📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා

(දුතියො භාගො)

12. ඉද්ධිවිධනිද්දෙසවණ්ණනා

අභිඤ්ඤාකථාවණ්ණනා

365. සංවණ්ණනාවසෙන ¶ ¶ අනන්තරසමාධිකථාය ආසන්නපච්චක්ඛතං දීපෙන්තො ‘‘අයං සමාධිභාවනා’’ති ආහ. ‘‘අභිඤ්ඤා සම්පාදෙතුං යොගො කාතබ්බො’’ති වත්වා තත්ථ පයොජනවිසෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කිඤ්චාපි ථිරතරභාවො, විපස්සනාභාවනාසුඛතා ච සමාධිභාවනාය ආනිසංසො එව, තථාපි පඤ්ච ලොකියාභිඤ්ඤා යථාවුත්තසමාධිභාවනාය ආනිසංසභාවෙන පාකටා පඤ්ඤාතාති තාසංයෙව වසෙන යොගිනො අධිගතානිසංසතා වුත්තා, චුද්දසධා චිත්තපරිදමනෙන ථිරතරතා වුත්තා. ලොකියාභිඤ්ඤාසු වසීභාවොපි සමාධිස්සෙව වසීභාවො, තථා ච ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) වචනතො ¶ ‘‘සුඛෙනෙව පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙස්සතී’’ති වුත්තං. තස්මාති යස්මා සමාධිභාවනාය ආනිසංසලාභො ථිරතරතා, සුඛෙනෙව ච පඤ්ඤාභාවනා ඉජ්ඣති, තස්මා අභිඤ්ඤාකථං තාව ආරභිස්සාම, පඤ්ඤාභාවනාය ඔකාසෙ සම්පත්තෙපීති අධිප්පායො.

භගවතා පඤ්ච ලොකිකාභිඤ්ඤා වුත්තාති සම්බන්ධො. න චතුක්කජ්ඣානමත්තමෙව ඉධ සාසනෙ සම්පාදෙතබ්බං, නපි ඉද්ධිවිධඤාණමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති උත්තරුත්තරිපණීතපණීතධම්මදෙසනත්ථඤ්ච.

ඉද්ධිවිකුබ්බනන්ති ¶ ඉද්ධිසඞ්ඛාතං පකතිවණ්ණජහනකිරියං, ඉදං ඉද්ධීසු විකුබ්බනිද්ධියා පධානතාය වුත්තං, ඉද්ධිං විකුබ්බනඤ්චාති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. විකුබ්බනස්ස විසුං ගහණම්පි වුත්තකාරණෙනෙව දට්ඨබ්බං. ආකාසකසිණවසෙන අරූපසමාපත්තියො න සම්භවන්ති, ආලොකකසිණඤ්ච ඔදාතකසිණන්තොගධං කත්වා ‘‘ඔදාතකසිණපරියන්තෙසූ’’ති වුත්තං කසිණානුලොමාදිචිත්තපරිදමනවිධිනො අධිප්පෙතත්තා, ආකාසනිම්මානාදිඅත්ථං පන තදුභයම්පි ඉච්ඡිතබ්බමෙව. අට්ඨ අට්ඨාති යථාවුත්තෙසු කසිණෙසු එකෙකස්මිං අට්ඨ අට්ඨ සමාපත්තියො. කසිණානුලොමතොති කසිණපටිපාටිතො, පටිපාටි ච දෙසනාවසෙන වෙදිතබ්බා. ඣානානුලොමො පන පටිපත්තිවසෙනපි. උක්කමනං උක්කන්තං, උක්කන්තමෙව උක්කන්තිකං, ඣානස්ස උක්කන්තිකං ඣානුක්කන්තිකං, තතො, ඣානලඞ්ඝනතොති අත්ථො. අඞ්ගසඞ්කන්තිතො අඞ්ගාතික්කමතො. චිත්තං පරිදමෙතබ්බං යදිච්ඡකං යත්ථිච්ඡකං ඣානානං සමාපජ්ජනාදිසුඛත්ථං, තෙසං ආරම්මණානඤ්ච සල්ලක්ඛණත්ථං. එවඤ්හිස්ස තත්ථ විසවිතා සමිජ්ඣතීති.

366. ඣානං සමාපජ්ජතීති කිං චතුබ්බිධම්පි ඣානං සමාපජ්ජති, උදාහු එකෙකන්ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි චතුබ්බිධම්පි සමාපජ්ජති, අඞ්ගසඞ්කන්තිතො විසෙසො න සියා, අථ එකෙකං ආරම්මණසඞ්කන්තිතො. නායං දොසො ආභොගවසෙන තෙසං විසෙසසිද්ධිතො. යදා හි කසිණානුලොමමෙව ආභුජිත්වා තත්ථ තත්ථ කසිණෙ ඣානානි සමාපජ්ජති, න අඞ්ගසඞ්කන්තිං, තදා කසිණානුලොමො. යදා පන අඞ්ගසඞ්කන්තිං ආභුජිත්වා ඣානානි සමාපජ්ජති, තදා අඞ්ගසඞ්කන්ති වෙදිතබ්බා. ඉමිනා නයෙන කසිණානුලොමආරම්මණසඞ්කන්තිආදීනම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ඉදං කසිණානුලොමං නාම චිත්තපරිදමනන්ති අධිප්පායො.

තථෙවාති ¶ ‘‘පටිපාටියා අට්ඨසු කසිණෙසු සතක්ඛත්තුම්පි සහස්සක්ඛත්තුම්පී’’ති එතස්ස උපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො. පටිලොමතො චෙත්ථ පටිපාටි. තෙනාහ ‘‘පටිලොමක්කමෙනා’’ති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පඨමං ඔදාතකසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජති, තතො ලොහිතකසිණෙති යාව පථවීකසිණා වත්තබ්බා.

පුනප්පුනං සමාපජ්ජනන්ති ‘‘සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තු’’න්ති වුත්තං බහුලාකාරමාහ.

තත්ථෙවාති ¶ පථවීකසිණෙයෙව. තතොති පච්ඡා තතියජ්ඣානතො වුට්ඨානන්තරකාලං. තදෙවාති පථවීකසිණමෙව. තතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති තතො පථවීකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තිතආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිතො වුට්ඨාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අමනසිකරිත්වා තං ලඞ්ඝිත්වා යථාවුත්තආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණස්ස අභාවෙ පවත්තිතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති. පථවීකසිණුග්ඝාටිමාකාසකසිණං පථවීකසිණපක්ඛිකමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘කසිණං අනුක්කමිත්වා’’ති. අථ වා අට්ඨසු කසිණෙසු කස්සචි උක්කමනං ඉධ කසිණුක්කන්තිකං නාමාති ආහ ‘‘කසිණං අනුක්කමිත්වා’’ති. ඣානුක්කන්තිකන්ති එත්ථ ඉච්ඡිතං අවධාරණෙන නිවත්තෙතබ්බං, උක්කමනස්ස ච සරූපං දස්සෙතුං ‘‘එවං කසිණ’’න්තිආදිං වත්වා පුන තං පකාරං සහ නිස්සයෙන සෙසකසිණෙසු අතිදිසන්තො ‘‘එවං ආපොකසිණාදි…පෙ… කාතබ්බා’’ති ආහ. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. යථා පඨමජ්ඣානමූලකං පථවීකසිණාදීසු ඣානුක්කන්තිකං දස්සිතං, එවං දුතියජ්ඣානාදිමූලකම්පි තං යථාරහං දස්සෙතබ්බං.

තදෙවාති පඨමජ්ඣානමෙව. කසිණුක්කන්තිකෙපි ආපොකසිණාදිමූලිකා යොජනා වුත්තනයෙනෙව කාතබ්බා, තථා යථාරහං දුතියජ්ඣානාදිමූලිකා.

ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ලොහිතකසිණං ආවජ්ජෙන්තො අභිමුඛං කත්වා තස්ස උග්ඝාටනෙන උපට්ඨිතෙ කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ අමනසිකාරෙන ආකාසානඤ්චායතනජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථ පුබ්බෙ පවත්තවිඤ්ඤාණස්ස අපගමං ආරම්මණං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති.

ඉතරෙසන්ති අවසිට්ඨරූපාවචරජ්ඣානානං. න හි අරූපජ්ඣානෙසු අඞ්ගසඞ්කන්ති අත්ථි, නාපි තානි ¶ පථවීකසිණෙ පවත්තන්ති. යං පන අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිවචනෙ ‘‘නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතන’’න්තිආදි වුත්තං, තං යථාලාභවසෙන වුත්තං, පරියායෙන වාති දට්ඨබ්බං. නිප්පරියායතො පන යථා අඞ්ගසඞ්කන්ති රූපජ්ඣානෙසු එව ලබ්භති, එවං අරූපජ්ඣානෙසු එව ආරම්මණසඞ්කන්ති. තස්ස තස්සෙව හි ඣානස්ස ආරම්මණන්තරෙ පවත්ති ආරම්මණසඞ්කන්ති. තෙනාහ ‘‘සබ්බකසිණෙසු එකස්සෙව ඣානස්ස සමාපජ්ජනං ආරම්මණසඞ්කන්තිකං නාමා’’ති.

යථා ¶ පන ‘‘සබ්බකසිණෙසූ’’ති ඉමිනා ආකාසවිඤ්ඤාණකසිණානම්පි සඞ්ගහො හොතීති න සක්කා වත්තුං ඉධ අට්ඨන්නංයෙව කසිණානං අධිගතත්තා, එවං සබ්බම්පි අරූපජ්ඣානං ‘‘එකං ඣාන’’න්ති න සක්කා වත්තුං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං වසෙන චිත්තපරිදමනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තස්මා ආරුප්පජ්ඣානානං වසෙන අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්ති පරියායෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තථා හි පීතකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ යං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, තදාරම්මණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සන්ධායාහ ‘‘පීතකසිණතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපජ්ජිත්වා’’ති. ඉමිනා නයෙන සෙසද්වයෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකන්තරිකවසෙනාති අඤ්ඤත්ථො අන්තර-සද්දො. අන්තරමෙව අන්තරිකං, එකජ්ඣං අන්තරිකං එතස්මින්ති එකන්තරිකං, ඣානසමාපජ්ජනං, තස්ස වසෙන. යථා අඞ්ගානං, ආරම්මණස්ස ච එකජ්ඣං අඤ්ඤථා විසෙසො හොති, තථා සමාපජ්ජනවසෙනාති. සො පන විසෙසො හෙට්ඨිමානං තෙසං අඞ්ගාරම්මණානං සමතික්කමනවසෙන හොතීති වුත්තං ‘‘එකන්තරිකවසෙන අඞ්ගානඤ්ච ආරම්මණානඤ්ච සඞ්කමන’’න්ති. ‘‘ඉදං ඣානං පඤ්චඞ්ගික’’න්තිආදිනා අඞ්ගෙසු, ‘‘ඉදං පථවීකසිණ’’න්තිආදිනා ආරම්මණෙසු ච වවත්ථාපිතෙසු එකජ්ඣං තෙසං වවත්ථාපනෙ න කොචි විසෙසො අත්ථීති අට්ඨකථාසු අයං විධි නාභතො. එවඤ්ච කත්වා ඣානුක්කන්තිකාදීසු පටිලොමක්කමෙන, අනුලොමපටිලොමක්කමෙන ච එකන්තරිකභාවෙන ලබ්භමානම්පි ඣානාදීනං උක්කමනං න උද්ධටං, තෙහි නයෙහි විනාපි චිත්තපරිදමනං ඉජ්ඣතීති පපඤ්චපරිහාරත්ථං වා තෙ අට්ඨකථාසු අනාගතාති දට්ඨබ්බං.

367. අභාවිතභාවනො ඣානාභිඤ්ඤාසු අකතාධිකාරො. තත්ථ උපනිස්සයරහිතොපීති කෙචි. ආදිභූතං යොගකම්මං ආදිකම්මං, තං එතස්ස අත්ථීති ආදිකම්මිකො, පුබ්බෙ අකතපරිචයො භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො. තෙනාහ ‘‘යොගාවචරො’’ති. කසිණපරිකම්මම්පි භාරොති දොසවිවජ්ජනාදිවිධිනා කසිණමණ්ඩලෙ පටිපත්ති යාව උග්ගහනිමිත්තුප්පත්ති කසිණපරිකම්මං, තම්පි නාම භාරො, පගෙව ඉද්ධිවිකුබ්බනාති අධිප්පායො. නිමිත්තුප්පාදනන්ති පටිභාගනිමිත්තුප්පාදනං ¶ . තං වඩ්ඪෙත්වාති තං නිමිත්තං, භාවනඤ්ච වඩ්ඪෙත්වා. න හි භාවනාය විනාව නිමිත්තවඩ්ඪනං ලබ්භති. කෙචි උපචාරසමාධිං ලභිත්වා අප්පනාසමාධිං අධිගන්තුං න සක්කොන්ති, තාදිසාපි බහූ හොන්තෙවාති ආහ ‘‘අප්පනාධිගමො භාරො’’ති. අප්පනාධිගමොති වා අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං අධිගමමාහ. අඤ්ඤොව සමාපත්තීනං උපනිස්සයො ¶ , අඤ්ඤො අභිඤ්ඤානන්ති ආහ ‘‘පරිදමිතචිත්තස්සාපි ඉද්ධිවිකුබ්බනං නාම භාරො’’ති. ඛිප්පං නිසන්ති නිසාමනං ඣානචක්ඛුනා පථවීකසිණාදිඣානාරම්මණස්ස දස්සනං එතස්සාති ඛිප්පනිසන්ති, සීඝතරං ඣානං සමාපජ්ජිතා, තස්ස භාවො ඛිප්පනිසන්තිභාවො. අම්බතරුනිචිතං මහාමහින්දත්ථෙරාදීහි ඔතිණ්ණට්ඨානං ථෙරම්බත්ථලං. යථා පටිපක්ඛවිජයාය යොධාජීවා නිම්මලමෙව අසිතොමරාදිං ගහෙත්වා විචරන්ති, එවං භික්ඛුනාපි කිලෙසවිජයාය නිම්මලාව ඣානාභිඤ්ඤා වළඤ්ජිතබ්බාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං.

පතිට්ඨාභාවොති ඉධ පරස්ස උපද්දවූපසමනං අධිප්පෙතං. තං හි ඛිප්පනිසන්තිභාවතොපි ගරුතරං අච්චායිකකිච්චසාධනවසෙන විධාතබ්බතො දුරභිසම්භවතරත්තා. තං පන රක්ඛිතත්ථෙරනිදස්සනෙනෙව සිද්ධම්පි තතො ගරුතරෙන අඞ්ගාරවස්සපරිත්තාණෙන විභාවෙතුං ‘‘ගිරිභණ්ඩවාහනපූජාය…පෙ… ථෙරො වියා’’ති ආහ. ගිරිභණ්ඩවාහනපූජා නාම චෙතියගිරිමාදිං කත්වා සකලදීපෙ, සමුද්දෙ ච යාව යොජනා මහතී දීපපූජා. පථවිං මාපෙත්වාති මාරෙන පවත්තිතං අඞ්ගාරවස්සං ඵුලිඞ්ගමත්තෙනපි යාව මනුස්සෙ න පාපුණාති, තාවදෙව ආකාසෙ පථවිං නිම්මිනිත්වා.

බලවපුබ්බයොගානන්ති ගරුතරූපනිස්සයානං, ඉද්ධිවිධාදීනං හෙතුභූතමහාභිනීහාරානන්ති අත්ථො. අග්ගසාවකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන එකච්චෙ මහාසාවකෙ සඞ්ගණ්හාති. භාවනානුක්කමො යථාවුත්තං චිත්තපරිදමනං. පටිසම්භිදාදීති ආදි-සද්දෙන ඨානාඨානඤාණාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො, න සෙසාභිඤ්ඤානමෙව. සාවකානම්පි හි ඨානාඨානඤාණාදීනි පදෙසවසෙන ඉජ්ඣන්ති. තස්මාති යස්මා පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්සෙව යථාවුත්තං භාවනානුක්කමං විනා අභිඤ්ඤායො ඉජ්ඣන්ති, න ඉතරස්ස, තස්මා. අග්ගිධමනාදීහීති අග්ගිම්හි තාපනකොට්ටනාදීහි. යථා චාති ච-සද්දෙන ලාඛාකාරාදීනං ලාඛාකොට්ටනාදිං අවුත්තම්පි සඞ්ගණ්හාති. ඡන්ද…පෙ… වසෙනාති ‘‘ඡන්දවතො චෙ අභිඤ්ඤා සිජ්ඣති, මය්හම්පි සිජ්ඣතී’’ති කත්තුකම්යතාඡන්දං සීසං ධුරං ජෙට්ඨං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා, ඡන්දං වා උප්පාදෙත්වා තං භාවනාය මුඛං කත්වා ඣානස්ස සමාපජ්ජනවසෙන. එසෙව ¶ නයො සෙසෙසුපි. ‘‘ආවජ්ජනාදිවසීභාවවසෙනා’’ති ඉදං අට්ඨසුපි සමාපත්තීසු සාතිසයං වසීභාවාපාදනං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්ච ඛො ආදිකම්මිකවසෙන, න ¶ කතාධිකාරවසෙනාති ආහ ‘‘පුබ්බහෙතු…පෙ… වට්ටතී’’ති. පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්ස හි යං ඣානං පාදකං කත්වා අභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙතබ්බා, තත්ථෙව සාතිසයං චිණ්ණවසිතාපි ඉච්ඡිතබ්බා, න සබ්බත්ථෙවාති අධිප්පායො. ‘‘චතුත්ථජ්ඣානමත්තෙ චිණ්ණවසිනා’’ති වචනතො අරූපසමාපත්තියො විනාපි අභිඤ්ඤා ඉජ්ඣන්තීති වදන්ති. තම්පි යදි පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්ස වසෙන වුත්තං, යුත්තමෙව. අථෙතරස්ස, තෙසං මතිමත්තං. යථාති යෙන පකාරෙන යෙන විධිනා. එත්ථාති එතස්මිං ඉද්ධිවිධනිප්ඵාදනෙ.

368. තත්රාති ච තදෙව පච්චාමසති. පාළිනයානුසාරෙනෙවාති පාළිගතියා අනුසරණෙනෙව, පාඨසංවණ්ණනානුක්කමෙනෙවාති අත්ථො. ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති වත්වා ‘‘සො’’ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘අධිගතචතුත්ථජ්ඣානො යොගී’’ති. ‘‘එවං සමාහිතෙ’’ති එත්ථ එවං-සද්දො හෙට්ඨාඣානත්තයාධිගමපටිපාටිසිද්ධස්ස චතුත්ථජ්ඣානසමාධානස්ස නිදස්සනත්ථොති ආහ ‘‘එවන්ති චතුත්ථජ්ඣානක්කමනිදස්සනමෙත’’න්ති, චතුත්ථජ්ඣානස්ස, තස්ස ච අධිගමක්කමස්ස නිදස්සනං. යෙන සමාධානානුක්කමෙන චතුත්ථජ්ඣානසමාධි ලද්ධො, තදුභයනිදස්සනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති. යදිපි ‘‘එව’’න්ති ඉදං ආගමනසමාධිනා සද්ධිං චතුත්ථජ්ඣානසමාධානං දීපෙති. සතිපාරිසුද්ධිසමාධි එව පන ඉද්ධියා අධිට්ඨානභාවතො පධානන්ති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ’’ති. උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙනාති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිසබ්භාවෙන. සබ්බපච්චනීකධම්මූපක්කිලෙසපරිසුද්ධාය හි පච්චනීකසමනෙපි අබ්යාවටාය පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛාය වත්තමානාය චතුත්ථජ්ඣානං, තංසම්පයුත්තධම්මා ච සුපරිසුද්ධා, සුවිසදා ච හොන්ති, සතිසීසෙන පන තත්ථ දෙසනා කතාති ආහ ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙන පරිසුද්ධෙ’’ති. පරිසුද්ධියා එව පච්චයවිසෙසෙන පවත්තිවිසෙසො පරියොදාතතා සුධන්තසුවණ්ණස්ස නිඝංසනෙන පභස්සරතා වියාති ආහ ‘‘පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොතී’’ති.

සුඛාදීනං පච්චයානං ඝාතෙනාති සුඛසොමනස්සානං, දුක්ඛදොමනස්සානඤ්ච යථාක්කමං රාගදොසපච්චයානං වික්ඛම්භනෙන. ‘‘සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්සා’’ති හි වුත්තං. යථා රාගාදයො චෙතසො මලාසුචිභාවෙන ‘‘අඞ්ගණානී’’ති වුච්චන්ති, එවං උපගන්ත්වා ¶ කිලෙසනට්ඨෙන උපක්කිලෙසාති ආහ ‘‘අනඞ්ගණත්තායෙව විගතූපක්කිලෙසෙ’’ති. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගණෙන හි තං චිත්තං උපක්කිලිස්සතී’’ති, විබාධීයති උපතාපීයතීති ¶ අත්ථො. සුභාවිතත්තාති පගුණභාවාපාදනෙන සුට්ඨු භාවිතත්තා. තෙනාහ ‘‘වසීභාවප්පත්තෙ’’ති, ආවජ්ජනාදිනා පඤ්චධා, චුද්දසවිධෙන වා පරිදමනෙන වසවත්තිතං උපගතෙති අත්ථො. වසෙ වත්තමානං හි චිත්තං පගුණභාවාපත්තියා සුපරිමද්දිතං විය චම්මං, සුපරිකම්මකතා විය ච ලාඛා මුදුන්ති වුච්චති. කම්මක්ඛමෙති විකුබ්බනාදිඉද්ධිකම්මක්ඛමෙ. තඤ්ච උභයන්ති මුදුතාකම්මනියද්වයං.

නාහන්තිආදීසු න-කාරො පටිසෙධත්ථො. අහන්ති සත්ථා අත්තානං නිද්දිසති. භික්ඛවෙති භික්ඛූ ආලපති. අඤ්ඤන්ති ඉදානි වුච්චමානචිත්තතො අඤ්ඤං. එකධම්මම්පීති එකම්පි සභාවධම්මං න සමනුපස්සාමීති සම්බන්ධො. අයං හෙත්ථ අත්ථො – අහං, භික්ඛවෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තොපි අඤ්ඤං එකධම්මම්පි න සමනුපස්සාමි. යං වසීභාවාපාදනෙන භාවිතං, තථා පුනප්පුනං කරණෙන බහුලීකතං, එවං සවිසෙසමුදුභාවප්පත්තියා මුදුං, කම්මක්ඛමතාය කම්මනියඤ්ච හොති. යථයිදං චිත්තන්ති අත්තනො, තෙසඤ්ච පච්චක්ඛතාය එවමාහාති. යථා යථාවුත්තා පරිසුද්ධතාදයො න විගච්ඡන්ති, එවං සුභාවිතං චිත්තං.

තත්ථ අවට්ඨිතං ඉධ ‘‘ඨිතං, ආනෙඤ්ජප්පත්ත’’න්ති ච වුත්තන්ති ආහ ‘‘එතෙසු පරිසුද්ධතාදීසු ඨිතත්තා ඨිතෙ, ඨිතත්තායෙව ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති. යථා මුදුකම්මඤ්ඤතා වසීභාවප්පත්තියා ලක්ඛීයන්ති, එවං වසීභාවප්පත්තිපි මුදුකම්මඤ්ඤතාහි ලක්ඛීයතීති, මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ‘‘ඨිතෙ’’ති වුත්තං. යථා හි කාරණෙන ඵලං නිද්ධරීයති, එවං ඵලෙනාපි කාරණං නිද්ධරීයතීති නිච්චලභාවෙන අවට්ඨානං ආනෙඤ්ජප්පත්ති. සා ච සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන, පටිපක්ඛෙහි අකම්මනියතාය ච සම්භවන්තී සද්ධාදිබලානං ආනුභාවෙන හොතීති ‘‘සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘සද්ධාපරිග්ගහිතං හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සද්ධාපරිග්ගහිතන්ති එවං සුභාවිතං වසීභාවප්පත්තං එතං චිත්තං එකංසෙන අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය සංවත්තතීති එවං පවත්තාය සද්ධාය පරිග්ගහිතං යථාවුත්තසද්ධාබලෙන උපත්ථම්භිතං. අස්සද්ධියෙනාති තප්පටිපක්ඛෙන අස්සද්ධියෙන හෙතුනා න ඉඤ්ජති න චලති න කම්පති, අඤ්ඤදත්ථු උපරි විසෙසාවහභාවෙනෙව තිට්ඨති. වීරියපරිග්ගහිතන්තිආදීසුපි ¶ ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – වීරියපරිග්ගහිතන්ති වසීභාවාපාදනපරිදමනසාධනෙන වීරියෙන උපත්ථම්භිතං. සතිපරිග්ගහිතන්ති යථාවුත්තෙ භාවනාබහුලීකාරෙ අසම්මොසසාධිකාය, කුසලානඤ්ච ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසමානාය සතියා ¶ උපත්ථම්භිතං. සමාධිපරිග්ගහිතන්ති තත්ථෙව අවික්ඛෙපසාධනෙන සමාධානෙන උපත්ථම්භිතං. පඤ්ඤාපරිග්ගහිතන්ති තස්සා එව භාවනාය උපකාරානුපකාරධම්මානං පජානනලක්ඛණාය පඤ්ඤාය උපත්ථම්භිතං. ඔභාසගතන්ති ඤාණොභාසසහගතං. ඔභාසභූතෙන හි යථාවුත්තසමාධානසංවද්ධිතෙන ඤාණෙන සංකිලෙසපක්ඛං යාථාවතො පස්සන්තො තතො උත්රසන්තො ඔත්තප්පන්තො තං අධිභවති, න තෙන අභිභූයති. තෙනාහ ‘‘කිලෙසන්ධකාරෙන න ඉඤ්ජතී’’ති. එතෙන ඤාණපරිග්ගහිතං හිරොත්තප්පබලං දස්සෙති.

අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතතා, පරිසුද්ධතා, පරියොදාතතා, අනඞ්ගණතා, විගතූපක්කිලෙසතා, මුදුභාවො, කම්මනියතා, ආනෙඤ්ජප්පත්තියා ඨිතතා, සමාහිතස්ස වා චිත්තස්ස ඉමානි අඞ්ගානීති ‘‘සමාහිතෙ’’ති ඉමං අඞ්ගභාවෙන අග්ගහෙත්වා ඨිතිආනෙඤ්ජප්පත්තියො විසුං ගහෙත්වා ඉමෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. අභිනීහාරක්ඛමන්ති ඉද්ධිවිධාදිඅත්ථං අභිනීහාරක්ඛමං තදභිමුඛං කරණයොග්ගං. තෙනාහ ‘‘අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියායා’’ති.

කාමං නීවරණානි වික්ඛම්භෙත්වා එව පඨමජ්ඣානසමධිගමො, විතක්කාදිකෙ වූපසමෙ එව ච දුතියජ්ඣානාදිසමධිගමො, තථාපි න තථා තෙහි දූරීභූතා අපෙතා වා යථා චතුත්ථජ්ඣානතො, චෙතසො මලීනභාවසඞ්ඛාතඋප්පිලාභොගකරෙහි නීවරණාදීහි සුට්ඨු විමුත්තියා තස්ස පරිසුද්ධි, පරියොදාතතා ච යුත්තාති ආහ ‘‘නීවරණ…පෙ… පරියොදාතෙ’’ති. ඣානපටිලාභපච්චයානන්ති ඣානපටිලාභහෙතුකානං ඣානපටිලාභං නිස්සාය උප්පජ්ජනකානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය අවචරානං ඉච්ඡාවසෙන ඔතිණ්ණානං ‘‘අහො වත මමෙව සත්ථා පටිපුච්ඡිත්වා පටිපුච්ඡිත්වා භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙය්යා’’තිආදිනයප්පවත්තානං මානමායාසාඨෙය්යාදීනං. අභිජ්ඣාදීනන්ති ආදි-සද්දෙනාපි තෙසංයෙව සඞ්ගහො. අභිජ්ඣා චෙත්ථ පඨමජ්ඣානෙන අවික්ඛම්භනෙය්යා, මානාදයො ච තදෙකට්ඨා දට්ඨබ්බා ¶ ‘‘ඣානපටිලාභපච්චයාන’’න්ති අනුවත්තමානත්තා. වික්ඛම්භනෙය්යා පන නීවරණග්ගහණෙනෙව ගහිතා, කථං පන පඨමජ්ඣානෙන අවික්ඛම්භනෙය්යා ඉධ විගච්ඡන්තීති? ‘‘සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සබ්බාකුසලානං පටිපක්ඛා’’ති සල්ලෙඛපටිපත්තිවසෙන එවං වුත්තං ඣානස්ස අපරාමට්ඨභාවදස්සනතො. යෙ පනෙත්ථ ‘‘ඉච්ඡාවචරානං අභිජ්ඣාදීන’’න්ති ඉමෙහි පදෙහි කොපඅපච්චයකආමරාගබ්යාපාදාදයො ගහිතාති අධිප්පායෙන ‘‘ඣානපටිලාභපච්චයාන’’න්ති පාඨං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඣානපටිලාභපච්චනීකාන’’න්ති ¶ පාඨොති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං තථා පාඨස්සෙව අභාවතො. ඣානපටිලාභපච්චනීකා ච නීවරණා චෙව තදෙකට්ඨා ච තෙසං දූරීභාවං වත්වා පුන අභාවවිගමචොදනාය අයුජ්ජමානත්තා. නනු ච අනඞ්ගණසුත්ත- (ම. නි. 1.57 ආදයො) වත්ථසුත්තෙසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) අයමත්ථො න ලබ්භති, ඔළාරිකානංයෙව පාපධම්මානං තත්ථ අධිප්පෙතත්තා? සච්චමෙතං, ඉධ පන අධිගතචතුත්ථජ්ඣානස්ස වසෙන වුත්තත්තා සුඛුමායෙව තෙ ගහිතා, අඞ්ගණූපක්කිලෙසතාසාමඤ්ඤෙන පනෙත්ථ සුත්තානං අපදිසනං. තථා හි ‘‘සුත්තානුසාරෙනා’’ති වුත්තං, න පන සුත්තවසෙනාති. අවස්සං චෙ තමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං අධිගතජ්ඣානානම්පි කෙසඤ්චි ඉච්ඡාවචරානං පවත්තිසබ්භාවතො.

ඉද්ධිපාදභාවූපගමෙනාති ඉද්ධියා පාදකභාවස්ස පදට්ඨානභාවස්ස උපගමනෙන. භාවනාපාරිපූරියාති ඉතො පරං කත්තබ්බස්ස අභාවවසෙන අභිනීහාරක්ඛමභාවනාය පරිපුණ්ණත්තා. පණීතභාවූපගමෙනාති තතො එව පධානභාවං නීතතාය උත්තමට්ඨෙන, අතිත්තිකරට්ඨෙන ච පණීතභාවස්ස උපගමනෙන. උභයඤ්චෙතං ඨිතියා කාරණවචනං පරිපුණ්ණාය භාවනාය පණීතභාවප්පත්තියා ‘‘ඨිතෙ’’ති. ‘‘ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති ඉදං ඨිතියා විසෙසනං. තෙනාහ ‘‘යථා ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති, එවං ඨිතෙ’’ති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති උභයමෙකං අඞ්ගං, ‘‘සමාහිතෙ’’ති පන ඉදම්පි එකමඞ්ගං. තෙනෙවස්ස පඨමවිකප්පතො විසෙසං සන්ධායාහ ‘‘එවම්පි අට්ඨඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති.

දසඉද්ධිකථාවණ්ණනා

369. නිප්ඵත්තිඅත්ථෙනාති සිජ්ඣනට්ඨෙන. පටිලාභට්ඨෙනාති පාපුණනට්ඨෙන. තන්ති කාමිතං වත්ථුං. සමිජ්ඣතීති නිප්ඵජ්ජති. පබ්බජ්ජං ආදිං කත්වා යාව ඣානමග්ගා ¶ ඉධ නෙක්ඛම්මං. ඉජ්ඣතීති පාපුණීයති. පටිහරතීති පාටිහාරියන්ති යස්මා පටිපක්ඛං හරති අපනෙති, තස්මා පාටිහාරියං. අත්තනො පටිපක්ඛං හරතීති පටිහාරියං, නෙක්ඛම්මාදි, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, යථා ‘‘වෙකතං, වෙසම’’න්ති ච.

ඉජ්ඣනට්ඨෙනාති නිප්ඵජ්ජනට්ඨෙන. උපායසම්පදායාති සම්පන්නඋපායස්ස, ඤායාරම්භස්සාති අත්ථො. ඉජ්ඣතීති පසවෙති. සීලවාති ආචාරසීලෙන සීලවා. කල්යාණධම්මොති දසකුසලකම්මපථවසෙන ¶ සුන්දරධම්මො. සීලසම්පත්තියා වා සීලවා. දානාදිසෙසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන කල්යාණධම්මො. පණිදහිස්සතීති පත්ථෙස්සති.

ඉජ්ඣන්තීති වඩ්ඪන්ති, උක්කංසං පාපුණන්තීති අත්ථො. සාතිසයනිප්ඵජ්ජනපටිලාභසිජ්ඣනබුද්ධිඅත්ථෙ හි ඉද්ධි වුත්තා. සා දසවිධාති සබ්බා ඉද්ධියො ආනෙත්වා අත්ථුද්ධාරවසෙන ඉධාධිප්පෙතං ඉද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. බහුභාවාදිකස්ස අධිට්ඨානං අධිට්ඨහනං එතිස්සා අත්ථීති අධිට්ඨානා. විවිධං රූපනිම්මානසඞ්ඛාතං කුබ්බනං එතිස්සා අත්ථීති විකුබ්බනා. මනොමයාති ඣානමනෙන නිබ්බත්තිභාවතො මනොමයා. ඤාණස්ස විප්ඵාරො වෙගායිතත්තං එතිස්සා අත්ථීති ඤාණවිප්ඵාරා. අරියානං අයන්ති අරියා. යතො කුතොචි කම්මවිපාකතො ජාතා ඉද්ධි කම්මවිපාකජා. සාතිසයපුඤ්ඤනිබ්බත්තා ඉද්ධි පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. කම්මවිපාකජා ඉද්ධි ජාතිතො පට්ඨාය හොති, ඉතරා යදා තදා පුඤ්ඤස්ස විපච්චනකාලෙති එවං වා ඉමාසං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ආථබ්බනවිජ්ජාභිනිබ්බත්තා විජ්ජාමයා. සම්මාපයොගො උපායපයොගො ඤායාරම්භො.

370. පකතියා එකොති සභාවෙන එකො. බහුකන්ති බහුං. තෙන අග්ගහිතපරිච්ඡෙදං අධිට්ඨාතබ්බස්ස අනෙකභාවං දස්සෙත්වා පුන පරිච්ඡෙදතො දස්සෙතුං ‘‘සතං වා’’තිආදි වුත්තං. ආවජ්ජතීති පරිකම්මසඞ්ඛාතෙන ආභොගෙන ආභුජති භාවිරූපෙ තෙන පරිකම්මමනසිකාරෙන මනසි කරොති. ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති තථා පරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤාඤාණෙන යථාධිප්පෙතෙ බහුකෙ අධිට්ඨාති, අධිට්ඨානචිත්තෙන සහෙව බහුභාවාපත්තිතො බහුභාවාපාදකං ඉද්ධිවිධඤාණං පවත්තෙන්තො ච තථා අධිට්ඨාතීති වුච්චති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවන්ති ¶ පකාරත්ථො එවං-සද්දො, තෙන සබ්බම්පි අධිට්ඨානප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. අධිට්ඨානවසෙනාති ‘‘ඤාණෙන අධිට්ඨාතී’’ති (පටි. ම. 3.10) එවං වුත්තඅධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා.

371. පකතිවණ්ණන්ති පකතිසණ්ඨානං අත්තනො පාකතිකරූපං. පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙනාති අත්තනො පකතිවණ්ණවිජහනපුබ්බකස්ස කුමාරකවණ්ණාදිවණ්ණවිකාරස්ස වසෙන.

372. ඉමම්හා කායාති පච්චක්ඛභාවෙන ‘‘ඉමම්හා’’ති වුත්තා භික්ඛුස්ස කරජකායා. අඤ්ඤං කායන්ති අඤ්ඤං ඉද්ධිමයං කායං. තතො එව ඉද්ධිමයරූපවන්තතාය රූපිං. අභිඤ්ඤාමනෙන ¶ නිබ්බත්තත්තා මනොමයං. නිප්ඵත්තිවසෙනාති නිප්ඵජ්ජනවසෙන. අභිඤ්ඤාඤාණස්ස හි යථා මනොමයො කායො නිප්ඵජ්ජති, තථා පවත්ති මනොමයිද්ධි. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. යදි එවං කථමයමෙව මනොමයිද්ධීති? රුළ්හීවෙසා වෙදිතබ්බා යථා ‘‘මනොමයො අත්තභාවො’’ති, යථා වා ‘‘ගොසමඤ්ඤා විසාණාදිමති පිණ්ඩෙ’’. අථ වා අබ්භන්තරතො නික්ඛන්තෙ, ඉද්ධිමතා ච එකන්තසදිසෙ ඉමස්මිං නිම්මානෙ සුපාකටො මනසා නිබ්බත්තිතභාවොති යථා සාතිසයො මනොමයවොහාරො, න තථා අඤ්ඤාසු අධිට්ඨානවිකුබ්බනිද්ධීසු සමඤ්ඤන්තරවන්තාසූති වෙදිතබ්බං.

373. ඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ වාති අරහත්තමග්ගඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ වා විපස්සනාක්ඛණෙ, තතොපි වා පුබ්බෙ අන්තිමභවිකස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය. පච්ඡා වා යාව ඛන්ධපරිනිබ්බානා. තඞ්ඛණෙ වා මග්ගුප්පත්තිසමයෙ. ඤාණානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසොති සූරියස්ස උට්ඨිතට්ඨානෙ, සමන්තතො ච ආලොකකරණසමත්ථතා විය තස්සෙව ඤාණස්ස ආනුභාවෙන නිබ්බත්තො සබ්බසො පහාතබ්බපහානභාවෙතබ්බභාවනාපාරිපූරිසඞ්ඛාතො විසෙසො. වත්ථූනි පන අනන්තරායතාවසෙන ආගතානි. අනිච්චානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො අනුපස්සන්තියා බලවවිපස්සනාය. ආරද්ධවිපස්සනස්ස හි යථාවුත්තවිපස්සනාය පවත්තික්ඛණෙ තතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච පකිණ්ණකසම්මසනවාරෙ නිච්චසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. කාමං එත්තකාය සඞ්ඛෙපකථායපි අධිප්පෙතත්ථො පකාසිතොව ¶ , විත්ථාරකථාය පන විභූතතරො හොතීති ආහ ‘‘විත්ථාරෙන කථෙතබ්බ’’න්ති.

ගබ්භගතස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං. වුත්තනයෙනාති ‘‘පච්ඡිමභවිකස්සා’’තිආදිනා බාකුලත්ථෙරවත්ථුම්හි වුත්තනයෙන.

දාරුභාරං කත්වාති දාරුභාරං සකටෙ කත්වා, ආරොපෙත්වාති අත්ථො. ඔස්සජ්ජිත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. සකටමූලෙති සකටසමීපෙ. වාළයක්ඛානුචරිතෙති කුරුරෙහි යක්ඛෙහි අනුවිචරිතබ්බෙ. යක්ඛපරිග්ගහිතඤ්හි රාජගහනගරං.

374. සමාධිතොති පඨමජ්ඣානාදිසමාධිතො. පුබ්බෙති උපචාරජ්ඣානක්ඛණෙ. පච්ඡාති සමාපත්තියා චිණ්ණපරියන්තෙ. තඞ්ඛණෙති සමාපන්නක්ඛණෙ. සමථානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසොති තස්මිං තස්මිං ¶ ඣානෙ සමාධිතෙජෙන නිබ්බත්තො නීවරණවික්ඛම්භනවිතක්කාදිසමතික්කමසඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධපරිස්සයසහනාදිකො විසෙසො.

කපොතකන්දරායන්ති එවංනාමකෙ අරඤ්ඤවිහාරෙ. ජුණ්හාය රත්තියාති චන්දාලොකවතියා රත්තියා. නවොරොපිතෙහි කෙසෙහීති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. යස්සාති පහාරස්ස. තස්සාති යක්ඛස්ස. ඛිප්පනිසන්තිභාවස්ස උක්කංසගතත්තා ථෙරො තස්මිං පහරන්තෙ එව සමාපත්තිං සමාපජ්ජීති ආහ ‘‘පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙසී’’ති. පාළියං පන ‘‘නිසින්නො හොති අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා’’ති (උදා. 34) වුත්තං. ඉමෙ පන ථෙරා සමාපත්තිතො වුට්ඨානසමකාලං තෙන පහාරො දින්නොති වදන්ති.

සඤ්ජීවත්ථෙරන්ති කකුසන්ධස්ස භගවතො දුතියං අග්ගසාවකං මහාථෙරං සන්ධායාහ. සො හි ආයස්මා අරඤ්ඤාදීසු යත්ථ කත්ථචි නිසින්නො අප්පකසිරෙනෙව නිරොධං සමාපජ්ජති, තස්මා එකදිවසං අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිරොධං සමාපජ්ජි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිරොධසමාපන්න’’න්තිආදි. චීවරෙ අංසුමත්තම්පි න ඣායිත්ථ, සරීරෙ කා කථා. තෙනෙව හි ථෙරො ‘‘සඤ්ජීවො’’ ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. අයමස්සාති අස්ස ආයස්මතො සඤ්ජීවත්ථෙරස්ස යො නිරොධසමාපත්තියං අග්ගිපරිස්සයාභාවො, අයං සමාධිවිප්ඵාරා ¶ ඉද්ධීති යොජනා. කථං පන නිරොධසමාපත්තියං සමාධිවිප්ඵාරසම්භවොති ආහ ‘‘අනුපුබ්බ…පෙ… නිබ්බත්තත්තා’’ති.

පඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්සාති සබ්බපඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්ස. තඤ්හි ගහණකාලෙ සබ්බපච්ඡිමං ගය්හති. කාලපරිච්ඡෙදවසෙනාති ‘‘එත්තකෙ කාලෙ ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති සමාපත්තිතො පුබ්බෙ කතකාලපරිච්ඡෙදවසෙන. භීතා විරවිංසූති රත්තන්ධකාරෙ රූපදස්සනෙන ‘‘පිසාචො උට්ඨහතී’’ති මඤ්ඤමානා. එත්තකෙහි නාම භණ්ඩකෙහි අජ්ඣොත්ථටො නිබ්බිකාරො ‘‘අහො මහානුභාවො, අහො විවෙකවාසී’’ති ච ථෙරගතෙන පසාදෙන.

තත්තතෙලකටාහන්ති ආධාරසීසෙන ආධෙය්යමාහ, කටාහෙ තත්තතෙලං කටාහෙන ආසිඤ්චීති අධිප්පායො. විවට්ටමානන්ති කත්ථචිපි අලග්ගනවසෙන භස්සන්තං.

සපරිවාරාති පඤ්චහි ඉත්ථිසතෙහි සපරිවාරා. රාජානං මෙත්තාය ඵරීති ඔදිස්සකමෙත්තාසමාපත්තියා ¶ රාජානං ඵුසි. ඛිපිතුන්ති විජ්ඣිතුං. ඔරොපෙතුන්ති සරසන්නාහං පටිසංහරිතුං.

375. පටික්කූලාදීසූති අනිට්ඨාදීසු. අනිට්ඨං හි පටික්කූලං, අමනුඤ්ඤම්පි ‘‘පටික්කූල’’න්ති වුච්චති. ආදි-සද්දෙන අපටික්කූලාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති පටික්කූලාරම්මණෙ. උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො. තත්ථාති පටික්කූලාපටික්කූලභෙදෙ වත්ථුස්මිං. සතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා සතිමා. සම්පජානොති පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සම්පජානකාරී. අයන්ති අයං පටික්කූලාදිවත්ථූසු අපටික්කූලසඤ්ඤීවිහාරාදිකා ඛීණාසවානං අග්ගමග්ගාධිගමසිද්ධා චිත්තිස්සරියතා. තෙනාහ ‘‘චෙතොවසිප්පත්තානං…පෙ… වුච්චතී’’ති.

අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං සත්තසඤ්ඤිතෙ මෙත්තාඵරණං වා ධාතුසො පච්චවෙක්ඛණාය ධාතුමනසිකාරං වා ගූථාදිකෙ ධාතුමනසිකාරං කරොන්තොති යොජෙතබ්බං. අපටික්කූලසඤ්ඤී විහරතීති හිතෙසිතාය, ධම්මසභාවචින්තනාය ච න පටික්කූලසඤ්ඤී හුත්වා ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති. ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මිං ඤාතිමිත්තාදිකෙ. කෙසාදිඅසුචිකොට්ඨාසමත්තමෙවාති අසුභඵරණං වා අසුභමනසිකාරං වා. තත්ථ රූපධම්මජාතං අනිච්චන්ති ආදිඅත්ථො ඉති-සද්දො, තස්මා අනිච්චදුක්ඛානත්තවිපරිණාමධම්මොති මනසිකාරං ¶ වා කරොන්තොති යොජනා. පටික්කූලාපටික්කූලෙසූති ඉට්ඨානිට්ඨානි වත්ථූනි එකජ්ඣං ගහෙත්වා වදති. එස නයො ඉතරත්ථ. යං වා සත්තානං පඨමං පටික්කූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා අපටික්කූලතො උපතිට්ඨති, යඤ්ච අපටික්කූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා පටික්කූලතො උපතිට්ඨති, තදුභයෙපි ඛීණාසවො සචෙ ආකඞ්ඛති, වුත්තනයෙන අපටික්කූලසඤ්ඤී වා විහරෙය්ය, පටික්කූලසඤ්ඤී වාති අයමරියිද්ධි වුත්තා.

චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන ‘‘චක්ඛූ’’ති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන, චක්ඛුනා වා කාරණභූතෙන, ද්වාරභූතෙන වා රූපං පස්සිත්වා. නෙව සුමනො හොතීති ගෙහස්සිතසොමනස්සස්සායං පටික්ඛෙපො, න නෙක්ඛම්මපක්ඛිකාය කිරියාසොමනස්සවෙදනාය. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛන්ති ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනලක්ඛණං ඡසු ද්වාරෙසු පවත්තියා ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ලද්ධනාමං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛං. යථාවුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘පටිසම්භිදාය’’න්තිආදි වුත්තං.

376. පක්ඛීආදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන දෙවාදීනං සඞ්ගහො. වෙහාසගමනාදිකාති පන ආදි-සද්දෙන චක්ඛුවිසුද්ධිආදිං සඞ්ගණ්හාති. කුසලකම්මෙන නිබ්බත්තිත්වාපි අකුසලවිපාකානුභාවෙන සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතිකානං. ඣානන්ති අභිඤ්ඤාපත්තං ඣානං සන්ධායාහ. විපස්සනාපි උක්කංසගතා උබ්බෙගපීතිසහිතා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනමත්තාපි හොතීති වුත්තං ‘‘විපස්සනං වා’’ති. ‘‘පඨමකප්පිකාන’’න්ති ඉදං ‘‘එකච්චානං මනුස්සාන’’න්ති ඉමස්ස විසෙසනං දට්ඨබ්බං. එවමාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පුනබ්බසුමාතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

377. වෙහාසන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. චක්කවත්තී හි චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා අත්තනො භවනතො අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙනෙව සිනෙරුං පදක්ඛිණං කත්වා සකලචක්කවාළං අනුසංයායතීති. අස්සබන්ධාති අස්සපාලා, යෙ අස්සානං යවදායකා. තථා ගොබන්ධා.

චක්කවත්තිආදීනං පුඤ්ඤිද්ධියා විත්ථාරියමානාය අතිපපඤ්චො හොතීති පුඤ්ඤවතො ඉද්ධිං ලක්ඛණතො දස්සෙන්තෙන ‘‘පරිපාකං ගතෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ ඉජ්ඣනකවිසෙසො’’ති ¶ වත්වාපි ජොතිකාදීනං පුඤ්ඤිද්ධිං එකදෙසෙන දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුවණ්ණපබ්බතොති සබ්බසුවණ්ණමයො පබ්බතො. තස්ස කිර ගහිතගහිතට්ඨානෙ ඔධි න පඤ්ඤායති. එකසීතාමත්තෙති එත්ථ සීතා නාම කසනවසෙන නඞ්ගලස්ස ගතමග්ගො. තුම්බං නාම ආළ්හකං. චුද්දස මග්ගාති චතුද්දස කසනමග්ගා.

378. විජ්ජං පරිජපිත්වාති ගන්ධාරීවිජ්ජාදිකං අත්තනො විජ්ජං කතූපචාරං පරිවත්තෙත්වා මන්තපඨනක්කමෙන පඨිත්වා.

379. සම්මාපයොගෙනාති උපායපයොගෙන, යථා යථිච්ඡිතත්ථසිද්ධි හොති, තථා පවත්තිතඤායාරම්භෙන. තස්ස තස්ස කම්මස්සාති යථාධිප්පෙතස්ස නිප්ඵාදෙතබ්බකම්මස්ස. එත්ථ චාති ‘‘තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගප්පච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.18) ඉමිස්සා දසමාය ඉද්ධියා නිද්දෙසෙපි. පුරිමපාළිසදිසාවා’’ති සමාධිවිප්ඵාරඉද්ධිආදීනං නිද්දෙසසදිසාව. සකටබ්යූහාදිකරණවසෙනාති සකටබ්යූහචක්කබ්යූහපදුමබ්යූහාදීනං සංවිධානවසෙන නිබ්බත්තවිසෙසොති ¶ සම්බන්ධො. ගණිතගන්ධබ්බාදි සිප්පකම්මං. සල්ලකත්තකාදි වෙජ්ජකම්මං. ඉරුබ්බෙදාදීනං තිණ්ණං වෙදානං.

‘‘එකොපි හුත්වා බහුධාව හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 5.834; පටි. ම. 1.102; 3.10) අධිට්ඨානිද්ධියා එව ගහිතත්තා ආහ ‘‘අධිට්ඨානා ඉද්ධියෙව ආගතා’’ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙති ඉමස්මිං අභිඤ්ඤානිසංසසඞ්ඛාතෙ, ඉද්ධිවිධසඞ්ඛාතෙ වා අත්ථෙ.

380. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථු’’න්තිආදීසු (විභ. 751) කොට්ඨාසත්ථො විධසද්දො, ‘‘විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.13) විකප්පත්ථො, තදුභයම්පෙත්ථ යුජ්ජතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉද්ධිවිධායාති ඉද්ධිකොට්ඨාසාය, ඉද්ධිවිකප්පාය වා’’ති. ඉද්ධි හි අභිඤ්ඤාසු එකො කොට්ඨාසො, වක්ඛමානෙහි භෙදෙහි අනෙකප්පභෙදා ච. වුත්තප්පකාරවසෙනාති වුත්තස්ස චුද්දසප්පකාරස්ස, චිත්තපරිදමනස්ස සමාහිතතාදිප්පකාරස්ස ච වසෙන. ‘‘ඉද්ධිවිධායා’’ති තදත්ථස්ස සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘ඉද්ධිවිධාධිගමත්ථායා’’ති. ‘‘කසිණාරම්මණතො අපනෙත්වා’’ති ඉදං අභිඤ්ඤාපාදකපරිකම්මචිත්තානං ¶ සමානසන්තානතාය වුත්තං, න පරිකම්මචිත්තස්ස කසිණාරම්මණත්තා. ඉද්ධිවිධාභිමුඛං පෙසෙතීති නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස ඉද්ධිවිධස්ස අභිමුඛභාවෙන පවත්තෙති. යං හි ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා පරිකම්මචිත්තස්ස පවත්තනං, තදෙවස්ස අභිනීහරණං, ඉද්ධිවිධාභිමුඛපෙසනඤ්ච තථෙව ඉද්ධිවිධස්ස පවත්තනතො අභිනින්නාමනං ඉධ පරිකම්මචිත්තස්ස ඉද්ධිවිධෙ අධිමුත්තීති ආහ ‘‘අධිගන්තබ්බඉද්ධිපොණං ඉද්ධිපබ්භාරං කරොතී’’ති. ඉධ පච්චනුභවනඵුසනා සච්ඡිකිරියාපත්තිපරියායා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘පාපුණාතීති අත්ථො’’ති ආහ. අස්සාති ඉද්ධිවිධස්ස.

එකොපීති පි-සද්දො වක්ඛමානං බහුභාවං උපාදාය සම්පිණ්ඩනත්ථො. සො හිස්ස පටියොගී ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතී’’ති. සො ච ඛො බහුභාවං නිම්මිනිත්වා ඨිතස්ස අන්තරාව එකභාවූපගමො. යථාකාලපරිච්ඡෙදං පන සරසෙනෙව එකභාවූපගමො ඉධ නාධිප්පෙතො අනිද්ධිනිම්මානභාවතො. තම්පි පුබ්බෙ කතකාලපරිච්ඡෙදවසෙන සිද්ධත්තා ඉද්ධානුභාවොයෙවාති කෙචි. අට්ඨානෙ වායං පි-සද්දො, එකො හුත්වා බහුධාපි හොති, බහුධා හුත්වා එකොපි හොතීති සම්බන්ධො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ පි-සද්දො වක්ඛමානං එකභාවං උපාදාය ¶ ‘‘සම්පිණ්ඩනත්ථො’’ති වත්වා ‘‘සො හී’’තිආදි සබ්බං යථාරහං වත්තබ්බං. බහුභාවනිම්මානෙ පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘බහූනං සන්තිකෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහූනං සන්තිකෙති අත්තනා නිම්මිතානං බහූනං සමීපෙ, තෙහි පරිවාරිතො හුත්වාති අධිප්පායො. වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන ‘‘ධම්මං වා කථෙතුකාමො’’ති එවමාදි සඞ්ගය්හති. ‘‘ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තො එවං හොතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

381. භවති එත්ථ ඉද්ධීති භූමියො, ඣානානි. එත්ථාති ච හෙතුම්හි භුම්මවචනං. විවෙකතො ජාතා භූමි විවෙකජභූමි. විවෙකජං හි පඨමං ඣානං නීවරණවිවෙකසම්භූතත්තා. පීතිසුඛභූතා භූමි පීතිසුඛභූමි. දුතියජ්ඣානඤ්හි පීතිසුඛභූමිභූතඤ්චෙව පීතිසුඛසඤ්ජාතඤ්ච සමාධිවසෙන. උපරි ද්වීසුපි එසෙව නයො. ඉද්ධිලාභායාති ඉද්ධියා අධිගමාය. ඉද්ධිපටිලාභායාති ඉද්ධියා පුනප්පුනං ලභමානාය, බහුලීකරණායාති අත්ථො. ඉද්ධිවිකුබ්බනතායාති ඉද්ධියා විවිධරූපකාරණාය, විකුබ්බනිද්ධියාති අත්ථො ¶ . ඉද්ධිවිසවිතායාති ඉද්ධියා විවිධානිසංසපසවනාය. ඉද්ධිවසිතායාති ඉද්ධියා ඛිප්පනිසන්තිආදිභාවාවහවසීභාවත්ථාය. ඉද්ධිවෙසාරජ්ජායාති ඉද්ධියා පටිපක්ඛදූරීභාවෙන විගතසංකිලෙසතාය සුට්ඨු විසාරදභාවාය. චතුත්ථජ්ඣානං තාව ඉද්ධියා භූමි හොතු තත්ථ පතිට්ඨාය නිප්ඵාදෙතබ්බතො, ඉතරානි පන කථන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. තත්ථ තීණි ඣානානි සම්භාරභූමියොති වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. තතියජ්ඣානෙ සුඛඵරණෙන, පඨමදුතියෙසු පීතිඵරණෙන සුඛඵරණෙන ච හෙතුභූතෙනාති යථාරහවසෙන යොජනා. ඵරණං චෙත්ථ ඣානස්ස සුභාවිතභාවෙන සාතිසයානං පීතිසුඛානං වසෙන ඣානප්පච්චයාදිනා සහජාතනාමකායස්ස පරිබ්රූහනං, රූපකායස්ස ච තංසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි පරිප්ඵුටතා. තෙනාහ භගවා ‘‘පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙති පරිසන්දෙති පරිපූරෙති පරිප්ඵරතී’’ති (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.427). සුඛසඤ්ඤන්ති ඣානසුඛෙන සහගතං සඤ්ඤං. ලහුසඤ්ඤන්ති තංසම්පයුත්තලහුතාසහගතං සඤ්ඤං. ඔක්කමිත්වාති අනුපවිසිත්වා. තෙසු හි ඣානෙසු සාතිසයාය ලහුතාය සම්පයුත්තං සුඛං සන්තානවසෙන පවත්තෙන්තො යොගී තං සමොක්කන්තො විය හොතීති එවං වුත්තං. සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දෙසො. ඣානසම්පයුත්තා හි ලහුතා විනාපි ඉද්ධියා ආකාසං ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා විය හොති. ලහුභාවග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මුදුකම්මඤ්ඤභාවාපි ගහිතා එව. තෙනාහ ‘‘ලහුමුදුකම්මඤ්ඤකායො හුත්වා’’ති.

ඉමිනා ¶ පරියායෙනාති තිණ්ණං ඣානානං සමාපජ්ජනෙන සුඛලහුභාවප්පත්තනාමරූපකායස්ස සති චිත්තපරිදමනෙ චතුත්ථං ඣානං සුඛෙනෙව ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තතීති ඉමිනා පරියායෙන. පකතිභූමියා හි අධිට්ඨානභූතා සම්භාරභූමියො පාකාරස්ස නෙමිප්පදෙසො වියාති.

382. ඉද්ධිපාදනිද්දෙසෙ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදොති ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. පාදොති පතිට්ඨා, අධිගමූපායොති අත්ථො. තෙන හි උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති. අයං තාව අට්ඨකථානයො. තත්ථ ඉද්ධි-සද්දස්ස පඨමො කත්තුඅත්ථො, දුතියො කරණත්ථො ¶ වුත්තො. පාද-සද්දස්ස එකො කරණත්ථොව. පජ්ජිතබ්බාව ඉද්ධි වුත්තා, න ච ඉජ්ඣන්තී, පජ්ජිතබ්බා ච ඉද්ධි පජ්ජනකරණෙන පාදෙන සමානාධිකරණා හොතීති පඨමෙන අත්ථෙන ‘‘ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති න සක්කා වත්තුං. තථා ඉද්ධිකිරියාකරණෙන සාධෙතබ්බාව වුද්ධිසඞ්ඛාතා ඉද්ධි පජ්ජනකිරියාකරණෙන පජ්ජිතබ්බාති ද්වින්නං කරණානං න අසමානාධිකරණතා සම්භවතීති දුතියෙනත්ථෙන ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ච න සක්කා වත්තුං. තස්මා පඨමෙනත්ථෙන සමානාධිකරණසමාසො, දුතියෙන සාමිවචනසමාසො න යුජ්ජතීති පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො, දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදොති සමාසො යුත්තො, යථාවුත්තොපි වා, පාදස්ස ඉජ්ඣමානකොට්ඨාසඉජ්ඣනකරණූපායභාවතො.

පුබ්බභාගඡන්දවසෙන ඡන්දහෙතුකො. සම්පයුත්තඡන්දවසෙන ඡන්දාධිකො. පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන එව පන සහජාතඡන්දස්සාපි අධිකතා වෙදිතබ්බා. අථ වා ‘‘ඡන්දඤ්චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධී’’ති ඉමාය පාළියා ඡන්දාධිපතිසමාධි ඡන්දසමාධීති අධිපති-සද්දලොපං කත්වා සමාසො වුත්තොති විඤ්ඤායති. අධිපතිසද්දත්ථදස්සනවසෙන පන අට්ඨකථායං ‘‘ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා’’තිආදි. පධානභූතාති වීරියභූතාති කෙචි වදන්ති. සඞ්ඛතසඞ්ඛාරනිවත්තනත්ථං පන පධානග්ගහණං. අථ වා තං තං විසෙසං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, සබ්බම්පි වීරියං. තත්ථ චතුකිච්චසාධකතො අඤ්ඤස්ස නිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණං. පධානභූතා සෙට්ඨභූතාති අත්ථො. චතුබ්බිධස්ස පන වීරියස්ස අධිප්පෙතත්තා බහුවචනනිද්දෙසො. යො පන ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති එවං සමාසයොජනාවසෙන පාදස්ස උපායත්ථතං ගහෙත්වා ඉද්ධිපාදත්ථො ¶ වුත්තො, සො පටිලාභපුබ්බභාගානං කත්තුකරණිද්ධිභාවං ‘‘ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා (විභ. 457) වා අභිධම්මෙ ආගතත්තා ඡන්දාදීහි ඉද්ධිපාදෙහි සාධෙතබ්බාය වුද්ධියා කත්තිද්ධිභාවං, ඡන්දාදීනං කරණිද්ධිභාවඤ්ච සන්ධාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

වීරියිද්ධිපාදෙ ‘‘වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගත’’න්ති ද්වික්ඛත්තුං වීරියං ආගතං. තත්ථ පුරිමං සමාධිවිසෙසනං වීරියාධිපති සමාධි වීරියසමාධීති. දුතියං සමන්නාගමඞ්ගදස්සනං. ද්වෙ එව හි සබ්බත්ථ සමන්නාගමඞ්ගානි සමාධි ¶ , පධානසඞ්ඛාරො ච. ඡන්දාදයො සමාධිවිසෙසනානි, පධානසඞ්ඛාරො පන පධානවචනෙනෙව විසෙසිතො, න ඡන්දාදීහීති න ඉධ වීරියාධිපතිතා පධානසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා හොති. වීරියඤ්ච සමාධිං විසෙසෙත්වා ඨිතමෙව සමන්නාගමඞ්ගවසෙන පධානසඞ්ඛාරවචනෙන වුත්තන්ති නාපි ද්වීහි වීරියෙහි සමන්නාගමො වුත්තො හොතීති. යස්මා පන ඡන්දාදීහි විසිට්ඨො සමාධි, තථා විසිට්ඨෙනෙව ච තෙන සම්පයුත්තො පධානසඞ්ඛාරො, සෙසධම්මා ච, තස්මා සමාධිවිසෙසනානං වසෙන චත්තාරො ඉද්ධිපාදා වුත්තා. විසෙසනභාවො ච ඡන්දාදීනං තංතංඅවස්සයවසෙන හොතීති.

අථ වාතිආදිනා නිස්සයට්ඨෙපි පාද-සද්දෙ උපායට්ඨෙන ඡන්දාදීනං ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. තෙනෙව අභිධම්මෙ උත්තරචූළභාජනීයෙ ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා (විභ. 457) ඡන්දාදීනමෙව ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. පඤ්හාපුච්ඡකෙ ච ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධී’’තිආදිනාව (විභ. 462) උද්දෙසං කත්වාපි පුන ඡන්දාදීනංයෙව කුසලාදිභාවො විභත්තො. උපායිද්ධිපාදදස්සනත්ථමෙව හි සුත්තෙ, අභිධම්මෙ ච නිස්සයිද්ධිපාදදස්සනං කතං, අඤ්ඤථා චතුබ්බිධතා න හොතීති.

383. ඡන්දාදීනි අට්ඨාති ඡන්දසමාධි වීරියසමාධි චිත්තසමාධි වීමංසාසමාධීති එවං ඡන්දාදීනි අට්ඨ. කාමං චෙත්ථ චතූසුපි ඨානෙසු සමාධි සමාධි එව, තථාපි ඉද්ධිං උප්පාදෙතුකාමතාඡන්දසහිතොව සමාධි ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තති, න කෙවලො. එවං වීරියසමාධිආදයොපි. තස්මා ඡන්දාදිසහිතා එතෙ චත්තාරො ච සමාධී, ඡන්දාදයො ච චත්තාරොති අට්ඨ පජ්ජති ඉද්ධි එතෙහි පාපුණීයති, සයං වා පජ්ජන්ති ඉද්ධිපටිලාභාය සම්පජ්ජන්තීති පදානීති වුච්චන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තන්තී’’ති. යං පන පාළියං ‘‘ඡන්දො න සමාධී’’තිආදි, තං යදිපි ඡන්දාදයො සමාධිසහිතාව ඉද්ධිං නිප්ඵාදෙන්ති, තථාපි විසුං ¶ නෙසං පදභාවදස්සනං. එකතො නියුත්තොව, න එකෙකො හුත්වාති අධිප්පායො. නියුත්තොවාති සහිතො එව, න වියුත්තො.

384. අනොනතන්ති න ඔනතං, වීරියෙන පග්ගහිතත්තා අලීනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතී’’ති, කොසජ්ජනිමිත්තං න චලතීති ¶ අත්ථො. උද්ධං නතං උන්නතං, උද්ධතං වික්ඛිත්තං. න උන්නතං අනුන්නතං, අවික්ඛිත්තං සමාහිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතී’’ති. අභිසඞ්ගවසෙන නතං අභිනතං, න අභිනතං අනභිනතං, අරත්තං. අපගමනවසෙන නතං අපනතං, කොධවසෙන විමුඛං. න අපනතං අනපනතං, අදුට්ඨං. දිට්ඨියා ‘‘අහං, මම’’න්ති නිස්සයවසෙන න නිස්සිතන්ති අනිස්සිතං. ඡන්දරාගවසෙන න පටිබද්ධන්ති අප්පටිබද්ධං. රාගො කෙවලං ආසත්තිමත්තං, ඡන්දරාගො පන බහලකිලෙසො. තථා හිස්ස දූරෙ ඨිතම්පි ආරම්මණං පටිබද්ධමෙව. විප්පමුත්තන්ති විසෙසතො පමුත්තං. ඣානානං කාමරාගපටිපක්ඛතාය ආහ ‘‘කාමරාගෙ’’ති. විසංයුත්තන්ති විවිත්තං සංකිලෙසතො, න වා සංයුත්තං චතූහිපි යොගෙහි. විමරියාදිකතං කිලෙසමරියාදාය, යථා ඊසකම්පි කිලෙසමරියාදා න හොති, තථා පටිපන්නං. එකත්තගතන්ති එකග්ගතං උපගතං අච්චන්තමෙව සමාහිතං. තතො එව නානත්තකිලෙසෙහි නානාසභාවෙහි කිලෙසෙහි න ඉඤ්ජති.

එස අත්ථොති කොසජ්ජාදිනිමිත්තං. ඉමස්ස චිත්තස්ස ආනෙඤ්ජනත්ථො සිද්ධො එව ආනෙඤ්ජප්පත්තියා පකාසනවසෙන දස්සිතත්තා. පුන වුත්තොති ඉද්ධියා භූමිපාදපදදස්සනප්පසඞ්ගෙන ‘‘ඉමානි මූලානි නාමා’’ති මූලභාවදස්සනත්ථං පුන වුත්තො. පුරිමොති ‘‘සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා’’තිආදිනා පුබ්බෙ ඡධා දස්සිතනයො. අයන්ති අධුනා සොළසධා දස්සිතනයො. සුත්තනයෙ, පටිසම්භිදානයෙ ච දස්සිතෙ තත්ථ සම්මොහො න හොති, න අදස්සිතෙති ආහ ‘‘උභයත්ථ අසම්මොහත්ථ’’න්ති.

385. ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තොති ‘‘කථං පනායං එවං හොතී’’ති එත්ථ පුබ්බෙ අත්තනා වුත්තපදං උද්ධරති අධිට්ඨානවිධිං දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨායා’’ති. එත්ථ අනුපුබ්බෙන චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා චතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨායාති කෙචි, තං අයුත්තං. යථිච්ඡිතජ්ඣානසමාපජ්ජනත්ථඤ්හි චිත්තපරිදමනං, චතුත්ථජ්ඣානමෙව ච අභිඤ්ඤාපාදකං, න ඉතරානි. පරිකම්මං කත්වාති පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය කාමාවචරචිත්තෙන ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා ¶ චින්තනමෙවෙත්ථ පරිකම්මකරණං, තථාවජ්ජනමෙව ච ආවජ්ජනං. දුතියම්පීති පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන තතියම්පි, තතො භිය්යොපීති ඉමමත්ථං දීපෙති. යථා හි ඣානභාවනා, එවමභිඤ්ඤාභාවනාපි. ‘‘එකවාරං ද්වෙවාර’’න්ති ඉදම්පි නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. නිමිත්තාරම්මණන්ති පටිභාගනිමිත්තාරම්මණං. පරිකම්මචිත්තානීති එත්ථ එකෙකස්ස පරිකම්මචිත්තස්ස සතාරම්මණතා ¶ දට්ඨබ්බා ‘‘සතං හොමී’’ති පවත්තනතො. සහස්සාරම්මණානීති එත්ථාපි එසෙව නයො. වණ්ණවසෙනාති අත්තනා පරිකප්පිතවණ්ණවසෙන. නො පණ්ණත්තිවසෙනාති න සත්තපණ්ණත්තිවසෙන. තං අධිට්ඨානචිත්තං අප්පනාචිත්තමිවාති ඉවග්ගහණං අභිඤ්ඤාචිත්තස්ස ඣානචිත්තස්ස පඨමුප්පත්තිසදිසභාවතො වුත්තං, න තස්ස අප්පනාභාවතො. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකන්ති රූපාවචරචතුත්ථඣානවන්තං, තෙන සම්පයුත්තං.

386. යදි එවං ‘‘ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතී’’ති පටිසම්භිදාවචනං කථන්ති ආහ ‘‘යම්පී’’තිආදි. තත්රාපීති පටිසම්භිදායම්පි. ආවජ්ජතීති ‘‘බහුකං ආවජ්ජතී’’ති ඉදං පාඨපදං පරිකම්මවසෙනෙව වුත්තං, න ආවජ්ජනවසෙන. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති අභිඤ්ඤාඤාණවසෙන වුත්තං, න පරිකම්මචිත්තසම්පයුත්තස්ස, අඤ්ඤස්ස වා කාමාවචරස්ස ඤාණස්ස වසෙන. න හි තස්ස තාදිසො ආනුභාවො අත්ථීති. තස්මාති යස්මා අප්පනාප්පත්තස්ස අභිඤ්ඤාඤාණස්සෙව වසෙන අධිට්ඨානං, තස්මා. අයමධිට්ඨානක්කමොති දස්සෙන්තො ‘‘බහුකං ආවජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සන්නිට්ඨාපනවසෙනාති නිප්ඵාදනවසෙන.

කායසක්ඛිදස්සනත්ථන්ති න කෙවලං වචනමත්තමෙව, අථ ඛො අයමෙතස්සත්ථස්ස අත්තනො කායෙන සච්ඡිකතත්තා කායසක්ඛීති සක්ඛිදස්සනත්ථං.

කොකනදන්ති පදුමවිසෙසනං යථා ‘‘කොකාසක’’න්ති. තං කිර බහුපත්තං, වණ්ණසම්පන්නං, අතිවිය සුගන්ධඤ්ච හොති. පාතොති පගෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතො සූරියස්සුග්ගමනවෙලායං ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං සියා විරොචමානං, එවං සරීරගන්ධෙන, ගුණගන්ධෙන ච සුගන්ධං සරදකාලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චමිව අත්තනො තෙජසා තපන්තං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකජුතිතාය අඞ්ගීරසං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති.

අභබ්බොති පටිපත්තිසාරමිදං සාසනං, පටිපත්ති ච පරියත්තිමූලිකා, ත්වඤ්ච පරියත්තිං උග්ගහෙතුං ¶ අසමත්ථො, තස්මා අභබ්බොති අධිප්පායො. අභබ්බො නාම න හොති වාසධුරස්සෙව පධානභාවතො.

භික්ඛූති පබ්බජිතවොහාරෙන වුත්තං, භාවිනං වා භික්ඛුභාවං උපාදාය යථා ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410). පිලොතිකඛණ්ඩන්ති සුවිසුද්ධං චොළඛණ්ඩං ¶ . රජො හරතීති රජොහරණං. අභිනිම්මිනිත්වා අදාසි තත්ථ පුබ්බෙ කතාධිකාරත්තා. තථා හි යොනිසො උම්මුජ්ජන්තො ‘‘අත්තභාවස්ස පනායං දොසො’’ති අසුභසඤ්ඤං, අනිච්චසඤ්ඤඤ්ච පටිලභිත්වා නාමරූපපරිග්ගහාදිනා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා උදයබ්බයඤාණාදිපටිපාටියා විපස්සනං අනුලොමගොත්රභුසමීපං පාපෙසි. ඔභාසවිස්සජ්ජනපුබ්බිකා භාසිතගාථා ඔභාසගාථා.

රාගො රජො අරියස්ස විනයෙ, න ච පන රෙණු වුච්චති ‘‘රජො’’ති. කස්මා? චිත්තස්ස මලීනභාවකරණතො. රාගස්සෙතං අධිවචනං ‘‘රජො’’ති. එතං රජන්ති එතං රාගසඞ්ඛාතං රජං. විප්පජහිත්වාති අග්ගමග්ගෙන විසෙසතො පජහනහෙතු. පණ්ඩිතා විහරන්ති තෙති තෙ පජහනකා පණ්ඩිතා හුත්වා විහරන්ති. වීතරජස්ස සබ්බසො පහීනරාගාදිරජස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ. තථා හි වදන්ති –

‘‘චිත්තම්හි සංකිලිට්ඨම්හි, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;

චිත්තෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, ඉති වුත්තං මහෙසිනා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106; සං. නි. අට්ඨ. 2.3.100; ඉතිවු. අට්ඨ. 88);

ඡළභිඤ්ඤාගහණෙන ගහිතාය ඡළභිඤ්ඤාය විභාවිතෙපි අරියමග්ගෙ අනුත්තරභාවසාමඤ්ඤෙන ඵලනිබ්බානෙහි සද්ධිං සඞ්ගණ්හන්තො ආහ ‘‘නව ලොකුත්තරධම්මා’’ති.

පත්තස්ස පිදහනාකාරෙන හත්ථං ඨපෙන්තො ‘‘හත්ථං පිදහී’’ති වුත්තො. හත්ථන්ති වා කරණත්ථෙ උපයොගවචනං, හත්ථෙන පිදහීති අත්ථො.

සහස්සක්ඛත්තුන්ති ¶ සහස්සධා. සහස්සධා හි අත්තානං එකචිත්තෙනෙව නිම්මිනන්තොපි සහස්සවාරං නිම්මිනන්තො විය හොති. අසතිපි කිරියාබ්යාවුත්තියං තදත්ථසිද්ධිතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සහස්සක්ඛත්තු’’න්ති වුත්තං. අම්බවනෙති අම්බවනෙ කතවිහාරෙ. රම්මෙති රමණීයෙ. යාව කාලප්පවෙදනා, තාව නිසීදීති යොජනා.

අනියමෙත්වාති වණ්ණාවයවසරීරාවයවපරික්ඛාරකිරියාවිසෙසාදීහි නියමං අකත්වා. නානාවණ්ණෙති නානාකාරෙ යථාවුත්තවණ්ණාදිවසෙන නානාවිධෙ. මිස්සකකෙසෙති පලිතෙහි මිස්සිතකෙසෙ. උපඩ්ඪරත්තවණ්ණඋපඩ්ඪපණ්ඩුවණ්ණාදීසු අඤ්ඤතරවණ්ණන්ති එවං උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ. පදවසෙන අත්ථස්ස ¶ , ගමනවසෙන පාළියා භණනං පදභාණං. පරිකථාදිවසෙන ධම්මස්ස කථනං ධම්මකථා. සරෙන භඤ්ඤං සුත්තාදීනං උච්චාරණං සරභඤ්ඤං. අපරෙපීති වුත්තාකාරතො අඤ්ඤෙපි දීඝරස්සකිසථූලාදිකෙ නානප්පකාරකෙ. ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්තීති යථා යථා ඉච්ඡිතා, තංතංපකාරායෙව හොන්ති. යත්තකා හි විසෙසා වණ්ණාදිවසෙන තෙසු ඉච්ඡිතා, තත්තකවිසෙසවන්තොව තෙ හොන්ති. තෙ පන තථා බහුධා භින්නාකාරෙපි වණ්ණවසෙන ආරම්මණං කත්වා එකමෙව අධිට්ඨානචිත්තං පවත්තති. අයං හිස්ස ආනුභාවො – යථා එකාව චෙතනා නානාවිසෙසවන්තං අත්තභාවං නිබ්බත්තෙති, තත්ථ භවපත්ථනා කම්මස්ස විසෙසපච්චයො හොති. අචින්තෙය්යො ච කම්මවිපාකොති චෙ, ඉධාපි පරිකම්මචිත්තං විසෙසපච්චයො හොති, අචින්තෙය්යො ච ඉද්ධිවිසයොති ගහෙතබ්බං. එස නයොති ය්වායං බහුභාවනිම්මානෙ ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා’’තිආදිනා අධිට්ඨානනයො වුත්තො, එස නයො ඉතරෙසුපි අධිට්ඨානෙසු.

ඉති අවිසෙසං අතිදෙසෙන දස්සෙත්වා විසෙසං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමිනා භික්ඛුනා ඉච්ඡන්තෙනාති සම්බන්ධො. මං ජානිස්සන්තීති ‘‘ඉද්ධිමා’’ති මං ජානිස්සන්ති. අන්තරාවාති පරිච්ඡින්නකාලස්ස අබ්භන්තරෙ එව. පාදකජ්ඣානන්තිආදි පරිකම්මකරණාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං, ඉතරං පන අතිදෙසෙනෙව විභාවිතන්ති. එවං අකරොන්තොති ‘‘එකො හොමී’’ති අන්තරා අධිට්ඨානං අකරොන්තො. ‘‘යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා අධිට්ඨානං කරොන්තෙන කාලපරිච්ඡෙදවසෙනෙව කාතබ්බන්ති දස්සෙති. සයමෙව එකො හොති අධිට්ඨානස්ස පටිප්පස්සද්ධත්තා. එත්ථ ච පරිකම්මාධිට්ඨානචිත්තානං ඉද්ධිමා වණ්ණවසෙන සයමෙව ආරම්මණං හොති. තෙසු පරිකම්මචිත්තානි ¶ සන්තතිපච්චුප්පන්නාරම්මණානි. අධිට්ඨානචිත්තං සම්පතිවත්තමානාරම්මණං අධිට්ඨානස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තාති වදන්ති.

387. ‘‘ආවිභාව’’න්ති පදස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙන හොති-සද්දෙන සම්බන්ධො න යුජ්ජති උපයොගවචනෙන වුත්තත්තා, තථා වක්ඛමානෙන ච ගච්ඡති-සද්දෙන අත්තනො, පරෙසඤ්ච ආවිභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා, නාමපදඤ්ච කිරියාපදාපෙක්ඛන්ති කිරියාසාමඤ්ඤවාචිනා කරොති-සද්දෙන යොජෙත්වා ආහ ‘‘ආවිභාවං කරොතී’’ති. තිරොභාවන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො ¶ . යදි එවං කථං පටිසම්භිදායන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඉදමෙව හී’’තිආදි. කාමං පටිසම්භිදායං ‘‘ආවිභාවන්ති කෙනචි අනාවටං හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.11) ආගතං, තම්පි ඉදමෙව ආවිභාවකරණං, තිරොභාවකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. සෙසපදානි තෙසංයෙව වෙවචනානි. අන්ධකාරන්ති රත්තන්ධකාරං, දිවාපි වා බිලගුහාදිගතං අන්ධකාරං. පටිච්ඡන්නන්ති කුට්ටකවාටාදිනා පටිච්ඡාදිතං. අනාපාථන්ති දූරතාසුඛුමතරතාදිනා න ආපාථගතං. අයන්ති ඉද්ධිමා. පටිච්ඡන්නොපි දූරෙ ඨිතොපි අත්තා වා පරො වා යථා දිස්සතීති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. ආලොකජාතන්ති ආලොකභූතං, ජාතාලොකං වා.

388. එතං පන පාටිහාරියන්ති ආවිභාවපාටිහාරියමාහ. කෙන කතපුබ්බන්ති තත්ථ කායසක්ඛිං පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථා තාව කායසක්ඛී’’ති දස්සෙන්තෙන ‘‘භගවතා’’ති වත්වා තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘භගවා හී’’තිආදි වුත්තං. සාවත්ථිවාසිකෙ පස්සන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො, තථා ‘‘යාව අවීචිං දස්සෙසී’’ති. ආකාසගතෙසු හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමවිමානෙසු උපරූපරිවිමානං බ්යවධායකෙසු බ්යූහියමානෙසු තග්ගතං ආකාසං බ්යූළ්හං නාම හොතීති වුත්තං ‘‘ආකාසඤ්ච ද්විධා වියූහිත්වා’’ති.

අයමත්ථොති ආවිභාවපාටිහාරියස්ස සත්ථාරා කතභාවො. පුරිමබුද්ධානං පටිපත්තිආවජ්ජනං බුද්ධප්පවෙණියා අනුපාලනත්ථං. ‘‘එකෙන පාදෙනා’’තිආදි තිවික්කමදස්සනං. නයං දෙති යස්ස නයස්ස අනුසාරෙන වාචනාමග්ගං ඨපෙසි.

චූළඅනාථපිණ්ඩිකො නාම අනාථපිණ්ඩිකමහාසෙට්ඨිස්ස කනිට්ඨභාතා.

සිනෙරුපබ්බතං ¶ නිබ්බිජ්ඣිත්වාති තං පරිසාය දිස්සමානරූපංයෙව කත්වා නිබ්බිජ්ඣිත්වා. නන්ති සිනෙරුපබ්බතං.

අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛස්ස ඔකාසලොකස්ස, තංනිවාසිසත්තලොකස්ස ච විවටභාවකරණපාටිහාරියං ලොකවිවරණං නාම. මහාබ්රහ්මාති සහම්පතිමහාබ්රහ්මා.

පස්සථ ¶ තාව අපණ්ණකපටිපදාය ඵලන්ති නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා සත්ථු අනුපුබ්බිකථානයෙන සග්ගසුඛෙන පලොභෙත්වා, න පන සග්ගසම්පත්තියං නින්නභාවාපාදනෙන.

389. යථා ආවිභාවකරණෙ ආලොකකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බං ආලොකනිම්මානාය, එවං තිරොභාවකරණෙ අන්ධකාරනිම්මානාය නීලකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බං. කාමඤ්චෙතං පාළියං සරූපතො නාගතං, ‘‘විවටං ආවට’’න්ති (පටි. ම. 3.11) පන වචනතො අත්ථතො ආගතමෙව. ඔදාතකසිණන්තොගධං වා ආලොකකසිණන්ති වුත්තොවායමත්ථො. අන්ධකාරන්ති අන්ධකාරවන්තං.

390. අවසෙසෙ ඉට්ටියත්ථෙරාදිකෙ.

391. පාකටො ඉද්ධිමා එතස්ස අත්ථීති පාකටං, පාකටඤ්ච තං පාටිහාරියඤ්චාති පාකටපාටිහාරියං. න එත්ථ ඉද්ධිමා පාකටොති අපාකටං, අපාකටඤ්ච තං පාටිහාරියඤ්චාති අපාකටපාටිහාරියං. ඉද්ධිමතො එව හි පාකටාපාකටභාවෙනායං භෙදො, න පාටිහාරියස්ස. න හි තං අපාකටං අත්ථි.

උත්තරිමනුස්සධම්මාති මනුස්සධම්මො වුච්චති දස කුසලකම්මපථධම්මා, තතො මනුස්සධම්මතො උත්තරි. ඉද්ධිසඞ්ඛාතං පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං. ආළින්දෙති පමුඛෙ. ඔකාසෙහීති පකිර. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ඉද්ධිපයොගං. අභිසඞ්ඛාසීති අභිසඞ්ඛරි, අකාසීති අත්ථො. තාලච්ඡිග්ගළෙනාති කුඤ්චිකච්ඡිද්දෙන. අග්ගළන්තරිකායාති පිට්ඨසඞ්ඝාතානං අන්තරෙන.

අන්තරහිතොති අන්තරධායිතුකාමො. බකො බ්රහ්මා යථා අන්තරධායිතුං න සක්කොති, තථා කත්වා භගවා සයං තස්ස, බ්රහ්මගණස්ස ච අනාපාථභාවගමනෙන අන්තරහිතො හුත්වා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථිභාවො වා නත්ථිභාවො වා න සක්කා ජානිතු’’න්ති එවං බ්රහ්මගණස්ස වචනොකාසො මා හොතූති ‘‘භවෙවාහ’’න්ති ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ භවෙවාහං භයං දිස්වාති අහං භවෙ සංසාරෙ ජාතිජරාදිභෙදං භයං දිස්වා එව. භවඤ්ච විභවෙසිනන්ති ඉමඤ්ච කාමභවාදිං තිවිධම්පි ¶ සත්තභවං, විභවෙසිනං විභවං ගවෙසමානම්පි පරියෙසමානම්පි පුනප්පුනං භවෙ එව දිස්වා. භවං නාභිවදින්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කිඤ්චි භවං න අභිවදිං න ගහෙසිං. නන්දිඤ්ච න උපාදියින්ති භවතණ්හං න උපගච්ඡිං, න අග්ගහෙසින්ති අත්ථො.

392. අලග්ගමානොති විනිවිජ්ඣිත්වා ගමනෙන කුට්ටාදීසු කත්ථචි න ලග්ගමානො. ආවජ්ජිත්වා කතපරිකම්මෙනාති යස්ස පරතො ගන්තුකාමො, තං ආවජ්ජිත්වා ‘‘ආකාසො හොතු, ආකාසො හොතූ’’ති එවං කතපරිකම්මෙන ඉද්ධිමතා. පාකාරපබ්බතාපෙක්ඛාය ‘‘සුසිරො, ඡිද්දො’’ති ච පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. උබ්බෙධවසෙන පවත්තං විවරං සුසිරං. තිරියං පවත්තං ඡිද්දං.

යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ පරිකම්මං කත්වාති පථවීකසිණාදීසු යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨාතබ්බො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අට්ඨසමාපත්තිවසීභාවොයෙව පමාණ’’න්ති. තස්මා යං යං ඉච්ඡති, තං තදෙව හොති. එතෙන පථවියා උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනෙ ආපොකසිණසමාපජ්ජනං, උදකාදීසු පථවීනිම්මානෙ පථවීකසිණසමාපජ්ජනං න එකන්තතො ඉච්ඡිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. එතන්ති එතං තිරොකුට්ටාදිගමනපාටිහාරියකරණෙ ආකාසකසිණසමාපජ්ජනං අවස්සං වත්තබ්බං අනුච්ඡවිකභාවතො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘ආකාසකසිණවසෙන පටිච්ඡන්නානං විවටකරණ’’න්තිආදිවචනං විය පථවීකසිණවසෙන ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදිභාවො ‘‘ආකාසෙ වා උදකෙ වා පථවිං නිම්මිනිත්වා පදසා ගමනං ඉච්ඡතී’’තිආදිනා යං පකිණ්ණකනයෙ වුත්තං, තම්පි සමත්ථිතං හොති.

‘‘දොසො නත්ථී’’ති ද්වික්ඛත්තුං බද්ධං සුබද්ධං විය දළ්හීකරණං නාම හොතීති අධිප්පායෙන වත්වා තෙන පයොජනාභාවං දස්සෙතුං ‘‘පුන සමාපජ්ජිත්වා’’තිආදි වුත්තං. අධිට්ඨිතත්තා ආකාසො හොතියෙවාති සචෙපි කිඤ්චි අන්තරා උපට්ඨිතං පබ්බතාදි සියා, තම්පි ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨිතත්තා ¶ ආකාසො හොතියෙව. ඉදම්පි අට්ඨානපරිකප්පනමත්තං, තාදිසස්ස උපට්ඨානමෙව නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අන්තරා’’තිආදි වුත්තං.

393. පරිච්ඡින්දිත්වාති යථිච්ඡිතට්ඨානං ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා. තත්රාති තස්මිං පථවියා උදකභාවාධිට්ඨානෙ අයං යථාවුත්තපටිපත්තිවිභාවිනී පාළි ¶ . පරතො ‘‘තත්රායං පාළී’’ති ආගතට්ඨානෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සොති ඉද්ධිමා. අධිට්ඨානකාලෙ කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා අධිට්ඨාතීති වුත්තං ‘‘පරිච්ඡින්නකාලං පන අතික්කමිත්වා’’ති. පකතියා උදකං අනිම්මානඋදකං.

394. විපරීතන්ති යං උදකං අක්කමිත්වා අක්කමන්තො න සංසීදති, තං පනෙත්ථ ඉද්ධියා පථවීනිම්මානවසෙන වෙදිතබ්බං. පථවීකසිණන්ති පථවීකසිණජ්ඣානං.

395. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ඡින්නපක්ඛො, අසඤ්ජාතපක්ඛො වා සකුණො ඩෙතුං න සක්කොතීති පාළියං ‘‘පක්ඛී සකුණො’’ති (පටි. ම. 3.11) පක්ඛී-සද්දෙන විසෙසෙත්වා සකුණො වුත්තොති ‘‘පක්ඛෙහි යුත්තසකුණො’’ති ආහ. පරිකම්මං කත්වාති ‘‘පථවී හොතූ’’ති පරිකම්මං කත්වා.

ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙති අන්තලික්ඛසඤ්ඤිතෙ ආකාසෙ. යත්ථ යත්ථ හි ආවරණං නත්ථි, තං තං ‘‘ආකාස’’න්ති වුච්චති. අයඤ්ච ඉද්ධිමා න පථවියා ආසන්නෙ ආකාසෙ ගච්ඡති. යත්ථ පන පක්ඛීනං අගොචරො, තත්ථ ගච්ඡති, තාදිසඤ්ච ලොකෙ ‘‘අන්තලික්ඛ’’න්ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්තලික්ඛසඤ්ඤිතෙ ආකාසෙ’’ති.

ථෙරොති පුබ්බෙ වුත්ත තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො. සමාපත්තිසමාපජ්ජනන්ති පුන සමාපත්තිසමාපජ්ජනං. නනු සමාහිතමෙවස්ස චිත්තන්ති ඉද්ධිමතො පාටිහාරියවසෙන පවත්තමානස්ස චිත්තං අච්චන්තං සමාහිතමෙව හොති, න අඤ්ඤදා විය අසමාහිතන්ති අධිප්පායො. තං පන ථෙරස්ස මතිමත්තං. පුබ්බෙ හි පථවීකසිණං සමාපජ්ජිත්වා පථවිං අධිට්ඨාය ගච්ඡති, ඉදානි පන ආකාසො ඉච්ඡිතබ්බො, තස්මා ආකාසකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බමෙව. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. තිරොකුට්ටපාටිහාරියෙ ¶ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති යථා තත්ථ කුට්ටාදි ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨානෙන ආකාසො හොති, එවං ඉධාපි පබ්බතරුක්ඛාදිං අධිට්ඨානෙන ආකාසං කත්වා ගන්තබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා තිරොකුට්ටපාටිහාරියෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සචෙ පනස්ස භික්ඛුනො අධිට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තස්සා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.392) තත්ථ ¶ වුත්තනයෙන. එතෙන ‘‘පුරිමාධිට්ඨානබලෙනෙව චස්ස අන්තරා අඤ්ඤො පබ්බතො වා රුක්ඛො වා උතුමයො උට්ඨහිස්සතීති අට්ඨානමෙවෙත’’න්ති නාගාදීහි කයිරමානො විබන්ධො ගමනන්තරායං න කරොතීති දස්සෙති.

ඔකාසෙති ජනවිවිත්තෙ යුත්තට්ඨානෙ. පාකටො හොති ආකාසචාරී අයං සමණොති.

396. ද්වාචත්තාලීසයොජනසහස්සග්ගහණං පඨමකප්පවසෙන කතං, තතො පරං පන අනුක්කමෙන පථවියා උස්සිතභාවෙන තතො කතිපයයොජනූනතා සියා, අප්පකං අධිකං වා ඌනං වා ගණනූපගං න හොතීති තථා වුත්තං. තීසු දීපෙසු එකක්ඛණෙ ආලොකකරණෙනාති යදා යස්මිං දීපෙ මජ්ඣෙ තිට්ඨන්ති, තදා තතො පුරිමස්මිං අත්ථං ගච්ඡන්තා පච්ඡිමෙ උදෙන්තා හුත්වා ආලොකකරණෙන. අඤ්ඤජොතීනං වා අභිභවනෙන, දුද්දසතාය ච මහිද්ධිකෙ. සත්තානං සීතපරිළාහවූපසමනෙන, ඔසධිතිණවනප්පතීනං පරිබ්රූහනෙන ච මහානුභාවෙ. ඡුපතීති ඵුසති. පරිමජ්ජතීති හත්ථං ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙන්තො ඝංසෙති. අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානවසෙනෙවාති යස්ස කස්සචි අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානවසෙන. එව-කාරෙන පාදකජ්ඣානවිසෙසං නිවත්තෙති, න අධිට්ඨානං. තෙනෙවාහ ‘‘නත්ථෙත්ථ කසිණසමාපත්තිනියමො’’ති. තිරොකුට්ටපාටිහාරියාදීසු විය ඉමස්මිං නාම කසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති න එත්ථ කොචි නියමො අත්ථීති අත්ථො. තථා හි පාළියං කිඤ්චි සමාපත්තිං අපරාමසිත්වා ‘‘ඉධ සො ඉද්ධිමා’’තිආදි (පටි. ම. 3.10-11) වුත්තං. හත්ථපාසෙ හොති ‘‘චන්දිමසූරියෙ’’ති එවං වුත්තං චන්දිමසූරියමණ්ඩලං. රූපගතං හත්ථපාසෙති හත්ථපාසෙ ඨිතං රූපගතං, හත්ථපාසෙ වා රූපගතං. හත්ථං වා වඩ්ඪෙත්වා පරාමසතීති යොජනා.

උපාදින්නකං නිස්සාය අනුපාදින්නකස්ස වඩ්ඪනං වුත්තං. යුත්තියා පනෙත්ථ උපාදින්නකස්සපි වඩ්ඪනච්ඡායා දිස්සති. අත්තනො අණුමහන්තභාවාපාදනෙ උපාදින්නකස්ස හාපනං විය වඩ්ඪනම්පි ලබ්භතෙව. යථා ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස නන්දොපනන්දදමනෙති එවං පවත්තං සහවත්ථුනා ථෙරවාදං ආහරිත්වා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො ආහා’’තිආදි ආරද්ධං. කිං පන න හොති, හොතියෙවාති ¶ අධිප්පායො. ද්වෙ හි පටිසෙධා ¶ පකතිං ගමෙන්තීති. ‘‘තදා මහන්තං හොති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස වියා’’ති ඉදං යථාධිකතත්ථදස්සනවසෙන වුත්තං, ඛුද්දකභාවාපාදනම්පෙත්ථ ලබ්භතෙව.

නන්දොපනන්දනාගදමනකථාවණ්ණනා

ඔලොකෙසි බුද්ධාචිණ්ණවසෙන ‘‘අත්ථි නු ඛො අස්ස උපනිස්සයො’’ති. ලොකියං රතනත්තයෙ පසාදලක්ඛණං සාසනාවතාරං සන්ධායාහ ‘‘අප්පසන්නො’’ති. මිච්ඡාදිට්ඨිතො විවෙචෙත්වා පසාදෙතබ්බොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කො නු ඛො…පෙ… විවෙචෙය්යා’’ති.

තං දිවසන්ති යදා භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තාවතිංසභවනාභිමුඛො ගච්ඡති, තං දිවසභාගං. ආපානභූමිං සජ්ජයිංසූති යත්ථ සො නිසින්නො භොජනකිච්චං කරොති, තං පරිවෙසනට්ඨානං සිත්තං සම්මට්ඨං භොජනූපකරණූපනයනාදිනා සජ්ජයිංසු පටියාදෙසුං. තිවිධනාටකෙහීති වධූකුමාරිකඤ්ඤාවත්ථාහි තිවිධාහි නාටකිත්ථීහි. ඔලොකයමානොති පෙක්ඛන්තො, විචාරෙන්තො වා.

උපරූපරීති මත්ථකමත්ථකෙ. භවනෙනාති භවනපදෙසෙන. භොගෙහීති සරීරභොගෙහි. අවකුජ්ජෙනාති නිකුජ්ජිතෙන. ගහෙත්වාති යථා තාවතිංසභවනස්ස පදෙසොපි නාවසිස්සති, එවං පරියාදාය.

සිනෙරුපරිභණ්ඩන්ති සිනෙරුමෙඛලං. සිනෙරුස්ස කිර සමන්තතො බහලතො, පුථුලතො ච පඤ්චයොජනසහස්සපරිමාණානි චත්තාරි පරිභණ්ඩානි තාවතිංසභවනස්ස ආරක්ඛාය නාගෙහි, ගරුළෙහි, කුම්භණ්ඩෙහි, යක්ඛෙහි ච අධිට්ඨිතානි, තානි පරිභණ්ඩභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘පරිභණ්ඩ’’න්ති වුත්තං. තෙහි කිර සිනෙරුස්ස උපඩ්ඪං පරියාදින්නං.

අත්තභාවං විජහිත්වාති මනුස්සරූපං අන්තරධාපෙත්වා. බාධතීති ඛෙදමත්තං උප්පාදෙති.

අත්තභාවං විජහිත්වාති සුඛුමත්තභාවනිම්මානෙන නාගරූපං විජහිත්වා. මුඛං විවරි ‘‘මුඛගතං ¶ සමණං සංඛාදිස්සාමී’’ති. පාචීනෙන ච පච්ඡිමෙන චාති නාගස්ස තථානිපන්නත්තා වුත්තං. සුට්ඨු සතියා පච්චුපට්ඨාපනත්ථමාහ ‘‘මනසි කරොහී’’ති.

ආදිතො ¶ පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරියානීති තදා ථෙරෙන කතපාටිහාරියානි සන්ධාය වුත්තං. ඉමං පන ඨානන්ති ඉමං නාසාවාතවිස්සජ්ජනකාරණං.

අනුබන්ධීති ‘‘න සක්කා එවංමහිද්ධිකස්ස ඉමස්ස සමණස්ස පටිපහරිතු’’න්ති භයෙන පලායන්තං අනුබන්ධි.

එකපටිපාටියාති එකාය පටිපාටියා, නිරන්තරන්ති අත්ථො. අයමෙවාති යා උපාදින්නකං නිස්සාය අනුපාදින්නකස්ස වඩ්ඪි, අයමෙව. එත්ථ එදිසෙ හත්ථවඩ්ඪනාදිපාටිහාරියෙ යුත්ති යුත්තරූපා චිත්තතො, උතුතො වා උපාදින්නකරූපානං අනුප්පජ්ජනතො. අථ වා උපාදින්නන්ති සකලමෙව ඉන්ද්රියබද්ධං අධිප්පෙතං. එවම්පි තස්ස තථා වඩ්ඪි න යුජ්ජති එවාති වුත්තනයෙනෙව වඩ්ඪි වෙදිතබ්බා. එකසන්තානෙ උපාදින්නං, අනුපාදින්නඤ්ච සම්භින්නං විය පවත්තමානම්පි අත්ථතො අසම්භින්නමෙව. තත්ථ යථා ආළ්හකමත්තෙ ඛීරෙ අනෙකාළ්හකෙ උදකෙ ආසිත්තෙ යදිපි ඛීරං සබ්බෙන සම්භින්නං සබ්බත්ථකමෙව ලම්බමානං හුත්වා තිට්ඨති, තථාපි න තත්ථ ඛීරං වඩ්ඪති, උදකමෙව වඩ්ඪති, එවමෙවං යදිපි උපාදින්නං අනුපාදින්නඤ්ච සම්භින්නං විය පවත්තති, තථාපි උපාදින්නං න වඩ්ඪති, ඉද්ධානුභාවෙන චිත්තජං, තදනුසාරෙන උතුජඤ්ච වඩ්ඪතීති දට්ඨබ්බං.

සොති සො ඉද්ධිමා. එවං කත්වාති වුත්තාකාරෙන හත්ථං වා වඩ්ඪෙත්වා තෙ වා ආගන්ත්වා හත්ථපාසෙ ඨිතෙ කත්වා. පාදට්ඨපනාදිපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අපරොපි ඉද්ධිමා. තථෙවාති පාටිහාරියකරණතො පුබ්බෙ විය. තථූපමමෙතන්ති යථා උදකපුණ්ණාසු නානාපාතීසු බහූහි නානාචන්දමණ්ඩලෙසු දිස්සමානෙසු න තෙන චන්දමණ්ඩලස්ස ගමනාදිඋපරොධො, බහූනඤ්ච පච්චෙකං දස්සනං ඉජ්ඣති, තථූපමමෙතං පාටිහාරියං චන්දිමසූරියානං ගමනාදිඋපරොධාභාවතො, බහූනඤ්ච ඉද්ධිමන්තානං තත්ථ ඉද්ධිපයොගස්ස යථිච්ඡිතං සමිජ්ඣනතොති අධිප්පායො.

397. පරිච්ඡෙදං කත්වාති අභිවිධිවසෙන පන පරිච්ඡෙදං කත්වා, න මරියාදවසෙන. තථා හෙස බ්රහ්මලොකෙ අත්තනො කායෙන වසං වත්තෙති. පාළීති පටිසම්භිදාමග්ගපාළි.

යාව ¶ බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතීති එත්ථ යස්මා න බ්රහ්මලොකස්සෙව ගමනං අධිප්පෙතං, නාපි බ්රහ්මලොකස්ස ගමනමෙව, අථ ඛො ¶ අඤ්ඤථා අඤ්ඤම්පි. යාව බ්රහ්මලොකාති පන දූරාවධිනිදස්සනමෙතං, තස්මා ‘‘සචෙ බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමා හොතී’’ති වත්වාපි ඉතරම්පි දස්සෙතුං ‘‘සන්තිකෙපි දූරෙ අධිට්ඨාතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන වුත්තාවසෙසස්ස අධිට්ඨානිද්ධියා නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස සබ්බස්සාපි සඞ්ගහො, න වුත්තස්සෙවාති දට්ඨබ්බං.

යමකපාටිහාරියාවසානෙතිආදිනා තිවික්කමස්ස අධිට්ඨානිද්ධිනිප්ඵන්නතා වුත්තා, අඤ්ඤත්ථ පන ලක්ඛණානිසංසතා. තදුභයං යථා අඤ්ඤමඤ්ඤං න විරුජ්ඣති, තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

නීලමාතිකන්ති නීලවණ්ණොදකමාතිකං.

මහාබොධින්ති අපරාජිතපල්ලඞ්කං මහාබොධිං. චිත්තෙ උප්පන්නෙ සන්තිකෙ අකාසීති තථා චිත්තුප්පත්තිසමනන්තරමෙව පථවිං, සමුද්දඤ්ච සංඛිපිත්වා මහාබොධිසන්තිකෙ අකාසි.

නක්ඛත්තදිවසෙති මහදිවසෙ. චන්දපූවෙති චන්දසදිසෙ චන්දමණ්ඩලාකාරෙ පූවෙ. එකපත්තපූරමත්තමකාසීති යථා තෙ පමාණතො සරූපෙනෙව අන්තොපත්තපරියාපන්නා හොන්ති, තථා අකාසි.

කාකවලියවත්ථුස්මිඤ්ච ‘‘භගවා ථොකං බහුං අකාසී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තං පන වත්ථුං සඞ්ඛෙපතොව දස්සෙතුං ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරො කිරා’’තිආදි වුත්තං. සමාපත්තියාති නිරොධසමාපත්තියා.

ගඞ්ගාතීරෙති තම්බපණ්ණිදීපෙ ගඞ්ගානදියා තීරෙ. සඤ්ඤං අදාසීති යථා තෙ යථාධිට්ඨිතං සප්පිං පස්සන්ති, තථා සඤ්ඤං අදාසි.

තස්සාති යස්ස බ්රහ්මුනො රූපං දට්ඨුකාමො, තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. සද්දං සුණාතීති දිබ්බාය සොතධාතුයා බ්රහ්මුනො සද්දං සුණාති. චිත්තං පජානාතීති චෙතොපරියඤාණෙන බ්රහ්මුනො චිත්තං පජානාති. කරජකායස්ස වසෙනාති චාතුමහාභූතිකරූපකායස්ස වසෙන. ‘‘චිත්තං පරිණාමෙතී’’ති එත්ථ කිං තං චිත්තං, කථං වා පරිණාමනන්ති ආහ ‘‘පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා කායෙ ආරොපෙතී’’ති. කථං ¶ පන කායෙ ආරොපෙතීති ආහ ‘‘කායානුගතිකං කරොතී’’ති. එවම්පි සද්දදන්ධරොවායන්ති වචනපථං පච්ඡින්දන්තො ආහ ‘‘දන්ධගමන’’න්ති. කරොතීති ¶ සම්බන්ධො. කායගමනං හි දන්ධං, දන්ධමහාභූතපච්චයත්තාති අධිප්පායො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – දිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමතාය වසෙන චිත්තං පරිණාමෙන්තො යොගී පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉදං චිත්තං කායො විය දන්ධගමනං හොතූ’’ති පරිකම්මං කරොති. තථා පරිකම්මකරණං හි සන්ධාය ‘‘පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. පරිකම්මං පන කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තො තං චිත්තං කායෙ ආරොපෙති, කායානුගතිකං දන්ධගමනං කරොති.

සුඛසඤ්ඤන්ති සුඛසහගතං සඤ්ඤං, සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දෙසො. ලහුභාවෙන සඤ්ඤාතන්ති ලහුසඤ්ඤං. කථං පන ඉද්ධිචිත්තෙන සහ සුඛසඤ්ඤාය සම්භවොති ආහ ‘‘සුඛසඤ්ඤා නාම උපෙක්ඛාසම්පයුත්තා සඤ්ඤා’’ති. සුඛන්ති සඤ්ඤාතන්ති වා සුඛසඤ්ඤං. තෙනෙවාහ ‘‘උපෙක්ඛා හි සන්තං සුඛන්ති වුත්තා’’ති එකන්තගරුකෙහි නීවරණෙහි, ඔළාරිකෙහි අනුපසන්තසභාවෙහි ච විතක්කාදීහි විප්පයොගො චිත්තචෙතසිකානං ලහුභාවස්ස කාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සායෙව…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. තං ඔක්කන්තස්සාති තං සුඛලහුසඤ්ඤං අනුප්පත්තස්ස. අස්සාති යොගිනො. ගන්තුකාමතා එව එත්ථ පමාණන්ති එත්ථ එතස්මිං දිස්සමානෙන කායෙන ගමනෙ යං ඨානං ගන්තුකාමො, තං උද්දිස්ස ගන්තුකාමතාවසෙන පවත්තපරිකම්මාධිට්ඨානානි එව පමාණං, තාවතා ගමනං ඉජ්ඣති. තස්මා මග්ගනිම්මානවායුඅධිට්ඨානෙහි විනාපි ඉච්ඡිතදෙසප්පත්ති හොතීති. ඉදානි තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘සති හී’’තිආදි වුත්තං.

කායං ගහෙත්වාති කරජකායං ආරම්මණකරණවසෙන පරිකම්මචිත්තෙන ගහෙත්වා. චිත්තෙ ආරොපෙතීති ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති පාදකජ්ඣානචිත්තෙ ආරොපෙති තග්ගතිකං කරොති. තෙනාහ ‘‘චිත්තානුගතිකං කරොති සීඝගමන’’න්ති. චිත්තගමනන්ති චිත්තප්පවත්තිමාහ. ඉදං පන චිත්තවසෙන කායපරිණාමනපාටිහාරියං. චිත්තගමනමෙවාති චිත්තෙන සමානගමනමෙව. කථං පන කායො දන්ධප්පවත්තිකො ලහුපරිවත්තිනා චිත්තෙන සමානගතිකො හොතීති? න සබ්බථා සමානගතිකො. යථෙව හි කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙ චිත්තං සබ්බථා කායෙන සමානගතිකං න හොති. න හි තදා චිත්තං සභාවසිද්ධෙන අත්තනො ඛණෙන අවත්තිත්වා ගරුවුත්තිකස්ස රූපධම්මස්ස ඛණෙන වත්තති. ‘‘ඉදං චිත්තං අයං කායො විය හොතූ’’ති පන අධිට්ඨානෙන ¶ දන්ධගතිකස්ස කායස්ස අනුවත්තනතො යාව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති, තාව කායගතිඅනුලොමෙනෙව හුත්වා සන්තානවසෙන ¶ පවත්තමානං චිත්තං කායගතියා පරිණාමිතං නාම හොති, එවං ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති අධිට්ඨානෙන පගෙව සුඛලහුසඤ්ඤාය සම්පාදිතත්තා අභාවිතිද්ධිපාදානං විය දන්ධං අවත්තිත්වා යථා ලහුකතිපයචිත්තවාරෙහෙව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති හොති, එවං පවත්තමානො කායො චිත්තගතියා පරිණාමිතො නාම හොති, න එකචිත්තක්ඛණෙනෙව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්තියා.

එවඤ්ච කත්වා ‘‘සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්යා’’ති ඉදම්පි උපමාවචනං නිප්පරියායෙනෙව සමත්ථිතං හොති. අවස්සං චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා සුත්තාභිධම්මපාඨෙහි, විනයඅට්ඨකථාය ච විරොධො සියා, ධම්මතා ච විලොමිතා. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පී’’ති (අ. නි. 1.11 ආදයො) හි එත්ථ අඤ්ඤගහණෙන රූපධම්මා ගහිතා අලහුපරිවත්තිතාය. අභිධම්මෙ (පට්ඨා. 1.1.10-11) ච පුරෙජාතපච්චයො රූපමෙව වුත්තො, පච්ඡාජාතපච්චයො ච තස්සෙව. යත්ථ යත්ථ ච ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති. නත්ථි දෙසන්තරසඞ්කමනං, න ච සභාවො අඤ්ඤථා හොතීති. න හි ඉද්ධිබලෙන ධම්මානං කෙනචි ලක්ඛණං අඤ්ඤථත්තං කාතුං සක්කා, භාවඤ්ඤථත්තමෙව පන කාතුං සක්කා. ‘‘තීසුපි ඛණෙසූ’’ති ඉදම්පි ගමනාරම්භං සන්ධාය වුත්තං, න ගමනනිට්ඨානන්ති වදන්ති. ථෙරොති අට්ඨකථාචරියානං අන්තරෙ එකො ථෙරො. ඉධාති ඉදං පාටිහාරියං විභජිත්වා වුත්තපාඨෙ. සයං ගමනමෙව ආගතං ‘‘බ්රහ්මලොකං ගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා.

චක්ඛුසොතාදීනන්ති චක්ඛුසොතාදීනං අඞ්ගානං. තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ග’’න්ති, සබ්බඅඞ්ගපච්චඞ්ගවන්තන්ති අත්ථො. පසාදො නාම නත්ථීති ඉමිනාව භාවජීවිතින්ද්රියානම්පි අභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. රුචිවසෙනාති ඉච්ඡාවසෙන. අඤ්ඤම්පීති භගවතා කරියමානතො අඤ්ඤම්පි කිරියං කරොති. අයඤ්චෙත්ථ බුද්ධානුභාවො. යදි සාවකනිම්මිතෙසු නානප්පකාරතා නත්ථි, ‘‘සචෙ පන නානාවණ්ණෙ කාතුකාමො හොතී’’තිආදි යං හෙට්ඨා වුත්තං, තං කථන්ති? තං තථා තථා පරිකම්මං කත්වා අධිට්ඨහන්තස්ස තෙ තෙ වණ්ණවයාදිවිසෙසා පරිකම්මානුරූපං ඉජ්ඣන්තීති කත්වා වුත්තං. ඉධ පන යථාධිට්ඨිතෙ නිම්මිතරූපෙ සචෙ සාවකො ‘‘ඉමෙ විසෙසා හොන්තූ’’ති ¶ ඉච්ඡති, න ඉජ්ඣති, බුද්ධානං පන ඉජ්ඣතීති අයමත්ථො දස්සිතොති න කොචි විරොධො.

ඉදානි යානි තානි ‘‘යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතී’’ති (පටි. ම. 3.10) පාළියා අත්ථදස්සනවසෙන විභත්තානි ‘‘දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතී’’තිආදීනි චුද්දස පාටිහාරියානි ¶ , තත්ථ සිඛාප්පත්තං කායෙන වසවත්තනපාටිහාරියං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යන්ති කිරියාපරාමසනං, තෙන ‘‘රූපං පස්සතී’’ති එත්ථ යදෙතං රූපදස්සනං, ‘‘සද්දං සුණාතී’’ති එත්ථ යදෙතං සද්දසවනං, ‘‘චිත්තං පජානාතී’’ති එත්ථ යදෙතං චිත්තජානනන්ති එවං දිබ්බචක්ඛුසොතචෙතොපරියඤාණකත්තුකං දස්සනසවනජානනකිරියං පරාමසතීති දට්ඨබ්බං. ඉතො පරෙසු සන්තිට්ඨතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. යම්පිස්සාති යම්පි අස්ස. යොගිනො අධිට්ඨානන්ති සම්බන්ධො. යඤ්ච ඛොති එත්ථ ඛො-සද්දො අවධාරණත්ථො, විසෙසත්ථො වා, තෙන අයමෙවෙත්ථ කායෙන වසවත්තනපාටිහාරියෙසු උක්කට්ඨතරන්ති දීපෙති. කස්මා? ‘‘අයං නු ඛො ඉද්ධිමා, අයං නු ඛො නිම්මිතො’’ති එකච්චස්ස බ්රහ්මුනො ආසඞ්කුප්පාදනතො. යදග්ගෙන චෙතං අධිට්ඨිතං විසෙසතො මනොමයන්ති වුච්චති, තදග්ගෙන උක්කට්ඨතරන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘එත්තාවතා කායෙන වසං වත්තෙති නාමා’’ති. යදි එවං කස්මා ඉධ සෙසානි ගහිතානීති ආහ ‘‘සෙසං…පෙ… වුත්ත’’න්ති.

398. ඉදං නානාකරණන්ති කාමමිමාපි ද්වෙ ඉද්ධියො අධිට්ඨානවසෙනෙව ඉජ්ඣන්ති, තථාපි ඉදං ඉදානි වුච්චමානං ඉමාසං නානාකරණං විසෙසො. පකතිවණ්ණං විජහිත්වාති අත්තනො පකතිරූපං විජහිත්වා අපනෙත්වා, පරෙසං අදස්සෙත්වාති අත්ථො. කුමාරකවණ්ණන්ති කුමාරකසණ්ඨානං. දස්සෙතීති තථා විකුබ්බන්තො අත්තනි දස්සෙති. නාගවණ්ණං වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. හත්ථිම්පි දස්සෙතීති අත්තානම්පි හත්ථිං කත්වා දස්සෙති, බහිද්ධාපි හත්ථිං දස්සෙති. එතදත්ථමෙව හි ඉධ ‘‘හත්ථිවණ්ණං වා දස්සෙතී’’ති අවත්වා ‘‘හත්ථිම්පි දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) වුත්තං. යං පන කෙචි බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනවචනං ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා’’ති වචනෙන විකුබ්බනිද්ධිභාවෙන විරුජ්ඣතීති වදන්ති, තදයුත්තං. කස්මා? පකතිවණ්ණවිජහනං නාම අත්තනො පකතිරූපස්ස අඤ්ඤෙසං අදස්සනං, න සබ්බෙන සබ්බං තස්ස නිරොධනං. එවං සති අත්තානං අදස්සෙත්වා බහිද්ධා හත්ථිං දස්සෙන්තො ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා හත්ථිං දස්සෙතී’’ති ¶ වුච්චමානෙ කො එත්ථ විරොධො, අත්තනා පන හත්ථිවණ්ණො හුත්වා බහිද්ධාපි හත්ථිං දස්සන්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙනෙවාහ ‘‘බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්ත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වා විකුබ්බනිද්ධිභාවෙන ච න කොචි විරොධො.

පාළියඤ්ච කුමාරකවණ්ණං වාතිආදීසු අනියමත්ථො වා-සද්දො වුත්තො. තෙසු එකෙකස්සෙව කරණදස්සනත්ථං. හත්ථිම්පීතිආදීසු පන හත්ථිආදීනං බහූනං එකජ්ඣං කාතබ්බාභාවදස්සනත්ථං සමුච්චයත්ථො පි-සද්දො වුත්තො. තෙන ‘‘හත්ථිම්පි දස්සෙතී’’තිආදීසු දුතියෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

ඉද්ධිමතො ¶ අත්තනො කුමාරකාකාරෙන පරෙසං දස්සනං කුමාරකවණ්ණනිම්මානං, න එත්ථ කිඤ්චි අපුබ්බං පථවීආදිවත්ථු නිප්ඵාදීයතීති කසිණනියමෙන පයොජනාභාවතො ‘‘පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො’’ති වුත්තං. සතිපි වා වත්ථුනිප්ඵාදනෙ යථාරහං තං පථවීකසිණාදිවසෙනෙව ඉජ්ඣතීති එවම්පෙත්ථ කසිණනියමෙන පයොජනං නත්ථෙව. කුමාරකවණ්ණඤ්හි දස්සෙන්තෙන නීලවණ්ණං වා දස්සෙතබ්බං සියා, පීතාදීසු අඤ්ඤතරවණ්ණං වා. තථා සති නීලාදිකසිණානි සමාපජ්ජිතබ්බානීති ආපන්නොව කසිණනියමො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. එවමධිට්ඨිතෙ යදෙකෙ පථවීකසිණවසෙන ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදි (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 5.842; පටි. ම. 3.10) භාවොති එවං පවත්තෙන කසිණනිද්දෙසෙන ඉධ විකුබ්බනිද්ධිනිද්දෙසෙ ‘‘පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො’’තිආදිවචනස්ස විරොධං ආසඞ්කන්ති, සො අනොකාසොවාති දට්ඨබ්බං. නිම්මිනිතබ්බභාවෙන අත්තනා ඉච්ඡිතොති අත්තනො කුමාරකවණ්ණො, න පන අත්තනො දහරකාලෙ කුමාරකවණ්ණොති. නාගාදිවණ්ණෙසුපි අයං නයො බ්යාපී එවාති යදෙකෙ ‘‘නාගාදිනිම්මානෙ න යුජ්ජති වියා’’ති වදන්ති, තදපොහතං දට්ඨබ්බං.

බහිද්ධාපීති පි-සද්දෙන අජ්ඣත්තං සම්පිණ්ඩෙති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – හත්ථිම්පි දස්සෙතීතිආදි අජ්ඣත්තං, බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්තං, න ‘‘කුමාරකවණ්ණං වා’’තිආදි විය අජ්ඣත්තමෙව කුමාරකවණ්ණාදීනං දස්සනවසෙනාති. යං එත්ථ වත්තබ්බං අධිට්ඨානවිධානං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

399. කායන්ති ¶ අත්තනො කරජකායං. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අයං කායො සුසිරො හොතූ’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන ‘‘පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨායා’’ති ඉමං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරමාහ. අඤ්ඤං කායන්ති යං මනොමයං කායං නිම්මිනිතුකාමො, තං. මුඤ්ජම්හාති මුඤ්ජතිණතො. ඊසිකන්ති තස්ස කණ්ඩං. කොසියාති අසිකොසතො. කරණ්ඩායාති පෙළාය, නිම්මොකතොති ච වදන්ති. අබ්බාහතීති උද්ධරති. පවාහෙය්යාති ආකඩ්ඪෙය්ය.

ඉද්ධිවිධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති ද්වාදසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.

13. අභිඤ්ඤානිද්දෙසවණ්ණනා

දිබ්බසොතධාතුකථාවණ්ණනා

400. තත්ථාති ¶ ¶ දිබ්බසොතධාතුයා නිද්දෙසෙ. අභිඤ්ඤාපාළියා හි නිද්දෙසමුඛෙන අභිඤ්ඤානං නිබ්බත්තනවිධි විධීයති. අභිඤ්ඤාසීසෙනෙත්ථ අභිඤ්ඤාපාළි වුත්තා. තෙනාහ ‘‘තතො පරාසු ච තීසු අභිඤ්ඤාසූ’’ති. තතො පරාසූති ච සත්ථුනො දෙසනාක්කමං, අත්තනො ච උද්දෙසක්කමං සන්ධාය වුත්තං, න පටිපත්තික්කමං. න හි පටිපජ්ජන්තා ඉමිනාව කමෙන පටිපජ්ජන්ති. සබ්බත්ථාති දිබ්බසොතධාතුපාළියං, සෙසාභිඤ්ඤාපාළියඤ්චාති සබ්බත්ථ. තත්රාති වාක්යොපඤ්ඤාසෙ නිපාතමත්තං, තත්ර වා යථාවුත්තපාඨෙ. දිබ්බසදිසත්තාති දිබ්බෙ භවාති දිබ්බා, දෙවානං සොතධාතු, තාය දිබ්බාය සදිසත්තා. ඉදානි තං දිබ්බසදිසතං විභාවෙතුං ‘‘දෙවානං හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුචරිතකම්මනිබ්බත්තාති සද්ධාබහුලතාවිසුද්ධදිට්ඨිතානිසංසදස්සාවිතාදිසම්පත්තියා සුට්ඨු චරිතත්තා සුචරිතෙන දෙවූපපත්තිජනකෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිබ්බත්තා. පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහීති ආදි-සද්දෙන වාතරොගාදීනං සඞ්ගහො. අපලිබුද්ධාති අනුපද්දුතා. පිත්තාදීහි අනුපද්දුතත්තා, කම්මස්ස ච උළාරතාය උපක්කිලෙසවිමුත්ති වෙදිතබ්බා. උපක්කිලෙසදොසරහිතං හි කම්මං තිණාදිදොසරහිතං විය සස්සං උළාරඵලං අනුපක්කිලිට්ඨං හොති. කාරණූපචාරෙන චස්ස ඵලං තථා වොහරීයති, යථා ‘‘සුක්කං සුක්කවිපාක’’න්ති (දී. නි. 3.312; ම. නි. 2.81; අ. නි. 4.233). දූරෙපීති පි-සද්දෙන සුඛුමස්සාපි ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡනසමත්ථතං සඞ්ගණ්හාති. පසාදසොතධාතූති චතුමහාභූතානං පසාදලක්ඛණා සොතධාතු.

වීරියාරම්භවසෙනෙව ඉජ්ඣනතො සබ්බාපි කුසලභාවනා වීරියභාවනා, පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතා වා ඉද්ධිපාදභාවනාපි විසෙසතො වීරියභාවනා, තස්සා ආනුභාවෙන නිබ්බත්තා වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තා. ඤාණමයා සොතධාතු ඤාණසොතධාතු. තාදිසායෙවාති උපක්කිලෙසවිමුත්තතාය, දූරෙපි සුඛුමස්සපි ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡනසමත්ථතාය ච තංසදිසා එව ¶ . දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තාති දිබ්බවිහාරසඞ්ඛාතානං චතුන්නං භූමීනං වසෙන පටිලද්ධත්තා, ඉමිනා කාරණවසෙනස්සා දිබ්බභාවමාහ. යං චෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාති ¶ අට්ඨඞ්ගසමන්නාගමෙන උක්කංසගතං පාදකජ්ඣානසඞ්ඛාතං දිබ්බවිහාරං සන්නිස්සාය පවත්තත්තා, දිබ්බවිහාරපරියාපන්නං වා අත්තනා සම්පයුත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං නිස්සයපච්චයභූතං සන්නිස්සිතත්තාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සවනට්ඨෙනාති සද්දගහණට්ඨෙන. යාථාවතො හි සද්දූපලද්ධි සද්දසභාවාවබොධො සවනං. සන්තෙසුපි අඤ්ඤෙසු සභාවධාරණාදීසු ධාතුඅත්ථෙසු අත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනත්ථා සත්ථු ධාතුදෙසනාති ආහ ‘‘නිජ්ජීවට්ඨෙන චා’’ති. සොතධාතුකිච්චං සද්දසම්පටිච්ඡනං, සද්දසන්නිට්ඨානපච්චයතා ච.

ඤාණස්ස පරිසුද්ධි උපක්කිලෙසවිගමෙනෙවාති ආහ ‘‘නිරුපක්කිලෙසායා’’ති. මානුසිකා මනුස්ස සන්තකා, මංසසොතධාතු, දිබ්බවිදූරාදිවිසයග්ගහණසඞ්ඛාතෙන අත්තනො කිච්චවිසෙසෙන අතික්කන්තං මානුසිකං එතායාති අතික්කන්තමානුසිකා. තෙනාහ ‘‘මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා සද්දසවනෙනා’’ති. තත්ථ මනුස්සූපචාරන්ති මනුස්සෙහි උපචරිතබ්බට්ඨානං, පකතියා සොතද්වාරෙන ගහෙතබ්බං විසයන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සද්දසවනෙනා’’ති. දිබ්බෙති දෙවලොකපරියාපන්නෙ. තෙ පන විසෙසතො දෙවානං කථා සද්දා හොන්තීති ආහ ‘‘දෙවානං සද්දෙ’’ති. මනුස්සානං එතෙති මානුසා, තෙ මානුසෙ. එවං දෙවමනුස්සසද්දානංයෙව ගහිතත්තා වුත්තං ‘‘පදෙසපරියාදාන’’න්ති, එකදෙසග්ගහණන්ති අත්ථො. සදෙහසන්නිස්සිතා අත්තනො සරීරෙ සන්නිස්සිතා. නිප්පදෙසපරියාදානං ඨානභෙදග්ගහණමුඛෙන සවිඤ්ඤාණකාදිභෙදභින්නස්ස සද්දස්ස අනවසෙසෙන සඞ්ගණ්හනතො.

අයං දිබ්බසොතධාතු. පරිකම්මසමාධිචිත්තෙනාති පරිකම්මභූතාවෙණිකසමාධිචිත්තෙන, දිබ්බසොතඤාණස්ස පරිකම්මවසෙන පවත්තක්ඛණිකසමාධිනා සමාහිතචිත්තෙනාති අත්ථො. පරිකම්මසමාධි නාම දිබ්බසොතධාතුයා උපචාරාවත්ථාතිපි වදන්ති. සා පන නානාවජ්ජනවසෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බා. සබ්බොළාරිකසද්දදස්සනත්ථං සීහාදීනං සද්දො පඨමං ගහිතො. තියොජනමත්ථකෙපි කිර කෙසරසීහස්ස සීහනාදසද්දො සුය්යති. ආදි-සද්දෙන මෙඝසද්දබ්යග්ඝසද්දාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච යථා ඔළාරිකසද්දාවජ්ජනං යාවදෙව සුඛුමසද්දාවජ්ජනූපායදස්සනත්ථං, තථා සද්දග්ගහණභාවනාබලෙන සුඛුමතරසද්දග්ගහණසංසිද්ධිතො.

එවං ¶ ආසන්නසද්දග්ගහණානුසාරෙන දූරදූරතරසද්දග්ගහණම්පි සමිජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘පුරත්ථිමාය ¶ දිසායා’’තිආදිනා දිසාසම්බන්ධවසෙන සද්දානං මනසිකාරවිධි ආරද්ධො. තත්ථ සද්දනිමිත්තන්ති ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො සද්දො එව සද්දනිමිත්තං, යො වා යථාවුත්තො උපාදායුපාදාය ලබ්භමානො සද්දානං ඔළාරිකසුඛුමාකාරො, තං සද්දනිමිත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සද්දානං සද්දනිමිත්ත’’න්ති. යං පන වුත්තං ‘‘ඔළාරිකානම්පි සුඛුමානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසි කාතබ්බ’’න්ති, තං ඔළාරිකසුඛුමසම්මතෙසුපි ඔළාරිකසුඛුමසබ්භාවදස්සනත්ථං. තඤ්ච සබ්බං සුඛුමෙ ඤාණපරිචයදස්සනත්ථං දට්ඨබ්බං. සද්දනිමිත්තස්ස අපච්චුප්පන්නසභාවත්තා ‘‘සද්දොව සද්දනිමිත්ත’’න්ති අයමෙව පක්ඛො ඤායාගතොති කෙචි, තං න ඔළාරිකසුඛුමානං සද්දානං වණ්ණාරම්මණෙන ඤාණෙන නීලපීතාදිවණ්ණානං විය තත්ථෙව ගහෙතබ්බතො. ඔළාරිකසුඛුමභාවො චෙත්ථ සද්දනිමිත්තන්ති අධිප්පෙතන්ති. තස්සාති යථාවුත්තෙන විධිනා පටිපජ්ජන්තස්ස යොගිනො. තෙ සද්දාති යෙ සබ්බොළාරිකතො පභුති ආවජ්ජන්තස්ස අනුක්කමෙන සුඛුමසුඛුමා සද්දා ආවජ්ජිතා, තෙ. පාකතිකචිත්තස්සාපීති පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනතො පුබ්බෙ පවත්තචිත්තස්සාපි. පරිකම්මසමාධිචිත්තස්සාති දිබ්බසොතධාතුයා උප්පාදනත්ථං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතස්ස සද්දං ආරබ්භ පරිකම්මකරණවසෙන පවත්තක්ඛණිකසමාධිචිත්තස්ස. පුබ්බෙපි ඤාණෙන පරිමද්දිතත්තා අතිවිය පාකටා හොන්තීති සම්බන්ධො.

තෙසු සද්දෙසූති යෙ පරිකම්මස්ස විසයදස්සනත්ථං බහූ සද්දා වුත්තා, තෙසු සද්දෙසු. අඤ්ඤතරන්ති යත්ථස්ස පරිකම්මකරණවසෙන අභිණ්හං මනසිකාරො පවත්තො, තං එකං සද්දං. තතො පරන්ති තතො අප්පනුප්පත්තිතො පරං. තස්මිං සොතෙති තස්මිං ඤාණසොතෙ. පතිතො හොතීති දිබ්බසොතධාතු අන්තොගධා හොති අප්පනාචිත්තස්ස උප්පත්තිතො පභුති දිබ්බසොතඤාණලාභී නාම හොති, න දානිස්ස තදත්ථං භාවනාභියොගො ඉච්ඡිතබ්බොති අත්ථො. තන්ති දිබ්බසොතධාතුං. ථාමජාතන්ති ජාතථාමං දළ්හභාවප්පත්තං. වඩ්ඪෙතබ්බං පාදකජ්ඣානාරම්මණං. කින්ති කිත්තකන්ති ආහ ‘‘එත්ථන්තරෙ සද්දං සුණාමීති එකඞ්ගුලමත්තං පරිච්ඡින්දිත්වා’’ති. පාදකජ්ඣානස්ස හි ආරම්මණභූතං කසිණනිමිත්තං ‘‘එත්තකං ඨානං ඵරතූ’’ති මනසි කරිත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජන්තස්ස කසිණනිමිත්තං තත්තකං ඨානං ඵරිත්වා තිට්ඨති ¶ . සො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය තත්ථ ගතෙ සද්දෙ ආවජ්ජති, සුභාවිතභාවනත්තා තත්ථ අඤ්ඤතරං සද්දං ආරබ්භ උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි උප්පජ්ජන්ති. තෙසු පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, ඉතරස්ස පුනපි පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිතබ්බමෙව. තතො එව හි පාදකජ්ඣානාරම්මණෙන ඵුට්ඨොකාසබ්භන්තරගතෙපි සද්දෙ සුණාතියෙවාති සාසඞ්කං වදති. එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලාදිග්ගහණඤ්චෙත්ථ සුඛුමසද්දාපෙක්ඛාය කතං.

එවං ¶ සුණන්තොවාති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා සවනෙන වසීකතාභිඤ්ඤො හුත්වා යථාවජ්ජිතෙ සද්දෙ සුණන්තො එව. පාටියෙක්කන්ති එකජ්ඣං පවත්තමානෙපි තෙ සද්දෙ පච්චෙකං වත්ථුභෙදෙන වවත්ථපෙතුකාමතාය සති.

දිබ්බසොතධාතුකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චෙතොපරියඤාණකථාවණ්ණනා

401. පරියාතීති සරාගාදිවිභාගෙන පරිච්ඡිජ්ජ ජානාති. තෙනාහ ‘‘පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො’’ති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගති අත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො. ‘‘පරසත්තාන’’න්ති එත්ථ පර-සද්දො අඤ්ඤත්ථොති ආහ ‘‘අත්තානං ඨපෙත්වා සෙසසත්තාන’’න්ති, යථා හි යො පරො න හොති, සො අත්තා. යො අත්තා න හොති, සො පරොති. සත්තානන්ති චෙත්ථ රූපාදීසු සත්තාති සත්තා. තස්සා පන පඤ්ඤත්තියා සවිඤ්ඤාණකසන්තානෙ නිරුළ්හත්තා නිච්ඡන්දරාගාපි සත්තාත්වෙව වුච්චන්ති, භූතපුබ්බගතියා වා. ‘‘පු’’න්ති නරකං, තත්ථ ගලන්ති පපතන්තීති පුග්ගලා, පාපකාරිනො. ඉතරෙපි සංසාරෙ සංසාරිනො තංසභාවානාතිවත්තනතො පුග්ගලාත්වෙව වුච්චන්ති. තංතංසත්තනිකායස්ස වා තත්ථ තත්ථ උපපත්තියා පූරණතො, අනිච්චතාවසෙන ගලනතො ච පුග්ගලාති නෙරුත්තා.

එතඤ්හීති එත්ථ හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ‘‘එතං චෙතොපරියඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණවසෙන ඉජ්ඣතී’’ති තං දිබ්බචක්ඛුඤාණං, එතස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස උප්පාදනෙ පරිකම්මං, තස්මා තෙන චෙතොපරියඤාණං උප්පාදෙතුකාමෙන අධිගතදිබ්බචක්ඛුඤාණෙන භික්ඛුනාති එවං යොජනා කාතබ්බා ¶ . හදයරූපන්ති න හදයවත්ථු, අථ ඛො හදයමංසපෙසි. යං බහි කමලමකුළසණ්ඨානං, අන්තො කොසාතකීඵලසදිසන්ති වුච්චති, තඤ්හි නිස්සාය දානි වුච්චමානං ලොහිතං තිට්ඨති. හදයවත්ථු පන ඉමං ලොහිතං නිස්සාය පවත්තතීති. කථං පන දිබ්බචක්ඛුනා ලොහිතස්ස වණ්ණදස්සනෙන අරූපං චිත්තං පරියෙසතීති ආහ ‘‘යදා හී’’තිආදි. කථං පන සොමනස්සසහගතාදිචිත්තවුත්තියා කම්මජස්ස ලොහිතස්ස විවිධවණ්ණභාවාපත්තීති? කො වා එවමාහ ‘‘කම්මජමෙව තං ලොහිත’’න්ති චතුසන්තතිරූපස්සාපි තත්ථ ලබ්භමානත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨාන’’න්තිආදි. එවම්පි යං තත්ථ අචිත්තජං, තස්ස යථාවුත්තවණ්ණභෙදෙන ¶ න භවිතබ්බන්ති? භවිතබ්බං, සෙසතිසන්තතිරූපානං තදනුවත්තනතො. යථා හි ගමනාදීසු චිත්තජරූපානි උතුකම්මාහාරසමුට්ඨානරූපෙහි අනුවත්තීයන්ති, අඤ්ඤථා කායස්ස දෙසන්තරුප්පත්තියෙව න සියා, එවමිධාපි චිත්තජරූපං සෙසතිසන්තතිරූපානි අනුවත්තමානානි පවත්තන්ති. පසාදකොධවෙලාසු චක්ඛුස්ස වණ්ණභෙදාපත්තියෙව ච තදත්ථස්ස නිදස්සනං දට්ඨබ්බං.

පරියෙසන්තෙනාති පඨමං තාව අනුමානතො ඤාණං පෙසෙත්වා ගවෙසන්තෙන. චෙතොපරියඤාණඤ්හි උප්පාදෙතුකාමෙන යොගිනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං අභිනීහාරක්ඛමං කත්වා දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස ලාභී සමානො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා පරස්ස හදයමංසපෙසිං නිස්සාය පවත්තමානස්ස ලොහිතස්ස වණ්ණදස්සනෙන ‘‘ඉදානි ඉමස්ස චිත්තං සොමනස්සසහගත’’න්ති වා ‘‘දොමනස්සසහගත’’න්ති වා ‘‘උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති වා නයග්ගාහවසෙනපි වවත්ථපෙත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉමස්ස චිත්තං ජානාමී’’ති පරිකම්මං කාතබ්බං. කාලසතම්පි කාලසහස්සම්පි පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තථෙව පටිපජ්ජිතබ්බං. තස්සෙවං දිබ්බචක්ඛුනා හදයලොහිතවණ්ණදස්සනාදිවිධිනා පටිපජ්ජන්තස්ස ඉදානි චෙතොපරියඤාණං උප්පජ්ජිස්සතීති යං තදා පවත්තතීති වවත්ථාපිතං චිත්තං, තං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්ති. තෙසං පුරිමානි තීණි, චත්තාරි වා පරිකම්මාදිසමඤ්ඤානි කාමාවචරානි, චතුත්ථං, පඤ්චමං වා අප්පනාචිත්තං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකං. තත්ථ යං අන්තෙන අප්පනාචිත්තෙන සද්ධිං උප්පන්නං ඤාණං, ඉදං චෙතොපරියඤාණං. තඤ්හි යත්ථානෙන පරිකම්මං කතං, තං පරස්ස චිත්තං පච්චක්ඛතො පටිවිජ්ඣන්තං විභාවෙන්තමෙව හුත්වා ¶ පවත්තති රූපං විය ච දිබ්බචක්ඛුඤාණං, සද්දං විය ච දිබ්බසොතඤාණං. තතො පරං පන කාමාවචරචිත්තෙහි සරාගාදිවවත්ථාපනං හොති නීලාදිවවත්ථාපනං විය. එවමධිගතස්ස පන චෙතොපරියඤාණස්ස ථාමගමනවිධානම්පි අධිගමනවිධානසදිසමෙවාති තං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා තෙන…පෙ… ථාමගතං කාතබ්බ’’න්ති වුත්තං.

එවං ථාමගතෙ හීතිආදි ථාමගතානිසංසදස්සනං. සබ්බම්පි කාමාවචරචිත්තන්ති චතුපණ්ණාසවිධම්පි කාමාවචරචිත්තං. ‘‘සබ්බම්පී’’ති පදං ‘‘රූපාවචරාරූපාවචරචිත්ත’’න්ති එත්ථාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙන පඤ්චදසවිධම්පි රූපාවචරචිත්තං, ද්වාදසවිධම්පි අරූපාවචරචිත්තන්ති වුත්තං හොති. පජානාතීති සරාගාදිපකාරෙහි ජානාති, පච්චක්ඛතො පටිවිජ්ඣතීති අධිප්පායො. පුථුජ්ජනවසෙනායං අභිඤ්ඤාකථාති ලොකුත්තරං චිත්තං ඉධ අනුද්ධටං. තම්පි ¶ හි උපරිමො, සදිසො වා අරියො හෙට්ඨිමස්ස, සදිසස්ස ච චිත්තම්පි පජානාති එව. තෙනාහ ‘‘අනුත්තරං වා චිත්ත’’න්තිආදි. සඞ්කමන්තොති ඤාණෙන උපසඞ්කමන්තො. එකච්චඤ්හි චිත්තං ඤත්වා පරිකම්මෙන විනා තදඤ්ඤං චිත්තං ජානන්තො ‘‘චිත්තා චිත්තං සඞ්කමන්තො’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘විනාපි හදයරූපදස්සනෙනා’’ති. හදයරූපදස්සනාදිවිධානං හි ආදිකම්මිකවසෙන වුත්තං. තෙනාහ ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි. යත්ථ කත්ථචීති පඤ්චවොකාරභවෙ, චතුවොකාරභවෙපි වා. න කතො අභිඤ්ඤානුයොගසඞ්ඛාතො අභිනිවෙසො එතෙනාති අකතාභිනිවෙසො, තස්ස, ආදිකම්මිකස්සාති අත්ථො. අයං කථාති ‘‘ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තපරිකම්මකථා.

අවසෙසන්ති වුත්තාවසෙසං. එවං අවිභාගෙන වුත්තං විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘චතුභූමකං කුසලාබ්යාකතං චිත්තං වීතරාග’’න්ති ආහ. තඤ්හි යොනිසොමනසිකාරප්පච්චයතංහෙතුකතාහි රාගෙන සම්පයොගාසඞ්කාභාවතො ‘‘වීතරාග’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති. සෙසාකුසලචිත්තානං රාගෙන සම්පයොගාභාවතො නත්ථෙව සරාගතා, තංනිමිත්තකතාය පන සියා තංසහිතතාලෙසොති නත්ථෙව වීතරාගතාපීති දුකවිනිමුත්තතාව යුත්තාති වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං දුකෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡන්තී’’ති. යදි එවං පදෙසිකං චෙතොපරියඤාණං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, දුකන්තරපරියාපන්නත්තා තෙසං. යෙ පන ‘‘පටිපක්ඛභාවෙ අසතිපි සම්පයොගාභාවො එවෙත්ථ පමාණං එකච්චඅබ්යාකතානං වියා’’ති සෙසාකුසලචිත්තානම්පි වීතරාගතං පටිජානන්ති ¶ , තෙ සන්ධායාහ ‘‘කෙචි පන ථෙරා තානිපි සඞ්ගණ්හන්තී’’ති. සදොසදුකෙපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පාටිපුග්ගලිකනයෙනාති ආවෙණිකනයෙන, තදඤ්ඤාකුසලචිත්තෙසු විය ලොභදොසෙහි අමිස්සිතස්ස මොහස්සෙව සබ්භාවතොති අත්ථො. අකුසලමූලසඞ්ඛාතෙසු සහ මොහෙනෙවාති සමොහං පඨමනයෙ, දුතියනයෙ පන සහෙව මොහෙනාති සමොහන්ති එවං උත්තරපුරිමපදාවධාරණතො ද්වීසු නයෙසු භෙදො වෙදිතබ්බො. අත්තනා සම්පයුත්තං ථිනමිද්ධං අනුවත්තනවසෙන ගතං පවත්තං ථිනමිද්ධානුගතං පඤ්චවිධං සසඞ්ඛාරිකාකුසලචිත්තං සංඛිත්තං, ආරම්මණෙ සඞ්කොචනවසෙන පවත්තනතො. වුත්තනයෙන උද්ධච්චානුගතං වෙදිතබ්බං, තං පන උද්ධච්චසහගතං චිත්තං, යත්ථ වා උද්ධච්චං පච්චයවිසෙසෙන ථාමජාතං හුත්වා පවත්තති. කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාය, විපුලඵලතාය, දීඝසන්තානතාය ච මහන්තභාවං ගතං, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දවීරියචිත්තපඤ්ඤෙහි ගතං පටිපන්නන්ති මහග්ගතං. අවසෙසන්ති පරිත්තඅප්පමාණං. අත්තානං උත්තරිතුං සමත්ථෙහි සහ උත්තරෙහීති සඋත්තරං. උත්තිණ්ණන්ති උත්තරං, ලොකෙ අපරියාපන්නභාවෙන ලොකතො උත්තරන්ති ලොකුත්තරං. තතො එව නත්ථි ¶ එතස්ස උත්තරන්ති අනුත්තරං. උපනිජ්ඣානලක්ඛණප්පත්තෙන සමාධිනා සම්මදෙව ආහිතන්ති සමාහිතං. තදඞ්ගවිමුත්තිප්පත්තං කාමාවචරකුසලචිත්තං. වික්ඛම්භනවිමුත්තිප්පත්තං මහග්ගතචිත්තං. සමුච්ඡෙදවිමුත්තිප්පත්තං මග්ගචිත්තං. පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිප්පත්තං ඵලචිත්තං. නිස්සරණවිමුත්තිප්පත්තම්පි තදුභයමෙව. කාමං කානිචි පච්චවෙක්ඛණචිත්තාදීනි නිබ්බානාරම්මණානි හොන්ති, නිස්සරණවිමුත්තිප්පත්තානි පන න හොන්ති තාදිසකිච්චායොගතො. පාළියං ආගතසරාගාදිභෙදවසෙන චෙව තෙසං අන්තරභෙදවසෙන ච සබ්බප්පකාරම්පි.

චෙතොපරියඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණකථාවණ්ණනා

402. පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, තස්ස වා අනුස්සරණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සති, තං නිස්සයාදිපච්චයභූතං පටිච්ච උප්පජ්ජනතො ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හි යං ඤාණං, තදත්ථායා’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විවරන්තො ¶ පුබ්බෙනිවාසං තාව දස්සෙත්වා තත්ථ සතිඤාණානි දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙනිවාසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පුබ්බෙ’’ති ඉදං පදං ‘‘එකම්පි ජාති’’න්තිආදිවචනතො අතීතභවවිසයං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘අතීතජාතීසූ’’ති නිවාස-සද්දො කම්මසාධනො, ඛන්ධවිනිමුත්තො ච නිවසිතධම්මො නත්ථීති ආහ ‘‘නිවුත්ථක්ඛන්ධා’’ති. නිවුත්ථතා චෙත්ථ සසන්තානෙ පවත්තතා, තථාභූතා ච තෙ අනු අනු භූතා ජාතා පවත්තා තත්ථ උප්පජ්ජිත්වා විගතාව හොන්තීති ආහ ‘‘නිවුත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථා අනුභූතා අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා’’ති. එවං සසන්තතිපරියාපන්නධම්මවසෙන නිවාස-සද්දස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි අවිසෙසෙන වත්තුං ‘‘නිවුත්ථධම්මා වා නිවුත්ථා’’ති වත්වා තං විවරිතුං ‘‘ගොචරනිවාසෙනා’’තිආදි වුත්තං. ගොචරභූතාපි හි ගොචරාසෙවනාය ආසෙවිතා ආරම්මණකරණවසෙන අනුභූතා නිවුත්ථා නාම හොන්තීති. තෙ පන දුවිධා සපරවිඤ්ඤාණගොචරතායාති උභයෙපි තෙ දස්සෙතුං ‘‘අත්තනො’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ‘‘අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා’’ති වත්වා ‘‘පරිච්ඡින්නා’’ති වචනං යෙ තෙ ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථධම්මා, තෙ න කෙවලං විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාණමත්තා, අථ ඛො යථා පුබ්බෙ ජාතිනාමගොත්තවණ්ණලිඞ්ගාහාරාදිවිසෙසෙහි පරිච්ඡෙදකාරිකාය පඤ්ඤාය පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතා, තථෙවෙතං ¶ ඤාණං පරිච්ඡිජ්ජ ගණ්හාතීති ඉමස්ස අත්ථස්ස දීපනත්ථං වුත්තං. පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා නිවුත්ථාති සම්බන්ධො. න කෙවලං අත්තනොව විඤ්ඤාණෙන, අථ ඛො පරෙසං විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතාපි වාති අත්ථො. ඉධාපි ‘‘පරිච්ඡින්නා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘පරෙසම්පි වා විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා’’ති. තස්ස ච ගහණෙ පයොජනං වුත්තනයෙනෙව වත්තබ්බං. තෙ ච ඛො යස්මා අභීතාසු එව ජාතීසු අඤ්ඤෙහි විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා, තෙ ච පරිනිබ්බුතාපි හොන්ති. යෙ හි තෙ විඤ්ඤාතා, තෙසං තදා වත්තමානසන්තානානුසාරෙන තෙසම්පි අතීතෙ පවත්ති ඤායතීති සිඛාප්පත්තං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස විසයභූතං පුබ්බෙනිවාසං දස්සෙතුං ‘‘ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසූ’’ති වුත්තං. ඡින්නවටුමකා සම්මාසම්බුද්ධා, තෙසං අනුස්සරණා ඡින්නවටුමකානුස්සරණං. ආදි-සද්දෙන පච්චෙකසම්බුද්ධබුද්ධසාවකානුස්සරණානි ගය්හන්තීති වදන්ති. ඡින්නවටුමකා පන සබ්බෙව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා ¶ පරිනිබ්බුතා. තෙසං අනුස්සරණං නාම තෙසං පටිපත්තියා අනුස්සරණං, සා පන පටිපත්ති සඞ්ඛෙපතො ඡළාරම්මණග්ගහණලක්ඛණාති තානි ඉධ පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතග්ගහණෙන ගහිතානි, තෙ පනෙතෙ සම්මාසම්බුද්ධානංයෙව විසයා, න අඤ්ඤෙසන්ති ආහ ‘‘තෙ බුද්ධානංයෙව ලබ්භන්තී’’ති. න හි අතීතෙ බුද්ධා භගවන්තො එවං විපස්සිංසු, එවං මග්ගං භාවෙසුං, එවං ඵලනිබ්බානානි සච්ඡාකංසු, එවං වෙනෙය්යෙ විනෙසුන්ති එත්ථ සබ්බදා අඤ්ඤෙසං ඤාණස්ස ගති අත්ථීති. යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

අනෙකවිධන්ති නානාභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසාදිවසෙන බහුවිධං. පකාරෙහීති නාමගොත්තාදිආකාරෙහි සද්ධිං, සහයොගෙ චෙතං කරණවචනං. පවත්තිතං දෙසනාවසෙන. තෙනාහ ‘‘සංවණ්ණිත’’න්ති, විත්ථාරිතන්ති අත්ථො. ‘‘නිවාස’’න්ති අන්තොගධභෙදසාමඤ්ඤවචනමෙතන්ති තෙ භෙදෙ බ්යාපනිච්ඡාවසෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ තත්ථ නිවුත්ථසන්තාන’’න්ති ආහ. සාවකස්සෙවෙතං අනුස්සරණං, න සත්ථුනොති වුත්තං ‘‘ඛන්ධපටිපාටිවසෙන චුතිපටිසන්ධිවසෙන වා’’ති. ඛන්ධපටිපාටි ඛන්ධානං අනුක්කමො. සා ච ඛො චුතිතො පට්ඨාය උප්පටිපාටිවසෙන. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘ඉරියාපථපටිපාටි ඛන්ධපටිපාටී’’ති වදන්ති. අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වාති ඤාණගතියා අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා. තිත්ථියාති අඤ්ඤතිත්ථියා, තෙ පන කම්මවාදිනො කිරියවාදිනො තාපසාදයො. ඨපෙත්වා අග්ගසාවකමහාසාවකෙ ඉතරෙ සත්ථු සාවකා පකතිසාවකා.

යස්මා තිත්ථියානං බ්රහ්මජාලාදීසු චත්තාලීසාය එව සංවට්ටවිවට්ටානං අනුස්සරණං ආගතං, තස්මා ¶ ‘‘න තතො පර’’න්ති වත්වා තං කාරණං වදන්තො ‘‘දුබ්බලපඤ්ඤත්තා’’තිආදිමාහ, තෙන විපස්සනාභියොගො පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස විසෙසකාරණන්ති දස්සෙති. බලවපඤ්ඤත්තාති එත්ථ නාමරූපපරිච්ඡෙදාදියෙව පඤ්ඤාය බලවකාරණං දට්ඨබ්බං. තඤ්හෙත්ථ නෙසං සාධාරණකාරණං. එත්තකොති කප්පානං ලක්ඛං, තදධිකං එකං, ද්වෙ ච අසඞ්ඛ්යෙය්යානීති කාලවසෙන එවංපරිමාණො යථාක්කමං තෙසං මහාසාවකඅග්ගසාවකපච්චෙකබුද්ධානං පුඤ්ඤඤාණාභිනීහාරො සාවකපච්චෙකබොධිපාරමිතා සමිතා. යදි බොධිසම්භාරසම්භරණකාලපරිච්ඡින්නො තෙසං තෙසං අරියානං අභිඤ්ඤාඤාණවිභාගො, එවං සන්තෙ ¶ බුද්ධානම්පි විසයපරිච්ඡෙදතා ආපන්නාති ආහ ‘‘බුද්ධානං පන පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘යාවතකං ඤෙය්යං, තාවතකං ඤාණ’’න්ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විය බුද්ධානං අභිඤ්ඤාඤාණානම්පි විසයෙ පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි. තත්ථ යං යං ඤාතුං ඉච්ඡන්ති, තං තං ජානන්ති එව. අථ වා සතිපි කාලපරිච්ඡෙදෙ කාරණූපායකොසල්ලපරිග්ගහාදිනා සාතිසයත්තා මහාබොධිසම්භාරානං පඤ්ඤාපාරමිතාය පවත්තිආනුභාවස්ස පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි, කුතො තන්නිබ්බත්තානං අභිඤ්ඤාඤාණානන්ති ආහ ‘‘බුද්ධානං පන පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථී’’ති. අතීතෙ එත්තකානි කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යානීති එවං කාලපරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි, අනාගතෙ අනාගතංසඤාණස්ස විය.

එවං ඡන්නං ජනානං පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං කාලවිභාගතො දස්සෙත්වා ඉදානි ආරම්මණග්ගහණතො ආනුභාවවිසෙසතො, පවත්තිආකාරතො ච දස්සෙතුං ‘‘තිත්ථියා චා’’තිආදි වුත්තං. චුතිපටිසන්ධිවසෙනාති අත්තනො, පරස්ස වා තස්මිං තස්මිං අත්තභාවෙ චුතිං දිස්වා අන්තරා කිඤ්චි අනාමසිත්වා පටිසන්ධියා එව ගහණවසෙන. වුත්තමෙවත්ථං බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච විභාවෙතුං ‘‘තෙසඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. පකතිසාවකා චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි සඞ්කමන්තීති අයමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ‘‘බලවපඤ්ඤත්තා’’ති හෙතුනා විභාවෙතබ්බො, චුතිපටිසන්ධිවසෙන සඞ්කමනං වෙමජ්ඣදස්සනෙ පයොජනාභාවතො. ඤාණබලදස්සනත්ථං පනෙත්ථ වුත්තං.

තං තං පාකටමෙවාති යථා නාම සරදසමයෙ ඨිතමජ්ඣන්හිකවෙලායං චතුරතනිකෙ ගෙහෙ චක්ඛුමතො පුරිසස්ස රූපගතං සුපාකටමෙව හොතීති ලොකසිද්ධමෙතං, සියා පන තස්ස සුඛුමතරතිරොහිතාදිභෙදස්ස රූපගතස්ස අගොචරතා. නත්ථෙව බුද්ධානං ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස ඤෙය්යස්ස අගොචරතා, අථ ඛො තං ඤාණාලොකෙන ඔභාසිතං හත්ථතලෙ ආමලකං විය සුපාකටං සුවිභූතමෙව ¶ හොති තථා ඤෙය්යාවරණස්ස සුපහීනත්තා. පෙය්යාලපාළිං විය සඞ්ඛිපිත්වාති යථා පෙය්යාලපාළිං පඨන්තා ‘‘පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣාන’’න්ති ආදිපරියොසානමෙව ගණ්හන්තා සඞ්ඛිපිත්වා සජ්ඣායන්ති, න අනුපදං, එවං අනෙකාපි කප්පකොටියො සඞ්ඛිපිත්වා. යං යං ඉච්ඡන්තීති යස්මිං කප්පෙ, යස්මිං භවෙ යං ¶ යං ජානිතුං ඉච්ඡන්ති, තත්ථ තත්ථෙව ඤාතුං ඉච්ඡිතෙ එව ඤාණෙන ඔක්කමන්තා. සීහොක්කන්තවසෙන සීහගතිපතනවසෙන ඤාණගතියා ගච්ඡන්ති. සතධා භින්නස්ස වාළස්ස කොටියා කොටිපටිපාදනවසෙන කතවාලවෙධපරිචයස්ස. සරභඞ්ගසදිසස්සාති සරභඞ්ගබොධිසත්තසදිසස්ස (ජා. 2.17.50 ආදයො). ලක්ඛට්ඨානස්ස අප්පත්තවසෙන න සජ්ජති. අතික්කමනපස්සගමනවසෙන න විරජ්ඣති.

ඛජ්ජුපනකප්පභාසදිසං හුත්වා උපට්ඨාතීති ඤාණස්ස අතිවිය අප්පානුභාවතාය ඛජ්ජොතොභාසසමං හුත්වා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං උපට්ඨාති. එස නයො සෙසෙසුපි. දීපප්පභාසදිසන්ති පාකතිකදීපාලොකසදිසං. උක්කාපභා මහාඋම්මුකාලොකො. ඔසධිතාරකප්පභාති උස්සන්නා පභා එතාය ධීයතීති ඔසධි, ඔසධීනං වා අනුබලප්පදායිකත්තා ඔසධීති එවං ලද්ධනාමාය තාරකාය පභා. සරදසූරියමණ්ඩලසදිසං සවිසයෙ සබ්බසො අන්ධකාරවිධමනතො.

යට්ඨිකොටිගමනං විය ඛන්ධපටිපාටියා අමුඤ්චනතො. කුන්නදීනං අතික්කමනාය එකෙනෙව රුක්ඛදණ්ඩෙන කතසඞ්කමො දණ්ඩකසෙතු. චතූහි, පඤ්චහි වා ජනෙහි ගන්තුං සක්කුණෙය්යො ඵලකෙ අත්ථරිත්වා ආණියො කොට්ටෙත්වා කතසඞ්කමො ජඞ්ඝසෙතු. ජඞ්ඝසත්ථස්ස ගමනයොග්ගො සඞ්කමො ජඞ්ඝසෙතු ජඞ්ඝමග්ගො විය. සකටස්ස ගමනයොග්ගො සඞ්කමො සකටසෙතු සකටමග්ගො විය. මහතා ජඞ්ඝසත්ථෙන ගන්තබ්බමග්ගො මහාජඞ්ඝමග්ගො. බහූහි වීසාය වා තිංසාය වා සකටෙහි එකජ්ඣං ගන්තබ්බමග්ගො මහාසකටමග්ගො.

ඉමස්මිං පන අධිකාරෙති ‘‘චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) චිත්තසීසෙන සාවකස්ස නිද්දිට්ඨසමාධිභාවනාධිකාරෙ.

403. තස්මාති යස්මා සාවකානං පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං ඉධාධිප්පෙතං, තස්මා. එවන්ති යථා තෙ අනුස්සරන්ති, එවං අනුස්සරිතුකාමෙන. හෙට්ඨා තීසු ඣානෙසු යථාරහං පීතිසුඛෙහි කායචිත්තානං ¶ සම්පීනනාය ‘‘චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා’’ති වුත්තං, අඤ්ඤථා පාදකජ්ඣානමෙව සමාපජ්ජිතබ්බං සියා. යාය නිසජ්ජාය නිසින්නස්ස අනුස්සරණාරම්භො, සා ඉධ සබ්බපච්ඡිමා නිසජ්ජා. තතො ආසනපඤ්ඤාපනන්ති තතො නිසජ්ජාය පුරිමකං ආසනපඤ්ඤාපනං ආවජ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එස නයො සෙසෙසුපි ¶ . භොජනකාලොතිආදීසු කාලසීසෙන තස්මිං තස්මිං කාලෙ කතකිච්චමාහ. චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවන්දනකාලොති චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණෙසු චෙතියබොධීනං වන්දනකාලො. සකලං රත්තින්දිවන්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං.

කිඤ්චි කිච්චං. එත්තකෙනාති පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනෙන. පාදකජ්ඣානඤ්හි සත්ථකස්ස විය නිසානසිලා සතිපඤ්ඤානම්පි නිසිතභාවාවහං. යං තස්ස, තා තං සමාපජ්ජනෙන පරමනෙපක්කප්පත්තා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘දීපෙ ජලිතෙ විය පාකටං හොතී’’ති, අන්ධකාරට්ඨානෙති අධිප්පායො. පුරිමභවෙති ඉමස්ස භවස්ස අනන්තරෙ පුරිමස්මිං භවෙ. පවත්තිතනාමරූපන්ති අත්තනො පච්චයෙහි පවත්තිතනාමරූපං. තඤ්ච ඛො පඨමං රූපං ආවජ්ජිත්වා නාමං ආවජ්ජිතබ්බං. පඨමං නාමං ආවජ්ජිත්වා පච්ඡා රූපන්ති අපරෙ. පහොතීති සක්කොති. පණ්ඩිතො නාම ඉමිස්සා අභිඤ්ඤාභාවනාය කතාධිකාරො.

‘‘අඤ්ඤං උප්පන්න’’න්ති ඉදං අඤ්ඤස්මා කම්මභවා අඤ්ඤො උපපත්තිභවො උප්පන්නොති කත්වා වුත්තං අද්ධාපච්චුප්පන්නන්තරභාවතො. අඤ්ඤථා එකභවෙපි අඤ්ඤමඤ්ඤමෙව නාමරූපං උප්පජ්ජති, නිරුද්ධඤ්ච අප්පටිසන්ධිකං. තෙනෙවාහ –

‘‘යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්ස, තිට්ඨමානස්ස වා ඉධ;

සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධා, ගතා අප්පටිසන්ධිකා’’ති. (මහානි. 39);

තං ඨානන්ති තං නික්ඛෙපට්ඨානං. ආහුන්දරිකන්ති සමන්තතො, උපරි ච ඝනසඤ්ඡන්නං සම්බාධට්ඨානං. අන්ධතමමිවාති අන්ධකාරතිමිසා විය.

කූටාගාරකණ්ණිකත්ථායාති කූටාගාරස්ස කූටත්ථාය. කූටාගාරස්ස කණ්ණිකා විය පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, මහාරුක්ඛො විය පුරිමභවෙ චුතික්ඛණෙ පවත්තනාමරූපං, සාඛාපලාසා විය තෙන සම්බන්ධං ඉමස්මිං භවෙ පටිසන්ධිචිත්තං, ඵරසුධාරා විය පරිකම්මභාවනා ¶ , කම්මාරසාලා විය පාදකජ්ඣානන්ති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. කට්ඨඵාලකොපමාපි ‘‘යථා නාම බලවා පුරිසො ඔදනපචනාදිඅත්ථං මහන්තං දාරුං ඵාලෙන්තො තස්ස තචඵෙග්ගුමත්තඵාලනෙ ඵරසුධාරාය විපන්නාය මහන්තං දාරුං ඵාලෙතුං අසක්කොන්තො ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා. තථා කෙසොහාරකූපමා.

පුබ්බෙනිවාසඤාණං ¶ නාම න හොති අතීතාසු ජාතීසු නිවුත්ථධම්මාරම්මණත්තාභාවා. තන්ති පච්ඡිමනිසජ්ජතො පභුති යාව පටිසන්ධි පවත්තං ඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස පරිකම්මභාවෙන පවත්තසමාධිනා සම්පයුත්තඤාණං පරිකම්මසමාධිඤාණං. තං රූපාවචරං සන්ධාය න යුජ්ජතීති තං තෙසං වචනං අතීතංසඤාණං චෙ, රූපාවචරං අධිප්පෙතං න යුජ්ජති පරිකම්මසමාධිඤාණස්ස කාමාවචරභාවතො. න හි අනන්තරචුතිචිත්තස්ස ඔරතො පවත්තික්ඛන්ධෙ ආරබ්භ රූපාවචරං චිත්තං උප්පජ්ජතීති පාළියං, අට්ඨකථායං වා ආගතං අත්ථි. යෙසං ජවනානං පුරිමානීති යොජනා. යදා පන අප්පනාචිත්තං හොති, තදාස්සාති සම්බන්ධො. ඉදං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාමාති කාමං අනන්තරස්ස භවස්ස චුතික්ඛණෙ පවත්තිතනාමරූපං ආරම්මණං කත්වා පවත්තඤාණං දස්සිතං, තං පන නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං ඤාණසාමඤ්ඤස්ස ජොතිතභාවතො. යථෙව හි තතො නාමරූපතො පභුති සබ්බෙ අතීතා ඛන්ධා, ඛන්ධපටිබද්ධා ච සබ්බො පුබ්බෙනිවාසො, එවං තස්ස පටිවිජ්ඣනවසෙන පවත්තඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං. තෙනාහ ‘‘තෙන ඤාණෙන සම්පයුත්තාය සතියා අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරතී’’ති.

404. එකම්පි ජාතින්ති එකම්පි භවං. සො හි එකකම්මනිබ්බත්තො ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නො අන්තොගධධම්මප්පභෙදො ඛන්ධප්පබන්ධො ඉධ ජාතීති අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘එකම්පි…පෙ… ඛන්ධසන්තාන’’න්ති. පරිහායමානොති ඛීයමානො විනස්සමානො. කප්පොති අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පො. සො පන අත්ථතො කාලො, තදා පවත්තමානසඞ්ඛාරවසෙනස්ස පරිහානි වෙදිතබ්බා. වඩ්ඪමානො විවට්ටකප්පොති එත්ථාපි එසෙව නයො. යො පන ‘‘කාලං ඛෙපෙතී’’ති, ‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා’’ති (ජා. 1.2.190) ච ආදීසු කාලස්සාපි ඛයො වුච්චති, සො ඉධ නාධිප්පෙතො අනිට්ඨප්පසඞ්ගතො. සංවට්ටනං විනස්සනං සංවට්ටො, සංවට්ටතො උද්ධං තථා ඨායී සංවට්ටට්ඨායී. තංමූලකත්තාති තංපුබ්බකත්තා. විවට්ටනං නිබ්බත්තනං, වඩ්ඪනං වා විවට්ටො.

තෙජොසංවට්ටො ආපොසංවට්ටො වායොසංවට්ටොති එවං සංවට්ටසීමානුක්කමෙන සංවට්ටෙසු වත්තබ්බෙසු තථා ¶ අවත්වා ‘‘ආපොසංවට්ටො තෙජොසංවට්ටො ¶ වායොසංවට්ටො’’ති වචනං සංවට්ටකමහාභූතදෙසනානුපුබ්බියාති කෙචි. සංවට්ටානුපුබ්බියාති අපරෙ. ආපෙන සංවට්ටො ආපොසංවට්ටො. සංවට්ටසීමාති සංවට්ටමරියාදා.

සංවට්ටතීති විනස්සති. සදාති සබ්බකාලං, තීසුපි සංවට්ටකාලෙසූති අත්ථො.

‘‘එකං බුද්ධඛෙත්ත’’න්ති ඉධ යං සන්ධාය වුත්තං, තං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධඛෙත්තං නාම තිවිධ’’න්තිආදි වුත්තං. යත්තකෙ ඨානෙ තථාගතස්ස පටිසන්ධිඤාණානුභාවො පුඤ්ඤඵලසමුත්තෙජිතො සරසෙනෙව පථවී විජම්භති, තං සබ්බම්පි බුද්ධඞ්කුරස්ස නිබ්බත්තනඛෙත්තං නාමාති ආහ ‘‘ජාතිඛෙත්තං දසසහස්සචක්කවාළපරියන්ත’’න්ති. ආනුභාවො වත්තතීති ඉධ ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො ආණාඛෙත්තපරියාපන්නෙ යත්ථ කත්ථචි චක්කවාළෙ ඨත්වා අත්තනො අත්ථාය පරිත්තං කත්වා තත්ථෙව අඤ්ඤං චක්කවාළං ගතොපි කතපරිත්තො එව හොති. අථ වා තත්ථ එකචක්කවාළෙ ඨත්වා සබ්බසත්තානං අත්ථාය පරිත්තෙ කතෙ ආණාඛෙත්තෙ සබ්බසත්තානං අභිසම්භුණාත්වෙව පරිත්තානුභාවො තත්ථ දෙවතාහි පරිත්තාණාය සම්පටිච්ඡිතබ්බතො. යං විසයඛෙත්තං සන්ධාය එකස්මිංයෙව ඛණෙ සරෙන අභිවිඤ්ඤාපනං, අත්තනො රූපදස්සනඤ්ච පටිජානන්තෙන භගවතා ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වුත්තං. යත්ථාති යස්මිං අනන්තාපරිමාණෙ විසයඛෙත්තෙ. යං යං තථාගතො ආකඞ්ඛති, තං තං ජානාති ආකඞ්ඛාමත්තපටිබද්ධවුත්තිතාය බුද්ධඤාණස්ස. සණ්ඨහන්තන්ති විවට්ටමානං ජායමානං.

405. ගොඛායිතකමත්තෙසූති ගොහි ඛාදිතබ්බප්පමාණෙසු. යන්ති යස්මිං සමයෙ. පුප්ඵඵලූපජීවිනියො ච දෙවතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තන්තීති සම්බන්ධො.

එතෙසන්ති ‘‘වස්සූපජීවිනො’’තිආදිනා වුත්තසත්තානං. තත්ථාති බ්රහ්මලොකෙ. සො ච ඛො පරිත්තාභාදිබ්රහ්මලොකො වෙදිතබ්බො. ‘‘පටිලද්ධජ්ඣානවසෙනා’’ති වත්වා ඣානප්පටිලාභස්ස සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘තදා හී’’තිආදි වුත්තං. ලොකං බ්යූහෙන්ති සම්පිණ්ඩෙන්තීති ලොකබ්යූහා. තෙ කිර දිස්වා මනුස්සා තත්ථ තත්ථ ඨිතාපි නිසින්නාපි සංවෙගජාතා, සම්භමප්පත්තා ¶ ච හුත්වා තෙසං ආසන්නෙ ඨානෙ සන්නිපතන්ති. සිඛාබන්ධස්ස මුත්තතාය මුත්තසිරා. ඉතො චිතො ච විධූයමානකෙසතාය විකිණ්ණකෙසා. ලොකවිනාසභයෙන සොකවන්තචිත්තතාය අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො. මාරිසාති දෙවානං ¶ පියසමුදාචාරො. කථං පනෙතෙ කප්පවුට්ඨානං ජානන්තීති? ධම්මතාය සඤ්චොදිතාති ආචරියා. තාදිසනිමිත්තදස්සනෙනාති එකෙ. බ්රහ්මදෙවතාහි උය්යොජිතාති අපරෙ.

මෙත්තාදීනීති මෙත්තාමනසිකාරාදීනි කාමාවචරපුඤ්ඤානි. දෙවලොකෙති කාමදෙවලොකෙ. දෙවානං කිර සුඛසම්ඵස්සවාතග්ගහණපරිචයෙන වායොකසිණෙ ඣානානි සුඛෙනෙව ඉජ්ඣන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා ඣානං පටිලභන්තී’’ති. තදඤ්ඤෙ පනාති ආපායිකෙ සන්ධායාහ. තත්ථාති දෙවලොකෙ.

දුතියො සූරියොති දුතියං සූරියමණ්ඩලං. සත්තසූරියන්ති සත්තසූරියපාතුභාවසුත්තං. පකතිසූරියෙති කප්පවුට්ඨානකාලතො පුබ්බෙ උප්පන්නසූරියවිමානෙ. කප්පවුට්ඨානකාලෙ පන යථා අඤ්ඤෙ කාමාවචරදෙවා, එවං සූරියදෙවපුත්තොපි ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා බ්රහ්මලොකං උපපජ්ජති, සූරියමණ්ඩලං පන පභස්සරතරඤ්චෙව තෙජවන්තතරඤ්ච හුත්වා පවත්තති. තං අන්තරධායිත්වා අඤ්ඤමෙව උප්පජ්ජතීති අපරෙ. ගඞ්ගා යමුනා සරභූ අචිරවතී මහීති ඉමා පඤ්ච මහානදියො.

පභවාති උප්පත්තිට්ඨානභූතා. හංසපාතනොති මන්දාකිනිමාහ.

න සණ්ඨාතීති න තිට්ඨති.

පරියාදින්නසිනෙහන්ති පරික්ඛීණසිනෙහං. යාය ආපොධාතුයා තත්ථ තත්ථ පථවීධාතු ආබන්ධත්තා සම්පිණ්ඩතා හුත්වා තිට්ඨති, සා ඡසූරියපාතුභාවෙන පරික්ඛයං ගච්ඡති. යථා චිදන්ති යථා ච ඉදං චක්කවාළං. එවං කොටිසතසහස්සචක්කවාළානිපීති විපත්තිමහාමෙඝුප්පත්තිතො පට්ඨාය ඉධ වුත්තං සබ්බං කප්පවුට්ඨානං, තං තත්ථ අතිදිසති.

පලුජ්ජිත්වාති ඡිජ්ජිත්වා. සඞ්ඛාරගතන්ති භූතුපාදායප්පභෙදං සඞ්ඛාරජාතං. සබ්බසඞ්ඛාරපරික්ඛයාති ඣාපෙතබ්බසඞ්ඛාරපරික්ඛයා. සයම්පි සඞ්ඛාරගතං සමානං ඉන්ධනාභාවතො ඡාරිකම්පි අසෙසෙත්වා නිඩ්ඩහිත්වා වූපසමතීති ආහ ‘‘සප්පි…පෙ… නිබ්බායතී’’ති.

