග්ගලො ¶ තීහි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මෙසු සාවජ්ජස්සෙව බහුලතාය අනවජ්ජස්ස අප්පතාය වජ්ජබහුලොති වුච්චති.

යථා හි එකස්මිං පදෙසෙ දුබ්බණ්ණානි දුග්ගන්ධානි පුප්ඵානි රාසිකතානස්සු, තෙසං උපරි තහං තහං අතිමුත්තකවස්සිකපාටලානි පතිතානි භවෙය්යුං. එවරූපො අයං පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. යථා පන එකස්මිං පදෙසෙ අතිමුත්තකවස්සිකපාටලානි රාසිකතානස්සු, තෙසං උපරි තහං තහං දුබ්බණ්ණදුග්ගන්ධානි බදරපුප්ඵාදීනි පතිතානි භවෙය්යුං. එවරූපො තතියො පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. චතුත්ථො පන තීහිපි ද්වාරෙහි ආයූහනකම්මස්ස නිද්දොසත්තා, චතුමධුරභරිතසුවණ්ණපාති විය දට්ඨබ්බො. තෙසු පඨමො අන්ධබාලපුථුජ්ජනො. දුතියො අන්තරන්තරා කුසලස්ස කාරකො ලොකියපුථුජ්ජනො. තතියො සොතාපන්නො සකදාගාමිඅනාගාමිනොපි එතෙනෙව සඞ්ගහිතා. චතුත්ථො ඛීණාසවො. සො හි එකන්තෙන අනවජ්ජොයෙව. අයං අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායො.

148. උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීසු – උග්ඝටිතඤ්ඤූති එත්ථ උග්ඝටිතං නාම ¶ ඤාණුග්ඝාටනං, ඤාණෙ උග්ඝටිතමත්තෙයෙව ¶ ජානාතීති අත්ථො. සහ උදාහටවෙලායාති උදාහාරෙ උදාහටමත්තෙයෙව. ධම්මාභිසමයොති චතුසච්චධම්මස්ස ඤාණෙන සද්ධිං අභිසමයො. අයං වුච්චතීති අයං ‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’තිආදිනා නයෙන සංඛිත්තෙන මාතිකාය ඨපියමානාය දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අරහත්තං ගණ්හිතුං සමත්ථො පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූති වුච්චති.

149. විපඤ්චිතං විත්ථාරිතමෙව අත්ථං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. අයං වුච්චතීති අයං සඞ්ඛිත්තෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන අත්ථෙ භාජියමානෙ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො පුග්ගලො විපඤ්චිතඤ්ඤූති වුච්චති.

150. උද්දෙසාදීහි නෙතබ්බොති නෙය්යො. අනුපුබ්බෙන ධම්මාභිසමයො හොතීති අනුක්කමෙන අරහත්තප්පත්ති.

151. බ්යඤ්ජනපදමෙව ¶ පරමං අස්සාති පදපරමො. න තාය ජාතියා ධම්මාභිසමයො හොතීති න තෙන අත්තභාවෙන ඣානං වා විපස්සනං වා මග්ගං වා ඵලං වා නිබ්බත්තෙතුං සක්කොතීති අත්ථො.

152. යුත්තපටිභානාදීසු – පටිභානං වුච්චති ඤාණම්පි, ඤාණස්ස උපට්ඨිතවචනම්පි. තං ඉධ අධිප්පෙතං. අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තඤ්ච පටිභානමස්සාති යුත්තප්පටිභානො. පුච්ඡිතානන්තරමෙව සීඝං බ්යාකාතුං අසමත්ථතාය නො මුත්තං පටිභානමස්සාති නො මුත්තප්පටිභානො. ඉමිනා නයෙන සෙසා වෙදිතබ්බා. එත්ථ පන පඨමො – කිඤ්චි කාලං වීමංසිත්වා යුත්තමෙව පෙක්ඛති, තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො පරිග්ගහෙත්වා යුත්තපයුත්තකාරණමෙව කථෙති.

දුතියො – පුච්ඡානන්තරමෙව යෙන වා තෙන වා වචනෙන පටිබාහති, වීමංසිත්වාපි ච යුත්තං න පෙක්ඛති චතුනිකායිකපණ්ඩිතතිස්සත්ථෙරො විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො පඤ්හපරියොසානම්පි නාගමෙති, යං වා තං වා කථෙතියෙව. වචනත්ථං පනස්ස වීමංසියමානං කත්ථචි න ලග්ගති.

තතියො – පුච්ඡාසමකාලමෙව යුත්තං පෙක්ඛති, තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වචනං බ්යාකරොති තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො ¶ විය. සො කිර පඤ්හං පුට්ඨො සීඝමෙව කථෙති, යුත්තපයුත්තකාරණො ච හොති.

චතුත්ථො – පුට්ඨො සමානො නෙව යුත්තං පෙක්ඛති ¶ , න යෙන වා තෙන වා පටිබාහිතුං සක්කොති තිබ්බන්ධකාරනිමුග්ගො විය හොති ලාළුදායිත්ථෙරො විය.

156. ධම්මකථිකෙසු – අප්පඤ්ච භාසතීති සම්පත්තපරිසාය ථොකමෙව කථෙති. අසහිතඤ්චාති කථෙන්තො ච පන න අත්ථයුත්තං කාරණයුත්තං කථෙති. පරිසා චස්ස න කුසලා හොතීති සොතුං නිසින්නපරිසා චස්ස යුත්තායුත්තං කාරණාකාරණං සිලිට්ඨාසිලිට්ඨං න ජානාතීති අත්ථො. එවරූපොති අයං එවංජාතිකො බාලධම්මකථිකො. එවංජාතිකාය බාලපරිසාය ධම්මකථිකොත්වෙව නාමං ලභති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච ද්වෙයෙව ජනා සභාවධම්මකථිකා, ඉතරෙ පන ධම්මකථිකානං අන්තරෙ පවිට්ඨත්තා එවං වුත්තා.

157. වලාහකූපමෙසු ¶ වලාහකාති මෙඝා. ගජ්ජිතාති ථනිතා. තත්ථ ගජ්ජිත්වා නො වස්සනභාවො නාම පාපකො. මනුස්සා හි යථා දෙවො ගජ්ජති ‘සුවුට්ඨිකා භවිස්සතී’ති බීජානි නීහරිත්වා වපන්ති. අථ දෙවෙ අවස්සන්තෙ ඛෙත්තෙ බීජානි ඛෙත්තෙයෙව නස්සන්ති, ගෙහෙ බීජානි ගෙහෙයෙව නස්සන්තීති දුබ්භික්ඛං හොති. නො ගජ්ජිත්වා වස්සනභාවොපි පාපකොව. මනුස්සා හි ‘ඉමස්මිං කාලෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සතී’ති නින්නට්ඨානෙසුයෙව වප්පං කරොන්ති. අථ දෙවො වස්සිත්වා සබ්බබීජානි මහාසමුද්දං පාපෙති, දුබ්භික්ඛමෙව හොති. ගජ්ජිත්වා වස්සනභාවො පන භද්දකො. තදා හි සුභික්ඛං හොති. නො ගජ්ජිත්වා නො වස්සනභාවො එකන්තපාපකොව.

භාසිතා හොති නො කත්තාති ‘ඉදානි ගන්ථධුරං පූරෙස්සාමි, වාසධුරං පූරෙස්සාමී’ති කථෙතියෙව, න පන උද්දෙසං ගණ්හාති, න කම්මට්ඨානං භාවෙති.

කත්තා හොති නො භාසිතාති ‘ගන්ථධුරං වා පූරෙස්සාමි වාසධුරං වා’ති න භාසති. සම්පත්තෙ පන කාලෙ තමත්ථං සම්පාදෙති. ඉමිනා නයෙන ඉතරෙපි වෙදිතබ්බා. සබ්බං පනෙතං පච්චයදායකෙනෙව කථිතං. එකො හි ‘අසුකදිවසෙ නාම දානං දස්සාමී’ති සඞ්ඝං නිමන්තෙති, සම්පත්තකාලෙ නො කරොති. අයං පුග්ගලො පුඤ්ඤෙන පරිහායති, භික්ඛුසඞ්ඝොපි ලාභෙන පරිහායති ¶ . අපරො සඞ්ඝං අනිමන්තෙත්වාව සක්කාරං කත්වා ‘භික්ඛූ ආනෙස්සාමී’ති න ලභති, සබ්බෙ අඤ්ඤත්ථ නිමන්තිතා හොන්ති. අයම්පි පුඤ්ඤෙන පරිහායති ¶ , සඞ්ඝොපි තෙන ලාභෙන පරිහායති. අපරො පඨමං සඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා, පච්ඡා සක්කාරං කත්වා දානං දෙති, අයං කිච්චකාරී හොති. අපරො නෙව සඞ්ඝං නිමන්තෙති, න දානං දෙති, අයං ‘පාපපුග්ගලො’ති වෙදිතබ්බො.

158. මූසිකූපමෙසු – ගාධං කත්තා නො වසිතාති අත්තනො ආසයං බිලං කූපං ඛණති, නො තත්ථ වසති, කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ වසති, එවං බිළාරාදිඅමිත්තවසං ගච්ඡති. ඛත්තාතිපි පාඨො. වසිතා නො ගාධං කත්තාති සයං න ඛණති, පරෙන ඛතෙ බිලෙ වසති, එවං ජීවිතං රක්ඛති. තතියා ද්වෙපි කරොන්තී, ජීවිතං රක්ඛති. චතුත්ථා ද්වෙපි අකරොන්තී අමිත්තවසං ගච්ඡති. ඉමාය පන උපමාය උපමිතෙසු පුග්ගලෙසු ¶ පඨමො යථා සා මූසිකා ගාධං ඛණති, එවං නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං උග්ගණ්හාති. යථා පන සා තත්ථ න වසති, කිස්මිඤ්චිදෙව ඨානෙ වසන්තී, අමිත්තවසං ගච්ඡති; තථා අයම්පි පරියත්තිවසෙන ඤාණං පෙසෙත්වා චතුසච්චධම්මං න පටිවිජ්ඣති, ලොකාමිසට්ඨානෙසුයෙව චරන්තො මච්චුමාරකිලෙසමාරදෙවපුත්තමාරසඞ්ඛාතානං අමිත්තානං වසං ගච්ඡති. දුතියො යථා සා මූසිකා ගාධං න ඛණති, එවං නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං න උග්ගණ්හාති. යථා පන පරෙන ඛතබිලෙ වසන්තී ජීවිතං රක්ඛති; එවං පරස්ස කථං සුත්වා චතුසච්චධම්මං පටිවිජ්ඣිත්වා තිණ්ණං මාරානං වසං අතික්කමති. ඉමිනා නයෙන තතියචතුත්ථෙසුපි ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

159. අම්බූපමෙසු – ආමං පක්කවණ්ණීති අන්තො ආමං බහි පක්කසදිසං. පක්කං ආමවණ්ණීති අන්තො පක්කං බහි ආමසදිසං. සෙසද්වයෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ යථා අම්බෙ අපක්කභාවො ආමතා හොති, එවං පුග්ගලෙපි පුථුජ්ජනභාවො ආමතා, අරියභාවො පක්කතා. යථා ච තත්ථ පක්කසදිසතා පක්කවණ්ණිතා; එවං පුග්ගලෙපි අරියානං අභික්කමනාදිසදිසතා පක්කවණ්ණිතාති – ඉමිනා නයෙන උපමිතපුග්ගලෙසු ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

160. කුම්භූපමෙසු ¶ – කුම්භොති ඝටො. තුච්ඡොති අන්තො රිත්තො. පිහිතොති පිදහිත්වා ඨපිතො. පුරොති අන්තො පුණ්ණො. විවටොති විවරිත්වා ඨපිතො. උපමිතපුග්ගලෙසු පනෙත්ථ අන්තො ගුණසාරවිරහිතො ¶ තුච්ඡො බාහිරසොභනතාය පිහිතො පුග්ගලො වෙදිතබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

161. උදකරහදූපමෙසු – උදකරහදො තාව ජණ්ණුමත්තෙපි උදකෙ සති පණ්ණරසසම්භින්නවණ්ණත්තා වා බහලත්තා වා උදකස්ස අපඤ්ඤායමානතලො උත්තානො ගම්භීරොභාසො නාම හොති. තිපොරිස චතුපොරිසෙපි පන උදකෙ සති අච්ඡත්තා උදකස්ස පඤ්ඤායමානතලො ගම්භීරො උත්තානොභාසො නාම හොති. උභයකාරණසම්භාවතො පන ඉතරෙ ද්වෙ වෙදිතබ්බා. පුග්ගලොපි කිලෙසුස්සදභාවතො ගුණගම්භීරතාය ච අභාවතො ගුණගම්භීරානං සදිසෙහි අභික්කමාදීහි යුත්තො උත්තානො ගම්භීරොභාසො නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසාපි වෙදිතබ්බා.

162. බලීබද්දූපමෙසු ¶ – බලීබද්දො තාව යො අත්තනො ගොගණං ඝට්ටෙති උබ්බෙජෙති, පරගොගණෙ පන සොරතො සුඛසීලො හොති – අයං සකගවචණ්ඩො නො පරගවචණ්ඩො නාම. පුග්ගලොපි අත්තනො පරිසං ඝට්ටෙන්තො විජ්ඣන්තො ඵරුසෙන සමුදාචරන්තො, පරපරිසාය පන සොරච්චං නිවාතවුත්තිතං ආපජ්ජන්තො සකගවචණ්ඩො හොති නො පරගවචණ්ඩො නාමාති. ඉමිනා නයෙන සෙසාපි වෙදිතබ්බා. නිද්දෙසවාරෙ පනෙත්ථ උබ්බෙජිතා හොතීති ඝට්ටෙත්වා විජ්ඣිත්වා උබ්බෙගප්පත්තං කරොතිච්චෙව අත්ථො.

163. ආසීවිසූපමෙසු – ආසීවිසො තාව යස්ස විසං ආසුං ආගච්ඡති සීඝං ඵරති; ඝොරං පන න හොති, චිරකාලං න පීළෙති – අයං ආගතවිසො නො ඝොරවිසො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. පුග්ගලවිභාජනං පන උත්තානත්ථමෙව.

164. අනනුවිච්ච අපරියොගාහෙත්වා අවණ්ණාරහස්ස වණ්ණං භාසිතා හොතීතිආදීසු අනනුවිච්චාති අතුලයිත්වා, අපරිග්ගණ්හිත්වා. අපරියොගාහෙත්වාති පඤ්ඤාය ගුණෙ අනොගාහෙත්වා.

166. භූතං තච්ඡන්ති විජ්ජමානතො භූතං, අවිපරීතතො තච්ඡං. කාලෙනාති යුත්තපයුත්තකාලෙන. තත්ර කාලඤ්ඤූ හොතීති යමිදං ¶ කාලෙනාති වුත්තං. තත්ර යො පුග්ගලො කාලඤ්ඤූ හොති, කාලං ජානාති, තස්ස පඤ්හස්ස වෙය්යාකරණත්ථාය ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ පුච්ඡිතෙනාපි මයා ¶ න කථෙතබ්බා, ඉමස්මිං කාලෙ කථෙතබ්බා’’ති – අයං කාලෙන භණති නාම. උපෙක්ඛකො විහරතීති මජ්ඣත්තභූතාය උපෙක්ඛාය ඨිතො හුත්වා විහරති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

167. උට්ඨානඵලූපජීවීතිආදීසු – යො උට්ඨානවීරියෙනෙව දිවසං වීතිනාමෙත්වා තස්ස නිස්සන්දඵලමත්තං කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා ජීවිකං කප්පෙති, තං පන උට්ඨානං ආගම්ම කිඤ්චි පුඤ්ඤඵලං න පටිලභති, තං සන්ධාය යස්ස පුග්ගලස්ස උට්ඨහතොතිආදි වුත්තං. තතූපරි දෙවාති තතො උපරි බ්රහ්මකායිකාදයො දෙවා. තෙසඤ්හි උට්ඨානවීරියෙන කිච්චං නාම නත්ථි. පුඤ්ඤඵලමෙව උපජීවන්ති. පුඤ්ඤවතො චාති ඉදං පුඤ්ඤවන්තෙ ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො චෙව භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා නිම්මානරතිපරියොසානෙ දෙවෙ ච සන්ධාය ¶ වුත්තං. සබ්බෙපි හෙතෙ වායාමඵලඤ්චෙව පුඤ්ඤඵලඤ්ච අනුභවන්ති. නෙරයිකා පන නෙව උට්ඨානෙන ආජීවං උප්පාදෙතුං සක්කොන්ති, නාපි නෙසං පුඤ්ඤඵලෙන කොචි ආජීවො උප්පජ්ජති.

168. තමාදීසු – ‘‘නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො’’තිආදිකෙන තමෙන යුත්තොති තමො. කායදුච්චරිතාදීහි පුන නිරයතමූපගමනතො තමපරායණො. නෙසාදකුලෙති මිගලුද්දකාදීනං කුලෙ. වෙනකුලෙති විලීවකාරකුලෙ. රථකාරකුලෙති චම්මකාරකුලෙ. පුක්කුසකුලෙති පුප්ඵඡඩ්ඩකකුලෙ. කසිරවුත්තිකෙති දුක්ඛවුත්තිකෙ. දුබ්බණ්ණොති පංසුපිසාචකො විය ඣාමඛාණුවණ්ණො. දුද්දසිකොති විජාතමාතුයාපි අමනාපදස්සනො. ඔකොටිමකොති ලකුණ්ඩකො. කාණොති එකක්ඛිකාණො වා උභයක්ඛිකාණො වා. කුණීති එකහත්ථකුණී වා උභයහත්ථකුණී වා. ඛඤ්ජොති එකපාදඛඤ්ජො වා උභයපාදඛඤ්ජො වා. පක්ඛහතොති හතපක්ඛො පීඨසප්පී. පදීපෙය්යස්සාති තෙලකපල්ලකාදිනො පදීපූපකරණස්ස. එවං පුග්ගලො තමො හොති තමපරායණොති එත්ථ එකො පුග්ගලො බහිද්ධා ආලොකං අදිස්වා මාතුකුච්ඡිස්මිඤ්ඤෙව කාලං කත්වා අපායෙසු නිබ්බත්තන්තො සකලෙපි කප්පෙ සංසරති. සොපි තමො තමපරායණොව. සො පන කුහකපුග්ගලො භවෙය්ය. කුහකස්ස හි එවරූපා නිබ්බත්ති හොතීති වුත්තං.

එත්ථ ච නීචෙ කුලෙ පච්චාජාතො ¶ හොති චණ්ඩාලකුලෙ වාතිආදීහි ආගමනවිපත්ති චෙව පුබ්බුප්පන්නපච්චයවිපත්ති ච දස්සිතා. දලිද්දෙතිආදීහි පවත්තිපච්චයවිපත්ති. කසිරවුත්තිකෙතිආදීහි ආජීවුපායවිපත්ති. දුබ්බණ්ණොතිආදීහි රූපවිපත්ති. බහ්වාබාධොතිආදීහි දුක්ඛකාරණසමායොගො. න ලාභීතිආදීහි සුඛකාරණවිපත්ති චෙව උපභොගවිපත්ති ¶ ච. කායෙන දුච්චරිතන්තිආදීහි තමපරායණභාවස්ස කාරණසමායොගො. කායස්ස භෙදාතිආදීහි සම්පරායිකතමූපගමො. සුක්කපක්ඛො වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

අපිචෙත්ථ තිවිධාය කුලසම්පත්තියා පච්චාජාතිආදිකෙන ජොතිනා යුත්තතො ජොති, ආලොකභූතොති වුත්තං හොති. කායසුචරිතාදීහි පන සග්ගූපපත්තිජොතිභාවූපගමනතො ජොතිපරායණො. ඛත්තියමහාසාලකුලෙ වාතිආදීසු ඛත්තියමහාසාලාති ඛත්තියා මහාසාරා ¶ මහාසාරප්පත්තා ඛත්තියා. යෙසඤ්හි ඛත්තියානං හෙට්ඨිමන්තෙන කොටිසතං නිධානගතං හොති, තයො කහාපණකුම්භා වළඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතා හොන්ති, තෙ ඛත්තියමහාසාලා නාම. යෙසං බ්රාහ්මණානං අසීතිකොටිධනං නිහිතං හොති, දියඩ්ඪො කහාපණකුම්භො වළඤ්ජනත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා නාම. යෙසං ගහපතීනං චත්තාලීසකොටිධනං නිහිතං හොති, කහාපණකුම්භො වළඤ්ජත්ථාය ගෙහමජ්ඣෙ රාසිං කත්වා ඨපිතො හොති, තෙ ගහපතිමහාසාලා නාම. තෙසං කුලෙති අත්ථො. අඩ්ඪෙති ඉස්සරෙ. නිධානගතධනස්ස මහන්තතාය මහද්ධනෙ. සුවණ්ණරජතභාජනාදීනං උපභොගභණ්ඩානං මහන්තතාය මහාභොගෙ. නිධානගතස්ස ජාතරූපරජතස්ස පහූතතාය පහූතජාතරූපරජතෙ. විත්තූපකරණස්ස තුට්ඨිකරණස්ස පහූතතාය පහූතවිත්තූපකරණෙ. ගොධනාදීනඤ්ච සත්තවිධධඤ්ඤානඤ්ච පහූතතාය පහූතධනධඤ්ඤෙ. අභිරූපොති සුන්දරරූපො. දස්සනීයොති අඤ්ඤං කම්මං පහාය දිවසම්පි පස්සිතබ්බයුත්තො. පාසාදිකොති දස්සනෙනෙව චිත්තපසාදාවහො. පරමායාති උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති පොක්ඛරවණ්ණතාය. පොක්ඛරං වුච්චති සරීරං. තස්ස වණ්ණසම්පත්තියාති අත්ථො. සමන්නාගතොති උපෙතො.

169. ඔණතොණතාදීසු ¶ – දිට්ඨධම්මිකාය වා සම්පරායිකාය වා සම්පත්තියා විරහිතො ඔණතො. නීචො, ලාමකොති අත්ථො. තබ්බිපක්ඛතො උණ්ණතො. උච්චො, උග්ගතොති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ තමාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අපිච – ඔණතොණතොති ඉදානි නීචො, ආයතිම්පි නීචොව භවිස්සති. ඔණතුණ්ණතොති ඉදානි නීචො, ආයතිං උච්චො භවිස්සති. උණ්ණතොණතොති ඉදානි උච්චො, ආයතිං නීචො භවිස්සති. උණ්ණතුණ්ණතොති ඉදානි උච්චො, ආයතිම්පි උච්චොව භවිස්සතීති.

170. රුක්ඛූපමෙසු – රුක්ඛො තාව ඵෙග්ගුසාරපරිවාරොති වනජෙට්ඨකරුක්ඛො සයං ඵෙග්ගු හොති ¶ , පරිවාරරුක්ඛා පනස්ස සාරා හොන්ති. ඉමිනා නයෙන සෙසා වෙදිතබ්බා. පුග්ගලෙසු පන සීලසාරවිරහතො ඵෙග්ගුතා, සීලාචාරසමන්නාගමෙන ච සාරතා වෙදිතබ්බා.

171. රූපප්පමාණාදීසු ¶ – සම්පත්තියුත්තං රූපං පමාණං කරොතීති රූපප්පමාණො. තත්ථ පසාදං ජනෙතීති රූපප්පසන්නො. කිත්තිසද්දභූතං ඝොසං පමාණං කරොතීති ඝොසප්පමාණො. ආරොහං වාතිආදීසු පන – ආරොහන්ති උච්චත්තනං. පරිණාහන්ති කිසථූලභාවාපගතං පරික්ඛෙපසම්පත්තිං. සණ්ඨානන්ති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං දීඝරස්සවට්ටතාදියුත්තට්ඨානෙසු තථාභාවං. පාරිපූරින්ති යථාවුත්තප්පකාරානං අනූනතං, ලක්ඛණපරිපුණ්ණභාවං වා. පරවණ්ණනායාති පරෙහි පරම්මුඛා නිච්ඡාරිතාය ගුණවණ්ණනාය. පරථොමනායාති පරෙහි ථුතිවසෙන ගාථාදිඋපනිබන්ධනෙන වුත්තාය ථොමනාය. පරපසංසනායාති පරෙහි සම්මුඛා වුත්තාය පසංසාය. පරවණ්ණහාරිකායාති පරම්පරථුතිවසෙන පරෙහි පවත්තිතාය වණ්ණහරණාය.

172. චීවරලූඛන්ති චීවරස්ස දුබ්බණ්ණාදිභාවෙන ලූඛතං. පත්තලූඛන්ති භාජනස්ස වණ්ණසණ්ඨානවත්ථූහි ලූඛතං. සෙනාසනලූඛන්ති නාටකාදිසම්පත්තිවිරහෙන සෙනාසනස්ස ලූඛතං. විවිධන්ති අචෙලකාදිභාවෙන අනෙකප්පකාරං. දුක්කරකාරිකන්ති සරීරතාපනං.

අපරො නයො – ඉමෙසු හි චතූසු පුග්ගලෙසු රූපෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො රූපප්පමාණො නාම. රූපප්පසන්නොති තස්සෙව අත්ථවචනං. ඝොසෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ඝොසප්පමාණො ¶ නාම. චීවරලූඛපත්තලූඛෙසු පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ලූඛප්පමාණො නාම. ධම්මෙ පමාණං ගහෙත්වා පසන්නො ධම්මප්පමාණො නාම. ඉතරානි තෙසංයෙව අත්ථවචනානි. සබ්බසත්තෙ ච තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා ද්වෙ කොට්ඨාසා රූපප්පමාණා, එකො න රූපප්පමාණො. පඤ්ච කොට්ඨාසෙ කත්වා චත්තාරො කොට්ඨාසා ඝොසප්පමාණා, එකො න ඝොසප්පමාණො. දස කොට්ඨාසෙ කත්වා නව කොට්ඨාසා ලූඛප්පමාණා, එකො න ලූඛප්පමාණො. සතසහස්සං කොට්ඨාසෙ කත්වා පන එකො කොට්ඨාසොව ධම්මප්පමාණො, සෙසා න ධම්මප්පමාණා. එවමයං චතුප්පමාණො ලොකසන්නිවාසො.

එතස්මිං චතුප්පමාණෙ ලොකසන්නිවාසෙ බුද්ධෙසු අප්පසන්නා මන්දා, පසන්නාව බහුකා. රූපප්පමාණස්ස හි බුද්ධරූපතො උත්තරි පසාදාවහං රූපං නාම නත්ථි. ඝොසප්පමාණස්ස බුද්ධානං කිත්තිඝොසතො උත්තරි පසාදාවහො ඝොසො නාම නත්ථි. ලූඛප්පමාණස්ස කාසිකානි වත්ථානි මහාරහානි ¶ ¶ කඤ්චනභාජනානි තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ සබ්බසම්පත්තියුත්තෙ පාසාදවරෙ පහාය පංසුකූලචීවරසෙලමයපත්තරුක්ඛමූලාදිසෙනාසනසෙවිනො බුද්ධස්ස භගවතො ලූඛතො උත්තරි පසාදාවහං අඤ්ඤං ලූඛං නාම නත්ථි. ධම්මප්පමාණස්ස සදෙවකෙ ලොකෙ අසාධාරණසීලාදිගුණස්ස තථාගතස්ස සීලාදිගුණතො උත්තරි පසාදාවහො අඤ්ඤො සීලාදිගුණො නාම නත්ථි. ඉති භගවා ඉමං චතුප්පමාණිකං ලොකසන්නිවාසං මුට්ඨිනා ගහෙත්වා විය ඨිතොති.

173. අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු – සීලසම්පන්නොති සීලෙන සම්පන්නො සමන්නාගතො. සමාධිසම්පන්නොතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච සීලං ලොකියලොකුත්තරං කථිතං. තථා සමාධිපඤ්ඤා ච. විමුත්ති අරහත්තඵලවිමුත්තියෙව. ඤාණදස්සනං එකූනවීසතිවිධං පච්චවෙක්ඛණඤාණං. නො පරන්තිආදීසු – පරපුග්ගලං ‘‘තයාපි සීලසම්පන්නෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා යථා සීලං සමාදියති, එවං න සමාදපෙති, න ගණ්හාපෙති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. එතෙසු පන චතූසු පඨමො වක්කලිත්ථෙරසදිසො හොති. දුතියො උපනන්දසක්යපුත්තසදිසො ¶ . තතියො සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානත්ථෙරසදිසො. චතුත්ථො දෙවදත්තසදිසොති වෙදිතබ්බො.

174. අත්තන්තපාදීසු – අත්තානං තපති දුක්ඛාපෙතීති අත්තන්තපො. අත්තනො පරිතාපනානුයොගං අත්තපරිතාපනානුයොගං. අචෙලකොති නිච්චෙලො, නග්ගො. මුත්තාචාරොති විසට්ඨාචාරො. උච්චාරකම්මාදීසු ලොකියකුලපුත්තාචාරෙන විරහිතො ඨිතකොව උච්චාරං කරොති, පස්සාවං කරොති, ඛාදති, භුඤ්ජති ච. හත්ථාපලෙඛනොති හත්ථෙ පිණ්ඩම්හි නිට්ඨිතෙ ජිව්හාය හත්ථං අපලෙඛති. උච්චාරං වා කත්වා හත්ථස්මිඤ්ඤෙව දණ්ඩකසඤ්ඤී හුත්වා හත්ථෙන අපලෙඛතීති දස්සෙති. තෙ කිර දණ්ඩකං සත්තොති පඤ්ඤපෙන්ති. තස්මා තෙසං පටිපදං පූරෙන්තො එවං කරොති. භික්ඛාගහණත්ථං ‘එහි භද්දන්තෙ’ති වුත්තො, න එතීති නඑහිභද්දන්තිකො. තෙන හි ‘තිට්ඨ භද්දන්තෙ’ති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති නතිට්ඨභද්දන්තිකො. තදුභයම්පි හෙතං තිත්ථියා ‘‘එතස්ස වචනං කතං භවිස්සතී’’ති න කරොන්ති. අභිහටන්ති පුරෙතරං ගහෙත්වා ආහටං භික්ඛං. උද්දිස්සකතන්ති ‘‘ඉමං තුම්හෙ උද්දිස්ස කත’’න්ති එවං ආරොචිතභික්ඛං. න නිමන්තනන්ති ‘‘අසුකං නාම කුලං වා වීථිං වා ගාමං වා පවිසෙය්යාථා’’ති එවං නිමන්තිතභික්ඛම්පි න සාදියති, න ගණ්හාති.

න ¶ කුම්භිමුඛාති කුම්භිතො උද්ධරිත්වා දිය්යමානං භික්ඛං න ගණ්හාති. න කළොපිමුඛාති ¶ කළොපීති උක්ඛලි, පච්ඡි වා. තතොපි න ගණ්හාති. කස්මා? කුම්භී කළොපියො කටච්ඡුනා පහාරං ලභන්තීති. න එළකමන්තරන්ති උම්මාරං අන්තරං කත්වා දිය්යමානං න ගණ්හාති. කස්මා? අයං මං නිස්සාය අන්තරකරණං ලභතීති. දණ්ඩමුසලෙසුපි එසෙව නයො. ද්වින්නන්ති ද්වීසු භුඤ්ජමානෙසු එකස්මිං උට්ඨාය දෙන්තෙ න ගණ්හති. කස්මා? කබළන්තරායො හොතීති. න ගබ්භිනියාතිආදීසු පන ගබ්භිනියා කුච්ඡියං දාරකො කිලමති. පායන්තියා දාරකස්ස ඛීරන්තරායො හොති. පුරිසන්තරගතාය රතිඅන්තරායො හොතීති න ගණ්හාති න සඞ්කිත්තීසූති සඞ්කිත්තෙත්වා කතභත්තෙසු. දුබ්භික්ඛසමයෙ කිර අචෙලකසාවකා අචෙලකානං අත්ථාය තතො තතො තණ්ඩුලාදීනි සමාදපෙත්වා ¶ භත්තං පචන්ති, උක්කට්ඨාචෙලකො තතො න පටිග්ගණ්හාති. න යත්ථ සාති යත්ථ සුනඛො ‘පිණ්ඩං ලභිස්සාමී’ති උපට්ඨිතො හොති, තත්ථ තස්ස අදත්වා ආහටං න ගණ්හාති. කස්මා? එතස්ස පිණ්ඩන්තරායො හොතීති.

සණ්ඩසණ්ඩචාරිනීති සමූහසමූහචාරිනී. සචෙ හි අචෙලකං දිස්වා ‘ඉමස්ස භික්ඛං දස්සාමා’ති මානුස්සකා භත්තගෙහං පවිසන්ති, තෙසු ච පවිසන්තෙසු කළොපිමුඛාදීසු නිලීනා මක්ඛිකා උප්පතිත්වා සණ්ඩසණ්ඩා චරන්ති, තතො ආහටං භික්ඛං න ගණ්හාති. කස්මා? මං නිස්සාය මක්ඛිකානං ගොචරන්තරායො ජාතොති. ථුසොදකන්ති සබ්බසස්සසම්භාරෙහි කතං සොවීරකං. එත්ථ ච සුරාපානමෙව සාවජ්ජං. අයං පන එතස්මිම්පි සාවජ්ජසඤ්ඤී. එකාගාරිකොති යො එකස්මිංයෙව ගෙහෙ භික්ඛං ලභිත්වා නිවත්තති. එකාලොපිකොති යො එකෙනෙව ආලොපෙන යාපෙති. ද්වාගාරිකාදීසුපි එසෙව නයො. එකිස්සාපි දත්තියාති එකාය දත්තියා. දත්ති නාම එකා ඛුද්දකපාති හොති, යත්ථ අග්ගභික්ඛං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙන්ති.

එකාහිකන්ති එකදිවසන්තරිකං. අඩ්ඪමාසිකන්ති අඩ්ඪමාසන්තරිකං. පරියායභත්තභොජනන්ති වාරභත්තභොජනං. එකාහවාරෙන ද්වීහවාරෙන සත්තාහවාරෙන අඩ්ඪමාසවාරෙනාති – එවං දිවසවාරෙන ආභතභත්තභොජනං. සාකභක්ඛොති අල්ලසාකභක්ඛො. සාමාකභක්ඛොති සාමාකතණ්ඩුලභක්ඛො. නීවාරාදීසු – නීවාරා නාම තාව අරඤ්ඤෙ සයං ජාතා වීහිජාති. දද්දුලන්ති චම්මකාරෙහි චම්මං විලිඛිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං. හටං වුච්චති ¶ සිලෙසොපි, සෙවාලොපි කණිකාරාදිරුක්ඛනිය්යාසොපි. කණන්ති කුණ්ඩකං. ආචාමොති භත්තඋක්ඛලිකාය ලග්ගො ඣාමොදනො. තං ඡඩ්ඩිතට්ඨානෙ ගහෙත්වා ඛාදති. ‘‘ඔදනකඤ්ජිය’’න්තිපි වදන්ති. පිඤ්ඤාකාදයො පාකටා එව. පවත්තඵලභොජීති පතිතඵලභොජී.

සාණානීති ¶ සාණවාකචෙලානි. මසාණානීති මිස්සකචෙලානි. ඡවදුස්සානීති මතසරීරතො ඡඩ්ඩිතවත්ථානි. එරකතිණාදීනි වා ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනානි. පංසුකූලානීති පථවියං ඡඩ්ඩිතනන්තකානි. තිරීටානීති රුක්ඛත්තචවත්ථානි. අජිනන්ති ¶ අජිනමිගචම්මං. අජිනක්ඛිපන්ති තදෙව මජ්ඣෙ ඵාලිතං. සඛුරකන්තිපි වදන්ති. කුසචීරන්ති කුසතිණානි ගන්ථෙත්වා කතචීරකං. වාකචීරඵලකචීරෙසුපි එසෙව නයො. කෙසකම්බලන්ති මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලං. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි තන්තාවුතානං වත්ථානං කෙසකම්බලො තෙසං පතිකුට්ඨො අක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 3.138). වාළකම්බලන්ති අස්සවාළාදීහි කතකම්බලං. උලූකපක්ඛන්ති උලූකපත්තානි ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනං. උබ්භට්ඨකොති උද්ධං ඨිතකො.

උක්කුටිකප්පධානමනුයුත්තොති උක්කුටිකවීරියං අනුයුත්තො. ගච්ඡන්තොපි උක්කුටිකොව හුත්වා උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා ගච්ඡති. කණ්ටකාපස්සයිකොති අයකණ්ටකෙ වා පකතිකණ්ටකෙ වා භූමියං කොට්ටෙත්වා තත්ථ චම්මං අත්ථරිත්වා ඨානචඞ්කමාදීනි කරොති. සෙය්යන්ති සයන්තොපි තත්ථෙව සෙය්යං කප්පෙති. සායං තතියමස්සාති සායතතියකං. ‘‘පාතො, මජ්ඣන්හිකෙ, සායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පාපං පවාහෙස්සාමී’’ති උදකොරොහනානුයොගං අනුයුත්තො විහරති.

175. පරං තපතීති පරන්තපො. පරෙසං පරිතාපනානුයොගං පරපරිතාපනානුයොගං. ඔරබ්භිකාදීසු – උරබ්භා වුච්චන්ති එළකා. උරබ්භෙ හනතීති ඔරබ්භිකො. සූකරිකාදීසුපි – එසෙව නයො. ලුද්දොති දාරුණො කක්ඛළො. මච්ඡඝාතකොති මච්ඡබන්ධො කෙවට්ටො. බන්ධනාගාරිකොති බන්ධනාගාරගොපකො. කුරූරකම්මන්තාති දාරුණකම්මන්තා.

176. මුද්ධාවසිත්තොති ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තො. පුරත්ථිමෙන නගරස්සාති නගරතො පුරත්ථිමදිසාය. සන්ධාගාරන්ති යඤ්ඤසාලං ¶ . ඛරාජිනං නිවාසෙත්වාති සඛුරං අජිනචම්මං නිවාසෙත්වා. සප්පිතෙලෙනාති සප්පිනා ච තෙලෙන ච. ඨපෙත්වා හි සප්පිං අවසෙසො යො කොචි ස්නෙහො තෙලන්ති වුච්චති. කණ්ඩුවමානොති නඛානං ඡින්නත්තා කණ්ඩුවිතබ්බකාලෙ තෙන කණ්ඩුවමානො. අනන්තරහිතායාති අසන්ථතාය. සරූපවච්ඡායාති සදිසවච්ඡාය. සචෙ ගාවී සෙතා හොති, වච්ඡොපි සෙතකොව සචෙ කබරා වා, රත්තා වා, වච්ඡොපි තාදිසොවාති – එවං සරූපවච්ඡාය. සො එවමාහාති ¶ සො රාජා එවං වදෙති. වච්ඡතරාති තරුණවච්ඡකභාවං අතික්කන්තා ¶ බලවවච්ඡා. වච්ඡතරීසුපි එසෙව නයො. බරිහිසත්ථායාති පරික්ඛෙපකරණත්ථාය චෙව යඤ්ඤභූමියං අත්ථරණත්ථාය ච.

177. දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. නිච්ඡාතොති ඡාතං වුච්චති තණ්හා, සා අස්ස නත්ථීති නිච්ඡාතො. සබ්බකිලෙසානං නිබ්බුතත්තා නිබ්බුතො. අන්තො තාපනකිලෙසානං අභාවා සීතලො ජාතොති සීතීභූතො. ඣානමග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි පටිසංවෙදෙතීති සුඛප්පටිසංවෙදී. බ්රහ්මභූතෙන අත්තනාති සෙට්ඨභූතෙන අත්තනා.

ඉමං පන පුග්ගලං බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය දස්සෙතුං – ඉධ තථාගතොතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතොති අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථාවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති. අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතානෙව. තං ධම්මන්ති තං වුත්තප්පකාරසම්පදං ධම්මං. සුණාති ගහපති වාති කස්මා පඨමං ගහපතිං නිද්දිසති? නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච. යෙභුය්යෙන හි ඛත්තියකුලතො පබ්බජිතා ජාතිං නිස්සාය මානං කරොන්ති. බ්රාහ්මණකුලා පබ්බජිතා මන්තෙ නිස්සාය මානං කරොන්ති. හීනජච්චකුලා පබ්බජිතා අත්තනො විජාතිතාය පතිට්ඨාතුං න සක්කොන්ති. ගහපතිදාරකා පන කච්ඡෙහි සෙදං මුඤ්චන්තෙහි පිට්ඨියා ලොණං පුප්ඵමානාය භූමිං කසිත්වා තාදිසස්ස මානස්ස අභාවතො නිහතමානදප්පා හොන්ති. තෙ පබ්බජිත්වා මානං වා දප්පං වා අකත්වා යථාබලං බුද්ධවචනං ¶ උග්ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා සක්කොන්ති අරහත්තෙ පතිට්ඨාතුං. ඉතරෙහි ච කුලෙහි නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතා නාම න බහුකා, ගහපතිකාව බහුකා. ඉති නිහතමානත්තා උස්සන්නත්තා ච පඨමං ගහපතිං නිද්දිසතීති.

අඤ්ඤතරස්මිං වාති ඉතරෙසං වා කුලානං අඤ්ඤතරස්මිං. පච්චාජාතොති පතිජාතො. තථාගතෙ සද්ධං පටිලභතීති පරිසුද්ධං ¶ ධම්මං සුත්වා ධම්මස්සාමිම්හි තථාගතෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති සද්ධං පටිලභති. ඉති පටිසඤ්චික්ඛතීති එවං පච්චවෙක්ඛති. සම්බාධො ඝරාවාසොති සචෙපි සට්ඨිහත්ථෙ ඝරෙ යොජනසතන්තරෙපි වා ද්වෙ ජායම්පතිකා වසන්ති, තථාපි නෙසං සකිඤ්චනසපලිබොධට්ඨෙන ඝරාවාසො සම්බාධොයෙව. රජොපථොති රාගරජාදීනං උට්ඨානට්ඨානන්ති මහාඅට්ඨකථායං ¶ වුත්තං. ආගමනපථොතිපි වත්තුං වට්ටති. අලග්ගනට්ඨෙන අබ්භොකාසො වියාති අබ්භොකාසො. පබ්බජිතො හි කූටාගාරරතනපාසාදෙ ච දෙවවිමානාදීසු ච සුපිහිතද්වාරවාතපානෙසු පටිච්ඡන්නෙසු වසන්තොපි නෙව ලග්ගති, න සජ්ජති, න බජ්ඣති. තෙන වුත්තං – ‘‘අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා’’ති.

අපිච – සම්බාධො ඝරාවාසො කුසලකිරියාය ඔකාසාභාවතො. රජොපථො අසංවුතසඞ්කාරට්ඨානං විය රජානං කිලෙසරජානං සන්නිපාතට්ඨානතො. අබ්භොකාසො පබ්බජ්ජා කුසලකිරියාය යථාසුඛං ඔකාසසම්භාවතො. නයිදං සුකරං…පෙ… පබ්බජෙය්යන්ති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපකථා – යදෙතං සික්ඛත්තයබ්රහ්මචරියං එකම්පි දිවසං අඛණ්ඩං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිපුණ්ණං. එකදිවසම්පි ච කිලෙසමලෙන අමලිනං කත්වා චරිමකචිත්තං පාපෙතබ්බතාය එකන්තපරිසුද්ධං. සඞ්ඛලිඛිතං ලිඛිතසඞ්ඛසදිසං ධොතසඞ්ඛසප්පටිභාගං චරිතබ්බං. ඉදං න සුකරං අගාරං අජ්ඣාවසතා අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන එකන්තපරිපුණ්ණං…පෙ… චරිතුං – ‘‘යංනූනාහං කෙසෙ ච මස්සුඤ්ච ඔහාරෙත්වා කසායරසපීතතාය කාසායානි බ්රහ්මචරියං චරන්තානං අනුච්ඡවිකානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා පරිදහිත්වා අගාරස්මා නික්ඛමිත්වා අනගාරියං පබ්බජෙය්ය’’න්ති. එත්ථ ච යස්මා අගාරස්ස හිතං කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං ‘‘අගාරිය’’න්ති වුච්චති, තඤ්ච පබ්බජ්ජාය නත්ථි, තස්මා පබ්බජ්ජා ‘‘අනගාරිය’’න්ති ඤාතබ්බා. තං අනගාරියං. පබ්බජෙය්යන්ති ¶ පටිපජ්ජෙය්යං. අප්පං වාති සහස්සතො හෙට්ඨා භොගක්ඛන්ධො අප්පො නාම හොති, සහස්සතො පට්ඨාය ¶ මහා. අබන්ධනට්ඨෙන ඤාතියෙව ඤාතිපරිවට්ටො. සොපි වීසතියා හෙට්ඨා අප්පො හොති, වීසතියා පට්ඨාය මහා.

178. භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා භික්ඛූනං අධිසීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා, තඤ්ච. යත්ථ චෙතෙ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තං භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතං සාජීවඤ්ච. තත්ථ සික්ඛනභාවෙන සමාපන්නොති භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො. සමාපන්නොති සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං උපගතොති අත්ථො. පාණාතිපාතං පහායාතිආදීසු පාණාතිපාතාදිකථා හෙට්ඨා විත්ථාරිතා එව. පහායාති ඉමං පාණාතිපාතචෙතනාසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං පජහිත්වා. පටිවිරතො හොතීති පහීනකාලතො පට්ඨාය තතො දුස්සීල්යතො ඔරතො විරතොව හොති. නිහිතදණ්ඩො නිහිතසත්ථොති පරූපඝාතත්ථාය දණ්ඩං වා සත්ථං වා ආදාය අවත්තනතො නික්ඛිත්තදණ්ඩො චෙව නික්ඛිත්තසත්ථො චාති ¶ අත්ථො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා දණ්ඩං, සබ්බම්පි අවසෙසං උපකරණං සත්තානං විනාසනභාවතො ‘සත්ථ’න්ති වෙදිතබ්බං. යං පන භික්ඛූ කත්තරදණ්ඩං වා දන්තකට්ඨවාසිං වා පිප්ඵලිකං වා ගහෙත්වා විචරන්ති, න තං පරූපඝාතත්ථාය. තස්මා නිහිතදණ්ඩා නිහිතසත්ථාත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති. ලජ්ජීති පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණාය ලජ්ජාය සමන්නාගතො. දයාපන්නොති දයං මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො. සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පීති සබ්බෙ පාණභූතෙ හිතෙන අනුකම්පකො. තාය දයාපන්නතාය සබ්බෙසං පාණභූතානං හිතචිත්තකොති අත්ථො. විහරතීති ඉරියති, පාලෙති.

දින්නමෙව ආදියතීති දින්නාදායී. චිත්තෙනපි දින්නමෙව පටිකඞ්ඛතීති දින්නපාටිකඞ්ඛී. ථෙනෙතීති ථෙනො. න ථෙනෙන අථෙනෙන. අථෙනත්තායෙව සුචිභූතෙන. අත්තනාති අත්තභාවෙන. අථෙනං සුචිභූතං අත්තභාවං කත්වා විහරතීති වුත්තං හොති.

අබ්රහ්මචරියන්ති ¶ අසෙට්ඨචරියං. බ්රහ්මං සෙට්ඨං ආචාරං චරතීති බ්රහ්මචාරී. ආරාචාරීති අබ්රහ්මචරියතො දූරචාරී. මෙථුනාති රාගපරියුට්ඨානවසෙන සදිසත්තා මෙථුනකාති ලද්ධවොහාරෙහි පටිසෙවිතබ්බතො මෙථුනාති සඞ්ඛං ගතා අසද්ධම්මා. ගාමධම්මාති ගාමවාසීනං ධම්මා.

සච්චං ¶ වදතීති සච්චවාදී. සච්චෙන සච්චං සන්දහති ඝටෙතීති සච්චසන්ධො. න අන්තරන්තරා මුසා වදතීති අත්ථො. යො හි පුරිසො කදාචි මුසා වදති, කදාචි සච්චං, තස්ස මුසාවාදෙන අන්තරිතත්තා සච්චං සච්චෙන න ඝටීයති, තස්මා න සො සච්චසන්ධො. අයං පන න තාදිසො. ජීවිතහෙතුපි මුසා අවත්වා සච්චෙන සච්චං සන්දහතියෙවාති සච්චසන්ධො. ථෙතොති ථිරො, ථිරකථොති අත්ථො. එකො හි පුග්ගලො හලිද්දිරාගො විය, ථුසරාසිම්හි නිඛාතඛාණුකො විය, අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩමිව ච, න ථිරකථො හොති. එකො පාසාණලෙඛා විය, ඉන්දඛීලො විය ච ථිරකථො හොති. අසිනා සීසෙ ඡින්දන්තෙපි ද්වෙ කථා න කථෙති. අයං වුච්චති ථෙතො. පච්චයිකොති පත්තියායිතබ්බකො, සද්ධායිකොති අත්ථො. එකච්චො හි පුග්ගලො න පච්චයිකො හොති. ‘ඉදං කෙන වුත්තං? අසුකෙනා’ති වුත්තෙ ‘මා තස්ස වචනං සද්දහථා’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. එකො පච්චයිකො හොති. ‘ඉදං කෙන වුත්තං? අසුකෙනා’ති වුත්තෙ ‘යදි තෙන වුත්තං, ඉදමෙව පමාණං, ඉදානි උපපරික්ඛිතබ්බං නත්ථි, එවමෙව ඉද’න්ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අයං වුච්චති පච්චයිකො. අවිසංවාදකො ලොකස්සාති තාය සච්චවාදිතාය ලොකං න විසංවාදෙතීති අත්ථො.

