අඤ්ඤ > ලෙඩී සයාඩො ගන්ථ-සඞ්ගහො

අ, ආ, ඉ, ඊ, උ, ඌ, එත, එ, ඔත, ඔ. ක, ඛ, ග, ඝ, ඞ, ච, ඡ, ජ, ඣ, ඤ, ට, ඨ, ඩ, ඪ, ණ, ත, ථ, ද, ධ, න, ප, ඵ, බ, භ, ම, ය, ර, ල,ව ස, හ, ළ, අං. අත්ථං වණ්ණෙන්ති පකාසෙන්තීති වණ්ණා, අක්ඛරාති ච වුච්චන්ති, නාමපඤ්ඤත්තිරූපත්තා නක්ඛරන්ති ඛයවයං න ගච්ඡන්තීති අක්ඛරා. ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති [සං. නි. 1.76] හි වුත්තං.

තෙසු වණ්ණෙසු ආදිම්හි දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. සයමෙව ලද්ධසරූපා හුත්වා රාජන්ති විරොචන්තීති සරා.

තෙසු සරෙසු ද්වෙ ද්වෙසරා සවණ්ණා නාම හොන්ති.

අ, ආ අවණ්ණො, ඉ, ඊ ඉවණ්ණො, උ, ඌ උවණ්ණො, එත, එ එතවණ්ණො, ඔත, ඔ ඔතවණ්ණො. සමානො වණ්ණො සුති එතෙසන්ති සවණ්ණා, සරූපාති ච වුච්චන්ති, සමානං රූපං සුති එතෙසන්ති සරූපා.

ද්වීසු ¶ ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පුබ්බො හොති, සො සො රස්සො නාම හොති. රස්සෙන කාලෙන වත්තබ්බාති රස්සා, රස්සකාලො නාම අක්ඛිදලානං උම්මිසනනිම්මිසනසමකාලො.

තත්ථ එත, ඔත ඉති ද්වෙ එකපදසංයොගෙ පරෙ ක්වචි ලබ්භන්ති. එට්ඨි, සෙට්ඨො, ඔට්ඨො, සොත්ථි.

එකපදසංයොගෙති කිං? පදන්තරසංයොගෙ පරෙ රස්සා මා හොන්තූති. මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ, [ජා. 2.22.5] පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7].

ක්වචීති කිං? එකපදසංයොගෙපි වග්ගන්තෙසු වා ය, ර, ල, වෙසු වා පරෙසු රස්සා මා හොන්තූති. එන්ති, සෙන්ති, එය්ය, භාසෙය්ය, මෙණ්ඩො, සොණ්ඩො.

ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පරො හොති, සො සො දීඝො නාම හොති. දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බාති දීඝා, දීඝකාලො නාම රස්සෙහි දිගුණකාලො.

තෙසු වණ්ණෙසු කාදයො බින්දන්තා වණ්ණා බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. අත්ථං බ්යඤ්ජයන්තීති බ්යඤ්ජනා. තෙ පන සුද්ධා අද්ධමත්තිකා, රස්සයුත්තා දියද්ධමත්තිකා, දීඝයුත්තා තියද්ධමත්තිකා.

7. පඤ්චපඤ්චකා වග්ගා [ක. 7; රූ 9; නී. 7].

තෙසු බ්යඤ්ජනෙසු කාදි-මන්තා පඤ්චබ්යඤ්ජනපඤ්චකා වග්ගා නාම හොන්ති.

කාදි ¶ පඤ්චකො කවග්ගො, චාදි ච වග්ගො, ටාදි ටවග්ගො, තාදි තවග්ගො, පාදි පවග්ගො. සෙසා අවග්ගාති සිද්ධං. වණ්ණුද්දෙසෙ එකට්ඨානිකානං බ්යඤ්ජනානං වග්ගෙ සමූහෙ නියුත්තාති වග්ගා.

8. බින්දු නිග්ගහීතං [ක. 8; රූ. 10; නී. 8].

අන්තෙ බින්දුමත්තො වණ්ණො නිග්ගහීතං නාම. නිග්ගය්හ ගය්හති උච්චාරියතීති නිග්ගහීතං.

ඨානං, කරණං, පයතනං [රූ. 2 (පිට්ඨෙ); නී 6 (පිට්ඨෙ); 23 (සුත්තඞ්කෙ)].

ඡ ඨානානි – කණ්ඨට්ඨානං, තාලුට්ඨානං, මුද්ධට්ඨානං, දන්තට්ඨානං, ඔට්ඨට්ඨානං, නාසිකට්ඨානං. තෙසු බ්යත්තං වදන්තෙන යත්ථ ‘‘අක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තං කණ්ඨට්ඨානං. යත්ථ ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති, තං තාලුට්ඨානං. යත්ථ ‘‘රට්ඨ’’න්ති, තං මුද්ධට්ඨානං. යත්ථ ‘‘සත්ථ’’න්ති, තං දන්තට්ඨානං. යත්ථ ‘‘පුප්ඵ’’න්ති වුච්චති, තං ඔට්ඨට්ඨානං. නාසපදෙසො නාසිකට්ඨානං.

කත්ථචි පන උරට්ඨානං, සිරට්ඨානං, ජිව්හාමූලට්ඨානන්තිපි ආගතං. තත්ථ සිරට්ඨානං නාම මුද්ධට්ඨානමෙව. ජිව්හාමූලට්ඨානං පන සබ්බවණ්ණානං සාධාරණන්ති වදන්ති.

කරණං චතුබ්බිධං – ජිව්හාමූලං, ජිව්හොපග්ගං, ජිව්හග්ගං, සකට්ඨානන්ති.

පයතනං චතුබ්බිධං – සංවුටං, විවටං, ඵුට්ඨං, ඊසංඵුට්ඨන්ති. තත්ථ කරණානං සකසකට්ඨානෙහි සද්ධිං සංවරණාදිකො විසෙසාකාරො සංවුටාදි නාම.

තත්ථ කණ්ඨපදෙසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා අවණ්ණ, කවග්ග, හකාරා කණ්ඨජා නාම. තාලුම්හි ජිව්හාමජ්ඣසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ඉවණ්ණ, චවග්ග, යකාරා තාලුජා නාම. මුඛබ්භන්තරමුද්ධම්හි ¶ ජිව්හොපග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ටවග්ග, ර, ළකාරා මුද්ධජා නාම. උපරි දන්තපන්තියං ජිව්හග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා තවග්ග, ල, සකාරා දන්තජා නාම. ඔට්ඨද්වයසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා උවණ්ණ, පවග්ගා ඔට්ඨජා නාම. නිග්ගහීතං නාසිකජං නාම. පඤ්චවග්ගන්තා පන නාසිකට්ඨානෙපි සකට්ඨානෙපි ජායන්ති. එකාරො කණ්ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්ඨොට්ඨජො. වකාරො දන්තොට්ඨජො. අපිච ඉවණ්ණුවණ්ණා කණ්ඨෙපි ජායන්තියෙව. යදා හකාරො වග්ගන්තෙහි වා ය, ර, ල, වෙහි වා යුත්තො හොති, තදා උරජොති වදන්ති. පඤ්හො, තුණ්හි, න්හාතො, විම්හිතො, ගය්හතෙ, වුල්හතෙ, අව්හානං.

කණ්ඨං සංවරිත්වා උච්චාරිතො අකාරො සංවුටො නාම. සකසකට්ඨාන, කරණානි විවරිත්වා උච්චාරිතා සෙසසරා ච ස, හකාරා ච විවටා නාම. තානියෙව ගාළ්හං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා පඤ්චවග්ගා ඵුට්ඨා නාම. ථොකං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා ය, ර, ල, වා ඊසංඵුට්ඨා නාම. තත්ථ ඔට්ඨජෙසු තාව පවග්ගං වදන්තානං ඔට්ඨද්වයස්ස ගාළ්හං ඵුසනං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? ඵුට්ඨපයතනිකත්තා පවග්ගස්ස. උවණ්ණං වදන්තානං පන ඔට්ඨද්වයස්ස විවරණං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? විවටපයතනිකත්තා උවණ්ණස්ස. එස නයො සෙසෙසු සබ්බෙසූති.

චූළනිරුත්තියං පන සබ්බෙ රස්සසරා සංවුටා නාම, සබ්බෙදීඝසරා විවටා නාමාති වුත්තං. තථා සද්දසාරත්ථජාලිනියං, කත්ථචි සක්කටගන්ථෙ ච. ඉදං යුත්තතරං. අඤ්ඤට්ඨානිකබ්යඤ්ජනෙහි යුත්තා සරා අත්තනො ඨාන, කරණානි ජහන්තාපි පයතනං න ජහන්ති. තස්මා නානාවණ්ණානං සංසග්ගෙ පයතනානං සංසග්ගභෙදොපි වෙදිතබ්බොති. තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වදන්තො යදි ණා-කාරං ජිව්හග්ගෙන දන්තට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, දන්තජො නා-කාරො එව භවෙය්ය. තු-කාරඤ්ච ජිව්හොපග්ගෙන මුද්ධට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, මුද්ධජො ටු-කාරො එව භවෙය්ය. එවඤ්ච සති අක්ඛරවිපත්ති නාම සියා. එස නයො සෙසෙසු මුද්ධජදන්තජෙසු. තස්මා කම්මවාචං සාවෙන්තෙහි නාම ඨාන, කරණ, පයතනෙසු සුට්ඨු කුසලෙහි භවිතබ්බන්ති.

සිථිලඤ්ච ¶ , ධනිතඤ්ච, දීඝං, රස්සං, ගරුං, ලහුං;

නිග්ගහීතං, විමුත්තඤ්ච, සම්බන්ධඤ්ච, වවත්ථිතං [නී. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16-19, 20, 21 සුත්තෙසු පස්සිතබ්බං].

මුදුනා වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගපඨම, තතිය, පඤ්චමා සිථිලා නාම. ථද්ධෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගදුතිය, චතුත්ථා ධනිතා නාම. දීඝ, රස්සා පුබ්බෙ වුත්තා. දීඝා චෙව සංයොගපුබ්බා ච නිග්ගහීතන්තා ච ගරුකා නාම. සෙසා ලහුකා නාම. යථා සද්දසහිතො වාතො මුඛඡිද්දෙන බහි අනික්ඛම්ම නාසසොතාභිමුඛො හොති, තථා මුඛං අවිවටං කත්වා වත්තබ්බං බ්යඤ්ජනං නිග්ගහීතං නාම. තෙන යුත්තානි සබ්බබ්යඤ්ජනානි නිග්ගහීතන්තානි නාම. සෙසා විමුත්තා නාම. පදසන්ධිවසෙන වත්තබ්බං සම්බන්ධං නාම. පදච්ඡෙදං කත්වා වත්තබ්බං වවත්ථිතං නාම.

9. යුවණ්ණා [ඉයුවණ්ණා (බහූසු)] ඣලා නාමස්සන්තෙ [ක. 58; රූ. 29; නී. 205].

අනිත්ථිලිඞ්ගස්ස නාමස්ස අන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා කමෙන ඣලසඤ්ඤා හොන්ති.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ නාමස්සන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති.

¶ , ආ ඉති ද්විපදං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති.

13. විධි විසෙසනං යං තස්ස [චං. 1.1.6; පා. 1.1.72; විධිබ්බිසෙසනන්තස්ස (බහූසු)].

සුත්තෙ යං විසෙසනං දිස්සති, තස්ස විධි ඤාතබ්බො.

‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ. යොනන්ති විසෙසනං. ටාටෙති විධි.

14. සත්තමියං පුබ්බස්ස [රූ. 8 (පිට්ඨෙ); චං. 1.1.7; පා. 1.1.66].

සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බවණ්ණස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.

‘සරො ලොපො සරෙ’. ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57].

15. පඤ්චමියං පරස්ස [චං. 1.1.8; පා. 1.1.67].

පඤ්චමීනිද්දෙසෙ පරස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.

පරස්ස සිස්සමානො [දිස්සමානො (මූ)] විධි ආදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බො.

ඡට්ඨීනිද්දෙසෙ තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බො.

ඞානුබන්ධො ආදෙසො ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස අන්තස්ස ඤාතබ්බො.

19. ටානුබන්ධොනෙකවණ්ණො සබ්බස්ස [චං. 1.1.12; පා. 1.1.55; ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස (බහූසු)].

යො ච ටානුබන්ධො ආදෙසො, යො ච අනෙකවණ්ණො ආදෙසො, තදුභයං ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස සබ්බස්සෙව වණ්ණසමුදායස්ස ඤාතබ්බං.

20. ඤකානුබන්ධා ආද්යන්තා [චං. 1.1.13; පා. 1.1.46].

ඤානුබන්ධො ආගමො ච කානුබන්ධො ආගමො ච කමෙන ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ආදිම්හි ච අන්තෙ ච ඤාතබ්බො.

21. මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො [චං. 1.1.14; පා. 1.1.47].

මානුබන්ධො ආගමො සරානං අන්තසරම්හා පරො හොති.

‘නජ්ජායො ස්වාම’. නජ්ජායො සන්දන්ති. ‘මං වා රුධාදීනං’. රුන්ධති. ‘ජර සදානමීම වා’. ජීරති, සීදති.

ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ අනෙකසරතා නාම නදී, පුරිස ඉච්චාදීසු ලිඞ්ගපදෙසු එව අත්ථි, ගමු, පචඉච්චාදීසු ධාතුපදෙසු නත්ථි. සබ්බධාතුයො බ්යඤ්ජනන්තා එව හොන්ති, ධාත්වන්තලොපකිච්චං නත්ථි. තස්මා නජ්ජායොති එත්ථ ඊ-කාරො අන්තසරො නාම. තතො ‘නජ්ජායො ස්වාම’ ඉති සුත්තෙන ආ-කාරාගමො. රුන්ධතීති එත්ථ පන උ-කාරො අන්තසරො නාම, තතො ‘‘මං වා රුධාදීන’’න්ති සුත්තෙන බින්දාගමො. එවං ජීරති, සීදති ඉච්චාදීසු. ම්රම්මපොත්ථකෙසු පන ‘‘මානුබන්ධො පදානමන්තා පරො’’ති පාඨො, සො සීහළපොත්ථකෙහි න සමෙති.

සමානවිසයානං ද්වින්නං විධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධරහිතෙ ඨානෙ යෙභුය්යෙන පරො විධි ඔකාසං ලභති.

චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අඞ්ගුත්තරනිකායෙ] -එත්ථ චත්තාරිමෙති පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ පරලොපො ඔකාසං ලභති.

23. සඞ්කෙතො නාවයවොනුබන්ධො [චං. 1.1.5].

යො වණ්ණො පයොගස්ස අවයවො න හොති, සුත්තෙසු සඞ්කෙතමත්තො හොති, සො අනුබන්ධො නාම.

‘ගොස්සාව’ ¶ . ගවස්සං-එතෙන පදරූපවිධානෙ අනුබන්ධො උපයොගං න ගච්ඡතීති ඤාපෙති.

වණ්ණසද්දො පරො එතස්මාති වණ්ණපරො, වණ්ණපරෙන රස්සසරෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සයඤ්ච, අවණ්ණොති වුත්තෙ ආ-කාරොපි ගය්හති අ-කාරො චාති වුත්තං හොති. එවං ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු.

25. න්තුවන්තුමන්තාවන්තුතවන්තුසම්බන්ධී [න්තු වන්තුමන්ත්වාවන්තුතවන්තු සම්බන්ධී (බහූසු)].

න්තුඉති වුත්තෙ වන්තු, මන්තු, ආවන්තු, තවන්තූනං සම්බන්ධීභූතො න්තුකාරො ගය්හති.

‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’. ගුණවන්තො, සතිමන්තො, යාවන්තො, භුත්තවන්තො.

ලොපො, දීඝො, රස්සො, වුද්ධි, ආදෙසො, ආගමො, ද්විභාවො, විපල්ලාසො.

ලුප්පතීති ලොපො. සරෙ පරෙ සරූපො වා අසරූපො වා පුබ්බො සරො ලොපො හොති.

අවණ්ණෙ-ලොකග්ගො ¶ [අප. ථෙර 1.12.57], භවාසවො, [ධ. ස. 1102] අවිජ්ජාසවො [ධ. ස. 1102], අවිජ්ජානුසයො [විභ. 949].

ඉවණ්ණෙ-මුනින්දො, මුනීරිතො, වරවාදීරිතො, ඉත්ථින්ද්රියං [විභ. 219].

උවණ්ණෙ-බහූපකාරො [ජා. 1.22.588], බහුකා ඌමි බහූමි, සරභුයා ඌමි සරභූමි, සරභුයා උදකං සරභූදකං.

සොතින්ද්රියං [විභ. 219], කාමුපාදානං, භවෙසනා [දී. නි. 3.305], භවොඝො [ධ. ස. 1156], සො තුණ්හස්ස [පාරා. 381], දිට්ඨානුසයො [විභ. 949], දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨෙකට්ඨං, දිට්ඨොඝො [ධ. ස. 1156], මුදින්ද්රියං [මහාව. 9], පුත්තා මත්ථි [ධ. ප. 62], උරස්ස දුක්ඛො [පාචි. 402], අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති [ධ. ප. 304] ඉච්චාදි.

පුබ්බසරම්හා සරූපො වා අසරූපො වා පරො සරො ක්වචි ලොපො හොති.

තං කදාස්සු භවිස්සති [ජා. 2.22.144 ආදයො; තං කුදස්සු], කුදාස්සු නාම දුම්මෙධො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති [ධ. ප. 376], යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච [ජා. 2.22.1474], තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති [ජා. 1.1.29] -කණ්හන්ති මහාකණ්හගොණං, තණ්හාස්ස විප්පහීනා, මාස්සු ¶ කුජ්ඣ රථෙසභ, සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්ය [පාරා. 167, 171], ආගතාත්ථ තුම්හෙ, සොතුකාමාත්ථ තුම්හෙ, මාය්යො එවරූපමකාසි, පපං අවින්දුං [ජා. 1.1.2] -පවඩ්ඪං ආපං ලභිංසූත්යත්ථො, නාලං කබළං පදාතවෙ [ජා. 1.1.27] -ප+ආදාතවෙති ඡෙදො, ගණ්හිතුන්තත්ථො, රුප්පතීති රූපං, බුජ්ඣතීති බුද්ධො-දීඝො, අග්ගීව තප්පති, ඉත්ථීව ගච්ඡති, නදීව සන්දති, මාතුපට්ඨානං, පිතුපට්ඨානං, යෙතෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා [චූළව. 399] ඉච්චාදි.

ඉතිස්ස [පාචි. 465], ඉතිපි [පාරා. 1], අස්සමණීසි [පාරා. 135], අකතඤ්ඤූසි [ධ. ප. 383], වන්දෙහං, සොහං, යස්සදානි [මහාව. 242], ඡායාව අනපායිනී [ධ. ප. 2], මාදිසෙසු කථාව කා, කින්නුමාව සමණියො මධුවා මඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219], ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 2.3], තයොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 3.17] ඉච්චාදි.

ක්වචීති කිං? කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤා [අ. නි. 10.60].

ද්වෙ පුබ්බපරසරා ක්වචි ලොපා න හොන්ති වා.

අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], කො ඉමං පථවිංවිචෙස්සති [ධ. ප. 44].

ක්වචිත්වෙව? සොතින්ද්රියං [විභ. 219], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219],

වාති කිං ¶ ? කොමං වසලිං පරාමසිස්සති.

ඉතො පට්ඨාය යාවසන්ධිකණ්ඩාවසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ ක්වචිසද්දො, වාසද්දො ච වත්තන්තෙ. තත්ථ ක්වචිසද්දො නානාපයොගං දස්සෙති. වාසද්දො එකපයොගස්ස නානාරූපං දස්සෙති. ලොපනිසෙධො.

නිග්ගහීතම්හා පරසරස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.

ත්වංසි [පෙ. ව. 47; ජා. 2.22.764], චන්දංව විමලං සුද්ධං [ධ. ප. 413; සු. නි. 642], චක්කංව වහතො පදං [ධ. ප. 1], හලංදානි පකාසිතුං [මහාව. 8], කින්ති වදෙය්යං, චීවරන්ති, පත්තන්ති, භික්ඛුන්ති.

සංයොගස්ස ආදිභූතො බ්යඤ්ජනො ක්වචි ලොපො හොති වා.

පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති [පාරා. 36] – ඉධ පුබ්බසුත්තෙන සරලොපො, එවංස තෙ ආසවා පහීනා හොන්ති [ම. නි. 1.24], සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං, සාජීවො ගරහිතො මම [මි. ප. 6.1.5] - අස්ස+ආජීවොති ඡෙදො, භවෙය්යාති අත්ථො.

තීසු බ්යඤ්ජනෙසු සරූපානං ද්වින්නං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො – අග්යාගාරං [පාචි. 326], අග්යාහිතො, වුත්යස්ස, විත්යානුභූයතෙ, එකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594], රත්යො, රත්යා, රත්යං, සක්වාහං මාරිස දෙවානමින්දො [සං. නි. 1.268], ඉච්චාදි.

සරූපානන්ති ¶ කිං? තිත්ථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897], චතුත්ථ්යන්තං, ඡට්ඨුන්තං, චක්ඛ්වාබාධං, වත්ථ්වෙත්ථ.

නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.

එවාහං චින්තයිත්වාන [බු. වං. 2.27], පුප්ඵදානං අදාසහං-අදාසිං+අහන්ති ඡෙදො, බින්දුලොපො, පුන පුබ්බසරලොපො, තුය්හත්ථාය මහාමුනි, තුය්හෙවෙතං දුක්කටං [දී. නි. 2.178], තාසාහං සන්තිකෙ [පාචි. 709], තෙසාහං එවං වදාමි, පඤ්චන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, ඡන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, සමණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.253 සමණ තෙව], බ්රාහ්මණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.258 බ්රාහ්මණ තෙව] -ත්වං+එවාති ඡෙදො, විදූනග්ගමිති.

අරියසච්චානදස්සනං [ඛු. පා. 5.11], එතං බුද්ධාන සාසනං [ධ. ප. 183], ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා].

ගරුළො උරගාමිව [ජා. 1.4.124 සුපණ්ණො], ධම්මො අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], ආලොකො පස්සතාමිව [සු. නි. 769], බකො කක්කටකාමිව [ජා. 1.1.38], නභං තාරකිතාමිව [ජා. 2.22.1989 තාරාචිතාමිව], පදුමං ¶ හත්ථගතාමිව [ජා. 2.22.2336] -එතෙසු මාගමෙ බින්දුලොපො, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බසරදීඝො ච.

තථා සංඋපසග්ගස්ස බින්දුලොපෙ අන්තසරදීඝො –

සාරාගො, සාරත්තො, අවිසාහාරො, සාරම්භො, සාරද්ධො, සාකෙතං නගරං, සාධාරණං, සං අස්ස අත්ථීති සාමී.

විච්ඡායං එකස්ස විභත්යන්තස්ස පදස්ස ද්විත්තෙ කතෙ පුබ්බපදස්ස ස්යාදිලොපො හොති.

එකෙකං, එකෙකානි, එකෙකෙන, එකෙකස්ස ඉච්චාදි.

33. තදමිනාදීනි [චං. 5.2.1.27; පා. 6.3.109; මු. 2.34; කා. 2.27].

මහාවුත්තිසුත්තමිදං, තදමිනාදීනි පදරූපානි ඉමිනා නිපාතනෙන සිජ්ඣන්තීති අත්ථො.

ලාබු=අලාබු ¶ , පිධානං=අපිධානං, ද්වාරං පිදහිත්වා=අපිදහිත්වා, ගිනි=අග්ගිනි, රත්නං=රතනං, න්හානං=නහානං, අස්නාති=අසනාති, හන්ති=හනති, හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො [අ. නි. 7.64], ඵලං වෙ කදලිං හන්ති [අ. නි. 4.68], සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති. කත්ථචි බහුවචනම්පි දිස්සති. වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වරං [ජා. 2.22.2370].

ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි=චෙතියානි [ධ. ප. 188], අථත්ථෙකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594] =ඛත්තියා, තිථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897]. තිථ්යා පුථුසො නිවිට්ඨා [සු. නි. 898] =තිත්ථියා. විද්ධස්තො=විද්ධංසිතො, උත්රස්තො=උත්රාසිතො, ස්නෙහො=සිනෙහො, ක්ලෙසවත්ථූනි=කිලෙසවත්ථූනි, ක්රියා=කිරියා, ප්ලවන්ති=පිලවන්ති.

පද්ධානි=පදුමානි, උස්මා=උසුමා ඉච්චාදි.

පුත්තානඤ්හි වධො දුඛො, මාතිඝො ලභතෙ දුඛං, අප්පස්සාදා කාමා දුඛා, නත්ථි කාමපරං දුඛං [ජා. 2.19.118], සෙඛො=සෙක්ඛො, අපෙඛා=අපෙක්ඛා, උපසම්පදාපෙඛො=උපසම්පදාපෙක්ඛො [මහාව. 70] ඉච්චාදි.

පටිසඞ්ඛා යොනිසො [අ. නි. 6.58], අක්ඛාති=අක්ඛායති, ගන්ධං ඝාති=ඝායති, අභිඤ්ඤා=අභිඤ්ඤාය, පරිඤ්ඤා=පරිඤ්ඤාය, අධිට්ඨා=අධිට්ඨාය, පතිට්ඨා=පතිට්ඨාය, ආවීකතා හිස්ස ඵාසු [මහාව. 134] ¶ , අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති [මහාව. 8], විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති [පට්ඨා. 3.1.98], දසාහපරමතා ධාරෙතබ්බං [පාරා. 462], නායං බ්රාහ්මණභොජනත්ථා, තිලොදනො හෙහිති [ජා. 1.8.1], විසසෙනොව ගාරය්හො, යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකා [ජා. 1.3.54] =විසසෙනොවාති එවංනාමකො රාජා එව, යස්සත්ථා දූරමායන්ති [ජා. 1.3.28] – යස්සාති උදරස්ස, පිතු අත්ථා චන්දවතී [ජා. 1.9.66], උපාදාරූපං, අනුපාදා විමුත්තො, සද්ධාපබ්බජිතො, උපනිධාපඤ්ඤත්ති. සංවිධාවහාරො, යාති=යායති, වාති=වායති, නිබ්බාති=නිබ්බායති, නිබ්බන්ති=නිබ්බායන්ති, පහාති=පහායති, සප්පතිස්සො=සප්පතිස්සයො, සුහදො=සුහදයො=සබ්බත්ථ යලොපො,

මුඛරො=මුඛඛරො, වාචාකරණො=වාක්කරණො, වාචාපථො=බ්යප්පථො=වාස්ස බ්යත්තං, රස්සත්තඤ්ච, එවං බ්යාඛො=එවං විය ඛො=විස්ස බ්යත්තං, දීඝො ච යලොපො ච.

ලොලුපො, මොමුහො, කුක්කුචො, සුසුඛො, රොරුවොඉච්චාදීසු පන අතිසයත්ථදීපනත්ථං පදද්විත්තං කත්වා පුබ්බපදෙසු අක්ඛරලොපො.

දත්තො=දෙවදත්තො, අස්සෙහි යුත්තො රථො=අස්සරථො, රූපභවො=රූපං, අරූපභවො=අරූපං ඉච්චාදි.

පක්ඛිත්තමිදං සුත්තං. ලුත්තෙහි වා ආදෙසකතෙහි වා වණ්ණෙහි සෙසා රස්සසරා ක්වචි දීඝා හොන්ති වා.

තත්රායමාදි භවතිං [ධ. ප. 375], තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්ය [ධ. ප. 88; සං. නි. 5.198], බුද්ධානුස්සති, සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 183], අනාගාරෙහි චූභයං [ධ. ප. 404; සු. නි. 633], ධම්මූපසංහිතා [දී. නි. 2.349], තථූපමං ධම්මවරං අදෙසයි [ඛු. පා. 6.13], තෙසං වූපසමො සුඛො [දී. නි. 2.221] ඉච්චාදි.

අජිතාති භගවා අවොච [සු. නි. 1039, 1041], සුමෙධො සාජාතො චාති, රුප්පතීති රූපං [සං. නි. 3.79], බුජ්ඣතීති බුද්ධො, සාධූතිපතිස්සුණිත්වා [ධ. ප. අට්ඨ. 1.4 කාළයක්ඛිනීවත්ථු], කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 184] ඉච්චාදි.

ම්යායංධම්මො [මහාව. 7], ස්වාහං [පෙ. ව. 485], විත්යානුභූයතෙ ඉච්චාදි.

යදිපි ඉමානි රූපානි බ්යඤ්ජනෙ උපරිසුත්තෙන සිජ්ඣන්ති, ලුත්තාදෙසෙසු පන නිච්චමිව දීඝසිද්ධිඤාපනත්ථං ඉදං සුත්තං පක්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

35. බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා [ක. 25, 26; නී. 35, 36, 64, 71, 165, 179].

බ්යඤ්ජනෙ ¶ පරෙ රස්සදීඝානං ක්වචි දීඝ, රස්සා හොන්ති වා. තත්ථ දීඝවිධි නාම ගාථාවසෙන වා ආගමවසෙන වා වචනසුඛවසෙන වා බුද්ධිසුඛවසෙන වා හොති.

මධුවාමඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], ඛන්තී ච සොවචස්සතා [ඛු. පා. 5.10], එවං ගාමෙ මුනී චරෙ [ධ. ප. 49], සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච [ඛු. පා. 9.1] ඉච්චාදි.

උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], පස්සතාමිව [සු. නි. 769] ඉච්චාදි. ගාථාවසෙනාතිපි යුජ්ජති.

වචනසුඛඤ්ච බුද්ධිසුඛඤ්ච පුරිමෙ සෙසදීඝෙපි ලබ්භති.

ඡාරත්තං මානත්තං [චූළව. 97], පකට්ඨං වචනං පාවචනං, පාසාදො, පාකාරො, පාවස්සි මෙඝො, නගරං පාවිසි, පාවෙක්ඛි, පාරිසුද්ධි, පාටිපදො, චතුරාසීතිසහස්සානි [ධ. ස. අට්ඨ. 584] ඉච්චාදි.

බුද්ධිසුඛං නාම පදච්ඡෙදඤාණසුඛං. තත්ථ –

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං [පාරා. 1], සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා, චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො ඉච්චාදි.

බින්දුලුත්තෙ පන සාරාගො, සාරත්තො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ උද්ධටානියෙව.

රස්සසන්ධිම්හි ¶ ගාථාවසෙන තාව –

යිට්ඨංවහුතංව ලොකෙ [ධ. ප. 108], භොවාදි නාම සො හොති [ධ. ප. 396; සු. නි. 625], යථාභාවි ගුණෙන සො ඉච්චාදි.

යථයිදං [අ. නි. 1.1-4], තථයිදං, යථරිව අම්හාකං භගවා, තථරිව භික්ඛුසඞ්ඝො, සම්මදෙව සමාචරෙ [සං. නි. 1.112], සම්මදක්ඛාතො මයා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො [සං. නි. 5.194] ඉච්චාදි.

අක්කමො, පරක්කමො, අක්ඛාතො, අඤ්ඤා, අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගත, අත්ථරණං, අප්ඵොටෙති, අල්ලියති, අච්ඡින්දති, අස්සාදො, ආභස්සරො, පභස්සරො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ඣානස්ස ලාභිම්හි වසිම්හි [පාරා. 203-204].

කතඤ්ඤුතා, අත්ථඤ්ඤුතා, ධම්මඤ්ඤුතා, කඤ්ඤතො, නදිතො, වධුතො.

ඉත්ථිපුමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං, ඉත්ථිභාවො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ඉච්චාදි.

36. යුවණ්ණානමෙඔ ලුත්තා [ක. 14; රූ. 16; නී. 34].

ලුත්තා පුබ්බසරම්හා වා පරසරම්හා වා සෙසානං ඉවණ්ණුවණ්ණානං කමෙන එ, ඔආදෙසා හොන්ති වා.

බන්ධුස්සෙව සමාගමො, අතෙව මෙ අච්ඡරියං [ජා. 2.22.1988], වාතෙරිතං, ජිනෙරිතං.

ගඞ්ගොදකං, පත්තං වොදකං කත්වා [චූළව. 376], සඞ්ඛ්යං [සු. නි. 754] නොපෙති වෙදගූ [මහානි. 6], උදකොමිව ජාතං.

වෙති, අපෙති, උපෙති, අපෙක්ඛා, උපෙක්ඛා ඉච්චාදි.

රථෙසභො, ජනෙසභො, මුනෙලයො ඉච්චාදි- තත්ථ රථීනං ආසභො ජෙට්ඨකොති රථෙසභො, රථීනන්ති රථවන්තානං රථරුළ්හානං යොධානන්ති අත්ථො. ජනීනං ආසභො ජනෙසභො, ජනීනන්ති ජනවන්තානං ඉස්සරානං. මුනීනං ආලයො විහාරො මුනෙලයො.

සුන්දරා ඉත්ථී සොත්ථි, සුන්දරො අත්ථො යස්සාති සොත්ථි, රස්සත්තං, මඞ්ගලං.

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං ය, වාදෙසා හොන්ති වා.

පටිසන්ථාරවුත්යස්ස [ධ. ප. 376], සබ්බා විත්යානුභූයතෙ, ක්යාහං අපරජ්ඣාමි [පාරා. 383] – ඉධ පඨමං බින්ධුලොපො, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යත්ථ, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යම්හා [ජා. 2.21.149], ඤාතො සෙනාපතීත්යාහං [ජා. 2.21.94], ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411], ඉච්චස්ස වචනීයං [දීඝනිකායෙ], පච්චුත්තරිත්වා, පච්චාහරති [පාරා. 305-307], පච්චෙති, පච්චයො, අච්චෙති, අච්චයො [දී. නි. 1.251], අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො [ජා. 1.7.33] – අතිරෙකො අයං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩොත්යත්ථො, අපුච්චණ්ඩතා – අපුතිඅණ්ඩතාත්යත්ථො, ජච්චන්ධො, ජච්චඝානකො, ජච්චෙළකො, අබ්භුග්ගච්ඡති, අබ්භෙති, අබ්භොකාසො [දී. නි. 1.191], අජ්ඣොකාසො අජ්ඣාගමා ඉච්චාදි.

වාත්වෙව? ඉතිස්ස මුහුත්තම්පි [පාචි. 465], අතිසිගණො, අධීරිතං.

එත්ථ ච ඉච්චෙතන්තිආදීසු ඉමිනා සුත්තෙන ඉති, පති, අතිපුති, ජාති, අභි, අධිසද්දානං ඉවණ්ණස්ස යත්තං, ‘තවග්ග, වරණාන’…න්ති සුත්තෙන යම්හි තවග්ගස්ස චත්තං, ‘වග්ග, ල, සෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, අභි, අධිසද්දෙසු පන ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙස’…න්ති සුත්තෙන වග්ගචතුත්ථානං තතියත්තං.

චක්ඛ්වාබාධමාගච්ඡති, පාත්වාකාසි [ම. නි. 2.308], වත්ථ්වෙත්ථ විහිතං නිච්චං, ද්වාකාරො [මහාව. 9], මධ්වාසවො [පාචි. 328], අන්වයො, අන්වෙති, ස්වාක්ඛාතො [මහාව. 26, 62], ස්වාකාරො [මහාව. 9], බහ්වාබාධො ඉච්චාදි.

ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු [සු. නි. 967], ක්යස්සු ඉධ ගොචරා [සු. නි. 967] -කෙ+අස්ස පුග්ගලස්සාති අත්ථො, බ්යපථයොති වචනපථා, යථා නාමං තථා ඣස්ස-චෙ+අස්සාති ඡෙදො, ත්යාහං එවං වදෙය්යං [ම. නි. 1.30], ත්යස්ස පහීනා හොන්ති, පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7], පබ්බත්යාහං ගන්ධමාදනෙ [ජා. 2.22.397], අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො [මහාව. 7], ය්යස්ස විප්පටිසාරජා, ය්යස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා, ය්යස්සු මඤ්ඤාමි සමණෙ-එත්ථ ච අවිසිට්ඨෙපි වචනසද්දෙ යෙ+අස්සාති පදච්ඡෙදබුද්ධිසුඛත්ථං ‘ය්යස්සා’ති පොත්ථකාරොපනං යුජ්ජතියෙව, යථා තං? ‘යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච’ [ජා. 2.22.1474] ඉච්චාදීසු විය, ක්වත්ථොසි ජීවිතෙන මෙ, යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො [දී. නි. 2.35], අථ ඛ්වස්ස, අත්ථි ඛ්වෙතං බ්රාහ්මණ, යත්වාධිකරණං [දී. නි. 1.213], ය්වාහං, ස්වාහං ඉච්චාදි.

වාත්වෙව? සො අහං විචරිස්සාමි [සු. නි. 194], සො අහං භන්තෙ.

39. යුවණ්ණානමියඞඋවඞ [මොග. 5-136 (යුවණ්ණාන මියඞුවඞ සරෙ)].

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං පදානං ඉයඞ, උවඞආදෙසා හොන්ති වා. ඞානුබන්ධො අන්තාදෙසත්ථො. එවං සබ්බත්ථ.

ඉධ ¶ එකෙකස්ස පදස්ස රූපද්වයං වුච්චතෙ.

තියන්තං ත්යන්තං – තත්ථ තියන්තන්ති ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං, ත්යන්තන්ති ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙන. එවං සෙසෙසු. අග්ගියාගාරෙ අග්යාගාරෙ, චතුත්ථියත්ථෙ [මහාව. 37] චතුත්ථ්යත්ථෙ, පඤ්චමියත්ථෙ පඤ්චම්යත්ථෙ, පථවියාකාසො පථබ්යාකාසො, වියඤ්ජනං බ්යඤ්ජනං, වියාකතො බ්යාකතො, වියාකංසු බ්යාකංසු, වියත්තො බ්යත්තො, වියූළ්හො බ්යූළ්හො, ධම්මං අධියෙති අජ්ඣෙති, පතියෙති පච්චෙති පත්තියායති වා, පරියඞ්කො පල්ලඞ්කො, විපරියාසො විපල්ලාසො, ඉධ එකරූපං හොති – පරියත්ති, පරියත්තො, පරියායො, පල්ලඞ්කොඉච්චාදීසු පරිසද්දෙ රස්ස ලත්තං කත්වා ඉස්ස ‘යවා සරෙ’ති යත්තෙ කතෙ යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

භික්ඛුවාසනෙ, සයම්භුවාසනෙ, ඉධපි රූපද්වයං ලබ්භති – දුවඞ්ගිකං=ද්වඞ්ගිකං, භුවාදිගණො=භ්වාදිගණො ඉච්චාදි.

40. විතිස්සෙවෙ වා [රූ. 33 (පිට්ඨෙ)].

එවසද්දෙ පරෙ ඉතිසද්දස්ස ඉ-කාරස්ස වො හොති වා.

ඉත්වෙව චොරො අඞ්ගුලිමාලො, සමුද්දොත්වෙව සඞ්ඛ්යං [උදා. 45] ගච්ඡති, මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, මහාසම්මතොත්වෙව පඨමං අක්ඛරං නිබ්බත්තං [දී. නි. 3.131], ඉසිගිලිත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි [ම. නි. 3.133].

වාති කිං? ඉච්චෙවත්ථො, සමුද්දොතෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ එවසද්දෙ පරෙ අඤ්ඤති-කාරස්ස වත්තං. විලපත්වෙව සො දිජො [ජා. 1.6.103], අනුසෙත්වෙවස්ස කාමරාගො, අනුසෙත්වෙවස්ස රූපරාගො – අනුසෙති+එව+අස්සාති ඡෙදො, හොත්වෙව කාරියසන්නිට්ඨානං, හොතෙව වා.

සරබ්යඤ්ජනභූතෙ වණ්ණෙ පරෙ එ, ඔනං අත්තං හොති වා. තත්ථ එස්ස අත්තං යෙභුය්යෙන ම, දාගමෙස්වෙව හොති.

අකරම්හස තෙ කිච්චං [ජා. 1.4.29] – අකරම්හසෙත්යත්ථො, දිස්වා යාචකමාගතෙ [ජා. 1.7.58; 2.22.2261], දිස්වා පණ්ඩිතමාගතෙ [ජා. 2.22.783], යමාහු නත්ථි වීරියන්ති [ජා. 2.18.162] – යෙ+ආහුත්යත්ථො. කදස්සු – කෙ+අස්සු, යදෙව තෙ ජාතිනිස්සිතා, තදෙව තෙ ජරානිස්සිතායෙ+එව, තෙ+එවාති ඡෙදො, ස්වෙ භවො ස්වාතනං [පාරා. 22] – බ්යඤ්ජනෙ දීඝො.

ස සීලවා [ධ. ප. 84], ස පඤ්ඤවා, ස වෙ කාසාවමරහති [ධ. ප. 10], එස අත්ථො, එස ධම්මො [ධ. ප. 5], දින්නමාසි ජනින්දෙන [ජා. 2.22.2161 (දින්නම්හාති ජනින්දෙන)] – දින්නො+ආසීති ඡෙදො, මග්ගමත්ථි [විභ. අට්ඨ. 189] – මග්ගො+අත්ථි, අග්ගමක්ඛායති [අ. නි. 1.47], පච්චයාකාරමෙව ච [විභ. අට්ඨ. 225], සඞ්ඝො පබ්බතමිව, සද්දො චිච්චිටමිව, හිය්යො භවො හිය්යත්තනං, පාතො අසනං පාතරාසො, පාතමනුසිට්ඨො, කකුසන්ධ කොණාගමනො, ථෙර වාදානමුත්තමො – කකුසන්ධොති ච ථෙරොති ච ඡෙදො, ථෙරවාදොති අත්ථො.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ අනිමිත්තෙපි හොති. තුවඤ්ච ධනුසෙඛ ච [ජා. 1.16.239], පච්චයමහාපදෙසො හෙස, එකකොට්ඨාසො එස, අභිලාපමත්තභෙදො එස ඉච්චාදි.

සරෙ පරෙ ගොස්ස අන්තස්ස අවඞ හොති.

සුත්තවිභත්තෙන බ්යඤ්ජනෙපි. සගවචණ්ඩො [අ. නි. 4.108], පරගවචණ්ඩො.

මහාවුත්තිනා අවණ්ණස්ස උත්තං, ඔත්තඤ්ච –

පුථුජ්ජනො, පුථුභූතො-පුථූති වා එකො පාටිපදිකො, පුථුනා පුථුනීතිපි දිස්සති, අපෙක්ඛියානො අපෙක්ඛියානඅපෙක්ඛිත්වාත්යත්ථො. එවං අනුමොදියානො, මරීචිකූපමං අභිසම්බුද්ධානො, මා මං පිසාචා ඛාදන්තු, ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9], රත්තිදිවොව සො දිබ්බො, මානුසං සරදොසතං-වස්සසතන්ත්යත්ථො, අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281], සම්පතන්ති දිසොදිසං-තං තං දිසන්ත්යත්ථො, පරොසතං, පරොසහස්සං, අඤ්ඤොඤ්ඤං අඤ්ඤමඤ්ඤං, පොනොපුඤ්ඤං පුනප්පුනං, පොනොබ්භවිකා තණ්හා-පුනොති වා එකො නිපාතො, පුනො තස්ස මහෙ සිනො, පුනො පත්තං ගහෙත්වාන, න ච දානි පුනො අත්ථි, මම තුය්හඤ්ච සඞ්ගමො, න පුනො අමතාකාරං, පස්සිස්සාමි මුඛං තව [අප. ථෙරී 2.2.235].

ඉවණ්ණස්ස අත්තං, උත්තං, එත්තඤ්ච –

තදමිනාපෙතං පරියායෙන වෙදිතබ්බං-තං එතං අත්ථජාතං ඉමිනා පරියායෙන වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො, සකිං ආගච්ඡති සීලෙනාති ¶ සකදාගාමී, ඉත්ථියා භාවො ඉත්ථත්තං, එවුමං – එවං+ඉමන්ති ඡෙදො, ත්වං නො සත්ථා මහාමුනෙ, අත්ථධම්මවිදූ ඉසෙ.

මාතිතො [දී. නි. 1.303], පිතිතො, මාතිපක්ඛො, පිතිපක්ඛො, මාතිඝො [ජා. 2.19.118], පිතිඝො, මත්තිකං ධනං [පාරා. 34], පෙත්තිකං ධනං, අපි නො ලච්ඡසි, කච්චි නො තුම්හෙ යාපෙථ, කථං නො තුම්හෙ යාපෙථ, සොතුකාමත්ථ නො තුම්හෙ භික්ඛවෙ, න නො සමං අත්ථි [ඛු. පා. 6.3], න හි නො සඞ්කරන්තෙන [ම. නි. 3.272], නත්ථි නො කොචි පරියායො [ජා. 1.5.110 (න හි නො කොචි පරියායො)] – ඉමෙසු තීසු නුසද්දො එකංසත්ථෙ, සොසිතො සොතත්තො චෙව [ජා. 1.1.94 සොතත්තො සොසින්දො චෙව; ම. නි. 1.157] – සුට්ඨු සීතලො සුට්ඨු සන්තත්තොත්යත්ථො, ජම්බුනදියා ජාතං ජම්බොනදං.

ඔකන්දාමසි භූතානි, පබ්බතානි වනානි ච [ජා. 2.22.2173] – අවකන්දාමසෙත්යත්ථො, යං කරොමසි බ්රහ්මුනො, තදජ්ජ තුය්හං දස්සාම [දී. නි. 2.370], ඉධ හෙමන්තගිම්හිසු [ධ. ප. 286], බුද්ධපච්චෙකබුද්ධිසු, චෙතෙහි චෙතපුත්තිහි [චරියා. 1.106] – චෙතපුත්තෙහි සද්ධින්ත්යත්ථො.

මනුඤ්ඤං, න තෙනත්ථං අබන්ධිසු [ජා. 1.6.7] – සො තෙන වචනෙන අත්ථං න අබන්ධි න ලභීත්යත්ථො. අව්හායන්තු සු යුද්ධෙන [ජා. 2.22.871] – සො ¶ පහාරවචනෙන මං අව්හයන්තොත්යත්ථො. අපි නු හනුකා සන්තා [ජා. 1.1.146] – නො හනුකා එකන්තං ඛින්නා දුක්ඛපත්තාත්යත්ථො.

විකාරසන්ධිපි ආදෙසසන්ධිරූපත්තා ඉධ සඞ්ගය්හති.

කවග්ගතො පට්ඨාය වග්ගාවග්ගබ්යඤ්ජනානං ආදෙසො දීපියතෙ.

පඤ්චවග්ගෙහි ච ල, සෙහි ච පරස්ස ය-කාරස්ස ක්වචි තෙ එව වග්ග ල, සා හොන්ති වා යථාක්කමං, ය-කාරො පුබ්බරූපත්තං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

නිපච්චතීති නිපකො, නිපකස්ස භාවො නෙපක්කං, විපාකො එව වෙපක්කං, වත්තබ්බන්ති වාක්කං, වාක්යං වා. පමුඛෙ සාධු පාමොක්ඛං – යස්ස පුබ්බරූපත්තෙ කතෙ ආදිදුතියස්ස පඨමත්තං, සුභගස්ස භාවො සොභග්ගං, දොභග්ගං, භුඤ්ජිතබ්බන්ති භොග්ගං, යුඤ්ජිතබ්බන්ති යොග්ගං, කුක්කුචභාවො කුක්කුච්චං, වත්තබ්බන්ති වාච්චං, වුච්චතෙ, පච්චතෙ, වණිජානං කම්මං වාණිජ්ජං, භුඤ්ජිතබ්බන්ති භොජ්ජං, යුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජ්ජං.

44. තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා [ක. 269, 41; නී. 104, 106, 119, 121-5].

ආදෙසභූතෙ වා විභත්තිභූතෙ වා පච්චයභූතෙ වා ය-කාරෙ පරෙ තවග්ගානංව, ර, ණානඤ්ච චවග්ග, බ, ය, ඤාදෙසා හොන්ති වා යථාක්කමං.

පොක්ඛරඤ්ඤො, පොක්ඛරඤ්ඤා, පොක්ඛරඤ්ඤං, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, එවං බ්රහ්මඤ්ඤං, ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411] ඉච්චාදීනි ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙ උදාහටානි.

පණ්ඩිතස්ස ¶ භාවො පණ්ඩිච්චං, සන්තස්ස භාවො සච්චං, තථස්ස භාවොතච්ඡං, යජ්ජෙවං-යදි+එවං, නජ්ජො, නජ්ජා, නජ්ජං, සුහදස්ස භාවො සොහජ්ජං, වත්තබ්බන්ති වජ්ජං, ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති [ධ. ස. 160], උපසම්පජ්ජති, අජ්ඣොකාසො, බොජ්ඣඞ්ගො, බොජ්ඣා, බොධියා වා, බුජ්ඣිතබ්බන්ති බොජ්ඣං, බුජ්ඣති, පොනොපුඤ්ඤං, ථනතො සම්භූතං ථඤ්ඤං.

වප්පතෙ, ලුප්පතෙ, අබ්භුග්ගතො, අබ්භොකාසො, උසභස්ස භාවො ඔසබ්භං, ලභියතෙති ලබ්භං, ලබ්භතෙ, ගාමෙ හිතං ගම්මං, ඔපම්මං, සොඛුම්මං, ආගම්ම, උපගම්ම, ගමියතෙති ගම්මො, එවං දම්මො, රම්මො, ගම්මතෙ, රම්මතෙ.

‘තවග්ග වරණාන…’න්ති ඉමිනා සුත්තෙන යම්හි රස්ස යත්තං –

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති ලතො යස්ස පුබ්බරූපං –

පල්ලඞ්කො, විපල්ලාසො, කොසල්ලං, පත්තකල්ලං.

‘තවග්ගවරණාන…’න්ති යම්හි වස්ස බත්තං –

පුථබ්යා, පුථබ්යං, භාතු අපච්චං භාතබ්යො, කොරබ්යො, දිවෙ භවං දිබ්බං දිබ්යං.

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සතො යස්ස පුබ්බරූපං –

රහසි භවං රහස්සං, සොමනස්සං, දොමනස්සං, සොවචස්සං, දොවචස්සං-මනොගණත්තා මජ්ඣෙ සාගමො, භාසිතබ්බන්ති භස්සං, ආදිස්ස=ආදිසිත්වා, උද්දිස්ස=උද්දිසිත්වා, උපවස්ස=උපවසිත්වා, සම්ඵුස්ස=සම්ඵුසිත්වා, තුස්සති, දුස්සති, නස්සතිඉච්චාදි.

45. තථනරානං ¶ ටඨණලා [රූ. 3 (පිට්ඨෙ)].

පටිහඤ්ඤති, පටග්ගි දාතබ්බො, පටිච්ඡන්නො, පටිප්පන්නො, බ්යාවටො, උදාහටො, දුක්කටං ඉච්චාදි.

පීළනට්ඨො [පටි. ම. 1.17], සඞ්ඛතට්ඨො [පටි. ම. 1.17], අට්ඨිංකත්වා සුණෙය්ය [ජා. 2.17.92], අට්ඨකථා ඉච්චාදි.

ගාමං නෙතීති ගාමණි, සෙනං නෙතීති සෙනාණි, පණිධි, පණිධානං, පණිහිතං, පණාමො, පරිණාමො, ඔණාමො, උණ්ණාමො, කරණීයං, කරණං, ඤාණං, තාණං, පමාණං, සරණං, ගහණං ඉච්චාදි.

පලිඝො, පලිබොධො, පලිපන්නො, පල්ලඞ්කො, තලුණො තරුණො, කලුනං පරිදෙවයි [ජා. 2.22.2151], මහාසාලො, අට්ඨසාලිනී, නයසාලිනී ඉච්චාදීනි.

ඉදානි මහාවුත්තිවිධානමුච්චතෙ.

නික්ඛමති, නික්ඛන්තො, නෙක්ඛමො, රාජකිච්චං කරොතීති ඛත්තා, කත්තා වා.

සයං රට්ඨං හිත්වාන, පුප්ඵදානං දදාතීති පුප්ඵදානියො පුප්ඵදානිකො, සිප්පලිවනෙ වසතීති සිප්පලිවනියො සිප්පලිවනිකො, කුමාරියා කුමාරිකා.

ලුජ්ජතීති ලොකො, ආරොග්යං අභිසජ්ජෙතීති භිසක්කො, කුලූපකො කුලූපගො, ඛීරූපකො ඛීරූපගො, ගීවූපකං ගීවූපගං.

විනිච්ඡයො, අච්ඡරියං, මච්ඡරියං, රංසියො නිච්ඡරන්ති-නිගච්ඡන්තීති අත්ථො.

අත්ථි සාහස්ස ජීවිතං [ජා. 2.22.314] -ඡාහං+අස්සාති ඡෙදො, සළායතනං.

පරසෙනං ජිනාතීතිපස්සෙනදී-මහාවුත්තිනා සරලොපො, රස්ස පරරූපං.

නිස්සාය ජායතීති නියො, නියකො වා, නියං පුත්තං.

පණ්ණත්ති පඤ්ඤත්ති, පණ්ණාසං පඤ්ඤාසං. පණ්ණවීසති පඤ්චවීසති.

නාමමත්තං න නායති, අනිමිත්තා න නායරෙ [විසුද්ධි. අට්ඨ. 1.228] – න පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො.

නිත්ථිණ්ණො, නිත්ථරණං, නෙත්ථාරං.

ජිනො, පිනො, ලිනො, පටිසල්ලිනො, පළිනො, මලිනො, සුපිනො, පහීනො, ධුනො, පුනො, ලුනො, ආහුනං, පාහුනං.

පරිළාහො, ආගන්ත්වා ඡවං දහන්ති එත්ථාති ආළහනං, සුසානං.

සුගතො, තථාගතො, කුසිතො, උදති පසවතීති උතු.

එකමිදාහං භික්ඛවෙ සමයං [ම. නි. 1.501] -ඉධාති වා නිපාතො.

සාහු දස්සනමරියානං [ධ. ප. 206], සංහිතං, විහිතං, පිහිතං, අභිහිතං, සන්නිහිතං, පණිහිතං, සද්දහති, විදහති, පිදහති.

උපඤ්ඤාසො=උපන්යාසො, ඤායො=න්යායො-නිච්චං එති ඵලං එතෙනාති ඤායො, ඤෙය්යං=නෙය්යං.

ථෙනස්ස කම්මං ථෙය්යං, ථෙරාධිනන්ති ථෙරාධෙය්යං, පාතිමොක්ඛං, පරාධෙය්යකං දුක්ඛං.

නිප්ඵජ්ජති, නිප්ඵත්ති, නිප්ඵන්නං.

සම්බහුලං=සම්පහුලං, බහුසන්තො න භරති [සු. නි. 98] =පහු සන්තො න භරති.

චිරප්පවාසිං [ධ. ප. 219], හත්ථිප්පභින්නං [ධ. ප. 326].

දීඝාවු කුමාරො [මහාව. 459] =දීඝායු කුමාරො, ආයුං ධාරෙතීති ආවුධං=ආයුධං, ආයු අස්ස අත්ථීති අත්ථෙ ‘ආවුසො’ති නිපාතො, කසාවො=කසායො, කාසාවං=කාසායං, සාලිං ලුනාතීති සාලිලායකො, තිණලායකො.

නීලං ජලං එත්ථාති නෙරඤ්ජරා, ජලං ගණ්හිතුං අලන්ති අරඤ්ජරො, සස්සතං පරෙති, උච්ඡෙදං පරෙති-පලෙතීති අත්ථො.

බ්යාකතො, බ්යත්තො, බ්යඤ්ජනං, සීලබ්බතං, නිබ්බානං, නිබ්බුතං, දිබ්බං, දිබ්බති, සිබ්බති, කුබ්බති, කුබ්බන්තො, ක්රුබ්බති, ක්රුබ්බන්තො, අසෙවිතබ්බත්තා වාරෙතබ්බොති බාලො, පබ්බජිතො, පබ්බජ්ජා ඉච්චාදි.

උච්ඡිට්ඨං-අවසිට්ඨන්ත්යත්ථො, ‘‘දිබ්බා සද්දා නිච්ඡරන්ති, රංසියො [වි. ව. 730] නිච්ඡරන්තී’’ති එත්ථාපි සස්ස ඡත්තං ඉච්ඡන්ති.

උත්තිට්ඨපත්තං උපනාමෙන්ති [මහාව. 64], ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ ති එත්ථ පන උද්දිස්ස තිට්ඨනං උත්තිට්ඨන්ති අත්ථො. ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා [ජා. 1.7.59]’’ති වුත්තං.

නිච්චං දහති එත්ථාති නිදාඝො, ලඝු ලහු.

උද්ධම්මො, උබ්බිනයො, උප්පථො, උම්මග්ගො, උඤ්ඤා අවඤ්ඤා, උඤ්ඤාතං අවඤ්ඤාතං, උජ්ඣානසඤ්ඤී.

ඔනද්ධො, ඔකාසො, ඔවාදො, ඔලොකනං ඉච්චාදි.

උපොසථො – උපවසථොති ඨිති, නොනීතං නවනීතං, නිවත්ථකොචො නිවත්ථකවචො, කො තෙ බලං මහාරාජ, කො නු තෙ රථමණ්ඩලං [ජා. 2.22.1880] – ක්වති අත්ථො. කො තෙ දිට්ඨො වා සුතො වා, වානරො ධම්මිකො ඉති, කො නුමෙ ගොතමසාවකා ගතා-ක්ව නු+ඉමෙති ඡෙදො, සොණ්ණං සුවණ්ණං ඉච්චාදි.

අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්රජො පුත්තො අත්තජො, ඛෙත්තජො, ගොත්රභූ, වත්රභූ, චිත්රං, විචිත්රං, චිත්තං, විචිත්තං, උත්රස්තමිදං චිත්තං [සං. නි. 1.98], උත්රාසී පලායී [සං. නි. 1.249], යාත්රා ච මෙ භවිස්සති [ම. නි. 1.23] ඉච්චාදි.

ඉන්ද්රියං, සුඛො උදයො යස්සාති සුඛුද්රයං, දුක්ඛුද්රයං කම්මං [ම. නි. 2.109], පථවී උන්ද්රිය්යති [සං. නි. 1.158] – භිජ්ජතීත්යත්ථො, මිත්තද්රුබ්භො මිත්තද්දුබ්භො.

භද්රං භද්දං, අස්සො භද්රො [ධ. ප. 143], සදා භද්රානි පස්සති [දී. නි. 2.153], සබ්බෙ භද්රානි පස්සන්තු [ජා. 1.2.105], භද්රානි භද්රානි යානානි යොජෙත්වා, ලුද්රං [දී. නි. 2.43] ලුද්දං.

බ්රහාවනං, බ්රහන්තං වා වනප්පතිං [ජා. 1.1.14], බ්රහ්මා, බ්රාහ්මණො – බාහිතපාපත්තා අරහා බ්රාහ්මණොති වුච්චති, බ්රහ්මුනො අපච්චන්ති ජාතිබ්රාහ්මණො වුච්චති.

බ්යයො=වයො-විනාසොත්යත්ථො, කිච්චාකිච්චෙසු බ්යාවටො=වාවටො, පඞ්කෙ බ්යසන්නො=විසන්නො, බ්යම්හිතො=විම්හිතො, බ්යම්හං=විමානං-මානස්ස ම්හත්තං.

අච්ඡි=අක්ඛි, සච්ඡි=සක්ඛි-සහ අක්ඛිනා වත්තතීති අත්ථෙ නිපාතො, පච්චක්ඛන්ති අත්ථො. නිබ්බානං සච්ඡිකරොති [මි. ප. 5.3.12], මච්ඡිකා=මක්ඛිකා, ලච්ඡී=ලක්ඛී-සිරීති අත්ථො.

මහාවුත්තිනා අක්ඛරසංඛිත්තං හොති –

ආචෙරො ආචරියො, න මාතාපිතරසංවඩ්ඪො, අනාචෙරකුලෙ වසං [ජා. 1.1.9], ආචෙරම්හි සුසික්ඛිතා [ජා. 1.7.82], බ්රහ්මචෙරො බ්රහ්මචරියො, තිණ්හං තිඛිණං, තණ්හා තසිණා, සුණ්හා සුණිසා, අභිණ්හං අභික්ඛණං, පණ්හො පුබ්බණ්හො, පණ්හෙ වජ්ඣො මහොසධො [ජා. 1.15.324], සුරාමෙරයො-සුරාමෙරෙය්යො, සුරාමෙරෙය්යපානානි, යො නරො අනුයුඤ්ජති [ධ. ප. 247]. කම්මධාරයො= කම්මධාරෙය්යො ¶ , පාටිහීරං පාටිහෙරං පාටිහාරියං, අච්ඡෙරං අච්ඡරියං, මච්ඡෙරං මච්ඡරං මච්ඡරියං ඉච්චාදි.

එකච්චියො එකච්චෙය්යො එකච්චො, මාතියො මච්චො, කිච්චයං කිච්චං, පණ්ඩිතියං පණ්ඩිච්චං, සුවාමි සාමි, සුවාමිනි සාමිනි, සුවකෙහි පුත්තෙහි සකෙහි පුත්තෙහි, සත්තවො සත්තො, ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො [ජා. 2.21.76], එවං උත්තමසත්තවො [ජා. 2.21.79] ඉච්චාදි.

46. වග්ගෙ වග්ගන්තො [ක. 31; රූ. 49; නී. 138-9].

වග්ගබ්යඤ්ජනෙ පරෙ නිග්ගහීතස්ස සකවග්ගන්තබ්යඤ්ජනාදෙසො හොති වා.

දීපඞ්කරො, සඞ්ඛාරො, සඞ්ගහො, සඤ්චාරො, සඤ්ජාතො, සණ්ඨිතං, අත්තන්තපො, පරන්තපො, අමතන්දදො, පුරින්දදො, සන්ධි, සන්නිධි, සම්පත්ති, සම්බුද්ධො, සම්භවො, සම්භාරො, සම්භින්නො, සම්මතො ඉච්චාදීසු නිච්චං, තඞ්කරො, තංකරො ඉච්චාදීසු අනිච්චං, බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි [ඛු. පා. 1.සරණත්තය], න තං කම්මං කතං සාධු ඉච්චාදීසු [ධ. ප. 67] නත්ථි.

වග්ගාවග්ගෙසු බ්යඤ්ජනෙසු පරෙසු නිග්ගහීතං පරරූපං ගච්ඡති –

සක්කරොති, සක්කතො, සක්කාරො, සක්කච්චං, තක්කත්තා, තක්කරො, තක්ඛණං තඞ්ඛණං තං ඛණං, තග්ගතිකං තං ගතිකං, තන්නින්නො, තප්පොණො, තප්පබ්භාරො, තප්පධානො, එතප්පරමො, යග්ගුණො යංගුණො, තල්ලෙණා, මල්ලෙණා, සල්ලෙඛො, පටිසල්ලීනො, තබ්බණ්ණනා තංවණ්ණනා, තස්සමො තංසමො, ඉදප්පච්චයතා ¶ , චිරප්පවාසිං, හත්ථිප්පභින්නං ඉච්චාදි. ඉමස්මිං ගන්ථෙ එකත්ථ සිද්ධම්පි තං තං රූපං තත්ථ තත්ථ පුනප්පුනම්පි විධිය්යති ඤාණවිචිත්තත්ථං.

සරෙ පරෙ නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ම, ය, දා හොන්ති වා.

තත්ථ දාදෙසො ය, ත, එතසද්දෙහි නපුංසකෙ දිස්සති –

යදබ්රවි [ජා. 1.2.143], තදනිච්චං [ම. නි. 2.19], එතදවොච සත්ථා [සු. නි. ද්වයතානුපස්සනාසුත්ත].

සමාසෙ පන දාදෙසො තිලිඞ්ගෙ දිස්සති –

යදනන්තරං, තදනන්තරං, එතදත්ථා කථා [අ. නි. 2.68]. එතදත්ථා මන්තනා [අ. නි. 2.68] -තත්ථ යස්ස අත්ථස්ස වා යස්ස පදස්ස වා යස්සා කථාය වා අනන්තරං යදනන්තරං.

ක්වචිත්වෙව? යමෙතං වාරිජං පුප්ඵං, අදින්නං උපසිඞ්ඝසි [ජා. 1.6.115].

මාදෙසො ය, ත, එතසද්දෙහි පුමිත්ථිලිඞ්ගෙසු දිස්සති –

යමාහු දෙවෙසු සුජම්පතීති [ජා. 1.15.54], තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා [ජා. අට්ඨ. 1.20.35], එතමත්ථං විදිත්වා [මහාව. 2-3].

අඤ්ඤසද්දෙහි පන ද්වෙ ආදෙසා තිලිඞ්ගෙ දිස්සන්ති –

සකදාගාමී, එවමෙතමභිඤ්ඤාය [සු. නි. 1221] ඉච්චාදි.

යාදෙසො ඉදංසද්දෙ පරෙ තසද්දම්හා එව ක්වචි දිස්සති –

තයිදං න සාධු [ජා. 2.22.279], තයිදං න සුට්ඨු [ජා. 2.22.279].

ය ¶ , එව, හිසද්දෙසු පරෙසු නිග්ගහීතස්ස ඤො හොති. යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

ආනන්තරිකඤ්ඤමාහු [ඛු. පා. 6.5] – ආනන්තරිකං + යං + ආහූති ඡෙදො, යඤ්ඤදෙව-යං + යං + එව, තඤ්ඤෙව තං+එව, පුරිසඤ්ඤෙව, පච්චත්තඤ්ඤෙව, තඤ්හි, පුරිසඤ්හි, අත්ථසඤ්හිතො අත්ථසංහිතො, ධම්මසඤ්හිතො ධම්මසංහිතො.

යම්හි පරෙ සං උපසග්ගස්ස නිග්ගහීතස්ස ඤො හොති. යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

සඤ්ඤොගො සංයොගො, සඤ්ඤුත්තො සංයුත්තො. සංයොජනං සංයොජනං, සඤ්ඤමො සංයමො, සඤ්ඤතො සංයතො, සඤ්ඤමති සංයමති, සඤ්ඤාචිකා සංයාචිකා කුටිං [පාරා. 348] ඉච්චාදි.

පණ්ණසාලං අමාපෙත්වා [ජා. 2.22.1913], පණ්ණසාලං අමාපිය [ජා. 1.1.148] – මාපෙත්වා ඉච්චෙවත්ථො, න චාපි අපුනප්පුනං, හත්ථිබොන්දිං පවෙක්ඛාමි [ජා. 1.1.148] -පුනප්පුනං ඉච්චෙවත්ථො ¶ , නත්ථි ලොකෙ අනාමතං [ජා. 1.2.31] – අමත පුබ්බං ඨානන්ති අත්ථො, අනවජ්ජං, අනමතග්ගො, ජච්චන්ධො, ජච්චබධිරො, ජච්චමූගො, ජච්චපණ්ඩකො.

අඩ්ඪෙ ආජායරෙ කුලෙ [සං. නි. 1.49], මනුස්සෙසු පච්චාජාතො, ආපූරති තස්ස යසො [පරි. 386].

ධම්මිකථං කත්වා [පාරා. 39], සරන්තා සපන්ති ගච්ඡන්තීති සරිසපා.

කබළීකාරො, මනසීකාරො, මනසීකරොති, තප්පාකටීකරොති, දූරීභූතො, අබ්යයීභාවො.

ඤාතිපරිජිනස්ස භාවො ඤාතිපාරිජුඤ්ඤං, එවං භොගපාරිජුඤ්ඤං- පරිජිනස්සාති පරිහානස්ස, පරික්ඛයස්ස.

පරොසතං, සරදොසතං, දිසොදිසං [ධ. ප. 42] ඉච්චාදි.

‘අතිප්පගො ඛො තාව පිණ්ඩාය චරිතු’ [දී. නි. 3.1] න්ති එත්ථ පාතොත්ථො පගොසද්දො එව.

සරෙ පරෙව න, ත, ර, ගා ච ම, ය, දා ච ආගමා හොන්ති.

අරියෙහි පුථගෙවායං ජනොති පුථුජ්ජනො [මහානිද්දෙසෙ], ඉධ පන පගොසද්දො එව, පගෙව වුත්යස්ස, පගෙව මනුස්සිත්ථියාති [පාරා. 55].

අජ්ජතග්ගෙ [දී. නි. 1.250], තස්මාතිහ [ම. නි. 1.29], කතමො නාම සො රුක්ඛො, යස්ස තෙවං ගතං ඵලං [ජා. 2.18.10] -තෙවන්ති එවං.

උදග්ගො, උදබ්බහි, උදපාදි, උදයො, උදාහටො, උදිතො, උදීරිතො, දුභතො වුට්ඨානං [පටිසම්භිදාමග්ගෙ; විසුද්ධිමග්ගෙ], දුභයානි විචෙය්ය පණ්ඩරානි [සු. නි. 531], තොදෙය්ය, කප්පා දුභයො [සු. නි. 1131] – ද්වෙ ඉසයොති අත්ථො. කිඤ්චිදෙව, කොචිදෙව, කිස්මිඤ්චිදෙව, යාවදෙව, තාවදෙව, වලුත්තෙ-යාවදෙ, තාවදෙති සිද්ධං, පුනදෙව, සකිදෙව, සම්මදෙව-දාගමෙ රස්සො, සම්මදක්ඛාතො [සං. නි. 5.195], සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො [ම. නි. 2.234], බහුදෙව රත්තිං [අ. නි. 3.101], අහුදෙව භයං [දී. නි. 1.159] ඉච්චාදි.

ඉතො නායති, චිරං නායති, කම්මෙ සාධු කම්මනියං කම්මඤ්ඤං, අත්තනො ඉදං අත්තනියං, අද්ධානං ඛමතීති අද්ධනියං, ලොභස්ස හිතං ලොභනියං ලොභනෙය්යං, දොසනියං දොසනෙය්යං, මොහනියං මොහනෙය්යං, ඔඝනියං, යොගනියං, ගන්ථනියං, නිද්ධුනනං, නිද්ධුනනකො, සඤ්ජානනං, සඤ්ජානනකො, සඤ්ඤාපනකො ඉච්චාදි.

ලහුමෙස්සති [ධ. ප. 369], ගරුමෙස්සති, මග්ගමත්ථි [විභ. අට්ඨ. 189], අග්ගමක්ඛායති [අ. නි. 4.34], උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348] ඉච්චාදීනි. තථා කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති [පෙ. ව. 181], රූපානි මනුපස්සති [ධ. ස. අට්ඨ. 596], ආකාසෙ මභිපූජයෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස [ම. නි. 3.40], එකමෙකස්ස [පාරා. අට්ඨ. 1.23], සමණමචලො [අ. නි. 4.87], අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා [සං. නි. 4.250] ඉච්චාදි.

නයිමස්ස විජ්ජා මයමත්ථි [ජා. 1.3.25], යථයිදං [අ. නි. 1.21-22], තථයිදං, ඡයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 6.11], නවයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 9.9], දසයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 10.16], මමයිදං, සොයෙව, තෙයෙව, තංයෙව තඤ්ඤෙව, තෙහියෙව, තෙසංයෙව තෙසඤ්ඤෙව, තස්මියෙව, බුද්ධොයෙව, බුද්ධෙසුයෙව, බොධියායෙව කාරණා [චරියා. 1.65], හොතියෙව, අත්ථියෙව ඉච්චාදි. තියන්තං, අග්ගියාගාරෙ, චතුත්ථීයත්ථෙ ඉච්චාදීනි ඉවණ්ණන්තරූපානි යාගමෙනාපි සිජ්ඣන්තියෙව.

නිරන්තරං, නිරත්ථකං, නිරාහාරො, නිරාබාධො, නිරාලයො, නිරින්ධනො අග්ගි, නිරීහකං, නිරුදකං, නිරුත්ති, නිරුත්තරො, නිරූමිකා නදී, නිරොජං, දුරතික්කමො, දුරභිසම්භවො, දුරාසදා බුද්ධා [අප. ථෙර 1.40.270], දුරාඛ්යාතො ධම්මො [දී. නි. 3.166], දුරාගතං, දුරුත්තං වචනං [අ. නි. 5.140], පාතුරහොසි [මහාව. 8], පාතුරහු [ජා. 1.14.202], පාතුරහෙසුං [අ. නි. 3.71], පාතරාසො, පුනරෙති, ධීරත්ථු [ජා. 1.1.13], චතුරඞ්ගිකං ඣානං [ධ. ස. 168], චතුරාරක්ඛා, චතුරාසීතිසහස්සානි, චතුරිද්ධිලාභො, ¶ චතුරොඝා, වුද්ධිරෙසා [දී. නි. 1.251], පථවීධාතුරෙවෙසා [ම. නි. 3.348-349], ආපොධාතුරෙවෙසා [ම. නි. 3.350], සබ්භිරෙව සමාසෙථ, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං, විජ්ජුරිව අබ්භකූටෙ, ආරග්ගෙරිව, උසභොරිව [සු. නි. 29], යථරිව, තථරිව [දී. නි. 1.263] -රාගමෙ රස්සො. එත්ථ ච යථා ‘‘අතිරිව කල්ලරූපා [සු. නි. 688], අතිවිය ලාභග්ගයසග්ගපත්තො, පරංවිය මත්තාය’’ ඉච්චාදීසු ඉව, වියසද්දා එවත්ථෙ වත්තන්ති, තථා ‘‘යථරිව, තථරිව, වරම්හාකං භුසාමිව [ජා. 1.3.108], නෙතං අජ්ජතනාමිව’’ ඉච්චාදීසු ඉවසද්දො එවත්ථෙ වත්තති.

දුවඞ්ගුලං, දුවඞ්ගිකං, තිවඞ්ගුලං, තිවඞ්ගිකං, පාගුඤ්ඤවුජුතා, වුසිතං, වුත්තං, වුච්චතෙ, ආසනා වුට්ඨාති [පාචි. 547], වුට්ඨානං, වුට්ඨහිත්වා, භික්ඛුවාසනෙ, පුථුවාසනෙ, සයම්භුවාසනෙ ඉච්චාදීනි උවණ්ණන්තරූපානි වාගමෙනාපි සිජ්ඣන්තියෙව.

ඡළඞ්ගං, ඡළායතනං, ඡළාසීතිසහස්සානි [පෙ. ව. 374], අත්ථස්ස ද්වාරා පමුඛා ඡළෙතෙ [ජා. 1.1.84], ඡළෙවානුසයා හොන්ති [අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ], ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා [බු. වං. 3.5].

මනසිකාරො, මානසිකො, චෙතසිකො, අබ්යග්ගමනසො නරො [අ. නි. 1.30], පුත්තො ජාතො අචෙතසො, උරෙ භවො ඔරසො ඉච්චාදි.

මාහෙවං ආනන්ද [දී. නි. 2.95], නොහෙතං භන්තෙ [දී. නි. 1.185-186], නොහිදං භො ගොතම [දී. නි. 1.263], නහෙවං වත්තබ්බෙ [කථා. 1], හෙවං වත්තබ්බෙ, හෙවං වදති, උජූ ච සුහුජූච [ඛු. පා. 9.1], සුහුට්ඨිතං සුඛණො ඉච්චාදි.

52. නිග්ගහීතං [ක. 35; රූ. 21 (පිට්ඨෙ); නී. 56].

උපවස්සං ඛො පන [පාරා. 653], නවං පන භික්ඛුනා චීවරලාභෙන [පාචි. 368], අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], චක්ඛුං උදපාදි [මහාව. 15], අණුංථූලානි [ධ. ප. 265], කත්තබ්බං කුසලං බහුං [ධ. ප. 53], අවංසිරා පතන්ති [ජා. 1.11.35], යදත්ථො, තදත්ථො, එතදත්ථො, තක්කත්තා, තක්කරො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ වුත්තානෙව, තථා තංසම්පයුත්තො, තබ්බොහාරො, තබ්බහුලො ඉච්චාදි.

මහාවුත්තිනා පදානං අන්තෙ ගත, ජාත, අන්ත සද්දා ආගමා හොන්ති.

රූපගතං ¶ [ම. නි. 2.133] වෙදනාගතං [ම. නි. 2.133], සඤ්ඤාගතං [ම. නි. 2.133], ගූථගතං [ම. නි. 2.119], මුත්තගතං [ම. නි. 2.119], දිට්ඨිගතං [මහාව. 66], අත්ථජාතං [පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා], ධම්මජාතං, සුත්තන්තො [කථා. 226], වනන්තො, සම්මාකම්මන්තො, මිච්ඡාකම්මන්තො ඉච්චාදි.

ද්විභාවො තිවිධො. තත්ථ පක්කමො, පරක්කමො ඉච්චාදි බ්යඤ්ජනද්විත්තං නාම. රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චති ඉච්චාදි විභත්යන්තපදද්විත්තං නාම. තිතික්ඛා, තිකිච්ඡා, ජගමා, ජගමු ඉච්චාදි ධාතුපදද්විත්තං නාම.

සරම්හා පරස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ක්වචි ද්වෙ රූපානි හොන්ති.

තත්ථ සරම්හා ප, පති, පටීනං පස්ස ද්විත්තං –

අප්පමාදො, ඉධප්පමාදො, විප්පයුත්තො, සම්මප්පධානං, අප්පතිවත්තියං ධම්මචක්කං [මහාව. 17], සුප්පතිට්ඨිතො, අප්පටිපුග්ගලො, විප්පටිසාරො, සුප්පටිපන්නො ඉච්චාදි.

කී, කුධ, කමු, කුස, ගහ, ජුත, ඤා, සි, සු, සම්භු, සර, සස ඉච්චාදීනං ධාතූනඤ්ච, උ, දු, නිපුබ්බානං පදානඤ්ච ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං.

වික්කිනාති, වික්කයො, ධනක්කීතො.

අභික්කමති, අභික්කමො, අභික්කන්තො, අක්කමති, අක්කමො, අක්කන්තො, පරක්කමති, පරක්කමො, වික්කමති, වික්කමො, ඔක්කමති, ඔක්කන්තො.

පග්ගණ්හාති, පග්ගහො, විග්ගහො, පරිග්ගහො, අනුග්ගහො.

අඤ්ඤා, පඤ්ඤා, අභිඤ්ඤා, පරිඤ්ඤා, විඤ්ඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, රත්තඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ.

අතිස්සයො, භූමස්සිතො, ගෙහස්සිතො.

අප්පස්සුතො, බහුස්සුතො, විස්සුතො, අස්සවො, අනස්සවො.

පස්සම්භති, පස්සද්ධි, පස්සද්ධො.

අනුස්සරති, අනුස්සති, අනුස්සරො.

අස්සසති, අස්සසන්තො, අස්සාසො, පස්සාසො.

විස්සජ්ජෙති, විස්සජ්ජන්තො, විස්සග්ගො.

පරිච්චජති, පරිච්චජන්තො, පරිච්චාගො ඉච්චාදි.

උක්කංසති, උක්කංසො, උග්ගහො, උච්චාරෙති, උච්චාරො, උච්චයො, සමුච්චයො, උජ්ජලො, සමුජ්ජලො, උණ්ණමති, උත්තරති ඉච්චාදි.

දුක්කටං, දුක්කරං, දුග්ගති, දුච්චරිතං, දුත්තරො, දුද්දමො, දුන්නයො, දුප්පොසො, දුබ්බලො, දුම්මග්ගො, දුල්ලභො ඉච්චාදි.

නික්කමො, නික්ඛන්තො, නිග්ගතො, නිච්චොරො, නිජ්ජරො, නිද්දොසො, නිප්පාපො, නිම්මිතො, නිම්මානො, නිය්යානං, නිල්ලොලො, නිබ්බානං, නිස්සයො ඉච්චාදි.

තික, තය, තිංසානං තස්ස ද්විත්තං –

කුසලත්තිකං, වෙදනත්තිකං, වත්ථුත්තයං, රතනත්තයං, ද්වත්තිංසං, තෙත්තිංසං.

චතු ¶ , ඡෙහි පරබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං –

චතුබ්බිධං, චතුද්දස, චතුද්දිසං, චතුප්පදං, ඡබ්බිධං, ඡන්නවුති.

සන්තස්ස සත්තෙ පරබ්යඤ්ජනස්ස නිච්චං ද්විත්තං –

සජ්ජනො, සප්පුරිසො, සද්ධම්මො, සන්තස්ස භාවො සත්තා, සබ්භාවො.

සීලබ්බතං, නිබ්බානං, නිබ්බුතං ඉච්චාදි පුබ්බෙ වුත්තමෙව.

වතු, වටු ඉච්චාදීනං අන්තබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං –

වත්තති, පවත්තති, නිවත්තති, සංවත්තති, වට්ටති, විවට්ටති.

සමන්නාගතො, සමන්නාහාරො, සමන්නෙසති.

සීමං සම්මන්නෙය්ය [මහාව. 139], සීමං සම්මන්නිතුං [මහාව. 138], සීමං සම්මන්නති [මහාව. 139], සම්පටිච්ඡන්නං, චීවරචෙතාපන්නං, චතුන්නං, පඤ්චන්නං.

54. චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා [ක. 44, 29; රූ. 24; නී. 57, 68, 74, 77-8, 80, 82-3, 91, 122].

වග්ගෙ චතුත්ථ, දුතියෙසු පරෙසු කමෙන තතිය, පඨමා එසං චතුත්ථ, දුතියානං ද්විභාවං ගච්ඡන්ති, දුතියභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. ‘සරම්හා ද්වෙ’ති සුත්තෙන වා ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ඉච්චාදීහි වා දුතිය, චතුත්ථානම්පි සදිසත්තෙ ජාතෙ පුන ඉමිනා සුත්තෙන ¶ ආදිදුතියස්ස පඨමත්තං, ආදිචතුත්ථස්ස තතියත්තඤ්ච ජාතං.

ආක්ඛාතං, පක්ඛිත්තං, පක්ඛෙපො, රූපක්ඛන්ධො, වෙදනාක්ඛන්ධො, ධාතුක්ඛොභො, ආයුක්ඛයො, නක්ඛමති.

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සුත්තවිධානෙ –

පමුඛෙ සාධු පාමොක්ඛං, පග්ඝරති, උග්ඝොසති, නිග්ඝොසො.

අච්ඡාදෙති, අච්ඡින්දති-සංයොගෙ රස්සත්තං, පච්ඡාදෙති, පච්ඡින්දති, සෙතච්ඡත්තං, රුක්ඛච්ඡායා, තථස්ස භාවො තච්ඡං, රථස්ස හිතා රච්ඡා, පජ්ඣායති, උජ්ඣායති, නිජ්ඣායති, පඨමජ්ඣානං, දුතියජ්ඣානං, අජ්ඣොකාසො, බොජ්ඣඞ්ගො, දුම්මෙධස්ස භාවො දුම්මෙජ්ඣං, බුජ්ඣති, බුජ්ඣිතබ්බං, බොජ්ඣං, පටිවිජ්ඣ, පටිවිජ්ඣිය, පටිවිජ්ඣිත්වා ඉච්චාදි.