406. දීඝස්ස ¶ අද්ධුනොති සංවට්ටට්ඨායීඅසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පසඞ්ඛාතස්ස දීඝස්ස කාලස්ස අච්චයෙන ¶ . තාලක්ඛන්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සාකසාලාදිරුක්ඛෙ සඞ්ගණ්හාති. ඝනං කරොතීති විසරිතුං අදත්වා පිණ්ඩිතං කරොති. තෙනාහ ‘‘පරිවටුම’’න්ති, වට්ටභාවෙන පරිච්ඡින්නං. තන්ති උදකං. අස්සාති වාතස්ස. විවරං දෙතීති යථා ඝනං කරොති සම්පිණ්ඩෙති, එවං තත්ථ අන්තරං දෙති. පරික්ඛයමානන්ති පුබ්බෙ යාව බ්රහ්මලොකා එකොඝභූතෙන වාතෙන පරිසොසියමානතාය පරික්ඛයං ගච්ඡන්තං. බ්රහ්මලොකො පාතුභවතීති යොජනා. බ්රහ්මලොකොති ච පඨමජ්ඣානභූමිමාහ. උපරි චතුකාමාවචරදෙවලොකට්ඨානෙති යාමදෙවලොකාදීනං චතුන්නං පතිට්ඨානට්ඨානෙ. චාතුමහාරාජිකතාවතිංසභවනානං පන පතිට්ඨානට්ඨානානි පථවීසම්බන්ධතාය න තාව පාතුභවන්ති.

රුන්ධන්තීති යථා හෙට්ඨා න භස්සති, එවං නිරොධෙන්ති.

‘‘පඨමතරාභිනිබ්බත්තා’’ති ඉදං ආයුක්ඛයස්ස සම්භවදස්සනං, තෙන ද්වින්නං, චතුන්නං, අට්ඨන්නං වා කප්පානං ආදිම්හි නිබ්බත්තාති දස්සෙති. තතොති ආභස්සරබ්රහ්මලොකතො. පරිත්තාභඅප්පමාණාභාපි හි ආභස්සරග්ගහණෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. ‘‘තෙ හොන්ති සයංපභා අන්තලික්ඛචරා’’ති ඉදං උපචාරජ්ඣානපුඤ්ඤස්ස මහානුභාවතාය වුත්තං. ආලුප්පකාරකන්ති ආලොපං කත්වා කත්වාති වදන්ති, ආලුප්පනං විලොපං කත්වාති අත්ථො.

හට්ඨතුට්ඨාති අතිවිය හට්ඨා උප්පිලාවිතචිත්තා. නාමං කරොන්තීති තථා වොහරන්ති.

සිනෙරුචක්කවාළහිමවන්තපබ්බතාති එත්ථ දීපසමුද්දාපීති වත්තබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘නින්නනින්නට්ඨානෙ සමුද්දා, සමසමට්ඨානෙ දීපා’’ති. ථූපථූපාති උන්නතුන්නතා.

අතිමඤ්ඤන්තීති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤන්ති, හීළෙන්තීති අත්ථො. තෙනෙව නයෙනාති ‘‘එකච්චෙ වණ්ණවන්තො හොන්තී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.123) වුත්තෙන නයෙනෙව. පදාලතාති එවංනාමිකා ලතාජාති. තස්සා කිර පාරාසවජාති ගළොචීති වදන්ති. අකට්ඨෙ එව භූමිප්පදෙසෙ පච්චනකො අකට්ඨපාකො. අකණොති කුණ්ඩකරහිතො.

සුමනසඞ්ඛාතජාතිපුප්ඵසදිසො ¶ සුමනජාතිපුප්ඵසදිසො. යො යො රසො එතස්සාති යංයංරසො, ඔදනො, තං යංයංරසං, යාදිසරසවන්තන්ති අත්ථො. රසපථවී, භූමිපප්පටකො, පදාලතා ච ¶ පරිභුත්තා සුධාහාරො විය ඛුද්දං විනොදෙත්වා රසහරණීහි රසමෙව බ්රූහෙන්තා තිට්ඨන්ති, න වත්ථුනො සුඛුමභාවෙන නිස්සන්දා, සුඛුමභාවෙනෙව ගහණින්ධනමෙව ච හොන්ති. ඔදනො පන පරිභුත්තො රසං වඩ්ඪෙන්තොපි වත්ථුනො ඔළාරිකභාවෙන නිස්සන්දං විස්සජ්ජෙන්තො පස්සාවං, කසටඤ්ච උප්පාදෙතීති ආහ ‘‘තතො පභුති මුත්තකරීසං සඤ්ජායතී’’ති. පුරිමත්තභාවෙසු පවත්තඋපචාරජ්ඣානානුභාවෙන යාව සත්තසන්තානෙ කාමරාගවික්ඛම්භනවෙගො න සමිතො, න තාව බලවකාමරාගූපනිස්සයානි ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි පාතුරහෙසුං. යදා පනස්ස විච්ඡින්නතාය බලවකාමරාගො ලද්ධාවසරො අහොසි, තදා තදුපනිස්සයානි තානි සත්තානං අත්තභාවෙසු සඤ්ජායිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘පුරිසස්ස…පෙ… පාතුභවතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ර සුද’’න්තිආදි.

අලසජාතිකස්සාති සජ්ජුකමෙව තණ්ඩුලං අග්ගහෙත්වා පරදිවසස්සත්ථාය ගහණෙන අලසපකතිකස්ස.

අනුත්ථුනන්තීති අනුසොචන්ති. සම්මන්නෙය්යාමාති සමනුජානෙය්යාම. නොති අම්හෙසු. සම්මාති සම්මදෙව යථාරහං. ඛීයිතබ්බන්ති ඛීයනාරහං නින්දනීයං. ගරහිතබ්බන්ති හීළෙතබ්බං.

අයමෙව භගවා පටිබලො පග්ගහනිග්ගහං කාතුන්ති යොජනා. රඤ්ජෙතීති සඞ්ගහවත්ථූහි සම්මදෙව රමෙති පීණෙති.

විවට්ටට්ඨායීඅසඞ්ඛ්යෙය්යං චතුසට්ඨිඅන්තරකප්පසඞ්ගහං. වීසතිඅන්තරකප්පසඞ්ගහන්ති කෙචි. සෙසාසඞ්ඛ්යෙය්යානි කාලතො තෙන සමප්පමාණානෙව.

407. මහාධාරාහීති තාලසාලක්ඛන්ධප්පමාණාහි මහතීහි ඛාරුදකධාරාහි. සමන්තතොති සබ්බසො. පථවිතොති පථවියා හෙට්ඨිමන්තතො පභුති. තෙන හි ඛාරුදකෙන ඵුට්ඨඵුට්ඨා පථවීපබ්බතාදයො උදකෙ ¶ පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය විලීයන්තෙව, තස්මා පථවීසන්ධාරුදකෙන සද්ධිං එකූදකමෙව තං හොතීති කෙචි. අපරෙ ‘‘පථවීසන්ධාරකං උදකක්ඛන්ධඤ්ච උදකසන්ධාරකං වායුක්ඛන්ධඤ්ච අනවසෙසතො විනාසෙත්වා සබ්බත්ථ සයමෙව එකොඝභූතං තිට්ඨතී’’ති වදන්ති, තං යුත්තං. තයොපි බ්රහ්මලොකෙති පරිත්තාභඅප්පමාණාභආභස්සරබ්රහ්මලොකෙ, තයිදං ‘‘අයං පන විසෙසො’’ති ආරද්ධත්තා වුත්තං, අඤ්ඤථා ‘‘ඡපි බ්රහ්මලොකෙ’’ති වත්තබ්බං සියා. සුභකිණ්හෙති උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන ¶ තතියජ්ඣානභූමියා උපලක්ඛණං. පරිත්තාසුභඅප්පමාණාසුභෙපි හි ආහච්ච උදකං තිට්ඨති. හෙට්ඨා ‘‘ආභස්සරෙ ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. තන්ති තං කප්පවිනාසකඋදකං. උදකානුගතන්ති උදකෙන අනුගතං ඵුට්ඨං. අභිභවිත්වාති විලීයාපෙත්වා.

ඉදමෙකං අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති ඉදං සංවට්ටසඞ්ඛාතං කප්පස්ස එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං.

408. ථූලරජෙ අපගතෙ එව පථවීනිස්සිතං සණ්හරජං අපගච්ඡතීති වුත්තං ‘‘තතො සණ්හරජ’’න්ති. සමුට්ඨාපෙතීති සම්බන්ධො. ‘‘විසමට්ඨානෙ ඨිතමහාරුක්ඛෙ’’ති ඉදං පඨමං සමුට්ඨාපෙතබ්බතං සන්ධාය වුත්තං.

චක්කවාළපබ්බතම්පි සිනෙරුපබ්බතම්පීති මහාපථවියා විපරිවත්තනෙනෙව විපරිවත්තිතං චක්කවාළපබ්බතම්පි සිනෙරුපබ්බතම්පි වාතො උක්ඛිපිත්වා ආකාසෙ ඛිපති. තෙ චක්කවාළපබ්බතාදයො. අභිහන්ත්වාති ඝට්ටෙත්වා. අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති එකිස්සා ලොකධාතුයා චක්කවාළහිමවන්තසිනෙරුං අඤ්ඤිස්සා ලොකධාතුයා චක්කවාළාදීහීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමාගමවසෙන ඝට්ටෙත්වා. සබ්බසඞ්ඛාරගතන්ති පථවීසන්ධාරකඋදකං, තංසන්ධාරකවාතන්ති සබ්බං සඞ්ඛාරගතං විනාසෙත්වා සයම්පි විනස්සති අවට්ඨානස්ස කාරණාභාවතො.

409. යදිපි සඞ්ඛාරානං අහෙතුකො සරසනිරොධො විනාසකාභාවතො, සන්තානනිරොධො පන හෙතුවිරහිතො නත්ථි යථා තං සත්තකායෙසූති. භාජනලොකස්සාපි සහෙතුකෙන විනාසෙන භවිතබ්බන්ති හෙතුං පුච්ඡති ‘‘කිං කාරණා එවං ලොකො විනස්සතී’’ති. ඉතරො යථා තත්ථ නිබ්බත්තනකසත්තානං පුඤ්ඤබලෙන පඨමං ලොකො විවට්ටති, එවං තෙසං පාපබලෙන සංවට්ටතීති දස්සෙන්තො ‘‘අකුසලමූලකාරණා’’ති ආහ. යථා හි රාගදොසමොහානං අධිකභාවෙන යථාක්කමං රොගන්තරකප්පො, සත්ථන්තරකප්පො, දුබ්භික්ඛන්තරකප්පොති ඉමෙ තිවිධා ¶ අන්තරකප්පා විවට්ටට්ඨායිම්හි අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පෙ ජායන්ති, එවමෙතෙ යථාවුත්තා තයො සංවට්ටා රාගාදීනං අධිකභාවෙනෙව හොන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘අකුසලමූලෙසු හී’’තිආදිමාහ. උස්සන්නතරෙති අතිවිය උස්සන්නෙ. දොසෙ උස්සන්නතරෙ අධිකතරදොසෙන විය තික්ඛතරෙන ඛාරුදකෙන විනාසො යුත්තොති වුත්තං ‘‘දොසෙ උස්සන්නතරෙ උදකෙන විනස්සතී’’ති. පාකටසත්තුසදිසස්ස දොසස්ස අග්ගිසදිසතා, අපාකටසත්තුසදිසස්ස රාගස්ස ඛාරුදකසදිසතා ච යුත්තාති අධිප්පායෙන ‘‘දොසෙ උස්සන්නතරෙ අග්ගිනා, රාගෙ උස්සන්නතරෙ උදකෙනා’’ති ¶ කෙචිවාදස්ස අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. රාගො සත්තානං බහුලං පවත්තතීති රාගවසෙන බහුසො ලොකවිනාසො.

410. එවං පසඞ්ගෙන සංවට්ටාදිකෙ පකාසෙත්වා ඉදානි යථාධිකතං නෙසං අනුස්සරණාකාරං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තොපී’’තිආදි ආරද්ධං.

‘‘අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙ’’ති ඉදං සංවට්ටකප්පස්ස ආදිතො පාළියං (දී. නි. 1.244) ගහිතත්තා වුත්තං. තත්ථාපි හි ඉමස්ස කතිපයං කාලං භවාදීසු සංසරණං උපලබ්භතීති. සංවට්ටකප්පෙ වා වට්ටමානෙසු භවාදීසු ඉමස්ස උපපත්ති අහොසි, තංදස්සනමෙතං දට්ඨබ්බං. අථ වා අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙති එත්ථ වා-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො දට්ඨබ්බො, තෙන ච අනියමත්ථෙන ඉතරාසඞ්ඛ්යෙය්යානම්පි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. භවෙ වාතිආදීසු කාමාදිභවෙ වා අණ්ඩජාදියොනියා වා දෙවාදි ගතියා වා නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීආදිවිඤ්ඤාණට්ඨිතියා වා සත්තාවාසෙ වා ඛත්තියාදි සත්තනිකායෙ වා. ආසින්ති අහොසිං. වණ්ණසම්පත්තිං වාති වා-සද්දෙන වණ්ණවිපත්තිං වාති දස්සෙති.

සාලිමංසොදනාහාරො වා ගිහිකාලෙ. පවත්තඵලභොජනො වා තාපසාදිකාලෙ. සාමිසා ගෙහස්සිතා සොමනස්සාදයො. නිරාමිසා නෙක්ඛම්මස්සිතා. ආදි-සද්දෙන විවෙකජසමාධිජසුඛාදීනං සඞ්ගහො.

‘‘අමුත්රාසි’’න්තිආදිනා සබ්බං යාවදිච්ඡකං අනුස්සරණං දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤථා අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අමුත්රාසින්ති සාමඤ්ඤනිද්දෙසොයං, බ්යාපනිච්ඡාලොපො වා, අමුත්ර අමුත්රාසින්ති වුත්තං හොති. අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තස්ස යාවදිච්ඡකං අනුස්සරණන්ති එත්ථ ¶ ආරොහන්තස්සාති පටිලොමතො ඤාණෙන පුබ්බෙනිවාසං ආරොහන්තස්ස. පච්චවෙක්ඛණන්ති අනුස්සරිතානුස්සරිතස්ස පච්චවෙක්ඛණං, න අනුස්සරණං. ඉතීති වුත්තත්ථනිදස්සනං. තඤ්ච ඛො යථාරහතො, න යථානුපුබ්බතොති දස්සෙන්තො ‘‘නාමගොත්තවසෙනා’’තිආදිමාහ. වණ්ණාදීහීති වණ්ණාහාරවෙදයිතායුපරිච්ඡෙදෙහි. ඔදාතොතීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, තෙන එවමාදි එවංපකාරනානත්තතොති දස්සිතං හොති.

පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චුතූපපාතඤාණකථාවණ්ණනා

411. චුතියාති ¶ චවනෙ. උපපාතෙති උපපජ්ජනෙ. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං, චුතික්ඛණසාමන්තා, උපපත්තික්ඛණසාමන්තා චාති වුත්තං හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘යෙ පන ආසන්නචුතිකා’’තිආදි (විසුද්ධි. 2.411). දිබ්බචක්ඛුඤාණෙනෙව සත්තානං චුති ච උපපත්ති ච ඤායතීති ආහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුඤාණත්ථන්ති වුත්තං හොතී’’ති. දිබ්බසදිසත්තාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අයං පන විසෙසො – තත්ථ ‘‘සොතධාතූ’’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තං, ඉධ නපුංසකලිඞ්ගවසෙන වත්තබ්බං. තත්ථ ච ආලොකපරිග්ගහෙන පයොජනං නත්ථි, ඉධ අත්ථීති වුත්තං ‘‘ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බ’’න්ති, කසිණාලොකානුග්ගහෙන පත්තබ්බත්තා, සයං ඤාණාලොකඵරණභාවෙන ච මහාජුතිකභාවතොති අත්ථො. මහාජුතිකම්පි හි ‘‘දිබ්බ’’න්ති වුච්චති ‘‘දිබ්බමිදං බ්යම්හ’’න්තිආදීසු. මහාගතිකත්තාති මහනීයගමනත්තා, විම්හයනීයපවත්තිකත්තාති අත්ථො. විම්හයනීයා හිස්ස පවත්ති තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනතො. ‘‘දිබ්බසදිසත්තා’’ති ච හීනූපමාදස්සනං දෙවතානං දිබ්බචක්ඛුතොපි ඉමස්ස මහානුභාවත්තා. තෙන දිබ්බචක්ඛුලාභාය යොගිනො පරිකම්මකරණං තප්පටිපක්ඛාභිභවස්ස අත්ථතො තස්ස විජයිච්ඡා නාම හොති, දිබ්බචක්ඛුලාභී ච ඉද්ධිමා දෙවතානං වචනග්ගහණක්ඛමනධම්මදානවසෙන මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරාදයො විය දානග්ගහණලක්ඛණෙ, වොහාරෙ ච පවත්තෙය්යාති එවං විහාරවිජයිච්ඡාවොහාරජුතිගතිසඞ්ඛාතානං අත්ථානං වසෙන ඉමස්ස අභිඤ්ඤාඤාණස්ස දිබ්බචක්ඛුභාවසිද්ධිතො ¶ . සද්දවිදූ ච තෙසු එව අත්ථෙසු දිවු-සද්දං ඉච්ඡන්තීති වුත්තං ‘‘තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති.

දස්සනට්ඨෙනාති රූපදස්සනභාවෙන. චක්ඛුනා හි සත්තා රූපං පස්සන්ති. යථා මංසචක්ඛු විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය පවත්තති, න තථා ඉදං. ඉදං පන සයමෙව තතො සාතිසයං චක්ඛුකිච්චකාරීති ආහ ‘‘චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛූ’’ති. ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති පරතො උපපත්තියා අදස්සනතො එත්ථෙවායං සත්තො උච්ඡින්නො, එවමිතරෙපීති. නවසත්තපාතුභාවදිට්ඨිං ගණ්හාති ලාභී අධිච්චසමුප්පත්තිකො විය. බුද්ධපුත්තා පස්සන්තියෙවාති උත්තරපදාවධාරණං, න පුරිමපදාවධාරණං. එවං හි ජයද්දිසජාතකාදීහි අවිරොධො සිද්ධො හොති.

මනුස්සානං ¶ ඉදන්ති මානුසකං, මනුස්සානං ගොචරභූතං රූපාරම්මණං. තදඤ්ඤස්ස පන දිබ්බතිරොහිතාතිසුඛුමාදිභෙදස්ස රූපස්ස දස්සනතො අතික්කන්තමානුසකං. එවරූපඤ්ච මනුස්සූපචාරං අතික්කන්තං නාම හොතීති ආහ ‘‘මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙනා’’ති. එවං විසයමුඛෙන දස්සෙත්වා ඉදානි විසයීමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘මානුසකං වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාපි මංසචක්ඛාතික්කමො තස්ස කිච්චාතික්කමෙනෙව දට්ඨබ්බො.

දිබ්බචක්ඛුනාති දිබ්බචක්ඛුඤාණෙනපි. දට්ඨුං න සක්කා ඛණස්ස අතිඉත්තරතාය අතිසුඛුමතාය කෙසඤ්චි රූපස්ස. අපිච දිබ්බචක්ඛුස්ස පච්චුප්පන්නං රූපාරම්මණං, තඤ්ච පුරෙජාතපච්චයභූතං, න ච ආවජ්ජනපරිකම්මෙහි විනා මහග්ගතස්ස පවත්ති අත්ථි, නාපි උප්පජ්ජමානමෙව රූපං ආරම්මණපච්චයො භවිතුං සක්කොති, භිජ්ජමානං වා. තස්මා ‘‘චුතූපපාතක්ඛණෙ රූපං දිබ්බචක්ඛුනා දට්ඨුං න සක්කා’’ති සුවුත්තමෙතං. යදි දිබ්බචක්ඛුඤාණං රූපාරම්මණමෙව, අථ කස්මා ‘‘සත්තෙ පස්සතී’’ති වුත්තන්ති? යෙභුය්යෙන සත්තසන්තානගතරූපදස්සනතො එවං වුත්තං. සත්තගහණස්ස වා කාරණභාවතො වොහාරවසෙන වුත්තන්තිපි කෙචි. තෙ චවමානාති අධිප්පෙතාති සම්බන්ධො. එවරූපෙති න චුතූපපාතක්ඛණසමඞ්ගිනොති අධිප්පායො.

මොහූපනිස්සයං නාම කම්මං නිහීනං නිහීනඵලං හොතීති ආහ ‘‘මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා’’ති. තබ්බිපරීතෙති තස්ස හීළිතාදිභාවස්ස විපරීතෙ ¶ , අහීළිතෙ අනොහීළිතෙ අනොඤ්ඤාතෙ අනවඤ්ඤාතෙ චිත්තීකතෙති අත්ථො. සුවණ්ණෙති සුන්දරවණ්ණෙ. දුබ්බණ්ණෙති අසුන්දරවණ්ණෙ. සා පනායං සුවණ්ණදුබ්බණ්ණතා යථාක්කමං කම්මස්ස අදොසදොසූපනිස්සයතාය හොතීති ආහ ‘‘අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා’’තිආදි. සුන්දරං ගතිං ගතා සුගතාති ආහ ‘‘සුගතිගතෙ’’ති, සුගතිං උපපන්නෙති අත්ථො. අලොභජ්ඣාසයා සත්තා වදඤ්ඤූ විගතමච්ඡෙරා අලොභූපනිස්සයෙන කම්මුනා සුභගා සමිද්ධා හොන්තීති ආහ ‘‘අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ’’ති. දුක්ඛං ගතිං ගතා දුග්ගතාති ආහ ‘‘දුග්ගතිගතෙ’’ති. ලොභජ්ඣාසයා සත්තා ලුද්ධා මච්ඡරිනො ලොභූපනිස්සයෙන කම්මුනා දුග්ගතා දුරුපෙතා හොන්තීති ආහ ‘‘ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානෙ’’ති.

උපචිතන්ති ඵලාවහභාවෙන කතං. යථා කතං හි කම්මං ඵලදානසමත්ථං හොති, තථා කතං උපචිතං. චවමානෙතිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තන්ති විසයමුඛෙන විසයීබ්යාපාරමාහ. පුරිමෙහීති වා ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’තිආදීනි පදානි සන්ධාය වුත්තං. ආදීහීති එත්ථ ච-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො ¶ . තස්මා ‘‘දිබ්බෙන…පෙ… පස්සතී’’ති ඉමෙහි, ‘‘චවමානෙ’’තිආදීහි ච දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තන්ති අත්ථො.

ඉමිනා පන පදෙනාති ‘‘යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ පජානාතී’’ති ඉමිනා වාක්යෙන. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු, දිබ්බචක්ඛුඤාණලාභීති අධිප්පායො. සො ච දිබ්බචක්ඛුඤාණලාභී නෙරයිකෙ ච සත්තෙ පච්චක්ඛතො දිස්වා ඨිතො. එවං මනසි කරොතීති තෙසං නෙරයිකානං නිරයසංවත්තනියස්ස කම්මස්ස ඤාතුකාමතාවසෙන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය පරිකම්මවසෙන මනසි කරොති. කිං නු ඛොතිආදි මනසිකාරවිධිදස්සනං. එවං පන පරිකම්මං කත්වා පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨිතස්ස තං කම්මං ආරම්මණං කත්වා ආවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්තීතිආදි සබ්බං වුත්තනයමෙව. ‘‘විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථී’’ති ඉදං පන දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන විනා යථාකම්මූපගඤාණස්ස විසුං පරිකම්මං නත්ථීති අධිප්පායෙන වුත්තං. එවඤ්චෙතං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා යථාකම්මූපගඤාණස්ස මහග්ගතභාවො එව න සියා. දෙවානං දස්සනෙපි එසෙව නයො. නෙරයිකදෙවග්ගහණං චෙත්ථ නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. ආකඞ්ඛමානො හි දිබ්බචක්ඛුලාභී ¶ අඤ්ඤගතිකෙසුපි එවං පටිපජ්ජතියෙව. තථා හි වක්ඛති ‘‘අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙතී’’ති (විසුද්ධි. 2.411), ‘‘සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හතී’’ති (විසුද්ධි. 2.411) ච. තං නිරයසංවත්තනියං කම්මං ආරම්මණං එතස්සාති තංකම්මාරම්මණං. ඵාරුසකවනාදීසූති ආදි-සද්දෙන චිත්තලතාවනාදීනං සඞ්ගහො.

යථා චිමස්සාති යථා ච ඉමස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස විසුං පරිකම්මං නත්ථි, එවං අනාගතංසඤාණස්සපීති විසුං පරිකම්මාභාවං නිදස්සෙති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානී’’ති. තත්රායමධිප්පායො – යථා දිබ්බචක්ඛුලාභී නිරයාදිඅභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා, නෙරයිකාදිකෙ සත්තෙ දිස්වා තෙහි පුබ්බෙ ආයූහිතං නිරයසංවත්තනියාදිකං කම්මං තාදිසෙන සමාදානෙන, තජ්ජෙන ච මනසිකාරෙන පරික්ඛතෙ චිත්තෙ යාථාවතො ජානාති, එවං යස්ස යස්ස සත්තස්ස සමනන්තරා අනාගතං අත්තභාවං ඤාතුකාමො තං තං ඔදිස්ස ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා තෙන තෙන අතීතෙ, එතරහි වා ආයූහිතං තස්ස නිබ්බත්තකං කම්මං යථාකම්මූපගඤාණෙන දිස්වා තෙන නිබ්බත්තෙතබ්බං අනාගතං අත්තභාවං ඤාතුකාමො තාදිසෙන සමාදානෙන, තජ්ජෙන ච මනසිකාරෙන පරික්ඛතෙ චිත්තෙ යාථාවතො ජානාති. එසෙව නයො තතො පරෙසුපි ¶ අත්තභාවෙසු. එතං අනාගතංසඤාණං නාම. යස්මා එතං ද්වයං දිබ්බචක්ඛුඤාණෙ සතියෙව සිජ්ඣති, නාසති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්තී’’ති.

කායෙන දුට්ඨු චරිතං, කායතො වා උප්පන්නං කිලෙසපූතිකත්තා දුට්ඨං චරිතං කායදුච්චරිතන්ති එවං යොජෙතබ්බො. කායොති චෙත්ථ චොපනකායො අධිප්පෙතො. කායවිඤ්ඤත්තිවසෙන පවත්තං අකුසලං කායකම්මං කායදුච්චරිතන්ති. ඉතරෙසූති වචීමනොදුච්චරිතෙසු. යස්මිං සන්තානෙ කම්මං කතූපචිතං, අසතිස්ස අන්තරුපච්ඡෙදෙ විපාකාරහභාවස්ස අවිගච්ඡනතො සො තෙන සහිතොයෙවාති වත්තබ්බොති ආහ ‘‘සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා’’ති. ‘‘අනත්ථකාමා හුත්වා’’ති එතෙන මාතාපිතරො විය පුත්තානං, ආචරියුපජ්ඣායා විය ච නිස්සිතකානං අත්ථකාමා හුත්වා ගරහකා උපවාදකා න හොන්තීති දස්සෙති. ගුණපරිධංසනෙනාති විජ්ජමානානං ගුණානං විද්ධංසනෙන, විනාසනෙනාති අත්ථො. නනු ච ¶ අන්තිමවත්ථුනාපි උපවාදො ගුණපරිධංසනමෙවාති? සච්චමෙතං. ගුණාති පනෙත්ථ ඣානාදිවිසෙසා උත්තරිමනුස්සධම්මා අධිප්පෙතාති සීලපරිධංසනං විසුං ගහිතං. තෙනාහ ‘‘නත්ථි ඉමෙසං සමණධම්මො’’තිආදි. සමණධම්මොති ච සීලසංයමං සන්ධාය වදති. ජානං වාති යං උපවදති, තස්ස අරියභාවං ජානන්තො වා. අජානං වාති අජානන්තො වා. ජානනං අජානනං චෙත්ථ අප්පමාණං, අරියභාවො එව පමාණං. තෙනාහ ‘‘උභයථාපි අරියූපවාදොව හොතී’’ති. ‘‘අරියො’’ති පන අජානතො අදුට්ඨචිත්තස්සෙව තත්ථ අරියගුණාභාවං පවෙදෙන්තස්ස ගුණපරිධංසනං න හොතීති තස්ස අරියූපවාදො නත්ථීති වදන්ති. සතෙකිච්ඡං පන හොති ඛමාපනෙන, න අනන්තරියං විය අතෙකිච්ඡං.

රුජ්ඣතීති තුදති, දුක්ඛං වෙදනං උප්පාදෙතීති අත්ථො. තන්ති තං ථෙරං, තං වා කිරියං. ජානන්තො එව ථෙරො ‘‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, පතිට්ඨා’’ති පුච්ඡි. ඉතරොපි සච්චාභිසමයො සාසනෙ පතිට්ඨාති ආහ ‘‘සොතාපන්නො අහ’’න්ති. ථෙරො තං කරුණායමානො ‘‘ඛීණාසවො තයා උපවදිතො’’ති අත්තානං ආවිකාසි.

සචෙ නවකතරා හොන්ති තස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ. සම්මුඛා අඛමාපෙන්තෙපීති පුරතො ඛමාපනෙ අසම්භවන්තෙපි. ‘‘අඛමන්තෙ’’ති වා පාඨො. තං සොතාපන්නස්ස වසෙන වෙදිතබ්බං.

පරිනිබ්බුතමඤ්චට්ඨානන්ති පූජාකරණට්ඨානං සන්ධායාහ.

සමාදාතබ්බට්ඨෙන ¶ සමාදානානි, කම්මානි සමාදානානි යෙසං, තෙ කම්මසමාදානා, මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන කම්මසමාදානා, හෙතුඅත්ථං වා අන්තොගධං කත්වා මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන පරෙ කම්මෙසු සමාදාපකා මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානා. තයිමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙනා’’තිආදිමාහ. සීලසම්පන්නොතිආදි පරිපක්කින්ද්රියස්ස මග්ගසමඞ්ගිනො වසෙන වුත්තං. අග්ගමග්ගට්ඨෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අඤ්ඤන්ති අරහත්තං. එවංසම්පදන්ති යථා තං අවස්සම්භාවී, එවමිදම්පීති අත්ථො. තං වාචං අප්පහායාතිආදීසු අරියූපවාදං සන්ධාය ‘‘පුන එවරූපිං වාචං න වක්ඛාමී’’ති වදන්තො වාචං පජහති නාම, ‘‘පුන එවරූපං චිත්තං න උප්පාදෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො චිත්තං පජහති නාම, ‘‘පුන එවරූපිං දිට්ඨිං න ගණ්හිස්සාමී’’ති පජහන්තො දිට්ඨිං පජහති නාම, තථා අකරොන්තො නෙව පජහති, න පටිනිස්සජ්ජති. යථාභතං ¶ නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙති යථා නිරයපාලෙහි ආහරිත්වා නිරයෙ ඨපිතො, එවං නිරයෙ ඨපිතොයෙවාති අත්ථො. මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන අකත්තබ්බං නාම පාපං නත්ථි, යතො සංසාරඛාණුභාවොපි නාම හොතීති ආහ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, වජ්ජානී’’ති.

‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස කායො තිට්ඨති, අයඤ්චෙව කායො, බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්ති (දී. නි. 1.147) එවමාදීසු විය ඉධ කාය-සද්දො ඛන්ධපඤ්චකවිසයොති ආහ ‘‘කායස්ස භෙදාති උපාදින්නක්ඛන්ධපරිච්චාගා’’ති. අවීතරාගස්ස මරණතො පරං නාම භවන්තරූපාදානමෙවාති ආහ ‘‘පරං මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තික්ඛන්ධග්ගහණෙ’’ති. යෙන තිට්ඨති, තස්ස උපච්ඡෙදෙනෙව කායො භිජ්ජතීති ආහ ‘‘කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා’’ති.

එති ඉමස්මා සුඛන්ති අයො, පුඤ්ඤන්ති ආහ ‘‘පුඤ්ඤසම්මතා අයා’’ති. අයන්ති එතස්මා සුඛානීති ආයො, පුඤ්ඤකම්මාදිසුඛසාධනං. තෙනාහ ‘‘සුඛානං වා ආයස්ස අභාවා’’ති. ඉයති අස්සාදියතීති අයො, අස්සාදොති ආහ ‘‘අස්සාදසඤ්ඤිතො අයො’’ති.

නාගරාජාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සුපණ්ණාදීනං සඞ්ගහො. අසුරසදිසන්ති පෙතාසුරසදිසං. සොති අසුරකායො. සබ්බසමුස්සයෙහීති සබ්බෙහි සම්පත්තිසමුස්සයෙහි. වුත්තවිපරියායෙනාති ‘‘සුට්ඨු චරිතං, සොභනං වා චරිතං අනවජ්ජත්තා’’තිආදිනා ‘‘කායදුච්චරිතෙනා’’තිආදීනං පදානං වුත්තස්ස අත්ථස්ස විපරියායෙන.

නිගමනවචනං ¶ වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පුන වචනන්ති කත්වා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථොති ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා…පෙ… පස්සතී’’ති එත්ථ අයං යථාවුත්තො සඞ්ඛෙපත්ථො.

412. කසිණාරම්මණන්ති අට්ඨන්නම්පි කසිණානං වසෙන කසිණාරම්මණං. සබ්බාකාරෙනාති ‘‘චුද්දසවිධෙන චිත්තපරිදමනෙන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගමෙන භූමිපාදපදමූලසම්පාදනෙනා’’ති ඉමිනා සබ්බප්පකාරෙන. අභිනීහාරක්ඛමං දිබ්බචක්ඛුඤාණාභිමුඛං පෙසනාරහං පෙසනයොග්ගං කත්වා. ආසන්නං කාතබ්බන්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණුප්පත්තියා සමීපභූතං කාතබ්බං. තත්ථ උපචාරජ්ඣානං පගුණතරං කත්වා ආරම්මණඤ්ච වඩ්ඪෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘උපචාරජ්ඣානගොචරං කත්වා ¶ වඩ්ඪෙත්වා ඨපෙතබ්බ’’න්ති. තත්ථාති තස්මිං වඩ්ඪිතෙ කසිණාරම්මණෙ. අප්පනාති ඣානවසෙන අප්පනා. න හි අකතපරිකම්මස්ස අභිඤ්ඤාවසෙන අප්පනා ඉජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘පාදකජ්ඣානනිස්සයං හොතී’’ති, පාදකජ්ඣානාරම්මණං හොතීති අත්ථො. න පරිකම්මනිස්සයන්ති පරිකම්මස්ස තං කසිණාරම්මණං අපස්සයො න හොති. තථා සති රූපදස්සනං න සියා. ඉමෙසූති යථාවුත්තෙසු තෙජොකසිණාදීසු තීසු කසිණෙසු. උප්පාදෙත්වාති උපචාරජ්ඣානුප්පාදනෙන උප්පාදෙත්වා. උපචාරජ්ඣානපවත්තියා හි සද්ධිං පටිභාගනිමිත්තුප්පත්ති. තත්ථාති කසිණනිද්දෙසෙ.

අන්තොයෙව රූපගතං පස්සිතබ්බං න බහිද්ධා වික්ඛෙපාපත්තිහෙතුභාවතො. පරිකම්මස්ස වාරො අතික්කමතීති ඉධ පරිකම්මං නාම යථාවුත්තකසිණාරම්මණං උපචාරජ්ඣානං, තං රූපගතං පස්සතො න පවත්තති. කසිණාලොකවසෙන ච රූපගතදස්සනං, කසිණාලොකො ච පරිකම්මවසෙනාති තදුභයම්පි පරිකම්මස්ස අප්පවත්තියා න හොති. තෙනාහ ‘‘තතො ආලොකො අන්තරධායති, තස්මිං අන්තරහිතෙ රූපගතම්පි න දිස්සතී’’ති. රූපගතං පස්සතො පරිකම්මස්ස වාරො අතික්කමති, පරිකම්මමතික්කන්තස්ස කසිණාරම්මණං ඤාණං න හොතීති රූපගතං න දිස්සති, කථං පන පටිපජ්ජිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අථානෙනා’’තිආදි. එවං අනුක්කමෙනාති පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො තතො වුට්ඨාය අභිණ්හං ආලොකස්ස ඵරණවසෙන ආලොකො ථාමගතො හොති චිරට්ඨායී. තථා ච සති තත්ථ සුචිරම්පි රූපගතං පස්සතෙව. තෙන වුත්තං ‘‘එත්ථ ආලොකො…පෙ… හොතී’’ති.

ස්වායමත්ථො තිණුක්කූපමාය විභාවෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රත්තිං තිණුක්කායා’’තිආදි. තත්ථ පුනප්පුනං පවෙසනන්ති පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනං. ථාමගතාලොකස්ස ¶ යථාපරිච්ඡෙදෙන ඨානන්ති යත්තකං ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා කසිණං වඩ්ඪිතං, ථාමගතස්ස ආලොකස්ස තත්තකං ඵරිත්වා අවට්ඨානං.

අනාපාථගතන්ති ආපාථගමනයොග්යස්ස වසෙන වුත්තං. අන්තොකුච්ඡිගතාදි පන තදභාවතො තෙන විසෙසිතබ්බමෙව. තදෙවාති දිබ්බචක්ඛුමෙව ¶ . එත්ථාති එතෙසු රූපමාරබ්භ පවත්තචිත්තෙසු. රූපදස්සනසමත්ථන්ති රූපං සභාවතො විභාවනසමත්ථං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං විය. පුබ්බභාගචිත්තානීති ආවජ්ජනපරිකම්මසඞ්ඛාතානි පුබ්බභාගචිත්තානි. තානි හි ආරම්මණං කරොන්තානිපි න යාථාවතො තං විභාවෙත්වා පවත්තන්ති ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනචිත්තානි විය.

තං පනෙතං දිබ්බචක්ඛු. පරිපන්ථොති අන්තරායිකො. ඣානවිබ්භන්තකොති ඣානුම්මත්තකො ඣානභාවනාමුඛෙන උම්මාදප්පත්තො. අප්පමත්තෙන භවිතබ්බන්ති ‘‘දිබ්බචක්ඛු මයා අධිගත’’න්ති සන්තොසං අනාපජ්ජිත්වා විපස්සනානුයොගවසෙන වා සච්චාභිසමයවසෙන වා අප්පමත්තෙන භවිතබ්බං.

‘‘එවං පස්සිතුකාමෙනා’’තිආදිනා දිබ්බචක්ඛුස්ස නානාවජ්ජනපරිකම්මඤ්චෙව දිබ්බචක්ඛුඤාණඤ්ච දස්සිතං, න තස්ස උප්පත්තික්කමොති තං දස්සෙතුං ‘‘තත්රාය’’න්තිආදි වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චුතූපපාතඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

413. ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙනාති අත්ථො. තෙන ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.384, 431-433; පාරා. 12-14) යථාදස්සිතපාළිගතිං, තස්සා අත්ථවිවරණනයඤ්ච පච්චාමසති. සච්චෙසු විය අරියසච්චානි ඛන්ධෙසු උපාදානක්ඛන්ධා අන්තොගධා. තදුභයෙ ච සභාවතො, සමුදයතො, අත්ථඞ්ගමතො, අස්සාදතො, ආදීනවතො, නිස්සරණතො ච යථාභූතං සයම්භුඤාණෙන අවෙදි අඤ්ඤාසි ¶ පටිවිජ්ඣි පවෙදෙසි වාති සාතිසයෙන පඤ්චක්ඛන්ධාවබොධෙන භගවාව ථොමෙතබ්බොති ආහ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධවිදූ’’ති. ඤත්වා විඤ්ඤෙය්යාති සම්බන්ධො. තාසූති පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු. තග්ගහණෙනෙව ච පරිභණ්ඩඤාණානං ගහිතත්තා ‘‘පඤ්චා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘එතාසු හී’’තිආදි.

තත්ථ පරිභණ්ඩඤාණානීති පරිවාරඤාණානි. යථා හි සිනෙරුස්ස පරිවාරට්ඨානානි යානි තංසිද්ධියා සිද්ධානි මෙඛලට්ඨානානි පරිභණ්ඩානීති වුච්චන්ති, එවං ඉමානිපි දිබ්බචක්ඛුසිද්ධියා සිද්ධානි තස්ස පරිභණ්ඩානීති වුත්තානි. ඉධාගතානීති එත්ථ ඉධාති යථාදස්සිතානි සුත්තපදානි සන්ධාය වුත්තං. තතො ¶ අඤ්ඤෙසු පන සාමඤ්ඤඵලාදීසු මනොමයඤාණම්පි විසුං අභිඤ්ඤාඤාණභාවෙන ආගතං.

‘‘තෙසූ’’ති ඉදං පච්චාමසනං කිං තිකානං, උදාහු ආරම්මණානන්ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි තිකානං, තදයුත්තං. න හි තිකෙසු අභිඤ්ඤාඤාණානි පවත්තන්ති. අථ ආරම්මණානං, තම්පි අයුත්තං. න හි අඤ්ඤං උද්දිසිත්වා අඤ්ඤස්ස පච්චාමසනං යුත්තන්ති. යථා ඉච්ඡති, තථා භවතු තාව තිකානං, නනු වුත්තං ‘‘න හි තිකෙසු අභිඤ්ඤාඤාණානි පවත්තන්තී’’ති? නායං විරොධො තිකවොහාරෙන ආරම්මණානංයෙව ගය්හමානත්තා. අථ වා පන හොතු ආරම්මණානං, නනු වුත්තං ‘‘න හි අඤ්ඤං උද්දිසිත්වා අඤ්ඤස්ස පච්චාමසනං යුත්ත’’න්ති? අයම්පි න දොසො යථාවුත්තකාරණෙනෙවාති.

414. අසතිපි වත්ථුභෙදෙ භූමිකාලසන්තානභෙදවසෙන භින්නෙසු සත්තසු ආරම්මණෙසු. තිකවසෙන හෙස භෙදො ගහිතො. ඉද්ධිවිධඤාණස්ස මග්ගාරම්මණතාය අභාවතො ඉධ මග්ගාරම්මණතිකො න ලබ්භති. තන්ති ඉද්ධිවිධඤාණං. කායං චිත්තසන්නිස්සිතං කත්වාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. උපයොගලද්ධන්ති ලද්ධඋපයොගවචනං. දුතියාවිභත්තිවසෙන වුත්තං ‘‘කායං පරිණාමෙතී’’ති. තෙනාහ ‘‘රූපකායාරම්මණතො’’ති, රූපකායස්ස වණ්ණාරම්මණතොති අත්ථො.

තදෙව චිත්තන්ති යදෙව කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙ වුත්තං පාදකජ්ඣානචිත්තං, තදෙව. රාමගාමෙ චෙතියං ඨපෙත්වා සෙසෙසු සත්තසු චෙතියෙසු ධාතුයො ඉද්ධියා ආහරිත්වා රාජගහෙ භූමිඝරමණ්ඩපෙ කතං මහාධාතුනිධානං. ‘‘ඉමෙ ගන්ධා’’තිආදිනා පච්චුප්පන්නෙ ගන්ධාදිකෙ ගහෙත්වාපි අසුස්සනාදිවිසෙසයුත්තං ¶ අනාගතමෙව නෙසං රූපං අධිට්ඨානචිත්තස්ස ආරම්මණං හොති අනාගතාධිට්ඨානත්තා. වත්තනියසෙනාසනං නාම විඤ්ඣාටවියං විහාරො. දධිරසන්ති දධිමණ්ඩො, තං අධිට්ඨහන්තස්ස අනාගතං දධිවණ්ණං ආරම්මණං හොති. පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති පච්චුප්පන්නස්ස රූපකායස්ස ආරම්මණකරණතො.

සකායචිත්තානන්ති අත්තනො කායස්ස, චිත්තස්ස ච.

415. සද්දො ච පරිත්තො සබ්බස්ස රූපස්ස කාමාවචරභාවතො. විජ්ජමානමෙවාති වත්තමානංයෙව.

416. සොතාපන්නස්ස ¶ චිත්තන්ති සොතාපන්නස්ස ආවෙණිකං චිත්තං. සකදාගාමිස්සාතිආදීසුපි එසෙව නයො. යාව අරහතො නෙතබ්බන්ති ‘‘සකදාගාමී අනාගාමිනො චිත්තං න ජානාති, අනාගාමී අරහතො’’ති එවං නෙතබ්බං. සබ්බෙසන්ති සබ්බෙසං අරියානං ජානාති, කො පන වාදො අනරියානං. අඤ්ඤොපි ච උපරිමො අනාගාමිආදි හෙට්ඨිමස්ස සකදාගාමිආදිකස්ස චිත්තං ජානාතීති සම්බන්ධො.

අතීතස්ස, අනාගතස්ස ච පරස්ස චිත්තස්ස ජානනං සම්භවති, පච්චුප්පන්නස්ස පන න සම්භවතීති අධිප්පායෙන පුච්ඡති ‘‘කථං පච්චුප්පන්නං ආරම්මණං හොතී’’ති. ඉතරො යත්ථ සම්භවති, තංදස්සනත්ථං පච්චුප්පන්නං තාව විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පච්චුප්පන්නං නාම තිවිධ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගප්පත්තන්ති උප්පාදං, ඨිතිං, භඞ්ගඤ්ච පත්තං, ඛණත්තයපරියාපන්නන්ති අත්ථො. එත්ථන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බාති එත්ථන්තරෙ පවත්තා රූපසන්තතිවාරා එකද්වෙසන්තතිවාරා නාමාති වෙදිතබ්බාති අත්ථො. ආලොකට්ඨානතො ඔවරකං පවිට්ඨස්ස පගෙව තත්ථ නිසින්නස්ස විය යාව රූපගතං පාකටං හොති. තත්ථ උපඩ්ඪවෙලා අවිභූතවාරා, උපඩ්ඪවෙලා විභූතවාරා, තදුභයං ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙ සන්තතිවාරා’’ති වුත්තං. තයිදං න සබ්බසාධාරණං, එකච්චස්ස සීඝම්පි පාකටං හොතීති ‘‘එකද්වෙසන්තතිවාරා’’ති එකග්ගහණම්පි කතං, අතිපරිත්තසභාවඋතුආදිසමුට්ඨානා වා එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා.

තීරෙ අක්කන්තඋදකලෙඛා නාම කාලුස්සියං ගතා තීරසමීපෙ උදකරාජි. යාව න විප්පසීදතීති ¶ කාලුස්සියවිගමෙන යාව විප්පසන්නා න හොති. කෙචි පන ‘‘අතින්තෙ තීරෙ අල්ලපාදෙන අක්කන්තෙ යාව පාදෙ උදකලෙඛා න විප්පසීදති, න සංසීදති, න වූපසම්මතී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථං වදන්ති. තෙ පනෙතෙ කිරියාභෙදෙන වුත්තා කාලවිසෙසා, න අඤ්ඤමඤ්ඤං සමසමා, ඌනාධිකභාගවන්තොව දට්ඨබ්බා. ද්වෙ තයො ජවනවාරා කාමාවචරජවනවසෙන වෙදිතබ්බා, න ඉතරජවනවසෙන. න හි තෙ පරිමිතකාලා, අනන්තරා පවත්තභවඞ්ගාදයොපි තදන්තොගධාව දට්ඨබ්බා. තදුභයන්ති රූපාරූපසන්තතිද්වයං.

එකභවපරිච්ඡින්නන්ති පටිසන්ධිචුතිපරිච්ඡින්නං. එකභවපරියාපන්නං ධම්මජාතං එතරහීති වත්තබ්බං අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. මනොති සසම්පයුත්තං විඤ්ඤාණමාහ. ධම්මාති ආරම්මණධම්මා. මනොති වා මනායතනං. ධම්මාති වෙදනාදයො ¶ අරූපක්ඛන්ධා. උභයමෙතං පච්චුප්පන්නන්ති අද්ධාපච්චුප්පන්නං හොන්තං එතං උභයං හොතීති අත්ථො. විඤ්ඤාණන්ති නිකන්තිවිඤ්ඤාණං. තඤ්හි තස්මිං පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගවසෙන පටිබද්ධං හොති. අභිනන්දතීති තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනාහි අභිනන්දති. තථාභූතො ච වත්ථුපරිඤ්ඤාය අභාවතො තෙසු පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරති තණ්හාදිට්ඨීහි ආකඩ්ඪීයති. එත්ථ ච ද්වාදසායතනානං ‘‘එතං පච්චුප්පන්න’’න්ති (ම. නි. 3.284) ආගතත්තා තත්ථ පවත්තො ඡන්දරාගො අද්ධාපච්චුප්පන්නාරම්මණො, න ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණොති විඤ්ඤායතීති දස්සෙන්තො ‘‘යං සන්ධාය භද්දෙකරත්තසුත්තෙ…පෙ… සංහීරතීති වුත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘පච්චුප්පන්නඤ්ච යො ධම්මං, තත්ථ තත්ථ විපස්සතී’’ති (ම. නි. 3.272, 285) එත්ථාපි විපස්සනාචිත්තං ඛණපච්චුප්පන්නං, විපස්සිතබ්බධම්මා අද්ධාපච්චුප්පන්නාති ගහෙතබ්බං. අඤ්ඤථා විපස්සනාව න සම්භවෙය්ය. ‘‘ඛණපච්චුප්පන්නං පාළියං ආගත’’න්ති න වුත්තං තස්ස වසෙන ආරම්මණකරණස්ස අට්ඨකථායං අනාගතත්තා.

කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතීති ඉද්ධිචිත්තස්ස උප්පත්තිසමකාලමෙව පරචිත්තස්සපි උප්පත්තිසම්භවතොති යුත්තිදස්සනං. යථා ආකාසෙතිආදි සදිසූදාහරණං. තං පන තෙසං වචනං අයුත්තං. කස්මා? මග්ගඵලවීථිතො අඤ්ඤත්ථ අනිට්ඨෙ ඨානෙ ආවජ්ජනජවනානං නානාරම්මණභාවප්පත්තිදොසතොති යුත්තිවචනං.

යදි එවං කථං චෙතොපරියඤාණං පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොතීති ආහ ‘‘සන්තතිපච්චුප්පන්නං පනා’’තිආදි ¶ . අද්ධාපච්චුප්පන්නං පන ජවනවාරෙන දීපෙතබ්බං, න සකලෙන පච්චුප්පන්නද්ධුනාති අධිප්පායො.

තත්රායං දීපනාතිආදි ජවනවාරස්ස අද්ධාපච්චුප්පන්නභාවදීපනමුඛෙන ඉද්ධිචිත්තස්ස පවත්තිආකාරදීපනං. ඉතරානීති ආවජ්ජනපරිකම්මචිත්තානි. එත්ථ ච ‘‘කෙචී’’ති යදිපි අභයගිරිවාසිනො අධිප්පෙතා, තෙ පන චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණං න ඉච්ඡන්තීති ‘‘ඨිතික්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතී’’ති න වත්තබ්බං සියා. තථා යෙ ‘‘ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති, තෙසං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතී’’ති වචනං න සමෙති. න හි තස්මිං ඛණද්වයෙ උප්පජ්ජමානං පරචිත්තෙන සහ එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාමාති. ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු ච උප්පජ්ජමානං එකදෙසං පච්චුප්පන්නාරම්මණං, එකදෙසං අතීතාරම්මණං ආපජ්ජති. යඤ්ච වුත්තං ‘‘පරස්ස චිත්තං ජානිස්සාමීති රාසිවසෙන මහාජනස්ස ¶ චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ’’ති, එත්ථ ච මහාජනො අත්ථතො පරෙ අනෙකපුග්ගලාති ‘‘පරෙසං චිත්තං ජානිස්සාමී’’ති ආවජ්ජනප්පවත්ති වත්තබ්බා සියා. අථාපි පරස්සාති මහාජනස්සාති අත්ථො සම්භවෙය්ය, තථාපි තස්ස එකපුග්ගලස්සෙව වා චිත්තරාසිං ආවජ්ජිත්වා එකස්ස පටිවිජ්ඣනං අයුත්තං. න හි රාසිආවජ්ජනං එකදෙසාවජ්ජනං හොතීති, තස්මා තෙහි ‘‘මහාජනස්ස චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ’’තිආදි න වත්තබ්බං.

යං පන තෙ වදන්ති ‘‘යස්මා ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති. තත්ථායං අධිප්පායො යුත්තො සියා, චෙතොපරියඤාණලාභී පරස්ස චිත්තං ඤාතුකාමො පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අතීතාදිවිභාගං අකත්වා චිත්තසාමඤ්ඤෙන ‘‘ඉමස්ස චිත්තං ජානාමි, ඉමස්ස චිත්තං ජානාමී’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සාමඤ්ඤෙනෙව චිත්තං ආවජ්ජිත්වා තිණ්ණං, චතුන්නං වා පරිකම්මානං අනන්තරා චෙතොපරියඤාණෙන පරචිත්තං පටිවිජ්ඣති විභාවෙති රූපං විය දිබ්බචක්ඛුනා. තතො පරං පන කාමාවචරචිත්තෙහි සරාගාදිවවත්ථානං හොති නීලාදිවවත්ථානං විය. තත්ථ දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨහදයවත්ථුරූපස්ස සත්තස්ස අභිමුඛීභූතස්ස චිත්තසාමඤ්ඤෙන චිත්තං ආවජ්ජයමානං ආවජ්ජනං අභිමුඛීභූතං විජ්ජමානං චිත්තං ආරම්මණං කත්වා චිත්තං ආවජ්ජෙති. පරිකම්මානි ච තං තං විජ්ජමානං චිත්තං චිත්තසාමඤ්ඤෙනෙව ආරම්මණං කත්වා චිත්තජානනපරිකම්මානි ¶ හුත්වා පවත්තන්ති. චෙතොපරියඤාණං පන විජ්ජමානං චිත්තං පටිවිජ්ඣන්තං විභාවෙන්තං තෙන සහ එකක්ඛණෙ එව උප්පජ්ජති.

තත්ථ යස්මා සන්තානස්ස සන්තානග්ගහණතො එකත්තවසෙන ආවජ්ජනාදීනි ‘‘චිත්ත’’න්ත්වෙව පවත්තානි. තඤ්ච චිත්තමෙව, යං චෙතොපරියඤාණෙන විභාවිතං. තස්මා සමානාකාරප්පවත්තිතො න අනිට්ඨෙ මග්ගඵලවීථිතො අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ නානාරම්මණතා ආවජ්ජනජවනානං හොති. පච්චුප්පන්නාරම්මණඤ්ච පරිකම්මං පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයොති සිද්ධං හොති. අතීතත්තිකො ච එවං උපපන්නො හොති. අඤ්ඤථා සන්තතිපච්චුප්පන්නෙ, අද්ධාපච්චුප්පන්නෙ ච ‘‘පච්චුප්පන්න’’න්ති ඉධ වුච්චමානෙ අතීතානාගතානඤ්ච පච්චුප්පන්නතා ආපජ්ජෙය්ය. තථා ච සති ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති වත්තබ්බං සියා, න ච තං වුත්තං. ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො. පුරිමා පුරිමා අතීතා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං පච්චුප්පන්නානං ඛන්ධානං අනන්තර ¶ …පෙ… අනුලොමං ගොත්රභුස්සා’’තිආදි වචනතො (පට්ඨා. 2.18.5) න අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නෙස්වෙව ච අනන්තරාතීතා චත්තාරො ඛන්ධා අතීතාති විඤ්ඤායන්ති. න ච අභිධම්මමාතිකායං (ධ. ස. තිකමාතිකා 18-19) ආගතස්ස පච්චුප්පන්නපදස්ස අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නපදත්ථතා කත්ථචි පාළියං වුත්තා. තස්මා තෙහි ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තුප්පත්තියා චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණතා වුත්තා. යදා පන ‘‘යං ඉමස්ස චිත්තං පවත්තං, තං ජානාමි. යං භවිස්සති, තං ජානාමී’’ති වා ආභොගං කත්වා පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනාදීනි කරොති, තදා ආවජ්ජනපරිකම්මානි, චෙතොපරියඤාණඤ්ච අතීතානාගතාරම්මණානෙව හොන්ති ආවජ්ජනෙනෙව විභාගස්ස කතත්තා.

යෙ පන ‘‘ඉද්ධිමා පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො ආවජ්ජෙති, ආවජ්ජනං ඛණපච්චුප්පන්නං ආරම්මණං කත්වා තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති. තතො චත්තාරි, පඤ්ච වා ජවනානි, යෙසං පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, සෙසානි කාමාවචරානි, තෙසං සබ්බෙසම්පි තදෙව නිරුද්ධං චිත්තං ආරම්මණං හොති, න ච තානි නානාරම්මණානි හොන්ති අද්ධානවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා’’ති ඉදං වචනං නිස්සාය ‘‘ආවජ්ජනජවනානං පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණභාවෙපි නානාරම්මණතාභාවො විය එකද්විතිචතුපඤ්චචිත්තක්ඛණානාගතෙසුපි චිත්තෙසු ආවජ්ජිතෙසු ආවජ්ජනජවනානං යථාසම්භවං අනාගතපච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණභාවෙපි නානාරම්මණතා න සියා. තෙන චතුපඤ්චචිත්තක්ඛණානාගතෙ ආවජ්ජිතෙ ¶ අනාගතාරම්මණපරිකම්මානන්තරං ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණං චෙතොපරියඤාණං සිද්ධ’’න්ති වදන්ති. තෙසං වාදො ‘‘අනාගතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො, පච්චුප්පන්නාරම්මණො ධම්මො අතීතාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමෙසං පඤ්හානං අනුද්ධටත්තා, ගණනාය ච ‘‘ආසෙවනෙ තීණී’’ති (පට්ඨා. 2.19.39) වුත්තත්තා න සිජ්ඣති. න හි කුසලකිරියාමහග්ගතං අනාසෙවනං අත්ථීති. එතස්ස ච වාදස්ස නිස්සයභාවො ආවජ්ජනජවනානං ඛණපච්චුප්පන්නනිරුද්ධාරම්මණතාවචනස්ස න සිජ්ඣති, ‘‘යං පවත්තං, පවත්තිස්සති චා’’ති විසෙසං අකත්වා ගහණෙ ආවජ්ජනස්ස අනාගතග්ගහණාභාවං, තදභාවා ජවනානම්පි වත්තමානග්ගහණාභාවඤ්ච සන්ධායෙව තස්ස වුත්තත්තා. තදා හි භවඞ්ගචලනානන්තරං අභිමුඛීභූතමෙව චිත්තං ආරබ්භ ආවජ්ජනා පවත්තතීති ජානනචිත්තස්සපි වත්තමානාරම්මණභාවෙ ආවජ්ජනජානනචිත්තානං සහට්ඨානදොසාපත්තියා, රාසිඑකදෙසාවජ්ජනපටිවෙධෙ ¶ සම්පත්තසම්පත්තාවජ්ජනජානනෙ ච අනිට්ඨෙ ඨානෙ ආවජ්ජනජවනානං නානාරම්මණභාවදොසාපත්තියා ච යං වුත්තං ‘‘ඛණපච්චුප්පන්නං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස ආරම්මණං හොතී’’ති, තං අයුත්තන්ති පටික්ඛිපිත්වා යථාවුත්තදොසාපත්තිං, කාලවසෙන ච අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා නානාරම්මණතාභාවං දිස්වා ආවජ්ජනජවනානං වත්තමානතං නිරුද්ධාරම්මණභාවො වුත්තොති. තම්පි වචනං පුරිමවාදිනො නානුජානෙය්යුං. තස්මිං හි සති ‘‘ආවජ්ජනා කුසලාන’’න්තිආදීසු (පට්ඨා 1.1.417) විය අඤ්ඤපදසඞ්ගහිතස්ස අනන්තරපච්චයවිධානතො ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණආවජ්ජනා අතීතාරම්මණානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ච වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තන්ති.

කස්මා පනෙවං චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණතා විචාරිතා, නනු ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස, අනාගතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.18.2) එතෙසං විභඞ්ගෙසු ‘‘අතීතා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, අනාගතා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති, උප්පන්නත්තිකෙ ච ‘‘අනුප්පන්නා ඛන්ධා උප්පාදිනො ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.17.3) චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්වා ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්සා’’ති (පට්ඨා. 2.18.3) එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.18.3), උප්පන්නත්තිකෙ ච ‘‘උප්පන්නා ඛන්ධා ¶ ඉද්ධිවිධඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.17.2) එත්තකස්සෙව වුත්තත්තා පච්චුප්පන්නෙ චිත්තෙ චෙතොපරියඤාණං නප්පවත්තතීති විඤ්ඤායති. යදි හි පවත්තෙය්ය, පුරිමෙසු විය ඉතරෙසු ච චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්තබ්බං සියාති? සච්චං කත්තබ්බං, නයදස්සනවසෙන පන තං සංඛිත්තන්ති අඤ්ඤාය පාළියා විඤ්ඤායති.

‘‘අතීතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, අනාගතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස, පච්චුප්පන්නාරම්මණො ¶ ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්සා’’ති (පට්ඨා. 2.19.20-22) එතෙසං හි විභඞ්ගෙසු ‘‘චෙතොපරියඤාණෙන අතීතාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානාති, අතීතාරම්මණා පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, චෙතොපරියඤාණෙන අනාගතාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානාති, අනාගතාරම්මණා පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, චෙතොපරියඤාණෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානාති, පච්චුප්පන්නාරම්මණා පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.19.20-22) චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ පවත්ති වුත්තාති. තෙනෙවායං විචාරණා කතාති වෙදිතබ්බා.

417. තෙසන්ති තෙසු ද්වීසු ඤාණෙසූති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. චිත්තමෙව ආරම්මණං චෙතොපරියඤාණත්තාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤං ඛන්ධං වා ඛන්ධප්පටිබද්ධං වා න ජානාතී’’ති. තත්ථ ඛන්ධප්පටිබද්ධං නාමගොත්තාදි. යදි එවං කථං මග්ගාරම්මණන්ති ආහ ‘‘මග්ගසම්පයුත්තචිත්තාරම්මණත්තා පන පරියායතො මග්ගාරම්මණන්ති වුත්ත’’න්ති. චෙතනාමත්තමෙව ආරම්මණං, තථා හි තං ‘‘යථාකම්මූපගඤාණ’’න්ති වුච්චතීති අධිප්පායො. ඛන්ධප්පටිබද්ධෙසූති එත්ථ නිබ්බානම්පි ඛන්ධප්පටිබද්ධමෙව. ඛන්ධෙහි විසයීකතත්තාති වදන්ති. තථා හි වුත්තං අට්ඨසාලිනියං ‘‘අතීතෙ බුද්ධා මග්ගං භාවයිංසු, ඵලං සච්ඡාකංසු, අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිංසූති ඡින්නවටුමකානුස්සරණවසෙන මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතොපි අප්පමාණාරම්මණ’’න්ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1421). තත්ථ මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණානි තාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන මග්ගඵලෙසු ඤාණෙසු පවත්තන්ති. නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණඤ්ච නිබ්බානාරම්මණෙසු අප්පමාණධම්මෙසු ඤාණෙසූති මග්ගාදිපච්චවෙක්ඛණානි පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අප්පමාණාරම්මණතං සාධෙන්තීති වෙදිතබ්බානි. ‘‘අප්පමාණා ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස ¶ ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ඉච්චෙව (පට්ඨා. 9.12.58) හි වුත්තං, න වුත්තං ‘‘නිබ්බාන’’න්ති. තස්මා පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන එව මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණකිච්චෙ වුච්චමානෙපි නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතා න සක්කා වත්තුං. අට්ඨකථායං පන නිබ්බානාරම්මණතා නිදස්සිතා.

කුසලා ¶ ඛන්ධාති ඉද්ධිවිධපුබ්බෙනිවාසානාගතංසඤාණාපෙක්ඛො බහුවචනනිද්දෙසො, න චෙතොපරියයථාකම්මූපගඤාණාපෙක්ඛාති තෙසං චතුක්ඛන්ධාරම්මණභාවස්ස අසාධකොති චෙ? න, අඤ්ඤත්ථ ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො ච චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.6.72), ‘‘සවිතක්කසවිචාරා ඛන්ධා ච විතක්කො ච චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.6.73) ච වුත්තත්තා චෙතොපරියඤාණාපෙක්ඛාපි බහුවචනනිද්දෙසොති ඉමස්ස අත්ථස්ස සිද්ධිතො. එවම්පි යථාකම්මූපගඤාණස්ස ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො චා’’තිආදීසු අවුත්තත්තා චතුක්ඛන්ධාරම්මණතා න සිජ්ඣතීති? න, තත්ථ අවචනස්ස අඤ්ඤකාරණත්තා. යථාකම්මූපගඤාණෙන හි කම්මසංසට්ඨා චත්තාරො ඛන්ධා කම්මමුඛෙන ගය්හති. තඤ්හි යථා චෙතොපරියඤාණං පුරිමපරිකම්මවසෙන අවිතක්කාදිවිභාගං, සරාගාදිවිභාගඤ්ච චිත්තං විභාවෙති, න එවං විභාගං විභාවෙති. කම්මවසෙනෙව පන සමුදායං විභාවෙති, තස්මා ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො චා’’තිආදිකෙ විභාගකරණෙ තං න වුත්තං, න චතුක්ඛන්ධානාරම්මණතොති. ඉදං පනස්ස අකාරණන්ති කෙචි. තත්ථාපි ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්සා’’ති පඨන්ති එව. න හි තං කුසලාකුසලවිභාගං විය සවිතක්කාදිවිභාගං කම්මං විභාවෙතුං අසමත්ථං. දුච්චරිතසුචරිතවිභාවනම්පි හි ලොභාදිඅලොභාදිසම්පයොගවිභාගවිසෙසවිභාවනං හොතීති.

‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාමගොත්තානුස්සරණකාලෙ න වත්තබ්බාරම්මණ’’න්ති එත්තකමෙව අට්ඨකථායං වුත්තං. නාමගොත්තං පන ඛන්ධූපනිබන්ධො සම්මුතිසිද්ධො බ්යඤ්ජනත්ථො, න බ්යඤ්ජනන්ති. අයමෙත්ථ අම්හාකං ඛන්තීති ආචරියස්සායං අත්තනො මති. යං පන වුත්තං ‘‘න බ්යඤ්ජන’’න්ති, තස්ස සමත්ථනං ‘‘බ්යඤ්ජනඤ්හී’’තිආදි.

419. කාමාවචරෙ ¶ නිබ්බත්තිස්සතීති නිබ්බත්තික්ඛන්ධජානනමාහ.

420. එත්ථාති එතස්මිං අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකවසෙන අභිඤ්ඤාඤාණානං, ආරම්මණවිචාරෙ. ‘‘අජ්ඣත්තාරම්මණඤ්චෙව බහිද්ධාරම්මණඤ්චා’’ති එකජ්ඣං ගහෙත්වා ¶ යං වුත්තං පොරාණට්ඨකථායං, තං ‘‘කාලෙන…පෙ… හොතියෙවා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන වුත්තන්ති අත්ථො. න හි අජ්ඣත්තබහිද්ධා නාම විසුං එකං අත්ථි, නාපි තං එකජ්ඣං ආරම්මණං කරීයතීති. යදි එවං තිකො එව න පූරති පදද්වයාසඞ්ගහිතස්ස තතියස්ස අත්ථන්තරස්ස අභාවතො, න, පකාරභෙදවිසයත්තා තිකනිද්දෙසස්ස. තථා හි අට්ඨකථායං ‘‘තෙ එව තිප්පකාරෙපි ධම්මෙ’’ති වුත්තං. තෙ එව අජ්ඣත්තාදිවසෙන තිවිධෙපි ධම්මෙති අත්ථො. එත්ථ හි ‘‘තෙ එව ධම්මෙ’’ති අවත්වා ‘‘තිප්පකාරෙ’’ති වචනං පකාරභෙදනිබන්ධනා අයං තිකදෙසනාති දස්සනත්ථං. යථා හි කුසලත්තිකාදීනං දෙසනා යථාරහං ධම්මානං ජාතිසම්පයොගප්පහානසික්ඛාභූමිආරම්මණප්පභෙදනියමකාලාදිභෙදනිබන්ධනා, න එවමයං ජාතිආදිභෙදනිබන්ධනා, නාපි සනිදස්සනත්තිකහෙතුදුකාදිදෙසනා විය සභාවාදිභෙදනිබන්ධනා, අථ ඛො පකාරභෙදනිබන්ධනා. පඤ්චෙව හි ඛන්ධා සසන්තතිපරියාපන්නතං උපාදාය ‘‘අජ්ඣත්තා’’ති වුත්තා, පරසන්තතිපරියාපන්නතං උපාදාය ‘‘බහිද්ධා’’ති, තදුභයං උපාදාය ‘‘අජ්ඣත්තබහිද්ධා’’ති. තෙනාහ ‘‘අනින්ද්රියබද්ධරූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච ඨපෙත්වා සබ්බෙ ධම්මා සියා අජ්ඣත්තා, සියා බහිද්ධා, සියා අජ්ඣත්තබහිද්ධා’’ති (ධ. ස. 1435). නනු චෙත්ථ අත්ථන්තරාභාවතො, පකාරන්තරස්ස ච අනාමට්ඨත්තා තතියො රාසි නත්ථීති? නයිදමෙවං. යදිපි හි පඨමපදෙන අසඞ්ගහිතසඞ්ගණ්හනවසෙන දුතියපදස්ස පවත්තත්තා සබ්බෙපි සභාවධම්මා පදද්වයෙනෙව පරිග්ගහිතා, තෙහි පන විසුං විසුං ගහිතධම්මෙ එකජ්ඣං ගහණවසෙන තතියපදං වුත්තන්ති අත්ථෙව තතියො රාසි. න හි සමුදායො අවයවො හොති, භින්නවත්ථුකෙ පන ධම්මෙ අධිට්ඨානභෙදං අමුඤ්චිත්වා එකජ්ඣං ගහණං න සම්භවතීති කාලෙන අජ්ඣත්තං, කාලෙන බහිද්ධා ජානනකාලෙති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අභිඤ්ඤානිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති තෙරසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.

14. ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

පඤ්ඤාකථාවණ්ණනා

421. සබ්බාකාරෙනාති ¶ ¶ උපචාරාකාරො, අප්පනාකාරො, වසීභාවාකාරො, විතක්කාදිසමතික්කමාකාරො, රූපාදීහි විරජ්ජනාකාරො, චුද්දසධා චිත්තස්ස පරිදමනාකාරො, පඤ්චවිධආනිසංසාධිගමාකාරොති එවමාදිනා සබ්බෙන භාවනාකාරෙන.

තදනන්තරාති ‘‘චිත්තං පඤ්ඤ’’න්ති එවං දෙසනාක්කමෙන, පටිපත්තික්කමෙන ච තස්ස සමාධිස්ස අනන්තරා. පඤ්ඤා භාවෙතබ්බා සමාධිභාවනාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො. ‘‘පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති එවං අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා, ගාථාවණ්ණනායං වා ‘‘සමාධිසිලායං සුනිසිතං විපස්සනාපඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති එවං අතිවිය සඞ්ඛෙපෙන භාසිතත්තා අයං සා පඤ්ඤාති සභාවතො විඤ්ඤාතුම්පි තාව න සුකරා. භාවනාවිධානස්ස පන අදස්සිතත්තා පගෙව භාවෙතුං න සුකරාති සම්බන්ධො. පුච්ඡනට්ඨෙන පඤ්හා, කම්මං කිරියා කරණං, පඤ්හාව කම්මං පඤ්හාකම්මං, පුච්ඡනපයොගොති අත්ථො.

කා පඤ්ඤාති සරූපපුච්ඡා. කෙනට්ඨෙන පඤ්ඤාති කෙන අත්ථෙන පඤ්ඤාති වුච්චති, ‘‘පඤ්ඤා’’ති පදං කං අභිධෙය්යත්ථං නිස්සාය පවත්තන්ති අත්ථො. සා පනායං පඤ්ඤා සභාවතො, කිච්චතො, උපට්ඨානාකාරතො, ආසන්නකාරණතො ච කථං ජානිතබ්බාති ආහ ‘‘කානස්සා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති. කතිවිධාති පභෙදපුච්ඡා. කස්මා පනෙත්ථ සංකිලෙසවොදානපුච්ඡා න ගහිතාති? වුච්චතෙ – ලොකුත්තරාය තාව පඤ්ඤාය නත්ථෙව සංකිලෙසො. අසති ච තස්මිං කුතො වොදානපුච්ඡාති තදුභයං න ගහිතං. ලොකියාය පන තානි භාවනාවිධානෙ එව අන්තොගධානීති කත්වා විසුං න ගහිතානි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිඅන්තොගධත්තා ¶ , සමාධිභාවනායං වා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බානීති න ගහිතානි. පටිපත්ති නාම දිට්ඨානිසංසෙ එව හොතීති ආහ ‘‘පඤ්ඤාභාවනාය කො ආනිසංසො’’ති.

422. තත්රාති තස්මිං, තස්ස වා පඤ්හාකම්මස්ස. විස්සජ්ජනන්ති විවරණං. පුච්ඡිතො හි අත්ථො අවිභාවිතත්තා නිගූළ්හො මුට්ඨියං කතො විය තිට්ඨති, තස්ස ¶ විවරණං විස්සජ්ජනං විභූතභාවකරණතො. කා පඤ්ඤාති කාමඤ්චායං සරූපපුච්ඡා, විභාගවන්තානං පන සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති විභාගො තාව අනවසෙසතො දස්සෙතබ්බො. තංදස්සනෙන ච අයමාදීනවොති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤා බහුවිධා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහුවිධාති කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධා. නානප්පකාරාති අත්ථජාපිකාදිභෙදෙන, සුතමයඤාණාදිභෙදෙන ච නානාවිධා. තං සබ්බන්ති තං අනවසෙසං පඤ්ඤාවිභාගං. න සාධෙය්යාති විපස්සනාභාවනාය සද්ධිං මග්ගභාවනා ඉධ අධිප්පෙතත්ථො. තාය හි තණ්හාජටාවිජටනං, තඤ්ච න සාධෙය්ය. අනවසෙසතො හි පඤ්ඤාපභෙදෙ විස්සජ්ජියමානෙ ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදිකො (විභ. 751) සබ්බො ඤාණවත්ථු විභඞ්ගෙ, සුත්තන්තෙසු ච තත්ථ තත්ථ ආගතො පඤ්ඤාපභෙදො. සකලොපි වා අභිධම්මනයො ආහරිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො භවෙය්ය, තථා ච සති ය්වායං ඉධ පඤ්ඤාභාවනාවිධි අධිප්පෙතො, තස්ස විස්සජ්ජනාය ඔකාසොව න භවෙය්ය. කිඤ්ච ය්වායං ඨානාඨානකම්මන්තරවිපාකන්තරාදිවිසයෙ පඤ්ඤාය පවත්තිභෙදො, සොපි යථාරහං සද්ධිං ඵලාඵලභෙදෙන විභජිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො සියා. සො ච පන විස්සජ්ජියමානො අඤ්ඤදත්ථු වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්ය, යථා තං අවිසයෙ. තෙනාහ ‘‘උත්තරි ච වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්යා’’ති. කුසලචිත්තසම්පයුත්තං විපස්සනාඤාණන්ති එත්ථ කුසල-ග්ගහණෙන දුවිධම්පි අබ්යාකතං නිවත්තෙති, තථා ‘‘අත්ථි සංකිලිට්ඨපඤ්ඤා’’ති එවං පවත්තං මිච්ඡාවාදං පටිසෙධෙති. විපස්සනාඤාණ-ග්ගහණෙන සෙසකුසලපඤ්ඤා.

423. සඤ්ජානනවිජානනාකාරවිසිට්ඨන්ති සඤ්ජානනාකාරවිජානනාකාරෙහි සාතිසයං. යතො නානප්පකාරතො ජානනං ජානනභාවො විසයග්ගහණාකාරො. සො හි නෙසං සමානො, න සඤ්ජානනාදිආකාරො. පීතකන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන ‘‘ලොහිතකං ඔදාතං දීඝං රස්ස’’න්තිආදිකෙ සඤ්ඤාය ගහෙතබ්බාකාරෙ සඞ්ගණ්හාති. සඤ්ජානනමත්තමෙවාති එත්ථ සඤ්ජානනං නාම ‘‘නීලං පීත’’න්තිආදිකං ආරම්මණෙ විජ්ජමානං වා අවිජ්ජමානං වා සඤ්ඤානිමිත්තං කත්වා ජානනං. තථා හෙසා පුන සඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා. මත්ත-සද්දෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන විජානනපජානනාකාරෙ නිවත්තෙති, එව-සද්දෙන කදාචිපි ඉමිස්සා තෙ විසෙසා ¶ නත්ථෙවාති අවධාරෙති. තෙනාහ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්තිආදි ¶ . තත්ථ විඤ්ඤාණකිච්චම්පි කාතුං අසක්කොන්තී සඤ්ඤා කුතො පඤ්ඤාකිච්චං කරෙය්යාති ‘‘ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතුං න සක්කොති’’ච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘මග්ගපාතුභාව’’න්ති. ආරම්මණෙ පවත්තමානං විඤ්ඤාණං න තත්ථ සඤ්ඤා විය නීලපීතාදිකස්ස සඤ්ජානනවසෙනෙව පවත්තති, අථ ඛො තත්ථ අඤ්ඤඤ්ච විසෙසං ජානන්තමෙව පවත්තතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි. කථං පන විඤ්ඤාණං ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතීති? පඤ්ඤාය දස්සිතමග්ගෙන. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය හි අනෙකවාරං ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තමානාය පගුණභාවතො පරිචයවසෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි විපස්සනා සම්භවති, යථා තං පගුණස්ස ගන්ථස්ස සජ්ඣායනෙ ඤායාගතාපි වාරා න විඤ්ඤායන්ති. ලක්ඛණපටිවෙධන්ති ච ලක්ඛණානං ආරම්මණකරණමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න පටිවිජ්ඣනං. උස්සක්කිත්වාති උදයබ්බයඤාණපටිපාටියා ආයූහිත්වා. මග්ගපාතුභාවං පාපෙතුං න සක්කොති අසම්බොධසභාවත්තා. වුත්තනයවසෙනාති විඤ්ඤාණෙ වුත්තනයවසෙන ආරම්මණඤ්ච ජානාති, ලක්ඛණපටිවෙධඤ්ච පාපෙති. අත්තනො පන අනඤ්ඤසාධාරණෙන ආනුභාවෙන උස්සක්කිත්වා මග්ගපාතුභාවඤ්ච පාපෙති.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අජාතබුද්ධීති අසඤ්ජාතබ්යවහාරබුද්ධි. උපභොගපරිභොගන්ති උපභොගපරිභොගාරහං, උපභොගපරිභොගවත්ථූනං පටිලාභයොග්යන්ති අත්ථො. ඡෙකොති මහාසාරො. කූටොති කහාපණපතිරූපකො තම්බකංසාදිමයො. අද්ධසාරොති උපඩ්ඪග්ඝනකො. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන පාදසාර සමසාරපරොපාදසාරාදීනං සඞ්ගහො. තෙ පකාරෙති ඉන්දජාලාජාතිපුප්ඵාදිප්පකාරෙ චෙව ඡෙකාදිප්පකාරෙ ච.

සඤ්ඤා හීතිආදි උපමාසංසන්දනං. සඤ්ඤා විභාගං අකත්වා පිණ්ඩවසෙනෙව ආරම්මණස්ස ගහණතො දාරකස්ස කහාපණදස්සනසදිසී වුත්තා. තථා හි සා ‘‘යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා’’ වුච්චති. විඤ්ඤාණං ආරම්මණෙ එකච්චවිසෙසගහණසමත්ථතාය ගාමිකපුරිසස්ස කහාපණදස්සනසදිසං වුත්තං. පඤ්ඤා ආරම්මණෙ අනවසෙසවිසෙසාවබොධතො හෙරඤ්ඤිකස්ස කහාපණදස්සනසදිසී වුත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘නානප්පකාරතො ¶ ජානන’’න්ති ඉමිනා ඤෙය්යධම්මා පච්චෙකං නානප්පකාරාති තෙසං යාථාවතො අවබොධො පඤ්ඤාති දස්සෙති. තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85).

යත්ථාති ¶ යස්මිං චිත්තුප්පාදෙ. න තත්ථ එකංසෙන හොතීති තස්මිං චිත්තුප්පාදෙ පඤ්ඤා එකන්තෙන න හොති. න හි දුහෙතුකඅහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසු පඤ්ඤා උප්පජ්ජති. අවිනිබ්භුත්තාති අවියුත්තා. තෙහීති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහි. යථා හි සුඛං පීතියා න නියමතො අවියුත්තං, එවං සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානි පඤ්ඤාය න නියමතො අවියුත්තාති. යථා පන පීති සුඛෙන නියමතො අවියුත්තා, එවං පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහි නියමතො අවියුත්තා. තස්මා එවං අවිනිබ්භුත්තෙසු ඉමෙසු තීසු ධම්මෙසු තෙසං විනිබ්භොගො දුක්කරොති තිණ්ණං ජනානං කහාපණදස්සනං නිදස්සිතන්ති. තෙසං දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තතංයෙව වචනන්තරෙනපි දස්සෙතුං ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපධම්මෙසුපි තාව නානානදීනං උදකස්ස, නානාතෙලස්ස වා එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා මථිතස්ස ‘‘ඉදං අසුකාය නදියා උදකං, ඉදං අසුකතෙල’’න්ති නිද්ධාරෙත්වා සරූපතො දස්සනං දුක්කරං, කිමඞ්ගං පන අරූපධම්මෙසූති දස්සෙන්තො ‘‘යං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකාන’’න්තිආදිමාහ.

424. ධම්මානං සකො භාවො, සමානො ච භාවො ධම්මසභාවො. තත්ථ පඨමෙන කක්ඛළඵුසනාදිසලක්ඛණං ගහිතං, දුතියෙන අනිච්චදුක්ඛතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණං. තදුභයස්ස ච යාථාවතො පටිවිජ්ඣනලක්ඛණා පඤ්ඤාති ආහ ‘‘ධම්මසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති. ඝටපටාදිපටිච්ඡාදකස්ස බාහිරන්ධකාරස්ස දීපාලොකාදි විය යථාවුත්තධම්මසභාවපටිච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විද්ධංසනරසා. උප්පජ්ජමානො එව හි පඤ්ඤාලොකො හදයන්ධකාරං විධමෙන්තො එවං උප්පජ්ජති, තතො එව ධම්මසභාවෙසු අසම්මුය්හනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා. කාරණභූතා වා සයං ඵලභූතං අසම්මොහං පච්චුපට්ඨාපෙතීති එවම්පි අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා. විපස්සනාපඤ්ඤාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා ‘‘සමාධි තස්සා පදට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. තථා හි ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති සුත්තපදං නිබන්ධනභාවෙන ආගතං (සං. නි. 3.5, 99; සං. නි. 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14).

පඤ්ඤාපභෙදකථාවණ්ණනා

425. ධම්මසභාවපටිවෙධො ¶ නාම පඤ්ඤාය ආවෙණිකො සභාවො, න තෙනස්සා කොචි විභාගො ලබ්භතීති ආහ ‘‘ධම්මසභාවපටිවෙධලක්ඛණෙන තාව එකවිධා’’ති. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො වුච්චති වට්ටං, තප්පරියාපන්නතාය ලොකෙ නියුත්තා, තත්ථ වා විදිතාති ලොකියා. තත්ථ අපරියාපන්නතාය ලොකතො උත්තරා උත්තිණ්ණාති ලොකුත්තරා. ලොකුත්තරාපි ¶ හි මග්ගසම්පයුත්තා භාවෙතබ්බා. විපස්සනාපරියායොපි තස්සා ලබ්භතෙවාති ලොකුත්තර-ග්ගහණං න විරුජ්ඣති. අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තෙහි සහ ආසවෙහීති සාසවා, ආරම්මණකරණවසෙනපි නත්ථි එතිස්සා ආසවාති අනාසවා. ආදි-සද්දෙන ආසවවිප්පයුත්තසාසවදුකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නාමරූපවවත්ථානවසෙනාති නාමවවත්ථානවසෙන, රූපවවත්ථානවසෙන ච. පඨමං නිබ්බානදස්සනතො දස්සනඤ්ච, නිස්සයභාවතො සම්පයුත්තා ධම්මා භවන්ති එත්ථ, සයම්පි වා භවති උප්පජ්ජති න නිබ්බානං විය අපාතුභාවන්ති භූමි චාති දස්සනභූමි, පඨමමග්ගො. සෙසමග්ගත්තයං පන යස්මා පඨමමග්ගෙන දිට්ඨස්මිංයෙව ධම්මෙ භාවනාවසෙන උප්පජ්ජති, න අදිට්ඨපුබ්බං කිඤ්චි පස්සති, තස්මා භාවනා ච යථාවුත්තෙනත්ථෙන භූමි චාති භාවනාභූමි. තත්ථ පඤ්ඤා දස්සනභූමිභාවනාභූමිවසෙන දුවිධාති වුත්තා. සුතාදිනිරපෙක්ඛාය චින්තාය නිබ්බත්තා චින්තාමයා. එවං සුතමයා, භාවනාමයා ච. මයසද්දො පච්චෙකං සම්බන්ධිතබ්බො. ආයෙ වඩ්ඪියං කොසල්ලං ආයකොසල්ලං, අපායෙ අවඩ්ඪියං කොසල්ලං අපායකොසල්ලං, උපායෙ තස්ස තස්ස අත්ථස්ස නිබ්බත්තිකාරණෙ කොසල්ලං උපායකොසල්ලන්ති විසුං විසුං කොසල්ලපදං සම්බන්ධිතබ්බං. අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො පටිපජ්ජනං එතිස්සාති අජ්ඣත්තාභිනිවෙසා. එවං බහිද්ධාභිනිවෙසා, උභයාභිනිවෙසා ච වෙදිතබ්බා.

