අඤ්ඤ > බ්යාකරණ ගන්ථ-සඞ්ගහො > බාලාවතාර ගණ්ඨිපදත්ථවිනිච්ඡයසාර

8. වග්ගානං ¶ පඨමදුතියා සො චාඝොසො. ළන්තාඤ්ඤෙ ඝොසා. ඝොසාඝොසසඤ්ඤා ච ‘‘පරසමඤ්ඤා පයොගෙ’’ති සඞ්ගහීතා. එවං ලිඞ්ග, සබ්බනාම, පද, උපසග්ග, නිපාත, තද්ධිත, ආඛ්යාත, කම්මප්පවචනීයාදිසඤ්ඤා ච.

අංඉති ¶ අකාරතො පරං යො බින්දු සූයතෙ, තං නිග්ගහීතං නාම.

බින්දු ¶ චූළාමණාකාරො, නිග්ගහීතන්ති වුච්චතෙ.

කෙවලස්සා ප්පයොගත්තා, අකාරො සන්නිධීයතෙ.

10. අ, කවග්ග, හා කණ්ඩජා, ඉ, චවග්ග, යා තාලුජා, උ, පවග්ගා ඔට්ඨජා, ටවග්ග, ර, ළා මුද්ධජා, තවග්ග, ල, සා දන්තජා, එ කණ්ඨතාලුජො, ඔ කණ්ඨොට්ඨජො, වො දන්තොට්ඨජො.

11. ලොක ¶ අග්ගොඉත්යස්මිං – ‘‘පුබ්බමධොඨිත මස්සරං සරෙන වියොජයෙ’’ති පුබ්බබ්යඤ්ජනං සරතො පුථක්කාතබ්බං.

අනන්තරෙ සරෙ පරෙ සරා ලොපං පප්පොන්ති.

‘‘නරෙ ¶ පරං යුත්තෙ’’ති අස්සරො බ්යඤ්ජනො පරක්ඛරං නෙතබ්බො ලොකග්ගො.

සරෙත්යස්මිං ¶ ඔපසිලෙසිකො කාසසත්තමී, තතො වණ්ණකාලබ්යවධානෙ කාරියං න හොති. යථා-මං අහා සීති, ‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්තී’’ත්යාදිගාථායං ‘ජනා අප්පමාද’න්ති ච. එවං සබ්බසන්ධීසු.

අනන්තරං පරස්ස සරස්ස ලොපං වක්ඛති, තස්මානෙන පුබ්බස්ස ලොපො ඤායති, තෙනෙව සත්තමීනිද්දිට්ඨස්ස පරතාපි ගම්යතෙ.

12. සරෙත්යධිකාරො. ¶ පන ඉමෙ පන ඉමෙතීහ-සරා ලොපං ඉත්වෙව.

අසමානරූපාසරම්හා පරො සරො වා ලුප්යතෙ, පනමෙ, පනිමෙ.

සරෙ ලුත්තෙ පරසරස්ස ක්වචි අසවණ්ණො හොතීති ඉ උ ඉච්චෙතෙසං ඨානාසන්නා එ ඔ. බන්ධුස්සෙව. නොපෙති.

14. තත්ර ¶ අයං, යානි ඉධ, බහු උපකාරං, සද්ධා ඉධ, තථා උපමන්ත්යෙතස්මිං –

සරෙ ලුත්තෙ පරො සරො ක්වචි ඨානාසන්නං දීඝං යාති. තත්රායං, යානීධ, බහූපකාරං, සද්ධීධ, තථූපමං.

සරෙ ලුත්තෙ පුබ්බො ච ක්වචි දීඝං යාති. කිං සූධ.

සරෙ පරෙ අන්තස්ස එකාරස්ස ක්වචි යො ආදෙසො හොති, ත්යජ්ජ, ‘‘දීඝ’’න්ති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි දීඝො, ත්යාහං.

සරෙ පරෙ අන්තො කාරුකාරානං ක්වචි වො ආදෙසො හොති. ස්වස්ස, අන්වෙති.

ක්වචීති කිං. තයස්සු, සමෙතායස්මා.

සරෙ පරෙ ධස්ස ක්වචි දො හොති. දීඝෙ – ඉදාහං. ක්වචීති කිං. ඉධෙව. චකාරෙන බ්යඤ්ජනෙපි, ඉධ භික්ඛවෙ.

19. පති අන්තුං, වුත්ති අස්සෙතීහ –

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණස්ස යො නවා හොති. කත යකාරස්ස තිස්ස ‘‘සබ්බො චන්තී’’ති ක්වචි චාදෙසෙ ‘‘පරද්වෙභාවො ඨානෙ’’ති සරතො පරබ්යඤ්ජනස්ස ඨානාසන්නවසා ද්විත්තං. පච්චන්තං, වුත්යස්ස.

එත්ථ ‘‘ක්වචි පටි පතිස්සෙ’’ති පතිස්ස පටි, වණ්ණග්ගහණං සබ්බත්ථ රස්සදීඝ සඞ්ගහණත්ථං.

සරතො පරස්ස එවස්සාදිඑකාරො රිත්තං නවා යාති. පුබ්බො ච ඨානාසන්නං රස්සං. යථරිව. යථෙව.

21. න ¶ ඉමස්ස, ති අඞ්ගිකං, ලහු එස්සති, අත්ථ අත්ථං, ඉතො ආයති, තස්මා ඉහ, සබ්භි එව, ඡ අභිඤ්ඤා, පුථ එව, පා එවතීහ වා ත්වෙව –

සරෙ පරෙ යාදයො ආගමා වා හොන්ති, චකාරෙන ගො ච. නයිමස්ස, තිවඞ්ගිකං, ලහුමෙස්සති, අත්තදත්ථං, ඉතොනායති, තස්මාතිහ, සබ්භිරෙව, ඡළභිඤා, පුථගෙව, ‘‘රස්ස’’න්ති බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ක්වචි රස්සො. පගෙව.

වාති කිං. ඡ අභිඤ්ඤා, පුථ එව, පා එව.

එත්ථ ‘‘සරෙ ක්වචී’’ති සරානං පකති හොති, සස්සරූපමෙව, න විකාරොත්යත්ථො.

‘‘අබ්භො අභී’’ති අභිස්ස අබ්භො. අබ්භුග්ගතො.

23. බ්යඤ්ජනෙත්යධිකාරො. ක්වචීත්වෙව. සො භික්ඛු, කච්චි නු ත්වං, ජානෙම තන්තීහ –

බ්යඤ්ජනෙ පරෙ සරානං ක්වචි ලොපොහොති, තත්ර ලුත්තෙ ඨානෙ අකාරාගමො, චකාරෙන ඔකාරුකාරාපි. සභික්ඛු කච්චිනො ත්වං, ජානෙමු තං.

24. උඝොසො ¶ , ආඛාතන්තීහ – ද්වෙභාවෙ ඨානෙ ඉත්වෙව.

වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං චතුත්ථදුතියානං තබ්බග්ගෙ තතියපඨමා හොන්ති යථාසඞ්ඛ්යං යුත්තෙ ඨානෙ, උග්ඝොසො, රස්සෙ අක්ඛාතං.

25. පර ¶ සහස්සං, අතිප්පඛොතීහ – ‘‘ක්වචි ඔ බ්යඤ්ජනෙ’’ති ඔකාරාගමො. පරොසහස්සං. ගාගමෙ ච, අතිප්පගොඛො.

26. අව නද්ධාත්යත්ර – ‘‘ඔ අවස්සෙ’’ති ක්වචි අවස්ස ඔ. ඔනද්ධා.

27. නිග්ගහීතන්ත්යධිකාරො ¶ . කිං කතො, සං ජාතො, සං ඨිතො, තං ධනං, තං මිත්තන්තිහ –

වග්ගබ්යඤ්ජනෙ පරෙ බින්දුස්ස තබ්බග්ගන්තො වා හොති. කිඞ්කතො, සඤ්ජාතො, සණ්ඨිතො, තන්ධනං, තම්මිත්තං.

28. වාත්යධිකාරො ¶ . එවං අස්ස, එතං අවොචෙතීහ –

සරෙ පරෙ බින්දුනො ම දා වා හොන්ති. එවමස්ස, එතදවොච.

එකාරෙ, හෙ ච පරෙ බින්දුනො ඤො වා හොති. ද්විත්තෙ – තඤ්ඤෙව, තමෙව. තඤ්හි, තං හි.

යකාරෙ පරෙ තෙන සහ බින්දුනො ඤො වා හොති. ද්විත්තෙ – සඤ්ඤොගො, සංයොගො.

31. චක්ඛු අනිච්චං, අව සිරොතීහ - ආගමො, ක්වචිත්වෙව.

සරෙ, බ්යඤ්ජනෙ වා පරෙ ක්වචි බින්ද්වාගමො හොති. චක්ඛුංඅනිච්චං, අවංසිරො.

‘‘ක්වචි ලොපං’’ති සරෙ බින්දුලොපො, විදූනග්ගං. දීඝෙතාසාහං.

‘‘බ්යඤ්ජනෙ චෙ’’ති බින්දුලොපො, බුද්ධානසාසනං. දීඝෙසාරාගො.

බින්දුතො පරො සරො වා ලුප්යතෙ, බීජංව.

බින්දුතො පරෙ සරෙ ලුත්තෙ සංයොගො බ්යඤ්ජනො විනට්ඨසංයොගො හොතීති පුබ්බසලොපො. එවංස.

ඉධානිද්දිට්ඨා ¶ සන්ධයො වුත්තානුසාරෙන ඤෙ ය්යා, යථා – යදි එවං, බොධි අඞ්ගාතීහ – යාදෙසෙ ඉමිනා සුත්තෙන දයකාරසංයොගස්ස ජො, ධයකාරසංයොගස්ස ඣො, ද්විත්තෙ – යජ්ජෙවං, බොජ්ඣඞ්ගා.

පරි එසනාතීහ – යාදෙසෙ රකාරස්ස යො, පය්යෙස නා.

38. වණ්ණානං ¶ බහුත්තං, විපරීතතා ච.

සරති, ඉති එව, සා ඉත්ථී, බුසං එව, බහු ආබාධො, අධි අභවි, සුඛං, දුක්ඛං, ජීවොතීහ –

මාගමො සකාරෙ අකාරස්ස උ ච, සුමරති.