යත්රට්ඨිතං, තත්රට්ඨිතො, උට්ඨිතො, නිට්ඨිතො, ථලට්ඨො, ජලට්ඨො, වුඩ්ඪො ඉච්චාදි.

සුමනත්ථෙරො, යසත්ථෙරො, අවත්ථා, අවත්ථානං, විත්ථාරො, අභිත්ථුතො, විත්ථම්භිතො, උද්ධරති, උද්ධරණං, උද්ධටං, නිද්ධාරෙති, නිද්ධාරණං, නිද්ධාරිතං, නිද්ධනො, නිද්ධුතො, නිද්ධොතො ඉච්චාදි.

විප්ඵරති, විප්ඵරණං, විප්ඵාරො, අප්ඵොටෙති, මහප්ඵලං, නිප්ඵලං, මධුප්ඵාණිතං, විබ්භමති, විබ්භමො, උබ්භතං, නිබ්භයං, දුබ්භරො, සබ්භාවො ¶ , උසභස්ස භාවො ඔසබ්භං, ලබ්භති, ආරබ්භො, ආරබ්භ, ආරබ්භිත්වා ඉච්චාදි.

ඉධපි උ, දු, නිතො පරපදානං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං විසෙසතො ඉච්ඡන්ති.

55. විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු ද්වෙ [චං. 6.3-1; පා. 8.1.1, 4].

විච්ඡායං අභික්ඛඤ්ඤෙ ච අනෙකත්ථස්ස එකපදස්ස ද්වෙ රූපානි හොන්ති. භින්නෙ අත්ථෙ ක්රියාය වා දබ්බෙන වා ගුණෙන වා බ්යාපිතුං ඉච්ඡා විච්ඡා. පුනප්පුනක්රියා අභික්ඛඤ්ඤං.

රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චති. ගාමෙ ගාමෙ සතංකුම්භා, ගාමො ගාමො රමණියො, ගෙහෙ ගෙහෙ ඉස්සරො, රසං රසං භක්ඛයති, ක්රියං ක්රියං ආරභතෙ.

ආනුපුබ්බියෙපි විච්ඡාව ගම්යතෙ –

මූලෙ මූලෙ ථූලා, අග්ගෙ අග්ගෙ සුඛුමා, ජෙට්ඨං ජෙට්ඨං අනුපවෙසෙථ, ඉමෙසං දෙවසිකං මාසකං මාසකං දෙහි, මඤ්ජූසකරුක්ඛො පුප්ඵං පුප්ඵං පුප්ඵති, ඉමෙ ජනා පථං පථං අච්චෙන්ති, සබ්බෙ ඉමෙ අඩ්ඪා, කතරා කතරා ඉමෙසං අඩ්ඪතා, කතමා කතමා ඉමෙසං අඩ්ඪතා.

භත්තං පචති පචති, අපුඤ්ඤං පසවති පසවති, භුත්වා භුත්වා නිප්පජ්ජන්ති, පටං පටං කරොති, පටපටායති, එකමෙකං, එකමෙකානි ඉච්චාදීසු විච්ඡාසු පුබ්බපදෙ ස්යාදිලොපො.

අතික්කම්ම ¶ හරණං අතිහාරො, න අතිහාරො වීතිහාරො, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තොයෙව හරණන්තිඅත්ථො, වීතිහාරත්ථෙ ගම්යමානෙ සබ්බාදීනං සබ්බනාමානං ද්වෙ රූපානි හොන්ති, පුබ්බස්සෙකස්ස ච ස්යාදිලොපො.

ඉමෙ ද්වෙ ජනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උපකාරකා, ඉතරීතරස්ස උපකාරකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අපෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ධනං, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ නිස්සිතා.

57. යාවතාතාවං සම්භමෙ [චං. 6.3.14; පා. 8.1.12; යාවබොධං සම්භමෙ (බහූසු)].

යං පරිමාණමස්සාති යාවං. තං පරිමාණමස්සාති තාවං. පුනප්පුනං භමනං පවත්තනං සම්භමො. තුරිතෙන වචීපයොගෙන තං තං උපායදීපනං සම්භමො, ආමෙඩිතමෙව වුච්චති, සම්භමෙ ගම්යමානෙ යාවතා යත්තකෙන පදෙන සො අත්ථො පඤ්ඤායති, තත්තකං පදං පයුජ්ජතෙ, ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා තදුත්තරි වා උදීරියතෙත්යත්ථො. යථාබොධං සම්භමෙතිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො.

භයෙ, කොධෙ, පසංසායං, තුරිතෙ, කොතූහලෙ’ච්ඡරෙ.

හාසෙ, සොකෙ, පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො.

අභික්කමථ වාසෙට්ඨා අභික්කමථ වාසෙට්ඨා [දී. නි. 2.210].

කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තක [සං. නි. 4.120].

අභික්කන්තං භො ගොතම අභික්කන්තං භො ගොතම [ම. නි. 2.106] ඉච්චාදි. තික්ඛත්තුංඋදානං උදානෙසි ‘‘නමො තස්ස භගවතො’’ [ම. නි. 2.357] ඉච්චාදි.

පදක්ඛරානං පුබ්බාපරවිපරියායො විපල්ලාසො.

යම්හි පරෙ හස්ස පුබ්බාපරවිපල්ලාසො හොති වා.

දය්හති, සඞ්ගය්හති, සන්නය්හති, වුය්හති, දුය්හති, මුය්හති.

වාත්වෙව ¶ ? සඞ්ගණ්හියති, එවං සඞ්ගය්හ සඞ්ගණ්හිත්වා, ආරුය්හ ආරුහිත්වා, ඔගාය්හ ඔගාහිත්වා. පසය්හ පසහිත්වා.

වම්හි පරෙ හස්ස විපල්ලාසො හොති වා.

බව්හාබාධො බහ්වාබාධො, බව්හෙත්ථ න්හායතී ජනො [උදා. 9] =බහ්වෙත්ථ න්හායතී ජනො.

කුටි මෙ කයිරති [පාරා. 358], වචනං පයිරුදාහාසි, ගරුං පයිරූපාසති, වන්දාමි තෙ අය්යිරෙ පසන්නචිත්තො [ජා. 2.17.54] -යස්ස ද්විත්තං.

නිරයම්හි අපච්චිසුං [ජා. 2.22.60], තෙ මෙ අස්සෙ අයාචිසුං [ජා. 2.22.1863]. ඉමා ගාථා අභාසිසුං.

හඤ්ඤය්යෙවාපි කොචි නං [ජා. 2.22.1193] – හඤ්ඤෙය්යාති ඨිති, අමූලමූලං ගන්ත්වා-මූලමූලං අගන්ත්වාති අත්ථො. එවං පරත්ර. අනොකාසං කාරාපෙත්වා [පාරා 389], අනිමිත්තං කත්වා, සද්ධං න භුඤ්ජතීති අසද්ධභොජි, දිස්වා පදමනුත්තිණ්ණං [ජා. 1.1.20] – උත්තිණ්ණං අදිස්වාති අත්ථො.

නවං පන භික්ඛුනා චීවරලාභෙන, නාගකඤ්ඤා චරිතං ගණෙන [ජා. 1.15.268] -නාගකඤ්ඤාගණෙන චරිතන්ති ඨිති.

සන්ධිවිධානං ¶ නාම බහුලං හොති, යෙභුය්යෙන හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තං. යාවගන්ථපරියොසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ වත්තතෙ. එතෙන සබ්බසද්දසුත්තෙසු අනිට්ඨනිවත්ති ච ඉට්ඨපරිග්ගහො ච කතො හොති.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියං

අථ ¶ ලිඞ්ගම්හා ස්යාදිවිභත්තිවිධානං දීපියතෙ.

ලිඞ්ගං, නාමං, පාටිපදිකන්ති අත්ථතො එකං, දබ්බාභිධානස්ස පුරිසාදිකස්ස පකතිරූපස්සෙතං නාමං. තඤ්හි සත්තන්නං විභත්තීනං වසෙන විභාගං පත්වා කිඤ්චි විසදරූපං හොති, කිඤ්චි අවිසදරූපං, කිඤ්චි මජ්ඣිමරූපන්ති එවං තිවිධෙන ලිඞ්ගරූපෙන යුත්තත්තා ලිඞ්ගන්ති වුච්චති.

තදෙව කිඤ්චි සද්දලිඞ්ගානුරූපං, කිඤ්චි අත්ථලිඞ්ගානුරූපඤ්ච පරිණමන්තං පවත්තති, තස්මා නාමන්ති ච වුච්චති.

තදෙව ධාතු, පච්චය, විභත්තිපදෙහි චෙවසද්දපදත්ථකපදෙහි ච ‘විසුං භූතං පද’න්ති කත්වා පාටිපදිකන්ති ච වුච්චති.

තත්ථ ධාතුපදං නාම බ්රූ, භූ, හූඉච්චාදි.

පච්චයපදං නාම ණ, තබ්බ, අනීය ඉච්චාදි.

විභත්තිපදං නාම සි, යො, අං, යො,ති, අන්ති ඉච්චාදි.

සද්දපදත්ථකපදානි නාම රාජස්ස, සඛස්ස, පුමස්ස ඉච්චාදීනි. එත්ථ ච රාජස්සඉච්චාදීනි සද්දසුත්තෙ සද්දපදත්ථකානි හොන්ති, පයොගෙ අත්ථපදත්ථකානි. ධාතුපච්චයවිභත්තිපදානි පන නිච්චං සද්දපදත්ථකානි එව හොන්ති, සද්දසුත්තෙස්වෙව ච ලබ්භන්ති, න පයොගෙති, ඉදං ද්වින්නං නානත්තං.

යදිඑවං භුස්ස, බ්රුස්ස, භූතො, හූතො, ණෙ, තබ්බෙ, සිම්හි, තිම්හි ඉච්චාදිනා තෙහි කථං විභත්තුප්පත්ති හොතීති? අනුකරණපදානි නාම තානි අත්ථිස්ස, කරොතිස්ස ඉච්චාදීනි විය, තස්මා තානි ච රාජස්ස ඉච්චාදීනි ච අනුකරණලිඞ්ගභාවෙන එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති, න එකන්තලිඞ්ගභාවෙනාති. එවඤ්ච කත්වා ‘ධාතු- පච්චය ¶ , විභත්තිවජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ග’න්ති අවොචුං. තත්ථ අත්ථවන්ති අත්ථපදත්ථකං වුච්චති, රාජස්සඉච්චාදිකං සද්දපදත්ථකං විවජ්ජෙති, එතෙන අත්ථපදත්ථකෙ සති තද්ධිත, සමාස, කිතකපදානම්පි එකන්තලිඞ්ගභාවං සාධෙන්ති. න හි තෙසං ලිඞ්ගනාමබ්යපදෙසකිච්චං අත්ථි, යානි ච නාමස්ස විසෙසනානි භවිතුං අරහන්ති, තානි උපසග්ග, නිපාතපදානි ත්වාන්තාදිපදානි ච ඉධ විසෙසනනාමභාවෙන සඞ්ගය්හන්තීති.

61. ද්වෙ ද්වෙකානෙකෙසු නාමස්මා සි යො අංයො නා හි ස නං ස්මාහි සනංස්මිංසු [ක. 55; රූ. 63; නී. 200].

එකස්මිං අත්ථෙ ච අනෙකෙසු අත්ථෙසු ච පවත්තා නාමස්මා ද්වෙ ද්වෙ සි, යො…පෙ… ස්මිං, සුවිභත්තියො හොන්ති.

විභජන්තීති විභත්තියො, එකමෙකං පකතිනාමපදං නානාරූපවිභාගවසෙන කත්තු, කම්මාදිනානාඅත්ථවිභාගවසෙන එකත්ත, බහුත්තසඞ්ඛ්යාවිභාගවසෙන ච විභජන්තීති අත්ථො. සි, ලො ඉති පඨමා නාම…පෙ… ස්මිං, සු ඉති සත්තමී නාම. ද්වීසු ද්වීසු පුබ්බං පුබ්බං ‘එකස්මිං අත්ථෙ පවත්තං වචන’න්ති එකවචනං නාම. පරං පරං ‘අනෙකෙසු අත්ථෙසු පවත්තං වචන’න්ති අනෙකවචනං නාම. බහුවචනන්ති ච පුථුවචනන්ති ච එතස්ස නාමං. සබ්බමිදං ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං.

62. පඨමාත්ථමත්තෙ [ක. 284; රූ. 65; නී. 577; චං. 2.1.93; පා. 2.3.46].

කත්තු, කම්මාදිකං බාහිරත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා ලිඞ්ගත්ථමත්තෙ පවත්තා නාමස්මා පඨමාවිභත්ති හොති.

63. ආමන්තනෙ [ක. 285; රූ. 70; නී. 578; චං. 2.1.94; පා. 2.3.47].

ආමන්තනං ¶ වුච්චති ආලපනං. ආමන්තනවිසයෙ ලිඞ්ගත්ථමත්තෙ පවත්තා නාමස්මා පඨමාවිභත්ති හොති.

64. කම්මෙ දුතියා [ක. 297; රූ. 76, 284; නී. 580; චං. 2.1.43; පා. 1.4.49-51].

නාමස්මා කම්මත්ථෙ දුතියාවිභත්ති හොති.

පුරිසං පස්සති, පුරිසෙ පස්සන්ති.

65. කත්තුකරණෙසු තතියා [ක. 286, 288; රූ. 83; නී. 591, 594; චං. 2.1.62, 63; පා. 2.3.18].

නාමස්මා කත්තරි ච කරණෙ ච තතියාවිභත්ති හොති.

පුරිසෙන කතං, පුරිසෙහි කතං, පුරිසෙන කුලං සොභති, පුරිසෙහි කුලං සොභති.

66. චතුත්ථී සම්පදානෙ [ක. 293; රූ 85, 301; නී. 605; චං. 2.1.73; පා. 2.3.13].

නාමස්මා සම්පදානත්ථෙ චතුත්ථීවිභත්ති හොති.

67. පඤ්චම්යාවධිස්මිං [ක. 295; රූ. 89, 307; නී. 607 චං. 2.1.81; පා. 2.3.28; 1.4.24 පඤ්චම්යවධිස්මා (බහූසු)].

අවධි වුච්චති අපාදානං. නාමස්මා අවධිඅත්ථෙ පඤ්චමීවිභත්ති හොති.

පුරිසස්මා අපෙති, පුරිසෙහි අපෙති.

68. ඡට්ඨී ¶ සම්බන්ධෙ [ක. 30; රූ. 92, 315; නී. 609; චං. 2.1.95; පා. 2.3.50].

නාමස්මා සම්බන්ධත්ථෙ ඡට්ඨීවිභත්ති හොති.

69. සත්තම්යාධාරෙ [ක. 312; රූ. 94, 319; නී. 630; චං. 2.1.88; පා. 2.3.36; 1.3.45].

නාමස්මා ආධාරත්ථෙ සත්තමීවිභත්ති හොති.

පුරිසස්මිං තිට්ඨති, පුරිසෙසු තිට්ඨති.

70. ඉත්ථියමත්වා [ක. 237; රූ. 176; නී. 466; චං. 2.3.15; පා. 4.1.4].

ඉත්ථියං+අතො+ආති ඡෙදො. අකාරන්තනාමම්හා ඉත්ථියං ආපච්චයො හොති.

අභාසිතපුමෙහි කෙහිචි සඤ්ඤාසද්දෙහි නිච්චං –

කඤ්ඤා, පඤ්ඤා, සඤ්ඤා, නාවා, සාලා, තණ්හා, ඉච්ඡා, භික්ඛා, සික්ඛා, ගීවා, ජිව්හා, වීසා, තිංසා, චත්තාලීසා, පඤ්ඤාසා ඉච්චාදි.

භාසිතපුමෙහිපි සබ්බනාමෙහි තබ්බා, නීය, තපච්චයන්තෙහි ච නිච්චං –

සබ්බා, කතරා, කතමා, අනුභවිතබ්බා, අනුභවනීයා, ගතා, ජාතා, භූතා, හූතා ඉච්චාදි.

කල්යාණා, කල්යාණී, සුන්දරා, සුන්දරී, සොභණා, සොභණී, කුම්භකාරා, කුම්භකාරී, කුම්භකාරිනී, අත්ථකාමා, අත්ථකාමී, අත්ථකාමිනී, පරිබ්බාජිකා, පරිබ්බාජිකිනී, එකාකා, එකාකිනී, දීපනා, දීපනී ඉච්චාදි.

සුත්තවිභත්තෙන සමාසෙ මාතු, ධීතු ඉච්චාදීහි ආපච්චයො හොති. නන්දමාතා, උත්තරමාතා, දෙවධීතා, රාජධීතා, අස්සමණී හොති අසක්යධීතරා ඉච්චාදි.

එත්ථ ච ‘ඉත්ථිය’න්ති කත්ථචි සද්දමත්තස්ස වා, කත්ථචි අත්ථමත්තස්ස වා ඉත්ථිභාවෙ ජොතෙතබ්බෙති අත්ථො. එවඤ්ච සති ඉත්ථිපච්චයාපි ස්යාදයො විය ජොතකමත්තා එව හොන්ති, න වාචකාති සිද්ධං හොති.

71. නදාදීහි ඞී [ක. 238; රූ. 187; නී. 467; නදාදිතො වී (බහූසු)].

නදාදීහි ඉත්ථියං ඞී හොති. ඞානුබන්ධො ‘න්තන්තූනං ඞීම්හි තො වා’ති එත්ථ විසෙසනත්ථො.

නදී, මහී, ඉත්ථී, කුමාරී, තරුණී, වාසෙට්ඨී, ගොතමී, කච්චානී, කච්චායනී, මාණවී, සාමණෙරී, නාවිකී, පඤ්චමී, ඡට්ඨී, චතුද්දසී, පඤ්චදසී, සහස්සී, දසසහස්සී, සතසහස්සී, කුම්භකාරී, මාලකාරී, චක්ඛුකරණී, ඤාණකරණී, ධම්මදීපනී ඉච්චාදි.

72. න්තන්තූනං ඞීම්හි තො වා [ක. 239, 241; රූ. 190, 191; නී. 468, 471].

න්ත, න්තූනං තො හොති වා ඞීම්හි පරෙ.

ගච්ඡතී, ගච්ඡන්තී, සතී, සන්තී, භවිස්සතී, භවිස්සන්තී, ගුණවතී, ගුණවන්තී, සතිමතී, සතිමන්තී, සබ්බාවතී, සබ්බාවන්තී, යාවතී, යාවන්තී, තාවතී, තාවන්තී, භුත්තවතී, භුත්තවන්තී.

ගොසද්දම්හා ¶ ඉත්ථියං වී හොති වා.

වාති කිං? ගොකාණා පරියන්තචාරිනීති පාළි. තත්ථ කාණාති අන්ධා.

74. යක්ඛාදීහිනී ච [ක. 238, 240; රූ. 287, 193; නී. 467, 469; යක්ඛාදිත්විනී ච (බහූසු)].

යක්ඛාදීහි අකාරන්තෙහි ඉත්ථියං වී ච හොති ඉනී ච.

යක්ඛී, යක්ඛිනී, නාගී, නාගිනී, මහිංසී, මහිංසිනී, මිගී, මිගිනී, සීහී, සීහිනී, දීපී, දීපිනී, බ්යග්ඝී, බ්යග්ඝිනී, කාකී, කාකිනී, කපොතී, කපොතිනී, මානුසී, මානුසිනී ඉච්චාදි.

ආරාමිකාදීහි අකාරන්තෙහි ඉත්ථියං ඉනී හොති.

ආරාමිකිනී, අන්තරායිකිනී, නාවිකිනී, ඔලුම්බිකිනී, පංසුකූලිකිනී, පරිබ්බාජිකිනී, රාජිනී, එකාකිනී ඉච්චාදි.

මානුසිනී මානුසා වා, අඤ්ඤත්ර මානුසී සම්පත්ති.

ඝරණීඉච්චාදයො ඉත්ථියං නීපච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.

ඝරණී, වෙත්රණී, පොක්ඛරණී-එසු නස්ස ණත්තං. ආචරිනීයලොපො, ආචරියා වා.

77. මාතුලාදිත්වානී ¶ භරියායං [ක. 98; රූ. 189; නී. 261].

මාතුලාදීහි අකාරන්තෙහි භරියායං ආනී හොති.

මාතුභාතා මාතුලො, තස්ස භරියා මාතුලානී, එවං වරුණානී, ගහපතානී, ආචරියානී, ඛත්තියානී.

‘බහුලා’ධිකාරා ඛත්තියී ඛත්තියා ච.

ඉවණ්ණන්තෙහි උවණ්ණන්තෙහි ච ඉත්ථියං නී හොති.

ඡත්තපාණිනී, දණ්ඩපාණිනී, දණ්ඩිනී, ඡත්තිනී, හත්ථිනී, මාලිනී, මායාවිනී, මෙධාවිනී, පියපසංසිනී, බ්රහ්මචාරිනී, භයදස්සාවිනී, අත්ථකාමිනී, හිතචාරිනී, භික්ඛුනී, ඛත්තියබන්ධුනී, පටුනී, පරචිත්තවිදුනී, මත්තඤ්ඤුනී, අත්ථඤ්ඤුනී, ධම්මඤ්ඤුනී ඉච්චාදි.

79. තිම්හාඤ්ඤත්ථෙ [ක්තිම්හාඤ්ඤත්ථෙ (බහූසු), මොග්ගල්ලානෙ 31 සුත්තඞ්කෙ].

අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ තිපච්චයන්තම්හා ඉත්ථියං නී හොති.

අහිංසාරතිනී, ධම්මරතිනී, වච්ඡගිද්ධිනී, පුත්තගිද්ධිනී, මුට්ඨස්සතිනී, මිච්ඡාදිට්ඨිනී, සම්මාදිට්ඨිනී, අත්තගුත්තිනී ඉච්චාදි.

අඤ්ඤත්ථෙති කිං? ධම්මෙ රති ධම්මරති.

එත්ථ ච ‘ති’ ඉති සුත්තවිභත්තෙන වීස, තිංසතොපිති හොති වා. වීසති, වීසං, තිංසති, තිංසං.

81. උපමා ¶ සංහිත සහිත සඤ්ඤත සහ සඵ වාමලක්ඛණාදිතූරුත්වූ [චං. 2.3.79; පා. 4.1.69, 70 තූරුතූ (බහූසු)].

අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ උපමාදිපුබ්බා ඌරුසද්දම්හා ඉත්ථියං ඌ හොති.

නාගස්ස නාසා විය ඌරූ යස්සාති නාගනාසූරූ, සංහිතා සම්බන්ධා ඌරූ යස්සාති සංහිතොරූ, සහිතා එකබද්ධා ඌරූ යස්සාති සහිතොරූ, සඤ්ඤතා අලොලා ඌරූ යස්සාති සඤ්ඤතොරූ, ඌරුයා [ඌරුනා?] සහ වත්තතීති සහොරූ, සඵො වුච්චති ඛුරො, සංසිලිට්ඨතාය සඵභූතා ඌරූ යස්සාති සඵොරූ, වාමා සුන්දරා ඌරූ යස්සාති වාමොරූ, ලක්ඛණසම්පන්නා ඌරූ යස්සාති ලක්ඛණොරූ.

සුත්තවිභත්තෙන බ්රහ්මබන්ධූති සිජ්ඣති.

‘‘සචෙ මං නාගනාසූරූ, ඔලොකෙය්ය පභාවතී’’ති [ජා. 2.20.14] ච ‘‘එකා තුවං තිට්ඨසි සහිතූරූ’’ති [ජා. 1.16.297] ච ‘‘සඤ්ඤතූරූ මහාමායා, කුමාරි චාරුදස්සනා’’ති [ජා. 2.17.109] ච ‘‘වාමොරූ සජ මං භද්දෙ’’ති [දී. නි. 2.348] ච ‘‘කාරණං නප්පජානාමි, සම්මත්තො ලක්ඛණූරුයා’’ති [දී. නි. 2.348] ච ‘‘ගාරය්හස්සං බ්රහ්මබන්ධුයා’’ති [ජා. 2.22.2109] ච පාළිපදානි දිස්සන්ති.

තත්ථ ‘සජා’ති ආලිඞ්ගාහි, ‘ගාරය්හස්ස’න්ති අහං ගාරය්හො භවෙය්යං.

එත්ථ ච තාපච්චයන්තා සභාවඉත්ථිලිඞ්ගා එව – ලහුතා, මුදුතා, ගාමතා, ජනතා, දෙවතා ඉච්චාදි.

තථා තිපච්චයන්තා – ගති, මති, රත්ති, සති, තුට්ඨි, දිට්ඨි, ඉද්ධි, සිද්ධි ඉච්චාදි, තථා යාගු, ධාතු, ධෙනු, කණ්ඩු, කච්ඡු, මාතු, ධීතු ¶ , දුහිතු ඉච්චාදි, ජම්බූ, වධූ, චමූ, සුතනූ, සරබූ ඉච්චාදි ච. සක්කතගන්ථෙසු පන සුතනූ, සරබූ ඉච්චාදීසුපි ඌපච්චයං විදහන්ති.

තත්ථ ඉත්ථිලිඞ්ගභූතා සබ්බෙ ‘ඉවණ්ණුවණ්ණා පිත්ථිය’න්ති සුත්තෙන නිච්චං පසඤ්ඤා හොන්ති. ‘ආකාරො ච ඝා’ති සුත්තෙන නිච්චං ඝසඤ්ඤො.

ඉත්ථිලිඞ්ගං ඡබ්බිධං ආකාරන්තං, ඉකාරන්තං, ඊකාරන්තං, උකාරන්තං, ඌකාරන්තං, ඔකාරන්තං. තත්ථ කඤ්ඤාසද්දම්හා අත්ථමත්තෙ පඨමා.

කෙනචි සුත්තෙන අලද්ධවිධීනං ගසීනං ලොපො හොතීති සිලොපො.

83. ජන්තුහෙත්වීඝපෙහි වා [ක. 118; රූ. 146; නී. 293].

ජන්තු, හෙතූහි ච පුන්නපුංසකෙසු ඊකාරන්තෙහි ච ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච යොනං ලොපො හොති වා.

කඤ්ඤා තිට්ඨන්ති, කඤ්ඤායො තිට්ඨන්ති.

ආමන්තනත්ථෙ පඨමා, ‘ගොස්යාලපනෙ’ති ගසඤ්ඤා.

84. ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ [ක. 114, 193; රූ. 122, 178; නී. 288; ඝබ්රහ්මාදිතෙ (බහසු)].

ඝතො ච බ්රහ්මාදිතො ච ගස්ස එ හොති වා. ආදිසද්දෙන ඉසි, මුනි, රෙවතී, කත්තු, ඛත්තුඉච්චාදිතොපි.

භොති ¶ කඤ්ඤෙ, භොති කඤ්ඤා, භොතියො කඤ්ඤායො, භොතී කඤ්ඤායො, ‘‘උට්ඨෙහි පුත්තික පබ්බජ්ජා දුක්කරා පුත්තික’’ ඉති ථෙරීපාළි [ථෙරීගා. 465], තස්මා ගෙ පරෙ මහාවුත්තිනා රස්සොපි යුජ්ජති. කුසජාතකෙ ‘‘න මෙ අකාසි වචනං, අත්ථකාමාය පුත්තිකෙ’’තිපි [ජා. 2.20.47] අත්ථි.

කම්මත්ථෙ දුතියා, ‘සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බසරලොපො.

කඤ්ඤං පස්සති, කඤ්ඤා පස්සති, කඤ්ඤායො පස්සති.

85. ඝපතෙකස්මිං නාදීනං යයා [ක. 111, 112; රූ. 179, 183 නී. 283, 284].

ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච එකත්තෙ පවත්තානං නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං කමෙන ය, යා හොන්ති.

කඤ්ඤාය කතං, කඤ්ඤාහි කතං. එත්ථ ච ඝතොපි යාආදෙසො දිස්සති. ‘‘තෙ ච තත්ථ නිසීදිත්වා, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා’’ [ජා. 1.14.182] ති ච ‘‘සමන්තා පරිවාරිංසු, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා’’ [ජා. 1.14.189] ති ච පාළි, තථා ‘‘සක්ඛරොපමයා වදෙ’’ [සච්චසඞ්ඛෙප 176 ගාථා], ‘‘බාලදාරකලීලයා’’ති [විභාවිනී 154] ච දිස්සන්ති. මහාවුත්තිනා ඝස්ස රස්සො.

86. ස්මාහිස්මිංනං ම්හාභිම්හි වා [ක. 99; රූ. 81].

තෙසං කමෙන ම්හා, භි, ම්හි හොන්ති වා. එතෙ ආදෙසා ගාථාසු බහුලං දිස්සන්ති.

සම්පදානෙ ¶ චතුත්ථී, කඤ්ඤාය දෙති, කඤ්ඤානං දෙති, කඤ්ඤාය ආභතං වත්ථං, කඤ්ඤානං ආභතං වත්ථං.

අපාදානෙ පඤ්චමී, කඤ්ඤාය අපෙති, කඤ්ඤම්හා අපෙතිරස්සත්තං, කඤ්ඤාහි කඤ්ඤාභි අපෙති.

සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, කඤ්ඤාය සන්තකං, කඤ්ඤානං සන්තකං.

ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච ස්මිංනො යං හොති වා.

කඤ්ඤායං තිට්ඨති, කඤ්ඤාය තිට්ඨති, කඤ්ඤාසු තිට්ඨති.

සද්ධා මෙධා පඤ්ඤා විජ්ජා, චින්තා මන්තා වීණා තණ්හා.

ඉච්ඡා මුච්ඡා එජා මායා, මෙත්තා මත්තා සික්ඛා භික්ඛා.

ජඞ්ඝා ගීවා ජිව්හා වාචා, ඡායා ආසා ගඞ්ගානාවා.

ගාථා සෙනා ලෙඛා සාඛා, මාලා වෙලා පූජා ඛිඩ්ඩා.

පිපාසා වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා තසිණාපජා.

දෙවතා වට්ටකා ගොධා, බලාකා පරිසා සභා.

ඌකා සෙඵාලිකා ලඞ්කා, සලාකා වාලිකා සිඛා.

විසාඛා විසිඛා සාඛා, ගච්ඡා වඤ්ඣා ජටා ඝටා.

ජෙට්ඨා සොණ්ඩා විතණ්ඩා ච, වරුණා වනිතා ලතා.

කථා නිද්දා සුධා රාධා, වාසනා සීසපා පපා.

පභා සීමා ඛමා ජායා, ඛත්තියා සක්ඛරා සුරා.

දොලා තුලා සිලා ලීලා, ලාලෙ’ලා මෙඛලා කලා.

වළවා’ ¶ ලම්බුසා මූසා, මඤ්ජූසා සුලසා දිසා.

නාසා ජුණ්හා ගුහා ඊහා, ලසිකා වසුධාදයො.

88. නම්බාදීහි [නම්බාදීහි (බහූසු)].

ගසඤ්ඤෙහි අම්බ, අන්න, අම්මඉච්චෙතෙහි ගස්ස එ න හොති.

අම්බාදීනං රස්සො හොති වා ගෙ පරෙ.

භොති අම්බ, භොති අම්බා, භොති අන්න, භොති අන්නා, භොති අම්ම, භොති අම්මා, සෙසං කඤ්ඤාසමං.

සභාපරිසාහි ස්මිංනොති හොති. ‘ඝො ස්සංස්සාස්සාය තීසූ’ති සුත්තෙන තිම්හි රස්සො.

සභති, සභාය, සභායං, සභාසු, පරිසති, පරිසාය, පරිසායං, පරිසාසු, තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි පරිසති, ඉති භගවා තස්මිං පරිසති සුවණ්ණවණ්ණං කායං විවරි [ම. නි. 1.359].

නන්දමාතා, රාජධීතාඉච්චාදීසු ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ඝස්ස එත්තං.

අච්ඡරියං නන්දමාතෙ, අබ්භුතං නන්දමාතෙ [අ. නි. 7.53], භොති දෙවධීතෙ, භොති සක්යධීතරෙ-මහාවුත්තිනා සමාසෙ ස්යාදීසු ආරත්තං රස්සත්තඤ්ච. ල්තුපච්චයන්තා පන යෙභුය්යෙන තීසු ලිඞ්ගෙසු සමානරූපා හොන්ති, ‘‘අත්ථධම්මං පරිපුච්ඡිතා ච උග්ගහෙතා ¶ ච ධම්මානං සොතා ච පයිරූපාසිතා චා’’ති ථෙරීපාළි. තථා ක්වචි ගච්ඡන්තාදිසද්දාපි. තමොඛන්ධං පදාලයං, එවං දුබ්භාසිතං භණං ඉච්චාදි-තත්ථ පදාලයන්ති පදාලයන්තී, භණන්ති භණන්තීති අත්ථො.

වීසා, තිංසා, චත්තාලීසා, පඤ්ඤාසා ඉච්චෙතෙ සඞ්ඛ්යාරාසිම්හි ආගමිස්සන්ති.

ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

‘ගසීන’න්ති සිලොපො. රත්ති තිට්ඨති, රත්තියො තිට්ඨන්ති.

‘ජන්තුහෙත්වා’දිසුත්තෙන යොලොපෙ –

91. යොලොපනීසු දීඝො [ක. 88; රූ. 147; නී. 245].

තිලිඞ්ගෙ යොනං ලොපෙ ච නිආදෙසෙ ච රස්සානං දීඝො හොති.

විභත්තිභූතෙ විභත්තාදෙසභූතෙ ච යකාරෙ පරෙ පසඤ්ඤස්ස ඉවණ්ණස්ස ලොපො හොති. ගාථාසුයෙව ඉදං විධානං දට්ඨබ්බං.

රත්යො තිට්ඨන්ති [රූ. 84 පිට්ඨෙ] -සන්ධිවසෙන ආදිතකාරලොපො.

63. අයුනං වා දීඝො [ක. 88; රූ. 147; නී. 245].

ගෙ පරෙ තිලිඞ්ගෙ අඉඋනං දීඝො හොති වා.

හෙ ¶ රත්තී, හෙ රත්ති. බහුවචනෙ හෙ රත්තී, හෙ රත්තියො, හෙ රත්යො.

අංවචනෙ ‘පරො ක්වචී’ති සුත්තෙන පරසරෙ ලුත්තෙ නිග්ගහීතං පුබ්බෙ ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු තිට්ඨති.

රත්තිං, තථා ඉත්ථිං, ධෙනුං, වධුං, අග්ගිං, දණ්ඩිං, භික්ඛුං, සයම්භුං ඉති. රත්තියං, ‘බුජ්ඣස්සු ජිනබොධිය’න්ති පාළි [බු. වං. 2.182], රත්තිනං වා, ‘යාවන්තො පුරිසස්සත්ථං, ගුය්හං ජානන්ති මන්තින’න්තිපාළි [ජා. 1.15.335].

රත්තී, රත්තියො, රත්යො-‘ඝපතෙකස්මිං නාදීනං යයා’ති නාදීනං යා හොති, රත්තියා, යකාරෙ පරෙ ඉවණ්ණලොපො, රත්යා.

රත්තීහි, රත්තීභි, රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං, රත්තියා, රත්යා, රත්තීහි, රත්තීභි, රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං, රත්තියා, රත්යා, රත්තියං, රත්යං, රත්තීසු.

එත්ථ ගරූ සු, නං, හිසු දීඝත්තං අනිච්චං ඉච්ඡන්ති, තං ගාථාසු යුජ්ජති.

පත්ති යුත්ති වුත්ති කිත්ති, මුත්ති තිත්ති ඛන්ති කන්ති.

සන්ති තන්ති සිද්ධි සුද්ධි, ඉද්ධි වුද්ධි බුද්ධි බොධි.

භූමි ජාති පීති සුති, නන්දි සන්ධි සාණි කොටි.

දිට්ඨි වුඩ්ඪි තුට්ඨි යට්ඨි, පාළි ආළි නාළි කෙළි.

සති මති ගති මුති, ධීති යුවති විකති.

රති රුචි රස්මි අසනි වසනි ඔසධි අඞ්ගුලි ධූලි දුද්රභි

95. රත්තාදීහි ටො ස්මිංනො [ක. 69; රූ. 186; නී. 218, 219; රත්ත්යාදීහි ටො ස්මිනො (බහූසු) රත්යාදීහි (කත්ථචි)].

රත්තිසද්ද, ආදිසද්දෙහි ස්මිංනො ටො හොති වා.

දිවා ච රත්තො ච [ඛු. පා. 6.2; ජා. 1.9.92], ආදො, ආදිම්හි, පාදාදො, පාදාදිම්හි, ගාථාදො, ගාථාදිම්හි-ආදිසද්දො පන පුල්ලිඞ්ගොයෙව, රත්තිං භොජනං භුඤ්ජති, ආදිං තිට්ඨතීති ආධාරත්ථෙ දුතියාව, රත්යො අමොඝා ගච්ඡන්ති [ජා. 2.22.105], තිණලතානි ඔසධ්යො [ජා. 2.22.2174], තතො රත්යා විවසානෙ [ජා. 2.22.1689], න ජච්චා වසලො හොති, න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො [සු. නි. 142] -ජච්චාති ජාතියා, න නිකත්යා සුඛමෙධති [ජා. 1.1.38], ඛන්ත්යා භිය්යො න විජ්ජති [සං. නි. 1.250].

නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා තපසා [සං. නි. 1.98], යථෙව ඛලතී භූම්යා, භූම්යායෙව පතිට්ඨති [ජා. 2.22.1522], මහාවුත්තිනා මාති, පිතිසද්දා නාදීහි සද්ධිං මත්යා, පෙත්යාති සිජ්ඣන්ති, මත්යා ච පෙත්යා ච එතං ජානාමිමාතිතො පිතිතොති අත්ථො, මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු [ජා. 2.18.61] -කතන්ති කතං නාමං, සුසාධූති අතිසුන්දරං. ‘අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, සඤ්චත්තො පිතරා අහ’න්ති [ජා. 2.22.29] පාළිපදානි. ‘මාතීනං දොහළො නාම ජනින්ද වුච්චතී’ [ජා. 2.22.1347] ති ච පාළි, වීසති, තිංසති, සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුති, කොටි, පකොටි ඉච්චෙතෙ සඞ්ඛ්යාරාසිම්හි ආගමිස්සන්ති.

ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

96. සිම්හි නානපුංසකස්ස [ක. 85; රූ. 150; නී. 239 මොග-දු. 66; සිස්මිං (බහූසු)].

සිම්හි ¶ පරෙ අනපුංසකස්ස පුමිත්ථීනං දීඝස්ස රස්සො න හොති.

ඉත්ථී තිට්ඨති, ඉත්ථී තිට්ඨන්ති.

97. එකවචනයොස්වඝොනං [ක. 84; රූ. 144; නී. 237, 238].

ඝො ච ඔ ච ඝො, න ඝො අඝො. එකවචනෙසු ච යොසු ච පරෙසු ඝ, ඔවජ්ජිතානං සබ්බෙසං දීඝානං රස්සො හොති.

ඉත්ථියො තිට්ඨන්ති, ඉථ්යො තිට්ඨන්ති.

ගෙ පරෙ ඝ, ඔවජ්ජිතානං සබ්බෙසං දීඝානං රස්සො හොති වා.

භොති ඉත්ථි, භොති ඉත්ථී, භොතියො ඉත්ථී, භොතියො ඉත්ථියො, භොතියො ඉථ්යො, ඉත්ථිං පස්සති.

යො පසඤ්ඤො ඊකාරො, තතො අංවචනස්ස යං හොති වා.

ඉත්ථියං පස්සති, එත්ථ ච යන්ති සුත්තවිභත්තෙන ‘‘බුජ්ඣස්සු ජිනබොධිය’’න්ති [බු. වං. 2.182] සිජ්ඣති. ඉත්ථී පස්සති, ඉත්ථියො පස්සති, ඉථ්යො ¶ පස්සති, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියා, ඉත්ථිම්හා, ඉථ්යා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථියං, ඉථ්යං, ඉත්ථිම්හි, ඉත්ථීසු.

නදී සන්දති, නදී සන්දන්ති, නදියො සන්දන්ති.

ඉවණ්ණලොපෙ සන්ධිසුත්තෙන යකාරෙ පරෙ තවග්ගස්ස චවග්ගො, යස්ස ච පුබ්බරූපං [ක. 98; රූ. 87 පිට්ඨෙ; නී. 104; 262-3-4]. නජ්ජො සන්දන්ති [ක. 98; රූ. 87 පිට්ඨෙ; නී. 104; 262-3-4], නාද්යෙකවචනෙසු නජ්ජා කතං, නජ්ජා දෙති, නජ්ජා අපෙති, නජ්ජා සන්තකං, නජ්ජා තිට්ඨති, නජ්ජං තිට්ඨති, සෙසරූපානි ඉත්ථිසදිසානි.

එවං ගච්ඡතී ගච්ඡන්තී, සතී සන්තී, අසතී අසන්තී, මහතී මහන්තී, බ්රහ්මතී බ්රන්තී, භොතී භොන්තී, භවිස්සතී භවිස්සන්තී, ගමිස්සතී ගමිස්සන්තී, ගුණවතී ගුණවන්තී, සීලවතී සීලවන්තී, සතිමතී සතිමන්තී, සිරිමතී සිරිමන්තී, කතවතී කතවන්තී, භුත්තාවතී භුත්තාවන්තී, සබ්බාවතී සබ්බාවන්තී, යාවතී යාවන්තී, තාවතී තාවන්තී. කම්හි ආගමෙ රස්සො, යාවතිකා, තාවතිකා.

ගාවී, යක්ඛී, යක්ඛිනී, ආරාමිකිනී, දණ්ඩපාණිනී, දණ්ඩිනී, භික්ඛුනී, පරචිත්තවිදුනී, මුට්ඨස්සතිනී, ඝරණී, පොක්ඛරණී, ආචරිනී, මාතුලානී, ගහපතානී ඉච්චාදයො. නදාදි.

යොසු පරෙසු නදියා අන්තෙ ආමආගමො හොති වා.

නජ්ජායො ¶ සන්දන්ති [සං. නි. 3.224], නජ්ජායො සුපතිත්ථායො [ජා. 2.22.1414] ති පාළි, නිමිජාතකෙ පන නජ්ජොනුපරියායති, නානාපුප්ඵදුමායුතාති ච නජ්ජො චානුපරියාතීති [ජා. 2.22.537] ච පාළි, තත්ථ මහාවුත්තිනා සිස්ස ඔත්තං.

උට්ඨෙහි රෙවතෙ සුපාපකම්මෙ [වි. ව. 863], දාසා ච දාස්යො ච, අනුජීවිනො [ජා. 1.10.101], බාරාණස්යං මහාරාජ, කාකරාජා නිවාසකො [ජා. 1.3.124], බාරාණස්යං අහු රාජා [ජා. 1.16.178], රඤ්ඤො මනො උම්මාදන්ත්යා නිවිට්ඨො, උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සියං [ජා. 2.18.70], දාරකෙව අහං නෙස්සං. බ්රාහ්මණ්යා පරිචාරකෙ [ජා. 2.22.2111]. තථා යොසු පොක්ඛරඤ්ඤො. නාදීසු පථබ්යා, පුථබ්යා, පොක්ඛරඤ්ඤා. ස්මිංම්හි පථබ්යා, පථබ්යං, පුථබ්යා, පුථබ්යං, පොක්ඛරඤ්ඤා, පොක්ඛරඤ්ඤං, වෙත්රඤ්ඤා, වෙත්රඤ්ඤං [වෙ ත්රරඤ්ඤා, (නිස්සය)] ඉච්චාදීනි දිස්සන්ති.

ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

සිලොපො, ධෙනු ගච්ඡති, ධෙනුයො ගච්ඡන්ති, යොලොපෙ දීඝො, ධෙනූ ගච්ඡන්ති, භොති ධෙනු, භොති ධෙනූ, භොතියො ධෙනුයො, භොතියො ධෙනූ, ධෙනුං පස්සති, ධෙනුයො පස්සති, ධෙනූ පස්සති, ධෙනුයා, ධෙනූහි, ධෙනූභි, ධෙනුයා, ධෙනූනං, ධෙනුයා, ධෙනුම්හා, ධෙනූහි, ධෙනූභි, ධෙනුයා, ධෙනූනං, ධෙනුයා, ධෙනුයං, ධෙනුම්හි, ධෙනූසු.

එවං යාගු, කාසු, දද්දු, කණ්ඩු, කච්ඡු, රජ්ජු, කරෙණු, පියඞ්ගු, සස්සු ඉච්චාදයො. ධෙන්වාදි.

ධාතුසද්දො ¶ පන පාළිනයෙ ඉත්ථිලිඞ්ගො, සද්දසත්ථනයෙ පුමිත්ථිලිඞ්ගො.

මාතු, ධීතු, දුහිතුසද්දා ඉත්ථි ලිඞ්ගා, තෙසං රූපං පිතාදිගණෙ ආගමිස්සති.

උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

වධූ ගච්ඡති, වධූ ගච්ඡන්ති, යොසු රස්සො, වධුයො ගච්ඡන්ති, භොති වධු, භොති වධූ, භොතියො වධූ, වධුයො, වධුං, වධූ, වධුයො, වධුයා, වධූහි, වධූභි, වධුයා, වධූනං, වධුයා, වධුම්හා, වධූහි, වධූභි, වධුයා, වධූනං, වධුයා, වධුයං, වධූසු. එවං ජම්බූ, සරභූ, සුතනූ, නාගනාසූරූ, සංහිතොරූ, වාමොරූ, ලක්ඛණූරූ, බ්රහ්මබන්ධූ, භූ, චමූ ඉච්චාදයො. වධාදි.

සාහං ගන්ත්වා මනුස්සත්තං, වදඤ්ඤූ වීතමච්ඡරාති [වි. ව. 634] ච කොධනා අකතඤ්ඤූ චාති [ජා. 1.1.63] ච පාළියො, තස්මා නීපච්චයං විනාපි ක්වචි ඌකාරන්තකිතකසද්දා ඉත්ථිලිඞ්ගා භවන්ති.

ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

ගොසද්දො ද්විලිඞ්ගො. තස්ස රූපානි කානිචි ද්වියත්ථවසෙන ඉත්ථියම්පි වත්තන්ති පුමෙපි වත්තන්ති මිස්සකෙපි වත්තන්ති, කානිචි ඉත්ථියං කානිචි පුමෙ. ඉධ පන සබ්බානි යානි සමොධානෙත්වා දීපියන්තෙ.

සිලොපො, ගොගච්ඡති-එත්ථ ච ගොති අභින්නසද්දලිඞ්ගත්තා ගොණොතිපි යුජ්ජති, ගාවීතිපි යුජ්ජති.

101. ගොස්සාගසිහිනංසු ¶ ගාවගවා [ක. 73-5; රූ. 169, 170, 174; නී. 224].

ග, සි, හි, නංවජ්ජිතාසු විභත්තීසු ගොසද්දස්ස ගාව, ගවාදෙසා හොන්ති.

ගාවො, ගවො, හෙ ගො, හෙ ගාවො, හෙ ගවො, ගාවං, ගවං.

ගොස්ස ගාව, ගවාදෙසතො නාවචනස්ස ආ හොති වා.

ගාවා, ගවා, ගොහි, ගොභි, ගාවස්ස, ගවස්ස.

106. ගුන්නඤ්ච නංනා [ක. 81; රූ. 172; නී. 230].

නංනා සහ ගොස්ස ගුන්නඤ්ච හොති ගවඤ්ච.

ගුන්නං, ගවං, ගාවස්මා, ගවස්මා, ගාවම්හා, ගවම්හා, ගාවා, ගවා, ගොහි, ගොභි, ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගොනං, ගුන්නං, ගවං, ගාවස්මිං, ගාවම්හි, ගාවෙ, ගවස්මිං, ගවම්හි, ගවෙ, ගොසු, ගාවෙසු, ගවෙසු.

යොසු ¶ ගාව, ගවාදෙසෙ කතෙ අතො යොනං ටා, ටෙ ච හොන්ති, උසභා රුක්ඛා ගාවියො ගවා ච [ජා. 1.1.77]. බලගවා දම්මගවා වා ගඞ්ගාය පාරං අගමිංසු. අථාපරෙ පතාරෙසි බලගාවෙ දම්මගාවෙ [ම. නි. 1.352 (ථොකං විසදිසං)] ති පාළිපදානි.

එත්ථ ච ගාවො නො පරමා මිත්තා, යාසු ජායන්ති ඔසධා [සු. නි. 298] ති ච, ගවා ඛීරං, ඛීරම්හා දධි, දධිම්හා නවනීතං, නවනීතම්හා සප්පි, සප්පිම්හා සප්පිමණ්ඩොති ච ඉත්ථියං වත්තන්ති. ගාවියො ගවාති ච බලගවා දම්මගවා බලගවෙ දම්මගවෙති [ම. නි. 1.351] ච ගාවුං වා තෙ දම්මි ගාවිං වා තෙ දම්මීති ච ගවංව සිඞ්ගිනො සිඞ්ගන්ති [ජා. 1.12.39] ච පුමෙ භවන්ති. අතිත්ථෙනෙව ගාවො පතාරෙසි, අථ ඛො තා ගාවො මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය අනයබ්යසනං ආපජ්ජිංසූ [ම. නි. 1.350] ති ච අන්නදා බලදා චෙතා, වණ්ණදා සුඛදා ච තා, එතමත්ථවසං ඤත්වා, නාස්සු ගාවො හනිංසු තෙති [සු. නි. 298] ච භද්දවසෙන ඉත්ථියං අත්ථවසෙන මිස්සකෙ වත්තන්ති. ගුන්නං චෙ තරමානානං, ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො, සබ්බා තා උජුං ගච්ඡන්තීති [ජා. 1.4.135; 2.18.104] ච මිස්සකෙ එව. බලගව, දම්මගවසද්දා ජරග්ගව, පුඞ්ගව, සගව, පරගව, දාරගවසද්දා විය අකාරන්තා සමාසසද්දාතිපි යුජ්ජති.

මිස්සකට්ඨානෙසු පන ඉත්ථිබහුලත්තා තා ගාවො එතා ගාවොතිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගමෙව දිස්සති.

අකාරන්ත පුල්ලිඞ්ගපුරිසාදිරාසි

සත්තවිධං පුල්ලිඞ්ගං – අදන්තං, ආදන්තං, ඉදන්තං, ඊදන්තං, උදන්තං, ඌදන්තං, ඔදන්තං.

108. අතො යොනං ටාටෙ [ක. 107; රූ. 69; නී. 275, 277].

අතො පඨමායොනං දුතියායොනඤ්ච කමෙන ටා, ටෙ හොන්ති පුං, නපුංසකෙසු. ටානුබන්ධො සබ්බාදෙසත්ථො.

‘ගසීන’න්ති සිලොපො, භො පුරිස, ‘අයුනං වා දීඝො’ති දීඝො, භො පුරිසා, භොන්තො පුරිසා, පුරිසං, පුරිසෙ.

අතො නාවචනස්ස එනාදෙසො හොති පුං, නපුංසකෙසු.

සු, හිසු පරෙසු අස්ස එ හොති පුං, නපුංසකෙසු.

සස්ස ආදිම්හි සාගමො හොති. උකාරො උච්චාරණත්ථො, ඤානුබන්ධො ආදිම්හීති දීපනත්ථො.

පුරිසස්ස, ‘සුනංහිසූ’ති දීඝො. පුරිසානං, පුරිසස්මා, පුරිසම්හා.

අතො ස්මා, ස්මිංනං කමෙන ටා, ටෙ හොන්ති පුං, නපුංසකෙසු.

පුරිසා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි, පුරිසස්ස, පුරිසානං, පුරිසස්මිං, පුරිසම්හි, පුරිසෙ, පුරිසෙසු.

එවං බුද්ධො, ධම්මො, සඞ්ඝො, සක්කො, දෙවො, සත්තො, නරො, ගොණො, පුඞ්ගවො, ජරග්ගවො, සගවො, පරගවො, රාජගවො, මාතුගාමො, ඔරොධො, දාරොඉච්චාදි.

අතො සිස්ස ක්වචි එ හොති වා පුං, නපුංසකෙසු.

වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ [ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236], ‘‘කෙ ගන්ධබ්බෙ රක්ඛසෙ ච නාගෙ, කෙ කිම්පුරිසෙ චාපි මානුසෙ. කෙ පණ්ඩිතෙ සබ්බකාමදදෙ. දීඝරත්තං භත්තා මෙ භවිස්සති’’ [ජා. 2.22.1352]. නත්ථි අත්තකාරෙ නත්ථි පරකාරෙ නත්ථි පුරිසකාරෙ [දී. නි. 1.168], එකෙ එකත්ථෙ, සමෙ සමභාගෙ, නහෙවං වත්තබ්බෙ [කථා. 1], කෙ ඡවෙ සිඞ්ගාලෙ, කෙ ඡවෙ පාථිකපුත්තෙ [දී. නි. 3.29-31] ඉච්චාදි.

භොගවතී නාම මන්දිරෙ, නගරෙ නිම්මිතෙ කඤ්චනමයෙ [ජා. 2.22.1370] ඉච්චාදි.

මහාවුත්තිනා පඨමායොනඤ්ච ක්වචි ටෙ හොති. බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්ති [දී. නි. 1.168], ක්වචි යොනං පකති හොති, වනෙ වාළමිගා චෙව, අච්ඡකොකතරච්ඡයො, බහූහි පරිපන්ථයො [ජා. 2.22.255], ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු ඉච්චාදි.

ආදිසද්දෙන අස භුවි, නිච්චං වාගමො. අය්යසද්දම්හා මහාවුත්තිනා ආලපනෙ ග, යොනං ටො හොති වා. භො අය්යො අය්ය වා, භොන්තො අය්යො අය්යා වා. සෙසං පුරිසසමං.

මනො, මනා, භො මන, භො මනා, භොන්තො මනා.

115. මනාදීහි ස්මිංසංනාස්මානං සිසොඔසාසා [ක. 181-2, 184; රූ. 95-97; නී. 373-4, 376-7].

තෙහි ස්මිං, ස, අං, නා, ස්මානං කමෙන සි, සො, ඔ, සා, සා හොන්ති වා.

මනං ¶ , මනො, මනෙ, මනෙන, මනසා, මනෙහි, මනෙභි, මනස්ස, මනසො, මනානං, මනස්මා, මනම්හා, මනසා, මනා, මනෙහි, මනෙභි, මනස්ස, මනසො, මනානං, මනස්මිං, මනම්හි, මනසි, මනෙ, මනෙසු.

තමො, තපො, තෙජො, සිරො, උරො, වචො, රජො, ඔජො, අයො, පයො, වයො, සරො, යසො, චෙතො, ඡන්දො, රධතා, අහො ඉච්චාදි මනොගණො.

ඉදං මනොගණලක්ඛණං. ක්රියාකම්මෙ ඔදන්තො, නාදීනං සාදිතා, සමාසතද්ධිතමජ්ඣෙ ඔදන්තො චාති.

යො වෙ දස්සන්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො [ජා. 1.15.61], කස්සපස්ස වචො සුත්වා, තපො ඉධ පක්රුබ්බති [සං. නි. 1.204], චෙතො පරිච්ච ජානාති [දී. නි. 1.242], සිරො තෙ බාධයිස්සාමි ඉච්චාදි.

මනසා චෙ පසන්නෙන [ධ. ප. 2], විප්පසන්නෙන චෙතසා [ජා. 2.22.551], වචසා මනසා චෙව, වන්දා මෙ තෙ තථාගතෙ [පරිත්තපාළි ආටානාටියසුත්ත]. එකූනතිංසො වයසා [දී. නි. 2.214], තෙජසා යසසා ජලං [වි. ව. 857], තපසා උත්තමො සත්තො, ඝතෙන වා භුඤ්ජස්සු පයසා වා, වන්දාමි සිරසා පාදෙ [ජා. 2.20.68], යෙ එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා [ජා. 2.21.350], උරසා පනුදිස්සාමි [ජා. 2.22.1833], අයසා පටිකුජ්ඣිතො [අ. නි. 3.36] ඉච්චාදි.

න මය්හං මනසො පියො [ජා. 1.10.11], චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි [පාරා. 18], චෙතසො සමන්නාහාරො, සාධු ඛලු පයසො පානං, සාවිත්තී ඡන්දසො මුඛං [ම. නි. 2.400] ඉච්චාදි.

සාධුකං ¶ මනසි කරොථ [දී. නි. 2.3], එතමත්ථං චෙතසි සන්නිධාය, සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා [අප. ථෙර 1.41.82], උරසිලොමො, පාපං අකාසි රහසි ඉච්චාදි.

මනොධාතු, මනොමයං, තමොඛන්ධං පදාලයි, තපොධනො, තෙජොධාතු, සිරොරුහා කෙසා, සරොරුහං පදුමං, රජොහරණං වත්ථං, ඔජොහරණා සාඛා, අයොපත්තො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති, යසොධරා දෙවී, චෙතොයුත්තා ධම්මා, ඡන්දොවිචිතිපකරණං, රහොගතො චින්තෙසි, අහොරත්තානමච්චයෙ [සං. නි. 1.112] ඉච්චාදි.

මහාවුත්තිනා අහම්හා ස්මිංනො නි ච උ ච හොති, තදහනි, තදහු. රහම්හා ස්මිංනො ඔ හොති, මාතුගාමෙන සද්ධිං එකො එකාය රහො නිසීදති [පාරා. 452], රහො තිට්ඨති, රහො මන්තෙති.

තත්ථ කොධාදිකො පුල්ලිඞ්ගො, පදාදිකො නපුංසකො. තත්ථ කෙචි සද්දා සමාස, තද්ධිතමජ්ඣෙ ඔදන්තා හොන්ති [ක. 183; රූ. 48; නී. 375], ආපොධාතු, ආපොමයං, වායොධාතු, වායොමයං, ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9], අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281] ඉච්චාදි.

කෙචි නාස්ස සාදෙසං ලභන්ති, කොධසා උසුනා විජ්ඣි [ජා. 2.22.352], දළ්හං ගණ්හාහි ථාමසා [ජා. 1.7.30], පදසාව අගමාසි, මාකාසි මුඛසා පාපං, සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො-දමසාති ඉන්ද්රියදමනෙන, සුචිං පණීතං රසසා උපෙතං [ජා. 1.7.18], වෙගසා ගන්ත්වාන, ආයුසා එකපුත්තමනුරක්ඛෙ [ඛු. පා. 9.7] ඉච්චාදි.

කෙචි ස්මිංනො ස්යාදෙසං ලභන්ති, පදසි, බිලසි ඉච්චාදි.

කෙහිචි මහාවුත්තිනා නා, ස්මානං සො හොති, අත්ථසො, අක්ඛරසො, සුත්තසො, බ්යඤ්ජනසො, හෙතුසො, යොනිසො, උපායසො, ඨානසො, දීඝසො, ඔරසො, බහුසො, පුථුසො, මත්තසො, භාගසො ඉච්චාදි.

‘‘පදසො ධම්මං වාචෙය්ය [පාචි. 45], බිලසො විභජිත්වා නිසින්නො අස්ස’’ [දී. නි. 2.378] ඉච්චාදීසු පන විච්ඡායං සොපච්චයො.

යදා පන සමාසන්තෙ මහාවුත්තිනා ස්යාදීසු විභත්තීසු සාගමො හොති, තදා පුරිසාදිගණොපි හොති, බ්යාසත්තමනසො, අබ්යග්ගමනසො [අ. නි. 3.29], පුත්තො ජාතො අචෙතසො [ජා. 2.22.4], සුමෙධසො [අ. නි. 4.62], භූරිමෙධසො [සු. නි. 1137] ඉච්චාදි.

120. ය්වාදො න්තුස්ස [ක. 92; රූ. 100; නී. 249].

121. න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ [ක. 92; රූ. 100; නී. 249].

පඨමෙ යොම්හි සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං න්තො හොති.

ගෙ පරෙ සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං ට, ටා, අං හොන්ති.

භො ගුණව, භො ගුණවා, භො ගුණවං, භොන්තො ගුණවන්තා, භොන්තො ගුණවන්තො, ගුණවන්තං, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙන.

123. තොතාතිතා සස්මාස්මිංනාසු [ක. 127, 187; රූ. 102, 108; නී. 303, 386].

ස, ස්මා, ස්මිං, නාසු සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං කමෙන තො, තා,ති, තා හොන්ති වා.

ගුණවතා, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතො.

124. නංම්හි ¶ තං වා [ක. 128; රූ. 104; නී. 304].

නංම්හි සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං තං හොති වා.

ගුණවන්තානං, ගුණවතං, ගුණවන්තස්මා, ගුණවන්තම්හා, ගුණවන්තා, ගුණවතා, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතො, ගුණවන්තානං, ගුණවතං, ගුණවන්තස්මිං, ගුණවන්තම්හි, ගුණවති, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙසු.

එවං භගවා, සීලවා, පඤ්ඤවා, බලවා, ධනවා, වණ්ණවා, භොගවා, සුතවා ඉච්චාදි. එත්ථ ච ආලපනෙ භගවාති නිච්චං දීඝො.

සබ්බාවා, සබ්බාවන්තො, සබ්බාවන්තං, සබ්බාවන්තෙ, සබ්බාවන්තෙන, සබ්බාවතා, සබ්බාවන්තෙහි…පෙ… සබ්බාවන්තෙසු.

එවං යාවා, යාවන්තො, තාවා, තාවන්තො, එත්තාවා, එත්තාවන්තො, කිංවා, කිංවන්තො, කිත්තාවා, කිත්තාවන්තො ඉච්චාදි. තථා භොජනං භුත්තවා, භුත්තවන්තො, ධම්මං බුද්ධවා, බුද්ධවන්තො, කම්මං කතවා, කතවන්තො ඉච්චාදි ච.

සතිමා, සතිමන්තා, සතිමන්තො, භො සතිම, භො සතිමා, භො සතිමං, භොන්තො සතිමන්තා, භොන්තො සතිමන්තො, සතිමන්තං, සතිමන්තෙ, සතිමන්තෙන, සතිමතා, සතිමන්තෙහි, සතිමන්තෙභි, සතිමන්තස්ස, සතිමතො, සතිමන්තානං, සතිමතං, සතිමන්තස්මා, සතිමන්තම්හා, සතිමන්තා, සතිමතා, සතිමන්තෙහි, සතිමන්තෙභි, සතිමන්තස්ස, සතිමතො, සතිමන්තානං, සතිමතං, සතිමන්තස්මිං, සතිමන්තම්හි, සතිමති, සතිමන්තෙ, සතිමන්තෙසු.

එවං මතිමා, ගතිමා, පාපිමා, ජාතිමා, භාණුමා, ආයුමා, ආයස්මා, සිරිමා, හිරිමා, ධිතිමා, කිත්තිමා, ඉද්ධිමා, ජුතිමා ¶ , මුතිමා, ථුතිමා, බුද්ධිමා, චක්ඛුමා, බන්ධුමා, ගොමා ඉච්චාදි.

සිම්හි හිමවන්තසද්දස්ස ඔ හොති වා. ‘ගසීන’න්ති ලොපො.

හිමවන්තො පබ්බතො [ධ. ප. 304], හිමවා පබ්බතො.

126. න්තස්ස ච ට වංසෙ [ක. 93; රූ. 106; නී. 251].

අං, සෙසු න්තස්ස ච න්තුස්ස ච සබ්බස්ස ට හොති වා.

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමව’’න්ති [අප. ථෙර 2.47.59] පාළි. සතිමං, බන්ධුමං, ගුණවස්ස, සතිමස්ස, බන්ධුමස්ස.

මහාවුත්තිනා ක්වචි සිම්හි ගෙ ච පරෙ න්තුස්ස අත්තං හොති, ‘‘අතුලො නාම නාමෙන, පඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරො’’ති [බු. වං. 21.10] ච ‘‘ගතිමන්තො සතිමන්තො, ධිතිමන්තො ච යො ඉසී’’ති [ථෙරගා. 1052] ච ‘‘චක්ඛුමන්තො මහායසො’’ති ච ‘‘තුය්හං පිතා මහාවීර, පඤ්ඤවන්ත ජුතින්ධරා’’ති [අප. ථෙරී 2.2.389] ච පාළී.

පඨමායොම්හි ක්වචි න්තුස්ස ට හොති, වග්ගුමුදාතීරියා පන භික්ඛූ වණ්ණවා හොන්ති [පාරා. 194], එථ තුම්හෙ ආවුසො සීලවා හොථ [අ. නි. 5.114], චක්ඛුමා අන්ධකා හොන්ති, යෙ ඉත්ථීනං වසං ගතා [ජා. අට්ඨ. 2.3.36], සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතිමා භවන්ති [සු. නි. 887 (සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතීමා)].

127. න්තස්සං සිම්හි [ක. 186; රූ. 107; නී. 382-4; ‘තස්සං’ (බහූසු)].

සිම්හි ¶ න්තස්ස අං හොති වා. සිලොපො.

ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තා, ගච්ඡන්තො, භො ගච්ඡ, භො ගච්ඡා, භො ගච්ඡං, භොන්තො ගච්ඡන්තා, භොන්තො ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡන්තෙන, ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං, ගච්ඡන්තස්මා, ගච්ඡන්තම්හා, ගච්ඡන්තා, ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං, ගච්ඡන්තස්මිං, ගච්ඡන්තම්හි, ගච්ඡති, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡන්තෙසු.

එවං කරං, කුබ්බං, චරං, චවං, ජයං, ජහං, ජානං, ජිරං, දදං, දහං, ජුහං, සුණං, පචං, සරං, භුඤ්ජං, මුඤ්චං, සයං, සරං, හරං, තිට්ඨං, භවිස්සං, කරිස්සං, ගමිස්සං ඉච්චාදි.

‘න්තස්ස ච ට වංසෙ’ති අං, සෙසු න්තස්ස ටත්තං, යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං. සීලවන්තං විසීලං වා, වසං තස්සෙව ගච්ඡති [ජා. 1.15.181]. කිච්චානුක්රුබ්බස්ස කරෙය්ය කිච්චං [ජා. 1.2.145] – අනුක්රුබ්බස්සාති පුන කරොන්තස්ස.

මහාවුත්තිනා පඨමායොම්හි ච සවිභත්තිස්ස න්තස්ස අං හොති, අපි නු තුම්හෙ එකන්තසුඛං ලොකං ජානං පස්සං විහරථ [දී. නි. 1.425], කසං ඛෙත්තං බීජං වපං, ධනං වින්දන්ති මාණවා [ථෙරීගා. 112], භරන්ති මාතාපිතරො, පුබ්බෙ කතමනුස්සරං [අ. නි. 5.39].

128. මහන්තාරහන්තානං ටා වා [නී. 387, 712].

සිම්හි එතෙසං න්තස්ස ටා හොති වා.

මහා ¶ , මහං, මහන්තො, මහන්තා, මහන්තො, භො මහ, භො මහා, භො මහං, භොන්තො මහන්තා, භොන්තො මහන්තො, මහන්තං.

‘න්තස්ස ච ට වංසෙ’ති අංම්හි න්තස්ස ටත්තං, ‘‘සුමහං පුරං, පරික්ඛිපිස්ස’’න්ති [ජා. 2.22.792] පාළි-සුට්ඨු මහන්තං බාරාණසිපුරන්ති අත්ථො. සෙසං ගච්ඡන්තසමං.

අරහා තිට්ඨති. ‘න්තස්සං සිම්හී’ති සිම්හි න්තස්ස අං, අරහං සුගතො ලොකෙ [සං. නි. 1.161], අරහං සම්මාසම්බුද්ධො [පාරා. 1], අරහන්තා, අරහන්තො, අරහන්තං, අරහන්තෙ, අරහන්තෙන, අරහතා, අරහන්තෙහි, අරහන්තෙභි, අරහන්තස්ස, අරහතො, අරහන්තානං, අරහතං ඉච්චාදි.

මහාවුත්තිනා බ්රහ්මන්තස්ස ච න්තස්ස ටා හොති සිම්හි, බ්රහා, බ්රහන්තො, බ්රහන්තා, බ්රහන්තො, බ්රහන්තං, බ්රහන්තෙ ඉච්චාදි.

‘‘සා පරිසා මහා හොති, සා සෙනා දිස්සතෙ මහා’’ති [ජා. 2.22.771] ච ‘‘මහා භන්තෙ භූමිචාලො’’ති [අ. නි. 8.70] ච ‘‘මහා තෙ උපාසක පරිච්චාගො’’ති [ජා. අට්ඨ. 4.13.අකිත්තිජාතකවණ්ණනා] ච ‘‘මහා මෙ භයමාගත’’න්ති ච ‘‘බාරාණසිරජ්ජං නාම මහා’’ති [ජා. අට්ඨ. 1.1.මහාසීලවජාතකවණ්ණනා] ච ‘‘මහාස්ස හොන්ති පරිවාරා බ්රාහ්මණගහපතිකා, මහාස්ස හොන්ති පරිවාරා භික්ඛූ භික්ඛුනියො’’ති [දී. නි. 3.204] ච ‘‘මහා වහන්ති දුදිට්ඨිං, සඞ්කප්පා රාගනිස්සිතා’’ති ච පාළී. අත්ර මහාසද්දො නිපාතපටිරූපකොපි සියා.

භූධාතුසිද්ධතො න්තස්ස අං හොති සිම්හි. සුද්ධෙ නිච්චං, උපපදෙ අනිච්චං.

භවං ¶ තිට්ඨති, සම්පත්තිං අනුභවං, අනුභවන්තො, තණ්හං අභිභවං, අභිභවන්තො, දුක්ඛං පරිභවං, පරිභවන්තො තිට්ඨති, භවන්තා, භවන්තො, හෙ භවන්ත, හෙ භවන්තා, හෙ භවන්තො, හෙ භව, හෙ භවා, හෙ භවං. ‘‘කච්චි භවං අභිරමසි අරඤ්ඤෙ’’ති [ජා. 2.18.18] පාළි.

හෙ භවන්තා, හෙ භවන්තො, භවන්තං, භවන්තෙ, භවන්තෙන, භවතා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි, භවන්තස්ස, භවතො, භවන්තානං, භවතං, භවන්තස්මා, භවන්තම්හා, භවන්තා, භවතා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි, භවන්තස්ස, භවතො, භවන්තානං, භවතං, භවන්තස්මිං, භවන්තම්හි, භවති, භවන්තෙ, භවන්තෙසු.

130. භවතො වා භොන්තො ගයොනාසෙ [ක. 243; රූ. 8, 110; නී. 484].

ග, යො, නා, සෙසු භවන්තස්ස භොන්තො හොති වා. සුත්තවිභත්තෙන අං, හි, නං, ස්මාදීසු ච.

භොන්තා, භොන්තො, හෙ භොන්ත, හෙ භොන්තා, හෙ භොන්තො, භොන්තං, භොන්තෙ, භොන්තෙන, භොතා, භොන්තෙහි, භොන්තෙභි, භොන්තස්ස, භොතො, භොන්තානං, භොතං, භොන්තස්මා, භොන්තම්හා, භොන්තා, භොතා, භොන්තෙහි, භොන්තෙභි, භොන්තස්ස, භොතො, භොන්තානං, භොතං, භොන්තස්මිං, භොන්තම්හි, භොති, භොන්තෙ, භොන්තෙසු.

භො, භන්තෙති ද්වෙ වුද්ධිඅත්ථෙ සිද්ධා ආමන්තනත්ථෙ නිපාතා එව, තෙහි පරං ග, යොනං ලොපො, ඉතො භො සුගතිං ගච්ඡ [ඉතිවු. 83], උම්මුජ්ජභො පුථුසිලෙ, කුතො නු ආගච්ඡථ භො තයො ජනා [ජා. 1.9.87], පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, එහි භන්තෙ ඛමාපෙහි, සො තෙ භික්ඛූ ඛමාපෙසි ‘‘ඛමථ භන්තෙ’’ති. තථා භද්දන්තෙ, භද්දන්තාති ද්වෙ ‘‘තුය්හං භද්දං හොතු ¶ , තුම්හාකං භද්දං හොතූ’’ති අත්ථෙ සිද්ධා ආමන්තනනිපාතාව, ‘‘භද්දන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං [සං. නි. 1.249], තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා [ජා. 1.7.108]. භද්දන්ත, භදන්තසද්දා පන පුරිසාදිගණිකා එව.

සන්තසද්දො පන සප්පුරිසෙ විජ්ජමානෙ සමානෙ ච පවත්තො ඉධ ලබ්භති. සමෙති අසතා අසං [ජා. 1.2.16]. සං, සන්තො, සන්තා, සන්තො, භොසන්ත, භොසන්තා, භොස, භො සා, භො සං වා, භොන්තො සන්තා, භොන්තො සන්තො. යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං [ජා. 1.15.180]. සන්තෙ, සන්තෙන, සතා.

භෙ පරෙ සන්තස්ස සබආදෙසො හොති වා.

සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි, සන්තස්ස, සතො, සන්තානං, සතං, සන්තස්මා, සන්තම්හා, සන්තා, සතා, සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි, සන්තස්ස, සතො, සන්තානං, සතං, සන්තස්මිං, සන්තම්හි, සති, සන්තෙ, සන්තෙසු. සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ, දූරෙසන්තො පකාසෙන්ති [ධ. ප. 304], චත්තාරො පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං [අ. නි. 4.85], පහුසන්තො න භරති [සු. නි. 91].

ඛෙදෙ නිරොධෙ ච පවත්තො සන්තො පුරිසාදිගණාදිකො, දීඝං සන්තස්ස යොජනං [ධ. ප. 61], සන්තා හොන්ති සමිතා නිරුද්ධා ඉච්චාදි.

132. රාජාදියුවාදීහා [ක. 189; රූ. 113; නී. 390-1].

රාජාදීහි ¶ යුවාදීහි ච සිස්ස ආ හොති.

රාජාදීහි යුවාදීහි ච යොනං ආනො හොති වා.

රාජාදීනං යුවාදීනඤ්ච ආනඞ හොති වා අංම්හි.

රාජානං, රාජං, රාජානො, චතුරො ච මහාරාජෙ [පෙ. ව. 11].

135. නාස්මාසු රඤ්ඤා [ක. 137, 270; රූ. 116, 120; නී. 316, 542].

නා, ස්මාසු රාජස්ස රඤ්ඤා හොති වා.

138. රඤ්ඤොරඤ්ඤස්සරාජිනො සෙ [ක. 139; රූ. 118; නී. 314].

සෙපරෙ සවිභත්තිස්ස රාජස්ස රඤ්ඤො, රඤ්ඤස්ස, රාජිනො හොන්ති වා.

139. රාජස්ස රඤ්ඤං [ක. 136; රූ. 119; නී. 315].

රඤ්ඤං, රාජස්මා, රාජම්හා, රඤ්ඤා, රාජූහි, රාජූභි, රාජෙහි, රාජෙභි, රඤ්ඤො, රඤ්ඤස්ස, රාජිනො, රාජස්ස වා, රාජූනං, රාජානං, රඤ්ඤං.

140. ස්මිංම්හි රඤ්ඤෙරාජිනි [ක. 138; රූ. 121; නී. 317].

ස්මිංම්හි සවිභත්තිස්ස රාජස්ස රඤ්ඤෙ, රාජිනි හොන්ති වා.

රඤ්ඤෙ, රාජිනි, රාජස්මිං, රාජම්හි, රාජූසු, රාජෙසු.

සමාසට්ඨානෙ සබ්බෙ තෙ ආදෙසා විකප්පෙන හොන්ති.

චත්තාරො මහාරාජා [දී. නි. 2.336], චත්තාරො මහාරාජානො [අ. නි. 3.37], දෙවරාජානං, දෙවරාජං, දෙවරාජානො, දෙවරාජෙ, චත්තාරො ච මහාරාජෙ ¶ , මණිම්හි පස්ස නිම්මිතං [ජා. 2.22.1394], කාසිරඤ්ඤා, කාසිරාජෙන, දෙවරාජූහි, දෙවරාජෙහි, කාසිරඤ්ඤො, කාසිරාජස්ස, දෙවරාජූනං, දෙවරාජානං…පෙ… කාසිරඤ්ඤෙ, කාසිරාජෙ, දෙවරාජූසු, දෙවරාජෙසු.

මහාවුත්තිනා රාජතො යොනං ඉනො හොති, ‘‘සමන්තපාසාදිකා නාම, සොළසාසිංසු රාජිනො, එකූනතිංසෙ කප්පම්හි, ඉතො සොළසරාජිනො [අප. ථෙර 1.12.54-55 (එකූනතිංසකප්පම්හි, ඉතො සොළසරාජානො)], කුසරාජං මහබ්බලං [ජා. 2.20.67], සාලරාජංව පුප්ඵිතං [අප. ථෙර 1.42.86], උළුරාජංව සොභිතං, චතුරො ච මහාරාජෙ [පෙ. ව. 11], යුධඤ්චයො අනුඤ්ඤාතො, සබ්බදත්තෙන රාජිනා [ජා. 1.11.81], තදා අදාසි මං තාතො, බිම්බිසාරස්ස රාජිනො [අප. ථෙරී. 2.2.326], නික්ඛමන්තෙ මහාරාජෙ, පථවී සම්පකම්පථ’’ ඉච්චාදීනි පාළිපදානි.

බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො, භො බ්රහ්ම, භො බ්රහ්මා. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තං, භො බ්රහ්මෙ, භොන්තො බ්රහ්මානො, බ්රහ්මානං, බ්රහ්මං, බ්රහ්මානො.

බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙන, බ්රහ්මෙහි, බ්රහ්මෙභි.

143. බ්රහ්මස්සු වා [ක. 198; රූ. 123; නී. 410].

බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානං.

145. ස්මා ¶ නාව බ්රහ්මා ච [ක. 270; රූ. 120; නී. 542].

අත්තා’තුමෙහි ච බ්රහ්මතො ච ස්මාස්ස නා විය රූපං හොති.

බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මස්මා, බ්රහ්මම්හා, බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානං. ‘කම්මාදිතො’ති සුත්තෙන ස්මිංනො නි හොති, බ්රහ්මස්මිං, බ්රහ්මම්හි, බ්රහ්මනි, බ්රහ්මෙ, බ්රහ්මෙසු.

අත්තා, අත්තානො, භො අත්ත, භො අත්තා, භොන්තො අත්තානො, අත්තානං, අත්තං, අත්තානො. ‘නාස්සෙනො’ති විකප්පෙන නාස්ස එනත්තං, අත්තනා, අත්තෙන.

146. සුහිස්වනක [ක. 211; රූ. 126; නී. 439;. සුහිසුනක (බහූසු)].

සු, හිසු අත්තා’තුමානං අන්තො අනක හොති.

අත්තනෙහි, අත්තනෙභි, අත්තෙහි, අත්තෙභි.

අත්තනො, අත්තස්ස, අත්තානං, අත්තස්මා, අත්තම්හා, අත්තා, අත්තනා, අත්තනෙහි, අත්තනෙභි, අත්තෙහි, අත්තෙභි, අත්තනො, අත්තස්ස, අත්තානං, අත්තස්මිං, අත්තම්හි, අත්තනි, අත්තෙ, අත්තෙසු, අත්තනෙසු.

සමාසෙ පන පුරිසාදිරූපං හොති, පහිතො අත්තා එතෙනාති පහිතත්තො, පහිතත්තා, පහිතත්තං, පහිතත්තෙ, පහිතත්තෙන, පහිතත්තෙහි, පහිතත්තෙභි, පහිතත්තස්ස, පහිතත්තානං, පහිතත්තස්මා, පහිතත්තම්හා, පහිතත්තා, පහිතත්තෙහි, පහිතත්තෙභි, පහිතත්තස්ස, පහිතත්තානං, පහිතත්තස්මිං, පහිතත්තම්හි, පහිතත්තෙ, පහිතත්තෙසු.

ආතුමා ¶ , ආතුමානො, ආතුමානං, ආතුමං, ආතුමානො, ආතුමනා, ආතුමෙන, ආතුමනෙහි, ආතුමනෙභි, ආතුමනො, ආතුමස්ස, ආතුමානං ඉච්චාදි.

සඛතො යොනං ආයො ච නො ච හොන්ති වා ආනො ච.

සුත්තවිභත්තෙන ත්තපච්චයම්හි ඉත්තං, ‘‘සඛිත්තං කරෙය්ය, සඛිත්තං න කරෙය්යා’’ති [ථෙරගා. 1017 (සඛිතං)] පාළී.

150. යොස්වංහිස්මානංස්වාරඞ [ක. 195-6; රූ. 133-4; නී. 408-9; යොස්වංහිසුචාරඞ (බහූසු)].

යොසු අං, හි, ස්මා, නංසු සඛන්තස්ස ආරඞ හොති. ‘ටොටෙ වා’ති සුත්තෙන ආරාදෙසතො යොනං කමෙන ටො, ටෙ හොන්ති.

සඛාරො තිට්ඨන්ති. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස විකප්පෙන එත්තං, භො සඛ, භො සඛා, භො සඛෙ, හරෙ සඛා කිස්ස මං ජහාසි [ජා. 1.6.94].

‘‘සඛි, සඛීති ද්වයං ඉත්ථියං සිද්ධ’’න්ති වුත්තියං වුත්තං.

භොන්තො ¶ සඛානො, භොන්තො සඛායො, භොන්තො සඛිනො, භොන්තො සඛාරො, සඛානං, සඛාරං, සඛං, සඛානො, සඛායො, සඛිනො, සඛාරෙ, සඛාරො, සඛිනා, සඛාරෙන, සඛෙන, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි, සඛිස්ස, සඛිනො, සඛාරානං, සඛානං.

151. ස්මානංසු වා [ක. 194, 170; රූ. 120, 131; නී. 407, 542].

සඛීනං, සඛිස්මා, සඛිම්හා, සඛා, සඛිනා, සඛාරස්මා, සඛාරම්හා, සඛාරා, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි, සඛිස්ස, සඛිනො, සඛාරානං, සඛානං, සඛීනං.

සඛතො ස්මිංනො ටෙ හොති. නිච්චත්ථමිදං සුත්තං.

සඛෙ, සඛාරෙසු, සඛෙසු. ‘‘නෙතාදිසා සඛා හොන්ති, ලබ්භා මෙ ජීවතො සඛා’’ති [ජා. 1.7.9] පාළි. පුරිසාදිනයෙන යොනං විධි.

සමාසෙ පන සබ්බං පුරිසාදිරූපං ලබ්භති, ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො, පාපමිත්තො පාපසඛො’’ති [දී. නි. 3.253] ච පාළි. පාපසඛො, පාපසඛා, පාපසඛං, පාපසඛෙ, පාපසඛෙන, පාපසඛෙහි, පාපසඛෙභි…පෙ… පාපසඛස්මිං, පාපසඛම්හි, පාපසඛෙ, පාපසඛෙසු.

153. යොනං ¶ නොනෙ වා [ක. 155, 157; රූ. 137, 140; නී. 335, 343].

යුව, පුමාදීහි පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා.