426. ලොකියමග්ගසම්පයුත්තාති ලොකියකුසලචිත්තුප්පාදෙසු මග්ගසම්පයුත්තා, විසෙසතො දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිවිසුද්ධිචතුක්කසඞ්ගහිතමග්ගසම්පයුත්තා. සමුදායෙසු පවත්තා සමඤ්ඤා තදෙකදෙසෙසුපි වත්තතීති ආහ ‘‘මග්ගසම්පයුත්තා’’ති, පච්චෙකම්පි වා සම්මාදිට්ඨිආදීනං මග්ගසමඤ්ඤාති කත්වා එවං වුත්තං.

ධම්මනානත්තාභාවෙපි ¶ පදත්ථනානත්තමත්තෙන දුක්කරවචනං හොතීති වුත්තං ‘‘අත්ථතො පනෙසා ලොකියලොකුත්තරාවා’’ති. ආසවවිප්පයුත්තසාසවදුකාදීසුපි විප්පයුත්තතාදිග්ගහණමෙව විසෙසො, අත්ථතො ලොකියලොකුත්තරාව පඤ්ඤාති ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. ආදි-සද්දෙන ඔඝනීයඔඝවිප්පයුත්තඔඝනීයාදිදුකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පඨමජ්ඣානිකානි චත්තාරි මග්ගචිත්තානි, තථා දුතියාදිජ්ඣානිකානි චාති එවං සොළසසු මග්ගචිත්තෙසු. විපස්සනාපඤ්ඤාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා මහග්ගතපඤ්ඤා න ගහිතා.

427. අත්තනො චින්තාවසෙනාති තස්ස තස්ස අනවජ්ජස්ස අත්ථස්ස සාධනෙ පරොපදෙසෙන විනා ¶ අත්තනො උපායචින්තාවසෙනෙව. සුතවසෙනාති යථාසුතස්ස පරොපදෙසස්ස වසෙන. යථා තථා වාති පරතො උපදෙසං සුත්වා වා අසුත්වා වා සයමෙව භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස. ‘‘අප්පනාප්පත්තා’’ති ඉදං සිඛාප්පත්තභාවනාමයං දස්සෙතුං වුත්තං, න පන ‘‘අප්පනාප්පත්තාව භාවනාමයා’’ති.

යොගවිහිතෙසූති පඤ්ඤාවිහිතෙසු පඤ්ඤාපරිණාමිතෙසු උපායසම්පාදිතෙසු. කම්මායතනෙසූති එත්ථ කම්මමෙව කම්මායතනං, කම්මඤ්ච තං ආයතනඤ්ච ආජීවානන්ති වා කම්මායතනං. එස නයො සිප්පායතනෙසුපි. තත්ථ දුවිධං කම්මං හීනඤ්ච වඩ්ඪකීකම්මාදි, උක්කට්ඨඤ්ච කසිවාණිජාදි. සිප්පම්පි දුවිධං හීනඤ්ච නළකාරසිප්පාදි, උක්කට්ඨඤ්ච මුද්දාගණනාදි. විජ්ජාව විජ්ජාට්ඨානං. තං ධම්මිකමෙව නාගමණ්ඩලපරිත්තඵුධමනකමන්තසදිසං වෙදිතබ්බං. තානි පනෙතානි එකච්චෙ පණ්ඩිතා බොධිසත්තසදිසා මනුස්සානං ඵාසුවිහාරං ආකඞ්ඛන්තා නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානානි පස්සන්ති, න වා කතානි උග්ගණ්හන්ති, න කථෙන්තානං සුණන්ති. අථ ඛො අත්තනො ධම්මතාය චින්තාය කරොන්ති, පඤ්ඤවන්තෙහි අත්තනො ධම්මතාය චින්තාය කතානිපි අඤ්ඤෙහි උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසදිසානෙව හොන්ති.

කම්මස්සකතන්ති ‘‘ඉදං කම්මං සත්තානං සකං, ඉදං නො සක’’න්ති එවං ජානනඤාණං. සච්චානුලොමිකන්ති විපස්සනාඤාණං. තං හි සච්චපටිවෙධස්ස අනුලොමනතො ‘‘සච්චානුලොමික’’න්ති වුච්චති. ඉදානිස්ස පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘රූපං අනිච්චන්ති වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වා-සද්දෙන අනියමත්ථෙන දුක්ඛානත්තලක්ඛණානිපි ¶ ගහිතානෙවාති දට්ඨබ්බං නානන්තරියකභාවතො. යං හි අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තාති. යං එවරූපින්ති යං එවං හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨසභාවං. අනුලොමිකං ඛන්තින්තිආදීනි පඤ්ඤාවෙවචනානි. සා හි හෙට්ඨා වුත්තානං කම්මායතනාදීනං අපච්චනීකදස්සනෙන අනුලොමනතො, තථා සත්තානං හිතචරියාය මග්ගසච්චස්ස, පරමත්ථසච්චස්ස, නිබ්බානස්ස ච අවිලොමනතො අනුලොමෙතීති අනුලොමිකා. සබ්බානිපි එතානි කාරණානි ඛමති දට්ඨුං සක්කොතීති ඛන්ති. පස්සතීති දිට්ඨි. රොචෙතීති රුචි. මුනාතීති මුති. පෙක්ඛතීති පෙක්ඛා. තෙ ච කම්මායතනාදයො ධම්මා එතාය නිජ්ඣායමානා නිජ්ඣානං ඛමන්තීති ධම්මනිජ්ඣානඛන්ති. පරතො අසුත්වා පටිලභතීති අඤ්ඤස්ස උපදෙසවචනං අසුත්වා සයමෙව චින්තෙන්තො පටිලභති. අයං වුච්චතීති අයං චින්තාමයා පඤ්ඤා නාම වුච්චති. සා පනෙසා අභිඤ්ඤාතානං බොධිසත්තානමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථාපි ¶ සච්චානුලොමිකඤාණං ද්වින්නංයෙව බොධිසත්තානං අන්තිමභවිකානං, සෙසපඤ්ඤා සබ්බෙසම්පි පූරිතපාරමීනං මහාපඤ්ඤානං උප්පජ්ජති. පරතො සුත්වා පටිලභතීති කම්මායතනාදීනි පරෙන කරියමානානි වා කතානි වා දිස්වාපි පරස්ස කථයමානස්ස වචනං සුත්වාපි ආචරියසන්තිකෙ උග්ගහෙත්වාපි පටිලද්ධා සබ්බා පරතො සුත්වාව පටිලද්ධා නාමාති වෙදිතබ්බා. සමාපන්නස්සාති සමාපත්තිසමඞ්ගිස්ස, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. විපස්සනාමග්ගපඤ්ඤා ඉධ ‘‘භාවනාමයා පඤ්ඤා’’ති අධිප්පෙතා.

සාති ‘‘පරිත්තාරම්මණා මහග්ගතාරම්මණා’’ති (විභ. 753) වුත්තපඤ්ඤා. ලොකියවිපස්සනාති ලොකියවිපස්සනාපඤ්ඤා. සා ලොකුත්තරවිපස්සනාති යා නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තා අප්පමාණාරම්මණා පඤ්ඤා වුත්තා, සා ලොකුත්තරවිපස්සනාති මග්ගපඤ්ඤං සන්ධායාහ. සා හි සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදිං අගණ්හන්තීපි විපස්සනාකිච්චපාරිපූරියා, නිබ්බානස්ස වා තථලක්ඛණං විසෙසතො පස්සතීති විපස්සනාති වුච්චති. ගොත්රභුඤාණං පන කිඤ්චාපි අප්පමාණාරම්මණං, මග්ගස්ස පන ආවජ්ජනට්ඨානියත්තා න විපස්සනාවොහාරං ලභති.

අයන්ති එතාය සම්පත්තියොති ආයො, වුද්ධි. තත්ථ කොසල්ලන්ති තස්මිං අනත්ථහානිඅත්ථුප්පත්තිලක්ඛණෙ ආයෙ කොසල්ලං කුසලතා නිපුණතා.

තං ¶ පන එකන්තිකං ආයකොසල්ලං පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ ධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං අකුසලධම්මානං අනුප්පත්තිපහානෙසු, කුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා, ඉදං ආයකොසල්ලං නාමාති වුච්චති.

වුද්ධිලක්ඛණා ආයතො අපෙතත්තා අපායො, අවුද්ධි. තත්ථ කොසල්ලන්ති තස්මිං අත්ථහානිඅනත්ථුප්පත්තිලක්ඛණෙ අපායෙ කොසල්ලං කුසලතා අපායකොසල්ලං. තම්පි පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ ධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං කුසලධම්මානං අනුප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනෙසු, අකුසලධම්මානං වා උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා, ඉදං අපායකොසල්ලං නාමාති වුච්චති. ආයකොසල්ලං තාව පඤ්ඤා හොතු, අපායකොසල්ලං කථං පඤ්ඤා නාම ජාතාති? එවං මඤ්ඤති ‘‘අපායුප්පාදනසමත්ථතා අපායකොසල්ලං නාම සියා’’ති, තං පන තස්ස මතිමත්තං. කස්මා? පඤ්ඤවා එව හි ‘‘මය්හං එවං මනසි කරොතො අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ¶ නිරුජ්ඣන්ති. අනුප්පන්නා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තී’’ති පජානාති, සො එවං ඤත්වා අනුප්පන්නෙ අකුසලෙ න උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ පජහති. අනුප්පන්නෙ කුසලෙ උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ භාවනාපාරිපූරිං පාපෙති. එවං අපායකොසල්ලම්පි පඤ්ඤා එවාති.

සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති සත්තානං තංතංහිතසුඛධම්මානං. තඞ්ඛණප්පවත්තන්ති අච්චායිකෙ කිච්චෙ වා භයෙ වා උප්පන්නෙ තස්ස තිකිච්ඡනත්ථං තස්මිංයෙව ඛණෙ පවත්තං. ඨානෙන උප්පත්ති එතස්ස අත්ථීති ඨානුප්පත්තිකං, ඨානසො එව උප්පජ්ජනකං. තත්රුපායාති තත්ර තත්ර කරණීයෙ උපායභූතා.

ගහෙත්වාති ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා පරිග්ගණ්හනවසෙන ගහෙත්වා. උභයං ගහෙත්වාති ‘‘අජ්ඣත්තං බහිද්ධා’’ති උභයං අනුපුබ්බතො පරිග්ගහෙත්වා. අථ වා ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති එකප්පහාරෙනෙව සබ්බෙපි පඤ්චක්ඛන්ධෙ අවිභාගෙන පරිග්ගහෙත්වා. අයං පන තික්ඛවිපස්සකස්ස මහාපුඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො විපස්සනාභිනිවෙසො.

428. දුක්ඛසච්චං ආරබ්භාති දුක්ඛසච්චං ආරම්මණං කත්වා, තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහවිධංසනවසෙන ච පවත්තං ඤාණං දුක්ඛෙ ඤාණං. දුක්ඛසමුදයං ආරබ්භාති ¶ එත්ථාපි එසෙව නයො. තථා සෙසපදද්වයෙපි. පච්චවෙක්ඛණඤාණං හි චතුසච්චං ආරබ්භ පවත්තඤාණං නාම, තතියං පන මග්ගඤාණං, ඉතරසච්චානි විපස්සනාඤාණන්ති පාකටමෙව.

‘‘අත්ථාදීසු පභෙදගතානි ඤාණානී’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං පාළිවසෙනෙව විවරිතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදාති යං අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං, අයං අත්ථපටිසම්භිදා නාම. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ධම්මප්පභෙදස්ස හි සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපටිභානප්පභෙදා තබ්බිසයානං අත්ථාදීනං පච්චයුප්පන්නතාදිභෙදෙහි භින්දිත්වා වෙදිතබ්බා.

නිබ්බානම්පි ¶ සම්පාපකහෙතුඅනුසාරෙන අරීයති, අධිගම්මතීති අත්ථො. ‘‘යං කිඤ්චි පච්චයසම්භූත’’න්ති එතෙන සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු ආගතානි දුක්ඛාදීනි ගහිතානි. සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු නිබ්බානං, පරියත්තිවාරෙ භාසිතත්ථො, අභිධම්මභාජනීයෙ විපාකො, කිරියා චාති එවං පාළියං වුත්තානං එව වසෙන පඤ්ච අත්ථා වෙදිතබ්බා. දහතීති විදහති, නිබ්බත්තකහෙතුආදීනං සාධාරණමෙතං නිබ්බචනං. තදත්ථං පන විභාවෙතුං ‘‘පවත්තෙති වා සම්පාපුණිතුං වා දෙතී’’ති වුත්තං. තෙසු පුරිමො අත්ථො මග්ගවජ්ජෙසු දට්ඨබ්බො. භාසිතම්පි හි අවබොධනවසෙන අත්ථං පවත්තෙති, මග්ගො පන නිබ්බානං පාපෙතීති තස්මිං පච්ඡිමො අත්ථො. නිබ්බානං හි පත්තබ්බො අත්ථො, භාසිතත්ථො ඤාපෙතබ්බො අත්ථො, ඉතරො නිබ්බත්තෙතබ්බො අත්ථොති එවං තිවිධො හොති.

‘‘යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතූ’’ති එතෙන සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු ආගතානි සමුදයාදීනි ගහිතානි, සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු මග්ගො, පරියත්තිවාරෙ භාසිතං, අභිධම්මභාජනීයෙ කුසලාකුසලන්ති එවං පාළියං වුත්තානං එව වසෙන පඤ්ච ධම්මා වෙදිතබ්බා. තත්ථ ¶ මග්ගො සම්පාපකො, භාසිතං ඤාපකො, ඉතරං නිබ්බත්තකොති එවං තිවිධො හෙතු වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච කිරියානං අවිපාකතාය ධම්මභාවො න වුත්තො. යදි එවං විපාකා න හොන්තීති අත්ථභාවොපි න වත්තබ්බො? න, පච්චයුප්පන්නභාවතො. එවං සති කුසලාකුසලානම්පි අත්ථභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. විපාකස්ස පන පධානහෙතුතාය පාකටභාවතො ධම්මභාවො එව තෙසං වුත්තො. කිරියානං පච්චයභාවතො ධම්මභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. කම්මඵලසම්බන්ධස්ස පන හෙතුභාවස්සාභාවතො ධම්මභාවො න වුත්තො. අපිච ‘‘අයං ඉමස්ස පච්චයො, අයං පච්චයුප්පන්නො’’ති එතං භෙදමකත්වා කෙවලං කුසලාකුසලෙ, විපාකකිරියාධම්මෙ ච පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ධම්මත්ථපටිසම්භිදා හොන්තීති තෙසං අත්ථධම්මතා න වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

අයමෙව හි අත්ථොති ය්වායං අත්ථධම්මානං පඤ්චධා විභජනවසෙන අත්ථො වුත්තො, අයමෙව අභිධම්මෙ විභජිත්වා දස්සිතොති සම්බන්ධො.

‘‘ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ’’ති එත්ථ ධම්ම-සද්දො සභාවවාචකොති කත්වා ආහ ‘‘සභාවනිරුත්තී’’ති, අවිපරීතනිරුත්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අබ්යභිචාරී වොහාරො’’ති, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බොධනෙ පටිනියතසම්බන්ධො සද්දවොහාරොති අත්ථො. තදභිලාපෙති තස්ස සභාවනිරුත්තිසඤ්ඤිතස්ස ¶ අබ්යභිචාරිවොහාරස්ස අභිලාපනෙ. සා පනායං සභාවනිරුත්ති මාගධභාසා. අත්ථතො නාමපඤ්ඤත්තීති ආචරියා. අපරෙ පන යදි සභාවනිරුත්ති පඤ්ඤත්තිසභාවා, එවං සති පඤ්ඤත්ති අභිලපිතබ්බා, න වචනන්ති ආපජ්ජති. න ච වචනතො අඤ්ඤං අභිලපිතබ්බං උච්චාරෙතබ්බං අත්ථි. අථ ඵස්සාදිවචනෙහි බොධෙතබ්බං අභිලපිතබ්බං, එවඤ්ච සති අත්ථධම්මානම්පි බොධෙතබ්බත්තා තෙසම්පි නිරුත්තිභාවො ආපජ්ජති. ඵස්සොති ච සභාවනිරුත්ති, ඵස්සං ඵස්සාති න සභාවනිරුත්තීති දස්සිතොවායමත්ථො. න ච අවචනං එවංපකාරං අත්ථි. තස්මා වචනභූතාය එව තස්සා සභාවනිරුත්තියා අභිලාපෙ උච්චාරණෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ‘‘එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා ¶ නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා’’ති (විභ. අට්ඨ. 718) ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා නිරුත්තිසද්දාරම්මණාය සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො මනොද්වාරෙ නිරුත්තිපටිසම්භිදා පවත්තතීති වදන්ති. ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති (විභ. 749) ච වචනසද්දං ගහෙත්වා පච්ඡා ජානනං සන්ධාය වුත්තන්ති. එවං පන අඤ්ඤස්මිං පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ අඤ්ඤං පච්චුප්පන්නාරම්මණං වුත්තන්ති ආපජ්ජති. යථා පන දිබ්බසොතඤාණං මනුස්සාදිසද්දභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං තංතංසද්දවිභාවකං, එවං සභාවාසභාවනිරුත්තිනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං පච්චුප්පන්නසභාවනිරුත්තිසද්දාරම්මණං තංවිභාවකං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති වුච්චමානෙ න කොචි පාළිවිරොධො. ‘‘තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්සා’’ති ච ‘‘පච්චුප්පන්නසද්දාරම්මණං පච්චවෙක්ඛණං පවත්තෙන්තස්සා’’ති න නසක්කා වත්තුං. තඤ්හි ඤාණං සභාවනිරුත්තිං විභාවෙන්තමෙව තංතංසද්දපච්චවෙක්ඛණානන්තරං තංතංපභෙදනිච්ඡයහෙතුභාවතො නිරුත්තිං භින්දන්තං පටිවිජ්ඣන්තමෙව උප්පජ්ජතීති පභෙදගතම්පි හොතීති.

සබ්බත්ථ ඤාණන්ති සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං, සබ්බම්පි ඤාණන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ඤාණාරම්මණං ඤාණ’’න්ති. සබ්බත්ථාති වා සබ්බෙසු අත්ථාදීසු, තීසු, චතූසුපි වා පවත්තත්තා, කුසලකිරියාභූතාය පටිභානපටිසම්භිදාය ධම්මත්ථභාවතො තීසු එව වා පවත්තත්තා ‘‘සබ්බත්ථ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යථාවුත්තෙසු වා’’තිආදි. තත්ථ සගොචරකිච්චාදිවසෙනාති සගොචරස්ස, කිච්චාදිකස්ස ච වසෙන ‘‘ඉදං ඤාණං ඉදං නාම ආරම්මණං කත්වා පවත්තං ඉමිනා නාම ¶ කිච්චෙනා’’ති ජානනං. ආදි-සද්දෙන ලක්ඛණපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානභූමිආදීනං සඞ්ගහො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානී’’තිආදි.

429. පභෙදං ගච්ඡන්තීති අනෙකභෙදභින්නෙසු ආරම්මණෙසු තෙසං යාථාවතො තංතංපභෙදාවබොධනසමත්ථතං උපගච්ඡන්ති.

මහාසාවකානඤ්ච අසෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතාති සාමඤ්ඤවිධිනා දස්සිතමත්ථං අපවාදෙන නිවත්තෙතුං ආනන්දත්ථෙර-ග්ගහණං කතං.

එතා පටිසම්භිදා. සෙක්ඛභූමියං පභෙදගමනං අප්පවිසයං, අසෙක්ඛභූමියං බහුවිසයන්ති ආහ ‘‘අධිගමො නාම අරහත්තප්පත්තී’’ති, සාතිසයං වා අධිගමං සන්ධාය එවං වුත්තං. සෙක්ඛෙන පත්තානම්පි හි ඉමාසං අරහත්තප්පත්තියා විසදභාවාධිගමොති ¶ . පුබ්බයොගො විය පන අරහත්තප්පත්ති අරහතොපි පටිසම්භිදාවිසදතාය පච්චයො න න හොතීති පඤ්චන්නම්පි යථායොගං සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිසම්භිදාවිසදතාය කාරණතා යොජෙතබ්බා. අත්ථධම්මාදීනං අනවසෙසසඞ්ගණ්හනතො බුද්ධවචනවිසයා එව පරියත්තිආදයො දස්සිතා. පාළියා සජ්ඣායො පරියාපුණනං, තදත්ථසවනං සවනං, පරිතො සබ්බසො ඤාතුං ඉච්ඡා පරිපුච්ඡාති ආහ ‘‘පාළිඅට්ඨකථාදීසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා’’ති, පදත්ථතො, අධිප්පායතො ච දුවිඤ්ඤෙය්යට්ඨානං විත්ථාරතො සන්නිට්ඨානකථාති අත්ථො. යස්ස හි පදස්ස අත්ථො දුවිඤ්ඤෙය්යො, තං ගණ්ඨිපදං, යස්ස අධිප්පායො දුවිඤ්ඤෙය්යො, තං අත්ථපදං. ආදි-සද්දෙන ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තෙ කථාමග්ගෙ සඞ්ගණ්හාති. භාවනානුයොගසහිතං ගතං, පච්චාගතඤ්ච එතස්ස අත්ථීති ගතපච්චාගතිකො, තස්ස භාවො, තෙන ගතපච්චාගතිකභාවෙන. වසනට්ඨානතො යාව ගොචරගාමො, තතො ච යාව වසනට්ඨානං කම්මට්ඨානානුයුත්තොති අත්ථො. යාව අනුලොමගොත්රභුසමීපන්ති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණමාහ. තඤ්හි තෙසං සමීපප්පවත්තං.

සත්ථෙසූති අනවජ්ජෙසු සත්තානං හිතසුඛාවහෙසු ගන්ථෙසු. තථා සිප්පායතනෙසූති එත්ථාපි. පුබ්බකාලෙ එකසතරාජූනං දෙසභාසා එකසතවොහාරා. ධම්මපදෙ (ධ. ප. 1 ආදයො) යමකවග්ගො ඔපම්මවග්ගොති වදන්ති, මූලපණ්ණාසෙ (ම. නි. 1.325 ආදයො; 439 ආදයො) යමකවග්ගො ඔපම්මවග්ගො එවාති අපරෙ. සුතපටිභානබහුලානන්ති බහුස්සුතානං පටිභානවන්තානං.

සබ්බානීති ¶ පුබ්බෙ වුත්තානි පඤ්ච, පච්ඡා වුත්තානි අට්ඨපි වා. සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛපරියොසානෙ භවා සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා. ඨානාඨානඤාණබලාදීනි සබ්බබුද්ධගුණෙසු සකිච්චතො පාකටතරානීති වුත්තං ‘‘දස බලානි වියා’’ති, අඤ්ඤෙ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදයොපි සබ්බෙ භගවතො ගුණවිසෙසා අසෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා එව.

පඤ්ඤාභූමි-මූල-සරීරවවත්ථානවණ්ණනා

430. ඉමාය පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය. භූමි සල්ලක්ඛණාදිග්ගහණවසෙන පවත්තිට්ඨානභාවතො. ආදි-සද්දෙන ආහාරාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කස්මා පනෙතෙ එවං බහුධම්මා භූමිභාවෙන ගය්හන්ති, නනු ඛන්ධාදීසු එකෙනාපි ¶ අත්ථසිද්ධි හොතීති? න, තිවිධසත්තානුග්ගහත්ථං ඛන්ධාදිත්තයග්ගහණං කත්තබ්බං, අඤ්ඤථා සබ්බසාධාරණො අනුග්ගහො න කතො සියා. තිවිධා හි සත්තා රූපසම්මූළ්හා අරූපසම්මූළ්හා උභයසම්මූළ්හාති. තෙසු යෙ අරූපසම්මූළ්හා, තදත්ථං ඛන්ධානං ගහණං අරූපධම්මානං චතුධා විභත්තත්තා. යෙ රූපසම්මූළ්හා, තදත්ථං ආයතනානං රූපධම්මානං අද්ධෙකාදසධා විභත්තත්තා. යෙ පන උභයසම්මූළ්හා, තදත්ථං ධාතූනං උභයෙසම්පි විභත්තත්තා. තථා ඉන්ද්රියභෙදෙන තික්ඛින්ද්රියා මජ්ඣිමින්ද්රියා මුදින්ද්රියා, සංඛිත්තරුචී මජ්ඣිමරුචී විත්ථාරරුචීති ච තිවිධා සත්තා, තෙසම්පි අත්ථාය යථාක්කමං ඛන්ධාදිග්ගහණං කතන්ති යොජෙතබ්බං. ඉන්ද්රියග්ගහණං පන කාමං එතෙ ධම්මා ඉස්සරා විය සහජාතධම්මෙසු ඉස්සරියං ආධිපච්චං පවත්තෙන්ති, තං පන නෙසං ධම්මසභාවසිද්ධං, න එත්ථ කස්සචි වසීභාවො ‘‘සුඤ්ඤා එතෙ අවසවත්තිනො’’ති අනත්තලක්ඛණස්ස සුඛග්ගහණත්ථං. තං පනෙතං චතුබ්බිධම්පි පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුවසෙන දිට්ඨමෙව උපකාරාවහං, න අඤ්ඤථාති සච්චාදිද්වයං ගහිතං. ආදි-සද්දෙන ගහිතධම්මෙසුපි අයං නයො නෙතබ්බො. මූලං පතිට්ඨාභාවතො. සති හි සීලවිසුද්ධියං, චිත්තවිසුද්ධියඤ්ච අයං පඤ්ඤා මූලජාතා හොති, නාසතීති. සරීරං පරිබ්රූහෙතබ්බතො. ඉමිස්සා හි පඤ්ඤාය සන්තානවසෙන පවත්තමානාය පාදපාණිසීසට්ඨානියා දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිකා ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො අවයවෙන සමුදායූපලක්ඛණනයෙන ‘‘සරීර’’න්ති වෙදිතබ්බා.

431. පඤ්ච ඛන්ධාති එත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධන්ති දස්සෙති. ඛන්ධාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. යස්මා චෙත්ථ ඛන්ධ-සද්දො රාසට්ඨො ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.51; 6.37) විය, තස්මා අතීතාදිවිභාගභින්නං ¶ සබ්බං රූපං රාසිවසෙන බුද්ධියා එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘රූපමෙව ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධො’’ති සමානාධිකරණසමාසො දට්ඨබ්බො. ‘‘තීහි ඛන්ධෙහි ඉණං දස්සාමා’’තිආදීසු විය කොට්ඨාසට්ඨෙ පන ඛන්ධ-සද්දෙ නිබ්බානස්සාපි ඛන්ධන්තරභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අතීතාදිවිභාගාභාවතො. න හි එකස්ස නිච්චස්ස සතො නිබ්බානස්ස අතීතාදිවිභාගො අත්ථීති. පඨමෙනත්ථෙන රූපරාසීති අත්ථො, දුතියෙන රූපකොට්ඨාසොති. වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදීසුපි එසෙව නයො. කස්මා පනෙතෙ ඛන්ධා පඤ්චෙව වුත්තා ඉමිනා එව ච කමෙනාති? භාජනභොජනබ්යඤ්ජනභත්තකාරකභුඤ්ජකවිකප්පදස්සනතො ¶ , යථොළාරිකයථාසංකිලෙසූපදෙසතො චාති වෙදිතබ්බං. විවාදමූලහෙතුභාවං සංසාරහෙතුතං, කම්මහෙතුතඤ්ච චින්තෙත්වා වෙදනාසඤ්ඤා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධතො නීහරිත්වා විසුං ඛන්ධභාවෙන දෙසිතා.

රූපක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

432. තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානං. රුප්පනලක්ඛණන්ති අතිප්පසඞ්ගනියමනං. යං-සද්දෙන හි සනිපාතෙන කිං-සද්දෙන ච ගහිතෙන අනියමත්ථතාය අතිප්පසඞ්ගෙ ආපන්නෙ තං රුප්පනසද්දො නිවත්තෙති, තෙන රූපස්ස අනවසෙසපරිග්ගහො කතො හොති. සීතාදීහීති සීතුණ්හජිඝච්ඡාපිපාසාදීහි. හෙතුඅත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. රුප්පනං ලක්ඛණං එතස්සාති රුප්පනලක්ඛණං. ධම්මො එව ධම්මජාතං. රුප්පනඤ්චෙත්ථ සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති. නනු ච අරූපධම්මානම්පි විරොධිපච්චයසමාගමෙ විසදිසුප්පත්ති ලබ්භතීති? සච්චං ලබ්භති, න පන විභූතතරං. විභූතතරං හෙත්ථ රුප්පනං අධිප්පෙතං සීතාදිග්ගහණතො. යදි එවං, කථං බ්රහ්මලොකෙ රූපසමඤ්ඤා? තත්ථාපි තංසභාවානතිවත්තනතො හොතියෙව රූපසමඤ්ඤා, අනුග්ගාහකපච්චයවසෙන වා. විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ යො අත්තනො සන්තානෙ භින්නෙ භිජ්ජමානස්සෙව විසදිසුප්පත්තිහෙතුභාවො, තං රුප්පනන්ති අඤ්ඤෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ රූපයති විකාරං ආපාදෙතීති රූපං, පුරිමපක්ඛෙ පන රුප්පතීති. සඞ්ඝට්ටනෙන විකාරාපත්තියං රුප්පනසද්දො නිරුළ්හොති කෙචි. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අරූපධම්මෙසු රූපසමඤ්ඤාය පසඞ්ගො එව නත්ථි සඞ්ඝට්ටනාභාවතො. පටිඝාතො රුප්පනන්ති අපරෙ. සබ්බං තං එකතො කත්වාති රාසට්ඨං හදයෙ ඨපෙත්වා වදති.

භූතොපාදායභෙදතොති ¶ එත්ථ තදධීනවුත්තිතාය භවති එත්ථ උපාදායරූපන්ති භූතං. භූතානි උපාදියතෙව, න පන සයං තෙහි, අඤ්ඤෙහි වා උපාදීයතීති උපාදායං.

කාමං චතුධාතුවවත්ථානෙ වචනත්ථාදිතොපි භූතානි විභාවිතානෙව, සභාවධම්මානං පන ලක්ඛණාදිවිභාවනාති කත්වා වුත්තං ‘‘ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානානි චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානී’’ති. තත්ථ පදට්ඨානස්ස අවුත්තත්තා ආහ ‘‘පදට්ඨානතො පනා’’තිආදි. අවචනඤ්ච තස්ස තස්සත්ථස්ස පච්චයතොති එත්ථ පකාරන්තරෙන විභාවිතත්තාති දට්ඨබ්බං. සබ්බාපීති චතස්සොපි ධාතුයො. ආපොසඞ්ගහිතාය තෙජොනුපාලිතාය වායොවිත්ථම්භිතාය ¶ එව පථවීධාතුයා පවත්ති, න අඤ්ඤථාති සා සෙසභූතත්තයපදට්ඨානා, එවමිතරාපීති ආහ ‘‘අවසෙසධාතුත්තයපදට්ඨානා’’ති.

චතුවීසතිවිධන්ති ගණනපරිච්ඡෙදො බලරූපාදීනං පටිසෙධනත්ථො. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. චක්ඛතීති චක්ඛු, විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං රූපං අස්සාදෙන්තං විය හොතීති අත්ථො. චක්ඛතීති හි අයං චක්ඛති-සද්දො ‘‘මධුං චක්ඛති, බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’තිආදීසු විය අස්සාදනත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චක්ඛුං ඛො, මාගණ්ඩිය, රූපාරාමං රූපරතං රූපසමුදිත’’න්ති (ම. නි. 2.209). අට්ඨකථායම්පි වුච්චති ‘‘රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරස’’න්ති (විසුද්ධි. 2.433; ධ. ස. අට්ඨ. 600). සතිපි සොතාදීනං සද්දාරම්මණාදිභාවෙ නිරුළ්හත්තා දස්සනෙ එව චක්ඛු-සද්දො පවත්තති පදුමාදීසු පඞ්කජාදිසද්දා වියාති දට්ඨබ්බං. අථ වා චක්ඛතීති විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය අභිබ්යත්තං වදන්තං විය හොතීති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘විභාවෙති චා’’ති (මහානි. අට්ඨ. 13; විභ. අට්ඨ. 154) වුත්තං. තං අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං විභාවනත්ථතාපි චක්ඛති-සද්දස්ස සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. සුණාති එතෙන, විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සයං වා සුණාතීති සොතං. ඝායති එතෙන, සයං වා ඝායතීති ඝානං. රසග්ගහණමූලකත්තා අජ්ඣොහරණස්ස ජීවිතනිමිත්තං ආහාරරසො ජීවිතං, තස්මිං නින්නතාය තං අව්හායතීති ජිව්හා නිරුත්තිනයෙන. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයො උප්පත්තිට්ඨානන්ති කායො අනුත්තරියහෙතුභාවං අනාගච්ඡන්තෙසු කාමරාගනිදානකම්මජනිතෙසු, කාමරාගස්ස ච විසෙසපච්චයෙසු ඝානජිව්හාකායෙසු කායස්ස විසෙසතො සාසවපච්චයත්තා. තෙන හි ඵොට්ඨබ්බසුඛං අස්සාදෙන්තා සත්තා මෙථුනම්පි සෙවන්ති. කායින්ද්රියවත්ථුකා වා චත්තාරො ඛන්ධා බලවකාමාසවාදිහෙතුභාවතො විසෙසෙන සාසවාති කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො වුත්තො. වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං රූපයතීති රූපං, රූපමිව පකාසං කරොති සවිග්ගහමිව ¶ දස්සෙතීති අත්ථො. අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං පකාසනත්ථො එව රූපසද්දො දට්ඨබ්බො. සප්පතීති සද්දො, උදාහරීයති, සකෙහි වා පච්චයෙහි සප්පීයති සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං උපනීයතීති අත්ථො. ගන්ධයතීති ගන්ධො, අත්තනො වත්ථුං සූචයති අපාකටං ‘‘ඉදං සුගන්ධං, දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති ¶ , පටිච්ඡන්නං වා පුප්ඵඵලාදිං ‘‘ඉදමෙත්ථ අත්ථී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති අත්ථො. රසන්ති තං සත්තාති රසො, අසාදෙන්තීති අත්ථො.

ඉත්ථියාව ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං, තථා පුරිසින්ද්රියං. ජීවන්ති තෙන සහජාතධම්මාති ජීවිතං, තදෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. හදයඤ්ච තං වත්ථු ච, හදයස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු හදයවත්ථු. චොපනකායභාවතො කායො ච සො අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො විඤ්ඤත්ති චාති කායවිඤ්ඤත්ති. චොපනවාචාභාවතො, අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො ච වචී ච සා විඤ්ඤත්ති චාති වචීවිඤ්ඤත්ති. විග්ගහාභාවතො න කස්සති, කසිතුං ඡින්දිතුං න සක්කා, න වා කාසති දිබ්බතීති අකාසං, අකාසමෙව ආකාසං, තදෙව නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ආකාසධාතු. රූපස්සාති නිප්ඵන්නරූපස්ස. ලහුභාවො ලහුතා. සයං අනිප්ඵන්නතාය ‘‘රූපස්සා’’ති විසෙසිතං. එස නයො සෙසෙසුපි. අයං පන විසෙසො – කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො කම්මඤ්ඤතා. පඨමං, උපරි ච චයො පවත්ති උපචයො. පුබ්බාපරවසෙන සම්බන්ධා තති පවත්ති සන්තති. අනිච්චස්ස විනාසිනො භාවො අනිච්චතා. කබලං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරතීති ආහාරො. එවං තාව උපාදායරූපං සද්දත්ථතො වෙදිතබ්බං.

කමතො පන සබ්බෙසං රූපධම්මානං නිස්සයභාවෙන මූලභූතත්තා පඨමං භූතරූපානි උද්දිට්ඨානි. ඉතරෙසු අජ්ඣත්තිකභාවෙන අත්තභාවසමඤ්ඤාය මූලභාවතො චක්ඛාදීනි පඤ්ච ආදිතො උද්දිට්ඨානි. තෙසං විසයීනං ඉමෙ විසයාති දස්සෙතුං රූපාදීනි චත්තාරි උද්දිට්ඨානි. ඵොට්ඨබ්බං පන අනුපාදාරූපත්තා, භූතග්ගහණෙන ගහිතත්තා ච ඉධ න ගහිතං. ස්වායං අත්තභාවො ඉමෙහි ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා සඞ්ඛං ගච්ඡතීති දස්සනත්ථං තදනන්තරං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයං උද්දිට්ඨං. ‘‘ඉමිනා ජීවතී’’ති වොහාරං ලබ්භතීති දස්සනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්ස ඉමං නිස්සාය විඤ්ඤාණප්පවත්තියං අත්තහිතාදිසිද්ධීති දස්සනත්ථං හදයවත්ථු. තස්ස ඉමාසං වසෙන සබ්බෙ කායවචීපයොගාති දස්සනත්ථං විඤ්ඤත්තිද්වයං. ඉමාය රූපකායස්ස පරිච්ඡෙදො, අඤ්ජසො චාති දස්සනත්ථං ආකාසධාතු. ඉමෙහිස්ස සුඛප්පවත්ති, උප්පත්තිආදයො ¶ චාති දස්සනත්ථං ලහුතාදයො. සබ්බො චායං චතුසන්තතිරූපසන්තානො ඉමිනා උපත්ථම්භීයතීති දස්සනත්ථං අන්තෙ කබළීකාරො ආහාරො උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

433. ඉදානි ¶ යථාඋද්දිට්ඨානි උපාදාරූපානි ලක්ඛණාදිතො නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණ’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු උපාදාරූපෙසු. රූපෙ, රූපස්ස වා අභිඝාතො රූපාභිඝාතො, තං අරහතීති රූපාභිඝාතාරහො, රූපාභිඝාතො හොතු වා මා වා එවංසභාවො චතුන්නං භූතානං පසාදො රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදො, එවංලක්ඛණං චක්ඛූති අත්ථො. යස්මා පච්චයන්තරසහිතො එව චක්ඛුපසාදො රූපාභිහනනවසෙන පවත්තති, න කෙවලො. තස්මා තංසභාවතාව පමාණං, න රූපාභිඝාතොති දස්සනත්ථං රූපාභිඝාතාරහතා වුත්තා යථා විපාකාරහං කුසලාකුසලන්ති. අභිඝාතො ච විසයවිසයීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිමුඛීභාවො යොග්යදෙසාවට්ඨානං අභිඝාතො වියාති කත්වා. සො රූපෙ චක්ඛුස්ස, රූපස්ස වා චක්ඛුම්හි හොති. තෙනාහ ‘‘යං චක්ඛු අනිදස්සනං සප්පටිඝං රූපම්හි සනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි පටිහඤ්ඤි වා’’ති, ‘‘යම්හි චක්ඛුම්හි අනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි රූපං සනිදස්සනං සප්පටිඝං පටිහඤ්ඤි වා පටිහඤ්ඤති වා’’ති (ධ. ස. 597) ච ආදි. පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණායතනත්තභාවනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස නිදානභූතා කාමතණ්හා, රූපතණ්හා ච තදායතනිකභවපත්ථනාභාවතො දට්ඨුකාමතාදිවොහාරං අරහතීති දුතියනයො සබ්බත්ථ වුත්තො. තත්ථ දට්ඨුකාමතානිදානකම්මං සමුට්ඨානං එතෙසන්ති දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානානි. එවංවිධානං භූතානං පසාදො දට්ඨුකාමතා…පෙ… පසාදො, එවංලක්ඛණං චක්ඛු. තස්ස තස්ස හි භවස්ස මූලකාරණභූතා තණ්හා තස්මිං තස්මිං භවෙ උප්පජ්ජනාරහායතනවිසයාපි නාම හොතීති කාමතණ්හාදීනං දට්ඨුකාමතාදිවොහාරාරහතා වුත්තා.

දට්ඨුකාමතාති හි දට්ඨුමිච්ඡා, රූපතණ්හාති අත්ථො. එත්ථ ච දට්ඨුකාමතාය, සෙසානඤ්ච තංතංඅත්තභාවනිබ්බත්තකකම්මායූහනක්ඛණතො සති පුරිමනිබ්බත්තියං වත්තබ්බං නත්ථි, අසති පන මග්ගෙන අසමුග්ඝාතිතභාවොයෙව කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. යතො මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නං කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජිත්වා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයභාවූපගමනතො විජ්ජමානමෙවාති උප්පන්නතා අත්ථිතා පරියායෙහි වුච්චති ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ ¶ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.156), ‘‘සන්තං ¶ වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දං ‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දො’ති පජානාතී’’ති (දී. නි. 2.382; ම. නි. 1.115) ච එවමාදීසු.

රූපෙසු පුග්ගලස්ස, විඤ්ඤාණස්ස වා ආවිඤ්ඡනරසං. ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං නිස්සයපච්චයභාවතො. දට්ඨුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං යෙසං භූතානං පසාදො, තෙවස්ස ආසන්නකාරණන්ති කත්වා. එත්ථ ච තංතංඅත්තභාවනිප්ඵාදකසාධාරණකම්මවසෙන පුරිමං චක්ඛුලක්ඛණං වුත්තං කාරණවිසෙසස්ස අනාමට්ඨත්තා. ‘‘එවරූපං නාම මෙ චක්ඛු හොතූ’’ති එවං නිබ්බත්තිතආවෙණිකකම්මවසෙන දුතියන්ති වදන්ති. සතිපි පන පඤ්චන්නං පසාදභාවසාමඤ්ඤෙ සවිසයාවභාසනසඞ්ඛාතස්ස පසාදබ්යාපාරස්ස වසෙන පුරිමං වුත්තං. පසාදකාරණස්ස සතිපි කම්මභාවසාමඤ්ඤෙ, එකත්තෙ වා අත්තනො කාරණභෙදෙන භෙදදස්සනවසෙන දුතියන්ති දට්ඨබ්බං. සොතාදීනං ලක්ඛණාදීසු වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථාහ – චක්ඛාදීනං ඉන්ද්රියානං කිං එකකම්මුනා උප්පත්ති, උදාහු නානාකම්මුනාති? උභයථාපීති පොරාණා. තත්ථ නානාකම්මුනා තාව උප්පත්තියං චක්ඛාදීනං විසෙසෙ වත්තබ්බං නත්ථි කාරණස්ස භින්නත්තා. එකකම්මුනා පන උප්පත්තියං කථං නෙසං විසෙසොති? කාරණස්ස භින්නත්තා එව. තංතංභවපත්ථනාභූතා හි තණ්හා තංතංභවපරියාපන්නායතනාභිලාසතාය සයං විචිත්තරූපා උපනිස්සයභාවෙන තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මස්ස විචිත්තභෙදතං විදහති. යතො තදාහිතවිසෙසං තං තථාරූපසමත්ථතායොගෙනානෙකරූපාපන්නං විය අනෙකං විසිට්ඨසභාවං ඵලං නිබ්බත්තෙති. න චෙත්ථ සමත්ථතා සමත්ථභාවතො අඤ්ඤා වෙදිතබ්බා කාරණවිසෙසෙන ආහිතවිසෙසස්ස විසිට්ඨඵලනිප්ඵාදනයොග්යතාමත්තතො. අයඤ්ච එකස්සපි කම්මස්ස අනෙකින්ද්රියහෙතුතාවිසෙසයොගො යුත්තිතො, ආගමනතො ච පරතො ආගමිස්සති. අපිච එකස්සෙව කුසලචිත්තස්ස සොළසාදිවිපාකචිත්තනිබ්බත්තිහෙතුතා වුච්චති. ලොකෙපි එකස්සෙව සාලිබීජස්ස පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතණ්ඩුලආතණ්ඩුලඵලනිබ්බත්තිහෙතුතා දිස්සතෙව, කිං වා එතාය යුත්තිචින්තාය. යතො කම්මඵලං චක්ඛාදීනි, කම්මවිපාකො ච සබ්බසො බුද්ධානංයෙව ඤාණස්ස විසයොති.

434. කෙචීති ¶ මහාසඞ්ඝිකෙසු එකච්චෙ. තෙසු හි වසුධම්මො එවං වදති ‘‘චක්ඛුම්හි තෙජො අධිකං, සොතෙ වායු, ඝානෙ පථවී, ජිව්හාය ආපො, කායෙ සබ්බෙපි සමා’’ති. චක්ඛාදීසු තෙජාදිඅධිකතා නාම තන්නිස්සයභූතානං තදධිකතායාති දස්සෙන්තො ‘‘තෙජාධිකානං භූතානං ¶ පසාදො චක්ඛූ’’තිආදිමාහ. කායො සබ්බෙසන්ති කො එත්ථ විසෙසො, නනු තෙජාදිඅධිකානඤ්ච භූතානං පසාදා සබ්බෙසංයෙවාති? සච්චමෙතං, ඉදං පන ‘‘සබ්බෙස’’න්ති වචනං සමානානන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති අනුවත්තමානස්ස එකදෙසාධිකභාවස්ස නිවාරණවසෙන වුත්තත්තා. තෙජාදීනං හි පච්චෙකං අධිකභාවෙ විය ද්වින්නං, තිණ්ණං වා අධිකභාවෙපි යථාවුත්තාධිකභාවෙනෙව එකකාදිවසෙන ලබ්භමානාය ඔමත්තතායපි කායප්පසාදො න හොතීති පාකටොයමත්ථො. තස්මා චතුන්නම්පි භූතානං සමභාවෙන කායප්පසාදො හොතීති සබ්බසද්දො ඉධ සමභාවදීපකො දට්ඨබ්බො. තෙජාදීනන්ති පදීපසඞ්ඛාතස්ස තෙජස්ස ඔභාසරූපෙන, වායුස්ස සද්දෙන, පථවියා ගන්ධෙන, ඛෙළසඞ්ඛාතස්ස උදකස්ස රසෙනාති පුරිමවාදෙ, පච්ඡිමවාදෙ ච යථායොගං තංතංභූතගුණෙහි අනුග්ගය්හභාවතො, රූපාදීනං ගහණෙ උපකාරිතබ්බතොති අත්ථො. ආලොකාදිසහකාරීකාරණසහිතානංයෙව චක්ඛාදීනං රූපාදිඅවභාසනසමත්ථතා, විවරස්ස ච සොතවිඤ්ඤාණූපනිස්සයභාවො ගුණොති තෙසං ලද්ධි. තෙජාදීනං විය පන විවරස්ස භූතභාවාභාවතො යථායොග-ග්ගහණං. අථ වා රූපාදයො විය විවරම්පි භූතගුණොති පරාධිප්පායෙ තෙජස්ස ආලොකරූපෙන, ආකාසසඞ්ඛාතස්ස විවරස්ස සද්දෙන, වායුස්ස ගන්ධෙන, උදකස්ස රසෙන, පථවියා ඵොට්ඨබ්බෙනාති එවං යථායොගං තංතංභූතගුණෙහීති යොජනා.

රූපාදීනං අධිකභාවදස්සනතොති අග්ගිම්හි රූපස්ස පභස්සරස්ස, වායුම්හි සද්දස්ස සභාවෙන සුය්යමානස්ස, පථවියා සුරභිආදිනො ගන්ධස්ස, ආපෙ ච රසස්ස මධුරස්සාති ඉමෙසං විසෙසයුත්තානං දස්සනතො ‘‘රූපාදයො තෙසං ගුණා’’ති පඨමවාදී ආහාති. තස්සෙව ‘‘ඉච්ඡෙය්යාමා’’තිආදිනා උත්තරමාහ. ඉමිනාව උපායෙන දුතියවාදිනොපි නිග්ගහො හොතීති. අථ වා රූපාදිවිසෙසගුණෙහි තෙජආකාසපථවීආපවායූහි චක්ඛාදීනි කතානීති වදන්තස්ස කණාදස්ස වාදං උද්ධරිත්වා ¶ තං නිග්ගහෙතුං ‘‘අථාපි වදෙය්යු’’න්තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආසවෙ උපලබ්භමානොපි ගන්ධො පථවියා ආපොසංයුත්තාය කප්පාසතො විසදිසායාති න කප්පාසගන්ධස්ස අධිකභාවාපත්තීති චෙ? න, අනභිභූතත්තා. ආසවෙ හි උදකසංයුත්තා පථවී උදකෙන අභිභූතා, න කප්පාසපථවීති තස්ස එව ගන්ධෙන අධිකෙන භවිතබ්බං. උණ්හොදකසංයුත්තො ච අග්ගි උපලබ්භනීයො මහන්තොති කත්වා තස්ස ඵස්සො විය වණ්ණොපි පභස්සරො උපලබ්භෙය්යාති උණ්හොදකෙ වණ්ණතො අග්ගිනා අනභිසම්බන්ධස්ස සීතොදකස්ස වණ්ණො පරිහායෙථ. තස්මාති එතස්ස උභයස්ස අභාවා. තදභාවෙන හි රූපාදීනං තෙජාදිවිසෙසගුණතා නිවත්තිතා. තන්නිවත්තනෙන ‘‘තෙජාදීනං ගුණෙහි රූපාදීහි අනුග්ගය්හභාවතො’’ති ඉදං කාරණං නිවත්තිතන්ති එවං ¶ පරම්පරාය උභයාභාවො විසෙසපරිකප්පනපහානස්ස කාරණං හොතීති ආහ ‘‘තස්මා පහායෙත’’න්තිආදි. එකකලාපෙපි රූපරසාදයො විසදිසා, කො පන වාදො නානාකලාපෙ චක්ඛාදයො භූතවිසෙසාභාවෙපීති දස්සෙතුං රූපරසාදිනිදස්සනං වුත්තං.

යදි භූතවිසෙසො නත්ථි, කිං පන චක්ඛාදිවිසෙසස්ස කාරණන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘යං අඤ්ඤමඤ්ඤස්සා’’තිආදි වුත්තං. එකම්පි කම්මං පඤ්චායතනිකත්තභාවභවප්පත්ථනානිප්ඵන්නං චක්ඛාදිවිසෙසහෙතුතාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අසාධාරණන්ති ච කම්මවිසෙසොති ච වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි තං යෙන විසෙසෙන චක්ඛුස්ස පච්චයො, තෙනෙව සොතස්ස පච්චයො හොති ඉන්ද්රියන්තරාභාවප්පත්තිතො. ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ මහග්ගතා චෙතනා කටත්තාරූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.78) වචනෙන පටිසන්ධික්ඛණෙ විජ්ජමානානං සබ්බෙසං කටත්තාරූපානං එකා චෙතනා කම්මපච්චයො හොතීති විඤ්ඤායති. නානාචෙතනාය හි තදා ඉන්ද්රියුප්පත්තියං සති පරිත්තෙන ච මහග්ගතෙන ච කම්මුනා නිබ්බත්තිතං කටත්තාරූපං ආපජ්ජෙය්යාති. න චෙකා පටිසන්ධි අනෙකකම්මනිබ්බත්තා හොතීති සිද්ධමෙකෙන කම්මෙන අනෙකින්ද්රියුප්පත්ති හොතීති.

435. අනල්ලීනො නිස්සයො එතස්සාති අනල්ලීනනිස්සයො, රූපසද්දසඞ්ඛාතො විසයො. ගන්ධරසානං නිස්සයා ඝානජිව්හානං නිස්සයෙ අල්ලීයන්තීති ¶ තෙ නිස්සයවසෙන අල්ලීනා. ඵොට්ඨබ්බං සයං කායනිස්සයඅල්ලීනං භූතත්තා. අපරො නයො – චක්ඛුසොතානි අප්පත්තවිසයග්ගාහකානි සාන්තරෙ, අධිකෙ ච විසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො. සොතම්පි සම්පත්තවිසයග්ගාහීති කෙචි. යදි සොතං සම්පත්තග්ගාහි, චිත්තජො සද්දො සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං න සියා. න හි බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං උප්පත්ති අත්ථි. පාළියඤ්ච අවිසෙසෙන සද්දාරම්මණස්ස සොතවිඤ්ඤාණාරම්මණභාවො වුත්තො. කිඤ්ච දිසාදෙසවවත්ථානඤ්ච සද්දස්ස න සියා, අත්තනො විසයිපදෙසස්ස එව ගහෙතබ්බතො ගන්ධො විය. තස්මා යත්ථ උප්පන්නො සද්දො, තත්ථෙව ඨිතො. සචෙ සොතපථෙ ආපාථමාගච්ඡති, නනු දූරෙ ඨිතෙහි රජකාදිසද්දා චිරෙන සුය්යන්තීති? න දූරාසන්නානං යථාපාකටෙ සද්දෙ ගහණවිසෙසතො. යථා හි දූරාසන්නානං වචනසද්දෙ යථාපාකටෙ ගහණවිසෙසතො ආකාරවිසෙසානං අග්ගහණං, ගහණඤ්ච හොති, එවං රජකාදිසද්දෙපි ආසන්නස්ස ආදිතො පභුති යාව අවසානා කමෙන පාකටීභූතෙ, දූරස්ස ච අවසානෙ, මජ්ඣෙ වා පිණ්ඩවසෙන පවත්තිපාකටීභූතෙ නිච්ඡයග්ගහණානං සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො පවත්තානං විසෙසතො ලහුකං සුතො ‘‘චිරෙන සුතො’’ති අධිමානො හොති. සො පන සද්දො යත්ථ උප්පන්නො, තන්නිස්සිතොව අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ සොතස්ස ආපාථමාගච්ඡති ¶ . යදි සද්දස්ස භූතපරම්පරාය සමන්තතො පවත්ති නත්ථි, කථං පටිඝොසුප්පත්තීති? දූරෙ ඨිතොපි සද්දො අඤ්ඤත්ථ පටිඝොසුප්පත්තියා, භාජනාදිචලනස්ස ච අයොකන්තො විය අයොචලනස්ස පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං.

436. පුබ්බෙ ලක්ඛණාදිනා විභාවිතම්පි චක්ඛුං ඨිතට්ඨානාදිතො විභාවෙතුං ‘‘චක්ඛු චෙත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ චක්ඛු සාධයමානං තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. ච-කාරො බ්යතිරෙකත්ථො, තෙනස්ස වුච්චමානමෙව විසෙසං ජොතෙති. එත්ථාති එතෙසු යථානිද්දිට්ඨෙසු පඤ්චසු උපාදාරූපෙසු. ‘‘සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසෙ’’ති එතෙන අවසෙසං කණ්හමණ්ඩලං පටික්ඛිපති. ස්නෙහමිව සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා ඨිතාහෙව අත්තනො නිස්සයභූතාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං තන්නිස්සිතෙහෙව ආයුවණ්ණාදීහි අනුපාලිතං පරිවාරිතං තිසන්තතිරූපසමුට්ඨාපකෙහි උතුචිත්තාහාරෙහි ¶ උපත්ථම්භියමානං තිට්ඨති. සත්තඅක්ඛිපටලබ්යාපනවචනෙනෙව චක්ඛුස්ස අනෙකකලාපගතභාවං දස්සෙති. පමාණතො ඌකාසිරමත්තන්ති ඌකාසිරමත්තෙ පදෙසෙ පවත්තනතො වුත්තං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථුභාවං නිස්සයභාවතො ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනාදීනං තදාරම්මණාවසානානං ද්වාරභාවං සමවසරට්ඨානතො. තං පනෙතං චක්ඛු අධිට්ඨානභෙදතො, තත්ථාපි පච්චෙකං අනෙකකලාපගතභාවතො අනෙකම්පි සමානං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන ආවජ්ජනාය එකත්තා, එකස්මිං ඛණෙ එකස්සෙව ච කිච්චකරත්තා එකං කත්වා වුත්තං. එවම්පි බහූසු කථමෙකස්සෙව කිච්චකරත්තං. යං තත්ථ විසදං හුත්වා රූපාභිඝාතාරහං, තං විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයො හොතීති ගහෙතබ්බං. ඵොට්ඨබ්බවිසෙසො විය කායවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවෙ.

මනුපස්සතීති ම-කාරො පදසන්ධිකරො, අථ වා මනූති මච්චො.

අඞ්ගුලිවෙධකං අඞ්ගුලීයකං.

විසමජ්ඣාසයතාය චක්ඛු වම්මිකඡිද්දාභිරතසප්පො විය, බිලජ්ඣාසයතාය සොතං උදකබිලාභිරතකුම්භීලො විය, ආකාසජ්ඣාසයතාය ඝානං අජටාකාසාභිරතපක්ඛී විය, ගාමජ්ඣාසයතාය ජිව්හා ගාමාභිරතකුක්කුරො විය, උපාදින්නකජ්ඣාසයතාය කායො ආමකසුසානාභිරතසිඞ්ගාලො විය පස්සිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘වම්මි…පෙ… දට්ඨබ්බා’’ති ආහ. විසමජ්ඣාසයතා ච චක්ඛුස්ස විසමජ්ඣාසයං විය හොතීති කත්වා වුත්තා, චක්ඛුමතො වා පුග්ගලස්ස ¶ අජ්ඣාසයවසෙන චක්ඛු විසමජ්ඣාසයං දට්ඨබ්බං. එස නයො සෙසෙසුපි. සබ්බොපි ච යථාවුත්තො පපඤ්චො සොතාදීසුපි යථාරහං වෙදිතබ්බො.

437. චක්ඛුම්හි, චක්ඛුස්ස වා පටිහනනං චක්ඛුපටිහනනං, තං ලක්ඛණං එතස්සාති චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණං. පටිහනනඤ්චෙත්ථ යථාවුත්තො අභිඝාතොව. විසයභාවො ආරම්මණපච්චයතා. කාමං සා එව ගොචරතා, තථාපි විසයගොචරානං අයං විසෙසො – අනඤ්ඤත්ථභාවො, තබ්බහුලචාරිතා ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස. විසයභාවෙ චස්ස යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. යත්ථ පන කායවිඤ්ඤත්තිආදිකෙ.

438. ඉත්ථියා ¶ භාවො, ‘‘ඉත්ථී’’ති වා භවති එතෙන චිත්තං, අභිධානඤ්චාති ඉත්ථිභාවො, තං ලක්ඛණං එතස්සාති ඉත්ථිභාවලක්ඛණං. තතො එව ‘‘ඉත්ථී’’ති තංසහිතං සන්තානං පකාසෙන්තං විය හොතීති වුත්තං ‘‘ඉත්ථීති පකාසනරස’’න්ති. වට්ටංසතා අවිසදහත්ථපාදාදිතා ච ඉත්ථිලිඞ්ගං. ථනමංසාවිසදතා, නිම්මස්සුදාඨිතා, කෙසබන්ධනං, වත්ථග්ගහණඤ්ච ‘‘ඉත්ථී’’ති සඤ්ජානනස්ස පච්චයභාවතො ඉත්ථිනිමිත්තං. දහරකාලෙපි සුප්පකමුසලකාදීහි කීළා, මත්තිකතක්කෙන සුත්තකන්තනාදි ච ඉත්ථිකුත්තං, ඉත්ථිකිරියාති අත්ථො. අවිසදට්ඨානගමනාදිකො ආකාරො ඉත්ථාකප්පො. අපරො නයො – ඉත්ථීනං මුත්තකරණං ඉත්ථිලිඞ්ගං. සරාධිප්පායා ඉත්ථිනිමිත්තං. අවිසදට්ඨානගමනනිසජ්ජාඛාදනභොජනාදිකා ඉත්ථිකුත්තං. ඉත්ථිසණ්ඨානං ඉත්ථාකප්පො. ඉමානි ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි යථාසකං කම්මාදිනා පච්චයෙන උප්පජ්ජමානානිපි යෙභුය්යෙන ඉත්ථින්ද්රියසහිතෙ එව සන්තානෙ තංතදාකාරානි හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති ඉත්ථින්ද්රියං තෙසං කාරණන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීසු එව ච කාරණභාවසඞ්ඛාතෙන අධිපතිභාවෙන තස්ස ඉන්ද්රියතා වුත්තා, ඉන්ද්රියසහිතෙ සන්තානෙ ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරරූපපච්චයානං අඤ්ඤථා අනුප්පාදනතො, ඉත්ථිග්ගහණස්ස ච තෙසං රූපානං පච්චයභාවතො.

යස්මා පන භාවදසකෙපි රූපානං ඉත්ථින්ද්රියං න ජනකං, නාපි අනුපාලකං, උපත්ථම්භකං වා, න ච අඤ්ඤෙසං කලාපරූපානං, තස්මා තං ජීවිතින්ද්රියං විය සකලාපරූපානං, ආහාරො විය වා කලාපන්තරරූපානඤ්ච ‘‘ඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයො’’ති පාළියං න වුත්තං. යස්මා ච පච්චයන්තරාධීනානි ලිඞ්ගාදීනි, තස්මා යත්ථස්ස ආධිපච්චං, තංසදිසෙසු මතචිත්තකතරූපෙසුපි තංසණ්ඨානතා දිස්සති. එස නයො පුරිසින්ද්රියෙපි. යං පනෙත්ථ විසදිසං, තං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං ¶ . තයිදං ද්වයං යස්මා එකස්මිං සන්තානෙ සහ න පවත්තති ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො’’තිආදි (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) වචනතො, තස්මා උභතොබ්යඤ්ජනකස්සාපි එකස්මිං ඛණෙ එකමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. යෙ පන ‘‘සරීරෙකදෙසවුත්ති භාවරූප’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි තං මිච්ඡාති දස්සෙතුං ‘‘තදුභයම්පි…පෙ… බ්යාපකමෙවා’’ති වත්වා යදි එවං කායප්පසාදෙන සඞ්කරො සියාති ආසඞ්කං නිවත්තෙන්තො ‘‘න ච කායප්පසාදෙනා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යදිපි ¶ සකලසරීරබ්යාපිතාය කායප්පසාදෙන අට්ඨිතොකාසෙ ඨිතන්ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති, තෙන පන භින්නනිස්සයත්තා ඨිතොකාසෙ ඨිතන්තිපි වත්තබ්බතං නාපජ්ජතීති අයමෙව චෙත්ථ නිප්පරියායකථා. ‘‘රූපරසාදයො වියා’’ති එතෙන සමානනිස්සයෙසුපි නාම සඞ්කරො නත්ථි ලක්ඛණභෙදතො, කිමඞ්ගං පන භින්නනිස්සයසභාවෙසූති දස්සෙති.

439. සහජරූපානුපාලනලක්ඛණන්ති අත්තනා සහජාතරූපානං අනුපාලනලක්ඛණං. ජීවිතින්ද්රියස්ස එකන්තකම්මජත්තා සහජ-ග්ගහණෙනෙව අනුපාලෙතබ්බානම්පි කම්මජභාවො සිද්ධොති කම්මජ-ග්ගහණං න කතං. යථාසකං ඛණමත්තට්ඨායිනොපි කම්මජරූපස්ස පවත්තිහෙතුභාවෙන තං අනුපාලකං, තස්මා සහජරූපානුපාලනලක්ඛණං. න හි කම්මජානං කම්මංයෙව ඨිතිහෙතු භවිතුං අරහති ආහාරජාදීනං ආහාරාදි විය. කිං කාරණා? තඞ්ඛණාභාවතො. තෙසන්ති සහජරූපානං. පවත්තනං යාපනං. ඨපනං ඨිතිහෙතුතා. අත්තනා අනුපාලනවසෙන යාපෙතබ්බානි පවත්තෙතබ්බානි භූතානි එතස්ස පදට්ඨානන්ති යාපයිතබ්බභූතපදට්ඨානං. අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හීති ආදි-සද්දෙන පවත්තනරසාදිමෙව සඞ්ගණ්හාති. අත්ථික්ඛණෙයෙවාති අනුපාලෙතබ්බානං අත්ථික්ඛණෙයෙව. අසති අනුපාලෙතබ්බෙ උප්පලාදිම්හි කිං උදකං අනුපාලෙය්ය. යදි කම්මජානං ඨිතිහෙතුමන්තරෙන ඨිති න හොති, ජීවිතින්ද්රියස්ස කො ඨිතිහෙතූති ආහ ‘‘සය’’න්තිආදි. යදි කම්මජානං ඨානං ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං, අථ කස්මා සබ්බකාලං න ඨපෙතීති ආහ ‘‘න භඞ්ගතො’’තිආදි. තස්ස තස්ස අනුපාලනාදිකස්ස සාධනතො. තං සාධනඤ්ච ජීවමානතාවිසෙසස්ස පච්චයභාවතො. ඉන්ද්රියබද්ධරූපස්ස හි මතරූපතො කම්මජස්ස, තදනුබන්ධභූතස්ස ච උතුසමුට්ඨානාදිතො ජීවිතින්ද්රියකතො විසෙසො, න කෙවලං ඛණට්ඨිතියා එව, පබන්ධානුපච්ඡෙදස්සාපි ජීවිතින්ද්රියං කාරණන්ති දට්ඨබ්බං, ඉතරථා ආයුක්ඛයතො මරණං න යුජ්ජෙය්යාති.

440. මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයලක්ඛණං හදයවත්ථූති කථමෙතං විඤ්ඤාතබ්බන්ති? ආගමතො, යුත්තිතො ච. ‘‘යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච ¶ පවත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති ¶ (පට්ඨා. 1.1.8) එවමාදි ආගමො. යදි එවං, කස්මා රූපකණ්ඩෙ තං න වුත්තන්ති? තත්ථ අවචනං අඤ්ඤකාරණං. කිං පන තන්ති? දෙසනාභෙදො. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි එකන්තතො චක්ඛාදිනිස්සයානි, න එවං මනොවිඤ්ඤාණං එකන්තෙන හදයවත්ථුනිස්සයං. නිස්සිතවසෙන ච වත්ථුදුකාදිදෙසනා පවත්තා ‘‘අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු, අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස න වත්ථූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 584). යම්පි එකන්තතො හදයවත්ථුනිස්සයං, තස්ස වසෙන ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා දුකාදීසු වුච්චමානෙසුපි න තදනුගුණා ආරම්මණදුකාදයො සම්භවන්ති. න හි ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, අත්ථි රූපං න මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ’’න්ති සක්කා වත්තුන්ති වත්ථාරම්මණදුකා භින්නගතිකා සියුන්ති එකරසා දෙසනා න භවෙය්ය. එකරසඤ්ච දෙසනං දෙසෙතුං ඉධ සත්ථු අජ්ඣාසයො. තස්මා තත්ථ හදයවත්ථු න වුත්තං, න අලබ්භමානත්තාති දට්ඨබ්බං.

යුත්ති පන එවං වෙදිතබ්බා – නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං ධාතුද්වයං පඤ්චවොකාරභවෙ. තත්ථ රූපායතනාදීනං, ඔජාය ච ඉන්ද්රියබද්ධතො බහිපි පවත්තිදස්සනතො න තංනිස්සයතා යුජ්ජති, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානම්පි තදුභයරහිතෙපි සන්තානෙ ධාතුද්වයදස්සනතො න තංනිස්සයතා යුජ්ජති, ජීවිතින්ද්රියස්සාපි අඤ්ඤකිච්චං විජ්ජතීති න තංනිස්සයතා යුජ්ජති එවාති පාරිසෙසතො හදයවත්ථු, තෙසං නිස්සයොති විඤ්ඤායති. සක්කා හි වත්තුං නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං ධාතුද්වයං පඤ්චවොකාරභවෙ රූපපටිබද්ධවුත්තිභාවතො. යං යඤ්හි රූපපටිබද්ධවුත්ති, තං තං නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං දිට්ඨං යථා ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති. ‘‘පඤ්චවොකාරභවෙ’’ති ච විසෙසනං මනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන කතං. මනොධාතු පන චතුවොකාරභවෙ නත්ථෙව. නනු ච ඉන්ද්රියනිස්සයතායපි සාධනතො විරුද්ධො හෙතු ආපජ්ජතීති? න දිට්ඨබාධනතො. දිට්ඨං හෙතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විය ධාතුද්වයස්ස වත්ථුනො මන්දතික්ඛාදිඅනනුවිධානං. තථා හිස්ස පාළියං ඉන්ද්රියපච්චයතා න වුත්තා. තෙන තදනුවිධානසඞ්ඛාතා ඉන්ද්රියනිස්සයතා බාධීයති. හොතු ධාතුද්වයනිස්සයො හදයවත්ථු, උපාදායරූපඤ්ච, එතං පන කම්මසමුට්ඨානං, පටිනියතකිච්චං, හදයපදෙසෙ ඨිතමෙවාති කථං විඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – වත්ථුරූපභාවතො කම්මසමුට්ඨානං චක්ඛු විය, තතො එව ¶ පටිනියතකිච්චං, වත්ථුරූපභාවතොති ච විඤ්ඤාණනිස්සයභාවතොති අත්ථො. අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා කිඤ්චි චින්තෙන්තස්ස හදයස්ස ඛිජ්ජනතො තත්ථෙතමවට්ඨිතන්ති විඤ්ඤායති. තාසඤ්ඤෙව ධාතූනන්ති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනංයෙව ¶ . නිස්සයභාවතො උපරි ආරොපෙත්වා වහන්තං විය පච්චුපතිට්ඨතීති උබ්බහනපච්චුපට්ඨානං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

441. අභික්කමො ආදි යෙසං තෙ අභික්කමාදී. ආදි-සද්දෙන පටික්කමසමිඤ්ජනපසාරණඋක්ඛෙපනඅවෙක්ඛෙපනාදිකා සබ්බා කිරියා පරිග්ගය්හති. තෙසං අභික්කමාදීනං පවත්තකං චිත්තං සමුට්ඨානං යස්සා සා අභික්කමාදිප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානා, වායොධාතු. තස්සා යං සහජරූපකායස්ස ථම්භනසන්ධාරණචලනසඞ්ඛාතං කිච්චං, තස්ස සහකාරීකාරණභූතො ආකාරවිසෙසො කායවිඤ්ඤත්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අභික්කමාදි…පෙ… කායවිඤ්ඤත්තී’’ති.

කස්ස පන ආකාරවිකාරොති? සාමත්ථියතො වායොධාතුඅධිකානං චිත්තජමහාභූතානං. කිං තං සාමත්ථියං? චිත්තජතා, උපාදායරූපතා ච. අථ වා වායොධාතුයා ආකාරවිකාරො සහජ…පෙ… පච්චයොති සම්බන්ධිතබ්බං. යදි එවං විඤ්ඤත්තියා උපාදායරූපභාවො න යුජ්ජති. න හි උපාදායරූපං එකභූතසන්නිස්සයං අත්ථි. ‘‘චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති හි වුත්තං, නායං දොසො චතුන්නං විකාරො චතූසු එකස්සාපි හොති චතුසාධාරණධනං විය. වායොධාතුඅධිකතාය ච කලාපස්ස ‘‘වායොධාතුයා’’ති වචනං න විරුජ්ඣති. එවං අධිකතා ච සාමත්ථියතො, න පමාණතො. අඤ්ඤථා හි අවිනිබ්භොගවුත්තිතා න යුජ්ජෙය්ය. වායොධාතුයා එවාති කෙචි. තෙසං මතෙන විඤ්ඤත්තියා උපාදායරූපතා දුරුපපාදා. න හි එකස්ස විකාරො චතුන්නං හොති. සා පනායං හත්ථචලනාදීසු ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරමවිඤ්ඤායමානන්තරෙන මනොද්වාරජවනෙන ගය්හති. ඵන්දමානවණ්ණවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි. තස්ස ච තග්ගහණානන්තරං ගහණං හොතීති කථමෙතං විඤ්ඤායතීති අධිප්පායග්ගහණතො. න හි විඤ්ඤත්තිවිකාරරහිතෙසු රුක්ඛචලනාදීසු ‘‘ඉදමෙස කාරෙති මඤ්ඤෙ’’ති අධිප්පායග්ගහණං ¶ දිට්ඨං, හත්ථචලනාදීසු පන දිට්ඨං. තස්මා ඵන්දමානවණ්ණවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි අධිප්පායස්ස ඤාපකොති විඤ්ඤායති. ඤාපකො ච හෙතු ඤාපෙතබ්බමත්ථං සයං ගහිතො එව ඤාපෙති, න විජ්ජමානතාමත්තෙනාති වණ්ණග්ගහණානන්තරං විකාරග්ගහණම්පි අනුමානතො විඤ්ඤායති. තථා හි වදන්ති –

‘‘විසයත්තමනාපන්නා, සද්දා නෙවත්ථබොධකා;

න සත්තාමත්තතො අත්ථෙ, තෙ අඤ්ඤාතා පකාසකා’’ති.

යදි ¶ විකාරග්ගහණමෙව කාරණං අධිප්පායග්ගහණස්ස, කස්මා අග්ගහිතසඞ්කෙතානං අධිප්පායග්ගහණං න හොතීති? න කෙවලං විකාරග්ගහණමෙව අධිප්පායග්ගහණස්ස කාරණං, අථ ඛො පුරිමසිද්ධසම්බන්ධග්ගහණඤ්ච ඉමස්ස උපනිස්සයොති දට්ඨබ්බං. ථම්භනසන්ධාරණචලනානි විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාය වායොධාතුයා හොන්තීති වුත්තං. කිං සබ්බාව වායොධාතූ සබ්බානි තානි කරොන්තීති? නයිදමෙවං. සත්තමජවනසම්භූතා හි වායොධාතු පුරිමජවනසම්භූතා වායොධාතුයො උපථම්භකපච්චයෙ ලභිත්වා දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චලයති චිත්තජරූපං, න ඉතරා. ඉතරා පන සන්ථම්භනසන්ධාරණමත්තං කරොන්තියො තස්සා උපකාරාය හොන්ති. දෙසන්තරුප්පත්ති එව චලනන්ති නිමිත්තෙ ච කත්තුභාවො සමාරොපිතොති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා ධම්මානං අබ්යාපාරතා, ඛණිකතා ච න සියා. සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බසකටමෙත්ථ අට්ඨකථායං නිදස්සිතං. චිත්තජරූපෙ පන චලන්තෙ තංසම්බන්ධතාය උතුකම්මාහාරජරූපම්පි චලති නදීසොතෙ පක්ඛිත්තසුක්ඛගොමයපිණ්ඩං විය ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරං විඤ්ඤත්තිග්ගහණස්ස වුත්තත්තා. කිං චලනකරා එව වායොධාතු විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාති? නයිදමෙවං, තථා චලයිතුමසක්කුණන්තියොපි ථම්භනසන්ධාරණමත්තකරා පඨමජවනාදිසම්භූතාපි වායොධාතුයො විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතා එවාති ගහෙතබ්බං. යෙන දිසාභාගෙනායං අභික්කමාදිං පවත්තෙතුකාමො, තදභිමුඛවිකාරසබ්භාවතො. අධිප්පායසහභාවී හි විකාරො විඤ්ඤත්ති. එවඤ්ච කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකවචනං සුට්ඨු යුජ්ජති. යථාවුත්තවිකාරග්ගහණමුඛෙන තංසමඞ්ගිනො අධිප්පායො විඤ්ඤායතීති වුත්තං ‘‘අධිප්පායප්පකාසනරසා’’ති.

කායවිප්ඵන්දනස්ස ¶ හෙතුභූතාය වායොධාතුයා විකාරභාවතො පරියායෙන විඤ්ඤත්ති කායවිප්ඵන්දනහෙතුභාවපච්චුපට්ඨානා වුත්තා. චිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුපදට්ඨානාති ච වායොධාතුයා කිච්චාධිකතාය වුත්තං. කායවිප්ඵන්දනෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තාති කායවිප්ඵන්දනෙන කරණභූතෙන අධිප්පායස්ස විඤ්ඤාපනහෙතුභාවතො කායවිඤ්ඤත්තීති වුච්චතීති සම්බන්ධො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – විඤ්ඤාපෙතීති විඤ්ඤත්ති. කිං විඤ්ඤාපෙති? අධිප්පායං. කෙන? කායෙන. කීදිසෙන? විප්ඵන්දමානෙනාති. දුතියනයෙ පන යථාවුත්තෙන කායෙන විඤ්ඤායතීති කායවිඤ්ඤත්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අත්ථාවබොධනසමත්ථො වචීවිසෙසො වචීභෙදො. තෙන වායුවනප්පතිනදීඝොසාදිං නිවත්තෙති. තස්ස පවත්තකං චිත්තං සමුට්ඨානං යස්සා සා වචීභෙදප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානා, පථවීධාතු. තස්සා යං උපාදින්නසඞ්ඛාතස්ස ¶ අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානස්ස ඝට්ටනසඤ්ඤිතං කිච්චං, තස්ස සහකාරීකාරණභූතො ආකාරවිසෙසො වචීවිඤ්ඤත්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වචීභෙ…පෙ… වචීවිඤ්ඤත්තී’’ති.

ඉදානි ‘‘කස්ස පන ආකාරවිකාරො’’තිආදි කායවිඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ ‘‘ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තර’’න්ති වුත්තං, එවමිධ ‘‘සුය්යමානසද්දසවනානන්තර’’න්ති යොජෙතබ්බං. ඉධ ච ථම්භනාදීනං අභාවතො ‘‘සත්තමජවනසම්භූතා’’තිආදිනයො න ලබ්භති. ඝට්ටනෙන හි සද්ධිං සද්දො උප්පජ්ජති. ඝට්ටනඤ්ච පඨමජවනාදීසුපි ලබ්භතෙව. ඝට්ටනං පච්චයවසෙන භූතකලාපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නතරුප්පාදො. චලනං එකස්සාපි දෙසන්තරුප්පාදපරම්පරතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. යථා ච වායොධාතුයා චලනං කිච්චං, එවං පථවීධාතුයා ඝට්ටනං. තෙනෙවාහ ‘‘පථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනස්ස පච්චයො’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව. යථා හීතිආදි කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං අනුමානවසෙන ගහෙතබ්බභාවවිභාවනං. යථා හි උස්සාපෙත්වා බද්ධගොසීසාදිරූපානි දිස්වා තදනන්තරප්පවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරවීථියා ගොසීසාදීනං උදකසහචාරිප්පකාරසඤ්ඤාණාකාරං ගහෙත්වා උදකග්ගහණං හොති, එවං විප්ඵන්දමානසමුච්චාරියමානවණ්ණසද්දෙ ගහෙත්වා තදනන්තරපවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරවීථියා පුරිමසිද්ධසම්බන්ධගහණූපනිස්සයසහිතාය සාධිප්පායවිකාරග්ගහණං හොති.

442. රූපානි ¶ පරිච්ඡින්දති, සයං වා තෙහි පරිච්ඡිජ්ජති, රූපානං වා පරිච්ඡෙදමත්තං රූපපරිච්ඡෙදො, තං ලක්ඛණං එතිස්සාති රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණා. අයං හි ආකාසධාතු තං තං රූපකලාපං පරිච්ඡින්දන්තී විය හොති. තෙනාහ ‘‘රූපපරියන්තප්පකාසනරසා’’ති. අත්ථතො පන යස්මා රූපානං පරිච්ඡෙදමත්තං හුත්වා ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘රූපමරියාදපච්චුපට්ඨානා’’ති. යස්මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහෙව අසම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානා. විජ්ජමානෙපි හි කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි සම්ඵුට්ඨභාවෙ තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං සො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව. අඤ්ඤථා පරිච්ඡින්නතා න සියා තෙසං භූතානං බ්යාපිභාවාපත්තිතො. අබ්යාපිතා හි අසම්ඵුට්ඨතා. තෙනාහ භගවා ‘‘අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති (ධ. ස. 637, 724). කණ්ණච්ඡිද්දමුඛවිවරාදිවසෙන ච ඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානා වා. යෙසං රූපානං පරිච්ඡෙදො, තත්ථෙව තෙසං පරිච්ඡෙදභාවෙන ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘පරිච්ඡින්නරූපපදට්ඨානා’’ති. ‘‘යාය පරිච්ඡින්නෙසූ’’තිආදිනා ආකාසධාතුයා තංතංකලාපානං කලාපන්තරෙහි අසඞ්කරකාරණතං දස්සෙති.

443. අදන්ධතාති ¶ අගරුතා. විනොදනං වික්ඛිපනං, අපනයනන්ති අත්ථො. අථද්ධතාති අකථිනතා. අත්තනො මුදුභාවෙනෙව සබ්බකිරියාසු අවිරොධිතා. මුදු හි කත්ථචි න විරුජ්ඣති. තීසුපි ඨානෙසු පටිපක්ඛෙ අ-කාරො දන්ධතාදිහෙතූනං පටිපක්ඛසමුට්ඨානත්තා ලහුතාදීනන්ති කෙචි. අපරෙ පන ‘‘සත්තාපටිසෙධෙ’’ති වදන්ති. සරීරෙන කත්තබ්බකිරියානං අනුකූලතාසඞ්ඛාතකම්මඤ්ඤභාවො ලක්ඛණං එතිස්සාති සරීරකිරියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා. අකම්මඤ්ඤං දුබ්බලං නාම හොතීති කම්මඤ්ඤතා අදුබ්බලභාවපච්චුපට්ඨානා වුත්තා.

ලහුතාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනෙන දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තතා වුත්තාති තංතංවිකාරාධිකරූපෙහි තංනානත්තප්පකාසනත්ථං ‘‘එවං සන්තෙපී’’ති වුත්තං. ධාතුක්ඛොභො වාතපිත්තසෙම්හපකොපො, රසාදිධාතූනං වා විකාරාවත්ථා. ද්විධා වුත්තොපි අත්ථතො පථවීධාතුආදීනං ධාතූනංයෙව විකාරොති දට්ඨබ්බො. පටිපක්ඛපච්චයා සප්පායඋතුආහාරාවික්ඛිත්තචිත්තතා. තෙ ච තංතංවිකාරස්ස විසෙසපච්චයභාවතො වුත්තා, අවිසෙසෙන පන ¶ සබ්බෙ සබ්බෙසං පච්චයා. යතො නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනං, ඉද්ධිවළඤ්ජනාදීසු විය වසවත්තනං මද්දවප්පකාරො. සුපරිමද්දිතචම්මසුධන්තසුවණ්ණගහණඤ්චෙත්ථ මුදුකම්මඤ්ඤසදිසරූපනිදස්සනමත්තං, න තං ඉධ අධිප්පෙතං මුදුතාකම්මඤ්ඤතාසබ්භාවතො. න හි අනින්ද්රියබද්ධරූපසන්තානෙ ලහුතාදීනි සම්භවන්ති, ඉන්ද්රියබද්ධෙපි රූපභවෙ න සන්ති දන්ධත්තකරාදිධාතුක්ඛොභාභාවතො. සති හි තාදිසෙ ධාතුක්ඛොභෙ තප්පටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානාහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බන්ති කෙචි, තං අකාරණං. න හි වූපසමෙතබ්බපච්චනීකාපෙක්ඛො තබ්බිරොධිධම්මසමුප්පාදො, තථා සති සහෙතුකකිරියචිත්තුප්පාදෙසු කායලහුතාදීනං අභාවොව සියා. කස්මා පන කම්මජරූපෙසු ලහුතාදයො න හොන්තීති? පච්චුප්පන්නපච්චයාපෙක්ඛත්තා. අඤ්ඤථා සබ්බදාභාවීහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බං සියාති.

444. ආදි චයො, ඊසං වා චයොති ආචයො, යථාපච්චයං තතො තතො ආගතස්ස විය චයොති වා ආචයො, තදුභයං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ආචයො ලක්ඛණං එතස්සාති ආචයලක්ඛණො. රූපස්ස උපචයො පඨමුප්පාදො, වඩ්ඪි ච ‘‘උපඤ්ඤත්තං උපසිත්ත’’න්තිආදීසු විය උප-සද්දස්ස පඨමූපරිඅත්ථස්ස නිදස්සනතො. පුබ්බන්තතොති පුබ්බකොට්ඨාසතො, අනාගතභාවතොති අත්ථො. උප්පජ්ජමානෙ රූපධම්මෙ උප්පාදො අනාගතක්ඛණතො උම්මුජ්ජාපෙන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘උම්මුජ්ජාපනරසො’’ති. තථා සො ‘‘ඉමෙ රූපධම්මා’’ති නිය්යාතෙන්තො විය ගය්හතීති ආහ ‘‘නිය්යාතනපච්චුපට්ඨානො’’ති. පරිපුණ්ණභාවපච්චුපට්ඨානතා ‘‘උපරිචයො උපචයො’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස වසෙන ¶ වෙදිතබ්බා. පවත්තිලක්ඛණාති රූපානං පවත්තනන්ති ලක්ඛිතබ්බා. අනුප්පබන්ධනරසාති පුබ්බාපරවසෙන අනු අනු පබන්ධනකිච්චා. තතො එව අනුපච්ඡෙදවසෙන ගහෙතබ්බතො අනුපච්ඡෙදපච්චුපට්ඨානා.

උභයම්පීති උපචයො සන්තතීති උභයම්පි. ජාතිරූපස්සෙවාති රූපුප්පාදස්සෙව අධිවචනං. යදි එවං කස්මා විභජ්ජ වුත්තාති ආහ ‘‘ආකාරනානත්තතො’’ති, ජාතිරූපස්ස පවත්තිආකාරභෙදතොති අත්ථො. වෙනෙය්යවසෙන විභජ්ජකථනෙ කාරණං පරතො ආවි භවිස්සති. කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං, පවත්තිආකාරනානත්තතො ජාතිරූපස්ස භෙදො, න සභාවතොති ¶ ? නිද්දෙසතොති දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යො ආයතනානන්ති යො අඩ්ඪෙකාදසන්නං රූපායතනානං ආදිචයත්තා ‘‘ආචයො’’ති වුත්තො. සො එව උපචයො පඨමුප්පාදභාවතො උප-සද්දො පඨමත්ථොති කත්වා. යො පන තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං උපරි චයත්තා උපචයො, සා එව සන්තති අනුපබන්ධවසෙන උප්පත්තිභාවතො. අථ වා යො ආයතනානං ආචයො පඨමභාවෙන උපලක්ඛිතො උප්පාදො, සො පන තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං උපරි චයත්තා උපචයො, වඩ්ඪීති අත්ථො. උපචයො වඩ්ඪිභාවෙන උපලක්ඛිතො උප්පාදො, සා එව සන්තති පබන්ධාකාරෙන උප්පත්තිභාවතො. තෙනාහ ‘‘අට්ඨකථායම්පී’’තිආදි.