මාදෙසෙ ¶ , පුබ්බදීඝෙ ච එකාරස්ස ඉ. බුසාමිව.

වාදෙසෙ හවකාරවිපරියයො. බහ්වාබාධො.

අධිස්ස ක්වචි අද්ධො, දීඝෙ-අද්ධාභවි.

බින්දුනො, ඔකාරස්ස ච එ. සුඛෙ, දුක්ඛෙ, ජීවෙ.

40. සරෙ, බ්යඤ්ජනෙ වා පරෙ බින්දුනො ක්වචි මො. මම අභාසි, බුද්ධම සරණං, පුබ්බෙ මො පරං න නෙතබ්බො අයුත්තත්තා.

41. බින්දුතො පරසරාන මඤ්ඤස්සරතාපි.

තං ඉමිනා, එවං ඉමං, කිං අහං තීහ-ඉස්ස අ. තදමිනා.

ඉස්ස උ, අකාරස්ස ච එ, බින්දුලොපාදො. එවුමං, කෙහං.

42. වාක්යසුඛුච්චාරණත්ථං, ඡන්දහානිත්ථඤ්ච වණ්ණලොපොපි.

පටිසඞ්ඛාය යොනිසොතීහ – පුබ්බයලොපො, පටිසඞ්ඛායොනිසො.

43. අලාබූනිත්යාදො ¶ අකාරලොපො. ලාබූනි සීදන්ති, සිලා ප්ලවන්ති.

අකරම්හසෙ තෙත්යාදො සකාරෙ ගරුනො එකාරස්ස ඉමිනා ලහුඅකාරො, අකරම්හස තෙ කිච්චං.

45. අක්ඛරනියමො ¶ ඡන්දං, ගරුලහුනියමො භවෙ වුත්ති,

දීඝො, සංයොගාදිපුබ්බො රස්සො ච ගරු, ලහු තු රස්සො. යථා- ආ, අස්ස, අං, අ.

එවමඤ්ඤාපි ¶ විඤ්ඤෙය්යා, සංහිතා තන්තියා හිතා;

සංහිතාති ච වණ්ණානං, සන්නිධබ්යවධානතො.

47. ‘‘ජිනවචනයුත්තං ¶ හී’’ති සබ්බත්ථාධිකාරො.

ධාතුප්පච්චයවිභත්තිවජ්ජිතමත්ථයුත්තං සද්දරූපං ලිඞ්ගං නාම, ජිනවචනයොග්ගං ලිඞ්ගං ඉධ ඨපීයති නිප්ඵාදීයති ච.

තස්මා ලිඞ්ගා පරා විභත්තියො හොන්ති. චකාරෙන තාසං එකවචනාදිපඨමාදිසඤ්ඤා ච.

‘‘සි යො අං යො නා හි ස නං ස්මා හි ස නං ස්මිං සූ’’ ති විභත්තියො. සි යො ඉති පඨමා, අං යො ඉති දුතියා, නා හි ඉති තතියා, ස නං ඉති චතුත්ථී, ස්මා හි ඉති පඤ්චමී, ස නං ඉති ඡට්ඨී, ස්මිං සු ඉති සත්තමී.

යො ¶ කම්මකත්තාදිවත්තන්තරමප්පත්තො සස්සරූපට්ඨො සුද්ධො, සො ලිඞ්ගත්ථො නාම, තස්සාභිධානමත්තෙ පඨමාවිභත්ති හොති. තස්සාපනියමෙ එකම්හි වත්තබ්බෙ එකවචනං සි, වුච්චතෙ නෙනෙතිවචනං, එකස්සත්ථස්ස වචනං එකවචනං. එවං බහුවචනං.

සරලොපො මාදෙසප්පච්චයාදිම්හි සරලොපෙ තු පකති.

අංආදීසු පරෙසු සරස්ස ලොපො හොති, තස්මිං කතෙ තු ක්වචාදිනා අසවණ්ණෙ පත්තෙ පකති හොති.

නයෙ ¶ පරං යුත්තෙ. එවමුපරි සරලොපාදි. බුද්ධො.

අකාරන්තා පරෙසං පඨමදුතියායොනීනං යථාසඞ්ඛ්යං ආඑ වා හොන්ති. බුද්ධා.

අභිමුඛීකරණමාලපනං, තදධිකෙ ලිඞ්ගත්ථෙ පඨමා හොති.

‘‘ආලපනෙ සි ගසඤ්ඤො’’ති සිස්ස ගසඤ්ඤා. ගෙඉත්වෙව.

ගෙ පරෙ අකාරො පිතුසත්ථුඅත්තරාජාදීනමන්තො ච ආත්තං යාති.

‘‘ආකාරො වා’’ති ගෙ පරෙ ආකාරස්ස රස්සො වා.

සො සිං ස්යා ච සඛාතො ගස්සෙවාත්යාදිනිද්දිට්ඨෙහඤ්ඤෙ අවණ්ණිවණ්ණුවණ්ණොකාරන්තා සෙසා, තෙහි පරෙ ගසී ලුප්යන්තෙ. හෙ - බුද්ධ, බුද්ධා. යො - බුද්ධා.

යං ¶ කරොති, තං කම්මං නාම. තත්ථ දුතියා හොති. අංබුද්ධං. යොස්ස එ-බුද්ධෙ.

යො කරොති, ස කත්තා නාම. තත්ථ තතියා හොති. නා.

ස්මාහිස්මින්නං ම්හාභිම්හි වා.

සබ්බසද්දෙහි පරෙසං ස්මාහිස්මින්නං යථාසඞ්ඛ්යං ම්හාභිම්හිඉච්චෙතෙ වා හොන්ති. බුද්ධෙභි, බුද්ධෙහි.

යෙන ¶ වා කයිරතෙ, තං කරණං නාම. තත්ථ තතියා හොති. සබ්බං කත්තුසමං.

යස්ස දාතුකාමො රොචතෙ, ධාරයතෙ වා, තං සම්පදානං නාම. තත්ථ චතුත්ථී හොති. ස.

අකාරා පරස්ස චතුත්ථෙකවචනස්ස ආයො වා හොති. බුද්ධාය.

‘‘සාගමො ¶ සෙ’’ති සෙ සකාරාගමො. බුද්ධස්ස. නං.

සුනංහිසු පරෙසු සරාදීනං දීඝො හොති. චසද්දෙන ක්වචි න. බුද්ධානං.

යස්මාදපෙති, භයමාදත්තෙ වා, තදපාදානං නාම, තත්ථ පඤ්චමී හොති. ස්මා.

අකාරා පරෙසං ස්මාස්මින්නං ආඑ වා හොන්ති. බුද්ධා, බුද්ධම්හා, බුද්ධස්මා. බුද්ධෙභි, බුද්ධෙහි.

යස්ස ¶ වා පරිග්ගහො, තං සාමී නාම. තත්ථ ඡට්ඨී හොති. බුද්ධස්ස. බුද්ධානං.

යොධාරො, තමොකාසං නාම. තත්ථ සත්තමී හොති. ස්මිං-බුද්ධෙ, බුද්ධම්හි, බුද්ධස්මිං. සු-බුද්ධෙසු.

බුද්ධො බුද්ධ සුඛං දදාති සරතො බුද්ධං තතො දුක්කරං,

කිං බුද්ධෙන මහිද්ධයොපි මුනයො බුද්ධෙන ජාතාසුඛී;

බුද්ධස්සෙව මනං දදෙ පදමහං බුද්ධා ලභෙය්යාච්චුතං,

බුද්ධස්සිද්ධි න කිං කරෙ භවභවෙ භත්ත්යත්ථු බුද්ධෙ මම.

59. ඉතො ¶ පරං තතියාපඤ්චමීනඤ්ච චතුත්ථීඡට්ඨීනඤ්ච සරූපත්තා පඤ්චමීඡට්ඨියො භීයො උපෙක්ඛන්තෙ.

බ්රහ්මාදිතො සිස්ස ආ හොති. අත්තා.

‘‘යොනමානො’’ති බ්රහ්මාදිතො යොනං ආනොත්තං. අත්තානො.

62. ‘‘බ්රහ්මත්තසඛරාජාදිතො ¶ අමාන’’න්ති බ්රහ්මාදිතො අංවචනස්ස ආනං වා හොති. අත්තානං, අත්තං. අත්තානො.

63. අත්තෙන, අත්තනා. පක්ඛෙ-ජිනවචනානුරොධෙන එනාභාවො.

‘‘අත්තාන්තො ¶ හිස්මිමනත්තං’’ති හිම්හි අත්තන්තස්ස අනො. අත්තනෙහි. එවං කරණෙ.

64. ‘‘සස්ස නො’’ති නොකාරො. අත්තනො. අත්තානං.

65. අම්හතුම්හන්තු රාජබ්රහ්මත්තසඛ සත්ථුපිතාදීහි ස්මා නාව.

අම්හාදිතො ස්මා නා ඉව හොති. අත්තනා.

66. ‘‘තතො ස්මින්නී’’ති ස්මිනො නි. අත්තනි. ‘‘අනත්ත’’න්ති භාවනිද්දෙසෙන සුම්හි ච අනො. අත්තනෙසු.

නාම්හි සවිභත්තිස්ස රාජසද්දස්ස රඤ්ඤා වා හොති. රඤ්ඤා, රාජෙන.

සුනං හිසු පරෙසු රාජස්ස රාජු හොති, චකාරෙන ක්වචි න.

‘‘සුනංහිසු ¶ චෙති’’ දීඝෙ - රාජූභි, රාජූහි, රාජෙභි, රාජෙහි.

‘‘රාජස්ස රඤ්ඤො රාජිනො සෙ’’ති සෙ රඤ්ඤො රාජිනො හොන්ති. රඤ්ඤො, රාජිනො.

‘‘රඤ්ඤං නම්හි වා’’ති නම්හි රඤ්ඤං වා. රඤ්ඤං, රාජූනං, රාජානං.

69. ස්මාස්සනාතුල්යත්තා-නාම්හි ¶ රඤ්ඤා වා. රඤ්ඤා, රාජම්හා, රාජස්මා.

70. ‘‘ස්මිම්හි රඤ්ඤෙ රාජිනී’’ති ස්මිම්හි රඤ්ඤෙ රාජිනි හොන්ති. රඤ්ඤෙ, රාජිනි. රාජූසු, රාජෙසු.

‘‘ආ සිම්හී’’ති සිම්හි සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස ආ. ගුණවා.