නො, නා, නෙසු යුවාදීනං අන්තො ආ හොති වා.

යුවානො, යුවානා, යුවා, හෙ යුව, හෙ යුවා, හෙ යුවානො, හෙ යුවා වා, යුවානං, යුවං, යුවානෙ, යුවෙ, යුවෙන, යුවානා.

155. යුවාදීනං සුහිස්වානඞ [ක. 157; රූ. 140; නී. 337-9, 343].

යුව, පුමාදීනං අන්තො ආනඞ හොති වා සු, හිසු.

යුවානෙහි, යුවෙහි, යුවානෙභි, යුවෙභි, යුවස්ස.

යුවිනො, යුවානං, යුවස්මා, යුවම්හා.

157. ස්මාස්මිංනං නානෙ [ක. 156-7-8; රූ. 140-2-3].

යුව, පුමාදීහි ස්මා, ස්මිංනං නා, නෙ හොන්ති වා. ‘නොනානෙස්වා’ති නාම්හි ආත්තං.

යුවානා, යුවානෙහි, යුවානෙභි, යුවෙහි, යුවෙභි, යුවස්ස, යුවිනො, යුවානං, යුවස්මිං, යුවම්හි, යුවෙ, යුවානෙ, යුවානෙසු, යුවෙසු.

රූපසිද්ධියං පන ‘‘මඝව, යුවාදීනමන්තස්ස ආනාදෙසො හොති වා සබ්බාසු විභත්තීසූ’’ති [රූ. 140; නී. 343] වුත්තං.

හෙ පුමං, හෙ පුමානො, පුමානං, පුමං, පුමානෙ, පුමෙ.

160. පුමකම්මථාමද්ධානං වා සස්මාසු ච [ක. 157, 159; රූ. 139, 140; නී. 338, 140].

නාම්හි ච ස, ස්මාසු ච පුම, කම්ම, ථාමද්ධානං අන්තො උ හොති වා.

පුමුනා, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි, පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං, පුමස්මා, පුමම්හා, පුමානා, පුමුනා, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි, පුමුනො, පුමස්ස, පුමානං, පුමස්මිං, පුමම්හි, පුමෙ.

පුමතො ස්මිංනො නෙ හොති වා. ‘නොනානෙස්වා’ති පුමන්තස්ස ආත්තං.

සුම්හි පුමන්තස්ස ආ ච හොති ආනෙ ච.

සි ¶ , යොනං පුරිසාදිවිධි ච හොති, ‘‘යථා බලාකයොනිම්හි, න විජ්ජති පුමො සදා [අප. ථෙර 1.1.511], සොළසිත්ථිසහස්සානං, න විජ්ජති පුමො තදා [චරියා 3.49], ඉත්ථී හුත්වා ස්වජ්ජ පුමොම්හි දෙවො [දී. නි. 2.354], ථියො තස්ස පජායන්ති, න පුමා ජායරෙ කුලෙ’’ති [ජා. 1.8.54] පාළී.

මඝවසද්දො යුවසද්දසදිසොති රූපසිද්ධියං [රූ. 66] වුත්තං, ගුණවාදිගණිකොති සද්දනීතියං [නී. පද. 220] ඉච්ඡිතො. අඝන්ති දුක්ඛං පාපඤ්ච වුච්චති, න අඝං මඝං, සුඛං පුඤ්ඤඤ්ච, මඝො ඉති පුරාණං නාමං අස්ස අත්ථීති මඝවාති [සං. නි. 1.259] අත්ථො පාළියං දිස්සති.

ථාමසද්දො පුරිසාදිගණො, ථාමෙන, ථාමුනා, ථාමස්ස, ථාමුනො, ථාමස්මා, ථාමම්හා, ථාමා, ථාමුනා, ථාමස්ස, ථාමුනො. සෙසං පුරිසසමං.

අද්ධා වුච්චති කාලො. නාද්යෙකවචනෙසු-දීඝෙන අද්ධුනා, අද්ධනා, අද්ධෙන, දීඝස්ස අද්ධුනො, අද්ධුස්ස, අද්ධස්ස, අද්ධුනා, අද්ධුම්හා, අද්ධුස්මා, අද්ධා, අද්ධම්හා, අද්ධස්මා, අද්ධුනො, අද්ධුස්ස, අද්ධස්ස, අද්ධනි, අද්ධෙ, අද්ධම්හි, අද්ධස්මින්ති චූළමොග්ගල්ලානෙ ආගතං. සෙසං යුවසදිසං.

උපද්ධවාචකො අද්ධසද්දො ඉධ න ලබ්භති, එකංසත්ථවාචකො ච නිපාතො එව. ‘‘අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො’’තිආදීසු අද්ධානසද්දො පන විසුං සිද්ධො නපුංසකලිඞ්ගොව.

මුද්ධසද්දෙ ‘‘මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා, මුද්ධා මෙ ඵලතු සත්තධා’’ ඉච්චාදීසු [ජා. 1.16.295; ධ. ප. අට්ඨ. 1.තිස්සත්ථෙරවත්ථු] සිරො වුච්චති, ‘‘පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ ඉච්චාදීසු [දී. නි. 2.70] මත්ථකං වුච්චති, තදුභයං ඉධ ලබ්භති, ස්මිංවචනෙ මුද්ධනීති සිද්ධං, සෙසං යුවසමං. බාලවාචකො පන පුරිසනයො. හත්ථමුට්ඨිවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො.

අස්මා වුච්චති පාසාණො, උස්මා වුච්චති කායග්ගි, භිස්මා වුච්චති භයානකො මහාකායො.

තත්ථ ¶ අස්මසද්දෙ ‘‘තං තෙ පඤ්ඤාය භින්දාමි, ආමං පක්කංව අස්මනා [සු. නි. 445], මා ත්වං චන්දෙ ඛලි අස්මනී’’ති පාළී. සෙසං යුවසමං. උස්මා, භිස්මාසද්දාපි යුවසදිසාති වදන්ති.

චූළමොග්ගල්ලානෙ මුද්ධ, ගාණ්ඩීවධන්ව, අණිම, ලඝිමාදයො ච අස්මසදිසාති වුත්තං.

යත්ථ සුත්තවිධානං න දිස්සති, තත්ථ මහාවුත්තිනා වා සුත්තවිභත්තෙන වා රූපං විධියති.

‘ගසීන’න්ති සිලොපො, සා තිට්ඨති.

‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති යොසු ච එකවචනෙසු ච රස්සො, ‘අතො යොන’මිච්චාදිනා විධානං, සා තිට්ඨන්ති.

අං, සෙසු ගෙ ච සාසද්දස්ස ආනඞ හොති.

භො සාන, භොන්තො සා, සං, සානං, සෙ, සෙන, සාහි, සාභි, සස්ස, සානස්ස, සානං, සස්මා, සම්හා, සා, සාහි, සාභි, සස්ස, සානස්ස, සානං, සස්මිං, සම්හි, සෙ, සාසු.

අථ වා ‘සාස්සංසෙ චානඞ’ඉති සුත්තෙ චසද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථොපි හොතීතිකත්වා සිතො සෙසාසු විභත්තීසුපි ආනඞ හොති වා, මහාවුත්තිනා ච ආනාදෙසතො යොනං ඔ.

සා ¶ ගච්ඡති, සානො ගච්ඡන්ති, සා වා, හෙ ස, හෙ සා, හෙ සාන, හෙ සා, හෙ සානො, සං, සානං, සෙ, සානෙ ඉච්චාදි.

සා තිට්ඨති, සා තිට්ඨන්ති, සානො තිට්ඨන්ති, භො සා, භොන්තො සා, සානො, සානං, සානෙ, සානා, සානෙහි, සානෙභි, සාස්ස, සානං, සානා, සානෙහි, සානෙභි, සාස්ස, සානං, සානෙ, සානෙසූති [නීති. පද. 211].

වත්තහා වුච්චති සත්තො [සක්කො (අමරකොස, 1-145 ගාථායං)].

වත්තහතො සස්ස නො හොති, නංවචනස්ස නානං හොති.

වත්තහානො දෙති, වත්තහානානං දෙති. සෙසං යුවසද්දසමං.

සද්දනීතියං පන නා, සෙසු වත්තහිනා, වත්තහිනොති [නීති. පද. 219; (තත්ථ නාම්හි වත්තහානාති දිස්සති)] වුත්තං.

දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මානො. ‘‘සික්ඛිතා දළ්හධම්මිනො’’තිපි [සං. නි. 1.209] පාළි. භො දළ්හධම්මා, භොන්තො දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මානො, දළ්හධම්මිනො, දළ්හධම්මානං, දළ්හධම්මානෙ, දළ්හධම්මිනා, දළ්හධම්මෙහි. සෙසං පුරිසසමං. එවං පච්චක්ඛධම්මාති. විවටච්ඡදසද්දෙ පන නාම්හි ඉත්තං නත්ථි, සෙසං දළ්හධම්මසමං. පාළියං පන ‘‘දළ්හධම්මොති විස්සුතො’’ති [ජා. 2.22.300] ච ‘‘ලොකෙ විවටච්ඡදො’’ති [දී. නි. 1.258] ච දිට්ඨත්තා එතෙ සද්දා පුරිසරූපා අකාරන්තාපි යුජ්ජන්ති.

වුත්තසිරා වුච්චති නවවොරොපිතකෙසො, වුත්තසිරා බ්රාහ්මණො, වුත්තසිරා, වුත්තසිරානො, වුත්තසිරානං, වුත්තසිරානෙ, වුත්තසිරානා, ¶ වුත්තසිරානෙහි. සෙසං පුරිසසමං. පාළියං පන ‘‘කාපටිකො මාණවො වුත්තසිරො’’තිපි [ම. නි. 2.426] දිස්සති.

රහා වුච්චති පාපධම්මො. රහා, රහා, රහිනො, රහානං, රහිනෙ, රහිනා, රහිනෙහි, රහිනෙභි, රහස්ස, රහිනො, රහානං…පෙ… රහානෙ, රහානෙසූති [නීති. පද. 217] සබ්බං සද්දනීතියං වුත්තං, ඉධ පන මහාවුත්තිනා සිද්ධං.

ඣ, ලතො යොනං ලොපො හොති. ‘යොලොපනීසු දීඝො’ති දීඝො.

166. යොසු ඣිස්ස පුමෙ [ක. 96; රූ. 148; නී. 259].

පුල්ලිඞ්ගෙ යොසු ඣසඤ්ඤස්ස ඉ-කාරස්ස ට හොති වා.

ඣිස්සාති කිං? රත්තියො, දණ්ඩිනො.

භො මුනි, ‘අයුනං වා දීඝො’ති දීඝො, භො මුනී, භොන්තො මුනී, භොන්තො මුනයො, මුනිං, මුනී, මුනයො, මුනිනා, මුනීහි, මුනීභි, මුනිස්ස, මුනිනො, මුනීනං, මුනිස්මා, මුනිම්හා.

මුනිනා, මුනීහි, මුනීභි, මුනිස්ස, මුනිනො, මුනීනං, මුනිස්මිං, මුනිම්හි, මුනීසු.

ඉසි ගච්ඡති, ඉසී, ඉසයො, භො ඉසි, භො ඉසී, භොන්තො ඉසී, භොන්තො ඉසයො ඉච්චාදි.

අග්ගි ජලති, අග්ගී, අග්ගයො, භො අග්ගි, භො අග්ගී, භොන්තො අග්ගී, භොන්තො අග්ගයො ඉච්චාදි.

එවං කුච්ඡි, මුට්ඨි, ගණ්ඨි, මණි, පති, අධිපති, ගහපති, සෙනාපති, නරපති, යති, ඤාති, සාති, වත්ථි, අතිථි, සාරථි, බොන්දි, ආදි, උපාදි, නිධි, විධි, ඔධි, බ්යාධි, සමාධි, උදධි, උපධි, නිරුපධි, ධනි, සෙනානි, කපි, දීපි, කිමි, තිමි, අරි, හරි, ගිරි, කලි, බලි, සාලි, අඤ්ජලි, කවි, රවි, අසි, මසි, කෙසි, පෙසි, රාසි, අහි, වීහිඉච්චාදයො.

මහාවුත්තිනා අකතරස්සෙහිපි කෙහිචි ඣසඤ්ඤෙහි යොනං නො හොති, ‘‘ඡ මුනිනො අගාරමුනිනො, අනගාරමුනිනො, සෙඛමුනිනො, අසෙඛමුනිනො, පච්චෙකමුනිනො, මුනිමුනිනො’’ති [මහානි. 14] ච ‘‘ඤාණුපපන්නා මුනිනො වදන්තී’’ති ච ‘‘එකමෙකාය ඉත්ථියා, අට්ඨට්ඨ පතිනො සියු’’න්ති ච [ජා. 2.21.344] ‘‘පතිනො කිරම්හාකං විසිට්ඨනාරීන’’ [වි. ව. 323] න්ති ච ‘‘හංසාධිපතිනො ඉමෙ’’ති [ජා. 2.21.38] ච සුත්තපදානි දිස්සන්ති.

ගාථාසු ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති මුනිතො ගස්ස එත්තඤ්ච හොති, පොරොහිච්චො තවං මුනෙ [අප. ථෙර 1.1.540], ධම්මදස්සො තවං මුනෙ [අප. ථෙර 1.1.540], චිරං ¶ ජීව මහාවීර, කප්පං තිට්ඨ මහාමුනෙ [අප. ථෙර 1.2.168], පටිග්ගණ්හ මහාමුනෙ [අප. ථෙර 1.41.83]. තුය්හත්ථාය මහාමුනෙති [අප. ථෙර 1.3.345].

තෙහියෙව අංවචනස්ස නඤ්ච හොති, තමාහු එකං මුනිනං චරන්තං [සු. නි. 210], මුනිනං මොනපථෙසු සික්ඛමානං [ජා. 1.8.44], පිතරං පුත්තගිද්ධිනං [ජා. 2.22.2377], සබ්බකාමසමිද්ධිනං [ජා. 1.13.103].

168. ටෙ සිස්සිසිස්මා [ටෙ සිස්සස්මා (මූලපාඨෙ)].

යො නො’ජ්ජ විනයෙ කඞ්ඛං, අත්ථධම්මවිදූ ඉසෙ [ජා. 2.22.1164]. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තඤ්ච හොති, නිසීදාහි මහාඉසෙ [ජා. 2.20.114], ත්වං නො’සි සරණං ඉසෙ [ජා. 2.22.1326], පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ [ජා. 1.14.104].

ඉසිම්හා දුතියස්ස යොස්ස ටෙ හොති වා.

සමණෙ බ්රාහ්මණෙ වන්දෙ, සම්පන්නචරණෙ ඉසෙ [ජා. 1.16.314].

සමාසෙ පන මහෙසි ගච්ඡති, මහෙසී ගච්ඡන්ති, මහෙසයො, මහෙසිනො. අංවචනෙ මහෙසිනන්ති සිජ්ඣති. ‘‘සඞ්ගායිංසු මහෙසයො [වි. ව. ගන්ථාරම්භකථා පෙ. ව. ගන්ථාරම්භකථා], වානමුත්තා මහෙසයො’’ති [අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ 113 පිට්ඨෙ] ච ‘‘න තං සම්මග්ගතා යඤ්ඤං, උපයන්ති මහෙසිනො, එතං සම්මග්ගතා යඤ්ඤං, උපයන්ති මහෙසිනො [සං. නි. 1.120], පහන්තා මහෙසිනො කාමෙ, යෙන තිණ්ණා මහෙසිනො’’ති ච ‘‘මහෙසිං විජිතාවින’’න්ති [ම. නි. 2.459] ච ‘‘සඞ්ඝඤ්චාපි මහෙසිනං, කුඤ්ජරංව මහෙසිනං, උපගන්ත්වා මහෙසිනං ¶ [බු. වං. 9.1], ඛිප්පං පස්ස මහෙසිනං [ජා. 2.19.70], කතකිච්චං මහෙසින’’න්ති [ජා. 2.19.102] ච සුත්තපදානි දිස්සන්ති.

170. සිස්සග්ගිතො නි [ක. 95; රූ. 145; නී. 254; ‘සිස්සාග්ගිතො නි’ (බහූසු)].

අග්ගි ජලති, අග්ගිනි ජලති, අග්ගී ජලන්ති, අග්ගයො ඉච්චාදි.

පාළියං පන ‘‘අග්ගි, ගිනි, අග්ගිනී’’ති තයො අග්ගිපරියායා දිස්සන්ති – ‘‘රාගග්ගි, දොසග්ගි, මොහග්ගී’’ති [අ. නි. 7.46] ච ‘‘ඡන්නා කුටි ආහිතො ගිනි, විවටා කුටි නිබ්බුතො ගිනි [සු. නි. 19], මහාගිනි සම්පජ්ජලිතො [ථෙරගා. 702 (ථොකං විසදිසං)], යස්මා සො ජායතෙ ගිනී’’ති [ජා. 1.10.58] ච ‘‘අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතං පවිසන්තී’’ති [සු. නි. 675] ච. තෙසං විසුං විසුං රූපමාලා ලබ්භති.

සෙට්ඨි, පති, අධිපති, සෙනාපති, අතිථි, සාරථිසද්දෙහි ච යොනං නො හොති, අංවචනස්ස නං හොති වා, සෙට්ඨිනො, සෙට්ඨිනං, පතිනො, පතිනං, අධිපතිනො, අධිපතිනං, සෙනාපතිනො, සෙනාපතිනං, අතිථිනො, අතිථිනං, සාරථිනො, සාරථිනන්ති. ගහපතයො, ජානිපතයො ඉච්චාදීනි නිච්චරූපානි දිස්සන්ති.

‘රත්ථ්යාදීහි ටො ස්මිංනො’ති ස්මිංනො ටො හොති, ආදිස්මිං, ආදිම්හි, ආදො, ගාථාදො, පාදාදො. ‘‘ආදිං, ගාථාදිං, පාදාදිං’’ ඉච්චාදීසු පන ආධාරත්ථෙ දුතියා එව ‘‘ඉමං රත්තිං, ඉමං දිවසං, පුරිමං දිසං, පච්ඡිමං දිසං, තං ඛණං, තං ලයං, තං මුහුත්තං’’ ඉච්චාදීසු විය.

ඉදානි සමාසෙ ඣිස්ස ටාදෙසාභාවො වුච්චති.

පුමෙ අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ ඉ-කාරම්හා පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා. සුත්තවිභත්තෙන උත්තරපදත්ථසමාසෙපි ක්වචි යොනං නො, නෙ හොන්ති.

මිච්ඡාදිට්ඨිනො, සම්මාදිට්ඨිනො, මුට්ඨස්සතිනො, උපට්ඨිතස්සතිනො, අසාරෙ සාරමතිනො [ධ. ප. 11], නිම්මානරතිනො දෙවා, යෙ දෙවා වසවත්තිනො [සං. නි. 1.168], අට්ඨෙතෙ චක්කවත්තිනො, ධම්මෙ ධම්මානුවත්තිනො [සං. නි. 5.34], සග්ගං සුගතිනො යන්ති [ධ. ප. 126], තොමර’ඞ්කුසපාණිනො [ජා. 2.22.223], දණ්ඩමුග්ගරපාණිනො, අරියවුත්තිනො, නිපකා සන්තවුත්තිනො ඉච්චාදි.

මුට්ඨස්සතිනෙ, උපට්ඨිතස්සතිනෙ, අරියවුත්තිනෙ, තොමර’ඞ්කුසපාණිනෙ [ජා. 2.22.190] ඉච්චාදි.

වාත්වෙව? මිච්ඡාදිට්ඨී ජනා ගච්ඡන්ති, මිච්ඡාදිට්ඨී ජනෙ පස්සති.

ගරූ පන ‘‘තොමර’ඞ්කුසපාණයො, අත්ථෙ විසාරදමතයො’’ති [ක. 253] රූපානි ඉධ ඉච්ඡන්ති.

අඤ්ඤත්ථෙති කිං? මිච්ඡාදිට්ඨියො ධම්මා, මිච්ඡාදිට්ඨියො ධම්මෙ.

පුමෙති කිං? මිච්ඡාදිට්ඨිනියො ඉත්ථියො, මිච්ඡාදිට්ඨීනි කුලානි.

පුමෙ අඤ්ඤත්ථෙ ඉතො ස්මිංනො ක්වචි නෙ හොති.

කතඤ්ඤුම්හි ච පොසම්හි, සීලවන්තෙ අරියවුත්තිනෙ [ජා. 1.10.78]. සබ්බකාමසමිද්ධිනෙ කුලෙ, ඡත්තපාණිනෙ, දණ්ඩපාණිනෙ, තොමර’ඞ්කුසපාණිනෙ [ජා. 2.22.190] ඉච්චාදි.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ ඊතොපි ස්මිංනො ක්වචි නෙ හොති, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ [ජා. 2.19.96], දෙවවණ්ණිනෙ, බ්රහ්මවණ්ණිනෙ, අරහන්තම්හි තාදිනෙ [ථෙරගා. 1182] ඉච්චාදි.

ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

ඊකාරන්තෙ ‘සිම්හි නා’නපුංසකස්සා’ති සුත්තෙන සිම්හි රස්සත්තං නත්ථි, ‘ගෙ වා’ති ගෙ පරෙ විකප්පෙන රස්සො, යොසු ච අං, නා, ස, ස්මා, ස්මිං සු ච ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති නිච්චං රස්සො, දණ්ඩී ගච්ඡති. ‘ජන්තු හෙතු’ ඉච්චාදිසුත්තෙන විකප්පෙන යොනං ලොපො, දණ්ඩී ගච්ඡන්ති.

173. යොනං නොනෙ පුමෙ [ක. 225; රූ. 151; නී. 452, 453].

පුමෙ ඣසඤ්ඤම්හා ඊ-කාරතො පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා.

දණ්ඩිනො ගච්ඡන්ති, භොදණ්ඩි, භො දණ්ඩී, භොන්තො දණ්ඩිනො, දණ්ඩිං.

පුමෙ ඣසඤ්ඤම්හා ඊ-කාරතො අංවචනස්ස නං හොති වා.

පුමෙ ඣීතො දුතියායොස්ස නො හොති වා.

දණ්ඩී ¶ , දණ්ඩිනො, දණ්ඩිනෙ, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි, දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං, දණ්ඩිස්මා, දණ්ඩිම්හා, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි, දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං, දණ්ඩිස්මිං, දණ්ඩිම්හි.

‘නෙ ස්මිංනො ක්වචී’ති විභත්තසුත්තෙන ස්මිංනො නෙ ච හොති, දණ්ඩිනෙ, දණ්ඩීසු.

එවං චක්කී, පක්ඛී, සුඛී, සිඛී, චාගී, භාගී, භොගී, යොගී, සඞ්ඝී, වාචී, ධජී, භජී, කුට්ඨී, රට්ඨී, දාඨී, ඤාණී, පාණී, ගණී, ගුණී, චම්මී, ධම්මී, සීඝයායී, පාපකාරී, බ්රහ්මචාරී, මායාවී, මෙධාවී, භුත්තාවී, භයදස්සාවී, යසස්සී, තෙජස්සී, ඡත්තී, පත්තී, දන්තී, මන්තී, සත්තුඝාතී, සීහනාදී, සාමී, පියප්පසංසී. අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සී ඉච්චාදයො. ගාමණී, සෙනානී, සුධී ඉච්චාදීසු පන ස්මිංනො නිත්තං නත්ථි.

මහාවුත්තිනා යොසු ඣී-කාරස්සපි ක්වචි ටත්තං හොති,

‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, හත්ථයො පසදා මිගා;

සබ්බෙ සීහස්ස භායන්ති, නත්ථි කායස්මිං තුල්යතා [ජා. 1.2.103].

පුරිසාලූ ච හත්ථයො, සඤ්ඤතා බ්රහ්මචාරයො [අ. නි. 6.37], අපචෙ බ්රහ්මචාරයො’’ති දිස්සන්ති. තත්ථ ‘හත්ථයො’ති හත්ථිනො, ‘පුරිසාලූ’ති පුරිසලොලා බලවාමුඛයක්ඛිනියො, ‘බ්රහ්මචාරයො’ති බ්රහ්මචාරිනො, ‘අපචෙ’ති පූජෙය්ය.

සුස්සපි ¶ ක්වචි නෙසු හොති, සුසුඛං වත ජීවාම, වෙරිනෙසු අවෙරිනො [ධ. ප. 197], වෙරිනෙසු මනුස්සෙසු, විහරාම අවෙරිනො. තත්ථ ‘වෙරිනෙසූ’ති වෙරීචිත්තවන්තෙසු.

සමාසෙපි පඨමායොස්ස නොත්තං, දුතියායොස්ස නොත්තං නෙත්තඤ්ච හොති. තත්ථ ද්වෙ නොත්තානි පාකටානි. නෙත්තං පන වුච්චතෙ, ‘‘අස්සමණෙ සමණමානිනෙ [අ. නි. 8.10], නරෙ පාණාතිපාතිනෙ [ඉතිවු. 93], මඤ්ජුකෙ පියභාණිනෙ [ජා. 2.22.1721], මාලධාරිනෙ [ජා. 2.22.1727], කාසිකුත්තමධාරිනෙ [ජා. 2.22.195], වණ්ණවන්තෙ යසස්සිනෙ [දී. නි. 2.282], චාපහත්ථෙ කලාපිනෙ, උභො භස්සරවණ්ණිනෙ [ජා. 2.21.111], බ්රාහ්මණෙ දෙවවණ්ඩිනෙ, සමුද්ධරති පාණිනෙ [අප. ථෙරී 2.3.137], එවං ජරා ච මච්චු ච, අධිවත්තන්ති පාණිනෙ’’ති [සං. නි. 1.136] දිස්සන්ති. තත්ථ ‘භස්සරවණ්ණිනෙ’ති පභස්සරවණ්ණවන්තෙ. ස්මිංනො නෙත්තෙ පන ‘‘මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ’’ ඉච්චාදීනි [ජා. 2.19.96] පුබ්බෙ වුත්තානෙව.

ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

‘ගසීන’න්ති සිලොපො, භික්ඛු. යොනං ලොපෙ දීඝො, භික්ඛූ.

177. ලා යොනං වො පුමෙ [ක. 119; රූ. 155; නී. 294].

පුමෙ ලසඤ්ඤෙහි උවණ්ණෙහි යොනං වො හොති වාති යොනං වො.

178. වෙවොසු ¶ ලුස්ස [ක. 97; රූ. 156; නී. 260].

පුමෙ වෙ, වොසු පරෙසු ලසඤ්ඤස්ස උ-කාරස්ස ට හොති.

භො භික්ඛු, භො භික්ඛූ, භොන්තො භික්ඛූ.

179. පුමාලපනෙ වෙවො [ක. 116; රූ. 157; නී. 291].

පුමෙ ආලපනෙ ලසඤ්ඤම්හා උ-කාරතො යොස්ස වෙ, වො හොන්ති වා.

භොන්තො භික්ඛවෙ, අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවො’’ති [ම. නි. 1.1], දෙවකායා අභික්කන්තා, තෙ විජානාථ භික්ඛවො [දී. නි. 2.334], භික්ඛුං, භික්ඛූ, භික්ඛවො, භික්ඛුනා. ‘සුනංහිසූ’ති දීඝො, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි, භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං, භික්ඛුස්මා, භික්ඛුම්හා, භික්ඛුනා, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි, භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං, භික්ඛුස්මිං, භික්ඛුම්හි, භික්ඛූසු.

එවං මඞ්කු, මච්චු, උච්ඡු, පටු, භාණු, සෙතු, කෙතු, සත්තු, සින්ධු, බන්ධු, කාරු, නෙරු, මෙරු, රුරු, වෙළු ඉච්චාදයො.

හෙතු, ජන්තු, කුරුසද්දෙසු ‘ජන්තුහෙතු’ ඉච්චාදිසුත්තෙන විකප්පෙන යොනං ලොපො, හෙතු ධම්මො, හෙතූ ධම්මා, අතීතෙ හෙතවො පඤ්ච.

180. යොම්හි වා ක්වචි [ක. 97; රූ. 156; නී. 260].

යොසු ලසඤ්ඤිනො උ-කාරස්ස ක්වචි ට හොති වා.

භො හෙතු, භො හෙතූ, භොන්තො හෙතූ, හෙතවො, හෙතයො, හෙතුයො වා, හෙතුං, හෙතූ, හෙතවො, හෙතයො, හෙතුයො වා. සෙසං භික්ඛුසමං.

ජන්තු ගච්ඡති, ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො වා.

181. ජන්තාදිතො නො ච [ක. 119; රූ. 155; නී. 294; ‘ජන්ත්වාදිතො’ (බහූසු)].

පුමෙ ජන්තාදිතො යොනං නො ච හොති වො ච.

ජන්තුනො, ජන්තවො, භොජන්තු, භොජන්තූ, භොන්තො ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො, ජන්තුං, ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො. සෙසං භික්ඛුසමං.

කුරු, කුරූ, කුරයො, කුරුයො, කුරුනො, කුරවොති සබ්බං ජන්තුසමං.

‘‘අජ්ජෙව තං කුරයො පාපයාතු [ජා. 2.22.1632], නන්දන්ති තං කුරයො දස්සනෙන [ජා. 2.22.1641], අජ්ජෙව තං කුරයො පාපයාමී’’ති [ජා. 2.22.1634] දිස්සන්ති.

මහාවුත්තිනා ලතොපි අංවචනස්ස ක්වචි නං හොති, ‘‘කිමත්ථිනං භික්ඛුනං ආහු, භික්ඛුනමාහු මග්ගදෙසිං, භික්ඛුනමාහු මග්ගජීවිං, බුද්ධං ආදිච්චබන්ධුන’’න්ති දිස්සන්ති, තථා ‘‘රොගනිඩ්ඩං පභඞ්ගුනං, භොගානඤ්ච පභඞ්ගුනං [ධ. ප. 139], විඤ්ඤාණඤ්ච විරාගුන’’න්ති ච. තත්ථ ‘කිමත්ථින’න්ති කිංසභාවං, ‘මග්ගදෙසි’න්ති මග්ගං දෙසෙන්තං, ‘මග්ගජීවි’න්ති මග්ගෙ ජීවන්තං, ‘රොගනිඩ්ඩ’න්ති රොගානං කුලාවකභූතං, ‘පභඞ්ගුන’න්ති පභිජ්ජනසීලං, ‘විරාගුන’න්ති විරජ්ජනසීලං. කත්ථචි පඨමන්තම්පි දිස්සති, තත්ථ නාගමො.

182. ල්තුපිතාදීනමා සිම්හි [ක. 299; රූ. 158; නී. 411].

සිම්හි ¶ පරෙ ල්තුපච්චයන්තානං සත්ථු, කත්තුඉච්චාදීනං පිතාදීනඤ්ච උ-කාරො ආ හොති. ‘ගසීන’න්ති ලොපො.

183. ල්තුපිතාදීනමසෙ [ක. 200; රූ. 159; නී. 412].

සම්හා අඤ්ඤස්මිං විභත්තිගණෙ පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආරඞ හොති.

ගෙ පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො හොති අ ච ආ ච. භොසත්ථ, භො සත්ථා, භොන්තො සත්ථාරො, සත්ථාරං.

ආරඞතො යොනං කමෙන ටො, ටෙ හොන්ති වා. එත්ථ ච වාසද්දො සඛසද්දෙ විකප්පනත්ථො තත්ථ විධ්යන්තරසබ්භාවා. පුන ටොග්ගහණං ලහුභාවත්ථං.

187. ටා ¶ නාස්මානං [ක. 207, 270; රූ. 161, 120; නී. 42, 542].

සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි.

නංම්හි පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආරඞ හොති වා. ඉමෙසං මහානාම තිණ්ණං සත්ථාරානං එකා නිට්ඨා උදාහු පුථු නිට්ඨාති [අ. නි. 3.127]. සත්ථූනං.

නංම්හි පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආ හොති වා.

සත්ථානං, සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි, සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො, සත්ථූනං, සත්ථාරානං, සත්ථානං.

ස්මිංම්හි පරෙ ආරඞ්කතො රස්සො හොති.

බහුලාධිකාරා ¶ නා, ස්මාසු සත්ථුනාති ච සුම්හි සත්ථූසූති ච සිද්ධං. ‘‘ධම්මරාජෙන සත්ථුනා, පූජං ලබ්භති භත්තුසූ’’ති [ජා. 2.22.1517] පාළි. ‘භත්තුසූ’ති සාමීසු, ‘භත්තාසූ’තිපි පාඨො.

‘ල්තුපිතාදීනමසෙ’ති අසෙග්ගහණෙන තොම්හි ආරඞ හොති [නී. 414], ‘‘සත්ථාරතො සත්ථාරං ගච්ඡන්ති, සත්ථාරතො සත්ථාරං ඝටෙන්තී’’ති [මහානි. 27] පාළි.

එවං කත්තා, භත්තා, ගන්තා, ජෙතා, ජනෙතා, ඡෙත්තා, ඡෙදිතා, විඤ්ඤාතා, විඤ්ඤාපෙතා, උට්ඨාතා, උට්ඨාපෙතා, තරිතා, තාරෙතා, දාතා, දාපෙතා, සන්ධාතා, සන්ධාපෙතා, නෙතා, නෙත්තා, පොසෙතා, භෙත්තා, යාතා, වත්තා, සෙතා, හන්තා, සකමන්ධාතා, මහාමන්ධාතා ඉච්චාදයො.

මහාවුත්තිනා යොනං ආ හොති, අවිතක්කිතා ගබ්භමුපවජන්ති [ජා. 1.13.138 (විසදිසං)], තෙ භික්ඛූ බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරානං.

අමච්චවාචීහි කත්තු, ඛත්තුසද්දෙහි ගස්ස එත්තං, උට්ඨෙහි කත්තෙ තරමානො [ජා. 2.22.1690], නත්ථි භො ඛත්තෙ පරොලොකො [දී. නි. 2.408].

ගෙ පරෙ ආරඞ ච හොති, පුච්ඡාම කත්තාර අනොමපඤ්ඤ, ‘‘කත්තාරං අනොමපඤ්ඤ’’න්තිපි [ජා. 1.10.28] යුජ්ජති.

අංම්හි පරෙ පුබ්බස්සරලොපො ච හොති, අනුකම්පකං පාණසමම්පි භත්තුං ජහන්ති ඉත්ථියො. ‘‘සො පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො’’ති [ජා. 2.21.48] දිට්ඨත්තා කත්තුනා, ගන්තුනා ඉච්චාදීනිපි යුජ්ජන්ති.

නෙත්තුම්හා ¶ ස්මිංනො එත්තං [නී. 430], නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති [ජා. 1.4.133], එතෙ සද්දා තීසු ලිඞ්ගෙසු සමානරූපා හොන්ති, කත්තා ඉත්ථී, කත්තා පුරිසො, කත්තා කුලං ඉච්චාදි.

193. පිතාදීනමනත්තාදීනං [ක. 209; රූ. 168; නී. 425; ‘පිතාදීනමනත්වාදීනං’ (බහූසු)].

නත්තාදිවජ්ජිතානං පිතාදීනං ආරඞකතො රස්සො හොති.

පිතරො, භො පිත, භො පිතා, භොන්තො පිතරො. පිතරං, පිතුං වා. ‘‘මාතුං පිතුඤ්ච වන්දිත්වා’’ති [ජා. 2.22.1859] දිස්සති.

පිතරො, පිතරෙ, පිතරා, පිතුනා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි, පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො, පිතූනං, පිතරානං, පිතරා, පිතුනා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි, පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො, පිතූනං, පිතරානං, පිතානං, පිතුස්මිං, පිතුම්හි, පිතරි, පිතරෙසු, පිතූසු.

අනණො ඤාතිනං හොති, දෙවානං පිතුනඤ්ච සො [ජා. 2.22.126], මාතාපිතූනං අච්චයෙන, ධම්මං චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය [ජා. 2.17.39].

එවං භාතා, භාතරො, ජාමාතා, ජාමාතරොඉච්චාදි.

අනත්තාදීනන්ති කිං? නත්තා, නත්තාරො, නත්තාරං, නත්තාරො, නත්තාරෙ ඉච්චාදි. තථා පනත්තුසද්දොපි.

මාතු ¶ , ධීතු, දුහිතුසද්දා පන ඉත්ථිලිඞ්ගා එව, මාතා, මාතරො, භොති මාත, භොති මාතා, භොති මාතෙ වා, ‘‘අච්ඡරියං නන්දමාතෙ, අබ්භුතං නන්දමාතෙ’’ති [අ. නි. 7.53] දිස්සති. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තං. භොතියො මාතරො, මාතරං, මාතුං, මාතරො, මාතරෙ, මාතුයා, මාතරා, මාතරෙහි, මාතරෙභි, මාතූහි, මාතූභි, මාතු, මාතුස්ස, මාතුයා. ‘‘මාතුස්ස සරති, පිතුස්ස සරතී’’ති [රූ. 169; නී. 160 පිට්ඨෙ] සත්ථෙ දිස්සති. ‘‘බුද්ධමාතුස්ස සක්කාරං, කරොතු සුගතොරසො’’ති [අප. ථෙරී. 2.2.259] ච දිස්සති. මාතූනං, මාතානං, මාතරානං. පඤ්චමීරූපං තතියාසමං. ඡට්ඨීරූපං චතුත්ථීසමං. මාතුස්මිං, මාතුම්හි, මාතරි, මාතුයා, මාතුයං, මාතරෙසු, මාතූසු. එවං ධීතු, දුහිතුසද්දා.

විසෙසවිධිම්හි ගාථාසු මහාවුත්තිනා මාතු, පිතුසද්දෙහි නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං යා හොති, ස්මිංනො පන යඤ්ච හොති, අන්තලොපො ච. මත්යා කතං, මත්යා දෙති, මත්යා අපෙති, මත්යා ධනං, මත්යා ඨිතං. මත්යං ඨිතං. එවං පෙත්යා කතංඉච්චාදි, ඉධ වුද්ධි.

අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, සඤ්චත්තො පිතරා අහං [ජා. 2.22.29]. මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු [ජා. 2.18.61], අහඤ්හි ජානාමි ජනින්ද එතං, මත්යා ච පෙත්යා ච [ජා. 2.18.59], සබ්බං පුබ්බෙපි වුත්තමෙව.

සත්ථු, පිතාදීනං සමාසෙ විධානං සමාසකණ්ඩෙ ආගමිස්සති.

උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

‘ගසීන’න්ති ¶ ලොපො, සයම්භූ ගච්ඡති. ‘ලොපො’ති යොනං ලොපො, සයම්භූ ගච්ඡන්ති.

‘ජන්තාදිතො නො චා’ති යොනං වො, නො, සයම්භුවො, සයම්භුනො.

‘ගෙ වා’ති ගෙ පරෙ විකප්පෙන රස්සො, භො සයම්භු, භො සයම්භූ, භොන්තො සයම්භූ, සයම්භුවො, සයම්භුනො.

‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති අමාදීසු එකවචනෙසු නිච්චං රස්සො, සයම්භුං, ගාථායං ‘සයම්භුන’න්තිපි යුජ්ජති.

සයම්භූ, සයම්භුවො, සයම්භුනො. සයම්භුනා, සයම්භූහි, සයම්භූභි, සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුස්මා, සයම්භුම්හා, සයම්භුනා, සයම්භූහි, සයම්භූභි, සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුස්මිං, සයම්භුම්හි, සයම්භූසු.

එවං අභිභූ, පරාභිභූ, වෙස්සභූ, ගොත්රභූ, වත්රභූ ඉච්චාදි. සෙසෙසු පන යොනං නො එව ලබ්භති, චිත්තසහභුනො ධම්මා [ධ. ස. දුකමාතිකා 61].

පුමෙ කූපච්චයන්තෙහි යොනං නො හොති වා.

සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.

විඤ්ඤූ ¶ , වදඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ, මත්තඤ්ඤූ, විදූ. ඉධ කූසද්දෙන රූපච්චයන්තාපි ගය්හන්ති, වෙදගූ, පාරගූ. තථා භීරූ, පභඞ්ගූ, විරාගූඉච්චාදි ච.

ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.

ඔකාරන්තො පන ගොසද්දො එව, සො පුබ්බෙ වුත්තොයෙව.

අකාරන්තනපුංසක චිත්තාදිරාසි

අථ නපුංසකලිඞ්ගං දීපියතෙ. තං පන පඤ්චවිධං අදන්තං, ඉදන්තං ඊදන්තං, උදන්තං, ඌදන්තන්ති.

නපුංසකෙ අතො යොනං නි හොති. ‘යොලොපනීසූ’ති නිම්හි දීඝො.

197. නීනං වා [ක. 107; රූ. 69; නී. 275; ‘නීන වා’ (බහූසු)].

චිත්තා, හෙ චිත්ත, හෙ චිත්තා, හෙ චිත්තානි, හෙ චිත්තා වා, චිත්තං, චිත්තානි, චිත්තෙ, චිත්තෙන. සෙසං පුරිසසමං.

එවං ¶ දකං, උදකං, සුඛං, දුක්ඛං, මුඛං, අඞ්ගං, ලිඞ්ගං, සිඞ්ගං, අඝං, සච්චං, නච්චං, රජ්ජං, පජ්ජං, අම්බුජං, ධඤ්ඤං, ථඤ්ඤං, අරඤ්ඤං, පුඤ්ඤං, කිලිට්ඨං, පිට්ඨං, භණ්ඩං, තුණ්ඩං, ඤාණං, තාණං, ලෙණං, කරණං, චරණං, ඡත්තං, ඛෙත්තං, නෙත්තං, අමතං, සොතං, පීඨං, වත්ථං, පදං, ගදං, ආවුධං, කානනං, ඝානං, ඣානං, දානං, ධනං, වනං, පාපං, දුමං, හදයං, චීරං, චීවරං, කුලං, මූලං, බලං, මඞ්ගලං, භිසං, සීසං, ලොහංඉච්චාදයො.

‘පුමකම්මථාමද්ධාන’න්ති සුත්තෙන නා, ස්මාසු උත්තං, කම්මුනා, කම්මස්ස, කම්මුනො, කම්මස්මා, කම්මම්හා, කම්මනා, කම්මුනා, කම්මස්ස, කම්මුනො.

කම්මස්මිං, කම්මම්හි, කම්මනි, කම්මෙ. සෙසං චිත්තසමං.

කම්ම චම්ම ඝම්ම අස්ම වෙස්ම අද්ධ මුද්ධ අහ බ්රහ්ම අත්තආතුමා කම්මාදි. කම්මනි, චම්මනි. ‘‘කිං ඡන්දො කිමධිප්පායො, එකො සම්මසි ඝම්මනී’’ති [ජා. 1.16.1] ච ‘‘කිං පත්ථයං මහාබ්රහ්මෙ, එකො සම්මසි ඝම්මනී’’ති [ජා. 1.13.83] ච ‘‘මා ත්වං චන්දෙ ඛලි අස්මනී’’ති ච ‘‘තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි වෙස්මනී’’ති ච දිස්සන්ති. අද්ධනි ¶ , මුද්ධනි, අහනි, බ්රහ්මනි, අත්තනි, ආතුමනි, සබ්බමෙතං පුබ්බෙපි වුත්තමෙව ච. තත්ථ ‘සම්මසී’ති අච්ඡසි, ‘ඝම්මනී’ති ගිම්හකාලෙ ආතපෙ වා, ‘අස්මනී’ති පාසාණෙ, ‘වෙස්මනී’ති ඝරෙ.

200. අං නපුංසකෙ [ක. 125; රූ. 198; නී. 300; ‘අංඞං නපුංසකෙ’ (බහූසු)?].

නපුංසකෙ සිම්හි න්තුස්ස අං හොති වා. සිලොපො.

සිම්හි මහාවුත්තිනා න්තුස්ස අන්තො අ හොති, තතො සිස්ස අං හොති, ගුණවන්තං කුලං.

‘ය්වාදො න්තුස්සා’ති ය්වාදීසු න්තුස්සන්තස්ස අත්තං, ගුණවන්තානි, ගුණවන්තා, හෙ ගුණව, හෙ ගුණවා, හෙ ගුණවන්තානි, හෙ ගුණවන්තා, ගුණවං, ගුණවන්තං, ගුණවන්තානි, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙන, ගුණවතා කුලෙන. සබ්බං පුල්ලිඞ්ගසමං.

සතිමං කුලං, සතිමන්තං කුලං ඉච්චාදි.

ගච්ඡං කුලං, ගච්ඡන්තං කුලං, ගච්ඡන්තානි කුලානි ඉච්චාදි.

අට්ඨි තිට්ඨති, අට්ඨී තිට්ඨන්ති.

නපුංසකෙ ඣ, ලතො යොනං නි හොති වා. ‘යොලොපනීසූ’ති දීඝො.

අට්ඨීනි ¶ , හෙ අට්ඨි, හෙ අට්ඨී, හෙ අට්ඨීනි, හෙ අට්ඨී වා, අට්ඨිං, අට්ඨිනං, අට්ඨීනි, අට්ඨී, අට්ඨිනා, අට්ඨීහි, අට්ඨීභි. සෙසං මුනිසමං.

සමාසෙපි සම්මාදිට්ඨි කුලං, සම්මාදිට්ඨීනි කුලානි ඉච්චාදි, යොනං නො, නෙ නත්ථි.

ස්මිංම්හි සම්මාදිට්ඨිස්මිං, සම්මාදිට්ඨිම්හි, සම්මාදිට්ඨිනි, සම්මාදිට්ඨිනෙ කුලෙ, අරියවුත්තිනෙ කුලෙ ඉති වත්තබ්බං.

එවං අක්ඛි, අච්ඡි, සත්ථි, දධි, වාරි ඉච්චාදයො.

ඊකාරන්තෙ ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති සුත්තෙන සිම්හි රස්සො, දණ්ඩි කුලං, දණ්ඩීනි කුලානි, යොනං ලොපෙ දණ්ඩී.

‘ගෙ වා’ති රස්සො, හෙ දණ්ඩි, හෙ දණ්ඩී වා, හෙ දණ්ඩීනි, හෙ දණ්ඩී, දණ්ඩිං, දණ්ඩිනං, දණ්ඩීනි, දණ්ඩී, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි. පුල්ලිඞ්ගසමං.

සමාසෙපි සීඝයායි චිත්තං, සීඝයායීනි, සීඝයායී, හෙ සීඝයායි, හෙ සීඝයායී වා, හෙ සීඝයායීනි, හෙ සීඝයායී, සීඝයායිං, සීඝයායිනං, සීඝයායීනි ඉච්චාදි.

එවං සුඛකාරි දානං, චක්කී, පක්ඛී, සුඛී, සිඛී ඉච්චාදයො කුලසම්බන්ධිනො ච වෙදිතබ්බා.

ආයු ¶ තිට්ඨති, ‘ඣලා වා’ති යොනං නිත්තෙ ලොපෙ ච දීඝො, ආයූනි, ආයූ, හෙ ආයු, හෙ ආයූ, හෙ ආයූනි, හෙ ආයූ, ආයුං, ආයුනං, ආයූනි, ආයූ. සෙසං භික්ඛුසමං.

ආයුසද්දො පුල්ලිඞ්ගෙපි වත්තති, ‘‘පුනරායු ච මෙ ලද්ධො [දී. නි. 2.369], ආයුඤ්ච වො කීවතකො නු සම්ම [ජා. 1.15.205], ආයු නු ඛීණො මරණඤ්ච සන්තිකෙ, න චායු ඛීණො මරණඤ්ච දූරෙ’’ති පාළිපදානි.

එවං චක්ඛු, හිඞ්ගු, සිග්ගු, ජතු, වත්ථු, මත්ථු, මධු, ධනු, තිපු, දාරු, වසු, අස්සු ඉච්චාදයො.

202. අම්බාදීහි [ක. 217; රූ. 199; නී. 444; ‘අම්බාදීහි’ (බහූසු)].

අම්බු, පංසුඉච්චාදීහි ස්මිංනො නි හොති වා.

ඵලං පතති අම්බුනි, පුප්ඵං යථා පංසුනි ආතපෙ ගතං. සෙසං ආයුසමං. චිත්රගු, වහගු, දිගු ඉච්චාදයොපි උකාරන්තපකතිකා එවාති.

සිම්හි රස්සො, ගොත්රභු ඤාණං, ගොත්රභූනි, ගොත්රභූ, හෙ ගොත්රභු, හෙ ගොත්රභූ, හෙ ගොත්රභූනි, හෙගොත්රභූ, ගොත්රභුං, ගොත්රභුනං, ගොත්රභූනි, ගොත්රභූ. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. එවං සයම්භු ඤාණං, අභිභු ඣානං ඉච්චාදි.

සබ්බ, කතර, කතම, උභය, ඉතර, අඤ්ඤ, අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතම, පුබ්බ, පර, අපර, දක්ඛිණ, උත්තර, අධර, ය, ත, ත්ය, එත, ඉම, අමු, කිං, එක, උභ, ද්වි,ති, චතු, තුම්හ, අම්හ ඉමානි අට්ඨවීසති සබ්බනාමානි නාම. සබ්බෙසං ලිඞ්ගත්ථානං සාධාරණානි නාමානි සබ්බනාමානි.

උභයසද්දො ද්වින්නං අවයවානං සමුදායත්ථො.

ඉතරසද්දො එකතො වුත්තස්ස පටියොගීවචනො.

අඤ්ඤසද්දො යථාධිගතම්හා අපරවචනො.

අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතමසද්දා අනියමත්ථා.

පුබ්බාදයො සද්දා දිසා, කාලාදිවවත්ථානවචනා.

ත, ත්යසද්දා පරම්මුඛෙ දූරවචනා.

එතසද්දො පරම්මුඛෙ සමීපවචනො, සම්මුඛෙ දූරවචනො. අට්ඨකථායං පන ‘‘එතෙති චක්ඛුපථං අතික්කමිත්වා දූරගතෙ සන්ධායාහා’’ති [ජා. අට්ඨ 4.15.104] වුත්තං, තස්මා තසද්දත්ථෙපි වත්තති.

අමුසද්දො දූරවචනො. සමීප, දූරතා ච පරිකප්පබුද්ධිවසෙනාපි හොති.

එකසද්දො සඞ්ඛ්යත්ථො අඤ්ඤත්ථො ච.

තත්ථ ත්යසද්දොපි බහුලං දිස්සති. ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා, බීජානි ත්යාසු රුහන්ති [ජා. 2.21.120], කථං නු විස්සසෙ ත්යම්හි [ජා. 1.16.288], අථ විස්සසතෙ ත්යම්හිඉච්චාදි [ජා. 2.22.1474].

‘ඉත්ථියමත්වා’ති ආපච්චයො, ඝසඤ්ඤො, සිලොපො, සබ්බා ඉත්ථී, සබ්බා, සබ්බායො, හෙ සබ්බෙ, හෙ සබ්බා, හෙ සබ්බායො, සබ්බං, සබ්බා, සබ්බායො, සබ්බාය, සබ්බාහි, සබ්බාභි, සබ්බාය.

203. ඝපාසස්ස ස්සා වා [ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365, 209].

ඝ, පසඤ්ඤෙහි සබ්බනාමෙහි සස්ස ස්සා හොති වා.

204. ඝොස්සංස්සාස්සායංතිංසු [ක. 66; රූ. 205; නී. 213].

සබ්බාදීහි නංවචනස්ස සං, සානං හොන්ති.

සබ්බාසං, සබ්බාසානං, සබ්බාය, සබ්බාහි, සබ්බාභි, සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාසං, සබ්බාසානං, සබ්බාය, සබ්බායං.

206. ස්මිංනො ස්සං [ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365, 209].

සබ්බාදීහි ස්මිංනො ස්සං හොති වා.

සද්දනීතියං ¶ නා, ස්මා, ස්මිංනම්පි ස්සාදෙසො වුත්තො [නී. 366]. ‘‘තස්සා කුමාරිකාය සද්ධිං [පාරා. 443], කස්සාහං කෙන හායාමී’’ති [පාරා. 290] පාළි. ඉධ පන සුත්තවිභත්තෙන සාධියති. සබ්බස්සා කතං, සබ්බස්සා අපෙති, සබ්බස්සා ඨිතං.

අකාරන්තෙහි සබ්බාදීහි යොනං එට හොති.

අතොත්වෙව? සබ්බා ඉත්ථියො, අමූ පුරිසා.

හෙ සබ්බ, හෙ සබ්බා, හෙ සබ්බෙ, සබ්බං, සබ්බෙ, සබ්බෙන.

208. සබ්බාදීනං නංම්හි ච [ක. 102; රූ. 202; නී. 270].

නංම්හි ච සු, හිසු ච සබ්බාදීනං අස්ස එ හොති.

සබ්බෙහි, සබ්බෙභි, සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං, සබ්බස්මා, සබ්බම්හා, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි, සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං, සබ්බස්මිං, සබ්බම්හි, සබ්බෙසු.

චූළනිරුත්තියං පන ස්මා, ස්මිංනං ආ, එත්තං වුත්තං, සබ්බා අපෙති, සබ්බෙ පතිට්ඨිතන්ති. ‘‘සබ්බා ච සවති, සබ්බථා සවතී’’ති ච ‘‘ත්යාහං මන්තෙ පරත්ථද්ධො’’ති [ජා. 2.22.835] ච පාළී. තත්ථ ‘ත්යාහ’න්ති තෙ+අහං, තස්මිං මන්තෙති අත්ථො.

සබ්බනාමෙහි චතුත්ථියා ආයාදෙසොපි දිස්සති, ‘‘යාය නො අනුකම්පාය, අම්හෙ පබ්බාජයී මුනි. සො නො අත්ථො ¶ අනුප්පත්තො’’ති [ථෙරගා. 176] ච ‘‘යායෙව ඛො පනත්ථාය ආගච්ඡෙය්යාථ, තමෙව අත්ථං සාධුකං මනසි කරෙය්යාථා’’ති ච [දී. නි. 1.263] ‘‘නෙව මය්හං අයං නාගො, අලං දුක්ඛාය කායචී’’ති [ජා. 2.22.870] ච පාළී.

සබ්බානි, සබ්බං, සබ්බානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

බහුලාධිකාරා ක්වචි නිස්ස ටා, ටෙපි හොන්ති. පාළියං පන නිස්ස ටා, ටෙපි දිස්සන්ති- ‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ. නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ [බු. වං. 2.82]. කිං මාණවස්ස රතනානි අත්ථි, යෙ තං ජිනන්තො හරෙ අක්ඛධුත්තො’’ති [ජා. 2.22.1390]. එවං කතර, කතමසද්දාපි ඤෙය්යා.

උභයසද්දෙ ඉත්ථි, පුමෙසු උභයා, උභයොති පඨමෙකවචනරූපං අප්පසිද්ධං. මහාවුත්තිනා යොනං ටො වා හොති, උභයො ඉත්ථියො, උභයං ඉත්ථිං, උභයො ඉත්ථියො, උභයාය, උභයාහි, උභයාභි. සෙසං සබ්බසමං.

උභයො පුරිසා, උභයෙ පුරිසා, උභයං, උභයො, උභයෙ, උභයෙන, උභයෙහි, උභයෙභි, උභයස්ස, උභයෙසං, උභයෙසානං. සබ්බසමං.

උභයං කුලං තිට්ඨති, උභයානි, උභයං, උභයානි. සබ්බසමං. ‘‘එකරත්තෙන උභයො, තුවඤ්ච ධනුසෙඛ ච [ජා. 1.16.239], තොදෙය්ය, කප්පා උභයො, ඉධෙකරත්තිං උභයො වසෙම, උභයෙ දෙවමනුස්සා, උභයෙ වසාමසෙ’’ති පාළි.

210. ස්සංස්සාස්සායෙසිතරෙකඤ්ඤෙතිමානමි [ක. 63; රූ. 217; නී. 210; ‘ස්සංස්සාස්සායෙස්විතරෙකඤ්ඤෙභිමානමි’ (බහූසු)].

ස්සමාදීසු ¶ ඉතරා, එකා, අඤ්ඤා, එතා, ඉමාසද්දානං ඉ හොති.

ඉතරිස්සා කතං, ඉතරිස්සා දෙති, ඉතරිස්සා අපෙති, ඉතරිස්සා ධනං, ඉතරිස්සා, ඉතරිස්සං ඨිතං. සෙසං සබ්බසමං.

අඤ්ඤා, අඤ්ඤා, අඤ්ඤායො, අඤ්ඤං, අඤ්ඤා, අඤ්ඤායො, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාහි, අඤ්ඤාභි, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාසං, අඤ්ඤාසානං, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාහි, අඤ්ඤාභි, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාසං, අඤ්ඤාසානං, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤායං, අඤ්ඤිස්සං, අඤ්ඤාසු. සෙසලිඞ්ගෙසු සබ්බසමං.

‘‘අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පටිබද්ධචිත්තො හොතී’’ති [පාරා. 73] පාළි, ඉධ සුත්තවිභත්තෙන සිජ්ඣති. සෙසං අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතමෙසු සබ්බසමං.

පුබ්බා ඉත්ථී, පුබ්බා, පුබ්බායො, පුබ්බං, පුබ්බා, පුබ්බායො, පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බාහි, පුබ්බාභි, පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බාසං, පුබ්බාසානං, සත්තමියං පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බායං, පුබ්බස්සං, පුබ්බාසු.

211. පුබ්බාදීහි ඡහි [ක. 164; රූ. 200; නී. 347; චං. 2.1.15; පා. 1.1.34].

පුබ්බෙ, පුබ්බා, පරෙ, පරා, අපරෙ, අපරා, දක්ඛිණෙ, දක්ඛිණා, උත්තරෙ, උත්තරා, අධරෙ, අධරා. තත්ථ ‘පුබ්බෙ පුබ්බා’ති පුරත්ථිමදිසාභාගා, තත්රට්ඨකා වා අත්ථා, පුරාතනා වා සත්තා සඞ්ඛාරා ච. ‘‘පුබ්බබුද්ධා, පුබ්බදෙවා, පුබ්බාචරියා’’තිආදීසු ‘‘පුබ්බෙ බුද්ධා ¶ පුබ්බබුද්ධා, පුබ්බා බුද්ධා වා පුබ්බබුද්ධා’’තිආදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සෙසෙසු.

පුබ්බෙසං, පුබ්බෙසානං, පරෙසං, පරෙසානං, අපරෙසං, අපරෙසානං, දක්ඛිණෙසං, දක්ඛිණෙසානං, උත්තරෙසං, උත්තරෙසානං, අධරෙසං, අධරෙසානං. සෙසං ඤෙය්යං.

212. නාඤ්ඤඤ්ච නාමප්පධානා [චං. 2.1.10; පා. 1.1.27-29].

සුද්ධනාමභූතා ච සමාසෙ අප්පධානභූතා ච සබ්බාදිතො පුබ්බෙ වුත්තං සබ්බාදිකාරියං අඤ්ඤඤ්ච උපරි වුච්චමානං සබ්බාදිකාරියං න හොති. තත්ථ සුද්ධනාමභූතං සබ්බාදිනාම න ජානාතීති අත්ථෙන බාලවාචකො අඤ්ඤසද්දො, ආජානාතීති අත්ථෙන මජ්ඣෙමග්ගඵලඤාණවාචකො අඤ්ඤසද්දො, අරහත්තඵලඤාණවාචකො අඤ්ඤසද්දො, ‘පුබ්බො ලොහිත’න්තිආදීසු පුබ්බසද්දො, අතිරෙකපරමාදිවාචකො පරසද්දො, දිසාකාලාදිතො අඤ්ඤෙසු අත්ථෙසු පවත්තා දක්ඛිණු’ත්තරසද්දා ච සඞ්ඛ්යත්ථවාචිතො අඤ්ඤො එකසද්දො චාති සබ්බමෙතං සුද්ධනාමං නාම, තතො සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.

අප්පධානෙ දිට්ඨපුබ්බ, ගතපුබ්බ, පියපුබ්බ ඉච්චාදි. තත්ථ පුබ්බෙ දිට්ඨො දිට්ඨපුබ්බො බුද්ධො පුරිසෙන. පුබ්බෙ දිට්ඨො යෙනාති වා දිට්ඨපුබ්බො පුරිසො බුද්ධං. එවං ගතපුබ්බො මග්ගො පුරිසෙන, ගතපුබ්බො වා පුරිසො මග්ගං. පියා වුච්චති භරියා, පියා පුබ්බා පුරාණා එතස්සාති පියපුබ්බො, පියො වුච්චති පති, පියො පුබ්බො යස්සාති පියපුබ්බා. එතෙහි ච සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.

213. තතියත්ථයොගෙ [නී. 350; චං. 2.1.11; පා. 1.1.30].

තතියත්ථෙන ¶ පදෙන යොගෙ සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.

214. චත්ථසමාසෙ [ක. 166; රූ. 209; නී. 349; චං. 2.1.11; පා. 1.1.31].

චත්ථසමාසො වුච්චති ද්වන්දසමාසො, තස්මිං සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.

දක්ඛිණා ච උත්තරා ච පුබ්බා ච දක්ඛිණුත්තරපුබ්බා, දක්ඛිණුත්තරපුබ්බානං.

චත්ථෙති කිං? දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච යා අන්තරදිසාති දක්ඛිණපුබ්බා, දක්ඛිණා ච සා පුබ්බා චාති දක්ඛිණපුබ්බා, දක්ඛිණපුබ්බස්සා, දක්ඛිණපුබ්බස්සං.

215. වෙට [ක. 165; රූ. 208; නී. 348; චං. 2.1.13; පා. 1.1.32].

කතරකතමෙ, කතරකතමා, ඉතරිතරෙ, ඉතරිතරා, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤා, පුබ්බපරෙ, පුබ්බපරා, පුබ්බාපරෙ, පුබ්බාපරා ඉච්චාදි.

ඉමෙසු පුබ්බාදීසු ස්මා, ස්මිංනං ආ, එත්තං හොති, පුබ්බා, පුබ්බෙ, පරා, පරෙ, අපරා, අපරෙ, දක්ඛිණා, දක්ඛිණෙ, උත්තරා, උත්තරෙ, අධරා, අධරෙ.

යා ඉත්ථී, යා, යායො, යං, යා, යායො, යාය, යස්සා, යාහි, යාභි, යාය, යස්සා, යාසං, යාසානං, යාය ¶ , යස්සා, යාහි, යාභි, යාය, යස්සා, යාසං, යාසානං, යාය, යස්සා, යායං, යස්සං, යාසු.

යො පුරිසො, යෙ, යං, යෙ, යෙන, යෙහි, යෙභි, යස්ස, යෙසං, යෙසානං, යස්මා, යම්හා, යෙහි, යෙභි, යස්ස, යෙසං, යෙසානං, යස්මිං, යම්හි, යෙසු.

යං චිත්තං, යානි චිත්තානි, යං, යානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

216. ත්යතෙතානං තස්ස සො [ක. 174; රූ. 211; නී. 360].

අනපුංසකානංත්ය, ත, එතසද්දානං තබ්යඤ්ජනස්ස සො හොති සිම්හි. සිලොපො.

සා ඉත්ථී, තා, තායො, ඉත්ථියො, තං, තා, තායො, තාය.

217. ස්සා වා තෙතිමාමූහි [ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365-6, 209].

ඝ, පසඤ්ඤෙහි තා, එතා, ඉමා, අමුසද්දෙහි නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං ස්සා හොති වා. රස්සො.

තස්සා කතං, තාහි, තාභි, තාය, තස්සා.

ස්සං, ස්සා, ස්සායෙසු ඝසඤ්ඤස්ස තාසද්දස්ස ඉ හොති වා.

219. තෙතිමාතො ¶ සස්ස ස්සාය [ක. 65; රූ. 215; නී. 212].

තා, එතා, ඉමාහි සස්ස ස්සායාදෙසො හොති වා.

තස්සාය, තිස්සාය, තාසං, තාසානං, තාය, තස්සා, තස්සාය, තිස්සාය, තාසං, තාසානං, තාය, තායං, තස්සා, තස්සං, තිස්සා, තිස්සං, තාසු.

සො පුරිසො, තෙ පුරිසා, තං, තෙ, තෙන, තෙහි, තෙභි, තස්ස, තෙසං, තෙසානං, තස්මිං, තම්හි, තෙසු.

තං චිත්තං, තානි චිත්තානි, තං, තානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

220. තස්ස නො සබ්බාසු [ක. 175; රූ. 212; නී. 361].

ය්වාදීසු සබ්බාසු විභත්තීසු තස්ස නො හොති.

නෙ පුරිසා, නං, නෙ, නෙහි, නෙභි, නෙසං, නෙසානං, නෙහි, නෙභි, නෙසං, නෙසානං, නම්හි, නෙසු.

එත්ථ ච ‘සබ්බාසූ’ති වුත්තෙපි යා යා විභත්ති ලබ්භති, තං තං ඤත්වා යොජෙතබ්බා.

නං චිත්තං, නෙහි, නෙභි. පුල්ලිඞ්ගසමං.

221. ට සස්මාස්මිංස්සායස්සංස්සාසංම්හාම්හිස්විමස්ස ච [ක. 176; රූ. 213; නී. 362].

සාදීසු තස්ස ච ඉමස්ස ච ට හොති වා.

අස්සා ඉත්ථියා කතං, අස්සා, අස්සාය දෙති. සංම්හි දීඝො [නී. 368] – ආසං ඉත්ථීනං, නාසං කුජ්ඣන්ති පණ්ඩිතා [ජා. 1.1.65], අස්සා අපෙති, අස්සා, අස්සාය ධනං, ආසං ධනං, ‘‘අභික්කමො සානං පඤ්ඤායති, නො පටික්කමො’’ති [සං. නි. 5.196] එත්ථ ‘සාන’න්ති වෙදනානං, මහාවුත්තිනා තස්ස සත්තං. අස්සා, අස්සං ඨිතං.

අස්ස ¶ පුරිසස්ස, ආසං පුරිසානං. නෙවාසං කෙසා දිස්සන්ති, හත්ථපාදා ච ජාලිනො [ජා. 2.22.2221]. අස්මා, අම්හා, අස්ස, ආසං, අස්මිං, අම්හි.

එසා ඉත්ථී, එතා, එතායො, එතං, එතා, එතායො, එතාය, එතස්සා, එතිස්සා කතං.

එතං චිත්තං, එතානි, එතං, එතානි, එතෙන. සබ්බං තසද්දසමං ඨපෙත්වා නත්තං, ටත්තඤ්ච.

222. සිම්හානපුංසකස්සායං [ක. 172; රූ. 218; නී. 306-7; ‘සිම්හ…’ (බහූසු)].

සිම්හි නපුංසකතො අඤ්ඤස්ස ඉමස්ස අයං හොති. සිලොපො.

අයං ඉත්ථී, ඉමා, ඉමායො, ඉමං, ඉමා, ඉමායො, ඉමාය, ඉමස්සා, ඉමිස්සා, ඉමාහි, ඉමාභි, ඉමාය, ඉමස්සා, ඉමස්සාය, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමිස්සං, අස්සා, අස්සාය, ඉමාසං, ඉමාසානං, ආසං. පඤ්චමීරූපං තතියාසමං, ඡට්ඨීරූපං චතුත්ථීසමං. ඉමාය, ඉමායං, ඉමස්සා, ඉමස්සාය, ඉමස්සං, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමිස්සං, අස්සා, අස්සං, ඉමාසු.

223. නාම්හිනිමි [ක. 171; රූ. 219; නී. 357; ‘නාම්හනිම්හි’ (බහූසු)].

නාම්හි අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ඉමස්ස අන, ඉමිආදෙසා හොන්ති.

224. ඉමස්සානිත්ථියං ටෙ [ක. 170; රූ. 220; නී. 356].

අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ¶ ඉමස්ස ටෙ හොති වා සු, නං, හිසු.

එහි, එභි, ඉමස්ස, අස්ස, ඉමෙසං, ඉමෙසානං, එසං, එසානං, ඉමස්මා, ඉමම්හා, අස්මා, අම්හා, ඉමෙහි, ඉමෙභි, එහි, එභි, ඉමස්ස, අස්ස, ඉමෙසං, ඉමෙසානං, එසං, එසානං, ඉමස්මිං, ඉමම්හි, අස්මිං, අම්හි, ඉමෙසු, එසු.

‘‘අනම්හි භද්දෙ සුසොණෙ, කින්නු ජග්ඝසි සොභනෙ’’ති [ජා. 1.5.130 (අනම්හි කාලෙ සුසොණි)] පාළි- ‘අනම්හී’ති ඉමස්මිං ඨානෙ, මහාවුත්තිනා ස්මිංම්හි අනාදෙසො.

නපුංසකෙ අං, සිසු ඉමස්ස තෙහි අං, සීහි සහ ඉදං හොති වා.

ඉදං චිත්තං, ඉමානි චිත්තානි, ඉමං, ඉදං, ඉමානි, ඉමිනා, අනෙන. සබ්බං පුල්ලිඞ්ගසමං.

යා, සා ඉත්ථී, යා, තා ඉත්ථියො, යං, තං ඉත්ථිං, යා, එසා ඉත්ථී, යා, එතා ඉත්ථියො, යං, එතං ඉත්ථිං, යා, අයං ඉත්ථී, යා, ඉමා ඉත්ථියො, යං, ඉමං ඉත්ථිං, යො, සො පුරිසො, යෙ, තෙ පුරිසාඉච්චාදයො.

‘‘ස ඛො සො කුමාරො වුද්ධිමන්වායා’’ති එත්ථ සො සො කුමාරොති, ‘එසෙ සෙ එකෙ එකත්ථෙ’ති එත්ථ එසො සො එකො එකත්ථොති වත්තබ්බං. තත්ථ පුබ්බං පුබ්බං අත්ථපදං, පරං පරං බ්යඤ්ජනමත්තං. ‘‘අයං සො සාරථි එතී’’ති [ජා. 2.22.51] එත්ථ පන ද්වෙපි විසුං ¶ විසුං අත්ථපදානි එවාති. යං, තං, ඉදන්ති ඉමෙ සද්දා නිපාතරූපාපි හුත්වා පාළිවාක්යෙසු සඤ්චරන්ති සබ්බලිඞ්ගවිභත්තීසු අභින්නරූපාති.

226. ඉමෙතානමෙනාන්වාදෙසෙ දුතියායං [නී. 375-6 පිට්ඨෙ; පා. 2.4.34].

අන්වාදෙසො වුච්චති අනුකථනං, පුනකථනං, අන්වාදෙසඨානෙ ඉම, එතානං එනාදෙසො හොති දුතියාවිභත්තීසු.

ඉමං භික්ඛුං විනයං අජ්ඣාපෙහි, අථො එනං භික්ඛුං ධම්මං අජ්ඣාපෙහි, ඉමෙ භික්ඛූ විනයං අජ්ඣාපෙහි, අථො එනෙ භික්ඛූ ධම්මං අජ්ඣාපෙහි, එතං භික්ඛුං විනයං අජ්ඣාපෙහිඉච්චාදිනා වත්තබ්බං. තමෙනං භික්ඛවෙ නිරයපාලා [අ. නි. 3.36], යත්වාධිකරණමෙනං භික්ඛුං ඉච්චාදීසුපි [දී. නි. 1.213] අනුකථනමෙව.

සිම්හි අනපුංසකස්ස අමුස්ස මස්ස සො හොති.

අසු ඉත්ථී, අමු වා, අමූ, අමුයො, අමුං, අමූ, අමුයො, අමුයා, අමුස්සා, අමූහි, අමූභි, අමුයා, අමුස්සා, අමූසං, අමූසානං, අමුයා, අමුස්සා, අමූහි, අමූභි, අමුයා, අමුස්සා, අමූසං, අමූසානං, අමුයා, අමුයං, අමුස්සා, අමුස්සං, අමූසු.

අමුතො යොනං ලොපො හොති. වො, නොපවාදොයං [ක. 119; රූ. 155; නී. 294].

අමූ ¶ , අමුං, අමූ, අමුනා, අමූහි, අමූභි.

මහාවුත්තිනා සම්හි මුස්ස දුත්තං, අදුස්ස. පාළියං ‘‘දුස්ස මෙ ඛෙත්තපාලස්ස, රත්තිං භත්තං අපාභත’’න්ති [ජා. 1.4.62] එත්ථ ගාථාවසෙන අ-කාරලොපො. අමූසං, අමූසානං, අමුස්මා, අමුම්හා, අමූහි, අමූභි, අමුස්ස, අදුස්ස, අමූසං, අමූසානං, අමුස්මිං, අමුම්හි, අමූසු.

නපුංසකෙ අං, සිසු අමුස්ස තෙහි සහ අදුං හොති වා.

අමුං චිත්තං, අදුං චිත්තං, අමූනි, අමුං, අදුං, අමූනි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. ‘සකත්ථෙ’ති සුත්තෙන කපච්චයෙ කතෙ සබ්බාදිරූපං නත්ථි. අමුකා කඤ්ඤා, අමුකා, අමුකායො. අමුකො පුරිසො, අමුකා පුරිසා. අමුකං චිත්තං, අමුකානි චිත්තානි ඉච්චාදි.

අසුකා ඉත්ථී, අසුකා, අසුකායො. අසුකො පුරිසො, අසුකා පුරිසා. අසුකං කුලං, අසුකානි කුලානි. සබ්බං කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තසමං.

‘ඉත්ථියමත්වා’ති එත්ථ ‘ඉත්ථියං ආ’ති විභත්තසුත්තෙන කිංසද්දතො ඉත්ථියං ආපච්චයො.

232. කිංස්ස කො [ක. 227-9; රූ. 270, 226; නී. 456-7-8? ‘කිස්ස කො සබ්බාසු’ (බහූසු)].

සබ්බෙසු ¶ විභත්තිපච්චයෙසු කිංස්ස කො හොති.

කා ඉත්ථී, කා, කායො, කං, කා, කායො, කාය, කස්සා ඉච්චාදි සබ්බසමං. කො පුරිසො, කෙ පුරිසා, කං, කෙ, කෙන, කෙහි, කෙභි, කස්ස.

අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ස, ස්මිංසු කිංසද්දස්ස කි හොති වා.

කිස්ස, කෙසං, කෙසානං, කස්මා, කම්හා, කෙහි, කෙභි, කස්ස, කිස්ස, කෙසං, කෙසානං, කස්මිං, කම්හි, කිස්මිං, කිම්හි, කෙසු.

234. කිමංසිසු නපුංසකෙ [‘කිමංසිසු සහ නපුංසකෙ’ (බහූසු)].

නපුංසකෙ අං, සිසු කිංසද්දස්ස තෙහි අංසීහි සහ කිං හොති.

කිං චිත්තං, කානි, කිං, කං වා, කානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. ඉදං පුච්ඡනත්ථස්ස සුද්ධකිංසද්දස්ස රූපං.

‘චි’ඉතිනිපාතෙන යුත්තෙ පන එකච්චත්ථං වා අප්පත්ථං වා වදති. කාචි ඉත්ථී, කාචි ඉත්ථියො, කිඤ්චි ඉත්ථිං, කාචි, කායචි, කාහිචි, කායචි, කස්සාචි, කාසඤ්චි, කුතොචි, කාහිචි. සත්තමියං - කායචි, කත්ථචි, කාසුචි.

කොචි පුරිසො, කෙචි, කිඤ්චි, කෙචි, කෙනචි, කෙහිචි, කස්සචි, කෙසඤ්චි, කිස්මිඤ්චි, කිම්හිචි, කත්ථචි, කෙසුචි.

කිඤ්චි කුලං, කානිචි කුලානි, කිඤ්චි, කානිචි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

පුන ¶ යසද්දෙන යුත්තෙ සකලත්ථං වදති. යා කාචි ඉත්ථී, යාකාචි ඉත්ථියො.

යො කොචි පුරිසො, යෙ කෙචි, යං කිඤ්චි, යෙ කෙචි යෙන කෙනචි, යෙහි කෙහිචි, යස්ස කස්සචි, යෙසං කෙසඤ්චි යතො කුතොචි, යෙහි කෙහිචි, යස්ස කස්සචි, යෙසංකෙසඤ්චි, යස්මිං කිස්මිඤ්චි, යම්හි කිම්හිචි, යත්ථ කත්ථචි, යෙසු කෙසුචි.

යං කිඤ්චිචිත්තං, යානි කානිචි, යං කිඤ්චි, යානි කානිචි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

එකසද්දො සඞ්ඛ්යත්ථෙ පවත්තො එකවචනන්තොව, අඤ්ඤත්ථෙ පවත්තො එකබහුවචනන්තො.

තත්ථ සඞ්ඛ්යත්ථෙ – එකා ඉත්ථී, එකං, එකාය, එකිස්සා ඉච්චාදි. පුන්නපුංසකෙසු එකවචනෙසු පුරිස, චිත්තරූපමෙව.

අඤ්ඤත්ථෙ – එකා ඉත්ථී, එකා ඉත්ථියො, එකං, එකා, එකාය, එකිස්සා, එකාහි, එකාභි ඉච්චාදි.

එකො පුරිසො, එකෙ, එකං, එකෙ, එකෙන, එකෙහි, එකෙභි, එකස්ස, එකෙසං, එකෙසානං. පුල්ලිඞ්ග සබ්බසමං.

එකං කුලං, එකානි කුලානි, එකං කුලං, එකානි කුලානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

කපච්චයෙ පරෙ සබ්බාදිරූපං නත්ථි.

‘‘එකිකා සයනෙ සෙතු, යා තෙ අම්බෙ අවාහරි [ජා. 1.4.175]. එකාකිනී ගහට්ඨාහං, මාතුයා පරිචොදිතා’’ති [අප. ථෙරී 2.3.188] පාළි, එකකො පුරිසො, එකකං, එකකෙන. එකකං කුලං ඉච්චාදි එකවචනන්තමෙව, එකකානං බහුත්තෙ වත්තබ්බෙ ද්වෙ එකකා, ද්වෙ එකකෙ ¶ , ද්වීහි එකකෙහීති ලබ්භති. ‘‘පඤ්චාලො ච විදෙහො ච, උභො එකා භවන්තු තෙ’’ති පාළි. ඉමිනා නයෙන බහුවචනම්පි ලබ්භති. ‘එකා’ති මිස්සකා.

පටිසෙධයුත්තෙ පන අනෙකා ඉත්ථියො, අනෙකාසං ඉත්ථීනං. අනෙකෙ පුරිසා, අනෙකෙසං පුරිසානං. අනෙකානි කුලානි, අනෙකෙසං කුලානං. පාළියං පන ‘‘නෙකානි ධඤ්ඤගණානි, නෙකානි ඛෙත්තගණානි, නෙකානං ධඤ්ඤගණානං, නෙකානං ඛෙත්තගණාන’’න්තිපි අත්ථි.

එකච්ච, එකච්චිය, කති, බහුසද්දාපි ඉධ වත්තබ්බා. එකච්චා ඉත්ථී, එකච්චා, එකච්චායොති සබ්බං කඤ්ඤාසමං.

135. එකච්චාදීහ්යතො [‘එකච්චාදීහතො’ (බහූසු)].

අකාරන්තෙහි එකච්චාදීහි යොනං ටෙ හොති.

එකච්චෙ පුරිසා, එකච්චෙ පුරිසෙ. සෙසං පුරිසසමං. ආදිසද්දෙන අප්පෙකච්ච, එකතිය, උභාදයො සඞ්ගය්හන්ති. අප්පෙකච්චෙ පුරිසා, එකතියෙ පුරිසා, උභෙ පුරිසා.

එකච්චානි චිත්තානි. සෙසං චිත්තසමං.

එකච්චිය, එකච්චෙය්ය, එකතියසද්දා කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තනයා. ‘‘ඉත්ථීපි හි එකච්චියා, සෙය්යා පොස ජනාධිප [සං. නි. 1.127]. සච්චං කිරෙවමාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ. කට්ඨං නිප්ලවිතං සෙය්යො, න ත්වෙවෙකච්චියො ¶ නරො’’ති [ජා. 1.1.73] ච ‘‘පරිවාරිතා මුඤ්චරෙ එකච්චෙය්යා’’ති ච ‘‘න විස්සසෙ එකතියෙසූ’’ති ච පාළී – තත්ථ ‘නිප්ලවිත’න්ති උදකතො උබ්භතං.

කති ඉත්ථියො, කති පුරිසා, කති පුරිසෙ, කති චිත්තානි. කතිහි ඉත්ථීහි, කතිහි පුරිසෙහි, කතිහි චිත්තෙහි.

238. බහුකතීනං [‘බහු කතින්නං’ (බහූසු)].

නංම්හි බහු, කතීනං අන්තෙ නුක හොති.

කතින්නං ඉත්ථීනං, කතින්නං පුරිසානං, කතින්නං චිත්තානං, අයං නාගමො බහුලං න හොති, ‘කතිනං තිථීනං පූරණී කතිමී’ති ච දිස්සති. ‘‘බහූනං වස්සසතානං, බහූනං වස්සසහස්සාන’’න්ති ච ‘‘බහූනං කුසලධම්මානං, බහූනං අකුසලධම්මාන’’න්ති ච ‘‘බහූනං වත අත්ථාය, උප්පජ්ජිංසු තථාගතා’’ති [වි. ව. 807] ච පාළී.

කතිසු ඉත්ථීසු, කතිසු පුරිසෙසු, කතිසු චිත්තෙසු.

බහුසද්දෙ ද්වීසු නංවචනෙසු බහුන්නං, බහුන්නන්ති වත්තබ්බං. සෙසං ධෙනු, භික්ඛු, ආයුසදිසං.

කපච්චයෙ කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තසදිසං, බහූ ඉත්ථියො, බහුකා ඉත්ථියො. බහූ පුරිසා, බහවො පුරිසා, බහුකා පුරිසා. බහූනි චිත්තානි, බහුකානි චිත්තානි ඉච්චාදිනා වත්තබ්බං. බහූනං ¶ සමුදායාපෙක්ඛනෙ සති එකවචනම්පි ලබ්භති, ‘‘බහුජනස්ස අත්ථාය බහුජනස්ස හිතාය, බහුනො ජනස්ස අත්ථාය හිතායා’’ති [අ. නි. 1.141] පාළි.

උභසද්දො බහුවචනන්තොව, ‘උභගොහි ටො’ති යොනං ටො, උභො ඉත්ථියො, පුරිසා, කුලානි ගච්ඡන්ති, උභො ඉත්ථියො, පුරිසා, කුලානි පස්සති.

239. සුහිසුභස්සො [නී. 313 (රූ. 109 පිට්ඨෙ)].

උභින්නං. සබ්බත්ථ ඉත්ථි, පුරිස, කුලෙහි යොජෙතබ්බං.

241. යොම්හි ද්වින්නං දුවෙද්වෙ [ක. 132; රූ. 228; නි. 310].

යොසු සවිභත්තිස්ස ද්විස්ස දුවෙ, ද්වෙ හොන්ති. ‘ද්වින්න’න්ති වචනං ද්විස්ස බහුවචනන්තනියමත්ථං.