තත්ථ එවං කිං කථිතන්ති ‘‘යො ආයතනානං ආචයො’’තිආදිනා (ධ. ස. 641) නිද්දෙසෙන කිං අත්ථජාතං කථිතං හොති? ආයතනෙන ආචයො කථිතො. ආචයුපචයසන්තතියො හි නිබ්බත්තිභාවෙන ආචයො එවාති ආයතනෙහි ආචයාදීනං පකාසිතත්තා තෙහි ආචයො කථිතො. ආයතනානං ආචයාදිවචනෙනෙව ආචයසභාවානි උප්පාදධම්මානි ආයතනානීති ආචයෙන තංපකතිකං ආයතනං කථිතං. ලක්ඛණඤ්හි උප්පාදො, න රූපරූපන්ති.

රූපපරිපාකො රූපධම්මානං ජිණ්ණතා. උපනයනරසාති භඞ්ගුපනයනකිච්චා. සභාවානපගමෙපීති කක්ඛළතාදිසභාවස්ස අවිගමෙපි. ඨිතික්ඛණෙ හි ජරා, න ච තදා ධම්මො සභාවං විජහති නාම. නවභාවො උප්පාදාවත්ථා, තස්ස අපගමභාවෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘නවභාවාපගමපච්චුපට්ඨානා’’ති. ‘‘අරූපධම්මාන’’න්ති ඉදං තෙසං ජරාය සුට්ඨු පටිච්ඡන්නතාය වුත්තං. රූපධම්මානම්පි හි ඛණිකජරා පටිච්ඡන්නා එව, යා අවීචිජරාතිපි වුච්චති. එස විකාරොති ඛණ්ඩිච්චාදිවිකාරමාහ. සො හි අරූපධම්මෙසු න ලබ්භති. යා අවීචිජරා නාම, තස්සාපි ¶ එස විකාරො නත්ථීති සම්බන්ධිතබ්බං. නත්ථි එතිස්සා ජරාය වීචීති අවීචිජරා, නවභාවතො දුවිඤ්ඤෙය්යන්තරජරාති අත්ථො.

පරිතො සබ්බසො ‘‘භිජ්ජන’’න්ති ලක්ඛිතබ්බාති පරිභෙදලක්ඛණා. නිච්චං නාම ධුවං, රූපං පන ඛණභඞ්ගිතාය යෙන භඞ්ගෙන න නිච්චන්ති අනිච්චං, සො අනිච්චස්ස භාවොති අනිච්චතා. සා පන යස්මා ඨිතිප්පත්තං රූපං විනාසභාවෙන ¶ සංසීදන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘සංසීදනරසා’’ති. යස්මා ච සා රූපධම්මානං භඞ්ගභාවතො ඛයවයාකාරෙනෙව ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඛයවයපච්චුපට්ඨානා’’ති.

445. ඔජාලක්ඛණොති එත්ථ අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො රසස්ස සාරො උපථම්භබලකරො භූතනිස්සිතො එකො විසෙසො ඔජා. කබළං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරීයතීති ආහාරො, කබළං කත්වා අජ්ඣොහරීයතීති අත්ථො. ඉදං පන සවත්ථුකං ඔජං දස්සෙතුං වුත්තං. බාහිරං ආහාරං පච්චයං ලභිත්වා එව අජ්ඣත්තිකාහාරො රූපං උප්පාදෙති, සො පන රූපං ආහරතීති ආහාරො. තෙනාහ ‘‘රූපාහරණරසො’’ති. තතො එව ඔජට්ඨමකරූපුප්පාදනෙන ඉමස්ස කායස්ස උපථම්භනපච්චුපට්ඨානො. ඔජාය රූපාහරණකිච්චං බාහිරාධීනන්ති ආහ ‘‘ආහරිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානො’’ති.

446. බලරූපන්තිආදීසු ඉමස්මිං කායෙ බලං නාම අත්ථි, සම්භවො නාම අත්ථි, රොගො නාම අත්ථි, ‘‘ජාති සඤ්ජාතී’’ති (විභ. 191) වචනතො ජාති නාම අත්ථි, තෙහිපි චතූහි මහාභූතෙහි විනා අභාවතො උපාදායරූපෙහි භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. එකච්චානන්ති අභයගිරිවාසීනං. පටික්ඛිත්තන්ති එත්ථ එවං පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො – මිද්ධං රූපමෙව න හොති නීවරණෙසු දෙසිතත්තා. යස්ස හි නීවරණෙසු දෙසනා, තං න රූපං යථා කාමච්ඡන්දො. සියා පනෙතං දුවිධං මිද්ධං රූපං, අරූපඤ්චාති. තත්ථ යං අරූපං, තං නීවරණෙසු දෙසිතං ‘‘න රූප’’න්ති? තං න, විසෙසවචනාභාවතො. න හි විසෙසෙත්වා මිද්ධං නීවරණෙසු දෙසිතං, තස්මා මිද්ධස්ස දුවිධතං පරිකප්පෙත්වාපි න සක්කා නීවරණභාවං නිවත්තෙතුං. සක්කා හි වත්තුං ‘‘යං තං අරූපතො අඤ්ඤං මිද්ධං පරිකප්පිතං, තම්පි නීවරණං මිද්ධසභාවත්තා ඉතරං මිද්ධං වියා’’ති.

භවතු ¶ නීවරණං, කො විරොධොති චෙ? නීවරණඤ්ච පහාතබ්බං. පඤ්ච නීවරණෙ පහාය ‘‘අද්ධා මුනීසි සම්බුද්ධො, නත්ථි නීවරණා තවා’’ති (සු. නි. 546) වචනතො. අප්පහාතබ්බඤ්ච රූපං ‘‘කතමෙ ධම්මා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා? චතූසු භූමීසු කුසලං, චතූසු භූමීසු විපාකො, තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකතං, රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච. ඉමෙ ධම්මා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා’’ති ¶ (ධ. ස. 1407) වචනතො. න චෙත්ථ තදාරම්මණකිලෙසප්පහානං අධිප්පෙතං ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.34) විය කාමච්ඡන්දාදීනං තථා පහානස්ස අනධිප්පෙතත්තා. තස්මා න මිද්ධං රූපං. යදි මිද්ධස්ස රූපභාවං න සම්පටිච්ඡථ, කථං භගවතො නිද්දා. මිද්ධඤ්හි ‘‘නිද්දාපචලායිකා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ විභත්තත්තා නිද්දාති? න මිද්ධං නිද්දා, නිද්දාහෙතුභාවතො පන තං ‘‘නිද්දා’’ති විභත්තං යථා ඉත්ථිලිඞ්ගාදි. එවම්පි නිද්දාහෙතුනො මිද්ධස්ස අභාවතො කථං භගවතො නිද්දාති? නිද්දා භගවතො සරීරගිලානියා, න මිද්ධෙන. සා ච නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායති, තමහං ආයමිස්සාමී’’ති (ම. නි. 2.22) වචනතො. න චෙත්ථ එවමවධාරණං මිද්ධමෙව නිද්දාහෙතූති, නිද්දාහෙතු එව මිද්ධන්ති එවමවධාරණා. තස්මා අඤ්ඤොපි අත්ථි නිද්දාහෙතු, කො පන සොති? සරීරගිලානියා. තෙන වුත්තං ‘‘නිද්දා භගවතො සරීරගිලානියා, න මිද්ධෙනා’’ති.

නිද්දා ච භගවතො නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං අග්ගිවෙස්සන…පෙ… දිවා සුපිතා’’ති (ම. නි. 1.387) වචනතො. ඉතොපි න මිද්ධං රූපං සම්පයොගවචනතො. වුත්තඤ්හි ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’තිආදි (ධ. ස. 1176). න චෙත්ථ යථාලාභභවනං? සක්කා පච්චෙතුං ‘‘සක්ඛරකථලිකම්පි මච්ඡගුම්බම්පි චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පී’’තිආදි (දී. නි. 1.249) විය අප්පසිද්ධතාය රූපභාවස්ස. සිද්ධෙ හි තස්ස රූපභාවෙ සම්භවතො යථාලාභපච්චයො යුජ්ජෙය්යාති. ඉතොපි න රූපං මිද්ධං ආරුප්පෙසු උප්පජ්ජනතො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති නපුරෙජාතපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණං උප්පජ්ජතී’’ති විත්ථාරො. තස්මා ‘‘න මිද්ධං රූප’’න්ති යං අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තං, තං සුපටික්ඛිත්තමෙව.

ඉතරෙසූති ¶ බලරූපාදීසු. කම්මසමුට්ඨානස්සාපි රොගස්ස විසභාගපච්චයසමුප්පන්නො ධාතුක්ඛොභො ආසන්නකාරණං, පගෙව ඉතරස්ස. සො ච අත්ථතො රූපධම්මානං විකාරාවත්ථාඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු එව සියාති වුත්තං ‘‘රොගරූපං ජරතාඅනිච්චතාගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. උපචයසන්තතිගහණෙන ගහිතමෙවාති තබ්බිනිමුත්තස්ස රූපුප්පාදස්ස අභාවතො. උපාදාවත්ථාය ¶ ච අඤ්ඤා ජාති නාම නත්ථෙව. සම්භවො කාමධාතුයං එකච්චියසත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකපච්චයො ආපොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසොති ආහ ‘‘සම්භවරූපං ආපොධාතුග්ගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. කායබලං නාම අත්ථතො වායොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසො තස්සා විප්ඵාරභාවතො. යතො නං ‘‘පාණබල’’න්ති වදන්ති, තෙනාහ ‘‘බලරූපං වායොධාතුග්ගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. කස්මා පන නෙසං අයථාක්කමතො පටික්ඛෙපො කතොති? විසුං නත්ථීති කත්වා අනුපලබ්භමානත්තා අනාදරදස්සනත්ථං, මිද්ධපටික්ඛෙපො වා මහාපඤ්හොති පඨමං කතො. තදනුසාරෙන පටිලොමනයෙන ඉතරෙසම්පි අභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඉතී’’ති ඉදං ‘‘අට්ඨවීසතිවිධ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං, ඉමිනා වුත්තක්කමෙන අට්ඨවීසතිවිධං හොතීති. සො ච ඛො පාළියං ආගතනයෙනෙවාති අනූනතා වෙදිතබ්බා. අනධිකභාවො පන දස්සිතො එව.

447. සම්පයුත්තධම්මරාසි හිනොති එතෙන පතිට්ඨහතීහි හෙතු, මූලට්ඨෙන ලොභාදිකො, අලොභාදිකො ච, තාදිසො හෙතු න හොතීති නහෙතු. නාස්ස හෙතු අත්ථීති අහෙතුකං, සහෙතුකපටියොගිභාවතො හෙතුනා සහ න උප්පජ්ජතීති අත්ථො. අහෙතුකමෙව හෙතුනා විප්පයුත්තතාය හෙතුවිප්පයුත්තං. ධම්මනානත්තාභාවෙපි හි සද්දත්ථනානත්තෙන වෙනෙය්යවසෙන දුකන්තරදෙසනා හොතීති දුකපදවසෙන චෙතං වුත්තං. පච්චයාධීනවුත්තිතාය සහ පච්චයෙනාති සප්පච්චයං. අත්තනො පච්චයෙහි ලොකෙ නියුත්තං, විදිතන්ති වා ලොකියං. ආ භවග්ගං, ආ ගොත්රභුං වා සවන්තීති ආසවා, සහ ආසවෙහීති සාසවං, ආසවෙහි ආලම්බිතබ්බන්ති අත්ථො. ආදිසද්දෙන සංයොජනීයං ඔඝනීයං යොගනීයං නීවරණීයං සංකිලෙසිකං පරාමට්ඨං අචෙතසිකං චිත්තවිප්පයුත්තං නරූපාවචරං නඅරූපාවචරං නඅපරියාපන්නං අනියතං අනිය්යානිකං අනිච්චන්ති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

ආහිතො අහං මානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. තං අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා අජ්ඣත්තා ¶ , ඉන්ද්රියබද්ධධම්මා, තෙසු භවං අජ්ඣත්තිකං, චක්ඛාදි. අට්ඨකථායං පන වුත්තනයෙන අජ්ඣත්තමෙව අජ්ඣත්තිකං යථා වෙනයිකොති ¶ (අ. නි. 8.11; පාරා. 8) ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අත්තභාවං අධිකිච්ච පවත්තත්තා අජ්ඣත්තික’’න්ති. සෙසං තෙවීසතිවිධං. ‘‘තතො බාහිරත්තා’’ති ඉදං අජ්ඣත්තිකලක්ඛණාභාවතො වුත්තං. ඝට්ටනවසෙනාති විසයී, විසයො ච හුත්වා සඞ්ඝට්ටනවසෙන. සෙසං සොළසවිධං. විපරීතත්තාති ඝට්ටනවසෙන අගහෙතබ්බතො. දුප්පටිවිජ්ඣසභාවත්තාති සුඛුමභාවෙන දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවත්තා. ඤාණස්ස ආසන්නෙ න හොතීති දූරෙ. තෙරස හදයවත්ථුපරියොසානානි. සභාවෙනෙවාති ‘‘රූපස්ස පරිච්ඡෙදො, රූපස්ස විකාරො, රූපස්ස උපචයො’’තිආදිනා අග්ගහෙත්වා අත්තනො සභාවෙනෙව කක්ඛළත්තාදිනා ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතබ්බතො. සෙසං දසවිධං. තබ්බිපරීතතායාති සභාවෙන අපරිග්ගහිතබ්බතො. සොතාදීනම්පි චක්ඛුනො විය පසන්නසභාවත්තා එව යථාසකං විසයග්ගහණපච්චයතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛාදි…පෙ… පසාදරූප’’න්ති. විපරීතත්තාති තබ්බිධුරසභාවත්තා. අධිපතියට්ඨෙනාති එත්ථ චක්ඛාදීනං තාව පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආධිපතෙය්යං තෙසං පටුමන්දභාවානුවත්තනතො, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයස්ස සකිච්චෙ ජීවිතින්ද්රියස්ස සහජරූපානුපාලනෙ. තදුභයං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. උපාදින්නත්තාති ගහිතත්තා. කම්මනිබ්බත්තඤ්හි ‘‘මමෙතං ඵලං’’න්ති කම්මුනා ගහිතං විය හොති අපටික්ඛෙපතො.

448. සනිදස්සනකම්මජාදීනං තිකානන්ති සනිදස්සනත්තිකස්ස, කම්මජාදිත්තිකානඤ්ච. ඔළාරිකෙති ද්වාදසවිධෙ ඔළාරිකරූපෙ. රූපන්ති රූපායතනං. දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතෙන සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනං, පටිහනනභාවසඞ්ඛාතෙන සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝං, සනිදස්සනඤ්ච තං සප්පටිඝඤ්චාති සනිදස්සනසප්පටිඝං. තත්ථ යස්ස දට්ඨබ්බභාවො අත්ථි, තං සනිදස්සනං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරභාවොව දට්ඨබ්බභාවො. තස්ස රූපායතනතො අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා වුත්තං ‘‘සහ නිදස්සනෙන සනිදස්සන’’න්ති. ධම්මභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො විසෙසො, සො අඤ්ඤො විය කත්වා උපචරිතුං යුත්තො. එවං හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. යො සයං, නිස්සයවසෙන ච සම්පත්තානං, අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤං පතනං, සො පටිහනනභාවො, යෙන බ්යාපාරාදිවිකාරපච්චයන්තරසහිතෙසු චක්ඛාදීනං ¶ විසයෙසු විකාරුප්පත්ති. සෙසං එකාදසවිධං ඔළාරිකරූපං. තඤ්හි සනිදස්සනත්තාභාවතො අනිදස්සනං, වුත්තනයෙනෙව සප්පටිඝං. උභයපටික්ඛෙපෙන අනිදස්සනඅප්පටිඝං. කම්මතො ජාතන්ති එත්ථ යං එකන්තකම්මසමුට්ඨානං අට්ඨින්ද්රියානි, හදයඤ්චාති නවවිධං රූපං, යඤ්ච නවවිධෙ චතුසමුට්ඨානෙ කම්මසමුට්ඨානං නවවිධමෙව රූපන්ති ¶ එවං අට්ඨාරසවිධම්පි කම්මතො උප්පජ්ජනතො කම්මජං. යඤ්හි ජාතඤ්ච යඤ්ච ජායති යඤ්ච ජායිස්සති, තං සබ්බම්පි ‘‘කම්මජ’’න්ති වුච්චති යථා දුද්ධන්ති. තදඤ්ඤපච්චයජාතන්ති කම්මතො අඤ්ඤපච්චයතො ජාතං උතුචිත්තාහාරජං. නකුතොචිජාතන්ති ලක්ඛණරූපමාහ. විඤ්ඤත්තිද්වයං, සද්දො, ආකාසධාතු, ලහුතාදිත්තයං චිත්තසමුට්ඨානානි අවිනිබ්භොගරූපානීති එතං පඤ්චදසවිධං රූපං චිත්තජං. ආකාසධාතු, ලහුතාදිත්තයං, ආහාරසමුට්ඨානානි අවිනිබ්භොගරූපානීති එතං ද්වාදසවිධං රූපං ආහාරජං. එත්ථ සද්දං පක්ඛිපිත්වා තෙරසවිධං රූපං උතුතො සමුට්ඨිතං උතුජං. සෙසං කම්මජතිකෙ වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.

449. දිට්ඨාදිචතුක්කවසෙන, රූපරූපාදිචතුක්කවසෙන, වත්ථාදිචතුක්කවසෙනාති පාටෙක්කං චතුක්කසද්දො යොජෙතබ්බො. යං රූපායතනං අදක්ඛි යං පස්සති යං දක්ඛිස්සති යං පස්සෙය්ය, තං සබ්බං දිට්ඨං නාම දිට්ඨසභාවානාතිවත්තනතො යථා දුද්ධන්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. දස්සනවිසයත්තාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. සවනවිසයත්තාති සොතවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බත්තයන්ති ගන්ධො රසො ඵොට්ඨබ්බන්ති එතං තයං. මුතං නාම මුත්වා පත්වා ගහෙතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘සම්පත්තග්ගාහකඉන්ද්රියවිසයත්තා’’ති.

කිමිදං ඵොට්ඨබ්බං නාමාති? පථවීතෙජොවායොධාතුත්තයං. කස්මා පනෙත්ථ ආපොධාතු අග්ගහිතා, නනු සීතතා ඵුසිත්වා ගය්හති, සා ච ආපොධාතූති? සච්චං ගය්හති, න පන සා ආපොධාතු. කිඤ්චරහීති? තෙජොධාතු එව. මන්දෙ හි උණ්හභාවෙ සීතබුද්ධි. න හි සීතං නාම කොචි ගුණො අත්ථි, කෙවලං පන උණ්හභාවස්ස මන්දතාය සීතතාභිමානො. කථමෙතං විඤ්ඤාතබ්බන්ති චෙ? අනවට්ඨිතත්තා සීතබුද්ධියා යථා පාරාපාරෙ. තථා හි ඝම්මකාලෙ ආතපෙ ඨිතානං ඡායං පවිට්ඨානං සීතබුද්ධි හොති, තත්ථෙව පන පථවීගබ්භතො උට්ඨිතානං උණ්හබුද්ධි. යදි හි සීතතා ආපොධාතු සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං උපලබ්භෙය්ය, න ච උපලබ්භති. තස්මා විඤ්ඤායති න ආපොධාතු සීතතාති ¶ . ඉදඤ්ච භූතානං අවිනිබ්භොගවුත්තිතං ඉච්ඡන්තානං උත්තරං, අනිච්ඡන්තානම්පි පන චතුන්නං භූතානං එකස්මිං කලාපෙ කිච්චදස්සනෙන සභාගවුත්තිතාය සාධිතාය උත්තරමෙව. යෙ පන ‘‘වායොධාතුයා ලක්ඛණං සීතතා’’ති වදන්ති, තෙසම්පි ඉදමෙව උත්තරං. යදි හි වායොධාතු සීතතා සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං සීතතා උපලබ්භෙය්ය, න ච උපලබ්භති. තස්මා විඤ්ඤායති න වායොධාතු සීතතාති. යෙසං පන ද්රවතා ආපොධාතු, සා ච ඵුසිත්වා ¶ ගය්හතීති දස්සනං. තෙ වත්තබ්බා ‘‘ද්රවභාවොපි ඵුසීයතීති ආයස්මන්තානං අධිමානමත්තං සණ්ඨානං වියා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං පුරාතනෙහි –

‘‘ද්රවතා සහවුත්තීනි, තීණි භූතානි සම්ඵුසං;

‘ද්රවතං සම්ඵුසාමී’ති, ලොකොයමභිමඤ්ඤති.

‘‘ඵුසං භූතානි සණ්ඨානං, මනසා ගණ්හතෙ යථා;

‘පච්චක්ඛතො ඵුසාමී’ති, ඤාතබ්බා ද්රවතා තථා’’ති.

සෙසන්ති යථාවුත්තං රූපාදිසත්තවිධං රූපං ඨපෙත්වා අවසිට්ඨං එකවීසතිවිධං රූපං. විඤ්ඤාණස්සෙවාති මනොවිඤ්ඤාණස්සෙව. අවධාරණෙන රූපායතනාදීනම්පි මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තෙ නියමාභාවතො න විඤ්ඤාතරූපතාති සඞ්කරාභාවං දස්සෙති.

නිප්ඵන්නරූපං පනෙත්ථ රූපරූපං නාමාති යදෙත්ථ අට්ඨවීසතිවිධෙ රූපෙ ‘‘නිප්ඵන්න’’න්ති වුත්තං රූපං, තදෙව රූපලක්ඛණයොගතො රූපං. රුප්පනං රූපං, තං එතස්ස අත්ථීති යථා අරිසසොති, රූපගුණයොගතො වා යථා නීලගුණයොගතො නීලං වත්ථන්ති. ස්වායං රූපසද්දො රුළ්හියා අතංසභාවෙපි පවත්තතීති අපරෙන රූපසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘රූපරූප’’න්ති යථා තිලතෙලං, දුක්ඛදුක්ඛන්ති (විසුද්ධි. 2.539) ච, රුප්පනසභාවං රූපන්ති අත්ථො. යදි එවං, ආකාසධාතුආදීනං කථං රූපභාවොති? නිප්ඵන්නරූපස්ස පරිච්ඡෙදවිකාරලක්ඛණභාවතො තග්ගතිකමෙවාති ‘‘රූප’’න්ත්වෙව වුච්චති.

වසන්ති එත්ථ චිත්තචෙතසිකා පවත්තන්තීති වත්ථු, චිත්තතංසම්පයුත්තානං ආධාරභූතං රූපං. තං පන ඡබ්බිධං. තත්ථ හදයරූපං වත්ථු එව මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයභාවතො. න ද්වාරං අඤ්ඤනිස්සයානං චක්ඛාදි විය. යථා හි චක්ඛාදීනි සම්පටිච්ඡනාදීනං පවත්තියා ද්වාරං හොන්ති, න ¶ එවං හදයවත්ථු. තෙන වුත්තං ‘‘යං පනෙත්ථ හදයරූපං නාම, තං වත්ථු, න ද්වාර’’න්ති. විඤ්ඤත්තිද්වයං ද්වාරං කම්මද්වාරභාවතො. තන්නිස්සිතස්ස චිත්තුප්පාදස්ස අභාවතො න වත්ථු. පසාදරූපං වත්ථු චෙව අත්තසන්නිස්සිතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිකස්ස, ද්වාරඤ්ච අඤ්ඤනිස්සිතස්ස සම්පටිච්ඡනාදිකස්ස. සෙසං එකවීසතිවිධං රූපං වුත්තවිපරියායතො නෙව වත්ථු න ච ද්වාරං.

450. එකතො ¶ එව ජාතං එකජං. නනු ච එකතො එව පච්චයතො පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, රූපජනකපච්චයෙසු එකතොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. න හි රූපුප්පත්ති රූපජනකතො අඤ්ඤං පච්චයං අපෙක්ඛති. ද්විජන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉමෙසන්ති ඉමෙසං පභෙදානං වසෙන. කම්මජමෙවාති කම්මතො එව ජාතං. චිත්තජමෙවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. චිත්තතො ච උතුතො ච ජාතන්ති කාලෙන චිත්තතො, කාලෙන උතුතොති එවං චිත්තතො ච උතුතො ච ජාතං දට්ඨබ්බං. තං ද්විජං ද්වීහි ජාතන්ති. පරතො ද්වීසුපි එසෙව නයො. සද්දායතනමෙවාති එත්ථ යං චිත්තජං සද්දායතනං, තං සවිඤ්ඤත්තිකමෙවාති එකෙ. අවිඤ්ඤත්තිකොපි අත්ථි විතක්කවිප්ඵාරසද්දොති පොරාණා.

විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති හි එවං පවත්තමහාඅට්ඨකථාවාදං නිස්සාය චිත්තසමුට්ඨානස්ස සද්දස්ස විඤ්ඤත්තියා විනාපි උප්පත්ති ඉච්ඡිතබ්බා. න හි විඤ්ඤත්ති ‘‘කායවාචාය විඤ්ඤත්තී’’ති වචනතො අසොතවිඤ්ඤෙය්යෙන සද්දෙන සහ උප්පජ්ජති, එවං සන්තෙ චිත්තජෙනාපි සද්දනවකෙන භවිතබ්බං. සො ච වාදො ‘‘සද්දො ච හොති, න සොතවිඤ්ඤෙය්යො චා’’ති විරුද්ධමෙවෙතන්ති මඤ්ඤමානෙහි සඞ්ගහකාරෙහි පටික්ඛිත්තො. අපරෙ පන මහාඅට්ඨකථාවාදං අප්පටික්ඛිපිත්වා තස්ස අධිප්පායං වණ්ණෙන්ති. කථං? ‘‘ජිව්හාතාලුචලනාදිකං විතක්කසමුට්ඨිතං විඤ්ඤත්තිසහජමෙව සුඛුමසද්දං දිබ්බසොතෙන සුත්වා ආදිසතී’’ති සුත්තෙ, පට්ඨානෙ ච ඔළාරිකං සද්දං සන්ධාය සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයභාවො වුත්තොති ඉමිනා අධිප්පායෙන විතක්කවිප්ඵාරසද්දස්ස අසොතවිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තාති. තං චතුජං. අවසෙසන්ති අවිනිබ්භොගරූපෙන සද්ධිං ආකාසධාතුමාහ.

ලක්ඛණරූපං ¶ පන නකුතොචිජාතන්ති කුතොචිපි පච්චයතො න ජාතං, නාපි සයමෙව ජාතං පච්චයෙහි විනා සයමෙව ජාතස්ස සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො. කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං ලක්ඛණරූපං න ජායතීති? ලක්ඛණාභාවතො. උප්පත්තිමන්තානං හි රූපායතනාදීනං ජාතිආදීනි ලක්ඛණානි විජ්ජන්ති, න එවං ජාතිආදීනං. තස්මා විඤ්ඤාතබ්බමෙතං ජාතිආදීනි න ජායන්තීති. සියා පනෙතං ‘‘ජාතිආදීනං ජාතිආදීනි ලක්ඛණානි විජ්ජන්තී’’ති? තං න, කස්මා? තථා සති අනවට්ඨානාපත්තිතො. යදි හි ජාතිආදීනි ජාතිආදිමන්තානි සියුං, තානිපි ජාතිආදිමන්තානි, තානිපි ජාතිආදිමන්තානීති අනවට්ඨානමෙව ආපජ්ජති. තස්මා සුට්ඨු වුත්තං ‘‘ජාතිආදීනි ¶ න ජායන්තී’’ති. තෙනාහ ‘‘න හි උප්පාදස්ස උප්පාදො අත්ථි, උප්පන්නස්ස ච පරිපාකභෙදමත්තං ඉතරද්වය’’න්ති, ජරාමරණන්ති අත්ථො.

තත්ථ ‘‘උප්පාදො නත්ථී’’ති එතෙන උප්පාදස්ස ජරාමරණාභාවමාහ. අසති උප්පාදෙ කුතො ජරාමරණන්ති මත්තග්ගහණෙන ජරාමරණස්ස උප්පාදාභාවම්පි. යදි එවං ජාතියා කුතොචි ජාතතාවචනං කථන්ති ආහ ‘‘යම්පී’’තිආදි. තත්ථ කිච්චානුභාවක්ඛණෙ දිට්ඨත්තාති යෙ තෙ චිත්තාදයො රූපායතනාදීනං රූපානං ජනකපච්චයා, තෙසං තදුප්පාදනං පති අනුපරතබ්යාපාරානං යො සො පච්චයභාවූපලක්ඛණීයො කිච්චානුභාවක්ඛණො, තදා ජායමානානං රූපායතනාදීනං ධම්මානං විකාරභාවෙන උපලබ්භමානතං සන්ධාය වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙන ජාතියා කුතොචි පච්චයතො ජාතත්තං පාළියං අනුඤ්ඤාතං යථා තං චිත්තසමුට්ඨානතාදි විඤ්ඤත්තිආදීනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙහි පච්චයධම්මෙහි රූපාදයො උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පච්චයභාවූපගමනක්ඛණෙ උපලබ්භමානා රූපාදයො තතො පුරෙ, පච්ඡා ච අනුපලබ්භමානා තතො උප්පජ්ජන්තීති විඤ්ඤායන්ති, එවං ජාතිපි වෙදිතබ්බා. යදි එවං නිප්පරියායතො ජාතියා කුතොචි ජාතතා සිද්ධා, අථ කස්මා වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙනාති වුත්තන්ති? නයිදමෙවං ජායමානධම්මවිකාරභාවෙන උපලබ්භමානත්තා. යදි හි ධම්මො විය උපලබ්භෙය්ය ජාති, නිප්පරියායොව තස්සා කුතොචි ජාතභාවො, න එවමුපලබ්භති, අථ ඛො විකාරභාවෙන. තස්මා වුත්තං ‘‘වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙනා’’ති.

තදා කිර සොතූනං එවං චිත්තං උප්පන්නං ‘‘අයං ජාති සබ්බෙසං ධම්මානං පභවො, සයඤ්ච න කුතොචි ජායති යථා තං පකතිවාදීනං පකතී’’ති, තං ¶ නෙසං මිච්ඡාගාහං විධමෙන්තො සත්ථා ‘‘උපචයො සන්තතී’’ති ද්විධා භින්දිත්වා කුතොචි පච්චයතො ජාතඤ්ච කත්වා දෙසෙසි, න පන ජරාමරණං පච්චයධම්මානං කිච්චානුභාවක්ඛණෙ අදස්සනතො. යදි එවං කථං ‘‘ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) වුත්තං? යස්මා පටිච්චසමුප්පන්නානං ධම්මානං පරිපාකභඞ්ගතාය තෙසු සන්තෙසු හොන්ති, න අසන්තෙසු. න හි අජාතං පරිපච්චති, භිජ්ජති වා, තස්මා තං ජාතිපච්චයතං සන්ධාය ‘‘ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) පරියායෙන සුත්තෙසු වුත්තං. යො පනෙත්ථ කාමභවාදීසු කම්මාදිනා පච්චයෙන යොනිවිභාගතො පටිසන්ධියං, පවත්තියඤ්ච රූපධම්මානං පවත්තිභෙදො වත්තබ්බො, සො පරතො පටිච්චසමුප්පාදකථායං ආවි භවිස්සතීති න වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

ඉති රූපක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

විඤ්ඤාණක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

451. යං ¶ කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානදීපකෙන පදද්වයෙන වෙදයිතස්ස බහුභෙදතං දස්සෙන්තො වුච්චමානං රාසට්ඨං උල්ලිඞ්ගෙති. වෙදයිතං ආරම්මණරසානුභවනං ලක්ඛණං එතස්සාති වෙදයිතලක්ඛණං. සබ්බං තං ධම්මජාතන්ති අධිප්පායො, පුබ්බෙ වා රූපක්ඛන්ධකථායං වුත්තං අධිකාරතො ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එකතො කත්වාති අතීතාදිභෙදභින්නං සබ්බං තං බුද්ධියා එකතො කත්වා. එවඤ්හි රාසට්ඨස්ස සම්භවො. නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං, ‘‘නීලං පීතං දීඝං රස්ස’’න්ති (ධ. ස. 615) ච ආදිනා සඤ්ඤුප්පාදවසෙන ජානනං ගහණං ලක්ඛණං එතස්සාති සඤ්ජානනලක්ඛණං. අභිසඞ්ඛරණං ආයූහනං බ්යාපාරාපත්ති, අභිසන්දහනං වා, උභයථාපි චෙතනාපධානතාය සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස එවං වුත්තං ‘‘අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණ’’න්ති. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං විභජන්තෙන භගවතා ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා (විභ. 21) චෙතනාව විභත්තා. මිනිතබ්බවත්ථුං නාළියා මිනමානො පුරිසො විය යෙන සඤ්ජානනාකාරවිසිට්ඨෙන ආකාරෙන විසයං ගණ්හාති, තං ආරම්මණූපලද්ධිසඞ්ඛාතං විජානනං ලක්ඛණං එතස්සාති විජානනලක්ඛණං. ඉතරෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො සුවිඤ්ඤෙය්යා හොන්තීති විඤ්ඤාණෙන එකුප්පාදාදිභාවතො, සමානජාතිආදිවිභාගතො ච.

අත්තනා ¶ ‘‘විජානනලක්ඛණ’’න්ති වුත්තමත්ථං සුත්තෙන සමත්ථෙතුං ‘‘යං කිඤ්චී’’තිආදි වුත්තං. යථාපච්චයං පවත්තිමත්තමෙතං, යදිදං සභාවධම්මොති දස්සෙතුං ‘‘විජානනලක්ඛණ’’න්ති භාවසාධනවසෙන වුත්තං. ධම්මසභාවා විනිමුත්තො කොචි කත්තා නාම නත්ථීති තස්සෙව කත්තුභාවං දස්සෙතුං ‘‘විජානාතී’’ති වුත්තං. යං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, තදෙව චින්තනාදිඅත්ථෙන චිත්තං, මනනට්ඨෙන මනොති පරියායතොපි නං බොධෙති. එත්තාවතා ච ඛන්ධතො, භෙදතො, පරියායතො ච විඤ්ඤාණං විභාවිතං හොති.

ජායන්ති එත්ථ විසදිසාපි සදිසාකාරාති ජාති, සමානාකාරො. සා පනායං ජාති කාමං අනෙකවිධා නානප්පකාරා, තං ඉධාධිප්පෙතමෙව පන දස්සෙන්තො ‘‘කුසලං, අකුසලං, අබ්යාකතඤ්චා’’ති ආහ. තත්ථ කුසලට්ඨෙන කුසලං. කොයං කුසලට්ඨො නාම? ආරොග්යට්ඨො අනවජ්ජට්ඨො සුඛවිපාකට්ඨො. ආරොග්යට්ඨෙනාපි හි කුසලං වුච්චති ‘‘කච්චි නු භොතො කුසල’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129). අනවජ්ජට්ඨෙනාපි ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කුසලො කායසමාචාරො? යො ඛො, මහාරාජ ¶ , අනවජ්ජො කායසමාචාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.361). සුඛවිපාකට්ඨෙනාපි ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතූ’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80). කුසලචිත්තඤ්හි රාගාදීනං චෙතසිකරොගානං අවජ්ජසභාවානං පටිපක්ඛභාවතො, සුඛවිපාකවිපච්චනතො ච අරොගං, අනවජ්ජං, සුඛවිපාකඤ්චාති.

සද්දත්ථතො පන කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයති චලයති කම්මෙති විද්ධංසෙතීති කුසලං. කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්තීති කුසා, පාපධම්මා, තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන ලාතබ්බං ගහෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති කුසලං. යථා වා කුසො උභයභාගගතං හත්ථපදෙසං ලුනාති, එවමිදං උප්පන්නානුප්පන්නවසෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනාති ඡින්දති, තස්මා කුසො විය ලුනාතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සාවජ්ජධම්මානං සලනතො සංවරණතො කුසලං. කුසලධම්මවසෙන හි අකුසලා පවත්තිනිවාරණෙන, අප්පවත්තිභාවාපාදනෙන ච මනච්ඡට්ඨෙසු ද්වාරෙසු අප්පවත්තියා සංවුතා පිහිතා හොන්ති. කුච්ඡිතෙ වා පාපධම්මෙ සලයති කම්පෙති අපනෙතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා පාණාතිපාතාදීනං පාපධම්මානං ¶ සානතො නිසානතො තෙජනතො කුසා, දොසලොභාදයො. දොසාදීනඤ්හි වසෙන චෙතනාය තික්ඛභාවප්පත්තියා පාණාතිපාතාදීනං මහාසාවජ්ජතා, තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සානතො අන්තකරණතො විනාසනතො කුසානි, පුඤ්ඤකිරියවසෙන පවත්තානි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි, තෙහි ලාතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති කුසලං. ‘‘කු’’ ඉති වා භූමි වුච්චති, අධිට්ඨානභාවෙන තංසදිසස්ස අත්තනො නිස්සයභූතස්ස රූපාරූපප්පබන්ධස්ස සම්පති, ආයතිඤ්ච අනුදහනෙන විනාසනතො කුං සියන්තීති කුසා, රාගාදයො, තෙ විය අත්තනො නිස්සයස්ස ලවනතො ඡින්දනතො කුසලං. පයොගසම්පාදිතා හි කුසලධම්මා අච්චන්තමෙව රූපාරූපධම්මෙ අප්පවත්තිකරණෙන සමුච්ඡින්දන්තීති.

න කුසලන්ති අකුසලං, කුසලපටිපක්ඛන්ති අත්ථො. න කුසලන්ති හි කුසලපටික්ඛෙපෙන අකුසලපදස්ස අවයවභෙදෙන අත්ථෙ වුච්චමානෙ යථා යං ධම්මජාතං න අරොගං, න අනවජ්ජං, න සුඛවිපාකං, න ච කොසල්ලසම්භූතං, තං අකුසලන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති, එවං යං න කුච්ඡිතානං සලනසභාවං, න කුසානං ලවනසභාවං, න කුසෙන කුසෙහි වා පවත්තෙතබ්බං, න ච කුසො විය ලවනකං, තං අකුසලං නාමාති අයම්පි අත්ථො දස්සිතො හොති. එත්ථ ච යස්මා කුසලං අකුසලස්ස උජුවිපච්චනීකභූතං, යතො චෙතසිකරොගපටිපක්ඛාදිභාවතො අරොගාදිපරියායෙනපි ¶ බොධිතං, තස්මා අකුසලං පන කුසලස්ස උජුවිපච්චනීකභූතන්ති වුත්තං ‘‘කුසලපටිපක්ඛන්ති අත්ථො’’ති. තං පන යථාක්කමං පහායකපහාතබ්බභාවෙනෙවාති දට්ඨබ්බං.

න බ්යාකතන්ති අබ්යාකතං, කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතන්ති අත්ථො. තත්ථ කුසලභාවො අනවජ්ජසුඛවිපාකට්ඨො. අකුසලභාවො සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකට්ඨො, තදුභයභාවෙන අවුත්තන්ති වුත්තං හොති. එතෙනෙව අරොගසරොගාදිභාවෙන ච අවුත්තතා වණ්ණිතාති දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච ‘‘කුසලං අකුසල’’න්ති ච වත්වා ‘‘අබ්යාකත’’න්ති වුත්තත්තා කුසලාකුසලභාවෙනෙව අවුත්තතා විඤ්ඤායති, න පකාරන්තරෙන. අවුත්තතා චෙත්ථ න තථා අවත්තබ්බතාමත්තෙන, අථ ඛො තදුභයවිනිමුත්තසභාවතාය තෙසං ධම්මානන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හෙතං ‘‘අවිපාකලක්ඛණ’’න්ති වුච්චති.

452. භූමිභෙදතොති භවන්ති එත්ථ ධම්මාති භූමි, ඨානං, අවත්ථා ච. අවත්ථාපි හි අවත්ථාවන්තානං පවත්තිට්ඨානං විය ගය්හති, එවං නෙසං සුඛග්ගහණං හොතීති ¶ . තත්ථ ලොකියා භූමි ඨානවසෙනෙව වෙදිතබ්බා, ලොකුත්තරා අවත්ථාවසෙන. ලොකියා වා ඨානාවත්ථාවසෙන, ලොකුත්තරා අවත්ථාවසෙනෙව. කාමාවචරන්ති එත්ථ වත්ථුකාමො කිලෙසකාමොති ද්වෙ කාමා. තෙසු වත්ථුකාමො විසෙසතො පඤ්ච කාමගුණා කාමීයන්තීති, කිලෙසකාමො තණ්හා කාමෙතීති. තෙ ද්වෙපි සහිතා හුත්වා යත්ථ අවචරන්ති, තං කාමාවචරං. කිං පන තන්ති? එකාදසවිධො කාමභවො. ඉදං යෙභුය්යෙන තත්ථ අවචරති පවත්තතීති කාමාවචරං එකස්ස අවචරසද්දස්ස ලොපං කත්වා. එවං රූපාරූපාවචරානිපි වෙදිතබ්බානි රූපතණ්හා රූපං, අරූපතණ්හා අරූපන්ති කත්වා. අථ වා කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපෙන, අවචරති එත්ථාති අවචරං, කාමස්ස අවචරං කාමාවචරං. එවං රූපාවචරාරූපාවචරානිපි වෙදිතබ්බානි. ලොකතො උත්තරතීති ලොකුත්තරං කුසලස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉතරං පන ලොකතො උත්තිණ්ණන්ති ලොකුත්තරං.

සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතොති එත්ථ සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදො තාව යුත්තො තෙසං භින්නසභාවත්තා, ඤාණසඞ්ඛාරභෙදො පන කථන්ති? නායං දොසො ඤාණසඞ්ඛාරකතො භෙදොඤාණසඞ්ඛාරභෙදො, සො ච තෙසං භාවාභාවකතොති කත්වා. සොභනං මනො, සුන්දරං වා මනො එතස්සාති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, මානසිකසුඛා වෙදනා රුළ්හියා, සොමනස්සෙන උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා සහගතං පවත්තං සංසට්ඨං, සම්පයුත්තන්ති අත්ථො. සොමනස්සසහගතතා චස්ස ආරම්මණවසෙන වෙදිතබ්බා. ඉට්ඨාරම්මණෙ හි චිත්තං සොමනස්සසහගතං හොති. නනු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලොභස්ස වත්ථු, කථං ¶ තත්ථ කුසලං හොතීති? නයිදමෙකන්තිකං ඉට්ඨෙපි ආභොගාදිවසෙන කුසලස්ස උප්පජ්ජනතො. යස්ස හි චතුසම්පත්තිචක්කසමායොගාදිවසෙන යොනිසොව ආභොගො හොති, කුසලමෙව ච මයා කත්තබ්බන්ති කුසලකරණෙ චිත්තං නියමිතං, අකුසලප්පවත්තිතො ච නිවත්තෙත්වා කුසලකරණෙ එව පරිණාමිතං, අභිණ්හකරණවසෙන ච සමුදාචරිතං, තස්ස ඉට්ඨෙපි ආරම්මණෙ අලොභාදිසම්පයුත්තමෙව චිත්තං හොති, න ලොභාදිසම්පයුත්තං.

ඤාණෙන ¶ සමං පකාරෙහි යුත්තන්ති ඤාණසම්පයුත්තං. එකුප්පාදාදයො එව චෙත්ථ පකාරාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ කම්මූපපත්තිඉන්ද්රියපරිපාකකිලෙසදූරීභාවා ඤාණසම්පයුත්තතාය කාරණං. යො හි පරෙසං ධම්මං දෙසෙති, අනවජ්ජානි සිප්පායතනකම්මායතනවිජ්ජට්ඨානානි සික්ඛාපෙතීති එවමාදිකං පඤ්ඤාසංවත්තනියං කරොති, තස්ස කම්මූපනිස්සයවසෙන කුසලචිත්තං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. තථා අබ්යාපජ්ජෙ ලොකෙ උප්පන්නස්ස උපපත්තිං නිස්සාය ඤාණසම්පයුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තස්ස තත්ථ සුඛිනො ධම්මපදා ප්ලවන්ති, දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදො, අථ ඛො සො සත්තො ඛිප්පංයෙව විසෙසභාගී (අ. නි. 4.191) හොතී’’ති. තථා පඤ්ඤාදසකපත්තස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං නිස්සාය කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. යෙන පන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, තස්ස කිලෙසදූරීභාවං නිස්සාය ඤාණසම්පයුත්තං හොති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති (ධ. ප. 282). අත්තනො වා පරස්ස වා සමුස්සාහජනිතං චිත්තපයොගසඞ්ඛාතං සඞ්ඛරණං සඞ්ඛාරො, සො එතස්ස නත්ථීති අසඞ්ඛාරං. තෙන පන සහ සඞ්ඛාරෙන පවත්තතීති සසඞ්ඛාරං. ඤාණෙන විප්පයුත්තං විරහිතන්ති ඤාණවිප්පයුත්තං. විප්පයොගොති චෙත්ථ ඤාණස්ස අභාවො අප්පවත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා, වෙදයමානාපි ආරම්මණං අජ්ඣුපෙක්ඛති මජ්ඣත්තතාකාරසණ්ඨිතත්තාති අත්ථො. අථ වා උපෙතා සුඛදුක්ඛානං අවිරුද්ධා ඉක්ඛා අනුභවනන්ති උපෙක්ඛා. අථ වා ඉට්ඨෙ ච අනිට්ඨෙ ච ආරම්මණෙ පක්ඛපාතාභාවෙන උපපත්තිතො යුත්තිතො ඉක්ඛති අනුභවතීති උපෙක්ඛා, තාය සහගතන්ති උපෙක්ඛාසහගතං. සෙසං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

එවං අට්ඨ කාමාවචරකුසලචිත්තානි උද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසං පවත්තිආකාරං දස්සෙතුං ‘‘යදා හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පටිග්ගාහකාදිසම්පත්තින්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන දෙසකාලකල්යාණමිත්තාදිසම්පත්තිං සඞ්ගණ්හාති. අඤ්ඤං වා සොමනස්සහෙතුන්ති එත්ථ අඤ්ඤග්ගහණෙන සද්ධාබහුලතා, විසුද්ධදිට්ඨිතා, කුසලකිරියාය ආනිසංසදස්සාවිතා, සොමනස්සපටිසන්ධිකතා, එකාදස ¶ පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා ධම්මාති එවමාදීනං සඞ්ගහො. ආදිනයප්පවත්තන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන න කෙවලං ‘‘අත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදීනං (ම. නි. 1.441; 2.95) නවන්නංයෙව සම්මාදිට්ඨිවත්ථූනං ගහණං, අථ ඛො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියාදීනම්පි ¶ සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පුරක්ඛත්වාති පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. තඤ්ච ඛො සහජාතපුබ්බඞ්ගමවසෙන ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1-2) විය සම්පයොගස්ස අධිප්පෙතත්තා. අසංසීදන්තොති සිලොකමච්ඡරියාදිවසෙන පුඤ්ඤකිරියායං සංසීදං සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තො, තෙන මුත්තචාගතාදිං දස්සෙති. අනුස්සාහිතොති කෙනචිපි න උස්සාහිතො. සරසතො හි පුඤ්ඤපටිපත්තිදස්සනමිදං. පරෙහීති පන පාකටුස්සාහනදස්සනං.

දානාදීනීති දානං සීලං යාව දිට්ඨිජුකම්මන්ති ඉමානි දානාදීනි දස පුඤ්ඤානි, දානාදීනීති වා දානසීලභාවනාමයානි ඉතරෙසම්පි සත්තන්නං එත්ථෙවන්තොගධත්තා. යත්ථ සයං උප්පජ්ජන්ති, තං සන්තානං පුනන්ති, පුජ්ජං භවඵලං නිබ්බත්තෙන්තීති වා පුඤ්ඤානි. අස්ස පුඤ්ඤචෙතනාසමඞ්ගිනො. අමුත්තචාගතා දෙය්යධම්මෙ සාපෙක්ඛචිත්තතා. ආදි-සද්දෙන සීලසමාදානාදීසු අනධිමුත්තතාදිං සඞ්ගණ්හාති. තදෙවාති සොමනස්සසහගතාදිනා සදිසතාය වුත්තං. සදිසම්පි හි ‘‘තදෙවා’’ති වොහරීයති යථා ‘‘සා එව තිත්තිරී, තානියෙව ඔසධානී’’ති. ඉමස්මිඤ්හි අත්ථෙති ලීනස්ස චිත්තස්ස උස්සාහනපයොගසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. එතන්ති ‘‘සඞ්ඛාරො’’ති එතං පදං. පුබ්බපයොගස්සාති පුඤ්ඤකිරියායං සඞ්කොචෙ ජායමානෙ තතො විවෙචෙත්වා සමුස්සාහනවසෙන පවත්තස්ස චිත්තපයොගස්ස, පුබ්බග්ගහණඤ්චෙත්ථ තථාපවත්තපුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන සො සඞ්ඛාරො හොතීති කත්වා වුත්තං, න තස්ස සඞ්ඛාරස්ස පුබ්බකාලිකත්තා. ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදි (ම. නි. 1.441; 2.95) නයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා අසම්භවදස්සනත්ථං බාල-ග්ගහණං. සංසීදනුස්සාහනාභාවදස්සනත්ථං සහසා-ගහණං. සොමනස්සරහිතා හොන්ති පුඤ්ඤං කරොන්තාති අධිප්පායො. සොමනස්සහෙතූනං අභාවං ආගම්මාති ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. මජ්ඣත්තාරම්මණතථාරූපචෙතොසඞ්ඛාරාදයොපි හි උපෙක්ඛාසහගතතාය කාරණං හොන්තියෙවාති.

එවන්තිආදි නිගමනං. තයිදං අට්ඨවිධම්පි කාමාවචරං කුසලචිත්තං රූපාරම්මණං යාව ධම්මාරම්මණන්ති ඡසු ආරම්මණෙසු යං වා තං වා ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං කායද්වාරාදීහි තීහි ද්වාරෙහි කායකම්මාදිවසෙන උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ¶ ඤාණසම්පයුත්තානි චත්තාරි යදා තිහෙතුකපටිසන්ධිං උප්පාදෙන්ති, තදා සොළස විපාකචිත්තානි ¶ ඵලන්ති. යදා පන දුහෙතුකං, තදා ද්වාදස තිහෙතුකවජ්ජානි. අහෙතුකං පන පටිසන්ධිං තිහෙතුකානි න උප්පාදෙන්තෙව, දුහෙතුකානි පන දුහෙතුකපටිසන්ධිදානකාලෙ ද්වාදස, අහෙතුකපටිසන්ධිං දානකාලෙ අට්ඨ ඵලන්ති. තිහෙතුකා පන පටිසන්ධි දුහෙතුකෙහි න හොතියෙව. ‘‘අට්ඨ ඵලන්තී’’ති චෙතං පටිසන්ධිං ජනකකම්මවසෙන වුත්තං. අඤ්ඤෙන පන කම්මුනා ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) වචනතො සහෙතුකම්පි විපාකචිත්තං අහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස හොතියෙව. ඉමස්මිං ච පක්ඛෙ බලවතා පච්චයෙන උප්පන්නං අසඞ්ඛාරං, දුබ්බලෙන සසඞ්ඛාරන්ති වෙදිතබ්බං. යෙ පන ආගමනතො ච විපාකස්ස අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරභාවං ඉච්ඡන්ති, තෙසං මතෙන ද්වාදස, අට්ඨ ච ඵලන්තීති යොජෙතබ්බං. එවං තිධා ඵලං දදන්තඤ්චෙතං කාමාවචරසුගතියං උපපත්තිං, සුගතිදුග්ගතීසු භොගසම්පදඤ්ච කරොති. නාගසුපණ්ණාදීනම්පි හි යං දෙවභොගසම්පත්තිසදිසං භොගජාතං උප්පජ්ජති, තම්පි කාමාවචරකුසලස්සෙව ඵලං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨං ඵලං අත්ථීති.

රූපාවචරං පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො. තෙන යථා කාමාවචරං කිලෙසානං තදඞ්ගප්පහානමත්තකරං, න එවමිදං, ඉදං පන වික්ඛම්භනප්පහානකරං. යථා වා තං වෙදනාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතො අට්ඨධා භිජ්ජති, න එවමිදං, ඉදං පන තතො අඤ්ඤථා වාති වක්ඛමානං විසෙසං ජොතෙති. තං පනෙතං සවත්ථුකං, සාසවං, විනීවරණඤ්ච රූපාවචරන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සවත්ථුකං එවා’’ති හි ඉමිනා අරූපාවචරං නිවත්තෙති, ‘‘සාසව’’න්ති ඉමිනා පඨමමග්ගචිත්තං, ‘‘විනීවරණ’’න්ති ඉමිනා පටිඝසහිතද්වයං. කත්ථචි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි ද්වෙ, කත්ථචි අපරානි ද්වෙති එවං ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධන්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා ඣානකථායං (විසුද්ධි. 1.79 ආදයො) වුත්තමෙව. තයිදං භාවනාමයමෙව හුත්වා වුත්තනයෙන පථවීකසිණාදිකං ආලම්බිත්වා යථාරහං ඤාණසම්පයුත්තකුසලානන්තරං උප්පජ්ජති, හීනාදිභෙදභින්නං පනෙතං යථාක්කමං බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීසු සොළසසුපි බ්රහ්මලොකෙසු උපපත්තිනිප්ඵාදකන්ති දට්ඨබ්බං.

රූපසඤ්ඤාසමතික්කමාදිනා ¶ සමධිගන්තබ්බං අරූපාවචරං. චතුන්නං අරූපානන්ති උපෙක්ඛාසමාධිසඞ්ඛාතෙහි චතූහි අරූපජ්ඣානෙහි. කරණෙ හි එතං සාමිවචනං. අරූපානං වා යො ආරම්මණාදිකතො සම්පයුත්තධම්මෙහි යොගො යොගභෙදො, තස්ස වසෙන. වුත්තප්පකාරෙනාති හෙට්ඨා ආරුප්පකථායං ¶ (විසුද්ධි. 1.275 ආදයො) වුත්තප්පකාරෙන. පඨමන්ති පඨමං අරූපාවචරකුසලචිත්තං. දුතියතතියචතුත්ථානීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තානිමානි භාවනාමයානෙව හුත්වා යථානුපුබ්බං කසිණුග්ඝාටිමාකාසං, පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, නත්ථිභාවං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමානි ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතඤාණසම්පයුත්තකුසලානන්තරං උප්පජ්ජිත්වා චතූසු අරූපීබ්රහ්මලොකෙසු පටිසන්ධිපවත්තිවිපාකදායීනි. සෙසං පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඡවිසුද්ධිපරම්පරාය සමධිගන්තබ්බං ලොකුත්තරං. තත්ථ වත්තබ්බං පරතො ආගමිස්සති. චතුමග්ගසම්පයොගතොති සොතාපත්තිමග්ගො යාව අරහත්තමග්ගොති ඉමෙහි චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයොගතො. චතුබ්බිධම්පි චෙතං භාවනාමයමෙව හුත්වා නිබ්බානං ආලම්බිත්වා සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති නාමෙන උප්පජ්ජති, සත්තභවාදිභවූපපත්තිනිවත්තකන්ති දට්ඨබ්බං. එකවීසතිවිධං හොති නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙනාති අධිප්පායො.

453. කාමාවචරමෙවාති එත්ථ නිකායන්තරියා රූපාරූපාවචරම්පි අකුසලං ඉච්ඡන්තීති තෙසං මතිනිසෙධනත්ථං කාමාවචරග්ගහණං. මහග්ගතභූමියං උප්පජ්ජන්තම්පි තත්ථ රූපධාතුයං පවත්තිවිපාකං දෙන්තම්පි එකන්තෙන කාමාවචරමෙවාති දස්සනත්ථං අවධාරණං. යදි එවං, කස්මා කාමාවචරමෙවාති? තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. කථං වුත්තං? ‘‘කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපතො, අවචරති එත්ථාති අවචරං, කාමස්ස අවචරං කාමාවචර’’න්ති. එත්ථ හි කාමතණ්හාවිසයතා ‘‘කාමාවචරභාවස්ස කාරණං’’ වුත්තා යථා රූපාරූපතණ්හාවිසයතා ‘‘රූපාරූපාවචරභාවස්ස’’. එකංසෙන චෙතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා බ්යාපිලක්ඛණං න සියා. යදි හි ආලම්බිතබ්බධම්මවසෙන භූමිවවත්ථානං කරෙය්ය, එවං සති අනාරම්මණානං සඞ්ගහො න සියා. අථ විපාකදානවසෙන, එවම්පි අවිපාකානං සඞ්ගහො න සියා. තස්මා ආලම්බණධම්මවසෙන පරියාපන්නානං සා කාතබ්බා, අපරියාපන්නානං පන ලොකතො උත්තිණ්ණතාය ලොකුත්තරතා, උත්තරිතරාභාවතො අනුත්තරතා ච වෙදිතබ්බා.

පරියාපන්නාති ¶ ච පරිච්ඡෙදකාරිකාය තණ්හාය පරිච්ඡිජ්ජ ආපන්නා, ගහිතාති අත්ථො. නනු චෙත්ථ කාමතණ්හා කතමා? කාමාවචරධම්මාරම්මණා තණ්හා, කාමාවචරධම්මා කතමෙ? කාමතණ්හාවිසයාති ඉතරෙතරසන්නිස්සයතාදොසොති? නයිදමෙවං අවීචිආදිඑකආදසොකාසනින්නතාය කඤ්චි තණ්හං කාමතණ්හාභාවෙන ගහෙත්වා තංසභාවාය තණ්හාය විසයභාවෙන ¶ කාමාවචරධම්මානං උපලක්ඛිතබ්බත්තා. නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි (ධ. ස. 985 ආදයො) ‘‘එත්ථාවචරා’’ති වචනං අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසාය කාමතණ්හාය විසයභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තදොකාසතා ච තණ්හාය තන්නින්නතාය වෙදිතබ්බා.

මූලතො තිවිධන්ති තීණි අකුසලමූලානි ලොභාදීනි, තෙසං වසෙන තංසහිතම්පි තිවිධන්ති අත්ථො. තානි හි සුප්පතිට්ඨිතභාවකාරණත්තා මූලමිවාති මූලානි, ලොභො මූලං එතස්සාති ලොභමූලං. අසාධාරණෙන නිද්දෙසො යථා භෙරිසද්දො, යවඞ්කුරොති. තථා දොසමූලං. මොහො එව මූලං ඉමස්ස, නාඤ්ඤන්ති මොහමූලං.

සොමනස්සුපෙක්ඛාදිට්ඨිගතසඞ්ඛාරභෙදතොති සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදතො දිට්ඨිගතභෙදතො සඞ්ඛාරභෙදතොති පච්චෙකං භෙදසද්දො යොජෙතබ්බො. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. දිට්ඨිගතසම්පයුත්තන්ති දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං ‘‘ගූථගතං, මුත්තගත’’න්ති (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) යථා. අථ වා විපරියෙසග්ගාහතාය දිට්ඨියා ගතමෙව, න එත්ථ ගන්තබ්බවත්ථු තථා සභාවන්ති දිට්ඨිගතං. තයිදං ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203, 427; 3.27-29) අභිනිවෙසභාවතො ලොභෙනෙව සද්ධිං පවත්තති, න දොසෙන.

යදාහීතිආදි ලොභමූලචිත්තානං පවත්තිආකාරදස්සනං. මිච්ඡාදිට්ඨින්ති උච්ඡෙදදිට්ඨිආදිමිච්ඡාදිට්ඨිං. තාය හි විපල්ලත්ථචිත්තා සත්තා ‘‘එතාවකො ජීවවිසයො යාව ඉන්ද්රියගොචරො’’ති පරලොකං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නත්ථි කාමෙසු ආදීනවො’’ති යථා තථා කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජන්ති. ආදි-සද්දෙන ‘‘එස පන්ථො පගෙව විහිතො දෙවයානෙ, යෙන යන්ති පුත්තවන්තො විසොකා. තං පස්සන්ති පසවො, පක්ඛිනො ච, තෙන තෙ මාතරිපි මිථුනං චරන්තී’’තිආදිනා නයෙන පුත්තමුඛදස්සනං සග්ගමොක්ඛමග්ගොති එවමාදිකං මිච්ඡාදිට්ඨිං සඞ්ගණ්හාති.

කාමෙ ¶ වාති එත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන බ්රාහ්මණානං සුවණ්ණහරණමෙව අදින්නාදානෙ සාවජ්ජං, ඉතරං අනවජ්ජං. ගරූනං, ගුන්නං, අත්තනො, ජීවිතස්ස, විවාහස්ස ච අත්ථාය මුසාවාදො අනවජ්ජො, ඉතරො සාවජ්ජො. ගරුආදීනං අත්ථාය පෙසුඤ්ඤහරණං අනවජ්ජං, ඉතරං සාවජ්ජං. භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිකථා පාපවූපසමාය හොතීති එවමාදිකෙ මිච්ඡාගාහෙ සඞ්ගණ්හාති. දිට්ඨමඞ්ගලාදීනීති දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලානි. සභාවතික්ඛෙනාති ලොභස්ස, මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස ¶ වා වසෙන සරසෙනෙව තිඛිණෙන කුරූරෙන. මන්දෙනාති දන්ධෙන අතිඛිණෙන. තාදිසං පන අත්තනො, පරස්ස වා සමුස්සාහනෙන පවත්තතීති ආහ ‘‘සමුස්සාහිතෙනා’’ති. පරභණ්ඩං වා හරතීති වා-සද්දෙන තථාපවත්තනකමුසාවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කාමානං වා අනුභුය්යමානානං. වා-සද්දෙන පරසන්තකස්ස වා අයථාධිප්පෙතතාය යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බන්ති ගහණාදිකං සඞ්ගණ්හාති.

දුවිධමෙව හොති සම්පයුත්තධම්මවසෙන භෙදාභාවතො. යදි එවං, කස්මා ‘‘දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තන්ති? අසාධාරණධම්මෙහි තස්ස චිත්තස්ස උපලක්ඛණත්ථං. පාණාතිපාතාදීසූති පාණාතිපාතනාදීසු. ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානමුසාවාදපෙසුඤ්ඤඵරුසසම්ඵප්පලාපබ්යාපාදෙ සඞ්ගණ්හාති. සභාවතික්ඛං හුත්වා පවත්තමානං චිත්තං අසඞ්ඛාරමෙව හොති, ඉතරං සසඞ්ඛාරන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තික්ඛමන්දප්පවත්තිකාලෙ’’ති. මන්දං පන හුත්වා පවත්තමානං එකංසෙන සසඞ්ඛාරමෙවාති න සක්කා විඤ්ඤාතුං. යං සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන පවත්තති, තං මන්දමෙව හොතීති කත්වා තථාවුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

මොහෙකහෙතුකං චිත්තං මූලන්තරවිරහතො අතිමූළ්හං, විචිකිච්ඡුද්ධච්චයොගතො චඤ්චලඤ්චාති උපෙක්ඛාසහගතමෙව හොති, න තස්ස කදාචිපි සභාවතික්ඛතා අත්ථි. ආරම්මණෙ හි සංසප්පනවසෙන, වික්ඛිපනවසෙන ච පවත්තමානස්ස චිත්තද්වයස්ස කීදිසෙ කිච්චෙ සභාවතික්ඛතාය, උස්සාහෙතබ්බතාය වා භවිතබ්බං, තස්මා න තත්ථ සඞ්ඛාරභෙදො අත්ථි. අඤ්ඤෙසු අකුසලචිත්තෙසු ලබ්භමානම්පි උද්ධච්චං විසෙසතො එත්ථෙව බලවං, තතො එව සම්පයුත්තධම්මෙසු පධානං හුත්වා පවත්තතීති ඉදමෙව උද්ධච්චෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘උද්ධච්චසම්පයුත්ත’’න්ති. තථා හි පාළියං (ධ. ස. 427) ඉධ සරූපතො ¶ උද්ධච්චං ආගතං, එවං අසාධාරණපධානධම්මවසෙන මොහමූලං ‘‘විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං, උද්ධච්චසම්පයුත්ත’’න්ති දුවිධං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අසන්නිට්ඨානං සංසයො. වික්ඛෙපො අවූපසමො, භන්තතාති අත්ථො.

තයිදං ද්වාදසවිධම්පි අකුසලචිත්තං ඡසු ආරම්මණෙසු යං වා තං වා ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං කායද්වාරාදීහි තීහි ද්වාරෙහි කායකම්මාදිවසෙන යථාරහං පාණාතිපාතාදිකම්මපථවසෙන චෙව කම්මවසෙන ච උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ ඨපෙත්වා උද්ධච්චසහගතං සෙසං එකාදසවිධම්පි චතූසුපි අපායෙසු පටිසන්ධිං දෙති, පවත්තිවිපාකං සුගතියම්පි. උද්ධච්චසහගතං පන පවත්තිවිපාකමෙවාති. එත්ථාහ – කිං පන කාරණං සබ්බදුබ්බලං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං පටිසන්ධිං දෙති, අධිමොක්ඛසබ්භාවතො තතො බලවන්තම්පි උද්ධච්චසහගතං න දෙතීති? දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අවුත්තත්තා. ඉදං හි පටිසන්ධිං දෙන්තං අපායෙසු දදෙය්ය, අපායගමනීයඤ්ච දස්සනපහාතබ්බන්ති තත්ථ වුච්චෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා පටිසන්ධිං න දෙති, පවත්තිවිපාකදානං පනස්ස න සක්කා පටික්ඛිපිතුං. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ ‘‘උද්ධච්චසහගතෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තස්ස විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 730 අත්ථතො සමානං) වචනතො.

අපරෙ පනාහු – පුථුජ්ජනස්ස උප්පජ්ජමානං උද්ධච්චසහගතං දස්සනප්පහාතබ්බසහායසබ්භාවතො උභයවිපාකම්පි දෙති, න සෙක්ඛස්ස තදභාවතොති. ඉදමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං, යස්ස විපාකදානං වුත්තං, කිං තං භාවනාය පහාතබ්බං, උදාහු නොති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව භාවනාය පහාතබ්බං, පට්ඨානෙ භාවනාය පහාතබ්බස්ස නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වත්තබ්බො සියා. අථ න භාවනාය පහාතබ්බං, දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ ‘‘නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බ’’මිච්චස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බං සියා. යදි තබ්බිරුද්ධසභාවතාය තත්ථ න වුච්චෙය්ය, එවම්පි තස්මිං තිකෙ තස්ස නවත්තබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, කිං කාරණං? චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. 365 ආදයො) ආගතානං ද්වාදසන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතත්තා විභජිත්වා දස්සෙතබ්බස්ස නියොගතො කස්සචි චිත්තුප්පාදස්ස අභාවා, යථා උප්පන්නත්තිකෙ අතීතාදීනං නවත්තබ්බතා න වුත්තා, එවමෙතස්සාපි. අථ වා භාවනාය පහාතුං අසක්කුණෙය්යස්සාපි තස්ස පුථුජ්ජනෙ වත්තමානස්ස ¶ භාවනාය පහාතබ්බසභාවසාමඤ්ඤතො, සාවජ්ජතො ච භාවනාය පහාතබ්බපරියායො විජ්ජතීති නත්ථි නවත්තබ්බතාපසඞ්ගදොසො. නිප්පරියායෙන ච න භාවනාය පහාතබ්බන්ති තස්ස වසෙන නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවොපි න වුත්තො. දස්සනපහාතබ්බපච්චයස්සාපි උද්ධච්චසහගතස්ස සහායවෙකල්ලමත්තමෙව දස්සනෙන කතං, න කොචිපි භාවො අනුප්පාදධම්මතං තස්ස ආපාදිතොති එකන්තෙන භාවනාය පහාතබ්බතා වුත්තා. අථ වා අපායගමනීයභාවාපෙක්ඛං දස්සනප්පහාතබ්බවචනන්ති තදභාවතො තං විභජනං වුත්තන්ති.

454. ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘අබ්යාකතං විපාක’’න්ති ආදිකො නපුංසකනිද්දෙසො, තතො එව අධිකතාබ්යාකතාපෙක්ඛාය දුවිධන්ති වුත්තං. අඤ්ඤථා රූපනිබ්බානානම්පි අබ්යාකතභාවතො ¶ තං චතුබ්බිධන්ති වත්තබ්බං සියා. විපාකස්ස කාමාවචරාදිභාවො කුසලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අහෙතුකතා සහෙතුකතා විය සම්පයුත්තහෙතුවසෙන, න නිබ්බත්තකහෙතුවසෙන. විපාකස්ස හි සහෙතුකතා සහෙතුකකම්මවසෙන සිජ්ඣමානාපි සම්පයුත්තහෙතුවසෙනෙව වුච්චති, අඤ්ඤථා අහෙතුකානම්පි සහෙතුකතා ආපජ්ජෙය්යාති. කස්මා පන සහෙතුකස්ස අහෙතුකො විපාකො හොතීති? තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. කිඤ්ච ආරම්මණාභිනිපාතමත්තෙසු පඤ්චසු විඤ්ඤාණෙසු යථා අලොභාදිසම්පයොගො න සම්භවති, එවං මන්දතරමන්දකිච්චෙසු සම්පටිච්ඡනසන්තීරණෙසූති හෙතූනං උප්පත්තියා අසම්භවතොපි නෙසං අහෙතුකතා දට්ඨබ්බා.

මනොවිඤ්ඤාණතො උප්පජ්ජනවිසිට්ඨමනනකිච්චානං අභාවතො මනොමත්තා ධාතු මනොධාතු.

චක්ඛුසන්නිස්සිතං හුත්වා රූපස්ස විජානනං ලක්ඛණං එතස්සාති චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං. තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතවචනෙන රූපාරම්මණං අඤ්ඤං විඤ්ඤාණං නිවත්තෙති. විජානනග්ගහණෙන චක්ඛුසන්නිස්සිතෙ ඵස්සාදිකෙ නිවත්තෙති. චක්ඛුරූපග්ගහණෙන නිස්සයතො, ආරම්මණතො ච විඤ්ඤාණං විභාවෙති උභයාධීනවුත්තිකත්තා. යදි හි චක්ඛු නාම න සියා, අන්ධාපි රූපං පස්සෙය්යුං, න ච පස්සන්ති. යදි ච නීලාදිරූපං නාම න සියා, දෙසාදිනියමෙන න භවිතබ්බං, අත්ථෙව ච නියමො, එකන්තසාරම්මණතා ච චිත්තස්ස වුත්තාති ‘‘ආරම්මණෙන විනා නීලාදිආභාසං චිත්තං පවත්තතී’’ති එවං ¶ පවත්තො වාදො මිච්ඡාවාදොති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ භගවා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි. 2.44; 4.60; කථා. 465).

කස්මා පනෙත්ථ වචනභෙදො කතොති? එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙව සංහතන්ති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං. කිං පන කාරණං එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙවාති? පච්චයභාවවිසෙසතො. චක්ඛු හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයෙහි පච්චයො හොන්තං අත්ථිභාවෙනෙව හොති, තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති අභාවතො. යතො තං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහිස්ස පච්චයො හොතීති වුච්චති, තංනිස්සයතා චස්ස න එකදෙසෙන අල්ලීයනවසෙන ඉච්ඡිතබ්බා අරූපභාවතො, අථ ඛො ගරුරාජාදීසු සිස්සරාජපුරිසාදීනං විය තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය. ඉතරෙ පන පච්චයා තෙන ¶ තෙන විසෙසෙන වෙදිතබ්බා. ස්වායං පච්චයභාවො න එකස්මිං න සම්භවතීති එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’ති එකවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

රූපං පන යදිපි චක්ඛු විය පුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති පුරෙතරං හුත්වා විජ්ජමානක්ඛණෙයෙව උපකාරකත්තා, තථාපි අනෙකමෙව සංහතං හුත්වා පච්චයො හොති ආරම්මණභාවතො. යඤ්හි පච්චයධම්මං සභාවභූතං, පරිකප්පිතාකාරමත්තං වා විඤ්ඤාණං විභාවෙන්තං පවත්තති, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සතිපි පච්චයභාවෙ සො තස්ස සාරම්මණසභාවතාය යං කිඤ්චි අනාලම්බිත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථස්ස ඔලුබ්භ පවත්තිකාරණතාය ආලම්බනීයතො ආරම්මණං නාම. තස්ස යස්මා යථා තථා සභාවූපලද්ධිවසෙන ආරම්මණපච්චයලාභො, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපං ආරබ්භ පවත්තමානං තස්ස සභාවං විභාවෙන්තමෙව පවත්තති. සා චස්ස ඉන්ද්රියාධීනවුත්තිකස්ස ආරම්මණසභාවූපලද්ධි, න එකද්විකලාපගතවණ්ණවසෙන හොති, නාපි කතිපයකලාපගතවණ්ණවසෙන, අථ ඛො ආභොගානුරූපං ආපාථගතවණ්ණවසෙනාති අනෙකමෙව රූපං සංහච්චකාරිතාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො භගවා ‘‘රූපෙ චා’’ති බහුවචනෙන නිද්දිසි.

යං ¶ පන ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.2) වුත්තං, තං කථන්ති? තම්පි යාදිසං රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති, තාදිසමෙව සන්ධාය වුත්තං. කීදිසං පන තන්ති? සමුදිතන්ති පාකටොයමත්ථො. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘ආයතනසල්ලක්ඛණවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො සල්ලක්ඛණාරම්මණා, න දබ්බසල්ලක්ඛණවසෙනා’’ති, තම්පි යුත්තමෙව හොති. න චෙත්ථ සමුදායාරම්මණතා ආසඞ්කිතබ්බා සමුදායාභොගස්සෙවාභාවතො. සමුදිතා පන වණ්ණධම්මා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති. කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථා සමුදිතා ආරම්මණා පච්චයා හොන්ති, න හි පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තා අන්ධා සමුදිතා පස්සන්තීති? නයිදමෙකන්තිකං විසුං විසුං අසමත්ථානං සිවිකාවහනාදීසු සමත්ථතාය දස්සනතො. කෙසාදීනඤ්ච යස්මිං ඨානෙ ඨිතානං පච්චෙකං වණ්ණං ගහෙතුං න සක්කා, තස්මිංයෙව ඨානෙ සමුදිතානං වණ්ණං ගහෙතුං සක්කාති භිය්යොපි තෙසං සංහච්චකාරිතා පරිබ්යත්තා. එතෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පරමාණුරූපං ආරම්මණං, උදාහු තංසමුදායොතිආදිකා චොදනා පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ චා’’තිආදීසුපි (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426) එසෙව ¶ නයො. එවං උභයාධීනවුත්තිකතාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයතො, ආරම්මණතො ච විභාවනං කතං, එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි යථාරහං වත්තබ්බං.

රූපමත්තාරම්මණරසන්ති රූපායතනමත්තස්සෙව ආරම්මණකරණරසං. මත්තසද්දෙන යථා ආරම්මණන්තරං නිවත්තෙති, එවං රූපායතනෙපි ලබ්භමානෙ එකච්චෙ විසෙසෙ නිවත්තෙති. න හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං වණ්ණමත්තතො අඤ්ඤං කිඤ්චි විසෙසං තත්ථ ගහෙතුං සක්කොති. තෙනාහ භගවා ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කිඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජමානං රූපාරම්මණෙ එව උප්පජ්ජනතො තදභිමුඛභාවෙන ගය්හතීති වුත්තං ‘‘රූපාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං සමනන්තරවිගතා අරූපධම්මා පවත්තිඔකාසදානෙන අනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතපච්චයෙහි උපකාරකා නිස්සයාරම්මණධම්මා විය ආසන්නකාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපාරම්මණාය කිරියමනොධාතුයා අපගමපදට්ඨාන’’න්ති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිගහිතං ¶ රූපාදිආරම්මණං තදනන්තරමෙව අපරිපතන්තං කත්වා සම්පටිච්ඡන්තී ගණ්හන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘රූපාදිසම්පටිච්ඡනරසා’’ති. තථාභාවෙන සම්පටිච්ඡනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති තථාභාවපච්චුපට්ඨානා.

ඡසු ආරම්මණෙසු කදාචි පඤ්චන්නං, තතො වා කතිපයානං විජානනසභාවාපි ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා වුත්තා තංසභාවානතිවත්තනතො, ඡස්වෙව වා ඉතරෙසං ආරම්මණානං අන්තොගධත්තා. සන්තීරණාදිකිච්චාති සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චා වා, සන්තීරණතදාරම්මණපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චා වාති අධිප්පායො. ‘‘හදයවත්ථුපදට්ඨානා’’ති ඉදං ඉමාසං ද්වින්නං මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං එකන්තෙනෙව හදයවත්ථුසන්නිස්සයතාය වුත්තං. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පන තංතංඅනන්තරාතීතවිඤ්ඤාණාපගමපදට්ඨානාතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. තස්සා භෙදොති තස්සා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ‘‘දුවිධා’’ති වුත්තාය දුවිධතාසඞ්ඛාතො භෙදො. එකන්තමිට්ඨාරම්මණෙති එකන්තෙනෙව ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ, අතිවිය ඉට්ඨාරම්මණෙති අත්ථො. පඤ්චද්වාරෙ චෙව ජවනාවසානෙ චාති එත්ථ පඤ්චද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනවොට්ඨබ්බනානං අන්තරාළං ඨානං, ඉතරත්ර ජවනභවඞ්ගානන්ති එවං ද්විඨානා හොති. ඉතරායපි සන්තීරණතදාරම්මණකාලෙ යථාවුත්තමෙව ඨානං, පටිසන්ධිආදිකාලෙ පන චුතිභවඞ්ගානං ¶ අන්තරාළං පටිසන්ධියා, පටිසන්ධිආවජ්ජනානං තදාරම්මණාවජ්ජනානං ජවනාවජ්ජනානං වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානඤ්ච අන්තරාළං භවඞ්ගස්ස, තදාරම්මණපටිසන්ධීනං ජවනපටිසන්ධීනං වා අන්තරාළං චුතියා ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

ඡසූති එත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විභාගො වෙදිතබ්බො. කායස්ස නිස්සයභූතානං නාතිඉට්ඨඵොට්ඨබ්බභූතානං පටිඝට්ටනානිඝංසස්ස බලවභාවතො කායවිඤ්ඤාණං සුඛසම්පයුත්තං. උපාදාරූපානංයෙව ඝට්ටනා දුබ්බලාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි උපෙක්ඛාසහගතානි. තෙනාහ ‘‘සෙසං උපෙක්ඛායුත්ත’’න්ති. සෙසං ඡබ්බිධම්පි.

අලොභාදොසාමොහා චෙව අලොභාදොසා ච අලොභාදයො, තෙහි අලොභාදීහි විපාකහෙතූහි සම්පයුත්තං අලොභාදිවිපාකහෙතුසම්පයුත්තං. කාමාවචරකුසලං විය සොමනස්සාදිභෙදතොති යථා කාමාවචරං කුසලං සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතො අට්ඨවිධං, එවමිදම්පීති අට්ඨවිධතාය සදිසතං දස්සෙති. කාමාවචරභාවතො හීනාදිතො, යොනීසු උප්පත්තිතො ච සදිසමෙව, සම්පයුත්තධම්මතො පන ආරම්මණතො, පවත්තිආකාරතො ච විසදිසං. තථා ¶ හි කුසලං කම්මද්වාරවසෙන පවත්තති, න ඉදං, විපාකානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා. උප්පත්තිද්වාරවසෙන පන ඉමස්සාපි අත්ථෙව පවත්තිභෙදො පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු මහාවිපාකානං තදාරම්මණවසෙන පවත්තිසම්භවතො. යථා පන කුසලං ගතිවසෙන පඤ්චවිධං, විඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සත්තවිධඤ්ච, න එවමිදං තදෙකදෙසෙ එව උප්පජ්ජනතො. තත්ථ ආරම්මණතො, එකච්චපවත්තිආකාරතො ච විසදිසතං දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. ඡසු ආරම්මණෙසූති පරිත්තාදිඅතීතාදිඅජ්ඣත්තාදිප්පභෙදෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු.

ආගමනාදිවසෙනාති ආගමනපච්චයවසෙන. තත්ථ එකච්චානං ආචරියානං මතෙන මුඛෙ චලිතෙ ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං චලනං විය අසඞ්ඛාරස්ස කුසලස්ස විපාකො අසඞ්ඛාරො, සසඞ්ඛාරස්ස කුසලස්ස විපාකො සසඞ්ඛාරොති එවං ආගමනවසෙන. එකච්චානං පන ආචරියානං මතෙන බලවන්තෙහි විභූතෙහි පච්චයෙහි කම්මාදීහි උප්පන්නො අසඞ්ඛාරො, දුබ්බලෙහි සසඞ්ඛාරොති එවං පච්චයවසෙන. සම්පයුත්තධම්මානන්ති පාළියං සරූපතො ආගතසම්පයුත්තධම්මානං. තෙසං හි වසෙන කුසලතො විපාකස්ස විසෙසාභාවො. නිරුස්සාහන්ති එත්ථ උස්සාහො නාම අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමානසන්තානෙ ¶ විපාකුප්පාදනසමත්ථතාසඞ්ඛාතො බ්යාපාරො, සො විපාකෙසු නත්ථීති තං නිරුස්සාහං. කුසලෙසු පන අභිඤ්ඤාවසපවත්තෙසුපි අත්ථෙවාති තං සඋස්සාහං.

ලොභාදීනං එකන්තසාවජ්ජතාය අයොනිසොමනසිකාරහෙතුකානං නත්ථි විපාකභාවො, අලොභාදීනම්පි එකන්තඅනවජ්ජසභාවානං කාරණස්ස තබ්බිධුරතාය නත්ථෙව අකුසලවිපාකභාවොති ආහ ‘‘අකුසලවිපාකං අහෙතුකමෙවා’’ති. යථා අතිඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදසබ්භාවතො කුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු දුවිධා හොති සොමනස්සසහගතා, උපෙක්ඛාසහගතාති, න එවං අතිඅනිට්ඨෙ, අනිට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදො අත්ථීති අකුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු එකමෙවාති ‘‘සත්තවිධ’’න්ති වුත්තං. සති හි තත්ථ වෙදනාභෙදෙ අතිඅනිට්ඨෙ දොමනස්සෙන භවිතබ්බං, න ච පටිඝෙන විනා දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති.

කායවිඤ්ඤාණස්ස දුක්ඛසහගතතා කුසලවිපාකෙ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බා. උපෙක්ඛා හීනාති එකන්තනිහීනස්ස අකුසලස්ස විපාකභාවතො උපෙක්ඛාපි සමානා හීනා එව දුක්ඛසභාවත්තා. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛං විය ¶ නාතිතිඛිණා’’ති. යථා දුක්ඛං අතිවිය තිඛිණං කටුකං, න එවමයං, තථාපි දුක්ඛසභාවෙනෙව පවත්තති. න හි අකුසලස්ස විපාකො අදුක්ඛො හොති. උපෙක්ඛාභාවො චස්ස බලවතා බාධියමානස්ස පටිප්පහරිතුං අසක්කොන්තස්ස දුබ්බලස්ස පුරිසස්ස තෙන කරියමානබාධාය උපෙක්ඛනා වියාති දට්ඨබ්බො. ඉතරෙසූති කුසලවිපාකෙසු.

රූපාවචරන්ති රූපාවචරවිපාකවිඤ්ඤාණං. විපාකකථා හෙසාති. කුසලං වියාති රූපාවචරකුසලං විය. න හි රූපාවචරවිපාකො තදඤ්ඤකුසලසදිසො. අපිච සම්බන්ධිසද්දා එතෙ, යදිදං ‘‘කුසලං, විපාකො’’ති ච. තස්මා යථා ‘‘මාතරං පයිරුපාසතී’’ති වුත්තෙ අත්තනො මාතරන්ති අවුත්තම්පි සිද්ධමෙවෙතං, එවං ඉධාපීති අත්තනො කුසලං වියාති අත්ථො. කුසලසදිසතා චෙත්ථ ධම්මතො, ආරම්මණතො ච වෙදිතබ්බා. තථා හි යෙ ඵස්සාදයො කුසලෙ ලබ්භන්ති, තෙ විපාකෙපි ලබ්භන්ති. යස්මිං ච ආරම්මණෙ කුසලං පවත්තති, තත්ථෙව අයං විපාකොපි පවත්තති. යං පනෙත්ථ පඤ්චමජ්ඣානචිත්තං අභිඤ්ඤාප්පත්තං, තස්ස විපාකො එව නත්ථි. කස්මා නත්ථි? අසම්භවතො, ආනිසංසභූතත්තා ච. තඤ්හි විපාකං දෙන්තං රූපාවචරමෙව දදෙය්ය. න හි අඤ්ඤභූමිකං කම්මං අඤ්ඤභූමිකං විපාකං දෙති. කම්මනිමිත්තාරම්මණතා ච රූපාවචරවිපාකස්ස වුත්තාති න තං අඤ්ඤං ආරබ්භ ¶ පවත්තති. පරිත්තාරම්මණාදිආරම්මණඤ්ච තං න හොතීති අයමසම්භවො. ඣානස්ස ආනිසංසභූතඤ්ච දානාදීනං තස්මිං අත්තභාවෙ පච්චයලාභො වියාති.

පවත්තිතො පන විපාකස්ස, කුසලස්ස ච අත්ථෙව භෙදොති තං දස්සෙතුං ‘‘කුසලං පනා’’තිආදි වුත්තං. කුසලං විය කසිණුග්ඝාටිමාකාසාදිආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධං. පවත්තිභෙදො වුත්තනයොව ජවනවසෙන, පටිසන්ධිආදිවසෙන ච පවත්තනතො.

චතුමග්ගයුත්තචිත්තඵලත්තාති චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයුත්තකුසලචිත්තස්ස ඵලත්තා, චතුබ්බිධසාමඤ්ඤඵලසම්පයුත්තභාවතොති අත්ථො. මග්ගවීථියං ද්වික්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුං වා ඵලසමාපත්තියං අපරිච්ඡින්නපරිමාණං පවත්තමානම්පි ද්වීසු ඨානෙසු පවත්තියා ‘‘ද්විධා පවත්තතී’’ති වුත්තං. සබ්බම්පීති තෙවීසතිවිධං කාමාවචරවිපාකං, පඤ්චවිධං රූපාවචරවිපාකං, චතුබ්බිධං අරූපාවචරවිපාකං, චතුබ්බිධමෙව ලොකුත්තරවිපාකන්ති සබ්බම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන ඡත්තිංසවිධං හොති.