ඉමෙසං ¶ භෙදායාති යෙසං ඉතො සුත්වාති වුත්තානං සන්තිකෙ සුතං, තෙසං භෙදාය. භින්නානං වා සන්ධාතාති ද්වින්නං මිත්තානං වා සමානුපජ්ඣායකාදීනං වා කෙනචිදෙව කාරණෙන භින්නානං එකමෙකං උපසඞ්කමිත්වා – ‘තුම්හාකං ඊදිසෙ කුලෙ ජාතානං, එවං බහුස්සුතානං ඉදං න යුත්ත’න්තිආදීනි වත්වා සන්ධානං කත්තා. අනුප්පදාතාති සන්ධානානුප්පදාතා. ද්වෙ ජනෙ සමග්ගෙ දිස්වා – ‘තුම්හාකං එවරූපෙ කුලෙ ජාතානං, එවරූපෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතානං ¶ අනුච්ඡවිකමෙත’න්තිආදීනි වත්වා දළ්හීකම්මං කත්තාති අත්ථො. සමග්ගො ආරාමො අස්සාති සමග්ගාරාමො. යත්ථ සමග්ගා නත්ථි, තත්ථ වසිතුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගරාමොතිපි පාළි. අයමෙව අත්ථො. සමග්ගරතොති සමග්ගෙසු රතො. තෙ පහාය අඤ්ඤත්ර ගන්තුම්පි න ඉච්ඡතීති අත්ථො. සමග්ගෙ දිස්වාපි සුත්වාපි නන්දතීති සමග්ගනන්දී. සමග්ගකරණිං වාචං භාසිතාති යා වාචා සත්තෙ සමග්ගෙයෙව කරොති, තං සාමග්ගීගුණපරිදීපකමෙව ¶ වාචං භාසති, න ඉතරන්ති.

කාලෙන වදතීති කාලවාදී. වත්තබ්බයුත්තකාලං සල්ලක්ඛෙත්වා වදතීති අත්ථො. භූතං තථං තච්ඡං සභාවමෙව වදතීති භූතවාදී. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථසන්නිස්සිතමෙව කත්වා වදතීති අත්ථවාදී. නවලොකුත්තරධම්මසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති ධම්මවාදී. සංවරවිනයපහානවිනයසන්නිස්සිතං කත්වා වදතීති විනයවාදී. නිධානං වුච්චති ඨපනොකාසො. නිධානමස්ස අත්ථීති නිධානවතී. හදයෙ නිධාතබ්බයුත්තකං වාචං භාසිතාති අත්ථො. කාලෙනාති එවරූපිං භාසමානොපි ච ‘‘අහං නිධානවතිං වාචං භාසිස්සාමී’’ති න අකාලෙන භාසති. යුත්තකාලං පන සල්ලක්ඛෙත්වාව භාසතීති අත්ථො. සාපදෙසන්ති සඋපමං, සකාරණන්ති අත්ථො. පරියන්තවතින්ති පරිච්ඡෙදං දස්සෙත්වා. යථාස්සා පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති, එවං භාසතීති අත්ථො. අත්ථසංහිතන්ති අනෙකෙහිපි නයෙහි විභජන්තෙන පරියාදාතුං අසක්කුණෙය්යතාය අත්ථසම්පන්නං භාසති. යං වා සො අත්ථවාදී අත්ථං වදති, තෙන අත්ථෙන සංහිතත්තා අත්ථසංහිතං වාචං භාසති. න අඤ්ඤං නික්ඛිපිත්වා අඤ්ඤං භාසතීති වුත්තං හොති.

179. බීජගාමභූතගාමසමාරම්භාති මූලබීජං, ඛන්ධබීජං, ඵළුබීජං, අග්ගබීජං බීජබීජන්ති පඤ්චවිධස්ස බීජගාමස්ස චෙව යස්ස කස්සචි නීලතිණරුක්ඛාදිකස්ස භූතගාමස්ස ච සමාරම්භා. ඡෙදනභෙදනපචනාදිභාවෙන විකොපනා පටිවිරතොති අත්ථො. එකභත්තිකොති පාතරාසභත්තං, සායමාසභත්තන්ති ද්වෙ භත්තානි. තෙසු පාතරාසභත්තං අන්තොමජ්ඣන්හිකෙන පරිච්ඡින්නං. ඉතරං මජ්ඣන්හිකතො උද්ධං අන්තොඅරුණෙන. තස්මා අන්තොමජ්ඣන්හිකෙ ¶ දසක්ඛත්තුං ¶ භුඤ්ජමානොපි එකභත්තිකොව හොති. තං සන්ධාය වුත්තං – එකභත්තිකොති. රත්තියා භොජනං රත්ති, තතො උපරතොති රත්තූපරතො. අතික්කන්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ යාව සූරියසත්ථඞ්ගමනා භොජනං විකාලභොජනං නාම, තතො විරතත්තා විරතො විකාලභොජනා. සාසනස්ස අනනුලොමත්තා විසූකං පටාණීභූතං දස්සනන්ති විසූකදස්සනං. අත්තනා නච්චනනච්චාපනාදිවසෙන නච්චා ච ගීතා ච වාදිතා ච අන්තමසො මයූරනච්චනාපනාදිවසෙනපි පවත්තානං නච්චාදීනං විසූකභූතා දස්සනා චාති නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා. නච්චාදීනි ¶ හි අත්තනා පයොජෙතුං වා පරෙහි පයොජාපෙතුං වා යුත්තානි පස්සිතුං වා නෙව භික්ඛූනං න භික්ඛුනීනං වට්ටන්ති. මාලාදීසු – මාලාති යංකිඤ්චි පුප්ඵං. ගන්ධන්ති යංකිඤ්චි ගන්ධජාතං. විලෙපනන්ති ඡවිරාගකරණං. තත්ථ පිළන්ධන්තො ධාරෙති නාම. ඌනට්ඨානං පූරෙන්තො මණ්ඩෙති නාම. ගන්ධවසෙන ඡවිරාගවසෙන ච සාදියන්තො විභූසෙති නාම. ඨානං වුච්චති කාරණං. තස්මා යාය දුස්සීල්යචෙතනාය තානි මාලාධාරණාදීනි මහාජනො කරොති, තතො පටිවිරතොති අත්ථො. උච්චාසයනං වුච්චති පමාණාතික්කන්තං. මහාසයනං අකප්පියසන්ථතං, තතො පටිවිරතොති අත්ථො. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. රජතන්ති කහාපණො, ලොහමාසකො, ජතුමාසකො, දාරුමාසකොති යෙ වොහාරං ගච්ඡන්ති. තස්ස උභයස්සාපි පටිග්ගහණා පටිවිරතො, නෙව නං උග්ගණ්හාති, න උග්ගණ්හාපෙති, න උපනික්ඛිත්තං සාදියතීති අත්ථො.

ආමකධඤ්ඤපටිග්ගහණාති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකසඞ්ඛාතස්ස සත්තවිධස්සාපි ආමකධඤ්ඤස්ස පටිග්ගහණා. න කෙවලඤ්ච එතෙසං පටිග්ගහණමෙව, ආමසනම්පි භික්ඛූනං න වට්ටතියෙව. ආමකමංසපටිග්ගහණාති එත්ථ අඤ්ඤත්ර ඔදිස්ස අනුඤ්ඤාතා ආමකමච්ඡමංසානං පටිග්ගහණමෙව භික්ඛූනං න වට්ටති, නො ආමසනං. ඉත්ථිකුමාරිකපටිග්ගහණාති එත්ථ ඉත්ථීති පුරිසන්තරගතා. ඉතරා කුමාරිකා නාම. තාසං පටිග්ගහණම්පි ආමසනම්පි අකප්පියමෙව. දාසිදාසපටිග්ගහණාති එත්ථ දාසිදාසවසෙනෙව තෙසං පටිග්ගහණං න වට්ටති. ‘කප්පියකාරකං දම්මි’, ‘ආරාමිකං දම්මී’ති එවං වුත්තෙ පන වට්ටති. අජෙළකාදීසුපි ඛෙත්තවත්ථුපරියොසානෙසු කප්පියාකප්පියනයො විනයවසෙන උපපරික්ඛිතබ්බො. තත්ථ ඛෙත්තං නාම යස්මිං පුබ්බණ්ණං රුහති. වත්ථු නාම යස්මිං අපරණ්ණං රුහති. යත්ථ වා උභයම්පි ¶ රුහති තං ඛෙත්තං. තදත්ථාය අකතභූමිභාගො වත්ථු. ඛෙත්තවත්ථුසීසෙන චෙත්ථ වාපිතළාකාදීනිපි සඞ්ගහිතානෙව.

දූතෙය්යං වුච්චති දූතකම්මං. ගිහීනං පහිතං පණ්ණං වා සාසනං වා ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ ගමනං ¶ . පහීණගමනං වුච්චති පරඝරං පෙසිතස්ස ඛුද්දකගමනං. අනුයොගො නාම තදුභයකරණං. තස්මා දූතෙය්යපහීණගමනානං අනුගොති ¶ එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කයවික්කයාති කයා ච වික්කයා ච. තුලාකූටාදීසු – කූටන්ති වඤ්චනං. තත්ථ තුලාකූටං නාම රූපකූටං, අඞ්ගකූටං ගහණකූටං, පටිච්ඡන්නකූටන්ති චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපකූටං නාම ද්වෙ තුලා සමරූපා කත්වා ගණ්හන්තො මහතියා ගණ්හාති, දදන්තො ඛුද්දිකාය දෙති. අඞ්ගකූටං නාම ගණ්හන්තො පච්ඡාභාගෙ හත්ථෙන තුලං අක්කමති, දදන්තො පුබ්බභාගෙ. ගහණකූටං නාම ගණ්හන්තො මූලෙ රජ්ජුං ගණ්හාති, දදන්තො අග්ගෙ. පටිච්ඡන්නකූටං නාම තුලං සුසිරං කත්වා අන්තො අයචුණ්ණං පක්ඛිපිත්වා ගණ්හන්තො තං පච්ඡාභාගෙ කරොති, දදන්තො අග්ගභාගෙ.

කංසො වුච්චති සුවණ්ණපාති. තාය වඤ්චනං කංසකූටං. කථං? එකං සුවණ්ණපාතිං කත්වා අඤ්ඤා ද්වෙ තිස්සො ලොහපාතියො සුවණ්ණවණ්ණා කරොන්ති, තතො ජනපදං ගන්ත්වා කිඤ්චිදෙව අඩ්ඪකුලං පවිසිත්වා සුවණ්ණභාජනානි කිණථා’ති වත්වා අග්ඝෙ පුච්ඡිතෙ සමග්ඝතරං දාතුකාමා හොන්ති. තතො තෙහි ‘කථං ඉමෙසං සුවණ්ණභාවො ජානිතබ්බො’ති වුත්තෙ ‘වීමංසිත්වා ගණ්හථා’ති සුවණ්ණපාතිං පාසාණෙ ඝංසිත්වා සබ්බපාතියො දත්වා ගච්ඡන්ති.

මානකූටං නාම හදයභෙදසිඛාභෙදරජ්ජුභෙදවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ හදයභෙදො සප්පිතෙලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො හෙට්ඨා ඡිද්දෙන මානෙන ‘සණිකං ආසිඤ්චා’ති වත්වා අන්තොභාජනෙ බහුං පග්ඝරාපෙත්වා ගණ්හාති. දදන්තො ඡිද්දං පිධාය සීඝං පූරෙත්වා දෙති. සිඛාභෙදො තිලතණ්ඩුලාදිමිනනකාලෙ ලබ්භති. තානි හි ගණ්හන්තො සණිකං සිඛං උස්සාපෙත්වා ගණ්හාති. දදන්තො වෙගෙන පූරෙත්වා සිඛං ඡින්දන්තො දෙති. රජ්ජුභෙදො ඛෙත්තවත්ථුමිනනකාලෙ ලබ්භති. ලඤ්ජං අලභන්තා හි ඛෙත්තං අමහන්තම්පි මහන්තං කත්වා මිනන්ති.

උක්කොටනාදීසු ¶ – උක්කොටනන්ති අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කාතුං ලඤ්ජග්ගහණං. වඤ්චනන්ති තෙහි තෙහි උපායෙහි පරෙසං වඤ්චනං. තත්රිදමෙකං වත්ථු – එකො කිර ලුද්දකො මිගඤ්ච මිගපොතකඤ්ච ගහෙත්වා ආගච්ඡති. තමෙකො ධුත්තො – ‘‘කිං භො මිගො අග්ඝති, කිං මිගපොතකො’’ති ආහ. ‘‘මිගො ද්වෙ කහාපණෙ, මිගපොතකො එක’’න්ති ච වුත්තෙ කහාපණං දත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තො ¶ , ‘‘න මෙ භො මිගපොතකෙන අත්ථො, මිගං මෙ දෙහී’’ති ආහ. තෙන හි ‘‘ද්වෙ කහාපණෙ දෙහී’’ති. සො ආහ – ‘‘නනු තෙ, භො, මයා පඨමං ¶ එකො කහාපණො දින්නො’’ති? ‘‘ආම දින්නො’’ති. ඉදම්පි මිගපොතකං ගණ්හ, එවං සො ච කහාපණො අයඤ්ච කහාපණග්ඝණකො මිගපොතකොති ද්වෙ කහාපණා භවිස්සන්තීති. සො ‘‘කාරණං වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මිගපොතකං ගහෙත්වා මිගං අදාසීති.

නිකතීති යොගවසෙන වා මායාවසෙන වා අපාමඞ්ගං පාමඞ්ගන්ති, අමණිං මණීති, අසුවණ්ණං සුවණ්ණන්ති කත්වා පතිරූපකෙන වඤ්චනං. සාචියොගොති කුටිලයොගො. එතෙසංයෙව උක්කොටනාදීනමෙතං නාමං. තස්මා උක්කොටනසාචියොගො වඤ්චනසාචියොගො නිකතිසාචියොගොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙචි අඤ්ඤං දස්සෙත්වා අඤ්ඤස්ස පරිවත්තනං ‘සාචියොගො’ති වදන්ති. තං පන වඤ්චනෙනෙව සඞ්ගහිතං.

ඡෙදනාදීසු – ඡෙදනන්ති හත්ථච්ඡෙදනාදි. වධොති මාරණං. බන්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි බන්ධනං. විපරාමොසොති හිමවිපරාමොසො, ගුම්බවිපරාමොසොති දුවිධො. යඤ්හි හිමපාතසමයෙ හිමෙන පටිච්ඡන්නා හුත්වා මග්ගප්පටිපන්නං ජනං මුසන්ති, අයං හිමවිපරාමොසො. යං ගුම්බාදීහි පටිච්ඡන්නා මුසන්ති, අයං ගුම්බවිපරාමොසො. ආලොපො වුච්චති ගාමනිගමාදීනං විලොපකරණං. සහසාකාරොති සාහසිකකිරියා. ගෙහං පවිසිත්වා මනුස්සානං උරෙ සත්ථං ඨපෙත්වා ඉච්ඡිතභණ්ඩග්ගහණං. එවමෙතස්මා ඡෙදන…පෙ… සහසාකාරා පටිවිරතො හොති.

180. සො සන්තුට්ඨො හොතීති සො චතූසු පච්චයෙසු ද්වාදසවිධෙන ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතො හොති. කායපරිහාරිකෙනාති කායං පරිහරණමත්තකෙන. කුච්ඡිපරිහාරිකෙනාති කුච්ඡිපරිහරණමත්තකෙන. සමාදායෙව පක්කමතීති අට්ඨවිධං භික්ඛු පරික්ඛාරමත්තකං සබ්බං ගහෙත්වාව කායපටිබද්ධං කත්වාව ගච්ඡති. ‘‘මම ¶ විහාරො පරිවෙණං උපට්ඨාකො’’ති සඞ්ගො වා බද්ධො වා න හොති. සො ජියා මුත්තසරො විය යූථා පක්කන්තො, මත්තහත්ථී විය ඉච්ඡිතිච්ඡිතං සෙනාසනං වනසණ්ඩං රුක්ඛමූලං වනපත්ථං පබ්භාරං පරිභුඤ්ජන්තො එකොව තිට්ඨති, එකොව නිසීදති. සබ්බිරියාපථෙසු එකොව අදුතියො.

‘‘චාතුද්දිසො ¶ අප්පටිඝො ච හොති,

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. (සු. නි. 42);

එවං වණ්ණිතං ඛග්ගවිසාණකප්පතං ආපජ්ජති.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය සාධෙන්තො, ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පක්ඛී සකුණොති පක්ඛයුත්තො සකුණො. ඩෙතීති උප්පතති. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සකුණො නාම ‘‘අසුකස්මිං පදෙසෙ රුක්ඛො පරිපක්කඵලො’’ති ඤත්වා නානාදිසාහි ආගන්ත්වා නඛපක්ඛතුණ්ඩාදීහි තස්ස ඵලානි විජ්ඣන්තා විධුනන්තා ඛාදන්ති. ‘‘ඉදං අජ්ජතනාය, ඉදං ස්වාතනාය භවිස්සතී’’ති තෙසං න හොති. ඵලෙ පන ඛීණෙ නෙව රුක්ඛස්ස ආරක්ඛං ඨපෙන්ති, න තත්ථ පත්තං වා නඛං වා තුණ්ඩං වා ඨපෙන්ති. අථ ඛො තස්මිං රුක්ඛෙ අනපෙක්ඛො හුත්වා යො යං දිසාභාගං ඉච්ඡති, සො තෙන සපත්තභාරොව උප්පතිත්වා ගච්ඡති. එවමෙව අයං භික්ඛු නිස්සඞ්ගො නිරපෙක්ඛොයෙව පක්කමති, තෙන වුත්තං සමාදායෙව පක්කමතීති. අරියෙනාති නිද්දොසෙන. අජ්ඣත්තන්ති සකෙ අත්තභාවෙ. අනවජ්ජසුඛන්ති නිද්දොසසුඛං.

181. සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති සො ඉමිනා අරියෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො භික්ඛු චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං පස්සිත්වාති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අබ්යාසෙකසුඛන්ති කිලෙසෙහි අනවසිත්තසුඛං. අවිකිණ්ණසුඛන්තිපි වුත්තං. ඉන්ද්රියසංවරසුඛඤ්හි දිට්ඨාදීසු දිට්ඨමත්තාදිවසෙන පවත්තතාය අවිකිණ්ණං හොති.

182. සො ¶ අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති සො මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං සංවරෙන සමන්නාගතො භික්ඛු ඉමෙසු අභික්කන්තපටික්කන්තාදීසු සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සම්පජානකාරී හොති. තත්ථ යං වත්තබ්බං සියා, තං ඣානවිභඞ්ගෙ වුත්තමෙව.

සො ඉමිනා චාතිආදිනා කිං දස්සෙති? අරඤ්ඤවාසස්ස පච්චයසම්පත්තිං දස්සෙති. යස්ස හි ඉමෙ චත්තාරො පච්චයා නත්ථි ¶ , තස්ස අරඤ්ඤවාසො න ඉජ්ඣති, තිරච්ඡානගතෙහි වා වනචරකෙහි වා සද්ධිං වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘කිං එවරූපස්ස පාපභික්ඛුනො අරඤ්ඤවාසෙනා’’ති භෙරවං සද්දං සාවෙන්ති. හත්ථෙහි සීසං පහරිත්වා පලායනාකාරං කරොන්ති ¶ . ‘‘අසුකො භික්ඛු අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඉදඤ්චිදඤ්ච පාපකම්මං අකාසී’’ති අයසො පත්ථරති. යස්ස පනෙතෙ චත්තාරො පච්චයා අත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො ඉජ්ඣති. සො හි අත්තනො සීලං පච්චවෙක්ඛන්තො කිඤ්චි කාළකං වා තිලකං වා අපස්සන්තො පීතිං උප්පාදෙත්වා තං ඛයතො වයතො සම්මසන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති. අරඤ්ඤෙ අධිවත්ථා දෙවතා අත්තමනා වණ්ණං භාසන්ති. ඉතිස්ස උදකෙ පක්ඛිත්තතෙලබින්දු විය යසො විත්ථාරිකො හොති. විවිත්තන්තිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතීති එත්තකෙ ඨානෙ යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව.

185. තතියවිජ්ජාය සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවානං විනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති. තත්ර චෙතං ඤාණං තප්පරියාපන්නත්තාති. චිත්තං අභිනින්නාමෙතීති විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරති. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු – ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණප්පටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති, පටිවිජ්ඣති. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං – අයං දුක්ඛසමුදයොති; තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං – අයං දුක්ඛනිරොධොති; තස්ස ච සම්පාපකං අරියමග්ගං – අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං පජානාති, පටිවිජ්ඣතීති – එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ඉමෙ ආසවාතිආදිමාහ. තස්ස එවං ජානතො එවං ¶ පස්සතොති තස්ස එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙති. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චතීති ඉමිනා මග්ගක්ඛණං දස්සෙති. විමුත්තස්මින්ති ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං. තෙන හි ඤාණෙන සො පච්චවෙක්ඛන්තො ‘ඛීණා ජාතී’තිආදීනි පජානාති. වුසිතන්ති වුට්ඨං පරිවුට්ඨං කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්ත සෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම. ඛීණාසවො වුට්ඨවාසො. තස්මා සො අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො වුසිතං බ්රහ්මචරියන්ති පජානාති. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි ¶ පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති; ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා සො අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො. ‘‘කතං කරණීය’’න්ති පජානාති. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ‘‘ඉදානි පුන එත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං නත්ථී’’ති පජානාති.

186. සරාගාදීසු – අප්පහීනොති වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා තදඞ්ගප්පහානෙන වා සමුච්ඡෙදප්පහානෙන වා අප්පහීනො.

187. ලාභී හොතීතිආදීසු – ලාභීති ලාභවා පටිලභිත්වා ඨිතො. අජ්ඣත්තං චෙතොසමථස්සාති නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙ අත්තනො චිත්තෙ උප්පන්නස්ස චෙතොසමථස්ස. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනායාති අධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය ඛන්ධධම්මෙසු අනිච්චාදිවසෙන පවත්තාය විපස්සනාය. රූපසහගතානන්ති රූපනිමිත්තාරම්මණානං රූපාවචරසමාපත්තීනං. අරූපසහගතානන්ති න රූපනිමිත්තාරම්මණානං අරූපසමාපත්තීනං. එත්ථ ච පඨමො අට්ඨසමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො. දුතියො සුක්ඛවිපස්සකඅරියසාවකො. තතියො අට්ඨසමාපත්තිලාභී ¶ අරියසාවකො. චතුත්ථො ලොකියමහාජනො වෙදිතබ්බො.

188. අනුසොතගාමීආදීසු – අනුසොතගාමීති වට්ටසොතං අනුගතො, වට්ටසොතෙ නිමුග්ගො පුථුජ්ජනො වෙදිතබ්බො. පටිසොතගාමීති පටිසොතගමනො ¶ . අනුසොතං අගන්ත්වා පටිසොතං ගච්ඡන්තස්සෙතං අධිවචනං. පාපඤ්ච කම්මං න කරොතීති පඤ්ඤත්තං වීතික්කමන්තො න කරොති. සහාපි දුක්ඛෙන සහාපි දොමනස්සෙනාති කිලෙසපරියුට්ඨානෙ සති උප්පන්නෙන දුක්ඛදොමනස්සෙන සද්ධිම්පි. පරිපුණ්ණන්ති තිස්සන්නං සික්ඛානං එකායපි අනූනං. පරිසුද්ධන්ති නිරුපක්කිලෙසං. බ්රහ්මචරියන්ති සෙට්ඨචරියං. ඉමිනා වාරෙන සොතාපන්නසකදාගාමිනො කථිතා. කිං පන තෙ රුදන්තා බ්රහ්මචරියං චරන්තීති? ආම. කිලෙසරොදනෙන රුදන්තා චරන්ති නාම. සීලසම්පන්නො පුථුජ්ජනභික්ඛුපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතො.

ඨිතත්තොති ඨිතසභාවො. අනාගාමීති කාමරාගබ්යාපාදෙහි අකම්පනීයචිත්තතාය ච තම්හා ලොකා අනාවත්තිධම්මතාය ච ඨිතසභාවො නාම. තිණ්ණොති තණ්හාසොතං උත්තිණ්ණො. පාරඞ්ගතොති නිබ්බානපාරං ¶ ගතො. ථලෙ තිට්ඨතීති අරහත්තඵලසමාපත්තිථලෙ තිට්ඨති. චෙතොවිමුත්තින්ති ඵලසමාධිං. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලඤාණං. අයං වුච්චතීති අයං ඛීණාසවො ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති වුච්චති. බාහිතපාපතාය හි එස බ්රාහ්මණො නාම.

189. අප්පස්සුතාදීසු – අප්පකං සුතං හොතීති නවඞ්ගෙ සත්ථුසාසනෙ කිඤ්චිදෙව ථොකං සුතං හොති. න අත්ථමඤ්ඤාය, න ධම්මමඤ්ඤාය ධම්මානුධම්මපටිපන්නො හොතීති අට්ඨකථඤ්ච පාළිඤ්ච ජානිත්වා ලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපධම්මං පුබ්බභාගපටිපදං පටිපන්නො න හොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

190. සමණමචලාදීසු – සමණමචලොති සමණඅචලො, මකාරො පදසන්ධිකරො. නිච්චලසමණො, ථිරසමණොති අත්ථො ¶ . අයං වුච්චතීති අයං සොතාපන්නො සාසනෙ මූලජාතාය සද්ධාය පතිට්ඨිතත්තා ‘සමණමචලො’ති වුච්චති. සකදාගාමී පන රජ්ජනකිලෙසස්ස අත්ථිතාය සමණපදුමොති වුත්තො. රත්තට්ඨො හි ඉධ පදුමට්ඨො නාමාති වුත්තං. අනාගාමී කාමරාගසඞ්ඛාතස්ස රජ්ජනකිලෙසස්ස නත්ථිතාය සමණපුණ්ඩරීකොති වුත්තො. පණ්ඩරට්ඨො හි ඉධ පුණ්ඩරීකට්ඨො නාමාති වුත්තං ¶ . ඛීණාසවො ච ථද්ධභාවකරානං කිලෙසානං අභාවෙන සමණෙසු සමණසුඛුමාලො නාමාති වුත්තො. අප්පදුක්ඛට්ඨෙනපි චෙස සමණසුඛුමාලොයෙවාති.

191. පඤ්චකෙ – තත්රාති තෙසු ‘‘ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’තිආදිනා නයෙන හෙට්ඨා උද්දිට්ඨපුග්ගලෙසු. ය්වායන්ති යො අයං. ආරභතීති එත්ථ ආරම්භසද්දො කම්මකිරියාහිංසනවීරියවිකොපනාපත්තිවීතික්කමෙසු වත්තති. තථා හෙස ‘‘යංකිඤ්චි දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා’’ති (සු. නි. 748) කම්මෙ ආගතො. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා, න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39) කිරියායං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස ¶ පාණං ආරභන්තී’’ති (ම. නි. 2.51-52) හිංසනෙ. ‘‘ආරභථ, නික්ඛමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185) වීරියෙ. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10, 194; ම. නි. 1.293) විකොපනෙ. ‘‘ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142) අයං පන ආපත්තිවීතික්කමෙ ආගතො. තස්මා ආපත්තිවීතික්කමවසෙන ආරභති චෙව තප්පච්චයා විප්පටිසාරී ච හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

යථාභූතං නප්පජානාතීති අනධිගතත්තා යථාසභාවතො න ජානාති. යත්ථස්සාති යස්මිං අස්ස, යං ඨානං පත්වා එතස්ස පුග්ගලස්ස උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තීති අත්ථො. කිං පන පත්වා තෙ නිරුජ්ඣන්තීති? අරහත්තමග්ගං. ඵලප්පත්තස්ස පන නිරුද්ධා නාම හොන්ති. එවං ¶ සන්තෙපි ඉධ මග්ගකිච්චවසෙන ඵලමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ආරම්භජාති ආපත්තිවීතික්කමසම්භවා. විප්පටිසාරජාති විප්පටිසාරතො ජාතා. පවඩ්ඪන්තීති පුනප්පුනං උප්පජ්ජනෙන වඩ්ඪන්ති. සාධූති ආයාචනසාධු. ඉදං වුත්තං හොති – යාව අපරද්ධඤ්ච වත ආයස්මතා, එවං සන්තෙපි මයං ආයස්මන්තං යාචාම – ‘‘දෙසෙතබ්බයුත්තකස්ස දෙසනාය, වුට්ඨාතබ්බයුත්තකස්ස වුට්ඨානෙන, ආවිකාතබ්බයුත්තකස්ස ආවිකිරියාය, ආරම්භජෙ ආසවෙ ¶ පහාය, සුද්ධන්තෙ ඨිතභාවපච්චවෙක්ඛණෙන විප්පටිසාරජෙ ආසවෙ පටිවිනොදෙත්වා නීහරිත්වා විපස්සනාචිත්තඤ්චෙව විපස්සනාපඤ්ඤඤ්ච භාවෙතූ’’ති. අමුනා පඤ්චමෙන පුග්ගලෙනාති එතෙන පඤ්චමෙන ඛීණාසවපුග්ගලෙන. සමසමො භවිස්සතීති ලොකුත්තරගුණෙහි සමභාවෙනෙව සමො භවිස්සතීති එවං ඛීණාසවෙන ඔවදිතබ්බොති අත්ථො.

ආරභති න විප්පටිසාරී හොතීති ආපත්තිං ආපජ්ජති. තං පන දෙසෙතුං සභාගපුග්ගලං පරියෙසති. තස්මා න විප්පටිසාරී හොති. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘වුට්ඨිතත්තා න විප්පටිසාරී හොතී’’ති වුත්තං. න ආරභති විප්පටිසාරී හොතීති ආපත්තිං නාපජ්ජති, විනයපඤ්ඤත්තියං පන අකොවිදත්තා අනාපත්තියං ආපත්තිසඤ්ඤී හුත්වා විප්පටිසාරී හොති. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘සකිං ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය පච්ඡා කිඤ්චාපි නාපජ්ජති, විප්පටිසාරං පන විනොදෙතුං න සක්කොතී’’ති වුත්තං. න ආරභති න විප්පටිසාරී හොතීති නෙව ආපත්තිං ආපජ්ජති, න විප්පටිසාරී හොති. කතමො පනෙස පුග්ගලොති? ඔස්සට්ඨවීරියපුග්ගලො. සො හි ‘‘කිං මෙ ඉමස්මිං බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බානෙන, අනාගතෙ මෙත්තෙය්යසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ¶ විසුද්ධසීලොපි පටිපත්තිං න පූරෙති. සොපි ‘‘කිමත්ථං ආයස්මා පමත්තො විහරති පුථුජ්ජනස්ස නාම ගති අනිබද්ධා. ආයස්මා හි මෙත්තෙය්යසම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛභාවං ලභෙය්යපි න ලභෙය්යාපීති අරහත්තත්ථාය විපස්සනං භාවෙහී’’ති ඔවදිතබ්බොව. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

192. දත්වා ¶ අවජානාතීතිආදීසු – එකො භික්ඛු මහාපුඤ්ඤො චතුපච්චයලාභී හොති. සො චීවරාදීනි ලභිත්වා අඤ්ඤං අප්පපුඤ්ඤං ආපුච්ඡති. සොපි තස්මිං පුනප්පුනං ආපුච්ඡන්තෙපි ගණ්හාතියෙව. අථස්ස ඉතරො ථොකං කුපිතො හුත්වා මඞ්කුභාවං උප්පාදෙතුකාමො වදති – ‘‘අයං අත්තනො ධම්මතාය චීවරාදීනි න ලභති, අම්හෙ නිස්සාය ලභතී’’ති. එවං පුග්ගලො දත්වා අවජානාති නාම. එකො පන එකෙන සද්ධිං ද්වෙ තීණි වස්සානි වසන්තො පුබ්බෙ තං පුග්ගලං ගරුං කත්වා පච්ඡා ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ චිත්තීකාරං න කරොති, ආසනාපි න වුට්ඨාති, උපට්ඨානම්පි න ගච්ඡති. එවං පුග්ගලො සංවාසෙන අවජානාති නාම.

ආධෙය්යමුඛොති ¶ ආදිතො ධෙය්යමුඛො. පඨමවචනස්මිංයෙව ඨපිතමුඛොති අත්ථො. අධිමුච්චිතා හොතීති සද්ධාතා හොති. තත්රායං නයො – එකො පුග්ගලො සාරුප්පංයෙව භික්ඛුං ‘අසාරුප්පො එසො’ති කථෙති, තං සුත්වා එස නිට්ඨං ගච්ඡති. පුන අඤ්ඤෙන සභාගෙන භික්ඛුනා ‘සාරුප්පො අය’න්ති වුත්තෙපි තස්ස වචනං න ගණ්හාති ‘‘අසුකෙන නාම ‘අසාරුප්පො අය’න්ති අම්හාකං කථිත’’න්ති පුරිමභික්ඛුනොව කථං ගණ්හාති. අපරොපිස්ස දුස්සීලං ‘සීලවා’ති කථෙති. තස්ස වචනං සද්දහිත්වා පුන අඤ්ඤෙන ‘‘අසාරුප්පො එස භික්ඛු, නායං තුම්හාකං සන්තිකං උපසඞ්කමිතුං යුත්තො’’ති වුත්තොපි තස්ස වචනං අග්ගහෙත්වා පුරිමස්සෙව කථං ගණ්හාති. අපරො වණ්ණම්පි කථිතං ගණ්හාති, අවණ්ණම්පි කථිතං ගණ්හාතියෙව. අයම්පි ආධෙය්යමුඛොයෙව නාම. ආධාතබ්බමුඛො යං යං සුණාති, තත්ථ තත්ථ ඨපිතමුඛොති අත්ථො.

ලොලොති සද්ධාදීනං ඉත්තරකාලට්ඨිතිකත්තා අස්සද්ධියාදීහි ලුලිතභාවෙන ලොලො. ඉත්තරසද්ධොති පරිත්තසද්ධො, අපරිපුණ්ණසද්ධො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ පන පුනප්පුනං භජනවසෙන සද්ධාව භත්ති. පෙමං සද්ධාපෙමං ගෙහසිතපෙමම්පි වට්ටති. පසාදො සද්ධාපසාදොව. එවං පුග්ගලො ලොලො හොතීති එවං ඉත්තරසද්ධාදිතාය පුග්ගලො ලොලො නාම හොති. හලිද්දිරාගො විය ¶ , ථුසරාසිම්හි කොට්ටිතඛාණුකො විය, අස්සපිට්ඨියං ඨපිතකුම්භණ්ඩං ¶ විය ච අනිබද්ධට්ඨානො මුහුත්තෙන පසීදති, මුහුත්තෙන කුප්පති.

මන්දො මොමූහොති අඤ්ඤාණභාවෙන මන්දො අවිසදතාය මොමූහො. මහාමූළ්හොති අත්ථො.

193. යොධාජීවූපමෙසු – යොධාජීවාති යුද්ධූපජීවිනො. රජග්ගන්ති හත්ථිඅස්සාදීනං පාදප්පහාරභින්නාය භූමියා උග්ගතං රජක්ඛන්ධං. න සන්ථම්භතීති සන්ථම්භිත්වා ඨාතුං න සක්කොති. සහති රජග්ගන්ති රජක්ඛන්ධං දිස්වාපි අධිවාසෙති. ධජග්ගන්ති හත්ථිඅස්සාදිපිට්ඨෙසු වා රථෙසු වා උස්සාපිතානං ධජානං අග්ගං. උස්සාරණන්ති හත්ථිඅස්සරථාදීනඤ්චෙව බලකායස්ස ච උච්චාසද්දමහාසද්දං. සම්පහාරෙති සමාගතෙ අප්පමත්තකෙපි පහාරෙ. හඤ්ඤතීති විහඤ්ඤති, විඝාතං ආපජ්ජති. බ්යාපජ්ජතීති විපත්තිං ආපජ්ජති, පකතිභාවං ජහති. සහති සම්පහාරන්ති ද්වෙ තයො පහාරෙ පත්වාපි සහති, අධිවාසෙති ¶ . තමෙව සඞ්ගාමසීසන්ති තමෙව ජයඛන්ධාවාරට්ඨානං. අජ්ඣාවසතීති සත්තාහමත්තං අභිභවිත්වා ආවසති. කිං කාරණා? ලද්ධප්පහාරානං පහාරජග්ගනත්ථඤ්චෙව කතකම්මානං විසෙසං ඤත්වා ඨානන්තරදානත්ථඤ්ච ඉස්සරියසුඛානුභවනත්ථඤ්ච.

194. ඉදානි යස්මා සත්ථු යොධාජීවෙහි කිච්චං නත්ථි, ඉමස්මිං පන සාසනෙ තථාරූපෙ පඤ්ච පුග්ගලෙ දස්සෙතුං ඉදං ඔපම්මං ආභතං, තස්මා තෙ පුග්ගලෙ දස්සෙන්තො එවමෙවන්තිආදිමාහ.

තත්ථ සංසීදතීති මිච්ඡාවිතක්කස්මිං විසීදති, අනුපවිසති. න සක්කොති බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුන්ති බ්රහ්මචරියවාසං අනුපච්ඡිජ්ජමානං ගොපෙතුං න සක්කොති. සික්ඛාදුබ්බල්යං ආවිකත්වාති සික්ඛාය දුබ්බලභාවං පකාසෙත්වා. කිමස්ස රජග්ගස්මින්ති කිං තස්ස පුග්ගලස්ස රජග්ගං නාමාති වදති. අභිරූපාති අභිරූපවතී. දස්සනීයාති දස්සනයොග්ගා. පාසාදිකාති දස්සනෙනෙව චිත්තප්පසාදාවහා. පරමායාති උත්තමාය. වණ්ණපොක්ඛරතායාති සරීරවණ්ණෙන චෙව අඞ්ගසණ්ඨානෙන ච.

196. ඌහසතීති අවහසති. උල්ලපතීති කථෙති. උජ්ජග්ඝතීති පාණිං පහරිත්වා මහාහසිතං ¶ හසති. උප්පණ්ඩෙතීති උප්පණ්ඩනකථං කථෙති.

197. අභිනිසීදතීති ¶ අභිභවිත්වා සන්තිකෙ වා එකාසනෙ වා නිසීදති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. අජ්ඣොත්ථරතීති අවත්ථරති.

198. විනිවෙඨෙත්වා විනිමොචෙත්වාති ගහිතට්ඨානතො තස්ස හත්ථං විනිවෙඨෙත්වා චෙව, මොචෙත්වා ච. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

199. පිණ්ඩපාතිකෙසු – මන්දත්තා මොමූහත්තාති නෙව සමාදානං ජානාති, න ආනිසංසං; අත්තනො පන මන්දත්තා මොමූහත්තා අඤ්ඤාණෙනෙව පිණ්ඩපාතිකො හොති. පාපිච්ඡො ඉච්ඡාපකතොති පිණ්ඩපාතිකස්ස මෙ සතො ‘‘අයං පිණ්ඩපාතිකො’’ති චතුපච්චයසක්කාරං කරිස්සන්ති. ලජ්ජී, අප්පිච්ඡොතිආදීහි ච ගුණෙහි සම්භාවෙස්සන්තීති. එවං පාපිකාය ඉච්ඡාය ඨත්වා තාය පාපිච්ඡාය අභිභූතො හුත්වා පිණ්ඩපාතිකො හොති. උම්මාදවසෙන පිණ්ඩාය චරන්තො පන උම්මාදා චිත්තවික්ඛෙපා පිණ්ඩපාතිකො ¶ නාම හොති. වණ්ණිතන්ති ඉදං පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං නාම බුද්ධෙහි ච බුද්ධසාවකෙහි ච වණ්ණිතං පසත්ථන්ති පිණ්ඩපාතිකො හොති. අප්පිච්ඡතංයෙව නිස්සායාතිආදීසු – ‘‘ඉති අප්පිච්ඡො භවිස්සාමි, ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං අප්පිච්ඡතාය සංවත්තිස්සති; ‘ඉති සන්තුට්ඨො භවිස්සාමි ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං සන්තුට්ඨියා සංවත්තිස්සති’; ‘ඉති කිලෙසෙ සංලිඛිස්සාමි’, ඉදං මෙ පිණ්ඩපාතිකඞ්ගං කිලෙසසල්ලෙඛනත්ථාය සංවත්තිස්සතී’’ති පිණ්ඩපාතිකො හොති. ඉදමත්ථිතන්ති ඉමාය කල්යාණාය පටිපත්තියා අත්ථිකභාවං, ඉමිනා වා පිණ්ඩපාතමත්තෙන අත්ථිකභාවං. යං යං ලද්ධං තෙන තෙනෙව යාපනභාවං නිස්සායාති අත්ථො. අග්ගොති ජෙට්ඨකො. සෙසානි තස්සෙව වෙවචනානි.

ගවා ඛීරන්ති ගාවිතො ඛීරං නාම හොති, න විනා ගාවියා. ඛීරම්හා දධීතිආදීසුපි එසෙව නයො. එවමෙවන්ති යථා එතෙසු පඤ්චසු ගොරසෙසු සප්පිමණ්ඩො අග්ගො; එවමෙවං ඉමෙසු පඤ්චසු පිණ්ඩපාතිකෙසු ය්වායං අප්පිච්ඡතාදීනි නිස්සාය පිණ්ඩපාතිකො හොති. අයං අග්ගො ච සෙට්ඨො ච පාමොක්ඛො ච උත්තමො ච පවරො ච. ඉමෙසු පන පඤ්චසු පිණ්ඩපාතිකෙසු ද්වෙව ජනා පිණ්ඩපාතිකා ¶ , තයො න පිණ්ඩපාතිකා. නාමමත්තෙන පන පිණ්ඩපාතිකාති වෙදිතබ්බා. ඛලුපච්ඡාභත්තිකාදීසුපි එසෙව නයොති.

202. ඡක්කෙ ¶ – තත්රාති තෙසු ඡසු පුග්ගලෙසු. සම්මාසම්බුද්ධො තෙන දට්ඨබ්බොති සො පුග්ගලො තෙන අනාචරියකෙන අත්තනා උප්පාදිතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො දට්ඨබ්බො.

පච්චෙකසම්බුද්ධො තෙනාතිආදීසුපි තෙන පච්චෙකසම්බොධිඤාණෙන සො පුග්ගලො පච්චෙකසම්බුද්ධො. තෙන සාවකපාරමීඤාණෙන තෙ පුග්ගලා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා. තෙන දුක්ඛස්ස අන්තකරණෙන තෙ පුග්ගලා අවසෙසා අරහන්තො. තෙන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන සො පුග්ගලො අනාගාමී. තෙන ඉත්ථත්තං ආගමනෙන තෙ පුග්ගලා සොතාපන්නසකදාගාමිනො දට්ඨබ්බාති.

203. සත්තකෙ ¶ – සකිං නිමුග්ගොති එකවාරං නිමුග්ගො. එකන්තකාළකෙහීති එකන්තෙනෙව කාළකෙහි නත්ථිකවාදඅහෙතුකවාදඅකිරියවාදසඞ්ඛාතෙහි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මෙහි. එවං පුග්ගලොති ඉමිනා කාරණෙන පුග්ගලො එකවාරං නිමුග්ගො තථා නිමුග්ගොව හොති. එතස්ස හි පුන භවතො වුට්ඨානං නාම නත්ථීති වදන්ති. මක්ඛලිගොසාලාදයො විය හෙට්ඨා නරකග්ගීනංයෙව ආහාරො හොති.

සාහු සද්ධා කුසලෙසු ධම්මෙසූති කුසලධම්මෙසු සද්ධා නාම සාධුලද්ධිකාති උම්මුජ්ජති. සො තාවතකෙනෙව කුසලෙන උම්මුජ්ජති නාම. සාධු හිරීතිආදීසුපි එසෙව නයො. හායතියෙවාති චඞ්කවාරෙ ආසිත්තඋදකං විය එකන්තෙන පරිහායතෙව. එවං පුග්ගලොති එවං සාහු සද්ධාති. ඉමෙසං සද්ධාදීනං වසෙන එකවාරං උම්මුජ්ජිත්වා තෙසං පරිහානියා පුන නිමුජ්ජතියෙව, දෙවදත්තාදයො විය. දෙවදත්තො හි අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වාපි පුන බුද්ධානං පටිකණ්ටකතාය තෙහි ගුණෙහි පරිහීනො රුහිරුප්පාදකම්මං ¶ සඞ්ඝභෙදකම්මඤ්ච ¶ කත්වා කායස්ස භෙදා දුතියචිත්තවාරෙන නිරයෙ නිබ්බත්ති. කොකාලිකො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උපවදිත්වා පදුමනිරයෙ නිබ්බත්තො.

නෙව හායති නො වඩ්ඪතීති අප්පහොනකකාලෙපි න හායති, පහොනකකාලෙපි න වඩ්ඪති. උභයම්පි පනෙතං අගාරිකෙනපි අනගාරිකෙනපි දීපෙතබ්බං. එකච්චො හි අගාරිකො අප්පහොනකකාලෙ පක්ඛිකභත්තං වා සලාකභත්තං වා වස්සාවාසිකං වා උපනිබන්ධාපෙති. සො පච්ඡා පහොනකකාලෙපි පක්ඛිකභත්තාදිමත්තමෙව පවත්තෙති. අනගාරිකොපි ආදිම්හි අප්පහොනකකාලෙ උද්දෙසං වා ධුතඞ්ගං වා ගණ්හාති, මෙධාබලවීරියසම්පත්තියා පහොනකකාලෙපි තතො උත්තරිං න කරොති. එවං පුග්ගලොති එවං ඉමාය සද්ධාදීනං ඨිතියා පුග්ගලො උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතො නාම හොති.

උම්මුජ්ජිත්වා විපස්සති විලොකෙතීති සොතාපන්නො පුග්ගලො උට්ඨහිත්වා ගමනමග්ගං ගන්තබ්බං දිසං වා ආලොකෙති නාම.

උම්මුජ්ජිත්වා ¶ පතරතීති සකදාගාමිපුග්ගලො කිලෙසතනුතාය උට්ඨහිත්වා ගන්තබ්බදිසාභිමුඛො පතරති නාම.

පතිගාධප්පත්තො හොතීති අනාගාමිපුග්ගලො උට්ඨාය විලොකෙත්වා පතරිත්වා ගන්ත්වා එකස්මිං ඨානෙ පතිට්ඨාපත්තො නාම හොති, තිට්ඨති, න පුනාගච්ඡති.

තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨතීති සබ්බකිලෙසොඝං තරිත්වා පරතීරං ගන්ත්වා නිබ්බානථලෙ ඨිතො නාම හොති. ඉමෙ පන සත්ත පුග්ගලා උදකොපමෙන දීපිතා.

සත්ත කිර ජඞ්ඝවාණිජා අද්ධානමග්ගපටිපන්නා අන්තරාමග්ගෙ එකං පුණ්ණනදිං පාපුණිංසු. තෙසු පඨමං ඔතිණ්ණො උදකභීරුකො පුරිසො ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජිත්වා පුන උට්ඨාතුං නාසක්ඛි, අන්තොයෙව මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො. දුතියො ඔතිණ්ණට්ඨානෙ නිමුජ්ජිත්වා සකිං උට්ඨහිත්වා පුන නිමුග්ගො උට්ඨාතුං නාසක්ඛි, අන්තොයෙව මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො. තතියො නිමුජ්ජිත්වා උට්ඨහි. සො මජ්ඣෙ නදියා ඨත්වා නෙව ඔරතො ආගන්තුං, න පරතො ගන්තුං අසක්ඛි ¶ . චතුත්ථො උට්ඨාය ඨිතො උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙසි. පඤ්චමො ඔතරණතිත්ථං ඔලොකෙත්වා පතරි. ඡට්ඨො තරිත්වා පාරිමතීරං ගන්ත්වා කටිප්පමාණෙ උදකෙ ඨිතො. සත්තමො පාරිමතීරං ගන්ත්වා ගන්ධචුණ්ණාදීහි න්හාත්වා වරවත්ථානි ¶ නිවාසෙත්වා සුරභිවිලෙපනං විලිම්පිත්වා නීලුප්පලාදීනි පිළන්ධිත්වා නානාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො මහානගරං පවිසිත්වා පාසාදවරමාරුය්හ උත්තමභොජනං භුඤ්ජි.

තත්ථ සත්ත ජඞ්ඝවාණිජා විය ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා. නදී විය වට්ටං. පඨමස්ස උදකභීරුකස්ස පුරිසස්ස ඔතිණ්ණට්ඨානෙයෙව නිමුජ්ජනං විය මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස වට්ටෙ නිමුජ්ජනං. උම්මුජ්ජිත්වා නිමුග්ගපුරිසො විය සද්ධාදීනං උප්පත්තිමත්තකෙන උම්මුජ්ජිත්වා තෙසං පරිහානියා නිමුග්ගපුග්ගලො. මජ්ඣෙ නදියා ඨිතො විය සද්ධාදීනං ඨිතියා ඨිතපුග්ගලො. උත්තරණතිත්ථං ඔලොකෙන්තො විය ගන්තබ්බමග්ගං ගන්තබ්බදිසං වා ඔලොකෙන්තො සොතාපන්නො. පතරිතපුරිසො විය කිලෙසතනුතාය පතරන්තො සකදාගාමී. තරිත්වා කටිමත්තෙ උදකෙ ඨිතපුරිසො විය අනාවත්තිතධම්මතාය ඨිතො අනාගාමී. න්හත්වා පාරිමතීරං ¶ උත්තරිත්වා ථලෙ ඨිතපුරිසො විය චත්තාරො ඔඝෙ අතික්කමිත්වා නිබ්බානථලෙ ඨිතො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො. ථලෙ ඨිතපුරිසස්ස නගරං පවිසිත්වා පාසාදවරං ආරුය්හ උත්තමභොජනභුඤ්ජනං විය ඛීණාසවස්ස නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා වීතිනාමනං වෙදිතබ්බං. උභතොභාගවිමුත්තාදයො හෙට්ඨා පකාසිතායෙවාති.

207. අට්ඨකනවකනිද්දෙසාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

209. දසකනිද්දෙසෙ – ඉධාති කාමාවචරභූමියං. කාමාවචරභූමියඤ්හි සත්තක්ඛත්තුපරමාදීනං කාමාවචරභූමියඤ්ඤෙව නිට්ඨා හොති. කාමාවචරත්තභාවෙනෙව අරහත්තප්පත්ති ච අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්ති ච හොතීති අත්ථො.

ඉධ ¶ විහායාති ඉධ කාමාවචරෙ අත්තභාවෙ විහාය සුද්ධාවාසත්තභාවෙ ඨිතානං නිට්ඨා හොතීති අත්ථො. අන්තරාපරිනිබ්බායිආදයො හි ඉධ අනාගාමිඵලං පත්වා ඉතො චුතා සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජිත්වා තෙන අත්තභාවෙන අරහත්තඤ්චෙව අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුඤ්ච ¶ පාපුණන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා’’ති.