ද්වෙ ඉත්ථියො, ද්වෙ පුරිසා, ද්වෙ පුරිසෙ, ද්වෙ චිත්තානි, දුවෙ ඉත්ථියො, දුවෙ පුරිසා, දුවෙ පුරිසෙ, දුවෙ චිත්තානි, ද්වීහි, ද්වීභි.

242. නංම්හි නුක ද්වාදීනං සත්තරසන්නං [ක. 67; නී. 229; නී. 214].

නංම්හි ¶ පරෙ ද්වාදීනං අට්ඨාරසන්තානං සත්තරසන්නං සඞ්ඛ්යානං අන්තෙ නුක හොති. උ-කාරො උච්චාරණත්ථො. කානුබන්ධං දිස්වා අන්තෙති ඤායති.

243. දුවින්නං නංම්හි [ක. 132; රූ. 228; නී. 244].

නංම්හි සවිභත්තිස්ස ද්විස්ස දුවින්නං හොති වා.

දුවින්නං, ද්වීහි, ද්වීභි, ද්වින්නං, දුවින්නං, ද්වීසු. මහාවුත්තිනා සුම්හි දුවෙ හොති, නාගස්ස දුවෙසු දන්තෙසු නිම්මිතා [වි. ව. 706], චක්කානි පාදෙසු දුවෙසු වින්දති [දී. නි. 3.205]. එවඤ්ච සති දුවෙහි, දුවෙභීතිපි සිද්ධමෙව හොති, අයං ද්විසද්දො උභසද්දො විය අලිඞ්ගො.

244. තිස්සො චතස්සො යොම්හි සවිභත්තීනං [ක. 133; රූ. 230; නී. 311].

ඉත්ථියං යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තිස්සො, චතස්සො හොන්ති.

තිස්සො ඉත්ථියො, චතස්සො ඉත්ථියො.

මහාවුත්තිනා හිසු ච තිස්ස, චතස්සා හොන්ති, ‘‘තිස්සෙහි චතස්සෙහි පරිසාහි, චතස්සෙහි සහිතො ලොකනායකො’’ති පාළී. තීහි, තීභි ඉත්ථීහි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි ඉත්ථීහි.

245. නංම්හි තිචතුන්නමිත්ථියං තිස්සචතස්සා [දී. නි. 3.205].

ඉත්ථියං නංම්හිති, චතුන්නං තිස්ස, චතස්සා හොන්ති.

තිස්සන්නං ¶ ඉත්ථීනං, චතස්සන්නං ඉත්ථීනං, තිණ්ණං ඉත්ථීනං, චතුන්නං ඉත්ථීනං, සමණො ගොතමො චතුන්නං පරිසානං සක්කතො හොති, චතුන්නං පරිසානං පියො හොති මනාපොති [දී. නි. 1.304], තිස්සෙහි, චතස්සෙහි, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, තිස්සන්නං, චතස්සන්නං, තිණ්ණං, චතුන්නං, තීසු, චතූසු.

පාළියං ‘‘චතස්සෙහී’’ති දිට්ඨත්තා තිස්සෙසු, චතස්සෙසූතිපි දිට්ඨමෙව හොති.

246. පුමෙ තයො චත්තාරො [ක. 133; රූ. 230; නී. 311].

පුල්ලිඞ්ගෙ යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තයො, චත්තාරො හොන්ති.

තයො පුරිසා, තයො පුරිසෙ, චත්තාරො පුරිසා, චත්තාරො පුරිසෙ.

247. චතුරො චතුස්ස [ක. 78, 205, 31; රූ. 160; නී. 234; ‘චතුරො වා චතුස්ස’ (බහූසු)].

පුමෙ සවිභත්තිස්ස චතුසද්දස්ස චතුරො හොති.

චතුරො පුරිසා, චතුරො පුරිසෙ. කථං චතුරො නිමිත්තෙ නාදස්සිං, චතුරො ඵලමුත්තමෙති? ‘‘ලිඞ්ගවිපල්ලාසා’’ති වුත්තියං වුත්තං, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි.

248. ඉණ්ණංඉණ්ණන්නං තිතො ඣා [ක. 87; රූ. 231; නී. 243; ‘ණ්ණංණ්ණන්නංතිකො ඣා’ (බහූසු)].

ඣසඤ්ඤම්හා තිම්හා නංවචනස්ස ඉණ්ණං, ඉණ්ණන්නං හොන්ති.

තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, චතුන්නං, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, චතුන්නං, තීසු, චතූසු.

249. තීණිචත්තාරි නපුංසකෙ [ක. 133; රූ. 230; නී. 311].

නපුංසකෙ ¶ යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තීණි, චත්තාරි හොන්ති.

තීණි චිත්තානි, චත්තාරි චිත්තානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.

වචනසිලිට්ඨත්තෙ පන සති විසදිසලිඞ්ගවචනානම්පි පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤසංයොගො හොති, චත්තාරො සතිපට්ඨානා [දී. නි. 3.145], චත්තාරො සම්මප්පධානා [දී. නි. 3.145], තයොමහාභූතා, තයො මහාභූතෙ [පට්ඨා. 1.1.58], සබ්බෙ මාලා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ කඤ්ඤා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ රතනා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ යානා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණං හොති [සං. නි. 2.50] ඉච්චාදි.

ගාථාසු විපල්ලාසාපි බහුලං දිස්සන්ති, අඤ්ඤෙ ධම්මානි දෙසෙන්ති, එවං ධම්මානි සුත්වාන, සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි සුත්වා, අත්ථානි චින්තයිත්වාන, උත්තමත්ථානි තයි ලභිම්හා, කිං ත්වං අත්ථානි ජානාසි, ඉච්ඡෙය්යාමි භන්තෙ සත්තපුත්තානි, සිවිපුත්තානි අව්හය [ජා. 2.22.2235], පුත්තදාරානි පොසෙන්ති, බලීබද්දානි සොළස ඉච්චාදි.

ඉධ සෙසසඞ්ඛ්යානාමානි දීපියන්තෙ.

250. ට පඤ්චාදීහි චුද්දසහි [ක. 134; රූ. 251; නී. 247].

පඤ්චාදීහි අට්ඨාරසන්තෙහි සඞ්ඛ්යාසද්දෙහි යොනං ට හොති.

පඤ්ච ඉත්ථියො, පඤ්ච පුරිසා, පුරිසෙ, පඤ්ච චිත්තානි, ඡ ඉත්ථියො.

ළාගමෙ ¶ පන ‘‘ඉත්ථිභාවා න මුච්චිස්සං, ඡළානි ගතියො ඉමා’’ති පාළි.

ඡ පුරිසා, ඡ පුරිසෙ, ඡ චිත්තානි. එවං සත්ත, අට්ඨ, නව, දස, එකාදස…පෙ… අට්ඨාරස.

251. පඤ්චාදීනං චුද්දසන්නම [ක. 90; රූ. 252; නී. 247].

සු, නං, හිසු පඤ්චාදීනං චුද්දසන්නං අස්ස අත්තමෙව හොති, න එත්තං වා දීඝත්තං වා හොති.

පඤ්චහි, පඤ්චන්නං, පඤ්චසු, ඡහි, ඡන්නං, ඡසු, සත්තහි, සත්තන්නං, සත්තසු, අට්ඨහි, අට්ඨන්නං, අට්ඨසු, නවහි, නවන්නං, නවසු, දසහි, දසන්නං, දසසු, එකාදසහි, එකාදසන්නං, එකාදසසු…පෙ… අට්ඨාරසහි, අට්ඨාරසන්නං, අට්ඨාරසසු.

එතෙ සබ්බෙ අලිඞ්ගා බහුවචනන්තා එව.

‘ඉත්ථියමත්වා’ති වීස, තිංස, චත්තාලීස, පඤ්ඤාසෙහි ආපච්චයො, මහාවුත්තිනා සිම්හි රස්සො සිලොපො ච, ‘නිග්ගහීත’න්ති විකප්පෙන නිග්ගහීතාගමො, විකප්පෙන අංලොපො, නාදීනං එකවචනානං යාදෙසො, වීස ඉත්ථියො, වීසං ඉත්ථියො, වීස පුරිසා, වීසං පුරිසා, වීස පුරිසෙ, වීසං පුරිසෙ, වීස චිත්තානි, වීසං චිත්තානි, වීසාය ඉත්ථීහි කම්මං කතං, වීසාය පුරිසෙහි කම්මං කතං, වීසාය කුලෙහි කම්මං කතං, වීසාය ඉත්ථීනං, පුරිසානං, කුලානං, සත්තමියං වීසාය ඉත්ථීසු, පුරිසෙසු, කුලෙසු.

තිපච්චයෙ වීසති, තිංසතිසද්දාපි සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුතිසද්දා විය නිච්චං ඉත්ථි ලිඞ්ගෙකවචනන්තා එව, සි, අංලොපො, වීසති ඉත්ථියො, වීසති පුරිසා, පුරිසෙ, වීසති කුලානි, වීසතියා ඉත්ථීහි, ඉත්ථීනං, පුරිසෙහි, පුරිසානං, කුලෙහි, කුලානං ¶ , වීසතියා, වීසතියං ඉත්ථි, පුරිස, කුලෙසු, එවං යාවනවුතියා වෙදිතබ්බා. වග්ගභෙදෙ පන සති බහුවචනම්පි විකප්පෙන දිස්සති, ද්වෙ වීසතියො ඉච්චාදි.

සතං, සහස්සං, දසසහස්සං, සතසහස්සං, දසසතසහස්සන්ති ඉමෙ නපුංසකලිඞ්ගායෙව. සඞ්ඛ්යෙය්යපධානෙ පන ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ සහස්සී, දසසහස්සී, සතසහස්සීති ඉත්ථිලිඞ්ගං භවති. වග්ගභෙදෙ පන ද්වෙ සතානි, තීණි සතානි, ද්වෙ සහස්සානි, තීණි සහස්සානි ඉච්චාදීනි භවන්ති. කොටි, පකොටි, කොටිපකොටි, අක්ඛොභිණීසද්දා ඉත්ථිලිඞ්ගා එව. සෙසං සබ්බං යාවඅසඞ්ඛ්යෙය්යා නපුංසකමෙව.

සහස්සං කාසි නාම, දසසහස්සං නහුතං නාම, සතසහස්සං ලක්ඛං නාම.

දුවිධං පධානං සඞ්ඛ්යාපධානං, සඞ්ඛ්යෙය්යපධානඤ්ච. පුරිසානං වීසති හොති, පුරිසානං නවුති හොති, පුරිසානං සතං හොති, සහස්සං හොති ඉච්චාදි සඞ්ඛ්යාපධානං නාම, වීසති පුරිසා, නවුති පුරිසා, සතං පුරිසා, සහස්සං පුරිසා ඉච්චාදි සඞ්ඛ්යෙය්යපධානං නාම.

එත්ථපි වීසතිසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගෙකවචනො එව. සත, සහස්සසද්දා නපුංසකෙකවචනා එව. සඞ්ඛ්යාසද්දානං පන පදවිධානඤ්ච ගුණවිධානඤ්ච සමාසකණ්ඩෙ ආගමිස්සති.

252. සිම්හාහං [ක. 149; රූ. 232; නී. 319; ‘සිම්හහං’ (බහූසු)].

සිම්හි සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස අහං හොති.

253. මයමස්මාම්හස්ස [ක. 121; රූ. 233; නී. 296].

යොසු ¶ සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස කමෙන මයං, අස්මා හොන්ති වා.

‘යොනමෙට’ ඉති විධි, අම්හෙ ගච්ඡාම.

254. තුම්හස්ස තුවංත්වංම්හි ච [ක. 146; රූ. 236; නී. 324; ‘තුම්හස්ස තුවංත්වමම්හිච’ (බහූසු)].

සිම්හි ච අංම්හි ච සවිභත්තිස්ස තුම්හස්ස තුවං, ත්වං හොන්ති.

තුවං බුද්ධො තුවං සත්ථා, තුවං මාරාභිභූ මුනි [ථෙරගා. 839], ත්වං නො සත්ථා අනුත්තරො, තුම්හෙ ගච්ඡථ, තුවං පස්සති, ත්වං පස්සති.

255. අංම්හි තං මං තවං මමං [ක. 143-4; රූ. 234-5; නී. 322].

අංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තං, මං, තවං, මමං හොන්ති.

මං පස්සති, මමං පස්සති, තං පස්සති, තවං පස්සති, අම්හෙ පස්සති, තුම්හෙ පස්සති.

256. දුතියායොම්හි වා [ක. 162; රූ. 237; නී. 345; ‘දුතියෙ යොම්හි වා’ (බහූසු)].

දුතියායොම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං ඞානුබන්ධා අං, ආකංආදෙසා හොන්ති වා.

අම්හං, අම්හාකං පස්සති, තුම්හං, තුම්හාකං පස්සති.

257. නාස්මාසු තයාමයා [ක. 145, 270; රූ. 238, 120; නී. 323, 542].

නා ¶ , ස්මාසු සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තයා, මයා හොන්ති.

මයා කතං, තයා කතං, මයා අපෙති, තයා අපෙති.

258. තයාතයීනං ත්ව වා තස්ස [ක. 210; රූ. 239; නී. 435].

ත්වයා කතං, ත්වයා අපෙති, අම්හෙහි කතං, තුම්හෙහි කතං.

259. තවමමතුය්හංමය්හං සෙ [ක. 141-2; රූ. 241-2; නී. 321].

සම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තවාදයො හොන්ති.

මම දීයතෙ, මය්හං දීයතෙ, තව දීයතෙ, තුය්හං දීයතෙ.

නං, සෙසු සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස කමෙන අස්මාකං, මමං හොන්ති.

261. ඞංඞාකං නංම්හි [ක. 161; රූ. 244; නී. 344].

නංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං ඞානුබන්ධා අං, ආකංආදෙසා හොන්ති වා.

අම්හං දීයතෙ, අම්හාකං දීයතෙ, තුම්හං දීයතෙ, තුම්හාකං දීයතෙ. පඤ්චමියං මයා, තයා, ත්වයා, පුබ්බෙ වුත්තාව.

ස්මාම්හි ¶ සවිභත්තිස්ස තුම්හස්ස ත්වම්හා හොති.

ත්වම්හා අපෙති, අම්හෙහි, තුම්හෙහි, මම, මමං, මය්හං, තව, තුය්හං, අම්හං, අම්හාකං, අස්මාකං, තුම්හං, තුම්හාකං.

263. ස්මිංම්හි තුම්හම්හානං තයිමයි [ක. 139; රූ. 245; නී. 318].

ස්මිංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තයි, මයි හොන්ති.

තයි, මයි, ත්වත්තෙ ත්වයි, අම්හෙසු, තුම්හෙසු.

මහාවුත්තිනා යො, හිසු අම්හස්ස අස්මාදෙසො, යොනං එත්තඤ්ච, අස්මා ගච්ඡාම, අස්මෙ පස්සති, අස්මාහි කතං, අස්මාකං දීයතෙ, අස්මාහි අපෙති, අස්මාකං ධනං, අස්මාසු ඨිතං. ‘‘අස්මාභිජප්පන්ති ජනා අනෙකා’’ති [ජා. 1.7.68] පාළි-අස්මෙ අභිජප්පන්ති පත්ථෙන්තීති අත්ථො. ‘‘අස්මාභි පරිචිණ්ණොසි, මෙත්තචිත්තා හි නායකා’’ති [අප. ථෙරී 2.2.230] ථෙරීපාළි – ‘පරිචිණ්ණො’ති පරිචාරිතො.

චතුත්ථියං අස්මාකං අධිපන්නානං, ඛමස්සු රාජකුඤ්ජර [ජා. 2.21.181] – ‘අධිපන්නාන’න්ති දුක්ඛාභිභූතානං.

ඡට්ඨියං එසස්මාකං කුලෙ ධම්මො [ජා. 1.4.147], එසා අස්මාකං ධම්මතා.

සත්තමියං යං කිච්චං පරමෙ මිත්තෙ, කතමස්මාසු තං තයා. පත්තා නිස්සංසයං ත්වම්හා, භත්තිරස්මාසු යා තව [ජා. 2.21.81] – තත්ථ ‘යං ¶ කිච්ච’න්ති යං කම්මං කත්තබ්බං, තව අස්මාසු යා භත්ති, තාය මයං ත්වම්හා නිස්සංසයතං පත්තාති අත්ථො.

265. අපාදාදො පදතෙකවාක්යෙ [චං. 6.3.15; පා. 8.1.17, 18].

අපාදාදිම්හි පවත්තානං පදතො පරෙසං එකවාක්යෙ ඨිතානං තුම්හා’ම්හානං විධි හොති. අධිකාරසුත්තමිදං.

266. යොනංහිස්වපඤ්චම්යා වොනො [ක. 147, 151; රූ. 246, 250; නී. 325, 329, 330].

පඤ්චමීවජ්ජිතෙසු යො, නං, හිසු පරෙසු අපාදාදොපවත්තානං පදතො පරෙසං එකවාක්යෙ ඨිතානං සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො හොන්ති වා.

ගච්ඡථ වො, ගච්ඡථ තුම්හෙ, ගච්ඡාම නො, ගච්ඡාම අම්හෙ, පස්සෙය්ය වො, පස්සෙය්ය තුම්හෙ, පස්සෙය්ය නො, පස්සෙය්ය අම්හෙ, දීයතෙ වො, දීයතෙ තුම්හාකං, දීයතෙ නො, දීයතෙ අම්හාකං, ධනං වො, ධනං තුම්හාකං, ධනං නො, ධනං අම්හාකං, කතං වො පුඤ්ඤං, කතං තුම්හෙහි පුඤ්ඤං, කතං නො පුඤ්ඤං, කතං අම්හෙහි පුඤ්ඤං.

අපඤ්චම්යාති කිං? නිස්සටං තුම්හෙහි, නිස්සටං අම්හෙහි.

අපාදාදොත්වෙව? බලඤ්ච භික්ඛූනමනුප්පදින්නං, තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පකං [ඛු. පා. 7.12].

පදතොත්වෙව? තුම්හෙ ගච්ඡථ, අම්හෙ ගච්ඡාම.

එකවාක්යෙත්වෙව? දෙවදත්තො තිට්ඨති ගාමෙ, තුම්හෙ තිට්ඨථ නගරෙ.

සවිභත්තීනන්ත්වෙව? අරහති ධම්මො තුම්හාදිසානං.

267. තෙමෙ නාසෙ [ක. 148, 150; රූ. 247, 249; නී. 326, 328; චං. 6.3.17; පා. 8.1.21].

නා ¶ , සෙසු තාදිසානං සවිභත්තීනං තුම්හ, අම්හසද්දානං තෙ, මෙ හොන්ති වා.

කතං තෙ පුඤ්ඤං, කතං තයා පුඤ්ඤං, කතං මෙ පුඤ්ඤං, කතං මයා පුඤ්ඤං, දින්නං තෙ වත්ථං, දින්නං තුය්හං වත්ථං, දින්නං මෙ වත්ථං, දින්නං මය්හං වත්ථං, ඉදං තෙ රට්ඨං, ඉදං තව රට්ඨං, ඉදං මෙ රට්ඨං, ඉදං මම රට්ඨං.

අන්වාදෙසට්ඨානෙ තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා නිච්චං භවන්ති පුනබ්බිධානා.

ගාමො තුම්හාකං පරිග්ගහො, අථො නගරම්පි වො පරිග්ගහො. එවං සෙසෙසු.

269. සපුබ්බා පඨමන්තා වා [‘සංපුබ්බා පඨමන්ථා වා’ (මූලපාඨෙ) චං. 6.1.21; පා. 8.1.26].

සංවිජ්ජති පුබ්බපදං අස්සාති සපුබ්බං, සපුබ්බා පඨමන්තපදම්හා පරෙසං සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා විකප්පෙන හොන්ති අන්වාදෙසට්ඨානෙපි.

ගාමෙ පටො තුම්හාකං, අථො නගරෙ කම්බලං වො, අථො නගරෙ කම්බලං තුම්හාකං වා. එවං සෙසෙසු.

270. න චවාහාහෙවයොගෙ [චං. 6.3.22; පා. 8.1.24].

ච, වා, හ, අහ, එවසද්දෙහි යොගෙ තුම්හා’ම්හානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා න හොන්ති.

ගාමො ¶ තව ච මම ච පරිග්ගහො, ගාමො තව වා මම වා පරිග්ගහො ඉච්චාදි.

චාදියොගෙති කිං? ගාමො ච තෙ පරිග්ගහො, නගරඤ්ච මෙ පරිග්ගහො.

271. දස්සනත්ථෙනාලොචනෙ [චං. 6.3.23; පා. 8.1.25].

ආලොචනං ඔලොකනං, ආලොචනතො අඤ්ඤස්මිං දස්සනත්ථෙ පයුජ්ජමානෙ තුම්හා’ම්හානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා න හොන්ති.

ගාමො තුම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො, ගාමො අම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො – ‘ගාමො’ති ගාමවාසී මහාජනො.

අනාලොචනෙති කිං? ගාමො වො පස්සති, ගාමො නො පස්සති.

272. ආමන්තනපුබ්බං අසන්තංව [‘ආමන්තණං පුබ්බමසන්තංව’ (බහූසු) චං. 6.3.24; පා. 8.1.72].

ආමන්තනභූතං පුබ්බපදං අසන්තං විය හොති, පදතොති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති.

273. න සාමඤ්ඤවචනමෙකත්ථෙ [චං. 6.3.25; පා. 8.1.73].

තුල්යාධිකරණභූතෙ පදෙ සති පුබ්බං සාමඤ්ඤවචනභූතං ආමන්තනපදං අසන්තං විය න හොති, පදතොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.

සාමඤ්ඤවචනන්ති ¶ කිං? මාණවක දෙවදත්ත! තුය්හං පරිග්ගහො.

එකත්ථෙති කිං? දෙවදත්ත! යඤ්ඤදත්ත! තුම්හාකං පරිග්ගහො.

බහූසු ජනෙසු පවත්තමානං සාමඤ්ඤවචනභූතම්පි ආමන්තනපදං එකත්ථෙ පදෙ සති අසන්තං විය න හොති වා.

බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො වො පරිග්ගහො, බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො තුම්හාකං පරිග්ගහො.

විභත්යත්ථානං ජොතකත්තා විභත්තිට්ඨානෙ ඨිතා පච්චයා විභත්තිපච්චයා.

275. තො පඤ්චම්යා [ක. 248; රූ. 260; නී. 493; චං. 4.3.6; පා. 5.4.45].

පඤ්චමියා විභත්තියා අත්ථෙ තොපච්චයො හොති.

තොම්හි දීඝානං රස්සො, කඤ්ඤතො, රත්තිතො, ඉත්ථිතො, ධෙනුතො. මහාවුත්තිනා තොම්හි මාතාපිතූනං ඉත්තං, මාතිතො, පිතිතො, වධුතො, පුරිසතො, මුනිතො, දණ්ඩිතො ¶ , භික්ඛුතො, සත්ථාරතො, කත්තුතො, ගොත්රභුතො, සබ්බතො, යතො, තතො.

276. ඉතොතෙත්තොකුතො [‘ඉතො තෙත්තො කතො’ (බහූසු) චං. 4.3.8; පා. 7.2.104].

ඉතො, අතො, එත්තො, කුතොති එතෙ සද්දා තොපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ.

ඉමම්හා ඉමෙහීති වා ඉතො, එතස්මා එතෙහීති වා අතො, එත්තො, කස්මා කෙහීති වා කුතො. එත්ථ ච ඉමම්හා, ඉමෙහීතිආදිකං අත්ථවාක්යං දිස්වා පකතිලිඞ්ගං වෙදිතබ්බං. ඉමිනා සුත්තෙන ඉමස්ස ඉත්තං, එතස්ස අත්තං එත්තඤ්ච, ‘සරම්හා ද්වෙ’ති එසරම්හා ද්විත්තං, කිංසද්දස්ස කුත්තං. එස නයො සෙසෙසු නිපාතනෙසු.

අභිආදීහි තො හොති, පුනබ්බිධානා’පඤ්චම්යත්ථෙපීතිපි සිද්ධං.

අභිතො ගාමං ගාමස්ස අභිමුඛෙති අත්ථො.

පරිතො ගාමං ගාමස්ස සමන්තතොති අත්ථො.

උභතො ගාමං ගාමස්ස උභොසු පස්සෙසූති අත්ථො.

ආදිපභුතීහි අපඤ්චම්යත්ථෙපි තො හොති.

ආදිතො ¶ , මජ්ඣතො, පුරතො, පස්සතො, පිට්ඨිතො, ඔරතො, පරතො, පච්ඡතො, පුරත්ථිමතො, දක්ඛිණතොඉච්චාදීසු බහුලං සත්තම්යත්ථෙ දිස්සති.

තථා තතියත්ථෙපි රූපං අත්තතො සමනුපස්සති [සං. නි. 3.44], පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො විපස්සති ඉච්චාදි.

යතොනිදානං [සු. නි. 275], යත්වාධිකරණං, යතොදකං තදාදිත්තමිච්චාදීසු [ජා. 1.9.58] පඨමත්ථෙ ඉච්ඡන්ති.

ඉතො එහි, ඉතො බලාකෙ ආගච්ඡ, චණ්ඩො මෙ වායසො සඛා ඉච්චාදීසු දුතියත්ථෙ.

පරතොඝොසො, නාදිට්ඨා පරතො දොසං ඉච්චාදීසු ඡට්ඨ්යත්ථෙ.

279. සබ්බාදිතො සත්තම්යා ත්රත්ථා [ක. 249; රූ. 266; නී. 494; චං. 4.1.10; පා. 5.3.10].

සබ්බාදිනාමකෙහි සබ්බනාමෙහි සත්තමියා අත්ථෙ ත්ර, ත්ථා හොන්ති.

සබ්බස්මිං සබ්බෙසූති වා සබ්බත්ර, සබ්බත්ථ, සබ්බස්සං සබ්බාසු වාතිපි. එවං කතරත්ර, කතරත්ථ, අඤ්ඤත්ර, අඤ්ඤත්ථ ඉච්චාදි.

280. කත්ථෙත්ථකුත්රාත්රක්වෙහිධ [ක. 251; රූ. 269; නී. 499; චං. 4.1.11; පා. 5.3.11, 12].

කත්ථ, එත්ථ, කුත්ර, අත්ර, ත්ව, ඉහ, ඉධාති එතෙ සද්දාත්ථ, ත්ර,ව හ, ධාපච්චයන්තා සත්තම්යත්ථෙ සිජ්ඣන්ති.

කස්මිං කෙසූති වා කත්ථ, කුත්ර, ක්ව. ‘කුව’න්තිපි සිජ්ඣති, ‘‘කුවං සත්තස්ස කාරකො, කුවං සත්තො සමුප්පන්නො [සං. නි. 1.171], කුවං අසිස්සං, කුවං ඛාදිස්ස’’න්ති පාළි.

එතස්මිං ¶ එතෙසූති වා එත්ථ, අත්ර, ඉමස්මිං ඉමෙසූති වා ඉහ, ඉධ.

සබ්බසද්දම්හා සත්තම්යත්ථෙ ධි හොති වා.

නමො තෙ බුද්ධ වීර’ත්ථු, විප්පමුත්තොසි සබ්බධි [සං. නි. 1.90].

තම්හා සත්තම්යත්ථෙ හිං හොති හඤ්ච.

තහිං, තහං. දුතියත්ථෙපි දිස්සති ‘‘තහං තහං ඔලොකෙන්තො ගච්ඡතී’’ති.

284. කිංස්ස කුකඤ්ච [ක. 251, 227-8-9; රූ. 226, 270-1-2; නී. 500, 456-7, 460].

කිංම්හා සත්තම්යත්ථෙ හිං, තං හොති. කිංස්ස කුත්තං කත්තඤ්ච හොති.

කුහිං ගච්ඡති, කුහං ගච්ඡති. කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තක [සං. නි. 2.63]. කුහිඤ්චි, කුහිඤ්චනන්ති ද්වෙ චි, චන-නිපාතන්තා සිජ්ඣන්ති.

285. සබ්බෙකඤ්ඤයතෙහි කාලෙදා [ක. 257; රූ. 276; නී. 505].

සබ්බ, එක, අඤ්ඤ, ය, තසද්දෙහි කාලෙ දා හොති.

සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බදා, එකස්මිං කාලෙ එකදා, අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අඤ්ඤදා, යස්මිං කාලෙ යදා, තස්මිං කාලෙ තදා.

286. කදාකුදාසදාඅධුනෙදානි [ක. 257-8-9; රූ. 276-8-9; නී. 505-6-7].

එතෙපි සත්තම්යත්ථෙ කාලෙ දා, ධුනා, දානිපච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.

කිංස්මිං කාලෙ කදා, කුදා, සබ්බස්මිං කාලෙ සදා, ඉමස්මිං කාලෙ අධුනා, ඉදානි.

287. අජ්ජසජ්ජුපරජ්ජෙතරහිකරහා [ක. 259; රූ. 279, 423; නී. 507].

එතෙපි කාලෙ ජ්ජ, ජ්ජු, රහි, රහ පච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.

ඉමස්මිං කාලෙ අජ්ජ, ඉමස්මිං දිවසෙත්යත්ථො.

සමානෙ කාලෙ සජ්ජු-‘සමානෙ’ති විජ්ජමානෙ. න හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජු ඛීරංව මුච්චති [ධ. ප. 71], සජ්ජුකං පාහෙසි – තත්ථ ‘සජ්ජූ’ති තස්මිං දිවසෙ.

අපරස්මිං කාලෙ අපරජ්ජු, පුනදිවසෙති අත්ථො.

ඉමස්මිං කාලෙ එතරහි, කිංස්මිං කාලෙ කරහ. කුතොචි, ක්වචි, කත්ථචි, කුහිඤ්චි, කදාචි, කරහචිසද්දා පන චි-නිපාතන්තා හොන්ති, තථා යතො කුතොචි, යත්ථ කත්ථචි, යදා කදාචීති. කිඤ්චනං, කුහිඤ්චනං, කුදාචනන්ති චන-නිපාතන්තාති.

විභත්තිපච්චයන්තරාසි නිට්ඨිතො.

ඡබ්බිධානි අබ්යයපදානි උපසග්ගපදං, නිපාතපදං, විභත්තිපච්චයන්තපදං, අබ්යයීභාවසමාසපදං, අබ්යයතද්ධිතපදං, ත්වාදිපච්චයන්තපදන්ති. බ්යයො වුච්චති විකාරො, නානාලිඞ්ගවිභත්තිවචනෙහි නත්ථි රූපබ්යයො එතෙසන්ති අබ්යයා, අසඞ්ඛ්යාති ච වුච්චන්ති.

තත්ථ විභත්තිපච්චයන්තපදතො පුන විභත්තුප්පත්ති නාම නත්ථි. අබ්යයීභාවසමාසම්හි විභත්තීනං විධි සමාසකණ්ඩෙ වක්ඛති, තස්මා තානි ද්වෙ ඨපෙත්වා සෙසානි චත්තාරි ඉධ වුච්චන්තෙ.

288. අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාසං [චං. 2.1.38; පා. 2.4.82].

අසඞ්ඛ්යෙහි පදෙහි යථාරහං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොති, කෙහිචි පදෙහි පඨමාය ලොපො, කෙහිචි පදෙහි දුතියාය ලොපො…පෙ… කෙහිචි සත්තමියා, කෙහිචි ද්වින්නං, කෙහිචි තිස්සන්නං…පෙ… කෙහිචි සත්තන්නන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ ආවුසො, භො, භන්තෙඉච්චාදීහි ආමන්තනනිපාතෙහි අත්ථි, නත්ථි, සක්කා, ලබ්භා, සියා, සියුං, සාධු, තුණ්හීඉච්චාදීහි ච පඨමාය ලොපො.

චිරං, චිරස්සං, නිච්චං, සතතං, අභිණ්හං, අභික්ඛණං, මුහුත්තං ඉච්චාදීහි අච්චන්තසංයොගලක්ඛණෙ දුතියාය.

යථා, තථා, සබ්බථා, සබ්බසො, මුසා, මිච්ඡාඉච්චාදීහි තතියාය.

කාතුං, කාතවෙ ඉච්චාදීහි චතුත්ථියා.

සමන්තා ¶ , සමන්තතො, දීඝසො, ඔරසොඉච්චාදීහි පඤ්චමියා.

පුරෙ, පුරා, පච්ඡා, උද්ධං, උපරි, අධො, හෙට්ඨා, අන්තරා, අන්තො, රහො, ආවි, හිය්යො, සුවෙඉච්චාදීහි සත්තමියා ලොපො.

නමොසද්දම්හා ‘‘නමො තෙ බුද්ධ වීර’ත්ථූ’’ති එත්ථ පඨමාය. ‘‘නමො කරොහි නාගස්සා’’ති එත්ථ දුතියාය.

සයංසද්දම්හා ‘‘කුසූලො සයමෙව භිජ්ජතෙ’’ති එත්ථ පඨමාය. ‘‘සයං කතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති [දී. නි. 3.191, 193] එත්ථ තතියාය, ඉච්චාදිනා යථාරහවිභාගො වෙදිතබ්බො.

ඉති, එවංසද්දෙහි පයොගානුරූපං සත්තන්නං විභත්තීනං ලොපං ඉච්ඡන්ති.

උපසග්ගෙහිපි අත්ථානුරූපං තංතංවිභත්තිලොපො.

රූපසිද්ධියං පන ‘‘තෙහි පඨමෙකවචනමෙව භවතී’’ති [රූ. 131 (පිට්ඨෙ)] වුත්තං.

තත්ථ ‘‘අභික්කමති, අභිධම්මො’’ ඉච්චාදීසු ධාතුලිඞ්ගානි උපෙච්ච තෙසං අත්ථං නානාප්පකාරං කරොන්තා සජ්ජන්ති සඞ්ඛරොන්තීති උපසග්ගා. තෙ හි ක්වචි තදත්ථං විසිට්ඨං කරොන්ති ‘‘ජානාති, පජානාති, සඤ්ජානාති, අවජානාති, අභිජානාති, පරිජානාති, සුසීලො, දුස්සීලො, සුවණ්ණො, දුබ්බණ්ණො, සුරාජා, දුරාජා’’ ඉච්චාදීසු.

ක්වචි තදත්ථං නානාප්පකාරං කත්වා විභජ්ජන්ති ‘‘ගච්ඡති, ආගච්ඡති, උග්ගච්ඡති, ඔගච්ඡති’’ඉච්චාදීසු.

ක්වචි තදත්ථං බාධෙත්වා තප්පටිවිරුද්ධෙ වා තදඤ්ඤස්මිං වා අත්ථෙ තානි යොජෙන්ති.

ජෙති, පරාජෙති, ඔමුඤ්චති, පටිමුඤ්චති, ගිලති, උග්ගිලති, නිම්මුජ්ජති, උම්මුජ්ජති, ධම්මො, උද්ධම්මොඉච්චාදි.

දදාති, ආදදාති, දධාති, විධෙති, පිධෙති, නිධෙති, සන්ධියති, සද්දහති, අභිධාතිඉච්චාදි.

ක්වචි පන පදසොභණං කත්වා තදත්ථං අනුවත්තන්ති, ‘‘විජ්ජති, සංවිජ්ජති, ලභති, පටිලභති’’ ඉච්චාදි.

තෙ වීසති හොන්ති-ප, ආ, උ, ඔ, දු, නි, වි, සු, සං, අති, අධි, අනු, අප, අපි, අභි, අව, උප, පති, පරා, පරි.

කච්චායනෙ පන ඔසද්දො අවකාරියමත්තන්ති තං අග්ගහෙත්වා නීසද්දං ගණ්හාති, ඉධ පන නීසද්දො නිස්ස දීඝමත්තන්ති තං අග්ගහෙත්වා ඔසද්දං ගණ්හාති.

පකාරත්ථෙ-පඤ්ඤා. ආදිකම්මෙ-විප්පකතං. පධානෙ-පණීතං. ඉස්සරියෙ-පභූ. අන්තොභාවෙ-පක්ඛිත්තං, පස්සාසො. වියොගෙ-පවාසො. තප්පරෙ-පාචරියො. තදනුබන්ධෙ-පුත්තො, පපුත්තො, නත්තා, පනත්තා. භුසත්ථෙ-පවඩ්ඪො. සම්භවෙ-පභවති. තිත්තියං-පහුතං අන්නං. අනාවිලෙ-පසන්නො. පත්ථනායං-පණිධානං.

අභිමුඛෙ-ආගච්ඡති. උද්ධංකම්මෙ-ආරොහති. මරියාදායං-ආපබ්බතා ඛෙත්තං. අභිවිධිම්හි-ආබ්රහ්මලොකා කිත්තිසද්දො. පත්තියං-ආපන්නො. ඉච්ඡායං-ආකඞ්ඛා. පරිස්සජනෙ-ආලිඞ්ගති. ආදිකම්මෙ-ආරම්භො. ගහණෙ-ආදීයති. නිවාසෙ-ආවසථො. සමීපෙ-ආසන්නං. අව්හානෙ-ආමන්තනං.

උග්ගතෙ-උග්ගච්ඡති ¶ . උද්ධංකම්මෙ-උට්ඨාති. පධානෙ-උත්තරො. වියොගෙ-උපවාසො. සම්භවෙ-උබ්භූතො. අත්ථලාභෙ-රූපස්ස උප්පාදො. සත්තියං-උස්සහති ගන්තුං. සරූපඛ්යානෙ-උද්දෙසො.

අන්තොභාවෙ-ඔචරකො, ඔරොධො. අධොකම්මෙ-ඔක්ඛිත්තො. නිග්ගහෙ-ඔවාදො. අන්තරෙ, දෙසෙ ච-ඔකාසො. පාතුභාවෙ-ඔපපාතිකො. යෙසු අත්ථෙසු අවසද්දො වත්තති, තෙසුපි ඔසද්දො වත්තති.

අසොභණෙ-දුග්ගන්ධො. අභාවෙ-දුබ්භික්ඛං, දුස්සීලො, දුප්පඤ්ඤො. කුච්ඡිතෙ-දුක්කටං. අසමිද්ධියං-දුසස්සං. කිච්ඡෙ-දුක්කරං. විරූපෙ-දුබ්බණ්ණො, දුම්මුඛො.

නිස්සෙසෙ-නිරුත්ති. නිග්ගතෙ-නිය්යානං. නීහරණෙ-නිද්ධාරණං. අන්තොපවෙසනෙ-නිඛාතො. අභාවෙ-නිම්මක්ඛිකං. නිසෙධෙ-නිවාරෙති. නික්ඛන්තෙ-නිබ්බානං. පාතුභාවෙ-නිම්මිතං. අවධාරණෙ-විනිච්ඡයො. විභජ්ජනෙ-නිද්දෙසො. උපමායං-නිදස්සනං. උපධාරණෙ-නිසාමෙති. අවසානෙ-නිට්ඨිතං. ඡෙකෙ-නිපුණො.

විසෙසෙ-විපස්සති. විවිධෙ-විචිත්තං. විරුද්ධෙ-විවාදො. විගතෙ-විමලො. වියොගෙ-විප්පයුත්තො. විරූපෙ-විප්පටිසාරො.

සොභණෙ-සුග්ගති ¶ . සුන්දරෙ-සුමනො. සම්මාසද්දත්ථෙ-සුගතො. සමිද්ධියං-සුභික්ඛං. සුඛත්ථෙ-සුකරො.

සමොධානෙ-සන්ධි. සම්මා, සමත්ථෙසු-සමාධි, සම්පයුත්තො. සමන්තභාවෙ-සංකිණ්ණො. සඞ්ගතෙ-සමාගමො, සඞ්ඛෙපෙ-සමාසො. භුසත්ථෙ-සාරත්තො. සහත්ථෙ-සංවාසො, සම්භොගො. අප්පත්ථෙ-සමග්ඝො. පභවෙ-සම්භවො. අභිමුඛෙ-සම්මුඛං. සඞ්ගහෙ-සඞ්ගය්හති. පිදහනෙ-සංවුතො. පුනප්පුනකම්මෙ-සන්ධාවති, සංසරති. සමිද්ධියං-සම්පන්නො.

අතික්කමෙ-අතිරොචති, අච්චයො, අතීතො. අතික්කන්තෙ-අච්චන්තං. අතිස්සයෙ-අතිකුසලො. භුසත්ථෙ-අතිකොධො. අන්තොකම්මෙ-මඤ්චං වා පීඨං වා අතිහරිත්වා ඨපෙති.

අධිකෙ-අධිසීලං. ඉස්සරෙ-අධිපති, අධිබ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා. උපරිභාවෙ-අධිසෙති. පරිභවනෙ-අධිභූතො. අජ්ඣායනෙ-අජ්ඣෙති, බ්යාකරණමධීතෙ. අධිට්ඨානෙ-නවකම්මං අධිට්ඨාති, චීවරං අධිට්ඨාති, ඉද්ධිවිකුබ්බනං අධිට්ඨාති. නිච්ඡයෙ-අධිමුච්චති. පාපුණනෙ-භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡති, අමතං අධිගච්ඡති.

අනුගතෙ-අන්වෙති. අනුප්පච්ඡින්නෙ-අනුසයො. පච්ඡාසද්දත්ථෙ-අනුරථං. පුනප්පුනභාවෙ-අන්වඩ්ඪමාසං, අනුසංවච්ඡරං. යොග්යභාවෙ-අනුරූපං ¶ .කනිට්ඨභාවෙ-අනුබුද්ධො, අනුථෙරො. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.

අපගතෙ-අපෙති, අපායො. ගරහෙ-අපගබ්භො, අපසද්දො. වජ්ජනෙ-අපසාලාය ආයන්ති. පූජායං-වුඩ්ඪ-මපචායන්ති. පදුස්සනෙ-අපරජ්ඣති.

සම්භාවනෙ-අපිපබ්බතං භින්දෙය්ය, මෙරුම්පි විනිවිජ්ඣෙය්ය. අපෙක්ඛායං-අයම්පි ධම්මො අනියතො. සමුච්චයෙ-ඉතිපි අරහං, ඡවිම්පි දහති, චම්මම්පි දහති, මංසම්පි දහති. ගරහායං-අපි අම්හාකං පණ්ඩිතක. පුච්ඡායං-අපි භන්තෙ භික්ඛං ලභිත්ථ, අපි නු තුම්හෙ සොතුකාමාත්ථ.

අභිමුඛෙ-අභික්කන්තො. විසිට්ඨෙ-අභිඤ්ඤා. අධිකෙ-අභිධම්මො. උද්ධංකම්මෙ-අභිරූහති. කුලෙ-අභිජාතො. සාරුප්පෙ-අභිරූපො. වන්දනෙ-අභිවාදෙති. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.

අධොභාගෙ-අවක්ඛිත්තො. වියොගෙ-අවකොකිලං වනං. පරිභවෙ-අවජානාති. ජානනෙ-අවගච්ඡති. සුද්ධියං-වොදායති, වොදානං. නිච්ඡයෙ-අවධාරණං. දෙසෙ-අවකාසො. ථෙය්යෙ-අවහාරො.

උපගමෙ-උපනිසීදති. සමීපෙ-උපචාරො, උපනගරං. උපපත්තියං-සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. සදිසෙ-උපමාණං, උපමෙය්යං. අධිකෙ-උපඛාරියං දොණො. උපරිභාවෙ – උපසම්පන්නො ¶ , උපචයො. අනසනෙ-උපවාසො. දොසක්ඛානෙ-පරං උපවදති. සඤ්ඤායං-උපධා, උපසග්ගො. පුබ්බකම්මෙ-උපක්කමො, උපහාරො. පූජායං-බුද්ධං උපට්ඨාති. ගය්හාකාරෙ-පච්චුපට්ඨානං. භුසත්ථෙ-උපාදානං, උපායාසො, උපනිස්සයො.

පතිගතෙ-පච්චක්ඛං. පටිලොමෙ-පටිසොතං. පටියොගිම්හි-පටිපුග්ගලො. නිසෙධෙ-පටිසෙධො. නිවත්තෙ-පටික්කමති. සදිසෙ-පටිරූපකං. පටිකම්මෙ-රොගස්ස පටිකාරො. ආදානෙ-පටිග්ගණ්හාති. පටිබොධෙ-පටිවෙධො. පටිච්චෙ-පච්චයො. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.

පරිහානියං-පරාභවො. පරාජයෙ-පරාජිතො. ගතියං-පරායනං. වික්කමෙ-පරක්කමො. ආමසනෙ-පරාමසනං.

සමන්තභාවෙ-පරිවුතො, පරික්ඛිත්තො, පරික්ඛාරො. පරිච්ඡෙදෙ-පරිඤ්ඤෙය්යං, පරිජානාති. වජ්ජනෙ-පරිහරති. පරිහාරො. ආලිඞ්ගනෙ-පරිස්සජති. නිවාසනෙ-වත්ථං පරිදහති. පූජායං-පාරිචරියා. භොජනෙ-පරිවිසති. අභිභවෙ-පරිභවති. දොසක්ඛානෙ-පරිභාසති. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.

නීසද්දො පන නීහරණ, නීවරණාදීසු වත්තති, නීහරණං, නීවරණංඉච්චාදි.

නිච්චං ¶ එකරූපෙන වාක්යපථෙ පතන්තීති නිපාතා. පදානං ආදි, මජ්ඣා’වසානෙසු නිපතන්තීති නිපාතාතිපි වදන්ති.

අසත්වවාචකා චාදිසද්දා නිපාතා නාම. තෙ පන විභත්තියුත්තා, අයුත්තා චාති දුවිධා හොන්ති. තත්ථ විභත්තියුත්තා පුබ්බෙ දස්සිතා එව. චාදයො අයුත්තා නාම. තෙ පන අනෙකසතප්පභෙදා හොන්ති. නිඝණ්ටුසත්ථෙසු ගහෙතබ්බාති.

අබ්යයතද්ධිතපච්චයන්තා නාම යථා, තථා, එකධා, එකජ්ඣං, සබ්බසො, කථං, ඉත්ථං ඉච්චාදයො. තෙහි තතියාලොපො.

ත්වාදිපච්චයන්තා නාම කත්වා, කත්වාන, කාතුන, කාතුං, කාතවෙ, දක්ඛිතායෙ, හෙතුයෙ, ආදාය, උපාදාය, විචෙය්ය, විනෙය්ය, සක්කච්ච, ආහච්ච, උපසම්පජ්ජ, සමෙච්ච, අවෙච්ච, පටිච්ච, අතිච්ච, ආගම්ම, ආරබ්භඉච්චාදයො. තෙසු ත්වා, ත්වානන්තෙහි පඨමාලොපො. තුං, තවෙ, තායෙ, තුයෙපච්චයන්තෙහි චතුත්ථීලොපොති.

ධාතවො පච්චයා චෙව, උපසග්ගනිපාතකා.

අනෙකත්ථාව තෙ පටි-සම්භිදා ඤාණගොචරා.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියා

අථ නාමවිභත්තීනං අත්ථභෙදා වුච්චන්තෙ.

නාමස්ස අභිධෙය්යමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොති.

එත්ථ ච මත්තසද්දෙන කත්තු, කම්මාදිකෙ විභත්යත්ථෙ නිවත්තෙති. තස්මා අත්ථමත්තන්ති ලිඞ්ගත්ථොයෙව වුච්චති.

තත්ථ අනුච්චාරිතෙ සති සුණන්තස්ස අවිදිතො අත්ථො ලීනත්ථො නාම. තං ලීනමත්ථං ගමෙති බොධෙතීති ලිඞ්ගං, උච්චාරිතපදං.

තං පන පකතිලිඞ්ගං, නිප්ඵන්නලිඞ්ගන්ති දුවිධං. තත්ථ විභත්තිරහිතං පකතිලිඞ්ගං ඉධාධිප්පෙතං ලිඞ්ග, විභත්තීනං විසුං විසුං විභාගට්ඨානත්තා.

ලීනං අඞ්ගන්ති ලිඞ්ගං. තත්ථ ‘ලීන’න්ති අපාකටං. ‘අඞ්ග’න්ති අවයවො. ලිඞ්ගං, නාමං, පාටිපදිකන්ති අත්ථතො එකං.

ලිඞ්ගස්ස අත්ථො පරමත්ථො, පඤ්ඤත්තිඅත්ථොති දුවිධො. තථා විසෙසනත්ථො, විසෙස්යත්ථොති.

තත්ථ විසෙසනත්ථො නාම සකත්ථො, තස්ස තස්ස සද්දස්ස පටිනියතො පාටිපුග්ගලිකත්ථොති වුත්තං හොති. සොයෙව තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ ආදිම්හි සද්දුප්පත්තියා චිරකාලඤ්ච සද්දපවත්තියා නිබද්ධකාරණත්තා නිමිත්තත්ථොති ච වුච්චති ¶ . සො සුති, ජාති, ගුණ, දබ්බ, ක්රියා, නාම, සම්බන්ධවසෙන සත්තවිධො හොති.

විසෙස්යත්ථො නාම සාමඤ්ඤත්ථො, බහුනිමිත්තානං සාධාරණත්ථොති වුත්තං හොති, සොයෙව තංතංනිමිත්තයොගා නෙමිත්තකත්ථොති ච වුච්චති, සො ජාති, ගුණ, දබ්බ, ක්රියා, නාමවසෙන පඤ්චවිධො. ගො, සුක්කො, දණ්ඩී, පාචකො, තිස්සොති.

තත්ථ ගොසද්දො යදා ජාතිමත්තං වදති ගො ජාතීති, තදා සුති විසෙසනං. යදා දබ්බං වදති ගො ගච්ඡතීති, තදා සුති ච ජාති ච විසෙසනං.

සුක්කසද්දො යදා ගුණමත්තං වදති සුක්කො ගුණොති, තදා සුති විසෙසනං. යදා ගුණවිසෙසං වදති ගොස්ස සුක්කොති, තදා සුති ච ගුණජාති ච විසෙසනං. යදා ගුණවන්තං දබ්බං වදති සුක්කො ගොති, තදා සුති ච ගුණජාති ච ගුණවිසෙසො ච සම්බන්ධො ච විසෙසනං.

දණ්ඩීසද්දො යදා ජාතිමත්තං වදති දණ්ඩී ජාතීති, තදා සුති ච දබ්බඤ්ච විසෙසනං. යදා දබ්බවන්තං දබ්බං වදති දණ්ඩී පුරිසොති, තදා සුති ච දබ්බඤ්ච ජාති ච සම්බන්ධො ච විසෙසනං.

පාචකසද්දො යදා ජාතිමත්තං වදති පාචකො ජාතීති, තදා සුති ච ක්රියා ච විසෙසනං. යදා ක්රියානිප්ඵාදකං දබ්බං වදති පාචකො පුරිසොති, තදා සුති ච ක්රියා ච ජාති ච ක්රියාකාරකසම්බන්ධො ච විසෙසනං.

තිස්සසද්දො යදා නාමමත්තං වදති තිස්සො නාමන්ති, තදා සුති විසෙසනං. යදා නාමවන්තං දබ්බං වදති, තිස්සො භික්ඛූති, තදා සුති ච නාමජාති ච සම්බන්ධො ච විසෙසනං.

සබ්බත්ථ යං යං වදතීති වුත්තං, තං තං විසෙස්යන්ති ච දබ්බන්ති ච වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච සුති නාම සද්දසභාවා එව හොති, සද්දපක්ඛිකා ¶ එව. සබ්බො සද්දො පඨමං සත්තාභිධායකොති ච ඤාසෙ වුත්තං. තස්මා සබ්බත්ථ සුතිට්ඨානෙ සත්තා එව යුත්තා වත්තුන්ති. සත්තාති ච තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වොහාරමත්තෙනපි ලොකෙ විජ්ජමානතා වුච්චති, තං තං සද්දං සුණන්තස්ස ච ඤාණං තංතදත්ථස්ස අත්ථිතාමත්තං සබ්බපඨමං ජානාති, තතො පරං ජාතිසද්දෙ ජාතිං ජානාති. ගුණසද්දෙ ගුණන්ති එවමාදි සබ්බං වත්තබ්බං. ලිඞ්ග, සඞ්ඛ්යා, පරිමාණානිපි විසෙසනත්ථෙ සඞ්ගය්හන්ති.

තත්ථ ලිඞ්ගං නාම යෙ ඉත්ථි, පුරිසානං ලිඞ්ග, නිමිත්ත, කුත්තා’කප්පා නාම අභිධම්මෙ වුත්තා, යෙ ච නපුංසකානං ලිඞ්ග, නිමිත්ත, කුත්තා’කප්පා නාම අවුත්තසිද්ධා, යෙ ච සද්දෙසු චෙව අත්ථෙසු ච විසදා’විසදාකාර, මජ්ඣිමාකාරා සන්දිස්සන්ති, සබ්බමෙතං ලිඞ්ගං නාම.

එවං විසෙසන, විසෙස්යවසෙන දුවිධො අත්ථො පුබ්බෙ වුත්තස්ස සද්දලිඞ්ගස්ස අත්ථො නාම, සො සලිඞ්ගො, සසඞ්ඛ්යො, සපරිමාණො චාති තිවිධො හොති.

තත්ථ සලිඞ්ගො යථා? සඤ්ඤා, ඵස්සො, චිත්තං. කඤ්ඤා, පුරිසො, කුලං. මාලා, රුක්ඛො, ධනන්ති.

සසඞ්ඛ්යො යථා? එකො, ද්වෙ, තයො, බහූ ඉච්චාදි.

සපරිමාණො යථා? විදත්ථි, හත්ථො, දොණො, ආළ්හකං ඉච්චාදි.

අපි ච සුද්ධො, සංසට්ඨොති දුවිධො ලිඞ්ගත්ථො. තත්ථ කම්මාදිසංසග්ගරහිතො සුද්ධො නාම. සො සලිඞ්ගො, සසඞ්ඛ්යො, සපරිමාණො, උපසග්ගත්ථො, නිපාතත්ථො, පාටි-පදිකත්ථොති ඡබ්බිධො. අත්ථි, සක්කා, ලබ්භාඉච්චාදි ඉධ පාටිපදිකං නාම. තුන, ත්වාන, ත්වා, තවෙ, තුං, ඛත්තුංපච්චයන්තාපි නිපාතෙසු ගය්හන්ති.

සංසට්ඨො ¶ වුත්තසංසට්ඨො, අවුත්තසංසට්ඨොති දුවිධො. තත්ථ වුත්තසංසට්ඨො චතුබ්බිධො සමාසෙන වුත්තසංසට්ඨො, තද්ධිතෙන, ආඛ්යාතෙන, කිතෙනාති. තත්ථ සමාසෙන වුත්තො ඡකාරකසම්බන්ධවසෙන සත්තවිධො, භාවෙන සද්ධිං අට්ඨවිධො වා, තථා තද්ධිතෙන වුත්තො. ආඛ්යාතෙන වුත්තො කත්තු, කම්ම, භාවවසෙන තිවිධො. කිතෙන වුත්තො ඡකාරක, භාවවසෙන සත්තවිධො. සබ්බො සුද්ධො චෙව වුත්තසංසට්ඨො ච පඨමාය විසයො.

අවුත්තසංසට්ඨොපි කත්තුසංසට්ඨො, කම්මසංසට්ඨොතිආදිනා අනෙකවිධො. සො දුතියාදීනං එව විසයොති. එත්ථ ච විභත්තියා විනා කෙවලො සද්දො පයොගං නාරහතීති කත්වා පයොගාරහත්ථමෙව ඡබ්බිධෙ සුද්ධෙ චතුබ්බිධෙ ච වුත්තසංසට්ඨෙ පඨමා පයුජ්ජති, න අත්ථජොතනත්ථං.

කෙනචි වාචකෙන අවුත්තානි පන කම්මාදීනි විභත්තීහි විනා විදිතානි න හොන්තීතිකත්වා අත්ථජොතනත්ථම්පි කම්මාදීසු දුතියාදයො පයුජ්ජන්ති. තස්මා අත්ථමත්තෙති ඉධ දෙසන්තරාවච්ඡෙදකෙ විසයමත්තෙ භුම්මං. කම්මෙ දුතියාඉච්චාදීසු පන නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ භුම්මන්ති එවං ද්වින්නං භුම්මානං නානත්තං වෙදිතබ්බන්ති.

290. ආමන්තනෙ [ක. 285; රූ. 70; නී. 578; චං. 2.1.94; පා. 2.3.47; ආමන්තණෙ (බහූසු)].

පගෙව සිද්ධස්ස වත්ථුනො නාමෙන වා නිපාතෙන වා අත්තනො අභිමුඛීකරණං ආමන්තනං නාම. අධිකාමන්තනෙ අත්ථමත්තෙ පඨමා හොති. එත්ථ ච ආමන්තනපදං නාම ක්රියාපෙක්ඛං න හොති, තස්මා කාරකසඤ්ඤං න ලභති.

තං පන දුවිධං සාදරා’නාදරවසෙන. එහි සම්ම, එහි ජෙති.

තථා ¶ සජීව, නිජ්ජීවවසෙන, භො පුරිස, වදෙහි භො සඞ්ඛ, වදෙහි භො සඞ්ඛ [දී. නි. 2.426]. උම්මුජ්ජ භො පුථුසිලෙ, උම්මුජ්ජ භො පුථුසිලෙති [සං. නි. 4.358].

තථා පච්චක්ඛා’පච්චක්ඛවසෙන, භො පුරිස, කහං එකපුත්තක, කහං එකපුත්තකාති [සං. නි. 2.63; ධ. ප. අට්ඨ. 1.2].

තථා නියමා’නියමවසෙන, භො පුරිස, අච්ඡරියං වත භො අබ්භුතං වත භො [දී. නි. 2.192]. යත්ර හි නාම සඤ්ඤී සමානොතිආදි [දී. නි. 2.192]. ඉදං ආමන්තනං නාම පගෙව සිද්ධෙ එව හොති, න විධාතබ්බෙ, න හි පගෙව රාජභාවං වා භික්ඛුභාවං වා අප්පත්තං ජනං ‘‘භො රාජා’’ති වා ‘‘භො භික්ඛූ’’ති වා ආමන්තෙන්තීති.

291. කම්මෙ දුතියා [ක. 297; රූ. 284; නී. 580; චං. 2.1.43; පා. 1.4.49-51].

කම්මත්ථෙ දුතියා හොති. කරියතෙති කම්මං, තං නිබ්බත්තිකම්මං, විකතිකම්මං, පත්තිකම්මන්ති තිවිධං හොති.

තත්ථ නිබ්බත්තිකම්මං යථා? ඉද්ධිමා හත්ථිවණ්ණං මාපෙති, රාජා නගරං මාපෙති, මාතා පුත්තං විජායති, බීජං රුක්ඛං ජනෙති, කම්මං විපාකං ජනෙති, ආහාරො බලං ජනෙති, ජනො පුඤ්ඤං කරොති, පාපං කරොති, බුද්ධො ධම්මං දෙසෙසි, විනයං පඤ්ඤපෙසි, භික්ඛු ඣානං උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති ඉච්චාදි.

විකතිකම්මං ¶ යථා? ගෙහං කරොති, රථං කරොති, ඝටං කරොති, පටං වායති, ඔදනං පචති, භත්තං පචති, කට්ඨං අඞ්ගාරං කරොති, සුවණ්ණං කටකං කරොති, ගෙහං ඣාපෙති, රුක්ඛං ඡින්දති, පාකාරං භින්දති, විහයො ලුනාති, පාණං හනති, භත්තං භුඤ්ජති ඉච්චාදි.

පත්තිකම්මං යථා? ගාමං ගච්ඡති, ගෙහං පවිසති, රුක්ඛං ආරොහති, නදිං තරති, ආදිච්චං පස්සති, ධම්මං සුණාති, බුද්ධං වන්දති පයිරුපාසති ඉච්චාදි.

පකතිකම්මං, විකතිකම්මන්ති දුවිධං. සුවණ්ණං කටකං කරොති, කට්ඨං අඞ්ගාරං කරොති, පුරිසං ඨිතං පස්සති, පුරිසං ගච්ඡන්තං පස්සති, භික්ඛුං පස්සති සතං, සම්පජානං, අභික්කමන්තං, පටික්කමන්තං, ආලොකෙන්තං, විලොකෙන්තං, සමිඤ්ජෙන්තං, පසාරෙන්තං.

එත්ථ ‘පුරිසං, භික්ඛු’න්ති පකතිකම්මං, ‘ඨිතං, සතං’ඉච්චාදීනි විකතිකම්මානි.

ධාතුකම්මං, කාරිතකම්මන්ති දුවිධං. ගාමං ගච්ඡති, පුරිසං ගාමං ගමෙති.

ධාතුකම්මඤ්ච ද්විකම්මිකධාතූනං දුවිධං පධානකම්මං, අප්පධානකම්මන්ති. අජපාලො අජං ගාමං නෙති, පුරිසො භාරං ගාමං වහති, හරති, ගාමං සාඛං කඩ්ඪති, ගාවිං ඛීරං දොහති, බ්රාහ්මණං කම්බලං යාචති, බ්රාහ්මණං භත්තං භික්ඛති, ගාවියො වජං අවරුන්ධති, භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡති, රුක්ඛං ඵලානි ඔචිනාති, සිස්සං ධම්මං බ්රවීති, භගවා භික්ඛූ එතදවොච [උදා. 23 (ථොකං විසදිසං)], සිස්සං ධම්මං අනුසාසති ඉච්චාදි.

එත්ථ ච ‘අජං, ඛීරං’ ඉච්චාදි පධානකම්මං නාම කත්තාරා පරිග්ගහෙතුං ඉට්ඨතරත්තා. ‘ගාමං, ගාවිං’ඉච්චාදි අප්පධානකම්මං නාම තථා අනිට්ඨතරත්තා.

තත්ථ ¶ පධානකම්මං කථිනකම්මං නාම, කම්මභාවෙ ථිරකම්මන්ති වුත්තං හොති. අප්පධානකම්මං අකථිනකම්මං නාම, අථිරකම්මන්ති වුත්තං හොති. තඤ්හි කදාචි සම්පදානං හොති, කදාචි අපාදානං, කදාචි සාමි, කදාචි ඔකාසො. යථා – සො මං දකාය නෙති, ගාවිතො ඛීරං දොහති, ගාවියා ඛීරං දොහහි, ගාවියං ඛීරං දොහති ඉච්චාදි.

292. ගතිබොධාහාරසද්දත්ථා කම්මක භජ්ජාදීනං පයොජ්ජෙ [ක. 300; රූ. 286; නී. 587; චං. 2.1.44; පා. 1.4.52].

නිච්චවිධිසුත්තමිදං. ගමනත්ථානං බොධනත්ථානං ආහාරත්ථානං සද්දත්ථානං අකම්මකානං භජ්ජාදීනඤ්ච ධාතූනං පයොජ්ජෙ කම්මනි දුතියා හොති. එත්ථ ච පයොජ්ජකම්මං නාම කාරිතකම්මං වුච්චති.

පුරිසො පුරිසං ගාමං ගමයති, සාමිකො අජපාලං අජං ගාමං නයාපෙති, ආචරියො සිස්සං ධම්මං බොධෙති, පුරිසො පුරිසං භත්තං භොජෙති, ආචරියො සිස්සං ධම්මං පාඨෙති, පුරිසො පුරිසං සයාපෙති, අච්ඡාපෙති, උට්ඨාපෙති, පුරිසො පුරිසං ධඤ්ඤං භජ්ජාපෙති, කොට්ටාපෙති, උද්ධරාපෙති.

එතෙසමීති කිං? පුරිසො පුරිසෙන ඔදනං පාචෙති.

එත්ථ ච ගමනත්ථාදීනං පයොජ්ජෙ තතියාපි රූපසිද්ධියං [141 පිට්ඨෙ] සද්දනීතියඤ්ච [සුත්ත-148 පිට්ඨෙ] වුත්තා. සද්දනීතියං තතියාපයොගෙපි කම්මත්ථමෙව ඉච්ඡති. ඤාසාදීසු කත්වත්ථං ඉච්ඡන්ති.

යදා ¶ පන පඨමං පයොජකං අඤ්ඤො දුතියො පයොජෙති, තදා පඨමො පයොජ්ජො නාම. තස්මිං තතියාඑවාති වුත්තියං වුත්තං. අත්තනා විප්පකතං කුටිං පරෙහි පරියොසාපෙති [පාරා. 363].

293. හරාදීනං වා [ක. 300; රූ. 286; නී. 587; චං. 2.1.45; පා. 1.4.53].

හරාදීනං පයොජ්ජෙ කම්මනි විකප්පෙන දුතියා හොති.

සාමිකො පුරිසං භාරං හාරෙති පුරිසෙන වා, පුරිසං ආහාරං අජ්ඣොහාරෙති පුරිසෙන වා, පුරිසං කම්මං කාරෙති පුරිසෙන වා, රාජා පුරිසං අත්තානං දස්සෙති පුරිසෙන වා, පුරිසං බුද්ධං වන්දාපෙති පුරිසෙන වා.

194. න ඛාදාදීනං [ක. 300; රූ. 286; නී. 587; චං. 2.1.47; පා. 1.4.57].

ඛාදාදීනං පයොජ්ජෙ කම්මනි න දුතියා හොති.

සාමිකො පුරිසෙන ඛජ්ජං ඛාදාපෙති, අද-භක්ඛනෙ, භත්තං ආදෙති, සාමිකො දාසෙන පුරිසං අව්හාපෙති, සද්දායාපෙති, කන්දයති, නාදයති. එත්ථ ච ‘සද්දායාපෙතී’ති සද්දං කාරාපෙති, නාමධාතු චෙසා. කන්ද, නදාපි සද්දත්ථායෙව.

295. වහිස්සානියන්තුකෙ [ක. 300; රූ. 286; නී. 587; චං. 2.1.48; පා. 1.4.52].

වහිස්සාති ධාතුනිද්දෙසො ඉ-කාරො, නියාමෙති පයොජෙතීති නියන්තා, නත්ථි නියන්තා එතස්සාති අනියන්තුකො. යස්ස අඤ්ඤෙන පයොජකෙන කිච්චං නත්ථි, සයමෙව ඤත්වා වහති, සො අනියන්තුකො නාම, වහධාතුස්ස තාදිසෙ අනියන්තුකෙ පයොජ්ජෙ කම්මනි දුතියා න හොති.

අනියන්තුකෙති කිං? බලීබද්දෙ භාරං වාහෙති.

296. භක්ඛිස්සාහිංසායං [ක. 300; රූ. 286; නී. 587; චං. 2.1.49; පා. 1.4.5].

භක්ඛිතුං ඉච්ඡන්තස්ස භක්ඛාපනං හිංසා නාම න හොති, අනිච්ඡන්තස්ස භක්ඛාපනං හිංසා නාම, භක්ඛධාතුස්ස පයොජ්ජෙ කම්මනි අහිංසාවිසයෙ දුතියා න හොති.

සාමිකො පුරිසෙන මොදකෙ භක්ඛාපෙති.

අහිංසායන්ති කිං? බලීබද්දෙ සස්සං භක්ඛාපෙති. එත්ථ ‘සස්ස’න්ති ථූලතරං සස්සන්ති වදන්ති.

පාළියං ‘‘සබ්බෙසං විඤ්ඤාපෙත්වාන [අප. ථෙර 1.1.438], තොසෙන්ති සබ්බපාණිනං [අප. ථෙර 1.1.300]. ථෙරස්ස පත්තො දුතියස්ස ගාහෙතබ්බො’’ ඉච්චාදිනා [පාරා. 615] පයොජ්ජෙ ඡට්ඨීපි දිස්සති.

297. ඣාදීහි යුත්තා [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.50; පා. 2.3.2].

ධීඉච්චාදීහි නිපාතොපසග්ගෙහි යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

ධී බ්රාහ්මණස්ස හන්තාරං [ධ. ප. 389], ධීරත්ථු’මං පූතිකායං [ජා. 1.3.129], ධීරත්ථු තං ධනලාභං [ජා. 1.4.36], ධීරත්ථු බහුකෙ කාමෙ. තතියාපි දිස්සති, ධීරත්ථු ජීවිතෙන මෙ [ජා. 2.17.135]. අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දං [දී. නි. 1.1], අභිතො ගාමං වසති, පරිතොගාමං වසති, නදිං නෙරඤ්ජරං පති [සු. නි. 427], එතෙසු ඡට්ඨ්යත්ථෙ දුතියා.

තථා ¶ පටිභාති මං භගවා [උදා. 45; සං. නි. 1.217], අපිස්සු මං තිස්සො උපමායො පටිභංසු [ම. නි. 1.374], පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතුං [මහාව. 258]. පටිභන්තු තං චුන්ද බොජ්ඣඞ්ගා [සං. නි. 3.79] – ‘ම’න්ති මම, ‘ත’න්ති තව, සම්පදානත්ථෙ දුතියා. ‘ම’න්ති මමඤාණෙ, ‘ත’න්ති තවඤාණෙතිපි වණ්ණෙසුං. න උපායමන්තරෙන අත්ථස්ස සිද්ධි, නත්ථි සමාදානමන්තරෙන සික්ඛාපටිලාභො, නෙවිධ න හුරං න උභයමන්තරෙන, එසෙවන්තො දුක්ඛස්ස [ම. නි. 3.393; උදා. 74]. තත්ථ ‘අන්තරෙනා’ති නිපාතපදමෙතං, වජ්ජෙත්වාත්යත්ථො. පුබ්බෙන ගාමං, දක්ඛිණෙන ගාමං, උත්තරෙන ගාමං, ගාමස්ස පුබ්බෙති අත්ථො.

උපසග්ගපුබ්බානං අකම්මකධාතූනං පයොගෙ ආධාරෙ දුතියා, පථවිං අධිසෙස්සති, ගාමං අධිතිට්ඨති, රුක්ඛං අජ්ඣාවසති, මඤ්චං වා පීඨං වා අභිනිසීදෙය්ය වා අභිනිපජ්ජෙය්ය වා [පාචි. 130], ගාමං උපවසති, ගාමං අනුවසති, පබ්බතං අධිවසති, ඝරං ආවසති, අගාරං අජ්ඣාවසති [දී. නි. 1.258; පාරා. 519], උපොසථං උපවසති, කාමාවචරං උපපජ්ජති, රූපාවචරං උපපජ්ජති, අරූපාවචරං උපපජ්ජති, සක්කස්ස සහබ්යතං උපපජ්ජති, නිපන්නං වා උපනිපජ්ජෙය්ය [දී. නි. 3.282], නිසින්නං වා උපනිසීදෙය්ය [දී. නි. 3.282], ඨිතං වා උපතිට්ඨෙය්ය [දී. නි. 3.282] ඉච්චාදි.

තප්පාන, චාරෙපි දුතියා, නදිං පිවති, සමුද්දං පිවති, ගාමං චරති, අරඤ්ඤං චරති, නදියං, ගාමෙති අත්ථො.

කාල, දිසාසුපි ආධාරෙ එව දුතියා, තං ඛණං, තං මුහුත්තං, තං කාලං, එකමන්තං [ඛු. පා. 5.1], එකං සමයං [ඛු. පා. 5.1; දී. නි. 1.1], පුබ්බණ්හසමයං [පාරා. 16], සායන්හසමයං, තං දිවසං, ඉමං රත්තිං [දී. නි. 3.285], දුතියම්පි, තතියම්පි, චතුත්ථං වා පඤ්චමං වා අප්පෙති, තතො පුබ්බං, තතො පරං, පුරිමං දිසං [දී. නි. 2.336], දක්ඛිණං දිසං [දී. නි. 2.336], පච්ඡිමං දිසං [දී. නි. 2.336], උත්තරං දිසං [දී. නි. 2.336], ඉමා දස ¶ දිසායො, කතමං දිසං තිට්ඨති නාගරාජා [ජා. 1.16.104], ඉමාසු දිසාසු කතමාය දිසාය තිට්ඨති ඡද්දන්තනාගරාජාති අත්ථොඉච්චාදි.

298. ලක්ඛණිත්ථම්භූතවිච්ඡාස්වභිනා [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.54; පා. 1.4.90, 91; 2.3.8].

ලක්ඛණාදීසු අත්ථෙසු පවත්තෙන අභිනා යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

ලක්ඛීයති ලක්ඛිතබ්බං අනෙනාති ලක්ඛණං. අයං පකාරො ඉත්ථං, ඊදිසො විසෙසොති අත්ථො. ඉත්ථං භූතො පත්තොති ඉත්ථම්භූතො. භින්නෙ අත්ථෙ බ්යාපිතුං ඉච්ඡා විච්ඡා.

රුක්ඛමභි විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, රුක්ඛං අභි බ්යාපෙත්වා විජ්ජොතතෙති අත්ථො, විජ්ජොභාසෙන බ්යාපිතො රුක්ඛො විජ්ජුප්පාදස්ස ලක්ඛණං සඤ්ඤාණං හොති.

සාධු දෙවදත්තො මාතරමභි, මාතරං අභි විසිට්ඨං කත්වා සාධූති අත්ථො, දෙවදත්තො සක්කච්චං මාතුපට්ඨානෙ අග්ගපුරිසොති වුත්තං හොති. තං ඛො පන භවන්තං ගොතමං එවං කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො [පාරා. 1]. එත්ථ ච ‘අබ්භුග්ගතො’ති අභි විසිට්ඨං කත්වා උග්ගතොති අත්ථො, අයං කිත්තිසද්දො භොතො ගොතමස්ස සකලලොකග්ගභාවං පකාසෙත්වා උග්ගතොති වුත්තං හොති, කිත්තිසද්දසම්බන්ධෙ පන තස්ස ඛො පන භොතො ගොතමස්සාති අත්ථො.

රුක්ඛං ¶ රුක්ඛං අභි විජ්ජොතතෙ චන්දො, බ්යාපෙත්වා විජ්ජොතතෙත්යත්ථො.

එත්ථ ච ලක්ඛණාදිඅත්ථා අභිසද්දෙන ජොතනීයා පිණ්ඩත්ථා එව, න වචනීයත්ථා, බ්යාපනාදිඅත්ථා එව වචනීයත්ථාති.

299. පතිපරීහි භාගෙ ච [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.55; පා. 1.4.90].

ලක්ඛණි’ත්ථම්භූත, විච්ඡාසු ච භාගෙ ච පවත්තෙහි පති, පරීහි යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, රුක්ඛං පරි විජ්ජොතතෙ විජ්ජු. තත්ථ ‘පතී’ති පටිච්ච, ‘පරී’ති ඵරිත්වා.

සාධු දෙවදත්තො මාතරං පති, සාධු දෙවදත්තො මාතරං පරි.

රුක්ඛං රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ චන්දො, රුක්ඛං රුක්ඛං පරි විජ්ජොතතෙ චන්දො.

තං දීයතු, යදෙත්ථ මං පති සියා, තං දීයතු, යදෙත්ථ මං පරි සියා. තත්ථ ‘පතී’ති පටිච්ච, ‘පරී’ති පරිච්ච, උද්දිස්සාති අත්ථො, ‘ඨපිත’න්ති පාඨසෙසො. එත්ථ මං උද්දිස්ස යං ¶ වත්ථු ඨපිතං සියා, තං මෙ දීයතූත්යත්ථො, එතෙසු බහූසු භාගෙසු යො මම භාගො, සො මය්හං දීයතූති වුත්තං හොතීති.

300. අනුනා [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.56; පා. 1.4.84, 90].

ලක්ඛණි’ත්ථම්භූත, විච්ඡාසු ච භාගෙ ච පවත්තෙන අනුනා යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

රුක්ඛං අනු විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, රුක්ඛං අනු ඵරිත්වාති අත්ථො. චතුරාසීතිසහස්සානි, සම්බුද්ධමනුපබ්බජුං [බු. වං. 21.5], ‘සම්බුද්ධ’න්ති බොධිසත්තං, අනු ගන්ත්වා පබ්බජිංසූති අත්ථො, විපස්සිබොධිසත්තෙ පබ්බජිතෙ සති තානිපි චතුරාසීතිකුලපුත්තසහස්සානි පබ්බජිංසූති වුත්තං හොති. සච්චක්රියමනු වුට්ඨි පාවස්සි, ‘අනූ’ති අන්වාය, පටිච්චාති අත්ථො, සච්චක්රියාය සති සච්චක්රියහෙතු දෙවො පාවස්සීති වුත්තං හොති. ‘‘හෙතු ච ලක්ඛණං භවතී’’ති වුත්තියං වුත්තං. සච්චක්රියාය සහෙවාතිපි යුජ්ජති. ‘‘සහ සච්චෙ කතෙ මය්හ’’න්ති [චරියා. 3.82] හි වුත්තං.

සාධු දෙවදත්තො මාතරමනු. තත්ථ ‘අනූ’ති අන්වාය පටිච්ච.

රුක්ඛං රුක්ඛං අනු විජ්ජොතතෙ චන්දො. තත්ථ ‘අනූ’ති අනු ඵරිත්වා.

යදෙත්ථ ¶ මං අනු සියා, තං දීයතු. තත්ථ ‘අනූ’ති අන්වාය. සෙසං වුත්තනයමෙව.

301. සහත්ථෙ [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.57; පා. 1.4.85].

සහත්ථෙ අනුනා යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

පබ්බතං අනු තිට්ඨති [පබ්බතමනුසෙනා තිට්ඨති (මොග්ගල්ලානවුත්තියං)]. නදිං අන්වාවසිතා බාරාණසී. ‘අනූ’ති අනුගන්ත්වා, නදියා සහ ආබද්ධා තිට්ඨතීති වුත්තං හොති.

302. හීනෙ [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.58; පා. 1.4.86].

හීනෙ පවත්තෙන අනුනා යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

අනු සාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො, අනුගතා පච්ඡතො ගතාති අත්ථො, සබ්බෙ පඤ්ඤවන්තො සාරිපුත්තතො හීනාති වුත්තං හොති.

303. උපෙන [ක. 299; රූ. 288; නී. 582, 586; චං. 2.1.59; පා. 1.4.87].

හීනෙ උපෙන යුත්තා ලිඞ්ගම්හා දුතියා හොති.

උප සාරිපුත්තං පඤ්ඤවන්තො, උපෙච්ච ගතා සමීපෙ ගතාති අත්ථො, හීනාත්වෙව වුත්තං හොති.

එත්ථ ච අභිඉච්චාදයො කම්මප්පවචනීයාති සද්දසත්ථෙසු වුත්තා. තත්ථ පකාරෙන වුච්චතීති පවචනීයං, පකාරො ච ලක්ඛණි’ත්ථම්භූත, විච්ඡාදිකො පිණ්ඩත්ථො වුච්චති, කම්මන්ති බ්යාපනාදික්රියා, කම්මං පවචනීයං යෙහි තෙ කම්මප්පවචනීයා.

තත්ථ ¶ බ්යාපනාදික්රියාවිසෙසවාචීහි උපසග්ගෙහි සම්බන්ධෙසති කම්මත්ථෙ දුතියා හොති, අසම්බන්ධෙ පන ආධාර, සාම්යාදිඅත්ථෙසු හොති, ලක්ඛණාදයො පන සාමත්ථියසිද්ධා පිණ්ඩත්ථා එවාති.

304. කාලද්ධානමච්චන්තසංයොගෙ [ක. 298; රූ. 287; නී. 581; පා. 2.3.5]

කාලස්ස වා අද්ධුනො වා දබ්බ, ගුණ, ක්රියාහි අච්චන්තං නිරන්තරං සංයොගෙ කාල’ද්ධානවාචීහි ලිඞ්ගෙහි පරං දුතියා හොති.

සත්තාහං ගවපානං, මාසං මංසොදනං, සරදං රමණීයා නදී, සබ්බකාලං රමණීයං නන්දනං, මාසං සජ්ඣායති, වස්සසතං ජීවති, තයො මාසෙ අභිධම්මං දෙසෙති.

යොජනං වනරාජි, යොජනං දීඝො පබ්බතො, කොසං සජ්ඣායති.

අච්චන්තසංයොගෙති කිං? මාසෙ මාසෙ භුඤ්ජති, යොජනෙ යොජනෙ විහාරො.

එත්ථ ච ක්රියාවිසෙසනම්පි කත්තාරා සාධෙතබ්බත්තා කම්මගතිකං හොති, තස්මා තම්පි ‘කම්මෙ දුතියා’ති එත්ථ කම්මසද්දෙන ගය්හති.

සුඛං සෙති, දුක්ඛං සෙති, සීඝං ගච්ඡති, ඛිප්පං ගච්ඡති, දන්ධං ගච්ඡති, මුදුං පචති, ගරුං එස්සති, ලහුං එස්සති, සන්නිධිකාරකං භුඤ්ජති, සම්පරිවත්තකං ඔතාපෙති, කායප්පචාලකං ගච්ඡති [පාචි. 590], හත්ථප්පචාලකං ¶ ගච්ඡති, සීසප්පචාලකං ගච්ඡති [පාචි. 594-595], සුරුසුරුකාරකං භුඤ්ජති [පාචි. 627], අවගණ්ඩකාරකං භුඤ්ජති [පාචි. 622], පිණ්ඩුක්ඛෙපකං භුඤ්ජති [පාචි. 620], හත්ථනිද්ධුනකං භුඤ්ජති [පාචි. 623], හත්ථනිල්ලෙහකං භුඤ්ජති [පාචි. 628], චන්දිමසූරියා සමං පරියායන්ති, විසමං පරියායන්ති ඉච්චාදි.

305. කත්තුකරණෙසු තතියා [ක. 286, 288; රූ. 291, 293; නී. 591, 594; චං. 2.1.62-3; පා. 2.3.18].

කත්තරි කරණෙ ච තතියා හොති. කත්තාති ච කාරකොති ච අත්ථතො එකං ‘‘කරොතීති කත්තා, කරොතීති කාරකො’’ති, තස්මා ‘‘කත්තුකාරකො’’ති වුත්තෙ ද්වින්නං පරියායසද්දානං වසෙන අයමෙව ක්රියං එකන්තං කරොති, සාමී හුත්වා කරොති, අත්තප්පධානො හුත්වා කරොතීති විඤ්ඤායති, තතො ක්රියා නාම කත්තුනො එව බ්යාපාරො, න අඤ්ඤෙසන්ති ච, අඤ්ඤෙ පන ක්රියාසාධනෙ කත්තුනො උපකාරකත්තා කාරකා නාමාති ච, තථා අනුපකාරකත්තා අකාරකා නාමාති ච විඤ්ඤායන්තීති.

තත්ථ කත්තා තිවිධො සයංකත්තා, පයොජකකත්තා, කම්මකත්තාති.

තත්ථ ධාත්වත්ථං සයං කරොන්තො සයංකත්තා නාම, පුරිසො කම්මං කරොති.

පරං ¶ නියොජෙන්තො පයොජකකත්තා නාම, පුරිසො දාසං කම්මං කාරෙති.

