තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > අභිධම්මමාතිකාපාළි

කුසලා ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 1-22), අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා. සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා. විපාකා ධම්මා, විපාකධම්මධම්මා, නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. උපාදිණ්ණුපාදානියා ¶ ධම්මා, අනුපාදිණ්ණුපාදානියා ධම්මා, අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා ධම්මා. සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා ධම්මා, අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා ධම්මා, අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකා ධම්මා. සවිතක්කසවිචාරා ධම්මා, අවිතක්කවිචාරමත්තා ධම්මා, අවිතක්කඅවිචාරා ධම්මා. පීතිසහගතා ධම්මා, සුඛසහගතා ධම්මා, උපෙක්ඛාසහගතා ධම්මා. දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා, නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා. දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා, නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා ¶ . ආචයගාමිනො ධම්මා, අපචයගාමිනො ධම්මා, නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො ධම්මා. සෙක්ඛා ධම්මා, අසෙක්ඛා ධම්මා, නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා ධම්මා. පරිත්තා ධම්මා, මහග්ගතා ධම්මා, අප්පමාණා ධම්මා. පරිත්තාරම්මණා ධම්මා, මහග්ගතාරම්මණා ධම්මා, අප්පමාණාරම්මණා ධම්මා. හීනා ධම්මා, මජ්ඣිමා ධම්මා, පණීතා ධම්මා. මිච්ඡත්තනියතා ධම්මා, සම්මත්තනියතා ධම්මා, අනියතා ධම්මා. මග්ගාරම්මණා ධම්මා, මග්ගහෙතුකා ධම්මා, මග්ගාධිපතිනො ධම්මා. උප්පන්නා ධම්මා, අනුප්පන්නා ධම්මා, උප්පාදිනො ධම්මා. අතීතා ධම්මා, අනාගතා ධම්මා, පච්චුප්පන්නා ධම්මා. අතීතාරම්මණා ධම්මා, අනාගතාරම්මණා ධම්මා, පච්චුප්පන්නාරම්මණා ධම්මා. අජ්ඣත්තා ධම්මා, බහිද්ධා ධම්මා, අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මා. අජ්ඣත්තාරම්මණා ධම්මා, බහිද්ධාරම්මණා ධම්මා, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා ධම්මා. සනිදස්සනසප්පටිඝා ධම්මා, අනිදස්සනසප්පටිඝා ධම්මා, අනිදස්සනඅප්පටිඝා ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 1-22).

හෙතූ ධම්මා, න හෙතූ ධම්මා. සහෙතුකා ධම්මා, අහෙතුකා ධම්මා. හෙතුසම්පයුත්තා ධම්මා, හෙතුවිප්පයුත්තා ධම්මා. හෙතූ චෙව ධම්මා සහෙතුකා ච, සහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ. හෙතූ චෙව ¶ ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තා ච, හෙතුසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ. න හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකාපි, අහෙතුකාපි. හෙතුගොච්ඡකං.

සප්පච්චයා ධම්මා, අප්පච්චයා ධම්මා. සඞ්ඛතා ධම්මා, අසඞ්ඛතා ධම්මා. සනිදස්සනා ධම්මා, අනිදස්සනා ධම්මා. සප්පටිඝා ධම්මා, අප්පටිඝා ¶ ධම්මා. රූපිනො ධම්මා, අරූපිනො ධම්මා. ලොකියා ධම්මා, ලොකුත්තරා ධම්මා. කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා ධම්මා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා ධම්මා. චූළන්තරදුකං.

ආසවා ධම්මා, නො ආසවා ධම්මා. සාසවා ධම්මා, අනාසවා ධම්මා. ආසවසම්පයුත්තා ධම්මා, ආසවවිප්පයුත්තා ධම්මා. ආසවා චෙව ධම්මා සාසවා ච, සාසවා චෙව ධම්මා නො ච ආසවා. ආසවා චෙව ධම්මා ආසවසම්පයුත්තා ච, ආසවසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච ආසවා. ආසවවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා සාසවාපි, අනාසවාපි. ආසවගොච්ඡකං.

සඤ්ඤොජනා ධම්මා, නො සඤ්ඤොජනා ධම්මා. සඤ්ඤොජනියා ධම්මා, අසඤ්ඤොජනියා ධම්මා. සඤ්ඤොජනසම්පයුත්තා ධම්මා, සඤ්ඤොජනවිප්පයුත්තා ධම්මා. සඤ්ඤොජනා චෙව ධම්මා සඤ්ඤොජනියා ච, සඤ්ඤොජනියා චෙව ධම්මා නො ච සඤ්ඤොජනා. සඤ්ඤොජනා චෙව ධම්මා සඤ්ඤොජනසම්පයුත්තා ච, සඤ්ඤොජනසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච සඤ්ඤොජනා. සඤ්ඤොජනවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා සඤ්ඤොජනියාපි, අසඤ්ඤොජනියාපි. සඤ්ඤොජනගොච්ඡකං.

ගන්ථා ධම්මා, නො ගන්ථා ධම්මා. ගන්ථනියා ධම්මා, අගන්ථනියා ධම්මා. ගන්ථසම්පයුත්තා ධම්මා, ගන්ථවිප්පයුත්තා ධම්මා. ගන්ථා චෙව ධම්මා ගන්ථනියා ච, ගන්ථනියා චෙව ධම්මා නො ච ගන්ථා ¶ . ගන්ථා චෙව ධම්මා ගන්ථසම්පයුත්තා ච, ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච ගන්ථා. ගන්ථවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා ගන්ථනියාපි, අගන්ථනියාපි. ගන්ථගොච්ඡකං.

ඔඝා ¶ ධම්මා, නො ඔඝා ධම්මා. ඔඝනියා ධම්මා, අනොඝනියා ධම්මා. ඔඝසම්පයුත්තා ධම්මා, ඔඝවිප්පයුත්තා ධම්මා. ඔඝා චෙව ධම්මා ඔඝනියා ච, ඔඝනියා චෙව ධම්මා නො ච ඔඝා. ඔඝා චෙව ධම්මා ඔඝසම්පයුත්තා ච, ඔඝසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච ඔඝා. ඔඝවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා ඔඝනියාපි, අනොඝනියාපි. ඔඝගොච්ඡකං.

යොගා ධම්මා, නො යොගා ධම්මා. යොගනියා ධම්මා, අයොගනියා ධම්මා. යොගසම්පයුත්තා ධම්මා, යොගවිප්පයුත්තා ධම්මා. යොගා චෙව ධම්මා යොගනියා ච, යොගනියා චෙව ධම්මා නො ච යොගා. යොගා චෙව ධම්මා යොගසම්පයුත්තා ච, යොගසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච යොගා. යොගවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා යොගනියාපි, අයොගනියාපි. යොගගොච්ඡකං.

නීවරණා ධම්මා, නො නීවරණා ධම්මා. නීවරණියා ධම්මා, අනීවරණියා ධම්මා. නීවරණසම්පයුත්තා ධම්මා, නීවරණවිප්පයුත්තා ධම්මා. නීවරණා චෙව ධම්මා නීවරණියා ච, නීවරණියා චෙව ධම්මා නො ච නීවරණා. නීවරණා චෙව ධම්මා නීවරණසම්පයුත්තා ච, නීවරණසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච නීවරණා. නීවරණවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා නීවරණියාපි, අනීවරණියාපි. නීවරණගොච්ඡකං.

පරාමාසා ධම්මා, නො පරාමාසා ධම්මා. පරාමට්ඨා ධම්මා, අපරාමට්ඨා ධම්මා. පරාමාසසම්පයුත්තා ධම්මා, පරාමාසවිප්පයුත්තා ධම්මා. පරාමාසා චෙව ධම්මා ¶ පරාමට්ඨා ච, පරාමට්ඨාචෙව ¶ ධම්මා නො ච පරාමාසා. පරාමාසවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා පරාමට්ඨාපි, අපරාමට්ඨාපි. පරාමාසගොච්ඡකං.

සාරම්මණා ධම්මා, අනාරම්මණා ධම්මා. චිත්තා ධම්මා, නො චිත්තා ධම්මා. චෙතසිකා ධම්මා, අචෙතසිකා ධම්මා. චිත්තසම්පයුත්තා ධම්මා, චිත්තවිප්පයුත්තා ධම්මා. චිත්තසංසට්ඨා ධම්මා, චිත්තවිසංසට්ඨා ධම්මා. චිත්තසමුට්ඨානා ධම්මා, නො චිත්තසමුට්ඨානා ධම්මා. චිත්තසහභුනො ධම්මා, නො චිත්තසහභුනො ධම්මා. චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා, නො චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා ධම්මා, නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා ධම්මා. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො ධම්මා, නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො ධම්මා. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො ධම්මා, නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො ධම්මා. අජ්ඣත්තිකා ධම්මා, බාහිරා ධම්මා. උපාදා ධම්මා, නො උපාදා ධම්මා. උපාදිණ්ණා ධම්මා, අනුපාදිණ්ණා ධම්මා. මහන්තරදුකං.

උපාදානා ධම්මා, නො උපාදානා ධම්මා. උපාදානියා ධම්මා, අනුපාදානියා ධම්මා. උපාදානසම්පයුත්තා ධම්මා, උපාදානවිප්පයුත්තා ධම්මා. උපාදානා චෙව ධම්මා උපාදානියා ච, උපාදානියා චෙව ධම්මා නො ච උපාදානා. උපාදානා චෙව ධම්මා උපාදානසම්පයුත්තා ච, උපාදානසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච උපාදානා. උපාදානවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා උපාදානියාපි, අනුපාදානියාපි. උපාදානගොච්ඡකං.

කිලෙසා ධම්මා, නො කිලෙසා ධම්මා. සංකිලෙසිකා ධම්මා, අසංකිලෙසිකා ධම්මා. සංකිලිට්ඨා ධම්මා, අසංකිලිට්ඨා ධම්මා. කිලෙසසම්පයුත්තා ධම්මා, කිලෙසවිප්පයුත්තා ධම්මා. කිලෙසා ¶ චෙව ධම්මා සංකිලෙසිකා ච, සංකිලෙසිකා චෙව ධම්මා නො ච කිලෙසා. කිලෙසා චෙව ධම්මා සංකිලිට්ඨා ච, සංකිලිට්ඨා චෙව ධම්මා නො ච කිලෙසා. කිලෙසා චෙව ධම්මා කිලෙසසම්පයුත්තා ¶ ච, කිලෙසසම්පයුත්තා චෙව ධම්මා නො ච කිලෙසා. කිලෙසවිප්පයුත්තා ඛො පන ධම්මා සංකිලෙසිකාපි, අසංකිලෙසිකාපි. කිලෙසගොච්ඡකං.

දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, න දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා. භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා, න භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා. දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා, න දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා. භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා, න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා ධම්මා. සවිතක්කා ධම්මා, අවිතක්කා ධම්මා. සවිචාරා ධම්මා, අවිචාරා ධම්මා. සප්පීතිකා ධම්මා, අප්පීතිකා ධම්මා. පීතිසහගතා ධම්මා, න පීතිසහගතා ධම්මා. සුඛසහගතා ධම්මා, න සුඛසහගතා ධම්මා. උපෙක්ඛාසහගතා ධම්මා, න උපෙක්ඛාසහගතා ධම්මා. කාමාවචරා ධම්මා, න කාමාවචරා ධම්මා. රූපාවචරා ධම්මා, න රූපාවචරා ධම්මා. අරූපාවචරා ධම්මා, න අරූපාවචරා ධම්මා. පරියාපන්නා ධම්මා, අපරියාපන්නා ධම්මා. නිය්යානිකා ධම්මා, අනිය්යානිකා ධම්මා. නියතා ධම්මා, අනියතා ධම්මා. සඋත්තරා ධම්මා, අනුත්තරා ධම්මා. සරණා ධම්මා, අරණා ධම්මා. පිට්ඨිදුකං.

විජ්ජාභාගිනො ධම්මා, අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා. විජ්ජූපමා ධම්මා, වජිරූපමා ධම්මා. බාලා ධම්මා, පණ්ඩිතා ධම්මා. කණ්හා ධම්මා ¶ , සුක්කා ධම්මා. තපනීයා ධම්මා, අතපනීයා ධම්මා. අධිවචනා ධම්මා, අධිවචනපථා ධම්මා. නිරුත්ති ධම්මා, නිරුත්තිපථා ධම්මා. පඤ්ඤත්ති ධම්මා, පඤ්ඤත්තිපථා ධම්මා. නාමඤ්ච, රූපඤ්ච. අවිජ්ජා ච, භවතණ්හා ච. භවදිට්ඨි ච, විභවදිට්ඨි ච. සස්සතදිට්ඨි ච, උච්ඡෙදදිට්ඨි ච. අන්තවා දිට්ඨි ච, අනන්තවා දිට්ඨි ච. පුබ්බන්තානුදිට්ඨි ච, අපරන්තානුදිට්ඨි ච. අහිරිකඤ්ච, අනොත්තප්පඤ්ච. හිරී ච, ඔත්තප්පඤ්ච. දොවචස්සතා ච, පාපමිත්තතා ච. සොවචස්සතා ච, කල්යාණමිත්තතා ච. ආපත්තිකුසලතා ච, ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා ච. සමාපත්තිකුසලතා ච, සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතා ච. ධාතුකුසලතා ච, මනසිකාරකුසලතා ¶ ච. ආයතනකුසලතා ච, පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා ච. ඨානකුසලතා ච, අට්ඨානකුසලතා ච. අජ්ජවො ච, මද්දවො ච. ඛන්ති ච, සොරච්චඤ්ච. සාඛල්යඤ්ච, පටිසන්ථාරො ච. ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා ච, භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා ච. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා ච, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා ච. මුට්ඨස්සච්චඤ්ච, අසම්පජඤ්ඤඤ්ච. සති ච, සම්පජඤ්ඤඤ්ච. පටිසඞ්ඛානබලඤ්ච, භාවනාබලඤ්ච. සමථො ච, විපස්සනා ච. සමථනිමිත්තඤ්ච, පග්ගාහනිමිත්තඤ්ච. පග්ගාහො ච, අවික්ඛෙපො ච. සීලවිපත්ති ච, දිට්ඨිවිපත්ති ච. සීලසම්පදා ච, දිට්ඨිසම්පදා ච. සීලවිසුද්ධි ච, දිට්ඨිවිසුද්ධි ච. දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පන, යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානං. සංවෙගො ච සංවෙජනියෙසු ඨානෙසු, සංවිග්ගස්ස ච යොනිසො පධානං. අසන්තුට්ඨිතා ච කුසලෙසු ධම්මෙසු, අප්පටිවානිතා ච පධානස්මිං. විජ්ජා ච, විමුත්ති ච. ඛයෙ ඤාණං, අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති.

පඤ්චක්ඛන්ධා ¶ – (විභ. 1) රූපක්ඛන්ධො වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති. ඛන්ධවිභඞ්ගං.

ද්වාදසායතනානි (විභ. 154) – චක්ඛායතනං රූපායතනං සොතායතනං සද්දායතනං ඝානායතනං ගන්ධායතනං ජිව්හායතනං රසායතනං කායායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මනායතනං ධම්මායතනන්ති. ආයතනවිභඞ්ගං.

අට්ඨාරස ¶ ධාතුයො (විභ. 183) – චක්ඛුධාතු රූපධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, සොතධාතු සද්දධාතු සොතවිඤ්ඤාණධාතු, ඝානධාතු ගන්ධධාතු ඝානවිඤ්ඤාණධාතු, ජිව්හාධාතු රසධාතු ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු, කායධාතු ඵොට්ඨබ්බධාතු කායවිඤ්ඤාණධාතු, මනොධාතු ධම්මධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතූති. ධාතුවිභඞ්ගං.

චත්තාරි අරියසච්චානි (විභ. 189) – දුක්ඛං අරියසච්චං, දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චන්ති. සච්චවිභඞ්ගං.

බාවීසතින්ද්රියානි (විභ. 219) – චක්ඛුන්ද්රියං සොතින්ද්රියං ඝානින්ද්රියං ජිව්හින්ද්රියං කායින්ද්රියං මනින්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං සුඛින්ද්රියං ¶ දුක්ඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගං.

අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා (විභ. 225), සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගං.

චත්තාරො ¶ සතිපට්ඨානා (විභ. 355) – ඉධ භික්ඛු අජ්ඣත්තං කායෙ කායානුපස්සී විහරති, බහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති, අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙ කායානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

අජ්ඣත්තං වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති, බහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති, අජ්ඣත්තබහිද්ධා වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

අජ්ඣත්තං චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති, බහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති, අජ්ඣත්තබහිද්ධා චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං.

අජ්ඣත්තං ¶ ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති, බහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති, අජ්ඣත්තබහිද්ධා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගං.

චත්තාරො සම්මප්පධානා (විභ. 390) – ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති.

උප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති.

අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති.

උප්පන්නානං ¶ කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා අසම්මොසාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා ඡන්දං ජනෙති වායමති වීරියං ආරභති චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහති. සම්මප්පධානවිභඞ්ගං.

චත්තාරො ඉද්ධිපාදා (විභ. 430) – ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, චිත්තසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති, වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගං.

සත්ත ¶ බොජ්ඣඞ්ගා (විභ. 466) – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො. බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගං.

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො (විභ. 486). සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි. මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගං.

ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරති (විභ. 508) ආචාරගොචරසම්පන්නො අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො සාතච්චං නෙපක්කං බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො.

සො ¶ අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොති, ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ සම්පජානකාරී හොති, සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ සම්පජානකාරී හොති, අසිතෙ පීතෙ ඛායිතෙ සායිතෙ සම්පජානකාරී හොති, උච්චාරපස්සාවකම්මෙ සම්පජානකාරී හොති, ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ භාසිතෙ තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී හොති.

සො ¶ විවිත්තං සෙනාසනං භජති අරඤ්ඤං රුක්ඛමූලං පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොසං විජනවාතං මනුස්සරාහස්සෙය්යකං පටිසල්ලානසාරුප්පං.

සො අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා, සො අභිජ්ඣං ලොකෙ පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා විහරති, අභිජ්ඣාය චිත්තං පරිසොධෙති, බ්යාපාදපදොසං පහාය අබ්යාපන්නචිත්තො විහරති සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී, බ්යාපාදපදොසා චිත්තං පරිසොධෙති, ථිනමිද්ධං පහාය විගතථිනමිද්ධො විහරති ආලොකසඤ්ඤී සතො සම්පජානො, ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙති, උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහාය අනුද්ධතො විහරති අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො, උද්ධච්චකුක්කුච්චා චිත්තං පරිසොධෙති, විචිකිච්ඡං පහාය තිණ්ණවිචිකිච්ඡො විහරති අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසු, විචිකිච්ඡාය චිත්තං පරිසොධෙති.

සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො උපක්කිලෙසෙ පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙ විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, පීතියා ච විරාගා උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො ච සම්පජානො සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති, යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති, තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානා පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමා අදුක්ඛමසුඛං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති.

සබ්බසො ¶ ¶ රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති, සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. ඣානවිභඞ්ගං.

චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො (විභ. 642) – ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති.

කරුණාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධිසබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං කරුණාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති.

මුදිතාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මුදිතාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති.

උපෙක්ඛාසහගතෙන ¶ චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති. අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගං.

පඤ්ච ¶ සික්ඛාපදානි (විභ. 703) – පාණාතිපාතා වෙරමණී සික්ඛාපදං, අදින්නාදානා වෙරමණී සික්ඛාපදං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා වෙරමණී සික්ඛාපදං, මුසාවාදා වෙරමණී සික්ඛාපදං, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා වෙරමණී සික්ඛාපදං. සික්ඛාපදවිභඞ්ගං.

චතස්සො පටිසම්භිදා (විභ. 718) – අත්ථපටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා නිරුත්තිපටිසම්භිදා පටිභානපටිසම්භිදා. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගං.

එකවිධෙන ඤාණවත්ථු (විභ. 751) – පඤ්ච විඤ්ඤාණා න හෙතූ, අහෙතුකා, හෙතුවිප්පයුත්තා, සප්පච්චයා, සඞ්ඛතා, අරූපා, ලොකියා, සාසවා, සංයොජනියා, ගන්ථනියා, ඔඝනියා, යොගනියා, නීවරණියා, පරාමට්ඨා, උපාදානියා, සංකිලෙසිකා, අබ්යාකතා, සාරම්මණා, අචෙතසිකා, විපාකා, උපාදිණ්ණුපාදානියා, අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, න සවිතක්කසවිචාරා, න අවිතක්කවිචාරමත්තා, අවිතක්කඅවිචාරා, න පීතිසහගතා, නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා, නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා, නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනො, නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා, පරිත්තා, කාමාවචරා, න ¶ රූපාවචරා, න අරූපාවචරා, පරියාපන්නා, නො අපරියාපන්නා, අනියතා, අනිය්යානිකා.

උප්පන්නවත්ථුකා, උප්පන්නාරම්මණා, පුරෙජාතවත්ථුකා, පුරෙජාතාරම්මණා, අජ්ඣත්තිකවත්ථුකා, බාහිරාරම්මණා, අසම්භින්නවත්ථුකා, අසම්භින්නාරම්මණා, නානාවත්ථුකා, නානාරම්මණා, න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්ති, න අසමන්නාහාරා උප්පජ්ජන්ති, න අමනසිකාරා උප්පජ්ජන්ති, න අබ්බොකිණ්ණා උප්පජ්ජන්ති, න අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජන්ති, න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සමනන්තරා උප්පජ්ජන්ති.

පඤ්ච විඤ්ඤාණා අනාභොගා, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති, අඤ්ඤත්ර ¶ අභිනිපාතමත්තා, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කායකම්මං න වචීකම්මං පට්ඨපෙති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න කායකම්මං න වචීකම්මං පට්ඨපෙති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කුසලාකුසලං ධම්මං සමාදියති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න කුසලාකුසලං ධම්මං සමාදියති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න සමාපජ්ජති න වුට්ඨාති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න සමාපජ්ජති න වුට්ඨාති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න චවති න උප්පජ්ජති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න චවති න උප්පජ්ජති, පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න සුපති න පටිබුජ්ඣති න සුපිනං පස්සති, පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපි න සුපති න පටිබුජ්ඣති න සුපිනං පස්සති, යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා. එවං එකවිධෙන ඤාණවත්ථු.

දුවිධෙන ¶ ඤාණවත්ථු – ලොකියා පඤ්ඤා, ලොකුත්තරා පඤ්ඤා. කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා පඤ්ඤා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා පඤ්ඤා. සාසවා පඤ්ඤා, අනාසවා පඤ්ඤා. ආසවවිප්පයුත්තා සාසවා පඤ්ඤා, ආසවවිප්පයුත්තා අනාසවා පඤ්ඤා. සංයොජනියා පඤ්ඤා, අසංයොජනියා පඤ්ඤා. සංයොජනවිප්පයුත්තා සංයොජනියා පඤ්ඤා, සංයොජනවිප්පයුත්තා අසංයොජනියා පඤ්ඤා. ගන්ථනියා පඤ්ඤා, අගන්ථනියා පඤ්ඤා. ගන්ථවිප්පයුත්තා ගන්ථනියා පඤ්ඤා, ගන්ථවිප්පයුත්තා අගන්ථනියා පඤ්ඤා.

ඔඝනියා පඤ්ඤා, අනොඝනියා පඤ්ඤා. ඔඝවිප්පයුත්තා ඔඝනියා පඤ්ඤා, ඔඝවිප්පයුත්තා අනොඝනියා පඤ්ඤා. යොගනියා පඤ්ඤා, අයොගනියා පඤ්ඤා. යොගවිප්පයුත්තා යොගනියා පඤ්ඤා, යොගවිප්පයුත්තා අයොගනියා පඤ්ඤා. නීවරණියා පඤ්ඤා, අනීවරණියා පඤ්ඤා. නීවරණවිප්පයුත්තා නීවරණියා පඤ්ඤා, නීවරණවිප්පයුත්තා අනීවරණියා පඤ්ඤා. පරාමට්ඨා පඤ්ඤා, අපරාමට්ඨා පඤ්ඤා. පරාමාසවිප්පයුත්තා පරාමට්ඨා පඤ්ඤා, පරාමාසවිප්පයුත්තා අපරාමට්ඨා පඤ්ඤා. උපාදිණ්ණා පඤ්ඤා, අනුපාදිණ්ණා පඤ්ඤා. උපාදානියා පඤ්ඤා, අනුපාදානියා පඤ්ඤා. උපාදානවිප්පයුත්තා උපාදානියා පඤ්ඤා, උපාදානවිප්පයුත්තා අනුපාදානියා පඤ්ඤා.

සංකිලෙසිකා පඤ්ඤා, අසංකිලෙසිකා පඤ්ඤා. කිලෙසවිප්පයුත්තා සංකිලෙසිකා පඤ්ඤා, කිලෙසවිප්පයුත්තා ¶ අසංකිලෙසිකා පඤ්ඤා. සවිතක්කා පඤ්ඤා, අවිතක්කා පඤ්ඤා. සවිචාරා පඤ්ඤා, අවිචාරා පඤ්ඤා. සප්පීතිකා පඤ්ඤා, අප්පීතිකා පඤ්ඤා. පීතිසහගතා පඤ්ඤා, න පීතිසහගතා පඤ්ඤා. සුඛසහගතා පඤ්ඤා, න සුඛසහගතා පඤ්ඤා. උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්ඤා, න උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්ඤා ¶ . කාමාවචරා පඤ්ඤා, න කාමාවචරා පඤ්ඤා. රූපාවචරා පඤ්ඤා, න රූපාවචරා පඤ්ඤා. අරූපාවචරා පඤ්ඤා, න අරූපාවචරා පඤ්ඤා. පරියාපන්නා පඤ්ඤා, අපරියාපන්නා පඤ්ඤා. නිය්යානිකා පඤ්ඤා, අනිය්යානිකා පඤ්ඤා. නියතා පඤ්ඤා, අනියතා පඤ්ඤා. සඋත්තරා පඤ්ඤා, අනුත්තරා පඤ්ඤා. අත්ථජාපිකා පඤ්ඤා, ජාපිතත්ථා පඤ්ඤා. එවං දුවිධෙන ඤාණවත්ථු.

තිවිධෙන ඤාණවත්ථු – චින්තාමයා පඤ්ඤා, සුතමයා පඤ්ඤා, භාවනාමයා පඤ්ඤා. දානමයා පඤ්ඤා, සීලමයා පඤ්ඤා, භාවනාමයා පඤ්ඤා. අධිසීලෙ පඤ්ඤා, අධිචිත්තෙ පඤ්ඤා, අධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤා. ආයකොසල්ලං, අපායකොසල්ලං, උපායකොසල්ලං.

විපාකා පඤ්ඤා, විපාකධම්මධම්මා පඤ්ඤා, නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා පඤ්ඤා. උපාදිණ්ණුපාදානියා පඤ්ඤා, අනුපාදිණ්ණුපාදානියා පඤ්ඤා, අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා පඤ්ඤා. සවිතක්කසවිචාරා පඤ්ඤා, අවිතක්කවිචාරමත්තා පඤ්ඤා, අවිතක්කඅවිචාරා පඤ්ඤා. පීතිසහගතා පඤ්ඤා, සුඛසහගතා පඤ්ඤා, උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්ඤා. ආචයගාමිනී පඤ්ඤා, අපචයගාමිනී පඤ්ඤා, නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී පඤ්ඤා. සෙක්ඛා පඤ්ඤා, අසෙක්ඛා පඤ්ඤා, නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා පඤ්ඤා. පරිත්තා පඤ්ඤා, මහග්ගතා පඤ්ඤා, අප්පමාණා පඤ්ඤා. පරිත්තාරම්මණා පඤ්ඤා, මහග්ගතාරම්මණා පඤ්ඤා, අප්පමාණාරම්මණා පඤ්ඤා. මග්ගාරම්මණා පඤ්ඤා, මග්ගහෙතුකා පඤ්ඤා, මග්ගාධිපතිනී පඤ්ඤා. උප්පන්නා පඤ්ඤා, අනුප්පන්නා පඤ්ඤා, උප්පාදිනී පඤ්ඤා. අතීතා පඤ්ඤා, අනාගතා පඤ්ඤා, පච්චුප්පන්නා පඤ්ඤා. අතීතාරම්මණා පඤ්ඤා, අනාගතාරම්මණා පඤ්ඤා, පච්චුප්පන්නාරම්මණා පඤ්ඤා. අජ්ඣත්තා පඤ්ඤා, බහිද්ධා පඤ්ඤා, අජ්ඣත්තබහිද්ධා පඤ්ඤා. අජ්ඣත්තාරම්මණා පඤ්ඤා, බහිද්ධාරම්මණා පඤ්ඤා, අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා පඤ්ඤා.

සවිතක්කසවිචාරා ¶ පඤ්ඤා අත්ථි විපාකා, අත්ථි විපාකධම්මධම්මා, අත්ථි නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. අත්ථි උපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා ¶ . අත්ථි පීතිසහගතා, අත්ථි සුඛසහගතා, අත්ථි උපෙක්ඛාසහගතා. අත්ථි ආචයගාමිනී, අත්ථි අපචයගාමිනී, අත්ථි නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී. අත්ථි සෙක්ඛා, අත්ථි අසෙක්ඛා, අත්ථි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. අත්ථි පරිත්තා, අත්ථි මහග්ගතා, අත්ථි අප්පමාණා. අත්ථි පරිත්තාරම්මණා, අත්ථි මහග්ගතාරම්මණා, අත්ථි අප්පමාණාරම්මණා. අත්ථි මග්ගාරම්මණා, අත්ථි මග්ගහෙතුකා, අත්ථි මග්ගාධිපතිනී. අත්ථි උප්පන්නා, අත්ථි අනුප්පන්නා, අත්ථි උප්පාදිනී. අත්ථි අතීතා, අත්ථි අනාගතා, අත්ථි පච්චුප්පන්නා. අත්ථි අතීතාරම්මණා, අත්ථි අනාගතාරම්මණා, අත්ථි පච්චුප්පන්නාරම්මණා. අත්ථි අජ්ඣත්තා, අත්ථි බහිද්ධා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධා. අත්ථි අජ්ඣත්තාරම්මණා, අත්ථි බහිද්ධාරම්මණා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා.

අවිතක්කවිචාරමත්තා පඤ්ඤා අත්ථි විපාකා, අත්ථි විපාකධම්මධම්මා, අත්ථි නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. අත්ථි උපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා. අත්ථි ආචයගාමිනී, අත්ථි අපචයගාමිනී, අත්ථි නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී. අත්ථි සෙක්ඛා, අත්ථි අසෙක්ඛා, අත්ථි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. අත්ථි උප්පන්නා, අත්ථි අනුප්පන්නා, අත්ථි උප්පාදිනී. අත්ථි අතීතා, අත්ථි අනාගතා, අත්ථි පච්චුප්පන්නා. අත්ථි අජ්ඣත්තා, අත්ථි බහිද්ධා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධා.

අවිතක්කඅවිචාරා පඤ්ඤා අත්ථි විපාකා, අත්ථි විපාකධම්මධම්මා, අත්ථි නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. අත්ථි උපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා. අත්ථි පීතිසහගතා, අත්ථි සුඛසහගතා, අත්ථි ¶ උපෙක්ඛාසහගතා. අත්ථි ආචයගාමිනී, අත්ථි අපචයගාමිනී, අත්ථි නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී. අත්ථි සෙක්ඛා, අත්ථි අසෙක්ඛා, අත්ථි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. අත්ථි පරිත්තාරම්මණා, අත්ථි මහග්ගතාරම්මණා, අත්ථි අප්පමාණාරම්මණා. අත්ථි මග්ගාරම්මණා, අත්ථි මග්ගහෙතුකා, අත්ථි මග්ගාධිපතිනී. අත්ථි උප්පන්නා, අත්ථි අනුප්පන්නා, අත්ථි උප්පාදිනී. අත්ථි අතීතා, අත්ථි අනාගතා, අත්ථි පච්චුප්පන්නා. අත්ථි අතීතාරම්මණා, අත්ථි අනාගතාරම්මණා, අත්ථි පච්චුප්පන්නාරම්මණා. අත්ථි අජ්ඣත්තා, අත්ථි බහිද්ධා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධා. අත්ථි අජ්ඣත්තාරම්මණා, අත්ථි බහිද්ධාරම්මණා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා.

පීතිසහගතා පඤ්ඤා, සුඛසහගතා පඤ්ඤා අත්ථි විපාකා, අත්ථි විපාකධම්මධම්මා, අත්ථි නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා ¶ . අත්ථි උපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා. අත්ථි සවිතක්කසවිචාරා, අත්ථි අවිතක්කවිචාරමත්තා, අත්ථි අවිතක්කඅවිචාරා. අත්ථි ආචයගාමිනී, අත්ථි අපචයගාමිනී, අත්ථි නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී. අත්ථි සෙක්ඛා, අත්ථි අසෙක්ඛා, අත්ථි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. අත්ථි පරිත්තා, අත්ථි මහග්ගතා, අත්ථි අප්පමාණා. අත්ථි පරිත්තාරම්මණා, අත්ථි මහග්ගතාරම්මණා, අත්ථි අප්පමාණාරම්මණා. අත්ථි මග්ගාරම්මණා, අත්ථි මග්ගහෙතුකා, අත්ථි මග්ගාධිපතිනී. අත්ථි උප්පන්නා, අත්ථි අනුප්පන්නා, අත්ථි උප්පාදිනී. අත්ථි අතීතා, අත්ථි අනාගතා, අත්ථි පච්චුප්පන්නා. අත්ථි අතීතාරම්මණා, අත්ථි අනාගතාරම්මණා, අත්ථි පච්චුප්පන්නාරම්මණා. අත්ථි අජ්ඣත්තා, අත්ථි බහිද්ධා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධා. අත්ථි අජ්ඣත්තාරම්මණා, අත්ථි බහිද්ධාරම්මණා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා.

උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්ඤා අත්ථි විපාකා, අත්ථි විපාකධම්මධම්මා, අත්ථි නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා. අත්ථි උපාදිණ්ණුපාදානියා ¶ , අත්ථි අනුපාදිණ්ණුපාදානියා, අත්ථි අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියා. අත්ථි ආචයගාමිනී, අත්ථි අපචයගාමිනී, අත්ථි නෙවාචයගාමිනාපචයගාමිනී. අත්ථි සෙක්ඛා, අත්ථි අසෙක්ඛා, අත්ථි නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛා. අත්ථි පරිත්තා, අත්ථි මහග්ගතා, අත්ථි අප්පමාණා. අත්ථි පරිත්තාරම්මණා, අත්ථි මහග්ගතාරම්මණා, අත්ථි අප්පමාණාරම්මණා. අත්ථි මග්ගාරම්මණා, අත්ථි මග්ගහෙතුකා, අත්ථි මග්ගාධිපතිනී. අත්ථි උප්පන්නා, අත්ථි අනුප්පන්නා, අත්ථි උප්පාදිනී. අත්ථි අතීතා, අත්ථි අනාගතා, අත්ථි පච්චුප්පන්නා. අත්ථි අතීතාරම්මණා, අත්ථි අනාගතාරම්මණා, අත්ථි පච්චුප්පන්නාරම්මණා. අත්ථි අජ්ඣත්තා, අත්ථි බහිද්ධා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධා. අත්ථි අජ්ඣත්තාරම්මණා, අත්ථි බහිද්ධාරම්මණා, අත්ථි අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. එවං තිවිධෙන ඤාණවත්ථු.

චතුබ්බිධෙන ඤාණවත්ථු – කම්මස්සකතඤාණං, සච්චානුලොමිකං ඤාණං, මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං, ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණං. දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. කාමාවචරා පඤ්ඤා, රූපාවචරා පඤ්ඤා, අරූපාවචරා පඤ්ඤා, අපරියාපන්නා පඤ්ඤා. ධම්මෙ ඤාණං, අන්වයෙ ඤාණං, පරිච්චෙ ඤාණං, සම්මුති ඤාණං. අත්ථි පඤ්ඤා ආචයාය, නො අපචයාය, අත්ථි පඤ්ඤා අපචයාය, නො ආචයාය, අත්ථි පඤ්ඤා ආචයාය චෙව, අපචයාය ච, අත්ථි පඤ්ඤා නෙවාචයාය, නො අපචයාය. අත්ථි පඤ්ඤා නිබ්බිදාය, නො පටිවෙධාය, අත්ථි පඤ්ඤා පටිවෙධාය, නො නිබ්බිදාය ¶ , අත්ථි පඤ්ඤා නිබ්බිදාය චෙව, පටිවෙධාය ච, අත්ථි පඤ්ඤා නෙව නිබ්බිදාය, නො පටිවෙධාය. හානභාගිනී පඤ්ඤා, ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා, විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා, නිබ්බෙධභාගිනී පඤ්ඤා.

චතස්සො ¶ පටිසම්භිදා. චතස්සො පටිපදා. චත්තාරි ආරම්මණානි. ජරාමරණෙ ඤාණං, ජරාමරණසමුදයෙ ඤාණං, ජරාමරණනිරොධෙ ඤාණං, ජරාමරණනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. ජාතියා ඤාණං…පෙ… භවෙ ඤාණං…පෙ… උපාදානෙ ඤාණං…පෙ… තණ්හාය ඤාණං…පෙ… වෙදනාය ඤාණං…පෙ… ඵස්සෙ ඤාණං…පෙ… සළායතනෙ ඤාණං…පෙ… නාමරූපෙ ඤාණං…පෙ… විඤ්ඤාණෙ ඤාණං…පෙ… සඞ්ඛාරෙසු ඤාණං, සඞ්ඛාරසමුදයෙ ඤාණං, සඞ්ඛාරනිරොධෙ ඤාණං, සඞ්ඛාරනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං. එවං චතුබ්බිධෙන ඤාණවත්ථු.

පඤ්චවිධෙන ඤාණවත්ථු – පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි. එවං පඤ්චවිධෙන ඤාණවත්ථු.

ඡබ්බිධෙන ඤාණවත්ථු – ඡසු අභිඤ්ඤාසු පඤ්ඤා. එවං ඡබ්බිධෙන ඤාණවත්ථු.

සත්තවිධෙන ඤාණවත්ථු – සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි. එවං සත්තවිධෙන ඤාණවත්ථු.

අට්ඨවිධෙන ඤාණවත්ථු – චතූසු මග්ගෙසු, චතූසු ඵලෙසු පඤ්ඤා. එවං අට්ඨවිධෙන ඤාණවත්ථු.

නවවිධෙන ඤාණවත්ථු – නවසු අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීසු පඤ්ඤා. එවං නවවිධෙන ඤාණවත්ථු.

දසවිධෙන ඤාණවත්ථු – දස තථාගතස්ස තථාගතබලානි, යෙහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. කතමානි දස? ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං ¶ හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ¶ ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාති. යම්පි තථාගතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො පරසත්තානං ¶ පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං පජානාති ¶ , ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො සත්තානං චුතූපපාතං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො සත්තානං චුතූපපාතං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

පුන චපරං තථාගතො ආසවානං ඛයං යථාභූතං පජානාති, යම්පි තථාගතො ආසවානං ඛයං යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි තථාගතස්ස තථාගතබලං හොති. යං බලං ආගම්ම තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති.

ඉමානි ¶ දස තථාගතස්ස තථාගතබලානි. යෙහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති. එවං දසවිධෙන ඤාණවත්ථු.

ජාතිමදො (විභ. 832), ගොත්තමදො, ආරොග්යමදො, යොබ්බනමදො, ජීවිතමදො, ලාභමදො, සක්කාරමදො, ගරුකාරමදො, පුරෙක්ඛාරමදො, පරිවාරමදො, භොගමදො, වණ්ණමදො, සුතමදො ¶ , පටිභානමදො, රත්තඤ්ඤුමදො, පිණ්ඩපාතිකමදො, අනවඤ්ඤාතමදො, ඉරියාපථමදො, ඉද්ධිමදො, යසමදො, සීලමදො, ඣානමදො, සිප්පමදො, ආරොහමදො, පරිණාහමදො, සණ්ඨානමදො, පාරිපූරිමදො, මදො, පමාදො, ථම්භො, සාරම්භො, අත්රිච්ඡතා, මහිච්ඡතා, පාපිච්ඡතා, සිඞ්ගං, තින්තිණං, චාපල්යං, අසභාගවුත්ති, අරති, තන්දී, විජම්භිතා, භත්තසම්මදො, චෙතසො ච ලීනත්තං, කුහනා, ලපනා, නෙමිත්තිකතා, නිප්පෙසිකතා, ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතා, ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො. සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, සෙය්යස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, සෙය්යස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, සදිසස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ¶ ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, හීනස්ස ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානො, මානො, අතිමානො, මානාතිමානො, ඔමානො, අධිමානො, අස්මිමානො, මිච්ඡාමානො, ඤාතිවිතක්කො, ජනපදවිතක්කො, අමරවිතක්කො, පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තො විතක්කො, ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තො විතක්කො, අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තො විතක්කො (විභ. 832). එකකං.

කොධො ච උපනාහො ච, මක්ඛො ච පළාසො ච, ඉස්සා ච මච්ඡරියඤ්ච, මායා ච සාඨෙය්යඤ්ච, අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච, භවදිට්ඨි ච විභවදිට්ඨි ච, සස්සතදිට්ඨි ච උච්ඡෙදදිට්ඨි ච, අන්තවාදිට්ඨි ච අනන්තවාදිට්ඨි ච, පුබ්බන්තානුදිට්ඨි ච අපරන්තානුදිට්ඨි ච, අහිරිකඤ්ච අනොත්තප්පඤ්ච, දොවචස්සතා ච පාපමිත්තතා ච, අනජ්ජවො ච අමද්දවො ච, අක්ඛන්ති ච අසොරච්චඤ්ච, අසාඛල්යඤ්ච අප්පටිසන්ථාරො ච, ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා ච භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා ච, මුට්ඨස්සච්චඤ්ච අසම්පජඤ්ඤඤ්ච, සීලවිපත්ති ච දිට්ඨිවිපත්ති ච, අජ්ඣත්තසංයොජනඤ්ච බහිද්ධාසංයොජනඤ්ච. දුකං.

තීණි අකුසලමූලානි, තයො අකුසලවිතක්කා, තිස්සො අකුසලසඤ්ඤා, තිස්සො අකුසලධාතුයො, තීණි දුච්චරිතානි, තයො ආසවා, තීණි සංයොජනානි, තිස්සො තණ්හා, අපරාපි තිස්සො තණ්හා, අපරාපි තිස්සො තණ්හා, තිස්සො එසනා, තිස්සො විධා, තීණි භයානි ¶ , තීණි තමානි, තීණි තිත්ථායතනානි, තයො කිඤ්චනා, තීණි අඞ්ගණානි, තීණි මලානි, තීණි විසමානි, අපරානිපි තීණි විසමානි, තයො අග්ගී, තයො කසාවා, අපරෙපි තයො කසාවා.

අස්සාදදිට්ඨි ¶ අත්තානුදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි, අරති විහෙසා අධම්මචරියා, දොවචස්සතා පාපමිත්තතා නානත්තසඤ්ඤා, උද්ධච්චං කොසජ්ජං පමාදො, අසන්තුට්ඨිතා අසම්පජඤ්ඤතා මහිච්ඡතා, අහිරිකං අනොත්තප්පං පමාදො, අනාදරියං දොවචස්සතා පාපමිත්තතා, අස්සද්ධියං අවදඤ්ඤුතා කොසජ්ජං, උද්ධච්චං අසංවරො දුස්සීල්යං, අරියානං අදස්සනකම්යතා සද්ධම්මං අසොතුකම්යතා උපාරම්භචිත්තතා, මුට්ඨස්සච්චං අසම්පජඤ්ඤං චෙතසො වික්ඛෙපො, අයොනිසො මනසිකාරො කුම්මග්ගසෙවනා චෙතසො ච ලීනත්තං. තිකං.

චත්තාරො ආසවා, චත්තාරො ගන්ථා, චත්තාරො ඔඝා, චත්තාරො යොගා, චත්තාරි උපාදානානි, චත්තාරො තණ්හුප්පාදා, චත්තාරි අගතිගමනානි, චත්තාරො විපරියාසා, චත්තාරො අනරියවොහාරා, අපරෙපි චත්තාරො අනරියවොහාරා, චත්තාරි දුච්චරිතානි, අපරාපි චත්තාරි දුච්චරිතානි, චත්තාරි භයානි, (අපරානිපි චත්තාරි භයානි,) චතස්සො දිට්ඨියො. චතුක්කං.

පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි, පඤ්චුද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි, පඤ්ච මච්ඡරියානි, පඤ්ච සඞ්ගා, පඤ්ච සල්ලා, පඤ්ච චෙතොඛිලා, පඤ්ච චෙතසොවිනිබන්ධා, පඤ්ච නීවරණානි, පඤ්ච කම්මානි ආනන්තරිකානි, පඤ්ච දිට්ඨියො, පඤ්ච වෙරා, පඤ්ච බ්යසනා, පඤ්ච අක්ඛන්තියා ආදීනවා, පඤ්ච භයානි, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා. පඤ්චකං.

ඡ විවාදමූලානි, ඡ ඡන්දරාගා ධම්මා, ඡ විරොධවත්ථූනි, ඡ තණ්හාකායා, ඡ අගාරවා, ඡ පරිහානියා ධම්මා, අපරෙපි ¶ ඡ පරිහානියා ධම්මා, ඡ සොමනස්සුපවිචාරා, ඡ ¶ දොමනස්සුපවිචාරා, ඡ උපෙක්ඛුපවිචාරා, ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානි, ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානි, ඡ ගෙහසිතා උපෙක්ඛා, ඡ දිට්ඨියො. ඡක්කං.

සත්ත අනුසයා, සත්ත සංයොජනානි, සත්ත පරියුට්ඨානානි, සත්ත අසද්ධම්මා, සත්ත දුච්චරිතානි, සත්ත මානා, සත්ත දිට්ඨියො. සත්තකං.

අට්ඨ කිලෙසවත්ථූනි, අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි, අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු චිත්තස්ස පටිඝාතො, අට්ඨ අනරියවොහාරා, අට්ඨ මිච්ඡත්තා, අට්ඨ පුරිසදොසා, අට්ඨ අසඤ්ඤිවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිවාදා. අට්ඨකං.

නව ආඝාතවත්ථූනි, නව පුරිසමලානි, නවවිධා මානා, නව තණ්හාමූලකා ධම්මා, නව ඉඤ්ජිතානි, නව මඤ්ඤිතානි, නව ඵන්දිතානි, නව පපඤ්චිතානි, නව සඞ්ඛතානි. නවකං.

දස කිලෙසවත්ථූනි, දස ආඝාතවත්ථූනි, දස අකුසලකම්මපථා, දස සංයොජනානි, දස මිච්ඡත්තා, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි. දසකං.

අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය, අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි බාහිරස්ස උපාදාය, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤුහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති ¶ , ඉති අතීතානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, අනාගතානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤුහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා අට්ඨ තණ්හාවිචරිතසතං හොති, යානි ච ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලෙ වෙය්යාකරණෙ වුත්තානි භගවතා.

කති ¶ ඛන්ධා, කති ආයතනානි, කති ධාතුයො, කති සච්චානි, කති ඉන්ද්රියානි, කති හෙතූ, කති ආහාරා, කති ඵස්සා, කති වෙදනා, කති සඤ්ඤා, කති චෙතනා, කති චිත්තානි (විභ. 978)?

පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, නව හෙතූ, චත්තාරො ආහාරා, සත්ත ඵස්සා, සත්ත වෙදනා, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත චෙතනා, සත්ත චිත්තානි (විභ. 978).

සඞ්ගහො අසඞ්ගහො (ධාතු. 1). සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං. අසඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං. සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං. අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං. සම්පයොගො විප්පයොගො. සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තං. විප්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං. සම්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං. විප්පයුත්තෙන ¶ විප්පයුත්තං. සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං. සම්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතං. අසඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං. විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතං.

පඤ්චක්ඛන්ධා. ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ධාතුයො. චත්තාරි සච්චානි. බාවීසතින්ද්රියානි. පටිච්චසමුප්පාදො. චත්තාරො සතිපට්ඨානා. චත්තාරො සම්මප්පධානා. චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ¶ . චත්තාරි ඣානානි. චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. පඤ්චින්ද්රියානි. පඤ්ච බලානි. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තං අධිමොක්ඛො මනසිකාරො.

තීහි සඞ්ගහො. තීහි අසඞ්ගහො. චතූහි සම්පයොගො. චතූහි විප්පයොගො.

සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකාති.

ඡ පඤ්ඤත්තියො (පු. ප. මාතිකා 1) – ඛන්ධපඤ්ඤත්ති ආයතනපඤ්ඤත්ති ධාතුපඤ්ඤත්ති සච්චපඤ්ඤත්ති ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්ති පුග්ගලපඤ්ඤත්තීති.

පුග්ගලපඤ්ඤත්තිමාතිකා නිට්ඨිතා.

සුද්ධසච්චිකට්ඨඅනුලොමපච්චනීකං

පුග්ගලො ¶ ¶ උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති (කථා. 1), ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි ¶ පටිකම්මං – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං ¶ තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

ත්වං චෙ පන මඤ්ඤසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති. තෙන තව තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තං හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ, අථ තං නිග්ගණ්හාම, සුනිග්ගහිතො ච හොසි –

හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො ¶ චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡා.

එසෙ ¶ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙ හෙවමෙවං තත්ථ දක්ඛ, ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, නො ච මයං තයා තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තා හෙවං නිග්ගහෙතබ්බා, අථ මං නිග්ගණ්හාසි, දුන්නිග්ගහිතා ච හොම –

හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, ඉදං තෙ මිච්ඡා.

න ¶ හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ, තෙන හි යං නිග්ගණ්හාසි – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

සුද්ධසච්චිකට්ඨපච්චනීකානුලොමං

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො ¶ පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි ¶ පටිකම්මං – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

ත්වං ¶ චෙ පන මඤ්ඤසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති. තෙන තව තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තං හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ, අථ තං නිග්ගණ්හාම, සුනිග්ගහිතො ච හොසි –

එසෙ ¶ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙ හෙවමෙවං තත්ථ දක්ඛ, ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, නො ච මයං තයා තත්ථ හෙතාය පටිඤ්ඤාය හෙවං පටිජානන්තා හෙවං නිග්ගහෙතබ්බා, අථ මං නිග්ගණ්හාසි, දුන්නිග්ගහිතා ච හොම –

හඤ්චි ¶ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ, තෙන හි යං නිග්ගණ්හාසි – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො, තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

ඔකාසසච්චිකට්ඨඅනුලොමපච්චනීකං

පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

පුග්ගලො ¶ උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි ¶ නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

අවයවසච්චිකට්ඨඅනුලොමපච්චනීකං

පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති? මිච්ඡා.

නො ¶ චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

ඔකාසසච්චිකට්ඨපච්චනීකානුලොමං

පුග්ගලො ¶ නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

පුග්ගලො ¶ නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො ¶ චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

අවයවසච්චිකට්ඨපච්චනීකානුලොමං

පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? ආමන්තා. සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති? න හෙවං වත්තබ්බෙ.

ආජානාහි නිග්ගහං – හඤ්චි පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා.

නො ¶ චෙ පන වත්තබ්බෙ ‘‘සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති, නො ච වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති. යං තත්ථ වදෙසි ‘‘වත්තබ්බෙ ඛො ‘පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙන’, නො ච වත්තබ්බෙ ‘සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’’ති, මිච්ඡා…පෙ….

යෙ ¶ කෙචි කුසලා ධම්මා (යම. 1.මූලයමක.1 ආදයො), සබ්බෙ තෙ කුසලමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන එකමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන එකමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ ¶ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන එකමූලමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන එකමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන එකමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන එකමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ ¶ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන එකමූලමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන එකමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි කුසලමූලෙන එකමූලමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා. යෙ වා පන කුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා කුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ ¶ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන එකමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන එකමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලමූලෙන එකමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන එකමූලමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන එකමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ ¶ කෙචි අකුසලමූලෙන එකමූලමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන එකමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන එකමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලමූලෙන එකමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ ¶ කෙචි අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන එකමූලමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන එකමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අකුසලමූලෙන එකමූලමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා. යෙ වා පන අකුසලමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අකුසලා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ ¶ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන එකමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන එකමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතමූලෙන එකමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ ¶ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන එකමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන එකමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතමූලෙන එකමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ ¶ කෙචි අබ්යාකතා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි අබ්යාකතමූලෙන එකමූලමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා. යෙ වා පන අබ්යාකතමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අබ්යාකතා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලා. යෙ වා පන නාමමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන එකමූලා. යෙ වා පන නාමමූලෙන එකමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ ¶ කෙචි නාමමූලෙන එකමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා. යෙ වා පන නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලමූලා. යෙ වා පන නාමමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන එකමූලමූලා. යෙ වා පන නාමමූලෙන එකමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමමූලෙන එකමූලමූලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා. යෙ වා පන නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ ¶ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන එකමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලෙන එකමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමමූලෙන එකමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි නාමා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන එකමූලමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලෙන එකමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ ¶ කෙචි නාමමූලෙන එකමූලමූලකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා. යෙ වා පන නාමමූලෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමූලමූලකා, සබ්බෙ තෙ ධම්මා නාමා.

යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ කුසලහෙතූ…පෙ… කුසලනිදානා…පෙ… කුසලසම්භවා…පෙ… කුසලප්පභවා…පෙ… කුසලසමුට්ඨානා…පෙ… කුසලාහාරා…පෙ… කුසලාරම්මණා…පෙ… කුසලපච්චයා…පෙ… කුසලසමුදයා…පෙ….

මූලං හෙතු නිදානඤ්ච, සම්භවො පභවෙන ච;

සමුට්ඨානාහාරාරම්මණා, පච්චයො සමුදයෙන චාති.

පඤ්චක්ඛන්ධා (යම. 1.ඛන්ධයමක.1 ආදයො) – රූපක්ඛන්ධො වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

රූපං ¶ රූපක්ඛන්ධො, රූපක්ඛන්ධො රූපං.

වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, වෙදනාක්ඛන්ධො වෙදනා.

සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඤ්ඤා.

සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරා.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණං.

න ¶ රූපං න රූපක්ඛන්ධො, න රූපක්ඛන්ධො න රූපං.

න වෙදනා න වෙදනාක්ඛන්ධො, න වෙදනාක්ඛන්ධො න වෙදනා.

න සඤ්ඤා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො න සඤ්ඤා.

න සඞ්ඛාරා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො න සඞ්ඛාරා.

න විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො න විඤ්ඤාණං.

රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො.

රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

රූපං රූපක්ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො.

වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

සඤ්ඤා ¶ සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො.

සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො.

සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

සඞ්ඛාරා ¶ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො.

සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො.

සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, ඛන්ධා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

න රූපං න රූපක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො.

න රූපං න රූපක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

න රූපං න රූපක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

න රූපං න රූපක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

න වෙදනා න වෙදනාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො.

න වෙදනා න වෙදනාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

න වෙදනා න වෙදනාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

න වෙදනා න වෙදනාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

න සඤ්ඤා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො.

න සඤ්ඤා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො.

න සඤ්ඤා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

න සඤ්ඤා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

න ¶ ¶ සඞ්ඛාරා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො.

න සඞ්ඛාරා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො.

න සඞ්ඛාරා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

න සඞ්ඛාරා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො.

න විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපක්ඛන්ධො.

න විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනාක්ඛන්ධො.

න විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤාක්ඛන්ධො.

න විඤ්ඤාණං න විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො.

විඤ්ඤාණං ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණං.

න වෙදනා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා.

න සඤ්ඤා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤා.

න සඞ්ඛාරා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරා.

න විඤ්ඤාණං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණං.

සඞ්ඛාරා ඛන්ධො, ඛන්ධා විඤ්ඤාණං.

විඤ්ඤාණං ඛන්ධො, ඛන්ධා සඞ්ඛාරා.

න ¶ රූපං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා.

න රූපං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරා.

න රූපං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණං.

න වෙදනා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤා.

න වෙදනා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරා.

න වෙදනා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණං.

න ¶ සඤ්ඤා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපං.

න සඤ්ඤා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා.

න සඤ්ඤා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරා.

න සඤ්ඤා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණං.

න සඞ්ඛාරා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපං.

න සඞ්ඛාරා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා.

න සඞ්ඛාරා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤා.

න සඞ්ඛාරා න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න විඤ්ඤාණං.

න විඤ්ඤාණං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න රූපං.

න විඤ්ඤාණං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න වෙදනා.

න විඤ්ඤාණං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඤ්ඤා.

න විඤ්ඤාණං න ඛන්ධො, න ඛන්ධා න සඞ්ඛාරා.

ද්වාදසායතනානි ¶ (යම. 1.ආයතනයමක.1 ආදයො) – චක්ඛායතනං සොතායතනං ඝානායතනං ජිව්හායතනං කායායතනං රූපායතනං සද්දායතනං ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මනායතනං ධම්මායතනං.

චක්ඛු චක්ඛායතනං, චක්ඛායතනං චක්ඛු.

ජිව්හා ¶ ජිව්හායතනං, ජිව්හායතනං ජිව්හා.

සද්දො සද්දායතනං, සද්දායතනං සද්දො.

ගන්ධො ගන්ධායතනං, ගන්ධායතනං ගන්ධො.

ඵොට්ඨබ්බො ඵොට්ඨබ්බායතනං, ඵොට්ඨබ්බායතනං ඵොට්ඨබ්බො.

ධම්මො ධම්මායතනං, ධම්මායතනං ධම්මො.

න ¶ චක්ඛු න චක්ඛායතනං, න චක්ඛායතනං න චක්ඛු.

න සොතං න සොතායතනං, න සොතායතනං න සොතං.

න ඝානං න ඝානායතනං, න ඝානායතනං න ඝානං.

න ජිව්හා න ජිව්හායතනං, න ජිව්හායතනං න ජිව්හා.

න කායො න කායායතනං, න කායායතනං න කායො.

න රූපං න රූපායතනං, න රූපායතනං න රූපං.

න සද්දො න සද්දායතනං, න සද්දායතනං න සද්දො.

න ගන්ධො න ගන්ධායතනං, න ගන්ධායතනං න ගන්ධො.

න රසො න රසායතනං, න රසායතනං න රසො.

න ඵොට්ඨබ්බො න ඵොට්ඨබ්බායතනං, න ඵොට්ඨබ්බායතනං න ඵොට්ඨබ්බො.

න මනො න මනායතනං, න මනායතනං න මනො.

න ධම්මො න ධම්මායතනං, න ධම්මායතනං න ධම්මො.

චක්ඛු ¶ චක්ඛායතනං, ආයතනා සොතායතනං.

චක්ඛු චක්ඛායතනං, ආයතනා ඝානායතනං.

චක්ඛු චක්ඛායතනං, ආයතනා ජිව්හායතනං…පෙ….

චක්ඛු චක්ඛායතනං, ආයතනා ධම්මායතනං.

සොතං සොතායතනං, ආයතනා චක්ඛායතනං.

සොතං සොතායතනං, ආයතනා ඝානායතනං…පෙ….

සොතං සොතායතනං, ආයතනා ධම්මායතනං.

ඝානං ¶ ඝානායතනං, ආයතනා චක්ඛායතනං…පෙ….

ඝානං ඝානායතනං, ආයතනා ධම්මායතනං…පෙ….

ධම්මො ධම්මායතනං, ආයතනා චක්ඛායතනං.

ධම්මො ධම්මායතනං, ආයතනා සොතායතනං…පෙ….

ධම්මො ධම්මායතනං, ආයතනා මනායතනං. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

න චක්ඛු න චක්ඛායතනං, නායතනා න සොතායතනං.

න චක්ඛු න චක්ඛායතනං, නායතනා න ඝානායතනං…පෙ….

න චක්ඛු න චක්ඛායතනං, නායතනා න ධම්මායතනං.

න සොතං න සොතායතනං, නායතනා න චක්ඛායතනං…පෙ….

න සොතං න සොතායතනං, නායතනා න ධම්මායතනං.

න ඝානං න ඝානායතනං, නායතනා න චක්ඛායතනං…පෙ….

න ඝානං න ඝානායතනං, නායතනා න ධම්මායතනං…පෙ….

න ධම්මො න ධම්මායතනං, නායතනා න චක්ඛායතනං.

න ධම්මො න ධම්මායතනං, නායතනා න සොතායතනං…පෙ….

න ධම්මො න ධම්මායතනං, නායතනා න මනායතනං. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

ඵොට්ඨබ්බො ආයතනං, ආයතනා ඵොට්ඨබ්බො.

න ජිව්හා නායතනං, නායතනා න ජිව්හා.

න ¶ ඵොට්ඨබ්බො නායතනං, නායතනා න ඵොට්ඨබ්බො.

ධම්මො ආයතනං, ආයතනා මනො. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

න චක්ඛු නායතනං, නායතනා න සොතං…පෙ….

න සොතං නායතනං, නායතනා න චක්ඛු…පෙ….

න ¶ ඝානං නායතනං, නායතනා න චක්ඛු…පෙ….

න ඝානං නායතනං, නායතනා න ධම්මො…පෙ….

න ධම්මො නායතනං, නායතනා න සොතං…පෙ….

න ධම්මො නායතනං, නායතනා න මනො. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

අට්ඨාරස ¶ ධාතුයො (යම. 1.ධාතුරමක.1 ආදයො) – චක්ඛුධාතු සොතධාතු ඝානධාතු ජිව්හාධාතු කායධාතු රූපධාතු සද්දධාතු ගන්ධධාතු රසධාතු ඵොට්ඨබ්බධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු සොතවිඤ්ඤාණධාතු ඝානවිඤ්ඤාණධාතු ජිව්හාවිඤ්ඤාණධාතු කායවිඤ්ඤාණධාතු මනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණධාතු ධම්මධාතු.

චක්ඛු චක්ඛුධාතු, චක්ඛුධාතු චක්ඛු.

සොතං සොතධාතු, සොතධාතු සොතං…පෙ….

චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ….

මනොවිඤ්ඤාණං ¶ මනොවිඤ්ඤාණධාතු, මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනොවිඤ්ඤාණං.

ධම්මො ධම්මධාතු, ධම්මධාතු ධම්මො.

න චක්ඛු න චක්ඛුධාතු, න චක්ඛුධාතු න චක්ඛු.

න සොතං න සොතධාතු, න සොතධාතු න සොතං…පෙ….

න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ….

න මනො න මනොධාතු, න මනොධාතු න මනො.

න ¶ මනොවිඤ්ඤාණං න මනොවිඤ්ඤාණධාතු, න මනොවිඤ්ඤාණධාතු න මනොවිඤ්ඤාණං.

න ධම්මො න ධම්මධාතු, න ධම්මධාතු න ධම්මො.

චක්ඛු චක්ඛුධාතු, ධාතූ සොතධාතු…පෙ….

චක්ඛු චක්ඛුධාතු, ධාතූ ධම්මධාතු. (යථා ආයතනයමකෙ චක්කං බන්ධිතං, එවමිධ චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

න චක්ඛු න චක්ඛුධාතු, න ධාතූ න සොතධාතු.

න චක්ඛු න චක්ඛුධාතු, න ධාතූ න ඝානධාතු…පෙ….

න චක්ඛු න චක්ඛුධාතු, න ධාතූ න ධම්මධාතු…පෙ….

න ධම්මො න ධම්මධාතු, න ධාතූ න චක්ඛුධාතු…පෙ….

න ධම්මො න ධම්මධාතු, න ධාතූ න මනොවිඤ්ඤාණධාතු. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ධාතු, ධාතූ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ….

මනොවිඤ්ඤාණං ධාතු, ධාතූ මනොවිඤ්ඤාණං.

න චක්ඛු න ධාතු, න ධාතූ න චක්ඛු…පෙ….

න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං න ධාතු, න ධාතූ න චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ….

න ¶ මනොවිඤ්ඤාණං න ධාතු, න ධාතූ න මනොවිඤ්ඤාණං.

ධම්මො ධාතු, ධාතූ මනොවිඤ්ඤාණං. (චක්කං බන්ධිතබ්බං.)

න ¶ චක්ඛු න ධාතු, න ධාතූ න සොතං…පෙ….

න චක්ඛු න ධාතු, න ධාතූ න ධම්මො…පෙ….

න ධම්මො න ධාතු, න ධාතූ න චක්ඛු…පෙ….

න ධම්මො න ධාතු, න ධාතූ න මනොවිඤ්ඤාණං. (චක්කං බන්ධිතබ්බං. )

චත්තාරි සච්චානි (යම. 1.සච්චයමක.1 ආදයො) – දුක්ඛසච්චං සමුදයසච්චං නිරොධසච්චං මග්ගසච්චං.

දුක්ඛං ¶ දුක්ඛසච්චං, දුක්ඛසච්චං දුක්ඛං.

සමුදයො සමුදයසච්චං, සමුදයසච්චං සමුදයො.

නිරොධො නිරොධසච්චං, නිරොධසච්චං නිරොධො.

මග්ගො මග්ගසච්චං, මග්ගසච්චං මග්ගො.

න ¶ දුක්ඛං න දුක්ඛසච්චං, න දුක්ඛසච්චං න දුක්ඛං.

න සමුදයො න සමුදයසච්චං, න සමුදයසච්චං න සමුදයො.

න නිරොධො න නිරොධසච්චං, න නිරොධසච්චං න නිරොධො.

න මග්ගො න මග්ගසච්චං, න මග්ගසච්චං න මග්ගො.

දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං, සච්චා සමුදයසච්චං.

දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං, සච්චා නිරොධසච්චං.

දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං, සච්චා මග්ගසච්චං.

සමුදයො සමුදයසච්චං, සච්චා දුක්ඛසච්චං.

සමුදයො සමුදයසච්චං, සච්චා නිරොධසච්චං.

සමුදයො සමුදයසච්චං, සච්චා මග්ගසච්චං.

නිරොධො නිරොධසච්චං, සච්චා දුක්ඛසච්චං.

නිරොධො නිරොධසච්චං, සච්චා සමුදයසච්චං.

නිරොධො නිරොධසච්චං, සච්චා මග්ගසච්චං.

මග්ගො මග්ගසච්චං, සච්චා දුක්ඛසච්චං.

මග්ගො මග්ගසච්චං, සච්චා සමුදයසච්චං.

මග්ගො මග්ගසච්චං, සච්චා නිරොධසච්චං.

න ¶ ¶ දුක්ඛං න දුක්ඛසච්චං, න සච්චා න සමුදයසච්චං.

න දුක්ඛං න දුක්ඛසච්චං, න සච්චා න නිරොධසච්චං.

න දුක්ඛං න දුක්ඛසච්චං, න සච්චා න මග්ගසච්චං.

න සමුදයො න සමුදයසච්චං, න සච්චා න දුක්ඛසච්චං.

න සමුදයො න සමුදයසච්චං, න සච්චා න නිරොධසච්චං.

න සමුදයො න සමුදයසච්චං, න සච්චා න මග්ගසච්චං.

න නිරොධො න නිරොධසච්චං, න සච්චා න දුක්ඛසච්චං.

න නිරොධො න නිරොධසච්චං, න සච්චා න සමුදයසච්චං.

න නිරොධො න නිරොධසච්චං, න සච්චා න මග්ගසච්චං.

න මග්ගො න මග්ගසච්චං, න සච්චා න දුක්ඛසච්චං.

න මග්ගො න මග්ගසච්චං, න සච්චා න සමුදයසච්චං.

න මග්ගො න මග්ගසච්චං, න සච්චා න නිරොධසච්චං.

න ¶ දුක්ඛං න සච්චං, න සච්චා න දුක්ඛං.

න සමුදයො න සච්චං, න සච්චා න සමුදයො.

න නිරොධො න සච්චං, න සච්චා න නිරොධො.

න මග්ගො න සච්චං, න සච්චා න මග්ගො.

සමුදයො සච්චං, සච්චා දුක්ඛං…පෙ… සච්චා මග්ගො.

නිරොධො සච්චං, සච්චා දුක්ඛං…පෙ… සච්චා මග්ගො.

න දුක්ඛං න සච්චං, න සච්චා න සමුදයො.

න දුක්ඛං න සච්චං, න සච්චා න නිරොධො.

න දුක්ඛං න සච්චං, න සච්චා න මග්ගො.

න ¶ සමුදයො න සච්චං, න සච්චා න දුක්ඛං…පෙ… න සච්චා න මග්ගො.

න නිරොධො න සච්චං, න සච්චා න දුක්ඛං…පෙ… න සච්චා න මග්ගො.

න මග්ගො න සච්චං, න සච්චා න දුක්ඛං.

න මග්ගො න සච්චං, න සච්චා න සමුදයො.

න මග්ගො න සච්චං, න සච්චා න නිරොධො.

තයො ¶ සඞ්ඛාරා (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.1 ආදයො) – කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො. අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරො, විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරො, සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තසඞ්ඛාරො, ඨපෙත්වා විතක්කවිචාරෙ සබ්බෙපි චිත්තසම්පයුත්තකා ධම්මා චිත්තසඞ්ඛාරො.

කායො කායසඞ්ඛාරො, කායසඞ්ඛාරො කායො.

වචී වචීසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො වචී.

චිත්තං චිත්තසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො චිත්තං.

න ¶ කායො න කායසඞ්ඛාරො, න කායසඞ්ඛාරො න කායො.

න වචී න වචීසඞ්ඛාරො, න වචීසඞ්ඛාරො න වචී.

න චිත්තං න චිත්තසඞ්ඛාරො, න චිත්තසඞ්ඛාරො න චිත්තං.

කායො කායසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා වචීසඞ්ඛාරො.

කායො කායසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා චිත්තසඞ්ඛාරො.

වචී වචීසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා කායසඞ්ඛාරො.

වචී වචීසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා චිත්තසඞ්ඛාරො.

චිත්තං ¶ චිත්තසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා කායසඞ්ඛාරො.

චිත්තං චිත්තසඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරා වචීසඞ්ඛාරො.

න කායො න කායසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න වචීසඞ්ඛාරො.