භූමිභෙදතො ¶ තිවිධං ලොකුත්තරස්ස අභාවතො. ලොකුත්තරඤ්හි කිරියචිත්තං නත්ථි එකන්තෙන අනන්තරවිපාකදායිභාවතො. වුත්තඤ්හි ‘‘සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූ’’ති (ඛු. පා. 6.5; සු. නි. 228). හොතු තාව සෙක්ඛානං උප්පජ්ජමානං අනුත්තරං කුසලං පුග්ගලන්තරභාවූපනයනතො සඵලං, අරහතො පන උප්පජ්ජමානං පුග්ගලන්තරභාවූපනයනතො නිප්ඵලං, තස්ස කිරියභාවො කස්මා න ඉච්ඡිතොති? ඉච්ඡිතබ්බො සියා. යදි තස්ස පුනප්පුනං උප්පත්ති සියා, සකිංයෙව පන ලොකුත්තරකුසලං පවත්තති. යදි හි පුනප්පුනං පවත්තෙය්ය, මග්ගචිත්තං අරහතොපි පවත්තතීති ලොකුත්තරකිරියචිත්තං සියා, න චෙතං අත්ථි පයොජනාභාවතො. තස්මා නත්ථි ලොකුත්තරකිරියවිඤ්ඤාණං. කිරියවිඤ්ඤාණන්ති ච කිරියාමත්තං විඤ්ඤාණං, කුසලාකුසලං විය කිඤ්චි විපාකං අනුප්පාදෙත්වා කිරියාමත්තමෙව හුත්වා පවත්තනකවිඤ්ඤාණන්ති අත්ථො. කස්මා පනෙතං විපාකං න උප්පාදෙතීති? වුච්චතෙ – එත්ථ හි යදෙතං ආවජ්ජනද්වයං, තං අනුපච්ඡින්නභවමූලෙපි සන්තානෙ පවත්තං අනාසෙවනතාය දුබ්බලභාවතො අබීජසාමත්ථියං විය පුප්ඵං අඵලමෙව හොති. යං පන උච්ඡින්නභවමූලායං සන්තතියං පවත්තං අට්ඨාරසවිධං විඤ්ඤාණං, තං සමුච්ඡින්නමූලාය ලතාය පුප්ඵං විය ඵලදායි න හොතීති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො ¶ කිරියහෙතුනා නාම අලොභාදිනාව භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අලොභාදිකිරියහෙතුවිරහිත’’න්ති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පුරෙචරා හුත්වා රූපාදිආරම්මණානං විජානනලක්ඛණා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිපුරෙචරරූපාදිවිජානනලක්ඛණා. අයං පන මනොවිඤ්ඤාණතො උප්පන්නාපි විසිට්ඨමනනකිච්චාභාවෙන මනොමත්තා ධාතූති මනොධාතු. තථා හෙසා මනොවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ධාතුනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.517) ආගමිස්සති. ආවජ්ජනරසාති ආභොගරසා, චිත්තසන්තානස්ස වා පුරිමාකාරතො අඤ්ඤථා ඔණොජනරසා. භවඞ්ගවිච්ඡෙදපදට්ඨානාති භවඞ්ගසන්තානවිච්ඡෙදපදට්ඨානා. අපුබ්බාරම්මණා සකිදෙව පවත්තමානා සබ්බථා විසයරසං අනුභවිතුං න සක්කොතීති ඉට්ඨාදීසු සබ්බත්ථ උපෙක්ඛායුත්තාව හොති.

සාධාරණාති සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සාධාරණා. අසාධාරණාති අසෙක්ඛානංයෙව ආවෙණිකා. වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනරසාති පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණෙන ගහිතාරම්මණං වවත්ථපෙන්තී විය පවත්තනතො වොට්ඨබ්බනරසා, මනොද්වාරෙ ¶ පන වුත්තනයෙන ආවජ්ජනරසා. තථාභාවෙන පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු යථාක්කමං වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති තථාභාවපච්චුපට්ඨානා. වොට්ඨබ්බනකාලෙ සන්තීරණකිච්චානං තිස්සන්නං අහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං ආවජ්ජනකාලෙ යස්ස කස්සචි භවඞ්ගස්සාති ඉමෙසං අඤ්ඤතරාපගමො එතිස්සා ආසන්නකාරණන්ති ආහ ‘‘අහෙතුක…පෙ… පදට්ඨානා’’ති.

අරහතන්ති අරහතංයෙව අසාධාරණභාවතො. අනුළාරෙසූති අට්ඨිකසඞ්ඛලිකපෙතරූපාදීසු, අඤ්ඤෙසු වා අප්පණීතෙසු වත්ථූසු. හසිතුප්පාදනරසාති හසිතස්සෙව උප්පාදනරසා. තථා හි තං චිත්තං ‘‘හසිතුප්පාදන’’න්ත්වෙව වුච්චති, න අඤ්ඤෙසං හසිතුප්පාදකචිත්තානං අභාවතො. අඤ්ඤානිපි හි ද්වාදස සොමනස්සසහගතානි පරිත්තකුසලාකුසලකිරියචිත්තානි යථාරහං පුථුජ්ජනාදීනං හසිතුප්පාදකානි විජ්ජන්ති, ඉදං පන චිත්තං විචාරණපඤ්ඤාවිරහිතං පරිත්තෙසු අප්පණීතෙසු ආරම්මණෙසු අරහන්තානං සොමනස්සමත්තං උප්පාදෙන්තං උප්පජ්ජති. භගවතොපි උප්පජ්ජතීති අට්ඨකථායං වුත්තං, තං අතීතංසාදීසු අප්පටිහතඤාණං වත්වා ‘‘ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තී’’ති (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො විචාරෙතබ්බන්ති එකෙ ¶ . තත්ථ හසිතුප්පාදචිත්තෙන පවත්තියමානම්පි භගවතො සිතකරණං පුබ්බෙනිවාසානාගතංසසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං අනුවත්තකත්තා ඤාණානුපරිවත්තියෙවාති එවං පන ඤාණානුපරිවත්තිභාවෙ සති න කොචි පාළිඅට්ඨකථානං විරොධො. එවඤ්ච කත්වා අට්ඨකථායං ‘‘තෙසං ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අවස්සඤ්ච එතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා අඤ්ඤස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස අහෙතුකචිත්තස්ස භගවතො උප්පත්ති න යුජ්ජෙය්ය. න හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස තංසමුට්ඨිතාය විඤ්ඤත්තියා කායකම්මාදිභාවං ආපජ්ජනභාවො විබන්ධතීති. එකන්තතො හදයවත්ථුපදට්ඨානා පඤ්චවොකාරභවෙ එව උප්පජ්ජනතො.

අයමෙත්ථ විසෙසොති අයං සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං උප්පත්තියා විපාකුප්පාදනසමත්ථතා, අරහතං උප්පත්තියා තදභාවොති උභයෙසං සන්තානෙ උප්පත්තිසමුපලක්ඛිතො එත්ථ කුසලකිරියවිඤ්ඤාණෙසු විසෙසො. එවඤ්ච කත්වා පච්චයවෙකල්ලෙන අවිපාකස්සාපි කුසලාකුසලස්ස කිරියභාවප්පසඞ්ගො ¶ නිවත්තිතො හොති. පරතො කුසලතො විසෙසොති එත්ථාපි එසෙව නයො.

455. සබ්බානිපි කුසලාකුසලබ්යාකතානි එකූනනවුති විඤ්ඤාණානි හොන්ති නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙනාති අධිප්පායො. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදීනං කිච්චං නාම භවන්තරපටිසන්ධාදිනා ආකාරෙන පවත්ති එව. තබ්බිනිමුත්තඤ්ච චිත්තස්ස අඤ්ඤං කිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘චුද්දසහි ආකාරෙහි පවත්තන්තී’’ති.

ආනුභාවෙනාති සාමත්ථියෙන. කතූපචිතං හි කම්මං අවසෙසපච්චයසමවායෙ විපාකං දෙන්තං අත්තනො ආනුභාවං විස්සජ්ජන්තං විය හොති. දෙවමනුස්සෙසූති ඡසු කාමාවචරදෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච. කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානන්ති එත්ථ කම්මං නාම කතූපචිතං කාමාවචරකුසලකම්මං, තඤ්ච ඛො විපාකදානාය ලද්ධොකාසං. තෙනාහ ‘‘පච්චුපට්ඨිත’’න්ති. කම්මනිමිත්තං කම්මායූහනක්ඛණෙ චෙතනාය පච්චයභූතං දෙය්යධම්මාදි. ගතිනිමිත්තං යං ගතිං උපපජ්ජති, තප්පරියාපන්නං රූපායතනං. පණ්ඩකාදිභාවන්ති පණ්ඩකමූගමම්මනාදිභාවං. දුබ්බලස්ස ද්විහෙතුකකුසලස්ස විපාකභූතා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු දුබ්බල…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතු. නෙසන්ති භාවිතරූපාරූපාවචරකුසලානං සත්තානං. කම්මනිමිත්තමෙවාති පථවීකසිණාදිකං අත්තනො කම්මාරම්මණමෙව.

එවං ¶ තාවෙත්ථාති එත්ථ විඤ්ඤාණක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ එවං සඞ්ඛෙපතො සරූපදස්සනමත්තෙනෙව එකූනවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. භවාලම්බනාදිවිභාගෙන පන යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පටිච්චසමුප්පාදකථායං ආගමිස්සතීති.

තං තන්ති එකූනවීසතියා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙසු යං යං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධං, තං තං අනන්තරං උප්පත්තියා අනුබන්ධමානං. තස්ස තස්සෙවාති යස්ස යස්ස කම්මස්ස විපාකභූතං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, තස්ස තස්සෙව. තස්මිඤ්ඤෙවාති කම්මාදිකෙ එව. කම්මඤ්චෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, තස්මිං කම්මෙ, අථ කම්මනිමිත්තං, ගතිනිමිත්තඤ්ච, තස්මිං කම්මනිමිත්තෙ ගතිනිමිත්තෙති අත්ථො. තාදිසමෙවාති යාදිසං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං හෙතුතො, සෙසසම්පයුත්තධම්මතො ච තාදිසමෙව. සන්තානවිනිවත්තකෙති භවඞ්ගසන්තානස්ස විනිවත්තනකෙ. අඤ්ඤස්මිං ආවජ්ජනසඞ්ඛාතෙ චිත්තුප්පාදෙ. කිරියමයචිත්තෙනෙව සුපිනදස්සනං ¶ හොතීති ආහ ‘‘සුපිනං අපස්සතො’’ති. අපරිමාණසඞ්ඛ්යම්පි පවත්තතියෙව, තථා හිදං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගභාවෙන පවත්තනතො ‘‘භවඞ්ග’’න්ති වුච්චති. තෙසඤ්ඤෙවාති පටිසන්ධිභූතානංයෙව.

ඉන්ද්රියානීති චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි. ආරම්මණගහණක්ඛමානීති රූපාදිආරම්මණං ගහෙතුං සමත්ථානි. මාතුකුච්ඡිගතකාලෙ විය හි බහිනික්ඛන්තකාලෙපි න තාව ඉන්ද්රියානි සකිච්චකානි හොන්ති, අනුක්කමෙන පන විසදභාවං පත්තකාලෙ එව සකිච්චකානි හොන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනාන’’න්ති. ආපාථගතෙති යොග්යදෙසාවට්ඨිතෙ. තමෙව යොග්යදෙසාවට්ඨිතං රූපං පටිච්ච ඝට්ටනා පච්චයං ලද්ධා. ඝට්ටනාති පටිඝාතො, යෙන බ්යාපාරාදිවිසෙසපච්චයන්තරසහිතෙ චක්ඛුස්ස විසයෙ විකාරුප්පත්තිවිසදිසුප්පත්තිවිසයස්ස ඉට්ඨානිට්ඨභාවෙන අනුග්ගහො, උපඝාතො චාති අත්ථො. තතොති ඝට්ටනානන්තරං. ඝට්ටනානුභාවෙනාති ඝට්ටනාබලෙන. භවඞ්ගචලනන්ති භවඞ්ගචිත්තස්ස පකම්පනං, තථා ද්වික්ඛත්තුං පවත්තියා විසදිසස්ස කාරණභාවූපගමනන්ති අත්ථො. තඤ්හි චිත්තසන්තානස්ස පුරිමාවත්ථාය භින්නාවත්ථාහෙතුතාය චලනං වියාති ‘‘චලන’’න්ති වුත්තං. විසයවිසයීභාවසිද්ධාය ධම්මතාය ආරම්මණස්ස අභිමුඛීභාවෙන පසාදස්ස තාව ඝට්ටනා හොතු, අඤ්ඤසන්නිස්සිතස්ස පන භවඞ්ගස්ස චලනං කථං හොතීති? තංසම්බන්ධභාවතො. භෙරිතලෙ ඨපිතාසු සක්ඛරාසු එකිස්සා සක්ඛරාය ඝටිතාය තදඤ්ඤසක්ඛරායං ඨිතමක්ඛිකා චලනං චෙත්ථ උදාහරණන්ති. තදෙව රූපන්ති තදෙව භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයභූතං ආපාථගතං රූපායතනං. භවඞ්ගං විච්ඡින්දමානා වියාති භවඞ්ගසන්තානං විච්ඡින්දන්තී ¶ විය. තදාරම්මණුප්පත්තියා පරතො භවඞ්ගස්ස උප්පජ්ජනතො විසයග්ගහණං පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං වත්වා තදනන්තරං දස්සනාදීසු වත්තබ්බෙසු තානි අවත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස ගහණං උද්දෙසෙ ද්වින්නං ආවජ්ජනානං ආවජ්ජනසාමඤ්ඤෙන ගහිතත්තා.

ආවජ්ජනානන්තරන්ති පඤ්චද්වාරාවජ්ජනානන්තරං. යෙ හදයවත්ථු විය සම්පටිච්ඡනාදිවීථිචිත්තානිපි නානුජානන්ති, තෙසං ‘‘සම්පටිච්ඡනාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ පාළි ආගතා. න හි සක්කා පාළිං පටිසෙධෙතුං.

‘‘සචෙ ¶ මහන්තං හොතී’’ති ඉදං ජවනපරියොසානාය චිත්තප්පවත්තියා වුච්චමානත්තා වුත්තං. චුද්දසචිත්තක්ඛණායුකඤ්හි ආරම්මණමිධ ‘‘මහන්ත’’න්ති අධිප්පෙතං, තඤ්ච උප්පජ්ජිත්වා ද්විතිචිත්තක්ඛණාතීතං හුත්වා ආපාථගමනවසෙන වෙදිතබ්බං.

යථාවවත්ථාපිතෙති වොට්ඨබ්බනෙන වුත්තාකාරෙන කතවවත්ථාපනෙ. ආවජ්ජනාය, වොට්ඨබ්බනස්ස ච වුත්තත්තා ‘‘අවසෙසකාමාවචරකිරියාන’’න්ති අවසෙසග්ගහණං කතං. ඡ සත්ත වාති වා-සද්දෙන ‘‘පඤ්ච වා’’ති ඉදම්පි වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. සුත්තමුච්ඡිතාදිකාලෙ හි පඤ්චපි ජවනානි ජවන්තීති.

තානියෙවාති ‘‘අට්ඨන්නං වා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.455) වුත්තානි එකූනතිංස කාමාවචරජවනානියෙව. ඉතො අඤ්ඤං මනොද්වාරාවජ්ජනානන්තරං උප්පජ්ජනකචිත්තං නාම නත්ථීති දස්සනත්ථං එවකාරග්ගහණං. ‘‘ගොත්රභූතො’’ති ඉදං ගොත්රභුට්ඨානියානං පරිකම්මවොදානානම්පි ගහණං, න ගොත්රභුනො එව. ඵලචිත්තානීති සමාපත්තිවසෙන පවත්තනකඵලචිත්තානි. යං යං ලද්ධපච්චයන්ති යං යං ජවනං රූපාවචරජවනාදිවසෙන ගොත්රභුඅනන්තරං උප්පත්තියා ලද්ධපච්චයං.

අතිමහන්තන්ති සොළසචිත්තක්ඛණායුකං. තත්ථ හි තදාරම්මණචිත්තං උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤත්ථ. විභූතන්ති සුපාකටං, තඤ්ච කාමාවචරමෙව. තත්ථ හි තදාරම්මණස්ස උප්පත්ති. කාමාවචරජවනාවසානෙති කාමාවචරජවනස්සෙව අවසානෙ. න හි තං කාමතණ්හාහෙතුකකම්මනිබ්බත්තං මහග්ගතානුත්තරජවනං අනුබන්ධති අජනකත්තා, ජනකාසදිසත්තා ච. යථා ගෙහතො බහි ගන්තුකාමො තරුණදාරකො ජනකං, ජනකසදිසං වා අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං, එවමිදම්පි ¶ . තත්ථාපි න සබ්බස්මා ජවනා සබ්බං ජවනෙන තදාරම්මණස්ස නියමෙතබ්බතො, ආරම්මණෙන ච වෙදනාය පරිවත්තෙතබ්බතො. තත්ථායං නියමො – පරිත්තකුසලලොභමොහමූලසොමනස්සසහගතකිරියජවනානං අඤ්ඤතරානන්තරං අතිමහති විසයෙ පඤ්චන්නං සොමනස්සසහගතානං අඤ්ඤතරං තදාරම්මණං උප්පජ්ජති, තථා පරිත්තකුසලාකුසලඋපෙක්ඛාසහගතකිරියජවනානං අඤ්ඤතරානන්තරං උපෙක්ඛාසහගතානං ඡන්නං තදාරම්මණානං අඤ්ඤතරං පවත්තති. ඉට්ඨාරම්මණාදීනන්ති ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨාරම්මණානං වසෙනාති සම්බන්ධො. තයිදං ආරම්මණෙන වෙදනාපරිවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘පුරිමකම්මවසෙනා’’ති ඉදං තදාරම්මණවිසෙසදස්සනත්ථං. න ¶ හි පටිසන්ධිජනකමෙව කම්මං තදාරම්මණං ජනෙති, අථ ඛො අඤ්ඤකම්මම්පි. තං පන පටිසන්ධිදායිනා කම්මෙන නිබ්බත්තෙතබ්බතදාරම්මණතො විසදිසම්පි නිබ්බත්තෙතීති. ‘‘ජවනචිත්තවසෙනා’’ති ඉදං තදාරම්මණනියමදස්සනත්ථං. ‘‘ජවනෙන තදාරම්මණං නියමෙතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං. ආදි-සද්දෙන පටිසන්ධිචිත්තං සඞ්ගණ්හාති. තඤ්හි අත්තනො උක්කට්ඨතරස්ස තදාරම්මණස්ස පච්චයො න හොති. යො යො පච්චයො ලද්ධො හොතීති යථාවුත්තෙසු ඉට්ඨාරම්මණාදීසු යො යො තදාරම්මණස්ස උප්පත්තියා පච්චයො සමවෙතො හොති. කිඤ්චි අන්තරන්ති කිඤ්චි ඛණන්තරං. උදකමිවාති පටිසොතං ගච්ඡන්තං උදකමිව.

ද්වික්ඛත්තුං සකිං වාති වචනසිලිට්ඨවසෙන වුත්තං ‘‘අට්ඨ වා දස වා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.11; පාරා. 11) විය. ද්වික්ඛත්තුංයෙව පන වණ්ණෙන්ති. විපාකචිත්තත්තා, ආවජ්ජනස්ස ච විදූරත්තා, මූලභවඞ්ගාදිභවඞ්ගසාමඤ්ඤසබ්භාවතො ච භවඞ්ගස්ස ආරම්මණෙ පවත්තනාරහං සමානං තස්ස ජවනස්ස ආරම්මණං ආරම්මණං එතස්සාති තදාරම්මණන්ති වුච්චති එකස්ස ආරම්මණසද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘කාමාවචරං, ඔට්ඨමුඛ’’න්ති ච යථා. එත්ථ ච කෙචි ‘‘පට්ඨානෙ ‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’ති (පට්ඨා. 1.1.406) විපාකධම්මධම්මානං එව අනන්තරං තදාරම්මණං වුත්ත’’න්ති කිරියාජවනානන්තරං න ඉච්ඡන්ති. විප්ඵාරවන්තං හි ජවනං නාවං විය නදීසොතො භවඞ්ගං අනුබන්ධති, න පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො සන්තවුත්තිකිරියජවනං පණ්ණපුටං විය නදීසොතොති. තයිදං ලබ්භමානස්සාපි කෙනචි අධිප්පායෙන කත්ථචි අවචනං දිස්සති, යථා තං ධම්මසඞ්ගහෙ අකුසලනිද්දෙසෙ ලබ්භමානොපි අධිපති න වුත්තො. යඤ්ච පණ්ණපුටං නිදස්සිතං, තම්පි නිදස්සිතබ්බෙන න සමානං. නාවාපණ්ණපුටානඤ්හි නදීසොතස්ස ආවට්ටනං, ගති ච විසදිසීති නාවාය නදීසොතස්ස අනුබන්ධනං, පණ්ණපුටස්ස අනනුබන්ධනඤ්ච යුජ්ජති, ඉධ පන කිරියජවනෙතරජවනානං භවඞ්ගසොතස්ස ¶ ආවට්ටනං, ගති ච සදිසීති එතස්ස අනනුබන්ධනං, ඉතරස්ස අනුබන්ධනඤ්ච න යුජ්ජති. තස්මා විචාරෙතබ්බං.

භවඞ්ගමෙවාති අවධාරණං භවපරියොසානස්ස ඉධ න අධිප්පෙතත්තා. අඤ්ඤථා තදාරම්මණාවසානෙ චුතිපි න හොතියෙව. දස්සනාදීනීති දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනානි. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පටිසන්ධිතො භවඞ්ගමෙව, භවඞ්ගතො ආවජ්ජනමෙවාති ¶ එවං පවත්තචිත්තනියමවසෙනෙව. තම්පීති චුතිචිත්තම්පි. පටිසන්ධිභවඞ්ගචිත්තානි විය එකූනවීසතිවිධමෙව හොති අත්ථතො භෙදාභාවතො.

භවගතිඨිතිනිවාසෙසූති තීසු භවෙසු, පඤ්චසු ගතීසු, සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, නවසු සත්තාවාසෙසු ච. යො පනෙත්ථ අචිත්තකො, සො ඉධ න ගහෙතබ්බො විඤ්ඤාණකථාභාවතො. ‘‘එත්ථා’’ති ඉදං ‘‘සංසරමානානං සත්තාන’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. එත්ථ එතෙසු වුත්තනයෙන සංසරමානෙසු සත්තෙසු යො පන අරහත්තං පාපුණාති සම්මාපටිපත්තිමන්වායාති අධිප්පායො. තස්ස අරහතො නිරුද්ධමෙව හොති චිත්තං අප්පටිසන්ධිකභාවතො.

ඉති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

වෙදනාක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

456. වෙදෙන අනුභවනාකාරෙන අයිතං පවත්තං වෙදයිතං, වෙදයිතන්ති ලක්ඛිතබ්බධම්මජාතං වෙදයිතලක්ඛණං. තං පන අත්ථතො වෙදනා එවාති ආහ ‘‘වෙදයිතලක්ඛණං නාම වෙදනාවා’’ති. අථ වා වෙදයිතං ලක්ඛණං එතිස්සාති කප්පනාසිද්ධං භෙදං නිස්සාය අඤ්ඤපදත්ථසමාසවසෙනාපි වෙදනාව වුච්චතීති ආහ ‘‘වෙදයිතලක්ඛණං නාම වෙදනාවා’’ති. වෙදයති වෙදයතීති බ්යාපනිච්ඡාවසෙන වචනං වෙදනාය සවිසයෙ අභිණ්හප්පවත්තිදස්සනත්ථං. සභාවධම්මතො අඤ්ඤො කත්තා නත්ථීති දස්සනත්ථං කත්තුනිද්දෙසො. ඉතීති අනියමතො හෙතුඅත්ථො. ඛොති වචනාලඞ්කාරමත්තං. තස්මාති තස්ස නියමනං. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා යථාපච්චයං ආරම්මණරසං අනුභවති, තස්මා වෙදනාති වුච්චතීති.

‘‘කුසලවිඤ්ඤාණෙන ¶ සම්පයුත්තා’’ති ඉදං කුසලාය වෙදනාය උපලක්ඛණං දට්ඨබ්බං. යා කාචි කුසලා වෙදනා, සබ්බා සා කුසලෙන විඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තාති, න පන තස්සා කුසලභාවසංසිද්ධිදස්සනත්ථං. න හි කුසලෙන විඤ්ඤාණෙන සම්පයොගතො කුසලාය වෙදනාය කුසලභාවො, අථ ¶ ඛො යොනිසොමනසිකාරාදිකතො. තෙනාහ ‘‘ජාතිවසෙනා’’ති. අකුසලාදීසුපි එසෙව නයො. යථා පන ජාතිවසෙන කුසලාදිවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තතාය තිවිධා, එවං යාව එකූනනවුතිවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාති එකූනනවුතිවිධා වෙදිතබ්බා. සභාවභෙදතොති සම්පයුත්තභූමිආරම්මණාදිවසෙන ලබ්භමානං භෙදං අග්ගහෙත්වා කෙවලං සභාවකතභෙදතො එවාති අත්ථො.

‘‘පඤ්චවිධා’’ති වත්වා තං පඤ්චවිධතං දස්සෙතුං ‘‘සුඛ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුඛයතීති සුඛං, කායං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛණති වා කායිකං ආබාධන්ති සුඛං. සුකරං ඔකාසදානං එතස්සාති සුඛන්ති අපරෙ. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, කායං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච විබාධතීති අත්ථො. දුට්ඨු වා ඛාදති, ඛණති වා කායිකං අස්සාදන්ති දුක්ඛං. දුක්කරං ඔකාසදානං එතස්සාති දුක්ඛන්ති අපරෙ. සොමනස්සුපෙක්ඛානං සද්දත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. දොමනස්සස්ස සොමනස්සෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. කිං පන කාරණං මානසෙතරසාතාසාතවසෙන සුඛං, දුක්ඛඤ්ච විභජිත්වා වුත්තං ‘‘සුඛං සොමනස්සං දුක්ඛං දොමනස්ස’’න්ති, උපෙක්ඛා පන මානසී, ඉතරා ච එකධාව වුත්තාති? භෙදාභාවතො. යථා හි අනුග්ගහූපඝාතකතාය සුඛදුක්ඛානි අඤ්ඤථා කායස්ස අනුග්ගහමුපඝාතඤ්ච කරොන්ති, අඤ්ඤථා මනසො, න එවමුපෙක්ඛා. තස්මා භෙදාභාවතො එකධාව උපෙක්ඛා වුත්තාති.

තත්ථ යෙන සභාවභෙදෙන වෙදනා පඤ්චවිධා, සා පවත්තිට්ඨානෙ දස්සිතෙ සුපාකටා හොතීති පවත්තිට්ඨානං තාව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. අකුසලවිපාකෙනාති එත්ථාපි ‘‘කායවිඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්ත’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා අධිකරණීමත්ථකෙ කප්පාසපිචුපිණ්ඩං ඨපෙත්වා අයොකූටෙන පහරන්තස්ස පිචුපිණ්ඩං අතික්කමිත්වා කූටං අධිකරණිං ගණ්හාති, නිඝංසො බලවා හොති, එවං පටිඝට්ටනානිඝංසස්ස බලවභාවතො ඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ කායවිඤ්ඤාණං සුඛසහගතං හොති. අනිට්ඨෙ, අනිට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච දුක්ඛසහගතන්ති ආහ ‘‘කුසල…පෙ… දුක්ඛ’’න්ති. කාමාවචරවිපාකවිඤ්ඤාණානි පඤ්ච කම්මාරම්මණවසෙන සොමනස්සසහගතානි හොන්ති, රූපාවචරවිපාකානි චත්තාරි කම්මවසෙන, සෙසානි තෙරස කාමාවචරානි, අට්ඨ රූපාවචරානි, ද්වත්තිංස ලොකුත්තරානි, යථාරහං ¶ චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණපාදකාදිවසෙන ¶ සොමනස්සසහගතානි හොන්තීති ආහ ‘‘සොමනස්සං ද්වාසට්ඨියා විඤ්ඤාණෙහි සම්පයුත්ත’’න්ති. දොමනස්සං ද්වීහි අකුසලවිඤ්ඤාණෙහි සම්පයුත්තං චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණාදිවසෙන.

අවසෙසපඤ්චපඤ්ඤාසායාති යථාවුත්තානි ඡසට්ඨි විඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසෙසාය පඤ්චපඤ්ඤාසාය. තත්ථ කුසලාකුසලවිපාකානි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු නිබ්බිකප්පකානි සුඛදුක්ඛසම්පයුත්තානි භවිතුං යුත්තානිපි ද්වින්නං පිචුපිණ්ඩානං විය ද්වින්නං ද්වින්නං උපාදාරූපානං ඝට්ටනානිඝංසස්ස මන්දභාවතො චක්ඛාදිසන්නිස්සිතානි අට්ඨපි විඤ්ඤාණානි සබ්බත්ථ උපෙක්ඛාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති, තථා බලවපච්චයතාය සුඛදුක්ඛානං තෙසඤ්ච තදභාවතො. අපුබ්බාරම්මණනිස්සයප්පවත්තීනි ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනවිඤ්ඤාණානි, අසදිසානන්තරප්පච්චයං කිරියාරම්භස්ස ආදිභූතං වොට්ඨබ්බනං, කායදුක්ඛපධානතාය අකුසලඵලස්ස තදුපනිස්සයභූතං අකුසලවිපාකපටිසන්ධිආදි, ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණප්පවත්තීනි කාමාවචරකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානි ච උපෙක්ඛාසහගතානියෙව හොන්ති. කම්මවසෙන වා විපාකානුභවනස්ස ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණෙසු අදුක්ඛමසුඛභාවො යුත්තො. සති ච විපාකභූතාය උපෙක්ඛාය සුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවෙ කම්මාරම්මණවසෙන කුසලවිපාකාය ඉට්ඨභාවො, අකුසලවිපාකාය අනිට්ඨභාවො ච වෙදිතබ්බො. අවසිට්ඨානි පන සත්තතිංස විඤ්ඤාණානි චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණපාදකාදිවසෙන උපෙක්ඛාසම්පයුත්තානි හොන්තීති එවං පඤ්චපඤ්ඤාසාය විඤ්ඤාණෙහි උපෙක්ඛාය සම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා.

සලක්ඛණං නාම ධම්මානං අනඤ්ඤසාධාරණො සභාවො, අනුභවනඤ්ච සබ්බවෙදනානං සාධාරණලක්ඛණන්ති තං පටිනියතෙන ආරම්මණෙන නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං සුඛ’’න්ති තස්ස බ්යභිචාරාභාවතො. භුසං බ්රූහනං වඩ්ඪනං උපබ්රූහනං. තයිදං කාමඤ්ච චෙතසිකසුඛෙපි ලබ්භති, තං පන සවිකප්පකං චෙතොභිසඞ්ඛාරවසෙනාපි හොති. ඉදන්තු නිබ්බිකප්පකං සභාවසිද්ධත්තා තතො සාතිසයන්ති ආහ ‘‘සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරස’’න්ති. අස්සාදියතීති අස්සාදො, සුඛාවෙදනා. තෙනාහ භගවා ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්සාදො’’ති ¶ (සං. නි. 3.26). කායනිස්සිතත්තා කායෙ භවො කායිකො, සො එව අස්සාදො තථා පච්චුපතිට්ඨතීති කායිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානං. කායින්ද්රියපදට්ඨානං අනඤ්ඤවත්ථුකත්තා.

දුක්ඛස්ස ලක්ඛණාදීනි වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බානි.

සභාවතො ¶ , පරිකප්පතො වා ඉට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අනුභවනලක්ඛණං ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං. තෙනාහ ‘‘යථා තථා වා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරස’’න්ති, යථාභූතෙන වා අයථාභූතෙන වා ඉට්ඨාකාරෙන ආරම්මණස්ස සංභුඤ්ජනරසං, පච්චනුභවනකිච්චන්ති අත්ථො. ‘‘පස්සද්ධිපදට්ඨාන’’න්ති ඉදං ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙතී’’ති (සං. නි. 5.376; අ. නි. 11.12) සුත්තපදං නිස්සාය වුත්තං, තං පන නිරාමිසසොමනස්සවසෙන වෙදිතබ්බං.

සොමනස්සෙ වුත්තවිපරියායෙන දොමනස්සස්ස ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. දොමනස්සස්ස කාමධාතුයං උප්පජ්ජනතො එකන්තෙන හදයවත්ථුපදට්ඨානතා තතො විසෙසො.

මජ්ඣත්තස්ස, ආරම්මණස්ස මජ්ඣත්තං වා වෙදයිතං අනුභවනං ලක්ඛණං එතිස්සාති මජ්ඣත්තවෙදයිතලක්ඛණා. මජ්ඣත්තානුභවනතො එව සම්පයුත්තානං නාතිඋපබ්රූහනමිලාපනරසා. ‘‘සන්තභාවපච්චුපට්ඨානා’’ති ඉදං අනවජ්ජාය නිරාමිසාය උපෙක්ඛාය වසෙන වෙදිතබ්බං, න සබ්බාය.

ඉති වෙදනාක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

457. සඤ්ජානනලක්ඛණං නාම සඤ්ඤාවාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

කාමං වෙදනායපි විප්පයුත්තං විඤ්ඤාණං නත්ථි, තස්සා පන සභාවතො භින්නත්තා කායචි වෙදනාය සම්පයුත්තම්පි කායචි විප්පයුත්තං හොති. සඤ්ඤාය පන ඊදිසං නත්ථීති ආහ ‘‘න හි තං විඤ්ඤාණං…පෙ… සඤ්ඤායා’’ති.

සබ්බාවාති චතුභූමිකාපි. අථ වා යථා වෙදනා භින්නසභාවත්තා භෙදනලක්ඛණාදිතො වුත්තා, න එවමයං, අයං පන සබ්බාව සඤ්ජානනලක්ඛණා ¶ . නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං සඤ්ඤං කත්වා ජානනං ලක්ඛණං එතිස්සාති සඤ්ජානනලක්ඛණා. තථා හි සා අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානනතො ¶ පච්චාභිඤ්ඤාණරසාති වුච්චති. නිමිත්තෙන හි පුන සඤ්ජානනකිච්චා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. තස්සා වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා තෙන අභිඤ්ඤාණෙන පච්චාභිජානනකාලෙ පවත්ති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘තදෙවෙත’’න්තිආදි. පුන සඤ්ජානනස්ස පච්චයො පුනසඤ්ජානනපච්චයො, තදෙව නිමිත්තං පුන…පෙ… නිමිත්තං, තස්ස කරණං, පුන…පෙ… කරණං, පුනසඤ්ජානනපච්චයභූතං වා නිමිත්තකරණං පුන…පෙ… කරණං, තදස්සා කිච්චන්ති පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා. පුනසඤ්ජානනනිමිත්තකරණං නිමිත්තකාරිකාය, නිමිත්තෙන සඤ්ජානනන්තියා ච සබ්බාය සඤ්ඤාය සමානං යොජෙතබ්බං. අභිනිවෙසකරණං ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203, 427; ම. නි. 3.27-29) සඤ්ඤාභිනිවෙසමත්තෙනෙව දට්ඨබ්බං. යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා අවිකප්පසභාවත්තා. ඤාණසම්පයුත්තා පන සඤ්ඤා ඤාණමෙව අනුවත්තති, තස්මා අභිනිවෙසකාරිකා, විපරීතග්ගාහිකා ච න හොති. එතෙනෙව සමාධිසම්පයුත්තතාය අචිරට්ඨානතා ච න හොතීති වෙදිතබ්බා. එවං රාගදිට්ඨිමානාදිසම්පයුත්තාය සඤ්ඤාය රාගාදිඅනුවත්තිකභාවොති.

ඉති සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

සඞ්ඛාරක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

458. රාසිකරණලක්ඛණන්ති සම්පිණ්ඩනලක්ඛණං, තතො සඞ්ඛාරා ආයූහනරසා වුච්චන්ති. චෙතනාපධානතාය හි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මා එවං වුත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘කිං පන තන්ති සඞ්ඛාරායෙවා’’තිආදි. තත්ථ සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති යථා අත්තනො ඵලං සඞ්ඛතං සම්මදෙව නිප්ඵන්නං හොති, එවං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. විප්ඵාරපච්චුපට්ඨානාති එත්ථ විප්ඵාරො නාම විප්ඵාරවන්තතා, තස්මා සබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානාති අත්ථො.

තස්මිං තස්මිං චිත්තෙ උප්පන්නෙ නියමෙන උප්පජ්ජනතො නියතා. සරූපෙන ආගතාති එවං පිට්ඨිවත්තකෙ අකත්වා පාළියා සරූපෙනෙව ආගතා. කදාචිදෙව උප්පජ්ජනතො න නියතාති අනියතා. යදිපි අනියතා එකජ්ඣං ¶ න උප්පජ්ජන්ති, තස්මිං පන චිත්තෙ උප්පජ්ජනධම්මතාය ‘‘ඡත්තිංසා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජමානාපි ච න එකතො උප්පජ්ජන්තී’’ති.

459. ඵුසතීති ¶ කත්තුනිද්දෙසො. යං තත්ථ කාරණං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඵුසන්ති එතෙනාති වා ඵස්සො. සම්පයුත්තධම්මා හි ආරම්මණෙ පවත්තමානා තං ඵුසනලක්ඛණෙන ඵස්සෙන ඵුසන්තා විය හොන්ති. ආරම්මණඵුසනමත්තං වා ඵස්සොති සාධනත්තයම්පි යුජ්ජතෙව. සභාවධම්මෙසු කත්තුකරණසාධනවචනං තදාකාරසමාරොපනතො පරියායකථා, භාවසාධනවචනමෙව නිප්පරියායකථාති වුත්තං ‘‘ඵුසනලක්ඛණො’’ති. අයඤ්හීතිආදි යථාවුත්තලක්ඛණාදිසමත්ථනං. යදි අයං ධම්මො චෙතසිකො, ස්වායං අරූපධම්මො සමානො කථං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසාදිකො ච හොතීති අන්තොලීනං චොදනං හදයෙ ඨපෙත්වා තස්ස සොධනත්ථං ‘‘අරූපධම්මොපි සමානො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතී’’ති ඉමිනා අරූපස්සාපි තස්ස ධම්මස්ස අයං සභාවොති දස්සෙති. සා ච තස්ස ඵුසනාකාරප්පවත්ති අම්බිලඅම්බපක්කාදිං ඛාදන්තං පස්සන්තස්ස පරස්ස ඛෙළුප්පත්ති, පරං විබාධියමානං දිස්වා දයාලුකස්ස සරීරකම්පනං, රුක්ඛසාඛග්ගෙ දුට්ඨිතං පුරිසං දිස්වා භූමියං ඨිතස්ස භීරුකපුරිසස්ස ජඞ්ඝචලනං, පිසාචාදිභායිතබ්බං දිස්වා ඌරුඛම්භොති එවමාදීසු පරිබ්යත්තා හොති.

එකදෙසෙනාති කට්ඨද්වයාදි විය අත්තනො එකපස්සෙන. අනල්ලීයමානොපීති අසංසිලියමානොපි. රූපසද්දෙහි සහ ඵස්සස්ස සාමඤ්ඤං අනල්ලීයමානසඞ්ඝට්ටනමෙව, න විසයභාවො. යථා රූපසද්දා චක්ඛුසොතානි අනල්ලීයමානා එව ‘‘ඵුසිත’’න්තිආදිනා වුත්තා, එවං ඵස්සස්සාපි ආරම්මණඵුසනසඞ්ඝට්ටනානීති. සඞ්ඝට්ටනඤ්ච ඵස්සස්ස චිත්තාරම්මණානං සන්නිපතනභාවො එව. තෙනාහ ‘‘චිත්තමාරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතී’’ති. කිච්චට්ඨෙන රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසතා වුත්තා, වත්ථාරම්මණසන්නිපාතෙන වා සම්පජ්ජතීති සඞ්ඝට්ටනසම්පත්තිකො ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො වුත්තො. යථා ‘‘ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යු’’න්තිආදීසු (මි. ප. 2.3.8) පාණිස්ස පාණිම්හි සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතා රූපධම්මා, එවං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතො එකො චෙතසිකධම්මො දට්ඨබ්බො. ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-44; 4.60) වචනතො චක්ඛුරූපවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ සඞ්ගතිවසෙන ගහෙතබ්බත්තා ආහ ‘‘තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. තස්ස ඵස්සස්ස කාරණභූතො තදනුරූපො සමන්නාහාරො තජ්ජාසමන්නාහාරො. ඉන්ද්රියස්ස තදභිමුඛභාවො, ආවජ්ජනාය ච ආරම්මණකරණං විසයස්ස පරික්ඛතතා අභිසඞ්ඛතතා, විඤ්ඤාණස්ස විසයභාවකරණන්ති අත්ථො. යථා නිච්චම්මා ගාවී යං යං ඨානං උපගතා, තත්ථ තත්ථ දුක්ඛමෙව පාපුණාති, එවං ඵස්සෙ සති වෙදනා උප්පජ්ජතෙව. වෙදනා ච දුක්ඛසල්ලාදිසභාවාති වුත්තං ‘‘වෙදනාධිට්ඨානභාවතො පන නිච්චම්මගාවී විය දට්ඨබ්බො’’ති.

460. අභිසන්දහති ¶ පබන්ධති පවත්තෙති. චෙතනාභාවො බ්යාපාරභාවො. ආයූහනං චෙතයනං ඊරියනං. සංවිදහනං විචාරණං. ආයූහනරසාය චෙතනාය පවත්තමානාය සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා යථාසකං කිච්චප්පසුතා හොන්තීති සා සකිච්චපරකිච්චසාධිකා වුත්තා. ජෙට්ඨසිස්සො පරෙ සජ්ඣායනෙ උය්යොජෙන්තො සයම්පි සජ්ඣායති. මහාවඩ්ඪකිම්හි වඩ්ඪකිකම්මං කාතුමාරද්ධෙ ඉතරෙපි කරොන්තියෙව. උස්සාහනභාවෙනාති ආදරකරණභාවෙන. සා හි සයං ආදරභූතා සම්පයුත්තධම්මෙ ආදරයතීති. ආයූහනවසෙන උස්සාහනං දට්ඨබ්බං, න වීරියුස්සාහවසෙන.

461. වීරභාවොති යෙන වීරො නාම හොති, සො ධම්මොති අත්ථො. විධිනා ඊරෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වා වීරියං, උස්සාහො, තංතංකිච්චසමාරම්භො, පරක්කමො වා. උපත්ථම්භනං සම්පයුත්තධම්මානං කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා ධාරණං අනුබලප්පදානං, සම්පග්ගණ්හනං වා. සංසීදනපටිපක්ඛො ධම්මො අසංසීදනං, න සංසීදනාභාවමත්තන්ති අසංසීදනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති වුත්තං ‘‘අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. සංවෙගපදට්ඨානන්ති අට්ඨසංවෙගපුබ්බිකාය (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.418) කුසලකිරියාය වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං. ‘‘මග්ගො ගන්තබ්බො හොති, මග්ගො ගතො, කම්මං කාතබ්බං, කම්මං කතං, අප්පමත්තකො ආබාධො උප්පන්නො, ගිලානා වුට්ඨිතො හොති, අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය විචරන්තො න ලභති ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, ලභති…පෙ… පාරිපූරි’’න්ති එවං වුත්තානි එතානි අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනි, තංමූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි.

462. අත්තනා ¶ අනුපාලෙතබ්බානං සහජාතධම්මානං අනුපාලනං ජීවිතස්ස බ්යාපාරො, තඤ්ච නෙසං ජීවනන්ති තං තස්ස කාරණභාවං පුරක්ඛත්වා වුත්තං ‘‘ජීවන්ති තෙනා’’ති. තම්පි චස්ස අත්ථතො ජීවනමෙවාති ආහ ‘‘ජීවනමත්තමෙව වා ත’’න්ති.

463. ආධියතීති ඨපෙති. අවිසාරො අත්තනො එව අවිසරණසභාවො. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තානං ධම්මානං අවික්ඛිත්තතා. යෙන සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො ධම්මො අවික්ඛෙපොති. අවූපසමලක්ඛණස්ස වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛතාය චිත්තස්ස උපසමනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති උපසමපච්චුපට්ඨානො. විසෙසතොති යෙභුය්යෙන. සුඛවිරහිතොපි හි අත්ථි සමාධීති. දීපච්චිනිදස්සනෙන සන්තානඨිතිභාවං සමාධිස්ස දස්සෙති.

464. සද්දහන්ති ¶ එතායාති සද්දහනකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සද්ධාය පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථාපච්චයභාවෙ සති පුග්ගලො සද්දහතීති වොහාරො හොති. සද්දහනං සද්ධෙය්යවත්ථුනො පත්තියායනං, තං ලක්ඛණං එතිස්සාති සද්දහනලක්ඛණා. ඔකප්පනලක්ඛණාති අනුපවිසිත්වා එවමෙතන්ති කප්පනලක්ඛණා. කාලුස්සියමලං විධමෙත්වා සම්පයුත්තානං, පුග්ගලස්සෙව වා පසාදනං අනාවිලභාවකරණං රසො එතිස්සාති පසාදනරසා. පක්ඛන්දනං අධිමුච්චනවසෙන ආරම්මණස්ස අනුපවිසනං. අකාලුසභාවො අකාලුස්සියං, අනාවිලභාවොති අත්ථො. පසාදනීයට්ඨානෙසු පසාදවිපරීතං අකුසලං අස්සද්ධියං, මිච්ඡාධිමුත්ති ච, තප්පච්චනීකොව පසාදභූතො වත්ථුගතො නිච්ඡයො අධිමුත්ති, න යෙවාපනකාධිමොක්ඛො. රතනත්තයං, කම්මං, කම්මඵලඤ්ච සද්ධෙය්යවත්ථු. සප්පුරිසසංසෙවනසද්ධම්මසවනයොනිසොමනසිකාරධම්මානුධම්මප්පටිපත්තියො සොතාපත්තියඞ්ගානි. කුසලධම්මානං ආදානෙ හත්ථං විය, සබ්බසම්පත්තිසම්පදානෙ විත්තං විය, අමතකසිඵලඵලනෙ බීජං විය දට්ඨබ්බා.

465. සරන්ති තායාති සරණකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සතියා පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථාපච්චයභාවෙ සති තංසමඞ්ගිපුග්ගලො සරතීති වොහාරො හොති. උදකෙ අලාබු විය පිලවිත්වා ගන්තුං අදත්වා පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ¶ ආරම්මණස්ස ඨපනං සරණං අසම්මුට්ඨතාකරණං අපිලාපනං. සම්මොසපච්චනීකං කිච්චං අසම්මොසො, න සම්මොසාභාවමත්තං. ‘‘සතාරක්ඛෙන චෙතසා’’ති (අ. නි. 10.20) වචනතො ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අඤ්ඤතො ආගන්ත්වා චිත්තවිසයෙ අභිමුඛො භවති එතායාති විසයාභිමුඛභාවො, සති. සතියා වත්ථුභූතා කායාදයොව කායාදිසතිපට්ඨානානි, සති එව වා පුරිමා පච්ඡිමාය පදට්ඨානං.

466. කායදුච්චරිතාදීහීති හෙතුම්හි කරණවචනං. හිරියතීති ලජ්ජාකාරෙන ජිගුච්ඡති. තෙහියෙවාති කායදුච්චරිතාදීහියෙව. ඔත්තප්පතීති උබ්බිජ්ජති. හිරී පාපධම්මෙ ගූථං විය පස්සන්තී ජිගුච්ඡතීති ආහ ‘‘පාපතො ජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී’’ති. ඔත්තප්පං තෙ උණ්හං විය පස්සන්තං තතො උත්තසතීති වුත්තං ‘‘උත්තාසලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති. වුත්තප්පකාරෙනාති ලජ්ජාකාරෙන, උත්තාසාකාරෙන ච. අත්තගාරවපදට්ඨානා හිරී අජ්ඣත්තසමුට්ඨානතාය, අත්තාධිපතිතාය ච. පරගාරවපදට්ඨානං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානතාය, ලොකාධිපතිතාය ච. තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අත්තානං ¶ හී’’තිආදි වුත්තං. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච හිරිඔත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වුත්තා, න පනෙතෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයොගා. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. ලොකපාලකාති එත්ථ ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්තී’’ති (අ. නි. 2.9; ඉතිවු. 42) සුත්තපදං අත්තාධිපති, ලොකාධිපතිභාවෙ ච ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කරිත්වා, සො ලොකංයෙව අධිපතිං කරිත්වා’’ති (අ. නි. 3.40) ච සුත්තපදානි ආහරිත්වා වත්තබ්බානි.

467. යස්මා ලොභපටිපක්ඛො අලොභොති යෙ ධම්මා තෙන සම්පයුත්තා, තංසමඞ්ගිනො වා සත්තා තෙන න ලුබ්භන්ති, සයං කදාචිපි න ලුබ්භතෙව, අත්ථතො වා අලුබ්භනාකාරො එව ච හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘න ලුබ්භන්තී’’තිආදි. එසෙව නයොති ‘‘න දුස්සන්ති තෙනා’’තිආදිනා කාරකත්තයයොජනං අතිදිසති. අගෙධො අගිජ්ඣනං අනභිකඞ්ඛනං. අලග්ගභාවො අනාසත්තතා. අපරිග්ගහො කස්සචි වත්ථුනො මමත්තවසෙන අසඞ්ගහො. අනල්ලීනො භාවො අධිප්පායො එතස්සාති අනල්ලීනභාවො. එවඤ්හි උපමාය සමෙති.

468. චණ්ඩිකස්ස ¶ භාවො චණ්ඩික්කං, කොපො. තප්පටිපක්ඛො අචණ්ඩික්කං, අබ්යාපාදො. අවිරොධො අවිග්ගහො. අනුකූලමිත්තො අනුවත්තකො. විනයරසොති විනයනරසො. සොම්මභාවො මෙජ්ජනවසෙන හිලාදනීයතා.

469. ධම්මානං යො යො සභාවො යථාසභාවො, තස්ස තස්ස පටිවිජ්ඣනං යථාසභාවපටිවෙධො. අක්ඛලිතං අවිරජ්ඣිත්වා පටිවෙධො අක්ඛලිතපටිවෙධො. විසයස්ස ඔභාසනං තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහන්ධකාරවිධමනං විසයොභාසනං. කත්ථචිපි විසයෙ අසම්මුය්හනාකාරෙනෙව පච්චුපතිට්ඨති, සම්මොහපටිපක්ඛතාය වා තදභාවං පච්චුපට්ඨපෙතීති අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො. සබ්බකුසලානං මූලභූතාති සබ්බෙසං චතුභූමකකුසලධම්මානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන පතිට්ඨාභූතා, න තෙසං කුසලභාවසාධනෙන. යදි හි තෙසං කුසලභාවො කුසලමූලපටිබද්ධො සියා, එවං සති තංසමුට්ඨානරූපෙසු හෙතුපච්චයතා න සියා. න හි තෙ තෙසං කුසලාදිභාවං සාධෙන්ති, න ච පච්චයා න හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1). යථා ච කුසලභාවො, එවං අබ්යාකතභාවොපි අබ්යාකතමූලප්පටිබද්ධො සියා. තථා සති අහෙතුකචිත්තානං ¶ අබ්යාකතභාවො එව න සියා, අකුසලෙසු ච යත්ථ එකංයෙව මූලං, තස්ස අකුසලභාවො න සියා, උභයම්පි හොතියෙව. තස්මා න මූලප්පටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, අථ ඛො යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො. තෙසං පන සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනානි මූලානීති ගහෙතබ්බං.

470. පස්සම්භනං දරථවූපසමො. කායසද්දො සමූහවාචී, සො ච ඛො වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයවසෙනාති ආහ ‘‘කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථ කතමා තස්මිං සමයෙ කායපස්සද්ධි හොති? යා තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධස්සා’’තිආදි (ධ. ස. 40). දරථො සාරම්භො, දොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාධිකානං කිලෙසානං, තථාපවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං එතං අධිවචනං. දරථනිම්මද්දනෙන පරිළාහපරිප්ඵන්දවිරහිතො සීතිභාවො අපරිප්ඵන්දසීතිභාවො. උද්ධච්චප්පධානා කිලෙසා ¶ උද්ධච්චාදිකිලෙසා, උද්ධච්චං වා ආදිං කත්වා සබ්බකිලෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

ගරුභාවො දන්ධතා, ථිනමිද්ධාධිකානං, තථාපවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං එතං අධිවචනං. දන්ධතාය පටිපක්ඛො අදන්ධතා, න දන්ධතාය අභාවමත්තං.

ථද්ධභාවො ථම්භො, දිට්ඨිමානාධිකානං, තප්පධානානං වා චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං නාමං. ථද්ධභාවනිම්මද්දනතො එව කත්ථචි ආරම්මණෙ අප්පටිහතාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා තත්ථ අප්පටිඝාතං පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා.

කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, න කම්මඤ්ඤං අකම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො අකම්මඤ්ඤභාවො, දානසීලාදිපුඤ්ඤකිරියායං අයොග්යතා. අත්ථතො කාමච්ඡන්දාදිසංකිලෙසධම්මා, තප්පධානා වා චත්තාරො අකුසලක්ඛන්ධා. කම්මඤ්ඤභාවෙනෙව සම්පන්නාකාරෙන ආරම්මණස්ස ගහණං ආරම්මණකරණසම්පත්ති. වුත්තාවසෙසා කාමච්ඡන්දාදයො, තදෙකට්ඨා ච සංකිලෙසධම්මා අවසෙසනීවරණාදයො. විනිබන්ධනිම්මද්දනෙන සුඛප්පවත්තිහෙතුතාය පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා. සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති යථා සුවණ්ණවිසුද්ධි අපගතකාළකා අලඞ්කාරවිකතිවිනියොගක්ඛමා, එවමයම්පි සංකිලෙසවිගමෙන හිතකිරියාවිනියොගක්ඛමා.

කායචිත්තානං ගෙලඤ්ඤං, අස්සද්ධියාදි, තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා. ගෙලඤ්ඤපටිපක්ඛො අගෙලඤ්ඤං ¶ , තබ්භාවො ලක්ඛණං එතාසන්ති අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා. යථාවුත්තගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනෙනෙව නත්ථි එතාසං ආදීනවො දොසො, න වා එතා ආදීනං කපණං වන්ති පවත්තන්තීති නිරාදීනවා, තෙනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, තං වා සම්පයුත්තෙසු පච්චුපට්ඨපෙන්තීති නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා.

කායසම්බන්ධී, චිත්තසම්බන්ධී ච උජුභාවොති ලක්ඛිතබ්බතාය කායචිත්තඅජ්ජවලක්ඛණා. කායචිත්තානං නඞ්ගලසීසචන්දකොටිගොමුත්තවඞ්කතාසඞ්ඛාතානං කුටිලභාවානං නිම්මද්දනතො කායචිත්තකුටිලභාවනිම්මද්දනරසා. තතො එව සබ්බථාපි අජිම්හභාවෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා අජිම්හතං පච්චුපට්ඨපෙන්තීති අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා. ‘‘සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණං සාඨෙය්ය’’න්ති එවං වුත්තා තදාකාරප්පවත්තා ¶ අකුසලා ඛන්ධා, තදෙකට්ඨා ච සංකිලෙසධම්මා මායාසාඨෙය්යාදිකා. එත්ථ ච චිත්තපස්සද්ධිආදීහි චිත්තමෙව පස්සද්ධං, ලහු, මුදු, කම්මඤ්ඤං, පගුණං, උජු ච හොති. කායපස්සද්ධිආදීහි පන රූපකායොපි. තෙනෙවෙත්ථ භගවතා ධම්මානං දුවිධතා වුත්තා, න සබ්බත්ථ.

471. ඡන්දනං ඡන්දො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතා. ‘‘ඡන්දො කාමො’’තිආදීසු (විභ. 564) පන තණ්හාපි වුච්චති, ‘‘ඡන්දං ජනෙති වායමතී’’තිආදීසු (විභ. 432) වීරියම්පීති තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘කත්තුකාමතායෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. කත්තුකාමතා වුච්චති කරණිච්ඡා. චෙතසිකස්ස ච ධම්මස්ස සාරම්මණත්තා කරණිච්ඡා නාම ආලම්බනස්ස ආලම්බිතුකාමතාමුඛෙනෙව හොතීති ආරම්මණකරණිච්ඡාලක්ඛණො ඡන්දො කත්තුකාමතාලක්ඛණො වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො’’ති ච. යදග්ගෙන පනායං අත්තනො ආරම්මණපරියෙසනරසො, තදග්ගෙන සම්පයුත්තානම්පි හොතියෙව එකාරම්මණතාය තෙන තෙසං. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණග්ගහණෙ චායං චෙතසො හත්ථප්පසාරණං විය දට්ඨබ්බො’’ති. ස්වායං කුසලෙසු උප්පන්නො කුසලච්ඡන්දොති වුච්චති යොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨානත්තා.

472. අධිමුච්චනං ආරම්මණෙ සන්නිට්ඨානවසෙන වෙදිතබ්බං, න පසාදනවසෙන. යථා තථා වා හි ආරම්මණෙ නිච්ඡයනං අධිමුච්චනං අනධිමුච්චන්තස්ස පාණාතිපාතාදීසු, දානාදීසු වා පවත්තියා අභාවා, සද්ධා පන පසාදනීයෙසු පසාදාධිමොක්ඛාති අයමෙතෙසං විසෙසො. වොට්ඨබ්බනං පන යථා සන්තීරිතෙ අත්ථෙ නිච්ඡයනාකාරෙන පවත්තිත්වා පරතො ත්තමානානං තථා පවත්තියා පච්චයො හොති. යදි එවං, විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙසු කථන්ති? තෙසම්පි එකංසෙනෙව සංසප්පනාකාරස්ස ¶ පච්චයතාය දට්ඨබ්බං. දාරකස්ස විය ඉතො චිතො ච සංසප්පනස්ස ‘‘කරිස්සාමි න කරිස්සාමී’’ති අනිච්ඡයස්ස පටිපක්ඛකිරියා අසංසප්පනං, යෙසු චිත්තුප්පාදෙසු අයං සන්නිට්ඨානලක්ඛණො අධිමොක්ඛො, තෙසං ආරම්මණධම්මො එව සන්නිට්ඨෙය්යධම්මො.

473. කිරියා ¶ කාරොති කාරසද්දස්ස භාවසාධනතමාහ. මනම්හි කාරොති මනසි ආරම්මණස්ස කරණං. යෙන හි මනො ආරම්මණෙ කරීයති ආරම්මණෙනස්ස සංයොජනතො, තතො එව තෙන ආරම්මණම්පි මනසි කරීයතීති. පුරිමමනතොති භවඞ්ගමනතො. විසදිසමනන්ති වීථිජවනං මනං කරොතීති මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන වීථිජවනපටිපාදකෙ දස්සෙති.

සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණාභිමුඛං සාරෙන්තො විය හොතීති මනසිකාරො සාරණලක්ඛණො වුත්තො. සතියා අසම්මුස්සනවසෙන විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානතා, මනසිකාරස්ස පන සංයොජනවසෙන ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ආරම්මණපටිපාදකස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නතාවචනං ඉතරමනසිකාරානං තදඤ්ඤක්ඛන්ධපරියාපන්නතාමත්තං ජොතෙතීති තථාජොතිතං තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ඔතාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘වීථිපටිපාදකො’’තිආදි වුත්තං.

474. තෙසු ධම්මෙසූති යෙසු ධම්මෙසු සයං උප්පන්නා, තෙසු අත්තනා සම්පයුත්තෙසු චිත්තචෙතසිකධම්මෙසු. අනාරම්මණත්තෙපි හි තෙසු සමප්පවත්තෙසු උදාසිනභාවතො ‘‘තත්රමජ්ඣත්තතා’’ති වුච්චති. සමවාහිතලක්ඛණාති සමං අවිසමං යථාසකකිච්චෙසු පවත්තනලක්ඛණා. උදාසිනභාවෙන පවත්තමානාපි හෙසා සම්පයුත්තධම්මෙ යථාසකකිච්චෙසු පවත්තෙති, යථා රාජා තුණ්හී නිසින්නොපි අත්ථකරණෙ ධම්මට්ඨෙ යථාසකකිච්චෙසු අප්පමත්තෙ පවත්තෙති. අලීනානුද්ධතපවත්තිපච්චයතා ඌනාධිකතානිවාරණරසා, කිච්චවසෙන චෙතං වුත්තං. යදි එවං, සහජාතාධිපතිනො කථන්ති? තම්පි තස්සා කිච්චමෙව. යං සහජාතධම්මානං අධිපතිභාවොති, තස්සාපි තථාපවත්තනමෙවාති නායං දොසො. ‘‘ඉදං නිහීනකිච්චං හොතු, ඉදං අතිරෙකතරකිච්ච’’න්ති එවං පක්ඛපාතවසෙන විය පවත්ති පක්ඛපාතො, තං උපච්ඡින්දන්තී විය හොතීති අධිප්පායො.

‘‘අනියතෙසු ඉච්ඡන්තී’’ති ඉමිනා චෙතසිකන්තරභාවෙන ඉච්ඡන්තීති දස්සෙති. අදොසොයෙව මෙත්තා. තථා ¶ හි සොයෙව ‘‘මෙත්තා මෙත්තායනා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1062) නිද්දිට්ඨො. උපෙක්ඛාති යං උපෙක්ඛං මෙත්තාය සද්ධිං පරිකප්පෙන්ති, සා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛායෙව.

475. කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනන්ති ¶ පරපාණපරධනපරඉත්ථිආදීනං. අමද්දනං මද්දනපටිපක්ඛභාවො. කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනකිරියාපදෙසෙන කායදුච්චරිතාදිතො එව සඞ්කොචනකිරියා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. න හි විරතියො දුච්චරිතවත්ථුනො අකිරියපච්චුපට්ඨානා යුජ්ජන්ති, අථ ඛො දුච්චරිතස්ස, විරතීනඤ්ච සොරච්චවසෙන සඞ්කොචනං, අකිරියානඤ්ච හිරොත්තප්පානං ජිගුච්ඡනාදිවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

476. සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ඉධාධිප්පෙතා, අඤ්ඤථා අට්ඨතිංසාති වත්තබ්බං සියා. යථා චිත්තං, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි දුතියෙ සසඞ්ඛාරා එවාති ආහ ‘‘සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසො’’ති. අවසෙසා පඨමෙ වුත්තධම්මා.

අවසෙසා පඤ්චමෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති එත්ථ කථං කරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසහගතෙ සම්භවන්තීති? පුබ්බභාගභාවතො. අප්පනාප්පත්තා එව හි කරුණාමුදිතා උපෙක්ඛාසහගතා න හොන්ති, තතො අඤ්ඤත්ථ පන උපෙක්ඛාසහගතාපි හොන්තීති ආචරියා.

සුවිසුද්ධස්ස කායකම්මාදිකස්ස චිත්තසමාධානවසෙන රූපාරූපාවචරකුසලප්පවත්ති, න කායකම්මාදීනං සොධනවසෙන, නාපි දුච්චරිතදුරාජීවානං සමුච්ඡින්දනපටිප්පස්සම්භනවසෙනාති මහග්ගතචිත්තුප්පාදෙසු විරතීනං අසම්භවොයෙවාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා විරතිත්තය’’න්ති. තතොති රූපාවචරපඨමෙ වුත්තචෙතසිකතො. තෙයෙවාති රූපාවචරපඤ්චමෙ වුත්තචෙතසිකා එව. යදි එව රූපාවචරතො කො විසෙසොති ආහ ‘‘අරූපාවචරභාවොයෙව හි එත්ථ විසෙසො’’ති.

පඨමජ්ඣානිකෙති පඨමජ්ඣානවති. මග්ගවිඤ්ඤාණෙති චතුබ්බිධෙපි මග්ගවිඤ්ඤාණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. දුතියජ්ඣානිකාදිභෙදෙ මග්ගවිඤ්ඤාණෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන තතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානිකානි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති වුත්තං කිං අවිසෙසෙනාති චොදනායනෙ තං දස්සෙන්තො ‘‘කරුණාමුදිතාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මග්ගවිඤ්ඤාණානං නිබ්බානාරම්මණත්තා, කරුණාමුදිතානඤ්ච සත්තාරම්මණත්තා න තාසං තත්ථ සම්භවො. මග්ගධම්මෙසු ච පාදකාදිනියමෙන ¶ කදාචි සම්මාසඞ්කප්පවිරහො සියා ¶ , න පන විරතිවිරහො කායදුච්චරිතාදීනං සමුච්ඡින්දනවසෙනෙව අරියමග්ගස්ස පවත්තනතොති නියතවිරතිතා.

478. න හිරියති න ලජ්ජතීති අහිරිකො, පුග්ගලො, චිත්තං, තංසම්පයුත්තධම්මසමුදායො වා. ‘‘අහිරික්ක’’න්ති වත්තබ්බෙ එකස්ස කකාරස්ස ලොපං කත්වා ‘‘අහිරික’’න්ති වුත්තං. ‘‘න ඔත්තප්ප’’න්ති ඔත්තප්පස්ස පටිපක්ඛභූතං ධම්මමාහ. අජිගුච්ඡනං අහීළනං. අලජ්ජා අවිරිළා. තෙහෙවාති කායදුච්චරිතාදීහි එව. අසාරජ්ජං නිබ්භයතා. අනුත්තාසො අසම්භමො. වුත්තපටිපක්ඛවසෙනාති අලජ්ජනාකාරෙන පාපානං කරණරසං අහිරිකං, අනුත්තාසාකාරෙන අනොත්තප්පං, වුත්තප්පකාරෙනෙව පාපතො අසඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානානි අත්තනි, පරෙසු ච අගාරවපදට්ඨානානි. ගාමසූකරස්ස විය අසුචිතො කිලෙසාසුචිතො අජිගුච්ඡනං අහිරිකෙන හොති, සලභස්ස විය අග්ගිතො පාපතො අනුත්තාසො අනොත්තප්පෙන හොතීති එවං වුත්තප්පටිපක්ඛවසෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

479. ලුබ්භන්ති තෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ලුබ්භන්තීති අභිගිජ්ඣන්ති. මුය්හන්තීති න බුජ්ඣන්ති. ආරම්මණග්ගහණං ‘‘මම ඉද’’න්ති තණ්හාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිස්ස ආරම්මණස්ස අවිස්සජ්ජනං, න ආරම්මණකරණමත්තං. අභිසඞ්ගො අභිමුඛභාවෙන ආසත්ති. අපරිච්චාගො අවිජහනං, දුම්මොචනීයතා වා. අස්සාදදස්සනං අස්සාදදිට්ඨි. ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො ච තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52, 54, 57) හි වුත්තං.

480. ධම්මසභාවස්ස යාථාවතො අදස්සනං චිත්තස්ස අන්ධභාවො. අඤ්ඤාණං ඤාණපටිපක්ඛො. සම්පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථතා අසම්පටිවෙධො. යථා ඤාණං ආරම්මණසභාවං පටිවිජ්ඣිතුං න ලබ්භති, මොහස්ස තථා පවත්ති ආරම්මණසභාවච්ඡාදනං. අසම්මාපටිපත්තිං පච්චුපට්ඨපෙති, සම්මාපටිපත්තියා පටිපක්ඛභාවෙන ගය්හතීති වා අසම්මාපටිපත්තිපච්චුපට්ඨානො. යස්ස උප්පජ්ජති, තස්ස අන්ධකරණං අන්ධකාරො, තථා පච්චුපතිට්ඨතීති අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො.

481. මිච්ඡාති ධම්මසභාවස්ස විපරීතං, නිච්චාදිතොති අත්ථො. අයොනිසො අභිනිවෙසො අනුපායාභිනිවෙසො උප්පථාභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං ¶ අතික්කමිත්වා පරතො ආමසනං ¶ පරාමාසො. විපරීතග්ගාහවසෙන ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203; 3.27-29) අභිනිවිසනං මිච්ඡාභිනිවෙසො.

482. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන උද්ධතං හොති චිත්තං, තංසම්පයුත්තධම්මා වා, සො ධම්මො උද්ධච්චං. අවූපසමොති අසන්නිසින්නඅප්පසන්නභාවමාහ. අනවට්ඨානරසන්ති චලනකිච්චං. භන්තත්තන්ති පරිබ්භමනාකාරං. චෙතසො අවූපසමෙති නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ භුම්මං, අවූපසමපච්චයභූතං ආරම්මණං වා ‘‘අවූපසමො’’ති වුත්තං. අකුසලධම්මානං එකන්තනිහීනතාය ‘‘අකුසලභාවෙන ච ලාමකත්ත’’න්ති වුත්තං.

483. ථිනමිද්ධමෙත්ථ අනියතං, න මානාදීති ථිනමිද්ධස්ස අනියතතා ච එත්ථ දුතියචිත්තෙ පඨමාකුසලතො විසෙසො.

අනුස්සාහනාවසීදනභාවෙන සංහතභාවො ථිනං, තෙන යොගතො චිත්තං ථිනං, තස්ස භාවොති ථිනතා. අසමත්ථතාවිඝාතවසෙන අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං. යස්මා තතො එව තෙන සම්පයුත්තධම්මා මෙධිතා විහතසාමත්ථියා හොන්ති, තස්මා ‘‘මිද්ධනතා මිද්ධ’’න්ති වුත්තං. අනුස්සාහලක්ඛණන්ති උස්සාහපටිපක්ඛලක්ඛණං. වීරියස්ස අවනොදනං ඛිපනං වීරියාවනොදනං. සම්පයුත්තධම්මානං සංසීදනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, තෙසං වා සංසීදනං පච්චුපට්ඨපෙතීති සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණන්ති එත්ථ කාමං ථිනම්පි අකම්මඤ්ඤසභාවමෙව, තං පන චිත්තස්ස, මිද්ධං වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සාති අයමෙත්ථ විසෙසො. තථා හි පාළියං ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා’’ති (ධ. ස. 1162-1163) ච ආදිනා ඉමෙසං නිද්දෙසො පවත්තො. ඔනහනං විඤ්ඤාණද්වාරානං පිදහනං. ලීනතා ලීනාකාරො ආරම්මණග්ගහණෙ සඞ්කොචො. යස්මා ථිනෙන චිත්තස්සෙව සංහනනං හොති, මිද්ධෙන පන වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්ස විය රූපකායස්සාපි, තස්මා තං පචලායිකානිද්දං පච්චුපට්ඨපෙතීති පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වුත්තං. අරති පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච අරොචනා. විජම්භිකා විජම්භනසඞ්ඛාතස්ස කායදුට්ඨුල්ලස්ස කාරණභූතා සංකිලෙසප්පවත්ති. අරතිවිජම්භිකාදීසූති ¶ ච ආදි-සද්දෙන තන්දිආදීනං ගහණං. නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ චෙතං භුම්මවචනං.

අවසෙසා ¶ සොළස. මානො පනෙත්ථ අනියතො හොති, තෙන සද්ධිං සත්තරසෙව හොන්ති. පට්ඨානෙ හි ‘‘සංයොජනං ධම්මං පටිච්ච සංයොජනො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන, තික්ඛත්තුං පටිඝෙන ච මානො විචිකිච්ඡා භවරාගොති තයොපෙතෙ සකදාගාමිනො සංයොජනානං සංයොජනෙහි දසවිධා යොජනාති දස්සිතාය දසවිධාය යොජනාය ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච මානසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) වත්වා ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) තථා ‘‘මානසංයොජනං පටිච්ච භවරාගසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා 3.4.1) වත්වා ‘‘භවරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) ච එවමාගතාහි යොජනාහි මානස්ස අනියතභාවො පකාසිතො. යදි හි මානො නියතො සියා, කාමරාගස්ස මානරහිතා පවත්ති න සියා, තථා භවරාගස්ස. එවං සති පට්ඨානෙ චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන යොජනා න සියා, තික්ඛත්තුංයෙව සියා. භවරාගමූලිකා ච න සියා. එවඤ්ච සංයොජනානං සංයොජනෙහි අට්ඨවිධෙන යොජනා සියා, න දසවිධෙන. දසවිධාව ච දස්සිතාති. සෙය්යාදිවසෙන උච්චතො නමනං උන්නති. උන්නමනවසෙනෙව සංපග්ගහරසො. න වීරියං විය තංතංකිච්චසාධනෙ අබ්භුස්සහනවසෙන. ඔමානස්සාපි අත්තානං අවං කත්වා ගහණම්පි සම්පග්ගහණවසෙනෙවාති දට්ඨබ්බං. කෙතු වුච්චති අච්චුග්ගතධජො, ඉධ පන කෙතු වියාති කෙතු, උළාරතමාදිභාවො. තං කෙතුභාවසඞ්ඛාතං කෙතුං කාමෙතීති කෙතුකම්යං, චිත්තං. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන කෙතුකම්යං, සා කෙතුකම්යතා. ‘‘අහ’’න්ති පවත්තනතො මානස්ස දිට්ඨිසදිසී පවත්තීති සො දිට්ඨියා සද්ධිං එකචිත්තුප්පාදෙ න පවත්තති, අත්තසිනෙහසන්නිස්සයො චාති ආහ ‘‘දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො’’ති.

එත්ථාපි චාති ච-සද්දෙන ථිනමිද්ධං ආකඩ්ඪති.

485. දුස්සන්තීති බ්යාපජ්ජන්ති. චණ්ඩික්කං කුජ්ඣනං. අත්තනො පවත්තිආකාරවසෙන, විරූපසංසප්පනකඅනිට්ඨරූපසමුට්ඨාපනවසෙන ච විසප්පනරසො. කායස්ස ¶ විජ්ඣත්තභාවාපාදනතො අත්තනො නිස්සයදහනරසො. දුස්සනං අත්තනො, පරස්ස ච උපභොගඵලකාලෙසු අනිට්ඨත්තා විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බොති සබ්බෙන සබ්බං අග්ගහෙතබ්බතං දස්සෙති.

486. යං පරසම්පත්තීසු ඉස්සාකරණං, සා ඉස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉස්සායනා ඉස්සා’’ති ¶ . උසූයනං අසහනං. තත්ථෙවාති පරසම්පත්තීසු එව. අභිරතිපටිපක්ඛභූතං ඉස්සාය කිච්චං, න අභිරතියා අභාවමත්තන්ති ආහ ‘‘අනභිරතිරසා’’ති.

487. මච්ඡරයොගෙන ‘‘මච්ඡරී’’ති පවත්තමානං මච්ඡරිසද්දං ගහෙත්වා ආහ ‘‘මච්ඡරභාවො මච්ඡරිය’’න්ති. නිරුත්තිනයෙන පන මා ඉදං අච්ඡරියං අඤ්ඤෙසං හොතු, මය්හමෙව හොතූති මච්ඡරියන්ති පොරාණා. තං මච්ඡරියං වුච්චමානානි ලක්ඛණාදීනි පරියාදාය තිට්ඨති. සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානන්ති අත්තසම්පත්තීනං පරෙහි අසාධාරණභාවකරණෙන සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං. කටුකාකාරගති කටුකඤ්චුකතා. අත්තසම්පත්ති ආවාසාදි.

488. කුකතන්ති එත්ථ අකතම්පි කුකතමෙව. එවඤ්හි වත්තාරො හොන්ති ‘‘යං මයා න කතං, තං කුකත’’න්ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කතාකතානුසොචනරස’’න්ති. එවං කතාකතං දුච්චරිතං, සුචරිතඤ්ච කුකතං, තං ආරබ්භ විප්පටිසාරවසෙන පවත්තං පන චිත්තං තංසහචරිතතාය ඉධ ‘‘කුකත’’න්ති ගහෙත්වා ‘‘තස්ස භාවො කුක්කුච්ච’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පච්ඡා අනුතාපනං විබාධනං පච්ඡානුතාපො. යථාපවත්තස්ස කතාකතාකාරවිසිට්ඨස්ස දුච්චරිතසුචරිතස්ස අනුසොචනවසෙන විරූපං පටිසරණං විප්පටිසාරො. පරායත්තතාහෙතුතාය දාසබ්යමිව දට්ඨබ්බං. යථා හි දාසබ්යෙ සති දාසො පරායත්තො හොති, එවං කුක්කුච්චෙ සති තංසමඞ්ගී. න හි සො අත්තනො ධම්මතාය කුසලෙ පවත්තිතුං සක්කොති. අථ වා කතාකතාකුසලකුසලානුසොචනෙ ආයත්තතාය තදුභයවසෙන කුක්කුච්චෙන තංසමඞ්ගී හොතීති තං දාසබ්යං විය හොතීති.

අනියතෙසු ඉස්සාදීසු ථිනමිද්ධසම්භවොව චාති ච-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

490. පවත්තිට්ඨිතිමත්තොති ¶ ඛණට්ඨිතිමත්තො. ‘‘නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති වියා’’ති හි එවං වුත්තචිත්තට්ඨිති විය සන්තානට්ඨිතියා පච්චයො භවිතුං අසමත්ථො නිච්ඡයාභාවෙන අසණ්ඨහනතො චෙතසො පවත්තිපච්චයමත්තතාය පවත්තිට්ඨිතිමත්තො. තෙනාහ ‘‘දුබ්බලො සමාධී’’ති. විගතා චිකිච්ඡාති චිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය වුත්තං, න සබ්බථා විචිකිච්ඡාය චිකිච්ඡාභාවතොති තදත්ථමත්තං දස්සෙති. ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො’’තිආදිනා සංසප්පනවසෙන සෙතීති සංසයො. කම්පනරසාති නානාරම්මණෙ චිත්තස්ස කම්පනකිච්චා. උද්ධච්චඤ්හි අත්තනා ගහිතාකාරෙ ¶ එව ඨත්වා භමතීති එකාරම්මණස්මිංයෙව විප්ඵන්දනවසෙන පවත්තති. විචිකිච්ඡා පන යදිපි රූපාදීසු එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ උප්පජ්ජති, තථාපි ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, ඉදං නු ඛො, අඤ්ඤං නු ඛො’’ති අඤ්ඤං ගහෙතබ්බාකාරං අපෙක්ඛතීති නානාරම්මණෙ කම්පනං හොතීති. අනිච්ඡයං ද්වෙළ්හකං පච්චුපට්ඨපෙතීති අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා. අනෙකංසස්ස ආරම්මණෙ නානාසභාවස්ස ගහණාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අනෙකංසගාහපච්චුපට්ඨානා.

491. සත්තාරම්මණත්තාති සත්තපඤ්ඤත්තිආරම්මණත්තා. නනු ච පඤ්ඤත්තිආරම්මණාපි විපාකා හොන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එකන්තපරිත්තාරම්මණා හි කාමාවචරවිපාකා’’ති. විරතියොපි විපාකෙසු න සන්තීති එත්ථාපි නනු කෙසුචි විපාකෙසු විරතියොපි සන්තීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලායෙවාති හි වුත්ත’’න්ති, තෙන ලොකියවිපාකෙසු විරතියො න සන්තීති දස්සෙති.

තෙසන්ති රූපාවචරාදිවිපාකවිඤ්ඤාණානං. ජනෙතබ්බජනකසම්බන්ධෙ හි ඉදං සාමිවචනං.

492. තෙති තෙ අහෙතුකකිරියසඞ්ඛාරා. තත්ථ කුසලවිපාකමනොධාතුසම්පයුත්තෙහි සමානා අහෙතුකකිරියමනොධාතුසම්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතසන්තීරණසම්පයුත්තෙහි සමානා හසිතුප්පාදසම්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණසම්පයුත්තෙහි සමානා වොට්ඨබ්බනසම්පයුත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘කුසල…පෙ… සමානා’’ති වත්වා තතො ලබ්භමානං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. වීරියසබ්භාවතො බලප්පත්තො සමාධි හොති ‘‘වීරියන්තං බල’’න්ති කත්වා.

සමුච්ඡෙදවිරතීහි ¶ එව අරහන්තානං විරමනකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා කිරියචිත්තෙසු විරතියො න සන්තීති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා විරතියො’’ති. කාමාවචරසහෙතුකකිරියසඞ්ඛාරානං කාමාවචරකුසලෙහි විරතිකතො විසෙසො අත්ථි, මහග්ගතෙසු පන තාදිසොපි නත්ථීති ආහ ‘‘සබ්බාකාරෙනපී’’ති, ධම්මතො, ආරම්මණතො, පවත්තිආකාරතොති සබ්බපකාරෙනපීති අත්ථො.

ඉති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

අතීතාදිවිභාගකථාවණ්ණනා

අභිධම්මන්තොගධම්පි ¶ සුත්තන්තභාජනීයං සුත්තන්තනයො එව, එකන්තඅභිධම්මනයො පන අභිධම්මභාජනීයන්ති ආහ ‘‘අභිධම්මෙ පදභාජනීයනයෙනා’’ති.

493. භගවතා පන එවං ඛන්ධා විත්ථාරිතාති සම්බන්ධො. තස්මා ඉමායපි පාළියා වසෙන ඛන්ධානං සංවණ්ණනං කරිස්සාමාති අධිප්පායො. යං කිඤ්චීති එත්ථ යන්ති සාමඤ්ඤෙන අනියමදස්සනං. කිඤ්චීති පකාරභෙදං ආමසිත්වා අනියමදස්සනං. උභයෙනාපි අතීතං වා…පෙ… සන්තිකෙ වා අප්පං වා බහුං වා යාදිසං වා තාදිසං වා නපුංසකනිද්දෙසාරහං සබ්බං බ්යාපෙත්වා ගණ්හාතීති ආහ ‘‘අනවසෙසපරියාදාන’’න්ති. එවං පන අඤ්ඤෙසුපි නපුංසකනිද්දෙසාරහෙසු පසඞ්ගං දිස්වා තත්ථ අධිප්පෙතත්ථං අතිච්ච පවත්තනතො අතිප්පසඞ්ගස්ස නියමනත්ථං රූපන්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘රූපන්ති අතිප්පසඞ්ගනියමන’’න්ති ආහ. යං කිඤ්චීති ච යං-සද්දං එකං පදං, සනිපාතං කිං-සද්දඤ්ච එකං පදන්ති ගහෙත්වා අනියමෙකත්ථදීපනතො ‘‘පදද්වයෙනාපී’’ති වුත්තං. අස්සාති රූපස්ස. අතීතාදිනා විභාගං ආරභති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නන්තිආදිනා.

494. අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙනාති එත්ථ චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ අද්ධා-සද්දො වත්තතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිසුත්තවසෙන (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) විඤ්ඤායති. තථා හි භද්දෙකරත්තසුත්තෙපි ‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්යා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.272, 275, 276, 277) අද්ධාවසෙනෙව අතීතාදිභාවො වුත්තො. ‘‘තයොමෙ, ¶ භික්ඛවෙ, අද්ධා, කතමෙ තයො? අතීතො අද්ධා අනාගතො අද්ධා පච්චුප්පන්නො අද්ධා’’ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 63) පන පරමත්ථතො පරිච්ඡිජ්ජමානො අද්ධා නිරුත්තිපථසුත්තවසෙන ඛණපරිච්ඡින්නො වුත්තො. තත්ථ හි ‘‘යං, භික්ඛවෙ, රූපං ජාතං…පෙ… පාතුභූතං. අත්ථීති තස්ස සඞ්ඛා’’ති (සං. නි. 3.62) විජ්ජමානස්ස පච්චුප්පන්නතා, තතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච අතීතානාගතතා වුත්තා. තදඤ්ඤසුත්තෙසු පන යෙභුය්යෙන චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නො අතීතාදිකො අද්ධා වුත්තොති සො එව ඉධාපි ‘‘අද්ධාවසෙනා’’ති වුත්තො.

සීතං සීතස්ස සභාගො, තථා උණ්හං උණ්හස්ස. යං පන සීතං, උණ්හං වා සරීරෙ සන්නිපතිතං ¶ සන්තානවසෙන පවත්තමානං අනූනං අනධිකං එකාකාරං, තං එකො උතූති වුච්චතීති සභාගඋතුනො අනෙකත්තා එක-ග්ගහණං කතං, එවං ආහාරෙපි. එකවීථිඑකජවනසමුට්ඨානන්ති පඤ්චඡට්ඨද්වාරවසෙන වුත්තං. සන්තතිසමයකථා විපස්සකානං උපකාරත්ථාය අට්ඨකථාසු කථිතා. ජනකො හෙතු, උපථම්භකො පච්චයො, තෙසං උප්පාදනං, උපත්ථම්භනඤ්ච කිච්චං. යථා බීජස්ස අඞ්කුරුප්පාදනං, පථවීආදීනඤ්ච තදුපත්ථම්භනං, කම්මස්ස කටත්තාරූපවිපාකුප්පාදනං, ආහාරාදීනං තදුපත්ථම්භනං, එවං එකෙකස්ස කලාපස්ස, චිත්තුප්පාදස්ස ච ජනකානං කම්මානන්තරාදිපච්චයභූතානං, උපත්ථම්භකානඤ්ච සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතානං කිච්චං යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. එවං උතුආදීනං සභාගවිසභාගතාසම්භවතො තංසමුට්ඨානානං රූපානං සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගො වුත්තො, කම්මස්ස පන එකභවනිබ්බත්තකස්ස සභාගවිසභාගතා නත්ථීති තංසමුට්ඨානානං රූපානං සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගං අවත්වා උපත්ථම්භකවසෙනෙව වුත්තො. යදා පන ලිඞ්ගපරිවත්තනං හොති, තදා බලවතා අකුසලෙන පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායති, දුබ්බලෙන කුසලෙන ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවති. දුබ්බලෙන ච අකුසලෙන ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායති, බලවතා කුසලෙන පුරිසලිඞ්ගං පාතුභවතීති කම්මසමුට්ඨානරූපානම්පි අත්ථෙව විසභාගතාති තෙසම්පි සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගො සම්භවති, සො පන න සබ්බකාලිකොති න ගහිතො.