පඨමෙ යොම්හි සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස න්තොකාරො හොති. ගුණවන්තො.

සුනංහිසු, යොසු, චකාරෙන අඤ්ඤෙසුපි පරෙසු න්තුස්සන්තො අත්තං යාති. ගුණවන්තා.

72. සවිභත්තිස්සෙත්යධිකාරො ¶ . අංඉත්වෙව.

ගෙ පරෙ සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස අංඅආ හොන්ති. හෙගුණවං,ගුණව, ගුණවා. යො - ගුණවන්තො, ගුණවන්තා.

74. ‘‘තොතිතා ¶ සස්මිං නාස්වී’’ති සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස නාම්හි තා, සෙ තොකාරො, ස්මිම්හි ති ච වා. ගුණවතා, ගුණවන්තෙන. ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තෙහි.

‘‘නම්හි තං වා’’ති නම්හි න්තුස්ස තං වා. ගුණවතං, ගුණවන්තානං. ස්මා නාව.

76. ගුණවති, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තම්හි, ගුණවන්තස්මිං, ගුණවන්තෙසු.

‘‘සිම්හි ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො අ’’න්ති න්තසද්දස්ස අංවා, සිලොපො. ගච්ඡං, සිස්ස ඔ – ගච්ඡන්තො.

වුත්තං හිත්වා සෙසෙසු ගච්ඡන්තාදීනං න්තසද්දො න්තු ඉව දට්ඨබ්බො. ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තාඉච්චාදි.

78. ගච්ඡන්තාදයො ¶ නාම අන්තප්පච්චයන්තා.

‘‘ඉවණ්ණුවණ්ණා ඣලා’’ති ඉවණ්ණුවණ්ණානං යථාසඞ්ඛ්යං ඣලසඤ්ඤා.

කතො නිකාරො ලොපො ච යෙසං තෙසු යොසු සරානං දීඝො හොති. අග්ගී. පක්ඛෙ-අත්තන්ත්වෙව.

යොසු අකතරස්සො ඣො අත්තං යාති. අග්ගයො. තථාලපනෙ.

ඣලපතො අං මො ච බින්දුං යන්ති. අග්ගිං. අග්ගී, අග්ගයො.

81. අග්ගිනා. දීඝෙ-අග්ගීභි, අග්ගීහි.

82. ‘‘ඣලතො සස්ස නො වා’’ති සස්ස නොත්තං වා. අග්ගිනො, අග්ගිස්ස. අග්ගීනං.

83. ‘‘ඣලතො චෙ’’ති ස්මාස්ස නා. අග්ගිනා.

84. අග්ගිම්හි, අග්ගිස්මිං. අග්ගීසු.

85. ආදි අග්ගීව. ස්මිංනො පන ‘‘ආදිතො ඔ චෙ’’ති අං, ඔ ච වා. ආදි, ආදො, ආදිම්හි, ආදිස්මිං. ආදීසු.

‘‘අඝො රස්ස’’මාදිනා රස්සෙ සම්පත්තෙ ‘‘න සිස්මිමනපුංසකානී’’ති සිම්හි අනපුංසකානං න රස්සො. සිලොපො, දණ්ඩී, යොලොපෙ – දණ්ඩී. පක්ඛෙ –

කතස්සා ඣතො යොනං නොත්තං හොති. දණ්ඩිනො.

87. ‘‘ඣලපා රස්ස’’න්ති ගෙ පරෙ ඣලපානං රස්සො. හෙදණ්ඩි. දණ්ඩී, දණ්ඩිනො.

‘‘නං ඣතො කතරස්සා’’ති අංඉච්චස්ස නං වා. දණ්ඩිනං, දණ්ඩිං. දණ්ඩී, දණ්ඩිනො.

‘‘ස්මින්නී’’ති ස්මිනො නි. දණ්ඩිනි. දණ්ඩීසු.

‘‘ලතො වො කාරො චෙ’’ති ලතො යොනං වොත්තං වා.

වෙවොසු අකතරස්සො ලො අත්තං යාති. භික්ඛවො, පක්ඛෙ – යොලොප දීඝා. භික්ඛූ.

‘‘අකතරස්සා ලතො ය්වාලපනස්ස වෙවො’’ති ආලපනෙ යොස්ස වෙවොකාරා, අත්තං. භික්ඛවෙ, භික්ඛවො, භික්ඛූ.

94. භික්ඛුං. භික්ඛවො, භික්ඛූ. සෙසං අග්ගීව.

‘‘ලතො ¶ වොකාරො චෙ’’තීහ කාරග්ගහණෙන යොනං නොත්තං, චකාරෙන ක්වචි වොනොනමභාවොව විසෙසො. ජන්තුනො, ජන්තුයො.

‘‘සත්ථුපිතාදීනමා සිස්මිං සිලොපො චෙ’’ති සත්ථාද්යන්තස්ස ආ, සිලොපො ච. සත්ථා.

සිතොඤ්ඤෙසු සත්ථාද්යන්තස්ස ආරො හොති.

99. ‘‘නා ආ’’ති ආරතො නාස්ස ආ. සත්ථාරා. සත්ථාරෙභි, සත්ථාරෙහි.

සෙ ¶ සත්ථාද්යන්තස්ස උ හොති සලොපො ච වා. සත්ථු, සත්ථුනො, සත්ථුස්ස.

‘‘වා නම්හී’’ති නම්හි ආරො වා. සත්ථාරානං.

‘‘සත්ථුනාත්තඤ්චෙ’’ති නම්හි සත්ථාද්යන්තස්ස අත්තං වා. දීඝෙසත්ථානං.

101. ‘‘තතො ස්මිමී’’ති ආරතො ස්මිනො ඉ. ‘‘ආරො රස්සමීකාරෙ’’ති ඉම්හි ආරස්ස රස්සො. සත්ථරි. සත්ථාරෙසු. එවං නත්තාදි.

102. පිතා ¶ සත්ථෙව. ‘‘පිතාදීනමසිම්හී’’ති සිතොඤ්ඤෙසු ආරස්ස රස්සොව විසෙසො. පිතරො.

නම්හි – පිතූනන්තිපි හොති. එවං භාතුප්පභුතයො.

103. අභිභූ. රස්සෙ-අභිභුවො. යොලොපෙඅභිභූ. සෙසං භික්ඛූව, රස්සොව විසෙසො.

104. එවං ¶ සබ්බඤ්ඤූ. පුබ්බෙව යොනං නොකාරො ච. සබ්බඤ්ඤුනො, සබ්බඤ්ඤූ.

‘‘යොසු චෙ’’ති ගොසද්දොකාරස්ස ආවො, ‘‘තතො යොනමො තු’’තීහ තුසද්දෙන යොනං ඔ. ගාවො. තථාලපනෙ.

අම්හි පරෙ ගොසද්දොකාරස්ස ආවඅවා හොන්ති, චසද්දෙන හිනංවජ්ජිතෙසු සෙසෙසුපි.

107. ‘‘ආවස්සු වා’’ති අම්හි ආවන්තස්ස උත්තං වා, ගාහ්වං, ගාවං, ගවං. යො-ගාවො. ගාවෙන, ගවෙන. ගොභි, ගොහි.

108. ‘‘ගාව සෙ’’ති සෙ ඔස්ස ආවො. ගාවස්ස, ගවස්ස. ‘‘තතො න’’මාදො චකාරෙන නංඉච්චස්ස අං, ඔස්ස අවො ච. ගවං.

109. ‘‘සුහිනාසු ¶ චෙ’’තීහ චකාරෙන ගොස්ස ගු ච. ද්විත්තෙ-ගුන්නං, ගොනං. ගාවා, ගවා, ගාවම්හා, ගවම්හා, ගාවස්මා, ගවස්මා. ගොභි, ගොහි.

110. ගාවෙ, ගවෙ, ගාවම්හි, ගවම්හි, ගාවස්මිං, ගවස්මිං. ගාවෙසු, ගවෙසු, ගොසු.

‘‘ආ ඝො’’ති ඉත්ථියං ආකාරස්ස ඝසඤ්ඤා. යො ලොපෙ – කඤ්ඤා. පක්ඛෙ – කඤ්ඤායො.

112. ‘‘ඝතෙ චෙ’’ති ගස්ස එ. හෙ-කඤ්ඤෙ. කඤ්ඤා, කඤ්ඤායො.

‘‘ඝතො නාදීන’’න්ති නාදෙකවචනානමායො. කඤ්ඤාය. කඤ්ඤාභි, කඤ්ඤාහි.

ඝපෙහි ස්මිනො යං වා හොති. කඤ්ඤායං, කඤ්ඤාය. කඤ්ඤාසු.

‘‘තෙ ඉත්ථිඛ්යා පො’’ති ඉත්ථියමිවණ්ණුවණ්ණානං පසඤ්ඤා. යොලොපදීඝා. රත්තී. පක්ඛෙ – රත්තියො. තථාලපනෙ.

‘‘පතො යා’’ති නාදෙකවචනානං යා. රත්තියා. රත්තීභි, රත්තීහි.

122. නදී ¶ . සෙසං රත්තීව. අඝත්තා රස්සොව විසෙසො.

124. මාතු, ධීතු, දුහිත්වාදයො පිතෙව.

ඉත්ථියං වත්තමානා අකාරන්තතො ආපච්චයො හොති. සරලොපපකල්යාදි. කඤ්ඤා.

‘‘ධාතුප්පච්චයවිභත්ති වජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ග’’න්ති වචනතො පච්චයන්තස්සාලිඞ්ගත්තා තද්ධිතාදිසුත්තෙ චකාරෙන නාමමිව කතෙ – ස්යාදි. එවං ඊඉනීසු.

එවං අජා, එළකා, කොකිලා, අස්සා, මූසිකා, බලාකා, මන්දා, ජරාඉච්චාදි.

ඉත්ථියං ¶ නදාදිතො වා අනදාදිතො වා ඊ හොති. නදී, නගරී, කුමාරී, බ්රාහ්මණී, තරුණී, කුක්කුටී, ඉත්ථී ඉච්චාදි.

‘‘මාතුලාදීනමානත්තමීකාරෙ’’ති ¶ ඊම්හි මාතුලාද්යන්තස්ස ආනො. මාතුලානීත්යාදි.

ඊම්හි භවන්තස්ස භොතො හොති. භොතී.