න කායො න කායසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න චිත්තසඞ්ඛාරො.

න වචී න වචීසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න කායසඞ්ඛාරො.

න වචී න වචීසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න චිත්තසඞ්ඛාරො.

න චිත්තං න චිත්තසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න කායසඞ්ඛාරො.

න චිත්තං න චිත්තසඞ්ඛාරො, න සඞ්ඛාරා න වචීසඞ්ඛාරො.

කායසඞ්ඛාරො ¶ වචීසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරො.

කායසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො කායසඞ්ඛාරො.

වචීසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො, චිත්තසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො.

න කායසඞ්ඛාරො න වචීසඞ්ඛාරො, න වචීසඞ්ඛාරො න කායසඞ්ඛාරො.

න කායසඞ්ඛාරො න චිත්තසඞ්ඛාරො, න චිත්තසඞ්ඛාරො න කායසඞ්ඛාරො.

න වචීසඞ්ඛාරො න චිත්තසඞ්ඛාරො, න චිත්තසඞ්ඛාරො න වචීසඞ්ඛාරො.

සත්තානුසයා ¶ (යම. 2.අනුසයයමක.1) – කාමරාගානුසයො පටිඝානුසයො මානානුසයො දිට්ඨානුසයො විචිකිච්ඡානුසයො භවරාගානුසයො අවිජ්ජානුසයො.

යස්ස ¶ චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති (යම. 2.චිත්තයමක.1 ආදයො), තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස ¶ චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස ¶ චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස ¶ ¶ චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ.

යස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස ¶ චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣති. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣති. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස ¶ චිත්තං උප්පජ්ජමානං, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජමානං.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජමානං, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජමානං.

යස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣමානං, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං නිරුජ්ඣමානං.

යස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං.

යස්ස චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං.

යස්ස ¶ චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං.

යස්ස චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං උප්පන්නං.

යස්ස චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං.

යස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තස්ස චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තස්ස චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තස්ස චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

උප්පන්නං උප්පජ්ජමානං, උප්පජ්ජමානං උප්පන්නං.

න උප්පන්නං න උප්පජ්ජමානං, න උප්පජ්ජමානං න උප්පන්නං.

නිරුද්ධං නිරුජ්ඣමානං, නිරුජ්ඣමානං නිරුද්ධං.

න නිරුද්ධං න නිරුජ්ඣමානං, න නිරුජ්ඣමානං න නිරුද්ධං.

යස්ස ¶ චිත්තං උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස චිත්තං. යස්ස වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස චිත්තං.

යස්ස චිත්තං න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස චිත්තං. යස්ස වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස චිත්තං.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති.

යං ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං න උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යං ¶ ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ.

යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං ¶ චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති. යං වා පන චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තං චිත්තං නිරුජ්ඣති. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣති, තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යං චිත්තං උප්පජ්ජමානං, තං චිත්තං උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජමානං.

යං ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජමානං, තං චිත්තං න උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජමානං.

යං චිත්තං නිරුජ්ඣමානං, තං චිත්තං උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං නිරුජ්ඣමානං.

යං චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං, තං චිත්තං න උප්පන්නං. යං වා පන චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං.

යං චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං උප්පන්නං.

යං චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තං චිත්තං න උප්පන්නං.

යං ¶ චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං උප්පන්නං.

යං චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තං චිත්තං න උප්පන්නං.

යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තං චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තං චිත්තං උප්පන්නං, තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යං ¶ චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තං චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යං වා පන චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තං චිත්තං න උප්පන්නං, තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

උප්පන්නං උප්පජ්ජමානං, උප්පජ්ජමානං උප්පන්නං.

න උප්පන්නං න උප්පජ්ජමානං, න උප්පජ්ජමානං න උප්පන්නං.

නිරුද්ධං නිරුජ්ඣමානං, නිරුජ්ඣමානං නිරුද්ධං.

න නිරුද්ධං න නිරුජ්ඣමානං, න නිරුජ්ඣමානං න නිරුද්ධං.

යං චිත්තං උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තං චිත්තං. යං වා පන චිත්තං නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තං චිත්තං.

යං චිත්තං න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තං චිත්තං. යං වා ¶ පන චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තං චිත්තං.

යස්ස ¶ යං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස ¶ යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස ¶ යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස ¶ යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති.

යස්ස යං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ.

යස්ස යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ.

යස්ස ¶ යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස ¶ යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජති, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣති. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජති.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජමානං, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජමානං.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජමානං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජමානං.

යස්ස ¶ යං චිත්තං නිරුජ්ඣමානං, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං නිරුජ්ඣමානං.

යස්ස යං චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං.

යස්ස ¶ යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං.

යස්ස යං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තස්ස තං චිත්තං උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං උප්පජ්ජිත්ථ.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ, නො ච තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන යං චිත්තං න උප්පජ්ජිස්සති, නො ච තස්ස තං චිත්තං න උප්පන්නං, තස්ස තං චිත්තං න උප්පජ්ජිත්ථ.

උප්පන්නං උප්පජ්ජමානං, උප්පජ්ජමානං උප්පන්නං.

න උප්පන්නං න උප්පජ්ජමානං, න උප්පජ්ජමානං න උප්පන්නං.

නිරුද්ධං ¶ ¶ නිරුජ්ඣමානං, නිරුජ්ඣමානං නිරුද්ධං.

න නිරුද්ධං න නිරුජ්ඣමානං, න නිරුජ්ඣමානං න නිරුද්ධං.

යස්ස යං චිත්තං උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස තං චිත්තං. යස්ස වා පන යං චිත්තං නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස තං චිත්තං.

යස්ස යං චිත්තං න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස තං චිත්තං. යස්ස වා පන යං චිත්තං න නිරුජ්ඣමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං, න උප්පජ්ජමානං ඛණං ඛණං වීතික්කන්තං අතික්කන්තකාලං තස්ස තං චිත්තං.

යස්ස සරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති…පෙ… යස්ස වීතරාගං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සදොසං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස වීතදොසං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සමොහං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස වීතමොහං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සංඛිත්තං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස වික්ඛිත්තං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස මහග්ගතං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස අමහග්ගතං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සඋත්තරං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස අනුත්තරං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සමාහිතං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස අසමාහිතං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස විමුත්තං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස අවිමුත්තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

යස්ස ¶ ¶ කුසලං චිත්තං උප්පජ්ජති…පෙ… යස්ස අකුසලං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස අබ්යාකතං චිත්තං උප්පජ්ජති. යස්ස සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං චිත්තං උප්පජ්ජති.

(එතෙන උපායෙන යාව සරණඅරණා උද්ධරිතබ්බා.)

යස්ස අරණං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති, තස්ස අරණං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති. යස්ස වා පන අරණං චිත්තං නිරුජ්ඣිස්සති න උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස අරණං චිත්තං උප්පජ්ජති න නිරුජ්ඣති.

කුසලා කුසලා ධම්මා (යම. 3.ධම්මයමක.1 ආදයො). කුසලා ධම්මා කුසලා.

අකුසලා අකුසලා ධම්මා. අකුසලා ධම්මා අකුසලා.

අබ්යාකතා අබ්යාකතා ධම්මා. අබ්යාකතා ධම්මා අබ්යාකතා.

න ¶ කුසලා න කුසලා ධම්මා. න කුසලා ධම්මා න කුසලා.

න ¶ අකුසලා න අකුසලා ධම්මා. න අකුසලා ධම්මා න අකුසලා.

න අබ්යාකතා න අබ්යාකතා ධම්මා. න අබ්යාකතා ධම්මා න අබ්යාකතා.

කුසලා කුසලා ධම්මා. ධම්මා අකුසලා ධම්මා.

කුසලා කුසලා ධම්මා. ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මා.

අකුසලා අකුසලා ධම්මා. ධම්මා කුසලා ධම්මා.

අකුසලා අකුසලා ධම්මා. ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මා.

අබ්යාකතා අබ්යාකතා ධම්මා. ධම්මා කුසලා ධම්මා.

අබ්යාකතා අබ්යාකතා ධම්මා. ධම්මා අකුසලා ධම්මා.

න කුසලා න කුසලා ධම්මා. න ධම්මා න අකුසලා ධම්මා.

න කුසලා න කුසලා ධම්මා. න ධම්මා න අබ්යාකතා ධම්මා.

න අකුසලා න අකුසලා ධම්මා. න ධම්මා න කුසලා ධම්මා.

න අකුසලා න අකුසලා ධම්මා. න ධම්මා න අබ්යාකතා ධම්මා.

න අබ්යාකතා න අබ්යාකතා ධම්මා. න ධම්මා න කුසලා ධම්මා.

න අබ්යාකතා න අබ්යාකතා ධම්මා. න ධම්මා න අකුසලා ධම්මා.

අබ්යාකතා ධම්මා. ධම්මා අබ්යාකතා.

න කුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න කුසලා.

න අකුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න අකුසලා.

න අබ්යාකතා න ධම්මා. න ධම්මා න අබ්යාකතා.

න ¶ කුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න අකුසලා.

න කුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න අබ්යාකතා.

න අකුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න කුසලා.

න අකුසලා න ධම්මා. න ධම්මා න අබ්යාකතා.

න අබ්යාකතා න ධම්මා. න ධම්මා න කුසලා.

න අබ්යාකතා න ධම්මා. න ධම්මා න අකුසලා.

බාවීසතින්ද්රියානි ¶ (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.1 ආදයො) – චක්ඛුන්ද්රියං සොතින්ද්රියං ඝානින්ද්රියං ජිව්හින්ද්රියං කායින්ද්රියං මනින්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං සුඛින්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

චක්ඛු ¶ චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛු.

සොතං සොතින්ද්රියං, සොතින්ද්රියං සොතං.

ඝානං ඝානින්ද්රියං, ඝානින්ද්රියං ඝානං.

ජිව්හා ජිව්හින්ද්රියං, ජිව්හින්ද්රියං ජිව්හා.

කායො කායින්ද්රියං, කායින්ද්රියං කායො.

මනො මනින්ද්රියං, මනින්ද්රියං මනො.

ඉත්ථී ඉත්ථින්ද්රියං, ඉත්ථින්ද්රියං ඉත්ථී.

පුරිසො පුරිසින්ද්රියං, පුරිසින්ද්රියං පුරිසො.

ජීවිතං ජීවිතින්ද්රියං, ජීවිතින්ද්රියං ජීවිතං.

සුඛං සුඛින්ද්රියං, සුඛින්ද්රියං සුඛං.

දුක්ඛං දුක්ඛින්ද්රියං, දුක්ඛින්ද්රියං දුක්ඛං.

සොමනස්සං සොමනස්සින්ද්රියං, සොමනස්සින්ද්රියං සොමනස්සං.

දොමනස්සං දොමනස්සින්ද්රියං, දොමනස්සින්ද්රියං දොමනස්සං.

උපෙක්ඛා උපෙක්ඛින්ද්රියං, උපෙක්ඛින්ද්රියං උපෙක්ඛා.

සද්ධා සද්ධින්ද්රියං, සද්ධින්ද්රියං සද්ධා.

වීරියං වීරියින්ද්රියං, වීරියින්ද්රියං වීරියං.

සති ¶ සතින්ද්රියං, සතින්ද්රියං සති.

සමාධි සමාධින්ද්රියං, සමාධින්ද්රියං සමාධි.

පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං, පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤා.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

අඤ්ඤං අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤං.

අඤ්ඤාතාවී අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවී.

න ¶ චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න චක්ඛුන්ද්රියං න චක්ඛු.

න සොතං න සොතින්ද්රියං, න සොතින්ද්රියං න සොතං.

න ඝානං න ඝානින්ද්රියං, න ඝානින්ද්රියං න ඝානං.

න ජිව්හා න ජිව්හින්ද්රියං, න ජිව්හින්ද්රියං න ජිව්හා.

න කායො න කායින්ද්රියං, න කායින්ද්රියං න කායො.

න මනො න මනින්ද්රියං, න මනින්ද්රියං න මනො.

න ඉත්ථී න ඉත්ථින්ද්රියං, න ඉත්ථින්ද්රියං න ඉත්ථී.

න පුරිසො න පුරිසින්ද්රියං, න පුරිසින්ද්රියං න පුරිසො.

න ජීවිතං න ජීවිතින්ද්රියං, න ජීවිතින්ද්රියං න ජීවිතං.

න සුඛං න සුඛින්ද්රියං, න සුඛින්ද්රියං න සුඛං.

න දුක්ඛං න දුක්ඛින්ද්රියං, න දුක්ඛින්ද්රියං න දුක්ඛං.

න සොමනස්සං න සොමනස්සින්ද්රියං, න සොමනස්සින්ද්රියං න සොමනස්සං.

න දොමනස්සං න දොමනස්සින්ද්රියං, න දොමනස්සින්ද්රියං න දොමනස්සං.

න උපෙක්ඛා න උපෙක්ඛින්ද්රියං, න උපෙක්ඛින්ද්රියං න උපෙක්ඛා.

න සද්ධා න සද්ධින්ද්රියං, න සද්ධින්ද්රියං න සද්ධා.

න වීරියං න වීරියින්ද්රියං, න වීරියින්ද්රියං න වීරියං.

න සති න සතින්ද්රියං, න සතින්ද්රියං න සති.

න සමාධි න සමාධින්ද්රියං, න සමාධින්ද්රියං න සමාධි.

න ¶ පඤ්ඤා න පඤ්ඤින්ද්රියං, න පඤ්ඤින්ද්රියං න පඤ්ඤා.

න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

න අඤ්ඤං න අඤ්ඤින්ද්රියං, න අඤ්ඤින්ද්රියං න අඤ්ඤං.

න අඤ්ඤාතාවී න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං න අඤ්ඤාතාවී.

චක්ඛු ¶ චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොතින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඝානින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජිව්හින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා කායින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා මනින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඉත්ථින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පුරිසින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජීවිතින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සුඛින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දුක්ඛින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොමනස්සින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දොමනස්සින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා උපෙක්ඛින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සද්ධින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා වීරියින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සතින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සමාධින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පඤ්ඤින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤින්ද්රියං.

චක්ඛු චක්ඛුන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සොතං ¶ ¶ සොතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සොතං සොතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ඝානං ඝානින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

ඝානං ඝානින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ජිව්හා ජිව්හින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

ජිව්හා ජිව්හින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

කායො කායින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

කායො කායින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

මනො මනින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

මනො මනින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ඉත්ථී ඉත්ථින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

ඉත්ථී ඉත්ථින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

පුරිසො පුරිසින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

පුරිසො පුරිසින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

ජීවිතං ජීවිතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

ජීවිතං ජීවිතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සුඛං සුඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සුඛං සුඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

දුක්ඛං ¶ දුක්ඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

දුක්ඛං දුක්ඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සොමනස්සං සොමනස්සින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සොමනස්සං සොමනස්සින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

දොමනස්සං දොමනස්සින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

දොමනස්සං දොමනස්සින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

උපෙක්ඛා උපෙක්ඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

උපෙක්ඛා උපෙක්ඛින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සද්ධා ¶ සද්ධින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සද්ධා සද්ධින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

වීරියං වීරියින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

වීරියං වීරියින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සති සතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සති සතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

සමාධි සමාධින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

සමාධි සමාධින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති ¶ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

අඤ්ඤං අඤ්ඤින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

අඤ්ඤං අඤ්ඤින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

අඤ්ඤාතාවී අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ….

අඤ්ඤාතාවී අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොතින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඝානින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජිව්හින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න කායින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න මනින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඉත්ථින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පුරිසින්ද්රියං.

න ¶ චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජීවිතින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සුඛින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දුක්ඛින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොමනස්සින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දොමනස්සින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න උපෙක්ඛින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සද්ධින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න වීරියින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සතින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සමාධින්ද්රියං.

න ¶ චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පඤ්ඤින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤින්ද්රියං.

න චක්ඛු න චක්ඛුන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න සොතං න සොතින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ඝානං න ඝානින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ජිව්හා න ජිව්හින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න කායො න කායින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න මනො න මනින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ඉත්ථී න ඉත්ථින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ¶ පුරිසො න පුරිසින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ජීවිතං න ජීවිතින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ¶ සුඛං න සුඛින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න දුක්ඛං න දුක්ඛින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න සොමනස්සං න සොමනස්සින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න දොමනස්සං න දොමනස්සින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න උපෙක්ඛා න උපෙක්ඛින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න සද්ධා න සද්ධින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න වීරියං න වීරියින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න සති න සතින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න සමාධි න සමාධින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න පඤ්ඤා න පඤ්ඤින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න ¶ ¶ අඤ්ඤං න අඤ්ඤින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

න අඤ්ඤාතාවී න අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤින්ද්රියං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු.

සොතං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොතං.

ඝානං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඝානං.

ජිව්හා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජිව්හා.

කායො ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා කායො.

ඉත්ථී ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඉත්ථී.

පුරිසො ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පුරිසො.

ජීවිතං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජීවිතං.

සුඛං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සුඛං.

දුක්ඛං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දුක්ඛං.

සොමනස්සං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොමනස්සං.

දොමනස්සං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දොමනස්සං.

උපෙක්ඛා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා උපෙක්ඛා.

සද්ධා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සද්ධා.

වීරියං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා වීරියං.

සමාධි ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සමාධි.

පඤ්ඤා ¶ ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පඤ්ඤා.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

අඤ්ඤං ¶ ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤං.

අඤ්ඤාතාවී ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු.

න සොතං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොතං.

න ඝානං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඝානං.

න ජිව්හා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජිව්හා.

න කායො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න කායො.

න මනො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න මනො.

න ඉත්ථී න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඉත්ථී.

න පුරිසො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පුරිසො.

න ජීවිතං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජීවිතං.

න සුඛං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සුඛං.

න දුක්ඛං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දුක්ඛං.

න සොමනස්සං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොමනස්සං.

න දොමනස්සං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දොමනස්සං.

න උපෙක්ඛා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න උපෙක්ඛා.

න සද්ධා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සද්ධා.

න වීරියං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න වීරියං.

න සති න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සති.

න සමාධි න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සමාධි.

න පඤ්ඤා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පඤ්ඤා.

න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

න අඤ්ඤං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤං.

න අඤ්ඤාතාවී න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

චක්ඛු ¶ ¶ ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොතං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඝානං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජිව්හා.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා කායො.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා මනො.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ඉත්ථී.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පුරිසො.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා ජීවිතං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සුඛං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දුක්ඛං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සොමනස්සං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා දොමනස්සං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා උපෙක්ඛා.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සද්ධා.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා වීරියං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සති.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා සමාධි.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා පඤ්ඤා.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤං.

චක්ඛු ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සොතං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

ඝානං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

ජිව්හා ¶ ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

කායො ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

මනො ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

ඉත්ථී ¶ ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

පුරිසො ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

ජීවිතං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සුඛං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

දුක්ඛං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සොමනස්සං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

දොමනස්සං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

උපෙක්ඛා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සද්ධා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

වීරියං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සති ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

සමාධි ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

පඤ්ඤා ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

අඤ්ඤං ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤාතාවී.

අඤ්ඤාතාවී ඉන්ද්රියං, ඉන්ද්රියා චක්ඛු…පෙ… ඉන්ද්රියා අඤ්ඤං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොතං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඝානං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජිව්හා.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න කායො.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න මනො.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ඉත්ථී.

න ¶ චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පුරිසො.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න ජීවිතං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සුඛං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දුක්ඛං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සොමනස්සං.

න ¶ චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න දොමනස්සං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න උපෙක්ඛා.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සද්ධා.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න වීරියං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සති.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න සමාධි.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න පඤ්ඤා.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤං.

න චක්ඛු න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සොතං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ඝානං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ජිව්හා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න කායො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න මනො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ඉත්ථී න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න පුරිසො න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ජීවිතං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සුඛං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ¶ දුක්ඛං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සොමනස්සං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න ¶ දොමනස්සං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න උපෙක්ඛා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සද්ධා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න වීරියං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සති න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න සමාධි න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න පඤ්ඤා න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීති න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න අඤ්ඤං න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤාතාවී.

න අඤ්ඤාතාවී න ඉන්ද්රියං, න ඉන්ද්රියා න චක්ඛු…පෙ… න ඉන්ද්රියා න අඤ්ඤං.

හෙතුපච්චයො ¶ ආරම්මණපච්චයො අධිපතිපච්චයො අනන්තරපච්චයො සමනන්තරපච්චයො සහජාතපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො නිස්සයපච්චයො උපනිස්සයපච්චයො පුරෙජාතපච්චයො පච්ඡාජාතපච්චයො ආසෙවනපච්චයො කම්මපච්චයො විපාකපච්චයො ආහාරපච්චයො ඉන්ද්රියපච්චයො ඣානපච්චයො මග්ගපච්චයො සම්පයුත්තපච්චයො විප්පයුත්තපච්චයො අත්ථිපච්චයො නත්ථිපච්චයො විගතපච්චයො අවිගතපච්චයොති (පට්ඨා. 1.1.පච්චයුද්දෙස).

සත්තප්පකරණනාමතො ¶ ¶ , අභිධම්මමදෙසයි;

දෙවාතිදෙවො දෙවානං, දෙවලොකම්හි තං පුරෙ.

තස්සායං මාතිකා සබ්බා, සකලස්සාපි උද්ධරා;

චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්ස, තං පග්ගණ්හන්තු සාධවො.

ද්වාවීසති තිකා චෙව, තථෙව හෙතුගොච්ඡකං;

චූළන්තරදුකා සත්ත, ගොච්ඡකා ච තතො පරං.

මහන්තරදුකා චාපි, තතො චුද්දස නිද්දිසෙ;

ගොච්ඡකානි දුවෙ පිට්ඨි-දුකානිට්ඨාරසෙදිසා.

ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්ත-දුකා තෙවන්ති පඤ්චධා;

සත්තප්පකරණිකා භින්නා, ධම්මසඞ්ගණිමාතිකා.

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

1. කාරුඤ්ඤභාවිතං ¶ ¶ යස්ස, ඤාණචක්ඛු මහොදයං.

අන්ධභූතස්ස ලොකස්ස, ජාතං සාමඤ්ඤලොචනං.

2. තං බුද්ධං සුගතං ධීරං, සසද්ධම්මං සසාවකං.

වන්දිත්වානුස්සරිත්වා ච, ථොමෙත්වා ච විනායකං.

3. ථෙරෙ ච ථිරසීලාදි-ගුණාලඞ්කාරසොභිතෙ.

සාසනුජ්ජොතකෙ ධීරෙ, පුබ්බකෙ වංසපාලකෙ.

4. විසුද්ධිදෙවදෙවො ¶ යං, දෙවානං තිදසාලයෙ.

පඤ්ඤාය දෙසයී තස්ස, අභිධම්මස්ස මාතිකා.

5. යා තස්සා විපුලත්ථාය, ධම්මසඞ්ගණිආදිහි.

අනෙකෙහි පකාරෙහි, පාළිඅට්ඨකථාහි ච.

7. සමාසෙනාභිධම්මත්ථං, මාතිකාමුඛතොඛිලං.

ඤාතුකාමෙහි සුද්ධෙහි, අන්තෙවාසීහි යාචිතො.

8. සඞ්කඩ්ඪිත්වාන ¶ නයතො, පාළිඅට්ඨකථාගතං.

අත්ථං විනිච්ඡයඤ්චෙව, සමාසෙන නිරාකුලං.

9. සාමත්ථියගතං අත්ථං, නිකායන්තරනිස්සටං.

මහාවිහාරවාසීනං, කමාභතනයානුගං.

10. දීපයන්තො නයඤ්ඤූනං, සදා සම්මොදකාරිනිං.

මොහවිච්ඡෙදනිං නාම, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනන්ති.

තත්ථ ¶ ¶ අභිධම්මස්ස මාතිකාති එත්ථ කෙනට්ඨෙන අභිධම්මො? ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන. අතිරෙකවිසෙසත්ථදීපකො හි එත්ථ අභි-සද්දො ‘‘බාළ්හා මෙ දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති, නො පටික්කමන්ති (සං. නි. 4.87; 5.195, 1022; ම. නි. 3.384, 389), අභික්කන්තවණ්ණා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.1; ඛු. පා. 5.1; සු. නි. මඞ්ගලසුත්ත; වි. ව. 857) විය, තස්මා යථා සමුස්සිතෙසු බහූසු ඡත්තෙසු චෙව ධජෙසු ච යං අතිරෙකප්පමාණං, විසෙසවණ්ණසණ්ඨානඤ්ච ඡත්තං, තං අතිච්ඡත්තං, යො අතිරෙකප්පමාණො, විසෙසවණ්ණසණ්ඨානො ච ධජො, සො අතිද්ධජොති ච වුච්චති, එවමෙව අයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘‘අභිධම්මො’’ති වුච්චති. භගවතා හි සුත්තන්තං පත්වා ඛන්ධායතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපච්චයාකාරාදයො ධම්මා එකදෙසෙන විභත්තා, න නිප්පදෙසෙන, අභිධම්මං පත්වා පන අනෙකෙහි නයවිසෙසෙහි නිප්පදෙසතොව විභත්තා. එවං ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘‘අභිධම්මො’’ති වෙදිතබ්බො.

කෙනට්ඨෙන මාතිකා? මාතුසමට්ඨෙන. මාතා වියාති හි මාතිකා යථා පදුමිකං මුඛන්ති. යථා හි මාතා නානාවිධෙ පුත්තෙ පසවති, තෙ පාලෙති, පොසෙති ච, එවමයම්පි නානාවිධෙ ධම්මෙ, අත්ථෙ ච පසවති, තෙ ච අවිනස්සමානෙ පාලෙති, පොසෙති ච, තස්මා ‘‘මාතිකා’’ති වුච්චති. මාතිකං හි නිස්සාය ධම්මසඞ්ගණීආදිසත්තප්පකරණවසෙන විත්ථාරියමානා අනන්තාපරිමාණා ධම්මා, අත්ථා ච තාය පසුතා, පාලිතා, පොසිතා විය ච හොන්ති. තථා හි ධම්මසඞ්ගණිප්පකරණෙ චතස්සො විභත්තියො චිත්තවිභත්ති රූපවිභත්ති නික්ඛෙපරාසි අත්ථුද්ධාරොති ¶ . තත්ථ නානානයෙහි එකූනනවුතිචිත්තවිභාවිනී ¶ චිත්තවිභත්ති විත්ථාරියමානා අනන්තාපරිමාණභාණවාරා හොති, තදනන්තරං එකවිධාදිනා රූපවිභාවිනී රූපවිභත්ති විත්ථාරියමානා අනන්තාපරිමාණභාණවාරා හොති, තදනන්තරං මූලඛන්ධද්වාරාදීනි නික්ඛිපිත්වා දෙසිතො නික්ඛෙපරාසි විත්ථාරියමානො අනන්තාපරිමාණභාණවාරො හොති, තදනන්තරං තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අට්ඨකථාභූතො අත්ථුද්ධාරො විත්ථාරියමානො අනන්තාපරිමාණභාණවාරො හොති. එවමිදං ධම්මසඞ්ගණිප්පකරණං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකතෙරසමත්තභාණවාරම්පි සමානං විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

තථා විභඞ්ගප්පකරණෙ ඛන්ධවිභඞ්ගො ආයතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපච්චයාකාරසතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඅප්පමඤ්ඤාසික්ඛාපදපටිසම්භිදාඤාණඛුද්දකවත්ථුධම්මහදයවිභඞ්ගාති අට්ඨාරස විභඞ්ගා විභත්තා, තෙ සුත්තන්තභාජනීයඅභිධම්මභාජනීයාදිනානානයෙහි විත්ථාරියමානා පච්චෙකං අනන්තාපරිමාණභාණවාරා හොන්ති. එවමිදං විභඞ්ගප්පකරණං වාචනාමග්ගතො පඤ්චතිංසමත්තභාණවාරම්පි සමානං විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

තථා ධාතුකථාපකරණං ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’’තිආදිනා චුද්දසවිධෙන විභත්තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකඡභාණවාරමත්තම්පි සමානං විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

තථා පුග්ගලපඤ්ඤත්තිප්පකරණං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති ආයතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපුග්ගලපඤ්ඤත්තීති ඡබ්බිධෙන විභත්තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකපඤ්චභාණවාරමත්තම්පි විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

තථා ¶ කථාවත්ථුප්පකරණං සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි, පරවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානීති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා විභත්තං වාචනාමග්ගතො සඞ්ගීතිආරොපිතනයෙන දීඝනිකායප්පමාණම්පි විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

තථා යමකප්පකරණං මූලයමකං ඛන්ධායතනධාතුසච්චසඞ්ඛාරඅනුසයචිත්තධම්මඉන්ද්රියයමකන්ති දසවිධෙන විභත්තං වාචනාමග්ගතො වීසභාණවාරසතම්පි විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති.

පට්ඨානප්පකරණං ¶ හෙතුපච්චයආරම්මණපච්චයාදිචතුවීසතිපච්චයෙ ගහෙත්වා තිකපට්ඨානාදිචතුවීසතිවිධෙන විභත්තං පච්චෙකං කතිපයභාණවාරම්පි විත්ථාරියමානං අනන්තාපරිමාණභාණවාරං හොති. එවං අනන්තාපරිමාණානං ධම්මානං, අත්ථානඤ්ච පසවනතො, පාලනතො, පොසනතො ච ‘‘මාතා වියාති මාතිකා’’ති වුච්චති. පාලනපොසනඤ්චෙත්ථ සම්මුට්ඨානං, විරද්ධානඤ්ච පාළිඅත්ථානං මාතිකානුසාරෙන සල්ලක්ඛෙත්වා සමානයනතො, රක්ඛණතො ච වෙදිතබ්බං. සා පනායං පරිච්ඡෙදතො ධම්මසඞ්ගණීමාතිකා විභඞ්ගමාතිකා ධාතුකථාමාතිකා පුග්ගලපඤ්ඤත්තිමාතිකා කථාවත්ථුමාතිකා යමකමාතිකා පට්ඨානමාතිකාති සත්තන්නං පකරණානං ආදිම්හි ඨපිතා සත්තවිධා හොති.

තත්ථ ධම්මසඞ්ගණීමාතිකා ආදි, සාපි තිකමාතිකා දුකමාතිකාති දුවිධා. තත්ථ ද්වාවීසති තිකා තිකමාතිකා නාම. ද්වෙචත්තාලීසසතදුකා දුකමාතිකා නාම, සා පුන ආහච්චභාසිතා සාවකභාසිතාති දුවිධා. තත්ථ ද්වාවීසති තිකා චෙව, ‘‘හෙතූ ධම්මා න හෙතූ ධම්මා…පෙ… සරණා ධම්මා අරණා ධම්මා’’ති ඉමෙ ච සතං ¶ දුකාති අයං ආහච්චභාසිතා සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතා සත්තන්නං පකරණානං මාතිකා නාම, තදනන්තරා ‘‘විජ්ජාභාගිනො ධම්මා අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා…පෙ… ඛයෙඤාණං අනුප්පාදෙඤාණ’’න්ති ඉමෙ ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්තිකදුකා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරෙන ඨපිතත්තා සාවකභාසිතා නාම. ඉමෙ ඨපෙන්තො පන ථෙරො න සාමුක්කංසිකෙන අත්තනො ඤාණෙන ඨපෙසි, එකුත්තරියං පන එකකනිපාතදුකනිපාතසඞ්ගීතිසුත්තදසුත්තරසුත්තෙහි සමොධානෙත්වා ආභිධම්මිකත්ථෙරානං සුත්තන්තං පත්වා අකිලමනත්ථං ඨපෙසි.

සා පුන සප්පදෙසනිප්පදෙසවසෙන ද්වෙ කොට්ඨාසා හොන්ති. එත්ථ හි නව තිකා, එකසත්තති ච දුකා සප්පදෙසානං සාවසෙසානං නාමරූපානං පරිග්ගහිතත්තා සප්පදෙසා නාම, අවසෙසා තෙරස තිකා, එකසත්තති ච දුකා නිප්පදෙසානං නිරවසෙසානං නාමරූපානං ගහිතත්තා නිප්පදෙසා නාම. තෙසං විභාගො තත්ථ තත්ථෙව ආවි භවිස්සති. තථා නාමලාභවසෙන ද්විධා. සබ්බෙව හි එතෙ තිකදුකා ආදිපදවසෙන, සබ්බපදවසෙන චාති ද්විධා නාමං ලභන්ති. තත්ථ ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’ති අයං තාව ආදිපදවසෙන ලද්ධනාමො කුසලත්තිකො නාම. ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා…පෙ… ධම්මා’’ති අයං සබ්බපදවසෙන ලද්ධනාමො වෙදනාත්තිකො නාම. එවං සබ්බෙසම්පි තිකදුකානං නාමං වෙදිතබ්බං.

සා පනෙසා පඤ්චදසහි පරිච්ඡෙදෙහි වවත්ථිතා. තිකානං හි එකො පරිච්ඡෙදො, දුකානං චුද්දස ¶ . ‘‘හෙතූ ධම්මා නහෙතූ ධම්මා’’තිආදයො හි ඡ දුකා ගන්ථතො ච අත්ථතො ච අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධෙන කණ්ණිකා විය, ඝටා විය ච හුත්වා ඨිතත්තා ‘‘හෙතුගොච්ඡකො’’ති වුච්චති. තතො අපරෙ ‘‘සප්පච්චයා ධම්මා’’තිආදයො සත්ත දුකා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්බන්ධා ¶ කෙවලං දුකසාමඤ්ඤෙන උච්චිනිත්වා ගොච්ඡකන්තරෙ ඨපිතත්තා, අඤ්ඤෙහි ච අන්තරදුකෙහි චූළකත්තා ‘‘චූළන්තරදුකා’’ති වෙදිතබ්බා. තතො පරං ආසවදුකාදීනං ඡන්නං දුකානං වසෙන ආසවගොච්ඡකො නාම. තතො සංයොජනදුකාදීනං ඡන්නං වසෙන සංයොජනගොච්ඡකො නාම. තථා ගන්ථඔඝයොගනීවරණදුකාදීනං ඡන්නං ඡන්නං වසෙන ගන්ථඔඝයොගනීවරණගොච්ඡකා නාම. පරාමාසදුකාදීනං පඤ්චන්නං වසෙන පරාමාසගොච්ඡකො නාම. තතො පරං සාරම්මණදුකාදයො චතුද්දස දුකා මහන්තරදුකා නාම. තතො පරං උපාදානදුකාදයො ඡ දුකා උපාදානගොච්ඡකො නාම. තතො කිලෙසදුකාදයො අට්ඨදුකා කිලෙසගොච්ඡකො නාම. තතො පරං දස්සනෙනපහාතබ්බදුකාදයො අට්ඨාරස දුකා අභිධම්මමාතිකාය පරියොසානෙ ඨපිතත්තා පිට්ඨිදුකා නාම. විජ්ජාභාගියදුකාදයො පන ද්වාචත්තාලීස දුකා සුත්තන්තිකදුකා නාම. එවමෙතිස්සා පඤ්චදසහි පරිච්ඡෙදෙහි වවත්ථිතාය තාව අයං අත්ථවණ්ණනා භවිස්සති.

යස්මා පනෙත්ථ තිකමාතිකා ආදි, තත්ථාපි කුසලත්තිකො ආදි, තස්මා කුසලත්තිකස්ස තාව –

අත්ථතො භූමිභෙදා ච, පච්චෙකං සම්පයොගතො;

උද්දෙසතො ච ධම්මානං, ලක්ඛණාදිවිභාගතො.

සඞ්ගහා සුඤ්ඤතො චෙව, විසයාදිප්පභෙදතො;

යථානුරූපං සබ්බත්ථ, වෙදිතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ අත්ථතො තාව කුසලා ධම්මාති එත්ථ කුසලසද්දො ආරොග්යානවජ්ජඡෙකසුඛවිපාකෙසු දිස්සති. අයං හි ¶ ‘‘කච්චි නු භොතො කුසලං, කච්චි භොතො අනාමය’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.246; 2.20.129) ආරොග්යෙ දිස්සති. ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කායසමාචාරො කුසලො ¶ ? යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.361) අනවජ්ජෙ. ‘‘කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.87) ඡෙකෙ. ‘‘කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා’’තිආදීසු (ධ. ස. 431) සුඛවිපාකෙ. ස්වායමිධ ආරොග්යෙපි අනවජ්ජෙපි සුඛවිපාකෙපි වත්තති. යථෙව හි රූපකායෙ නිබ්යාධිතාය ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වුත්තං, එවං අරූපධම්මෙපි කිලෙසබ්යාධිනො අභාවෙන ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වෙදිතබ්බං. කිලෙසවජ්ජස්ස පන අභාවා අනවජ්ජට්ඨෙන කුසලං.

ධම්ම-සද්දො පනායං පරියත්තිහෙතුගුණනිස්සත්තනිජ්ජීවතාදීසු දිස්සති. අයං හි ‘‘ධම්මං පරියාපුණාති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.102) පරියත්තියං දිස්සති. ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 720) හෙතුම්හි. ‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො’’තිආදීසු (ථෙරගා. 304) ගුණෙ. ‘‘ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.373) නිස්සත්තනිජ්ජීවතායං, ස්වායමිධාපි නිස්සත්තනිජ්ජීවතායමෙව වට්ටති.

වචනත්ථො පනෙත්ථ – කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයන්ති චලයන්ති කම්පෙන්ති විද්ධංසෙන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්තීති කුසා, තෙ කුසෙ ලුනන්ති ඡින්දන්තීති කුසලා. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන කුසෙන ලාතබ්බා පරිවත්තෙතබ්බාති කුසලා. අථ වා කොසල්ලං වුච්චති පඤ්ඤා, තතො කොසල්ලතො සම්භූතත්තා කුසලා. ඉදං පන අනන්තරෙ වුත්තඤ්චාති නිබ්බචනද්වයං කිඤ්චාපි නිප්පරියායතො ඤාණසම්පයුත්තානමෙව ¶ යුජ්ජති, රුළ්හීවසෙන පන තංසදිසතාය ඤාණවිප්පයුත්තානම්පීති ගහෙතබ්බං. යථා වා කුසා උභයභාගගතං හත්ථප්පදෙසං ලුනන්ති, එවමිමෙපි උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනන්ති, තස්මා කුසා විය ලුනන්තීති කුසලා. අත්තනො පන සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා, ධාරීයන්ති වා පච්චයෙහි, ධාරීයන්ති වා යථාසභාවතො ආධාරීයන්තීතිපි ධම්මා. න කුසලා අකුසලා, මිත්තපටිපක්ඛා අමිත්තා විය කුසලපටිපක්ඛාති අත්ථො. න බ්යාකතාති අබ්යාකතා, කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතාති අත්ථො. තෙසු අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා කුසලා, සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකලක්ඛණා අකුසලා, අවිපාකලක්ඛණා අබ්යාකතා.

කිං පනෙතානි කුසලාති වා ධම්මාති වාතිආදීනි එකත්ථානි, උදාහු නානත්ථානීති? කිඤ්චෙත්ථ ¶ යදි තාව එකත්ථානි, ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති ඉදං ‘‘කුසලා කුසලා’’ති වුත්තසදිසං හොති. අථ නානත්ථානි, තිකදුකානං ඡක්කචතුක්කභාවො ආපජ්ජති, පදානඤ්ච අසම්බන්ධො ‘‘කුසලා රූපං චක්ඛුමා’’තිආදීනං විය. අථාපි යදි එතානි එකත්ථානි, කුසලාකුසලාබ්යාකතපදානං තිණ්ණම්පි ධම්මානං ධම්මසභාවෙන එකත්තා කුසලාදීනම්පි එකත්තං ආපජ්ජති. අථ ‘‘කුසලපදතො අකුසලාදිපදස්ස අඤ්ඤත්තං සියා’’ති වදථ, න එතානි එකත්ථානි. තදා ධම්මො නාම භාවො. භාවතො ච අඤ්ඤො අභාවොති. එවං අඤ්ඤොඤ්ඤාපෙක්ඛාය අභාවත්තමාපන්නෙහි ධම්මෙහි අනඤ්ඤෙ කුසලාදයොපි අභාවා එව සියුන්ති? සබ්බමෙතං අකාරණං, කස්මා? යථානුමතිවොහාරසිද්ධිතො, න හි ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීනි පදානි යථා කුසලා කුසලාති, එවං අත්ථවිසෙසාභාවෙන පණ්ඩිතෙහි ¶ අනුමතානි, නාපි කුසලා රූපං චක්ඛුමා-සද්දා විය අඤ්ඤමඤ්ඤං අනොලොකිතත්ථභාවෙන, අථ ඛො අනවජ්ජඉට්ඨවිපාකත්තාදිසඞ්ඛාතස්ස අත්ථවිසෙසස්ස, සභාවසාධාරණාදිඅත්ථසාමඤ්ඤස්ස ච ජොතකත්තෙන යථාක්කමං අනුමතානි. කුසල-සද්දො හි ධම්ම-සද්දස්ස පුරතො වුච්චමානො කුසලාකුසලාදිසබ්බසාධාරණසාමඤ්ඤත්ථදීපකං ධම්ම-සද්දං අකුසලාදිතො නිවත්තෙත්වා අත්තනො අත්තනො අත්ථවිසෙසවිසිට්ඨත්ථදීපකං කරොති. එවං පච්චෙකං භින්නවිසයානම්පි නෙසං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන පවත්තියං එකත්ථතාය පණ්ඩිතානුමතතාය යථාවුත්තදොසාරොපනෙ කාරණං වුත්තං, සබ්බමෙතං අකාරණං. එවං තතො පරෙසුපි සබ්බත්ථ යථානුරූපතො ඤාතබ්බං. අයං තාව පදත්ථතො විනිච්ඡයො.

භූමිභෙදාති තෙසු කුසලාකුසලාබ්යාකතෙසු ධම්මෙසු කුසලා තාව ධම්මා භූමිභෙදතො චතුබ්බිධා හොන්ති – කාමාවචරා රූපාවචරා අරූපාවචරා ලොකුත්තරාති. අයං භූමිභෙදතො විනිච්ඡයො.

සම්පයොගතොති එවං භූමිභෙදතො චතුබ්බිධානම්පි නෙසං පච්චෙකං සම්පයොගතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ කාමාවචරා තාව සම්පයොගතො අට්ඨවිධා හොන්ති. සෙය්යථිදං? සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං. උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං. සොමනස්සසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං. උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරන්ති. තත්ථ ඉට්ඨාරම්මණතා, සද්ධාබාහුල්ලතා, විසුද්ධදිට්ඨිතා, ආනිසංසදස්සාවිතා ච එකාදස පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගකාරණානි චාති ¶ ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. ඤාණසම්පත්තිං පන ¶ පත්ථෙත්වා කතකම්මතො, බ්රහ්මාදිඋපපත්තිතො, පඤ්ඤාදසකවසෙන ඉන්ද්රියපරිපාකතො, වික්ඛම්භනෙන කිලෙසදූරිභාවතො ච සත්තවිධධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගකාරණතො ච ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා. අත්තනො වා පරෙසං වා වසෙන පවත්තො පුබ්බපයොගො සඞ්ඛාරො නාම.

තෙන උප්පන්නං සසඞ්ඛාරං, තදභාවා අසඞ්ඛාරඤ්ච වෙදිතබ්බං. එතෙසු හි යථාවුත්තසොමනස්සඤාණහෙතුං ආගම්ම පහට්ඨො ‘‘අත්ථි දින්න’’න්ති ආදිනයප්පවත්තං සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා අසංසීදන්තො, පරෙහි ච අනුස්සාහිතො දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොති, තදාස්ස සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං පඨමං කුසලං උප්පජ්ජති. යදා පන වුත්තනයෙන හට්ඨතුට්ඨො සම්මාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා අමුත්තචාගිතාදිවසෙන සංසීදමානො, අත්තනො පටිසඞ්ඛාරෙන වා පරෙහි වා උස්සාහිතො කරොති, තදාස්ස තදෙව සසඞ්ඛාරං දුතියං කුසලං හොති. යදා පන ඤාතිජනාදිපටිපත්තිදස්සනෙන ජාතපරිචයා බාලදාරකාදයො භික්ඛුආදිදස්සනෙන සොමනස්සජාතා සහසා දානවන්දනාදීනි කරොන්ති, තදා ඤාණවිප්පයුත්තං තතියං කුසලං උප්පජ්ජති. යදා පන ඤාතිආදීහි උස්සාහිතා එවං පටිපජ්ජන්ති, තදා තදෙව චතුත්ථං සසඞ්ඛාරචිත්තං හොති. යදා පන සොමනස්සහෙතුනො අභාවෙන විසුං චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතා හොන්ති, තදා සෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි කුසලානි උප්පජ්ජන්ති. එවං පච්චෙකං සම්පයොගතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

උද්දෙසතො ච ධම්මානන්ති එවං සම්පයොගතො අට්ඨවිධෙසු කුසලෙසු පච්චෙකං ධම්මානං උද්දෙසතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පඨමකුසලෙ තාව පාළියා සරූපෙන ආගතා තිංස ධම්මා, යෙවාපනකා නවාති එකූනචත්තාලීස ධම්මා ¶ හොන්ති. සෙය්යථිදං – ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තං විතක්කො විචාරො පීති වීරියං චිත්තෙකග්ගතා ජීවිතං සද්ධා සති හිරී ඔත්තප්පං අලොභො අදොසො අමොහො කායපස්සද්ධි චිත්තපස්සද්ධි කායලහුතා චිත්තලහුතා කායමුදුතා චිත්තමුදුතා කායකම්මඤ්ඤතා චිත්තකම්මඤ්ඤතා කායපාගුඤ්ඤතා චිත්තපාගුඤ්ඤතා කායුජුකතා චිත්තුජුකතාති ඉමෙ සරූපෙන ආගතා තිංසධම්මා. ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො තත්රමජ්ඣත්තතා කරුණා මුදිතා කායදුච්චරිතවිරති වචීදුච්චරිතවිරති මිච්ඡාජීවවිරතීති ඉමෙ යෙවාපනකා නවාති.

‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති…පෙ… තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති, වෙදනා…පෙ… සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තං විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං මනින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධි සද්ධාබලං වීරියබලං සතිබලං සමාධිබලං පඤ්ඤාබලං හිරිබලං ඔත්තප්පබලං අලොභො අදොසො අමොහො අනභිජ්ඣා අබ්යාපාදො සම්මාදිට්ඨි හිරී ඔත්තප්පං කායපස්සද්ධි චිත්තපස්සද්ධි කායලහුතා චිත්තලහුතා කායමුදුතා චිත්තමුදුතා කායකම්මඤ්ඤතා චිත්තකම්මඤ්ඤතා කායපාගුඤ්ඤතා චිත්තපාගුඤ්ඤතා කායුජුකතා චිත්තුජුකතා සති සම්පජඤ්ඤං සමථො විපස්සනා පග්ගාහො අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. 1) –

එවං සරූපතො උද්දිට්ඨා ඡපඤ්ඤාස ධම්මා ‘‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා’’ති ¶ (ධ. ස. 1) එවං යෙවාපනකවසෙන සාමඤ්ඤතො උද්දිට්ඨා, අට්ඨකථායං චස්සා තෙසු තෙසු සුත්තප්පදෙසෙසු ආගතෙ ගහෙත්වා සරූපතො නිද්දිට්ඨා ඡන්දාදයො නවාති පඤ්චසට්ඨි ධම්මා ආගතා. යස්මා පන තෙසු සරූපෙන ආගතා ඣානඞ්ගඉන්ද්රියමග්ගඞ්ගබලමූලාදීනං වසෙන එකස්සෙව බහුකිච්චතාදස්සනත්ථං පුනප්පුනං ගහෙත්වා පරියායෙන ඡපඤ්ඤාසවිධෙන දෙසිතාපි අගහිතග්ගහණෙන යථාවුත්තා සමතිංසෙව ධම්මා හොන්ති, තෙ පන සවිභත්තිකා අවිභත්තිකාති දුවිධා. තත්ථ ඵස්සාදයො අට්ඨාරස එකකත්තා අවිභත්තිකා. වෙදනාදයො ද්වාදස ධම්මා අට්ඨතිංසප්පභෙදෙන යථායොගං විභත්තත්තා සවිභත්තිකා, යෙවාපනකා පන අවිභත්තිකා එව. තස්මා තෙ සබ්බෙපි නිප්පරියායෙන එකූනචත්තාලීස ධම්මාව හොන්ති. හොන්ති චෙත්ථ –

ඵස්සාදිපඤ්චකං පඤ්චඣානඞ්ගානින්ද්රියට්ඨකං;

මග්ගඞ්ගපඤ්චකං සත්තබලං මූලත්තිකම්පි ච.

කම්මපථත්තිකඤ්චෙව ¶ , ලොකපාලදුකං තථා;

පස්සද්ධිආදී ඡ දුකා, තීණි පිට්ඨිදුකානිති.

සත්තරසහි රාසීහි, ඡපඤ්ඤාසෙව පාළියං;

වුත්තා සභාවතො තිංස, ධම්මා අගහිතග්ගහෙ.

ඵස්සො ජීවිතසඤ්ඤා ච, චෙතනා චාරපීතියො;

ඡ දුකා කායපස්සද්ධි-පමුඛාට්ඨාරසෙකකා.

චිත්තං විතක්කො සද්ධා ච, හිරිඔත්තප්පියම්පි ච;

අලොභො ච අදොසො ච, සත්ත ද්විධා විභාවිතා.

වෙදනා තිවිධා වීරියං, සති ච චතුධා මතා;

ඡද්ධා එකග්ගතා පඤ්ඤා, සත්තධාව විභාවිතා.

විරතී ¶ අප්පමඤ්ඤායො, මනක්කාරො ඡන්දමජ්ඣත්තා;

ධිමොක්ඛො යෙවාපනකා, නවෙතෙ පඨමෙ මනෙ.

පඤ්චසට්ඨිවිධෙනෙව, පරියායෙන දෙසිතා;

නවාධිකා ච තෙත්තිංස, ධම්මාව පරමත්ථතොති.

එත්ථ ච සරූපෙන ආගතා තිංස ධම්මා, යෙවාපනකෙසු චත්තාරො චාති චතුත්තිංස ධම්මා එකක්ඛණෙ නියතා ලබ්භන්ති, සෙසා පන කරුණාදයො පඤ්ච කරුණාපුබ්බභාගමුදිතාපුබ්බභාගවසෙන, කායදුච්චරිතවචීදුච්චරිතමිච්ඡාජීවෙහි විරමණවසෙන ච චිත්තස්ස පවත්තිකාලෙසු එව උප්පජ්ජිත්වා අඤ්ඤථානුප්පජ්ජනතො අනියතා. තෙ ච යස්මා දුක්ඛිතසුඛිතසත්තවසෙන, කායදුච්චරිතාදිත්තයවසෙන ච පච්චෙකං භින්නවිසයත්තා එකතො න උප්පජ්ජන්ති, තස්මා කරුණාපුබ්බභාගාදිවසෙන පවත්තෙසු පඤ්චසු චිත්තක්ඛණෙසු නියතා චතුත්තිංස, කරුණාදීසු ¶ එකන්ති පඤ්චතිංස ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, කෙවලං පන දානාදිවසෙන පවත්තියං නියතා චතුත්තිංසෙව උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බං. අයං ධම්මුද්දෙසතො විනිච්ඡයො.

ලක්ඛණාදිවිභාගතොති එවං උද්දිට්ඨානං ධම්මානං ලක්ඛණරසාදිතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො. අයං හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙන පවත්තතීති ඵුසනලක්ඛණො, සා චස්ස ඵුසනාකාරප්පවත්ති අම්බිලාදිදස්සනෙ ඛෙළුප්පාදාදිනා ඤාතබ්බා. එකදෙසෙන පන අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං චිත්තමාරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතීති සඞ්ඝට්ටනරසො. තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස පන අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ඵලට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානෙන පනෙස වෙදනාපච්චුපට්ඨානො නාම හොති. තජ්ජාසමන්නාහාරෙන චෙව ¶ ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො ආපාථගතවිසයපදට්ඨානොති වුච්චති. වෙදනාධිට්ඨානභාවතො පනෙස නිච්චම්මා ගාවී විය දට්ඨබ්බො. ලක්ඛණාදීසු ච තෙසං තෙසං ධම්මානං සභාවො වා සාමඤ්ඤං වා ලක්ඛණං නාම, කිච්චං වා සම්පත්ති වා රසො නාම, උපට්ඨානාකාරො වා ඵලං වා පච්චුපට්ඨානං නාම, ආසන්නකාරණං පදට්ඨානං නාම. එවං උපරිපි සබ්බත්ථ ලක්ඛණාදීනං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

වෙදයතීති වෙදනා, සා වෙදයිතලක්ඛණා, සභාවභෙදතො පනෙසා පඤ්චවිධා හොති – සුඛං දුක්ඛං සොමනස්සං දොමනස්සං උපෙක්ඛාති. තත්ථ ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං සුඛං, සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරසං, කායිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානං, කායින්ද්රියපදට්ඨානං. අනිට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං දුක්ඛං, සම්පයුත්තානං මිලාපනරසං, කායිකාබාධපච්චුපට්ඨානං, කායින්ද්රියපදට්ඨානං. ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං සොමනස්සං, යථා තථා වා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසං, සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරසං වා, චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානං, ඉට්ඨාකාරදස්සනපදට්ඨානං. අනිට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං දොමනස්සං, යථා තථා වා අනිට්ඨාකාරසම්භොගරසං, සම්පයුත්තානං මිලාපනරසං වා, චෙතසිකාබාධපච්චුපට්ඨානං, එකන්තෙන හදයවත්ථුපදට්ඨානං. මජ්ඣත්තවෙදයිතලක්ඛණා උපෙක්ඛා, සම්පයුත්තානං නාතිඋපබ්රූහනමිලාපනරසා, සන්තභාවපච්චුපට්ඨානා, නිප්පීතිකචිත්තපදට්ඨානා. එත්ථ ච සුඛං, දුක්ඛඤ්ච එකන්තමබ්යාකතං, දොමනස්සමෙකන්තමකුසලං, සොමනස්සුපෙක්ඛා පන සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා. ඉධ පන කුසලා සොමනස්සවෙදනා අධිප්පෙතා.

නීලාදිභෙදං ¶ ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා, පච්චාභිඤ්ඤාණරසා, පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා වා දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය, යථාගහිතනිමිත්තවසෙන ¶ අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා හත්ථිදස්සකඅන්ධා විය, ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා විජ්ජු විය, යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා තිණපුරිසෙසු මිගපොතකානං පුරිසාති උප්පන්නසඤ්ඤා විය.

චෙතෙතීති චෙතනා, සද්ධිං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො. සා චෙතනාභාවලක්ඛණා, ආයූහනරසා, සා ච කුසලාකුසලෙසු එව හොති. ඉතරෙසු පන තංසදිසතාය සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා සකිච්චපරකිච්චසාධකා ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකිආදයො විය. අච්චායිකකම්මානුස්සරණාදීසු පනායං සම්පයුත්තෙසු උස්සාහනභාවෙන පවත්තමානා පාකටා හොති.

ආරම්මණං චින්තෙතීති චිත්තං, විඤ්ඤාණං. විත්ථාරතො පනස්ස වචනත්ථො චිත්තදුකෙ ආවි භවිස්සති. තදෙතං විජානනලක්ඛණං චිත්තං, පුබ්බඞ්ගමරසං, නිරන්තරප්පවත්තිතො සන්ධානපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං.

විතක්කෙති ඌහෙති, විතක්කනමත්තමෙව වා සොති විතක්කො. ස්වායමාරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිරොපනලක්ඛණො, ආහනනපරියාහනනරසො, ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො.

ආරම්මණෙ තෙන චිත්තං විචරති, විචරණමත්තමෙව වා සොති විචාරො. ස්වායමාරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො, තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො, චිත්තස්ස අනුප්පබන්ධනපච්චුපට්ඨානො. අභිනිරොපනානුමජ්ජනවසෙන පනෙසං යථාක්කමං ඔළාරිකසුඛුමතාය ඝණ්ටාභිඝාතො විය චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො, ඝණ්ටානුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො ආකාසෙ උප්පතිතුකාමපක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය, සන්තවුත්ති විචාරො ආකාසෙ ¶ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛපසාරණං විය. සො පන නෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. උභොපි පනෙතෙ සම්පයුත්තධම්මපදට්ඨානා.

පිණයතීති පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා, කායචිත්තපීණනරසා, ඵරණරසා වා, ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා, සොමනස්සසහගතචිත්තපදට්ඨානා.

වීරානං ¶ භාවො, කම්මං වා වීරියං, විවිධෙන වා උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තඤ්ච උස්සාහලක්ඛණං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති (අ. නි. 4.113) වචනතො සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. ඉදං පන කුසලපක්ඛෙ පදට්ඨානං, අකුසලාදිපක්ඛෙ පන සාධාරණවසෙන යථා තථා වා දුක්ඛවිනොදනකාමතාපදට්ඨානං, සම්පයුත්තධම්මපදට්ඨානං වා. තං සමාරද්ධං සබ්බාසං සම්පත්තීනං මූලං හොතීති දට්ඨබ්බං.

එකො අග්ගො විසයො අස්සාති එකග්ගං, චිත්තං, තස්ස භාවො එකග්ගතා, චිත්තස්ස එකග්ගතා චිත්තෙකග්ගතා, සමාධිස්සෙතං නාමං. සා අවිසාරණලක්ඛණා, සහජාතානං සම්පිණ්ඩනරසා නහානීයචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානා, ඤාණපච්චුපට්ඨානා වා, සුඛපදට්ඨානා, අකුසලාදිසාධාරණවසෙන පනෙත්ථාපි පච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි වුත්තනයෙන යොජෙත්වා ඤාතබ්බානි. නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති විය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බා.

එත්ථ ච කිඤ්චාපි ආරම්මණං භින්දිත්වා අනුපවිසන්තා විය කුසලපක්ඛෙ චත්තාරො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති සද්ධා සති එකග්ගතා පඤ්ඤාති, තෙනෙව සද්ධා ‘‘ඔකප්පනා’’ති වුත්තා, සති ච ‘‘අපිලාපනා’’ති, එකග්ගතා ‘‘අවට්ඨිතී’’ති, පඤ්ඤා ¶ ‘‘පරියොගාහනා’’ති ච වුත්තා. අකුසලපක්ඛෙ ච තයො තණ්හා දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙන තෙ එව ‘‘ඔඝා’’ති වුත්තා. තථාපි නෙසං ලක්ඛණාදිතො නානත්තම්පි සිද්ධමෙව. අකුසලපක්ඛෙ පන එකග්ගතා උද්ධච්චසමාගතත්තා ‘‘ඔගාහනා’’ති න වුත්තා. අකුසලධම්මා හි එකවිසයෙ සම්පිණ්ඩනකිච්චෙන සමාධිනා යුත්තාපි උදකසිත්තරජුට්ඨානං විය තඞ්ඛණඤ්ඤෙව විකිරණසභාවා හොන්ති. තෙනෙව හෙත්ථ උපචාරප්පනාප්පත්ති න හොති, කුසලධම්මා පන යස්මා උදකං ආසිඤ්චිත්වා ආසිඤ්චිත්වා ආකොටනමජ්ජනාදීනි කත්වා උපලිත්තට්ඨානං විය සකලම්පි දිවසං නිච්චලපවත්තනසමත්ථාති උපචාරප්පනාප්පත්තාපි හොති, තස්මා තත්ථ ඔගාහනාති වුත්තාති ගහෙතබ්බං.

ජීවන්ති තෙන, ජීවනමත්තං වා තන්ති ජීවිතං, තං සහජාතානුපාලනලක්ඛණං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසඤ්ඤෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. අත්තනො ඨිතික්ඛණෙ එව චෙතං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති උදකං විය උප්පලාදීනි, න භඞ්ගක්ඛණෙ. සයං භිජ්ජමානත්තා සයං පවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව පවත්තති නියාමකො වියාති දට්ඨබ්බං.

සද්දහන්ති ¶ එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තං වා එසාති සද්ධා. සා සද්දහනලක්ඛණා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා, පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය, පක්ඛන්දනරසා වා ඔඝුත්තාරකවීරපුරිසො විය, අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා වා, සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා, සද්ධම්මසවනාදිසොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා වා, හත්ථවිත්තබීජානි විය දට්ඨබ්බා.

සරන්ති තාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සා අපිලාපනලක්ඛණා, අසම්මොසනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා, විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා වා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා, කායාදිසතිපට්ඨානපදට්ඨානා වා. ආරම්මණෙ ¶ දළ්හපතිට්ඨිතත්තා පන එසිකා විය, චක්ඛුද්වාරාදිරක්ඛණතො දොවාරිකො විය ච දට්ඨබ්බා.

කායදුච්චරිතාදීහි හිරීයතීති හිරී, ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහියෙව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං, පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ පාපතො ජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී, උත්තාසලක්ඛණං ඔත්තප්පං. ලජ්ජනාකාරෙන පාපකානං අකරණරසා හිරී, උත්තාසාකාරෙන ඔත්තප්පං. අසුචිමක්ඛිතස්ස, අග්ගිසන්තත්තස්ස ච අයොගුළස්ස ගහෙතුං අවිසහනං විය එතෙසං යථාක්කමං ජිගුච්ඡනසන්තාසාකාරෙහි පාපාකරණං වෙදිතබ්බං. වුත්තාකාරෙනෙව ච පාපතො සංකොචනපච්චුපට්ඨානානි එතානි, අත්තපරගාරවපදට්ඨානානි කුලවධූවෙසියා භාවො විය, ලොකපාලකානි චාති දට්ඨබ්බානි. උභින්නම්පි පනෙසං සමුට්ඨානං අධිපති සභාවො ලක්ඛණෙන චාති මාතිකං ඨපෙත්වා යථාක්කමං අජ්ඣත්තබහිද්ධාසමුට්ඨානතා, අත්තලොකාධිපතිතා, ලජ්ජාභයසභාවසණ්ඨිතතා, සප්පතිස්සවවජ්ජභයදස්සාවිතාලක්ඛණතා ච අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 1 බලරාසිවණ්ණනා) විත්ථාරතො විභත්තා, අත්ථිකෙහි තං තත්ථෙව ගහෙතබ්බං.

න ලුබ්භති එතෙන, සයං වා න ලුබ්භති, අලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති අලොභො. අදොසාමොහෙසුපි එසෙව නයො. තෙසු අලොභො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අගෙධලක්ඛණො, අලග්ගභාවලක්ඛණො වා කමලදලෙ ජලබින්දු විය, අපරිග්ගහරසො මුත්තභික්ඛු විය, අනල්ලීනභාවපච්චුපට්ඨානො අසුචිම්හි පතිතපුරිසො විය.

අදොසො අචණ්ඩික්කලක්ඛණො, අවිරොධලක්ඛණො වා අනුකූලමිත්තො විය, ආඝාතවිනයනරසො, පරිළාහවිනයනරසො වා චන්දනං විය, සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානො පුණ්ණචන්දො විය.

අමොහො ¶ ¶ යථාසභාවප්පටිවෙධලක්ඛණො, අක්ඛලිතප්පටිවෙධලක්ඛණො වා කුසලිස්සාසක්ඛිත්තඋසුප්පටිවෙධො විය, විසයොභාසනරසො අනුද්ධටො පදීපො විය, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය. තයොපි චෙතෙ සබ්බකුසලානං මූලභූතාති දට්ඨබ්බා.

අපිච අලොභො චෙත්ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තීහිපි චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤා හොන්ති, තථා අධිකඌනවිපරීතග්ගහණානං අභාවො, තථා පියවිප්පයොගඅප්පියසම්පයොගඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛානං, ජාතිජරාමරණදුක්ඛානං, පෙතනිරයතිරච්ඡානගතිදුක්ඛානඤ්ච අභාවො, තථා භොගමිත්තඅත්තසම්පත්තිපච්චයභාවො, තථා කාමසුඛපරිච්චාගඅත්තකිලමථපරිච්චාගමජ්ඣිමපටිපත්තීනං සම්භවො, තථා අසුභඅප්පමාණධාතුසඤ්ඤානං, අනිච්චදුක්ඛඅනත්තසඤ්ඤානං, දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරානඤ්ච සම්භවො හොතීති එවමාදීහි නයෙහි තෙසං විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච අමොහො නාම පඤ්ඤා, සා පජානනලක්ඛණා. විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණං. සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා. කිං පනෙතාසං සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණපඤ්ඤානං නානත්තන්ති? සඤ්ජානනවිජානනපජානනමෙව. එතාසං හි සමානෙපි ජානනභාවෙ සඤ්ඤාය ‘‘නීලං පීත’’න්තිආදිනා පුන සඤ්ඤුප්පාදකමත්තෙන ආකාරෙන සඤ්ජානනමත්තමෙව හොති, අජාතබුද්ධිදාරකස්ස විය චිත්තවට්ටාදිභාවමත්තාකාරෙන කහාපණාදිදස්සනං, න තතො උද්ධං. විඤ්ඤාණස්ස පන යථාවුත්තෙන ච තතො විසිට්ඨෙන ච අනිච්චාදිනා ආකාරෙන ජානනං හොති, ගාමිකපුරිසස්ස විය යථාවුත්තෙන චෙව උපභොගාරහතාදිනා ච ආකාරෙන කහාපණාදිදස්සනං, න තතො උද්ධං. පඤ්ඤාය පන තෙහි ච යථාවුත්තෙහි නානප්පකාරෙහි ච ¶ මග්ගපාතුභාවාදිහෙතූහි සබ්බෙහි ආකාරෙහි පජානනං හොති, හෙරඤ්ඤිකස්ස විය යථාවුත්තෙහි චෙව ඡෙකකූටඅද්ධසාරාදිසබ්බෙහි ආකාරෙහි ච කහාපණාදිදස්සනං. පඤ්ඤාය හි අජානිතබ්බං නාම නත්ථි. එවං සඤ්ජානනවිජානනපජානනාකාරෙහි එතාසං නානත්තං වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විතක්කවීරියාදිසහජාතපච්චයවිරහතො රූපාදීසු සඤ්ඤාකිච්චතො අධිකවිජානනකිච්චං කාතුං න සක්කොන්ති, බලපරිණායකානි විය සෙනඞ්ගානි පඤ්ඤානුවත්තකානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. තෙනාහ භගවා ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’තිආදි (විභ. 766).

කායපස්සම්භනං ¶ කායපස්සද්ධි. චිත්තපස්සම්භනං චිත්තපස්සද්ධි. කායොති පනෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. උභොපි පනෙතා කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තදරථනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං අපරිප්ඵන්දසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානඤ්ච අවූපසමකරඋද්ධච්චාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායලහුභාවො කායලහුතා. චිත්තලහුභාවො චිත්තලහුතා. එවං උපරිපි පදත්ථො දට්ඨබ්බො. කායචිත්තානං ගරුභාවවූපසමලක්ඛණා කායලහුතා, චිත්තලහුතා ච, තෙසං ගරුභාවනිම්මද්දනරසා, තෙසං අදන්ධතාපච්චුපට්ඨානා, තෙසං ගරුභාවකරථිනමිද්ධාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායචිත්තානං ථද්ධභාවවූපසමලක්ඛණා කායමුදුතා, චිත්තමුදුතා ච, තෙසං ථද්ධභාවනිම්මද්දනරසා, අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා, තෙසං ථද්ධභාවකරදිට්ඨිමානාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායචිත්තානං ¶ අකම්මඤ්ඤභාවවූපසමලක්ඛණා කායකම්මඤ්ඤතා, චිත්තකම්මඤ්ඤතා ච, තෙසං අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං ආරම්මණකරණසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානා, තෙසං අකම්මඤ්ඤභාවකරාවසෙසනීවරණපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා. පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා, හිතකිරියාසු විනියොගක්ඛමභාවාවහා සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති දට්ඨබ්බා.

කායචිත්තානං අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා කායපාගුඤ්ඤතා, චිත්තපාගුඤ්ඤතා ච, තෙසං ගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනරසා, නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා, තෙසං ගෙලඤ්ඤකරඅස්සද්ධියාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා. කායචිත්තානං අජ්ජවලක්ඛණා කායුජුකතා, චිත්තුජුකතා ච, තෙසං කුටිලභාවනිම්මද්දනරසා, අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා, තෙසං කුටිලභාවකරමායාසාඨෙය්යාදිපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා. සබ්බෙපෙතෙ පස්සද්ධිආදයො ධම්මා කායචිත්තපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

කිං පනෙත්ථ පස්සද්ධාදයො ධම්මා උද්ධච්චාදිං විනොදෙතුං න සක්කොන්ති, යෙන ඉමෙ පස්සද්ධාදයො ධම්මා න විසුං විභත්තාති? නො න සක්කොන්ති, ඉමෙ පන සහිතා එව සක්කොන්ති, ඉතරථා තෙසං උප්පත්තියා එව අසම්භවතො. යථා වා පස්සද්ධාදීසු විජ්ජමානෙසු මොහාහිරිකාදීනං උජුපටිපක්ඛභාවෙන ¶ අමොහහිරිආදයො හොන්ති, එවමෙතෙපි උද්ධච්චාදිඋජුපටිපක්ඛභාවෙන ඉච්ඡිතබ්බාති ගහෙතබ්බා. යස්මා චෙත්ථ ද්වීහි ද්වීහි එව යථාසකං පටිපක්ඛා හරිතබ්බා, තස්මා තෙ එතෙ එව ද්විධා විභත්තා, න අමොහාදයොති ඤාතබ්බා.

යෙවාපනකෙසු ඡන්දොති කත්තුකාමතායෙතං අධිවචනං, තස්මා සො කත්තුකාමතාලක්ඛණො, ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො, තදෙවස්ස ¶ පදට්ඨානං. ආරම්මණග්ගහණෙ චායං චෙතසො හත්ථප්පසාරණං විය දට්ඨබ්බො. අයඤ්ච යස්මා විරජ්ජිතබ්බාදීසුපි නෙක්ඛම්මාදිනා සහ ලොභවිසදිසෙන කත්තුකාමතාකාරෙන පවත්තති, තස්මා අසෙඛානම්පි උප්පජ්ජති. ලොභො පන සුභසුඛාදිවිපල්ලාසපුබ්බකෙන අභිසඞ්ගාකාරෙනෙව පවත්තතීති අයමෙතෙසං විසෙසො. එවං මෙත්තාකරුණාදීනම්පි ලොභාදීහි විසෙසො යථානුරූපං ඤාතබ්බො.