කම්මකත්තා නාම පයොජ්ජකකත්තාපි වුච්චති, පුරිසො දාසෙන කම්මං කාරෙති දාසස්ස වා, යො ච අඤ්ඤෙන කතං පයොගං පටිච්ච කම්මභූතොපි සුකරත්තා වා කම්මභාවෙන අවත්තුකාමතාය වා අජානනතාය වා වඤ්චෙතුකාමතාය වා කත්තුභාවෙන වොහරීයති, සො කම්මකත්තා නාම, කුසූලො සයමෙව භිජ්ජති, ඝටො සයමෙව භිජ්ජති. අපිච සුකරො වා හොතු දුක්කරො වා, යො කම්මරූපක්රියාපදෙ පඨමන්තො කත්තා, සො කම්මකත්තාති වුච්චති. සද්දරූපෙන කම්මඤ්ච තං අත්ථරූපෙන කත්තා චාති කම්මකත්තා, කුසූලො භිජ්ජති, ඝටො භිජ්ජති, පච්චති මුනිනො භත්තං, ථොකං ථොකං ඝරෙ ඝරෙ ඉච්චාදි.

එත්ථ ච සද්දත්ථො දුවිධො පරමත්ථො, පඤ්ඤත්තත්ථොති. තත්ථ පරමත්ථො එකන්තෙන විජ්ජමානොයෙව. පඤ්ඤත්තත්ථො පන කොචි විජ්ජමානොති සම්මතො. යථා? රාජපුත්තො, ගොවිසාණං, චම්පකපුප්ඵන්ති. කොචි අවිජ්ජමානොති සම්මතො. යථා? වඤ්ඣාපුත්තො, සසවිසාණං, උදුම්බරපුප්ඵන්ති. සද්දො ච නාම වත්තිච්ඡාපටිබද්ධවුත්තී හොති, වත්තමානො ච සද්දො අත්ථං න දීපෙතීති නත්ථි, සඞ්කෙතෙ සති සුණන්තස්ස අත්ථවිසයං බුද්ධිං න ජනෙතීති නත්ථීති අධිප්පායො. ඉති අවිජ්ජමානසම්මතොපි අත්ථො සද්දබුද්ධීනං විසයභාවෙන විජ්ජමානො එව හොති. ඉතරථා ‘වඤ්ඣාපුත්තො’ති පදං සුණන්තස්ස තදත්ථවිසයං චිත්තං නාම න පවත්තෙය්යාති, සද්දබුද්ධීනඤ්ච විසයභාවෙන විජ්ජමානො නාම අත්ථො සද්දනානාත්තෙ බුද්ධිනානාත්තෙ ච සති නානා හොති, විසුං විසුං විජ්ජමානො නාම හොතීති අධිප්පායො. එවං සද්දබුද්ධිවිසයභාවෙන විජ්ජමානඤ්ච නානාභූතඤ්ච අත්ථං පටිච්ච කාරකනානාත්තං ක්රියාකාරකනානාත්තඤ්ච හොති ¶ , න පන සභාවතො විජ්ජමානමෙව නානාභූතමෙව ච අත්ථන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. තස්මා ‘‘සංයොගො ජායතෙ’’ ඉච්චාදීසු සද්දබුද්ධීනං නානාත්තසිද්ධෙන අත්ථනානාත්තෙන ද්වින්නං සද්දානං ද්වින්නං අත්ථානඤ්ච ක්රියාකාරකතාසිද්ධි වෙදිතබ්බාති.

කයිරතෙ අනෙනාති කරණං, ක්රියාසාධනෙ කත්තුනො සහකාරීකාරණන්ති වුත්තං හොති. තං දුවිධං අජ්ඣත්තිකකරණං, බාහිරකරණන්ති.

තත්ථ කත්තුනො අඞ්ගභූතං කරණං අජ්ඣත්තිකං නාම, පුරිසො චක්ඛුනා රූපං පස්සති, මනසා ධම්මං විජානාති, හත්ථෙන කම්මං කරොති, පාදෙන මග්ගං ගච්ඡති, රුක්ඛො ඵලභාරෙන ඔණමති.

කත්තුනො බහිභූතං බාහිරං නාම, පුරිසො යානෙන ගච්ඡති, ඵරසුනා [පරසුනා (සක්කතගන්ථෙසු)] ඡින්දති, රුක්ඛො වාතෙන ඔණමති.

306. සහත්ථෙන [ක. 287; රූ. 296; නී. 592; චං. 2.1.65; පා. 2.3.19].

සහසද්දස්ස අත්ථො යස්ස සොති සහත්ථො, සහත්ථෙන සද්දෙන යුත්තා ලිඞ්ගම්හා තතියා හොති. සහසද්දස්ස අත්ථො නාම සමවායත්ථො.

සො තිවිධො දබ්බසමවායො, ගුණසමවායො, ක්රියාසමවායොති. පුත්තෙන සහ ධනවා පිතා, පුත්තෙන සහ ථූලො පිතා, පුත්තෙන සහ ආගතො පිතා. සහ, සද්ධිං, සමං, නානා, විනාඉච්චාදිකො සහත්ථසද්දො නාම.

නිසීදි භගවා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන [මහාව. 59], සහස්සෙන සමං මිතා [සං. නි. 1.32], පියෙහි නානාභාවො විනාභාවො [දී. නි. 2.183, 207], සඞ්ඝො සහ වා ගග්ගෙන විනා වා ගග්ගෙන උපොසථං කරෙය්ය [මහාව. 167].

307. ලක්ඛණෙ [රූ. 147 පිට්ඨෙ; නී. 598; චං. 2.1.66; පා. 2.3.21].

ලක්ඛණං ¶ වුච්චති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණං, තස්මිං තතියා හොති.

අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි, පිතරං සො උදික්ඛති [ජා. 2.22.2123]. බ්රහ්මභූතෙන අත්තනා විහරති [අ. නි. 3.67], අසම්භින්නෙන විලෙපනෙන රාජානමදක්ඛි, තිදණ්ඩකෙන පරිබ්බාජකමදක්ඛි, ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙන අඤ්ඤං පත්තං චෙතාපෙති [පාරා. 612 (ථොකං විසදිසං)], භික්ඛු පාසාදිකෙන අභික්කන්තෙන පටික්කන්තෙන ආලොකිතෙන විලොකිතෙන සමිඤ්ජිතෙන පසාරිතෙන ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි, සා කාළී දාසී භින්නෙන සීසෙන ලොහිතෙන ගලන්තෙන පතිවිස්සකානං උජ්ඣාපෙසි [ම. නි. 1.226], උක්ඛිත්තකාය අන්තරඝරෙ ගච්ඡන්ති [පාචි. 584], පල්ලත්ථිකාය අන්තරඝරෙ නිසීදන්ති [පාචි. 599].

අඞ්ගවිකාරොපි ඉධ සඞ්ගය්හති [ක. 291; රූ. 299; නී. 603], අක්ඛිනා කාණං පස්සති, ‘අක්ඛී’ති ඉදං ‘කාණ’න්ති පදෙ විසෙසනං, විකලෙන චක්ඛුඅඞ්ගෙන සො කාණො නාම හොති. හත්ථෙන කුණිං පස්සති, පාදෙන ඛඤ්ජං පස්සති.

හිනොති පවත්තති ඵලං එතෙනාති හෙතු, තස්මිං තතියා හොති.

අන්නෙන වසති, විජ්ජාය සාධු, කම්මුනා වත්තති ලොකො, කම්මුනා වත්තති පජා [ම. නි. 2.460; සු. නි. 659 (වත්තතී පජා)]. කම්මුනා වසලො හොති, කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො [සු. නි. 136]. කෙනට්ඨෙන [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා], කෙන නිමිත්තෙන, කෙන වණ්ණෙන ¶ [සං. නි. 1.234] කෙන පච්චයෙන, කෙන හෙතුනා [ජා. 2.22.2097], කෙන කාරණෙන [ජා. අට්ඨ. 4.15 මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා] ඉච්චාදි.

එත්ථ ච කරණං තිවිධං ක්රියාසාධකකරණං, විසෙසනකරණං, නානාත්තකරණන්ති.

තත්ථ ක්රියාසාධකං පුබ්බෙ වුත්තමෙව.

විසෙසනකරණං යථා? ආදිච්චො නාම ගොත්තෙන, සාකියො නාම ජාතියා [සු. නි. 425]. ගොත්තෙන ගොතමො නාථො [අප. ථෙර 1.1.253 (විසදිසං)], සාරිපුත්තොති නාමෙන [අප. ථෙර 1.1.251], විස්සුතො පඤ්ඤවා ච සො, ජාතියා ඛත්තියො බුද්ධො [දී. නි. 2.92], ජාතියා සත්තවස්සිකො [මි. ප. 6.4.8], සිප්පෙන නළකාරො සො, එකූනතිංසො වයසා [දී. නි. 2.214], විජ්ජාය සාධු, තපසා උත්තමො, සුවණ්ණෙන අභිරූපො, පකතියා අභිරූපො, පකතියා භද්දකො, යෙභුය්යෙන මත්තිකා [පාචි. 86], ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙති, සමෙන ධාවති, විසමෙන ධාවති, සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමුදිතො [බු. වං. 2.78]. ද්විදොණෙන ධඤ්ඤං කිණාති, සහස්සෙන අස්සෙ වික්කිණාති, අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නති [පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා (සම්මන්නි)] ඉච්චාදි.

නානාත්තකරණං යථා? කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා [බු. වං. 2.56]. කිං තෙ ජටාහි දුම්මෙධ, කිං තෙ අජිනසාටියා [ධ. ප. 394]. අලං තෙ ඉධ වාසෙන [පාරා. 436], අලං මෙ බුද්ධෙන [පාරා. 52], කින්නුමෙබුද්ධෙන [පාරා. 52], න මමත්ථො බුද්ධෙන [පාරා. 52], මණිනා මෙ අත්ථො [පාරා. 344], වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො, පානීයෙන [පාණියෙන (මූ.)] අත්ථො, මූලෙහි භෙසජ්ජෙහි අත්ථො [මහාව. 263], සෙය්යෙන අත්ථිකො, මහග්ඝෙන ¶ අත්ථිකො, මාසෙන පුබ්බො, පිතරා සදිසො, මාතරා සමො, කහාපණෙන ඌනො, ධනෙන විකලො, අසිනා කලහො, වාචාය කලහො, ආචාරෙන නිපුණො, වාචාය නිපුණො, ගුළෙන මිස්සකො, තිලෙන මිස්සකො, වාචාය සඛිලො ඉච්චාදි.

තථා කම්මා’වධි, ආධාර’ච්චන්තසංයොග, ක්රියාපවග්ගාපි නානාත්තකරණෙ සඞ්ගය්හන්ති.

තිලෙහි ඛෙත්තෙ වප්පති, තන්තවායෙහි චීවරං වායාපෙති, සුනඛෙහි ඛාදාපෙන්ති ඉච්චාදි.

සුමුත්තා මයං තෙන මහාසමණෙන [චූළව. 437], මුත්තොම්හි කාසිරාජෙන, චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා [සං. නි. 4.85], ඔත්තප්පති කායදුච්චරිතෙන [අ. නි. 5.2], හිරීයති කායදුච්චරිතෙන [අ. නි. 5.2], ජිගුච්ඡති සකෙන කායෙන, පථබ්යා එකරජ්ජෙන, සග්ගස්ස ගමනෙන වා. සබ්බලොකාධිපච්චෙන, සොතාපත්තිඵලං වරං [ධ. ප. 178] ඉච්චාදි.

තෙන ඛණෙන තෙන ලයෙන තෙන මුහුත්තෙන [මහාව. 17], තෙන සමයෙන [පාරා. 1], කාලෙන ධම්මස්සවනං [ඛු. පා. 5.9]. සො වො මමච්චයෙන සත්ථා [දී. නි. 2.216], තිණ්ණං මාසානං අච්චයෙන [දී. නි. 2.168; උදා. 51], පුබ්බෙන ගාමං, දක්ඛිණෙන ගාමං, පුරත්ථිමෙන ධතරට්ඨො, දක්ඛිණෙන විරූළ්හකො පච්ඡිමෙන විරූපක්ඛො [දී. නි. 2.336], යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි [ඛු. පා. 5.1] ඉච්චාදි.

මාසෙන භුඤ්ජති, යොජනෙන ධාවති ඉච්චාදි.

ක්රියාපවග්ගො ¶ නාම ක්රියාය සීඝතරං නිට්ඨාපනං, තස්මිං ජොතෙතබ්බෙ තතියා, එකාහෙනෙව බාරාණසිං පාපුණි, තීහි මාසෙහි අභිධම්මං දෙසෙසි, නවහි මාසෙහි විහාරං නිට්ඨාපෙසි, ගමනමත්තෙන ලභති, ඔට්ඨපහටමත්තෙන පගුණං අකාසි.

309. සම්පදානෙ චතුත්ථී [ක. 293; රූ. 301; නී. 605; චතුත්ථී සම්පදානෙ (බහූසු), චං. 2.1.73; පා. 2.3.13].

සම්පදානෙ චතුත්ථී හොති. සම්මා පදීයතෙ අස්සාති සම්පදානං, සම්පටිච්ඡකන්ති වුත්තං හොති.

තං වත්ථුසම්පටිච්ඡකං, ක්රියාසම්පටිච්ඡකන්ති දුවිධං. භික්ඛුස්ස චීවරං දෙති, බුද්ධස්ස සිලාඝතෙ.

පුන අනිරාකරණං, අනුමති, ආරාධනන්ති තිවිධං හොති. තත්ථ න නිරාකරොති න නිවාරෙතීති අනිරාකරණං, දිය්යමානං න පටික්ඛිපතීති අත්ථො. අසති හි පටික්ඛිපනෙ සම්පටිච්ඡනං නාම හොතීති. කායචිත්තෙහි සම්පටිච්ඡනාකාරං දස්සෙත්වා පටිග්ගණ්හන්තං සම්පදානං අනුමති නාම. විවිධෙහි ආයාචනවචනෙහි පරස්ස චිත්තං ආරාධෙත්වා සම්පටිච්ඡන්තං ආරාධනං නාම. බොධිරුක්ඛස්ස ජලං දෙති, භික්ඛුස්ස අන්නං දෙති, යාචකස්ස අන්නං දෙති.

ක්රියාසම්පටිච්ඡකං නානාක්රියාවසෙන බහුවිධං.

තඤ්ච අම්හාකං රුච්චති චෙව ඛමති ච [ම. නි. 1.179; ම. නි. 2.435], පබ්බජ්ජා මම රුච්චති [ජා. 2.22.43], කස්ස සාදුං න රුච්චති, න මෙ රුච්චති භද්දන්තෙ, උලූකස්සාභිසෙචනං [ජා. 1.3.60]. ගමනං මය්හං රුච්චති, මායස්මන්තානම්පි සඞ්ඝභෙදො රුච්චිත්ථ [පාරා. 418], යස්සායස්මතො න ඛමති, ඛමති සඞ්ඝස්ස [පාරා. 438], භත්තං මය්හං ඡාදෙති, භත්තමස්ස නච්ඡාදෙති [චූළව. 282], තෙසං භික්ඛූනං ලූඛානි භොජනානි නච්ඡාදෙන්ති [මහාව. 261 (ථොකං විසදිසං)]. තත්ථ ‘ඡාදෙතී’ති ඉච්ඡං උප්පාදෙතීති අත්ථො.

ඡත්තග්ගාහො රඤ්ඤො ඡත්තං ධාරෙති, සම්පතිජාතස්ස බොධිසත්තස්ස දෙවා ඡත්තං ධාරයිංසු.

බුද්ධස්ස සිලාඝතෙ, ථොමෙතීති අත්ථො, තුය්හං හනුතෙ, තුණ්හිභාවෙන වඤ්චෙතීති අත්ථො, භික්ඛුනී භික්ඛුස්ස භුඤ්ජමානස්ස පානීයෙන වා විධූපනෙන වා උපට්ඨාති [පාචි. 816 (විසදිසං)]. දුතියාපි හොති, රඤ්ඤො උපට්ඨාති, රාජානං උපට්ඨාති, අහං භොතිං උපට්ඨිස්සං [ජා. 2.22.1934], අහං තං උපට්ඨිස්සාමි, මාතාපිතුඋපට්ඨානං [ඛු. පා. 5.6], තුය්හං සපතෙ, සපස්සු මෙ වෙපචිත්ති [සං. නි. 1.253], සපථම්පි තෙ සම්ම අහං කරොමි [ජා. 2.21.407], තව මයි සද්දහනත්ථං සච්චං කරොමීති අත්ථො, රඤ්ඤො සතං ධාරෙති, ඉධ කුලපුත්තො න කස්සචි කිඤ්චි ධාරෙති [අ. නි. 4.62], තස්ස රඤ්ඤො මයං නාගං ධාරයාම. තත්ථ ‘රඤ්ඤො සතං ධාරෙතී’ති සතං බලිධනං වා දණ්ඩධනං වා නිදෙතීති [නිධෙතීති, නිධෙම (කෙචි)] අත්ථො, ‘‘ඉණං කත්වා ගණ්හාතී’’ති ච වදන්ති. ‘ධාරයාමා’ති පුන නිදෙම [නිධෙතීති, නිධෙම (කෙචි)], තුය්හං සද්දහති, මය්හං සද්දහති, සද්දහාසි සිඞ්ගාලස්ස, සුරාපීතස්ස බ්රාහ්මණ [ජා. 1.1.113].

දෙවාපි ¶ තෙ පිහයන්ති තාදිනො [ධ. ප. 94 (තස්ස පිහයන්ති)], දෙවාපි තෙසං පිහයන්ති, සම්බුද්ධානං සතීමතං [ධ. ප. 181], ‘පිහයන්තී’ති පුනප්පුනං දට්ඨුං පත්ථෙන්තීති අත්ථො. දුතියාපි හොති, සචෙ මං පිහයසි, ධනං පිහෙති, හිරඤ්ඤං පිහෙති, සුවණ්ණං පිහෙති. තතියාපි දිස්සති, රූපෙන පිහෙති, සද්දෙන පිහෙති ඉච්චාදි.

තස්ස කුජ්ඣ මහාවීර [ජා. 1.4.49], මා මෙ කුජ්ඣ රථෙසභ [ජා. 2.22.1696 (කුජ්ඣි)], යදිහං තස්ස කුප්පෙය්යං, මාතු කුප්පති, පිතු කුප්පති, යො අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති [ධ. ප. 125; සු. නි. 667; ජා. 1.5.94], දුහයති දිසානං මෙඝො, පූරෙති විනාසෙති වාති අත්ථො, අකාලෙ වස්සන්තො හි විනාසෙති නාම, යො මිත්තානං න දුබ්භති [ජා. 2.22.19], අදුට්ඨස්ස තුවං දුබ්භි [ජා. 1.16.295], මිත්තානං න දුබ්භෙය්ය, තිත්ථියා ඉස්සන්ති සමණානං, උස්සූයන්ති දුජ්ජනා ගුණවන්තානං, පතිවිස්සකානං උජ්ඣාපෙසි [ම. නි. 1.226 (උජ්ඣාපෙසි)], මා තුම්හෙ තස්ස උජ්ඣායිත්ථ [උදා. 26 (විසදිසං)], මහාරාජානං උජ්ඣාපෙතබ්බං විරවිතබ්බං වික්කන්දිතබ්බං, ක්යාහං අය්යානං අපරජ්ඣාමි [පාරා. 383] අය්යෙ වා, රඤ්ඤො අපරජ්ඣති රාජානං වා, ආරාධො මෙ රාජා හොති.

පති, ආපුබ්බස්ස සු-ධාතුස්ස අනු, පතිපුබ්බස්ස ච ගී-ධාතුස්ස යොගෙ සම්පදානෙ චතුත්ථී. තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවො’’ති, ‘‘භද්දන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං [අ. නි. 1.1]. එත්ථ ච පුබ්බවාක්යෙ ආමන්තනක්රියාය කත්තා භගවා, සො පරවාක්යෙ පච්චාසුයොගෙ සම්පදානං හොති, ‘පච්චස්සොසු’න්ති භද්දන්තෙති පටිවචනං අදංසූති අත්ථො. භික්ඛූ බුද්ධස්ස ආසුණන්ති, රාජා බිම්බිසාරො පිලින්දවච්ඡත්ථෙරස්ස ආරාමිකං පටිස්සුත්වා [මහාව. 270], අමච්චො රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස පටිස්සුත්වා [මහාව. 270], සම්පටිච්ඡිත්වාති අත්ථො, භික්ඛු ජනං ධම්මං සාවෙති ¶ , ජනො තස්ස භික්ඛුනො අනුගිණාති පටිගිණාති, සාධුකාරං දෙතීති අත්ථො.

ආරොචයාමි වො භික්ඛවෙ [ම. නි. 1.416], පටිවෙදයාමි වො භික්ඛවෙ [ම. නි. 1.416], ආමන්තයාමි වො භික්ඛවෙ [දී. නි. 2.218 (විසදිසං)], ධම්මං වො දෙසෙස්සාමි [ම. නි. 3.105], භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙති, යථා නො භගවා බ්යාකරෙය්ය, නිරුත්තිං තෙ පවක්ඛාමි, අහං තෙ ආචික්ඛිස්සාමි, අහං තෙ කිත්තයිස්සාමි, භික්ඛූනං එතදවොච.

තස්සා තස්සා ක්රියාය අත්ථොති තදත්ථො, තදත්ථෙ සම්පදානෙ චතුත්ථී හොති.

311. සස්සාය චතුත්ථියා [ක. 109; රූ. 304; නී. 279-80].

අකාරන්තතො චතුත්ථීභූතස්ස සස්ස ආයො හොති වා.

විනයො සංවරත්ථාය, සංවරො අවිප්පටිසාරත්ථාය, අවිප්පටිසාරො පාමුජ්ජත්ථාය, පාමුජ්ජං පීතත්ථාය, පීති පස්සද්ධත්ථාය, පස්සද්ධි සුඛත්ථාය, සුඛං සමාධත්ථාය, සමාධි යථාභූතඤාණදස්සනත්ථාය, යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදත්ථාය, නිබ්බිදා විරාගත්ථාය, විරාගො විමුත්තත්ථාය, විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනත්ථාය, විමුත්තිඤාණදස්සනං අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථාය [පරි. 366], අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං [ම. නි. 1.50], අලං කුක්කුච්චාය [පාරා. 38], අලං සම්මොහාය, පාකාය වජති, යුද්ධාය ගච්ඡති, ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසිං [පාචි. 902].

තුමත්ථොපි ¶ තදත්ථෙ සඞ්ගය්හති, අලං මිත්තෙ සුඛාපෙතුං, අමිත්තානං දුඛාය ච [ජා. 2.17.13]. ලොකානුකම්පාය බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජති, අලං ඵාසුවිහාරාය, අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති [මහාව. 13].

අලං මල්ලො මල්ලස්ස, අරහති මල්ලො මල්ලස්ස, අලං තෙ ඉධ වාසෙන [පාරා. 436], අලං තෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණෙන, කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන [බු. වං. 2.56], කිං තෙ ජටාහි දුම්මෙධ, කිං තෙ අජිනසාටියා [ධ. ප. 394].

මඤ්ඤනාපයොගෙ අනාදරෙ අපාණිස්මිමෙව චතුත්ථී, කට්ඨස්ස තුවං මඤ්ඤෙ, කලිඞ්ගරස්ස [කළිඞ්ගරස්ස, කළඞ්ගරස්ස (ක.)] තුවං මඤ්ඤෙ, ජීවිතං තිණායපි න මඤ්ඤති.

අනාදරෙති කිං? සුවණ්ණං තං මඤ්ඤෙ.

අපාණිස්මින්ති කිං? ගද්රභං තුවං මඤ්ඤෙ.

ගත්යත්ථානං නයනත්ථානඤ්ච ධාතූනං කම්මනි චතුත්ථී, අප්පො සග්ගාය ගච්ඡති [ධ. ප. 174], යො මං දකාය නෙති [ජා. 1.6.97], නිරයායුපකඩ්ඪති [ධ. ප. 311], මූලාය පටිකස්සෙය්ය [චූළව. 111].

ආයු භවතො හොතු, භද්දං තෙ හොතු, භද්දමත්ථු තෙ [ජා. 1.8.15; ජා. 2.17.1], කුසලං තෙ හොතු, අනාමයං තෙ හොතු, සුඛං තෙ හොතු, අත්ථං තෙ හොතු, හිතං තෙ හොතු, කල්යාණං තෙ හොතු, ස්වාගතං තෙ හොතු, සොත්ථි තෙ හොතු සොත්ථි ගබ්භස්ස [ම. නි. 2.351], මඞ්ගලං තෙ හොතු.

සම්මුතියොගෙ ¶ කම්මත්ථෙ [ඡට්ඨී], ඉත්ථන්නාමස්ස භික්ඛුනො රූපියඡඩ්ඩකස්ස සම්මුති [පාරා. 590], පත්තගාහාපකස්ස සම්මුතිඉච්චාදි [පාරා. 614].

තුය්හඤ්චස්ස ආවි කරොමි, තස්ස මෙ සක්කො පාතුරහොසි, තස්ස පහිණෙය්ය, භික්ඛූනං දූතං පාහෙසි, කප්පති භික්ඛූනං ආයොගො, වට්ටති භික්ඛූනං ආයොගො, පත්ථොදනො ද්වින්නං තිණ්ණං නප්පහොති, එකස්ස පහොති, එකස්ස පරියත්තො, උපමං තෙ කරිස්සාමි [ම. නි. 1.258; ජා. 2.19.24], අඤ්ජලිං තෙ පග්ගණ්හාමි [ජා. 2.22.327], තථාගතස්ස ඵාසු හොති, ආවිකතා හිස්ස ඵාසු [මහාව. 134], ලොකස්ස අත්ථො, ලොකස්ස හිතං, මණිනා මෙ අත්ථො [පාරා. 344], න මමත්ථො බුද්ධෙන [පාරා. 52], නමත්ථු බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා [ජා. 1.2.17], විපස්සිස්ස ච නමත්ථු [දී. නි. 3.277], නමො කරොහි නාගස්ස [ම. නි. 1.249], නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම [අප. ථෙර 1.2.129]. සොත්ථි පජානං [දී. නි. 1.274], සුවත්ථි පජානං ඉච්චාදි.

චතුත්ථීවිභත්තිරාසි නිට්ඨිතො.

312. පඤ්චම්යාවධිස්මිං [ක. 295; රූ. 307; නී. 607; චං. 2.1.81; පා. 2.3.28; 1.4.24].

අවධියති වවත්ථියති පදත්ථො එතස්මාති අවධි, තස්මිං පඤ්චමී හොති, අවධීති ච අපාදානං වුච්චති.

අපනෙත්වා ඉතො අඤ්ඤං ආදදාති ගණ්හාතීති අපාදානං. තං තිවිධං නිද්දිට්ඨවිසයං, උප්පාටවිසයං, අනුමෙය්යවිසයන්ති.

තත්ථ ¶ යස්මිං අපාදානවිසයභූතො ක්රියාවිසෙසො සරූපතො නිද්දිට්ඨො හොති, තං නිද්දිට්ඨවිසයං. යථා? ගාමා අපෙන්ති මුනයො, නගරා නිග්ගතො රාජා.

යස්මිං පන සො පාඨසෙසං කත්වා අජ්ඣාහරිතබ්බො හොති, තං උප්පාටවිසයං. යථා? වලාහකා විජ්ජොතතෙ විජ්ජු, අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතොති [මහාව. 30]. එත්ථ හි ‘නික්ඛමිත්වා’ති පදං අජ්ඣාහරිතබ්බං.

යස්මිං පන සො නිද්දිට්ඨො ච න හොති, අජ්ඣාහරිතුඤ්ච න සක්කා, අථ ඛො අත්ථතො අනුමානවසෙන සො විඤ්ඤෙය්යො හොති, තං අනුමෙය්යවිසයං. යථා? මාථුරා පාටලිපුත්තකෙහි අභිරූපතරා, සීලමෙව සුතා සෙය්යො [ජා. 1.5.65], මයා භිය්යො න විජ්ජති, අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස ඉච්චාදි [ම. නි. 3.207]. ක්රියං විනා කාරකං නාම න සිජ්ඣතීතිකත්වා උක්කංසනක්රියා එත්ථ අනුමෙතබ්බා හොති. එවං ක්රියාපදරහිතෙසු දූරයොගාදීසුපි අවිනාභාවික්රියානුමානං වෙදිතබ්බං.

චලං යථා? පුරිසො ධාවතා අස්සා පතති, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤතො අපසක්කන්ති. එත්ථ ච යදි චලං සියා, කථං අවධි නාම භවෙය්ය. අච්චුතිලක්ඛණො හි අවධීති? වුච්චතෙ-ද්වෙ මෙණ්ඩා සකසකක්රියාය චලන්ති, ඉතරීතරක්රියාය අවධී හොන්තීති නත්ථි එත්ථ අවධිලක්ඛණවිරොධොති.

අචලං යථා? ගාමා අපෙන්ති මුනයො, නගරා නිග්ගතො රාජා.

පුන කායසංසග්ගපුබ්බකං, චිත්තසංසග්ගපුබ්බකන්ති දුවිධං හොති, ගාමා අපෙන්ති මුනයො, චොරා භයං ජායතෙ. එත්ථ ච ‘‘කිංව ¶ දූරො ඉතො ගාමො, ඉතො සා දක්ඛිණා දිසා [දී. නි. 3.279]. ඉතො එකනවුතිකප්පෙ’’ති [දී. නි. 2.4] ආදීසු වදන්තස්ස චිත්තසංසග්ගපුබ්බකම්පි වෙදිතබ්බං. ‘‘න මාතා පුත්තතො භායති, න ච පුත්තො මාතිතො භායති, භයා භීතො න භාසසී’’ති [ජා. 2.21.138] පාළි. අත්ථි තෙ ඉතො භයං [ම. නි. 2.350], නත්ථි තෙ ඉතො භයං, යතො ඛෙමං තතො භයං [ජා. 1.9.58], චොරා භායති, චොරා භීතො. ඡට්ඨී ච, චොරස්ස භායති, චොරස්ස භීතො. දුතියා ච, ‘‘කථං පරලොකං න භායෙය්ය, එවං පරලොකං න භායෙය්ය, භායසි මං සමණ [සු. නි. සූචිලොමසුත්ත], නාහං තං භායාමි [සු. නි. සූචිලොමසුත්ත], භායිතබ්බං න භායති, නාහං භායාමි භොගිනං [ජා. 2.22.835], න මං මිගා උත්තසන්තී’’ති [ජා. 2.22.307] පාළිපදානි දිස්සන්ති. තත්ථ ‘‘භොගින’න්ති නාගං, චොරා තසති උත්තසති චොරස්ස වා, සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස [ධ. ප. 129], පාපතො ඔත්තප්පති ජිගුච්ඡති හරායති පාපෙන වා.

යතො කිඤ්චි සිප්පං වා විජ්ජං වා ධම්මං වා ගණ්හාති, තස්මිං අක්ඛාතරි පඤ්චමී, උපජ්ඣායා අධීතෙ, උපජ්ඣායා සිප්පං ගණ්හාති, ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො. චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙමෙ ධම්මා පවත්තිනො [ථෙරගා. 1027].

යතො සුණාති, තස්මිං පඤ්චමී, ඡට්ඨී ච, ඉතො සුත්වා, ඉමස්ස සුත්වා වා, යම්හා ධම්මං විජානෙය්ය, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං [ධ. ප. 392].

යතො ලභති, තස්මිං පඤ්චමී, සඞ්ඝතො ලභති, ගණතො ලභති.

යතො පරාජයති, යතො පභවති, යතො ජායති, තස්මිං පඤ්චමී, බුද්ධස්මා පරාජයන්ති අඤ්ඤතිත්ථියා, පාළියං පන පරාජියොගෙ අපාදානං පාඨසෙසවසෙන ලබ්භති, තස්මිං ඛො ¶ පන සඞ්ගාමෙ දෙවා ජිනිංසු, අසුරා පරාජිනිංසු. එත්ථ දෙවෙහි පරාජිනිංසූති පාඨසෙසො. ‘‘මයං ජිතාම්හා අම්බකාය. හිමවන්තා පභවන්ති පඤ්ච මහානදියො [අ. නි. අට්ඨ. 3.8.19], අයං භාගීරථී ගඞ්ගා, හිමවන්තා පභාවිතා’’ති පාළි [අප. ථෙර 1.1.255], චොරා භයං ජායතෙ, කාමතො ජායතෙ භයං [ධ. ප. 215], ජාතං සරණතො භයං [ජා. 1.1.36; 1.2.13; 1.9.56, 57, 59], යංකිඤ්චි භයං වා වෙරං වා උපද්දවො වා උපසග්ගො වා ජායති, සබ්බං තං බාලතො ජායති, නො පණ්ඩිතතො, කාමතො ජායතී සොකො [ධ. ප. 214], උභතො සුජාතො පුත්තො [දී. නි. 1.311], උරස්මා ජාතො, උරෙ ජාතො වා, චීවරං උප්පජ්ජෙය්ය සඞ්ඝතො වා ගණතො වා ඤාතිමිත්තතො වා [පාරා. 500 (ථොකං විසදිසං)].

අඤ්ඤත්ථානං යොගෙ පඤ්චමී, තතො අඤ්ඤං, තතො පරං [මහාව. 346], තතො අපරෙන සමයෙන [පාරා. 195].

313. අපපරීහි වජ්ජනෙ [ක. 272; රූ. 309; නී. 558, 568; චං. 2.1.82; පා. 1.4.88; 2.3.10].

වජ්ජනෙ පවත්තෙහි අප, පරීහි යොගෙ පඤ්චමී හොති.

අපපබ්බතා වස්සති දෙවො, පරිපබ්බතා වස්සති දෙවො, අපසාලාය ආයන්ති වාණිජා, පරිසාලාය ආයන්ති වාණිජා, පබ්බතං සාලං වජ්ජෙත්වාති අත්ථො. කච්චායනෙ පන ‘‘උපරිපබ්බතා දෙවො වස්සතී’’ති පාඨො [පොරාණපාඨො], පරිපබ්බතාති යුත්තො. උපරියොගෙ පන සත්තමීයෙව දිස්සති – ‘‘තස්මිං උපරිපබ්බතෙ [ම. නි. 3.216; ජා. 1.8.16], උපරිපාසාදෙ [දී. නි. 2.408], උපරිවෙහාසෙ, උපරිවෙහාසකුටියා’’ති, [පාචි. 130] තත්ථ පබ්බතස්ස උපරි උපරිපබ්බතන්ති අත්ථො.

314. පටිනිධිපටිදානෙසු පතිනා [ක. 272; රූ. 309; නී. 558, 568; චං. 2.1.83; පා. 2.3.11; 1.4.9.2].

පටිනිධි ¶ නාම පටිබිම්බට්ඨපනං, පටිදානං නාම පටිභණ්ඩදානං තෙසු පවත්තෙන පතිනා යොගෙ පඤ්චමී හොති.

බුද්ධස්මා පති සාරිපුත්තො ධම්මං දෙසෙති, තෙලස්මා පති ඝතං දෙති.

315. රිතෙ දුතියා ච [ක. 272; රූ. 309; නී. 558, 568; චං. 2.1.84; පා. 2.3.29].

රිතෙසද්දෙන යොගෙ පඤ්චමී හොති දුතියා ච.

316. විනාඤ්ඤත්රෙහි තතියා ච [ක. 272; රූ. 309; නී. 558, 568; චං. 2.1.85; පා. 2.3.32; ‘විනාඤ්ඤත්ර තතියාච’ (බහූසු)].

වජ්ජනෙ පවත්තෙහි විනා, අඤ්ඤත්රසද්දෙහි යොගෙ පඤ්චමී, දුතියා, තතියා ච හොන්ති.

විනා සද්ධම්මා, විනා සද්ධම්මං, විනා සද්ධම්මෙන, අඤ්ඤත්ර සද්ධම්මා, අඤ්ඤත්ර සද්ධම්මං, අඤ්ඤත්ර සද්ධම්මෙන.

317. පුථුනානාහි ච [ක. 272; රූ. 309; නී. 558, 568; චං. 2.1.86; පා. 2.3.32; ‘පුථනානාහි ච’ (බහූසු)].

වජ්ජනෙ පවත්තෙහි පුථු, නානාසද්දෙහි ච යොගෙ පඤ්චමී, තතියා ච හොන්ති.

පුථගෙව ජනස්මා, පුථගෙව ජනෙන, නානා සද්ධම්මා, නානා සද්ධම්මෙන, පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො [දී. නි. 2.183; චූළව. 437]. ‘‘තෙ භික්ඛූ නානාකුලා පබ්බජිතා’’ති එත්ථ පන නානාප්පකාරත්ථො නානාසද්දො, න වජ්ජනත්ථො, එත්ථ ච වජ්ජනත්ථො නාම වියොගත්ථො අසම්මිස්සත්ථො.

මරියාදා’භිවිධීසු ¶ පවත්තෙහි ආසද්ද, යාවසද්දෙහි යොගෙපි පඤ්චමී, දුතියා ච.

තත්ථ යස්ස අවධිනො සම්බන්ධිනී ක්රියා, තං බහිකත්වා පවත්තති, සො මරියාදො. යථා? ආපබ්බතා ඛෙත්තං තිට්ඨති ආපබ්බතං වා, යාවපබ්බතා ඛෙත්තං තිට්ඨති යාවපබ්බතං වා.

යස්ස සම්බන්ධිනී ක්රියා, තං අන්තොකත්වා බ්යාපෙත්වා පවත්තති, සො අභිවිධි. යථා? ආභවග්ගා භගවතො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො ආභවග්ගං වා, භවතො ආභවග්ගං ධම්මතො ආගොත්රභුං සවන්තීති ආසවා, යාවභවග්ගා යාවභවග්ගං වා, තාවදෙව යාවබ්රහ්මලොකා සද්දො අබ්භුග්ගතො.

ආරබ්භෙ, සහත්ථෙ ච පඤ්චමී, යතොහං භගිනි අරියාය ජාතියා ජාතො [ම. නි. 2.351], යතො පට්ඨායාති අත්ථො. යතො සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං [ජා. 2.22.307]. යතො පට්ඨාය, යතො පභුති.

සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පටිලාභා, සහ පරිනිබ්බානා [දී. නි. 2.220], සහ දස්සනුප්පාදා.

‘‘උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතාන’’න්ති [සං. නි. 2.20], එත්ථ භාවලක්ඛණෙ පඤ්චමී.

‘‘සහත්ථා දානං දෙති, සහත්ථා පටිග්ගණ්හාතී’’ති එත්ථ කරණෙ.

‘‘අජ්ජතග්ගෙ පාණුපෙතං [දී. නි. 1.250], තදග්ගෙ ඛො වාසෙට්ඨ’’ඉච්චාදීසු [දී. නි. 3.130], ආරබ්භෙ සත්තමී.

‘‘යත්වාධිකරණං ¶ [දී. නි. 1.213], යතොනිදානං [සු. නි. 275], තතොනිදානං’’ ඉච්චාදීසු [ම. නි. 1.238] වාක්යෙ ඉච්ඡිතෙ සති හෙත්වත්ථෙ පඤ්චමී, සමාසෙ ඉච්ඡිතෙ සති අත්ථමත්තෙ පඤ්චමී.

ද්වින්නං කාරකානං ක්රියානඤ්ච මජ්ඣෙ පවත්තකාලද්ධානවාචීහි පඤ්චමී, ලුද්දකො පක්ඛස්මා මිගං විජ්ඣති, කොසා කුඤ්ජරං විජ්ඣති. එත්ථ ච ලුද්දකො සකිං මිගං විජ්ඣිත්වා පක්ඛබ්භන්තරම්හි න විජ්ඣි, පක්ඛෙ පරිපුණ්ණෙ පුන විජ්ඣති, පක්ඛසද්දො ද්වින්නං විජ්ඣනවාරානං මජ්ඣෙ කාලවාචී හොති, ද්වෙපි විජ්ඣනක්රියා කාරකෙහි සහෙව සිජ්ඣන්තීති කාරකානඤ්ච මජ්ඣෙති වුච්චති. වුත්තියං පන ‘‘අජ්ජ භුත්වා දෙවදත්තො ද්විහෙ භුඤ්ජිස්සති, ද්විහා භුඤ්ජිස්සති, අත්රට්ඨො’යමිස්සාසො කොසෙ ලක්ඛං විජ්ඣති, කොසා ලක්ඛං විජ්ඣතී’’ති [මොග. 79] එවං සත්තමීවසෙන පරිපුණ්ණවාක්යම්පි වුත්තං. පාළියං ‘‘අනාපත්ති ඡබ්බස්සා කරොති [පාරා. 564], අතිරෙකඡබ්බස්සා කරොතී’’ති [පාරා. 564], ‘‘ඡබ්බස්සානී’’තිපි පාඨො.

යඤ්ච වත්ථුං ගුත්තං ඉච්ඡියතෙ, යතො ච ගුත්තං ඉච්ඡියතෙ, තත්ථ පඤ්චමී, යවෙහි ගාවො රක්ඛති වාරෙති, තණ්ඩුලා කාකෙ රක්ඛති වාරෙති, තං මං පුඤ්ඤා නිවාරෙසි, පාපා චිත්තං නිවාරයෙ [ධ. ප. 116], න නං ජාති නිවාරෙති, දුග්ගත්යා ගරහාය වා [සු. නි. 141 (න නෙ)]. රාජතො වා චොරතො වා ආරක්ඛං ගණ්හන්තු.

යස්ස අදස්සනං ඉච්ඡියති, තස්මිං පඤ්චමී, උපජ්ඣායා අන්තරධායති සිස්සො, නිලීයතීති අත්ථො. පාළියං පන යස්ස අදස්සනං ඉච්ඡියති, තස්මිං ඡට්ඨී එව- ‘‘අන්තරධායිස්සාමි සමණස්ස ¶ ගොතමස්ස, අන්තරධායිස්සාමි සමණස්ස ගොතමස්සා’’ති. ‘‘න සක්ඛි මෙ අන්තරධායිතු’’න්ති පාළි, ‘අන්තරධායිස්සාමී’ති අන්තරිතෙ අචක්ඛුවිසයෙ ඨානෙ අත්තානං ඨපෙස්සාමීත්යත්ථො, නිලීයිස්සාමීති වුත්තං හොති.

යස්මිං ඨානෙ අන්තරධායති, තස්මිං සත්තමී එව දිස්සති, අතිඛිප්පං ලොකෙ චක්ඛු අන්තරධායිස්සති [දී. නි. 2.224 (විසදිසං)], ජෙතවනෙ අන්තරධායිත්වා, බ්රහ්මලොකෙ අන්තරධායිත්වා, මද්දකුච්ඡිස්මිං අන්තරධායිත්වා, තත්ථෙවන්තරධායී [සං. නි. 1.1] ඉච්චාදි. ‘‘භගවතො පුරතො අන්තරධායිත්වා’’ති එත්ථපි තොසද්දො සත්තම්යත්ථෙ එව. ‘‘සක්කො නිමිස්ස රඤ්ඤො සම්මුඛෙ අන්තරහිතො’’ති පාළි. ‘ධජතවනෙ අන්තරධායිත්වා’ති ජෙතවනෙ අඤ්ඤෙසං අදස්සනං කත්වා, අඤ්ඤෙසං අචක්ඛුවිසයං කත්වාති අත්ථො. ‘‘අන්ධකාරො අන්තරධායති, ආලොකො අන්තරධායති, සද්ධම්මො අන්තරධායති, සාසනං අන්තරධායති’’ ඉච්චාදීසු පන ඡට්ඨී, සත්තමියො යථාසම්භවං වෙදිතබ්බා.

කිංව දූරො ඉතො ගාමො, කච්චි ආරා පමාදම්හා [සු. නි. 156], අථො ආරා පමාදම්හා [සු. නි. 157], ගාමතො අවිදූරෙ, ආරකා තෙ මොඝපුරිසා ඉමස්මා ධම්මවිනයා, ආරකා තෙහි භගවා, කිලෙසෙහි ආරකාති අරහං, ආරා සො ආසවක්ඛයා [ධ. ප. 253]. දුතියා ච තතියා ච ඡට්ඨී ච, ආරකා ඉමං ධම්මවිනයං ඉමිනා ධම්මවිනයෙන වා, ආරකා මන්දබුද්ධීනං [විසුද්ධි ටී. 1.130].

දූරතොව නමස්සන්ති, අද්දසා ඛො භගවන්තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං [දී. නි. 1.409], කින්නු තිට්ඨථ ආරකා, තස්මා තිට්ඨාම ආරකා. දුතියා ච තතියා ච, දූරං ගාමං ආගතො, දූරෙන ගාමෙන ආගතො ¶ , දූරා ගාමා ආගතො ඉච්චෙවත්ථො, දූරං ගාමෙන වා.

අන්තිකං ගාමා, ආසන්නං ගාමා, සමීපං ගාමා. දුතියා ච තතියා ච ඡට්ඨී ච, අන්තිකං ගාමං, අන්තිකං ගාමෙන, අන්තිකං ගාමස්ස.

ඉතො මථුරාය චතූසු යොජනෙසු සඞ්කස්සං, රාජගහතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනෙ සාවත්ථි, ඉතො එකනවුතිකප්පෙ [දී. නි. 2.4], ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ [දී. නි. 2.4], ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ, ඉතො තිණ්ණං මාසානං අච්චයෙන පරිනිබ්බායිස්සාමි [දී. නි. 2.168; උදා. 51] ඉච්චාදි.

ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනං, පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතපරිමාණො මජ්ඣිමදෙසො පරික්ඛෙපෙන වා, දීඝසො නවවිදත්ථියො [පාචි. 548], යොජනං ආයාමෙන යොජනං විත්ථාරෙන යොජනං උබ්බෙධෙන සාසපරාසි [සං. නි. 2.129] ඉච්චාදි.

ත්වාලොපෙපි පඤ්චමී. එත්ථ ච ත්වාලොපො නාම පරිපුණ්ණවාක්යෙ ලද්ධබ්බස්ස ත්වාන්තපදස්ස අපරිපුණ්ණවාක්යෙ නත්ථි භාවො, යඤ්ච පදං ත්වාන්තපදෙ සති කම්මං වා හොති අධිකරණං වා. තං ත්වාන්තපදෙ අසති පදන්තරෙ අවධි හොති, තස්මිං පඤ්චමී, පාසාදා වා පාසාදං සඞ්කමෙය්ය [සං. නි. 1.132], හත්ථික්ඛන්ධා වා හත්ථික්ඛන්ධං සඞ්කමෙය්ය [සං. නි. 1.132] ඉච්චාදි. එත්ථ ච පඨමං එකං පාසාදං අභිරූහිත්වා පුන අඤ්ඤං පාසාදං සඞ්කමෙය්යාති වා පඨමං එකස්මිං පාසාදෙ නිසීදිත්වා පුන අඤ්ඤං පාසාදං සඞ්කමෙය්යාති වා එවං පරිපුණ්ණවාක්යං වෙදිතබ්බං. ‘‘අන්ධකාරා වා අන්ධකාරං ගච්ඡෙය්ය, තමා වා ¶ තමං ගච්ඡෙය්යා’’ති [සං. නි. 1.132] පාළි. තථා රට්ඨා රට්ඨං විචරති, ගාමා ගාමං විචරති, වනා වනං විචරති, විහාරතො විහාරං ගච්ඡති, පරිවෙණතො පරිවෙණං ගච්ඡති, භවතො භවං ගච්ඡති, කුලතො කුලං ගච්ඡති ඉච්චාදි. තථා විනයා විනයං පුච්ඡති, අභිධම්මා අභිධම්මං පුච්ඡති, විනයා විනයං කථෙති, අභිධම්මා අභිධම්මං කථෙති. එත්ථපි පඨමං එකං විනයවචනං පුච්ඡිත්වා වා එකස්මිං විනයවචනෙ ඨත්වා වා පුන අඤ්ඤං විනයවචනං පුච්ඡතීති පරිපුණ්ණවාක්යං වෙදිතබ්බං. වුත්තියං පන ‘‘පාසාදං ආරුය්හ පෙක්ඛති, පාසාදා පෙක්ඛති, ආසනෙ පවිසිත්වා පෙක්ඛති, ආසනා පෙක්ඛතී’’ති වුත්තං.

දිසත්ථයොගෙ දිසත්ථෙ ච පඤ්චමී, ඉතො සා පුරිමා දිසා [දී. නි. 3.278], ඉතො සා දක්ඛිණා දිසා [දී. නි. 3.278], අවීචිතො උපරි, උද්ධං පාදතලා, අධො කෙසමත්ථකා [දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110].

පුරිමතො ගාමස්ස, දක්ඛිණතො ගාමස්ස, උපරිතො පබ්බතස්ස, හෙට්ඨතො පාසාදස්ස, පුරත්ථිමතො, දක්ඛිණතො, යතො ඛෙමං, තතො භයං [ජා. 1.9.58], යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං [ධ. ප. 374] ඉච්චාදි.

පුබ්බාදියොගෙපි පඤ්චමී, පුබ්බෙව මෙ සම්බොධා [අ. නි. 3.104], ඉතො පුබ්බෙ, තතො පුබ්බෙ, ඉතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා [මහාව. 259], තතො පුරෙ, තතො පච්ඡා, තතො උත්තරි [පාරා. 499] ඉච්චාදි.

විභත්තත්ථෙ ච පඤ්චමී ඡට්ඨී ච. විභත්ති නාම පගෙව විසුංභූතස්ස අත්ථස්ස කෙනචි අධිකෙන වා හීනෙන වා භාගෙන තදඤ්ඤතො පුථක්කරණං, මාථුරා පාටලිපුත්තකෙහි අභිරූපතරා, යතො පණීතතරො වා විසිට්ඨතරො වා නත්ථි, අත්තදන්තො තතො වරං [ධ. ප. 322], ඡන්නවුතීනං පාසණ්ඩානං පවරං යදිදං සුගතවිනයො ¶ , සදෙවකස්ස ලොකස්ස, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො, අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස [ම. නි. 3.207], ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස [ම. නි. 3.207], සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස [ම. නි. 3.207], පඤ්ඤවන්තා නාම සාරිපුත්තතො හීනා සාරිපුත්තස්ස වා, තතො අධිකං වා ඌනං වා න වට්ටති ඉච්චාදි.

ආරතී විරතී පාපා [ඛු. පා. 5.8], පාණාතිපාතා වෙරමණි [ඛු. පා. 2.1] ඉච්චාදි.

ලොභනීයෙහි ධම්මෙහි සුද්ධො ඉච්චාදි.

මොචනත්ථයොගෙ පඤ්චමී තතියා ච, සො පරිමුච්චති ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහි, පරිමුත්තො සො දුක්ඛස්මාති වදාමි [සං. නි. 3.29], මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා [ධ. ප. 37], න තෙ මුච්චන්ති මච්චුනා ඉච්චාදි, සබ්බත්ථ අවධිඅත්ථො වෙදිතබ්බො.

කස්මා හෙතුනා, කෙන හෙතුනා, කස්මා නු තුම්හං කුලෙ දහරා න මිය්යරෙ [ජා. 1.10.92 (මීයරෙ)], තස්මාතිහ භික්ඛවෙ [සං. නි. 2.157]. දුතියා තතියා ඡට්ඨී ච, කිංකාරණං [ජා. අට්ඨ. 6.22.උමඞ්ගජාතකවණ්ණනා], යත්වාධිකරණං [දී. නි. 1.213], යතොනිදානං [සු. නි. 275], තතොනිදානං [ම. නි. 1.238], කෙන කාරණෙන [ජා. අට්ඨ. 4.20.මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා], තං කිස්සහෙතු [ම. නි. 1.2], කිස්ස තුම්හෙ කිලමථ ඉච්චාදි.

විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි [දී. නි. 1.226], විවිත්තො පාපකා ධම්මා.

318. පඤ්චමීණෙ වා [ක. 296; රූ. 314; නී. 608; චං. 2.1.69; පා. 2.3.24].

ඉණභූතෙ හෙතුම්හි පඤ්චමී හොති වා.

අජ්ඣත්තභූතො හෙතු ගුණො නාම, අගුණොපි ඉධ ගුණොත්වෙව වුච්චති, තස්මිං පඤ්චමී හොති වා.

ජළත්තා බන්ධො නරො ජළත්තෙන වා, අත්තනො බාලත්තායෙව බන්ධොති අත්ථො, පඤ්ඤාය බන්ධනා මුත්තො, වාචාය මරති, වාචාය මුච්චති, වාචාය පියො හොති, වාචාය දෙස්සො, ඉස්සරියා ජනං රක්ඛති රාජා ඉස්සරියෙන වා, සීලතො නං පසංසන්ති [අ. නි. 4.6] සීලෙන වා, හුත්වා අභාවතො අනිච්චා, උදයබ්බයපීළනතො දුක්ඛා, අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො [උදා. 2], සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො [උදා. 2], චතුන්නං අරියසච්චානං අනඤ්ඤා අප්පටිවෙධා දීඝමද්ධානං සංසරන්ති [දී. නි. 2.186 (විසදිසං)] ඉච්චාදි.

පඤ්හා, කථනෙසුපි පඤ්චමී, කුතො භවං, අහං පාටලිපුත්තතො ඉච්චාදි.

ථොකත්ථෙපි අසත්වවචනෙ පඤ්චමී, සත්වං වුච්චති දබ්බං, ථොකා මුච්චති ථොකෙන වා, මුච්චනමත්තං හොතීති වුත්තං හොති ‘‘නදිං තරන්තො මනං වුළ්හො’’ති [මහාව. 148] එත්ථ විය. අප්පමත්තකා මුච්චති අප්පමත්තකෙන වා, කිච්ඡා මුච්චති කිච්ඡෙන වා, කිච්ඡා ලද්ධො පියො පුත්තො [ජා. 2.22.353], කිච්ඡා මුත්තා’ම්හ දුක්ඛස්මා, යාම දානි මහොසධ [ජා. 2.22.700].

අසත්වවචනෙති ¶ කිං? පච්චති මුනිනො භත්තං, ථොකං ථොකං ඝරෙ ඝරෙති [ථෙරගා. 248 (කුලෙ කුලෙ)].

‘‘අනුපුබ්බෙන මෙධාවී, ථොකං ථොකං ඛණෙ ඛණෙ [ධ. ප. 239]’’ ඉච්චාදීසු ක්රියාවිසෙසනෙ දුතියා.

අකත්තරිපි පඤ්චමී, තස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා උස්සන්නත්තා විපුලත්තා තථාගතො සුප්පතිට්ඨිතපාදො හොති [දී. නි. 3.201]. එත්ථ ච ‘අකත්තරී’ති අකාරකෙ ඤාපකහෙතුම්හීති වදන්ති. ඤාසෙ පන ‘‘අකත්තරීති හෙත්වත්ථෙ සඞ්ගණ්හාති. යත්ථ හි කත්තුබුද්ධි සඤ්ජායතෙ, සොව කත්තා න හොතීති වත්තුං සක්කා’’ති වුත්තං. එතෙන කත්තුසදිසො ජනකහෙතු අකත්තා නාමාති දීපෙති, කම්මස්ස කතත්තාඉච්චාදි ච ජනකහෙතු එවාති.

යොධ සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච, තිණා භිය්යො න මඤ්ඤති [දී. නි. 3.253], සුඛා භිය්යො සොමනස්සං [දී. නි. 2.287], ඛන්ත්යා භිය්යො න විජ්ජති [සං. නි. 1.250], මයා භිය්යො න විජ්ජති, සොතුකාමාත්ථ තුම්හෙ භික්ඛවෙ භිය්යොසොමත්තාය පුබ්බෙනිවාසකථං, අත්තමනො ත්වං හොහි පරං විය මත්තාය, අහම්පි අත්තමනො හොමි පරං විය මත්තාය.

320. ඡට්ඨී සම්බන්ධෙ [ක. 301; රූ. 315; නී. 609; චං. 2.1.95; පා. 2.3.50].

ද්වින්නං සම්බන්ධීනං කෙනචි පකාරෙන ආයත්තභාවො සම්බන්ධො නාම, සම්බන්ධෙ ජොතෙතබ්බෙ විසෙසනසම්බන්ධිම්හි ඡට්ඨී හොති.

තත්ථ ¶ ක්රියාකාරකසඤ්ජාතො අස්සෙදම්භාවහෙතුකො සම්බන්ධො නාමාති වුත්තං. තත්ථ ද්වෙ සම්බන්ධිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං තංතංක්රියං කරොන්ති, තං දිස්වා ‘‘ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධිනො’’ති ජානන්තස්ස ද්වින්නං කාරකානං ද්වින්නං ක්රියානඤ්ච සංයොගං නිස්සාය සම්බන්ධොපි විදිතො හොති, එවං සම්බන්ධො ක්රියාකාරකසඤ්ජාතො, ‘ඉමස්ස අය’න්ති එවං පවත්තබුද්ධියා හෙතුභූතත්තා අස්සෙදම්භාවහෙතුකො ච.

තත්ථ සම්බන්ධො තිවිධො සාමිසම්බන්ධො, නානාත්තසම්බන්ධො, ක්රියාකාරකසම්බන්ධොති.

තත්ථ ‘සාමී’ති යස්ස කස්සචි විසෙසනසම්බන්ධිනො නාමං, තස්මා විසෙස්යපදත්ථස්ස තංතංවිසෙසනභාවෙන සම්බන්ධො සාමිසම්බන්ධො නාම.

සො විසෙස්යපදත්ථභෙදෙන අනෙකවිධො.

තත්ථ තස්ස මාතා, තස්ස පිතාඉච්චාදි ජනකසම්බන්ධො නාම.

තස්සා පුත්තො, තස්සා ධීතා ඉච්චාදි ජඤ්ඤසම්බන්ධො නාම.

තස්ස භාතා, තස්ස භගිනී ඉච්චාදි කුලසම්බන්ධො නාම.

සක්කො දෙවානමින්දො [සං. නි. 1.248] ඉච්චාදි සාමිසම්බන්ධො නාම.

පහූතං මෙ ධනං සක්ක [ජා. 1.15.72], භික්ඛුස්ස පත්තචීවරං ඉච්චාදි සංසම්බන්ධො නාම.

අම්බවනස්ස අවිදූරෙ, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ [ධ. ප. 32] ඉච්චාදි සමීපසම්බන්ධො නාම.

සුවණ්ණස්ස රාසි, භික්ඛූනං සමූහො ඉච්චාදි සමූහසම්බන්ධො නාම.

මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං [ජා. 1.4.81], රුක්ඛස්ස සාඛා ඉච්චාදි අවයවසම්බන්ධො නාම.

සුවණ්ණස්ස ¶ භාජනං, අලාබුස්ස කටාහං, භට්ඨධඤ්ඤානං සත්තු ඉච්චාදි විකාරසම්බන්ධො නාම.

යවස්ස අඞ්කුරො, මෙඝස්ස සද්දො, පුප්ඵානං ගන්ධො, ඵලානං රසො, අග්ගිස්ස ධූමො ඉච්චාදි කාරියසම්බන්ධො නාම.

ඛන්ධානං ජාති, ඛන්ධානං ජරා, ඛන්ධානං භෙදො [සං. නි. 2.1] ඉච්චාදි අවත්ථාසම්බන්ධො නාම.

සුවණ්ණස්ස වණ්ණො, වණ්ණො න ඛීය්යෙථ තථාගතස්ස [දී. නි. අට්ඨ. 1.304], බුද්ධස්ස කිත්තිසද්දො, සිප්පිකානං සතං නත්ථි [ජා. 1.1.113], තිලානං මුට්ඨි ඉච්චාදි ගුණසම්බන්ධො නාම.

පාදස්ස උක්ඛිපනං, හත්ථස්ස සමිඤ්ජනං, ධාතූනං ගමනං ඨානං ඉච්චාදි ක්රියාසම්බන්ධො නාම.

චාතුමහාරාජිකානං ඨානං ඉච්චාදි ඨානසම්බන්ධො නාම. එවමාදිනා නයෙන සාමිසම්බන්ධො අනෙකසහස්සප්පභෙදො, සො ච ක්රියාසම්බන්ධාභාවා කාරකො නාම න හොති. යදි එවං ‘‘පාදස්ස උක්ඛිපනං’’ ඉච්චාදි ක්රියාසම්බන්ධො නාමාති ඉදං න යුජ්ජතීති? වුච්චතෙ – ක්රියාසම්බන්ධාභාවාති ඉදං සාධකභාවෙන සම්බන්ධාභාවං සන්ධාය වුත්තං, සිද්ධාය පන ක්රියාය සම්බන්ධං සන්ධාය ක්රියාසම්බන්ධො නාම වුත්තොති.

නානාත්තසම්බන්ධෙ පන නානාඅත්ථෙසු ඡට්ඨී හොති. තත්ථ ණී, ආවීපච්චයානං කම්මෙ නිච්චං ඡට්ඨී, ඣානස්ස ලාභී, චීවරස්ස ලාභී, ධනස්ස ලාභී, ආදීනවස්ස දස්සාවී, අත්ථි රූපානං දස්සාවී, අත්ථි සමවිසමස්ස දස්සාවී, අත්ථි තාරකරූපානං දස්සාවී, අත්ථි චන්දිමසූරියානං දස්සාවී.

තු, අක, අන, ණපච්චයානං යොගෙ ක්වචි කම්මත්ථෙ ඡට්ඨී.

තස්ස ¶ භවන්ති වත්තාරො [ම. නි. 2.173], සහසා කම්මස්ස කත්තාරො, අමතස්ස දාතා [ම. නි. 1.203], භින්නානං සන්ධාතා [දී. නි. 1.9, 164], සහිතානං වා අනුප්පදාතා [දී. නි. 1.9, 164] ඉච්චාදි.

ක්වචීති කිං? ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා [අ. නි. 7.37], ගාධං කත්තා නොවසිතා [අ. නි. 4.107], කාලෙන ධම්මීකථං භාසිතා, සරසි ත්වං එවරූපං වාචං භාසිතා, පරෙසං පුඤ්ඤං අනුමොදෙතා, බුජ්ඣිතා සච්චානි [මහානි. 192] ඉච්චාදි.

කම්මස්ස කාරකො නත්ථි, විපාකස්ස ච වෙදකො [විසුද්ධි 2.689], අවිසංවාදකො ලොකස්ස [දී. නි. 1.9] ඉච්චාදි.

ක්වචීති කිං? මහතිං මහිං අනුසාසකො, ජනං අහෙඨකො, කටං කාරකො, පසවො ඝාතකො ඉච්චාදි.

පාපස්ස අකරණං සුඛං [ධ. ප. 61], භාරස්ස උක්ඛිපනං, හත්ථස්ස ගහණං, හත්ථස්ස පරාමසනං, අඤ්ඤතරස්ස අඞ්ගස්ස පරාමසනං [පාරා. 270] ඉච්චාදි.

ක්වචීති කිං? භගවන්තං දස්සනාය [උදා. 23] ඉච්චාදි.

අච්ඡරියො අරජකෙන වත්ථානං රාගො, අගොපාලකෙන ගාවීනං දොහො, අප්පපුඤ්ඤෙන ලාභානං ලාභො, හත්ථස්ස ගාහො, පත්තස්ස පටිග්ගාහො ඉච්චාදි.

ත්වාපච්චයෙපි ¶ ක්වචි කම්මනි ඡට්ඨී, අලජ්ජීනං නිස්සාය, ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමි, චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො [ධ. ස. 596-599 (උපාදාය)] ඉච්චාදි.

කත්තරි ත, තවන්තු, තාවී, මාන’න්තානං යොගෙ පන කම්මනි දුතියා එව, සුඛකාමො විහාරං කතො, ගාමං ගතො, ඔදනං භුත්තවා භුත්තාවී, කම්මං කුරුමානො, කම්මං කරොන්තො ඉච්චාදි.

ක්වචි ඡට්ඨීපි දිස්සති, ධම්මස්ස ගුත්තො මෙධාවී [ධ. ප. 257] ඉච්චාදි.

සර, ඉසු, චින්ත, ඉස, දයධාතූනං කම්මනි ඡට්ඨී වා, මාතුස්ස සරති, මාතරං සරති, පිතුස්ස සරති, පිතරං සරති, න රජ්ජස්ස සරිස්සසි [ජා. 2.22.1721], න තෙසං කොචි සරති, සත්තානං කම්මපච්චයා [ඛු. පා. 7.2], ආපත්තිපරියන්තං නස්සරති, රත්තිපරියන්තං නස්සරති [චූළව. 157], පුත්තස්ස ඉච්ඡති පුත්තං වා, මාතුස්ස චින්තෙති මාතරං වා, ථෙරස්ස අජ්ඣෙසති ථෙරං වා, තෙලස්ස දයති තෙලං වා, රක්ඛතීති අත්ථො.

කරධාතුස්ස අභිසඞ්ඛරණත්ථවාචිනො කම්මෙ ඡට්ඨී, උදකස්ස පටිකුරුතෙ උදකං වා, කණ්ඩස්ස පටිකුරුතෙ කණ්ඩං වා ඉච්චාදි.

තපච්චයෙ පූජනත්ථාදිධාතූනං කත්තරි ඡට්ඨී වා, රඤ්ඤො සම්මතො රඤ්ඤා වා, ගාමස්ස පූජිතො ගාමෙන වා, රඤ්ඤො සක්කතො රඤ්ඤා වා, රඤ්ඤො අපචිතො රඤ්ඤා වා, රඤ්ඤො මානිතො [දී. නි. 1.303] රඤ්ඤා වා, තථා සුප්පටිවිද්ධා බුද්ධානං ධම්මධාතු, අමතං තෙසං පරිභුත්තං, යෙසං කායගතාසති පරිභුත්තා [අ. නි. 1.603], අමතං තෙසං විරද්ධං, යෙසං කායගතාසති විරද්ධා [අ. නි. 1.603].

තිපච්චයෙපි ¶ ක්වචි කත්තරි ඡට්ඨී වා, සොභණා කච්චායනස්ස පකති කච්චායනෙන වා, සොභණා බුද්ධඝොසස්ස පකති බුද්ධඝොසෙන වා ඉච්චාදි.

පූජනත්ථානං පූරණත්ථානඤ්ච කරණෙ ඡට්ඨී, පුප්ඵස්ස බුද්ධං පූජෙති පුප්ඵෙන වා, ඝතස්ස අග්ගිං ජුහොති ඝතෙන වා, පත්තං උදකස්ස පූරෙත්වා, පූරං නානාප්පකාරස්ස අසුචිනො [දී. නි. 2.377], බාලො පූරති පාපස්ස [ධ. ප. 121], ධීරො පූරති පුඤ්ඤස්ස [ධ. ප. 121] පූරති ධඤ්ඤානං වා මුග්ගානං වා මාසානං වා ඉච්චාදි. තතියා වා, ඛෙමා නාම පොක්ඛරණී, පුණ්ණා හංසෙහි තිට්ඨති.

තබ්බ, රුජාදියොගෙ පන සම්පදානෙ චතුත්ථී එව, යක්ඛසෙනාපතීනං උජ්ඣාපෙතබ්බං වික්කන්දිතබ්බං විරවිතබ්බං [දී. නි. 3.283 (විසදිසං)], දෙවදත්තස්ස රුජ්ජති, රජකස්ස වත්ථං දදාති ඉච්චාදි.

භයත්ථාදීනං අපාදානෙ බහුලං ඡට්ඨී, කිං නු ඛො අහං තස්ස සුඛස්ස භායාමි, සබ්බෙ තසන්ති දණ්ඩස්ස, සබ්බෙ භායන්ති මච්චුනො [ධ. ප. 129], භීතො චතුන්නං ආසීවිසානං [සං. නි. 4.238], මා භික්ඛවෙ පුඤ්ඤානං භායිත්ථ [උදා. 22], සඞ්ඛාතුං නොපි සක්කොමි, මුසාවාදස්ස ඔත්තපං [සං. නි. 1.184] ඉච්චාදි. තත්ථ ‘ඔත්තප’න්ති ඔත්තප්පන්තො. තථා අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස [ම. නි. 3.207] ඉච්චාදි ච.

කුසල, කොවිද, පසාදත්ථානං ආධාරෙ ඡට්ඨී, කුසලා නච්චගීතස්ස [ජා. 2.22.94], කුසලො ත්වං රථස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං [ම. නි. 2.87], අමච්චෙ තාත ජානාහි, ධීරෙ අත්ථස්ස කොවිදෙ [ජා. 1.17.13], නරා ධම්මස්ස කොවිදා [ජා. 1.1.37], මග්ගාමග්ගස්ස කොවිදා, ‘‘කෙචි ඉද්ධීසු කොවිදා’’තිපි අත්ථි, සන්ති යක්ඛා බුද්ධස්ස පසන්නා [දී. නි. 3.276 (විසදිසං)], ධම්මස්ස පසන්නා, සඞ්ඝස්ස පසන්නා, බුද්ධෙ පසන්නා, ධම්මෙ පසන්නා, සඞ්ඝෙ පසන්නා වා. තථා ¶ චෙතොපරියඤාණස්ස, වසී හොමි මහාමුනි. ඣානස්ස වසිම්හි ඉච්චාදි.

321. ඡට්ඨී හෙත්වත්ථෙහි [රූ. 163 පිට්ඨෙ; නී. 650; චං. 2.1.71; පා. 2.3.26].

හෙත්වත්ථෙහි යොගෙ හෙතුම්හි ඡට්ඨී හොති.

තං කිස්ස හෙතු [ම. නි. 1.2; චං. 2.1.96; පා. 2.3.72], අඞ්ගවරස්ස හෙතු, උදරස්ස හෙතු, උදරස්ස කාරණා [පාරා. 228] ඉච්චාදි.

තුල්යත්ථෙන යොගෙ ඡට්ඨී හොති තතියා වා.

තුල්යො පිතු පිතරා වා, සදිසො පිතු පිතරා වා. ඉති නානාත්තසම්බන්ධො.

ක්රියාකාරකසම්බන්ධො නාම කාරකානං ක්රියාය සහ සාධක, සාධ්යභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛතා අවිනාභාවිතා වුච්චති, න හි ක්රියං විනා කාරකං නාම සිජ්ඣති, න ච කාරකං විනා ක්රියා නාම සිජ්ඣතීති, සා පන ඡට්ඨීවිසයො න හොතීති.

323. සත්තම්යාධාරෙ [ක. 302; රූ. 313; නී. 630; චං. 2.1.88; පා. 1.3.45].

ආධාරො, ඔකාසො, අධිකරණන්ති අත්ථතො එකං, ආධාරත්ථෙ සත්තමී හොති. කත්තුකම්මට්ඨං ක්රියං භුසො ධාරෙතීති ආධාරො.

කටෙ ¶ නිසීදති පුරිසො, ථාලියං ඔදනං පචති. තත්ථ කටො කත්තුභූතෙ පුරිසෙ ඨිතං නිසීදනක්රියං ධාරෙති, ථාලී කම්මභූතෙ තණ්ඩුලෙ ඨිතං පචනක්රියං ධාරෙති.

සො චතුබ්බිධො බ්යාපිකාධාරො, ඔපසිලෙසිකාධාරො, සාමීපිකාධාරො, වෙසයිකාධාරොති.

තත්ථ යස්මිං ආධෙය්යවත්ථු සකලෙ වා එකදෙසෙ වා බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති, සො බ්යාපිකො. යථා? තිලෙසු තෙලං තිට්ඨති, උච්ඡූසු රසො තිට්ඨති, ජලෙසු ඛීරං තිට්ඨති, දධිම්හි සප්පි තිට්ඨතීති.

යස්මිං ආධෙය්යවත්ථු අල්ලීයිත්වා වා තිට්ඨති, අධිට්ඨිතමත්තං හුත්වා වා තිට්ඨති, සො ඔපසිලෙසිකො. යථා? උක්ඛලියං ආචාමො තිට්ඨති, ඝටෙසු උදකං තිට්ඨති, ආසනෙ නිසීදති භික්ඛු, පරියඞ්කෙ රාජා සෙති.

යො පන අත්ථො ආධෙය්යස්ස අවත්ථුභූතොපි තදායත්තවුත්තිදීපනත්ථං ආධාරභාවෙන වොහරියති, සො සාමීපිකො නාම. යථා? ගඞ්ගායං ඝොසො තිට්ඨති, සාවත්ථියං විහරති භගවාති [අ. නි. 1.1].

යො ච අත්ථො අත්තනා විනා ආධෙය්යස්ස අඤ්ඤත්ථත්තං ක්රියං සම්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ආධාරභාවෙන වොහරියති, යො ච ආධෙය්යස්ස අනඤ්ඤාභිමුඛභාවදීපනත්ථං ආධාරභාවෙන වොහරියති, සො වෙසයිකො නාම. යථා? ආකාසෙ සකුණා පක්ඛන්ති, භූමීසු මනුස්සා චරන්ති ¶ , උදකෙ මච්ඡා චරන්ති, භගවන්තං පාදෙසු වන්දති, පාදෙසු පතිත්වා රොදති, පාපස්මිං රමතී මනො [ධ. ප. 116], පසන්නො බුද්ධසාසනෙති [ධ. ප. 368].

324. නිමිත්තෙ [ක. 310; රූ. 324; නී. 641; චං. 2.1.89; පා. 2.3.36].

නිමිනන්ති සඤ්ජානන්ති එතෙනාති නිමිත්තං, නෙමිත්තකසහභාවිනො සඤ්ඤාණකාරණස්සෙතං නාමං, තස්මිං නිමිත්තෙ සත්තමී හොති.

දීපි චම්මෙසු හඤ්ඤතෙ, කුඤ්ජරො දන්තෙසු හඤ්ඤතෙ, මුසාවාදෙ පාචිත්තියං [පාචි. 2], ඔමසවාදෙ පාචිත්තියං [පාචි. 14] ඉච්චාදි.

325. යම්භාවො භාවලක්ඛණං [ක. 313; රූ. 327; නී. 644; චං. 2.1.90; පා. 2.3.37; ‘යබ්භා වො’ (බහූසු)].

යාදිසො භාවො යම්භාවො, ලක්ඛියති එතෙනාති ලක්ඛණං, භාවන්තරස්ස ලක්ඛණං භාවලක්ඛණං, යම්භාවො භාවන්තරස්ස ලක්ඛණං හොති, තස්මිං භාවෙ ගම්යමානෙ සත්තමී හොති, ඡට්ඨීපි දිස්සති.

අචිරපක්කන්තස්ස සාරිපුත්තස්ස බ්රාහ්මණො කාලමකාසි [ම. නි. 2.452 (විසදිසං)], අප්පමත්තස්ස තෙ විහරතො ඉත්ථාගාරොපි තෙ අප්පමත්තො විහරිස්සති [සං. නි. 1.129 (විසදිසං)] ඉච්චාදි.

ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති [සං. නි. 2.21], අචිරපක්කන්තෙ භගවති බ්රාහ්මණො කාලමකාසි, සබ්බෙ මග්ගා විවජ්ජන්ති, ගච්ඡන්තෙ ලොකනායකෙ [ම. නි. අට්ඨ. 2.22]. ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, ගාවීසු දුද්ධාසු ආගතො ඉච්චාදි.

ක්වචි ¶ පඨමාපි බහුලං දිස්සති, ගච්ඡන්තො සො භාරද්වාජො, අද්දසා අච්චුතං ඉසිං [ජා. 2.22.2007 (අද්දස්ස)]. යායමානො මහාරාජා, අද්දා සීදන්තරෙ නගෙ [ජා. 2.22.566] ඉච්චාදි.

පුබ්බණ්හසමයෙ ගතො, සායන්හසමයෙ ආගතො ඉච්චාදි වෙසයිකාධාරො එව.

තථා අකාලෙ වස්සතී තස්ස, කාලෙ තස්ස න වස්සති [ජා. 1.2.88; 1.8.48]. ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො [අප. ථෙර 2.54.28] ඉච්චාදි.

326. ඡට්ඨී චානාදරෙ [ක. 305; රූ. 323; නී. 633; චං. 2.1.91; පා. 2.3.38].

‘අනාදරො’ති ද්වින්නං ලක්ඛණ, ලක්ඛිතබ්බක්රියානං එකප්පහාරෙන පවත්තියා අධිවචනං, අනාදරභූතෙ භාවලක්ඛණෙ ගම්යමානෙ සත්තමී ඡට්ඨී ච හොති.

මච්චු ගච්ඡති ආදාය, පෙක්ඛමානෙ මහාජනෙ. ආකොටයන්තො සො නෙති, සිවිරාජස්ස පෙක්ඛතො [ජා. 2.22.2122 (තෙනෙති)]. අකාමකානං මාතාපිතූනං රුදන්තානං පබ්බජි, අනගාරියුපෙතස්ස, විප්පමුත්තස්ස තෙ සතො. සමණස්ස න තං සාධු, යදඤ්ඤමනුසොචති [ජා. 1.7.107 (යං පෙතමනුසොචසි)].

327. යතො නිද්ධාරණං [ක. 304; රූ. 322; නී. 632; චං. 2.1.92; පා. 2.3.41].

ජාති, ගුණ, ක්රියා, නාමෙහි සමුදායතො එකදෙසස්ස පුථක්කරණං නිද්ධාරණං, යතො තං නිද්ධාරණං ජායති, තස්මිං සමුදායෙ ඡට්ඨී, සත්තමියො හොන්ති.

මනුස්සානං ඛත්තියො සූරතමො, මනුස්සෙසු ඛත්තියො සූරතමො.

කණ්හා ගාවීනං සම්පන්නඛීරතමා, කණ්හාගාවීසු සම්පන්නඛීරතමා.

අද්ධිකානං ධාවන්තො සීඝතමො, අද්ධිකෙසු ධාවන්තො සීඝතමො.

ආයස්මා ආනන්දො අරහතං අඤ්ඤතරො, අරහන්තෙසු අඤ්ඤතරො ඉච්චාදි.

කම්මත්ථෙ සත්තමී, භික්ඛූසු අභිවාදෙන්ති [පාරා. 517], පුත්තං මුද්ධනි චුම්බිත්වා, පුරිසං නානාබාහාසු ගහෙත්වා [සං. නි. 2.63] ඉච්චාදි.

අථ වා ‘මුද්ධනි, බාහාසූ’ති ආධාරෙ එව භුම්මං. යථා? රුක්ඛං මූලෙ ඡින්දති, රුක්ඛං ඛන්ධෙ ඡින්දති, පුරිසං සීසෙ පහරති, භගවන්තං පාදෙසු වන්දති.

කරණෙ ච සත්තමී, හත්ථෙසු පිණ්ඩාය චරන්ති [මහාව. 119], පත්තෙසු පිණ්ඩාය චරන්ති, පථෙසු ගච්ඡන්ති, සොපි මං අනුසාසෙය්ය, සම්පටිච්ඡාමි මත්ථකෙ [මි. ප. 6.4.8].

සම්පදානෙ ච සත්තමී, සඞ්ඝෙ දින්නෙ මහප්ඵලං, සඞ්ඝෙ ගොතමී දදෙය්යාසි, සඞ්ඝෙ දින්නෙ අහඤ්චෙව පූජිතො භවිස්සාමි ¶ [ම. නි. 3.376], විචෙය්ය දානං දාතබ්බං, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං [පෙ. ව. 329]. එතෙසු පන විසයසත්තමීපි යුජ්ජති.

අපාදානෙ ච සත්තමී, ගදලීසු ගජෙ රක්ඛන්තිඉච්චාදි.

සාමිස්සරාදියොගෙ පන ඡට්ඨී සත්තමී ච හොති, ගුන්නං සාමි, ගොසු සාමි, ගුන්නං ඉස්සරො, ගොසු ඉස්සරො, ගුන්නං අධිපති, ගොසු අධිපති, ගුන්නං දායාදො, ගොසු දායාදො, ගුන්නං සක්ඛි, ගොසු සක්ඛි, ගුන්නං පතිභූ, ගොසු පතිභූ, ගුන්නං පසුතො, ගොසු පසුතො, ආයුත්තො කටකරණස්ස, ආයුත්තො කටකරණෙති, එතෙසු පන සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, විසයාධාරෙ සත්තමී. ඤාණස්මිං පසන්නො, ඤාණස්මිං උස්සුක්කොති විසයාධාරෙ සත්තමී. ඤාණෙන පසන්නො, ඤාණෙන උස්සුක්කොති කරණෙ තතියා.

328. සත්තම්යාධික්යෙ [ක. 314; රූ. 328; නී. 645; චං. 2.1.60; පා. 2.3.9; 1.4.87].

අධිකභාවත්ථෙ උපෙන යුත්තා ලිඞ්ගම්හා සත්තමී හොති.

උප ඛාරියං දොණො, උප නික්ඛෙ කහාපණං, අතිරෙකදොණා ඛාරී, අතිරෙකකහාපණං නික්ඛන්ති වුත්තං හොති.

329. සාමිත්තෙධිනා [චං. 2.1.61; පා. 2.3.9; 1.4.97].

සාමිභාවත්ථෙ අධිනා යුත්තා ලිඞ්ගම්හා සත්තමී හොති.

අධි බ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා, අධි පඤ්චාලෙසු බ්රහ්මදත්තො, අධි දෙවෙසු බුද්ධො. තත්ථ ‘අධි බ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා’ති බ්රහ්මදත්තිස්සරා පඤ්චාලරට්ඨවාසිනොති වදන්ති, ‘පඤ්චාලා’ති වා ජනපදනාමත්තා බහුවචනං, කදාචි පඤ්චාලරාජා බ්රහ්මදත්තෙ කාසිරඤ්ඤෙ ඉස්සරො, කදාචි බ්රහ්මදත්තො පඤ්චාලරඤ්ඤෙ ඉස්සරොති අත්ථො.

330. සබ්බාදිතො ¶ සබ්බා [චං. 2.1.72; පා. 2.3.27].

හෙත්වත්ථෙහි යොගෙ සබ්බාදීහි සබ්බනාමෙහි හෙත්වත්ථෙ සබ්බා විභත්තියො හොන්ති.

කිං කාරණං, කෙන කාරණෙන [ජා. අට්ඨ. 4.15 මාතඞ්ගජාතකවණ්ණනා], කිං නිමිත්තං, කෙන නිමිත්තෙන, කිං පයොජනං, කෙන පයොජනෙන, කෙනට්ඨෙන [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා], කෙන වණ්ණෙන [සං. නි. 1.234], කිමත්ථං, කුතො නිදානං [පාරා. 42], කිස්ස හෙතු [පාරා. 39], කස්මිං නිදානෙ, එතස්මිං නිදානෙ [පාරා. 42], එතස්මිං පකරණෙ [පාරා. 42] ඉච්චාදි.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියා

අථ ¶ යුත්තත්ථානං ස්යාද්යන්තපදානං එකත්ථීභාවො වුච්චතෙ. එකත්ථීභාවොති ච ඉධ සමාසො වුච්චති. සො ච සමාසො ඡබ්බිධො අබ්යයීභාවො, තප්පුරිසො, කම්මධාරයො, දිගු, බහුබ්බීහි, ද්වන්දොති.

තත්ථ අබ්යයීභාවො පඨමං වුච්චතෙ. බ්යයො වුච්චති විකාරො, නත්ථි බ්යයො එතස්සාති අබ්යයො, අබ්යයො හුත්වා භවතීති අබ්යයීභාවො, නානාලිඞ්ග, විභත්ති, වචනෙසු රූපවිකාරරහිතො හුත්වා භවතීති අත්ථො, සබ්බලිඞ්ග,-විභත්ති, වචනෙසුපි යෙභුය්යෙන එකරූපෙන පවත්තතීති වුත්තං හොති.