තංතංසමයන්ති එකමුහුත්තාදිකො සො සො සමයො එතස්සාති තංතංසමයං, රූපං, තංතංසමයවන්තන්ති අත්ථො.

තතො ¶ පුබ්බෙති තතො ඛණත්තයස්ස පරියාපත්තිතො පුබ්බෙ. අනුප්පන්නත්තා අනාගතං. පච්ඡාති තතො පච්ඡා. ඛණත්තයං අතික්කන්තත්තා අතීතං. යස්ස හෙතුකිච්චං, පච්චයකිච්චඤ්ච නිට්ඨිතත්තා අතික්කන්තං, තං අතීතං උප්පාදක්ඛණෙ හෙතුකිච්චං, උප්පන්නඵලත්තා නිට්ඨිතඤ්චාති දට්ඨබ්බං. තීසුපි ඛණෙසු පච්චයකිච්චං. පථවීආදීනං සන්ධාරණාදිකං, ඵස්සාදීනං ඵුසනාදිකඤ්ච අත්තනො කිච්චං සකිච්චං, සකිච්චස්ස කරණක්ඛණො සකිච්චක්ඛණො, සහ වා කිච්චෙන සකිච්චං, යස්මිං ඛණෙ සකිච්චං රූපං වා අරූපං වා හොති, සො සකිච්චක්ඛණො, තස්මිං ඛණෙ පච්චුප්පන්නං. එත්ථ ච ඛණාදිකථායං ‘‘තතො පුබ්බෙ අනාගතං, පච්ඡා අතීත’’න්ති වචනං අද්ධාදීසු විය භෙදාභාවතො නිප්පරියායං. අද්ධාදිවසෙන හි අඤ්ඤෙව ධම්මා අතීතා අඤ්ඤෙ අනාගතා අඤ්ඤෙ පච්චුප්පන්නා ලබ්භන්ති, ඛණාදිවසෙන පන නත්ථි ධම්මතො භෙදො, කාලතො එව භෙදො. උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතො ¶ , ඛණත්තයෙ වත්තමානො, තතො පරං අතීතොති නිප්පරියායා, අද්ධාපච්චුප්පන්නාදි විය කෙනචි පරියායෙන අතීතමනාගතන්ති ච වත්තබ්බතාභාවතො.

495. හෙට්ඨා වුත්තං අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදං සන්ධාය ‘‘වුත්තනයො එවා’’ති වත්වා තෙන අපරිතුස්සමානෙන යදිපි තත්ථ අජ්ඣත්තමෙව අජ්ඣත්තිකන්ති සද්දත්ථො ලබ්භති, තථාපි අත්ථෙව අජ්ඣත්තඅජ්ඣත්තිකසද්දානං, බහිද්ධාබාහිරසද්දානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථභෙදො. තථා හි අජ්ඣත්තිකසද්දො සපරසන්තානිකෙසු චක්ඛාදීසු රූපාදීසු බාහිරසද්දො විය පවත්තති, අජ්ඣත්තසද්දො පන තස්ස තස්ස සත්තස්ස සසන්තානිකෙස්වෙව චක්ඛුරූපාදීසු තතො අඤ්ඤෙසු බහිද්ධාසද්දො විය පවත්තති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තන්තනයෙ. නියකජ්ඣත්තම්පි න පුබ්බෙ වුත්තඅජ්ඣත්තිකමෙව, පරපුග්ගලිකම්පි න පුබ්බෙ වුත්තබාහිරමෙවාති අධිප්පායො.

496. හීනපණීතභෙදො පරියායතො, නිප්පරියායතො ච වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තදෙව සුදස්සීනං රූපං. යත්ථාති යස්මිං ආරම්මණභූතෙ. යං ආරම්මණං කත්වා අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං හීනං අනිට්ඨභාවතො. යං කුසලවිපාකං, තං පණීතං ඉට්ඨභාවතො. යථා හි අකුසලවිපාකො සයං අනිට්ඨො අනිට්ඨෙ එව උප්පජ්ජති, න ඉට්ඨෙ, එවං කුසලවිපාකොපි සයං ඉට්ඨො ඉට්ඨෙ එව උප්පජ්ජති, න අනිට්ඨෙ. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං –

‘‘අකුසලකම්මජවසෙන ¶ අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා, කුසලකම්මජං පන අනිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙව. කුසලකම්මජවසෙන ඉට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා. කුසලකම්මජඤ්හි අනිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙවා’’ති (විභ. අට්ඨ. 6) ච.

තත්ථ මනාපානිපි කානිචි හත්ථිරූපාදීනි අකුසලකම්මනිබ්බත්තානි සන්ති, න පන තානි තෙසංයෙව හත්ථිආදීනං සුඛස්ස හෙතුභාවං ගච්ඡන්ති. තස්ස තස්සෙව හි සත්තස්ස අත්තනා කතෙන කුසලෙන නිබ්බත්තං සුඛස්ස පච්චයො හොති, අකුසලෙන නිබ්බත්තං දුක්ඛස්ස. තස්මා කම්මජානං ඉට්ඨානිට්ඨතා කම්මකාරකසත්තස්ස වසෙන යොජනාරහා සියා. තත්ථ යං වුත්තං ‘‘කුසලකම්මජං අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති, න ච වුත්තං ‘‘අකුසලකම්මජං ඉට්ඨං නාම නත්ථී’’ති, තෙන ¶ අකුසලකම්මජම්පි සොභනං පරසත්තානං ඉට්ඨං අත්ථීති අනුඤ්ඤාතං භවිස්සති, කුසලකම්මජං පන සබ්බෙසං ඉට්ඨමෙවාති.

තිරච්ඡානගතානං පන කෙසඤ්චි මනුස්සරූපං අමනාපං, යතො තෙ දිස්වාව පලායන්ති, මනුස්සා ච දෙවතාරූපං පස්සිත්වා භායන්ති, තෙසම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං තං රූපං ආරබ්භ කුසලවිපාකමෙව උප්පජ්ජති, තාදිසස්ස පන පුඤ්ඤස්ස අභාවා න තෙසං තත්ථ අභිරති හොති. කුසලකම්මජස්ස පන අනිට්ඨස්ස අභාවො විය අකුසලකම්මජස්ස ච ඉට්ඨස්ස අභාවො වත්තබ්බො. හත්ථිආදීනම්පි හි අකුසලකම්මජං මනුස්සානං අකුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණං, කුසලකම්මජං පන පවත්තෙ සමුට්ඨිතං කුසලවිපාකස්ස. ඉට්ඨාරම්මණෙන පන වොමිස්සකත්තා අප්පකං අකුසලකම්මජං බහුලං අකුසලවිපාකුප්පත්තියා කාරණං න භවිස්සතීති සක්කා විඤ්ඤාතුං, විපාකං පන න සක්කා වඤ්චෙතුන්ති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං සුට්ඨු යුජ්ජති. යං පන වුත්තං ‘‘අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා’’ති, තං රූපාදිභාවසාමඤ්ඤතො කාමගුණසදිසතාය තංසදිසෙසු තබ්බොහාරෙන වුත්තං. ඉට්ඨානෙව හි රූපාදීනි ‘‘කාමගුණා’’ති පාළියං (ම. නි. 1.164-165, 177-178, 287; 2.155, 280; 3.57, 190; සං. නි. 5.30) වුත්තානි. කාමගුණවිසභාගා වා රූපාදයො ‘‘කාමගුණා’’ති වුත්තා අසිවෙ සිවොති වොහාරො විය, සබ්බානි වා ඉට්ඨානිට්ඨානි රූපාදීනි තණ්හාවත්ථුභාවතො කාමගුණා එව. වුත්තඤ්හි ‘‘රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133). අතිසයෙන පන කමනීයත්තා සුත්තෙසු කාමගුණාති ඉට්ඨරූපාදීනි වුත්තානි.

වුත්තනයමෙවාති ¶ අභිදෙසෙන ලක්ඛණතො දූරසන්තිකං දස්සිතන්ති ආහ ‘‘ඔකාසතොපෙත්ථ උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකතා වෙදිතබ්බා’’ති. තත්ථ කිත්තකතො පට්ඨාය රූපං ඔකාසවසෙන සන්තිකෙ නාම, කිත්තකතො පන පට්ඨාය දූරෙ නාම? පකතිකථාය කථෙන්තානං ද්වාදස හත්ථා සවනූපචාරො නාම, තස්ස ඔරතො සන්තිකෙ, පරතො දූරෙ. තත්ථ සුඛුමරූපං දූරෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි දූරෙ හොති, සන්තිකෙ හොන්තං පන ඔකාසතොව සන්තිකෙ හොති, න ලක්ඛණතො. ඔළාරිකරූපං සන්තිකෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි සන්තිකෙ හොති, දූරෙ හොන්තං ඔකාසතොව හොති, න ලක්ඛණතො. ‘‘උපාදායුපාදායා’’ති පන වුත්තත්තා අත්තනො රූපං සන්තිකෙ නාම, අන්තොකුච්ඡිගතස්සාපි පරස්ස දූරෙ. අන්තොකුච්ඡිගතස්ස සන්තිකෙ, බහි ඨිතස්ස දූරෙති ¶ එවං අන්තොගබ්භපමුඛපරිවෙණසඞ්ඝාරාමසීමාගාමඛෙත්තජනපදරජ්ජසමුද්දචක්කවාළෙසු තදන්තොගතබහිගතානං වසෙන දූරසන්තිකතා වෙදිතබ්බා.

497. තදෙකජ්ඣන්ති තං එකජ්ඣං එකතො. අභිසංයූහිත්වාති සංහරිත්වා, සමූහං වා කත්වා. අභිසඞ්ඛිපිත්වාති සඞ්ඛිපිත්වා සඞ්ඛෙපං කත්වා. ‘‘සබ්බම්පි රූපං…පෙ… දස්සිතං හොතී’’ති ඉමිනා රූපඛන්ධසද්දානං සමානාධිකරණසමාසභාවං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි රූපතො අඤ්ඤො රූපක්ඛන්ධො නාම අත්ථී’’ති.

498. රාසිභාවූපගමනෙන වෙදනාක්ඛන්ධාදයොති දස්සිතා හොන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

සන්තතිවසෙන, ඛණාදිවසෙන චාති එත්ථ අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිවිභාගස්ස අවචනං සුඛාදිවසෙන භින්නාය අතීතාදිභාවවචනතො. න හි සුඛා එව අද්ධාවසෙන, සමයවසෙන ච අතීතාදිකා හොති, තථා දුක්ඛා එව, අදුක්ඛමසුඛා එව ච කායිකචෙතසිකාදිභාවෙන භින්නා, තෙන වෙදනාසමුදායො අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවෙන වත්තබ්බතං අරහති සමුදායස්ස තෙහි පරිච්ඡින්දිතබ්බත්තා, වෙදනෙකදෙසා පන ගය්හමානා සන්තතිඛණෙහි පරිච්ඡෙදං අරහන්ති තථා පරිච්ඡින්දිත්වා ගහෙතබ්බතො. එකසන්තතියං පන සුඛාදීසු අනෙකභෙදභින්නෙසු යො භෙදො පරිච්ඡින්දිතබ්බභාවෙන ගහිතො, තස්ස එකප්පකාරස්ස ¶ පාකටස්ස පරිච්ඡෙදිකා තංසහිතද්වාරාලම්බනප්පවත්තා, අවිච්ඡෙදෙන තදුප්පාදකෙකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා ච සන්තති භවිතුං අරහතීති තස්සා භෙදන්තරං අනාමසිත්වා පරිච්ඡෙදකභාවෙන ගහණං කතං, ලහුපරිවත්තිනො වා අරූපධම්මා පරිවත්තනෙනෙව පරිච්ඡෙදෙන පරිච්ඡින්දනං අරහන්තීති සන්තතිඛණවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වුත්තො. එකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා දිවසම්පි බුද්ධරූපං පස්සන්තස්ස, ධම්මං සුණන්තස්ස පවත්තසද්ධාදිසහිතවෙදනා පච්චුප්පන්නා. ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣත්තගතා’’ති එතෙන හෙතුපච්චයකිච්චවසෙන වුත්තනයං දස්සෙති.

499. සබ්යාපාරසඋස්සාහසවිපාකතා කුසලාදීහි තීහිපි සාධාරණාති අසාධාරණමෙව දස්සෙතුං ‘‘සාවජ්ජකිරියහෙතුතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාවජ්ජකිරියහෙතුතොති පාණාතිපාතාදිගාරය්හකිරියානිමිත්තතො. කිලෙසසන්තාපභාවතොති කිලෙසපරිළාහෙන සදරථභාවතො ¶ . වූපසන්තසභාවාය කුසලාය වෙදනාය ඔළාරිකා. සබ්යාපාරතොති සඊහතො. තෙන යථා පවත්තමානායස්සා විපාකෙන භවිතබ්බං, තථා පවත්තිං වදන්තො විපාකුප්පාදනයොග්යතමාහ. සඋස්සාහතොති සසත්තිතො, තෙන විපාකුප්පාදනසමත්ථතං. සවිපාකතොති විපාකසබ්භාවතො, තෙන පච්චයන්තරසමවායෙනස්සා විපාකනිබ්බත්තනං. තීහිපි පදෙහි විපාකධම්මතංයෙව දස්සෙති. කායකම්මාදිබ්යාපාරසබ්භාවතො වා සබ්යාපාරතො, ජවනුස්සාහවසෙන සඋස්සාහතො, විපාකුප්පාදනසමත්ථතාවසෙන සවිපාකතොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. විපාකං අනුප්පාදෙන්තීපි කිරියා කුසලා විය සබ්යාපාරා, සඋස්සාහා එව ච හොතීති තදුභයං අනාමසිත්වා කිරියාබ්යාකතවාරෙ ‘‘සවිපාකතො’’ ඉච්චෙව වුත්තං. සබ්යාබජ්ඣතොති කිලෙසදුක්ඛෙන සදුක්ඛතො. වුත්තවිපරියායතොති අනවජ්ජකිරියහෙතුතො, කිලෙසසන්තාපාභාවතො, අබ්යාබජ්ඣතො ච වූපසන්තවුත්තීති එවං අකුසලාය වුත්තවිපල්ලාසතො. යථායොගන්ති යොගානුරූපං. තීසු කාරණෙසු යං යං යස්සා යස්සා යුජ්ජති, තදනුරූපන්ති අත්ථො. කුසලාකුසලවෙදනාහි විපාකබ්යාකතාය තීහිපි කාරණෙහි ඔළාරිකා. කිරියාබ්යාකතාය සවිපාකතො සවිපාකතාවිසිට්ඨසබ්යාපාරසඋස්සාහතො වාති. වුත්තපරියායෙනාති විපාකබ්යාකතා අබ්යාපාරතො ¶ , අනුස්සාහතො, අවිපාකතො ච තාහි කුසලාකුසලවෙදනාහි සුඛුමා. කිරියාබ්යාකතා අවිපාකතො, අවිපාකතාවිසිට්ඨසබ්යාපාරසඋස්සාහතො වාති එවං කුසලාකුසලාය වුත්තවිපල්ලාසෙන. කම්මවෙගක්ඛිත්තා හි කම්මපටිබිම්බභූතා ච කායකම්මාදිබ්යාපාරවිරහතො නිරුස්සාහා විපාකා. සඋස්සාහා ච කිරියා අවිපාකධම්මා. සවිපාකධම්මා හි සගබ්භා විය ඔළාරිකාති.

500. නිරස්සාදතොති අස්සාදාභාවතො සුඛපටික්ඛෙපතො. සවිප්ඵාරතොති සපරිප්ඵන්දතො, අනුපසන්තතොති අත්ථො. අභිභවනතොති අජ්ඣොත්ථරණතො. සුඛාය මජ්ඣත්තතා නත්ථි, උපෙක්ඛාය සාතතා. සන්තතාදයො පන සබ්බත්ථ සුඛුපෙක්ඛාසු ලබ්භන්තීති ‘‘යථායොග’’න්ති වුත්තං. පාකටතොති සුඛිතො දුක්ඛිතොති දිස්වාපි ජානිතබ්බත්තා විභූතභාවතො. සා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා.

501. අසමාපන්නසමාපන්න-ග්ගහණෙන චෙත්ථ භූමිවසෙනාපි වෙදනානං ඔළාරිකසුඛුමතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉතරා සමාපන්නස්ස වෙදනා.

ඔඝනියතොති ¶ ඔඝෙහි ආරම්මණං කත්වා අතික්කමිතබ්බතො. තථා යොගනියතො, ගන්ථනියතො චාති එත්ථාපි ගන්ථොව ගන්ථනං, තස්ස හිතං ආරම්මණභාවෙන සම්බන්ධනතොති ගන්ථනියං. එවං නීවරණියං, උපාදානියඤ්ච වෙදිතබ්බං. සංකිලෙසෙ නියුත්තා, සංකිලෙසං වා අරහන්තීති සංකිලෙසිකා. සා අනාසවා.

502. තත්ථාති යථාවුත්තාය ඔළාරිකසුඛුමතාය. සම්භෙදොති සඞ්කරො. ‘‘ඔළාරිකා, සුඛුමා’’ති ච වුත්තානම්පි ජාතිආදිවසෙන පුන සුඛුමොළාරිකභාවාපත්තිදොසො යථා න හොති, තථා පරිහරිතබ්බො. ජාතිවසෙන සුඛුමාය වෙදනාය සභාවපුග්ගලලොකියවසෙන ඔළාරිකතං පාළිවසෙන දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. එවං සුඛාදයොපීති එත්ථ අකුසලා වෙදනා ජාතිවසෙන ඔළාරිකා, සභාවවසෙන සුඛුමා. කුසලජ්ඣානසහගතා සුඛා වෙදනා ජාතිවසෙන ඔළාරිකා, සමාපන්නස්ස වෙදනාති කත්වා පුග්ගලවසෙන සුඛුමාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බා. ‘‘න පරාමසිතබ්බො’’ති එතෙන ජාතිආදයො ¶ චත්තාරො කොට්ඨාසා අඤ්ඤමඤ්ඤං අවොමිස්සකා එව ගහෙතබ්බා. එවං සම්භෙදස්ස පරිහාරො, න අඤ්ඤථාති දස්සෙති. යථා අබ්යාකතමුඛෙන, එවං කුසලාකුසලමුඛෙනපි, යථා ච ජාතිමුඛෙන, එවං සභාවාදිමුඛෙනපි දස්සෙතබ්බන්ති ඉමමත්ථං ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති අතිදිසති.

ඉදානි ජාතිආදිකොට්ඨාසෙසුපි මිථො අකුසලාදීනං උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. ‘‘නිස්සයදහනතො’’ති ඉමිනා දොසසහගතාය පාකටං කුරූරප්පවත්තිං දස්සෙති. නියතාති මිච්ඡත්තනියාමෙන නියතා, ආනන්තරියභාවප්පත්තා කප්පතිට්ඨනකවිපාකතාය කප්පට්ඨිතිකා දෙවදත්තාදීනං විය. අසඞ්ඛාරිකා සභාවතිඛිණතාය ඔළාරිකා. දිට්ඨිසම්පයුත්තා මහාසාවජ්ජතාය ඔළාරිකා. සාපි දිට්ඨිසම්පයුත්තා නියතා ඔළාරිකා, තතො කප්පට්ඨිතිකා, තතො අසඞ්ඛාරිකාති තිවිධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා එකජ්ඣං වුත්තා විසුං විසුංයෙව යොජෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉතරා සුඛුමා’’ති. අවිසෙසෙනාති දොසසහගතා, ලොභසහගතාති අභෙදෙන. අකුසලා බහුවිපාකා දොසුස්සන්නතාය ඔළාරිකා. තථා කුසලා අප්පවිපාකා. මන්දදොසත්තා අකුසලා අප්පවිපාකා සුඛුමා. තථා කුසලා බහුවිපාකා.

ඔළාරිකසුඛුමනිකන්තිවත්ථුභාවතො කාමාවචරාදීනං ඔළාරිකසුඛුමතා, ලොකුත්තරා පන එකන්තසුඛුමාව. තත්ථාපි ච විභාගං පරතො වක්ඛති. භාවනාමයාපීති භාවනාමයාය භෙදනෙන ¶ දානසීලමයානම්පි භෙදනං නයතො දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. භාවනාය පගුණබලවකාලාදීසු කදාචි ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි මනසිකාරො හොතීති වුත්තං ‘‘භාවනාමයාපි දුහෙතුකා’’ති. තංතංභූමිවිපාකකිරියාවෙදනාසූති එත්ථ ‘‘කාමාවචරවිපාකා ඔළාරිකා, රූපාවචරා සුඛුමා’’තිආදිනා යාව අරහත්තඵලා නෙතබ්බං. ‘‘කාමාවචරකිරියා ඔළාරිකා, රූපාවචරකිරියා සුඛුමා’’තිආදිනා කාමාවචරා ච ‘‘දානාකාරප්පවත්තා ඔළාරිකා, සීලාකාරප්පවත්තා සුඛුමා’’තිආදිනා යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා නෙතබ්බං. යථා ච ජාතිකොට්ඨාසෙ අයං විභාගො, එවං සභාවකොට්ඨාසාදීසුපීති දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛාදී’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බො ¶ චායං විභාගො ලක්ඛණසන්නිස්සිතො වුත්තොති කත්වා ආහ ‘‘ඔකාසවසෙන චාපී’’තිආදි. සුඛාපීති පි-සද්දෙන අදුක්ඛමසුඛං සම්පිණ්ඩෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බාසු භූමීසු. යථානුරූපන්ති යා යා වෙදනා යත්ථ යත්ථ ලබ්භති, තදනුරූපං. වත්ථුවසෙනාති යං වත්ථුං ආරබ්භ වෙදනා පවත්තති, තස්ස වසෙනාපි. හීනවත්ථුකාති හීනං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා කඞ්ගුභත්තං භුඤ්ජන්තස්ස වෙදනා හීනවත්ථුකතාය ඔළාරිකා. සාලිමංසොදනං භුඤ්ජන්තස්ස පණීතවත්ථුකතාය සුඛුමාති.

503. ආදිනා නයෙනාති සබ්බං පාළිගතිං ආමසති. ජාතිආදිවසෙන අසමානකොට්ඨාසතා විසභාගතා. දුක්ඛවිපාකතාදිවසෙන අසදිසකිච්චතා අසංසට්ඨතා, න අසම්පයොගො. යදි සියා, දූරවිපරියායෙන සන්තිකං හොතීති සංසට්ඨතා සන්තිකතා ආපජ්ජති, න ච වෙදනාය වෙදනාසම්පයොගො අත්ථි. සන්තිකපදවණ්ණනාය ච ‘‘සභාගතො ච සරික්ඛතො චා’’ති වක්ඛතීති වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අසදිසසභාවතා අසරික්ඛතා. සබ්බවාරෙසූති ඔළාරිකසුඛුමභෙදෙ වුත්තනයානුසාරෙන වත්තබ්බෙසු සබ්බෙසු වාරෙසු. ජාතිආදිවසෙන සමානකොට්ඨාසතා සභාගතා, දුක්ඛවිපාකතාදිවසෙන පන සදිසසභාවතා සරික්ඛතා. තෙනාහ ‘‘අකුසලා පන…පෙ… සන්තිකෙ’’ති.

ඉති වෙදනාක්ඛන්ධස්ස අතීතාදිවිභාගෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

504. එතන්ති ¶ එවං අතීතාදිවිභාගෙ විත්ථාරකථාමුඛං. ඤාණභෙදත්ථන්ති නානප්පකාරං ඤාණප්පභෙදත්ථං. කමතොති දෙසනාක්කමතො, යෙන කාරණෙනායං දෙසනාක්කමො කතො, තතොති අත්ථො. විසෙසතොති භෙදතො, ඛන්ධුපාදානක්ඛන්ධවිභාගතොති අත්ථො. අනූනාධිකතොති පඤ්චභාවතො. උපමාතොති උපමාහි උපමෙතබ්බතො. දට්ඨබ්බතො ද්විධාති ද්වීහි ආකාරෙහි ඤාණෙන පස්සිතබ්බතො. පස්සන්තස්සත්ථසිද්ධිතොති ¶ යථා පස්සන්තස්ස යථාධිප්පෙතත්ථනිප්ඵත්තිතො. විභාවිනාති පඤ්ඤවතා.

උප්පත්තික්කමොති යථාපච්චයං උප්පජ්ජන්තානං උප්පජ්ජනපටිපාටි. ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 8, 9) පඨමං පහාතබ්බා පඨමං වුත්තා, දුතියං පහාතබ්බා දුතියං වුත්තාති අයං පහානක්කමො. සීලවිසුද්ධිං පටිපජ්ජ චිත්තවිසුද්ධි පටිපජ්ජිතබ්බා, තථා තතො පරාපීති ආහ ‘‘සීලවිසුද්ධි…පෙ… පටිපත්තික්කමො’’ති, අනුපුබ්බපණීතා භූමියො අනුපුබ්බෙන වවත්ථිතාති අයං භූමික්කමො. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිකො (විභ. 355) එකක්ඛණෙපි සතිපට්ඨානාදිසම්භවතො දෙසනාක්කමො ච. දානකථාදයො අනුපුබ්බුක්කංසතො කථිතා, උප්පත්තිආදිවවත්ථානාභාවතො පන දානාදීනං ඉධ දෙසනාක්කමවචනං. උප්පත්තිආදිවවත්ථානහෙතුකතාය හි ‘‘පඨමං කලලං හොතී’’තිආදිකා (සං. නි. 1.235; කථා. 692) දෙසනාපි සමානා උප්පත්තිආදිකමභාවෙනෙව වුත්තා. යථාවුත්තවවත්ථානාභාවෙන පන අනෙකෙසං වචනානං සහපවත්තියා අසම්භවතො යෙන කෙනචි පුබ්බාපරියෙන දෙසෙතබ්බතාය තෙන තෙන අධිප්පායෙන දෙසනාමත්තස්සෙව කමො දෙසනාක්කමො දට්ඨබ්බො. පුබ්බාපරියවවත්ථානෙනාති පඨමං රූපක්ඛන්ධො, තතො වෙදනාක්ඛන්ධොති එවං පුබ්බාපරියවවත්ථානෙන අනුප්පත්තිතො. අප්පහාතබ්බතොති ඛන්ධෙසු එකච්චානං පහාතබ්බතාව නත්ථි, කුතො පහානක්කමො. සති හි සබ්බෙසං පහාතබ්බතාය පහානක්කමෙන නෙසං දෙසනා සියා. අප්පටිපජ්ජනීයතොති සම්මාපටිපත්තිවසෙන න පටිපජ්ජිතබ්බතො. ‘‘චතුභූමිපරියාපන්නත්තා’’ති ඉමිනා වෙදනාදීනං අනියතභූමිකතං දස්සෙති. නියතභූමිකානඤ්හි භූමික්කමො සම්භවෙය්ය.

අභෙදෙනාති රූපාදීනං භෙදං විභාගං අකත්වා එකජ්ඣං පිණ්ඩග්ගහණෙන. අත්තගාහපතිතන්ති අත්තගාහසඞ්ඛාතෙ දිට්ඨොඝෙ නිපතිතං. සමූහඝනවිනිබ්භොගදස්සනෙනාති රූපතො අරූපං විවෙචෙන්තො රූපාරූපසමූහෙ ¶ ඝනවිනිබ්භුජ්ජනදස්සනෙන. චක්ඛුආදීනම්පි විසයභූතන්ති එකදෙසෙන සමුදායභූතං රූපක්ඛන්ධං වදති. යා එත්ථ ඉට්ඨං, අනිට්ඨඤ්ච රූපං සංවෙදෙති, අයං වෙදනාක්ඛන්ධොති ඉට්ඨානිට්ඨරූපසංවෙදනිකං වෙදනං දෙසෙසීති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. ඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨමජ්ඣත්තානම්පි ඉට්ඨානිට්ඨසභාවත්තා ඉට්ඨානිට්ඨග්ගහණෙනෙව ගහණං දට්ඨබ්බං. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. සඤ්ඤාය ගහිතාකාරෙ ¶ විසයෙ අභිසඞ්ඛාරප්පවත්තීති ආහ ‘‘සඤ්ඤාවසෙන අභිසඞ්ඛාරකෙ’’ති. යථා විඤ්ඤාණස්ස සම්පයුත්තධම්මානං නිස්සයභාවො පාකටො, න තථා වෙදනාදීනන්ති ආහ ‘‘වෙදනාදීනං නිස්සය’’න්ති. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා (ධ. ප. 1-2), චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62), ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.181 එරකපත්ථනාගරාජවත්ථු) වචනතො විඤ්ඤාණං අධිපති.

505. රූපක්ඛන්ධෙ ‘‘සාසවං උපාදානිය’’න්ති වචනං අනාසවානං ධම්මානං සබ්භාවතො රූපක්ඛන්ධස්ස තංසභාවතානිවත්තනත්ථං, න අනාසවරූපනිවත්තනත්ථං.

අනාසවාව ඛන්ධෙසු වුත්තාති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, අනාසවා ඛන්ධෙස්වෙව වුත්තාති අත්ථො. ඉධ පන විසුද්ධිමග්ගෙ සබ්බෙපෙතෙ ඛන්ධාපි උපාදානක්ඛන්ධාපි.

506. සබ්බසඞ්ඛතානං සභාගෙන එකජ්ඣං සඞ්ගහො සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහො. සභාගසභාවෙන හි සඞ්ගය්හමානා සබ්බසඞ්ඛතා පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. තත්ථ රුප්පනාදිසාමඤ්ඤෙන සමානකොට්ඨාසා සභාගාති වෙදිතබ්බා. තෙසු සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණකිච්චං ආයූහනරසාය චෙතනාය බලවන්ති සා ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති වුත්තා. අඤ්ඤෙ ච රුප්පනාදිවිසෙසලක්ඛණරහිතා ඵස්සාදයො සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණසාමඤ්ඤෙනාති දට්ඨබ්බා, ඵුසනාදයො පන සභාවා විසුං ඛන්ධසද්දවචනීයා න හොන්තීති ධම්මසභාවඤ්ඤුනා තථාගතෙන ඵස්සක්ඛන්ධාදයො න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සස්සතවාදා සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති, සබ්බෙ තෙ ඉමෙ එව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ නිස්සාය පටිච්ච, එතෙසං වා අඤ්ඤතර’’න්ති එවමාදිසුත්තානඤ්ච වසෙන අත්තත්තනියගාහස්ස එතප්පරමතා දට්ඨබ්බා. එතෙන ච වක්ඛමානසුත්තවසෙන ච ඛන්ධෙ එව නිස්සාය පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන න වත්තබ්බා ච දිට්ඨි උප්පජ්ජති ඛන්ධනිබ්බානවජ්ජස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවතොති වුත්තං හොති. රූපන්ති රුප්පනසභාවං ධම්මජාතමාහ. වෙදනන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදි (දී. නි. 3.355) වචනතො ¶ අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛන්ධසද්දවචනීයානං ¶ සීලක්ඛන්ධාදීනං සබ්භාවතො න පඤ්චෙවාති චොදනං නිවත්තෙතුමාහ ‘‘අඤ්ඤෙසං තදවරොධතො’’ති.

507. පවත්තිට්ඨානභූතං වසනට්ඨානං විය හොතීති වුත්තං ‘‘නිවාසට්ඨානතො’’ති. දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතාවසෙන වෙදනාය ආබාධකත්තං දට්ඨබ්බං. රාගාදිසම්පයුත්තස්ස විපරිණාමාදිදුක්ඛස්ස ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරගාහිකා තංතංසඞ්කප්පමූලභූතා සඤ්ඤා සමුට්ඨානං. පිත්තාදි විය රොගස්ස ආසන්නකාරණං සමුට්ඨානං. උතුභොජනවිසමතාවිසමපරිහාරාදි විය මූලකාරණං නිදානං. චිත්තස්ස අඞ්ගභූතා චෙතසිකාති විඤ්ඤාණං ගිලානූපමං වුත්තං. කුට්ඨරොගවතො සිනිය්හනං තස්ස භිය්යොභාවාය විය බාලස්ස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිවසෙන පවත්ති වෙදනාදුක්ඛාවහා අසප්පායසෙවනසදිසී. වෙදනත්තායාති වෙදනාසභාවත්ථං, වෙදනත්තලාභායාති අත්ථො. කාරණට්ඨානතාය, භොජනාධාරතාය ච චාරකූපමං, භාජනූපමඤ්ච රූපං. සුභසඤ්ඤාදිවසෙන වෙදනාකාරණස්ස හෙතුභාවතො, වෙදනාභොජනස්ස ඡාදාපනතො ච අපරාධූපමා, බ්යඤ්ජනූපමා ච සඤ්ඤා. වෙදනාහෙතුතො කාරණකාරකූපමො, පරිවෙසකූපමො ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. භත්තකාරො එව යෙභුය්යෙන පරිවිසතීති පරිවෙසකග්ගහණං. වෙදනාය විබාධිතබ්බතො, අනුග්ගහෙතබ්බතො ච අපරාධිකූපමං, භුඤ්ජකූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං වුත්තං.

508. ‘‘පඤ්ච වධකා පච්චත්ථිකා උක්ඛිත්තාසිකාති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති ආසීවිසූපමෙ (සං. නි. 4.238) වධකාති වුත්තා, ‘‘භාරොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති භාරසුත්තෙ (සං. නි. 3.22) භාරාති, ‘‘අතීතම්පාහං අද්ධානං එවමෙව රූපෙන ඛජ්ජිං, සෙය්යථාපි එතරහි පච්චුප්පන්නෙන රූපෙන ඛජ්ජාමි. අහඤ්චෙව ඛො පන අනාගතං රූපං අභිනන්දෙය්යං, අනාගතම්පාහං අද්ධානං එවමෙව රූපෙන ඛජ්ජෙය්යං, සෙය්යථාපි…පෙ… ඛජ්ජාමී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.79) ඛජ්ජනීයපරියායෙ ඛාදකාති, ‘‘සො අනිච්චං රූපං ‘අනිච්චං රූප’න්ති යථාභූතං නප්පජානාතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.85) යමකසුත්තෙ අනිච්චාදිකාති. යදිපි ‘‘ඉධ පන සබ්බෙපෙතෙ එකජ්ඣං කත්වා ඛන්ධාති අධිප්පෙතා’’ති වුත්තං, බාහුල්ලෙන පන උපාදානක්ඛන්ධානං තදන්තොගධානං දට්ඨබ්බතා වෙදිතබ්බා. විපස්සනාය භූමිවිචාරො හෙසොති.

ඵෙණපිණ්ඩො ¶ වියාතිආදීසු රූපාදීනං එවං ඵෙණපිණ්ඩාදිසදිසතා දට්ඨබ්බා, යථා ඵෙණපිණ්ඩො ¶ නිස්සාරො පරිදුබ්බලො අගය්හුපගො; ගහිතොපි කිඤ්චි අත්ථං න සාධෙති, ඡිද්දාවඡිද්දො අනෙකසන්ධිසඞ්ඝටිතො බහූනං පාණකානං ආවාසො අනුපුබ්බූපචිතො සබ්බාවත්ථනිපාතී අවස්සංභෙදී, එවං රූපම්පි නිච්චසාරාදිවිරහතො නිස්සාරං ඵෙග්ගු විය, සුඛභඤ්ජනීයතො දුබ්බලං, නිච්චන්ති වා ධුවන්ති වා අහන්ති වා මමන්ති වා න ගහෙතබ්බං, ගහිතම්පි තථා න හොති, බහුඡිද්දං අසීතිසතසන්ධිසඞ්ඝටිතං අනෙකකිමිකුලාවාසං කලලාදිවසෙන අනුපුබ්බූපචිතං කලලකාලතො පට්ඨාය සබ්බාසුපි අවත්ථාසු විනස්සති, අවස්සමෙව ච භිජ්ජති. අට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 2.3.95; විභ. අට්ඨ. 26 කමාදිවිනිච්ඡයකථා) පන පරිමද්දනාසහනමෙව උපමූපමෙය්යසම්බන්ධො වුත්තො.

යථා පුබ්බුළො නිස්සාරො පරිදුබ්බලො අගය්හුපගො, ගහිතොපි න කිඤ්චි අත්ථං සාධෙති, න චිරට්ඨිතිකො, තථා වෙදනාපි. යථා ච පුබ්බුළො, උදකතලං, උදකබින්දුං, උදකජල්ලිකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා ගහණවාතඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච ජායති, එවං වෙදනාපි වත්ථුං, ආරම්මණං, කිලෙසජල්ලං, ඵස්සසඞ්ඝට්ටනඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති. යථා හි උදකතලෙ බින්දුනිපාතජනිතො වාතො උදකජල්ලිකසඞ්ඛාතං උදකලසිකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා පුබ්බුළං නාම කරොති, එවං වත්ථුම්හි ආරම්මණාපාථගමනජනිතො ඵස්සො අනුපච්ඡින්නං කිලෙසජල්ලං සහකාරීපච්චයභාවෙන සඞ්කඩ්ඪිත්වා වෙදනං නාම කරොති. ඉදඤ්ච කිලෙසෙහි මූලකාරණභූතෙහි, ආරම්මණස්සාදනභූතෙහි ච නිබ්බත්තං වට්ටගතං වෙදනං සන්ධාය වුත්තං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වා චත්තාරො පච්චයා වුත්තා, ඌනෙහිපි පන උප්පජ්ජතෙව. ඉධ මුහුත්තරමණීයතා උපමොපමෙය්යසම්බන්ධො වුත්තො.

යථා පන මරීචිකා අසාරා අගය්හුපගා. න හි තං ගහෙත්වා පාතුං වා න්හායිතුං වා භාජනං වා පූරෙතුං සක්කා, එවං සඤ්ඤාපි අසාරා අගය්හුපගා. යථා ච මරීචිකා විප්ඵන්දමානා සඤ්ජාතූමිවෙගා විය ඛායන්තී මහාජනං විප්පලම්බෙති, එවං සඤ්ඤාපි ‘‘නීලං පීතං දීඝං රස්ස’’න්තිආදිනා ආරම්මණෙ පවත්තමානා සභාවමත්තෙ අට්ඨත්වා ‘‘සුභං සුඛං නිච්ච’’න්තිආදිමිච්ඡාගාහස්ස කාරණභාවෙන ලොකං විප්පලම්බෙති.

යථා ¶ කදලික්ඛන්ධො අසාරො අගය්හුපගො. න හි තං ගහෙත්වා ගොපානසීආදීනං අත්ථාය උපනෙතුං සක්කා, උපනීතම්පි තථා න හොති, බහුවට්ටිසමොධානො ච හොති, එවං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි ¶ අසාරො අගය්හුපගො. න හි තං නිච්චාදිවසෙන ගහෙතුං සක්කා, ගහිතම්පි තථා න හොති, බහුධම්මසමොධානො ච. අඤ්ඤදෙව හි ඵස්සස්ස ලක්ඛණං, අඤ්ඤං චෙතනාදීනං, තෙ පන සබ්බෙ සමොධානෙත්වා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති වුච්චති.

යථා ච මායා අසාරා අගය්හුපගා. න හි තං ගහෙත්වා කිඤ්චි අත්ථං කිච්චං සාධෙතුං සක්කා, ඉත්තරා ලහුපච්චුපට්ඨානා අමණිආදිමෙව මණිආදිරූපෙන දස්සෙන්තී මහාජනං වඤ්චෙති, එවං විඤ්ඤාණම්පි අසාරං ඉත්තරං ලහුපච්චුපට්ඨානං, තෙනෙව චිත්තෙන ආගච්ඡන්තං විය, ගච්ඡන්තං විය, ඨිතං විය, නිසින්නං විය ච කත්වා ගාහාපෙති, අඤ්ඤදෙව චිත්තං ආගමනෙ, අඤ්ඤං ගමනාදීසූති. එවං විඤ්ඤාණං මායාසදිසං.

පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා අසුභාදිසභාවා එව සංකිලෙසාසුචිවත්ථුභාවාදිතොති අසුභාදිතො දට්ඨබ්බා එව, තථාපි කත්ථචි කොචි විසෙසො සුඛග්ගහණීයො හොතීති ආහ ‘‘විසෙසතො චා’’තිආදි. තත්ථ චත්තාරො සතිපට්ඨානා චතුවිපල්ලාසප්පහානකරාති තෙසං ගොචරභාවෙන රූපක්ඛන්ධාදීසු අසුභාදිභාවෙන දට්ඨබ්බතා වුත්තා.

509. ඛන්ධෙහි න විහඤ්ඤති පරිවිදිතසභාවත්තා. විපස්සකොපි තෙසං විපත්තියං න දුක්ඛමාපජ්ජති, ඛීණාසවෙසු පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙ හි ආයතිම්පි ඛන්ධෙහි න බාධීයන්තීති.

කබළීකාරාහාරං පරිජානාතීති ‘‘ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (සං. නි. 3.56,57) වචනතො අජ්ඣත්තිකරූපෙ ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්ස සමුදයභූතෙ කබළීකාරාහාරෙපි ඡන්දරාගං පජහතීති අත්ථො. අයං පහානපරිඤ්ඤා. අජ්ඣත්තිකරූපං පන පරිග්ගණ්හන්තො තස්ස පච්චයභූතං කබළීකාරාහාරං පරිග්ගණ්හාතීති ඤාතපරිඤ්ඤා. තස්ස ච උදයබ්බයානුපස්සී හොතීති තීරණපරිඤ්ඤා ච යොජෙතබ්බා. එවං පරිඤ්ඤත්තයෙ සිජ්ඣන්තෙ ඉමෙ විපල්ලාසාදයො විධමීයන්ති එවාති ආහ ‘‘අසුභෙ සුභන්ති විපල්ලාසං පජහතී’’තිආදි. තත්ථ කාමරාගභූතං අභිජ්ඣං සන්ධායාහ ‘‘අභිජ්ඣාකායගන්ථ’’න්ති. අසුභානුපස්සනාය හි කාමරාගප්පහානං හොති ¶ , කාමරාගමුඛෙන වා සබ්බලොභප්පහානං වදති. න උපාදියති න ගණ්හති න උප්පාදෙති.

‘‘ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනා’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.39; මහාව. 1; උදා. 1; නෙත්ති. 24) වුත්තත්තා ‘‘වෙදනාය ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්සා පච්චයභූතෙ ඵස්සාහාරෙපි ඡන්දරාගං පජහතී’’තිආදිනා ආහාරපරිජානනෙ වුත්තනයෙන ඵස්සපරිජානනං යොජෙතබ්බං. වෙදනාය දුක්ඛතො දස්සනෙන තත්ථ සුඛන්ති විපල්ලාසං පජහති. සුඛත්ථමෙව භවපත්ථනා හොතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තො භවොඝං උත්තරති. තතො එව භවයොගෙන විසංයුජ්ජති. භවාසවෙන ච අනාසවො හොති, සබ්බවෙදනං දුක්ඛතො පස්සන්තො අත්තනො පරෙන අපුබ්බං දුක්ඛං උප්පාදිතං, සුඛං වා විනාසිතං න චින්තෙති, තතො ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදි (ධ. ස. 1237; විභ. 909) ආඝාතවත්ථුප්පහානතො බ්යාපාදකායගන්ථං භින්දති. ‘‘සුඛබහුලෙ සුගතිභවෙ සුද්ධී’’ති අග්ගහෙත්වා ගොසීලගොවතාදීහි සුද්ධිං පරාමසන්තො සුඛපත්ථනාවසෙනෙව පරාමසතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තොපි සීලබ්බතුපාදානං න උපාදියති.

මනොසඤ්චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා පන තංසම්පයුත්තාති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙ අනත්තතො පස්සන්තො මනොසඤ්චෙතනාය ඡන්දරාගං පජහති, තඤ්ච පරිග්ගණ්හාති, තීරෙති චාති ‘‘සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ…පෙ… පරිජානාතී’’ති වුත්තං. සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙ අනත්තාති පස්සන්තො අත්තදිට්ඨිමූලකත්තා සබ්බදිට්ඨීනං අත්තදිට්ඨිං විය සබ්බදිට්ඨියොපි විධමතීති දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨොඝං උත්තරති…පෙ… අත්තවාදුපාදානං න උපාදියතී’’ති ආහ.

විඤ්ඤාණං අනිච්චතො පස්සන්තො අනිච්චානුපස්සනාමුඛෙන තිස්සොපි අනුපස්සනා උස්සුක්කන්තො තීහිපි පරිඤ්ඤාහි විඤ්ඤාණාහාරං පරිජානාති. විසෙසතො පනෙත්ථ අනිච්චෙ නිච්චන්ති විපල්ලාසං පජහති. තත්ථ නිච්චග්ගාහබාහුල්ලතො අවිජ්ජාය විඤ්ඤාණෙ ඝනගහණං හොතීති ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා තං අනිච්චතො පස්සන්තො අවිජ්ජොඝං උත්තරති. තතො එව අවිජ්ජායොගෙන විසංයුත්තො අවිජ්ජාසවෙන අනාසවො ච හොති. මොහබලෙනෙව සීලබ්බතපරාමසනං හොතීති තං පජහන්තො ‘‘සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථං භින්දති.

‘‘යඤ්ච ¶ ඛො ඉදං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං, නාලං විරජ්ජිතුං, නාලං විමුච්චිතුං. තං කිස්ස හෙතු? දීඝරත්තං හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං ¶ පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’තිආදි (සං. නි. 2.62) –

වචනතො යථා විඤ්ඤාණං නිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං උපාදියති, එවං තං අනිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං න උපාදියතීති.

එවං මහානිසංසන්ති වුත්තප්පකාරෙන විපල්ලාසාදිසකලසංකිලෙසවිධමනුපායභාවතො එවං විපුලුදයං. වධකාදිවසෙනාති උක්ඛිත්තාසිකවධකාදිවසෙන. පස්සෙය්යාති ඤාණදස්සනෙන පච්චක්ඛතො පස්සෙය්ය.

ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති චුද්දසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.

15. ආයතනධාතුනිද්දෙසවණ්ණනා

ආයතනවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

510. ‘‘ඛන්ධායතනා’’තිආදිනා ¶ ¶ හෙට්ඨා උද්දිට්ඨානි පදුද්ධාරවසෙන ‘‘ආයතනානී’’ති වත්වා ගණනපරිච්ඡෙදෙනාහ ‘‘ද්වාදසායතනානී’’ති. තත්ථ වත්තබ්බං පරතො සයමෙව වක්ඛති. චක්ඛායතනන්තිආදි නෙසං සරූපදස්සනං.

අත්ථො නාම සද්දත්ථො, භාවත්ථො පන ලක්ඛණමෙව. සො පන සද්දත්ථො දුවිධො – අසාධාරණො සාධාරණොති. තත්ථ අසාධාරණො චක්ඛාදිසද්දත්ථො, සාධාරණො ආයතනසද්දත්ථො ද්වාදසන්නම්පි සමානත්තා.

තෙසු අසාධාරණං තාව දස්සෙන්තො ‘‘විසෙසතො තාවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසෙසතොති විසෙසත්ථතො, චක්ඛාදිසද්දත්ථතොති අත්ථො. අස්සාදෙතීති චක්ඛති-සද්දො ‘‘මධුං චක්ඛති, බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’ති රසසායනත්ථො අත්ථීති තස්ස වසෙන අත්ථං වදති. ‘‘චක්ඛුං ඛො පන, මාගණ්ඩිය, රූපාරාමං රූපරතං රූපසම්මුදිත’’න්ති (ම. නි. 2.209) වචනතො චක්ඛු රූපං අස්සාදෙති. සතිපි සොතාදීනං සද්දාරාමතාදිභාවෙ යො ‘‘යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො’’තිආදිනා (ධ. ස. 597) පාළියං, ‘‘රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 600; විසුද්ධි. 2.433) අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තො අත්ථවිසෙසො, තත්ථෙව නිරුළ්හත්තා චක්ඛුම්හි එව චක්ඛුසද්දො පවත්තති ගවාදීසු ගොසද්දාදි වියාති දට්ඨබ්බං.

විභාවෙති චාති සද්දලක්ඛණසිද්ධස්ස චක්ඛති-සද්දස්ස වසෙන අත්ථං වදති. චක්ඛතීති හි ආචික්ඛති, අභිබ්යත්තං වදතීති අත්ථො. නෙත්තස්ස ච වදන්තස්ස විය සමවිසමවිභාවනමෙව ¶ ආචික්ඛනන්ති කත්වා ආහ ‘‘විභාවෙති චාති අත්ථො’’ති, අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං විභාවනත්ථතා ච චක්ඛති-සද්දස්ස දට්ඨබ්බා. රත්තදුට්ඨාදිකාලෙසු කකණ්ටකරූපං විය, උද්දරූපං විය ච වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං රූපං හදයඞ්ගතභාවං රූපයති රූපමිව පකාසං කරොති, සවිග්ගහමිව කත්වා දස්සෙතීති අත්ථො. විත්ථාරණං වා ¶ රූපසද්දස්ස අත්ථො, විත්ථාරණඤ්ච පකාසනමෙවාති ආහ ‘‘පකාසෙතීති අත්ථො’’ති. අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං පකාසනත්ථො එව රූපසද්දො දට්ඨබ්බො. වණ්ණවාචකස්ස රූපසද්දස්ස රූපයතීති නිබ්බචනං, රූපක්ඛන්ධවාචකස්ස රුප්පතීති අයං විසෙසො. උදාහරීයතීති වුච්චතීති අත්ථෙ වචනසද්දො එව ගහිතො සියා, න ච වචනසද්දො එවෙත්ථ සද්දො, අථ ඛො සබ්බොපි සොතවිඤ්ඤෙය්යොති. සප්පතීති සකෙහි පච්චයෙහි සප්පීයති, සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං ගමීයතීති අත්ථො.

සූචයතීති අත්තනො වත්ථුං අපාකටං ගන්ධවසෙන ‘‘ඉදං සුගන්ධං, දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති, පටිච්ඡන්නං වා පුප්ඵාදිවත්ථුං ‘‘එත්ථ පුප්ඵමත්ථි, චම්පකාදිඵලමත්ථි, අම්බාදී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති අත්ථො. රසග්ගහණමූලකත්තා අජ්ඣොහරණස්ස ජීවිතහෙතුම්හි ආහාරරසෙ නින්නතාය ජීවිතං අව්හයතීති ජිව්හා නිරුත්තිලක්ඛණෙන. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති විසෙසෙන කායො වුත්තො අනුත්තරියහෙතුභාවං අනාගච්ඡන්තෙසු කාමරාගනිදානකම්මජනිතෙසු, කාමරාගස්ස ච විසෙසපච්චයෙසු ඝානජිව්හාකායෙසු කායස්ස විසෙසතරසාසවපච්චයත්තා. තෙන හි ඵොට්ඨබ්බසුඛං අස්සාදෙන්තා සත්තා මෙථුනම්පි සෙවන්ති. උප්පත්තිදෙසොති උප්පත්තිට්ඨානන්ති අත්ථො, කායින්ද්රියවත්ථුකා වා චත්තාරො ඛන්ධා බලවකාමාසවාදිහෙතුභාවතො විසෙසෙන සාසවාති වුත්තාති තෙසං උප්පත්තිට්ඨානන්ති අත්ථො.

මුනාතීති නාළියා මිනමානො විය, මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච ආරම්මණං විජානාතීති අත්ථො. මනතෙ ඉති වා මනො, තං තං ආරම්මණං පරිච්ඡෙදවසෙන ජානාතීති වුත්තං හොති. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති යෙ විසෙසලක්ඛණෙන ආයතනසද්දපරා වත්තබ්බා, තෙ චක්ඛාදයො තථා වුත්තාති තතො අඤ්ඤෙ මනොගොචරභූතා ධම්මා සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනෙව එකායතනභාවං උපනෙත්වා වුත්තා. යථා හි ඔළාරිකවත්ථාරම්මණමනනසඞ්ඛාතෙහි විසයවිසයීභාවෙහි පුරිමානි පාකටානි, තථා අපාකටා ච අඤ්ඤෙ මනොගොචරා න අත්තනො සභාවං න ධාරෙන්තීති ඉමස්ස අත්ථස්ස දීපනත්ථො ධම්මසද්දො. ධාරීයන්ති සාමඤ්ඤරූපෙන අවධාරීයන්තීති වා ධම්මා. යථා හි රූපාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි අසාධාරණතො එව යථාසකං ¶ සභාවතො විඤ්ඤායන්ති ¶ , න එවමෙතෙ, එතෙ පන අනෙකධම්මභාවතො, සාධාරණතො, සභාවසාමඤ්ඤතොපි මනසා විඤ්ඤායන්තීති.

511. සෙන සෙනාති සකෙන සකෙන. උට්ඨහන්තීති උට්ඨානං කරොන්ති. වායමන්තීති උස්සහන්ති, අත්තනො කිච්චං කරොන්තිච්චෙව අත්ථො. ඉමස්මිං ච අත්ථෙ ආයතන්ති එත්ථාති ආයතනානීති අධිකරණත්ථො ආයතනසද්දො, දුතියතතියෙසු කත්තුඅත්ථො. තෙ චාති චිත්තචෙතසිකෙ ධම්මෙ. තෙ හි තංතංද්වාරාරම්මණෙසු අයන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති ආයා. විත්ථාරෙන්තීති පුබ්බෙ අනුප්පන්නත්තා ලීනානි අපාකටානි පුබ්බන්තතො උද්ධං පත්ථරෙන්ති පාකටානි කරොන්ති, උප්පාදෙන්තීති අත්ථො. ඉදඤ්ච සංසාරදුක්ඛං. න නිවත්තතීති අනුප්පාදනිරොධවසෙන න නිරුජ්ඣති. ආයතනං ආයතනන්ති ආමෙඩිතවචනං අස්සා සමඤ්ඤාය චක්ඛාදීසු නිරුළ්හභාවදස්සනත්ථං.

512. එවං අවයවභෙදවසෙන ආයතනසද්දස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි තත්ථ පරියායතොපි දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. සාධුඵලභරිතතාය, අපරිස්සයතාය ච මනොරම්මෙ.

තත්ථ නිවසන්තීති නිවසන්තා විය හොන්ති. තෙනාහ ‘‘තදායත්තවුත්තිතායා’’ති. යත්ථ සුවණ්ණරතනාදීනි නිවුත්ථානි විය ආකිණ්ණානි තිට්ඨන්ති, සො පදෙසො තෙසං ආකරො, එවං චිත්තචෙතසිකා චක්ඛාදීසූති තෙ තෙසං ආකරොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛාදීසු ච…පෙ… ආකරො’’ති. තන්නිස්සිතත්තාති එත්ථ මනො මනොවිඤ්ඤාණාදීනං චිත්තචෙතසිකානං නිස්සයපච්චයො න හොතීති තස්ස තෙසං ද්වාරභාවො නිස්සයභාවොති දට්ඨබ්බො. අහුත්වා එව පච්චයසාමග්ගිවසෙන උප්පජ්ජන්තාපි චිත්තචෙතසිකා අනෙකෙ එකජ්ඣං තත්ථ ලබ්භමානා සමොසටා විය හොන්තීති වුත්තං ‘‘වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන සමොසරණතො’’ති. න හි ධම්මානං අනාගතද්ධෙ විජ්ජමානතාලෙසොපි අත්ථි. තෙනාහ ‘‘පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ’’ති (මහානි. 10). තත්ථෙව උප්පත්තිතොති තෙසු චක්ඛාදීසු එව උප්පත්තිතො. උප්පත්තියා පච්චයභූතෙ චක්ඛාදිකෙ උප්පත්තිට්ඨානං විය කත්වා උපචාරවසෙන වුත්තං. න හි අරූපධම්මානං නිප්පරියායතො උප්පත්තිදෙසො නාම අත්ථි. යදග්ගෙන වා තෙ ¶ තෙසං නිස්සයාරම්මණභූතා, තදග්ගෙන සඤ්ජාතිදෙසො. න හි පච්චයභාවමන්තරෙන රූපධම්මානම්පි ආධාරාධෙය්යභාවො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘නිස්සයාරම්මණභාවෙනා’’ති. බ්යතිරෙකපධානතාය කාරණලක්ඛණස්ස ‘‘තෙසං අභාවෙ අභාවතො’’ ඉච්චෙවාහ, න ‘‘භාවෙ භාවතො’’ති.

යථාවුත්තෙනත්ථෙනාති ¶ ‘‘චක්ඛතී’’තිආදිනා, ‘‘ආයතනතො ආයානං තනනතො’’තිආදිනා, ‘‘නිවාසට්ඨාන’’න්තිආදිනා ච වුත්තප්පකාරෙන අත්ථෙන. ධම්මායතනපරියාපන්නානං ධම්මානං බහුභාවතො යෙභුය්යෙන ච තෙ බහූ එව හුත්වා කිච්චකරාති ‘‘ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චා’’ති බහුවචනනිද්දෙසො.

513. තථා තථා ලක්ඛිතබ්බතො ලක්ඛීයති එතෙනාති වා ලක්ඛණං, සභාවො.

තාවභාවතොති තත්තකතො, තෙන අනූනාධිකභාවං දස්සෙති. තත්ථ ද්වාදසායතනවිනිමුත්තස්ස කස්සචි ධම්මස්ස අභාවා අධිකභාවතො චොදනා නත්ථි, සලක්ඛණධාරණං පන සබ්බෙසං සාමඤ්ඤලක්ඛණන්ති ඌනචොදනා සම්භවතීති තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛාදයොපි හී’’තිආදි. භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතොති ද්වික්ඛත්තුං චලිත්වා පවත්තභවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො. චලනවසෙන භවඞ්ගප්පවත්තියා සති එව ආවජ්ජනුප්පත්ති, න අඤ්ඤත්ථාති ආවජ්ජනස්සාපි කාරණභූතන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො…පෙ… උප්පත්තිද්වාර’’න්ති. අසාධාරණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අසාධාරණං. සතිපි අසාධාරණභාවෙ චක්ඛාදීනං ද්වාරභාවෙන ගහිතත්තා ධම්මායතනෙන අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. ද්වාරාරම්මණභාවෙහි වා අසාධාරණතං සන්ධාය ‘‘අසාධාරණ’’න්ති වුත්තං.

514. යෙභුය්යසහුප්පත්තිආදීහි උප්පත්තික්කමාදීසු අයුත්ති යොජෙතබ්බා. යෙභුය්යෙන හි චක්ඛායතනාදීනි කස්සචි කදාචි එකතො උප්පජ්ජන්ති. තථා හි වුත්තං ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්තී’’තිආදි (යම. අට්ඨ. ආයතනයමක 18-21). තස්මා ආයතනානං උප්පත්තික්කමො තාව න යුජ්ජති, න පහානක්කමො කුසලාබ්යාකතානං අප්පහාතබ්බතො, න පටිපත්තික්කමො අකුසලානං එකච්චඅබ්යාකතානඤ්ච අප්පටිපජ්ජනීයතො ¶ , න භූමික්කමො අඩ්ඪෙකාදසන්නං ආයතනානං එකන්තකාමාවචරත්තා, ඉතරෙසඤ්ච චතුභූමිපරියාපන්නත්තා, එකච්චස්ස ලොකුත්තරභාවතො චාති. ‘‘අජ්ඣත්තිකෙසු හී’’ති එතෙන අජ්ඣත්තිකභාවෙන, විසයීභාවෙන ච අජ්ඣත්තිකානං පඨමං දෙසෙතබ්බතං දස්සෙති, තෙසුපි පඨමං දෙසෙතබ්බෙසු පාකටත්තා පඨමතරං චක්ඛායතනං දෙසිතන්ති.

තතො ඝානායතනාදීනීති එත්ථ බහුපකාරත්තාභාවෙන චක්ඛුසොතෙහි පුරිමතරං අදෙසෙතබ්බානි, සහ වත්තුං අසක්කුණෙය්යත්තා එකෙන කමෙන දෙසෙතබ්බානීති ඝානාදික්කමෙන දෙසිතානීති අධිප්පායො ¶ . අඤ්ඤථාපි හි දෙසිතෙසු න න සක්කා චොදෙතුං, න ච සක්කා බොධෙතබ්බානි න දෙසෙතුන්ති. පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා වා චක්ඛාදීනි පඨමං වුත්තානි ආරම්මණතො සුපාකටානීති, මනායතනං පන කිඤ්චි පච්චුන්නාරම්මණං…පෙ… කිඤ්චි යාව නවත්තබ්බාරම්මණන්ති පච්ඡා වුත්තං. පච්චුප්පන්නාරම්මණෙසුපි උපාදාරූපාරම්මණානි චත්තාරි පඨමං වුත්තානි, තතො භූතරූපාරම්මණං. උපාදාරූපාරම්මණෙසුපි දූරතරෙ දූරෙ, සීඝතරං සීඝඤ්ච ආරම්මණසම්පටිච්ඡනදීපනත්ථං චක්ඛාදීනං දෙසනාක්කමො. චක්ඛුසොතද්වයඤ්හි දූරගොචරන්ති පඨමං වුත්තං, තත්රාපි චක්ඛු දූරතරගොචරන්ති සබ්බපඨමං වුත්තං. පස්සන්තොපි හි දූරතරෙ නදීසොතං, න තස්ස සොතපටිඝාතසද්දං සුණාති. ඝානජිව්හාසුපි ඝානං සීඝතරවුත්තීති පඨමං වුත්තං පුරතො ඨපිතමත්තස්සපි භොජනස්ස ගන්ධො ගය්හතීති. යථාඨානං වා තෙසං දෙසනාක්කමො. ඉමස්මිඤ්හි සරීරෙ සබ්බුපරි චක්ඛුස්ස අධිට්ඨානං, තස්ස අධො සොතස්ස, තස්ස අධො ඝානස්ස, තස්ස අධො ජිව්හාය, තථා කායස්ස යෙභුය්යතො, මනො පන අරූපිභාවතො සබ්බපච්ඡා වුත්තො. තංතංගොචරත්තා තස්ස තස්ස අනන්තරං බාහිරායතනානි වුත්තානීති වුත්තොවායමත්ථොති එවම්පි ඉමෙසං කමො වෙදිතබ්බො. ගොචරො විසයො එතස්සාති ගොචරවිසයො, මනො. කස්ස පන ගොචරො එතස්ස විසයො? චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නම්පි. විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං උප්පත්තිකාරණස්ස වවත්ථිතභාවතො සවිභත්තිභාවතො. එතෙන චක්ඛාදිඅනන්තරං රූපාදිවචනස්ස ච කාරණමාහ.

515. සඞ්ගහිතත්තාති ගණනසඞ්ගහවසෙන සඞ්ගහිතත්තා. ජාතිවසෙනාති චක්ඛුභාවසමානතාවසෙන. පච්චයභෙදො කම්මාදිභෙදො. දානාදිපාණාතිපාතාදිභෙදභින්නස්ස ¶ හි කුසලාකුසලකම්මස්ස, තස්ස ච සහකාරීකාරණභූතානං අබ්භන්තරානං, බාහිරානඤ්ච පච්චයානං භෙදෙන චක්ඛායතනං භින්නං විසදිසං හොතීති. නිරයාදිකො, අපදාදිගතිනානාකරණඤ්ච ගතිභෙදො ගතීනං, ගතීසු වා භෙදොති කත්වා. හත්ථිඅස්සාදිකො, ඛත්තියාදිකො ච නිකායභෙදො. තංතංසත්තසන්තානභෙදො පුග්ගලභෙදො. යා චක්ඛාදීනං වත්ථූනං අනන්තප්පභෙදතා වුත්තා, සො එව හදයවත්ථුස්ස භෙදො තාදිසභෙදානාතිවත්තනතො. තතො මනායතනස්ස අනන්තප්පභෙදතා යොජෙතබ්බා. යස්මා ඣානවිරහිතං නාම ලොකුත්තරං නත්ථි, තස්මා පඤ්චන්නං ඣානානං වසෙන අට්ඨ ලොකුත්තරචිත්තානි චත්තාලීසං හොන්තීති තානි එකාසීතියා ලොකියචිත්තෙසු පක්ඛිපිත්වා ආහ ‘‘එකවීසුත්තරසතප්පභෙදඤ්චා’’ති. වත්ථූති චක්ඛාදිවත්ථු. තප්පභෙදෙන විඤ්ඤාණං අනන්තප්පභෙදං. පටිපදා දුක්ඛාපටිපදාදි. ආදි-සද්දෙන ඣානාධිපතිභූමිආරම්මණාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නීලං නීලස්ස සභාගං, අඤ්ඤං විසභාගං. පච්චයො කම්මාදි. තත්ථාපි කුසලසමුට්ඨානාදිතා, සීතඋතුසමුට්ඨානාදිතා ¶ ච භෙදො වෙදිතබ්බො. ආදිසද්දෙන ගතිනිකායභෙදො. සභාවනානත්තභෙදතොති සුඛා දුක්ඛා අදුක්ඛමසුඛාති එවමාදිකො සභාවභෙදො. චක්ඛුසම්ඵස්සජා සොතසම්ඵස්සජාති එවමාදිකං නානත්තං.

516. ‘‘අනාගමනතො අනිග්ගමනතො’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං. පුබ්බන්තාපරන්තෙසු අවිජ්ජමානසරූපත්තා උදයතො පුබ්බෙ කුතොචි නාගච්ඡන්ති, වයතො ච උද්ධං න කත්ථචි ගච්ඡන්ති, විජ්ජමානක්ඛණෙපි ඉත්තරකාලතාය අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා. තෙනාහ ‘‘අථ ඛො’’තිආදි. සපරිප්ඵන්දකිරියාවසෙන ඊහනං ඊහා, චින්තනවසෙන බ්යාපාරනං බ්යාපාරො, තත්ථ බ්යාපාරං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න හි චක්ඛුරූපාදීනං එවං හොතී’’ති. ඊහං දස්සෙන්තො ‘‘න ච තානී’’තිආදි. උභයම්පි පන ඊහා ච හොති බ්යාපාරො චාති උප්පටිපාටිවචනං. ධම්මතාවාති සභාවො එව, කාරණසමත්ථතා වා ඊහාබ්යාපාරරහිතානං ද්වාරාදිභාවො ධම්මතා. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ ‘‘ය’’න්ති එතස්ස යස්මාති අත්ථො. පුරිමස්මිං සම්භවනවිසෙසනං යං-සද්දො. ‘‘සුඤ්ඤො ගාමොති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.238) වචනතො සුඤ්ඤගාමො විය ¶ දට්ඨබ්බානි. අන්නපානසහිතන්ති ගහිතෙ සුඤ්ඤගාමෙ යං යදෙව භාජනං පරාමසීයති, තං තං රිත්තකංයෙව පරාමසීයති, එවං ධුවාදිභාවෙන ගහිතානි යොනිසො උපපරික්ඛියමානානි රිත්තකානෙව එතානි දිස්සන්තීති. තෙනාහ ‘‘ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතත්තා’’ති. චක්ඛාදිද්වාරෙසු අභිජ්ඣාදොමනස්සුප්පාදකභාවෙන රූපාදීනි චක්ඛාදීනං අභිඝාතකානීති වුත්තානි. අහිසුසුමාරපක්ඛීකුක්කුරසිඞ්ගාලමක්කටා ඡ පාණකා. විසමබිලාකාසගාමසුසානවනානි තෙසං ගොචරා. තත්ථ විසමාදිඅජ්ඣාසයෙහි චක්ඛාදීහි විසමභාවබිලාකාසගාමසුසානසන්නිස්සිතසදිසූපාදින්නධම්මවනභාවෙහි අභිරමිතත්තා රූපාදීනං විසමාදිසදිසතා යොජෙතබ්බා.

ඉති ආයතනානං විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

ධාතුවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

517. චක්ඛුස්ස විඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුස්ස කාරණභූතස්ස විඤ්ඤාණං. කාමං රූපාලොකමනසිකාරාදයොපි ¶ තස්ස විඤ්ඤාණස්ස කාරණා, තෙ පන සාධාරණකාරණං, චක්ඛු අසාධාරණන්ති අසාධාරණකාරණෙනායං නිද්දෙසො යථා භෙරිසද්දො, යවඞ්කුරොති. තථා හි චක්ඛු පුග්ගලන්තරාසාධාරණං, නීලාදිසබ්බරූපසාධාරණඤ්චාති සාමිභාවෙන නිද්දිට්ඨං.

විදහතීති එවං එවඤ්ච තයා පවත්තිතබ්බන්ති විනියුඤ්ජමානං විය උප්පාදෙතීති අත්ථො. විදහතීති ච ධාත්වත්ථො එව විසිට්ඨො උපසග්ගෙන දීපීයතීති විනාපි උපසග්ගෙන ධාතූති එස සද්දො තමත්ථං වදතීති දට්ඨබ්බො. කත්තුකම්මභාවකරණාධිකරණෙසු ච ධාතුසද්දසිද්ධි හොතීති පඤ්චාපි තෙ අත්ථා වුත්තා. ලොකුත්තරා ධාතුයො සංසාරදුක්ඛං න විදහන්ති, අඤ්ඤදත්ථු විධංසෙන්තීති කත්වා ‘‘ලොකියා’’ති විසෙසිතං. වවත්ථිතාති අවත්ථිතා, අඤ්ඤමඤ්ඤං වා අසංකිණ්ණා. සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො සුවණ්ණාදීනං බීජභූතා සෙලාදයො. යථාසම්භවන්ති එත්ථ කෙචි ‘‘ලොකියලොකුත්තරාසු ධාතූසු යො යො අත්ථො සම්භවති, තදනුරූප’’න්ති අත්ථං වදන්ති, තදයුත්තං ‘‘ලොකියා හි ධාතුයො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තත්තා. අත්ථවසෙන චෙතං යථාසම්භවග්ගහණං කතං, න ධාතුවසෙන ¶ . කාමං පඤ්චපි අත්ථා චක්ඛාදීනං සබ්බෙසං ඉච්ඡිතබ්බා, තථාපි චක්ඛාදීසු යස්ස යස්ස ධම්මස්ස යදා කත්තුවචනිච්ඡා, න තදා කම්මභාවො. යදා පන කම්මවචනිච්ඡා, න තදා කත්තුභාවො. එවං සෙසෙසුපීති යථාසම්භවග්ගහණං. තෙනාහ ‘‘ඉති චක්ඛාදීසූ’’තිආදි.

518. අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයොති එත්ථාපි ධාතීති ධාතූති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා ධාරණත්ථො ධා-සද්දොති කත්වා. කත්තුඅත්ථොපි චායං පුරිමෙන අසදිසො විධානධාරණත්ථානං භින්නසභාවත්තා. නිස්සත්තසභාවමත්තධාරණඤ්ච ධාතුසද්දස්ස පධානො අත්ථොති විසුං වුත්තො. ධාතුයො විය ධාතුයොති එත්ථ සීහසද්දො විය කෙසරිම්හි නිරුළ්හා පුරිසෙ සෙලාවයවෙසු නිරුළ්හො ධාතුසද්දො චක්ඛාදීසු උපචරිතොති දට්ඨබ්බො. ඤාණඤ්ච ඤෙය්යඤ්ච ඤාණඤෙය්යානි, තෙසං අවයවා තප්පභෙදභූතා ධාතුයො ඤාණඤෙය්යාවයවා. තත්ථ ඤාණප්පභෙදො ධම්මධාතුඑකදෙසො, ඤෙය්යප්පභෙදො අට්ඨාරසාපීති ඤාණඤෙය්යාවයවමත්තා ධාතුයො හොන්තීති. අථ වා ඤාණෙන ඤාතබ්බො සභාවො අවිපරීතො ධාතුසද්දෙන වුච්චමානො ඤාණඤෙය්යො, න දිට්ඨිආදීහි විපරීතග්ගාහකෙහි ඤෙය්යොති අත්ථො, තස්ස ඤාණඤෙය්යස්ස අවයවා චක්ඛාදයො, විසභාගලක්ඛණාවයවෙසු රසාදීසු නිරුළ්හො ධාතුසද්දො තාදිසෙසු අඤ්ඤාවයවෙසු චක්ඛාදීසු උපචරිතොති දට්ඨබ්බො. රසාදීසු විය වා චක්ඛාදීසුපි නිරුළ්හො එව. ‘‘නිජ්ජීවමත්තස්සෙතං අධිවචන’’න්ති එතෙන නිජ්ජීවමත්තපදත්ථෙ ධාතුසද්දස්ස නිරුළ්හතං දස්සෙති. ඡ ධාතුයො එතස්සාති ඡධාතුරො. යො ලොකෙ පුරිසොති ධම්මසමුදායො ¶ වුච්චති, සො ඡධාතුරො ඡන්නං පථවීආදීනං නිජ්ජීවමත්තානං සභාවානං සමුදායමත්තො, න එත්ථ ජීවො වා පුරිසො වා අත්ථීති අත්ථො.

519. චක්ඛාදීනං කමො පුබ්බෙ වුත්තොති ඉධෙකෙකස්මිං තිකෙ තිණ්ණං ධාතූනං කමං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙනා’’ති. හෙතුඵලානං අනුපුබ්බවවත්ථානං හෙතුඵලභාවො එව, මනොධම්මධාතූනඤ්ච මනොවිඤ්ඤාණස්ස හෙතුභාවො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. කිරියමනොධාතු මනොවිඤ්ඤාණස්ස උපනිස්සයකොටියා, විපාකමනොධාතු විපාකමනොවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරාදිනාපි, ඉතරස්ස සබ්බාපි උපනිස්සයකොටියා ¶ ච, ධම්මධාතු පන වෙදනාදිකා සහජාතා සහජාතාදිනා, අසහජාතා අනන්තරාදිනා, උපනිස්සයෙන, ආරම්මණාදිනා ච මනොවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති ද්වාරභූතමනොවසෙන වා. ද්වාරභූතමනොපි හි සුත්තෙසු මනොධාතූති වුච්චතීති තස්සා වා මනොධාතුයා මනොවිඤ්ඤාණස්ස හෙතුභාවො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. තත්ථ හෙතූති පච්චයො අධිප්පෙතො, ඵලන්ති පච්චයුප්පන්නන්ති ආහ ‘‘චක්ඛුධාතූ’’තිආදි.

520. සබ්බාසං වසෙනාති යථාවුත්තානං ආභාධාතුආදීනං පඤ්චතිංසාය ධාතූනං වසෙන. අපරමත්ථසභාවස්ස පරමත්ථසභාවෙසු න කදාචි අන්තොගධතා අත්ථීති ආහ ‘‘සභාවතො විජ්ජමානාන’’න්ති.

චන්දාභාසූරියාභාදිකා වණ්ණනිභා එවාති ආහ ‘‘රූපධාතුයෙව හි ආභාධාතූ’’ති. රූපාදිපටිබද්ධාති රාගවත්ථුභාවෙන ගහෙතබ්බාකාරො සුභනිමිත්තන්ති කත්වා ‘‘රූපාදයො එවා’’ති අවත්වා පටිබද්ධවචනං වුත්තං. අසතිපි රාගවත්ථුභාවෙ කුසලවිපාකාරම්මණං සුභධාතූති දුතියො විකප්පො වුත්තො. සෙසාති මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තා. ධාතුද්වයනිරොධමත්තන්ති මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිරොධමත්තං චතුත්ථාරුප්පචිත්තුප්පාදනිරොධභාවතො. තදඤ්ඤවිඤ්ඤාණනිරොධො විය හි විඤ්ඤාණධාතුමනොධාතූනං නිරොධො සමාපත්තිබලසිද්ධොති කත්වා ධාතුද්වයග්ගහණං.

‘‘ධම්මධාතුමත්ත’’න්ති ඉදං කාමධාතුයා ධම්මධාතුපරියාපන්නත්තා වුත්තං. කාමපටිසංයුත්තොති කාමරාගසම්පයුත්තො, ආරම්මණකරණෙන වා කාමගුණොපසංහිතො. යං එතස්මිං අන්තරෙති යෙ එතස්මිං අවීචිපරනිම්මිතවසවත්තිපරිච්ඡින්නෙ ඔකාසෙ. ඔගාළ්හා හුත්වා අධොභාගෙ ච ඔකාසෙ චරන්තීති එත්ථාවචරා. අඤ්ඤත්ථ චරන්තාපි යථාවුත්තෙ එව ඨානෙ පරියාපන්නාති එත්ථ පරියාපන්නා.

නෙක්ඛම්මධාතු ¶ ධම්මධාතු එව විතක්කපක්ඛෙ. සබ්බෙපි කුසලා ධම්මාති දානමයපුඤ්ඤකිරියතො, සීලමයපුඤ්ඤකිරියතො, පබ්බජ්ජතො ච පට්ඨාය යාව අග්ගමග්ගාධිගමා පවත්තා සබ්බෙපි අනවජ්ජධම්මා. විහිංසාධාතු චෙතනා, පරවිහෙඨනච්ඡන්දො වා. අවිහිංසා කරුණා.

හීනාති ¶ හීළිතා. පණීතාති සම්භාවිතා. ‘‘නාතිහීළිතා නාතිසම්භාවිතා මජ්ඣිමා’’ති ඛන්ධනිද්දෙසෙ ආගතා හීනදුකතො එව නීහරිත්වා මජ්ඣිමා ධාතු වුත්තාති වෙදිතබ්බා. උභොපීති ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො.

විඤ්ඤාණධාතු යදිපි ඡවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන විභත්තා, තථාපි විඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තස්ස පුරෙචාරිකපච්ඡාචාරිකත්තා මනොධාතු ගහිතාව හොතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණධාතු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසත්තවිඤ්ඤාණධාතු සඞ්ඛෙපොයෙවා’’ති. අනෙකෙසං චක්ඛුධාතුආදීනං, තාසු ච එකෙකිස්සා නානප්පකාරතාය නානාධාතූනං වසෙන අනෙකධාතු නානාධාතු ලොකො වුත්තොති ආහ ‘‘අට්ඨාරසධාතුප්පභෙදමත්තමෙවා’’ති.

521. චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙනාති බහූසු පොත්ථකෙසු ලිඛිතං, කෙසුචි ‘‘චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායමනොමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙනා’’ති. තත්ථ න චක්ඛාදීනං කෙවලෙන ධාතුසද්දෙන සම්බන්ධො අධිප්පෙතො විජානනසභාවස්ස පභෙදවචනතො. විඤ්ඤාණධාතුසද්දෙන ච සම්බන්ධෙ කරියමානෙ ද්වෙ මනොගහණානි න කාතබ්බානි. න හි ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො සන්ති. අන්තරා වා මනොධාතුගහණං අකත්වා ‘‘චක්ඛු…පෙ… කායමනොවිඤ්ඤාණධාතුමනොධාතූ’’ති වත්තබ්බං අතුල්යයොගෙ ද්වන්දසමාසාභාවතො. අයං පනෙත්ථ පාඨො සියා ‘‘චක්ඛු…පෙ… කායවිඤ්ඤාණමනොමනොවිඤ්ඤාණධාතුභෙදෙනා’’ති. තස්ස විඤ්ඤාණස්ස යෙභුය්යෙන අත්තවාදිනො තස්ස එකමෙකස්ස අත්තස්ස අද්වයතං, නිච්චත්තඤ්ච පවෙදෙන්තීති අනෙකතානිච්චතාපකාසනං තෙසං ජීවසඤ්ඤාසමූහනනාය හොති. ඛන්ධායතනදෙසනා සඞ්ඛෙපදෙසනා, ඉන්ද්රියදෙසනා විත්ථාරදෙසනා, තදුභයං අපෙක්ඛිත්වා අයං අනතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා ධාතුදෙසනා. අභිධම්මෙ වා සුත්තන්තභාජනීයෙ (විභ. 172 ආදයො) වුත්තා ධාතුදෙසනා අතිසඞ්ඛෙපදෙසනා, ආභාධාතුආදීනං අනෙකධාතුනානාධාතුඅන්තානං වසෙන දෙසෙතබ්බා අතිවිත්ථාරදෙසනා, තදුභයං අපෙක්ඛිත්වා අයං අනතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා.

අස්ස ¶ භගවතො. සද්ධම්මතෙජසා විහතං සද්ධම්මතෙජවිහතං.

522. සඞ්ඛතොති ¶ ගණනතො. ජාතිතොති චක්ඛුභාවසාමඤ්ඤතො. අථ වා ජාතිතොති චක්ඛුසභාවතො. තෙනාහ ‘‘චක්ඛුපසාදො’’ති. වීසති ධම්මාති සඞ්ඛං ගච්ඡති වෙදනාදීනං අභින්දිත්වා ගහණතො. සෙසකුසලාකුසලාබ්යාකතවිඤ්ඤාණවසෙනාති එත්ථ අබ්යාකතාපෙක්ඛාය සෙසග්ගහණං, කුසලාකුසලං පන සබ්බසො අග්ගහිතමෙවාති.

523. තා ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදයො පඤ්චපි.

පුරිමෙහෙවාති අනන්තරාදීහි එව. ජවනමනොවිඤ්ඤාණධාතු පන ජවනමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආසෙවනපච්චයෙනාපි පච්චයො හොතීති වුත්තොවායමත්ථො. ධම්මධාතූති පන සහජාතො වෙදනාදික්ඛන්ධො අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘සහජාත…පෙ… පච්චයො හොතී’’ති. අවිගතාදීහීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා යථාරහං හෙතුඅධිපතිකම්මවිපාකාහාරින්ද්රියඣානමග්ගපච්චයභාවො සඞ්ගය්හති. තෙනාහ ‘‘බහුධා පච්චයො හොතී’’ති. එකච්චා ච ධම්මධාතු සුඛුමරූපනිබ්බානප්පකාරා, යා ච සම්පයොගානන්තරභාවාදීනං අභාවෙන ආරම්මණකරණෙ යොග්යා. පඤ්චද්වාරිකවිපාකවජ්ජනත්ථං ‘‘එකච්චාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති වුත්තං, මනොද්වාරිකා පන විපාකාපි තදාරම්මණභූතා එකච්චං ධම්මධාතුං ආරබ්භ පවත්තතීති. අථ වා ‘‘එකච්චාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති ඉදං සබ්බං කාමාවචරකුසලං කාමාවචරකිරියං අභිඤ්ඤාද්වයං ආරුප්පද්වයන්ති එවරූපං මනොවිඤ්ඤාණධාතුං සන්ධාය වුත්තං, ලොකුත්තරමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා පන එකච්චා ධම්මධාතු ආරම්මණපච්චයොති පාකටොයමත්ථො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං චක්ඛාදීනං යථාවුත්තපච්චයධම්මතො අතිරෙකෙපි පච්චයධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ආලොකාදයොති ආලොකො නාම සූරියාලොකාදි. තස්ස සුත්තන්තනයෙන උපනිස්සයභාවො වෙදිතබ්බො, එවං සෙසානිපි.

විවරං නාම විසෙසතො සොතබිලං. වායු ගන්ධූපසංහරණකවාතො. ආපො මුඛෙ පක්ඛිත්තආහාරස්ස තෙමනකඋදකං. පථවී කායප්පසාදස්ස නිස්සයභූතා පථවීධාතු. භවඞ්ගමනං ද්වික්ඛත්තුං චලිතං භවඞ්ගචිත්තං. සබ්බත්ථ මනසිකාරො ආවජ්ජනමනසිකාරො.

524. අවිසෙසතො ¶ ¶ දට්ඨබ්බාකාරස්ස වුච්චමානත්තා ආහ ‘‘සබ්බා එවා’’ති. විසෙසතො විපස්සනාය භූමිවිචාරො එසොති ‘‘සඞ්ඛතා’’ති විසෙසිතං. පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතොති එත්ථ ‘‘පුබ්බන්තොනාම අතීතො අද්ධා, අපරන්තො නාම අනාගතො. උභයත්ථ ච සඞ්ඛතා ධාතුයො සභාවවිවිත්තා අනුපලබ්භමානසභාවත්තා. පුබ්බන්තො වා සභාවධම්මස්ස උදයො තතො පුබ්බෙ අවිජ්ජමානත්තා. අපරන්තො වයො තතො පරං අභාවතො. තස්මා පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතොති පාකාභාවතො විද්ධංසාභාවතොති වුත්තං හොති.

භෙරිතලං විය චක්ඛුදාතු සද්දස්ස විය විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයභාවතො. ආදාසතලාදීසුපි එසෙව නයො. යන්තං නාම උච්ඡුයන්තං. චක්කයට්ඨීති තිලමන්ථං ආහ. සො හි අචක්කබන්ධොපි තංසදිසතාය චක්කයට්ඨීත්වෙව වුච්චති, චක්කබන්ධමෙව වා සන්ධාය තථා වුත්තං. ඉමාහි ච උපමාහි නිජ්ජීවාන. භෙරිතලදණ්ඩාදීනං සමායොගෙ, නිජ්ජීවානං සද්දාදීනං විය නිජ්ජීවානං චක්ඛුරූපාදීනං සමායොගෙ නිජ්ජීවානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පවත්තීති කාරණඵලානං ධාතුමත්තතං, කාරකවෙදකවිරහඤ්ච දස්සෙති.

පුරෙචරානුචරා වියාති නිජ්ජීවස්ස කස්සචි කෙචි නිජ්ජීවා පුරෙචරානුචරා වියාති අත්ථො. මනොධාතුයෙව වා අත්තනො ඛණං අනතිවත්තන්තී අත්තනො ඛණ අනතිවත්තන්තානංයෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අවිජ්ජමානායපි පුරෙචරානුචරාභිසන්ධියං අනන්තරපුබ්බකාලාපරකාලතාය පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා.