අධිමුච්චනං අධිමොක්ඛො. සො සන්නිට්ඨානලක්ඛණො, අසංසප්පනරසො, නිච්ඡයපච්චුපට්ඨානො, සන්නිට්ඨාතබ්බධම්මපදට්ඨානො, ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන ඉන්දඛීලො විය දට්ඨබ්බො. නනු ච සද්ධාපි අධිමොක්ඛොති වුච්චති. තථා හි අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියන්ති වුච්චතීති? සච්චං, සා ච ඛො සම්පසාදනභාවෙන අධිමොක්ඛො, අයං පන යථා තථා වා නිච්ඡයභාවෙනාති න කොචි විරොධො.

කිරියා කාරො, මනස්මිං කාරො මනසිකාරො, පුරිමමනතො විසදිසං මනං කරොතීතිපි මනසිකාරො, ස්වායං ආරම්මණපටිපාදකො වීථිපටිපාදකො ජවනපටිපාදකොති තිප්පකාරො, තත්ථ ආරම්මණපටිපාදකො ඉධ මනසිකාරො. සො සාරණලක්ඛණො, සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙසු පයොජනරසො, ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානො, ආරම්මණපදට්ඨානො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො. ආරම්මණපටිපාදකත්තෙන සම්පයුත්තානං සාරථි විය දට්ඨබ්බො. වීථිපටිපාදකොති පන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්සෙතං අධිවචනං. ජවනපටිපාදකොති මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස, න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා. එත්ථ චායං මනසිකාරො සමන්නාහාරමත්තාකාරෙන ආරම්මණෙ සම්පයුත්තානං පයොජකො, චෙතනා චෙතොකිරියාභාවෙන, විතක්කො පන සඞ්කප්පාකාරෙන, උපනිජ්ඣායනාකාරෙන ච අභිනිරොපකො. තෙනෙව හෙත්ථ පදභාජනීයෙ ‘‘තක්කො ¶ සඞ්කප්පොති ච, ඣානඞ්ග’’න්ති ච වුච්චතීති අයමෙතෙසං විසෙසො.

තෙසු ¶ තෙසු ධම්මෙසු මජ්ඣත්තතා තත්රමජ්ඣත්තතා. සා චිත්තචෙතසිකානං සමවාහිතලක්ඛණා, ඌනාධිකතානිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා වා, මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා, සමප්පවත්තසම්පයුත්තධම්මපදට්ඨානා. සම්පයුත්තධම්මානං අජ්ඣුපෙක්ඛණෙන සමප්පවත්තානං ආජානීයානං අජ්ඣුපෙක්ඛකසාරථි විය දට්ඨබ්බා.

පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා, කිරති වා පරදුක්ඛං හිංසති ච, කිරීයති වා දුක්ඛිතෙසු පසාරීයතීති කරුණා. සා පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා, පරදුක්ඛාසහනරසා, අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා. මොදන්ති තාය තංසමඞ්ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්තමෙව වා තන්ති මුදිතා. සා පමොදලක්ඛණා, අනිස්සායනරසා, අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං සම්පත්තිදස්සනපදට්ඨානා.

කස්මා පනෙත්ථ මෙත්තුපෙක්ඛා න වුත්තාති? පුබ්බෙ ගහිතත්තා. අදොසො එව හි සත්තෙසු හිතඵරණවසෙන පවත්තියං මෙත්තා. තත්රමජ්ඣත්තතා එව ච ඉට්ඨානිට්ඨසත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරෙන පවත්තියං උපෙක්ඛා. තෙ ච ධම්මා නියතා, කෙවලං පන නෙසං සත්තෙසු මෙත්තුපෙක්ඛාභාවෙන පවත්ති අනියතාති. කායදුච්චරිතතො විරති කායදුච්චරිතවිරති. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ලක්ඛණාදිතො පනෙතා තිස්සොපි කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනං අවීතික්කමලක්ඛණා, තතො සංකොචනරසා, තෙසං අකිරියපච්චුපට්ඨානා, සද්ධාහිරොත්තප්පඅප්පිච්ඡතාදිගුණපදට්ඨානා, පාපකිරියතො චිත්තස්ස විමුඛභාවභූතාති දට්ඨබ්බා. එවං ලක්ඛණාදිතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

සඞ්ගහාති ¶ එවං යෙ ඉමෙ ඉමස්මිං කාමාවචරපඨමකුසලෙ විභත්තා එකූනචත්තාලීස ධම්මා, සබ්බෙතෙ ඛන්ධතො චතුබ්බිධා හොන්ති – වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති. තත්ථ රාසට්ඨෙන සොමනස්සවෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, තථා සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, අවසෙසා ඵස්සාදයො ඡත්තිංස ධම්මා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති වෙදිතබ්බා.

නනු ච යදි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො, ඵස්සාදීනං තාව අනෙකත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධතා යුත්තා, කථං පන වෙදනාදීනං තිණ්ණං ඛන්ධතාති? උපචාරතො. පච්චෙකං හි අතීතාදිභෙදභින්නෙසු වෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙසු නිරුළ්හොපි ඛන්ධ-සද්දො තදෙකදෙසෙසු එකෙකවෙදනාදීසුපි සමුදායොපචාරෙන ¶ වොහරීයතීති තදෙකදෙසෙපි තබ්බොහාරො, යථා රුක්ඛස්ස සාඛාය ඡිජ්ජමානාය ‘‘රුක්ඛො ඡිජ්ජතී’’තිආදීසු වියාති. එවං ඛන්ධතො චතුබ්බිධා හොන්ති.

තෙ පුන ආයතනතො දුවිධා හොන්ති – මනායතනං ධම්මායතනන්ති. සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨානට්ඨෙන හෙත්ථ චිත්තං මනායතනං, සෙසා පන අට්ඨතිංස ධම්මා ධම්මායතනන්ති. එවං ආයතනතො දුවිධා හොන්ති. තෙ පුන ධාතුවසෙන දුවිධා මනොවිඤ්ඤාණධාතු ධම්මධාතූති. නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන හෙත්ථ චිත්තං මනොවිඤ්ඤාණධාතු, සෙසා ධම්මධාතූති. එවං ධාතුවසෙන දුවිධා.

තථා ආහාරානාහාරවසෙන. තත්ථ ඵස්සො චෙතනා චිත්තන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා විසෙසපච්චයත්තෙන යථාක්කමං ‘‘ඵස්සාහාරො මනොසඤ්චෙතනාහාරො විඤ්ඤාණාහාරො’’ති වුච්චන්ති, අවසෙසා න ආහාරාති. කිං පනෙතෙ පච්චයා න හොන්ති, යෙ න ආහාරාති වුච්චෙය්යුන්ති? නො න හොන්ති, විසෙසපච්චයා පන න හොන්ති, ඵස්සාදයො පන තෙසං ධම්මානං විසෙසපච්චයා හොන්ති, විසෙසතො වෙදනාදයො ¶ ච ආහරන්ති. ඵස්සාහාරො හි තිස්සො වෙදනායො ආහරති, මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ, විඤ්ඤාණාහාරො පටිසන්ධිනාමරූපං. නනු ච සො විපාකො, ඉදං පන කුසලවිඤ්ඤාණන්ති? කිඤ්චාපි එවං, තංසරික්ඛතාය පන විඤ්ඤාණාහාරොත්වෙව වුත්තං. යස්මා වා ඉමෙ ‘‘අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15) වචනතො කබළීකාරාහාරො විය රූපකායස්ස උපත්ථම්භකට්ඨෙන නාමකායස්ස ආහාරපච්චයා හොන්ති, තස්මා ඉමෙව ‘‘ආහාරා’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං. එවං ආහාරානාහාරවසෙන දුවිධා.

තථා ඉන්ද්රියානින්ද්රියතො. තත්ථ සද්ධා වීරියං සති එකග්ගතා අමොහො චිත්තං සොමනස්සවෙදනා ජීවිතන්ති ඉමෙ අට්ඨ ධම්මා අධිපතියට්ඨෙන යථාක්කමං ‘‘සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං මනින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති වුච්චන්ති, අවසෙසා න ‘‘ඉන්ද්රියානී’’ති. එවං ඉන්ද්රියානින්ද්රියතො දුවිධා.

තථා ඣානඞ්ගාඣානඞ්ගවසෙන. තත්ථ විතක්කො විචාරො පීති සොමනස්සං එකග්ගතාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන ‘‘ඣානඞ්ගානී’’ති වුච්චන්ති, ඉතරෙ ‘‘අඣානඞ්ගානී’’ති. එවං ඣානඞ්ගාඣානඞ්ගවසෙන දුවිධා.

තථා ¶ මග්ගඞ්ගාමග්ගඞ්ගවසෙන. තත්ථ අමොහො විතක්කො විරතිත්තයං වීරියං සති එකග්ගතාති ඉමෙ අට්ඨ ධම්මා නිය්යානට්ඨෙන, විමොක්ඛට්ඨෙන ච යථාක්කමං ‘‘සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධී’’ති නාමෙන ‘‘මග්ගඞ්ගානී’’ති වුච්චන්ති, ඉතරෙ ‘‘අමග්ගඞ්ගානී’’ති. පාළියං පන ලොකියචිත්තෙ විරතීනං ¶ අනියතත්තා, යෙවාපනකත්තා ච තා වජ්ජෙත්වා ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති (ධ. ස. 58, 121) වුච්චති. එවං මග්ගඞ්ගාමග්ගඞ්ගවසෙන දුවිධා.

තථා බලාබලවසෙන. තත්ථ සද්ධාවීරියං සති සමාධි පඤ්ඤා හිරී ඔත්තප්පන්ති ඉමෙ සත්ත ධම්මා අකම්පියට්ඨෙන බලානීති වුච්චන්ති, ඉතරෙ අබලානීති. එවං බලාබලවසෙන දුවිධා.

තථා හෙතුනහෙතුවසෙන. තත්ථ අලොභො අදොසො අමොහොති ඉමෙ තයො ධම්මා මූලට්ඨෙන හෙතූති වුච්චන්ති, ඉතරෙ නහෙතූති. එවං හෙතුනහෙතුවසෙන දුවිධා. එවං ඵස්සාඵස්සවෙදනාවෙදනා සඤ්ඤාසඤ්ඤාචිත්තාචිත්තාදිවසෙනපි වුත්තනයානුසාරෙන යථායොගං සඞ්ගහවිභාගො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පදභාජනීයසඞ්ගහවාරෙ (ධ. ස. 103 ආදයො), තදට්ඨකථායඤ්ච (ධ. ස. අට්ඨ. 58-120) ගහෙතබ්බො. එවං සඞ්ගහතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

සුඤ්ඤතො චෙවාති එවං ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහිතෙසු තෙසු ධම්මෙසු තබ්බිනිමුත්තො කාරකවෙදකාදිසභාවො අත්තා වා සස්සතො වා භාවො න උපලබ්භති. සුඤ්ඤා තෙ ධම්මා අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා, කෙවලං පටිච්චසමුප්පන්නා, සලක්ඛණධාරණතො ධම්මමත්තා, නිච්චසුඛාදිසාරවිරහතො අසාරා, පවත්තකනියාමකාභාවතො අපරිණායකා අනිච්චා, දුක්ඛා, අනත්තා, අනත්තනියා ච හුත්වා පවත්තන්තීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පදභාජනීයසුඤ්ඤතවාරෙ, තදට්ඨකථායඤ්ච ගහෙතබ්බොති. එවං සුඤ්ඤතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

නිට්ඨිතා පඨමකුසලස්ස අත්ථවණ්ණනා.

දුතියාදීසුපි ¶ පඨමකුසලෙ වුත්තනයෙන ධම්මුද්දෙසාදිනා සබ්බො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. න කෙවලඤ්ච එත්ථෙව, ඉතො පරෙසුපි සබ්බත්ථ හෙට්ඨා වුත්තසදිසානං පදානං, ධම්මානඤ්ච අත්ථො, සබ්බො ච විනිච්ඡයො ¶ එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉතො පරං පන අපුබ්බමෙව වණ්ණයිස්සාම. දුතියචිත්තෙ තාව සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව පඨමචිත්තතො විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. දුතියකුසලං.

තතියෙපි ධම්මුද්දෙසෙ අමොහාභාවා ඉන්ද්රියමග්ගඞ්ගබලමූලසඞ්ගහෙසු පඤ්ඤින්ද්රියසම්මාදිට්ඨිමග්ගඞ්ගපඤ්ඤාබලඅමොහමූලානං පරිහානියා සද්ධින්ද්රියාදීනං භාවොව විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. තථා චතුත්ථෙ සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව විසෙසො. තතියචතුත්ථානි.

පඤ්චමඡට්ඨසත්තමට්ඨමෙසු පන සුඛසොමනස්සට්ඨානෙසු උපෙක්ඛාභාවො, පීතියා ච අභාවො. තෙනෙව ඣානඞ්ගසඞ්ගහවාරෙ චතුරඞ්ගජ්ඣානතාව විසෙසො, සෙසං පඨමදුතියතතියචතුත්ථචිත්තසදිසමෙව. උපෙක්ඛාසහගතෙසු චෙත්ථ චතූසු කරුණාමුදිතා න උප්පජ්ජන්තීති කෙචි වදන්ති, පරිකම්මභූතානං පනෙත්ථ තාසං උප්පත්තියා මහාඅට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතත්තා උපචාරප්පත්තා පන උප්පජ්ජන්ති, න ඉතරාති ගහෙතබ්බං. පඤ්චමඡට්ඨසත්තමට්ඨමානි.

විසයාදිප්පභෙදතොති එවං ධම්මුද්දෙසාදිනා විභත්තානි අට්ඨ කාමාවචරකුසලානි ආරම්මණවිභාගතො පච්චෙකං ඡබ්බිධානි හොන්ති රූපාරම්මණං…පෙ… ධම්මාරම්මණන්ති. තත්ථ නීලාදිභෙදභින්නා, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තිකබාහිරඔළාරිකසුඛුමාදිභෙදභින්නා ච වණ්ණධාතු රූපාරම්මණං නාම. එවං සද්දාරම්මණාදීසුපි යථානුරූපං භෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ¶ ච ඵොට්ඨබ්බන්ති ආපොධාතුවජ්ජිතභූතත්තයං, ධම්මාරම්මණන්ති පඤ්චාරම්මණානි වජ්ජෙත්වා අවසෙසා රූපාරූපපඤ්ඤත්තියො වෙදිතබ්බා, සෙසං තාදිසමෙව. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනමාපාථගතානි එතානාරම්මණානි රූපාරම්මණාදිවොහාරං ලභන්ති, අනාපාථගතානි පන අතීතානාගතදූරසුඛුමාදිභෙදභින්නානි ධම්මාරම්මණානෙවා’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං දිබ්බචක්ඛාදීනං රූපාරම්මණතාදිවචනතො.

අනාපාථගතා එව හි තානි දිබ්බචක්ඛුආදීනං ආරම්මණං, න ච තානි ධම්මාරම්මණානි. රූපාදයො හි පඤ්ච පච්චෙකං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු එකස්මිං ඛණෙ ආපාථමාගන්ත්වා තංතංද්වාරිකජවනානං, තදනන්තරෙ මනොද්වාරිකානඤ්ච අපරභාගෙ ච දිට්ඨසුතාදිවසෙනානුස්සරන්තස්ස සුද්ධමනොද්වාරිකානඤ්ච ආරම්මණානි හොන්ති. තථා හි නානාවණ්ණවිචිත්තචෙතියාදිදස්සනං කරොන්තස්ස, ධම්මං ¶ සුණන්තස්ස, භෙරිසද්දාදීහි වා පූජාදිං කරොන්තස්ස ච ගන්ධමාලාදීනි ඝායිත්වා, ඛාදනීයභොජනීයාදිඤ්ච සායිත්වා, සුඛසම්ඵස්සානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි ච ඵුසිත්වා මනාපභාවං ඤත්වා තෙහි චෙතියපූජං කරොන්තස්ස, තත්ථ තත්ථ අකුසලං වා උප්පාදෙන්තස්ස, තස්මිං තස්මිං ඛණෙ ගය්හමානානි රූපාදිපඤ්චාරම්මණානි සාඛාය අක්කමනං, පථවියං ඡායාඵරණඤ්ච එකක්ඛණෙ කුරුමානං රුක්ඛග්ගෙ නිලීයමානං පක්ඛිනො සරීරං විය යථාසකං පසාදඤ්ච ඝට්ටෙත්වා තස්මිංයෙව ඛණෙ භවඞ්ගචලනපච්චයභාවෙන මනොද්වාරෙපි ආපාථමාගන්ත්වා තතො භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදිවොට්ඨබ්බනපරියොසානානං, වීථිචිත්තානං, තදනන්තරානඤ්ච කුසලාකුසලාදිජවනානං ආරම්මණං හුත්වා තදනන්තරාසු මනොද්වාරවීථීසු ච අපරභාගෙ තථාරූපං පච්චයං ආගම්ම අත්තනා පූජාදිකරණකාලෙසු, දිට්ඨසුතඝායිතසායිතඵුට්ඨවසෙනානුස්සරන්තස්ස, පච්චක්ඛතො අනුභුය්යමානානි විය මනොද්වාරෙ ච ආරම්මණානි හොන්ති.

අථාපි ¶ පඤ්චහි ද්වාරෙහි අගහිතපුබ්බානි බුද්ධරූපාදීනි, දිබ්බරූපාදීනි ච පඤ්චාරම්මණානි සවනවසෙන සල්ලක්ඛෙත්වා ජවනක්ඛණෙ වා අපරභාගෙ සුතවසෙනෙව අනුස්සරිත්වා වා පසාදං, කම්මඵලසද්ධාදිං, ලොභාදිඤ්ච උප්පාදෙන්තස්සාපි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති. අභිඤ්ඤානං පන සුද්ධමනොද්වාරෙ එව, තස්මා එවං පඤ්චද්වාරෙ, මනොද්වාරෙ, සුද්ධමනොද්වාරෙ ච ආපාථගතානි අතීතාදිභෙදභින්නානි සබ්බානිපි පඤ්චාරම්මණානි කදාචිපි ධම්මාරම්මණං න හොන්ති, තදිතරා නාමරූපපඤ්ඤත්තියො ධම්මාරම්මණන්ති ගහෙතබ්බං. නනු චෙතානි ඉට්ඨකන්තමනාපානි ආරම්මණානි ලොභස්ස වත්ථු, කථමෙත්ථ කුසලං උප්පජ්ජතීති? නියමාදිකාරණතො. චිත්තං හි ‘‘කුසලමෙව මයා කත්තබ්බ’’න්ති පුබ්බෙ නියමිතවසෙන සබ්බත්ථ අකුසලප්පවත්තිං නිවත්තෙත්වා කුසලෙ පරිණාමනවසෙන ච අභිණ්හං ආසෙවිතකුසලසමුදාචාරවසෙන ච සප්පුරිසූපනිස්සයාදිඋපනිස්සයවසෙන ච යොනිසොආභුජිතවසෙන චාති ඉමෙහි කාරණෙහි කුසලං හුත්වා උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. එවමිමෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු උප්පජ්ජනතො පච්චෙකං ඡබ්බිධානි හොන්ති. ආරම්මණවවත්ථානකථා.

එවං ආරම්මණභෙදභින්නෙසු රූපාරම්මණං තාව කුසලං දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන දසවිධං හොති. තත්ථ එකෙකං පන කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති තිවිධං. තත්ථ කායද්වාරෙ පවත්තං කායකම්මං, වචීද්වාරෙ පවත්තං වචීකම්මං, මනොද්වාරෙ පවත්තං මනොකම්මං. තත්ථ කායද්වාරන්ති කායවිඤ්ඤත්ති. වචීද්වාරන්ති වචීවිඤ්ඤත්ති. තාසං විභාගො රූපවිභත්තියං ආවි භවිස්සති. මනොද්වාරන්ති ¶ සබ්බං චෙතනාසම්පයුත්තං චිත්තං වුච්චති, විසෙසතො කුසලාකුසලං. තං හි සහජාතානං චෙතනානං, කායඞ්ගවාචඞ්ගචොපනං අසම්පාපුණිත්වා පවත්තානං සුද්ධමනොකම්මානං පවත්තිඔකාසදානතො ද්වාරන්ති වුච්චති, ඉමෙසු පන තීසු ¶ ද්වාරෙසු පවත්තා චෙතනා කායකම්මාදයො නාම. අපිච පාණාතිපාතාදයො, පාණාතිපාතාවෙරමණිආදයො ච කායකම්මං නාම, මුසාවාදාදයො, මුසාවාදාවෙරමණිආදයො ච වචීකම්මං නාම, අභිජ්ඣාදයො, අනභිජ්ඣාදයො ච මනොකම්මං නාම.

කුසලපක්ඛෙ පන දානාදිදසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි ච යථාරහං කායවචීමනොකම්මානි හොන්ති. එවං යෙභුය්යවුත්තිතො චෙස කායකම්මාදිභාවො වුත්තො පාණාතිපාතාදීනම්පි වචීද්වාරාදීසු පවත්තිතො කෙසඤ්චි පුරිසානං වනචරකාදිභාවො විය, ද්වාරානඤ්ච කායකම්මද්වාරාදිභාවො කෙසඤ්චි ගාමානං බ්රාහ්මණගාමාදිභාවො විය. අකුසලෙ තාව එත්ථ පාණාතිපාතාදිකායකම්මං කායද්වාරෙ, වචීද්වාරෙ ච යථාරහං සමුට්ඨාති, නො මනොද්වාරෙ. තථා මුසාවාදාදිවචීකම්මං. පාණාතිපාතාදිනිප්ඵාදනත්ථං හි මනොද්වාරෙ එව චින්තෙන්තස්ස චෙතනාබ්යාපාදාදීසු කම්මපථප්පත්තෙසු වා කම්මපථං අප්පත්තෙසු වා මනොකම්මෙසු එව පවිසනතො කායකම්මාදිභාවං න පාපුණාති. නනු විජ්ජාමයෙනාපි කෙවලං මනොකම්මෙන පාණාතිපාතාදිං කරොන්තීති? න අලොණභොජනදබ්භසයනමන්තපරිජප්පනාදිකායවචීපයොගං විනා තස්සාසිජ්ඣනතො. අභිජ්ඣාදිමනොකම්මං පන තීසුපි ද්වාරෙසු සමුට්ඨාති. අභිජ්ඣාය හි කායෙන පරභණ්ඩග්ගාහාදීනං, බ්යාපාදෙන දණ්ඩපරාමසනාදීනං, මිච්ඡාදිට්ඨියා තිත්ථියවන්දනාදීනං කරණකාලෙ, වාචාය පරසම්පත්තිපත්ථනාය ‘‘හඤ්ඤන්තු බජ්ඣන්තූ’’ති අනත්ථපත්ථනාය ච තිත්ථියත්ථුතිතදත්ථදීපනාදීනඤ්ච යථාක්කමං පවත්තිකාලෙ ච තස්ස මනොකම්මස්ස කායවාචාසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.

කාමාවචරකුසලං පන පාණාතිපාතාවෙරමණිආදිකං කායවචීමනොකම්මං පච්චෙකං ද්වාරත්තයෙපි පවත්තති. තත්ථ පාණාතිපාතාදීහි ¶ සම්ඵප්පලාපපරියොසානෙහි සත්තහි විරමන්තස්ස තාව හත්ථමුද්දාය, වචීභෙදෙන ච සමාදියනකාලෙ, මනසා විරමණකාලෙ ච තෙසං කායවචීකම්මානං තීසු ද්වාරෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. අනභිජ්ඣාදීහි සහගතෙන චෙතසා තජ්ජස්ස කායපයොගස්ස, ‘‘පරවිත්තුපකරණං චිරට්ඨිතිකං හොතු, සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තු, සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා වචීපයොගස්ස, කෙවලං මනොපයොගස්ස ච කරණකාලෙ මනොකම්මස්ස තීසුපි ද්වාරෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච පඤ්චද්වාරෙ උප්පන්නානි ජවනානි කායවචීකම්මානි ¶ න හොන්ති, මනොකම්මානි එව. තානි ච න කම්මපථප්පත්තානි, කෙවලං කුසලාදීනි හොන්ති. මනොද්වාරෙ පටුතරප්පවත්තානි එව හි කම්මපථප්පත්තානි මනොකම්මානි හොන්ති, රූපාරූපජවනානි පන එකන්තං භාවනාමයං මනොකම්මමෙව මනොද්වාරෙ එව ච පවත්තන්ති.

කිඤ්චාපි අභිඤ්ඤාඤාණානි විඤ්ඤත්තිද්වයජනකානි, තථාපි කායවචීකම්මවොහාරං න ලභන්ති, ලොකුත්තරකුසලං පන කායවචීද්වාරෙසු අනුප්පජ්ජමානම්පි මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවානං සමුච්ඡෙදප්පහානකාරීනං විරතීනං වසෙන කායවචීකම්මම්පි හොති, තදිතරමග්ගඞ්ගවසෙන මනොකම්මම්පීති එකක්ඛණෙ තීණිපි කම්මානි හොන්ති, තඤ්ච භාවනාමයං, ද්වාරං පනස්ස මනොද්වාරමෙව. යථා ච පාණාතිපාතාවෙරමණියාදීනං වසෙන කුසලස්ස ද්වාරත්තයෙ පවත්ති වුත්තා, එවං දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනම්පි වසෙන වත්තබ්බා. අට්ඨකථාසු පන න විචාරිතා, තථාපි නයතො එවං වෙදිතබ්බා.

තෙසු දානං කායකම්මමෙව, වචීකම්මම්පි වා. පත්තානුප්පදානං, අබ්භනුමොදනං, දෙසනා වචීකම්මමෙව. සීලං අපචිතිසහගතං, වෙය්යාවච්චසහගතඤ්ච කායකම්මම්පි අත්ථි, වචීකම්මම්පි අත්ථි. තත්ථ සීලස්ස කායවචීකම්මභාවො සිද්ධො එව. අපචිතියා පන ¶ පුප්ඵපූජාදිනා, වන්දනාදිනා වා පවත්තිකාලෙ කායකම්මභාවො, ථුතිමයපූජාදිනා පවත්තිකාලෙ වචීකම්මභාවො ච වෙදිතබ්බො. වෙය්යාවච්චස්සාපි සහත්ථා කරණකාලෙ කායකම්මභාවො, ගිලානාදීනං චතුපච්චයසමාදාපනාදිවසෙන, ගරූහි ආණත්තසද්දෙන ආරොචනපක්කොසනාදිවසෙන වචීකම්මභාවො ච වෙදිතබ්බො. භාවනා, සවනං, දිට්ඨිජුකම්මඤ්ච මනොකම්මමෙව, අබ්භනුමොදනම්පීති කෙචි. සවනම්පි හි සොතද්වාරානුසාරෙන මනොද්වාරෙ එව ධම්මත්ථසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තිකාලෙ මනොකම්මමෙව.

තත්ථ දානං අපචිති වෙය්යාවච්චං පත්තානුප්පදානං දෙසනාති ඉමානි පඤ්ච කායවචීද්වාරෙසු එව පවත්තන්ති, න මනොද්වාරෙ. එත්ථ ච පත්තානුප්පදානදෙසනානං කායවිකාරෙන පත්තිං දෙන්තස්ස, ධම්මං දෙසෙන්තස්ස ච කායද්වාරෙපි පවත්ති වෙදිතබ්බා. සීලං භාවනා අබ්භනුමොදනං සවනං දිට්ඨිජුකම්මන්ති ඉමානි පන පඤ්ච තීසුපි ද්වාරෙසු පවත්තන්ති, ‘‘න පුනෙවං කරිස්සාමී’’ති චෙත්ථ මනසාව දුච්චරිතතො විරමන්තස්ස, අබ්භනුමොදන්තස්ස ච වසෙන සීලබ්භනුමොදනානං මනොද්වාරෙපි පවත්ති වෙදිතබ්බා. යං පන අට්ඨසාලිනියං ‘‘දානමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං ¶ හොතී’’තිආදි වුත්තං, තං පුබ්බචෙතනාවසෙන මනොද්වාරෙ පවත්තං ගහෙත්වා පරියායතො වුත්තං, නිප්පරියායතො කායවචීද්වාරප්පවත්තා සන්නිට්ඨානචෙතනාව. තෙනෙව හි තත්ථෙව වුත්තං ‘‘විනයපරියායං පත්වා හි ‘දස්සාමි කරිස්සාමී’ති වාචා භින්නා හොතීති. ඉමිනා ලක්ඛණෙන දානං නාම හොති, අභිධම්මපරියායං පත්වා පන විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ මනසා චින්තිතකාලතො පට්ඨාය කුසලං හොති. අපරභාගෙ කායෙන වා වාචාය වා කත්තබ්බං කරිස්සතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1). ඉතරථා ‘‘දස්සාමී’’ති චින්තිතමත්තෙනාපි දානං ¶ නාම භවෙය්ය, තථා ච තාදිසං වත්ථුං යථාචින්තිතනියාමෙන අදෙන්තස්ස ධුරනික්ඛෙපෙ අදින්නාදානම්පි සියා. එවං මනසා පාණාතිපාතාදයොපි සියුං, තඤ්ච න යුත්තං, තස්මා වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. අථ වා ‘‘සබ්බං සාපතෙය්යං දින්නඤ්ඤෙව හරතූ’’ති පරිච්චජනසම්භවතො දානස්ස මනොද්වාරෙපි පවත්ති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච දානසීලාදිකායකම්මානං කායද්වාරෙ පවත්තියං කම්මං කායකම්මමෙව, ද්වාරම්පි කායද්වාරමෙව. වචීද්වාරෙ පවත්තියං කම්මං කායකම්මමෙව, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. මනොද්වාරෙ පවත්තියම්පි කම්මං කායකම්මං, ද්වාරං පන මනොද්වාරං. දෙසනාබ්භනුමොදනාදීනං වචීකම්මානං වචීද්වාරෙ පවත්තියං කම්මම්පි වචීකම්මං, ද්වාරම්පි වචීද්වාරමෙව. කායද්වාරෙ පවත්තියම්පි කම්මං වචීකම්මමෙව, ද්වාරං පන කායද්වාරං. මනොද්වාරෙ පවත්තියම්පි කම්මං වචීකම්මං, ද්වාරං පන මනොද්වාරං. භාවනාදිමනොකම්මානං මනොද්වාරෙ පවත්තියං කම්මම්පි මනොකම්මං, ද්වාරම්පි මනොද්වාරමෙව. කායද්වාරෙ පවත්තියම්පි කම්මං මනොකම්මමෙව, ද්වාරං පන කායද්වාරං. වචීද්වාරෙ පවත්තියම්පි කම්මං මනොකම්මමෙව, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං පාණාතිපාතාදීනං, පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීනඤ්ච වුත්තානුසාරෙන කම්මවවත්ථානං, ද්වාරවවත්ථානඤ්ච යථානුරූපං යොජෙත්වා අසඞ්කරතො ඤාතබ්බං.

ද්වාරකම්මවවත්ථානකථා නිට්ඨිතා.

ඉදානි යස්මා දසවිධානි චෙතානි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි තීසු එවං සඞ්ගය්හන්ති දානමයෙ සීලමයෙ භාවනාමයෙති. පත්තානුප්පදානං හි දානමයෙ සඞ්ගය්හති, ‘‘අබ්භනුමොදනම්පී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 156-159 පුඤ්ඤකිරියවත්ථාදිකථා) අට්ඨකථායං. අපචිතිවෙය්යාවච්චානි සීලමයෙ. දෙසනාසවනදිට්ඨිජුකම්මානි භාවනාමයෙ, තස්මා රූපාරම්මණස්ස කුසලස්ස ¶ දානසීලභාවනාවසෙන ද්වාරත්තයප්පවත්තිං යොජෙත්වා දස්සෙස්සාම. තදනුසාරෙනෙව ඉතරෙසං වසෙනාපි සක්කා ඤාතුන්ති. කුසලං හි වණ්ණාරම්මණං හුත්වා උප්පජ්ජමානං දානසීලභාවනාවසෙනෙව තීසු ද්වාරෙසු ¶ පවත්තති. කථං? යදා හි නීලපීතාදිවණ්ණවිචිත්තං පුප්ඵවත්ථාදිදෙය්යධම්මං ලභිත්වා ‘‘වණ්ණදානං මෙ භවිස්සතී’’ති වණ්ණවසෙන ආභුජිත්වා චෙතියාදීසු සහත්ථෙන පූජෙති, තදා රූපාරම්මණං දානමයං කායද්වාරෙ පවත්තති, තඤ්ච පුබ්බචෙතනා සන්නිට්ඨානචෙතනා අපරචෙතනාති තිවිධං හොති. එවං උපරිපි සබ්බවාරෙසු තිවිධතා වෙදිතබ්බා. යදා පන තදෙව යථාවුත්තවත්ථුං වාචාය ආණාපෙත්වා පුත්තදාරාදීහි දාපෙති, තදාරූපාරම්මණං දානමයං වචීද්වාරෙ පවත්තති. යදා පන තදෙව විජ්ජමානකවත්ථුං ‘‘දස්සාමී’’ති චින්තෙති, පච්චාසීසති, යථාධිප්පායං නිප්ඵාදෙස්සති, තදා පුබ්බචෙතනාවසෙන පරියායතො දානමයං මනොද්වාරෙ පවත්තති නාම. එවං රූපාරම්මණං දානමයං ද්වාරවසෙන තිවිධං හොති.

යදා පන වුත්තප්පකාරවණ්ණං දෙය්යධම්මං ලභිත්වා ‘‘එවං මනාපවණ්ණානං පරිච්චජනං නාම මය්හං කුලවංසාගතවත්තමෙත’’න්ති සහත්ථා පූජෙති, තාදිසවණ්ණවන්තං වා පරපරිග්ගහිතාදිභොගසම්පත්තිං පරිච්චජිත්වා සීලං රක්ඛති, තදා රූපාරම්මණං සීලං කායද්වාරෙ ච පවත්තති. යදා පන වුත්තප්පකාරවණ්ණං දෙය්යධම්මං කුලවංසාදිවසෙන වාචාය ආණාපෙත්වා පරෙහි දාපෙති, තාදිසං වා පරපරිග්ගහිතාදිං වාචාය අපනෙත්වා සීලං රක්ඛති, තදා රූපාරම්මණං සීලං වචීද්වාරෙ පවත්තති. යදා පන තාදිසං විජ්ජමානකවත්ථුං කුලවංසාදිවසෙන ‘‘දස්සාමී’’ති, තාදිසං පරපරිග්ගහිතාදිකං අනාමසිත්වා ‘‘සීලං රක්ඛිස්සාමී’’ති වා චින්තෙති, තදා රූපාරම්මණං සීලං මනොද්වාරෙ පවත්තති. එවං රූපාරම්මණං සීලමයං ද්වාරවසෙන තිවිධං හොති.

යදා ¶ පන වුත්තප්පකාරං වණ්ණවන්තං දත්වා තදෙව වණ්ණං, සබ්බං වා රූපායතනං චඞ්කමන්තො අනිච්චාදිතො විපස්සති, තදා රූපාරම්මණං භාවනාමයං කායද්වාරෙ පවත්තති. තදෙව වචීභෙදං කත්වා සම්මසන්තස්ස රූපාරම්මණං භාවනාමයං වචීද්වාරෙ පවත්තති. තදෙව කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා සම්මසන්තස්ස රූපාරම්මණං භාවනාමයං මනොද්වාරෙ පවත්තති. එවං රූපාරම්මණං භාවනාමයං ද්වාරවසෙන තිවිධං හොති. ඉති රූපාරම්මණස්ස කුසලස්ස තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවසු කම්මද්වාරෙසු පවත්තිවිභාගො වෙදිතබ්බො. ඉමිනාව නයෙන රූපාරම්මණස්ස කුසලස්ස දසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙනාපි තිංසාය කම්මද්වාරෙසු පවත්තිවිභාගො යොජෙත්වා ඤාතබ්බො. යථා ච රූපාරම්මණස්ස, එවං සද්දාරම්මණාදීනම්පි පඤ්චන්නං කුසලානං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුද්වාරෙහි විභාගො, යොජනානයො ච යථානුරූපං ඤාතබ්බො.

අපිච ¶ සද්දං නාම කන්දමූලං විය හත්ථෙන ගහෙත්වා දාතුං න සක්කා. යදා පන ‘‘සද්දදානං මෙ’’ති ආභුජිත්වා භෙරිආදිතූරියෙ තිණ්ණං රතනානං දෙති, තෙහි උපහාරං වා කරොති, ධම්මකථිකාදීනං සරභෙසජ්ජාදිං දෙති, ධම්මස්සවනං ඝොසෙති, සරභඤ්ඤධම්මකථාදිං වා කරොති, තදා කුසලං සද්දාරම්මණං හොති. එවං ගන්ධාදිවත්ථුපරිච්චාගෙපි ගන්ධාදිආරම්මණං. ධම්මාරම්මණං පන ඔජාජීවිතින්ද්රියතදායත්තානං වසෙන ඤාතබ්බං. යදා හි ඔජවන්තානි අන්නපානසප්පිනවනීතාදීනි ‘‘ඔජදානං මෙ භවිස්සතී’’ති දෙති, ගිලානානං භෙසජ්ජං වා වෙජ්ජං වා උපනෙත්වා, පාණොපරොධකං ආවුධජාලකුමිනාදිං විනාසෙත්වා වා, වජ්ඣප්පත්තෙ පාණිනො මොචෙත්වා වා ‘‘ජීවිතදානං මෙ භවිස්සති ජීවිතායත්තවුත්තිතාය, පඤ්චපසාදසොළසසුඛුමරූපචිත්තචෙතසිකානං වසෙන පසාදාදිදානං මෙ භවිස්සතී’’ති ච මනසි කරොති, තදා කුසලං ධම්මාරම්මණං හොති. සෙසං තාදිසමෙව.

අයං ¶ නානාවත්ථූසු ඨිතාරම්මණානං යොජනා. එකවත්ථුස්මිම්පි ඡාරම්මණං ලබ්භතෙව. පිණ්ඩපාතස්මිං හි මනාපො වණ්ණො, ඛාදනකාලෙ මුරුමුරායනසද්දො, ගන්ධො, රසො, ඵොට්ඨබ්බං, ඔජා, තදායත්තා වා ජීවිතපසාදාදයො, තබ්බිසයානි ච විඤ්ඤාණාදීනීති ඡාරම්මණම්පි වෙදිතබ්බං. එවං චීවරාදීසු චෙව වත්ථාදීසු ච යථානුරූපං ඤාතබ්බං. එත්ථපි දානසීලභාවනාමයතා, කායවචීමනොකම්මභාවො ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා ච කුසලානං, එවං අකුසලානම්පි ආරම්මණකම්මද්වාරවවත්ථානං, අපුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු යොජනානයො ච වුත්තානුසාරෙන යථායොගං ඤාතබ්බො.

එවං ආරම්මණතො, පුඤ්ඤකිරියවත්ථුතො, කම්මතො, ද්වාරතො ච අනෙකසහස්සප්පභෙදෙසු චෙතෙසු කුසලෙසු උපඩ්ඪානි පන ඤාණසම්පයුත්තානි චතුන්නං අධිපතීනං වසෙන පච්චෙකං චතුබ්බිධානි, ඤාණවිප්පයුත්තානි පන උපඩ්ඪානි වීමංසාධිපතිවජ්ජිතාධිපතිත්තයවසෙන පච්චෙකං තිවිධානි, තදුභයානි පුන හීනත්තිකවසෙන පච්චෙකං තිවිධානි, තානි පුන අපරිමාණෙසු පන චක්කවාළෙසු පච්චෙකං අපරිමාණෙසු සත්තෙසු එකෙකස්මිං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නඔළාරිකසුඛුමතාදීහි අනන්තෙහි පකාරෙහි උප්පජ්ජනතො අනන්තාපරිමාණානි හොන්ති. තානි සබ්බානි සම්බුද්ධො අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන මහාතුලාය තුලයමානො විය, මහාතුම්බෙ පක්ඛිපිත්වා මිනයමානො විය සබ්බාකාරතො පරිච්ඡින්දිත්වා මහාකරුණාය කාමාවචරට්ඨෙන සරික්ඛතාය එකත්තං උපනෙත්වා, පුන සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතට්ඨෙන, ඤාණසම්පයුත්තවිප්පයුත්තට්ඨෙන, අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකට්ඨෙන ¶ ච කොට්ඨාසෙ කත්වා දෙසෙසි, යථා තං ලොකවිදූ සත්ථා දෙවමනුස්සානන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ආදිතො පට්ඨාය ධම්මසඞ්ගණියා (ධ. ස. 1), තදට්ඨකථාය ච අට්ඨසාලිනියා (ධ. ස. අට්ඨ. 1) සබ්බාකාරතො ¶ ඤාතබ්බොති. එවං විසයාදිප්පභෙදතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

රූපාවචරධම්මා පන කුසලා ඣානඞ්ගසම්පයොගභෙදතො පඤ්චවිධා හොන්ති. සෙය්යථිදං – විතක්කවිචාරපීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමජ්ඣානිකං, තතො වූපසන්තං අතික්කන්තවිතක්කං විචාරපීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියජ්ඣානිකං, තතො වූපසන්තං අතික්කන්තවිචාරං පීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියජ්ඣානිකං, තතො වූපසන්තං විරත්තපීතිකං සුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථජ්ඣානිකං, තතො වූපසන්තං අත්ථඞ්ගතසුඛං උපෙක්ඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඤ්චමජ්ඣානිකන්ති. එවං සම්පයොගභෙදතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

ධම්මුද්දෙසාදිතො පන පඨමජ්ඣානෙ තාව කාමාවචරපඨමකුසලෙ වුත්තෙසු ඨපෙත්වා විරතිත්තයං සෙසා ඡත්තිංස ධම්මා හොන්ති. තත්ථ ඡන්දාදයො චත්තාරො, කරුණා, මුදිතා චාති ඡ යෙවාපනකා. සෙසං සුඤ්ඤතවාරපරියොසානං සබ්බං කාමාවචරපඨමකුසලෙ වුත්තසදිසමෙව. කෙවලං හි විරතීනං අභාවො, සඞ්ගහවාරෙ පඤ්චමග්ගඞ්ගභාවො, භූමන්තරවසෙන රූපාවචරභාවො ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. පඨමජ්ඣානං.

තථා දුතියජ්ඣානෙපි කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ විතක්කාභාවො, සඞ්ගහවාරෙ චතුක්කජ්ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගභාවො ච විසෙසො, සෙසං පඨමසදිසමෙව. දුතියං.

තථා තතියජ්ඣානෙපි කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ විචාරාභාවො, සඞ්ගහවාරෙ තිවඞ්ගිකජ්ඣානතා ච විසෙසො, සෙසං දුතියසදිසමෙව. තතියං.

තථා ¶ චතුත්ථෙ කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ පීතියා අභාවො, කොට්ඨාසවාරෙ දුවඞ්ගිකජ්ඣානභාවො ච විසෙසො, සෙසං තතියසදිසමෙව. චතුත්ථං.

තථා ¶ පඤ්චමෙ කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ කරුණාමුදිතාදීනං අභාවො, සොමනස්සට්ඨානෙ උපෙක්ඛාභාවො, කොට්ඨාසවාරෙ ඣානින්ද්රියෙසු උපෙක්ඛාඣානඞ්ගභාවො, උපෙක්ඛින්ද්රියභාවො ච විසෙසො, සෙසං චතුත්ථසමමෙව. පඤ්චමං.

පදභාජනීයෙ පන විතක්කවිචාරානං වූපසමා දුතියං, පීතියා ච විරාගා තතියං, සොමනස්සස්ස ච අත්ථඞ්ගමා චතුත්ථන්ති චතුක්කනයොපි ආගතො, සො තික්ඛපඤ්ඤානං එකප්පහාරෙනෙව විතක්කවිචාරසමතික්කමසම්භවතො වුත්තො. තත්ථ දුතියාදීනං සබ්බසො පඤ්චකනයෙ තතියාදිසමත්තා තත්ථ වුත්තනයෙනෙව සබ්බො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො තත්ථෙව අන්තොගධභාවො චාති. චතුක්කනයො.

විසයාදිප්පභෙදතො පන විනිච්ඡයං පඤ්චකනයෙනෙව වක්ඛාම, තදනුසාරතො එව චතුක්කනයවසෙනාපි සක්කා ඤාතුන්ති. එවං උපරි ලොකුත්තරෙපි. පඤ්චවිධාපි චෙතෙ රූපාවචරකුසලධම්මා කසිණාරම්මණභෙදතො පච්චෙකං අට්ඨවිධා හොන්ති පථවීකසිණං ආපොතෙජොවායොනීලපීතලොහිතොදාතකසිණඤ්චාති, ආලොකාකාසකසිණෙහි සද්ධිං දසවිධා හොන්ති. පදභාජනීයෙ (ධ. ස. 202) පන ආලොකකසිණස්ස ඔදාතකසිණෙන සඞ්ගහිතත්තා අග්ගහණං දට්ඨබ්බං, ආකාසකසිණස්ස පන උග්ඝාටනාසම්භවතො අනාරුප්පජ්ඣානිකත්තා. තං හි පුනප්පුනං උග්ඝාටියමානම්පි ආකාසමෙව හොති, තස්මා තත්ථුප්පන්නං රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානං භවවිසෙසාය, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාය ච සංවත්තති, අභිඤ්ඤාය, විපස්සනාය ච පාදකම්පි හොති, අනාරුප්පත්තා පන ¶ නිරොධපාදකං න හොති. සෙසානි පන නව කසිණානි නිරොධපාදකානිපීති අයමෙතෙසං විසෙසො. ආනාපානජ්ඣානස්සාපි පනෙත්ථ වායොකසිණෙ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බොති. කසිණකථා.

එවං කසිණවසෙන අට්ඨවිධා චෙතෙ අභිභායතනවසෙන පන පච්චෙකං අට්ඨවිධා හොන්ති. භගවතා හි –

‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි, තානි අභිභුය්ය…පෙ… අප්පමාණානි. තානි අභිභුය්ය ¶ …පෙ… පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි…පෙ… අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි සුවිසුද්ධං නීලං පීතං ලොහිතං ඔදාත’’න්ති (ධ. ස. 211 ආදයො) –

අට්ඨ අභිභායතනානි දෙසිතානි, තානි ච කසිණෙස්වෙව අභිභවිත්වා සමාපජ්ජනවසෙන ඣානුප්පත්තිවිසෙසතො, අනාරම්මණවිසෙසතො. තත්ථ හි අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තරූපෙ කසිණවසෙන පරිකම්මසඤ්ඤාවිරහිතොව. බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති බහිද්ධා අට්ඨ කසිණරූපානි පරිකම්මවසෙන චෙව අප්පනාවසෙන ච පස්සති. පරිත්තානීති ඛුද්දකපරිමාණානි, තානි අභිභුය්ය පස්සන්තො ච සම්පන්නගහණිකො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා ‘‘කිං එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථී’’ති සඞ්කඩ්ඪිත්වා සබ්බං එකකබළමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො ‘‘කිමෙත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’’ති තානි අභිභවිත්වා සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙව අප්පනං නිබ්බත්තෙති, තස්මා තං ඣානං ‘‘අභිභායතන’’න්ති වුච්චති. අප්පමාණානීති මහන්තානි. තානි අභිභුය්යාති මහග්ඝසො එකං භත්තපාතිං ලභිත්වා විය ඤාණුත්තරො අප්පමාණං ලභිත්වා ‘‘එතං වා හොතු අඤ්ඤං වා, කිමෙත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බ’’න්ති අප්පනං නිබ්බත්තෙති. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානි ¶ . පරිසුද්ධානි හි නීලාදීනි, අපරිසුද්ධානි ච සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති ඉධ අධිප්පෙතානි, එතානිපි ‘‘සුවණ්ණානි වා හොන්තු දුබ්බණ්ණානි වා, පරිත්තඅප්පමාණවසෙනෙව අභිභායතනානී’’ති ආගමට්ඨකථාසු (දී. නි. අට්ට. 2.173; ම. නි. අට්ඨ. 2.249; අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65) වණ්ණිතානි. වණ්ණාභොගස්ස හි අත්ථිතාය පුරිමානි අභිභායතනානි වණ්ණාභොගරහිතසහිතතාය එත්ථ කෙවලතො විසෙසසබ්භාවා චතුධා වුත්තානි, නීලාදීනි පන චත්තාරි සුවිසුද්ධවණ්ණවසෙන සුඛාරොහතාය ඤාණුත්තරිකො අභිභවිත්වා අප්පනං නිබ්බත්තෙති, තස්මා ආරම්මණවිසෙසාභාවෙපි ඣානුප්පත්තිවිසෙසතො ඉමෙසං අට්ඨන්නං අභිභායතනානං වසෙන පච්චෙකං අට්ඨවිධා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. අභිභායතනකථා.

තානි පුන යථා ච අභිභායතනවසෙන, එවං විමොක්ඛවසෙනාපි පච්චෙකං තිවිධා හොන්ති. භගවතා හි ‘‘රූපී රූපානි පස්සති, අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා රූපානි පස්සති, සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතී’’ති (ධ. ස. 240 ආදයො; දී. නි. 3.339, 358; අ. නි. 8.66) තයො විමොක්ඛා දෙසිතා. තෙ ච කසිණෙස්වෙව අධිමුච්චනවසෙන ඣානුප්පත්තිවිසෙසතො, භාවනාරම්මණවිසෙසතො කිමිදං අධිමුච්චනං නාම? පච්චනීකධම්මෙහි ¶ සුට්ඨු විමුච්චනං, ආරම්මණෙසු ච සුට්ඨු අභිරති, පිතු මාතු අඞ්කෙ විස්සට්ඨඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස දාරකස්ස සයනං විය අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය ආරම්මණෙ පවත්තීති වුත්තං හොති. තත්ථ රූපීති අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං නාම, තදස්ස අත්ථීති රූපී. අජ්ඣත්තම්පි හි කෙසාදීසු නීලං, මෙදාදීසු පීතං, මංසාදීසු ලොහිතං, දන්තාදීසු ඔදාතඤ්ච වණ්ණකසිණවසෙන ආභුජිත්වා පරිකම්මං කරොන්තස්ස රූපජ්ඣානානි, කසිණං උග්ඝාටෙත්වා ච අරූපජ්ඣානානි උප්පජ්ජන්තෙව ¶ . රූපානි පස්සතීති බහිද්ධාපි නීලකසිණාදිරූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති, ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධවත්ථුකෙසු කසිණෙසු ඣානප්පටිලාභො දස්සිතො. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානො, ඉමිනා බහිද්ධා පටිලද්ධජ්ඣානතා දස්සිතා. සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදිවණ්ණකසිණෙසු ‘‘සුභ’’න්ති අධිමුත්තිවසෙන පටිලද්ධජ්ඣානතා දස්සිතා. එවං ආරම්මණවිසෙසාභාවෙපි අධිමුත්තිවසෙන ඣානුප්පත්තිවිසෙසතො ඉමෙසං තිණ්ණං විමොක්ඛානං වසෙන පච්චෙකං තිවිධා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. විමොක්ඛකථා.

යථා ච විමොක්ඛතො, එවං පටිපදාභෙදතො පච්චෙකං චතුබ්බිධා හොන්ති දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, දුක්ඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤං, සුඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං, සුඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති. තත්ථ පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව උපචාරං උප්පජ්ජති, තාව පවත්තා ඣානභාවනා ‘‘පටිපදා’’ති වුච්චති. සා එකච්චස්ස දුක්ඛා නීවරණාදිපච්චනීකධම්මසමුදාචාරගහනතාය අසුඛසෙවනා හොති, එකච්චස්ස තදභාවතො සුඛා. උපචාරතො පන පට්ඨාය යාව අප්පනා, තාව පවත්තා පඤ්ඤා ‘‘අභිඤ්ඤා’’ති වුච්චති. සා එකච්චස්ස දන්ධා අසීඝප්පවත්තිනී, එකච්චස්ස ඛිප්පා. අසප්පායසෙවිනො දුක්ඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, සප්පායසෙවිනො සුඛා පටිපදා හොති ඛිප්පා ච අභිඤ්ඤා. පුබ්බාපරකාලෙසු සප්පායාසප්පායසෙවනවසෙන වොමිස්සතා ච වෙදිතබ්බා. තථා පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකං පුබ්බකිච්චං අසම්පාදෙන්තස්ස පටිපදා දුක්ඛා, සම්පාදෙන්තස්ස සුඛා පටිපදා. අප්පනාකොසල්ලං අසම්පාදෙන්තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤා, සම්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පා. කිලෙසින්ද්රියානං වා තික්ඛමුදුතාය පඨමා, විපරියායෙන චතුත්ථා, වොමිස්සතාය මජ්ඣිමා ද්වෙති වෙදිතබ්බා. තණ්හාවිජ්ජාභිභවනානභිභවනවසෙන වා සමථවිපස්සනාසු කතාධිකාරාකතාධිකාරතාවසෙන වාපි ¶ එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. පඨමජ්ඣානාදිආගමනවසෙනාපි දුතියාදීනං පටිපදාභිඤ්ඤාභෙදො හොතියෙවාති දට්ඨබ්බං. එවං පටිපදාවසෙන පච්චෙකං චතුබ්බිධා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. පටිපදාකථා.

යථා ¶ ච පටිපදාහි, එවං ආරම්මණභෙදතොපි පච්චෙකං චතුබ්බිධා හොන්ති පරිත්තං පරිත්තාරම්මණං, පරිත්තං අප්පමාණාරම්මණං, අප්පමාණං පරිත්තාරම්මණං, අප්පමාණං අප්පමාණාරම්මණන්ති. තත්ථ යං අප්පගුණං, උපරිජ්ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, ඉදං පරිත්තං. යං පන අවඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තං, තං පරිත්තං ආරම්මණං අස්සාති පරිත්තාරම්මණං. විපරියායතො අප්පමාණං අප්පමාණාරම්මණං. තදුභයවොමිස්සතාය මජ්ඣෙ ඉතරද්වයං වෙදිතබ්බං. එවං ආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. ආරම්මණකථා.

යථා ච පටිපදාරම්මණෙහි, එවං අධිපතීනං වසෙන පච්චෙකං චතුබ්බිධතා, හීනත්තිකවසෙන පුන තිවිධතා ච යොජෙත්වා වෙදිතබ්බා.

යථා කසිණමූලෙසු, එවං බ්රහ්මවිහාරමූලෙසුපි යථායොගං විභාගො වෙදිතබ්බො – මෙත්තාකරුණාමුදිතාවසෙන හි ආදිතො චත්තාරි ඣානානි පච්චෙකං තිවිධා හොන්ති මෙත්තාසහගතං, කරුණාසහගතං, මුදිතාසහගතන්ති. පඤ්චමජ්ඣානං පන උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරවසෙන එකවිධං උපෙක්ඛාසහගතන්ති. පුරිමෙසු හි තීසු පඤ්චමජ්ඣානං නුප්පජ්ජති. කස්මා? සොමනස්සාවිප්පයොගතො, සොමනස්සසමුට්ඨිතානං බ්යාපාදවිහිංසාරතීනං යථාක්කමං නිස්සරණත්තා, පච්ඡිමෙ ච තිකචතුක්කජ්ඣානං නුප්පජ්ජති. කස්මා? උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයොගතො, තස්සා ච පටිඝානුනයනිස්සරණතො මජ්ඣත්තාකාරෙන පවත්තිතො, තානි පුන පටිපදාරම්මණාධිපතිහීනත්තිකභෙදෙහි පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙන යොජෙත්වා වෙදිතබ්බානි. එත්ථ ච අප්පසත්තාරම්මණවසෙන පරිත්තාරම්මණතා, බහුසත්තාරම්මණවසෙන අප්පමාණාරම්මණතා ච එකස්මිං සත්තෙ අප්පනං පාපෙත්වා අනුක්කමෙන එකාවාසඑකවීථිගාමාදිගතසත්තෙසු පාපනවසෙන වඩ්ඪනා ච වෙදිතබ්බා. ධම්මුද්දෙසෙ පනෙත්ථ කරුණාසහගතෙ මුදිතාවිරහිතා පඤ්චතිංස ධම්මා, තෙසු ඡන්දාදයො චත්තාරො, කරුණා චාති පඤ්චෙව යෙවාපනකා, කරුණා ච නියතාති වෙදිතබ්බා. එවං මුදිතාසහගතෙපි. කෙවලං කරුණාවිරහිතා මුදිතා නියතා පවත්තාති අයමෙත්ථ විසෙසො. අවසෙසබ්රහ්මවිහාරද්වයෙ, පන කසිණාසුභාදීසු ච සබ්බත්ථ කරුණාමුදිතාවිරහිතා ච චතුත්තිංස ධම්මා, තත්ථ ච ඡන්දාදයො චත්තාරොව යෙවාපනකා වෙදිතබ්බාති. බ්රහ්මවිහාරමූලවිභාගකථා.

අසුභභෙදතො ¶ පන පඨමජ්ඣානමෙවෙකං දසවිධං හොති උද්ධුමාතකසඤ්ඤාසහගතං විනීලකවිපුබ්බකවිච්ඡිද්දකවික්ඛායිතකවික්ඛිත්තකහතවික්ඛිත්තකලොහිතකපුළවකඅට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතන්ති, දසවිධෙපි චෙතස්මිං අසුභෙ පටිකූලත්තා, දුබ්බලත්තා ච විතක්කබලෙනෙව ඣානං තිට්ඨති, න විනා විතක්කෙන සීඝසොතාය නදියා අරිත්තබලෙනෙව නාවා විය, තස්මා පඨමජ්ඣානමෙවෙත්ථ උප්පජ්ජති, සමථවිපස්සනාදිආනිසංසදස්සාවිතාය, පනෙත්ථ නීවරණප්පහානෙන ච පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති බහුවෙතනලාභදස්සනෙන පුප්ඵඡඩ්ඩකස්ස ගූථරාසිම්හි විය, උපසන්තබ්යාධිදුක්ඛස්ස ච රොගිනො වමනවිරෙචනප්පවත්තියං වියාති දට්ඨබ්බං. තං පන දසවිධම්පි පඨමජ්ඣානං පටිපදාරම්මණාධිපතිහීනත්තිකවසෙන පච්චෙකං යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච අසුභාරම්මණස්ස අවඩ්ඪනීයතාය ඛුද්දකෙ උද්ධුමාතකාදිට්ඨානෙ උප්පන්නං නිමිත්තං පරිත්තාරම්මණං, මහන්තෙ අප්පමාණාරම්මණං වෙදිතබ්බං. එතෙසු පන ¶ දසසු අසුභෙසු සාමඤ්ඤතො ද්වත්තිංසාකාරවසෙන, නවසිවථිකපබ්බවසෙන ච පවත්තා කායගතාසති සඞ්ගහිතා, වණ්ණකසිණෙසු ච කෙසාදීනං කොට්ඨාසානං නීලාදිවණ්ණාරම්මණා, චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානවසෙන උප්පන්නා කායගතාසති ච සඞ්ගහිතා. පදභාජනීයෙ විසුං න වුත්තා, තස්මා තෙසං වසෙනාපි විභාගො වෙදිතබ්බො. අසුභමූලවිභාගකථා.

එවං ආරම්මණාදිභෙදතො ච භින්නානං රූපාවචරකුසලධම්මානං කාලදෙසාදිභෙදෙන අනන්තතා, භගවතා ච එකත්තං උපනෙත්වා දෙසිතභාවො, විත්ථාරනයාතිදෙසො ච කාමාවචරකුසලෙ වුත්තානුසාරෙන යථානුරූපං ඤාතබ්බො. ඉතො පරං අරූපාවචරාදීසුපි විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම. එවං විසයාදිප්පභෙදතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

අරූපාවචරා පන කුසලධම්මා සම්පයොගතො න භින්නා, සබ්බෙපි උපෙක්ඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තාව, ධම්මුද්දෙසාදිතොපි සබ්බසො රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානසදිසා. අරූපාවචරභාවො එව හෙත්ථ විසෙසො. විසයාදිප්පභෙදතොති එත්ථ පන ආරම්මණතො තෙ චතුබ්බිධා හොන්ති. සෙය්යථිදං – ආකාසානඤ්චායතනං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති. තත්ථ හි කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති පවත්තං පඨමං, තස්මිං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති පවත්තං දුතියං, තස්ස පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස අභාවෙ ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති පවත්තං ¶ තතියං, තස්මිං තතියෙ ‘‘සන්තමෙතං පණීතමෙත’’න්ති පවත්තං චතුත්ථං. පුරිමපුරිමෙහි පච්ඡිමපච්ඡිමං සන්තසන්තතරසන්තතමන්ති ච වෙදිතබ්බං.

නනු ¶ රූපාවචරෙසු විතක්කාදිඅඞ්ගසමතික්කමතො උපරූපරිඣානානං සන්තතරාදිභාවො වුත්තො, අඞ්ගාතික්කමරහිතෙසු පන ආරුප්පෙසු කථන්ති? ආරම්මණාතික්කමතො. එතෙසු හි කසිණරූපසමතික්කමතො පඨමං ඣානං රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානතො සන්තං, තතොපි කසිණුග්ඝාටිමාකාසාතික්කමතො දුතියං, තතොපි ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණාතික්කමතො තතියං, තතොපි ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණස්ස සමතික්කමතො චතුත්ථන්ති. එවං අඞ්ගසමත්තෙපි ථූලථූලාතික්කමෙන සුඛුමසුඛුමාරම්මණතාය උපරූපරිජ්ඣානානං සන්තතරාදිභාවො වෙදිතබ්බො සමායාමවිත්ථාරානම්පි වත්ථානං සුත්තසුඛුමතරාදිභාවො විය. නනු අභාවාරම්මණතාය තතියාරුප්පං සන්තපණීතතො මනසි කරොන්තස්ස චතුත්ථාරුප්පස්ස කථං තත්ථ නිකන්තිපරියාදානං, කථං ච සමතික්කමො වා හොතීති? අසමාපජ්ජිතුකාමතාය, සා ච අත්තනො සන්තපණීතතාය. යථා හි රාජා දන්තකාරාදිසිප්පිකානං අතිසුඛුමමනාපසිප්පං දිස්වා ‘‘ඡෙකා වතිමෙ ආචරියා’’ති තෙසං ඡෙකතාය තුස්සන්තොපි න තං සිප්පිකභාවං පත්ථෙති, තං සමතික්කම්ම රාජභාවෙ එව තිට්ඨති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. එවං ආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධානම්පෙතෙසං පුන පටිපදාරම්මණාධිපතිහීනත්තිකභෙදෙහි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පච්චෙකං භෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානනිකන්ති පරියාදානදුක්ඛතාය පඨමාරුප්පස්ස, පඨමාරුප්පාදිනිකන්තිපරියාදානදුක්ඛතාය දුතියාරුප්පාදීනඤ්ච දුක්ඛපටිපදතා, පරියාදිණ්ණනිකන්තිකස්ස තදප්පනාපරිවාසදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤතා, විපරියායෙන ඉතරා ච වෙදිතබ්බා. පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසමූලකානං පන චතුන්නං පරිත්තාරම්මණතා, විපරියායානං අප්පමාණාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. රූපාරූපාවචරා පනෙත්ථ අධිපතිසහිතාව උප්පජ්ජන්ති, න විනා අධිපතීහි. කාමාවචරා තු අධිපතිරහිතාපි උප්පජ්ජන්ති ¶ , තෙ ච ආරම්මණාධිපති සහජාතාධිපතීති ද්වෙපි ලබ්භන්ති. රූපාරූපාවචරා පන සහජාතාධිපතිමෙව, නෙතරං. තත්ථ ච ඡන්දාධිපතිනා සහජාතා ධම්මා ඡන්දාධිපතෙය්යා, ඡන්දො පන අධිපති එව, න ඡන්දාධිපතෙය්යො. ඉතරෙ පන අධිපතෙය්යාව, නාධිපතයො අඤ්ඤස්ස අත්තනා සහජාතස්ස ඡන්දස්ස, ඉතරෙසඤ්ච අධිපතියත්ථස්ස අභාවා. එකස්මිං හි චිත්තුප්පාදෙ ඡන්දාදීසු චතූසුපි විජ්ජමානෙසු යථාපච්චයං සහජාතාධිපති ¶ එකොව ලබ්භති. එවං වීරියාධිපතියාදීසුපි යථානුරූපං ඤාතබ්බං. එවං විසයාදිප්පභෙදතො විනිච්ඡයො ඤාතබ්බො.

ලොකුත්තරා පන කුසලා මග්ගසම්පයොගභෙදතො චතුබ්බිධා. සෙය්යථිදං – සොතාපත්තිමග්ගසම්පයුත්තං සකදාගාමිමග්ගසම්පයුත්තං අනාගාමිමග්ගසම්පයුත්තං අරහත්තමග්ගසම්පයුත්තන්ති. නනු චතූසුපි චෙතෙසු මග්ගසම්පයොගො සමානො අට්ඨන්නම්පි මග්ගඞ්ගානං සබ්බත්ථ උප්පත්තිතො කථං තත්ථ භෙදොති? අනුසයප්පහානසඞ්ඛාතස්ස මග්ගකිච්චස්ස භෙදතො. අනුසයෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති හි මග්ගො. මග්ගා හි යථාසකං අනුසයෙ පජහන්ති එව, නිමිත්තා වුට්ඨහන්ති, පවත්තඤ්ච ඡින්දන්ති නාමාති වුච්චන්ති. නිමිත්තන්ති ච පඤ්චක්ඛන්ධා, පවත්තන්තිපි තෙ එව. තං දුවිධං උපාදින්නකං, අනුපාදින්නකඤ්ච.

තත්ථපි සොතාපත්තිමග්ගො දිට්ඨානුසයං, විචිකිච්ඡානුසයං, තදෙකට්ඨෙ ච කිලෙසෙ, තංසහජාතානි දිට්ඨිසම්පයුත්තානි, විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තඤ්චාති පඤ්චාකුසලචිත්තානි ච උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති, සමුග්ඝාතෙන්තො ච අපායභවතො චෙව සුගතිභවතො ච ඨපෙත්වා සත්ත භවෙ තදවසෙසතො වුට්ඨාති ¶ . තත්ථ යදෙතං පඨමමග්ගානුප්පත්තියං උප්පජ්ජමානාරහං දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසම්පයුත්තපඤ්චචිත්තසමුට්ඨානං රූපං, තං රූපක්ඛන්ධො, තානි පඤ්ච චිත්තානි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො ඉතරෙ තයො ඛන්ධා. ඉමෙ අනුපාදින්නපඤ්චක්ඛන්ධා අනුපාදින්නනිමිත්තං, අනුපාදින්නප්පවත්තං නාම. තතො පඨමමග්ගො වුට්ඨාති, තං ඡින්දති නාම. යදෙතං අපායභවෙ, සුගතියඤ්ච ඨපෙත්වා සත්ත භවෙ තදවසෙසෙ ච පඨමමග්ගානුප්පත්තියං ආයතිං උප්පජ්ජමානාරහං කම්මජක්ඛන්ධපඤ්චකං, තං උපාදින්නනිමිත්තං, උපාදින්නප්පවත්තං නාම. තතො පඨමමග්ගො වුට්ඨාති, තඤ්ච ඡින්දති නාම. තතොව පඨමමග්ගො අනුසයං පජහන්තොව නිමිත්තා වුට්ඨහති, පවත්තඤ්ච ඡින්දති නාමාති වෙදිතබ්බං. එවං ඉතරමග්ගෙසුපි උපාදින්නානුපාදින්නනිමිත්තප්පවත්තං වුට්ඨානං ඡින්දනං යථානුරූපං ඤාතබ්බං.

සකදාගාමිමග්ගො පන ඔළාරිකකාමරාගානුසයං, පටිඝානුසයං, තදෙකට්ඨෙ ච කිලෙසෙ, තංසහජාතානි ච තථා පවත්තානි චත්තාරි දිට්ඨිවිප්පයුත්තානි, ද්වෙ ච දොමනස්සසහගතානීති ඡ අකුසලචිත්තානි ¶ ච උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති, සමුග්ඝාතෙන්තො ච කාමසුගතිතො ඨපෙත්වා එකභවං තදවසෙසතො වුට්ඨාති, පතනුභූතාව තංසමඞ්ගිනො කාමරාගබ්යාපාදා අධිමත්තා, තෙ ච කදාචි විරළාව උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බා.

අනාගාමිමග්ගොපි තානෙව තනුසහගතකාමරාගප්පටිඝානුසයවසෙන උප්පන්නානි ඡ චිත්තානි උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති, සමුග්ඝාතෙන්තො ච කාමභවතො වුට්ඨාති. අරහත්තමග්ගො පන රූපරාගඅරූපරාගමානාවිජ්ජානුසයෙ, උද්ධච්චං, තදෙකට්ඨෙ සබ්බෙ කිලෙසෙ ච තංසහජාතානි චත්තාරි දිට්ඨිවිප්පයුත්තානි, උද්ධච්චසහගතඤ්චාති පඤ්චාකුසලචිත්තානි ච උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති, සමුග්ඝාතෙන්තො ච රූපාරූපතො, සබ්බභවතොපි ¶ වුට්ඨාති. සෙසං පඨමමග්ගෙ වුත්තානුසාරතො වෙදිතබ්බං. එවං අනුසයප්පහානසඞ්ඛාතකිච්චභෙදතො චතුන්නං මග්ගානං භෙදො වෙදිතබ්බො.

තදෙවං මග්ගසම්පයොගභෙදතො චතුබ්බිධං, පුන ඣානඞ්ගසම්පයොගභෙදතො පච්චෙකං පඤ්චවිධා හොන්ති. කථං? පඨමමග්ගසම්පයුත්තං තාව විතක්කවිචාරපීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඨමජ්ඣානිකං, විචාරපීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං දුතියජ්ඣානිකං, පීතිසුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං තතියජ්ඣානිකං, සුඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං චතුත්ථජ්ඣානිකං, උපෙක්ඛෙකග්ගතාසම්පයුත්තං පඤ්චමජ්ඣානිකඤ්චාති පඤ්චවිධං හොති. එවං දුතියමග්ගාදිසම්පයුත්තා චාති වීසතිවිධා හොන්ති, එත්ථ ච චතුක්කනයවසෙන සොළසවිධතාපි යොජෙතබ්බා. කිං පනෙත්ථ එවං ඣානඞ්ගයොගභෙදස්ස නියාමකං කාරණන්ති? සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං. තස්මිං හි වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාභූතෙ සොමනස්සසහගතෙ අරියමග්ගා පඤ්චමජ්ඣානිකා න උප්පජ්ජන්ති, සොමනස්සසහගතා චතුක්කජ්ඣානිකාව උප්පජ්ජන්ති, උපෙක්ඛාසහගතෙ ච චතුක්කජ්ඣානිකා න උප්පජ්ජන්ති, උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්චමජ්ඣානිකාව උප්පජ්ජන්ති.