අබ්යයන්ති වා උපසග්ගනිපාතානං එව නාමං, අයං පන පකති අබ්යයං න හොති, අසඞ්ඛ්යෙහි සහ එකත්ථතාවසෙන අබ්යයං හොති, ඉති අනබ්යයම්පි අබ්යයං භවතීති අබ්යයීභාවො.

331. ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථං [ක. 316; රූ. 331; නී. 675; චං. 2.2.1; පා. 2.1.4].

අධිකාරසුත්තමිදං. ස්යාදි වුච්චති ස්යාද්යන්තපදං, ‘ස්යාදිනා’ති ස්යාද්යන්තපදෙන, එකො අත්ථො යස්ස තං එකත්ථං, ස්යාදිපදං ස්යාදිපදෙන සහ එකත්ථං හොතීති අත්ථො.

එත්ථ ච ‘ස්යාදී’ති වචනෙන උපසග්ග, නිපාතෙහි සද්ධිං සබ්බානි නාමිකපදානි නාමපටිරූපකානි ච සඞ්ගණ්හාති, ත්යාද්යන්තපදානි නිවත්තෙති.

තත්ථ ¶ නාමපටිරූපකානි නාම ‘යෙවාවනකධම්මා’ ඉච්චාදීනි. තථා සඤ්ඤාසද්දභාවං පත්තානි ‘‘අත්ථිපච්චයො, නත්ථිපච්චයො, අත්ථිඛීරා බ්රාහ්මණී, අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො, මක්ඛලිගොසාලො’’ ඉච්චාදීසු ‘අත්ථි’ ඉච්චාදීනි.

‘එකත්ථ’න්ති එතෙන ද්වන්දසමාසෙපි පදානං එකකත්තු, එකකම්මාදිභාවෙන එකත්ථීභාවො වුත්තො හොතීති.

332. අසඞ්ඛ්යං විභත්තිසම්පත්තිසමීපසාකල්යාභාවයථාපච්ඡායුගපදත්ථෙ [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.2; පා. 2.1.6].

‘අසඞ්ඛ්ය’න්ති උපසග්ගපදං නිපාතපදඤ්ච වුච්චති. තං ද්වයම්පි හි එකත්ත, බහුත්තසඞ්ඛ්යං පටිච්ච රූපවිකාරරහිතත්තා ‘අසඞ්ඛ්ය’න්ති වුච්චති. විභත්යත්ථෙ, සම්පත්යත්ථෙ, සමීපත්ථෙ, සාකල්යත්ථෙ, අභාවත්ථෙ, යථාත්ථෙ, පච්ඡාත්ථෙ, යුගපදත්ථෙ පවත්තං අසඞ්ඛ්යං නාම ස්යාදිපදං අඤ්ඤෙන ස්යාදිපදෙන සහ එකත්ථං හොති. අයඤ්ච සමාසො අන්වත්ථවසෙන ‘අසඞ්ඛ්යො’ති ච ‘අබ්යයීභාවො’ති ච වුච්චති.

අධිත්ථි. එත්ථ ච අධිතො සි, තස්ස ‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාස’න්ති සුත්තෙන ලොපො, ඉත්ථිතො සු, ‘අධි ඉත්ථීසූ’ති වාක්යං, තස්ස ච අත්ථං කථෙන්තෙන නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො කාතබ්බො ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තා කථා’’ති වා ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තො වචනපථො’’ති වා ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තං වචන’’න්ති වා, තතො පුරිමසුත්තෙන එකත්ථසඤ්ඤා, ඉමිනා සුත්තෙන අසඞ්ඛ්යෙකත්ථසඤ්ඤා ච කරියතෙ, එකත්ථසඤ්ඤාය පන කතාය වාක්යත්ථාය පයුත්තානං විභත්තීනං අත්ථො එකත්ථපදෙන වුත්තො හොති, තදා විභත්තියො වුත්තත්ථා නාම.

ඉදානි ¶ වුත්තත්ථානං අප්පයොගාරහත්තා ලොපවිධානමාහ.

333. එකත්ථතායං [ක. 316; රූ. 331; නී. 675; චං. 2.1.39; පා. 2.4.71; 1.2.45, 46].

එකො අත්ථො යෙසං තානි එකත්ථානි, ‘අත්ථො’ති චෙත්ථ පදන්තරෙ කත්තු, කම්මාදිභාවෙන විධෙය්යො පධානත්ථො එව වෙදිතබ්බො. තථා හි ‘රාජපුත්තො’ති එත්ථ පුත්තසද්දත්ථො එව තථාවිධෙය්යො හොති, න රාජසද්දත්ථො, සබ්බඤ්ච වචනවාක්යං නාම විධෙය්යත්ථෙහි එව සිජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා, යස්මා ච ‘රාජපුත්තො’ති එතං පුත්තසද්දත්ථස්සෙව නාමං හොති, න රාජසද්දත්ථස්ස, තස්මා එකො පධානභූතො පුත්තසද්දත්ථො එව තෙසං ද්වින්නං සද්දානං අත්ථො නාම හොති, න රාජසද්දත්ථොති, එකත්ථානං භාවො එකත්ථතා, එකත්ථීභාවොති වුත්තං හොති. සො තිවිධො සමාසො, තද්ධිතො, ධාතුපච්චයන්තො චාති. තිස්සං තිවිධායං එකත්ථතායං සබ්බාසං වුත්තත්ථානං ස්යාදිවිභත්තීනං ලොපො හොතීති ඉමිනා සුස්ස ලොපො. බහුලාධිකාරත්තා පන අලුත්තසමාසොපි දිස්සති.

334. තං නපුංසකං [ක. 320; රූ. 335; නී. 698; චං. 2.2.15; පා. 2.4.18].

තං අසඞ්ඛ්යං නාම එකත්ථං නපුංසකං හොතීති ඉමිනා අධිත්ථීසද්දස්ස නපුංසකභාවං කත්වා තතො ස්යාද්යුප්පත්ති.

335. ස්යාදීසු රස්සො [ක. 342; රූ. 337; නී. 734; චං. 2.2.84; පා. 1.2.47].

නපුංසකස්ස එකත්ථස්ස රස්සො හොති ස්යාදීසු විභත්තීසූති ඉමිනා ඊකාරස්ස රස්සො.

336. පුබ්බස්මාමාදිතො [ක. 343; රූ. 338; නී. 375; චං. 2.1.40; පා. 1.1.41].

පුබ්බඅමාදි ¶ නාම පුබ්බපදත්ථපධානභූතො අසඞ්ඛ්යසමාසො වුච්චති, තතො පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොති, ආදිසද්දෙන චෙත්ථ පඨමාවිභත්තිපි ගය්හති. අථ වා අමාදි වුච්චති තප්පුරිසො, තතො පුබ්බං නාම අසඞ්ඛ්යසමාසො, ඉති අමාදිතො පුබ්බභූතා අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොතීති ඉමිනා අධිත්ථිසද්දතො සබ්බවිභත්තීනං ලොපො.

අධිත්ථි තිට්ඨති, ඉත්ථීසු පවත්තා කථා තිට්ඨතීති අත්ථො. අධිත්ථි තිට්ඨන්ති, ඉත්ථීසු පවත්තා කථායො තිට්ඨන්තීති අත්ථො. එස නයො සෙසවිභත්තීසු සෙසවචනෙසු සෙසලිඞ්ගෙසු ච. එවං සබ්බලිඞ්ගෙසු සබ්බවිභත්තීසු සබ්බවචනෙසු ච එකෙනෙව රූපෙන තිට්ඨති, තස්මා අයං සමාසො රූපවිකාරරහිතත්තා ‘අබ්යයීභාවො’ති වුච්චති.

එත්ථ ච විභත්යත්ථො නාම ‘‘අධිත්ථි, බහිගාමං, උපරිගඞ්ග’’ මිච්චාදීසු සම්පත්යාදීහි විසෙසත්ථෙහි රහිතො කෙවලො විභත්තීනං අත්ථො වුච්චති. විග්ගහෙ පන ‘‘කථා, පවත්තා’’ ඉච්චාදීනි සමාසසාමත්ථියෙන විදිතානි අත්ථපදානි නාම, අධිසද්දස්ස අත්ථපදානීතිපි වදන්ති. එවං අධිකුමාරි, අධිවධු, අධිජම්බුඉච්චාදි.

අත්තනි පවත්තො ධම්මො, පවත්තා වාධම්මාති අත්ථෙ විභත්තීනං ලොපෙ කතෙ අධිඅත්තසද්දස්ස නපුංසකභාවං කත්වා තතො ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘පුබ්බස්මාමාදිතො’ති ස්යාදීනං ලොපෙ සම්පත්තෙ –

337. නාතොමපඤ්චමියා [ක. 341; රූ. 336; නී. 733; චං. 2.1.41; පා. 2.4.83; මු. 4.3.374].

අකාරන්තම්හා ¶ අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො න හොති, පඤ්චමීවජ්ජිතානං විභත්තීනං අං හොති.

අජ්ඣත්තං ධම්මො ජායති, අජ්ඣත්තං ධම්මා ජායන්ති, අජ්ඣත්තං ධම්මං පස්සති, අජ්ඣත්තං ධම්මෙ පස්සන්ති.

අපඤ්චමියාති කිං? අජ්ඣත්තා අපෙති, අජ්ඣත්තෙහි අපෙති.

338. වා තතියාසත්තමීනං [ක. 341; රූ. 336; නී. 733; චං. 2.1.42; පා. 2.4.84; මු. 4.3.375].

අකාරන්තම්හා අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරං තතියා, සත්තමීනං විකප්පෙන අං හොති.

අජ්ඣත්තං ධම්මෙන වත්තති අජ්ඣත්තෙන වා, අජ්ඣත්තං ධම්මෙහි වත්තති අජ්ඣත්තෙහි වා, අජ්ඣත්තං ධම්මස්ස දෙති, අජ්ඣත්තං ධම්මානං දෙති, අජ්ඣත්තා ධම්මා අපෙති, අජ්ඣත්තෙහි ධම්මෙහි අපෙති, අජ්ඣත්තං ධම්මස්ස සන්තකං, අජ්ඣත්තං ධම්මානං සන්තකං, අජ්ඣත්තං ධම්මෙ තිට්ඨති අජ්ඣත්තෙ වා, අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු තිට්ඨති අජ්ඣත්තෙසු වා. එත්ථ ච ‘අජ්ඣත්තං ධම්මො’ති අජ්ඣත්තභූතො ධම්මො, ‘අජ්ඣත්තං ධම්මා’ති අජ්ඣත්තභූතා ධම්මා ඉච්චාදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තො පවත්තාති වා වුත්තෙපි අත්තස්ස ආධාරභාවො සිජ්ඣතියෙව. එවං අධිචිත්තං, අත්තනි විසුං විසුං පවත්තං පවත්තානි වා පච්චත්තං. එත්ථ ච ‘‘අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාති, බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාතී’’ති [ධ. ස. අට්ඨ. 350; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.32] පාඨො අත්ථි, තස්මා පඤ්චමියා අංභාවවජ්ජනං අප්පකත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘අජ්ඣත්තා ධම්මා, බහිද්ධා ¶ ධම්මා’’ති [ධ. ස. තිකමාතිකා 20] පාඨො අත්ථි, තස්මා පඨමාදීනම්පි විකප්පො ලබ්භතීති.

සම්පන්නං බ්රහ්මං සබ්රහ්මං, ‘බ්රහ්ම’න්ති වෙදො වුච්චති. එත්ථ ච ‘අකාලෙ සකත්ථස්සා’ති සුත්තෙන සහසද්දස්ස සාදෙසො, භික්ඛානං සමිද්ධි සුභික්ඛං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති සුත්තෙන කතනපුංසකස්ස රස්සත්තං.

නගරස්ස සමීපං උපනගරං, කුම්භස්ස සමීපං උපකුම්භං, මණිකාය සමීපං උපමණිකං, වධුයා සමීපං උපවධු, ගුන්නං සමීපං උපගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං.

තිණෙන සහ සකලං සතිණං, තිණෙන සද්ධිං සකලං වත්ථුං අජ්ඣොහරතීති අත්ථො. සහසද්දස්ස සාදෙසො.

මක්ඛිකානං අභාවො නිම්මක්ඛිකං, දරථානං අභාවො නිද්දරථං, භික්ඛානං අභාවො දුබ්භික්ඛං, අභාවත්ථොපි දුසද්දො අත්ථි. යථා? දුස්සීලො දුප්පඤ්ඤොති. එත්ථ ච ‘සම්පන්නං බ්රහ්ම’න්තිආදිනා සද්දබ්යාකරණෙසු අත්ථවචනං සද්දත්ථවිභාවනමත්තං. සුත්තන්තෙසු පන ඉමෙසං පදානං යුත්තං අභිධෙය්යත්ථං ඤත්වා තදනුරූපං අත්ථවචනම්පි වෙදිතබ්බං.

රූපස්ස සභාවස්ස යොග්යං අනුරූපං, අත්තානං අත්තානං පටිච්ච පවත්තං පච්චත්තං, අඩ්ඪමාසං අඩ්ඪමාසං අනුගතං අන්වඩ්ඪමාසං, ඝරං ඝරං අනුගතං අනුඝරං, වස්සං වස්සං අනුගතං අනුවස්සං, ජෙට්ඨානං ¶ අනුපුබ්බං අනුජෙට්ඨං, සත්තියා අනුරූපං යථාසත්ති, බලස්ස අනුරූපං යථාබලං, කමස්ස අනුරූපං යථාක්කමං. එවං යථාසඞ්ඛ්යං, යථාලාභං. සොතස්ස පටිලොමං පටිසොතං, පටිවාතං, පටිසද්දං.

යුගභූතො පදත්ථො යුගපදත්ථො, සහභාවීඅත්ථද්වයස්සෙතං නාමං. තත්ථ අසනිඵලෙන සහ පවත්තං චක්කං සචක්කං, ගදාවුධෙන යුගළපවත්තං වාසුදෙවස්ස චක්කාවුධන්තිපි වදන්ති [යුගපදත්ථෙ සචක්කං නිධෙහි, (මොග්ගල්ලානවුත්තියං). චක්කෙන යුගපත ධෙහි සචක්කං, (මුග්ධබොධවුත්තියං). හෙ බිසණු! චක්කෙන සහ යුගපදෙකකාලෙ ගදං ධාරය. (මුග්ධබොධටීකායං 226 පිට්ඨෙ)], සහස්ස සත්තං.

339. යථා නතුල්යෙ [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.3; පා. 2.1.7].

තුල්යතො අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙ පවත්තො යථාසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො හොති [මොග්ගල්ලානෙ අඤ්ඤථාවුත්ති දස්සිතා].

යථාසත්ති, යථාබලං, යථාක්කමං, යෙ යෙ වුඩ්ඪා යථාවුඩ්ඪං, වුඩ්ඪානං පටිපාටි වා යථාවුඩ්ඪං.

නතුල්යෙති කිං? යථා දෙවදත්තො, තථා යඤ්ඤදත්තො.

340. යාවාවධාරණෙ [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.4; පා. 2.1.8].

අවධාරණං වුච්චති පරිච්ඡින්දනං, අවධාරණෙ පවත්තො යාවසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො භවති.

යත්තකං ¶ අත්ථො වත්තතීති යාවදත්ථං, දාගමො. යත්තකං ජීවො වත්තතීති යාවජීවං, යත්තකං ආයු වත්තතීති යාවතායුකං, තකාර, කකාරා ආගමා.

341. පරාපාබහිතිරොපුරෙපච්ඡා වා පඤ්චම්යා [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.7; පා. 2.1.12, 13; ‘පය්යපා…’ (බහූසු)].

පරි, අප, ආඉච්චාදයො සද්දා පඤ්චම්යන්තෙන ස්යාදිනා සහ එකත්ථා භවන්ති වා.

පබ්බතතො පරි සමන්තා වස්සීති දෙවො පරිපබ්බතං පරිපබ්බතා වා, පබ්බතං වජ්ජෙත්වා වස්සීති අත්ථො. පබ්බතතො බහිද්ධා අපපබ්බතං අපපබ්බතා වා, පාටලිපුත්තතො බහිද්ධා වස්සීති දෙවො ආපාටලිපුත්තං ආපාටලිපුත්තා වා, ආකුමාරෙහි කච්චායනස්ස යසො වත්තතීති ආකුමාරං ආකුමාරා වා, ආභවග්ගා භගවතො යසො වත්තතීති ආභවග්ගං ආභවග්ගා වා, ආපාණකොටියා සරණගමනං වත්තතීති ආපාණකොටිකං, කාගමො. ගාමතො බහි බහිගාමං බහිගාමා වා, එවං බහිනගරං, බහිලෙණං, පබ්බතතො තිරො තිරොපබ්බතං තිරොපබ්බතා වා, එවං තිරොපාකාරං, තිරොකුට්ටං. එත්ථ ච ‘තිරො’ති පරභාගො වුච්චති. භත්තම්හා පුරෙ පුරෙභත්තං පුරෙභත්තා වා, අරුණම්හා පුරෙ පුරාරුණං පුරාරුණා වා, භත්තස්ස පච්ඡා පච්ඡාභත්තං පච්ඡාභත්තා වා.

342. සමීපායාමෙස්වනු [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.9; පා. 2.1.15, 16].

සමීපෙ ආයාමෙ ච පවත්තො අනුසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො භවති වා.

වනස්ස සමීපං අනුවනං, අසනි අනුවනං ගතා, ගඞ්ගං අනුයාතා අනුගඞ්ගං, බාරාණසී.

343. ඔරො ¶ පරි පටි පාරෙ මජ්ඣෙ හෙට්ඨුද්ධාධොන්තො වා ඡට්ඨියා [ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.11; පා. 2.1.18; ‘ඔරෙපරි…’ (බහූසු)].

ඔරාදයො සද්දා ඡට්ඨීයන්තෙන ස්යාදිනා සහ එකත්ථා භවන්ති වා.

එත්ථ ච ඔරෙ, පාරෙ, මජ්ඣෙසද්දෙසු ‘තදමිනාදීනී’ති සුත්තෙන එකාරො, ගඞ්ගාය ඔරං ඔරෙගඞ්ගං, සිඛරස්ස උපරි උපරිසිඛරං. එවං උපරිපාසාදං, උපරිමඤ්චං, උපරිපබ්බතං, සොතස්ස පටිලොමං පටිසොතං. එවං පටිවාතං, යමුනාය පාරං පාරෙයමුනං, ගඞ්ගාය මජ්ඣං මජ්ඣෙගඞ්ගං, පාසාදස්ස හෙට්ඨා හෙට්ඨාපාසාදං, හෙට්ඨාමඤ්චං, ගඞ්ගාය උද්ධං උද්ධංගඞ්ගං, ගඞ්ගාය අධො අධොගඞ්ගං, පාසාදස්ස අන්තො අන්තොපාසාදං. එවං අන්තොගාමං, අන්තොනගරං, අන්තොවස්සං.

වාති කිං? ගඞ්ගාඔරං, මජ්ඣෙසමුද්දස්මිං ඉච්චාදි.

344. තිට්ඨග්වාදීනි [ක. 319; රූ. 330; නී. 697; චං. 2.2.10; පා. 2.1.17].

තිට්ඨගුඉච්චාදීනි අසඞ්ඛ්යෙකත්ථෙ සිජ්ඣන්ති.

තිට්ඨන්ති ගාවො යස්මිං කාලෙ තිට්ඨගු, වහන්ති ගාවොයස්මිං කාලෙ වහගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං. ආයතිං යවො යස්මිං කාලෙති ආයතියවො, ඛලෙ යවො යස්මිං කාලෙති ඛලෙයවං. පුබ්බපදෙ විභත්තිඅලොපො. ලුනා යවා යස්මිං කාලෙති ලුනයවං, එත්ථ ‘ලුනා’ති ලාවිතා, ලුයමානා යවා යස්මින්ති ලුයමානයවං ඉච්චාදි.

තථා පාතො නහානං යස්මිං කාලෙති පාතනහානං. එවං සායනහානං, පාතො කම්මකරණකාලො යස්මින්ති ¶ පාතකාලං. එවං සායකාලං, පාතො වස්සති මෙඝො යස්මින්ති පාතමෙඝං. එවං සායමෙඝං, පාතො ගන්තබ්බො මග්ගො යස්මින්ති පාතමග්ගං. එවං සායමග්ගං ඉච්චාදි. මහාවුත්තිනා පාතොසද්දස්ස පාතත්තං. එත්ථ ච ‘තිට්ඨගු’ ඉච්චාදීනි විග්ගහත්ථවසෙන අඤ්ඤපදත්ථෙ සිද්ධානි විය දිස්සන්ති, අඤ්ඤපදස්ස පන ලිඞ්ගාදීනං වසෙන තෙසං රූපවිකාරො නාම නත්ථි, තස්මා අබ්යයරූපත්තා ඉධ ගහිතානි, සබ්බඤ්චෙතං අසඞ්ඛ්යසමාසපදං නාම නපුංසකං එව හොති, රස්සන්තමෙව හොති. සබ්බවිභත්තීනඤ්ච අකාරන්තම්හා බහුලං අං හොති, ඉකාරුකාරන්තෙහි ලොපො හොති.

අථ අමාදිසමාසො වුච්චතෙ, සො තප්පුරිසොති ච වුච්චති. තස්ස පුරිසො තප්පුරිසො, තප්පුරිසසද්දෙන සදිසත්තා අයං සමාසො තප්පුරිසොති වුච්චති. යථා හි තප්පුරිසසද්දො විසෙසනපදත්ථං ජහිත්වා විසෙස්යපදත්ථෙ තිට්ඨති, එවං අයං සමාසොපීති.

අමාදිවිභත්තියුත්තං ස්යාද්යන්තපදං පඨමන්තෙන ස්යාද්යන්තපදෙන සහ එකත්ථං භවති, අයඤ්ච සමාසො අන්වත්ථවසෙන ‘‘අමාදිසමාසො’’ති ච ‘‘තප්පුරිසසමාසො’’ති ච වුච්චති. ඉමිනා අමාදිසහිතස්ස වාක්යස්ස අමාදෙකත්ථසඤ්ඤං කත්වා වුත්තත්ථානං විභත්තීනං ලොපො, තතො එකත්ථපදන්තෙ ස්යාද්යුප්පත්ති හොති.

සො ¶ පන සමාසො දුතියාතප්පුරිසො, තතියාතප්පුරිසො, චතුත්ථීතප්පුරිසො, පඤ්චමීතප්පුරිසො, ඡට්ඨීතප්පුරිසො, සත්තමීතප්පුරිසොති ඡබ්බිධො. එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථ ‘‘නිච්චසමාසො, අනිච්චසමාසො’’ති ච ‘‘ලුත්තසමාසො, අලුත්තසමාසො’’ති ච දුවිධො.

තත්ථ දුතියාතප්පුරිසො කත්තුවාචකෙසු ගත, නිස්සිත,-අතීත, අතික්කන්ත, පත්ත, ආපන්නඉච්චාදීසු පරෙසු හොති.

ගාමං ගතොති ගාමගතො ගාමං ගතො වා. එවං අරඤ්ඤගතො, භූමිගතො, රාජානං නිස්සිතොති රාජනිස්සිතො. එවං අත්ථනිස්සිතො, ධම්මනිස්සිතො. භවං අතීතො භවාතීතො. එවං භයාතීතො, කාලාතීතො, ඛණාතීතො, පමාණං අතික්කන්තොති පමාණාතික්කන්තො, සුඛං පත්තොති සුඛප්පත්තො. එවං දුක්ඛප්පත්තො, සොතං ආපන්නොති සොතාපන්නො. එවං නිරොධසමාපන්නො, අද්ධානමග්ගං පටිපන්නොති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො, රුක්ඛං ආරූළ්හොති රුක්ඛාරූළ්හො, රථාරූළ්හො, ඔඝං තිණ්ණොති ඔඝතිණ්ණො ඔඝං තිණ්ණො වා ඉච්චාදි.

කම්මුපපදවිහිතෙහි කිතන්තපදෙහි පන නිච්චසමාසොයෙව, කුම්භං කරොතීති කුම්භකාරො, රථකාරො, පත්තං ගණ්හාතීති පත්තග්ගාහො, අත්ථං කාමෙතීති අත්ථකාමො, ධම්මකාමො, විනයං ධාරෙතීති විනයධරො, ධම්මධරො, බ්රහ්මං චරති සීලෙනාති බ්රහ්මචාරී, භවපාරං ගච්ඡති සීලෙනාති භවපාරගූ, සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරත්තා ත, තවන්තු, තාවී, අන්ත, මාන, තුන, ත්වාන, ත්වා, තුං, තවෙපච්චයන්තෙසු පරෙසු සමාසො න හොති, වස්සං වුත්ථො, ඔදනං භුත්තො, ඔදනං භුත්තවා, ඔදනං භුත්තාවී, ධම්මං සුණන්තො, ධම්මං සුණමානො ¶ ධම්මං සොතුන, ධම්මං සුත්වාන, ධම්මං සුත්වා, ධම්මං සොතුං, ධම්මං සොතවෙ.

තතියාතප්පුරිසො කම්මවාචකෙසු කිතන්තෙසු ච සම්පන්න, සහගතාදීසු ච පුබ්බ, සදිස, සම, ඌනත්ථ, කලහ, නිපුණ,-මිස්සක, සඛිලාදීසු ච පරෙසු හොති.

බුද්ධෙන භාසිතො බුද්ධභාසිතො. එවං බුද්ධදෙසිතො, බුද්ධපඤ්ඤත්තො, බුද්ධරක්ඛිතො, සත්ථාරා වණ්ණිතො සත්ථුවණ්ණිතො, විඤ්ඤූහි ගරහිතො විඤ්ඤුගරහිතො, විඤ්ඤුපසත්ථො, ඉස්සරෙන කතං ඉස්සරකතං, අත්තනා කතං සයංකතං, පරෙහි කතං පරංකතං, බින්දාගමො. සුකෙහි ආහටං සුකාහටං, රඤ්ඤා හතො රාජහතො, රොගෙන පීළිතො රොගපීළිතො, අග්ගිනා දඩ්ඪො අග්ගිදඩ්ඪො, සප්පෙන දට්ඨො සප්පදට්ඨො, සල්ලෙන විද්ධො සල්ලවිද්ධො, ඉච්ඡාය අපකතො අභිභූතො ඉච්ඡාපකතො.

සීලෙන සම්පන්නො සීලසම්පන්නො. එවං සුඛසහගතං, ඤාණසම්පයුත්තං, මිත්තසංසග්ගො, පියසම්පයොගො, පියවිප්පයොගො, ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො, ගුණහීනො, ගුණවුඩ්ඪො, චතුවග්ගෙන සඞ්ඝෙන කරණීයං කම්මං චතුවග්ගකරණීයං. එවං පඤ්චවග්ගකරණීයං, කාකෙහි පෙය්යා කාකපෙය්යා, නදී.

එකක්ඛරෙසු පරපදෙසු නිච්චසමාසො, උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, පාදෙන පිවතීති පාදපො ඉච්චාදි.

ක්වචි මජ්ඣෙපදලොපො, ගුළෙන සංසට්ඨො ඔදනො ගුළොදනො. එවං ඛීරොදනො, අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො. එවං ආජඤ්ඤරථො, මග්ගෙන සම්පයුත්තං චිත්තං මග්ගචිත්තං ¶ , ජම්බුයා පඤ්ඤාතො දීපො ජම්බුදීපො, එකෙන අධිකා දස එකාදස ඉච්චාදි.

පුබ්බාදීසු – මාසෙන පුබ්බො මාසපුබ්බො, මාතරා සදිසො මාතුසදිසො. එවං මාතුසමො, පිතුසමො, එකෙන ඌනා වීසති එකූනවීසති, සීලෙන විකලො සීලවිකලො, අසිනා කලහො අසිකලහො, වාචාය නිපුණො වාචානිපුණො. එවං යාවකාලිකසම්මිස්සං, වාචාසඛිලො, සත්ථාරා සදිසො සත්ථුකප්පො, පුඤ්ඤෙන අත්ථො පුඤ්ඤත්ථො, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො පුඤ්ඤත්ථිකො. එවං සෙය්යත්ථිකො, මහග්ඝත්ථිකො, ගුණෙන අධිකො ගුණාධිකො ඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරා ක්වචි සමාසො න හොති, ඵරසුනා ඡින්නං, කාකෙහි පාතබ්බා, දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා ඉච්චාදි.

චතුත්ථීතප්පුරිසො තදත්ථෙ වා අත්ථ, හිත, දෙය්යාදීසු වා පරෙසු හොති.

කථිනස්ස දුස්සං කථිනදුස්සං, කථිනත්ථාය ආභටං දුස්සන්ති අත්ථො. එවං කථිනචීවරං, කථිනාය දුස්සං, කථිනාය චීවරන්තිපි යුජ්ජති, කථිනත්ථාරායාති අත්ථො. චීවරාය දුස්සං චීවරදුස්සං. එවං චීවරමූලං [චීවරමූල්යං (රූ. නී.)], සඞ්ඝස්ස ආභටං භත්තං සඞ්ඝභත්තං, සඞ්ඝත්ථාය වා පටියත්තං භත්තං සඞ්ඝභත්තං. එවං ආගන්තුකභත්තං, ගමිකභත්තං, ගිලානභත්තං.

සඞ්ඝස්ස ¶ අත්ථො සඞ්ඝත්ථො, ලොකස්ස හිතො ලොකහිතො, බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධදෙය්යං, බුද්ධස්ස පණාමො බුද්ධප්පණාමො. එවං බුද්ධථොමනා, බුද්ධුපට්ඨානං, සුත්තස්ස අනුලොමං සුත්තානුලොමං. එවං සුත්තානුරූපං, සුත්තානුකූලං, සුත්තානුගුණං, ඨානස්ස අරහං ඨානාරහං, රඤ්ඤො අරහං රාජාරහං. එවං රාජග්ඝං, රාජදෙය්යං, කත්තුං කාමෙතීති කත්තුකාමො. එවං ගන්තුකාමො, කථෙතුකාමො, දට්ඨුකාමො, සොතුකාමො. එත්ථ ච තුමන්තස්ස අසඞ්ඛ්යත්තා ‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාස’න්ති තතො නිච්චං චතුත්ථීලොපො හොති, සමාසෙ කතෙ නිච්චං නිග්ගහීතලොපො ච. ‘‘සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං, සඞ්ඝස්ස දාතුං’’ ඉච්චාදීසු සමාසො න හොති.

පඤ්චමීතප්පුරිසො අපගමන, භය, විරති, මොචනාදිඅත්ථෙසු පරෙසු හොති.

මෙථුනා අපෙතොති මෙථුනාපෙතො, පලාසතො අපගතොති පලාසාපගතො, නගරම්හා නිග්ගතොති නගරනිග්ගතො, පිණ්ඩපාතතො පටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො. එවං ගාමනික්ඛන්තො, රුක්ඛපතිතො, සාසනම්හා චුතොති සාසනචුතො, ආපත්තියා වුට්ඨානං ආපත්තිවුට්ඨානං, උදකතො උග්ගතො උදකුග්ගතො, භවතො නිස්සටො භවනිස්සටො, ඛන්ධසඞ්ගහතො නිස්සටන්ති ඛන්ධසඞ්ගහනිස්සටං, චොරම්හා භීතොති චොරභීතො, පාපතො භායති සීලෙනාති පාපභීරුකො, පාපතො ජිගුච්ඡති සීලෙනාති පාපජිගුච්ඡී, වට්ටතො නිබ්බින්දතීති වට්ටනිබ්බින්නො, කායදුච්චරිතතො විරති කායදුච්චරිතවිරති. එවං වචීදුච්චරිතවිරති, බන්ධනා මුත්තො බන්ධනමුත්තො. එවං බන්ධනමොක්ඛො, කම්මතො සමුට්ඨිතං කම්මසමුට්ඨිතං ¶ . එවං කම්මජාතං, කම්මසම්භූතං, කම්මනිබ්බත්තං, ලොකතො අග්ගො ලොකග්ගො. එවං ලොකජෙට්ඨො, ලොකුත්තමො, සබ්බෙහි ජෙට්ඨො සබ්බජෙට්ඨො, සබ්බෙහි කනිට්ඨො සබ්බකනිට්ඨො. එවං සබ්බහීනො, සබ්බපච්ඡිමො, උක්කට්ඨතො උක්කට්ඨොති උක්කට්ඨුක්කට්ඨො, ඔමකතො ඔමකොති ඔමකොමකො.

ක්වචි නිච්චසමාසො හොති, මාතිතො ජාතො මාතුජො. එවං පිතුජො, කම්මජං, චිත්තජං, උතුජං ඉච්චාදි.

රඤ්ඤො පුත්තො රාජපුත්තො. එවං රාජපුරිසො, බුද්ධසාවකො, සමුද්දඝොසො, ධඤ්ඤානං රාසි ධඤ්ඤරාසි, මත්තිකාය පත්තොති මත්තිකාපත්තො, විකාරසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, මත්තිකාමයපත්තොති අත්ථො. එවං සුවණ්ණකටාහං, සුවණ්ණභාජනං, පානීයස්ස ථාලකං පානීයථාලකං.

සමාසමජ්ඣෙ ඊ, ඌනං බහුලං රස්සත්තං, දණ්ඩිනො කුලං දණ්ඩිකුලං, හත්ථිපදං, ඉත්ථිරූපං, නදිකූලං, නදිතීරං, භික්ඛුනීනං සඞ්ඝො භික්ඛුනිසඞ්ඝො, ජම්බුයා සාඛා ජම්බුසාඛා ඉච්චාදි.

අන්ත, මාන, නිද්ධාරණිය, පූරණ, භාව, සුහිතත්ථෙහි සමාසො න හොති, මමං අනුකුබ්බන්තො, මමං අනුකුරුමානො, ගුන්නං කණ්හා සම්පන්නඛීරතමා. විභත්තාවධිඡට්ඨියා පන හොතියෙව, නරානං උත්තමො නරුත්තමො, නරසෙට්ඨො, නරවරො, ගණානං උත්තමො ගණුත්තමො, ද්විපදානං උත්තමො ද්විපදුත්තමො ඉච්චාදි. සිස්සානං පඤ්චමො සිස්සො, කප්පස්ස තතියො භාගො, පක්ඛස්ස අට්ඨමී, පටස්ස සුක්කතා, රූපස්ස ලහුතා, රූපස්ස ¶ මුදුතා, රූපස්ස කම්මඤ්ඤතා. ක්වචි හොති, කායලහුතා, චිත්තලහුතා, බුද්ධසුබුද්ධතා. ධම්මසුධම්මතා, ඵලානං සුහිතො, ඵලානං තිත්තො, ඵලානං අසිතො, කරණත්ථෙ ඡට්ඨී.

‘‘භටො රඤ්ඤො පුත්තො දෙවදත්තස්සා’’ති එත්ථ ‘රාජපුත්තො’ති න හොති අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා. ‘‘දෙවදත්තස්ස කණ්හා දන්තා’’ති එත්ථ ‘දෙවදත්තකණ්හදන්තා’ති න හොති අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තා [නී. 690]. අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තෙපි නිච්චං සම්බන්ධීපෙක්ඛසද්දානං සමාසො හොති වාක්යෙ විය සමාසෙපි සම්බන්ධස්ස විදිතත්තා. වුත්තඤ්ච ‘‘සතිපි සාපෙක්ඛත්තෙ ගමකත්තා සමාසො හොතී’’ති [ක. 328; රූ. 352; නී. 691], දෙවදත්තගුරුකුලං, රාජදාසීපුත්තො, දෙවදාසීපුත්තො ඉච්චාදි. තත්ථ දෙවදත්තස්ස ගුරු දෙවදත්තගුරු, තස්ස කුලං දෙවදත්තගුරුකුලන්ති විග්ගහො. ගුරුනො කුලං ගුරුකුලං, දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං දෙවදත්තගුරුකුලන්තිපි වදන්ති. ‘‘රඤ්ඤො මාගධස්ස බිම්බිසාරස්ස පුත්තො’’ති එත්ථපි අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තා ‘බිම්බිසාරපුත්තො’ති න හොති, රඤ්ඤො ගො ච අස්සො ච පුරිසො චාති අත්ථෙ ‘රාජගවස්සපුරිසා’ති හොති ද්වන්දතො පුබ්බපදස්ස ද්වන්දපදෙහිපි පච්චෙකං සම්බන්ධස්ස විදිතත්තා. තථා ද්වන්දතො පරපදස්සපි, නරානඤ්ච දෙවානඤ්ච සාරථි නරදෙවසාරථි.

සත්තමීතප්පුරිසෙ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. එත්ථ ච කාරකානං ක්රියාසාධනලක්ඛණත්තා ක්රියාපදෙහෙව සම්බන්ධො හොති, තස්මා අක්රියවාචකෙන පරපදෙන සද්ධිං සමාසෙ ජාතෙ මජ්ඣෙ අනුරූපං ක්රියාපදං විඤ්ඤායති, යථා ¶ ‘අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො’ ඉති ‘රූපෙ සඤ්ඤා’ති රූපෙ උප්පන්නා සඤ්ඤාති අත්ථො. චක්ඛුස්මිං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, ධම්මෙ රතො ධම්මරතො. එවං ධම්මරුචි, ධම්මගාරවො, දානෙ අජ්ඣාසයො දානජ්ඣාසයො. එවං දානාධිමුත්ති, වට්ටෙ භයං වට්ටභයං, වට්ටදුක්ඛං, ගාමෙ සූකරො ගාමසූකරො, වනමහිංසො, සමුද්දමච්ඡො, ඉත්ථීසු ධුත්තො ඉත්ථිධුත්තො, ඉත්ථිසොණ්ඩො.

උපපදකිතන්තෙසු නිච්චසමාසො [නී. 682], වනෙ චරතීති වනචරො, කාමාවචරො, කුච්ඡිම්හි සයතීති කුච්ඡිස්සයො, ගබ්භෙ සෙතීති ගබ්භසෙය්යො, ථලෙ තිට්ඨතීති ථලට්ඨො, ජලට්ඨො, පබ්බතට්ඨො, පඞ්කෙ ජාතං පඞ්කජං. එවං අත්රජො, ඛෙත්රජො ඉච්චාදි. ඉධ න හොති [නී. 681], භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො, ආසනෙ නිසින්නො, ආසනෙ නිසීදිතබ්බං.

තප්පුරිසපදානං මහාවුත්තිසුත්තෙන ක්වචි විපල්ලාසො.

උපරිගඞ්ගා, හෙට්ඨානදී, අන්තොවිහාරො, අන්තොසමාපත්ති, හංසානං රාජා රාජහංසො හංසරාජා වා, මාසස්ස අඩ්ඪං අඩ්ඪමාසං, කහාපණස්ස අඩ්ඪං අඩ්ඪකහාපණං, අඩ්ඪමාසං, රත්තියා අඩ්ඪං අඩ්ඪරත්තං. එවං පුබ්බරත්තං, පරරත්තං, ඉස්ස අත්තං. කායස්ස පුබ්බභාගො පුබ්බකායො, පරකායො, අහස්ස පුබ්බො පුබ්බණ්හො, මජ්ඣණ්හො, සායන්හො, පුබ්බෙදිට්ඨො දිට්ඨපුබ්බො, තථාගතං දිට්ඨපුබ්බො ථෙරො, තථාගතො දිට්ඨපුබ්බො ථෙරෙන ඉච්චාදි.

ඉදානි ¶ අලුත්තතප්පුරිසා වුච්චන්තෙ.

දීපඞ්කරො, පභඞ්කරො, අමතන්දදො, පුරින්දදො, වෙස්සන්තරො, අත්තන්තපො, පරන්තපො, රණඤ්ජහො, ජුතින්ධරො, විජ්ජන්ධරො, දස්සනෙනපහාතබ්බධම්මො, කුතොජො, තතොජො, ඉතොජො, භයතො උපට්ඨානං භයතුපට්ඨානං, කටත්තාකම්මං, කටත්තාරූපං, පරස්සපදං, අත්තනොපදං, දෙවානමින්දො, දෙවානංපියතිස්සො, ගවම්පතිත්ථෙරො, පුබ්බෙනිවාසො, මජ්ඣෙකල්යාණං, දූරෙරූපං, සන්තිකෙරූපං, දූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානං, අන්තෙවාසිකො, ජනෙසුතො, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො ඉච්චාදි [ක. 327; රූ. 351; නී. 686].

සබ්බො චායං අමාදිතප්පුරිසො අභිධෙය්යවචනො පරපදලිඞ්ගො ච.

අථ කම්මධාරයසඤ්ඤිතො පඨමාතප්පුරිසො වුච්චතෙ.

කම්මමිව ද්වයං ධාරෙතීති කම්මධාරයො. යථා කම්මං ක්රියඤ්ච පයොජනඤ්ච ද්වයං ධාරෙති කම්මෙ සති තස්ස ද්වයස්ස සම්භවතො, තථා අයං සමාසො එකස්ස අත්ථස්ස ද්වෙ නාමානි ධාරෙති ඉමස්මිං සමාසෙ සති එකත්ථජොතකස්ස නාමද්වයස්ස සම්භවතොති [ක. 324; රූ. 339; නී. 702].

අපි ච කත්තබ්බන්ති කම්මං, ධාරෙතබ්බන්ති ධාරියං, කම්මඤ්ච තං ධාරියඤ්චාති කම්මධාරියං, යංකිඤ්චි හිතකම්මං, කම්මධාරියසද්දසදිසත්තා ¶ සබ්බො චායං සමාසො කම්මධාරයොති වුච්චති ඉස්ස අත්තං කත්වා. යථා හි කම්මධාරියසද්දො එකස්ස අත්ථස්ස ද්වෙ නාමානි ධාරෙති, තථා අයං සමාසොපීති. සො එව උත්තරපදත්ථපධානතාසඞ්ඛාතෙන තප්පුරිසලක්ඛණෙන යුත්තත්තා ‘තප්පුරිසො’ති ච වුච්චති. භින්නපවත්තිනිමිත්තානං ද්වින්නං පදානං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන එකස්මිං අත්ථෙ පවත්ති තුල්යාධිකරණතා නාම, තෙන තුල්යාධිකරණලක්ඛණෙන යුත්තත්තා ‘තුල්යාධිකරණසමාසො’ති ච වුච්චති. සො එව ච විසෙසනපදවසෙන ගුණවිසෙසදීපනත්තා ‘විසෙසනසමාසො’ති ච වුච්චති. තස්මිං විසෙසනසමාසෙ –

346. විසෙසනමෙකත්ථෙන [ක. 324; රූ. 339; නී. 702; චං. 2.2.18; පා. 2.1.57].

විසෙසනභූතං ස්යාද්යන්තපදං එකත්ථෙන විසෙස්යභූතෙන ස්යාද්යන්තපදෙන සද්ධිං එකත්ථං හොති.

එත්ථ ච විසෙසීයති දබ්බං විසිට්ඨං කරීයති එතෙනාති විසෙසනං. එකො අත්ථො යස්සාති එකත්ථං, ‘එකො’ති සමානො, ‘අත්ථො’ති අභිධෙය්යත්ථො, නෙමිත්තකත්ථො, සොයෙව ද්වින්නං පවත්තිනිමිත්තානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ‘අධිකරණ’න්ති ච වුච්චති. පවත්තිනිමිත්තානඤ්ච අධිට්ඨානත්තෙ සති පදානම්පි අධිට්ඨානතා සිද්ධා හොති. ඉති එකත්ථන්ති තුල්යාධිකරණං, සමානාධිකරණන්ති වුත්තං හොති, තෙන එකත්ථෙන. ‘එකත්ථං හොතී’ති එකත්ථීභූතං හොතීති අත්ථො.

සො ච සමාසො නවවිධො විසෙසනපුබ්බපදො, විසෙසනුත්තරපදො, විසෙසනොභයපදො, උපමානුත්තරපදො, සම්භාවනාපුබ්බපදො, අවධාරණපුබ්බපදො, නනිපාතපුබ්බපදො, කුනිපාතපුබ්බපදො, පාදිපුබ්බපදො චාති.

තත්ථ ¶ විසෙසනපුබ්බපදො යථා? මහාපුරිසො, මහානදී, මහබ්භයං. එත්ථ ච ‘‘සා සෙනා දිස්සතෙ මහා [ජා. 2.22.771], බාරාණසිරජ්ජං නාම මහා’’ති [ජා. අට්ඨ. 1.1.මහාසීලවජාතකවණ්ණනා] පාළි දිස්සති. තස්මා සමාසෙපි තිලිඞ්ගෙ නිපාතරූපො මහාසද්දො යුජ්ජති. මහා ච සො පුරිසො චාති මහාපුරිසො, මහා ච සා නදී චාති මහානදී, මහා ච තං භයඤ්චාති මහබ්භයං, ද්විත්තං සංයොගෙ ච රස්සත්තං. මහාසද්දවෙවචනෙන මහන්තසද්දෙනපි වාක්යං දස්සෙතුං යුජ්ජති, මහන්තො පුරිසො මහාපුරිසො, මහන්තී නදී මහානදී, මහන්තං භයං මහබ්භයන්ති. ච, තසද්දෙහි ච සද්ධිං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං යුජ්ජති, මහන්තො ච සො පුරිසො චාති මහාපුරිසො, මහන්තී ච සා නදී චාති මහානදී, මහන්තඤ්ච තං භයඤ්චාති මහබ්භයන්ති. මහන්තසද්දො වා මහා හොති, ‘ට න්තන්තූන’න්ති සුත්තෙන උත්තරපදෙ පරෙ න්තස්ස සබ්බස්ස අත්තං, මහාවුත්තිනා දීඝො ච.

එත්ථ ච ද්වීහි චසද්දෙහි ද්වින්නං පදානං සකත්ථනානාත්තං දීපෙති. තංසද්දෙන සකත්ථනානාත්තෙපි සකත්ථානං අධිකරණභූතස්ස දබ්බත්ථස්ස එකත්තං දීපෙති. ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ විසුං රූපවිධානකිච්චං නාම නත්ථි, තංතංසුත්තවිධානඤ්ච තදනුරූපං දස්සිතවිග්ගහවාක්යඤ්ච දිස්වා තස්ස තස්ස සිද්ධපදස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනවිනිච්ඡයෙ ඤාතෙ රූපවිධානකිච්චං සිද්ධං හොති, සන්තො ච සො පුරිසො චාති සප්පුරිසො, සෙතහත්ථී, නීලුප්පලං, ලොහිතචන්දනං.

විසදිසලිඞ්ග, වචනාපි සද්දා එකත්ථා හොන්ති, විනයො ච සො පරියත්ති චාති විනයපරියත්ති, විනයො ච සො පිටකඤ්චාති විනයපිටකං, අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, අවිජ්ජා ච සා නීවරණඤ්චාති අවිජ්ජානීවරණං. එවං ඉත්ථිරතනං, සීලඤ්ච තං ගුණො චාති සීලගුණො, සීලඤ්ච තං පතිට්ඨා චාති සීලපතිට්ඨා ඉච්චාදි.

තථා ¶ වීසති ච සා පුරිසා චාති වීසතිපුරිසා, සතඤ්ච තං පුරිසා චාති සතපුරිසා, සඞ්ඛාරා ච තෙ පච්චයො චාති සඞ්ඛාරපච්චයො, අඞ්ගා ච තෙ ජනපදඤ්චාති අඞ්ගජනපදං, මගධා ච තෙ රට්ඨඤ්චාති මගධරට්ඨං. එවං කාසිරට්ඨං ඉච්චාදි.

ඉධ න හොති [රූ. 341; නී. 681], පුණ්ණො මන්තානීපුත්තො, චිත්තො ගහපති, සක්කො දෙවරාජා, බ්රහ්මා සහම්පති ඉච්චාදි.

ක්වචි නිච්චසමාසො, කණ්හසප්පො, ලොහිතමාලං ඉච්චාදි.

විසෙසනුත්තරපදො යථා? සාරිපුත්තත්ථෙරො, බුද්ධඝොසාචරියො, ආචරියගුත්තිලො වා, මහොසධපණ්ඩිතො, පුරිසුත්තමො, පුරිසවරො, පුරිසවිසෙසො ඉච්චාදි.

විසෙසනොභයපදො යථා? ඡින්නඤ්ච තං පරූළ්හඤ්චාති ඡින්නපරූළ්හං, සීතඤ්ච තං උණ්හඤ්චාති සීතුණ්හං, ඛඤ්ජො ච සො ඛුජ්ජො චාති ඛඤ්ජඛුජ්ජො. එවං අන්ධබධිරො, කතඤ්ච තං අකතඤ්චාති කතාකතං, ඡිද්දාවඡිද්දං, ඡින්නභින්නං, සිත්තඤ්ච තං සම්මට්ඨඤ්චාති සිත්තසම්මට්ඨං, සන්තස්ස භාවො සච්චං, අඛෙමට්ඨෙන දුක්ඛඤ්ච තං අවිපරීතට්ඨෙන සච්චඤ්චාති දුක්ඛසච්චං ඉච්චාදි.

උපමානුත්තරපදො යථා? සීහො වියාති සීහො, මුනි ච සො සීහො චාති මුනිසීහො. එවං මුනිපුඞ්ගවො, බුද්ධනාගො, බුද්ධාදිච්චො, රංසි වියාති රංසි, සද්ධම්මො ච සො රංසි චාති සද්ධම්මරංසි. එවං විනයසාගරො, සමණපදුමො, සමණපුණ්ඩරීකො ඉච්චාදි.

සම්භාවනාපුබ්බපදො යථා? හෙතු හුත්වා පච්චයො හෙතුපච්චයො. එවං ආරම්මණපච්චයො, මනුස්සභූතො, දෙවභූතො, ධම්මො ඉති සඞ්ඛාතො ධම්මසඞ්ඛාතො, ධම්මසම්මතො, ධම්මසඤ්ඤිතො ¶ , ධම්මලක්ඛිතො, එව ඉති සඞ්ඛාතො සද්දො එවසද්දො. එවං චසද්දො, වාසද්දො, අරියභූතො සඞ්ඝො අරියසඞ්ඝො. එවං බුද්ධමුනි, පච්චෙකමුනි ඉච්චාදි. එත්ථ ච සම්භාවනා නාම සාමඤ්ඤභූතස්ස උත්තරපදත්ථස්ස දළ්හං කත්වා ථොමනා සරූපවිසෙසදීපනා, න ගුණමත්තදීපනාති අධිප්පායො. ගරූ පන ‘‘ධම්මො ඉති බුද්ධි ධම්මබුද්ධි. එවං ධම්මසඤ්ඤා, අනිච්චසඤ්ඤා, ධාතුසඤ්ඤා, මාතුසඤ්ඤා, පාණසඤ්ඤිතා, අත්තදිට්ඨි’’ ඉච්චාදීනිපි එත්ථ ආහරන්ති, ඉමානි පන ‘‘සරණං ඉති ගතො උපගතො සරණඞ්ගතො’’ති පදං විය ඉතිලුත්තානි පඨමාතප්පුරිසපදානි නාම යුජ්ජන්තීති [රූ. 343; නී. 702].

අවධාරණපුබ්බපදො යථා? ගුණො එව ධනං න මණිසුවණ්ණාදීති ගුණධනං. එවං සද්ධාධනං, සීලධනං, චක්ඛු එව ද්වාරං න ගාමද්වාරාදීති චක්ඛුද්වාරං. එවං චක්ඛුවත්ථු, චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛායතනං, චක්ඛුධාතු, ඛන්ධා එව භාරා ඛන්ධභාරා. එත්ථ ච යදි භරිතබ්බට්ඨෙන භාරා නාම සියුං, පඤ්චක්ඛන්ධා එව භාරා නාම සියුං, න සීසභාර, අංසභාරාදයො. ඛන්ධා හි නිච්චභාරා හොන්ති, ඉතරෙ තාවකාලිකා, ඛන්ධමූලිකා චාති. එවං අතිසයත්ථසම්භාවනත්ථං ඛන්ධා එව භාරාති අවධාරණවාක්යං පයුජ්ජති, න සීසභාරාදීනං සබ්බසො භාරභාවපටික්ඛිපනත්ථන්ති. එවං සබ්බත්ථ, අවිජ්ජා එව මලං න කංසමලාදිකන්ති අවිජ්ජාමලං, අවිජ්ජා එව ආසවො න මධ්වාසවාදිකොති අවිජ්ජාසවො. එවං තණ්හාසල්ලං, පඤ්ඤාසත්ථං, පඤ්ඤාලොකො, පඤ්ඤාපජ්ජොතො, රාගග්ගි, දොසග්ගි, මොහග්ගි ඉච්චාදි. ගරූ පන ‘‘ධනං වියාති ධනං, සද්ධා එව අරියානං ධනං සද්ධාධනං, සත්ථං වියාති සත්ථං, පඤ්ඤා එව සත්ථං පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති යොජෙන්ති, එවං සති අතිසයසම්භාවනත්ථො න සිජ්ඣති [රූ. 343; නී. 702].

347. නනිපාතපුබ්බපදෙ නඋ [ක. 326; රූ. 341; නී. 707].

ඤානුබන්ධො ¶ පටිසෙධම්හා අඤ්ඤනකාර නිවත්තනත්ථො, නඋඉච්චෙතං ස්යාද්යන්තං අඤ්ඤෙන ස්යාද්යන්තෙන සහ එකත්ථං හොති. ඉමිනා නඤෙ කත්ථසඤ්ඤං කත්වා –

348. ට නඋස්ස [ක. 333; රූ. 344; නී. 717; චං. 2.2.20; පා. 2.2.6; ‘‘නඋ’’ (බහූසු)].

උත්තරපදෙ පරෙ නඋඉච්චෙතස්ස ටානුබන්ධො අ හොතීති නස්ස අත්තං.

න බ්රාහ්මණො අබ්රාහ්මණො. එත්ථ සියා – කිං විජ්ජමානස්ස වායං නිසෙධො, උදාහු අවිජ්ජමානස්ස වාති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි විජ්ජමානස්ස නිසෙධො, එවං සති ලොකෙ විජ්ජමානා සබ්බෙ බ්රාහ්මණා අබ්රාහ්මණා නාම භවෙය්යුං. තස්මා ‘‘ඉධ ජනො න බ්රාහ්මණො, තත්ථ ජනො න බ්රාහ්මණො’’තිආදිනා දෙසාදිනියමං විනා ලොකෙ විජ්ජමානස්ස බ්රාහ්මණස්ස නිසෙධො න යුජ්ජති, අථ ලොකෙ අවිජ්ජමානස්ස නිසෙධො, එවඤ්ච සති කිං අවිජ්ජමානස්ස නිසෙධෙන නිසෙධනීයස්සෙව අවිජ්ජමානත්තාති? වුච්චතෙ – තංසදිසාදිඅත්ථෙසු තබ්බොහාරස්සෙවායං නිසෙධො. තථා හි බ්රාහ්මණසදිසෙ අබ්රාහ්මණෙ කෙසඤ්චි බ්රාහ්මණසඤ්ඤා සණ්ඨාති, සඤ්ඤානුරූපඤ්ච බ්රාහ්මණවොහාරො තස්මිං පවත්තති, එවං පවත්තස්ස අබ්රාහ්මණෙ බ්රාහ්මණවොහාරස්ස අයං පටිසෙධො හොති. යථා තං? ලොකස්මිං බාලජනානං මිච්ඡාසඤ්ඤාවසෙන මිච්ඡාවොහාරො පවත්තතියෙව ‘‘රූපං අත්තා, වෙදනා අත්තා’’ ඉච්චාදි, තෙසං තස්ස මිච්ඡාභාවඛ්යාපනත්ථං පටිසෙධො යොජියති ‘‘රූපං අනත්තා, වෙදනා අනත්තා’’ [මහාව. 20] ඉච්චාදි. එත්තාවතා සුද්ධබ්රාහ්මණසද්දස්සපි මිච්ඡාවසෙන තංසදිසෙ අත්ථෙ පවත්තිසම්භවො සිද්ධො හොති, නකාරස්ස ¶ ච තදත්ථජොතකමත්තතා සිද්ධා හොති, එවඤ්ච සති උත්තරපදත්ථපධානතාසඞ්ඛාතං තප්පුරිසලක්ඛණම්පි ඉධ න විරුජ්ඣති, තස්මා අබ්රාහ්මණොති බ්රාහ්මණසදිසොති වුත්තං හොති. එස නයො තදඤ්ඤ, තබ්බිරුද්ධ, තදභාවත්ථාදීසු.

සඞ්ඛතා ධම්මා අසඞ්ඛතා ධම්මා [ධ. ස. දුකමාතිකා 8]. එත්ථ ච න සඞ්ඛතා අසඞ්ඛතා, සඞ්ඛතධම්මෙහි අඤ්ඤෙ ධම්මාති අත්ථො.

අකුසලො, කුසලපටිපක්ඛො ධම්මොති අත්ථො.

න කත්වා අකත්වා, කරණෙන සබ්බසො විනාති අත්ථො.

දුවිධො පටිසෙධො පසජ්ජපටිසෙධො, පයිරුදාසපටිසෙධො චාති.

තත්ථ අත්තනා යුත්තපදත්ථං පසජ්ජ ලග්ගෙත්වා පටිසෙධෙතීති පසජ්ජපටිසෙධො, තදභාවමත්තජොතකො නකාරො, ක්රියාමත්තනිසෙධොති වුත්තං හොති. අකත්වා, අකාතුං, අකරොන්තො, න කරොති, න කාතබ්බං ඉච්චාදි.

පසජ්ජමත්තෙ අට්ඨත්වා තංසදිසාදිකෙ පරිතොභාගෙ උග්ගය්හ නිසෙධෙතබ්බං අත්ථං අසති ඛිපති ඡඩ්ඩෙතීති පයිරුදාසො, තංසදිසාදිජොතකො, දබ්බනිසෙධොති වුත්තං හොති. අබ්රාහ්මණො ඉච්චාදි. එවං අසමණො, අසක්යපුත්තියො, අමිත්තො, මිත්තධම්මවිධුරොති අත්ථො.

349. අන සරෙ [ක. 334; රූ. 345; නී. 718; චං. 5.2.119; පා. 6.3.105].

න ¶ අරියො අනරියො, අරියධම්මවිමුඛොති අත්ථො. න ආවාසො අනාවාසො, න ඉස්සරො අනිස්සරො. න ඊති අනීති, ‘ඊතී’ති උපද්දවො, න යුත්තො උපායො අනුපායො, න ඌමි අනූමි, න යුත්තා එසනා අනෙසනා, න යුත්තො ඔකාසො අනොකාසො, න අතික්කම්ම අනතික්කම්ම, අනාදාය, අනොලොකෙත්වා ඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරා අයුත්තත්ථානම්පි සමාසො හොති [ක. 336; රූ. 347; නී. 689], පුන න ගායිතබ්බාති අපුනගෙය්යා, ගාථා, චන්දං න උල්ලොකෙන්තීති අචන්දමුල්ලොකිකානි, මුඛානි, සූරියං න පස්සන්තීති අසූරියපස්සා, රාජකඤ්ඤා, සද්ධං න භුඤ්ජති සීලෙනාති අසද්ධභොජී. එවං අලවණභොජී, අත්ථං න කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා. එවං අහිතකාමා, ඔකාසං න කාරෙසීති අනොකාසංකාරෙත්වා. එවං අනිමිත්තංකත්වා, මූලමූලං න ගච්ඡතීති අමූලමූලංගන්ත්වා ඉච්චාදි.

‘‘පුන ගායිතබ්බාති පුනගෙය්යා, න පුනගෙය්යා අපුනගෙය්යා. අත්ථං කාමෙන්තීති අත්ථකාමා, න අත්ථකාමා අනත්ථකාමා. අථ වා න අත්ථො අනත්ථො, අනත්ථං කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා’’ ඉච්චාදිනා වාක්යෙ යොජිතෙ පන යුත්තසමාසා හොන්ති. ගරූ පන ‘‘අත්ථං න කාමෙන්ති අනත්ථමෙව කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා, හිතං න කාමෙන්ති අහිතමෙව කාමෙන්තීති අහිතකාමා, ඵාසුං න කාමෙන්ති අඵාසුමෙව කාමෙන්තීති අඵාසුකාමා’’ති යොජෙසුං, ද්වාධිප්පායපදං නාමෙතං.

කුනිපාතපුබ්බපදෙ නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො, ඛුද්දකා නදී කුන්නදී, ඛුද්දකො සොම්භො කුසොම්භො, ඛුද්දකං වනං කුබ්බනං.

350. සරෙ කද කුස්සුත්තරත්ථෙ [ක. 335; රූ. 346; නී. 719].

සරාදිකෙ ¶ උත්තරපදෙ පරෙ උත්තරපදත්ථෙ වත්තමානස්ස කුනිපාතස්ස කදි හොති.

කුච්ඡිතං අන්නං කදන්නං, කුච්ඡිතං අසනං කදසනං, කුච්ඡිතො අරියො කදරියො, මච්ඡරී.

සරෙති කිං? කුපුත්තා, කුදාරා, කුදාසා.

උත්තරත්ථෙති කිං? කුච්ඡිතො ඔට්ඨො යස්සාති කුඔට්ඨො.

උත්තරපදෙ පරෙ උත්තරපදත්ථෙ ඨිතස්ස අප්පත්ථෙ වත්තමානස්ස කුනිපාතස්ස කා හොති වා.

අප්පකං ලවණං කාලවණං. එවං කාපුප්ඵං.

පාදිපුබ්බපදො ච නිච්චසමාසොව, පකට්ඨං වචනං පාවචනං, දීඝත්තං, පකට්ඨං හුත්වා නීතං පණීතං, පමුඛං හුත්වා ධානං පධානං. එවං පට්ඨානං, විවිධා මති විමති, අධිකො දෙවො අධිදෙවො, අතිරෙකො විසෙසො වා ධම්මො අභිධම්මො, සුන්දරො ගන්ධො සුගන්ධො, කුච්ඡිතො ගන්ධො දුග්ගන්ධො. සොභණං කතං සුකතං, කුච්ඡිතං කතං දුක්කටං, විපරීතො පථො උප්පථො. එවං උම්මග්ගො, උද්ධම්මො, උබ්බිනයොඉච්චාදි.

අයම්පි කම්මධාරයසමාසො අභිධෙය්යවචනො පරපදලිඞ්ගො ච.

අථ ¶ දිගුසඞ්ඛාතො පඨමාතප්පුරිසො වුච්චතෙ.

ද්වෙ ගාවො දිගු, සඞ්ඛ්යාපුබ්බත්තෙන නපුංසකෙකත්තෙන ච දිගුසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො දිගූති වුච්චති.

සමාහාරෙකත්ථෙ සඞ්ඛ්යාපුබ්බකං එකත්ථං නපුංසකං හොති, සමාහාරවචනෙනෙව එකත්තඤ්ච සිද්ධං.

ද්වෙ ගාවො දිගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං, තයො ලොකා තිලොකං, තයො ලොකා ඤාණස්මිං සමාහටා සම්පිණ්ඩිතාති තිලොකං, තිණ්ණං ලොකානං සමාහාරොති තිලොකං, තයො ච තෙ ලොකා චාති තිලොකං. එවං තිභවං, තිපුරිසං, තීණි මලානි තිමලං, තිරතනං, තිස්සො සඤ්ඤායොතිසඤ්ඤං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති රස්සත්තං. චත්තාරො පථා චතුප්පථං, චත්තාරි සච්චානි චතුසච්චං, චතස්සො දිසා චතුද්දිසං. එවං පඤ්චසික්ඛාපදං, සළායතනං, සත්තාහං, අට්ඨපදං, නවලොකුත්තරං, දසසික්ඛාපදං, සතයොජනං, සහස්සයොජනං ඉච්චාදි.

ඉමස්මිං සමාහාරදිගුම්හි සබ්බං නපුංසකමෙව රස්සන්තමෙව එකවචනන්තමෙව චාති.

අසමාහාරදිගු [රූ. 350 නී. 703] යථා? එකො පුග්ගලො එකපුග්ගලො, තයො භවා තිභවා, චතස්සො දිසා චතුද්දිසා ඉච්චාදි.

සඞ්ඛ්යාඨානෙ පන [ක. 392; රූ. 418; නී. 831] ද්වෙ සතානි ද්විසතං. එවං තිසතං, චතුසතං, පඤ්චසතං, ඡසතං, සත්තසතං, අට්ඨසතං, නවසතං, දසසතං, ද්විසහස්සං, තිසහස්සං, චතුසහස්සං, පඤ්චසහස්සං, දසසහස්සං.

ද්වෙ ¶ සතසහස්සානි ද්විසතසහස්සං. එවං ‘‘තිසතසහස්සං, චතුසතසහස්සං, පඤ්චසතසහස්ස’’න්ති වා ‘‘ද්විසතානි, ද්වෙ සතානි, තිසතානි, තීණි සතානි, චතුසතානි, චත්තාරි සතානි, ද්විසහස්සානි, ද්වෙ සහස්සානි, තිසහස්සානි, තීණි සහස්සානි, ද්විසතසහස්සානි, ද්වෙ සතසහස්සානී’’ති වා එවං වචනද්වයඤ්ච වාක්යඤ්ච වෙදිතබ්බං. එවං සතසහස්සෙපීති.

එත්ථ සියා – දිගු නාම සඞ්ඛ්යාපුබ්බමෙව සියා, ඉමෙසු ච සබ්බං සඞ්ඛ්යාපදමෙව හොතීති? දිගුම්හි පුබ්බං සඞ්ඛ්යාපදමෙව සියා, පරපදං පන සඞ්ඛ්යාපදම්පි අඤ්ඤම්පි යුජ්ජතීති.

බහවො වීහයො යස්මිං දෙසෙ සොයං බහුබ්බීහි, තාදිසො ගාමො වා දෙසො වා ජනපදො වා, බහුබ්බීහිසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො බහුබ්බීහීති වුච්චති. යථා හි බහුබ්බීහිසද්දො සමාසපදත්ථෙ අතික්කම්ම ගාම, දෙස, ජනපදඉච්චාදීනං අඤ්ඤෙසං පදානං අත්ථෙසු තිට්ඨති, තථා අයං සමාසොපි. අඤ්ඤපදත්ථපධානො හි බහුබ්බීහිසමාසො.

සො සඞ්ඛෙපෙන දුවිධො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො චාති.

තත්ථ ‘ගුණො’ති අප්පධානභූතො සමාසපදානං අත්ථො, සො අඤ්ඤපදත්ථස්ස විසෙසනභූතත්තා තස්ස අඤ්ඤපදත්ථස්ස ගුණොති ¶ අත්ථෙන තග්ගුණොති වුච්චති, විඤ්ඤාතබ්බොති විඤ්ඤාණො, අඤ්ඤපදත්ථො, තග්ගුණං අමුඤ්චිත්වා තග්ගුණෙන සහෙව විඤ්ඤාණො අඤ්ඤපදත්ථො යස්මින්ති තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, න තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යත්ථ සමාසපදත්ථො අවයවභාවෙන වා සහවිධෙය්යභාවෙන වා අඤ්ඤපදත්ථෙ අන්තොගධො හොති, සො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො. යථා? ඡින්නහත්ථො පුරිසො, බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තං දෙති, සපුත්තදාරො ආගතො, පාදයො උපසග්ගා නාමාති.

එත්ථ ච ‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තං දෙතී’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භත්තං දෙති, පමුඛභූතස්ස බුද්ධස්ස ච භත්තං දෙතීති අත්ථො. ‘සපුත්තදාරො ආගතො’ති පුත්තදාරා ච ආගතා, පුරිසො ච ආගතොති අත්ථො. ‘පාදයො උපසග්ගා නාමා’ති ප-කාරො ච උපසග්ගො නාම, පරාදයො ච උපසග්ගා නාමාති අත්ථො. එවං යොජනාරහතා අඤ්ඤපදත්ථෙන සහ සමාසපදත්ථස්ස විධෙය්යතා නාමාති.

අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො යථා? දින්නසුඞ්කො රාජා දානං දෙති, පබ්බතාදීනි ඛෙත්තානි කස්සති ඉච්චාදි. ඉමෙසු පන සමාසපදත්ථො අවිධෙය්යො, අඤ්ඤපදත්ථො එව විධෙය්යො.

පඨමාබහුබ්බීහි, දුතියාබහුබ්බීහි, තතියාබහුබ්බීහි, චතුත්ථීබහුබ්බීහි, පඤ්චමීබහුබ්බීහි, ඡට්ඨීබහුබ්බීහි, සත්තමීබහුබ්බීහි චාති සත්තවිධො.

තත්ථ පඨමාබහුබ්බීහි සහපුබ්බපද, උපමානපුබ්බපද, සඞ්ඛ්යොභයපද, දිසන්තරාළත්ථ, බ්යතිහාරලක්ඛණවසෙන පඤ්චවිධො.

353. වානෙකමඤ්ඤත්ථෙ [ක. 328; රූ. 352; නී. 708].

අනෙකං ¶ ස්යාද්යන්තපදං අඤ්ඤපදස්ස අත්ථෙ විකප්පෙන එකත්ථං හොති.

සහ විතක්කෙනාති සවිතක්කො, විතක්කෙන සහ යො වත්තතීති වා සවිතක්කො, සමාධි.

එත්ථ ච ‘සහ විතක්කෙනා’ති එත්ථ පඨමාවිභත්තියා අත්ථභූතො අඤ්ඤපදත්ථො වාක්යසාමත්ථියෙන සිජ්ඣති. න හි ක්රියාකාරකරහිතං වාක්යං නාම සම්භවති, ඉමිනා සුත්තෙන සහපද, විතක්කපදානං සමාධිසඞ්ඛාතෙන අඤ්ඤපදත්ථෙන එකත්ථීභාවො හොති, එකත්ථීභාවෙ ච හොන්තෙ වාක්යෙ ඨිතානං අඤ්ඤපදානං විභත්තීනඤ්ච සබ්බෙ අත්ථා එකත්ථභූතෙන සමාසෙන වුත්තා නාම හොන්ති, අඤ්ඤපදානි ච විභත්තියො ච වුත්තත්ථා නාම, වුත්තත්ථානඤ්ච අත්ථරහිතත්තා පයොගකිච්චං නත්ථි, තස්මා ‘එකත්ථතාය’න්ති සුත්තෙන විභත්තීනං ලොපො, එවං සබ්බසමාසෙසු වාක්යෙදිස්සමානානං ය, ත, එත, ඉම, ඉති, එව, ඉව, විය, ච, වාඉච්චාදීනං අඤ්ඤපදානං මහාවුත්තිසුත්තෙන ලොපො, විභත්තීනඤ්ච ලොපෙ සති සරන්තානං බ්යඤ්ජනන්තානඤ්ච සමාසපදානං සයමෙව පකතිභාවො, ඉධ පන ‘සහස්ස සොඤ්ඤත්ථෙ’ති සුත්තෙන සහසද්දස්ස සත්තං, තතො ස්යාද්යුප්පත්ති, සවිතක්කො සමාධි, සවිතක්කා සමාධයො, සවිතක්කා පඤ්ඤා, සවිතක්කා පඤ්ඤායො, සවිතක්කං ඣානං, සවිතක්කානි ඣානානි ඉච්චාදිනා සබ්බලිඞ්ග, විභත්ති, වචනෙහි යොජෙත්වා පයොගසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

උපමානපුබ්බපදො යථා? කායබ්යාමානං සමපමාණත්තා නිග්රොධො ඉව පරිමණ්ඩලො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො, නිග්රොධො ඉව වා පරිමණ්ඩලො යො හොතීති සො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො, රාජකුමාරො, සඞ්ඛො ඉව පණ්ඩරො සඞ්ඛපණ්ඩරො, කාකො ¶ ඉව සූරො කාකසූරො, සත්තානං පඤ්ඤාචක්ඛුපටිලාභකරණෙන තෙසං චක්ඛු විය භූතොති චක්ඛුභූතො, ලොකුත්තරධම්මපටිලාභකරණෙන තෙසං ධම්මො විය භූතොති ධම්මභූතො, නිච්චසොම්මහදයතාය බ්රහ්මා විය භූතොති බ්රහ්මභූතො, අන්ධො විය භූතො අයන්ති අන්ධභූතො ඉච්චාදි.

සඞ්ඛ්යොභයපදො යථා? ද්වෙ වා තයො වා පත්තා ද්විත්තිප්පත්තා, ඉධ වාසද්දායෙව අඤ්ඤපදානි නාම, අනියමභූතො තෙසං අත්ථො අඤ්ඤපදත්ථො නාම. ද්වීහං වා තීහං වා ද්වීහතීහං, ඡ වා පඤ්ච වා වාචා ඡප්පඤ්චවාචා. එවං සත්තට්ඨමාසා, එකයොජනද්වියොජනානි ඉච්චාදි.

දිසන්තරාළත්ථො යථා? දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච යදන්තරාළං හොති සා දක්ඛිණපුබ්බා. එවං පුබ්බුත්තරා, පච්ඡිමුත්තරා, අපරදක්ඛිණා, මහාවුත්තිනා පුබ්බපදෙ රස්සත්තං. දක්ඛිණා ච සා පුබ්බා චාති දක්ඛිණපුබ්බා ඉච්චාදිනා කම්මධාරයොපි යුජ්ජති.

බ්යතිහාරලක්ඛණෙ [ක. 328; රූ. 352; නී. 708] –

354. තත්ථ ගහෙත්වා තෙන පහරිත්වා යුද්ධෙ සරූපං.

සත්තම්යන්තං තතියන්තඤ්ච සමානරූපං ස්යාද්යන්තපදං තත්ථ ගහෙත්වා තෙන පහරිත්වා යුද්ධෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ එකත්ථං හොති වා.

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ ක්රියාබ්යතිහාරෙ ගම්යමානෙ පදන්තෙ ඞානුබන්ධො ඉපච්චයො හොති, එත්ථ ඉකාරො රස්සො එව.

විපච්චයන්තෙ ¶ උත්තරපදෙ පරෙ පුබ්බපදන්තස්ස ආත්තං හොති.

කෙසෙසු ච කෙසෙසු ච ගහෙත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති කෙසාකෙසි, දණ්ඩෙහි ච දණ්ඩෙහි ච පහරිත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති දණ්ඩාදණ්ඩි. එවං මුට්ඨාමුට්ඨි, මුසලාමුසලි.

ආගතා සමණා ඉමං සඞ්ඝාරාමං සොයං ආගතසමණො, සඞ්ඝාරාමො. එත්ථ ච සමාසපදස්ස අත්ථො දුවිධො වාච්චත්ථො, අභිධෙය්යත්ථො චාති.

තත්ථ සඞ්ඝාරාමස්ස සමණෙහි පත්තබ්බභාවසඞ්ඛාතා කම්මසත්ති වාච්චත්ථො නාම, සත්තිමන්තභූතො සඞ්ඝාරාමො අභිධෙය්යත්ථො නාම.

තත්ථ ආගතසමණසද්දො වාච්චත්ථමෙව උජුං වදති, න අභිධෙය්යත්ථං, ආගතසමණොති සුත්වා සමණෙහි පත්තබ්බභාවමත්තං ජානාති, සඞ්ඝාරාමදබ්බං න ජානාතීති වුත්තං හොති, තස්මා තස්සං අභිධෙය්යත්ථො අඤ්ඤෙන සඞ්ඝාරාමසද්දෙන ආචික්ඛියති, වාච්චත්ථස්ස පන තෙන උජුං වුත්තත්තා පුන වත්තබ්බාභාවතො දුතියාවිභත්තියා ආචික්ඛනකිච්චං නත්ථි, තස්මා සඞ්ඝාරාමපදෙ දුතියාවිභත්තිසම්භවො නත්ථි, ලිඞ්ගත්ථමත්තවිසයා පඨමාවිභත්ති එව පවත්තති, පුන පදන්තරසම්බන්ධෙ සති ‘‘සඞ්ඝාරාමං පස්සති ආගතසමණං, සඞ්ඝාරාමෙන ගාමො සොභති ආගතසමණෙන, සඞ්ඝාරාමස්ස පූජෙති ආගතසමණස්සා’’තිආදිනා තතො සබ්බා විභත්තියො ¶ පවත්තන්ති. එස නයො සබ්බෙසු වාචකපදෙසු නෙතබ්බොති.

ආගතසමණා සාවත්ථි, ආගතසමණං ජෙතවනං, ආගච්ඡන්ති සමණා ඉමන්ති වා ආගතසමණො, විහාරො. ආරූළ්හා වානරා ඉමං රුක්ඛන්ති ආරූළ්හවානරො, රුක්ඛො. සම්පත්තා ගාමිකා යං ගාමන්ති සම්පත්තගාමිකො. එවං පවිට්ඨගාමිකො ඉච්චාදි.

ජිතානි ඉන්ද්රියානි යෙනාති ජිතින්ද්රියො, සමණො. දිට්ඨො චතුසච්චධම්මො යෙනාති දිට්ඨධම්මො. එවං පත්තධම්මො, විදිතධම්මො, පරියොගාළ්හධම්මො, කතානි චතුමග්ගකිච්චානි යෙනාති කතකිච්චො, බහුවචනෙ සති කතානි කිච්චානි යෙහි තෙ කතකිච්චා, අරහන්තො. ධම්මෙන අධිගතා භොගා යෙනාති ධම්මාධිගතභොගො, පුරිසො. එවං අධම්මාධිගතභොගො. එවං කත්තරි. කරණෙ පන ඡින්නො රුක්ඛො යෙනාති ඡින්නරුක්ඛො, ඵරසු ඉච්චාදි.

දින්නො සුඞ්කො යස්ස රඤ්ඤො සොයං දින්නසුඞ්කො, උපනීතං භොජනං යස්සාති උපනීතභොජනො, නත්ථි තුලො එතස්සාති අතුලො, ‘ට නඤ්ස්සා’ති න-කාරස්ස ටත්තං, නත්ථි පටිපුග්ගලො යස්සාති අප්පටිපුග්ගලො, නත්ථි සීලං අස්සාති දුස්සීලො, නත්ථි පටිසන්ධිපඤ්ඤා අස්සාති දුප්පඤ්ඤො, ‘ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්සා’ති සුත්තෙන ඝසඤ්ඤස්ස ආස්ස ¶ රස්සත්තං. නත්ථි සීලං අස්සාති නිස්සීලො, නිප්පඤ්ඤො, අපඤ්ඤො, විරූපං මුඛං අස්සාති දුම්මුඛො. එවං දුම්මනො, දුබ්බණ්ණො, නත්ථි අත්තනො උත්තරො අධිකො යස්සාති අනුත්තරො, ‘අන සරෙ’ති සුත්තෙන නස්ස අන.

ඉධ බාහිරත්ථබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, සත්තාහං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති සත්තාහපරිනිබ්බුතො, අචිරං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති අචිරපරිනිබ්බුතො, මාසො ජාතස්ස අස්සාති මාසජාතො, ද්වෙමාසජාතො, එකො මාසො අභිසිත්තස්ස අස්ස රඤ්ඤොති එකමාසාභිසිත්තො, එකාහං මතස්ස අස්සාති එකාහමතං. එවං ද්වීහමතං, තීහමතං, එකාහං පටිච්ඡන්නාය අස්සාති එකාහප්පටිච්ඡන්නා. එවං ද්වීහප්පටිච්ඡන්නා, ආපත්ති. යොජනං ගතස්ස අස්සාති යොජනගතො, ද්වියොජනගතො ඉච්චාදි.

නිග්ගතා ජනා අස්මා ගාමාති නිග්ගතජනො, අපගතං කාළකං ඉතොති අපගතකාළකො, පටො. අපගතකාළකං, වත්ථං. අපෙතං විඤ්ඤාණං යම්හාති අපෙතවිඤ්ඤාණං, මතසරීරං ඉච්චාදි.

ඡින්නො හත්ථො යස්ස සොති ඡින්නහත්ථො, හත්ථච්ඡින්නො, ජාතො ඡන්දො යස්සාති ජාතඡන්දො, ඡන්දජාතො, සඤ්ජාතං පීතිසොමනස්සං යස්සාති සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො, පීතිසොමනස්සසඤ්ජාතො, විසුද්ධං සීලං යස්සාති විසුද්ධසීලො ¶ , සීලවිසුද්ධො, මහන්තො කායො යස්සාති මහාකායො.

ඉධ උපමානපුබ්බපදො නාම වුච්චති, සුවණ්ණස්ස විය වණ්ණො යස්සාති සුවණ්ණවණ්ණො, බ්රහ්මුනො විය සරො යස්සාති බ්රහ්මස්සරො, නාගස්ස විය ගති අස්සාති නාගගති. එවං සීහගති, නාගවික්කමො, සීහවික්කමො, සීහස්ස විය හනු අස්සාති සීහහනු, එණිස්ස විය ජඞ්ඝා යස්සාති එණිජඞ්ඝො, උසභස්ස විය අස්ස ඛන්ධොති උසභක්ඛන්ධො ඉච්චාදි.

රූපං වුච්චති සභාවො, යාදිසං රූපං අස්සාති යථාරූපං. එවං තථාරූපං, එවං රූපං අස්සාති එවරූපං, බින්දුලොපො. එවං ආදි අස්සාති එවමාදි. තථා ඉච්චාදි, ඉච්චෙවමාදි, ඊදිසං නාමං යස්සාති ඉත්ථන්නාමො, එවංනාමො, කීදිසං නාමං යස්සාති කින්නාමො, ‘කොනාමො’ති එත්ථ මහාවුත්තිනා කිංසද්දස්ස කොත්තං.

කො සමුදයො යස්ස ධම්මස්සාති කිංසමුදයො, කා ජාති යස්සාති කිංජාතිකො, කිංනිදානං යස්සාති කිංනිදානො, කති වස්සානි යස්සාති කතිවස්සො, කො අත්ථො අස්සාති කිමත්ථං, වචනං. ‘ක්වත්ථො’ති මහාවුත්තිනා කිංසද්දස්ස කොත්තං, යාදිසො අත්ථො අස්සාති යදත්ථො, තාදිසො අත්ථො අස්සාති තදත්ථො, එදිසො අත්ථො යස්ස විනයස්සාති එතදත්ථො, විනයො. එතදත්ථා, විනයකථා. එතදත්ථං, සොතාවධානං ඉච්චාදි.

සම්පන්නානි සස්සානි යස්මිං ජනපදෙ සොයං සම්පන්නසස්සො, සුලභා භික්ඛා යස්මිං ජනපදෙ සොයං සුභික්ඛො ¶ , දුල්ලභා භික්ඛා යස්මින්ති දුබ්භික්ඛො, බහවො ගාමා අස්මිං ජනපදෙති බහුගාමො. එවං බහුජනො, ගාමො. නත්ථි ගාමඛෙත්තං යස්මිං අරඤ්ඤෙ තයිදං අගාමකං, සමාසන්තෙ කො. සංවිජ්ජන්ති මනුස්සා යස්මිං ගාමෙ සමනුස්සො, න විජ්ජන්ති මනුස්සා යස්මිං ගාමෙ අමනුස්සො ඉච්චාදි.