යං වෙ පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං, ලොකෙ අප්පටිපුග්ගලො;

නාතිසඞ්ඛෙපතො සත්ථා, දෙසෙසි තිදසාලයෙ.

තස්සා අට්ඨකථඤ්චෙව, දීපභාසාය සඞ්ඛතං;

ආගමට්ඨකථායො ච, ඔගාහෙත්වා අසෙසතො.

සුවිභත්තො ¶ අසංකිණ්ණො, යො යො අත්ථො යහිං යහිං;

තතො තතො තං ගහෙත්වා, පහාය අතිවිත්ථාරං.

විසුද්ධිමග්ගෙ යං වුත්තං, තං අනාදාය සඞ්ඛතා;

නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාර-නයෙනට්ඨකථා අයං.

තං එතං සත්තමත්තෙහි, භාණවාරෙහි තන්තියා;

චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්ස, සඞ්ඛරොන්තෙන යං මයා.

සම්පත්තං කුසලං තෙන, සද්ධම්මං සුඛුමං සිවං;

ඔලොකෙන්තු විසුද්ධෙන, පාණයො ධම්මචක්ඛුනාති.

පුග්ගලපඤ්ඤත්ති-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

නිසින්නො ¶ ¶ ¶ දෙවලොකස්මිං, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො;

සදෙවකස්ස ලොකස්ස, සත්ථා අප්පටිපුග්ගලො.

සබ්බපඤ්ඤත්තිකුසලො, පඤ්ඤත්තිපරිදීපනං;

වත්වා පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං, ලොකෙ උත්තමපුග්ගලො.

යං පුග්ගලකථාදීනං, කථානං වත්ථුභාවතො;

කථාවත්ථුප්පකරණං, සඞ්ඛෙපෙන අදෙසයී.

මාතිකාඨපනෙනෙව ¶ , ඨපිතස්ස සුරාලයෙ;

තස්ස මොග්ගලිපුත්තෙන, විභත්තස්ස මහීතලෙ.

ඉදානි යස්මා සම්පත්තො, අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො;

තස්මා නං වණ්ණයිස්සාමි, තං සුණාථ සමාහිතාති.

යමකපාටිහීරාවසානස්මිඤ්හි භගවා තිදසපුරෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගන්ත්වා මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා දෙවපරිසාය අභිධම්මකථං කථෙන්තො ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගධාතුකථාපුග්ගලපඤ්ඤත්තිප්පකරණානි දෙසයිත්වා කථාවත්ථුදෙසනාය වාරෙ සම්පත්තෙ ‘‘අනාගතෙ මම සාවකො මහාපඤ්ඤො මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම උප්පන්නං සාසනමලං සොධෙත්වා තතියසඞ්ගීතිං කරොන්තො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං ¶ සමොධානෙත්වා ඉමං පකරණං භාජෙස්සතී’’ති තස්සොකාසං කරොන්තො යා චෙසා පුග්ගලවාදෙ තාව චතූසු පඤ්හෙසු ද්වින්නං පඤ්චකානං වසෙන අට්ඨමුඛා වාදයුත්ති, තං ආදිං කත්වා සබ්බකථාමග්ගෙසු අසම්පුණ්ණභාණවාරමත්තාය තන්තියා මාතිකං ඨපෙසි. අථාවසෙසං ¶ අභිධම්මකථං විත්ථාරනයෙනෙව කථෙත්වා වුත්ථවස්සො සුවණ්ණරජතසොපානමජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපානෙන දෙවලොකතො සඞ්කස්සනගරෙ ඔරුය්හ සත්තහිතං සම්පාදෙන්තො යාවතායුකං ඨත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

අථස්ස මහාකස්සපප්පමුඛො වසීගණො අජාතසත්තුරාජානං සහායං ගහෙත්වා ධම්මවිනයසරීරං සඞ්ගහං ආරොපෙසි. තතො වස්සසතස්ස අච්චයෙන වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ දස වත්ථූනි දීපයිංසු. තානි සුත්වා කාකණ්ඩකස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො යසත්ථෙරො සුසුනාගපුත්තං කාලාසොකං නාම රාජානං සහායං ගහෙත්වා ද්වාදසන්නං භික්ඛුසතසහස්සානං අන්තරෙ සත්තථෙරසතානි උච්චිනිත්වා තානි දසවත්ථූනි මද්දිත්වා ධම්මවිනයසරීරං සඞ්ගහං ආරොපෙසි.

තෙහි පන ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි නිග්ගහිතා දසසහස්සා වජ්ජිපුත්තකා භික්ඛූ පක්ඛං පරියෙසමානා අත්තනො අනුරූපං දුබ්බලපක්ඛං ලභිත්වා විසුං මහාසඞ්ඝිකාචරියකුලං නාම අකංසු ¶ . තතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි – ගොකුලිකා ච එකබ්යොහාරිකා ච. ගොකුලිකනිකායතො භිජ්ජිත්වා අපරානි ද්වෙ ආචරියකුලානි ජාතානි – පණ්ණත්තිවාදා ච බාහුලියා ච. බහුස්සුතිකාතිපි තෙසංයෙව නාමං. තෙසංයෙව අන්තරෙ චෙතියවාදා නාම අපරෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. එවං මහාසඞ්ඝිකාචරියකුලතො දුතියෙ වස්සසතෙ පඤ්චාචරියකුලානි උප්පන්නානි. තානි මහාසඞ්ඝිකෙහි සද්ධිං ඡ හොන්ති.

තස්මිංයෙව ¶ දුතියෙ වස්සසතෙ ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා – මහිසාසකා ච වජ්ජිපුත්තකා ච. තත්ථ වජ්ජිපුත්තකවාදතො භිජ්ජිත්වා අපරෙ චත්තාරො ආචරියවාදා උප්පන්නා – ධම්මුත්තරියා, භද්රයානිකා, ඡන්නාගාරිකා, සමිතියාති. පුන තස්මිංයෙව දුතියෙ වස්සසතෙ මහිසාසකවාදතො භිජ්ජිත්වා සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තිකාති ද්වෙ ආචරියවාදා උප්පන්නා. පුන සබ්බත්ථිවාදකුලතො භිජ්ජිත්වා කස්සපිකා නාම ජාතා. කස්සපිකෙසු භින්නෙසු අපරෙ සඞ්කන්තිකා නාම ජාතා. සඞ්කන්තිකෙසු භින්නෙසු සුත්තවාදා නාම ජාතාති ථෙරවාදතො භිජ්ජිත්වා ඉමෙ එකාදස ¶ ආචරියවාදා උප්පන්නා. තෙ ථෙරවාදෙහි සද්ධිං ද්වාදස හොන්ති. ඉති ඉමෙ ච ද්වාදස, මහාසඞ්ඝිකානඤ්ච ඡ ආචරියවාදාති සබ්බෙව අට්ඨාරස ආචරියවාදා දුතියෙ වස්සසතෙ උප්පන්නා. අට්ඨාරස නිකායාතිපි, අට්ඨාරසාචරියකුලානීතිපි එතෙසංයෙව නාමං. එතෙසු පන සත්තරස වාදා භින්නකා, ථෙරවාදො අසම්භින්නකොති වෙදිතබ්බො. වුත්තම්පි චෙතං දීපවංසෙ –

‘‘නික්කඩ්ඪිතා පාපභික්ඛූ, ථෙරෙහි වජ්ජිපුත්තකා;

අඤ්ඤං පක්ඛං ලභිත්වාන, අධම්මවාදී බහූ ජනා.

‘‘දසසහස්සා සමාගන්ත්වා, අකංසු ධම්මසඞ්ගහං;

තස්මායං ධම්මසඞ්ගීති, මහාසඞ්ගීති වුච්චති.

‘‘මහාසඞ්ගීතිකා භික්ඛූ, විලොමං අකංසු සාසනෙ;

භින්දිත්වා මූලසඞ්ගහං, අඤ්ඤං අකංසු සඞ්ගහං.

‘‘අඤ්ඤත්ර ¶ ¶ සඞ්ගහිතා සුත්තං, අඤ්ඤත්ර අකරිංසු තෙ;

අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, විනයෙ නිකායෙසු ච පඤ්චසු.

‘‘පරියායදෙසිතඤ්චාපි, අථො නිප්පරියායදෙසිතං;

නීතත්ථඤ්චෙව නෙය්යත්ථං, අජානිත්වාන භික්ඛවො.

‘‘අඤ්ඤං සන්ධාය භණිතං, අඤ්ඤං අත්ථං ඨපයිංසු තෙ;

බ්යඤ්ජනච්ඡායාය තෙ භික්ඛූ, බහුං අත්ථං විනාසයුං.

‘‘ඡඩ්ඩෙත්වාන එකදෙසං, සුත්තං විනයගම්භීරං;

පතිරූපං සුත්තං විනයං, තඤ්ච අඤ්ඤං කරිංසු තෙ.

‘‘පරිවාරං අත්ථුද්ධාරං, අභිධම්මං ඡප්පකරණං;

පටිසම්භිදඤ්ච නිද්දෙසං, එකදෙසඤ්ච ජාතකං.

‘‘එත්තකං විස්සජ්ජිත්වාන, අඤ්ඤානි අකරිංසු තෙ;

නාමං ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච.

‘‘පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

පුබ්බඞ්ගමා භින්නවාදා, මහාසඞ්ගීතිකාරකා.

‘‘තෙසඤ්ච ¶ අනුකාරෙන, භින්නවාදා බහූ අහු;

තතො අපරකාලම්හි, තස්මිං භෙදො අජායථ.

‘‘ගොකුලිකා එකබ්යොහාරි, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

ගොකුලිකානං ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි ජායථ.

‘‘බහුස්සුතිකා ¶ ච පඤ්ඤත්ති, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

චෙතියා ච පුනවාදී, මහාසඞ්ගීතිභෙදකා.

‘‘පඤ්චවාදා ඉමෙ සබ්බෙ, මහාසඞ්ගීතිමූලකා;

අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං.

‘‘ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

නාමං ¶ ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච.

‘‘පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ;

විසුද්ධත්ථෙරවාදම්හි, පුන භෙදො අජායථ.

‘‘මහිසාසකා වජ්ජිපුත්තකා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

වජ්ජිපුත්තකවාදම්හි, චතුධා භෙදො අජායථ.

‘‘ධම්මුත්තරිකා භද්දයානිකා, ඡන්නාගාරිකා ච සමිති;

මහිසාසකානං ද්වෙ භෙදා, අපරකාලම්හි අජායථ.

‘‘සබ්බත්ථිවාදා ධම්මගුත්තා, ද්විධා භිජ්ජිත්ථ භික්ඛවො;

සබ්බත්ථිවාදානං කස්සපිකා, සඞ්කන්තිකස්සපිකෙන ච.

‘‘සඞ්කන්තිකානං සුත්තවාදී, අනුපුබ්බෙන භිජ්ජථ;

ඉමෙ එකාදස වාදා, සම්භින්නා ථෙරවාදතො.

‘‘අත්ථං ධම්මඤ්ච භින්දිංසු, එකදෙසඤ්ච සඞ්ගහං;

ගන්ථඤ්ච එකදෙසඤ්හි, ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤං අකංසු තෙ.

‘‘නාමං ¶ ලිඞ්ගං පරික්ඛාරං, ආකප්පකරණානි ච;

පකතිභාවං ජහිත්වා, තඤ්ච අඤ්ඤං අකංසු තෙ.

‘‘සත්තරස භින්නවාදා, එකවාදො අභින්නකො;

සබ්බෙවට්ඨාරස හොන්ති, භින්නවාදෙන තෙ සහ.

‘‘නිග්රොධොව ¶ මහාරුක්ඛො, ථෙර වාදානමුත්තමො;

අනූනං අනධිකඤ්ච, කෙවලං ජිනසාසනං.

‘‘සන්තකා විය රුක්ඛම්හි, නිබ්බත්තා වාදසෙසකා;

පඨමෙ වස්සසතෙ නත්ථි, දුතියෙ වස්සසතන්තරෙ;

භින්නා සත්තරස වාදා, උප්පන්නා ජිනසාසනෙ’’ති.

අපරාපරං පන හෙමවතිකා, රාජගිරිකා, සිද්ධත්ථිකා, පුබ්බසෙලියා, අපරසෙලියා, වාජිරියාති අඤ්ඤෙපි ඡ ආචරියවාදා උප්පන්නා. තෙ ඉධ අනධිප්පෙතා. පුරිමකානං ¶ පන අට්ඨාරසන්නං ආචරියවාදානං වසෙන පවත්තමානෙ සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො අසොකො ධම්මරාජා දිවසෙ දිවසෙ බුද්ධපූජාය සතසහස්සං, ධම්මපූජාය සතසහස්සං, සඞ්ඝපූජාය සතසහස්සං, අත්තනො ආචරියස්ස නිග්රොධත්ථෙරස්ස සතසහස්සං, චතූසු ද්වාරෙසු භෙසජ්ජත්ථාය සතසහස්සන්ති පඤ්චසතසහස්සානි පරිච්චජන්තො සාසනෙ උළාරං ලාභසක්කාරං පවත්තෙසි.

තිත්ථියා හතලාභසක්කාරා අන්තමසො ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තා ලාභසක්කාරං පත්ථයමානා භික්ඛූසු පබ්බජිත්වා සකානි සකානි දිට්ඨිගතානි – ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො, ඉදං සත්ථුසාසන’’න්ති දීපෙන්ති. පබ්බජ්ජං අලභමානාපි සයමෙව කෙසෙ ඡින්දිත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා විහාරෙසු විචරන්තා උපොසථකම්මාදිකරණකාලෙ සඞ්ඝමජ්ඣං පවිසන්ති. තෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙන ධම්මෙන විනයෙන සත්ථුසාසනෙන නිග්ගය්හමානාපි ධම්මවිනයානුලොමාය පටිපත්තියා අසණ්ඨහන්තා අනෙකරූපං සාසනස්ස අබ්බුදඤ්ච මලඤ්ච කණ්ටකඤ්ච සමුට්ඨාපෙන්ති. කෙචි අග්ගිං පරිචරන්ති, කෙචි පඤ්චාතපෙ තපන්ති, කෙචි ආදිච්චං අනුපරිවත්තන්ති, කෙචි ‘‘ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච වොභින්දිස්සාමා’’ති තථා තථා පග්ගණ්හිංසු. තදා භික්ඛුසඞ්ඝො න තෙහි සද්ධිං ¶ උපොසථං වා පවාරණං වා අකාසි. අසොකාරාමෙ සත්ත වස්සානි උපොසථො උපච්ඡිජ්ජි.

රාජා ‘‘ආණාය කාරෙස්සාමී’’ති වායමන්තොපි කාරෙතුං නාසක්ඛි, අඤ්ඤදත්ථු දුග්ගහිතගාහිනා බාලෙන අමච්චෙන අනෙකෙසු භික්ඛූසු ජීවිතා වොරොපිතෙසු විප්පටිසාරී අහොසි. සො තඤ්ච විප්පටිසාරං තඤ්ච සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං වූපසමෙතුකාමො ‘‘කො නු ඛො ඉමස්මිං අත්ථෙ පටිබලො’’ති ¶ සඞ්ඝං පුච්ඡිත්වා ‘‘මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො, මහාරාජා’’ති සුත්වා සඞ්ඝස්ස වචනෙන අහොගඞ්ගාපබ්බතතො ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා ඉද්ධිපාටිහාරියදස්සනෙන ථෙරස්ස ආනුභාවෙ නිබ්බිචිකිච්ඡො අත්තනො කුක්කුච්චං පුච්ඡිත්වා විප්පටිසාරං වූපසමෙසි. ථෙරොපි තං රාජුය්යානෙයෙව වසන්තො සත්ත දිවසානි සමයං උග්ගණ්හාපෙසි. සො උග්ගහිතසමයො සත්තමෙ දිවසෙ අසොකාරාමෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා සාණිපාකාරන්තරෙ නිසින්නො එකලද්ධිකෙ එකලද්ධිකෙ භික්ඛූ ¶ එකතො එකතො කාරෙත්වා එකමෙකං භික්ඛුසමූහං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, කිංවාදී සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? තතො සස්සතවාදිනො – ‘‘සස්සතවාදී’’ති ආහංසු. එකච්චසස්සතිකා, අන්තානන්තිකා, අමරාවික්ඛෙපිකා, අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සඤ්ඤීවාදා, අසඤ්ඤීවාදා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, උච්ඡෙදවාදා, දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා – ‘‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී’’ති ආහංසු. රාජා පඨමමෙව සමයස්ස උග්ගහිතත්තා නයිමෙ භික්ඛූ අඤ්ඤතිත්ථියා ඉමෙති ඤත්වා තෙසං සෙතකානි වත්ථානි දත්වා උප්පබ්බාජෙසි. තෙ සබ්බෙපි සට්ඨිසහස්සා අහෙසුං.

අථඤ්ඤෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිංවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘විභජ්ජවාදී, මහාරාජා’’ති. එවං වුත්තෙ රාජා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘විභජ්ජවාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. තතො රාජා ‘සුද්ධං දානි, භන්තෙ, සාසනං, කරොතු භික්ඛුසඞ්ඝො උපොසථ’න්ති ආරක්ඛං දත්වා නගරං පාවිසි. සමග්ගො සඞ්ඝො සන්නිපතිත්වා උපොසථං අකාසි. තස්මිං සන්නිපාතෙ සට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං. තස්මිං සමාගමෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො යානි ච තදා උප්පන්නානි වත්ථූනි, යානි ච ආයතිං උප්පජ්ජිස්සන්ති, සබ්බෙසම්පි තෙසං පටිබාහනත්ථං සත්ථාරා දින්නනයවසෙනෙව තථාගතෙන ඨපිතමාතිකං විභජන්තො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං ආහරිත්වා ඉමං පරප්පවාදමථනං ආයතිලක්ඛණං කථාවත්ථුප්පකරණං අභාසි.

තතො ¶ සට්ඨිසතසහස්සසඞ්ඛ්යෙසු භික්ඛූ උච්චිනිත්වා තිපිටකපරියත්තිධරානං පභින්නපටිසම්භිදානං භික්ඛූනං සහස්සමෙකං ගහෙත්වා යථා මහාකස්සපත්ථෙරො ච යසත්ථෙරො ච ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිංසු; එවමෙව සඞ්ගායන්තො ¶ සාසනමලං විසොධෙත්වා තතියසඞ්ගීතිං අකාසි. තත්ථ අභිධම්මං සඞ්ගායන්තො ඉමං යථාභාසිතං පකරණං සඞ්ගහං ආරොපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘යං ¶ පුග්ගලකථාදීනං, කථානං වත්ථුභාවතො;

කථාවත්ථුප්පකරණං, සඞ්ඛෙපෙන අදෙසයී.

‘‘මාතිකාඨපනෙනෙව, ඨපිතස්ස සුරාලයෙ;

තස්ස මොග්ගලිපුත්තෙන, විභත්තස්ස මහීතලෙ.

‘‘ඉදානි යස්මා සම්පත්තො, අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො;

තස්මා නං වණ්ණයිස්සාමි, තං සුණාථ සමාහිතා’’ති.

1. තත්ථ ¶ ¶ ¶ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති අයං පුච්ඡා. ආමන්තාති අයං පටිජානනා. කස්ස පනායං පුච්ඡා, කස්ස පටිජානනාති? අසුකස්සාති න වත්තබ්බා. භගවතා හි ඉමස්මිං පකරණෙ නානප්පකාරානං ලද්ධීනං විසොධනත්ථං තන්තිවසෙන මාතිකා ඨපිතා. සා ථෙරෙන සත්ථාරා දින්නනයෙ ඨත්වා තන්තිවසෙන විභත්තා. න හි ථෙරො යත්තකා එත්ථ වාදමග්ගා දස්සිතා, තත්තකෙහි වාදීහි සද්ධිං වාදෙන විග්ගාහිකකථං කථෙසි. එවං සන්තෙපි පන තාසං තාසං කථානං අත්ථස්ස සුඛාවධාරණත්ථං සකවාදීපුච්ඡා, පරවාදීපුච්ඡා, සකවාදීපටිඤ්ඤා, පරවාදීපටිඤ්ඤාති එවං විභාගං දස්සෙත්වාව අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම.

පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති හි අයං සකවාදීපුච්ඡා. තාය ‘‘යෙ අත්ථි පුග්ගලොති එවංලද්ධිකා පුග්ගලවාදිනො, තෙ එවං පුච්ඡිතබ්බා’’ති දීපෙති. කෙ පන පුග්ගලවාදිනොති? සාසනෙ වජ්ජිපුත්තකා චෙව සමිතියා ච බහිද්ධා ච බහූ අඤ්ඤතිත්ථියා. තත්ථ පුග්ගලොති අත්තා, සත්තො ජීවො. උපලබ්භතීති පඤ්ඤාය උපගන්ත්වා ලබ්භති, ඤායතීති අත්ථො. සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති එත්ථ සච්චිකට්ඨොති මායාමරීචිආදයො විය අභූතාකාරෙන අග්ගහෙතබ්බො භූතට්ඨො. පරමත්ථොති අනුස්සවාදිවසෙන අග්ගහෙතබ්බො උත්තමත්ථො. උභයෙනාපි යො පරතො ¶ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, රූපඤ්ච උපලබ්භතී’’තිආදිනා ඛන්ධායතනධාතුඉන්ද්රියවසෙන සත්තපඤ්ඤාසවිධො ධම්මප්පභෙදො දස්සිතො ¶ . යථා සො භූතෙන සභාවට්ඨෙන උපලබ්භති, එවං තව පුග්ගලො උපලබ්භතීති පුච්ඡති. පරවාදී ආමන්තාති පටිජානාති. පටිජානනඤ්හි කත්ථචි ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති ආගච්ඡති, කත්ථචි ‘‘ආමො’’ති පටිජානනං ආගච්ඡති. ඉධ පන ‘‘ආමන්තා’’ති ආගතං. තත්රායං අධිප්පායො – සො හි යං තං පරතො වුත්තං භගවතා – ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති සුත්තං ¶ ආගතං, තං ගහෙත්වා යස්මා පන භගවා සච්චවාදී න විසංවාදනපුරෙක්ඛාරො වාචං භාසති, නාපි අනුස්සවාදිවසෙන ධම්මං දෙසෙති, සදෙවකං පන ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙති, තස්මා යො තෙන වුත්තො ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති, සො සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනෙව අත්ථීති ලද්ධිං ගහෙත්වා ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාති.

අථස්ස තාදිසස්ස ලෙසවචනස්ස ඡලවාදස්ස ඔකාසං අදදමානො සකවාදී යො සච්චිකට්ඨොතිආදිමාහ. තත්රායං අධිප්පායො – ය්වායං පරතො ‘‘සප්පච්චයො අප්පච්චයො, සඞ්ඛතො අසඞ්ඛතො, සස්සතො, අසස්සතො සනිමිත්තො අනිමිත්තො’’ති එවං පරිදීපිතො රූපාදිසත්තපඤ්ඤාසවිධො ධම්මප්පභෙදො ආගතො; න සම්මුතිසච්චවසෙන, නාපි අනුස්සවාදිවසෙන ගහෙතබ්බො. අත්තනො පන භූතතාය එව සච්චිකට්ඨො, අත්තපච්චක්ඛතාය ච පරමත්ථො. තං සන්ධායාහ – ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති.

තතොති කරණවචනමෙතං, තස්මා තෙන සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන සො පුග්ගලො උපලබ්භතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – රුප්පනාදිභෙදෙන වා සප්පච්චයාදිභෙදෙන වා ආකාරෙන යො සච්චිකට්ඨපරමත්ථො උපලබ්භති, කිං තෙ පුග්ගලොපි තෙනාකාරෙන උපලබ්භතීති? න හෙවං වත්තබ්බෙති අවජානනා පරවාදිස්ස. සො හි තථාරූපං පුග්ගලං අනිච්ඡන්තො අවජානාති. තත්රායං පදච්ඡෙදො – ‘න හි එවං වත්තබ්බෙ’ති, න හි එවන්තිපි වට්ටති. ද්වින්නම්පි එවං න වත්තබ්බොති අත්ථො.

ආජානාහි නිග්ගහන්ති සකවාදිවචනං. යස්මා තෙ පුරිමාය වත්තබ්බපටිඤ්ඤාය පච්ඡිමා නවත්තබ්බපටිඤ්ඤා, පච්ඡිමාය ච පුරිමා න සන්ධියති, තස්මාපි නිග්ගහං පත්තො. තං නිග්ගහං දොසං ¶ අපරාධං සම්පටිච්ඡාහීති අත්ථො. එවං ¶ නිග්ගහං ආජානාපෙත්වා ඉදානි තං ඨපනාය චෙව අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනානඤ්ච වසෙන පාකටං කරොන්තො හඤ්චි පුග්ගලොතිආදිමාහ. තත්ථ හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භතීති යදි පුග්ගලො උපලබ්භති, සචෙ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති අත්ථො. අයං තාව පරවාදීපක්ඛස්ස ඨපනතො නිග්ගහපාපනාරොපනානං ලක්ඛණභූතා ¶ අනුලොමඨපනා නාම. තෙන වත රෙතිආදි අනුලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස පාපිතත්තා අනුලොමපාපනා නාම. තත්ථ තෙනාති කාරණවචනං. වතාති ඔකප්පනවචනං. රෙති ආමන්තනවචනං. ඉදං වුත්තං හොති – තෙන, රෙ වත්තබ්බෙ වත, රෙ හම්භො, භද්රමුඛ, තෙන කාරණෙන වත්තබ්බොයෙවාති. යං තත්ථ වදෙසීතිආදි අනුලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස ආරොපිතත්තා අනුලොමරොපනා නාම. යං තස්ස පරියොසානෙ මිච්ඡාතිපදං තස්ස පුරතො ඉදං තෙ’ති ආහරිතබ්බං. ඉදං තෙ මිච්ඡාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. පරතො ච පාළියං එතං ආගතමෙව.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙතිආදි ‘‘න හෙවං වත්තබ්බෙ’’ති පටික්ඛිත්තපක්ඛස්ස ඨපිතත්තා පටිලොමතො නිග්ගහපාපනාරොපනානං ලක්ඛණභූතා පටිලොමඨපනා නාම. නො ච වත රෙතිආදි පටිලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස පාපිතත්තා පටිලොමපාපනා නාම. පුන යං තත්ථ වදෙසීතිආදි පටිලොමපක්ඛෙ නිග්ගහස්ස ආරොපිතත්තා පටිලොමරොපනා නාම. ඉධාපි පරියොසානෙ මිච්ඡාතිපදස්ස පුරතො ඉදං තෙති ආහරිතබ්බමෙව. පරතොපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

තත්රායං ආදිතො පට්ඨාය සඞ්ඛෙපත්ථො – යදි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත භො සො උපලබ්භතීති වත්තබ්බො. යං පන තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බො ඛො පුරිමපඤ්හෙ ‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භතී’ති, නො ච වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භතී’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡාති එවං තාව අනුලොමතො ඨපනාපාපනාරොපනා හොන්ති. අථ න වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘‘තතො සො උපලබ්භතී’’ති, පුරිමපඤ්හෙපි න වත්තබ්බොව. යං පනෙත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බො ඛො පුරිමපඤ්හෙ ‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භතී’ති, නො ¶ ච වත්තබ්බො දුතියපඤ්හෙ ‘තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භතී’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡාති එවං පටිලොමතො ඨපනාපාපනාරොපනා හොන්ති. එවමෙතං නිග්ගහස්ස ච අනුලොමපටිලොමතො චතුන්නං පාපනාරොපනානඤ්ච වුත්තත්තා උපලබ්භතීතිආදිකං අනුලොමපඤ්චකං නාම. එත්ථ ච කිඤ්චාපි අනුලොමතො පාපනාරොපනාහි එකො, පටිලොමතො පාපනාරොපනාහි එකොති ද්වෙ නිග්ගහා කතා. ‘ආජානාහි ¶ නිග්ගහ’න්ති එතස්සෙව පනෙත්ථ ¶ පුග්ගලො උපලබ්භතීති පඨමං වාදං නිස්සාය පඨමස්ස නිග්ගහස්ස ද්වීහාකාරෙහි ආරොපිතත්තා එකොවායං නිග්ගහොති පඨමො නිග්ගහො.

2. ඉදානි පච්චනීකනයො හොති. තත්ථ පුච්ඡා පරවාදිස්ස. සො හි ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති ගහිතත්තා ‘‘නුපලබ්භතී’’ති අසම්පටිච්ඡන්තො එවං පුච්ඡති. සකවාදී යථා රූපාදිධම්මා උපලබ්භන්ති, එවං අනුපලබ්භනීයතො ආමන්තාති පටිජානාති. පුන ඉතරො අත්තනා අධිප්පෙතං සච්චිකට්ඨංයෙව සන්ධාය යො සච්චිකට්ඨොතිආදිමාහ. සම්මුතිසච්චපරමත්ථසච්චානි වා එකතො කත්වාපි එවමාහ. සකවාදී ‘පුග්ගලො’ති උපාදාපඤ්ඤත්තිසබ්භාවතොපි ද්වින්නං සච්චානං එකතො කත්වා පුච්ඡිතත්තාපි න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

ඉදානි කිඤ්චාපි තෙන පඨමං පරමත්ථසච්චවසෙන නුපලබ්භනීයතා සම්පටිච්ඡිතා, පච්ඡා සම්මුතිසච්චවසෙන වොමිස්සකවසෙන වා පටික්ඛිත්තා. පරවාදී පන ‘නුපලබ්භතී’ති වචනසාමඤ්ඤමත්තං ඡලවාදං නිස්සාය යං තයා පඨමං පටිඤ්ඤාතං, තං පච්ඡා පටික්ඛිත්තන්ති භණ්ඩනස්ස පටිභණ්ඩනං විය අත්තනො කතස්ස නිග්ගහකම්මස්ස පටිකම්මං කරොන්තො ආජානාහි පටිකම්මන්ති ආහ. ඉදානි යථාස්ස අනුලොමපඤ්චකෙ සකවාදිනා වාදට්ඨපනං කත්වා අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනාහි නිග්ගහො පාකටො කතො, එවං පටිකම්මං පාකටං කරොන්තො හඤ්චි පුග්ගලොතිආදිමාහ. තං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බං. යස්මා පනෙත්ථ ඨපනා නාම පරවාදීපක්ඛස්ස ඨපනතො ¶ ‘‘අයං තව දොසො’’ති දස්සෙතුං ඨපනමත්තමෙව හොති, න නිග්ගහස්ස වා පටිකම්මස්ස වා පාකටභාවකරණං, පාපනාරොපනාහි පනස්ස පාකටකරණං හොති. තස්මා ඉදං අනුලොමපටිලොමතො පාපනාරොපනානං වසෙන චතූහාකාරෙහි. පටිකම්මස්ස කතත්තා පටිකම්මචතුක්කං නාමාති එකං චතුක්කං වෙදිතබ්බං.

3. එවං පටිකම්මං කත්වා ඉදානි ය්වාස්ස අනුලොමපඤ්චකෙ සකවාදිනා නිග්ගහො කතො, තස්ස තමෙව ඡලවාදං නිස්සාය දුක්කටභාවං දස්සෙන්තො ත්වඤ්චෙ පන මඤ්ඤසීතිආදිමාහ. තත්ථ ත්වං චෙ පන මඤ්ඤසීති යදි ත්වං මඤ්ඤසි. වත්තබ්බෙ ඛොති ඉදං පච්චනීකෙ ආමන්තාති පටිඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං ¶ . නො ච වත්තබ්බෙති ඉදං පන න හෙවාති අවජානනං සන්ධාය වුත්තං. තෙන තව තත්ථාති තෙන කාරණෙන ත්වංයෙව තස්මිං නුපලබ්භතීති පක්ඛෙ – ‘‘හෙවං පටිජානන්තන්ති ආමන්තා’’ති ¶ එවං පටිජානන්තො. හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙති පුන න හෙවාති අවජානන්තො එවං නිග්ගහෙතබ්බො. අථ තං නිග්ගණ්හාමාති අථෙවං නිග්ගහාරහං තං නිග්ගණ්හාම. සුනිග්ගහිතො ච හොසීති සකෙන මතෙන නිග්ගහිතත්තා සුනිග්ගහිතො ච භවසි.

එවමස්ස නිග්ගහෙතබ්බභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තං නිග්ගණ්හන්තො හඤ්චීතිආදිමාහ. තත්ථ ඨපනාපාපනාරොපනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. පරියොසානෙ පන ඉදං තෙ මිච්ඡාති ඉදං තව වචනං මිච්ඡා හොතීති අත්ථො. ඉදං ඡලවාදෙන චතූහි ආකාරෙහි නිග්ගහස්ස කතත්තා නිග්ගහචතුක්කං නාම.

4. එවං නිග්ගහං කත්වාපි ඉදානි ‘‘යදි අයං මයා තව මතෙන කතො ¶ නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, යො මම තයා හෙට්ඨා අනුලොමපඤ්චකෙ කතො නිග්ගහො, සොපි දුන්නිග්ගහො’’ති දස්සෙන්තො එසෙ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙතිආදිමාහ. තත්ථ එසෙ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙති එසො චෙ තව වාදො මයා දුන්නිග්ගහිතො. අථ වා එසො චෙ තව මයා කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො. හෙවමෙවං තත්ථ දක්ඛාති තත්ථාපි තයා මම හෙට්ඨා කතෙ නිග්ගහෙ එවමෙවං පස්ස. ඉදානි ය්වාස්ස හෙට්ඨා සකවාදිනා නිග්ගහො කතො, තං ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො’’තිආදිවචනෙන දස්සෙත්වා පුන තං නිග්ගහං අනිග්ගහභාවං උපනෙන්තො නො ච මයං තයාතිආදිමාහ. තත්ථ නො ච මයං තයා තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤායාතිආදීසු අයමත්ථො – යස්මා සො තයා මම කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, තස්මා මයං තයා තත්ථ අනුලොමපඤ්චකෙ ආමන්තාති එතාය පටිඤ්ඤාය එවං පටිජානන්තා පුන න හෙවාති පටික්ඛෙපෙ කතෙපි ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති එවං න නිග්ගහෙතබ්බොයෙව. එවං අනිග්ගහෙතබ්බම්පි මං නිග්ගණ්හාසි, ඊදිසෙන පන නිග්ගහෙන දුන්නිග්ගහිතා මයං හොම.

ඉදානි යං නිග්ගහං සන්ධාය ‘‘දුන්නිග්ගහිතා ච හොමා’’ති අවොච, තං දස්සෙතුං හඤ්චි පුග්ගලො…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡාතිආහ. එවමිදං අනුලොමපටිලොමතො ¶ චතූහි පාපනාරොපනාහි නිග්ගහස්ස උපනීතත්තා උපනයනචතුක්කං නාම හොති.

5. ඉදානි ‘‘න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ’’තිආදිකං නිග්ගමනචතුක්කං නාම හොති. තත්ථ න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙති යථාහං තයා නිග්ගහිතො, න හි එවං නිග්ගහෙතබ්බො. එතස්ස හි නිග්ගහස්ස දුන්නිග්ගහභාවො මයා සාධිතො. තෙන හීති තෙන කාරණෙන, යස්මා එස නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො, තස්මා ¶ යං මං නිග්ගණ්හාසි හඤ්චි පුග්ගලො…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡාති, ඉදං නිග්ගණ්හනං තව මිච්ඡාති අත්ථො. තෙන හි යෙ කතෙ නිග්ගහෙති යෙන කාරණෙන ඉදං මිච්ඡා, තෙන කාරණෙන යො තයා නිග්ගහො කතො, සො දුක්කටො. යං මයා පටිකම්මං කතං, තදෙව සුකතං. යාපි ¶ චෙසා පටිකම්මචතුක්කාදිවසෙන කථාමග්ගසම්පටිපාදනා කතා, සාපි සුකතා. එවමෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිකස්ස අනුලොමපඤ්චකස්ස නුපලබ්භතීතිආදිකානං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානං වසෙන අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකං නාම නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා සකවාදිනො පුබ්බපක්ඛෙ සති පරවාදිනො වචනසාමඤ්ඤමත්තෙන ඡලවාදෙන ජයො හොති.

6. ඉදානි යථා පරවාදිනො පුබ්බපක්ඛෙ සති සකවාදිනො ධම්මෙනෙව තථෙන සුජයො හොති, තථා වාදුප්පත්තිං දස්සෙතුං පුග්ගලො නුපලබ්භතීති පච්චනීකානුලොමපඤ්චකං ආරද්ධං. තත්ථ පච්චනීකෙ පුච්ඡා පරවාදිස්ස, රූපාදිභෙදං සච්චිකට්ඨපරමත්ථං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. සුද්ධසම්මුතිසච්චං වා පරමත්ථමිස්සකං වා සම්මුතිසච්චං සන්ධාය යො සච්චිකට්ඨොති පුන අනුයොගො පරවාදිස්ස, සම්මුතිවසෙන නුපලබ්භතීති නවත්තබ්බත්තා මිස්සකවසෙන වා අනුයොගස්ස සංකිණ්ණත්තා න හෙවන්ති පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. පටිඤ්ඤාතං පටික්ඛිපතීති වචනසාමඤ්ඤමත්තෙන ආජානාහි නිග්ගහන්තිආදිවචනං පරවාදිස්ස. එවමයං පුග්ගලො නුපලබ්භතීති දුතියවාදං නිස්සාය දුතියො නිග්ගහො හොතීති වෙදිතබ්බො. එවං තෙන ඡලෙන නිග්ගහො ආරොපිතො.

7-10. ඉදානි ¶ ධම්මෙන සමෙන අත්තනො වාදෙ ජයං ¶ දස්සෙතුං අනුලොමනයෙ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්තනො ලද්ධිං නිස්සාය පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. ලද්ධියා ඔකාසං අදත්වා පරමත්ථවසෙන පුන අනුයොගො සකවාදිස්ස, පරමත්ථවසෙන පුග්ගලස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. තතො පරං ධම්මෙන සමෙන අත්තනො ජයදස්සනත්ථං ආජානාහි පටිකම්මන්තිආදි සබ්බං සකවාදීවචනමෙව හොති. තත්ථ සබ්බෙසං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවමිදං පුග්ගලො නුපලබ්භතීතිආදිකස්ස පච්චනීකපඤ්චකස්ස උපලබ්භතීතිආදීනං පටිකම්මනිග්ගහොපනයනනිග්ගමනචතුක්කානඤ්ච වසෙන පච්චනීකානුලොමපඤ්චකං නාම නිද්දිට්ඨං හොති. එවමෙතානි පඨමසච්චිකට්ඨෙ ද්වෙ පඤ්චකානි නිද්දිට්ඨානි. තත්ථ පුරිමපඤ්චකෙ ¶ පරවාදිස්ස සකවාදිනා කතො නිග්ගහො සුනිග්ගහො. සකවාදිස්ස පන පරවාදිනා ඡලවාදං නිස්සාය පටිකම්මං කත්වා අත්තනා සාධිතො ජයො දුජ්ජයො. දුතියපඤ්චකෙ සකවාදිස්ස පරවාදිනා කතො නිග්ගහො දුන්නිග්ගහො. පරවාදිස්ස පන සකවාදිනා ධම්මවාදං නිස්සාය පටිකම්මං කත්වා අත්තනා සාධිතො ජයො සුජයොති පඨමසච්චිකට්ඨො. තත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘නිග්ගහො පරවාදිස්ස, සුද්ධො පඨමපඤ්චකෙ;

අසුද්ධො පන තස්සෙව, පටිකම්මජයො තහිං.

‘‘නිග්ගහො සකවාදිස්ස, අසුද්ධො දුතියපඤ්චකෙ;

විසුද්ධො පන තස්සෙව, පටිකම්මජයො තහිං.

‘‘තස්මා ද්වීසුපි ඨානෙසු, ජයොව සකවාදිනො;

ධම්මෙන හි ජයො නාම, අධම්මෙන කුතො ජයො.

‘‘සච්චිකට්ඨෙ යථා චෙත්ථ, පඤ්චකද්වයමණ්ඩිතෙ;

ධම්මාධම්මවසෙනෙව, වුත්තො ජයපරාජයො.

‘‘ඉතො පරෙසු සබ්බෙසු, සච්චිකට්ඨෙසු පණ්ඩිතො;

එවමෙව විභාවෙය්ය, උභො ජයපරාජයෙ’’ති.

11. එවං ¶ ¶ සුද්ධිකසච්චිකට්ඨං විත්ථාරෙත්වා ඉදානි තමෙව අපරෙහි ඔකාසාදීහි නයෙහි විත්ථාරෙතුං පුන පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන සබ්බත්ථාති සරීරං සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සනාදොසඤ්ච ‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’න්ති ආපජ්ජනදොසඤ්ච දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසමෙත්ථ අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. පාඨො පන සඞ්ඛිත්තො ¶ . තත්ථ යස්මා සරීරං සන්ධාය ‘‘සබ්බත්ථ න උපලබ්භතී’’ති වුත්තෙ සරීරතො බහි උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. තස්මා පච්චනීකෙ පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස, පඨමං අනුජානිත්වා පච්ඡා අවජානාතීති ඡලවාදස්ස වසෙන පටිකම්මං පරවාදිස්ස. සෙසං පාකටමෙව.

12. දුතියනයෙ සබ්බදාති පුරිමපච්ඡිමජාතිකාලඤ්ච ධරමානපරිනිබ්බුතකාලඤ්ච සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, ස්වෙව ඛත්තියො සො බ්රාහ්මණොතිආදීනං ආපත්තිදොසඤ්ච ධරමානපරිනිබ්බුතානං විසෙසාභාවදොසඤ්ච දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං පඨමනයෙ වුත්තසදිසමෙව.

13. තතියනයෙ සබ්බෙසූති ඛන්ධායතනාදීනි සන්ධාය අනුයොගො සකවාදිස්ස, රූපස්මිං අත්තා, චක්ඛුස්මිං අත්තාතිආදිදොසභයෙන පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං තාදිසමෙවාති.

14. එවමෙතානි ¶ ¶ තීණි අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකෙ අනුලොමමත්තවසෙනෙව තාව පටිපාටියා භාජෙත්වා පුන පච්චනීකානුලොමපඤ්චකෙ පච්චනීකමත්තවසෙනෙව භාජෙතුං පුග්ගලො නුපලබ්භතීතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අනුලොමපඤ්චකස්ස පාළියං සඞ්ඛිපිත්වා ආගතෙ පච්චනීකෙ වුත්තනයෙනෙව පච්චනීකස්ස ච පාළියං සඞ්ඛිපිත්වා ආගතෙ අනුලොමෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා සුද්ධිකස්ස චෙව ඉමෙසඤ්ච තිණ්ණන්ති චතුන්නං සච්චිකට්ඨානං එකෙකස්මිං සච්චිකට්ඨෙ ¶ අනුලොමපච්චනීකස්ස පච්චනීකානුලොමස්ස චාති ද්වින්නං ද්වින්නං පච්චනීකානං වසෙන අයං අට්ඨමුඛා නාම වාදයුත්ති නිද්දිට්ඨා හොතීති වෙදිතබ්බා. යා එකෙකස්මිං මුඛෙ එකෙකස්ස නිග්ගහස්ස වසෙන අට්ඨකනිග්ගහොති පාළියං ලිඛියති. තත්ථෙතං වුච්චති –

‘‘එවං චතුබ්බිධෙ පඤ්හෙ, පඤ්චකද්වයභෙදතො;

එසා අට්ඨමුඛා නාම, වාදයුත්ති පකාසිතා.

‘‘අට්ඨෙව නිග්ගහා තත්ථ, චත්තාරො තෙසු ධම්මිකා;

අධම්මිකා ච චත්තාරො, සබ්බත්ථ සකවාදිනො;

ජයො පරාජයො චෙව, සබ්බත්ථ පරවාදිනො’’ති.

17-27. ඉදානි රූපාදීහි සද්ධිං සච්චිකට්ඨසංසන්දනං හොති. තත්ථ රූපඤ්චාති යථා රූපං පරමත්ථතො උපලබ්භති, කිං තෙ පුග්ගලොපි තථෙව උපලබ්භතීති සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්ථි පුග්ගලොති වචනමත්තං ගහෙත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. යදි තෙ රූපං විය පරමත්ථතො පුග්ගලො අත්ථි, රූපතො වෙදනාදීනං විය ¶ පුග්ගලස්සාපි අඤ්ඤත්තං ආපජ්ජතීති අනුයොගො සකවාදිස්ස, සමයසුත්තවිරොධං දිස්වා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසං අත්ථතො ¶ පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ සත්තපඤ්ඤාසභෙදස්ස සච්චිකට්ඨපරමත්ථස්ස වසෙන සකවාදීපක්ඛමූලකෙ අනුලොමපච්චනීකෙ සත්තපඤ්ඤාස අනුලොමපඤ්චකානි දස්සිතානි. පටිකම්මචතුක්කාදීනි සඞ්ඛිත්තානි. පරවාදීපක්ඛමූලකෙපි පච්චනීකානුලොමෙ සත්තපඤ්ඤාස පටිලොමපඤ්චකානි දස්සිතානි. පටිකම්මචතුක්කාදීනි සඞ්ඛිත්තානි. තත්ථ ‘‘වුත්තං භගවතා’’ති වචනමත්තෙන පුග්ගලස්ස අත්ථිතං රූපස්ස ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන උපලබ්භනීයතං දස්සෙත්වා උභින්නං අඤ්ඤත්තං පටිජානාපනත්ථං ¶ වුත්තං භගවතාති අනුයොගො පරවාදිස්ස, සම්මුතිපරමත්ථානං එකත්තනානත්තපඤ්හස්ස ඨපනීයත්තා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. සෙසමිධාපි අත්ථතො පාකටමෙවාති.

28-36. ඉදානි රූපාදීහෙව සද්ධිං ඔපම්මවසෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං හොති. තත්ථ රූපවෙදනානං උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන අඤ්ඤත්තපුච්ඡා ච පුග්ගලරූපානං උපලද්ධිසාමඤ්ඤපුච්ඡා චාති පුච්ඡාද්වයම්පි සකවාදිස්ස, උභොපි පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පරවාදිනා අනුඤ්ඤාතෙන උපලද්ධිසාමඤ්ඤෙන රූපවෙදනානං විය රූපපුග්ගලානං අඤ්ඤත්තානුයොගො සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. සෙසමිධාපි අත්ථතො පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ රූපමූලකාදීනං චක්කානඤ්ච වසෙන සකවාදීපක්ඛෙ වීසාධිකානි නව නිග්ගහපඤ්චකසතානි දස්සිතානි. කථං? ඛන්ධෙසු තාව රූපමූලකෙ චක්කෙ චත්තාරි, තථා වෙදනාදිමූලකෙසූති වීසති. ආයතනෙසු චක්ඛායතනමූලකෙ චක්කෙ එකාදස, තථා සෙසෙසූති ද්වත්තිංසසතං. ධාතූසු චක්ඛුධාතුමූලකෙ චක්කෙ සත්තරස, තථා සෙසෙසූති ඡාධිකානි තීණි සතානි. ඉන්ද්රියෙසු චක්ඛුන්ද්රියමූලකෙ ¶ චක්කෙ එකවීසති, තථා සෙසෙසූති ද්වාසට්ඨාධිකානි චත්තාරි සතානි. එවං සබ්බානිපි වීසාධිකානි නව නිග්ගහපඤ්චකසතානි හොන්ති.

37-45. පරවාදීපක්ඛෙපි රූපං උපලබ්භතීති අනුලොමවසෙනෙව රූපවෙදනාදීනං අඤ්ඤත්තපටිඤ්ඤං කාරෙත්වා පුන අත්ථි පුග්ගලොති සුත්තං නිස්සාය ඡලවසෙන ¶ පුග්ගලස්ස රූපාදීහි උපලද්ධිසාමඤ්ඤං ආරොපෙත්වා අඤ්ඤත්තානුයොගො කතො. සෙසමිධාපි අත්ථතො උත්තානමෙව. ධම්මතොපි සකවාදීපක්ඛෙ වුත්තනයෙන වීසාධිකානි නව පටිකම්මපඤ්චකසතානි දස්සිතානි.

රූපාදීහි සද්ධිං ඔපම්මවසෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං.