නනු චෙත්ථ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතත්තා චතුක්කපඤ්චමජ්ඣානිකානං සොමනස්සුපෙක්ඛාසහගතභාවස්ස නියාමකහෙතු, විතක්කාදිඅඞ්ගසමතික්කමතො පන නෙසං දුතියාදිජ්ඣානභාවස්ස නියාමකෙන අඤ්ඤෙන භවිතබ්බං. න හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං විතක්කාදිවිකලං උප්පජ්ජති. යෙන තං නියාමකං භවෙය්ය, කිං තං නියාමකකාරණන්ති? පාදකජ්ඣානං, සම්මසිතජ්ඣානං වා. රූපාරූපාවචරෙසු හි යං යං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතුට්ඨාය යෙ කෙචි පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා යෙ මග්ගෙ උප්පාදෙති, තෙ සබ්බෙ තංතංඣානසදිසාව හොන්ති. යං ¶ යං වා පන ඣානං, තංසම්පයුත්තෙ ච අනිච්චාදිතො විපස්සිත්වා යෙ ¶ යෙ මග්ගෙ උප්පාදෙති, තෙ ච තංතංඣානසදිසාව හොන්ති භූමිවණ්ණසදිසවණ්ණා ගොධා විය. තත්ථ ච සුක්ඛවිපස්සකස්ස උප්පන්නමග්ගාපි, සමාපත්තිලාභිනා ඣානං පාදකං අකත්වා අසම්මසිත්වාව උප්පාදිතමග්ගාපි පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා තං තං වා සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගාපි සබ්බෙ එකසදිසා පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති. න හි ලොකුත්තරමග්ගො අප්පනං අප්පත්තො නාම අත්ථි. දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා වා තත්ථ ගතෙ ධම්මෙ සම්මසිත්වා වා උප්පාදිතමග්ගා යථාක්කමං චතුරඞ්ගිකා, තිවඞ්ගිකා, දුවඞ්ගිකා ච හොන්ති. පඤ්චමජ්ඣානං, පන ආරුප්පජ්ඣානානි ච පාදකං කත්වා වා තත්ථ ගතෙ ධම්මෙ සම්මසිත්වා වා උප්පාදිතමග්ගා උපෙක්ඛෙකග්ගතාවසෙන දුවඞ්ගිකාව හොන්ති. එතෙසඤ්ච පඤ්චන්නං ඣානිකානම්පි පුබ්බභාගෙ විපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි හොති උපෙක්ඛාසහගතාපි, වුට්ඨානගාමිනී පන විපස්සනා චතුක්කජ්ඣානිකානං සොමනස්සසහගතා හොති. පඤ්චමජ්ඣානිකානං පන උපෙක්ඛාසහගතාවාති තදෙව පාදකජ්ඣානං, සම්මසිතජ්ඣානං වා නියාමකකාරණන්ති වෙදිතබ්බං. එවං සම්පයොගතො විනිච්ඡයො.

ධම්මුද්දෙසාදිතො පන පඨමජ්ඣානිකෙසු තාව චතූසු කාමාවචරපඨමකුසලෙ වුත්තධම්මෙසු ඨපෙත්වා කරුණාමුදිතා සත්තතිංස ධම්මා හොන්ති. විරතියො පනෙත්ථ නියතා, පාළියඤ්ච (ධ. ස. 277) රූපෙන නිද්දිට්ඨා, ඡන්දාදයො ච චත්තාරො යෙවාපනකාති වෙදිතබ්බා.

සඞ්ගහවාරෙ පන බොධිපක්ඛියධම්මෙසු පුබ්බෙ සඞ්ගහිතාවසෙසානං සතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ගානං වසෙන අතිරෙකා චත්තාරො සඞ්ගහා වෙදිතබ්බා. පඨමජ්ඣානිකමග්ගසම්පයුත්තෙසු හි ධම්මෙසු සති උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානං, සා විසයභෙදෙන චතුබ්බිධා, ඉතරෙ අස්සතිපට්ඨානාති සබ්බෙව ¶ තෙ ද්විධා හොන්ති. තථා වීරියං පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානං, තං කිච්චභෙදෙන චතුබ්බිධං, ඉතරෙ අසම්මප්පධානාති. තථා ඡන්දො වීරියං චිත්තං අමොහොති චත්තාරො ධම්මා ඉජ්ඣනකට්ඨෙන යථාක්කමං ‘‘ඡන්දිද්ධිපාදො වීරියචිත්තවීමංසිද්ධිපාදො’’ති නාමෙන ‘‘ඉද්ධිපාදා’’ති වුච්චන්ති, ඉතරෙ ‘‘අනිද්ධිපාදා’’ති. තථා සති අමොහො වීරියං පීති පස්සද්ධි සමාධි තත්රමජ්ඣත්තතාති ඉමෙ සත්ත ධම්මා බුජ්ඣනට්ඨෙන යථාක්කමං ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො’’ති වුච්චන්ති, ඉතරෙ අබොජ්ඣඞ්ගාති එවං චත්තාරො සඞ්ගහා.

සෙසං සබ්බං ලක්ඛණාදිතො පට්ඨාය සුඤ්ඤතවාරපරියොසානං කාමාවචරපඨමකුසලෙ වුත්තසදිසමෙව ¶ , කෙවලං පන මග්ගඞ්ගසඞ්ගහෙ ‘‘අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති (ධ. ස. 337) පදභාජනීයෙ සරූපෙනෙව නිද්දිට්ඨං, ඉන්ද්රියසඞ්ගහෙ පඤ්ඤින්ද්රියට්ඨානෙ පඨමමග්ගස්ස අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං ගහෙත්වා ඉතරමග්ගානං අඤ්ඤින්ද්රියං ගහෙත්වාව අට්ඨින්ද්රියන්ති අට්ඨින්ද්රියතා, සබ්බත්ථ ලොකුත්තරතා ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. පඨමජ්ඣානිකා චත්තාරො මග්ගා.

තථා දුතියජ්ඣානිකෙසුපි කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ විතක්කාභාවො, සඞ්ගහවාරෙ චතුරඞ්ගජ්ඣානතා, සත්තඞ්ගමග්ගතා ච විසෙසො, සෙසං පඨමජ්ඣානිකසදිසමෙව. දුතියජ්ඣානිකමග්ගා.

තථා තතියජ්ඣානිකෙසුපි කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ විචාරාභාවො, සඞ්ගහවාරෙ තිවඞ්ගිකජ්ඣානතා ච විසෙසො, සෙසං දුතියජ්ඣානිකසදිසමෙව. තතියජ්ඣානිකමග්ගා.

තථා චතුත්ථජ්ඣානිකෙසුපි කෙවලං ධම්මුද්දෙසෙ පීතියා අභාවො, කොට්ඨාසවාරෙ දුවඞ්ගිකජ්ඣානතා, ඡළඞ්ගිකබොජ්ඣඞ්ගතා ¶ ච විසෙසො, සෙසං තතියජ්ඣානිකසදිසමෙව. චතුත්ථජ්ඣානිකමග්ගා.

තථා පඤ්චමජ්ඣානිකෙසුපි කෙවලං සබ්බත්ථ වෙදනාපරිවත්තනමෙව විසෙසො, සෙසං චතුත්ථජ්ඣානිකසදිසමෙව. පඤ්චමජ්ඣානිකමග්ගා. එවං ධම්මුද්දෙසාදිතො විනිච්ඡයො.

විසයාදිප්පභෙදතො පන සබ්බෙපි ලොකුත්තරකුසලා ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණාව, තස්මා න තතො නෙසං භෙදො, පටිපදාදිභෙදතො පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙන පච්චෙකං භෙදො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච යො නාමරූපපරිග්ගහතො පට්ඨාය කිලමන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති. යො පන වික්ඛම්භිතකිලෙසො, සො විපස්සනාපරිවාසං වාසෙන්තො චිරෙන මග්ගපාතුභාවං පාපුණාති, තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤා හොති. ඉමිනා නයෙන ඉතරා තිස්සොපි පටිපදාභිඤ්ඤායො වෙදිතබ්බා. යථා ච පටිපදාදිභෙදතො, එවං විමොක්ඛභෙදතොපි පච්චෙකං ද්විධා හොන්ති – සුඤ්ඤතවිමොක්ඛො අප්පණිහිතවිමොක්ඛොති.

තත්ථ සුඤ්ඤතන්ති, අප්පණිහිතන්ති ච ලොකුත්තරමග්ගස්ස නාමං. සො හි ආගමනතො සගුණතො ආරම්මණතොති තීහි කාරණෙහි නාමං ලභති. කථං? ඉධ භික්ඛු විපස්සනාකම්මට්ඨානිකො ආදිතො පට්ඨාය ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිවිධං අනුපස්සනං ආරොපෙත්වා ¶ සම්මසන්තො විචරති, සචස්ස වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරෙ අනත්තතො විපස්සති, අයං අත්තසුඤ්ඤතාදස්සනට්ඨෙන සුඤ්ඤතා නාම හොති. සචෙ දුක්ඛතො විපස්සති, අයං තණ්හාපණිධිරහිතට්ඨෙන අප්පණිහිතා නාම හොති, තා උභොපි ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො අත්තනො මග්ගස්ස යථාක්කමං සුඤ්ඤතමග්ගො ¶ අප්පණිහිතමග්ගොති නාමං දෙන්ති. එවං ආගමනතො නාමලාභො වෙදිතබ්බො. නනු සුත්තන්තෙසු සචෙ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අනිච්චතො පස්සති, තස්සා වසෙන මග්ගො අනිමිත්තවිමොක්ඛො හොතීති කත්වා තයො විමොක්ඛා කථිතාති? සච්චං, අපි ච ඛො පරියායතො කථිතා, නිප්පරියායතො පන සයම්පි සනිමිත්තා අත්තනො මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං දාතුං අසක්කුණෙය්යතාය ද්වෙ එව විමොක්ඛා හොන්තීති. තිස්සොපි හි විපස්සනා නිච්චනිමිත්තං, සුඛනිමිත්තඤ්ච උග්ඝාටනෙන අනිමිත්තවොහාරං ලභන්ති, තිස්සොපි නිමිත්තභූතෙසු ඛන්ධෙසු චරණතො සනිමිත්තාව, තස්මා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නිප්පරියායතො අනිමිත්තනාමං දාතුං න සක්කොන්ති. යස්මා පන මග්ගො සයං රාගාදීහි සුඤ්ඤො, රාගාදිනිමිත්තපණිධිරහිතො ච, තස්මා සගුණෙනෙව සුඤ්ඤතනාමං, අප්පණිහිතනාමඤ්ච ලභති. එවමස්ස සගුණතො නාමලාභො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන නිබ්බානං රාගාදීහි, සඞ්ඛාරෙහි ච සුඤ්ඤත්තා, රාගාදිනිමිත්තපණිධිරහිතත්තා ච ‘‘සුඤ්ඤතං, අනිමිත්තං, අප්පණිහිත’’න්ති ච වුච්චති, තස්මා තං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නමග්ගොපි ‘‘සුඤ්ඤතො, අනිමිත්තො, අප්පණිහිතො’’ති ච නාමං ලභති. එවං ආරම්මණතො නාමලාභො වෙදිතබ්බො.

තෙසු ඉධ ආගමනතොව මග්ගො නාමං ලභති, න සගුණතො, නාපි ආරම්මණතො, සගුණාරම්මණතො නාමලාභස්ස සුත්තන්තෙසු පරියායදෙසිතත්තා. තෙනෙව හෙත්ථ මග්ගානං සගුණාරම්මණතොපි අනිමිත්තවිමොක්ඛතං අග්ගහෙත්වා සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතවිමොක්ඛතාව ආගමනතො වුත්තා, තඤ්චාගමනං දුවිධං විපස්සනාගමනං, මග්ගාගමනඤ්ච. තත්ථ විපස්සනාගමනතො මග්ගො ච සුඤ්ඤතාදිනාමං ලභති, මග්ගාගමනතො ච ලභතෙව, ඉධ පන මග්ගස්ස අධිප්පෙතත්තා ¶ විපස්සනාගමනතොව වෙදිතබ්බං. එවං විමොක්ඛභෙදතො පච්චෙකං ද්විධා හොන්ති. එවං විසයාදිප්පභෙදතො විනිච්ඡයො.

නිට්ඨිතා ච මොහවිච්ඡෙදනියා නාම

‘‘කුසලා ධම්මා’’ති පදස්ස අත්ථවණ්ණනා.

අකුසලා ¶ පන ධම්මා භූමිතො එකවිධා කාමාවචරාව, සම්පයොගතො පන මූලවසෙන තිවිධා හොන්ති ලොභමූලා දොසමූලා මොහමූලාති. තත්ථ ලොභමූලා අට්ඨවිධා සොමනස්සසහගතං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං, සොමනස්සසහගතං දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං, උපෙක්ඛාසහගතං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං, උපෙක්ඛාසහගතං දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරන්ති.

තත්ථ ඉට්ඨාරම්මණෙ ලොභබහුලතාදීහි කාරණෙහි සොමනස්සසහගතතා, අසද්ධම්මසවනඅකල්යාණමිත්තතාදීහි දිට්ඨිසම්පයුත්තතා ච වෙදිතබ්බා. යදා හි ‘‘නත්ථි කාමෙසු ආදීනවො’’තිආදිනා නයෙන මිච්ඡාදිට්ඨිං පුරක්ඛත්වා හට්ඨතුට්ඨො කාමෙ වා පරිභුඤ්ජති, දිට්ඨමඞ්ගලාදීනි වා සාරතො පච්චෙති සභාවතික්ඛෙනෙව අනුස්සාහිතෙන චිත්තෙන, තදා පඨමං අකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති. යදා මන්දෙන සමුස්සාහිතෙන, තදා දුතියං. යදා මිච්ඡාදිට්ඨිං අපුරක්ඛත්වා කෙවලං හට්ඨතුට්ඨො මෙථුනං වා සෙවති, පරසම්පත්තිං ¶ වා අභිජ්ඣායති, පරභණ්ඩං වා හරති සභාවතික්ඛෙනානුස්සාහිතෙන, තදා තතියං. යදා සමුස්සාහිතෙන, තදා චතුත්ථං. යදා පන කාමානං වා අසම්පත්තිං ආගම්ම, අඤ්ඤෙසං වා සොමනස්සහෙතූනං අභාවෙන චතූසුපි විකප්පෙසු සොමනස්සරහිතතා හොති, තදා සෙසානි චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතානි උප්පජ්ජන්තීති අයං සම්පයොගතො විනිච්ඡයො.

ධම්මුද්දෙසතො පන පඨමාකුසලෙ තාව නියතා පාළියං සරූපෙනාගතා සොළස, යෙවාපනකවසෙන චත්තාරොති වීසති ධම්මා හොන්ති. කථං? ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා චිත්තං විතක්කො විචාරො පීති වීරියං එකග්ගතා ජීවිතං අහිරිකං අනොත්තප්පං ලොභො මොහො මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ සරූපෙනාගතා සොළස ධම්මා, ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො උද්ධච්චන්ති ඉමෙ යෙවාපනකා චත්තාරොති. පදභාජනීයෙ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ‘‘ඵස්සපඤ්චකං ඣානඞ්ගපඤ්චකං වීරියසමාධිමනොසොමනස්සජීවිතවසෙන ඉන්ද්රියානි පඤ්ච, මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසමාධිවසෙන මග්ගඞ්ගානි චත්තාරි, වීරියසමාධිඅහිරිකානොත්තප්පවසෙන බලානි චත්තාරි, ලොභො මොහොති ද්වෙ මූලානි, අභිජ්ඣා මිච්ඡාදිට්ඨීති ද්වෙ කම්මපථානි, අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ¶ ලොකනාසදුකං, සමථො පග්ගාහො අවික්ඛෙපො චාති එවං සරූපෙනාගතානං ද්වත්තිංසධම්මානං සොළසසු එව සමවරොධො, සවිභත්තිකාවිභත්තිකභෙදො ච කාමාවචරපඨමකුසලෙ වුත්තානුසාරතො ඤාතබ්බො. අයං ධම්මුද්දෙසතො විනිච්ඡයො.

ලක්ඛණාදිවිභාගතො පන න හිරීයතීති අහිරිකො, අහිරිකස්ස භාවො අහිරික්කං, න ඔත්තප්පං අනොත්තප්පං. තෙසු අහිරික්කං කායදුච්චරිතාදීහි අජිගුච්ඡනලක්ඛණං, අලජ්ජාලක්ඛණං වා, අනොත්තප්පං තෙහෙව අසාරජ්ජනලක්ඛණං, අනුත්තාසලක්ඛණං ¶ වා, සෙසං හිරිඔත්තප්පානං වුත්තප්පටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බං.

ලුබ්භති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ලොභො. සො ආරම්මණගහණලක්ඛණො මක්කටාලෙපො විය, අභිසඞ්ගරසො තත්තකපාලෙ ඛිත්තමංසපෙසි විය, අපරිච්චාගපච්චුපට්ඨානො තෙලඤ්ජනරාගො විය, සඤ්ඤොජනීයධම්මෙසු අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො. තණ්හානදිභාවෙන වඩ්ඪමානො සීඝසොතා නදී විය මහාසමුද්දං අපායමෙව ගහෙත්වා ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බො.

මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො. සො චිත්තස්ස අන්ධකාරලක්ඛණො, අඤ්ඤාණලක්ඛණො වා, අසම්පටිවෙධරසො, ආරම්මණසභාවච්ඡාදනරසො වා, අසම්මාපටිපත්තිපච්චුපට්ඨානො, අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානො, සබ්බාකුසලානං මූලන්ති දට්ඨබ්බො.

මිච්ඡා පස්සන්ති තාය, සයං වා මිච්ඡා පස්සති, මිච්ඡාදස්සනමත්තමෙව වා එසාති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා අයොනිසො අභිනිවෙසලක්ඛණා, පරාමාසරසා, මිච්ඡාභිනිවෙසපච්චුපට්ඨානා, අරියානං අදස්සනකාමතාදිපදට්ඨානා, පරමං වජ්ජන්ති දට්ඨබ්බා.

උද්ධතභාවො උද්ධච්චං. තං අවූපසමලක්ඛණං, අනවට්ඨානරසං, භන්තතාපච්චුපට්ඨානං, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං, චිත්තවික්ඛෙපොති දට්ඨබ්බො. සෙසො පනෙත්ථ සුඤ්ඤතවාරපරියොසානො සබ්බොපි විනිච්ඡයො කුසලාධිකාරෙ වුත්තානුසාරතො වෙදිතබ්බො. කෙවලං සඞ්ගහවාරෙ පාළියං ආගතවසෙන ¶ පඤ්චින්ද්රියතා, චතුරඞ්ගමග්ගතා, චතුබ්බිධබලතා, ද්වෙහෙතුතා, සබ්බත්ථ අකුසලභාවො ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. පඨමාකුසලං නිට්ඨිතං.

යථා ¶ ච පඨමෙ, එවං දුතියෙපි සසඞ්ඛාරතා, යෙවාපනකෙසු ථිනමිද්ධානං සම්භවො, නියතතා ච විසෙසො. තත්ථ ථිනනතා ථිනං, මිද්ධනතා මිද්ධං, අනුස්සාහනසංසීදනතා, සත්තිවිඝාතො චාති අත්ථො. තත්ථ ථිනං අනුස්සාහලක්ඛණං, වීරියවිනොදනරසං, සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. මිද්ධං අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණං, ඔනහනරසං, ලීනතාපච්චුපට්ඨානං, පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වා, උභයම්පි අරතිතන්දිවිජම්භිකාදීසු අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. දුතියං.

තතියෙ සබ්බොපි විනිච්ඡයො පඨමාකුසලෙ වුත්තනයොව. කෙවලං දිට්ඨියා අභාවො, යෙවාපනකෙසු මානස්ස සම්භවො, අනියතතා ච, සඞ්ගහවාරෙ තිවඞ්ගිකමග්ගතා ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. තත්ථ මඤ්ඤතීති මානො. සො උණ්ණතිලක්ඛණො, සම්පග්ගහරසො, කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානො, දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො, උම්මාදො විය දට්ඨබ්බො. තතියං.

යථා ච තතියෙ, එවං චතුත්ථෙපි. ථිනමිද්ධඤ්චෙත්ථ සසඞ්ඛාරතා ච අධිකා, සෙසං තාදිසමෙව. චතුත්ථං.

පඤ්චමඡට්ඨසත්තමට්ඨමෙසු සොමනස්සට්ඨානෙ උපෙක්ඛාසම්භවො, පීතියා ච අභාවො, තතො එව සඞ්ගහවාරෙ චතුරඞ්ගජ්ඣානතා ච විසෙසො, සෙසං සබ්බං පඨමදුතියතතියචතුත්ථචිත්තසදිසමෙව.

දොසමූලා පන ද්විධා දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරං, තථා සසඞ්ඛාරං. එවං සම්පයොගතො. ධම්මුද්දෙසාදිතො පන පඨමෙ තාව පඨමාකුසලෙ වුත්තෙසු පීතිලොභදිට්ඨියො වජ්ජෙත්වා දොසං ¶ , යෙවාපනකෙසු අනියතානි ¶ ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි, සොමනස්සට්ඨානෙ දොමනස්සඤ්ච පක්ඛිපිත්වා එකවීසති ධම්මා හොන්ති. යෙවාපනකා චෙත්ථ සත්ත. තත්ථ දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසො. සො චණ්ඩික්කලක්ඛණො පහටාසීවිසො විය, විසප්පනරසො විසනිපාතො විය, අත්තනො නිස්සයදහනරසො වා දාවග්ගි විය, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො ලද්ධොකාසො විය සපත්තො, ආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො, විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො. ඉස්සායනා ඉස්සා. සා පරසම්පත්තීනං උසූයනලක්ඛණා, තත්ථෙව අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා, පරසම්පත්තිපදට්ඨානා, සඤ්ඤොජනන්ති දට්ඨබ්බා. මච්ඡෙරභාවො මච්ඡරියං. තං ලද්ධානං වා ලභිතබ්බානං වා අත්තනො සම්පත්තීනං නිගූහනලක්ඛණං, තාසඤ්ඤෙව පරෙහි සාධාරණභාවඅක්ඛමනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං, කටුකඤ්චුකතාපච්චුපට්ඨානං වා, අත්තසම්පත්තිපදට්ඨානං, චෙතසො විරූපභාවොති දට්ඨබ්බං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස භාවො කුක්කුච්චං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං, දාසබ්යමිව දට්ඨබ්බං. සඞ්ගහවාරෙ දුක්ඛෙන සද්ධිං චතුරඞ්ගජ්ඣානතා, දොමනස්සෙන පඤ්චින්ද්රියතා, තිවඞ්ගිකමග්ගතා, දොසමොහවසෙන ද්විහෙතුකතා ච වෙදිතබ්බා. සෙසො පන සබ්බො විනිච්ඡයො පඨමාකුසලෙ වුත්තසදිසො එව. යථා ච පඨමෙ, එවං දුතියෙපි, සසඞ්ඛාරතා පන ථිනමිද්ධෙහි සද්ධිං නවයෙවාපනකතා ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

මොහමූලාපි ද්විධා උපෙක්ඛාසහගතං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං, තථා උද්ධච්චසම්පයුත්තන්ති. තත්ථ පඨමෙ ධම්මුද්දෙසතො තාව ඵස්සපඤ්චකං විතක්කො විචාරො වීරියං එකග්ගතා ජීවිතං අහිරිකං අනොත්තප්පං මොහො විචිකිච්ඡාති සරූපෙනාගතා චුද්දස ¶ , උද්ධච්චං මනසිකාරොති යෙවාපනකා ද්වෙ චාති සොළස ධම්මා හොන්ති, එකග්ගතා චෙත්ථ චිත්තට්ඨිතිමත්තා, ඉන්ද්රියමග්ගබලභාවං න සම්පාපුණාති. තතො එව සඞ්ගහවාරෙ සමාධිං වජ්ජෙත්වා උපෙක්ඛාය සද්ධිං චත්තාරි ඉන්ද්රියානි, ද්වෙ ¶ මග්ගඞ්ගානි, තීණි බලානි හොන්ති. මොහො පනෙත්ථ එකොව හෙතු. සෙසො පනෙත්ථ සබ්බො විනිච්ඡයො වුත්තනයො එව.

තත්ථ විගතා චිකිච්ඡා එතිස්සාති විචිකිච්ඡා. සා සංසයලක්ඛණා, කම්පනරසා, අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා, අනෙකංසභාවපච්චුපට්ඨානා වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානා, පටිපත්තිඅන්තරායකරාති දට්ඨබ්බා. යථා ච විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ, එවං උද්ධච්චසම්පයුත්තෙපි. කෙවලං විචිකිච්ඡාය අභාවො, අධිමොක්ඛස්ස ච භාවො, තතො එව බලවතරසමාධිතා, තෙනෙව සඞ්ගහවාරෙ සමාධිනා සද්ධිං පඤ්චින්ද්රියතා, තිවඞ්ගිකමග්ගතා, චතුබ්බලතා ච හොති. උද්ධච්චඤ්චෙත්ථ සරූපෙනෙව නිද්දිට්ඨං, අධිමොක්ඛමනසිකාරා ද්වෙ යෙවාපනකවසෙනාති අයං විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව. ඉමානි පන ද්වෙ චිත්තානි නානාවිසයෙ, එකවිසයෙ ච අසණ්ඨහනතො පවට්ටනකානි. උද්ධච්චසහගතං හි ලද්ධාධිමොක්ඛතාය ලද්ධපතිට්ඨං එකාරම්මණෙයෙව පතිට්ඨාය පතිට්ඨාය පවට්ටති චතුරස්සමණි විය, ඉතරං නානාරම්මණෙසු වට්ටමණි වියාති දට්ඨබ්බං. උද්ධච්චසහගතඤ්ච ඨපෙත්වා සෙසා එකාදස පටිසන්ධිං ජනෙන්තීති වෙදිතබ්බං.

විසයාදිප්පභෙදතො පනෙතෙ ද්වාදසපි වත්ථාරම්මණවසෙන තාව ඡබ්බිධා හොන්ති. තෙසු ලොභමොහමූලා පන දස පඤ්චද්වාරෙ හදයවත්ථුං නිස්සායෙව, මනොද්වාරෙ නිස්සාය වා අනිස්සාය වා ජවනකිච්චං සාධයමානා ඡබ්බිධා. තථා දොසමූලා නිස්සායෙව පන පවත්තන්ති. ලොභමූලා පන ¶ අදින්නාදානකාමමිච්ඡාචාරමුසාවාදපෙසුඤ්ඤසම්ඵප්පලාපාභිජ්ඣාසඞ්ඛාතානං ඡන්නං කම්මපථානං වසෙන ඡබ්බිධා. දිට්ඨිසම්පයුත්තා පනෙත්ථ මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙනාපීති සත්තවිධා හොන්ති. දොසමූලා පන පාණාභිපාතාදින්නාදානමුසාවාදපෙසුඤ්ඤඵරුසසම්ඵප්පලාපබ්යාපාදවසෙන සත්තවිධා හොන්ති. දසන්නම්පි පනෙසං ද්වාරකම්මවසෙන චෙව වීමංසාවජ්ජිතාධිපතිත්තයවසෙන ච කුසලෙ වුත්තනයෙන විභාගො වෙදිතබ්බො. එකන්තහීනත්තා හීනත්තිකභෙදො නත්ථි. ආරම්මණාධිපති පනෙත්ථ ලොභමූලෙසු එව, න ඉතරෙසු, මොහමූලෙසු පන සහජාතාධිපතිපි නත්ථි, තථා කම්මපථභෙදොපි. න හි පවට්ටමානං කඤ්චි අධිපතිං කරොති. දොසො වා සවිසයං, විචිකිච්ඡාචිත්තඤ්ච පටිපත්තිමන්තරායකරත්තෙන දුච්චරිතහෙතුභූතම්පි පාණාතිපාතාදීනං දොසලොභමූලචිත්තෙහෙව සන්නිට්ඨාපනියතො කම්මපථභෙදං න ගච්ඡති, පුබ්බභාගෙ එව පන හෙතු හොති. තෙනෙවස්ස අපායහෙතුතා පඨමමග්ගවජ්ඣතාති දට්ඨබ්බං. අතීතාදිභෙදතො පන ද්වාදසන්නං පච්චෙකමනන්තතා, සෙසො ච විනිච්ඡයො කුසලාධිකාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

අබ්යාකතා ¶ පන ධම්මා ජාතිතො චතුබ්බිධා විපාකකිරියරූපනිබ්බානවසෙන. තත්ථ විපාකාබ්යාකතා ධම්මා ජාතිතො ච ද්විධා හොන්ති කුසලාකුසලවිපාකවසෙන. තත්ථ කුසලවිපාකා භූමිතො චතුබ්බිධා කාමරූපාරූපාවචරලොකුත්තරවිපාකවසෙන. තත්ථ කාමාවචරවිපාකා අහෙතුකා සහෙතුකාති දුවිධා. තත්ථ අලොභාදිසහජාතහෙතුවිරහිතා අහෙතුකා. තෙ සම්පයොගවත්ථාරම්මණාදිභෙදතො ¶ අට්ඨවිධා. සෙය්යථිදං – උපෙක්ඛාසහගතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තථා සොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණං, සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතා මනොධාතු, සොමනස්සසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තථා උපෙක්ඛාසහගතා චාති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි හි චත්තාරි චක්ඛුපසාදාදීසු චතූසු උපාදායරූපෙසු උපාදායරූපානං ඝට්ටනානිඝංසස්ස පිචුපිණ්ඩෙ පිචුපිණ්ඩස්සෙවාතිදුබ්බලතාය උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති. කායවිඤ්ඤාණං පන කායින්ද්රියෙ ඵොට්ඨබ්බභූතත්තයඝට්ටනානිඝංසස්ස අධිකරණිමත්ථකෙ ඨපිතපිචුපිණ්ඩෙ කූටපහාරස්සෙව බලවතාය පසාදනිස්සයෙසුපි භූතෙසු පටිඝාතසම්භවතො සුඛසහගතං හොති, මනොධාතු අත්තනො ගහණදුබ්බලතාය අතිඉට්ඨෙපි උපෙක්ඛාසහගතාව, මනොවිඤ්ඤාණධාතු පන අතිඉට්ඨෙ සොමනස්සසහගතා, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ උපෙක්ඛාසහගතාති අයං සම්පයොගතො විනිච්ඡයො.

ධම්මුද්දෙසාදිතො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ තාව ඵස්සපඤ්චකං, එකග්ගතා, ජීවිතන්ති සරූපෙනාගතා සත්ත, යෙවාපනකවසෙන මනසිකාරො එකො චාති අට්ඨ ධම්මා හොන්ති. සඞ්ගහතො පනෙත්ථ ඛන්ධායතනධාතුආහාරින්ද්රියවසෙන පඤ්චෙවසඞ්ගහා. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුධම්මධාතුවසෙන ධාතුසඞ්ගහො, මනො උපෙක්ඛාජීවිතින්ද්රියවසෙන ඉන්ද්රියසඞ්ගහො ච වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව. එත්ථ ච විජ්ජමානාපි වෙදනා ඣානඞ්ගතං න ගච්ඡති, ඉන්ද්රියං පන හොති. එකග්ගතා ඉන්ද්රියමග්ගඞ්ගබලභාවම්පි න ගච්ඡති අතිදුබ්බලත්තා. විතක්කපච්ඡිමකං හි ඣානං, හෙතුපච්ඡිමකො මග්ගො, බලඤ්ච. යථා චෙත්ථ, එවං සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණෙසුපි. කෙවලං පන සඞ්ගහවාරෙ සොතවිඤ්ඤාණධාතුආදිවසෙන ධාතුසඞ්ගහො, කායවිඤ්ඤාණෙ වෙදනාපරිවත්තනඤ්ච විසෙසො. යථා ¶ චෙත්ථ, එවං මනොධාතුයාපි. කෙවලං පන විතක්කවිචාරා ද්වෙ යෙවාපනකා ච අධිමොක්ඛොති තයො ධම්මා අධිකා. සඞ්ගහවාරෙ මනොධාතුධම්මධාතුවසෙන ධාතුසඞ්ගහො, විතක්කවිචාරුපෙක්ඛෙකග්ගතාහි චතූහි ඣානඞ්ගසඞ්ගහො ච විසෙසො. පාළියං පනෙත්ථ කිඤ්චාපි ඣානඞ්ගසඞ්ගහො ¶ න උද්ධටො, තථාපි සවිතක්කෙසු නියමෙන ඣානඞ්ගතාසම්භවතො ගහෙතබ්බොව. යථා චෙත්ථ, එවං මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙපි. සොමනස්සසහගතතාය පනෙත්ථ පීති අධිකා, සඞ්ගහවාරෙ ච පඤ්චඞ්ගජ්ඣානතා, වෙදනාපරිවත්තනං, උභයත්ථාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුධම්මධාතුවසෙන ධාතුසඞ්ගහො ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

විසයාදිප්පභෙදතො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච යථාක්කමං චක්ඛාදිඑකෙකමෙව වත්ථුං නිස්සාය පච්චුප්පන්නෙ, ඉට්ඨෙ ච රූපාදිඑකෙකාරම්මණෙ එව කිරියමනොධාතුඅනන්තරං ආලොකාකාසවායුජලපථවීසහකාරීනි පසාදකාදීනි දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනකිච්චානි සාධයමානානි චක්ඛුද්වාරාදීසු එකෙකස්මිං එව විපච්චන්ති. එවමෙතෙසං වත්ථුද්වාරාරම්මණකිච්චානි විසුං නියතානි. ඨානං පන තෙසං පඤ්චන්නම්පි එකමෙව, තෙන නෙසං න භෙදො. මනොධාතු පන හදයවත්ථුං නිස්සායෙව පච්චුප්පන්නෙසු රූපාදීසු පඤ්චසුපි ආරම්මණෙසු පඤ්චවිඤ්ඤාණානන්තරං සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා පඤ්චසුපි ද්වාරෙසු පවත්තති, සොමනස්සසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු පන හදයවත්ථුං නිස්සායෙව අතිඉට්ඨෙ පච්චුප්පන්නෙ පඤ්චාරම්මණෙ විපාකමනොධාතුඅනන්තරං සන්තීරණකිච්චං, ඡසුපි ද්වාරෙසු ඡසු බලවකාමාවචරාරම්මණෙසු අතීතාදීසු ජවනානන්තරං තදාරම්මණකිච්චඤ්ච සාධයමානා විපච්චති. එවමෙතිස්සා ද්වාරාරම්මණකිච්චට්ඨානානි අනිබද්ධානි, තතො තෙහි භෙදො හොති, වත්ථු පන තත්ථෙව නිබද්ධං, තතො න භෙදො, එවමුපෙක්ඛාසහගතායපි. කෙවලං ¶ පනෙසා ද්වාරවිනිමුත්තාපි හුත්වා සුගතියං ජච්චන්ධබධිරජච්චුම්මත්තකාදීනං පටිසන්ධිකාලෙ පුරිමචුතිචිත්තානන්තරං කම්මබලෙනොපට්ඨිතං කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තෙසු අඤ්ඤතරං අතීතාදිභෙදං ඡබ්බිධම්පි කාමාවචරාරම්මණමාරබ්භ පටිසන්ධිකිච්චං, තදනන්තරතො පට්ඨාය යාවතායුකං භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්ච, වුත්තනයෙන සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චානි ච සාධයමානා ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චතීති අයං විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

එත්ථ ච වධබන්ධාදිවසප්පවත්තෙ අනිට්ඨාරම්මණෙ ඛන්තිපටිසඞ්ඛානාදිවසෙන කුසලුප්පත්තිතො තන්නිබ්බත්තානං පටිසන්ධිආදිවිඤ්ඤාණානං කම්මනිමිත්තඤ්චෙ ආරම්මණං හොති, අනිට්ඨෙනෙව තෙන භවිතබ්බං. එවං ඉට්ඨවිසයෙ උප්පන්නානං කුසලවිපාකානං අනිට්ඨාරම්මණෙසු අනුප්පත්තිතො කම්මගතිනිමිත්තමෙව තෙසං ආරම්මණං හොතීති විඤ්ඤායති. විචාරෙත්වා යථා අවිරොධො හොති, තථා ගහෙතබ්බං. එවං ඉට්ඨවිසයෙ උප්පන්නකුසලතො නිබ්බත්තානම්පි පටිසන්ධිආදිවිඤ්ඤාණානං කම්මනිමිත්තාරම්මණතාය ¶ අවිරොධො ඤාතබ්බො. අතීතාදිභෙදතො පන අට්ඨන්නම්පි පච්චෙකමනන්තරතා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ගහෙතබ්බා.

අලොභාදිවිපාකහෙතුසම්පයුත්තා පන සහෙතුකා, තෙ සම්පයොගතො කාමාවචරකුසලා විය අට්ඨවිධා. සොමනස්සඤාණාදිසම්පයොගො පනෙත්ථ ආගමනාදිතො වෙදිතබ්බො. තිහෙතුකං හි කාමාවචරකුසලං තිහෙතුකද්විහෙතුකපටිසන්ධියො දත්වා පවත්තෙ ඡසු ද්වාරෙසු සොළස විපාකානි දෙති, දුහෙතුකං පන කුසලං දුහෙතුකාහෙතුකපටිසන්ධියො දත්වා පවත්තෙ ඡසු ද්වාරෙසු තිහෙතුකරහිතානි ¶ ද්වාදස විපාකානි දෙති. අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකභාවො පනෙත්ථ පච්චයවිසෙසතොපි හොති. බලවපච්චයෙනාපි හි උප්පන්නං අසඞ්ඛාරිකං හොති, දුබ්බලෙනාපි ඉතරං. කෙචි පන අසඞ්ඛාරිකෙන සසඞ්ඛාරවිපාකානං, සසඞ්ඛාරිකෙන ච අසඞ්ඛාරිකානං උප්පත්තිං න ඉච්ඡන්ති. යස්මා පනෙතානි පටිසන්ධිදායකතො අඤ්ඤෙනාපි කම්මෙන පවත්තෙ අකුසලවිපාකානි පවත්තන්ති, පට්ඨානෙ ච ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) වුත්තං, තස්මා අහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස පුග්ගලස්ස සුගතියං පවත්තෙ සහෙතුකානිපි විපාකානි පවත්තන්ති. දුග්ගතියං, පන රූපාවචරභූමියඤ්ච අහෙතුකානෙව පවත්තන්ති. තෙසුපි අතිඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ සොමනස්සසහගතානි, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ උපෙක්ඛාසහගතානීති එවං ආගමනාදිතො සම්පයොගභෙදො වෙදිතබ්බො.

ධම්මුද්දෙසාදිතො පන යාව සුඤ්ඤතවාරපරියොසානා කාමාවචරකුසලසදිසොව සබ්බො විනිච්ඡයො, කෙවලඤ්චෙත්ථ යෙවාපනකෙසු කරුණාමුදිතා න සන්ති සත්තාරම්මණත්තා. එකන්තපරිත්තාරම්මණා හි කාමාවචරවිපාකා. විරතියොපෙත්ථ ලොකියෙසු එකන්තකුසලසභාවත්තා න සන්ති. ‘‘පඤ්චසික්ඛාපදා කුසලා එවා’’ති (විභ. 715 ආදයො) හි වුත්තං. ඵස්සාදයො චෙත්ථ ¶ විපාකත්තා ආදාසෙ මුඛනිමිත්තං විය නිරුස්සාහසන්තා, කුසලා පන මුඛං විය සඋස්සාහා. සඞ්ගහවාරෙ ච පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොති, අයං විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව.

විසයාදිප්පභෙදතො පන ය්වායං කුසලෙසු කම්මද්වාරපුඤ්ඤකිරියාධිපතීහි භෙදො වුත්තො, සො ඉධ නත්ථි අවිඤ්ඤත්තිජනකතො, අවිපාකධම්මතො, තථා අප්පවත්තිතො ච. හීනත්තිකභෙදො පන අත්ථි හීනමජ්ඣිමප්පණීතානං කුසලානං විපාකත්තා ¶ , තථා ද්වාරාරම්මණාදිභෙදො. එතෙ හි හදයවත්ථුං නිස්සාය ද්වාරවිනිමුත්තා හුත්වා දෙවමනුස්සෙසු ද්විහෙතුකතිහෙතුකානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චානි, ඡද්වාරෙ ඡසු ආරම්මණෙසු තදාරම්මණකිච්චඤ්ච සාධයමානා එවං චතූසු ඨානෙසු විපච්චන්ති. එවමෙතෙසං ද්වාරාරම්මණකිච්චට්ඨානානි අනිබද්ධානි, තතො තෙහි භෙදො හොති. වත්ථු පන තත්ථෙව නිබද්ධං, තතො න භෙදො. අතීතාදිභෙදතො පනෙත්ථාපි අනන්තතා වුත්තනයා එවාති.

කාමාවචරසහෙතුකකුසලවිපාකා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරවිපාකාපි සම්පයොගභෙදතො අත්තනො කුසලා විය පඤ්චවිධා හොන්ති. සබ්බො චෙත්ථ විනිච්ඡයභෙදො කුසලෙ වුත්තනයො එව. විපාකභාවතො පනෙත්ථ යථා හත්ථිආදීනං ඡායා තංසදිසා, එවං කුසලාගමනතො ච ඣානඞ්ගාදිසම්පයුත්තධම්මසමායොගො, පටිපදාදිභෙදො ච හොති. අපිචෙත්ථ තිවිධාය පඨමජ්ඣානභූමියා පඨමජ්ඣානවිපාකා, තථා දුතියජ්ඣානභූමියා දුතියජ්ඣානවිපාකා තතියජ්ඣානවිපාකා ච, තතියජ්ඣානභූමියා චතුත්ථජ්ඣානවිපාකා, වෙහප්ඵලපඤ්චසුද්ධාවාසවසෙන ඡබ්බිධාය චතුත්ථජ්ඣානභූමියා පඤ්චමජ්ඣානවිපාකා ච වුත්තනයෙන පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චානි සාධයමානා හදයවත්ථුං නිස්සාය ද්වාරවිනිමුත්තාව කම්මනිමිත්තසඞ්ඛාතපඤ්ඤත්තාරම්මණා හුත්වා විපච්චන්තීති අයං විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

එවං ¶ අරූපාවචරවිපාකාපි ආරම්මණභෙදතො අත්තනො කුසලා විය චතුබ්බිධා හොන්ති. විනිච්ඡයො ච සබ්බො කුසලෙ ¶ වුත්තනයොව. කුසලතො චෙත්ථ විසෙසො රූපාවචරවිපාකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. කෙවලං පනෙත්ථ කම්මනිමිත්තභූතපඤ්ඤත්තාරම්මණො ආකාසානඤ්චායතනවිපාකො පඨමාරුප්පභූමියං, තථා මහග්ගතාරම්මණො විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිපාකො දුතියාරුප්පභූමියං, කම්මනිමිත්තභූතපඤ්ඤත්තාරම්මණො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනවිපාකො තතියාරුප්පභූඛියං, මහග්ගතාරම්මණො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවිපාකො චතුත්ථාරුප්පභූමියඤ්ච අවත්ථුකා වුත්තනයෙන පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චානි සාධයමානාව පවත්තන්තීති අයමෙව විසෙසො.

තථා ලොකුත්තරවිපාකාපි අත්තනො කුසලා විය තංතංමග්ගඵලත්තා චතුබ්බිධා, ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පච්චෙකං පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වීසතිවිධාව හොන්ති. විනිච්ඡයො චෙත්ථ කුසලෙ වුත්තනයොව. කෙවලං සඞ්ගහවාරෙ සොතාපත්තිමග්ගඵලං සකදාගාමිමග්ගඵලං අනාගාමිමග්ගඵලන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං අඤ්ඤින්ද්රියං, අරහත්තඵලස්ස ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියට්ඨානෙ ගහෙත්වා අට්ඨින්ද්රියතා, බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගාදිබොධිපක්ඛියධම්මා, පටිපදාදිභෙදො ච මග්ගාගමනවසෙනෙව හොතීති වෙදිතබ්බො. අධිපතිභෙදොපෙත්ථ ලබ්භති. ලොකුත්තරකුසලා හි අත්තනො ඵලානං අනන්තරුප්පත්තිතො, ජවනවුත්තිතො ච අධිපතිං විධාතුං සක්කොන්ති, ලොකියා පන විපරීතතො න සක්කොන්ති. තෙනාහු පොරාණා ‘‘විපාකෙ අධිපතී නත්ථි ඨපෙත්වා ලොකුත්තර’’න්ති (ධ. ස. අට්ඨ. 505). විමොක්ඛභෙදතො පනෙතෙ මග්ගාගමනතො තිවිධා හොන්ති සුඤ්ඤතඅනිමිත්තඅප්පණිහිතවිමොක්ඛවසෙන. මග්ගා හි විපස්සනාගමනතො ‘‘සුඤ්ඤතො අප්පණිහිතො’’ති ද්වෙ නාමානි ලභිත්වා සගුණාරම්මණතො පරියායෙන ¶ අනිමිත්තාතිපි වුච්චන්ති, තස්මා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො අත්තනො අනන්තරඵලානං නිප්පරියායතො තීණිපි නාමානි දෙන්ති. අපරභාගෙ පන ඵලසමාපත්තිභූතානං න දෙන්ති. තත්ථ විපස්සනාගමනතොව මග්ගෙ වුත්තනයෙන ¶ දුවිධො නාමලාභො වෙදිතබ්බො. තෙ ච න මග්ගා විය එකචිත්තක්ඛණිකා, මග්ගවීථියං පන ද්වත්තික්ඛත්තුං, ඵලසමාපත්තිවීථියං සකලම්පි දිවසං අප්පනාජවනවසෙනෙව නිරන්තරං මහග්ගතජවනානි විය පවත්තන්තීති අයං විසෙසො.

අකුසලවිපාකා පන කාමාවචරාව, ලොභාදිසම්පයුත්තහෙතු අභාවතො අහෙතුකා එව ච හොන්ති. තෙ සම්පයොගතො උපෙක්ඛාසහගතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තථා සොතඝානජිව්හාවිඤ්ඤාණානි, තථා දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, උපෙක්ඛාසහගතා මනොධාතු, තථා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති සත්තවිධා. විනිච්ඡයො පනෙස සබ්බත්ථ තාදිසාහෙතුකකුසලවිපාකෙසු වුත්තනයො එව. කෙවලං පනානිට්ඨාරම්මණතා, කායවිඤ්ඤාණස්ස දුක්ඛසහගතතා, උපෙක්ඛාසහගතමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා උද්ධච්චවජ්ජිතාකුසලපච්චයා චතූසු අපායෙසු පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චානි, සුගතියඤ්ච සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චානි ච සාධනවසෙන පවත්ති ච විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

කිරියාබ්යාකතා පන කාමරූපාරූපාවචරවසෙන තිවිධා. තත්ථ කාමාවචරකිරියා අහෙතුකා සහෙතුකාති දුවිධා. තත්ථ සහජාතහෙතුවිරහිතා අහෙතුකා. තා ¶ සම්පයොගාදිතො තිවිධා උපෙක්ඛාසහගතා මනොධාතු, සොමනස්සසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තථා උපෙක්ඛාසහගතාති. කිරියාති කරණමත්තං, කිච්චමත්තන්ති අත්ථො. සබ්බෙසුයෙව හි කිරියචිත්තෙසු යං ආවජ්ජනකිච්චද්වයං, තං අජවනවුත්තිතො මොඝපුප්ඵං විය. යං ජවනවුත්තිකං, තං නිරානුසයසන්තානප්පවත්තිතො ඡින්නමූලරුක්ඛපුප්ඵං විය අඵලං හොති. තංතංආවජ්ජනජවනකිච්චසාධනවසෙන පවත්තත්තා පන කිච්චමත්තතං උපාදාය ‘‘කිරියා’’ති වුත්තං. තත්ථ මනොධාතුයා විපාකමනොධාතුයං වුත්තනයෙන ¶ සබ්බො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කෙවලං පන පඤ්චද්වාරෙ ඉට්ඨෙසු වා අනිට්ඨෙසු වා පඤ්චාරම්මණෙසු පඤ්චපසාදෙ ඝට්ටිතෙසු උප්පන්නභවඞ්ගුපච්ඡෙදානන්තරං තමෙව පඤ්චාරම්මණමාරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සායෙවාවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා පඤ්චසුපි ද්වාරෙසු පවත්තතීති අයං විසෙසො.

මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයම්පි යථාක්කමං කුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයසදිසං, වීරියං පනෙත්ථ අධිකං, වීරියූපත්ථම්භොව සමාධි බලවා හොති. තතො එවෙත්ථ සඞ්ගහවාරෙ වීරියසමාධිමනොසොමනස්සජීවිතින්ද්රියානං පඤ්චන්නං වසෙන ඉන්ද්රියසඞ්ගහො හොති, ඉධාපි බලසඞ්ගහො නත්ථෙව. යං පනෙත්ථ පදභාජනීයෙ සමාධිවීරියානං නිද්දෙසෙ ‘‘සමාධිබලං වීරියබල’’න්ති (ධ. ස. 570-572) බලවෙවචනං වුත්තං, තං ඉතරාහෙතුකචිත්තසම්පයුත්තෙහි ඉමෙසං බලවතරතාදස්සනත්ථං පරියායතො වුත්තං. තතො එව හි සඞ්ගහවාරෙ ‘‘ද්වෙ බලානි හොන්තී’’ති න වුත්තං, තස්මා අහෙතුකෙසු නිප්පරියායතො බලං නත්ථි එවාති ගහෙතබ්බං.

විසයාදිප්පභෙදතො පනෙත්ථ සොමනස්සසහගතා තාව හදයවත්ථුඤ්ඤෙව නිස්සාය පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනකිච්චාය ච, මනොද්වාරෙ අනුළාරෙසු ඡසු කාමාවචරාරම්මණෙසු ආවජ්ජනකිච්චාය ¶ ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අනන්තරං ජවනකිච්චං සාධයමානා ඛීණාසවානඤ්ඤෙව හසිතං උප්පාදෙන්තී පවත්තති. හසිතං හි සොමනස්සසහගතකාමාවචරෙහෙව ජවනෙහි, තෙසු අසෙඛානං පඤ්චහි කිරියාජවනෙහි, සෙඛානං පන කුසලෙහි චෙව දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභමූලෙහි චාති ඡහි, පුථුජ්ජනානං දිට්ඨිසම්පයුත්තෙහි චාති අට්ඨහීති තෙරසහි චිත්තෙහි උප්පජ්ජති. උපෙක්ඛාසහගතා පන පඤ්චද්වාරෙ හදයවත්ථුඤ්ඤෙව නිස්සාය සන්තීරණකිච්චාය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අනන්තරං වොට්ඨබ්බනකිච්චං, මනොද්වාරෙ සබ්බෙසු ඡසුපි ආරම්මණෙසු සවත්ථුකා, අවත්ථුකා වා භවඞ්ගචලනානන්තරං ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා පවත්තති. අයං හි තීසු භවෙසු කස්සචි සචිත්තකපුග්ගලස්ස න කිස්මිඤ්චි විසයෙ න උප්පජ්ජති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසදිසං මහාගමනං නාමෙතං චිත්තන්ති අයං විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙව.

අලොභාදිකිරියාහෙතුසම්පයුත්තා ¶ පන සහෙතුකා, තෙ සම්පයොගතො කුසලා විය අට්ඨවිධා. සබ්බොපෙත්ථ විනිච්ඡයො කුසලෙසු වුත්තනයො එව. කෙවලං පනෙත්ථ විරතියො න සන්ති, කුසලා ච සෙඛපුථුජ්ජනානං වුත්තනයෙන ඡසු ද්වාරෙසු වත්ථුං නිස්සාය වා අනිස්සාය වා ජවනකිච්චං සාධයමානා පවත්තන්ති, ඉමෙ පන අසෙඛානන්ති අයං විසෙසො. කාමාවචරකිරියා.

රූපාවචරකිරියා ච කුසලා විය පඤ්චවිධා. විනිච්ඡයො ච තත්ථ වුත්තනයො එව. කෙවලං හි කුසලා සෙඛපුථුජ්ජනානං පඤ්ඤත්තාරම්මණා ¶ , අභිඤ්ඤාවසෙන පවත්තං පඤ්චමජ්ඣානං සබ්බාරම්මණඤ්ච හුත්වා මනොද්වාරෙ හදයවත්ථුඤ්ඤෙව නිස්සාය ජවනකිච්චං සාධයමානා පවත්තන්ති, ඉමෙ පන අසෙඛානන්ති අයමෙව විසෙසො. රූපාවචරකිරියා.

අරූපාවචරකිරියා ච කුසලා විය චතුබ්බිධා. විනිච්ඡයො ච තත්ථ වුත්තනයො එව. කෙවලං හි කුසලා සෙඛපුථුජ්ජනානං සවත්ථුකා, අවත්ථුකා වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යථායොගං පඤ්ඤත්තිමහග්ගතාරම්මණා මනොද්වාරෙ ජවනකිච්චං සායෙමානා පවත්තන්ති, ඉමෙ පන අසෙඛානන්ති අයං විසෙසො. අරූපාවචරකිරියා.

එත්ථ ¶ ඨත්වා සබ්බෙ චිත්තචෙතසිකධම්මෙ ජාතිසඞ්ගහාදිතො සමොධානෙත්වා පකිණ්ණකකථා වත්තබ්බා. යථාවුත්තානි හි චිත්තානි කුසලානි එකවීසති, අකුසලානි ද්වාදස, විපාකානි ඡත්තිංස, කිරියානි වීසති චාති සබ්බානිපි එකූනනවුතිවිධානි, ලොකුත්තරානං ඣානඞ්ගයොගභෙදතො චත්තාලීසවිධත්තා එකවීසසතං වා හොන්ති. තෙසු කාමාවචරානි චතුපඤ්ඤාස, රූපාවචරානි පන්නරස, අරූපාවචරානි ද්වාදස, ලොකුත්තරානි අට්ඨ, චත්තාලීසං වා. කාමාවචරෙසු ච කුසලානි අට්ඨ, විපාකානි තෙවීසති, කිරියානි එකාදස, අහෙතුකානි අට්ඨාරස. සෙසානි පන චතුභූමකානිපි සහෙතුකානි. තෙසු ච ජාතිතො චිත්තගණනා පුබ්බෙ වුත්තාව ¶ . චෙතසිකා පන සද්ධා සති හිරීඔත්තප්පං අලොභො අදොසො කායපස්සද්ධාදයො ද්වාදස, තත්රමජ්ඣත්තතා අමොහො අප්පමඤ්ඤාද්වයං, විරතිත්තයඤ්ච මොහො අහිරිකං අනොත්තප්පං උද්ධච්චඤ්ච ලොභො දිට්ඨි දොසො විචිකිච්ඡා ච මානො ඉස්සා මච්ඡරියං කුක්කුච්චං ථිනං මිද්ධඤ්ච ඵස්සො වෙදනා සඤ්ඤා චෙතනා එකග්ගතා ජීවිතින්ද්රියඤ්ච මනසිකාරො ච විතක්කො විචාරො පීති වීරියං ඡන්දො අධිමොක්ඛො චාති ද්වෙපඤ්ඤාස හොන්ති.

තත්ථ තත්රමජ්ඣත්තතා, අප්පමඤ්ඤාද්වයං, මානාදීනි ඡ, මනසිකාරො ඡන්දො අධිමොක්ඛො චාති ද්වාදස ධම්මා යථාඨානෙ යෙවාපනකා එව, විරතිත්තයං, උද්ධච්චඤ්ච කත්ථචි යෙවාපනකා. තෙසු ච තත්රමජ්ඣත්තතා මනසිකාරො ඡන්දො අධිමොක්ඛො උද්ධච්චං විරතියොති ඉමෙ ඨපෙත්වා සෙසා අට්ඨ යථාඨානෙ අනියතා එව, විරතියො පන කත්ථචි අනියතා, ඉමෙ පන එකාදස ඨපෙත්වා සෙසා එකචත්තාලීස ධම්මා නියතා එව. තත්ථ සද්ධාදයො පඤ්චවීසති ධම්මා කුසලාබ්යාකතායෙව, මොහාදයො චුද්දස අකුසලා එව, ඵස්සාදයො තෙරස කුසලාකුසලාබ්යාකතා තිජාතිකා. එකන්තතො හි කුසලා වා අබ්යාකතා වා ධම්මා නත්ථි, කුසලචිත්තසම්පයුත්තසමයෙ පන කුසලා, අබ්යාකතචිත්තසම්පයුත්තසමයෙ අබ්යාකතා ච හොන්ති. මොහාදයො පන සරූපෙනෙව අකුසලා, ඉතරෙ ච තංසම්පයොගෙන සබ්බෙපි චෙතෙ අත්ථනා සම්පයුත්තචිත්තභෙදෙන භෙදවන්තොව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

තෙසු හි සද්ධාදයො එකූනවීසති සබ්බෙසු කුසලෙසු චෙව සහෙතුකාබ්යාකතෙසු චාති එකූනසට්ඨිචිත්තෙසු උප්පජ්ජන්ති, තතො පච්චෙකං එකූනසට්ඨිප්පභෙදා ච හොන්ති. එවමඤ්ඤෙපි ඤාතබ්බා ¶ . අමොහො තෙසු ඤාණවිප්පයුත්තානි ද්වාදස ¶ ඨපෙත්වා සෙසෙසු, අප්පමඤ්ඤා පන කාමාවචරෙසු සහෙතුකකිරියකුසලෙසු චෙව පඤ්චමජ්ඣානවජ්ජිතරූපාවචරෙසු චාති අට්ඨවීසතිචිත්තෙසු, විරතියො පන කාමාවචරකුසලෙසු, ලොකුත්තරෙසු චාති සොළසසු. එවමෙතෙ පඤ්චවීසති ධම්මා කුසලාබ්යාකතෙසු උප්පජ්ජනතො කුසලාබ්යාකතා නාම ජාතා. අකුසලෙසු පන මොහාදයො චත්තාරො ද්වාදසසුපි අකුසලචිත්තෙසු උප්පජ්ජන්ති, ලොභො අට්ඨසු ලොභමූලෙසු, දිට්ඨි තත්ථ දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු, මානො දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු, දොසො ඉස්සා මච්ඡරියං කුක්කුච්චං පටිඝසම්පයුත්තෙසු, ථිනමිද්ධං පඤ්චසු සසඞ්ඛාරිකෙසු, විචිකිච්ඡා විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ එවාති. එවමෙතෙ චුද්දසපි සයං අකුසලත්තා, අකුසලෙස්වෙව උප්පජ්ජනතො ච අකුසලා නාම.

ඉතරෙසු ච ඵස්සාදයො සත්ත ධම්මා සබ්බචිත්තෙසු, න හි තං චිත්තමත්ථි, යං ඉමෙසු එකෙනාපි විනා උප්පජ්ජති. සබ්බත්ථකා හි එතෙ. විතක්කාදයො පන යථායොගිකා. තෙසු හි විතක්කො තාව ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතකාමාවචරෙසු චෙව එකාදසසු පඨමජ්ඣානිකරූපාවචරලොකුත්තරෙසු චාති පඤ්චපඤ්ඤාසචිත්තෙසු උප්පජ්ජති. විචාරො පන තෙසු චෙව තථා දුතියජ්ඣානිකචිත්තෙසු චාති ඡසට්ඨිචිත්තෙසු. පීති චතුත්ථජ්ඣානිකවජ්ජිතසොමනස්සසහගතෙසු. වීරියං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතුසන්තීරණත්තිකවජ්ජිතෙසු. ඡන්දො අහෙතුකමොමූහවජ්ජිතෙසු. අධිමොක්ඛො ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවිචිකිච්ඡායුත්තවජ්ජිතෙසු. එවමෙතෙ තෙරස කුසලාකුසලාබ්යාකතෙසු උප්පජ්ජනතො තිජාතිකා නාම ජාතා. සම්පයුත්තචිත්තභෙදෙන චෙසං පච්චෙකං ගණනාභෙදොපි වෙදිතබ්බො. යථා හි චිත්තං සලක්ඛණතො එකවිධම්පි සම්පයොගාවත්ථාදිභෙදෙනෙව භින්නං, තථා චෙතසිකාපි පච්චෙකන්ති ඤාතබ්බා, විසෙසං පන නෙසං වක්ඛාම.

වත්ථුසඞ්ගහෙ ¶ පන නෙසං චිත්තෙසු තාව කාමාවචරවිපාකමනොධාතුහසිතානි, දොසසම්පයුත්තපටිඝරූපාවචරපඨමමග්ගානි චාති තෙචත්තාලීස චිත්තානි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යථාසකං වත්ථූනි නිස්සායෙව උප්පජ්ජන්ති, අරූපාවචරවිපාකානි පන අනිස්සායෙව, සෙසානි ද්වෙචත්තාලීස නිස්සායපි, ආරුප්පෙසුපි උප්පජ්ජනතො අනිස්සායපි. අරූපීනං හි ඡපි වත්ථූනි න සන්ති, රූපීනං පන ඝානාදීනි තීණි, සබ්බත්ථ ච තංතංවත්ථුරහිතානං සබ්බත්ථ නියතවිඤ්ඤාණානිපි, අසඤ්ඤීනං පන සබ්බානිපි වත්ථුවිඤ්ඤාණානි න සන්ති. තෙසං හි ජීවිතනවකමෙව රූපං පටිසන්ධි, පවත්තියං භවඞ්ගං, මරණකාලෙ චුති ච හුත්වා පවත්තති. යථා චෙත්ථ චිත්තානං, එවං තංසම්පයුත්තචෙතසිකානම්පි වත්ථුතො සඞ්ගහභෙදො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – තෙසු හි දොසො ඉස්සා ¶ මච්ඡරියං කුක්කුච්චඤ්ච හදයවත්ථුං නිස්සාය කාමලොකෙ එව උප්පජ්ජති. කරුණාමුදිතා පන රූපලොකෙපි, න අරූපෙ. තත්ථ හි රූපාවචරපුබ්බභාගානිපි න උප්පජ්ජන්ති, සෙසා පන සබ්බෙ නිස්සායපි අනිස්සායපි තීසුපි භවෙසු උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ හි ඵස්සාදයො සත්ත ඡපි වත්ථූනි, ඉතරෙ පන හදයමෙවාති, සෙසං චිත්තසමං.

කිච්චද්වාරසඞ්ගහෙ පන නෙසං චිත්තං යථා ච චුද්දසහි කිච්චෙහි ඡද්වාරිකද්වාරවිනිමුත්තභාවෙන, එවං පවත්තික්කමො වෙදිතබ්බො. යදා හි කුසලාකුසලබලෙන තීසු භූමීසු සත්තා නිබ්බත්තන්ති, තදා තෙසං මරණකාලෙ යෙභුය්යෙන ඡන්නං ද්වාරානමඤ්ඤතරස්මිං පච්චුපට්ඨිතං කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානමඤ්ඤතරං ගහෙත්වා උපෙක්ඛාසහගතවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයඤ්චෙව අට්ඨ මහාවිපාකානි, නව රූපාරූපවිපාකානි චෙති එකූනවීසති චිත්තානි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යථාසකභූමීසු පටිසන්ධි හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, තානෙව භවඞ්ගචුතිවසෙන ද්වාරවිනිමුත්තානි නාම හොන්ති. මරණකාලෙ හි ¶ සත්තානං අසඤ්ඤිසත්තවිරහිතානං භවන්තරෙ පටිසන්ධිජනකං අතීතං කම්මං වා තංකම්මකරණකාලෙ විසයොපකරණාදිභූතං රූපාදිඡබ්බිධම්පි අතීතාදිභෙදං කාලවිනිමුත්තඤ්ච කම්මනිමිත්තං වා උපපජ්ජමානභවානුරූපං කප්පරුක්ඛමාතුකුච්ඡිනිරයග්ගිජාලාදිගතිනිමිත්තං වා කම්මබලෙන යථාරහං ඡන්නං ද්වාරානමඤ්ඤතරස්මිං සායන්හෙ පබ්බතච්ඡායා පථවියං විය චිත්තසන්තානෙ අල්ලීයමානං උපට්ඨාති. එවං උපට්ඨිතෙ ච තස්මිං ආරම්මණෙ කම්මබලෙන නිරන්තරං පවත්තමානචිත්තසන්තානස්ස ආයුක්ඛයකම්මක්ඛයඋභයක්ඛයඋපච්ඡෙදකකම්මානමඤ්ඤතරෙන පච්චාසන්නමරණස්ස තස්ස තස්ස වීථිචිත්තභවඞ්ගානන්තරං චුතිචිත්තං හොති, තදනන්තරං කම්මකම්මනිමිත්තාදීසු යථාගහිතං ආරබ්භ යථාරහං තීසු භවෙසු යං කිඤ්චි පටිසන්ධිචිත්තං භවන්තරෙ පඨමචිත්තං හුත්වා උප්පජ්ජති.

තත්ථ ච දුහෙතුකාහෙතුකචුතියානන්තරං දස කාමාවචරපටිසන්ධියොව හොන්ති, න ඉතරා, කාමාවචරතිහෙතුකාය චුතියා සබ්බාපි හොන්ති, රූපාවචරාය පන චුතියාපි අහෙතුකපටිසන්ධිරහිතා, අරූපාවචරාය චුතියා හෙට්ඨිමවජ්ජිතාරුප්පපටිසන්ධියො චෙව කාමාවචරතිහෙතුකපටිසන්ධියො ච, අසඤ්ඤීනං පන රූපචුතිතො භවන්තරෙ ගහිතපුබ්බං කම්මාදිමෙවාරබ්භ අහෙතුකරහිතා කාමාවචරපටිසන්ධියොව හොන්ති, න ඉතරා. පුථුජ්ජනානං, පන සොතාපන්නසකදාගාමීනඤ්ච චුතියා සුද්ධාවාසෙසු පටිසන්ධි න හොති, සෙඛානං ද්විහෙතුකාහෙතුකාසඤ්ඤිපටිසන්ධියො, අසෙඛානං පන සබ්බාපි පටිසන්ධියො න හොන්ති. තෙ හි චුතිතො ¶ නිරුපධිසෙසනිබ්බානෙන අනුපාදාපරිනිබ්බානප්පත්තා නාම හොන්ති. එවං ගහිතපටිසන්ධිනිරොධතො පරං තදෙව චිත්තං තස්මිඤ්ඤෙවාරම්මණෙ භවඞ්ගං හුත්වා චුතිපරියොසානං අසති වීථිචිත්තුප්පාදෙ සුපිනම්පි අදිස්වා නිද්දොක්කමනකාලාදීසු ¶ අපරිමාණසඞ්ඛම්පි නදීසොතං විය නිරන්තරං පවත්තති. එවං එකූනවීසතිවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තික්කමො වෙදිතබ්බො.

එවං පන වත්තමානෙ භවඞ්ගසන්තානෙ යදා ඉන්ද්රියපරිපාකමාගම්ම සභාගපච්චයන්තරසහිතං අතිමහන්තං රූපාරම්මණං චක්ඛුද්වාරෙ ඝට්ටෙති, තදා ඝට්ටනානුභාවෙන ද්වික්ඛත්තුං තත්ථ භවඞ්ගචලනං හොති, තදනන්තරං භවඞ්ගං වොච්ඡින්දිත්වා තස්මිං රූපාරම්මණෙ කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තථා තදනන්තරං චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වයෙ යථාරහමෙකං දස්සනකිච්චං, තදනන්තරං විපාකමනොධාතුද්වයා අඤ්ඤතරං සම්පටිච්ඡනකිච්චං, තදනන්තරං විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුත්තයා අඤ්ඤතරං සන්තීරණකිච්චං, තදනන්තරං උපෙක්ඛාසහගතකිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං, තදනන්තරං එකූනතිංසකාමාවචරජවනෙසු යං කිඤ්චි යථාරහං සත්තක්ඛත්තුං, ඡක්ඛත්තුං, මරණකාලාදීසු පඤ්චක්ඛත්තුමෙව වා ජවනකිච්චං සාධයමානං, තදනන්තරං එකාදසසු තදාරම්මණකිච්චෙසු මහාවිපාකසන්තීරණෙසු යථාරහමෙකං සකිං, ද්වික්ඛත්තුං වා තදාරම්මණකිච්චං සාධයමානං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තදනන්තරං භවඞ්ගසන්තති එව පවත්තති. එවං චක්ඛුද්වාරෙ සත්තකිච්චානි ඡචත්තාලීස චිත්තානි සම්භවන්ති.

යදා පන වුත්තනයෙන සද්දාරම්මණාදීනි සොතද්වාරාදීසු ඝට්ටෙන්ති, තදාපි චක්ඛුද්වාරෙ විය පච්චෙකඤ්ච ඡචත්තාලීසෙව භවන්ති. කෙවලං හෙත්ථ ආවජ්ජනානන්තරං චක්ඛුවිඤ්ඤාණට්ඨානෙ සොතවිඤ්ඤාණාදිද්වයානි යථාක්කමං සවනාදිකිච්චානි සාධයමානානි උප්පජ්ජන්තීති. එවං පඤ්චද්වාරෙ අතිමහන්තෙ පඤ්චාරම්මණෙ චතුපඤ්ඤාස කාමාවචරචිත්තානෙව සම්භවන්ති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘සසඞ්ඛාරිකජවනානි පඤ්චද්වාරෙ න උප්පජ්ජන්ති පුබ්බප්පයොගාසම්භවා, මනොද්වාරෙයෙවෙතානි උප්පජ්ජන්තී’’ති වදන්ති.

මහන්තෙ ¶ පන තදාරම්මණවජ්ජිතානි. විසයස්ස ජවනසමකාලමෙව අතීතත්තා ජවනාවසානෙ භවඞ්ගං හොති. පරිත්තෙ පන ජවනම්පි නත්ථි. වොට්ඨබ්බනං හෙත්ථ ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා ද්වත්තික්ඛත්තුං පවත්තිත්වා නිරුජ්ඣති, තතො පරං භවඞ්ගං හොති. අයං පන වාරො ‘‘දිට්ඨං විය මෙ ¶ , සුතං විය මෙ’’තිආදිකථනකාලෙ ලබ්භති. අතිපරිත්තෙ පන වොට්ඨබ්බනප්පාදා අසණ්ඨහනතො භවඞ්ගචලනමත්තමෙව, න ආවජ්ජනාදීනි. ආවජ්ජනෙන හි භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ වොට්ඨබ්බනං අප්පත්වා අන්තරා චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරං චිත්තං භවඞ්ගං ඔතරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, නාපි අප්පවත්තමානෙ විසයෙ පඤ්චද්වාරිකවීථිචිත්තානි පවත්තන්තීති. අයං පඤ්චද්වාරෙ විසයප්පවත්තිභෙදෙන චිත්තප්පවත්තිනියමො.

