අඤ්ඤ > විසුද්ධිමග්ග > විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා-1

1. ස්වායං විසුද්ධිමග්ගො යං සුත්තපදං නිස්සාය පට්ඨපීයති, තං තාව නික්ඛිපිත්වා තස්ස නිදානාදිනිද්ධාරණමුඛෙන නානප්පකාරතො අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදි ආරද්ධං. ධම්මං සංවණ්ණෙන්තෙන හි ආදිතො තස්ස නිදානං වත්තබ්බං, තතො පයොජනං පිණ්ඩත්ථො පදත්ථො සම්බන්ධො අධිප්පායො චොදනා සොධනං වත්තබ්බං. තථා චෙව ආචරියෙන පටිපන්නං. එත්ථ හි භගවන්තං කිරාතිආදි දෙසනාය නිදානපයොජනනිද්ධාරණං, විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්සන්තිආදි පිණ්ඩත්ථනිද්ධාරණං ¶ , සීලෙ ඨත්වාතිආදි පදත්ථසම්බන්ධාධිප්පායවිභාවනා, කිං සීලන්තිආදි චොදනා, තතො පරං සොධනං, සමාධිපඤ්ඤාකථාසුපි එසෙව නයො. කස්මා පනෙත්ථ විස්සජ්ජනගාථා ආදිම්හි නික්ඛිත්තා, න පුච්ඡාගාථා. පුච්ඡාපුබ්බිකා හි විස්සජ්ජනාති? වුච්චතෙ – තදත්ථස්ස මඞ්ගලභාවතො, සාසනස්ස ආදිකල්යාණාදිභාවවිභාවනතො, භයාදිඋපද්දවනිවාරණෙන අන්තරායවිධමනතො, උපරි සංවණ්ණෙතබ්බධම්මසඞ්ගහතො චාති වෙදිතබ්බං.

එත්ථාහ – කස්මා පනායං විසුද්ධිමග්ගකථා වත්ථුපුබ්බිකා ආරද්ධා, න සත්ථුථොමනාපුබ්බිකාති? වුච්චතෙ – විසුං අසංවණ්ණනාදිභාවතො. සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය හි දීඝනිකායාදීනං නායං විසුං සංවණ්ණනා, න පකරණන්තරං වා අභිධම්මාවතාරසුමතාවතාරාදි විය. තාසංයෙව පන සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදීනං විසෙසභූතා. තෙනෙවාහ ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා; ම. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.ගන්ථාරම්භකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.ගන්ථාරම්භකථා). අථ වා ථොමනාපුබ්බිකාපි චායං කථා න වත්ථුපුබ්බිකාවාති දට්ඨබ්බං. සාසනෙ හි වත්ථුකිත්තනං න ලොකෙ විය කෙවලං හොති, සාසනසම්පත්තිකිත්තනත්තා පන සත්ථු අවිපරීතධම්මදෙසනාභාවවිභාවනෙන සත්ථුගුණසංකිත්තනං උල්ලිඞ්ගන්තමෙව පවත්තති. තථා හි වක්ඛති ‘‘එත්තාවතා තිස්සො සික්ඛා’’තිආදි. සොතාපන්නාදිභාවස්ස ච කාරණන්ති එත්ථ හි ආදි-සද්දෙන සබ්බසකදාගාමිඅනාගාමිනො ¶ විය සබ්බෙපි අරහන්තො සඞ්ගය්හන්ති විභාගස්ස අනුද්ධටත්තා. තෙන තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං නිබ්බෙධභාගියා සීලාදයො ඉධ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදිවචනෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තිණ්ණම්පි හි නෙසං චරිමභවෙ විසෙසතො සංසාරභයික්ඛණං, යථාසකං සීලෙ පතිට්ඨාය සමථවිපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තණ්හාජටාවිජටනපටිපත්ති ච සමානාති. අථ වා ‘‘සො ඉමං විජටයෙ ජට’’න්ති සාධාරණවචනෙන සාතිසයං, නිරතිසයඤ්ච තණ්හාජටාවිජටනං ගහිතං. තත්ථ යං නිරතිසයං සවාසනප්පහානතාය. තෙන සත්ථු පහානසම්පදා කිත්තිතා හොති, තන්නිමිත්තා ඤාණසම්පදා ච. තදුභයෙන නානන්තරිකතාය ආනුභාවසම්පදාදයොපීති. එවම්පි ථොමනාපුබ්බිකායං කථාති වෙදිතබ්බං. අථ වා ථොමනාපුබ්බිකා එවායං කථාති දට්ඨබ්බං, ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’තිආදිනා සත්ථු ථොමනං පුරක්ඛත්වා සංවණ්ණනාය ආරද්ධත්තා. සා පනායං යස්මා පුච්ඡන්තස්ස අජ්ඣාසයානුරූපං බ්යාකරණසමත්ථතාය විභාවනවසෙන පවත්තිතා, ආචිණ්ණඤ්චෙතං ආචරියස්ස යදිදං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මානුකූලං සංවණ්ණනාරම්භෙ සත්ථු අභිත්ථවනං. තස්මා ¶ ඉමිනා කාරණෙන එවමෙත්ථ ථොමනා පවත්තිතාති. ථොමනාකාරස්ස වුච්චමානස්ස කාරණං උද්ධරන්තෙන පඨමං විස්සජ්ජනගාථං නික්ඛිපිත්වා තස්සා නිදානචොදනාමුඛෙන පුච්ඡාගාථං සරූපතො ච අත්ථතො ච දස්සෙත්වා තස්සා පුච්ඡාය අවිපරීතබ්යාකරණසමත්ථභාවාවජොතනං භගවතො ථොමනං පුරක්ඛත්වා යථාධිප්පෙතධම්මසංවණ්ණනා කතා. තෙනාහ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදි. තත්ථ ගාථාය අත්ථො පරතො ආවි භවිස්සති.

ඉතීතිආදීසු ඉතීති අයං ඉති-සද්දො හෙතු පරිසමාපනාදිපදත්ථවිපරියායපකාරාවධාරණනිදස්සනාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙතුම්හි ආගතො. ‘‘තස්මාතිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා ‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.197) ආදිඅත්ථෙ. ‘‘මාගණ්ඩියොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං ¶ නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73, 75) පදත්ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො. සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො. සඋපසග්ගො බාලො, අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ. ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං, කිංපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති චෙ වදෙය්ය, ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ, සන්නිට්ඨානෙති අත්ථො. ‘‘අත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) නිදස්සනෙ. ඉධාපි නිදස්සනෙ දට්ඨබ්බො, පකාරෙතිපි වත්තුං වට්ටතෙව. පඨමො පන ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ දට්ඨබ්බො. හීති අවධාරණෙ. ඉදන්ති ආසන්නපච්චක්ඛවචනං යථාධිගතස්ස සුත්තපදස්ස අභිමුඛීකරණතො.

වුත්තන්ති අයං වුත්ත-සද්දො සඋපසග්ගො, අනුපසග්ගො ච වප්පනවාපසමීකරණකෙසොහාරණජීවිතවුත්තිපමුත්තභාවපාවචනපවත්තිතඅජ්ඣෙසනකථනාදීසු දිස්සති. තථා හි අයං –

‘‘ගාවො ¶ තස්ස පජායන්ති, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;

වුත්තානං ඵලමස්නාති, යො මිත්තානං න දුබ්භතී’’ති. –

ආදීසු (ජා. 2.22.19) වප්පනෙ ආගතො. ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 289) අට්ඨදන්තකාදීහි වාපසමීකරණෙ. ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්තසිරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426) කෙසොහාරණෙ. ‘‘පන්නලොමො පරදත්තවුත්තො මිගභූතෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු (චූළව. 332) ජීවිතවුත්තියං. ‘‘සෙය්යථාපි නාම පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො අභබ්බො හරිතත්ථායා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.59; පාරා. 92; පාචි. 666; මහාව. 129) බන්ධනතො පමුත්තභාවෙ. ‘‘යෙසමිදං එතරහි පොරාණං මන්තපදං ගීතං පවුත්තං සමිහිත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.285; ම. නි. 2.427; මහාව. 300) පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ. ලොකෙ පන ‘‘වුත්තො ගුණො වුත්තො පාරායනො’’තිආදීසු අජ්ඣෙසනෙ. ‘‘වුත්තං ඛො ¶ පනෙතං භගවතා ‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’ති’’ආදීසු (ම. නි. 1.30) කථනෙ. ඉධාපි කථනෙ එව දට්ඨබ්බො. තස්මා ‘‘ඉති හි එවමෙව ඉදං සුත්තං දෙසිත’’න්ති යථානික්ඛිත්තං ගාථං දෙසිතභාවෙන නිදස්සෙති. තස්සා වා දෙසිතාකාරං අවධාරෙති.

කස්මාති හෙතුම්හි නිස්සක්කං. පනාති වචනාලඞ්කාරමත්තං. උභයෙනාපි කාරණං පුච්ඡති. එතන්ති යථාවුත්තං සුත්තපදං පච්චාමසති. වුත්තන්ති පුච්ඡානිමිත්තං. තදත්ථස්ස අත්තනො බුද්ධියං විපරිවත්තමානතං උපාදාය ‘‘ඉද’’න්ති වත්වා පුන භගවතා භාසිතාකාරං සන්ධාය ‘‘එත’’න්ති වුත්තං. සකලෙන පනානෙන වචනෙන දෙසනාය නිදානං ජොතිතං හොති. පරතො තස්සා දෙසකදෙසකාලපටිග්ගාහකෙ විභාවෙතුං ‘‘භගවන්තං කිරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. තෙන වුච්චමානස්සත්ථස්ස අනු අනු සුය්යමානතං දීපෙති. රත්තිභාගෙති රත්තියා එකස්මිං කොට්ඨාසෙ, මජ්ඣිමයාමෙති අධිප්පායො. වෙස්සවණාදයො විය අපාකටනාමධෙය්යත්තා අඤ්ඤතරො. දෙවො එව දෙවපුත්තො. සංසයසමුග්ඝාටත්ථන්ති විචිකිච්ඡාසල්ලසමුද්ධරණත්ථං පුච්ඡීති යොජනා. ‘‘සංසයසමුග්ඝාටත්ථ’’න්ති ච ඉමිනා පඤ්චසු පුච්ඡාසු අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡාති දස්සෙති. යෙන අත්ථෙන තණ්හා ‘‘ජටා’’ති වුත්තා, තමෙව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ජාලිනියා’’තිආදි වුත්තං. සා හි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙදො අත්තනො අවයවභූතො එව ජාලො එතිස්සා අත්ථීති ‘‘ජාලිනී’’ති වුච්චති.

ඉදානිස්සා ¶ ජටාකාරෙන පවත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපාදීසු ආරම්මණෙසූති තස්සා පවත්තිට්ඨානමාහ, රූපාදිඡළාරම්මණවිනිමුත්තස්ස තණ්හාවිසයස්ස අභාවතො. හෙට්ඨුපරියවසෙනාති කදාචි රූපාරම්මණෙ කදාචි යාව ධම්මාරම්මණෙ කදාචි ධම්මාරම්මණෙ කදාචි යාව රූපාරම්මණෙති එවං හෙට්ඨා, උපරි ච පවත්තිවසෙන. දෙසනාක්කමෙන චෙත්ථ හෙට්ඨුපරියතා දට්ඨබ්බා. කදාචි කාමභවෙ කදාචි රූපභවෙ කදාචි අරූපභවෙ කදාචි වා අරූපභවෙ…පෙ… කදාචි කාමභවෙති එවමෙත්ථ හෙට්ඨුපරියවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. සබ්බසඞ්ඛාරානං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවත්තා අපරාපරුප්පත්ති එත්ථ සංසිබ්බනන්ති ආහ ‘‘පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො’’ති. ‘‘සංසිබ්බනට්ඨෙනා’’ති ඉදං යෙන සම්බන්ධෙන ජටා වියාති ජටාති ¶ ජටාතණ්හානං උපමූපමෙය්යතා, තංදස්සනං. අයං හෙත්ථ අත්ථො – යථා ජාලිනො වෙළුගුම්බස්ස සාඛා, කොසසඤ්චයාදයො ච අත්තනා අත්තනො අවයවෙහි සංසිබ්බිතා විනද්ධා ‘‘ජටා’’ති වුච්චන්ති, එවං තණ්හාපි සංසිබ්බනසභාවෙනාති, ‘‘සංසිබ්බිතට්ඨෙනා’’ති වා පාඨො, අත්තනාව අත්තනො සංසිබ්බිතභාවෙනාති අත්ථො. අයං හි තණ්හා කොසකාරකිමි විය අත්තනාව අත්තානම්පි සංසිබ්බන්තී පවත්තති. තෙනාහ භගවා ‘‘රූපතණ්හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.86; විභ. 203). ඉමෙ සත්තා ‘‘මම ඉද’’න්ති පරිග්ගහිතං වත්ථුං අත්තනිබ්බිසෙසං මඤ්ඤමානා අබ්භන්තරිමං කරොන්ති. අබ්භන්තරත්ථො ච අන්තොසද්දොති සකපරික්ඛාරෙ උප්පජ්ජමානාපි තණ්හා ‘‘අන්තොජටා’’ති වුත්තා. පබ්බජිතස්ස පත්තාදි, ගහට්ඨස්ස හත්ථිආදි සකපරික්ඛාරො.

‘‘අත්තා’’ති භවති එත්ථ අභිමානොති අත්තභාවො, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. සරීරන්ති කෙචි. මම අත්තභාවො සුන්දරො, අසුකස්ස විය මම අත්තභාවො භවෙය්යාති වා ආදිනා සකඅත්තභාවාදීසු තණ්හාය උප්පජ්ජමානාකාරො වෙදිතබ්බො. අත්තනො චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි. අත්තනො, පරෙසඤ්ච රූපාදීනි බාහිරායතනානි. පරෙසං සබ්බානි වා, සපරසන්තතිපරියාපන්නානි වා චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි. තථා රූපාදීනි බාහිරායතනානි. පරිත්තමහග්ගතභවෙසු පවත්තියාපි තණ්හාය අන්තොජටාබහිජටාභාවො වෙදිතබ්බො. කාමභවො හි කස්සචිපි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කථඤ්චිපි අවිමුත්තො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයොති ‘‘අජ්ඣත්තං, අන්තො’’ති ච වුච්චති. තබ්බිපරියායතො රූපාරූපභවො ‘‘බහිද්ධා, බහී’’ති ච. තෙනාහ භගවා ‘‘අජ්ඣත්තසංයොජනො පුග්ගලො, බහිද්ධාසංයොජනො පුග්ගලො’’ති (අ. නි. 2.37). විසයභෙදෙන, පවත්තිආකාරභෙදෙන ච අනෙකභෙදභින්නම්පි තණ්හං ¶ ජටාභාවසාමඤ්ඤෙන එකන්ති ගහෙත්වා ‘‘තාය එවං උප්පජ්ජමානාය ජටායා’’ති වුත්තං. සා පන ‘‘පජා’’ති වුත්තසත්තසන්තානපරියාපන්නා එව හුත්වා පුනප්පුනං තං ජටෙන්තී විනන්ධන්තී පවත්තතීති ආහ ‘‘ජටාය ජටිතා පජා’’ති. තථා හි පරමත්ථතො යදිපි අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායො නත්ථි, එකදෙසො පන සමුදායො නාම න හොතීති අවයවතො සමුදායං භින්නං කත්වා උපමූපමෙය්යං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාම ¶ වෙළුජටාදීහි…පෙ… සංසිබ්බිතා’’ති ආහ. ඉමං ජටන්ති සම්බන්ධො. තීසු ධාතූසු එකම්පි අසෙසෙත්වා සංසිබ්බනෙන තෙධාතුකං ජටෙත්වා ඨිතං. තෙනස්සා මහාවිසයතං, විජටනස්ස ච සුදුක්කරභාවමාහ. ‘‘විජටෙතුං කො සමත්ථො’’ති ඉමිනා ‘‘විජටයෙ’’ති පදං සත්තිඅත්ථං, න විධිආදිඅත්ථන්ති දස්සෙති.

එවං ‘‘අන්තොජටා’’තිආදිනා පුට්ඨො පන අස්ස දෙවපුත්තස්ස ඉමං ගාථමාහාති සම්බන්ධො. ‘‘එදිසොව ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙය්යා’’ති සත්ථාරං ගුණතො දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බධම්මෙසූති අතීතාදිභෙදභින්නෙසු සබ්බෙසු ඤෙය්යධම්මෙසු. අප්පටිහතඤාණචාරොති අනවසෙසඤෙය්යාවරණප්පහානෙන නිස්සඞ්ගචාරත්තා නවිහතඤාණපවත්තිකො. එතෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාවිභාවනෙන ආදිතො තිණ්ණං ආවෙණිකධම්මානං ගහණෙනෙව තදෙකලක්ඛණතාය තදවිනාභාවතො ච භගවතො සෙසාවෙණිකධම්මානම්පි ගහිතභාවො වෙදිතබ්බො. දිබ්බන්ති කාමගුණාදීහි කීළන්ති ලළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති, විජයසමත්ථතායොගෙන පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, ඉස්සරියධනාදිසක්කාරදානග්ගහණං, තංතංඅත්ථානුසාසනඤ්ච කරොන්තා වොහරන්ති, පුඤ්ඤාතිසයයොගානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතන්ති, යථාධිප්පෙතඤ්ච විසයං අප්පටිඝාතෙන ගච්ඡන්ති, යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ ච සක්කොන්තීති දෙවා. අථ වා දෙවනීයා තංතංබ්යසනනිත්ථරණත්ථිකෙහි සරණං පරායණන්ති ගමනීයා, අභිත්ථවනීයා වා, සොභාවිසෙසයොගෙන කමනීයාති වා දෙවා. තෙ තිවිධා – සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. භගවා පන නිරතිසයාය අභිඤ්ඤාකීළාය උත්තමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි සපරසන්තානගතපඤ්චවිධමාරවිජයිච්ඡානිප්ඵත්තියා චිත්තිස්සරියසත්තධනාදිසම්මාපටිපත්ති අවෙච්චපසාදසක්කාරදානග්ගහණසඞ්ඛාතෙන, ධම්මසභාවපුග්ගලජ්ඣාසයානුරූපානුසාසනීසඞ්ඛාතෙන ච වොහාරාතිසයෙන පරමාය පඤ්ඤාසරීරප්පභාසඞ්ඛාතාය ජුතියා, අනඤ්ඤසාධාරණාය ඤාණසරීරගතියා, මාරවිජයසබ්බසබ්බඤ්ඤුගුණපරහිතනිප්ඵාදනෙසු අප්පටිහතාය සත්තියා ච සමන්නාගතත්තා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති ගමනීයතො, අභිත්ථවනීයතො, භත්තිවසෙන කමනීයතො ච සබ්බෙ ¶ තෙ දෙවෙ තෙහි ගුණෙහි අභිභුය්ය ඨිතත්තා තෙසං දෙවානං සෙට්ඨො උත්තමො දෙවොති දෙවදෙවො. සබ්බදෙවෙහි ¶ පූජනීයතරො දෙවොති වා, විසුද්ධිදෙවභාවස්ස වා සබ්බඤ්ඤුගුණාලඞ්කාරස්ස වා අධිගතත්තා අඤ්ඤෙසං දෙවානං අතිසයෙන දෙවොති දෙවදෙවො.

අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සක්කානං, මහාබ්රහ්මානඤ්ච ගුණාභිභවනතො අධිකො අතිසයො අතිරෙකතරො වා සක්කො බ්රහ්මා චාති සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. ඤාණප්පහානදෙසනාවිසෙසෙසු සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි අවික්ඛම්භනීයට්ඨානතාය කුතොචිපි උත්රස්තාභාවතො චතූහි වෙසාරජ්ජෙහි විසාරදොති චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධාති තත්ර වත මං සමණො වා…පෙ… වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.150; අ. නි. 4.8). ඨානාඨානඤාණාදීහි දසහි ඤාණබලෙහි සමන්නාගතත්තා දසබලධරො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො, අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි (අ. නි. 10.21; විභ. 809). යං කිඤ්චි ඤෙය්යං නාම, තත්ථ සබ්බත්ථෙව අනාවටඤාණතාය අනාවරණඤාණො. තඤ්ච සබ්බං සමන්තතො සබ්බාකාරතො හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සනසමත්ථෙන ඤාණචක්ඛුනා සමන්නාගතත්තා සමන්තචක්ඛු, සබ්බඤ්ඤූති අත්ථො. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි පච්ඡිමානි ද්වෙ අසාධාරණඤාණානි ගහිතානි. භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) විත්ථාරතො ආගමිස්සති.

එත්ථ ච ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’ති ඉමිනා තියද්ධාරුළ්හානං පුච්ඡානං භගවතො බ්යාකරණසමත්ථතාය දස්සිතාය කිං දෙවතානම්පි පුච්ඡං බ්යාකාතුං සමත්ථො භගවාති ආසඞ්කාය තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘දෙවදෙවො’’ති වුත්තං. දෙවානං අතිදෙවො සක්කො දෙවානමින්දො දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, ‘‘තතො ඉමස්ස කො විසෙසො’’ති චින්තෙන්තානං තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘සක්කානං අතිසක්කො’’ති වුත්තං. සක්කෙනපි පුච්ඡිතමත්ථං සනඞ්කුමාරාදයො බ්රහ්මානො විස්සජ්ජෙන්ති, ‘‘තතො ඉමස්ස කො අතිසයො’’ති චින්තෙන්තානං තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා’’ති වුත්තං. අයං චස්ස විසෙසො චතුවෙසාරජ්ජදසබලඤාණෙහි පාකටො ජාතොති දස්සනත්ථං ‘‘චතු…පෙ… ¶ ධරො’’ති වුත්තං. ඉමානි ච ඤාණානි ඉමස්ස ඤාණද්වයස්ස අධිගමෙන සහෙව සිද්ධානීති දස්සනත්ථං ‘‘අනාවරණඤාණො සමන්තචක්ඛූ’’ති වුත්තං. තයිදං ඤාණද්වයං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරූපචයසිද්ධාය භග්ගදොසතාය සිද්ධන්ති දස්සෙන්තො ‘‘භගවා’’ති අවොචාති. එවමෙතෙසං ¶ පදානං ගහණෙ පයොජනං, අනුපුබ්බි ච වෙදිතබ්බා. යං පනෙතං පච්ඡිමං අනාවරණඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති ඤාණද්වයං, තං අත්ථතො අභින්නං. එකමෙව හි තං ඤාණං විසයපවත්තිමුඛෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං ද්විධා කත්වා වුත්තං. අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මාරම්මණතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථාවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය ‘‘අනාවරණඤාණ’’න්තිපි වුත්තං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වක්ඛාම.

2. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදිකෙ එසී ගවෙසීති මහෙසි, භගවා. තෙන මහෙසිනා. වණ්ණයන්තොති විවරන්තො විත්ථාරෙන්තො. යථාභූතන්ති අවිපරීතං. සීලාදිභෙදනන්ති සීලසමාධිපඤ්ඤාදිවිභාගං. සුදුල්ලභන්ති අට්ඨක්ඛණවජ්ජිතෙන නවමෙන ඛණෙන ලද්ධබ්බත්තා සුට්ඨු දුල්ලභං. සීලාදිසඞ්ගහන්ති සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහං. අරියමග්ගො හි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන, න තයො ඛන්ධා අරියමග්ගෙන නිප්පදෙසත්තා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා; තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො’’ති (ම. නි. 1.462). කිලෙසචොරෙහි අපරිපන්ථනීයතාය ඛෙමං. අන්තද්වයපරිවජ්ජනතො, මායාදිකායවඞ්කාදිප්පහානතො ච උජුං. සබ්බෙසං සංකිලෙසධම්මානං මාරණවසෙන ගමනතො පවත්තනතො, නිබ්බානස්ස මග්ගනතො, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගිතබ්බතො ච මග්ගං. විසුද්ධියාති නිබ්බානාය, විසුද්ධිභාවාය වා, අරහත්තායාති අත්ථො.

යථාභූතං අජානන්තාති එවං සීලවිසුද්ධිආදිවිසුද්ධිපරම්පරාය අධිගන්තබ්බො එවරූපො එවංකිච්චකො එවමත්ථොති යාථාවතො අනවබුජ්ඣන්තා. සකලසංකිලෙසතො, සංසාරතො ච සුද්ධිං විමුත්තිං කාමෙන්ති පත්ථෙන්තීති සුද්ධිකාමා. අපි-සද්දො සම්භාවනෙ. තෙන න කෙවලං සීලමත්තෙන පරිතුට්ඨා, අථ ඛො විසුද්ධිකාමාපි සමානාති දස්සෙති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. භාවනාය යුත්තපයුත්තතාය යොගිනො වායමන්තාපි විසුද්ධිං ¶ උද්දිස්ස පයොගං පරක්කමං කරොන්තාපි උපායස්ස අනධිගතත්තා විසුද්ධිං නාධිගච්ඡන්තීති යොජනා. තෙසන්ති යොගීනං. කාමඤ්චායං විසුද්ධිමග්ගො සමන්තභද්දකත්තා සවනධාරණපරිචයාදිපසුතානං සබ්බෙසම්පි පාමොජ්ජකරො, යොගීනං පන සාතිසයං පමොදහෙතූති ආහ ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්ති. බාහිරකනිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සතාය සුට්ඨු විසුද්ධවිනිච්ඡයත්තා සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං. මහාවිහාරවාසීනන්ති අත්තනො අපස්සයභූතං නිකායං දස්සෙති ¶ . දෙසනානයනිස්සිතන්ති ධම්මසංවණ්ණනානයසන්නිස්සිතං. එත්ථ ච ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්තිආදිනා සබ්බසංකිලෙසමලවිසුද්ධතාය විසුද්ධිං නිබ්බානං පත්ථෙන්තානං යොගීනං එකංසෙන තදාවහත්තා පාමොජ්ජකරො ඤාණුත්තරෙහි සම්මාපටිපන්නෙහි අධිට්ඨිතත්තා සුට්ඨු සම්මා විසුද්ධවිනිච්ඡයො මහාවිහාරවාසීනං කථාමග්ගොති දස්සෙති. සක්කච්චං මෙ භාසතො සක්කච්චං නිසාමයථාති යොජෙතබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘ඉමිස්සා දානි ගාථායා’’ති ඉමිනා විසුද්ධිමග්ගභාසනස්ස නිස්සයං, ‘‘කථිතාය මහෙසිනා’’ති ඉමිනා තස්ස පමාණභාවං, ‘‘යථාභූතං අත්ථං සීලාදිභෙදන’’න්ති ඉමිනා අවිපරීතපිණ්ඩත්ථං, ‘‘සුදුල්ලභං…පෙ… යොගිනො’’ති ඉමිනා නිමිත්තං, ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්ති ඉමිනා පයොජනං, ‘‘වණ්ණයන්තො අත්ථං, සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං මහාවිහාරවාසීනං දෙසනානයනිස්සිතං, සක්කච්ච’’න්ති ච ඉමිනා කරණප්පකාරං දස්සෙත්වා ‘‘විසුද්ධිකාමා සබ්බෙපි, නිසාමයථ සාධවො’’ති ඉමිනා තත්ථ සක්කච්චසවනෙ සාධුජනෙ නියොජෙති. සාධුකං සවනපටිබද්ධා හි සාසනසම්පත්ති.

3. වචනත්ථවිභාවනෙන පවෙදිතවිසුද්ධිමග්ගසාමඤ්ඤත්ථස්ස විසුද්ධිමග්ගකථා වුච්චමානා අභිරුචිං උප්පාදෙතීති පදත්ථතො විසුද්ධිමග්ගං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ විසුද්ධී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති යදිදං ‘‘විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්ස’’න්ති එත්ථ විසුද්ධිමග්ගපදං වුත්තං, තත්ථ. සබ්බමලවිරහිතන්ති සබ්බෙහි රාගාදිමලෙහි, සබ්බෙහි සංකිලෙසමලෙහි ච විරහිතං විවිත්තං. තතො එව අච්චන්තපරිසුද්ධං, සබ්බදා සබ්බථා ච විසුද්ධන්ති අත්ථො. යථාවුත්තං විසුද්ධිං මග්ගති ගවෙසති අධිගච්ඡති එතෙනාති විසුද්ධිමග්ගො. තෙනාහ ‘‘මග්ගොති අධිගමූපායො වුච්චතී’’ති. විසුද්ධිමග්ගොති ච නිප්පරියායෙන ලොකුත්තරමග්ගො වෙදිතබ්බො, තදුපායත්තා පන පුබ්බභාගමග්ගො, තන්නිස්සයො කථාපබන්ධො ච තථා වුච්චති.

ස්වායං ¶ විසුද්ධිමග්ගො සත්ථාරා දෙසනාවිලාසතො, වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො ච නානානයෙහි දෙසිතො, තෙසු අයමෙකො නයො ගහිතොති දස්සෙතුං ‘‘සො පනාය’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කත්ථචීති කිස්මිඤ්චි සුත්තෙ. විපස්සනාමත්තවසෙනෙවාති අවධාරණෙන සමථං නිවත්තෙති. සො හි තස්සා පටියොගී, න සීලාදි. මත්ත-සද්දෙන ච විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන සවිසෙසං සමාධිං නිවත්තෙති. සො උපචාරප්පනාභෙදො විපස්සනායානිකස්ස දෙසනාති කත්වා න සමාධිමත්තං. න හි ¶ ඛණිකසමාධිං විනා විපස්සනා සම්භවති. විපස්සනාති ච තිවිධාපි අනුපස්සනා වෙදිතබ්බා, න අනිච්චානුපස්සනාව. න හි අනිච්චදස්සනමත්තෙන සච්චාභිසමයො සම්භවති. යං පන ගාථායං අනිච්චලක්ඛණස්සෙව ගහණං කතං, තං යස්ස තදෙව සුට්ඨුතරං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාති, තාදිසස්ස වසෙන. සොපි හි ඉතරං ලක්ඛණද්වයං විභූතතරං කත්වා සම්මසිත්වා විසෙසං අධිගච්ඡති, න අනිච්චලක්ඛණමෙව.

සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ තෙභූමකසඞ්ඛාරා, තෙ හි සම්මසනීයා. අනිච්චාති න නිච්චා අද්ධුවා ඉත්තරා ඛණභඞ්ගුරාති. පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය. පස්සති සම්මසති. අථ පච්ඡා උදයබ්බයඤාණාදීනං උප්පත්තියා උත්තරකාලං. නිබ්බින්දති දුක්ඛෙති තස්මිංයෙව අනිච්චාකාරතො දිට්ඨෙ ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තෙ තෙභූමකෙ ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ දුක්ඛෙ නිබ්බින්දති නිබ්බිදාඤාණං පටිලභති. එස මග්ගො විසුද්ධියාති එස නිබ්බිදානුපස්සනාසඞ්ඛාතො විරාගාදීනං කාරණභූතො නිබ්බානස්ස අධිගමූපායො.

ඣානපඤ්ඤාවසෙනාති සමථවිපස්සනාවසෙන. ඣානන්ති චෙත්ථ විපස්සනාය පාදකභූතං ඣානං අධිප්පෙතං. යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ. ඣානඤ්ච පඤ්ඤා චාති එත්ථායමත්ථො – යො පුග්ගලො ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තං උස්සුක්කාපෙති. ස වෙ නිබ්බානසන්තිකෙති සො බ්යත්තං නිබ්බානස්ස සමීපෙ එකන්තතො නිබ්බානං අධිගච්ඡතීති.

කම්මන්ති මග්ගචෙතනා. සා හි අපචයගාමිතාය සත්තානං සුද්ධිං ආවහති. විජ්ජාති සම්මාදිට්ඨි. සීලන්ති සම්මාවාචාකම්මන්තා. ජීවිතමුත්තමන්ති සම්මාආජීවො. ධම්මොති අවසෙසා චත්තාරො අරියමග්ගධම්මා. අථ වා කම්මන්ති සම්මාකම්මන්තස්ස ගහණං. ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච ¶ සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) වචනතො. විජ්ජාති සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පානං ගහණං. ධම්මොති සමාධි ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.378) විය. තග්ගහණෙනෙව ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති වචනතො සම්මාවායාමසතීනම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. සීලන්ති සම්මාවාචාජීවානං. ජීවිතමුත්තමන්ති එවරූපස්ස අරියපුග්ගලස්ස ජීවිතං උත්තමං ජීවිතන්ති එවමෙත්ථ අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

සීලාදිවසෙනාති ¶ සීලසමාධිපඤ්ඤාවීරියවසෙන. සබ්බදාති සමාදානතො පභුති සබ්බකාලං. සීලසම්පන්නොති චතුපාරිසුද්ධිසීලසම්පදාය සම්පන්නො සමන්නාගතො. පඤ්ඤවාති ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. සුසමාහිතොති තංසම්පයුත්තෙන සමාධිනා සුට්ඨු සමාහිතො. ආරද්ධවීරියොති අකුසලානං ධම්මානං පහානාය, කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය පග්ගහිතවීරියො. පහිතත්තොති නිබ්බානං පතිපෙසිතත්තතාය කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛචිත්තො. ඔඝන්ති කාමොඝාදිචතුබ්බිධම්පි ඔඝං, සංසාරමහොඝමෙව වා.

එකායනොති එකමග්ගො. මග්ගපරියායො හි ඉධ අයන-සද්දො, තස්මා එකපථභූතො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති අත්ථො. එකං වා නිබ්බානං අයති ගච්ඡතීති එකායනො, එකෙන වා ගණසඞ්ගණිකං පහාය විවෙකට්ඨෙන අයිතබ්බො පටිපජ්ජිතබ්බොති එකායනො, අයන්ති තෙනාති වා අයනො, එකස්ස සෙට්ඨස්ස භගවතො අයනොති එකායනො, තෙන උප්පාදිතත්තා, එකස්මිං වා ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ අයනොති එකායනො. සත්තානං විසුද්ධියාති රාගාදිමලෙහි, අභිජ්ඣාවිසමලොභාදිඋපක්කිලෙසෙහි ච සත්තානං විසුද්ධත්ථාය විසුජ්ඣනත්ථාය. යදිදන්ති නිපාතො, යෙ ඉමෙති අත්ථො. පුබ්බෙ සරණලක්ඛණෙන මග්ගට්ඨෙන ච මග්ගොති වුත්තස්සෙව කායාදිවිසයභෙදෙන චතුබ්බිධත්තා ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති වුත්තං. සම්මප්පධානාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අප්පමාදාභිරතිආදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො ¶ . අප්පමාදාභිරතිආදිවසෙනාපි හි කත්ථචි විසුද්ධිමග්ගො දෙසිතො. යථාහ –

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

අභබ්බො පරිහානාය, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ’’ති. (ධ. ප. 32);

4. තත්රාති තස්සං ගාථායං. උපරි වුච්චමානා ගාථාය විත්ථාරසංවණ්ණනා නිද්දෙසපටිනිද්දෙසට්ඨානියා, තතො සංඛිත්තතරා අත්ථවණ්ණනා උද්දෙසට්ඨානියාති ආහ ‘‘අයං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා’’ති. යථාඋද්දිට්ඨස්ස හි අත්ථස්ස නිද්දෙසපටිනිද්දෙසා සුකරා, සුබොධා ච හොන්තීති. සීලෙ පතිට්ඨායාති එත්ථ සීලෙති කුසලසීලෙ. යදිපි ‘‘කතමෙ ච, ථපති, අකුසලා සීලා’’තිආදීසු අකුසලා ධම්මාපි සීලන්ති ආගතා. වුච්චමානාය පන චිත්තපඤ්ඤාභාවනාය අධිට්ඨානායොග්යතාය කිරියසීලානම්පි අසම්භවො, කුතො ඉතරෙසන්ති කුසලසීලමෙවෙත්ථ අධිප්පෙතං. සීලං පරිපූරයමානොතිආදීසු පරිපූරයමානොති පරිපාලෙන්තො, පරිවඩ්ඪෙන්තො වා, සබ්බභාගෙහි සංවරන්තො ¶ , අවීතික්කමන්තො චාති අත්ථො. තථාභූතො හි තං අවිජහන්තො තත්ථ පතිට්ඨිතො නාම හොති. ‘‘සීලෙ’’ති හි ඉදං ආධාරෙ භුම්මං. පතිට්ඨායාති දුවිධා පතිට්ඨා නිස්සයූපනිස්සයභෙදතො. තත්ථ උපනිස්සයපතිට්ඨා ලොකියා, ඉතරා ලොකුත්තරා අභින්දිත්වා ගහණෙ. භින්දිත්වා පන ගහණෙ යථා ලොකියචිත්තුප්පාදෙසු සහජාතානං, පුරිමපච්ඡිමානඤ්ච වසෙන නිස්සයූපනිස්සයපතිට්ඨා සම්භවති, එවං ලොකුත්තරෙසු හෙට්ඨිමමග්ගඵලසීලවසෙන උපනිස්සයපතිට්ඨාපි සම්භවති. ‘‘පතිට්ඨායා’’ති ච පදස්ස යදා උපනිස්සයපතිට්ඨා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘සද්ධං උපනිස්සායා’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.423) විය පුරිමකාලකිරියාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.431). යදා පන නිස්සයපතිට්ඨා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.204; 3.421; සං. නි. 4.60) විය සමානකාලකිරියාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සම්මාවාචාදයො හි අත්තනා සම්පයුත්තානං සම්මාදිට්ඨිආදීනං සහජාතවසෙනෙව නිස්සයපච්චයා හොන්තීති.

නරති ¶ නෙතීති නරො, පුරිසො. යථා හි පඨමපකතිභූතො සත්තො, ඉතරාය පකතියා සෙට්ඨට්ඨෙන පුරි උච්චෙ ඨානෙ සෙති පවත්තතීති ‘‘පුරිසො’’ති වුච්චති, එවං නයනට්ඨෙන ‘‘නරො’’ති වුච්චති. පුත්තභාතුභූතොපි හි පුග්ගලො මාතුජෙට්ඨභගිනීනං නෙතුට්ඨානෙ තිට්ඨති, පගෙව ඉතරො ඉතරාසං. නරෙන යොගතො, නරස්ස අයන්ති වා නාරී, ඉත්ථී. සාපි චෙත්ථ කාමං තණ්හාජටාවිජටනසමත්ථතා අත්ථි, පධානමෙව පන සත්තං දස්සෙන්තො ‘‘නරො’’ති ආහ යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157, 255). අට්ඨකථායං පන අවිභාගෙන පුග්ගලපරියායො අයන්ති දස්සෙතුං ‘‘නරොති සත්තො’’ති වුත්තං. සපඤ්ඤොති විපාකභූතාය සහ පඤ්ඤාය පවත්තතීති සපඤ්ඤො. තාය හි ආදිතො පට්ඨාය සන්තානවසෙන බහුලං පවත්තමානාය අයං සත්තො සවිසෙසං ‘‘සපඤ්ඤො’’ති වත්තබ්බතං අරහති. විපාකපඤ්ඤාපි හි සන්තානවිසෙසනෙන භාවනාපඤ්ඤුප්පත්තියා උපනිස්සයො හොති අහෙතුකද්විහෙතුකානං තදභාවතො. සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතාය ච තංතංකිච්චකාරිකාය පඤ්ඤාය වසෙන ‘‘සපඤ්ඤො’’ති වත්තුං වට්ටති. අට්ඨකථායං පන නිපක-සද්දෙන පාරිහාරිකපඤ්ඤා ගය්හතීති විපාකපඤ්ඤාවසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වුත්තො. කම්මජතිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤායාති කම්මජාය තිහෙතුකපටිසන්ධියං පඤ්ඤායාති එවං තිහෙතුක-සද්දො පටිසන්ධි-සද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බො, න පඤ්ඤා-සද්දෙන. න හි පඤ්ඤා තිහෙතුකා අත්ථි. පටිසන්ධිතො පභුති පවත්තමානා පඤ්ඤා ‘‘පටිසන්ධියං පඤ්ඤා’’ති වුත්තා තංමූලකත්තා, න පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තා එව.

චින්තෙති ¶ ආරම්මණං උපනිජ්ඣායතීති චිත්තං, සමාධි. සො හි සාතිසයං උපනිජ්ඣානකිච්චො. න හි විතක්කාදයො විනා සමාධිනා තමත්ථං සාධෙන්ති, සමාධි පන තෙහි විනාපි සාධෙතීති. පගුණබලවභාවාපාදනෙන පච්චයෙහි චිතං, තථා සන්තානං චිනොතීතිපි චිත්තං, සමාධි. පඨමජ්ඣානාදිවසෙන චිත්තවිචිත්තතාය, ඉද්ධිවිධාදිචිත්තකරණෙන ච සමාධි චිත්තන්ති විනාපි පරොපදෙසෙනස්ස චිත්තපරියායො ලබ්භතෙව. අට්ඨකථායං පන චිත්ත-සද්දො විඤ්ඤාණෙ නිරුළ්හොති කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසීසෙන හෙත්ථ සමාධි නිද්දිට්ඨො’’ති. යථාසභාවං පකාරෙහි ජානාතීති පඤ්ඤා. සා යදිපි කුසලාදිභෙදතො බහුවිධා. ‘‘භාවය’’න්ති පන වචනතො භාවෙතබ්බා ඉධාධිප්පෙතාති තං දස්සෙතුං ‘‘විපස්සන’’න්ති වුත්තං. ‘‘භාවය’’න්ති ච ඉදං පච්චෙකං ¶ යොජෙතබ්බං ‘‘චිත්තඤ්ච භාවයං, පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති. තයිදං ද්වයං කිං ලොකියං, උදාහු ලොකුත්තරන්ති? ලොකුත්තරන්ති දට්ඨබ්බං උක්කට්ඨනිද්දෙසතො. තං හි භාවයමානො අරියමග්ගක්ඛණෙ තණ්හාජටං සමුච්ඡෙදවසෙන විජටෙතීති වුච්චති, න ලොකියං. නානන්තරියභාවෙන පනෙත්ථ ලොකියාපි ගහිතාව හොන්ති ලොකියසමථවිපස්සනාය විනා තදභාවතො. සමථයානිකස්ස හි උපචාරප්පනාප්පභෙදං සමාධිං ඉතරස්ස ඛණිකසමාධිං, උභයෙසම්පි විමොක්ඛමුඛත්තයං විනා න කදාචිපි ලොකුත්තරාධිගමො සම්භවති. තෙනාහ ‘‘සමාධිඤ්චෙව විපස්සනඤ්ච භාවයමානො’’ති. තත්ථ යදා ලොකියා සමථවිපස්සනා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘භාවය’’න්ති ඉදං භාවනාකිරියාය හෙතුභාවකථනං, භාවනාහෙතූති අත්ථො. තංභාවනාහෙතුකා හි විජටනකිරියාති. යදා පන ලොකුත්තරා අධිප්පෙතා, තදා කෙවලං වත්තමානභාවනිද්දෙසො. තදුභයභාවනාසමකාලමෙව හි තණ්හාජටාවිජටනං.

‘‘ආතාපී නිපකො’’ති ඉදං යථාවුත්තභාවනාය උපකාරකධම්මකිත්තනං. කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස හි වීරියං සති සම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා බහූපකාරා. වීරියූපත්ථද්ධඤ්හි කම්මට්ඨානං සතිසම්පජඤ්ඤානුපාලිතං න පරිපතති, උපරි ච විසෙසං ආවහති. පතිට්ඨාසිද්ධියා චෙත්ථ සද්ධාසිද්ධි, සද්ධූපනිස්සයත්තා සීලස්ස, වීරියාදිසිද්ධියා ච. න හි සද්ධෙය්යවත්ථුං අසද්දහන්තස්ස යථාවුත්තවීරියාදයො සම්භවන්ති, තථා සමාධිපි. යථා හි හෙතුභාවතො වීරියාදීහි සද්ධාසිද්ධි, එවං ඵලභාවතො තෙහි සමාධිසිද්ධි. වීරියාදීසු හි සම්පජ්ජමානෙසු සමාධි සම්පන්නොව හොති අසමාහිතස්ස තදභාවතො. කථං පනෙත්ථ සතිසිද්ධි? නිපකග්ගහණතො. තික්ඛවිසදභාවප්පත්තා හි සති ‘‘නෙපක්ක’’න්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො’’ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘නෙපක්කං පඤ්ඤා’’ති අයමත්ථො දස්සිතො. තග්ගහණෙනෙව ¶ සතිපි ගහිතාව හොති. න හි සතිවිරහිතා පඤ්ඤා අත්ථීති. අපරෙ පන ‘‘සපඤ්ඤො’’ති ඉමිනාව පාරිහාරිකපඤ්ඤාපි ගය්හතීති ‘‘නිපකො’’ති පදස්ස ‘‘සතො’’ති අත්ථං වදන්ති. යදිපි කිලෙසානං පහානං ආතාපනං, තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව. ආතප්පසද්දො විය පන ආතාපසද්දො වීරියෙයෙව ¶ නිරුළ්හොති ආහ ‘‘ආතාපීති වීරියවා’’ති. අථ වා පටිපක්ඛප්පහානෙ සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භුස්සහනවසෙන පවත්තමානස්ස වීරියස්ස සාතිසයං තදාතාපනන්ති වීරියමෙව තථා වුච්චති, න අඤ්ඤෙ ධම්මා. ආතාපීති චායමීකාරො පසංසාය, අතිසයස්ස වා දීපකො. වීරියවාති වා-සද්දොපි තදත්ථො එව දට්ඨබ්බො. තෙන සම්මප්පධානසමඞ්ගිතා වුත්තා හොති. තෙනාහ ‘‘කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනට්ඨෙනා’’ති. ආතාපනග්ගහණෙන චෙත්ථ ආරම්භ ධාතුමාහ ආදිතො වීරියාරම්භොති කත්වා, පරිතාපනග්ගහණෙන නික්කමපරක්කමධාතුයො සබ්බසො පටිපක්ඛතො නික්ඛන්තතං, උපරූපරි විසෙසප්පත්තිඤ්ච උපාදාය. නිපයති විසොසෙති පටිපක්ඛං, තතො වා අත්තානං නිපාති රක්ඛතීති නිපකො, සම්පජානො. කම්මට්ඨානස්ස පරිහරණෙ නියුත්තාති පාරිහාරිකා.

අභික්කමාදීනි සබ්බකිච්චානි සාත්ථකසම්පජඤ්ඤාදිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ නෙතීති සබ්බකිච්චපරිණායිකා. කම්මට්ඨානස්ස වා උග්ගහො පරිපුච්ඡා භාවනාරම්භො මනසිකාරවිධි, තත්ථ ච සක්කච්චකාරිතා සාතච්චකාරිතා සප්පායකාරිතා නිමිත්තකුසලතා පහිතත්තතා අන්තරාඅසඞ්කොචො ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා වීරියසමතාපාදනං වීරියසමතායොජනන්ති එවමාදීනං සබ්බෙසං කිච්චානං පරිණායිකා සබ්බකිච්චපරිණායිකා. භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛූති සාධාරණතො භික්ඛුලක්ඛණකථනෙන පටිපත්තියාව භික්ඛුභාවො, න භික්ඛකභින්නපටධරාදිභාවෙනාති දස්සෙති. එවං හි කතකිච්චානං සාමණෙරාදීනං, පටිපන්නානඤ්ච අපබ්බජිතානම්පි සඞ්ගහො කතො හොති. ඉධ පන පටිපජ්ජනකවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති වා භික්ඛු. සො ඉමං විජටයෙති යො නරො සප්පඤ්ඤො සීලෙ පතිට්ඨාය ආතාපී නිපකො චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයන්ති වුත්තො, සො භික්ඛු ඉමං තණ්හාජටං විජටයෙති සම්බන්ධො. ඉදානි තම්පි විජටනං වෙළුගුම්බවිජටනෙන උපමෙත්වා දස්සෙතුං ගාථාය යථාවුත්තෙ සීලාදිධම්මෙ ‘‘ඉමිනා ච සීලෙනා’’තිආදිනා පච්චාමසති. තත්ථ යස්මා යොගාවචරසන්තානගතා නානාක්ඛණිකා මිස්සකා සීලාදිධම්මා ගාථාය ගහිතා, තස්මා තෙ එකච්චං ගණ්හන්තො ‘‘ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො’’ති ආහ. න හි තෙ ඡ ධම්මා එකස්මිං සන්තානෙ එකස්මිං ඛණෙ ¶ ලබ්භන්ති. යස්මා ච පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ගාථා භාසිතා, තස්මා පුග්ගලාධිට්ඨානමෙව උපමං දස්සෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපි නාම පුරිසො’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ සුනිසිතන්ති සුට්ඨු නිසිතං, අතිවිය තිඛිණන්ති අත්ථො. සත්ථස්ස නිසානසිලායං නිසිතතරභාවකරණං, බාහුබලෙන චස්ස උක්ඛිපනන්ති උභයම්පෙතං අත්ථාපන්නං කත්වා උපමා වුත්තාති තදුභයං උපමෙය්යෙ දස්සෙන්තො ‘‘සමාධිසිලායං සුනිසිතං…පෙ… පඤ්ඤාහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා’’ති ආහ. සමාධිගුණෙන හි පඤ්ඤාය තික්ඛභාවො. තෙනාහ භගවා ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14). වීරියඤ්චස්සා උපත්ථම්භකං පග්ගණ්හනතො. විජටෙය්යාති විජටෙතුං සක්කුණෙය්ය. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය හි වත්තමානාය යොගාවචරො තණ්හාජටං විජටෙතුං සමත්ථො නාම. විජටනං චෙත්ථ සමුච්ඡෙදවසෙන පහානන්ති ආහ ‘‘සඤ්ඡින්දෙය්ය සම්පදාලෙය්යා’’ති. දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො, අග්ගො ච සො දක්ඛිණෙය්යො චාති අග්ගදක්ඛිණෙය්යො, අග්ගා වා දක්ඛිණා අග්ගදක්ඛිණා, තං අරහතීති අග්ගදක්ඛිණෙය්යො.

5. තත්රාති තස්සං ගාථායං. අයන්ති ‘‘නරො’’ති ච ‘‘භික්ඛූ’’ති ච වුත්තො යොගාවචරො. පුන තත්රාති තස්සං පඤ්ඤායං. අස්සාති භික්ඛුනො. කත්තරි චෙතං සාමිවචනං, අනෙනාති අත්ථො. කරණීයං නත්ථි විසෙසාධානස්ස තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය අභාවතො. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මානුභාවෙනෙව හිස්ස සා සිද්ධා’’ති. තෙනාති යොගිනා. භාවනායං සතතපවත්තිතවීරියතාය සාතච්චකාරිනා. පඤ්ඤාවසෙනාති යථාවුත්තනෙපක්කසඞ්ඛාතපඤ්ඤාවසෙන. යං කිඤ්චි කත්තබ්බං, තස්ස සබ්බස්ස සම්පජානවසෙනෙව කරණසීලො, තත්ථ වා සම්පජානකාරො එතස්ස අත්ථි, සම්පජානස්ස වා අසම්මොහස්ස කාරකො උප්පාදකොති සම්පජානකාරී, තෙන සම්පජානකාරිනා. අත්රාති අස්සං ගාථායං. සීලාදිසම්පාදනෙ වීරියස්ස තෙසං අඞ්ගභාවතො තං විසුං අග්ගහෙත්වා ‘‘සීලසමාධිපඤ්ඤාමුඛෙනා’’ති වුත්තං.

‘‘විසුද්ධිමග්ගං දස්සෙතී’’ති අවිභාගතො දෙසනාය පිණ්ඩත්ථං වත්වා පුන තං විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එත්තාවතාති එත්තකාය දෙසනාය. සික්ඛාති සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා. සික්ඛනං චෙත්ථ ආසෙවනං දට්ඨබ්බං. සීලාදිධම්මෙහි සංවරණාදිවසෙන ආසෙවන්තො තෙ සික්ඛතීති ¶ වුච්චති. සාසනන්ති පටිපත්තිසාසනං. උපනිස්සයො බලවකාරණං. වජ්ජනං අනුපගමනං. සෙවනා භාවනා. පටිපක්ඛොති පහායකපටිපක්ඛො. යදිපි ගාථායං ‘‘සීලෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තං, න ‘‘අධිසීලෙ’’ති. තං පන තණ්හාජටාවිජටනස්ස පතිට්ඨාභූතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘සීලෙන අධිසීලසික්ඛා පකාසිතා’’ති. භවගාමි හි සීලං සීලමෙව, විභවගාමි ¶ සීලං අධිසීලසික්ඛා. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. එස නයො සෙසසික්ඛාසුපි.

සීලෙනාති අධිසීලසික්ඛාභූතෙන සීලෙන. තං හි අනඤ්ඤසාධාරණතාය සාසනස්ස ආදිකල්යාණතං පකාසෙති, න යමනියමාදිමත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති ච. කුසලානන්ති මග්ගකුසලානං. කුසලානන්ති වා අනවජ්ජානං. තෙන අරියඵලධම්මානම්පි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. සබ්බපාපස්ස අකරණන්ති සබ්බස්සාපි සාවජ්ජස්ස අකිරියා අනජ්ඣාපජ්ජනං. එතෙන චාරිත්තවාරිත්තභෙදස්ස සබ්බස්ස සීලස්ස ගහණං කතං හොති. කත්තබ්බාකරණම්පි හි සාවජ්ජමෙවාති. ආදිවචනතොති ගාථායං වුත්තසමාධිපඤ්ඤානං ආදිම්හි වචනතො. ආදිභාවො චස්ස තම්මූලකත්තා උත්තරිමනුස්සධම්මානං. ආදීනං වා වචනං ආදිවචනං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ ‘‘සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, විමුත්ති ච අනුත්තරා’’ති (දී. නි. 2.186) එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සීලස්ස විසුද්ධත්තා විප්පටිසාරාදිහෙතූනං දූරීකරණතො අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහං. ‘‘අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහත්තා’’ති එතෙන න කෙවලං සීලස්ස කල්යාණතාව විභාවිතා, අථ ඛො ආදිභාවොපීති දට්ඨබ්බං. තථා හිස්ස සුත්තෙ (පරි. 366) අවිප්පටිසාරාදීනං විමුත්තිඤාණපරියොසානානං පරම්පරපච්චයතා වුත්තා. සමාධිනාති අධිචිත්තසික්ඛාභූතෙන සමාධිනා. සකලං සාසනං සඞ්ගහෙත්වා පවත්තාය ගාථාය ආදිපදෙන ආදිම්හි පටිපජ්ජිතබ්බස්ස සීලස්ස, තතියපදෙන පරියොසානෙ පටිපජ්ජිතබ්බාය පඤ්ඤාය ගහිතත්තා මජ්ඣෙ පටිපජ්ජිතබ්බො සමාධි පාරිසෙසතො දුතියපදෙන ගය්හතීති ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදාතිආදිවචනතො හි සමාධි සාසනස්ස මජ්ඣෙ’’ති වුත්තං, න කුසලසද්දස්ස සමාධිපරියායත්තා. පුබ්බූපනිස්සයවතො හි සමාහිතතාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගමෙන අභිනීහාරක්ඛමතා සමාධිස්ස ඉද්ධිවිධාදිගුණාවහත්තං, අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය අධිගතාය යදත්ථං පබ්බජති, තං පරියොසිතන්ති පඤ්ඤා සාසනස්ස ¶ පරියොසානං. තෙනාහ භගවා ‘‘සික්ඛානිසංසමිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති සද්ධාධිපතෙය්යං පඤ්ඤුත්තරං විමුත්තිසාර’’න්ති (අ. නි. 4.245). සකං චිත්තං සචිත්තං, සචිත්තස්ස සබ්බසො කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනෙන විසොධනං සචිත්තපරියොදාපනං. එවං පන පඤ්ඤාකිච්චෙ මත්ථකප්පත්තෙ උත්තරි කරණීයාභාවතො සාසනස්ස පඤ්ඤුත්තරතා වෙදිතබ්බා. තාදිභාවාවහනතොති යාදිසො ඉට්ඨෙසු, ලාභාදීසු ච අනුනයාභාවතො, තාදිසො අනිට්ඨෙසු, අලාභාදීසු ච පටිඝාභාවතො. තතො එව වා යාදිසො අනාපාථගතෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙසු, තාදිසො ආපාථගතෙසුපීති තාදී. තස්ස භාවො තාදිභාවො, තස්ස ආවහනතො. වාතෙනාති ¶ වාතහෙතු. න සමීරතීති න චලති. න සමිඤ්ජන්තීති න ඵන්දන්ති, කුතො චලනන්ති අධිප්පායො.

තථාති යථා සීලාදයො අධිසීලසික්ඛාදීනං පකාසකා, තථා තෙවිජ්ජතාදීනං උපනිස්සයස්සාති තෙසං පකාසනාකාරූපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො. යස්මා සීලං විසුජ්ඣමානං සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන, කම්මස්සකතඤාණබලෙන ච සංකිලෙසමලතො විසුජ්ඣති පාරිපූරිඤ්ච ගච්ඡති, තස්මා සීලසම්පදා සිජ්ඣමානා උපනිස්සයසම්පත්තිභාවෙන සතිබලං, ඤාණබලඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙතීති තස්සා විජ්ජත්තයූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා සභාගහෙතුසම්පාදනතො. සතිනෙපක්කෙන හි පුබ්බෙනිවාසවිජ්ජාසිද්ධි, සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චෙසු සුදිට්ඨකාරිතාපරිචයෙන චුතූපපාතඤාණානුබන්ධාය දුතියවිජ්ජාසිද්ධි, වීතික්කමාභාවෙන සංකිලෙසප්පහානසබ්භාවතො විවට්ටූපනිස්සයතාවසෙන අජ්ඣාසයසුද්ධියා තතියවිජ්ජාසිද්ධි. පුරෙතරං සිද්ධානං සමාධිපඤ්ඤානං පාරිපූරිං විනා සීලස්ස ආසවක්ඛයඤාණූපනිස්සයතා සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවෙහි දීපෙතබ්බා. සමාධිපඤ්ඤා විය අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදානං සීලං න සභාගහෙතූති කත්වා වුත්තං ‘‘න තතො පර’’න්ති. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) වචනතො සමාධිසම්පදා ඡළභිඤ්ඤතාය උපනිස්සයො. පඤ්ඤා විය පටිසම්භිදානං සමාධි න සභාගහෙතූති වුත්තං ‘‘න තතො පර’’න්ති. ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරී’’ති (ධ. ප. 282) වචනතො පුබ්බයොගෙන, ගරුවාසදෙසභාසාකඔසල්ලඋග්ගහපරිපුච්ඡාදීහි ච පරිභාවිතා පඤ්ඤාසම්පත්ති පටිසම්භිදාපභෙදස්ස උපනිස්සයො ¶ පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධියොපි පඤ්ඤාසම්පත්තිසන්නිස්සයාති පඤ්ඤාය අනධිගන්තබ්බස්ස විසෙසස්ස අභාවතො, තස්සා ච පටිසම්භිදාපභෙදස්ස එකන්තිකකාරණතො හෙට්ඨා විය ‘‘න තතො පර’’න්ති අවත්වා ‘‘න අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’ති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘සීලසම්පත්තිඤ්හි නිස්සායා’’ති වුත්තත්තා යස්ස සමාධිවිජම්භනභූතා අනවසෙසා ඡ අභිඤ්ඤා න ඉජ්ඣන්ති, තස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන න සමාධිසම්පදා අත්ථීති. සතිපි විජ්ජානං අභිඤ්ඤෙකදෙසභාවෙ සීලසම්පත්තිසමුදාගතා එව තිස්සො විජ්ජා ගහිතා. යථා හි පඤ්ඤාසම්පත්තිසමුදාගතා චතස්සො පටිසම්භිදා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්ති, මග්ගක්ඛණෙ එව තාසං පටිලභිතබ්බතො, එවං සීලසම්පත්තිසමුදාගතා තිස්සො විජ්ජා සමාධිසම්පත්තිසමුදාගතා ච ඡ අභිඤ්ඤා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්තීති මග්ගාධිගමෙනෙව ¶ තාසං අධිගමො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධානං, සම්මාසම්බුද්ධානඤ්ච පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිසමධිගමසදිසා හි ඉමෙසං අරියානං ඉමෙ විසෙසාධිගමාති. විනයසුත්තාභිධම්මෙසු සම්මාපටිපත්තියා තෙවිජ්ජතාදීනං උපනිස්සයතාපි යථාවුත්තවිධිනා වෙදිතබ්බා.

සම්පන්නසීලස්ස කාමසෙවනාභාවතො සීලෙන පඨමන්තවිවජ්ජනං වුත්තං. යෙභුය්යෙන හි සත්තා කාමහෙතු පාණාතිපාතාදිවසෙනාපි අසුද්ධපයොගා හොන්ති. ඣානසුඛලාභිනො කායකිලමථස්ස සම්භවො එව නත්ථීති සමාධිනා දුතියන්තවිවජ්ජනං වුත්තං ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායත්තා. පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන හි එකංසතො අරියමග්ගොව මජ්ඣිමා පටිපත්ති නාම. එවං සන්තෙපි ලොකියපඤ්ඤාවසෙනපි අන්තද්වයවිවජ්ජනං විභාවෙතබ්බං.

සීලං තංසමඞ්ගිනො කාමසුගතීසුයෙව නිබ්බත්තාපනතො චතූහි අපායෙහි විමුත්තියා කාරණන්ති ආහ ‘‘සීලෙන අපායසමතික්කමනුපායො පකාසිතො හොතී’’ති. න හි පාණාතිපාතාදිපටිවිරති දුග්ගතිපරිකිලෙසං ආවහති. සමාධි තංසමඞ්ගිනො මහග්ගතභූමියංයෙව නිබ්බත්තාපනෙන සකලකාමභවතො විමොචෙතීති වුත්තං ‘‘සමාධිනා කාමධාතුසමතික්කමනුපායො පකාසිතො හොතී’’ති. න හි කාමාවචරකම්මස්ස අනුබලප්පදායීනං කාමච්ඡන්දාදීනං වික්ඛම්භකං ඣානං කාමධාතුපරිකිලෙසාවහං හොති. න චෙත්ථ උපචාරජ්ඣානං නිදස්සෙතබ්බං, අප්පනාසමාධිස්ස ¶ අධිප්පෙතත්තා. නාපි ‘‘සීලෙනෙව අතික්කමිතබ්බස්ස අපායභවස්ස සමාධිනා අතික්කමිතබ්බතා’’ති වචනොකාසො. සුගතිභවම්පි අතික්කමන්තස්ස දුග්ගතිසමතික්කමනෙ කා කථාති. සබ්බභවසමතික්කමනුපායොති කාමභවාදීනං නවන්නම්පි භවානං සමතික්කමනුපායො සීලසමාධීහි අතික්කන්තාපි භවා අනතික්කන්තා එව, කාරණස්ස අපහීනත්තා. පඤ්ඤාය පනස්ස සුප්පහීනත්තා තෙ සමතික්කන්තා එව.

තදඞ්ගප්පහානවසෙනාති දීපාලොකෙනෙව තමස්ස පුඤ්ඤකිරියවත්ථුගතෙන තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලඞ්ගස්ස පහානවසෙන. සමාධිනා වික්ඛම්භනප්පහානවසෙනාති උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිනිවාරණෙන ඝටප්පහාරෙනෙව ජලතලෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානවසෙන. පඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙනාති චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277) වුත්තස්ස ¶ සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිසඞ්ඛාතසමුච්ඡින්දනප්පහානවසෙන.

කිලෙසානං වීතික්කමපටිපක්ඛොති සංකිලෙසධම්මානං, කම්මකිලෙසානං වා යො කායවචීද්වාරෙසු වීතික්කමො අජ්ඣාචාරො, තස්ස පටිපක්ඛො සීලෙන පකාසිතො හොති, අවීතික්කමසභාවත්තා සීලස්ස. ඔකාසාදානවසෙන කිලෙසානං චිත්තෙ කුසලප්පවත්තිං පරියාදියිත්වා උට්ඨානං පරියුට්ඨානං. තං සමාධි වික්ඛම්භෙතීති ආහ ‘‘සමාධිනා පරියුට්ඨානපටිපක්ඛො පකාසිතො හොතී’’ති, සමාධිස්ස පරියුට්ඨානප්පහායකත්තා. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සයනතො කාරණලාභෙ උප්පත්තිරහා අනුසයා, තෙ පන අනුරූපං කාරණං ලද්ධා උප්පජ්ජනාරහා ථාමගතා කාමරාගාදයො සත්ත කිලෙසා වෙදිතබ්බා. තෙ අරියමග්ගපඤ්ඤාය සබ්බසො පහීයන්තීති ආහ ‘‘පඤ්ඤාය අනුසයපටිපක්ඛො පකාසිතො හොතී’’ති.

කායදුච්චරිතාදි දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසෙහි වා දූසිතං චරිතන්ති දුච්චරිතං, තමෙව යත්ථ උප්පන්නං, තං සන්තානං සංකිලෙසෙති විබාධති, උපතාපෙති චාති සංකිලෙසො, තස්ස විසොධනං සීලෙන තදඞ්ගවසෙන පහානං වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්ස. තණ්හාසංකිලෙසස්ස විසොධනං වික්ඛම්භනවසෙන ¶ පහානං පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස, තණ්හාය චස්ස උජුවිපච්චනිකභාවතො. දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස විසොධනං සමුච්ඡෙදවසෙන පහානං අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤාය, දිට්ඨිගතානඤ්ච අයාථාවගාහීනං යාථාවගාහිනියා පඤ්ඤාය උජුවිපච්චනිකභාවතො.

කාරණන්ති උපනිස්සයපච්චයො. සීලෙසු පරිපූරකාරීති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතත්තා ආදිබ්රහ්මචරියකානං පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසසඞ්ඛාතානං මහාසීලසික්ඛාපදානං අවීතික්කමනතො ඛුද්දානුඛුද්දකානං ආපජ්ජනෙ සහසාව තෙහි වුට්ඨානෙන සීලෙසු යං කත්තබ්බං, තං පරිපූරං සමත්ථං කරොතීති සීලෙසු පරිපූරකාරී. තථා සකදාගාමීති ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරී’’ති එතං උපසංහරති තථා-සද්දෙන. එතෙ හි ද්වෙ අරියා සමාධිපාරිපන්ථිකානං කාමරාගබ්යාපාදානං පඤ්ඤාපාරිපන්ථිකස්ස සච්චපටිච්ඡාදකමොහස්ස සබ්බසො අසමූහතත්තා සමාධිං, පඤ්ඤඤ්ච භාවෙන්තාපි සමාධිපඤ්ඤාසු යං කත්තබ්බං, තං මත්තසො පමාණෙන පදෙසමත්තමෙව කරොන්තීති සමාධිස්මිං, පඤ්ඤාය ච මත්තසො කාරිනො ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිනො’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති. අනාගාමී ¶ පන කාමරාගබ්යාපාදානං සමුච්ඡින්නත්තා සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී. අරහා සබ්බසො සම්මොහස්ස සුසමූහතත්තා පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී.

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං මත්තසො කාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි, තානි ආපජ්ජතිපි වුට්ඨාතිපි. තං කිස්ස හෙතු? න හි මෙත්ථ, භික්ඛවෙ, අභබ්බතා වුත්තා. යානි ච ඛො තානි සික්ඛාපදානි ආදිබ්රහ්මචරියකානි බ්රහ්මචරියසාරුප්පානි, තත්ථ ධුවසීලො ච හොති ඨිතසීලො ච, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු…පෙ… සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං තනුත්තා සකදාගාමී හොති. සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී ¶ හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං…පෙ… අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති.

‘‘කථ’’න්ති පුච්ඡිත්වා සික්ඛාදිකෙ විභජිත්වා වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙතුං ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤෙ චාති තයො විවෙකා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි විමොක්ඛමුඛානි, තීණි ඉන්ද්රියානීති එවමාදයො, සික්ඛත්තිකාදීහි අඤ්ඤෙ ච ගුණත්තිකා. එවරූපාති යාදිසකා සික්ඛත්තිකාදයො ඉධ සීලාදීහි පකාසිතා හොන්ති, එදිසා.

එත්ථ හි විවට්ටසන්නිස්සිතස්ස සීලස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා සීලෙන කායවිවෙකො පකාසිතො හොති, සමාධිනා චිත්තවිවෙකො, පඤ්ඤාය උපධිවිවෙකො. තථා සීලෙන අදොසො කුසලමූලං පකාසිතං හොති, තිතික්ඛප්පධානතාය, අපරූපඝාතසභාවතාය ච සීලස්ස. සමාධිනා අලොභො ¶ කුසලමූලං, ලොභපටිපක්ඛතො, අලොභපධානතාය ච සමාධිස්ස. පඤ්ඤාය පන අමොහොයෙව. සීලෙන ච අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං පකාසිතං හොති. අදොසප්පධානං හි සීලසම්පදං නිස්සාය දොසෙ ආදීනවදස්සිනො අනිච්චානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, අනිච්චානුපස්සනා ච අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං. සමාධිනා අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං. පඤ්ඤාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං. අලොභප්පධානං හි කාමනිස්සරණං සමාධිසම්පදං නිස්සාය කාමෙසු ආදීනවදස්සිනො දුක්ඛානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, දුක්ඛානුපස්සනා ච අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං. පඤ්ඤාසම්පදං නිස්සාය අනත්තානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, අනත්තානුපස්සනා ච සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං. තථා සීලෙන අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං පකාසිතං හොති. තං හි සීලෙසු පරිපූරකාරිනො අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියං. සමාධිනා අඤ්ඤින්ද්රියං. තං හි උක්කංසගතං සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනො අනාගාමිනො, අග්ගමග්ගට්ඨස්ස ච ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාය අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පකාසිතං හොති. තදුප්පත්තියා හි අරහා පඤ්ඤාය පරිපූරකාරීති. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙ ච එවරූපා ගුණත්තිකා සීලාදීහි පකාසෙතබ්බා.

6. එවන්ති ¶ වුත්තප්පකාරෙන. අනෙකගුණසඞ්ගාහකෙනාති අධිසීලසික්ඛාදීනං, අඤ්ඤෙසඤ්ච අනෙකෙසං ගුණානං සඞ්ගාහකෙන. සීලසමාධිපඤ්ඤාමුඛෙනාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදීසු (ධ. ප. 277; ථෙරගා. 676; නෙත්ති. 5) විය විපස්සනාමත්තාදිමුඛෙන සඞ්ඛෙපතො අදෙසෙත්වා සීලසමාධිපඤ්ඤාමුඛෙන දෙසිතොපි, සත්තතිංසායපි වා බොධිපක්ඛියධම්මානං විසුද්ධිමග්ගන්තොගධත්තා තත්ථ සීලසමාධිපඤ්ඤා මුඛං පමුඛං කත්වා දෙසිතොපි. එතෙන සීලසමාධිපඤ්ඤාසු අවසෙසබොධිපක්ඛියධම්මානං සභාවතො, උපකාරතො ච අන්තොගධභාවො දීපිතොති වෙදිතබ්බං. අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතොයෙව හොති සභාවවිභාගාදිතො අවිභාවිතත්තා. නාලන්ති න පරියත්තං න සමත්ථං. සබ්බෙසන්ති නාතිසඞ්ඛෙපනාතිවිත්ථාරරුචීනම්පි, විපඤ්චිතඤ්ඤුනෙය්යානම්පි වා. සඞ්ඛෙපදෙසනා හි සංඛිත්තරුචීනං, උග්ඝටිතඤ්ඤූනංයෙව ච උපකාරාය හොති, න පනිතරෙසං. අස්ස විසුද්ධිමග්ගස්ස. පුච්ඡනට්ඨෙන පඤ්හා, කිරියා කරණං කම්මං, පඤ්හාව කම්මං පඤ්හාකම්මං, පුච්ඡනපයොගො.

කිං සීලන්ති සරූපපුච්ඡා. කෙනට්ඨෙන සීලන්ති කෙන අත්ථෙන සීලන්ති වුච්චති, ‘‘සීල’’න්ති පදං කං අභිධෙය්යං නිස්සාය පවත්තන්ති අත්ථො. තයිදං සීලං සභාවතො, කිච්චතො, උපට්ඨානාකාරතො, ආසන්නකාරණතො ච කථං ජානිතබ්බන්ති ආහ ‘‘කානස්ස ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති. පටිපත්ති නාම දිට්ඨානිසංසෙ එව හොතීති ආහ ‘‘කිමානිසංස’’න්ති. කතිවිධන්ති පභෙදපුච්ඡා. විභාගවන්තානං හි සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති. වොදානං විසුද්ධි. සා ච සංකිලෙසමලවිමුත්ති. තං ඉච්ඡන්තෙන යස්මා උපායකොසල්ලත්ථිනා අනුපායකොසල්ලං විය සංකිලෙසො ජානිතබ්බොති ආහ ‘‘කො චස්ස සංකිලෙසො’’ති.

තත්රාති ¶ තස්මිං, තස්ස වා පඤ්හාකම්මස්ස. විස්සජ්ජනන්ති විවරණං. පුච්ඡිතො හි අත්ථො අවිභාවිතත්තා නිගූළ්හො මුට්ඨියං කතො විය තිට්ඨති. තස්ස විවරණං විස්සජ්ජනං විභූතභාවකාරණතො. පාණාතිපාතාදීහීති එත්ථ ¶ පාණොති වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්ස සරසෙනෙව පතනසභාවස්ස අන්තරෙ එව අතිව පාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වා සීඝං පාතනන්ති අත්ථො, අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො, පාණඝාතො. ආදිසද්දෙන අදින්නාදානාදිං සඞ්ගණ්හාති. තෙහි පාණාතිපාතාදීහි දුස්සීල්යකම්මෙහි. විරමන්තස්සාති සමාදානවිරතිවසෙන, සම්පත්තවිරතිවසෙන ච ඔරමන්තස්ස. වත්තපටිපත්තින්ති උපජ්ඣායවත්තාදිවත්තකරණං. චෙතනාදයො ධම්මාති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං පාළිවසෙන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ චෙතයතීති චෙතනා, අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙහි සද්ධිං ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො. චෙතනාය අනුකූලවසෙනෙව හි තංසම්පයුත්තා ධම්මා ආරම්මණෙ පවත්තන්ති. චෙතනා කාමං කුසලත්තිකසාධාරණා, ඉධ පන සීලචෙතනා අධිප්පෙතාති කත්වා ‘‘කුසලා’’ති වෙදිතබ්බා. චෙතසි නියුත්තං චෙතසිකං, චිත්තසම්පයුත්තන්ති අත්ථො. චෙතනාය සතිපි චෙතසිකත්තෙ ‘‘චෙතනා සීල’’න්ති විසුං ගහිතත්තා තදඤ්ඤමෙව විරතිඅනභිජ්ඣාදිකං චෙතසිකං සීලං දට්ඨබ්බං ගොබලීබද්දඤායෙන. සංවරණං සංවරො. යථා අකුසලා ධම්මා චිත්තෙ න ඔතරන්ති, තථා පිදහනං. අවීතික්කමො වීතික්කමස්ස පටිපක්ඛභූතා අවීතික්කමවසෙන පවත්තචිත්තචෙතසිකා. තත්ථ චෙතනා සීලං නාමාතිආදි යථාවුත්තස්ස සුත්තපදස්ස විවරණං. විරමන්තස්ස චෙතනාති විරතිසම්පයුත්තං පධානභූතං චෙතනමාහ. පූරෙන්තස්ස චෙතනාති වත්තපටිපත්තිආයූහිනී. විරමන්තස්ස විරතීති විරතියා පධානභාවං ගහෙත්වා වුත්තං.

එත්ථ හි යදා ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා කුසලං කායකම්ම’’න්තිආදි (කථා. 539) වචනතො පාණාතිපාතාදීනං පටිපක්ඛභූතා තබ්බිරතිවිසිට්ඨා චෙතනා තථාපවත්තා පධානභාවෙන පාණාතිපාතාදිපටිවිරතිසාධිකා හොති, තදා තංසම්පයුත්තා විරතිඅනභිජ්ඣාදයො ච චෙතනාපක්ඛිකා වා, අබ්බොහාරිකා වාති ඉමමත්ථං සන්ධාය චෙතනාසීලං වුත්තං. යදා පන පාණාතිපාතාදීහි සඞ්කොචං ආපජ්ජන්තස්ස තතො විරමණාකාරෙන පවත්තමානා චෙතනාවිසිට්ඨා විරති, අනභිජ්ඣාදයො ච තත්ථ තත්ථ පධානභාවෙන කිච්චසාධිකා හොන්ති, තදා තංසම්පයුත්තා චෙතනා විරතිආදිපක්ඛිකා ¶ වා හොති, අබ්බොහාරිකා වාති ඉමමත්ථං සන්ධාය චෙතසිකසීලං වුත්තං.

ඉදානි ¶ සුත්තෙ ආගතනයෙන කුසලකම්මපථවසෙන චෙතනාචෙතසිකසීලානි විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. පජහන්තස්සාති සමාදානවසෙන ‘‘ඉතො පට්ඨාය න කරිස්සාමී’’ති සම්පත්තවත්ථුකානිපි අනජ්ඣාචරණෙන පජහන්තස්ස. සත්ත කම්මපථචෙතනාති පාණාතිපාතාදිපහානසාධිකා පටිපාටියා සත්ත කුසලකම්මපථචෙතනා. අභිජ්ඣාදිවසෙන යං පරදාරගමනාදි කරීයති, තස්ස පහායකා අනභිජ්ඣාදයො සීලන්ති ආහ ‘‘චෙතසිකං සීලං නාම අනභිජ්ඣා…පෙ… සම්මාදිට්ඨිධම්මා’’ති. යථා හි අභිජ්ඣාබ්යාපාදවසෙන මිච්ඡාචාරපාණාතිපාතාදයො කරීයන්ති, එවං මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙනාපි තෙ පුත්තමුඛදස්සනාදිඅත්ථං කරීයන්ති. තෙසඤ්ච පජහනකා අනභිජ්ඣාදයොති. පාතිමොක්ඛසංවරො චාරිත්තවාරිත්තවිභාගං විනයපරියාපන්නං සික්ඛාපදසීලං. සතිසංවරො මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං ආරක්ඛා, සා ච තථාපවත්තා සතියෙව. ඤාණසංවරො පඤ්ඤා. ඛන්තිසංවරො අධිවාසනා, සා ච තථාපවත්තා අදොසපධානා ඛන්ධා, අදොසො එව වා. වීරියසංවරො කාමවිතක්කාදීනං විනොදනවසෙන පවත්තං වීරියං. පාතිමොක්ඛසංවරසතිසංවරාදීසු යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති.

සොතානීති තණ්හාදිට්ඨිඅවිජ්ජාදුච්චරිතඅවසිට්ඨකිලෙසසොතානි. ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමී’’ති වත්වා ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධිය්යරෙ’’ති වචනෙන සොතානං සංවරො පිදහනං සමුච්ඡෙදනං ඤාණන්ති විඤ්ඤායති.

ඉදමත්ථිකතං මනසි කත්වා යෙන ඤාණෙන යොනිසො පච්චවෙක්ඛිත්වා පච්චයා පටිසෙවීයන්ති. තං පච්චයපටිසෙවනම්පි ඤාණසභාවත්තා එත්ථෙව ඤාණසංවරෙ එව සමොධානං සඞ්ගහං ගච්ඡති. ඛමති අධිවාසෙතීති ඛමො. උප්පන්නන්ති තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ ජාතං නිබ්බත්තං. කාමවිතක්කන්ති කාමූපසංහිතං විතක්කං. නාධිවාසෙතීති චිත්තං ආරොපෙත්වා අබ්භන්තරෙ න වාසෙති. ආජීවපාරිසුද්ධිපීති බුද්ධපටිකුට්ඨං මිච්ඡාජීවං පහාය අනවජ්ජෙන පච්චයපරියෙසනෙන සිජ්ඣනකං ආජීවපාරිසුද්ධිසීලම්පි එත්ථෙව වීරියසංවරෙ එව සමොධානං ගච්ඡති වීරියසාධනත්තා. එත්ථ ච යථා ඤාණං තණ්හාදිසොතානං පවත්තිනිවාරණතො පිදහනට්ඨෙන සංවරණතො සංවරො ච, පරතො පවත්තනකගුණානං ආධාරාදිභාවතො සීලනට්ඨෙන සීලං ¶ , එවං ඛන්ති අනධිවාසනෙන උප්පජ්ජනකකිලෙසානං අධිවාසනෙන සංවරණතො සංවරො ච, ඛමනහෙතු උප්පජ්ජනකගුණානං ආධාරාදිභාවතො සීලනට්ඨෙන සීලං, වීරියං විනොදෙතබ්බානං පාපධම්මානං විනොදනෙන සංවරණතො සංවරො ච, විනොදනහෙතු උප්පජ්ජනකගුණානං ආධාරාදිභාවතො සීලනට්ඨෙන සීලන්ති ¶ වෙදිතබ්බං. යථා පන පාතිමොක්ඛසීලාදි තස්ස තස්ස පාපධම්මස්ස පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන සංවරණං පිදහනං, තං උපාදාය සංවරො, එවං අසමාදින්නසීලස්ස ආගතවත්ථුතො විරමණම්පීති ආහ ‘‘යා ච පාපභීරුකානං…පෙ… සංවරසීලන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. න වීතික්කමති එතෙනාති අවීතික්කමො. තථාපවත්තො කුසලචිත්තුප්පාදො.

7. අවසෙසෙසු පන පඤ්හෙසු. සමාධානං සණ්ඨපනං. දුස්සීල්යවසෙන හි පවත්තා කායකම්මාදයො සම්පති, ආයතිඤ්ච අහිතදුක්ඛාවහා, න සම්මා ඨපිතාති අසණ්ඨපිතා විප්පකිණ්ණා විසටා ච නාම හොන්ති, සුසීල්යවසෙන පන පවත්තා තබ්බිපරියායතො සණ්ඨපිතා අවිප්පකිණ්ණා අවිසටා ච නාම හොන්ති යථා තං ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතා අබාහුප්පචාලනාදි. තෙනාහ ‘‘කායකම්මාදීනං සුසීල්යවසෙන අවිප්පකිණ්ණතාති අත්ථො’’ති. එතෙන සමාධිකිච්චතො සීලනං විසෙසෙති. තස්ස හි සමාධානං සම්පයුත්තධම්මානං අවික්ඛෙපහෙතුතා. ඉදං කායකම්මාදීනං සණ්ඨපනං සංයමනං. උපධාරණං අධිට්ඨානං මූලභාවො. තථා හිස්ස ආදිචරණාදිභාවො වුත්තො. තෙන පථවීධාතුකිච්චතො සීලනං විසෙසිතං හොති. සා හි සහජාතරූපධම්මානං සන්ධාරණවසෙන පවත්තති. ඉදං පන අනවජ්ජධම්මානං මූලාධිට්ඨානභාවෙන. තෙනාහ ‘‘කුසලානං ධම්මාන’’න්තිආදි. තත්ථ කුසලධම්මා නාම සපුබ්බභාගා මහග්ගතානුත්තරා ධම්මා. අඤ්ඤෙ පන ආචරියා. සිරට්ඨොති යථා සිරසි ඡින්නෙ සබ්බො අත්තභාවො විනස්සති, එවං සීලෙ භින්නෙ සබ්බං ගුණසරීරං විනස්සති. තස්මා තස්ස උත්තමඞ්ගට්ඨො සීලට්ඨො. ‘‘සිරො සීස’’න්ති වා වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘සීල’’න්ති වුත්තන්ති අධිප්පායො. සීතලට්ඨො පරිළාහවූපසමනට්ඨො. තෙන ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා නිරුත්තිනයෙනෙව ‘‘සීල’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙති. තථා හිදං පයොගසම්පාදිතං සබ්බකිලෙසපරිළාහවූපසමකරං හොති. එවමාදිනාති ¶ ආදි-සද්දෙන සයන්ති අකුසලා එතස්මිං සති අපවිට්ඨා හොන්තීති සීලං, සුපන්ති වා තෙන විහතුස්සාහානි සබ්බදුච්චරිතානීති සීලං, සබ්බෙසං වා කුසලධම්මානං පවෙසාරහසාලාති සීලන්ති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

8. ‘‘සීලනට්ඨෙන සීල’’න්ති පුබ්බෙ සද්දත්ථුද්ධාරෙන පකාසිතොපි භාවත්ථො එවාති ආහ ‘‘සීලනං ලක්ඛණං තස්සා’’ති. න හි තස්ස චෙතනාදිභෙදභින්නස්ස අනවසෙසතො සඞ්ගාහකො තතො අඤ්ඤො අත්ථො අත්ථි, යො ලක්ඛණභාවෙන වුච්චෙය්ය. නනු ච අනෙකභෙදසඞ්ගාහකං සාමඤ්ඤලක්ඛණං නාම සියා, න විසෙසලක්ඛණන්ති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සනිදස්සනත්තං රූපස්ස, යථා භින්නස්සනෙකධා’’ති.