46-52. ඉදානි ¶ යං සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන උපලබ්භති, තෙන යස්මා රූපාදීසු සත්තපඤ්ඤාසාය සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙසු අඤ්ඤතරෙන භවිතබ්බං; රූපාදිනිස්සිතෙන වා, අඤ්ඤත්ර වා රූපාදීහි, රූපාදීනං වා නිස්සයෙන, තස්මා ඉමිනා චතුක්කනයෙන සච්චිකට්ඨසංසන්දනං ආරද්ධං. තත්ථ රූපං පුග්ගලොති අනුයොගො සකවාදිස්ස, උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන න හෙවාති පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස, නිග්ගහාරොපනං සකවාදිස්ස. කිං පනෙතං යුත්තං, නනු රූපං වෙදනාති වුත්තම්පි පටික්ඛිපිතබ්බමෙවාති? ආම පටික්ඛිපිතබ්බං. තං පන රූපතො වෙදනාය අඤ්ඤසභාවසබ්භාවතො, න අඤ්ඤත්තාභාවතො. අයඤ්ච රූපාදීසු එකධම්මතොපි පුග්ගලස්ස අඤ්ඤත්තං න ඉච්ඡති, තස්මා යුත්තං. අයඤ්ච අනුයොගො රූපං පුග්ගලො…පෙ… අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පුග්ගලොති සකලං පරමත්ථසච්චං සන්ධාය ආරද්ධො. සකලං පන පච්චත්තලක්ඛණවසෙන එකතො වත්තුං න සක්කාති තන්තිවසෙන අනුයොගලක්ඛණමත්තමෙතං ඨපිතං. තෙන විඤ්ඤූ අත්ථං විභාවෙන්ති. වාදකාමෙන පන ඉමං ලක්ඛණං ගහෙත්වා යථා යථා පරවාදිස්ස ඔකාසො න හොති, තථා තථා ¶ වත්තබ්බං. ඉති තන්තිවසෙන අනුයොගලක්ඛණස්ස ඨපිතත්තාපි යුත්තමෙව. ඉමිනා නයෙන සබ්බානුයොගෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං පන විසෙසො – රූපස්මිං පුග්ගලොතිආදීසු යථා එකං මහාභූතං නිස්සාය තයො මහාභූතා, වත්ථුරූපං නිස්සාය විඤ්ඤාණං රූපස්මින්ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං රූපස්මිං පුග්ගලො? යථා ච සභාගවිනිබ්භොගතො වෙදනාදයො සබ්බධම්මා, අරූපා වා පන චත්තාරො ඛන්ධා, නිබ්බානමෙව වා ‘‘අඤ්ඤත්ර රූපා’’ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං පුග්ගලො? යථා ¶ ච චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං නිස්සයවසෙන ‘‘වෙදනාය රූපං…පෙ… විඤ්ඤාණස්මිං රූප’’න්ති වත්තුං වට්ටති, කිං තෙ එවං පුග්ගලොති? සබ්බානුයොගෙසු පන උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන චෙව සමයවිරොධෙන ච පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සෙසමෙත්ථ අත්ථතො පාකටමෙව. ධම්මතො පනෙත්ථ සත්තපඤ්ඤාසාය සච්චිකට්ඨෙසු එකෙකස්මිං චත්තාරි චත්තාරි කත්වා නිග්ගහවසෙන අට්ඨවීසාධිකානි ද්වෙ පඤ්චකසතානි දස්සිතානි. පරවාදීපක්ඛෙපි පටිකම්මවසෙන තත්තකානෙව. යා පනෙත්ථ අත්ථි පුග්ගලොති වුත්තෙ සකවාදිස්ස පටිඤ්ඤා, සා සුත්තෙ ආගතෙන සම්මුතිවසෙන. යො රූපං පුග්ගලොතිආදීසු පටික්ඛෙපො, සො සක්කායදිට්ඨිපඤ්හස්ස ඨපනීයත්තා. පරවාදිස්ස පටිකම්මං ඡලවසෙනෙවාති.

53. ඉදානි ¶ ලක්ඛණයුත්ති නාම හොති. තත්ථ යස්මා ඨපෙත්වා නිබ්බානං සෙසො සච්චිකට්ඨපරමත්ථො පච්චයපටිබද්ධතාය සප්පච්චයො, පච්චයෙහි සමාගම්ම කතත්තා සඞ්ඛතො, උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනතො සදා අභාවතො අසස්සතො, උප්පත්තිකාරණසඞ්ඛාතස්ස නිමිත්තස්ස අත්ථිතාය සනිමිත්තො, නිබ්බානං වුත්තප්පකාරාභාවතො අප්පච්චයං අසඞ්ඛතං සස්සතං අනිමිත්තන්ති ඉදං සච්චිකට්ඨස්ස ලක්ඛණං. තස්මා යදි පුග්ගලොපි සච්චිකට්ඨපරමත්ථොව තස්සාපි ඉමිනා ලක්ඛණෙන භවිතබ්බන්ති සන්ධාය පුග්ගලො සප්පච්චයොතිආදයො අට්ඨපි අනුයොගා සකවාදිස්ස ¶ , පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. ආජානාහි නිග්ගහන්තිආදි පනෙත්ථ සඞ්ඛිත්තං. එවමෙතානි සකවාදීපක්ඛෙ අනුලොමපච්චනීකෙ අනුලොමමත්තවසෙන අට්ඨ පඤ්චකානි වෙදිතබ්බානි.

54. පරවාදීපක්ඛෙපි පච්චනීකානුලොමෙ පච්චනීකමත්තවසෙන අට්ඨෙව. තත්ථ යස්මා පරවාදිනා සුත්තවසෙන සම්මුතිසච්චං සාධිතං, සම්මුතියා ච සප්පච්චයාදිභාවො ¶ නත්ථි, තස්මා යාථාවතො ච පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. ඡලවසෙන පන වත්තබ්බං ‘‘ආජානාහි පටිකම්ම’’න්තිආදි සබ්බං ඉධාපි සඞ්ඛිත්තමෙව.

ලක්ඛණයුත්තිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55-59. ඉදානි වචනසොධනං හොති. තත්ථ යදෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීති වචනං, තං සොධෙතුං පුග්ගලො උපලබ්භති, උපලබ්භති පුග්ගලොති. පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තස්සත්ථො – යදෙතං පුග්ගලො උපලබ්භතීති පදද්වයං, තං එකත්ථං වා භවෙය්ය නානත්ථං වා. යදි තාව නානත්ථං, යථා අඤ්ඤං රූපං, අඤ්ඤා වෙදනා, එවං අඤ්ඤො පුග්ගලො, අඤ්ඤො උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. අථෙකත්ථං, යථා යං චිත්තං තං මනො, එවං ස්වෙව පුග්ගලො, සො උපලබ්භතීති ආපජ්ජති. තෙන තං වදාමි ‘‘යදි තෙ යො පුග්ගලො, සො උපලබ්භති, එවං සන්තෙ යො යො උපලබ්භති, සො සො පුග්ගලොති ආපජ්ජති, කිං සම්පටිච්ඡසි එත’’න්ති? තතො පුග්ගලවාදී යස්මා පුග්ගලස්ස උපලබ්භතං ¶ ඉච්ඡති, න උපලබ්භමානානම්පි රූපාදීනං පුග්ගලභාවං, තස්මා පුග්ගලො උපලබ්භති, උපලබ්භති කෙ හි චි පුග්ගලො කෙ හි චි න පුග්ගලොතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – මම පුග්ගලො අත්ථි පුග්ගලොති සත්ථු වචනතො උපලබ්භති. යො පන උපලබ්භති, න සො සබ්බො පුග්ගලො, අථ ඛො කෙ හි චි පුග්ගලො කෙ හි චි න පුග්ගලොති. තත්ථ කො-කාරත්ථෙ කෙ-කාරො, හි-කාරො ච නිපාතමත්තො. කොචි පුග්ගලො, කොචි න පුග්ගලොති අයං පනෙත්ථ අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – පුග්ගලොපි හි රූපාදීසුපි යො කොචි ධම්මො උපලබ්භතියෙව, තත්ථ පුග්ගලොව පුග්ගලො. රූපාදීසු ¶ පන කොචිපි න පුග්ගලොති. තතො තං සකවාදී ආහ – පුග්ගලො කෙ හි චි උපලබ්භති කෙ හි චි න උපලබ්භතීති. තස්සත්ථො – පුග්ගලො උපලබ්භතීති පදද්වයස්ස අත්ථතො එකත්තෙ යදි උපලබ්භතීති අනුඤ්ඤාතො ධම්මො පුග්ගලතො අනඤ්ඤොපි කොචි පුග්ගලො කොචි න පුග්ගලො, පුග්ගලොපි ¶ තෙ කොචි උපලබ්භති, කොචි න උපලබ්භතීති ආපජ්ජති, කිං සම්පටිච්ඡසි එතන්ති? සො පුග්ගලස්ස අනුපලද්ධිං අනිච්ඡන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති. ඉතො පරං ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්තිආදි සබ්බං සඞ්ඛිත්තං. විත්ථාරතො පන වෙදිතබ්බං. පුග්ගලො සච්චිකට්ඨොතිආදීසුපි එසෙව නයො. සබ්බානි හෙතානි උපලබ්භතිවෙවචනානෙව, අපිච යස්මා ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භතිසච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති අයං පුග්ගලවාදිනො පටිඤ්ඤා, තස්මාස්ස යථෙව පුග්ගලො උපලබ්භතීති ලද්ධි, එවමෙවං පුග්ගලො සච්චිකට්ඨොතිපි ආපජ්ජති. යා පනස්ස පුග්ගලො අත්ථීති ලද්ධි, තස්සා විජ්ජමානොතිවෙවචනමෙව, තස්මා සබ්බානිපෙතානි වචනානි සොධිතානි.

60. තත්ථ යං අවසානෙ ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං, තත්රායමධිප්පායො – යඤ්හෙතං පරවාදිනා ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි කෙහිචි පුග්ගලො, කෙහිචි න පුග්ගලො’’ති වුත්තං, තං යස්මා අත්ථතො පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලොති එත්තකං හොති, තස්මා නං සකවාදී සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ඉදානි නං එවං අනුයුඤ්ජති. තයා හි ‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති වචනමත්තං නිස්සාය ‘‘පුග්ගලො අත්ථී’’ති ලද්ධි ගහිතා, යථා ච භගවතා එතං වුත්තං, තථා ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජා, සදා සතො’’තිආදිනා (සු. නි. 1125) නයෙන ‘‘නත්ථී’’තිපි වුත්තං, තස්මා යථෙව තෙ ‘‘පුග්ගලො අත්ථි, අත්ථි න සබ්බො පුග්ගලො’’ති ලද්ධි, තථා පුග්ගලො නත්ථි, නත්ථි න සබ්බො පුග්ගලොතිපි ආපජ්ජති, කිං එතං සම්පටිච්ඡසීති? අථ නං අසම්පටිච්ඡන්තො න හෙවාති පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ නිග්ගහාදිවිධානං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

61-66. ඉදානි ¶ පඤ්ඤත්තානුයොගො නාම හොති. රූපධාතුයා හි පුග්ගලවාදී ¶ රූපිං පුග්ගලං පඤ්ඤපෙති, තථා අරූපධාතුයා අරූපිං. තස්ස තං ලද්ධිං භින්දිතුං සබ්බාපි පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස ¶ . සො හි රූපීති වුත්තෙ රූපකායසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා අත්ථිතාය පටිජානාති. කාමීති වුත්තෙ වීතරාගසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා නත්ථිතාය පටික්ඛිපති. අරූපීති වුත්තෙපි අරූපක්ඛන්ධසබ්භාවතො චෙව තථාරූපාය ච පඤ්ඤත්තියා අත්ථිතාය පටිජානාති. ද්වීසුපි නයෙසු සත්තොති පුග්ගලස්ස වෙවචනවසෙන වුත්තං.

67. ඉදානි යස්මා සො ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති ආගතට්ඨානෙ අඤ්ඤො කායො අඤ්ඤො පුග්ගලොති ඉච්ඡති, තස්මා තං ලද්ධිං භින්දිතුං කායොති වා සරීරන්ති වාතිආදි සකවාදීපුච්ඡා හොති. තත්ථ කායං අප්පියං කරිත්වාති කායං අප්පෙතබ්බං අල්ලීයාපෙතබ්බං එකීභාවං උපනෙතබ්බං අවිභජිතබ්බං කත්වා පුච්ඡාමීති අත්ථො. එසෙසෙති එසො සොයෙව. එසෙ එසෙතිපි පාඨො. එසො එසොයෙවාති අත්ථො. එකට්ඨෙති එකට්ඨො. සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙති සමො සමභාගො තජ්ජාතිකො. වචනමත්තෙයෙවෙත්ථ භෙදො. අත්ථතො පන කායොව එසොති පුච්ඡති. පරවාදී නානත්තං අපස්සන්තො ආමන්තාති පටිජානාති. පුග්ගලොති වා ජීවොති වාති පුච්ඡායපි එසෙව නයො. අඤ්ඤො කායොති පුට්ඨො පන කායානුපස්සනාය එවංලද්ධිකත්තා පටිජානාති. අඤ්ඤං ජීවන්ති පුට්ඨො පන ආහච්ච භාසිතං සුත්තං පටික්ඛිපිතුං අසක්කොන්තො අවජානාති. තතො පරං ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්තිආදි උත්තානත්ථමෙව.

68. පරවාදීපක්ඛෙ පන අඤ්ඤො කායො අඤ්ඤො පුග්ගලොති පුට්ඨො සකවාදී ඨපනීයපඤ්හත්තා පටික්ඛිපති, පරවාදී ඡලවසෙන පටිකම්මං කරොති. තම්පි උත්තානත්ථමෙවාති.

පඤ්ඤත්තානුයොගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

69-72. ඉදානි ¶ ගතිපරිවත්තනමුඛෙන චුතිපටිසන්ධිඅනුයොගො හොති. තත්ථ යස්මා පුග්ගලවාදී ‘‘ස සත්තක්ඛත්තුපරමං සන්ධාවිත්වාන ¶ පුග්ගලො’’තිආදීනි (සං. නි. 2.133; ඉතිවු. 24) සුත්තානි නිස්සාය පුග්ගලො සන්ධාවතීති ලද්ධිං ගහෙත්වා වොහරති ¶ , තස්මාස්ස තං ලද්ධිං භින්දිතුං සන්ධාවතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ සන්ධාවතීති සංසරති ගමනාගමනං කරොති. අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සො පුග්ගලොතිආදයො අනුයොගොපි සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. තත්ථ සොති සොයෙවාති අත්ථො. එවං පන අනුයුත්තො සස්සතදිට්ඨිභයෙන පටික්ඛිපති. අඤ්ඤොති පුට්ඨො උච්ඡෙදදිට්ඨිභයෙන. සො ච අඤ්ඤො චාති පුට්ඨො එකච්චසස්සතදිට්ඨිභයෙන. නෙව සො න අඤ්ඤොති පුට්ඨො අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨිභයෙන. පුන චත්තාරොපි පඤ්හෙ එකතො පුට්ඨො චතුන්නම්පි දිට්ඨීනං භයෙන පටික්ඛිපිත්වා පුන යානිස්ස සුත්තානි නිස්සාය ලද්ධි උප්පන්නා තානි දස්සෙන්තො තෙන හි පුග්ගලො සන්ධාවතීතිආදිමාහ.

76. පුන සකවාදිනා ‘‘ය්වායං තව ලද්ධියා සන්ධාවති, කිං සො අස්මිඤ්ච පරස්මිඤ්ච ලොකෙ එකොයෙවා’’ති අධිප්පායෙන ස්වෙවාති නියමෙත්වා පුට්ඨො සස්සතභයා පටික්ඛිපිත්වා පුන දළ්හං කත්වා තථෙව පුට්ඨො යස්මා සො පුග්ගලොව න අඤ්ඤො භාවො, ‘‘සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’’තිආදිසුත්තම්පි (පාරා. 12; දී. නි. 1.245) අත්ථි, තස්මා පටිජානාති. ස්වෙව මනුස්සොති පුට්ඨො මනුස්සස්සෙව දෙවත්තාභාවතො පටික්ඛිපති.

77. පුන පුට්ඨො ‘‘අහං තෙන සමයෙන සුනෙත්තො නාම සත්ථා අහොසි’’න්තිආදිසුත්තවසෙන (අ. නි. 7.66 අත්ථතො සමානං) පටිජානාති. අථස්ස සකවාදී දෙවමනුස්සුපපත්තීනං නානත්තතො වචනං මිච්ඡාති පකාසෙන්තො මනුස්සො හුත්වාතිආදිමාහ.

78. තත්ථ හෙවං මරණං න හෙහිතීති එවං සන්තෙ මරණං න භවිස්සතීති අත්ථො. ඉතො පරං යක්ඛො පෙතොති අත්තභාවනානත්තවසෙන අනුයොගනානත්තං වෙදිතබ්බං.

82. ඛත්තියොතිආදීනි ජාතිවසෙන චෙව අඞ්ගවෙකල්ලාදිවසෙන ච වුත්තානි.

87. පුන ¶ ¶ න වත්තබ්බන්ති පරවාදිනා පුට්ඨො ඉධට්ඨකස්ස උපපත්තිවසෙන පරලොකස්ස ගමනාභාවතො පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස පුන සොතාපන්නස්ස භවන්තරෙපි සොතාපන්නභාවාවිජහනතො දුතියපටිඤ්ඤාපි තස්සෙව. හඤ්චීතිආදිවචනං පරවාදිස්ස.

88. පුන දෙවලොකෙ උපපන්නස්ස මනුස්සත්තාභාවදස්සනෙන අනුයොගො සකවාදිස්ස.

89. තතො පරං අනඤ්ඤො අවිගතොති එත්ථ අනඤ්ඤොති සබ්බාකාරෙන එකසදිසො. අවිගතොති එකෙනාපි ආකාරෙන අවිගතොති අත්ථො. න හෙවන්ති දෙවලොකෙ උපපන්නස්ස මනුස්සභාවාභාවතො එවමාහ.

90. පුන ¶ දළ්හං කත්වා අනුයුත්තො ‘‘ස්වෙව පුග්ගලො සන්ධාවතී’’ති ලද්ධියා අනුජානාති. හත්ථච්ඡින්නොතිආදි ආකාරවිගමනදස්සනෙන අවිගතො සන්ධාවතීති ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. තත්ථ අළච්ඡින්නොති යස්ස අඞ්ගුට්ඨකා ඡින්නා. කණ්ඩරච්ඡින්නොති යස්ස මහාන්හාරූ ඡින්නා.

91. සරූපොතිආදීසු පඨමෙ පඤ්හෙ ඉමිනා රූපකායෙන සද්ධිං අගමනං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියෙ අන්තරාභවපුග්ගලං සන්ධාය පටිජානාති. සො හි තස්ස ලද්ධියා සරූපොව ගන්ත්වා මාතුකුච්ඡිං පවිසති. අථස්ස තං රූපං භිජ්ජති. තං ජීවන්ති යෙන රූපසඞ්ඛාතෙන සරීරෙන සද්ධිං ගච්ඡති, කිමස්ස තදෙව ජීවං තං සරීරන්ති පුච්ඡති. පරවාදී ඉධ සරීරනික්ඛෙපා සුත්තවිරොධා ච පටික්ඛිපති.

සවෙදනොතිආදීසු අසඤ්ඤූපපත්තිං සන්ධාය පටික්ඛිපති, තදඤ්ඤං උපපත්තිං සන්ධාය පටිජානාති. තං ජීවන්ති යෙන වෙදනාදිසඞ්ඛාතෙන සරීරෙන සද්ධිං ගච්ඡති. කිමස්ස තදෙව ජීවං තං සරීරන්ති පුච්ඡති. තං ජීවං තං සරීරං, අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීරන්ති එතිස්සා හි ලද්ධියා පඤ්චපි ඛන්ධා සරීරන්ති අධිප්පෙතා. පරවාදී සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

92. අරූපොතිආදීසු පඨමෙ පඤ්හෙ අන්තරාභවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියෙ අරූපා රූපං උපපජ්ජමානං සන්ධාය පටිජානාති. අඤ්ඤං, ජීවන්ති යං ¶ රූපසඞ්ඛාතං සරීරං පහාය අරූපො ¶ සන්ධාවති, කිං තෙ තං සරීරං අඤ්ඤං, අඤ්ඤං ජීවන්ති පුච්ඡති. ඉතරො සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

අවෙදනොතිආදීසු සඤ්ඤීභවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, තදඤ්ඤං උපපත්තිං සන්ධාය පටිජානාති. අඤ්ඤං ජීවන්ති යං වෙදනාදිසඞ්ඛාතං සරීරං පහාය අවෙදනො අවිඤ්ඤාණො සන්ධාවති, කිං තෙ තං අඤ්ඤං සරීරං, අඤ්ඤං ජීවන්ති පුච්ඡති. ඉතරො සුත්තවිරොධා පටික්ඛිපති.

93. රූපං සන්ධාවතීතිආදීසු යෙ රූපාදයො ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලං පඤ්ඤපෙති, කිං තෙ තස්මිං පුග්ගලෙ සන්ධාවන්තෙ තම්පි රූපං සන්ධාවතීති පුච්ඡති. පරවාදී ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති සත්තස්සෙව සන්ධාවනවචනතො ¶ පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා රූපාදිධම්මෙ විනා පුග්ගලො නත්ථි, තස්මා තස්මිං සන්ධාවන්තෙ තෙනපි රූපෙන සන්ධාවිතබ්බන්ති සඤ්ඤාය පටිජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

94. රූපං න සන්ධාවතීතිආදීසු යස්මා තෙ රූපං පුග්ගලො න හොති, ස්වෙව ච සන්ධාවතීති වදෙසි, තස්මා තං පුච්ඡාමි, කිං තෙ රූපං න සන්ධාවතීති අත්ථො. ඉතරො පුග්ගලෙ සන්ධාවන්තෙ න සක්කා තස්ස උපාදානභූතෙන රූපෙන සන්ධාවිතුන්ති සඤ්ඤාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො සත්තානඤ්ඤෙව සන්ධාවනවචනතො පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

ගාථානං පන අයමත්ථො – ආයස්මතො මතෙන රුක්ඛං උපාදාය ඡායා විය, ඉන්ධනං උපාදාය අග්ගි විය ච, ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලො; රූපාදීනං සන්ධාවනෙ අසති තෙසු ඛන්ධෙසු භිජ්ජමානෙසු සො තව පුග්ගලො භිජ්ජති චෙ, එවං සන්තෙ උච්ඡෙදා භවති දිට්ඨි, උච්ඡෙදදිට්ඨි තෙ ආපජ්ජති. කතරා යා බුද්ධෙන විවජ්ජිතා අකුසලදිට්ඨි. යා පන ‘‘උච්ඡෙදවාදී සමණො ගොතමො’’ති පරියායභාසිතා, න තං වදාමාති දස්සෙති. අථාපි තෙසු ඛන්ධෙසු භිජ්ජමානෙසු සො පුග්ගලො න භිජ්ජති, එවං සන්තෙ සස්සතො පුග්ගලො හොති. තතො සො නිබ්බානෙන සමසමො ආපජ්ජති ¶ . සමසමොති අතිවිය සමො, සමෙන වා සමො, සමභාවෙනෙව සමො. යථෙව නිබ්බානං නුප්පජ්ජති න භිජ්ජති, එවං තෙ පුග්ගලොපි තෙන සමසමොති.

ගතිපරිවත්තනමුඛෙන චුතිපටිසන්ධානුයොගො නිට්ඨිතො.

95. ඉදානි ¶ උපාදාපඤ්ඤත්තානුයොගො හොති. තත්ථ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤාපටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. සො හි රුක්ඛං උපාදාය ඡායාය විය, ඉන්ධනං උපාදාය අග්ගිස්ස විය ච, රූපාදීනි උපාදාය ¶ පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤාපනං අවබොධනං ඉච්ඡති, තස්මා ‘‘රූපං උපාදායා’’ති පුට්ඨො පටිජානාති. පුන යථා රුක්ඛුපාදානා ඡායා රුක්ඛො විය, ඉන්ධනුපාදානො ච අග්ගි ඉන්ධනං විය අනිච්චාදිධම්මො, එවං තෙ රූපාදිඋපාදානො පුග්ගලො රූපාදයො විය අනිච්චොති ඉමමත්ථං පුට්ඨො අත්තනො ලද්ධියං ඨත්වා පටික්ඛිපති.

97. නීලං රූපං උපාදාය නීලොතිආදීසු නීලරූපෙන සද්ධිං පුග්ගලස්ස එකත්තං, එකසරීරෙ නීලාදීනං බහූනං වසෙන බහුභාවඤ්ච අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති.

98. කුසලං වෙදනන්ති එත්ථාපි වෙදනාය සද්ධිං එකත්තං එකසන්තානෙ බහූනං කුසලවෙදනානං වසෙන බහුභාවඤ්ච අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. දුතියනයෙ මග්ගකුසලොතිආදිවචනසබ්භාවතො ඡෙකට්ඨං සන්ධාය පටිජානාති. සඵලොතිආදීනි පුට්ඨො තථාරූපස්ස වොහාරස්ස අභාවතො පටික්ඛිපති.

99. අකුසලපක්ඛෙ අඡෙකට්ඨං සන්ධාය පටිජානාති.

100. අබ්යාකතපක්ඛෙ සස්සතාදිවසෙන අබ්යාකතභාවං සන්ධාය පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

104. චක්ඛුං ¶ උපාදායාතිආදීසු ‘‘චක්ඛුමා විසමානීව…පෙ… පාපානි පරිවජ්ජයෙ’’ති(උදා. 43) ආදිවොහාරසබ්භාවතො පටිජානාති. චක්ඛුමත්තාදිනිරොධෙන පුග්ගලනිරොධං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති.

107. රූපං උපාදාය වෙදනං උපාදායාති එත්ථ අඤ්ඤෙපි රූපමූලකා දුකතිකචතුක්කා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන ඛන්ධෙ උපාදාය පුග්ගලස්ස පඤ්ඤත්ති, තස්මා ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි පඤ්චපි ¶ උපාදාය පඤ්ඤත්තිං පටිජානාති. එකසන්තානෙ පන ද්වින්නං පඤ්චන්නං වා අභාවා පටික්ඛිපති. ආයතනාදීසුපි එසෙව නයො.

112. ඉදානි යං උපාදාය යස්ස පඤ්ඤත්ති, යථා තස්ස අනිච්චතාය තස්සාපි අනිච්චතා, තතො ච අඤ්ඤත්තං සිද්ධං, එවං තස්ස පුග්ගලස්සාපි ආපජ්ජතීති දස්සෙතුං යථා රුක්ඛන්තිආදිමාහ. තත්ථ උපාදායාති පටිච්ච ආගම්ම, න විනා තන්ති අත්ථො. පරවාදී පන තථා අනිච්ඡන්තො ලද්ධියං ඨත්වා පටික්ඛිපති.

115. නිගළොති සඞ්ඛලිකබන්ධනං. නෙගළිකොති තෙන බන්ධකො යස්ස රූපං සො රූපවාති යස්මා යස්ස රූපං සො රූපවා හොති, තස්මා යථා න නිගළො ¶ …පෙ… අඤ්ඤො රූපවාති අත්ථො.

116. චිත්තෙ චිත්තෙතිආදීසු සරාගාදිචිත්තවසෙන සරාගාදිතං සන්ධාය චිත්තානුපස්සනාවසෙන පටිජානාති. ජායතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො පුග්ගලස්ස ඛණිකභාවං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ‘‘සො’’ති වා ‘‘අඤ්ඤො’’ති වා පුට්ඨො සස්සතුච්ඡෙදභයෙන පටික්ඛිපති. පුන න වත්තබ්බං ‘‘කුමාරකො’’ති වා ‘‘කුමාරිකා’’ති වා පුට්ඨො ලොකවොහාරසමුච්ඡෙදභයෙන වත්තබ්බන්ති පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

118. ඉදානි පරවාදී අඤ්ඤෙනාකාරෙන ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙතුකාමො න වත්තබ්බං පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිමාහ. තත්ථ න වත්තබ්බන්ති කිං තෙ ඉමිනා එවං බහුනා උපාදාපඤ්ඤත්තානුයොගෙන, ඉදං තාව වදෙහි, කිං න වත්තබ්බං ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. තතො සකවාදිනා ආමන්තාති වුත්තෙ නනු යො පස්සතීතිආදිමාහ. තත්ථ යොති පුග්ගලො ¶ . යන්ති රූපං. යෙනාති චක්ඛුනා. සොති පුග්ගලො. තන්ති රූපං. තෙනාති චක්ඛුනා. ඉදං වුත්තං හොති – නනු යො යං රූපං යෙන චක්ඛුනා පස්සති, සො තං රූපං තෙන චක්ඛුනා පස්සන්තො පුග්ගලොති. සකවාදී කිඤ්චාපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවං ගච්ඡන්තං චක්ඛුමෙව රූපං පස්සති, තථා සොතමෙව සද්දං සුණාති…පෙ… විඤ්ඤාණමෙව ධම්මං විජානාති, ‘‘අත්ථි අරහතො චක්ඛු, පස්සති අරහා චක්ඛුනා රූප’’න්තිආදිසම්මුතිවසෙන පන ආමන්තාති පටිජානාති.

120. තතො ¶ ඡලවාදං නිස්සාය පරවාදිනා පුග්ගලස්ස වත්තබ්බතාය සාධිතාය තමෙව වාදං පරිවත්තෙත්වා පුග්ගලො උපලබ්භතීතිආදිමාහ. තත්ථ යො න පස්සතීති අන්ධො අසඤ්ඤසත්තො අරූපං උපපන්නො නිරොධං සමාපන්නො, අනන්ධොපි ච අඤ්ඤත්ර දස්සනසමයා න පස්සති නාම. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. සෙසං පාළිවසෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බං.

122. සුත්තසංසන්දනායං දිබ්බස්ස චක්ඛුනො රූපගොචරත්තා රූපං පස්සතීති ආහ. දුතියවාරෙ ‘‘සත්තෙ පස්සාමී’’තිවචනතො පුග්ගලං පස්සතීති ආහ. තතියවාරෙ ‘‘රූපං දිස්වා පුග්ගලං විභාවෙතී’’ති ලද්ධිතො උභො පස්සතීති ආහ. යස්මා පන පස්සිතබ්බං නාම දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතන්ති චතුබ්බිධෙ රූපසඞ්ගහෙ රූපායතනමෙව සඞ්ගහිතං, තස්මා සකවාදී ‘‘රූපං පුග්ගලො, පුග්ගලො රූපං, උභො රූප’’න්ති අනුයොගං කරොති. තස්සත්ථො පාකටොයෙවාති.

123. ඉදානි ¶ පුරිසකාරානුයොගො හොති. තත්ථ කම්මෙ සති නියමතො තස්ස කාරකෙනපි භවිතබ්බන්ති ලද්ධියා පුච්ඡා පරවාදිස්ස, තථාරූපානං කම්මානං අත්ථිතාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන කත්තා කාරෙතාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස. තත්ථ කත්තාති තෙසං කම්මානං කාරකො. කාරෙතාති ආණත්තිදෙසනාදීහි උපායෙහි කාරාපකො. ඉදානි යස්මා ¶ පරවාදී පුග්ගලං සන්ධාය කත්තාති පුච්ඡති, න කරණමත්තං, තස්මා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස.

124. තස්ස කත්තා කාරෙතාති එත්ථ යදි යං යං උපලබ්භති, තස්ස තස්ස කත්තා පුග්ගලො තෙ උපලබ්භති, කිං තස්සාපි කාරකො ච කාරාපකො ච අඤ්ඤො පුග්ගලො උපලබ්භතීති අත්ථො. පරවාදී තථා අනිච්ඡන්තො ඉස්සරනිම්මානවාදභයෙන පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා පුග්ගලං මාතාපිතරො ජනෙන්ති නාමං කරොන්ති පොසෙන්ති, තස්මාස්ස තෙ කාරකා. යෙ ච පන තං කල්යාණමිත්තා වා ආචරියා වා තානි තානි විජ්ජාට්ඨානසිප්පායතනානි සික්ඛාපෙන්ති ¶ , තෙ කාරාපකා නාමාති ඉමමත්ථං සන්ධාය පටිජානාති. පුරිමකම්මමෙව තස්ස කත්තා චෙව කාරාපෙතා චාති අධිප්පෙතං.

125. තස්ස තස්සෙවාති ඉමිනා ඉදං පුච්ඡති – යදි කම්මානං කාරකස්ස කත්තා තස්සාපි කත්තා තස්සාපි කත්තා අත්ථෙව, එවං සන්තෙ පුරිමෙන පුරිමෙන අවස්සං පච්ඡා පච්ඡා පුග්ගලො කාතබ්බොති ඉමිනාපි තෙ කම්මානං කාරකෙන පුග්ගලෙන ආයතිං අඤ්ඤො පුග්ගලො කාතබ්බො, තෙනාපි අඤ්ඤොති නත්ථි දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා, නත්ථි වට්ටස්ස උපච්ඡෙදො, නත්ථි අප්පච්චයපරිනිබ්බානං. පච්චයාභාවෙන පච්චයපටිබද්ධස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා යං නිබ්බානං වුත්තං, නත්ථි තෙ තන්ති. අථ වා තස්ස තස්සෙවාති යදි කම්මං කම්මමත්තං න හොති, තස්ස පන කාරකො පුග්ගලො, තස්සාපි කාරකො, තස්සාපි කාරකොති එවං පුග්ගලපරම්පරා අත්ථි. එවං සන්තෙ යා එසා කම්මවට්ටස්ස අප්පවත්තිකරණෙන දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා වුත්තා, සා නත්ථීති අත්ථො. පරවාදී තං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ඉතො අපරාසුපි උපලබ්භති සාමඤ්ඤෙන කාරකපුච්ඡාසු පුග්ගලංයෙව සන්ධාය ‘‘කත්තා කාරෙතා’’ති ¶ වුත්තං, න පච්චයෙ. න හි මහාපථවීආදීනං පච්චයා නත්ථි.

135. අඤ්ඤො කල්යාණපාපකානං කම්මානං කත්තාති පඤ්හො ‘‘සඞ්ඛාරවන්තං වා අත්තාන’’න්තිආදිදිට්ඨිභයා පටික්ඛිත්තො.

136. විපාකො උපලබ්භතීතිආදි විපාකපටිසංවෙදීවසෙන පුග්ගලං දස්සෙන්තස්ස ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. තත්ථ විපාකපටිසංවෙදීති අනුයොගො පරවාදිස්ස ¶ , විපාකපවත්තිතො අඤ්ඤස්ස වෙදකස්ස අභාවා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. පුන පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

138. තස්ස පටිසංවෙදීති තස්ස විපාකපටිසංවෙදකස්ස පටිසංවෙදී යස්මා පන පටිසංවෙදිතබ්බො නාම විපාකො, න ච පුග්ගලො විපාකො, තස්මා පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. පුන පුට්ඨො යස්මා පුඤ්ඤවිපාකෙ ඨිතත්තා විපාකපටිසංවෙදී පුත්තං වා පතිං වා මාතා වා ජායා වා පරිචුම්බති පරිසජ්ජති, තස්මා තථාරූපං පටිසංවෙදිතං සන්ධාය පටිජානාති පරවාදී.

තස්ස ¶ තස්සෙවාති යදි විපාකො විපාකමත්තං න හොති, තස්ස පන පටිසංවෙදී පුග්ගලො, තස්සාපි පටිසංවෙදී තස්සාපි පටිසංවෙදීති එවං පුග්ගලපරම්පරා අත්ථි. එවං සන්තෙ යා එසා විපාකවට්ටස්ස අප්පවත්තිකරණෙන දුක්ඛස්ස අන්තකිරියා වුත්තා, සා නත්ථීති අත්ථො. ඉතො පරං උපලබ්භතිසාමඤ්ඤෙන පටිසංවෙදීපුච්ඡාසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

142. අඤ්ඤො කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකපටිසංවෙදීති පඤ්හො ‘‘වෙදනවන්තං වා අත්තාන’’න්තිආදිදිට්ඨිභයා පටික්ඛිත්තො.

143. දිබ්බං සුඛන්තිආදි කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං භාජෙත්වා දස්සනවසෙන ආරද්ධං. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සකවාදිනො චෙත්ථ පුග්ගලවසෙනෙව පටිසංවෙදීපටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො, න වෙදයිතවසෙන.

148. මහාපථවීආදීනි හි ආරම්මණං කත්වා වෙදයිතානං උප්පත්ති අප්පටිසිද්ධා.

170. කත්තා කාරෙතා විපාකපටිසංවෙදීතිආදි වොමිස්සකනයවසෙන ආරද්ධං. තත්ථ සො කරොතීති යං ත්වං කත්තාති ච පටිසංවෙදීති ච වදෙසි, කිං සොයෙව කරොති, සො පටිසංවෙදෙති. අයමනුයොගො සකවාදිස්ස, සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස.

171. පුන ¶ පුට්ඨො ‘‘ඉධ නන්දති පෙච්ච නන්දතී’’තිආදිසුත්තවසෙන (ධ. ප. 18) පටිඤ්ඤා තස්සෙව. අථස්ස වචනොකාසං පටිබාහන්තො සකවාදී සයංකතං සුඛදුක්ඛන්ති ¶ ආහ.

172. තත්ථ අඤ්ඤො කරොතීති කාරකවෙදකානං අඤ්ඤත්තපුච්ඡාවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො ‘‘මනුස්සභූතො කත්වා දෙවභූතො පටිසංවෙදෙතී’’ති මඤ්ඤමානො පටිජානාති ¶ . එවංවාදිනො පන පරංකතං සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති.

174. සො ච අඤ්ඤො චාති කාරකවෙදකානං එකත්තඅඤ්ඤත්තපුච්ඡාවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධභයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො පුරිමෙ ද්වෙපි නයෙ එකතො කත්වා පටිජානාති. එවංවාදිනො පන සයංකතඤ්ච පරංකතඤ්ච සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති.

176. නෙව සො කරොතීති කාරකවෙදකානං එකත්තඅඤ්ඤත්තපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං. තතො පරවාදී සුත්තවිරොධවසෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො යස්මා මනුස්සො දෙවලොකූපපත්තියා කම්මං කත්වා න මනුස්සභූතොව පටිසංවෙදෙති, නාපි යෙන කම්මං කතං, තතො අඤ්ඤොව පටිසංවෙදෙති, තස්මා කාරකතො වෙදකො නෙව සො හොති, න අඤ්ඤොති මඤ්ඤමානො පටිජානාති. ලද්ධිමත්තමෙවෙතං? එවංවාදිනො පන අසයංකාරං අපරංකාරං අධිච්චසමුප්පන්නං සුඛදුක්ඛං ආපජ්ජතීති තස්ස වසෙන පුට්ඨො පුන පටික්ඛිපති. අපිච ඉමස්මිං වොමිස්සකනයෙ ආදිතො පට්ඨාය ඉමිනාපි නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා හි අයං පුග්ගලවාදී කම්මානං කාරකඤ්චෙව වෙදකඤ්ච ඉච්ඡති, තස්මාස්ස යො කාරකො, තෙනෙව වා වෙදකෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤෙන වා උභොහි වා භවිතබ්බං, උභොහි වාපි න භවිතබ්බන්ති ඉදමාපන්නං හොති. එවමාපන්නමෙව අනුයොගං අනුයුඤ්ජන්තො සකවාදී ‘‘සො කරොතී’’තිආදයො චත්තාරොපි විකප්පෙ ආහ. සෙසං වුත්තප්පකාරමෙව.

පරියොසානෙ පන චත්තාරොපි පඤ්හා එකතො පුට්ඨා. තත්ථ පටික්ඛෙපො ච පටිජානනා ච සයංකතාදිදොසප්පත්ති ච පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉතො ¶ පරං ‘‘කල්යාණපාපකානී’’ති අවත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයා එව ‘‘කම්මං අත්ථී’’තිආදිනා විකප්පෙන දස්සිතා. තෙසම්පි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කල්යාණවග්ගොතිපි එතස්සෙව නාමං.

193. ඉතො ¶ පරං අභිඤ්ඤානුයොගාදිවසෙන අරහත්තසාධනා හොති. තත්ථ ආමන්තාති සකවාදිනා පටිඤ්ඤාතෙ පරවාදී ‘‘බහිද්ධා අනින්ද්රියබද්ධරූපෙ ඉද්ධිවිධාදිවිසෙසාධිගමො නත්ථි, අජ්ඣත්තං ¶ අත්ථි, තස්මා ඉද්ධාදිනිබ්බත්තකෙන පුග්ගලෙන භවිතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤමානො නනු අත්ථි කොචි ඉද්ධිං විකුබ්බතීතිආදිමාහ. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව.

197. ඉදානි මාතාතිආදිකො ඤාතකානුයොගො. ඛත්තියොතිආදිකො ජාතිඅනුයොගො. ගහට්ඨො පබ්බජිතොති පටිපත්තිඅනුයොගො. දෙවො මනුස්සොති උපපත්තිඅනුයොගො. සොතාපන්නොතිආදිකො පටිවෙධානුයොගො, අරියානුයොගොතිපි වුච්චති. තෙ සබ්බෙ උත්තානත්ථායෙව. ‘‘අරහා හුත්වා න අරහා’’ති පනෙත්ථ මොඝපඤ්හත්තා න වුත්තං.

206. චත්තාරො පුරිසයුගාතිආදි සංඝානුයොගො, සොපි උත්තානත්ථොයෙව.

209. සඞ්ඛතොතිආදි සච්චිකට්ඨසභාවානුයොගො. තත්ථ තතියා කොටීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තථාරූපස්ස සච්චිකට්ඨස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. පුන පුට්ඨො පුග්ගලං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව.

211. අඤ්ඤො ¶ පුග්ගලොතිපඤ්හෙපි සඞ්ඛතෙහි ඛන්ධෙහි අඤ්ඤත්තං අනිච්ඡන්තො පටික්ඛෙපො තස්සෙව.

212. ඛන්ධා සඞ්ඛතාතිආදි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතානි සරූපෙන දස්සෙත්වා අඤ්ඤත්තපුච්ඡනත්ථං වුත්තං.

213. රූපං සඞ්ඛතන්තිආදි ඛන්ධෙ විභාගතො දස්සෙත්වා අඤ්ඤත්තපුච්ඡනත්ථං වුත්තං.

214. පුග්ගලස්ස උප්පාදොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’තිආදිසුත්තවසෙන ¶ පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සඞ්ඛතභාවං පනස්ස සො න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති.

215. පුන න උප්පාදො පඤ්ඤායතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො ‘‘දුක්ඛමෙව හි සම්භොති ¶ , දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති චා’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 1.171) පුග්ගලස්ස උප්පාදාදයො නාම න යුජ්ජන්තීති පටිජානාති.

216. අත්ථත්ථම්හීති අත්ථං වුච්චති නිබ්බානං. තත්ථ අත්ථීති පුච්ඡති. තස්ස අත්ථිතාය සස්සතං, නත්ථිතාය. උච්ඡෙදො ආපජ්ජති. තදුභයම්පි අනිච්ඡන්තො පච්ඡා පටික්ඛිපති.

217. භවං නිස්සාය පඤ්හෙ භවන්ති උපපත්තිභවං.

218. වෙදනං වෙදියමානපඤ්හෙ වෙදනං වෙදියමානො පරිග්ගහිතවෙදනො යොගාවචරොව පජානාති, බාලපුථුජ්ජනො නප්පජානාති.

224. කායානුපස්සනාදිපඤ්හා උත්තානත්ථායෙව.

226. පාරායනගාථාය ¶ සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූති සත්තසුඤ්ඤතවසෙන ඛන්ධලොකං ඔලොකෙහීති අත්ථො.

228. පුග්ගලො අවෙක්ඛතීති සකවාදිපුච්ඡා. පරවාදිස්ස හි ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’ති ගාථාය යො අවෙක්ඛති, සො පුග්ගලොති ලද්ධි, තස්මා නං එවං පුච්ඡති. සහ රූපෙනාති ¶ රූපකායෙන සද්ධිං. තතො අනිස්සටො හුත්වාති අත්ථො. ඉදං පඤ්චවොකාරවසෙන අනුජානිත්වා පුන තං ජීවන්ති පුට්ඨො සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපති. විනා රූපෙනාති ඉදං චතුවොකාරවසෙන අනුජානිත්වා පුන අඤ්ඤං ජීවන්ති පුට්ඨො සුත්තවිරොධභයෙනෙව පටික්ඛිපති. ‘‘අබ්භන්තරගතො’’ති ච ‘‘බහිද්ධා නික්ඛමිත්වා’’ති ච ඉදං ‘‘සහ රූපෙන විනා රූපෙනා’’ති හෙට්ඨා වුත්තස්ස ලක්ඛණවචනං. තත්ථ අබ්භන්තරගතොති රූපස්ස අන්තොගතො, ඉතො වා එත්තො වා අනික්ඛමිත්වා රූපපරිච්ඡෙදවසෙනෙව ඨිතො හුත්වාති අත්ථො. නික්ඛමිත්වාති රූපපරිච්ඡෙදං අතික්කමිත්වා. රූපං අනිස්සිතො හුත්වාති අත්ථො.

231. අනත්තාති අත්තනා ජීවෙන පුග්ගලෙන රහිතො. එකධම්මෙපි පුග්ගලො නත්ථීති අත්ථො. එවං සබ්බසුත්තානං ආගමට්ඨකථාසු වුත්තනයෙනෙව ¶ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන සන්ධායභාසිතමත්තමෙව වක්ඛාම.

237. වුත්තං භගවතා සප්පිකුම්භොතිආදි ‘‘සබ්බාව දෙසනා යථාරුතවසෙනෙව අත්ථතො න ගහෙතබ්බා’’ති දස්සනත්ථං ආභතං. යථා හි සුවණ්ණං ගහෙත්වා කතො සුවණ්ණවිකාරො කුම්භො සුවණ්ණකුම්භොති වුච්චති, න එවං සප්පිං ගහෙත්වා කතො සප්පිස්ස විකාරො සප්පිකුම්භො නාම අත්ථි. යස්මිං පන කුම්භෙ සප්පි පක්ඛිත්තං, සො සප්පිකුම්භො නාමාති අයමෙත්ථ අත්ථො. තෙලකුම්භාදීසුපි එසෙව නයො. යථා ච නිබ්බානං නිච්චං ධුවං, න එවං භත්තං වා යාගු වා අත්ථි. කාලපරිච්ඡෙදං පන අකත්වා දිවසෙ දිවසෙ දස්සාමාති පඤ්ඤත්තවසෙන ‘‘නිච්චභත්තං ධුවයාගූ’’ති වුච්චතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

‘‘අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’තිආදීසුපි යථා රූපාදයො ධම්මා පච්චත්තලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන අත්ථි, න එවං පුග්ගලො ¶ . රූපාදීසු පන සති ‘එවංනාමො’‘එවංගොත්තො’ති වොහාරො හොති. ඉති ඉමිනා ලොකවොහාරෙන ලොකසම්මුතියා ලොකනිරුත්තියා අත්ථි පුග්ගලොති අයමෙත්ථ අත්ථො. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා – ‘‘ඉමා ඛො චිත්ත, ලොකසමඤ්ඤා ලොකනිරුත්තියො ලොකවොහාරා ලොකපඤ්ඤත්තියො’’ති (දී. නි. 1.440). රූපාදිධම්මා පන විනාපි ලොකසම්මුතිං පච්චත්තසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන පඤ්ඤාපනතො අත්ථීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

බුද්ධානං ¶ පන ද්වෙ කථා සම්මුතිකථා ච පරමත්ථකථා ච. තත්ථ සත්තො, පුග්ගලො, දෙවො, බ්රහ්මාතිආදිකා සම්මුතිකථා නාම. අනිච්චං, දුක්ඛං, අනත්තා, ඛන්ධා, ධාතුයො, ආයතනානි, සතිපට්ඨානා, සම්මප්පධානාතිආදිකා පරමත්ථකථා නාම.

තත්ථ යො සම්මුතිදෙසනාය සත්තොති වා…පෙ… බ්රහ්මාති වාති වුත්තෙ ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස භගවා ආදිතොව සත්තොති වා පුග්ගලොති වා පොසොති වා දෙවොති වා බ්රහ්මාති වා කථෙති. යො පරමත්ථදෙසනාය අනිච්චන්ති වා දුක්ඛන්ති වාතිආදීසු අඤ්ඤතරං සුත්වාව ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං නිය්යාතුං අරහත්තජයග්ගාහං ගහෙතුං සක්කොති. තස්ස අනිච්චන්තිආදීසු අඤ්ඤතරං කථෙති. තථා සම්මුතිකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්ස න පඨමං පරමත්ථකථං කථෙති. සම්මුතිකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙති ¶ . පරමත්ථකථාය බුජ්ඣනකසත්තස්සාපි න පඨමං සම්මුතිකථං කථෙති. පරමත්ථකථාය පන බොධෙත්වා පච්ඡා සම්මුතිකථං කථෙති. පකතියා පන පඨමමෙව පරමත්ථකථං කථෙන්තස්ස දෙසනා ලූඛාකාරා හොති. තස්මා බුද්ධා පඨමං සම්මුතිකථං කථෙත්වා පච්ඡා පරමත්ථකථං කථෙන්ති. තෙ සම්මුතිකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති. පරමත්ථකථං කථෙන්තාපි සච්චමෙව සභාවමෙව අමුසාව කථෙන්ති. අයඤ්හි –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නුපලබ්භති’’.

‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණං;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං තථලක්ඛණ’’න්ති.

අපරො නයො – ද්වෙ භගවතො දෙසනා පරමත්ථදෙසනා ච ඛන්ධාදිවසෙන, සම්මුතිදෙසනා ච සප්පිකුම්භාදිවසෙන. න හි භගවා සමඤ්ඤං අතිධාවති. තස්මා ‘‘අත්ථි පුග්ගලො’’ති වචනමත්තතො අභිනිවෙසො න කාතබ්බො. සත්ථාරා හි –

‘‘පඤ්ඤත්තිං ¶ අනතික්කම්ම, පරමත්ථො පකාසිතො;

සමඤ්ඤං නාතිධාවෙය්ය, තස්මා අඤ්ඤොපි පණ්ඩිතො;

පරමත්ථං පකාසෙන්තො, සමඤ්ඤං නාතිධාවයෙ’’.

සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

239. ඉදානි ¶ ¶ පරිහානිකථා හොති. පරිහානිධම්මො අපරිහානිධම්මො, ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සෙක්ඛස්ස, භික්ඛුනො පරිහානාය සංවත්තන්ති’’ (අ. නි. 2.185), ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා ¶ සමයවිමුත්තස්ස භික්ඛුනො පරිහානාය සංවත්තන්තී’’ති (අ. නි. 5.149) එවමාදීනි හි සුත්තානි නිස්සාය සම්මිතියා වජ්ජිපුත්තකා සබ්බත්ථිවාදිනො එකච්චෙ ච මහාසඞ්ඝිකා අරහතොපි පරිහානිං ඉච්ඡන්ති, තස්මා තෙ වා හොන්තු අඤ්ඤෙයෙව වා, යෙසං අයං ලද්ධි, තෙසං ලද්ධිභින්දනත්ථං පරිහායති අරහා අරහත්තාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ර පරිහායතීති ද්වෙ පරිහානියො පත්තපරිහානි ච අප්පත්තපරිහානි ච. තත්ථ ‘‘දුතියම්පි ඛො ආයස්මා ගොධිකො තම්හා සාමයිකාය චෙතොවිමුත්තියා පරිහායී’’ති (සං. නි. 1.159) අයං පත්තපරිහානි නාම. ‘‘මා වො සාමඤ්ඤත්ථිකානං සතං සාමඤ්ඤත්ථො පරිහායී’’ති (ම. නි. 1.416-418) අයං අප්පත්තපරිහානි. තාසු ඉධ පත්තපරිහානි අධිප්පෙතා. තඤ්හි සන්ධාය ආමන්තාති පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සකසමයෙ පන ඉමං පත්තපරිහානිං නාම ලොකියසමාපත්තියාව ඉච්ඡන්ති, න අරහත්තාදීහි සාමඤ්ඤඵලෙහි. පරසමයෙපි නං සබ්බසාමඤ්ඤඵලෙසු සබ්බභවෙසු සබ්බකාලෙසු සබ්බෙසඤ්ච පුග්ගලානං න ඉච්ඡන්ති. තං පන තෙසං ලද්ධිමත්තමෙවාති සබ්බං ලද්ධිජාලං භින්දිතුං පුන සබ්බත්ථාතිආදිනා නයෙන දෙසනා වඩ්ඪිතා.