127. ‘‘ණ ¶ ව ණිකණෙය්ය ණන්තූහී’’ති ඊ. මානවී, නාවිකී, වෙනතෙය්යී, ගොතමී.

128. ‘‘න්තුස්ස තමීකාරෙ’’ති න්තුස්ස තො වා. ගුණවතී, ගුණවන්තී. ධිතිමතී, ධිතිමන්තී.

න්තස්ස න්තුබ්යපදෙසො. මහතී, මහන්තී.

129. පතිභික්ඛුරාජීකාරන්තෙහි ඉනී.

පත්යාදීහි ¶ ඊකාරන්තෙහි ච ඉත්ථියං ඉනී හොති.

‘‘පතිස්සිනීම්හී’’ති පත්යන්තස්ස අත්තෙ සරලොපාදො තුකාරෙන ලොපාභාවො. ‘‘වා පරො අසරූපා’’ති ඉලොපො, දීඝො ච. ගහපතානී, භික්ඛුනී, රාජිනී, මෙධාවිනී, තපස්සිනී, ධම්මචාරිණී, භයදස්සාවිනී, භුත්තාවිනීත්යාදි.

අකාරන්තෙති නපුංසකෙහි සිස්ස නිචං අං හොති. චිත්තං.

අකාරන්තෙහි න පුංසකෙහි යොනං නිච්චං නි හොති, නිස්ස ආ. චිත්තා. පක්ඛෙ – යොස්වාදිනා දීඝෙ – චිත්තානි.

131. ගලොපෙ – හෙ – චිත්ත. චිත්තා, චිත්තානි.

132. චිත්තං ¶ . නිස්ස එ – චිත්තෙ, චිත්තානි. සෙසං බුද්ධොව.

මනාදිතො ස්මින්නානං ඉආ වා හොන්ති.

විභත්යාදෙසෙ සරෙ පරෙ මනාදිතො සාගමො වා හොති. මනසා.

මනාදිතො සස්ස ඔ හොති, චසද්දෙන ස්මාස්ස ආ ච. මනසො, මනසා.

මනං සිරං උරං තෙජං, රජං ඔජං වයං පයං;

යසං තපං වචං චෙතං, එවමාදි මනොගණො.

‘‘අං නපුංසකෙ’’ති සිම්හි සවිභත්තිස්ස න්තුස්ස අං. ගුණවං. න්තුස්ස ත්තෙ – ගුණවන්තානි.

‘‘යොනන්නි නපුංසකෙහී’’ති යොනං නි වා. අට්ටීනි. ඣත්තා යොලොපෙ – අට්ඨී. තථාලපනෙ.

141. අට්ඨිං, අට්ඨීනි, අට්ඨී. සෙසං අග්ගීව.

අඝත්තා රස්සො, දණ්ඩි. යොතොඤ්ඤං පුමෙව.

144. පුමිත්ථිලිඞ්ගා ¶ – ඝට, කට, යට්ඨි, මුට්ඨි, සින්ධු, රෙණුප්පභුතයො ද්විපද චතුප්පද ජාතිවාචිනො ච.

යථා – ඝටො, ඊපච්චයෙ-ඝටී. එසො යට්ඨි, එසා යට්ඨිච්චාදි.

ද්විපදජාතිවාචිනො යථා – ඛත්තියො. ආපච්චයෙ- ඛත්තියා, සමණො, ඊම්හි-සමණීඉච්චාදි.

චතුප්පදජාතිවාචිනො යථා – ගජො, ආ-ගජා, බ්යග්ඝො, ඊම්හි - බ්යග්ඝීඉච්චාදි.

145. පුමනපුංසකලිඞ්ගා ¶ – ධම්ම, කම්ම, බ්රහ්ම, කුසුම සඞ්ගම, පදුම, අස්සම, විහාර, සරීර, සුවණ්ණ, වණ්ණ, කහාපණ, භවන, භුවන, යොබ්බන, භුසන, ආසන, සයන, ඔදන, ආකාස, උපවාස, මාස, දිවස, රස, ථල, ඵල, රට්ඨ අම්බු, මධ්වාදයො.

146. ඉත්ථිනපුංසකලිඞ්ගා – නගර, අච්චිප්පමුඛා.

147. සබ්බලිඞ්ගා ¶ – තට පුට පත්ත මණ්ඩල කලසා දයො, නාමීකතා, සබ්බනාමානි ච. යථා – තටො, ඊම්හි – තටී, තටමිච්චාදි.

නාමීකතා යථා – දෙවදත්තො, ආ – දෙවදත්තා දෙවදත්තමිච්චාදි.

148. සබ්බ ¶ , කතර, කතම, උභය, ඉතර, අඤ්ඤ, අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතම, පුබ්බ, පර, අපර, දක්ඛිණ, උත්තර, එක, ය, ත, එත, ඉම, අමු, කිං, තුම්හ, අම්හ-ඉති සබ්බනාමානි.

සබ්බාදීනමකාරතො ¶ පරො පඨමො යො එත්තං යාති සබ්බෙ.

‘‘තයො නෙව ච සබ්බනාමෙහී’’ති නිසෙධා සස්මාස්මින්නං ආය ආ එ න හොන්ති. සබ්බස්ස.

සබ්බාදිතො නංඉච්චස්ස සංසානං හොන්ති.

නම්හි සබ්බාදීනමකාරස්ස එ හොති. සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං.

149. ඉත්ථියං ¶ ආ, සබ්බා කඤ්ඤාව. අයං විසෙසො. වාත්වෙව.

ඝපසඤ්ඤාතො සබ්බාදිතො ස්මිංසානං සංසා වා හොන්ති.

‘‘සංසාස්වෙකවචනෙසු චෙ’’ති සාගමො.

එකවචනසංසාසු ඝො රස්සං යාති. සබ්බස්සා, සබ්බාය. සබ්බාසං, සබ්බාසානං. සබ්බස්සං, සබ්බායං. සබ්බාසු.

ඝපඤ්ඤාහි සබ්බාදීහි ස්මිනො ආය යා න හොන්ති.

150. නපුංසකෙ ¶ – සබ්බං. සබ්බානි. එවං දුතියා.

සබ්බාදයො නපුංසකෙ තතියාදීසු සකසකපුමසමා. එවං ය - සද්දන්තා.

151. පුබ්බපරාපරෙහි තු ස්මිනො ‘‘යදනුපපන්නා නිපාතනා සිජ්ඣන්තී’’ති අනිත්ථියං එ වා. පුබ්බෙ, පුබ්බස්මිංඉච්චාදි.

එකසද්දො සඞ්ඛ්යාතුල්යඤ්ඤාසහායත්ථො. යදා සඞ්ඛ්යත්ථො, තදෙකවචනො, අඤ්ඤත්ථ සබ්බවචනො ච.

සිම්හි අනපුංසකානං එතතඉච්චෙතෙසං තකාරස්ස ස හොති. සො.

තිලිඞ්ගෙසු ¶ සබ්බාදීනං තකාරස්ස නො වා හොති. නෙ, තෙ. සෙසං සබ්බසමං, නත්තංව විසෙසො.

153. ඉත්ථියං – සා, නා, නායො, තා, තායොඉච්චාදි.

තාඑතාඉමාහි සස්ස ස්සායො වා හොති.

එකවචනසංසාසු තාසද්දස්ස ආ ඉත්තං වා යාති. තිස්සාය, තිස්සා, තස්සා, තාය. තාසං, තාසානං. තිස්සං, තස්සං, තායං. තාසු.

එකවචනසංසාසු එතාඉමානමන්තස්ස ඉ හොති. එතිස්සාය, එතිසා, එතාය. එතාසං, එතාසානං. එතිස්සං, එතස්සං, එතායං. එතාසු. සෙසං සබ්බාව.

‘‘අනපුංසකස්සායං සිම්හී’’ති ඉමස්ස අයං. සිලොපො. අයං, ඉමෙ. ඉමං, ඉමෙ.

‘‘අනිමි නාම්හි චෙ’’ති ඉමස්ස අනො, ඉමි ච. අනෙන, ඉමිනා.

‘‘සබ්බස්සිමස්සෙ වා’’ති සුනංහිසු එවා. එහි, ඉමෙහි. වා ස්මාසස්මිංසංසාස්වත්තන්ත්වෙව.

සස්මාස්මිංසංසාසු ¶ ඉමස්ස අත්තං වා හොති. අස්ස, ඉමස්ස. එසං, එසානං, ඉමෙසං, ඉමෙසානං. අස්මා, ඉමම්හා, ඉමස්මා. එහි, ඉමෙහි. අස්මිං, ඉමම්හි, ඉමස්මිං. එසු, ඉමෙසු.

අත්තපක්ඛෙ – ‘‘න තිමෙහි කතාකාරෙහී’’ති ස්මාස්මින්නං ම්හාම්හි න සිජ්ඣන්තෙ.

159. ඉත්ථියං – අයං. සෙසං එතාව, සංසාස්වත්තංව විසෙසො.

160. නපුංසකෙ – සවිභත්තිස්ස වාත්වෙව.

‘‘ඉමස්සිදමංසිසු නපුංසකෙ’’ති ඉමස්ස ඉදං වා. ඉදං, ඉමං ඉමෙ, ඉමානි. එවං දුතියා.

‘‘අමුස්ස මො සං’’ති මස්ස සො වා, සිලොපො. අසු.

‘‘සබ්බතො කො’’ති සබ්බනාමතො කාගමො. ‘‘සො’’ති ඔ, අමුකො, පක්ඛෙ – අමු. අමූ, අමුයො.

පුබ්බෙව ¶ යොනං වොකාරො න. අමුං. අමූ, අමුයො. සෙසං භික්ඛූව සබ්බාදිකාරියාඤ්ඤත්ර.

162. ඉත්ථියං – අසු. සෙසං යාගුසමං. විසෙසොයං – අමුස්සා, අමුයා. අමූසං, අමූසානං. අමුස්සං, අමුයං. අමූසු.

163. නපුංසකෙ – සවිභත්තිස්ස අංසිසු නපුංසකෙත්වෙව.

‘‘අමුස්සාදුං’’ති අදුං. අදුං. අමූ, අමූනි. එවං දුතියා.

164. ‘‘සෙසෙසු චෙ’’ති සබ්බත්ථ කිස්ස කො. කො, කා, කං ඉච්චාදි. ලිඞ්ගත්තයෙ සබ්බසමො.