මනොද්වාරෙ පන ඡසු ආරම්මණෙසු ආපාථගතෙසු වුත්තනයෙන භවඞ්ගචලනමනොද්වාරාවජ්ජනානන්තරං කුසලාකුසලඵලනාවජ්ජනකිරියචිත්තෙසු පඤ්චපඤ්ඤාසජවනකිච්චෙසු යං කිඤ්චි කාමාවචරාරම්මණමාරබ්භ පවත්තති, තතො පභුති කාමාවචරාරම්මණෙ තදාරම්මණං හොති. අප්පනාජවනෙ අයං පවත්තික්කමො – සමථවිපස්සනාකම්මට්ඨානිකානං හි යථාසකවිසයෙ උප්පාදිතපුබ්බභාගභාවනානං ‘‘ඉදානි අප්පනා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති භවඞ්ගචලනාවජ්ජනාවසානෙ ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරජවනෙසු අඤ්ඤතරස්මිං යථාරහං පරිකම්මොපචාරානුලොමගොත්රභුනාමෙන චතුක්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුමෙව වා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ චතුත්ථං, පඤ්චමං වා මහග්ගතජවනෙසු යං කිඤ්චි පඨමකප්පනාභිඤ්ඤාභූතං එකවාරමෙව, ඣානසමාපත්තිභූතං අනන්තවාරම්පි ජවති. ලොකුත්තරජවනෙසු පන කුසලානි එකසන්තානෙ එකවාරමෙව ජවන්ති, තදනන්තරං යථාසකං ඵලචිත්තඤ්ච ද්වත්තිවාරං, ඵලසමාපත්තිවීථියං ඵලමෙව අනන්තවාරම්පි ජවති, නිරොධසමාපත්තියං පන අනුපුබ්බනිරොධවසෙන ¶ පඨමජ්ඣානතො යාවාකිඤ්චඤ්ඤායතනා යථාක්කමං ආවජ්ජනපරිකම්මාදිවසෙනෙව සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතස්ස ගොත්රභුතො අනන්තරං චතුත්ථාරුප්පජවනෙ ද්වික්ඛත්තුං ජවිත්වා නිරුද්ධෙ යථාපරිච්ඡින්නකාලඤ්ච චිත්තං න උප්පජ්ජති, වුට්ඨානකාලෙ ච ආවජ්ජනපරිකම්මචිත්තනියාමෙන අනාගාමිඵලං, අරහත්තඵලං වා යථාරහමෙකවාරමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථ ච කුසලගොත්රභුතො අනන්තරං කුසලඤ්චෙව ආදිතො ඵලත්තයඤ්ච අප්පෙති, කිරියාගොත්රභුතො කිරියං, අරහත්තඵලඤ්ච. තත්ථාපි සොමනස්සසහගතතො සොමනස්සසහගතමෙව, උපෙක්ඛාසහගතතො ච උපෙක්ඛාසහගතමෙව අප්පෙති. අසෙඛානමෙව චෙත්ථ අරහත්තඵලකිරියාජවනානි, යථාසකං සෙඛානමෙව සෙසලොකුත්තරානි, සෙඛපුථුජ්ජනානමෙව කුසලාකුසලානි, තිහෙතුකානමෙව අප්පනා හොන්ති, අයං ජවනනියමො.

අප්පනාජවනතො පරං පන තදාරම්මණං නත්ථි. ජවනාරම්මණෙසු හි කාමාවචරභූතෙස්වෙව කාමාවචරපටිසන්ධිකානමෙව අතිමහන්තෙ, විභූතෙ ච විසයෙ තදාරම්මණමුප්පජ්ජති. අතිඉට්ඨෙ පනාරම්මණෙ ¶ සන්තීරණකිරියාජවනතදාරම්මණානි සොමනස්සසහගතානි, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ, අනිට්ඨෙ ච උපෙක්ඛාසහගතානි හොන්ති. යදා පන දොමනස්සානන්තරං සොමනස්සස්ස පට්ඨානෙ පටික්ඛිත්තත්තා සොමනස්සපටිසන්ධිකස්ස අතිඉට්ඨාදීසු පටිඝෙ ජවිතෙ තදාරම්මණභවඞ්ගානි න උප්පජ්ජන්ති, තදා අඤ්ඤං පරිචිතපුබ්බං පරිත්තාරම්මණමාරබ්භ අනාවජ්ජනම්පි නිරොධතො වුට්ඨහන්තස්ස සාමඤ්ඤඵලං විය අන්තරා උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං උප්පජ්ජති, තමනන්තරිත්වා භවඞ්ගං හොතීති අයං තදාරම්මණනියමො.

එවං පන භවඞ්ගානන්තරං ඡද්වාරෙ ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානි. ඉති යාවතායුකං ඉමිනාව කමෙන චිත්තනියාමතො විඤ්ඤාණානි පවත්තන්ති. වීථිචිත්තානන්තරං, පන භවඞ්ගානන්තරං වා සබ්බපච්ඡිමං ¶ තං එකූනවීසතිවිධං භවඞ්ගමෙව තස්මිඤ්ඤෙවාරම්මණෙ චුතිකිච්චඤ්ච සාධයමානං පවත්තති, තස්මිං නිරුද්ධෙ සත්තො චුතො නාම හොති. තතොපි චුතිතො පුන පටිසන්ධිභවඞ්ගවීථිචුතියොති එවං පුනප්පුනං චිත්තසන්තානං යන්තයුත්තගොණො විය භවාදීසු යාවානුපාදාය ආසවෙහි න විමුච්චති, තාවාවිච්ඡින්නං පවත්තති එව. එවං පවත්තමානෙ ච චිත්තසන්තානෙ ‘‘ත්වං භවඞ්ගං නාම හොති, ත්වං තදනන්තරං ආවජ්ජනං…පෙ… ත්වං තදනන්තරං තදාරම්මණං නාම හොති, ත්වං පන භවඞ්ග’’න්තිආදිනා නියාමකො කත්තා නාම නත්ථි, චිත්තනියාමෙනෙවෙතං පවත්තති.

පඤ්චවිධො හි නියාමො – බීජනියාමො උතුනියාමො කම්මනියාමො ධම්මනියාමො චිත්තනියාමොති, තත්ථ අඞ්කුරපණ්ණදණ්ඩපුප්ඵඵලාදික්කමෙන තෙසං තෙසං බීජානං අඤ්ඤොඤ්ඤවිසදිසරුක්ඛතිණගච්ඡලතාදිසන්තානෙ අත්තනා සදිසඵලදානං බීජනියාමො නාම. තස්මිං තස්මිං සමයෙ තෙසං තෙසං රුක්ඛානං එකප්පහාරෙන පුප්ඵඵලපල්ලවානං ගහණං උතුනියාමො නාම. තස්ස තස්ස වා කුසලාකුසලකම්මස්ස තංතංසදිසාසදිසරූපාරූපවිපාකදානං, කම්මසරික්ඛකවිපාකදානඤ්ච කම්මනියාමො නාම. බොධිසත්තානං පටිසන්ධිග්ගහණෙ, මාතුකුච්ඡිතො අභිනික්ඛමනෙ, අභිසම්බොධිධම්මචක්කප්පවත්තනාදීසු ච ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි ධම්මනියාමො නාම. යථාවුත්තෙන භවඞ්ගාවජ්ජනාදිකිච්චක්කමෙනෙව චිත්තප්පවත්ති චිත්තනියාමො නාම. ඉමිනා පන චිත්තනියාමෙන යථාක්කමං කිච්චවන්තෙසු චෙතෙසු චිත්තෙසු ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතුජවනානි යථාසම්භවං එකකිච්චට්ඨානානි, සෙසානි පන ද්විතිචතුපඤ්චකිච්චට්ඨානානි, තානි ච පුබ්බෙ වුත්තානි, සුවිඤ්ඤෙය්යානි ච. එවං එකද්වාරිකාදීනි ච. යථා ච චිත්තානං, එවං තංසම්පයුත්තචෙතසිකානම්පි ¶ කිච්චද්වාරවසෙන සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – කිච්චතො හි සබ්බත්ථකා තාව සත්ත චිත්තං විය චුද්දස කිච්චානි කරොන්ති. විතක්කවිචාරාධිමොක්ඛා ¶ පන තයො දස්සනාදිපඤ්චකිච්චානි වජ්ජෙත්වා නව, වීරියං තතො සම්පටිච්ඡනසන්තීරණානි වජ්ජෙත්වා සත්ත, පීති වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානිපි වජ්ජෙත්වා සන්තීරණෙන සද්ධිං ඡ, විරතිඅප්පමඤ්ඤාවජ්ජිතා පන වීසති කුසලාබ්යාකතා චෙව ඡන්දො ච සන්තීරණම්පි වජ්ජෙත්වා පඤ්ච, තතො අප්පමඤ්ඤා තදාරම්මණම්පි වජ්ජෙත්වා චත්තාරි, විරතියො පන කුසලා ජවනකිච්චමෙව කරොන්ති. ද්වාරතො ච විරතියො මනොද්වාරිකා එව, තථා කරුණාමුදිතා, ද්වාරවිනිමුත්තා ච පන හොන්ති. මනොද්වාරෙ එව හි දුච්චරිතවිරමණං සත්තපඤ්ඤත්තිග්ගහණඤ්ච හොති. අකුසලා පන ඡද්වාරිකා, තත්ථාපි මානඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි මනොද්වාරිකානෙවාති කෙචි. අවසෙසා ඡද්වාරිකා චෙව ද්වාරවිනිමුත්තා ච. සෙසං චිත්තසදිසමෙව. ආරම්මණසඞ්ගහො පන නෙසං පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ ආවි භවිස්සතීති. අයං පකිණ්ණකකථා.

චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතපදං පන නෙව තාව නිට්ඨිතං. අබ්යාකතෙසු හි විපාකාබ්යාකතං, කිරියාබ්යාකතඤ්ච විභත්තං, රූපාබ්යාකතං, පන නිබ්බානාබ්යාකතඤ්ච අවසිට්ඨං. තත්ථ රූපාබ්යාකතං තාව භූමිතො කාමාවචරමෙව, න භින්නං, තථා සම්පයොගතොපි අසම්භවො එව. සාරම්මණධම්මානමෙව, හි අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයොගො, න ඉතරෙසන්ති. ධම්මුද්දෙසතො පනෙතං අට්ඨවීසතිවිධං හොති. සෙය්යථිදං – පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතු චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො රූපං සද්දො ගන්ධො රසො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං හදයවත්ථු කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්ති ආකාසො රූපස්ස ලහුතා මුදුතා කම්මඤ්ඤතා රූපස්ස උපචයො සන්තති ජරතා අනිච්චතා කබළීකාරො ආහාරොති. පදභාජනීයෙ පනෙත්ථ කිඤ්චාපි හදයවත්ථු න ආගතං, උපරි පන පට්ඨානපාළියං ¶ ‘‘යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්තී’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.8) සරූපෙනෙව ආගමිස්සතීති තං ඉධ ගහිතං. කෙචි පන මිද්ධරූපං බලරූපං සම්භවරූපං ජාතිරූපං රොගරූපන්ති ඉමානිපි පඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘තෙත්තිංස රූපානි හොන්තී’’ති වදන්ති, තෙ තෙසං අභාවං, අන්තොගධභාවඤ්ච වත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. ඉමෙසු හි මිද්ධං රූපමෙව න හොති අරූපධම්මත්තා නීවරණානං. මිද්ධෙනෙව හි පචලායිකාකාරෙන රූපප්පවත්ති හොති, බලරූපං පන වායොධාතුයා අන්තොගධං තංසභාවත්තා, සම්භවරූපං ආපොධාතුයා, ජාතිරූපං ¶ උපචයසන්තතීසු, රොගරූපඤ්ච ජරතාඅනිච්චතාසු පවිසති සප්පච්චයසමුට්ඨිතරූපවිකාරභෙදෙසු රොගබ්යපදෙසතොති සබ්බං රූපං අට්ඨවීසතිවිධමෙව හොති. අයං ධම්මුද්දෙසතො විනිච්ඡයො.

ලක්ඛණාදිතො පනෙත්ථ කක්ඛළත්තලක්ඛණා පථවීධාතු, පතිට්ඨානරසා, සම්පටිච්ඡනපච්චුපට්ඨානා. පග්ඝරණලක්ඛණා ආපොධාතු, බ්රූහනරසා, සඞ්ගහපච්චුපට්ඨානා. උණ්හත්තලක්ඛණා තෙජොධාතු, පරිපාචනරසා, මද්දවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානා. විත්ථම්භනලක්ඛණා වායොධාතු, සමුදීරණරසා, අභිනීහාරපච්චුපට්ඨානා. චතස්සොපි චෙතා සෙසභූතත්තයපදට්ඨානා. රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං, දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා චක්ඛු, රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං, දට්ඨුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං. ඉදං පන යදෙතං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතං නහාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙන ආබද්ධමංසයුත්තං, යත්ථ සෙතම්පි අත්ථි කණ්හම්පි ලොහිතම්පි චත්තාරිපි මහාභූතානි, යඤ්ච සෙම්හුස්සදත්තා සෙතං, පිත්තුස්සදත්තා කණ්හං, රුහිරුස්සදත්තා ලොහිතකං, පථවුස්සදත්තා පත්ථිණ්ණං හොති, ආපුස්සදත්තා පග්ඝරති, තෙජුස්සදත්තා ¶ පරිදය්හති, වායුස්සදත්තා පරිබ්භමති, යඤ්ච ලොකෙ නීලපඛුමසමාකිණ්ණං කණ්හසුක්කමණ්ඩලවිචිත්තං නීලුප්පලදලසන්නිභං දීඝං පුථුලං චක්ඛූති වුච්චති, තස්ස සසම්භාරචක්ඛුනො සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසෙ සත්තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං පිචුපටලානි විය සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා ධාරණනහාපනමණ්ඩනබීජනකිච්චාහි චතූහි ධාතීහි ඛත්තියකුමාරො විය සන්ධාරණාබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්චාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං ආයුනා අනුපාලියමානං වණ්ණගන්ධරසාදීහි පරිවුතං උතුචිත්තාහාරෙහි උපත්ථම්භියමානං පමාණතො ඌකාසිරමත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘යෙන චක්ඛුපසාදෙන, රූපානි මනුපස්සති;

පරිත්තං සුඛුමං එතං, ඌකාසිරසමූපම’’න්ති.

සද්දාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං, සොතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා සොතං, සද්දෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං, සොතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං ¶ . ඉදං පන සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො තනුතම්බලොමාචිතෙ අඞ්ගුලිවෙධකසණ්ඨානෙ පදෙසෙ වුත්තප්පකාරාහි ධාතුආදීහි කතූපකාරානුපාලනපරිවාරොපත්ථම්භං සොතවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

ගන්ධාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං, ඝායිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා ඝානං, ගන්ධෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, ඝානවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං, ඝායිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං ¶ . ඉදඤ්ච සසම්භාරඝානබිලස්ස අන්තො අජපදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ වුත්තප්පකාරොපකාරානුපාලනපරිවාරොපත්ථම්භං ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

රසාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණා, සායිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණා වා ජිව්හා, රසෙසු ආවිඤ්ඡනරසා, ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානා, සායිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානා. එසා ච සසම්භාරජිව්හාමජ්ඣස්ස උපරි උප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ වුත්තප්පකාරොපකාරානුපාලනපරිවාරොපත්ථම්භා ජිව්හාවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානා තිට්ඨති.

ඵොට්ඨබ්බාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණො, ඵුසිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණො වා කායො, ඵොට්ඨබ්බෙසු ආවිඤ්ඡනරසො, කායවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානො, ඵුසිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානො. අයං පන ඉමස්මිං කායෙ යාවතා උපාදින්නා පථවීආපොකොට්ඨාසා හොන්ති, තත්ථ සබ්බත්ථ කප්පාසපටලෙ ස්නෙහො විය අනුගතො වුත්තප්පකාරොපකාරානුපාලනපරිවාරොපත්ථම්භො කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානො තිට්ඨති. කෙචි (ධ. ස. අට්ඨ. 600) පන ‘‘තෙජාධිකානං භූතානං පසාදො චක්ඛු, විවරවායුආපපථවිඅධිකානං සොතඝානජිව්හාකායා’’ති වදන්ති. අපරෙ (ධ. ස. අ. 600) ‘‘තෙජොසභාවං චක්ඛු, ආකාසපථවිආපවායුසභාවා සොතඝානජිව්හාකායා’’ති වදන්ති. ‘‘තෙජාදිසහකාරිත්තා, තෙජාදිගුණරූපාදිවිසයත්තා චා’’ති කාරණඤ්ච යථාක්කමං වදන්ති. තෙ ච වත්තබ්බා – කො පනෙවමාහ ‘‘සහකාරිසභාවෙහෙව ඉන්ද්රියෙහි භවිතබ්බ’’න්ති, ‘‘රූපාදයො වා තෙජාදීනං ¶ ගුණා’’ති. අවිනිබ්භොගෙසු හි භූතෙසු ‘‘අයං ඉමස්ස ගුණො, අයං ඉමස්ස ගුණො’’ති න ලබ්භා වත්තුන්ති. අථාපි වදෙය්යුං ‘‘තෙජාදිඅධිකෙසු සම්භාරෙසු රූපාදීනං අධිකභාවදස්සනතො ¶ ඉච්ඡිතබ්බමෙතං ‘රූපාදයො තෙජාදීනං ගුණා’’’ති, තෙ වත්තබ්බා ඉච්ඡෙය්යාම, යදි ආපාධිකස්ස ආසවස්ස ගන්ධතො පථවිඅධිකෙ කප්පාසෙ ගන්ධො අධිකතරො සියා, තෙජාධිකස්ස ච උණ්හොදකස්ස වණ්ණතොපි සීතූදකස්ස වණ්ණො පරිහායෙථ. යස්මා පනෙතං උභයම්පි නත්ථි, තස්මා පහායෙථ තමෙතෙසං නිස්සයභූතානං විසෙසකප්පනං. යථා අවිසෙසෙපි එකකලාපෙ භූතානං රූපරසාදයො අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසා හොන්ති, එවං චක්ඛුපසාදාදයොපීති ගහෙතබ්බමෙතං. කිං පනෙසං විසෙසකාරණං නත්ථීති? නො නත්ථි. කිං පන තන්ති? කම්මමෙව නෙසං අසාධාරණං කාරණං ජනකතණ්හාජනිතානං භූතානං විසෙසතො. භූතවිසෙසෙ හි සති පසාදොව නුප්පජ්ජති. සමානානං හි භූතානං පසාදො, න විසමානානන්ති පොරාණා. එවං කම්මවිසෙසතො විසෙසවන්තෙසු චෙතෙසු චක්ඛුසොතානි අසම්පත්තවිසයග්ගාහකානි අත්තනො නිස්සයං අනල්ලීනනිස්සයෙව විසයෙ විඤ්ඤාණහෙතුත්තා. ඝානජිව්හාකායා පන සම්පත්තවිසයග්ගාහකා නිස්සයවසෙන චෙව සයඤ්ච අත්තනො නිස්සයං අල්ලීනෙ එව විසයෙ විඤ්ඤාණහෙතුත්තා.

කෙචි පන ‘‘චක්ඛුසොතානිපි සම්පත්තවිසයග්ගාහකානෙව, දූරෙ ඨිතෙසුපි චන්දරූපාදීසු සීඝයායිනයනරංසිසඤ්ඤොගෙන, සද්දානඤ්ච පරම්පරායාගන්ත්වා සොතබිලෙ ඝට්ටනෙන විඤ්ඤාණුප්පත්තිතො. තෙනෙව හි කුට්ටාදිඅන්තරිතෙසු, විච්ඡිද්දපබ්බතලෙණාදිගතෙසු ච රූපසද්දෙසු විඤ්ඤාණං න ¶ උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති. තෙසම්පි හි චක්ඛුනො දූරාසන්නෙසු චන්දරුක්ඛාදීසු අනුපලක්ඛිතකාලභෙදෙන රංසිසමායොජනසාමත්ථියං, සද්දානම්පි දූරාසන්නානං අවිදිතතාභෙදං ආගන්ත්වා සොතබිලඝට්ටනසාමත්ථියං විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභූතං උපගන්තබ්බං. තතො පරං තත්ථෙව ඨිතානඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණුප්පාදනසාමත්ථියොපගමනං. කුට්ටලෙණාදිඅන්තරිතානඤ්ච රූපසද්දානං සහකාරිපච්චයවිරහතො අනාපාථගමනං. ඉතරථා තෙසම්පි තාදිසෙසු ඉන්ද්රියසඤ්ඤොගං න ධාවිතබ්බං. ගමනනිවාරණම්පි උප්පත්තිනිවාරණමෙව, තථෙව සහකාරිපච්චයවිරහතො යාදිසෙව තෙසං ඉන්ද්රියසඤ්ඤොගො හොති, තාදිසෙ විඤ්ඤාණුප්පත්ති හොතීති ගහෙතබ්බං.

චක්ඛු තාව දූරෙ ඨිතානං චන්දාදීනම්පි ගහණතො අසම්පත්තග්ගාහකං හොතු, සොතං පන දූරෙ රුක්ඛං ඡින්දන්තානං, වත්ථං ධොවන්තානඤ්ච දූරතොව පඤ්ඤායමානකායවිකාරාදිනා සද්ධිං සද්දං ගහෙතුං අසමත්ථතාය කථං සණිකං වවත්ථාපයමානං තං අසම්පත්තග්ගාහකං හොතීති? තත්ථාපි ච කුඨාරිවත්ථාදීනං පඨමනිපාතසද්දානං මන්දතාය යථා හත්ථඡිජ්ජමානසාඛාපලාසචලනාදිසමුට්ඨිතමන්දසද්දානං පරම්පරායාගමනං නත්ථි, තථා අනාපාථගමනම්පි, පච්ඡා පන ඝට්ටනානිඝංසස්ස බලවතාය ¶ උප්පන්නමහාසද්දානං ආගමනං විය තත්ථෙව ඨිතානඤ්ඤෙව ආපාථගමනං හොති, ඉතරථා දූරාසන්නාදිවවත්ථානානි න සියුං ගන්ධාදීනං විය, තස්මා අසම්පත්තගොචරානෙවෙතානි, ඝානාදීනි ච සම්පත්තගොචරානීති වෙදිතබ්බානි.

අහිසුංසුමාරපක්ඛිකුක්කුරසිඞ්ගාලසදිසානි චෙතානි. යථා හි අහි නාම බහිසිත්තසම්මට්ඨට්ඨානෙ නාභිරමති, තං විහාය තිණපණ්ණගහනවම්මිකාදිවිසමජ්ඣාසයොව හොති, එවං ¶ චක්ඛුපි සම්මට්ඨභිත්තිආදිං විහාය ඉත්ථිපුරිසපුප්ඵලතාචිත්තාදිවිසමජ්ඣාසයං හොති. යථා ච සුංසුමාරොපි බහි චරණං විහාය උදකෙ බිලජ්ඣාසයො හොති, එවං සොතම්පි වාතපානච්ඡිද්දාදිබිලජ්ඣාසයං හොති. යථා හි ගිජ්ඣාදිපක්ඛීපි භූමිරුක්ඛාදිං විහාය ආකාසෙ පක්ඛන්දනජ්ඣාසයො හොති, එවං ඝානම්පි උද්ධග්ගං හුත්වා ගන්ධපවෙසකවාතාකඩ්ඪනත්ථං ආකාසජ්ඣාසයං හොති. යථා කුක්කුරො බහිගාමචාරං විහාය ආමිසගවෙසී ගාමජ්ඣාසයො මහානසාදිනින්නචිත්තො හොති, එවං ජිව්හාපි ආපජ්ඣාසයා හොති. යථා ච සිඞ්ගාලො බහිසුසානචාරං විහාය මංසගවෙසී සුසානජ්ඣාසයො හොති, එවං කායොපි අනුපාදින්නං සුඛසම්ඵස්සසයනාදිං ලභිත්වාපි උපාදින්නජ්ඣාසයො හොති. අඤ්ඤං හි උපාදින්නකං අලභමානා සත්තා අත්තනො ජණ්ණුකානි උරන්තරං පවෙසෙත්වා හත්ථතලෙ සීසං කත්වාපි නිපජ්ජන්ති. ආලොකවිවරවායුජලපථවිපච්චයානි චෙතානි විඤ්ඤාණුප්පාදකානි. එවමෙතෙසං පඤ්චන්නං පසාදානං ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදෙසනිස්සයගොචරජ්ඣාසයප්පච්චයභෙදෙන වවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණං රූපං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසං, තස්සෙව ගොචරභාවපච්චුපට්ඨානං, චතුමහාභූතපදට්ඨානං, යථා චෙතස්ස, එවං සබ්බෙසම්පි උපාදාරූපානං පදට්ඨානං වෙදිතබ්බං, විසෙසං පන වක්ඛාම. තයිදං රූපං නීලපීතලොහිතොදාතකාළමඤ්ජිට්ඨසාමඡායාතපආලොකන්ධකාරාදිවසෙන අනෙකවිධං. කෙචි පන ‘‘අන්ධකාරො නාම ආලොකාභාවමත්තො එව, තතො එව තත්ථ ගතරූපානි න දිස්සන්තී’’ති වදන්ති, තං න යුත්තං. යථා හි නීලමෙඝමණිආදීනං ඡායා ආලොකවිසදිසා වණ්ණායතනභූතා හොති, එවං භිත්තිච්ඡදනභූමිපබ්බතාදිච්ඡායා ච ඝනීභූතා ඝටරූපාදිච්ඡාදනතො ආලොකවිසදිසො අන්ධකාරොති ¶ දට්ඨබ්බො, සොතපටිහනනලක්ඛණො සද්දො, සොතවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරභාවපච්චුපට්ඨානො. සො ගීතභෙරිසද්දාදිවසෙන අනෙකවිධො. ඝානපටිහනනලක්ඛණො ගන්ධො, ඝානවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරභාවපච්චුපට්ඨානො. සො මූලගන්ධසාරගන්ධාදිවසෙන අනෙකවිධො ¶ . ජිව්හාපටිහනනලක්ඛණො රසො, ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරභාවපච්චුපට්ඨානො. සො මූලරසතචරසාදීනං වසෙන අනෙකවිධො.

ඉත්ථිභාවලක්ඛණං ඉත්ථින්ද්රියං, ඉත්ථීති පකාසනරසං, ඉත්ථිලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨානං. පුරිසභාවලක්ඛණං පුරිසින්ද්රියං, පුරිසොති පකාසනරසං, පුරිසලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨානං. උභින්නම්පෙසං ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගාදීනං කාරණභාවො න සරසතො අත්ථි කෙනචි පච්චයෙන නෙසං පච්චයභාවස්ස පට්ඨානෙ අනාගතත්තා, අත්තනො පන ජනකපච්චයභූතආගමනතොව. ඉත්ථිපුරිසානං පටිනියතලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පභාවානුගුණරූපානම්පි නියමෙන උප්පජ්ජනතො, ලිඞ්ගනිමිත්තාදිවොහාරානඤ්ච තප්පධානතො පච්චයභාවො, ඉන්ද්රියභාවො ච පරියායතො වුත්තො. තෙනෙව හි ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසින්ද්රියාභාවෙපි පුරිසලිඞ්ගනිමිත්තාදිබ්යඤ්ජනං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථින්ද්රියාභාවෙපි ඉත්ථිලිඞ්ගනිමිත්තාදිබ්යඤ්ජනඤ්ච පුරිමකම්මතො එව උප්පජ්ජති. යදි හි නෙසං තංතංඉන්ද්රියෙනෙව පටිනියතබ්යඤ්ජනානි උප්පජ්ජෙය්යුං, දුතියබ්යඤ්ජනස්ස අභාවො ආපජ්ජති. න හි තෙසං භාවද්වයං අත්ථි. යදි සියා, සබ්බදාපි බ්යඤ්ජනද්වයස්ස භාවප්පසඞ්ගො සියා. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස හි ඉත්ථින්ද්රියමෙව විජ්ජති, න ඉතරං. තස්ස පන යදා ඉත්ථියං රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදා පුරිසබ්යඤ්ජනං පාතුභවති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං හොති. තථා ඉතරස්ස ඉතරං. යස්මා පනෙසං එකමෙව ඉන්ද්රියං නියතං ¶ , තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි ගබ්භං ගණ්හාති, පරම්පි ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරං ගණ්හාපෙති, සයං පන න ගණ්හාති. යථා තෙසං උභතොබ්යඤ්ජනකානං කම්මසහායං රාගචිත්තමෙව බ්යඤ්ජනකාරණං, න භාවො, එවං පකතිත්ථිපුරිසානම්පි භාවද්වයජනකකම්මාදිපච්චයො එව තංතංලිඞ්ගනිමිත්තාදිකාරණන්ති ගහෙතබ්බං. උභයම්පි චෙතං පඨමකප්පිකානං පවත්තෙ සමුට්ඨාති, තතො අපරභාගෙ පටිසන්ධියමෙව, සබ්බෙසං පන පවත්තෙ එව පරිවත්තති. ඉමෙසු ච පුරිසලිඞ්ගං උත්තමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං හීනං, තස්මා පුරිසලිඞ්ගං බලවඅකුසලෙන අන්තරධායති, ඉත්ථිලිඞ්ගං දුබ්බලකුසලෙන පතිට්ඨාති. ඉත්ථිලිඞ්ගං පන අන්තරධායන්තං දුබ්බලාකුසලෙන අන්තරධායති, ඉතරං බලවකුසලෙන පතිට්ඨාති. එවං උභයම්පි සුගතියං අකුසලෙනෙව අන්තරධායති, කුසලෙනෙව පතිට්ඨාති. කායප්පසාදො විය ච සකලසරීරබ්යාපකමෙව, න ච කායප්පසාදාදීනං ඨිතොකාසෙ තිට්ඨති.

යදි එවං න සබ්බත්ථ කායභාවින්ද්රියානීති? නෙවං පරමත්ථතො සබ්බත්ථ, විනිබ්භුජිත්වා පනෙසං ¶ ඔකාසභෙදං පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා රූපරසාදීනං විය. න හි පරමත්ථතො රූපෙ රසො අත්ථි. යදි සියා, රූපග්ගහණෙනෙව ගහණං ගච්ඡෙය්ය. එවං කායභාවින්ද්රියානි පරමත්ථතො න සබ්බත්ථ, න ච සබ්බත්ථ නත්ථි විවෙචෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණාදිවවත්ථානතොපි චෙසං අසම්මිස්සතා දෙසතො න විවෙකාභාවෙපි. න කෙවලඤ්ච ඉමානෙව, සබ්බානිපි රූපානි අසම්මිස්සානෙව හොන්ති. යථා හි පඤ්චවණ්ණෙන කප්පාසෙන වට්ටිං කත්වා දීපෙ ජලිතෙ කිඤ්චාපි ජාලා එකාබද්ධා විය හොන්ති, තස්ස තස්ස පන අංසුනො පාටියෙක්කං ජාලා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්මිස්සාව. එවං කායභාවින්ද්රියාදීනි එකස්මිං ඨානෙ සමොසටානිපි භින්නට්ඨානෙසු හෙට්ඨුපරියාදිවසෙන නත්ථි, තානිපි අසම්මිස්සානෙව හොන්ති.

සහජරූපානං ¶ අනුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. අත්ථික්ඛණෙ එව චෙතං සහජරූපානි අනුපාලෙති උදකං විය උප්පලාදීනි, න භඞ්ගක්ඛණෙ සයං භිජ්ජමානත්තා, යථාසකං පච්චයුප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ පාලෙති ධාතී විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව ච පවත්තති නියාමකො වියාති දට්ඨබ්බං.

මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයලක්ඛණං හදයවත්ථු, තාසඤ්ඤෙව ධාතූනං ධාරණරසං, උබ්බහනපච්චුපට්ඨානං. ඉදං පන හදයවත්ථු යදෙතං අන්තොසරීරෙ ද්වින්නං ථනානං මජ්ඣෙ බාහිරපත්තානි අපනෙත්වා අධොමුඛට්ඨපිතරත්තපදුමමකුලසණ්ඨානං බහි මට්ඨං, අන්තො කොසාතකීඵලස්ස අබ්භන්තරසදිසං, පඤ්ඤවන්තානං ථොකං විකසිතං, මන්දපඤ්ඤානං මකුළිතං, හදයමංසයමකං පරික්ඛිපිත්වා වක්කයකනකිලොමකපිහකාදයො තිට්ඨන්ති. තස්ස සසම්භාරහදයමංසස්ස අන්තො පුන්නාගට්ඨිපතිට්ඨානමත්තෙ ආවාටකෙ සණ්ඨිතං අද්ධපසතමත්තලොහිතං සණ්ඨාති. තඤ්ච රාගචරිතස්ස රත්තං, දොසචරිතස්ස කාළකං, මොහචරිතස්ස මංසධොවනඋදකසදිසං, විතක්කචරිතස්ස කුලත්ථයූසවණ්ණං, සද්ධාචරිතස්ස කණිකාරපුප්ඵවණ්ණං, බුද්ධිචරිතස්ස අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිලං පණ්ඩරං පරිසුද්ධං නිද්ධොතජාතිමණි විය ජුතිමන්තං හොති, බ්යාපෙත්වා සන්ධාරණාදිකිච්චෙහි භූතෙහි කතූපකාරං ආයුනා අනුපාලියමානං වණ්ණාදිපරිවුතං උතුචිත්තාහාරෙහි උපත්ථම්භියමානං මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනඤ්චෙව තංසම්පයුත්තානඤ්ච වත්ථුභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

අභික්කමාදිප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුයා සහජරූපකායසන්ථම්භනසන්ධාරණචලනස්ස පච්චයාකාරවිකාරලක්ඛණා කායවිඤ්ඤත්ති, අධිප්පායප්පකාසනරසා, කායවිප්ඵන්දනහෙතුභාවපච්චුපට්ඨානා ¶ , චිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුපදට්ඨානා. වචීභෙදප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානපථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනස්ස ¶ පච්චයාකාරවිකාරලක්ඛණා වචීවිඤ්ඤත්ති, අධිප්පායප්පකාසනරසා, වචීඝොසස්ස හෙතුභාවපච්චුපට්ඨානා, චිත්තසමුට්ඨානපථවීධාතුපදට්ඨානා. උභොපෙතා කායවිප්ඵන්දනවචීඝොසෙහි සයං විඤ්ඤෙය්යත්තා, අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො ච ‘‘කායවචීවිඤ්ඤත්තියො’’ති වුච්චන්ති. චක්ඛුසොතපථස්මිං හි ඨත්වා කෙනචි හත්ථවිකාරසීසුක්ඛිපනාදිකායවිකාරෙ, සද්දෙ වා කතෙ තථාපවත්තරූපසද්දායතනානි චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යානි, න තානි විඤ්ඤත්තියො, චිත්තසමුට්ඨිතකලාපගතාය පන වායොධාතුයා සහජාතරූපකායසන්ධාරණචලනාදීනං පච්චයභූතො විකාරො කායවිඤ්ඤත්ති, තථා චිත්තසමුට්ඨිතපථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනස්ස පච්චයභූතො ආකාරවිකාරො වචීවිඤ්ඤත්ති. න ච තා චක්ඛුසොතවිඤ්ඤෙය්යා, තා පන මනොද්වාරිකජවනෙහි තාලපණ්ණාදිසඤ්ඤාය උදපානාදීනි විය යථාගහිතකායවිකාරවචීඝොසානුසාරෙන තිරච්ඡානානම්පි විඤ්ඤෙය්යා, තදනුසාරෙනෙව ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති, වදති චා’’ති අධිප්පායො ච විඤ්ඤෙය්යො හොති, තස්මා සයං විඤ්ඤෙය්යතො, අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො ච ‘‘විඤ්ඤත්තියො’’ති වුච්චන්ති.

තත්ථ ච මනොද්වාරිකජවනවීථියං සත්තසු කාමාවචරජවනෙසු කායවිඤ්ඤත්තිජනකෙසු පුරිමෙහි ඡහි ජවනෙහි සමුට්ඨිතවායොධාතුයො උපත්ථම්භනසන්ධාරණකිච්චමෙව කාතුං සක්කොන්ති, අභික්කමාදිං පන නිප්ඵාදෙතුං න සක්කොන්ති. සත්තමජවනසමුට්ඨිතා පන හෙට්ඨා ඡහි ජවනෙහි සමුට්ඨිතවායොධාතුයොපත්ථම්භං ලභිත්වා සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බභාරං සකටං සත්තමයුගයුත්තගොණො විය ඉතරඡයුගයුත්තගොණොපත්ථම්භං ලභිත්වා රූපකායස්ස අභික්කමපටික්කමාදිං කාරෙතුං සක්කොති, එවං වචීවිඤ්ඤත්තිජනකෙපි සත්තමජවනෙහි සමුට්ඨිතාය පථවීධාතුයාපි උපාදින්නඝට්ටනස්ස ¶ පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො. ඉධ පන පුරිමජවනසමුට්ඨිතාය උපත්ථම්භකත්තං, සත්තමජවනසමුට්ඨිතාය චලනපච්චයත්තඤ්ච නත්ථි තෙසං වායොධාතුකිච්චත්තා, පුරිමසහගතා පන පච්ඡිමා පථවීධාතු උපාදින්නඝට්ටනසමත්ථා හොති, සෙසං තාදිසමෙව. චිත්තසමුට්ඨිතකායෙ පන වායොධාතුයා චලන්තෙ තදුපත්ථම්භිතතෙසමුට්ඨානිකානම්පි චලනතො සකලකායස්ස අභික්කමාදයො හොන්ති උදකෙ ගච්ඡන්තෙ තත්ථ පතිතතිණපණ්ණානි වියාති දට්ඨබ්බං.

රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණා ආකාසධාතු, රූපපරියන්තප්පකාසනරසා, රූපමරියාදපච්චුපට්ඨානා, අසම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානා, ඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානා වා, පරිච්ඡින්නරූපපදට්ඨානා, යාය පරිච්ඡින්නෙසු රූපෙසු ‘‘ඉදමිතො උද්ධං, අධො, තිරිය’’න්ති ච හොති.

අදන්ධතාලක්ඛණා ¶ රූපස්සලහුතා, රූපානං ගරුභාවවිනොදනරසා, ලහුපරිවත්තිතාපච්චුපට්ඨානා, ලහුරූපපදට්ඨානා. අථද්ධතාලක්ඛණා රූපස්සමුදුතා, රූපානං ථද්ධභාවවිනොදනරසා, සබ්බකිරියාසු අවිරොධිතාපච්චුපට්ඨානා, මුදුරූපපදට්ඨානා. සරීරකිරියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා රූපස්සකම්මඤ්ඤතා, අකම්මඤ්ඤතාවිනොදනරසා, අදුබ්බලභාවපච්චුපට්ඨානා, කම්මඤ්ඤතාරූපපදට්ඨානා. එතා පන තිස්සොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං න විජහන්ති, ගරුථද්ධඅකම්මඤ්ඤරූපපටිපක්ඛභාවෙන ච සමුට්ඨිතානං උතුචිත්තාහාරජානං ලහුමුදුකම්මඤ්ඤභූතානං රූපානං විකාරතාය ච පරියායතො ගරුථද්ධාකම්මඤ්ඤභාවවිනොදනකිච්චා වුත්තා, න පන සභාවතො සයං අවිජ්ජමානත්තා.

ආචයලක්ඛණො රූපස්සඋපචයො, පුබ්බන්තතො රූපානං උම්මුජ්ජාපනරසො, නිය්යාතනපච්චුපට්ඨානො, පරිපුණ්ණභාවපච්චුපට්ඨානො වා, උපචිතරූපපදට්ඨානො. පවත්තිලක්ඛණා රූපස්සසන්තති, අනුප්පබන්ධනරසා, අනුපච්ඡෙදපච්චුපට්ඨානා, අනුප්පබන්ධකරූපපදට්ඨානා ¶ . උභයම්පෙතං ජාතිරූපස්සෙවාධිවචනං. සම්පිණ්ඩිතානං හි චතුසමුට්ඨානිකරූපානං පඨමුප්පත්ති උපචයො නාම, උපරූපරුප්පත්ති සන්තති නාම. තෙනෙව තාසං පදභාජනීයෙ ‘‘යො රූපස්ස උපචයො, සා රූපස්ස සන්තතී’’ති (ධ. ස. 642) වුත්තං, ආකාරනානත්තතො පන විසුං උද්දිට්ඨා.

රූපපරිපාකලක්ඛණා රූපස්සජරතා, උපනයනරසා, සභාවානපගමෙපි නවභාවාපගමපච්චුපට්ඨානා වීහිපුරාණභාවො විය, පරිපච්චමානරූපපදට්ඨානා. ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජමානාපි චෙසා උපාදින්නෙසු ඛණ්ඩදන්තාදිතො, අනුපාදින්නෙසු රුක්ඛලතාදීසු වණ්ණවිකාරාදිතො ච අන්තරන්තරා ච සුවිඤ්ඤෙය්යවිකාරත්තා ‘‘පාකටජරා, සවීචිජරා’’ති ච වුච්චති, මණිකනකචන්දසූරියාදීසු දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, නිරන්තරත්තා ච ‘‘අපාකටජරා, අවීචිජරා’’ති වුච්චති. ඊදිසෙසු හි කප්පවිනාසාදිකාලෙ විකාරතො ජරා පඤ්ඤායෙය්ය. සබ්බදාපි පන අපඤ්ඤායමානවිකාරත්තා අරූපධම්මෙසු ජරා පටිච්ඡන්නජරා නාම. න ච තත්ථ වණ්ණවිකාරාදයො ජරා තෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යතො. න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, මනොවිඤ්ඤෙය්යා පන හොති. යථා ඔඝෙන පරිභින්නභූමිආදිදස්සනෙන අදිට්ඨොපි ඔඝො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති, එවං විකාරදස්සනෙන ජරාති ගහෙතබ්බං.

පරිභෙදලක්ඛණා රූපස්සඅනිච්චතා, සංසීදනරසා, ඛයවයපච්චුපට්ඨානා, පරිභිජ්ජමානරූපපදට්ඨානා. න කෙවලඤ්චෙතානි උපචයාදිචතූහි ගහිතානි ජාතිජරාමරණානි රූපධම්මානමෙව ¶ , අරූපධම්මානම්පි හොන්තියෙව. එතානි ච ඉමෙසං සත්තානං අරඤ්ඤප්පවෙසකපවිට්ඨපරිපාතකපතිතඝාතකචොරෙහි යථාක්කමං සදිසානීති දට්ඨබ්බානි.

ඔජාලක්ඛණො ¶ කබළීකාරො ආහාරො, රූපාහරණරසො, උපත්ථම්භනපච්චුපට්ඨානො, කබළං කත්වා ආහරිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානො. අයං ලක්ඛණාදිතො විනිච්ඡයො.

සඞ්ගහතො පන සබ්බම්පෙතං රූපං ඛන්ධතො එකවිධං රූපක්ඛන්ධොව හොති, තථා අහෙතුකං සප්පච්චයං සඞ්ඛතං ලොකියං සාසවං සඤ්ඤොජනීයං ඔඝනීයං යොගනීයං නීවරණීයං පරාමට්ඨං සංකිලෙසිකං අනාරම්මණං අප්පහාතබ්බන්තිආදිනා ච එකවිධං, තං පුන භූතොපාදායවසෙන දුවිධං, තථා නිප්ඵන්නානිප්ඵන්නාදිවසෙන ච. තත්ථ පථවීආදීනි චත්තාරි මහාභූතානි භූතරූපං නාම, සෙසං උපාදාරූපං නාම. පථවීආදයො සත්තරස, කබළීකාරො ආහාරො චෙති අට්ඨාරසවිධම්පි පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා නිප්ඵන්නරූපං නාම, ඉතරං අනිප්ඵන්නරූපං නාම. චක්ඛාදයො පඤ්ච පසාදා, භාවද්වයං, ජීවිතින්ද්රියන්ති අට්ඨවිධම්පි ඉන්ද්රියරූපං නාම, ඉතරං අනින්ද්රියං. තානි ඉන්ද්රියානි චෙව හදයඤ්චාති නවවිධම්පි උපාදින්නං, ඉතරං අනුපාදින්නං, පඤ්ච පසාදා, චත්තාරො රූපසද්දගන්ධරසා, ආපොධාතුවිවජ්ජිතභූතත්තයඤ්චාති ද්වාදසවිධම්පි ඔළාරිකරූපං, සන්තිකෙරූපං, සප්පටිඝරූපඤ්ච, සෙසං සුඛුමරූපං, දූරෙරූපං, අප්පටිඝරූපඤ්ච. පසාදා, හදයඤ්ච වත්ථුරූපං, ඉතරං අවත්ථුරූපං. පසාදා, විඤ්ඤත්තිද්වයඤ්ච ද්වාරරූපං, ඉතරං අද්වාරං. පසාදා අජ්ඣත්තිකරූපං, ගොචරග්ගාහිකරූපඤ්ච, ඉතරං බාහිරං, අගොචරග්ගාහිකරූපඤ්ච. චත්තාරි භූතරූපානි, රූපගන්ධරසඔජා චාති ඉදං සුද්ධට්ඨකං අවිනිබ්භොගරූපං නාම, ඉතරං විනිබ්භොගරූපං.

චක්ඛු නචක්ඛූති එවමාදිවසෙන ච දුවිධං හොති. පුන තං සනිදස්සනත්තිකවසෙන තිවිධං හොති. තත්ථ රූපායතනං සනිදස්සනසප්පටිඝං, සෙසමොළාරිකරූපං අනිදස්සනසප්පටිඝං, සබ්බම්පි සුඛුමරූපං අනිදස්සනඅප්පටිඝං. තථා කම්මජාදිත්තිකවසෙන. තත්ථ නවවිධං උපාදින්නරූපං, සුද්ධට්ඨකං, ආකාසො ච කම්මජං නාම, විඤ්ඤත්තිද්වයං, ලහුතාදිත්තයඤ්ච සද්දො ¶ ච අකම්මජං නාම, උපචයාදිචතුබ්බිධං ලක්ඛණරූපං අජං නාම. සුද්ධට්ඨකං, ආකාසො, විඤ්ඤත්තිද්වයං, ලහුතාදිත්තයං, සද්දො ච චිත්තජං නාම, තදවසෙසං ලක්ඛණරූපවිරහිතං අචිත්තජං නාම, ලක්ඛණරූපං අජං නාම. සුද්ධට්ඨකං, ආකාසො, ලහුතාදිත්තයඤ්ච ආහාරජං නාම, සෙසං ලක්ඛණවජ්ජිතං ¶ අනාහාරජං නාම, ලක්ඛණං අජං නාම. සුද්ධට්ඨකං, ආකාසො, ලහුතාදිත්තයං, සද්දො ච උතුජං නාම, සෙසං ලක්ඛණවිරහිතං අනුතුජං නාම, ලක්ඛණං අජං නාම. ලක්ඛණානි හි ජායමානජීයමානපරිභිජ්ජමානධම්මානං සභාවතාය කුතොචි ජාතිවොහාරං න ලභන්ති භෙසම්පි ජාතිආදිප්පසඞ්ගතො. න හි ‘‘ජාති ජායති, ජරා ජීරති, මරණං මීයතී’’ති වොහරිතුං යුත්තං අනවට්ඨානතො. තදවසෙසානං පන ආකාසවිඤ්ඤත්තාදිඅනිප්ඵන්නානං යදිපි පරමත්ථතො අවිජ්ජමානතාය න කුතොචි උප්පත්ති අත්ථි, තථාපි තථා තථා පවත්තරූපං උපාදාය නෙසං විජ්ජමානවොහාරස්සෙව හෙතුසමුප්පන්නවොහාරස්සාපි විරොධාභාවතො සහෙතුකතා වුත්තා. යං පන පාළියං ‘‘රූපායතනං…පෙ… රූපස්ස උපචයො රූපස්ස සන්තති කබළීකාරො ආහාරො. ඉමෙ ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1202) ජාතියාපි කුතොචි ජාතත්තං වුත්තං, තං රූපජනකපච්චයානං කිච්චානුභාවලක්ඛණෙ දිට්ඨත්තා රූපුප්පත්තික්ඛණෙ විජ්ජමානතං සන්ධාය වුත්තං, ජරාමරණානං පන රූපුප්පත්තික්ඛණෙ අභාවතො න වුත්තං. ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) ඉදං පන ජරාමරණසීසෙන තථාපවත්තවිඤ්ඤාණනාමරූපාදීනමෙව ගහිතත්තා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යං තං රූපං අජ්ඣත්තිකං, තං උපාදා, යං තං රූපං බාහිරං, තං අත්ථි උපාදා, අත්ථි නො උපාදාති එවමාදිනා නයෙනාපි තිවිධං හොති.

පුන ¶ තං සබ්බං දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන චතුබ්බිධං හොති. තත්ථ රූපායතනං දිට්ඨං නාම, සද්දො සුතං නාම, ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානි පත්වාව ගහෙතබ්බතො මුතං නාම, සෙසං මනසා විඤ්ඤාතබ්බතො විඤ්ඤාතං නාම. තථා රූපරූපචතුක්කාදිවසෙන චතුබ්බිධං, තත්ථ අට්ඨාරසවිධං නිප්ඵන්නං රූපරූපං නාම, ආකාසො පරිච්ඡෙදරූපං නාම, විඤ්ඤත්තිද්වයං, ලහුතාදිත්තයඤ්ච විකාරරූපං නාම, උපචයාදිචතුබ්බිධං ලක්ඛණරූපං නාම. තථා හදයවත්ථු වත්ථු, න ද්වාරං නාම, විඤ්ඤත්තිද්වයං ද්වාරං, න වත්ථු නාම, චක්ඛාදයො පඤ්ච පසාදා වත්ථු චෙව ද්වාරඤ්ච නාම, සෙසං නෙව වත්ථු න ද්වාරං නාමාති එවමාදිනා නයෙන චතුබ්බිධං.

තං පුන එකජාදිවසෙන පඤ්චවිධං. නවවිධං හි උපාදින්නරූපං කම්මෙනෙව, විඤ්ඤත්තිද්වයඤ්ච චිත්තෙනෙව උප්පජ්ජනතො එකජං නාම, සද්දො උතුචිත්තෙහි උප්පජ්ජනතො ද්විජං නාම, ලහුතාදිත්තයං උතුචිත්තාහාරෙහි උප්පජ්ජනතො තිජං නාම, සුද්ධට්ඨකං, ආකාසො ච චතූහිපි උප්පජ්ජනතො චතුජ්ජං නාම, ලක්ඛණානි අජං නාම. එවමාදිනා පඤ්චවිධං හොති.

තං පුන චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනඉන්ද්රියවිඤ්ඤෙය්යවසෙන ඡබ්බිධං. සත්තවිඤ්ඤාණධාතුවිඤ්ඤෙය්යවසෙන ¶ සත්තවිධං. තදෙව මනොවිඤ්ඤාණධාතුවිඤ්ඤෙය්යං භූතොපාදායවසෙන ද්විධා කත්වා අට්ඨවිධං හොති. තත්ථ හි ආපොධාතු මනොවිඤ්ඤාණෙනෙව විඤ්ඤෙය්යං භූතරූපං නාම, ඉතරං පසාදසහිතසුඛුමරූපං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යොපාදායරූපං නාම. තදෙව පුන මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යොපාදායරූපං ඉන්ද්රියානින්ද්රියවසෙන ද්විධා කත්වා නවවිධං හොති. තං පුන පසාදවිසයආපොධාතුභාවහදයජීවිතපරිච්ඡෙදවිකාරලක්ඛණආහාරවසෙන දසවිධං හොති.

තදෙව පුන චක්ඛායතනං සොතායතනං ඝානායතනං ජිව්හායතනං කායායතනං රූපායතනං සද්දායතනං ගන්ධායතනං ¶ රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං ධම්මායතනන්ති එවං ආයතනතො එකාදසවිධං හොති, තථා ධාතුවසෙන. තත්ථ ආපොධාතුවිවජ්ජිතභූතත්තයං ඵොට්ඨබ්බායතනං ඵොට්ඨබ්බධාතු ‘‘කායවිඤ්ඤෙය්යං, කායවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ච වුච්චති, සුඛුමරූපං ධම්මායතනං ධම්මධාතූති, තදෙව පසාදසහිතං ‘‘මනොවිඤ්ඤෙය්යං, මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ච වුත්තං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

කස්මා පනෙත්ථ ආපොධාතුවිවජ්ජිතානඤ්ඤෙව භූතානං ඵොට්ඨබ්බතා වුත්තා, නනු ආපොධාතුපි සීතවසෙන ඵුසිත්වා වෙදිතබ්බාති? න සීතස්සාපි තෙජොධාතුත්තා. උණ්හමෙව හි සීතන්ති බ්යපදිස්සති. කඨිනාකඨිනතං උපාදාය රුක්ඛාදිවිරළච්ඡායා විය, තං වා උපාදාය සන්දච්ඡායාදි, අඤ්ඤථා කස්සෙතං සීතත්තං සභාවං සියා. ‘‘ආපොධාතුයා’’ ඉති චෙ. යදි එවං උණ්හොදකාදීසු ආපත්තං න සියා ආපොතෙජානඤ්ච සහපවත්තානං විරුද්ධලක්ඛණත්තා, න ච සා තෙජොසන්නිධානෙ සීතත්තං විහාය තිට්ඨති. න හි සභාවා කෙනචි සහභාවෙන තංසභාවං ජහන්ති අභාවාපත්තිතො, නාපිස්සා සීතභාවං මුඤ්චිත්වා අපරසභාවො අත්ථි, යෙන සහභාවො යුජ්ජෙය්ය. යදි සියා ‘‘ආපො සීතත්ත’’න්ති, භාවද්වයං සියා අඤ්ඤොඤ්ඤවිලක්ඛණසභාවත්තා භාවස්ස, අථාපි න සීතත්තං, ආපොධාතුයා සරූපං සීතගුණො, සො ච උණ්හසන්නිධානෙ විගච්ඡති, ගුණීරූපමෙව තිට්ඨතීති චෙ? තදා තහිං සයං අඵොට්ඨබ්බාව ආපොධාතු, න නියතඵස්සවතීති ච සියා, යො ච සීතඵස්සො ගුණොති සුවුත්තො, සො අම්හෙහි තෙජොධාතුවිසෙසොති.

අයමෙව විසෙසොති චෙ, නනු සීතත්තං, උණ්හත්තඤ්ච අඤ්ඤොඤ්ඤවිරුද්ධං, කථං තෙජොධාතුයා සභාවං සියාති? නායං දොසො එකකලාපෙ තෙසං සම්භවාභාවතො, භින්නකලාපෙසු ¶ පන පවත්තියං ආලොකන්ධකාරනීලපීතාදීනං වණ්ණායතනතා විය තෙජොධාතුත්තං න විරුජ්ඣතීති. යදි ආපොධාතුයා න සීතත්තං සරූපං, කිං පනස්සා සරූපන්ති? ද්රවතා. යදි එවං ද්රවතාපි ඵුසිත්වා ¶ ඤාතබ්බතො ඵොට්ඨබ්බං සියාති? න සීතාදිං ඵුසිත්වා මනසාව වණ්ණං දිස්වා ඤාතබ්බතො. අන්ධකාරෙ සයන්තා හි අතිසීතලතාය පත්තාදිං ඵුසිත්වා ‘‘උදකං එත්ථා’’ති ආසඞ්කිතා හොන්ති, උදකං වා ඵුසිත්වා සප්පාදිසඤ්ඤිනො, තස්මා අඵොට්ඨබ්බමෙව ආපොධාතු, ඉතරභූතත්තයමෙව ඵොට්ඨබ්බන්ති ගහෙතබ්බං.

කිං පනෙතං භූතත්තයං එකතො ආරම්මණං කත්වා කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජිතුං සක්කොති, න සක්කොතීති? න සක්කොති. කස්මා? ආභුජිතවසෙන වා උස්සදවසෙන වා තෙසු එකමෙවාරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනතො. ආභුජිතවසෙන හි ඔදනථාලියං සිත්ථං ගහෙත්වා ථද්ධමුදුභාවං වීමංසන්තස්ස, උණ්හොදකභාජනෙ වා හත්ථං ඔතාරෙත්වා උණ්හභාවං වීමංසන්තස්ස, උණ්හසමයෙ වා වාතපානං විවරිත්වා වාතෙන සරීරං පහරාපෙන්තස්ස ච තත්ථ තත්ථ කිඤ්චාපි ඉතරං භූතත්තයම්පි අත්ථි, යථාභුජිතං පන තංතංපථවීතෙජොවායොධාතුමෙව යථාක්කමං ආරබ්භ කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. එවං ආභුජිතවසෙන ආරම්මණං කරොති නාම. උස්සදවසෙන පන භුඤ්ජනසමයෙ සක්ඛරං ඩංසන්තස්ස, මග්ගෙ වා අග්ගිං අක්කමන්තස්ස, බලවවාතෙන වා කණ්ණසක්ඛලියම්පි පහරන්තස්ස ච තත්ථ තත්ථ කිඤ්චාපි ඉතරභූතත්තයම්පි අත්ථි, යථාඋස්සදං පන තංතංපථවීතෙජොවායොධාතුමෙවාරබ්භ යථාක්කමං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. අග්ගිම්හි වා නිමුග්ගසකලසරීරස්ස යදිපි එකප්පහාරෙන අග්ගිනා කායො ඝට්ටීයති, යස්මිං යස්මිං පන ඨානෙ කායප්පසාදො උස්සන්නො හොති, යත්ථ යත්ථ වා පන විසයඝට්ටනානිඝංසො බලවා හොති, තත්ථ තත්ථෙව පඨමං කායවිඤ්ඤාණං ¶ උප්පජ්ජති, පච්ඡා ඉතරට්ඨානෙසු. ඛණපරිත්තතාය පන සහසා පරිවත්තිත්වා උප්පජ්ජනවසෙන එකප්පහාරෙන සකලසරීරං ඩය්හමානං විය ඛායති. න හි එකස්මිං ඛණෙ බහූනි විඤ්ඤාණානි උප්පජ්ජන්ති, බ්යාපෙත්වා වා එකං. එකෙකස්මිං පන අවිනිබ්භොගෙ කායදසකෙ එකමෙව කායවිඤ්ඤාණං උස්සදවසෙන උප්පජ්ජති, එවං ඉතරවත්ථූසුපි විඤ්ඤාණානං අවිනිබ්භොගෙ පදෙසෙ එකෙකානමෙව උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. එවං උස්සදවසෙන ආරම්මණං කරොති නාම.

කෙන පන චිත්තස්ස ආරම්මණසඞ්කන්ති හොතීති? අජ්ඣාසයතො, විසයාධිමත්තතො වා. නානාඨානෙසු හි චිත්තපටිමාදීනි පස්සිතුකාමස්ස පඨමං එකට්ඨානෙ දිස්වා තතො ඉතරට්ඨානෙසු ච රූපානි පස්සිතුං සරසෙනාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. එවං අජ්ඣාසයතො සඞ්කන්ති හොති. රූපාරම්මණං පන මහන්තම්පි පස්සන්තස්ස සබ්බතූරියනිග්ඝොසෙ උට්ඨිතෙ තං වා සුණන්තස්ස මනුඤ්ඤාමනුඤ්ඤෙ අධිමත්තගන්ධරසඵොට්ඨබ්බෙ ¶ ඉන්ද්රියෙසු ඝට්ටිතෙ ඉතරිතරෙ චිත්තං සඞ්කමති, එවං විසයාධිමත්තතො සඞ්කන්ති හොතීති අයමෙත්ථ සඞ්ගහතො විනිච්ඡයො. සුඤ්ඤතො, පන අතීතාදිවසෙන පච්චෙකං අනන්තප්පභෙදතො ච විනිච්ඡයො චිත්තවිභත්තියං වුත්තනයානුසාරෙන යථානුරූපං වෙදිතබ්බො.

සමුට්ඨානතො, පනෙත්ථ භවයොනීසු පවත්තික්කමතො ච පකිණ්ණකකථා වෙදිතබ්බා – චතුසමුට්ඨානිකානි හි රූපානි උප්පජ්ජමානානි ද්වීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු දසකාදිකලාපවසෙනෙව පටිසන්ධිප්පවත්තීසු යථාසම්භවං සමුප්පජ්ජන්ති. තත්ථ කම්මජෙසු තාව වීසතියා කාමාවචරකුසලාකුසලෙහි කාමලොකෙයෙව සංසෙදජානං, ඔපපාතිකානඤ්ච ඡ වත්ථූනි, භාවද්වයෙ අඤ්ඤතරං, ජීවිතඤ්චාති අට්ඨ රූපානි යථාසම්භවං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය පාතුභවන්ති. තානි ච සුද්ධට්ඨකං, ජීවිතඤ්ච ජීවිතනවකං, තදෙව නවකං චක්ඛුනා සහ ¶ චක්ඛුදසකං, සොතෙන සොතදසකං, ඝානෙන ඝානදසකං, ජිව්හාය ජිව්හාදසකං, කායෙන කායදසකං, හදයවත්ථුනා වත්ථුදසකං, භාවඤ්ඤතරෙන භාවදසකඤ්චාති නව කලාපා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති. නපුංසකානං පනෙත්ථ භාවදසකං නත්ථි, තථා ජච්චන්ධාදීනං චක්ඛුසොතඝානදසකානි. එවං අණ්ඩජජලාබුජානම්පි, තෙසං පන පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ කායවත්ථුභාවදසකානෙව උප්පජ්ජන්ති, තතො පවත්තිකාලෙ ජීවිතනවකචක්ඛුදසකාදීනි යථානුරූපං උප්පජ්ජන්ති. රූපභවෙ පන ඝානදසකාදිත්තයං, භාවදසකද්වයං, උදරග්ගිනවකඤ්ච නත්ථි, සෙසානි පඤ්චහි රූපාවචරකුසලකම්මෙහි පටිසන්ධිතො පභුති උප්පජ්ජන්ති. අඤ්ඤඤ්ඤීනං පන පඤ්චමජ්ඣානකුසලෙන ජීවිතනවකමෙව. එවං කාමරූපාවචරකම්මසමුට්ඨිතා නව රූපකලාපා ද්වීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු යථාසම්භවං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව චුතිචිත්තොපරිසත්තරසමචිත්තස්ස ඨිති, තාව චිත්තස්ස උප්පාදඨිතිභඞ්ගසඞ්ඛාතෙසු තීසු ඛණෙසු නිරන්තරං අජ්ඣත්තසන්තානෙ එව උප්පජ්ජන්ති, තතො පභුති අනුප්පජ්ජිත්වා චුතිචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣන්ති.

චිත්තජානි පන පඤ්චවොකාරභවෙ ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණආරුප්පවිපාකවජ්ජිතපඤ්චසත්තතිචිත්තෙහි අත්තනො අත්තනො උප්පත්තික්ඛණෙ එව සමුට්ඨාපිතානි පඨමභවඞ්ගමුපාදාය චුතිචිත්තපරියොසානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ එව සුද්ධට්ඨකං, තදෙව කායවිඤ්ඤත්තියා සහ කායවිඤ්ඤත්තිනවකං, වචීවිඤ්ඤත්තිසද්දෙහි වචීවිඤ්ඤත්තිදසකං, ලහුතාදිත්තයෙන ලහුතාදෙකාදසකං, කායවිඤ්ඤත්තිලහුතාදීහි ද්වාදසකං, වචීවිඤ්ඤත්තිසද්දලහුතාදීහි තෙරසකඤ්චාති ඡ කලාපා හුත්වා යථායොගං පවත්තන්ති. රූපජනකචිත්තෙසු චෙත්ථ සොමනස්සසහගතකාමාවචරජවනානි ඉරියාපථවිඤ්ඤත්තිහසනසහිතං ¶ සබ්බං චිත්තජරූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, සෙසකාමාවචරජවනාභිඤ්ඤාවොට්ඨබ්බනානි හසනවජ්ජං, අප්පනාජවනානි ච ඉරියාපථාදිවිරහිතමෙව, යථාපවත්තං පන ඉරියාපථං ¶ අවිනස්සමානං උපත්ථම්භෙන්ති. සෙසානි පන රූපාවචරවිපාකමනොධාතුතදාරම්මණානි එකූනවීසති තම්පි න කරොන්ති, සුද්ධට්ඨකං, සද්දනවකං, ලහුතාදෙකාදසකං, සද්දලහුතාදිද්වාදසකඤ්චාති චත්තාරො කලාපෙ උප්පාදෙන්ති, තත්ථාපි සබ්බෙසම්පි පටිසන්ධිචිත්තානි, අරහන්තානං චුතිචිත්තානි, අරූපභවූපපන්නානි ච න කිඤ්චි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, ආරුප්පවිපාකද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි සබ්බථා න උප්පාදෙන්තීති.

ආහාරජානි පන කාමභවෙ එව අජ්ඣොහටාහාරෙ ඨිතෙන ඨිතිප්පත්තෙන ඔජාසඞ්ඛාතෙන ආහාරෙන සමුට්ඨිතානි අජ්ඣත්තසන්තානෙ එව සුද්ධට්ඨකං, ලහුතාදෙකාදසකඤ්චාති ද්වෙ කලාපා හුත්වා යාවතායුකං පවත්තන්ති, න රූපභූමියං. උතුජානි අජ්ඣත්තිකබාහිරෙන තෙජොධාතුසඞ්ඛාතෙන ඨිතිප්පත්තෙන උතුනා අජ්ඣත්තසන්තානෙ සමුට්ඨිතානි සුද්ධට්ඨකං, සද්දනවකං, ලහුතාදෙකාදසකං, සද්දලහුතාදෙකාදසකං, සද්දලහුතාදිද්වාදසකඤ්චාති චත්තාරො කලාපා හුත්වා යාවතායුකං, බහිද්ධා පන පථවීපබ්බතදෙවබ්රහ්මවිමානාදීසු සුද්ධට්ඨකං, සමුද්දඝොසාදිසද්දනවකඤ්චාති ද්වෙ කලාපාව හුත්වා පවත්තන්ති. ආකාසලක්ඛණානි චෙත්ථ සබ්බකලාපෙසු විජ්ජමානානිපි කලාපසඞ්ගහෙ වොහාරාභාවා න ගණීයන්ති. පටිසන්ධික්ඛණෙ චෙත්ථ උතුචිත්තාහාරජානි න හොන්ති, න සබ්බත්ථාපි උප්පත්තික්ඛණෙ ජරාමරණානීති එවං චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස භවයොනීසු, පටිසන්ධිප්පවත්තීසු ච පවත්තික්කමො වෙදිතබ්බො.

අපිච ද්වාචත්තාලීසාය කොට්ඨාසානං වසෙනාපි චෙත්ථ තස්ස අජ්ඣත්තං, මහාභූතාදිවසෙන බහිද්ධා ච පවත්ති එවං වෙදිතබ්බා – අජ්ඣත්තිකා හි කෙසා ලොමා…පෙ… කරීසං මත්ථලුඞ්ගන්ති ඉමෙ වීසති පථවාධිකකොට්ඨාසා, පිත්තං…පෙ… මුත්තන්ති ඉමෙ ද්වාදස ආපාධිකකොට්ඨාසා, යෙන ච සන්තප්පති, යෙන ¶ ච ජීරති, යෙන ච පරිඩය්හති, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මාපරිණාමං ගච්ඡතීති ඉමෙ චත්තාරො තෙජාධිකකොට්ඨාසා, උද්ධංගමො අධොගමො කුච්ඡිසයො කොට්ඨාසයො අඞ්ගමඞ්ගානුසාරී අස්සාසපස්සාසො චාති ඉමෙ ඡ වායුඅධිකකොට්ඨාසාති ද්වෙචත්තාලීස කොට්ඨාසා හොන්ති. තෙසු උදරියං කරීසං පුබ්බො මුත්තන්ති ඉමෙ චත්තාරො කොට්ඨාසා උතුජා. එවමෙතෙසු එකෙකං උතුජට්ඨකමෙව හොති, සෙදො අස්සු ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකාති ඉමෙ චත්තාරො උතුචිත්තජා, තෙසු එකෙකස්මිං ද්වෙ ද්වෙ අට්ඨකා හොන්ති. අසිතාදිපරිපාචකො ¶ තෙජො කම්මජොව, තත්ථ ජීවිතනවකමෙව. අස්සාසපස්සාසො පන චිත්තජොව, තත්ථ චිත්තජසද්දනවකමෙව. ඉමෙ දස කොට්ඨාසෙ ඨපෙත්වා සෙසා ද්වත්තිංස චතුජා.

තත්ථ අට්ඨසු තෙජොවායොකොට්ඨාසෙසු එකෙකස්මිං ජීවිතනවකඤ්චෙව තීණි ච උතුචිත්තාහාරජට්ඨකානි හොන්ති, වායොකොට්ඨාසෙසු චෙත්ථ උතුචිත්තජසද්දනවකම්පි හොති, සෙසෙසු චතුවීසතියා කොට්ඨාසෙසු කෙසලොමනඛදන්තානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානං ඨපෙත්වා සබ්බත්ථ ද්වෙ කායභාවදසකානි, තීණි ච අට්ඨකානි, මංසමුත්තෙසු පන කෙසාදීසු උතුජට්ඨකමෙව හොති. තානි ච යථාවුත්තදසකනවකට්ඨකානි සකලසරීරබ්යාපීසු තචමංසරුහිරාදීසු, අබ්යාපීසු ච කෙසාදීසු කොට්ඨාසෙසු අවිනිබ්භොගෙ එකස්මිං අණුපදෙසෙ හොන්තීති පච්චෙකං අනන්තාපරිමාණා, අනන්තධාතුපච්චයත්තා තෙසං සරීරස්මිං හි පරමාණුභෙදසඤ්චුණ්ණානි අනන්තානි චත්තාරි මහාභූතානි චෙව සඋපාදාරූපානි ච අඤ්ඤොඤ්ඤපච්චයභූතානි අජ්ඣත්තං ද්වාචත්තාලීසකොට්ඨාසසරීරාරොහපරිණාහසණ්ඨානාදිනා, බහිද්ධා ච පථවීපබ්බතාදිනා ච ආකාරෙන යථාපච්චයං සමුප්පන්නානි. මායාකාරාදයො විය න බාලජනප්පබොධකානි හොන්ති.