තත්ථ යස්මා පරවාදී කමෙන පරිහායිත්වා සොතාපත්තිඵලෙ ඨිතස්ස අරහතො පරිහානිං න ඉච්ඡති, උපරිඵලෙසු ඨිතස්සෙව ඉච්ඡති. යස්මා ච රූපාරූපභවෙසු ඨිතස්ස න ඉච්ඡති, කම්මාරාමතාදීනං පන පරිහානියධම්මානං භාවතො කාමභවෙ ඨිතස්සෙව ඉච්ඡති, තස්මා ‘‘සබ්බත්ථා’’ති ¶ පුට්ඨො පටික්ඛිපති. පුන දළ්හං කත්වා පුට්ඨො කාමභවං සන්ධාය පටිජානාති. සබ්බස්මිම්පි හි කාමභවෙ පරිහානිකරා කාමගුණා අත්ථි, තස්මා තත්ථ පරිහායතීති තස්ස ලද්ධි.

තතියපුච්ඡාය ¶ පරිහානීති පරිහානිකරෙ ධම්මෙ පුච්ඡති. තත්ථ යස්මා පරිහානි නාම කම්මාරාමතාදිධම්මා, විසෙසතො වා කාමරාගබ්යාපාදා එව, තෙ ච රූපාරූපභවෙ නත්ථි, තස්මා ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස.

සබ්බදාති කාලපුච්ඡා. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ යොනිසොමනසිකාරකාලෙ අපරිහායනතො පටික්ඛිපති. දුතියෙ අයොනිසොමනසිකරොතො රත්තිභාගෙ වා දිවසභාගෙ වා සබ්බදා පරිහායනතො පටිජානාති. තතියෙ පරිහානිකරධම්මසමායොගෙ ¶ සති මුහුත්තමෙව පරිහානි නාම හොති, තතො පුබ්බෙ අපරිහීනස්ස පච්ඡා පරිහීනස්ස ච පරිහානි නාම නත්ථීති පටික්ඛිපති.

සබ්බෙව අරහන්තොති පඤ්හානං පඨමස්මිං තික්ඛින්ද්රියෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියස්මිං මුදින්ද්රියෙ සන්ධාය පටිජානාති. තතියස්මිම්පි තික්ඛින්ද්රියාව අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි සබ්බෙසම්පි පරිහානි න හොතීති තස්ස ලද්ධි.

සෙට්ඨිඋදාහරණෙ පඨමපුච්ඡා පරවාදිස්ස, දුතියා සකවාදිස්ස. තත්රායං අධිප්පායො – යං මං තුම්හෙ පුච්ඡථ – ‘‘අරහා අරහත්තා පරිහායන්තො චතූහි ඵලෙහි පරිහායතී’’ති, තත්ර වො පටිපුච්ඡාමි – ‘‘චතූහි සතසහස්සෙහි සෙට්ඨී සෙට්ඨිත්තං කරොන්තො සතසහස්සෙහි පරිහීනෙ සෙට්ඨී සෙට්ඨිත්තා පරිහීනො හොතී’’ති. තතො සකවාදිනා එකදෙසෙන පරිහානිං සන්ධාය ‘‘ආමන්තා’’ති වුත්තෙ සබ්බසාපතෙය්යා පරිහීනො හොතීති පුච්ඡති. තථා අපරිහීනත්තා සකවාදී න හෙවාති වත්වා අථ නං ‘‘එවමෙව අරහාපි පරිහායති ච. න ච චතූහි ඵලෙහී’’ති උප්පන්නලද්ධිකං දුතියං භබ්බපඤ්හං පුච්ඡති. පරවාදී සෙට්ඨිනො අභබ්බතාය නියමං අපස්සන්තො පටිජානිත්වා අරහතො චතූහි ඵලෙහි පරිහානිභබ්බතං පුට්ඨො ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො’’ති (අ. නි. 3.87) වචනස්ස අයොනිසො අත්ථං ගහෙත්වා ලද්ධියං ඨිතො සොතාපත්තිඵලතො පරිහායිතුං අභබ්බතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. තං පනස්ස ලද්ධිමත්තමෙවාති.

එත්තාවතා වාදයුත්ති නාම නිට්ඨිතා හොති.

2. අරියපුග්ගලසංසන්දනපරිහානිවණ්ණනා

240. ඉදානි ¶ ¶ අරියපුග්ගලසංසන්දනා ආරද්ධා. තත්ථ යස්මා කෙචි අරහතොව පරිහානිං ඉච්ඡන්ති, කෙචි අනාගාමිනොපි, කෙචි සකදාගාමිස්සපි. සොතාපන්නස්ස පන සබ්බෙපි න ඉච්ඡන්තියෙව. යෙ අරහත්තා පරිහායිත්වා අනාගාමිසකදාගාමිභාවෙ ඨිතා, තෙසං පරිහානිං ඉච්ඡන්ති, න ඉතරෙසං අනාගාමිසකදාගාමීනං. සොතාපන්නස්ස ¶ පන තෙපි සබ්බථාපි න ඉච්ඡන්තියෙව, තස්මා පෙය්යාලමුඛෙන පුච්ඡා කතා. තත්ථ තෙසං ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච වෙදිතබ්බා. ‘‘පරිහායති අනාගාමී අනාගාමිඵලා’’ති හි පඤ්හස්මිං යෙ අනාගාමිනො පරිහානිං න ඉච්ඡන්ති, තෙසං වසෙන පටික්ඛෙපො. යෙ පකතිඅනාගාමිනො වා අරහත්තා පරිහායිත්වා ඨිතඅනාගාමිනො වා පරිහානිං ඉච්ඡන්ති, තෙසං වසෙන පටිඤ්ඤාති ඉදමෙත්ථ නයමුඛං. තස්සානුසාරෙන සබ්බපෙය්යාලා අත්ථතො වෙදිතබ්බා.

241. යං පනෙත්ථ ‘‘සොතාපත්තිඵලස්ස අනන්තරා අරහත්තංයෙව සච්ඡිකරොතී’’ති වුත්තං, තං පරිහීනස්ස පුන වායමතො අරහත්තප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තං. ඉතරො සොතාපත්තිඵලානන්තරං අරහත්තස්ස අභාවා පටික්ඛිපති.

242. තතො පරං ‘‘පරිහානි නාමෙසා කිලෙසප්පහානස්ස වා මන්දතාය භවෙය්ය, මග්ගභාවනාදීනං වා අනධිමත්තතාය, සච්චානං වා අදස්සනෙනා’’ති එවමාදීනං වසෙන අනුයුඤ්ජිතුං කස්ස බහුතරා කිලෙසා පහීනාතිආදි වුත්තං. තං සබ්බං උත්තානාධිප්පායමෙව සුත්තානං පනත්ථො ආගමට්ඨකථාසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

262. සමයවිමුත්තො අරහා අරහත්තා පරිහායතීති එත්ථ මුදින්ද්රියො සමයවිමුත්තො, තික්ඛින්ද්රියො අසමයවිමුත්තොති තෙසං ලද්ධි. සකසමයෙ පන අවසිප්පත්තො ඣානලාභී සමයවිමුත්තො, වසිප්පත්තො ඣානලාභී චෙව සබ්බෙ ච අරියපුග්ගලා අරියෙ විමොක්ඛෙ අසමයවිමුත්තාති සන්නිට්ඨානං. සො පන තං අත්තනො ලද්ධිං ගහෙත්වා සමයවිමුත්තො ¶ පරිහායති, ඉතරො න පරිහායතී’’ති ආහ. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

අරියපුග්ගලසංසන්දනපරිහානිවණ්ණනා.

265. ඉදානි ¶ සුත්තසාධනා හොති. තත්ථ උච්චාවචාති උත්තමහීනභෙදතො උච්චා ච අවචා ච. පටිපාදාති පටිපදා. සමණෙන පකාසිතාති බුද්ධසමණෙන ජොතිතා. සුඛාපටිපදා හි ඛිප්පාභිඤ්ඤා උච්චා. දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා අවචා. ඉතරා ද්වෙ එකෙනඞ්ගෙන ¶ උච්චා, එකෙන අවචා. පඨමං වුත්තා එව වා උච්චා, ඉතරො තිස්සොපි අවචා. තාය චෙතාය උච්චාවචාය පටිපදාය න පාරං දිගුණං යන්ති, එකමග්ගෙන ද්වික්ඛත්තුං නිබ්බානං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. කස්මා? යෙන මග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙන තෙසං පුන අප්පහාතබ්බතො. එතෙන පරිහානිධම්මාභාවං දීපෙති. නයිදං එකගුණං මුතන්ති තඤ්ච ඉදං පාරං එකවාරංයෙව ඵුසනාරහං න හොති. කස්මා? එකෙන මග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං අප්පහානතො. එතෙන එකමග්ගෙනෙව අරහත්තාභාවං දීපෙති.

අත්ථි ඡින්නස්ස ඡෙදියන්ති ඡින්නස්ස කිලෙසවට්ටස්ස පුන ඡින්දිතබ්බං කිඤ්චි අත්ථීති පුච්ඡති. ඉතරො තික්ඛින්ද්රියං සන්ධාය පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො මුදින්ද්රියං සන්ධාය පටිජානාති. සකවාදී සුත්තං ආහරිත්වා නත්ථිභාවං දස්සෙති. තත්ථ ඔඝපාසොති කිලෙසොඝො චෙව කිලෙසපාසො ච.

266. කතස්ස පටිචයොති භාවිතස්ස මග්ගස්ස පුන භාවනා. ඉධාපි පටික්ඛෙපපටිජානනානි පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

267. පරිහානාය සංවත්තන්තීති පරවාදිනා ආභතෙ සුත්තෙ පඤ්ච ධම්මා අප්පත්තපරිහානාය චෙව ලොකියසමාපත්තිපරිහානාය ච සංවත්තන්ති. සො පන පත්තස්ස අරහත්තඵලස්ස පරිහානාය සල්ලක්ඛෙති. තෙනෙව අත්ථි අරහතො කම්මාරාමතාති ආහ. ඉතරොපි අසමයවිමුත්තං ¶ සන්ධාය පටික්ඛිපිත්වා ඉතරං සන්ධාය පටිජානාති. කාමරාගවසෙන වා පවත්තමානං තං පටික්ඛිපිත්වා ඉතරථා පවත්තමානං පටිජානාති. රාගාදීනං පන අත්ථිතං පුට්ඨො පටිජානිතුං න සක්කොති.

268. කිං පරියුට්ඨිතොති කෙන පරියුට්ඨිතො අනුබද්ධො අජ්ඣොත්ථතො වා හුත්වාති අත්ථො. අනුසයපුච්ඡායපි තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියවසෙනෙව පටික්ඛෙපපටිජානනානි වෙදිතබ්බානි. කල්යාණානුසයොති ¶ වචනමත්තසාමඤ්ඤෙන වා පටිජානාති. රාගො උපචයං ගච්ඡතීති භාවනාය පහීනං සන්ධායාහ. පරතො දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. සක්කායදිට්ඨිආදීනං පන දස්සනෙන පහීනත්තා උපචයං න ඉච්ඡති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

269. ඉදානි ¶ ¶ ¶ බ්රහ්මචරියකථා හොති. තත්ථ ද්වෙ බ්රහ්මචරියවාසා, මග්ගභාවනා ච පබ්බජ්ජා ච. පබ්බජ්ජා සබ්බදෙවෙසු නත්ථි. මග්ගභාවනා ඨපෙත්වා අසඤ්ඤසත්තෙ සෙසෙසු අප්පටිසිද්ධා. තත්ථ යෙ පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙ උපාදාය තදුපරිදෙවෙසු මග්ගභාවනම්පි න ඉච්ඡන්ති සෙය්යථාපි සම්මිතියා, තෙ සන්ධාය නත්ථි දෙවෙසූති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ඨානෙහි ජම්බුදීපකා මනුස්සා උත්තරකුරුකෙ ච මනුස්සෙ අධිග්ගණ්හන්ති දෙවෙ ච තාවතිංසෙ. කතමෙහි තීහි? සූරා සතිමන්තො ඉධ බ්රහ්මචරියවාසො’’ති (අ. නි. 9.21) ඉදං සුත්තං නිස්සාය ද්වෙපි බ්රහ්මචරියවාසා නත්ථි දෙවෙසූති උප්පන්නලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන ද්වින්නම්පි බ්රහ්මචරියානං අන්තරායිකධම්මවසෙනෙව සබ්බෙ දෙවා ජළාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ හත්ථසංවාචිකාති මූගා විය හත්ථමුද්ධාය වත්තාරො. පරතො අත්ථි දෙවෙසූති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, මග්ගභාවනං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පටිඤ්ඤාය අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙත්වා පබ්බජ්ජාවසෙන අනුයොගො පරවාදිස්ස.

270. යත්ථ නත්ථි පබ්බජ්ජාති පඤ්හෙ ගිහීනඤ්චෙව එකච්චානඤ්ච දෙවානං මග්ගපටිලාභං සන්ධාය පටික්ඛෙපො තස්සෙව. පුන පුට්ඨො පච්චන්තවාසිනො චෙව අසඤ්ඤසත්තෙ ච සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. යො පබ්බජතීතිආදීසු පුච්ඡාසුපි එසෙව නයො. පුන ‘‘අත්ථි දෙවෙසූ’’ති පඤ්හෙපි මග්ගභාවනං සන්ධායෙව පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස, ‘‘සබ්බදෙවෙසූ’’ති වුත්තෙ අසඤ්ඤසත්තෙ සන්ධාය පටික්ඛෙපො තස්සෙව.

271. මනුස්සෙසූති ¶ පඤ්හද්වයෙ ජම්බුදීපකෙ සන්ධාය පටිඤ්ඤා. පච්චන්තවාසිනො සන්ධාය පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො.

අත්ථි යත්ථ අත්ථීති අත්ථි තෙ දෙවා, අත්ථි වා සො පදෙසො, යත්ථ අත්ථීති එවං සත්තපදෙසවිභාගමුඛෙන විස්සජ්ජනං සකවාදිස්ස. ඉමිනා නයෙන සබ්බෙ එකන්තරිකපඤ්හා වෙදිතබ්බා.

272. සුත්තානුයොගෙ ¶ කුහිං ඵලුප්පත්තීති තස්ස අනාගාමිනො අරහත්තඵලුප්පත්ති කුහින්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථෙවාති සුද්ධාවාසෙසූති අත්ථො.

හන්ද හීති කාරණත්ථෙ නිපාතො. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා අනාගාමිපුග්ගලො ඉධ ලොකෙ භාවිතෙන මග්ගෙන තත්ථ සුද්ධාවාසෙසු ඵලං සච්ඡිකරොති, න තත්ථ අඤ්ඤං මග්ගං භාවෙති, තස්මා නත්ථි දෙවෙසු බ්රහ්මචරියවාසොති.

273. ඉදානි ¶ යදි අඤ්ඤත්ථ භාවිතෙන මග්ගෙන අඤ්ඤත්ථ ඵලසච්ඡිකිරියා හොති, සොතාපන්නාදීනම්පි සියාති එතමත්ථං දස්සෙතුං පුන අනාගාමීතිආදීනං සංසන්දනපුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ අනාගාමිස්ස ඵලසච්ඡිකිරියාය පටිඤ්ඤා, සෙසානං ඵලසච්ඡිකිරියාය පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. ඉධ භාවිතමග්ගො හි අනාගාමී ඉධවිහායනිට්ඨො නාම හොති. සො ඉධ අනාගාමිමග්ගං භාවෙත්වා ‘‘ඔපපාතිකො තත්ථපරිනිබ්බායී’’ති වචනතො ‘‘පුන මග්ගභාවනං විනා උපපත්තිවසෙනෙව අරහත්තඵලං සච්ඡිකරොතී’’ති තස්ස ලද්ධි. සොතාපන්නසකදාගාමිනො පන තත්ථ මග්ගං භාවෙත්වා තත්රුපපත්තිකා නාම හොන්තීති තෙසං ඉධාගමනඤ්ඤෙව නත්ථි. ඉති සො අනාගාමිස්ස ඵලසච්ඡිකිරියං පුට්ඨො පටිජානාති. ඉතරෙසං පටික්ඛිපති.

අනාගාමී පුග්ගලො තත්ථ භාවිතෙන මග්ගෙනාති පඤ්හෙ ‘‘අනාගාමිනො තත්ථ මග්ගභාවනාව නත්ථී’’ති ලද්ධියා පටික්ඛිපති. මග්ගො ච භාවීයති, න ච කිලෙසා පහීයන්තීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස ¶ , රූපාවචරමග්ගං සන්ධාය පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. රූපාවචරමග්ගෙන හි සො ඉධවිහායනිට්ඨො නාම ජාතො.

අනාගාමී පුග්ගලො කතකරණීයොති පඤ්හෙ ‘‘ඔපපාතිකො තත්ථපරිනිබ්බායී’’ති වචනතො උපපත්තියාවස්ස කතකරණීයාදිභාවං සන්ධාය පටිජානාති. අරහාති පඤ්හෙ ඉධපරිනිබ්බායිනො අරහතො වසෙනෙව පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො තත්ථපරිනිබ්බායිනො වසෙන පටිජානාති.

අත්ථි අරහතො පුනබ්භවොතිආදීසුපි තත්ථපරිනිබ්බායී ඉධපරිනිබ්බායීනං වසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අප්පටිවිද්ධාකුප්පොව තත්ථපරිනිබ්බායතීති පුට්ඨො ¶ ඉධෙව භාවිතෙන මග්ගෙන තස්ස අකුප්පපටිවෙධං ඉච්ඡන්තො පටික්ඛිපති.

යථා මිගොති පඨමං උදාහරණං පරවාදිස්ස, දුතියං සකවාදිස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

274. ඉදානි ඔධිසොකථා නාම හොති. තත්ථ යෙ සොතාපන්නාදීනං නානාභිසමයවසෙන දුක්ඛදස්සනාදීහි ඔධිසො ඔධිසො ¶ එකදෙසෙන එකදෙසෙන කිලෙසප්පහානං ඉච්ඡන්ති සෙය්යථාපි එතරහි සම්මිතියාදයො, තෙසං තං ලද්ධිං භින්දිතුං ඔධිසොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන අනුයොගො සකවාදිස්ස, එකදෙසෙන සොතාපන්නාදිභාවස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො පරවාදිස්ස. ඉමිනා උපායෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

279. ඉදානි ¶ ජහතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඣානලාභී පුථුජ්ජනො සහ සච්චාභිසමයා අනාගාමී නාම හොති, තස්ස පුථුජ්ජනකාලෙයෙව කාමරාගබ්යාපාදා පහීනා’’ති ලද්ධි සෙය්යථාපි එතරහි සම්මිතියානං, තෙසං තං ලද්ධිං භින්දිතුං ජහති පුථුජ්ජනොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ඣානවික්ඛම්භිතානං පන තෙසං පරියුට්ඨානං අපස්සන්තස්ස පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. යස්මා පන තෙසං ඣානවික්ඛම්භිතානම්පි අනාගාමිමග්ගෙනෙව අච්චන්තං ¶ පහානං හොති, තස්මා පුන අච්චන්තන්තිආදිඅනුයොගො සකවාදිස්ස, තථාරූපස්ස පහානස්ස අභාවතො පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. වික්ඛම්භෙතීති අච්චන්තවික්ඛම්භනමෙව සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තතො පරං අනාගාමිමග්ගට්ඨෙන සද්ධිං පුථුජ්ජනසංසන්දනං හොති. තං උත්තානත්ථමෙව.

280. තතො පරං අනාගාමිඵලෙ සණ්ඨාතීති පුට්ඨො ඣානානාගාමිතං සන්ධාය පටිජානාති. අරහත්තෙ සණ්ඨාතීති පුට්ඨො දස්සනමග්ගෙන උද්ධම්භාගියානං පහානාභාවතො පටික්ඛිපති.

අපුබ්බං අචරිමං තයො මග්ගෙති පුට්ඨො තථාරූපාය භාවනාය අභාවා පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො තිණ්ණං මග්ගානං කිච්චසබ්භාවං සන්ධාය පටිජානාති. සාමඤ්ඤඵලපුච්ඡාසුපි එසෙව නයො. කතමෙන මග්ගෙනාති පුට්ඨො අනාගාමිමග්ගෙනාති ඣානානාගාමිතං සන්ධාය වදති. පුන සංයොජනප්පහානං පුට්ඨො තිණ්ණං අනාගාමිමග්ගෙන තෙසං කිලෙසානං අප්පහෙය්යත්තා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො පඨමමග්ගස්සෙව ¶ ඣානානාගාමිමග්ගභාවං සන්ධාය පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

282. ඉදානි ¶ සබ්බමත්ථීතිවාදකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං…පෙ… අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිවචනතො (විභ. 2) ‘‘සබ්බෙපි අතීතාදිභෙදා ධම්මා ඛන්ධසභාවං න විජහන්ති, තස්මා සබ්බං අත්ථියෙව නාමා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි සබ්බමත්ථිවාදානං, තෙසං ලද්ධිවිසොධනත්ථං සබ්බමත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, වුත්තප්පකාරාය ලද්ධියා ඨත්වා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සබ්බථාති සබ්බස්මිං සරීරෙ සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බදාති සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බෙන සබ්බන්ති සබ්බෙනාකාරෙන සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බෙසූති සබ්බෙසු ධම්මෙසු සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. අයොගන්ති ¶ අයුත්තං. නානාසභාවානඤ්හි යොගො හොති, න එකසභාවස්ස. ඉති ඉමස්මිං පඤ්හෙ රූපං වෙදනාය, වෙදනං වා රූපෙන අනානං එකලක්ඛණමෙව කත්වා සබ්බමත්ථීති පුච්ඡති. යම්පි නත්ථි තම්පත්ථීති යම්පි ඡට්ඨඛන්ධාදිකං සසවිසාණාදිකං වා කිඤ්චි නත්ථීති සිද්ධං, තම්පි තෙ අත්ථීති පුච්ඡති. සබ්බමත්ථීති යා දිට්ඨි සා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨීති, යා දිට්ඨි සා දිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති හෙවමත්ථීති ඉමිනා ඉදං පුච්ඡති – යා තෙ එසා සබ්බමත්ථීති දිට්ඨි, සා දිට්ඨි අයාථාවකත්තා මිච්ඡාදිට්ඨීති එවං යා අම්හාකං දිට්ඨි, සා දිට්ඨි යාථාවකත්තා සම්මාදිට්ඨීති එවං තව සමයෙ අත්ථීති පුච්ඡති. ඉතරො සබ්බෙසුපි එතෙසු නයෙසු වුත්තප්පකාරාය අත්ථිතාය අභාවතො පටික්ඛිපති. ඉමෙසු පන සබ්බෙසුපි නයෙසු ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති ආදිං කත්වා සබ්බො කථාමග්ගභෙදො විත්ථාරතො වෙදිතබ්බොති අයං තාවෙත්ථ වාදයුත්ති.

283-284. ඉදානි ¶ අතීතං අත්ථීති කාලසංසන්දනං හොති. තත්ථ අතීතං අත්ථීතිආදිකං සුද්ධිකසංසන්දනං. අතීතං රූපං අත්ථීතිආදිකං ඛන්ධවසෙන කාලසංසන්දනං.

285. පච්චුප්පන්නං රූපං අප්පියං කරිත්වාති අතීතානාගතං පහාය පච්චුප්පන්නරූපමෙව අප්පියං ¶ අවිභජිතබ්බං කරිත්වා. රූපභාවං ජහතීතිපඤ්හෙ නිරුද්ධස්සාපි රූපස්ස රූපක්ඛන්ධසඞ්ගහිතත්තා පටික්ඛිපති. රූපභාවං න ජහතීති පටිලොමපඤ්හෙපි රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතත්තාව පටිජානාති. ඔදාතං වත්ථං අප්පියං කරිත්වාති එත්ථ කිඤ්චාපි න සබ්බං වත්ථං ඔදාතං, ඉමිනා පන වත්ථන්ති අවත්වා ‘‘ඔදාතං වත්ථං අප්පියං කරිත්වා’’ති වුත්තෙ සකවාදිනා එකත්ථතා අනුඤ්ඤාතා. ඔදාතභාවං ජහතීති පඤ්හෙ වණ්ණවිගමං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. වත්ථභාවං ජහතීති එත්ථ පන පඤ්ඤත්තියා අවිගතත්තා පටික්ඛෙපො තස්සෙව. පටිලොමෙපි එසෙව නයො.

286. අතීතං අතීතභාවං න ජහතීති පුට්ඨො ‘‘යදි ජහෙය්ය, අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා සියා’’ති මඤ්ඤමානො පටිජානාති. අනාගතං අනාගතභාවං න ජහතීති පුට්ඨො පන ‘‘යදි න ජහෙය්ය, අනාගතමෙවස්ස ¶ , පච්චුප්පන්නභාවං න පාපුණෙය්යා’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. පච්චුප්පන්නපඤ්හෙපි අතීතභාවං අනාපජ්ජනදොසො සියාති පටික්ඛිපති. අනුලොමපඤ්හෙසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

287. එවං සුද්ධිකනයං වත්වා පුන ඛන්ධවසෙන දස්සෙතුං අතීතං රූපන්තිආදි වුත්තං. තං සබ්බං පාළිඅනුසාරෙනෙව සක්කා ජානිතුං.

288. ඉදානි ‘‘අතීතං න්වත්ථී’’තිආදි වචනසොධනා හොති. තත්ථ හඤ්චි අතීතං න්වත්ථීති යදි අතීතං නො අත්ථීති අත්ථො. අතීතං ¶ අත්ථීති මිච්ඡාති අතීතඤ්ච තං අත්ථි චාති මිච්ඡා එව. තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති පුට්ඨො අනාගතක්ඛණෙයෙවස්ස පච්චුප්පන්නතාය අභාවං සන්ධාය කාලනානත්තෙන පටික්ඛිපති.

දුතියං පුට්ඨො යං උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතං අහොසි, තස්ස උප්පන්නකාලෙ පච්චුප්පන්නත්තා පටිජානාති. හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති යදෙතං තයා ‘‘අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොතී’’ති වදතා තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති ලද්ධිවසෙන ‘‘අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා හුත්වා හොතී’’ති ¶ වුත්තං. කිං තෙ තම්පි හුත්වා හොතීති? ඉතරො හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වා අභාවතො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියං පුට්ඨො යස්මා තං අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොන්තං ‘‘හුත්වා හොතී’’ති සඞ්ඛං ගතං, තස්මා පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘යදි තෙ තං අනාගතං හුත්වා පච්චුප්පන්නං හොන්තං ‘හුත්වා හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං, පුන හුත්වා හොති, යං අනාගතං න හුත්වා පච්චුප්පන්නං න හොන්තං ‘න හුත්වා න හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං සසවිසාණං, කිං තෙ තම්පි පුන න හුත්වා න හොතී’’තිඅධිප්පායෙන න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පඤ්හං පුච්ඡති. ඉතරො ‘‘යං නත්ථි, තං නත්ථිතාය, එව අනාගතං න හුත්වා පච්චුප්පන්නං න හොතීති නහුත්වානහොති නාම තාව හොතු, පුන නහුත්වානහොතිභාවො පනස්ස කුතො’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්ති පඤ්හෙපි පච්චුප්පන්නක්ඛණෙයෙවස්ස අතීතතාය අභාවං සන්ධාය කාලනානත්තා පටික්ඛිපති.

දුතියපඤ්හෙ ¶ පුට්ඨො යං අතීතභාවතො පුබ්බෙ පච්චුප්පන්නං අහොසි, තස්සෙව අතීතත්තා පටිජානාති. හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති යදෙතං තයා ‘‘පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොතී’’ති වදතා ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති ලද්ධිවසෙන ‘‘පච්චුප්පන්නං වා අතීතං වා හුත්වා හොතී’’ති වුත්තං, කිං තෙ තම්පි හුත්වා හොතීති? ඉතරො හුත්වා භූතස්ස පුන හුත්වා අභාවතො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියපඤ්හෙ යස්මා තං පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොන්තං ‘‘හුත්වා හොතී’’ති සඞ්ඛං ගතං, තස්මා පටිජානාති ¶ . අථ නං සකවාදී ‘‘යදි තෙ තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං හුත්වා අතීතං හොන්තං ‘හුත්වා හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං, පුන හුත්වා හොති, යං පච්චුප්පන්නං න හුත්වා අතීතං න හොන්තං ‘න හුත්වා න හොතී’ති සඞ්ඛං ගතං සසවිසාණං, කිං තෙ තම්පි පුන න හුත්වා න හොතී’’ති අධිප්පායෙන න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පඤ්හං පුච්ඡති. ඉතරො ‘‘යං නත්ථි, තං නත්ථිතාය එව පච්චුප්පන්නං න හුත්වා අතීතං න හොතීති නහුත්වානහොති නාම තාව හොතු. පුන නහුත්වානහොතිභාවො පනස්ස කුතො’’ති මඤ්ඤමානො පටික්ඛිපති. උභයං එකතො කත්වා ආගතෙ තතියපඤ්හෙපි ඉමිනාවුපායෙන යොජනා කාතබ්බා.

අපරො ¶ නයො – යදි තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නං, අනාගතස්ස පච්චුප්පන්නෙ වුත්තො හොතිභාවො, පච්චුප්පන්නස්ස ච අනාගතෙ වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි හුත්වාහොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි හුත්වාහොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො – ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති පඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියෙ පඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො – නනු ‘‘තයා තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්න’’න්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන අනාගතස්ස හොතිභාවො පච්චුප්පන්නස්ස ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති. තෙන අනාගතං න හොති නාම, පච්චුප්පන්නං න හුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ¶ ච තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නන්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි න හුත්වා න හොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතී’’ති? පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං නහුත්වානහොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

දුතියවාරෙපි යදි තඤ්ඤෙව ¶ පච්චුප්පන්නං තං අතීතං, පච්චුප්පන්නස්ස අතීතෙ වුත්තො හොතිභාවො, අතීතස්ස ච පච්චුප්පන්නෙ වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති, එවං සන්තෙ පච්චුප්පන්නම්පි හුත්වාහොති නාම, අතීතම්පි හුත්වාහොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්තිපඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියපඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො – නනු තයා තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීතන්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන පච්චුප්පන්නස්ස හොතිභාවො, අතීතස්ස ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති. තෙන පච්චුප්පන්නං නහොති නාම. අතීතං නහුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ච තෙ ‘‘තඤ්ඤෙව පච්චුප්පන්නං තං අතීත’’න්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ පච්චුප්පන්නම්පි ¶ න හුත්වා න හොති නාම, අතීතම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති, න හුත්වා න හොතී’’ති. පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං නහුත්වානහොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

තතියවාරෙපි යදි තඤ්ඤෙව අනාගතං තං පච්චුප්පන්නං තං අතීතං; අනාගතපච්චුප්පන්නානං පච්චුප්පන්නාතීතෙසු වුත්තො හොතිභාවො, පච්චුප්පන්නාතීතානඤ්ච අනාගතපච්චුප්පන්නෙසු වුත්තො හුත්වාභාවො ආපජ්ජති. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි හුත්වාහොති නාම. පච්චුප්පන්නම්පි අතීතම්පි හුත්වා හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ තීසුපි එතෙසු එකෙකං හුත්වා හොති ¶ හුත්වා හොතී’’ති? ඉතරො ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්තිපඤ්හෙ පටික්ඛිත්තනයෙනෙව පටික්ඛිපිත්වා පුන පුට්ඨො දුතියපඤ්හෙ පටිඤ්ඤාතනයෙනෙව පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්ති පඤ්හාවසෙන තෙසු එකෙකං හුත්වා හොති, හුත්වා හොතීති පටිජානන්තං පුරිමං පටික්ඛිත්තපඤ්හං පරිවත්තිත්වා පුච්ඡන්තො න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතීති පුච්ඡති. තස්සත්ථො ¶ – නනු තයා තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීතන්ති වුත්තෙ පඨමපඤ්හං පටික්ඛිපන්තෙන අනාගතපච්චුප්පන්නානං හොතිභාවො; පච්චුප්පන්නාතීතානඤ්ච හුත්වාභාවො පටික්ඛිත්තොති? තෙන අනාගතං පච්චුප්පන්නඤ්ච න හොති නාම. පච්චුප්පන්නඤ්ච අතීතඤ්ච න හුත්වා නාම.

දුතියපඤ්හෙ ච තෙ ‘‘තඤ්ඤෙව අනාගතං, තං පච්චුප්පන්නං, තං අතීත’’න්ති පටිඤ්ඤාතං. එවං සන්තෙ අනාගතම්පි න හුත්වා න හොති නාම, පච්චුප්පන්නම්පි අතීතම්පි න හුත්වා න හොතියෙව නාම. තෙන තං පුච්ඡාම – ‘‘කිං තෙ එතෙසු එකෙකං න හුත්වා න හොති න හුත්වා න හොතී’’ති? පරවාදී සබ්බතො අන්ධකාරෙන පරියොනද්ධො විය තෙසං න හුත්වා න හොතිභාවං අපස්සන්තො න හෙවන්ති පටික්ඛිපතීති. නිග්ගහාදීනි පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බානි.

289. අතීතං ¶ චක්ඛු අත්ථීතිආදීසුපි චක්ඛාදිභාවාවිජහනෙනෙව අත්ථිතං පටිජානාති. පස්සතීතිආදීනි පුට්ඨො පන තෙසං විඤ්ඤාණානං කිච්චාභාවවසෙන පටික්ඛිපති.

290. තෙන ඤාණෙන ඤාණකරණීයං කරොතීති පඤ්හෙ තස්ස ඤාණස්ස නිරුද්ධත්තා කිච්චභාවමස්ස අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො අතීතාරම්මණං පච්චුප්පන්නං ඤාණං අතීතානං ධම්මානං ජානනතො අතීතං ඤාණන්ති ¶ ලෙසෙන පච්චුප්පන්නමෙව ‘‘අතීතං ඤාණ’’න්ති කත්වා තෙන ඤාණෙන ඤාණකරණීයස්ස අත්ථිතාය පටිජානාති. අථස්ස සකවාදී ලෙසොකාසං අදත්වා තෙන ඤාණෙන දුක්ඛං පරිජානාතීතිආදිමාහ. ඉතරො අතීතාරම්මණෙනෙව ඤාණෙන ඉමෙසං චතුන්නං කිච්චානං අභාවා ¶ පටික්ඛිපති. අනාගතපඤ්හෙපි එසෙව නයො. පච්චුප්පන්නපඤ්හො චෙව සංසන්දනපඤ්හො ච උත්තානත්ථායෙව.

291. අරහතො අතීතො රාගො අත්ථීතිආදීසුපි රාගාදිභාවාවිජහන්තො එවං පටිජානාති. සරාගොතිආදීසු සුත්තවිරොධභයෙන චෙව යුත්තිවිරොධභයෙන ච පටික්ඛිපති.

295. එවං සබ්බම්පි පාළිඅනුසාරෙනෙව විදිත්වා පරතො අත්ථි සියා අතීතං, සියා න්වාතීතන්ති එත්ථ එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. යං අතීතමෙව අත්ථි, තං අතීතං. යං පච්චුප්පන්නානාගතං අත්ථි, තං නො අත්ථි, තං නො අතීතං. තෙනාතීතං න්වාතීතං, න්වාතීතං අතීතන්ති තෙන කාරණෙන අතීතං නො අතීතං, නො අතීතං අතීතන්ති. අනාගතපච්චුප්පන්නපුච්ඡාසුපි එසෙව නයො.

296. න ¶ වත්තබ්බං ‘‘අතීතං අත්ථි අනාගතං අත්ථී’’ති සුත්තසාධනාය පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන අත්තනො ලද්ධිං නිස්සාය යංකිඤ්චි, භික්ඛවෙ, රූපන්ති අනුයොගො පරවාදිස්සෙව. දුතියනයෙ පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. එවං සබ්බත්ථ පුච්ඡා ච පටිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. යං පනෙතං පරවාදිනා අනාගතස්ස අත්ථිභාවසාධනත්ථං ‘‘නනු වුත්තං භගවතා කබළීකාරෙ, චෙ, භික්ඛවෙ’’ති සුත්තස්ස පරියොසානෙ අත්ථි තත්ථ ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තීතිආදි දස්සිතං න තං අනාගතස්ස අත්ථිභාවසාධකං ¶ . තඤ්හි හෙතූනං පරිනිට්ඨිතත්තා අවස්සං භාවිතං සන්ධාය තත්ථ වුත්තං. අයං සුත්තාධිප්පායො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

සබ්බමත්ථීතිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

297. ඉදානි ‘‘අතීතං ඛන්ධා’’තිආදිකථා හොති. තත්ථ ඛන්ධාදිභාවාවිජහනතො අතීතානාගතානං අත්ථිතං ඉච්ඡන්තස්ස අතීතං ඛන්ධාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, අතීතස්ස ඛන්ධසඞ්ගහිතත්තා ආමන්තාති පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන අතීතං ¶ නත්ථීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, තස්ස නිරුත්තිපථසුත්තෙන අත්ථිතාය වාරිතත්තා පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. ආයතනධාතුපුච්ඡාසුපි අනාගතපඤ්හෙසුපි පච්චුප්පන්නෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා අනුලොමපටිලොමතො ආගතපඤ්හෙසුපි ‘‘අතීතං රූප’’න්තිආදිපඤ්හෙසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

298. සුත්තසාධනෙ ¶ පන න වත්තබ්බන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ නත්ථි චෙතෙති නත්ථි ච එතෙ ධම්මාති අත්ථො. ඛන්ධාදිභාවෙ සති නත්ථිතං අනිච්ඡන්තස්ස ආමන්තාති පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස, අථ නෙසං නත්ථිභාවසාධනත්ථං සුත්තාහරණං සකවාදිස්ස. දුතියපුච්ඡාපි පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස, සුත්තාහරණං පරවාදිස්ස. තං පන නෙසං ඛන්ධාදිභාවමෙව සාධෙති, න අත්ථිභාවන්ති ආහටම්පි අනාහටසදිසමෙවාති.

299. ඉදානි ¶ එකච්චං අත්ථීති කථා හොති. තත්ථ යෙ ‘‘එකච්චං අතීතං අත්ථී’’ති මඤ්ඤන්ති, සෙය්යථාපි කස්සපිකා; තෙසං ලද්ධිභින්දනත්ථං අතීතං අත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, එකච්චං අත්ථීති විස්සජ්ජනං පරවාදිස්ස. අයඤ්හි අධිප්පායො – අවිපක්කවිපාකං අත්ථි, විපක්කවිපාකං නත්ථීති. එකච්චං නිරුද්ධන්ති අනුයොගො සකවාදිස්ස. තස්සත්ථො – යදි තෙ අතීතං එකච්චං අත්ථි එකච්චං නත්ථි, එවං සන්තෙ එකච්චං අතීතං නිරුද්ධං, එකච්චං අතීතං අනිරුද්ධං, තථෙව ඨිතන්ති ආපජ්ජති. විගතන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

අවිපක්කවිපාකධම්මා එකච්චෙති ඉදං යස්මා යෙසං සො අවිපක්කවිපාකානං අත්ථිතං ඉච්ඡති, තෙපි අතීතායෙව. තස්මා යථා තෙ අතීතං එකච්චං අත්ථි, කිං තථා අවිපක්කවිපාකාපි ධම්මා ¶ එකච්චෙ අත්ථී එකච්චෙ නත්ථීති චොදෙතුං වුත්තං. විපක්කවිපාකාති ඉදං යෙසං සො නත්ථිතං ඉච්ඡති, තෙසං වසෙන චොදෙතුං වුත්තං. අවිපාකාති ඉදං අබ්යාකතානං වසෙන චොදෙතුං වුත්තං. ඉති ඉමෙසං තිණ්ණං රාසීනං වසෙන සබ්බෙසු අනුලොමපටිලොමෙසු පටිඤ්ඤා ච ¶ පටික්ඛෙපො ච වෙදිතබ්බා. අතීතා එකදෙසං විපක්කවිපාකා, එකදෙසං අවිපක්කවිපාකාති විප්පකතවිපාකා වුච්චන්ති. යෙන හි කම්මෙන පටිසන්ධි නිබ්බත්තිතා, භවඞ්ගම්පි චුතිපි තස්සෙව විපාකො. තස්මා පටිසන්ධිතො යාව චුති, තාව තං විප්පකතවිපාකං නාම හොති. තථාරූපෙ ධම්මෙ සන්ධායෙතං වුත්තං.

විපච්චිස්සන්තීති කත්වා තෙ අත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. යථා ධම්මධරස්ස පුග්ගලස්ස නිද්දායන්තස්සාපි බහුපවත්තිනො ධම්මා අත්ථීති වුච්චන්ති, එවං ලොකවොහාරවසෙන අත්ථිතං සන්ධාය පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. විපච්චිස්සන්තීති කත්වා පච්චුපන්නාති දුතියපඤ්හෙ ‘‘කම්මානං අවිනාසසඞ්ඛාතො කම්මූපචයො නාමෙකො අත්ථී’’ති ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස.

300. අනාගතං ¶ අත්ථීතිආදීසුපි එකච්චං අත්ථීති උප්පාදිනො ධම්මෙ සන්ධාය වදති. සෙසං සබ්බත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙවාති.

301. ඉදානි සතිපට්ඨානකථා හොති. ‘‘තත්ථ – චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 5.408) සතිපට්ඨානසංයුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව යෙසං කායාදයො සතියා ආරම්මණධම්මෙ ගහෙත්වා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සතිපට්ඨානා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං. අන්ධකා නාම පුබ්බසෙලියා, අපරසෙලියා, රාජගිරියා, සිද්ධත්ථිකාති ඉමෙ පච්ඡා උප්පන්නනිකායා. තෙසං ලද්ධිවිවෙචනත්ථං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. තත්ථ යස්මා ‘‘පතිට්ඨාති එතෙසූති පට්ඨානා ¶ . කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානා සතිපට්ඨානා’’ති ඉමිනා අත්ථෙන සතිගොචරාපි සතිපට්ඨානා. ‘‘පතිට්ඨහන්තීති පට්ඨානා. කා ¶ පතිට්ඨහන්ති? සතියො. සතියොව පට්ඨානා සතිපට්ඨානා’’ති ඉමිනා අත්ථෙන සතියොව සතිපට්ඨානා. තස්මා ද්වෙපි වාදා පරියායෙන යුජ්ජන්ති. යෙ පන තං පරියායං පහාය එකන්තෙනෙව ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සතිපට්ඨානා’’ති වදන්ති, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ආරම්මණවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. සබ්බෙ ධම්මා සතීති අනුයුත්තස්ස පන සබ්බෙසං සතිසභාවාභාවතො පටික්ඛෙපො තස්සෙව. තත්ථ ඛයගාමීතිආදීනි මග්ගවිසෙසනානි. එකායනමග්ගො හි කිලෙසානං ඛයභූතං නිබ්බානං ගච්ඡතීති ඛයගාමී. චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣන්තො ගච්ඡතීති බොධගාමී. වට්ටං අපචිනන්තො ගච්ඡතීති අපචයගාමී. එවමෙතෙහි පදෙහි ‘‘කිං තෙ සබ්බෙ ධම්මා එවරූපො තෙ එකායනො මග්ගො හොතී’’ති පුච්ඡති. අනාසවා අසංයොජනියාතිආදීනිපි ලොකුත්තරභාවං පුච්ඡනත්ථාය වුත්තානි. බුද්ධානුස්සතීතිආදීනි පභෙදපුච්ඡාවසෙන වුත්තානි.

චක්ඛායතනං ¶ සතිපට්ඨානන්තිආදි සබ්බධම්මානං පභෙදපුච්ඡාවසෙන වුත්තං. තත්ථාපි සතිවසෙන පටික්ඛෙපො, ආරම්මණවසෙන පටිඤ්ඤාති. එවං සබ්බපඤ්හෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. සුත්තසාධනා උත්තානත්ථායෙවාති.

සතිපට්ඨානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

304. ඉදානි හෙවත්ථිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සබ්බෙපි අතීතාදිභෙදා ධම්මා රූපාදිවසෙන අත්ථි, අතීතං අනාගතපච්චුප්පන්නවසෙන, අනාගතපච්චුප්පන්නානි වා අතීතාදිවසෙන නත්ථි; තස්මා සබ්බමෙවිදං එවං අත්ථි එවං නත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි වුත්තප්පභෙදානං අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය අතීතං අත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. හෙවත්ථි හෙව නත්ථීති විස්සජ්ජනං පරවාදිස්ස. තත්ථ හෙවාති එවං ¶ . අථ නං සකවාදී ‘‘යදි අතීතොව එවං අත්ථි, එවං නත්ථීති ලද්ධි, එවං සන්තෙ සොයෙව අත්ථි, සොයෙව නත්ථි නාමා’’ති පුච්ඡන්තො සෙවත්ථි, සෙව නත්ථීති ආහ. ඉතරො තෙනෙව සභාවෙන අත්ථිතං, තෙනෙව නත්ථිතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො ¶ සකභාවෙනෙව අත්ථිතං, පරභාවෙනෙව නත්ථිතං සන්ධාය පටිජානාති. තතො පරං අත්ථට්ඨො නත්ථට්ඨොති අත්ථිසභාවො නත්ථිසභාවො නාම හොතීති පුච්ඡති. ඉමිනාවුපායෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරියොසානෙ පන ‘‘තෙන හි අතීතං හෙවත්ථි, හෙව නත්ථී’’ති ච ‘‘තෙන හි රූපං හෙවත්ථි, හෙව නත්ථී’’ති චාතිආදීනි වත්වා කිඤ්චාපි පරවාදිනා ලද්ධි පතිට්ඨාපිතා, අයොනිසො පතිට්ඨාපිතත්තා පනෙසා අප්පතිට්ඨාපිතායෙවාති.

307. ඉදානි ¶ ¶ පරූපහාරකථා නාම හොති. තත්ථ යෙ අරහත්තං පටිජානන්තානං අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤීනං අධිමානිකානං කුහකානං වා අරහත්තං පටිජානන්තානං සුක්කවිස්සට්ඨිං දිස්වා ‘‘මාරකායිකා දෙවතා අරහතො අසුචිං උපසංහරන්තී’’ති මඤ්ඤන්ති; සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියා ච අපරසෙලියා ච; තෙ සන්ධාය අත්ථි අරහතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. ඉදානි යස්මා සුක්කවිස්සට්ඨි නාම රාගසමුට්ඨානා හොති, තස්මා අත්ථි අරහතො රාගොති අනුයොගො ආරද්ධො. සො සබ්බොපි උත්තානත්ථොයෙව.

මාරකායිකා දෙවතා අත්තනොතිආදිපඤ්හෙ යස්මා තාසං දෙවතානං සුක්කවිස්සට්ඨි නාම නත්ථි, අඤ්ඤෙසම්පි සුක්කං ගහෙත්වා න උපසංහරන්ති, අරහතො පන සුක්කමෙව නත්ථි, තස්මා න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

නෙව අත්තනොතිපඤ්හෙ පන නිම්මිනිත්වා උපසංහරන්තීති ලද්ධියා පටිජානාති. ලොමකූපෙහීතිපඤ්හෙ සප්පිතෙලානං විය ලොමකූපෙහි උපසංහරණාභාවං දිස්වා පටික්ඛිපති.

308. හන්ද ¶ හීති වචසායත්ථෙ නිපාතො. ‘‘අරහා නු ඛො අහං, නො’’ති එවං විමතිං ගාහයිස්සාමාති එවං වචසායං කත්වා උපසංහරන්තීති අත්ථො. අත්ථි අරහතො විමතීති පුට්ඨො අට්ඨවත්ථුකං විචිකිච්ඡං සන්ධාය පටික්ඛිපති, දුතියං පුට්ඨො ඉත්ථිපුරිසානං නාමගොත්තාදීසු සන්නිට්ඨානාභාවං සන්ධාය පටිජානාති.

309. අත්ථි තස්ස ආසයොති තස්ස සුක්කස්ස උච්චාරපස්සාවානං විය පතිට්ඨානොකාසො අත්ථීති පුච්ඡති.

312. සධම්මකුසලස්සාති අත්තනො අරහත්තධම්මමත්තෙයෙව කුසලස්ස. පඤ්ඤාවිමුත්තං සන්ධායෙවං ¶ වදති. පරධම්මකුසලස්සාති සධම්මතො පරස්මිං ¶ අට්ඨසමාපත්තිධම්මෙපි කුසලස්ස. උභතොභාගවිමුත්තං සන්ධායෙවං වදති. සෙසමෙත්ථ පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

314. ඉදානි අඤ්ඤාණං, කඞ්ඛා, පරවිතරණාති තිස්සො කථා නාම හොන්ති. තත්ථ යෙසං ‘‘අරහතො ඉත්ථිපුරිසාදීනං නාමගොත්තාදීසු ඤාණප්පවත්තියා අභාවෙන අත්ථි අඤ්ඤාණං, තත්ථෙව සන්නිට්ඨානාභාවෙන අත්ථි කඞ්ඛා. යස්මා ච නෙසං තානි වත්ථූනි පරෙ විතරන්ති පකාසෙන්ති ආචික්ඛන්ති, තස්මා නෙසං අත්ථි පරවිතරණා’’ති ඉමා ලද්ධියො, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියාදීනං; තෙසං තා ලද්ධියො භින්දිතුං තීසුපි කථාසු පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස. තත්ථ සබ්බෙසුපි පඤ්හෙසු චෙව විස්සජ්ජනෙසු ච පාළිං අනුගන්ත්වාව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

326. ඉදානි ¶ වචීභෙදකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස දුක්ඛන්ති වාචා භිජ්ජතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියාදීනං; තෙ සන්ධාය සමාපන්නස්ස අත්ථි වචීභෙදොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන සබ්බත්ථාති තයො භවෙ සන්ධාය පුට්ඨො අරූපං සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බදාති ¶ කාලවසෙන පුට්ඨො පඨමමග්ගක්ඛණෙ පඨමජ්ඣානිකසමාපත්තිතො අඤ්ඤං සබ්බං සමාපත්තිකාලං සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බෙසං සමාපන්නානන්ති පුට්ඨො ලොකියසමාපත්තියො සමාපන්නෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. සබ්බසමාපත්තීසූති පුට්ඨො දුතියජ්ඣානාදිකං ලොකුත්තරං සබ්බඤ්ච ලොකියසමාපත්තිං සන්ධාය පටික්ඛිපති.