සවිභත්තිස්ස තුම්හම්හානන්ත්යධිකාරො.

සිම්හි සවිභත්තීනං තුම්හම්හානං ත්වං අහං හොන්ති. චසද්දෙන තුම්හස්ස තුවං ච. ත්වං, තුවං, අහං. යො – තුම්හෙ.

‘‘මයං යොම්හි පඨමෙ’’ති අම්හස්ස මයං හොති. මයං.

166. ‘‘තංමමම්හී’’ති අම්හි තං මං හොන්ති.

‘‘තවං මමඤ්ච නවා’’ති අම්හි තවං මමඤ්ච නවා.

‘‘තුම්හස්ස තුවං ත්වමම්හී’’ති තුම්හස්ස තුවං, ත්වඤ්ච. තං, තවං, තුවං, ත්වං, මං, මමං.

‘‘වා යොප්පඨමො’’ති දුතියායොස්ස ආකං වා. තුම්හාකං, තුම්හෙ. අම්හාකං, අම්හෙ.

167. ‘‘නාම්හි තයා මයා’’ති නාම්හි තයා මයා හොන්ති. ‘‘තයාතයීනං තකාරො ත්වත්තංවා’’ති තස්ස ත්වො වා. ත්වයා, තයා, මයා. තුම්හෙහි, අම්හෙහි.

168. ‘‘තව ¶ මම සෙ’’ති සෙ තව මම හොන්ති.

‘‘තුය්හං මය්හං චෙ’’ති සෙ තුය්හං මය්හඤ්ච.

‘‘අම්හස්ස මමං සවිභත්තිස්ස සෙ’’ති සෙ අම්හස්ස මමං ච. තව, තුය්හං, තුම්හං, මම, මය්හං, අම්හං, මමං.

‘‘තුම්හම්හෙහි නමාකං’’ති නංවචනස්ස ආකං. තුම්හාකං, අම්හාකං. ස්මානාව.

169. ‘‘තුම්හාම්හානං තයි මයී’’ති ස්මිම්හි තයි මයි හොන්ති. ත්වෙ කතෙ - ත්වයි, තයි, මයි, තුම්හෙසු, අම්හෙසු. ලිඞ්ගත්තයෙ සමං.

පදතො දුතියා චතුත්ථී ඡට්ඨීසු වොනො.

අත්ථජ්ජොතකා වණ්ණා පදං, දුතියා චතුත්ථී ඡට්ඨී බහුවචනෙසු පරෙසු පදස්මා පරෙසං සවිභත්තීනං තුම්හාම්හානං වොනොකාරා නවා හොන්ති.

රක්ඛතු ¶ වො, පස්සතු නො, දදාති වො, දදාහි නො, සද්ධා වො, සත්ථා නො.

‘‘තෙමෙකවචනෙසු චෙ’’ති චතුත්ථීඡට්ඨෙකවචනෙසු තෙ මෙ හොන්ති. දදාමි තෙ, දදාහි මෙ, ඉදං තෙ, අයං මෙ.

‘‘නඅම්හී’’ති ¶ අම්හි නිසෙධො. පස්සෙථ තං, අජිනි මං.

‘‘වා තතියෙ චෙ’’ති තතියෙකවචනෙ තෙ මෙ වා හොන්ති. කතං තෙ තයා වා. කතං මෙ මයා වා.

‘‘බහුවචනෙසු වොනො’’ති තතියාබහුවචනෙසු වො නො හොන්ති. බහුවචනෙ පඨමෙ යොම්හි ච. කතං වො, කතං නො, ගාමං වො ගච්ඡෙය්යාථ, ගාමං නො ගච්ඡෙය්යාම.

173. ද්වාදයො ¶ අට්ඨාරසන්තා බහුවචනන්තා.

සවිභත්තිස්ස, ඉත්ථිපුමනපුංසකසඞ්ඛ්යන්ති චාධිකාරො.

‘‘යොසු ද්වින්නං ද්වෙ චෙ’’ති ද්විස්ස ද්වෙ හොති. ද්වෙ, ද්වෙ, ද්වීභි, ද්වීහි.

නම්හි ද්වාදිතො නකාරාගමො හොති. ද්වින්නං, ද්වීසු, ලිඞ්ගත්තයෙ සමං.

174. තිචතුන්නං තිස්සො චතස්සො තයො චත්තාරො තීණි චත්තාරි.

යොසු ඉත්ථිපුමනපුංසකෙසු සවිභත්තීනං තිචතුන්නං තිස්සො චතස්සො ආදයො හොන්ති. තයො, තයො, තීභි, තීහි, තින්නං.

‘‘ඉණ්ණමිණ්ණන්නං තීහි සඞ්ඛ්යාහී’’ති තිසද්දතො නංඉච්චස්ස ඉණ්ණං ඉණ්ණන්නං ච. තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, තීසු.

175. ඉත්ථියං-තිස්සො ¶ , තිස්සො, තීභි, තීහි.

‘‘නො චා’’දො චකාරෙන නම්හි ස්සංආගමො, වග්ගන්තෙතිස්සනං, තීසු.

‘‘ඔසරෙ චෙ’’තීහ චකාරෙන යොසු උස්ස උරො. ‘‘තතො යොනමොතූ’’තීහ තුකාරෙන යොනං ඔ. චතුරො. එවං දුතියා. චතූහි, චතුන්නං, චතූසු.

178. ඉත්ථියං ¶ , චතස්සො, චතස්සො, චතූහි. පුබ්බෙව ස්සංආගමො. යදාදිනා උස්ස අත්තං. චතස්සන්නං, චතූසු.

180. ‘‘පඤ්චාදීන මකාරො’’ති යොසු සවිභත්තිස්ස පඤ්චාද්යන්තස්ස අත්තං. පඤ්ච, පඤ්ච.

‘‘පඤ්චාදීන මත්තං’’ති සුනංහිසු පඤ්චාද්යන්තස්ස අත්තං. එදීඝානමපවාදොයං. පඤ්චහි, පඤ්චන්නං, පඤ්චසු. ලිඞ්ගත්තයෙ සමං.

181. එවං ඡ සත්ත අට්ඨ නව දසාදයො අට්ඨාරසන්තා.

182. වීසත්යාදයො ¶ ආනවුතියා ඉත්ථිලිඞ්ගා එකවචනන්තා, වීසති රත්තීව. එවං තිංසති.

චත්තාලීසං පඤ්ඤාසං සද්දෙහි පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ‘‘සබ්බාසමා’’දොතීහ ආදිසද්දෙන ලොපො, සට්ඨි වීසතී ව. එවං සත්තති අසීති නවුති.

සතං නපුංසකමෙකවචනන්තං. එවං සහස්සාදි.

183. රාසිභෙදෙ ¶ තු සබ්බත්ථ බහුවචනම්පි. යථා-ද්වෙවීසතියො බුද්ධදන්තා. තිස්සො වීසතියො දිනඝටිකා. එවමඤ්ඤත්ර.

එසෙසො එතන්තිප්පසිද්ධි, ලොකස්ස හොති යත්ථත්ථෙසු.

ථීපුමනපුංසකානිත්යුච්චන්තෙ, තානිමානි ලොකෙනාත්ථා.

ලිඞ්ගතො පඤ්චම්යත්ථෙ ක්වචි තොප්පච්චයො හොති.

‘‘ත්වාදයො විභත්තිසඤ්ඤායො’’ති තොප්පභුතිදාන්යන්තානං විභත්තිසඤ්ඤා. තස්මා තදන්තානම්පි විභත්යන්තත්තා පදත්තං සිද්ධන්ති න පුන විභත්ති. චොරස්මා චොරතො. එවං පිතිතො, එත්ථ ‘‘පිතාදීන මසිම්හි’’ ත්යත්රාසිම්හිග්ගහණෙන තොම්හි පිතාදීනං උස්ස ඉ.

ථංආදීසු පරෙසු ඉමස්ස ඉ හොති. ඉතො.

‘‘සබ්බස්සෙතස්සාකාරො වා’’ති තොථෙස්වෙතස්ස අත්තං වා, අතො, එත්තො. පක්ඛෙ- ‘‘සරලොපා’’දිනා අකාරලොපො.

‘‘ත්රතොථෙසු ¶ චෙ’’ති කිස්ස කු. කුතො.

‘‘ක්වචි තො’’ති සුත්තද්විධාකරණෙන සත්තම්යත්ථෙ ච තො හොති, ආදිස්මිං, ආදිතො.

185. ‘‘ත්රථ ¶ සත්තමියා සබ්බනාමෙහී’’ති සත්තම්යත්ථෙ ත්රථප්පච්චයා හොන්ති. සබ්බස්මිං, සබ්බත්ර, සබ්බත්ථ, ද්විත්තං. එවං අත්ර, අත්ථ. එත්ථ ‘‘ත්රෙ නිච්ච’’න්ති පුබ්බෙ එතස්ස අ. කුත්ර, කුත්ථ.

186. ‘‘කිස්මා වො චෙ’’ති වප්පච්චයො. ‘‘කිස්ස ක වෙචෙ’’ති කො, කකාරාකාරලොපො. ක්ව.

187. ‘‘හිං හං හිඤ්චන’’න්ති කස්මා හිං ආදිපච්චයා. ‘‘කු හිං හංසු චෙ’’ති කිස්ස කු. චකාරෙන හිඤ්චනං දාචනංසු ච. කුහිං, කුහං, කුහිඤ්චනං.

188. ‘‘තම්හා චෙ’’ති හිංහං. තහිං, තහං.

190. ‘‘ඉමස්මා ¶ හධා චෙ’’ති හධා. ඉහ, ඉධ.

‘‘කිංසබ්බඤ්ඤෙකයකුහි දාදාචන’’න්ති කිං ආදිතො දා, දාචනං ච. කස්මිං කාලෙ කදා, කුදාචනං.

‘‘සබ්බස්ස සො දාම්හි වා’’ති සබ්බස්ස සො වා. සදා, සබ්බදා.

193. ‘‘තම්හා දානි චෙ’’ති දානි, දා ච. තදානි, තදා.

194. යදාදිනා ඉමසද්දා, සමානාපරෙහි ච යථාසඞ්ඛ්යං ජ්ජ ජ්ජුප්පච්චයා, ඉම, සමානානං අ, සා ච. අජ්ජ, සජ්ජු, අපරජ්ජු.