භින්නාධිකරණබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, එකරත්තිං වාසො අස්සාති එකරත්තිවාසො, සමානෙන ජනෙන සද්ධිං වාසො අස්සාති සමානවාසො, උභතො කම්මතො උප්පන්නං බ්යඤ්ජනද්වයං අස්සාති උභතොබ්යඤ්ජනො, අලුත්තසමාසො. එවං කණ්ඨස්මිං කාළො අස්සාති කණ්ඨෙකාළො, උරස්මිං ලොමානි අස්සාති උරසිලොමො, යස්ස හත්ථෙ පත්තො අත්ථීති පත්තහත්ථො. එවං අසිහත්ථො, දණ්ඩහත්ථො, ඡත්තං පාණිම්හි අස්සාති ඡත්තපාණි. එවං සත්ථපාණි, දණ්ඩපාණි, වජිරපාණි, දානෙ අජ්ඣාසයො අස්සාති දානජ්ඣාසයො, දානාධිමුත්තිකො, බුද්ධෙසු භත්ති අස්සාති බුද්ධභත්තිකො, බුද්ධෙ ගාරවො අස්සාති බුද්ධගාරවො, ධම්මගාරවො ඉච්චාදි.

තිපදබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, පරක්කමෙන අධිගතා සම්පදා යෙහි තෙ පරක්කමාධිගතසම්පදා, ධම්මෙන අධිගතා භොගා යෙහි තෙ ධම්මාධිගතභොගා, ඔණීතො පත්තම්හා පාණි යෙන සො ඔණීතපත්තපාණි, සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො, මත්තා බහවො මාතඞ්ගා යස්මිං වනෙති මත්තබහුමාතඞ්ගං ඉච්චාදි.

ද්වෙ ච ද්වෙ ච පදානි ද්වන්දා, ද්වෙ ච ද්වෙ ච අත්ථා වා ද්වන්දා, මහාවුත්තිනා ද්වින්නං ද්විසද්දානං ද්වන්දාදෙසො. ද්වන්දසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො ද්වන්දොති වුච්චති.

අථ වා ද්වෙ අවයවා අන්දියන්ති බන්ධියන්ති එත්ථාති ද්වන්දො, යුගළස්සෙතං නාමං ‘‘පාදද්වන්දං මුනින්දස්ස, වන්දාමි සිරසාමහ’’න්ති එත්ථ විය, ඉධ පන පදයුගළං අත්ථයුගළඤ්ච ගය්හති. උභයපදත්ථපධානො හි ද්වන්දො.

එත්ථ සියා – යදි උභයපදත්ථප්පධානො ද්වන්දො, එවඤ්ච සති ද්වන්දෙ කථං එකත්ථීභාවලක්ඛණං සියාති? වුච්චතෙ – අභින්නවිධෙය්යත්ථත්තා. වචනපථඤ්හි පත්වා කත්තුභාවකම්මභාවාදිකො විධෙය්යත්ථො එව පදානං අච්චන්තප්පධානත්ථො හොති වචනවාක්යසම්පත්තියා පධානඞ්ගත්තා, සො ච විධෙය්යත්ථො ද්වන්දෙපි අභින්නො එව හොති. තථා හි ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා ගච්ඡන්ති, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ පස්සති’’ ඉච්චාදීසු ද්වෙ අත්ථා එකවිභත්තියා විසයා හුත්වා එකකත්තු, එකකම්මාදිභාවෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති, එවං ද්වන්දෙපි ද්වින්නං තිණ්ණං බහුන්නං වා පදානං එකත්ථීභාවලක්ඛණං ලබ්භතියෙවාති.

අනෙකං ස්යාද්යන්තපදං චසද්දස්ස අත්ථෙ එකත්ථං හොති වා.

එත්ථ ච සමුච්චයො, අන්වාචයො, ඉතරීතරයොගො, සමාහාරොති චත්තාරො චසද්දත්ථා හොන්ති.

තත්ථ සමුච්චයො යථා? චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතඤ්ච සෙනාසනඤ්ච දෙතීති. අන්වාචයො යථා? දානඤ්ච දෙති, සීලඤ්ච රක්ඛතීති. ඉමෙ ¶ ද්වෙ චසද්දත්ථා වාක්යද්වන්දෙ එව ලබ්භන්ති, න සමාසද්වන්දෙ පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිරපෙක්ඛත්තාති වදන්ති. තං අන්වාචයෙ යුජ්ජති නානාක්රියාපෙක්ඛත්තා, සමුච්චයෙ පන ‘‘චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතඤ්ච සෙනාසනඤ්ච දෙතී’’ති වා ‘‘චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනානි දෙතී’’ති වා එවං ද්විධාපි යොජෙතුං යුජ්ජතියෙව ‘‘ලාභී හොති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති [ම. නි. 1.65] පාළිදස්සනතො. අන්වාචයොපි වා සමාසද්වන්දෙ නො න ලබ්භති ‘‘මාලාගන්ධවිලෙපනධාරණමණ්ඩනවිභූසනට්ඨානා’’ති [දී. නි. 1.10] පාළිදස්සනතො. එවං පන යුජ්ජෙය්ය – චසද්දත්ථො එකක්රිය, නානාක්රියාපෙක්ඛනභෙදෙන දුවිධො හොති සමුච්චයො, අන්වාචයො චාති, තෙසු ච එකෙකො අවයවප්පධාන, සමුදායප්පධානභෙදෙන දුවිධො හොති ඉතරීතරයොගො, සමාහාරො චාති. තත්ථ ඉතරීතරයොගෙ අවයවප්පධානත්තා සබ්බවිභත්තීසු බහුවචනමෙව යුජ්ජති.

ද්වන්දෙ පණීතතරං පුබ්බෙ නිපතති. සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො ච සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි ඉච්චාදි. එවං සමණබ්රාහ්මණා, බ්රාහ්මණගහපතිකා, ඛත්තියබ්රාහ්මණා, දෙවමනුස්සා, චන්දිමසූරියා.

අප්පක්ඛර, බහ්වක්ඛරෙසු අප්පක්ඛරං ක්වචි පුබ්බං හොති, ගාමනිගමා, ගාමජනපදා ඉච්චාදි.

ක්වචි ඉවණ්ණු’වණ්ණන්තා පුබ්බෙ හොන්ති, අග්ගි ච ධූමො ච අග්ගිධූමා, රත්තිදිවා, ධාතුලිඞ්ගානි.

අවණ්ණන්තෙසු සරාදිපදං පුබ්බං හොති, අත්ථො ච ධම්මො ච අත්ථධම්මා, ධම්මත්ථා වා ඉච්චාදි.

අයඤ්ච ¶ නියමො ද්විපදද්වන්දෙසු යෙභුය්යෙන ලබ්භති, බහුපදද්වන්දෙසු න ලබ්භති.

358. සමාහාරෙ නපුංසකං [ක. 322; රූ. 359; නී. 700].

චත්ථෙ සමාහාරෙ එකත්ථපදං නපුංසකං හොති, එකවචනන්තත්තං පන සමාහාරවචනෙනෙව සිද්ධං, අයඤ්ච සමාහාරො පාණ්යඞ්ගාදීනං ද්වන්දෙසු නිච්චං ලබ්භති, රුක්ඛතිණාදීනං ද්වන්දෙසු විකප්පෙන ලබ්භති.

තත්ථ නිච්චලද්ධෙසු තාව පාණ්යඞ්ගද්වන්දෙ –

චක්ඛු ච සොතඤ්ච චක්ඛුසොතං, මුඛඤ්ච නාසිකා ච මුඛනාසිකං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති රස්සත්තං. හනු ච ගීවා ච හනුගීවං. එවං කණ්ණනාසං, ඡවි ච මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච ඡවිමංසලොහිතං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපං, ජරා ච මරණඤ්ච ජරාමරණං. බහුලාධිකාරා ක්වචි විකප්පරූපම්පි දිස්සති, හත්ථා ච පාදා ච හත්ථපාදං, හත්ථපාදා වා ඉච්චාදි.

නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච නච්චගීතවාදිතං. එවං සම්මතාළං, ‘සම්ම’න්ති කංසතාළං, ‘තාළ’න්ති හත්ථතාළං, සඞ්ඛො ච පණවො ච ඩිණ්ඩිමො ච සඞ්ඛපණවඩිණ්ඩිමං ඉච්චාදි.

ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං, යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච යුගනඞ්ගලං ඉච්චාදි.

හත්ථිනො ¶ ච අස්සා ච හත්ථිඅස්සං. එවං රථපත්තිකං, අසි ච චම්මඤ්ච අසිචම්මං. ‘චම්ම’න්ති සරපරිත්තාණඵලකං, ධනු ච කලාපො ච ධනුකලාපං ඉච්චාදි.

ඩංසා ච මකසා ච ඩංසමකසං. එවං කුන්ථකිපිල්ලිකං [සු. නි. 607], කීටපටඞ්ගං ඉච්චාදි.

අහි ච නකුලො ච අහිනකුලං, බිළාරො ච මූසිකා ච බිළාරමූසිකං, රස්සත්තං. කාකොලූකං, සප්පමණ්ඩූකං, නාගසුපණ්ණං ඉච්චාදි.

සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච සීලපඤ්ඤාණං, සමථො ච විපස්සනා ච සමථවිපස්සනං, විජ්ජා ච චරණඤ්ච විජ්ජාචරණං. එවං සතිසම්පජඤ්ඤං, හිරිඔත්තප්පං, උද්ධච්චකුක්කුච්චං, ථිනමිද්ධං ඉච්චාදි.

කුසලාකුසලං, සාවජ්ජානවජ්ජං, කණ්හසුක්කං, හීනපණීතං, ඡෙකබාලං ඉච්චාදි.

දීඝො ච මජ්ඣිමො ච දීඝමජ්ඣිමං, අඞ්ගුත්තරසංයුත්තකං, ඛන්ධකවිභඞ්ගං ඉච්චාදි.

එකකදුකං, දුකතිකං, තිකචතුක්කං, චතුක්කපඤ්චකං ඉච්චාදි.

ඔරබ්භිකා ¶ ච සූකරිකා ච ඔරබ්භිකසූකරිකං. එවං සාකුණිකමාගවිකං, සපාකචණ්ඩාලං, වෙනරථකාරං, පුක්කුසඡවඩාහකං ඉච්චාදි.

පුබ්බා ච අපරා ච පුබ්බාපරං. එවං දක්ඛිණුත්තරං, පුබ්බදක්ඛිණං, පුබ්බුත්තරං, අපරදක්ඛිණං, අපරුත්තරං.

ගඞ්ගායමුනං, මහිසරභු, සබ්බත්ථ නපුංසකත්තා අන්තෙ දීඝානං රස්සත්තං සත්තසු විභත්තීසු එකවචනන්තඤ්ච.

විකප්පලද්ධෙසු [ක. 323; රූ. 360; නී. 701] තිණවිසෙසද්වන්දෙ –

උසීරානි ච බීරණානි ච උසීරබීරණං, උසීරබීරණා. එවං මුඤ්ජපබ්බජං, මුඤ්ජපබ්බජා, කාසකුසං, කාසකුසා.

ඛදිරො ච පලාසො ච ඛදිරපලාසං, ඛදිරපලාසා, ධවො ච අස්සකණ්ණො ච ධවස්සකණ්ණං, ධවස්සකණ්ණා, පිලක්ඛනිග්රොධං, පිලක්ඛනිග්රොධා, අස්සත්ථකපීතනං [කපිත්ථනං (කත්ථචි)], අස්සත්ථකපීතනා, සාකසාලං, සාකසාලා.

ගජා ¶ ච ගවජා ච ගජගවජං, ගජගවජා, ගොමහිසං, ගොමහිසා, එණෙය්යවරාහං, එණෙය්යවරාහා, අජෙළකං, අජෙළකා, කුක්කුටසූකරං, කුක්කුටසූකරා, හත්ථිගවස්සවළවං, හත්ථිගවස්සවළවා.

හංසබිලවං, හංසබිලවා, කාරණ්ඩවචක්කවාකං, කාරණ්ඩවචක්කවාකා, බකබලාකං, බකබලාකා.

හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, හිරඤ්ඤසුවණ්ණා, මණි ච සඞ්ඛො ච මුත්තා ච වෙළුරියඤ්ච මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියං, මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියා, ජාතරූපරජතං, ජාතරූපරජතා.

සාලියවං, සාලියවා, තිලමුග්ගමාසං, තිලමුග්ගමාසා, නිප්ඵාවකුලත්ථං, නිප්ඵාවකුලත්ථා.

මච්ඡමංසං, මච්ඡමංසා, සාකසූපං, සාකසූපා, ගබ්යමාහිසං, ගබ්යමාහිසා, එණෙය්යවාරාහං, එණෙය්යවාරාහා, මිගමායූරං, මිගමායූරා.

කාසිකොසලං, කාසිකොසලා, වජ්ජිමල්ලං, වජ්ජිමල්ලා, චෙතවංසං, චෙතවංසා, මජ්ඣඤ්ච සූරසෙනඤ්ච මජ්ඣසූරසෙනං, මජ්ඣසූරසෙනා, කුරුපඤ්චාලං, කුරුපඤ්චාලා.

ඉදානි ¶ පුබ්බෙ වුත්තානි අවුත්තානි ච ඡසු සමාසෙසු විසෙසවිධානානි වුච්චන්තෙ.

නපුංසකෙකත්තං, සමාසන්තරස්සො, පුම්භාවාතිදෙසො, සමාසන්තෙ ක, සමාසන්තෙ අ, නානාදෙසො, අබ්යයො, සඞ්ඛ්යා.

තත්ථ සබ්බො අබ්යයීභාවො නපුංසකලිඞ්ගො එව, සමාහාරභූතා දිගු, ද්වන්දා නපුංසකා ච එකත්තසඞ්ඛ්යා ච.

359. ක්වචෙකත්තඤ්ච ඡට්ඨියා [ක. 327; රූ. 351; නී. 704; චං. 2.2.69-73; පා. 2.4.22-25].

ඡට්ඨීසමාසෙ ක්වචි නපුංසකත්තං එකත්තඤ්ච හොති.

ඡායා, සභාස්වෙවායං විධි, සලභානං ඡායා සලභච්ඡායං […සභච්ඡායං (මූලපාඨෙ)]. එවං සකටච්ඡායං, ඝරච්ඡායං. ඉධ න හොති, රුක්ඛච්ඡායා, පබ්බතච්ඡායා. සභාසද්දෙ අමනුස්සසභාස්වෙවායං විධි, බ්රහ්මූනං සභා බ්රහ්මසභං. එවං දෙවසභං, ඉන්දසභං, යක්ඛසභං, රක්ඛසසතං. මනුස්සසභාසු නත්ථි, ඛත්තියසභා, රාජසභා ඉච්චාදි.

‘ස්යාදීසු රස්සො’ති සුත්තෙන අබ්යයීභාව, සමාහාරදිගු, ද්වන්දානං කස්සචි තප්පුරිසස්ස ච ස්යාදීසු රස්සො.

360. ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්ස [ක. 403; රූ. 354; නී. 858; චං. 2.2.86; පා. 1.2.48].

ස්යාදීසු අන්තභූතස්ස අප්පධානභූතස්ස ච ඝපස්ස රස්සො හොති.

බහුකඤ්ඤො, පොසො, බහුඉත්ථි, කුලං, බහුවධු, කුලං.

අන්තස්සාති කිං? සද්ධාධනො, පුරිසො.

අප්පධානස්සාති කිං? රාජකඤ්ඤා, රාජකුමාරී, බ්රහ්මබන්ධූ.

361. ගොස්සු [ක. 342; රූ. 337; නී. 722; චං. 2.2.85; පා. 1.2.48].

ස්යාදීසු අන්තභූතස්ස අප්පධානභූතස්ස ච ගොස්ස උ හොති.

362. ඉත්ථියං භාසිතපුමිත්ථී පුමාවෙකත්ථෙ [ක. 331; රූ. 353; නී. 714; චං. 5.2.29; පා. 6.3.34].

‘එකත්ථෙ’ති තුල්යාධිකරණෙ, ඉත්ථියං වත්තමානෙ එකත්ථෙ උත්තරපදෙ පරෙ කදාචි භාසිතපුමො ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො පුමා ඉව හොති. චතුරඞ්ගමිදං විධානං, පුබ්බපදං ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච භාසිතපුමඤ්ච සියා, පරපදං නියතිත්ථිලිඞ්ගඤ්ච පුබ්බපදෙන එකත්ථඤ්ච සියාති.

දීඝා ජඞ්ඝා යස්ස සො දීඝජඞ්ඝො, පුරිසො, දීඝජඞ්ඝා, ඉත්ථී, දීඝජඞ්ඝං, කුලං.

එත්ථ ච යෙ සද්දා කත්ථචි පුල්ලිඞ්ගරූපා හොන්ති, කත්ථචි ඉත්ථිපච්චයයුත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගරූපා, තෙ භාසිතපුමා නාම. දීඝො මග්ගො, දීඝා රත්ති, ගතො පුරිසො, ගතා ඉත්ථී, කුමාරො, කුමාරී, බ්රාහ්මණො, බ්රාහ්මණී ඉච්චාදි.

යෙ පන ඉත්ථිපච්චයයුත්තා නිච්චං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපා හොන්ති, තෙ භාසිතපුමා නාම න හොන්ති, කඤ්ඤා, පඤ්ඤා, සද්ධා, නදී, ඉත්ථී, පථවී ඉච්චාදි. තථා සභාවඉත්ථිලිඞ්ගාපි නියතපුන්නපුංසකලිඞ්ගාපි භාසිතපුමා න හොන්ති, දෙවතා, රත්ති, ධෙනු, වධූ, සක්කො, දෙවො, බ්රහ්මා, රතනං, සරණං ඉච්චාදි.

ඉධ පන දීඝසද්දො ‘‘දීඝො බාලාන සංසාරො’’ති [ධ. ප. 60] ආදීසු භාසිතපුමො, සො විසෙස්යලිඞ්ගානුගතවසෙන ඉධ ඉත්ථිපච්චයයුත්තො ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො නාම. ඉමිනා සුත්තෙන පුම්භාවාතිදෙසෙ කතෙ තත්ථ ආපච්චයො අන්තරධායති, ‘ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්සා’ති සුත්තෙන සමාසන්තස්ස ආකාරස්ස රස්සත්තං, කුමාරී භරියා යස්ස සො කුමාරභරියො, ඊපච්චයනිවත්ති. යුවති ජායා යස්ස සො යුවජායො, තිපච්චයනිවත්ති. බ්රහ්මබන්ධූ භරියා යස්ස සො බ්රහ්මබන්ධුභරියො, ඌපච්චයනිවත්ති.

ඉත්ථියන්ති කිං? කුමාරී රතනං යස්ස සො කුමාරීරතනො, පුරිසො, ඉධ පරපදං ඉත්ථිලිඞ්ගං න හොති, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසො න කාතබ්බො, යදි කරෙය්ය, කුමාරො රතනං යස්ස කුමාරරතනොති එවං අනිට්ඨත්ථො භවෙය්ය.

එකත්ථෙති කිං? කුමාරීසු භත්ති යස්ස සො කුමාරීභත්තිකො. එවං සමණීභත්තිකො, බ්රාහ්මණීභත්තිකො, සමාසන්තෙ කො, ඉධ පරපදං පුබ්බපදෙන එකත්ථං න හොති, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසො න කාතබ්බො, යදි කරෙය්ය, කුමාරෙසු භත්ති යස්ස සො කුමාරභත්තිකොති එවං අනිට්ඨත්ථො භවෙය්ය.

ඉත්ථීති කිං? දට්ඨබ්බට්ඨෙන දිට්ඨි, ගාමණිකුලං දිට්ඨි යෙන සො ගාමණිදිට්ඨි, ඉධ ගාමණිසද්දො භාසිතපුමො හොති, ඉධ පන කුලවාචකත්තා නපුංසකලිඞ්ගෙ තිට්ඨති, ඉත්ථිපච්චයො නත්ථි, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසකිච්චං නත්ථි.

භාසිතපුමොති කිං? සද්ධා පකති යස්ස සො සද්ධාපකතිකො. එවං පඤ්ඤාපකතිකො, ඉධ පුබ්බපදං නියතිත්ථිලිඞ්ගත්තා භාසිතපුමං න හොතීති. සද්ධාධනො, පඤ්ඤාධනො, සද්ධාධුරො පඤ්ඤාධුරො ඉච්චත්ර දුවඞ්ගවෙකල්ලං හොති.

කම්මධාරයම්හි [ක. 332; රූ. 343; නී. 716] පන ‘එකත්ථෙ’ති පදං විසුං එකං අඞ්ගං න හොති අනෙකත්ථස්ස ඉධ අසම්භවතො. දීඝා ච සා ජඞ්ඝා චාති ¶ දීඝජඞ්ඝා, කුමාරී ච සා භරියා චාති කුමාරභරියා. එවං ඛත්තියකඤ්ඤා, බ්රාහ්මණකඤ්ඤා, යුවති ච සා භරියා චාති යුවභරියා, බ්රහ්මබන්ධූ ච සා භරියා චාති බ්රහ්මබන්ධුභරියා.

ඉත්ථියන්ති කිං? කුමාරී ච සා රතනඤ්චාති කුමාරීරතනං. එවං සමණීපදුමං.

ඉත්ථීති කිං? ගාමණිකුලඤ්ච තං දිට්ඨි චාති ගාමණිදිට්ඨි.

භාසිතපුමොති කිං? සද්ධාපකති, ගඞ්ගානදී, තණ්හානදී, පථවීධාතු.

සඤ්ඤාසද්දෙසු පන චතුරඞ්ගයුත්තෙපි විධානං න හොති, නන්දාදෙවී, නන්දාපොක්ඛරණී, කායගතාසති, පඨමාවිභත්ති, දුතියාවිභත්ති, පඤ්චමීවිභත්ති, ඡට්ඨීවිභත්ති ඉච්චාදි.

363. ක්වචි පච්චයෙ [ක. 332; රූ. 343; නී. 716; චං. 5.2.31; පා. 6.3.35].

පච්චයෙ පරෙ කදාචි භාසිතපුමො ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො ක්වචි පුමාව හොති.

බ්යත්තතරා, බ්යත්තතමා, එත්ථ ච බ්යත්තානං ඉත්ථීනං අතිසයෙන බ්යත්තාති බ්යත්තතරා, බ්යත්තතමාති අත්ථො. එවං පණ්ඩිතතරා, පණ්ඩිතතමා ඉච්චාදි.

364. සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙ [ක. 331; රූ. 353; නී. 714; චං. 5.2.41; පා. 6.3.35].

වුත්තිමත්තෙ ඨානෙ සබ්බාදිනාමකා සබ්බනාමසද්දා පුමාව හොන්ති.

සා පමුඛා යස්ස සො තප්පමුඛො. එවං තප්පධානො, තාය තාහි වා සම්පයුත්තො තංසම්පයුත්තො. සා එව පමුඛා තප්පමුඛා. එවං තප්පධානා, තස්සා මුඛං තම්මුඛං, තස්සං ගාථායං ¶ තාසු ගාථාසු වා තත්ර, තාය ගාථතො තාහි වා ගාථාහි තතො, තස්සං වෙලායං තදා ඉච්චාදි.

එත්ථ ච වුත්ති නාම සමාස, තද්ධිතා’ යාදිධාතුපච්චයන්ත, විභත්තිපච්චයන්තානං නාමං.

365. ල්තිත්ථියූහි කො [ක. 338; රූ. 356; නී. 725; චං. 4.4.140; පා. 5.4.152].

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ කත්තුඉච්චාදීහි ල්තුපච්චයන්තෙහි ඉත්ථියං ඊ, ඌකාරන්තෙහි ච බහුලං කපච්චයො හොති.

බහවො කත්තාරො යස්මිං දෙසෙ සො බහුකත්තුකො. එවං බහුවත්තුකො, බහුකා නදියො යස්මිං දෙසෙ සො බහුනදිකො. එවං බහුඉත්ථිකො, ගාමො, බහුඉත්ථිකා, සභා, බහුඉත්ථිකං, කුලං. එවං බහුකුමාරිකං, බහුබ්රහ්මබන්ධුකො.

එත්ථ ච ‘බ්රහ්මබන්ධූ’ති රස්සපදං බ්රාහ්මණං වදති, දීඝපදං බ්රාහ්මණිං වදති, කපච්චයෙ පරෙ දීඝානං මහාවුත්තිනා රස්සත්තං ඉච්ඡන්ති.

366. වාඤ්ඤතො [ක. 338; රූ. 356; නී. 725; චං. 6.2.72; පා. 5.4.152].

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ ල්තිත්ථියූහි අඤ්ඤතො අවණ්ණිවණ්ණුවණ්ණන්තෙහි බහුලං කපච්චයො හොති වා.

අගාමකං, අරඤ්ඤං, බහුගාමකො, ජනපදො, සසොතකො, අසොතකො, සලොමකො, සපක්ඛකො, බහුමාලකො, බහුමාලො, බහුමායකො, බහුමායො.

සුන්දරා දිට්ඨි යස්ස සො සම්මාදිට්ඨිකො, සම්මාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨිකො, මිච්ඡාදිට්ඨි, මතපතිකා, ඉත්ථී, සද්ධාපකතිකො, පඤ්ඤාපකතිකො, බහුහත්ථිකො, බහුදණ්ඩිකො.

සහෙතුකො, අහෙතුකො, සචක්ඛුකො, අචක්ඛුකො, සභික්ඛුකො, අභික්ඛුකො, දීඝායුකො, අප්පායුකො, බහුධෙනුකො, වජො, බහුරත්තඤ්ඤුකො, භික්ඛුසඞ්ඝො.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ කම්හි පරෙ අකාරස්ස මහාවුත්තිනා වා ‘අධාතුස්ස කෙ…’ති සුත්තෙන වා බහුලං ඉකාරත්තං හොති, බහුපුත්තිකා, ඉත්ථී, බහුපුත්තකා වා, එකපුත්තිකා, එකපුත්තකා ඉච්චාදි.

367. සමාසන්ත [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.52; පා. 5.4.68; ‘ත්ව’ (බහූසු)].

‘සමාසන්තො+අ’ ඉති ද්විපදමිදං, සමාසන්තො හුත්වා අපච්චයො හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තමිදං.

368. පාපාදීහි භූමියා [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.72; …පෙ… 5.4.75; ‘ගොදාවරීනං’ (බහූසු)].

පාපාදීහි ¶ පරාය භූමියා සමාසන්තො අහොති, ‘භූමිසද්දස්සා’ති වත්තබ්බෙ නියතිත්ථිලිඞ්ගදස්සනත්ථං ‘භූමියා’ති වුත්තං. එවං අඤ්ඤත්ථපි.

පාපානං භූමි පාපභූමං, පාපානං උප්පත්තිභූමිත්යත්ථො, ජාතියා භූමි ජාතිභූමං, සත්ථුජාතරට්ඨං. එවං පච්ඡාභූමං, මජ්ඣිමදෙසෙ පච්ඡාභාගරට්ඨං.

369. සඞ්ඛ්යාහි [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.73; පා. 5.4.75].

සඞ්ඛ්යාහි පරාය භූමියා සමාසන්තො අ හොති.

ද්වෙ භූමියො එත්ථාති ද්විභූමො, ද්විභූමකො, පාසාදො, ද්විභූමිකො වා, තිස්සො භූමියො එතෙසන්ති වා තීසු භූමිසු පරියාපන්නාති වා තෙභූමකා, ධම්මා, චතුභූමකා, ධම්මා, තෙභූමිකා, චතුභූමිකා වා. දිගුම්හි-ද්වෙ භූමියො ද්විභූමං, තිස්සො භූමියො තිභූමං, චතස්සො භූමියො චතුභූමං ඉච්චාදි.

370. නදීගොධාවරීනං [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.73; පා. 5.4.75].

සඞ්ඛ්යාහි පරාසං නදී, ගොධාවරීනං සමාසන්තො අ හොති.

පඤ්ච නදියො පඤ්චනදං, පඤ්ච වා නදියො යස්මිං පදෙසෙ සො පඤ්චනදො, සත්ත ගොධාවරියො සත්තගොධාවරං.

371. අසඞ්ඛ්යෙහි චඞ්ගුල්යානඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසු [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.74; පා. 5.4.86].

අඤ්ඤත්ථො ච අසඞ්ඛ්යත්ථො ච අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා. තත්ථ ‘අඤ්ඤත්ථො’ති අඤ්ඤපදත්ථො බහුබ්බීහිසමාසො, ‘අසඞ්ඛ්යත්ථො’ති අසඞ්ඛ්යත්ථසමාසො ¶ අබ්යයීභාවසමාසොති වුත්තං හොති, න අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා, අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථවජ්ජිතෙසු සමාසෙසු අසඞ්ඛ්යෙහි උපසග්ගෙහි ච සඞ්ඛ්යාහි ච පරාය අඞ්ගුලියා සමාසන්තො අ හොති. චසද්දෙන ‘‘සුගතඞ්ගුලෙන, පමාණඞ්ගුලෙන’’ ඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

අඞ්ගුලීහි නිග්ගතං නිරඞ්ගුලං, අඞ්ගුලියො අතික්කන්තං අච්චඞ්ගුලං, ඉමෙ ද්වෙ අමාදිසමාසා, ද්වෙ අඞ්ගුලියො සමාහටාති ද්වඞ්ගුලං.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? පඤ්ච අඞ්ගුලියො අස්මින්ති පඤ්චඞ්ගුලි, හත්ථො. අඞ්ගුලියා සමීපං උපඞ්ගුලි. ‘‘චතුරඞ්ගුලං කණ්ණං ඔසාරෙත්වා [මහාව. 66], අට්ඨඞ්ගුලං දන්තකට්ඨං, ද්වඞ්ගුලපරමං, චතුරඞ්ගුලපරමං, අට්ඨඞ්ගුලපරම’’න්තිආදීසු ‘අඞ්ගුල’න්ති අකාරන්තං පමාණවාචීසද්දන්තරං.

372. දාරුම්හඞ්ගුල්යා [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.97; පා. 5.4.114; ‘දාරුම්යඞ්ගුල්යා’ (බහූසු)].

දාරුසඞ්ඛාතෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ පවත්තාය අඞ්ගුලියා සමාසන්තො අහොති.

පඤ්ච අඞ්ගුලියො අස්සාති පඤ්චඞ්ගුලං, දාරු. එත්ථ ච අඞ්ගුලිපමාණාවයවො ධඤ්ඤාදීනං මානවිසෙසො ‘දාරූ’ති වුච්චති.

373. දීඝාහොවස්සෙකදෙසෙහි ච රත්යා [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.75; පා. 5.4.87].

දීඝො ච අහො ච වස්සො ච එකදෙසො චාති ද්වන්දො, එකදෙසො නාම පුබ්බ, පරාදි, අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසු දීඝාදීහි ච අසඞ්ඛ්යෙහි ච සඞ්ඛ්යාහි ච පරාය රත්තියා සමාසන්තො අ හොති. චසද්දෙන ‘‘චිරරත්ත’’න්ති සිජ්ඣති.

දීඝා ¶ රත්තියො දීඝරත්තං, දීඝා රත්තිදිවපරංපරාත්යත්ථො. අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, වස්සෙන තෙමිතා රත්ති වස්සරත්තං, රත්තියා පුබ්බං පුබ්බරත්තං, රත්තියා පරං පරරත්තං, රත්තියා අඩ්ඪං අඩ්ඪරත්තං, රත්තිං අතික්කන්තො අතිරත්තො, ද්වෙ රත්තියො ද්විරත්තං. එවං තිරත්තං, චතුරත්තං, පඤ්චරත්තං, ඡාරත්තං, වාධිකාරත්තා ‘‘එකරත්තං, එකරත්තී’’ති සිජ්ඣති.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? දීඝා රත්ති එත්ථාති දීඝරත්ති, හෙමන්තො. රත්තියා සමීපං උපරත්ති.

374. ගො ත්වචත්ථෙ චාලොපෙ [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.77; පා. 5.4.92].

අචත්ථෙ ච අනඤ්ඤා’සඞ්ඛ්යත්ථෙසු ච පවත්තා ගොසද්දම්හා අලොපට්ඨානෙ සමාසන්තො අ හොති.

රඤ්ඤො ගො රාජගවො, අත්තනො ගො සගවො, පරෙසං ගො පරගවො, පඤ්චගවො, පඤ්චගවං. එවං දසගවං.

අලොපෙති කිං? පඤ්චහි ගොහි කීතො පඤ්චගු. එත්ථ ච තෙන කීතොති එතස්මිං අත්ථෙ තද්ධිතපච්චයස්ස ලොපො, තෙන අයං අපච්චයො න හොති, ‘ගොස්සූ’ති ඔස්සුත්තං.

අචත්ථෙති කිං? ගවජා ච ගාවො ච ගවජගවො, යොම්හි ගොස්ස ගවත්තං.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? චිත්තගු, උපගු.

375. රත්තිදිව දාරගව චතුරස්සා [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.62; පා. 5.4.77].

එතෙ තයො සද්දා අඅන්තා නිපච්චන්තෙ.

රත්ති ච දිවා ච රත්තිදිවං, දාරා ච ගාවො ච දාරගවං, චතස්සො අස්සියො යස්ස සො චතුරස්සො, අපච්චයො, අස්සිස්ස ඉස්ස අත්තං.

376. ආයාමෙනුගවං [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.69; පා. 5.4.83].

ආයාමෙ ¶ ගම්යමානෙ අනුගවන්ති නිපච්චතෙ.

ආයාමෙති කිං? ගුන්නං පච්ඡා අනුගු.

377. අක්ඛිස්මාඤ්ඤත්ථෙ [ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.96; පා. 5.4.113].

අඤ්ඤපදත්ථෙ පවත්තා අක්ඛිම්හා සමාසන්තො අ හොති.

විසාලානි අක්ඛීනි යස්ස සො විසාලක්ඛො, විරූපානි අක්ඛීනි යස්ස සො විරූපක්ඛො, අනෙකසහස්සානි අක්ඛීනි යස්ස සො සහස්සක්ඛො, ලොහිතානි අක්ඛීනි යස්ස සො ලොහිතක්ඛො. එවං නීලක්ඛො, නීලක්ඛි වා. බහුලාධිකාරා අනඤ්ඤත්ථෙපි, අක්ඛීනං පටිමුඛං පච්චක්ඛං, අක්ඛීනං පරභාගො පරොක්ඛං, අක්ඛීනං තිරොභාගො තිරොක්ඛං. අක්ඛිසද්දෙන චෙත්ථ පඤ්චින්ද්රියානි ගය්හන්ති.

මහාවුත්තිනා ක්වචි සමාසන්තො අ, ආ, ඉපච්චයා හොන්ති.

වායුනො සඛා වායුසඛො, වායුසඞ්ඛාතො සඛා අස්සාති වා වායුසඛො, අග්ගි, සබ්බෙසං පියා’පියමජ්ඣත්තානං සඛාති සබ්බසඛො, සබ්බෙ වා සඛායො අස්සාති සබ්බසඛො, මෙත්තාවිහාරී. ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො’’ති [ථෙරගා. 648] පාළි. පාපානං සඛාති පාපසඛො, පාපා සඛාරො යස්සාති වා පාපසඛො. ‘‘පාපමිත්තො පාපසඛො’’ති [දී. නි. 3.253] පාළි. පහිතො පෙසිතො අත්තා යෙනාති පහිතත්තො, මජ්ඣිමො අත්තා සභාවො යස්සාති මජ්ඣත්තො, ඡාතං අජ්ඣත්තසන්තානං [සණ්ඨානං (මූලපාඨෙ)] යස්සාති ඡාතජ්ඣත්තො, සුහිතො අත්තා යස්සාති සුහිතත්තො ¶ , යතො සංයතො අත්තා යස්සාති යතත්තො, ඨිතො අත්තා අස්සාති ඨිතත්තොඉච්චාදි.

පච්චක්ඛො ධම්මො යස්සාති පච්චක්ඛධම්මා, ඡාදෙතීති ඡදො, මොහො, විවටො ඡදො යස්මින්ති විවටච්ඡදා, සම්මාසම්බුද්ධො.

සුන්දරො ගන්ධො යස්සාති සුගන්ධි, කුච්ඡිතො ගන්ධො යස්සාති දුග්ගන්ධි, පූතිනො ගන්ධො යස්සාති පූතිගන්ධි, සුරභිනො ගන්ධො සුරභිගන්ධි. ‘‘සරීරස්ස සුගන්ධිනො, ගුණගන්ධියුත්තො අහ’’න්ති පාළි.

378. උත්තරපදෙ [ක. 333-334; රූ. 344-345; නී. 717-718].

උත්තරපදෙ පරෙ පුබ්බපදෙ විධි හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තමිදං.

‘‘අබ්රාහ්මණො, අනරියො, අභික්ඛුකො, අනන්තො’’ඉච්චාදීසු සමාසෙ උත්තරපදෙ පරෙ න-කාරස්ස අ, අන හොන්ති.

379. නඛාදයො [ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 5.2.95; පා. 6.3.75].

නඛාදයො සද්දා නපකතිකා සිජ්ඣන්ති.

නා’ස්ස ඛමත්ථීති නඛො, ‘ඛ’න්ති සුඛං, දුක්ඛඤ්ච, නා’ස්ස කුලමත්ථීති නකුලො, එවංනාමකො බ්රාහ්මණො, පුමස්ස සකං පුංසකං ¶ නත්ථි පුංසකං එතස්මින්ති නපුංසකො, ඛඤ්ජනං වෙකල්ලගමනං ඛත්තං, නත්ථි ඛත්තං එතස්සාති නක්ඛත්තං, කං වුච්චති සුඛං, තබ්බිරුද්ධත්තා අකං වුච්චති දුක්ඛං, නත්ථි අකං එතස්මින්ති නාකො, සග්ගො, න මුඤ්චතීති නමුචි, මාරො. න ගලති න චවතීති නගරං, ගෙහෙ වත්තබ්බෙ ‘අගාර’න්ති සිජ්ඣති.

380. නගො වා පාණිනි [ක. 333-334; රූ. 344-345; නී. 717-718; චං. 5.2.96; පා. 6.3.77; ‘නගො වාප්පාණිනි’ (බහූසු)].

න ගච්ඡන්තීති නගා, රුක්ඛා. නගා, පබ්බතා. අගා, රුක්ඛා, අගා, පබ්බතා.

අපාණිනීති කිං? අගො වසලො කිං තෙන. එත්ථ ‘අගො’ති දුග්ගතජනො, ‘වසලො’ති ලාමකො, ‘කිං තෙනා’ති නින්දාවචනං, ‘‘සීතෙනා’’තිපි පාඨො. එවං නෙකෙ, අනෙකෙ, නෙකානි, අනෙකානි ඉච්චාදි.

381. සහස්ස සොඤ්ඤත්ථෙ [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.97; පා. 6.3.82].

අඤ්ඤපදත්ථෙ සමාසෙ උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති වා.

පුත්තෙන සහ යො වත්තතීති සපුත්තො, සහපුත්තො.

අඤ්ඤත්ථෙති කිං? සහ කත්වා, සහ යුජ්ඣිත්වා.

382. සඤ්ඤායං [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.98; පා. 6.3.78].

සඤ්ඤායං උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති.

සහ ¶ ආයත්තං සායත්තං, සහ පලාසං සපලාසං, අගරුකාරස්සෙතං නාමං.

383. අපච්චක්ඛෙ [ක. 404; රූ. 307; නී. 859; චං. 5.2.99; පා. 6.3.80].

අපච්චක්ඛෙ ගම්යමානෙ උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති.

ඔඩ්ඩියති එතායාති ඔඩ්ඩි, පාසො. ඔඩ්ඩියා සහ යො වත්තතීති සොඩ්ඩි, කපොතො. ඉධ ‘ඔඩ්ඩි’ අපච්චක්ඛා. ‘‘සාග්ගි කපොතො’’තිපි පාඨො, පිචුනා සහ වත්තතීති සපිචුකා, වාතමණ්ඩලිකා, සා ච අපච්චක්ඛා, උග්ගන්ත්වා ආකාසෙ පරිබ්භමන්තං පිචුසඞ්ඝාටං දිස්වා ඤාතබ්බා. ‘‘සපිසාචා වාතමණ්ඩලිකා’’තිපි පාඨො. එවං සරජා, වාතා, සරක්ඛසී, රත්ති.

384. අකාලෙ සකත්ථස්ස [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.110; පා. 6.3.81].

සකත්ථප්පධානස්ස සහසද්දස්ස සො හොති අකාලෙ උත්තරපදෙ පරෙ.

අකාලෙති කිං? සහ පුබ්බණ්හං, සහ පරණ්හං, සුනක්ඛත්තෙන සහ පවත්තං පුබ්බණ්හං, පරණ්හන්ති අත්ථො.

385. ගන්ථන්තාධික්යෙ [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.101; පා. 6.3.79].

ගන්ථස්ස අන්තො ගන්ථන්තො. යථා තං කච්චායනගන්ථස්ස අන්තො උණාදිකප්පො, අධිකභාවො ආධික්යං, ගන්ථන්තෙ ච ආධික්යෙ ච වත්තමානස්ස සහසද්දස්ස සො හොති උත්තරපදෙ පරෙ.

සහ ¶ උණාදිනා’ යං අධියතෙති තං සොණාදි, සකලං කච්චායනං අධීතෙත්යත්ථො. සහ මුහුත්තෙන සකලං ජොතිං අධීතෙ සමුහුත්තං, ජොතීති නක්ඛත්තසත්ථං.

ආධික්යෙ – සදොණා, ඛාරී, සකහාපණං, නික්ඛං, සමාසකං, කහාපණං. නිච්චත්ථමිදං සුත්තං.

386. සමානස්ස පක්ඛාදීසු වා [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.103-4; පා. 6.3.84-86].

පක්ඛාදීසු උත්තරපදෙසු සමානස්ස සො හොති වා.

සමානො පක්ඛො සහායො සපක්ඛො, සමානො පක්ඛො යස්සාති වා සපක්ඛො, සමානපක්ඛො වා. එවං සජාති, සමානජාති, සජනපදො, සරත්ති.

සමානො පති යස්සා සා සපති. එවං සනාභි, සබන්ධු, සබ්රහ්මචාරී, සනාමො. අව්හයං වුච්චති නාමං, චන්දෙන සමානං අව්හයං යස්ස සො චන්දසව්හයො, සගොත්තො, ඉන්දෙන සමානං ගොත්තං යස්ස සො ඉන්දසගොත්තො, සරූපං, සට්ඨානං. හරි වුච්චති සුවණ්ණං, හරිනා සමානො වණ්ණො යස්ස සො හරිස්සවණ්ණො, සස්ස ද්විත්තං. එවං සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, සවයො, සධනො, සධම්මො, සජාතියො.

387. උදරෙ ඉයෙ [ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.105; පා. 6.3.88].

ඉයයුත්තෙ උදරෙ පරෙ සමානස්ස සො හොති වා.

සමානෙ උදරෙ ජාතො සොදරියො, සමානොදරියො.

අඤ්ඤෙසුපි ¶ සමානස්ස සො හොති, චන්දෙන සමානා සිරී යස්ස තං චන්දස්සසිරීකං, මුඛං. එවං පදුමස්සසිරීකං, වදනං.

මහාවුත්තිනා සන්තාදීනඤ්ච සො හොති, සංවිජ්ජති ලොමං අස්සාති සලොමකො. එවං සපක්ඛකො, සංවිජ්ජන්ති ආසවා එතෙසන්ති සාසවා, සංවිජ්ජන්ති පච්චයා එතෙසන්ති සප්පච්චයා, සංවිජ්ජන්ති අත්තනො උත්තරිතරා ධම්මා එතෙසන්ති සඋත්තරා, සන්තො පුරිසො සප්පුරිසො. තථා සජ්ජනො, සද්ධම්මො, සන්තස්ස භාවො සබ්භාවො ඉච්චාදි.

අයං අත්ථො එතස්සාති ඉදමත්ථී, සමාසන්තෙ ඊ, ඉදමත්ථිනො භාවො ඉදමත්ථිතා. අයං පච්චයො එතෙසන්ති ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයානං භාවො ඉදප්පච්චයතා. ‘‘ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා’’තිපි යොජෙන්ති. ‘ඉද’න්ති නිපාතපදම්පි අත්ථි, ‘‘රූපඤ්ච හිදං භික්ඛවෙ අත්තා අභවිස්සා, වෙදනා ච හිදං. සඤ්ඤා ච හිදං. සඞ්ඛාරා ච හිදං භික්ඛවෙ අත්තා අභවිස්සංසු’’ ඉච්චාදි [මහාව. 20].

උත්තරපදෙ පරෙ පුමස්ස පුං හොති වා.

පුමස්ස ලිඞ්ගං පුල්ලිඞ්ගං, පුමස්ස භාවො පුම්භාවො, පුමා ච සො කොකිලො චාති පුඞ්කොකිලො, පුමා ච සො ගො චාති පුඞ්ගවො, ‘ගො ත්වචත්ථෙ…’ති අපච්චයො, නපුංසකො.

උත්තරපදෙ ¶ පරෙ න්ත, න්තූනං ට හොති වා ක්වචි.

භවං පතිට්ඨො යෙසං තෙ භවංපතිට්ඨා, බින්දාගමො. භගවා මූලං යෙසං තෙ භගවංමූලකා, ධම්මා. එවං භගවංපටිසරණා, ධම්මා.

බහුලාධිකාරා තරාදීසු ච පරෙසු, මහන්තීනං අතිසයෙන මහාති මහත්තරී, රත්තඤ්ඤූනං මහන්තස්ස භාවො රත්තඤ්ඤුමහත්තං. එවං ජාතිමහත්තං, ගුණමහත්තං, පුඤ්ඤමහත්තං, අරහන්තස්ස භාවො අරහත්තං.

391. අ [ක. 642; රූ. 589; නී. 1269; චං. 5.2.106; පා. 6.3.89].

උත්තරපදෙ පරෙ න්ත, න්තූනං අ හොති.

භවන්තපතිට්ඨා, මයං, ගුණවන්තපතිට්ඨා, මයං.

392. රීරික්ඛකෙසු [ක. 642; රූ. 589; නී. 1269; චං. 5.2.107; පා. 6.3.89-90].

රී, රික්ඛ, කපච්චයන්තෙසු පරෙසු සමානස්ස සො හොති.

නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො, සංවිජ්ජතීති සමානො, පච්චක්ඛෙ විය චිත්තෙ උපලබ්භතීති අත්ථො. සමානො විය සො දිස්සතීති සදී, සදික්ඛො, සදිසො, සමානා විය තෙ දිස්සන්තීති සදිසා.

393. න්තකිමිමානං ටාකීටී [ක. 126; රූ. 101; නී. 301].

තෙසු පරෙසු න්තපච්චයන්තස්ස ච කිං, ඉමසද්දානඤ්ච කමෙන ටා, කී, ටී හොන්ති.

භවං ¶ විය සො දිස්සතීති භවාදී, භවාදික්ඛො, භවාදිසො, කො විය සො දිස්සතීති කීදී, කීදික්ඛො, කීදිසො, අයං විය සො දිස්සතීති ඊදී, ඊදික්ඛො, ඊදිසො.

394. සබ්බාදීනමා [ක. 642; රූ. 589; නී. 1269; චං. 5.2.108; පා. 6.3.91].

තෙසු පරෙසු සබ්බාදිනාමකානං ය, ත, එත, අඤ්ඤ, අම්හ, තුම්හසද්දානං අන්තො ආ හොති.

යාදී, යාදික්ඛො, යාදිසො, තාදී, තාදික්ඛො, තාදිසො, එතාදී, එතාදික්ඛො, එතාදිසො.

එදී, එදික්ඛො, එදිසො, අඤ්ඤාදී, අඤ්ඤාදික්ඛො, අඤ්ඤාදිසො, අම්හාදී, අම්හාදික්ඛො, අම්හාදිසො, තුම්හාදී, තුම්හාදික්ඛො, තුම්හාදිසො.

396. තුම්හම්හානං තාමෙකස්මිං [ක. 642; රූ. 589; නී. 1269].

තෙසු පරෙසු එකවචනෙ පවත්තානං තුම්හ’ ම්හසද්දානං තා, මා හොන්ති වා.

අහං විය සො දිස්සතීති මාදී, මාදික්ඛො, මාදිසො, ත්වං විය සො දිස්සතීති තාදී, තාදික්ඛො, තාදිසො.

එකස්මින්ති කිං? අම්හෙ විය තෙ දිස්සන්තීති අම්හාදිනො, අම්හාදික්ඛා, අම්හාදිසා, තුම්හෙ විය තෙ දිස්සන්තීති තුම්හාදිනො, තුම්හාදික්ඛා, තුම්හාදිසා. එත්ථ ච උපමානත්ථස්සෙව එකත්තං ඉච්ඡීයති, තස්මා අහං විය තෙ දිස්සන්තීති මාදිසා ¶ ත්වං විය තෙ දිස්සන්තීති තාදිනො, තාදිසාතිපි යුජ්ජන්ති. ‘‘මාදිසා වෙ ජිනා හොන්ති, යෙ පත්තා ආසවක්ඛය’’න්ති [මහාව. 11] පාළි, ඉමානි පදානි උපරි කිතකණ්ඩෙපි ආගමිස්සන්ති.

රී, රික්ඛ, කපච්චයෙහි අඤ්ඤස්මිං උත්තරපදෙ පරෙ තුම්හ’ම්හානං තං, මංආදෙසා හොන්ති ක්වචි.

ත්වං ලෙණං යෙසං තෙ තංලෙණා, අහං ලෙණං යෙසං තෙ මංලෙණා [සං. නි. 4.359]. එවං තංදීපා, මංදීපා [සං. නි. 4.359], තංපටිසරණා, මංපටිසරණා.

398. මනාද්යාපාදීනමො මයෙ ච [ක. 183; රූ. 386; නී. 375].

උත්තරපදෙ මයපච්චයෙ ච පරෙ මනාදීනං ආපාදීනඤ්ච ඔ හොති.

මනොසෙට්ඨා, මනොමයා, රජොජල්ලං, රජොමයං, සබ්බො මනොගණො ඉධ වත්තබ්බො, ආපොධාතු, ආපොමයං. අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281], ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9].

399. පරස්ස සඞ්ඛ්යාසු [ක. 36; රූ. 47; නී. 130].

පරොසතං, පරොසහස්සං, පරොපණ්ණාස ධම්මා, ඉධ පරසද්දො ‘‘ඉන්ද්රියපරොපරියත්ත’’න්ති එත්ථ විය අධිකත්ථවාචිසද්දන්තරං, න සබ්බනාමං.

අරියෙහි පුථගෙවායං ජනොති පුථුජ්ජනො. අපි ච පාළිනයෙ පුථුසද්දොයෙව බහුලං දිස්සති, පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාසත්ථාරානං මුඛං උල්ලොකෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා [මහානි. 51, 94], සඤ්ඤානානාත්තපුථුත්තපභෙදං පටිච්ච තණ්හානානාත්තපුථුත්තපභෙදො හොති [ධ. ස. අට්ඨ. 1], ඉඞ්ඝ අඤ්ඤෙපි පුච්ඡස්සු, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ [සං. නි. 1.246]. ගාමා ගාමං විචරිස්සං, සාවකෙ විනයං පුථූ, ආයතානි පුථූනි ච, පුථුනා විජ්ජුවණ්ණිනා [ජා. 2.22.968], පුථුකායා පුථුභූතා ඉච්චාදි. තස්මා ‘‘පුථගෙව, පුථක්කරණෙ’’ ඉච්චාදීසු ථුස්ස උකාරස්ස අකාරො [අකාරොති?] යුජ්ජති.

401. සො ඡස්සාහායතනෙසු වා [ක. 374; රූ. 408; නී. 804].

අහෙ ච ආයතනෙ ච පරෙ ඡස්ස සො හොති වා.

ඡ අහානි සාහං. අත්ථි සාහස්ස ජීවිතං [ජා. 2.22.314], ‘සාහස්සා’ති සාහං+අස්සාති ඡෙදො. සළායතනං.

වාති කිං? ඡාහප්පටිච්ඡන්නා ආපත්ති [චූළව. 134], ඡ ආයතනානි.

402. ල්තුපිතාදීනමාරඞ්රඞ [ක. 200; රූ. 159; නී. 415; චං. 5.2.20; පා. 6.3.32].

සමාසුත්තරපදෙ පරෙ ල්තුපච්චයන්තානං පිතාදීනඤ්ච කමෙන ආරඞ, රඞ හොන්ති වා.

සත්ථුනො ¶ දස්සනං සත්ථාරදස්සනං. එවං කත්තාරනිද්දෙසො. මාතා ච පිතා ච මාතරපිතරො, මාතාපිතූසු සංවඩ්ඪො මාතාපිතරසංවඩ්ඪො.

වාති කිං? සත්ථුදස්සනං, කත්තු නිද්දෙසො, මාතාපිතරො.

403. විජ්ජායොනිසම්බන්ධීනමා තත්ර චත්ථෙ [ක. 199; රූ. 158; නී. 736; චං. 5.2.21; පා. 6.3.25].

චත්ථසමාසෙ විජ්ජාසම්බන්ධීනං යොනිසම්බන්ධීනඤ්ච ල්තුපිතාදීනං ආ හොති තෙස්වෙව පරෙසු.

තත්රාති කිං? මාතුයා භාතා මාතුභාතා.

එත්ථ ච විජ්ජාසිප්පානි සික්ඛාපෙන්තා ආචරියා සිස්සානං විජ්ජාසම්බන්ධී මාතාපිතරො නාම.

404. පුත්තෙ [ක. 199; රූ. 158; නී. 736; චං. 5.2.22; පා. 6.3.25].

චත්තෙ පුත්තෙ පරෙ විජ්ජායොනිසම්බන්ධීනං ල්තුපිතාදීනං ආ හොති.

මාතාපුත්තා ගච්ඡන්ති, පිතාපුත්තා ගච්ඡන්ති. මහාවුත්තිනා තෙසඤ්ච ඉ හොති, මාතිපක්ඛො, පිතිපක්ඛො. මාතිඝො ලභතෙ දුඛං [ජා. 2.19.118], පිතිඝො ලභතෙ දුඛං, මාත්තිකං ධනං, පෙත්තිකං ධනං [පාරා. 34]. එත්ථ ච මාතුයා සන්තකං මාත්තිකං, පිතුනො සන්තකං පෙත්තිකං, ද්විත්තං වුද්ධි ච. මාතිතො, පිතිතො, භාතා එව භාතිකො, භාතිකරාජා.

405. ජායාය ජායං පතිම්හි [ක. 339; රූ. 358; නී. 731; ‘…ජයං පතිම්හි’ (බහූසු)].

පතිම්හි ¶ පරෙ ජායාසද්දස්ස ජායං හොති.

පුත්තං ජනෙතීති ජායා, ජායා ච පති ච ජායම්පතී [ජයම්පතී (බහූසු)]. අථ වා ‘‘ජායම්පතී’’ති ඉදං සන්ධිවිධිනාව සිද්ධං, තස්මා ‘‘ජම්පතී’’තිපාඨො සියා යථා ‘‘දෙවරාජා සුජම්පතී’ [සං. නි. 1.264]’ති, යථා ච සක්කතගන්ථෙසු ‘‘දාරො ච පති ච දම්පතී’’ති. ඉධ පන මහාවුත්තිනා පතිම්හි සුජාතාය සුජං හොති, දාරස්ස ච දං හොති, තථා ජායා ච පති ච ජම්පතීති නිට්ඨං ගන්තබ්බං.

යඤ්ච වුත්තියං ‘‘ජානිපතීති පකත්යන්තරෙන සිද්ධං, තථා දම්පතී’’ති වුත්තං. තත්ථ පුත්තං ජනෙතීති ජානී. ජානී ච පති ච ජානීපතීති යුජ්ජති. ‘‘තුදම්පතී’’ති පාඨො. කච්චායනෙ ච ‘ජායාය තු දංජානි පතිම්හී’ති. තත්ථ තුසද්දො පදපූරණමත්තෙ යුජ්ජති.

406. සඤ්ඤායමුදොදකස්ස [ක. 404; රූ. 370; නී. 257; චං. 5.2.65; පා. 6.3.57].

සඤ්ඤායං ගම්යමානායං උත්තරපදෙ පරෙ උදකස්ස උදො හොති.

උදකං ධාරෙතීති උදධි, මහන්තං උදකං ධාරෙතීති මහොදධි, උදකං පිවන්ති එත්ථාති උදපානං, උදකං පිවන්ති එතායාති උදපාති.

407. කුම්භාදීසු වා [ක. 404; රූ. 370; නී. 257; චං. 5.2.69; පා. 6.3.59].

කුම්භාදීසු පරෙසු උදකස්ස උදො හොති වා.

උදකස්ස ¶ කුම්භො උදකුම්භො, උදකකුම්භො. එවං උදපත්තො, උදකපත්තො, උදබින්දු, උදකබින්දු. මහාවුත්තිනා ස්යාදීසුපි, ‘‘නීලොදා පොක්ඛරණී’’ති පාළි.

408. සොතාදීසු ලොපො [ක. 404; රූ. 370; නී. 256].

සොතාදීසු පරෙසු උදකස්ස උස්ස ලොපො හොති.

උදකස්ස සොතං දකසොතං, උදකෙ රක්ඛසො දකරක්ඛසො, උදකං ආසයො යෙසං තෙ දකාසයා, පාණා. මහාවුත්තිනා ස්යාදීසුපි, ‘‘දකෙ දකාසයා සෙන්තී’’ති [සං. නි. 3.78 (ථොකං විසදිසං)] පාළි.

409. පුබ්බාපරජ්ජසායමජ්ඣෙහාහස්ස ණ්හො [ක. 404; රූ. 370; න්හො (සී.)].

පුබ්බාදීහි පරස්ස අහස්ස ණ්හො හොති.

පුබ්බණ්හො, අපරණ්හො, අජ්ජණ්හො, සායණ්හො [සායන්හො], මජ්ඣණ්හො.

410. කුපාදයො නිච්චමස්යාදිවිධිම්හි [ක. 324; රූ. 339; චං. 2.2.24; පා. 2.2.18].

ස්යාදිවිධිතො අඤ්ඤත්ථ කුආදයො පාදයො ච සද්දා ස්යාද්යන්තෙන සහ නිච්චං එකත්ථා හොන්ති.

කුච්ඡිතො බ්රාහ්මණො කුබ්රාහ්මණො, ඊසකං උණ්හං කදුණ්හං, පාකටො හුත්වා භවතීති පාතුභූතො, ආවී [‘ආවි’පි දිස්සති] හුත්වා භවතීති ආවීභූතො, තුණ්හී භවතීති තුණ්හීභූතො, පමුඛො නායකො පනායකො, පකාරෙන කරිත්වා පකරිත්වා ¶ පකාරෙන කතං පකතං, පඨමං වා කතං පකතං, විරූපො පුරිසො දුප්පුරිසො. එවං දුක්කටං, සොභණො පුරිසො සුපුරිසො. එවං සුකතං, අභිධම්මො, අභිත්ථුතො, භුසං කළාරො ආකළාරො, භුසං බන්ධො ආබන්ධො ඉච්චාදි.

පාදයො පකතාද්යත්ථෙ පඨමාය එකත්ථා හොන්ති, පකතො ආචරියො පාචරියො. එවං පය්යකො, පරො අන්තෙවාසී පන්තෙවාසී, පරො පුත්තො පපුත්තො, පරො නත්තා පනත්තා.

අත්යාදයො අතික්කන්තාද්යත්ථෙ දුතියාය, මඤ්චං අතික්කන්තො අතිමඤ්චො. එවං අතිබාලො, අතිවෙලා.

අවාදයො කුට්ඨාද්යත්ථෙ තතියාය, කොකිලාය අවකුට්ඨං වනං අවකොකිලං, ‘අවකුට්ඨ’න්ති ඡඩ්ඩිතන්ති වදන්ති. එවං අවමයූරං.

පරියාදයො ගිලානාද්යත්ථෙ චතුත්ථියා, අජ්ඣායිතුං ගිලානො පරියජ්ඣෙනො.

න්යාදයො නික්ඛන්තාද්යත්ථෙ පඤ්චමියා, කොසම්බියා නික්ඛන්තො නික්කොසම්බි, වානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං.

අස්යාදිවිධිම්හීති කිං? රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ.

411. චී ක්රියත්ථෙහි [චං. 2.2.25; පා. 1.4.60, 61].

චීපච්චයන්තො සද්දො ක්රියත්ථෙහි සද්දෙහි සහ එකත්ථො හොති.

බලසා කිරිය බලීකිරිය, පාකටීකිරිය, පාකටීභුය්ය, පාකටීභවිය.

412. භූසනාදරානාදරාදීස්වෙහි සහ [චං. 2.2.27; පා. 1.4.63, 64].

අලමාදයො ¶ සද්දා භූසනාදීසු අත්ථෙසු එතෙහි ක්රියත්ථෙහි සහ එකත්ථා හොන්ති.

භූසනං අකාසීති අලංකිරිය, සමං ආදරං අකාසීති සක්කච්ච, අසමං අනාදරං අකාසීති අසක්කච්ච, බින්දුනො පරරූපත්තං.

භූසනාදීසූති කිං? අලං භුත්වා ගතො, ‘අල’න්ති පරියත්තං, සක්කත්වා ගතො, සොභණං කත්වාත්යත්ථො. ‘‘කච්ච, කිරිය’’ ඉච්චාදිනා සංඛිත්තරූපෙහි උපපදෙන සහ සිද්ධෙහි එව එකත්ථසඤ්ඤා, න ‘‘කත්වා’’ ඉච්චාදිනා අසංඛිත්තරූපෙහි විසුං සිද්ධෙහීති අධිප්පායො.

413. අඤ්ඤෙ ච [ක. 324, 327; රූ. 339, 351; නී. 682-688, චං. 2.2.30, 33, 34, 37, 44; පා 1.4.67, 71, 72, 75, 76; 3.4.63].

අඤ්ඤෙ ච සද්දා ක්රියත්ථෙහි ස්යාද්යන්තෙහි සහ බහුලං එකත්ථා හොන්ති.

අතිරෙකං අභවීති පරොභුය්ය. එවං තිරොභුය්ය, පරොකිරිය, තිරොකිරිය, උරසිකිරිය, මනසිකිරිය, මජ්ඣෙකිරිය, තුණ්හීභුය්ය.

ත්යාදිසද්දාපි සඤ්ඤාභාවං පත්තා නිපාතරූපා හොන්ති, ස්යාදිරූපා ච. තස්මා තෙපි ඉමස්මිං සුත්තෙ සඞ්ගය්හන්ති.

අත්ථිඛීරා ගාවී, නසන්තිපුත්තා ඉත්ථී, අත්ථි හුත්වා පච්චයො අත්ථිපච්චයො. එවං නත්ථිපච්චයො, අහොසි එව කම්මං අහොසිකම්මං, එහි ච පස්ස ච එහිපස්ස, එහිපස්ස ඉති විධානං අරහතීති එහිපස්සිකො, අයං තද්ධිතන්තසමාසො නාම. එවං පරත්ථ.

එහි ¶ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න එතීති නඑහිභද්දන්තිකො [දී. නි. 1.394], තිට්ඨ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති නතිට්ඨභද්දන්තිකො, එහි ස්වාගතං තුය්හන්ති වදනසීලො එහිස්වාගතිකො, එහිස්වාගතවාදී [පාරා. 432] වා, එහි භික්ඛූති වචනෙන සිද්ධා උපසම්පදා එහිභික්ඛූපසම්පදා, එවං පොරාණා ආහංසු වා, එවං පුරෙ ආසිංසු වාති එවං පවත්තං විධානං එත්ථ අත්ථීති ඉතිහාසො [දී. නි. 1.256], පුරාණගන්ථො, යං පුබ්බෙ අනඤ්ඤාතං, තං ඉදානි ඤස්සාමි ඉති පවත්තස්ස ඉන්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, අසුකො ඉති ආහ අසුකො ඉති ආහ, අසුකස්මිංවා ගන්ථෙ ඉති ආහ අසුකස්මිං ගන්ථෙ ඉති ආහාති එවං පවත්තවචනං ඉතිහිතිහං, අඤ්ඤාසි ඉති බ්යාකතො කොණ්ඩඤ්ඤො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො [මහාව. 8] ඉච්චාදි.

කෙචි පන ‘‘සච්ඡිකරොති, මනසිකරොති, පාකටීකරොති, ආවීකරොති, පාතුකරොති, අලඞ්කරොති, සක්කරොති, පභවති, පරාභවති’’ ඉච්චාදීනම්පි එකත්ථීභාවං වදන්ති. තුමන්තත්වන්තාදිකාපි එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති, ගන්තුං කාමෙතීති ගන්තුකාමො, කත්තුකාමො, දට්ඨුකාමො, ගන්තුං මනො එතස්සාති ගන්තුමනො, සංවිධාය අවහාරො සංවිධාවහාරො, යලොපො. එවං උපාදාය උප්පන්නං රූපං උපාදාරූපං, අනුපාදාය විමුත්තො අනුපාදාවිමුත්තො, පටිච්චසමුප්පාදො, ආහච්චභාසිතො, උපහච්චපරිනිබ්බායී [පු. ප. 37], අවෙච්චප්පසාදො, ඡක්ඛත්තුපරමං, සත්තක්ඛත්තුපරමො [පු. ප. 31] ඉච්චාදි.

414. විධාදීසු ද්විස්ස දු [ක. 386; රූ. 410; නී. 811].

විධාදීසු පරෙසු ද්විස්ස දු හොති.

ද්වෙ විධා පකාරා යස්සාති දුවිධො, ද්වෙ පට්ටානි යස්සාති දුපට්ටං, චීවරං, දුවඞ්ගිකං, ඣානං ඉච්චාදි.

ද්වෙ ගුණා පටලා යස්සාති දිගුණා, සඞ්ඝාටි, ද්වෙ ගාවො දිගු, ද්වෙ රත්තියො දිරත්තං, ද්විරත්තං වා.

ද්වෙ වා තයො වා වාරා ද්වත්තික්ඛත්තුං, ද්වෙ වා තයො වා පත්තා ද්වත්තිපත්තා.

417. ආ සඞ්ඛ්යායාසතාදොනඤ්ඤත්ථෙ [ක. 383; රූ. 253; නී. 815; චං. 5.2.52; පා. 6.3.47].

අඤ්ඤපදත්ථවජ්ජිතෙ සමාසෙ සතාදිතො අඤ්ඤස්මිං සඞ්ඛ්යාපදෙ පරෙ ද්විස්ස ආ හොති.

ද්වෙ ච දස ච ද්වාදස, ද්වීහි වා අධිකා දස ද්වාදස, ද්වාවීසති, ද්වත්තිංස, රස්සත්තං.

අසතාදොති කිං? ද්විසතං, ද්විසහස්සං.

අනඤ්ඤත්ථෙති කිං? ද්වෙ දස යස්මින්ති ද්විදස.

418. තිස්සෙ [ක. 404; රූ. 370; චං. 5.2.53; පා. 6.3.48].

අනඤ්ඤත්ථෙ ¶ අසතාදො සඞ්ඛ්යාපදෙ පරෙ තිස්ස එ හොති.

තයො ච දස ච තෙරස, තීහි වා අධිකා දස තෙරස. එවං තෙවීසති, තෙත්තිංස.

419. චත්තාලීසාදො වා [ක. 404; රූ. 370; චං. 5.2.54; පා. 6.3.49].

චත්තාලීසාදීසු පරෙසු තිස්ස එ හොති වා.

තෙචත්තාලීසං, තිචත්තාලීසං, තෙපඤ්ඤාසං, තිපඤ්ඤාසං, තෙසට්ඨි, තිසට්ඨි, තෙසත්තති, තිසත්තති, තෙඅසීති, තිඅසීති, තෙනවුති, තිනවුති.

420. ද්විස්සා ච [ක. 404; රූ. 370 චං. 5.2.54; පා. 6.3.69].

චත්තාලීසාදො ද්විස්ස එ හොති වා ආ ච.

ද්වෙචත්තාලීසං, ද්වාචත්තාලීසං, ද්විචත්තාලීසං, ද්වෙපඤ්ඤාසං, ද්විපඤ්ඤාසං, ද්වාසට්ඨි, ද්වෙසට්ඨි, ද්වාසත්තති, ද්වෙසත්තති, ද්වාසීති, ද්වානවුති, ද්වෙනවුති. වාසද්දෙන පඤ්ඤාසම්හි ආත්තං, අසීතිම්හි එත්තඤ්ච නත්ථි.

421. බාචත්තාලීසාදො වා [ක. 380; රූ. 255; නී. 810].

අචත්තාලීසාදො පරෙ ද්විස්ස බා හොති වා.

බාරස, ද්වාදස, බාවීසති, ද්වාවීසති, බාත්තිංස, ද්වත්තිංස.

අචත්තාලීසාදොති කිං? ද්වාචත්තාලීසං.

422. චතුස්ස චුචො දසෙ [ක. 390; රූ. 256; නී. 826].

දසෙ ¶ පරෙ චතුස්ස චු, චො හොන්ති වා.

423. වීසතිදසෙසු පඤ්චස්ස පණ්ණපන්නා [ක. 404; රූ. 370; නී. 814].

එසු පඤ්චස්ස පණ්ණ, පන්නා හොන්ති වා යථාක්කමං.

පණ්ණවීසති, පඤ්චවීසති, පන්නරස, පඤ්චදස.

426. ර සඞ්ඛ්යාතො වා [ක. 381; රූ. 254; නී. 812].

එකාදිසඞ්ඛ්යම්හා පරස්ස දසස්ස ර හොති වා.

එකාරස, එකාදස, බාරස, ද්වාදස, පන්නරස, පඤ්චදස, සත්තරස, සත්තදස, අට්ඨාරස, අට්ඨාදස, බාදෙසෙ පන්නාදෙසෙ ච නිච්චං. ඉධ න හොති, චතුද්දස.

428. චතුත්ථතතියානමඩ්ඪුඩ්ඪතියා [ක. 387; රූ. 411; නී. 819].

‘අඩ්ඪුඩ්ඪතියා’ති ¶ අඩ්ඪා+උඩ්ඪතියාති ඡෙදො, අඩ්ඪම්හා පරෙසං චතුත්ථ, තතියානං උඩ්ඪ, තියා හොන්ති යථාක්කමං.

අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.

429. දුතියස්ස සහ දියඩ්ඪදිවඩ්ඪා [ක. 387; රූ. 411; නී. 819].

අඩ්ඪම්හා පරස්ස දුතියස්ස සහ අඩ්ඪෙන දියඩ්ඪ, දිවඩ්ඪා හොන්ති.

අඩ්ඪෙන දුතියො දියඩ්ඪො, දිවඩ්ඪො.

යථා ච එක, ද්වි,ති, චතු, පඤ්ච, ඡ, සත්ත, අට්ඨ, නව, දසසද්දා පච්චෙකං අත්තනො අත්ථෙසු නිපතන්ති, තථා වීසති, තිංසති, චත්තාලීස, පඤ්ඤාස, සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුතිසද්දා පච්චෙකං අත්තනො අත්ථෙසු නිපතන්ති, දසසද්දස්ස කාරියා න හොන්ති, එවං සතසහස්සසද්දාපීති දට්ඨබ්බං.

තතො පරං පන දස සහස්සානි දසසහස්සං, ඉදං ‘නහුත’න්ති ච වුච්චති, සතං සහස්සානි සතසහස්සං, ඉදං ‘ලක්ඛ’න්ති ච වුච්චති, දස සතසහස්සානි දසසතසහස්සන්ති එවං දිගුසමාසවසෙන එතානි පදානි සිජ්ඣන්ති.

ද්වෙ සතානි ද්විසතං, තීණි සතානි තිසතං, ද්වෙ සහස්සානි ද්විසහස්සං, තීණි සහස්සානි තිසහස්සං ඉච්චාදීනි දිගුම්හි වුත්තානෙව.

ගණනපථෙ පන එකට්ඨානං, දසට්ඨානං, සතට්ඨානං, සහස්සට්ඨානං, දසසහස්සට්ඨානං, සතසහස්සට්ඨානං, දසසතසහස්සට්ඨානන්ති ¶ ඉමානි සත්ත ඨානානි කමෙන දසගුණිතානි හොන්ති. තත්ථ එකට්ඨානං නාම එකං, ද්වෙ, තීණි ඉච්චාදි. දසට්ඨානං නාම දස, වීසං, තිංසං ඉච්චාදි. සතට්ඨානං නාම සතං, ද්විසතං, තිසතං ඉච්චාදි. සහස්සට්ඨානං නාම සහස්සං, ද්විසහස්සං, තිසහස්සං ඉච්චාදි. එවං උපරිපි. එකමෙකස්මිඤ්ච ඨානෙ නව පදානි ච නව අන්තරනවන්තානි ච හොන්ති. අයං මූලභූමි නාම.

තදුත්තරි කොටිභූමි නාම. තත්ථපි එකට්ඨානං, දසට්ඨානං, සතට්ඨානංඉච්චාදීනි සත්ත ඨානානි හොන්ති. තත්ථ මූලභූමියා අන්තිමට්ඨානං ගහෙත්වා දසගුණිතෙ කතෙ කොටිභූමියං එකට්ඨානං හොති, ඉධපි සත්ත ඨානානි කමෙන දසගුණිතානියෙව, ඉධ දසකොටිසතසහස්සං අන්තිමට්ඨානං භවති.

තදුත්තරි පකොටිභූමි නාම. එත්ථපි සත්ත ඨානානි හොන්ති. තත්ථ කොටිභූමියා අන්තිමට්ඨානං ගහෙත්වා දසගුණිතෙ කතෙ පකොටිභූමියං එකට්ඨානං හොති, ඉධපි සත්ත ඨානානි දසගුණිතානියෙව, දසපකොටිසතසහස්සං අන්තිමට්ඨානං, ඉමිනා නයෙන සබ්බභූමීසු උපරූපරි භූමිසඞ්කන්ති ච ඨානභෙදො ච වෙදිතබ්බො.

අයං පනෙත්ථ භූමික්කමො-මූලභූමි, කොටිභූමි, පකොටිභූමි, කොටිපකොටිභූමි, නහුතභූමි, නින්නහුතභූමි, අක්ඛොභිණීභූමි [භිනී, භනීතිපි දිස්සන්ති], බින්දුභූමි, අබ්බුදභූමි, නිරබ්බුදභූමි, අහහභූමි, අබබභූමි, අටටභූමි, සොගන්ධිකභූමි, උප්පලභූමි, කුමුදභූමි, පුණ්ඩරීකභූමි, පදුමභූමි, කථානභූමි, මහාකථානභූමි, අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමීති එකවීසති භූමියො සත්තචත්තාලීසසතං ඨානානි ච හොන්ති.

නිරයභූමීනං කමෙන පන අබ්බුදභූමි, නිරබ්බුදභූමි, අබබභූමි, අටටභූමි, අහහභූමි, කුමුදභූමි, සොගන්ධිකභූමි, උප්පලභූමි ¶ , පුණ්ඩරීකභූමි, පදුමභූමීති වත්තබ්බො. එත්ථ ච යස්මා පාළිභාසායං දසසතසහස්සං නාම සත්තමට්ඨානං නත්ථි, ඡ ඨානානි එව අත්ථි, තස්මා ගරූ අට්ඨකථාසු [සං. නි. 1.181] ආගතනයෙන සත්තමට්ඨානං උල්ලඞ්ඝෙත්වා ඡට්ඨට්ඨානතො උපරි භූමිසඞ්කන්තිං කථෙන්තා සතගුණිතං කත්වා කථෙන්ති, සතසහස්සානං සතං කොටි, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි ඉච්චාදි.

තත්ථ සතසහස්සානං සතං නාම දසසතසහස්සානං දසකමෙව හොති, තස්මා තථා කථෙන්තාපි භූමීනං සබ්බට්ඨානානඤ්ච දසගුණසිද්ධිමෙව කථෙන්තීති වෙදිතබ්බං. යස්මා ච ගණනභූමිසඞ්ඛාතො ගණනපථො නාම නානාදෙසවාසීනං වසෙන නානාවිධො හොති, තස්මා දීපවංසෙ අක්ඛොභිණී, බින්දු, කථාන, මහාකථානානි වජ්ජෙත්වා පාළිනයෙන සත්තරස භූමියොව වුත්තා. කච්චායනෙ [ක. 394, 395; රූ. 416, 417] පුබ්බෙ දස්සිතා එකවීසති භූමියො, සක්කතගන්ථෙසු තතො සාධිකභූමියො, කත්ථචි පන මහාබලක්ඛන්ධපරියන්තා සට්ඨි භූමියොති ආගතා.

තත්ථ සකසකභූමිතො අතිරෙකවත්ථූනි ගණනපථවීතිවත්තානි නාම හොන්ති, යෙසං පන මූලභූමිමත්තං අත්ථි, තෙසං කොටිමත්තානිපි වත්ථූනි ගණනපථාතික්කන්තානි එව.

අපි ච ‘ගණනපථවීතිවත්ත’න්ති ච ‘ගණනපථාතික්කන්ත’න්ති ච ‘අසඞ්ඛ්යෙය්ය’න්ති ච අත්ථතො එකං. තස්මා ඉධපි වීසති භූමියො එව අනුක්කමෙන දසගුණිතා ගණනපථා නාම හොන්ති. අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති පන දසගුණවිනිමුත්තා ගණනපථාතික්කන්තභූමි එව වුච්චති. මහාකථානභූමාතික්කන්තතො පට්ඨාය හි අනන්තමහාපථවියා සබ්බපංසුචුණ්ණානිපි ඉධ අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමියං සඞ්ගය්හන්ති. ඉතරථා අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති ච ගණනපථභූමීති ච විරුද්ධමෙතන්ති.

දීපවංසෙ ¶ ච ‘‘තතො උපරි අභූමි, අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති වුච්චතී’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘අභූමී’ති වචනෙන ගණනපථභූමි එව පටිසිද්ධා, න තු ගණනපථාතික්කන්තා විසුං අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමි නාම. චරියාපිටකසංවණ්ණනායම්පි [චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා] අයමත්ථො වුත්තො. අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමියම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යානං චූළ, මහාදිවසෙන අනෙකප්පභෙදො දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තෙන [ම. නි. 3.370] දීපෙතබ්බො.

සද්දනීතියං [නී. 833] පන පාළිනයං ගහෙත්වා ‘‘වීසති අබ්බුදානි එකං නිරබ්බුදං නාම. වීසති නිරබ්බුදානි එකං අබබං නාම’’ ඉච්චාදිනා නිරබ්බුදාදීනං සඞ්ඛ්යානම්පි වීසතිමත්තගුණං නාම වුත්තං. තං න යුජ්ජති. නිරයෙසු හි වීසතිමත්තගුණෙන අබ්බුද, නිරබ්බුදාදීනං දසන්නං නිරයානං තානි නාමානි සිද්ධානි භවන්ති. ගරූ පන තානි නාමානි ගහෙත්වා දසගුණසිද්ධෙසු ගණනපථෙසු පක්ඛිපිංසු, තස්මා නාමමත්තෙන සදිසානි භවන්ති, ගුණවිධි පන විසදිසොඑව.

එවඤ්චකත්වා පාළියම්පි බකබ්රහ්මාසුත්තෙ [සං. නි. 1.175] ‘‘සතං සහස්සානං නිරබ්බුදානං, ආයුං පජානාමි තවාහං බ්රහ්මෙ’’ති වුත්තං. එත්ථ ච යදි ගණනභූමිපථෙපි නිරබ්බුදානං වීසතිමත්තෙන අබබභූමි භවෙය්ය, එවං සති නිරබ්බුදානං සතසහස්සං නාම න වුච්චෙය්ය. ජාතකට්ඨකථායඤ්ච [ජා. අට්ඨ. 3.7.69] ‘‘නිරබ්බුදසතසහස්සානං එකං අහහං නාම, එත්තකං බකස්ස බ්රහ්මුනො තස්මිංභවෙ අවසිට්ඨං ආයූ’’ති වුත්තං. තස්මා ඉමං ගණනභූමිපථං පත්වා වීසතිගුණං නාම නත්ථීති සිද්ධං හොති. අක්ඛොභිණී, බින්දු, කථාන, මහාකථානානිපි අඤ්ඤතො ගහෙත්වා පක්ඛිත්තානි සියුං. එවං පක්ඛිත්තානඤ්ච චුද්දසන්නං සඞ්ඛ්යානං කච්චායනෙ කමොක්කමතා පන පච්ඡාජාතා සියාති.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානබ්යාකරණදීපනියා

තද්ධිතවුත්ති නාම විචිත්රා හොති, සාතිසයෙන විචිත්රඤාණහිතං වහති, තස්මා තෙසං තෙසං කුලපුත්තානං හිතන්ති තද්ධිතං, ඉමස්මිං කණ්ඩෙ සබ්බවිධානස්ස නාමං. තං පන අට්ඨවිධං හොති අපච්චං, අනෙකත්ථං, අස්සත්ථි, භාවකම්මං, පරිමාණං, සඞ්ඛ්යා, ඛුද්දකං, නානාත්තන්ති.

430. ණො වාපච්චෙ [ක. 344; රූ. 361; නී. 752; චං. 2.4.16; පා. 4.1.92; ‘සරානමාදිස්සා…’ (බහූසු)].

ඡට්ඨ්යන්තා නාමම්හා තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ විකප්පෙන ණපච්චයො හොති. වාසද්දො වාක්ය, සමාසානං විකප්පනත්ථො, ඉතො පරං අනුවත්තතෙ, තෙන සබ්බත්ථ විකප්පවිධි සිජ්ඣති. ණානුබන්ධො වුද්ධ්යත්ථො, සො පයොගඅප්පයොගී. වසිට්ඨස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ඉමිනා සුත්තෙන වසිට්ඨම්හා ණපච්චයො, සො සාම්යත්ථඤ්ච අපච්චත්ථඤ්ච උභයං වදති, ඡට්ඨී ච අපච්චපදඤ්ච තෙන වුත්තත්ථා නාම හොන්ති, වසිට්ඨපදං පච්චයෙන සහ එකත්ථං හොති, උභයං එකතො හුත්වා පුත්තස්ස නාමං හොතීති අත්ථො. තතො ‘එකත්ථතාය’න්ති ඡට්ඨියා ලොපො, අපච්චපදං පන වුත්තත්ථමත්තෙන ලුප්පති. තඤ්හි සුත්තෙ පධානභාවෙන නිද්දිට්ඨං හොති, න ඡට්ඨීති, මහාවුත්තිනා වා පදානං ලොපො. එවං සබ්බත්ථ.

431. පදානමාදිස්සායුවණ්ණස්සාඑඔ ණානුබන්ධෙ [ක. 405; රූ. 365; නී. 860].