යථා ¶ හි නීලාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නස්සාපි රූපායතනස්ස සනිදස්සනත්තං විසෙසලක්ඛණං තදඤ්ඤධම්මාසාධාරණතො. න අනිච්චතාදි විය, රුප්පනං විය වා සාමඤ්ඤලක්ඛණං, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං. කිං පනෙතං සනිදස්සනත්තං නාම? දට්ඨබ්බතා චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ගොචරභාවො. තස්ස පන රූපායතනතො අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා සහ නිදස්සනෙන සනිදස්සනන්ති වුච්චති. ධම්මසභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො සභාවො, සො අඤ්ඤං විය කත්වා උපචරිතුං යුත්තො. එවං හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. අථ වා ‘‘සහ නිදස්සනෙනා’’ති එත්ථ තබ්භාවත්ථො සහ-සද්දො යථා නන්දිරාගසහගතාති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 14; පටි. ම. 2.30).

දුස්සීල්යවිද්ධංසනරසන්ති කායිකඅසංවරාදිභෙදස්ස දුස්සීල්යස්ස විධමනකිච්චං. අනවජ්ජරසන්ති අගාරය්හසම්පත්තිකං අගරහිතබ්බභාවෙන සම්පජ්ජනකං, අවජ්ජපටිපක්ඛභාවෙන වා සම්පජ්ජනකං. ලක්ඛණාදීසූති ලක්ඛණරසාදීසු වුච්චමානෙසු කිච්චමෙව, සම්පත්ති වා රසොති වුච්චති, න රසායතනරසාදීති අධිප්පායො. කෙචි පන ‘‘කිච්චමෙවා’’ති අවධාරණං තස්ස ඉතරරසතො බලවභාවදස්සනත්ථන්ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, කිච්චමෙව, සම්පත්ති එව වා රසොති ඉමස්ස අත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා.

සොචෙය්යපච්චුපට්ඨානන්ති ¶ කායාදීහි සුචිභාවෙන පච්චුපට්ඨාති. ගහණභාවන්ති ගහෙතබ්බභාවං. තෙන උපට්ඨානාකාරට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානං වුත්තං, ඵලට්ඨෙන පන අවිප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, සමාධිපච්චුපට්ඨානං වා. සීලං හි සම්පතියෙව අවිප්පටිසාරං පච්චුපට්ඨාපෙති, පරම්පරාය සමාධිං. ඉමස්ස පන ආනිසංසඵලස්ස ආනිසංසකථායං වක්ඛමානත්තා ඉධ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ඵලස්ස අනිච්ඡිතත්තා ඉධ අග්ගහණන්ති වදන්ති, තදයුත්තං ඵලස්ස අනෙකවිධත්තා, ලොකියාදිසීලස්සාපි විභජියමානත්තා. තථා හි වක්ඛති ‘‘නිස්සිතානිස්සිතවසෙනා’’තිආදි (විසුද්ධි. 1.10). යථා පථවීධාතුයා කම්මාදි දූරකාරණං, සෙසභූතත්තයං ආසන්නකාරණං, යථා ච වත්ථස්ස තන්තවායතුරිවෙමසලාකාදි දූරකාරණං, තන්තවො ආසන්නකාරණං, එවං සීලස්ස සද්ධම්මස්සවනාදි දූරකාරණං, හිරිඔත්තප්පමස්ස ආසන්නකාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හිරොත්තප්පඤ්ච පනා’’තිආදි. හිරොත්තප්පෙ හීතිආදි තස්ස ආසන්නකාරණභාවසාධනං. තත්ථ උප්පජ්ජති සමාදානවසෙන, තිට්ඨති අවීතික්කමවසෙනාති වෙදිතබ්බං.

9. අවිප්පටිසාරාදීති ¶ එත්ථ විප්පටිසාරපටිපක්ඛො කුසලචිත්තුප්පාදො අවිප්පටිසාරො. සො පන විසෙසතො ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ සුපරිසුද්ධං සීල’’න්ති අත්තනො සීලස්ස පච්චවෙක්ඛණවසෙන පවත්තොති වෙදිතබ්බො. ආදි-සද්දෙන පාමොජ්ජභොගසම්පත්තිකිත්තිසද්දාදිං සඞ්ගණ්හාති. අවිප්පටිසාරත්ථානීති අවිප්පටිසාරප්පයොජනානි. කුසලානීති අනවජ්ජානි. අවිප්පටිසාරානිසංසානීති අවිප්පටිසාරුද්දයානි. එතෙන අවිප්පටිසාරො නාම සීලස්ස උද්දයමත්තං, සංවඩ්ඪිතස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාපුප්ඵසදිසං. අඤ්ඤො එව පනානෙන නිප්ඵාදෙතබ්බො සමාධිආදිගුණොති දස්සෙති.

සීලවතො සීලසම්පදායාති පරිසුද්ධං පරිපුණ්ණං කත්වා සීලස්ස සම්පාදනෙන සීලවතො, තාය එව සීලසම්පදාය. අප්පමාදාධිකරණන්ති අප්පමාදකාරණා. භොගක්ඛන්ධන්ති භොගරාසිං. කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතීති ‘‘ඉතිපි සීලවා, ඉතිපි කල්යාණධම්මො’’ති සුන්දරො ථුතිඝොසො උට්ඨහති, ලොකං පත්ථරති. විසාරදොති අත්තනි කිඤ්චි ගරහිතබ්බං ¶ උපවදිතබ්බං අපස්සන්තො විගතසාරජ්ජො නිබ්භයො. අමඞ්කුභූතොති අවිලක්ඛො. අසම්මූළ්හොති ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.248) විප්පටිසාරාභාවතො, කුසලකම්මාදීනංයෙව ච තදා උපට්ඨානතො අමූළ්හො පසන්නමානසො එව කාලංකරොති. කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා, ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා. පරං මරණාති චුතිතො උද්ධං. සුගතින්ති සුන්දරං ගතිං. තෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති. සග්ගන්ති දෙවගතිං. සා හි රූපාදීහි විසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, ලොකියති එත්ථ උළාරං පුඤ්ඤඵලන්ති ලොකොති ච වුච්චති.

ආකඞ්ඛෙය්ය චෙති යදි ඉච්ඡෙය්ය. පියො ච අස්සන්ති පියායිතබ්බො පියචක්ඛූහි පස්සිතබ්බො පෙමනියො භවෙය්යන්ති අත්ථො. මනාපොති සබ්රහ්මචාරීනං මනවඩ්ඪනකො, තෙසං වා මනෙන පත්තබ්බො, මෙත්තචිත්තෙන ඵරිතබ්බොති වුත්තං හොති. ගරූති ගරුට්ඨානියො පාසාණඡත්තසදිසො. භාවනීයොති ‘‘අද්ධා අයමායස්මා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සතී’’ති සම්භාවනීයො. සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු එව පරිපූරකාරී අස්ස, අනූනකාරී පරිපූරණාකාරෙන සමන්නාගතො භවෙය්ය. ‘‘ආදිනා නයෙනා’’ති එතෙන ‘‘අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො ¶ අනිරාකතජ්ඣානො විපස්සනාය සමන්නාගතො බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති (ම. නි. 1.65) එවමාදිකෙ සීලථොමනසුත්තාගතෙ සත්තරස සීලානිසංසෙ සඞ්ගණ්හාති.

ඉදානි න කෙවලමිමෙ එව අවිප්පටිසාරාදයො, අථ ඛො අඤ්ඤෙපි බහූ සීලානිසංසා විජ්ජන්තීති තෙ දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සාසනෙති ඉමස්මිං සකලලොකියලොකුත්තරගුණාවහෙ සත්ථුසාසනෙ. ආචාරකුලපුත්තානං යං සීලං විනා පතිට්ඨා අවට්ඨානං නත්ථි, තස්ස එවං මහානුභාවස්ස සීලස්ස ආනිසංසානං පරිච්ඡෙදං පරිමාණං කො වදෙ කො වත්තුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. එතෙන සබ්බෙසංයෙව ලොකියලොකුත්තරානං ගුණානං සීලමෙව මූලභූතන්ති දස්සෙත්වා තතො පරම්පි මලවිසොධනෙන, පරිළාහවූපසමනෙන, සුචිගන්ධවායනෙන, සග්ගනිබ්බානාධිගමූපායභාවෙන, සොභාලඞ්කාරසාධනතාය භයවිධමනෙන, කිත්තිපාමොජ්ජජනෙන ච සීලසදිසං අඤ්ඤං සත්තානං හිතසුඛාවහං නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘න ගඞ්ගා’’තිආදිකා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ¶ සරභූති එකා නදී, ‘‘යං ලොකෙ සරභූ’’ති වදන්ති. නින්නගා වාචිරවතීති ‘‘අචිරවතී’’ති එවංනාමිකා නදී, වාති සබ්බත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො. තෙන අවුත්තා ගොධාවරීචන්දභාගාදිකා සඞ්ගණ්හාති. පාණනට්ඨෙන පාණීනං සත්තානං යං මලං සීලජලං විසොධයති, තං මලං විසොධෙතුං න සක්කුණන්ති ගඞ්ගාදයො නදියොති පඨමගාථාය න-කාරං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. හාරාති මුත්තාහාරා. මණයොති වෙළුරියාදිමණයො. අරියන්ති විසුද්ධං. සීලසමුට්ඨානො කිත්තිසද්දො ගන්ධො මනොහරභාවතො, දිසාසු අභිබ්යාපනතො ච ‘‘සීලගන්ධො’’ති වුත්තො. සො හි පටිවාතෙපි පවත්තති. තෙනාහ භගවා ‘‘සතඤ්ච ගන්ධො පටිවාතමෙතී’’ති (ධ. ප. 54; අ. නි. 3.80; මි. ප. 5.4.1). දොසානං බලං නාම වත්ථුජ්ඣාචාරො, තං තෙසං කාතුං අදෙන්තං සීලං දොසානං බලං ඝාතෙතීති වෙදිතබ්බං.

10. ‘‘කතිවිධ’’න්ති එත්ථ විධ-සද්දො කොට්ඨාසපරියායො ‘‘එකවිධෙන රූපසඞ්ගහො’’තිආදීසු විය, පකාරත්ථො වා, කතිප්පකාරං කිත්තකා සීලස්ස පකාරභෙදාති අත්ථො. සීලනලක්ඛණෙනාති සීලනසඞ්ඛාතෙන සභාවෙන.

චරන්ති ¶ තෙන සීලෙසු පරිපූරකාරිතං උපගච්ඡන්තීති චරිත්තං, චරිත්තමෙව චාරිත්තං. වාරිතතො තෙන අත්තානං තායන්ති රක්ඛන්තීති වාරිත්තං. අධිකො සමාචාරො අභිසමාචාරො, තත්ථ නියුත්තං, සො වා පයොජනං එතස්සාති ආභිසමාචාරිකං. ආදි බ්රහ්මචරියස්සාති ආදිබ්රහ්මචරියං, තදෙව ආදිබ්රහ්මචරියකං. විරමති එතාය, සයං වා විරමති, විරමණං වා විරති, න විරතීති අවිරති. නිස්සයතීති නිස්සිතං, න නිස්සිතන්ති අනිස්සිතං. පරියන්තො එතස්ස අත්ථීති පරියන්තං, කාලෙන පරියන්තං කාලපරියන්තං, යථාපරිච්ඡින්නො වා කාලො පරියන්තො එතස්සාති කාලපරියන්තං. යාව පාණනං ජීවනං කොටි එතස්සාති ආපාණකොටිකං. අත්තනො පච්චයෙහි ලොකෙ නියුත්තං, තත්ථ වා විදිතන්ති ලොකියං. ලොකං උත්තරතීති ලොකුත්තරං.

පච්චයතො, ඵලතො ච මජ්ඣිමපණීතෙහි නිහීනං, තෙසං වා ගුණෙහි පරිහීනන්ති හීනං. අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතන්ති පණීතං. උභින්නමෙව වෙමජ්ඣෙ ¶ භවං මජ්ඣිමං. අත්තාධිපතිතො ආගතං අත්තාධිපතෙය්යං. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තණ්හාය, දිට්ඨියා වා පරාමට්ඨං පධංසිතන්ති පරාමට්ඨං. තප්පටික්ඛෙපතො අපරාමට්ඨං. පටිප්පස්සද්ධකිලෙසං පටිප්පස්සද්ධං. සික්ඛාසු ජාතං, සෙක්ඛස්ස ඉදන්ති වා සෙක්ඛං. පරිනිට්ඨිතසික්ඛාකිච්චතාය අසෙක්ඛධම්මපරියාපන්නං අසෙක්ඛං. තදුභයපටික්ඛෙපෙන නෙවසෙක්ඛනාසෙක්ඛං. හානං භජති, හානභාගො වා එතස්ස අත්ථීති හානභාගියං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අප්පපරිමාණත්තා පරියන්තවන්තං, පාරිසුද්ධිවන්තඤ්ච සීලං පරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. අනප්පපරිමාණත්තා අපරියන්තං, පාරිසුද්ධිවන්තඤ්ච සීලං අපරියන්තපාරිසුද්ධිසීලං. සබ්බසො පුණ්ණං, පාරිසුද්ධිවන්තඤ්ච සීලං පරිපුණ්ණපාරිසුද්ධිසීලං.

11. වුත්තනයෙනාති ‘‘සීලනට්ඨෙන සීල’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.7) හෙට්ඨා වුත්තෙන නයෙන. ඉදං කත්තබ්බන්ති පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදපූරණන්ති ඉදං ආභිසමාචාරිකං කත්තබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති එවං පඤ්ඤත්තස්ස සික්ඛාපදසීලස්ස පූරණං. සික්ඛාපදසීලං හි පූරෙන්තො සික්ඛාපදම්පි පූරෙති පාලෙති නාම. සික්ඛා එව වා සික්ඛිතබ්බතො, පටිපජ්ජිතබ්බතො ච සික්ඛාපදං. තස්ස පූරණන්තිපි යොජෙතබ්බං. ඉදං න කත්තබ්බන්ති පටික්ඛිත්තස්ස අකරණන්ති ඉදං දුච්චරිතං න කත්තබ්බන්ති භගවතා පටික්ඛිත්තස්ස අකරණං විරමණං. චරන්ති තස්මින්ති තස්මිං සීලෙ තංසමඞ්ගිනො චරන්තීති සීලස්ස අධිකරණතං විභාවෙන්තො තෙසං පවත්තිට්ඨානභාවං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිතාය පවත්තන්තී’’ති. වාරිතන්ති ඉදං න කත්තබ්බන්ති පටික්ඛිත්තං අකප්පියං ¶ . තායන්තීති අකරණෙනෙව තායන්ති. තෙනාති වාරිත්තසීලමාහ. වාරෙති වා සත්ථා එත්ථ, එතෙන වාති වාරිතං, සික්ඛාපදං. තං අවිකොපෙන්තො තායන්ති තෙනාති වාරිත්තං. සද්ධාවීරියසාධනන්ති සද්ධාය, උට්ඨානවීරියෙන ච සාධෙතබ්බං. න හි අසද්ධො, කුසීතො ච වත්තපටිපත්තිං පරිපූරෙති, සද්ධො එව සත්ථාරා පටික්ඛිත්තෙ අණුමත්තෙපි වජ්ජෙ භයදස්සාවී සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති ආහ ‘‘සද්ධාසාධනං වාරිත්ත’’න්ති.

අධිසීලසික්ඛාපරියාපන්නත්තා අභිවිසිට්ඨො සමාචාරොති අභිසමාචාරොති ආහ ‘‘උත්තමසමාචාරො’’ති. අභිසමාචාරොව ආභිසමාචාරිකං, යථා වෙනයිකොති (අ. නි. 8.11; පාරා. 8) අධිප්පායො. අභිසමාචාරො උක්කට්ඨනිද්දෙසතො ¶ මග්ගසීලං, ඵලසීලඤ්ච, තං ආරබ්භ උද්දිස්ස තදත්ථං තප්පයොජනං පඤ්ඤත්තං ආභිසමාචාරිකං. සුපරිසුද්ධානි තීණි කායකම්මානි, චත්තාරි වචීකම්මානි, සුපරිසුද්ධො ආජීවොති ඉදං ආජීවට්ඨමකං. තත්ථ කාමං ආජීවහෙතුකතො සත්තවිධදුච්චරිතතො විරති සම්මාආජීවොති සොපි සත්තවිධො හොති, සම්මාජීවතාසාමඤ්ඤෙන පන තං එකං කත්වා වුත්තං. අථ වා තිවිධකුහනවත්ථුසන්නිස්සයතො මිච්ඡාජීවතො විරතිං එකජ්ඣං කත්වා වුත්තො ‘‘ආජීවො සුපරිසුද්ධො’’ති. සෙට්ඨචරියභාවතො මග්ගො එව බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං, තස්ස. ආදිභාවභූතන්ති ආදිම්හි භාවෙතබ්බතං නිප්ඵාදෙතබ්බතං භූතං පත්තං ආදිභාවභූතං. කිඤ්චාපි දෙසනානුක්කමෙන සම්මාදිට්ඨි ආදි, පටිපත්තික්කමෙන පන ආජීවට්ඨමකසීලං ආදීති. තස්ස සම්පත්තියාති ආභිසමාචාරිකස්ස සම්පජ්ජනෙන පරිපූරණෙන ආදිබ්රහ්මචරියකං සම්පජ්ජති. යො හි ලහුකානිපි අප්පසාවජ්ජානි පරිවජ්ජෙති, සො ගරුකානි මහාසාවජ්ජානි බහ්වාදීනවානි පරිවජ්ජෙස්සතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. සුත්තං පන එතමත්ථං බ්යතිරෙකවසෙන විභාවෙති. තත්ථ ධම්මන්ති සීලං. තං හි උපරිගුණවිසෙසානං ධාරණට්ඨෙන ධම්මොති වුච්චති.

විරතිසීලස්ස ඉතරසීලෙන සතිපි සම්පයොගාදිකෙ අසම්මිස්සකතාදස්සනත්ථං ‘‘වෙරමණිමත්ත’’න්ති වුත්තං.

‘‘නිස්සිතානිස්සිතවසෙනා’’ති එත්ථ ලබ්භමානනිස්සයං තාව දස්සෙතුං ‘‘නිස්සයො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාචරිතෙන නිස්සයිතබ්බතො තණ්හාව තණ්හානිස්සයො. තථා දිට්ඨිනිස්සයො. දිට්ඨිචරිතො හි අසතිපි දිට්ඨියා තණ්හාවිරහෙ දිට්ඨිනිස්සිතොව පවත්තති. දෙවොති චතුමහාරාජසක්කසුයාමාදිපාකටදෙවමාහ ¶ . දෙවඤ්ඤතරොති අපාකටං. තණ්හං එව නිස්සිතන්ති තණ්හානිස්සිතං. තණ්හාය නිස්සිතන්ති ච කෙචි වදන්ති. තෙසං ‘‘ද්වෙ නිස්සයා’’තිආදිනා විරුජ්ඣති. සුද්ධිදිට්ඨියාති ‘‘ඉති සංසාරසුද්ධි භවිස්සතී’’ති එවං පවත්තදිට්ඨියා, ලොකුත්තරං සීලන්ති අධිප්පායො. තස්සෙවාති ලොකුත්තරස්සෙව සම්භාරභූතං කාරණභූතං, විවට්ටූපනිස්සයන්ති අත්ථො.

කාලපරිච්ඡෙදං කත්වාති ‘‘ඉමඤ්ච රත්තිං, ඉමඤ්ච දිව’’න්තිආදිනා (අ. නි. 8.41) විය කාලවසෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා. කාලපරිච්ඡෙදං අකත්වා සමාදින්නම්පි අන්තරාවිච්ඡින්නං ¶ සම්පත්තවිරතිවසෙන යාවජීවං පවත්තිතම්පි ආපාණකොටිකං න හොතීති දස්සෙතුං ‘‘යාවජීවං සමාදියිත්වා තථෙව පවත්තිත’’න්ති වුත්තං.

ලාභයසඤාතිඅඞ්ගජීවිතවසෙනාති ලාභයසානං අනුප්පන්නානං උප්පාදනවසෙන, උප්පන්නානං රක්ඛණවසෙන චෙව වඩ්ඪනවසෙන ච ඤාතිඅඞ්ගජීවිතානං අවිනාසනවසෙන. කිං සො වීතික්කමිස්සතීති යො වීතික්කමාය චිත්තම්පි න උප්පාදෙති, සො කායවාචාහි වීතික්කමිස්සතීති කිං ඉදං, නත්ථෙතන්ති අත්ථො. පටික්ඛෙපෙ හි අයං කිං-සද්දො.

ආරම්මණභාවෙන වණො විය ආසවෙ කාමාසවාදිකෙ පග්ඝරතීති සම්පයොගභාවාභාවෙපි සහාසවෙහීති සාසවං. තෙභූමකධම්මජාතන්ති සීලං තප්පරියාපන්නන්ති ආහ ‘‘සාසවං සීලං ලොකිය’’න්ති. භවවිසෙසා සම්පත්තිභවා. විනයොති විනයපරියත්ති, තත්ථ වා ආගතසික්ඛාපදානි. පාමොජ්ජං තරුණපීති. යථාභූතඤාණදස්සනං සපච්චයනාමරූපදස්සනං, තදධිට්ඨානා වා තරුණවිපස්සනා. නිබ්බිදාති නිබ්බිදාඤාණං. තෙන බලවවිපස්සනමාහ. විරාගො මග්ගො. විමුත්ති අරහත්තඵලං. විමුත්තිඤාණදස්සනං පච්චවෙක්ඛණා. කථාති විනයකථා. මන්තනාති විනයවිචාරණා. උපනිසාති යථාවුත්තකාරණපරම්පරාසඞ්ඛාතො උපනිස්සයො. ලොකුත්තරං මග්ගඵලචිත්තසම්පයුත්තං ආජීවට්ඨමකසීලං. තත්ථ මග්ගසීලං භවනිස්සරණාවහං හොති, පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස ච භූමි, ඵලසීලං පන පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්සෙව භූමි.

12. හීනාධිමුත්තිවසෙන ඡන්දාදීනම්පි හීනතා. පණීතාධිමුත්තිවසෙන පණීතතා. තදුභයවෙමජ්ඣතාවසෙන මජ්ඣිමතා. යථෙව හි කම්මං ආයූහනවසෙන හීනාදිභෙදභින්නං හොති, එවං ¶ ඡන්දාදයොපි පවත්තිආකාරවසෙන. සො ච නෙසං පවත්තිආකාරො අධිමුත්තිභෙදෙනාති දට්ඨබ්බං. යසකාමතායාති කිත්තිසිලොකාභිරතියා, පරිවාරිච්ඡාය වා. ‘‘කථං නාම මාදිසො ඊදිසං කරෙය්යා’’ති පාපජිගුච්ඡාය අරියභාවං නිස්සාය. අනුපක්කිලිට්ඨන්ති අත්තුක්කංසනපරවම්භනාහි, අඤ්ඤෙහි ච උපක්කිලෙසෙහි අනුපක්කිලිට්ඨං. භවභොගත්ථායාති භවසම්පත්තිඅත්ථඤ්චෙව භොගසම්පත්තිඅත්ථඤ්ච. අත්තනො විමොක්ඛත්ථාය පවත්තිතන්ති සාවකපච්චෙකබොධිසත්තසීලමාහ. සබ්බසත්තානං විමොක්ඛත්ථායාති සබ්බසත්තානං සංසාරබන්ධනතො ¶ විමොචනත්ථාය. පාරමිතාසීලං මහාබොධිසත්තසීලං. යා කරුණූපායකොසල්ලපරිග්ගහිතා මහාබොධිං ආරබ්භ පවත්තා පරමුක්කංසගතසොචෙය්යසල්ලෙඛා දෙසකාලසත්තාදිවිකප්පරහිතා සීලපාරමිතා.

අනනුරූපන්ති අසාරුප්පං. අත්තා එව ගරු අධිපති එතස්සාති අත්තගරු, ලජ්ජාධිකො. අත්තාධිපතිතො ආගතං අත්තාධිපතෙය්යං. ලොකො අධිපති ගරු එතස්සාති ලොකාධිපති, ඔත්තප්පාධිකො. ධම්මො නාමායං මහානුභාවො එකන්තනිය්යානිකො, සො ච පටිපත්තියාව පූජෙතබ්බො. තස්මා ‘‘නං සීලසම්පදාය පූජෙස්සාමී’’ති එවං ධම්මමහත්තං පූජෙතුකාමෙන.

පරාමට්ඨත්තාති පරාභවවසෙන ආමට්ඨත්තා. තණ්හාදිට්ඨියො හි ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා, ඉමිනා මෙ සීලෙන සංසාරසුද්ධි භවිස්සතී’’ති පවත්තස්ස සීලං පරාමසන්තියො තං පරාභවං පාපෙන්ති මග්ගස්ස අනුපනිස්සයභාවකරණතො. පුථුජ්ජනකල්යාණකස්සාති පුථුජ්ජනෙසු කල්යාණකස්ස. සො හි පුථුජ්ජනොව හුත්වා කල්යාණෙහි සීලාදීහි සමන්නාගතො. පරාමසනකිලෙසානං වික්ඛම්භනතො, සමුච්ඡින්දනතො ච තෙහි න පරාමට්ඨන්ති අපරාමට්ඨං. තස්ස තස්ස කිලෙසදරථස්ස පටිප්පස්සම්භනතො වූපසමනතො පටිප්පස්සද්ධං.

කතපටිකම්මන්ති වුට්ඨානදෙසනාහි යථාධම්මං කතපටිකාරං. එවං හි තං සීලං පටිපාකතිකමෙව හොති. තෙනාහ ‘‘තං විසුද්ධ’’න්ති. ‘‘කතපටිකම්ම’’න්ති ඉමිනා ච ‘‘න පුනෙවං කරිස්ස’’න්ති අධිට්ඨානම්පි සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘අච්ඡමංසං නු ඛො, සූකරමංසං නු ඛො’’තිආදිනා වත්ථුම්හි වා, ‘‘පාචිත්තියං නු ඛො, දුක්කටං නු ඛො’’තිආදිනා ආපත්තියා වා, ‘‘මයා තං වත්ථු වීතික්කන්තං නු ඛො, න නු ඛො වීතික්කන්ත’’න්තිආදිනා අජ්ඣාචාරෙ වා වෙමතිකස්ස සංසයාපන්නස්ස. විසොධෙතබ්බං යථාධම්මං පටිකම්මෙන. විමති එව වෙමතිකං, තස්මිං වෙමතිකෙ සති, විමතියා උප්පන්නායාති අත්ථො. විමති පටිවිනෙතබ්බාති සයං වා තං වත්ථුං ¶ විචාරෙත්වා, විනයධරෙ වා පුච්ඡිත්වා කඞ්ඛා විනොදෙතබ්බා. නික්කඞ්ඛෙන පන කප්පියං චෙ කාතබ්බං, අකප්පියං චෙ ඡඩ්ඩෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘ඉච්චස්ස ඵාසු භවිස්සතී’’ති.

‘‘චතූහි ¶ අරියමග්ගෙහී’’තිආදිනා මග්ගඵලපරියාපන්නං සීලං මග්ගඵලසම්පයුත්තං වුත්තං. සමුදායෙසු පවත්තවොහාරා අවයවෙසුපි පවත්තන්තීති. සෙසන්ති සබ්බං ලොකියසීලං.

පකතිපීති සභාවොපි. සුඛසීලො සඛිලො සුඛසංවාසො. තෙන පරියායෙනාති පකතිඅත්ථවාචකත්ථෙන. එකච්චං අබ්යාකතං සීලං ඉධාධිප්පෙතසීලෙන එකසඞ්ගහන්ති අකුසලස්සෙවායුජ්ජමානතං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ අකුසල’’න්තිආදි වුත්තං. තථා හි සෙක්ඛත්තිකං ඉධ ගහිතං, ඉධ න උපනීතං කුසලත්තිකන්ති අධිප්පායො. වුත්තනයෙනෙවාති වුත්තෙනෙව නයෙන කුසලත්තිකං අග්ගහෙත්වා හීනත්තිකාදීනං පඤ්චන්නං තිකානං වසෙන අස්ස සීලස්ස තිවිධතා වෙදිතබ්බා.

13. යොධාති යො ඉධ. වත්ථුවීතික්කමෙති ආපත්තියා වත්ථුනො වීතික්කමනෙ අජ්ඣාචාරෙ. කාමසඞ්කප්පාදයො නව මහාවිතක්කා මිච්ඡාසඞ්කප්පා. එවරූපස්සාති එදිසස්ස. තස්ස හි සීලවන්තෙ අනුපසඞ්කමිත්වා දුස්සීලෙ සෙවන්තස්ස තතො එව තෙසං දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජනෙන පණ්ණත්තිවීතික්කමෙ අදොසදස්සාවිනො මිච්ඡාසඞ්කප්පබහුලතාය මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි අරක්ඛතො සීලං එකංසෙනෙව හානභාගියං හොති, න ඨිතිභාගියං, කුතො විසෙසාදිභාගියතා. සීලසම්පත්තියාති සීලපාරිපූරියා චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන. අඝටන්තස්ස උත්තරීති උත්තරි විසෙසාධිගමාය අවායමන්තස්ස. ඨිතිභාගියං සීලං භවති අසමාධිසංවත්තනියත්තා. සම්පාදිතෙ හි සමාධිස්මිං සීලස්ස සමාධිසංවත්තනියතා නිච්ඡියති. සමාධත්ථායාති සමථවසෙන සමාධානත්ථාය. නිබ්බිදන්ති විපස්සනං. බලවවිපස්සනාදස්සනත්ථං නිබ්බිදාගහණං තාවතාපි සීලස්ස නිබ්බෙධභාගියභාවසිද්ධිතො.

යානි ච සික්ඛාපදානි නෙසං රක්ඛිතබ්බානීති සම්බන්ධො, තානි පන අසාධාරණපඤ්ඤත්තිතො අඤ්ඤානි. නෙසන්ති ‘‘රක්ඛිතබ්බානී’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා කත්තරි සාමිවචනං, තෙහි භික්ඛූහීති අත්ථො. සති වා උස්සාහෙති උස්සක්කිත්වා සීලානි රක්ඛිතුං උස්සාහෙ සති. දසාති සාමණෙරෙහි රක්ඛිතබ්බසීලමාහ ඝටිකාරාදීනං විය. අට්ඨාති නච්චාදිමාලාදිවෙරමණිං එකං කත්වා සබ්බපච්ඡිමවජ්ජානි අට්ඨ.

අවීතික්කමොති ¶ ¶ පඤ්චන්නං සීලානං අවීතික්කමො. පකතිසීලන්ති සභාවසීලං. තත්රූපපත්තිනියතං හි සීලං උත්තරකුරුකානං. මරියාදාචාරිත්තන්ති තස්ස තස්ස සාවජ්ජස්ස අකරණෙ මරියාදභූතං, තත්ථ තත්ථ කුලාදීසු පුබ්බපුරිසෙහි ඨපිතං චාරිත්තං. කුලදෙසපාසණ්ඩධම්මො හි ‘‘ආචාරසීල’’න්ති අධිප්පෙතං. තත්ථ කුලධම්මො තාව බ්රාහ්මණාදීනං අමජ්ජපානාදි, දෙසධම්මො එකච්චජනපදවාසීනං අහිංසනාදි, පාසණ්ඩධම්මො තිත්ථියානං යමනියමාදි. තිත්ථියමතං හි දිට්ඨිපාසෙන, තණ්හාපාසෙන ච ඩෙති පවත්තති, පාසං වා බාධං අරියවිනයස්ස ඩෙතීති ‘‘පාසණ්ඩ’’න්ති වුච්චති. ‘‘පකතියා සීලවතී හොතී’’ති (දී. නි. 2.20) වචනතො බොධිසත්තමාතු පඤ්චසික්ඛාපදසීලං පරිපුණ්ණමෙව. ඉදං පන උක්කංසගතං බොධිසත්තපිතරිපි චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි අසංකිලිට්ඨං ‘‘ධම්මතාසීල’’න්ති වුත්තං. කාමගුණූපසංහිතන්ති කාමකොට්ඨාසෙසු අස්සාදූපසංහිතං කාමස්සාදගධිතං. ධම්මතාසීලන්ති ධම්මතාය කාරණනියාමෙන ආගතං සීලං. සීලපාරමිං හි පරමුක්කංසං පාපෙත්වා කුච්ඡිගතස්ස මහාබොධිසත්තස්ස සීලතෙජෙන ගුණානුභාවෙන බොධිසත්තමාතු සරසෙනෙව පරමසල්ලෙඛප්පත්තං සීලං හොති. මහාකස්සපාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන භද්දාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. තෙ කිර සුචිරං කාලං සුපරිසුද්ධසීලා එව හුත්වා ආගතා. තෙනාහ ‘‘සුද්ධසත්තාන’’න්ති. තාසු තාසු ජාතීසූති සීලවරාජමහිංසරාජාදිජාතීසු. පුබ්බෙ පුරිමජාතියං සිද්ධො හෙතු එතස්සාති පුබ්බහෙතුකසීලං. ඉදං පන පකතිසීලාදිසමාදානෙන විනා අවීතික්කමලක්ඛණං සම්පත්තවිරතිසඞ්ගහං දට්ඨබ්බං.

යං භගවතා එවං වුත්තං සීලන්ති සම්බන්ධො. ඉධාති වක්ඛමානසීලපරිපූරකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනං, අඤ්ඤසාසනස්ස ච තථාභාවපටිසෙධනං. වුත්තං හෙතං ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214; ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241). භික්ඛූති තස්ස සීලස්ස පරිපූරකපුග්ගලපරිදීපනං. පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉදමස්ස පාතිමොක්ඛසීලෙ පතිට්ඨිතභාවපරිදීපනං. විහරතීති ඉදමස්ස තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගිභාවපරිදීපනං. ආචාරගොචරසම්පන්නොති ඉදං පාතිමොක්ඛසංවරස්ස, උපරිඅධිගන්තබ්බගුණානඤ්ච උපකාරකධම්මපරිදීපනං. අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවීති ඉදං පාතිමොක්ඛතො අචවනභාවපරිදීපනං. සමාදායාති සික්ඛාපදානං අනවසෙසතො ආදානපරිදීපනං. සික්ඛතීති සික්ඛාය සමඞ්ගිභාවපරිදීපනං ¶ . සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛිතබ්බධම්මපරිදීපනං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති.

සොති ¶ පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ පතිට්ඨිතභික්ඛු. තෙන යාදිසස්ස ඉන්ද්රියසංවරසීලං ඉච්ඡිතබ්බං, තං දස්සෙති. චක්ඛුනාති යතො සො සංවරො, තං දස්සෙති. රූපන්ති යත්ථ සො සංවරො, තං දස්සෙති. දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති සංවරස්ස උපායං දස්සෙති. යත්වාධිකරණ…පෙ… අන්වාස්සවෙය්යුන්ති සංවරස්ස පටිපක්ඛං තත්ථ ආදීනවං දස්සෙති. සංවරාය පටිපජ්ජතීති පගෙව සතියා උපට්ඨපෙතබ්බතං දස්සෙති. රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියන්ති සතියා උපට්ඨාපනමෙව චක්ඛුන්ද්රියස්ස ආරක්ඛාති දස්සෙති. චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතීති තථාභූතා සතියෙවෙත්ථ සංවරොති දස්සෙති. වීතික්කමස්ස වසෙනාති සම්බන්ධො. ඡන්නං සික්ඛාපදානන්ති ‘‘ආජීවහෙතු ආජීවකාරණා අසන්තං අභූතං උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපතී’’තිආදිනා ආගතානං ඡන්නං පාරාජිකාදිපටිසංයුත්තානං සික්ඛාපදානං. සාමන්තජප්පනාදිනා තිවිධෙන කුහනවත්ථුනා විම්හාපනං කුහනා. අත්තානං, දායකං වා උක්ඛිපිත්වා යථා සො කිඤ්චි දදාති, එවං කථනං ලපනා. නිමිත්තං වුච්චති පච්චයදානසඤ්ඤුප්පාදකං කායවචීකම්මං, තෙන නිමිත්තෙන චරති, නිමිත්තං වා කරොතීති නෙමිත්තිකො, තස්ස භාවො නෙමිත්තිකතා. ගන්ධාදයො විය ලාභාය පරෙසං අක්කොසනාදිනා නිපිසතීති නිප්පෙසො, නිප්පෙසොව නිප්පෙසිකො, තස්ස භාවො නිප්පෙසිකතා. මහිච්ඡතාය අත්තනා ලද්ධලාභෙන පරතො ලාභපරියෙසනා ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනතා. එවමාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන අනුප්පියභාණිතාචාටුකම්යතාදිං සඞ්ගණ්හාති. පටිසඞ්ඛානෙන පච්චවෙක්ඛණාය පරිසුද්ධො අසංකිලිට්ඨො පටිසඞ්ඛානපරිසුද්ධො. චත්තාරො පච්චයා පරිභුඤ්ජීයන්ති එතෙනාති චතුපච්චයපරිභොගො, තථාපවත්තා අනවජ්ජචෙතනා.

14. තත්රාති තෙසු පාතිමොක්ඛසංවරාදීසු. ආදිතො පට්ඨායාති ‘‘ඉධ භික්ඛූ’’තිආදිනා (විභ. 508; දී. නි. 1.194) ආගතදෙසනාය ආදිතො පභුති. විනිච්ඡයකථාති තත්ථ සංසයවිධමනෙන විනිච්ඡයාවහා කථා. පඨමස්ස අත්ථස්ස ¶ සබ්බසාධාරණත්තා අසාධාරණං පබ්බජිතාවෙණිකං පරියායං දස්සෙන්තො ‘‘ඡින්නභින්නපටධරාදිතාය වා’’ති ආහ. එවං හිස්ස පරිපුණ්ණපාතිමොක්ඛසංවරයොග්යතා දස්සිතා හොති. භින්නපටධරාදිභාවො ච නාම දලිද්දස්සාපි නිග්ගහිතස්ස හොතීති තතො විසෙසෙතුං ‘‘සද්ධාපබ්බජිතො’’ති වත්වා පටිපත්තියා යොග්යභාවදස්සනත්ථං ‘‘කුලපුත්තො’’ති වුත්තං. ආචාරකුලපුත්තො වා හි පටිපජ්ජිතුං සක්කොති ජාතිකුලපුත්තො වා. සික්ඛාපදසීලන්ති චාරිත්තවාරිත්තප්පභෙදං සික්ඛාපදවසෙන පඤ්ඤත්තං සීලං. යොති ¶ අනියමනිද්දෙසො යො කොචි පුග්ගලො. නන්ති විනයපරියාපන්නං සීලං. තන්ති පුග්ගලං. මොක්ඛෙති සහකාරිකාරණභාවතො. අපායෙ භවානි ආපායිකානි. ආදි-සද්දෙන තදඤ්ඤං සබ්බසංසාරදුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති. සංවරණං කායවචීද්වාරානං පිදහනං. යෙන තෙ සංවුතා පිහිතා හොන්ති, සො සංවරො. යස්මා පන සො සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමො වීතික්කමපටිපක්ඛොති කත්වා, තස්මා වුත්තං ‘‘කායිකවාචසිකස්ස අවීතික්කමස්සෙතං නාම’’න්ති. පාතිමොක්ඛසංවරෙන සංවුතොති පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතකායවචීද්වාරො. තථාභූතො ච යස්මා තං උපෙතො තෙන ච සමඞ්ගී නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘උපගතො සමන්නාගතොති අත්ථො’’ති.

අපරො නයො – කිලෙසානං බලවභාවතො, පාපකිරියාය සුකරභාවතො, පුඤ්ඤකිරියාය ච දුක්කරභාවතො බහුක්ඛත්තුං අපායෙසු පතනසීලොති පාතී, පුථුජ්ජනො. අනිච්චතාය වා භවාදීසු කම්මවෙගක්ඛිත්තො ඝටියන්තං විය අනවට්ඨානෙන පරිබ්භමනතො ගමනසීලොති පාතී, මරණවසෙන වා තම්හි තම්හි සත්තනිකායෙ අත්තභාවස්ස පාතනසීලොති පාතී, සත්තසන්තානො, චිත්තමෙව වා. තං පාතිනං සංසාරදුක්ඛතො මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. චිත්තස්ස හි විමොක්ඛෙන සත්තො ‘‘විමුත්තො’’ති වුච්චති. වුත්තං හි ‘‘චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති, ‘‘අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්ත’’න්ති (මහාව. 28) ච. අථ වා අවිජ්ජාදිනා හෙතුනා සංසාරෙ පතති ගච්ඡති පවත්තතීති පාතී, ‘‘අවිජ්ජානීවරණානං සත්තානං තණ්හාසංයොජනානං සන්ධාවතං සංසරත’’න්ති (සං. නි. 2.124) හි වුත්තං. තස්ස පාතිනො සත්තස්ස තණ්හාදිසංකිලෙසත්තයතො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛං ¶ . ‘‘කණ්ඨෙකාළො’’තිආදීනං වියස්ස සමාසසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අථ වා පාතෙති විනිපාතෙති දුක්ඛෙති පාති, චිත්තං. වුත්තං හි ‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සතී’’ති (සං. නි. 1.62). තස්ස පාතිනො මොක්ඛො එතෙනාති පාතිමොක්ඛං, පතති වා එතෙන අපායදුක්ඛෙ, සංසාරදුක්ඛෙ චාති පාතී, තණ්හාදිසංකිලෙසො. වුත්තං හි ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං (සං. නි. 1.55-57), තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති (ඉතිවු. 15, 105; අ. නි. 4.9; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස) ච ආදි. තතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං. අථ වා පතති එත්ථාති පාතීනි, ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි. වුත්තං හි ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො, ඡසු කුබ්බති සන්ථව’’න්ති (සං. නි. 1.70; සු. නි. 171). තතො ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතතො පාතිතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං. අථ වා පාතො විනිපාතො අස්ස ¶ අත්ථීති පාතී, සංසාරො. තතො මොක්ඛොති පාතිමොක්ඛං, අථ වා සබ්බලොකාධිපතිභාවතො ධම්මිස්සරො භගවා ‘‘පතී’’ති වුච්චති. මුච්චති එතෙනාති මොක්ඛො, පතිනො මොක්ඛො තෙන පඤ්ඤත්තත්තාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛං. සබ්බගුණානං වා මූලභාවතො උත්තමට්ඨෙන පති ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන මොක්ඛො චාති පතිමොක්ඛො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛං. තථා හි වුත්තං ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) විත්ථාරො.

අථ වා ප-ඉති පකාරෙ, අතී-ති අච්චන්තත්ථෙ නිපාතො, තස්මා පකාරෙහි අච්චන්තං මොක්ඛෙතීති පාතිමොක්ඛං. ඉදං හි සීලං සයං තදඞ්ගවසෙන, සමාධිසහිතං පඤ්ඤාසහිතඤ්ච වික්ඛම්භනවසෙන, සමුච්ඡෙදවසෙන ච අච්චන්තං මොක්ඛෙති මොචෙතීති පාතිමොක්ඛං, පති පති මොක්ඛොති වා පතිමොක්ඛො, තම්හා තම්හා වීතික්කමදොසතො පච්චෙකං මොක්ඛොති අත්ථො, පතිමොක්ඛො එව පාතිමොක්ඛං. මොක්ඛොති වා නිබ්බානං, තස්ස මොක්ඛස්ස පටිබිම්බභූතොති පතිමොක්ඛො. සීලසංවරො හි සූරියස්ස අරුණුග්ගමනං විය නිබ්බානස්ස උදයභූතො තප්පටිභාගො විය යථාරහං කිලෙසනිබ්බාපනතො, පතිමොක්ඛොයෙව පාතිමොක්ඛං. අථ වා මොක්ඛං පති වත්තති, මොක්ඛාභිමුඛන්ති වා පතිමොක්ඛං, පතිමොක්ඛමෙව පාතිමොක්ඛන්ති එවමෙත්ථ පාතිමොක්ඛ-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉරියතීති අත්තභාවං පවත්තෙති. ‘‘විහරතී’’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතස්ස ¶ භික්ඛුනො ඉරියාපථවිහාරො දස්සිතො. පාළියන්ති ඣානවිභඞ්ගපාළියං (විභ. 508 ආදයො).

තත්ථ කාමං සමණචාරං, සමණගොචරඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’ති වුත්තං, යථා පන මග්ගං ආචික්ඛන්තො ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති වජ්ජෙතබ්බපුබ්බකං ගහෙතබ්බං වදෙය්ය, යථා වා සසීසන්හානෙන පහීනසෙදමලජල්ලිකස්ස මාලාගන්ධවිලෙපනාදිවිභූසනසංවිධානං යුත්තරූපං, එවං පහීනපාපධම්මස්ස කල්යාණධම්මසමායොගො යුත්තරූපොති ‘‘අත්ථි ආචාරො, අත්ථි අනාචාරො’’ති ද්වයං උද්දිසිත්වා අනාචාරං තාව විභජිතුං ‘‘තත්ථ කතමො අනාචාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කායිකො වීතික්කමොති තිවිධං කායදුච්චරිතං. වාචසිකො වීතික්කමොති චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං. කායිකවාචසිකොති තදුභයං.

එවං ආජීවට්ඨමකසීලස්ස වීතික්කමො දස්සිතො. ඉදානි මානසං අනාචාරං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බම්පි ¶ දුස්සීල්යං අනාචාරො’’ති වත්වා තත්ථ එකච්චියං දස්සෙන්තො ‘‘ඉධෙකච්චො වෙළුදානෙන වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වෙළුදානෙනාති පච්චයුප්පාදනත්ථෙන වෙළුදානෙන. පත්තදානාදීසුපි එසෙව නයො. වෙළූති මනුස්සානං පයොජනාවහො යො කොචි වෙළුදණ්ඩො. පත්තං ගන්ධිකාදීනං ගන්ධපලිවෙඨනාදිඅත්ථං වා, තාලනාළිකෙරාදිපත්තං වා. පුප්ඵං යං කිඤ්චි මනුස්සානං පයොජනාවහං. තථා ඵලං. සිනානං සිරීසචුණ්ණාදින්හානියචුණ්ණං. මත්තිකාපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡති. දන්තකට්ඨං යං කිඤ්චි මුඛසොධනත්ථං දන්තපොනං. චාටුකම්යතා අත්තානං දාසං විය නීචට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පරස්ස ඛලිතවචනං සණ්ඨපෙත්වා පියකාමතාය පග්ගය්හවචනං. මුග්ගසූප්යතාති මුග්ගසූපසමතා සච්චාලිකෙන ජීවිතකප්පනං. යථා හි මුග්ගසූපෙ පච්චන්තෙ බහූ මුග්ගා පච්චන්ති, කතිපයා න පච්චන්ති, එවං සච්චාලිකෙන ජීවිතකප්පනෙ බහු අලිකං හොති, අප්පකං සච්චන්ති. පරිභටතීති පරිභටො, පරෙසං දාරකෙ පරිහරන්තො. පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, සා එව පාරිභට්යතා, අලඞ්කරණාදිනා කුලදාරකපරිහරණස්සෙතං නාමං. තෙසං තෙසං ගිහීනං ගාමන්තරදෙසන්තරාදීසු සාසනපටිසාසනහරණං ජඞ්ඝපෙසනිකං. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙනාති එතෙසං වා වෙළුදානාදීනං වෙජ්ජකම්මභණ්ඩාගාරිකකම්මපිණ්ඩපටිපිණ්ඩකම්මසඞ්ඝුප්පාදචෙතියුප්පාදපට්ඨපනාදීනං වා මිච්ඡාජීවෙන ජීවිතකප්පනකකම්මානං යෙන කෙනචි ¶ . බුද්ධපටිකුට්ඨෙනාති බුද්ධෙහි ගරහිතෙන පටිසිද්ධෙන. මිච්ඡාජීවෙනාති න සම්මාආජීවෙන. අයං වුච්චති අනාචාරොති අයං සබ්බොපි ‘‘අනාචාරො’’ති කථීයති. ආචාරනිද්දෙසො වුත්තපටිපක්ඛනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

ගොචරනිද්දෙසෙපි පඨමං අගොචරස්ස වචනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ගොචරොති පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානං. අයුත්තට්ඨානං අගොචරො. වෙසියා ගොචරො අස්සාති වෙසියාගොචරො, මිත්තසන්ථවවසෙන උපසඞ්කමිතබ්බට්ඨානන්ති අත්ථො. වෙසියා නාම රූපූපජීවිනියො, තා මිත්තසන්ථවවසෙන න උපසඞ්කමිතබ්බා, සමණභාවස්ස අන්තරායකරත්තා, පරිසුද්ධාසයස්සාපි ගරහහෙතුතො, තස්මා දක්ඛිණාදානවසෙන සතිං උපට්ඨපෙත්වාව උපසඞ්කමිතබ්බා. විධවා වුච්චන්ති මතපතිකා, පවුත්ථපතිකා වා. ථුල්ලකුමාරිකාති මහල්ලිකා අනිවිට්ඨකුමාරියො, පණ්ඩකාති නපුංසකා. තෙ හි උස්සන්නකිලෙසා අවූපසන්තපරිළාහා ලොකාමිසසන්නිස්සිතකථාබහුලා, තස්මා න උපසඞ්කමිතබ්බා. භික්ඛුනියො නාම උස්සන්නබ්රහ්මචරියා. තථා භික්ඛූපි. තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගවත්ථුභාවතො සන්ථවවසෙන උපසඞ්කමනෙ කතිපාහෙනෙව බ්රහ්මචරියන්තරායො සියා, තස්මා න උපසඞ්කමිතබ්බා. ගිලානපුච්ඡනාදිවසෙන උපසඞ්කමනෙ සතොකාරිනා භවිතබ්බං. පානාගාරන්ති සුරාපානඝරං. තං සොණ්ඩජනෙහි ¶ අවිවිත්තං හොති. තත්ථ තෙහි සොණ්ඩතාදිවසෙන න උපසඞ්කමිතබ්බං බ්රහ්මචරියන්තරායකරත්තා. සංසට්ඨො විහරති රාජූහීතිආදීසු රාජානො නාම යෙ රජ්ජමනුසාසන්ති. රාජමහාමත්තා රාජිස්සරියසදිසාය ඉස්සරියමත්තාය සමන්නාගතා. තිත්ථියාති විපරීතදස්සනා බාහිරකපරිබ්බාජකා. තිත්ථියසාවකාති තෙසු දළ්හභත්තා පච්චයදායකා. අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙනාති තිස්සන්නං සික්ඛානං අනනුලොමිකෙන පච්චනීකභූතෙන සංසග්ගෙන සංසට්ඨො විහරති, යෙන බ්රහ්මචරියන්තරායං වා සල්ලෙඛපරිහානිං වා පාපුණාති.

ඉදානි අපරෙනපි පරියායෙන අගොචරං දස්සෙතුං ‘‘යානි වා පන තානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අස්සද්ධානීති බුද්ධාදීසු සද්ධාවිරහිතානි. තතො එව අප්පසන්නානි, කම්මකම්මඵලසද්ධාය වා අභාවෙන අස්සද්ධානි. රතනත්තයප්පසාදාභාවෙන අප්පසන්නානි. අක්කොසකපරිභාසකානීති අක්කොසවත්ථූහි ¶ අක්කොසකානි චෙව භයදස්සනෙන සන්තජ්ජනකානි ච. අත්ථං න ඉච්ඡන්ති අනත්ථමෙව ඉච්ඡන්තීති අනත්ථකාමානි. හිතං න ඉච්ඡන්ති අහිතමෙව ඉච්ඡන්තීති අහිතකාමානි. ඵාසු න ඉච්ඡන්ති අඵාසුංයෙව ඉච්ඡන්තීති අඵාසුකකාමානි. යොගක්ඛෙමං නිබ්භයං න ඉච්ඡන්ති, අයොගක්ඛෙමමෙව ඉච්ඡන්තීති අයොගක්ඛෙමකාමානි. භික්ඛූනන්ති එත්ථ සාමණෙරානම්පි සඞ්ගහො. භික්ඛුනීනන්ති එත්ථ සික්ඛමානසාමණෙරීනං. සබ්බෙසං හි සාසනිකානං අනත්ථකාමතාදීපනපදමිදං වචනං. තථාරූපානි කුලානීති තාදිසානි ඛත්තියකුලාදීනි. සෙවතීති නිස්සාය ජීවති. භජතීති උපසඞ්කමති. පයිරුපාසතීති පුනප්පුනං උපගච්ඡති. අයං වුච්චතීති අයං වෙසියාදිකො, රාජාදිකො, අස්සද්ධකුලාදිකො ච තං තං සෙවන්තස්ස තිප්පකාරොපි අයුත්තො ගොචරොති අගොචරො. එත්ථ හි වෙසියාදිකො පඤ්චකාමගුණනිස්සයතො අගොචරො. යථාහ ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අගොචරො පරවිසයො? යදිදං පඤ්ච කාමගුණා’’ති (සං. නි. 5.372). රාජාදිකො සමණධම්මස්ස අනුපනිස්සයතො, ලාභසක්කාරාසනිවිචක්කනිප්පොථනදිට්ඨිවිපත්තිහෙතුතො ච. අස්සද්ධකුලාදිකො සද්ධාහානිචිත්තසන්තාසාවහතො අගොචරො.

ගොචරනිද්දෙසෙ ‘‘න වෙසියාගොචරො’’තිආදීනි වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බානි. ඔපානභූතානීති උදපානභූතානි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස, භික්ඛුනීසඞ්ඝස්ස ච චතුමහාපථෙ ඛතපොක්ඛරණී විය යථාසුඛං ඔගාහනක්ඛමානි. කාසාවපජ්ජොතානීති භික්ඛූනං, භික්ඛුනීනඤ්ච නිවත්ථපාරුතකාසාවානංයෙව පභාහි එකොභාසානි. ඉසිවාතපටිවාතානීති ගෙහං පවිසන්තානං ¶ , නික්ඛමන්තානඤ්ච භික්ඛුභික්ඛුනීසඞ්ඛාතානං ඉසීනං චීවරවාතෙන චෙව සමිඤ්ජනපසාරණාදිජනිතසරීරවාතෙන ච පටිවාතානි පවායිතානි විනිද්ධුතකිබ්බිසානි වා.

ඉදානි නිද්දෙසෙ ආගතනයෙනාපි ආචාරගොචරෙ දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. එත්ථාති එතස්මිං පාතිමොක්ඛසීලනිද්දෙසෙ. ඉමිනාපි නයෙනාති ඉදානි වුච්චමානවිධිනාපි. සඞ්ඝගතොති සඞ්ඝසන්නිපාතං ගතො. අචිත්තීකාරකතොති අකතචිත්තීකාරො, අකතගාරවොති අත්ථො. ඝට්ටයන්තොති සරීරෙන, චීවරෙන වා ඝංසන්තො. පුරතොපි තිට්ඨති අචිත්තීකාරකතොති ¶ සම්බන්ධිතබ්බං. ඨිතකොපීති උපරි තිට්ඨන්තො විය ආසන්නතරට්ඨානෙ ඨිතකොපි භණති. බාහාවික්ඛෙපකොති බාහුං වික්ඛිපන්තො. අනුපාහනානන්ති අනාදරෙ සාමිවචනං. සඋපාහනොති උපාහනාරුළ්හො. ථෙරෙ භික්ඛූ අනුපඛජ්ජාති ථෙරානං භික්ඛූනං ඨිතට්ඨානං අනුපවිසිත්වා තෙසං ආසන්නතරට්ඨානං උපගන්ත්වා. කට්ඨං පක්ඛිපති අග්ගිකුණ්ඩෙ. වොක්කම්මාති පස්සතො අතික්කමිත්වා. ගූළ්හානි සභාවතො පටිච්ඡන්නානි සාණිපාකාරාදිනා පටිච්ඡාදිතානි. අනාපුච්ඡාති අනාපුච්ඡිත්වා. අස්සාති අනාචාරස්ස.

අපිච භික්ඛූතිආදි සබ්බස්සෙව භික්ඛුනො ආචාරදස්සනවසෙන පවත්තං අට්ඨකථාවචනං, න නිද්දෙසපාළි. සද්ධාසීලසුතචාගාදිගුණහෙතුකො ගරුභාවො ගරුකරණං වා ගාරවො, සහ ගාරවෙනාති සගාරවො. ගරුට්ඨානියෙසු ගාරවසාරජ්ජාදිවසෙන පටිස්සායනා පතිස්සා, සප්පතිස්සවපටිපත්ති. සහ පතිස්සායාති සප්පතිස්සො. සවිසෙසං හිරිමනතාය, ඔත්තප්පිභාවෙන ච හිරොත්තප්පසම්පන්නො. සෙඛියධම්මපාරිපූරිවසෙන සුනිවත්ථො සුපාරුතො. පාසාදිකෙනාති පසාදාවහෙන, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං කරණවචනං. එසෙව නයො ඉතො පරෙසුපි ඡසු පදෙසු. අභික්කන්තෙනාති අභික්කමෙන. ඉරියාපථසම්පන්නොති සම්පන්නඉරියාපථො. තෙන සෙසඉරියාපථානම්පි පාසාදිකතමාහ. ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරොති චක්ඛුන්ද්රියාදීසු ඡසු ද්වාරෙසු සුසංවිහිතාරක්ඛො. භොජනෙ මත්තඤ්ඤූති පරිභුඤ්ජිතබ්බතො භොජනසඤ්ඤිතෙ චතුබ්බිධෙපි පච්චයෙ පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගාදිවසෙන සබ්බසො පමාණඤ්ඤූ. ජාගරියමනුයුත්තොති පුබ්බරත්තාපරරත්තං භාවනාමනසිකාරසඞ්ඛාතං ජාගරියං සාතච්චකාරිතාවසෙන අනු අනු යුත්තො තත්ථ යුත්තපයුත්තො. සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතොතිආදි යථාවුත්තස්ස ආචාරස්ස සම්භාරදස්සනං. තත්ථ අප්පිච්ඡොති නිඉච්ඡො. සන්තුට්ඨොති යථාලාභාදිවසෙන සන්තොසෙන තුට්ඨො. සක්කච්චකාරීති ආදරකාරී. ගරුචිත්තීකාරබහුලොති ¶ ගරුට්ඨානියෙසු ගරුකරණබහුලො. අයං වුච්චති ආචාරොති අයං සගාරවතාදි අත්ථකාමෙහි ආචරිතබ්බතො ආචාරො.

සීලාදීනං ගුණානං උපනිස්සයභූතො උපනිස්සයගොචරො. සතිසඞ්ඛාතො චිත්තස්ස ආරක්ඛභූතො එව ගොචරො ආරක්ඛගොචරො. කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතො චිත්තස්ස උපනිබන්ධනට්ඨානභූතො ගොචරො උපනිබන්ධගොචරො. අප්පිච්ඡතාදීහි ¶ දසහි විවට්ටනිස්සිතාය කථාය වත්ථුභූතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතො දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො. තතො එව කල්යාණො සුන්දරො මිත්තොති කල්යාණමිත්තො. තස්ස ලක්ඛණං පරතො ආගමිස්සති. අස්සුතං සුත්තගෙය්යාදිං. සුණාතීති සුතමයං ඤාණං උප්පාදෙති. සුතං පරියොදාපෙතීති තමෙව යථාසුතං අවිසදතාය අපරියොදාතං පුනප්පුනං පරිපුච්ඡනාදිනා විසොධෙති නිජ්ජටං නිගුම්බං කරොති. තත්ථ ච යෙ කඞ්ඛට්ඨානියා ධම්මා, තෙසු සංසයං ඡින්දන්තො කඞ්ඛං විතරති. කම්මකම්මඵලෙසු, රතනත්තයෙ ච සම්මාදිට්ඨියා උජුකරණෙන දිට්ඨිං උජුං කරොති. තතො එව ච දුවිධායපි සද්ධාසම්පදාය චිත්තං පසාදෙති. අථ වා යථාසුතං ධම්මං පරියොදපෙත්වා තත්ථාගතෙ රූපාරූපධම්මෙ පරිග්ගහෙත්වා සපච්චයං නාමරූපං පරිග්ගණ්හන්තො සත්තදිට්ඨිවඞ්කවිධමනෙන දිට්ඨිං උජුං කරොති. ධම්මානං පච්චයපච්චයුප්පන්නතාමත්තදස්සනෙන තීසුපි අද්ධාසු කඞ්ඛං විතරති. තතො පරං ච උදයබ්බයඤාණාදිවසෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරියභූමිං ඔක්කමන්තො අවෙච්චපසාදෙන රතනත්තයෙ චිත්තං පසාදෙති. තථාභූතොව තස්ස කල්යාණමිත්තස්ස අනුසික්ඛනෙන සද්ධාදීහි ගුණෙහි න හායති, අඤ්ඤදත්ථු වඩ්ඪතෙව. තෙනාහ ‘‘යස්ස වා’’තිආදි.

අන්තරඝරන්ති අන්තරෙ අන්තරෙ ඝරානි එත්ථ, තං එතස්සාති වා ‘‘අන්තරඝර’’න්ති ලද්ධනාමං ගොචරගාමං පවිට්ඨො. තත්ථ ඝරෙ ඝරෙ භික්ඛාපරියෙසනාය වීථිං පටිපන්නො. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු. කිත්තකෙන පන ඔක්ඛිත්තචක්ඛු හොතීති ආහ ‘‘යුගමත්තදස්සාවී’’ති. සුසංවුතොති සංයතො. යථා පනෙත්ථ සුසංවුතො නාම හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘න හත්ථිං ඔලොකෙන්තො’’තිආදි වුත්තං.

යත්ථාති යෙසු සතිපට්ඨානෙසු. චිත්තං භාවනාචිත්තං. උපනිබන්ධතීති උපනෙත්වා නිබන්ධති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යථා ¶ ථම්භෙ නිබන්ධෙය්ය, වච්ඡං දමං නරො ඉධ;

බන්ධෙය්යෙවං සකං චිත්තං, සතියාරම්මණෙ දළ්හ’’න්ති. (විසුද්ධි. 1.217; දී. නි. අට්ඨ. 2.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107; පාරා. අට්ඨ. 2.165; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.163);

සතිපට්ඨානානං උපනිබන්ධගොචරභාවං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සකො පෙත්තිකො විසයොති අත්තනො පිතු සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තකො, තෙන දිට්ඨො දස්සිතො ච විසයො.

අණුප්පමාණෙසූති ¶ පරමාණුප්පමාණෙසු. අසඤ්චිච්චආපන්නසෙඛියඅකුසලචිත්තුප්පාදාදිභෙදෙසූති අසඤ්චිච්ච ආපන්නසෙඛියෙසු අකුසලචිත්තුප්පාදාදිභෙදෙසූති එවං අසඤ්චිච්චග්ගහණං සෙඛියවිසෙසනං දට්ඨබ්බං. සෙඛියග්ගහණෙන චෙත්ථ වත්තක්ඛන්ධකාදීසු (චූළව. 356 ආදයො) ආගතවත්තාදීනම්පි ගහණං. තෙපි හි සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන ‘‘සෙඛියා’’ති ඉච්ඡිතා. තථා හි මාතිකායං පාරාජිකාදීනං විය සෙඛියානං පරිච්ඡෙදො න කතො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අසඤ්චිච්ච ආපන්නසෙඛියා’’ති අසඤ්චිච්චග්ගහණං සමත්ථිතං හොති. න හි මාතිකායං ආගතෙසු පඤ්චසත්තතියා සෙඛියෙසු නොසඤ්ඤාවිමොක්ඛො නාම අත්ථි, අසඤ්චිච්චග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ අසතිඅජානනානම්පි සඞ්ගහො කතො. කෙචි පනෙත්ථ අසිඤ්චිච්ච ආපන්නග්ගහණෙන අචිත්තකාපත්තියො ගහිතාති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, ගරුකාපත්තීසුපි කාසඤ්චි අචිත්තකභාවසබ්භාවතො, අධිට්ඨානාවිකම්මස්ස, දෙසනාවිකම්මස්සෙව වා සබ්බලහුකස්ස වජ්ජස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ ‘‘යානි තානි වජ්ජානි අප්පමත්තකානි ඔරමත්තකානි ලහුකානි ලහුසම්මතානී’’තිආදි. ආදිසද්දෙන පාතිමොක්ඛසංවරවිසුද්ධත්ථං අනතික්කමනීයානං අනාපත්තිගමනීයානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. භයදස්සනසීලොති පරමාණුමත්තං වජ්ජං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධසිනෙරුපබ්බතසදිසං කත්වා දස්සනසභාවො, සබ්බලහුකං වා දුබ්භාසිතමත්තං පාරාජිකසදිසං කත්වා දස්සනසභාවො. යං කිඤ්චීති මූලපඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිසබ්බත්ථපඤ්ඤත්තිපදෙසපඤ්ඤත්තිආදිභෙදං යං කිඤ්චි සික්ඛිතබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං පූරෙතබ්බං සීලං. සම්මා ආදායාති සම්මදෙව සක්කච්චං, සබ්බසො ච ආදියිත්වා. අයං පන ආචාරගොචරසම්පදා කිං පාතිමොක්ඛසීලෙ පරියාපන්නා, උදාහු අපරියාපන්නාති? පරියාපන්නා. යදි එවං කස්මා පුන වුත්තාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි.

15. ඉන්ද්රියසංවරසීලං ¶ පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්ස සම්භාරභූතං, තස්මිං සතියෙව ඉච්ඡිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘සොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ ඨිතො භික්ඛූ’’ති. සම්පාදිතෙ හි එතස්මිං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං සුගුත්තං සුරක්ඛිතමෙව හොති, සුසංවිහිතකණ්ටකවති විය සස්සන්ති. කාරණවසෙනාති අසාධාරණකාරණස්ස වසෙන. අසාධාරණකාරණවසෙන ¶ හි ඵලං අපදිසීයති, යථා යවඞ්කුරො භෙරිසද්දොති. නිස්සයවොහාරෙන වා එතං නිස්සිතවචනං, යථා මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තීති. රූපන්ති රූපායතනං. චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති එත්ථ යදි චක්ඛු රූපං පස්සෙය්ය, අඤ්ඤවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනොපි පස්සෙය්යුං, න චෙතං අත්ථි, කස්මා? අචෙතනත්තා චක්ඛුස්ස. තෙනාහ ‘‘චක්ඛු රූපං න පස්සති අචිත්තකත්තා’’ති. අථ විඤ්ඤාණං රූපං පස්සෙය්ය, තිරොකුට්ටාදිගතම්පි නං පස්සෙය්ය අප්පටිඝභාවතො, ඉදම්පි නත්ථි සබ්බස්ස විඤ්ඤාණස්ස දස්සනාභාවතො. තෙනාහ ‘‘චිත්තං න පස්සති අචක්ඛුකත්තා’’ති. තත්ථ යථා චක්ඛුසන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං පස්සති, න යං කිඤ්චි. තඤ්ච කෙනචි කුට්ටාදිනා අන්තරිතෙ න උප්පජ්ජති, යත්ථ ආලොකස්ස විබන්ධො. යත්ථ පන න විබන්ධො ඵලිකගබ්භපටලාදිකෙ, තත්ථ අන්තරිතෙපි උප්පජ්ජතෙව. එවං විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං චක්ඛු පස්සති, න යං කිඤ්චීති විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං චක්ඛුං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’ති.

ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටෙති ද්වාරස්ස ආරම්මණෙන සඞ්ඝට්ටෙ සති, චක්ඛුස්ස රූපාරම්මණෙ ආපාථගතෙති අධිප්පායො. පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙනාති චක්ඛුපසාදවත්ථුකෙන තන්නිස්සාය පවත්තෙන විඤ්ඤාණෙන, යං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති වුච්චති. පස්සතීති ඔලොකෙති. චක්ඛුපසාදසන්නිස්සයෙ හි විඤ්ඤාණෙ ආලොකානුග්ගහිතං රූපාරම්මණං සන්නිස්සයගුණෙන ඔභාසෙන්තෙ තංසමඞ්ගිපුග්ගලො ‘‘රූපං පස්සතී’’ති වුච්චති. ඔභාසනඤ්චෙත්ථ ආරම්මණස්ස යථාසභාවතො විභාවනං, යං ‘‘පච්චක්ඛතො ගහණ’’න්ති වුච්චති. උසුනා ලක්ඛස්ස වෙධෙ සිජ්ඣන්තෙ තස්ස සම්භාරභූතෙන ධනුනා විජ්ඣතීති වචනං විය විඤ්ඤාණෙන රූපදස්සනෙ සිජ්ඣන්තෙ චක්ඛුනා රූපං පස්සතීති ඊදිසී සසම්භාරකථා නාමෙසා හොති. සසම්භාරා කථා සසම්භාරකථා, දස්සනස්ස කාරණසහිතාති අත්ථො. සසම්භාරස්ස වා දස්සනස්ස කථා සසම්භාරකථා. තස්මාති යස්මා කෙවලෙන චක්ඛුනා, කෙවලෙන වා විඤ්ඤාණෙන රූපදස්සනං නත්ථි, තස්මා.

ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වාති එත්ථ ඉත්ථිසන්තානනිස්සිතරූපමුඛෙන ගය්හමානං සණ්ඨානං ථනමංසාවිසදතා ¶ නිම්මස්සුමුඛතා කෙසබන්ධනවත්ථග්ගහණං අවිසදට්ඨානගමනාදි ච සබ්බං ‘‘ඉත්ථී’’ති සඤ්ජානනස්ස කාරණභාවතො ඉත්ථිනිමිත්තං. වුත්තවිපරියායතො පුරිසනිමිත්තං වෙදිතබ්බං. සුභනිමිත්තාදිකං වාති එත්ථ රාගුප්පත්තිහෙතුභූතො ඉට්ඨාකාරො සුභනිමිත්තං. ආදි-සද්දෙන පටිඝනිමිත්තාදීනං ¶ සඞ්ගහො. සො පන දොසුප්පත්තිආදිහෙතුභූතො අනිට්ඨාදිආකාරො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්චෙත්ථ පාළියං අභිජ්ඣාදොමනස්සාව සරූපතො ආගතා, උපෙක්ඛානිමිත්තස්සාපි පන සඞ්ගහො ඉච්ඡිතබ්බො, අසමපෙක්ඛනෙන උප්පජ්ජනකමොහස්සාපි අසංවරභාවතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘මුට්ඨසච්චං වා අඤ්ඤාණං වා’’ති. උපෙක්ඛානිමිත්තන්ති චෙත්ථ අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාය වත්ථුභූතං ආරම්මණං, තඤ්චස්ස අසමපෙක්ඛනවසෙන වෙදිතබ්බං. එවං සඞ්ඛෙපතො රාගදොසමොහානං කාරණං ‘‘සුභනිමිත්තාදික’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්ත’’න්ති. දිට්ඨමත්තෙයෙව සණ්ඨාතීති ‘‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’ති (උදා. 10) සුත්තෙ වුත්තනයෙන වණ්ණායතනෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන, වීථිචිත්තෙහි ච ගහිතමත්තෙයෙව තිට්ඨති, න තතො පරං කිඤ්චි සුභාදිආකාරං පරිකප්පෙති. පාකටභාවකරණතොති පරිබ්යත්තභාවකරණතො විභූතභාවකරණතො. විසභාගවත්ථුනො හි හත්ථාදිඅවයවෙසු සුභාදිතො පරිකප්පෙන්තස්ස අපරාපරං තත්ථ උප්පජ්ජමානා කිලෙසා පරිබ්යත්තා හොන්තීති තෙ තෙසං අනුබ්යඤ්ජනා නාම. තෙ පන යස්මා තථා තථා සන්නිවිට්ඨානං භූතුපාදායරූපානං සන්නිවෙසාකාරො. න හි තං මුඤ්චිත්වා පරමත්ථතො හත්ථාදි නාම කොචි අත්ථි. තස්මා වුත්තං ‘‘හත්ථපාද…පෙ… ආකාරං න ගණ්හාතී’’ති. කිං පන ගණ්හාතීති ආහ ‘‘යං තත්ථ භූතං, තදෙව ගණ්හාතී’’ති. යං තස්මිං සරීරෙ විජ්ජමානං කෙසලොමාදි භූතුපාදායමත්තං වා, තදෙව යාථාවතො ගණ්හාති. තත්ථ අසුභාකාරගහණස්ස නිදස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘චෙතියපබ්බතවාසී’’තිආදිනා මහාතිස්සත්ථෙරවත්ථුං ආහරි.

තත්ථ සුමණ්ඩිතපසාධිතාති සුට්ඨු මණ්ඩිතා පසාධිතා ච. ආභරණාදීහි ආහාරිමෙහි මණ්ඩනං. සරීරස්ස උච්ඡාදනාදිවසෙන පටිසඞ්ඛරණං පසාධනන්ති වදන්ති, ආභරණෙහි, පන වත්ථාලඞ්කාරාදීහි ච අලඞ්කරණං පසාධනං. ඌනට්ඨානපූරණං මණ්ඩනං. විපල්ලත්ථචිත්තාති රාගවසෙන විපරීතචිත්තා. ඔලොකෙන්තොති ථෙරො කම්මට්ඨානමනසිකාරෙනෙව ගච්ඡන්තො සද්දකණ්ටකත්තා පුබ්බභාගමනසිකාරස්ස හසිතසද්දානුසාරෙන ‘‘කිමෙත’’න්ති ඔලොකෙන්තො. අසුභසඤ්ඤන්ති අට්ඨිකසඤ්ඤං. අට්ඨිකකම්මට්ඨානං හි ථෙරො තදා පරිහරති. අරහත්තං පාපුණීති ථෙරො ¶ කිර තස්සා හසන්තියා දන්තට්ඨිදස්සනෙනෙව පුබ්බභාගභාවනාය සුභාවිතත්තා පටිභාගනිමිත්තං, සාතිසයඤ්ච උපචාරජ්ඣානං ලභිත්වා යථාඨිතොව තත්ථ පඨමජ්ඣානං අධිගන්ත්වා තං පාදකං කත්වා ¶ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපරම්පරාය ආසවක්ඛයං පාපුණි. පුබ්බසඤ්ඤං අනුස්සරීති පුබ්බකං යථාරද්ධං කාලෙන කාලං අනුයුඤ්ජියමානං අට්ඨිකකම්මට්ඨානං අනුස්සරි සමන්නාහරි. අනුමග්ගන්ති අනුපථං තස්සා පදානුපදං. ථෙරස්ස කිර භාවනාය පගුණභාවතො දන්තට්ඨිදස්සනෙනෙව තස්සා සකලසරීරං අට්ඨිකසඞ්ඝාතභාවෙන උපට්ඨාසි. න තං ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා සඤ්ජානි. තෙනාහ ‘‘නාභිජානාමි…පෙ… මහාපථෙ’’ති.

‘‘යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතූ’’ති වත්වා පුන ‘‘තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථායා’’ති වුත්තං, න අසංවරස්සාති. යදිදං යං චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු අභිජ්ඣාදිඅන්වාස්සවනං දස්සිතං, තං අසංවුතචක්ඛුන්ද්රියස්සෙව හෙතු පවත්තං දස්සිතන්ති කත්වා වුත්තං. චක්ඛුද්වාරිකස්ස හි අභිජ්ඣාදිඅන්වාස්සවනස්ස තංද්වාරිකවිඤ්ඤාණස්ස විය චක්ඛුන්ද්රියං පධානකාරණං. චක්ඛුන්ද්රියස්ස අසංවුතත්තෙ සති තෙ අන්වාස්සවන්තීති අසංවරියමානචක්ඛුන්ද්රියහෙතුකො සො අසංවරො තථා වුත්තොති. යත්වාධිකරණන්ති හි යස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස කාරණාති අත්ථො. කීදිසස්ස ච කාරණාති? අසංවුතස්ස, කිඤ්ච අසංවුතං? යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු අභිජ්ඣාදයො අන්වාස්සවන්ති, තස්ස සංවරායාති අයමෙත්ථ යොජනා.

ජවනක්ඛණෙ පන සචෙ දුස්සීල්යං වාතිආදි පුන අවචනත්ථං ඉධෙව සබ්බං වුත්තන්ති ඡසු ද්වාරෙසු යථාසම්භවං වෙදිතබ්බං. න හි පඤ්චද්වාරෙ කායවචීදුච්චරිතසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං අත්ථි, තස්මා දුස්සීල්යාසංවරො මනොද්වාරවසෙන, සෙසාසංවරො ඡද්වාරවසෙන යොජෙතබ්බො. මුට්ඨසච්චාදීනං හි සතිපටිපක්ඛාකුසලධම්මාදිභාවතො සියා පඤ්චද්වාරෙ උප්පත්ති, න ත්වෙව කායිකවාචසිකවීතික්කමභූතස්ස දුස්සීල්යස්ස තත්ථ උප්පත්ති, පඤ්චද්වාරිකජවනානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා. දුස්සීල්යාදයො චෙත්ථ පඤ්ච අසංවරා සීලසංවරාදීනං පඤ්චන්නං සංවරානං පටිපක්ඛභාවෙන වුත්තා. තස්මිං සතීති තස්මිං අසංවරෙ සති.

යථා ¶ කින්ති යෙන පකාරෙන ජවනෙ උප්පජ්ජමානො අසංවරො ‘‘චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරො’’ති වුච්චති, තං නිදස්සනං කින්ති අත්ථො. යථාතිආදිනා නගරද්වාරෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ඝරාදීනං අසංවුතතා විය ජවනෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ද්වාරාදීනං අසංවුතතාති එවං අඤ්ඤාසංවරෙ අඤ්ඤාසංවුතතා සාමඤ්ඤමෙව නිදස්සෙති, න පුබ්බාපරසාමඤ්ඤං, අන්තොබහිසාමඤ්ඤං වා. සති වා ද්වාරභවඞ්ගාදිකෙ පුන උප්පජ්ජමානං ජවනං බාහිරං විය කත්වා නගරද්වාරසමානං වුත්තං ¶ , ඉතරඤ්ච අන්තොනගරෙ ඝරාදිසමානං. පච්චයභාවෙන හි පුරිමනිප්ඵන්නං ජවනකාලෙ අසන්තම්පි භවඞ්ගාදි චක්ඛාදි විය ඵලනිප්ඵත්තියා සන්තංයෙව නාම හොති. න හි ධරමානංයෙව ‘‘සන්ත’’න්ති වුච්චති. ‘‘බාහිරං විය කත්වා’’ති ච පරමත්ථතො ජවනස්ස බාහිරභාවෙ, ඉතරස්ස ච අබ්භන්තරභාවෙ අසතිපි ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්තිආදි (අ. නි. 1.49) වචනතො ආගන්තුකභූතස්ස කදාචි කදාචි උප්පජ්ජමානස්ස ජවනස්ස බාහිරභාවො, තබ්බිධුරසභාවස්ස ඉතරස්ස අබ්භන්තරභාවො එකෙන පරියායෙන හොතීති කත්වා වුත්තං. ජවනෙ වා අසංවරෙ උප්පන්නෙ තතො පරං ද්වාරභවඞ්ගාදීනං අසංවරහෙතුභාවාපත්තිතො. අසංවරස්ස හි උප්පත්තියා ද්වාරභවඞ්ගාදීනං තස්ස හෙතුභාවො පඤ්ඤායතීති. නගරද්වාරසදිසෙන ජවනෙන පවිසිත්වා දුස්සීල්යාදිචොරානං ද්වාරභවඞ්ගාදීසු මුසනං කුසලභණ්ඩවිනාසනං කථිතං. යස්මිං හි ද්වාරෙ අසංවරො උප්පජ්ජති, සො තත්ථ ද්වාරාදීනං සංවරූපනිස්සයභාවං උපච්ඡින්දන්තොයෙව පවත්තතීති. ද්වාරභවඞ්ගාදීනං ජවනෙන සහ සම්බන්ධො එකසන්තතිපරියාපන්නතො දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ච චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණෙ ආපාථගතෙ නියමිතාදිවසෙන කුසලාකුසලජවනෙ සත්තක්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණෙ තදනුරූපමෙව මනොද්වාරිකජවනෙ තස්මිංයෙවාරම්මණෙ සත්තක්ඛත්තුංයෙව උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණෙ පුන තස්මිංයෙව ද්වාරෙ තදෙවාරම්මණං නිස්සාය ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’තිආදිනා වවත්ථපෙන්තං පසාදරජ්ජනාදිවසෙන සත්තක්ඛත්තුං ජවනං ජවති. එවං පවත්තමානං ජවනං සන්ධාය ‘‘ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං.

තස්මිං පන ජවනෙ. සීලාදීසූති සීලසංවරසතිසංවරඤාණසංවරඛන්තිසංවරවීරියසංවරෙසු උප්පන්නෙසු. යථා හි පගෙව සතිආරක්ඛං අනුපට්ඨපෙන්තස්ස ¶ දුස්සීල්යාදීනං උප්පත්ති, එවං පගෙව සතිආරක්ඛං උපට්ඨපෙන්තස්ස සීලාදීනං උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. සද්දාදීසුපි යථාරහං නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනානි වෙදිතබ්බානි. සොතවිඤ්ඤාණෙන හි සද්දං සුත්වා ‘‘ඉත්ථිසද්දො’’ති වා ‘‘පුරිසසද්දො’’ති වා ඉට්ඨානිට්ඨාදිකං වා කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං න ගණ්හාති, සුතමත්තෙ එව සණ්ඨාති. යො ච ගීතසද්දාදිකස්ස කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති ලද්ධවොහාරො මන්දතාරාදිවසෙන වවත්ථිතො ඡජ්ජාදිභෙදභින්නො ආකාරො, තම්පි න ගණ්හාතීති. එවං ගන්ධාදීසුපි යථාරහං වත්තබ්බං. මනොද්වාරෙ පන සාවජ්ජනභවඞ්ගං මනොද්වාරං තස්මිං ද්වාරෙ ධම්මාරම්මණෙ ¶ ආපාථගතෙ තං ජවනමනසාව විඤ්ඤාය විජානිත්වාතිආදිනා යොජෙතබ්බං. කිලෙසො අනුබන්ධො එතස්සාති කිලෙසානුබන්ධො, සො එව නිමිත්තාදිගාහො, තතො පරිවජ්ජනලක්ඛණං කිලෙසානුබන්ධනිමිත්තාදිග්ගාහපරිවජ්ජනලක්ඛණං. ආදි-සද්දෙන අනුබ්යඤ්ජනං සඞ්ගණ්හාති.

16. වුත්තෙති ඉධෙව උද්දෙසවසෙන පුබ්බෙ වුත්තෙ. තථා හි ‘‘ආජීවහෙතු පඤ්ඤත්තානං ඡන්නං සික්ඛාපදාන’’න්ති පදුද්ධාරං කත්වා තානි පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘යානි තානී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යානි තානි එවං පඤ්ඤත්තානි ඡ සික්ඛාපදානීති සම්බන්ධො. ආජීවහෙතූති ජීවිකනිමිත්තං, ‘‘එවාහං පච්චයෙහි අකිලමන්තො ජීවිස්සාමී’’ති අධිප්පායෙන. ආජීවකාරණාති තස්සෙව වෙවචනං. පාපිච්ඡොති පාපිකාය අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය සමන්නාගතො. ඉච්ඡාපකතොති ඉච්ඡාය අපකතො උපද්දුතො, අභිභූතො වා. අසන්තන්ති අවිජ්ජමානං. අභූතන්ති අනුප්පන්නං. අනුප්පන්නත්තා හි තස්ස තං අසන්තන්ති පුරිමස්ස පච්ඡිමං කාරණවචනං. උත්තරිමනුස්සධම්මන්ති උත්තරිමනුස්සානං උක්කට්ඨපුරිසානං ධම්මං, මනුස්සධම්මතො වා උත්තරි උක්කට්ඨං. උල්ලපතීති උග්ගතායුකො ලපති. සීලං හි භික්ඛුනො ආයු, තං තස්ස තථාලපනසමකාලමෙව විගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘ආපත්ති පාරාජිකස්සා’’ති පාරාජිකසඞ්ඛාතා ආපත්ති අස්ස, පාරාජිකසඤ්ඤිතස්ස වා වීතික්කමස්ස ආපජ්ජනං උල්ලපනන්ති අත්ථො. සඤ්චරිත්තං සමාපජ්ජතීති සඤ්චරණභාවං ආපජ්ජති, ඉත්ථියා වා පුරිසමතිං, පුරිසස්ස වා ඉත්ථිමතිං ආරොචෙතීති අධිප්පායො. ‘‘ඉමෙසං ඡන්නං සික්ඛාපදානං වීතික්කමස්ස වසෙනා’’ති සම්බන්ධො හෙට්ඨා දස්සිතො එව.

කුහනාතිආදීසූති ¶ හෙට්ඨා උද්දිට්ඨපාළියාව පදුද්ධාරො. අයං පාළීති අයං විභඞ්ගෙ (විභ. 861) ආගතා නිද්දෙසපාළි.