195. ‘‘ඉමස්මා ¶ රහිධුනාදානි චෙ’’ති රහ්යාදිප්පච්චයා. ‘‘එත රහිම්හී’’ති ඉමස්ස එතො. එතරහි.

‘‘අ ධුනාම්හි චෙ’’ති ඉමස්ස අ. අධුනා, ඉදානි.

සබ්බාසමාවුසොපසග්ගනිපාතාදීහි ච.

එතෙහි පරා සබ්බා විභත්තී ලුප්යන්තෙ. ත්වං ආවුසො, තුම්හෙ ආවුසො.

ප ¶ පරා නි නී උ දු සං වි අව අනු පරි අධි අභි පති සු ආ අති අපි අප උප එතෙ වීසත්යුපසග්ගා.

ච න ව වා මා හි ධි චි කු තු නු චෙ රෙ හෙ ස්වෙ වෙ වො ඛො නො තො යං නං තං කිං හන්ද කිර එව කීව යාව තාව වත වථ අථ අඞ්ග ඉඞ්ඝ තග්ඝ ආම නාම නූන පුන පන ආහ සහ සක්කා ලබ්භා හෙට්ඨා ආරා දූරා දිවා නවා විනා නානා අද්ධා මුධා මිච්ඡා පච්ඡා ආවි සක්ඛි සච්චි සච්ඡි බහි යදි ඉති කින්ති අත්ථි සොත්ථි ඛලු නනු කිමු අස්සු යග්ඝෙ සචෙ හවෙ සුවෙ අරෙ පුරෙ නමො තිරො අධො අථො අහො රහො හීයො භීයො අන්තො පාතො සුදං කල්ලං එවං ධුවං අලං හලං සයං සායං සමං සාමං කාමං පාරං ඔරං චිරං හුරං අහං සහං උච්චං නීචං සකිං සද්ධිං, අථවා අන්තරා ආරකා බාහිරා බහිද්ධා යාවතා තාවතා සමන්තා සාමන්තා ආමන්තා සම්මුඛා චරහි තරහි සම්පති ආයති උපරි යාවදෙ තාවදෙ තිරියං සනිකං සසක්කං එත්තාවතා පරම්මුඛා කිත්තාවතා එතරහි අඤ්ඤදත්ථු සෙය්යථිදං අප්පෙවනාම භීයොසොමත්තාය ඉච්චාදයො නිපාතා.

198. සදිසා ¶ යෙ තිලිඞ්ගෙසු, සබ්බාසු ච විභත්තීසු.

වචනෙසු ච සබ්බෙසු, තෙ නිපාතාති කිත්තිතා.

යථා ¶ – උච්චං රුක්ඛො, ලතා, ඝරං වා, උච්චං රුක්ඛො. හෙ රුක්ඛ, රුක්ඛං, රුක්ඛෙන, රුක්ඛස්ස, රුක්ඛස්මා, රුක්ඛෙ වා ඉච්චාදි. උච්චං රුක්ඛො, රුක්ඛා වා ඉච්චාදි. එවං ලතා, ඝරානි.

තං යථා – අධිඅන්තොසද්දෙහි සත්තමී. සයංසද්දා තතියා, ඡට්ඨී ච. නමොසද්දා පඨමා, දුතියා ච. පාරංසද්දා සත්තමී. දිවාසද්දා පඨමා, දුතියා, සත්තමී ච. හෙට්ඨාසද්දා සත්තමී. උච්චංසද්දා සබ්බාපි. පසද්දා ච චසද්දා ච පඨමා, හෙසද්දා ආලපනෙ පඨමා. තථාඤ්ඤෙහිපි.

200. උපසග්ගා ¶ සබ්බෙපි සද්දන්තරෙන සහ පයුජ්ජන්තෙ. නිපාතා තු කෙචි විසුම්පි. යථා – පහාරො, පහරති, සා ච සො ච භාසති වා කරොති වා, සොත්ථිත්යාදි.

201. එකෙකලිඞ්ගං ¶ ද්විලිඞ්ගං, තිලිඞ්ගං චාප්යලිඞ්ගිකං.

චතුධෙති නාමං නාමං, නමත්යත්ථන්ති කිත්තිතං.

202. නාමානං ¶ සමාසො යුත්තත්ථොත්යධිකාරො. සමාසොති භින්නත්ථානං පදාන මෙකත්ථතා. යුත්තත්ථොති අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධත්ථො.

විභාසාත්යධිකාතබ්බං ¶ වාක්යත්ථං.

203. ‘‘මහන්තො ච සො වීරො චා’’ති වාක්යෙ –

ද්විපදෙ තුල්යාධිකරණෙ කම්මධාරයො.

භින්නප්පවත්තිනිමිත්තා ¶ සද්දා එකස්මිං වත්ථුනි පවත්තා තුල්යාධිකරණා, විසෙසනවිසෙසස්සභූතා සමානාධිකරණා ද්වෙ පදා යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො කම්මධාරයො

නාම ¶ , ඉධ වා සමාසසුත්තානි සඤ්ඤාද්වාරෙන සමාසවිධායකානි.

අග්ගහිතවිසෙසනා ¶ බුද්ධි විසෙස්සම්හි න උප්පජ්ජතීති විසෙසනං පුබ්බං හොති, සමාසෙනෙව තුල්යාධිකරණත්තස්ස වුත්තත්තා තප්පකාසනත්ථං පයුත්තා සමාසතො අතිරිත්තා ච සො ඉච්චෙතෙ ‘‘වුත්තට්ඨානමප්පයොගො’’ති ඤායා නප්පයුජ්ජන්තෙ. එවමඤ්ඤත්ර.

තෙසං යුත්තත්ථානං සමාසානං පුබ්බුත්තරපදානං විභත්තී ලුප්යන්තෙ, චකාරෙන ක්වචි න.

තතො මහන්ත වීර ඉති ච රූපප්පසඞ්ගෙ –

විභත්තීසු ¶ ලුත්තාසු සරන්තස්ස පුබ්බභූතස්ස, පරභූතස්ස ච අස්ස සමාසපදස්ස පකති හොතීතීහ ලුත්තාකාරා පුනානීයන්තෙ.

‘‘මහතං ¶ මහා තුල්යාධිකරණෙ පදෙ’’ති මහන්තස්ස මහා.

තද්ධිත සමාස කිතකා නාමංවාතවෙතුනාදීසු ච.

තද්ධිතාදයො නාමං ඉව දට්ඨබ්බා තවෙප්පභුතිපච්චයෙ වජ්ජෙත්වා.

තතො ¶ වත්තිච්ඡාය ස්යාදි. මහාවීරො, මහාවීරාඉච්චාදි.

204. කම්මධාරයො ¶ ද්වන්දො ච, තප්පුරිසො ච ලාභිනො.

තයො පරපදෙ ලිඞ්ගං, බහුබ්බීහි පදන්තරෙ.

205. රත්තා ච සා පටී චාති රත්තපටී, මහන්තී ච සා සද්ධා චාති මහාසද්ධා. එත්ථ ‘‘කම්මධාරයසඤ්ඤෙ චෙ’’ති පුබ්බපදෙ පුමෙව කතෙ ආඊපච්චයානං නිවුත්ති.

206. නීලඤ්ච තං උප්පලඤ්චාති නීලුප්පලං, සත්ථීව සත්ථි, සත්ථි ච සා සාමා චාති සත්ථිසාමා. මුඛමෙව චන්දො මුඛචන්දො.

විසෙසනවිසෙස්සානං ¶ යථෙච්ඡත්තා ක්වචි විසෙසනං පරං හොති, ඛත්තියභූතොඉච්චාදි, ඉච්ඡා ච යථාතන්ති.

207. නසද්දා සි, තස්ස ලොපො. න සුරො අසුරො.

එත්ථ කම්මධාරයෙ කතෙ – ‘‘උභෙ තප්පුරිසා’’ති තප්පුරිසසඤ්ඤා. ‘‘අත්තන්නස්ස තප්පුරිසෙ’’ති නස්ස අ. න අස්සො අනස්සො. එත්ථ ‘‘සරෙ අන’’ති නස්ස අන.

208. ‘‘නාමානං ¶ සමාසො’’ති සුත්තෙ ද්විධාකතෙ අයුත්තත්ථානම්පි ක්වචි සමාසො. න පුන ගෙය්යා අපුනගෙය්යා ගාථෙත්යාදි. එත්ථ ගෙය්යෙන සම්බන්ධො න-සද්දො අයුත්තත්ථෙනාපි පුනෙන යොගවිභාගබලා සමස්යතෙ.

එත්ථ ‘‘සඞ්ඛ්යාපුබ්බො දිගූ’’ති කම්මධාරයස්ස දිගුසඤ්ඤා. ‘දිගුස්සෙකත්තං’’ති එකත්තං, නපුංසකත්තඤ්ච.

දුතියන්තාදයො පරපදෙහි නාමෙහි යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො තප්පුරිසො නාම.

‘‘පස්ස වාසිට්ඨ ගාමං, ගතො තිස්සො සාවත්ථිං’’ත්ය ත්රායුත්තත්ථතාය න සමාසො. තථා ඤ්ඤත්ර ඤෙය්යං.

කිච්චන්තෙහි භීයො අධිකත්ථවචනෙ.

තබ්බ, අනීය, ණ්ය, තෙය්ය, රිච්චප්පච්චයා කිච්චා. ථුතිනින්දත්ථමජ්ඣාරොපිතත්ථං වචනං අධිකත්ථවචනං. සොණලෙය්යො කූපොඉච්චාදි. සොණෙහි යථා ලිය්හතෙ, තථා පුණ්ණත්තා ථුති. තෙහි උච්ඡිට්ඨත්තා නින්දා ච.

දධිනා උපසිත්තං භොජනං දධිභොජනං, සමාසපදෙනෙව උපසිත්තක්රියාය කථනා නත්ථෙත්ථායුත්තත්ථතා. උපසිත්තසද්දාප්පයොගො පුබ්බෙව.

213. බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධද්දෙය්යං, පරස්සපදං, එත්ථ විභත්යලොපො. එවං අත්තනොපදමිච්චාදි.

214. චොරස්මා ¶ භයං චොරභයං. එවං බද්ධනමුත්තොච්චාදි.