කායභෙදොති ¶ අභික්කමාදිවසෙන පවත්තකායවිඤ්ඤත්ති. ඉදං ‘‘යානි චිත්තානි වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙන්ති, තානෙව කායවිඤ්ඤත්තිං. එවං සන්තෙ කස්මා කායභෙදොපි න හොතී’’ති චොදනත්ථං පුච්ඡති. ඉතරො ලද්ධිවසෙන පටික්ඛිපති චෙව පටිජානාති ච. ඉදානි යදි සො මග්ගක්ඛණෙ ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වාචං භාසති, ‘‘සමුදයො’’තිආදිකම්පි භාසෙය්ය. යදි වා තං න භාසති, ඉතරම්පි න භාසෙය්යාති චොදනත්ථං දුක්ඛන්ති ජානන්තොතිආදයො පඤ්හා වුත්තා. ඉතරො පන අත්තනො ලද්ධිවසෙනෙව පටිජානාති චෙව පටික්ඛිපති ච. ලොකුත්තරං පඨමජ්ඣානං සමාපන්නො දුක්ඛදුක්ඛන්ති විපස්සතීති හිස්ස ලද්ධි.

328. ඤාණන්ති ලොකුත්තරං චතුසච්චඤාණං. සොතන්ති සොතවිඤ්ඤාණං අධිප්පෙතං, යෙන තං සද්දං සුණාති. ද්වින්නං ඵස්සානන්ති සොතසම්ඵස්සමනොසම්ඵස්සානං.

329. නො වත රෙ වත්තබ්බෙති යදි අවිසෙසෙන යංකිඤ්චි සමාපන්නස්ස නත්ථි වචීභෙදො, න අවිසෙසෙන වත්තබ්බං ‘‘සමාපන්නස්ස අත්ථි වචීභෙදො’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව සද්ධිං සුත්තසාධනාය. යං පනෙතෙන ‘‘සිඛිස්ස ආනන්ද, භගවතො’’ති පරියොසානෙ සුත්තං ආභතං, තත්ථ යෙන සමාපත්තිචිත්තෙන සො වචීභෙදො සමුට්ඨිතො, කායභෙදොපි තෙන සමුට්ඨාතියෙව, න ච තං ලොකුත්තරං පඨමජ්ඣානචිත්තං, තස්මා අසාධකන්ති.

334. ඉදානි ¶ දුක්ඛාහාරකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘දුක්ඛං දුක්ඛන්ති වාචං භාසන්තො දුක්ඛෙ ඤාණං ආහරති, තං දුක්ඛාහාරො නාම වුච්චති ¶ . තඤ්ච පනෙතං මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය දුක්ඛාහාරොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. යෙ කෙචීති පඨමපඤ්හෙ අවිපස්සකෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති, දුතියපඤ්හෙ ¶ විපස්සකෙ සන්ධාය පටිජානාති, තං පනස්ස ලද්ධිමත්තමෙව. තස්මා ‘‘සබ්බෙ තෙ’’ති වාදස්ස භින්දනත්ථං බාලපුථුජ්ජනාතිආදිමාහ. තං උත්තානත්ථමෙවාති.

335. ඉදානි චිත්තට්ඨිතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං සමාපත්තිචිත්තඤ්චෙව භවඞ්ගචිත්තඤ්ච අනුප්පබන්ධෙන පවත්තමානං දිස්වා ‘‘එකමෙව චිත්තං චිරං තිට්ඨතී’’ති ලද්ධි සෙය්යථාපි එතරහි හෙට්ඨා වුත්තප්පභෙදානං අන්ධකානං, තංලද්ධිවිසොධනත්ථං එකං, චිත්තං දිවසං තිට්ඨතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. උපඩ්ඪදිවසො උප්පාදක්ඛණොති එත්ථ ඨිතික්ඛණං අනාමසිත්වා ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො’’ති (සං. නි. 1.186; 2.143) දෙසනානයෙන උප්පාදවයවසෙනෙව පුච්ඡා කතා.

තෙ ධම්මා චිත්තෙන ලහුපරිවත්තාති පුට්ඨො චිත්තතො ලහුතරපරිවත්තිනො ධම්මෙ අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යස්ස චිත්තස්ස දීඝට්ඨිතිං ඉච්ඡති, තං සන්ධාය පටිජානාති. යාවතායුකං තිට්ඨතීති පඤ්හෙ ‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි, කප්පා තිට්ඨන්ති යෙ මරූ’’තිආදිවචනවසෙන (මහානි. 10) ආරුප්පතො අඤ්ඤත්ර පටික්ඛිපති, ආරුප්පෙ පටිජානාති. මුහුත්තං මුහුත්තං උප්පජ්ජතීති පඤ්හෙ පරවාදිස්ස ‘‘උප්පාදවයධම්මිනො’’තිආදිසුත්තවිරොධභයෙන පටිජානාති. ඨිතිං පනස්ස ලද්ධිවසෙන ඉච්ඡති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

338. ඉදානි ¶ ¶ කුක්කුළකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’තිආදීනි (ධ. ප. 278) සුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ¶ ‘‘නිප්පරියායෙනෙව සබ්බෙ සඞ්ඛාරා කුක්කුළා වීතච්චිතඞ්ගාරසම්මිස්සා ඡාරිකනිරයසදිසා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි ගොකුලිකානං; තෙසං නානප්පකාරසුඛසන්දස්සනෙන තං ලද්ධිං විවෙචෙතුං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. තත්ථ අනොධිං කත්වාති ඔධිං මරියාදං කොට්ඨාසං අකරිත්වා, අවිසෙසෙන සබ්බෙයෙවාති අත්ථො. සෙසං සබ්බං පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්ධිං සුත්තසාධනායාති.

339. ඉදානි අනුපුබ්බාභිසමයකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං –

‘‘අනුපුබ්බෙන මෙධාවී, ථොකං ථොකං ඛණෙ ඛණෙ;

කම්මාරො රජතස්සෙව, නිද්ධමෙ මලමත්තනො’’ති. (ධ. ප. 239) –

ආදීනි සුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො එකච්චෙ කිලෙසෙ දුක්ඛදස්සනෙන පජහති, එකච්චෙ සමුදයනිරොධමග්ගදස්සනෙන, තථා සෙසාපීති එවං සොළසහි කොට්ඨාසෙහි අනුපුබ්බෙන කිලෙසප්පහානං කත්වා අරහත්තපටිලාභො හොතී’’ති එවරූපා නානාභිසමයලද්ධි උප්පන්නා, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකසබ්බත්ථිකසම්මිතියභද්රයානිකානං; තෙසං ලද්ධිවිවෙචනත්ථං අනුපුබ්බාභිසමයොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අනුපුබ්බෙන සොතාපත්තිමග්ගන්ති පුට්ඨො පන එකස්ස මග්ගස්ස බහුභාවාපත්තිභයෙන පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො දුක්ඛදස්සනාදිවසෙන පටිජානාති. තානි වා චත්තාරිපි ඤාණානි එකො සොතාපත්තිමග්ගොයෙවාති ¶ පටිජානාති, ඵලං පන එකමෙව ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. සකදාගාමිමග්ගාදීසුපි ¶ එසෙව නයො.

344. මග්ගෙ දිට්ඨෙ ඵලෙ ඨිතොති පඤ්හෙ යස්මා දුක්ඛදස්සනාදීහි දස්සනං අපරිනිට්ඨිතං, මග්ගදස්සනෙන පරිනිට්ඨිතං නාම හොති, තදා සො ඵලෙ ඨිතොති සඞ්ඛං ගච්ඡති, තස්මා පටිජානාති.

345. දුක්ඛෙ ¶ දිට්ඨෙ චත්තාරි සච්චානීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, එකාභිසමයවසෙන පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. පුන දුක්ඛසච්චං චත්තාරි සච්චානීති අනුයොගෙ චතුන්නම්පි නානාසභාවත්තා පටික්ඛෙපො තස්සෙව.

රූපක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො දිට්ඨෙති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, සමුද්දතො එකබින්දුස්ස රසෙ පටිවිද්ධෙ සෙසඋදකස්ස පටිවෙධො විය එකධම්මෙ අනිච්චාදිතො පටිවිද්ධෙ සබ්බෙපි පටිවිද්ධා හොන්තීති ලද්ධියා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස.

චතූහි ඤාණෙහීති දුක්ඛෙ ඤාණාදීහි. අට්ඨහි ඤාණෙහීති සාවකානං සාධාරණෙහි සච්චඤාණෙහි චෙව පටිසම්භිදාඤාණෙහි ච. ද්වාදසහි ඤාණෙහීති ද්වාදසඞ්ගපටිච්චසමුප්පාදඤාණෙහි. චතුචත්තාරීසාය ඤාණෙහීති ‘‘ජරාමරණෙ ඤාණං, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණ’’න්ති එවං නිදානවග්ගෙ වුත්තඤාණෙහි. සත්තසත්තතියා ඤාණෙහීති ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්ම’’න්ති (සං. නි. 2.20) එවං තත්ථෙව වුත්තඤාණෙහි. සෙසමෙත්ථ පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්ධිං සුත්තසාධනෙනාති.

347. ඉදානි ¶ වොහාරකථා නාම හොති. තත්ථ බුද්ධො භගවා ලොකුත්තරෙන වොහාරෙන වොහරතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. ලොකුත්තරෙ සොතෙතිආදීනි තස්ස අයුත්තවාදීභාවදීපනත්ථං වුත්තානි. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – ‘‘සද්දායතනමෙව තෙ ලොකුත්තරං, උදාහු සොතාදීනිපී’’ති.

හඤ්චි බුද්ධස්ස භගවතො වොහාරො ලොකියෙ සොතෙ පටිහඤ්ඤතීති එත්ථ යදි සො ලොකුත්තරෙ පටිහඤ්ඤෙය්ය. ලොකුත්තරො සියාති එවමත්ථො න ගහෙතබ්බො. ලොකියෙ ¶ පටිහඤ්ඤමානස්ස පන ලොකුත්තරතා නාම නත්ථීති අයමෙත්ථාධිප්පායො. ලොකියෙන විඤ්ඤාණෙනාති එත්ථාපි ලොකියෙනෙවාති ¶ අත්ථො. ඉතරථා අනෙකන්තතා සියා. ලොකුත්තරඤ්හි ලොකියෙනපි ඤාණෙන ඤායතී. එවං සබ්බං යථානුරූපතො වෙදිතබ්බං. සබ්බෙ තෙ මග්ගං භාවෙන්තීති පඤ්හෙසු යෙ මග්ගං නප්පටිලභන්ති, තෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. යෙ පටිලභන්ති, තෙ සන්ධාය පටිජානාති.

351. සොවණ්ණමයායාති සුවණ්ණමයාය. ඉදං පරවාදිස්ස උදාහරණං.

එළණ්ඩියායාති එළණ්ඩමයාය. ඉදං සකවාදිස්ස උදාහරණං. ලොකියං වොහරන්තස්ස ලොකියොති අයම්පි එකා ලද්ධි. සා එතරහි එකච්චානං අන්ධකානං ලද්ධි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

353. ඉදානි නිරොධකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අප්පටිසඞ්ඛානිරොධඤ්ච පටිසඞ්ඛානිරොධඤ්ච ද්වෙපි එකතො කත්වා නිරොධසච්චන්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි මහිසාසකානඤ්චෙව අන්ධකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය ද්වෙ නිරොධාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස ¶ . ද්වෙ දුක්ඛනිරොධාති පඤ්හෙසු යස්මා ද්වෙ දුක්ඛසච්චානි න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. යස්මා ද්වීහාකාරෙහි දුක්ඛං නිරුජ්ඣතීති ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති. ද්වෙ නිරොධසච්චානීතිපඤ්හෙසු ද්වින්නං දුක්ඛසච්චානං නිරොධවසෙනඅනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. ද්වීහාකාරෙහි දුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනතො පටිජානාති. ද්වෙ තාණානීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

අත්ථි ද්වින්නං නිබ්බානානන්තිආදීසු පුච්ඡාසු උච්චනීචතාදීනි අපස්සන්තො පටික්ඛිපති.

අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධෙති යෙ පටිසඞ්ඛාය ලොකුත්තරෙන ඤාණෙන අනිරුද්ධා සුද්ධපකතිකත්තා වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං වා වසෙන න සමුදාචරණතො නිරුද්ධාති වුච්චන්ති, තෙ සඞ්ඛාරෙ. පටිසඞ්ඛා නිරොධෙන්තීති. ලොකුත්තරඤාණෙන නිරොධෙන්ති අනුප්පත්තිභාවං ගමෙන්ති. නනු අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධා සඞ්ඛාරාති ¶ පුච්ඡා පරවාදිස්ස ¶ . තත්ථ භග්ගානං පුන අභඤ්ජනතො අප්පටිසඞ්ඛානිරුද්ධානං වා අරියමග්ගෙ උප්පන්නෙ තථා නිරුජ්ඣනතොව සකවාදී අච්චන්තභග්ගතං පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

354. ඉදානි ¶ බලකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අනුරුද්ධසංයුත්තෙ ‘‘ඉමෙසඤ්ච පනාහං, ආවුසො, චතුන්නං සතිපට්ඨානානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාමී’’තිආදීනි (සං. නි. 5.913) දසසුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘තථාගතබලං සාවකසාධාරණ’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. තථාගතබලඤ්ච නාමෙතං සාවකෙහි සාධාරණම්පි අත්ථි අසාධාරණම්පි සාධාරණාසාධාරණම්පි. තත්ථ ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සාධාරණං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණං ¶ අසාධාරණං. සෙසං සාධාරණඤ්ච අසාධාරණඤ්ච. ඨානාට්ඨානාදීනි හි සාවකා පදෙසෙන ජානන්ති, තථාගතා නිප්පදෙසෙන. ඉති තානි උද්දෙසතො සාධාරණානි, න නිද්දෙසතො. අයං පන අවිසෙසෙන සබ්බම්පි සාධාරණන්ති ආහ. තමෙනං තතො විවෙචෙතුං තථාගතබලං සාවකබලන්ති පුන අනුයොගො ආරද්ධො. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ නිද්දෙසතො සබ්බාකාරවිසයතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියපඤ්හෙ උද්දෙසතො ඨානාට්ඨානමත්තාදිජානනවසෙන පටිජානාති. තඤ්ඤෙවාතිආදිපඤ්හෙසු සබ්බාකාරෙන නින්නානාකරණතාය අභාවෙන පටික්ඛිපති. පුබ්බයොගො ච පුබ්බචරියා ච අත්ථතො එකං, තථා ධම්මක්ඛානඤ්ච ධම්මදෙසනා ච.

ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිපඤ්හෙ එකදෙසෙන සාධාරණතං සන්ධාය සාවකවිසයෙ පටිජානාති.

355. ඉදානි ¶ යස්මා උද්දෙසතො ඨානාට්ඨානාදීනි සාවකො ජානාති, තස්මා සාවකස්ස තථා ජානනං පකාසෙත්වා තෙන ජානනමත්තසාමඤ්ඤෙන තෙසං සාවකසාධාරණත්තං පතිට්ඨාපෙතුං සාවකො ඨානාට්ඨානං ¶ ජානාතීතිආදයො පරවාදිපඤ්හා හොන්ති. තත්ථ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තිඤාණං ඡන්නං අසාධාරණඤාණානං අඤ්ඤතරන්ති න ගහිතං. ආසවක්ඛයෙන වා ආසවක්ඛයන්ති යං තථාගතස්ස ආසවක්ඛයෙන සද්ධිං සාවකස්ස ආසවක්ඛයං පටිච්ච වත්තබ්බං සියා නානාකරණං, තං නත්ථි. විමුත්තියා වා විමුත්තින්ති පදෙපි එසෙව නයො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

356. ඉදානි යං සකවාදිනා ‘‘ආසවානං ඛයෙ ඤාණං සාධාරණ’’න්ති අනුඤ්ඤාතං, තෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා සෙසානම්පි සාධාරණභාවං පුච්ඡිතුං පුන ආසවානං ඛයෙතිආදයො පරවාදිපඤ්හාව හොන්ති. තෙසං විස්සජ්ජනෙ සකවාදිනා ආසවක්ඛයෙ විසෙසාභාවෙන තං ඤාණං සාධාරණන්ති අනුඤ්ඤාතං. ඉතරෙසුපි විසෙසාභාවෙන සාධාරණතා පටික්ඛිත්තා. පුන ඨානාට්ඨානාදීනං ආසවක්ඛයෙනෙව සද්ධිං සංසන්දිත්වා අසාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්සෙව. තත්ථ ආසවක්ඛයඤාණෙ පටික්ඛෙපො, සෙසෙසු ච පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තතො ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා අසාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්ස. සා සඞ්ඛිපිත්වා දස්සිතා. තථාපි ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ පටිඤ්ඤා, සෙසෙසු ච පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. තතො ඨානාට්ඨානාදීහි සද්ධිං සංසන්දිත්වා ඉන්ද්රියපරොපරියත්තස්ස සාධාරණපුච්ඡා පරවාදිස්ස. සාපි සඞ්ඛිපිත්වාව දස්සිතා. තත්ථ ඉන්ද්රියපරොපරියත්තෙ පටික්ඛෙපො. සෙසෙසු ච පටිඤ්ඤා සකවාදිස්සාති.

357. ඉදානි ¶ අරියන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘න කෙවලං ආසවක්ඛයඤාණමෙව අරියං, අථ ඛො පුරිමානිපි නව බලානි අරියානි’’ච්චෙව ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය අරියන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන යදි තං අරියං, මග්ගාදීසු තෙන අඤ්ඤතරෙන ¶ භවිතබ්බන්ති මග්ගාදිවසෙන පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස.

පුන සුඤ්ඤතාරම්මණාදිවසෙන පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ ද්වෙ සුඤ්ඤතා – සත්තසුඤ්ඤතා ච සඞ්ඛාරසුඤ්ඤතා ච. සත්තසුඤ්ඤතා නාම දිට්ඨියා ¶ පරිකප්පිතෙන සත්තෙන සුඤ්ඤා පඤ්චක්ඛන්ධා. සඞ්ඛාරසුඤ්ඤතා නාම සබ්බසඞ්ඛාරෙහි සුඤ්ඤං විවිත්තං නිස්සටං නිබ්බානං. තත්ථ පරවාදී නිබ්බානාරම්මණතං සන්ධාය පටික්ඛිපති, සඞ්ඛාරාරම්මණතං සන්ධාය පටිජානාති. මනසි කරොතීති පුට්ඨොපි නිබ්බානමෙව සන්ධාය පටික්ඛිපති, සඞ්ඛාරෙ සන්ධාය පටිජානාති. තතො සකවාදිනා ‘‘ඨානාට්ඨානාදිමනසිකාරො සඞ්ඛාරාරම්මණො, සුඤ්ඤතමනසිකාරො නිබ්බානාරම්මණො’’ති ඉමං නයං ගහෙත්වා ‘‘ද්වින්නං ඵස්සානං ද්වින්නං චිත්තානං සමොධානං හොතී’’ති පුට්ඨො ලෙසොකාසං අලභන්තො පටික්ඛිපති. අනිමිත්තාපණිහිතෙසුපි එසෙව නයො. සත්තනිමිත්තාභාවතො හි ඛන්ධා අනිමිත්තා. සඞ්ඛාරනිමිත්තාභාවතො නිබ්බානං. එකධම්මස්මිම්පි ආරොපෙත්වා ඨපෙතබ්බසඞ්ඛාතෙන ච පණිදහිතබ්බට්ඨෙන පණිහිතසඞ්ඛං ගතෙන සත්තපණිධිනා අප්පණිහිතා ඛන්ධා. තණ්හාපණිධිනා තණ්හාය වා ආරම්මණභූතෙන සබ්බසඞ්ඛාරපණිධිනා අප්පණිහිතං නිබ්බානං. තස්මා ඉධාපි පටික්ඛෙපො ච පටිඤ්ඤා ච පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

358. තතො ‘‘යථා සතිපට්ඨානාදයො ලොකුත්තරධම්මා අරියා චෙව සුඤ්ඤතාදිආරම්මණා ච, කිං තෙ එවං ඨානාට්ඨානඤාණ’’න්ති අනුලොමපටිලොමපුච්ඡා හොන්ති. තත්ථ සබ්බාපි පටිඤ්ඤා සබ්බෙ ච පටික්ඛෙපා පරවාදිස්සෙව. ඉමිනාවුපායෙන සෙසඤාණෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං වෙදිතබ්බං. පාළියං පන සෙසානි සඞ්ඛිපිත්වා අවසානෙ චුතූපපාතඤාණමෙව විභත්තං. තතො පරං සකසමයෙපි ‘‘අරිය’’න්ති සිද්ධෙන ආසවානං ඛයඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දිත්වා සෙසඤාණානං අනුලොමතො ච පටිලොමතො ච අරියභාවපුච්ඡා හොන්ති. තා සබ්බා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පටික්ඛෙපො ච සකවාදිස්ස ¶ . තෙ උත්තානත්ථායෙව. පාළියං පනෙත්ථ පඨමනවමානෙව දස්සෙත්වා සත්ත ඤාණානි සඞ්ඛිත්තානීති.

363. ඉදානි ¶ ¶ විමුත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘වීතරාගචිත්තානං විමුත්තිපයොජනං නාම නත්ථි. යථා පන මලීනං වත්ථං ධොවියමානං මලා විමුච්චති, එවං සරාගං චිත්තං රාගතො විමුච්චතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය සරාගන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො රාගසහගතන්තිආදිනා නයෙන පුට්ඨො මග්ගක්ඛණෙ චිත්තං විමුච්චති නාම. තදා ච එවරූපං චිත්තං නත්ථීති පටික්ඛිපති.

සඵස්සන්තිආදිනා නයෙන පුට්ඨොපි යථා ඵස්සො ච චිත්තඤ්ච උභො රාගතො විමුච්චන්ති, එවං රාගස්ස විමුත්තිං අපස්සමානො පටික්ඛිපති. සදොසාදීසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

366. ඉදානි විමුච්චමානකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඣානෙන වික්ඛම්භනවිමුත්තියා විමුත්තං, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුච්චමානං නාම හොතී’’ති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය විමුත්තං විමුච්චමානන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස.

පුන එකදෙසන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ එකදෙසන්ති භාවනපුංසකං. යථා විමුත්තං, එකදෙසෙන ¶ වා එකදෙසෙ වා අවිමුත්තං හොති කිං එවං එකදෙසං විමුත්තං, එකදෙසං අවිමුත්තන්ති පුච්ඡති. කිං කාරණා එවං පුච්ඡතීති? ‘‘විමුත්තං විමුච්චමාන’’න්ති විප්පකතභාවෙන වුත්තත්තා. යථා හි කරියමානා කටාදයො විප්පකතත්තා එකදෙසෙන කතා එකදෙසෙන අකතා හොන්ති, තථා ඉදම්පි එකදෙසං විමුත්තං එකදෙසං අවිමුත්තන්ති ආපජ්ජති. තතො පරවාදී කටාදීනං විය චිත්තස්ස එකදෙසාභාවා පඨමපඤ්හෙ පටික්ඛිපිත්වා දුතියෙ විමුච්චමානස්ස අපරිනිට්ඨිතවිමුත්තිතාය පටිජානාති. ලොකියජ්ඣානක්ඛණං වා සන්ධාය පටික්ඛිපති. න හි තං තදා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුච්චමානං. ලොකුත්තරජ්ඣානක්ඛණං සන්ධාය පටිජානාති. තඤ්හි තදා සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා විමුත්තෙකදෙසෙන ¶ විමුච්චමානන්තිස්ස ලද්ධි. තතො සකවාදී ‘‘යදි තෙ එකමෙව ¶ චිත්තං එකදෙසං විමුත්තං එකදෙසං අවිමුත්තං, එවං සන්තෙ යො එකෙනෙව චිත්තෙන සොතාපන්නො හොති, සොපි තෙ එකදෙසං සොතාපන්නො, එකදෙසං න සොතාපන්නො ආපජ්ජතී’’ති චොදනත්ථං එකදෙසං සොතාපන්නොතිආදිමාහ. ඉතරො තං විධානං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො.

උප්පාදක්ඛණපඤ්හෙ යදි එකමෙව චිත්තං විමුත්තඤ්ච විමුච්චමානඤ්ච, එකස්මිං ඛණෙ විමුත්තං එකස්මිං විමුච්චමානං ආපජ්ජති. කිං තෙ එවරූපං චිත්තන්ති අත්ථො.

367. සුත්තසාධනෙ පඨමසුත්තං පරවාදිස්ස. තත්රාස්සායමධිප්පායො – විමුච්චතීති විප්පකතනිද්දෙසො. තස්මා යං තස්ස යොගිනො එවං ජානතො එවං පස්සතො එතෙහි ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චති, තං විමුච්චමානං නාම හොතීති. දුතියසුත්තං සකවාදිස්ස. තත්රාස්සායමධිප්පායො – යදි තෙ විමුච්චතීති වචනතො විමුත්තං විමුච්චමානං, ඉධ විමුච්චතීති වචනාභාවතො විමුත්තමෙව සියා, න විමුච්චමානන්ති.

ඉදානි ‘‘යථා තෙ විප්පකතවිමුත්තිතාය විමුච්චමානං, කිං එවං විප්පකතරාගාදිතාය රජ්ජමානාදීනිපි අත්ථී’’ති චොදනත්ථං පුන අත්ථි චිත්තන්තිආදි ආරද්ධං. පරවාදිනාපි තථාරූපං චිත්තං අපස්සන්තෙන සබ්බං පටික්ඛිත්තං. අථ නං සකවාදී ‘‘ද්වෙයෙව කොටියො, තතියා නත්ථී’’ති අනුබොධෙන්තො නනු රත්තඤ්චෙව අරත්තඤ්චාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – නනු භද්රමුඛ, රාගසම්පයුත්තං චිත්තං රත්තං විප්පයුත්තං අරත්තන්ති ද්වෙව කොටියො, රජ්ජමානං නාම තතියා කොටි නත්ථීති? දුට්ඨාදීසුපි එසෙව නයො. අථ නං ආමන්තාති පටිජානිත්වා ඨිතං. විමුත්තිපක්ඛෙපි ද්වෙයෙව ¶ කොටියො දස්සෙතුං හඤ්චි රත්තඤ්චෙවාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යදි එතා ද්වෙ කොටියො සම්පටිච්ඡසි, අවිමුත්තඤ්චෙව විමුත්තඤ්චා ති ඉමාපි සම්පටිච්ඡ. කිලෙසසම්පයුත්තඤ්හි චිත්තං අවිමුත්තං, විප්පයුත්තං විමුත්තං. විමුච්චමානං නාමාති පරමත්ථතො තතියා කොටි නත්ථීති.

368. ඉදානි ¶ ¶ අට්ඨමකකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අනුලොමගොත්රභුමග්ගක්ඛණෙ කිලෙසානං සමුදාචාරාභාවතො අට්ඨමකස්ස සොතාපත්තිමග්ගට්ඨපුග්ගලස්ස ද්වෙ පරියුට්ඨානා පහීනාති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙසං අඤ්ඤතරං සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, මග්ගක්ඛණතො පට්ඨාය දිට්ඨියා අනුප්පත්තිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා දිට්ඨි නාමෙසා සොතාපන්නස්සෙව පහීනා, න මග්ගට්ඨස්ස, තස්මා අට්ඨමකො පුග්ගලො සොතාපන්නොති අනුයොගො සකවාදිස්ස. විචිකිච්ඡාපඤ්හෙපි එසෙව නයො. අනුසයපඤ්හෙ පරියුට්ඨානතො අඤ්ඤො අනුසයොති තෙසං ලද්ධි, තස්මා ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛිත්තං.

සීලබ්බතපරාමාසපඤ්හෙපි සීලබ්බතපරාමාසපරියුට්ඨානන්ති වොහාරං න පස්සති, තස්මා පටික්ඛිපති. පරියුට්ඨානමෙවස්ස පහීනන්ති ලද්ධි.

369. මග්ගො භාවිතොති පඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ භාවෙති, න භාවිතො. තස්මා පටික්ඛිපති. අමග්ගෙනාතිආදිඅනුයොගෙ පඨමමග්ගෙනෙව පහීනභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. යදි හි අමග්ගෙන පහීයෙථ, ගොත්රභුපුග්ගලාදීනම්පි පහීයෙථාති ආපජ්ජනතො. උප්පජ්ජිස්සතීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, විස්සජ්ජනං සකවාදිස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

6. අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා

371. ඉදානි ¶ අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘අට්ඨමකො මග්ගක්ඛණෙ ඉන්ද්රියානි පටිලභති නාම, නො චස්ස පටිලද්ධානි හොන්තී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය නත්ථි සද්ධින්ද්රියන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. නත්ථි සද්ධාති පුට්ඨො පන සද්ධින්ද්රියතො සද්ධාය නානත්තං සල්ලක්ඛෙත්වා පටික්ඛිපති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. යථා පන යස්ස අත්ථි මනො, තස්ස මනින්ද්රියම්පි අත්ථි; එවං යස්ස ¶ සද්ධාදයො අත්ථි, තස්ස අත්ථි සද්ධින්ද්රියාදීනිපීති දීපනත්ථං ¶ අත්ථි මනො අත්ථි මනින්ද්රියන්තිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙව සද්ධිං සුත්තසාධනෙනාති.

අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියකථාවණ්ණනා.

373. ඉදානි දිබ්බචක්ඛුකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං චතුත්ථජ්ඣානධම්මූපත්ථද්ධං මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛු නාම හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය මංසචක්ඛුන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

පුන ‘‘මංසචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු මංසචක්ඛූ’’ති පුට්ඨො තං මත්තමෙව තං න හොතීති පටික්ඛිපති. යාදිසන්තිආදිපුච්ඡාසුපි උභින්නං එකසභාවාභාවෙනෙව පටික්ඛිපති.

විසයොතිආදීසු උභින්නම්පි රූපායතනමෙව විසයො. මංසචක්ඛු පන ආපාථගතමෙව පස්සති. ඉතරං අනාපාථගතං තිරොපබ්බතාදිගතම්පි. දිබ්බචක්ඛුස්ස ච අතිසුඛුමම්පි රූපං ගොචරො, න තාදිසං ඉතරස්සාති එවමෙතෙසං ආනුභාවගොචරා අසදිසා.

උපාදිණ්ණං හුත්වා අනුපාදිණ්ණං හොතීති පුට්ඨො යස්මා මංසචක්ඛු උපාදිණ්ණං, දිබ්බචක්ඛු අනුපාදිණ්ණං, න ච මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛූති ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යස්මා ¶ ‘‘මංසචක්ඛුස්ස උප්පාදො, මග්ගො දිබ්බස්ස චක්ඛුනො’’ති වචනං නිස්සාය මංසචක්ඛුපච්චයා දිබ්බචක්ඛු උප්පජ්ජති, තඤ්ච රූපාවචරිකානං චතුන්නං මහාභූතානං පසාදොති ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති. කාමාවචරං හුත්වාති පුට්ඨොපි යස්මා න මංසචක්ඛුමෙව දිබ්බචක්ඛූති ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො රූපාවචරජ්ඣානපච්චයෙන උප්පන්නත්තා රූපාවචරං නාම ජාතන්ති පටිජානාති.

රූපාවචරං හුත්වා අරූපාවචරන්ති පුට්ඨොපි තතො පරං භාවනාය අරූපාවචරක්ඛණෙ රූපාවචරචිත්තස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අරූපාවචරිකානං ¶ චතුන්නං මහාභූතානං පසාදො හුත්වා උප්පජ්ජතීති ලද්ධියා ¶ පටිජානාති. අපරියාපන්නභාවං පනස්ස න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපතියෙව.

374. දිබ්බචක්ඛුං ධම්මුපත්ථද්ධන්ති කාමාවචරධම්මෙන උපත්ථම්භිතං හුත්වා. පුන ධම්මුපත්ථද්ධන්ති ලොකුත්තරධම්මෙන උපත්ථද්ධං. ද්වෙව චක්ඛූනීති පුට්ඨො කිඤ්චාපි දිබ්බචක්ඛුනො ධම්මුපත්ථද්ධස්ස පඤ්ඤාචක්ඛුභාවං න ඉච්ඡති, පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස පන අත්ථිතාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො මංසචක්ඛු ධම්මුපත්ථද්ධං දිබ්බචක්ඛු හොතීති ලද්ධිවසෙන පටිජානාති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

375. ඉදානි දිබ්බසොතකථා නාම හොති. තත්ථ එකංයෙව සොතන්ති පුට්ඨො ද්වින්නං අත්ථිතාය පටික්ඛිපති. පුන පුට්ඨො යස්මා තදෙව ධම්මුපත්ථද්ධං දිබ්බසොතං නාම හොති, තස්මා පටිජානාති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

377. ඉදානි ¶ යථාකම්මූපගතඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන…පෙ… යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතී’’ති (දී. නි. 1.246; පටි. ම. 1.106) සුත්තං අයොනිසො ගහෙත්වා යථාකම්මූපගතඤාණමෙව දිබ්බචක්ඛුන්ති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන යථාකම්මූපගතඤ්ච මනසි කරොතීති පුට්ඨො එකචිත්තස්ස ආරම්මණද්වයාභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො නානාචිත්තවසෙන පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා ද්වින්නං ඵස්සානන්ති පුට්ඨො පටික්ඛිපති. ඉති යථා ඉමිනා යථාකම්මූපගතපදෙන, එවමෙව ඉමෙ වත භොන්තො ¶ , සත්තාතිආදිපදෙහිපි සද්ධිං යොජනාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

378. ආයස්මා ¶ සාරිපුත්තො යථාකම්මූපගතං ඤාණං ජානාතීති ඉදං සකවාදී යස්මා ථෙරො අප්පිච්ඡතාය අභිඤ්ඤාඤාණානි න වළඤ්ජෙතීති එකච්චෙ න ජානන්ති, තානි පනස්ස නෙව අත්ථීති මඤ්ඤන්ති, තස්මා තං ‘‘දිබ්බචක්ඛුනො අලාභී ථෙරො’’ති මඤ්ඤමානං පුච්ඡති. තෙනෙව කාරණෙන ‘‘අත්ථායස්මතො සාරිපුත්තස්ස දිබ්බචක්ඛූ’’ති පරතො පුට්ඨො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යංකිඤ්චි සාවකෙන පත්තබ්බං, සබ්බං තං ථෙරෙන අනුප්පත්තන්ති පටිජානාති. ඉදානිස්ස වික්ඛෙපං කරොන්තො සකවාදී නනු ආයස්මා සාරිපුත්තොතිආදිමාහ. ඉමඤ්හි ගාථං ථෙරො වළඤ්ජනපණිධියා එව අභාවෙන ආහ, න අභිඤ්ඤාඤාණස්ස අභාවෙන. පරවාදී පන අභාවෙනෙවාති අත්ථං සල්ලක්ඛෙති. තස්මා තස්ස ලද්ධියා ථෙරස්ස යථාකම්මූපගතඤාණමෙව අත්ථි, නො දිබ්බචක්ඛු. තෙන වුත්තං ‘‘තෙන හි න වත්තබ්බං යථාකම්මූපගතඤාණං දිබ්බචක්ඛූ’’ති.

379. ඉදානි සංවරකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං තාවතිංසෙ දෙවෙ උපාදාය තතුත්තරි දෙවෙසු යස්මා තෙ පඤ්ච වෙරානි න සමාචරන්ති, තස්මා සංවරො අත්ථීති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා ¶ සකවාදිස්ස, වෙරසමුදාචාරං අපස්සතො පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා සංවරො නාම සංවරිතබ්බෙ අසංවරෙ සති හොති, තස්මා අසංවරපුච්ඡා සකවාදිස්ස, දෙවෙසු පාණාතිපාතාදීනං අභාවෙන පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස.

අත්ථි මනුස්සෙසූතිආදි සංවරෙ සති අසංවරස්ස අසංවරෙ ච සති සංවරස්ස පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං.

380. පාණාතිපාතා වෙරමණීති ආදිපඤ්හෙසු පාණාතිපාතාදීනං අසමාචරණවසෙන පටිඤ්ඤා, පාණාතිපාතාදීනං නත්ථිතාය පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. පටිලොමපඤ්හා උත්තානත්ථායෙව.

අවසානෙ නත්ථි දෙවෙසු සංවරොතිපඤ්හෙ ¶ පාණාතිපාතාදීනි කත්වා පුන තතො සංවරාභාවං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තතො ඡලවසෙන ¶ යදි සංවරො නත්ථි, සබ්බෙ දෙවා පාණාතිපාතිනොතිආදිපුච්ඡා පරවාදිස්ස. දෙවානං වෙරසමුදාචාරස්ස අභාවෙන පටික්ඛෙපො සකවාදිස්ස. නහෙවන්ති වචනමත්තං ගහෙත්වා ලද්ධිපතිට්ඨාපනං පරවාදිස්ස. එවං පතිට්ඨිතා පන ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතාව හොතීති.

381. ඉදානි අසඤ්ඤකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති වචනතො විනා විඤ්ඤාණෙන පටිසන්ධි නාම නත්ථි. ‘‘සඤ්ඤුප්පාදා ච පන තෙ දෙවා තම්හා කායා චවන්තී’’ති වචනතො අසඤ්ඤසත්තානම්පි චුතිපටිසන්ධික්ඛණෙ සඤ්ඤා අත්ථීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො නං සකවාදී ‘‘කිං තෙ තං ඨානං සඤ්ඤාභවො’’තිආදීහි චොදෙතුං සඤ්ඤාභවො සඤ්ඤාගතීතිආදිමාහ. තං සබ්බං තතො පරඤ්ච පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

12. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා

384. ඉදානි ¶ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති වචනතො න වත්තබ්බං ‘‘තස්මිං භවෙ සඤ්ඤා අත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ සබ්බං පාළිනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා.

387. ඉදානි ¶ ¶ ගිහිස්ස අරහාති කථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං යසකුලපුත්තාදීනං ගිහිබ්යඤ්ජනෙ ඨිතානං අරහත්තප්පත්තිං දිස්වා ‘‘ගිහි අස්ස අරහා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ ගිහිස්සාති යො ගිහිසංයොජනසම්පයුත්තතාය ගිහි, සො අරහං අස්සාති අත්ථො. පරවාදී පන අධිප්පායං අසල්ලක්ඛෙත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනමත්තමෙව පස්සන්තො පටිජානාති. ඉදානිස්ස ‘‘ගිහි නාම ගිහිසංයොජනෙන හොති, න බ්යඤ්ජනමත්තෙන. යථාහ භගවා –

සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛූ’’’ති. (ධ. ප. 142);

ඉමං ¶ නයං දස්සෙතුං අත්ථි අරහතොතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං උත්තානත්ථමෙවාති.

388. ඉදානි උපපත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඔපපාතිකො හොති තත්ථපරිනිබ්බායී’’තිවචනානි (පු. ප. 35-40) අයොනිසො ගහෙත්වා සුද්ධාවාසෙසු උපපත්තියා අරහාති ලද්ධි, ‘‘යෙසං වා උපහච්චපරිනිබ්බායී’’ති ¶ පදං පරිවත්තිත්වා ‘‘උපපජ්ජපරිනිබ්බායී’’ති පරියාපුණන්තානං සහ උපපත්තියා අරහා හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තත්ථ යස්මා උපපත්තිචිත්තං නාම ලොකියං, තෙන සොතාපන්නාදයොපි න හොන්ති, පගෙව අරහා. තස්මාස්ස ¶ ඉමං නයං දස්සෙතුං සහ උපපත්තියා සොතාපන්නොතිආදි ආරද්ධං.

389. සාරිපුත්තොතිආදි ඉමෙසු මහාථෙරෙසු කො එකොපි සහ උපපත්තියා අරහා නාමාති චොදනත්ථං වුත්තං.

390. උපපත්තෙසියෙනාති පටිසන්ධිචිත්තෙන. තඤ්හි උපපත්තිං එසති ගවෙසති, තස්මා උපපත්තෙසියන්ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

391. ඉදානි අනාසවකථා නාම හොති. තත්ථ යෙ ධම්මා අනාසවස්ස අරහතො, සබ්බෙ තෙ ¶ අනාසවාති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අරහතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං අනාසවා නාම මග්ගාදයො, කිං තස්ස තෙයෙව උප්පජ්ජන්තීති චොදනත්ථං මග්ගො ඵලන්තිආදි ආරද්ධං. චක්ඛු අනාසවන්ති පුට්ඨො තස්ස සාසවත්තා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අනාසවස්සෙතන්ති පටිජානාති.

392. චීවරපඤ්හෙ එකොව ධම්මො අනාසවො සාසවො ච හොතීති ලක්ඛණවිරොධභයා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අනාසවස්ස හුත්වා සාසවස්ස හොතීති පටිජානාති. තඤ්ඤෙව අනාසවන්ති පඤ්හාද්වයෙපි එසෙව නයො. සකවාදී පන තඤ්ඤෙවාති අනුඤ්ඤාතත්තා ‘‘මග්ගො අනාසවො හුත්වා’’තිආදීහි චොදෙති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

393. ඉදානි ¶ ¶ සමන්නාගතකථා නාම හොති. තත්ථ ද්වෙ සමන්නාගමා පච්චුප්පන්නක්ඛණෙ සමඞ්ගීභාවසමන්නාගමො ච රූපාවචරාදීසු අඤ්ඤතරභූමිප්පත්තිතො පටිලාභසමන්නාගමො ච. සො යාව අධිගතවිසෙසා න පරිහායති, තාවදෙව ලබ්භති. යෙසං පන ඨපෙත්වා ඉමෙ ද්වෙ සමන්නාගමෙ අඤ්ඤො උපපත්තිධම්මවසෙන එකො සමන්නාගමො නාම හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං, තෙසං පත්තිධම්මො නාම කොචි නත්ථීති අනුබොධනත්ථං අරහා චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පත්තිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථස්ස ‘‘යදි තෙ අරහා චතූහි ඛන්ධෙහි විය චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතො, එවං සන්තෙ යෙ චතූසු ඵලෙසු චත්තාරො ඵස්සාදයො, තෙහි තෙ අරහතො සමන්නාගතතා පාපුණාතී’’ති චොදනත්ථං අරහා චතූහි ඵස්සෙහීතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං පරවාදිනා එකක්ඛණෙ චතුන්නං ඵස්සාදීනං අභාවා පටික්ඛිත්තං. අනාගාමිපඤ්හාදීසුපි එසෙව නයො.

395. සොතාපත්තිඵලං වීතිවත්තොති න පඨමජ්ඣානං විය දුතියජ්ඣානලාභී; පුන අනුප්පත්තියා ¶ පන වීතිවත්තොති පුච්ඡති. සොතාපත්තිමග්ගන්තිආදි යං වීතිවත්තො, තෙනස්ස පුන අසමන්නාගමං දස්සෙතුං ආරද්ධං.

396. තෙහි ච අපරිහීනොති පඤ්හෙ යස්මා යථා පච්චනීකසමුදාචාරෙන ලොකියජ්ඣානධම්මා පරිහායන්ති, න එවං ලොකුත්තරා. මග්ගෙන හි යෙ කිලෙසා පහීයන්ති, ඵලෙන ච පටිප්පස්සම්භන්ති, තෙ තථා පහීනාව තථා පටිප්පස්සද්ධායෙව ච හොන්ති, තස්මා සකවාදිනා ආමන්තාති පටිඤ්ඤාතං. ස්වායමත්ථො පරතො ‘‘අරහතා චත්තාරො මග්ගා පටිලද්ධා’’තිආදීසු පකාසිතොයෙව. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

397. අරහා ¶ ඡහි උපෙක්ඛාහීති කථායපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අරහා හි ඡසු ද්වාරෙසු උපෙක්ඛානං උප්පත්තිභබ්බතාය ¶ තාහි සමන්නාගතොති වුච්චති, න එකක්ඛණෙ සබ්බාසං උප්පත්තිභාවෙනාති.

398. ඉදානි බොධියා බුද්ධොතිකථා නාම හොති. තත්ථ බොධීති චතුමග්ගඤාණස්සාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සාපි අධිවචනං. තස්මා යෙසං යථා ඔදාතෙන වණ්ණෙන ඔදාතො, සාමෙන වණ්ණෙන සාමො, එවං බොධියා බුද්ධොති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානංයෙව; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා ච අනුයොගො ච සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච ඉතරස්ස.

අතීතායාති ¶ පඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ අභාවතො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො පටිලාභං සන්ධාය පටිජානාති. පුන කිච්චවසෙන පුට්ඨො කිච්චාභාවතො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යං තෙන තාය කරණීයං කතං, තත්ථ සම්මොහාභාවං පටිජානාති. ලෙසොකාසං පන අදත්වා දුක්ඛං පරිජානාතීතිආදිනා නයෙන පුට්ඨො තස්ස කිච්චස්ස අභාවා පටික්ඛිපති.

අනාගතපඤ්හෙ තස්මිං ඛණෙ මග්ගඤාණස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410) අනාගතාය බොධියා බුද්ධභාවං මඤ්ඤමානො පටිජානාති. බොධිකරණීයං කරොතීති පුට්ඨො තස්මිං ඛණෙ කිච්චාභාවෙන පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො යදි න කරෙය්ය, බුද්ධොති න වුච්චෙය්ය. යස්මා අවස්සං කරිස්සති, තස්මා කරොතියෙව නාමාති පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා පුට්ඨො පටික්ඛිපති. පච්චුප්පන්නපඤ්හො සද්ධිං සංසන්දනාය උත්තානත්ථොව.

399. තිස්සො බොධියො එකතො කත්වා පුට්ඨො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සන්ධාය තීහිපි බුද්ධොති වත්තබ්බභාවතො පටිජානාති. පුන තීහිති පුට්ඨො සබ්බාසං ¶ එකක්ඛණෙ අභාවා පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස වසෙන පටිජානාති. පුන ලෙසොකාසං අදත්වා සතතං සමිතන්ති පුට්ඨො පටික්ඛිපති.

න බත්තබ්බං බොධියාති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, බොධියා අභාවක්ඛණෙ අබුද්ධභාවාපත්තිතො පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. නනු බොධිපටිලාභාති පඤ්හෙ පන යස්මිං සන්තානෙ බොධිසඞ්ඛාතං ¶ මග්ගඤාණං උප්පන්නං, තත්ථ බුද්ධොති සම්මුතිසබ්භාවතො පටිඤ්ඤා තස්සෙව. තස්ස අධිප්පායං අජානිත්වා හඤ්චීති ලද්ධිට්ඨපනා පරවාදිස්ස. ඉදානිස්ස අසල්ලක්ඛණං පාකටං කාතුං බොධිපටිලාභා බුද්ධොති බොධියා බුද්ධොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තස්සත්ථො – ‘‘කිං තෙ යස්මා බොධිපටිලාභා බුද්ධො, තස්මා බොධියා බුද්ධො’’ති. ඉතරො ‘‘බොධිපටිලාභො නාම බොධියා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධායපි සන්තානෙ උප්පන්නභාවොයෙව. බොධි නාම මග්ගක්ඛණෙ ඤාණ’’න්ති ඉමං විභාගං අසල්ලක්ඛෙන්තොව පුන පටිජානාති. තතො සකවාදිනා බොධිපටිලාභා බොධීති පුට්ඨො වචනොකාසං අලභන්තො පටික්ඛිපතීති.

ඉති ඉමා තිස්සොපි කථා උත්තරාපථකානංයෙව.

400. ඉදානි ¶ ලක්ඛණකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘යෙහි සමන්නාගතස්ස මහාපුරිසස්ස ද්වෙව ගතියො භවන්තී’’ති (දී. නි. 1.258) ඉමං සුත්තං අයොනිසො ගහෙත්වා ලක්ඛණසමන්නාගතො බොධිසත්තොව හොතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

චක්කවත්තිසත්තොති පඤ්හෙසු යස්මා චක්කවත්තී සත්තොපි ච බොධිසත්තොපි, තස්මා අබොධිසත්තං සන්ධාය පටික්ඛිපති. බොධිසත්තං සන්ධාය පටිජානාති.

402. ද්වත්තිංසිමානීතිසුත්තං ¶ බොධිසත්තමෙව සන්ධාය වුත්තං. සො හි පච්ඡිමෙ භවෙ බුද්ධො හොති, ඉතරෙසු චක්කවත්තී, තස්මා ආභතම්පි අනාභතසදිසමෙවාති.