17. චීවරාදිපච්චයා ලබ්භන්තීති ලාභා. තෙ එව සක්කච්චං ආදරවසෙන දිය්යමානා සක්කාරා. පත්ථටයසතා කිත්තිසද්දො. තං ලාභඤ්ච සක්කාරඤ්ච කිත්තිසද්දඤ්ච. සන්නිස්සිතස්සාති එත්ථ තණ්හානිස්සයො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘පත්ථයන්තස්සා’’ති. අසන්තගුණදීපනකාමස්සාති අසන්තෙ අත්තනි අවිජ්ජමානෙ සද්ධාදිගුණෙ සම්භාවෙතුකාමස්ස. අසන්තගුණසම්භාවනතාලක්ඛණා, පටිග්ගහණෙ ¶ ච අමත්තඤ්ඤුතාලක්ඛණා හි පාපිච්ඡතා. ඉච්ඡාය අපකතස්සාති පාපිකාය ඉච්ඡාය සම්මාආජීවතො අපෙතො කතොති අපකතො. තථාභූතො ච ආජීවූපද්දවෙන උපද්දුතොති කත්වා ආහ ‘‘උපද්දුතස්සාති අත්ථො’’ති.

කුහනමෙව පච්චයුප්පාදනස්ස වත්ථූති කුහනවත්ථු. තිවිධම්පෙතං තත්ථ ආගතං තස්ස නිස්සයභූතාය ඉමාය පාළියා දස්සෙතුන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. තදත්ථිකස්සෙවාති තෙහි චීවරාදීහි අත්ථිකස්සෙව. පටික්ඛිපනෙනාති චීවරාදීනං පටික්ඛිපනහෙතු. අස්සාති භවෙය්ය. පටිග්ගහණෙන චාති ච-සද්දෙන පුබ්බෙ වුත්තං පටික්ඛිපනං සමුච්චිනොති.

භිය්යොකම්යතන්ති බහුකාමතං. යන්ති කිරියාපරාමසනං, තස්මා ‘‘ධාරෙය්යා’’ති එත්ථ යදෙතං සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරණං, එතං සමණස්ස සාරුප්පන්ති යොජනා. පාපණිකානීති ආපණතො ඡඩ්ඩිතානි. නන්තකානීති අන්තරහිතානි චොළඛණ්ඩානි. උච්චිනිත්වාති උඤ්ඡනෙන චිනිත්වා සඞ්ගහෙත්වා. උඤ්ඡාචරියායාති උඤ්ඡාචරියාය ලද්ධෙන. ගිලානස්ස පච්චයභූතා භෙසජ්ජසඞ්ඛාතා ජීවිතපරික්ඛාරා ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරා. පූතිමුත්තන්ති පුරාණස්ස, අපුරාණස්ස ච සබ්බස්ස ගොමුත්තස්සෙතං නාමං. පූතිමුත්තෙනාති පූතිභාවෙන මුත්තෙන පරෙහි ඡඩ්ඩිතෙන, පූතිභූතෙන වා ගොමුත්තෙන. ධුතවාදොති පරෙසම්පි ධුතගුණවාදී. සම්මුඛීභාවාති සම්මුඛතො විජ්ජමානත්තා, ලබ්භමානතායාති අත්ථො.

අත්තානං උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමස්ස සාමන්තෙ කත්වා ජප්පනං සාමන්තජප්පනං. මහෙසක්ඛොති මහානුභාවො, උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමෙනාති අධිප්පායො. ‘‘මිත්තො’’ති සාමඤ්ඤතො වත්වා පුන තං විසෙසෙති ‘‘සන්දිට්ඨො සම්භත්තො’’ති ¶ . දිට්ඨමත්තො හි මිත්තො සන්දිට්ඨො. දළ්හභත්තිකො සම්භත්තො. සහායොති සහ ආයනකො, සඛාති අත්ථො. සත්තපදිනො හි ‘‘සඛා’’ති වුච්චන්ති. විහාරො පාකාරපරිච්ඡින්නො සකලො ආවාසො. අඩ්ඪයොගො දීඝපාසාදො, ගරුළසණ්ඨානපාසාදොතිපි වදන්ති. පාසාදො චතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනපාසාදො. කූටාගාරං ද්වීහි කණ්ණිකාහි කත්තබ්බපාසාදො. අට්ටො පටිරාජූනම්පි පටිබාහනයොග්යො චතුපඤ්චභූමකො පටිස්සයවිසෙසො. මාළො එකකූටසඞ්ගහිතො අනෙකකොණවන්තො පටිස්සයවිසෙසො. උද්දණ්ඩො අගබ්භිකා එකද්වාරා දීඝසාලාති වදන්ති. අපරෙ පන භණන්ති – විහාරො නාම දීඝමුඛපාසාදො. අඩ්ඪයොගො එකපස්සෙන ඡදනකසෙනාසනං. තස්ස කිර එකපස්සෙ භිත්ති උච්චතරා හොති, ඉතරපස්සෙ නීචා, තෙන තං එකපස්සඡදනකං ¶ හොති. පාසාදො ආයතචතුරස්සපාසාදො. හම්මියං මුණ්ඩච්ඡදනං චන්දිකඞ්ගණයුත්තං. ගුහා කෙවලා පබ්බතගුහා. ලෙණං ද්වාරබද්ධං. කූටාගාරං යො කොචි කණ්ණිකාබද්ධපාසාදො. අට්ටො බහලභිත්තිගෙහං. යස්ස ගොපානසියො අග්ගහෙත්වා ඉට්ඨකාහි එව ඡදනං හොති. අට්ටාලකාකාරෙන කරීයතීතිපි වදන්ති. මාළො වට්ටාකාරෙන කතසෙනාසනං. උද්දණ්ඩො එකො පටිස්සයවිසෙසො. යො ‘‘භණ්ඩසාලා, උදොසිත’’න්තිපි වුච්චති. උපට්ඨානසාලා සන්නිපතනට්ඨානං.

කුච්ඡිතරජභූතාය පාපිච්ඡතාය නිරත්ථකං කායවචීවිප්ඵන්දනිග්ගණ්හනං කොරජං, තං එතස්ස අත්ථීති කොරජිකො, කොහඤ්ඤෙන සංයතකායො, අතිවිය, අභිණ්හං වා කොරජිකො කොරජිකකොරජිකො. අතිපරිසඞ්කිතොති කෙචි. අතිවිය කුහො කුහකකුහකො, සාතිසයවිම්හාපකොති අත්ථො. අතිවිය ලපො ලපනකො ලපකලපකො. මුඛසම්භාවිකොති කොරජිකකොරජිකාදිභාවෙන පවත්තවචනෙහි අත්තනො මුඛමත්තෙන අඤ්ඤෙහි සම්භාවිකො. සො එවරූපො එවරූපතාය එව අත්තානං පරං විය කත්වා ‘‘අයං සමණො’’තිආදීනි කථෙති. ගම්භීරන්තිආදි තස්සා කථාය උත්තරිමනුස්සධම්මපටිබද්ධතාය වුත්තං.

සම්භාවනාධිප්පායකතෙනාති ‘‘කථං නු ඛො මං ජනො ‘අරියො’ති වා ‘විසෙසලාභී’ති වා සම්භාවෙය්යා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන කතෙන. ගමනං සණ්ඨපෙතීති විසෙසලාභීනං ගමනං විය අත්තනො ගමනං සක්කච්චං ඨපෙති ¶ , සතො සම්පජානොව ගච්ඡන්තො විය හොති. පණිධායාති ‘‘අරහාති මං ජානන්තූ’’ති චිත්තං සණ්ඨපෙත්වා, පත්ථෙත්වා වා. සමාහිතො වියාති ඣානසමාධිනා සමාහිතො විය. ආපාථකජ්ඣායීති මනුස්සානං ආපාථට්ඨානෙ සමාධිසමාපන්නො විය නිසීදන්තො ආපාථකෙ ජනස්ස පාකටට්ඨානෙ ඣායී. ඉරියාපථසඞ්ඛාතන්ති ඉරියාපථසණ්ඨපනසඞ්ඛාතං.

පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතෙනාති අයොනිසො උප්පාදිතානං පච්චයානං පටිසෙවනන්ති එවං කථිතෙන, තෙන වා පච්චයපටිසෙවනෙන සඞ්ඛාතබ්බෙන කථිතබ්බෙන. අඤ්ඤං විය කත්වා අත්තනො සමීපෙ භණනං සාමන්තජප්පිතං. ආ-කාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘අට්ඨපනා’’ති වුත්තං. කුහනං කුහො, තස්ස අයනා පවත්ති කුහායනා, කුහස්ස වා පුග්ගලස්ස අයනා ගති කිරියා කුහායනා. කුහෙති, කුහෙන වා ඉතොති කුහිතො, කුහකො.

පුට්ඨස්සාති ¶ ‘‘කො තිස්සො, කො රාජපූජිතො’’ති පුට්ඨස්ස. උද්ධං කත්වාති උක්ඛිපිත්වා විභවසම්පත්තිආදිනා පග්ගහෙත්වා.

උන්නහනාති උද්ධං උද්ධං බන්ධනා පලිවෙඨනා. ද්වෙ කිර භික්ඛූ එකං ගාමං පවිසිත්වා ආසනසාලාය නිසීදිත්වා එකං කුමාරිකං පක්කොසිංසු. තාය ආගතාය තත්රෙකො එකං පුච්ඡි ‘‘අයං, භන්තෙ, කස්ස කුමාරිකා’’ති? ‘‘අම්හාකං උපට්ඨායිකාය තෙලකන්දරිකාය ධීතා, ඉමිස්සා මාතා මයි ගෙහං ගතෙ සප්පිං දදමානා ඝටෙනෙව දෙති, අයම්පි මාතා විය ඝටෙන දෙතී’’ති (විභ. අට්ඨ. 862) උක්කාචෙසි. ඉමං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තෙලකන්දරිකවත්ථු චෙත්ථ වත්තබ්බ’’න්ති.

ධම්මානුරූපා වාති මත්තාවචනානුරූපං වා. මත්තාවචනං හි ‘‘ධම්මො’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘සුභාසිතං උත්තමමාහු සන්තො, ධම්මං භණෙ නාධම්මං තං දුතිය’’න්ති (සං. නි. 1.213; සු. නි. 452). තෙන බහුං විප්පලපනමාහ, සච්චතො වා අඤ්ඤා සුභාසිතා වාචා ‘‘ධම්මො’’ති වෙදිතබ්බො. මුග්ගසූපසදිසකම්මො පුග්ගලො මුග්ගසූප්යො. තෙනාහ ‘‘අයං පුග්ගලො මුග්ගසූප්යොති වුච්චතී’’ති. පරිභටස්ස කම්මං පාරිභට්යං, තදෙව පාරිභට්යතා.

නිමිත්තෙන චරන්තො, ජීවන්තො වා නිමිත්තකො, තස්ස භාවො නෙමිත්තිකතා. අත්තනො ඉච්ඡාය පකාසනං ඔභාසො. කො පන සොති ¶ ? ‘‘අජ්ජ භික්ඛූනං පච්චයා දුල්ලභා ජාතා’’තිආදිකා පච්චයපටිසංයුත්තකථා. ඉච්ඡිතවත්ථුස්ස සමීපෙ කථනං සාමන්තජප්පා.

අක්කොසනභයෙනාපි දදෙය්යාති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසනං. තථා වම්භනාදයො. උපෙක්ඛනා උපාසකානං දායකාදිභාවතො බහි ඡඩ්ඩනා. ඛිපනාති ඛෙපවචනං. තං පන අවහසිත්වා වචනං හොතීති ආහ ‘‘උප්පණ්ඩනා’’ති. පාපනාති අදායකත්තස්ස, අවණ්ණස්ස වා පතිට්ඨාපනං. පරෙසං පිට්ඨිමංසඛාදනසීලො පරපිට්ඨිමංසිකො, තස්ස භාවො පරපිට්ඨිමංසිකතා. අබ්භඞ්ගන්ති අබ්භඤ්ජනං. නිපිසිත්වා ගන්ධමග්ගනා වියාති අනිප්පිසිතෙ අලබ්භමානස්ස ගන්ධස්ස නිපිසනෙ ලාභො විය පරගුණෙ අනිප්පිසිතෙ අලබ්භමානානං පච්චයානං නිපිසනෙන ලාභො දට්ඨබ්බොති.

නිකත්තුං ¶ අප්පෙන ලාභෙන බහුකං වඤ්චෙත්වා ගහෙතුං ඉච්ඡනං නිජිගීසනං, තස්ස භාවො නිජිගීසනතා. තස්සෙව ඉච්ඡනස්ස පවත්තිආකාරො, තංසහජාතං වා ගවෙසනකම්මං.

අඞ්ගන්ති හත්ථපාදාදිඅඞ්ගානි උද්දිස්ස පවත්තං විජ්ජං. නිමිත්තන්ති නිමිත්තසත්ථං. උප්පාතන්ති උක්කාපාතදිසාඩාහ-භූමිචාලාදිඋප්පාතපටිබද්ධවිජ්ජං. සුපිනන්ති සුපිනසත්ථං. ලක්ඛණන්ති ඉත්ථිපුරිසානං ලක්ඛණජානනසත්ථං. මූසිකච්ඡින්නන්ති වත්ථාදීනං අසුකභාගෙ මූසිකච්ඡෙදෙ සති ඉදං නාම ඵලං හොතීති ජානනකසත්ථං. පලාසග්ගිආදීසු ඉමිනා නාම අග්ගිනා හුතෙ ඉදං නාම හොතීති අග්ගිවසෙන හොමවිධානං අග්ගිහොමං. ඉමිනා නයෙන දබ්බිහොමං වෙදිතබ්බං. ආදි-සද්දෙන ථුසහොමාදීනං, අඤ්ඤෙසඤ්ච සුත්තෙ ආගතානං මිච්ඡාජීවානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වීරියසාධනත්තා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලස්ස ‘‘පච්චයපරියෙසනවායාමො’’ති වුත්තං. තස්ස පාරිසුද්ධි අනවජ්ජභාවො, යෙන ධම්මෙන සමෙන පච්චයලාභො හොති. න හි අලසො ඤායෙන පච්චයෙ පරියෙසිතුං සක්කොතීති.

18. පටිසඞ්ඛාති අයං ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු (මහාව. 11) විය ය-කාරලොපෙන නිද්දෙසො. යොනිසොති චෙත්ථ උපායත්ථො යොනිසො-සද්දොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උපායෙන පථෙනා’’ති. ‘‘පටිසඞ්ඛාය ඤත්වා’’ති ¶ වත්වා තයිදං පටිසඞ්ඛානං පච්චවෙක්ඛණන්ති දස්සෙතුං ‘‘පච්චවෙක්ඛිත්වාති අත්ථො’’තිආදි වුත්තං. යථා හි පච්චවෙක්ඛිත්වාති සීතපටිඝාතාදිකං තං තං පයොජනං පති පති අවෙක්ඛිත්වා, ඤාණෙන පස්සිත්වාති අත්ථො, එවං පටිසඞ්ඛායාති තදෙව පයොජනං පති පති සඞ්ඛාය, ජානිත්වාති අත්ථො. ඤාණපරියායො හි ඉධ සඞ්ඛා-සද්දොති. එත්ථ ච ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො’’තිආදි කාමං පච්චයපරිභොගකාලෙන වුච්චති, ධාතුවසෙන පන පටිකූලවසෙන වා පච්චවෙක්ඛණාය පච්චයසන්නිස්සිතසීලං සුජ්ඣතීති අපරෙ. භිජ්ජතීති කෙචි. එකෙ පන පඨමං එව පරියත්තන්ති වදන්ති, වීමංසිතබ්බං. ‘‘චීවර’’න්ති එකවචනං එකත්තමත්තං වාචකන්ති අධිප්පායෙන ‘‘අන්තරවාසකාදීසු යං කිඤ්චී’’ති වුත්තං, ජාතිසද්දතාය පන තස්ස පාළියං එකවචනන්ති යත්තකානි චීවරානි යොගිනා පරිහරිතබ්බානි, තෙසං සබ්බෙසං එකජ්ඣං ගහණන්ති සක්කා විඤ්ඤාතුං, යං කිඤ්චීති වා අනවසෙසපරියාදානමෙතං, න අනියමවචනං. ‘‘නිවාසෙති වා පාරුපති වා’’ති විකප්පනං පන පටිසෙවනපරියායස්ස පරිභොගස්ස ¶ විභාගදස්සනන්ති තං පඤ්ඤපෙත්වා සයනනිසීදන-චීවරකුටිකරණාදිවසෙනාපි පරිභොගස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

පයොජනානං මරියාදා පයොජනාවධි, තස්ස පරිච්ඡින්දනවසෙන යො නියමො, තස්ස වචනං පයොජනා…පෙ… වචනං. ඉදානි තං නියමං විවරිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එත්තකමෙව හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අවධාරණෙන ලීළාවිභූසාවිලම්බනානටම්බරාදිවසෙන වත්ථපරිභොගං නිසෙධෙති. තෙනාහ ‘‘න ඉතො භිය්යො’’ති. ලීළාවසෙන හි එකච්චෙ සත්තා වත්ථානි පරිදහන්ති චෙව උපසංවියන්ති ච. යථා තං යොබ්බනෙ ඨිතා නාගරිකමනුස්සා. එකච්චෙ විභූසනවසෙන, යථා තං රූපූපජීවිනිආදයො. විලම්බනවසෙන විලම්බකා. නටම්බරවසෙන භොජාදයො. අජ්ඣත්තධාතුක්ඛොභො සීතරොගාදිඋප්පාදකො. උතුපරිණාමනවසෙනාති උතුනො පරිවත්තනවසෙන විසභාගසීතඋතුසමුට්ඨානෙන. වා-සද්දෙන හෙමන්තාදීසු හිමපාතාදිවසෙන පවත්තස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, න උප්පාදෙති සීතන්ති අධිප්පායො. යදත්ථං පන තං විනොදනං, තං මත්ථකප්පත්තං දස්සෙතුං ‘‘සීතබ්භාහතෙ’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථාති ‘‘උණ්හස්ස පටිඝාතායා’’තිආදීසු සබ්බෙසු සෙසපයොජනෙසු. යදිපි සූරියසන්තාපොපි උණ්හොව, තස්ස පන ආතපග්ගහණෙන ගහිතත්තා ‘‘අග්ගිසන්තාපස්සා’’ති ¶ වුත්තං. එකච්චො දාවග්ගිසන්තාපො කායං චීවරෙන පටිච්ඡාදෙත්වා සක්කා විනොදෙතුන්ති ආහ ‘‘තස්ස වනදාහාදීසු සම්භවො වෙදිතබ්බො’’ති. ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. තෙ පන යස්මා ඩංසනසීලා, තස්මා වුත්තං ‘‘ඩංසනමක්ඛිකා’’ති. සප්පාදයොති සප්පසතපදිඋණ්ණනාභිසරබූවිච්ඡිකාදයො. ඵුට්ඨසම්ඵස්සොති ඵුට්ඨවිසමාහ. තිවිධා හි සප්පා – දට්ඨවිසා ඵුට්ඨවිසා දිට්ඨවිසා. තෙසු පුරිමකා ද්වෙ එව ගහිතා. සතපදිආදීනම්පි තාදිසානං සඞ්ගණ්හනත්ථං. නියතපයොජනං එකන්තිකං, සබ්බකාලිකඤ්ච පයොජනං. හිරී කුප්පති නිල්ලජ්ජතා සණ්ඨාති. තෙනාහ ‘‘විනස්සතී’’ති. කූපාවතරණං වා පටිච්ඡාදනං අරහතීති කොපිනං. හිරියිතබ්බට්ඨෙන හිරී ච තං කොපිනඤ්චාති හිරිකොපිනන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තස්ස චාති ච-සද්දො පුබ්බෙ වුත්තපයොජනානං සම්පිණ්ඩනත්ථො.

යං කිඤ්චි ආහාරන්ති ඛාදනීයභොජනීයාදිභෙදං යං කිඤ්චි ආහරිතබ්බවත්ථුං. පිණ්ඩාය භික්ඛාය උලතීති පිණ්ඩොලො, තස්ස කම්මං පිණ්ඩොල්යං. තෙන පිණ්ඩොල්යෙන භික්ඛාචරියාය. පතිතත්තාති පක්ඛිපිතත්තා. පිණ්ඩපාතො පත්තෙ පක්ඛිත්තභික්ඛාහාරො. පිණ්ඩානං වා පාතොති ඝරෙ ඝරෙ ලද්ධභික්ඛානං සන්නිපාතො. ‘‘නත්ථි දවා’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ. 3.305) සහසා කිරියාපි ¶ ‘‘දවා’’ති වුච්චති, තතො විසෙසනත්ථං ‘‘දවත්ථං, කීළානිමිත්තන්ති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. මුට්ඨිකමල්ලා මුට්ඨියුද්ධයුජ්ඣනකා. ආදි-සද්දෙන නිබුද්ධයුජ්ඣනකාදීනං ගහණං. බලමදනිමිත්තන්ති බලං නිස්සාය උප්පජ්ජනකමදො බලමදො. තං නිමිත්තං, බලස්ස උප්පාදනත්ථන්ති අත්ථො. පොරිසමදනිමිත්තන්ති පොරිසමදො වුච්චති පුරිසමානො ‘‘අහං පුරිසො’’ති උප්පජ්ජනකමානො. අසද්ධම්මසෙවනාසමත්ථතං නිස්සාය පවත්තො මානො, රාගො එව වා පොරිසමදොති කෙචි. තං නිමිත්තං. අන්තෙපුරිකා රාජොරොධා. සබ්බෙසං සන්නිවෙසයොග්යතාය වෙසියො රූපූපජීවිනියො. මණ්ඩනං නාම ඉධාවයවපාරිපූරීති ආහ ‘‘අඞ්ගපච්චඞ්ගානං පීණභාවනිමිත්ත’’න්ති, පරිබ්රූහනහෙතූති අත්ථො. නටා නාම රඞ්ගනටා. නච්චකා ලඞ්ඝකාදයො. විභූසනං සොභාසමුප්පාදනන්ති ආහ ‘‘පසන්නච්ඡවිවණ්ණතානිමිත්ත’’න්ති.

එතං පදං. මොහූපනිස්සයප්පහානත්ථන්ති මොහස්ස උපනිස්සයතාපහානාය. දවා හි මොහෙන හොති, මොහඤ්ච වඩ්ඪෙතීති තස්සා වජ්ජනෙන මොහස්ස අනුපනිස්සයතා. දොසූපනිස්සයප්පහානත්ථන්ති ඉදං බලමදස්ස, පුරිසමදස්ස ¶ ච දොසහෙතුනො වසෙන වුත්තං, ඉතරස්ස පන වසෙන ‘‘රාගූපනිස්සයප්පහානත්ථ’’න්ති වත්තබ්බං. මණ්ඩනවිභූසනපටික්ඛෙපො සියා මොහූපනිස්සයප්පහානායපි, රාගූපනිස්සයතාය පන උජුපටිපක්ඛොති වුත්තං ‘‘රාගූපනිස්සයප්පහානත්ථ’’න්ති. යදිපි එකච්චස්ස දවමදෙ ආරබ්භ පරස්ස පටිඝසංයොජනාදීනං උප්පත්ති හොතියෙව මනොපදොසිකදෙවාදීනං විය, අත්තනො පන දවමදෙ ආරබ්භ යෙසං සවිසෙසං රාගමොහමානාදයො පාපධම්මා උප්පජ්ජන්ති. තෙ සන්ධාය ‘‘අත්තනො සංයොජනුප්පත්තිපටිසෙධනත්ථ’’න්ති වත්වා මණ්ඩනවිභූසනානි පටිච්ච සවිසෙසං පරස්සපි රාගමොහාදයො පවත්තන්තීති ‘‘පරස්සපි සංයොජනුප්පත්තිපටිසෙධනත්ථ’’න්ති වුත්තං. අයොනිසො පටිපත්තියාති එත්ථ කාමසුඛල්ලිකානුයොගං මුඤ්චිත්වා සබ්බාපි මිච්ඡාපටිපත්ති අයොනිසො පටිපත්ති. පුරිමෙහි ද්වීහි පදෙහි අයොනිසො පටිපත්තියා, පච්ඡිමෙහි ද්වීහි කාමසුඛල්ලිකානුයොගස්ස පහානං වුත්තන්ති වදන්ති. ‘‘චතූහිපි චෙතෙහී’’ති පන වචනතො සබ්බෙහි උභින්නම්පි පහානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කාමකීළාපි දවන්තොගධා හොතියෙව, පුරිසමදොපි කාමසුඛල්ලිකානුයොගස්ස හෙතුයෙවාති.

චාතුමහාභූතිකස්සාති චතුමහාභූතෙ සන්නිස්සිතස්ස. රූපකායස්සාති චතුසන්තතිරූපසමූහස්ස. ඨිතියාති ඨිතත්ථං. සා පනස්ස ඨිති පබන්ධවසෙන ඉච්ඡිතාති ආහ ‘‘පබන්ධට්ඨිතත්ථ’’න්ති. පවත්තියාති ජීවිතින්ද්රියප්පවත්තියා. තථා හි ජීවිතින්ද්රියං ‘‘යාපනා වත්තනා’’ති ¶ (ධ. ස. 19, 634) ච නිද්දිට්ඨං. තස්සා ච අවිච්ඡෙදො ආහාරූපයොගෙන හොති. කායස්ස චිරතරං යාව ආයුකප්පො, තාව අවත්ථානං යාපනාති දස්සෙන්තො ‘‘චිරකාලට්ඨිතත්ථං වා’’ති ආහ. ඉදානි වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘ඝරූපත්ථම්භමිවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථායං යොජනා – යථා ජිණ්ණඝරසාමිකො ඝරස්ස උපත්ථම්භනං කරොති තස්ස අපතනත්ථං, යථා ච සාකටිකො අක්ඛබ්භඤ්ජනං කරොති තස්ස සම්පවත්තනත්ථං, එවමෙස යොගී කායස්ස ඨිතත්ථං, යාපනත්ථඤ්ච පිණ්ඩපාතං පටිසෙවති පරිභුඤ්ජතීති. එතෙන ඨිති නාම අපතනං යාපනා පවත්තීති දස්සෙති. න දවමදමණ්ඩනවිභූසනත්ථන්ති ඉදං ‘‘යාවදෙවා’’ති අවධාරණෙන නිවත්තිතත්ථදස්සනං. තිට්ඨන්ති උපාදින්නධම්මා එතායාති ඨිති, ආයූති ආහ ‘‘ඨිතීති ජීවිතින්ද්රියස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. තථා හි තං ආයු ‘‘ඨිතී’’ති නිද්දිට්ඨං, ඨිතියා යාපනායාති කායස්ස ¶ ඨිතිහෙතුතාය ‘‘ඨිතී’’ති ලද්ධවොහාරස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්තනත්ථන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජීවිතින්ද්රියපවත්තාපනත්ථ’’න්ති. ආබාධට්ඨෙනාති විබාධනට්ඨෙන, රොගට්ඨෙන වා. ජිඝච්ඡාපරමා හි රොගා. උපරමත්ථන්ති වූපසමත්ථං. වණාලෙපනමිව වණිකො. උණ්හසීතාදීසු අභිභවන්තෙසු තප්පටිකාරං සීතුණ්හං විය පටිසෙවතීති සම්බන්ධො. මග්ගබ්රහ්මචරියං ඨපෙත්වා සික්ඛත්තයසඞ්ගහා සාසනාවචරිතබ්බා අනුසාසනී සාසනබ්රහ්මචරියන්ති ආහ ‘‘සකලසාසනබ්රහ්මචරියස්ස ච මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස චා’’ති. අනුග්ගහණත්ථන්ති අනු අනු ගණ්හනත්ථං සම්පාදනත්ථං. කායබලං නිස්සායාති යථාසමාරද්ධං ගුණවිසෙසපාරිපූරිහෙතුභූතං කායබලමත්තං නිස්සාය. තෙනාහ ‘‘සික්ඛත්තයානුයොගවසෙනා’’තිආදි. කන්තාරනිත්ථරණත්ථිකා ජායම්පතිකා, නදීසමුද්දනිත්ථරණත්ථිකා ච පුත්තමංසාදීනි යථා අගිද්ධා අමුච්ඡිතා කෙවලං තං තං අත්ථසිද්ධිමෙව අවෙක්ඛන්තා පටිසෙවන්ති තෙහි විනා අසිජ්ඣනතො, එවමයම්පි කෙවලං භවකන්තාරනිත්ථරණත්ථිකො අගිද්ධො අමුච්ඡිතො තෙන විනා අසිජ්ඣනතො පිණ්ඩපාතං පටිසෙවතීති උපමාසංසන්දනං.

ඉතීති පකාරත්ථෙ නිපාතපදං. තෙන පටිසෙවියමානස්ස පිණ්ඩපාතස්ස පටිසෙවනාකාරො ගය්හතීති ආහ ‘‘එවං ඉමිනා පිණ්ඩපාතපටිසෙවනෙනා’’ති. පුරාණන්ති භොජනතො පුරිමකාලිකත්තා පුරාතනං. පටිහඞ්ඛාමීති පටිහනිස්සාමි. නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති පටිසෙවතීති යොජනා. කීදිසං, කථඤ්චාති ආහ ‘‘අපරිමිත…පෙ… අඤ්ඤතරො වියා’’ති. අපරිමිතං අපරිමාණං භොජනං පච්චයො එතිස්සාති අපරිමිතභොජනපච්චයා, තං අපරිමිතභොජනපච්චයං අත්තනො ගහණීතෙජපමාණතො අතික්කන්තපමාණභොජනහෙතුකන්ති අත්ථො. යො බහුං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො ¶ ධම්මතාය උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘ආහර හත්ථ’’න්ති වදති, අයං ආහරහත්ථකො. යො භුඤ්ජිත්වා අච්චුද්ධුමාතකුච්ඡිතාය උට්ඨිතොපි සාටකං නිවාසෙතුං න සක්කොති, අයං අලංසාටකො. යො භුඤ්ජිත්වා උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව පරිවත්තති, අයං තත්රවට්ටකො. යො යථා කාකෙහි ආමසිතුං සක්කා, එවං යාව මුඛද්වාරං ආහාරෙති, අයං කාකමාසකො. යො භුඤ්ජිත්වා මුඛෙ සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව වමති, අයං භුත්තවමිතකො. එතෙසං අඤ්ඤතරො විය. අථ වා පුරාණවෙදනා නාම අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා. තං ‘‘පටිහනිස්සාමී’’ති ¶ පටිසෙවති. නවවෙදනා නාම අතිභුත්තපච්චයෙන උප්පජ්ජනකවෙදනා. තං ‘‘න උප්පාදෙස්සාමී’’ති පටිසෙවති. අථ වා නවවෙදනා නාම අභුත්තපච්චයෙන උප්පජ්ජනකවෙදනා, තස්සා අනුප්පන්නාය අනුප්පජ්ජනත්ථමෙව පටිසෙවති. අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකාති චෙතං ඛුද්දාය විසෙසනං. යස්සා අප්පවත්ති භොජනෙන කාතබ්බා, තස්සා දස්සනත්ථං. අභුත්තපච්චයෙන, භුත්තපච්චයෙන ච උප්පජ්ජනකානුප්පජ්ජනකවෙදනාසු පුරිමා යථාපවත්තා ජිඝච්ඡානිමිත්තා වෙදනා. සා හි අභුඤ්ජන්තස්ස භිය්යොපවඩ්ඪනවසෙන උප්පජ්ජති. පච්ඡිමාපි ඛුද්දානිමිත්තාව අඞ්ගදාහසූලාදිවෙදනා පවත්තා. සා හි භුත්තපච්චයා පුබ්බෙ අනුප්පන්නාව නුප්පජ්ජිස්සතීති අයමෙතාසං විසෙසො. විහිංසානිමිත්තතා චෙතාසං විහිංසාය විසෙසො.

යා වෙදනා. අධුනාති එතරහි. අසප්පායාපරිමිතභොජනං නිස්සායාති අසප්පායාපරිමිතස්ස ආහාරස්ස භුඤ්ජනපයොගං ආගම්ම උප්පජ්ජතීති අත්ථො. පුරාණකම්මපච්චයවසෙනාති පුබ්බෙ පුරිමජාතියං කතත්තා පුරාණස්ස කම්මස්ස පච්චයතාවසෙන පයොගවිපත්තිං ආගම්ම උප්පජ්ජනාරහතාය තං වජ්ජෙත්වා පයොගසම්පත්තියා උපට්ඨාපනං දුක්ඛවෙදනාපච්චයඝාතො, පටිහනනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘තස්සා පච්චයං විනාසෙන්තො තං පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමී’’ති. අයුත්තපරිභොගො පච්චයෙ අපච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභොගො. සො එව කතූපචිතකම්මතාය කම්මූපචයො. තං නිස්සාය පටිච්ච ආයතිං අනාගතෙ කාලෙ උප්පජ්ජනතො යා චායං ‘‘නවවෙදනා’’ති වුච්චතීති යොජනා. යුත්තපරිභොගවසෙනාති පච්චවෙක්ඛිත්වා පච්චයානං පරිභොගවසෙන, තස්සා නවවෙදනාය මූලං අයුත්තපරිභොගකම්මං අනිබ්බත්තෙන්තො සබ්බෙන සබ්බං අනුප්පාදෙන්තො. එත්තාවතාති ‘‘ඉති පුරාණ’’න්තිආදිනා වුත්තෙන පදද්වයෙන. ‘‘විහිංසූපරතියා’’තිආදිනා වා පදචතුක්කෙන යුත්තපරිභොගසඞ්ගහො පබ්බජිතානුච්ඡවිකස්ස පච්චයපරිභොගස්ස වුත්තත්තා. අත්තකිලමථානුයොගප්පහානං ජිඝච්ඡාදිදුක්ඛපටිඝාතස්ස භාසිතත්තා. ඣානසුඛාදීනං ¶ පච්චයභූතස්ස කායසුඛස්ස අවිස්සජ්ජනතො ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගො ච දීපිතො හොති.

අසප්පායාපරිමිතූපයොගෙන ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකො, ඉරියාපථභඤ්ජනකො වා සියා පරිස්සයො, සප්පායපරිමිතූපයොගෙන පන සො න හොති. තථා සති චිරකාලප්පවත්තිසඞ්ඛාතා සරීරස්ස යාත්රා ¶ යාපනා භවිස්සතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පරිමිතපරිභොගෙන…පෙ… භවිස්සතී’’ති ආහ. යො රොගො සාද්ධො අසාද්ධො ච න හොති, සො යාප්යරොගො, සො එතස්ස අත්ථීති යාප්යරොගී. සො හි නිච්චකාලං භෙසජ්ජං උපසෙවති, තථා අයම්පීති. යදි යාත්රාපි යාපනා, පුබ්බෙපි ‘‘යාපනායා’’ති වුත්තං, කො එත්ථ විසෙසොති? පුබ්බෙ ‘‘යාපනායා’’ති ජීවිතින්ද්රියයාපනා අධිප්පෙතා, ඉධ පන චතුන්නම්පි ඉරියාපථානං අවිච්ඡෙදසඞ්ඛාතා යාපනා යාත්රාති අයමෙත්ථ විසෙසො. බුද්ධපටිකුට්ඨෙන මිච්ඡාජීවෙන පච්චයපරියෙසනා අයුත්තපරියෙසනා. දායකදෙය්යධම්මානං, අත්තනො ච පමාණං අජානිත්වා පටිග්ගහණං, සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනත්ථං වා පටිග්ගහණං අයුත්තපටිග්ගහණං, යෙන වා ආපත්තිං ආපජ්ජති. අපච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභොගො අයුත්තපරිභොගො. තෙසං පරිවජ්ජනං ධම්මෙන සමෙන පච්චයුප්පාදනාදිවසෙන වෙදිතබ්බං. ධම්මෙන හි පච්චයෙ පරියෙසිත්වා ධම්මෙන පටිග්ගහෙත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනං අනවජ්ජතා නාම.

අරතීති උක්කණ්ඨා. පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච අනභිරති. තන්දීති පචලායිකා නිද්දා. විජම්භිතාති ථිනමිද්ධාභිභවෙන කායස්ස විජම්භනා. විඤ්ඤූහි ගරහා විඤ්ඤූගරහා. එකච්චො හි අනවජ්ජංයෙව සාවජ්ජං කරොති, ‘‘ලද්ධං මෙ’’ති පමාණාධිකං භුඤ්ජිත්වා තං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි කිලමති, සකලවිහාරෙ භික්ඛූ තස්ස සරීරපටිජග්ගනභෙසජ්ජපරියෙසනාපසුතා හොන්ති. අඤ්ඤෙ තෙ ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකස්ස උදරං උද්ධුමාත’’න්තිආදීනි සුත්වා ‘‘නිච්චකාලමෙස එවංපකතිකො අත්තනො කුච්ඡිපමාණං නාම න ජානාතී’’ති නින්දන්ති, එවං අනවජ්ජංයෙව සාවජ්ජං කරොති. එවං අකත්වා ‘‘අනවජ්ජතා ච භවිස්සතී’’ති පටිසෙවති. අත්තනො හි පකතිඅග්ගිබලාදිං ජානිත්වා ‘‘එවං මෙ අරතිආදීනං අභාවෙන කායසුඛතා, අගරහිතබ්බතා ච භවිස්සතී’’ති පමාණයුත්තමෙව පටිසෙවති. යාවතකො භොජනෙන අත්ථො, තස්ස සාධනෙන යාවදත්ථං උදරස්ස පරිපූරණෙන උදරාවදෙහකං භොජනං යාවදත්ථඋදරාවදෙහකභොජනං, තස්ස පරිවජ්ජනෙන. සෙය්යාය සයනෙන ලද්ධබ්බසුඛං සෙය්යසුඛං, උභොහි පස්සෙහි ¶ සම්පරිවත්තනකං සයන්තස්ස උප්පජ්ජනසුඛං පස්සසුඛං ¶ , මිද්ධෙන නිද්දායනෙන උප්පජ්ජනසුඛං මිද්ධසුඛං, තෙසං සෙය්ය…පෙ… සුඛානං පහානතො චතුන්නං ඉරියාපථානං යොග්යභාවස්ස පටිපාදනං කායස්ස චතුඉරියාපථයොග්යභාවපටිපාදනං, තතො. සුඛො ඉරියාපථවිහාරො ඵාසුවිහාරො. පච්ඡිමෙ විකප්පෙ, සබ්බවිකප්පෙසු වා වුත්තං ඵාසුවිහාරලක්ඛණං ආගමෙන සමත්ථෙතුං ‘‘වුත්තම්පි හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තීසුපි විකප්පෙසු ආහාරස්ස ඌනපරිභොගවසෙනෙව හි ඵාසුවිහාරො වුත්තොති.

එත්තාවතාති ‘‘යාත්රා’’තිආදිනා වුත්තෙන පදත්තයෙන. ‘‘යාත්රා ච මෙ භවිස්සතී’’ති පයොජනපරිග්ගහදීපනා. යාත්රා හි නං ආහාරූපයොගං පයොජෙතීති. ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගහෙතුකො ඵාසුවිහාරො මජ්ඣිමා පටිපදා අන්තද්වයපරිවජ්ජනතො. ඉමස්මිං පන ඨානෙ අට්ඨ අඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානි – ‘‘නෙව දවායා’’ති එකං අඞ්ගං, ‘‘න මදායා’’ති එකං, ‘‘න මණ්ඩනායා’’ති එකං, ‘‘න විභූසනායා’’ති එකං, ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනායා’’ති එකං, ‘‘විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහායා’’ති එකං, ‘‘ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි, නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමී’’ති එකං, ‘‘යාත්රා ච මෙ භවිස්සතී’’ති එකං. ‘‘අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චා’’ති අයමෙත්ථ භොජනානිසංසො. මහාසිවත්ථෙරො පනාහ ‘‘හෙට්ඨා චත්තාරි අඞ්ගානි පටික්ඛෙපො නාම, උපරි පන අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානී’’ති. තත්ථ ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’ති එකං අඞ්ගං, ‘‘යාපනායා’’ති එකං, ‘‘විහිංසූපරතියා’’ති එකං, ‘‘බ්රහ්මචරියානුග්ගහායා’’ති එකං, ‘‘ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමී’’ති එකං, ‘‘නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමී’’ති එකං, ‘‘යාත්රා ච මෙ භවිස්සතී’’ති එකං, ‘‘අනවජ්ජතා චා’’ති එකං. ඵාසුවිහාරො පන භොජනානිසංසොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙන්තො පටිසඞ්ඛා යොනිසො පිණ්ඩපාතං පටිසෙවති නාම.

යත්ථ යත්ථාති භුම්මනිද්දෙසෙන සෙන-සද්දස්ස අධිකරණත්ථවුත්තිමාහ. තථා ආසන-සද්දස්සාති. අඩ්ඪයොගාදිම්හීති ආදි-සද්දෙන පාසාදාදිං, මඤ්චාදිඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. යත්ථ යත්ථ විහාරෙ වා අඩ්ඪයොගාදිම්හි වා ආසතීති විහාරඅඩ්ඪයොගාදිකෙ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. ඉධ ආදි-සද්දෙන පීඨසන්ථතාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පරිසහනට්ඨෙනාති අභිභවනට්ඨෙන, විබාධනට්ඨෙනාති අත්ථො. උතුයෙව උතුපරිස්සයොති සීතුණ්හාදිඋතුයෙව ¶ අසප්පායො වුත්තනයෙන උතුපරිස්සයො. තස්ස උතුපරිස්සයස්ස විනොදනත්ථං, අනුප්පන්නස්ස අනුප්පාදනත්ථං, උප්පන්නස්ස වූපසමනත්ථඤ්චාති අත්ථො. නානාරම්මණතො ¶ පටිසංහරිත්වා කම්මට්ඨානභූතෙ එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස සම්මදෙව ලයනං පටිසල්ලානං, තත්ථ ආරාමො අභිරති පටිසල්ලානාරාමො, තදත්ථං. සෙනාසනං හි විවිත්තං යොගිනො භාවනානුකූලං සුඤ්ඤාගාරභාවතො. තං පනෙතං අත්ථද්වයං විභාවෙතුං ‘‘යො සරීරාබාධචිත්තවික්ඛෙපකරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එකීභාවසුඛත්ථන්ති එකීභාවහෙතුකං සුඛං එකීභාවසුඛං, තදත්ථං. ගණසඞ්ගණිකකිලෙසසඞ්ගණිකාභාවෙන උප්පජ්ජනකසුඛං.

යදි උතුයෙව උතුපරිස්සයො, ‘‘උතු ච සීතුණ්හ’’න්ති සීතුණ්හපටිඝාතං වත්වා උතුපරිස්සයවිනොදනං කස්මා වුත්තන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘නියතං උතුපරිස්සයවිනොදන’’න්ති එතෙන ‘‘සීතස්ස පටිඝාතාය උණ්හස්ස පටිඝාතායා’’ති එත්ථ වුත්තං සීතුණ්හං අනියතං කදාචි කදාචි උප්පජ්ජනකං, උතුපරිස්සයො පන සබ්බදාභාවී අධිප්පෙතොති දස්සෙති. වුත්තප්පකාරොති ‘‘සීතාදිකො, අසප්පායො’’ති ච එවං වුත්තප්පකාරො විවටඞ්ගණරුක්ඛමූලාදීසු නිසින්නස්ස අපරිගුත්තියා අසංවුතද්වාරාදිතාය පාකටපරිස්සයා, අසප්පායරූපදස්සනාදිනා අපාකටපරිස්සයා ච භික්ඛුස්ස කායචිත්තානං ආබාධං කරෙය්යුං. යත්ථ ගුත්තෙ සෙනාසනෙ ආබාධං න කරොන්ති. එවං ජානිත්වාති උභයපරිස්සයරහිතන්ති එවං ඤත්වා පටිසෙවන්තො භික්ඛු වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො.

ධාතුක්ඛොභලක්ඛණස්ස, තංහෙතුකදුක්ඛවෙදනාලක්ඛණස්ස වා රොගස්ස පටිපක්ඛභාවො පටිඅයනට්ඨො. තෙනාහ ‘‘පච්චනීකගමනට්ඨෙනාති අත්ථො’’ති, වූපසමනට්ඨෙනාති වුත්තං හොති. යස්ස කස්සචීති සප්පිආදීසු යස්ස කස්සචි. සප්පායස්සාති හි තස්ස විකාරවූපසමෙනාති අධිප්පායො. භිසක්කස්ස කම්මං තෙන විධාතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘තෙන අනුඤ්ඤාතත්තා’’ති. නගරපරික්ඛාරෙහීති නගරං පරිවාරෙත්වා රක්ඛණකෙහි. විවටපරික්ඛෙපො පරික්ඛා උඩ්ඩාපො පාකාරො එසිකා පලිඝො පාකාරපත්ථණ්ඩිලන්ති සත්ත ‘‘නගරපරික්ඛාරා’’ති වදන්ති. සීලපරික්ඛාරොති සුවිසුද්ධසීලාලඞ්කාරො ¶ . අරියමග්ගො හි ඉධ ‘‘රථො’’ති අධිප්පෙතො. තස්ස ච සම්මාවාචාදයො අලඞ්කාරට්ඨෙන ‘‘පරික්ඛාරො’’ති වුත්තා. ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතස්ස පවත්තිකාරණානි. සමුදානෙතබ්බාති සම්මා උද්ධං උද්ධං ආනෙතබ්බා පරියෙසිතබ්බා. පරිවාරොපි හොති අන්තරායානං පරිතො වාරණතො. තෙනාහ ‘‘ජීවිත…පෙ… රක්ඛණතො’’ති.

තත්ථ අන්තරන්ති විවරං, ඔකාසොති අත්ථො. වෙරිකානං අන්තරං අදත්වා අත්තනො සාමිකානං ¶ පරිවාරෙත්වා ඨිතසෙවකා විය රක්ඛණතො. අස්සාති ජීවිතස්ස. කාරණභාවතොති චිරප්පවත්තියා කාරණභාවතො. රසායනභූතං හි භෙසජ්ජං සුචිරම්පි කාලං ජීවිතං පවත්තෙතියෙව. යදිපි අනුප්පන්නා එව දුක්ඛවෙදනා භෙසජ්ජපරිභොගෙන පටිහඤ්ඤන්ති, න උප්පන්නා තාසං සරසෙනෙව භිජ්ජනතො, උප්පන්නසදිසා පන ‘‘උප්පන්නා’’ති වුච්චන්ති. භවති හි තංසදිසෙසු තබ්බොහාරො, යථා සා එව තිත්තිරි, තානියෙව ඔසධානීති. තස්මා වුත්තං ‘‘උප්පන්නානන්ති ජාතානං භූතානං නිබ්බත්තාන’’න්ති. සඤ්චයතො පට්ඨාය සො ධාතුක්ඛොභො සමුට්ඨානං එතෙසන්ති තංසමුට්ඨානා. ‘‘දුක්ඛවෙදනා’’ති වත්වා සා අකුසලසභාවාපි අත්ථීති තතො විසෙසෙතුං ‘‘අකුසලවිපාකවෙදනා’’ති වුත්තං. බ්යාබාධනට්ඨෙන බ්යාබාධො, බ්යාබාධොව බ්යාබජ්ඣං, දුක්ඛන්ති අත්ථො. නත්ථි එත්ථ බ්යාබජ්ඣන්ති අබ්යාබජ්ඣං, නිද්දුක්ඛතා. තෙනාහ ‘‘අබ්යාබජ්ඣපරමතායා’’ති නිද්දුක්ඛපරමතායාති. තං දුක්ඛන්ති රොගනිමිත්තකං දුක්ඛං.

චීවරාදීනං පච්චයානං නිස්සයනං පරිභොගො එවාති දස්සෙතුං ‘‘තෙ පටිච්ච නිස්සායා’’ති වත්වා ‘‘පරිභුඤ්ජමානා’’ති වුත්තං. පවත්තන්තීති ජීවන්ති. ජීවනම්පි හි පවත්තනං, යතො ජීවිතින්ද්රියං ‘‘පවත්තනරස’’න්ති වුච්චති.

චතුපාරිසුද්ධිසම්පාදනවිධිවණ්ණනා

19. එවං පාතිමොක්ඛසංවරාදිභෙදෙන නිද්දිට්ඨං සීලං පුන සාධනවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘එවමෙතස්මි’’න්තිආදිමාරද්ධං. තත්ථ සාධීයති සම්පාදියති එතෙනාති සාධනං, සද්ධා සාධනං එතස්සාති සද්ධාසාධනො. නනු ච වීරියසතිපඤ්ඤාහිපි විනා පාතිමොක්ඛසංවරො න සිජ්ඣතීති? සච්චං න සිජ්ඣති, සද්ධාය පන විසෙසහෙතුභාවං සන්ධාය එවං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ

‘‘සාවකවිසයාතීතත්තා ¶ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා’’ති. ගරුකලහුකාදිභෙදෙ ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං තස්ස තස්ස අපරාධස්ස අනුරූපං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං නාම සාවකානං අවිසයො, බුද්ධානං එව විසයො. සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං තාව තිට්ඨතු, තස්ස කාලොපි නාම සාවකානං අවිසයො, බුද්ධානං එව විසයොති දස්සෙන්තො ‘‘සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනපටික්ඛෙපො චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති ආහ. තථා හි වුත්තං ‘‘ආගමෙහි ත්වං සාරිපුත්ත, ආගමෙහි ත්වං සාරිපුත්ත, තථාගතොව තත්ථ කාලං ¶ ජානිස්සතී’’ති (පාරා. 21). තත්ථ ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන ‘‘අපඤ්ඤත්තං න පඤ්ඤපෙම, පඤ්ඤත්තං න සමුච්ඡින්දාම, යථාපඤ්ඤත්තෙසු සික්ඛාපදෙසු සමාදාය වත්තාමා’’ති (පාරා. 565) එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සද්ධායාති සද්දහනෙන සත්ථරි, ධම්මෙ ච සද්ධාය පච්චුපට්ඨාපනෙන. ජීවිතෙපි පගෙව ජීවිතපරික්ඛාරෙති අධිප්පායො.

කිකීව අණ්ඩන්ති කිකීසකුණිකා විය අත්තනො අණ්ඩං. සා කිර ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා අණ්ඩමෙව රක්ඛති. චමරීව වාලධින්ති චමරීමිගො විය අත්තනො වාලධිං. චමරීමිගා කිර බ්යාධෙන පරිපාතියමානා ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා කණ්ඩකගුම්බාදීසු ලග්ගං අත්තනො වාලමෙව රක්ඛන්ති. පියංව පුත්තං එකකන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා හි එකපුත්තකො කුටුම්බිකො තං එකපුත්තං, එකනයනො ච තං එකනයනං සුට්ඨුතරං රක්ඛති. තථෙව සීලං අනුරක්ඛමානකාති අනුකම්පනවසෙන වුත්තං. සුපෙසලාති සුට්ඨු පියසීලා. සදා සබ්බකාලං දහරමජ්ඣිමථෙරකාලෙසු. ඡන්නම්පි ගාරවානං වසෙන සගාරවා, ගරුකාරවන්තොති අත්ථො.

එවමෙව ඛොති යථා මහාසමුද්දො ඨිතධම්මො වෙලං නාතික්කමති, එවමෙව. මම සාවකාති අරියසාවකෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ධුවසීලා. ඉමස්මිං අත්ථෙති ජීවිතහෙතුපි සීලස්ස අවීතික්කමනෙ.

මහාවත්තනිඅටවී නාම විඤ්ඣාටවී. හිමවන්තපස්සෙ අටවීති කෙචි. ථෙරන්ති නාමගොත්තවසෙන අපඤ්ඤාතං එකං ථෙරං. නිපජ්ජාපෙසුං ගන්ත්වා කස්සචි මා ආරොචෙය්යාති.

පූතිලතායාති ¶ ගළොචිලතාය. සමසීසීති ජීවිතසමසීසී. යස්ස හි කිලෙසසීසං අවිජ්ජං මග්ගපටිපාටියා අරහත්තමග්ගො පරියාදියති, තතො එකූනවීසතිමෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණෙ පතිට්ඨාය භවඞ්ගොත්තරණෙ වට්ටසීසං ජීවිතින්ද්රියං චුතිචිත්තං පරියාදියති, සො ඉමාය වාරසමතාය ‘‘ජීවිතසමසීසී’’ති වුච්චති. සො ච ථෙරො තථා පරිනිබ්බායි. තෙන වුත්තං ‘‘සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායී’’ති. අභයත්ථෙරො කිර මහාභිඤ්ඤො. තස්මා චෙතියං කාරාපෙසීති වදන්ති. අප්පෙවාති අප්පෙව නාම අත්තනො ජීවිතම්පි ජහෙය්ය, න භින්දෙති න භින්දෙය්ය, න වීතික්කමෙය්ය.

සතියා ¶ අධිට්ඨිතානන්ති පගෙව උපට්ඨිතාය සතියා ආරක්ඛවසෙන අධිට්ඨිතානං ඉන්ද්රියානං. අනන්වාස්සවනීයතොති ද්වාරභාවෙන අභිජ්ඣාදීහි අනනුබන්ධිතබ්බතො. වරන්ති සෙට්ඨං. තත්තායාති උණ්හාය. ආදිත්තායාති ආදිතො පට්ඨාය දිත්තාය. සම්පජ්ජලිතායාති සමන්තතො ජලන්තියා. සජොතිභූතායාති එකජාලීභූතාය. සම්පලිමට්ඨන්ති සබ්බසො ආමට්ඨං, අඤ්චිතන්ති අත්ථො. න ත්වෙව වරන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. රූපෙසූති රූපාරම්මණෙසු. අනුබ්යඤ්ජනසො නිමිත්තග්ගාහොති කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනවසෙන උප්පාදනෙන පාකටීකරණවසෙන සුභාදිනිමිත්තග්ගාහො, අථ වා අනුබ්යඤ්ජනසොති හත්ථපාදාදිඅනුබ්යඤ්ජනතො, නිමිත්තග්ගාහොති ඉත්ථිපුරිසාදිසුභාදිනිමිත්තග්ගහණං. චක්ඛුද්වාරාදිපවත්තස්සාති චක්ඛුද්වාරාදීහි පවත්තස්ස. විඤ්ඤාණස්සාති ජවනවිඤ්ඤාණස්ස. නිමිත්තාදිග්ගාහං නිසෙධෙන්තෙන සම්පාදෙතබ්බොති සම්බන්ධො. අසංවිහිතසාඛාපරිවාරන්ති සම්මා අවිහිතවතිපරික්ඛෙපං. පරස්සහාරීහීති පරසන්තකාවහාරකෙහි චොරෙහි. සමතිවිජ්ඣතීති සබ්බසො අතිවිජ්ඣති අනුපවිසති.

රූපෙසූති රූපහෙතු රූපනිමිත්තං. උප්පජ්ජනකඅනත්ථතො රක්ඛ ඉන්ද්රියන්ති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසු. එතෙ හි ද්වාරාති එතෙ චක්ඛාදිද්වාරා. සතිකවාටෙන අසංවුතත්තා විවටා. තතො එව අරක්ඛිතා. කිලෙසුප්පත්තියා හෙතුභාවෙන තංසමඞ්ගිනං හනන්තීති කාරණූපචාරෙනෙව වුත්තං. එතෙ වා රූපාදයො. කිලෙසානං ආරම්මණභූතා ද්වාරා චක්ඛාදිද්වාරා. තෙ කීදිසා විවටා අරක්ඛිතා අසංවුතචක්ඛාදිහෙතුං තංසමඞ්ගිනං හනන්තීති කාරණූපචාරෙනෙව වුත්තං. අගාරන්ති ගෙහං. දුච්ඡන්නන්ති න සම්මා ඡාදිතං. අභාවිතන්ති ලොකුත්තරභාවනාරහිතං.

සම්පාදිතෙතිආදිස්ස ¶ වොදානපක්ඛස්ස අත්ථො වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බො. අයං පන සබ්බසො කිලෙසානං අනුප්පාදො අතිඋක්කට්ඨදෙසනා මග්ගෙනාගතසදිසත්තා. සම්පාදෙතබ්බොති ‘‘න පුනෙවං කරිස්ස’’න්ති අධිට්ඨානසුද්ධියා සම්පාදෙතබ්බො.

අධුනාපබ්බජිතෙනාති න චිරපබ්බජිතෙන, නවපබ්බජිතෙනාති අත්ථො. කාමරාගෙන ඩය්හාමීති කාමරාගග්ගිනා පරිඩය්හාමි. සො ච පන දාහො ඉදානි චිත්තගතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිත්තං මෙ පරිඩය්හතී’’ති. සාධූති ආයාචනා. නිබ්බාපනන්ති තස්ස නිබ්බාපනුපායං. ගොතමාති ථෙරං ගොත්තෙන ආලපති.

සඤ්ඤාය ¶ විපරියෙසාති ‘‘අසුභෙ සුභ’’න්ති පවත්තසඤ්ඤාවිපරියෙසහෙතු විපරීතසඤ්ඤානිමිත්තං. නිමිත්තං පරිවජ්ජෙහි කීදිසං? රාගූපසඤ්හිතං රාගුප්පත්තිහෙතුභූතං සුභනිමිත්තං පරිවජ්ජෙහි න මනසි කරොහි. න කෙවලං සුභනිමිත්තස්සාමනසිකාරො එව, අථ ඛො අසුභභාවනාය අත්තනො චිත්තං භාවෙහි. කථං? එකග්ගං සුසමාහිතං යථා තං අසුභාරම්මණෙ වික්ඛෙපාභාවෙන එකග්ගං, සුට්ඨු අප්පිතභාවෙන සුසමාහිතඤ්ච හොති, එවං භාවෙහීති. එවං සමථභාවනාය කාමරාගස්ස වික්ඛම්භනං දස්සෙත්වා ඉදානි සමුච්ඡෙදනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛාරෙ පරතො පස්සාති සබ්බෙපි සඞ්ඛාරෙ අවිධෙය්යකතාය ‘‘පරෙ’’ති පස්ස. අනිච්චතාය පන උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා දුක්ඛතො, අනත්තසභාවත්තා, අත්තවිරහතො ච නො අත්තතො පස්ස. එවං ලක්ඛණත්තයං ආරොපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො මග්ගපටිපාටියා චතුත්ථමග්ගෙන සබ්බසො නිබ්බාපෙහි මහාරාගං තෙභූමකස්ස අභිභවනතො මහාවිසයතාය මහාරාගං වූපසමෙහි. යථා එතරහි, එවං මා ඩය්හිත්ථො පුනප්පුනන්ති දළ්හතරං රාගවිනොදනෙ නියොජෙසි.

එවං ඉන්ද්රියසංවරසීලස්ස සම්පාදනෙ විධිං දස්සෙත්වා එවං තං සුසම්පාදිතං හොතීති නයං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිනා තත්ථ පරිපූරකාරිනො ථෙරෙ නිදස්සෙති. තත්ථ ‘‘ලෙණං න උල්ලොකිතපුබ්බ’’න්ති ඉදං සබ්බත්ථෙව ථෙරස්ස යුගමත්තදස්සිතාය වුත්තං. කිං පන ථෙරො සෙනාසනං න සොධෙති ¶ ? ‘‘උල්ලොකා පඨමං ඔහාරෙතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං, අන්තෙවාසිකාදයො එව කිරස්ස සෙනාසනං සොධෙන්ති. අස්ස නාගරුක්ඛස්ස.

තස්මිං ගාමෙති මහාගාමෙ. තරුණා ථඤ්ඤපිවනකා පුත්තධීතරො යාසං තා තරුණපුත්තා, තාසං. ලඤ්ජාපෙසීති ථනපට්ටිකාය ථනෙ බන්ධාපෙත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ජාපෙසි. රාජා ථෙරං චිරතරං දට්ඨුං කාලවික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ස්වෙ සීලානි ගණ්හිස්සාමී’’ති ආහ. ථෙරො රඤ්ඤො ච දෙවියා ච වන්දනකාලෙ සත්තාකාරමත්තං ගණ්හාති. ඉත්ථී පුරිසොති පන විවෙකං න කරොති. තෙනාහ ‘‘වවත්ථානං න කරොමී’’ති. ‘‘අහො සුපරිසුද්ධසීලො වතායං අය්යො’’ති දණ්ඩදීපිකං ගහෙත්වා අට්ඨාසි. අතිපරිසුද්ධං පාකටන්ති සප්පායලාභෙන කම්මට්ඨානං අතිවිය පරිසුද්ධං විභූතං අහොසි. සකලං පබ්බතං උන්නාදයන්තොති පථවිකම්පනෙන සකලං පබ්බතං එකං නින්නාදං කරොන්තො. තන්නිවාසිදෙවතානං සාධුකාරදානෙනාති කෙචි. භන්තොති අනවට්ඨිතො. බාලොති තරුණදාරකො. උත්රස්තොති ඤාතකෙහි විනාභාවෙන සන්ත්රස්තො.

විසගණ්ඩකරොගොති ¶ ථනකන්දළරොගමාහ. මාසරොගාදිකොපි විසගණ්ඩකරොගොති වදන්ති. යතො පබ්බජිතො, තතො පට්ඨාය පබ්බජිතකාලතො පභුතීති අත්ථො. ඉන්ද්රියානීති ඉන්ද්රියසංවරසීලානි. තෙසු හි භින්නෙසු ඉන්ද්රියානිපි භින්නානීති වුච්චන්ති ආරක්ඛාභාවතො, ඉන්ද්රියානෙව වා නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනග්ගාහස්ස ද්වාරභූතානි භින්නානි නාම තංසමඞ්ගිනො අනත්ථුප්පත්තිතො, විපරියායතො අභින්නානීති වෙදිතබ්බානි. ඉන්ද්රියානං වා අයොනිසො උපසංහාරො භෙදනං, යොනිසො උපසංහාරො අභෙදනන්ති අපරෙ. මිත්තත්ථෙරොවාති මහාමිත්තත්ථෙරො විය. වරෙති සෙට්ඨෙ.

තථා වීරියෙනාති තථා-සද්දෙන වීරියං විසෙසෙති. යථා සති අනවජ්ජලක්ඛණාව ඉන්ද්රියසංවරසාධනං, තථා වීරියං අනවජ්ජලක්ඛණං ආජීවපාරිසුද්ධිසාධනන්ති. වීරියාපෙක්ඛමෙව විසෙසනං දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘සම්මාආරද්ධවීරියස්සා’’ති. අයුත්තා එසනා අනෙසනා, යථාවුත්තමිච්ඡාජීවසඞ්ගහා. සා එව සත්ථුසාසනස්ස න පතිරූපාති අප්පතිරූපං, තං අනෙසනං අප්පතිරූපං. අථ වා පතිරූපවිරොධිනී අප්පතිරූපා, පරිග්ගහිතධුතඞ්ගස්ස ¶ ධුතඞ්ගනියමවිරොධිනී යස්ස කස්සචි සල්ලෙඛවිකොපිනී පටිපත්ති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ච-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, අනෙසනං, අප්පතිරූපඤ්ච පහායාති. පටිසෙවමානෙන පරිවජ්ජයතා සම්පාදෙතබ්බාති සම්බන්ධො. ‘‘පරිසුද්ධුප්පාදෙ’’ති ඉමිනාව ධම්මදෙසනාදීනං පරිසුද්ධාය සමුට්ඨානතා දීපිතා හොතීති ‘‘ධම්මදෙසනාදීහි චස්ස ගුණෙහි පසන්නාන’’න්ති වුත්තං. ආදි-සද්දෙන බාහුසච්චවත්තපරිපූරණඉරියාපථසම්පත්තිආදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං. ධුතගුණෙ චස්ස පසන්නානන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පිණ්ඩපාතචරියාදීහීති ආදි-සද්දෙන මිත්තසුහජ්ජපංසුකූලචරියාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ධුතඞ්ගනියමානුලොමෙනාති තංතංධුතඞ්ගනියතාය පටිපත්තියා අනුලොමවසෙන, අවිකොපනවසෙනාති අත්ථො. මහිච්ඡස්සෙව මිච්ඡාජීවෙන ජීවිකා, න අප්පිච්ඡස්ස. අප්පිච්ඡතාය උක්කංසගතාය මිච්ඡාජීවස්ස අසම්භවො එවාති දස්සෙතුං ‘‘එකබ්යාධිවූපසමත්ථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ පූතිහරිතකීති පූතිමුත්තපරිභාවිතං, පූතිභාවෙන වා ඡඩ්ඩිතං හරිතකං. අරියවංසො එතස්ස අත්ථීති, අරියවංසෙ වා නියුත්තොති අරියවංසිකො, පච්චයගෙධස්ස දූරසමුස්සාරිතත්තා උත්තමො ච සො අරියවංසිකො චාති උත්තමඅරියවංසිකො. යස්ස කස්සචීති පරිග්ගහිතාපරිග්ගහිතධුතඞ්ගෙසු යස්ස කස්සචි.

නිමිත්තං නාම පච්චයෙ උද්දිස්ස යථා අධිප්පායො ඤායති එවං නිමිත්තකම්මං. ඔභාසො නාම ¶ උජුකමෙව අකථෙත්වා යථා අධිප්පායො විභූතො හොති, එවං ඔභාසනං. පරිකථා නාම පරියායෙන කථනං. තථා උප්පන්නන්ති නිමිත්තාදිවසෙන උප්පන්නං.

ද්වාරං දින්නන්ති රොගසීසෙන පරිභොගස්ස ද්වාරං දින්නං. තස්මා අරොගකාලෙපි පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටති, ආපත්ති න හොතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චාපි ආපත්ති න හොතී’’තිආදි. න වට්ටතීති සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස න වට්ටති, සල්ලෙඛං කොපෙතීති අධිප්පායො. ‘‘ආජීවං පන කොපෙතී’’ති ඉමිනාව සෙනාසනපටිසංයුත්තධුතඞ්ගධරස්ස නිමිත්තාදයො න වට්ටන්තීති වදන්ති. තදඤ්ඤධුතඞ්ගධරස්සාපි න වට්ටන්තියෙවාති අපරෙ. අකරොන්තොති යථාසකං අනුඤ්ඤාතවිසයෙපි අකරොන්තො. අඤ්ඤත්රෙවාති ඨපෙත්වා එව.

ගණවාසං ¶ පහාය අරඤ්ඤායතනෙ පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකස්ස මුද්ධභූතාය අග්ගඵලසමාපත්තියා විහරන්තො මහාථෙරො ‘‘පවිවෙකං බ්රූහයමානො’’ති වුත්තො. උදරසන්නිස්සිතො වාතාබාධො උදරවාතාබාධො. අසම්භින්නං ඛීරං එතස්සාති අසම්භින්නඛීරං, තදෙව පායාසන්ති අසම්භින්නඛීරපායාසං, උදකෙන අසම්මිස්සඛීරෙන පක්කපායාසන්ති අත්ථො. තස්සාති පායාසස්ස. උප්පත්තිමූලන්ති ‘‘ගිහිකාලෙ මෙ, ආවුසො, මාතා සප්පිමධුසක්කරාදීහි යොජෙත්වා අසම්භින්නඛීරපායාසං අදාසි, තෙන මෙ ඵාසු අහොසී’’ති අත්තනො වචීනිච්ඡාරණසඞ්ඛාතං උප්පත්තිහෙතුං. ‘‘අපරිභොගාරහො පිණ්ඩපාතො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ථෙරස්ස ඔභාසනාදිචිත්තුප්පත්තියෙව නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, අජ්ඣාසයං පන අජානන්තා එකච්චෙ පුථුජ්ජනා තථා මඤ්ඤෙය්යුං, අනාගතෙ ච සබ්රහ්මචාරිනො එවං මම දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජෙය්යුන්ති පටික්ඛිපි. අපිච මහාථෙරස්ස පරමුක්කංසගතා සල්ලෙඛපටිපත්ති. තථා හි දහරභික්ඛුනො ‘‘කස්ස සම්පන්නං න මනාප’’න්ති (පාචි. 209, 257, 612, 1228, 1234; චූළව. 343) වචනං නිස්සාය යාව පරිනිබ්බානා පිට්ඨඛාදනීයං න ඛාදති.

වචීවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරාති වචීනිච්ඡාරණහෙතු. අත්ථවිඤ්ඤාපනවසෙන පවත්තමානො හි සද්දො අසතිපි විඤ්ඤත්තියා තස්ස කෙනචි පච්චයෙන පච්චයභාවෙ වචීවිඤ්ඤත්තිවසෙනෙව පවත්තතීති ‘‘වචීවිඤ්ඤත්තිවිප්ඵාරො’’ති වුච්චති. භුත්තොති භුත්තවා සචෙ භවෙය්යං අහං. සාති අස්ස. අකාරලොපෙන හි නිද්දෙසො ‘‘එවංස තෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58; 8.7) විය. අන්තගුණන්ති අන්තභොගො. බහි චරෙති ආසයතො නික්ඛමිත්වා ගොචරග්ගහණවසෙන ¶ බහි යදි විචරෙය්ය. පරමප්පිච්ඡං දස්සෙතුං ලොකවොහාරෙනෙවමාහ. ලොකෙ හි අයුත්තභොජනං ඔදරියං ගරහන්තා එවං වදන්ති ‘‘කිංසු නාම තස්ස අන්තානි බහි චරන්තී’’ති. ආරාධෙමීති ආදිතො පට්ඨාය රාධෙමි, වසෙ වත්තෙමීති අත්ථො.

මහාතිස්සත්ථෙරො කිර දුබ්භික්ඛකාලෙ මග්ගං ගච්ඡන්තො භත්තච්ඡෙදෙන, මග්ගකිලමථෙන ච කිලන්තකායො දුබ්බලො අඤ්ඤතරස්ස ඵලිතස්ස අම්බස්ස මූලෙ නිපජ්ජි, බහූනි අම්බඵලානි තහං තහං පතිතානි හොන්ති. තත්ථෙකො වුඩ්ඪතරො උපාසකො ථෙරස්ස සන්තිකං උපගන්ත්වා පරිස්සමං ඤත්වා ¶ අම්බපානං පායෙත්වා අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා වසනට්ඨානං නෙති. ථෙරො –

‘‘න පිතා නපි තෙ මාතා, න ඤාති නපි බන්ධවො;

කරොතෙතාදිසං කිච්චං, සීලවන්තස්ස කාරණා’’ති. (විසුද්ධි. 1.20) –

අත්තානං ඔවදිත්වා සම්මසනං ආරභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තස්ස පිට්ඨිගතො එව මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. ඉමං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අම්බඛාදකමහාතිස්සත්ථෙරවත්ථුපි චෙත්ථ කථෙතබ්බ’’න්ති. සබ්බථාපීති සබ්බප්පකාරෙනපි අනෙසනවසෙන, චිත්තුප්පත්තිවසෙනපි, පගෙව කායවචීවිප්ඵන්දිතවසෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අනෙසනායා’’තිආදි.

අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගෙ ඉණපරිභොගආපත්තිආදීනවස්ස, තබ්බිපරියායතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගෙ ආනිසංසස්ස ච දස්සනං ආදීනවානිසංසදස්සනං. තස්ස පන පච්චයාධිකාරත්තා වුත්තං ‘‘පච්චයෙසූ’’ති. කාරණකාරණම්පි හි කාරණභාවෙන වුච්චති යථා තිණෙහි භත්තං සිද්ධන්ති. යෙන කාරණෙන භික්ඛුනො අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො නාම සියා, තස්මිං වජ්ජිතෙ පච්චයසන්නිස්සිතසීලං සිජ්ඣති, විසුජ්ඣති චාති දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පච්චයගෙධන්ති ගෙධග්ගහණෙනෙව සම්මොහොපි ගහිතොති දට්ඨබ්බො තෙන සහ පවත්තනතො, තදුපනිස්සයතො ච. ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නෙති ඉදං පච්චයානං ආගමනසුද්ධිදස්සනං, න පච්චයසන්නිස්සිතසීලවිසුද්ධිදස්සනං. පච්චයානං හි ඉදමත්ථිතං උපධාරෙත්වා පරිභුඤ්ජනං පච්චයසන්නිස්සිතසීලං. යස්මා පන තෙ පච්චයා ඤායාධිගතා එව භික්ඛුනා පරිභුඤ්ජිතබ්බා, තස්මා වුත්තං ‘‘ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නෙ පච්චයෙ’’ති. යථාවුත්තෙන විධිනාති ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58; මහානි. 206) වුත්තවිධිනා.

ධාතුවසෙන ¶ වාති ‘‘යථාපච්චයං වත්තමානං ධාතුමත්තමෙවෙතං, යදිදං චීවරාදි, තදුපභුඤ්ජකො ච පුග්ගලො’’ති එවං ධාතුමනසිකාරවසෙන වා. පටිකූලවසෙන වාති පිණ්ඩපාතෙ තාව ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාවසෙන, ‘‘සබ්බානි පන ඉමානි චීවරාදීනි අජිගුච්ඡනීයානි, ඉමං පූතිකායං පත්වා අතිවිය ජිගුච්ඡනීයානි ජායන්තී’’ති එවං පටිකූලමනසිකාරවසෙන වා. තතො උත්තරීති පටිලාභකාලතො උපරි. අනවජ්ජොව පරිභොගො ¶ ආදිතොව පඤ්ඤාය පරිසොධිතත්තා අධිට්ඨහිත්වා ඨපිතපත්තචීවරානං වියාති. පච්චවෙක්ඛණාය ආදිසුද්ධිදස්සනපරමෙතං, න පරිභොගකාලෙ පච්චවෙක්ඛණපටික්ඛෙපපරං. තෙනාහ ‘‘පරිභොගකාලෙපී’’තිආදි. තත්රාති තස්මිං පරිභොගකාලෙ පච්චවෙක්ඛණෙ. සන්නිට්ඨානකරොති අසන්දෙහකරො එකන්තිකො.

ථෙය්යපරිභොගො නාම අනරහස්ස පරිභොගො. භගවතාපි අත්තනො සාසනෙ සීලවතො පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, න දුස්සීලස්ස. දායකානම්පි සීලවතො එව පරිච්චාගො, න දුස්සීලස්ස. අත්තනො කාරානං මහප්ඵලභාවස්ස පච්චාසීසනතො. ඉති සත්ථාරා අනනුඤ්ඤාතත්තා, දායකෙහි ච අපරිච්චත්තත්තා දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යාය පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො. ඉණවසෙන පරිභොගො ඉණපරිභොගො, පටිග්ගාහකතො දක්ඛිණාවිසුද්ධියා අභාවතො ඉණං ගහෙත්වා පරිභොගො වියාති අත්ථො. තස්මාති ‘‘සීලවතො’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති. චීවරං කායතො මොචෙත්වා පරිභොගෙ පරිභොගෙ පුරෙභත්ත…පෙ… පච්ඡිමයාමෙසු පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තථා අසක්කොන්තෙන යථාවුත්තකාලවිසෙසවසෙන එකදිවසෙ චතුක්ඛත්තුං තික්ඛත්තුං ද්වික්ඛත්තුං සකිංයෙව වා පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. සචෙ අරුණං උග්ගච්ඡති, ඉණපරිභොගට්ඨානෙ තිට්ඨති. හිය්යො යං මයා චීවරං පරිභුත්තං, තං යාවදෙව සීතස්ස පටිඝාතාය…පෙ… හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනත්ථං. හිය්යො යො මයා පිණ්ඩපාතො පරිභුත්තො, සො ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිනා සචෙ අතීතපරිභොගපච්චවෙක්ඛණං න කරෙය්යාති වදන්ති, තං වීමංසිතබ්බං. සෙනාසනම්පි පරිභොගෙ පරිභොගෙති පවෙසෙ පවෙසෙ. සතිපච්චයතාති සතියා පච්චයභාවො පටිග්ගහණස්ස, පරිභොගස්ස ච පච්චවෙක්ඛණසතියා පච්චයභාවො යුජ්ජති, පච්චවෙක්ඛිත්වාව පටිග්ගහෙතබ්බං, පරිභුඤ්ජිතබ්බඤ්චාති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘සතිං කත්වා’’තිආදි. එවං සන්තෙපීති යදිපි ද්වීසුපි ඨානෙසු පච්චවෙක්ඛණා යුත්තා, එවං සන්තෙපි. අපරෙ පනාහු – සති පච්චයතාති සති භෙසජ්ජපරිභොගස්ස පච්චයභාවෙ, සති පච්චයෙති අත්ථො. එවං සන්තෙපීති පච්චයෙ සතිපීති. තං තෙසං මතිමත්තං. තථා හි පච්චයසන්නිස්සිතසීලං පච්චවෙක්ඛණාය විසුජ්ඣති, න පච්චයස්ස භාවමත්තෙන.

එවං ¶ පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස විසුද්ධිං දස්සෙත්වා තෙනෙව පසඞ්ගෙන සබ්බාපි විසුද්ධියො දස්සෙතුං ‘‘චතුබ්බිධා හි සුද්ධී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුජ්ඣති ¶ එතායාති සුද්ධි, යථාධම්මං දෙසනාව සුද්ධි දෙසනාසුද්ධි. වුට්ඨානස්සාපි චෙත්ථ දෙසනාය එව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඡින්නමූලාපත්තීනං පන අභික්ඛුතාපටිඤ්ඤාව දෙසනා. අධිට්ඨානවිසිට්ඨො සංවරොව සුද්ධි සංවරසුද්ධි. ධම්මෙන සමෙන පච්චයානං පරියෙට්ඨි එව සුද්ධි පරියෙට්ඨිසුද්ධි. චතූසුපි පච්චයෙසු වුත්තවිධිනා පච්චවෙක්ඛණාව සුද්ධි පච්චවෙක්ඛණසුද්ධි. එස තාව සුද්ධීසු සමාසනයො. සුද්ධිමන්තෙසු පන දෙසනා සුද්ධි එතස්සාති දෙසනාසුද්ධි. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. සුද්ධි-සද්දො පන වුත්තනයොව. එවන්ති සංවරභෙදං සන්ධායාහ. පහායාති වජ්ජෙත්වා, අකත්වාති අත්ථො.

දාතබ්බට්ඨෙන දායං, තං ආදියන්තීති දායාදා. අනනුඤ්ඤාතෙසු සබ්බෙන සබ්බං පරිභොගාභාවතො, අනුඤ්ඤාතෙසු එව ච පරිභොගසම්භවතො භික්ඛූහි පරිභුඤ්ජිතබ්බපච්චයා භගවතො සන්තකා. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ මා ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා ‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං නො ආමිසදායාදා’’’ති (ම. නි. 1.29) එවං පවත්තං ධම්මදායාදසුත්තඤ්ච එත්ථ එතස්මිං අත්ථෙ සාධකං.

අවීතරාගානං තණ්හාපරවසතාය පච්චයපරිභොගෙ සාමිභාවො නත්ථි, තදභාවෙන වීතරාගානං තත්ථ සාමිභාවො යථාරුචිපරිභොගසම්භවතො. තථා හි තෙ පටිකූලම්පි අප්පටිකූලාකාරෙන, අප්පටිකූලම්පි පටිකූලාකාරෙන, තදුභයම්පි වජ්ජෙත්වා අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරෙන පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්ති, දායකානඤ්ච මනොරථං පරිපූරෙන්ති. තෙනාහ ‘‘තෙ හි තණ්හාය දාසබ්යං අතීතත්තා සාමිනො හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තී’’ති.

සබ්බෙසන්ති අරියානං, පුථුජ්ජනානඤ්ච. කථං පුථුජ්ජනානං ඉමෙ පරිභොගා සම්භවන්ති? උපචාරවසෙන. යො හි පුථුජ්ජනස්සාපි සල්ලෙඛපටිපත්තියං ඨිතස්ස පච්චයගෙධං පහාය තත්ථ තත්ථ අනුපලිත්තෙන චිත්තෙන පරිභොගො, සො සාමිපරිභොගො විය හොති. සීලවතො පන පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො විය හොති, දායකානං මනොරථස්ස අවිරාධනතො. තථා හි වුත්තං ‘‘දායජ්ජපරිභොගෙයෙව වා සඞ්ගහං ගච්ඡතී’’ති. කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස පරිභොගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, තස්ස සෙක්ඛසඞ්ගහතො. සෙක්ඛසුත්තං (සං. නි. 5.13) හෙතස්සත්ථස්ස සාධකං. තෙනාහ ‘‘සීලවාපි ¶ හී’’තිආදි. පච්චනීකත්තාති යථා ඉණායිකො අත්තනො රුචියා ඉච්ඡිතදෙසං ගන්තුං න ¶ ලභති, එවං ඉණපරිභොගයුත්තො ලොකතො නිස්සරිතුං න ලභතීති තප්පටිපක්ඛත්තා සීලවතො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ආණණ්යපරිභොගොති ආහ ‘‘ආණණ්යපරිභොගො වා’’ති. එතෙන නිප්පරියායතො චතුපරිභොගවිනිමුත්තො විසුංයෙවායං පරිභොගොති දස්සෙති. ඉමාය සික්ඛායාති සීලසඞ්ඛාතාය සික්ඛාය. කිච්චකාරීති පටිඤ්ඤානුරූපං පටිපජ්ජනතො යුත්තපත්තකාරී.

ඉදානි තමෙව කිච්චකාරිතං සුත්තපදෙන විභාවෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ විහාරන්ති පතිස්සයං. සයනාසනන්ති මඤ්චාදිං. උභයෙනපි සෙනාසනමෙව වුත්තං. ආපන්ති උදකං. සඞ්ඝාටිරජූපවාහනන්ති පංසුමලාදිනො සඞ්ඝාටිගතරජස්ස ධොවනං. සුත්වාන ධම්මං සුගතෙන දෙසිතන්ති චීවරාදීසු ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරං පටිසෙවති සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; අ. නි. 6.58; මහානි. 206) නයෙන භගවතා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා. සඞ්ඛාය සෙවෙ වරපඤ්ඤසාවකොති ‘‘පිණ්ඩ’’න්ති වුත්තං පිණ්ඩපාතං, විහාරාදිපදෙහි වුත්තං සෙනාසනං, ‘‘පිපාසාගෙලඤ්ඤස්ස වූපසමනතො පානීයම්පි ගිලානපච්චයො’’ති ආපමුඛෙන දස්සිතං ගිලානපච්චයං, සඞ්ඝාටියාදිචීවරන්ති චතුබ්බිධං පච්චයං සඞ්ඛාය ‘‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23; 2.24; 3.75; සං. නි. 4.120; අ. නි. 6.58; 8.9; ධ. ස. 1355) නයෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා. සෙවෙ සෙවිතුං සක්කුණෙය්ය උත්තමපඤ්ඤස්ස භගවතො සාවකො සෙඛො වා පුථුජ්ජනො වා.

යස්මා ච සඞ්ඛාය සෙවී වරපඤ්ඤසාවකො, තස්මා හි පිණ්ඩෙ…පෙ… පොක්ඛරෙ වාරිබින්දු, තථා හොති. කාලෙනාති අරියානං භොජනකාලෙ. ලද්ධාති ලභිත්වා. පරතොති අඤ්ඤතො දායකතො. අනුග්ගහාති අනුකම්පාය බහුම්හි උපනීතෙ මත්තං සො ජඤ්ඤා ජානෙය්ය සතතං සබ්බකාලං උපට්ඨිතො උපට්ඨිතස්සති. ආලෙපනරූහනෙ යථාති භෙසජ්ජලෙපනෙන වණස්ස රුහනෙ විය, මත්තං ජානෙය්යාති යොජනා. ආහරෙති ආහරෙය්ය. ‘‘ආහරෙය්යාහාර’’න්ති වා පාඨො. යාපනත්ථන්ති සරීරස්ස යාපනාය. අමුච්ඡිතොති තණ්හාමුච්ඡාය අමුච්ඡිතො ගෙධං තණ්හං අනාපන්නො.

අත්තනො ¶ මාතුලස්ස සඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්සෙව නාමස්ස ගහිතත්තා භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතසාමණෙරො. සාලිකූරන්ති සාලිභත්තං. සුනිබ්බුතන්ති සුසීතලං. අසඤ්ඤතොති අපච්චවෙක්ඛණං සන්ධායාහ. සබ්බාසවපරික්ඛීණොති පරික්ඛීණසබ්බාසවො.

20. පරියන්තො ¶ එතෙසං අත්ථීති පරියන්තානි, පරියන්තානි සික්ඛාපදානි යෙසං තෙ පරියන්තසික්ඛාපදා, තෙසං පරියන්තසික්ඛාපදානං. උපසම්පන්නානන්ති ඨපෙත්වා කල්යාණපුථුජ්ජනසෙක්ඛාසෙක්ඛෙ තදඤ්ඤෙසං උපසම්පන්නානං. සාමඤ්ඤජොතනාපි හි විසෙසෙ තිට්ඨති. කුසලධම්මෙ යුත්තානන්ති විපස්සනාචාරෙ යුත්තපයුත්තානං. සෙක්ඛධම්මා පරියන්තා පරමා මරියාදා එතස්සාති සෙක්ඛපරියන්තො. නාමරූපපරිච්ඡෙදතො, කුසලධම්මසමාදානතො වා පන පට්ඨාය යාව ගොත්රභූ, තාව පවත්තකුසලධම්මප්පබන්ධො සෙක්ඛධම්මෙ ආහච්ච ඨිතො සෙක්ඛපරියන්තො. සෙක්ඛධම්මානං වා හෙට්ඨිමන්තභූතා සික්ඛිතබ්බා ලොකියා තිස්සො සික්ඛා සෙක්ඛපරියන්තො, තස්මිං සෙක්ඛපරියන්තෙ. පරිපූරකාරීනන්ති කිඤ්චිපි සික්ඛං අහාපෙත්වා පූරෙන්තානං. උපරිවිසෙසාධිගමත්ථං කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛානං. තතො එව සීලපාරිපූරිඅත්ථං පරිච්චත්තජීවිතානං. දිට්ඨිසංකිලෙසෙන අපරාමසනීයතො පාරිසුද්ධිවන්තං සීලං අපරාමට්ඨපාරිසුද්ධිසීලං. කිලෙසානං සබ්බසො පටිප්පස්සද්ධියා පාරිසුද්ධිවන්තං සීලං පටිප්පස්සද්ධිපාරිසුද්ධිසීලං.