‘‘බ්රාහ්මණස්ස කණ්හා දන්තා’’ ඉච්චත්ර දන්තාපෙක්ඛා ඡට්ඨීති කණ්හෙන සම්බන්ධාභාවා න සමාසො. යදා තු කණ්හා ච තෙ දන්තා චෙති කම්මධාරයො, තදා ඡට්ඨී කණ්හදන්තාපෙක්ඛාති බ්රාහ්මණකණ්හදන්තාති සමාසො හොතෙව.

216. ‘‘රඤ්ඤො ¶ මාගධස්ස ධන’’ න්ත්යත්ර රඤ්ඤොති ඡට්ඨී ධන මපෙක්ඛතෙ, න මාගධං. රාජා එව මාගධසද්දෙන වුච්චතෙති භෙදාභාවා සම්බන්ධාභාවොති තුල්යාධිකරණෙන මාගධෙන සහ රාජා න සමස්යතෙ. ද්විට්ඨො හි සම්බන්ධො.

රඤ්ඤො ¶ අස්සො පුරිසො චෙ’’ ත්ය ත්ර රඤ්ඤො අස්සො, රඤ්ඤො පුරිසො ති ච පච්චෙකං සම්බන්ධතො සාපෙක්ඛතා අත්ථීති න සමාසො. ‘‘අස්සො ච පුරිසො චා’’ති ද්වන්දෙ කතෙ තු රාජස්සපුරිසාති හොතෙව, අඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා.

‘‘රඤ්ඤො ගරුපුත්තො’’ ඉච්චත්ර රාජාපෙක්ඛිනොපි ගරුනො

පුත්තෙන ¶ සහ සමාසො, ගමකත්තා. ගමකත්තම්පි සමාසස්ස නිබන්ධනං. තත්ථ ගරුනො පුත්තොති විග්ගහො, එවමඤ්ඤත්ර.

ක්වචි නින්දායං - කූපෙ මණ්ඩූකො විය කූපමණ්ඩූකො. එවං නගරකාකො ඉච්චාදි. අත්රොපමාය නින්දා ගම්යතෙ.

අන්තෙවාසිකො ත්යාදො විභත්ත්යලොපො.

අප්පඨමන්තාන ¶ මඤ්ඤෙසං පදානං අත්ථෙසු ද්වෙ වා බහූනි වා නාමානි යදා සමස්යන්තෙ, තදා සො සමාසො බහුබ්බීහි නාම.

ආගතා සමණා යං සා ආගතසමණො, විහාරො.

219. ජිතානි ¶ ඉන්ද්රියානි යෙන සො ජිතින්ද්රියො, භගවා. ආහිතො අග්ගි යෙන සො ආහිතග්ගි. අග්යාහිතො වාත්යාදො යථෙච්ඡං විසෙසනස්ස පරතා.

220. කරණෙ තු-ඡින්නො රුක්ඛො යෙන සො ඡින්නරුක්ඛො, ඵරසු.

221. දින්නො සුඞ්කො යස්ස සො දින්නසුඞ්කො, රාජා.

222. නිග්ගතා ජනා යස්මා සො නිග්ගතජනො, ගාමො.

223. දස ¶ බලානි යස්ස සො දසබලො, භගවා. නත්ථි සමො යස්ස සො අසමො. එත්ථ ‘‘අත්තන්නස්සා’’ති යොගවිභාගෙන නස්ස අ.

පහූතා ජිව්හා යස්ස සො පහූතජිව්හො, මහන්තී පඤ්ඤා යස්ස සො මහාපඤ්ඤො. ද්වීසු ‘‘ඉත්ථියම්භාසිතපුමිත්ථීපුමාව චෙ’’ති පුම්භාවාතිදෙසා පුබ්බුත්තරපදෙසු ආඊප්පච්චයානමභාවො.

224. ‘‘ක්වචි ¶ සමාසන්තගතානමකාරන්තො’’ති අන්තස්ස අත්තං. කාරග්ගහණෙන ආ ඉ ච. ඉත්ථියමිවණ්ණන්තා, ත්වන්තෙහි ච කප්පච්චයොපි. යථා - විසාලං අක්ඛි යස්ස සො විසාලක්ඛො, පච්චක්ඛධම්මා, සිලොපො. සොභනො ගන්ධො යස්ස සො ¶ සුගන්ධි. බහුකන්තිකො, බහුනදිකො, සමුද්දො. එත්ථ යදාදිනා රස්සො. බහුකත්තුකො. මත්තා බහවො මාතඞ්ගා යස්මිං තං මත්තබහුමාතඞ්ගං, වනං.

225. සුවණ්ණස්ස ¶ විය වණ්ණො යස්ස සො සුවණ්ණවණ්ණො. වජිරං පාණිම්හි යස්ස සො වජිරපාණි. උරසි ලොමානි යස්ස සො උරසිලොමො. එත්ථ විභත්යලොපො.

‘‘අත්ථෙසූ’’ති බහුත්තග්ගහණෙන ක්වචි පඨමන්තානම්පි. සහ හෙතුනා යො වත්තතෙ සො සහෙතුකො, ‘‘යදා’’ දිනා සහස්ස සො.

226. සත්ත ¶ වා අට්ඨ වා සත්තට්ඨ, මාසා, එත්ථඤ්ඤපදත්ථො වා සද්දස්සත්ථො. දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච දිසාය යං අන්තරාලං, සා දක්ඛිණපුබ්බා, දිසා.

අප්පඨමන්තානන්ති කිං, දෙසිතො බුද්ධෙන යො ධම්මො.

සමුච්චයො ¶ , ති පිණ්ඩීකරණං එකවිභත්තිකානං නාමානං යො සමුච්චයො, සො ද්වන්දො නාම, ඉදං සුත්තං බහුවචනවිසයං.

චන්දො ච සූරියො ච චන්දසූරියා. තිට්ඨන්ති ත්යාදි-

ක්රියාසම්බන්ධසාමඤ්ඤතො ¶ අත්ථෙත්ථාපෙකත්ථතා, එවං නරනාරියො, අක්ඛරපදානි.

228. තථා ද්වන්දෙ පාණි තුරිය යොග්ග සෙනඞ්ග ඛුද්දජන්තුක විවිධ විරුද්ධ විසභාගත්ථාදීනඤ්ච.

විවිධෙනාකාරෙන විරුද්ධා විවිධවිරුද්ධා, සභාගා සදිසා, විවිධා ච තෙ සභාගා චෙති විසභාගා. යථා දිගුසමාසෙ, තථා ද්වන්දෙ පාණ්යඞ්ගත්ථාදීනං එකත්තං, නපුංසකත්තඤ්ච හොති.

චක්ඛුසොතං, ගීතවාදිතං, යුගනඞ්ගලං, හත්ථස්සං, අසිචම්මං, ඩංසමකසං, කොකාලූකං.

නාමරූපං ¶ , නාමං නමනලක්ඛණං, රූපං රුප්පනලක්ඛණං. එවමෙතෙ ධම්මා ලක්ඛණතො විවිධා, පරමත්ථතො සභාගා ච.

ආදිසද්දෙනාඤ්ඤත්ථාපි ¶ . යථා - භින්නලිඞ්ගානං - ඉත්ථිපුමං. යදාදිනා රස්සො, දාසිදාසං, පත්තචීවරං. ගඞ්ගාසොණං.

සඞ්ඛ්යාපරිමාණානං - තිකචතුක්කං.

ලුද්දකානං - සාකුන්තික මාගවිකං.

එකජ්ඣායනබ්රාහ්මණානං - කඨකාලාපං ඉච්චාදි.

229. විභාසා රුක්ඛ තිණ පසු ධන ධඤ්ඤ ජනපදාදීනඤ්ච.

ද්වන්දෙ ¶ රුක්ඛාදීනං එකත්තං නපුංසකත්තඤ්ච වා හොති.

ධවඛදිරං, ධවඛදිරා, මුඤ්ජපබ්බජං, මුඤ්ජපබ්බජා, අජෙළකං, අජෙළකා, හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, හිරඤ්ඤසුවණ්ණානි, සාලියවං, සාලියවා.

ආදිසද්දෙන අඤ්ඤෙසුපි වා. යථා – නිච්චවිරොධීනමද්දබ්බානං - කුසලාකුසලං, කුසලාකුසලානි.

දිසානං - පුබ්බාපරං, පුබ්බාපරා ඉච්චාදි.

230. අධිසද්දා ¶ ස්මිං, තස්ස ලොපො. අධිසද්දෙන තුල්යාධිකරණත්තා ඉත්ථිසද්දාපිස්මිං. නිච්චසමාසත්තා ආධාරභූතායමිත්ථියන්ති පදන්තරෙන විග්ගහො. අධි ඉත්ථියන්ති ඨිතෙ –

උපසග්ගනිපාතපුබ්බකො අබ්යයීභාවො.

උපසග්ගාදිපුබ්බකො සද්දො විභත්යත්ථාදීසු සමාසො හොති, අබ්යයීභාවසඤ්ඤො ච.

‘‘සො නපුංසකලිඞ්ගො’’ති අබ්යයීභාවො නපුංසකලිඞ්ගො, යදාදිනා එකවචනො ච.

‘‘සරො ¶ රස්සො නපුංසකෙ’’ති රස්සො.

අනකාරන්තා අබ්යයීභාවා පරා සබ්බා විභත්තී ලුජ්ජරෙ. අධිත්ථි, විභත්තීනමත්ථො ආධාරාදි.

ඉධාධිසද්දො ආධාරෙවත්තතෙ, අධිත්ථිඉච්චෙතං පදං ඉත්ථිය මිච්චෙතමත්ථං වදති.

සමීපං ¶ නගරස්ස උපනගරං. ‘‘අංවිභත්තීනමකාරන්තබ්යයීභාවා’’ති විභත්තීනං ක්වචි අං.

අභාවො මක්ඛිකානං නිම්මක්ඛිකං රස්සො. අනුපුබ්බො ථෙරානං අනුථෙරං, අනතික්කම්ම සත්තිං යථාසත්ති.

යෙ ¶ යෙ බුඩ්ඪා යථාබුඩ්ඪං, විච්ඡායං.

යත්තකො පරිච්ඡෙදො ජීවස්ස යාවජීවං, අවධාරණෙ.

ආ පබ්බතා ඛෙත්තං ආපබ්බතං ඛෙත්තං, මරියාදායං, වජ්ජමානා සීමා මරියාදා, පබ්බතං විනාත්යත්ථො.