403. ඉදානි ¶ නියාමොක්කන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ඝටිකාරසුත්තෙ ජොතිපාලස්ස පබ්බජ්ජං සන්ධාය ‘‘බොධිසත්තො කස්සපභගවතො පාවචනෙ ඔක්කන්තනියාමො චරිතබ්රහ්මචරියො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය බොධිසත්තොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො යස්මා නියාමොති වා බ්රහ්මචරියන්ති වා අරියමග්ගස්ස නාමං, බොධිසත්තානඤ්ච ඨපෙත්වා පාරමීපූරණං අඤ්ඤා නියාමොක්කන්ති නාම නත්ථි. යදි භවෙය්ය, බොධිසත්තො සොතාපන්නො සාවකො භවෙය්ය. න චෙතමෙවං. කෙවලඤ්හි නං බුද්ධා අත්තනො ඤාණබලෙ ඨත්වා – ‘‘අයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරොන්ති, තස්මා පුන බොධිසත්තොති අනුයොගො සකවාදිස්ස. පච්ඡිමභවං සන්ධාය පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. දුතියපඤ්හෙ ජොතිපාලකාලං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. සාවකො හුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අනුස්සවියොති ¶ අනුස්සවෙන පටිවිද්ධධම්මො. පච්ඡිමභවං සන්ධාය පටික්ඛිපිත්වා ජොතිපාලකාලෙ අනුස්සවං සන්ධාය පටිජානාති.

404. අඤ්ඤං සත්ථාරන්තිආළාරඤ්ච රාමපුත්තඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. ආයස්මා ආනන්දොතිආදි ‘‘ඔක්කන්තනියාමාව සාවකා හොන්ති, න ඉතරෙ ඔක්කන්තනියාමා එවරූපා හොන්තී’’ති දස්සෙතුං වුත්තං.

සාවකො ජාතිං වීතිවත්තොති යාය ජාතියා සාවකො, තං වීතිවත්තො අඤ්ඤස්මිං භවෙ අසාවකො හොතීති පුච්ඡති. ඉතරො සොතාපන්නාදීනං සොතාපන්නාදිසාවකභාවතො පටික්ඛිපති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

406. ඉදානි ¶ අපරාපි සමන්නාගතකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චතුත්ථමග්ගට්ඨො පුග්ගලො පත්තිධම්මවසෙන තීහි ඵලෙහි සමන්නාගතො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං ¶ ; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා චතූහි ඵලෙහි සමන්නාගතකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

413. ඉදානි සංයොජනප්පහානකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘නිප්පරියායෙනෙව සබ්බසංයොජනප්පහානං ¶ අරහත්ත’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පුන සබ්බෙ සංයොජනාති පුට්ඨො හෙට්ඨා වුත්තමග්ගත්තයෙන පහීනෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො තෙන මග්ගෙන අප්පහීනස්ස අභාවා පටිජානාති. සක්කායදිට්ඨිආදීසුපි පඨමමග්ගෙන පහීනභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, චතුත්ථමග්ගෙන අනවසෙසප්පහානං සන්ධාය පටිජානාති. එසෙව නයො සබ්බත්ථාති.

418. ඉදානි ¶ විමුත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ විපස්සනා, මග්ගො, ඵලං, පච්චවෙක්ඛණන්ති චතුන්නං ඤාණානං විමුත්තිඤාණන්ති නාමං. තෙසු විපස්සනාඤාණං නිච්චනිමිත්තාදීහි විමුත්තත්තා, තදඞ්ගවිමුත්තිභාවෙන වා විමුත්තත්තා විමුත්තිඤාණං. මග්ගො ¶ සමුච්ඡෙදවිමුත්ති, ඵලං පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්ති, පච්චවෙක්ඛණඤාණං පන විමුත්තිං ජානාතීති විමුත්තිඤාණං. එවං චතුබ්බිධෙ විමුත්තිඤාණෙ නිප්පරියායෙන ඵලඤාණමෙව විමුත්ති. සෙසානි ‘‘විමුත්තානී’’ති වා ‘‘අවිමුත්තානී’’ති වා න වත්තබ්බානි. තස්මා ‘‘ඉදං නාම විමුත්තිඤාණං විමුත්ත’’න්ති අවත්වා අවිසෙසෙනෙව ‘‘විමුත්තිඤාණං විමුත්ත’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස. පුන යංකිඤ්චීති පුට්ඨො පච්චවෙක්ඛණාදීනි සන්ධාය පටික්ඛිපති. පටිපන්නස්සාති පුට්ඨො මග්ගඤාණස්ස අනාසවතං සන්ධාය පටිජානාති. යස්මා පන තං සොතාපන්නස්ස ඵලෙ ඨිතස්ස ඤාණං න හොති, තස්මා විමුත්තං නාම න හොතීති චොදනත්ථං පුන සකවාදී සොතාපන්නස්සාතිආදිමාහ. ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

421. ඉදානි ¶ අසෙඛකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා ආනන්දත්ථෙරාදයො සෙඛා ‘‘උළාරො භගවා’’තිආදිනා නයෙන අසෙඛෙ ජානන්ති, තස්මා ¶ ‘‘සෙඛස්ස අසෙඛඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. ජානාති පස්සතීති ඉදං අත්තනා අධිගතස්ස ජානනවසෙන වුත්තං. ගොත්රභුනොතිආදි හෙට්ඨිමාය භූමියං ඨිතස්ස උපරූපරිඤාණස්ස අභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. නනු ආයස්මා ආනන්දො සෙඛො ‘‘උළාරො භගවා’’ති ජානාතීති පරවාදී අසෙඛෙ භගවති පවත්තත්තා තං අසෙඛඤාණන්ති ඉච්ඡති, න පනෙතං අසෙඛං. තස්මා එවං පතිට්ඨාපිතාපි ලද්ධි අප්පතිට්ඨාපිතාව හොතීති.

424. ඉදානි විපරීතකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘ය්වායං පථවීකසිණෙ පථවීසඤ්ඤී සමාපජ්ජති, තස්ස තං ඤාණං විපරීතඤාණ’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි ¶ අන්ධකානං, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පථවිං නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තඤ්හි න පථවීයෙව, තත්ර චායං පථවීසඤ්ඤී. තස්මා විපරීතඤාණන්ති අයමෙතස්ස අධිප්පායො. තතො සකවාදී ‘‘ලක්ඛණපථවීපි සසම්භාරපථවීපි නිමිත්තපථවීපි පථවීදෙවතාපි සබ්බා පථවීයෙව, තාසු පථවීති ඤාණං විපරීතං න හොති. අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිවිපරියෙසො පන විපරීතඤාණං නාම. කිං තෙ ඉදං එතෙසු අඤ්ඤතර’’න්ති චොදෙතුං අනිච්චෙ නිච්චන්තිආදිමාහ. ඉතරො විපල්ලාසලක්ඛණාභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති, පථවීනිමිත්තං සන්ධාය පටිජානාති.

කුසලන්ති සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං ඤාණං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථි අරහතොති පඤ්හෙසුපි විපල්ලාසලක්ඛණාභාවෙන පටික්ඛිපති. පථවීනිමිත්තං සන්ධාය පටිජානාති. සබ්බෙව පථවීති සබ්බං තං පථවීකසිණං ලක්ඛණපථවීයෙව ¶ හොතීති පුච්ඡති. සකවාදී තථා අභාවතො පටික්ඛිපති. නනු පථවී අත්ථි, අත්ථි ච කොචි පථවිං පථවිතො සමාපජ්ජතීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස ¶ . තස්සත්ථො – නනු නිමිත්තපථවී අත්ථි, අත්ථි ච කොචි තං පථවිං පථවිතොයෙව සමාපජ්ජති, න ආපතො වා තෙජතො වාති. පථවී අත්ථීතිආදි ‘‘යදි යං යථා අත්ථි, තං තථා සමාපජ්ජන්තස්ස ඤාණං විපරීතං හොති, නිබ්බානං අත්ථි, තම්පි සමාපජ්ජන්තස්ස සබ්බවිපරියෙසසමුග්ඝාතනං මග්ගඤාණම්පි තෙ විපරීතං හොතූ’’ති දස්සනත්ථං වුත්තන්ති.

428-431. ඉදානි නියාමකථා නාම හොති. තත්ථ යො පුග්ගලො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සති, තං ‘‘භබ්බො එස ධම්මං අභිසමෙතු’’න්ති යස්මා භගවා ජානාති, තස්මා ‘‘අනියතස්ස පුථුජ්ජනස්සෙව සතො පුග්ගලස්ස නියාමගමනාය ඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අනියතස්සාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ නියාමගමනායාති නියාමො වුච්චති මග්ගො, මග්ගගමනාය මග්ගොක්කමනායාති අත්ථො. යං පනස්ස ඤාණං දිස්වා භගවා ‘‘භබ්බො අය’’න්ති ජානාති, තං සන්ධාය පටිඤ්ඤා පරවාදිස්ස.

අථස්ස ¶ සකවාදී අයුත්තවාදිතං දීපෙතුං නියතස්සාති විපරීතානුයොගමාහ. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ මග්ගෙන නියතස්ස අනියාමගමනාය ඤාණං නාම නත්ථීති පටික්ඛිපති. දුතියෙ නත්ථිභාවෙන පටිජානාති. තතියෙ අනියතස්ස නත්ථීති පුට්ඨත්තා ලද්ධිවිරොධෙන පටික්ඛිපති. පුන පඨමපඤ්හමෙව චතුත්ථං කත්වා නියතස්ස නියාමගමනාදිවසෙන තයො පඤ්හා කතා. තෙසු පඨමෙ යස්මා ආදිමග්ගෙන නියතස්ස පුන තදත්ථාය ඤාණං නත්ථි, තස්මා පටික්ඛිපති. දුතියෙ ¶ නත්ථිභාවෙනෙව පටිජානාති. තතියෙ ලද්ධිවිරොධෙනෙව පටික්ඛිපති. පුන පඨමපඤ්හං අට්ඨමං කත්වා අනියතස්ස අනියාමගමනාදිවසෙන තයො පඤ්හා කතා. තෙසං අත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. පුන පඨමපඤ්හමෙව ද්වාදසමං කත්වා තංමූලකා අත්ථි නියාමොතිආදයො පඤ්හා කතා. තත්ථ යස්මා නියාමගමනාය ඤාණං නාම මග්ගඤාණමෙව හොති, තස්මා තං සන්ධාය අත්ථි නියාමොති වුත්තං. ඉතරො පන නියාමොති වුත්තෙ පටික්ඛිපති, ඤාණන්ති වුත්තෙ පටිජානාති. සතිපට්ඨානාදීසුපි ¶ එසෙව නයො. පච්චනීකං උත්තානත්ථමෙව. ගොත්රභුනොතිආදි යෙන යං අප්පත්තං, තස්ස තං නත්ථීති දස්සනත්ථං වුත්තං. භගවා ජානාතීති අත්තනො ඤාණබලෙන ජානාති, න තස්ස නියාමගමනඤාණසබ්භාවතො. තස්මා ඉමිනා කාරණෙන පතිට්ඨිතාපිස්ස ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතායෙවාති.

432-433. ඉදානි පටිසම්භිදාකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘යංකිඤ්චි අරියානං ඤාණං, සබ්බං ලොකුත්තරමෙවා’’ති ගහෙත්වා ‘‘සබ්බං ඤාණං පටිසම්භිදා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සම්මුතිඤාණපඤ්හෙසු පථවීකසිණසම්මුතියං සමාපත්තිඤාණං සන්ධාය පටික්ඛිපති, නිරුත්තිඤාණං සන්ධාය පටිජානාති. යෙ කෙචි සම්මුතින්ති පඤ්හෙ පුථුජ්ජනෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති. චෙතොපරියායපඤ්හෙසු පුථුජ්ජනස්ස ඤාණං සන්ධාය පටික්ඛිපති, අරියස්ස ඤාණං සන්ධාය පටිජානාති. සබ්බා පඤ්ඤාතිපඤ්හෙසු කසිණසමාපත්තිපඤ්හං සන්ධාය පටික්ඛිපති, ලොකුත්තරං සන්ධාය පටිජානාති. පථවීකසිණසමාපත්තින්තිආදි ‘‘යා එතෙසු එත්තකෙසු ඨානෙසු පඤ්ඤා, කිං සබ්බා සා පටිසම්භිදා’’ති පුච්ඡනත්ථං වුත්තං. තෙන ¶ හි සබ්බං ඤාණන්ති යස්මා සබ්බා ලොකුත්තරපඤ්ඤා පටිසම්භිදා ¶ , තස්මා සබ්බන්ති වචනං සාමඤ්ඤඵලෙන සද්ධිං පතිට්ඨාපෙතීති.

434-435. ඉදානි සම්මුතිඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ සම්මුතිසච්චං පරමත්ථසච්චන්ති ද්වෙ ¶ සච්චානි. යෙ පන එවං විභාගං අකත්වා සච්චන්ති වචනසාමඤ්ඤෙන සම්මුතිඤාණම්පි ‘‘සච්චාරම්මණමෙවා’’ති වදන්ති, සෙය්යථාපි අන්ධකා; තෙ අයුත්තවාදිනොති තෙසං වාදවිසොධනත්ථං අයං කථා ආරද්ධා. තත්ථ න වත්තබ්බන්ති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පරමත්ථසච්චං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. සම්මුතිසච්චම්හීති සම්මුතිං අනුපවිට්ඨෙ සච්චම්හි. පච්චත්තෙ වා භුම්මවචනං, සම්මුතිසච්චන්ති අත්ථො. සම්මුතිඤාණං සච්චාරම්මණඤ්ඤෙවාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො නං ‘‘යදි තං අවිසෙසෙන සච්චාරම්මණඤ්ඤෙව, තෙන ඤාණෙන දුක්ඛපරිඤ්ඤාදීනි කරෙය්යා’’ති චොදෙතුං තෙන ඤාණෙනාතිආදිමාහ.

436-438. ඉදානි චිත්තාරම්මණකථා නාම හොති. තත්ථ චෙතොපරියායෙ ඤාණන්ති වචනමත්තමෙව ගහෙත්වා ‘‘තං ඤාණං චිත්තාරම්මණමෙවා’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථස්ස ‘‘යො සරාගාදිවසෙන චිත්තං ජානාති, තස්ස රාගාදයොපි ආරම්මණා හොන්ති, තස්මා න වත්තබ්බං තං චිත්තාරම්මණඤ්ඤෙවා’’ති චොදනත්ථං නනු අත්ථි කොචීතිආදි ආරද්ධං. ඵස්සාරම්මණෙති ¶ ඵස්සසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ. වෙදනාරම්මණෙතිආදීසුපි එසෙව නයො. පුන ඵස්සාරම්මණෙ ඤාණං න වත්තබ්බන්ති පුට්ඨො ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං ¶ මනසිකරොතො ඵස්සොවාරම්මණං හොතීති පටිජානාති. කිං පනෙතං ඵස්සපරියායෙ ඤාණන්ති පුට්ඨො පන තාදිසස්ස සුත්තපදස්ස අභාවා පටික්ඛිපති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. ඉදානි යං නිස්සාය ලද්ධි, තදෙව දස්සෙත්වා ලද්ධිං පතිට්ඨාපෙතුං නනු චෙතොපරියායෙ ඤාණන්තිආදිමාහ. සා පනෙසා වචනමත්තාභිනිවෙසෙන පතිට්ඨාපිතාපි අප්පතිට්ඨාපිතාව හොතීති.

439-440. ඉදානි ¶ අනාගතඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ අනාගතං නාම අන්තරම්පි අත්ථි, අනන්තරම්පි. තෙසු අනන්තරෙ එකන්තෙනෙව ඤාණං නත්ථි. යථා ච අනන්තරෙ, තථා එකවීථිඑකජවනපරියාපන්නෙපි. තත්ථ යෙ සබ්බස්මිම්පි අනාගතෙ ඤාණං ඉච්ඡන්ති, සෙය්යථාපි අන්ධකා; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යං තෙ අනාගතෙ ඤාණං, කිං තෙන අනන්තරං අනාගතං මූලාදිවසෙන ජානාතී’’ති චොදෙතුං අනාගතං මූලතොතිආදිමාහ. තත්ථ මූලතොතිආදීනි සබ්බානි කාරණවෙවචනානෙව. කාරණඤ්හි යං අත්තනො ඵලං කරොති, තං තත්ථ මූලයති පතිට්ඨාතීති මූලං. තතො ච තං හිනොති පවත්තයතීති හෙතු. තදෙව තං නිදෙති ‘‘හන්ද නං ගණ්හථා’’ති. නිය්යාතෙති වියාති නිදානං. තතො තං සම්භවතීති සම්භවො. පභවතීති පභවො. තත්ථ ච තං සමුට්ඨාති, තං වා නං සමුට්ඨාපෙතීති සමුට්ඨානං. තදෙව නං ආහරතීති ආහාරො. තඤ්චස්ස අපරිච්චජිතබ්බට්ඨෙන ආරම්මණං. තදෙව චෙතං පටිච්ච එතීති පච්චයො. තතො නං සමුදෙතීති සමුදයොති වුච්චති. යස්මා ¶ පන අනන්තරං චිත්තං එතෙහාකාරෙහි න සක්කා ජානිතුං, තස්මා න හෙවන්ති පටික්ඛිපති. අනාගතං හෙතුපච්චයතන්ති යා අනන්තරානාගතෙ චිත්තෙ හෙතුපච්චයතා, තං ජානාති. යෙ තත්ථ ධම්මා හෙතුපච්චයා හොන්ති, තෙ ජානාතීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ගොත්රභුනොතිආදි යස්මිං අනාගතෙ ඤාණං න උප්පජ්ජති, තං සරූපතො දස්සෙතුං වුත්තං. පාටලිපුත්තස්සාති ¶ සුත්තං යස්මිං අනාගතෙ ඤාණං උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ආහටං. යස්මා පනෙතං න සබ්බස්මිං අනාගතෙ ඤාණස්ස සාධකං; තස්මා අනාහටමෙවාති.

441-442. ඉදානි පටුප්පන්නඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතො දිට්ඨෙසු තම්පි ඤාණං අනිච්චතො දිට්ඨං හොතී’’ති වචනං නිස්සාය ‘‘අවිසෙසෙන සබ්බස්මිං පච්චුප්පන්නෙ ඤාණං අත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පටුප්පන්නෙති පුච්ඡා ¶ සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි අවිසෙසෙන පටුප්පන්නෙ ඤාණං අත්ථි, ඛණපච්චුප්පන්නෙපි තෙන භවිතබ්බං. එවං සන්තෙ ද්වින්නං ඤාණානං එකතො අභාවා තෙනෙව ඤාණෙන තං ජානිතබ්බං හොතී’’ති චොදනත්ථං තෙනාති අනුයොගො සකවාදිස්ස. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ තෙනෙව තං ජානිතුං න සක්කාති පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. දුතියපඤ්හෙ සන්තතිං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. පටිපාටිතො භඞ්ගං පස්සන්තො භඞ්ගානුපස්සනෙනෙව භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං පස්සතීති අධිප්පායො. තෙන ඤාණෙන තං ඤාණං ජානාතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. තෙන ඵස්සෙන තං ඵස්සන්තිආදීනිස්ස ලෙසොකාසනිවාරණත්ථං වුත්තානි ¶ . යං පනෙතෙන ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං නනු සබ්බසඞ්ඛාරෙතිආදි වුත්තං. තත්ථ නයතො තං ඤාණං දිට්ඨං හොති, න ආරම්මණතොති අධිප්පායෙන පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. තස්මා එවං පතිට්ඨිතාපිස්ස ලද්ධි අප්පතිට්ඨිතාව හොති.

443-444. ඉදානි ඵලෙ ඤාණකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘බුද්ධාපි සත්තානං අරියඵලප්පත්තියා ධම්මං දෙසෙන්ති සාවකාපි, ඉති ඉමිනා සාමඤ්ඤෙන ¶ බුද්ධානං විය සාවකානම්පි තෙන තෙන සත්තෙන පත්තබ්බෙ ඵලෙ ඤාණං අත්ථී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය සාවකස්සාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි සාවකස්ස ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, යථා බුද්ධා සමානෙපි සොතාපත්තිඵලෙ අත්තනො ඤාණබලෙන ‘අයං එකබීජී, අයං කොලංකොලො, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො’ති ඵලස්සකතං පඤ්ඤපෙන්ති, කිං තෙ එවං සාවකොපී’’ති චොදෙතුං සාවකො ඵලස්ස කතං පඤ්ඤපෙතීති ආහ. ඉතරො පටික්ඛිපති.

අත්ථි සාවකස්ස ඵලපරොපරියත්තීතිආදි ඵලෙ ඤාණස්ස අත්ථිතාය පච්චයපුච්ඡනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – බුද්ධානං ‘‘ඉදං ඵලං පරං, ඉදං ඔපර’’න්ති එවං ඵලානං උච්චාවචභාවජානනසඞ්ඛාතා ඵලෙ පරොපරියත්ති නාම අත්ථි. තථා ඉන්ද්රියපුග්ගලපරොපරියත්තියො, තාසං ¶ අත්ථිතාය තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස තෙසං තෙසං ඉන්ද්රියානං වසෙන තං තං ඵලං ජානන්ති, කිං තෙ සාවකස්සාපි එතා පරොපරියත්තියො අත්ථීති.

අත්ථි සාවකස්ස ඛන්ධපඤ්ඤත්තීතිආදීනිපි ‘‘යදි තෙ සාවකස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, ඉමා හි පිස්ස පඤ්ඤත්තීහි ¶ භවිතබ්බං. කිමස්ස තා අත්ථි, සක්කොති සො එතා පඤ්ඤත්තියො අත්තනො බලෙන ජානිතුං වා පඤ්ඤපෙතුං වා’’ති චොදනත්ථං වුත්තානි. සාවකො ජිනොතිආදි ‘‘යදි සාවකස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි, එවං සන්තෙ ස්වෙව ජිනො’’ති චොදනත්ථං වුත්තං. සාවකො අනුප්පන්නස්සාති පඤ්හෙපි අයමෙව නයො. අඤ්ඤාණීති පඤ්හෙ අවිජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤාණස්ස විහතත්තා පටික්ඛිත්තො, න පනස්ස බුද්ධානං විය ඵලෙ ඤාණං අත්ථි. තස්මා අප්පතිට්ඨිතොව පරවාදීවාදොති.

445-447. ඉදානි ¶ ¶ නියාමකථා නාම හොති. තත්ථ නියාමොති ‘‘භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්ත’’න්ති (පු. ප. 13) වචනතො අරියමග්ගො වුච්චති. යස්මා පන තස්මිං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙපි පුග්ගලො අනියතො නාම න හොති, තස්මා ‘‘සො නියාමො නිච්චට්ඨෙන අසඞ්ඛතො’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තතො ‘‘යදි සො අසඞ්ඛතො, එවරූපෙන තෙන භවිතබ්බ’’න්ති දීපෙන්තො නිබ්බානන්තිආදිමාහ. සංසන්දනපුච්ඡා උත්තානත්ථායෙව.

අත්ථි ¶ කෙචීතිආදි නියාමස්ස සඞ්ඛතභාවදීපනත්ථං වුත්තං. මග්ගො අසඞ්ඛතොතිපඤ්හෙ තස්ස උප්පාදනිරොධභාවතො පටික්ඛිපතීති. නියාමො සඞ්ඛතොතිපඤ්හෙ නිරුද්ධෙපි මග්ගෙ නියාමස්ස අත්ථිතං සන්ධාය පටික්ඛිපති. සොතාපත්තිනියාමොතිආදිපඤ්හෙසුපි අනුලොමතො ච පටිලොමතො ච ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. පඤ්ච අසඞ්ඛතානීති පුට්ඨො පඤ්චන්නං අසඞ්ඛතානං ආගතට්ඨානං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො චතුන්නං සම්මත්තනියාමානං නියාමවචනතො නිබ්බානස්ස ච අසඞ්ඛතභාවතො පටිජානාති. මිච්ඡත්තනියාමපඤ්හො නියාමවචනමත්තෙන අසඞ්ඛතතාය අයුත්තභාවදීපනත්ථං වුත්තොති.

448. ඉදානි පටිච්චසමුප්පාදකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං නිදානවග්ගෙ ‘‘උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං ¶ ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 2.20) ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො අසඞ්ඛතො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානඤ්ච මහිසාසකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස.

449. අවිජ්ජා ¶ අසඞ්ඛතාති ආදයො පඤ්හා අවිජ්ජාදීනංයෙව පටිච්චසමුප්පාදභාවදස්සනත්ථං වුත්තා. යෙන පනත්ථෙන තත්ථ එකෙකං අඞ්ගං ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති වුච්චති, සො පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ වුත්තොයෙව.

451. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති යා තත්ථ ධම්මට්ඨිතතාතිආදි යෙන සුත්තෙන ලද්ධි පතිට්ඨාපිතා, තස්සෙව අත්ථදස්සනෙන ලද්ධිභින්දනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යා අයං හෙට්ඨා ‘‘ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා’’ති වුත්තා න සා අඤ්ඤත්ර අවිජ්ජාදීහි විසුං එකා අත්ථි. අවිජ්ජාදීනං පන පච්චයානංයෙවෙතං නාමං. උප්පන්නෙපි හි තථාගතෙ අනුප්පන්නෙපි අවිජ්ජාතො සඞ්ඛාරා සම්භවන්ති, සඞ්ඛාරාදීහි ච විඤ්ඤාණාදීනි, තස්මා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ¶ යා එතස්මිං පදෙ සඞ්ඛාරධම්මානං කාරණට්ඨෙන ඨිතතාති ධම්මට්ඨිතතා. තෙසංයෙව ච ධම්මානං කාරණට්ඨෙනෙව නියාමතාති ධම්මනියාමතාති අවිජ්ජා වුච්චති. සා ච අසඞ්ඛතා, නිබ්බානඤ්ච අසඞ්ඛතන්ති පුච්ඡති. පරවාදී ලද්ධිවසෙන පටිජානිත්වා පුන ද්වෙ අසඞ්ඛතානීති පුට්ඨො සුත්තාභාවෙන පටික්ඛිපිත්වා ලද්ධිවසෙනෙව පටිජානාති. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. හෙට්ඨා වුත්තසදිසං පන තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

452-454. ඉදානි සච්චකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානී’’ති (සං. නි. 5.1090) සුත්තං නිස්සාය ‘‘චත්තාරි සච්චානි නිච්චානි අසඞ්ඛතානී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අයඤ්හිස්ස අධිප්පායො – දුක්ඛසමුදයමග්ගෙසු වත්ථුසච්චං සඞ්ඛතං, ලක්ඛණසච්චං ¶ අසඞ්ඛතං. නිරොධෙ වත්ථුසච්චං නාම නත්ථි අසඞ්ඛතමෙව තන්ති. තස්මා ආමන්තාති ආහ. තං පනස්ස ලද්ධිමත්තමෙව. සො හි දුක්ඛං වත්ථුසච්චං ඉච්ඡති, තථා සමුදයං මග්ගඤ්ච. යානි පන නෙසං බාධනපභවනිය්යානිකලක්ඛණානි, තානි ලක්ඛණසච්චං නාමාති, න ච බාධනලක්ඛණාදීහි අඤ්ඤානි දුක්ඛාදීනි නාම අත්ථීති. තාණානීතිආදීසු අධිප්පායො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

දුක්ඛසච්චන්ති ¶ පඤ්හෙ ලද්ධිවසෙන ලක්ඛණං සන්ධාය පටිජානාති. දුක්ඛන්ති පඤ්හෙ වත්ථුං සන්ධාය පටික්ඛිපති. ඉතො පරං සුද්ධිකපඤ්හා ච සංසන්දනපඤ්හා ච සබ්බෙ පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බා. අවසානෙ ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං ආහටසුත්තං අත්ථස්ස මිච්ඡා ගහිතත්තා අනාහටසදිසමෙවාති.

455-456. ඉදානි ¶ ආරුප්පකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චත්තාරො ආරුප්පා ආනෙඤ්ජා’’ති වචනං නිස්සාය ‘‘සබ්බෙපි තෙ ධම්මා අසඞ්ඛතා’’ති ලද්ධි, තෙ සන්ධාය ආකාසානඤ්චායතනන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති. සාධකසුත්තම්පි අත්ථං අජානිත්වා ආහටත්තා අනාහටසදිසමෙවාති.

457-459. ඉදානි නිරොධසමාපත්තිකථා නාම හොති. තත්ථ නිරොධසමාපත්තීති චතුන්නං ඛන්ධානං අප්පවත්ති. යස්මා පන සා කරියමානා කරියති, සමාපජ්ජියමානා සමාපජ්ජියති, තස්මා නිප්ඵන්නාති වුච්චති. සඞ්ඛතාසඞ්ඛතලක්ඛණානං පන ¶ අභාවෙන න වත්තබ්බා ‘‘සඞ්ඛතාති වා අසඞ්ඛතා’’ති වා. තත්ථ යෙසං ‘‘යස්මා සඞ්ඛතා න හොති, තස්මා අසඞ්ඛතා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානඤ්චෙව උත්තරාපථකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය නිරොධසමාපත්තීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. උප්පාදෙන්තීතිආදි සමාපජ්ජනපටිලාභවසෙනෙව වුත්තං. යථා පන රූපාදයො අසඞ්ඛතධම්මෙ උප්පාදෙන්ති; න තථා තං කෙචි උප්පාදෙන්ති නාම. නිරොධා වොදානං වුට්ඨානන්ති ඵලසමාපත්ති වෙදිතබ්බා. අසඞ්ඛතා පන තං ¶ නත්ථියෙව, තස්මා පටික්ඛිපති. තෙන හීති යස්මා සඞ්ඛතා න හොති, තස්මා අසඞ්ඛතාති ලද්ධි. ඉදං පන අසඞ්ඛතභාවෙ කාරණං න හොතීති වුත්තම්පි අවුත්තසදිසමෙවාති.

460-462. ඉදානි ආකාසකථා නාම හොති. තත්ථ තිවිධො ආකාසො – පරිච්ඡෙදාකාසො ¶ , කසිණුග්ඝාටිමාකාසො, අජටාකාසො. ‘‘තුච්ඡාකාසො’’තිපි තස්සෙව නාමං. තෙසු පරිච්ඡෙදාකාසො සඞ්ඛතො, ඉතරෙ ද්වෙ පඤ්ඤත්තිමත්තා. යෙසං පන ‘‘දුවිධොපි යස්මා සඞ්ඛතො න හොති, තස්මා අසඞ්ඛතො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං මහිසාසකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය ආකාසොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

463-464. ඉදානි ආකාසො සනිදස්සනොතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං තාළච්ඡිද්දාදීසු ඤාණප්පවත්තිං නිස්සාය ‘‘සබ්බොපි අජටාකාසො ¶ සනිදස්සනො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං ¶ ; තෙ සන්ධාය ආකාසො සනිදස්සනොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි සනිදස්සනො, එවංවිධො භවෙය්යා’’ති චොදනත්ථං රූපන්තිආදි වුත්තං. චක්ඛුඤ්ච පටිච්චාතිපඤ්හෙසු එවරූපස්ස සුත්තස්ස අභාවෙන පටික්ඛිපිත්වා තුලන්තරිකාදීනං උපලද්ධිං නිස්සාය පටිජානාති. ද්වින්නං රුක්ඛානං අන්තරන්ති එත්ථ රුක්ඛරූපං චක්ඛුනා දිස්වා අන්තරෙ රූපාභාවතො ආකාසන්ති මනොද්වාරවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තස්මා අසාධකමෙතන්ති.

10. පථවීධාතුසනිදස්සනාතිආදිකථාවණ්ණනා

465-470. ඉදානි ¶ පථවීධාතු සනිදස්සනාතිආදිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං පාසාණඋදකජාලරුක්ඛචලනානඤ්චෙව පඤ්චින්ද්රියපතිට්ඨොකාසානඤ්ච වණ්ණායතනං කායවිඤ්ඤත්තිකාලෙ හත්ථපාදාදිරූපඤ්ච දිස්වා ‘‘පථවීධාතුආදයො සනිදස්සනා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය සබ්බකථාසු ආදිපුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසං සබ්බත්ථ පාළිඅනුසාරෙන චෙව හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ච වෙදිතබ්බන්ති. පථවීධාතු සනිදස්සනාති ආදිං කත්වා කායකම්මං සනිදස්සනන්ති පරියොසානකථා නිට්ඨිතා.

471-472. ඉදානි ¶ සඞ්ගහිතකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා දාමාදීහි බලිබද්දාදයො විය කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතා නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘නත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතා, එවං සන්තෙ එකවිධෙන රූපසඞ්ගහොතිආදි නිරත්ථක’’න්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකානඤ්චෙව සිද්ධත්ථිකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය අඤ්ඤෙනත්ථෙන සඞ්ගහභාවං දස්සෙතුං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. ඉදානි යෙනත්ථෙන සඞ්ගහො ලබ්භති, තං දස්සෙතුං නනු අත්ථි කෙචි ධම්මාතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව. යා පනෙසා පරවාදිනා ලද්ධිපතිට්ඨාපනත්ථං යථා දාමෙන වාතිආදිකා උපමා ආහටා, සකවාදිනා තං අනභිනන්දිත්වා අප්පටික්කොසිත්වා ‘‘හඤ්චි දාමෙන වා’’ති තස්ස ලද්ධි භින්නාති වෙදිතබ්බා. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යදි තෙ දාමාදීහි බලිබද්දාදයො සඞ්ගහිතා නාම, අත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සඞ්ගහිතාති.

473-474. ඉදානි ¶ සම්පයුත්තකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා තිලම්හි තෙලං විය න වෙදනාදයො සඤ්ඤාදීසු අනුපවිට්ඨා, තස්මා ‘‘නත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සම්පයුත්තා, එවං සන්තෙ ¶ ඤාණසම්පයුත්තන්තිආදි නිරත්ථකං හොතී’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි ¶ රාජගිරිකසිද්ධත්ථිකානඤ්ඤෙව; තෙ සන්ධාය අඤ්ඤෙනෙවත්ථෙන සම්පයුත්තතං දස්සෙතුං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමිධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව. යො පනෙස පරවාදිනා ‘‘යථා තිලම්හි තෙල’’න්තිආදිකො උපමාපඤ්හො ආහටො, සො යස්මා වෙදනාසඤ්ඤානං විය තිලතෙලානං ලක්ඛණතො නානත්තවවත්ථානං නත්ථි. සබ්බෙසුපි හි තිලඅට්ඨිතචෙසු තිලොති වොහාරමත්තං, තෙනෙව තිලං නිබ්බත්තෙත්වා ගහිතෙ පුරිමසණ්ඨානෙන තිලො නාම න පඤ්ඤායති, තස්මා අනාහටසදිසොව හොතීති.

475-477. ඉදානි චෙතසිකකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා ඵස්සිකාදයො නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘චෙතසිකෙනාපි න භවිතබ්බං, ඉති නත්ථි චෙතසිකො ධම්මො’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකසිද්ධත්ථිකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සහජාතොති සම්පයුත්තසහජාතං සන්ධාය වුත්තං. ඵස්සිකාති තාදිසං වොහාරං අපස්සන්තස්ස පුච්ඡා පරවාදිස්ස. කිං වොහාරෙන, යථා චිත්තනිස්සිතකොති චෙතසිකො, එවං සොපි ඵස්සනිස්සිතත්තා ඵස්සිකොති වුත්තෙ දොසො නත්ථීති පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

478. ඉදානි ¶ දානකථා නාම හොති. තත්ථ දානං නාම තිවිධං – චාගචෙතනාපි, විරතිපි, දෙය්යධම්මොපි. ‘‘සද්ධා හිරියං කුසලඤ්ච ¶ දාන’’න්ති (අ. නි. 8.30) ආගතට්ඨානෙ චාගචෙතනා දානං. ‘‘අභයං දෙතී’’ති (අ. නි. 8.39) ආගතට්ඨානෙ විරති. ‘‘දානං දෙති අන්නං පාන’’න්ති ආගතට්ඨානෙ දෙය්යධම්මො. තත්ථ චාගචෙතනා ‘‘දෙති වා දෙය්යධම්මං, දෙන්ති ¶ වා එතාය දෙය්යධම්ම’’න්ති දානං. විරති අවඛණ්ඩනට්ඨෙන ලවනට්ඨෙන වා දානං. සා හි උප්පජ්ජමානා භයභෙරවාදිසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යචෙතනං දාති ඛණ්ඩෙති ලුනාති වාති දානං. දෙය්යධම්මො දිය්යතීති දානං. එවමෙතං තිවිධම්පි අත්ථතො චෙතසිකො චෙව ධම්මො දෙය්යධම්මො චාති දුවිධං හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චෙතසිකොව ධම්මො දානං, න දෙය්යධම්මො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකසිද්ධත්ථිකානං; තෙ සන්ධාය චෙතසිකොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං දෙය්යධම්මවසෙන චොදෙතුං ලබ්භාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, අන්නාදීනි විය සො න සක්කා දාතුන්ති පටික්ඛෙපො ඉතරස්ස. පුන දළ්හං කත්වා පුට්ඨෙ ‘‘අභයං දෙතී’’ති සුත්තවසෙන පටිඤ්ඤා තස්සෙව. ඵස්සපඤ්හාදීසු පන ඵස්සං දෙතීතිආදිවොහාරං අපස්සන්තො පටික්ඛිපතෙව.

479. අනිට්ඨඵලන්තිආදි අචෙතසිකස්ස ධම්මස්ස දානභාවදීපනත්ථං වුත්තං. න හි අචෙතසිකො අන්නාදිධම්මො ආයතිං විපාකං දෙති, ඉට්ඨඵලභාවනියමනත්ථං පනෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයම්පි හෙත්ථ අධිප්පායො – යදි අචෙතසිකො අන්නාදිධම්මො දානං භවෙය්ය, හිතචිත්තෙන අනිට්ඨං අකන්තං භෙසජ්ජං දෙන්තස්ස නිම්බබීජාදීහි විය නිම්බාදයො අනිට්ඨමෙව ඵලං නිබ්බත්තෙය්ය. යස්මා පනෙත්ථ හිතඵරණචාගචෙතනා දානං, තස්මා අනිට්ඨෙපි දෙය්යධම්මෙ දානං ඉට්ඨඵලමෙව හොතීති.

එවං පරවාදිනා චෙතසිකධම්මස්ස දානභාවෙ පතිට්ඨාපිතෙ සකවාදී ඉතරෙන පරියායෙන දෙය්යධම්මස්ස දානභාවං සාධෙතුං දානං ඉට්ඨඵලං වුත්තං භගවතාතිආදිමාහ. පරවාදී පන චීවරාදීනං ඉට්ඨවිපාකතං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. සුත්තසාධනං පරවාදීවාදෙපි යුජ්ජති සකවාදීවාදෙපි, න පන එකෙනත්ථෙන. දෙය්යධම්මො ඉට්ඨඵලොති ඉට්ඨඵලභාවමත්තමෙව පටික්ඛිත්තං. තස්මා තෙන හි න වත්තබ්බන්ති ඉට්ඨඵලභාවෙනෙව න වත්තබ්බතා යුජ්ජති ¶ . දාතබ්බට්ඨෙන ¶ පන දෙය්යධම්මො දානමෙව. දින්නඤ්හි දානානං සඞ්කරභාවමොචනත්ථමෙව අයං කථාති.

483. ඉදානි පරිභොගමයපුඤ්ඤකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘තෙසං දිවා ච රත්තො ච, සදා පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 1.47) ච ‘‘යස්ස භික්ඛවෙ, භික්ඛු චීවරං පරිභුඤ්ජමානො’’ති (අ. නි. 4.51) ච එවමාදීනි සුත්තානි අයොනිසො ගහෙත්වා යෙසං පරිභොගමයං ¶ නාම පුඤ්ඤං අත්ථී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකසිද්ධත්ථිකසම්මිතියානං; තෙ සන්ධාය පරිභොගමයන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘පුඤ්ඤං නාම ඵස්සාදයො කුසලා ධම්මා, න තතො පරං, තස්මා ඵස්සාදීහි තෙ වඩ්ඪිතබ්බ’’න්ති චොදෙතුං පරිභොගමයො ඵස්සොතිආදි ආරද්ධං. තං සබ්බං ඉතරෙන තෙසං අවඩ්ඪනතො පටික්ඛිත්තං. ලතාවියාතිආදීනි ‘‘කිරියාය වා භාවනාය වා විනාපි යථා ලතාදීනි සයමෙව වඩ්ඪන්ති, කිං තෙ එවං වඩ්ඪන්තී’’ති චොදනත්ථං වුත්තානි. තථා පනස්ස අවඩ්ඪනතො න හෙවාති පටික්ඛිත්තං.

484. න සමන්නාහරතීති පඤ්හෙ පටිග්ගාහකානං පරිභොගෙන පුරිමචෙතනා වඩ්ඪති, එවං තං හොති පුඤ්ඤන්ති ලද්ධිවසෙන පටිජානාති. තතො අනාවට්ටෙන්තස්සාතිආදීහි පුට්ඨො දායකස්ස චාගචෙතනං සන්ධාය පටික්ඛිපති. තත්ථ අනාවට්ටෙන්තස්සාති දානචෙතනාය පුරෙචාරිකෙන ආවජ්ජනෙන භවඞ්ගං අනාවට්ටෙන්තස්ස අපරිවට්ටෙන්තස්ස. අනාභොගස්සාති නිරාභොගස්ස. අසමන්නාහරන්තස්සාති න සමන්නාහරන්තස්ස. ආවජ්ජනඤ්හි භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා අත්තනො ගතමග්ගෙ උප්පජ්ජමානං දානචෙතනං සමන්නාහරති නාම. එවංකිච්චෙන ඉමිනා චිත්තෙන අසමන්නාහරන්තස්ස පුඤ්ඤං හොතීති පුච්ඡති. අමනසිකරොන්තස්සාති ¶ මනං අකරොන්තස්ස. ආවජ්ජනෙන හි තදනන්තරං උප්පජ්ජමානං මනං කරොති නාම. එවං අකරොන්තස්සාති අත්ථො. උපයොගවචනස්මිඤ්හි එතං භුම්මං. අචෙතයන්තස්සාති චෙතනං අනුප්පාදෙන්තස්ස. අපත්ථෙන්තස්සාති ¶ පත්ථනාසඞ්ඛාතං කුසලච්ඡන්දං අකරොන්තස්ස. අප්පණිදහන්තස්සාති දානචෙතනාවසෙන චිත්තං අට්ඨපෙන්තස්සාති අත්ථො. නනු ආවට්ටෙන්තස්සාති වාරෙ ආභොගස්සාති ආභොගවතො. අථ වා ආභොගා අස්ස, ආභොගස්ස වා අනන්තරං තං පුඤ්ඤං හොතීති අත්ථො.

485. ද්වින්නං ඵස්සානන්තිආදීසුපි එකක්ඛණෙ දායකස්ස ද්වින්නං ඵස්සාදීනං අභාවා පටික්ඛිපති, දායකස්ස ච පරිභුඤ්ජන්තස්ස චාති උභින්නං ඵස්සාදයො සන්ධාය පටිජානාති. අපිචස්ස පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමොධානං හොතීති ලද්ධි, තස්සාපි වසෙන පටිජානාති. අථ නං සකවාදී පරියායස්ස ද්වාරංපිදහිත්වා උජුවිපච්චනීකවසෙන චොදෙතුං කුසලාදිපඤ්හං පුච්ඡති. තත්රාපි කුසලාකුසලානං එකස්සෙකක්ඛණෙ සම්පයොගාභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. පරිභොගමයං පන චිත්තවිප්පයුත්තං උප්පජ්ජතීති ලද්ධියා පටිජානාති. අථ නං සකවාදී සුත්තෙන නිග්ගණ්හාති.

486. සුත්තසාධනෙ ආරාමරොපකාදීනං අනුස්සරණපටිසඞ්ඛරණාදිවසෙන අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානං ¶ පුඤ්ඤං සන්ධාය සදා පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති වුත්තං. අප්පමාණො තස්ස පුඤ්ඤාභිසන්දොති ඉදං අප්පමාණවිහාරිනො දින්නපච්චයත්තා ච ‘‘එවරූපො මෙ චීවරං පරිභුඤ්ජතී’’ති අනුමොදනවසෙන ච වුත්තං. තං සො පරිභොගමයන්ති සල්ලක්ඛෙති. යස්මා පන පටිග්ගාහකෙන පටිග්ගහෙත්වා අපරිභුත්තෙපි දෙය්යධම්මෙ පුඤ්ඤං හොතියෙව, තස්මා සකවාදීවාදොව බලවා, තත්ථ පටිග්ගාහකෙන පටිග්ගහිතෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

488-491. ඉදානි ¶ ඉතො දින්නකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘ඉතො දින්නෙන යාපෙන්ති, පෙතා කාලඞ්කතා තහි’’න්ති (පෙ. ව. 19) වචනං නිස්සාය ‘‘යං ඉතො චීවරාදි දින්නං තෙනෙව යාපෙන්තී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි රාජගිරිකසිද්ධත්ථිකානං; තෙ සන්ධාය ඉතො දින්නෙනාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස ¶ . පුන චීවරාදිවසෙන අනුයුත්තො පටික්ඛිපති. අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස කාරකොති අඤ්ඤස්ස විපාකදායකානං කම්මානං අඤ්ඤො කාරකො, න අත්තනාව අත්තනො කම්මං කරොතීති වුත්තං හොති. එවං පුට්ඨො පන ඉතරො සුත්තවිරොධභයෙන පටික්ඛිපති. දානං දෙන්තන්ති දානං දදමානං දිස්වාති අත්ථො. තත්ථ යස්මා අත්තනො අනුමොදිතත්තා ච තෙසං තත්ථ භොගා උප්පජ්ජන්ති, තස්මාස්ස ඉමිනා කාරණෙන ලද්ධිං පතිට්ඨපෙන්තස්සාපි අප්පතිට්ඨිතාව හොති. න හි තෙ ඉතො දින්නෙනෙව වත්ථුනා යාපෙන්ති. සෙසෙසුපි සුත්තසාධනෙසු එසෙව නයොති.

492. ඉදානි පථවී කම්මවිපාකොතිකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා ‘‘අත්ථි ඉස්සරියසංවත්තනියං කම්මං, ආධිපච්චසංවත්තනියං කම්ම’’න්ති එත්ථ ඉස්සරානං භාවො ඉස්සරියං නාම ¶ , අධිපතීනඤ්ච භාවො ආධිපච්චං නාම, පථවිස්සරියආධිපච්චසංවත්තනිකඤ්ච කම්මං අත්ථීති වුත්තං. තස්මා යෙසං ‘‘පථවී කම්මවිපාකො’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පථවීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සුඛවෙදනීයාතිආදි කම්මවිපාකසභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදිනා නයෙන නිද්දිට්ඨෙසු විපාකෙසු ඵස්සො සුඛවෙදනීයාදිභෙදො ¶ හොති. සො ච සඤ්ඤාදයො ච සුඛවෙදනාදීහි සම්පයුත්තා, වෙදනාදයො සඤ්ඤාදීහි, සබ්බෙපි සාරම්මණා, අත්ථි ච නෙසං පුරෙචාරිකආවට්ටනාදිසඞ්ඛාතං ආවජ්ජනං, කම්මපච්චයභූතා චෙතනා, යො තත්ථ ඉට්ඨවිපාකො, තස්ස පත්ථනා, පණිධානවසෙන පවත්තා මූලතණ්හා, කිං තෙ එවරූපා පථවීති පුච්ඡති. ඉතරො පටික්ඛිපති. පටිලොමපුච්ඡාදීනි උත්තානත්ථානෙව.

493. කම්මවිපාකො පරෙසං සාධාරණොති පඤ්හෙ ඵස්සාදයො සන්ධාය පටික්ඛිපති, කම්මසමුට්ඨානං රූපඤ්ච පථවීආදීනංයෙව ච සාධාරණභාවං සන්ධාය පටිජානාති. අසාධාරණමඤ්ඤෙසන්ති සුත්තං පරසමයතො ආහරිත්වා ¶ දස්සිතං. සබ්බෙ සත්තා පථවිං පරිභුඤ්ජන්තීති පඤ්හෙ පථවිං අනිස්සිතෙ සන්ධාය පටික්ඛිපති, නිස්සිතෙ සන්ධාය පටිජානාති. පථවිං අපරිභුඤ්ජිත්වා පරිනිබ්බායන්තීති පඤ්හෙ ආරුප්පෙ පරිනිබ්බායන්තානං වසෙන පටිජානාති. කම්මවිපාකං අඛෙපෙත්වාති ඉදං පරසමයවසෙන වුත්තං. කම්මවිපාකඤ්හි ඛෙපෙත්වාව පරිනිබ්බායන්තීති තෙසං ලද්ධි. සකසමයෙ පන කතොකාසස්ස කම්මස්ස උප්පන්නං විපාකං අඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බානං නත්ථි. තෙසඤ්ච ලද්ධියා පථවී සාධාරණවිපාකත්තා උප්පන්නවිපාකොයෙව හොති. තං විපාකභාවෙන ඨිතං අඛෙපෙත්වා පරිනිබ්බානං න යුජ්ජතීති චොදෙතුං වට්ටති. ඉතරො ලද්ධිවසෙන පටික්ඛිපති. චක්කවත්තිසත්තස්ස කම්මවිපාකන්ති පඤ්හෙ අසාධාරණං ඵස්සාදිං සන්ධාය පටික්ඛිපති, සාධාරණං සන්ධාය පටිජානාති. පථවීසමුද්දසූරියචන්දිමාදයො හි සබ්බෙසං සාධාරණකම්මවිපාකොති තෙසං ලද්ධි.

494. ඉස්සරියසංවත්තනියන්ති එත්ථ ඉස්සරියං නාම බහුධනතා. ආධිපච්චං නාම සෙසජනෙ අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා තෙහි ගරුකාතබ්බට්ඨෙන අධිපතිභාවො. තත්ථ කම්මං පටිලාභවසෙන තංසංවත්තනිකං නාම හොති, න ජනකවසෙන. තස්මා විපාකභාවෙ අසාධකමෙතන්ති.

495. ඉදානි ¶ ¶ ජරාමරණං විපාකොතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘අත්ථි දුබ්බණ්ණසංවත්තනියං කම්මං අප්පායුකසංවත්තනියං කම්ම’’න්ති එත්ථ දුබ්බණ්ණතා නාම ජරා. අප්පායුකතා නාම මරණං. තංසංවත්තනියඤ්ච කම්මං අත්ථි. තස්මා ජරාමරණං විපාකොති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. පටිලොමපඤ්හෙ අනාරම්මණන්ති රූපධම්මානං තාව අනාරම්මණමෙව, අරූපානං පන ජරාමරණං සම්පයොගලක්ඛණාභාවා අනාරම්මණමෙව.