අනුපසම්පන්නානං අසෙක්ඛානං, සෙක්ඛානං, කල්යාණපුථුජ්ජනානඤ්ච සීලං මහානුභාවතාය ආනුභාවතො අපරියන්තමෙවාති ආහ ‘‘ගණනවසෙන සපරියන්තත්තා’’ති. කායවාචානං සංවරණතො, විනයනතො ච සංවරවිනයා. පෙය්යාලමුඛෙන නිද්දිට්ඨාති තත්ථ තත්ථ සත්ථාරා දෙසිතවිත්ථාරනයෙන යථාවුත්තගණනතො නිද්දිට්ඨා. සික්ඛාති සීලසඞ්ඛාතා සික්ඛා. විනයසංවරෙති විනයපිටකෙ. ගණනවසෙන සපරියන්තම්පි උපසම්පන්නානං සීලන්ති හෙට්ඨා වුත්තං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යං කිඤ්චි හි උපසම්පන්නෙන සික්ඛිතබ්බං සීලං නාම, තත්ථ කස්සචිපි අනවසෙසතො අනවසෙසවසෙන ¶ . සමාදානභාවන්ති සමාදානසබ්භාවං. ලාභ…පෙ… වසෙන අදිට්ඨපරියන්තභාවො ලාභාදිහෙතු සීලස්ස අවීතික්කමො.

ධනං චජෙ අඞ්ගවරස්ස හෙතු පාරිපන්ථිකචොරාදීහි උපද්දුතො. අඞ්ගං චජෙ ජීවිතං රක්ඛමානො සප්පදට්ඨාදිකාලෙ. අඞ්ගං ධනං ජීවිතඤ්චාපි සබ්බං, චජෙ නරො ධම්මමනුස්සරන්තො සුතසොමමහාබොධිසත්තාදයො විය. තෙනාහ ‘‘ඉමං සප්පුරිසානුස්සතිං අවිජහන්තො’’ති. ජිඝච්ඡාපරිස්සමෙන ජීවිතසංසයෙ සතිපි. සික්ඛාපදං අවීතික්කම්මාති අස්සාමිකෙසු අම්බඵලෙසු ¶ භූමියං පතිතෙසු සමීපෙයෙව සන්තෙසුපි පටිග්ගාහකාභාවෙන අපරිභුඤ්ජන්තො පටිග්ගහණසික්ඛාපදං අවීතික්කමිත්වා.

සීලවන්තස්සාති සීලවන්තභාවස්ස කාරණා, සීලවන්තස්ස වා තුය්හං එතාදිසං අංසෙන වාහණාදිකං කිච්චං කරොති, කාරණා සීලස්සාති අධිප්පායො. සුධොතජාතිමණි වියාති චතූසු පාසාණෙසු සම්මදෙව ධොතජාතිමණි විය. මහාසඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරානං වියාති මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස, තස්සෙව භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස විය ච. ‘‘කිමත්ථං මයං ඉධාගතා’’ති මහාජනස්ස විප්පටිසාරො භවිස්සතීති අධිප්පායො. අච්ඡරිකායාති අඞ්ගුලිඵොටනෙන. අසතියාති සතිසම්මොසෙන. අඤ්ඤාණපකතන්ති අඤ්ඤාණෙන අපරජ්ඣිත්වා කතං, අජානිත්වා කතන්ති අත්ථො.

අප්පස්සුතොපි චෙ හොතීති සුත්තගෙය්යාදිසුතරහිතො හොති චෙ. සීලෙසු අසමාහිතොති පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලෙසුපි න සම්මා පතිට්ඨිතො හොති චෙ. නාස්ස සම්පජ්ජතෙ සුතන්ති අස්ස සීලරහිතස්ස පුග්ගලස්ස සුතං අත්තනො, පරෙසඤ්ච කත්ථචි භවසම්පත්තිආවහං න හොති. ‘‘දුස්සීලොයං පුරිසපුග්ගලො’’ති හි සික්ඛාකාමා න තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමන්ති. බහුස්සුතොපි චෙති එත්ථ චෙ-ති නිපාතමත්තං. පසංසිතොති පසංසිතො එව නාම.

රාගවසෙන අපරාමට්ඨගහණෙන තණ්හාපරාමාසාභාවමාහ. තථාරූපන්ති රාගවසෙන අපරාමට්ඨං. භින්දිත්වාති හනිත්වා. සඤ්ඤපෙස්සාමීති සඤ්ඤත්තිං ¶ කරිස්සාමි, අප්පකං වෙලං මං විස්සෙජ්ජෙතුන්ති අධිප්පායො. අට්ටියාමීති ජිගුච්ඡාමි. හරායාමීති ලජ්ජාමි.

පලිපන්නොති සීදන්තො, සම්මක්ඛිතො වා. සීලෙනෙව සද්ධිං මරිස්සාමීති සීලං අවිනාසෙන්තො තෙන සහෙව මරිස්සාමි, න ඉදානි කදාචිපි තං පරිච්චජිස්සාමි. සති හි භවාදානෙ සීලෙන වියොගො සියා, භවමෙව නාදියිස්සාමීති අධිප්පායො. රොගං සම්මසන්තොති රොගභූතං වෙදනං වෙදනාමුඛෙන සෙසාරූපධම්මෙ, රූපධම්මෙ ච පරිග්ගහෙත්වා විපස්සන්තො.

රුප්පතොති විකාරං ආපාදියමානසරීරස්ස. පරිසුස්සතීති සමන්තතො සුස්සති. යථා කිං? පුප්ඵං යථා පංසුනි ආතපෙ කතං සූරියාතපසන්තත්තෙ පංසුනි ඨපිතං සිරීසාදිපුප්ඵං වියාති ¶ අත්ථො. අජඤ්ඤන්ති අමනුඤ්ඤං ජිගුච්ඡනීයං. ජඤ්ඤසඞ්ඛාතන්ති බාලෙහි ‘‘ජඤ්ඤ’’න්ති එවං කිත්තිතං. ජඤ්ඤරූපං අපස්සතොති යථාභූතං අප්පස්සතො අවිද්දසුනො ‘‘ජඤ්ඤ’’න්ති පසංසිතං. ධිරත්ථුමන්ති ධි අත්ථු ඉමං, ධි-සද්දයොගෙන සබ්බත්ථ උපයොගවචනං, ඉමස්ස පූතිකායස්ස ධිකාරො හොතූති අත්ථො. දුග්ගන්ධියන්ති දුග්ගන්ධිකං දුග්ගන්ධවන්තං. යත්ථ යථාවුත්තෙ පූතිකායෙ රාගහෙතු පමත්තා පමාදං ආපන්නා. පජාති සත්තා. හාපෙන්ති මග්ගං සුගතූපපත්තියාති සුගතූපපත්තියා මග්ගං, සීලම්පි හාපෙන්ති, පගෙව ඣානාදින්ති අධිප්පායො. කෙවලං ‘‘අරහන්තො’’ති වත්තබ්බා සාවකඛීණාසවා, ඉතරෙ පන පච්චෙකබුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධාති සහ විසෙසනෙනාති ආහ ‘‘අරහන්තාදීන’’න්ති. සබ්බදරථප්පටිප්පස්සද්ධියාති සබ්බකිලෙසදරථප්පටිප්පස්සද්ධියා.

පාණාතිපාතාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානාදීනං අග්ගමග්ගවජ්ඣකිලෙසපරියොසානානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පහානාදීති ආදි-සද්දෙන වෙරමණිආදීනං චතුන්නං. කෙසුචි පොත්ථකෙසු ‘‘පහානවසෙනා’’ති ලිඛන්ති, සා පමාදලෙඛා. පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලන්ති හිරොත්තප්පකරුණාලොභාදිපමුඛෙන යෙන කුසලචිත්තුප්පාදෙන පාණාතිපාතො පහීයති, තං පාණාතිපාතස්ස පහානං සීලනට්ඨෙන සීලං. තථා පාණාතිපාතා ¶ විරති වෙරමණී සීලං. පාණාතිපාතස්ස පටිපක්ඛචෙතනා චෙතනා සීලං. පාණාතිපාතස්ස සංවරණං පවෙසද්වාරපිධානං සංවරො සීලං. පාණාතිපාතස්ස අවීතික්කමනං අවීතික්කමො සීලං. අදින්නාදානස්සාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අභිජ්ඣාදීනං පන අනභිජ්ඣාදිවසෙන පහානං වෙදිතබ්බං. වෙරමණී චෙතනා තංසම්පයුත්තා සංවරාවීතික්කමා තප්පමුඛා ධම්මා.

එවං දසකුසලකම්මපථවසෙන පහානසීලාදීනි දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපායානං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං, අට්ඨාරසන්නං මහාවිපස්සනානං, අරියමග්ගානඤ්ච වසෙන තානි දස්සෙතුං ‘‘නෙක්ඛම්මෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙනාති අලොභප්පධානෙන කුසලචිත්තුප්පාදෙන. කුසලා හි ධම්මා කාමපටිපක්ඛා ඉධ ‘‘නෙක්ඛම්ම’’න්ති අධිප්පෙතා. තෙනාහ ‘‘කාමච්ඡන්දස්ස පහානං සීල’’න්තිආදි. තත්ථ පහානසීලාදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. විසෙසමෙව වක්ඛාම. අබ්යාපාදෙනාති මෙත්තාය. ආලොකසඤ්ඤායාති විභූතං කත්වා මනසිකරණෙන උපට්ඨිතආලොකසඤ්ජානනෙන ¶ . අවික්ඛෙපෙනාති සමාධිනා. ධම්මවවත්ථානෙනාති කුසලාදිධම්මානං යාථාවනිච්ඡයෙන. සපච්චයනාමරූපවවත්ථානෙනාතිපි වදන්ති.

එවං කාමච්ඡන්දාදිනීවරණප්පහානෙන ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 538) වුත්තාය පඨමජ්ඣානාධිගමස්ස උපායභූතාය පුබ්බභාගපටිපදාය වසෙන පහානසීලාදීනි දස්සෙත්වා ඉදානි සඋපායානං අට්ඨසමාපත්තිආදීනං වසෙන දස්සෙතුං ‘‘ඤාණෙනා’’තිආදි වුත්තං. නාමරූපපරිග්ගහකඞ්ඛාවිතරණානං හි විබන්ධභූතස්ස මොහස්ස දූරීකරණෙන ඤාතපරිඤ්ඤාය ඨිතස්ස අනිච්චසඤ්ඤාදයො සිජ්ඣන්ති. තථා ඣානසමාපත්තීසු අභිරතිනිමිත්තෙන පාමොජ්ජෙන. තත්ථ අනභිරතියා විනොදිතාය ඣානාදීනං සමධිගමොති සමාපත්තිවිපස්සනානං අරතිවිනොදනඅවිජ්ජාපදාලනාදිනා උපායොති වුත්තං ‘‘ඤාණෙන අවිජ්ජාය, පාමොජ්ජෙන අරතියා’’ති. උප්පටිපාටිනිද්දෙසො පන නීවරණසභාවාය අවිජ්ජාය හෙට්ඨානීවරණෙසුපි සඞ්ගහදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘පඨමෙන ¶ ඣානෙන නීවරණාන’’න්තිආදීසු කථං ඣානානං සීලභාවො, කථං වා තත්ථ විරතියා සම්භවො. සුවිසුද්ධකායකම්මාදිකස්ස හි චිත්තසමාදානවසෙන ඉමානි ඣානානි පවත්තන්ති, න පරිත්තකුසලානි විය කායකම්මාදිවිසොධනවසෙන, නාපි මග්ගඵලධම්මා විය දුච්චරිතදුරාජීවසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සම්භනවසෙනාති? සච්චමෙතං. මහග්ගතධම්මෙසු නිප්පරියායෙන නත්ථි සීලනට්ඨො, කුතො විරමණට්ඨො. පරියායෙන පනෙතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කො පන සො පරියායො? යදග්ගෙන මහග්ගතා කුසලධම්මා පටිපක්ඛෙ පජහන්ති, තදග්ගෙන තතො ඔරතා. තෙ ච යථා චිත්තං නාරොහන්ති, එවං සංවුතා නාම හොන්ති. පරියුට්ඨානසඞ්ඛාතො මනොද්වාරෙ වීතික්කමො නත්ථි එතෙසූති අවීතික්කමාති ච වුච්චන්ති, චෙතනා පන තංසම්පයුත්තාති. සොයමත්ථො පරතො ආගමිස්සති. එවඤ්ච කත්වා විතක්කාදිපහානවචනම්පි සමත්ථිතං හොති. න හි නිප්පරියායතො සීලං කුසලධම්මානං පහායකං යුජ්ජති, න චෙත්ථ අකුසලවිතක්කාදයො අධිප්පෙතා. කිඤ්චාපි පඨමජ්ඣානූපචාරෙයෙව දුක්ඛස්ස, චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ ච සුඛස්ස පහානං හොති, අතිසයපහානං පන සන්ධාය වුත්තං ‘‘චතුත්ථෙන ඣානෙන සුඛදුක්ඛානං පහාන’’න්ති. ‘‘ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං ආරුප්පකථායං (විසුද්ධි. 1.275 ආදයො) ආගමිස්සති.

අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති වා අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා. තෙභූමිකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා ¶ පවත්තාය විපස්සනායෙතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤායාති ‘‘සඞ්ඛතධම්මා නිච්චා සස්සතා’’ති එවං පවත්තාය මිච්ඡාසඤ්ඤාය, සඤ්ඤාග්ගහණෙනෙව දිට්ඨිචිත්තානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතො පරාසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නන්දියාති සප්පීතිකතණ්හාය. විරාගානුපස්සනායාති විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. රාගස්සාති සඞ්ඛාරෙසු රාගස්ස. නිරොධානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. යථා වා සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, ආයතිං පුනබ්භවවසෙන න උප්පජ්ජන්ති, එවං අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. තෙනෙවාහ ‘‘නිරොධානුපස්සනාය නිරොධෙති නො සමුදෙතී’’ති (පටි. ම. 1.83). මුඤ්චිතුකාමතාය හි අයං බලප්පත්තා. සඞ්ඛාරානං පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා හි අයං ¶ . ආදානස්සාති නිච්චාදිවසෙන ගහණස්ස. සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණවසෙන එකත්තගහණං ඝනසඤ්ඤා, තස්සා ඝනසඤ්ඤාය. ආයූහනස්සාති අභිසඞ්ඛරණස්ස. සඞ්ඛාරානං අවත්ථාදිවිසෙසාපත්ති විපරිණාමො. ධුවසඤ්ඤායාති ථිරභාවගහණස්ස. නිමිත්තස්සාති සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සඞ්ඛාරානං සවිග්ගහතාය. පණිධියාති රාගාදිපණිධියා, තණ්හාවසෙන සඞ්ඛාරෙසු නින්නතායාති අත්ථො. අභිනිවෙසස්සාති අත්තානුදිට්ඨියා. අනිච්චදුක්ඛාදිවසෙන සබ්බතෙභූමකධම්මතිරණා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා. සාරාදානාභිනිවෙසස්සාති අසාරෙසු සාරගහණවිපල්ලාසස්ස. යථාභූතඤාණදස්සනං ථිරභාවපත්තා අනිච්චාදිඅනුපස්සනාව. උදයබ්බයඤාණන්ති කෙචි. සප්පච්චයනාමරූපදස්සනන්ති අපරෙ. ‘‘ඉස්සරකුත්තාදිවසෙන ලොකො සමුප්පන්නො’’ති අභිනිවෙසො සම්මොහාභිනිවෙසො. උච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසොති කෙචි. ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20; මහානි. 174) සංසයාපත්ති සම්මොහාභිනිවෙසොති අපරෙ. සඞ්ඛාරෙසු තාණලෙණභාවගහණං ආලයාභිනිවෙසො. ‘‘ආලයරතා ආලයසම්මුදිතා’’ති (දී. නි. 2.67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7-8) වචනතො ආලයො තණ්හා. සා එව චක්ඛාදීසු, රූපාදීසු ච අභිනිවිසනවසෙන පවත්තියා ආලයාභිනිවෙසොති අපරෙ. ‘‘එවං ඨිතා තෙ සඞ්ඛාරා පටිනිස්සජ්ජීයන්තී’’ති පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා. අප්පටිසඞ්ඛා පටිසඞ්ඛාය පටිපක්ඛභූතා මොහප්පධානා අකුසලධම්මා. වට්ටතො විගතත්තා විවට්ටං නිබ්බානං, තත්ථ නින්නභාවසඞ්ඛාතෙන අනුපස්සනෙන පවත්ති විවට්ටානුපස්සනා, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා චෙව අනුලොමඤාණඤ්ච. සඤ්ඤොගාභිනිවෙසො සංයුජ්ජනවසෙන සඞ්ඛාරෙසු අභිනිවිසනං.

දිට්ඨෙකට්ඨානන්ති ¶ දිට්ඨියා සහජෙකට්ඨානඤ්ච පහානෙකට්ඨානඤ්ච. ඔළාරිකානන්ති උපරිමග්ගවජ්ඣෙ කිලෙසෙ උපාදාය වුත්තං. අඤ්ඤථා දස්සනෙන පහාතබ්බාපි දුතියමග්ගවජ්ඣෙහි ඔළාරිකා. අණුසහගතානන්ති අණුභූතානං, ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙ උපාදාය වුත්තං. සබ්බකිලෙසානන්ති අවසිට්ඨසබ්බකිලෙසානං. න හි පඨමමග්ගාදීහි පහීනා කිලෙසා පුන පහීයන්ති.

‘‘චිත්තස්ස ¶ අවිප්පටිසාරාය සංවත්තන්තී’’තිආදීසු සංවරො අවිප්පටිසාරත්ථාය. ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො, ආනන්ද, කුසලානි සීලානී’’ති (අ. නි. 10.1) වචනතො චෙතසො අවිප්පටිසාරත්ථාය භවන්ති. අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථාය. ‘‘යොනිසො මනසි කරොතො පාමොජ්ජං ජායතී’’ති (දී. නි. 3.359) වචනතො පාමොජ්ජාය සංවත්තන්ති. පාමොජ්ජං පීතියා. ‘‘පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’ති (දී. නි. 1.466; 3.359; අ. නි. 3.96; 6.10; 11.12) වචනතො පීතියා සංවත්තන්ති. පීති පස්සද්ධත්ථාය. ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භතී’’ති (දී. නි. 1.466; 3.359; අ. නි. 3.96; 6.10; 11.12) වචනතො පස්සද්ධියා සංවත්තන්ති. පස්සද්ධි සුඛත්ථාය. ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙතී’’ති (දී. නි. 1.466; 3.359; අ. නි. 3.96; 6.10; 11.12) වචනතො සොමනස්සාය සංවත්තන්තීති. ‘‘සුඛත්ථාය සුඛං වෙදෙතී’’ති චෙත්ථ සොමනස්සං ‘‘සුඛ’’න්ති වුත්තං. ආසෙවනායාති සමාධිස්ස ආසෙවනාය. නිරාමිසෙ හි සුඛෙ සිද්ධෙ ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (දී. නි. 1.466; 3.359; අ. නි. 3.96; 6.10; 11.12) වචනතො සමාධි සිද්ධොයෙව හොති, තස්මා සමාධිස්ස ආසෙවනාය පගුණබලවභාවාය සංවත්තන්තීති අත්ථො. භාවනායාති තස්සෙව සමාධිස්ස වඩ්ඪියා. බහුලීකම්මායාති පුනප්පුනං කිරියාය. අලඞ්කාරායාති තස්සෙව සමාධිස්ස පසාධනභූතසද්ධින්ද්රියාදිනිප්ඵත්තියා අලඞ්කාරාය සංවත්තන්ති. පරික්ඛාරායාති අවිප්පටිසාරාදිකස්ස සමාධිසම්භාරස්ස සිද්ධියා තස්සෙව සමාධිස්ස පරික්ඛාරාය සංවත්තන්ති. සම්භාරත්ථො හි ඉධ පරික්ඛාර-සද්දො. ‘‘යෙ ච ඛො ඉමෙ පබ්බජිතෙන ජීවිතපරික්ඛාරා සමුදානෙතබ්බා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.191) විය සම්භාරොති ච පච්චයො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්චායං පරික්ඛාර-සද්දො ‘‘රථො සීලපරික්ඛාරො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.4) අලඞ්කාරත්ථො. ‘‘සත්තහි නගරපරික්ඛාරෙහි සුපරික්ඛත්තං හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.67) පරිවාරත්ථො වුත්තො. ඉධ පන අලඞ්කාරපරිවාරානං විසුං ගහිතත්තා ‘‘සම්භාරත්ථො’’ති වුත්තං ¶ . පරිවාරායාති මූලකාරණභාවෙනෙව සමාධිස්ස පරිවාරභූතසතිවීරියාදිධම්මවිසෙසසාධනෙන පරිවාරසම්පත්තියා සංවත්තන්ති. පාරිපූරියාති වසීභාවසම්පාපනෙන, විපස්සනාය පදට්ඨානභාවාපාදනෙන ච පරිපුණ්ණභාවසාධනතො සමාධිස්ස පාරිපූරියා සංවත්තන්ති.

එවං සුපරිසුද්ධසීලමූලකං සබ්බාකාරපරිපූරං සමාධිං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘සමාහිතො පජානාති පස්සති, යථාභූතං ජානං පස්සං නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති ¶ , විරාගා විමුච්චතී’’ති (අ. නි. 10.2; ස. නි. 3.14) වචනතො සීලමූලකානි සමාධිපදට්ඨානානි පයොජනානි දස්සෙතුං ‘‘එකන්තනිබ්බිදායා’’තිආදි වුත්තං. නිබ්බිදාය හි දස්සිතාය තස්සා පදට්ඨානභූතං යථාභූතඤාණදස්සනං දස්සිතමෙව හොති, තස්මිං අසති නිබ්බිදාය අසිජ්ඣනතො. නිබ්බිදාදයො අත්ථතො විභත්තා එව. යථාභූතඤාණදස්සනන්ති පනෙත්ථ සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං අධිප්පෙතං. එවමෙත්ථ අමතමහානිබ්බානපරියොසානං සීලස්ස පයොජනං දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි පහානාදීසු සීලත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පජහනං අනුප්පාදනිරොධො පහානන්ති තස්ස භාවසාධනතං සන්ධාය ‘‘පහානන්ති කොචි ධම්මො නාම නත්ථී’’ති වුත්තං. යථා පනස්ස ධම්මභාවො සම්භවති, තථා හෙට්ඨා සංවණ්ණිතමෙව. එවං හිස්ස සීලභාවො සුට්ඨු යුජ්ජති. තං තං පහානන්ති ‘‘පාණාතිපාතස්ස පහානං, අදින්නාදානස්ස පහාන’’න්ති එවං වුත්තං තං තං පහානං. තස්ස තස්ස කුසලධම්මස්සාති පාණාතිපාතස්ස පහානං මෙත්තාදිකුසලධම්මස්ස, අදින්නාදානස්ස පහානං චාගාදිකුසලධම්මස්සාති එවං තස්ස තස්ස කුසලධම්මස්ස. පතිට්ඨානට්ඨෙනාති පතිට්ඨානභාවෙන. පහානං හි තස්මිං සති හොති, අසති න හොති, තස්ස ‘‘පතිට්ඨාන’’න්ති වත්තබ්බතං ලභතීති කත්වා යස්මිං සන්තානෙ පාණාතිපාතාදයො තස්ස පකම්පහෙතවොති තප්පහානං විකම්පාභාවකරණෙන ච සමාධානං වුත්තං. එවං සෙසපහානෙසුපි වත්තබ්බං. සමාධානං සණ්ඨපනං, සංයමනං වා. ඉතරෙ චත්තාරොති වෙරමණිආදයො චත්තාරො ධම්මා න පහානං විය වොහාරමත්තන්ති අධිප්පායො. තතො තතොති තම්හා තම්හා පාණාතිපාතාදිතො. තස්ස තස්සාති පාණාතිපාතාදිකස්ස සංවරණවසෙන, තස්ස තස්ස වා සංවරස්ස වසෙන. තදුභයසම්පයුත්තචෙතනාවසෙනාති වෙරමණීහි, සංවරධම්මෙහි ච සම්පයුත්තාය චෙතනාය වසෙන. තං තං අවීතික්කමන්තස්සාති තං තං පාණාතිපාතාදිං අවීතික්කමන්තස්ස පුග්ගලස්ස, ධම්මසමූහස්ස වා වසෙන චෙතසො පවත්තිසබ්භාවං සන්ධාය වුත්තා. තස්මා එකක්ඛණෙපි ලබ්භන්තීති අධිප්පායො.

21. සංකිලිස්සති ¶ ¶ තෙනාති සංකිලෙසො. කො පන සොති ආහ ‘‘ඛණ්ඩාදිභාවො සීලස්ස සංකිලෙසො’’ති. වොදායති විසුජ්ඣති එතෙනාති වොදානං, අඛණ්ඩාදිභාවො. ලාභයසාදීති ආදි-සද්දෙන ඤාතිඅඞ්ගජීවිතාදීනං සඞ්ගහො. සත්තසු ආපත්තික්ඛන්ධෙසු ආදිම්හි වා අන්තෙ වා වෙමජ්ඣෙති ච ඉදං තෙසං උද්දෙසාදිපාළිවසෙන වුත්තං. න හි අඤ්ඤො කොචි ආපත්තික්ඛන්ධානං අනුක්කමො අත්ථි. ඛණ්ඩන්ති ඛණ්ඩවන්තං, ඛණ්ඩිතං වා. ඡිද්දන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො වියාති වත්ථන්තෙ, දසන්තෙ වා ඡින්නවත්ථං විය.

එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන. මෙථුනසංයොගවසෙනාති රාගපරියුට්ඨානෙන සදිසභාවාපත්තියා මිථුනානං ඉදන්ති මෙථුනං, නිබන්ධනං. මෙථුනවසෙන සමායොගො මෙථුනසංයොගො. ඉධ පන මෙථුනසංයොගො වියාති මෙථුනසංයොගො, තස්ස වසෙන. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ. එකච්චොති එකො. සමණො වා බ්රාහ්මණො වාති පබ්බජ්ජාමත්තෙන සමණො වා ජාතිමත්තෙන බ්රාහ්මණො වා. ද්වයංද්වයසමාපත්තින්ති ද්වීහි ද්වීහි සමාපජ්ජිතබ්බං, මෙථුනන්ති අත්ථො. න හෙව ඛො සමාපජ්ජතීති සම්බන්ධො. උච්ඡාදනං උබ්බත්තනං. සම්බාහනං පරිමද්දනං. සාදියතීති අධිවාසෙති. තදස්සාදෙතීති තං උච්ඡාදනාදිං අභිරමති. නිකාමෙතීති ඉච්ඡති. විත්තින්ති තුට්ඨිං. ඉදම්පි ඛොති එත්ථ ඉදන්ති යථාවුත්තං සාදියනාදිං ඛණ්ඩභාවාදිවසෙන එකං කත්වා වුත්තං. පි-සද්දො වක්ඛමානං උපාදාය සමුච්චයත්ථො. ඛො-සද්දො අවධාරණත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යදෙතං බ්රහ්මචාරීපටිඤ්ඤස්ස අසතිපි ද්වයංද්වයසමාපත්තියං මාතුගාමස්ස උච්ඡාදනන්හාපනසම්බාහනසාදියනාදි, ඉදම්පි එකංසෙන තස්ස බ්රහ්මචරියස්ස ඛණ්ඩාදිභාවාපාදනතො ඛණ්ඩම්පි ඡිද්දම්පි සබලම්පි කම්මාසම්පීති. එවං පන ඛණ්ඩාදිභාවාපත්තියා සො අපරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරති, න පරිසුද්ධං, සංයුත්තො මෙථුනසංයොගෙන, න විසංයුත්තො. තතො චස්ස න ජාතිආදීහි පරිමුත්තීති දස්සෙන්තො ‘‘අයං වුච්චතී’’තිආදිමාහ.

සඤ්ජග්ඝතීති කිලෙසවසෙන මහාහසිතං හසති. සංකීළතීති කායසංසග්ගවසෙන කීළති. සංකෙලායතීති සබ්බසො මාතුගාමං කෙලායන්තො ¶ විහරති. චක්ඛුනාති අත්තනො චක්ඛුනා. චක්ඛුන්ති මාතුගාමස්ස චක්ඛුං. උපනිජ්ඣායතීති උපෙච්ච නිජ්ඣායති ඔලොකෙති. තිරොකුට්ටාති කුට්ටස්ස ¶ පරතො. තථා තිරොපාකාරා. මත්තිකාමයා භිත්ති කුට්ටං, ඉට්ඨකාමයා පාකාරොති වදන්ති. යා කාචි වා භිත්ති පොරිසතො දියඩ්ඪරතනුච්චප්පමාණා කුට්ටං, කුට්ටතො අධිකො පාකාරො.

අස්සාති බ්රහ්මචාරීපටිඤ්ඤස්ස. පුබ්බෙති වතසමාදානතො පුබ්බෙ. කාමගුණෙහීති කාමකොට්ඨාසෙහි. සමප්පිතන්ති සුට්ඨු අප්පිතං සහිතං. සමඞ්ගීභූතන්ති සමන්නාගතං. පරිචාරයමානන්ති කීළන්තං, උපට්ඨහියමානං වා. පණිධායාති පත්ථෙත්වා. සීලෙනාතිආදීසු යමනියමාදිසමාදානවසෙන සීලං. අවීතික්කමවසෙන වතං. උභයම්පි සීලං. දුක්කරචරියවසෙන පවත්තිතං වතං. තංතංඅකිච්චසම්මතතො වා නිවත්තිලක්ඛණං සීලං. තංතංසමාදානවතො වෙසභොජනකිච්චකරණාදිවිසෙසපටිපත්ති වතං. සබ්බථාපි දුක්කරචරියා තපො. මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියං.

සබ්බසොති අනවසෙසතො, සබ්බෙසං වා. අභෙදෙනාති අවීතික්කමෙන. අපරාය ච පාපධම්මානං අනුප්පත්තියා, ගුණානං උප්පත්තියා සඞ්ගහිතොති යොජනා. තත්ථ කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො. උපනන්ධනලක්ඛණො උපනාහො. පරෙසං ගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො. යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො. පරසම්පත්තිඋසූයනලක්ඛණා ඉස්සා. අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං. සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා. අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණං සාඨෙය්යං. චිත්තස්ස ථද්ධභාවලක්ඛණො ථම්භො. කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො. උන්නතිලක්ඛණො මානො. අබ්භුන්නතිලක්ඛණො අතිමානො. මජ්ජනලක්ඛණො මදො. චිත්තවොසග්ගලක්ඛණො පමාදො. ආදි-සද්දෙන ලොභමොහවිපරීතමනසිකාරාදීනං සඞ්ගහො.

ඉදානි ‘‘අඛණ්ඩාදිභාවො පනා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘යානි හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනුපහතානීති අනුපද්දුතානි. විවට්ටූපනිස්සයතාය තණ්හාදාසබ්යතො මොචනෙන භුජිස්සභාවකරණං. අවිඤ්ඤූනං අප්පමාණත්තා වුත්තං ‘‘විඤ්ඤූහි පසත්ථත්තා’’ති. සමාධිසංවත්තනං වා එතෙසං පයොජනං, සමාධිසංවත්තනෙ වා නියුත්තානීති සමාධිසංවත්තනිකානි. නිද්දානෙන සස්සසම්පත්ති විය පටිපක්ඛවිගමෙන සීලසම්පදා, සා ච තත්ථ ¶ සති දොසදස්සනෙති ආහ ‘‘සීලවිපත්තියා ච ආදීනවදස්සනෙනා’’ති. නිසම්මකාරීනං පයොජනගරුකතාය දිට්ඨගුණෙයෙව සම්මාපටිපත්තීති වුත්තං ‘‘සීලසම්පත්තියා ච ආනිසංසදස්සනෙනා’’ති.

තත්ථ ¶ සීලවිපත්තියා ආදීනවො සීලසම්පදාය හෙට්ඨා දස්සිතආනිසංසපටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බො, තං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති අවිත්ථාරෙත්වා පකාරන්තරෙහි දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’ති ආරද්ධං. තත්ථ යථා සීලසම්පදා සත්තානං මනුඤ්ඤභාවකාරණං, එවං සීලවිපත්ති අමනුඤ්ඤභාවකාරණන්ති ආහ ‘‘දුස්සීලො…පෙ… දෙවමනුස්සාන’’න්ති. අනනුසාසනීයො ජිගුච්ඡිතබ්බතො. දුක්ඛිතොති සඤ්ජාතදුක්ඛො. විප්පටිසාරීති ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණ’’න්තිආදිනා පච්චානුතාපී. දුබ්බණ්ණොති ගුණවණ්ණෙන, කායවණ්ණෙන ච විරහිතො. අස්සාති දුස්සීලස්ස. සම්ඵස්සිතානං දුක්ඛො දුක්ඛාවහො සම්ඵස්සො එතස්සාති දුක්ඛසම්ඵස්සො. ගුණානුභාවාභාවතො අප්පං අග්ඝතීති අප්පග්ඝො. අනෙකවස්සගණිකගූථකූපො වියාති අනෙකවස්සසමූහෙ සඤ්චිතුක්කාරාවාටො විය. දුබ්බිසොධනො සොධෙතුං අසක්කුණෙය්යො. ඡවාලාතං ඡවඩාහෙ සන්තජ්ජනුම්මුක්කං. උභතො පරිබාහිරොති සාමඤ්ඤතො, ගිහිභොගතො ච පරිහීනො. සබ්බෙසං වෙරී, සබ්බෙ වා වෙරී එතස්සාති සබ්බවෙරී, සො එව සබ්බවෙරිකො, පුරිසො. සංවාසං නාරහතීති අසංවාසාරහො. සද්ධම්මෙති පටිපත්තිසද්ධම්මෙ, පටිවෙධසද්ධම්මෙ ච.

‘‘අග්ගික්ඛන්ධපරියායෙ වුත්තදුක්ඛභාගිතායා’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘දුස්සීලානඤ්හී’’තිආදි ආරද්ධං. පඤ්චකාමගුණපරිභොගසුඛෙ, පරෙහි කයිරමානවන්දනමානනාදිසුඛෙ ච අස්සාදෙන ගධිතචිත්තා පඤ්චකාම…පෙ… ගධිතචිත්තා, තෙසං. තෙ යථාවුත්තසුඛස්සාදා පච්චයා එතස්සාති තප්පච්චයං. දුක්ඛන්ති සම්බන්ධො.

පස්සථ නොති පස්සථ නු, අපි පස්සථ. මහන්තන්ති විපුලං. අග්ගික්ඛන්ධන්ති අග්ගිසමූහං. ආදිත්තන්ති පදිත්තං. සම්පජ්ජලිතන්ති සමන්තතො පජ්ජලිතං අච්ඡිවිප්ඵුලිඞ්ගානි මුච්චන්තං. සජොතිභූතන්ති සපභං සමන්තතො උට්ඨිතාහි ජාලාහි එකප්පභාසමුදයභූතං. තං කිං මඤ්ඤථාති තං ඉදානි මයා වුච්චමානමත්ථං කිං මඤ්ඤථාති අනුමතිගහණත්ථං පුච්ඡති. ආලිඞ්ගෙත්වාති උපගූහිත්වා. උපනිසීදෙය්යාති තෙනෙව ආලිඞ්ගනෙන උපෙච්ච නිසීදෙය්ය. යදත්ථමෙත්ථ සත්ථා අග්ගික්ඛන්ධාලිඞ්ගනං, කඤ්ඤාලිඞ්ගනඤ්ච ආනෙසි, තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘ආරොචයාමී’’තිආදිමාහ ¶ . තත්ථ ආරොචයාමීති ආමන්තෙමි. වොති තුම්හෙ. පටිවෙදයාමීති පබොධෙමි. දුස්සීලස්සාති නිස්සීලස්ස සීලවිරහිතස්ස. පාපධම්මස්සාති දුස්සීලත්තා එව හීනජ්ඣාසයතාය ලාමකසභාවස්ස. අසුචිසඞ්කස්සරසමාචාරස්සාති අපරිසුද්ධකායසමාචාරාදිතාය අසුචිස්ස හුත්වා සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරස්ස. දුස්සීලො හි කිඤ්චිදෙව අසාරුප්පං දිස්වා ‘‘ඉදං ¶ අසුකෙන කතං භවිස්සතී’’ති පරෙසං ආසඞ්කනීයොව හොති, කෙනචිදෙව වා කරණීයෙන මන්තයන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කච්චි නු ඛො ඉමෙ මයා කතං කම්මං ජානිත්වා මන්තෙන්තී’’ති අත්තනොයෙව සඞ්කාය සරිතබ්බසමාචාරොති. පටිච්ඡන්නකම්මන්තස්සාති ලජ්ජිතබ්බතාය පටිච්ඡාදෙතබ්බකම්මන්තස්ස. අස්සමණස්සාති න සමණස්ස. සලාකග්ගහණාදීසු ‘‘අහම්පි සමණො’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය සමණපටිඤ්ඤස්ස. අසෙට්ඨචාරිතාය අබ්රහ්මචාරිස්ස. උපොසථාදීසු ‘‘අහම්පි බ්රහ්මචාරී’’ති මිච්ඡාපටිඤ්ඤාය බ්රහ්මචාරිපටිඤ්ඤස්ස. පූතිනා කම්මෙන සීලවිපත්තියා අන්තො අනුපවිට්ඨත්තා අන්තොපූතිකස්ස. ඡහි ද්වාරෙහි රාගාදිකිලෙසානුවස්සනෙන තින්තත්තා අවස්සුතස්ස. සඤ්ජාතරාගාදිකචවරත්තා, සීලවන්තෙහි ඡඩ්ඩෙතබ්බත්තා ච කසම්බුජාතස්ස. අග්ගික්ඛන්ධූපමාය හීනූපමභූතායාති අත්ථො. තෙනාහ භගවා – ‘‘එතදෙව තස්ස වර’’න්ති. භගවා දුක්ඛං දස්සෙත්වා දුක්ඛං දස්සෙතීති සම්බන්ධො.

වාළරජ්ජුයාති වාළෙහි කතරජ්ජුයා. සා හි ඛරතරා හොති. ඝංසෙය්යාති පධංසනවසෙන ඝංසෙය්ය. තෙලධොතායාති තෙලෙන නිසිතාය. පච්චොරස්මින්ති පතිඋරස්මිං උරාභිමුඛං, උරමජ්ඣෙති අධිප්පායො. අයොසඞ්කුනාති සණ්ඩාසෙන. ඵෙණුද්දෙහකන්ති ඵෙණං උද්දෙහෙත්වා, අනෙකවාරං ඵෙණං උට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

අග්ගික්ඛන්ධාලිඞ්ගනදුක්ඛතොපි අධිමත්තදුක්ඛතාය කටුකභූතං දුක්ඛං ඵලං එතස්සාති අග්ගික්ඛන්ධාලිඞ්ගනදුක්ඛාධිකදුක්ඛකටුකඵලං. කාමසුඛං අවිජහතො භින්නසීලස්ස දුස්සීලස්ස කුතො තස්ස සුඛං නත්ථෙවාති අධිප්පායො. සාදනෙති සාදියනෙ. යන්ති අඤ්ජලිකම්මසාදනං. අසීලිනොති දුස්සීලස්ස. උපහතන්ති සීලබ්යසනෙන උපද්දුතං. ඛතන්ති කුසලමූලානං ඛණනෙන ඛතං, ඛණිතං වා ගුණං සරීරෙති අධිප්පායො. සබ්බභයෙහීති අත්තානුවාදාදිසබ්බභයෙහි. උපචාරජ්ඣානං උපාදාය සබ්බෙහි අධිගමසුඛෙහි.

වුත්තප්පකාරවිපරීතතොති ¶ සීලවිපත්තියං වුත්තාකාරපටිපක්ඛතො ‘‘මනාපො හොති දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදිනා. කායගන්ධොපි පාමොජ්ජං, සීලවන්තස්ස භික්ඛුනො. කරොති අපි දෙවානන්ති එත්ථ ‘‘ගන්ධො ඉසීනං චිරදික්ඛිතාන’’න්තිආදිකා (ජා. 2.17.55) ගාථා විත්ථාරෙතබ්බා. අවිඝාතීති අප්පටිඝාතී. වධබන්ධාදිපරිකිලෙසා දිට්ඨධම්මිකා ආසවා උපද්දවා. සම්පරායිකදුක්ඛානං මූලං නාම දුස්සීල්යං. අන්තමතික්කන්තං අච්චන්තං, අච්චන්තං සන්තා අච්චන්තසන්තා ¶ කිලෙසපරිළාහසඞ්ඛාතදරථානං අභාවෙන සබ්බදා සන්තා. උබ්බිජ්ජිත්වාති ඤාණුත්රාසෙන උත්තසිත්වා. වොදාපෙතබ්බන්ති විසොධෙතබ්බං.

22. අප්පා ¶ ¶ ඉච්ඡා එතස්සාති අප්පිච්ඡො, පච්චයගෙධරහිතො. තස්ස භාවො අප්පිච්ඡතා, අලොභජ්ඣාසයතාති අත්ථො. සමං තුට්ඨි, සන්තෙන, සකෙන වා තුට්ඨි සන්තුට්ඨි, සන්තුට්ඨි එව සන්තුට්ඨිතා, අඤ්ඤං අපත්ථෙත්වා යථාලද්ධෙහි ඉතරීතරෙහි පච්චයෙහි පරිතුස්සනා. සන්තුට්ඨිතාදීහීති ත-කාරො වා පදසන්ධිකරො. ‘‘සන්තුට්ඨිආදීහී’’ති වා පාඨො. තෙ ගුණෙති තෙ සීලවොදානස්ස හෙතුභූතෙ අප්පිච්ඡතාදිගුණෙ. සම්පාදෙතුන්ති සම්පන්නෙ කාතුං. තෙ හි සීලවිසුද්ධියා පටිලද්ධමත්තා හුත්වා ධුතධම්මෙහි සම්පන්නතරා හොන්ති. ධුතඞ්ගසමාදානන්ති කිලෙසානං ධුනනකඅඞ්ගානං විද්ධංසනකාරණානං සම්මදෙව ආදානං. එවන්ති එවං සන්තෙ, ධුතඞ්ගසමාදානෙ කතෙති අත්ථො. අස්ස යොගිනො. සල්ලෙඛො කිලෙසානං සම්මදෙව ලිඛනා ඡෙදනා තනුකරණං. පවිවෙකො චිත්තවිවෙකස්ස උපායභූතා විවෙකට්ඨකායතා. අපචයො යථා පටිපජ්ජනතො කිලෙසා නං අපචිනන්ති න ආචිනන්ති, තථා පටිපජ්ජනා. වීරියාරම්භො අනුප්පන්නානං පාපධම්මානං අනුප්පාදනාදිවසෙන ආරද්ධවීරියතා. සුභරතා යථාවුත්තඅප්පිච්ඡභාවාදිසිද්ධා උපට්ඨකානං සුඛභරණීයතා සුපොසතා. ආදි-සද්දෙන අප්පකිච්චතාසල්ලහුකවුත්තිආදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. සීලඤ්චෙව යථාසමාදින්නං පටිපක්ඛධම්මානං දූරීභාවෙන සුපරිසුද්ධං භවිස්සති. වතානි ච ධුතධම්මා ච සම්පජ්ජිස්සන්ති සම්පන්නා භවිස්සන්ති, නිප්ඵජ්ජිස්සන්ති වා. යා ථිරභූතා ඉතරීතරචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනසන්තුට්ඨි පොරාණානං බුද්ධාදීනං අරියානං පවෙණිභාවෙන ඨිතා, තත්ථ පතිට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘පොරාණෙ අරියවංසත්තයෙ පතිට්ඨායා’’ති. භාවනා ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතස්සාති භාවනාරාමො, තබ්භාවො භාවනාරාමතා, සමථවිපස්සනාභාවනාසු යුත්තප්පයුත්තතා. යස්මා අධිගමාරහො භවිස්සති, තස්මාති සම්බන්ධො.

ලාභසක්කාරාදි තණ්හාය ආමසිතබ්බතො, ලොකපරියාපන්නතාය ච ලොකාමිසං. නිබ්බානාධිගමස්ස අනුලොමතො අනුලොමපටිපදා විපස්සනාභාවනා. අත්ථතොති වචනත්ථතො. පභෙදතොති ¶ විභාගතො. භෙදතොති විනාසතො. ධුතාදීනන්ති ධුතධුතවාදධුතධම්මධුතඞ්ගානං. සමාසබ්යාසතොති සඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො.

23. රථිකාති ¶ රච්ඡා. සඞ්කාරකූටාදීනන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අබ්භුග්ගතට්ඨෙනාති උස්සිතට්ඨෙන. ‘‘නදියා කූල’’න්තිආදීසු විය සමුස්සයත්ථො කූල-සද්දොති ආහ ‘‘පංසුකූලමිව පංසුකූල’’න්ති. කු-සද්දො කුච්ඡායං උල-සද්දො ගතිඅත්ථොති ආහ ‘‘කුච්ඡිතභාවං ගච්ඡතීති වුත්තං හොතී’’ති, පංසු විය කුච්ඡිතං උලති පවත්තතීති වා පංසුකූලං. පංසුකූලස්ස ධාරණං පංසුකූලං උත්තරපදලොපෙන, තං සීලමස්සාති පංසුකූලිකො, යථා ‘‘ආපූපිකො’’ති. අඞ්ගති අත්තනො ඵලං පටිච්ච හෙතුභාවං ගච්ඡතීති අඞ්ගං, කාරණං. යෙන පුග්ගලො ‘‘පංසුකූලිකො’’ති වුච්චති, සො සමාදානචෙතනාසඞ්ඛාතො ධම්මො පංසුකූලිකස්ස අඞ්ගන්ති පංසුකූලිකඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘පංසුකූලිකස්සා’’තිආදි. තස්සාති සමාදානස්ස. සමාදියති එතෙනාති සමාදානං, චෙතනා.

එතෙනෙව නයෙනාති යථා පංසුකූලධාරණං පංසුකූලං, තංසීලො පංසුකූලිකො, තස්ස අඞ්ගං සමාදානචෙතනා ‘‘පංසුකූලිකඞ්ග’’න්ති වුත්තං, එවං එතෙනෙව වචනත්ථනයෙන තිචීවරධාරණං තිචීවරං, තංසීලො තෙචීවරිකො, තස්ස අඞ්ගං සමාදානචෙතනා ‘‘තෙචීවරිකඞ්ග’’න්ති වෙදිතබ්බං. සඞ්ඝාටිආදීසු එව තීසු චීවරෙසු තිචීවරසමඤ්ඤා, න කණ්ඩුපටිච්ඡාදිවස්සිකසාටිකාදීසූති තානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඝාටිඋත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකසඞ්ඛාත’’න්ති ආහ.

තං පිණ්ඩපාතන්ති පරෙහි දිය්යමානානං පිණ්ඩානං පත්තෙ පතනසඞ්ඛාතං පිණ්ඩපාතං, තං උඤ්ඡතීති පිණ්ඩපාතිකො, යථා බාදරිකො සාමාකිකො. පිණ්ඩපාති එව පිණ්ඩපාතිකො, යථා භද්දො එව භද්දකො. අවඛණ්ඩනං විච්ඡින්දනං නිරන්තරමප්පවත්ති. තප්පටික්ඛෙපතො අනවඛණ්ඩනං අවිච්ඡින්දනං නිරන්තරප්පවත්ති. සහ අපදානෙනාති සහ අනවඛණ්ඩනෙන. සපදානන්ති පදස්ස කිරියාවිසෙසනභාවං, යත්ථ ච තං අනවඛණ්ඩනං, තඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අවඛණ්ඩනරහිතං අනුඝරන්ති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං. එකාසනෙති ඉරියාපථන්තරෙන අනන්තරිතාය එකායයෙව නිසජ්ජාය. පත්තෙ පිණ්ඩොති එත්ථ වත්ථුභෙදො ඉධාධිප්පෙතො, න සාමඤ්ඤං. එව-කාරො ච ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙන්තො ‘‘කෙවලං එකස්මිංයෙව පත්තෙ’’ති ආහ. උත්තරපදලොපං කත්වා අයං නිද්දෙසොති දස්සෙන්තො ‘‘පත්තපිණ්ඩගහණෙ පත්තපිණ්ඩසඤ්ඤං කත්වා’’ති ආහ. එස නයො ඉතො පරෙසුපි.

පච්ඡාභත්තං ¶ ¶ නාම පවාරණතො පච්ඡා ලද්ධභත්තං එව. ඛලු-සද්දස්ස පටිසෙධත්ථවාචකත්තා තෙන සමානත්ථං න-කාරං ගහෙත්වා ආහ ‘‘න පච්ඡාභත්තිකො’’ති. සික්ඛාපදස්ස විසයො සික්ඛාපදෙනෙව පටික්ඛිත්තො. යො තස්ස අවිසයො, සො එව සමාදානස්ස විසයොති ආහ ‘‘සමාදානවසෙන පටික්ඛිත්තාතිරිත්තභොජනස්සා’’ති. අබ්භොකාසෙ නිවාසො අබ්භොකාසො. සුසානෙ නිවාසො සුසානං, තං සීලං අස්සාතිආදිනා සබ්බං වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. යථාසන්ථතං විය යථාසන්ථතං, ආදිතො යථාඋද්දිට්ඨං. තං හෙස ‘‘ඉදං බහුමඞ්කුණං දුග්ගන්ධපවාත’’න්තිආදිවසෙන අප්පටික්ඛිපිත්වාව සම්පටිච්ඡති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං තුය්හ’’න්තිආදි. සයනන්ති නිපජ්ජනමාහ. තෙන තෙන සමාදානෙනාති තෙන තෙන පංසුකූලිකඞ්ගාදිකස්ස සමාදානෙන ධුතකිලෙසත්තාති විද්ධංසිතකිලෙසත්තා, තදඞ්ගවසෙන පහීනතණ්හුපාදානාදිපාපධම්මත්තාති අත්ථො. යෙහි තං කිලෙසධුනනං, තානියෙව ඉධ ධුතස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානීති අධිප්පෙතානි, න අඤ්ඤානි යානි කානිචි, අඤ්ඤෙන වා ධුතස්සාති අයමත්ථො අත්ථතො ආපන්නො. ‘‘ඤාණං අඞ්ගං එතෙස’’න්ති ඉමිනා ඤාණපුබ්බකතං තෙසං සමාදානස්ස විභාවෙති. පටිපත්තියාති සීලාදිසම්මාපටිපත්තියා. සමාදියති එතෙනාති සමාදානං, සමාදානවසෙන පවත්තා චෙතනා, තං ලක්ඛණං එතෙසන්ති සමාදානචෙතනාලක්ඛණානි. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘සමාදානකිරියාය, සාධකතමභාවතො;

සම්පයුත්තධම්මා යෙනාති, කරණභාවෙන දස්සිතා’’ති.

සමාදානචෙතනාය ගහණං තංමූලකත්තා පරිහරණචෙතනාපි ධුතඞ්ගමෙව. අත්තනා, පරම්මුඛෙන ච කුසලභණ්ඩස්ස භුසං විලුප්පනට්ඨෙන ලොලුප්පං තණ්හාචාරො, තස්ස විද්ධංසනකිච්චත්තා ලොලුප්පවිද්ධංසනරසානි. තතො එව නිල්ලොලුප්පභාවෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, තං වා පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති නිල්ලොලුප්පභාවපච්චුපට්ඨානානි. අරියධම්මපදට්ඨානානීති පරිසුද්ධසීලාදිසද්ධම්මපදට්ඨානානි.

භගවතොව සන්තිකෙ සමාදාතබ්බානීති ඉදං අන්තරා අවිච්ඡෙදනත්ථං වුත්තං, රඤ්ඤො සන්තිකෙ පටිඤ්ඤාතාරහස්ස අත්ථස්ස තදුපජීවිනො එකංසතො අවිසංවාදනං විය. සෙසානං සන්තිකෙ සමාදානෙපි එසෙව නයො. එකසඞ්ගීතිකස්සාති ¶ පඤ්චසු දීඝනිකායාදීසු නිකායෙසු එකනිකායිකස්ස. අට්ඨකථාචරියස්සාති යස්ස අට්ඨකථාතන්තියෙව විසෙසතො පගුණා, තස්ස. එත්ථාති අත්තනාපි සමාදානස්ස රුහනෙ. ජෙට්ඨකභාතු ධුතඞ්ගප්පිච්ඡතාය වත්ථූති සො කිර ථෙරො නෙසජ්ජිකො ¶ , තස්ස තං න කොචි ජානාති. අථෙකදිවසං රත්තියා සයනපිට්ඨෙ නිසින්නං විජ්ජුලතොභාසෙන දිස්වා ඉතරො පුච්ඡි ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙ නෙසජ්ජිකා’’ති. ථෙරො ධුතඞ්ගප්පිච්ඡතාය තාවදෙව නිපජ්ජිත්වා පච්ඡා සමාදියීති එවමාගතං වත්ථු.

24. ගහපතිදානචීවරන්ති එත්ථ දායකභාවෙන සමණාපි උක්කට්ඨස්ස ගහපතිපක්ඛංයෙව පවිට්ඨාති දට්ඨබ්බං. ‘‘පබ්බජිතො ගණ්හිස්සතී’’ති ඨපිතකං සියා ගහපතිචීවරං, න පන ගහපතිදානචීවරන්ති තාදිසං නිවත්තෙතුං දානග්ගහණං. අඤ්ඤතරෙනාති එත්ථ සමාදානවචනෙන තාව සමාදින්නං හොතු, පටික්ඛෙපවචනෙන පන කථන්ති? අත්ථතො ආපන්නත්තා. යථා ‘‘දෙවදත්තො දිවා න භුඤ්ජතී’’ති වුත්තෙ ‘‘රත්තියං භුඤ්ජතී’’ති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොති, තස්ස ආහාරෙන විනා සරීරට්ඨිති නත්ථීති, එවමිධාපි භික්ඛුනො ගහපතිදානචීවරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදඤ්ඤචීවරප්පටිග්ගහො අත්ථතො ආපන්නො එව හොති, චීවරෙන විනා සාසනෙ ඨිති නත්ථීති.

එවං සමාදින්නධුතඞ්ගෙනාතිආදිවිධානං පංසුකූලිකඞ්ගෙ පටිපජ්ජනවිධි. සුසානෙ ලද්ධං සොසානිකං. තං පන යස්මා තත්ථ කෙනචි ඡඩ්ඩිතත්තා පතිතං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සුසානෙ පතිතක’’න්ති. එවං පාපණිකම්පි දට්ඨබ්බං. තාලවෙළිමග්ගො නාම මහාගාමෙ එකා වීථි. අනුරාධපුරෙති ච වදන්ති. ඩඩ්ඪො පදෙසො එතස්සාති ඩඩ්ඪප්පදෙසං, වත්ථං. මග්ගෙ පතිතකං බහුදිවසාතික්කන්තං ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. ‘‘ද්වත්තිදිවසාතික්කන්ත’’න්ති අපරෙ. ථොකං රක්ඛිත්වාති කතිපයං කාලං ආගමෙත්වා. වාතාහතම්පි සාමිකානං සතිසම්මොසෙන පතිතසදිසන්ති ‘‘සාමිකෙ අපස්සන්තෙන ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තස්මා ථොකං ආගමෙත්වා ගහෙතබ්බං.

‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නං, චොළකභික්ඛාවසෙන ලද්ධඤ්ච ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ‘‘සමණචීවරං සියා නු ඛො, නො’’ති ආසඞ්කං නිවත්තෙතුං ‘‘න තං පංසුකූල’’න්ති වුත්තං. න හි තං තෙවීසතියා උප්පත්තිට්ඨානෙසු කත්ථචි පරියාපන්නං. ඉදානි ඉමිනාව පසඞ්ගෙන යං භික්ඛුදත්තියෙ ලක්ඛණපත්තං ¶ පංසුකූලං, තස්ස ච උක්කට්ඨානුක්කට්ඨවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘භික්ඛුදත්තියෙපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගාහෙත්වා වා දීයතීති සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා දෙන්තෙහි යං චීවරං වස්සග්ගෙන පාපෙත්වා භික්ඛූනං දීයති. සෙනාසනචීවරන්ති සෙනාසනං කාරෙත්වා ‘‘එතස්මිං සෙනාසනෙ වසන්තා පරිභුඤ්ජන්තූ’’ති ¶ දින්නචීවරං. න තං පංසුකූලන්ති අපංසුකූලභාවො පුබ්බෙ වුත්තකාරණතො, ගාහෙත්වා දින්නත්තා ච. තෙනාහ ‘‘නො ගාහාපෙත්වා දින්නමෙව පංසුකූල’’න්ති. තත්රපීති යං ගාහෙත්වා න දින්නං භික්ඛුදත්තියං, තත්රපි යෙන භික්ඛුනා චීවරං දීයති, තස්ස ලාභෙ, දානෙ ච විසුං විසුං උභයත්ථ ආදරගාරවානං සබ්භාවතො, තදභාවතො ච භික්ඛුදත්තියස්ස එකතොසුද්ධි උභතොසුද්ධි අනුක්කට්ඨතා හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යං දායකෙහී’’තිආදි වුත්තං, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නකං සමණෙනාති අධිප්පායො. යස්ස කස්සචීති උක්කට්ඨාදීසු යස්ස කස්සචි. රුචියාති ඡන්දෙන. ඛන්තියාති නිජ්ඣානක්ඛන්තියා.

නිස්සයානුරූපපටිපත්තිසබ්භාවොති උපසම්පන්නසමනන්තරං ආචරියෙන වුත්තෙසු චතූසු නිස්සයෙසු අත්තනා යථාපටිඤ්ඤාතදුතියනිස්සයානුරූපාය පටිපත්තියා විජ්ජමානතා. ආරක්ඛදුක්ඛාභාවොති චීවරාරක්ඛනදුක්ඛස්ස අභාවො පංසුකූලචීවරස්ස අලොභනීයත්තා. පරිභොගතණ්හාය අභාවො සවිසෙසලූඛසභාවත්තා. පාසාදිකතාති පරෙසං පසාදාවහතා. අප්පිච්ඡතාදීනං ඵලනිප්ඵත්ති ධුතඞ්ගපරිහරණස්ස අප්පිච්ඡතාදීහියෙව නිප්ඵාදෙතබ්බතො. ධුතධම්මෙ සමාදාය වත්තනං යාවදෙව උපරි සම්මාපටිපත්තිසම්පාදනායාති වුත්තං ‘‘සම්මාපටිපත්තියා අනුබ්රූහන’’න්ති. මාරසෙනවිඝාතායාති මාරස්ස, මාරසෙනාය ච විහනනාය විද්ධංසනාය. කායවාචාචිත්තෙහි යතො සංයතොති යති, භික්ඛු. ධාරිතං යං ලොකගරුනා පංසුකූලං, තං කො න ධාරයෙ, යස්මා වා ලොකගරුනා පංසුකූලං ධාරිතං, තස්මා කො තං න ධාරයෙති යොජනා යංතංසද්දානං එකන්තසම්බන්ධිභාවතො. පටිඤ්ඤං සමනුස්සරන්ති උපසම්පදමාළෙ ‘‘ආම භන්තෙ’’ති ආචරියපමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා දින්නං පටිඤ්ඤං සමනුස්සරන්තො.

25. චතුත්ථකචීවරන්ති ¶ නිවාසනපාරුපනයොග්යං චතුත්ථකචීවරන්ති අධිප්පායො, අංසකාසාවස්ස අප්පටික්ඛිපිතබ්බතො. අඤ්ඤතරවචනෙනාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. යාව න සක්කොති, යාව න ලභති, යාව න සම්පජ්ජතීති පච්චෙකං යාව-සද්දො සම්බන්ධිතබ්බො. න සම්පජ්ජතීති න සිජ්ඣති. නික්ඛිත්තපච්චයා දොසො නත්ථීති නිචයසන්නිධිධුතඞ්ගසංකිලෙසදොසො ¶ නත්ථි. ආසන්නෙති චීවරස්ස ආසන්නෙ ඨානෙ. රජනක්ඛණෙ පරිභුඤ්ජනකාසාවං රජනකාසාවං. තත්රට්ඨකපච්චත්ථරණං නාම අත්තනො, පරස්ස වා සන්තකං සෙනාසනෙ පච්චත්ථරණවසෙන අධිට්ඨිතං. ‘‘අංසකාසාවං පරික්ඛාරචොළං හොති, ඉති පච්චත්ථරණං, අංසකාසාවන්ති ඉමානි ද්වෙපි අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ ඨිතානිපි ධුතඞ්ගභෙදං න කරොන්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති වදන්ති. පරිහරිතුං පන න වට්ටතීති රජනකාලෙ එව අනුඤ්ඤාතත්තා නිච්චපරිභොගවසෙන න වට්ටති තෙචීවරිකස්ස. අංසකාසාවන්ති ඛන්ධෙ ඨපෙතබ්බකාසාවං. කායපරිහාරිකෙනාති වාතාතපාදිපරිස්සයතො කායස්ස පරිහරණමත්තෙන. සමාදායෙවාති ගහෙත්වා එව. අප්පසමාරම්භතාති අප්පකිච්චතා. කප්පියෙ මත්තකාරිතායාති නිසීදනාදිවසෙන, පරික්ඛාරචොළවසෙන ච බහූසු චීවරෙසු අනුඤ්ඤාතෙසුපි තිචීවරමත්තෙ ඨිතත්තා. සහ පත්තචරණායාති සපත්තචරණො. පක්ඛී සපක්ඛකො.

26. අතිරෙකලාභන්ති ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සායා’’ති (මහාව. 73, 128) එවං වුත්තභික්ඛාහාරලාභතො අතිරෙකලාභං, සඞ්ඝභත්තාදින්ති අත්ථො. සකලස්ස සඞ්ඝස්ස දාතබ්බභත්තං සඞ්ඝභත්තං. කතිපයෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා දාතබ්බභත්තං උද්දෙසභත්තං. එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බභත්තං පක්ඛිකං. උපොසථෙ උපොසථෙ දාතබ්බභත්තං උපොසථිකං. පටිපදදිවසෙ දාතබ්බභත්තං පාටිපදිකං. විහාරං උද්දිස්ස දාතබ්බභත්තං විහාරභත්තං. ධුරගෙහෙ එව ඨපෙත්වා දාතබ්බභත්තං ධුරභත්තං. ගාමවාසීආදීහි වාරෙන දාතබ්බභත්තං ¶ වාරකභත්තං. ‘‘සඞ්ඝභත්තං ගණ්හථාතිආදිනා’’ති ආදි-සද්දෙන උද්දෙසභත්තාදිං සඞ්ගණ්හාති. සාදිතුං වට්ටන්තීති භික්ඛාපරියායෙන වුත්තත්තා. භෙසජ්ජාදිපටිසංයුත්තා නිරාමිසසලාකා. යාවකාලිකවජ්ජාති ච වදන්ති. විහාරෙ පක්කභත්තම්පීති උපාසකා ඉධෙව භත්තං පචිත්වා ‘‘සබ්බෙසං අය්යානං දස්සාමා’’ති විහාරෙයෙව භත්තං සම්පාදෙන්ති, තං පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටති. ආහරිත්වාති පත්තං ගහෙත්වා ගෙහතො ආනෙත්වා. තං දිවසං නිසීදිත්වාති ‘‘මා, භන්තෙ, පිණ්ඩාය චරිත්ථ, විහාරෙයෙව භික්ඛා ආනීයතී’’ති වදන්තානං සම්පටිච්ඡනෙන තං දිවසං නිසීදිත්වා. සෙරිවිහාරසුඛන්ති අපරායත්තවිහාරිතාසුඛං ¶ . අරියවංසොති අරියවංසසුත්තපටිසංයුත්තා (දී. නි. 3.309; අ. නි. 4.28) ධම්මකථා. ධම්මරසන්ති ධම්මූපසඤ්හිතං පාමොජ්ජාදිරසං.

ජඞ්ඝබලං නිස්සාය පිණ්ඩපරියෙසනතො කොසජ්ජනිම්මද්දනතා. ‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 49; නෙත්ති. 123) වුත්තවිධිනා ආහාරපරියෙසනතො පරිසුද්ධාජීවතා. නිච්චං අන්තරඝරං පවිසන්තස්සෙව සුප්පටිච්ඡන්නගමනාදයො සෙඛියධම්මා සම්පජ්ජන්තීති සෙඛියපටිපත්තිපූරණං. පටිග්ගහණෙ මත්තඤ්ඤුතාය, සංසට්ඨවිහාරාභාවතො ච අපරපොසිතා. කුලෙ කුලෙ අප්පකඅප්පකපිණ්ඩගහණෙන පරානුග්ගහකිරියා. අන්තිමාය ජීවිකාය අවට්ඨානෙන මානප්පහානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකානං, යදිදං පිණ්ඩොල්ය’’න්තිආදි (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80). මිස්සකභත්තෙන යාපනතො රසතණ්හානිවාරණං. නිමන්තනාසම්පටිච්ඡනතො ගණභොජනාදිසික්ඛාපදෙහි අනාපත්තිතා.

අප්පටිහතවුත්තිතාය චතූසුපි දිසාසු වත්තනට්ඨෙන චාතුද්දිසො. ආජීවස්ස විසුජ්ඣතීති ආජීවො අස්ස විසුජ්ඣති. අත්තභරස්සාති අප්පානවජ්ජසුලභරූපෙහි පච්චයෙහි අත්තනො භරණතො අත්තභරස්ස. තතො එව එකවිහාරිතාය සද්ධිවිහාරිකාදීනම්පි අඤ්ඤෙසං අපොසනතො අනඤ්ඤපොසිනො. පදද්වයෙනාපි කායපරිහාරිකෙන චීවරෙන කුච්ඡිපරිහාරිකෙන පිණ්ඩපාතෙන විචරණතො සල්ලහුකවුත්තිතං, සුභරතං, පරමඅප්පිච්ඡතං, සන්තුට්ඨිඤ්ච දස්සෙති. දෙවාපි පිහයන්ති තාදිනොති තාදිසස්ස භුසං අතිවිය සන්තකායවචීමනොකම්මතාය උපසන්තස්ස පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගමතො සබ්බකාලං සතිමතො පිණ්ඩපාතිකස්ස භික්ඛුස්ස සක්කාදයො ¶ දෙවාපි පිහයන්ති පත්ථෙන්ති. තස්ස සීලාදිගුණෙසු බහුමානං උප්පාදෙන්තා ආදරං ජනෙන්ති, පගෙව මනුස්සා. සචෙ සො ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතො න හොති, තදභිකඞ්ඛී න හොතීති අත්ථො.

27. ඉමිනාති සපදානචාරිකෙන. කාලතරන්ති කාලස්සෙව. අඵාසුකට්ඨානන්ති සපරිස්සයාදිවසෙන ¶ දුප්පවෙසනට්ඨානං. පුරතොති වීථියං ගච්ඡන්තස්ස පුරතො ඝරං අපවිට්ඨස්සෙව. පත්තවිස්සට්ඨට්ඨානන්ති පෙසකාරවීථියං පෙසකාරභාවං නිම්මිනිත්වා ඨිතස්ස සක්කස්ස ඝරද්වාරෙ පත්තවිස්සට්ඨට්ඨානං. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකො තං දිවසං න භික්ඛං ආගමයමානො නිසීදති, තස්මා තං අනුලොමෙති. කත්ථචිපි කුලෙ නිබද්ධං උපසඞ්කමනාභාවතො පරිචයාභාවෙන කුලෙසු නිච්චනවකතා. සබ්බත්ථ අලග්ගමානසතාය ච සොම්මභාවෙන ච චන්දූපමතා. කුලෙසු පරිග්ගහචිත්තාභාවෙන තත්ථ මච්ඡෙරප්පහානං. හිතෙසිතාය විභාගාභාවතො සමානුකම්පිතා. කුලානං සඞ්ගණ්හනසංසට්ඨතාදයො කුලූපකාදීනවා. අව්හානානභිනන්දනාති නිමන්තනවසෙන අව්හානස්ස අසම්පටිච්ඡනා. අභිහාරෙනාති භික්ඛාභිහාරෙන. සෙරිචාරන්ති යථාරුචි විචරණං.

28. නානාසනභොජනන්ති අනෙකස්මිං ආසනෙ භොජනං, එකනිසජ්ජාය එව අභුඤ්ජිත්වා විසුං විසුං නිසජ්ජාසු ආහාරපරිභොගන්ති අත්ථො. පතිරූපන්ති යුත්තරූපං අනුට්ඨාපනීයං. වත්තං කාතුං වට්ටතීති වත්තං කාතුං යුජ්ජති. වත්තං නාම ගරුට්ඨානීයෙ කත්තබ්බමෙව. තත්ථ පන පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං යං ථෙරවාදං ආහ ‘‘ආසනං වා රක්ඛෙය්ය භොජනං වා’’තිආදි. තස්සත්ථො – එකාසනිකං භික්ඛුං භුඤ්ජන්තං ආසනං වා රක්ඛෙය්ය, ධුතඞ්ගභෙදතො යාව භොජනපරියොසානා න වුට්ඨාතබ්බන්ති වුත්තං හොති ¶ . භොජනං වා රක්ඛෙය්ය ධුතඞ්ගභෙදතො, අභුඤ්ජියමානං යාව භුඤ්ජිතුං නාරභති, තාව වුට්ඨාතබ්බන්ති අත්ථො. යස්මා තයිදං ද්වයං ඉධ නත්ථි, තස්මා වත්තකරණං ධුතඞ්ගං න රක්ඛතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අයඤ්චා’’තිආදි. ‘‘භෙසජ්ජත්ථමෙවා’’ති ඉමිනා භෙසජ්ජපරිභොගවසෙනෙව සප්පිආදීනිපි වට්ටන්තීති දස්සෙති. අප්පාබාධතාති අරොගතා. අප්පාතඞ්කතාති අකිච්ඡජීවිතා සරීරදුක්ඛාභාවො. ලහුට්ඨානන්ති කායස්ස ලහුපරිවත්තිතා. බලන්ති සරීරබලං. ඵාසුවිහාරොති සුඛවිහාරො. සබ්බමෙතං බහුක්ඛත්තුං භුඤ්ජනපච්චයා උප්පජ්ජනවිකාරපටික්ඛෙපපදං. රුජාති රොගා. න කම්මමත්තනොති අත්තනො යොගකම්මං පුරෙභත්තං, පච්ඡාභත්තඤ්ච න පරිහාපෙති, බහුසො භොජනෙ අබ්යාවටභාවතො, අරොගභාවතො චාති අධිප්පායො.

29. අප්පටිකූලං ¶ කත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති පටිකූලස්ස භුත්තස්ස අගණ්හනම්පි සියාති අධිප්පායො. පමාණයුත්තමෙව ගණ්හිතබ්බන්ති ‘‘එකභාජනමෙව ගණ්හාමී’’ති බහුං ගහෙත්වා න ඡඩ්ඩෙතබ්බං. නානාරසතණ්හාවිනොදනන්ති නානාරසභොජනෙ තණ්හාය විනොදනං. අත්ර අත්ර නානාභාජනෙ ඨිතෙ නානාරසෙ ඉච්ඡා එතස්සාති අත්රිච්ඡො, තස්ස භාවො අත්රිච්ඡතා, තස්සා අත්රිච්ඡතාය පහානං. ආහාරෙ පයොජනමත්තදස්සිතාති අසම්භින්නනානාරසෙ ගෙධං අකත්වා ආහාරෙ සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතපයොජනමත්තදස්සිතා. විසුං විසුං භාජනෙසු ඨිතානි බ්යඤ්ජනානි ගණ්හතො තත්ථ තත්ථ සාභොගතාය සියා වික්ඛිත්තභොජිතා, න තථා ඉමස්ස එකපත්තගතසඤ්ඤිනොති වුත්තං ‘‘අවික්ඛිත්තභොජිතා’’ති. ඔක්ඛිත්තලොචනොති පත්තසඤ්ඤිතාය හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු. පරිභුඤ්ජෙය්යාති පරිභුඤ්ජිතුං සක්කුණෙය්ය.

ඉති පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

7. ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

30. භුඤ්ජන්තස්ස ¶ යං උපනීතං, තස්ස පටික්ඛෙපෙන තං අතිරිත්තං භොජනන්ති අතිරිත්තභොජනං. පුන භොජනං කප්පියං කාරෙත්වා න භුඤ්ජිතබ්බං, තබ්බිසයත්තා ඉමස්ස ධුතඞ්ගස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉදමස්ස විධාන’’න්ති. යස්මිං භොජනෙති යස්මිං භුඤ්ජියමානෙ භොජනෙ. තදෙව භුඤ්ජති, න අඤ්ඤං. අනතිරිත්තභොජනපච්චයා ආපත්ති අනතිරිත්තභොජනාපත්ති, තතො දූරීභාවො අනාපජ්ජනං. ඔදරිකත්තං ඝස්මරභාවො කුච්ඡිපූරකතා, තස්ස අභාවො එකපිණ්ඩෙනාපි යාපනතො. නිරාමිසසන්නිධිතා නිහිතස්ස අභුඤ්ජනතො. පුන පරියෙසනවසෙන පරියෙසනාය ඛෙදං න යාති. අභිසල්ලෙඛකානං සන්තොසගුණාදීනං වුද්ධියා සඤ්ජනනං සන්තොසගුණාදිවුඩ්ඪිසඤ්ජනනං. ඉදන්ති ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං.

ඉති ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

31. ගාමන්තසෙනාසනං ¶ පහාය අරඤ්ඤෙ අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බන්ති එත්ථ ගාමන්තං, අරඤ්ඤඤ්ච සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ සද්ධිං උපචාරෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ගාමපරියාපන්නත්තා ගාමන්තසෙනාසනස්ස ‘‘ගාමොයෙව ගාමන්තසෙනාසන’’න්ති වුත්තං. යො කොචි සත්ථොපි ගාමො නාමාති සම්බන්ධො. ඉන්දඛීලාති උම්මාරා. තස්සාති ලෙඩ්ඩුපාතස්ස. විනයපරියායෙන අරඤ්ඤලක්ඛණං අදින්නාදානපාරාජිකෙ (පාරා. 92) ආගතං. තත්ථ හි ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති අනවසෙසතො අවහාරට්ඨානපරිග්ගහෙ තදුභයං අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ගාමූපචාරො හි ලොකෙ ගාමසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති. නිප්පරියායතො පන ගාමවිනිමුත්තං ඨානං අරඤ්ඤමෙව හොතීති අභිධම්මෙ (විභ. 529) ගාමා ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා, සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං. සුත්තන්තිකපරියායෙන ආරඤ්ඤකසික්ඛාපදෙ (පාරා. 654) ‘‘පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති ආගතං ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං සන්ධාය. න හි සො විනයපරියායිකෙ ‘‘අරඤ්ඤෙ වසනතො ආරඤ්ඤිකො පන්තසෙනාසනො’’ති සුත්තෙ වුත්තො. අයඤ්ච සුත්තසංවණ්ණනාති ඉධ සබ්බත්ථ සුත්තන්තකථාව ¶ පමාණං. තස්මා තත්ථ ආගතමෙව ලක්ඛණං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තං ආරොපිතෙන ආචරියධනුනා’’තිආදිනා මිනනවිධිං ආහ. තෙනෙව හි මජ්ඣිමට්ඨකථානයොව (ම. නි. අට්ඨ. 1.296) ඉදමෙත්ථ පමාණන්ති ච වුත්තො.

තතො තතො මග්ගන්ති තත්ථ තත්ථ ඛුද්දකමග්ගං පිදහති. ධුතඞ්ගසුද්ධිකෙන ධුතඞ්ගසොධනපසුතෙන. යථාපරිච්ඡින්නෙ කාලෙති උක්කට්ඨස්ස තයොපි උතූ, මජ්ඣිමස්ස ද්වෙ, මුදුකස්ස එකො උතු. තත්ථපි ධුතඞ්ගං න භිජ්ජති සඋස්සාහත්තා. නිපජ්ජිත්වා ගමිස්සාමාති චිත්තස්ස සිථිලභාවෙන ධුතඞ්ගං භිජ්ජතීති වුත්තං. අරඤ්ඤසඤ්ඤං මනසි කරොන්තොති ‘‘අහං විවෙකවාසං වසිස්සාමි, යථාලද්ධොව කායවිවෙකො සාත්ථකො කාතබ්බො’’ති මනසිකාරසබ්භාවතො ‘‘භබ්බො…පෙ… රක්ඛිතු’’න්ති වුත්තං. අස්ස ආරඤ්ඤිකස්ස චිත්තං න වික්ඛිපන්ති ආපාථමනුපගමනතො. විගතසන්තාසො හොති විවෙකපරිචයතො. ජීවිතනිකන්තිං ජහති බහුපරිස්සයෙ අරඤ්ඤෙ නිවාසෙනෙව මරණභයස්ස දූරීකරණතො. පවිවෙකසුඛරසං අස්සාදෙති අනුභවති ජනසංසග්ගාභාවතො. ආරාධයන්තොති අනුනයන්තො. යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා විවෙකස්ස අධිට්ඨානභාවතො ආරඤ්ඤිකඞ්ගයොගිනො වාහනසදිසන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘අවසෙසධුතායුධො’’ති, අවසිට්ඨධුතධම්මායුධොති අත්ථො.

32. ඡන්නන්ති ¶ ඉට්ඨකාඡදනාදීහි ඡාදිතං, ආවසථන්ති අත්ථො. සීමන්තරිකරුක්ඛොති ද්වින්නං රාජූනං රජ්ජසීමාය ඨිතරුක්ඛො. තත්ථ හි තෙසං රාජූනං බලකායො උපගන්ත්වා අන්තරන්තරා යුද්ධං කරෙය්ය, චොරාපි පාරිපන්ථිකා සමොසරන්තා භික්ඛුස්ස සුඛෙන නිසීදිතුං න දෙන්ති. චෙතියරුක්ඛො ‘‘දෙවතාධිට්ඨිතො’’ති මනුස්සෙහි සම්මතරුක්ඛො පූජෙතුං උපගතෙහි මනුස්සෙහි අවිවිත්තො හොති. නිය්යාසරුක්ඛො සජ්ජරුක්ඛාදි. වග්ගුලිරුක්ඛො වග්ගුලිනිසෙවිතො. සීමන්තරිකරුක්ඛාදයො සපරිස්සයා, දුල්ලභවිවෙකා චාති ආහ ‘‘ඉමෙ රුක්ඛෙ විවජ්ජෙත්වා’’ති. පණ්ණසටන්ති ¶ රුක්ඛතො පතිතපණ්ණං. පටිච්ඡන්නෙ ඨානෙ නිසීදිතබ්බං රුක්ඛමූලිකභාවස්ස පටිච්ඡාදනත්ථං. ඡන්නෙ වාසකප්පනා ධම්මස්සවනාදීනමත්ථායපි හොති. තස්මා ‘‘ජානිත්වා අරුණං උට්ඨාපිතමත්තෙ’’ති වුත්තං.

අභිණ්හං තරුපණ්ණවිකාරදස්සනෙනාති අභික්ඛණං තරූසු, තරූනං වා පණ්ණෙසු විකාරස්ස ඛණභඞ්ගස්ස දස්සනෙන. සෙනාසනමච්ඡෙරකම්මාරාමතානන්ති ආවාසමච්ඡරියනවකම්මරතභාවානං. දෙවතාහීති රුක්ඛදෙවතාහි. තාපි හි රුක්ඛට්ඨවිමානෙසු වසන්තියො රුක්ඛෙසු වසන්ති. අයම්පි රුක්ඛෙති සහවාසිතා. වණ්ණිතොති ‘‘අප්පානි චෙවා’’තිආදිනා පසංසිතො. ‘‘රුක්ඛමූලසෙනාසනං නිස්සාය පබ්බජ්ජා’’ති (මහාව. 73, 128) එවං නිස්සයොති ච භාසිතො. අභිරත්තානි තරුණකාලෙ, නීලානි මජ්ඣිමකාලෙ, පණ්ඩූනි ජිණ්ණකාලෙ. පතිතානි මිලායනවසෙන. එවං පස්සන්තො තරුපණ්ණානි පච්චක්ඛතො එව නිච්චසඤ්ඤං පනූදති පජහති, අනිච්චසඤ්ඤා එවස්ස සණ්ඨාති. යස්මා භගවතො ජාතිබොධිධම්මචක්කපවත්තනපරිනිබ්බානානි රුක්ඛමූලෙයෙව ජාතානි, තස්මා වුත්තං ‘‘බුද්ධදායජ්ජං රුක්ඛමූල’’න්ති.

33. ‘‘රුක්ඛමූලං පටික්ඛිපාමී’’ති එත්තකෙ වුත්තෙ ඡන්නං අප්පටික්ඛිත්තමෙව හොතීති ‘‘ඡන්නඤ්ච ¶ රුක්ඛමූලඤ්ච පටික්ඛිපාමී’’ති වුත්තං. ධුතඞ්ගස්ස සබ්බසො පටියොගිපටික්ඛෙපෙන හි සමාදානං ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථාති. ‘‘ධම්මස්සවනායා’’ති ඉමිනාව ධම්මං කථෙන්තෙනාපි උපොසථදිවසාදීසු සුණන්තානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං තෙහි යාචිතෙන ඡන්නං පවිසිතුං වට්ටති, ධම්මං පන කථෙත්වා අබ්භොකාසොව ගන්තබ්බො. රුක්ඛමූලිකස්සාපි එසෙව නයො. උපොසථත්ථායාති උපොසථකම්මාය. උද්දිසන්තෙනාති පරෙසං උද්දෙසං දෙන්තෙන. උද්දිසාපෙන්තෙනාති සයං උද්දෙසං ගණ්හන්තෙන. මග්ගමජ්ඣෙ ඨිතං සාලන්ති සීහළදීපෙ විය මග්ගා අනොක්කම්ම උජුකමෙව පවිසිතබ්බසාලං. වෙගෙන ගන්තුං න වට්ටති අසාරුප්පත්තා. යාව වස්සූපරමා ඨත්වා ගන්තබ්බං, න තාව ධුතඞ්ගභෙදො හොතීති අධිප්පායො.

රුක්ඛස්ස ¶ අන්තො නාම රුක්ඛමූලං. පබ්බතස්ස පන පබ්භාරසදිසො පබ්බතපදෙසො. අච්ඡන්නමරියාදන්ති යථා වස්සොදකං අන්තො න පවිසති, එවං ඡදනසඞ්ඛෙපෙන උපරි අකතමරියාදං. අන්තො පන පබ්භාරස්ස වස්සොදකං පවිසති චෙ, අබ්භොකාසසඞ්ඛෙපමෙවාති තත්ථ පවිසිතුං වට්ටති. සාඛාමණ්ඩපොති රුක්ඛසාඛාහි විරළච්ඡන්නමණ්ඩපො. පීඨපටො ඛලිත්ථද්ධසාටකො.

පවිට්ඨක්ඛණෙ ධුතඞ්ගං භිජ්ජති යථාවුත්තපබ්භාරාදිකෙ ඨපෙත්වාති අධිප්පායො. ජානිත්වාති ධම්මස්සවනාදිඅත්ථං ඡන්නං රුක්ඛමූලං පවිසිත්වා නිසින්නො ‘‘ඉදානි අරුණො උට්ඨහතී’’ති ජානිත්වා. රුක්ඛමූලෙපි කත්ථචි අත්ථෙව නිවාසඵාසුකතාති සියා තත්ථ ආසඞ්ගපුබ්බකො ආවාසපලිබොධො, න පන අබ්භොකාසෙති ඉධෙව ආවාසපලිබොධුපච්ඡෙදො ආනිසංසො වුත්තො. පසංසායානුරූපතාති අනිකෙතාති වුත්තපසංසාය අනාලයභාවෙන අනුච්ඡවිකතා. නිස්සඞ්ගතාති ආවාසපරිග්ගහාභාවෙනෙව තත්ථ නිස්සඞ්ගතා. අසුකදිසාය වසනට්ඨානං නත්ථි, තස්මා තත්ථ ගන්තුං නෙව සක්කාති එදිසස්ස පරිවිතක්කස්ස අභාවතො චාතුද්දිසො. මිගභූතෙනාති පරිග්ගහාභාවෙන මිගස්ස විය භූතෙන. සිතොති නිස්සිතො. වින්දතීති ලභති.