පථවීධාතු ¶ චෙත්ථ සුඛුමසඤ්චුණ්ණා රජභූතා එව ආපොධාතුයා සඞ්ගහිතා, තෙජොධාතුයා අනුපාලිතා, වායොධාතුයා විත්ථම්භිතා, වණ්ණාදීහි පරිවාරිතා න විකිරියමානා අජ්ඣත්තං ඉත්ථිපුරිසමිගපක්ඛිදෙවබ්රහ්මාදිසරීරභාවං, බහිද්ධා ච පථවීපබ්බතරුක්ඛදෙවබ්රහ්මලොකචන්දසූරියනක්ඛත්තමණිකනකාදිභාවඤ්ච උපගච්ඡති, යූසගතා බන්ධනභූතා පනෙත්ථ ආපොධාතු පථවීපතිට්ඨිතා. අවසෙසානුපාලනවිත්ථම්භනපරිපාචනපරිවාරිතා න පග්ඝරති, අපග්ඝරමානා පීණිතභාවං දස්සෙති, උසුමත්තගතා තෙජොධාතු සෙසධාතුපතිට්ඨානසඞ්ගහවිත්ථම්භනපරිවාරිතා ඉමං කායං පරිපාචෙති, වණ්ණසම්පත්තිඤ්චස්ස අපූතිභාවඤ්ච සාධෙති, වායොධාතු විත්ථම්භනසමුදීරණසභාවා සෙසධාතුපතිට්ඨානසඞ්ගහානුපාලනපරිවාරිතා විත්ථම්භෙති චාලෙති, සරීරවිමානාදීනං ගමනාදිපදවීතිහරණාදීනං ඨිතිඤ්ච සම්පාදෙති. චතස්සොපි චෙතා සම්භූය පථවීඅධිකතාය කෙසාදිභාවං, පථවීපබ්බතාදිභාවඤ්ච, ආපාධිකතාය පිත්තාදිභාවං, සමුද්දජලාදිභාවඤ්ච, වායුඅධිකතාය උද්ධඞ්ගමවාතාදිභාවං, පථවීසන්ධාරකවාතාදිභාවඤ්ච, තෙජාධිකතාය පරිපාචකග්ගිආදිභාවං, නරකග්ගිආදිභාවඤ්ච සාධෙන්ති, යාසං පකොපෙන රොගජරාමරණඤ්චෙව කප්පවිනාසාදයො ච හොන්ති. එවමෙතාසං චුණ්ණවිචුණ්ණානං ධාතූනං සඤ්චයත්තා පච්චෙකං ¶ අනන්තාපරිමාණා කලාපා එව අජ්ඣත්තිකකොට්ඨාසා හොන්ති, තථා බාහිරානි රූපානි. තානි ච තෙන තෙන පච්චයෙන තථාතථාකාරෙන සමුදිතාව උප්පජ්ජන්ති චෙව උප්පජ්ජිස්සන්ති ච.

යදි පඨමං ධාතුයො අණුරූපෙන ඨත්වා පච්ඡා සංයුජ්ජන්ති, තථා ඨානෙ විනියොගාභාවතො අපරෙනාපි පරියායෙන චෙත්ථ කම්මජං කම්මපච්චයං කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, ආහාරජං ¶ ආහාරපච්චයං ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, උතුජං උතුපච්චයං උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, චිත්තජං චිත්තපච්චයං චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානන්ති එවං සමුට්ඨානභෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ උපාදින්නරූපං කම්මජං නාම, මංසමුත්තකෙසලොමදන්තසිඞ්ඝාණිකාදි කම්මපච්චයං නාම, සම්පත්තිකරමහාමෙඝපථවීපබ්බතාදි, චක්කරතනදෙවවිමානාදි ච කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම. ආහාරතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකං ආහාරජං නාම, කබළීකාරො ආහාරො ආහාරජස්ස ජනකො හුත්වා කම්මජස්ස අනුපාලකො හොතීති තදනුපාලිතං කම්මජරූපං ආහාරපච්චයං නාම, විසභාගාහාරං සෙවිත්වා ආතපෙ ගච්ඡන්තස්ස කාළකුට්ඨාදීනි උප්පජ්ජන්ති, ඉදං ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම. කම්මජඋතුතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකං උතුජං නාම, තස්මිං උතු අඤ්ඤං අට්ඨකං සමුට්ඨාපෙති, ඉදං උතුපච්චයං නාම, තස්මිම්පි උතු අඤ්ඤං අට්ඨකං සමුට්ඨාපෙති, ඉදං උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම. එවං උපාදින්නකෙ තිස්සො එව සන්තතියො ඝට්ටෙතුං සක්කොන්ති, අනුපාදින්නකෙ පන වලාහකො උතුජං නාම, වුට්ඨිධාරා උතුපච්චයං නාම, දෙවෙ පන වුට්ඨෙ පථවී ගන්ධං මුඤ්චති, බීජානි විරුහන්තීති එවං යං අනන්තං සන්තතිවසෙන පවත්තං, එතං උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම. චිත්තතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකාදි චිත්තජං නාම, චිත්තෙන පච්ඡාජාතපච්චයභාවෙන උපත්ථම්භිතො කායො චිත්තපච්චයං නාම, අභිඤ්ඤාචිත්තෙන බහිද්ධා සමුට්ඨාපිතහත්ථිඅස්සාදිකං චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම. පකිණ්ණකකථා.

නිබ්බානාබ්යාකතං පන භූමිතො ලොකුත්තරමෙව, ධම්මතොපි ච එකමෙව, භෙදො නත්ථි, ලක්ඛණාදිතො පන සන්තිලක්ඛණං ¶ නිබ්බානං, නිවත්තිලක්ඛණං, අසඞ්ඛතලක්ඛණං වා, අච්චුතිරසං ¶ , අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං, අසඞ්ඛතතාය පනස්ස කාරකහෙතුවිරහතො පදට්ඨානං නත්ථි, පාපකහෙතුවසෙන පනෙතං ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා’’තිආදිවචනතො (විභ. 206) ‘‘අරියමග්ගපදට්ඨාන’’න්ති වත්තුං වට්ටති. සඞ්ගහතො පන භෙදාභාවා ඛන්ධෙසු සඞ්ගහං න ගච්ඡති, ආයතනාදීසු ධම්මායතනධම්මධාතූසු සඞ්ගහං ගච්ඡති. සුඤ්ඤතො පන අත්තසුඤ්ඤං, සලක්ඛණධාරණතො අනත්තකං ධම්මමත්තං, අසඞ්ඛතතාය වා අච්චන්තත්තා ච අනිච්චතාසුඤ්ඤං, දුක්ඛතාසුඤ්ඤං, රාගාදිසුඤ්ඤං, නිමිත්තසුඤ්ඤන්ති පවත්තං සුඤ්ඤන්ති ගහෙතබ්බං.

භෙදතො පන සන්තිලක්ඛණාදිසභාවතො එකවිධම්පි කාරණපරියායතො සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතු, අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු චෙති දුවිධං හොති. සරසවසෙන පන පරිකප්පිතාකාරභෙදතො සුඤ්ඤතං අනිමිත්තං අප්පණිහිතන්ති තිවිධං හොති. සඞ්ඛතධම්මභෙදමුපාදාය පටික්ඛිපිතබ්බාකාරතො න චිත්තං, න චෙතසිකං, න රූපං, න අතීතං, න අනාගතං, න පච්චුප්පන්නං, න මග්ගො, න ඵලන්තිආදිනා අනන්තප්පකාරං හොති.

එවං ඉමස්මිං කුසලත්තිකෙ අවුත්තො සභාවධම්මො නාම නත්ථි. අසභාවධම්මෙසු පනෙත්ථ කිඤ්චාපි රූපධම්මානං පරිච්ඡෙදාකාසලක්ඛණානි එව වුත්තානි, කසිණාදිපටිභාගනිමිත්තානි පන කසිණුග්ඝාටිමාකාසො, විඤ්ඤාණාභාවො, නිරොධසමාපත්ති, තිස්සො නාමපුග්ගලඋපාදාපඤ්ඤත්තියො, අරූපධම්මානං අනිච්චතාදිලක්ඛණාදයො ච න වුත්තා, තථාපි තෙසම්පි සභාවධම්මබ්යතිරෙකාභාවතො ගහණං හොති, තස්මා අයං තිකො නිප්පදෙසත්තිකොති වෙදිතබ්බො ¶ . යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි තිකදුකෙසු පඤ්ඤත්තිග්ගහණාභාවෙපි නිරවසෙසපරමත්ථග්ගහණෙනෙව නිප්පදෙසතා, විපරියායතො සප්පදෙසතා ච වෙදිතබ්බා. යත්ථ පන සම්මුතිග්ගහණං අත්ථි, තත්ථ වක්ඛාම.

ඉදානි ¶ කුසලත්තිකානන්තරං වෙදනාත්තිකාදීනං අත්ථවණ්ණනා අනුප්පත්තා, යස්මා පන ය්වායං කුසලත්තිකස්ස –

‘‘අත්ථතො භූමිභෙදා ච, පච්චෙකං සම්පයොගතො;

උද්දෙසතො ච ධම්මානං, ලක්ඛණාදිවිභාගතො’’ති. –

ආදිනා මාතිකං නික්ඛිපිත්වා ‘‘කුසලා තාව ධම්මා භූමිතො චතුබ්බිධා හොන්ති කාමාවචරා…පෙ… ලොකුත්තරා’’තිඑවමාදිනා විනිච්ඡයනයො වුත්තො, සො එව සෙසත්තිකදුකානම්පි යථායොගං හොති. යථා හි එත්ථ, එවං ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා තාව ධම්මා භූමිතො තිවිධා හොන්ති කාමාවචරා රූපාවචරා ලොකුත්තරා’’තිආදිනා අනුක්කමෙන සබ්බත්තිකදුකානම්පි පණ්ඩිතෙහි සක්කා විනිච්ඡයනයං සල්ලක්ඛෙතුං, තස්මා තං විත්ථාරනයං වජ්ජෙත්වා නික්ඛෙපකණ්ඩෙ, අත්ථුද්ධාරකණ්ඩෙ ච වුත්තානුසාරතො නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන වෙදනාත්තිකාදීනං තිකදුකානං –

පදත්ථා තංසරූපා ච, නවත්තබ්බවිභාගතො;

විනිච්ඡයො විජානීයො, තත්ථ තත්ථ යථාරහං.

තත්ථ ¶ වෙදනාත්තිකෙ පදත්ථතො තාව ‘‘සුඛාය වෙදනායා’’තිආදීසු සුඛ-සද්දො සුඛවෙදනාසුඛමූලසුඛාරම්මණසුඛහෙතුසුඛපච්චයට්ඨානඅබ්යාබජ්ඣනිබ්බානාදීසු දිස්සති. අයං හි ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ධ. ස. 165; විභ. 594) සුඛවෙදනාය දිස්සති. ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො’’තිආදීසු (ධ. ප. 194) සුඛමූලෙ. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්මණෙ. ‘‘සුඛස්සෙතං, භික්ඛවෙ, අධිවචනං, යදිදං පුඤ්ඤානී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.62; ඉතිවු. 22) සුඛහෙතුම්හි. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං, යාව සුඛා සග්ගා (ම. නි. 3.255). න තෙ සුඛං පජානන්ති, යෙ න පස්සන්ති නන්දන’’න්ති (සං. නි. 1.11) ආදීසු සුඛපච්චයට්ඨානෙ. ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා ¶ එතෙ ධම්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.82) අබ්යාබජ්ඣෙ. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්තිආදීසු (ධ. ප. 203-204; ම. නි. 215, 217) නිබ්බානෙ. ඉධ පනායං සුඛවෙදනායමෙව දට්ඨබ්බො.

වෙදනා-සද්දො ‘‘විදිතා වෙදනා උප්පජ්ජන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.208) වෙදයිතස්මිං යෙව වත්තති. දුක්ඛ-සද්දො දුක්ඛවෙදනාදුක්ඛවත්ථුදුක්ඛාරම්මණදුක්ඛපච්චයදුක්ඛපච්චයට්ඨානාදීසු දිස්සති. අයං හි ‘‘දුක්ඛස්ස ච පහානා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.232; ධ. ස. 165; විභ. 594) දුක්ඛවෙදනායං දිස්සති. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.387; විභ. 190) දුක්ඛවත්ථුස්මිං. ‘‘යස්මා ච ඛො, මහාලි, රූපං දුක්ඛං දුක්ඛානුපතිතං දුක්ඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) දුක්ඛාරම්මණෙ. ‘‘දුක්ඛො පාපස්ස උච්චයො’’තිආදීසු (ධ. ප. 117) දුක්ඛපච්චයෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං, යාව දුක්ඛා නිරයා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.250) දුක්ඛපච්චයට්ඨානෙ. ඉධ පනායං දුක්ඛවෙදනායමෙව දට්ඨබ්බො.

වචනත්ථො ¶ පනෙත්ථ – සුඛයති සත්තං, සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛා, කායිකචෙතසිකානං සුඛසොමනස්සානමෙතං අධිවචනං. දුක්ඛයතීති දුක්ඛා, කායිකචෙතසිකානං දුක්ඛදොමනස්සානමෙතං අධිවචනං. න දුක්ඛා න සුඛාති අදුක්ඛමසුඛා, උපෙක්ඛායෙතං අධිවචනං. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. එවං තීහි පදෙහි පඤ්චවිධාපි වෙදනා ගහිතා. සබ්බාපි ආරම්මණරසං වෙදියන්ති අනුභවන්තීති වෙදනා. යො පනායං තීසුපි පදෙසු සම්පයුත්ත-සද්දො, තස්සත්ථො – සමං පකාරෙහි යුත්තාති සම්පයුත්තා, කතරෙහි පකාරෙහීති? ‘‘අත්ථි කෙචි ධම්මා කෙහිචි ධම්මෙහි සහගතා සහජාතා සංසට්ඨා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා’’ති (කථා. 473) එවං වුත්තෙහි ඉමෙහි එකුප්පාදතාදීහි චතූහි පකාරෙහි. උක්කට්ඨනිද්දෙසො චෙස. ආරුප්පෙ හි විනාපි එකවත්ථුකභාවං සම්පයොගො ලබ්භතීති. සෙසං වුත්තත්ථමෙව. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථතො විනිච්ඡයො.

තංසරූපාති තස්ස පදත්ථස්ස සරූපමත්තදස්සනතො. තත්ථ සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, සොමනස්සසහගතානි අට්ඨාරස කාමාවචරචිත්තානි, පඨමදුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානිකානි චතුචත්තාලීස රූපාවචරලොකුත්තරචිත්තානි චාති තෙසට්ඨි චිත්තානි සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා නාම ¶ . තථා දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, ද්වෙ දොමනස්සසහගතානි චාති තීණි චිත්තානි දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා නාම. සෙසානි උපෙක්ඛාසහගතානි පඤ්චපඤ්ඤාස චිත්තානි අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා නාම. යථා ච චිත්තානං සුඛාදිසම්පයොගො, එවං තංචිත්තසම්පයුත්තානං චෙතසිකානම්පි. න කෙවලඤ්ච එත්ථෙව, ඉතො පරෙසුපි තිකදුකෙසු චිත්තවසෙනෙව තංසම්පයුත්තචෙතසිකානම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො ¶ . යත්ථ පන විසෙසො හොති, තත්ථ වක්ඛාම. ඉධ පන චෙතසිකෙසු සප්පීතිකානි වෙදනාවජ්ජිතානි ඡ චෙතසිකානි එව පඤ්චහිපි වෙදනාහි සම්පයුත්තානි, ඉතරානි පන කායිකසුඛදුක්ඛවජ්ජිතාහි තීහෙව. තෙසු ච පීතිවජ්ජිතා පඤ්ච යථායොගිකා චෙව මොහො අහිරිකං අනොත්තප්පං උද්ධච්චං ථිනං මිද්ධඤ්චාති ඉමෙ එකාදස යථායොගං තීහිපි. තත්ථාපි විතක්කවිචාරා මහග්ගතලොකුත්තරභූතාය සුඛාය එව, පීති පන සබ්බත්ථ සුඛාය එව, දොසඉස්සාමච්ඡෙරකුක්කුච්චානි දුක්ඛාය එව, විචිකිච්ඡා උපෙක්ඛාය එව, සෙසානි අට්ඨවීසතිසොමනස්සුපෙක්ඛාහි එව වෙදනාහි සම්පයුත්තානි, තත්ථාපි කරුණාමුදිතා මහග්ගතභූතාය සුඛාය එවාති අයං විසෙසො. සෙසං චිත්තසම්පයොගසදිසං. අයං සරූපතො විනිච්ඡයො.

නවත්තබ්බවිභාගතොති ඉමස්මිං තිකෙ සබ්බා වෙදනා සබ්බං රූපං නිබ්බානං සම්මුතියොති ඉමෙ ධම්මා ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’ති වා ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’ති වා ‘‘අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’ති වා න වත්තබ්බා. න හි වෙදනා වෙදනාය සම්පයුත්තා හොති රූපාදයො වා, තස්මා ඉමෙ ඉමස්මිං තිකෙ න ලබ්භන්ති. අයඤ්ච සප්පදෙසත්තිකො හොති. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි තිකදුකෙසු නවත්තබ්බයොජනා. යං යස්මිඤ්ච න වුත්තං අත්ථි, තස්ස සප්පදෙසතා වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං පන යත්ථ අසඞ්ගහිතා ධම්මා හොන්ති, තත්ථ තෙසං විභාගං දස්සෙත්වා ‘‘ඉමෙ නවත්තබ්බා’’ති එත්තකමෙව වක්ඛාම, තෙනස්ස සප්පදෙසතාපි ඤාතබ්බා. යත්ථ පන අසඞ්ගහිතා නත්ථි, තං නිප්පදෙසන්ති වක්ඛාම. තෙන තත්ථ නවත්තබ්බාභාවොපි විඤ්ඤාතබ්බො. සබ්බත්ථ පන මාතිකං අනුද්ධරිත්වාව පදත්ථං, තංසරූපවිභාගඤ්ච වක්ඛාම. අයං නවත්තබ්බවිභාගතො විනිච්ඡයො.

විපාකත්තිකෙ ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨානං කුසලාකුසලානං පාකාති විපාකා, විපක්කභාවමාපන්නානං අරූපධම්මානමෙතං අධිවචනං. කිඤ්චාපි අරූපධම්මා විය රූපධම්මාපි කම්මසමුට්ඨානා ¶ අත්ථි, අනාරම්මණත්තා පන තෙ කම්මසරික්ඛකා න හොන්තීති සාරම්මණා අරූපධම්මාව කම්මසරික්ඛත්තා විපාකාති වුත්තා බීජසරික්ඛකං ඵලං විය. යථා හි සාලිබීජතො නික්ඛන්තසීසමෙව සාලිඵලන්ති වුච්චති, න අඞ්කුරාදීනි, තානි පන ‘‘සාලිජාතානි, සාලිනිබ්බත්තානි චා’’ති වුච්චන්ති, එවං කම්මසදිසා අරූපධම්මාව ‘‘විපාකා’’ති වුච්චන්ති, රූපධම්මා පන කම්මජා ‘‘උපාදින්නා’’ති වුච්චන්ති. විපාකධම්මධම්මාති විපාකසභාවා ධම්මා. යථා හි ජාතිජරාසභාවා සත්තා ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා’’ති වුච්චන්ති, එවං විපාකජනකට්ඨෙන විපාකසභාවා විපාකපකතිකා ධම්මාති අත්ථො. තතියපදං උභයසභාවපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං, අයං පදත්ථො.

තත්ථ චතූසු භූමීසු ඡත්තිංස විපාකචිත්තානි විපාකා නාම, තථා එකවීසති කුසලානි, ද්වාදස අකුසලානි චාති තෙත්තිංස විපාකධම්මධම්මා නාම, තීසු භූමීසු වීසති කිරියචිත්තානි, සබ්බඤ්ච රූපං, නිබ්බානඤ්චාති ඉමෙ නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා නාම. චෙතසිකෙසු පන චුද්දස අකුසලා විපාකධම්මධම්මා එව, විරතියො සියා විපාකා, සියා විපාකධම්මධම්මා, තදවසෙසා පන සියා විපාකා, සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මාති චිත්තං විය තිවිධා හොන්තීති අයං විසෙසො, සෙසං චිත්තසමං, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකන්ති වෙදිතබ්බං.

ආරම්මණකරණවසෙන තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන කම්මුනා ආදින්නා ඵලභාවෙන ගහිතාති උපාදින්නා, ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා උපාදානසම්බන්ධෙන උපාදානානං හිතාති උපාදානියා, උපාදානස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානමෙතං අධිවචනං. උපාදින්නා ච ¶ තෙ උපාදානියා චාති උපාදින්නුපාදානියා, සාසවකම්මනිබ්බත්තානං රූපාරූපධම්මානමෙතං අධිවචනං. ඉමිනා නයෙන සෙසපදද්වයෙපි පටිසෙධසහිතො අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ද්වත්තිංස ලොකියවිපාකචිත්තානි, නව කම්මජකලාපා ච උපාදින්නුපාදානියා නාම. අවසෙසලොකියචිත්තානි චෙව අකම්මජරූපකලාපා ච අනුපාදින්නුපාදානියා නාම. ලොකුත්තරචිත්තනිබ්බානානි අනුපාදින්නඅනුපාදානියා නාම. කිඤ්චාපි ඛීණාසවානං උපාදානක්ඛන්ධා ¶ ‘‘අම්හාකං මාතුලත්ථෙරො’’තිආදිනා වදන්තානං පරෙසං උපාදානස්ස ආරම්මණපච්චයා හොන්ති, මග්ගඵලනිබ්බානානි පන දිවසං සන්තත්තඅයොගුළො විය මක්ඛිකාහි තෙජුස්සදත්තා උපාදානෙහි අනුපාදින්නානෙව. අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකෙසුපි එසෙව නයො. චෙතසිකෙසු පන කුසලා අනුපාදින්නුපාදානියා එව, කරුණාමුදිතා සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා විරතියො පන සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නඅනුපාදානියා, සෙසා චිත්තං විය තිවිධා හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකන්ති වෙදිතබ්බං. උපාදින්නුපාදානියත්තිකං.

සංකිලෙසෙතීති සංකිලෙසො, විබාධති උපතාපෙතීති අත්ථො. සංකිලෙසෙන සම්පයුත්තා සංකිලිට්ඨා, සංකිලෙසසහගතාති අත්ථො. අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනෙන සංකිලෙසං අරහන්ති, සංකිලෙසෙ වා නියුත්තා තස්ස ආරම්මණභාවං අනතික්කමනතොති සංකිලෙසිකා, සංකිලෙසස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානමෙතං අධිවචනං. සංකිලිට්ඨා ච තෙ සංකිලෙසිකා චාති සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා. සෙසපදද්වයං පුරිමත්තිකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා නාම. සෙසලොකියචිත්තානි චෙව සබ්බං රූපඤ්ච ¶ අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා නාම. ලොකුත්තරචිත්තානි, නිබ්බානඤ්ච අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකා නාම. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකාව, කරුණාමුදිතා අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකාව, සෙසකුසලාබ්යාකතා සියා සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා, සියා අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකාති තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකත්තිකං.

සම්පයොගවසෙන වත්තමානෙන සහ විතක්කෙන සවිතක්කා, තථා සහ විචාරෙන සවිචාරා, සවිතක්කා ච තෙ සවිචාරා චාති සවිතක්කසවිචාරා. උභයරහිතා අවිතක්කඅවිචාරා. විතක්කවිචාරෙසු විචාරොව මත්තා පමාණමෙතෙසන්ති විචාරමත්තා, විචාරතො උත්තරිං විතක්කෙන සද්ධිං සම්පයොගං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අවිතක්කා ච තෙ විචාරමත්තා චාති අවිතක්කවිචාරමත්තා.

තත්ථ ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතකාමාවචරචිත්තානි චෙව එකාදස මහග්ගතලොකුත්තරපඨමජ්ඣානිකචිත්තානි ¶ ච තංසම්පයුත්තෙසු විතක්කවිචාරෙ ඨපෙත්වා සෙසා ච සවිතක්කසවිචාරා නාම. තෙසු විතක්කො එකාදස දුතියජ්ඣානිකමහග්ගතලොකුත්තරානි ච තංසම්පයුත්තෙසු විචාරං ඨපෙත්වා සෙසා ච අවිතක්කවිචාරමත්තා නාම. දුතියජ්ඣානිකෙසු විචාරො, සෙසා පඤ්චචත්තාලීස මහග්ගතලොකුත්තරචිත්තානි, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි, තංසම්පයුත්තා ච සබ්බඤ්ච රූපං, නිබ්බානඤ්ච අවිතක්කඅවිචාරා නාම. අපිච කුසලචෙතසිකා සවිතක්කසවිචාරාව, විතක්කො අවිතක්කවිචාරමත්තොව, විචාරො පන දුතියජ්ඣානිකෙසු සියා අවිතක්කඅවිචාරො, සවිතක්කචිත්තෙසු සියා න වත්තබ්බො, අවසෙසා පන සබ්බෙ චෙතසිකා ධම්මා තිධාපි හොන්ති. ඉමස්මිං පන තිකෙ විතක්කසහජාතො විචාරොව න වත්තබ්බො. විතක්කත්තිකං.

පීතියා ¶ සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතාති පීතිසහගතා, පීතිසම්පයුත්තාති අත්ථො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. උපෙක්ඛාති චෙත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා. සා හි සුඛදුක්ඛාකාරප්පවත්තිං උපෙක්ඛති මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතත්තා තෙනාකාරෙන පවත්තතීති උපෙක්ඛා. ඉති වෙදනාත්තිකතො පදද්වයමෙව ගහෙත්වා නිප්පීතිකසුඛස්ස සප්පීතිකසුඛතො විසෙසදස්සනවසෙන අයං තිකො වුත්තො.

තත්ථ පීති පඤ්චවිධා ඛුද්දිකා ඛණිකා ඔක්කන්තිකා උබ්බෙගා ඵරණාති. තත්ථ ඛුද්දිකා පීති සරීරෙ ලොමහංසනමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකා පීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකා පීති සමුද්දතීරං වීචි විය කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගා පීති බලවතී හොති කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා. ඵරණාය පීතියා පන උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය, මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිප්ඵුටං හොති. තත්ථ ඵරණා රූපාවචරලොකුත්තරාව, සෙසා කාමාවචරාව.

සුඛං පන කායිකං, චෙතසිකඤ්චෙති දුවිධං හොති. සතිපි ච නෙසං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති, පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛං. යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති, වනච්ඡායාපවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ සුඛසහගතා, උපෙක්ඛාසහගතා ච වෙදනාත්තිකෙ වුත්තාව, සුඛසහගතං පන කායවිඤ්ඤාණං, මහග්ගතලොකුත්තරචතුත්ථජ්ඣානිකචිත්තෙ ච වජ්ජෙත්වා සෙසා පීතිසහගතා නාම, තත්ථ පීති න පීතිසහගතා, සුඛසහගතාව හොති ¶ , සුඛං පන පීතිසහගතං නාම සියා න පීතිසුඛසහගතා. ඉමස්මිං තිකෙ ද්වෙ දොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදා, දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, රූපං, නිබ්බානඤ්ච නවත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන පීති සුඛසහගතාව, විචිකිච්ඡා උපෙක්ඛාසහගතාව, ලොභදිට්ඨිමානා, පඤ්චවීසති කුසලාබ්යාකතා ච තිධාපි හොන්ති, චෙතසිකසුඛං සියා පීතිසහගතං, පඨමදුතියතතියජ්ඣානිකෙසු චතුත්ථජ්ඣානිකෙසු සියා නවත්තබ්බං, කායිකං පන සුඛං දුක්ඛං දොමනස්සං සබ්බා ච උපෙක්ඛා දොසො ඉස්සා මච්ඡරියං කුක්කුච්චඤ්ච නවත්තබ්බාව, සෙසා සත්තරස ධම්මා සියා තිධාපි හොන්ති නවත්තබ්බාපි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පීතිත්තිකං.

දස්සනෙනාති සොතාපත්තිමග්ගෙන. සො හි පඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති වුත්තො. ගොත්රභු පන කිඤ්චාපි පඨමතරං පස්සති, යථා පන රඤ්ඤො සන්තිකං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ආගතො පුරිසො දූරතොව රථිකාය චරන්තං හත්ථික්ඛන්ධගතං රාජානං දිස්වාපි ‘‘දිට්ඨො තෙ රාජා’’ති පුට්ඨො දිස්වාපි කාතබ්බකිච්චස්ස අකතත්තා ‘‘න පස්සාමී’’ති වදති, එවමෙව නිබ්බානං දිස්වා කත්තබ්බස්ස කිලෙසප්පහානස්ස අභාවා ‘‘දස්සන’’න්ති න වුච්චති. තං හි ඤාණං මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානෙ තිට්ඨති. භාවනායාති සෙසමග්ගත්තයෙන. සෙසමග්ගත්තයං හි පඨමමග්ගෙන දිට්ඨස්මිංයෙව ධම්මෙ භාවනාවසෙන උප්පජ්ජති, අදිට්ඨපුබ්බං කඤ්චි න පස්සති, තස්මා ‘‘භාවනා’’ති වුච්චති. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපවසෙන වුත්තං.

තත්ථ චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා, විචිකිච්ඡාසහගතො චාති පඤ්ච දස්සනෙන පහාතබ්බාව, උද්ධච්චසහගතො භාවනාය එව පහාතබ්බො, අවසෙසා ඡ අකුසලචිත්තුප්පාදා අපායහෙතුභාවෙන පවත්තිතො, අප්පවත්තිතො ච සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා, සියා භාවනායපහාතබ්බා, අකුසලවජ්ජිතා ¶ පන සබ්බෙ චිත්තුප්පාදා, රූපං, නිබ්බානඤ්ච නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බා. චෙතසිකෙසු පන දිට්ඨි විචිකිච්ඡා ඉස්සා මච්ඡරියං කුක්කුච්චං දස්සනෙනපහාතබ්බාව, සෙසා අකුසලා සියා දස්සනෙනපහාතබ්බා, සියා භාවනායපහාතබ්බාති තිජාතිකා තෙරසවිධා හොන්ති, වුත්තාවසෙසා නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බාව. යං පන ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සත්ත භවෙ ¶ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්තී’’තිආදිනා (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 6) නයෙන කුසලාබ්යාකතානම්පි පහානං අනුඤ්ඤාතං, තං තෙසං මග්ගානං අභාවිතත්තා යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙ උපනිස්සයපච්චයානං කිලෙසානං පහීනත්තා පහීනාති ඉමං පරියායං සන්ධාය වුත්තං, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකං.

දස්සනෙන පහාතබ්බො හෙතු එතෙසන්ති දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. තතියපදෙ පන නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බො හෙතු එතෙසන්ති එවමත්ථං අග්ගහෙත්වා නෙවදස්සනෙනනභාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉතරථා හි අහෙතුකානං අග්ගහණං භවෙය්ය. හෙතු එව හි තෙසං නත්ථි, යො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො සියා. සහෙතුකෙසුපි හෙතුවජ්ජානං පහානං ආපජ්ජති, න හෙතූනං. හෙතුයෙව හි එතෙසං නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බොති වුත්තො, න තෙ ධම්මා. උභයම්පි චෙතං අනධිප්පෙතං, තස්මා වුත්තනයෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. ඉතො පරං සබ්බො විනිච්ඡයො අනන්තරත්තිකසදිසොව. කෙවලං චෙතසිකෙසු විචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තො මොහො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බහෙතුකෙසු න පවිසති සහජාතස්ස අඤ්ඤස්ස හෙතුනො අභාවා, නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බහෙතුකෙසු ¶ පන පවිසති. ලොභදොසමූලචිත්තෙසු පන හෙතූසු මොහො ලොභෙන චෙව දොසෙන ච සහෙතුකො, ලොභදොසා ච මොහෙනෙවාති ඉමෙ පහාතබ්බහෙතුකපදෙ පවිට්ඨාති අයං විසෙසො, සෙසං තාදිසමෙවාති. දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකත්තිකං.

කම්මකිලෙසෙහි ආචීයතීති ආචයො, පටිසන්ධිචුතිගතිපවත්තිසඞ්ඛාතානං උපාදින්නක්ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. තස්ස කාරණං හුත්වා නිප්ඵාදනභාවෙන තං ආචයං ගච්ඡන්ති, යස්ස වා පවත්තන්ති, තං පුග්ගලං යථාවුත්තමෙව ආචයං ගමෙන්තීති ආචයගාමිනො. තතො එව ආචයසඞ්ඛාතා චයා අපෙතත්තා නිබ්බානං අපෙතං චයාති අපචයො, තං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනතො අපචයං ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනො. අපිච පාකාරං ඉට්ඨකවඩ්ඪකී විය පවත්තං ආචිනන්තා ගච්ඡන්තීති ආචයගාමිනො. තෙනෙව වඩ්ඪකිනා චිතං චිතං විද්ධංසයමානො පුරිසො විය තදෙව පවත්තං අපචිනන්තා ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනො. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං.

තත්ථ ලොකියකුසලාකුසලානි ආචයගාමිනො නාම, චත්තාරි මග්ගානි අපචයගාමිනො නාම ¶ , සබ්බානි විපාකඵලකිරියානි, රූපං, නිබ්බානඤ්ච නෙවආචයගාමිනො න අපචයගාමිනො නාම. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා ආචයගාමිනො එව, කරුණා මුදිතා සියා ආචයගාමිනො, සියා නෙවාචයගාමිනො න අපචයගාමිනො නාම, සෙසා තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. ආචයගාමිත්තිකං.

තීසු සික්ඛාසු ජාතා, සත්තන්නං වා සෙඛානං එතෙතිපි සෙඛා, අපරියොසිතසික්ඛත්තා සයමෙව සික්ඛන්තීතිපි සෙඛා. උපරි සික්ඛිතබ්බාභාවතො න සෙඛාති අසෙඛා, වුද්ධිප්පත්තා වා සෙඛාතිපි අසෙඛා. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං.

තත්ථ ¶ චත්තාරි ලොකුත්තරකුසලානි, හෙට්ඨිමානි ච තීණි සාමඤ්ඤඵලානීති සත්ත සෙඛා නාම, අරහත්තඵලං අසෙඛා නාම, ලොකියචිත්තානි, රූපං, නිබ්බානඤ්ච නෙවසෙඛා නාසෙඛා නාම. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා ච අප්පමඤ්ඤා ච නෙවසෙඛා නාසෙඛා එව, සෙසා තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. සෙඛත්තිකං.

සමන්තතො ඛණ්ඩිතත්තා අප්පමත්තකං පරිත්තන්ති වුච්චති ‘‘පරිත්තං ගොමයපිණ්ඩ’’න්ති (සං. නි. 3.96) ආදීසු විය. කාමාවචරධම්මා හි අප්පානුභාවතාය පරිත්තා වියාති පරිත්තා. කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාය, මහන්තවිපුලඵලතාය, දීඝසන්තානතාය ච මහන්තභාවං ගතා, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දවීරියචිත්තපඤ්ඤෙහි ගතා පටිපන්නාතිපි මහග්ගතා. පමාණකරා ධම්මා රාගාදයො පමාණං නාම, ආරම්මණතො වා සම්පයොගතො වා නත්ථි එතෙසං පමාණං, පමාණස්ස ච පටිපක්ඛාති අප්පමාණා.

තත්ථ චතුපඤ්ඤාස කාමාවචරචිත්තානි, රූපඤ්ච පරිත්තා නාම, සත්තවීසති රූපාරූපාවචරචිත්තානි මහග්ගතා නාම, ලොකුත්තරචිත්තානි, නිබ්බානඤ්ච අප්පමාණා නාම. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා පරිත්තා එව, අප්පමඤ්ඤා පරිත්තමහග්ගතා එව, විරතියො පරිත්තඅප්පමාණා එව, සෙසා තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. පරිත්තත්තිකං.

පරිත්තං ආරම්මණං එතෙසන්ති පරිත්තාරම්මණා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. සයං පරිත්තා වා හොන්තු මහග්ගතා වා, පරිත්තාදිධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තා තදාරම්මණාති වුච්චන්ති.

තත්ථ ¶ තෙවීසති කාමාවචරවිපාකා, කිරියාමනොධාතුඅහෙතුකජවනඤ්ච පරිත්තාරම්මණාව, විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලවිපාකකිරියානි මහග්ගතාරම්මණාව, අට්ඨ ලොකුත්තරචිත්තානි අප්පමාණාරම්මණාව, අකුසලචිත්තානි ¶ ච අට්ඨ ඤාණවිප්පයුත්තජවනානි ච සියා පරිත්තාරම්මණා, සියා මහග්ගතාරම්මණා, සියා නවත්තබ්බාරම්මණතාය න වත්තබ්බා, න කදාචි අප්පමාණාරම්මණා, අට්ඨ ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරජවනානි, අභිඤ්ඤා, මනොද්වාරාවජ්ජනඤ්චාති එකාදස තිධාපි හොන්ති නවත්තබ්බාපි. තෙසු ච කුසලානි පඤ්ච අරහත්තමග්ගඵලවජ්ජිතසබ්බාරම්මණානි. තත්ථාපි තංතංසෙඛානමෙව යථාසකං මග්ගඵලානි ආරම්මණානි හොන්ති, කිරියානි ඡ සබ්බථාපි සබ්බාරම්මණානි, අභිඤ්ඤාවජ්ජිතරූපාවචරානි චෙව ඡ ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනචිත්තානි ච නියමෙන පඤ්ඤත්තාරම්මණතාය, රූපනිබ්බානානඤ්ච අනාරම්මණතාය සබ්බථා නවත්තබ්බාති. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා අකුසලචිත්තසදිසාව, විරතියො සියා පරිත්තාරම්මණා, සියා අප්පමාණාරම්මණා, කරුණාමුදිතා නවත්තබ්බාව, සෙසා තිධාපි හොන්ති සියා නවත්තබ්බාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පරිත්තාරම්මණත්තිකං.

හීනාති ලාමකා, අකුසලා ධම්මා. හීනපණීතානං මජ්ඣෙ භවාති මජ්ඣිමා, අවසෙසා තෙභූමකා රූපාරූපධම්මාව. උත්තමට්ඨෙන, අතප්පකට්ඨෙන ච පණීතා, ලොකුත්තරචිත්තනිබ්බානානි. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා හීනාව, කරුණාමුදිතා මජ්ඣිමාව, සෙසකුසලාබ්යාකතා මජ්ඣිමපණීතාව, සෙසා තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. හීනත්තිකං.

‘‘හිතසුඛාවහා මෙ භවිස්සන්තී’’ති එවං ආසීසිතාපි තථා අභාවතො, අසුභාදීසුයෙව සුභන්තිආදිවිපරීතප්පවත්තිතො ච මිච්ඡා සභාවාති මිච්ඡත්තා, විපාකදානෙ සති ඛන්ධභෙදානන්තරමෙව විපාකදානතො නියතා, මිච්ඡත්තා ච තෙ නියතා චාති මිච්ඡත්තනියතා. වුත්තවිපරීතෙන අත්ථෙන සම්මා සභාවාති සම්මත්තා, සම්මත්තා ච තෙ නියතා චාති සම්මත්තනියතා. උභයථාපි න නියතාති අනියතා.

ආනන්තරිකභාවෙන ¶ පවත්තියං සියා මිච්ඡත්තනියතා, අඤ්ඤථා පවත්තියං සියා අනියතා. අහෙතුකඅකිරියනත්ථිකදිට්ඨීසු හි අඤ්ඤතරා දිට්ඨි යස්ස නියතා, තං බුද්ධසතම්පි විබොධෙතුං ¶ න සක්කොති. යෙන ච අනන්තරෙ එව අත්තභාවෙ ඵලදානතො ආනන්තරිකෙසු මාතුඝාතකපිතුඝාතකඅරහන්තඝාතකසඞ්ඝභෙදකලොහිතුප්පාදකසඞ්ඛාතෙසු පඤ්චසු කම්මෙසු එකම්පි කම්මං පටිඝචිත්තෙන කතං හොති, සො සිනෙරුප්පමාණෙපි සුවණ්ණථූපෙ කත්වා සකලචක්කවාළං පූරෙත්වා නිසින්නසම්බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං යාවජීවං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිත්වාපි තෙන කුසලෙන ආනන්තරිකස්ස විපාකං පටිබාහිතුං න සක්කොති, ආනන්තරිකෙන පන අධිකෙන ආනන්තරිකං පටිබාහති, තස්මා නියතමිච්ඡාදිට්ඨි ආනන්තරිකා ච මග්ගඵලානං, මහග්ගතානඤ්ච පටිබාහකතාය අනන්තරමෙව නිරයෙ විපාකදානතො මිච්ඡත්තනියතා ච ජාතා, චත්තාරො පන මග්ගා සම්මත්තනියතා නාම, සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි අනියතා නාම. චෙතසිකෙසු පන මොහො අහිරිකං අනොත්තප්පං උද්ධච්චං ලොභො දිට්ඨි දොසො ථිනං මිද්ධන්ති ඉමෙ නව සියා මිච්ඡත්තනියතා, සියා අනියතා, සෙසඅකුසලා, කරුණා, මුදිතා ච අනියතා එව, සෙසකුසලාබ්යාකතා සියා සම්මත්තනියතා, සියා අනියතා, තිජාතිකා පන තිධාපි හොන්ති, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකන්ති. මිච්ඡත්තත්තිකං.

නිබ්බානං මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො, අරියමග්ගො, සො ආරම්මණමෙතෙසන්ති මග්ගාරම්මණා. ලොකියො අට්ඨඞ්ගිකොපි මග්ගො පච්චයට්ඨෙන එතෙසං හෙතූති මග්ගහෙතුකා, මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා. මග්ගෙ වා හෙතූති මග්ගහෙතූ, අලොභාදයො. තෙ එතෙසං හෙතූති මග්ගහෙතුකා. සම්මාදිට්ඨි සයං මග්ගො චෙව හෙතු ච, ඉති මග්ගභූතො හෙතු එතෙසන්ති මග්ගහෙතුකා, ලොකුත්තරාව ¶ . අභිභවිත්වා පවත්තනට්ඨෙන මග්ගො අධිපති ආරම්මණභූතො, සහජාතො වා එතෙසන්ති මග්ගාධිපතිනො, තදුභයං.

තත්ථ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානකුසලකිරියා ච අභිඤ්ඤාභූතා, මනොද්වාරාවජ්ජනඤ්ච සියා මග්ගාරම්මණා, සියා නවත්තබ්බා, අරියානං හි චෙතොපරියඅනාගතංසඤාණානි පරෙසඤ්ඤෙව මග්ගචිත්තස්ස ජානනකාලෙ මග්ගාරම්මණානි, පුබ්බෙනිවාසඤාණමනොද්වාරාවජ්ජනානි පන අත්තනො, පරෙසඤ්චාපි තදඤ්ඤාරම්මණකාලෙ පන නවත්තබ්බානි, චෙතොපරියඤාණස්ස පන නියමෙන පරචිත්තවිසයත්තා තෙන අත්තනා අධිගතමග්ගං අරියා ආලම්බිතුං න සක්කොන්ති, අනාගතංසඤාණෙන පන අත්තනො අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස උපරිමග්ගස්ස අවිසයත්තා න සක්කොන්ති. අරියා හි යථාසකං, හෙට්ඨිමඤ්ච මග්ගඵලං ජානිතුං සක්කොන්ති, න උපරිමං. තානි පන අභිඤ්ඤාජවනානි මග්ගෙන අසහජාතත්තා න මග්ගහෙතුකානි. මග්ගං ගරුංකත්වා අප්පවත්තනතො ¶ න මග්ගාධිපතීනි. න හි තානි කිඤ්චි ආරම්මණං අධිපතිං කරොන්ති, අන්තමසො ලොකුත්තරමපි. කස්මා? අත්තනො මහග්ගතතාය රාජානං දිස්වා තස්ස මාතාපිතරො විය, මනොද්වාරාවජ්ජනං පන අත්තනො අහෙතුකතාය රාජානං දිස්වා ඛුජ්ජචෙටකාදයො විය. චත්තාරි මග්ගට්ඨචිත්තානි සබ්බදා මග්ගහෙතුකා එව, තානෙව ච වීමංසාවීරියානං අධිපතිභාවෙන පවත්තියං සියා මග්ගාධිපතිනො, ඉතරෙසං ඡන්දචිත්තානං අධිපතිභාවෙන පවත්තියං සියා නවත්තබ්බා, අට්ඨ ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරජවනානි සියා මග්ගාරම්මණා, සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා නවත්තබ්බා. තානි හි අත්තනා, පරෙහි ච පටිවිද්ධමග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණා, අත්තනො මග්ගං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාධිපතිනො ච තථාඅප්පවත්තියං නවත්තබ්බා ච හොන්ති. අරියා හි පරෙසං මග්ගඵලානි පච්චවෙක්ඛන්තා ¶ ගරුං කරොන්තාපි අත්තනො මග්ගඵලානි විය ගරුං න කරොන්ති, අපි සම්මාසම්බුද්ධානං. තෙසු සොතාපන්නො සොතාපන්නානමෙව මග්ගඵලානි ජානිතුං සක්කොති, නාඤ්ඤෙසං, සකදාගාමී පන සකදාගාමීනම්පි, න අනාගාමිඅරහන්තානං, අනාගාමී පන අනාගාමීනම්පි, න අරහන්තානං, අරහා පන සබ්බෙසම්පි මග්ගඵලානි ජානාති, සොභනලොකියචිත්තරූපනිබ්බානානි නවත්තබ්බානෙව. චෙතසිකෙසු පන විරතියො ලොකුත්තරකුසලෙ මග්ගසදිසාව, අඤ්ඤත්ථ නවත්තබ්බා, කරුණා, මුදිතා, අකුසලා ච නවත්තබ්බා, සෙසා තිධාපි හොන්ති නවත්තබ්බා ච. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති. මග්ගාරම්මණත්තිකං.

උප්පන්නාති එත්ථ වත්තමානභූතාපගතඔකාසකතභූමිලද්ධවසෙන උප්පන්නා අනෙකප්පභෙදා හොන්ති. තත්ථ සබ්බම්පි උප්පාදජරාභඞ්ගසමඞ්ගීසඞ්ඛාතං සඞ්ඛතං වත්තමානුප්පන්නං නාම, ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලඤ්ච උප්පාදාදිත්තයං අනුප්පත්වා නිරුද්ධං භූතාපගතසඞ්ඛාතං, සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම, ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙකතානි කම්මානී’’ති එවමාදිනා නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා, තථාකතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි එකංසෙන උප්පජ්ජනකතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාම, තාසු තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම. එත්ථ ච විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා භූමි නාම, තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තාරහකිලෙසජාතා භූමිලද්ධං නාම, තෙහි කිලෙසෙහි සා භූමි ලද්ධා හොතීති එවමෙතෙසු උප්පන්නෙසු ඉධ වත්තමානුප්පන්නා අධිප්පෙතා.

තත්රායං වචනත්ථො – පුබ්බන්තතො උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා පන්නා ගතා පවත්තාති උප්පන්නා, පච්චුප්පන්නාති ¶ අත්ථො ¶ . න උප්පන්නාති අනුප්පන්නා. පරිනිට්ඨිතකාරණෙකදෙසත්තා අවස්සං උප්පජ්ජිස්සන්තීති උප්පාදිනො, උභයෙනාපි අනාගතාව දස්සිතා. අයං හි තිකො ද්වින්නං අද්ධානං වසෙන පූරෙත්වා දස්සිතො. ලද්ධොකාසස්ස හි කම්මස්ස විපාකො උප්පාදී නාම. යදි පන ආයූහිතකුසලාකුසලං කම්මං සබ්බං විපාකං දදෙය්ය, අස්ස ඔකාසො න භවෙය්ය. තං පන දුවිධං හොති ධුවවිපාකං, අද්ධුවවිපාකඤ්ච. තත්ථ පඤ්චානන්තරිකඅට්ඨසමාපත්තිචතුත්ථමග්ගාදි ධුවවිපාකං නාම. තං පන කම්මං ඛණප්පත්තම්පි අත්ථි අප්පත්තම්පි. තත්ථ ඛණප්පත්තං උප්පන්නං නාම, අප්පත්තං අනුප්පන්නං නාම. තස්ස දුවිධස්ස ච විපාකො දුවිධො හොති ඛණප්පත්තො ච අප්පත්තො ච. තත්ථ ඛණප්පත්තො උප්පන්නො නාම, අප්පත්තො චිත්තානන්තරෙ වා උප්පජ්ජතු, කප්පසතසහස්සාතික්කමෙ වා ධුවපච්චයට්ඨෙන උප්පාදී නාම හොති. මෙත්තෙය්යස්ස බොධිසත්තස්ස මග්ගො අනුප්පන්නො නාම හොති, ඵලං උප්පාදී නාම. තත්ථ චතූසු භූමීසු විපාකො, කම්මජරූපඤ්ච වත්තමානුප්පන්නා නාම, උප්පජ්ජනාරහා උප්පාදිනො නාම, න පන වත්තබ්බා ‘‘අනුප්පන්නා’’ති. කුසලාකුසලකිරියා, කම්මජරූපඤ්ච සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, න පන වත්තබ්බා ‘‘උප්පාදිනො’’ති. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා අකුසලචිත්තසදිසාව, සෙසා දුවිධාපි හොන්ති, අතීතා, පනෙත්ථ නිබ්බානඤ්ච නවත්තබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති. උප්පන්නත්තිකං.

අත්තනො සභාවං, උප්පාදාදික්ඛණං වා පත්වා තං අතික්කමිත්වා ඉතා ගතා පත්තාති අතීතා. තදුභයම්පි න ආගතාති අනාගතා. තං තං කාරණං පටිච්ච උප්පන්නාති පච්චුප්පන්නා, සබ්බෙ සඞ්ඛතා නාමරූපධම්මා. න සඞ්ඛතධම්මෙසු තෙකාලිකභාවං අප්පත්තො නාම අත්ථි, සබ්බෙපි තෙ තිධා හොන්ති. නිබ්බානං පනෙත්ථ නවත්තබ්බන්ති. අතීතත්තිකං.

අතීතං ආරම්මණං එතෙසන්ති අතීතාරම්මණා. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ කුසලවිපාකකිරියාවසෙන ඡබ්බිධානි විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනානි හෙට්ඨා අතීතසමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තිතො අතීතාරම්මණානි, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතුයො පච්චුප්පන්නාරම්මණාව, සෙසා එකාදස කාමාවචරවිපාකා, අහෙතුකහසනචිත්තඤ්ච තිධාපි හොන්ති, සෙසකාමාවචරකිරියකුසලාකුසලා ච අභිඤ්ඤාභූතරූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානකුසලකිරියා ච තිධාපි හොන්ති නවත්තබ්බා ච. තෙසු කාමාවචරානං අතීතාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු පවත්තිවිභාගො හෙට්ඨා වුත්තොව. නවත්තබ්බතා පන තෙසු ඤාණවිප්පයුත්තජවනකුසලානං ¶ පඤ්ඤත්තාරම්මණවසෙනෙව, න නිබ්බානාරම්මණවසෙන, තෙසුපි තිහෙතුකජවනාවජ්ජනානං මග්ගඵලරූපාරූපජ්ඣානානං, පුරෙචාරිකභාවෙනාපි නිබ්බානචතුක්කජ්ඣානවිසයානඤ්ච පච්චවෙක්ඛණභාවෙනාපි නවත්තබ්බතා වෙදිතබ්බා, අභිඤ්ඤානං පන ඉද්ධිවිධඤාණස්ස තාව කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙත්වා කායසන්නිස්සිතං කත්වා දිස්සමානෙන කායෙන ගච්ඡන්තස්ස අතීතං පාදකජ්ඣානචිත්තං ආරබ්භ පවත්තනතො අතීතාරම්මණං, ‘‘අනාගතෙසු රූපානි එවං හොන්තූ’’ති අධිට්ඨහන්තස්ස අනාගතාරම්මණං, කායං පන චිත්තසන්නිස්සිතං කත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන ගමනකාලෙ, අජ්ඣත්තං කුමාරවණ්ණාදීනං, බහිද්ධාපාසාදකූටාගාරාදීනඤ්ච පච්චුප්පන්නානං නිම්මානකාලෙ ච පච්චුප්පන්නාරම්මණඤ්ච තාව හොතීති එවං ඉද්ධිවිධස්ස ඡබ්බිධම්පි අජ්ඣත්තිකං, බාහිරඤ්ච තෙකාලිකං ආරම්මණං හොතීති වෙදිතබ්බං.

දිබ්බසොතස්ස කුච්ඡිගතං අජ්ඣත්තිකං, බාහිරඤ්ච පච්චුප්පන්නං සද්දායතනමෙවාරම්මණං. චෙතොපරියඤාණස්ස අතීතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ, අනාගතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ ච පරෙසඤ්ඤෙව චිත්තං අතීතඤ්ච අනාගතඤ්චාරම්මණං හොති. සත්තදිවසාතික්කමෙ පනෙතං පරචිත්තං ජානිතුං න සක්කොති. අතීතංසඅනාගතංසඤාණානං ¶ හි එස විසයො, න එතස්ස. පච්චුප්පන්නචිත්තජානනකාලෙ පනස්ස පච්චුප්පන්නමාරම්මණං හොති.

පච්චුප්පන්නඤ්ච නාමෙතං තිවිධං ඛණපච්චුප්පන්නං සන්තතිපච්චුප්පන්නං අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්චාති. තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගප්පත්තං ඛණපච්චුප්පන්නං නාම. සන්තතිපච්චුප්පන්නං පන දුවිධං රූපාරූපවසෙන. තත්ථ ආතපට්ඨානා ආගන්ත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස යාව අන්ධකාරභාවො න විගච්ඡති, අන්තොගබ්භෙ වා වසිත්වා දිවා ආතපට්ඨානං ඔලොකෙන්තස්ස යාව අක්ඛීනං ඵන්දනභාවො න වූපසම්මති, අයං රූපසන්තති නාම. ද්වෙ තයො ජවනවාරා අරූපසන්තති නාම, තදුභයං සන්තතිපච්චුප්පන්නන්ති වෙදිතබ්බං. එකභවපරිච්ඡින්නං අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. ඉමස්මිං පන චෙතොපරියඤාණවිසයෙ කතිපයජවනවාරා අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. තත්ථ ඛණපච්චුප්පන්නං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස ආරම්මණං න හොති ආවජ්ජනෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣනතො. න හි ආවජ්ජනජවනානං එත්ථ භින්නාරම්මණතා යුත්තා. රූපසන්තතිපච්චුප්පන්නං පන කතිපයජවනවාරපරිච්ඡින්නං අද්ධාපච්චුප්පන්නං අස්ස ආරම්මණං හොති. ඉද්ධිමා හි පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො ආවජ්ජෙති, තං ආවජ්ජිතක්ඛණෙ පච්චුප්පන්නචිත්තමාරම්මණං කත්වා තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති. තතො තදෙව නිරුද්ධං චිත්තමාලම්බිත්වා චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි උප්පජ්ජන්ති, තෙසං පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, සෙසානි කාමාවචරජවනානි ¶ . තෙසඤ්ච එකාරම්මණත්තෙපි ඉද්ධිචිත්තමෙව පරස්ස චිත්තං ජානාති, න ඉතරානි. යථා චක්ඛුද්වාරවීථියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව රූපං පස්සති, න ඉතරානි, තෙසු ච ආවජ්ජනමෙව නිප්පරියායතො පච්චුප්පන්නාරම්මණං, ඉතරානි පන අද්ධාසන්තතිවසෙන පරියායතොති ගහෙතබ්බං, එවමෙතස්ස අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං චිත්තමෙවාරම්මණං හොති, තඤ්ච ඛො පරස්සෙව, න අත්තනො.

පුබ්බෙනිවාසඤාණං පන නාමගොත්තකසිණපඤ්ඤත්තාදිඅනුස්සරණෙ, නිබ්බානානුස්සරණෙ ච නවත්තබ්බාරම්මණං, සඞ්ඛතධම්මානුස්සරණෙ ¶ අතීතාරම්මණමෙව. තස්ස හි අතීතෙසු සාසවානාසවෙසු, අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ච ධම්මෙසු අනාරම්මණං නාම නත්ථි, බුද්ධානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමගතිකං හොති. යථාකම්මූපගඤාණස්ස අජ්ඣත්තිකං, බාහිරඤ්ච අතීතං කුසලාකුසලචෙතනාමත්තමෙව. ‘‘චෙතොපරියඤාණස්ස චිත්තමෙවාරම්මණං හොති, න තංසම්පයුත්තධම්මා’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං, පට්ඨානෙ පන ‘‘කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.404) වුත්තත්තා චෙතොපරියඤාණයථාකම්මූපගඤාණානං චිත්තසම්පයුත්තාපි චෙතනාසම්පයුත්තාපි චත්තාරො ඛන්ධා ආරම්මණං හොන්ති එවාති දට්ඨබ්බං.

දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස පන අජ්ඣත්තිකං, බාහිරඤ්ච පච්චුප්පන්නං වණ්ණායතනමෙවාරම්මණං. අනාගතංසඤාණස්ස ඡබ්බිධම්පි අනාගතමෙව අජ්ඣත්තඤ්ච බාහිරඤ්චාරම්මණං, ඉදම්පි පුබ්බෙනිවාසඤාණං විය අනාගතෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසදිසන්ති. එවං අභිඤ්ඤානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු, නවත්තබ්බෙසු ච අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු යථායොගං පවත්ති වෙදිතබ්බා. සෙසානි පන්නරස රූපාවචරචිත්තානි, ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනකුසලවිපාකකිරියානි, අට්ඨ ලොකුත්තරචිත්තානි, රූපනිබ්බානානි ච නවත්තබ්බානි. චෙතසිකෙසු පන අප්පමඤ්ඤා නවත්තබ්බාව. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අතීතාරම්මණත්තිකං.

‘‘එවං පවත්තමානා මයං අත්තාති ගහණං ගමිස්සාමා’’ති ඉමිනා විය අධිප්පායෙන අත්තානං අධිකාරං කත්වා පවත්තාති අජ්ඣත්තා. අජ්ඣත්ත-සද්දො පනායං ගොචරජ්ඣත්තෙ නියකජ්ඣත්තෙ අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ විසයජ්ඣත්තෙති චතූසු අත්ථෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ඣත්තරතො ¶ සමාහිතො’’තිආදීසු (ධ. ප. 362) හි අයං ගොචරජ්ඣත්තෙ දිස්සති. ‘‘අජ්ඣත්තං වා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 2.373) නියකජ්ඣත්තෙ. ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.304) අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ. ‘‘අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.187) විසයජ්ඣත්තෙ, ඉස්සරියට්ඨානෙති අත්ථො. ඵලසමාපත්ති හි බුද්ධානං ඉස්සරියට්ඨානං නාම. ඉධ පනායං නියකජ්ඣත්තෙ වත්තති, තස්මා අත්තනො සන්තානෙ පවත්තා පාටිපුග්ගලිකා රූපාරූපධම්මා ඉධ අජ්ඣත්තාති වෙදිතබ්බා. තතො බහිභූතා ඉන්ද්රියබද්ධා වා අනින්ද්රියබද්ධා වා රූපාරූපපඤ්ඤත්තියො බහිද්ධා නාම, තතියපදං තදුභයවසෙන වුත්තං.

තත්ථ සබ්බානි චිත්තචෙතසිකානි ඉන්ද්රියබද්ධරූපං තිධා හොන්ති, අනින්ද්රියබද්ධරූපං, නිබ්බානපඤ්ඤත්තියො ච බහිද්ධාව. ඉමස්මිං හි තිකෙ කුසලත්තිකෙ අලබ්භමානා පඤ්ඤත්තියොපි ලබ්භන්ති ඨපෙත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාරම්මණං, තදෙව ඉධ නවත්තබ්බං. තෙනෙව හි භගවතා අනන්තරත්තිකෙ ‘‘කසිණාදිපඤ්ඤත්තාරම්මණානි කාමරූපාවචරාදිචිත්තානි බහිද්ධාරම්මණානි, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනඤ්ච නවත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකං. අජ්ඣත්තත්තිකං.

යථාවුත්තෙ අජ්ඣත්තාදිකෙ ආරම්මණං කත්වා පවත්තානං වසෙන අයං තිකො වුත්තො. තත්ථ ඡබ්බිධානි විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචිත්තානි අජ්ඣත්තාරම්මණානෙව, ආකාසානඤ්චායතනත්තයං, රූපාවචරලොකුත්තරචිත්තානි ච බහිද්ධාරම්මණානෙව, වොට්ඨබ්බනවජ්ජිතා අහෙතුකමහාවිපාකා තිධාපි හොන්ති, අවසෙසා පන ආකිඤ්චඤ්ඤායතනවජ්ජිතානි ආවජ්ජනජවනානි, අභිඤ්ඤා ච සියා තිධාපි හොන්ති, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාරම්මණස්ස ආවජ්ජනපරිකම්මපච්චවෙක්ඛණාදිභාවප්පවත්තියං සියා නවත්තබ්බාති. තෙසං ¶ අජ්ඣත්තාදිආරම්මණතා අනන්තරත්තිකෙ, හෙට්ඨා ච වුත්තනයානුසාරෙන ඤාතබ්බා, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනත්තයං, පන රූපනිබ්බානානි ච නවත්තබ්බාව. චෙතසිකෙසු පන අප්පමඤ්ඤාවිරතී බහිද්ධාරම්මණාව, සෙසා තිධාපි හොන්ති නවත්තබ්බා ච. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකං.

දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතෙන සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනා, පටිහනනභාවසඞ්ඛාතෙන සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝා, සනිදස්සනා ච තෙ සප්පටිඝා චාති සනිදස්සනසප්පටිඝා, රූපායතනමෙව. නීලාදිභෙදමුපාදාය පන බහුවචනනිද්දෙසො. නත්ථි එතෙසං දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතං නිදස්සනන්ති අනිදස්සනා, අනිදස්සනා ච තෙ වුත්තනයෙන සප්පටිඝා චාති අනිදස්සනසප්පටිඝා, ¶ සෙසානි ඔළාරිකරූපානි. තතියපදං උභයපටික්ඛෙපෙන වුත්තං, සුඛුමරූපචිත්තචෙතසිකනිබ්බානානි අනිදස්සනඅප්පටිඝා නාම, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසත්තිකන්ති වෙදිතබ්බං. සනිදස්සනත්තිකං.

දුකමාතිකාය පන හෙට්ඨා අනාගතපදත්ථවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. හෙතුගොච්ඡකෙ තාව හෙතූ ධම්මාති එත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධා හෙතූ. තත්ථ අලොභාදයො ඡ ධම්මා හෙතුහෙතූ නාම, උපාදාරූපාදීනං මහාභූතාදයො පච්චයහෙතූ නාම, විපාකුප්පත්තියං කුසලාකුසලං, ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණඤ්ච උත්තමහෙතූ නාම, සඞ්ඛාරාදීනං අවිජ්ජාදයො සාධාරණහෙතූ නාම. ඉධ පන හෙතුහෙතු අධිප්පෙතො. හෙතූ ධම්මාති මූලට්ඨෙන හෙතුසඞ්ඛාතා ධම්මා, ‘‘හෙතුධම්මා’’තිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො. න හෙතූති තෙසඤ්ඤෙව පටික්ඛෙපවචනං.

තත්ථ ¶ අලොභො අදොසො අමොහොති කුසලාබ්යාකතා තයො, ලොභො දොසො මොහොති අකුසලා තයො චාති ඉමෙ ඡ ධම්මා හෙතූ නාම. ඉමෙ ඨපෙත්වා අවසෙසා චෙතසිකා, සබ්බානි ච චිත්තානි, රූපනිබ්බානානි චාති ඉමෙ ධම්මා න හෙතූ නාම, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසදුකන්ති වෙදිතබ්බං. හෙතුදුකං පඨමං.

සම්පයොගතො පවත්තෙන සහ හෙතුනාති සහෙතුකා. තථෙව පවත්තො නත්ථි එතෙසං හෙතූති අහෙතුකා.

තත්ථ අහෙතුකචිත්තවජ්ජිතානි එකසත්තති චිත්තානි සහෙතුකා නාම. තෙසු ද්වෙ මොහමූලානි මොහෙනෙව සහෙතුකානි, අට්ඨ ලොභමූලානි ලොභමොහෙහි ද්වීහි, ද්වෙ දොසමූලානි දොසමොහෙහි, ද්වාදස ඤාණවිප්පයුත්තකුසලාබ්යාකතානි අලොභාදොසෙහි, සෙසානි සත්තචත්තාලීස අලොභාදීහි තීහිපි සහෙතුකානීති, මොහමූලෙසු පන මොහො, ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණං, මනොධාතු, සන්තීරණත්තයං, වොට්ඨබ්බනං, හසිතුප්පාදකානි අට්ඨාරස චිත්තානි, රූපනිබ්බානානි චාති ඉමෙ ධම්මා අහෙතුකා නාම. චෙතසිකෙසු පන ලොභදොසා, විචිකිච්ඡා ච මොහෙනෙව සහෙතුකා, දිට්ඨිමානො ¶ ලොභමොහෙහි ද්වීහි, ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි දොසමොහෙහි, මොහො පන සියා ලොභෙන, සියා දොසෙනාති ද්වීහි සහෙතුකොපි මොහමූලෙසු අහෙතුකොපි, ථිනමිද්ධානි සියා ලොභමොහෙහි, සියා දොසමොහෙහීති තීහිපි සහෙතුකානි, අහිරිකානොත්තප්පඋද්ධච්චානි තථා ච කෙවලමොහෙන ච, අමොහො පන අලොභාදොසෙහෙව ද්වීහි, අලොභො සියා අදොසාමොහෙහි, සියා අදොසෙනාති ¶ ද්වීහි, අදොසො සියා අලොභාමොහෙහි, සියා අලොභෙනාති ද්වීහි, සෙසා පන ද්වාවීසති කුසලාබ්යාකතා සියා තීහි, සියා ද්වීහිපි හෙතූහි සහෙතුකා, ඡන්දො පන යථායොගං තීහි, පීතිදොසවජ්ජිතෙහි පඤ්චහි සියා සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි, සෙසා එකාදස තිජාතිකා ඡහි හෙතූහි සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි, වෙදනා චෙත්ථ දොමනස්සභූතා ද්විහෙතුකාව, සොමනස්සඋපෙක්ඛා යථායොගං දොසවජ්ජිතෙහි පඤ්චහි සහෙතුකාපි අහෙතුකාපි, සුඛදුක්ඛභූතා අහෙතුකාව, ඉදඤ්ච නිප්පදෙසදුකන්ති. දුතියං.

එකුප්පාදාදිතාය හෙතුනා සම්පයුත්තාති හෙතුසම්පයුත්තා. හෙතුනා විප්පයුත්තාති හෙතුවිප්පයුත්තා. අයං හෙතුසම්පයුත්තදුකො අනන්තරෙ වුත්තසහෙතුකදුකෙන අත්ථතො නින්නානාකරණො. සහෙතුකදුකො එව හි භගවතා දෙසනාවිලාසෙන, තථා බුජ්ඣනකපුග්ගලානං වා අජ්ඣාසයවසෙන හෙතුසම්පයුත්තදුකභාවෙනාපි වුත්තො. එවං උපරිපි සමානත්ථදුකානං වචනෙ කාරණං වෙදිතබ්බං. තතියං.

චතුත්ථාදයො පන යස්මා පඨමදුකදුතියතතියදුකෙසු පඨමපදෙන යොජෙත්වා ද්වෙ දුකා, පඨමදුකෙ ච පච්ඡිමපදං දුතියදුකෙන යොජෙත්වා එකං දුකන්ති තයො දුකා දෙසිතා, තස්මා තෙසං පදත්ථො වුත්තනයොව.

තත්ථ ච යථෙව ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා සහෙතුකා ච, සහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’’ති අයං දුකො සම්භවති, තථා ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා ච, අහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’’ති අයම්පි සම්භවති. ඉමිනා නයෙන හෙතුසම්පයුත්තදුකෙන යොජනායපි එකො ¶ ලබ්භති. යථා ච ‘‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකාපි, අහෙතුකාපී’’ති අයං ලබ්භති, තථා ‘‘හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකාපි, අහෙතුකාපී’’ති අයම්පි. යථා චෙත්ථ සහෙතුකදුකෙ ද්වෙ දුකා, එවං හෙතුසම්පයුත්තදුකෙපි ‘‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තාපි, හෙතුවිප්පයුත්තාපී’’ති ච ‘‘හෙතූ ඛො පන ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තාපි, හෙතුවිප්පයුත්තාපී’’ති ච ද්වෙ දුකා ලබ්භන්තීති අපරෙපි පඤ්ච දුකා හෙතුගොච්ඡකෙ යොජෙතුං සක්කා. තෙ පන භගවතා වුත්තානුසාරෙනෙව සක්කා ඤාතුන්ති ඡසු එව ¶ සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යෙ තාව එකස්මිං චිත්තෙ ද්වෙ තයො හෙතූ එකතො උප්පජ්ජන්ති, තෙ හෙතූ චෙව අඤ්ඤොඤ්ඤාපෙක්ඛාය සහෙතුකා ච නාම. සහෙතුකචිත්තෙසු පන හෙතුං ඨපෙත්වා සෙසා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ නාම. ඉමස්මිං දුකෙ සබ්බෙ අහෙතුකධම්මා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන හෙතුවජ්ජිතා අකුසලා චෙව කුසලාබ්යාකතා ච, ඡන්දො ච සහෙතුකො චෙව න හෙතු එව, සෙසා තිජාතිකා, තථා නවත්තබ්බා ච, මොහො පන හෙතු චෙව සහෙතුකො ච නවත්තබ්බො ච. චතුත්ථං.

අනන්තරදුකොපි ඉමිනා දුකෙන සබ්බථාපි සදිසොවාති. පඤ්චමං.

සහෙතුකචිත්තෙසු හෙතුවජ්ජිතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නහෙතූ සහෙතූ නාම, අහෙතුකචිත්තරූපනිබ්බානානි නහෙතූ අහෙතුකා නාම. ඉමස්මිං පන දුකෙ ඡ හෙතූ න වත්තබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති. ඡට්ඨං.