496. අකුසලානං ධම්මානං ජරාමරණං අකුසලානං ධම්මානං විපාකොති පඤ්හෙ ජරාමරණෙන නාම අනිට්ඨවිපාකෙන භවිතබ්බන්ති ලද්ධියා පටිජානාති ¶ . තෙනෙව කාරණෙන කුසලානං ධම්මානං ජරාමරණස්ස කුසලවිපාකතං පටික්ඛිපති. පරතො චස්ස අකුසලවිපාකතඤ්ඤෙව පටිජානාති.

කුසලානඤ්ච අකුසලානඤ්චාති පුච්ඡාවසෙන එකතො කතං, එකක්ඛණෙ පන තං නත්ථි. අබ්යාකතානං අවිපාකානං ජරාමරණං විපාකොති වත්තබ්බතාය පරියායො නත්ථි, තස්මා අබ්යාකතවසෙන පුච්ඡා න කතා.

497. දුබ්බණ්ණසංවත්තනියන්ති එත්ථ දුබ්බණ්ණියං නාම අපරිසුද්ධවණ්ණතා. අප්පායුකතා නාම ආයුනො චිරං පවත්තිතුං අසමත්ථතා. තත්ථ අකුසලකම්මං කම්මසමුට්ඨානස්ස දුබ්බණ්ණරූපස්ස කම්මපච්චයො හොති, අසදිසත්තා පනස්ස තංවිපාකො න හොති. උතුසමුට්ඨානාදිනො පන තංපටිලාභවසෙන ආයුනො ච උපච්ඡෙදකවසෙන පච්චයො හොති. එවමෙතං පරියායෙන තංසංවත්තනිකං නාම හොති, න විපාකඵස්සාදීනං විය ජනකවසෙන, තස්මා විපාකභාවෙ අසාධකං. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙවාති.

498. ඉදානි ¶ ¶ අරියධම්මවිපාකකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං කිලෙසප්පහානමත්තමෙව සාමඤ්ඤඵලං, න චිත්තචෙතසිකා ධම්මාති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය නත්ථි අරියධම්මවිපාකොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස. තත්ථ අරියධම්මවිපාකොති මග්ගසඞ්ඛාතස්ස අරියධම්මස්ස විපාකො. කිලෙසක්ඛයමත්තං අරියඵලන්ති ලද්ධියා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සාමඤ්ඤන්ති සමණභාවො, මග්ගස්සෙතං නාමං. ‘‘සාමඤ්ඤඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි සාමඤ්ඤඵලඤ්චා’’ති හි වුත්තං. බ්රහ්මඤ්ඤෙපි එසෙව නයො.

සොතාපත්තිඵලං න විපාකොතිආදීසු සොතාපත්තිමග්ගාදීනං අපචයගාමිතං සන්ධාය අරියඵලානං නවිපාකභාවං පටිජානාති, දානඵලාදීනං පටික්ඛිපති ¶ . සො හි ආචයගාමිත්තිකස්ස එවං අත්ථං ධාරෙති – විපාකසඞ්ඛාතං ආචයං ගච්ඡන්ති, තං වා ආචිනන්තා ගච්ඡන්තීති ආචයගාමිනො, විපාකං අපචිනන්තා ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනොති. තස්මා එවං පටිජානාති ච පටික්ඛිපති ච.

500. කාමාවචරං කුසලං සවිපාකං ආචයගාමීතිආදිකා පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච සකවාදිස්ස. ලොකියඤ්හි කුසලං විපාකචුතිපටිසන්ධියො චෙව වට්ටඤ්ච ආචිනන්තං ගච්ඡතීති ආචයගාමි. ලොකුත්තරකුසලං චුතිපටිසන්ධියො චෙව වට්ටඤ්ච අපචිනන්තං ගච්ඡතීති අපචයගාමි. එවමෙතං සවිපාකමෙව හොති, න අපචයගාමිවචනමත්තෙන අවිපාකං. ඉමමත්ථං සන්ධායෙත්ථ සකවාදිනො පටිඤ්ඤා ච පටික්ඛෙපො ච වෙදිතබ්බාති.

10. විපාකො විපාකධම්මධම්මොතිකථාවණ්ණනා

501. ඉදානි විපාකො විපාකධම්මධම්මොතිකථා නාම ¶ හොති. තත්ථ යස්මා විපාකො විපාකස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤාදිපච්චයවසෙන පච්චයො හොති, තස්මා විපාකොපි විපාකධම්මධම්මොති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තස්ස විපාකොති තස්ස විපාකධම්මධම්මස්ස විපාකස්ස යො විපාකො, සොපි තෙ විපාකධම්මධම්මො හොතීති ¶ පුච්ඡති. ඉතරො ආයතිං විපාකදානාභාවං සන්ධාය පටික්ඛිපති. දුතියං පුට්ඨො තප්පච්චයාපි අඤ්ඤස්ස විපාකස්ස උප්පත්තිං සන්ධාය පටිජානාති. එවං සන්තෙ පනස්ස කුසලාකුසලස්ස විය තස්සාපි විපාකස්ස විපාකො, තස්සාපි විපාකොති වට්ටානුපච්ඡෙදො ආපජ්ජතීති පුට්ඨො සමයවිරොධභයෙන පටික්ඛිපති.

විපාකොති වාතිආදිම්හි වචනසාධනෙ පන යදි විපාකස්ස විපාකධම්මධම්මෙන එකත්ථතා භවෙය්ය, කුසලාකුසලබ්යාකතානං එකත්ථතං ආපජ්ජෙය්යාති පටික්ඛිපති. විපාකො ච විපාකධම්මධම්මො චාති එත්ථ ¶ අයං අධිප්පායො – සො හි චතූසු විපාකක්ඛන්ධෙසු එකෙකං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාදීසු පච්චයට්ඨෙන විපාකධම්මධම්මතං පච්චයුප්පන්නට්ඨෙන ච විපාකං මඤ්ඤමානො ‘‘විපාකො විපාකධම්මධම්මො’’ති පුට්ඨො ආමන්තාති පටිජානාති. අථ නං සකවාදී ‘‘යස්මා තයා එකක්ඛණෙ චතූසු ඛන්ධෙසු විපාකො විපාකධම්මධම්මොපි අනුඤ්ඤාතො, තස්මා තෙසං සහගතාදිභාවො ආපජ්ජතී’’ති චොදෙතුං එවමාහ. ඉතරො කුසලාකුසලසඞ්ඛාතං විපාකධම්මධම්මං සන්ධාය පටික්ඛිපති. තඤ්ඤෙව අකුසලන්ති යදි තෙ විපාකො විපාකධම්මධම්මො, යො අකුසලවිපාකො, සො අකුසලං ආපජ්ජති. කස්මා? විපාකධම්මධම්මෙන එකත්තා. තඤ්ඤෙව කුසලන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

502. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයාති ඉදං සහජාතානං පච්චයමත්තවසෙන වුත්තං, තස්මා අසාධකං. මහාභූතානම්පි ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා වුත්තා, න ච තානි විපාකානි, න ච විපාකධම්මධම්මානීති.

විපාකො විපාකධම්මධම්මොතිකථාවණ්ණනා.

503-504. ඉදානි ¶ ¶ ඡගතිකථා නාම හොති. තත්ථ අසුරකායෙන සද්ධිං ඡගතියොති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානඤ්චෙව උත්තරාපථකානඤ්ච; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං සකවාදී ‘‘පඤ්ච ඛො පනිමා, සාරිපුත්ත, ගතියො’’ති (ම. නි. 1.153) ලොමහංසනපරියායෙ පරිච්ඡින්නානං ගතීනං වසෙන චොදෙතුං නනු පඤ්ච ගතියොතිආදිමාහ. ඉතරො සුත්තවිරොධභයෙන පටිජානාති. කස්මා පන සකවාදී ඡ ගතියො න සම්පටිච්ඡති, නනු ‘‘චතූහාපායෙහි ච විප්පමුත්තො’’ති එත්ථ අසුරකායොපි ගහිතොති. සච්චං ගහිතො, න පනෙසා ගති. කස්මා? විසුං අභාවතො. අසුරකායස්මිඤ්හි කාලකඤ්චිකා අසුරා පෙතගතියා සඞ්ගහිතා ¶ , වෙපචිත්තිපරිසා දෙවගතියා, අසුරකායොති විසුං එකා ගති නාම නත්ථි.

ඉදානි එතමෙව අත්ථං දස්සෙතුං නනු කාලකඤ්චිකාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සමානවණ්ණාති සදිසරූපසණ්ඨානා බීභච්ඡා විරූපා දුද්දස්සිකා. සමානභොගාති සදිසමෙථුනසමාචාරා. සමානාහාරාති සදිසඛෙළසිඞ්ඝාණිකපුබ්බලොහිතාදිආහාරා. සමානායුකාති සදිසආයුපරිච්ඡෙදා. ආවාහවිවාහන්ති කඤ්ඤාගහණඤ්චෙව කඤ්ඤාදානඤ්ච. සුක්කපක්ඛෙ සමානවණ්ණාති සදිසරූපසණ්ඨානා අභිරූපා පාසාදිකා දස්සනීයා පභාසම්පන්නා. සමානභොගාති සදිසපඤ්චකආමගුණභොගා. සමානාහාරාති සදිසසුධාභොජනාදිආහාරා. සෙසං වුත්තනයමෙව. නනු අත්ථි අසුරකායොති ඉදං අසුරකායස්සෙව සාධකං. තස්ස පන විසුං ගතිපරිච්ඡෙදාභාවෙන න ගතිසාධකන්ති.

505. ඉදානි ¶ ¶ අන්තරාභවකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘අන්තරා පරිනිබ්බායී’’ති සුත්තපදං අයොනිසො ගහෙත්වා ‘‘අන්තරාභවො නාම අත්ථි, යත්ථ සත්තො දිබ්බචක්ඛුකො විය අදිබ්බචක්ඛුකො, ඉද්ධිමා විය අනිද්ධිමා මාතාපිතිසමාගමඤ්චෙව උතුසමයඤ්ච ඔලොකයමානො සත්තාහං වා අතිරෙකසත්තාහං වා තිට්ඨතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය අත්ථීති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධියං ඨත්වා පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං යෙ ච භගවතා තයො භවා වුත්තා, තෙසං වසෙන චොදෙතුං කාමභවොතිආදිමාහ. තත්රායං අධිප්පායො – යදි තෙ අන්තරාභවො නාම කොචි භවො අත්ථි, තෙන කාමභවාදීනංයෙව අඤ්ඤතරෙන භවිතබ්බං පඤ්චවොකාරභවාදිනා විය, තෙන තං පුච්ඡාමි – ‘‘කිං තෙ අයං අන්තරාභවො නාම කාමභවො, උදාහු රූපභවො අරූපභවො වා’’ති? ඉතරො තථා අනිච්ඡන්තො සබ්බං පටික්ඛිපති. කාමභවස්ස චාතිආදි යදි අන්තරාභවො නාම අත්ථි, ඉමෙසං භවානං අන්තරා ද්වින්නං සීමානං සීමන්තරිකා ¶ විය භවෙය්යාති චොදෙතුං ආරද්ධං. පරවාදී පන තථා අනිච්ඡන්තො සබ්බපඤ්හෙ පටික්ඛිපති කෙවලං ලද්ධියා, න සහධම්මෙන. තෙනෙව නං සකවාදී ‘නො වත රෙ’ති පටිසෙධෙති.

506. පඤ්චමී සා යොනීතිආදීනිපි යථාපරිච්ඡින්නයොනිආදීසු සො සමොධානං න ගච්ඡති, අථ තෙන තතො තතො අතිරෙකෙන භවිතබ්බන්ති චොදෙතුං වුත්තානි. අන්තරාභවූපගං කම්මන්ති යදි සොපි එකො භවො, යථා කාමභවූපගාදීනි කම්මානි අත්ථීති සත්ථාරා විභජිත්වා දස්සිතානි, එවං තදුපගෙනාපි කම්මෙන භවිතබ්බන්ති චොදනත්ථං වුත්තං. යස්මා පන පරසමයෙ අන්තරාභවූපගං නාම පාටියෙක්කං කම්මං නත්ථි, යං යං භවං උපපජ්ජිස්සති, තදුපගෙනෙව කම්මෙන අන්තරාභවෙ නිබ්බත්තතීති තෙසං ලද්ධි, තස්මා ‘නහෙව’න්ති පටික්ඛිත්තං. අත්ථි අන්තරාභවූපගා සත්තාති පුට්ඨොපි කාමභවූපගායෙව නාම තෙති ලද්ධියා පටික්ඛිපති. ජායන්තීතිආදීනි පුට්ඨොපි තත්ථ ජාතිජරාමරණානි චෙව චුතිපටිසන්ධිපරම්පරඤ්ච ¶ අනිච්ඡන්තො පටික්ඛිපති. රූපාදිවසෙන පුට්ඨොපි යස්මා අන්තරාභවසත්තස්ස අනිදස්සනං රූපං, වෙදනාදයොපි අඤ්ඤෙසං විය න ඔළාරිකාති තස්ස ලද්ධි, තස්මා පටික්ඛිපති. ඉමිනාව කාරණෙන පඤ්චවොකාරභවභාවෙපි පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො.

507. ඉදානි ¶ කාමභවො භවො ගතීතිආදි භවසංසන්දනං නාම හොති. තත්රායං අධිප්පායො – යදි තෙ අන්තරාභවො නාම කොචි භවො භවෙය්ය, යථා කාමභවාදීසු භවගතිආදිභෙදො ලබ්භති, තථා තත්රාපි ලබ්භෙථ. යථා වා තත්ථ න ලබ්භති, තථා ඉමෙසුපි න ලබ්භෙථ. සමානස්මිඤ්හි භවභාවෙ එතෙස්වෙවෙස විභාගො අත්ථි, න ඉතරස්මින්ති කො එත්ථ විසෙසහෙතූති. ඉතරො පුන ලද්ධිමත්තවසෙන තං තං පටිජානාති චෙව පටික්ඛිපති ච.

508. සබ්බෙසඤ්ඤෙව සත්තානං අත්ථි අන්තරාභවොති පුට්ඨො යස්මා නිරයූපගඅසඤ්ඤසත්තූපගඅරූපූපගානං අන්තරාභවං න ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. තෙනෙව කාරණෙන පටිලොමෙ පටිජානාති. ආනන්තරියස්සාතිආදි යෙසං සො අන්තරාභවං න ඉච්ඡති, තෙ තාව විභජිත්වා ¶ දස්සෙතුං වුත්තං. තං සබ්බං පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං සද්ධිං සුත්තසාධනෙනාති.

510. ඉදානි කාමගුණකථා නාම හොති. තත්ථ සකසමයෙ තාව කාමධාතූති වත්ථුකාමාපි වුච්චන්ති – කිලෙසකාමාපි කාමභවොපි. එතෙසු හි වත්ථුකාමා කමනීයට්ඨෙන කාමා, සභාවනිස්සත්තසුඤ්ඤතට්ඨෙන ධාතූති කාමධාතු. කිලෙසකාමා කමනීයට්ඨෙන චෙව කමනට්ඨෙන ච කාමා, යථාවුත්තෙනෙවත්ථෙන ධාතූති කාමධාතු. කාමභවො කමනීයට්ඨෙන ¶ කමනට්ඨෙන වත්ථුකාමපවත්තිදෙසට්ඨෙනාති තීහි කාරණෙහි කාමො, යථාවුත්තෙනෙවත්ථෙන ධාතූති කාමධාතු. පරසමයෙ පන – ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණා’’ති වචනමත්තං නිස්සාය පඤ්චෙව කාමගුණා කාමධාතූති ගහිතං. තස්මා යෙසං අයං ලද්ධි, සෙය්යථාපි එතරහි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය කාමධාතුනානත්තං බොධෙතුං පඤ්චෙවාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. නනු අත්ථීතිආදි කිලෙසකාමදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ තප්පටිසංයුත්තොති කාමගුණපටිසංයුත්තො, කාමගුණාරම්මණොති අත්ථො. නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ පඤ්චෙවාති ඉමෙසු තප්පටිසංයුත්තඡන්දාදීසු සති ¶ පඤ්චෙව කාමගුණා කාමධාතූති න වත්තබ්බං. එතෙපි හි ඡන්දාදයො කමනීයට්ඨෙන කාමා ච ධාතු චාතිපි කාමධාතු. කමනට්ඨෙන කාමසඞ්ඛාතා ධාතූතිපි කාමධාතූති අත්ථො.

මනුස්සානං චක්ඛුන්තිආදි වත්ථුකාමදස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ පරවාදී ඡන්නම්පි ආයතනානං වත්ථුකාමභාවෙන නකාමධාතුභාවං පටික්ඛිපිත්වා පුන මනොති පුට්ඨො මහග්ගතලොකුත්තරං සන්ධාය නකාමධාතුභාවං පටිජානාති. යස්මා පන සබ්බොපි තෙභූමකමනො කාමධාතුයෙව, තස්මා නං සකවාදී සුත්තෙන නිග්ගණ්හාති.

511. කාමගුණා ¶ භවොතිආදි භවස්ස කාමධාතුභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. යස්මා පන කාමගුණමත්තෙ භවොති වොහාරො නත්ථි, තස්මා පරවාදී නහෙවාති පටික්ඛිපති. කාමගුණූපගං කම්මන්තිආදි සබ්බං කාමගුණමත්තස්ස නකාමධාතුභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. කාමධාතුසඞ්ඛාතකාමභවූපගමෙව හි කම්මං අත්ථි, කාමභවූපගා එව ච සත්තා හොන්ති. තත්ථ ජායන්ති ජියන්ති මියන්ති චවන්ති උපපජ්ජන්ති, න කාමගුණෙසූති ඉමිනා උපායෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

513-514. ඉදානි ¶ කාමකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, කාමගුණා’’ති වචනමත්තං නිස්සාය රූපායතනාදීනි පඤ්චෙවායතනානි කාමාති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙසං කිලෙසකාමස්සෙව නිප්පරියායෙන කාමභාවං දස්සෙතුං පඤ්චෙවාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

515-516. ඉදානි ¶ රූපධාතුකථා නාම හොති. තත්ථ ‘‘රූපිනො ධම්මා රූපධාතු නාමා’’ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය රූපිනොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං සකවාදී යස්මා රූපධාතු නාම රූපභවො, න රූපමත්තමෙව, තස්මා තෙනත්ථෙන චොදෙතුං රූපධාතූතිආදිමාහ. තං සබ්බං කාමගුණකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සාව කාමධාතූති පුට්ඨො භූමිපරිච්ඡෙදෙන විරොධං පස්සමානො පටික්ඛිපති. පුන දළ්හං කත්වා පුට්ඨො අත්තනො ලද්ධිවසෙන පටිජානාති. එවං සන්තෙ පන ද්වීහි භවෙහි සමන්නාගතතා ආපජ්ජති, තෙන තං සකවාදී කාමභවෙන චාති ආදිමාහ. ඉතරො එකස්ස ද්වීහි සමන්නාගතාභාවතො පටික්ඛිපතීති.

517-518. අරූපධාතුකථායපි ¶ ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අරූපධම්මෙසු පන වෙදනාක්ඛන්ධමෙව ගහෙත්වා වෙදනා ¶ භවොතිආදිනා නයෙනෙත්ථ දෙසනා කතා. තත්ථ කිං තෙ අරූපිනො ධම්මාති සඞ්ඛං ගතා වෙදනාදීසු අඤ්ඤතරා හොතීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

519. ඉදානි රූපධාතුයා ආයතනකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘රූපී මනොමයො සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගී අහීනින්ද්රියො’’ති (දී. නි. 1.87) සුත්තං නිස්සාය බ්රහ්මකායිකානං ඝානාදිනිමිත්තානිපි ආයතනානෙවාති කප්පෙත්වා සළායතනිකො තෙසං අත්තභාවොති ලද්ධි, සෙය්යථාපි ¶ අන්ධකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය සළායතනිකොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, ලද්ධිවසෙන පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං යං තත්ථ ආයතනං නත්ථි, තස්ස වසෙන චොදෙතුං අත්ථි තත්ථ ඝානායතනන්තිආදි ආරද්ධං. තතො පරවාදී යං තත්ථ අජ්ඣත්තිකානං තිණ්ණං ආයතනානං ඝානාදිකං සණ්ඨානනිමිත්තං තදෙව ආයතනන්ති ලද්ධියා පටිජානාති. බාහිරානං ගන්ධායතනාදීනං වසෙන පුට්ඨො ඝානප්පසාදාදයො තත්ථ න ඉච්ඡති, තස්මා තෙසං ගොචරං පටිසෙධෙන්තො පටික්ඛිපති. පටිලොමපඤ්හසංසන්දනපඤ්හෙසුපි ඉමිනාවුපායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

521. අත්ථි තත්ථ ඝානායතනං අත්ථි ගන්ධායතනං තෙන ඝානෙන තං ගන්ධං ඝායතීති තස්මිංයෙව පරසමයෙ එකච්චෙ ආචරියෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙ කිර තත්ථ ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි පරිපුණ්ණානි ඉච්ඡන්ති, ආයතනෙන ච නාම සකිච්චකෙන භවිතබ්බන්ති තෙහි ඝානාදීහි තෙ ගන්ධාදයො ඝායන්ති සායන්ති ඵුසන්තීතිපි ඉච්ඡන්ති. තං ලද්ධිං සන්ධාය පරවාදී ආමන්තාති පටිජානාති.

522. අත්ථි ¶ තත්ථ මූලගන්ධොතිආදීනි පන පුට්ඨො අත්ථිභාවං සාධෙතුං අසක්කොන්තො පටික්ඛිපති. නනු අත්ථි තත්ථ ¶ ඝානනිමිත්තන්තිආදි සණ්ඨානමත්තස්සෙව සාධකං, න ආයතනස්ස, තස්මා උදාහටම්පි අනුදාහටසදිසමෙවාති.

524-526. ඉදානි අරූපෙ රූපකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති වචනතො ආරුප්පභවෙපි ඔළාරිකරූපා නිස්සටං සුඛුමරූපං අත්ථීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය අත්ථි රූපන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

527-537. ඉදානි ¶ රූපං කම්මන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං කායවචීවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතං රූපමෙව කායකම්මං වචීකම්මං නාම, තඤ්ච කුසලසමුට්ඨානං කුසලං, අකුසලසමුට්ඨානං අකුසලන්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි මහිසාසකානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය කුසලෙන චිත්තෙන සමුට්ඨිතන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං සචෙ තං කුසලං, ය්වායං සාරම්මණාදිභෙදො කුසලස්ස ලබ්භති, අත්ථි තෙ සො තස්සාති චොදෙතුං සාරම්මණන්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පත්ථනා පණිධීති චෙතනායෙවෙතං වෙවචනං. කුසලචෙතනායෙව හි පකප්පයමානා පත්ථනාති. පකප්පනවසෙන ඨිතත්තා පණිධීති ච වුච්චති. පරතො පන කුසලෙන චිත්තෙන සමුට්ඨිතා වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා සද්ධාතිආදීසු වෙදනාදීනඤ්ඤෙව චෙත්ථ පත්ථනා පණිධීති ලබ්භති, න චෙතනාය. කස්මා? ද්වින්නං චෙතනානං එකතො අභාවා, සොතපතිතත්තා පන එවං තන්ති ගතාති වෙදිතබ්බා. රූපායතනන්තිආදි ¶ පුරිමවාරෙ ‘‘සබ්බන්තං කුසල’’න්ති සංඛිත්තස්ස පභෙදදස්සනත්ථං වුත්තං ¶ . සෙසා සංසන්දනනයා, වචීකම්මකථා ‘‘අකුසලෙන චිත්තෙන සමුට්ඨිත’’න්තිආදිවිධානඤ්ච සබ්බං පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. අසුචීති පනෙත්ථ සුක්කං අධිප්පෙතං. සුත්තසාධනං උත්තානත්ථමෙව.

540. ඉදානි ජීවිතින්ද්රියකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ජීවිතින්ද්රියං නාම චිත්තවිප්පයුත්තො අරූපධම්මො, තස්මා රූපජීවිතින්ද්රියං නත්ථීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. නත්ථි රූපීනං ධම්මානං ආයූති පඤ්හෙ උපාදින්නරූපානම්පි තිණකට්ඨාදීනම්පි සන්තානවසෙන පවත්තිමෙව ආයු ඨිති යපනා යාපනා ඉරියනා වත්තනා පාලනාති ඉච්ඡති, තස්මා පටික්ඛිපති. අත්ථීති පඤ්හෙපි ඉමිනා කාරණෙන පටිජානාති. අත්ථි අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති පඤ්හෙ ¶ අරූපධම්මානං චිත්තවිප්පයුත්තං ජීවිතින්ද්රියසන්තානං නාම අත්ථීති ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති.

541. රූපීනං ධම්මානං ආයු අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති පඤ්හෙ සත්තසන්තානෙ රූපිනො වා හොන්තු අරූපිනො වා, සබ්බෙසං චිත්තවිප්පයුත්තං අරූපජීවිතින්ද්රියමෙව ඉච්ඡති, තස්මා පටිජානාති.

542. නිරොධසමාපන්නපඤ්හෙසුපි චිත්තවිප්පයුත්තං අරූපජීවිතමෙව සන්ධාය පටික්ඛිපති ච පටිජානාති ච. සකවාදී පන තං අසම්පටිච්ඡන්තො යං අරූපපවත්තෙ අසති අත්ථි, රූපෙන තෙන භවිතබ්බන්ති චොදෙතුං හඤ්චීතිආදිමාහ. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපඤ්හෙ ඵස්සාදිසඞ්ඛාරක්ඛන්ධං සන්ධාය පටික්ඛිපති, කායකම්මාදිසඞ්ඛාරක්ඛන්ධං සන්ධාය පටිජානාති. කායවිඤ්ඤත්ති ¶ වචීවිඤ්ඤත්ති සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො ජීවිතින්ද්රියන්ති එවමාදයොපි ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නාතිස්ස ලද්ධි. සකවාදී පන තං අසම්පටිච්ඡන්තො යදි නිරුද්ධෙපි අරූපපවත්තෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො අත්ථි, චතුන්නම්පි ඛන්ධානං අත්ථිතා හොතූති චොදෙතුං අත්ථි වෙදනාක්ඛන්ධොති ආදිමාහ. ඉතරො අන්තොසමාපත්තිං සන්ධාය පටික්ඛිපති, සමාපජ්ජන්තස්ස ච වුට්ඨහන්තස්ස ච පුබ්බාපරභාගං සන්ධාය පටිජානාති.

543. අසඤ්ඤසත්තවාරෙපි ¶ එසෙව නයො. තස්ස හි ලද්ධියා අසඤ්ඤසත්තානං පටිසන්ධිකාලෙ චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තෙන සහ චිත්තවිප්පයුත්තඅරූපජීවිතින්ද්රියං උප්පජ්ජිත්වා යාවතායුකං පවත්තති. තස්මා තෙසං ජීවිතින්ද්රියං නත්ථීති පුට්ඨො පටික්ඛිපති, අත්ථීති පුට්ඨො පටිජානාති. වෙදනාක්ඛන්ධාදයොපි තෙසං පවත්තිවසෙන පටික්ඛිපති, චුතිපටිසන්ධිවසෙන පටිජානාති. සකවාදී පන තං අනිච්ඡන්තො ‘‘සචෙ තත්ථ එකක්ඛණෙපි වෙදනාදයො අත්ථි, පඤ්චවොකාරභවත්තං පාපුණාතී’’ති චොදෙතුං පඤ්චවොකාරභවොති ආහ. ඉතරො සුත්තවිරොධභයා පටික්ඛිපති.

544-545. එකදෙසං භිජ්ජතීති පඤ්හෙ සම්පයුත්තං භිජ්ජති, විප්පයුත්තං තිට්ඨතීති තස්ස ලද්ධි, තස්මා පටිජානාති. ද්වෙ ජීවිතින්ද්රියානීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. රූපාරූපවසෙන හි ද්වෙ ජීවිතින්ද්රියානි, තෙහියෙව සත්තො ජීවති, තෙසං භඞ්ගෙන මරතීති වුච්චති. චුතික්ඛණස්මිඤ්හි ද්වෙපි ජීවිතානි සහෙව භිජ්ජන්ති.

546. ඉදානි ¶ කම්මහෙතුකථා නාම හොති. තත්ථ යෙන අරහතා පුරිමභවෙ අරහා අබ්භාචික්ඛිතපුබ්බො, සො තස්ස කම්මස්ස හෙතු අරහත්තා පරිහායතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානඤ්චෙව සම්මිතියානඤ්ච; තෙ සන්ධාය කම්මහෙතූති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසං පරිහානිකථායං වුත්තනයමෙව ¶ .

හන්ද හි අරහන්තානං අබ්භාචික්ඛතීති ඉදං යස්ස කම්මස්ස හෙතු පරිහායති, තං සම්පටිච්ඡාපෙතුං වදති. අථ නං සකවාදී තං පක්ඛං පටිජානාපෙත්වා ‘‘යදි එවං යෙහි අරහන්තො න අබ්භාචික්ඛිතපුබ්බා, තෙ සබ්බෙ අරහත්තං පාපුණෙය්යු’’න්ති චොදෙතුං යෙ කෙචීතිආදිමාහ. ඉතරො තස්ස කම්මස්ස අරහත්තං සම්පාපුණනෙ නියාමං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති.

547. ඉදානි ¶ ¶ ආනිසංසදස්සාවීකථා නාම හොති. තත්ථ සකසමයෙ සඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො නිබ්බානඤ්ච ආනිසංසතො පස්සන්තස්ස සංයොජනප්පහානං හොතීති නිච්ඡයො. යෙසං පන තෙසු ද්වීසුපි එකංසිකවාදං ගහෙත්වා ‘‘ආනිසංසදස්සාවිනොව සංයොජනප්පහානං හොතී’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථස්ස ‘‘එකංසිකවාදො තයා ගහිතො, ආදීනවොපි දට්ඨබ්බොයෙවා’’ති විභාගදස්සනත්ථං සකවාදී සඞ්ඛාරෙතිආදිමාහ.

සඞ්ඛාරෙ ¶ ච අනිච්චතො මනසිකරොති, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසදස්සාවී හොතීති පඤ්හස්මිං අයමධිප්පායො – ආනිසංසදස්සාවිස්ස සංයොජනානං පහානං හොතීති තෙසං ලද්ධි. නනු සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො මනසිකරොතො සංයොජනා පහීයන්තීති ච පුට්ඨො ආමන්තාති පටිජානාති. තෙන තෙ සඞ්ඛාරෙ ච අනිච්චතො මනසිකරොති, නිබ්බානෙ ච ආනිසංසදස්සාවී හොතීති ඉදං ආපජ්ජති, කිං සම්පටිච්ඡසි එතන්ති. තතො පරවාදී එකචිත්තක්ඛණං සන්ධාය පටික්ඛිපති, දුතියං පුට්ඨො නානාචිත්තවසෙන පටිජානාති. සකවාදී පනස්ස අධිප්පායං මද්දිත්වා අනිච්චමනසිකාරස්ස ආනිසංසදස්සාවිතාය ච එකතො පටිඤ්ඤාතත්තා ද්වින්නං ඵස්සානං ද්වින්නං චිත්තානං සමොධානං හොතීති පුච්ඡති. ඉතරො ද්වින්නං සමොධානං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. දුක්ඛතොතිආදිපඤ්හෙසුපි එසෙව නයො. කිං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං, කිං අනිච්චාදිතො මනසිකරොතො සංයොජනා පහීයන්ති, උදාහු නිබ්බානෙ ආනිසංසදස්සාවිස්ස, උදාහු ද්වෙපි එකතො කරොන්තස්සාති. යදි තාව අනිච්චාදිතො මනසිකරොතො පහානං ¶ භවෙය්ය, විපස්සනාචිත්තෙනෙව භවෙය්ය. අථ ආනිසංසදස්සාවිනො, අනුස්සවවසෙන නිබ්බානෙ ආනිසංසං පස්සන්තස්ස විපස්සනාචිත්තෙනෙව භවෙය්ය, අථ ද්වෙපි එකතො කරොන්තස්ස භවෙය්ය, ද්වින්නං ඵස්සාදීනං සමොධානං භවෙය්ය. යස්මා පන අරියමග්ගක්ඛණෙ අනිච්චාදිමනසිකාරස්ස කිච්චං නිප්ඵත්තිං ගච්ඡති පුන නිච්චතොතිආදිගහණස්ස අනුප්පත්තිධම්මභාවතො, නිබ්බානෙ ච පච්චක්ඛතොව ආනිසංසදස්සනං ඉජ්ඣති, තස්මා කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන අනිච්චාදිතො ¶ මනසිකරොතො ආරම්මණං කත්වා පවත්තිවසෙන ච නිබ්බානෙ ආනිසංසදස්සාවිස්ස සංයොජනානං පහානං හොතීති වෙදිතබ්බං.

548. නිබ්බානෙ සුඛානුපස්සීති සුත්තං නිබ්බානෙ සුඛානුපස්සනාදිභාවමෙව සාධෙති, න ආනිසංසදස්සාවිතාමත්තෙන සංයොජනානං පහානං. තස්මා ආභතම්පි අනාභතසදිසමෙවාති.

549. ඉදානි අමතාරම්මණකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘නිබ්බානං මඤ්ඤතී’’තිආදීනං ¶ අයොනිසො අත්ථං ගහෙත්වා අමතාරම්මණං සංයොජනං හොතීති ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං සචෙ අමතාරම්මණං සංයොජනං, අමතස්ස සංයොජනියාදිභාවො ආපජ්ජතීති චොදෙතුං අමතං සංයොජනියන්තිආදිමාහ. ඉතරො සුත්තවිරොධභයෙන සබ්බං පටික්ඛිපති. ඉමිනා උපායෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. නිබ්බානං නිබ්බානතොති ආහටසුත්තං පන දිට්ඨධම්මනිබ්බානං සන්ධාය භාසිතං, තස්මා අසාධකන්ති.

552-553. ඉදානි ¶ රූපං සාරම්මණන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ රූපං සප්පච්චයට්ඨෙන සාරම්මණං නාම හොති, න අඤ්ඤං ආරම්මණං කරොතීති ආරම්මණපච්චයවසෙන. යෙසං පන අවිසෙසෙන රූපං සාරම්මණන්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය ආරම්මණත්ථස්ස විභාගදස්සනත්ථං පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ පාළිඅනුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං. න වත්තබ්බන්ති පඤ්හෙ ඔලුබ්භාරම්මණං සන්ධාය පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. දුතියපඤ්හෙපි පච්චයාරම්මණං සන්ධාය පටිඤ්ඤා තස්සෙව. ඉති සප්පච්චයට්ඨෙනෙවෙත්ථ සාරම්මණතා සිද්ධාති.

554-556. ඉදානි ¶ අනුසයා අනාරම්මණාතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං අනුසයා නාම චිත්තවිප්පයුත්තා අහෙතුකා අබ්යාකතා, තෙනෙව ච අනාරම්මණාති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානඤ්චෙව එකච්චානඤ්ච උත්තරාපථකානං; තෙ සන්ධාය අනුසයාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ¶ ඉතරස්ස. අථ නං අනාරම්මණෙන නාම එවංවිධෙන භවිතබ්බන්ති චොදෙතුං රූපන්තිආදිමාහ. කාමරාගොතිආදි කාමරාගානුසයතො අනඤ්ඤත්තා දස්සිතං. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො අනාරම්මණොති පඤ්හෙ චිත්තසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධං සන්ධාය පටික්ඛිපති. අනුසයං ජීවිතින්ද්රියං කායකම්මාදිරූපඤ්ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නං, තං සන්ධාය පටිජානාති. ඉමිනාවුපායෙන සබ්බවාරෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. සානුසයොති පඤ්හෙ පන අප්පහීනානුසයත්තා සානුසයතා අනුඤ්ඤාතා. න අනුසයානං පවත්තිසබ්භාවා. යො හි අප්පහීනො, න සො අතීතො, නානාගතො, න පච්චුප්පන්නො ච. මග්ගවජ්ඣකිලෙසො පනෙස අප්පහීනත්තාව අත්ථීති ¶ වුච්චති. එවරූපස්ස ච ඉදං නාම ආරම්මණන්ති න වත්තබ්බං. තස්මා තං පටික්ඛිත්තං. තං පනෙතං න කෙවලං අනුසයස්ස, රාගාදීනම්පි තාදිසමෙව, තස්මා අනුසයානං අනාරම්මණතාසාධකං න හොතීති.

අනුසයා අනාරම්මණාතිකථාවණ්ණනා.

557-558. ඉදානි ඤාණං අනාරම්මණන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා අරහා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසමඞ්ගී ඤාණීති වුච්චති, තස්ස ඤාණස්ස තස්මිං ඛණෙ ආරම්මණං නත්ථි, තස්මා ඤාණං අනාරම්මණන්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ අනුසයකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

559-561. ඉදානි අතීතානාගතාරම්මණකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා අතීතානාගතාරම්මණං නාම නත්ථි, තස්මා තදාරම්මණෙන චිත්තෙන ආරම්මණස්ස ¶ නත්ථිතාය අනාරම්මණෙන ¶ භවිතබ්බන්ති අතීතං අනාරම්මණන්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං, තෙ සන්ධාය අතීතාරම්මණන්ති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ යථාපාළිමෙව නිය්යාතීති.

562. ඉදානි ¶ විතක්කානුපතිතකථා නාම හොති. තත්ථ විතක්කානුපතිතා නාම දුවිධා – ආරම්මණතො ච සම්පයොගතො ච. තත්ථ අසුකචිත්තං නාම විතක්කස්සාරම්මණං න හොතීති නියමාභාවතො සියා සබ්බං චිත්තං විතක්කානුපතිතං, විතක්කවිප්පයුත්තචිත්තසබ්භාවතො පන න සබ්බං චිත්තං විතක්කානුපතිතං. ඉති ඉමං විභාගං අකත්වා අවිසෙසෙනෙව සබ්බං චිත්තං විතක්කානුපතිතන්ති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි උත්තරාපථකානං, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ පාළිවසෙනෙව නිය්යාතීති.

8. විතක්කවිප්ඵාරසද්දකථාවණ්ණනා

563. ඉදානි විතක්කවිප්ඵාරසද්දකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා ‘‘විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා’’ති වුත්තා, තස්මා සබ්බසො විතක්කයතො විචාරයතො අන්තමසො මනොධාතුපවත්තිකාලෙපි විතක්කවිප්ඵාරො සද්දොයෙවාති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය සබ්බසොති පුච්ඡා සකවාදිස්ස පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං යදි විතක්කවිප්ඵාරමත්තං සද්දො, ඵස්සාදිවිප්ඵාරොපි සද්දො භවෙය්යාති චොදෙතුං සබ්බසො ඵුසයතොතිආදිමාහ. ඉතරො තාදිසං සුත්තලෙසං අපස්සන්තො පටික්ඛිපති. විතක්කවිප්ඵාරො සද්දො සොතවිඤ්ඤෙය්යොති විතක්කස්ස විප්ඵාරමත්තමෙව ¶ සද්දොති කත්වා පුච්ඡති, න විතක්කවිප්ඵාරසමුට්ඨිතං සුත්තපමත්තානං ¶ සද්දං, ඉතරො පටික්ඛිපති. නනු විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති ඉදං තස්සෙව ලද්ධියා දස්සෙති. සො හි විතක්කවිප්ඵාරමත්තමෙව සද්දං වදති, සො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති. ඉතරො පන ‘‘විතක්කවිප්ඵාරසද්දං සුත්වා ආදිසතී’’ ති (දී. නි. 3.148) වචනතො සොතවිඤ්ඤෙය්යොවාති වදති.

9. නයථාචිත්තස්ස වාචාතිකථාවණ්ණනා

564. ඉදානි ¶ නයථාචිත්තස්ස වාචාතිකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා කොචි අඤ්ඤං භණිස්සාමීති අඤ්ඤං භණති, තස්මා නයථාචිත්තස්ස වාචා චිත්තානුරූපා චිත්තානුගතිකා න හොති, විනාපි චිත්තෙන පවත්තතීති යෙසං ලද්ධි; සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානං; තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි තංසමුට්ඨාපකං චිත්තං න සියා, ඵස්සාදයොපි තස්මිං ඛණෙ න සියු’’න්ති චොදෙතුං අඵස්සකස්සාතිආදිමාහ. න භණිතුකාමොතිආදීසු යස්මා අඤ්ඤං භණිස්සාමීති අඤ්ඤං භණන්තොපි භණිතුකාමොයෙව නාම හොති, තස්මා න හෙවාති පටික්ඛිපති.

565. නනු අත්ථි කොචි අඤ්ඤං භණිස්සාමීතිආදීසු චීවරන්ති භණිතුකාමො චීරන්ති භණෙය්ය. තත්ථ අඤ්ඤං භණිතුකාමතාචිත්තං, අඤ්ඤං භණනචිත්තං, ඉති පුබ්බභාගෙන චිත්තෙන අසදිසත්තා අයථාචිත්තො නාම හොති, තෙනස්ස කෙවලං අනාපත්ති නාම හොති, න පන චීරන්ති වචනසමුට්ඨාපකචිත්තං නත්ථි, ඉති අචිත්තකා සා වාචාති අත්ථං සන්ධාය ඉමිනා උදාහරණෙන ‘‘නයථාචිත්තස්ස වාචා’’ති පතිට්ඨාපිතාපි අප්පතිට්ඨාපිතාව හොතීති.

නයථාචිත්තස්ස වාචාතිකථාවණ්ණනා.

10. නයථාචිත්තස්ස කායකම්මන්තිකථාවණ්ණනා

566-567. ඉදානි ¶ ¶ නයථාචිත්තස්ස කායකම්මන්තිකථා නාම හොති. තත්ථ යස්මා කොචි අඤ්ඤත්ර ගච්ඡිස්සාමීති අඤ්ඤත්ර ගච්ඡති, තස්මා නයථාචිත්තස්ස කායකම්මං චිත්තානුරූපං චිත්තානුගතිකං න හොති, විනාපි චිත්තෙන පවත්තතීති යෙසං ලද්ධි, සෙය්යථාපි පුබ්බසෙලියානංයෙව, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

නයථාචිත්තස්ස කායකම්මන්තිකථාවණ්ණනා.

11. අතීතානාගතසමන්නාගතකථාවණ්ණනා

568-570. ඉදානි ¶ අතීතානාගතෙහි සමන්නාගතකථා නාම හොති. තත්ථ සමන්නාගතපඤ්ඤත්ති පටිලාභපඤ්ඤත්තීති ද්වෙ පඤ්ඤත්තියො වෙදිතබ්බා. තාසු පච්චුප්පන්නධම්මසමඞ්ගී සමන්නාගතොති වුච්චති. අට්ඨ සමාපත්තිලාභිනො පන සමාපත්තියො කිඤ්චාපි න එකක්ඛණෙ පවත්තන්ති, අඤ්ඤා අතීතා හොන්ති, අඤ්ඤා අනාගතා, අඤ්ඤා පච්චුප්පන්නා, පටිවිජ්ඣිත්වා අපරිහීනතාය පන ලාභීති වුච්චති. තත්ථ යෙසං ඉමං විභාගං අග්ගහෙත්වා යස්මා ඣානලාභීනං අතීතානාගතානි ඣානානිපි අත්ථි, තස්මා ‘‘තෙ අතීතෙනපි අනාගතෙනපි සමන්නාගතා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං. තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති. ‘‘අට්ඨවිමොක්ඛඣායී’’තිආදි පන ලාභීභාවස්ස සාධකං, න සමන්නාගතභාවස්සාති.

571-572. ඉදානි ¶ ¶ නිරොධකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘උපපත්තෙසියන්ති සඞ්ඛං ගතස්ස භවඞ්ගචිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙන සහෙව කිරියාති සඞ්ඛං ගතා ¶ කුසලා වා අකුසලා වා චත්තාරො ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්චාති පඤ්චක්ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති. තෙසු හි අනුප්පන්නෙසු භවඞ්ගෙ නිරුද්ධෙ සන්තතිවිච්ඡෙදො භවෙය්යා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි අන්ධකානං; තෙ සන්ධාය උපපත්තෙසියෙති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. තත්ථ උපපත්තෙසියෙති චතූසුපි පදෙසු බහුවචනභුම්මත්ථෙ එකවචනභුම්මං. උපපත්තෙසියෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අනිරුද්ධෙසූති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. දසන්නන්ති උපපත්තෙසියඛන්ධානඤ්ච කිරියඛන්ධානඤ්ච වසෙන වුත්තං. තත්ථ පඨමපඤ්හෙ ඛන්ධලක්ඛණවසෙන කිරියවසෙන ච පඤ්චෙව නාම තෙ ඛන්ධාති පටික්ඛිපති. දුතියපඤ්හෙ පුරිමපච්ඡිමවසෙන උපපත්තෙසියකිරියවසෙන ච නානත්තං සන්ධාය පටිජානාති. ද්වින්නං පන ඵස්සානං චිත්තානඤ්ච සමොධානං පුට්ඨො සුත්තලෙසාභාවෙන පටික්ඛිපති.

කිරියා චත්තාරොති රූපෙන විනා කුසලා අකුසලා වා චත්තාරො ගහිතා. කිරියාඤාණන්ති පරවාදිනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසමඞ්ගික්ඛණෙ අරහතො අනුඤ්ඤාතං අනාරම්මණඤාණං. නිරුද්ධෙ මග්ගො උප්පජ්ජතීති පුච්ඡා පරවාදිස්ස, අනිරුද්ධෙ අනුප්පජ්ජනතො පටිඤ්ඤා සකවාදිස්ස. මතො මග්ගං භාවෙතීති ¶ ඡලෙන පුච්ඡා පරවාදිස්ස. යස්මා පන පටිසන්ධිතො යාව චුතිචිත්තා සත්තො ජීවතියෙව නාම, තස්මා සකවාදී න හෙවන්ති පටික්ඛිපති.

573-575. ඉදානි ¶ රූපං මග්ගොතිකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවා රූප’’න්ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි මහිසාසකසම්මිතියමහාසංඝිකානං; තෙ සන්ධාය මග්ගසමඞ්ගිස්සාති පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘යදි තෙ සම්මාවාචාදයො රූපං, න විරතියො, යථා සම්මාදිට්ඨාදිමග්ගො සාරම්මණාදිසභාවො, එවං තම්පි රූපං සියා’’ති චොදෙතුං සාරම්මණොතිආදිමාහ. තත්ථ පටික්ඛෙපො ච පටිඤ්ඤා ච පරවාදිනො ලද්ධිඅනුරූපෙන වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

3. පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස මග්ගකථාවණ්ණනා

576. ඉදානි ¶ පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස මග්ගකථා නාම හොති. තත්ථ යෙසං ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොතී’’ති සුත්තං නිස්සාය ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස අත්ථි මග්ගභාවනා’’ති ලද්ධි, සෙය්යථාපි මහාසංඝිකානං, තෙ සන්ධාය පුච්ඡා සකවාදිස්ස, පටිඤ්ඤා ඉතරස්ස. අථ නං ‘‘සචෙ තස්ස මග්ගභාවනා අත්ථි, පඤ්චවිඤ්ඤාණගතිකෙන වා මග්ගෙන, මග්ගගතිකෙහි වා පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි භවිතබ්බං, න ච තානි මග්ගගතිකානි අනිබ්බානාරම්මණත්තා අලොකුත්තරත්තා ච, න මග්ගො පඤ්චවිඤ්ඤාණගතිකො තෙසං ලක්ඛණෙන අසඞ්ගහිතත්තා’’ති චොදෙතුං නනු පඤ්චවිඤ්ඤාණා උප්පන්නවත්ථුකාතිආදිමාහ. තත්රායං අධිප්පායො – යදි ¶ පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස මග්ගභාවනා සියා, යෙන මනොවිඤ්ඤාණෙන මග්ගො සම්පයුත්තො, තම්පි පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස සියා. එවං සන්තෙ යදිදං ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණා උප්පන්නවත්ථුකා’’තිආදි ලක්ඛණං වුත්තං, තං එවං අවත්වා ‘‘ඡ විඤ්ඤාණා’’ති වත්තබ්බං සියා. තථා පන අවත්වා ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණා’’ත්වෙව වුත්තං, තස්මා න වතබ්බං ‘‘පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස අත්ථි මග්ගභාවනා’’ති. යස්මා චෙත්ථ අයමෙව අධිප්පායො, තස්මා සකවාදී තං ලක්ඛණං පරවාදිං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිස්ස අත්ථි මග්ගභාවනාති ආහ.

අපරො ¶ නයො – පඤ්චවිඤ්ඤාණා උප්පන්නවත්ථුකා, මග්ගො අවත්ථුකොපි හොති. තෙ ච උප්පන්නාරම්මණා, මග්ගො නවත්තබ්බාරම්මණො. තෙ පුරෙජාතවත්ථුකාව මග්ගො අවත්ථුකොපි. තෙ පුරෙජාතාරම්මණා, මග්ගො අපුරෙජාතාරම්මණො. තෙ අජ්ඣත්තිකවත්ථුකාව මග්ගො අවත්ථුකොපි හොති. තෙ ච රූපාදිවසෙන බාහිරාරම්මණා, මග්ගො නිබ්බානාරම්මණො. තෙ අනිරුද්ධං වත්ථුං නිස්සයං කත්වා පවත්තනතො අසම්භින්නවත්ථුකා, මග්ගො අවත්ථුකොපි. තෙ අනිරුද්ධානෙව රූපාදීනි ආරබ්භ පවත්තනතො අසම්භින්නාරම්මණා, මග්ගො නිබ්බානාරම්මණො. තෙ නානාවත්ථුකා, මග්ගො අවත්ථුකො වා එකවත්ථුකො වා. තෙ නානාරම්මණා මග්ගො එකාරම්මණො. තෙ අත්තනො අත්තනොව රූපාදිගොචරෙ පවත්තනතො න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්ති, මග්ගො රූපාදීසු එකම්පි ගොචරං න කරොති. තෙ කිරියමනොධාතුං පුරෙචාරිකං කත්වා උප්පජ්ජනතො න අසමන්නාහාරා න අමනසිකාරා උප්පජ්ජන්ති, මග්ග