34. න ¶ සුසානන්ති අසුසානං. අඤ්ඤත්ථො න-කාරො, සුසානලක්ඛණරහිතං වසනට්ඨානන්ති අධිප්පායො. න තත්ථාති ‘‘සුසාන’’න්ති වවත්ථපිතමත්තෙ ඨානෙ න වසිතබ්බං. න හි නාමමත්තෙන සුසානලක්ඛණං සිජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. ඣාපිතකාලතො පන පට්ඨාය…පෙ… සුසානමෙව ඡවෙන සයිතමත්තාය සුසානලක්ඛණප්පත්තිතො. ඡවසයනං හි ‘‘සුසාන’’න්ති වුච්චති.

සොසානිකෙන නාම අප්පකිච්චෙන සල්ලහුකවුත්තිනා භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘තස්මිං පන වසන්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. ගරුකන්ති දුප්පරිහාරං. තමෙව හි දුප්පරිහාරභාවං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උප්පන්නපරිස්සයවිඝාතත්ථායාති ¶ ‘‘සුසානං නාම මනුස්සරාහස්සෙය්යක’’න්ති චොරා කතකම්මාපි අකතකම්මාපි ඔසරන්ති, තත්ථ චොරෙසු භණ්ඩසාමිකෙ දිස්වා භික්ඛුසමීපෙ භණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතෙසු මනුස්සා භික්ඛුං ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා පොථෙය්යුං, තස්මා විහාරෙ සඞ්ඝත්ථෙරං වා ගොචරගාමෙ රඤ්ඤා නියුත්තං රාජයුත්තකං වා අත්තනො සොසානිකභාවං ජානාපෙත්වා යථා තාදිසො, අඤ්ඤො වා පරිස්සයො න හොති, තථා අප්පමත්තෙන වසිතබ්බං. චඞ්කමන්තස්ස යදා ආළහනං අභිමුඛං න හොති, තදාපි සංවෙගජනනත්ථං තත්ථ දිට්ඨි විස්සජ්ජෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘අද්ධක්ඛිකෙන ආළහනං ඔලොකෙන්තෙනා’’ති වුත්තං.

උප්පථමග්ගෙන ගන්තබ්බං අත්තනො සොසානිකභාවස්ස අපාකටභාවත්ථං. ආරම්මණන්ති තස්මිං සුසානෙ ‘‘අයං වම්මිකො, අයං රුක්ඛො, අයං ඛාණුකො’’තිආදිනා දිවායෙව ආරම්මණං වවත්ථපෙතබ්බං. භයානකන්ති භයජනකං වම්මිකාදිං. කෙනචි ලෙඩ්ඩුපාසාණාදිනා ආසන්නෙ විචරන්තීති න පහරිතබ්බා. තිලපිට්ඨං වුච්චති පලලං. මාසමිස්සං භත්තං මාසභත්තං. ගුළාදීති ආදි-සද්දෙන තිලසංගුළිකාදිඝනපූවඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. කුලගෙහං න පවිසිතබ්බන්ති පෙතධූමෙන වාසිතත්තා, පිසාචානුබන්ධත්තා ච කුලගෙහස්ස අබ්භන්තරං න පවිසිතබ්බං. දෙවසිකං ඡවඩාහො ධුවඩාහො. මතඤාතකානං තත්ථ ගන්ත්වා දෙවසිකං රොදනං ධුවරොදනං. වුත්තනයෙනාති ‘‘ඣාපිතකාලතො පන පට්ඨායා’’ති වුත්තනයෙන. ‘‘පච්ඡිමයාමෙ පටික්කමිතුං වට්ටතී’’ති ඉච්ඡිතත්තා ‘‘සුසානං අගතදිවසෙ’’ති අඞ්ගුත්තරභාණකා.

සුසානෙ නිච්චකාලං සිවථිකදස්සනෙන මරණස්සතිපටිලාභො. තතො එව අප්පමාදවිහාරිතා ¶ . තත්ථ ඡඩ්ඩිතස්ස මතකළෙවරස්ස දස්සනෙන අසුභනිමිත්තාධිගමො. තතො එව කාමරාගවිනොදනං. බහුලං සරීරස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවසල්ලක්ඛණතො අභිණ්හං කායසභාවදස්සනං. තතො මරණස්සතිපටිලාභතො ච සංවෙගබහුලතා. බ්යාධිකානං, ජරාජිණ්ණානඤ්ච මතානං තත්ථ දස්සනෙන ආරොග්යයොබ්බනජීවිතමදප්පහානං. ඛුද්දකස්ස, මහතො ච භයස්ස අභිභවනතො භයභෙරවසහනතා. සංවිග්ගස්ස යොනිසො පදහනං සම්භවතීති අමනුස්සානං ගරුභාවනීයතා. නිද්දාගතම්පීති සුත්තම්පි, සුපිනන්තෙපීති අධිප්පායො.

35. සෙනාසනගාහණෙ ¶ පරෙ උට්ඨාපෙත්වා ගහණං, ‘‘ඉදං සුන්දරං, ඉදං න සුන්දර’’න්ති පරිතුලයිත්වා පුච්ඡනා, ඔලොකනා ච සෙනාසනලොලුප්පං. තුට්ඨබ්බන්ති තුස්සිතබ්බං. විහාරස්ස පරියන්තභාවෙන දූරෙති වා බහූනං සන්නිපාතට්ඨානාදීනං අච්චාසන්නෙති වා පුච්ඡිතුං න ලභති, පුච්ඡනෙනපිස්ස ධුතඞ්ගස්ස සංකිලිස්සනතො. ඔලොකෙතුන්ති ලොලුප්පවසෙන පස්සිතුං. සචස්ස තං න රුච්චතීති අස්ස යථාසන්ථතිකස්ස තං යථාගාහිතං සෙනාසනං අඵාසුකභාවෙන සචෙ න රුච්චති, මුදුකස්ස අසති රොගෙ යථාගාහිතං පහාය අඤ්ඤස්ස සෙනාසනස්ස ගහණං ලොලුප්පං, මජ්ඣිමස්ස ගන්ත්වා ඔලොකනා, උක්කට්ඨස්ස පුච්ඡනා. සබ්බෙසම්පි උට්ඨාපෙත්වා ගහණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

උපට්ඨාපනීයානම්පි අනුට්ඨාපනෙන සබ්රහ්මචාරීනං හිතෙසිතා. තාය කරුණාවිහාරානුගුණතා. සුන්දරාසුන්දරවිභාගාකරණතො හීනපණීතවිකප්පපරිච්චාගො. තෙන තාදිලක්ඛණානුගුණතා. තතො එව අනුරොධවිරොධප්පහානං. ද්වාරපිදහනං ඔකාසාදානතො. යථාසන්ථතරාමතන්ති යථාගාහිතෙ යථානිද්දිට්ඨෙ සෙනාසනෙ අභිරතභාවං.

36. සෙය්යන්ති ¶ ඉරියාපථලක්ඛණං සෙය්යං. තප්පටික්ඛෙපෙනෙව හි තදත්ථා ‘‘මඤ්චො භිසී’’ති එවමාදිකා (චූළව. 321, 322) සෙය්යා පටික්ඛිත්තා එව හොන්ති. ‘‘නෙසජ්ජිකො’’ති ච සයනං පටික්ඛිපිත්වා නිසජ්ජාය එව විහරිතුං සීලමස්සාති ඉමස්ස අත්ථස්ස ඉධ අධිප්පෙතත්තා සෙය්යා එවෙත්ථ පටියොගිනී, න ඉතරෙ තථා අනිට්ඨත්තා, අසම්භවතො ච. කොසජ්ජපක්ඛියො හි ඉරියාපථො ඉධ පටියොගිභාවෙන ඉච්ඡිතො, න ඉතරෙ. න ච සක්කා ඨානගමනෙහි විනා නිසජ්ජාය එව යාපෙතුං තථා පවත්තෙතුන්ති සෙය්යාවෙත්ථ පටියොගිනී. තෙනාහ ‘‘තෙන පනා’’තිආදි. චඞ්කමිතබ්බං න ‘‘නෙසජ්ජිකො අහ’’න්ති සබ්බරත්තිං නිසීදිතබ්බං. ඉරියාපථන්තරානුග්ගහිතො හි කායො මනසිකාරක්ඛමො හොති.

චත්තාරො ¶ පාදා, පිට්ඨිඅපස්සයො චාති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි පඤ්චඞ්ගො. චතූහි අට්ටනීහි, පිට්ඨිඅපස්සයෙන ච පඤ්චඞ්ගොති අපරෙ. උභොසු පස්සෙසු පිට්ඨිපස්සෙ ච යථාසුඛං අපස්සාය විහරතො නෙසජ්ජිකස්ස ‘‘අනෙසජ්ජිකතො කො විසෙසො’’ති ගාහං නිවාරෙතුං අභයත්ථෙරො නිදස්සිතො ‘‘ථෙරො අනාගාමී හුත්වා පරිනිබ්බායී’’ති.

උපච්ඡෙදීයති එතෙනාති උපච්ඡෙදනන්ති විනිබන්ධුපච්ඡෙදස්ස සාධකතමභාවො දට්ඨබ්බො. සබ්බකම්මට්ඨානානුයොගසප්පායතා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකත්තා නිසජ්ජාය. තතො එව පාසාදිකඉරියාපථතා. වීරියාරම්භානුකූලතා වීරියසමතායොජනස්ස අනුච්ඡවිකතා. තතො එව සම්මාපටිපත්තියා අනුබ්රූහනතා. පණිධායාති ඨපෙත්වා. තනුන්ති උපරිමකායං. විකම්පෙතීති චාලෙති, ඉච්ඡාවිඝාතං කරොතීති අධිප්පායො. වතන්ති ධුතඞ්ගං.

37. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං වසෙන සියා කුසලානි, ඛීණාසවානං වසෙන සියා අබ්යාකතානි ¶ . තත්ථ සෙක්ඛපුථුජ්ජනා පටිපත්තිපූරණත්ථං, ඛීණාසවා ඵාසුවිහාරත්ථං ධුතඞ්ගානි පරිහරන්ති. අකුසලම්පි ධුතඞ්ගන්ති අකුසලචිත්තෙනාපි ධුතඞ්ගසෙවනා අත්ථීති අධිප්පායො. තං න යුත්තං, යෙන අකුසලචිත්තෙන පබ්බජිතස්ස ආරඤ්ඤිකත්තං, තං ධුතඞ්ගං නාම න හොති. කස්මා? ලක්ඛණාභාවතො. යං හිදං කිලෙසානං ධුනනතො ධුතස්ස පුග්ගලස්ස, ඤාණස්ස, චෙතනාය වා අඞ්ගත්තං, න තං අකුසලධම්මෙසු සම්භවති. තස්මා අරඤ්ඤවාසාදිමත්තෙන ආරඤ්ඤිකාදයො තාව හොන්තු, ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදීනි පන න හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න මය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමානීති ධුතඞ්ගානි. වුත්තං හෙට්ඨා වචනත්ථනිද්දෙසෙ. න ච අකුසලෙන කොචි ධුතො නාම හොති, කිලෙසානං ධුනනට්ඨෙනාති අධිප්පායො. යස්ස භික්ඛුනො එතානි සමාදානානි අඞ්ගානි, එතෙන පඨමෙනාපි අත්ථවිකප්පෙන ‘‘නත්ථි අකුසලං ධුතඞ්ග’’න්ති දස්සෙති. න ච අකුසලං කිඤ්චි ධුනාතීති අකුසලං කිඤ්චි පාපං න ච ධුනාති එව අප්පටිපක්ඛතො. යෙසං සමාදානානං තං අකුසලං ඤාණං විය ¶ අඞ්ගන්ති කත්වා තානි ධුතඞ්ගානීති වුච්චෙය්යුං. ඉමිනා දුතියෙනාපි අත්ථවිකප්පෙන ‘‘නත්ථි අකුසලං ධුතඞ්ග’’න්ති දස්සෙති. නාපි අකුසලන්තිආදි තතියඅත්ථවිකප්පවසෙන යොජනා. තස්මාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනං.

යෙසන්ති අභයගිරිවාසිකෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ධුතඞ්ගං නාම පඤ්ඤත්තීති වදන්ති. තථා සති තස්ස පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා කිලෙසානං ධුනනට්ඨොපි න සියා, සමාදාතබ්බතා චාති තෙසං වචනං පාළියා විරුජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘කුසලත්තිකවිනිමුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තස්මාති යස්මා පඤ්ඤත්තිපක්ඛෙ එතෙ දොසා දුන්නිවාරා, තස්මා තං තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බං, වුත්තනයො චෙතනාපක්ඛොයෙව ගහෙතබ්බොති අත්ථො. යස්මා එතෙ ධුතගුණා කුසලත්තිකෙ පඨමතතියපදසඞ්ගහිතා, තස්මා සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, සියා අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකාති එවං සෙසතිකදුකපදෙහිපි නෙසං යථාරහං සඞ්ගහො විභාවෙතබ්බො.

කාමං සබ්බොපි අරහා ධුතකිලෙසො, ඉධ පන ධුතඞ්ගසෙවනාමුඛෙන කිලෙසෙ විධුනිත්වා ඨිතො ඛීණාසවො ‘‘ධුතකිලෙසො පුග්ගලො’’ති අධිප්පෙතො. තථා සබ්බොපි අරියමග්ගො නිප්පරියායෙන කිලෙසධුනනො ධම්මො, විසෙසතො අග්ගමග්ගො. පරියායෙන පන විපස්සනාඤාණාදි. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ධුතඞ්ගචෙතනාසම්පයුත්තඤාණං දට්ඨබ්බං. එවං ධුතං දස්සෙත්වා ධුතවාදෙ දස්සෙතබ්බෙ යස්මා ධුතවාදභෙදෙන ¶ ධුතො විය ධුතභෙදෙන ධුතවාදොපි දුවිධො, තස්මා තෙසං, තදුභයපටික්ඛෙපස්ස ච වසෙන චතුක්කමෙත්ථ සම්භවතීති තං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථි ධුතො’’තිආදි වුත්තං.

තයිදන්ති නිපාතො, තස්ස ‘‘සො අය’’න්ති අත්ථො. ධුතධම්මා නාමාති ධුතඞ්ගසෙවනාය පටිපක්ඛභූතානං පාපධම්මානං ධුනනවසෙන පවත්තියා ‘‘ධුතො’’ති ලද්ධනාමාය ධුතඞ්ගචෙතනාය උපකාරකා ධම්මාති කත්වා ධුතධම්මා නාම. අසම්පත්තසම්පත්තෙසු පච්චයෙසු අලුබ්භනාකාරෙන පවත්තනතො අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා ච අත්ථතො අලොභො. පච්චයගෙධාදිහෙතුකානං ලොලතාදීනං සංකිලෙසානං සම්මදෙව ලිඛනතො ¶ ඡෙදනතො ගණසඞ්ගණිකාදිභෙදතො සංසග්ගතො චිත්තස්ස විවෙචනතො සල්ලෙඛතා පවිවෙකතා ච අලොභො අමොහොති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු අනුපතන්ති තදන්තොගධා තප්පරියාපන්නා හොන්ති, තදුභයස්සෙව පවත්තිවිසෙසභාවතො. ඉමෙහි කුසලධම්මෙහි අත්ථී ඉදමත්ථී, යෙන ඤාණෙන පබ්බජිතෙන නාම පංසුකූලිකඞ්ගාදීසු පතිට්ඨිතෙන භවිතබ්බන්ති යථානුසිට්ඨං ධුතගුණෙ සමාදියති චෙව පරිහරති ච, තං ඤාණං ඉදමත්ථිතා. තෙනාහ ‘‘ඉදමත්ථිතා ඤාණමෙවා’’ති. පටික්ඛෙපවත්ථූසූති ගහපතිචීවරාදීසු තෙහි තෙහි ධුතඞ්ගෙහි පටික්ඛිපිතබ්බවත්ථූසු. ලොභන්ති තණ්හං. තෙස්වෙව වාති පටික්ඛෙපවත්ථූසු එව. ආදීනවපටිච්ඡාදකන්ති ආරක්ඛදුක්ඛපරාධීනවුත්තිචොරභයාදිආදීනවපටිච්ඡාදකං. අනුඤ්ඤාතානන්ති සත්ථාරා නිච්ඡන්දරාගපරිභොගවසෙන අනුඤ්ඤාතානං සුඛසම්ඵස්සඅත්ථරණපාවුරණාදීනං. පටිසෙවනමුඛෙනාති පටිසෙවනද්වාරෙන, තෙන ලෙසෙනාති අත්ථො. අතිසල්ලෙඛමුඛෙනාති අතිවිය සල්ලෙඛපටිපත්තිමුඛෙන, උක්කට්ඨස්ස වත්තනකානම්පි පටික්ඛිපනවසෙනාති අත්ථො.

සුඛුමකරණසන්නිස්සයො රාගො දුක්ඛාය පටිපත්තියා පතිට්ඨං න ලභතීති ආහ ‘‘දුක්ඛාපටිපදඤ්ච නිස්සාය රාගො වූපසම්මතී’’ති. සල්ලෙඛො නාම සම්පජානස්ස හොති, සතිසම්පජඤ්ඤෙ මොහො අපතිට්ඨොව අප්පමාදසම්භවතොති වුත්තං ‘‘සල්ලෙඛං නිස්සාය අප්පමත්තස්ස මොහො පහීයතී’’ති. එත්ථාති එතෙසු ධුතඞ්ගෙසු. තත්ථාති අරඤ්ඤරුක්ඛමූලෙසු.

සීසඞ්ගානීති සීසභූතානි අඞ්ගානි, පරෙසම්පි කෙසඤ්චි නානන්තරිකතාය, සුකරතාය ච සඞ්ගණ්හනතො උත්තමඞ්ගානීති අත්ථො. අසම්භින්නඞ්ගානීති කෙහිචි සම්භෙදරහිතානි, විසුංයෙව අඞ්ගානීති වුත්තං හොති. කම්මට්ඨානං වඩ්ඪති රාගචරිතස්ස මොහචරිතස්ස දොසචරිතස්සාපි, තං එකච්චං ¶ ධුතඞ්ගං සෙවන්තස්සාති අධිප්පායො. හායති කම්මට්ඨානං සුකුමාරභාවෙනලූඛපටිපත්තිං අසහන්තස්ස. වඩ්ඪතෙව මහාපුරිසජාතිකස්සාති අධිප්පායො. න වඩ්ඪති කම්මට්ඨානං උපනිස්සයරහිතස්ස. එකමෙව හි ධුතඞ්ගං යථා කිලෙසධුනනට්ඨෙන, එවං චෙතනාසභාවත්තා. තෙනාහ ‘‘සමාදානචෙතනා’’ති.

තෙරසාපි ¶ ධුතඞ්ගානි සමාදාය පරිහරන්තානං පුග්ගලානං වසෙන ‘‘ද්වාචත්තාලීස හොන්තී’’ති වත්වා භික්ඛූනං තෙරසන්නම්පි පරිහරණස්ස එකජ්ඣංයෙව සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘එකප්පහාරෙන සබ්බධුතඞ්ගානි පරිභුඤ්ජිතුං සක්කොතී’’ති වුත්තං. කථං අබ්භොකාසෙ විහරන්තස්ස රුක්ඛමූලිකඞ්ගං? ‘‘ඡන්නං පටික්ඛිපාමි, රුක්ඛමූලිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති (විසුද්ධි. 1.32) වචනතො ඡන්නෙ අරුණං උට්ඨාපිතමත්තෙ ධුතඞ්ගං භිජ්ජති, න අබ්භොකාසෙ, තස්මා භෙදහෙතුනො අභාවෙන තම්පි අරොගමෙව. තථා සෙනාසනලොලුප්පස්ස අභාවෙන යථාසන්ථතිකඞ්ගන්ති දට්ඨබ්බං. ආරඤ්ඤිකඞ්ගං ගණම්හා ඔහීයනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 691-692) පටික්ඛිත්තං, ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං අනතිරිත්තභොජනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 238-240). පවාරිතාය හි භික්ඛුනියා අතිරිත්තං කත්වා භුඤ්ජිතුං න ලබ්භති. කප්පියෙ ච වත්ථුස්මිං ලොලතාපහානාය ධුතඞ්ගසමාදානං, න අකප්පියෙ, සික්ඛාපදෙනෙව පටික්ඛිත්තත්තා. අට්ඨෙව හොන්ති භික්ඛුනියා සංකච්චිකචීවරාදීහි සද්ධිං පඤ්චපි තිචීවරසඞ්ඛමෙව ගච්ඡන්තීති කත්වා. යථාවුත්තෙසූති භික්ඛූනං වුත්තෙසු තෙරසසු තිචීවරාධිට්ඨානවිනයකම්මාභාවතො ඨපෙත්වා තෙචීවරිකඞ්ගං ද්වාදස සාමණෙරානං. සත්තාති භික්ඛුනීනං වුත්තෙසු අට්ඨසු එකං පහාය සත්ත තිචීවරාධිට්ඨානවිනයකම්මාභාවතො. ‘‘ඨපෙත්වා තෙචීවරිකඞ්ග’’න්ති හි ඉමං අනුවත්තමානමෙව කත්වා ‘‘සත්ත සික්ඛමානසාමණෙරීන’’න්ති වුත්තං. පතිරූපානීති උපාසකභාවස්ස අනුච්ඡවිකානි.

ධුතඞ්ගනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසවණ්ණනා

38. අප්පිච්ඡතාදීහීති ¶ ¶ අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිසල්ලෙඛපවිවෙකාපචයවීරියාරම්භාදීහි. පරියොදාතෙති සුවිසුද්ධෙ නිරුපක්කිලෙසෙ. ඉමස්මිං සීලෙති යථාවුත්තෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ. ‘‘චිත්තං භාවය’’න්ති ඉමමෙව දෙසනං සන්ධායාහ ‘‘අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා’’ති. කො සමාධීති සරූපපුච්ඡා. කෙනට්ඨෙන සමාධීති කෙන අත්ථෙන සමාධීති වුච්චති, ‘‘සමාධී’’ති පදං කං අභිධෙය්යත්ථං නිස්සාය පවත්තන්ති අත්ථො. කතිවිධොති පභෙදපුච්ඡා.

‘‘කො සමාධී’’ති කාමඤ්චායං සරූපපුච්ඡා, විභාගවන්තානං පන සරූපවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති විභාගො තාව අනවසෙසතො දස්සෙතබ්බො. තංදස්සනෙ ච අයමාදීනවොති දස්සෙතුං ‘‘සමාධි බහුවිධො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහුවිධොති කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධො. නානප්පකාරකොති ආලම්බනමනසිකාරඡන්දපණිධිඅධිමොක්ඛඅභිනීහාරසඤ්ඤානානත්තාදිනානප්පකාරො. න සාධෙය්යාති ලොකියසමාධිස්ස භාවනා ඉධ අධිප්පෙතත්ථො, තඤ්ච න සාධෙය්ය. ඣානවිමොක්ඛාදීසු හි සමාධිං උද්ධරිත්වා තස්ස ලබ්භමානෙහි විභාගෙහි විස්සජ්ජනෙ කරියමානෙ ඣානවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 508 ආදයො) ආගතො සබ්බො සමාධිපභෙදො විස්සජ්ජෙතබ්බො සියා. තථා ච සති ය්වායං ලොකියසමාධිස්ස භාවනාවිධි අධිප්පෙතො, තස්ස විස්සජ්ජනාය ඔකාසොව න භවෙය්ය. කිඤ්ච යෙනස්ස තිකචතුක්කඣානිකෙන හීනාදිභෙදභින්නෙන පවත්තිවිභාගෙන බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිවසෙන නවවිධො, පඤ්චමජ්ඣානිකෙන වෙහප්ඵලාදිවසෙන දසවිධො වා එකාදසවිධො වා භවප්පභෙදො නිප්පජ්ජති. ස්වාස්ස පවත්තිවිභාගො අයං සොති නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානො වික්ඛෙපාය සියා, යථා තං අවිසයෙ. තෙනාහ ‘‘උත්තරි ච වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්යා’’ති. කුසලචිත්තෙකග්ගතාති කුසලා අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා චිත්තෙකග්ගතා.

චිත්තචෙතසිකානං සමං අවිසාරවසෙන සම්පිණ්ඩෙන්තස්ස විය ආධානං සමාධානං. අවිසාරලක්ඛණො ¶ හි සමාධි, සම්පිණ්ඩනරසො ච. සම්මා අවික්ඛිපනවසෙන ආධානං සමාධානං. අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා හි ¶ සමාධි, වික්ඛෙපවිද්ධංසනරසො චාති. ස්වායං යස්මා එකාරම්මණෙ චිත්තස්ස ඨිතිහෙතු, තස්මා ‘‘ඨපනන්ති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. තථා හෙස ‘‘චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිතී’’ති (ධ. ස. 15) නිද්දිට්ඨො. එකාරම්මණග්ගහණඤ්චෙත්ථ සමාධිස්ස සන්තානට්ඨිතිභාවදස්සනත්ථං. තථා හිස්ස අට්ඨකථායං දීපච්චිට්ඨිති නිදස්සිතා. ආනුභාවෙනාති බලෙන, පච්චයභාවෙනාති අත්ථො. අවික්ඛිපමානාති න වික්ඛිපමානා වූපසමමානා. උපසමපච්චුපට්ඨානො හි සමාධි. එතෙනස්ස වික්ඛෙපපටිපක්ඛතං දස්සෙති. අවිප්පකිණ්ණාති අවිසටා. එතෙන අවිසාරලක්ඛණතං.

සයං න වික්ඛිපති, සම්පයුත්තා වා න වික්ඛිපන්ති එතෙනාති අවික්ඛෙපො, සො ලක්ඛණං එතස්සාති අවික්ඛෙපලක්ඛණො. වික්ඛෙපං විද්ධංසෙති, තථා වා සම්පජ්ජතීති වික්ඛෙපවිද්ධංසනරසො. උද්ධච්චෙ අවිකම්පනවසෙන පච්චුපතිට්ඨති, සම්පයුත්තානං වා තං පච්චුපට්ඨපෙතීති අවිකම්පනපච්චුපට්ඨානො. සුඛන්ති නිරාමිසං සුඛං දට්ඨබ්බං.

39. අවික්ඛෙපලක්ඛණං නාම සමාධිස්ස ආවෙණිකො සභාවො, න තෙනස්ස කොචි විභාගො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අවික්ඛෙපලක්ඛණෙන තාව එකවිධො’’ති. සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අප්පෙන්තො විය පවත්තතීති විතක්කො අප්පනා. තථා හි සො ‘‘අප්පනා බ්යප්පනා’’ති (ධ. ස. 7) නිද්දිට්ඨො. තප්පමුඛතාවසෙන පන සබ්බස්මිං මහග්ගතානුත්තරෙ ඣානධම්මෙ ‘‘අප්පනා’’ති අට්ඨකථාවොහාරො. තථා තස්ස අනුප්පත්තිට්ඨානභූතෙ පරිත්තඣානෙ උපචාරවොහාරො. ගාමාදීනං සමීපට්ඨානෙ ගාමූපචාරාදිසමඤ්ඤා වියාති ආහ ‘‘උපචාරප්පනාවසෙන දුවිධො’’ති. ඉධ පන සමාධිවසෙන වෙදිතබ්බං. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති වුච්චති වට්ටං, තප්පරියාපන්නතාය ලොකෙ නියුත්තො, තත්ථ වා විදිතොති ලොකියො. තත්ථ අපරියාපන්නතාය ලොකතො උත්තරො උත්තිණ්ණොති ලොකුත්තරො. කාමඤ්චෙත්ථ ලොකියසමාධි භාවෙතබ්බභාවෙන ගය්හති, උභයං පන එකජ්ඣං ගහෙත්වා තතො ඉතරං නිද්ධාරෙතුං ‘‘ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධො’’ති වුත්තං. සප්පීතිකනිප්පීතිකවසෙනාති සහ පීතියා වත්තතීති සප්පීතිකො, පීතිසම්පයුත්තො. නත්ථි එතස්ස පීතීති නිප්පීතිකො, පීතිවිප්පයුත්තො. තෙසං වසෙන. සුඛෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතොති සුඛසහගතො ¶ , සුඛසම්පයුත්තොති අත්ථො. උපෙක්ඛාසහගතෙපි එසෙව නයො. උපෙක්ඛාති චෙත්ථ අදුක්ඛමසුඛවෙදනා අධිප්පෙතා. සා හි සුඛදුක්ඛාකාරපවත්තිං උපෙක්ඛති මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතත්තා. සුඛසහගත-පදෙන ¶ චෙත්ථ සප්පීතිකො, නිප්පීතිකෙකදෙසො ච සඞ්ගහිතො, උපෙක්ඛාසහගත-පදෙන පන නිප්පීතිකෙකදෙසොවාති අයමෙතෙසං පදානං විසෙසො.

සභාවතො, පච්චයතො, ඵලතො ච මජ්ඣිමපණීතෙහි නිහීනො, තෙසං වා ගුණෙහි පරිහීනොති හීනො, අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතො පණීතො, උභින්නං මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො. සම්පයොගවසෙන පවත්තමානෙන සහ විතක්කෙන සවිතක්කො, සහ විචාරෙන සවිචාරො, සවිතක්කො ච සො සවිචාරො චාති සවිතක්කසවිචාරො. ආදි-සද්දෙන අවිතක්කවිචාරමත්තො, අවිතක්කාවිචාරො ච ගහිතො. තත්ථ විචාරතො උත්තරි විතක්කෙන සම්පයොගාභාවතො අවිතක්කො ච සො විචාරමත්තො චාති අවිතක්කවිචාරමත්තො. විසෙසනිවත්තිඅත්ථො වා මත්ත-සද්දො. සවිතක්කසවිචාරො හි සමාධි විතක්කවිසිට්ඨෙන විචාරෙන සවිචාරො, අයං පන විචාරමත්තෙන විතක්කසඞ්ඛාතවිසෙසරහිතෙන, තස්මා අවිතක්කවිචාරමත්තො. අථ වා භාවනාය පහීනත්තා විතක්කාභාවෙනායං විචාරමත්තො, න විචාරතො අඤ්ඤස්ස අත්තනො සම්පයුත්තධම්මස්ස කස්සචි අභාවාති දස්සෙතුං අවිතක්ක-වචනෙන විචාරමත්ත-පදං විසෙසෙත්වා වුත්තං. උභයරහිතො අවිතක්කාවිචාරො. පීතිසහගතාදිවසෙනාති පීතිසහගතසුඛසහගතඋපෙක්ඛාසහගතවසෙන. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං සුඛසහගතදුකෙ වුත්තනයමෙව. පටිපක්ඛෙහි සමන්තතො ඛණ්ඩිතත්තා පරිත්තො. පරිත්තන්ති වා අප්පමත්තකං වුච්චති, අයම්පි අප්පානුභාවතාය පරිත්තො වියාති පරිත්තො. කිලෙසවික්ඛම්භනතො, විපුලඵලතො, දීඝසන්තානතො ච මහන්තභාවං ගතො, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දාදීහි ගතො පටිපන්නොති මහග්ගතො. ආරම්මණකරණවසෙනාපි නත්ථි එතස්ස පමාණකරධම්මා, තෙසං වා පටිපක්ඛොති අප්පමාණො.

පටිපජ්ජති ඣානං එතායාති පටිපදා, පුබ්බභාගභාවනා. දුක්ඛා කිච්ඡා පටිපදා එතස්සාති දුක්ඛාපටිපදො. පකතිපඤ්ඤාය අභිවිසිට්ඨත්තා අභිඤ්ඤා නාම අප්පනාවහා භාවනාපඤ්ඤා, දන්ධා මන්දා අභිඤ්ඤා එතස්සාති දන්ධාභිඤ්ඤො. දුක්ඛාපටිපදො ච සො දන්ධාභිඤ්ඤො චාති දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤො ¶ , සමාධි. තදාදිවසෙන. චතුඣානඞ්ගවසෙනාති චතුන්නං ඣානානං අඞ්ගභාවවසෙන, චතුක්කනයවසෙන චෙතං වුත්තං. හානභාගියාදිවසෙනාති හානකොට්ඨාසිකාදිවසෙන.

ඡන්නං ¶ අනුස්සතිට්ඨානානන්ති බුද්ධානුස්සතිආදීනං ඡන්නං අනුස්සතිකම්මට්ඨානානං. ඉමෙසං වසෙනාති ඉමෙසං දසන්නං කම්මට්ඨානානං වසෙන. ‘‘පුබ්බභාගෙ එකග්ගතා’’ති ඉමිනා අප්පනාය උපකාරකනානාවජ්ජනුපචාරස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, න එකාවජ්ජනස්සෙව. අප්පනාසමාධීනන්ති උපකත්තබ්බඋපකාරකසම්බන්ධෙ සාමිවචනං ‘‘පුරිසස්ස අත්ථො’’තිආදීසු විය. පරිකම්මන්ති ගොත්රභු. අපරිත්තො සමාධීති දස්සෙතුං ‘‘පඨමස්ස ඣානස්සා’’තිආදි වුත්තං.

තීසු භූමීසූති කාමරූපාරූපභූමීසු. කුසලචිත්තෙකග්ගතාය අධිප්පෙතත්තා ‘‘අරියමග්ගසම්පයුත්තා’’ති වුත්තං. සියා සප්පීතිකො, සියා නිප්පීතිකොති අනියමවචනං උපචාරසමාධිසාමඤ්ඤෙන සබ්බෙසම්පි වා ඣානානං නානාවජ්ජනවීථියං උපචාරසමාධි සියා සප්පීතිකො, සියා නිප්පීතිකො. එකාවජ්ජනවීථියං පන ආදිතො දුකතිකජ්ඣානානං උපචාරසමාධි සප්පීතිකොව, ඉතරෙසං නිප්පීතිකොව, විසභාගවෙදනස්ස චිත්තස්ස ආසෙවනපච්චයතාභාවතො, එකවීථියං වෙදනාපරිවත්තනාභාවතො ච. සියා සුඛසහගතො, සියා උපෙක්ඛාසහගතොති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන ‘‘දුකතිකජ්ඣානාන’’න්ති වුත්තං, ඉධ ‘‘තිකචතුක්කජ්ඣානාන’’න්ති වත්තබ්බං.

පටිලද්ධමත්තොති අධිගතමත්තො අනාසෙවිතො අබහුලීකතො. සො හි පරිදුබ්බලභාවෙන හීනො හොති. නාතිසුභාවිතොති අතිවිය පගුණභාවං අපාපිතො. සුභාවිතොති සුට්ඨු භාවිතො සම්මදෙව පගුණතං උපනීතො. තෙනාහ ‘‘වසිප්පත්තො’’ති. ඡන්දාදීනං හීනතාදිවසෙනාපි ඉමෙසං හීනාදිතා වෙදිතබ්බා. තථා හි උළාරපුඤ්ඤඵලකාමතාවසෙන පවත්තිතො හීනො, ලොකියාභිඤ්ඤාසම්පාදනාය පවත්තිතො මජ්ඣිමො, විවෙකකාමතාය අරියභාවෙ ඨිතෙන පවත්තිතො පණීතො ¶ . අත්තහිතාය භවසම්පත්තිඅත්ථං පවත්තිතො වා හීනො, කෙවලං අලොභජ්ඣාසයෙන පවත්තිතො මජ්ඣිමො, පරහිතාය පවත්තිතො පණීතො. වට්ටජ්ඣාසයෙන වා පවත්තිතො හීනො, විවෙකජ්ඣාසයෙන පවත්තිතො මජ්ඣිමො, විවට්ටජ්ඣාසයෙන ලොකුත්තරපාදකත්ථං පවත්තිතො පණීතො.

සද්ධිං උපචාරසමාධිනාති සබ්බෙසම්පි ඣානානං උපචාරසමාධිනා සහ. විතක්කමත්තෙයෙව ආදීනවං ¶ දිස්වාති විතක්කෙයෙව ඔළාරිකතො උපට්ඨහන්තෙ ‘‘චිත්තස්ස ඛොභකරධම්මො අය’’න්ති ආදීනවං දිස්වා විචාරඤ්ච සන්තතො මනසි කරිත්වා. තෙනාහ ‘‘විචාරෙ අදිස්වා’’ති. තං සන්ධායාති තං එවං පටිලද්ධං සමාධිං සන්ධාය. එතං ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධී’’ති දුතියපදං වුත්තං. තීසූති ආදිතො තීසු.

තෙස්වෙවාති තෙසු එව චතුක්කපඤ්චකනයෙසු. තතියෙ චතුත්ථෙති චතුක්කනයෙ තතියෙ, පඤ්චකනයෙ චතුත්ථෙති යොජෙතබ්බං. අවසානෙති ද්වීසුපි නයෙසු පරියොසානජ්ඣානෙ. යථාක්කමං චතුත්ථෙ, පඤ්චමෙ වා. පීතිසුඛසහගතො වාති එත්ථාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච සතිපි පීතිසහගතස්සාපි සමාධිස්ස සුඛසහගතත්තෙ තීණිපි පදානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං නිප්පීතිකසුඛතො සප්පීතිකසුඛස්ස විසෙසදස්සනත්ථං සත්ථු පීතිතිකදෙසනාති නිප්පීතිකස්සෙව සුඛස්ස වසෙන සුඛසහගතො සමාධි ගහිතොති දට්ඨබ්බො.

උපචාරභූමියන්ති උපචාරජ්ඣානසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදෙ. චිත්තුප්පාදො හි සහජාතධම්මානං උප්පත්තිට්ඨානතාය ‘‘භූමී’’ති වුච්චති ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදීසු (ධ. ස. 988) විය. පරිත්තො සමාධි කාමාවචරභාවතො.

පඨමසමන්නාහාරො භාවනං ආරභන්තස්ස ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා කම්මට්ඨානෙ පඨමාභිනිවෙසො. තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරන්ති නීවරණවිතක්කවිචාරනිකන්තිආදීනං වූපසමෙ ථිරභූතං කාමාවචරජ්ඣානං. ‘‘යාව අප්පනා’’ති ඉමිනා පුබ්බභාගපඤ්ඤාය එව අභිඤ්ඤාභාවො වුත්තො විය දිස්සතීති වදන්ති ¶ . අප්පනාපඤ්ඤා පන අභිඤ්ඤාව. යදග්ගෙන හි පුබ්බභාගපඤ්ඤාය දන්ධසීඝතා, තදග්ගෙන අප්පනාපඤ්ඤායපීති. සමුදාචාරගහණතායාති සමුදාචාරස්ස ගහණභාවෙන, පවත්තිබාහුල්ලතොති අත්ථො. අසුඛාසෙවනාති කසිරභාවනා.

පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනීති ආදි-සද්දෙන භාවනාවිධානාපරිහාපනාදිං සඞ්ගණ්හාති. අසප්පායසෙවීති උපචාරාධිගමතො පුබ්බෙ අසප්පායසෙවිතාය දුක්ඛා පටිපදා. පච්ඡා අසප්පායසෙවිතාය දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති. සප්පායසෙවිනොති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුබ්බභාගෙති උපචාරජ්ඣානාධිගමතො ¶ ඔරභාගෙ. අපරභාගෙති තතො උද්ධං. තස්ස වොමිස්සකතාති යො පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. ඉතරස්ස සුඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා හොති. එවං පඨමචතුත්ථානං වොමිස්සකතාය දුතියතතියාති අත්ථො. අකතපලිබොධුපච්ඡෙදස්ස සපරිපන්ථතාය පටිපදා දුක්ඛා හොති, ඉතරස්ස සුඛා. අසම්පාදිතඅප්පනාකොසල්ලස්ස ඤාණස්ස අවිසදතාය දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, විසදතාය ඛිප්පා අභිඤ්ඤා.

තණ්හාඅවිජ්ජාවසෙනාති තණ්හාඅවිජ්ජානං අභිභවානභිභවවසෙන. සමථවිපස්සනාධිකාරවසෙනාති සමථවිපස්සනාසු අසතො, සතො ච අධිකාරස්ස වසෙන. තණ්හාය සමාධිස්ස උජුපටිපක්ඛත්තා සා සමථපටිපදාය පරිපන්ථිනීති ආහ ‘‘තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොතී’’ති. අභිභවො චස්සා ඉතරකිලෙසෙහි අධිකතාය අනභිභූතස්ස තණ්හායාති අධිකාරතො වෙදිතබ්බං. තථා අවිජ්ජා පඤ්ඤාය උජුපටිපක්ඛාති තදභිභූතස්ස දන්ධාභිඤ්ඤතා වුත්තා. අකතාධිකාරොති භවන්තරෙ අකතපරිචයො යථා පගුණං කත්වා විස්සට්ඨගන්ථො අප්පමත්තකෙන පයොගෙන සුප්පවත්ති වාචුග්ගතොව හොති, එවං පුබ්බෙ කතපරිචයස්ස භාවනා අප්පකසිරෙනෙව ඉජ්ඣතීති ආහ ‘‘කතාධිකාරස්ස සුඛා’’ති. ස්වායං අකතො, කතො ච අධිකාරො සමථනිස්සිතො පටිපදායං වුත්තො සමාධිප්පධානත්තා පටිපදාය. විපස්සනානිස්සිතො අභිඤ්ඤායං ඤාණප්පධානත්තා අප්පනාය. කිලෙසින්ද්රියවසෙනාති තික්ඛාතික්ඛානං කිලෙසින්ද්රියානං වසෙන. තෙනාහ ‘‘තිබ්බකිලෙසස්සා’’තිආදි ¶ . තත්ථ කිලෙසා කාමච්ඡන්දාදයො, ඉන්ද්රියානි සද්ධාදීනි.

යථාවුත්තා පටිපදාභිඤ්ඤා පුග්ගලාධිට්ඨානාති ධම්මනිද්දෙසම්පි පුග්ගලාධිට්ඨානමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘යො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං. අප්පගුණොති න සුභාවිතො වසීභාවං අපාපිතො. තෙනාහ ‘‘උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොතී’’ති. අයං පරිත්තොති අයං සමාධි අප්පානුභාවතාය පරිත්තො. අවඩ්ඪිතෙති එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි න වඩ්ඪිතෙ යථාඋපට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ. එකඞ්ගුලමත්තම්පි හි වඩ්ඪිතං අප්පමාණමෙවාති වදන්ති. ‘‘පගුණො සුභාවිතො’’ති වත්වා ‘‘උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොතී’’ති ඉමිනා යථා පගුණොපි උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං අසක්කොන්තො සමාධි පරිත්තොයෙව හොති, න අප්පමාණො, එවං ඤාණුත්තරස්ස එකාසනෙනෙව උපරිඣානනිබ්බත්තනෙනාති සුභාවිතොපි උපරිඣානස්ස පච්චයභාවසඞ්ඛාතාය සුභාවිතකිච්චසිද්ධියා ‘‘අප්පමාණො’’ත්වෙව වුච්චති. අපරෙ පන සචෙ සුභාවිතො පගුණො වසීභාවං පත්තො ¶ උපරිඣානස්ස පච්චයො අහොන්තොපි අප්පමාණො එව, පමාණකරානං රාගාදිපටිපක්ඛානං සුවිදූරභාවතොති වදන්ති. වුත්තලක්ඛණවොමිස්සතායාති යො අප්පගුණො උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, වඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං පරිත්තො අප්පමාණාරම්මණො. යො පන පගුණො උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොති, අවඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං අප්පමාණො පරිත්තාරම්මණොති එවං පඨමචතුත්ථසමාධීනං වුත්තලක්ඛණස්ස වොමිස්සකභාවෙන දුතියතතියසමාධිසඞ්ගාහකො වොමිස්සකනයො වෙදිතබ්බො.

තතොති තතො පඨමජ්ඣානතො උද්ධං. විරත්තපීතිකන්ති අතික්කන්තපීතිකං වා ජිගුච්ඡිතපීතිකං වා. අවයවො සමුදායස්ස අඞ්ගන්ති වුච්චති, ‘‘සෙනඞ්ගං රථඞ්ග’’න්තිආදීසු වියාති ආහ ‘‘චතුන්නං ඣානානං අඞ්ගභූතා චත්තාරො සමාධී’’ති.

හානං භජතීති හානභාගියො, හානභාගො වා එතස්ස අත්ථීති හානභාගියො, පරිහානකොට්ඨාසිකොති අත්ථො. ආලයස්ස අපෙක්ඛාය අපරිච්චජනතො ඨිතිං භජතීති ඨිතිභාගියො. විසෙසං භජතීති විසෙසභාගියො. පච්චනීකසමුදාචාරවසෙනාති තස්ස තස්ස ¶ ඣානස්ස පච්චනීකානං නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනං පවත්තිවසෙන. තදනුධම්මතායාති තදනුරූපභූතාය සතියා. සණ්ඨානවසෙනාති සණ්ඨහනවසෙන පතිට්ඨානවසෙන. ‘‘සා පන තදස්සාදසඞ්ඛාතා, තදස්සාදසම්පයුත්තක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා වා මිච්ඡාසතී’’ති සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 799) වුත්තං. තත්ථ සාපෙක්ඛස්ස උපරි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අවිගතනිකන්තිකා තංතංපරිහරණසතීතිපි වත්තුං වට්ටති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සතියා වා නිකන්තියා වා’’ති විකප්පවචනඤ්ච යුත්තං හොති. විසෙසාධිගමවසෙනාති විසෙසාධිගමස්ස පච්චයභාවවසෙන, විසෙසං වා අධිගච්ඡති එතෙනාති විසෙසාධිගමො, තස්ස වසෙන. නිබ්බිදාසහගතසඤ්ඤාමනසිකාරසමුදාචාරවසෙනාති ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමනිබ්බින්දනඤාණසම්පයුත්තසඤ්ඤාය ච ආභොගස්ස ච පවත්තිවසෙන. නිබ්බෙධභාගියතාති සච්චානං නිබ්බිජ්ඣනපක්ඛිකතා විපස්සනාය සංවත්තතීති අත්ථො.

කාමසහගතාති කාමාරම්මණා, කාමසඤ්ඤාහි වා වොකිණ්ණා. අවිතක්කසහගතාති ‘‘කථං නු ඛො මෙ අවිතක්කං ඣානං භවෙය්යා’’ති එවං අවිතක්කාරම්මණා අවිතක්කවිසයා. කාමඤ්චායං ‘‘පඨමස්ස ඣානස්සා’’තිආදිකො පාඨො පඤ්ඤාවසෙන ආගතො, සමාධිස්සාපි පනෙත්ථ සඞ්ගහො ¶ අත්ථෙවාති උදාහරණස්ස සාත්ථකතං දස්සෙතුං ‘‘තාය පන පඤ්ඤාය සම්පයුත්තා සමාධීපි චත්තාරො හොන්තී’’ති තෙසං වසෙන එවං වුත්තන්ති අත්ථො.

භාවනාමයස්ස සමාධිස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා උපචාරෙකග්ගතා ‘‘කාමාවචරො සමාධී’’ති වුත්තං. අධිපතිං කරිත්වාති ‘‘ඡන්දවතො චෙ සමාධි හොති, මය්හම්පි එවං හොතී’’ති ඡන්දං අධිපතිං, ඡන්දං ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. ලභති සමාධින්ති එවං යං සමාධිං ලභති, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධි, ඡන්දාධිපතිසමාධීති අත්ථො. එවං වීරියසමාධිආදයොපි වෙදිතබ්බා.

චතුක්කභෙදෙති චතුක්කවසෙන සමාධිප්පභෙදනිද්දෙසෙ. අඤ්ඤත්ථ සම්පයොගවසෙන විචාරෙන සහ වත්තමානො විතක්කො පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානෙ වියොජිතොපි න සුට්ඨු වියොජිතොති, තෙන සද්ධිංයෙව විචාරසමතික්කමං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘විතක්කවිචාරාතික්කමෙන තතිය’’න්ති. ද්විධා ¶ භින්දිත්වා චතුක්කභෙදෙ වුත්තං දුතියං ඣානන්ති යොජනා. පඤ්චඣානඞ්ගවසෙනාති පඤ්චන්නං ඣානානං අඞ්ගභාවවසෙන සමාධිස්ස පඤ්චවිධතා වෙදිතබ්බා.

40. විභඞ්ගෙති ඤාණවිභඞ්ගෙ. තත්ථ හි ‘‘ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදාන’’න්ති, එත්ථ ‘‘සංකිලෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ හානභාගියො ධම්මොති අපගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිඅනුපක්ඛන්දනං. විසෙසභාගියො ධම්මොති පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං දුතියජ්ඣානාදිඅනුපක්ඛන්දනං. තෙනාහ ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභි’’න්තිආදි. තස්සත්ථො (විභ. අට්ඨ. 828) – අපගුණස්ස පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීනං තතො වුට්ඨිතං ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති චොදෙන්ති තුදන්ති, තස්ස කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා හායති, තස්මා හානභාගිනී පඤ්ඤා. අවිතක්කසහගතාති අවිතක්කං දුතියං ඣානං සන්තතො පණීතතො මනසි කරොතො ආරම්මණවසෙන අවිතක්කසහගතා සමුදාචරන්ති පගුණපඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං දුතියජ්ඣානාධිගමත්ථාය චොදෙන්ති තුදන්ති, තස්ස දුතියජ්ඣානානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උප්පත්තියා පදට්ඨානතාය විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා. තංසම්පයුත්තො සමාධි ඉධාධිප්පෙතො. ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා පඨමජ්ඣානෙ වුත්තෙන විධිනා දුතියජ්ඣානාදීසුපි හානභාගියධම්මො, විසෙසභාගියධම්මො ච වෙදිතබ්බො.

41. අරියමග්ගසම්පයුත්තොති ¶ ලොකුත්තරඅප්පමාණඅපරියාපන්නග්ගහණෙන ලොකියෙහි අසාධාරණතො, සප්පීතිකාදිග්ගහණෙන සාධාරණතො ච අරියමග්ගසම්පයුත්තො සමාධි වුත්තො. භාවිතො හොති සඤ්ඤාය සම්පයුත්තත්තා. තන්ති අරියමග්ගසමාධිං. විසුන්ති පඤ්ඤාභාවනාය විසුං කත්වා න වදාම.

කම්මට්ඨානභාවනං ¶ පරිබුන්ධෙති උපරොධෙති පවත්තිතුං න දෙතීති පලිබොධො ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා, පරිපන්ථොති අත්ථො. උපච්ඡින්දිත්වාති සමාපනෙන, සඞ්ගහණෙන වා උපරුන්ධිත්වා, අපලිබොධං කත්වාති අත්ථො.

ආවසන්ති එත්ථාති ආවාසො. පරිච්ඡෙදවසෙන වෙණියති දිස්සතීති පරිවෙණං. විහාරෙ භික්ඛූනං තං තං වසනට්ඨානං. ස්වායං ආවාසො. නවකම්මාදීසූති ආදි-සද්දෙන ආවාසස්ස තදඤ්ඤං අභිවුද්ධිකාරණං සඞ්ගණ්හාති. කාරණෙනාති ‘‘ඡායූදකසම්පන්නං සුලභභික්ඛ’’න්තිආදිනා කාරණෙන. අපෙක්ඛවාති සාලයො.

තත්රාති තස්මිං පලිබොධාභාවෙ. පාචීනඛණ්ඩරාජින්ති පුරත්ථිමදිසායං පබ්බතඛණ්ඩානං අන්තරෙ වනරාජිට්ඨානං. ‘‘නාමා’’ති ඉමිනා තස්ස පදෙසස්ස අයං සමඤ්ඤාති දස්සෙති. පටිසාමිතමෙවාති නිච්චකාලං පටිසාමෙත්වාව විහාරතො නික්ඛමාමීති දස්සෙති. ධාතුනිධානට්ඨානන්ති කායබන්ධනධම්මකරණන්හානසාටිකඅක්ඛකධාතුසඞ්ඛාතානං පරිභොගසරීරධාතූනං නිදහිතට්ඨානං. ඊදිසස්ස අයං ථෙරො විය අලග්ගචිත්තස්ස. එතෙන ‘‘භික්ඛුනා නාම ආවාසෙ එවරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඔවාදො දින්නො හොති. ඉතො පරෙසුපි වත්ථූසු එසෙව නයො.

කුලන්ති කුලග්ගහණෙන කුලමනුස්සානං ගහණං ගාමග්ගහණෙන ගාමවාසීනං විය. උපට්ඨාකකුලම්පීති පි-සද්දෙන පගෙව ඤාතිකුලන්ති දස්සෙති. උද්දෙසත්ථන්ති උද්දිසාපනත්ථං, පාඨං උද්දිසාපෙත්වා සජ්ඣායිතුන්ති අත්ථො. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව පදෙසෙ, යත්ථ කත්ථචි විහාරෙති අත්ථො. තං විහාරන්ති තං කොරණ්ඩකවිහාරං.

උපගතොති ¶ වස්සං උපගතො. සදාති ගතකාලතො පභුති විසෙසතො පවාරිතදිවසතො පට්ඨාය සබ්බදා දිවසෙ දිවසෙ. පරිදෙවමානාති තංතංවිලපනවසෙන විවිධං පරිදෙවන්තී. සබ්බං පවත්තින්ති අත්තනා තත්ථ දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පච්ඡා සමාගමපරියොසානං දහරස්ස සබ්බං පවත්තිං.

කායසක්ඛින්ති ¶ ‘‘පස්ස ඉම’’න්ති මුඛපටිග්ගාහකං කත්වා. රථවිනීතපටිපදන්ති දසකථාවත්ථුකිත්තනපුබ්බිකං රථවිනීතූපමාහි විභාවිතං රථවිනීතසුත්තෙ (ම. නි. 1.252) ආගතං සත්තවිසුද්ධිපටිපදං. නාලකපටිපදන්ති ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 706) සත්ථාරා නාලකත්ථෙරස්ස දෙසිතපටිපදං. තුවටකපටිපදන්ති ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’තිආදිනා (සු. නි. 922) භගවතා දෙසිතපටිපදං. තත්ථ හි යථාක්කමං –

‘‘න මුනී ගාමමාගම්ම, කුලෙසු සහසා චරෙ;

ඝාසෙසනං ඡින්නකථො, න වාචං පයුතං භණෙ’’. (සු. නි. 716);

‘‘ගාමෙ ච නාභිසජ්ජෙය්ය, ලාභකම්යා ජනං න ලපයෙය්යා’’ති. (සු. නි. 935) –

එවමාදිකා පරමප්පිච්ඡකථා ආගතා. චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාදීපකන්ති චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු සන්තොසස්ස, භාවනාරාමතාය ච පකාසකං.

ලබ්භතීති ලාභො. තෙනාහ ‘‘චත්තාරො පච්චයා’’ති. මහාපරිවාරෙති විපුලපරිවාරෙ. පිණ්ඩපාතං තාව දෙන්තා බුද්ධපූජාපත්තචීවරාදීනි තස්ස පරිවාරානි කත්වා දෙන්ති, තථා චීවරාදිදානෙපි. බාහුල්ලිකපිණ්ඩපාතිකාති පිණ්ඩපාතිකා හුත්වා පච්චයබාහුල්ලිකා. වදන්තීති පුරිමදිවසෙ භික්ඛාය ආහිණ්ඩනකාලෙ යථාසුතං වදන්ති. නිච්චබ්යාවටො උපාසකාදීනං සඞ්ගණ්හනෙ.

තස්සාති ගණස්ස. සොති ගණපලිබොධො. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන ගණවාචකස්ස පරියෙසනම්පි ලහුකමෙව ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘යොජනතො පරං අගන්ත්වා’’ති. අත්තනො කම්මන්ති සමණධම්මමාහ.

කතාකතෙති ¶ කතෙ ච අකතෙ ච කම්මෙ ජානනවසෙන උස්සුක්කං ආපජ්ජිතබ්බං, කතාකතෙති වා අප්පකෙ ච මහන්තෙ ච කතෙ, යථා ‘‘ඵලාඵලෙ’’ති. සචෙ බහුං අවසිට්ඨන්ති සම්බන්ධො. භාරහාරා සඞ්ඝකිච්චපරිණායකා.

පබ්බජ්ජාපෙක්ඛොති ¶ සීහළදීපෙ කිර කුලදාරකානං පබ්බජ්ජා ආවාහවිවාහසදිසා, තස්මා තං පරිච්ඡින්නදිවසං අතික්කමෙතුං න සක්කා. ‘‘සචෙ තං අලභන්තො න සක්කොති අධිවාසෙතු’’න්තිආදිනා සමාපනෙන පලිබොධුපච්ඡෙදො වුත්තො, බ්යතිරෙකතො පන ‘‘සචෙ තං අලභන්තො සක්කොති අධිවාසෙතුං, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මොව කාතබ්බො’’ති අයමත්ථො දස්සිතොති සඞ්ගහණෙන පලිබොධුපච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි.

තථාති යථා උපජ්ඣායො ගිලානො යාවජීවං උපට්ඨාතබ්බො, තථා උපසම්පාදිතඅන්තෙවාසිකො අත්තනො කම්මවාචං වත්වා උපසම්පාදිතො.

යො කොචි රොගොති මූලභූතො, අනුබන්ධො වා අත්තනො උප්පන්නො. අනමතග්ගෙති අනු අනු අමතග්ගෙ අනාදිමති.

‘‘ගන්ථො’’ති ඉමිනා ගන්ථපලිබොධො ඉධ වුත්තොති ආහ ‘‘පරියත්තිහරණ’’න්ති. සජ්ඣායාදීහීති සජ්ඣායධාරණපරිචයපුච්ඡාදීහි. ඉතරස්සාති අබ්යාවටස්ස. යස්ස ගන්ථධුරං විස්සජ්ජෙත්වා ඨිතස්සාපි ගන්ථො වත්තතෙව, න තස්ස ගන්ථො පලිබොධො. යථා තම්හි තම්හි වත්ථුම්හි ආගතත්ථෙරානං, නාපි සබ්බෙන සබ්බං අගන්ථපසුතස්ස. මජ්ඣිමපණ්ණාසකො ආගච්ඡති, සුත්තපදෙසානං වාරානඤ්ච සදිසතාය බ්යාමුය්හනතො. පුන න ඔලොකෙස්සාමීති කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගන්ථධුරං විස්සජ්ජෙමීති අත්ථො.

ගාමවාසිකත්ථෙරෙහීති අනුරාධපුරවාසීහි. අනුග්ගහෙත්වාති අග්ගහෙත්වා තත්ථ පරිචයං අකත්වා. පඤ්චනිකායමණ්ඩලෙති දීඝාගමාදිකෙ පඤ්චපි නිකායෙ සික්ඛිතපරිසාය. පරිවත්තෙස්සාමීති වණ්ණයිස්සාමි. සුවණ්ණභෙරින්ති සෙට්ඨභෙරිං. කතමාචරියානං උග්ගහොති කතමෙසං ආචරියානං උග්ගහො, කෙන පරිවත්තීයතීති අධිප්පායො. ආචරියමග්ගොති ආචරියානං කථාමග්ගො. අත්තනො ආචරියානන්ති අත්තනො කථෙතුං යුත්තානං ආචරියානං. සුවිනිච්ඡිතා සබ්බා තිපිටකපරියත්ති ¶ එතස්මිං අත්ථීති සබ්බපරියත්තිකො, තෙපිටකොති අත්ථො. පීඨෙ නිසින්නො තතො ඔතරිත්වා භූමියං තට්ටිකාය නිසීදිත්වා. ගතකස්සාති පටිපත්තිගමනෙන ගතස්ස දිට්ඨසච්චස්ස. චීවරං පාරුපිත්වාති ආචරියස්ස අපචිතිදස්සනත්ථං ¶ පරිමණ්ඩලං චීවරං පාරුපිත්වා. සාඨෙය්යාභාවතො උජු. කාරණාකාරණස්ස ආජානනතො ආජානීයො.

පොථුජ්ජනිකාති පුථුජ්ජනෙ භවා. දුප්පරිහාරා බහුපරිස්සයතාය. තථා හිස්සා උත්තානසෙය්යකදාරකො, තරුණසස්සඤ්ච නිදස්සිතං. විපස්සනාය පලිබොධො සමථයානිකස්ස, න විපස්සනායානිකස්ස. යෙභුය්යෙන හි ඣානලාභී සමථයානිකොව හොති විපස්සනාසුඛතො. ඉතරෙනාති සමථත්ථිකෙන. අවසෙසා නව පලිබොධා.

42. කම්මට්ඨානෙ නියුත්තො කම්මට්ඨානිකො, භාවනමනුයුඤ්ජන්තො. තෙන කම්මට්ඨානිකෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සබ්බෙ භික්ඛූ’’ති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා. සහවාසීනං භික්ඛූනං. මුදුචිත්තතන්ති අත්තනි මුදුචිත්තතං ජනෙති, අයඤ්ච සහවාසීනං චිත්තමද්දවජනනාදිඅත්ථො ‘‘මනුස්සානං පියො හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තෙන මෙත්තානිසංසසුත්තෙන (අ. නි. 11.15; පටි. ම. 2.22; මි. ප. 4.4.6) දීපෙතබ්බො. අනොලීනවුත්තිකො හොති සම්මාපටිපත්තියං. දිබ්බානිපි ආරම්මණානි පගෙව ඉතරානි. සබ්බත්ථ සබ්බස්මිං සමණකරණීයෙ, සබ්බස්මිං වා කම්මට්ඨානානුයොගෙ. පුබ්බාසෙවනවසෙන අත්ථයිතබ්බං. යොගස්ස භාවනාය අනුයුඤ්ජනං යොගානුයොගො, තදෙව කරණීයට්ඨෙන කම්මං, තස්ස යොගානුයොගකම්මස්ස ඨානං නිප්ඵත්තිහෙතු.

නිච්චං පරිහරිතබ්බත්තාති සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං විය එකදාව අනනුයුඤ්ජිත්වා සබ්බකාලං පරිහරණීයත්තා අනුයුඤ්ජිතබ්බත්තා. එවමාදිගුණසමන්නාගතන්ති පියභාවාදීහි ගුණෙහි සම්පන්නං. කල්යාණමිත්තො හි සද්ධාසම්පන්නො හොති සීලසම්පන්නො සුතසම්පන්නො චාගසම්පන්නො වීරියසම්පන්නො සතිසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා සද්දහති තථාගතස්ස බොධිං, කම්මඵලඤ්ච, තෙන සම්මාසම්බොධියා හෙතුභූතං සත්තෙසු හිතෙසිතං න පරිච්චජති. සීලසම්පත්තියා සත්තානං පියො හොති ගරු භාවනීයො චොදකො පාපගරහී වත්තා වචනක්ඛමො, සුතසම්පත්තියා සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තානං ගම්භීරානං කථානං කත්තා හොති, චාගසම්පත්තියා අප්පිච්ඡො හොති ¶ සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො, වීරියසම්පත්තියා ආරද්ධවීරියො හොති අත්තහිතපරහිතපටිපත්තියං, සතිසම්පත්තියා ¶ උපට්ඨිතස්සති හොති, සමාධිසම්පත්තියා අවික්ඛිත්තො සමාහිතචිත්තො, පඤ්ඤාසම්පත්තියා අවිපරීතං පජානාති. සො සතියා කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසමානො පඤ්ඤාය සත්තානං හිතාහිතං යථාභූතං ජානිත්වා සමාධිනා තත්ථ එකග්ගචිත්තො හුත්වා වීරියෙන සත්තෙ අහිතං නිසෙධෙත්වා හිතෙ නියොජෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පියො…පෙ… නියොජකොති එවමාදිගුණසමන්නාගත’’න්ති.

තං පන කල්යාණමිත්තං පරමුක්කංසගතං දස්සෙතුං ‘‘මමං හී’’තිආදි වුත්තං. කාරකභාවං යොගකම්මස්ස. පකාසෙති අත්තානං පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනෙන සමුත්තෙජනාය, සම්පහංසනාය ච, නනු කථෙසි පවෙණිපාලනත්ථන්ති අධිප්පායො. එවරූපොති පෙසලො හුත්වා බහුස්සුතො. තන්තිධරොති සුත්තධරො තත්ථ කෙහිචිපි අසංහීරො. වංසානුරක්ඛකොති බුද්ධානුබුද්ධවංසස්ස අනුරක්ඛකො. පවෙණිපාලකොති පවෙණියා ආචරියුග්ගහණස්ස අනුපාලකො. ආචරියමතිකොති ආචරියමතියං නියුත්තො තස්සා අනතිවත්තනතො. න අත්තනොමතිං පකාසෙති කථෙතීති න අත්තනොමතිකො, අත්තනො මතිං පග්ගය්හ වත්තා න හොතීති අත්ථො.

‘‘පුබ්බෙ වුත්තඛීණාසවාදයො’’තිආදි එකච්චඛීණාසවතො බහුස්සුතොව කම්මට්ඨානදානෙ සෙය්යොති දස්සනත්ථං ආරද්ධං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තඛීණාසවාදයොති ‘‘යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො’’තිආදිනා වුත්තඛීණාසවාදිකා. උග්ගහපරිපුච්ඡානං විසොධිතත්තාති උග්ගහෙතබ්බතො ‘‘උග්ගහො’’ති ලද්ධනාමාය කම්මට්ඨානුපකාරාය පාළියා, තදත්ථං පරිපුච්ඡනතො ‘‘පරිපුච්ඡා’’ති ලද්ධසමඤ්ඤාය අත්ථසංවණ්ණනාය ච විසෙසතො සොධිතත්තා නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා ගහිතත්තා. ඉතො චිතො ච සුත්තඤ්ච කාරණඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වාති පඤ්චසුපි නිකායෙසු ඉතො චිතො ච තස්ස තස්ස කම්මට්ඨානස්ස අනුරූපං සුත්තපදඤ්චෙව සුත්තානුගතං යුත්තිඤ්ච සුට්ඨු උපලක්ඛෙත්වා. සප්පායාසප්පායං යොජෙත්වාති යස්ස කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, තස්ස උපකාරානුපකාරං යුත්තිං මග්ගනෙන යොජෙත්වා, සමාදාය වා සම්මදෙව හදයෙ ඨපෙත්වාති අත්ථො. මහාමග්ගං දස්සෙන්තොති කම්මට්ඨානවිධිං මහාමග්ගං කත්වා දස්සෙන්තො.

සබ්බත්ථාති ¶ තත්ථ තත්ථ විහාරෙ. වත්තපටිපත්තිං කුරුමානෙනාති පවිට්ඨකාලෙ ආගන්තුකවත්තං, නික්ඛමනකාලෙ ගමිකවත්තන්ති යථාරහං තං තං වත්තං පූරෙන්තෙන. සබ්බපාරිහාරියතෙලන්ති සබ්බෙසං අඞ්ගානං ¶ , සබ්බෙසං වා භික්ඛූනං අත්ථාය පරිහරිතබ්බතෙලං. ඨපෙමීති අනුජානාපනං. යං තං සම්මාවත්තං පඤ්ඤත්තන්ති සම්බන්ධො. එකදිවසං සායං විස්සජ්ජිතෙනාපීති යොජනා. ආරොචෙතබ්බං ආගමනකාරණං. සප්පායවෙලා සරීරචිත්තානං කල්ලසමයො.

43. සන්තානෙ රාගස්ස උස්සන්නභාවෙන චරණං පවත්ති රාගචරියා, සා සස්සතාසයාදයො විය දට්ඨබ්බා. තථා දොසචරියාදයො. සංසග්ගො සම්පයොගාරහවසෙන වෙදිතබ්බො, යථා ‘‘රාගමොහචරියා දොසමොහචරියා’’තිආදි. සන්නිපාතො එකසන්තතිපරියාපන්නතාවසෙන, යථා ‘‘රාගදොසචරියා රාගදොසමොහචරියා’’තිආදි. ඉමා එව හි සන්ධාය ‘‘අපරාපි චතස්සො’’ති වුත්තං. තථාති යථා රාගාදීනං, තථා සද්ධාදීනං සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන සද්ධාබුද්ධිචරියා සද්ධාවිතක්කචරියා බුද්ධිවිතක්කචරියා සද්ධාබුද්ධිවිතක්කචරියාති. ඉමා අපරාපි චතස්සො. එවන්ති සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන. සංසග්ගන්ති සංසජ්ජනං මිස්සීකරණං ‘‘රාගසද්ධාචරියා දොසසද්ධාචරියා’’තිආදිනා. අනෙකාති තෙසට්ඨි, තතො අතිරෙකාපි වා, තා පන අසම්මොහන්තෙන සංයුත්තසුත්තටීකායං විත්ථාරතො දස්සිතාති තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. ‘‘පකතී’’ති ඉමිනා අසති පටිපක්ඛභාවනායං තත්ථ තත්ථ සන්තානෙ චරියාය සභාවභූතතං දස්සෙති. උස්සන්නතා අඤ්ඤධම්මෙහි රාගාදීනං අධිකතා, යතො රාගචරියාදීනං පච්චයසමවායෙ රාගාදයො බලවන්තො හොන්ති, අභිණ්හඤ්ච පවත්තන්ති. තාසං වසෙනාති ඡන්නං මූලචරියානං වසෙන ඡළෙව පුග්ගලා හොන්ති. අඤ්ඤථා අනෙකපුග්ගලා සියුං, තථා ච සති අධිප්පෙතත්ථසිද්ධි ච න සියාති අධිප්පායො.

සද්ධා බලවතී හොති රාගුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස නියොගතො අධිකභාවසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘රාගස්ස ආසන්නගුණත්තා’’ති, සිනෙහපරියෙසනාපරිච්චජනෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. සභාගො හි දූරෙපි ආසන්නෙයෙවාති සභාගතාලක්ඛණමිධ ආසන්නග්ගහණං. තත්ථ සද්ධාය සිනිය්හනං පසාදවසෙන අකාලුස්සියං අලූඛතා ¶ , රාගස්ස පන රඤ්ජනවසෙන. සද්ධාය පරියෙසනං අධිමුච්චනවසෙන තන්නින්නතා, රාගස්ස තණ්හායනවසෙන. සද්ධාය අපරිච්චජනං ඔකප්පනවසෙන අනුපක්ඛන්දනං, රාගස්ස අභිසඞ්ගවසෙනාති එවං භින්නසභාවානම්පි ¶ තෙසං යථා අලූඛතාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘රාගචරිතස්ස සද්ධාචරිතො සභාගො’’ති.

පඤ්ඤා බලවතී හොති දොසුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස නියොගතො අධිකභාවසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘දොසස්ස ආසන්නගුණත්තා’’ති, අනල්ලීයනපරියෙසනපරිවජ්ජනෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. තත්ථ පඤ්ඤාය ආරම්මණස්ස අනල්ලීයනං තස්ස යථාසභාවාවබොධවසෙන විසංසට්ඨතා, දොසස්ස පන බ්යාපජ්ජනවසෙන. පඤ්ඤාය පරියෙසනං යථාභූතදොසපවිචයො, දොසස්ස අභූතදොසනිජිගීසා. පඤ්ඤාය පරිවජ්ජනං නිබ්බින්දනාදිවසෙන ඤාණුත්රාසො, දොසස්ස අහිතාධානවසෙන ඡඩ්ඩනන්ති එවං භින්නසභාවානම්පි තෙසං යථා අනල්ලීයනාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘දොසචරිතස්ස බුද්ධිචරිතො සභාගො’’ති.

අන්තරායකරා විතක්කාති මිච්ඡාවිතක්කා මිච්ඡාසඞ්කප්පා උප්පජ්ජන්ති මොහුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස යෙභුය්යෙන පවත්තිසබ්භාවතො. තෙනාහ ‘‘මොහස්ස ආසන්නලක්ඛණත්තා’’ති, අනවට්ඨානචඤ්චලභාවෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. තත්ථ විතක්කස්ස අනවට්ඨානං පරිකප්පවසෙන සවිප්ඵාරතාය, මොහස්ස සම්මූළ්හතාවසෙන බ්යාකුලතාය. තථා විතක්කස්ස ලහුපරිවිතක්කනෙන තදඞ්ගචලතාය චඤ්චලතා, මොහස්ස අනොගාළ්හතායාති එවං භින්නසභාවානම්පි තෙසං යථා අනවට්ඨානාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘මොහචරිතස්ස විතක්කචරිතො සභාගො’’ති.

තණ්හා රාගොයෙව සභාවතො, තස්මා රාගචරියාවිනිමුත්තා තණ්හාචරියා නත්ථීති අත්ථො. තංසම්පයුත්තොති තෙන රාගෙන සම්පයුත්තො, දොසාදයො විය තෙන විප්පයුත්තො නත්ථීති අධිප්පායො. තදුභයන්ති තණ්හාමානද්වයං. නාතිවත්තතීති සභාවතො, සම්පයොගවසෙන ච න අතික්කමිත්වා වට්ටති. කාමඤ්චෙත්ථ යථා රාගදොසෙහි සම්පයොගවසෙන සහ ¶ වත්තමානස්සපි මොහස්ස උස්සන්නතාවසෙන විසුං චරියාභාවො, න කෙවලං මොහස්සෙව, තථා සද්ධාබුද්ධිවිතක්කානං. එවං රාගෙන සතිපි සම්පයොගෙ මානස්සාපි විසුං චරියාභාවො යුත්තො සියා, එවං සන්තෙපි රාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාවිජ්ජානං විය අනුසයට්ඨො ඉමෙසං රාගාදීනංයෙව ආවෙණිකො චරියට්ඨොති, නත්ථෙව මානචරියා. යතො චරියා ‘‘පකතී’’ති වුත්තා. පකති ච සභාවොති. එතෙනෙව දිට්ඨියාපි විසුං චරියාභාවාභාවො සංවණ්ණිතොති දට්ඨබ්බො. අට්ඨකථායං පන මොහචරියන්තොගධාව ¶ දිට්ඨිචරියාති දස්සෙතුං ‘‘මොහනිදානත්තා චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච-සද්දෙන සම්පයොගං සමුච්චිනොති මොහනිදානත්තා, මොහසම්පයුත්තත්තා චාති.

44. කිං සප්පායන්ති කීදිසං සෙනාසනාදිසප්පායං. පුබ්බාචිණ්ණං පුරිමජාතීසු ආචරිතං. එකච්චෙති උපතිස්සත්ථෙරං සන්ධායාහ. තෙන හි විමුත්තිමග්ගෙ තථා වුත්තං. පුබ්බෙ කිරාති කිර-සද්දො අරුචිසූචනත්ථො. ඉට්ඨප්පයොගො මනාපකිරියා. සුභකම්මබහුලො යෙභුය්යෙන සොභනකම්මකාරී. න සබ්බෙ රාගචරිතා එව හොන්ති, අලුද්ධානම්පි පුබ්බෙ ඉට්ඨප්පයොගසුභකම්මබහුලතාසම්භවතො, සග්ගා චවිත්වා ඉධූපපත්තිසම්භවතො ච. එතෙන අසති පුබ්බහෙතුනියාමෙ යථාවුත්තකාරණමත්තෙන න තෙසං ලුද්ධතා, ලුද්ධභාවහෙතුකා ච රාගචරියාති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

ඉතරෙති ඡෙදනාදිකම්මබහුලා නිරයාදිතො ඉධූපපන්නා ච න සබ්බෙ දොසමොහචරිතා එව හොන්තීති යොජනා. ඉධාපි යථාවුත්තකාරණස්ස කොධනභාවෙ, මූළ්හභාවෙ ච අනෙකන්තිකත්තා දොසමොහචරිතතායපි අනෙකංසිකතා වෙදිතබ්බා. ධාතූනං උස්සදනියමො යදි පමාණතො, සො නත්ථි, අථ සාමත්ථියතො, සොපි එකංසිකො න උපලබ්භතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථාවුත්තෙනෙව නයෙන උස්සදනියමො නාම නත්ථී’’ති. තත්ථ යථාවුත්තෙනෙවාති ‘‘ද්වින්නං පන ධාතූන’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙනෙව. දොසනියමෙති සෙම්හාදිදොසාධිකතාය රාගාදිචරිතො හොතීති දොසවසෙන චරියානියමෙ ‘‘සෙම්හාධිකො රාගචරිතො’’ති වත්වා පුන ‘‘සෙම්හාධිකො මොහචරිතො’’ති, ‘‘වාතාධිකො මොහචරිතො’’ති වත්වා පුන ‘‘වාතාධිකො රාගචරිතො’’ති ච වුත්තත්තා තම්පි දොසවසෙන නියමවචනං පුබ්බාපරවිරුද්ධමෙව. අපරිච්ඡින්නවචනන්ති ¶ පරිච්ඡෙදකාරිකාය පඤ්ඤාය න පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තවචනං, අනුපපරික්ඛිතවචනන්ති අත්ථො.

උස්සදකිත්තනෙති විපාකකථායං ගහිතඋස්සදකිත්තනෙ. පුබ්බහෙතුනියාමෙනාති පුරිමභවෙ පවත්තලොභාදිහෙතුනියාමෙන. නියාමොති ච තෙසංයෙව ලොභාදීනං පටිනියතො ලුබ්භනාදිසභාවො දට්ඨබ්බො. ලොභො උස්සදො එතෙසන්ති ලොභුස්සදා, උස්සන්නලොභා, ලොභාධිකාති අත්ථො. අමොහුස්සදා චාති එත්ථ ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන යෙ ඉමෙ ලොභුස්සදතාදීනං පච්චෙකං වොමිස්සතො ච චුද්දස පභෙදා ඉච්ඡිතා, තෙ අනවසෙසතො සම්පිණ්ඩෙති යථාවුත්තෙසු ඡස්වෙව තෙසං අන්තොගධත්තා. ඵලභූතා චෙත්ථ ලොභුස්සදතාදයො දට්ඨබ්බා.

ඉදානි ¶ තං නෙසං ලොභුස්සදතාදීනං පච්චෙකං වොමිස්සකතාදිං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘යස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. කම්මායූහනක්ඛණෙති කම්මකරණවෙලායං. ලොභො බලවාති ලොභො තජ්ජාය පච්චයසාමග්ගියා සාමත්ථියතො අධිකො හොති. අලොභො මන්දොති තප්පටිපක්ඛො අලොභො දුබ්බලො. කථං පනෙතෙ ලොභාලොභා අඤ්ඤමඤ්ඤං උජුවිපච්චනීකභූතා එකක්ඛණෙ පවත්තන්තීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘එකක්ඛණෙ පවත්තන්තී’’ති. නිකන්තික්ඛණං පන ආයූහනපක්ඛියමෙව කත්වා එවං වුත්තං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. පරියාදාතුන්ති අභිභවිතුං න සක්කොති. යො හි ‘‘එවංසුන්දරං එවංවිපුලං එවංමහග්ඝඤ්ච න සක්කා දාතු’’න්තිආදිනා අමුත්තචාගතාදිවසෙන පවත්තාය චෙතනාය සම්පයුත්තො අලොභො, සො සම්මදෙව ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති. දොසමොහානං අනුප්පත්තියා, තාදිසපච්චයලාභෙන ච අදොසාමොහා බලවන්තො. තස්මාති ලොභාදොසාමොහානං බලවභාවතො, අලොභදොසමොහානඤ්ච දුබ්බලභාවතොති වුත්තමෙව කාරණං පච්චාමසති. සොති තංසමඞ්ගීපුග්ගලො. තෙන කම්මෙනාති තෙන ලොභාදිඋපනිස්සයවතා කුසලකම්මුනා. සුඛසීලොති සඛිලො. තමෙවත්ථං ‘‘අක්කොධනො’’ති පරියායෙන වදති.

පුරිමනයෙනෙවාති පුබ්බෙ වුත්තනයානුසාරෙන මන්දා අලොභාදොසා ලොභදොසෙ පරියාදාතුං න සක්කොන්ති, අමොහො පන බලවා මොහං පරියාදාතුං සක්කොතීති එවං තත්ථ තත්ථ වාරෙ යථාරහං අතිදෙසත්ථො ¶ වෙදිතබ්බො. දුට්ඨොති කොධනො. දන්ධොති මන්දපඤ්ඤො. සීලකොති සුඛසීලො.

එත්ථ ච ලොභවසෙන, දොසමොහලොභදොසලොභමොහදොසමොහලොභදොසමොහවසෙනාති තයො එකකා, තයො දුකා, එකො තිකොති ලොභාදිඋස්සදවසෙන අකුසලපක්ඛෙයෙව සත්ත වාරා, තථා කුසලපක්ඛෙ අලොභාදිඋස්සදවසෙනාති චුද්දස වාරා ලබ්භන්ති. තත්ථ අලොභදොසාමොහා, අලොභාදොසමොහා, අලොභදොසමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි කුසලපක්ඛෙ තතියදුතියපඨමවාරෙහි දොසුස්සදමොහුස්සදදොසමොහුස්සදවාරා ගහිතා එව හොන්ති, තථා අකුසලපක්ඛෙ ලොභාදොසමොහා, ලොභදොසාමොහා, ලොභාදොසාමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි තතියදුතියපඨමවාරෙහි අදොසුස්සදඅමොහුස්සදඅදොසාමොහුස්සදවාරා ගහිතා එවාති අකුසලකුසලපක්ඛෙසු තයො තයො වාරෙ අන්තොගධෙ කත්වා අට්ඨෙව වාරා දස්සිතා. යෙ පන උභයෙසං මිස්සතාවසෙන ලොභාලොභුස්සදවාරාදයො අපරෙ එකූනපඤ්ඤාස වාරා දස්සෙතබ්බා, තෙ අලබ්භනතො එව න දස්සිතා. න හි එකස්මිං සන්තානෙ අන්තරෙන අවත්ථන්තරං ‘‘ලොභො ච බලවා, අලොභො චා’’තිආදි යුජ්ජතීති, පටිපක්ඛවසෙන වා හි එතෙසං බලවදුබ්බලභාවො, සහජාතධම්මවසෙන ¶ වා. තත්ථ ලොභස්ස තාව පටිපක්ඛවසෙන අලොභෙන අනධිභූතතාය බලවභාවො, තථා දොසමොහානං අදොසාමොහෙහි. අලොභාදීනං පන ලොභාදිඅභිභවනතො, සබ්බෙසඤ්ච සමානජාතියමභිභුය්ය පවත්තිවසෙන සහජාතධම්මතො බලවභාවො. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ලොභො බලවා අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො දොසමොහා මන්දා’’ති. සො ච නෙසං මන්දබලවභාවො පුරිමූපනිස්සයතො තථා ආසයස්ස පරිභාවිතතාය වෙදිතබ්බො.

යො ලුද්ධොති වුත්තොති යො උස්සදකිත්තනෙ ‘‘ලුද්ධො’’ති වුත්තො, අයං ඉධ චරියාවිචාරෙ ‘‘රාගචරිතො’’ති වෙදිතබ්බො. දුට්ඨදන්ධාති ‘‘දුට්ඨො, දන්ධො’’ති ච වුත්තා යථාක්කමං දොසමොහචරිතා. පඤ්ඤවාති සාතිසයං සප්පඤ්ඤො. යතො සද්ධාවිතක්කෙසු විජ්ජමානෙසුපි බුද්ධිචරිතොති වුච්චති. අලොභාදොසානං ¶ බලවභාවො සද්ධූපනිස්සයතාය විනා න හොතීති ආහ ‘‘අලුද්ධඅදුට්ඨා පසන්නපකතිතාය සද්ධාචරිතා’’ති.

අයඤ්ච නයො සාධාරණතො වුත්තොති නිබ්බත්තිතපුබ්බහෙතුනියාමවසෙනෙව බුද්ධිචරිතාදිකෙපි දස්සෙතුං ‘‘යථා වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අමොහපරිවාරෙනාති අමොහපරික්ඛිත්තෙන, උපනිස්සයතො සම්පයොගතො ච පඤ්ඤාය අභිසඞ්ඛතෙනාති අත්ථො. සෙසපදත්තයෙපි එසෙව නයො. ලොභාදිනා වොමිස්සපරිවාරෙනාති එත්ථ ලොභමොහාදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤඅවිරුද්ධවොමිස්සපරිවාරෙනාති අත්ථො. අවිරොධො ච යුගග්ගාහවසෙන අප්පවත්තියා වෙදිතබ්බො. තථා හි සද්ධානුසාරිධම්මානුසාරිගොත්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි භින්නසභාවානෙව. එකංසෙන ච මිස්සකචරියාපි සම්පටිච්ඡිතබ්බා පුබ්බහෙතුනියාමෙන චරියාසිද්ධිතො. තථා චෙව උස්සදකිත්තනං පවත්තං යථාරහං ලොභාලොභාදීනං විපාකස්ස පච්චයභාවතො. තෙනාහ පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.232) –

‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්යාකතා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති –

ආදි ¶ . පුබ්බහෙතුනියාමෙන ච යථා තිහෙතුකස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං, න තථා දුහෙතුකස්ස. යථා ච දුහෙතුකස්ස ඉතිකත්තබ්බතා නෙපක්කං, න තථා අහෙතුකස්ස. එවං ලොභුස්සදාදයො පුග්ගලා රාගචරිතාදයො හොන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. යථාවුත්තමත්ථං නිගමවසෙන දස්සෙතුං ‘‘එවං ලොභාදීසූ’’තිආදි වුත්තං.