සත්තසු ¶ චූළන්තරදුකෙසු අත්තනො නිප්ඵාදකෙන සහ පච්චයෙනාති සප්පච්චයා, චිත්තචෙතසිකරූපානි. නත්ථි එතෙසං උප්පාදෙ වා ඨිතියං වා පච්චයො අහුත්වා භවනස්සෙවාභාවාති අප්පච්චයා, නිබ්බානමෙව. දෙසනාය පනෙත්ථ පරමතාය සොතපතිතවසෙන බහුවචනනිද්දෙසො කතො. එවං සනිදස්සනාදීසුපි. ඉදඤ්ච ඉතො පරානි ඡ ච නිප්පදෙසදුකානීති වෙදිතබ්බානි. තතො පරඤ්ච යත්ථ ‘‘ඉමෙ න වත්තබ්බා’’ති න වක්ඛාම, තං නිප්පදෙසන්ති ගහෙතබ්බං. සප්පච්චයදුකං.

පච්චයෙහි සමාගන්ත්වා කතාති සඞ්ඛතා. න සඞ්ඛතාති අසඞ්ඛතා. ඉදඤ්ච සබ්බථා සප්පච්චයදුකසදිසමෙව. සප්පච්චයසඞ්ඛතඋභයදුකං සබ්බථා සදිසමෙව. සඞ්ඛතදුකං.

රූපායතනං සනිදස්සනං නාම. සෙසරූපචිත්තචෙතසිකනිබ්බානානි අනිදස්සනා නාම. සනිදස්සනදුකං.

පසාදවිසයරූපානි ¶ ද්වාදස සප්පටිඝා නාම. සෙසරූපචිත්තචෙතසිකනිබ්බානානි අප්පටිඝා නාම. සප්පටිඝදුකං.

අවිනිබ්භොගවසෙන රූපං එතෙසං අත්ථීති රූපිනො, රුප්පනලක්ඛණං වා රූපං, තං එතෙසං අත්ථීති රූපිනො, භූතොපාදායරූපමෙව. න රූපිනො අරූපිනො, චිත්තචෙතසිකනිබ්බානානි. රූපිදුකං.

ලොකො වුච්චති ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන වට්ටං, තස්මිං පරියාපන්නභාවෙන ලොකෙ නියුත්තාති ලොකියා, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. තතො ලොකතො තත්ථ අපරියාපන්නභාවෙන උත්තිණ්ණාති ලොකුත්තරා, අරියමග්ගඵලනිබ්බානානි. චෙතසිකෙසු පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං අසෙඛත්තිකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. ලොකියදුකං.

කෙනචි ¶ විඤ්ඤෙය්යාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු කෙනචි එකෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණාදිනා වා විජානිතබ්බා. කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යාති තෙනෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණාදිනා වා න කෙනචි විජානිතබ්බානි. එවං හි සති ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තතො දුකො හොති. පදභාජනීයස්මිම්පි ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා’’ති (ධ. ස. 1101) එත්තකං එකදුකන්ති අග්ගහෙත්වා ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා, යෙ වා පන තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා’’ති (ධ. ස. 1101) අයමෙකො දුකොති වෙදිතබ්බො. තස්ස පන රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං, සද්දො න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යොති අයමත්ථො. එවං සෙසෙසුපි දුකපරිච්ඡෙදො ඤාතබ්බො. තත්ථ රූපායතනං චක්ඛුනා වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා විඤ්ඤෙය්යං නාම. සෙසරූපාරූපධම්මා තෙනෙව චක්ඛුනා වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යා. එවං සොතඝානජිව්හාකායතබ්බිඤ්ඤාණමූලිකාසුපි චතූසු යොජනාසු විභාගො යථානුරූපං ඤාතබ්බො. රූපාදයො පන පඤ්චවිසයා මනොධාතුත්තයෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා. සෙසරූපාරූපධම්මා තෙනෙව මනොධාතුත්තයෙන කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යා. කිඤ්චාපි සාමඤ්ඤතො මනොවිඤ්ඤාණෙන අවිඤ්ඤෙය්යස්ස අභාවතො පාළියං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යවසෙන දුකො න වුත්තො, තථාපි විසෙසතො වත්තබ්බොව. තථා හි ඡබ්බිධාපි කාමාවචරධම්මා කාමාවචරවිපාකාදිනා මනොවිඤ්ඤාණෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, රූපාරූපාවචරලොකුත්තරපඤ්ඤත්තියො තෙනෙව කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යා. තථා කාමරූපාරූපාවචරපඤ්ඤත්තියො අකුසලාදිනා ¶ කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, ලොකුත්තරා තෙනෙව කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යා. තථා නිබ්බානං ලොකුත්තරෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යං ¶ , සෙසලොකියලොකුත්තරා තෙනෙව කෙනචි නවිඤ්ඤෙය්යාති ඉමිනා නයෙන රූපාරූපාවචරාදිභෙදෙන මනොවිඤ්ඤාණෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යාවිඤ්ඤෙය්යධම්මා යථායොගං යොජෙතබ්බා. එවං සබ්බෙ ධම්මා කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා නාම. ඉමස්මිඤ්ච දුකෙ පඤ්ඤත්තියොපි ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බාති. කෙනචිවිඤ්ඤෙය්යදුකං.

ආසවගොච්ඡකෙ ආසමන්තතො සවන්තීති ආසවා, චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි සවන්ති, පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ධම්මතො යාවගොත්රභුං, ඔකාසතො යාවභවග්ගා සවන්තීති වා ආසවා, එතෙ ධම්මෙ, එතඤ්ච ඔකාසං අන්තොකරිත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අන්තොකරණත්ථො හි අයං ආ-කාරො. චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදිරාදිආසවා වියාතිපි ආසවා. යදි ච චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවා, එතෙ එව භවිතුං අරහන්ති. අනාදිත්තා ආයතං වා සංසාරදුක්ඛං සවන්ති පසවන්තීතිපි ආසවා. තතො අඤ්ඤෙ නො ආසවා නාම.

තත්ථ කාමාසවො භවාසවො දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවොති ඉමෙ චත්තාරො ආසවා නාම. තත්ථ අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තෙසු උප්පන්නො සබ්බොපි ලොභො කාමාසවො නාම. අට්ඨසාලිනියං පන ‘‘පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමාසවො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1102) ච, ‘‘දිට්ඨිසහජාතො රාගො කාමාසවො න හොති, දිට්ඨිරාගො නාම හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1105) ච, ‘‘යො බ්රහ්මානං විමානකප්පරුක්ඛාභරණෙසු ඡන්දරාගො උප්පජ්ජති, සො කාමාසවො න හොති පඤ්චකාමගුණිකස්ස රාගස්ස ඉධෙව පහීනත්තා’’ති ච වුත්තං. පාළියං පන ‘‘කාමාසවො අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු ¶ චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති (ධ. ස. 1465) ච, ‘‘කාමාසවං පටිච්ච දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති (පට්ඨා. 3.3.1) ච වුත්තත්තා භවාසවං ඨපෙත්වා අවසෙසො සබ්බොපි ලොභො කාමාසවොති පඤ්ඤායති දිට්ඨිසම්පයුත්තරාගස්ස, බ්රහ්මානං වත්ථාභරණාදීසු රාගස්ස ච භවාසවත්තාභාවා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තරාගො එව හි රූපාරූපභවපත්ථනාවසෙන පවත්තියං භවාසවො හොති ‘‘රූපධාතුයා අරූපධාතුයා එත්ථ භවරාගානුසයො අනුසෙතී’’තිආදිවචනතො (යම. 2.අනුසයයමක.2), න ච කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තො ලොභො අත්ථි. යදි සියා, ‘‘ලොභො සියා ආසවො, සියා නො ආසවො’’ති පාළියං වත්තබ්බො භවෙය්ය, ‘‘දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභෙන සම්පයුත්තො ¶ අවිජ්ජාසවො සියා ආසවසම්පයුත්තො, සියා ආසවවිප්පයුත්තො’’ති ච වත්තබ්බො සියා. පදභාජනීයෙ ච කාමාසවනිද්දෙසෙ ආගතස්ස ‘‘කාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. 1103) ඉමස්ස පදස්ස අට්ඨසාලිනියං ‘‘පඤ්චකාමගුණෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. අ. 1103) අත්ථො වුත්තො, තස්ස පන පදස්ස වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමොතිපි අත්ථයොජනා සක්කා කාතුං තෙභුමකස්ස ධම්මස්ස වත්ථුකාමත්තා, තත්ථ සබ්බත්ථ රාගස්ස ච කිලෙසකාමත්තා. වුත්තං හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා මහානිද්දෙසෙ –

‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපිකා රූපා…පෙ… සබ්බෙපි කාමාවචරා ධම්මා, සබ්බෙපි රූපාවචරා ධම්මා, සබ්බෙපි අරූපාවචරා ධම්මා…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති වත්ථුකාමා.

‘‘කතමෙ කිලෙසකාමා? ඡන්දො කාමො රාගො කාමො…පෙ… යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො ¶ කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං කාමොඝො කාමයොගො කාමුපාදානං කාමච්ඡන්දනීවරණං…පෙ… ඉමෙ වුච්චන්ති කිලෙසකාමා’’ති (මහානි. 1).

අපිචෙත්ථ ‘‘කාමොඝො කාමයොගො’’තිආදිනා කිලෙසකාමස්ස කාමොඝාදිභාවං වදතා ධම්මසෙනාපතිනා වත්ථුකාමත්තවිසයස්ස රාගස්ස ආසවාදිභාවො අනුඤ්ඤාතො, න පඤ්චකආමගුණිකස්සෙව රාගස්ස. න ච ඔඝාසවෙසු කොචි විසෙසො අත්ථි. අට්ඨසාලිනියම්පි හි උපාදානගොච්ඡකස්ස පදභාජනීයෙ ‘‘කාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. 1220) ඉමස්ස ‘‘වත්ථුකාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. අ. 1220) අයමෙවත්ථො වුත්තො. තතො අඤ්ඤෙසු හෙතුගන්ථකිලෙසගොච්ඡකෙසු ලොභස්සෙව අනවසෙසපරියාදානං වුත්තං, න ඉතරගොච්ඡකෙසු. තෙසු ච ලොභස්ස පාළිඅනුසාරතො ඔලොකියමානෙ කිලෙසකාමමත්තකො. අනවසෙසලොභපරියාදානං පඤ්ඤායති. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

චතූසු පන දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තචිත්තෙසු උප්පන්නො රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගභාවෙන, කාමජ්ඣොසානනිකන්තිභාවෙන ¶ ච පවත්තො ලොභො භවාසවො නාම. අට්ඨසාලිනියං පන ‘‘සස්සතදිට්ඨිසහජාතො රාගො භවාසවො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1102) වුත්තං. පාළියං පන ‘‘භවාසවො චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතෙසූ’’ති (ධ. ස. 1465) නියමිතත්තා න සක්කා ගහෙතුං, අධිප්පායො පන ගවෙසිතබ්බො. ද්වාසට්ඨිපභෙදා සබ්බාපි දිට්ඨි දිට්ඨාසවො නාම. අට්ඨවත්ථුකො සබ්බොපි මොහො අවිජ්ජාසවො නාම. තෙසු දිට්ඨාසවො පඨමෙන මග්ගෙන පහීයති, කාමාසවො ¶ චතූහිපීති වත්තුං යුත්තං, ‘‘තතියෙනා’’ති පන වුත්තං. භවාසවො, අවිජ්ජාසවො ච චතුත්ථෙන පහීයති. ඉමෙසඤ්ච කාමාසවභවාසවානං ලොභසභාවත්තා සභාවතො තයො ධම්මා විභාගතො චත්තාරො ආසවා නාම ජාතා. ඉමෙ ඨපෙත්වා සෙසා ලොකියලොකුත්තරා සබ්බෙ ධම්මා නො ආසවා නාම. ආසවදුකං පඨමං.

අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තෙහි සහ ආසවෙහීති සාසවා, සබ්බෙ ලොකියධම්මා. එවං පවත්තමානා නත්ථි එතෙසං ආසවාති අනාසවා, නව ලොකුත්තරධම්මාව. චෙතසිකා පනෙත්ථ ලොකියදුකෙ වුත්තසදිසාව. සාසවදුකං දුතියං.

තතියාදීනං චතුන්නං දුකානං පදත්ථො වුත්තනයොව. සෙසමෙත්ථ හෙතුගොච්ඡකෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ ‘‘න හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකාපි, අහෙතුකාපී’’ති අයං ඔසානදුකො පඨමදුකෙ දුතියපදං දුතියදුකෙන යොජෙත්වා වුත්තො, එවමිධ ‘‘නො ආසවා ඛො පන ධම්මා සාසවාපි, අනාසවාපී’’ති න වුත්තො. අයඤ්ච තත්ථ තත්ථ වුත්තනයෙන ඉහ සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ, එවං සඤ්ඤොජනගොච්ඡකාදීසුපි යථානුරූපං ඤාතබ්බං.

තත්ථ ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා ආසවසම්පයුත්තා නාම. දොසමොහමූලචිත්තෙසු මොහො, කුසලාබ්යාකතචිත්තරූපනිබ්බානානි ච ආසවවිප්පයුත්තා නාම. චෙතසිකෙසු පන මොහං ඨපෙත්වා සෙසා අකුසලා ආසවසම්පයුත්තාව, මොහො පන තිජාතිකො ච ද්විධාපි හොති, සෙසා ආසවවිප්පයුත්තා එවාති. තතියං.

චත්තාරො ¶ ආසවා ආසවා චෙව සාසවා ච නාම. තදවසෙසා ලොකියධම්මා සාසවා චෙව නො ච ආසවා නාම. ඉධ පන ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන ආසවාති වුත්තෙහි ¶ සෙසා අකුසලා, කරුණාමුදිතා ච සාසවා චෙව නො ච ආසවා එව, සෙසා තථා ච න වත්තබ්බා ච. චතුත්ථං.

යෙ පන ලොභමූලෙසු ලොභමොහා, ලොභදිට්ඨිමොහො චාති ද්වෙ තයො එකතො කත්වා උප්පජ්ජන්ති, තෙ ආසවා චෙව ආසවසම්පයුත්තා ච නාම. ද්වාදස අකුසලචිත්තානි චෙව ආසවවජ්ජිතා තංසම්පයුත්තා ච ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා නාම. ඉධ පන ආසවවිප්පයුත්තා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන ආසවවජ්ජිතා අකුසලා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා එව, මොහො සියා ආසවො චෙව ආසවසම්පයුත්තො ච, සියා න වත්තබ්බො, තිජාතිකා සියා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා, සියා න වත්තබ්බා, කුසලාබ්යාකතා න වත්තබ්බාව. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පඤ්චමං.

ලොකුත්තරවජ්ජිතා ආසවවිප්පයුත්තා සාසවා නාම. ලොකුත්තරා ආසවවිප්පයුත්තා අනාසවා නාම. ඉධ පන ආසවසම්පයුත්තා න වත්තබ්බාව. චෙතසිකෙසු පන කරුණාමුදිතා ආසවවිප්පයුත්තා සාසවා එව, මොහො තථා ච න වත්තබ්බො ච, සෙසකුසලාබ්යාකතා ද්විධාපි හොන්ති, තිජාතිකා ද්විධාපි න වත්තබ්බාව, මොහවජ්ජිතා පන අකුසලා න වත්තබ්බාව. ඡට්ඨං.

සංයොජනගොච්ඡකෙ ¶ යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං පුග්ගලං වට්ටස්මිං සංයොජෙන්ති බන්ධන්තීති සංයොජනා. තතො අඤ්ඤෙ නො සංයොජනා.

තත්ථ කාමරාගසංයොජනං භවරාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඉස්සාමච්ඡරියඅවිජ්ජාසංයොජනන්ති ඉමෙ දස ධම්මා සංයොජනා නාම. තෙසු කාමභවදිට්ඨිඅවිජ්ජාසංයොජනානි ආසවගොච්ඡකෙ වුත්තනයානෙව. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරි, චරති, චරිස්සති, පියස්ස මෙ අනත්ථං අචරි, චරති, චරිස්සති, අප්පියස්ස මෙ අත්ථං අචරි, චරති, චරිස්සතී’’ති (ධ. ස. 1066) එවං වුත්තෙහි නවහි ආකාරෙහි සත්තෙසු, අට්ඨානකොපවසෙන සඞ්ඛාරෙසු ච උප්පජ්ජමානො සබ්බොපි දොසො පටිඝසංයොජනං නාම.

‘‘සෙය්යොහමස්මි ¶ , සදිසොහමස්මි, හීනොහමස්මී’’ති එවං තීහි ආකාරෙහි පවත්තො සබ්බො මානො මානසංයොජනං නාම. තත්ථ සෙය්යස්සෙව සතො පුග්ගලස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මි, සදිසො, හීනො’’ති ච තිධා මානො උප්පජ්ජති, තථා සදිසහීනානම්පි. තත්ථ සෙය්යස්ස සෙය්යමානොව යාථාවමානො. තථා සදිසස්ස සදිසමානො, හීනස්ස හීනමානො ච. තිණ්ණම්පි ඉතරෙ ද්වෙ ද්වෙ මානා අයාථාවමානාති ඤාතබ්බා.

සත්ථුධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු, පුබ්බන්තාපරන්තතදුභයපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ච කඞ්ඛතාවසෙන පවත්තා සබ්බාපි විචිකිච්ඡා විචිකිච්ඡාසංයොජනං නාම.

ගොසීලගොවතාදීහි සුද්ධීති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි එව සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං නාම.

තදවසෙසා දිට්ඨි දිට්ඨිසංයොජනන්ති ගහෙතබ්බං.

පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාදීසු ¶ අසහනාකාරෙන පවත්තා ඉස්සා ඉස්සාසංයොජනං නාම. ආවාසමච්ඡරියං කුලලාභවණ්ණධම්මමච්ඡරියන්ති පඤ්චවිධං මච්ඡරියං මච්ඡරියසංයොජනං නාම. සකලාරාමෙපි හි පරිවෙණොවරකාදීසු වා වසන්තො තත්ථ අඤ්ඤස්ස වත්තසම්පන්නස්ස පෙසලස්ස භික්ඛුනො ආගමනං න ඉච්ඡති, ආගතස්සාපි ඛිප්පං ගමනඤ්ඤෙව ඉච්ඡති, ඉදං ආවාසමච්ඡරියං නාම. භණ්ඩනකාරකාදීනං පන තත්ථ වාසං අනිච්ඡතො ආවාසමච්ඡරියං නාම න හොති.

අත්තනො පන උපට්ඨාකකුලෙ වා ඤාතිකුලෙ වා අඤ්ඤස්ස පෙසලස්ස උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො කුලමච්ඡරියං හොති, පාපපුග්ගලස්ස අනිච්ඡතො පන න හොති. සො හි තෙසං පසාදභෙදාය පටිපජ්ජතීති.

අත්තනා ලභනට්ඨානෙ චතුපච්චයං ලභන්තෙ සීලවන්තෙ දිස්වා ‘‘මා ලභන්තූ’’ති චින්තෙන්තස්ස ලාභමච්ඡරියං හොති. යො පන සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, පූතිභාවම්පි ගච්ඡන්තං අඤ්ඤස්ස න දෙති ¶ , තං ලභන්තං දිස්වා ‘‘සචෙ ඉමං අඤ්ඤො සීලවා ලභෙය්ය, පරිභොගං ගච්ඡෙය්යා’’ති චින්තෙන්තස්ස මච්ඡරියං නාම නත්ථි.

වණ්ණො නාම අත්තනා සදිසො සරීරවණ්ණොපි ගුණවණ්ණොපි. තත්ථ ‘‘රූපවා පාසාදිකො’’ති පරස්ස සරීරවණ්ණං, ‘‘සීලවා, ධුතවා’’තිආදිනා ගුණවණ්ණඤ්ච අත්තනො වණ්ණභණනට්ඨානෙ වුච්චමානං අසහන්තස්ස දුවිධං වණ්ණමච්ඡරියං නාම හොති, අපෙසලං පන විපන්නං පසංසිත්වා පරිසාසු උපත්ථම්භෙන්තං දිස්වා පාපගරහිතාය අසහන්තස්ස න හොති.

ධම්මොති පරියත්තියෙව, න පටිවෙධො අරියානං තත්ථ මච්ඡරියාභාවා. පරියත්තිං පන ගුළ්හගන්ථං අඤ්ඤෙසං අකථෙතුකාමස්ස ධම්මමච්ඡරියං නාම හොති, ධම්මානුග්ගහෙන පන ලොලස්ස ¶ , කාලෙන සමණො, කාලෙන නිගණ්ඨාදි ච හුත්වා විචරන්තස්ස පවෙණිආගතං තන්තිං ‘‘සණ්හසුඛුමං ධම්මන්තරං භින්දිත්වා ආලුළිස්සති, අම්හාකං සමයං භින්දිස්සතී’’ති ච න දෙන්තස්ස, පුග්ගලානුග්ගහෙන වා පකතියා සඨස්ස මායාවිනො ‘‘සණ්හසුඛුමධම්මං උග්ගණ්හිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා නස්සිස්සතී’’ති න දෙන්තස්ස ච ධම්මමච්ඡරියං න හොති. යථා ච භික්ඛූනං, එවං ගහට්ඨානම්පි පඤ්චවිධං මච්ඡරියං යථානුරූපං ඤාතබ්බං. සඞ්ඛෙපතො පන ගහට්ඨපබ්බජිතානං අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං නාමාති ගහෙතබ්බං.

ඉමෙසු ච සංයොජනෙසු දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඉස්සාමච්ඡරියානි සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, පටිඝො අනාගාමිමග්ගෙන, කාමරාගො චතූහිපීති වත්තබ්බං, ‘‘තතියෙනා’’ති පන වුත්තං. මානභවරාගඅවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙන. තත්ථ ච අයාථාවමානො පඨමමග්ගෙන පහීයතීති දට්ඨබ්බො, ඉමෙසං කාමරාගභවරාගානං ලොභසභාවත්තා දිට්ඨිසීලබ්බතපරාමාසානං මිච්ඡාදිට්ඨිසභාවත්තා සභාවතො අට්ඨෙව ධම්මා දස සංයොජනා නාම ජාතා. ඉමෙ දස ඨපෙත්වා සෙසා ලොකියලොකුත්තරධම්මා නො සංයොජනා නාම. සෙසං ආසවදුකසදිසං. සංයොජනදුකං පඨමං.

ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා සංයොජනසංවඩ්ඪනෙන සංයොජනානං හිතාති සංයොජනියා, සාසවධම්මා එව. තථා නීවරණියාති එත්ථාපි. න සංයොජනියා අසංයොජනියා, අනාසවා. සෙසං සාසවදුකසදිසමෙව. දුතියං.

තතියාදයොපි ¶ ආසවගොච්ඡකෙ තතියාදිසදිසා එව, විසෙසමත්තමෙවෙත්ථ වක්ඛාම. තත්ථ හි ද්වාදසාකුසලචිත්තානි සංයොජනසම්පයුත්තා නාම, උද්ධච්චසහගතො මොහො, සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි සංයොජනවිප්පයුත්තා නාම. සෙසං සමමෙව. තතියං.

දස ¶ සංයොජනානි සංයොජනා චෙව සංයොජනියා ච නාම. තදවසෙසලොකියධම්මා සංයොජනියා චෙව නො ච සංයොජනා නාම. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. චතුත්ථං.

යෙ පන උද්ධච්චවිරහිතෙසු එකාදසසු අකුසලචිත්තෙසු විචිකිච්ඡාමොහා දොසමොහා දොසඉස්සාමොහා දොසමච්ඡරියමොහා ලොභමානමොහා ලොභදිට්ඨිමොහා චාති ද්වෙ තයො එකතො උප්පජ්ජන්ති, තෙ සංයොජනා චෙව සංයොජනසම්පයුත්තා ච නාම. ද්වාදසාකුසලචිත්තානි චෙව සංයොජනවජ්ජිතතංසම්පයුත්තා ච සංයොජනසම්පයුත්තා චෙව නො ච සංයොජනා නාම. සෙසමිධ අනන්තරදුකඤ්ච ආසවගොච්ඡකෙ පඤ්චමඡට්ඨදුකසදිසමෙව. කෙවලං ආසවපදට්ඨානෙ සංයොජනපදමෙව විසෙසො. පඤ්චමඡට්ඨදුකානි.

ගන්ථගොච්ඡකෙ යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ගන්ථෙන්ති ඝටෙන්තීති ගන්ථා. තතො අඤ්ඤෙ නො ගන්ථා.

තත්ථ අභිජ්ඣාකායගන්ථො, බ්යාපාදො, සීලබ්බතපරාමාසො, ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථොති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා ගන්ථා නාම. තත්ථ අභිජ්ඣා එව නාමකායං වුත්තනයෙන ගන්ථෙතීති අභිජ්ඣාකායගන්ථො. එවං සෙසෙසුපි. සබ්බඤ්ඤුභාසිතම්පි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘සස්සතො ලොකො, ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා ආකාරෙන අභිනිවිසනතො සීලබ්බතපරාමාසවිරහිතා සබ්බාපි දිට්ඨි ඉදංසච්චාභිනිවෙසො නාම. සෙසා වුත්තත්ථාව. ඉමෙසු ච පච්ඡිමා ද්වෙ ගන්ථා පඨමෙන මග්ගෙන පහීයන්ති, බ්යාපාදො තතියෙන, අභිජ්ඣා චතූහිපි. ඉමෙ ච සභාවතො තයො ධම්මා චත්තාරො ¶ ගන්ථා නාම ජාතා. ඉමෙ පන ඨපෙත්වා සෙසා සබ්බෙ ධම්මා නො ගන්ථා නාම. ගන්ථදුකං පඨමං.

ආරම්මණකරණවසෙන ¶ ගන්ථෙහි ගන්ථිතබ්බාති ගන්ථනියා. න ගන්ථනියා අගන්ථනියා. සෙසං සාසවදුකසදිසමෙව. දුතියං.

මොහමූලවජ්ජිතානි දස අකුසලචිත්තානි, දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තෙසු ලොභං, දොසමූලෙසු ච දොසං ඨපෙත්වා තංසම්පයුත්තා ච ගන්ථසම්පයුත්තා නාම. යථාවුත්තො ලොභො, දොසො, මොහමූලානි, කුසලාබ්යාකතානි චිත්තානි, රූපනිබ්බානානි ච ගන්ථවිප්පයුත්තා නාම. චෙතසිකෙසු පන දිට්ඨිමානඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චථිනමිද්ධානි ගන්ථසම්පයුත්තා එව. දොසවිචිකිච්ඡා, කුසලාබ්යාකතා ච ගන්ථවිප්පයුත්තා එව, සෙසා ද්විධාපි හොන්ති. තතියං.

චත්තාරො ගන්ථා ගන්ථා චෙව ගන්ථනියා ච නාම. තදවසෙසා ලොකියා ගන්ථනියා චෙව නො ච ගන්ථා නාම. තථා චෙතසිකෙසු ගන්ථවජ්ජිතා අකුසලා, අප්පමඤ්ඤා ච, සෙසා චෙතසිකා පන තථා ච න වත්තබ්බා ච, ඉධ පන ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. චතුත්ථං.

දිට්ඨි ගන්ථාචෙව ගන්ථසම්පයුත්තා ච නාම. ලොභො තථා ච න වත්තබ්බො ච, ගන්ථසම්පයුත්තෙසු ගන්ථෙ ඨපෙත්වා සෙසා ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථා නාම. ඉධ පන ගන්ථවිප්පයුත්තා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන මානඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චථිනමිද්ධානි ගන්ථසම්පයුත්තා චෙව නො ච ගන්ථා එව, මොහාහිරිකානොත්තප්පඋද්ධච්චානි තිජාතිකා ච සියා, තථා නවත්තබ්බා ච, සෙසා න වත්තබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පඤ්චමං.

ලොකුත්තරවජ්ජිතා ගන්ථවිප්පයුත්තා ගන්ථනියා නාම. ලොකුත්තරා පන ගන්ථවිප්පයුත්තා අගන්ථනියා නාම. ඉධ පන ගන්ථසම්පයුත්තා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන දොසො විචිකිච්ඡා ¶ කරුණා මුදිතා ගන්ථවිප්පයුත්තා ගන්ථනියා එව, මොහාහිරිකානොත්තප්පඋද්ධච්චලොභා තථා න වත්තබ්බා ච, සෙසා කුසලාබ්යාකතා ද්විධාපි හොන්ති, තිජාතිකා පන ද්විධාපි න වත්තබ්බා ච, සෙසා අකුසලාපි න වත්තබ්බා ච. ඡට්ඨං.

ඔඝයොගගොච්ඡකානි සබ්බථා ආසවගොච්ඡකසදිසානි. පදත්ථමත්තමෙව, හෙත්ථ නාමමත්තඤ්ච විසෙසො ¶ . තත්ථ යස්ස සංවිජ්ජන්ති, තං වට්ටස්මිං ඔහනන්ති ඔසීදාපෙන්තීති ඔඝා. ආරම්මණං කත්වා අතික්කමනීයතො ඔඝෙහි අතික්කමිතබ්බාති ඔඝනියා. තථා යොගනියාති එත්ථාපි. වට්ටස්මිං යොජෙන්තීති යොගා. සෙසං තාදිසමෙව.

නීවරණගොච්ඡකෙ චිත්තං නීවරන්ති පරියොනන්ධන්තීති නීවරණා. තත්ථ කාමච්ඡන්දනීවරණං බ්යාපාදනීවරණං ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චකුක්කුච්චනීවරණං විචිකිච්ඡානීවරණං අවිජ්ජානීවරණන්ති ඉමෙ ඡ නීවරණා නාම. තත්ථ ථිනන්ති සප්පිපිණ්ඩො විය අවිප්ඵාරිකතාය චිත්තස්ස ඝනභාවො, ථද්ධතාති අත්ථො. මෙධතීති මිද්ධං, අකම්මඤ්ඤභාවො, පචලායිකභාවකරොති අත්ථො. ඉදඤ්ච සෙඛපුථුජ්ජනානං නිද්දාය පුබ්බභාගෙ, අපරභාගෙ ච පචලායනහෙතුකං උප්පජ්ජති, න නිද්දොක්කමනකාලෙ. ඛීණාසවානම්පි හි කරජකායස්ස දුබ්බලභාවෙන අසම්මිස්සභවඞ්ගසන්තතිවසෙන නිද්දොක්කමනං හොති, තං පන තෙසං ථිනමිද්ධහෙතුකං න හොති, ඉතරෙසමෙව හොති.

කෙචි ¶ පන රූපමෙව ‘‘මිද්ධ’’න්ති වදන්ති, තං න යුත්තං, ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’ති අරූපධම්මෙහි සම්පයොගවචනතො අරූපමෙව. අකුසලඤ්ච ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණස්ස පහීනත්තා’’තිආදිපහානවචනතො. අකුසලා එව හි පහාතබ්බා, තස්මා ආරුප්පෙපි චෙතං උප්පජ්ජති. ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති න පුරෙජාතපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධඋද්ධච්චඅවිජ්ජානීවරණ’’න්ති (පට්ඨා. 3.8.8) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. ‘‘සොප්පං පචලායිකා’’ති (ධ. ස. 1163) පදභාජනීයෙ පනස්ස ඵලූපචාරෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ථිනං මිද්ධඤ්චාති ඉදං ද්වයං නීවරණට්ඨානෙ එකනීවරණං වුත්තං, තථා උද්ධච්චකුක්කුච්චඤ්චාති ඉදං ද්වයං. තත්ථ කුක්කුච්චන්ති ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, කතං පාප’’න්තිආදිනා උප්පජ්ජමානො විප්පටිසාරො. තෙනෙවස්ස පදභාජනීයෙ ‘‘චෙතසො විප්පටිසාරො මනොවිලෙඛො’’ති ච වුත්තං. ‘‘අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා’’තිආදි පන කුක්කුච්චමූලදස්සනත්ථං. එවංසඤ්ඤිතාය හි කතෙ වීතික්කමෙ පච්ඡා ‘‘දුට්ඨු මයා කත’’න්ති සුදින්නාදීනං විය විප්පටිසාරො උප්පජ්ජති. යං පන විනයෙ ‘‘අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො…පෙ… කුක්කුච්චායන්තො න පටිග්ගහෙසී’’ති (පාචි. 204) කුක්කුච්චං ආගතං, තං නීවරණකුක්කුච්චං ¶ . න හි අරහතො නීවරණං අත්ථි, නීවරණවතිරූපකං පන ‘‘කප්පති, න කප්පතී’’ති වීමංසනසඞ්ඛාතං විනයකුක්කුච්චං නාමෙතන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසනීවරණානි වුත්තත්ථානි එව. ඉමෙසු ච කුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා පඨමෙන මග්ගෙන පහීයන්ති, බ්යාපාදො තතියෙන, ථිනමිද්ධුද්ධච්චාවිජ්ජා චතුත්ථෙන, කාමච්ඡන්දො චතූහිපීති වත්තබ්බං, ‘‘තතියෙනා’’ති පන වුත්තං. ඉමෙ ච සභාවතො අට්ඨ ධම්මා ඡ නීවරණා නාම ජාතා, ඉමෙ පන ඨපෙත්වා සෙසා නො නීවරණා නාම. නීවරණදුකං පඨමං.

දුතියං ¶ සාසවදුකසදිසමෙව. ද්වාදස අකුසලචිත්තානි නීවරණසම්පයුත්තා නාම. සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි නීවරණවිප්පයුත්තා නාම. චෙතසිකෙසු අකුසලා නීවරණසම්පයුත්තාව, කුසලාබ්යාකතා නීවරණවිප්පයුත්තාව, සෙසා ද්විධාපි හොන්ති. තතියං.

ඡ නීවරණා නීවරණා චෙව නීවරණියා ච නාම. සෙසා ලොකියා නීවරණියා චෙව නො ච නීවරණා නාම. ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. සෙසං ආසවගොච්ඡකෙ චතුත්ථසදිසමෙව. චතුත්ථං.

ඡ නීවරණා නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා ච නාම. තදඤ්ඤෙ නීවරණසම්පයුත්තා පන නීවරණසම්පයුත්තා චෙව නො ච නීවරණා නාම. තථා චෙතසිකෙසු නීවරණවිරහිතා අකුසලා, තිජාතිකා පන තථා ච න වත්තබ්බා ච, කුසලාබ්යාකතා න වත්තබ්බාව. ඉධ පන නීවරණවිප්පයුත්තා සබ්බෙ න වත්තබ්බා. පඤ්චමං.

ලොකුත්තරවජ්ජිතා නීවරණවිප්පයුත්තා නීවරණියා නාම. ලොකුත්තරා නීවරණවිප්පයුත්තා අනීවරණියා නාම. ඉධ පන නීවරණසම්පයුත්තා න වත්තබ්බා. චෙතසිකෙසු පන කරුණාමුදිතා නීවරණවිප්පයුත්තා නීවරණියාව, කුසලාබ්යාකතා ද්විධාපි හොන්ති, තිජාතිකා තථා ච න වත්තබ්බා ච, අකුසලා පන න වත්තබ්බාව. ඡට්ඨං.

පරාමාසගොච්ඡකෙ ධම්මානං යථාභූතං අනිච්චාදිආකාරං අතික්කමිත්වා ‘‘නිච්ච’’න්තිආදිවසෙන ¶ පවත්තමානා පරතො ආමසන්තීති පරාමාසා. මිච්ඡාදිට්ඨි. බහුවචනනිද්දෙසෙ කාරණං වුත්තමෙව. තදඤ්ඤෙ සබ්බෙ ධම්මා නො පරාමාසා නාම. පරාමාසදුකං පඨමං.

පරාමාසෙහි ¶ ආරම්මණකරණවසෙන පරාමට්ඨත්තා පරාමට්ඨා. සෙසං ආසවදුකසදිසමෙව. දුතියං.

දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තෙසු දිට්ඨිවිරහිතා ධම්මා පරාමාසසම්පයුත්තා නාම. සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි පරාමාසවිප්පයුත්තා නාම. ඉධ පන දිට්ඨි න වත්තබ්බා, සෙසචෙතසිකෙසු පන මානදොසඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා, කුසලාබ්යාකතා ච පරාමාසවිප්පයුත්තා එව, සෙසා ද්විධාපි හොන්ති. තතියං.

දිට්ඨි එව පරාමාසා චෙව පරාමට්ඨා ච නාම. සෙසලොකියා පරාමට්ඨා චෙව නො ච පරාමාසා නාම. ඉධ පන ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. චතුත්ථං.

ඉමස්මිං පන ගොච්ඡකෙ ‘‘පරාමාසා චෙව ධම්මා පරාමාසසම්පයුත්තා චා’’ති අයං දුකො න ලබ්භති. න හි දිට්ඨි දිට්ඨියා සම්පයුජ්ජති. පච්ඡිමදුකෙ ලොකුත්තරවජ්ජිතා පරාමාසවිප්පයුත්තා පරාමට්ඨා නාම. ලොකුත්තරා පරාමාසවිප්පයුත්තා අපරාමට්ඨා නාම. ඉධ පන පරාමාසො, තංසම්පයුත්තා ච න වත්තබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

මහන්තරදුකෙසු ආරම්මණං අග්ගහෙත්වා අප්පවත්තිතො සහ ආරම්මණෙනාති සාරම්මණා, චිත්තචෙතසිකා. නත්ථි ආරම්මණමෙතෙසන්ති අනාරම්මණා, රූපනිබ්බානානි. සාරම්මණදුකං.

චින්තනට්ඨෙන චිත්තං, චිත්තතාය වා චිත්තං. තං හි වත්ථුද්වාරාරම්මණකිච්චාදිභෙදතො, අතීතාදිභෙදතො ච අත්තනො විචිත්තතාය චිත්තන්ති වුච්චති චිත්තකරණතාය වා. ලොකස්මිං හි චිත්තකම්මතො උත්තරිතරං චිත්තං නාම නත්ථි, තස්මිම්පි චරණං ¶ නාම චිත්තං අතිචිත්තං හොති. යං වා පනඤ්ඤම්පි ලොකෙ සිප්පජාතං, සබ්බං තං චිත්තෙනෙව කරීයති. එවං තස්ස තස්ස චිත්තස්ස නිප්ඵාදකං ¶ චිත්තම්පි තථෙව චිත්තං හොති. යථා චින්තිතස්ස වා අනවසෙසස්ස අනිප්ඵජ්ජනතො තතොපි චිත්තමෙව චිත්තතරං, තථා යදෙතං දෙවමනුස්සනිරයතිරච්ඡානභෙදාසු ගතීසු කුසලාකුසලකම්මනානත්තං, තෙන තාසු ගතීසු අපදද්විපදාදිඋච්චත්තනීචත්තාදිනානත්තං, තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ දීඝරස්සථූලාථූලසුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිලාභාලාභාදි චාති එවමාදි අජ්ඣත්තං චිත්තං, බහිද්ධා ච පථවීපබ්බතතිණරුක්ඛලතාදිදෙවබ්රහ්මවිමානකප්පරුක්ඛාදිභූතං කම්මපච්චයං චිත්තං, තම්පි චිත්තෙනෙව කතං, තතො චිත්තමෙව චිත්තතරං චින්තිතනියාමෙන සබ්බාකාරස්ස අසම්භවතො. එවං චින්තනට්ඨෙන, චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන, චිත්තකරණට්ඨෙන ච ‘‘චිත්ත’’න්ති විඤ්ඤාණං වෙදිතබ්බං, තදෙව විඤ්ඤාණං චිත්තං නාම. චෙතසිකරූපනිබ්බානානි නො චිත්තා නාම. චිත්තදුකං.

අවිප්පයොගවසෙන චෙතසි නියුත්තා චෙතසිකා, ඵස්සාදයො ද්විපඤ්ඤාස ධම්මා. චිත්තරූපනිබ්බානානි අචෙතසිකා නාම. චෙතසිකදුකං.

චෙතසිකා එව චිත්තසම්පයුත්තා නාම. රූපනිබ්බානානි චිත්තවිප්පයුත්තා නාම, ඉධ පන චිත්තං න වත්තබ්බං. චිත්තසම්පයුත්තදුකං.

නිරන්තරභාවූපගමනතාය උප්පාදතො යාව භඞ්ගාචිත්තෙන සංසට්ඨාති චිත්තසංසට්ඨා. එකතො වත්තමානාපි නිරන්තරභාවං අනුපගමනතාය චිත්තෙන විසංසට්ඨාති චිත්තවිසංසට්ඨා. සෙසං අනන්තරදුකසදිසමෙව. චිත්තසංසට්ඨදුකං.

සමුට්ඨහන්ති එතෙනාති සමුට්ඨානං, චිත්තං සමුට්ඨානං එතෙසන්ති චිත්තසමුට්ඨානා, චෙතසිකානි චෙව චිත්තජරූපකලාපා ච ¶ . චිත්තං, පන අචිත්තජරූපකලාපා, නිබ්බානඤ්ච නො චිත්තසමුට්ඨානා නාම. චිත්තසමුට්ඨානදුකං.

සහ භවන්තීති සහභුනො, චිත්තෙන සහභුනො චිත්තසහභුනො, චෙතසිකානි චෙව කායවචීවිඤ්ඤත්තියො ච. චිත්තං, පන විඤ්ඤත්තිවජ්ජිතරූපනිබ්බානානි ච නො චිත්තසහභුනො නාම. චිත්තසහභුදුකං.

අනුපරිවත්තන්තීති ¶ අනුපරිවත්තිනො, කිං අනුපරිවත්තන්ති? චිත්තං, චිත්තස්ස අනුපරිවත්තිනො චිත්තානුපරිවත්තිනො. සෙසං අනන්තරදුකසදිසමෙව. චිත්තානුපරිවත්තිදුකං.

ඉතො පරෙ පන තයො දුකා චෙතසිකදුකසදිසාව, කෙවලං පදත්ථමත්තමෙව විසෙසො. තත්ථ චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා එව චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා ච චිත්තසහභුනො එව චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානසහභුනො, චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා ච චිත්තානුපරිවත්තිනො එව චාති චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානානුපරිවත්තිනො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

තදනන්තරෙ පන අජ්ඣත්තිකදුකෙ අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං අජ්ඣත්තත්තිකෙ වුත්තවසෙන අජ්ඣත්තාව අජ්ඣත්තිකා. පසාදරූපචිත්තසඞ්ඛාතානි ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. තතො බහිභූතා බාහිරා. සෙසරූපචෙතසිකනිබ්බානපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතානි ඡ බාහිරායතනානි, ඉධ පන පඤ්ඤත්තියොපි ලබ්භන්ති. අජ්ඣත්තිකදුකං.

උපාදියන්තෙව භූතානි, න භූතා විය උපාදියන්තීති උපාදා, චතුවීසති උපාදාරූපානි එව. න උපාදියන්තීති නො උපාදා, චතුමහාභූතචිත්තචෙතසිකනිබ්බානානි. උපාදාදුකං.

ද්වත්තිංස ලොකියවිපාකචිත්තානි, කම්මජරූපඤ්ච උපාදින්නා නාම. සෙසලොකියලොකුත්තරානි, නිබ්බානඤ්ච අනුපාදින්නා නාම ¶ . සෙසං උපාදින්නුපාදානියත්තිකෙ වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බං. උපාදින්නදුකං.

උපාදානගොච්ඡකෙභුසං ආදියන්තීති උපාදානා, දළ්හග්ගාහං ගණ්හන්තීති අත්ථො. දළ්හත්ථො හි එත්ථ උප-සද්දො ‘‘උපායාසො’’තිආදීසු විය. තතො අඤ්ඤෙ නො උපාදානා. තත්ථ කාමුපාදානං දිට්ඨුපාදානං සීලබ්බතුපාදානං අත්තවාදුපාදානන්ති ඉමෙ උපාදානා නාම. තත්ථ වත්ථුකාමෙසු උප්පන්නො කිලෙසකාමොව වුත්තනයෙන උපාදානන්ති කාමුපාදානං. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි අත්තවාදුපාදානං නාම. සෙසානි පුබ්බෙ වුත්තානෙව. පච්ඡිමානි පනෙත්ථ තීණි උපාදානානි තථාපවත්තදිට්ඨි එව. තානි ච පඨමෙන මග්ගෙන පහීයන්ති, කාමුපාදානං චතූහිපි ¶ . ඉමෙ ච සභාවතො ද්වෙ ධම්මා විභාගතො චතුරුපාදානා නාම ජාතා. ඉමෙ පන ඨපෙත්වා සෙසා සබ්බෙ ධම්මා නො උපාදානා නාම. උපාදානදුකං පඨමං.

උපාදානියදුකො සංයොජනියදුකසදිසොව. දුතියං.

අට්ඨලොභසහගතචිත්තානි, තංසම්පයුත්තෙසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභං ඨපෙත්වා සෙසා ච උපාදානසම්පයුත්තා නාම. දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභදොසමොහමූලානි, කුසලාබ්යාකතානි ච චිත්තානි, රූපනිබ්බානානි ච උපාදානවිප්පයුත්තා නාම. චෙතසිකෙසු පන දිට්ඨිමානා උපාදානසම්පයුත්තාව, දොසඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා, කුසලාබ්යාකතා ච උපාදානවිප්පයුත්තා එව. සෙසා දුවිධාපි හොන්ති. තතියං.

චත්තාරි උපාදානානි උපාදානා චෙව උපාදානියා ච නාම. තදවසෙසා ලොකියා උපාදානියා චෙව නො ච ¶ උපාදානා නාම. ඉධ පන ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව. චතුත්ථං.

පඤ්චමඡට්ඨදුකා පාඨතො ගන්ථගොච්ඡකෙ පඤ්චමඡට්ඨදුකසදිසාව, කෙවලං පඤ්චමදුකෙ ‘‘චෙතසිකෙසු මානො උපාදානසම්පයුත්තො චෙව නො ච උපාදානො එව, මොහාහිරිකානොත්තප්පඋද්ධච්චථිනමිද්ධානි තිජාතිකානි තථා ච න වත්තබ්බා චා’’ති ඉදඤ්ච, ඡට්ඨදුකෙ ‘‘චෙතසිකෙසු දොසඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා අප්පමඤ්ඤා උපාදානවිප්පයුත්තා උපාදානියා එව, මොහාහිරිකානොත්තප්පඋද්ධච්චලොභථිනමිද්ධානි තථා ච න වත්තබ්බානි චා’’ති එත්තකමෙව පාඨතො විසෙසො, අත්ථතො පන නාමමත්තකොව විසෙසො. සෙසො සුවිඤ්ඤෙය්යොව. පඤ්චමඡට්ඨානි.

කිලෙසගොච්ඡකෙ සංකිලිට්ඨත්තිකෙ වුත්තනයෙන පදත්ථො වෙදිතබ්බො. ලොභො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි විචිකිච්ඡා ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ දස ධම්මා කිලෙසා නාම. ඉමෙ ච වුත්තත්ථා එව, ඉධ පන ලොභො, හෙතුගන්ථනීවරණඋපාදානගොච්ඡකෙසු ලොභො ච නිප්පදෙසතො චතුමග්ගවජ්ඣොපි එකෙනෙව කොට්ඨාසෙන ඨිතො, සෙසගොච්ඡකෙසු සො සබ්බොපි ලොභො ‘‘කාමාසවො භවාසවො’’තිආදිනා ¶ ද්වෙ ද්වෙ කොට්ඨාසා හුත්වා ඨිතො, ඉමිනා පන අට්ඨකථාවචනෙනාපි භවාසවාදිබ්යතිරිත්තො සබ්බො චතුමග්ගවජ්ඣොපි රාගො කාමාසවාදීසු සඞ්ගහිතො. කාමච්ඡන්දනීවරණං පන භවරාගොපි න පඤ්චකාමගුණිකරාගමත්තොවාති පඤ්ඤායති, ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණ’’න්තිආදිපාළිතො (පට්ඨා. 3.8.8) චෙතං දට්ඨබ්බං පඤ්චකාමගුණිකරාගස්ස රූපාරූපභූමීසු අනුප්පජ්ජනතො. ඉමෙසු ¶ ච කිලෙසෙසු දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා පඨමෙන මග්ගෙන පහීයන්ති, දොසො තතියෙන, ලොභාදයො චතූහිපි. ඉමෙ පන දස ධම්මෙ ඨපෙත්වා සෙසා නො කිලෙසා නාම. කිලෙසදුකං පඨමං.

සංකිලෙසිකදුකො සාසවදුකසදිසොව. දුතියං.

සංකිලිට්ඨදුකො, කිලෙසසම්පයුත්තදුකො චාති ද්වෙපි සමානත්ථාව. තෙ ච නීවරණගොච්ඡකෙ තතියදුකසදිසාව. තතියචතුත්ථානි.

දස කිලෙසා කිලෙසා චෙව සංකිලෙසිකා ච නාම. සෙසා ලොකියධම්මා සංකිලෙසිකා චෙව නො ච කිලෙසා නාම. ඉධ පන ලොකුත්තරා න වත්තබ්බා. සෙසං නීවරණගොච්ඡකෙ චතුත්ථදුකසදිසමෙව. පඤ්චමං.

ඡට්ඨසත්තමදුකානිපි අඤ්ඤමඤ්ඤං සමානත්ථානෙව. තානි ඡට්ඨසත්තමානි නීවරණගොච්ඡකෙ යථාක්කමං පාඨතො පඤ්චමඡට්ඨදුකසදිසානි, අත්ථතො පන නාමමත්තකොව විසෙසො. සෙසො සුවිඤ්ඤෙය්යො. ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමානි.

පිට්ඨිදුකෙසු ආදිතො චත්තාරො දුකා දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ, දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකෙ ච වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. කෙවලං පන තත්ථ පඨමත්තිකෙ වුත්තෙසු දස්සනෙනපහාතබ්බෙ ධම්මෙ ඨපෙත්වා සෙසා ඉධ පඨමදුකස්ස දුතියපදෙ දස්සනෙනපහාතබ්බෙසු පවිසන්ති, භාවනායපහාතබ්බෙ ඨපෙත්වා සෙසා ඉධ දුතියදුකෙ නභාවනායපහාතබ්බෙසු පවිසන්ති. තත්ථ ච දුතියත්තිකෙ වුත්තෙසු දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකෙ ඨපෙත්වා ¶ සෙසා ඉධ තතියදුකෙ නදස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකෙ, භාවනායපහාතබ්බහෙතුකෙ ච ඨපෙත්වා සෙසා ඉධ චතුත්ථදුකෙ නභාවනායපහාතබ්බහෙතුකෙසු පවිසන්ති.

පදත්ථො ¶ ච දස්සනෙන පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකා. එවං භාවනායපහාතබ්බහෙතුකාති එත්ථාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං හි සති අහෙතුකානං අග්ගහණං සියාති එත්තකමෙව විසෙසො. තිකද්වයමෙව හි භගවා දෙසනාවිලාසෙන චත්තාරො දුකෙ කත්වා දෙසෙසි. සෙසං තාදිසමෙව. චත්තාරො දුකා නිට්ඨිතා.

පඤ්චපඤ්ඤාසසවිතක්කචිත්තෙසු විතක්කවිරහිතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සවිතක්කා නාම. විතක්කො, පන සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි ච අවිතක්කා නාම. පඤ්චමං.

ඡසට්ඨියා සවිචාරචිත්තෙසු විචාරවිරහිතා ධම්මා සවිචාරා නාම. විචාරො, පන සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි ච අවිචාරා නාම. සෙසං ඉධ, අනන්තරෙ වුත්තදුකෙ ච විතක්කත්තිකෙ වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බං. ඡට්ඨං.

ඉතො පරෙසු සප්පීතිකදුකො, පීතිසහගතදුකො ච සමානත්ථාව, තෙ ච සුඛසහගතඋපෙක්ඛාසහගතදුකා චාති චත්තාරොපි දුකා පීතිත්තිකෙ වුත්තනයාව. කෙවලං පනෙතෙසං දුකානං පඨමං පදං තත්ථ පවිසති, පීතිත්තිකෙ ඉතරීතරපදද්වයසඞ්ගහිතා, අසඞ්ගහිතා ච සබ්බෙ අත්ථා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙත්ථ දුකානං දුතියපදෙසු අත්ථතො සඞ්ගහිතා, ඉමෙ ච නිප්පදෙසදුකාති අයමෙව විසෙසො. සත්තමඅට්ඨමනවමදසමා.

තදනන්තරෙසු කාමාවචරාති එත්ථ ‘‘හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං පරියන්තං කරිත්වා උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තී දෙවෙ අන්තො කරිත්වා යං තස්මිං අන්තරෙ එත්ථාවචරා එත්ථ පරියාපන්නා’’ති එවං (ධ. ස. 1287) පාළියං පරිච්ඡින්නානං චතුන්නං අපායානං, මනුස්සානං, ඡන්නං දෙවලොකානඤ්ච වසෙන ඔකාසතො එකාදසවිධො කාමභවො ¶ ‘‘කාමො’’ති වුච්චති උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘රූපූපපත්තියා’’තිආදීසු රූපභවො ‘‘රූප’’න්ති. තස්මිං කාමෙ අවචරන්ති පවත්තන්තීති කාමාවචරා. යෙභුය්යතො චෙතං වුත්තං රූපාරූපෙසු චෙතෙසඤ්ච ඉධ පවත්තිතො ‘‘ථලචරා’’තිආදීසු විය. කාමභවසඞ්ඛාතෙ වා කාමෙ පටිසන්ධිං අවචාරෙන්තීතිපි කාමාවචරා, කුසලාකුසලානි ¶ . උද්ධච්චසහගතචිත්තං පන අබ්යාකතචිත්තසදිසං. තදායත්තතාය, ආරම්මණකරණවසෙන වා කිලෙසකාමො එත්ථ අවචරතීතිපි කාමාවචරං. කාමඤ්චෙස රූපාරූපාවචරධම්මෙසුපි අවචරති, රුළ්හිතො පන ‘‘වදතීති වච්ඡො’’තිආදීසු විය ඉමෙ එව ‘‘කාමාවචරා’’ති වුච්චන්ති. අපිච කාමතණ්හා රූපතණ්හා අරූපතණ්හාති එත්ථ වුත්තකාමතණ්හාසඞ්ඛාතො කාමො එත්ථ අවචරතීතිපි කාමාවචරා. එවං බ්රහ්මානං විමානාභරණාදීසු ඡන්දරාගස්සාපි කාමතණ්හාභාවො සිද්ධො, රූපතණ්හාවිසයානම්පි ච බ්රහ්මානං කම්මජරූපාදීනං කාමතණ්හායපි විසයතාය කාමාවචරතා සිද්ධා හොති. න රූපාරූපාවචරානං තදභාවතො තදඤ්ඤෙ න කාමාවචරා. ඉමිනා නයෙන රූපාවචරාදිදුකානම්පි පදත්ථො යථාරහං ඤාතබ්බො. තත්ථ චතුපඤ්ඤාස කාමාවචරචිත්තානි, සබ්බඤ්ච රූපං කාමාවචරා නාම. සෙසචිත්තනිබ්බානානි න කාමාවචරා නාම. චෙතසිකෙසු වත්තබ්බං පරියාපන්නදුකෙ එව ආවි භවිස්සති. එකාදසමං.

පන්නරස රූපාවචරචිත්තානි රූපාවචරා නාම. සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි න රූපාවචරා නාම. ද්වාදසමං.

ද්වාදස අරූපාවචරචිත්තානි අරූපාවචරා නාම. සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි න අරූපාවචරා නාම. තෙරසමං.

තෙභූමකවට්ටෙ පරියාපන්නා අන්තොගධාති පරියාපන්නා, ලොකියධම්මාව. තත්ථ න පරියාපන්නාති අපරියාපන්නා, ලොකුත්තරා. චෙතසිකෙසු පන කාමාවචරාදිදුකානං චතුන්නම්පි ¶ සාධාරණො විනිච්ඡයො එවං වෙදිතබ්බො – අකුසලචෙතසිකා කාමාවචරාව, අප්පමඤ්ඤා කාමරූපාවචරා, විරතියො පන කාමාවචරපරියාපන්නා, විතක්කවිචාරපීතියො පන කාමරූපාවචරපරියාපන්නා, සෙසා චතුභූමකාති. චුද්දසමං.

වට්ටමූලං ඡින්දන්තා නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා වට්ටතො නීයන්තීති නිය්යානිකා, චත්තාරි ලොකුත්තරමග්ගචිත්තානි. ඉමිනා ලක්ඛණෙන න නිය්යන්තීති අනිය්යානිකා, සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පඤ්චදසමං.

චුතියා ¶ වා අත්තනො වා පවත්තියා අනන්තරං ඵලදානෙ නියතත්තා නියතා, මිච්ඡත්තනියතා, සම්මත්තනියතා ච. තථා අනියතත්තා අනියතා, සෙසධම්මා. සෙසං වුත්තනයමෙව. සොළසමං.

අඤ්ඤෙ ධම්මෙ උත්තරන්ති අතික්කමන්තීති උත්තරා, අත්තානං උත්තරිතුං සමත්ථෙහි සහ උත්තරෙහීති සඋත්තරා, ලොකියාව. නත්ථි එතෙසං උත්තරාති අනුත්තරා, ලොකුත්තරා. සත්තරසමං.

රණන්ති කන්දන්ති එතෙහීති රණා, යෙහි අභිභූතා සත්තා නානප්පකාරතො පරිදෙවන්ති, තෙසං අකුසලමූලානං එතං අධිවචනං, තෙහි සම්පයොගවසෙන, පහානෙකට්ඨතාවසෙන ච සහ රණෙහීති සරණා. එතෙනාකාරෙන නත්ථි එතෙසං රණාති අරණා.

තත්ථ ද්වාදස අකුසලචිත්තානි සරණා නාම. සරණධම්මෙසු චෙත්ථ ලොභදොසමොහා රණා චෙව සරණා ච, තෙසු ලොභදොසා මොහෙනෙව සම්පයොගතො සරණා, තථා විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතචිත්තං, තංසම්පයුත්තා ච. මොහො පන තෙසු සම්පයොගතො සරණො, දිට්ඨිසම්පයුත්තරාගෙන, පන භවරාගෙන ච රණභූතෙන පහානෙකට්ඨතාවසෙනෙව සරණො ¶ . ලොභදොසමොහමූලසම්පයුත්තෙසු පන මොහො ලොභෙන චෙව දොසෙන ච, සෙසා ලොභමොහෙන චෙව දොසමොහෙන ච සම්පයොගතො සරණාති වෙදිතබ්බා. සබ්බානි කුසලාබ්යාකතචිත්තානි, රූපනිබ්බානානි ච අරණා නාම. චෙතසිකෙසු පන අකුසලා සරණාව, කුසලාබ්යාකතා අරණාව, තිජාතිකා පන ද්විධාපි හොන්තීති. අට්ඨාරසමං.

අභිධම්මදුකමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකත්ථවණ්ණනා

සුත්තන්තිකදුකෙසු වෙදෙති, විවිධෙන වා ආකාරෙන ජානාතීති විජ්ජා, විපස්සනාඤාණමනොමයිද්ධිඡඅභිඤ්ඤාවසප්පවත්තා පඤ්ඤා, තස්මිං විජ්ජාභාගෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ විජ්ජාසභාවෙ ¶ වත්තන්තීති විජ්ජාභාගිනො. තා එව විජ්ජා, තං වා විජ්ජං සම්පයොගවසෙන භජන්තීතිපි විජ්ජාභාගිනො, අට්ඨවිධවිජ්ජාසම්පයුත්තධම්මා. තාසු යා කාචි එකා විජ්ජා විජ්ජා, සෙසා විජ්ජාභාගිනොති එවං විජ්ජාපි විජ්ජාසම්පයුත්තධම්මාපි විජ්ජාභාගිනොත්වෙව වෙදිතබ්බා, ඉධ පන විජ්ජාසම්පයුත්තා ධම්මාව අධිප්පෙතා. න විජානාතීති අවිජ්ජා, චතුසච්චච්ඡාදකවසෙන චතුබ්බිධො මොහො, තස්මිං අවිජ්ජාභාගෙ අවිජ්ජාකොට්ඨාසෙ අවිජ්ජාසභාවෙ වත්තන්තීති අවිජ්ජාභාගිනො. තා එව අවිජ්ජා, තං වා අවිජ්ජං සම්පයොගවසෙන භජන්තීතිපි අවිජ්ජාභාගිනො, අවිජ්ජාසම්පයුත්තධම්මා. එවං අවිජ්ජාපි අවිජ්ජාසම්පයුත්තධම්මාපි අවිජ්ජාභාගිනොත්වෙව වෙදිතබ්බා, ඉධ පන අවිජ්ජාසම්පයුත්තධම්මාව අධිප්පෙතා.

තත්ථ අරහත්තමග්ගචිත්තං, පඤ්ඤාවිරහිතතංසම්පයුත්තා ච විජ්ජාභාගිනො ච ඤාණසම්පයුත්තකාමාවචරජවනානි, ඤාණවිරහිතතංසම්පයුත්තා ¶ ච විපස්සනාභාවෙන පවත්තියං විජ්ජාභාගිනො, අඤ්ඤදා න වත්තබ්බා. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකජවනචිත්තානි, පඤ්ඤාවිරහිතතංසම්පයුත්තා ච මනොමයිද්ධිභාවෙන ච පඤ්චාභිඤ්ඤාභාවෙන ච පවත්තියං විජ්ජාභාගිනො, අඤ්ඤදා න වත්තබ්බා. තත්ථ ද්වාදසාකුසලචිත්තානි, අවිජ්ජාවිරහිතතංසම්පයුත්තා ච අවිජ්ජාභාගිනොව, ඉධ පන අවිජ්ජා, සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි ච න වත්තබ්බාව. චෙතසිකෙසු පන මොහඅප්පමඤ්ඤා න වත්තබ්බාව, සෙසා කුසලාබ්යාකතා සියා විජ්ජාභාගිනො, සියා න වත්තබ්බා, තිජාතිකා ද්විධාපි න වත්තබ්බා ච. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පඨමං.

පුන අනජ්ඣොත්ථරණවසෙන කිලෙසන්ධකාරං විද්ධංසෙතුං අසමත්ථතාය විජ්ජු උපමා එතෙසන්ති විජ්ජූපමා, ආදිතො තීසු මග්ගෙසු ඤාණංව. නිස්සෙසං විද්ධංසනසමත්ථතාය වජිරං උපමා එතෙසන්ති වජිරූපමා, අරහත්තමග්ගෙ ඤාණං. යථා හි මෙඝන්ධකාරෙ මග්ගපටිපන්නස්ස පටිච්ඡාදනඅන්ධකාරං විධමිත්වා විජ්ජුයා උප්පන්නක්ඛණෙ චාතුදිසා මග්ගා පාකටා හොන්ති, විජ්ජුයා නිරුද්ධාය පුන අන්ධකාරො ඔත්ථරිත්වා මග්ගං පටිච්ඡාදෙති, එවං විපස්සනායානිකස්ස යථාසකං සච්චච්ඡාදකකිලෙසන්ධකාරං විධමිත්වා තීසු මග්ගෙසු යථාක්කමං උප්පන්නෙසු චත්තාරි සච්චානි පාකටානි හොන්ති, තෙසු නිරුද්ධෙසු පුන අවසිට්ඨකිලෙසන්ධකාරො චතුසච්චං පටිච්ඡාදෙති, තස්මා තීසු මග්ගෙසු පඤ්ඤා විජ්ජූපමා වුත්තා. යථා පන වජිරස්ස අභෙජ්ජො පාසාණො නාම නත්ථි, තඤ්ච නිස්සෙසතො වජිරං ඛෙපෙති, වජිරෙන ච ගතමග්ගෙ පාසාණස්ස පුන ¶ පාකතිකභාවො නත්ථි, එවං අරහත්තමග්ගඤාණස්ස අවජ්ඣකිලෙසො නාම නත්ථි, තඤ්ච නිස්සෙසතො අරහත්තමග්ගඤාණං ඛෙපෙති, තෙන ච ඛෙපිතෙ කිලෙසෙ අවසිට්ඨකිලෙසාභාවතො තස්ස පුන පච්චුදාවත්තනං නාම නත්ථි, තස්මා ¶ චතුත්ථමග්ගෙ පඤ්ඤා වජිරූපමා වුත්තා. පඤ්ඤා එව හෙත්ථ සියා විජ්ජූපමා, සියා න වත්තබ්බා ච හොති. සෙසචෙතසිකචිත්තරූපනිබ්බානානි පන සබ්බානි න වත්තබ්බානෙව. දුතියං.

බාලෙසු ඨිතත්තා, යත්ථ ඨිතා තදුපචාරෙන බාලා, බාලකරත්තා වා බාලා, ද්වාදසාකුසලචිත්තානි. ඉධ පන අහිරිකඤ්ච අනොත්තප්පඤ්ච බාලා නාම. පණ්ඩිතෙසු ඨිතත්තා පණ්ඩිතා, පණ්ඩිතකරත්තා වා පණ්ඩිතා, එකවීසති කුසලචිත්තානි. ඉධ පන හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච පණ්ඩිතා නාම. සෙසචිත්තරූපනිබ්බානානි න වත්තබ්බානි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තතියං.

කණ්හාති කාළකා, චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණා. සුක්කාති ඔදාතා, පභස්සරභාවකරණා. සෙසං සබ්බං බාලදුකසදිසමෙව. චතුත්ථං.

ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච තපෙන්තීති තපනීයා. න තපනීයා අතපනීයා. සෙසං බාලදුකසදිසමෙව. පඤ්චමං.

‘‘සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකො’’තිආදයො විය වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තා අධිවචනා නාම. නාමධෙය්යන්ති තෙසං තෙසං ධම්මානං නාමානි. තානි චතුබ්බිධානි සාමඤ්ඤනාමං ගුණනාමං කිත්තිමනාමං ඔපපාතිකනාමන්ති. තත්ථ පඨමකප්පිකෙසු මහාජනෙන සම්මන්නිත්වා ඨපිතත්තා ‘‘මහාසම්මතො’’ති රඤ්ඤො නාමන්ති එවරූපං සාමඤ්ඤනාමං නාම. ‘‘ධම්මකථිකො පංසුකූලිකො කාළො රස්සො’’ති එවරූපං ගුණතො ආගතං, ‘‘භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදීනිපි තථාගතස්ස අනෙකානි නාමසතානි ගුණනාමං නාම. යං පන ජාතස්ස කුමාරස්ස ඤාතකා කප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා ‘‘අයං අසුකො නාමා’’ති නාමං කරොන්ති, ඉදං කිත්තිමනාමං ¶ නාම. යා පන පුරිමපඤ්ඤත්ති අපරපඤ්ඤත්තියං නිපතති, සෙය්යථිදං – පුරිමකප්පෙපි චන්දො චන්දො එව, එතරහිපි අනාගතෙපි චන්දො එව. තථා ‘‘සූරියො සමුද්දො පථවී රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං නිබ්බාන’’න්තිඑවමාදි ඔපපාතිකනාමං නාම. තානි පුන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති ¶ විජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති එවං නාමපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡබ්බිධානි හොන්ති.

තත්ථ පරමත්ථතො උපලබ්භමානා යථාවුත්තද්වාසත්තතිවිධා නාමරූපධම්මා විජ්ජමානා නාම, තෙසං පකාරෙහි ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘චිත්තං ඵස්සො පථවී රූපං නිබ්බාන’’න්තිආදයො පරමත්ථවාචකා සද්දා. උපාදින්නනාමරූපධම්මෙ පන උපාදාය පඤ්ඤත්තා සත්තපුග්ගලඉත්ථිපුරිසදෙවමනුස්සතිරච්ඡානාදිභෙදා, අනුපාදින්නරූපධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තා භූමිපබ්බතරුක්ඛසකටචන්දසූරියනක්ඛත්තදිසාකාලකසිණාදිභෙදා ච පරමත්ථතො අනුපලබ්භමානා අවිජ්ජමානා නාම, තෙසං පඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. තථා ‘‘අත්තා භූමී’’තිආදයො අත්ථපඤ්ඤත්තිවාචකා සද්දා ච චිත්තසන්තතිවණ්ණුපගන්තිආදි විජ්ජමානත්ථවාචකා සද්දා විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘පුරිසස්ස චිත්තං, මෙඝවණ්ණො’’තිආදීසු අවිජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘චිත්තලහුතා පථවීගන්ධො’’තිආදි විජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘මනුස්සසරීරං රුක්ඛසාඛා’’තිආදි අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. එවං ඡබ්බිධාපි චෙතා අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙතුකාමතාචිත්තසමුට්ඨාපිතසවිඤ්ඤත්තිසද්දානුසාරෙන ඤාතසඞ්කෙතස්ස සොතවිඤ්ඤාණවීථිඅනන්තරං උප්පන්නෙහි මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි ‘‘ඉමස්සෙදං නාම’’න්ති අනෙකසද්දෙසු එකත්තමාරොපෙත්වා වවත්ථාපිතා අත්ථාභිමුඛං නමනතො පකාරෙහි අත්ථස්ස ඤාපනතො ‘‘නාමපඤ්ඤත්තී’’ති වුච්චන්ති, තෙසං ¶ අධිවචනානං පථා අත්ථා අධිවචනපථා, සම්මුතිපරමත්ථභෙදා සබ්බෙ ධම්මා සද්දවචනීයසභාවා. ඡට්ඨං.

ඉතො පරං ද්වෙ දුකා අධිවචනදුකසදිසාව, කෙවලං පදත්ථමත්තමෙව විසෙසො. තත්ථ අභිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරාති එවං නිද්ධාරෙත්වා සහෙතුකං කත්වා වුච්චමානා නිරුත්ති නාම, ‘‘තක්කො විතක්කො සඞ්කප්පො’’ති එවං තෙන තෙන පකාරෙන ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති නාම, යථාවුත්තනාමපඤ්ඤත්තියොව. න හි අධිවචනනිරුත්තිපඤ්ඤත්තීසු අත්ථතො කොචිපි භෙදො අත්ථි, නිබ්බත්තිනිමිත්තභෙදදස්සනත්ථං පන නෙසං විභාගෙන පදත්ථො දස්සිතො. ඉමෙසු ච තීසු දුකෙසු පඤ්ඤත්තිසහිතා සබ්බෙ ධම්මා ලබ්භන්ති, අනන්තරෙ නාමරූපදුකෙ පඤ්ඤත්තිරහිතාති ඉමෙ චත්තාරො දුකා ඉමෙසු සුත්තන්තිකදුකෙසු නිප්පදෙසා, සෙසා පන අට්ඨතිංසාපි සප්පදෙසාති වෙදිතබ්බා. සත්තමට්ඨමානි.