ඡන්නඤ්හි විඤ්ඤාණධාතූනං එකජ්ඣං අනෙකානන්තරපච්චයාභාවතො එකජ්ඣං උප්පත්තිඅභාවො විය අඤ්ඤමඤ්ඤානන්තරපච්චයතාභාවතො අනන්තරුප්පත්තිපි නත්ථි. යදි සියා, ඡළාරම්මණසන්නිධානෙ මනසිකාරමන්තරෙනාපි ඡළාරම්මණූපලද්ධි සියා, න ච හොති, තස්මා දස්සනාදිඅනන්තරං සවනාදීනං අභාවො විය මනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං න දස්සනාදීනි, න ච දස්සනාදිඅනන්තරං මනොවිඤ්ඤාණධාතු හොති. තත්ථ භවඞ්ගස්ස, දස්සනාදීනඤ්ච භින්නාරම්මණතාය මනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං දස්සනාදීනි, දස්සනාදීනං අනන්තරඤ්ච සවනාදීනි න උප්පජ්ජන්තීති යුත්තමෙතං. දස්සනාදීනං, පන සන්තීරමණස්ස ච අභින්නවිසයතාය දස්සනාදිඅනන්තරං න මනාවිඤ්ඤාණදාතු හොතීති අයුත්තන්ති ¶ ? නයිදමෙවං නියතානියතවිසයානං භින්නවිසයභාවුපපත්තිතො. යදි ච දස්සනාදිඅනන්තරං කාචි විඤ්ඤාණධාතු උප්පජ්ජෙය්ය, සාපි දස්සනාදිද්වාරතාය ¶ දස්සනාදිවිඤ්ඤාණධාතු එව සියා, න මනොවිඤ්ඤාණධාතු, තතො ච දස්සනාදිකිච්චවිධුරං චින්තනං මනනන්ති මනොද්වාරප්පවත්තානං මනනකිච්චාපරිච්චාගො විය දස්සනවිඤ්ඤාණධාතුයා දස්සනකිච්චාපරිච්චාගො ආපජ්ජති. තථා තදනන්තරස්සාති සබ්බායපි දස්සනවිඤ්ඤාණභාවතො ච විඤ්ඤාණකායා න භවෙය්යුං.

යථා පන මනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං මනොධාතු, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, එවං දස්සනවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං මනොධාතු, තතො සොතවිඤ්ඤාණාදීනි හොන්තීති චෙ? න, මනොධාතුයා දස්සනධාතුභාවප්පසඞ්ගතො. යථා හි මනසො නිබ්බිසෙසාවත්ථා මනනමත්තතාය මනොධාතු, එවං දස්සනස්ස නිබ්බිසෙසාවත්ථා දස්සනමත්තතාය දස්සනධාතු සියා. තඤ්ච චක්ඛූවිඤ්ඤාණං රූපවිසයන්ති සද්දාදිවිසයාභොගාභාවතො සවනවිඤ්ඤාණාදීනං අසම්භවො. තතො ච රූපාරම්මණපසුතමෙව විඤ්ඤාණං සියා මනොවිඤ්ඤාණානං විය දස්සනවිඤ්ඤාණාදීනං සමානවත්ථුභාවප්පසඞ්ගතො, අඤ්ඤවත්ථුසන්නිස්සිතඤ්ච විඤ්ඤාණං න සියා, න චෙතං යුත්තං. තස්මා සුඛදුක්ඛානං විය උපෙක්ඛා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං, මනොවිඤ්ඤාණස්ස ච බ්යවධායිකා මනොධාතු දට්ඨබ්බා, න චස්සා උපෙක්ඛාය විය අදුක්ඛමසුඛතා අදස්සනාදිඅමනනතා, අත ඛො මනනකිච්චාවිසෙසතො මනොවිඤ්ඤාණසභාගතා. මනො හි හදයවත්ථුම්හි වත්තමානො අඤ්ඤවත්ථුසන්නිස්සිතානං විඤ්ඤාණානං විසයං දස්සෙත්වා නිවත්තමානො අග්ගි විය උසුමමත්තෙ මනනමත්තෙ ඨත්වා නිවත්තති, අඤ්ඤවත්ථුසන්නිස්සිතවිඤ්ඤාණනිරොධෙ ච උට්ඨහන්තො අග්ගි විය උසුමමත්තෙ උට්ඨහති. පච්චයානුරූපපවත්තිකානි ච මනනමත්තානි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අන්තානි හොන්ති. පටිඝසඤ්ඤාසහගතානඤ්හි පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං ඉන්ද්රියාරම්මනපටිඝාතජතාය අභිනිපාතමත්තකිච්චං, මනනලක්ඛණින්ද්රියසමුප්පන්නස්ස ච මනොවිඤ්ඤාණස්ස විසයවිචින්තනාසම්භූතතාය තදනුරූපාචින්තනා. තස්මා අභිනිපාතප්පච්චයපටිඝට්ටනානිඝංසබලෙන භවඞ්ගලක්ඛණං චිත්තං චලනාවත්ථං හුත්වා නිවත්තමානං චින්තනාවිසෙසවිරහතො අභිනිපාතානුගුණං චින්තනාවසානං මනනමත්තං උප්පාදෙති.

දස්සනාදිපි ¶ අභිනිපාතමත්තං දුතියං ඛණං අනතිවත්තමානං අත්තානුගුණං චින්තනාමනනසමඤ්ඤාවිරහතො දස්සනාදිඅභිනිපාතවිසෙසවිචිත්තං චිත්තභාවාදිනා සමානං චින්තනාදිමනනමත්තං අඤ්ඤවත්ථුස්මිං නිබ්බත්තෙති, තස්මා වත්ථුකිච්චෙහි තං මනොවිඤ්ඤාණකායසඞ්ගහිතාපි මනොධාතු මනොද්වාරනික්ඛමපවෙසභූතා ආරම්මණන්තරෙ ද්වාරන්තරමනසිකාරතබ්බිසයසම්පටිච්ඡනභාවෙන ¶ පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං යථාක්කමං පුරෙචරා, අනුචරාති ච වුත්තා. සා පනායං සතිපි විඤ්ඤාණභාවෙ මනසො සම්භූය විසිට්ඨමනනකිච්චාභාවතො ධාතුභාවසාමඤ්ඤෙන මනොමත්තා ධාතු මනොධාතූති වුච්චති.

යථාවුත්තෙනෙව ච හෙතුනා මත්ත-සද්දලොපං කත්වා විඤ්ඤාණට්ඨයොගතො මනොමත්තං විඤ්ඤාණන්ති මනොවිඤ්ඤාණකායසඞ්ගහොපි චස්සා යුජ්ජති එව. අඤ්ඤවිඤ්ඤාණෙහි පන ද්වාරාරම්මණෙහි ච විසෙසනත්ථං ‘‘මනොධාතූ’’ති වුත්තාති. මනොවිඤ්ඤාණධාතූති පන විඤ්ඤාණධාතුවිසෙසනං මනොගහණං. ධාතුවිසෙසනත්ථෙ ච මනොවිඤ්ඤාණග්ගහණෙ විඤ්ඤාණවිසෙසනං ද්වාරභූතමනොදස්සනමෙවාති ද්වාරසමඤ්ඤාරහත්තා න මනොධාතූති වුච්චති. තඤ්හි මනොද්වාරන්තොගධං, න ච දස්සනාදිපුරෙචරානුචරන්ති මනසො විඤ්ඤාණධාතු, මනසො විඤ්ඤාණන්ති ච මනොද්වාරසමඤ්ඤාරහං, සවිසෙසඤ්ච තස්ස මනනකිච්චං, විඤ්ඤාණකිච්චඤ්චාති මත්තසද්දස්ස ලොපමන්තරෙන ‘‘මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති, නිජ්ජීවභාවවිභාවනත්ථං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ච වුච්චතීති.

සල්ලමිව සූලමිව තිවිධදුක්ඛතාසමායොගතො දට්ඨබ්බො. වෙදනාසල්ලසූලයොගාති වෙදනාසඞ්ඛාතසල්ලසූලයොගතො. ආතුරා වියාති තෙන ආතුරිභූතා පුග්ගලා විය. ආසායෙව දුක්ඛං ආසාදුක්ඛං, ආසාවිඝාතං දුක්ඛං වා. සඤ්ඤා හි අසුභාදිකම්පි සුභාදිතො සජ්ජානන්තී ආසං, තස්සා ච විඝාතං ආසීසිතසුභාදිඅසිද්ධියා ජනෙතීති. වනමිගො තිණපුරිසං පුරිසොති ගණ්හන්තො අයථාභූච්චනිමිත්තග්ගාහකො, තථා සඤ්ඤාපීති ආහ ‘‘වනමිගො වියා’’ති. කම්මපධානා සඞ්ඛාරාති ‘‘පටිසන්ධියං පක්ඛිපනතො’’තිආදි වුත්තං. ජාතිදුක්ඛානුබන්ධතොති අත්තනා නිබ්බත්තියමානෙන ජාතිදුක්ඛෙන අනුබන්ධතා. භවපච්චයා ජාති හි ජාතිදුක්ඛන්ති. පදුමං විය දිස්සමානං ඛුරචක්කං විය රූපම්පි ¶ ඉත්ථිආදිභාවෙන දිස්සමානං නානාවිධුපද්දවං ජනෙති. සබ්බෙ අනත්ථා රාගාදයො, ජාතිආදයො ච විසයභූතා, අනුපසන්තා, සප්පටිභයා චාති. තප්පටිපක්ඛභූතත්තා අසඞ්ඛතා ධාතු අමතාදිතො දට්ඨබ්බා.

වවත්ථානාභාවො ‘‘ඉදමෙව ඉමස්ස ආරම්මණ’’න්ති නියමාභාවො, තෙන යථා අරඤ්ඤමක්කටො කෙනචි අනිවාරිතො ගහිතං එකං රුක්ඛසාඛං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, තම්පි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤන්ති කත්ථචි අනවට්ඨිතො පරිබ්භමති, එවං ගහිතං එකං ආරම්මණං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං, තම්පි මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤන්ති අනවට්ඨිතතා, ආරම්මණං අග්ගහෙත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථතා ච මක්කටසමානතාති ¶ දස්සෙති. අට්ඨිවෙධවිද්ධොපි උප්පථං අනුගච්ඡන්තො දුට්ඨස්සො අස්සඛළුඞ්කො. යත්ථකාමනිපාතිතොති යත්ථ කත්ථචි ඉච්ඡිතාරම්මණෙ නිපාතිභාවතො. නානාවෙසධාරී රඞ්ගනටො.

ආයතනදාතුනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති පන්නරසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.

16. ඉන්ද්රියසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා

ඉන්ද්රියවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

525. බාවීසතීති ¶ ¶ ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදි තෙසං සරූපදස්සනං. තත්ථ චක්ඛුද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙති චක්ඛුද්වාරභාවෙ තංද්වාරිකෙහි අත්තනො ඉන්දභාවං පරමිස්සරභාවං කාරයතීති චක්ඛුන්ද්රියං. තඤ්හි තෙ රූපග්ගහණෙ අත්තානං අනුවත්තෙති, තෙ ච තං අනුවත්තන්ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තස්මා සොතඝානජිව්හාකායද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති. කායින්ද්රියං. විජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති මනින්ද්රියං. ඉත්ථිභාවලක්ඛණෙ, පරිසභාවලක්ඛණෙ, අනුපාලනලක්ඛණෙ, සුඛලක්ඛණෙ, දුක්ඛලක්ඛණෙ, සොමනස්සලක්ඛණෙ, දොමනස්සලක්ඛණෙ, උපෙක්ඛාලක්ඛණෙ, අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ, පග්ගහලක්ඛණෙ, උපට්ඨානලක්ඛණෙ, අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ, දස්සනලක්ඛණෙ, අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමීති පවත්තෙ ජානනලක්ඛණෙ, ඤාතානං එව ධම්මානං පුන ආජානනෙ අඤ්ඤාතාවිභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

විජානියාති විජානෙය්ය. භූමිතො චාති ච-සද්දො අවුත්තසම්පිපණ්ඩනත්ථො, තෙන තාවත්වං සඞ්ගණ්හාති, තං පන තාවත්වං පරතො වණ්ණයිස්සාම. අසම්මසනුපගානම්පි අත්ථිභාවතො දට්ඨබ්බතා ඉධ න ගහිතා.

පුබ්බභාගෙති අරියමග්ගතො පුබ්බභාගෙ. අනඤ්ඤාතන්ති න අඤ්ඤාතං න අධිගතං. නිච්චතාය නත්ථි එතස්ස මතං භඞ්ගො, න වා එතස්මිං අධිගතෙ මරණන්ති අමතං, පජ්ජිතබ්බතො පදඤ්චාති අමතපදං නිබ්බානං. ‘‘එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො’’ති එතෙන පුබ්බභාගවසෙනෙතං ඉන්ද්රියං එවං වොහරීයතීති දස්සෙති. ආජානනතොති පඨමමග්ගෙන දිට්ඨමරියාදං අනතික්කමිත්වාව ජානනතො. යෙන තංසමඞ්ගිපුග්ගලො, තංසම්පයුත්තධම්මා වා අඤ්ඤාතාවිනො හොන්ති ¶ , සො අඤ්ඤාතාවිභාවො පරිනිට්ඨිතකිච්චජානනඛීණාසවස්ස භාවභූතො හුත්වා උප්පත්තිතො ‘‘ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතො’’ති වුත්තං.

ලිඞ්ගෙති ගමෙති ඤාපෙතීති ලිඞ්ගං, ලිඞ්ගීයති වා එතෙනාති ලිඞ්ගං. කිං ලිඞ්ගෙති, කිං වා ලිඞ්ගීයතීති? ඉන්දං, ඉන්දො වා. ඉන්දස්ස ලිඞ්ග ඉන්දලිඞ්ගං, ඉන්දලිඞ්ගස්ස අත්ථො තංසභාවො ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො, ඉන්දලිඞ්ගමෙව වා ඉන්ද්රියසද්දස්ස ¶ අත්ථොති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො. සජ්ජිතං උප්පාදිතන්ති සිට්ඨං, ඉන්දෙන සිට්ඨං ඉන්දසිට්ඨං. ජුට්ඨං සෙවිතං. කම්මසඞ්ඛාතස්ස ඉන්දස්ස ලිඞ්ගානි, තෙන ච සිට්ඨානීති කම්මජානෙව යොජෙතබ්බානි, න අඤ්ඤානි, තෙ ච ද්වෙ අත්ථා කම්මෙ එව යොජෙතබ්බා, ඉතරෙ ච භගවති එවාති ආහ ‘‘යථායොග’’න්ති. තෙනාති භගවතො, කම්මස්ස ච ඉන්දත්තා. එත්ථාති එතෙසු ඉන්ද්රියෙසු. උල්ලිඞ්ගෙන්ති ඤාපෙන්ති පකාසෙන්ති ඵලසම්පත්තිවිපත්තීහි කාරණසම්පත්තිවිපත්තිඅවබොධතො. ‘‘සො තං නිමිත්තං ආසෙවතී’’තිආදීසු (අ. නි. 9.35) ගොචරකරණම්පි ආසෙවනා වුත්තාති ආහ ‘‘කානිචි ගොචරාසෙවනායා’’ති. තත්ථ සබ්බෙසං ගොචරිකාතබ්බත්තෙපි ‘‘කානිචී’’ති වචනං අවිපස්සිතබ්බානං බහුලං මනසිකරණෙන අනාසෙවනීයත්තා. පච්චවෙක්ඛනාමත්තමෙව හි තෙසු හොතීති. ‘‘තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.170) භාවනා ආසෙවනාති වුත්තාති භාවෙතබ්බානි සද්ධාදීනි සන්ධායාහ ‘‘කානිචි භාවනාසෙවනායා’’ති.

ආධිපච්චං ඉන්ද්රියපච්චයභාවො. අසතිපි ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙ ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං, අත්තනො අත්තනො පච්චයවසෙන පවත්තමානෙ තංසහිතසන්තානෙ අඤ්ඤාකාරෙන අප්පවත්තමානෙහි ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයභාවෙ ආධිපච්චං. ඉමස්මිං ච අත්ථෙ ඉන්දන්ති පරිමිස්සරියං කරොන්තිච්චෙව ඉන්ද්රියානි. චක්ඛාදීසු දස්සිතෙන නයෙන අඤ්ඤෙසඤ්ච ජීවිතාදීනං තදනුවත්තීසු ආධිපච්චං යථාරහං යොජෙතබ්බං.

අමොහොයෙව න විසුං චත්තාරො ධම්මා, තස්මා තස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධකථායං විභාවිතානි ලක්ඛණාදීනි තෙසඤ්ච වෙදිතබ්බානීති අධිප්පායො. සෙසානි තත්ථ ඛන්ධනිද්දෙසෙ ලක්ඛණාදීහි අරූපෙනෙව ආගතානි.

526. සත්තානං අරියභූමිපටිලාභො භගවතො දෙසනාය සාධාරණං, පදානඤ්ච පයොජනන්ති ¶ ආහ ‘‘අජ්ඣත්තධම්මෙ පරිඤ්ඤායා’’තිආදි. අඤ්ඤෙසම්පි ඉන්ද්රියානං අත්තභාවපරියාපන්නතාය සතිපි අත්තභාවපඤ්ඤාපනාය මූලභාවතො චක්ඛාදීනං සාතිසයා අත්තභාවපරියාපන්නාති වුත්තං ‘‘අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්දියාදීනී’’ති (විභ. අට්ඨ. 219). අභිධම්මට්ඨකථායං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියදෙසනාක්කමො වුත්තොති ¶ ඉධාපි ‘‘තතො ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති වුත්තං. තං ඉන්ද්රියයමකදෙසනාය (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.1 ආදයො) සමෙති. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ (විභ. 219 ආදයො) පන මනින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියං වුත්තං, තං පුරිමපච්ඡිමානං අජ්ඣාත්තිකබාහිරානං අනුපාලකභාවදීපනත්ථං තෙස මජ්ඣෙ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යඤ්ච කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛං. යාව ච දුවිධත්තභාවානුපාලකස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්ති, තාව දුක්ඛභූතානං එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්තීති ඤාපනත්ථං, තෙන ච චක්ඛාදීනං දුක්ඛානුබන්ධතාය පරිඤ්ඤෙය්යතං ඤාපෙති. පටිපත්තිදස්සනත්ථන්ති පුබ්බභාගපටිපත්තිදස්සනත්ථං. තස්සෙවාති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්සෙව. තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තාති භාවනාමග්ගසම්පයුත්තං අඤ්ඤින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. දස්සනාන්තරා හි භාවනාති.

භෙදොති ඉධ සභාවතො භෙදො අධිප්පෙතො, න භූමිපුග්ගලාදිවසෙනාති ආහ ‘‘සෙසානං අභෙදො’’ති. නනු ච ජීවිතින්ද්රියස්ස අනුපාලනලක්ඛණං සභාවො, තෙනස්ස දුවිධස්සාපි අභෙදොති? සච්චමෙතං, තස්ස පන රූපාරූපසභාවකතො භෙදො ගහිතො, න එවං සෙසානං කොචි භෙදො අත්ථීති තෙසං අභෙදොති භෙදාභාවො වුත්තො. නනු චෙත්ථ වෙදනා, පඤ්ඤා ච භින්දිත්වා වුත්තාති? න, යථා දෙසිතෙසු බාවීසතියා ඉන්ද්රියෙසු භෙදාභෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා.

527. චක්ඛුන්ද්රියාදීනං සතිපි පුරෙජාතාදිපච්චයභාවෙ ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බමෙව කිච්චං කිච්චන්ති වුත්තං තස්ස අනඤ්ඤසාධාරණත්තා, ඉන්ද්රියකථාය ච අධිකතත්තා. අත්තනො තික්ඛමන්දාදිආකාරො අත්තාකාරො, තස්ස අනුවත්තාපනං අත්තාකාරානුවත්තාපනං. තෙනාහ ‘‘තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතඅත්තාකාරානුවත්තාපන’’න්ති. අථ වා තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතස්ස ච අත්තාකාරස්ස ච අනුවත්තාපනං තික්ඛ…පෙ… වත්තාපනං. විසුං අත්තාකාරග්ගහණෙන චෙත්ථ රූපාවභාසනාදිකස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. චක්ඛුන්ද්රියස්ස හි රූපාභිහනනයොග්යතාසඞ්ඛාතෙ රූපාවභාසනසාමත්ථියෙ අසති න කදාචිපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස දස්සනකිච්චං සම්භවති. එස නයො සොතින්ද්රියාදීසුපි. පුබ්බඞ්ගමභාවෙන මනින්ද්රියස්ස වසාවත්තාපනං හොති, න අඤ්ඤෙසං. තංසම්පයුත්තානිපි හි ඉන්ද්රියානි තබ්බසෙනෙව හුත්වා අත්තනො අත්තනො ඉන්ද්රියකිච්චං සාධෙන්ති චෙතසිකභාවතො ¶ , න තෙසං වසෙන මනින්ද්රියං ¶ . අයඤ්හිස්ස පුබ්බඞ්ගමතා. සබ්බත්ථ ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බන්ති අධිකාරො අනුවත්තතීති දට්ඨබ්බො. සතිපි අනුප්පාදනෙ, අනුපත්ථම්භනෙ ච තප්පච්චයානං තප්පවත්තනෙ නිමිත්තභාවො අනුවිධානං.

ඡාදෙත්වා ඵරිත්වා උප්පජ්ජමානා සුඛදුක්ඛවෙදනා සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා අජ්ජොත්ථරිත්වා සයමෙව පාකටා හොති, සහජාතධම්මා ච තස්සා වසෙන සුඛදුක්ඛබාවප්පතා විය හොන්තීති ආහ ‘‘යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපන’’න්ති. අසන්තස්ස, අපණීතස්සපි අකුසලතබ්බිපාකාදිසම්පයුත්තස්ස යථාරහං මජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං යොජෙතබ්බං. සමානජාතියෙහි වා සුඛදුක්ඛෙහි සන්තපණීතාකාරානුපාපනං දට්ඨබ්බං. පටිපක්ඛාභිභවනන්ති අස්සද්ධියාදිපටිපක්ඛාභිභවනං. පසන්නාකාරාදාති පසන්නපග්ගහිතඋපට්ඨිතසමාහිතදස්සනාකාරානුපාපනං යථාක්කමං සද්ධාදීනං. බ්යාපාදාදීති ආදි-සද්දෙන උද්ධම්භාගියසංයොජනානි ගහිතානි. මග්ගසම්පයුත්තස්සෙව ච අඤ්ඤින්ද්රියස්ස කිච්චං දස්සිතං. තෙනෙව ච ඵලසම්පයුත්තස්ස තංතංසංයොජනප්පටිප්පස්සද්ධිපහානකිච්චතා දස්සිතා හොතීති. කතසබ්බකිච්චස්ස අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං අඤ්ඤස්ස කාතබ්බස්ස අභාවා අමතාභිමුඛමෙව තබ්භාවපච්චයො ච හොති, න ඉතරානි විය කිච්චන්තරපසුතං. තෙනාහ ‘‘අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා චා’’ති.

528. භූමිතො විනිච්ඡයො උත්තානත්ථො එව. එත්ථාහ – කස්මා පන එත්තකෙනෙව ඉන්ද්රියානි වුත්තානි, එතානි එව ච වුත්තානීති? ආධිපච්චට්ඨවසෙන, ආධිපච්චං නාම ඉස්සරියන්ති වුත්තමෙවෙතං. තයිදං ආධිපච්චං අත්තනො අත්තනො කිච්චෙ, ඵලෙ චාති අඤ්ඤෙසම්පි සභාවධම්මානං කස්මා න ලබ්භති? පච්චයාධීනවුත්තිකා හි පච්චයුප්පන්නාති සියා ඵලහෙතුධම්මෙසු අනුවත්තනානුවත්තනීයතාති? සච්චමෙතං, තථාපි අත්ථි තෙසං විසෙසො. ස්වායං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධමාධිපච්ච’’න්තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 219) අට්ඨකථායං දස්සිතොයෙව. අපිච ඛන්ධපඤ්චකෙ යායං සත්තපඤ්ඤත්ති, තස්සා විසෙසනිස්සයො ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’ති තානි තාව ආධිපච්චත්තං උපාදාය ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ…මනින්ද්රිය’’න්තිආදිතො (විභ. 219) වුත්තානි. ස්වායං අත්තභාවො ඉමෙසං වසෙන ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති සමඤ්ඤං ලභතීති දස්සනත්ථං ¶ භාවද්වයං. තයිමෙ උපාදින්නධම්මා යෙන ධම්මෙන පවත්තන්ති, අයං සො ධම්මො තෙසං ඨිතිහෙතූති දස්සනත්ථං ජීවිතින්ද්රියං. ස්වායං සත්තසඤ්ඤිතො ධම්මපුඤ්ජො පබන්ධවසෙන පවත්තමානො ඉමාහි වෙදනාහි සංකිලිස්සතීති ¶ දස්සනත්ථං වෙදනාපඤ්චකං. තතො විසුද්ධිකාමානං වොදානසම්භාරදස්සනත්ථං සද්ධාදිපඤ්චකං. සම්භවවොදානසම්භාරා ඉමෙහි විසුජ්ජන්ති, විසුද්ධිප්පත්තා නිට්ඨිතකිච්චාව හොන්තීති දස්සනත්ථං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනි තීණි වුත්තානි. සබ්බත්ථ ‘‘ආධිපච්චත්තං උපාදායා’’ති පදං යොජෙතබ්බං. එත්තාවතා අධිප්පෙතත්ථසිද්ධීති අඤ්ඤෙසං අග්ගහණං.

අථ වා පවත්තිනිවත්තීනං නිස්සරාදිදස්සනත්තම්පි එතානියෙව වුත්තානි. පවත්තියා හි විසෙසතො මූලනිස්සයභූතානි ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි. යථාහ ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො’’තිආදි (සු. නි. 171). තස්ස උප්පත්ති ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියෙහි විසභාගවත්ථුසරාගනිමිත්තෙහි යෙභුය්යෙන සත්තකායස්ස අභිනිබ්බත්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තිණ්ණං ඛො, මහාරාජ, සන්නිපාතා ගබ්භස්ස අවක්කන්ති හොති මාතා ච උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච පච්චුපට්ඨිතො හොති, මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්තී’’තිආදි (ම. නි. 1.408; මි. ප. 4.1.6). අවට්ඨානං ජීවිතින්ද්රියෙන තෙන අනුපාලෙතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘ආයු ඨිති යපනා යාපනා’’තිආදි (ධ. ස. 19). උපභොගො වෙදනාහි. වෙදනාවසෙන හි ඉට්ඨාදිසබ්බවිසයූපභොගො. යථාහ ‘‘වෙදයති වෙදයතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා වෙදනාති වුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.450). එවං පවත්තියා නිස්සයසමුප්පාදට්ඨිතිසම්භොගදස්සනත්තං චක්ඛුන්ද්රියං යාව උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති චුද්දසින්ද්රියානි දෙසිතානි. යථා චෙතානි පවත්තියා, එවං ඉතරානි නිවත්තියා. විවට්ටසන්නිස්සිතෙන හි නිබ්බත්තිතානි සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි නිවත්තියා නිස්සයො. උප්පාදො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියෙන තස්ස නිවත්තිවසෙන පඨමං උප්පජ්ජනතො. අවට්ඨානං අඤ්ඤින්ද්රියෙන, උපභොගො අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන අග්ගඵලසමුපභොගතො. ඛීණාසවාහි විසවිතාය නිබ්බුතිසුඛං පරිභුජ්ජන්ති. එවම්පි එතානි එව ඉන්ද්රියානි දෙසිතානි. එත්තාවතා යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධිතො අඤ්ඤෙසං අග්ගහණං. ඉමිනාව නෙසං දෙසනාක්කමොපි සංවණ්ණිතොති වෙදිතබ්බොති.

ඉන්ද්රියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සච්චවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

529. අරියසද්දෙන ¶ ¶ විසෙසනං අකත්වා කෙවලං සච්චසද්දෙන උද්ධිට්ඨානිපි අරියසච්චානි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘සච්චානීති චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති ආද. සමාඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨති, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසො අනුපයුජ්ජිතබ්බොති. අරියසච්චෙසු වා විචාරිතෙසු ඉතරානිපි අත්ථතො විචාරිතානෙව හොන්තීති විපස්සනාය ච භූමිභූතානි, අරියසච්චානෙවාති ච කත්වා ‘‘සච්චානී’’ති උද්ධරිත්වාපි ‘‘චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති වුත්තං.

සාසනක්කමොති අරියසච්චානි වුච්චන්ති, අරියසච්චදෙසනා වා. සකලඤ්හි සාසනං භගවතො වචනං සච්චවිනිමුත්තං නත්ථි පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුසන්දස්සනවසෙන පවත්තනතො. තස්මා සච්චෙසු කමති, සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං වා සාසනං එතෙසු කමති, පරිඤ්ඤාදිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තති, තස්මා කමති එත්ථාති කමො, කිං කමති? සාසනං. සාසනස්ස කමො ‘‘සාසනක්කමො’’ති සච්චානි සාසනප්පවත්තිට්ඨානානි වුච්චන්ති, තංදෙසනා ච තබ්බොහාරෙනාති.

තථාති තංසභාවා දුක්ඛාදිසභාවා. අවිතථාති අමුසාසභාවා බාධනාදිභාවෙන භූතසභාවා. අනඤ්ඤථාති අඤ්ඤාකාරරහිතා අබාධනාදිආකාරවිවිත්තා. දුක්ඛදුක්ඛතාතන්නිමිත්තතාහි අධිට්ඨිතත්තා පීළනට්ඨො. සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතභාවො සඞ්ඛතට්ඨො. දුක්ඛදුක්ඛතාතන්නිමිත්තතාහි පරිදහනං, කිලෙසදාහසමායොගො වා සන්තාපට්ඨො. ජරාය, මරණෙන චාති ද්වෙදා විපරිණාමෙතබ්බතා විපරිණාමට්ඨො. එත්ථ ච පීළනට්ඨො දුක්ඛස්ස සරසෙනෙව ආවිභවනාකාරො, ඉතරෙ යථාක්කමං සමුදයමග්ගනිරොධදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරාති අයං චතුන්නම්පි විසෙසො. තත්රත්රාභිනන්දනවසෙන බ්යාපිත්වා ඌහනං රාසිකරණං දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තනං ආයූහනං ආකාරස්ස බ්යාපනත්ථත්තා. ආගච්ඡති සමුදයතොති වා ආයං, දුක්ඛං, තස්ස ඌහනං පවත්තනං ආයූහනං, අයං සරසෙනෙව ආවිභවනාකාරො. නිදදාති දුක්ඛන්ති නිදානං, ‘‘ඉදං තං දුක්ඛ’’න්ති සම්පටිච්ඡාපෙන්තං විය සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො. අයං නිදානට්ඨො දුක්ඛදස්සනෙන ආවිභවනාකාරො. සංසාරදුක්ඛෙන සංයොජනං සංයොගට්ඨො ¶ . මග්ගාධිගමනනිවාරණං පලිබොධට්ඨො. ඉමෙ ච සංයොගපලිබොධට්ඨා නිරොධමග්ගදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරා. නිස්සරන්ති සත්තා එත්ථ, සයමෙව වා නිස්සටං විසංයුත්තං සබ්බසඞ්ඛතෙහි සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගභාවතොති නිස්සරනං. අයමස්ස ¶ සභාවෙන ආවිභවනාකාරො, ඉතරෙ විවෙකාසඞ්ඛාතාමතට්ටා, සමුදයක්ඛරඅපච්චයඅවිනාසිතා වා සමුදයමග්ගදුක්ඛදස්සනෙන ආවිභවනාකාරා.

සංසාරතො නිග්ගමනං නිය්යානං. අයමස්ස සරසෙන ආවිභවනාකාරො. පරිබොධූපච්ඡෙදනෙන නිබ්බානාධිගමොව නිබ්බානනිමිත්තත්තා මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො. පඤ්ඤාපධානත්තා චස්ස නිබ්බානදස්සනං, චතුසච්චදස්සනං වා දස්සනට්ඨො. චතුසච්චදස්සනෙ, කිලෙසදුක්ඛසන්තාපවූපසමනෙ ච ආධිපච්චං කරොන්ති මග්ගධම්මා සම්පයුත්තධම්මෙසූති සො මග්ගස්ස ආධිපතෙය්යට්ඨො. විසෙසතො වා ආලම්බනාධිපතිභූතා මග්ගධම්මා හොන්ති ‘‘මග්ගාධිපතිනො’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 16) වචනතොති සො තෙසං ආකාරො ආධිපතෙය්යට්ඨො. එතෙ හෙතුදස්සනාධිපතෙය්යට්ඨා සමුදයනිරොධදුක්ඛදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරා. එවමාදි ආහාති සම්බන්ධො. අභිසමයට්ඨොති අභිසමෙතබ්බට්ඨො. අභිසමයස්ස වා විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨො. අථ වා අභිසමයස්ස පවත්තිආකාරො අභිසමයට්ඨො. සො චෙත්ථ අභිසමෙතබ්බෙන පීළනාදිනා දස්සිතොති දට්ඨබ්බො.

530. කුච්ඡිතං ඛං දුක්ඛං, ගාරය්හං හුත්වා අසාරන්ති අත්ථො.

‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු කෙවලස්ස ආගමසද්දස්ස, එත-සද්දස්ස ච පයොගෙ සංයොගත්ථස්ස අනුපලබ්භනතො, සං-සද්දස්ස ච සංයොගෙ උපලබ්භනතො ‘‘සංයොගං දීපෙතී’’ති ආහ අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච තදත්ථජොතකතාසිද්ධිතො. උප්පන්නං උදිතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අය-සද්දො ගතිඅත්ථෙ සිද්ධො හෙතුසද්දොවිය කාරණං දීපෙති. අත්තනො ඵලනිප්ඵාදනෙන අයති පවත්තති, එති වා එතස්මා ඵලන්ති අයොති, සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණං සමුදයොති. එත්ථ විසුං පයුජ්ජමානාපි උපසග්ගසද්දා සධාතුකං සංයොගත්ථං, උප්පාදත්ථඤ්ච දීපෙන්ති, කිරියාවිසෙසකත්තාති වෙදිතබ්බා.

‘‘අභාවො ¶ එත්ථ රොධස්සාති නිරොධො’’ති එතෙන නිබ්බානස්ස දුක්ඛවිවිත්තභාවං දස්සෙති. සමධිගතෙ තස්මිං තදධිගමතො පුග්ගලස්ස රොධාභාවො පවත්තිසඞ්ඛාතස්ස රොධස්ස පටිපක්ඛභූතාය නිවත්තියා අධිගතත්තාති. එතස්මිඤ්ච අත්ථෙ අභාවො එතස්මිං රොධස්සාති නිරොධො ඉච්චෙව පදසමාසො. දුක්ඛාභාවො පනෙත්ථ පුග්ගලස්ස, න නිබ්බානස්සෙව. අනුප්පාදො එව නිරොධො අනුප්පාදනිරොධො. ආයතිං භවාදීසු අප්පවත්ති, න පන භඞ්ගොති භඞ්ගවාචකං නිරොධසද්දං නිවත්තෙත්වා ¶ අනුප්පාදවාචකං ගණ්හාති. එතස්මිං අත්ථෙ කාරණෙ ඵලූපචාරං කත්වා නිරොධපච්චයො නිරොධොති වුත්තො.

පටිපදා ච හොති පුග්ගලස්ස දුක්ඛනිරොදප්පත්තියා. නනු ච සා එව දුක්ඛනිරොදප්පත්තීති තස්සා එව සා පටිපදාති න යුජ්ජතීති? න පුග්ගලාධිගමස්ස පත්තිභාවෙන, යෙහි සො අධිගච්ඡති, තෙසං කාරණභූතානං පටිපදාභාවෙන ච වුත්තත්තා. සච්ඡි කිරියාසච්ඡිකරණධම්මානඤ්හි අඤ්ඤත්ථාභාවෙපි පුග්ගලසච්ඡිකිරියාධම්මභාවෙහි නානත්තං කත්වා නිද්දෙසො කතොති. අථ වා යං දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා නිට්ඨානං ඵලං, සයඤ්ච දුක්ඛනිරොධප්පත්තිභූතං, තස්ස අභිසමයභූතාය දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා පටිපදතා දට්ඨබ්බා.

531. බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්තීති එත්ථ පටිවිද්ධකාලෙ පවත්තං බුද්ධාදිවොහාරං ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’තිආදීසු (සු. නි. 410) විය භාවිනි භූතෙ විය උපචාරොති පුරිමකාලෙපි ආරොපෙත්වා ‘‘බුද්ධාදයො’’ති වුත්තං. තෙ හි බුද්ධාදයො චතූහි මග්ගෙහි පටිවිජ්ඣන්තීති. තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තීති එත්ථ අරියපටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි අරියසච්චානීති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපො අරියසච්චානීති වුච්චන්තීති අත්ථො. තථාගතෙන හි සයං අධිගතත්තා, පවෙදිතත්තා, තතො එව ච අඤ්ඤෙහි අධිගමනීරත්තා තානි තස්ස හොන්තීති. අරියභාවසිද්ධිතොපීති එත්ථ අරියසාධකානි සච්චානි අරියසච්චානීති පුබ්බෙ විය උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො. අරියානි සච්චානීතිපීති එත්ථ අවිතථභාවෙන අරණීයත්තා අධිගන්තබ්බත්තා අරියානි, අරියසමඤ්ඤා වා අවිසංවාදකෙ අවිතථෙ නිරුළ්හා දට්ඨබ්බා.

532. බාධනලක්ඛණන්ති ¶ එත්ථ දුක්ඛදුක්ඛතන්නිමිත්තභාවො, උදයවයපටිපීළිතභාවො වා බාධනං. භවාදීසු ජාතිආදිවසෙන, චක්ඛුරොගාදිවසෙන ච අනෙකදා දුක්ඛස්ස පවත්තනමෙව පුග්ගලස්ස සන්තාපනං, තදස්ස කිච්චං රසොති සන්තාපනරසං. පවත්තිනිවත්තීසු සංසාරවිමොක්ඛෙසු පවත්ති හුත්වා ගය්හතීති පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවති එතස්මා දුක්ඛං නිබ්බත්තති, පුරිමභවෙන පච්ඡිමභවො ඝටිතො සංයුත්තො හුත්වා පවත්තතීති පභාවො. ‘‘එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ, නිබ්බත්තති දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති (ධ. ප. 338; නෙත්ති. 30) එවං පුනප්පුනං උප්පාදනං අනුපච්ඡෙදකරණං. භවනිස්සරණනිවාරණං පලිබොධො. තණ්හක්ඛයාදිභාවෙන සබ්බදුක්ඛසන්තතා සන්ති. අච්චුතිරසන්ති අච්චුතිසම්පත්තිකං අචවනකිච්චං වා. කිච්චන්ති ච චවනාභාවං ¶ කිච්චමිව කත්වා පරියායෙන වුත්තං, අචවනඤ්චස්ස සභාවාපරිච්චජනං අවිකාරිතා දට්ඨබ්බා. පඤ්චක්ඛන්ධනිමිත්තසුඤ්ඤතාය අවිග්ගහං හුත්වා ගය්හතීති අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. අනුසයසමුච්ඡින්දනෙන සංසාරචාරකතො නිග්ගමනූපායභාවො නිය්යානං. සබ්බකිලෙසානං අනුප්පාදනිරොධනං කිලෙසප්පහානකරණං. නිමිත්තතො, පවත්තතො ච චිත්තස්ස වුට්ඨානං හුත්වා ගය්හතීති වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං.

533. අසුවණ්ණාදි සුවණ්ණාදි විය දිස්සමානං මායාති වත්ථුසබ්භාවා තස්සා විපරීතතා වුත්තා. උදකං විය දිස්සමානා පන මරීචි උපගතානං තුච්ඡා. වත්ථුමත්තම්පි තස්සා න දිස්සතීති විසංවාදිකා වුත්තා. මරීචිමායාඅත්තවිධුරො භාවො තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො. අරියඤාණස්සාති අරියස්ස අවිතථග්ගාහකස්ස ඤාණස්ස, තෙන පටිවෙධඤාණං විය පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි ගහිතං හොති. තෙසං ගොචරභාවො පටිවිජ්ජිතබ්බතා, ආරම්මණභාවො ච දට්ඨබ්බො. අග්ගිලක්ඛණං උණ්හත්තං. තඤ්හි කත්ථචි කට්ඨාදිඋපාදානභෙදෙ විසංවාදකං, විපරීතං, අභූතං වාකදාචිපි න හොති. ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’ති (අ. නි. 3.39; 5.57) එවං වුත්තා ජාතිආදිකා ලොකපකති. එකච්චානං තිරච්ඡානානං තිරියං දීඝතා, මනුස්සාදීනං උද්ධං දීඝතා, වුද්ධිනිට්ඨං පත්තානං පුන අවඩ්ඪනන්ති එවමාදිකා ච ලොකපකතීති වදන්ති. තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙසු පච්ඡිමො තථතා. පඨමො අවිතථතා, මජ්ඣිමො අනඤ්ඤතතාති අයමෙතෙසං විසෙසො,

දුක්ඛා ¶ අඤ්ඤං න බාධක න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තණ්හාපි ජාති විය දුක්ඛනිමිත්තතාය බාධිකාති? න, බාධකප්පභවභාවෙන විසුං ගහිතත්තා. එවම්හි පවත්ති, පවත්තිහෙතු ච අසඞ්කරතො බොධිතා හොන්ති. අථ වා ජාතිආදීනං විය දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවො, දුක්ඛදුක්ඛතා ච බාධකතා, න දුක්ඛප්පභවතාති නත්ථි තණ්හාය පභවභාවෙන විසුං ගහිතාය බාධකභාවපසඞ්ගො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධක’’න්ති. බාධකත්තනියාමෙනාති දුක්ඛං බාධකමෙව, දුක්ඛමෙව බාධකන්ති එවං ද්විධාපි බාධකත්තාවධාරනෙනාති අත්ථො. බාධකත්තනියාමෙනාති හි බාධකස්ස, බාධකත්තෙ ච නියාමෙන. යතා බාධකත්තස්ස දුක්ඛෙ නියතතා, එවං දුක්ඛස්ස ච බාධකත්තෙ නියතතාති.

තං විනා නාඤ්ඤතොති සතිපි අවසෙසකිලෙසඅවසෙසාකුසලසාසවකුසලමූලාවසෙසසාසවකුසලධම්මානං ¶ දුක්ඛහෙතුභාවෙ න තණ්හාය විනා තෙසං දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි, තෙහි පන විනාපි තණ්හාය දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි කුසලෙහි විනා අකුසලෙහි රූපාවචරාදිකුසලෙහි විනා කාමාවචරාදීහි ච තණ්හාය දුක්ඛනිබ්බත්තකත්තා. සන්තභාවස්ස, සන්තභාවෙ වා නියාමො සන්තභාවනියාමො, තෙන සන්තභාවනියාමෙන. තච්ඡනිය්යානභාවත්තාති ද්විධාපි නියාමෙන තච්ඡො නිය්යානභාවො එතස්ස, න මිච්ඡාමග්ගස්ස විය විපරීතතාය, න ලොකියමග්ගස්ස විය වා අනෙකන්තිකතාය අතච්ඡොති තච්ඡනිය්යානභාවො, මග්ගො, තස්ස භාවො තච්ඡනිය්යානභාවත්තං, තස්මා තච්ඡනිය්යානභාවත්තා. සබ්බත්ථ ද්විධාපි නියාමෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉති තච්ඡාවිපල්ලාසා’’තිආදි.

534. සච්චසද්දස්ස සම්භවන්තානං අත්ථානං උද්ධරණං, සම්භවන්තෙ වා අත්ථෙ වත්වා අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස උද්ධරණං නිද්ධාරණං අත්ථුද්වාරො. විරතිසච්චෙති මුසාවාදවිරතියං. න හි අඤ්ඤවිරතීසු සච්චසද්දො නිරුළ්හො. යෙ පන ‘‘විරතිසච්චං සමාදානවිරතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි න සමාදානමත්තං විරතිසච්චං, අථ ඛො සමාදානාවිසංවාදනං. තං පන පටිඤ්ඤාසච්චං මුසාවාදවිරතියෙව හොති. ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202-203, 427; 3.27-29) පවත්තා දිට්ඨි ‘‘සච්ච’’න්ති අභිනිවිසනවුත්තියා දිට්ඨිසච්චං. අමොසධම්මත්තා නිබ්බානං පරමත්ථසච්චං. ‘‘අමොසධම්මං නිබ්බානං, තදරියා සච්චතො විදූ’’ති (සු. නි. 763) හි වුත්තං, තස්ස පන තංසම්පාපකස්ස ¶ ච මග්ගස්ස පජානනා පටිවෙධො අවිවාදකාරණන්ති ද්වයම්පි ‘‘එකං හි සච්චං න දුතියමත්ථි, යස්මිං පජා නො විවදෙ පජාන’’න්ති ඉමිස්සා (සු. නි. 890; මහානි. 119) ගාථාය ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තං.

535. ‘‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති එතෙන ජාතිආදීනං දුක්ඛඅරියසච්චභාවෙ අවිපරීතතං දස්සෙති එකන්තෙනෙව බාධකභාවතො. ‘‘අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති ඉමිනා දුක්ඛඅරියසච්චභාවස්ස ජාතිආදීසු නියතතං දස්සෙති අනඤ්ඤත්ථභාවතො. සචෙපි කථඤ්චි කොචි එවංචිත්තො ආගච්ඡෙය්ය, පඤ්ඤාපනෙ පන සහධම්මෙන ඤාපනෙ අත්තනො වාදස්ස පතිට්ඨාපනෙ සමත්ථො නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අහමෙතං…පෙ… පඤ්ඤපෙස්සාමීති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වුත්තං. ජාතිආදීනං අනඤ්ඤථතා අඤ්ඤස්ස ච තතාභූතස්ස අභාවොයෙවෙත්ථ ඨානාභාවො. සචෙපි කොචි ආගච්ඡෙය්ය ආගච්ඡතු, ඨානං පන නත්ථීති අයමෙත්ථ සුත්තත්ථො. එස නයො දුතියසුත්තෙපි. තත්ථ පන ¶ අත්තභාවපටිලාභෙනෙව සත්තානං ජාතිආදීනං පත්ති, සම්මුඛීභාවො ච හොතීති සම්පත්තත්තා, පච්චක්ඛතා ච පඨමතා, යතො තං භගවතා පඨමං දෙසිතං, තන්නිමිත්තතා දුතියතා, තදුපසමතා තතියතා, තංසම්පාපකතා චතුත්ථතාති දට්ඨබ්බා.

‘‘එතපරමතො’’ති එතෙන චතූහි අරියසච්චෙහි පවත්තිආදීනං අනවසෙසපරියාදානමාහ. නිබ්බුතිකාමෙන පරිජානනාදීහි අඤ්ඤං කිඤ්චි කිච්චං කාතබ්බං නත්ති, ධම්මඤාණකිච්චං වා ඉතො අඤ්ඤං නත්ථි, පරිඤ්ඤෙය්යාදීනි ච එතපරමානෙවාති චත්තාරියෙව වුත්තානි. තණ්හාය ආදීනවදස්සාවීනං වසෙන තණ්හාවත්ථුආදීනං එතපරමතායාති වුත්තං. තථා ආලයෙ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතෙ, සකලවත්ථුකාමසඞ්ඛාතෙ, භවත්තයසඞ්ඛාතෙ වා දුක්ඛෙ දොසදස්සාවීනං වසෙන ආලයාදීනං එතෙපරමතායාති වුත්තං.

536. ‘‘ඔළාරිකත්තා’’ති ඉදං ජාතිආදීනං දුක්ඛභාවස්ස පචුරජනපාකටතාමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න අරියෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිතබ්බාකාරං. තන්ති දුක්ඛං. අකතන්ති අනිබ්බත්තිතං, අනිප්ඵාදිතකාරණන්ති අධිප්පායො. කාරණෙ හි සිද්ධෙ ඵලං සිද්ධමෙව හොති. ‘‘නෙව අකතං ආගච්ඡතී’’ති ච ඉමිනා අහෙතුවාදං ¶ පටික්ඛිපති. ‘‘න ඉස්සරනිම්මානාදිතො’’ති එතෙන පජාපතිපුරිසපකතිකාලාදිවාදෙ පටික්ඛිපති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. ‘‘සහෙතුකෙන දුක්ඛෙනා’’ති එතෙන දුක්ඛදස්සනෙන ජනිතස්ස සංවෙගස්ස සංවඩ්ඪනමාහ. දුක්ඛස්ස හි සහෙතුකභාවසවසෙන බලවසංවෙගො ජායති යාවායං හෙතු, තාව ඉදං දුක්ඛං අවිච්ඡෙදෙන පවත්තතීති. අස්සාසජනනත්ථං නිරොධන්ති සංවෙගජාතස්ස අස්සාසං ජනෙතුං නිරොධසච්චමාහ. නිබ්බින්නසංසාරදුක්ඛස්ස හි නිරොධකථා වුච්චමානා අතිවිය අතිවිය අස්සාසං සඤ්ජනෙති.

537. යෙ තෙ ජාතිආදයො ධම්මා භගවතා වුත්තාති සම්බන්ධො. කස්මා පනෙත්ථ බ්යාධි න ගහිතොති? අනෙකන්තභාවතො. තථා හි සො කදාචි, කෙසඤ්චි ච නත්ථි. යථාහ ‘‘තයො රොගා පුරෙ ආසුං, ඉච්ඡා අනසනං ජරා’’ති (සු. නි. 313). බාකුලත්තෙරාදීනං සො නාහොසියෙව, දුක්ඛග්ගහණෙන වා බ්යාධි එත්ථ හිතොවාති දට්ඨබ්බං. පරමත්ථතො හි ධාතුක්ඛොභපච්චයං කායිකං දුක්ඛං බ්යාධීති. උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං එකං කොට්ඨාසං කත්වා ‘‘ද්වාදස ධම්මා’’ති වුත්තං. කාමතණ්හාභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘දුක්ඛසමුදයො අරියසච්ච’’න්ති ¶ අඤ්ඤෙ අන්තොගධභෙදෙ අනාමසිත්වා එකරූපෙන ගහිතාපි තණ්හා සස්සතදිට්ඨිසහගතා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතා, දිට්ඨිවිරහිතා කෙවලං කාමස්සාදභූතා චාති තිධාව භින්දිත්වා වුත්තා. ‘‘අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති මග්ගසච්චභාවෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තාපි සභාවතො භින්නා එව තෙ ධම්මාති ආහ ‘‘අට්ඨ ධම්මා’’ති.

සච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුක්ඛනිද්දෙසකථාවණ්ණනා

ජාතිනිද්දෙසවණ්ණනා

භවෙති ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නො ධම්මප්පබන්ධො භවො, තස්මිං භවෙ. සො හි ජායති එත්ථ යොනිගතිආදිවිභාගොති ජාතීති වුච්චති, ජායන්ති එත්ථ සත්තා සමානන්වයාති ජාති, නිකායො. සඞ්ඛතලක්ඛණෙති යත්ථ කත්ථචි උප්පාදෙ. සො හි ජනනට්ඨෙන ජාති. පටිසන්ධියන්ති පටිසන්ධිචිත්තක්ඛණෙ ¶ . සම්පාතිජාතොති එත්ථ ජාතිසද්දෙන ලබ්භමානං මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනසඞ්ඛාතං ජායනත්ථං සන්ධායාහ ‘‘පසූතිය’’න්ති, අභිජාතියන්ති අත්ථො. ජායති එතාය ඛත්තියාදිසමඤ්ඤාති ජාති, කුලං.

538. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතො ගබ්භො සෙය්යා එතෙසන්ති ගබ්භසෙය්යකා, අණ්ඩජා, ජලාබුජා ච. ඉතරෙසන්ති සංසෙදජානං, ඔපපාතිකානඤ්ච. අයම්පි චාති ‘‘පටිසන්ධිඛන්ධෙස්වෙවා’’ති අනන්තරං වුත්තකථාපි, පගෙව ‘‘පටිසන්ධිතො පට්ඨායා’’ති වුත්තකථායං. තෙනාහ ‘‘තෙසං තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාතී’’ති.

උම්මුජ්ජනවසෙන ගය්හතීති උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානං. වක්ඛමානවිභාගං දුක්ඛවිචිත්තතං පච්චුපට්ඨපෙතීති දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා.

539. ‘‘කස්මා පනා’’ති වදතො චොදකස්සායමධිප්පායො – එකන්තදුක්ඛෙ නිරයෙ තාව ජාතිදුක්ඛා හොතු, අඤ්ඤාසුපි වා දුග්ගතීසු පාපකම්මසමුට්ඨානතො සුඛසංවත්තනියකම්මසමුට්ඨානාසු ¶ පන සුගතීසු කථන්ති. ඉතරො ‘‘නායං ජාති සභාවදුක්ඛවසෙන දුක්ඛාති වුත්තා, න හි කාචි පටිසන්ධි දුක්ඛවෙදනාසම්පයුත්තා අත්ථි, අථ ඛො දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො’’තිආදිමාහ. අදුක්ඛසභාවම්පි පරියායතො දුක්ඛන්ති වුච්චතීති දුක්ඛසභාවං දුක්ඛසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති යථා රූපරූපන්ති.

දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතොති ‘‘අහු වත මෙ, තං වත නාහොසී’’ති චෙතසිකදුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො.

‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15, 45, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) වචනතො තෙභූමකා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරදුක්ඛං, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උදයබ්බයප්පටිපාළිතත්තා’’ති. යඤ්හි අභිණ්හං පටිපීළිතං, තං දුක්ඛමනතාය දුක්ඛන්ති, විපස්සනාචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා තෙභූමකග්ගහණං.

දුක්ඛදුක්ඛන්ති දුක්ඛදොමස්සුපායාසෙ වදති. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා (විභ. 190) දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං.

භගවතාපීති ¶ අනාවරණඤාණවතා අච්චරියාපරිමෙය්යදෙසනාකොසල්ලවතා භගවතාපි. උපමාවසෙනති අඞ්ගාරකාසූපමාදිඋපමාවසෙන.

540. පුණ්ඩරීකාදීසූති ආදි-සද්දෙන න මණිකනකරජතපවාළාදිරතනසන්නිච්චයෙ, නාපි අණ්ඩජමෙණ්ඩජවායජාතිකෙ සුභමනුඤ්ඤසයනතලෙ, නාපි රතනමයකුට්ටිමමනොහරෙ පාසාදතලෙ, නාපි සිත්තසම්මට්ඨකුසුමොපහාරවති පාසාදූපචාරෙ, නාපි මුත්තාජාලසදිසවාලිකාවිකිණ්ණෙ විවිටඞ්ගණෙ, නාපි හරිතකම්බලසදිසමුදුසද්දලසමොතලෙ භූමිභාගෙති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පරමසම්බාධෙති අතිවිය සම්බාධෙ. තිබ්බන්ධකාරෙති බහලන්ධකාරෙ. පිත්තසෙම්හපුබ්බරුහිරගූථොදරියාදි නානාකුණපසම්බාධෙ. මාතා යදි වීසතිවස්සා, අථ තිංස, චත්තාලීසාදිවස්සා, තත්තකං කාලං අධොතවච්චකූපසදිසතාය අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ. පූතිමච්ඡා දි සබ්බං න සදිසූපම්මං තස්ස වාතාදිවසෙන එකච්චදුග්ගන්ධාපගමසබ්භාවතො. දස මාසෙති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, යෙභුය්යවසෙන වුත්තං තතො භිය්යොපි එකච්චානං තත්ථාවට්ඨානසම්භවතො ¶ . අත්තනො අධොමුඛං ඨපිතසඞ්කුචිතහත්ථද්වයස්ස උක්කුටිකස්සෙව නිසීදතො සමිජ්ජනප්පසාරණාදිරහිතො.

අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනං. පරිතො සමන්තතො කඩ්ඪනං පරිකඩ්ඪනං. හෙට්ඨා ධුනනං ඔධූනනං. නිධාය නිධාය ධූනනං නිද්ධූනනං. ආකඩ්ඪනාදිසදිසඤ්චෙත්ථ ‘‘ආකඩ්ඪනාදී’’ති වුත්තං. තරුණවණසදිසං අතිවිය සුඛුමාලං ගබ්භගතං සරීරං සීතාදිඅප්පකම්පි න සහතීති සීතනරකූපපන්නතාදි නිදස්සිතං. තඤ්හි තස්ස අතිවිය සීතං, අතිවිය උණ්හඤ්ච හුත්වා උපතිට්ඨති. සරීරං වාසියාදීහි තච්ඡෙත්වා ඛාරාවසෙචනකරණං ඛාරාපටිච්ඡකං. දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙති ගබ්භාසයසඤ්ඤිතං තතියං ආවට්ටං සන්ධායාහ.

පරිවත්තෙත්වාති උද්ධංපාදඅධොසීසභාවෙන පරිවත්තෙත්වා. ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං, යෙන මරණදුක්ඛෙන ච අට්ටිතා වෙදනාප්පත්තා සත්තා කතිපයමාසමත්තාතික්කන්තම්පි පවත්තිං විස්සරන්ති, මහන්ධකාරං මහාවිදුග්ගං පක්ඛන්ධා විය හොන්ති.

වධෙන්තස්සාති ¶ සොචනපරිදෙවනසීසපටිහනනාදිනා බාධෙන්තස්ස. ඛුප්පිපාසා හි ආතපාවට්ඨානාදිනා ච ආතාපනං. පඤ්චග්ගිතාපනාදිනා පරිතාපනං.

ඉමස්සාති යථාවුත්තස්ස සත්තවිධස්ස. සබ්බස්සාපීති ගබ්භකාලාදීසු තාපනමද්දනාදිනිරයග්ගිදාහාදිසඤ්ජනිතස්ස සකලස්සාපි. වත්ථුමෙව හොති තදභාවෙ අභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘ජායෙථ නො චෙ’’තිආදි.

541. විචිත්තන්ති විවිධං, අච්ඡරියං වා.

ඉති ජාතිනිද්දෙසවණ්ණනා.

ජරානිද්දෙසවණ්ණනා

542. සඞ්ඛාතලක්ඛණන්ති ¶ ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්ත’’න්ති (සං. නි. 3.38; අ. නි. 3.47; කථා. 214) වුත්තං ඛණිකජරං සන්ධායාහ. ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතොති ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චවලිත්තචතාදිනා සමඤ්ඤතො. සාති ඛන්ධපුරාණභාවසඤ්ඤිතා පාකටජරා. ඛන්ධපරිපාකො එකභවපරියාපන්නානං ඛන්ධානං පුරාණභාවො.

ඉති ජරානිද්දෙසවණ්ණනා.

මරණනිද්දෙසවණ්ණනා

543. සඞ්ඛතලක්ඛණන්ති සඞ්ඛාරානං වයසඤ්ඤිතං ඛණිකමරණමාහ. යං සන්ධායාති යං ඛණිකමරණං සන්ධාය, ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71) එත්ථ ‘‘මරණ’’න්ති වුත්තන්ති අත්ථො. තන්ති ජීවිතින්ද්රියුපච්චෙදසඤ්ඤිතං පාකටමරණං. ‘‘චවන’’න්ති ලක්ඛිතබ්බතාය චුතිලක්ඛණං. වියොගරසන්ති යථාධිගතෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි වියොජනරසං. යථූපපන්නාය ගතියා විප්පවාසවසෙන ගය්හතීති ගතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානං.

පාපස්සාති පාපයොගෙන පාපස්ස, උපචිතපාපකම්මස්සාති අත්ථො. පාපකම්මාදිනිමිත්තන්ති පාපකම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසඞ්ඛාතං මරණකාලෙ උපට්ඨිතං ¶ අකුසලවිපාකාරම්මණං. තම්හි පස්සන්තස්සෙව කස්සචි අනුභවන්තස්ස විය මහාදුක්ඛං හොති. භද්දස්සාති භද්දකම්මස්ස, කතකුසලස්සාති අත්ථො. තස්ස පන කාමං ඉට්ඨමෙව ආරම්මණං උපට්ඨාති, පියවිප්පයොගවත්ථුකං පන මහන්තං දුක්ඛං ආරම්මණං උපට්ඨාති, පියවිප්පයොගවත්ථුකං පන මහන්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘අසහන්තස්ස වියොගං පියවත්ථුක’’න්ති. අවිසෙසතොති පාපස්ස, භද්දස්ස ච සාමඤ්ඤතො. ‘‘අවිසෙසතො’’ති වත්වාපි ‘‘සබ්බෙස’’න්ති වචනං තං ඉදං දුක්ඛං පරිමද්දිතසඞ්ඛාරානං එකච්චානං ඛීණාසවානම්පි හොතියෙවාති දස්සනත්ථං. විතුජ්ජමානමම්මානන්ති සන්ධිබන්ධනාවච්ඡෙදකවායුනා විජ්ඣියමානමම්මට්ඨානානං.

ඉති මරණනිද්දෙසවණ්ණනා.

සොකනිද්දෙසවණ්ණනා

544. සොති ¶ සොකො. අත්ථතො දොමනස්සමෙව හොති චෙතසිකන්තරාභාවතො. දොමනස්සවිසෙසො පන හොති විසයවිසෙසෙ පවත්තිආකාරවිසෙසසබ්භාවතොති තං විසෙසං ලක්ඛණාදිතො දස්සෙතුං ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි වුත්තං. අන්තො නිජ්ඣානං චිත්තසන්තාපො. පරිජ්ඣාපනං රාගදොසපරිළාහවිසිට්ඨං දහනං. කතාකතකුසලාකුසලවිසයං විප්පටිසාරාකාරෙන පවත්තං අනුසොචනං කුක්කුච්චං, ඤාතිබ්යසනාදිවිසයං කෙවලං චිත්තසන්ථාපභූතං අනුසොචනං සොකොති අනුසොචනපච්චුපට්ඨානත්තෙපි අයමෙතෙසං විසෙසො.

විසපීතං සල්ලං විසසල්ලං. සොකවසෙන අතිසාරාදි බ්යාධිපි හොති, සොකබහුලස්ස සරීරං න චිරස්සෙව ජීරති, බලවසොකාභිභූතො මරණම්පි පාපුණාතීති ආහ ‘‘සමාවහති ච බ්යාධිජරාමරණභෙදන’’න්ති.

ඉති සොකනිද්දෙසවණ්ණනා.

පරිදෙවනිද්දෙසවණ්ණනා

545. වචීපලාපොති වාචාවිප්පලාපො, සො අත්ථතො සද්දො එව. භිය්යොති සොකදුක්ඛතො උපරි. සොකසමුට්ඨානො හි පරිදෙවො.

ඉති පරිදෙවනිද්දෙසවණ්ණනා.

දුක්ඛනිද්දෙසවණ්ණනා

546. ජාතිආදීනම්පි ¶ යථාරහං දුක්ඛවත්ථුදුක්ඛදුක්ඛතාහි සතිපි දුක්ඛභාවෙ කායස්ස පීළනවසෙන ඉදං සවිසෙසං දුක්ඛමන්ති ආහ ‘‘දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති.

ඉති දුක්ඛනිද්දෙසවණ්ණනා.

දොමනස්සනිද්දෙසවණ්ණනා

547. මනොවිඝාතරසන්ති ¶ බ්යාපාදසම්පයොගවසෙන මනසො විහඤ්ඤනකිච්චං. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතාති චෙතසිකදුක්ඛසමඞ්ගිනො. ආවට්ටන්තීති ආමුඛං වට්ටන්ති, යංදිසාභිමුඛං පතිතා, තංදිසාභිමුඛා එව වට්ටන්ති. විවට්ටන්තීති විපරිවත්තනවසෙන වට්ටන්ති. උද්ධංපාදං පපතන්තීති උද්ධංමුඛපාදා හුත්වා පතන්ති. සත්ථං ආහරන්තීති අත්තනො සරීරස්ස විජ්ඣනභෙදනවසෙන සත්ථං උපනෙන්ති.

ඉති දොමනස්සනිද්දෙසවණ්ණනා.

උපායාසනිද්දෙසවණ්ණනා

548. දොසොයෙවාති කායචිත්තානං ආයාසනවසෙන දොසස්සෙව පවත්තිආකාරොති අත්ථො, යතො භුසො ආයාසොති උපායාසොති වුච්චති යථා භුසමාදානං උපාදානන්ති. එකො ධම්මොති චුද්දසහි අකුසලචෙතසිකෙහි අඤ්ඤො එකො චෙතසිකධම්මො, යං ‘‘විසාදො’’ති ච වදන්ති. නිත්ථුනනවසෙන සම්පජ්ජනතො නිත්ථුනනරසො, කායෙ වා නිත්ථුනනකරණකිච්චො. ‘‘සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො’’ති වත්වා සො පනෙත්ථ සාතිසයොති දස්සෙන්තො ‘‘චිත්තපරිදහනතො, කායවිසාදනතො චා’’ති ආහ.

එතෙ ච සොකපරිදෙවුපායාසා විඤ්ඤත්තියා විනා, සහ ච යථාපච්චයං දොමනස්සචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තිආකාරවිසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පාකො වියාති රජනාදිනො පචිතබ්බවත්ථුනො පාකො විය.

ඉති උපායාසනිද්දෙසවණ්ණනා.

අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා

549. සමොධානං ¶ ¶ සමාගමො. කායිකදුක්ඛචිත්තවිඝාතාදිඅනත්ථානං අත්ථිභාවස්ස පච්චුපට්ඨානො අනත්ථභාවපච්චුපට්ඨානො.

තෙසං අප්පියානං කායිකවාචසිකපයොගසඞ්ඛාතො උපක්කමො තදුපක්කමො, තතො සම්භූතො තදුපක්කමසම්භූතො.

ඉති අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා.

පියවිප්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා

550. උපද්දවභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති බ්යසනපච්චුපට්ඨානො.

ඉති පියවිප්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා.

ඉච්ඡිතාලාභනිද්දෙසවණ්ණනා

551. ඉච්ඡිතාලාභො නාම යස්ස කස්සචි අත්තනා ඉච්ඡිතස්ස වත්ථුනො අලාභො. ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභතී’’ති හි වුත්තං. මත්ථකප්පත්තං පන ඉච්ඡිතාලාභං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘ජාතිධම්මානං සත්තාන’’න්තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති තමෙව දස්සෙතුං ‘‘අහො වතා’’තිආදි වුත්තං. ඉච්ඡාවාති එත්ථ ඉච්ඡාසහිතො අලාභොවාති ච වදන්ති. තප්පරියෙසනරසාති තෙසං අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං පරියෙසනරසා. අප්පත්ති අලාභො.

ඉති ඉච්ඡිතාලාභනිද්දෙසවණ්ණනා.

පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

552. යං ¶ වුත්තමිධාති ඉධ සච්චනිද්දෙසෙ යං සරූපතො වුත්තං. අවුත්තන්ති අඤ්ඤත්ථ දුක්ඛක්ඛන්ධබාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු වුත්තම්පි ඉධ සරූපතො අවුත්තං. තඤ්ච සබ්බං ඉමෙ උපාදානක්ඛන්ධෙ විනා න ලබ්භතීති තත්ථ ඛන්ධසන්නිස්සයමෙව දුක්ඛං ඛන්ධෙ විබාධතීති දස්සෙතුං ‘‘ඉන්දනමිව පාවකො’’ති වුත්තං. යථා ¶ වා ලක්ඛං පහරණපහාරස්ස වත්ථු, එවං ඛන්ධා සංසාරදුක්ඛස්ස. යථා ච ගොරූපං ඩංසමකසාදිවිබාධාය, යථා ච ඛෙත්තං නිප්ඵන්නසස්සලායනස්ස, ගාමො ච ගාමඝාතකවිබාධාය, එවං ඛන්ධා ජාතිආදිදුක්ඛස්ස වත්ථූති දස්සෙතුං ‘‘ලක්ඛමිවා’’තිආදි වුත්තං. යෙභුය්යෙන ලොකෙ විබාධකා විබාධෙතබ්බාධීනා න හොන්ති, ඉමෙ පන විබාධෙතබ්බාධීනා එවාති දස්සෙතුං ‘‘තිණලතාදීනී’’ති වුත්තං. කාමං අනාදිමති සංසාරෙ ආදි නාම කස්සචි නත්ථි, එකභවපරිච්ඡින්නස්ස පන ඛන්ධසන්තානස්ස වසෙන වුත්තං ‘‘ආදිදුක්ඛං ජාතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘පරියොසානදුක්ඛං මරණ’’න්ති. න හෙත්ථ සමුච්ඡෙදමරණමෙව අධිප්පෙතං. මරණස්ස අන්තිකෙ ආසන්නෙ ජාතං දුක්ඛං මාරණන්තිකදුක්ඛං. පරිදය්හනං චිත්තසන්තාපො. ලාලප්පනං අතිවිය විප්පලාපො. අනුත්ථුනනං අන්තො නිජ්ඣායනං. එකමෙකන්ති ජාතිආදීනං අන්තරභෙදභින්නානං, ජාතිආදීනමෙව වා උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකානං වා එකමෙකං. සඞ්ඛිපිත්වාති සමාසෙත්වා, සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා සඞ්ඛෙපං කත්වා.

ඉති දුක්ඛනිද්දෙසකථාවණ්ණනා.

සමුදයනිද්දෙසකථාවණ්ණනා

553. පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, යථා වා අපූපභක්ඛනසීලො ආපූපිකො, එවං පුනබ්භවකරණසීලා, පුනබ්භවං වා ඵලං අරහති, සො වා එතිස්සා පයොජනන්ති පොනොභවිකා. නන්දනතො, රඤ්ජනතො ච නන්දීරාගභාවං සබ්බාසු අවත්ථාසු අපච්චක්ඛාය වුත්තියා නන්දීරාගසහගතා. තාය ච සත්තා තත්ථ තත්ථ භවාදිකෙ කිමිකීටපටඞ්ගාදිඅත්තභාවෙපි නන්දන්ති, රූපාභිනන්දනාදිභූතාය රඤ්ජන්ති චාති තත්රතත්රාභිනන්දිනී. තෙනාහ ‘‘නන්දීරාගෙන සහගතා’’තිආදි. තබ්භාවත්ථො හි එස සහගතසද්දො. කාමභවවිභවභෙදවසෙන ¶ පවත්තියා කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හා ච වෙදිතබ්බා. කාමතණ්හාදිභෙදං අනාමසිත්වා කෙවලං තණ්හාභාවෙනෙව එකභාවග්ගහණෙන එකත්තං උපනෙත්වා කස්සචිපි සත්තස්ස කෙනචි සදිසතාභාවතො තංතංවිචිත්තභාවජනකකම්මනිප්ඵාදනෙන ¶ අතිවිචිත්තසභාවා සකලස්ස දුක්ඛස්ස හෙතුභාවතො දුක්ඛසමුදයො අරියසච්චං.

කස්මා පනෙත්ථ තණ්හාව සමුදයසච්චං වුත්තාති? විසෙසහෙතුභාවතො. අවිජ්ජා හි භවෙසු ආදීනවං පටිච්ඡාදෙන්තී, දිට්ඨිආදිඋපාදානඤ්ච තත්ථ තත්ථ අභිනිවිසමානං තණ්හං අභිවඩ්ඪෙන්තී දොසාදයොපි කම්මස්ස කාරණං හොන්ති, තණ්හා පන තංතංභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසසත්තනිකායකුලභොගිස්සරියාදිවිචිත්තතං අභිපත්ථෙන්තී, කම්මවිචිත්තතාය උපනිස්සයතං කම්මස්ස ච සහායභාවං උපගච්ඡන්තී භවාදිවිචිත්තතං නියමෙති, තස්මා දුක්ඛස්ස විසෙසහෙතුභාවතො අඤ්ඤෙසුපි අවිජ්ජාඋපාදානකම්මාදීසු සුත්තෙ (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; 3.374) අභිධම්මෙ (විභ. 203) ච අවසෙසකිලෙසාකුසලමූලාදීසු වුත්තෙසු දුක්ඛහෙතූසු විජ්ජමානෙසු තණ්හාව සමුදයසච්චන්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

ඉති සමුදයනිද්දෙසකථාවණ්ණනා.

නිරොධනිද්දෙසකථාවණ්ණනා

554. තස්සායෙවාති යදග්ගෙන තණ්හා සමුදයසච්චන්ති වුත්තා, තදග්ගෙන තස්සායෙවාති අවධාරණං. සති හි පධානහෙතුනිරොධෙ තදඤ්ඤහෙතූ නිරුද්ධායෙව හොන්තීති බ්යාධිනිමිත්තවූපසමනෙන බ්යාධිවූපසමො විය හෙතුනිරොධෙන ඵලනිරොධොති ආහ ‘‘සමුදයනිරොධෙන දුක්ඛනිරොධො’’ති. න අඤ්ඤථාති යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස එකන්තිකතං දස්සෙති.

අනුපද්දවෙති පාණකවිජ්ඣනසත්ථප්පහාරාදිඋපද්දවරහිතෙ. තතො එව දළ්හෙ ථිරෙ. සාඛාදිඡෙදනෙන ඡින්නොපි. තණ්හානුසයෙති කාමරාගභවරාගානුසයෙ. අනූහතෙති අසමුපඝාටිතෙ.

යථා සීහො යෙනත්තනි සරො ඛිත්තො, තත්ථෙව අත්තනො බලං දස්සෙති, න සරෙ, තථා බුද්ධානං කාරණෙ ¶ පටිපත්ති, න ඵලෙ. යථා පන සාරමෙය්යා කෙනචි ලෙඩ්ඩුප්පහාරෙ දින්නෙ භුස්සන්තා ලෙඩ්ඩුං ඛාදන්ති, න ¶ පහාරදායකෙ උට්ඨහන්ති, එවං අඤ්ඤතිත්ථියා දුක්ඛං නිරොධෙතුකාමා කායච්ඡෙදමනුයුඤ්ජන්ති, න කිලෙසනිරොධනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සීහසමානවුත්තිනො’’තිආදි වුත්තං.

555. විරජ්ජති පලුජ්ජති ඡිජ්ජති සමුදයො එතෙනාති විරාගො වුච්චති මග්ගො. විරජ්ජනං පලුජ්ජනං සමුච්ඡින්දනං විරාගොති පහානං වුච්චති. තස්මාති යස්මා පහානපරියායො විරාගසද්දො, නිරොධසද්දො ච, තස්මා. අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගො අසෙසො නිරොධොති සම්බන්ධනීයං. චාගාදිපදානිපි ගහෙත්වා වදති සබ්බානෙව එතානීති. යස්මා නිබ්බානං වුච්චති, න දුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනමත්තං, තස්මා තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධාදිපදානිපි නිබ්බානවෙවචනානීති. වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යථා විරාගාදිපදානි නිබ්බානෙ යුජ්ජන්ති, තංදස්සනං. තත්ථ තං ආගම්මාති තං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන පත්වා. තණ්හා විරජ්ජතීති අරියමග්ගෙන අච්චන්තවිරාගවසෙන තණ්හා විරජ්ජීයති. නිරුජ්ඣතීති නිරොධීයති, තෙන විරාගනිරොධසද්දානං අධිකරණසාධනතමාහ. තදෙවාති නිබ්බානමෙව. චාගාදයො හොන්තීති චාගාදිහෙතුං ඵලවොහාරෙන වදති. ‘‘කාමගුණාලයෙසූ’’ති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, ‘‘කාමගුණාලයාදීසූ’’ති පන පාඨො.

556. තයිදන්තිආදි න පොරාණපාඨො, සච්චත්ථදීපනෙ පන වුත්තනියාමෙන තතො ආනෙත්වා පච්ඡා ඨපිතං. තථා හි පුබ්බෙ වුත්තානිපි ලක්ඛණාදීනි පුනපි වුත්තානි. සංසාරදුක්ඛතො නිබ්බින්නමානසස්ස අස්සාසං කරොන්තො විය හොතීති අස්සාසකරණරසං. රාගාදිසබ්බපපඤ්චවූපසමනිමිත්තතාය නිප්පපඤ්චතං පච්චුපට්ඨපෙතීති නිප්පපඤ්චපච්චුපට්ඨානං.

557. නත්ථෙව නිබ්බානන්ති යදි සාමඤ්ඤතො පටිඤ්ඤා, අත්තනා අධිප්පෙතනිබ්බානස්සපි අභාවො ආපජ්ජති, තථා සති පටිඤ්ඤාවිරොධො. අථ පරාභිමතං නිබ්බානං පති, එවං සති ධම්මිඅසිද්ධි, තතො ච නිස්සයාසිද්ධො හෙතු. අනුපලබ්භනීයතොති කිං පච්චක්ඛතො, උදාහු අනුමානතො? පුරිමස්මිං පක්ඛෙ චක්ඛාදීහි අනෙකන්තිකතා, දුතියස්මිං පරං පති අසිද්ධො හෙතු. තෙනාහ ‘‘න, උපායෙන උපලබ්භනීයතො’’තිආදි. තත්ථ යථා චෙතොපරියඤාණලාභිනො එව අරියා පරෙසං ලොකුත්තරචිත්තං ජානන්ති, තත්ථාපි ච අරහා එව සබ්බෙසං, න සබ්බෙ, එවං නිබ්බානම්පි ¶ ¶ සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතසම්මාපටිපත්තිභූතෙන උපායෙන උපලබ්භතීති අත්ථවචනං චෙතං දට්ඨබ්බං, න පයොගවචනං. තං පරතො ආවි භවිස්සති.

558. නත්ථීති න වත්තබ්බං, අරියෙහි උපලබ්භනීයතොති අධිප්පායො. සංසාරතො සංවිග්ගමානසා සම්මාපටිපත්තියා නිබ්බානං අධිගච්ඡන්තීති සබ්බසමයසිද්ධොයං නයො. තත්ථ සාසනිකමෙව නිස්සාය වදති ‘‘පටිපත්තියා වඤ්චුභාවාපජ්ජනතො’’ති. තෙනාහ ‘‘අසති හී’’තිආදි. සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවායාති සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමාය. පුබ්බඞ්ගමතා චස්සා පධානභාවතො. තථා හි සා පඨමං දෙසනාරුළ්හා, න සබ්බපඨමං උප්පජ්ජනතො. න චායං සම්මාපටිපත්ති වඤ්ඣා, නිබ්බානපාපනතො නිබ්බානස්ස සම්පාපකතො. තව මතෙන පන නිබ්බානස්සෙව අභාවතො වඤ්ඣභාවො ආපජ්ජතීති යොජනා. අභාවපාපකත්තාති සම්මාපටිපත්තියා කිලෙසසමුච්ඡින්දනමුඛෙන ඛන්ධානං අභාවසම්පාපකභාවතො, න වඤ්ඣභාවාපත්තීති චෙ වදෙය්යාසීති අත්ථො. න ඉති පටික්ඛෙපෙ. යං තයා ‘‘අභාවපාපකත්තා’’ති වදන්තෙන ඛන්ධාභාවො නිබ්බානන්ති පටිඤ්ඤාතං, තං න. කස්මා? අතීතානාගතාභාවෙපි නිබ්බානප්පත්තියා අභාවතො. අතීතානාගතා හි ඛන්ධා න සන්තීති තස්මිං අභාවෙ නිබ්බානං අධිගතං නාම සියා, සො පන නත්ථීති. න කෙවලං අතීතානාගතානමෙව, අථ ඛො වත්තමානානම්පීති තියද්ධගතානං සබ්බෙසං ඛන්ධානං අභාවො නිබ්බානං. න හි තං එකදෙසාභාවො භවිතුං යුත්තන්ති වත්තමානා චෙ, න න සන්ති, න සන්ති චෙ, න වත්තමානාති ‘‘වත්තමානා, න සන්ති චා’’ති විප්පටිසිද්ධමෙතන්ති ආහ ‘‘න, තෙසං…පෙ… පජ්ජනතො’’ති.

කිඤ්ච භිය්යො – යදි වත්තමානාභාවො නිබ්බානං, යදා අරියමග්ගො වත්තති, තදා තස්ස නිස්සයභූතා ඛන්ධා වත්තමානාති කත්වා තදා නිබ්බානස්ස අභාවො සියා. තථා ච සති මග්ගක්ඛණෙපි නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය අභාවො ආපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘වත්තමාන…පෙ… දොසතො’’ති ආහ. න මයං සබ්බෙසංයෙව අවත්තමානතාය නිබ්බානං වදාම. කිඤ්චරහීති, තදා මග්ගක්ඛණෙ කිලෙසානං අවත්තමානත්තා, තස්මා න දොසො යථාවුත්තදොසාභාවොති? යදි කිලෙසානං අවත්තමානතාසඞ්ඛාතො අභාවො නිබ්බානං, එවං සති අරියමග්ගස්ස නිරත්ථකතා ආපජ්ජති ¶ මග්ගක්ඛණතො පුබ්බෙපි තදභාවසිද්ධිතො. තෙනාහ ‘‘අරියමග්ගස්සා’’තිආදි. තස්මා අකාරණමෙතන්ති යස්මා න නිබ්බානස්ස අනුපලබ්භනීයතා, අභාවමත්තතා, පටිපත්තියා වඤ්ඣභාවො, අතීතානාගතාභාවෙ නිබ්බානාධිගමො ච ආපජ්ජති, වත්තමානානං අභාවොපි න සම්භවති ¶ , පගෙව කිලෙසානං අවත්තමානතා, අරියමග්ගස්ස ච නිරත්ථකභාවාපත්ති, තස්මා නිබ්බානස්ස අභාවසාධනත්ථං යදිදං ‘‘අනුපලබ්භනීයතො, අභාවපාපකත්තා, තදා කිලෙසානං අවත්තමානත්තා’’ති ච කාරණං වුත්තං, අකාරණමෙතං, අයුත්තිරෙසාති අත්ථො.

559. ආදිවචනතොති ආදි-සද්දෙන අවසිට්ඨං ජම්බුඛාදකසුත්තපදෙසං (සං. නි. 4.314 ආදයො), අඤ්ඤම්පි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා නිද්දෙසපාළිං සඞ්ගණ්හාති. තථා හි ‘‘නිබ්බානං නිබ්බානන්ති, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති, කතමං නු ඛො, ආවුසො, නිබ්බානන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො, ඉදං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති ජම්බුඛාදකසුත්තෙ (සං. නි. 4.314 ආදයො), ‘‘තත්ථ කතමා අසඞ්ඛතා ධාතු? රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති (විභ. 184) ආයතනවිභඞ්ගෙ වුත්තං. තත්රායමත්ථො – නිබ්බානං අසඞ්ඛතා ධාතු අසඞ්ඛතසභාවො ධම්මො. යස්මා තං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්ති, තස්මා රාගක්ඛයො, දොසක්ඛයො, මොහක්ඛයොති ච වුච්චතීති. ආගම්මාති ච සබ්බසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බින්නස්ස විසඞ්ඛාරනින්නස්ස ගොත්රභුනා විවට්ටිතමානසස්ස මග්ගෙන සච්ඡිකරණෙනාති අත්ථො. සච්ඡිකිරියමානඤ්හි තං අධිගන්ත්වා ආරම්මණපච්චයභූතඤ්ච පටිච්ච අධිපතිපච්චයභූතෙ ච තස්මිං පරමස්සාසභාවෙන විනිමුත්තසඞ්ඛාරස්ස පරමගතිභාවෙන ච පතිට්ඨානභූතෙ පතිට්ඨාය ඛයසඞ්ඛාතො මග්ගො රාගාදයො ඛෙපෙතීති තංසච්ඡිකරණාභාවෙ රාගාදීනං අනුප්පත්තිනිරොධගමනාභාවා තං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්තීති වුච්චන්ති. එකංසෙන චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා යථාරුතවසෙන පාළියා අත්ථෙ ගය්හමානෙ බහූ දොසා ආපජ්ජන්තීති තෙ දස්සෙතුං ‘‘අරහත්තස්සාපී’’තිආදි වුත්තං. අරහත්තඤ්හි අග්ගඵලපමුඛා චත්තාරො ඛන්ධාති න තස්ස රාගාදිඛයමත්තතා යුත්තා. තම්පි හි…පෙ… නිද්දිට්ඨං. තත්ථ යථා රාගාදීනං ඛීණන්තෙ උප්පන්නත්තා අරහත්තං ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති සුත්තස්ස නෙය්යත්ථත්තා. එවං නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්තීති නිබ්බානං ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති ¶ ඉමස්සාපි සුත්තස්ස නෙය්යත්ථතා වෙදිතබ්බා. නිබ්බානස්ස රාගාදික්ඛයමත්තතාය බහූදොසා ආපජ්ජන්තීති දස්සෙතුං ‘‘කිඤ්ච භිය්යො’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ ඉත්තරකාලාදිප්පත්තිදොසතොති රාගාදීනං ඛයමත්තතාය පරිත්තකාලතා, සඞ්ඛතලක්ඛණතා, පයොගෙන විනා සරසෙනෙව අධිගන්ධබ්බතා, රාගාදීහි අපරිමුත්තතා, ආදිත්තතා, දුක්ඛතා, අනුපසන්තතා, බහුභාවො, ඔළාරිකතා, ගොත්රභුමග්ගානං අනාරම්මණතාති එවමාදිදොසාපජ්ජනතො ¶ . රාගස්සෙව ඛයො රාගක්ඛයො, න දොසාදීනං. තථා දොසක්ඛයාදයොපීති අඤ්ඤො රාගක්ඛයො, අඤ්ඤො දොසක්ඛයො, අඤ්ඤො මොහක්ඛයොති තිණ්ණං අකුසලමූලානං ඛයභූතානි තීණි නිබ්බානානි, චතුන්නං උපාදානානං ඛයෙ චත්තාරි, පඤ්චන්නං නීවරණානං ඛයෙ පඤ්ච, ඡන්නං තණ්හාකායානං ඛයෙ ඡ, සත්තන්නං අනුසයානං ඛයෙ සත්ත, අට්ඨන්නං මිච්ඡත්තානං ඛයෙ අට්ඨ, නවන්නං තණ්හාමූලකානං ඛයෙ නව, දසන්නං සංයොජනානං ඛයෙ දස, දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සස්ස ඛයෙ පාටියෙක්කං නිබ්බානන්ති බහූනි නිබ්බානානි හොන්ති. රාගාදික්ඛයො නාම අන්ධබාලානම්පි පාකටො, අන්තමසො දීපිමිගමක්කටාදීනම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යොති ඔළාරිකං නිබ්බානං හොති. ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසක්ඛයස්ස අභාවතො, මග්ගක්ඛණෙ ච අඛීණත්තා, ආරම්මණකරණස්ස ච අසම්භවො එව. තස්ස නිබ්බානභාවතොති සබ්බපරියොසානස්ස රාගාදික්ඛයස්ස නිබ්බානභාවතො. යතො ඛයතො පට්ඨාය රාගාදීනං පවත්ති න හොති, සො ‘‘අයං නාමා’’ති නියමෙතබ්බො මග