45. තත්රාති ¶ තස්මිං පුච්ඡාවචනෙ. නයොති ජානනනයො. පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තොපි අත්ථො ධම්මමුඛෙනෙව පඤ්ඤායතීති ධම්මාධිට්ඨානෙනාහ ‘‘චරියායො විභාවයෙ’’ති. පකතිගමනෙනාති අකිත්තිමෙන සභාවගමනෙන. චාතුරියෙනාති චාතුරභාවෙන සිඞ්ගාරෙන. උක්කුටිකන්ති අසම්ඵුට්ඨමජ්ඣං. ඛණන්තො වියාති භූමිං ඛණන්තො විය. අනුකඩ්ඪිතන්ති පාදනික්ඛෙපසමයෙ කඩ්ඪන්තො විය පාදං නික්ඛිපති. තෙනස්ස පදං අනුකඩ්ඪිතං පච්ඡතො අඤ්ඡිතං හොති. පරිබ්යාකුලායාති පරිතො ආලුළිතාය. ඡම්භිතො වියාති විත්ථායන්තො විය. භීතො වියාති කෙචි. සහසානුපීළිතන්ති අග්ගපාදෙන, පණ්හියා ච සහසාව සන්නිරුජ්ඣිතං. විවට්ටච්ඡදස්සාති විනිවට්ටච්ඡදනස්ස පහීනකිලෙසස්ස. ඉදමීදිසං පදන්ති භගවතො පදං දිස්වා වදති.

පාසාදිකන්ති පසාදාවහං. මධුරාකාරන්ති ඉට්ඨාකාරං. ථද්ධාකාරන්ති ථම්භිතාකාරං. අතරමානොති නතරමානො, සණිකන්ති අත්ථො. සමොධායාති සම්මදෙව ඔධාය අවික්ඛිපිත්වා. නිපජ්ජිත්වාති කායපසාරණලක්ඛණාය නිපජ්ජාය සෙය්යාය නිපජ්ජිත්වා සයති නිද්දායති. පක්ඛිත්තකායොති අවක්ඛිත්තකායො අවසො විය සහසා පතිතකායො. දුස්සණ්ඨානන්ති විරූපසන්නිවෙසං. වික්ඛිත්තකායොති ඉතො චිතො ච ඛිත්තඅඞ්ගපච්චඞ්ගො.

සම්පරිවත්තකන්ති සම්පරිවත්තිත්වා. ආලොළයමානො වාලිකාකචවරානි ආකුලයන්තො.

නිපුණමධුරසමසක්කච්චකාරීති සුකොසල්ලං සුන්දරං අවිසමං සාභිසඞ්ඛාරඤ්ච කරණසීලො. ගාළ්හථද්ධවිසමකාරීති ථිරං අසිථිලං විසමඤ්ච කරණසීලො. අපරිච්ඡින්නං අපරිනිට්ඨිතං.

මුඛපූරකන්ති මුඛස්ස පූරණං මහන්තං. අරසපටිසංවෙදීති නරසපටිසංවෙදී. භාජනෙ ඡඩ්ඩෙන්තොති භොජනභාජනෙ සිත්ථානි ඡඩ්ඩෙන්තො. මුඛං මක්ඛෙන්තොති බහිමුඛං මක්ඛෙන්තො.

කිලන්තරූපො ¶ වියාති තස්ස අසහනෙන ඛෙදප්පත්තො විය. අඤ්ඤාණුපෙක්ඛායාති අඤ්ඤාණභූතාය උපෙක්ඛාය. අඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාය උපෙක්ඛායාති කෙචි.

මායාදීසු ¶ සන්තදොසපටිච්ඡදනලක්ඛණා මායා. අසන්තගුණපකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං. උන්නතිලක්ඛණො මානො. අසන්තගුණසම්භාවනාමුඛෙන පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාලක්ඛණා පාපිච්ඡතා. සන්තගුණසම්භාවනාමුඛෙන පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාලක්ඛණා මහිච්ඡතා. සකලාභෙන අසන්තුස්සනලක්ඛණා අසන්තුට්ඨිතා. විජ්ඣනට්ඨෙන සිඞ්ගං, සිඞ්ගාරතානාගරිකභාවසඞ්ඛාතං කිලෙසසිඞ්ගං. අත්තනො සරීරස්ස, චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස ච මණ්ඩනවසෙන පවත්තං ලොලුප්පං චාපල්යං. එවමාදයොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අහිරිකානොත්තප්පමදප්පමාදාදයො සඞ්ගය්හන්ති.

පරාපරාධස්ස උපනය්හනලක්ඛණො උපනාහො. පරෙසං ගුණමක්ඛණලක්ඛණො මක්ඛො. පරස්ස ගුණෙ ඩංසිත්වා අපනෙන්තො විය යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො. පරසම්පත්තිඋසූයනලක්ඛණා ඉස්සා. අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං. ඉධ ආදි-සද්දෙන දොවචස්සතාපාපමිත්තතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අනුස්සාහනං ථිනං. අසත්තිවිඝාතො මිද්ධං. චෙතසො අවූපසමො උද්ධච්චං. විප්පටිසාරො කුක්කුච්චං. සංසයො විචිකිච්ඡා. අයොනිසො දළ්හග්ගාහො ආධානග්ගාහිතා. යථාගහිතස්ස මිච්ඡාගාහස්ස දුබ්බිවෙඨියතා දුප්පටිනිස්සග්ගියතා. ඉධ ආදි-සද්දෙන මුට්ඨසච්චඅසම්පජඤ්ඤාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

මුත්තචාගතාති විස්සට්ඨචාගතා නිස්සඞ්ගපරිච්චාගො. යථා මායාදයො, තථා පවත්තා අකුසලක්ඛන්ධා, යථා අරියානං දස්සනකාමතාදයො, තථා පවත්තා කුසලක්ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

පසාදනීයට්ඨානං නාම වත්ථුත්තයං. සංවෙජනීයට්ඨානානි ජාතිආදීනි. කුසලානුයොගෙති කුසලධම්මභාවනායං. ‘‘එවඤ්ච එවඤ්ච කරිස්සාමී’’ති කිච්චානං රත්තිභාගෙ පරිවිතක්කනං රත්තිං ධූමායනා. තථාවිතක්කිතානං තෙසං දිවසභාගෙ අනුට්ඨානං දිවා පජ්ජලනා. හුරාහුරං ධාවනාති ඉතො චිතො ච තත්ථ තත්ථ ආරම්මණෙ චිත්තවොසග්ගො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං පුරෙ චිත්තමචාරි චාරිකං, යෙනිච්ඡකං ¶ යත්ථකාමං යථාසුඛ’’න්ති (ධ. ප. 326), ‘‘චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55) ච.

ධම්මප්පවත්තිදස්සනාදි ¶ ච පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච අනාගතමෙවාති න සක්කා වත්තුන්ති ‘‘සබ්බාකාරෙනා’’ති වුත්තං. කිඤ්චි කිඤ්චි ආගතම්පි අත්ථෙවාති හි අධිප්පායො. ‘‘න සාරතො පච්චෙතබ්බ’’න්ති වත්වා තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘රාගචරිතස්ස හී’’තිආදිමාහ. අප්පමාදවිහාරිනොති තත්ථ විනිධාය භාවං පටිපජ්ජනෙන අප්පමාදකාරිනො. භින්නලක්ඛණා ඉරියාපථාදයොති චාතුරියෙන අචාතුරියෙන සණිකං, සහසා ච ගමනාදයො. න උපපජ්ජන්තීති න යුජ්ජන්ති. පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බන්ති ධම්මප්පවත්තිආදිං පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බං.

46. සප්පායං හිතං, කිලෙසවිඝාතීති අත්ථො. අධොතවෙදිකන්ති අපරිසුද්ධපරික්ඛෙපවෙදිකං. භූමට්ඨකන්ති භූමිතලෙයෙව උට්ඨාපිතං උපරිමතලරහිතං. එකතො ඔනතස්ස පබ්බතපාදස්ස හෙට්ඨාභාගො අකතභිත්තිභූමිපරිකම්මො අකතපබ්භාරො. ජතුකාභරිතන්ති අධොමුඛාහි ඔලම්බමානමුඛාහි ඛුද්දකවග්ගුලීහි පරිපුණ්ණං. ඔලුග්ගවිලුග්ගන්ති ඡින්නභින්නං. උජ්ජඞ්ගලං ලූඛධූසරං ඡායූදකරහිතං. සීහබ්යග්ඝාදිභයෙන සාසඞ්කං. දුරූපන්ති විරූපං. දුබ්බණ්ණන්ති අසුන්දරවණ්ණං, දුස්සණ්ඨානං වා. ජාලාකාරෙන කතපූවං ජාලපූවං. සාණි විය ඛරසම්ඵස්සන්ති සාණිඵලකො විය දුක්ඛසම්ඵස්සං. භාරිකභාවෙන, අන්තරන්තරා තුන්නකරණෙන ච කිච්ඡපරිහරණං. ආණිගණ්ඨිකාහතොති ආණිනා, ගණ්ඨියා ච හතසොභො. ඉදං රාගචරිතස්ස සප්පායං, එවමස්ස කිලෙසසමුදාචාරො න හොතීති අධිප්පායො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි.

දිසාමුඛන්ති දිසාභිමුඛං, අබ්භොකාසාභිමුඛන්ති අධිප්පායො. මහාකසිණන්ති මහන්තං කසිණමණ්ඩලං. සෙසං සෙනාසනාදීසු යං වත්තබ්බං මොහචරිතස්ස, තං දොසචරිතස්ස වුත්තසදිසමෙව.

විතක්කවිධාවනස්සෙව පච්චයො හොති යථා තං ආයස්මතො මෙඝියත්ථෙරස්ස. දරීමුඛෙති පබ්බතවිවරෙ. පරිත්තන්ති සුප්පසරාවමත්තං.

පභෙදපරිච්ඡෙදතො නිදානපරිච්ඡෙදතො විභාවනපරිච්ඡෙදතො සප්පායපරිච්ඡෙදතොති පච්චෙකං පරිච්ඡෙද-සද්දො යොජෙතබ්බො. විභාවනාති ‘‘අයං රාගචරිතො’’තිආදිනා ජානනවිභාවනා. එකච්චකසිණානුස්සතිට්ඨානමත්තස්ස ¶ පසඞ්ගෙන කථිතත්තා වුත්තං ‘‘න ච තාව චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං සබ්බාකාරෙන ආවිකත’’න්ති.

47. සඞ්ඛාතනිද්දෙසතොති ¶ සඞ්ඛාතානං ‘‘චත්තාලීසායා’’ති සඞ්ඛ්යාවසෙන ගහිතානං උද්දිට්ඨානං නිද්දෙසතො. ‘‘එත්ථ එත්තකානි උපචාරජ්ඣානාවහානි, එත්තකානි අප්පනාජ්ඣානාවහානී’’ති උපචාරප්පනාවහතො. ‘‘එත්තකානි එකජ්ඣානිකානි, එත්තකානි දුකතිකජ්ඣානිකානි, එත්තකානි සකලජ්ඣානිකානී’’ති ඣානප්පභෙදතො. ‘‘එතෙසු අඞ්ගසමතික්කමො, එතෙසු ආරම්මණසමතික්කමො’’ති එවං සමතික්කමතො. ‘‘එත්තකානෙත්ථ වඩ්ඪෙතබ්බානි, එත්තකානි න වඩ්ඪෙතබ්බානී’’ති වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො. ආරම්මණතොති සභාවධම්මනිමිත්තනවත්තබ්බවසෙන, චලිතාචලිතවසෙන ච ආරම්මණවිභාගතො. භූමිතොති කාමාවචරාදිභූමිවිභාගතො. ගහණතොති දිට්ඨාදිවසෙන ගහණවිභාගතො. පච්චයතොති ආරුප්පාදීනං යථාරහං පච්චයභාවතො. චරියානුකූලතොති රාගචරියාදීනං අනුකූලභාවතො.

කම්මට්ඨානානීති ආරම්මණභාවෙන යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානානි. චතුක්කජ්ඣානිකාති චතුබ්බිධරූපාවචරජ්ඣානවන්තො, තෙසං ආරම්මණභූතාති අත්ථො. චතුක්කනයවසෙන චෙතං වුත්තං. තිකචතුක්කජ්ඣානිකෙසූති තිකජ්ඣානිකෙසු පුරිමෙසු බ්රහ්මවිහාරෙසු, චතුක්කජ්ඣානිකෙසු ආනාපානකසිණෙසු. සෙසෙසූති වුත්තාවසෙසෙසු එකවීසතියා කම්මට්ඨානෙසු.

දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨහදයරූපස්ස සත්තස්ස චිත්තං ආදිකම්මිකො චෙතොපරියඤාණෙන පරිච්ඡින්දිතුං සක්කොති, න ඉතරස්සාති කසිණඵරණං චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චයො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පරසත්තානඤ්ච චෙතසා චිත්තමඤ්ඤාතුං සමත්ථො හොතී’’ති. ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තාති අත්තනො ඨිතොකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තා. තථා උග්ගහකොසල්ලස්ස සම්පාදිතත්තා පරිච්ඡින්නාකාරෙනෙව තානි උපතිට්ඨන්ති, තස්මා න තත්ථ වඩ්ඪනාති අධිප්පායො. සචෙ පන කොචි වඩ්ඪෙය්ය, න තෙන කොචි ගුණොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආනිසංසාභාවා චා’’ති. ‘‘තෙසු පනා’’තිආදිනා තමෙව ආනිසංසාභාවං විවරති. යස්මා වඩ්ඪිතෙසු කුණපරාසියෙව වඩ්ඪති, අවඩ්ඪිතෙපි කාමරාගවික්ඛම්භනා ¶ හොතියෙව, තස්මා ආනිසංසාභාවො. විභූතාති විපුලාරම්මණතාය සුපාකටා, වඩ්ඪිතනිමිත්තතාය අප්පමාණාරම්මණභාවෙන පරිබ්යත්තාති අත්ථො.

කෙවලන්ති ¶ සකලං අනවසෙසං. ‘‘පථවිං ඉම’’න්ති වචනං උපට්ඨානාකාරෙන වුත්තං, න නිමිත්තස්ස වඩ්ඪනෙනාති අධිප්පායො. ලාභිත්තාති සාතිසයං ලාභිතාය, උක්කංසගතවසිභාවතොති අත්ථො. ථෙරො හි පරමාය වසිපත්තියා අස්සමණ්ඩලෙ අස්සං සාරෙන්තො විය යත්ථ තත්ථ නිසින්නොපි ඨිතොපි තං ඣානං සමාපජ්ජතෙව. තෙනස්ස සමන්තතො නිමිත්තං වඩ්ඪිතං විය උපට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බදිසාසූ’’තිආදි.

වුත්තාති ධම්මසඞ්ගහෙ වුත්තා. මහන්තෙති විපුලෙ. නින්නථලාදිවසෙන හි එකදෙසෙ අට්ඨත්වා සමන්තතො ගහණවසෙන සකලසරීරෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්ස තං මහන්තං හොති. මහන්තෙ වා සරීරෙ. අප්පකෙති සරීරස්ස එකදෙසෙ නිමිත්තං ගණ්හාතීති යොජනා. අප්පකෙ වා ඛුද්දකෙ දාරකසරීරෙ. එතන්ති අසුභනිමිත්තං. ආදීනවන්ති ‘‘අසුභරාසි එව වඩ්ඪති, න ච කොචි ආනිසංසො’’ති වුත්තං ආදීනවං.

සෙසානිපි න වඩ්ඪෙතබ්බානීති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං උපපත්තිතො විවරිතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං. පිචුපිණ්ඩාදිවසෙන උපට්ඨහන්තම්පි නිමිත්තං වාතසඞ්ඝාතසන්නිස්සයන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘වාතරාසියෙව වඩ්ඪතී’’ති. ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නන්ති නාසිකග්ගමුඛනිමිත්තාදිඔකාසෙන සපරිච්ඡෙදං. වායොකසිණවඩ්ඪනෙ විය න එත්ථ කොචි ගුණො, කෙවලං වාතවඩ්ඪනමෙවාති ආහ ‘‘සාදීනවත්තා’’ති. තෙසන්ති බ්රහ්මවිහාරානං. නිමිත්තන්ති ආරම්මණං. න ච තෙන අත්ථො අත්ථීති තෙන සත්තරාසිවඩ්ඪනෙන පථවීකසිණාදිවඩ්ඪනෙ විය කිඤ්චි පයොජනං නත්ථි. පරිග්ගහවසෙනාති අපරිග්ගහිතස්ස භාවනාවිසයස්ස පරිග්ගහවසෙන, න නිමිත්තවඩ්ඪනවසෙන. තෙනාහ ‘‘එකාවාසද්විආවාසාදිනා’’තිආදි. එත්ථාති බ්රහ්මවිහාරභාවනායං. යදයන්ති යං පටිභාගනිමිත්තං අයං යොගී. සීමාසම්භෙදෙනෙව හෙත්ථ උපචාරජ්ඣානුප්පත්ති, න නිමිත්තුප්පත්තියා. යදි එවං කථං පරිත්තාදිආරම්මණතා ඣානස්සාති ආහ ‘‘පරිත්තඅප්පමාණාරම්මණතාපෙත්ථ පරිග්ගහවසෙනා’’ති, කතිපයෙ සත්තෙ පරිග්ගහෙත්වා පවත්තා මෙත්තාදයො පරිත්තාරම්මණා, බහුකෙ අප්පමාණාරම්මණාති අත්ථො. ආකාසං කසිණුග්ඝාටිමත්තා න වඩ්ඪෙතබ්බන්ති යොජනා. වක්ඛති වා යං තෙන සම්බන්ධිතබ්බං. පරිකප්පජමෙව ආරම්මණං වඩ්ඪෙතුං සක්කා, න ඉතරන්ති ආහ ‘‘න හි සක්කා සභාවධම්මං ¶ වඩ්ඪෙතු’’න්ති ¶ . ආරුප්පානං පරිත්තඅප්පමාණාරම්මණතා පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ, විපුලකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ ච පවත්තියා වෙදිතබ්බා. සෙසානි බුද්ධානුස්සතිආදීනි දස කම්මට්ඨානානි. අනිමිත්තත්තාති පටිභාගනිමිත්තාභාවා.

පටිභාගනිමිත්තාරම්මණානීති පටිභාගනිමිත්තභූතානි ආරම්මණානි. සෙසානි අට්ඨාරස. සෙසානි ඡාති චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, ආකාසානඤ්චායතනං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමානි සෙසානි ඡ. විස්සන්දමානපුබ්බතාය විපුබ්බකං. පග්ඝරමානලොහිතතාය ලොහිතකං. කිමීනං පචලනෙන පුළුවකං, චලිතාරම්මණං වුත්තං. වාතපානවිවරාදීහි අන්තොපවිට්ඨස්ස සූරියාලොකාදිකස්ස චලනාකාරො පඤ්ඤායතීති ඔභාසමණ්ඩලාරම්මණම්පි චලිතාරම්මණං වුත්තං. පුබ්බභාගෙති පටිභාගනිමිත්තප්පවත්තියා පුබ්බභාගෙ. සන්නිසින්නමෙවාති සන්තං නිච්චලමෙව.

දෙවෙසූති කාමාවචරදෙවෙසු, තත්ථ අසුභානං පටිකූලස්ස ච ආහාරස්ස අභාවතො. අස්සාසපස්සාසානං බ්රහ්මලොකෙ අභාවතො ‘‘ආනාපානස්සති චා’’ති වුත්තං.

දිට්ඨෙනාති දිට්ඨෙන වත්ථුනා කාරණභූතෙන. ගහෙතබ්බානීති උග්ගහෙතබ්බානි, උප්පාදෙතබ්බඋග්ගහනිමිත්තානීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බභාගෙ’’තිආදි. තස්සාති කායගතාසතියා. උච්ඡුසස්සාදීනං පත්තෙසු පචලමානවණ්ණග්ගහණමුඛෙන වා තස්ස ගහෙතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘වායොකසිණං දිට්ඨඵුට්ඨෙනා’’ති. න ආදිකම්මිකෙන ගහෙතබ්බානීති ආදිකම්මිකෙන න ගහෙතබ්බානි, භාවනාරම්භවසෙන න පට්ඨපෙතබ්බානි, හෙට්ඨිමෙ තයො බ්රහ්මවිහාරෙ, කසිණෙසු රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානඤ්ච අනධිගන්ත්වා සම්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා.

ඉමෙසු පන කම්මට්ඨානෙසූති එත්ථ කම්මට්ඨානග්ගහණෙන යථාරහං ආරම්මණානං, ඣානානඤ්ච ගහණං වෙදිතබ්බං. සුඛවිහාරස්සාති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස.

‘‘එකාදස කම්මට්ඨානානි අනුකූලානී’’ති උජුවිපච්චනීකවසෙන චෙතං වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි. වක්ඛති හි ‘‘සබ්බඤ්චෙත’’න්තිආදි. අනුකූලානි රාගවික්ඛම්භනස්ස උපායභාවතො. අට්ඨ අනුකූලානීති යොජනා. එවං සෙසෙසු. එකන්ති ඉදං අනුස්සතිඅපෙක්ඛං අනුස්සතීසු එකන්ති, න මොහචරිතවිතක්කචරිතාපෙක්ඛං තෙසං අඤ්ඤස්සාපි අනුකූලස්ස අලබ්භනතො ¶ . ‘‘සද්ධාචරිතස්ස ¶ පුරිමා ඡ අනුස්සතියො’’ති ඉදං අතිසප්පායවසෙන වුත්තං. ඉමස්සෙව උජුවිපච්චනීකං ඉමස්ස අතිසප්පායන්ති ගහෙතබ්බස්ස විසෙසස්ස අභාවතො සබ්බචරිතානං අනුකූලානි. පරිත්තන්ති සරාවමත්තං, අප්පමාණන්ති තතො අධිකපමාණං. පරිත්තං වා සුප්පසරාවමත්තං, අප්පමාණං අධිකපමාණං ඛලමණ්ඩලාදිකසිණභාවෙන පරිග්ගහිතං.

චත්තාරො ධම්මාති චත්තාරො මනසිකරණීයා ධම්මා. උත්තරීති සීලසම්පදා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායධම්මස්සවනං, වීරියං; පඤ්ඤාති ඉමෙසු පඤ්චසු ධම්මෙසු පතිට්ඨානතො උපරි. අසුභාති අසුභභාවනා එකාදසසු අසුභකම්මට්ඨානෙසු භාවනානුයොගා. මෙත්තාති අනොධිසො, ඔධිසො වා පවත්තා මෙත්තාභාවනා. ආනාපානස්සතීති සොළසවත්ථුකා ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. විතක්කුපච්ඡෙදායාති මිච්ඡාවිතක්කානං උපච්ඡින්දනත්ථාය. අනිච්චසඤ්ඤාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති (අ. නි. 3.137; ධ. ප. 277; මහානි. 27) එවං පවත්තා අනිච්චානුපස්සනා. අස්මිමානසමුග්ඝාතායාති ‘‘අස්මී’’ති උප්පජ්ජනකස්ස නවවිධස්සාපි මානස්ස සමුච්ඡින්දනාය. එත්ථ හි එකස්සෙව චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බා වුත්තා, න එකස්ස චතුචරියතාය. තෙන විඤ්ඤායති ‘‘සබ්බානිපි කම්මට්ඨානානි සබ්බාකුසලවික්ඛම්භනානි සබ්බකුසලපරිබ්රූහනානී’’ති.

එකස්සෙව සත්ත කම්මට්ඨානානි වුත්තානි, න චායස්මා රාහුලො සබ්බචරිතොති අධිප්පායො. වචනමත්තෙති ‘‘අසුකකම්මට්ඨානං අසුකචරිතස්ස අනුකූල’’න්ති එවං වුත්තවචනමත්තෙ. අධිප්පායොති තථාවචනස්ස අධිප්පායො. සො පන ‘‘සබ්බඤ්චෙත’’න්තිආදිනා විභාවිතො එව.

48. ‘‘පියො ගරූ’’තිආදිනා (අ. නි. 7.37) වුත්තප්පකාරං කල්යාණමිත්තං. ‘‘අත්තනො පත්තචීවරං සයමෙව ගහෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන උපසඞ්කමිත්වා. සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති ‘‘එවං බහුපරිස්සයොයං අත්තභාවො ඨානෙයෙව මයා නිය්යාතිතො’’ති. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි.

අතජ්ජනීයොති න තජ්ජෙතබ්බො න නිග්ගහෙතබ්බො. ස්වායං අතජ්ජනීයභාවො දොවචස්සතාය වා සියා, ආචරියෙ අනිවිට්ඨපෙමතාය වාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘දුබ්බචො වා’’තිආදි වුත්තං. යො හි ආචරියෙන තජ්ජියමානො කොපඤ්ච දොසඤ්ච අපච්චයඤ්ච පාතුකරොති, යො වා ‘‘කිමස්ස ¶ ¶ සන්තිකෙ වාසෙනා’’ති පක්කමති, අයං දුවිධොපි අතජ්ජනීයො. ධම්මෙනාති ඔවාදානුසාසනිධම්මෙන. ගූළ්හං ගන්ථන්ති කම්මට්ඨානගන්ථං, සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිසහිතං ගම්භීරං සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තඤ්ච.

තුම්හාකමත්ථායාති වුත්තෙති ‘‘සතපොරිසෙ පපාතෙ පතනෙන තුම්හාකං කොචි අත්ථො හොතී’’ති කෙනචි වුත්තෙ. ඝංසෙන්තොති ‘‘මනුස්සකක්කෙන තුම්හාකං කොචි අත්ථො’’ති වුත්තෙ ඝංසෙන්තො නිරවසෙසං අත්තභාවං ඛෙපෙතුං උස්සහෙය්යං. ‘‘මම අස්සාසපස්සාසනිරුන්ධනෙන තුම්හාකං කොචි රොගවූපසමාදිකො අත්ථො අත්ථී’’ති කෙනචි වුත්තෙ. තීහිපි භික්ඛූහි ආචරියෙ භත්තිපවෙදනමුඛෙන වීරියාරම්භො එව පවෙදිතො.

49. අඤ්ඤත්ථ පවත්තිත්වාපි චිත්තං ආගම්ම යත්ථ සෙති, සො තස්ස ආසයො ‘‘මිගාසයො’’ විය, ආසයො එව අජ්ඣාසයො. සො දුවිධො විපන්නො, සම්පන්නොති. තත්ථ විපන්නො සස්සතාදිමිච්ඡාභිනිවෙසනිස්සිතො. සම්පන්නො දුවිධො වට්ටනිස්සිතො, විවට්ටනිස්සිතොති. තෙසු විවට්ටනිස්සිතො අජ්ඣාසයො ‘‘සම්පන්නජ්ඣාසයෙනා’’ති ඉධාධිප්පෙතො. ඉදානි නං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘අලොභාදීනං වසෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඡහාකාරෙහීති අලුබ්භනාදීහි ඡහි ආකාරෙහි. සම්පන්නජ්ඣාසයෙනාති පුබ්බභාගියානං සීලසම්පදාදීනං සාධනවසෙන, ලොකුත්තරානං උපනිස්සයභාවෙන ච සම්පන්නො අජ්ඣාසයො එතස්සාති සම්පන්නජ්ඣාසයො, තෙන. අලොභාදයො හි අනෙකදොසවිධමනතො, අනෙකගුණාවහතො ච සත්තානං බහුකාරා විසෙසතො යොගිනො. තථා හි අලොභාදයො මච්ඡෙරමලාදීනං පටිපක්ඛභාවෙන පවත්තන්ති. වුත්තං හෙතං (ධ. ස. අට්ඨ. 1 මූලරාසීවණ්ණනා) –

‘‘අලොභො මච්ඡෙරමලස්ස පටිපක්ඛො, අදොසො දුස්සීල්යමලස්ස, අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය. අලොභො චෙත්ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තෙසු ච අලොභෙන අනධිකං ගණ්හාති ලුද්ධස්ස අධිකග්ගහණතො, අදොසෙන අනූනං දුට්ඨස්ස ඌනග්ගහණතො, අමොහෙන අවිපරීතං මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො.

‘‘අලොභෙන ¶ චෙත්ථ විජ්ජමානං දොසං දොසතො ධාරෙන්තො දොසෙ පවත්තති, ලුද්ධො හි දොසං පටිච්ඡාදෙති. අදොසෙන විජ්ජමානං ගුණං ගුණතො ධාරෙන්තො ගුණෙ පවත්තති, දුට්ඨො හි ගුණං මක්ඛෙති. අමොහෙන යාථාවසභාවං යාථාවසභාවතො ධාරෙන්තො යාථාවසභාවෙ පවත්තති ¶ , මූළ්හො හි තච්ඡං ‘අතච්ඡ’න්ති, අතච්ඡඤ්ච ‘තච්ඡ’න්ති ගණ්හාති. අලොභෙන ච පියවිප්පයොගදුක්ඛං න හොති ලුද්ධස්ස පියසබ්භාවතො, පියවිප්පයොගාසහනතො ච, අදොසෙන අප්පියසම්පයොගදුක්ඛං න හොති දුට්ඨස්ස අප්පියසබ්භාවතො, අප්පියසම්පයොගාසහනතො ච, අමොහෙන ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති, අමූළ්හස්ස හි ‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’ති එවමාදිපච්චවෙක්ඛණසබ්භාවතො.

‘‘අලොභෙන චෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං න හොති අලොභස්ස තණ්හාපටිපක්ඛතො, තණ්හාමූලකත්තා ච ජාතිදුක්ඛස්ස, අදොසෙන ජරාදුක්ඛං න හොති තික්ඛදොසස්ස ඛිප්පං ජරාසම්භවතො, අමොහෙන මරණදුක්ඛං න හොති, සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න ච තං අමූළ්හස්ස හොති. අලොභෙන ච ගහට්ඨානං, අමොහෙන පබ්බජිතානං, අදොසෙන පන සබ්බෙසම්පි සුඛසංවාසතා හොති.

‘‘විසෙසතො චෙත්ථ අලොභෙන පෙත්තිවිසයෙ උපපත්ති න හොති, යෙභුය්යෙන හි සත්තා තණ්හාය පෙත්තිවිසයං උපපජ්ජන්ති, තණ්හාය ච පටිපක්ඛො අලොභො. අදොසෙන නිරයෙ උපපත්ති න හොති, දොසෙන හි චණ්ඩජාතිතාය දොසසදිසං නිරයං උපපජ්ජන්ති, දොසස්ස ච පටිපක්ඛො අදොසො. අමොහෙන තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති, මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හං තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති, මොහපටිපක්ඛො ච අමොහො. එතෙසු ච අලොභො රාගවසෙන උපගමනස්ස අභාවකරො, අදොසො දොසවසෙන අපගමනස්ස, අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස.

‘‘තීහිපි ¶ චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤාති ඉමා තිස්සො, අසුභසඤ්ඤා අප්පමාණසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤාති ඉමා ච තිස්සො සඤ්ඤායො හොන්ති. අලොභෙන පන කාමසුඛල්ලිකානුයොගඅන්තස්ස, අදොසෙන අත්තකිලමථානුයොගඅන්තස්ස පරිවජ්ජනං හොති, අමොහෙන මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං. තථා අලොභෙන අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස පභෙදනං හොති, අදොසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස, අමොහෙන සෙසගන්ථද්වයස්ස. පුරිමානි ච ද්වෙ සතිපට්ඨානානි පුරිමානං ද්වින්නං ආනුභාවෙන, පච්ඡිමානි පච්ඡිමස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති.

‘‘අලොභො ¶ චෙත්ථ ආරොග්යස්ස පච්චයො හොති, අලුද්ධො හි ලොභනීයම්පි අසප්පායං න සෙවති, තෙන අරොගො හොති. අදොසො යොබ්බනස්ස, අදුට්ඨො හි වලිතපලිතාවහෙන දොසග්ගිනා අඩය්හමානො දීඝරත්තං යුවා හොති. අමොහො දීඝායුකතාය, අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජෙන්තො, හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති.

‘‘අලොභො චෙත්ථ භොගසම්පත්තියා පච්චයො චාගෙන භොගපටිලාභතො, අදොසො මිත්තසම්පත්තියා මෙත්තාය මිත්තානං පටිලාභතො, අපරිහානතො ච, අමොහො අත්තසම්පත්තියා, අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති. අලොභො ච දිබ්බවිහාරස්ස පච්චයො හොති, අදොසො බ්රහ්මවිහාරස්ස, අමොහො අරියවිහාරස්ස.

‘‘අලොභෙන චෙත්ථ සකපක්ඛෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බුතො හොති තෙසං විනාසෙන අභිසඞ්ගහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා, අදොසෙන පරපක්ඛෙසු, අදුට්ඨස්ස හි වෙරීසුපි වෙරිසඤ්ඤාය අභාවතො, අමොහෙන උදාසීනපක්ඛෙසු අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො.

‘‘අලොභෙන ¶ ච අනිච්චදස්සනං හොති, ලුද්ධො හි උපභොගාසාය අනිච්චෙපි සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො න පස්සති. අදොසෙන දුක්ඛදස්සනං, අදොසජ්ඣාසයො හි පරිච්චත්තආඝාතවත්ථුපරිග්ගහො සඞ්ඛාරෙයෙව දුක්ඛතො පස්සති. අමොහෙන අනත්තදස්සනං, අමූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙහි අනිච්චදස්සනාදීනි, එවං එතෙපි අනිච්චදස්සනාදීහි හොන්ති. අනිච්චදස්සනෙන හි අලොභො හොති, දුක්ඛදස්සනෙන අදොසො, අනත්තදස්සනෙන අමොහො. කො හි නාම ‘අනිච්චමිද’න්ති සම්මා ඤත්වා තස්සත්ථාය පිහං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඛාරෙ වා ‘දුක්ඛ’න්ති ජානන්තො අපරම්පි අච්චන්තතිඛිණං කොධදුක්ඛං උප්පාදෙය්ය, අත්තසුඤ්ඤතඤ්ච බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යා’’ති.

තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බභාගියානං සීලසම්පදාදීනං සාධනවසෙන ලොකුත්තරානං, උපනිස්සයභාවෙන ච සම්පන්නො අජ්ඣාසයො එතස්සාති සම්පන්නජ්ඣාසයො’’ති. තෙනාහ ‘‘එවං තිස්සන්නං බොධීනං අඤ්ඤතරං පාපුණාතී’’ති.

ඉදානි ¶ තෙ අජ්ඣාසයෙ පාළියාව විභාවෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. අජ්ඣාසයාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. උභයං පන එකජ්ඣං කත්වා ඡබ්බිධා අජ්ඣාසයාති අත්ථො. බොධිසත්තාති බුජ්ඣනකසත්තා, බොධියා වා නියතභාවෙන සත්තා ලග්ගා, අධිමුත්තා තන්නින්නා තප්පොණාති අත්ථො. බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්තීති යථාභිනීහාරං අත්තනා පත්තබ්බබොධියා පරිපාචනාය භවන්ති. අලොභජ්ඣාසයාති අලුබ්භනාකාරෙන පවත්තඅජ්ඣාසයා, ආදිතො ‘‘කථං නු ඛො මයං සබ්බත්ථ, සබ්බදා ච අලුද්ධා එව හෙස්සාමා’’ති, මජ්ඣෙ ච අලුබ්භනවසෙනෙව, පච්ඡා ච තස්සෙව රොචනවසෙන පවත්තඅජ්ඣාසයා. ලොභෙ දොසදස්සාවිනොති ලුබ්භනලක්ඛණෙ ලොභෙ සබ්බප්පකාරෙන ආදීනවදස්සාවිනො. ඉදං තස්ස අජ්ඣාසයස්ස එකදෙසතො බ්රූහනාකාරදස්සනං. ලොභෙ හි ආදීනවං, අලොභෙ ච ආනිසංසං පස්සන්තස්ස අලොභජ්ඣාසයො පරිවඩ්ඪති, ස්වායං තත්ථ ආදීනවානිසංසදස්සනවිධි විභාවිතොයෙව. සෙසපදෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං ¶ පන විසෙසො – නෙක්ඛම්මන්ති ඉධ පබ්බජ්ජා. පවිවෙකො තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භනවිවෙකො, කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො ච. නිස්සරණං නිබ්බානං. සබ්බභවගතීසූති සබ්බෙසු භවෙසු, සබ්බාසු ච ගතීසු. තදධිමුත්තතායාති යදත්ථං භාවනානුයොගො, යදත්ථා ච පබ්බජ්ජා, තදධිමුත්තෙන. තෙනෙවාහ ‘‘සමාධාධිමුත්තෙනා’’තිආදි.

50. ‘‘කිං චරිතොසී’’ති පුච්ඡිතො සචෙ ‘‘න ජානාමී’’ති වදෙය්ය, ‘‘කෙ වා තෙ ධම්මා බහුලං සමුදාචරන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බො. කිං වාති කිං අසුභං වා අනුස්සතිට්ඨානං වා අඤ්ඤං වා. කිං තෙ මනසි කරොතො ඵාසු හොතීති චිත්තස්ස එකග්ගභාවෙන සුඛං හොති. චිත්තං නමතීති පකතියාව අභිරතිවසෙන නමති. එවමාදීහීති ආදි-සද්දෙන ඉරියාපථාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙපි හි න සබ්බස්ස එකංසතො බ්යභිචාරිනො එව. තථා හි සමුදාචාරො පුච්ඡිතබ්බො වුත්තො. ‘‘අසුකඤ්ච අසුකඤ්ච මනසිකාරවිධිං කතිපයදිවසං අනුයුඤ්ජාහී’’ති ච වත්තබ්බො.

‘‘පකතියා උග්ගහිතකම්මට්ඨානස්සා’’ති ඉදං යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො, තත්ථ සජ්ඣායවසෙන වා මනසිකාරවසෙන වා කතපරිචයං සන්ධාය වුත්තං. එකං ද්වෙ නිසජ්ජානීති එකං වා ද්වෙ වා උණ්හාසනානි. සජ්ඣායං කාරෙත්වා අත්තනො සම්මුඛාව අධීයාපෙත්වා දාතබ්බං, සො චෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුකාමොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සන්තිකෙ වසන්තස්සා’’ති. ආගතාගතක්ඛණෙ කථෙතබ්බං, පවත්තිං සුත්වාති අධිප්පායො.

පථවීකසිණන්ති ¶ පථවීකසිණකම්මට්ඨානං. කතස්සාති කතස්ස කසිණස්ස. තං තං ආකාරන්ති ආචරියෙන කම්මට්ඨානෙ වුච්චමානෙ පදපදත්ථාධිප්පායඔපම්මාදිකං අත්තනො ඤාණස්ස පච්චුපට්ඨිතං තං තං ආකාරං, යං යං නිමිත්තන්ති වුත්තං. උපනිබන්ධිත්වාති උපනෙත්වා නිබද්ධං විය කත්වා, හදයෙ ඨපෙත්වා අපමුස්සන්තං කත්වාති අත්ථො. එවං සුට්ඨු උපට්ඨිතස්සතිතාය නිමිත්තං ගහෙත්වා තත්ථ සම්පජානකාරිතාය සක්කච්චං සුණන්තෙන. තන්ති තං යථාවුත්තං සුග්ගහිතං නිස්සාය. ඉතරස්සාති තථා අගණ්හන්තස්ස. සබ්බාකාරෙනාති කස්සචිපි පකාරස්ස තත්ථ අසෙසිතත්තා වුත්තං.

කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

51. ඵාසු ¶ ¶ හොතීති ආවාසසප්පායාදිලාභෙන මනසිකාරඵාසුතා භාවනානුකූලතා හොති. පරිසොධෙන්තෙනාති තෙසං තෙසං ගණ්ඨිට්ඨානානං ඡින්දනවසෙන විසොධෙන්තෙන. අකිලමන්තොයෙවාති අකිලන්තකායො එව. සති හි කායකිලමථෙ සියා කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස අන්තරායොති අධිප්පායො. ගණ්ඨිට්ඨානන්ති අත්ථතො, අධිප්පායතො ච දුබ්බිනිවෙධතාය ගණ්ඨිභූතං ඨානං. ඡින්දිත්වාති යාථාවතො අත්ථස්ස, අධිප්පායස්ස ච විභාවනෙන ඡින්දිත්වා, විභූතං සුපාකටං කත්වාති අධිප්පායො. සුවිසුද්ධන්ති සුට්ඨු විසුද්ධං, නිගුම්බං නිජ්ජටන්ති අත්ථො.

52. අඤ්ඤතරෙනාති අඤ්ඤතරෙනාපි, පගෙව අනෙකෙහීති අධිප්පායො. මහන්තභාවො මහත්තං. තථා සෙසෙසු. සොණ්ඩවා සොණ්ඩී. තථා පණ්ණන්තිආදීසු. බොධිඅඞ්ගණාදීසු කාතබ්බං ඉධ ‘‘වත්ත’’න්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පානීයඝටං වා රිත්ත’’න්ති. නිට්ඨිතායාති පවිට්ඨපවිට්ඨානං දානෙන පරික්ඛීණාය. ජිණ්ණවිහාරෙපි යත්ර භික්ඛූ එවං වදන්ති ‘‘ආයස්මා, යථාසුඛං සමණධම්මං කරොතු, මයං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති. එවරූපෙ විහාතබ්බන්ති අයම්පි නයො ලබ්භති, වුත්තනයත්තා පන න වුත්තො.

මහාපථවිහාරෙති මහාපථසමීපෙ විහාරෙ. භාජනදාරුදොණිකාදීනීති රජනභාජනානි, රජනත්ථාය දාරු, දාරුමයදොණිකා, රජනපචනට්ඨානං, ධොවනඵලකන්ති එවමාදීනි. සාකහාරිකාති සාකහාරිනියො ඉත්ථියො. විසභාගසද්දො කාමගුණූපසංහිතො ගීතසද්දොති වදන්ති, කෙවලොපි ඉත්ථිසද්දො විසභාගසද්දො එව. තත්රාති පුප්ඵවන්තෙ විහාරෙ. තාදිසොයෙවාති ‘‘තත්ථස්ස කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා’’තිආදිනා යාදිසො පණ්ණවන්තෙ විහාරෙ උපද්දවො වුත්තො, තාදිසොයෙව. ‘‘පුප්ඵහාරිකායො පුප්ඵං ඔචිනන්තියො’’ති පන වත්තබ්බං. අයමිධ විසෙසො.

පත්ථනීයෙති ¶ තත්ථ වසන්තෙසු සම්භාවනාවසෙන උපසඞ්කමනාදිනා පත්ථෙතබ්බෙ. තෙනාහ ‘‘ලෙණසම්මතෙ’’ති. දක්ඛිණාගිරීති මගධවිසයෙ දක්ඛිණාගිරීති වදන්ති.

විසභාගාරම්මණානි ¶ ඉට්ඨානි, අනිට්ඨානි ච. අනිට්ඨානං හි දස්සනත්ථං ‘‘ඝටෙහි නිඝංසන්තියො’’තිආදි වුත්තං. දබ්බූපකරණයොග්ගා රුක්ඛා දබ්බූපකරණරුක්ඛා.

යො පන විහාරො. ඛලන්ති ධඤ්ඤකරණට්ඨානං. ගාවො රුන්ධන්ති ‘‘සස්සං ඛාදිංසූ’’ති. උදකවාරන්ති කෙදාරෙසු සස්සානං දාතබ්බඋදකවාරං. අයම්පීති මහාසඞ්ඝභොගොපි විහාරො. වාරියමානා කම්මට්ඨානිකෙන භික්ඛුනා.

සමුද්දසාමුද්දිකනදීනිස්සිතං උදකපට්ටනං. මහානගරානං ආයද්වාරභූතං අටවිමුඛාදිනිස්සිතං ථලපට්ටනං. අප්පසන්නා හොන්ති. තෙනස්ස තත්ථ ඵාසුවිහාරො න හොතීති අධිප්පායො. මඤ්ඤමානා රාජමනුස්සා.

සමොසරණෙනාති ඉතො චිතො සඤ්චරණෙන. පපාතෙති පපාතසීසෙ ඨත්වා ගායි ‘‘ගීතසද්දෙන ඉධාගතං පපාතෙ පාතෙත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති. වෙගෙන ගහෙත්වාති වෙගෙනාගන්ත්වා ‘‘කුහිං යාසී’’ති ඛන්ධෙ ගහෙත්වා.

යත්ථාති යස්මිං විහාරෙ, විහාරසාමන්තා වා න සක්කා හොති කල්යාණමිත්තං ලද්ධුං, තත්ථ විහාරෙ සො අලාභො මහාදොසොති යොජනා.

පන්ථනින්ති පන්ථෙ නීතො පවත්තිතොති පන්ථනී, මග්ගනිස්සිතො විහාරො. තං පන්ථනිං. සොණ්ඩින්ති සොණ්ඩිසහිතො විහාරො සොණ්ඩී, තං සොණ්ඩිං. තථා පණ්ණන්තිආදීසු. නගරනිස්සිතං නගරන්ති වුත්තං උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘භීමසෙනො භීමො’’ති. දාරුනාති දාරුනිස්සිතෙන සහ. විසභාගෙනාති යො විසභාගෙහි වුසීයති, විසභාගානං වා නිවාසො, සො විහාරො විසභාගො. තෙන විසභාගෙන සද්ධිං. පච්චන්තනිස්සිතඤ්ච සීමානිස්සිතඤ්ච අසප්පායඤ්ච පච්චන්තසීමාසප්පායං. යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති, තම්පීති සබ්බත්ථ ඨාන-සද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. ඉති විඤ්ඤායාති ‘‘භාවනාය අනනුරූපානී’’ති එවං විජානිත්වා.

53. අයං ¶ අනුරූපො නාමාති අයං විහාරො භාවනාය අනුරූපො නාම. නාතිදූරන්ති ගොචරට්ඨානතො අඩ්ඪගාවුතතො ඔරභාගතාය න ¶ අතිදූරං. නාච්චාසන්නන්ති පච්ඡිමෙන පමාණෙන ගොචරට්ඨානතො පඤ්චධනුසතිකතාය න අතිආසන්නං. තාය ච පන නාතිදූරනාච්චාසන්නතාය, ගොචරට්ඨානං පරිස්සයාදිරහිතමග්ගතාය ච ගමනස්ස ච ආගමනස්ස ච යුත්තරූපත්තා ගමනාගමනසම්පන්නං. දිවසභාගෙ මහාජනසංකිණ්ණතාභාවෙන දිවා අප්පාකිණ්ණං. අභාවත්ථො හි අයං අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.336) විය. රත්තියං ජනාලාපසද්දාභාවෙන රත්තිං අප්පසද්දං. සබ්බදාපි ජනසන්නිපාතනිග්ඝොසාභාවෙන අප්පනිග්ඝොසං. අප්පකසිරෙනාති අකසිරෙන සුඛෙනෙව. සීලාදිගුණානං ථිරභාවප්පත්තියා ථෙරා. සුත්තගෙය්යාදි බහු සුතං එතෙසන්ති බහුස්සුතා. වාචුග්ගතකරණෙන, සම්මදෙව ගරූනං සන්තිකෙ ආගමිතභාවෙන ච ආගතො පරියත්තිධම්මසඞ්ඛාතො ආගමො එතෙසන්ති ආගතාගමා. සුත්තාභිධම්මසඞ්ඛාතස්ස ධම්මස්ස ධාරණෙන ධම්මධරා. විනයස්ස ධාරණෙන විනයධරා. තෙසංයෙව ධම්මවිනයානං මාතිකාය ධාරණෙන මාතිකාධරා. තත්ථ තත්ථ ධම්මපරිපුච්ඡාය පරිපුච්ඡති. අත්ථපරිපුච්ඡාය පරිපඤ්හති වීමංසති විචාරෙති. ඉදං, භන්තෙ, කථං ඉමස්ස කො අත්ථොති පරිපුච්ඡනපරිපඤ්හාකාරදස්සනං. අවිවටඤ්චෙව පාළියා අත්ථං පදෙසන්තරපාළිදස්සනෙන ආගමතො විවරන්ති. අනුත්තානීකතඤ්ච යුත්තිවිභාවනෙන උත්තානීකරොන්ති. කඞ්ඛට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු සංසයුප්පත්තියා හෙතුතාය ගණ්ඨිට්ඨානභූතෙසු පාළිපදෙසෙසු යාථාවතො විනිච්ඡයදානෙන කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එත්ථ ච ‘‘නාතිදූරං, නාච්චාසන්නං, ගමනාගමනසම්පන්න’’න්ති එකං අඞ්ගං, ‘‘දිවා අප්පාකිණ්ණං, රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොස’’න්ති එකං, ‘‘අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්ස’’න්ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස…පෙ… පරික්ඛාරා’’ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා…පෙ… කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්තී’’ති එකං. එවං පඤ්ච අඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

54. ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදෙ පයොජනං පරතො ආගමිස්සති. අග්ගළඅනුවාතපරිභණ්ඩදානාදිනා දළ්හීකම්මං වා. තන්තච්ඡෙදාදීසු තුන්නකම්මං වා කාතබ්බං.

55. සබ්බකම්මට්ඨානවසෙනාති ¶ ¶ අනුක්කමෙන නිද්දිසියමානස්ස චත්තාලීසවිධස්ස සබ්බස්ස කම්මට්ඨානස්ස වසෙන. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙනාති පිණ්ඩපාතපරිභොගතො පටිනිවත්තෙන, පිණ්ඩපාතභුත්තාවිනා ඔනීතපත්තපාණිනාති අත්ථො. භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වාති භොජනනිමිත්තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා. ආහාරෙ හි ආසයං පවිට්ඨමත්තෙ තස්ස ආගන්තුකතාය යෙභුය්යෙන සියා සරීරස්ස කොචි පරිස්සමො, තං වූපසමෙත්වා. තස්මිං හි අවූපසන්තෙ සරීරඛෙදෙන චිත්තං එකග්ගතං න ලභෙය්යාති. පවිවිත්තෙති ජනවිවිත්තෙ. සුඛනිසින්නෙනාති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය නිසජ්ජාය සුඛනිසින්නෙන. වුත්තඤ්හෙතන්ති යං ‘‘කතාය වා’’තිආදිනා පථවියා නිමිත්තග්ගහණං ඉධ වුච්චති, වුත්තං හෙතං පොරාණට්ඨකථායං.

ඉදානි තං අට්ඨකථාපාළිං දස්සෙන්තො ‘‘පථවීකසිණං උග්ගණ්හන්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – පථවීකසිණං උග්ගණ්හන්තොති උග්ගහනිමිත්තභාවෙන පථවීකසිණං ගණ්හන්තො ආදියන්තො, උග්ගහනිමිත්තභූතං පථවීකසිණං උප්පාදෙන්තොති අත්ථො. උප්පාදනඤ්චෙත්ථ තථානිමිත්තස්ස උපට්ඨාපනං දට්ඨබ්බං. පථවියන්ති වක්ඛමානවිසෙසෙ පථවීමණ්ඩලෙ. නිමිත්තං ගණ්හාතීති තත්ථ චක්ඛුනා ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං විය භාවනාඤාණෙන වක්ඛමානවිසෙසං පථවීනිමිත්තං ගණ්හාති. ‘‘පථවිය’’න්ති වත්වාපි මණ්ඩලාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. කතෙති වක්ඛමානවිධිනා අභිසඞ්ඛතෙති අත්ථො. වා-සද්දො අනියමත්ථො. අකතෙති පාකතිකෙ ඛලමණ්ඩලාදිකෙ පථවීමණ්ඩලෙ. සාන්තකෙති සඅන්තකෙ එව, සපරිච්ඡෙදෙ එවාති අත්ථො. සාවධාරණඤ්හෙතං වචනං. තථා හි තෙන නිවත්තිතං දස්සෙතුං ‘‘නො අනන්තකෙ’’ති වුත්තං. සකොටියෙතිආදීනිපි තස්සෙව වෙවචනානි. සුප්පමත්තෙ වාතිආදීසු සුප්පසරාවානි සමප්පමාණානි ඉච්ඡිතානි. කෙචි පන වදන්ති ‘‘සරාවමත්තං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං හොති, සුප්පමත්තං තතො අධිකප්පමාණන්ති. කිත්තිමං කසිණමණ්ඩලං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සරාවමත්තං, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සුප්පමත්තං, න තතො අධො, උද්ධං වාති පරිත්තප්පමාණභෙදසඞ්ගණ්හනත්ථං ‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’ති වුත්ත’’න්ති. යථාඋපට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ එකඞ්ගුලමත්තම්පි වඩ්ඪිතං අප්පමාණමෙවාති වුත්තොවායමත්ථො. කෙචි පන ‘‘ඡත්තමත්තම්පි කසිණමණ්ඩලං කාතබ්බ’’න්ති වදන්ති.

සො ¶ තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොතීති සො යොගාවචරො තං පථවීමණ්ඩලං සුග්ගහිතං නිමිත්තං ¶ කරොති. යදා චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙත්වා තත්ථ නිමිත්තං ගහෙත්වා නිම්මීලෙත්වා ආවජ්ජෙන්තස්ස උම්මීලෙත්වා ඔලොකිතක්ඛණෙ විය උපට්ඨාති, තදා සුග්ගහිතං කරොති නාම. අථෙත්ථ සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා අබහිගතෙන මානසෙන පුනප්පුනං සල්ලක්ඛෙන්තො සූපධාරිතං උපධාරෙති නාම. එවං උපධාරිතං පන නං පුනප්පුනං ආවජ්ජෙන්තො මනසි කරොන්තො තමෙවාරබ්භ ආසෙවනං භාවනං බහුලං පවත්තෙන්තො සුවවත්ථිතං වවත්ථපෙති නාම. තස්මිං ආරම්මණෙති එවං සුග්ගහිතකරණාදිනා සම්මදෙව උපට්ඨිතෙ තස්මිං පථවීකසිණසඤ්ඤිතෙ ආරම්මණෙ. චිත්තං උපනිබන්ධතීති අත්තනො චිත්තං උපචාරජ්ඣානං උපනෙත්වා නිබන්ධති අඤ්ඤාරම්මණතො විනිවත්තං කරොති. අද්ධා ඉමායාතිආදි ආනිසංසදස්සාවිතාදස්සනං.

ඉදානි යථාදස්සිතස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස අත්ථප්පකාසනෙන සද්ධිං භාවනාවිධිං විභාවෙතුකාමො අකතෙ තාව නිමිත්තග්ගහණං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යෙන අතීතභවෙපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං අට්ඨකථාපාඨෙ. චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානීති චතුක්කපඤ්චකනයවසෙන වදති. පුඤ්ඤවතොති භාවනාමයපුඤ්ඤවතො. උපනිස්සයසම්පන්නස්සාති තාදිසෙනෙව උපනිස්සයෙන සමන්නාගතස්ස. ඛලමණ්ඩලෙති මණ්ඩලාකාරෙ ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ. තංඨානප්පමාණමෙවාති ඔලොකිතට්ඨානප්පමාණමෙව.

අවිරාධෙත්වාති අවිරජ්ඣිත්වා වුත්තවිධිනා එව. නීලපීතලොහිතඔදාතසම්භෙදවසෙනාති නීලාදිවණ්ණාහි මත්තිකාහි පච්චෙකං, එකජ්ඣඤ්ච සංසග්ගවසෙන. ගඞ්ගාවහෙති ගඞ්ගාසොතෙ. සීහළදීපෙ කිර රාවණගඞ්ගා නාම නදී, තස්සා සොතෙන ඡින්නතටට්ඨානෙ මත්තිකා අරුණවණ්ණා. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ගඞ්ගාවහෙ මත්තිකාසදිසාය අරුණවණ්ණායා’’ති. අරුණවණ්ණාය අරුණනිභාය, අරුණප්පභාවණ්ණායාති අත්ථො.

එවං කසිණදොසෙ දස්සෙත්වා ඉදානි කසිණකරණාදිකෙ සෙසාකාරෙ දස්සෙතුං ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදි වුත්තං. සංහාරිමන්ති සංහරිතබ්බං ගහෙත්වා චරණයොග්ගං. තත්රට්ඨකන්ති යත්ර කතං, තත්ථෙව තිට්ඨනකං. වුත්තප්පමාණන්ති ¶ ‘‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’’ති වුත්තප්පමාණං. වට්ටන්ති මණ්ඩලසණ්ඨානං. පරිකම්මකාලෙති නිමිත්තුග්ගහණාය භාවනාකාලෙ. එතදෙවාති යං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලවිත්ථාරං, එතදෙව පමාණං සන්ධාය ‘‘සුප්පමත්තං වා සරාවමත්තං වා’’ති වුත්තං. සුප්පං හි නාතිමහන්තං, සරාවඤ්ච මහන්තං චාටිපිධානප්පහොනකන්ති සමප්පමාණං හොති.

56. තස්මාති ¶ පරිච්ඡෙදත්ථාය වුත්තත්තා. එවං වුත්තපමාණං පරිච්ඡෙදන්ති යථාවුත්තප්පමාණං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලවිත්ථාරං පරිච්ඡෙදං කත්වා, එවං වුත්තප්පමාණං වා කසිණමණ්ඩලං විසභාගවණ්ණෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා. රුක්ඛපාණිකාති කුචන්දනාදිරුක්ඛපාණිකා අරුණවණ්ණස්ස විසභාගවණ්ණං සමුට්ඨපෙති. තස්මා තං අග්ගහෙත්වාති වුත්තං. පකතිරුක්ඛපාණිකා පන පාසාණපාණිකාගතිකාව. නින්නුන්නතට්ඨානාභාවෙන භෙරීතලසදිසං කත්වා. තතො දූරතරෙතිආදි යථාවුත්තතො පදෙසතො, පීඨතො ච අඤ්ඤස්මිං ආදීනවදස්සනං. කසිණදොසාති හත්ථපාණිපදාදයො ඉධ කසිණදොසා.

වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අඩ්ඪතෙය්යහත්ථන්තරෙ පදෙසෙ, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලපාදකෙ පීඨෙ’’ති ච වුත්තවිධිනාව. කාමෙසු ආදීනවන්ති ‘‘කාමා නාමෙතෙ අට්ඨිකඞ්කලූපමා නිරස්සාදට්ඨෙන, තිණුක්කූපමා අනුදහනට්ඨෙන, අඞ්ගාරකාසූපමා මහාභිතාපට්ඨෙන, සුපිනකූපමා ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන, යාචිතකූපමා තාවකාලිකට්ඨෙන, රුක්ඛඵලූපමා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන, අසිසූනූපමා අධිකුට්ටනට්ඨෙන, සත්තිසූලූපමා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන, සප්පසිරූපමා සපටිභයට්ඨෙනා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 417; ම. නි. අට්ඨ. 1.234) ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’තිආදිනා (පාචි. 417; ම. නි. 1.234; 2.42) ‘‘කාමසුඛඤ්ච නාමෙතං බහුපරිස්සයං, සාසඞ්කං, සභයං, සංකිලිට්ඨං, මීළ්හපරිභොගසදිසං, හීනං, ගම්මං, පොථුජ්ජනිකං, අනරියං, අනත්ථසංහිත’’න්තිආදිනා ච අනෙකාකාරවොකාරං වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු ආදීනවං දොසං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කාමනිස්සරණෙති කාමානං නිස්සරණභූතෙ, තෙහි වා නිස්සටෙ. අග්ගමග්ගස්ස පාදකභාවෙන සබ්බදුක්ඛසමතික්කමස්ස උපායභූතෙ. නෙක්ඛම්මෙති ඣානෙ. ජාතාභිලාසෙන සඤ්ජාතච්ඡන්දෙන. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා අවිපරීතධම්මදෙසනත්තා, ස්වාක්ඛාතො ¶ ධම්මො එකන්තනිය්යානිකත්තා, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනතො’’ති එවං බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානුස්සරණෙන රතනත්තයවිසයං පීතිපාමොජ්ජං ජනයිත්වා. නෙක්ඛම්මං පටිපජ්ජති එතායාති නෙක්ඛම්මපටිපදා, සඋපචාරස්ස ඣානස්ස, විපස්සනාය, මග්ගස්ස, නිබ්බානස්ස ච අධිගමකාරණන්ති අත්ථො. පුබ්බෙ පන පඨමජ්ඣානමෙව නෙක්ඛම්මන්ති වුත්තත්තා වුත්තාවසෙසා සබ්බෙපි නෙක්ඛම්මධම්මා. යථාහ –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානං ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, ‘නෙක්ඛම්ම’න්ති පවුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 109);

පවිවෙකසුඛරසස්සාති ¶ චිත්තවිවෙකාදිවිවෙකජස්ස සුඛරසස්ස. එවමෙතෙහි පඤ්චහි පදෙහි ‘‘ආනිසංසදස්සාවී’’තිආදීනං පදානං අත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. සමෙන ආකාරෙනාති අතිඋම්මීලනඅතිමන්දාලොචනානි වජ්ජෙත්වා නාතිඋම්මීලනනාතිමන්දාලොචනසඞ්ඛාතෙන සමෙන ආලොචනාකාරෙන. නිමිත්තං ගණ්හන්තෙනාති පථවීකසිණෙ චක්ඛුනා ගහිතනිමිත්තං මනසා ගණ්හන්තෙන. භාවෙතබ්බන්ති තථාපවත්තං නිමිත්තග්ගහණං වඩ්ඪෙතබ්බං ආසෙවිතබ්බං බහුලීකාතබ්බං.

චක්ඛු කිලමති අතිසුඛුමං, අතිභාසුරඤ්ච රූපගතං උපනිජ්ඣායතො විය. අතිවිභූතං හොති අත්තනො සභාවාවිභාවතො. තථා ච වණ්ණතො වා ලක්ඛණතො වා උපතිට්ඨෙය්ය. තෙන වුත්තං ‘‘තෙනස්ස නිමිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති. අවිභූතං හොති ගජනිම්මීලනෙන පෙක්ඛන්තස්ස රූපගතං විය. චිත්තඤ්ච ලීනං හොති දස්සනෙ මන්දබ්යාපාරතාය කොසජ්ජපාතතො. තෙනාහ ‘‘එවම්පි නිමිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති. ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තදස්සිනා වියාති යථා ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තදස්සී පුරිසො න තත්ථ අතිගාළ්හං උම්මීලති, නාපි අතිමන්දං, න ආදාසතලස්ස වණ්ණං පච්චවෙක්ඛති, නාපි ලක්ඛණං මනසි කරොති. අථ ඛො සමෙන ආකාරෙන ඔලොකෙන්තො අත්තනො මුඛනිමිත්තමෙව පස්සති, එවමෙව අයම්පි පථවීකසිණං සමෙන ආකාරෙන ඔලොකෙන්තො නිමිත්තග්ගහණප්පසුතොයෙව හොති, තෙන වුත්තං ‘‘සමෙන ආකාරෙනා’’තිආදි. න වණ්ණො පච්චවෙක්ඛිතබ්බොති යො තත්ථ පථවීකසිණෙ අරුණවණ්ණො, සො න චින්තෙතබ්බො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පන ගහණං න සක්කා නිවාරෙතුං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘න ඔලොකෙතබ්බො’’ති ¶ අවත්වා පච්චවෙක්ඛණග්ගහණං කතං. න ලක්ඛණං මනසි කාතබ්බන්ති යං තත්ථ පථවීධාතුයා ථද්ධලක්ඛණං, තං න මනසි කාතබ්බං.

දිස්වා ගහෙතබ්බත්තා ‘‘වණ්ණං අමුඤ්චිත්වා’’ති වත්වාපි වණ්ණවසෙනෙත්ථ ආභොගො න කාතබ්බො, සො පන වණ්ණො නිස්සයගතිකො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිස්සයසවණ්ණං කත්වා’’ති. නිස්සයෙන සමානාකාරසන්නිස්සිතො සො වණ්ණො තාය පථවියා සමානගතිකං කත්වා, වණ්ණෙන සහෙව ‘‘පථවී’’ති මනසි කාතබ්බන්ති අත්ථො. උස්සදවසෙන පණ්ණත්තිධම්මෙති පථවීධාතුයා උස්සන්නභාවෙන සත්තිතො අධිකභාවෙන සසම්භාරපථවියං ‘‘පථවී’’ති යො ලොකවොහාරො, තස්මිං පණ්ණත්තිධම්මෙ චිත්තං පට්ඨපෙත්වා ‘‘පථවී, පථවී’’ති මනසි කාතබ්බං. යදි ලොකවොහාරෙන පණ්ණත්තිමත්තෙ චිත්තං ඨපෙතබ්බං, නාමන්තරවසෙනපි පථවී මනසි කාතබ්බා භවෙය්යාති, හොතු, කො දොසොති දස්සෙන්තො ‘‘මහී මෙදිනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යමිච්ඡතීති යං නාමං වත්තුං ඉච්ඡති, තං වත්තබ්බං. තඤ්ච ඛො යදස්ස සඤ්ඤානුකූලං ¶ හොති යං නාමං අස්ස යොගිනො පුබ්බෙ තත්ථ ගහිතසඤ්ඤාවසෙන අනුකූලං පචුරතාය, පගුණතාය වා ආගච්ඡති, තං වත්තබ්බං. වත්තබ්බන්ති ච පඨමසමන්නාහාරෙ කස්සචි වචීභෙදොපි හොතීති කත්වා වුත්තං, ආචරියෙන වා වත්තබ්බතං සන්ධාය. කිං වා බහුනා, පාකටභාවොයෙවෙත්ථ පමාණන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. කාලෙන උම්මීලෙත්වා කාලෙන නිම්මීලෙත්වාති කිඤ්චි කාලං චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා නිමිත්තග්ගහණවසෙන පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා පුන කිඤ්චි කාලං චක්ඛුං නිම්මීලෙත්වා ආවජ්ජිතබ්බං. යෙනාකාරෙන ඔලොකෙත්වා ගහිතං, තෙනාකාරෙන පුන තං සමන්නාහරිතබ්බං.

57. ආපාථමාගච්ඡතීති මනොද්වාරිකජවනානං ගොචරභාවං උපගච්ඡති. තස්ස උග්ගහනිමිත්තස්ස. න තස්මිං ඨානෙ නිසීදිතබ්බං. කස්මා? යදි උග්ගහනිමිත්තෙ ජාතෙපි පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා භාවෙති, පටිභාගනිමිත්තුප්පත්ති න සියා. සමීපට්ඨෙන ච න ඔලොකෙතුං න සක්කා. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා’’තිආදි. නිස්සද්දභාවාය එකපටලිකූපාහනාගහණං, පරිස්සයවිනොදනත්ථං කත්තරදණ්ඩග්ගහණං. සචෙ නස්සති, අථානෙන භාවෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වක්ඛමානෙසු අසප්පායෙසු කෙනචිදෙව අසප්පායෙන කාරණභූතෙන. නිමිත්තං ආදායාති යථාජාතං උග්ගහනිමිත්තං ගහෙත්වා. සමන්නාහරිතබ්බන්ති ආවජ්ජිතබ්බං නිමිත්තන්ති අධිප්පායො, සම්මා වා අනු ¶ අනු ආහරිතබ්බං කම්මට්ඨානන්ති අත්ථො. තක්කාහතං විතක්කාහතන්ති තක්කනතො, සවිසෙසං තක්කනතො ච ‘‘තක්කො, විතක්කො’’ති ච එවං ලද්ධනාමෙන භාවනාචිත්තසම්පයුත්තෙන සම්මාසඞ්කප්පෙන ආහනනපරියාහනනකිච්චෙන අපරාපරං වත්තමානෙන කම්මට්ඨානං ආහතං, පරියාහතඤ්ච කාතබ්බං, බලප්පත්තවිතක්කො මනසිකාරො බහුලං පවත්තෙතබ්බොති අත්ථො. එවං කරොන්තස්සාති එවං කම්මට්ඨානං තක්කාහතං විතක්කාහතං කරොන්තස්ස. යථා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහති, එවං අනුයුඤ්ජන්තස්ස. අනුක්කමෙනාති භාවනානුක්කමෙන. යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි සුවිසදානි තික්ඛානි පවත්තන්ති, තදා අස්සද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයථාමප්පත්තෙහි සත්තහි බලෙහි ලද්ධූපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි කාමාවචරානෙව ඣානඞ්ගානි බහූනි හුත්වා පාතුභවන්ති. තතො එව තෙසං උජුවිපච්චනීකභූතා කාමච්ඡන්දාදයො සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි විදූරී භවන්ති, පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තියා සද්ධිං තං ආරබ්භ උපචාරජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘නීවරණානි වික්ඛම්භන්තී’’තිආදි. තත්ථ සන්නිසීදන්තීති සම්මදෙව සීදන්ති, උපසමන්තීති අත්ථො.

ඉමස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස. අඞ්ගුලිපදපාණිපදාදිකො කසිණදොසො. ආදාසමණ්ඩලූපමාදීහි ¶ උග්ගහනිමිත්තතො පටිභාගනිමිත්තස්ස සුපරිසුද්ධතං, සණ්හසුඛුමතඤ්ච දස්සෙති. තඤ්ච ඛො පටිභාගනිමිත්තං නෙව වණ්ණවන්තං න සණ්ඨානවන්තං අපරමත්ථසභාවත්තා. ඊදිසන්ති වණ්ණසණ්ඨානවන්තං. තිලක්ඛණබ්භාහතන්ති උප්පාදාදිලක්ඛණත්තයානුපවිට්ඨං, අනිච්චතාදිලක්ඛණත්තයඞ්කිතං වා. යදි න පනෙතං තාදිසං වණ්ණාදිවන්තං, කථං ඣානස්ස ආරම්මණභාවොති ආහ ‘‘කෙවලඤ්හී’’තිආදි. සඤ්ඤජන්ති භාවනාසඤ්ඤාජනිතං, භාවනාසඤ්ඤාය සඤ්ජාතමත්තං. න හි අසභාවස්ස කුතොචි සමුට්ඨානං අත්ථි. තෙනාහ ‘‘උපට්ඨානාකාරමත්ත’’න්ති.

58. වික්ඛම්භිතානෙව සන්නිසින්නාව, න පන තදත්ථං උස්සාහො කාතබ්බොති අධිප්පායො. ‘‘උපචාරසමාධිනා’’ති වුත්තෙ ඉතරොපි සමාධි අත්ථීති අත්ථතො ආපන්නන්ති තම්පි දස්සෙතුං ‘‘දුවිධො හි සමාධී’’තිආදි ආරද්ධං. ද්වීහාකාරෙහීති ඣානධම්මානං පටිපක්ඛදූරීභාවො, ථිරභාවප්පත්ති චාති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ඉදානි තානි කාරණානි අවත්ථාමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘උපචාරභූමියං වා’’තිආදි වුත්තං. උපචාරභූමියන්ති උපචාරාවත්ථායං. යදිපි තදා ඣානඞ්ගානි පටුතරානි මහග්ගතභාවප්පත්තානි න උප්පජ්ජන්ති, තෙසං ¶ පන පටිපක්ඛධම්මානං වික්ඛම්භනෙන චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘නීවරණප්පහානෙන චිත්තං සමාහිතං හොතී’’ති. පටිලාභභූමියන්ති ඣානස්ස අධිගමාවත්ථායං. තදා හි අප්පනාපත්තානං ඣානධම්මානං උප්පත්තියා චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගපාතුභාවෙනා’’ති. චිත්තං සමාහිතං හොතීති සම්බන්ධො.

න ථාමජාතානීති න ජාතථාමානි, න භාවනාබලං පත්තානීති අත්ථො. චිත්තන්ති ඣානචිත්තං. කෙවලම්පි රත්තිං කෙවලම්පි දිවසං තිට්ඨතීති සමාපත්තිවෙලං සන්ධායාහ. උපචාරභූමියං නිමිත්තවඩ්ඪනං යුත්තන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘නිමිත්තං වඩ්ඪෙත්වා’’ති. ලද්ධපරිහානීති ලද්ධඋපචාරජ්ඣානපරිහානි. නිමිත්තෙ අවිනස්සන්තෙ තදාරම්මණඣානම්පි අපරිහීනමෙව හොති, නිමිත්තෙ පන ආරක්ඛාභාවෙන විනට්ඨෙ ලද්ධං ලද්ධං ඣානම්පි විනස්සති තදායත්තවුත්තිතො. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛම්හී’’තිආදි.

59. ‘‘ථාවරඤ්ච හොතී’’ති වත්වා යථා ථාවරං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සති උපට්ඨාති, චිත්තං සමාධියතී’’ති වුත්තං. යථාලද්ධඤ්හි නිමිත්තං තත්ථ සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා එකග්ගතං වින්දන්තස්ස ¶ ථිරං නාම හොති, සුරක්ඛිතඤ්ච. සති-ග්ගහණෙන චෙත්ථ සම්පජඤ්ඤං, සමාධිග්ගහණෙන වීරියඤ්ච සඞ්ගහිතං හොති නානන්තරියභාවතො. තත්ථාති තෙසු ආවාසෙසු. තීණි තීණීති එකෙකස්මිං ආවාසෙ අවුත්ථඅවුත්ථට්ඨානෙ වසනනියාමෙන තයො තයො දිවසෙ වසිත්වා.

උත්තරෙන වා දක්ඛිණෙන වාති වුත්තං ගමනාගමනෙ සූරියාභිමුඛභාවනිවාරණත්ථන්ති. සහස්සධනුප්පමාණං දියඩ්ඪකොසං.

ද්වත්තිංස තිරච්ඡානකථාති රාජකථාදිකෙ (දී. නි. 1.17; ම. නි. 2.223; සං. නි. 5.1080; අ. නි. 10.69; පාචි. 508) සන්ධායාහ. තා හි පාළියං සරූපතො අනාගතාපි අරඤ්ඤපබ්බතනදීදීපකථා ඉති-සද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා සග්ගමොක්ඛානං තිරච්ඡානභාවතො ‘‘ද්වත්තිංස තිරච්ඡානකථා’’ති වුත්තා. දසකථාවත්ථුනිස්සිතන්ති ‘‘අප්පිච්ඡතා, සන්තුට්ඨි, පවිවෙකො, අසංසග්ගො, වීරියාරම්භො, සීල, සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සන’’න්ති ඉමානි අප්පිච්ඡකථාදීනං වත්ථූනි, තන්නිස්සිතං භස්සං සප්පායං.

අතිරච්ඡානකථිකොති ¶ නතිරච්ඡානකථිකො, තිරච්ඡානකථා විධුරං ධම්මිකං කම්මට්ඨානපටිසංයුත්තමෙව කථං කථෙතීති අධිප්පායො. සීලාදිගුණසම්පන්නොති සීලසමාධිආදිගුණසම්පන්නො. යො හි සමාධිකම්මට්ඨානිකො, සමාධිකම්මට්ඨානස්ස වා පාරං පත්තො, සො ඉමස්ස යොගිනො සප්පායො. තෙනාහ ‘‘යං නිස්සායා’’තිආදි. කායදළ්හීබහුලොති කායස්ස සන්තප්පනපොසනප්පසුතො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.320; ම. නි. 1.186; අ. නි. 5.206).

භොජනං යෙභුය්යෙන මධුරම්බිලරසවසෙන සත්තානං උපයොගං ගච්ඡති දධිආදීසු තථා දස්සනතො. කටුකාදිරසා පන කෙවලං අභිසඞ්ඛාරකා එවාති ආහ ‘‘කස්සචි මධුරං, කස්සචි අම්බිලං සප්පායං හොතී’’ති.

යස්මිං ඉරියාපථෙ ආධාරභූතෙ, වත්තමානෙ වා, යස්මිං වා ඉරියාපථෙ පවත්තමානස්ස. නිමිත්තාසෙවනබහුලස්සාති නිමිත්තෙ ආසෙවනාබහුලස්ස පටිභාගනිමිත්තෙ විසයභූතෙ භාවනාමනසිකාරං ¶ බහුලං ආසෙවන්තස්ස, නිමිත්තස්ස වා ගොචරාසෙවනවසෙන ආසෙවනාබහුලස්ස. යෙන හි භාවෙන්තස්ස භාවනාසෙවනා, තෙන ගොචරාසෙවනාපි ඉච්ඡිතබ්බාති.

60. න හොති අප්පනා. යෙන විධිනා අප්පනායං කුසලො හොති, සො දසවිධො විධි අප්පනාකොසල්ලං, තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං. වත්ථුවිසදකිරියතොති වත්ථූනං විසදභාවකරණතො අප්පනාකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි.

61. චිත්තචෙතසිකානං හි පවත්තිට්ඨානභාවතො සරීරං, තප්පටිබද්ධානි චීවරාදීනි ච ඉධ ‘‘වත්ථූනී’’ති අධිප්පෙතානි. තානි යථා චිත්තස්ස සුඛාවහානි හොන්ති, තථා කරණං තෙසං විසදභාවකරණං. තෙන වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරාන’’න්තිආදි. සරීරං වාති වා-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, සරීරං සෙදමලග්ගහිතං වා අඤ්ඤෙන වා අවස්සුතකිච්චෙන විබාධිතන්ති අධිප්පායො. සෙනාසනං වාති වා-සද්දෙන පත්තාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නනු චායං නයො ¶ ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදෙන සඞ්ගහිතො, පුන කස්මා වුත්තොති? සච්චං සඞ්ගහිතො, සො ච ඛො භාවනාය ආරම්භකාලෙ. ඉධ පන ආරද්ධකම්මට්ඨානස්ස උපචාරජ්ඣානෙ ඨත්වා අප්පනාපරිවාසං වසන්තස්ස කාලන්තරෙ ජාතෙ තථාපටිපත්ති අප්පනාකොසල්ලාය වුත්තා. අවිසදෙ සති, විසයභූතෙ වා. කථං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස තානි විසයො? අන්තරන්තරා පවත්තනකචිත්තුප්පාදවසෙනෙවං වුත්තං. තෙ හි චිත්තුප්පාදා චිත්තෙකග්ගතාය අපරිසුද්ධභාවාය සංවත්තන්ති. චිත්තචෙතසිකෙසු නිස්සයාදිපච්චයභූතෙසු. ඤාණම්පීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනෙ. තෙන ‘‘න කෙවලං තං වත්ථුයෙව, අථ ඛො තස්මිං අපරිසුද්ධෙ ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොතී’’ති දස්සිතං. තංසම්පයුත්තානං පන අපරිසුද්ධතා අවුත්තසිද්ධා, ඤාණස්ස ච විසුං ගහණං අප්පනාය බහුකාරත්තා. තථා හි ඣානං ‘‘දන්ධාභිඤ්ඤං, ඛිප්පාභිඤ්ඤ’’න්ති ඤාණමුඛෙන නිද්දිට්ඨං. නිස්සයනිස්සයොපි නිස්සයොත්වෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘දීපකපල්ලිකවට්ටිතෙලානි නිස්සායා’’ති. ඤාණෙ අවිසදෙ විපස්සනාභාවනා විය සමාධිභාවනාපි පරිදුබ්බලා හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිසුද්ධෙන ඤාණෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කම්මට්ඨානන්ති සමථකම්මට්ඨානං ආහ. වුඩ්ඪිං අඞ්ගපාතුභාවෙන, විරූළ්හිං ගුණභාවෙන, වෙපුල්ලං සබ්බසො වසිභාවප්පත්තියා වෙදිතබ්බං. විසදෙ පනාති සුක්කපක්ඛො, තස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

62. සමභාවකරණන්ති ¶ කිච්චතො අනූනාධිකභාවකරණං. යථාපච්චයං සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අධිමොක්ඛකිච්චස්ස පටුතරභාවෙන, පඤ්ඤාය අවිසදතාය, වීරියාදීනං ච සිථිලතාදිනා සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉතරානි මන්දානී’’ති. තතොති තස්මා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවතො, ඉතරෙසඤ්ච මන්දත්තා. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො, පග්ගහොව කිච්චං, පග්ගහකිච්චං කාතුං න සක්කොතීති සම්බන්ධිතබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං, වික්ඛෙපපටිපක්ඛො. යෙන වා සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො අවික්ඛෙපො. රූපගතං විය චක්ඛුනා යෙන යාථාවතො විසයසභාවං පස්සති, තං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති බලවතා සද්ධින්ද්රියෙන අභිභූතත්තා. සහජාතධම්මෙසු හි ඉන්දට්ඨං කාරෙන්තානං සහපවත්තමානානං ධම්මානං එකරසතාවසෙනෙව අත්ථසිද්ධි, න අඤ්ඤථා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති ¶ . තන්ති සද්ධින්ද්රියං. ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙනාති යස්ස සද්ධෙය්යවත්ථුනො උළාරතාදිගුණෙ අධිමුච්චනස්ස සාතිසයප්පවත්තියා සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තස්ස පච්චයපච්චයුප්පන්නාදිවිභාගතො යාථාවතො වීමංසනෙන. එවඤ්හි එවංධම්මතානයෙන සභාවරසතො පරිග්ගය්හමානෙ සවිප්ඵාරො අධිමොක්ඛො න හොති, ‘‘අයං ඉමෙසං ධම්මානං සභාවො’’ති පරිජානනවසෙන පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස සාතිසයත්තා. ධුරියධම්මෙසු හි යථා සද්ධාය බලවභාවෙ පඤ්ඤාය මන්දභාවො හොති, එවං පඤ්ඤාය බලවභාවෙ සද්ධාය මන්දභාවො හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හාපෙතබ්බ’’න්ති.

තථා අමනසිකාරෙනාති යෙනාකාරෙන භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, තෙනාකාරෙන භාවනාය අනනුයුඤ්ජනතොති වුත්තං හොති. ඉධ දුවිධෙන සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො, අත්තනො වා පච්චයවිසෙසතො කිච්චුත්තරියෙන, වීරියාදීනං වා මන්දකිච්චතාය. තත්ථ පඨමවිකප්පෙ හාපනවිධි දස්සිතො, දුතියවිකප්පෙ පන යථා මනසි කරොතො වීරියාදීනං මන්දකිච්චතාය සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන වීරියාදීනං පටුකිච්චභාවාවහෙන මනසිකාරෙන සද්ධින්ද්රියං තෙහි සමරසං කරොන්තෙන හාපෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි හාපනවිධි වෙදිතබ්බො.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථූති සො හි ආයස්මා සද්ධාධිමුත්තතාය කතාධිකාරො සත්ථු රූපකායදස්සනප්පසුතො එව හුත්වා විහරන්තො සත්ථාරා ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.87) ඔවදිත්වා ¶ කම්මට්ඨානෙ නියොජිතොපි තං අනනුයුඤ්ජන්තො පණාමිතො අත්තානං විනිපාතෙතුං පපාතට්ඨානං අභිරුහි. අථ නං සත්ථා යථානිසින්නොව ඔභාසං විසජ්ජෙන්තො අත්තානං දස්සෙත්වා –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි වක්කලී’’ති ආහ. සො තෙන අමතෙනෙව අභිසිත්තො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙසි. සද්ධාය පන බලවභාවතො ¶ විපස්සනාවීථිං න ඔතරි. තං ඤත්වා භගවා ඉන්ද්රියසමතං පටිපාදෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං ‘‘වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති.

ඉතරකිච්චභෙදන්ති උපට්ඨානාදිකිච්චවිසෙසං. පස්සද්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. හාපෙතබ්බන්ති යථා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හායති, එවං වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතා පස්සද්ධිආදිභාවනාය හායති, සමාධිපක්ඛියත්තා තස්සා. තථා හි සා සමාධින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛන්තී වීරියාදිභාවනා විය වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛන්තී එකංසතො හාපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බ’’න්ති.

සොණත්ථෙරස්ස වත්ථූති (මහාව. 243) සුකුමාරස්ස සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු. සො හි ආයස්මා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සීතවනෙ විහරන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කායං කිලමෙත්වාපි සමණධම්මො කාතබ්බො’’ති ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හං වීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා වීණොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. ථෙරොපි සත්ථාරා දින්නනයෙන වීරියසමතං යොජෙන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බ’’න්ති.

සෙසෙසුපීති ¶ සතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙසුපි. එකස්සාති එකෙකස්ස. සාමඤ්ඤනිද්දෙසොවායං දට්ඨබ්බො. එවං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පච්චෙකං අධිමත්තතාය පන හාපනවසෙන සමතං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ යෙසං විසෙසතො අසාධාරණතො, සාධාරණතො ච සමතා ඉච්ඡිතබ්බා, තං දස්සෙතුං ‘‘විසෙසතො පනා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථාති එතෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. සමතන්ති සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනානධිකභාවං. තථා සමාධිවීරියානං ¶ . යථා හි සද්ධාපඤ්ඤානං විසුං විසුං ධුරියධම්මභූතානං කිච්චතො අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බමෙව, යතො නෙසං සමධුරතාය අප්පනා සම්පජ්ජතීති, එවං සමාධිවීරියානං කොසජ්ජඋද්ධච්චපක්ඛිකානං සමරසතාය සති අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භනතො සම්පයුත්තධම්මානං අන්තද්වයපාතාභාවෙන සම්මදෙව අප්පනා ඉජ්ඣති.