නාමකරණට්ඨෙන, නමනට්ඨෙන, නාමනට්ඨෙන ච නාමං, අරූපක්ඛන්ධනිබ්බානානි. තානි හි සබ්බදාපි ¶ වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං නිබ්බානන්ති ඔපපාතිකනාමවසෙන අත්තනො නාමං කරොන්තාව පවත්තන්ති චන්දසූරියාදයො විය. න හි තෙසං සාමඤ්ඤගුණකිත්තිමවසෙන නාමකරණකිච්චං අත්ථීති. එවං නාමකරණට්ඨෙන නාමං වෙදිතබ්බං. ආරම්මණාභිමුඛං පන නමනට්ඨෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤං තත්ථ නාමනට්ඨෙන ච චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධාව නාමං. නිබ්බානං පන ආරම්මණාධිපතිපච්චයතාය අත්තනි අනවජ්ජධම්මානං නාමනට්ඨෙනෙව නාමං වෙදිතබ්බං. රුප්පනට්ඨෙන රූපං, රූපක්ඛන්ධො. නවමං.

අවිජ්ජාති දුක්ඛාදිපටිච්ඡාදකො සබ්බො මොහො. භවතණ්හාති භවපත්ථනාවසෙන පවත්තො ලොභො. තථා අප්පවත්තො පනෙත්ථ ලොභො, සෙසචෙතසිකචිත්තරූපනිබ්බානානි ච න වත්තබ්බානි. ඉතො පරං පන එවං නවත්තබ්බවිභාගං අදස්සෙත්වා පදත්ථසරූපමත්තමෙව දස්සයිස්සාම, දස්සිතාවසෙසා න වත්තබ්බාති ගහෙතබ්බා. දසමං.

භවො ¶ වුච්චති සස්සතං. ‘‘භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චා’’ති සස්සතවසෙන උප්පජ්ජනකදිට්ඨි භවදිට්ඨි නාම. විභවො වුච්චති උච්ඡෙදො. ‘‘න භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චා’’ති උච්ඡෙදවසෙන උප්පජ්ජනකදිට්ඨි විභවදිට්ඨි නාම. උභයෙනාපි මිච්ඡාදිට්ඨි ගහිතා. තථා අනන්තරෙසුපි තීසු දුකෙසු. එකාදසමං.

ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති ගහෙත්වා ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’ති පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨි නාම. තථා ‘‘උච්ඡිජ්ජිස්සතී’’ති පවත්තා දිට්ඨි උච්ඡෙදදිට්ඨි නාම. ‘‘අන්තවා’’ති පවත්තා අන්තවාදිට්ඨි නාම. ‘‘අනන්තවා’’ති පවත්තා අනන්තවාදිට්ඨි නාම. පුබ්බන්තං අනුගතා බ්රහ්මජාලෙ වුත්තනයෙන අතීතකොට්ඨාසං ආරම්මණං කත්වා පවත්තා අට්ඨාරසවිධා පුබ්බන්තානුදිට්ඨි නාම. අපරන්තං අනුගතා තත්ථෙව ආගතනයෙන අනාගතකොට්ඨාසං ආරම්මණං කත්වා පවත්තා චතුචත්තාලීසවිධා අපරන්තානුදිට්ඨි නාම. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන බ්රහ්මජාලෙ (දී. නි. 1.28), තදට්ඨකථාය (දී. නි. අට්ඨ. 1.28) ච වෙදිතබ්බො. ද්වාදසමතෙරසමචුද්දසමානි.

අහිරිකදුකං, හිරිදුකඤ්ච සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පඤ්චදසමසොළසමානි.

දුක්ඛං ¶ වචො එතස්මිං විප්පටිකූලගාහිම්හි විපච්චනීකසාතෙ අනාදරෙ පුග්ගලෙති දුබ්බචො, සහධම්මිකං දස්සෙත්වා ඔවදියමානෙ අනාදරකාරකො පුග්ගලො, තස්ස කම්මං දොවචස්සං, තස්ස භාවො දොවචස්සතා, අනාදරවසෙන පවත්තා ද්වෙ පටිඝචිත්තා, තංසම්පයුත්තා ච. පාපා අස්සද්ධාදයො පුග්ගලා එතස්ස මිත්තාති පාපමිත්තො, තස්ස භාවො පාපමිත්තතා, පාපපුග්ගලෙසු දළ්හභත්තිවසෙන, කායචිත්තෙහි තංසෙවනාතන්නින්නතාවසෙන ච පවත්තානි අට්ඨ ලොභචිත්තානි. සත්තරසමං.

සොවචස්සතා ¶ , කල්යාණමිත්තතා ච වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බා. අත්ථතො පන තථාපවත්තානි සහෙතුකකාමාවචරකුසලකිරියචිත්තානි. අට්ඨාරසමං.

පඤ්චසු, සත්තසු වා ආපත්තීසු කුසලභාවො ආපත්තිකුසලතා, සහ වත්ථුනා තාසං ආපත්තීනං ආපජ්ජනපරිච්ඡෙදජානනවසෙන පවත්තා කාමාවචරජවනපඤ්ඤා. ආපත්තීහි වුට්ඨානෙ කුසලභාවො ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා, වුට්ඨානවිධානෙන සද්ධිං ආපත්තිවුට්ඨානපරිච්ඡෙදජානනවසෙන පවත්තා යථාවුත්තචිත්තසම්පයුත්තපඤ්ඤාව. එකූනවීසතිමං.

සමාපජ්ජිතබ්බතො සමාපත්ති, තාසු ලොකියලොකුත්තරාසු සවිතක්කසවිචාරාදීසු සමාපත්තීසු කුසලතා සමාපත්තිකුසලතා, සහ පරිකම්මෙන අප්පනාපරිච්ඡෙදජානනවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා. සමාපත්තීහි වුට්ඨානෙ කුසලභාවො සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතා, යථාපරිච්ඡින්නකාලෙයෙව තාහි වුට්ඨානකපඤ්ඤා කාමාවචරජවනපඤ්ඤාව. වීසතිමං.

අට්ඨාරසසු ධාතූසු කුසලභාවො ධාතුකුසලතා, සවනධාරණපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා. තාසඤ්ඤෙව ධාතූනං මනසිකාරෙ කුසලභාවො මනසිකාරකුසලතා, තාසං සම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපඤ්ඤා. එස නයො ආයතනකුසලතායපි. තත්ථ හි සවනධාරණපච්චවෙක්ඛණා කාමාවචරාව, පටිවෙධො ලොකුත්තරොව, සම්මසනං කාමාවචරලොකුත්තරං. අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිච්ච සහිතං ඵලං උප්පාදෙතීති පටිච්චසමුප්පාදො, අවිජ්ජාදීහි නිද්දිට්ඨො පච්චයසමූහො, තස්මිං ද්වාදසඞ්ගෙ අනුලොමපටිච්චසමුප්පාදෙ කුසලභාවො පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා, ‘‘ඉමිනා පච්චයෙන ඉදං හොතී’’ති ජානනවසෙන පවත්තා ලොකියජවනපඤ්ඤාව. එකවීසතිමද්වාවීසතිමානි.

තිට්ඨති ¶ ¶ එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං, තස්මිං ඨානෙ කුසලතා ඨානකුසලතා. න ඨානෙ කුසලතා අට්ඨානකුසලතා. තෙවීසතිමං.

උජුභාවො අජ්ජවො. මුදුභාවො මද්දවො. කායචිත්තුජුකතාමුදුකතාද්වයං. චතුවීසතිමං.

අධිවාසනසඞ්ඛාතා ඛමනං ඛන්ති, තථාපවත්තකාමාවචරජවනානි. පාපතො සුට්ඨු ඔරතො විරතොති සොරතො, තස්ස භාවො සොරච්චං. කායවචීමනොසංවරසීලසඞ්ඛාතානි ලොකියලොකුත්තරජවනානි. පඤ්චවීසතිමං.

සම්මොදකපියවාදිතාසඞ්ඛාතො සඛිලභාවො සාඛල්යං, යථා පරෙහි සද්ධිං අත්තනො ඡිද්දං විවරං න හොති, එවං ධම්මාමිසෙහි පටිසන්ථරණං පටිච්ඡාදනං පටිසන්ථාරො. ආගන්තුකස්ස හි පච්චුග්ගමනපත්තචීවරපටිග්ගහණආසනදානබීජනපාදධොවනමක්ඛනාදිනා, පානීයෙන ආපුච්ඡනෙන, කාලෙ ආගතස්ස යාගුආදීනං, විකාලෙ පානකාදීනඤ්ච දානෙන, පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය චරණට්ඨානදස්සනපවෙසනනික්ඛමනකාලාරොචනාදිනා ච පබ්බජිතා, ගහට්ඨානඤ්ච විනයෙ ආගතනයෙන යථානුරූපං ආමිසපටිසන්ථාරො කාතබ්බො. ආගන්තුකං පන උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ කතරභාණකා’’ති අපුච්ඡිත්වා ‘‘ආචරියුපජ්ඣායා වො කතරං ගන්ථං වළඤ්ජෙන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා තස්ස විසයෙ පඤ්හපුච්ඡනෙන සචෙ න සක්කොති, සයං කථෙත්වා දානෙන, ධම්මකථනපඤ්හවිස්සජ්ජනකම්මට්ඨානකථනකුක්කුච්චදිට්ඨිවිනොදනාදිනා, පරිවාසාදිවිනයකම්මකරණෙන, පබ්බාජනඋපසම්පදාදිනා ච ධම්මපටිසන්ථාරො කාතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනායං සද්ධිං ආනිසංසදීපකවත්ථූහි අට්ඨසාලිනියං (ධ. ස. අට්ඨ. 1351) ඤාතබ්බො. එතස්මිං දුවිධෙ පටිසන්ථාරෙ කුසලභාවො පටිසන්ථාරකුසලතා, තථාපවත්තකාමාවචරජවනානි එව. ඡබ්බීසතිමං.

ඉන්ද්රියෙසු ¶ මනච්ඡට්ඨෙසු ආපාථගතරූපාදීසු ආරම්මණෙසු නිමිත්තගහණාදිනා ඉන්ද්රියසංවරභෙදසඞ්ඛාතො අගුත්තද්වාරභාවො ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා. පටිග්ගහණපරිභොගවසෙන භොජනෙ මත්තං අජානනභාවො භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා, තථාපවත්තඅකුසලචිත්තානි. සත්තවීසතිමං.

අනන්තරදුකෙපි ¶ වුත්තපටිපක්ඛවසෙන කාමාවචරසහෙතුකකුසලකිරියචිත්තානි වෙදිතබ්බානි. අට්ඨවීසතිමං.

සතිවිප්පවාසසඞ්ඛාතො මුට්ඨසතිභාවො මුට්ඨස්සච්චං, සබ්බෙ අකුසලා ධම්මා, අසම්පජානනභාවො අසම්පජඤ්ඤං, මොහො. එකූනතිංසතිමං.

අනන්තරදුකෙ චතුභූමිකා සතිපඤ්ඤාව වුත්තා. තිංසතිමං.

අප්පටිසඞ්ඛානෙ අප්පටිවානසඞ්ඛාතෙ අකම්පියට්ඨෙන යොනිසොදස්සනසඞ්ඛාතං පටිසඞ්ඛානමෙව බලන්ති පටිසඞ්ඛානබලං, කාමාවචරපඤ්ඤාව. සත්තබොජ්ඣඞ්ගාදිභාවනාවසෙන පවත්තා චතුභූමකධම්මා භාවනාබලං. එකතිංසතිමං.

පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො, සො තිවිධො චිත්තසමථො අධිකරණසමථො සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ ච පුබ්බභාගාසු අට්ඨසමාපත්තීසු එකග්ගතා චිත්තසමථො නාම, සම්මුඛාවිනයාදි සත්තවිධො අධිකරණසමථො නාම, නිබ්බානං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො නාම. ඉධ පන චතුභූමකො සමාධි අධිප්පෙතො. අනිච්චාදිවසෙන විවිධෙනාකාරෙන පස්සතීති විපස්සනා, ලොකියලොකුත්තරා විපස්සනාපඤ්ඤාව. බාත්තිංසතිමං.

සමථොව තං ආකාරං ගහෙත්වා පුන පවත්තෙතබ්බස්ස සමථස්ස නිමිත්තන්ති සමථනිමිත්තං. පග්ගාහනිමිත්තෙපි එසෙව නයො. චතුභූමකසමාධිවීරියානි එව. තෙත්තිංසතිමං.

අනන්තරදුකෙපි ¶ වීරියසමාධී එව වුත්තා. චතුත්තිංසතිමං.

සීලවිනාසිකා අසංවරසඞ්ඛාතා සීලස්ස විපත්තීති සීලවිපත්ති, තථාපවත්තා අකුසලධම්මා. සම්මාදිට්ඨියා විපත්ති දිට්ඨිවිපත්ති, මිච්ඡාදිට්ඨි එව. පඤ්චතිංසතිමං.

සොරච්චමෙව සීලස්ස සම්පාදනතො සීලපරිපූරණතො සීලස්ස සම්පදාති සීලසම්පදා. දිට්ඨිපාරිපූරිභූතං ¶ ඤාණමෙව දිට්ඨියා සම්පදාති දිට්ඨිසම්පදා. චතුභූමකා සීලපඤ්ඤාව. තථා අනන්තරදුකෙපි. ඡත්තිංසතිමං.

විසුද්ධිභාවං සම්පත්තා සීලසඞ්ඛාතා සීලස්ස විසුද්ධි සීලවිසුද්ධි. නිබ්බානසඞ්ඛාතං විසුද්ධිං පාපෙතුං සමත්ථා දස්සනසඞ්ඛාතා දිට්ඨියා විසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි. සත්තත්තිංසතිමං.

කම්මස්සකතාසච්චානුලොමිකමග්ගඵලසම්පයුත්තපඤ්ඤා දිට්ඨි විසුද්ධි නාම. යථාදිට්ඨිස්ස තදනුරූපං පධානං යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානං නාම. අට්ඨතිංසතිමං.

සංවෙගජනකානි ජාතිජරාබ්යාධිමරණසඞ්ඛාතානි කාරණානි සංවෙජනීයට්ඨානානි නාම, තෙසු ජාතිආදිපටිච්චසමුප්පන්නභයසඞ්ඛාතං සංවිජනං සංවෙගො නාම, තථාපවත්තකුසලාදි එව. එවං සංවෙගජාතස්ස යොනිසො උපායෙන පධානං සංවිග්ගස්ස යොනිසො පධානං, ලොකියලොකුත්තරවීරියමෙව. එකූනචත්තාලීසතිමං.

කුසලධම්මපූරණෙ අසන්තුට්ඨිභාවො අසන්තුට්ඨිතා. යො පන දානං දත්වා තතො තෙන අසන්තුට්ඨො හුත්වා සරණගමනං ආකඞ්ඛති, තතො පඤ්චසීලාදිං, පබ්බජ්ජං, බුද්ධවචනානං උග්ගණ්හනං, සමථවිපස්සනං, තතො තෙනාපි අසන්තුට්ඨො අනුක්කමෙන අරහත්තං ගණ්හාති, අයං අසන්තුට්ඨිතා කුසලෙසු ධම්මෙසු. අධිකුසලධම්මානං භාවනාය උක්කණ්ඨමානො පධානං පටිවාපෙති නිවත්තාපෙතීති පටිවානි, න පටිවානි ¶ අප්පටිවානි, තස්ස භවො අප්පටිවානිතා. අරහත්තං අප්පත්වා පධානස්මිං අනිවත්තනතා අනොසක්කනතා, තථාපවත්තලොකියලොකුත්තරකුසලා ධම්මා. චත්තාලීසතිමං.

විජානනතො විජ්ජා, පුබ්බෙනිවාසචුතූපපාතආසවක්ඛයඤාණානි. විමුච්චනතො විමුත්ති, අට්ඨ සමාපත්තියො, නිබ්බානඤ්ච. අට්ඨ සමාපත්තියො හි ආරම්මණෙ අධිමුච්චනතො, සයං වික්ඛම්භිතකිලෙසෙහි විමුච්චනට්ඨෙන ච විමුත්තීති වුත්තා, නිබ්බානං පන සබ්බකිලෙසෙහි අච්චන්තවිමුච්චනට්ඨෙන. එකචත්තාලීසතිමං.

කිලෙසක්ඛයකරෙසු ¶ චතූසු අරියමග්ගෙසු ඤාණං ඛයෙ ඤාණං නාම. පටිසන්ධිවසෙන අනුප්පාදභූතෙ තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං අනුප්පාදපරියොසානෙ උප්පන්නඅරියඵලෙ ඤාණං අනුප්පාදෙ ඤාණං නාම. සෙසං සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ද්වාචත්තාලීසතිමං.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මොහවිච්ඡෙදනියා අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනාය

ධම්මසඞ්ගණීමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉදානි ¶ ¶ ධම්මසඞ්ගණීමාතිකානන්තරං විභඞ්ගමාතිකාය අත්ථවණ්ණනා අනුප්පත්තා. තස්සා පන –

අත්ථතො ධම්මභෙදෙන, විභඞ්ගනයදස්සනා;

පාළිමුත්තනයා චාපි, හොති සංවණ්ණනානයො.

සා පනෙසා අට්ඨාරසන්නං විභඞ්ගානං ආදිම්හි ඨපිතා අට්ඨාරසවිධා හොති – ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකා-ආයතන-ධාතු-සච්ච-ඉන්ද්රිය-පච්චයාකාර-සතිපට්ඨාන-සම්මප්පධාන-ඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ග-මග්ගඞ්ගඣාන-අප්පමඤ්ඤා-සික්ඛාපද-පටිසම්භිදා-ඤාණ-ඛුද්දකවත්ථු-ධම්මහදයවිභඞ්ගමාති

තත්ථ ආදිභූතාය ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකාය අත්ථතො තාව – පඤ්චක්ඛන්ධාති එත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධන්ති දස්සෙති. ඛන්ධාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තත්රායං ඛන්ධ-සද්දො සම්බහුලෙසු ඨානෙසු නිපතති රාසිම්හි ගුණෙ පණ්ණත්තියං රුළ්හියන්ති. තත්ථ ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.1037; අ. නි. 4.51; 5.45; 6.37) හි රාසිතො ඛන්ධො නාම. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) ගුණතො. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.241) පණ්ණත්තිතො. ‘‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (ධ. ස. 63) එකම්පි චිත්තං රුළ්හිතො ඛන්ධො නාම, ස්වායමිධ රාසිතො අධිප්පෙතො. රාසට්ඨො හි ඛන්ධ-සද්දො, කොට්ඨාසට්ඨොතිපි වත්තුං වට්ටති. ලොකස්මිං හි ඉණං ගහෙත්වා චොදියමානා ‘‘ද්වීහි ඛන්ධෙහි දස්සාම ¶ , තීහි ඛන්ධෙහි දස්සාමා’’ති වදන්ති, තස්මා ඛන්ධොති කොට්ඨාසොති වුත්තං ¶ හොති. රූපක්ඛන්ධොති එත්ථ රුප්පතීති රූපං, සීතුණ්හාදීහි පසිද්ධාකාරෙන රුප්පති ඝට්ටීයති, පීළියතීති අත්ථො. වුත්තං හෙතං භගවතා –

‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පතී’’තිආදි (සං. නි. 3.79).

රූපඤ්ච තං ඛන්ධො චාති රූපක්ඛන්ධො, රූපරාසි රූපකොට්ඨාසොති අත්ථො. වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපි එසෙව නයොති අයං තාවෙත්ථ අත්ථතො සංවණ්ණනානයො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ හෙට්ඨා කුසලත්තිකෙ විභත්තා අතීතාදිභෙදභින්නා සබ්බෙ රූපධම්මා රූපක්ඛන්ධො නාම. තථා චතුභූමකා වෙදනාසඤ්ඤායො වෙදනාක්ඛන්ධො නාම, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො නාම. වෙදනාසඤ්ඤා පන ඨපෙත්වා සෙසා ඵස්සාදයො පඤ්ඤාස චෙතසිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො නාම. පඤ්චසු ඛන්ධෙසු නිබ්බානමෙව අසඞ්ගහිතං, උපාදානක්ඛන්ධෙසු පන සබ්බෙ ලොකුත්තරධම්මා. අයමෙව හි ඛන්ධෙහි උපාදානක්ඛන්ධානං විසෙසො. ඛන්ධා අවිසෙසතො වුත්තා, උපාදානක්ඛන්ධා සාසවොපාදානියභාවෙන විසෙසෙත්වා. ඉධ පන අවිසෙසෙන වුත්තත්තා නිබ්බානං ඨපෙත්වා අවසෙසා සබ්බෙ ධම්මා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අයං ධම්මභෙදතො සංවණ්ණනානයො.

විභඞ්ගනයදස්සනාති විභඞ්ගපාළියා ආගතඅත්ථනයදස්සනතො. විභඞ්ගපාළියං හි සුත්තන්තභාජනීයං අභිධම්මභාජනීයං පඤ්හාපුච්ඡකන්ති තීහි නයෙහි ඛන්ධවිභඞ්ගො විභත්තො. තථා ආයතනවිභඞ්ගාදයො. කෙවලං හි ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ, සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ච සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි. පච්චයාකාරවිභඞ්ගෙ පඤ්හාපුච්ඡකං නත්ථි. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු පන තීසු තයොපි නයා ¶ න සන්ති. තෙසු හි ඤාණවිභඞ්ගො එකවිධතො පට්ඨාය යාව දසවිධා විභත්තො, ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො එකවිධතො පට්ඨාය යාව ද්වාසට්ඨිපභෙදා විභත්තො, ධම්මහදයවිභඞ්ගො පන සබ්බසඞ්ගහාදීහි දසහි වාරෙහි විභත්තො, තස්මා තෙසං තෙසං නයානං මුඛමත්තදස්සනවසෙන තත්ථ තත්ථ සංවණ්ණනා භවිස්සන්ති. තත්රිදං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ තිණ්ණං නයානං මුඛමත්තදස්සනං. සෙය්යථිදං – සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව රූපක්ඛන්ධො –

‘‘තත්ථ ¶ කතමො රූපක්ඛන්ධො? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 2) –

එවං උද්දිසිත්වා විත්ථාරතො විභත්තො, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදයොපි. තත්ථ නියකජ්ඣත්තං නාම අජ්ඣත්තරූපං අජ්ඣත්තං නාම, තතො අඤ්ඤං පරපුග්ගලගතං, අවිඤ්ඤාණඤ්ච බහිද්ධා නාම, තථා වෙදනාදයොපි. පසාදවිසයරූපං පන ඔළාරිකං නාම, සෙසං සුඛුමං නාම. අනිට්ඨරූපං හීනං නාම, ඉට්ඨරූපං පණීතං නාම.

නනු ඉට්ඨානිට්ඨං නාම පාටෙක්කං පටිවිභත්තං නාම නත්ථි, එකං එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති මනාපං, තදෙව අඤ්ඤස්ස ච අනිට්ඨං හොති. වත්ථාදීනි හි සූකරාදීනං නප්පියානි හොන්ති, න මනුස්සාදීනං, තෙසඤ්ච වත්ථාභරණාදීනි පියානි, න සූකරාදීනන්ති, තස්මා රුචිවසෙනෙව ඉට්ඨානිට්ඨතා ගහෙතබ්බා? න, ඉට්ඨානිට්ඨානං පාටෙක්කං විභත්තත්තා. කුසලකම්මජං හි කුසලවිපාකවිසයොව ඉට්ඨං නාම, අකුසලකම්මජං අකුසලවිපාකවිසයොව අනිට්ඨං නාම, සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන පන කොචි ¶ ඉට්ඨමෙව බුද්ධරූපාදිං ජවනක්ඛණෙ අනිට්ඨතො මනසි කරොති, අනිට්ඨඤ්ච නිරයග්ගිසත්ථවිසාදිං ඉට්ඨතො මනසි කරොති. ජවනෙහි එව විපල්ලාසභාවො, න විපාකෙහීති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨං නියතං වෙදිතබ්බං.

සම්මොහවිනොදනියා පන විභඞ්ගට්ඨකථාය –

‘‘සුඛසම්ඵස්සං හි ගූථකලලං චක්ඛුද්වාරඝානද්වාරෙසු අනිට්ඨං, කායද්වාරෙ ඉට්ඨං හොති. චක්කවත්තිනො මණිරතනෙන පොථියමානස්ස, සුවණ්ණසූලෙ උත්තාසියමානස්ස ච මණිරතනසුවණ්ණසූලානි චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨානි හොන්ති, කායද්වාරෙ අනිට්ඨානී’’ති (විභ. අට්ඨ. 6) –

එවං ද්වාරවසෙන එකස්සෙව වත්ථුනො ඉට්ඨතා, අනිට්ඨතා ච වුත්තා. සා ච එකක්ඛණෙ න යුත්තා එකකලාපගතභූතොපාදායරූපානං එකසාමග්ගියමුප්පත්තිතො. න හි භූතෙසු අකුසලවසෙන අනිට්ඨෙසු ¶ උප්පජ්ජන්තෙසු තදුපාදායරූපාදිකුසලෙන ඉට්ඨානි උප්පජ්ජන්ති, භින්නක්ඛණෙ පන ඉට්ඨානි මණිරතනාදීනි තෙහි පොථියමානස්ස අකුසලපච්චයෙන උතුනා අනිට්ඨානි විපරිණමන්ති, කුසලපච්චයෙන අනිට්ඨානි ගූථකලලාදීනි ඉට්ඨානීති, අයං නො අත්තනොමති. එවං විභත්තෙසු ච ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තං තං රූපං උපාදායුපාදාය හීනං, පණීතඤ්ච දට්ඨබ්බං. සුඛුමං පන රූපං දූරෙරූපං නාම, ඔළාරිකං සන්තිකෙරූපං නාම. තං තං වා පන රූපං උපාදායුපාදාය රූපං දූරෙ සන්තිකෙ දට්ඨබ්බං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

වෙදනාදීසු පන අකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. කුසලාකුසලා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා සුඛුමා. දුක්ඛා වෙදනා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. සුඛදුක්ඛා වා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. අසමාපන්නස්ස වා වෙදනා ඔළාරිකා, සමාපන්නස්ස සුඛුමා. සාසවා ඔළාරිකා ¶ , අනාසවා සුඛුමා. තං තං වා පන වෙදනං උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතා දට්ඨබ්බා. අකුසලා වෙදනා කුසලාබ්යාකතාහි දූරෙ, තා ච තාය දූරෙති එවං ජාතිසභාවපුග්ගලභූමිභෙදතො වුත්තනයෙන දූරෙවෙදනා දට්ඨබ්බා, කුසලා වෙදනා කුසලාය සන්තිකෙති එවං ජාතිආදිසාමඤ්ඤතො සන්තිකෙවෙදනා දට්ඨබ්බා. තං තං වා පන වෙදනං උපාදායුපාදාය වෙදනා දූරෙසන්තිකෙ දට්ඨබ්බා. එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි යථානුරූපං ඔළාරිකසුඛුමතාදයො වෙදිතබ්බාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විභඞ්ගපාළිඅට්ඨකථාසු (විභ. 8 ආදයො; විභ. අට්ඨ. 8 ආදයො) ගහෙතබ්බොති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයනයෙ රූපක්ඛන්ධස්ස තාව එකවිධාදිතො යාව එකාදසවිධා රූපකණ්ඩෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. වෙදනාක්ඛන්ධො පන එකවිධො ඵස්සසම්පයුත්තො, දුවිධො සහෙතුකදුකවසෙන, තිවිධො කුසලත්තිකවසෙන, චතුබ්බිධො චතුභූමකවසෙන, පඤ්චවිධො සභාවභෙදෙන, ඡබ්බිධො ඡද්වාරිකවසෙන, සත්තවිධො සත්තවිඤ්ඤාණසම්පයොගවසෙන, අට්ඨවිධො තෙසු කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං සුඛදුක්ඛවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා, නවවිධො තෙසු මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං කුසලත්තිකවසෙන තිධා භින්දිත්වා, දසවිධො තෙසු කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං දුවිධා, මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තඤ්ච තිධා භින්දිත්වාති එවං සහෙතුකදුකමූලං පඨමවාරං වත්වා පුන කුසලත්තිකට්ඨානෙ වෙදනාත්තිකපීතිත්තිකසනිදස්සනත්තිකවජ්ජිතෙ සබ්බත්තිකෙ යොජෙත්වා යාව දසවිධා, අපරෙපි අට්ඨාරස වාරා වුත්තා. යථා චෙත්ථ සහෙතුකදුකමූලිකා සබ්බත්තිකයොජනා, එවං හෙතුසම්පයුත්තදුකාදීසු අනුරූපදුකමූලිකාපි සරණදුකපරියොසානා පච්චෙකං සබ්බත්තිකයොජනාපි වෙදිතබ්බාති ¶ අයං දුකමූලකො යොජනානයො. යථා ච එකෙකදුකෙන සබ්බත්තිකයොජනාවසෙන දුකමූලකො ¶ නයො වුත්තො, එවං එකෙකත්තිකෙන යථානුරූපං සබ්බදුකයොජනාවසෙන තිකමූලකො, තදුභයමිස්සකවසෙන උභතොවඩ්ඪනකො ච නයො වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධෙ, එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි යථාරහං දුකමූලකාදිනයා වෙදිතබ්බාති අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන පඤ්චන්නං ඛන්ධානං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා, කති සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා…පෙ… කති සරණා, කති අරණාති? රූපක්ඛන්ධො අබ්යාකතො, චත්තාරො ඛන්ධා සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා, රූපං, වෙදනා ච වෙදනාත්තිකෙ න වත්තබ්බා, සෙසා තිධාපි හොන්ති, රූපං නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මං, සියා උපාදින්නුපාදානියං, සියා අනුපාදින්නුපාදානියං, අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකං, සෙසා චත්තාරො ඛන්ධා තීහි තිකෙහි තිධාපි හොන්ති. රූපං අවිතක්කඅවිචාරං, තයො ඛන්ධා තිධාපි හොන්ති, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො තිධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං න වත්තබ්බං, වෙදනා සියා පීතිසහගතා, න වත්තබ්බා, තයො තිධා ච න වත්තබ්බා ච. රූපං නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බං, නදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බහෙතුකං, නෙවාචයගාමිනඅපචයගාමි, නෙවසෙඛංනාසෙඛං, පරිත්තං, සෙසා තිධාපි හොන්ති. පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධා ච න වත්තබ්බා ච. රූපං මජ්ඣිමං, අනියතං, සෙසා තිධාපි. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ ච රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධාපි වා න වත්තබ්බා. උප්පන්නාතීතත්තිකෙසු පඤ්චපි තිධා හොන්ති. අතීතාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධා ච න වත්තබ්බා ච. අජ්ඣත්තත්තිකෙ පඤ්චපි තිධා හොන්ති. අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධාපි න වත්තබ්බා ච. චත්තාරො ඛන්ධා අනිදස්සනඅප්පටිඝා, රූපක්ඛන්ධො තිධාපි හොති.

චත්තාරො ¶ ඛන්ධා නහෙතූ, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො සියා හෙතු, සියා න හෙතු. රූපං අහෙතුකං, හෙතුවිප්පයුත්තං, සෙසා ද්විධාපි. තයො ඛන්ධා සියා සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ, සියා න වත්තබ්බා ච, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච, රූපං න වත්තබ්බමෙව. තථා අනන්තරදුකෙපි. රූපං නහෙතුඅහෙතුකං, තයො ද්විධාපි, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. පඤ්චපි සප්පච්චයා, සඞ්ඛතා, චත්තාරො අනිදස්සනා, අප්පටිඝා, රූපං ද්විධාපි. රූපං රූපී, සෙසා අරූපිනො. රූපං ලොකියං, සෙසා ද්විධාපි. පඤ්චපි කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, න ච කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා ච. චත්තාරො නො ආසවා, සඞ්ඛාරා ද්විධාපි, න වත්තබ්බා ච. රූපං සාසවො, ආසවවිප්පයුත්තො ¶ , සෙසා ද්විධාපි. රූපං සාසවා චෙව නො ච ආසවා, තයො තථා ච න වත්තබ්බා ච. සඞ්ඛාරො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං න වත්තබ්බමෙව, තයො සියා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා, සියා න වත්තබ්බා, සඞ්ඛාරො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං ආසවවිප්පයුත්තං සාසවඤ්ච, සෙසා ද්විධා ච න වත්තබ්බා ච. ඉමිනා නයෙන සංයොජනගොච්ඡකාදීසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා. කෙවලං හි පරාමාසසම්පයුත්තදුකෙ රූපං පරාමාසවිප්පයුත්තං, තයො ද්විධාපි, සඞ්ඛාරො ද්විධාපි, දිට්ඨිවසෙන න වත්තබ්බො ච. තතියෙ එත්තකමෙව විසෙසො. රූපං අනාරම්මණං, සෙසා සාරම්මණා. විඤ්ඤාණං චිත්තං, සෙසා නො චිත්තා. තයො චෙතසිකා, ද්වෙ අචෙතසිකා. තයො චිත්තසම්පයුත්තා, රූපං චිත්තවිප්පයුත්තං. විඤ්ඤාණං න වත්තබ්බං. තථා චිත්තසංසට්ඨදුකෙපි. තයො චිත්තසමුට්ඨානා, විඤ්ඤාණං නො චිත්තසමුට්ඨානං. රූපං ද්විධාපි. තථා අනන්තරදුකද්වයෙපි. තයො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා, ද්වෙ නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. තථා අනන්තරදුකද්වයෙපි. විඤ්ඤාණං අජ්ඣත්තිකං, තයො බාහිරා, රූපං ද්විධාපි. චත්තාරො නො උපාදා. රූපං ද්විධාපි. පඤ්චපි සියා උපාදින්නා, සියා අනුපාදින්නා, නො උපාදානා.

කිලෙසගොච්ඡකො ¶ වුත්තනයොව. රූපං නෙවදස්සනෙනනභාවනාය පහාතබ්බං, සෙසා ද්විධාපි. එවං යාවපීතිදුකා යොජනා වෙදිතබ්බා.

රූපං න වෙදනා, න සුඛා, න සුඛසහගතා, සෙසා ද්විධාපි. තථා අනන්තරදුකෙපි. රූපං කාමාවචරං, සෙසා ද්විධාපි. එවං යාව සරණදුකා යොජනා වෙදිතබ්බා. අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

ඉමෙ පන නයා විත්ථාරතො පාළිඅට්ඨකථාහි ඤාතබ්බා. අත්ථවිනිච්ඡයො ච නෙසං ධම්මසඞ්ගණීමාතිකත්ථසංවණ්ණනාය වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බො. ඉතො පරං අතිරෙකං අවත්වා අපුබ්බමෙව වණ්ණයිස්සාමාති අයං විභඞ්ගනයදස්සනතො සංවණ්ණනානයො.

කමතොනූනාධිකතො, දට්ඨබ්බසමභෙදතො;

පාළිමුත්තනයො ඤෙය්යො, ඛන්ධකොසල්ලමිච්ඡතා.

තත්ථ ¶ කමතොති එත්ථ උප්පත්තික්කමො පහානක්කමො පටිපත්තික්කමො භූමික්කමො දෙසනාක්කමොති බහුවිධෙසු කමෙසු ඛන්ධානං දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති, න ඉතරෙ, අසම්භවා. අභෙදෙන හි පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අත්තග්ගාහපතිතං වෙනෙය්යජනං සමූහඝනවිනිබ්භොගදස්සනෙන අත්තග්ගාහතො මොචෙතුකාමො භගවා හිතකාමො තස්ස තස්ස ජනස්ස සුඛග්ගහණත්ථං චක්ඛුආදීනං විසයභූතං ඔළාරිකං පඨමං රූපක්ඛන්ධං දෙසෙසි, තතො ඉට්ඨානිට්ඨවිසයසංවෙදකං ඔළාරිකං වෙදනං, යං වෙදෙති, තං සඤ්ජානාතීති එවං වෙදනාවිසයස්ස ආකාරග්ගාහිකං සඤ්ඤං, සඤ්ඤාවසෙනාභිසඞ්ඛාරකෙ සඞ්ඛාරෙ, තෙසං වෙදනාදීනං නිස්සයාධිපතිභූතං විඤ්ඤාණන්ති අයං තාවෙත්ථ කමො.

අනූනාධිකතොති ¶ කස්මා පන භගවතා පඤ්චෙව ඛන්ධා වුත්තා අනූනා අනධිකාති? සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහතො, අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතප්පරමතො, අඤ්ඤෙසඤ්ච තදවරොධතො. අනෙකප්පභෙදෙසු හි සඞ්ඛතධම්මෙසු සභාගවසෙන සඞ්ගය්හමානෙසු රූපං රූපසභාගෙකසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති, වෙදනා වෙදනාසභාගෙකසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති. එස නයො සඤ්ඤාදීසුපි, තස්මා සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහතො පඤ්චෙව වුත්තා. එතපරමඤ්චෙතං අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථු, යදිදං රූපාදයො පඤ්ච, තස්මා අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතපරමතොපි පඤ්චෙව වුත්තා. යෙපි චඤ්ඤෙ සීලාදයො පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා වුත්තා, තෙපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා එත්ථෙව අවරොධං ගච්ඡන්ති, තස්මා අඤ්ඤෙසං තදවරොධතොපි පඤ්චෙව වුත්තාති අයං අනූනාධිකතො.

දට්ඨබ්බසමභෙදතොති දට්ඨබ්බභෙදතො, උපමාභෙදතො ච. තත්ථ දට්ඨබ්බභෙදතො තාව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා සාමඤ්ඤතො උක්ඛිත්තාසිකපච්චත්ථිකතො, භාරතො, ඛාදකතො, අනිච්චදුක්ඛඅනත්තසඞ්ඛාතවධකතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පන ඵෙණපිණ්ඩං විය රූපං දට්ඨබ්බං, උදකබුබ්බුළමරීචිකකදලික්ඛන්ධමායා විය යථාක්කමං වෙදනාදයො දට්ඨබ්බා. යථා හි ඵෙණපිණ්ඩො විමද්දාසහො, සො ච පත්තථාලකාදිඅත්ථං ගහිතොපි තමත්ථං න සාධෙති, භිජ්ජති, එවං රූපම්පි විමද්දාසහං, තඤ්ච සුභාදිවසෙන ගහිතම්පි න තථා තිට්ඨති, අසුභාදියෙව හොති.

යථා වා ඵෙණපිණ්ඩො අනෙකසන්ධිඝටිතො බහුන්නං උදකසප්පාදිපාණකානං ආවාසො, ආදිතො චෙස බදරපක්කමත්තො හුත්වා අනුපුබ්බවඩ්ඪනකො උට්ඨිතමත්තොපි චෙස භිජ්ජති, ථොකං ගන්ත්වාපි, සමුද්දං පත්වා පන අවස්සමෙව භිජ්ජති ¶ , එවං රූපම්පි ඡිද්දාවඡිද්දං අනෙකසන්ධිඝටිතං ¶ අසීතිකිමිකුලවොකිණ්ණං, ආදිතො චෙතං කලලමත්තං හුත්වා අනුපුබ්බවඩ්ඪනකං, කලලමත්තෙපි චෙතං භිජ්ජති, අබ්බුදාදිභාවෙපි ආයුක්ඛයං පත්වා අවස්සමෙව භිජ්ජති. එවං ඵෙණපිණ්ඩසදිසං දට්ඨබ්බං.

යථා පන බුබ්බුළො මුහුත්තරමණීයො අගය්හුපගො න චිරට්ඨිතිකොව, එවං වෙදනාපි. යථා ච බුබ්බුළො උදකතලං, උදකබින්දුං, උදකජල්ලකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා ගහණවාතඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති, එවං වෙදනාපි වත්ථුං, ආරම්මණං, කිලෙසජල්ලං, ඵස්සසඞ්ඝට්ටනඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජතීති සා බුබ්බුළසදිසා දට්ඨබ්බා.

යථා පන මරීචිකා ජලාසයාදිභාවෙන විප්පලම්භිකා, එවං සඤ්ඤාපි නිච්චාදිභාවෙනාති මරීචිසදිසා දට්ඨබ්බා. යථා පන කදලික්ඛන්ධො අගය්හුපගො බහුවට්ටිසමොධානො, එවං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි අගය්හුපගොනිච්චාදිසාරවිරහිතො, ඵස්සාදිබහුධම්මසමොධානො ච හොතීති සො කදලික්ඛන්ධසදිසො දට්ඨබ්බො. යථා පන මායා අසුවණ්ණරජතාදිරූපානිපි තථා ගාහාපෙත්වා මහාජනං වඤ්චෙති, එවං විඤ්ඤාණම්පි අනිච්චාදිරූපං තෙනෙව චිත්තෙන ආගච්ඡන්තං විය නිච්චාදිතො ච ගාහාපෙත්වා වඤ්චෙතීති තං මායාසදිසං දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්ච –

‘‘ඵෙණපිණ්ඩූපමං රූපං, වෙදනා බුබ්බුළූපමා;

මරීචිකූපමා සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා කදලූපමා;

මායූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං, දෙසිතාදිච්චබන්ධුනා’’ති. (සං. නි. 3.95);

උපමාභෙදතො ච පන ගිලානසාලූපමො රූපුපාදානක්ඛන්ධො, ගෙලඤ්ඤූපමො වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො, ගෙලඤ්ඤසමුට්ඨානූපමො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, අසප්පායසෙවනූපමො සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො ¶ , ගිලානූපමො විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො. අපිච චාරකකාරණඅපරාධකාරණකාරකඅපරාධිකූපමා එතෙ භාජනභොජනබ්යඤ්ජනපරිවෙසකභුඤ්ජකූපමා චාති අයමෙත්ථ උපමාභෙදො. එවං පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයනයො ඤෙය්යො.

ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආයතනවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – ද්වාදසායතනානීති එත්ථ ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනානි. චක්ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උපට්ඨහන්ති ඝටෙන්ති වායමන්ති, තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති විත්ථාරෙන්ති, ඉදඤ්ච අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං නයන්තෙව, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති, තස්මා ‘‘ආයතනානී’’ති වුච්චන්ති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාභිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙන ච සාසනෙ, ලොකෙ ච ‘‘ආයතන’’න්ති වුච්චන්ති. චක්ඛුආදීසු හි තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා තදායත්තවුත්තිතාය නිවසන්ති, තෙසු ච ආකරභූතෙසු ආකිණ්ණා වත්ථාරම්මණවසෙන ච සමොසරන්ති, චක්ඛාදයොව නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො, කාරණඤ්ච, තස්මා නිවාසට්ඨානාදිනා අත්ථෙන චක්ඛාදීනි ආයතනානීති වෙදිතබ්බානි.

චක්ඛායතනන්තිආදීසු චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්ථො. රූපයතීති රූපං. වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං ¶ හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. සප්පතීති සද්දො, උදාහරීයතීති අත්ථො. ඝායතීති ඝානං. ගන්ධයතීති ගන්ධො, අත්තනො වත්ථුං සූචයතීති අත්ථො. ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා. රසන්ති තං සත්තාති රසො, අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො, උප්පත්තිදෙසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. මනතීති මනො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති ධම්මා. චක්ඛු ච තං යථාවුත්තෙනත්ථෙන ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චාති ධම්මායතනන්ති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං මනායතනං නාම. චෙතසිකසුඛුමරූපනිබ්බානානි ධම්මායතනං නාම. සෙසානි සුවිඤ්ඤෙය්යානි. ඉමෙසු ච ආයතනෙසු අතීතාදිභෙදභින්නා, කාලවිනිමුත්තා ච ලොකියලොකුත්තරා සබ්බෙ නාමරූපධම්මා, පඤ්ඤත්තියො ච සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා’’තිආදිවචනතො (ධාතු. 71) හි ¶ රූපාරූපලක්ඛණානං ජාතිජරාභඞ්ගානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූසු සඞ්ගහිතත්තා ඉතරාසම්පි පඤ්ඤත්තීනං යථාරහං තත්ථ සඞ්ගහිතභාවො වෙදිතබ්බොති අයමෙත්ථ ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව ‘‘චක්ඛුං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා විපරිණාමධම්මං. රූපා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා විපරිණාමධම්මා…පෙ… ධම්මා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා විපරිණාමධම්මා’’ති (විභ. 154) එවං විසයිවිසයායතනවසෙන ආයතනානි වුත්තානීති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන පසාදවිසයායතනානි තාව ‘‘තත්ථ කතමං චක්ඛායතනං? යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය ¶ පසාදො’’තිආදිනා (විභ. 156) රූපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 597) වුත්තනයෙන විභත්තානි. මනායතනං පන එකවිධතො පට්ඨාය යාවදසවිධා වෙදනාක්ඛන්ධෙ වුත්තනයෙන විභත්තං. ධම්මායතනං පන ‘‘තත්ථ කතමං ධම්මායතනං? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, යඤ්ච රූපං අනිදස්සනඅප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං අසඞ්ඛතා ච ධාතූ’’ති (විභ. 167) උද්දිසිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනා (විභ. 167) වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු වුත්තනයෙන විභත්තං. සුඛුමරූපනිබ්බානානි රූපකණ්ඩෙ වුත්තනයානෙවාති අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයං පන ඉතො පරං විත්ථාරතො අදස්සෙත්වා තිකදුකානං ආදිඅන්තෙහි චෙව විසෙසත්ථදීපකෙහි ච තිකදුකෙහි යොජෙත්වා දස්සයිස්සාම, සෙසෙහිපි තිකදුකෙහි යොජනානයො ඛන්ධෙ වුත්තනයෙන සක්කා ඤාතුන්ති. කථං ද්වාදසන්නං ආයතනානං කති කුසලා…පෙ… කති අරණාති? දසායතනා අබ්යාකතා, ද්වායතනා සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා. වෙදනාත්තිකෙ දසායතනානි න වත්තබ්බානි, මනායතනං තිධාපි, ධම්මායතනං තිධා න වත්තබ්බඤ්ච…පෙ… රූපායතනං සනිදස්සනසප්පටිඝං, නවායතනානි අනිදස්සනසප්පටිඝානි, මනායතනධම්මායතනානි අනිදස්සනඅප්පටිඝානි, එකාදසායතනානි න හෙතූ, ධම්මායතනං සියා හෙතු, සියා න හෙතු…පෙ… එකාදසායතනානි සප්පච්චයානි, ධම්මායතනං සියා සප්පච්චයං, සියා අප්පච්චයං…පෙ… දසායතනානි රූපං, මනායතනං අරූපං, ධම්මායතනං ද්විධාපි…පෙ… දසායතනානි අරණානි, ද්වායතනානි සියා සරණානි, සියා අරණානීති අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

කමතො තාවත්තතො ච, තෙසං දට්ඨබ්බභෙදතො;

පාළිමුත්තනයෙනෙත්ථ, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ¶ කමතොති ඉධාපි දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. අජ්ඣත්තිකෙසු හි ආයතනෙසු සනිදස්සනසප්පටිඝවිසයත්තා චක්ඛායතනං පාකටන්ති පඨමං දෙසිතං, තතො අනිදස්සනසප්පටිඝවිසයානි සොතායතනාදීනි. අථ වා දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියහෙතුභාවතො බහූපකාරත්තා චක්ඛුසොතායතනානි පඨමං දෙසිතානි, තතො ඝානායතනාදීනි තීණි, පඤ්චන්නම්පි පන ගොචරවිසයත්තා අන්තෙ මනායතනං, චක්ඛායතනාදීනං ගොචරත්තා තෙසං අනන්තරං රූපායතනාදීනි. අපිච විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොපි අයමෙතෙසං කමො වෙදිතබ්බො. වුත්තං හෙතං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.421; සං. නි. 4.60, 113; මහානි. 107) අයං තාවෙත්ථ කමො.

තාවත්තතොති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – චක්ඛාදයොපි හි ධම්මා එව, එවං සති ධම්මායතනමිච්චෙව අවත්වා කස්මා ද්වාදසායතනානි වුත්තානීති චෙ? ඡවිඤ්ඤාණකායුප්පත්තියා ද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො අයමෙතෙසං භෙදො හොතීති ද්වාදස වුත්තානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිපරියාපන්නස්ස හි විඤ්ඤාණකායස්ස චක්ඛායතනමෙව උප්පත්තිද්වාරං, රූපායතනමෙවාරම්මණං. තථා ඉතරානි ඉතරෙසං. ඡට්ඨස්ස පන භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො මනායතනෙකදෙසොව උප්පත්තිද්වාරං, අසාධාරණඤ්ච ධම්මායතනං ආරම්මණන්ති. ඉති ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං උප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො ද්වාදස වුත්තානීති අයමෙත්ථ තාවත්තතා.

දට්ඨබ්බභෙදතොති එත්ථ පන සබ්බානි චෙතානි ආයතනානි අනාගමනතො, අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. න හි තානි පුබ්බෙ උදයා කුතොචි ආගච්ඡන්ති, නපි උද්ධං වයා කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති ¶ , අථ ඛො පුබ්බෙ උදයා අප්පටිලද්ධසභාවානි උද්ධං වයා පරිභින්නසභාවානි, පුබ්බන්තාපරන්තවෙමජ්ඣෙ පච්චයායත්තවුත්තිතාය අවසානි පවත්තන්ති, තස්මා අනාගමනතො, අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. තථා නිරීහතො, අබ්යාපාරතො ච. න හි චක්ඛුරූපාදීනං එවං හොති ¶ ‘‘අහො වත අම්හාකං සාමග්ගියං විඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජෙය්යා’’ති, න ච තානි විඤ්ඤාණුප්පාදනත්ථං ද්වාරභාවෙන, වත්ථුභාවෙන, ආරම්මණභාවෙන වා බ්යාපාරමාපජ්ජන්ති, අථ ඛො ධම්මතාවෙසා යං චක්ඛුරූපාදිසාමග්ගියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි සම්භවන්ති, තස්මා නිරීහතො, අබ්යාපාරතො ච දට්ඨබ්බානි. අපිච අජ්ඣත්තිකානි සුඤ්ඤො ගාමො විය දට්ඨබ්බානි ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතත්තා, බාහිරානි ගාමඝාතකචොරා විය. තථා අජ්ඣත්තිකානි ඡපාණකා විය දට්ඨබ්බානි, බාහිරානි තෙසං ගොචරා වියාති අයමෙත්ථ දට්ඨබ්බභෙදො. එවං පාළිමුත්තනයෙනෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

ආයතනවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධාතුවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – අට්ඨාරස ධාතුයොති එත්ථ විදහති, ධීයතෙ, විධානං, විධීයතෙ එතාය, එත්ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා. අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති නිප්ඵාදෙන්ති, සත්තෙහි ච ධීයන්තෙ ධාරීයන්ති, දුක්ඛවිධානමත්තමෙව චෙතා, එතාහි ච කාරණභූතාහි සංසාරදුක්ඛං සත්තෙහි අනුවිධීයති, යථාවිහිතඤ්ච දුක්ඛං එතාස්වෙව ධීයති ඨපීයතීති එතෙහි අත්ථෙහි යථාසම්භවං ‘‘ධාතුයො’’ති වුච්චන්ති.

යථා ¶ වා සරීරසඞ්ඛාතස්ස සමුදායස්ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නෙසු ධාතුසමඤ්ඤා, එවමෙතෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස චක්ඛාදීසු ධාතුසමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. ලොකියලොකුත්තරසාධාරණත්ථවසෙන පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. නිජ්ජීවමත්තානමෙතං අධිවචනං, තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ධාතු චාති චක්ඛුධාතු. එවං සෙසෙසුපීති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ ආයතනෙසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අපිච පඤ්චද්වාරාවජ්ජනසම්පටිච්ඡනද්වයවිඤ්ඤාණං ¶ මනොධාතු නාම. පඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතුවජ්ජිතං පන සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව – ‘‘පථවීධාතු ආපො තෙජො වායො ආකාසවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා ආදිතො පඤ්ච අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන, පච්ඡිමා ච ඡ විඤ්ඤාණවසෙන විභත්තා, අපරාපි ‘‘සුඛධාතු දුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාඅවිජ්ජාධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා තථා තථා විභත්තා, පුන අපරාපි ‘‘කාමධාතු බ්යාපාදවිහිංසානෙක්ඛම්මඅබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා, එවං තීහි ඡක්කෙහි පච්චෙකං තෙභූමකා අට්ඨාරස ධාතුයො සරූපතො, ලක්ඛණාහාරතො, නිස්සයවිසයපයොගවිනාභාවාදිතො ච වුත්තාති වෙදිතබ්බාති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන සරූපෙනෙව අට්ඨාරස ධාතුයො උද්දිසිත්වා පසාදවිසයධාතුයො ආයතනෙ වුත්තනයෙන විභත්තා, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො පන –

‘‘තත්ථ කතමා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. අයං වුච්චති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතු.

‘‘තත්ථ ¶ කතමා මනොධාතු? චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරො උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… අයං වුච්චති මනොධාතු.

‘‘තත්ථ කතමා ධම්මධාතු? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, යඤ්ච රූපං අනිදස්සනං අප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං, අසඞ්ඛතා ච ධාතු…පෙ… අයං වුච්චති ධම්මධාතු.

‘‘තත්ථ කතමා මනොවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා ¶ උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… අයං වුච්චති මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති (විභ. 184) –

එවං විභත්තා. තත්ථ සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරොති එත්ථ පඤ්චවිඤ්ඤාණවිසයෙසු සබ්බධම්මෙසූති එවං අත්ථො ගහෙතබ්බො. මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරාති එත්ථ පන පි-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තස්මා මනොධාතුයාපි සන්තීරණවොට්ඨබ්බනාදිමනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. මනඤ්ච පටිච්චාතිආදීසු මනොද්වාරෙ භවඞ්ගමනඤ්චෙව චතුභූමකධම්මාරම්මණඤ්ච පටිච්ච සහාවජ්ජනකජවනං නිබ්බත්තතීති අත්ථො. අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං කති කුසලා…පෙ… කති අරණාති? සොළස ධාතුයො අබ්යාකතා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි හොන්ති…පෙ… දස ධාතුයො නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, පඤ්ච ධාතුයො විපාකා, මනොධාතු සියා විපාකා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි ¶ හොන්ති. දස ධාතුයො උපාදින්නුපාදානියා, සද්දධාතුයො අනුපාදින්නුපාදානියා, පඤ්ච ධාතුයො සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි…පෙ… දස ධාතුයො සියා උප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො, සද්දධාතු සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා න වත්තබ්බා උප්පාදිනොති, ඡ ධාතුයො තිධාපි. ධම්මධාතු තිධාව…පෙ… රූපධාතු සනිදස්සනසප්පටිඝා, නව ධාතුයො අනිදස්සනසප්පටිඝා, අට්ඨ ධාතුයො අනිදස්සනඅප්පටිඝා. සත්තරස ධාතුයො න හෙතූ, ධම්මධාතු ද්විධාව…පෙ… සොළස ධාතුයො අරණා, ද්වෙ ධාතුයො ද්විධාපීති අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

කමතාවත්තතො දට්ඨබ්බා, පච්චයානං විභාගතො;

ධාතූනමිධ විඤ්ඤෙය්යො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ කමතො තාව ඉධාපි දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. සො ච පනායං හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙන ¶ වුත්තො. චක්ඛුධාතු රූපධාතූති ඉදං හි ද්වයං හෙතු, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූති ඉදං ඵලං. එවං සබ්බත්ථ. අයං තාවෙත්ථ කමො.

තාවත්තතො පන යා ඉධ සුත්තන්තභාජනීයෙ තීහි ඡක්කෙහි වුත්තා ධාතුයො චෙව, තෙසු තෙසු සුත්තාභිධම්මපදෙසෙසු ‘‘ආභාධාතු…පෙ… අනෙකධාතුනානාධාතුලොකො’’තිආදිනා ආගතා චාති අඤ්ඤාපි බහුධාතුයො දිස්සන්ති, තාසම්පි වසෙන පරිච්ඡෙදං අවත්වා කස්මා අට්ඨාරසෙව වුත්තාති? තාසම්පි තදන්තොගධත්තා.

අපිච විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤීනං තස්සා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිභෙදෙන අනෙකතං, චක්ඛුරූපාදිපච්චයායත්තවුත්තිතාය අනිච්චතඤ්ච පකාසෙත්වා තස්මිං දීඝරත්තානුසයිතජීවසඤ්ඤාසමූහනනත්ථඤ්ච අට්ඨාරසෙව වුත්තා. කිඤ්ච භිය්යො ¶ – වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන ච. වෙනෙය්යා හි අරූපමූළ්හො රූපමූළ්හො උභයමූළ්හොති තිවිධා හොන්ති. තෙසං තිණ්ණම්පි යථාක්කමං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො අරූපභෙදවිභාවිනී ඛන්ධදෙසනා, රූපභෙදවිභාවිනී ආයතනදෙසනා, තදුභයභෙදවිභාවිනී ධාතුදෙසනා සප්පායාති වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන අට්ඨාරසෙව වුත්තාති. වුත්තඤ්ච –

‘‘සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන තථා තථා හි,

වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො පයාතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 183);

දට්ඨබ්බතො පනෙතා සබ්බාපි සඞ්ඛතා ධාතුයො පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතො, ධුවසුභසුඛත්තභාවසුඤ්ඤතො, පච්චයායත්තවුත්තිතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පනෙත්ථ භෙරිතලං විය චක්ඛුධාතු දට්ඨබ්බා, දණ්ඩො විය රූපධාතු, සද්දො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා තිස්සොපි චෙතා යථාක්කමං ආදාසතලමුඛමුඛනිමිත්තානි විය. තථා තිලයන්තචක්කතෙලානි විය, අධරාරණීඋත්තරාරණීඅග්ගී විය ච දට්ඨබ්බා. එස නයො සොතධාතුආදීසුපි. මනොධාතු පන යථාසම්භවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා. ධම්මධාතුයං පන වෙදනා සල්ලසූලමිව ¶ , සඤ්ඤා රිත්තමුට්ඨි විය, සඞ්ඛාරා විසරුක්ඛමිව, සුඛුමරූපං ඛුරචක්කං විය, අසඞ්ඛතා ධාතු ඛෙමන්තභූමි විය ච දට්ඨබ්බා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු පන මක්කටො විය, අස්සඛළුඞ්කො විය, යත්ථකාමනිපාතිතො වෙහාසක්ඛිත්තදණ්ඩො විය, රඞ්ගනටො විය ච දට්ඨබ්බා. අයමෙත්ථ දට්ඨබ්බතා.

පච්චයානං ¶ විභාගතො පනෙත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපං ආරම්මණපච්චයො, කිරියාමනොධාතු අනන්තරපච්චයො, තයො අරූපිනො ඛන්ධා සහජාතපච්චයො. එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා පන මනොධාතු අනන්තරපච්චයො, ධම්මධාතු ආරම්මණපච්චයො, සම්පයුත්තනිස්සයසහජාතාදිපච්චයොති අයං පච්චයවිභාගො. එවං විඤ්ඤෙය්යො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

ධාතුවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සච්චවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – චත්තාරි අරියසච්චානීති එත්ථායං සච්ච-සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකං හි සච්චං, න දුතියමත්ථී’’තිආදීසු (සු. නි. 890) පරමත්ථසච්චෙ, නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ වත්තති. කෙනට්ඨෙන සච්චානි? තථට්ඨෙන. කොයං තථට්ඨො නාම? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං මායාව විපරීතො, මරීචීව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්ථා විය අනුපලබ්භමානසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනප්පභවසන්තිනිය්යානභූතෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොති. අයං තථට්ඨො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්ච –

‘‘ඉති ¶ ¶ තච්ඡාවිපල්ලාසභූතභාවං චතූසුපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 189; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.14).

අරියානි ච තානි සච්චානි චාති අරියසච්චානි. අරියානීති උත්තමානි, අවිසංවාදකානීති අත්ථො. අරියෙහි බුද්ධාදීහි පටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි, අරියස්ස වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තකානි සච්චානි තෙන උප්පාදිතත්තා, පකාසිතත්තා ච, අරියභාවකරානි වා සච්චානි තෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොති අරියසච්චානි. ‘‘දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදීසු පන දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතං හි පුත්තං ‘‘දුපුත්තො’’ති වදන්ති. ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡං හි ආකාසං ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකොපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො, තස්මා කුච්ඡිතත්තා, තුච්ඡත්තා ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුච්චති. සං-ඉති ච අයං සද්දො ‘‘සමාගමො, සමෙත’’න්තිආදීසු සංයොගං දීපෙති. උ-ඉති අයං සද්දො ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු උප්පත්තිං. අය-සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්ච දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණන්ති ‘‘දුක්ඛසමුදයො’’ති වුච්චති.

තතියසච්චං පන යස්මා නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ, එතස්මිං වා අධිගතෙ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛනිරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, තප්පටිපක්ඛත්තා චාති ‘‘දුක්ඛනිරොධ’’න්ති වුච්චති, දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා. චතුත්ථං පන යස්මා එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති, සත්තං වා තං ගමයති ආරම්මණවසෙන තදභිමුඛත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති වුච්චති.

අපිච ¶ දුක්ඛාදීනං චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා විභත්තා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, යෙ දුක්ඛාදීනි අභිසමෙන්තෙහි අභිසමෙතබ්බා. යථාහ –

‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො, ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සංයොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො ¶ …පෙ… නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො…පෙ… මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙත්වට්ඨො දස්සනට්ඨො ආධිපතෙය්යට්ඨො…පෙ… අනඤ්ඤථා’’ති (පටි. ම. 2.8).

එවං විභත්තානං චතුන්නං චතුන්නං අත්ථානං වසෙන දුක්ඛාදීනි වෙදිතබ්බානි. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පන තණ්හාවජ්ජිතා සබ්බලොකියධම්මා, සංකිලෙසිකවජ්ජිතා වා දුක්ඛසච්චං නාම, තණ්හා පන සබ්බා අකුසලා වා ලොකියකුසලා වා ධම්මා සමුදයසච්චං නාම, නිබ්බානං නිරොධසච්චං නාම, ලොකුත්තරකුසලචිත්තසම්පයුත්තානි අට්ඨමග්ගඞ්ගානි දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං නාම. ඉමෙහි පන මග්ගඞ්ගෙහි සම්පයුත්තා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චෙව සාමඤ්ඤඵලානි චෙත්ථ අසඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි. තානි හි ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛසඞ්ගහිතානිපි. යාය පරිඤ්ඤාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන න හොන්ති, දුක්ඛං අරියසච්චන්ති න වුච්චන්ති, තානි ඨපෙත්වා සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. අයං ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ දුක්ඛසච්චං තාව –

‘‘තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛං, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (විභ. 190) –

උද්දිසිත්වා විභත්තං. තත්ථ දුක්ඛං තිවිධං හොති දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති. තත්ථ දුක්ඛදුක්ඛං දුවිධං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති. තත්ථ කායිකචෙතසිකදුක්ඛදොමනස්සවෙදනා නිප්පරියායදුක්ඛං නාම, තදවසෙසා පන දුක්ඛදුක්ඛස්ස වත්ථුභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා පරියායදුක්ඛං නාම. සුඛසොමනස්සවෙදනා විපරිණාමදුක්ඛං නාම. සබ්බෙ පන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, සබ්බසඞ්ඛතා වා සඞ්ඛාරදුක්ඛං නාම. ඉමෙසං තිණ්ණං දුක්ඛානං වසෙන යථායොගං තීසු ¶ භවෙසු ජාතිආදීනං දුක්ඛදුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. කාමභවස්මිං හි ජාති තාව සයං න දුක්ඛා, අපායගතිමනුස්සගතිආදීසු පන නිරයග්ගිසන්තාපාදිමූලකං, ගබ්භොක්කන්තිකාදිමූලකං, ජිඝච්ඡාපිපාසාදිමූලකඤ්ච දුක්ඛං තස්ස සබ්බස්ස කායිකචෙතසිකදුක්ඛස්ස වත්ථුභාවෙන පරියායතො දුක්ඛන්ති. තථා ජරාමරණාදයොපි. කෙවලං ජරා කායදුබ්බලතාමූලස්ස, පුත්තදාරාදිපරිභවමූලස්ස ච, මරණං පන මාරණන්තිකවෙදනාභූතස්ස, නිරයාදිගතිනිමිත්තදස්සනමූලස්ස ච දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො, සොකාදයො සොකාදිමූලස්ස කායිකචෙතසිකදුක්ඛස්ස වත්ථුභාවත්තා චෙව සයං දුක්ඛත්තා ච දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. විපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතා චෙසං පසිද්ධායෙව. එවං කාමභවෙ ජාතිආදීනං තීහිපි දුක්ඛෙහි දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. රූපාරූපභවෙසු පන යස්මා සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා න සන්ති, තස්මා තත්ථ ජාතිආදීනං ¶ විපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවසෙන ච දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා, න දුක්ඛදුක්ඛවසෙනාති අයං දුක්ඛසච්චෙ නයො.

සමුදයසච්චං පන ‘‘කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා’’ති (විභ. 203) තත්තකමෙව උද්දිසිත්වා ‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති (විභ. 203) පුච්ඡිත්වා ඡන්නං ඡන්නං ඉන්ද්රියවිසයවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාචෙතනාතණ්හාවිතක්කවිචාරානං විසයභූතානං වසෙන තණ්හාය ‘‘එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති එවං උප්පත්තිං පකාසෙත්වා විත්ථාරතො විභත්තං.

නිරොධසච්චං පන ‘‘තස්සා එව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති (විභ. 204) වත්වා පුන ‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති (විභ. 204) පුච්ඡිත්වා සමුදයසච්චෙ වුත්තඉන්ද්රියාදීනං වසෙන පටිලොමතො තණ්හාය නිරොධං පකාසෙත්වා විත්ථාරතො විභත්තං. තත්ථ අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදීනි පදානි නිබ්බානවෙවචනානි. නිබ්බානං හි ආගම්ම තණ්හා අසෙසා විරජ්ජති, නිරුජ්ඣති, චජීයති, පටිනිස්සජ්ජීයති, මුච්චති, න අල්ලීයති, තස්මා ‘‘අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති වුච්චති. එකමෙව හි නිබ්බානං, නාමානි පනස්ස සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙන අනෙකානි හොන්ති.

නනු පාටෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයමත්තමෙව නිබ්බානං, තෙනෙව ච තාසු තාසු ¶ සුත්තාභිධම්මදෙසනාසු ‘‘රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො’’තිආදිනා (සං. නි. 4.314) වුත්තන්ති චෙ? න, අරහත්තනිබ්බානානං එකතාපජ්ජනතො. අරහත්තම්පි හි ‘‘යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො, ඉදං වුච්චති අරහත්ත’’න්ති (සං. නි. 4.314) රාගාදීනං පරික්ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා උපචාරෙන ¶ අරහත්තං රාගක්ඛයාදිභාවෙන වුච්චති, තථා රාගාදීනං ඛයහෙතුත්තා නිබ්බානම්පි රාගක්ඛයාදිභාවෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා නිබ්බානස්ස බහුත්තං ආපජ්ජති රාගාදීනං බහුන්නං ඛයස්සාපි බහුත්තා. සබ්බකිලෙසානම්පි ඛයස්ස එකත්තෙන පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිආදීනං ඛයෙ සබ්බකිලෙසක්ඛයො ආපජ්ජති, ඔළාරිකත්තඤ්චස්ස සියා තිරච්ඡානානම්පි උප්පන්නරාගක්ඛයස්ස පාකටත්තෙන නිබ්බානප්පත්තිතො, ගොත්රභූක්ඛණෙපි ච රාගාදික්ඛයො හොති ගොත්රභුනො නිබ්බානවිසයත්තා, මග්ගස්ස පන නිබ්බානාරම්මණතාඅප්පසඞ්ගො. න හි අත්තනා ඛෙපියමානකිලෙසක්ඛයමාරබ්භ මග්ගො උප්පජ්ජති, අභාවො චස්ස ආපජ්ජති රාගාදික්ඛයභූතස්ස පන අභාවස්ස පක්ඛවසෙන තුච්ඡරූපත්තා, තස්සාපි භාවත්තාභාවාව විවෙකලක්ඛණං න සියා, සඞ්ඛතතා චස්ස සියා. න හි කදාචි උපලබ්භමානං අසඞ්ඛතං භවිතුමරහති සබ්බෙසම්පි අහෙතුකත්තාපත්තිතො, සඞ්ඛතත්තෙපි චස්ස න නිබ්බානත්තං උප්පත්තිජරාභඞ්ගසමඞ්ගිතාය දුක්ඛත්තා, තථා ච අභාවස්සාපි අභාවො, අනවට්ඨානඤ්ච ඛීණානම්පි රාගාදීනං පුන උප්පජ්ජනං යෙසං තෙසමෙව අභාවො අභාවස්ස විනට්ඨත්තා.

අපිච කාරණන්තරෙන වා භාවෙ උප්පන්නෙ රාගාදීනං න කාචි හානි හොති. න හි අඤ්ඤස්සුප්පත්තියං අඤ්ඤං විගච්ඡති. අභාවො භාවස්ස විරොධි, විරොධිසන්නිධානෙ ච ඉතරං විගච්ඡතීති චෙ? කිමිදං විගමනං නාම. යදි තම්පි භාවරූපං, සමානදොසතා චස්ස සියා අනවට්ඨානඤ්ච, න ච අත්ථසිද්ධි. යදි තුච්ඡරූපං, කිං පඨමමෙවස්ස තුච්ඡරූපතාය උපගතාය දූරම්පි ගන්ත්වා උපගන්තබ්බාති සිද්ධා, රාගාදික්ඛයභූතස්ස නිබ්බානස්ස තුච්ඡරූපතාය අභාවො, න ච අභාවො එව නිබ්බානං. අතීතානාගතදොසානමභාවෙ නිබ්බානප්පත්තියා අභාවතො වත්තමානානඤ්ච ¶ අභාවො නාම. අභාවො නාම න කිලෙසවිගමමත්තො, අපි තු අනුප්පත්තිභාවෙන. අච්චන්තවිගමො නිබ්බානෙනාපි සම්පාදීයතීති චෙ? න, තස්ස කාරණභාවා. විපස්සනා කාරණමිති චෙ? න, අත්තාදිවිකප්පජනකසඞ්ඛතධම්මදස්සනෙන විනා අනත්තාදිවිකප්පභූතාය විපස්සනාය අනුප්පත්තිතො. යදි හි උප්පජ්ජෙය්ය, තාය සබ්බෙපි සත්තා විමුත්තා එව සියුං, නො ච කදාචි න පුච්ඡෙය්ය විරුද්ධ