පදානං ආදිභූතස්ස අකාරස්ස ච ඉවණ්ණු’වණ්ණස්ස ච ආ, එ, ඔ වුද්ධියො හොන්ති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙති පදාදිඅ-කාරස්ස ආවුද්ධි, ස්යාද්යුප්පත්ති.

වාසිට්ඨො, ¶ පුරිසො, වාසිට්ඨී, ඉත්ථී, වාසිට්ඨං, කුලං, වසිට්ඨස්ස පුත්තො වාසිට්ඨො, වසිට්ඨස්ස ධීතා වාසිට්ඨී, වසිට්ඨස්ස කුලං වාසිට්ඨන්ති එවම්පි යොජෙතුං යුජ්ජති.

තත්ථ ‘වසිට්ඨස්සා’ති එතෙන ගොත්තස්සෙව පිතුභූතං ආදිපුරිසං වදති. කස්මා? ගොත්තසද්දත්තා. එවඤ්හි සති තස්මිං ගොත්තෙ පච්චාජාතා සබ්බෙපි ජනා තස්ස අපච්චා නාම හොන්ති.

මජ්ඣෙ පවත්තානං අ, යුවණ්ණානං ආ, එ, ඔවුද්ධියො හොන්ති වා ක්වචි.

වාසෙට්ඨො, වාසෙට්ඨී, වාසෙට්ඨං. වාසද්දෙන ‘‘වසිට්ඨස්ස පුත්තො ධීතා කුල’’න්ති වාක්යං වා ‘‘වසිට්ඨපුත්තො වසිට්ඨධීතා වසිට්ඨකුල’’න්ති සමාසං වා විකප්පෙති. එවං සබ්බත්ථ.

භරද්වාජස්ස අපච්චං භාරද්වාජො, විසාමිත්තස්ස [භාරද්වාජස්ස… වෙසාමිත්තස්ස… (රූ.)] අපච්චං වෙසාමිත්තො, ගොතමස්ස අපච්චං ගොතමො, කස්සපස්ස අපච්චං කස්සපො, වසුදෙවස්ස අපච්චං වාසුදෙවො. එවං බාලදෙවො.

උපගුස්ස අපච්චන්ති එත්ථ ‘උවණ්ණස්සාවඞ…’ති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ උවණ්ණස්ස අවඞ හොති. ඔපගවො, ඔපගවී, ඔපගවං, මනුනො අපච්චං මානවො, භග්ගුනො අපච්චං භග්ගවො, පණ්ඩුනො අපච්චං පණ්ඩවො, උපවින්දුස්ස අපච්චං ඔපවින්දවො ඉච්චාදි.

433. වච්ඡාදිතො ණානණායනා [ක. 345; රූ. 366; නී. 754; පා. 4.1.93, 94, 162, 163].

ඡට්ඨුන්තෙහි ¶ වච්ඡාදීහි ගොත්තසද්දගණෙහි තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ණානුබන්ධා ආන, ආයනපච්චයා හොන්ති වා.

වච්ඡස්ස අපච්චං වච්ඡානො, වච්ඡායනො, වච්ඡානී, වච්ඡායනී, වච්ඡානං, වච්ඡායනං. එවං කච්චානො, කච්චායනො, කාතියානො, කාතියායනො, සාකටානො, සාකටායනො, කණ්හානො, කණ්හායනො, මොග්ගල්ලානො, මොග්ගල්ලායනො, අග්ගිවෙස්සානො [අග්ගිවෙස්සනොතිපි දිස්සති දී. නි. 1.176; ම. නි. 1.353 ආදයො], අග්ගිවෙස්සායනො, මුඤ්චානො, මුඤ්චායනො, කුඤ්චානො, කුඤ්චායනො ඉච්චාදි.

434. කත්තිකාවිධවාදීහි ණෙය්යණෙරා [ක. 346; රූ. 367; නී. 755; පා. 4.1.120, 123, 126, 127, 128, 129, 131].

ඡට්ඨ්යන්තෙහි කත්තිකාදීහි විධවාදීහි ච තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ කමෙන ණානුබන්ධා එය්ය, එරපච්චයා හොන්ති වා.

ණෙය්යෙ – කත්තිකාය නාම දෙවධීතාය අපච්චං කත්තිකෙය්යො, විනතාය නාම දෙවියා අපච්චං වෙනතෙය්යො, රොහිණියා නාම දෙවියා අපච්චං රොහිණෙය්යො, භගිනියා අපච්චං භාගිනෙය්යො, නදියා නාම ඉත්ථියා අපච්චං නාදෙය්යො. එවං අන්තෙය්යො, ආහෙය්යො, කාමෙය්යො, සුචියා අපච්චං සොචෙය්යො, බාලාය අපච්චං බාලෙය්යො ඉච්චාදි.

ණෙරෙ – විධවාය අපච්චං වෙධවෙරො, විධවා නාම මතපතිකා ඉත්ථී. බන්ධුකියා අපච්චං බන්ධුකෙරො, නාළිකියා නාම ඉත්ථියා පුත්තො නාළිකෙරො, සමණස්ස උපජ්ඣායස්ස පුත්තො සාමණෙරො, සමණියා පවත්තිනියා ධීතා සාමණෙරී ඉච්චාදි.

435. ණ්ය දිච්චාදීහි [ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.2; පා. 4.1.85].

ඡට්ඨුන්තෙහි ¶ දිතිඉච්චාදීහි තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ණානුබන්ධො යපච්චයො හොති වා.

436. ලොපොවණ්ණිවණ්ණානං [ක. 261; රූ. 369; නී. 509].

යෙ පරෙ අවණ්ණස්ස ඉවණ්ණස්ස ච ලොපො හොතීති ණ්යම්හි පරෙ අවණ්ණි’වණ්ණානං ලොපො.

දිතියා නාම දෙවධීතාය අපච්චං දෙච්චො, අදිතියා අපච්චං ආදිච්චො.

තත්ථ ඉවණ්ණලොපෙ ‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති යම්හි පරෙ තවග්ගස්ස චවග්ගත්තං, පුන ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පුබ්බරූපත්තං, කුණ්ඩනියා අපච්චං කොණ්ඩඤ්ඤො.

437. උවණ්ණස්සාවඞ සරෙ [ක. 348; රූ. 371; නී. 757].

සරෙ පරෙ උවණ්ණස්ස අවඞ හොතීති උවණ්ණස්ස අවත්තං. ‘තවග්ගවරණාන…’න්ති සුත්තෙන වස්ස බත්තං, පුන ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, භාතුනො අපච්චං භාතබ්යො.

438. ආ ණි [ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.19; පා. 4.1.95].

රස්සා’කාරන්තතො අපච්චත්ථෙ ණානුබන්ධො රස්සි’පච්චයො හොති වා.

දක්ඛස්ස අපච්චං දක්ඛි. එවං දොණි, වාසවි, සක්යපුත්ති, නාටපුත්ති, දාසපුත්ති, දාරුනො අපච්චං දාරවි [විචාරෙතබ්බමිදං], වරුණස්ස අපච්චං වාරුණි ¶ . එවං කණ්ඩි, බාලදෙවි, පාවකි, ජිනදත්තස්ස අපච්චං ජෙනදත්ති, සුද්ධොදනි, අනුරුද්ධි ඉච්චාදි.

439. රාජතො ඤො ජාතියං [ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.70; පා. 4.1.137].

ජාතියං ගම්යමානායං රාජසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ඤපච්චයො හොති වා.

රඤ්ඤො අපච්චං රාජඤ්ඤො, රාජකුලස්ස පුත්තොති අත්ථො.

440. ඛත්තා යියා [ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.69; පා. 4.1.138].

ජාතියං ගම්යමානායං ඛත්තසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ය, ඉයපච්චයා හොන්ති.

ඛත්තකුලස්ස අපච්චං ඛත්යො, ඛත්තියො.

441. මනුතො ස්සසණ [ක. 348; රූ. 371; නී. 753; චං. 2.4.94, 95; පා. 4.1.161].

ජාතියං ගම්යමානායං මනුසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ස්ස, සණපච්චයා හොන්ති.

මනුනො අපච්චං මනුස්සො, මානුසො, මනු නාම කප්පෙ ආදිඛත්තියො මහාසම්මතරාජා, ඉත්ථියං මනුස්සී, මානුසී,

442. ජනපදනාමස්මා ජනඛත්තියා රඤ්ඤෙ ච ණො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 2.4.96; පා. 4.1.168; ‘‘ජනපදනාමස්මා ඛත්තියා…’’ (බහූසු)].

ජනවාචිනා ¶ ච ඛත්තියවාචිනා ච ජනපදනාමම්හා රඤ්ඤෙ ච අපච්චෙ ච ණො හොති.

පඤ්චාලානං ජනානං රාජා පඤ්චාලො, පඤ්චාලස්ස ඛත්තියස්ස අපච්චං පඤ්චාලො. එවං කොසලො, මාගධො, ඔක්කාකො [දී. නි. 1.267].

ජනපදනාමස්මාති කිං? දසරථරඤ්ඤො පුත්තො දාසරථි [දාසරට්ඨි].

ජනඛත්තියාති කිං? පඤ්චාලස්ස බ්රාහ්මණස්ස අපච්චං පඤ්චාලි.

443. ණ්ය කුරුසිවීහි [ක. 346; රූ. 367; නී. 755; චං. 2.4.101 …පෙ… 4.1.172].

කුරු, සිවිසද්දෙහි අපච්චෙ රඤ්ඤෙ ච ණ්යො හොති.

කුරුරඤ්ඤො අපච්චං කොරබ්යො [ජා. 1.14.228, 232, 236], කුරුරට්ඨවාසීනං රාජා කොරබ්යො, කොරබ්බො, පුබ්බරූපත්තං, සිවිරඤ්ඤො අපච්චං සෙබ්යො, සිවිරට්ඨවාසීනං රාජා සෙබ්යො.

444. ණ රාගා තෙන රත්තං [ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 3.1.1 …පෙ… 4.2.1].

රජ්ජන්ති වත්ථං එතෙනාති රාගො, රජනවත්ථු, රාගවාචිම්හා තෙන රත්තන්ති අත්ථෙ ණො හොති.

කසාවෙන රත්තං වත්ථං කාසාවං [ධ. ප. 9], කාසායං වා. එවං කොසුම්භං, හලිද්දියා රත්තං හාලිද්දං, පාටඞ්ගෙන රත්තං පාටඞ්ගං, මඤ්ජිට්ඨං, කුඞ්කුමං ඉච්චාදි.

‘‘නීලං ¶ වත්ථං, පීතං වත්ථ’’න්තිආදීසු පන නීල, පීතාදිසද්දා ගුණසද්දත්තා පච්චයෙන විනා ගුණනිස්සයං දබ්බං වදන්ති. එවං සබ්බෙසු ගුණසද්ද, ජාතිසද්ද, නාමසද්දෙසු.

445. නක්ඛත්තෙනින්දුයුත්තෙන කාලෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.5; පා. 4.2.3].

ඉන්දුයුත්තෙන නක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතෙ කාලෙ තන්නක්ඛත්තවාචීහි ණො හොති.

පුණ්ණචන්දයුත්තෙන ඵුස්සනක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතා ඵුස්සා, රත්ති, ඵුස්සො, අහො. එවං මාඝො ඉච්චාදි.

නක්ඛත්තෙනාති කිං? ගරුගහෙන ලක්ඛිතා රත්ති.

ඉන්දුයුත්තෙනාති කිං? ඵුස්සෙන ලක්ඛිතො මුහුත්තො.

කාලෙති කිං? ඵුස්සෙන ලක්ඛිතා අත්ථසිද්ධි.

446. සාස්ස දෙවතා පුණ්ණමාසී [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.18, 19 …පෙ… 4.2.21-24].

සා අස්ස දෙවතා, සා අස්ස පුණ්ණමාසීති අත්ථෙ පඨමන්තා ණො හොති.

බුද්ධො අස්ස දෙවතාති බුද්ධො, යො බුද්ධං අත්තනො ආරක්ඛදෙවතං විය ගරුං කත්වා විචරති, නිරන්තරං වා ‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති වාචං නිච්ඡාරෙති, තස්සෙතං නාමං. සුගතො අස්ස දෙවතාති සොගතො, මහින්දදෙවො අස්ස දෙවතාති මාහින්දො. එවං යාමො, සොමො, වාරුණො.

ඵුස්සී අස්ස පුණ්ණමාසීති ඵුස්සො, මාසො. එවං මාඝො, ඵග්ගුනො, චිත්තො, වෙසාඛො, ජෙට්ඨමූලො, ආසළ්හො, සාවණො, පොට්ඨපාදො, අස්සයුජො, කත්තිකො, මාගසිරො.

පුණ්ණමාසීති කිං? ඵුස්සී අස්ස පඤ්චමී තිථී.

447. තමධීතෙ තං ජානාති කණිකා ච [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.1.37 …පෙ… 4.2.59].

එතෙසු ¶ අත්ථෙසු දුතියන්තා ණො ච කො ච ණිකො චාති එතෙ පච්චයා හොන්ති.

ණම්හි – බ්යාකරණං අධීතෙ ජානාති වා වෙය්යාකරණො [දී. නි. 1.256]. පක්ඛෙ ‘‘වෙය්යාකරණිකො, බ්යඤ්ජනං අධීතෙ ජානාති වා වෙය්යඤ්ජනිකො’’ති ඉමානි ණිකෙන සිජ්ඣන්ති.

කම්හි-ඡන්දං අධීතෙ ජානාති වා ඡන්දො. එවං පදකො [දී. නි. 1.256], නාමකො.

ණිකම්හි-විනයං අධීතෙ ජානාති වා වෙනයිකො, සුත්තන්තිකො, ආභිධම්මිකො.

එත්ථ ච ‘වෙය්යාකරණො’ති පදෙ විය්යාකරණං අධීතෙති වාක්යං, ‘වෙයඤ්ජනිකො’ති පදෙ වියඤ්ජනං අධීතෙති. උපරි ‘දොවාරිකො, සොවග්ගික’න්ති පදෙසුපි ‘දුවාරෙ නියුත්තො, සුවග්ගාය සංවත්තතී’ති වාක්යං, අත්ථං කථෙන්තෙන පන දුවාර, සුවග්ගසද්දානං තද්ධිතභාවෙ එව සිද්ධත්තා ද්වාරෙති ච සග්ගායාති ච කථෙතබ්බො.

448. තස්ස විසයෙ දෙසෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 365; චං. 3.1.61; පා. 4.2.52, 53].

තස්ස දෙසරූපෙ විසයෙ ඡට්ඨුන්තා ණො හොති.

ථූයමිගා වසාතිනො නාම, වසාතීනං විසයො දෙසො වාසාතො. ඉධ අදෙසරූපත්තා ණො න හොති, චක්ඛුස්ස විසයො රූපං.

449. නිවාසෙ තන්නාමෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 365; චං. 3.1.64; පා. 4.2.69].

තන්නාමභූතෙ ¶ නිවාසෙ ඡට්ඨ්යන්තා ණො හොති.

සිවීනං නිවාසො දෙසො සෙබ්යො. වසං අදෙන්ති භක්ඛන්තීති වසාදා, බ්යග්ඝා සීහා වා, වසාදානං නිවාසො දෙසො වාසාදො.

450. අනුභවෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.65; පා. 4.2.70].

සමීපෙ භවං අනුභවං, ‘‘අදූරභවෙ’’තිපි පාඨො, තන්නාමෙ අනුභවෙ දෙසෙ ඡට්ඨ්යන්තා ණො හොති.

විදිසාය අනුභවං වෙදිසං, නගරං, උදුම්බරස්ස අනුභවං ඔදුම්බරං, විමානං.

451. තෙන නිබ්බත්තෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.66; පා. 4.2.68].

තන්නාමෙ තෙන නිබ්බත්තෙ දෙසෙ තතියන්තා ණො හොති.

කුසම්බෙන නාම ඉසිනා නිබ්බත්තා කොසම්බී, ඉත්ථියං ඊ, නගරී. එවං කාකන්දී, මාකන්දී, සහස්සෙන ධනෙන නිබ්බත්තා සාහස්සී, පරිඛා, අයඤ්ච තතියා හෙතුම්හි කත්තරි කරණෙ ච යථායොගං යුජ්ජති.

452. තමිධත්ථි [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.67; පා. 4.2.67].

තං ඉධ අත්ථීති අත්ථෙ තන්නාමෙ දෙසෙ පඨමන්තා ණො හොති.

උදුම්බරා ¶ අස්මිං දෙසෙ සන්තීති ඔදුම්බරො, බදරා අස්මිං දෙසෙ සන්තීති බාදරො. එවං පබ්බජො.

453. තත්ර භවෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.48; පා. 4.2.133].

තත්ර භවත්ථෙ සත්තම්යන්තා ණො හොති.

උදකෙ භවො ඔදකො, මච්ඡො, උරසි භවො ඔරසො, පුත්තො, සාගමො. නගරෙ භවො නාගරො. එවං ජානපදො, මාගධො, කපිලවත්ථුම්හි භවො කාපිලවත්ථවො, ‘උවණ්ණස්සාවඞ…’ති උස්ස අවත්තං. කොසම්බියං භවො කොසම්බො, මිත්තෙ භවා මෙත්තා, පුරෙ භවා පොරී [දී. නි. 1.9], වාචා, මනස්මිං භවො මානසො. එත්ථ පන –

ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ මනාදීනං අන්තෙ සාගමො හොතීති සබ්බත්ථ මනොගණාදීනං අන්තෙ සාගමො.

මානසො, රාගො, මානසා, තණ්හා, මානසං, සුඛං. එවං චෙතසො, චෙතසා, චෙතසං. ක්වචි මනො එව මානසං, චෙතො එව චෙතසොතිපි යුජ්ජති.

455. අජ්ජාදීහි තනො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.15; පා. 4.2.105].

තත්ර භවොති අත්ථෙ අජ්ජාදීහි තනො හොති.

අජ්ජ භවො අජ්ජතනො, අත්ථො, අජ්ජත්තනී, විභත්ති, ද්විත්තං, අජ්ජතනං, හිතං, ස්වෙ භවො ස්වාතනො, මහාවුත්තිනා එස්ස ආත්තං. හිය්යො භවො හිය්යත්තනො, හිය්යත්තනො, හිය්යත්තනං, ඔස්ස අත්තං ද්විත්තඤ්ච.

තත්ර ¶ භවොති අත්ථෙ පුරාසද්දම්හා ණො ච තනො ච හොන්ති.

පුරෙ භවො පුරාණො, ඉධ ණො අනුබන්ධො න හොති, පොරාණො වා, පුරාතනො.

457. අමාත්වච්චො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.13; පා. 4.2.104].

අමාසද්දම්හා භවත්ථෙ අච්චො හොති. ‘අමා’ති සහත්ථවාචී.

රාජකිච්චෙසු රඤ්ඤා සහ භවතීති අමච්චො [දී. නි. ටී. 1.339].

458. මජ්ඣාදීහිමො [ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.2.82; පා. 4.3.8, 22; ‘මජ්ඣාදිත්විමො’ (බහූසු)].

මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො. එවං අන්තිමො, හෙට්ඨිමො, උපරිමො, ඔරිමො, පච්ඡිමො, අබ්භන්තරිමො, පච්චන්තිමො, පුරත්ථිමො.

459. කණ ණෙය්ය ණෙය්යක යියා [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.4, 5, 6 …පෙ… 4.2.94, 95, 97, 119-130].

භවත්ථෙ සත්තම්යන්තා එතෙ පඤ්ච පච්චයා හොන්ති.

කණ-කුසිනාරායං භවො කොසිනාරකො, මගධෙසු භවො මාගධකො, ආරඤ්ඤකො, විහාරො.

ණෙය්ය-ගඞ්ගායං භවො ගඞ්ගෙය්යො, පබ්බතෙය්යො, වනෙ භවො වානෙය්යො.

ණෙය්යක-කොසලෙය්යකො ¶ , බාරාණසෙය්යකො, චම්පෙය්යකො, මිථිලෙය්යකො, ඉධ න වුද්ධි.

ය-ගාමෙ භවො ගම්මො, දිවෙ භවො දිබ්බො,

ඉය-ගාමියො, ගාමිකො, යස්ස කත්තං, උදරෙ භවො ඔදරියො, ඔදරිකො, දිවෙ භවො දිවියො, පඤ්චාලියො, බොධිපක්ඛියො, ලොකියො.

460. ණිකො [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.2.40, 41, 42; පා. 4.2.126, 127, 128].

සාරදිකො, දිවසො, සාරදිකා, රත්ති, සාරදිකං, පුප්ඵං. භවසද්දෙන චෙත්ථ අඤ්ඤෙපි අත්ථෙ උපලක්ඛෙති, පබ්බතතො පක්ඛන්දා නදී පබ්බතෙය්යා, කිමීනං කොසෙ ජාතං කොසෙය්යං, වත්ථං. එවං සිවෙය්යං, බාරාණසෙය්යං.

461. තමස්ස සිප්පං සීලං පණ්යං පහරණං පයොජනං [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.4.49-66 …පෙ… 4.4.47-65].

තමස්ස සිප්පං, තමස්ස සීලං, තමස්ස පණ්යං, තමස්ස පහරණං, තමස්ස පයොජනන්ති අත්ථෙසු පඨමන්තා ණිකො හොති.

සිප්පෙ – වීණාවාදනමස්ස සිප්පං වෙණිකො. එත්ථ ච වීණාසද්දෙන වීණාවාදනං වුච්චති. එකත්ථීභාවසාමත්ථියඤ්හෙතං. එවං සබ්බත්ථ. එවං මොදිඞ්ගිකො, පාණවිකො, වංසිකො.

සීලෙ-පංසුකූලධාරණං අස්ස සීලං පංසුකූලිකො, පංසුකූලං ධාරෙතුං සීලමස්සාති වා පංසුකූලිකො. සීලසද්දෙන චෙත්ථ වත, ධම්ම, සාධුකාරාපි ගය්හන්ති, පංසුකූලං ධාරෙති සීලෙනාති පංසුකූලිකොතිපි යුජ්ජති. එවං තෙචීවරිකො ¶ , පිණ්ඩං පිණ්ඩං පතතීති පිණ්ඩපාතො, පිණ්ඩාචාරෙන ලද්ධභොජනං, පිණ්ඩපාතයාපනං අස්ස සීලන්ති පිණ්ඩපාතිකො, පිණ්ඩපාතෙන යාපෙතුං සීලඤ්ච වතඤ්ච ධම්මො ච ගරුකාරො ච අස්සාති පිණ්ඩපාතිකො.

‘පණ්ය’න්ති වික්කෙය්යවත්ථු වුච්චති, ගන්ධො පණ්යං අස්සාති ගන්ධිකො. එවං තෙලිකො, ගොළිකො.

පහරන්ති එතෙනාති පහරණං, ආවුධභණ්ඩං, චාපො පහරණමස්සාති චාපිකො. එවං තොමරිකො, මුග්ගරිකො.

පයොජනං වුච්චති ඵලං, උපධි පයොජනමස්සාති ඔපධිකං [අ. නි. 8.59], පුඤ්ඤං, සතං පයොජනමස්සාති සාතිකං. එවං සාහස්සිකං [ජා. 2.21.415].

462. තං හන්තාරහති ගච්ඡතුඤ්ඡති චරති [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.4.27-43; පා. 4.4.28-46].

තං හන්ති, තං අරහති, තං ගච්ඡති, තං උඤ්ඡති, තං චරතීති අත්ථෙසු දුතියන්තා ණිකො හොති.

පක්ඛීහි පක්ඛිනො හන්තීති පක්ඛිකො. එවං සාකුණිකො [අ. නි. 2.263 (සාකුනිකොතිපි දිස්සති)], මායූරිකො, මච්ඡෙහි මච්ඡෙ හනතීති මච්ඡිකො. එවං ධෙනුකො, මගෙහි මගෙ හනතීති මාගවිකො, මජ්ඣෙ වාගමො. එවං හාරිණිකො, ‘හරිණො’ති මගො එව. සූකරිකො, ඉධ න වුද්ධි.

සතං අරහතීති සාතිකං. එවං සාහස්සිකං.

පරදාරං ගච්ඡතීති පාරදාරිකො, පරදාරිකො වා. එවං පථිකො, මග්ගිකො.

බදරෙ ¶ උඤ්ඡති ගවෙසතීති බාදරිකො. එවං ආමලකිකො.

ධම්මං චරතීති ධම්මිකො. එවං අධම්මිකො.

463. තෙන කතං කීතං බන්ධං අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං හතං හන්ති ජිතං ජයති දිබ්බති ඛණති තරති චරති වහති ජීවති [ක. 350; රූ. 373; නී. 364; චං. 3.4.1-26; පා. 4.4.1-27].

තෙන කතං, තෙන කීතං…පෙ… තෙන ජීවති ඉච්චත්ථෙසු තතියන්තා ණිකො හොති.

කායෙන කතං කායිකං. එවං වාචසිකං, මානසිකං, වාතෙන කතො වාතිකො, ආබාධො.

සතෙන මූලෙන කීතං භණ්ඩං සාතිකං. එවං සාහස්සිකං.

වරත්තාය යොත්තාය බන්ධිතො වාරත්තිකො, අයසා බන්ධිතො ආයසිකො, සාගමො. එවං පාසිකො.

ඝතෙන අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං වා ඝාතිකං. එවං ගොළිකං, දාධිකං, මාරිචිකං.

ජාලෙන හන්තීති ජාලිකො, ජාලකෙවට්ටො. එවං බාළිසිකො [සං. නි. 2.158].

අක්ඛෙහි ජිතං ධනං අක්ඛිකං. එවං සාලාකිකං.

අක්ඛෙහි ජයති දිබ්බතීති වා අක්ඛිකො.

ඛණිත්තියා ඛණතීති ඛාණිත්තිකො. එවං කුද්දාලිකො, ඉධ න වුද්ධි.

උළුම්පෙන ¶ තරතීති ඔළුම්පිකො, උළුම්පිකො වා. එවං නාවිකො [ජා. 2.20.149], ගොපුච්ඡිකො.

සකටෙන චරතීති සාකටිකො. එවං රථිකො, යානිකො, දණ්ඩිකො,

ඛන්ධෙන වහතීති ඛන්ධිකො. එවං අංසිකො, සීසිකො, ඉධ න වුද්ධි.

වෙතනෙන ජීවතීති වෙතනිකො. එවං භතිකො, කසිකො, කයිකො, වික්කයිකො, භතිකාදීසු න වුද්ධි.

464. තස්ස සංවත්තති [ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.4.67-69; පා. 4.4.66-68].

තස්ස සංවත්තතීති අත්ථෙ චතුත්ථ්යන්තා ණිකො හොති.

පුන භවාය සංවත්තතීති පොනොබ්භවිකො, පුනස්ස ඔත්තං, භස්ස ද්විත්තං, පොනොබ්භවිකා [මහාව. 14], තණ්හා, ලොකාය සංවත්තතීති ලොකිකො, සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, සග්ගාය සංවත්තතීති සොවග්ගිකං [දී. නි. 1.163], පුඤ්ඤං. එවං දිට්ඨධම්මිකං, සම්පරායිකං.

465. තතො සම්භූතමාගතං [ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.3.49-51; …පෙ… 4.3.77-79].

තතො සම්භූතං, තතො ආගතං ඉච්චත්ථෙසු පඤ්චම්යන්තා ණිකො හොති.

මාතිතො සම්භූතං ආගතං වා මත්තිකං [පාරා. 34], ද්විත්තං රස්සො ච. එවං පෙත්තිකං. ණ්ය, ණියාපි දිස්සන්ති, සුරභිතො සම්භූතං සොරභ්යං, ථනතො සම්භූතං ථඤ්ඤං, පිතිතො සම්භූතො පෙත්තියො. එවං මත්තියො. ණ්යම්හි-මච්චො.

466. තත්ථ වසති විදිතො භත්තො නියුත්තො [ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.4.70-75 …පෙ… 4.4.69-74].

එතෙස්වත්ථෙසු ¶ සත්තම්යන්තා ණිකො හොති.

රුක්ඛමූලෙ වසතීති රුක්ඛමූලිකො. එවං ආරඤ්ඤිකො, සොසානිකො.

එත්ථ ච වසතීති සාමඤ්ඤවචනෙපි තස්සීල, තබ්බත, තද්ධම්ම, තස්සාධුකාරිතානං වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො තද්ධිතපච්චයානං පසිද්ධත්ථදීපකත්තා. න හි රුක්ඛමූලෙ මුහුත්තමත්තං වසන්තො රුක්ඛමූලිකොති වොහරීයති.

චතුමහාරාජෙසු භත්තා චාතුමහාරාජිකා [සං. නි. 5.1081].

ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො. එවං භණ්ඩාගාරිකො, නවකම්මිකො, ඉධ න වුද්ධි. ‘‘ජාතිකියො, අන්ධකියො’’ ඉච්චාදීසු මහාවුත්තිනා කියො.

467. තස්සිදං [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.3.85-102; පා. 4.3.120-133].

තස්ස ඉදන්ති අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා ණිකො හොති.

සඞ්ඝස්ස අයං සඞ්ඝිකො, විහාරො, සඞ්ඝිකා, භූමි, සඞ්ඝස්ස ඉදං සඞ්ඝිකං, භණ්ඩං. එවං පුග්ගලිකං, ගණිකං, මහාජනිකං, සක්යපුත්තස්ස එසොති සක්යපුත්තිකො. එවං නාටපුත්තිකො, දාසපුත්තිකො.

468. ණිකස්සියො වා [ක. 404; රූ. 370; නී. 756].

සක්යපුත්තියො, සක්යපුත්තිකො ඉච්චාදි.

469. ණො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.3.85; පා. 4.3.120].

තස්සිදන්ති ¶ අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා ණො හොති.

කච්චායනස්ස ඉදං කච්චායනං, බ්යාකරණං. එවං සොගතං, සාසනං, මාහිංසං, මංසාදි.

තස්සිදන්ති අත්ථෙ ගවාදීහි යො හොති.

471. යම්හි ගොස්ස ච [ක. 78; රූ. 31; නී. 229].

යවන්තෙ පච්චයෙ පරෙ ගොස්ස ච උවණ්ණානඤ්ච අවඞ හොතීති අවාදෙසො. ‘තවග්ගවරණාන…’න්ති සුත්තෙන වස්ස බත්තං, ගුන්නං ඉදං ගබ්යං, මංසාදි, දු වුච්චති රුක්ඛො, තස්ස ඉදං දබ්යං, දබ්බං, මූලාදි.

472. තමෙත්ථස්සත්ථීති මන්තු [ක. 369; රූ. 403; නී. 793; චං. 4.2.98; පා. 5.2.94].

තං එත්ථ අත්ථි, තං අස්ස අත්ථීති අත්ථෙසු පඨමන්තා මන්තුපච්චයො හොති, ඉවණ්ණු’වණ්ණො’කාරෙහි මන්තු. තත්ථ ඉවණ්ණන්තෙහි නිච්චං, උපට්ඨිතා සති එතස්මිං අත්ථි, එතස්ස වා අත්ථීති සතිමා. එවං ගතිමා, මතිමා, ධිතිමා [සං. නි. 1.1952; ජා. 2.22.1451], අත්ථදස්සිමා [ජා. 2.22.1451], සිරීමා [ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා] ඉච්චාදි.

473. ආයුස්සායස මන්තුම්හි [ක. 371; රූ. 404; නී. 797].

මන්තුම්හි පරෙ ආයුස්ස ආයසාදෙසො හොති.

දීඝං ආයු අස්මිං අත්ථි, අස්ස වා අත්ථීති ආයස්මා [මහානි. 49]. එවං චක්ඛුමා, බන්ධුමා, භාණුමා ඉච්චාදි.

බහූ ගාවො අස්මිං සන්ති, අස්ස වා සන්තීති ගොමා. චන්දිමා, පාපිමාපදෙසු ච මහාවුත්තිනා ඉමන්තුපච්චයං ඉච්ඡන්ති. තත්ථ චන්දසඞ්ඛාතං විමානං අස්ස අත්ථීති චන්දිමා [ධ. ප. 387], දෙවපුත්තො, උපචාරෙන පන විමානම්පි චන්දිමාති වුච්චති, දෙවපුත්තොපි චන්දොති වුච්චති. අති විය පාපො අජ්ඣාසයො අස්ස අත්ථීති පාපිමා [සං. නි. 1.137], මාරො. න හි අප්පකෙන පාපෙන පාපිමාති වුච්චති පහූතාදිවසෙන පසිද්ධෙ එව මන්තාදීනං පවත්තනතො. වුත්තඤ්හි වුත්තියං –

‘‘පහූතෙ ච පසංසායං, නින්දායඤ්චාතිසායනෙ.

නිච්චයොගෙ ච සංසග්ගෙ, හොන්තිමෙ මන්තුආදයො’’ති [මොග. 78].

තත්ථ පහූතෙ-ගොමා [සං. නි. 1.12], ධනවාති.

අතිසායනෙ – බුද්ධිමා, වණ්ණවාති.

නිච්චයොගෙ-සතිමා, සීලවා, දණ්ඩීති.

තථා විජ්ජමානෙහි එව සතිආදීහි සතිමා ඉච්චාදයො වුච්චන්ති, න අතීතෙහි අනාගතෙහි ච අවිජ්ජමානෙහි, කස්මා ¶ ? අත්ථිසද්දෙන පච්චුප්පන්නෙන නිද්දිට්ඨත්තා. එවං පන සති කථං පුබ්බෙපි ත්වං සතිමා ආසි, අනාගතෙපි සතිමා භවිස්සසීති ඉදං සිද්ධන්ති? තදපි තදා විජ්ජමානාය එව සතියා සිද්ධන්ති.

ගො, අස්සො, මනුස්සො ඉච්චාදීසු ජාතිසද්දෙසු තෙසං දබ්බාභිධානසමත්ථත්තා මන්තාදයො න හොන්ති, තථා නීලො පටො, සුක්කො පටොඉච්චාදීසු ගුණසද්දෙසු තිස්සො, ඵුස්සොඉච්චාදීසු නාමසද්දෙසු ච. යෙසං පන දබ්බාභිධානසාමත්ථියං නත්ථි, තෙස්වෙව හොන්ති, බුද්ධිමා, පඤ්ඤවා, රූපවා, වණ්ණවා ඉච්චාදි.

පඨමන්තා මන්ත්වත්ථෙ ඉම, ඉයා හොන්ති.

බහවො පුත්තා අස්ස අස්මිං වා සන්තීති පුත්තිමො, පත්ථටා කිත්ති අස්ස අස්මිං වා අත්ථීති කිත්තිමො. එවං ඵලිමො, ඛන්ධිමො, රුක්ඛො, පුත්තියො, කප්පිමො, කප්පියො, ජටිමො, ජටියො, ථිරං ගුණජාතං අස්ස අස්මිං වා අත්ථීති ථෙරියො, හානභාගො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති හානභාගියො. එවං ඨිතිභාගියො, විසෙසභාගියො, නිබ්බෙධභාගියො ඉච්චාදි.

එත්ථ ච පාළියං චන්දිමා, පුත්තිමාසද්දානං සිම්හි රාජාදිගණරූපං දිස්සති, රත්තිමාභාති චන්දිමා [ධ. ප. 387], පුත්තෙහි නන්දති පුත්තිමාති [සං. නි. 1.12]. කිත්තිමාසද්දස්ස පන කිත්තිමස්ස කිත්තිමතොති රූපන්ති.

475. වන්ත්වාවණ්ණා [ක. 368; රූ. 402; නී. 792; චං. 6.3.35 …පෙ… 8.2.9].

අවණ්ණභූතා පඨමන්තා මන්ත්වත්ථෙ වන්තු හොති.

නිච්චසීලවසෙන ¶ විසුද්ධං සීලං අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සීලවා, පසත්ථො ගුණො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති ගුණවා.

එවං සබ්බත්ථ පදත්ථානුරූපං මන්ත්වත්ථවිසෙසො වත්තබ්බො, පටිසන්ධිසහගතා පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා, පච්චයෙ පරෙ දීඝානං ක්වචි රස්සත්තං. විදති එතෙනාති විදො, ඤාණං, විදො එතස්ස අත්ථි, එතස්මිං වා විජ්ජතීති විද්වා, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බස්සරලොපො.

බහුලාධිකාරා රස්මිවා, ලක්ඛිවා, යසස්සිවා, භයදස්සිවා, මස්සුවා, ගාණ්ඩීවධන්වාතිපි සිජ්ඣන්ති. තත්ථ ගාණ්ඩීවධනු අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති ගාණ්ඩීවධන්වා, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බස්සරලොපො.

476. දණ්ඩාදීහිකඊ වා [ක. 366; රූ. 400; නී. 790; චං. 4.2.118-121; පා. 5.2.115-6].

තෙහි මන්ත්වත්ථෙ ඉක, ඊ හොන්ති වා.

නිච්චං ගහිතො දණ්ඩො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති දණ්ඩිකො, දණ්ඩී, දණ්ඩවා. එවං ගන්ධිකො, ගන්ධී, ගන්ධවා, රූපිකො, රූපී, රූපවා. ඉණසාමිකෙ වත්තබ්බෙ ධනා ඉකො, ධනිකො, අඤ්ඤත්ර ධනී, ධනවා, අත්ථිකො, අත්ථී, අත්ථවා.

එත්ථ ච අසන්නිහිතෙන අත්ථෙන අත්ථො අස්ස අත්ථීති අත්ථිකො, මහග්ඝෙන අත්ථිකො මහග්ඝත්ථිකො. එවං ධනත්ථිකො, පුඤ්ඤත්ථිකො, සෙය්යත්ථිකො, අයං අත්ථො එතස්සාති ඉදමත්ථී, පාටවෙන අත්ථො අස්සාති පාටවත්ථී. එවං ඡෙකත්ථී, කුසලත්ථීඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

වණ්ණසද්දන්තා පන ඊයෙව හොති, බ්රහ්මුනො වණ්ණො සණ්ඨානං අස්ස අත්ථීති බ්රහ්මවණ්ණී. අථ වා බ්රහ්මුනො වණ්ණො බ්රහ්මවණ්ණො ¶ , බ්රහ්මවණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස සො බ්රහ්මවණ්ණී. එවං බ්රහ්මවච්ඡසී, ‘වච්ඡස’න්ති සීසං, තද්ධිතන්තසමාසපදං නාමෙතං. එවං දෙවවණ්ණී.

හත්ථ, දන්තාදීහි ජාතියං ඊ, හත්ථී, දන්තී, ගජො, දාඨී, කෙසරී, සීහො, අඤ්ඤත්ර හත්ථවා, දන්තවා. බ්රහ්මචාරිම්හි වත්තබ්බෙ වණ්ණතො ඊයෙව, වණ්ණී, අඤ්ඤත්ර වණ්ණවා. පොක්ඛරාදීහි දෙසෙ ඊයෙව, පොක්ඛරං වුච්චති කමලං, පොක්ඛරණී, පුන ඉත්ථියං නී, පුබ්බඊ-කාරස්ස අත්තං, උප්පලිනී, කුමුදිනී, භිසිනී, මුළාලිනී, සාලුකිනී, පදුමං එත්ථ දෙසෙ අත්ථීති පදුමී, තතො ඉත්ථියං නී, පදුමිනී, පුබ්බඊ-කාරස්ස රස්සත්තං, සබ්බං කමලාකරස්ස වා කමලගච්ඡස්ස වා නාමං, අඤ්ඤත්ර පොක්ඛරවා හත්ථී, ඉධ සොණ්ඩා පොක්ඛරං නාම.

සිඛී, සිඛාවා, මාලී, මාලාවා, සීලී, සීලවා, බලී, බලවා. සමාසන්තෙපි ඊ, නිද්දාසීලී, සභාසීලී, බාහුබලී, ඌරුබලී. සුඛ, දුක්ඛෙහි ඊයෙව, සුඛී, දුක්ඛී ඉච්චාදි.

477. තපාදීහි සී [ක. 365; රූ. 399; නී. 789; චං. 4.2.106; පා. 5.2.102; ‘… ස්සී’ (බහූසු)].

තපාදීහි මන්ත්වත්ථෙ සී හොති වා.

තපො අස්ස අස්මිං වා විජ්ජතීති තපස්සී, ද්විත්තං. එවං යසස්සී, තෙජස්සී, මනො අස්ස අත්ථීති මනස්සී.

478. ණො තපා [ක. 370; රූ. 405; නී. 795; චං. 4.2.106; පා. 5.2.103].

තපො අස්ස අත්ථීති තාපසො, ඉත්ථියං තාපසී.

479. මුඛාදිතො රො [ක. 367; රූ. 401; නී. 791; චං. 4.2.110, 111; පා. 5.2.106, 107].

අසංයතං මුඛං අස්ස අත්ථීති මුඛරො, සුසි අස්ස අත්ථීති සුසිරො, රුක්ඛො, ඌසො ඛාරො යස්මිං අත්ථීති ඌසරො, ඛාරභූමිප්පදෙසො, මධු රසො අස්ස අත්ථීති මධුරො, ගුළො, නගා එත්ථ සන්තීති නගරො, බහුපබ්බතප්පදෙසො, ‘‘නගර’’න්තිපි පාඨො, කුඤ්ජො වුච්චති හනු, කුඤ්ජරො, හත්ථී, උණ්ණතා දන්තා අස්ස සන්තීති දන්තුරො, හත්ථීයෙව, මහාවුත්තිනා අස්ස උත්තං.

480. තුන්ද්යාදීහි භො [ක. 364; රූ. 398; නී. 387; චං. 4.2.148; පා. 5.2.139].

තුන්දිඉච්චාදීහි මන්ත්වත්ථෙ භො හොති වා.

තුන්දි වුච්චති වුද්ධා නාභි, තුන්දිභො, වලියො එතස්මිං අත්ථීති වලිභො.

481. සද්ධාදිත්ව [ක. 370; රූ. 405; නී. 795; චං. 4.2.105; පා. 5.2.101 (සද්දාදිව්හ?)].

සද්ධා අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සද්ධො. එවං පඤ්ඤො, සතො.

482. ආල්වාභිජ්ඣාදීහි [ක. 359; රූ. 384; නී. 779; චං. 4.2.157; පා. 3.2.158].

අභිජ්ඣාදීහි මන්ත්වත්ථෙ ආලු හොති වා.

අභිජ්ඣා ¶ අධිකා අස්ස අත්ථීති අභිජ්ඣාලු, සීතලදුක්ඛං අධිකං අස්ස අත්ථීති සීතාලු, ධජා බහුලා අස්මිං රථෙ සන්තීති ධජාලු, දයා බහුලා අස්සාති දයාලු, පුරිසචිත්තං බහුලං අස්සාති පුරිසාලු, පුරිසලොලා ඉත්ථී.

483. පිච්ඡාදිත්විලො [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.102, 103; පා. 5.2.99, 100].

පිච්ඡාදිතො මන්ත්වත්ථෙ ඉලො හොති වා.

පිච්ඡං තූලං අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති පිච්ඡිලො, පිච්ඡවා, තූලරුක්ඛො, පිච්ඡිලා සිප්පලි [සිප්පලී, සීම්බලී, සෙම්මලීතිපි දිස්සති], ඵෙනිලො [ඵෙණිලොතිපි දිස්සති], ඵෙනවා, අද්දාරිට්ඨකො, ජටිලො, ජටාවා, තාපසො, තුණ්ඩිලො, තුණ්ඩවා, අධිකා වාචා අස්ස අත්ථීති වාචාලො, මහාවුත්තිනා ඉලොපො.

484. සීලාදිතො වො [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.113; පා. 5.2.109].

නිච්චරක්ඛිතසීලං අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සීලවො, පුරිසො, සීලවා, ඉත්ථී, කෙසා අතිදීඝා අස්මිං සන්තීති කෙසවො, කෙසවා, අපරිමාණා අණ්ණා උදකා අස්මිං සන්තීති අණ්ණවො, මහන්තං බලං අස්ස අත්ථීති බලවො, බලවා, බලවං. ගාණ්ඩී වුච්චති සන්ධි, බහවො ගාණ්ඩී අස්මිං අත්ථීති ගාණ්ඩීවං, ධනු [ගණ්ඩස්ස ගණ්ඩමිගසිඞ්ගස්ස අයං ගාණ්ඩී, සො අස්ස අත්ථීති ගාණ්ඩීති ගාණ්ඩීවො. (පඤ්චකාටීකා). ගාණ්ඩීමෙණ්ඩසිඞ්ගමස්ස අත්ථීති ගාණ්ඩීවං, ධනු. (පයොගසිද්ධි). ගාණ්ඩී ගන්ථි, සො අත්ථි අස්ස අස්මිං වා ගාණ්ඩීවො අජ්ජුනධනු, (මුග්ධබොධටීකා)], බහුකා රාජී අස්ස අත්ථීති රාජීවං, පඞ්කජං.

485. මායාමෙධාහි වී [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.137; පා. 5.2.121].

486. ඉස්සරෙ ආම්යුවාමී [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.143; පා. 5.2.126; ‘‘සිස්සරෙ…’’ (බහූසු)].

ඉස්සරභූතෙ මන්ත්වත්ථෙ ආමී, උවාමී හොන්ති.

ඉස්සරියට්ඨානභූතං සං අස්ස අත්ථීති සාමී, සුවාමී [සු. නි. 671], ඉත්ථියං සාමිනී, සුවාමිනී, බින්දුලොපො, කාගමෙ සාමිකො.

487. ලක්ඛ්යා ණො අ ච [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; පා. 5.2.100].

ලක්ඛීම්හා මන්ත්වත්ථෙ ණො හොති, ඊකාරස්ස අත්තඤ්ච හොති.

ලක්ඛී සිරී එතස්ස අත්ථීති ලක්ඛණො.

488. අඞ්ගා නො කල්යාණෙ [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; පා. 5.2.100].

කල්යාණෙ වත්තබ්බෙ අඞ්ගම්හා මන්ත්වත්ථෙ නො හොති.

කල්යාණං අඞ්ගං එතිස්සා ඉත්ථියා අත්ථීති අඞ්ගනා.

489. සො ලොමා [ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.104; පා. 5.2.100].

ලොමම්හා මන්ත්වත්ථෙ සපච්චයො හොති.

බහූනි ලොමානි අස්ස සන්තීති ලොමසො. එත්ථ ‘සො’ති සුත්තවිභාගෙන ‘‘සුමෙධසො, භූරිමෙධසො’’ ඉච්චාදීනිපි සිජ්ඣන්ති.

490. තස්ස ¶ භාවකම්මෙසු ත්ත තා ත්තන ණ්ය ණෙය්යණිය ණ ඉයා [ක. 360; රූ. 387; නී. 780; චං. 4.1.136-153; පා. 5.1.119-136].

තස්ස භාවො, තස්ස කම්මන්ති අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා එතෙ අට්ඨ පච්චයා බහුලං භවන්ති.

තත්ථ භවන්ති බුද්ධි, සද්දා එතස්මාති භාවො, සද්දානං අත්තනො අත්ථෙසු ආදිම්හි උප්පත්තිකාරණං, චිරකාලං පවත්තිකාරණඤ්ච. තත්ථ ආදිම්හි පවත්තිකාරණං බ්යප්පත්තිනිමිත්තං නාම. චිරකාලං පවත්තිකාරණං පවත්තිනිමිත්තං නාම. තදුභයම්පි ජාති, දබ්බ, ගුණ, ක්රියා, නාමවසෙන පඤ්චවිධං හොති.

තත්ථ ‘‘ගොස්ස භාවො ගොත්ත’’න්ති එත්ථ ගොජාති භාවො නාම.

‘‘දණ්ඩිනො භාවො දණ්ඩිත්ත’’න්ති එත්ථ දණ්ඩදබ්බං භාවො නාම.

‘‘නීලස්ස පටස්ස භාවො නීලත්ත’’න්ති එත්ථ නීලගුණො භාවො නාම.

‘‘පාචකස්ස භාවො පාචකත්ත’’න්ති එත්ථ පචනක්රියා භාවො නාම.

‘‘තිස්සනාමස්ස ජනස්ස භාවො තිස්සත්ත’’න්ති එත්ථ තිස්සනාමං භාවො නාම.

තත්ථ ගොස්ස භාවොති ගොසද්දං සුත්වා ගොදබ්බෙ ගොබුද්ධියා වා ගොදබ්බං දිස්වා තස්මිං දබ්බෙ ගොවොහාරස්ස වා පවත්තිකාරණන්ති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි යථානුරූපං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ත්තම්හි-ගොත්තං, දණ්ඩිත්තං, පාචකත්තං, තිස්සත්තං ඉච්චාදි.

තාම්හි-සඞ්ගණිකාරාමතා ¶ , නිද්දාරාමතා, භස්සාරාමතා ඉච්චාදි.

ත්තනම්හි-පුථුජ්ජනත්තනං, වෙදනත්තනං, ජාරත්තනං, ජායත්තනං ඉච්චාදි.

ණ්යම්හි-අලසස්ස භාවො ආලස්යං, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, බ්රාහ්මණස්ස භාවො බ්රාහ්මඤ්ඤං, සීලසමාධිපඤ්ඤාගුණො සාමඤ්ඤඤ්ච බ්රාහ්මඤ්ඤඤ්ච නාම. තාපසස්ස භාවො තාපස්යං, නිපුණස්ස භාවො නෙපුඤ්ඤං, විපුලස්ස භාවො වෙපුල්ලං, රඤ්ඤො භාවො රජ්ජං, ආපබ්බතස්ස ඛෙත්තස්ස භාවො ආපබ්බත්යං, දායාදස්ස භාවො දායජ්ජං, විසමස්ස භාවො වෙසම්මං, සඛිනො භාවො සඛ්යං, වාණිජානං භාවො වාණිජ්ජං ඉච්චාදි.

ණෙය්යම්හි – සුචිස්ස භාවො සොචෙය්යං. එවං ආධිපතෙය්යං ඉච්චාදි.

ණියම්හි-ආලසියං, මදභාවො මදියං. එවං දක්ඛියං, පුරොහිතභාවො පොරොහිතියං, බ්යත්තස්ස භාවො වෙය්යත්තියං, බ්යාවටස්ස භාවො වෙය්යාවටියං, ඉමානි ද්වෙ පුබ්බෙ වෙය්යාකරණපදං විය සිද්ධානි.

ණම්හි-ගරුනො භාවො ගාරවො, පටුභාවො පාටවං ඉච්චාදි.

ඉයම්හි-අධිපතිභාවො අධිපතියං, පණ්ඩිතභාවො පණ්ඩිතියං, බහුස්සුතභාවො බහුස්සුතියං, නග්ගස්ස භාවො නග්ගියං, සූරභාවො සූරියං, වීරභාවො වීරියං ඉච්චාදි.

කම්මත්ථෙ කම්මං නාම ක්රියා, අලසස්ස කම්මං අලසත්තං, අලසතා, අලසත්තනං, ආලස්යං, ආලසෙය්යං, ආලසියං, ආලසං, අලසියං ඉච්චාදි.

491. බ්ය වද්ධදාසා වා [ක. 360; රූ. 387; නී. 780].

භාව ¶ , කම්මෙසු වද්ධ, දාසෙහි බ්යො හොති වා.

වද්ධස්ස භාවො කම්මං වා වද්ධබ්යං, වද්ධතා, දාසබ්යං, දාසතා, ‘වද්ධව’න්ති ඉධ ණෙ පරෙ වාගමො.

492. නණ යුවා බො ච වයෙ [ක. 361; රූ. 388; නී. 781; චං. 4.1.146; පා. 5.1.130; ‘…වස්ස’ (බහූසු)].

වයෙ ගම්යමානෙ භාව, කම්මෙසු යුවතො නණ හොති වා බාගමො ච.

493. අණ්වාදීහිමො [ක. 360; රූ. 387; නී. 780; චං. 4.1.139; පා. 5.1.122; ‘අණ්වාදිත්විමො’ (බහූසු)].

අණුනො භාවො අණිමා, ලඝුනො භාවො ලඝිමා.

494. කස්සමහතමිමෙ කසමහා [ක. 404; රූ. 370; නි. 859; ‘කස්සක…’?].

ඉමපච්චයෙ පරෙ කස්ස, මහන්තසද්දානං කමෙන කස, මහා හොන්ති.

කස්සකස්ස කම්මං කසිමා [(කිසමහතමිමෙ කසමහා. ඉමපච්චයෙ පරෙ කිස, මහන්ථසද්දානං කමෙන කස, මහා හොන්ථි. කිසස්ස භාවො කසිමා, මොග. 4-133)], මහන්තස්ස භාවො මහිමා. සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, ණ්යම්හි සාගමො, ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පරරූපත්තං. එවං දොමනස්සං, සුන්දරං වචො ¶ එතස්මින්ති සුවචො, සුවචස්ස භාවො සොවචස්සං. එවං දොවචස්සං.

‘‘ආරාමරාමණෙය්යකං, උය්යානරාමණෙය්යකං, භූමිරාමණෙය්යකං’’ ඉච්චාදීසු රමිතබ්බන්ති රමණං, රමණං එත්ථ අත්ථීති රාමණො, ආරාමො, ආරාමරාමණස්ස භාවො ආරාමරාමණෙය්යකං, ණෙය්යො, සකත්ථෙ ච කො [කථං රාමණියකත්ථි? සකත්ථෙ කන්ථා ණෙන සිද්ධං, (මොග. 4-59)], ආරාමසම්පත්ති, ආරාමසිරීති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසු.

495. තමස්ස පරිමාණං ණිකො ච [ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 4.1.62; පා. 5.1.57, 58].

තං අස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ පඨමන්තා ණිකො හොති කො ච. පරිමීයතෙ අනෙනාති පරිමාණං.

දොණො පරිමාණමස්සාති දොණිකො. එවං ඛාරිකො, කුම්භිකො, අසීතිවස්සානි පරිමාණමස්සාති ආසීතිකො, වයො. එවං නාවුතිකො, උපඩ්ඪකායො පරිමාණමස්සාති උපඩ්ඪකායිකං, බිම්බොහනං, ද්වෙ පරිමාණමස්සාති දුකං. එවං තිකං, චතුක්කං, පඤ්චකං, ඡක්කං, ද්විත්තං. දසකං, සතකං.

496. යතෙතෙහි ත්තකො [ක. 391; රූ. 423; නී. 830; පා. 5.1.22, 23]

තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ ය, ත, එතසද්දෙහි සදිසද්විභූතො ත්තකො හොති.

යං පරිමාණමස්සාති යත්තකං. එවං තත්තකං.

497. එතස්සෙට ත්තකෙ [ක. 404; රූ. 370; නී. 859].

එතං පරිමාණමස්සාති එත්තකං, යාව පරිමාණමස්සාති යාවත්තකං. එවං තාවත්තකං, එතාවත්තකං. ‘යතෙතෙහී’ති වචනෙන යාව, තාව, එතාවාපි ගය්හන්ති.

498. සබ්බා ච ටාවන්තු [ක. 391; රූ. 423; නී. 830; චං. 4.2.43; පා. 5.2.39; ‘සබ්බා චචවන්තු’ (බහූසු)].

තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ ය, තෙ’තෙහි ච සබ්බතො ච ටාවන්තු හොති, එතස්ස ද්විත්තං.

සබ්බං පරිමාණං අස්සාති සබ්බාවන්තං, සබ්බාවා, අත්ථො, සබ්බාවන්තො, සබ්බාවන්තා, අත්ථා, සබ්බාවති, අත්ථෙ, සබ්බාවන්තෙසු, අත්ථෙසු, ඉත්ථියං සබ්බාවතී, සබ්බාවන්තී, පරිසා. එවං යාවා, යාවන්තා, යාවන්තො, තාවා, තාවන්තා, තාවන්තො, එත්තාවා, එත්තාවන්තා, එත්තාවන්තො ඉච්චාදි.

ක්වචි මහාවුත්තිනා එකස්ස ත-කාරස්ස ලොපො, යාවතකො කායො, තාවතකො බ්යාමො [දී. නි. 3.200], යාවතිකා යානස්ස භූමි.

499. කිංම්හා රති රීව රීවතක රිත්තකා [ක. 391; රූ. 423; නී. 830; චං. 4.2.45; පා. 5.2.41].

තං අස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ කිංසද්දතො එතෙ චත්තාරො පච්චයා භවන්ති.

500. රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්ස [ක. 539; රූ. 558; නී. 1124].

රානුබන්ධෙ ¶ පච්චයෙ පරෙ පදන්තසරාදිස්ස ලොපො හොති. ආදිසද්දෙන පදන්තබ්යඤ්ජනං ගය්හති, සුත්තවිභත්තෙන රීවන්තු, රිත්තාවන්තුපච්චයා ච හොන්ති.

කිං පරිමාණමස්සාති කති. පඤ්චක්ඛන්ධා කති කුසලා, කති අකුසලා [විභ. 151], කතිවස්සොසි ත්වං භික්ඛු, එකවස්සො අහං භගවා [මහාව. 78], කිං පරිමාණං අස්සාති කීවං, කිංව දූරො ඉතො ගාමො. එවං කීවතකං, කිත්තකං.

රීවන්තුම්හි – කීවන්තො හොන්තු යාචකා [ජා. 2.20.103] ති.

රිත්තාවන්තුම්හි – කිත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති [සං. නි. 3.82], කිත්තාවතා නු ඛො භන්තෙ රූපන්ති වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො භන්තෙ මාරොති වුච්චති [සං. නි. 3.161].

පුබ්බසුත්තෙන ටාවන්තුම්හි – එත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, එත්තාවතා රූපන්ති වුච්චති, එත්තාවතා මාරොති වුච්චති.

501. මානෙ මත්තො [ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 4.2.38; පා. 5.2.37].

මීයතෙ එතෙනාති මානං, තං උම්මානං, පරිමාණන්ති දුවිධං, උද්ධං මානං උම්මානං, තදඤ්ඤං මානං පරිමාණං, ඉමස්මිං සුත්තෙ පන සාමඤ්ඤවචනත්තා දුවිධම්පි ලබ්භති, දුවිධෙ මානෙ පවත්තා හත්ථාදිසද්දම්හා තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ මත්තපච්චයො හොති.

හත්ථො පරිමාණං අස්සාති හත්ථමත්තං, ද්වෙ හත්ථා පරිමාණං අස්සාති ද්විහත්ථමත්තං, ද්වෙ අඞ්ගුලියො පරිමාණං අස්සාති ද්වඞ්ගුලමත්තං. එවං චතුරඞ්ගුලමත්තං, විදත්ථිමත්තං, යොජනමත්තං ¶ , තීණි යොජනානි පරිමාණං අස්සාති තියොජනමත්තං, නාළිමත්තං, පත්ථමත්තං, දොණමත්තං, පලං වුච්චති උම්මානසඞ්ඛාතො පාතිවිසෙසො, පලං පරිමාණං අස්සාති පලමත්තං, පඤ්චමත්තං, පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං [පාරා. 1], තිංසමත්තං, සට්ඨිමත්තං, සතමත්තං, සහස්සමත්තං, කොටිමත්තං, කුම්භමත්තං, චාටිමත්තං, හත්ථිමත්තං, පබ්බතමත්තං ඉච්චාදි.

‘මත්තා’ති වා පරිමාණවාචිසද්දන්තරං, හත්ථො මත්තා එතස්සාති හත්ථමත්තං. එවං ද්විහත්ථමත්තං, ඉච්චාදිනා සමාසොපි යුජ්ජති. අභෙදූපචාරෙන පන හත්ථපරිමාණං හත්ථොති කත්වා ‘‘ද්විහත්ථං වත්ථං, දොණො වීහි, දොණො මාසො’’ති සිජ්ඣති.

502. තග්ඝො චුද්ධං [ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 4.2.39; පා. 5.2.37].

උද්ධංමානෙ පවත්තා සද්දා තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ තග්ඝපච්චයො හොති මත්තො ච.

ජණ්ණු පරිමාණමස්සාති ජණ්ණුතග්ඝං, ජණ්ණුමත්තං.

503. ණො ච පුරිසා [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 4.2.40 …පෙ… 5.2.38].

උද්ධංමානෙ පවත්තා පුරිසම්හා ණො ච හොති තග්ඝො ච මත්තො ච.

චතුහත්ථො පුරිසො පරිමාණමස්සාති පොරිසං, තිපොරිසං, සතපොරිසං, ගම්භීරං. එවං පුරිසතග්ඝං, පුරිසමත්තං, උද්ධං පසාරිතහත්ථෙන සද්ධිං පඤ්චහත්ථං පුරිසපමාණං පොරිසන්ති වදන්ති, ‘‘එකූනතීසො වයසා’’ති [දී. නි. 2.214 (එකූනතිංසො)] එත්ථ එකූනතීස වස්සානි ආයුපරිමාණං අස්සාති එකූනතීසො. එවං ¶ වීසො, තීසො, චත්තාලීසො, පඤ්ඤාසො, සහස්සො බ්රහ්මා, ද්විසහස්සො බ්රහ්මා, දසසහස්සො බ්රහ්මා. එත්ථ ච ‘‘සහස්සපරිමාණං චක්කවාළං අස්සාති සහස්සො’’-ඉච්චාදිනා ණපච්චයෙන සිජ්ඣති.

504. එකා කාක්යසහායෙ [ක. 391; රූ. 423; නී. 835; චං. 4.2.67; පා. 5.3.52].

අසහායත්ථෙ එකම්හා ක, ආකී හොන්ති වා.

ඉත්ථියං එකිකා, එකාකිනී, එකා වා, ‘අධාතුස්ස කෙ’ති සුත්තෙන ඉත්ථියං කම්හි පරෙ අස්ස ඉත්තං.

505. ද්විති චතූහි තීයත්ථා [ක. 385; රූ. 409; නී. 817; තිසත්ථා?].

තෙහි තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ තීයො ච ත්ථො ච හොන්ති.

506. ද්විතීනං දුතා තීයෙ [ක. 386, 410; නී. 818; තියෙ?].

තීයෙ පරෙ ද්වි, තිසද්දානං දු, තාදෙසා හොන්ති.

ද්වින්නං පූරණො දුතීයො [ඡට්ඨසංගීති පාඨෙසු දුතියොත්යාදිනා දිස්සන්ති], ද්වින්නං පූරණී දුතීයා, ද්වින්නං පූරණං දුතීයං. එවං තතීයො, තතීයා, තතීයං. චතුන්නං පූරණො චතුත්ථො, චතුත්ථී, චතුත්ථං.

507. ම පඤ්චාදිකතිහි [ක. 373; රූ. 406; නී. 802; චං. 4.2.55; පා. 5.2.49].

පඤ්චාදීහි ¶ ච කතිම්හා ච තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ මො හොති.

පඤ්චමො, පඤ්චමී, පඤ්චමං. එවං සත්තම, අට්ඨම, නවම, දසම, එකාදසමාදි. කතින්නං පූරණො කතිමො, කතිමී, තිථී.

508. තස්ස පූරණෙකාදසාදිතො වා [ක. 374; රූ. 412; නී. 805; චං. 4.2.51; පා. 5.2.48].

පූරතෙ අනෙනාති පූරණං, එකාදසාදිතො තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ ටානුබන්ධො අපච්චයො හොති වා.

එකාදසන්නං පූරණො එකාදසො, එකාදසී, එකාදසං, එකාදසමො වා. එවං ද්වාදසො, ද්වාදසමො, තෙරසො, තෙරසමො, චුද්දසො, චුද්දසමො, පඤ්චදසො, පඤ්චදසමො, පන්නරසො, පන්නරසමො, සොළසො, සොළසමො, සත්තරසො, සත්තරසමො, අට්ඨාරසො, අට්ඨාරසමො.

509. ටෙ සතිස්ස තිස්ස [ක. 389; රූ. 413; නී. 824].

ටෙ පරෙ සතිස්ස ති-කාරස්ස ලොපො හොතීති වීසති, තීසතීනං තිස්ස ලොපො.

එකූනවීසො, එකූනවීසතිමො, වීසො, වීසතිමො, තීසො, තීසතිමො, චත්තාලීසො, චත්තාලීසමො, පඤ්ඤාසො, පඤ්ඤාසමො. සට්ඨ්යාදිතො පුරිමසුත්තෙන මො, සට්ඨිමො, සත්තතිමො, අසීතිමො, නවුතිමො.

510. සතාදීනමි ච [ක. 373; රූ. 406; නී. 802; චං. 4.2.53 …පෙ… 5.2.57].

සතාදිතො තස්ස පූරණත්ථෙ මො හොති, සතාදීනං අන්තස්ස ඉත්තඤ්ච හොති.

සතස්ස ¶ පූරණො සතිමො, ද්විසතිමො, තිසතිමො, සහස්සිමො.

ඡම්හා තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ ට්ඨ, ට්ඨමා හොන්ති.

ඡට්ඨො, ඡට්ඨී, ඡට්ඨං, ඡට්ඨමො, ඡට්ඨමී, ඡට්ඨමං.

512. සඞ්ඛ්යාය සච්චුතීසාසදසන්තායාධිකාස්මිං සතසහස්සෙ ට [ක. 328; රූ. 352; නී. 701; චං. 4.2.50 …පෙ… 5.2.45, 46; ‘…ඩො’ (බහූසු)].

සති, උති, ඊස, ආස, දසන්තාහි සඞ්ඛ්යාහි තෙ අධිකා අස්මිං සතසහස්සෙති අත්ථෙ ටානුබන්ධො අපච්චයො හොති.

එත්ථ ච ‘සතසහස්සෙ’ති සතෙ වා සහස්සෙ වාති අත්ථො.

තත්ථ සහස්සසද්දෙන සහස්සං දසසහස්සං සතසහස්සං දසසතසහස්සඤ්ච ගය්හති.

දසන්ත, සත්යන්ත, ඊසන්ත, ආසන්ත, උත්යන්තාති එවං අනුක්කමො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දස, එකාදසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨාරසා නවසඞ්ඛ්යා දසන්තා නාම.

වීසති, එකවීසතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨවීසතියා නවසඞ්ඛ්යා ච තීසති, එකතීසතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨතීසතියා නවසඞ්ඛ්යා ච සත්යන්තා නාම.

චත්තාලීස, එකචත්තාලීසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨචත්තාලීසාය නවසඞ්ඛ්යා ඊසන්තා නාම.

පඤ්ඤාස ¶ , එකපඤ්ඤාසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨපඤ්ඤාසාය නවසඞ්ඛ්යා ආසන්තා නාම.

නවුති, එකනවුතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨනවුතියා නව සඞ්ඛ්යා උත්යන්තා නාම.

සෙසා ට්ඨුන්ත, ත්යන්තාපි ඉධ සඞ්ගය්හන්ති. ට්ඨුන්තා නාම සට්ඨි,-එකසට්ඨ්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා. ත්යන්තා නාම සත්තති, එකසත්තත්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා ච අසීති, එකාසීත්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා ච.

දසන්තාසු තාව – දස අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං දසසතං. එවං දසසහස්සං, දසසතසහස්සං, එකාදස අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං එකාදසසතං. එවං එකාදසසහස්සං, එකාදසසතසහස්සං. එවං ද්වාදසසතමිච්චාදීනි.

සත්යන්තාසු – ටම්හි ති-කාරලොපො, වීසති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං වීසසතං. එවං එකවීසසතං, ද්වාවීසසතං ඉච්චාදි, තීසති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං තීසසතං. එවං එකතීසසතං, ද්වත්තීසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ඊසන්තාසු – චත්තාලීසං අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං චත්තාලීසසතං. එවං එකචත්තාලීසසතං, ද්වෙචත්තාලීසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ආසන්තාසු – පඤ්ඤාසං අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං පඤ්ඤාසසතං. එවං එකපඤ්ඤාසසතං, ද්වෙපඤ්ඤාසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ට්ඨුන්තාසු – සට්ඨි අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං සට්ඨිසතං. එවං එකසට්ඨිසතං, ද්වාසට්ඨිසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ත්යන්තාසු ¶ – සත්තති අධිකා, එකසත්තති අධිකා, අසීති අධිකා, එකාසීති අධිකා ඉච්චාදිනා වත්තබ්බා.

උත්යන්තාසු – නවුති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං නවුතිසතං. එවං එකනවුතිසතං, ද්වෙනවුතිසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

අථ වා දසන්තා නාම එකතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

සත්යන්තා නාම එකාදසතො පට්ඨාය වීසසඞ්ඛ්යා.

ඊසන්තා නාම එකතීසතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

ආසන්තා නාම එකචත්තාලීසතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

එවං ට්ඨුන්ත, ත්යන්ත, උත්යන්තාපි වෙදිතබ්බා.

එකො අධිකො යස්මිං සතෙ තයිදං එකසතං, ‘‘අථෙත්ථෙකසතං ඛත්යා, අනුයන්තා යසස්සිනො’’ති [ජා. 2.22.594] පාළි. ‘‘ද්වෙ අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං ද්විසතං’’ ඉච්චාදිනා සබ්බං වත්තබ්බං, සුවිචිත්තමිදං විධානන්ති.

යථා පන ‘‘එකො ච දස ච එකාදස, එකාධිකා වා දස එකාදසා’’ති සිජ්ඣති, තථා ඉධපි ‘‘දස ච සතඤ්ච දසසතං, දසාධිකං වා සතං දසසත’’න්තිආදිනා වුත්තෙ සබ්බං තං විධානං සමාසවසෙන සිජ්ඣති.

තත්ථ පන ‘‘ද්වෙ සතානි ද්විසතං, තීණි සතානි තිසත’’මිච්චාදීනි ච ‘‘ද්වෙ සහස්සානි ද්විසහස්සං, තීණි සහස්සානි තිසහස්ස’’මිච්චාදීනි ච ‘‘ද්වෙ සතසහස්සානි ද්විසතසහස්සං, තීණි සතසහස්සානි තිසතසහස්ස’’මිච්චාදීනි ච දිගුසමාසෙ සිජ්ඣන්ති.

513. වාරසඞ්ඛ්යායක්ඛත්තුං [ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.5; පා. 5.4.17].

වාරසම්බන්ධිභූතා සඞ්ඛ්යාසද්දා ක්ඛත්තුංපච්චයො හොති.

ද්වෙ ¶ වාරා ද්වික්ඛත්තුං. එවං තික්ඛත්තුං, චතුක්ඛත්තුං, පඤ්චක්ඛත්තුං, දසක්ඛත්තුං, සතක්ඛත්තුං, සහස්සක්ඛත්තුං.

514. කතිම්හා [ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.6; පා. 5.4.20].

වාරසම්බන්ධිභූතා කතිසද්දා ක්ඛත්තුං හොති. කති වාරා කතික්ඛත්තුං.

515. බහුම්හා ධා ච පච්චාසත්තියා [ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; ‘පච්චාසත්තියං’ (බහූසු)].

වාරසම්බන්ධිභූතා බහුසද්දා පච්චාසත්තියා සති ධා ච හොති ක්ඛත්තුඤ්ච.

බහුවාරා බහුක්ඛත්තුං, බහුසද්දෙන අනෙකවාරං උපලක්ඛෙති, අනෙකවාරා අනෙකක්ඛත්තුං. එවං බහුවාරා බහුධා, අනෙකවාරා අනෙකධා. පච්චාසත්ති නාම වාරානං අච්චාසන්නතා වුච්චති, දිවසස්ස බහුක්ඛත්තුං භුඤ්ජති, බහුධා භුඤ්ජති, වාරානං දූරභාවෙ සති තෙ පච්චයා න හොන්ති, මාසස්ස බහුවාරෙ භුඤ්ජති.

516. සකිං වා [ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.8; පා. 5.4.19].

එකවාරන්ති අත්ථෙ සකින්ති නිපච්චතෙ වා.

517. ධා ¶ සඞ්ඛ්යාහි [ක. 397; රූ. 420; නී. 836; චං. 4.3.20; පා. 5.3.42].

ද්වීහි පකාරෙහි ද්විධා. එවං තිධා, චතුධා, පඤ්චධා, දසධා, සතධා, සහස්සධා, බහුධා, එකධා, අනෙකධා.

518. වෙකා ජ්ඣං [ක. 397; රූ. 420; නී. 837; චං. 4.3.24; පා. 5.3.46].

519. ද්විතීහෙධා [ක. 404; රූ. 420-370; නී. 859; චං. 4.3.24; පා. 5.3.46].

ද්විතිසද්දෙහි පකාරෙ එධා හොති වා.

520. සබ්බාදීහි පකාරෙ ථා [ක. 398; රූ. 421; නී. 844; චං. 4.3.26; පා. 5.3.69].

බහුභෙදො වා සාමඤ්ඤස්ස භෙදකො විසෙසො වා පකාරො, සබ්බාදීහි පකාරෙ ථා හොති.

සබ්බෙන පකාරෙන සබ්බථා, සබ්බෙහි පකාරෙහි සබ්බථා, යාදිසෙන පකාරෙන යථා, යාදිසෙහි පකාරෙහි යථා. එවං තථා, අඤ්ඤථා, උභයථා, ඉතරථා.

521. කථමිත්ථං [ක. 399; රූ. 422; නී. 845; පා. 5.3.24, 25].

කෙන පකාරෙන කථං, ඉමිනා පකාරෙන ඉත්ථං. ඉමිනා සුත්තෙන කිං, ඉමසද්දෙහි ථං, ත්ථංපච්චයෙ කත්වා කිංස්ස කත්තං, ඉමස්ස ඉත්තඤ්ච කරියති.

522. තබ්බති ජාතියො [ක. 398; රූ. 421; නී. 844; චං. 4.3.26; පා. 5.3.69].

සො පකාරො අස්ස අත්ථීති තබ්බා, තස්මිං තබ්බති, පකාරවන්තෙ දබ්බෙති අත්ථො. තංසාමඤ්ඤවාචිම්හා තබ්බති ජාතියපච්චයො හොති.

විසෙසෙන පටුරූපො පණ්ඩිතො පටුජාතියො. විසෙසෙන මුදුරූපං වත්ථු මුදුජාතියං.

523. සො වීච්ඡාප්පකාරෙසු [ක. 397; රූ. 420; නී. 836; චං. 4.4.2 …පෙ… 5.4.43].

වීච්ඡායං පකාරෙ ච සොපච්චයො හොති.

පදං පදං වාචෙති පදසො වාචෙති. ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං කරොති ඛණ්ඩසො කරොති, බිලං බිලං විභජ්ජති බිලසො විභජ්ජති ඉච්චාදි. එත්ථ ච ‘පදං පදං’ ඉච්චාදීසු ක්රියාවිසෙසනෙ දුතියා.

බහූහි පකාරෙහි පුථුසො, සබ්බෙහි පකාරෙහි සබ්බසො ඉච්චාදි.

‘‘යොනිසො ¶ උපායසො, ඨානසො, හෙතුසො, අත්ථසො, ධම්මසො, සුත්තසො, අනුබ්යඤ්ජනසො’’ ඉච්චාදීසු පන මහාවුත්තිනා තතියෙකවචනස්ස සොත්තං. තථා දීඝසො, ඔරසො ඉච්චාදි.

524. පිතිතො භාතරි රෙය්යණ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

පිතුසද්දම්හා තස්ස භාතාති අත්ථෙ රෙය්යණ හොති.

පිතු භාතා පෙත්තෙය්යො [අ. නි. 6.44]. ‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’ති උස්ස ලොපො, තස්ස ද්විත්තං.

525. මාතිතො ච භගිනියං ඡො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

මාතිතො පිතිතො ච භගිනියං ඡො හොති.

මාතු භගිනී මාතුච්ඡා [උදා. 22], පිතු භගිනී පිතුච්ඡා [සං. නි. 2.243].

526. මාතාපිතූස්වාමහො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.60; පා. 4.2.36].

මාතාපිතූහි තෙසං මාතාපිතූසු ආමහො හොති.

මාතු මාතා මාතාමහී, මාතු පිතා මාතාමහො [ම. නි. 2.411], පිතු මාතා පිතාමහී, පිතු පිතා පිතාමහො.

527. හිතෙ ¶ රෙය්යණ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

මාතාපිතූහි තෙසං හිතෙ රෙය්යණ හොති.

මාතු හිතො මෙත්තෙය්යො, පිතු හිතො පෙත්තෙය්යො. මාතාපිතූසු සුප්පටිපන්නො.

උපාදානානං හිතං උපාදානියං. එවං ඔඝනියං, යොගනියං, ගන්ථනියං, නීවරණියං, සුත්තවිභත්තියා අඤ්ඤත්ථෙසුපි ඉයො, සමානොදරෙ සයිතො සොදරියො.

529. චක්ඛ්වාදිතො ස්සො [ක. 353; රූ. 378; නී. 767].

තස්ස හිතන්ති අත්ථෙ චක්ඛ්වාදීහි ස්සො හොති.

චක්ඛුස්ස හිතං චක්ඛුස්සං [අ. නි. 5.208], සුභරූපං චක්ඛුභෙසජ්ජඤ්ච. ආයුනො හිතං ආයුස්සං [අ. නි. 5.231], ආයුවඩ්ඪනවිධි.

530. ණ්යො තත්ථ සාධු [ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.4.100, 103; පා. 4.4.98, 103, 105].

තස්මිං සාධූති අත්ථෙ ණ්යො හොති.

සභායං සාධු සබ්භො, ‘සාධූ’ති කුසලො යොග්යො හිතො වා. මිත්තානං හිතං මෙත්තං. සුත්තවිභාගා අඤ්ඤත්රපි ණ්යො, රථං වහතීති රච්ඡා, රථවීථි.

531. කම්මානියඤ්ඤා [ක. 353; රූ. 378; නී. 767].

තස්මිං ¶ සාධූති අත්ථෙ කම්මම්හා නිය, ඤ්ඤා හොන්ති.

කම්මෙ සාධු කම්මනියං, කම්මඤ්ඤං.

532. කථාදිතිකො [ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.4.104; පා. 4.4.102].

තත්ථ සාධූති අත්ථෙ කථාදීහි ඉකො හොති.

කථායං සාධු කථිකො, ධම්මකථායං සාධු ධම්මකථිකො, සඞ්ගාමෙ සාධු සඞ්ගාමිකො, ගාමවාසෙ සාධු ගාමවාසිකො, උපවාසෙ සාධු උපවාසිකො.

533. පථාදීහි ණෙය්යො [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.4.105; පා. 4.4.104].

තත්ථ සාධූති අත්ථෙ පථාදීහි ණෙය්යො හොති.

පථෙ සාධු පාථෙය්යං, සං වුච්චති ධනං, තස්ස පති සපති, සපතිම්හි සාධු සාපතෙය්යං.

534. දක්ඛිණායාරහෙ [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 4.1.80; පා. 5.1.69].

දක්ඛිණාසද්දම්හා අරහත්ථෙ ණෙය්යො හොති.

535. ආයො තුමන්තා [ක. 352; රූ. 376; නී. 765; ‘රායො තුමන්තා’ (බහූසු)].

ඝාතෙතුං ¶ අරහතීති ඝාතෙතායො, ජාපෙතුං අරහතීති ජාපෙතායො, ‘ජාපෙතු’න්ති හාපෙතුං, පබ්බාජෙතුං අරහතීති පබ්බාජෙතායො, මහාවුත්තිනා ආයම්හි සබින්දුනො උස්ස ලොපො.

536. තස්ස විකාරාවයවෙසු ණ ණික ණෙය්යමයා [ක. 352, 351, 372; රූ. 376, 374, 385; නී. 765, 764, 798; චං. 3.3.103; පා. 4.3.134].

තස්ස විකාරො, තස්ස අවයවොති අත්ථෙසු ණාදයො හොන්ති, පකතියා උත්තරි අවත්ථන්තරාපත්ති විකාරො.

උදුම්බරස්ස විකති ඔදුම්බරං, භස්මා, උදුම්බරස්ස අවයවො ඔදුම්බරං, පණ්ණාදි. කපොතාවයවො කාපොතං, මංසලොහිතපත්තාදි.

ණිකම්හි-කප්පාසස්ස විකති කප්පාසිකං, සුත්තං වත්ථඤ්ච.

ණෙය්යම්හි-එණිස්ස අවයවො එණෙය්යං, මංසං. කොසකිමීනං විකති කොසෙය්යං, සුත්තං වත්ථඤ්ච.

මයම්හි-තිණානං විකති තිණමයං. එවං දාරුමයං, නළමයං, මත්තිකාමයං, ගුන්නං විකති ගොමයං, කරීසං.

537. ජතුතො මයණ වා [ක. 372; රූ. 385; නී. 798; චං. 3.3.108; පා. 4.3.138; ජතුතො සණ වා (බහූසු)].

තස්ස විකාරාවයවෙසු ජතුතො මයණ හොති වා.

538. තරතමිස්සිකියිට්ඨාතිසයෙ [ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.45; පා. 5.3.55, 57].

පාපානං අතිසයෙන පාපොති පාපතරො, පාපතමො, පාපිස්සිකො, පාපියො, පාපිට්ඨො, ඉත්ථියං පාපතරා, අතිසයතොපි අතිසයපච්චයො හොති, අතිසයෙන පාපිට්ඨො පාපිට්ඨතරො.

539. වච්ඡාදීහි තනුත්තෙ තරො [ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.74; පා. 5.3.91].

වච්ඡාදීහි සබ්බතනුභාවෙ තරො හොති.

අතිතරුණො වච්ඡො වච්ඡතරො, ඉත්ථියං වච්ඡතරී. යොබ්බනස්ස තනුත්තෙ යොබ්බනපත්තානං සුසුත්තස්ස තනුත්තෙ අතිතරුණො උසභො උක්ඛතරො, අස්සභාවස්ස තනුත්තෙ තරුණඅස්සො අස්සතරො, ඉත්ථියං අස්සතරී. සාමත්ථියස්ස තනුත්තෙ තරුණඋසභො උසභතරො.

540. කිංම්හා නිද්ධාරණෙ තරතමා [ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.77; පා. 5.3.92, 93; ‘…රතර රතමා’ (බහූසු)].

කිංසද්දා නිද්ධාරණෙ ගම්යමානෙ තර, තමා හොන්ති.

කතරො භවතං දෙවදත්තො, කතරො භවතං යඤ්ඤදත්තො, කතමො භවතං දෙවදත්තො, කතමො භවතං යඤ්ඤදත්තො, ‘කිස්ස කො’ති සුත්තෙන තර, තමෙසු කිස්ස කත්තං.

541. සමූහෙ ¶ කණණණිකා [ක. 354; රූ. 379; නී. 771; චං. 3.1.43-47; පා. 4.2.37-42].

තස්ස සමූහොති අත්ථෙ කණ, ණ, ණිකා හොන්ති.

ගොත්තපච්චයන්තෙහි තාව – රාජඤ්ඤානං සමූහො රාජඤ්ඤකං, මානුස්සකං.

උක්ඛාදීහි-උක්ඛානං උසභානං සමූහො ඔක්ඛකං, ඔට්ඨානං සමූහො ඔට්ඨකං, උරබ්භානං සමූහො ඔරබ්භකං. එවං රාජකං, රාජපුත්තකං, හත්ථිකං, ධෙනුකං, සසං අදෙන්ති භක්ඛන්තීති සසාදකා, තෙසං සමූහො සසාදකකං. ඉක්ඛණිකං.

ණම්හි-අමිත්තානං සමූහො අමිත්තං.