‘‘බලවසද්ධො හී’’තිආදි නිදස්සනවසෙන වුත්තං. තස්සත්ථො – යො බලවතියා සද්ධාය සමන්නාගතො අවිසදඤාණො, සො මුද්ධප්පසන්නො හොති, න අවෙච්චප්පසන්නො. තථා හි සො අවත්ථුස්මිං පසීදති සෙය්යථාපි තිත්ථියසාවකා. කෙරාටිකපක්ඛන්ති සාඨෙය්යපක්ඛං භජති. සද්ධාහීනාය පඤ්ඤාය අතිධාවන්තො ‘‘දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගෙන විනා චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානමයං පුඤ්ඤං හොතී’’තිආදීනි පරිකප්පෙති හෙතුපටිරූපකෙහි වඤ්චිතො. එවංභූතො පන සුක්ඛතක්කවිලුත්තචිත්තො පණ්ඩිතානං වචනං නාදියති, සඤ්ඤත්තිං න ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරහො න අත්ථාවහො අනත්ථාවහො ච, එවමිධාපි සමාධිවීරියානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරහො න අවික්ඛෙපාවහො වික්ඛෙපාවහො චාති වෙදිතබ්බං. කොසජ්ජං අභිභවති, තෙන අප්පනං න පාපුණාතීති අධිප්පායො. උද්ධච්චං අභිභවතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තදුභයන්ති තං සද්ධාපඤ්ඤාද්වයං, සමාධිවීරියද්වයඤ්ච. සමං කාතබ්බන්ති සමරසං කාතබ්බං.

සමාධිකම්මිකස්සාති සමථකම්මට්ඨානිකස්ස. එවන්ති එවං සන්තෙ, සද්ධාය තෙසං බලවභාවෙ සතීති අත්ථො. සද්දහන්තොති ‘‘පථවී පථවී’’ති මනසිකරණමත්තෙන කථං ඣානුප්පත්තීති අචින්තෙත්වා ‘‘අද්ධා සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තවිධි ඉජ්ඣිස්සතී’’ති සද්දහන්තො සද්ධං ජනෙන්තො. ඔකප්පෙන්තොති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය අධිමුච්චනවසෙන ඔකප්පෙන්තො පක්ඛන්දන්තො. එකග්ගතා බලවතී වට්ටති සමාධිපධානත්තා ඣානස්ස. උභින්නන්ති සමාධිපඤ්ඤානං, සමාධිකම්මිකස්ස සමාධිනො අධිමත්තතාපි ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ ‘‘සමතායපී’’ති, සමභාවෙනාපීති අත්ථො. අප්පනාති ඉධාධිප්පෙතඅප්පනා. තථා හි ‘‘හොතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති ¶ , ලොකුත්තරප්පනා පන තෙසං සමභාවෙනෙව ඉච්ඡිතා. යථාහ – ‘‘සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (පටි. ම. 2.1, 5).

යදි ¶ විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤානං, සමාධිවීරියානඤ්ච සමතා ඉච්ඡිතා, කථං සතීති ආහ ‘‘සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටතී’’ති. සබ්බත්ථාති ලීනුද්ධච්චපක්ඛෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. උද්ධච්චපක්ඛියෙ ගණ්හන්තො ‘‘සද්ධාවීරියපඤ්ඤාන’’න්ති ආහ. අඤ්ඤථාපීති ච ගහෙතබ්බා සියා. තථා හි ‘‘කොසජ්ජපක්ඛෙන සමාධිනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාහී’’ති. සා සති. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තො සබ්බකම්මිකො. තෙන කාරණෙන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බත්ථෙන. ආහ අට්ඨකථායං. සබ්බත්ථ නියුත්තා සබ්බත්ථිකා, සබ්බෙන වා ලීනුද්ධච්චපක්ඛියෙන බොජ්ඣඞ්ගග්ගහණෙන අත්ථෙතබ්බා සබ්බත්ථියා, සබ්බත්ථියාව සබ්බත්ථිකා. චිත්තන්ති කුසලචිත්තං. තස්ස හි සති පටිසරණං පරායණං අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’තිආදි.

63. චිත්තෙකග්ගතානිමිත්තස්සාති චිත්තෙකග්ගතාය නිමිත්තස්ස, චිත්තෙකග්ගතාසඞ්ඛාතස්ස ච නිමිත්තස්ස. චිත්තස්ස හි සමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා සමථනිමිත්තං රක්ඛන්තොයෙව කසිණනිමිත්තං රක්ඛති. තස්මා පථවීකසිණාදිකස්සාති ආදි-සද්දෙන න කෙවලං පටිභාගනිමිත්තස්සෙව, අථ ඛො සමථනිමිත්තස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං. තන්ති රක්ඛණකොසල්ලං. ඉධ අප්පනාකොසල්ලකථායං ‘‘නිමිත්තකොසල්ල’’න්ති අධිප්පෙතං, කරණභාවනාකොසල්ලානං පගෙව සිද්ධත්තාති අධිප්පායො.

64. අතිසිථිලවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පමොදනසංවෙජනවිපරියායෙ සඞ්ගණ්හාති. ලීනන්ති සඞ්කුචිතං කොසජ්ජපක්ඛපතිතං. චිත්තන්ති භාවනාචිත්තං. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙතීති එත්ථ ‘‘තයො’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා පන තෙ භාවෙතබ්බා, තං සයමෙව වක්ඛති.

පරිත්තන්ති අප්පකං. උජ්ජාලෙතුකාමොති පදීපෙතුකාමො. උදකවාතං දදෙය්යාති උදකමිස්සං වාතං උපනෙය්ය. අකාලොති නකාලො, අයුත්තකාලො වා. සතිආදිධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා බුජ්ඣති එතායාති කත්වා, තංසමඞ්ගිනො වා බුජ්ඣතීති බොධිනො යොගිනො අඞ්ගන්ති බොජ්ඣඞ්ගො ¶ , පසත්ථො, සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ . කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා පස්සද්ධියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – සමාධිස්ස තාව පදත්ථලක්ඛණානි හෙට්ඨා ආගතානෙව. උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා. සා පනායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව ඉධ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වෙදිතබ්බා. දුසමුට්ඨාපයන්ති සමුට්ඨාපෙතුං උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යං. ධම්මානං, ධම්මෙසු වා විචයො ධම්මවිචයො, පඤ්ඤාති අත්ථො. වීරස්ස භාවො, කම්මං වා, විධිනා වා ඊරෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වීරියං, උස්සාහො. පීණෙති කායං, චිත්තං ච සන්තප්පෙතීති පීති.

යං යං සකං යථාසකං, අත්තනො අත්තනොති අත්ථො. ආහාරවසෙනාති පච්චයවසෙන. භාවනාති උප්පාදනා, වඩ්ඪනා ච. කුසලාකුසලාති කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලා, තප්පටිපක්ඛතො අකුසලා. යෙ අකුසලා, තෙ සාවජ්ජා. යෙ කුසලා, තෙ අනවජ්ජා. අකුසලා හීනා, ඉතරෙ පණීතා. කුසලාපි වා හීනෙහි ඡන්දාදීහි ආරද්ධා හීනා, ඉතරෙ පණීතා. කණ්හාති කාළකා චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණා, සුක්කාති ඔදාතා චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණා. කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හා, සුක්කාභිජාතිහෙතුතො සුක්කා. තෙ එව සප්පටිභාගා. කණ්හා හි උජුවිපච්චනීකතාය සුක්කෙහි සප්පටිභාගා. තථා සුක්කාපි ඉතරෙහි. අථ වා කණ්හා ච සුක්කා ච සප්පටිභාගා ච කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා. සුඛා හි වෙදනා දුක්ඛාය වෙදනාය සප්පටිභාගා, දුක්ඛා ච වෙදනා සුඛාය සප්පටිභාගාති. අනුප්පන්නස්සාති අනිබ්බත්තස්ස. උප්පාදායාති උප්පාදනත්ථාය. උප්පන්නස්සාති නිබ්බත්තස්ස. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්ඪියා. පාරිපූරියාති පරිපූරණත්ථාය.

තත්ථාති ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිනා දස්සිතපාඨෙ. සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධවසෙනාති එකජ්ඣං කත්වා ගහණෙ අනවජ්ජසුඛවිපාකාදිකස්ස විසුං විසුං පන ඵුසනාදිකස්ස සභාවලක්ඛණස්ස, අනිච්චාදිකස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනවසෙන. පවත්තමනසිකාරොති කුසලාදීනං තංතංසභාවලක්ඛණාදිකස්ස යාථාවතො අවබුජ්ඣනවසෙන උප්පන්නජවනචිත්තුප්පාදො. සො හි අවිපරීතමනසිකාරතාය ‘‘යොනිසොමනසිකාරො’’ති වුත්තො. තදාභොගතාය ආවජ්ජනාපි තග්ගතිකාව. රුප්පනලක්ඛණාදිකම්පි ¶ ඉධ සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කුසලකිරියාය ආදිආරම්භවසෙන පවත්තවීරියං ධිතිසභාවතාය ‘‘ධාතූ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ආරම්භධාතූති පඨමවීරියං වුච්චතී’’ති. ලද්ධාසෙවනං වීරියං බලප්පත්තං ¶ හුත්වා පටිපක්ඛං විධමතීති ආහ ‘‘කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතර’’න්ති. අධිමත්තාධිමත්තතරානං පටිපක්ඛධම්මානං විධමනසමත්ථං පටුපටුතරාදිභාවප්පත්තං හොතීති වුත්තං ‘‘පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතර’’න්ති. තිට්ඨති පවත්තති එත්ථාති ඨානියා, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඨානියා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා. ඨාතබ්බො වා ඨානියො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඨානියො එතෙසූති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා, අපරාපරං වත්තමානා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසම්පයුත්තා ධම්මා. යස්මා පන තෙසු පීතියෙව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස විසෙසකාරණං, තස්මා වුත්තං ‘‘පීතියා එව එතං නාම’’න්ති. උප්පාදකමනසිකාරොති යථා මනසි කරොතො අනුප්පන්නො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච වඩ්ඪති, තථා පවත්තමනසිකාරො.

පරිපුච්ඡකතාති පරියොගාහෙත්වා පුච්ඡකභාවො. පඤ්චපි හි නිකායෙ උග්ගහෙත්වා ආචරියෙ පරියුපාසිත්වා තස්ස තස්ස අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස, තෙ වා සහ අට්ඨකථාය පරියොගාහෙත්වා යං යං තත්ථ ගණ්ඨිට්ඨානං, තං තං ‘‘ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති පුච්ඡන්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජතීති. වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා සඞ්ඛෙපතො, විත්ථාරතො ච පකාසිතා එව. තත්ථ පන සමාධිසංවත්තනියභාවෙන ආගතා, ඉධ පඤ්ඤාසංවත්තනියභාවෙන. යදග්ගෙන හි සමාධිසංවත්තනිකා, තදග්ගෙන පඤ්ඤාසංවත්තනිකා සමාධිස්ස ඤාණපච්චුපට්ඨානතො. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 4.99; 5.1071) වුත්තං. දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා නාම දුප්පඤ්ඤානං මන්දබුද්ධීනං භත්තනික්ඛිත්තකාකමංසනික්ඛිත්තසුනඛසදිසානං මොමූහපුග්ගලානං දූරතො පරිච්චජනා. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම පඤ්ඤාය කතාධිකාරානං සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදීසු කුසලානං අරියානං, විපස්සනාකම්මිකානං වා මහාපඤ්ඤානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණාති ගම්භීරඤාණෙහි චරිතබ්බානං ඛන්ධායතනධාතාදීනං, සච්චපච්චයාකාරාදිදීපනානං වා සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තානං සුත්තන්තානං පච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතාති පඤ්ඤාධිමුත්තතා, පඤ්ඤාය නින්නපොණපබ්භාරතාති අත්ථො.

අපායාදීති ¶ ආදි-සද්දෙන ජාතිආදිං අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකඤ්ච දුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති. වීරියායත්තස්ස ලොකියලොකුත්තරවිසෙසස්ස අධිගමො එව ආනිසංසො, තස්ස දස්සනසීලතා වීරියායත්ත…පෙ… දස්සිතා. සපුබ්බභාගො නිබ්බානගාමිමග්ගො ගමනවීථි ගන්තබ්බා පටිපජ්ජිතබ්බා පටිපදාති කත්වා ¶ . දායකානං මහප්ඵලභාවකරණෙන පිණ්ඩාපචායනතාති පච්චයදායකානං අත්තනි කාරස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලකාරභාවස්ස කරණෙන පිණ්ඩස්ස භික්ඛාය පටිපූජනා. ඉතරථාති ආමිසපූජාය. කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති අලසානං භාවනාය නාමමත්තම්පි අජානන්තානං කායදළ්හීබහුලානං යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයුඤ්ජනකානං තිරච්ඡානකථිකානං පුග්ගලානං දූරතො පරිච්චජනා. ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතාති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’තිආදිනා (විභ. 519; අ. නි. 3.16) භාවනාරම්භවසෙන ආරද්ධවීරියානං දළ්හපරක්කමානං පුග්ගලානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනා. සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතාති චතුබ්බිධසම්මප්පධානානුභාවස්ස පච්චවෙක්ඛණතා. තදධිමුත්තතාති තස්මිං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ අධිමුත්ති සබ්බිරියාපථෙසු නින්නපොණපබ්භාරතා. එත්ථ ච ථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතදධිමුත්තතා පටිපක්ඛවිධමනපච්චයූපසංහාරවසෙන, අපායාදිභයපච්චවෙක්ඛණාදයො සමුත්තෙජනවසෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදකා දට්ඨබ්බා.

බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ථුසඛරහදයා ලූඛපුග්ගලා, තබ්බිපරියායෙන සිනිද්ධපුග්ගලා වෙදිතබ්බා. බුද්ධාදීනං ගුණපරිදීපනා සම්පසාදනීයසුත්තාදයො (දී. නි. 3.141 ආදයො) පසාදනීයසුත්තන්තා. ඉමෙහි ආකාරෙහීති යථාවුත්තෙහි කුසලාදීනං සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවිජ්ඣනාදිආකාරෙහි චෙව පරිපුච්ඡකතාදිආකාරෙහි ච. එතෙ ධම්මෙති එතෙ කුසලාදීසු යොනිසොමනසිකාරාදිකෙ චෙව ධම්මත්ථඤ්ඤුතාදිකෙ ච.

65. අච්චාරද්ධවීරියතාදීහීති අතිවිය පග්ගහිතවීරියතාදීහි. ආදි-සද්දෙන සංවෙජනපමොදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. උද්ධතන්ති සමාධිආදීනං මන්දතාය අවූපසන්තං. දුවූපසමයන්ති වූපසමෙතුං සමාධාතුං අසක්කුණෙය්යං.

තං ¶ ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වාති යෙනාකාරෙන අස්ස යොගිනො පස්සද්ධි සමාධි උපෙක්ඛාති ඉමෙ පස්සද්ධිආදයො ධම්මා පුබ්බෙ යථාරහං තස්මිං තස්මිං කාලෙ උප්පන්නපුබ්බා, තං චිත්තතංසම්පයුත්තධම්මානං පස්සද්ධාකාරං, සමාහිතාකාරං, අජ්ඣුපෙක්ඛිතාකාරඤ්ච උපලක්ඛෙත්වා උපධාරෙත්වා. තීසුපි පදෙසූති ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කායප්පස්සද්ධී’’තිආදිනා ආගතෙසු තීසුපි වාක්යෙසු, තෙහි වා පකාසිතෙසු තීසු ධම්මකොට්ඨාසෙසු. යථාසමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ගය්හමානො ¶ සමථො එව සමථනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘සමථනිමිත්තන්ති ච සමථස්සෙවෙතමධිවචන’’න්ති. නානාරම්මණෙ පරිබ්භමනෙන විවිධං අග්ගං එතස්සාති බ්යග්ගො, වික්ඛෙපො. තථා හි සො අනවට්ඨානරසො, භන්තතාපච්චුපට්ඨානො ච වුත්තො. එකග්ගතාභාවතො බ්යග්ගපටිපක්ඛොති අබ්යග්ගො, සමාධි. සො එව නිමිත්තන්ති පුබ්බෙ විය වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච තස්සෙව අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති අධිවචන’’න්ති.

සරීරාවත්ථං ඤත්වා මත්තසො පරිභුත්තො පණීතාහාරො කායලහුතාදීනං සමුට්ඨාපනෙන පස්සද්ධියා පච්චයො හොති, තථා උතුසප්පායං, ඉරියාපථසප්පායඤ්ච සෙවිතං, පයොගො ච කායිකො පවත්තිතොති ආහ ‘‘පණීතභොජනසෙවනතා’’තිආදි. පයොගසමතාදීනං අභාවෙන සදරථකායචිත්තා පුග්ගලා සාරද්ධපුග්ගලා. වුත්තවිපරියායෙන පස්සද්ධකායා පුග්ගලා වෙදිතබ්බා.

නිරස්සාදස්සාති භාවනස්සාදරහිතස්ස. භාවනා හි වීථිපටිපන්නා පුබ්බෙනාපරං විසෙසවතී පවත්තමානා චිත්තස්ස අස්සාදං උපසමසුඛං ආවහති, තදභාවතො නිරස්සාදං චිත්තං හොති. සද්ධාසංවෙගවසෙනාති සද්ධාවසෙන, සංවෙගවසෙන ච. සම්පහංසනතාති සම්මදෙව පහංසනතා සංවෙජනපුබ්බකපසාදුප්පාදනෙන භාවනා චිත්තස්ස තොසනා. සම්මාපවත්තස්සාති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන, සමථවීථිපටිපත්තියා ච සමං, සවිසෙසඤ්ච පවත්තියා සම්මදෙව පවත්තස්ස භාවනාචිත්තස්ස. අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතා. ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතාති පඨමාදීනි ඣානානි පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තතාදිනා තෙයෙව විමොක්ඛා තෙසං ‘‘එවං භාවනා, එවං සමාපජ්ජනා, එවං අධිට්ඨානං, එවං වුට්ඨානං, එවං සංකිලෙසො, එවං වොදාන’’න්ති පති පති අවෙක්ඛණා.

සත්තමජ්ඣත්තතාති ¶ සත්තෙසු පියට්ඨානියෙසුපි ගහට්ඨපබ්බජිතෙසු මජ්ඣත්තාකාරො අජ්ඣුපෙක්ඛනා. සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතාති අජ්ඣත්තිකෙසු චක්ඛාදීසු, බාහිරෙසු පත්තචීවරාදීසු මජ්ඣත්තාකාරො අජ්ඣුපෙක්ඛනා. සත්තසඞ්ඛාරානං මමායනං සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනං. ඉමෙහාකාරෙහීති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි කායචිත්තානං පස්සද්ධාකාරසල්ලක්ඛණාදිආකාරෙහි චෙව සප්පායාහාරසෙවනාදිආකාරෙහි ච. එතෙ ධම්මෙති එතෙ පස්සද්ධිආදිධම්මෙ.

66. පඤ්ඤාපයොගමන්දතායාති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස අප්පභාවෙන. යථා හි දානසීලානි අලොභාදොසප්පධානානි ¶ , එවං භාවනා අමොහප්පධානා විසෙසතො අප්පනාවහා. තත්ථ යදා පඤ්ඤා න බලවතී හොති, තදා භාවනාචිත්තස්ස අනභිසඞ්ඛතො විය ආහාරො පුරිසස්ස අභිරුචිං න ජනෙති, තෙන තං නිරස්සාදං හොති. යදා ච භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාවහා න හොති සම්මදෙව අවීථිපටිපත්තියා, තදා උපසමසුඛස්ස අලාභෙන චිත්තං නිරස්සාදං හොති. තදුභයං සන්ධායාහ ‘‘පඤ්ඤාපයොගමන්දතායා’’තිආදි. නන්ති චිත්තං. ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි යථාරහං සුගතියං, දුග්ගතියඤ්ච හොන්තීති තදඤ්ඤමෙව පඤ්චවිධබන්ධනාදිඛුප්පිපාසාදිඅඤ්ඤමඤ්ඤවිබාධනාදිහෙතුකං අපායදුක්ඛං දට්ඨබ්බං. තයිදං සබ්බං තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං ගහිතන්ති අතීතෙ, අනාගතෙ ච කාලෙ වට්ටමූලකදුක්ඛානි විසුං ගහිතානි. යෙ පන සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තත්ථ ච උට්ඨානඵලූපජීවිනො, තෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ජීවිතදුක්ඛං අට්ඨමං සංවෙගවත්ථු වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අස්සාති චිත්තස්ස. අලීනන්තිආදීසු කොසජ්ජපක්ඛියානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අලීනං. උද්ධච්චපක්ඛිකානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අනුද්ධතං. පඤ්ඤාපයොගසම්පත්තියා, උපසමසුඛාධිගමෙන ච අනිරස්සාදං. පුබ්බෙනාපරං සවිසෙසං තතො එව ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං, සමථවීථිපටිපන්නඤ්ච. තත්ථ අලීනතාය පග්ගහෙ, අනුද්ධතතාය නිග්ගහෙ, අනිරස්සාදතාය සම්පහංසනෙ න බ්යාපාරං ආපජ්ජති. අලීනානුද්ධතතාය හි ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං අනිරස්සාදතාය සමථවීථිපටිපන්නං. සමප්පවත්තියා වා අලීනං අනුද්ධතං, සමථවීථිපටිපත්තියා අනිරස්සාදන්ති දට්ඨබ්බං.

නෙක්ඛම්මපටිපදන්ති ඣානපටිපත්තිං. සමාධිඅධිමුත්තතාති සමාධිනිබ්බත්තනෙ ඣානාධිගමෙ යුත්තප්පයුත්තතා. සා පන යස්මා සමාධිං ගරුං කත්වා තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන ¶ පවත්තියා හොති, තස්මා ‘‘සමාධිගරූ’’තිආදි වුත්තං.

67. පටිලද්ධෙ නිමිත්තස්මිං එවං හි සම්පාදයතො අප්පනාකොසල්ලං ඉමං අප්පනා සම්පවත්තතීති සම්බන්ධො. සාති අප්පනා. හිත්වා හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ඨානමෙතං න විජ්ජති, තස්මා චිත්තප්පවත්තිආකාරං භාවනාචිත්තස්ස ලීනුද්ධතාදිවසෙන පවත්තිආකාරං සල්ලක්ඛයං උපධාරෙන්තො. සමතං වීරියස්සෙව වීරියස්ස සමාධිනා සමරසතංයෙව යොජයෙථ. කථං පන යොජයෙථාති ආහ ‘‘ඊසකම්පී’’තිආදි. තත්ථ ලයන්ති ලීනභාවං, සඞ්කොචන්ති අත්ථො. යන්තන්ති ගච්ඡන්තං ¶ , පග්ගණ්හෙථෙව සමභාවායාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අච්චාරද්ධං නිසෙධෙත්වා සමමෙව පවත්තයෙ’’ති. කථං පන සමමෙව පවත්තයෙති ආහ ‘‘රෙණුම්හී’’තිආදි. යථාති රෙණුආදීසු යථා මධුකරාදීනං පවත්ති උපමාභාවෙන අට්ඨකථායං සම්මවණ්ණිතා, එවං ලීනුද්ධතභාවෙහි මොචයිත්වා වීරියසමතායොජනෙන නිමිත්තාභිමුඛං මානසං පටිපාදයෙ පටිභාගනිමිත්තාභිමුඛං භාවනාචිත්තං සම්පාදෙය්යාති අත්ථො.

68. තත්රාති තස්මිං ‘‘රෙණුම්හී’’තිආදිනා වුත්තගාථාද්වයෙ. අත්ථදීපනා උපමූපමෙය්යත්ථවිභාවනා. අඡෙකොති අකුසලො. පක්ඛන්දොති ධාවිතුං ආරද්ධො. විකසනක්ඛණෙයෙව සරසං කුසුමපරාගං හොති, පච්ඡා වාතාදීහි පරිපතති, විරසං වා හොති. තස්මා නිවත්තනෙ රෙණු ඛීයතීති ආහ ‘‘ඛීණෙ රෙණුම්හි සම්පාපුණාතී’’ති. පුප්ඵරාසින්ති රුක්ඛසාඛාසු නිස්සිතං පුප්ඵසඤ්චයං.

සල්ලකත්තඅන්තෙවාසිකෙසූති සල්ලකත්තආචරියස්ස අන්තෙවාසිකෙසු. උදකථාලගතෙති උදකථාලියං ඨපිතෙ. සත්ථකම්මන්ති සිරාවෙධනාදිසත්ථකම්මං. ඵුසිතුම්පි උප්පලපත්තන්ති සම්බන්ධො. සමෙනාති පුරිමකා විය ගරුං, මන්දඤ්ච පයොගං අකත්වා සමප්පමාණෙන පයොගෙන. තත්ථාති උප්පලපත්තෙ. පරියොදාතසිප්පොති සුවිසුද්ධසිප්පො නිප්ඵන්නසිප්පො.

මක්කටකසුත්තන්ති ¶ ලූතසුත්තං. නියාමකො නාවාසාරථී. ලඞ්කාරන්ති කිලඤ්ජාදිමයං නාවාකටසාරකං. තෙලෙන අඡඩ්ඩෙන්තො නාළිං පූරෙතීති සරාවාදිගතෙන තෙලෙන අඡඩ්ඩෙන්තො සුඛුමච්ඡිද්දකං තෙලනාළිං පූරෙති. එවමෙවාති යථා තෙ ආදිතො වුත්තමධුකරසල්ලකත්තඅන්තෙවාසිසුත්තාකඩ්ඪකනියාමකතෙලපූරකා වෙගෙන පයොගං කරොන්ති, එවමෙව යො භික්ඛු ‘‘සීඝං අප්පනං පාපුණිස්සාමී’’ති ගාළ්හං වීරියං කරොති, යො මජ්ඣෙ වුත්තමධුකරාදයො විය වීරියං න කරොති, ඉමෙ ද්වෙපි වීරියසමතාභාවෙන අප්පනං පාපුණිතුං න සක්කොන්ති. යො පන අවසානෙ වුත්තමධුකරාදයො විය සමප්පයොගො, අයං අප්පනං පාපුණිතුං සක්කොති වීරියසමතායොගතොති උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘එකො භික්ඛූ’’තිආදි. ලීනං භාවනාචිත්තන්ති අධිප්පායො.

69. එවන්ති ¶ වුත්තප්පකාරෙන. වීරියසමතායොජනවසෙන වීථිපටිපන්නං භාවනාමානසං පටිභාගනිමිත්තෙයෙව ඨපනවසෙන නිමිත්තාභිමුඛං පටිපාදයතො අස්ස යොගිනො. ඉජ්ඣිස්සතීති සමිජ්ඣිස්සති, උප්පජ්ජිස්සතීති අත්ථො. අනුයොගවසෙනාති භාවනාවසෙන. සෙසානීති සෙසානි තීණි, චත්තාරි වා. පකතිචිත්තෙහීති පාකතිකෙහි කාමාවචරචිත්තෙහි. බලව…පෙ… චිත්තෙකග්ගතානි භාවනාබලෙන පටුතරසභාවප්පත්තියා. පරිකම්මත්තාති පටිසඞ්ඛාරකත්තා. යදි ආසන්නත්තා උපචාරතා, ගොත්රභුනො එව උපචාරසමඤ්ඤා සියාති ආහ ‘‘සමීපචාරිත්තා වා’’ති. අනච්චාසන්නොපි හි නාතිදූරපවත්තී සමීපචාරී නාම හොති. අප්පනං උපෙච්ච චරන්තීති උපචාරානි. ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මානන්ති නානාවජ්ජනවීථියං පරිකම්මානං. එත්ථාති එතෙසු පරිකම්මුපචාරානුලොමසඤ්ඤිතෙසු. සබ්බන්තිමන්ති තතියං, චතුත්ථං වා. පරිත්තගොත්තාභිභවනතොති පරිත්තස්ස ගොත්තස්ස අභිභවනතො. ගංතායතීති හි ගොත්තං, ‘‘පරිත්ත’’න්ති පවත්තමානං අභිධානං, බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති පරිත්තගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න පවත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන. තස්මා සො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. තං පන මහග්ගතානුත්තරවිධුරං කාමතණ්හාය ගොචරභූතං කාමාවචරධම්මානං ආවෙණිකරූපං දට්ඨබ්බං. මහග්ගතගොත්තෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භාවනතොති උප්පාදනතො.

අවිසෙසෙන ¶ සබ්බෙසං සබ්බා සමඤ්ඤාති පඨමනයො ගහිතග්ගහණං හොතීති ආහ ‘‘අග්ගහිතග්ගහණෙනා’’තිආදි. නානාවජ්ජනපරිකම්මමෙව පරිකම්මන්ති අධිප්පායෙන ‘‘පඨමං වා උපචාර’’න්තිආදි වුත්තං. චතුත්ථං අප්පනාචිත්තං, පඤ්චමං වා අප්පනාචිත්තං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සචෙ චතුත්ථං ගොත්රභු හොතීති අත්ථො. පඤ්චමං වාති වා-සද්දො අනියමෙ. ස්වායං අනියමො ඉමිනා කාරණෙනාති දස්සෙතුං ‘‘තඤ්ච ඛො ඛිප්පාභිඤ්ඤදන්ධාභිඤ්ඤවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ ඛිප්පාභිඤ්ඤස්ස චතුත්ථං අප්පෙති, දන්ධාභිඤ්ඤස්ස පඤ්චමං. කස්මා පන චතුත්ථං, පඤ්චමං වා අප්පෙති, න තතො පරන්ති ආහ ‘‘තතො පරං ජවනං පතතී’’ති. තතො පඤ්චමතො පරං ඡට්ඨං, සත්තමඤ්ච ජවනං පතන්තං විය හොති පරික්ඛීණජවත්තාති අධිප්පායො.

යථා අලද්ධාසෙවනං පඨමජවනං දුබ්බලත්තා ගොත්රභුං න උප්පාදෙති, ලද්ධාසෙවනං පන බලවභාවතො ¶ දුතියං, තතියං වා ගොත්රභුං උප්පාදෙති, එවං ලද්ධාසෙවනතාය බලවභාවතො ඡට්ඨං, සත්තමම්පි අප්පෙතීති ථෙරස්ස අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා ඡට්ඨෙපි සත්තමෙපි අප්පනා හොතී’’ති. තන්ති ථෙරස්ස වචනං. සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙහි අනුපත්ථම්භිතත්තා වුත්තං ‘‘අත්තනොමතිමත්ත’’න්ති. ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා’’ති (පට්ඨා. 1.1.12) පන සුත්තපදමකාරණං ආසෙවනපච්චයලාභස්ස බලවභාවෙ අනෙකන්තිකත්තා. තථා හි අලද්ධාසෙවනාපි පඨමචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා හොති, ලද්ධාසෙවනා දුතියචෙතනා යාව ඡට්ඨචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයා. චතුත්ථපඤ්චමෙසුයෙවාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස යුත්තිදස්සනමුඛෙන නිගමනත්ථං වුත්තං. තත්ථ යදි ඡට්ඨසත්තමං ජවනං පතිතං නාම හොති පරික්ඛීණජවත්තා, කථං සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා, ආනන්තරියා ච හොතීති? නායං විසෙසො ආසෙවනපච්චයලාභෙන බලප්පත්තියා. කිඤ්චරහි කිරියාවත්ථාවිසෙසතො. කිරියාවත්ථා හි ආරම්භමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිවිධා. තත්ථ ච පරියොසානාවත්ථාය සන්නිට්ඨාපකචෙතනාභාවෙන උපපජ්ජවෙදනීයාදිතා හොති, න බලවභාවෙනාති දට්ඨබ්බං. පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන තථා අභිසඞ්ඛතත්තාති ච වදන්ති. තස්මා ඡට්ඨසත්තමානං පපාතාභිමුඛතාය පරික්ඛීණජවතා න සක්කා නිවාරෙතුං. තථා හි ‘‘යථා හි පුරිසො’’තිආදි වුත්තං.

සා ¶ ච පන අප්පනා. අද්ධානපරිච්ඡෙදොති කාලපරිච්ඡෙදො. සො පනෙත්ථ සත්තසු ඨානෙසු කත්ථචි අපරිමාණචිත්තක්ඛණතාය, කත්ථචි අතිඉත්තරඛණතාය නත්ථීති වුත්තො. න හෙත්ථ සම්පුණ්ණජවනවීථි අද්ධා ලබ්භති. තෙනෙවාහ ‘‘එත්ථ මග්ගානන්තරඵල’’න්තිආදි. සෙසට්ඨානෙසූති පඨමප්පනා, ලොකියාභිඤ්ඤා, මග්ගක්ඛණො, නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ඵලක්ඛණොති එතෙසු චතූසු ඨානෙසු.

එත්තාවතාති එත්තකෙන භාවනාක්කමෙන එස යොගාවචරො පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එවං විහරතා ච අනෙන තදෙව පඨමං ඣානං අධිගතං හොති පථවීකසිණන්ති සම්බන්ධො.

70. තත්ථාති තස්මිං ඣානපාඨෙ. විවිච්චිත්වාති විසුං හුත්වා. තෙනාහ ‘‘විනා හුත්වා අපක්කමිත්වා’’ති, පජහනවසෙන අපසක්කිත්වාති අත්ථො. විවිච්චෙව කාමෙහීති එත්ථ ‘‘විවිච්චා’’ති ඉමිනා විවෙචනං ඣානක්ඛණෙ කාමානං අභාවමත්තං වුත්තං. ‘‘විවිච්චෙවා’’ති පන ඉමිනා එකංසතො කාමානං විවෙචෙතබ්බතාදීපනෙන තප්පටිපක්ඛතා ඣානස්ස, කාමවිවෙකස්ස ච ඣානාධිගමූපායතා ¶ දස්සිතා හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පඨමං ඣාන’’න්තිආදිං වත්වා තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො වියා’’ති එතෙන යථා පදීපොභාසාභාවෙන රත්තියං අන්ධකාරාභිභවො, එවං ඣානාභාවෙන සත්තසන්තතියං කාමාභිභවොති දස්සෙති.

එතන්ති පුබ්බපදෙයෙව අවධාරණවචනං. න ඛො පන එවං දට්ඨබ්බං ‘‘කාමෙහි එවා’’ති අවධාරණස්ස අකතත්තා. නිස්සරන්ති නිග්ගච්ඡන්ති එතෙන, එත්ථ වාති නිස්සරණං. කෙ නිග්ගච්ඡන්ති? කාමා, තෙසං කාමානං නිස්සරණං පහානං තන්නිස්සරණං, තතො. කථං පන සමානෙ වික්ඛම්භනෙ කාමානමෙවෙතං නිස්සරණං, න බ්යාපාදාදීනන්ති චොදනං යුත්තිතො, ආගමතො ච සොධෙතුං ‘‘කාමධාතූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමධාතුසමතික්කමනතොති සකලස්සපි කාමභවස්ස සමතික්කමපටිපදාභාවතො. තෙන ඉමස්ස ඣානස්ස කාමපරිඤ්ඤාභාවමාහ. කාමරාගපටිපක්ඛතොති වක්ඛමානවිභාගස්ස කිලෙසකාමස්ස පච්චත්ථිකභාවතො. තෙන යථා මෙත්තා බ්යාපාදස්ස, කරුණා විහිංසාය, එවමිදං ඣානං කාමරාගස්ස උජුවිපච්චනීකභූතන්ති දස්සෙති. එවමත්තනො පවත්තියා, විපාකප්පවත්තියා ච කාමරාගතො, කාමධාතුතො ¶ ච විනිවත්තසභාවත්තා ඉදං ඣානං විසෙසතො කාමානමෙව නිස්සරණං. ස්වායමත්ථො පාඨගතො එවාති ආහ ‘‘යථාහා’’තිආදි. කාමඤ්චෙතමත්ථං දීපෙතුං පුරිමපදෙයෙව අවධාරණං ගහිතං, උත්තරපදෙපි පන තං ගහෙතබ්බමෙව තථා අත්ථසම්භවතොති දස්සෙතුං ‘‘උත්තරපදෙපී’’තිආදි වුත්තං. ඉතොති කාමච්ඡන්දතො. එස නියමො. සාධාරණවචනෙනාති අවිසෙසවචනෙන. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පටිපස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකා තදඞ්ගවිවෙකාදයො. චිත්තකායඋපධිවිවෙකා චිත්තවිවෙකාදයො. තයො එව ඉධ ඣානකථායං දට්ඨබ්බා සමුච්ඡෙදවිවෙකාදීනං අසම්භවතො.

නිද්දෙසෙති මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 1, 7). තත්ථ හි ‘‘උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා කිලෙසකාමා චා’’ති උද්දිසිත්වා ‘‘තත්ථ කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපියා රූපා…පෙ… මනාපියා ඵොට්ඨබ්බා’’තිආදිනා වත්ථුකාමා නිද්දිට්ඨා. තෙ පන කාමීයන්තීති කාමාති වෙදිතබ්බා. තත්ථෙවාති නිද්දෙසෙ එව. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ (විභ. 564). පත්ථනාකාරෙන පවත්තො දුබ්බලො ලොභො ඡන්දනට්ඨෙන ඡන්දො, තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, තතොපි බලවතරො බහලරාගො ඡන්දරාගො. නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනානි සඞ්කප්පෙති එතෙනාති සඞ්කප්පො, තථාපවත්තො ලොභො, තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, සඞ්කප්පනවසෙනෙව පවත්තො තතොපි බලවතරො සඞ්කප්පරාගොති. ස්වායං ¶ පභෙදො එකස්සෙව ලොභස්ස පවත්තිආකාරවසෙන, අවත්ථාභෙදවසෙන ච වෙදිතබ්බො යථා ‘‘වච්ඡො දම්මො බලීබද්දො’’ති. ඉමෙ කිලෙසකාමා. කාමෙන්තීති කාමා, කාමෙන්ති එතෙහීති වා.

එවඤ්හි සතීති එවං උභයෙසම්පි කාමානං සඞ්ගහෙ සති. වත්ථුකාමෙහිපීති ‘‘වත්ථුකාමෙහි විවිච්චෙවා’’තිපි අත්ථො යුජ්ජතීති එවං යුජ්ජමානත්ථන්තරසමුච්චයත්ථො පි-සද්දො, න කිලෙසකාමසමුච්චයත්ථො. කස්මා? ඉමස්මිං අත්ථෙ කිලෙසකාමෙහි විවෙකස්ස දුතියපදෙන වුත්තත්තා. තෙනාති වත්ථුකාමවිවෙකෙන. කායවිවෙකො වුත්තො හොති පුත්තදාරාදිපරිග්ගහවිවෙකදීපනතො. පුරිමෙනාති කායවිවෙකෙන. එත්ථාති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එතස්මිං පදද්වයෙ, ඉතො වා නිද්ධාරිතෙ විවෙකද්වයෙ. අකුසල-සද්දෙන යදිපි ¶ කිලෙසකාමා, සබ්බාකුසලාපි වා ගහිතා, සබ්බථා පන කිලෙසකාමෙහි විවෙකො වුත්තොති ආහ ‘‘දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො’’ති. දුතියෙනාති ච චිත්තවිවෙකෙනාති අත්ථො. එතෙසන්ති යථාවුත්තානං ද්වින්නං පදානං, නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. තණ්හාදිසංකිලෙසානං වත්ථුනො පහානං සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං. ලොලභාවො නාම තත්ථ තත්ථ රූපාදීසු තණ්හුප්පාදො, තස්ස හෙතු වත්ථුකාමා එව වෙදිතබ්බා. බාලභාවො අවිජ්ජා, දුච්චින්තිතචින්තිතාදි වා, තස්ස අයොනිසොමනසිකාරො, සබ්බෙපි වා අකුසලා ධම්මා හෙතු. කාමගුණාධිගමහෙතුපි පාණාතිපාතාදිඅසුද්ධපයොගො හොතීති තබ්බිවෙකෙන පයොගසුද්ධි විභාවිතා. තණ්හාසංකිලෙසසොධනෙන, විවට්ටූපනිස්සයසංවඩ්ඪනෙන ච අජ්ඣාසයවිසොධනං ආසයපොසනං. කාමෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

අනෙකභෙදොති කාමාසවකාමරාගසංයොජනාදිවසෙන, රූපතණ්හාදිවසෙන ච අනෙකප්පභෙදො. කාමච්ඡන්දොයෙවාති කාමසභාවොයෙව ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, නාපි කුසලච්ඡන්දොති අධිප්පායො. ඣානපටිපක්ඛතොති ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවතො තංහෙතු තන්නිමිත්තං විසුං වුත්තො. අකුසලභාවසාමඤ්ඤෙන අග්ගහෙත්වා විසුං සරූපෙන ගහිතො. යදි කිලෙසකාමොව පුරිමපදෙ වුත්තො, කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘අනෙකභෙදතො’’තිආදි.

අඤ්ඤෙසම්පි දිට්ඨිමානඅහිරිකානොත්තප්පාදීනං, තංසහිතඵස්සාදීනඤ්ච. උපරි වුච්චමානානි ඣානඞ්ගානි උපරිඣානඞ්ගානි, තෙසං අත්තනො පච්චනීකානං පටිපක්ඛභාවදස්සනතො තප්පච්චනීකනීවරණවචනං. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි තෙසං පවත්තිනිවාරණතො. සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස ¶ පටිපක්ඛො රාගප්පණිධියා උජුවිපච්චනීකභාවතො, නානාරම්මණෙහි පලොභිතස්ස පරිබ්භමන්තස්ස චිත්තස්ස සමාධානතො ච. පීති බ්යාපාදස්ස පටිපක්ඛා පාමොජ්ජෙන සමානයොගක්ඛෙමත්තා. විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස පටිපක්ඛො යොනිසො සඞ්කප්පනවසෙන සවිප්ඵාරපවත්තිතො. සුඛං අවූපසමානුතාපසභාවස්ස උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පටිපක්ඛං වූපසන්තසීතලසභාවත්තා. විචාරො විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො ආරම්මණෙ අනුමජ්ජනවසෙන පඤ්ඤාපටිරූපසභාවත්තා. මහාකච්චානත්ථෙරෙන දෙසිතං පිටකානං සංවණ්ණනා පෙටකං, තස්මිං පෙටකෙ.

පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්සාති ¶ රූපාදිපඤ්චකාමගුණවිසෙසවිසයස්ස. ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානන්ති බ්යාපාදවිවෙකවචනෙන ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’ති (දී. නි. 3.340; අ. නි. 9.29; විභ. 960) ආදිආඝාතවත්ථුභෙදවිසයස්ස දොසස්ස, මොහාධිකෙහි ථිනමිද්ධාදීහි විවෙකවචනෙන පටිච්ඡාදනවසෙන දුක්ඛාදිපුබ්බන්තාදිභෙදවිසයස්ස මොහස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො. කාමරාගබ්යාපාදතදෙකට්ඨථිනමිද්ධාදිවික්ඛම්භකඤ්චෙතං සබ්බාකුසලපටිපක්ඛසභාවත්තා. සබ්බකුසලානං තෙන සභාවෙන සබ්බාකුසලප්පහායකං හොති, හොන්තම්පි කාමරාගාදිවික්ඛම්භනසභාවමෙව හොති තංසභාවත්තාති අවිසෙසෙත්වා නීවරණාකුසලමූලාදීනං ‘‘වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතී’’ති ආහ.

71. යථාපච්චයං පවත්තමානානං සභාවධම්මානං නත්ථි කාචි වසවත්තිතාති වසවත්තිභාවනිවාරණත්ථං ‘‘විතක්කනං විතක්කො’’ති වුත්තං. තයිදං ‘‘විතක්කනං ඊදිසමිද’’න්ති ආරම්මණස්ස පරිකප්පනන්ති ආහ ‘‘ඌහනන්ති වුත්තං හොතී’’ති. යස්මා චිත්තං විතක්කබලෙන ආරම්මණං අභිනිරුළ්හං විය හොති, තස්මා සො ආරම්මණාභිනිරොපනලක්ඛණො වුත්තො. යථා හි කොචි රාජවල්ලභං, තංසම්බන්ධිනං මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති අනුපවිසති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. යදි එවං, කථං අවිතක්කං චිත්තං ආරම්මණං ආරොහතීති? විතක්කබලෙනෙව. යථා හි සො පුරිසො පරිචයෙන තෙන විනාපි නිරාසඞ්කො රාජගෙහං පවිසති, එවං පරිචයෙන විතක්කෙන විනාපි අවිතක්කං චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. පරිචයෙනාති ච සන්තානෙ පවත්තවිතක්කභාවනාසඞ්ඛාතෙන පරිචයෙන. විතක්කස්ස හි සන්තානෙ අභිණ්හං පවත්තස්ස වසෙන චිත්තස්ස ආරම්මණාභිරුහණං චිරපරිචිතං. තෙන තං කදාචි විතක්කෙන විනාපි තත්ථ පවත්තතෙව. යථා තං ඤාණසහිතං හුත්වා සම්මසනවසෙන චිරපරිචිතං කදාචි ඤාණවිරහිතම්පි සම්මසනවසෙන පවත්තති, යථා වා කිලෙසසහිතං හුත්වා පවත්තං සබ්බසො ¶ කිලෙසරහිතම්පි පරිචයෙන කිලෙසවාසනාවසෙන පවත්තති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ආදිතො, අභිමුඛං වා හනනං ආහනනං. පරිතො, පරිවත්තෙත්වා වා ආහනනං පරියාහනනං. ‘‘රූපං රූපං, පථවී පථවී’’ති ආකොටෙන්තස්ස විය පවත්ති ‘‘ආහනනං, පරියාහනන’’න්ති ච වෙදිතබ්බං. ආනයනං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ උපනයනං, ආකඩ්ඪනං වා.

අනුසඤ්චරණං ¶ අනුපරිබ්භමනං. ස්වායං විසෙසො සන්තානම්හි ලබ්භමානො එව සන්තානෙ පාකටො හොතීති දට්ඨබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අනුමජ්ජනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අනුමසනං, පරිමජ්ජනන්ති අත්ථො. තථා හි විචාරො ‘‘පරිමජ්ජනහත්ථො විය, සඤ්චරණහත්ථො වියා’’ති ච වුත්තො. තත්ථාති ආරම්මණෙ. සහජාතානං අනුයොජනං ආරම්මණෙ අනුවිචාරණසඞ්ඛාතඅනුමජ්ජනවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. අනුප්පබන්ධනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අවිච්ඡින්නස්ස විය පවත්ති. තථා හි සො ‘‘අනුසන්ධානතා’’ති (ධ. ස. 8) නිද්දිට්ඨො. තෙනෙව ච ‘‘ඝණ්ඩානුරවො විය, පරිබ්භමනං වියා’’ති ච වුත්තො.

කත්ථචීති පඨමජ්ඣානෙ, පරිත්තචිත්තුප්පාදෙසු ච. විචාරතො ඔළාරිකට්ඨෙන, විචාරස්සෙව ච පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන අනුරවතො ඔළාරිකො, තස්ස ච පුබ්බඞ්ගමො ඝණ්ඩාභිඝාතො විය විතක්කො. යථා හි ඝණ්ඩාභිඝාතො පඨමාභිනිපාතො හොති, එවං ආරම්මණාභිමුඛනිරොපනට්ඨෙන විතක්කො චෙතසො පඨමාභිනිපාතො හොති. අභිඝාත-ග්ගහණෙන චෙත්ථ අභිඝාතජො සද්දො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. විප්ඵාරවාති විචලනයුත්තො සපරිප්ඵන්දො. පරිබ්භමනං විය පරිස්සයාභාවවීමංසනත්ථං. අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියන්ති උපචාරෙ වා අප්පනායං වා සන්තානෙන පවත්තියං. තත්ථ හි විතක්කො නිච්චලො හුත්වා ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය පවත්තති, න පඨමාභිනිපාතෙ. පාකටො හොතීති විතක්කස්ස විසෙසො අභිනිරොපනාකාරො ඔළාරිකත්තා පඨමජ්ඣානෙ පාකටො හොති, තදභාවතො පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානෙ විචාරස්ස විසෙසො අනුමජ්ජනාකාරො පාකටො හොති.

වාලණ්ඩුපකං එළකලොමාදීහි කතචුම්බටකං. උප්පීළනහත්ථොති පිණ්ඩස්ස උප්පීළනහත්ථො. තස්සෙව ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො. මණ්ඩලන්ති කංසභාජනාදීසු කිඤ්චි මණ්ඩලං වට්ටලෙඛං කරොන්තස්ස. යථා පුප්ඵඵලසාඛාදිඅවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි රුක්ඛො ‘‘සපුප්ඵො සඵලො’’ති වොහරීයති, එවං විතක්කාදිඅඞ්ගවිනිමුත්තං අවිජ්ජමානම්පි ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වොහරීයතීති දස්සෙතුං ‘‘රුක්ඛො වියා’’තිආදි වුත්තං. ඣානභාවනාය පුග්ගලවසෙන දෙසෙතබ්බත්තා ¶ ‘‘ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ඣානානි උද්දිට්ඨානීති. යදිපි විභඞ්ගෙ පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා, අත්ථො පන තත්රාපි විභඞ්ගෙපි යථා ඉධ ‘‘ඉමිනා ¶ ච විතක්කෙනා’’තිආදිනා ධම්මවසෙන වුත්තො, එවමෙව දට්ඨබ්බො, පරමත්ථතො පුග්ගලස්සෙව අභාවතොති අධිප්පායො. අත්ථො…පෙ… දට්ඨබ්බො ඣානසමඞ්ගිනො විතක්කවිචාරසමඞ්ගිතාදස්සනෙන, ඣානස්සෙව ච සවිතක්කසවිචාරතාය වුත්තත්තාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවෙකාති විවෙකා හෙතුභූතාති විවෙක-සද්දස්ස භාවසාධනතං සන්ධායාහ. විවෙකෙති කත්තුසාධනතං, කම්මසාධනතං වා. ‘‘විවිත්තො’’ති හි ඉමිනා නීවරණෙහි විනාභූතො තෙහි විවෙචිතොති ච සාධනද්වයම්පි සඞ්ගහිතමෙවාති.

72. පීණයතීති තප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. සම්පියායනලක්ඛණාති පරිතුස්සනලක්ඛණා. පීණනරසාති පරිබ්රූහනරසා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනරසා. උදග්ගභාවො ඔදග්යං. ඛුද්දිකා ලහුං ලොමහංසනමත්තං කත්වා භින්නා න පුන උප්පජ්ජති. ඛණිකා බහුලං උප්පජ්ජති. උබ්බෙගතො ඵරණා නිච්චලත්තා, චිරට්ඨිතිකත්තා ච පණීතතරා. චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වාති පුණ්ණවල්ලිකවිහාරෙ චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා. පකතියා දිට්ඨාරම්මණවසෙනාති පුබ්බෙ මහාචෙතියං ගහිතාරම්මණවසෙන. චිත්රගෙණ්ඩුකො විචිත්රාකාරෙන කතගෙණ්ඩුකො. උපනිස්සයෙති සමීපෙ, තස්ස වා විහාරස්ස නිස්සයභූතෙ, ගොචරට්ඨානභූතෙති අත්ථො.

ඝරාජිරෙති ගෙහඞ්ගණෙ. පබ්බතසිඛරෙ කතචෙතියං ‘‘ආකාසචෙතිය’’න්ති වුත්තං. ගහිතනිමිත්තෙනෙවාති චෙතියවන්දනං, ධම්මස්සවනඤ්ච උද්දිස්ස ‘‘ධඤ්ඤා වතිමෙ’’තිආදිනා ගහිතකුසලනිමිත්තෙනෙව කාරණභූතෙන. ගහිතං වා නිමිත්තං එතෙනාති ගහිතනිමිත්තං, වුත්තාකාරෙන පවත්තචිත්තං, තෙන ගහිතනිමිත්තෙනෙව චිත්තෙන සහ. පක්ඛන්දන්ති අනුපවිට්ඨං. අනුපරිප්ඵුටන්ති අනු අනු සමන්තතො ඵුටං, සබ්බසො අනුවිසටන්ති අත්ථො.

පස්සද්ධියා නිමිත්තභාවෙන ගබ්භං ගණ්හන්තී. පරිපාචනවසෙන පරිපාකං ගච්ඡන්තී. අප්පනාසම්පයුත්තාව පීති අප්පනාසමාධිපූරිකා. ඛණිකසමාධිපූරිකා ච උපචාරසමාධිපූරිකා ච අප්පනාසමාධිස්ස විදූරතරාති තදුභයං අනාමසන්තො ‘‘තාසු යා අප්පනාසමාධිස්සා’’තිආදිමාහ ¶ . සමාධිසම්පයොගං ගතාති පුබ්බෙ උපචාරසමාධිනා සම්පයුත්තා හුත්වා අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අප්පනාසමාධිනා සම්පයොගං ගතා.

73. සුඛයතීති ¶ සුඛං, අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. ස්වායං කත්තුනිද්දෙසො පරියායලද්ධො ධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තු නිවත්තනත්ථො, නිප්පරියායෙන පන භාවසාධනමෙව ලබ්භතීති ‘‘සුඛනං සුඛ’’න්ති වුත්තං. ඉට්ඨසභාවත්තා තංසමඞ්ගීපුග්ගලං, සම්පයුත්තධම්මෙ වා අත්තනි සාදයතීති සාතං ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. සාතං ‘‘මධුර’’න්ති වදන්ති. සාතං ලක්ඛණං එතස්සාති සාතලක්ඛණං. උපබ්රූහනං සම්පයුත්තධම්මානං සංවඩ්ඪනං. දුක්ඛං විය අවිස්සජ්ජෙත්වා අදුක්ඛමසුඛා විය අනජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා අනු අනු ගණ්හනං, උපකාරිතා වා අනුග්ගහො. කත්ථචි පඨමජ්ඣානාදිකෙ. පටිලාභතුට්ඨීති පටිලාභවසෙන උප්පජ්ජනකතුට්ඨි. පටිලද්ධරසානුභවනන්ති පටිලද්ධස්ස ආරම්මණරසස්ස අනුභවනන්ති සභාවතො පීතිසුඛානි විභජිත්වා දස්සෙති. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛන්ති විතක්කස්ස විය ඉතරෙන පීතියා සුඛෙන අච්චන්තසංයොගමාහ. ‘‘යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීතී’’ති විචාරස්ස විය විතක්කෙන සුඛස්ස පීතියා අනච්චන්තසංයොගං. තෙන අච්චන්තානච්චන්තසංයොගිතාය පීතිසුඛානං විසෙසං දස්සෙති. කං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරං, නිරුදකමරුට්ඨානං. වනමෙව වනන්තං. තස්මිං තස්මිං සමයෙති ඉට්ඨාරම්මණස්ස පටිලාභසමයෙ, පටිලද්ධස්ස රසානුභවනසමයෙ, වනච්ඡායාදීනං සවනදස්සනසමයෙ, පවෙසපරිභොගසමයෙ ච. පාකටභාවතොති යථාක්කමං පීතිසුඛානං විභූතභාවතො.

විවෙකජං පීතිසුඛන්ති එත්ථ පුරිමස්මිං අත්ථෙ විවෙකජන්ති ඣානං වුත්තං. පීතිසුඛසද්දතො ච අත්ථිඅත්ථවිසෙසතො ‘‘අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ’’ති එත්ථ අ-කාරො දට්ඨබ්බො. දුතියෙ පීතිසුඛමෙව විවෙකජං. ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්ති ච අඤ්ඤපදත්ථසමාසො, පච්චත්තනිද්දෙසස්ස ච අලොපො කතො. ලොපෙ වා සති ‘‘විවෙකජපීතිසුඛ’’න්ති පාඨොති අයං විසෙසො.

උපසම්පජ්ජාති එත්ථ උප-සං-සද්දා ‘‘උපලබ්භති, සංභුඤ්ජතී’’තිආදීසු විය නිරත්ථකාති දස්සෙතුං ‘‘උපගන්ත්වා’’තිආදිං වත්වා පුන තෙසං සාත්ථකභාවං දස්සෙතුං ‘‘උපසම්පාදයිත්වා’’තිආදි වුත්තං, තස්මා පත්වා, සාධෙත්වාති වා අත්ථො. ඉරියන්ති කිරියං. වුත්තිආදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. පාලනාති හි එකං ඉරියාපථබාධනං ඉරියාපථන්තරෙහි රක්ඛණා.

74. පඤ්ච ¶ ¶ අඞ්ගානි වික්ඛම්භනවසෙන පහීනානි එතස්සාති පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං. ‘‘අග්යාහිතො’’ති එත්ථ ආහිත-සද්දස්ස විය විප්පහීන-සද්දස්සෙත්ථ පරවචනං දට්ඨබ්බං, පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විප්පහීනන්ති වා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං. නනු අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා ඉමිනා ඣානෙන පහීයන්ති, අථ කස්මා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතාව වුච්චතීති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ඣානලාභිනොපි අඣානසමඞ්ගිකාලෙ ඣානපටිපක්ඛලොභචිත්තාදීනං පවත්තිසබ්භාවතො ‘‘ඣානක්ඛණෙ’’ති වුත්තං. පහීයන්තීති විගච්ඡන්ති, නප්පවත්තන්තීති අත්ථො. එකත්තාරම්මණෙති පථවීකසිණාදිවසෙන එකසභාවෙ, එකග්ගතාසඞ්ඛාතෙ එකත්තාවහෙ වා ආරම්මණෙ. තන්ති තං නානාවිසයපලොභිතං චිත්තං. කාමධාතුප්පහානායාති නානාවිසයසමූපබ්යූළ්හාය කාමධාතුයා පහානාය සමතික්කමාය පටිපදං ඣානං නප්පටිපජ්ජති. නිරන්තරන්ති වික්ඛෙපෙන අනන්තරිතං, සහිතන්ති අත්ථො. අකම්මඤ්ඤන්ති අකම්මනීයං, භාවනාකම්මස්ස අයොග්යන්ති අත්ථො. උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතන්ති උද්ධච්චකුක්කුච්චෙන අභිභූතං. පරිබ්භමති අනවට්ඨානතො, අවට්ඨානස්ස සමාධානස්ස අභාවතොති අත්ථො. විචිකිච්ඡාය උපහතන්ති සාතිසයස්ස විචාරස්ස අභාවතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො නු ඛො භගවා, න නු ඛො’’ති, ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා මනසිකාරෙන, ‘‘ඣානං සියා නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා ච පවත්තාය විචිකිච්ඡාය උපහතං. නාරොහති අප්පටිපත්තිනිමිත්තත්තා. විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තාති සමාධිආදීනං උජුවිපච්චනීකභාවෙන ඣානාධිගමස්ස අන්තරායකරණතො.

තෙහීති ඣානාධිගමස්ස පච්චයභූතෙහි විතක්කවිචාරෙහි. අවික්ඛෙපාය සම්පාදිතප්පයොගස්සාති තතො එවං සමාධානාය නිප්ඵාදිතභාවනාපයොගස්ස. චෙතසො පයොගසම්පත්තිසම්භවාති යථාවුත්තභාවනාපයොගසම්පත්තිසමුට්ඨානා. පීති පීණනං භාවනාවසෙන තප්පනං. උපබ්රූහනං භාවනාවසෙන පරිවුද්ධිං චෙතසො කරොතීති සම්බන්ධො. නන්ති චිත්තං. සසෙසසම්පයුත්තධම්මන්ති අවසිට්ඨඵස්සාදිධම්මසහිතං, සමං සම්මා ච ආධියතීති සම්බන්ධො. ඉන්ද්රියසමතාවසෙන සමං, පටිපක්ඛධම්මානං. දූරීභාවෙ ලීනුද්ධච්චාභාවෙන සම්මා ච ඨපෙතීති අත්ථො. එකග්ගතා හි සමාධානකිච්චෙන චිත්තං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච අත්තානං අනුවත්තාපෙන්තී ඣානක්ඛණෙ සාතිසයං සමාහිතෙ කරොතීති. උප්පත්තිවසෙනාති යථාපච්චයං උප්පජ්ජනවසෙන ¶ . එතෙසු ¶ විතක්කාදීසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති තත්ථෙව ඣානවොහාරතො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘යථා පනා’’තිආදිනාපි උපමාවසෙන තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති.

පකතිචිත්තතොති පාකතිකකාමාවචරචිත්තතො. සුවිසදෙනාති සුට්ඨු විසදෙන, පටුතරෙනාති අත්ථො. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බාවයවවන්තං, අනවසෙසන්ති අත්ථො. අප්ඵුටන්ති අසම්ඵුට්ඨං. ආරම්මණෙසු ඵුසිතාති අප්පනාවසෙන පවත්තමානා චිත්තෙකග්ගතා සමන්තතො ආරම්මණං ඵරන්තී විය හොතීති කත්වා වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ ඣානපාඨෙ අග්ගහිතා චිත්තෙකග්ගතා ගහිතාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථ චිත්තෙකග්ගතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු ඣානඞ්ගෙසු. න නිද්දිට්ඨාති සරූපතො න නිද්දිට්ඨා, සාමඤ්ඤතො පන ඣානග්ගහණෙන ගහිතා. එවං වුත්තත්තාති සරූපෙනෙව වුත්තත්තා, අඞ්ගමෙව චිත්තෙකග්ගතාති සම්බන්ධො. යෙන අධිප්පායෙනාති යෙන විතක්කාදීහි සහ වත්තන්තං ධම්මං දීපෙතුං තස්ස පකාසනාධිප්පායෙන ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදිනා උද්දෙසො කතො. සො එව අධිප්පායො තෙන භගවතා විභඞ්ගෙ ‘‘චිත්තෙකග්ගතා’’ති නිද්දිසන්තෙන පකාසිතො. තස්මා සා ඣානපාඨෙ අග්ගහිතාති න චින්තෙතබ්බං.

75. ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනාති ඣානස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන. ලක්ඛණවසෙනාති තෙසංයෙව අප්පනායං ලක්ඛිතබ්බභාවවසෙන.

තත්රාති තස්මිං කල්යාණතාලක්ඛණානං විභාවනෙ. පටිපදාවිසුද්ධීති පටිපජ්ජති ඣානං එතායාති පටිපදා, ගොත්රභුපරියොසානො පුබ්බභාගියො භාවනානයො. පරිපන්ථතො විසුජ්ඣනං විසුද්ධි, පටිපදාය විසුද්ධි පටිපදාවිසුද්ධි. සා පනායං යස්මා ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’ති. උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති විසොධෙතබ්බතාදීනං අභාවතො ඣානපරියාපන්නාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තියා අනුබ්රූහනා. සා පනායං විසෙසතො ඣානස්ස ඨිතික්ඛණෙ ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ’’ති. සම්පහංසනාති තත්ථ ධම්මානං අනතිවත්තනාදිසාධකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන පරියොදපනා. සා පන යස්මා ඣානස්ස ඔසානක්ඛණෙ පාකටා හොති ¶ , තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. ඉමානි තීණි ලක්ඛණානීති පරිපන්ථතො චිත්තස්ස විසුජ්ඣනාකාරො ¶ , මජ්ඣිමස්ස සමථනිමිත්තස්ස පටිපජ්ජනාකාරො, තත්ථ පක්ඛන්දනාකාරොති ඉමානි තීණි ඣානස්ස ආදිතො උප්පාදක්ඛණෙ අප්පනාපත්තිලක්ඛණානි තෙහි ආකාරෙහි විනා අප්පනාපත්තියා අභාවතො, අසති ච අප්පනාය තදභාවතො. ආදිකල්යාණඤ්චෙව විසුද්ධිපටිපදත්තා. යථාවුත්තෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතත්තා, සම්පන්නලක්ඛණත්තා ච තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච. ඉමිනා නයෙන මජ්ඣපරියොසානලක්ඛණානඤ්ච යොජනා වෙදිතබ්බා.

සම්භරීයති ඣානං එතෙනාති සම්භාරො, නානාවජ්ජනපරිකම්මං. සහ සම්භාරෙනාති සසම්භාරො, සො එව සසම්භාරිකො. උපචාරොති එකාවජ්ජනූපචාරමාහ. පග්ගහාදිකිච්චස්ස පුබ්බභාගෙ භාවනාය එව සාධිතත්තා යා තත්ථ එකාවජ්ජනූපචාරෙ සිද්ධා අජ්ඣුපෙක්ඛනා, සා ඣානක්ඛණෙ පරිබ්රූහිතා නාම හොතීති වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා’’ති. යථාධිගතං ඣානං නිස්සාය යො පහට්ඨාකාරො චිත්තස්ස පරිතොසො, තං පච්චවෙක්ඛණාවසෙන පවත්තං සන්ධායාහ ‘‘සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති. එකෙති අභයගිරිවාසිනො. තෙ හි එවං පටිපදාවිසුද්ධිආදිකෙ වණ්ණයන්ති, තදයුත්තං. තථා හි සති අජ්ඣානධම්මෙහි ඣානස්ස ගුණසංකිත්තනං නාම කතං හොති. න හි භූමන්තරං භූමන්තරපරියාපන්නං හොති. පාළියා චෙතං විරුද්ධන්ති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එකත්තගතං චිත්තන්ති ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන, එකග්ගතාය ච සිඛාප්පත්තියා තදනුගුණං එකත්තං ගතන්ති එකත්තගතං, සසම්පයුත්තං අප්පනාපත්තචිත්තං. තස්සෙව පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දතාදි අනන්තරමෙව වුච්චති. තස්මාති යස්මා එකස්මිංයෙව අප්පනාචිත්තක්ඛණෙ පටිපදාවිසුද්ධිආදි පාළියං වුත්තං, තස්මා ආගමනවසෙනාති පරිකම්මාගමනවසෙන. අනතිවත්තනාදීති ආදි-සද්දෙන ඉන්ද්රියෙකරසතාතදුපගවීරියවාහනාසෙවනානි සඞ්ගණ්හාති. පරියොදාපකස්සාති පරිසොධකස්ස පභස්සරභාවකරස්ස. අනතිවත්තනාදිභාවසාධනමෙව චෙත්ථ ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති වෙදිතබ්බා.

තස්මින්ති තස්මිං වාරෙ, චතුපඤ්චචිත්තපරිමාණාය අප්පනාවීථියන්ති අත්ථො. තතො පරිපන්ථතො. චිත්තං විසුජ්ඣතීති යදිපි ආගමනං ගහෙතුං අවිසෙසෙන විය වුත්තං, පරිකම්මවිසුද්ධිතො පන අප්පනාවිසුද්ධි සාතිසයාව. තෙනාහ ‘‘විසුද්ධත්තා’’තිආදි. ආවරණවිරහිතං හුත්වාති යෙනාවරණෙන ¶ ආවටත්තා චිත්තං තතො පුබ්බෙ මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජිතුං න සක්කොති, තෙන විවිත්තං හුත්වා, තං වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො. ලීනුද්ධච්චසඞ්ඛාතානං උභින්නං අන්තානං අනුපගමනෙන මජ්ඣිමො, සවිසෙසං පච්චනීකධම්මානං වූපසමනතො ¶ සමථො, යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො නිමිත්තඤ්චාති මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං. තෙනාහ ‘‘සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙවා’’ති. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තන්ති තස්ස අප්පනාචිත්තස්ස අනන්තරපච්චයභූතං පුරිමං චිත්තං, ගොත්රභුචිත්තන්ති අත්ථො. එකසන්තතිපරිණාමනයෙනාති යථා ‘‘තදෙව ඛීරං දධිසම්පන්න’’න්ති, එවං සතිපි පරිත්තමහග්ගතභාවභෙදෙ, පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවභෙදෙ ච එකිස්සා එව සන්තතියා පරිණාමූපගමනනයෙන එකත්තනයවසෙන. තථත්තන්ති තථභාවං අප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතභාවං. එවං පටිපන්නත්තාති වුත්තාකාරෙන පටිපජ්ජමානත්තා. යස්මිඤ්හි ඛණෙ තථත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, තස්මිංයෙව ඛණෙ තථත්තුපගමනෙන අප්පනාසමාධිනා සමාහිතභාවූපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. පුරිමචිත්තෙති අප්පනාචිත්තස්ස පුරිමස්මිං චිත්තෙ ගොත්රභුචිත්තෙ. විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකාති තස්මිං චිත්තෙ විජ්ජමානානං පරිපන්ථවිසුද්ධිමජ්ඣිමසමථපටිපත්තිපක්ඛන්දනාකාරානං නිප්ඵාදිකා, තෙනාකාරෙන නිප්ඵජ්ජමානාති අත්ථො. තෙයෙව හි ආකාරා පච්චයවිසෙසතො ඣානක්ඛණෙ නිප්ඵජ්ජමානා ‘‘පටිපදාවිසුද්ධී’’ති ලද්ධසමඤ්ඤා ඣානස්ස තං විසෙසං නිප්ඵාදෙන්තා විය වුත්තා. උප්පාදක්ඛණෙයෙවාති අත්තලාභවෙලායමෙව. යදි එවං, කථං තෙ ආකාරා නිප්ඵජ්ජන්තීති ආහ ‘‘ආගමනවසෙනා’’ති.

තස්සාති චිත්තස්ස. ‘‘විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති පාළියං (පටි. ම. 1.158) පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ආගතාති ‘‘බ්යාපාරං අකරොන්තො’’ති ආහ. සමථපටිපත්තිතථත්තුපගමනඤ්ච ඉධ සමථභාවාපත්තියෙවාති ආහ ‘‘සමථභාවූපගමනෙනා’’ති. කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්සාති පුබ්බෙ ‘‘කථං නු ඛො කිලෙසසංසග්ගං පජහෙය්ය’’න්ති පටිපන්නස්ස ඉදානි සමථපටිපත්තියා තස්ස පහීනත්තා කිලෙසසඞ්ගණිකාභාවෙන එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස ඣානචිත්තස්ස. පරිපන්ථවිසුද්ධිමජ්ඣිමසමථපටිපත්තිපක්ඛන්දනෙහි වුද්ධිප්පත්තියා අනුබ්රූහිතෙ ඣානචිත්තෙ ලද්ධොකාසා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා සම්පයුත්තෙසු සමවාහිතභාවෙන පවත්තමානා තෙ අනුබ්රූහෙන්තී විය හොතීති ආහ ‘‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා’’ති.

යෙ ¶ පනෙතෙ යුගනද්ධධම්මාති සම්බන්ධො. තත්ථාති තස්මිං ඣානචිත්තෙ. අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනවසෙන කිච්චකරණතො යුගෙ නද්ධා බද්ධා විය යුගනද්ධා. විමුත්තිරසෙනාති විමුච්චනකිච්චෙන, විමුච්චනසම්පත්තියා වා. එස යොගී. වාහයතීති පවත්තෙති. අස්සාති ඣානචිත්තස්ස. තස්මිං ඛණෙති භඞ්ගක්ඛණෙ. උප්පාදක්ඛණෙ අතීතෙ හි ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය ආසෙවනා ¶ පවත්තති නාම. තෙ ආකාරාති අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනාදයො තත්ථ ධම්මානං පවත්තිආකාරා. ආසෙවනාපි හි ආසෙවනපච්චයභාවීනං ධම්මානං පවත්තිආකාරොයෙව. සංකිලෙසවොදානෙසූති සමාධිපඤ්ඤානං සමරසතාය අකරණං භාවනාය සංකිලෙසො, කරණං වොදානං. තථා සෙසෙසුපි. එවමෙතෙසු සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවං දොසං ආනිසංසං ගුණං පුරෙතරං පාටිහාරියඤාණෙන දිස්වා යථා අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනාදයො හොන්ති, තථා භාවනාය සම්පහංසිතත්තා තෙනෙව ඤාණෙන විසොධිතත්තා. විසොධනං හෙත්ථ සම්පහංසනං. තෙ ආකාරා යස්මා නිප්ඵන්නා, තස්මා ‘‘ධම්මානං…පෙ… වෙදිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති ලක්ඛණසංවණ්ණනාය ආදිම්හි වුත්තං නිගමනවසෙන දස්සෙති.

‘‘යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතී’’ති කො සම්බන්ධො. කස්මා සම්පහංසනාව පරියොසානන්ති වුත්තා, න උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති චොදනං සන්ධාය ‘‘තත්ථ යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං භාවනාචිත්තෙ. උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතීති අප්පනාකාලෙ භාවනාය සමප්පවත්තියා, පටිපක්ඛස්ස ච පහානතො පග්ගහාදීසු බ්යාපාරස්ස අකාතබ්බතො අජ්ඣුපෙක්ඛනාව හොති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සමයෙ චිත්තස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනා, විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති ච ආදි. සා පනායං අජ්ඣුපෙක්ඛනා ඤාණස්ස කිච්චසිද්ධියා හොති, විසෙසතො ඤාණසාධනත්තා අප්පනාබ්යාපාරස්සාති ඵලෙන කාරණානුමානඤායෙන. යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොති, තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසානන්ති වුත්තාති සම්බන්ධො.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තථාපග්ගහිතං චිත්තන්ති යථා භාවනාචිත්තං කොසජ්ජපක්ඛෙ න පතති, තථා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියානං ධම්මානං බහුලීකාරවසෙන පග්ගහිතං. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති පග්ගණ්හන්තෙනාපි සමාධිස්ස වීරියසමතායොජනවසෙන පග්ගහිතත්තා සක්කච්චං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඔකාසං ¶ ලභති. තං පන අජ්ඣුපෙක්ඛනං උපෙක්ඛාවසෙන පුබ්බෙ පවත්තපාරිහාරියපඤ්ඤාවසෙන අප්පනාපඤ්ඤාය කිච්චාධිකතාති ආහ ‘‘පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති. තස්ස අධිමත්තත්තා එව අජ්ඣුපෙක්ඛන්තස්සෙව නානාසභාවෙහි නීවරණපමුඛෙහි කිලෙසෙහි අප්පනාචිත්තං විමුච්චති. විමොක්ඛවසෙන විමුච්චනවසෙන. පඤ්ඤාවසෙනාති පුබ්බෙ පවත්තපාරිහාරියපඤ්ඤාවසෙන. විමුත්තත්තාති නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා එව. තෙ ධම්මා සද්ධාදයො, විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤාවීරියසමාධයො ¶ ච එකරසා සමානකිච්චා හොන්ති. එවමයං ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා නිප්ඵජ්ජමානා ඤාණබ්යාපාරොති ආහ ‘‘ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. එවං තිවිධාය පටිපදාවිසුද්ධියා ලද්ධවිසෙසාය තිවිධාය උපෙක්ඛානුබ්රූහනාය සාතිසයං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අධිමුත්තභාවෙන චතුබ්බිධාපි සම්පහංසනා සිජ්ඣතීති ආගමනුපෙක්ඛා ඤාණකිච්චවසෙන දසපි ආකාරා ඣානෙ එව වෙදිතබ්බා.

ගණනානුපුබ්බතාති ගණනානුපුබ්බතාය, ගණනානුපුබ්බතාමත්තං වා පඨමන්ති ඉදන්ති අත්ථො. තෙන දෙසනාක්කමං උල්ලිඞ්ගෙති. ‘‘පඨමං උප්පන්නන්ති පඨම’’න්ති ඉමිනා පටිපත්තික්කමං, උප්පන්නන්ති හි අධිගතන්ති අත්ථො. ‘‘පඨමං සමාපජ්ජිතබ්බන්ති පඨම’’න්ති ඉදං පන න එකන්තලක්ඛණන්ති අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 160) පටිසිද්ධත්තා ඉධ න ගහිතං. ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති දුවිධෙ ඣානෙ ඉධාධිප්පෙතජ්ඣානමෙව දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො’’ති වුත්තං. පථවීකසිණසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො අත්තනො ආරම්මණස්ස රූපං විය චක්ඛුනා උපනිජ්ඣායනතො. පච්චනීකඣාපනතොති නීවරණාදීනං පච්චනීකධම්මානං දහනතො වික්ඛම්භනවසෙන පජහනතො. සකලට්ඨෙනාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කතෙ වා අකතෙ වා පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතෙ පථවීභාගෙ පථවීමණ්ඩලෙ සකලාරම්මණකරණට්ඨෙන. න හි තස්ස එකදෙසමාරම්මණං කරීයති. පථවීකසිණසන්නිස්සයතාය නිමිත්තං පථවීකසිණං යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තංසහචරණතො ඣානං පථවීකසිණං යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති.

76. ලක්ඛට්ඨානෙ ඨිතං සරෙන වාලං විජ්ඣතීති වාලවෙධී. ඉධ පන අනෙකධා භින්නස්ස වාලස්ස අංසුං විජ්ඣන්තො ‘‘වාලවෙධී’’ති අධිප්පෙතො. තෙන ¶ වාලවෙධිනා. සූදෙනාති භත්තකාරෙන. ‘‘ආකාරා පරිග්ගහෙතබ්බා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුකුසලොති සුට්ඨු ඡෙකො. ධනුග්ගහොති ඉස්සාසො. කම්මන්ති යොග්යං. අක්කන්තපදානන්ති විජ්ඣනකාලෙ අක්කමනවසෙන පවත්තපදානං. ආකාරන්ති ධනුජියාසරානං ගහිතාකාරං. පරිග්ගණ්හෙය්යාති උපධාරෙය්ය. භොජනසප්පායාදයොති ආදි-සද්දො අවුත්තාකාරානම්පි සඞ්ගාහකො දට්ඨබ්බො. තෙන උතුභාවනානිමිත්තාදීනම්පි පරිග්ගණ්හනං වුත්තං හොති. තස්මින්ති තස්මිං තරුණසමාධිම්හි.

භත්තාරන්ති ¶ සාමිනං, භත්තවෙතනාදීහි පොසකන්ති අත්ථො. පරිවිසන්තොති භොජෙන්තො. තස්ස රුච්චිත්වා භුඤ්ජනාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තස්ස උපනාමෙන්තොති යොජනා. අයම්පි යොගී. අධිගතක්ඛණෙ භොජනාදයො ආකාරෙති පුබ්බෙ ඣානස්ස අධිගතක්ඛණෙ කිච්චසාධකෙ භොජනාදිගතෙ ආකාරෙ. ගහෙත්වාති පරිග්ගහෙත්වා සල්ලක්ඛෙත්වා. නට්ඨෙ නට්ඨෙ සමාධිම්හි පුනප්පුනං අප්පනාය.

මහානසවිජ්ජාපරිචයෙන පණ්ඩිතො. තත්ථ විසදඤාණතාය බ්යත්තො. ඨානුප්පත්තිකකඔසල්ලයොගෙන කුසලො. නානච්චයෙහීති නානච්චයෙහි නානාසභාවෙහි, නානාරසෙහීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අම්බිලග්ගෙහී’’තිආදි. සූපෙහීති බ්යඤ්ජනෙහි. අම්බිලග්ගෙහීති අම්බිලකොට්ඨාසෙහි, යෙ වා අම්බිලරසා හුත්වා අග්ගභූතා, තෙහි චතුරම්බිලාදිමිස්සෙහි. එස නයො තිත්තකග්ගාදීසුපි. ඛාරිකෙහීති වාතිඞ්ගණකළීරාදිමිස්සෙහි. නිමිත්තන්ති ආකාරං රුච්චනවසෙන භුඤ්ජනාකාරං. උග්ගණ්හාතීති උපරූපරි ගණ්හාති උපධාරෙති. ඉමස්ස වා සූපෙය්යස්ස අත්ථාය හත්ථං අභිහරති. අභිහාරානන්ති අභිමුඛෙන හරිතබ්බානං පණ්ණාකාරානං, පූජාභිහාරානං වා. නිමිත්තං උග්ගණ්හාතීති ‘‘එවං මෙ චිත්තං සමාහිතං අහොසී’’ති නිමිත්තං ගණ්හාති සල්ලක්ඛෙති.

සමාධිපරිපන්ථානන්ති සමාධිස්ස පරිපන්ථභූතානං. ධම්මානන්ති කාමච්ඡන්දාදිනීවරණධම්මානං. සුවිසොධිතත්තාති සුට්ඨු විසොධිතත්තා, වික්ඛම්භනවසෙනෙව සම්මදෙව පහීනත්තාති අත්ථො. කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදීහීති ආදි-සද්දෙන අසුභමනසිකාරනෙක්ඛම්මානිසංසපච්චවෙක්ඛණාදීනි සඞ්ගණ්හාති. නෙක්ඛම්මගුණදස්සනෙනාපි ¶ හි තස්ස විබන්ධභූතෙ කාමච්ඡන්දෙ ආදීනවො විසෙසතො පාකටො හොතීති. කායදුට්ඨුල්ලන්ති කායදරථං සාරද්ධකායතං. තෙන කායචිත්තානං සාරම්භනිමිත්තස්ස බ්යාපාදනීවරණස්ස න විසොධනමාහ. ආරම්භධාතුමනසිකාරාදීති ආදි-සද්දෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගනිමිත්තානං, ආලොකසඤ්ඤාදීනඤ්ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සමථනිමිත්තමනසිකාරාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියානං ධම්මානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤෙපි සමාධිපරිපන්ථෙති විචිකිච්ඡාට්ඨානියෙ, මදමානාදිකෙ ච සන්ධායාහ. ආසයන්ති වසනකසුසිරං. සුපරිසුද්ධන්ති ආසඞ්කනීයත්තාභාවෙන සුට්ඨු පරිසුද්ධං. එත්ථාහ – නනු චායං පගෙව කාමාදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා සමථපටිපදං පටිපන්නො උපචාරක්ඛණෙයෙව ඣානෙන නීවරණානි වික්ඛම්භිතානි, අථ කස්මා පුන කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදි ගහිතන්ති? සච්චමෙතං. තං පන පහානමත්තන්ති ඣානස්ස චිරට්ඨිතියා අතිසයපහානත්ථං පුන ගහිතං.

උද්ධච්ච ¶ මිද්ධන්ති කුක්කුච්චං, ථිනඤ්ච තදෙකට්ඨතාය ගහිතමෙවාති කත්වා වුත්තං. සුද්ධන්තගතොති සුපරිසුද්ධපරියන්තං සබ්බසො විසොධිතකොණපරියන්තං උය්යානං ගතො. තහිං රමෙති තස්මිං ඣානෙ රමෙය්ය දිවසභාගම්පි ඣානසමඞ්ගී එව භවෙය්ය.

චිත්තභාවනාවෙපුල්ලත්ථන්ති සමාධිභාවනාය විපුලභාවාය. යථා හි භාවනාවසෙන නිමිත්තස්ස උප්පත්ති, එවමස්ස භාවනාවසෙනෙව වඩ්ඪනම්පි. තස්මා එකඞ්ගුලාදිවසෙන නිමිත්තං වඩ්ඪෙන්තස්ස පුනප්පුනං බහුලීකාරෙන ඣානං භාවනාපි වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තභාවනාවෙපුල්ලත්ථඤ්ච යථාලද්ධං පටිභාගනිමිත්තං වඩ්ඪෙතබ්බ’’න්ති. තස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස.

77. තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං, තස්සාති අත්ථො. අවඩ්ඪෙත්වාති යථා කුම්භකාරො මත්තිකාය පත්තං කරොන්තො පඨමං අපරිච්ඡින්දිත්වාව පත්තං වඩ්ඪෙති, එවං පත්තවඩ්ඪනයොගෙන පත්තවඩ්ඪනයුත්තියා අවඩ්ඪෙත්වා පූවිකස්ස පූවවඩ්ඪනං. භත්තස්ස උපරි භත්තපක්ඛිපනං භත්තවඩ්ඪනං. වත්ථස්ස තින්තස්ස අඤ්ඡනාදි දුස්සවඩ්ඪනං. පච්චෙකං යොග-සද්දො යොජෙතබ්බො. අපරිච්ඡින්දිත්වා ¶ න වඩ්ඪෙතබ්බං සපරිච්ඡෙදෙ එව භාවනාපවත්තිතො. තථා හි වුත්තං ‘‘සාන්තකෙ නො අනන්තකෙ’’ති (විසුද්ධි. 1.55).

හංසපොතකාති ජවනහංසපොතකා. උක්කූලං උන්නතට්ඨානං. විකූලං නින්නට්ඨානං. නදීසොතෙන කතං විදුග්ගං නදීවිදුග්ගං. විසමාකාරෙන ඨිතො පබ්බතපදෙසො පබ්බතවිසමො.

ථූලානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති පච්චවෙක්ඛණාබාහුල්ලෙන විභූතභාවතො. දුබ්බලානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති පගුණබලවභාවස්ස අනාපාදිකත්තා. උපරි උස්සුක්කනායාති භාවනාය උපරි ආරොහනාය, දුතියජ්ඣානාධිගමායාති අත්ථො.

පබ්බතෙය්යාති පබ්බතෙ බහුලචාරිනී. අඛෙත්තඤ්ඤූති අගොචරඤ්ඤූ. සමාධිපරිපන්ථානං විසොධනානභිඤ්ඤාතාය බාලො. ඣානස්ස පගුණභාවාපාදනවෙය්යත්තියස්ස අභාවෙන අබ්යත්තො. උපරිඣානස්ස ¶ පදට්ඨානභාවානවබොධෙන අඛෙත්තඤ්ඤූ. සබ්බථාපි සමාපත්තිකොසල්ලාභාවෙන අකුසලො. සමාධිනිමිත්තස්ස වා අනාසෙවනාය බාලො. අභාවනාය අබ්යත්තො. අබහුලීකාරෙන අඛෙත්තඤ්ඤූ. සම්මදෙව අනධිට්ඨානතො අකුසලොති යොජෙතබ්බං. උභතො භට්ඨොති උභයතො ඣානතො භට්ඨො. සො හි අප්පගුණතාය න සුප්පතිට්ඨිතතාය සඋස්සාහොපි විනාසතො, අසාමත්ථියතො ච ඣානද්වයතො පරිහීනො. චිණ්ණවසිනාති ආසෙවිතවසිනා.

78. වසනං වසීති ධාතුනිද්දෙසතාය කිරියානිද්දෙසොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘වසියො’’ති, යථාරුචි පවත්තියොති අත්ථො. ආවජ්ජනාය වසී, ආවජ්ජනාවසෙන වා වසී ආවජ්ජනවසී. ඣානං ආවජ්ජිතුං යත්ථ යත්ථ පදෙසෙ ඉච්ඡා යත්ථිච්ඡකං. යදා යදා, යස්මිං යස්මිං වා ඣානඞ්ගෙ ඉච්ඡා යදිච්ඡකං. යාව යාව ඉච්ඡා යාවදිච්ඡකං, ද-කාරො පදසන්ධිකරො. ‘‘යාවා’’ති ච ඉදං බහූනං ජවනවාරානං නිරන්තරං විය තථාපවත්තනං සන්ධාය වුත්තං, න එකමෙව. සො හි පරිච්ඡින්නචිත්තක්ඛණොති. ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති වුත්තනයෙන යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ යදා යදා ¶ යං කිඤ්චි ඣානඞ්ගං ආවජ්ජෙන්තස්ස යථිච්ඡිතං කාලං ආවජ්ජනාය ආවජ්ජනප්පවත්තියා දන්ධායිතත්තං විත්ථායිතත්තං, චිරායිතත්තං වා නත්ථි. එවං ආවජ්ජනවසී සිද්ධා නාම හොතීති අත්ථො. සෙසාති වුට්ඨානඅධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණාවසියො.

අඞ්ගසමුදායභාවතො ඣානස්ස ඣානෙ ආවජ්ජනවසිං නිප්ඵාදෙතුකාමෙන පටිපාටියා ඣානඞ්ගානි ආවජ්ජෙතබ්බානීති ආහ ‘‘පඨමං විතක්කං ආවජ්ජයතො’’ති. යදිපි ආවජ්ජනමෙවෙත්ථ ඉච්ඡිතං ආවජ්ජනවසියා අධිප්පෙතත්තා, ආවජ්ජනාය පන උප්පන්නාය ජවනෙහි භවිතබ්බං. තානි ච ඛො ආවජ්ජනතප්පරතාය චිත්තාභිනීහාරස්ස යථාවජ්ජිතඣානඞ්ගාරම්මණානි කතිපයානෙව හොන්ති, න පරිපුණ්ණානීති වුත්තං ‘‘විතක්කාරම්මණානෙව චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්තී’’ති. චත්තාරි තික්ඛින්ද්රියස්ස. පඤ්ච නාතිතික්ඛින්ද්රියස්සාති දට්ඨබ්බං. නිරන්තරන්ති විසභාගෙහි නිරන්තරං. අයං පනාති භවඞ්ගද්වයන්තරිතා චතුජවනචිත්තා යථාවුත්තා ආවජ්ජනවසී. අඤ්ඤෙසං වා ධම්මසෙනාපතිආදීනං. එවරූපෙ කාලෙති උට්ඨාය සමුට්ඨාය ලහුතරං ආවජ්ජනවසීනිබ්බත්තනකාලෙ. සා ච ඛො ඉත්තරා පරිත්තකාලා, න සත්ථු යමකමහාපාටිහාරියෙ විය ¶ චිරතරප්පබන්ධවතී. තථා හි තං සාවකෙහි අසාධාරණං වුත්තං. අධිගමෙන සමං සසම්පයුත්තස්ස ඣානස්ස සම්මා ආපජ්ජනං පටිපජ්ජනං සමාපජ්ජනං, ඣානසමඞ්ගිතා.

සීඝන්ති එත්ථ සමාපජ්ජිතුකාමතානන්තරං ද්වීසු භවඞ්ගෙසු උප්පන්නෙසු භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං සමාපජ්ජනං සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා. අයඤ්ච මත්ථකප්පත්තා සමාපජ්ජනවසී සත්ථු ධම්මදෙසනායං ලබ්භති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සා එව කථාය පරියොසානෙ තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි යෙනස්සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387). ඉතො සීඝතරා හි සමාපජ්ජනවසී නාම නත්ථි. ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි කපොතකන්දරායං විහරන්තස්ස ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස යක්ඛෙන මහන්තම්පි පබ්බතකූටං පදාලෙතුං සමත්ථෙ පහාරෙ සීසෙ දින්නෙ සමාපජ්ජනම්පෙත්ථ නිදස්සෙතබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘තදා ථෙරො තස්ස පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙසී’’ති (විසුද්ධි. 2.374). පාළියං පන ‘‘අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නො’’ති (උදා. 34) වුත්තං. ඉමෙ පන ථෙරා ¶ ‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨානසමකාලං තෙන පහාරො දින්නො’’ති වදන්ති.

අච්ඡරාමත්තන්ති අඞ්ගුලිඵොටමත්තං ඛණං. ඨපෙතුන්ති සෙතු විය සීඝසොතාය නදියා ඔඝං වෙගෙන පවත්තිතුං අදත්වා යථාවුත්තක්ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා. අභිභුය්ය ඨපනං, අධිට්ඨානං වියාති වා අධිට්ඨානං. තත්ථ වසී අධිට්ඨානවසී. තථෙව ලහුං වුට්ඨාතුන්ති අච්ඡරාමත්තං වා දසච්ඡරාමත්තං වා ලහුං ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨාතුං සමත්ථතා. භවඞ්ගචිත්තුප්පත්තියෙව හෙත්ථ ඣානතො වුට්ඨානං නාම. එත්ථ ච යථා ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානං ඨපෙස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන අධිට්ඨානසමත්ථතා අධිට්ඨානවසී, එවං ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන වුට්ඨානසමත්ථතා වුට්ඨානවසී වෙදිතබ්බා, යා සමාපත්ති ‘‘වුට්ඨානකුසලතා’’ති වුච්චති. තදුභයදස්සනත්ථන්ති අධිට්ඨානවුට්ඨානවසීදස්සනත්ථං.

තත්ථාති තස්මිං නිම්මිතපබ්බතෙ තස්ස විවරෙ. කිඤ්චාපි එකංයෙව තං අභිඤ්ඤාචිත්තං යෙන පබ්බතං නිම්මිනෙය්ය, අභිඤ්ඤාපාදකස්ස පන ඣානස්ස ලහුතරං ඨපනං, වුට්ඨානඤ්ච ඉධ නිදස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘එත්තකා ඉද්ධිමන්තා එකං උපට්ඨාකං ගරුළතො රක්ඛිතුං න සක්ඛිංසූ’’ති ගාරය්හා අස්සාම.

ආවජ්ජනානන්තරානීති ¶ ආවජ්ජනවසීභාවාය යථාක්කමං විතක්කාදීනං ඣානඞ්ගානං ආවජ්ජනාය පරතො යානි ජවනානි පවත්තානි, තානි තෙසං පච්චවෙක්ඛණානි. යදග්ගෙන ආවජ්ජනවසීසිද්ධි, තදග්ගෙන පච්චවෙක්ඛණාවසීසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

79. නීවරණප්පහානස්ස තප්පඨමතාය ආසන්නනීවරණපච්චත්ථිකා. ථූලං නාම විපුලම්පි ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයන්ති ආහ ‘‘ඔළාරිකත්තා අඞ්ගදුබ්බලා’’ති. සන්තතො මනසි කරිත්වාති පඨමජ්ඣානං විය අනොළාරිකඞ්ගත්තා, සන්තධම්මසමඞ්ගිතාය ච ‘‘සන්ත’’න්ති මනසි කත්වා. යෙ හි ධම්මා දුතියජ්ඣානෙ පීතිසුඛාදයො, කාමං තෙ පඨමජ්ඣානෙපි සන්ති, තෙහි පන තෙ සන්තතරා චෙව පණීතතරා ච භවන්තීති. නිකන්තින්ති නිකාමනං, අපෙක්ඛන්ති ¶ අත්ථො. පරියාදායාති ඛෙපෙත්වා. චත්තාරි පඤ්චාති වා-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. දුතියජ්ඣානං එතස්ස අත්ථීති දුතියජ්ඣානිකං. වුත්තප්පකාරානෙවාති පඨමජ්ඣානෙ වුත්තප්පකාරානියෙව, පරිකම්මාදිනාමකානීති අත්ථො.

80. වූපසමාති වූපසමහෙතු, වූපසමොති චෙත්ථ පහානං අධිප්පෙතං, තඤ්ච විතක්කවිචාරානං. අතික්කමො අත්ථතො දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අනුප්පාදොති ආහ ‘‘සමතික්කමා’’තිආදි. කතමෙසං පනෙත්ථ විතක්කවිචාරානං වූපසමො අධිප්පෙතො, කිං පඨමජ්ඣානිකානං, උදාහු දුතියජ්ඣානිකානන්ති. කිඤ්චෙත්ථ යදි පඨමජ්ඣානිකානං, නත්ථි තෙසං වූපසමො. න හි කදාචි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරරහිතං අත්ථි. අථ දුතියජ්ඣානිකානං, එවම්පි නත්ථෙව වූපසමො, සබ්බෙන සබ්බං තෙසං තත්ථ අභාවතොති? වුච්චතෙ – යෙහි විතක්කවිචාරෙහි පඨමජ්ඣානස්ස ඔළාරිකතා, තෙසං සමතික්කමා දුතියස්ස ඣානස්ස සමධිගමො, න සභාවතො අනොළාරිකානං ඵස්සාදීනං සමතික්කමාති අයමත්ථො ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එතෙන දීපිතො. තස්මා ‘‘කිං පඨමජ්ඣානිකානං විතක්කවිචාරානං වූපසමො ඉධාධිප්පෙතො, උදාහු දුතියජ්ඣානිකාන’’න්ති එදිසී චොදනා අනොකාසාව. යස්මා දිට්ඨාදීනවස්ස තංතංඣානක්ඛණෙ අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං වූපසමනං අධිප්පෙතං. විතක්කාදයො එව ඣානඞ්ගභූතා තථා කරීයන්ති, න තංසම්පයුත්තා ඵස්සාදයො, තස්මා විතක්කාදීනංයෙව වූපසමාදිවචනං ඤායාගතං. යස්මා පන විතක්කාදීනං විය තංසම්පයුත්තධම්මානම්පි එතෙන ‘‘එතං ඔළාරික’’න්ති ආදීනවදස්සනං සුත්තෙ ආගතං, තස්මා අවිසෙසෙන ¶ විතක්කාදීනං, තංසහගතානඤ්ච වූපසමාදිකෙ වත්තබ්බෙ විතක්කාදීනංයෙව වූපසමො වුච්චමානො අධිකවචනං අඤ්ඤං අත්ථං බොධෙතීති කත්වා කිඤ්චි විසෙසං දීපෙතීති දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘ඔළාරිකස්ස පනා’’තිආදි ගහිතන්ති ඉධ ‘‘යෙහි විතක්කවිචාරෙහී’’තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘පීතියා ච විරාගා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. තස්මා විතක්කවිචාරපීතිසුඛසමතික්කමවචනානි ඔළාරිකොළාරිකඞ්ගසමතික්කමා දුතියාදිඅධිගමදීපකානීති තෙසං එකදෙසභූතං විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනං තංදීපකං වුත්තං. විසුං විසුං ඨිතෙපි හි විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනාදිකෙ පහෙය්යඞ්ගනිද්දෙසතාසාමඤ්ඤෙන චිත්තෙන සමූහතො ගහිතෙ විතක්කවිචාරවූපසමවචනස්ස තදෙකදෙසතා දට්ඨබ්බා. අයඤ්ච අත්ථො ¶ අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණනයෙන වුත්තො. අථ වා විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව තංසමතික්කමා දුතියාධිගමදීපකෙන පීතිවිරාගාදිවචනානං පීතිආදිසමතික්කමා තතියාදිඅධිගමදීපකතා දීපිතා හොතීති තස්ස තංදීපකතා වුත්තා.

නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙතං න අජ්ඣත්තජ්ඣත්තාදි. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘විභඞ්ගෙ පනා’’තිආදි. නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං වියාති නීලයොගතො වත්ථං නීලං වියාති අධිප්පායො. යෙන සම්පසාදනෙන යොගා ඣානං සම්පසාදනං. තස්මිං දස්සිතෙ ‘‘සම්පසාදනං ඣාන’’න්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව තංයොගා ඣානෙ තංසද්දප්පවත්ති දස්සිතාති අවිරොධො යුත්තො. එකොදිභාවෙ කථන්ති එකොදිම්හි දස්සිතෙ එකොදිභාවං ඣානන්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව ඣානස්ස එකොදිවඩ්ඪනතා වුත්තා හොතීති චෙ? ‘‘එකොදිභාව’’න්ති පදං උද්ධරිත්වා එකොදිස්ස නිද්දෙසො න කාතබ්බො සියාති එකොදිභාවසද්දො එව සමාධිම්හි පවත්තො සම්පසාදනසද්දො විය ඣානෙ පවත්තතීති යුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙති ‘‘චෙතසො සම්පසාදයතී’’ති එතස්මිං පක්ඛෙ ‘‘චෙතසො’’ති ච උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. පුරිමස්මින්ති ‘‘සම්පසාදනයොගතො ඣානං සම්පසාදන’’න්ති වුත්තපක්ඛෙ. චෙතසොති සම්බන්ධෙ සාමිවචනං.

සෙට්ඨොපි ලොකෙ ‘‘එකො’’ති වුච්චති ‘‘යාව පරෙ එකාහං තෙ කරොමී’’තිආදීසු. එකො අදුතියො ‘‘එකාකීභි ඛුද්දකෙහි ජිත’’න්තිආදීසු අසහායත්ථොපි එක-සද්දො දිට්ඨොති ආහ ‘‘එකො අසහායො හුත්වා’’ති. සද්ධාදයොපි කාමං සම්පයුත්තධම්මානං සාධාරණතො, අසාධාරණතො ච පච්චයා හොන්තියෙව, සමාධි පන ඣානක්ඛණෙ සම්පයුත්තධම්මානං අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨකරණෙන සාතිසයං පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘සම්පයුත්තධම්මෙ…පෙ… අධිවචන’’න්ති ආහ.

‘‘සම්පසාදනං ¶ , චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති විසෙසනද්වයං ඣානස්ස අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන ගහිතං. ස්වායමතිසයො යථා ඉමස්මිං ඣානෙ ලබ්භති, න තථා පඨමජ්ඣානෙති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘නනු චා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණෙ ආහනනපරියාහනනවසෙන, අනුමජ්ජනඅනුයොජනවසෙන ච පවත්තමානා ධම්මා සතිපි නීවරණප්පහානෙන කිලෙසකාලුස්සියාපගමෙ ¶ සම්පයුත්තානං කඤ්චි ඛොභං කරොන්තා විය තෙහි ච තෙ න සන්නිසින්නා හොන්තීති වුත්තං ‘‘විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන න සුප්පසන්න’’න්ති. ඛුද්දිකා ඌමියො වීචියො. මහතියො තරඞ්ගා. සතිපි ඉන්ද්රියසමත්තෙ, වීරියසමතාය ච තෙනෙව ඛොභෙන, සම්පසාදාභාවෙන ච සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො බහලෙ විය ජලෙ මච්ඡො. යථාවුත්තක්ඛොභො එව පලිබොධො. එවං වුත්තෙනාති යස්සා සද්ධාය වසෙන සම්පසාදනං, යස්සා ච චිත්තෙකග්ගතාය වසෙන එකොදිභාවන්ති ච ඣානං වුත්තං. තාසං එව ‘‘සද්දහනා’’තිආදිනා පවත්තිආකාරස්ස විසෙසවිභාවනාවසෙන වුත්තෙන. තෙන විභඞ්ගපාඨෙන. ‘‘සම්පසාදනයොගතො, සම්පසාදනතො වා සම්පසාදනං, එකොදිං භාවෙතීති එකොදිභාවන්ති ඣානං වුත්ත’’න්ති එවං පවත්තා අයං අත්ථවණ්ණනා න විරුජ්ඣති. යථා පන අවිරොධො, සො වුත්තො එව.

81. සන්තාති සමං නිරොධං ගතා. සමිතාති භාවනාය සමං ගමිතා නිරොධිතා. වූපසන්තාති තතො එව සුට්ඨු උපසන්තා. අත්ථඞ්ගතාති අත්ථං විනාසං ගතා. අබ්භත්ථඞ්ගතාති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා වුත්තං. අප්පිතාති විනාසං ගමිතා. සොසිතාති පවත්තිසඞ්ඛාතස්ස සන්තානස්ස අභාවෙන සොසං සුක්ඛභාවං ඉතා. බ්යන්තිකතාති විගතන්තකතා.

අයමත්ථොති භාවනාය පහීනත්තා විතක්කවිචාරානං අභාවො. චොදකෙන වුත්තමත්ථං සම්පටිච්ඡිත්වා පරිහරිතුං ‘‘එවමෙතං සිද්ධොවායමත්ථො’’ති වත්වා ‘‘න පනෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ එතන්ති ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එතං වචනං. තදත්ථදීපකන්ති තස්ස විතක්කවිචාරාභාවමත්තසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස දීපකං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමූපායදීපකෙන අජ්ඣත්තසම්පසාදනතාය, චෙතසො එකොදිභාවතාය ච හෙතුදීපකෙන, අවිතක්කඅවිචාරභාවහෙතුදීපකෙන ච විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව විතක්කවිචාරාභාවො දීපිතොති කිං පුන අවිතක්කඅවිචාරවචනෙන කතෙනාති? න, අදීපිතත්තා. න හි විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙන විතක්කවිචාරානං අප්පවත්ති වුත්තා හොති. විතක්කවිචාරෙසු හි තණ්හාප්පහානං එතෙසං වූපසමනං, යෙ ච සඞ්ඛාරෙසු තණ්හාප්පහානං කරොන්ති, තෙසු මග්ගෙසු, පහීනතණ්හෙසු ¶ ච ඵලෙසු සඞ්ඛාරපවත්ති හොති එව ¶ , එවමෙවිධාපි වික්ඛම්භිතවිතක්කවිචාරතණ්හස්ස දුතියජ්ඣානස්ස විතක්කවිචාරසම්පයොගො පුරිමෙන න නිවාරිතො සියාති තංනිවාරණත්ථං, ආවජ්ජිතුකාමතාදිඅතික්කමොව තෙසං වූපසමොති දස්සනත්ථඤ්ච ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති වුත්තං. පඨමම්පීති පඨමං ඣානම්පි.

‘‘දුතියං උප්පන්නන්තිපි දුතිය’’න්ති වත්තුං වට්ටතියෙව. න තථා ඉමස්ස විතක්කවිචාරාති යථා පඨමජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙ නීවරණානි පහීයන්ති, තථා ඉමස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙ විතක්කවිචාරා න පහීයන්ති අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා, උපචාරභාවනාය ච තෙ පහාතුං අසමත්ථභාවතො. යදිපි තාය තෙසු තණ්හා පහීයති, න පන සවිසෙසං. සවිසෙසඤ්හි තත්ථ තණ්හාප්පහානං අප්පනාය එව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පනාක්ඛණෙයෙවා’’තිආදි. පහානඞ්ගතාපි අතිසයප්පහානවසෙනෙව වෙදිතබ්බා යථා නීවරණානං පඨමජ්ඣානස්ස. තස්මාති යස්මා තිවඞ්ගමෙවෙතං ඣානං, තස්මා. තන්ති විභඞ්ගෙ වචනං. රථස්ස පණ්ඩුකම්බලං විය සම්පසාදො ඣානස්ස පරික්ඛාරො, න ඣානඞ්ගන්ති ආහ ‘‘සපරික්ඛාරං ඣානං දස්සෙතු’’න්ති.

82. උප්පිලාවිතන්ති කාමඤ්චායං පරිග්ගහෙසු අපරිච්චත්තපෙමස්ස අනාදීනවදස්සිනො තණ්හාසහගතාය පීතියා පවත්තිආකාරො, ඉධ පන දුතියජ්ඣානපීති අධිප්පෙතා. තථාපි සබ්බසො පීතියං අවිරත්තං, සාපි අනුබන්ධෙය්යාති වුත්තං. උප්පිලාවිතං වියාති වා උප්පිලාවිතං. ආදීනවං හි තත්ථ පාකටතරං කත්වා දස්සෙතුං එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

83. විරජ්ජනං විරාගො. තං පන විරජ්ජනං නිබ්බින්දනමුඛෙන හීළනං වා තප්පටිබද්ධරාගප්පහානං වාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා’’ති ආහ. වුත්තප්පකාරායාති ‘‘යදෙව තත්ථ පීතී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරාය. සම්පිණ්ඩනං සමුච්චයො.

මග්ගොති උපායො. තදධිගමායාති තතියමග්ගාධිගමාය.

84. උපපත්තිතොති ¶ සමවාහිතභාවෙන පතිරූපතො. ඣානුපෙක්ඛාපි සමවාහිතමෙව අන්තොනීතං කත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘සමං පස්සතී’’ති. විසදායාති ¶ පරිබ්යත්තාය සංකිලෙසවිගමෙන. විපුලායාති මහතියා සාතිසයං මහග්ගතභාවප්පත්තියා. ථාමගතායාති පීතිවිගමෙන ථිරභාවප්පත්තාය.

පරිසුද්ධපකති ඛීණාසවපකති නික්කිලෙසතා. සත්තෙසු කම්මස්සකතාදස්සනහෙතුකො සමභාවදස්සනාකාරො මජ්ඣත්තාකාරො බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා.

සහජාතධම්මානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. සමප්පවත්තියා භාවනාය වීථිපටිපන්නාය අලීනානුද්ධතා නිරස්සාදතාය පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාපාරාභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා.

උපෙක්ඛානිමිත්තන්ති එත්ථ ලීනුද්ධච්චපක්ඛපාතරහිතං මජ්ඣත්තං වීරියං උපෙක්ඛා. තදෙව තං ආකාරං ගහෙත්වා පවත්තෙතබ්බස්ස තාදිසස්ස වීරියස්ස නිමිත්තභාවතො උපෙක්ඛානිමිත්තං භාවනාය සමප්පවත්තිකාලෙ උපෙක්ඛීයතීති උපෙක්ඛා, වීරියමෙව උපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා.

‘‘පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා ඉමා අට්ඨ සමාධිවසෙන උප්පජ්ජන්ති. ‘‘සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං…පෙ… අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං…පෙ… උපායාසං…පෙ… අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය සුඤ්ඤතාවිහාරසමාපත්තත්ථාය අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණ’’න්ති එවමාගතා ඉමා දස විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. එත්ථ ච පඨමජ්ඣානාදීහි වික්ඛම්භිතානි නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනි පටිසඞ්ඛාය සභාවතො උපපරික්ඛිත්වා සන්නිට්ඨානවසෙන තිට්ඨමානා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා දිට්ඨාදීනවත්තා තෙසං ගහණෙ උප්පාදනෙ අජ්ඣුපෙක්ඛන්තී විපස්සනාපඤ්ඤා ගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා.

තත්ථ ¶ ¶ උප්පාදන්ති පුරිමකම්මපච්චයා ඛන්ධානං ඉධ උප්පත්තිමාහ. පවත්තන්ති තථාඋප්පන්නස්ස පවත්තිං. නිමිත්තන්ති සබ්බම්පි තෙභූමකසඞ්ඛාරගතං නිමිත්තභාවෙන උපට්ඨානතො. ආයූහනන්ති ආයතිං පටිසන්ධිහෙතුභූතං කම්මං. පටිසන්ධින්ති ආයතිං උප්පත්තිං. ගතින්ති යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති. නිබ්බත්තින්ති ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. උපපත්තින්ති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා’’ති (පටි. ම. 1.72) එත්ථ ‘‘උපපන්නස්සා’’ති වුත්තවිපාකප්පවත්තිං. ජාතින්ති ජරාදීනං පච්චයභූතං භවපච්චයා ජාතිං. ජරාබ්යාධිමරණාදයො පාකටා එව. එත්ථ ච උප්පාදාදයො පඤ්චෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස විසයවසෙන වුත්තා, සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. ‘‘නිබ්බත්ති, ජාතී’’ති ඉදඤ්හි ද්වයං උප්පාදස්ස චෙව පටිසන්ධියා ච වෙවචනං, ‘‘ගති, උපපත්ති චා’’ති ඉදං ද්වයං පවත්තස්ස, ජරාදයො නිමිත්තස්සාති වෙදිතබ්බං. අප්පණිහිතවිමොක්ඛවසෙන මග්ගුප්පත්තිහෙතුභූතා චතස්සො, තථා ඵලසමාපත්තියා චතස්සො, සුඤ්ඤතවිහාරඅනිමිත්තවිහාරවසෙන ද්වෙති දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා.

යාති විපස්සනාපඤ්ඤා. යදත්ථීති යං අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයං උපලබ්භති. යං භූතන්ති යං පච්චයනිබ්බත්තත්තා භූතං ඛන්ධපඤ්චකං. තං පජහතීති අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදයො පජහන්තො සම්මදෙව දිට්ඨාදීනවත්තා තප්පටිබද්ධච්ඡන්දරාගප්පහානෙන පජහති, යථා ආයතිං ආදානං න හොති, තථා පටිපත්තියා පජහති. තථාභූතො ච තත්ථ උපෙක්ඛං පටිලභති. විචිනනෙති අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනෙපි.

සම්පයුත්තධම්මානං සමප්පවත්තිහෙතුතාය සමවාහිතභූතා. නීවරණවිතක්කවිචාරාදිසබ්බපච්චනීකෙහි විමුත්තත්තා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා. තෙසං වූපසන්තත්තා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා අබ්යාපාරභාවෙන පවත්තා, අබ්යාපාරතං වා පත්තා.

යදි අත්ථතො එකා, කථමයං භෙදොති ආහ ‘‘තෙන තෙනා’’තිආදි. තස්මාති යස්මා සතිපි සභාවතො අභෙදෙ යෙහි පන පච්චයවිසෙසෙහි ස්වායමිමාසං අවත්ථාභෙදො, තෙසං එකජ්ඣං අප්පවත්තිතො න තාසං අභෙදො, එකජ්ඣං වා පවත්ති, තස්මා. තෙනාහ ‘‘යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’තිආදි.

එකීභාවොති ¶ එකතා. සතිපි මජ්ඣත්තාභාවසාමඤ්ඤෙ විසයභෙදෙන පනස්සා භෙදො. යමත්ථං ¶ සන්ධාය ‘‘කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා’’ති වුත්තං, තං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. අයං විපස්සනුපෙක්ඛා. යං සන්ධාය වුත්තං පාළියං ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55). තත්ථ යදත්ථි යං භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං, තං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණෙන පජහති. දිට්ඨසොවත්තිකත්තයස්ස සබ්බලක්ඛණවිචිනනෙ විය දිට්ඨලක්ඛණත්තයස්ස භූතස්ස සඞ්ඛාරලක්ඛණවිචිනනෙ උපෙක්ඛං පටිලභති. සඞ්ඛාරානං අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස සුදිට්ඨත්තා තෙසං විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතාය විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය තථා දිට්ඨාදීනවානං තෙසං ගහණෙපි අජ්ඣුපෙක්ඛනා සිද්ධාව හොති, සබ්බසො විසඞ්ඛාරනින්නත්තා අජ්ඣාසයස්ස.

අනාභොගරසාති පණීතසුඛෙපි තස්මිං අවනතිපටිපක්ඛකිච්චාති අත්ථො. අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානාති සතිපි සුඛපාරමිප්පත්තියං තස්මිං සුඛෙ අබ්යාවටා හුත්වා පච්චුපතිට්ඨති, සම්පයුත්තානං වා තත්ථ අබ්යාපාරං පච්චුපට්ඨපෙතීති අත්ථො. සම්පයුත්තධම්මානං ඛොභං, උප්පිලවඤ්ච ආවහන්තෙහි විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා අපරිබ්යත්තං. තත්ථ තත්රමජ්ඣත්තතාය කිච්චං. තදභාවතො ඉධ පරිබ්යත්තං.

නිට්ඨිතා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති එතස්ස

85. ‘‘සරතීති සතො’’ති පදස්ස කත්තුසාධනතමාහ. සම්පජානාතීති සම්මදෙව පජානාති. සරණං චින්තනං උපට්ඨානං ලක්ඛණමෙතිස්සාති සරණලක්ඛණා. සම්මුස්සනපටිපක්ඛො අසම්මුස්සනං, තං කිච්චං එතිස්සාති අසම්මුස්සනරසා. කිලෙසෙහි ආරක්ඛා හුත්වා පච්චුපතිට්ඨති, තතො වා ආරක්ඛං පච්චුපට්ඨපෙතීති ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මුය්හනං සම්මදෙව පජානනං, සම්මොහපටිපක්ඛො වා අසම්මොහො. තීරණං කිච්චස්ස පාරගමනං. පවිචයො වීමංසා.

කාමං උපචාරජ්ඣානාදීනි උපාදාය පඨමදුතියජ්ඣානානිපි සුඛුමානෙව, ඉමං පන උපරිඣානං උපාදාය ‘‘ඔළාරිකත්තා’’ති වුත්තං. සා ච ඔළාරිකතා විතක්කාදිථූලඞ්ගතාය වෙදිතබ්බා. කෙචි ‘‘බහුචෙතසිකතායා’’ති ච වදන්ති ¶ . ගති සුඛා හොති තත්ථ ඣානෙසූති අධිප්පායො. අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං ‘‘ඉදං නාම දුක්කරං කරීයතී’’ති වත්තබ්බස්ස අභාවතො. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන සුඛුමත්තාති අයමත්ථො කාමං දුතියජ්ඣානෙපි සම්භවති, තථාපි යෙභුය්යෙන ¶ අවිප්පයොගීභාවෙන වත්තමානෙසු පීතිසුඛෙසු පීතිසඞ්ඛාතස්ස ඔළාරිකඞ්ගස්ස පහානෙන සුඛුමතාය ඉධ සාතිසයො සතිසම්පජඤ්ඤබ්යාපාරොති වුත්තං ‘‘පුරිසස්සා’’තිආදි. පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්යාති හානභාගියං ඣානං සියා දුතියජ්ඣානමෙව සම්පජ්ජෙය්යාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා’’ති. ‘‘ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛ’’න්ති තතියජ්ඣානසුඛං සන්ධායාහ. අතිමධුරතා චස්ස පහාසොදග්යසභාවාය පීතියා අභාවෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉදන්ති ‘‘සතො, සම්පජානො’’ති පදද්වයං.

තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තොති යස්මා තස්ස ඣානසමඞ්ගිනො යං නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, තං සො පටිසංවෙදෙය්ය. යං වා තන්ති අථ වා යං තං යථාවුත්තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං. තංසමුට්ඨානෙන තතො සමුට්ඨිතෙන අතිපණීතෙන රූපෙන අස්ස ඣානසමඞ්ගිනො රූපකායො යස්මා ඵුටො. යස්ස රූපකායස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි ඣානසමඞ්ගී කායිකං සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය. තස්මා එතං චෙතසිකකායිකසුඛපටිසංවෙදනසඞ්ඛාතං අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති ආහා’’ති යොජනා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – නාමකායෙන චෙතසිකසුඛං, කායිකසුඛහෙතුරූපසමුට්ඨාපනෙන කායිකසුඛඤ්ච ඣානසමඞ්ගී පටිසංවෙදෙතීති වුච්චති. ඵුටත්තාති බ්යාපිතත්තාති අත්ථො. යථා හි උදකෙන ඵුටසරීරස්ස තාදිසෙ නාතිපච්චනීකෙ වාතාදිඵොට්ඨබ්බෙ ඵුටෙ සුඛං උප්පජ්ජති, එවමෙතෙහි ඵුටසරීරස්සාති. අපරො නයො – සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කථමාභොගෙන විනා සුඛපටිසංවෙදනාති චොදනායං ‘‘කිඤ්චාපි…පෙ… එවං සන්තෙපී’’ති. යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, තස්මා සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති යොජනා. ඉදානි සහාපි ආභොගෙන සුඛපටිසංවෙදනං දස්සෙතුං ‘‘යං වා ත’’න්තිආදි වුත්තං.

86. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, යස්මාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යංඣානහෙතූ’’ති. ‘‘ආචික්ඛන්තී’’තිආදීනි පදානි කිත්තනත්ථානීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පසංසන්තීති අධිප්පායො’’ති. කින්තීති පසංසනාකාරපුච්ඡා. එදිසෙසු ¶ ඨානෙසු සතිග්ගහණෙනෙව සම්පජඤ්ඤම්පි ගහිතං හොතීති ඉධ පාළියං සතියා එව ගහිතත්තා එවං උපට්ඨිතසතිතාය ‘‘සතිමා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, ‘‘සම්පජානො’’ති හෙට්ඨා වුත්තත්තා වා.

ඣානක්ඛණෙ චෙතසිකසුඛමෙව ලබ්භතීති ‘‘සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති ච වුත්තං. තතියන්ති ¶ ගණනානුපුබ්බතාති ඉතො පට්ඨාය දුතියතතියජ්ඣානකථාහි අවිසෙසො, විසෙසො ච වුත්තොති.

87. ඉදානි නිබ්බත්තිතවිසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘අයං පන විසෙසො’’ති වත්වා ‘‘යස්මා’’තිආදිමාහ. ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො න හොති, අනිට්ඨෙ ඨානෙ පදන්තරසඞ්ගහිතස්ස ආසෙවනපච්චයත්තාභාවතො. අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය උප්පජ්ජිතබ්බං සාතිසයං සුඛවිරාගභාවනාභාවතො. තානීති අප්පනාවීථියං ජවනානි සන්ධායාහ.

88. ‘‘පුබ්බෙවා’’ති වුත්තත්තා කදා පන තෙසං පහානං හොතීති චොදනායං ආහ ‘‘චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ’’ති. එවං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පහානක්කමො නාම පහායකධම්මානං උප්පත්තිපටිපාටි. තෙන පන වුච්චමානෙ ‘‘දුක්ඛං දොමනස්සං සුඛං සොමනස්ස’’න්ති වත්තබ්බං සියා. කස්මා ඉතො අඤ්ඤථා වචනන්ති ආහ ‘‘ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ’’තිආදි. අථ කස්මා ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති සම්බන්ධො.

කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියන්ති අත්තනො පච්චයෙහි උප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං. කත්ථ ච අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතීති නිරොධට්ඨානං පුච්ඡති. තෙන ‘‘කත්ථා’’ති පුච්ඡායං, ‘‘එත්ථා’’ති විස්සජ්ජනෙපි හෙතුම්හි භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං. ඣානානුභාවනිමිත්තං හි අනුප්පජ්ජන්තං ‘‘දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති වුත්තං. අතිසයනිරොධො සුට්ඨු පහානං උජුපටිපක්ඛෙන වූපසමො.

නානාවජ්ජනෙති යෙන ආවජ්ජනෙන අප්පනාවීථි, තතො භින්නාවජ්ජනෙ, අනෙකාවජ්ජනෙ වා. අප්පනාවීථියඤ්හි උපචාරො එකාවජ්ජනො, ඉතරො අනෙකාවජ්ජනො අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තනතො. විසමනිසජ්ජාය උප්පන්නකිලමථො විසමාසනුපතාපො. පීතිඵරණෙනාති පීතියා ඵරණරසත්තා, පීතිසමුට්ඨානානං වා පණීතරූපානං කායස්ස බ්යාපනතො වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොතී’’ති. විතක්කවිචාරපච්චයෙපීති පි-සද්දො ¶ අට්ඨානප්පයුත්තො, සො ‘‘පහීනස්සා’’ති එත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්සා’’ති. එතං දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තස්ස මය්හං අතිචිරං විතක්කයතො විචාරයතො කායොපි කිලමිචිත්තම්පි උහඤ්ඤී’’ති වචනතො කායචිත්තඛෙදානං විතක්කවිචාරප්පච්චයතා වෙදිතබ්බා ¶ . ‘‘විතක්කවිචාරභාවෙ උප්පජ්ජති දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථස්ස සියා උප්පත්තීති තත්ථ දුතියජ්ඣානූපචාරෙ අස්ස දොමනස්සස්ස උප්පත්ති භවෙය්ය.

එත්ථ ච යදෙකෙ ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති වදන්තෙන ඣානලාභීනම්පි දොමනුස්සුප්පත්ති අත්ථීති දස්සිතං හොති. තෙන ච අනීවරණසභාවො ලොභො විය දොසොපි අත්ථීති දීපෙති. න හි දොසෙන විනා දොමනස්සං පවත්තති. න චෙත්ථ පට්ඨානපාළියා විරොධො චින්තෙතබ්බො. යස්මා තත්ථ පරිහීනං ඣානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානං දොමනස්සං දස්සිතං, අපරිහීනජ්ඣානමාරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානස්ස දොමනස්සස්ස අසම්භවතො. ඣානලාභීනං සබ්බසො දොමනස්සං නුප්පජ්ජතීති ච න සක්කා වත්තුං, අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අපි තස්ස උප්පන්නත්තා. න හෙව ඛො සො පහීනජ්ඣානො අහොසීති වදන්ති, තං අයුත්තං අනීවරණසභාවස්ස දොසස්ස අභාවතො. යදි සියා, රූපාරූපාවචරසත්තානම්පි උප්පජ්ජෙය්ය, න ච උප්පජ්ජති. තථා හි ‘‘අරූපෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණ’’න්තිආදීසු බ්යාපාදකුක්කුච්චනීවරණානි අනුද්ධටානි. න චෙත්ථ නීවරණත්තා පරිහාරො, කාමච්ඡන්දාදීනම්පි අනීවරණානංයෙව නීවරණසදිසතාය නීවරණපරියායස්ස වුත්තත්තා. යං පන වුත්තං ‘‘අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අපි තස්ස උප්පන්නත්තා’’ති, තම්පි අකාරණං උප්පජ්ජමානෙන ච දොමනස්සෙන ඣානතො පරිහායනතො. ලහුකෙන පන පච්චයෙන පරිහීනං තාදිසා අප්පකසිරෙනෙව පටිපාකතිකං කරොන්තීති දට්ඨබ්බං. ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති ඉදං පන පරිකප්පවචනං උපචාරක්ඛණෙ දොමනස්සස්ස අප්පහීනභාවදස්සනත්ථං. තථා හි වුත්තං ‘‘න ත්වෙව අන්තොඅප්පනාය’’න්ති. යදි පන තදා දොමනස්සං උප්පජ්ජෙය්ය, පඨමජ්ඣානම්පිස්ස පරිහීනමෙවාති දට්ඨබ්බං. පහීනම්පි සොමනස්සින්ද්රියං පීති විය න දූරෙති කත්වා ¶ ‘‘ආසන්නත්තා’’ති වුත්තං. නානාවජ්ජනූපචාරෙ පහීනම්පි පහානඞ්ගං පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා අන්තරන්තරා උප්පජ්ජෙය්ය වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පනාප්පත්තායා’’තිආදිමාහ. තාදිසාය ආසෙවනාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා යථා මග්ගවීථිතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා සදිසානුපස්සනාව පවත්තන්ති, එවමිධාපි අප්පනාවාරතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා උපෙක්ඛාසහගතාව පවත්තන්තීති වදන්ති.

සමාහටාති සමානීතා, සඞ්ගහෙත්වා වුත්තාති අත්ථො. සුඛදුක්ඛානි විය අනොළාරිකත්තා අවිභූතතාය සුඛුමා. තතො එව අනුමිනිතබ්බසභාවත්තා දුවිඤ්ඤෙය්යා. දුට්ඨස්සාති දුට්ඨපයොගස්ස, දුද්දම්මස්සාති අත්ථො. සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං අඤ්ඤාපොහනනයෙනාති අධිප්පායො.

අදුක්ඛමසුඛාය ¶ චෙතොවිමුත්තියාති ඉදමෙව චතුත්ථජ්ඣානං දට්ඨබ්බං. පච්චයදස්සනත්ථන්ති අධිගමස්ස උපායභූතපච්චයදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා’’ති. දුක්ඛප්පහානාදයොති ච සොපචාරා පඨමජ්ඣානාදයොවෙත්ථ අධිප්පෙතා.

පහීනාති වුත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’ති. එතාති සුඛාදයො වෙදනා.

සොමනස්සං රාගස්ස පච්චයො. වුත්තඤ්හි ‘‘සුඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465). දොමනස්සං දොසස්ස පච්චයො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘දුක්ඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති. සුඛාදිඝාතෙනාති සුඛාදීනං පහානෙන. අස්ස ඣානස්ස.

න දුක්ඛන්ති අදුක්ඛං, දුක්ඛවිධුරං. යස්මා තත්ථ දුක්ඛං නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘දුක්ඛාභාවෙනා’’ති. අසුඛන්ති එත්ථපි එසෙව නයො. එතෙනාති දුක්ඛසුඛපටික්ඛෙපවචනෙන. ‘‘පටිපක්ඛභූත’’න්ති ඉදං ඉධ තතියවෙදනාය දුක්ඛාදීනං සමතික්කමවසෙන පත්තබ්බත්තා වුත්තං, න කුසලාකුසලානං විය උජුවිපච්චනීකතාය. ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතස්ස මජ්ඣත්තාරම්මණස්ස, ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතං වා මජ්ඣත්තාකාරෙන අනුභවනලක්ඛණා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා. තතො එව මජ්ඣත්තරසා. අවිභූතපච්චුපට්ඨානාති සුඛදුක්ඛානි විය න විභූතාකාරා ¶ , පිට්ඨිපාසාණෙ මිගගතමග්ගො විය තෙහි අනුමාතබ්බා අවිභූතාකාරොපට්ඨානා. සුඛනිරොධො නාම ඉධ චතුත්ථජ්ඣානූපචාරො, සො පදට්ඨානං එතිස්සාති සුඛනිරොධපදට්ඨානා.

89. ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙනෙතං සමාසපදන්ති ආහ ‘‘උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති. සබ්බපච්චනීකධම්මපරිසුද්ධාය පච්චනීකසමනෙපි අබ්යාවටාය පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛාය වත්තමානාය චතුත්ථජ්ඣානෙ සති සම්පහංසනපඤ්ඤා විය සුපරිසුද්ධා, සුවිසදා ච හොතීති ආහ ‘‘යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙනා’’ති. යදි තත්රමජ්ඣත්තතා ඉධ ‘‘උපෙක්ඛා’’ති අධිප්පෙතා, කථං සතියෙව ‘‘පරිසුද්ධා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි.

එවම්පි ¶ කස්මා අයමෙව සති ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’’ති වුත්තාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හෙට්ඨා තීසු ඣානෙසු විජ්ජමානායපි තත්රමජ්ඣත්තතාය පච්චනීකාභිභවතො, සහායපච්චයවෙකල්ලතො ච අපාරිසුද්ධි, තථා තංසම්පයුත්තානං. තදභාවතො ඉධ පාරිසුද්ධීති ඉමමත්ථං රූපකවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. සූරියප්පභාභිභවාති සූරියප්පභාය අභිභුය්යමානත්තා. අතික්ඛතාය චන්දලෙඛා විය රත්තිපි සොම්මසභාවා සභාගාය රත්තියමෙව ච චන්දලෙඛා සමුජ්ජලතීති සා තස්සා සභාගාති දස්සෙන්තො ‘‘සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා’’ති ආහ.

‘‘එකවීථිය’’න්ති ඉදං තත්ථ සොමනස්සස්ස එකංසෙන අභාවතො වුත්තං, න තතො පුරිමතරෙසු එකංසෙන භාවතො. යථා පන විතක්කාදයො දුතියාදිජ්ඣානක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, න තෙසං එකවීථියං පුරිමජවනෙසු, න එවමෙතන්ති දස්සෙතුං වුත්තං. චතුක්කජ්ඣානෙති චතුක්කනයවසෙන නිබ්බත්තිතජ්ඣානචතුක්කෙ.

90. තත්ථාති පඨමජ්ඣානෙ. චතුක්කනයස්ස දුතියජ්ඣානෙ වියාති චතුක්කනයසම්බන්ධිනි දුතියජ්ඣානෙ විය. තං ද්විධා භින්දිත්වාති චතුක්කනයෙ දුතියං ¶ ‘‘අවිතක්කං විචාරමත්තං, අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ච එවං ද්විධා භින්දිත්වා පඤ්චකනයෙ දුතියඤ්චෙව තතියඤ්ච හොති අභිධම්මෙති (ධ. ස. 168) අධිප්පායො. සුත්තන්තෙසු පන සරූපතො පඤ්චකනයො න ගහිතො.

කස්මා පනෙත්ථ නයද්වයවිභාගො ගහිතොති? අභිධම්මෙ නයද්වයවසෙන ඣානානං දෙසිතත්තා. කස්මා ච තත්ථ තථා තානි දෙසිතානි? පුග්ගලජ්ඣාසයතො, දෙසනාවිලාසතො ච. සන්නිපතිතදෙවපරිසාය කිර යෙසං යථාදෙසිතෙ පඨමජ්ඣානෙ විතක්කො එව ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, ඉතරෙ සන්තතො. තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන ච චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං ඣානං දෙසිතං. යෙසං විචාරො, යෙසං පීති, යෙසං සුඛං ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, ඉතරෙ සන්තතො. තෙසං තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන තතියාදීනි ඣානානි දෙසිතානි. අයං තාව පුග්ගලජ්ඣාසයො.

යස්සා පන ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා භගවා යස්මා දෙසනාවිලාසප්පත්තො, තස්මා ඤාණමහන්තතාය ¶ දෙසනාය සුකුසලො යං යං අඞ්ගං ලබ්භති, තස්ස තස්ස වසෙන යථාරුචිං දෙසනං නියාමෙන්තො චතුක්කනයවසෙන, පඤ්චකනයවසෙන ච. තත්ථ ච පඤ්චඞ්ගිකං පඨමං, චතුරඞ්ගිකං දුතියං, තිවඞ්ගිකං තතියං, දුවඞ්ගිකං චතුත්ථං, දුවඞ්ගිකමෙව පඤ්චමං ඣානං දෙසෙසීති අයං දෙසනාවිලාසො. එත්ථ ච පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානං චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානපක්ඛිකං කත්වා විභත්තං ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති අවිතක්කං විචාරමත්තං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 168). කස්මා? එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤීසත්තාවාසඵලතාය දුතියජ්ඣානෙන සමානඵලත්තා, පඨමජ්ඣානසමාධිතො ජාතත්තා ච. පඨමජ්ඣානමෙව හි ‘‘කාමෙහි අකුසලෙහි ච විවිත්ත’’න්ති තදභාවා න ඉධ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහී’’ති සක්කා වත්තුං, නාපි ‘‘විවෙකජ’’න්ති. සුත්තන්තදෙසනාසු ච පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානානි දුතියජ්ඣානමෙව භජන්ති විතක්කවූපසමා විචාරවූපසමා අවිතක්කත්තා, අවිචාරත්තා ච. එවඤ්ච කත්වා සුත්තන්තදෙසනායපි පඤ්චකනයො ලබ්භතෙවාති සිද්ධං හොති. නනු සුත්තන්තෙ චත්තාරියෙව ඣානානි විභත්තානීති පඤ්චකනයො න ලබ්භතීති? න, ‘‘සවිතක්කසවිචාරො සමාධී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.305) සමාධිත්තයාපදෙසෙන පඤ්චකනයස්ස ¶ ලබ්භමානත්තා. චතුක්කනයනිස්සිතො පන කත්වා පඤ්චකනයො විභත්තොති සුත්තන්තදෙසනායපි පඤ්චකනයො නිද්ධාරෙතබ්බො. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි විතක්කස්ස, විචාරස්ස, විතක්කවිචාරානඤ්ච ‘‘විතක්කවිචාරාන’’න්ති සක්කා වත්තුං. තථා ‘‘අවිතක්කං, අවිචාර’’න්ති ච විනා, සහ ච විචාරෙන විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කං, සහ, විනා ච විතක්කෙන විචාරප්පහානෙන අවිචාරන්ති අවිතක්කං, අවිචාරං, අවිතක්කඤ්ච අවිචාරඤ්චාති වා තිවිධම්පි සක්කා සඞ්ගහෙතුං.

දුතියන්ති ච විතක්කරහිතෙ, විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ ච ඤායාගතා දෙසනා දුතියං අධිගන්තබ්බත්තා, විචාරමත්තරහිතෙපි ද්වයප්පහානාධිගතසමානධම්මත්තා. එවඤ්ච කත්වා පඤ්චකනයනිද්දෙසෙ දුතියෙ වූපසන්තොපි විතක්කො සහායභූතවිචාරාවූපසමෙන න සම්මා වූපසන්තොති විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ විය විචාරවූපසමෙනෙව තදුපසමං, සෙසධම්මානං සමානතඤ්ච දස්සෙන්තෙන ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති තතියං චතුක්කනයෙ දුතියෙන නිබ්බිසෙසං විභත්තං. දුවිධස්සාපි සහායවිරහෙන, අඤ්ඤථා ච විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කත්තං, සමාධිජං පීතිසුඛත්තඤ්ච සමානන්ති සමානධම්මත්තාපි දුතියන්ති නිද්දෙසො ¶ . විචාරමත්තම්පි හි විතක්කවිචාරද්වයරහිතං විය ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති අවිතක්කං විචාරමත්තං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 168) අවිතක්කං සමාධිජං පීතිසුඛන්ති විභත්තං. පඨමජ්ඣානෙ වා සහචාරීසු විතක්කවිචාරෙසු එකං අතික්කමිත්වා දුතියම්පි තත්රට්ඨමෙව දොසතො දිස්වා උභයම්පි සහාතික්කමන්තස්ස පඤ්චකනයෙ තතියං වුත්තං, තතියං අධිගන්තබ්බත්තා. පඨමතො අනන්තරභාවෙන පනස්ස දුතියභාවො ච උප්පජ්ජතීති. කස්මා පනෙවං සරූපතො පඤ්චකනයො න විභත්තොති? විනෙය්යජ්ඣාසයතො. යථානුලොමදෙසනා හි සුත්තන්තදෙසනාති.

පථවීකසිණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

91. යථාවිත්ථාරිතස්ස ¶ ¶ අත්ථස්ස අතිදෙසොපි විත්ථාරට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතීති ආහ ‘‘විත්ථාරකථා හොතී’’ති. ආපොකසිණන්ති ආපොකසිණජ්ඣානං, ආපොකසිණකම්මට්ඨානං වා. සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බන්ති පථවීකසිණකම්මට්ඨානෙ වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බං. එත්තකම්පීති ‘‘කතෙ වා අකතෙ වාති සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති එත්තකම්පි අවත්වා. සාමුද්දිකෙන ලොණුදකෙන භරිතො ජලාසයො ලොණී. නීලාදිවණ්ණසඞ්කරපරිහරණත්ථං ‘‘සුද්ධවත්ථෙන ගහිත’’න්ති වුත්තං. අඤ්ඤන්ති භූමිං සම්පත්තං. තථාරූපන්ති යාදිසං ආකාසජං උදකං, තාදිසං. තෙනාහ ‘‘විප්පසන්නං අනාවිල’’න්ති, යං පන උදකන්ති සම්බන්ධො. ‘‘න වණ්ණො පච්චවෙක්ඛිතබ්බො’’තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං පථවීකසිණකථායං වුත්තමෙව. ලක්ඛණං පන ඉධ පග්ඝරණලක්ඛණං වෙදිතබ්බං.

වුත්තනයෙනෙවාති පථවීකසිණභාවනායං වුත්තනයෙනෙව. තරඞ්ගුට්ඨානාදි, ඵෙණමිස්සතාදි ච ඉධ කසිණදොසො. සොති යොගාවචරො. තස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස.

92. සිනිද්ධානි සිනෙහවන්තානි. සාරදාරූනි න ඵෙග්ගුදාරූනි. ජාලාය චිරට්ඨිතත්ථං සිනිද්ධසාරදාරුග්ගහණං. ඝටිකං ඝටිකං කත්වාති ඛන්ධසො කරිත්වා. ආලිම්පෙත්වාති ජාලෙත්වා. ඝනජාලායාති අවිරළවසෙන පවත්තඅග්ගිජාලායං.

පතනසදිසන්ති පතමානසදිසං. අකතෙ ගණ්හන්තස්සාති වුත්තනයෙන යථා කසිණමණ්ඩලං පඤ්ඤායති, එවං අනභිසඞ්ඛතෙ කෙවලෙ තෙජස්මිං නිමිත්තං ගණ්හන්තස්ස.

93. වුත්තඤ්හෙතන්ති ¶ එත්ථ හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො, යස්මාති අත්ථො. තස්ස ‘‘තස්මා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. උච්ඡග්ගන්ති උච්ඡුඛෙත්තෙ යථාඨිතානං අග්ගං. එරිතන්ති ¶ වාතෙන චලිතං. සමෙරිතන්ති සබ්බසො චලිතං. තස්මාති යස්මා ‘‘වායොකසිණං…පෙ… උපලක්ඛෙතී’’ති එවං වුත්තං අට්ඨකථායං, තස්මා. සමසීසට්ඨිතන්ති උපරි පත්තානං වසෙන සමසීසං හුත්වා ඨිතං. වෙළුං වා රුක්ඛං වාති එත්ථාපි ‘‘සමසීසං ඨිතං ඝනපත්තවෙළුං වා ඝනපත්තරුක්ඛං වා’’ති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. එකඞ්ගුලාදිප්පමාණෙසු කෙසෙසු රස්සභාවතො, දීඝතරෙසු ඔලම්බනතො, විරළෙසු අනුප්පවෙසතො වාතප්පහාරො න පඤ්ඤායතීති චතුරඞ්ගුලප්පමාණග්ගහණං, ඝනග්ගහණඤ්ච කතං. එතස්මිං ඨානෙ පහරතීති සතිං ඨපෙත්වාති උච්ඡග්ගාදීනං පචලනාකාරග්ගහණමුඛෙන තෙසං පහාරකෙ වාතසඞ්ඝාතෙ සතිං උපට්ඨපෙත්වා. තත්ථ සතිං ඨපෙත්වාති තස්මිං කායපදෙසස්ස සඞ්ඝට්ටනවසෙන පවත්තෙ වායුපිණ්ඩෙ සඞ්ඝට්ටනාකාරග්ගහණමුඛෙන සතිං උපට්ඨපෙත්වා. ‘‘උසුමවට්ටිසදිස’’න්ති එතෙන පුරිමකසිණස්ස විය ඉමස්සාපි නිමිත්තස්ස සංවිග්ගහතං දස්සෙති. ‘‘නිච්චල’’න්ති ඉමිනා නිච්චලභාවොයෙව උග්ගහනිමිත්තතො ඉමස්ස විසෙසොති පටිභාගනිමිත්තස්සාපි උසුමවට්ටිසදිසතාව විභාවිතා හොති.

94. අඤ්ජනරාජිවට්ටාදි වණ්ණධාතුයා වා. තථාරූපං මාලාගච්ඡන්ති අවිරළවිකසිතනීලවණ්ණපුප්ඵසඤ්ඡන්නං පුප්ඵගච්ඡං. ඉතරෙනාති අකතාධිකාරෙන. ගිරිකණ්ණිකග්ගහනෙන නීලං ගිරිකණ්ණිකමාහ. කරණ්ඩපටලං සමුග්ගපිධානං. පත්තෙහියෙවාති නීලුප්පලාදීනං කෙසරවණ්ටානි අපනෙත්වා කෙවලෙහි පත්තෙහියෙව. පූරෙතබ්බන්ති නීලවණ්ණං වත්ථං ගහෙත්වා භණ්ඩිකං විය බන්ධිත්වා යථා නීලමණ්ඩලං හුත්වා පඤ්ඤායති, තථා චඞ්කොටකං වා කරණ්ඩපටලං වා පූරෙතබ්බං. මුඛවට්ටියං වා අස්සාති අස්ස චඞ්කොටකස්ස, කරණ්ඩපටලස්ස වා මුඛවට්ටියං බන්ධිතබ්බං. මණිතාලවණ්ටං ඉන්දනීලමණිමයං තාලවණ්ටං.

95. පීතකසිණෙ මාලාගච්ඡන්ති ඉක්කටාදිමාලාගච්ඡං. හරිතාලං, මනොසිලා වා ධාතු. පත්තඞ්ගපුප්ඵෙහීති ¶ පත්තඞ්ගනාමිකා පීතවණ්ණපුප්ඵා එකා ගච්ඡජාති, තස්ස පුප්ඵෙහි. ආසනපූජන්ති චෙතියඞ්ගණෙ කතං ආසනපූජං ¶ . කණිකාරපුප්ඵාදිනාති ආදි-සද්දෙන ආකුලිකිඞ්කිරාතපුප්ඵාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

96. ලොහිතමණි ලොහිතඞ්ගමණිආදි. ලොහිතධාතු ගෙරුකජාතිහිඞ්ගුලිකාදි.

97. ඔදාතකසිණෙ මාලාගච්ඡන්ති නන්දියාවත්තාදිමාලාගච්ඡං. ධාතු කක්කටිමුත්තසෙතිකාදි.

98. තථා අසක්කොන්තෙනාති යථා සූරියාලොකාදිවසෙන ඔභාසනිමිත්තුප්පාදනං වුත්තං, තස්ස ඔභාසමණ්ඩලස්ස න චිරට්ඨිතිතාය තථා නිමිත්තුප්පාදනං කාතුං අසක්කොන්තෙන. ඝටමුඛෙන නිග්ගච්ඡනකඔභාසස්ස මහන්තභාවතො ‘‘ඝටමුඛං පිදහිත්වා’’ති වුත්තං. භිත්තිමුඛන්ති භිත්තිඅභිමුඛං. උට්ඨිතමණ්ඩලසදිසන්ති භිත්තිආදීසු උට්ඨිතපාකතිකආලොකමණ්ඩලසදිසං. ඝනවිප්පසන්නං ආලොකපුඤ්ජසදිසන්ති භගවතො බ්යාමප්පභා විය බහලො, විප්පසන්නො ච හුත්වා පුඤ්ජභූතො ආලොකො අත්ථි චෙ, තංසදිසොති අත්ථො.

පරිච්ඡින්නාකාසකසිණකථාවණ්ණනා

99. ඡිද්දසදිසමෙව හොතීති යෙහි භිත්තිපරියන්තාදීහි පරිච්ඡින්නං, තං ඡිද්දං, තංසදිසං, තෙනවාකාරෙන උග්ගහනිමිත්තං උපට්ඨාතීති අත්ථො. ‘‘වඩ්ඪියමානම්පි න වඩ්ඪතී’’ති උග්ගහනිමිත්තස්ස අවඩ්ඪනීයතං දස්සෙතුං වුත්තං. සබ්බම්පි හි උග්ගහනිමිත්තං වඩ්ඪියමානං න වඩ්ඪතියෙව. සතිපි ච වඩ්ඪෙතුකාමතායං වඩ්ඪනා න සම්භවති භාවනාය පරිදුබ්බලත්තා. භාවනාවසෙන හි නිමිත්තවඩ්ඪනා ¶ . පටිභාගනිමිත්තං පන තස්මිං උප්පන්නෙ භාවනා ථිරාති කත්වා ‘‘වඩ්ඪියමානං වඩ්ඪතී’’ති වුත්තං.

කිඤ්චාපි ¶ පාළියං ‘‘පථවීකසිණාදීනි රූපඣානාරම්මණානි අට්ඨෙව කසිණානි සරූපතො ආගතානි, ඔදාතකසිණෙ පන ආලොකකසිණං, ආකාසකසිණෙ ච පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං අන්තොගධං කත්වා දෙසනා කතා’’ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඉති කසිණානි දසබලො, දස යානි අවොචා’’ති. පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යාති පුබ්බෙ විය අසාධාරණං තස්මිං තස්මිං කසිණෙ පටිනියතමෙව අත්ථං අග්ගහෙත්වා අසාධාරණතො, සාධාරණතො ච තත්ථ තත්ථ පකිණ්ණකං විසටං අත්ථං ගහෙත්වා පවත්තා පකිණ්ණකකථාපි විජානිතබ්බා.

100. ආදිභාවොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන යස්ස කස්සචි පථවීපක්ඛියස්ස වත්ථුනො නිම්මානාදිං සඞ්ගණ්හාති. ඨානනිසජ්ජාදිකප්පනං වාති එත්ථාපි ‘‘ආකාසෙ වා උදකෙ වා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. පරිත්තඅප්පමාණනයෙනාති නීලාදිවණ්ණං අනාමසිත්වා පරිත්තඅප්පමාණනයෙනෙව. එවමාදීනීති ආදි-සද්දෙන සරීරතො උදකධාරානිම්මානාදිං සඞ්ගණ්හාති.

යදෙව සො ඉච්ඡති තස්ස ඩහනසමත්ථතාති බහූසු කප්පාසපිචුසාරදාරුආදීසු එකජ්ඣං රාසිභූතෙසු ඨිතෙසු යං යදෙව ඉච්ඡති, තස්ස තස්සෙව ඩහනසමත්ථතා. ඉධ ආදි-සද්දෙන අන්ධකාරවිධමනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

වායුගතියා ගමනං වායුගතිගමනං, අතිසීඝගමනං. ඉධ ආදි-සද්දෙන යදිච්ඡිතදෙසන්තරං පාපුණනාදිං සඞ්ගණ්හාති.

සුවණ්ණන්ති අධිමුච්චනා සුවණ්ණභාවාධිට්ඨානං සෙය්යථාපි ආයස්මා පිලින්දවච්ඡො (පාරා. 619-620) තිණණ්ඩුපගපාසාදාදීනං. වුත්තනයෙනාති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණනයෙන.

වණ්ණකසිණෙසු ¶ තත්ථ තත්ථ ආදි-සද්දෙන නීලොභාසනිම්මානාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පථවීපබ්බතාදීති ආදි-සද්දෙන සමුද්දාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

සබ්බානෙව ¶ දසපි කසිණානි. ඉමං පභෙදං ලභන්තීති ඉමං වඩ්ඪනාදිවිසෙසං පාපුණන්ති. එකොති එකච්චො. සඤ්ජානාතීති භාවනාපඤ්ඤාය සඤ්ජානාති. ආදි-සද්දෙන ‘‘ආපොකසිණ’’න්තිආදිපාළිං සඞ්ගණ්හාති.

උපරිගගනතලාභිමුඛං ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’ති පාළිපදානි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තඤ්ච ඛො වඩ්ඪනවසෙන. තෙනාහ ‘‘එකච්චො හි උද්ධමෙව කසිණං වඩ්ඪෙතී’’ති. හෙට්ඨාභූමිතලාභිමුඛන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. පුබ්බෙ වඩ්ඪනකාලෙ පයොජනං අනපෙක්ඛිත්වා වඩ්ඪෙන්තානං වසෙන වුත්තත්තා ඉදානි ‘‘තෙන තෙන වා කාරණෙන එවං පසාරෙතී’’ති ආහ, කසිණං වඩ්ඪෙතීති අත්ථො. යථා කින්ති ආහ ‘‘ආලොකමිව දිබ්බචක්ඛුනා රූපදස්සනකාමො’’ති. උද්ධඤ්චෙ රූපං දට්ඨුකාමො උද්ධං ආලොකං පසාරෙති, අධො චෙ රූපං දට්ඨුකාමො අධො ආලොකං පසාරෙති, සමන්තතො චෙ රූපං දට්ඨුකාමො සමන්තතො ආලොකං පසාරෙති, එවමයං කසිණන්ති අත්ථො.

එකස්සාති පථවීකසිණාදීසු එකෙකස්ස. අඤ්ඤභාවානුපගමනත්ථන්ති අඤ්ඤකසිණභාවානුපගමනදීපනත්ථං, න අඤ්ඤං පථවීආදි. න හි උදකෙන ඨිතට්ඨානෙ සසම්භාරපථවී අත්ථි. අඤ්ඤො කසිණසම්භෙදොති ආපොකසිණාදිනා සඞ්කරො. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු ආපොකසිණාදීසු සෙසකසිණෙසු. එකදෙසෙ අට්ඨත්වා අනවසෙසෙන ඵරණප්පමාණස්ස අග්ගහණතො ඵරණං අප්පමාණං. තෙනෙව හි නෙසං කසිණසමඤ්ඤා. තථා චාහ ‘‘තඤ්හී’’තිආදි. තත්ථ චෙතසා ඵරන්තොති භාවනාචිත්තෙන ආලම්බනං කරොන්තො. භාවනාචිත්තඤ්හි කසිණං පරිත්තං වා විපුලං වා එකක්ඛණෙ සකලමෙව මනසි කරොති, න එකදෙසන්ති.

101. ආනන්තරියකම්මසමඞ්ගිනොති පඤ්චසු ආනන්තරියකම්මෙසු යෙන කෙනචි සමන්නාගතා. නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකාති අහෙතුකදිට්ඨි අකිරියදිට්ඨි නත්ථිකදිට්ඨීති තීසු මිච්ඡාදිට්ඨීසු යාය කායචි නියතාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතා. උභතොබ්යඤ්ජනකපණ්ඩකාති උභතොබ්යඤ්ජනකා, පණ්ඩකා ච. කාමඤ්චෙතෙ අහෙතුකපටිසන්ධිකත්තා විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා හොන්ති, තථාපි තිබ්බකිලෙසත්තා කිලෙසාවරණෙන සමන්නාගතා වුත්තා. අහෙතුකද්විහෙතුකපටිසන්ධිකාති අහෙතුකපටිසන්ධිකා ¶ , ද්විහෙතුකපටිසන්ධිකා ච. දුහෙතුකපටිසන්ධිකානම්පි හි අරියමග්ගපටිවෙධො, ඣානපටිලාභො ¶ ච නත්ථි, තස්මා තෙපි විපාකාවරණෙන සමන්නාගතා එව.

අපච්චනීකපටිපදායන්ති මග්ගස්ස අනුලොමපටිපදායං සච්චානුලොමිකායං විපස්සනායං. අච්ඡන්දිකාති ‘‘කත්තුකම්යතාඡන්දරහිතා’’ති සම්මොහවිනොදනියං වුත්තං, තම්පි නිබ්බානාධිගමත්ථමෙව කත්තුකම්යතාඡන්දං සන්ධාය වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. උත්තරකුරුකාපි මනුස්සා මාරාදයො විය අච්ඡන්දිකට්ඨානං පවිට්ඨා නිබ්බුතිඡන්දරහිතත්තා. දුප්පඤ්ඤාති භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිහීනා. ‘‘භවඞ්ගපඤ්ඤාය පරිපුණ්ණායපි යස්ස භවඞ්ගං ලොකුත්තරස්ස පාදකං න හොති, සොපි දුප්පඤ්ඤොයෙවා’’ති සම්මොහවිනොදනියං වුත්තං. යස්මිං හි භවඞ්ගෙ වත්තමානෙ තංසන්තතියං ලොකුත්තරං නිබ්බත්තති, තං තස්ස පාදකං නාම හොති.

කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජධම්මෙසු, සුඛවිපාකධම්මෙසු වා. ඔක්කමිතුන්ති අධිගන්තුං. කසිණෙයෙවාති කසිණකම්මට්ඨානෙයෙව. එතෙසන්ති කම්මාවරණසමන්නාගතාදීනං. තස්මාති යස්මා එතෙ විපාකන්තරායාදයො එවං අත්ථජානිකරා, අනත්ථහෙතුභූතා ච, තස්මා. තිණ්ණමෙව චෙත්ථ අන්තරායානං ගහණං ඉතරස්ස සප්පටිකාරත්තා, කම්මන්තරායපක්ඛිකත්තා වාති දට්ඨබ්බං. සප්පුරිසූපනිස්සයාදීහීති ආදි-සද්දෙන තජ්ජං යොනිසොමනසිකාරාදිං සඞ්ගණ්හාති. සද්ධන්ති කම්මඵලසද්ධං, රතනත්තයසද්ධඤ්ච. ඡන්දන්ති භාවනානුයොගෙ තිබ්බකත්තුකම්යතාසඞ්ඛාතං කුසලච්ඡන්දං. පඤ්ඤන්ති පාරිහාරියපඤ්ඤං. වඩ්ඪෙත්වාති යථා භාවනා ඉජ්ඣති, තථා පරිබ්රූහෙත්වා. යං පනෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා ච න විභත්තං.

සෙසකසිණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. අසුභකම්මට්ඨානනිද්දෙසවණ්ණනා

102. ‘‘අවිඤ්ඤාණකාසුභෙසූ’’ති ¶ ¶ ඉදං උද්ධුමාතකාදීනං සභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. තස්මා භූතකථනමත්තං දට්ඨබ්බං, න සවිඤ්ඤාණකඅසුභස්ස අකම්මට්ඨානභාවතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘න කෙවලං මතසරීර’’න්තිආදි (විසුද්ධි. 1.122). උද්ධං ජීවිතපරියාදානාති ජීවිතක්ඛයතො උපරි මරණතො පරං. සමුග්ගතෙනාති උට්ඨිතෙන. උද්ධුමාතත්තාති උද්ධං උද්ධං ධුමාතත්තා සූනත්තා. උද්ධුමාතමෙව උද්ධුමාතකන්ති ක-කාරෙන පදවඩ්ඪනමාහ අනත්ථන්තරතො යථා ‘‘පීතකං ලොහිතක’’න්ති. පටික්කූලත්තාති ජිගුච්ඡනීයත්තා. කුච්ඡිතං උද්ධුමාතං උද්ධුමාතකන්ති කුච්ඡනත්ථෙ වා අයං ක-කාරොති දස්සෙතුං වුත්තං යථා ‘‘පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (මහාව. 285; පරි. 325; දී. නි. 2.149; අ. නි. 5.213). තථාරූපස්සාති ‘‘භස්තා විය වායුනා’’තිආදිනා යථාරූපං වුත්තං, තථාරූපස්ස.

සෙතරත්තෙහි පරිභින්නං විමිස්සිතං නීලං විනීලං, පුරිමවණ්ණවිපරිණාමභූතං වා නීලං විනීලං.

පරිභින්නට්ඨානෙසු කාකකඞ්කාදීහි. විස්සන්දමානපුබ්බන්ති විස්සවන්තපුබ්බං, තහං තහං පග්ඝරන්තපුබ්බන්ති අත්ථො.

අපධාරිතන්ති විවටං උග්ඝාටිතං. ඛිත්තන්ති ඡඩ්ඩිතං, සොණසිඞ්ගාලාදීහි විසුං කත්වා ඛාදනෙන සරීරසඞ්ඝාතතො ලුඤ්චිත්වා තහං තහං ඡඩ්ඩිතං. විවිධං ඛිත්තන්ති වික්ඛිත්තං.

පුරිමනයෙනාති ‘‘විවිධං ඛිත්ත’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන. සත්ථෙන හනිත්වාති වෙරීහි ඛග්ගකරවාලාදිනා ¶ සත්ථෙන පහරිත්වා. වුත්තනයෙනාති ‘‘අඤ්ඤෙන හත්ථ’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන.

අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තෙහි කිමීහි පග්ඝරන්තකිමිකුලං පුළවකන්ති ආහ ‘‘කිමිපරිපුණ්ණස්සා’’ති.

උද්ධුමාතකාදීනි ¶ ආමකසුසානාදීසු ඡඩ්ඩිතාසුභානි. නිස්සායාති පටිච්ච තානිපි ආරබ්භ. නිමිත්තානන්ති උග්ගහපටිභාගනිමිත්තානං. එතානෙව උද්ධුමාතකාදීනෙව නාමානි.

103. භාවෙතුකාමෙනාති උප්පාදෙතුකාමෙන. තෙනාති ආචරියෙන. අස්සාති යොගිනො. අසුභනිමිත්තත්ථායාති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගණ්හනත්ථාය, අසුභෙ වා උග්ගහනිමිත්තස්ස අත්ථාය. ගමනවිධානන්ති ගමනවිධි. යෙන විධිනා ගන්තබ්බං, සො විධි. උග්ගහනිමිත්තස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය පථවීකසිණෙ වුත්තං පටිපජ්ජනවිධිං සන්ධායාහ ‘‘අප්පනාවිධානපරියොසාන’’න්ති.

104. තාවදෙවාති සුතක්ඛණෙයෙව. අතිත්ථෙන පුණ්ණනදීආදිං පක්ඛන්දන්තෙන විය අනුපවිසන්තෙන විය. කෙදාරකොටියාති කෙදාරමරියාදාය. විසභාගරූපන්ති ඛෙත්තරක්ඛිකාදිවිසභාගවත්ථුරූපං. සරීරන්ති උද්ධුමාතකකළෙවරං. අධුනාමතන්ති අචිරමතං උද්ධුමාතකභාවං අප්පත්තං. තක්කයතීති සම්භාවෙති භාරියං කත්වා න මඤ්ඤති.

105. රූපසද්දාදීති එත්ථ අමනුස්සානං රූපෙහි, සීහබ්යග්ඝාදීනං සද්දාදීහි, අමනුස්සානම්පි වා රූපසද්දාදීහි. තථා සීහබ්යග්ඝාදීනන්ති යථාරහං යොජෙතබ්බං. අනිට්ඨාරම්මණාභිභූතස්සාති භෙරවාදිභාවෙන අනිට්ඨෙහි ආරම්මණෙහි අභිභූතස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස. න පටිසණ්ඨාතීති විදාහවසෙන ආසයෙ න තිට්ඨති, උච්ඡඩ්ඩෙතබ්බං හොතීති අත්ථො. අඤ්ඤොති අමනුස්සාදීනං වසෙන වා අඤ්ඤථා වා වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤො ආබාධො හොති. සොති සඞ්ඝත්ථෙරො, අභිඤ්ඤාතභික්ඛු වා. යස්සානෙන ආරොචිතං, සො. කතකම්මාති කතථෙය්යකම්මා. අකතකම්මාති ථෙය්යකම්මං කාතුකාමා. කතකම්මා පන ඉධාධිප්පෙතා. තස්මා තෙති කතකම්මා චොරා. සහ ඔඩ්ඪෙනාති සහොඩ්ඪං, ථෙනෙත්වා ගහියමානභණ්ඩෙන සද්ධින්ති අත්ථො. යජමානොති යඤ්ඤං යජන්තො ¶ යඤ්ඤසාමිකො. ‘‘අද්ධා ඉමාය පටිපත්තියා ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති පීතිසොමනස්සං උප්පාදෙත්වා.

එවං ¶ ගමනවිධානං එකදෙසෙන වත්වා ඉදානි අට්ඨකථාසු ආගතනයෙන තං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨකථාසු වුත්තෙන විධිනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උග්ගණ්හන්තොති උග්ගණ්හනහෙතු. එකොති අයං එක-සද්දො අසහායත්ථො, න අඤ්ඤාදිඅත්ථොති ‘‘අදුතියො’’ති වුත්තං. යථා වණ්ණාදිතො වවත්ථානං එකංසතො සමුදිතමෙව ඉච්ඡිතබ්බං සබ්බත්ථකභාවතො, න තථා සන්ධිආදිතොති දස්සනත්ථං ‘‘වණ්ණතොපී’’තිආදිනා ඡසු ඨානෙසු සම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො ගහිතො. පුන එකො අදුතියොතිආදි ගහිතනිමිත්තස්ස යොගිනො නිවත්තිත්වා වසනට්ඨානගමනං සන්ධාය වුත්තං. තබ්භාගියඤ්ඤෙවාති තප්පක්ඛියංයෙව අසුභනිමිත්තමනසිකාරසහිතමෙව. ආසනං පඤ්ඤපෙතීති නිසජ්ජං කප්පෙති. යං පන ‘‘අසුභනිමිත්තදිසාභිමුඛෙ භූමිප්පදෙසෙ’’ති (විසුද්ධි. 1.113) වක්ඛති, තම්පි ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. න හි කෙවලෙන දිසාභිමුඛභාවෙන කිඤ්චි ඉජ්ඣති.

සමන්තා නිමිත්තුපලක්ඛණාති උද්ධුමාතකස්ස සමන්තා පාසාණාදිනිමිත්තසල්ලක්ඛණා. අසම්මොහත්ථාති උග්ගහනිමිත්තෙ උපට්ඨිතෙ උප්පජ්ජනකසම්මොහවිගමත්ථා. එකාදසවිධෙනාති වණ්ණාදිවසෙන එකාදසවිධෙන. උපනිබන්ධනත්ථොති අසුභාරම්මණෙ චිත්තං උපනෙත්වා නිබන්ධනත්ථො. වීථිසම්පටිපාදනත්ථාති කම්මට්ඨානවීථියා සම්මදෙව පටිපාදනත්ථා. පුඤ්ඤකිරියවත්ථු අධිගතං හොතීති සම්බන්ධො.

106. තස්මාති යස්මා අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගණ්හනං අරියමග්ගපදට්ඨානස්ස පඨමජ්ඣානස්ස අධිගමුපායො, යස්මා වා ‘‘අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තො එකො අදුතියො ගච්ඡතී’’ති වුත්තං, තස්මා. චිත්තසඤ්ඤත්තත්ථායාති සරීරසභාවසල්ලක්ඛණෙන, සංවෙගජනනෙන ච අත්තනො චිත්තස්ස සඤ්ඤත්තිඅත්ථං සඤ්ඤාපනත්ථං. ‘‘චිත්තසඤ්ඤතත්ථායා’’ති වා පාඨො, කිලෙසවසෙන අසංයතස්ස චිත්තස්ස සංයමනත්ථං දමනත්ථං, න කම්මට්ඨානත්ථන්ති අත්ථො. කම්මට්ඨානසීසෙනාති කම්මට්ඨානෙන සීසභූතෙන, තං උත්තමඞ්ගං පධානං කාරණං කත්වා. මූලකම්මට්ඨානන්ති පකතියා අත්තනා කාලෙන කාලං පරිහරියමානං බුද්ධානුස්සතිආදිසබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං. ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙන ගච්ඡාමී’’ති තං අවිස්සජ්ජෙත්වා. තෙනාහ ‘‘තං මනසිකරොන්තෙනෙවා’’ති. සූපට්ඨිතභාවසම්පාදනෙනාති මූලකම්මට්ඨානෙ සුට්ඨු උපට්ඨිතභාවස්ස සම්පාදනෙන. එවං ¶ හි සති අසම්මුට්ඨා නාම හොති. බහිද්ධා ¶ පුථුත්තාරම්මණෙ අප්පවත්තිත්වා කම්මට්ඨානෙයෙව පවත්තමානං මානසං අබහිගතං නාම. තථාභූතෙන චානෙන රූපින්ද්රියානි අප්පවත්තකිච්චානි කතානි හොන්තීති ආහ ‘‘මනච්ඡට්ඨානං…පෙ… ගන්තබ්බ’’න්ති.

ද්වාරං සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති විහාරෙ පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු අසුකදිසාය ඉදං ද්වාරං, තතො එව තාය දිසාය සල්ලක්ඛිතෙන අසුකද්වාරෙන නික්ඛන්තොම්හීති ද්වාරං උපධාරෙතබ්බං. තතොති ද්වාරසල්ලක්ඛණතො පච්ඡා. යෙන මග්ගෙන ගච්ඡති සයං. නිමිත්තට්ඨානන්ති අසුභනිමිත්තස්ස ගණ්හනට්ඨානං. ආහාරං ඡඩ්ඩාපෙය්යාති වමනං කාරාපෙය්ය. කණ්ටකට්ඨානන්ති කණ්ටකවන්තං ඨානං.

107. දිසා වවත්ථපෙතබ්බාති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘එකස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. ඛායතීති උපට්ඨාති. කම්මනියන්ති භාවනාය කම්මක්ඛමං. උබ්බාළ්හස්සාති බාධිතස්ස. විධාවතීති නානාරම්මණෙ විසරති. උක්කම්මාති උජුකං අනුවාතතො අපක්කම්ම. මතකළෙවරං පුථුජ්ජනස්ස යෙභුය්යෙන භයතො උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘අච්චාසන්නෙ භයමුප්පජ්ජතී’’ති. අනුපාදන්ති පාදසමීපං. යත්ථ ඨිතස්ස සුඛෙන ඔලොකෙතුං සක්කා, තං ඔලොකෙන්තස්ස ඵාසුකට්ඨානං.

108. සමන්තාති සමන්තතො. පුන සමන්තාති සාමන්තා සමීපෙ. කච්ඡකොති කාළකච්ඡකො, ‘‘පිලක්ඛො’’තිපි වදන්ති. කපීතනොති පිප්පලිරුක්ඛො. සින්දීති ඛුද්දකඛජ්ජුරී. කරමන්දාදයො පාකටා එව. සාමාති සාමලතා. කාළවල්ලීති කාළවණ්ණා අපත්තිකා එකා ලතාජාති. පූතිලතාති ජීවනවල්ලි, යා ‘‘ගලොචී’’ති වුච්චති.

109. තං නිමිත්තකරණාදි ඉධෙව යථාවුත්තෙ පාසාණාදිනිමිත්තකරණෙ එව අන්තොගධං පරියාපන්නං. සනිමිත්තං කරොතීති සහ නිමිත්තං කරොති, අසුභං පාසාණාදිනිමිත්තෙන සහ කරොති වවත්ථපෙති. අථ වා අසුභනිමිත්තං, පාසාණාදිනිමිත්තඤ්ච සහ එකජ්ඣං කරොන්තො වවත්ථපෙන්තො ‘‘සනිමිත්තං කරොතී’’ති වුත්තො. සමානකාලතාදීපකෙන හි සහ-සද්දෙන අයං සමාසො යථා ‘‘සචක්කං දෙහී’’ති. තයිදං නිමිත්තකරණං අපරාපරං සල්ලක්ඛණෙන ¶ හොති, න එකවාරමෙවාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං වවත්ථපෙන්තො හි සනිමිත්තං කරොතී’’ති. ද්වෙති පාසාණාසුභනිමිත්තානි. සමාසෙත්වා සඞ්ගහෙත්වා එකජ්ඣං කත්වා. සාරම්මණන්ති අසුභාරම්මණෙන සද්ධිං පාසාණාදිං සමානාරම්මණං කරොති, සහ වා ආරම්මණං කරොති, එකාරම්මණං විය උභයං ¶ ආරම්මණං කරොති, එකජ්ඣං විය ච අපරාපරං සල්ලක්ඛෙන්තො පාසාණාදිං, අසුභනිමිත්තඤ්චාති ද්වයං ආරම්මණං කරොතීති අත්ථො.

අත්තනියොති සකො. වණිතන්ති සූනං. සභාවෙන සරසෙනාති උද්ධුමාතකභාවසඞ්ඛාතෙන අත්තනො ලක්ඛණෙන, පරෙසං ජිගුච්ඡුප්පාදනසඞ්ඛාතෙන අත්තනො කිච්චෙන ච, සභාවො එව වා තථා නිප්ඵජ්ජනතො ‘‘රසො’’ති වුත්තො.

110. ඡබ්බිධෙන නිමිත්තං ගහෙතබ්බන්ති වණ්ණාදිනා ඡප්පකාරෙන තාව උද්ධුමාතකඅසුභනිමිත්තං ගහෙතබ්බං. කෙචි ‘‘කළෙවරස්ස දීඝරස්සාදිප්පමාණෙන සද්ධිං සත්තවිධෙනා’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං නත්ථි. ලිඞ්ගතොති එත්ථ ලිඞ්ගං නාම වයො ලිඞ්ගං, න ථනමස්සුආදි ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගන්ති දස්සෙන්තෙන ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගං වා’’තිආදි වුත්තං. ඨිතස්ස සත්තස්ස ඉදං සරීරන්ති සම්බන්ධො. උද්ධුමාතකසණ්ඨානවසෙනෙව, න පාකතිකසණ්ඨානවසෙන. එතෙන යදි තත්ථ කොචි අනුද්ධුමාතකභාවප්පත්තො පදෙසො සියා, සො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. ඔළාරිකාවයවවසෙන ඉදං සණ්ඨානවවත්ථානං, න සුඛුමාවයවවසෙනාති සීසසණ්ඨානාදිකං නවවිධමෙව සණ්ඨානං ගහිතං.

ඉමිස්සා දිසායාති ඉමිස්සා පුරත්ථිමාය, දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරාය දිසාය, අනුදිසාය වා ඨිතොති යොජනා. ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ හත්ථාති ඉමස්මිං නාම භූමිප්පදෙසෙ ඉමස්ස කළෙවරස්ස හත්ථා ඨිතාති වවත්ථපෙතබ්බන්ති යොජනා.

අධො පාදතලෙනාතිආදි නාභියා හෙට්ඨා අධො, තතො උද්ධං උපරීති ඉමස්ස වවත්ථානස්ස වසෙන වුත්තං. හත්ථපරිච්ඡෙදො හෙට්ඨා අඞ්ගුලිඅග්ගෙන උපරි අංසකූටසන්ධිනා තිරියං තචපරියන්තෙන ගහෙතබ්බො. එස නයො පාදපරිච්ඡෙදාදීසුපි. යත්තකං වා පන ඨානං ගණ්හතීති සචෙ සබ්බං සරීරං පරිච්ඡින්දිත්වා ගහෙතුං න සක්