ආ ජලන්තා සීතං ආජලන්තං සීතං, අභිවිධිම්හි, ගය්හමානා සීමා අභිවිධි, ජලන්තෙන සහෙත්යත්ථො.

ආසද්දයොගෙ ‘‘ධාතුනාමා’’දිනා අපාදානවිධානෙනෙව වාක්යම්පි සිද්ධං. තථාඤ්ඤත්ර.

231. ‘‘උත්තමො ¶ වීරො පවීරො’’ ඉච්චාදො පන පුබ්බපදත්ථප්පධානත්තාභාවාබ්යයීභාවාභාවො කම්මධාරයොඑව. එවං විසිට්ඨො ධම්මො අභිධම්මො. කුච්ඡිතං අන්නං කදන්නං. එත්ත්ථ ¶ ‘‘කද කුස්සා’’ති සරෙ කුස්ස කදාදෙසො.

අප්පකං ලවණං කාලවණං, එත්ථ ‘‘කාප්පත්ථෙසු චා’’ති කුස්ස කා, බහුවචනෙනාඤ්ඤත්රාපි ක්වචි. කුච්ඡිතො පුරිසො කාපුරිසො, කුපුරිසො වා, එවමසුරාදි.

පුබ්බපරූභයමඤ්ඤපදත්ථ - ප්පධානාබ්යයීභාව සමාසො;

කම්මධාරයක තප්පුරිසා ද්වෙ, ද්වෙන්දො ච බහුබ්බීහි ච ඤෙය්යා.

ඡට්ඨන්තා ¶ සද්දා ‘‘තස්සාපච්ච’’මිච්චස්මිං අත්ථෙ ණො වා හොති. වාති වාක්යත්ථං. ණෙනෙවාපච්චත්ථස්ස වුත්තත්තා අපච්චසද්දාප්පයොගො.

‘‘තෙසං විභත්යා’’ දො තෙසංගහණෙන විභත්තිලොපො. තථොත්තරත්ර.

‘‘තෙසං ණො ලොපං’’ති පච්චයානං ණස්ස ලොපො.

‘‘වුද්ධාදිසරස්ස වා සංයොගන්තස්ස සණෙ චෙ’’ති සණකාරෙ පරෙ අසංයොගන්තස්සාදිසරස්ස වුද්ධි.

අකාරිවණ්ණුවණ්ණානං ආඑඔවුද්ධියො හොන්ති, චසද්දෙන ක්වචි න.

සරලොපාදි, තද්ධිතත්තා නාමමිව කතෙ ස්යාදි.

තද්ධිතාභිධෙය්යලිඞ්ග–විභත්තිවචනා ¶ සියුං.

සමූහභාවජා භීයො, සකත්ථෙ ණ්යො නපුංසකෙ.

තා තුත්ථියං නිපාතා තෙ, ධාමිථංපච්චයන්තකා.

වසිට්ඨස්සාපච්චං ¶ පොසො වාසිට්ඨො, ඉත්ථී වාසිට්ඨී, නපුංසකං වාසිට්ඨං. විකප්පවිධානතො තද්ධිතෙන සමාසස්සාච්චන්තං බාධායා භාවා වසිට්ඨා පච්චන්තිපි හොති.

නපුංසකෙන වාපීති, සද්දසත්ථවිදූ විදුං.

වච්ඡාදිතො ගොත්තගණතො ණායනො ණානො ච වා හොති.

අපච්චං පපුත්තප්පභුති ගොත්තං. කච්චස්සාපච්චං කච්චායනො, කච්චානො වා. සංයොගන්තත්තා න වුද්ධි.

234. ‘‘ණෙය්යො ¶ කත්තිකාදීහී’’ති ණෙය්යො, විනතාය අපච්චං වෙනතෙය්යො විනතෙය්යො වා. න පක්ඛෙ වුද්ධි, ණෙය්යොති යොගවිභාගෙන ‘‘තස්ස දීයතෙ’’ ත්යත්ථෙපි ණෙය්යො, දක්ඛිණා දීයතෙ යස්ස සො දක්ඛිණෙය්යො.

අකාරන්තතො ¶ අපච්චෙ ණි වා හොති, පුන වාසද්දෙන ණිකො, අකාරන්තා අනකාරන්තා ච බොපි.

දක්ඛි, සක්යපුත්තිකො, මණ්ඩබ්බො, භාතුබ්බො. ද්විත්තං.

236. ‘‘ණවො ¶ පග්වාදීහී’’ ති ණවො. මනුනො අපච්චං මාණවො.

237. ‘‘ණෙර ¶ විධවාදිතො’’ති ණෙරො, සාමණෙරො.

238. ‘‘යෙන ¶ වා සංසට්ඨං තරති චරති වහති ණිකො’’ති ණිකො. වාකාරෙන නෙකත්ථෙනෙකපච්චයා ච. ඝතෙන සංසට්ඨො ඝාතිකො, ඔදනො. උළූපෙන තරතීති ඔළූපිකො, උළූපිකො වා, න පක්ඛෙ වුද්ධි.

සකටෙන චරතීති සාකටිකො. සීසෙන වහතීති සීසිකො, න වුද්ධි.

ඉත්ථිලිඞ්ගතො එය්යකො, ණකො ච. චම්පායං ජාතො චම්පෙය්යකො. එවං බාරාණසෙය්යකො. ණකො – කුසිනාරායං වසතීති කොසිනාරකො. ජනපදතො ණකො ච – මගධෙසු වසති, තෙසං ඉස්සරො වා මාගධකො.

තජ්ජාතියා ¶ විසිට්ඨත්ථෙ ආජානීයො. අස්සජාතියා විසිට්ඨො අස්සාජානීයො. ඤො - අග්ගන්ති ජානිතබ්බං අග්ගඤ්ඤං, ද්විත්තං.

239. තමධීතෙ තෙන කතාදිසන්නිධානනියොගසිප්පභණ්ඩ ජීවිකත්ථෙසු ච.

තං ¶ අධීතෙ ඉච්චාදීස්වත්ථෙසු ආදිසද්දෙන හතාදීසු ච ණිකො වා හොති. අභිධම්මමධීතෙති ආභිධම්මිකො, අභිධම්මිකො වා, න පක්ඛෙ වුද්ධි. වචසා කතං කම්මං වාචසිකං. එවං මානසිකං, එත්ථ –

‘‘ස ¶ සරෙ වාගමො’’තීහානුවත්තිතාදිසද්දෙන සාගමො.

සරීරෙ සන්නිධානා වෙදනා සාරීරිකා. ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො, එත්ථ- ‘‘මායූනමාගමො ඨානෙ’’ති වකාරතො පුබ්බෙ ඔකාරාගමො.

සිප්පන්ති ¶ ගීතාදිකලා, වීණා අස්ස සිප්පන්ති වෙණිකො, අත්ර වීණෙති වීණාවාදනං. ගන්ධො අස්ස භණ්ඩන්ති ගන්ධිකො, මගෙ හන්ත්වා ජීවතීති මාගවිකො, වකාරාගමො. ජාලෙන හතො ජාලිකො, සුත්තෙන බද්ධො සුත්තිකො, චාපො අස්ස ආයුධන්ති චාපිකො, වාතො අස්ස ආබාධො අත්ථීති වා වාතිකො, බුද්ධෙ පසන්නො බුද්ධිකො, වත්ථෙන කීතං භණ්ඩං වත්ථිකං.

කුම්භො ¶ අස්ස පරිමාණං, ත මරහති, තෙසං රාසි වා කුම්භිකො. අක්ඛෙන දිබ්බතීති අක්ඛිකො, මගධෙසු වසති, ජාතොති වා මාගධිකො ඉච්චාදි.

240. ණ රාගා තෙන රත්තං තස්සෙදමඤ්ඤත්ථෙසු ච.

තෙන ¶ රත්තං ත්යාද්යත්ථෙසු ණො වා හොති. කසාවෙන රත්තං කාසාවං.

එවං ¶ නීලං පීතමිච්චාදි. න වුද්ධි, මහිසස්ස ඉදං මාහිසං, සිඞ්ගං.

එවං ¶ රාජපොරිසං, එත්ථ ‘‘අයුවණ්ණානඤ්චා’’ දො පුන වුද්ධිග්ගහණෙන උත්තරපදස්ස වුද්ධි. මගධෙහි ආගතො, තත්ර ජාතො, තෙසං ඉස්සරො, තෙ අස්ස නිවාසොති වා මාගධො, කත්තිකාදීහි යුත්තො කත්තිකො, මාසො.

බුද්ධො ¶ අස්ස දෙවතාති බුද්ධො. බ්යාකරණං අවෙච්ච අධීතෙති වෙය්යාකරණො. එත්ථ ‘‘මායූනමා’’දිනා යකාරතො පුබ්බෙ එ ආගමො, යස්ස ද්විත්තං. සගරෙහි නිබ්බත්තො සාගරොඉච්චාදි.

ජාතාදීසු ¶ ඉමො ඉයො ච හොති, චසද්දෙන කියො ච. පච්ඡා ජාතො පච්ඡිමො, මනුස්සජාතියා ජාතො මනුස්සජාතියො. අන්තෙ නියුත්තො අන්තිමො, අන්තියො.

එවං අන්ධකියො. පුත්තො අස්ස අත්ථීති පුත්තිමො, පුත්තියො. එවං කප්පියො.

242. ‘‘තදස්සට්ඨානමීයො ¶ චෙ’’ති ඊයො, චකාරෙන හිතාද්යත්ථෙපි, බන්ධනස්ස ඨානං බන්ධනීයං, චඞ්කමනස්ස හිතං චඞ්කමනීයං.

243. ‘‘ආලු ¶ තබ්බහුලෙ’’ති ආලු. අභිජ්ඣාබහුලො අභිජ්ඣාලු.

244. විසෙසෙ තරතමිස්සිකියිට්ඨා.

අයමෙතෙසං ¶ අතිසයෙන පාපොති පාපතරො, පාපතමො, පාපිස්සිකො, පාපියො, පාපිට්ඨො වා.

‘‘වුද්ධස්ස ¶ ජො ඉයිට්ඨෙසූ’’ති වුද්ධස්ස ජාදෙසෙ – ‘‘සරලොපා’’දො පකතිග්ගහණෙන පකත්යභාවා ඉස්ස එ. ජෙය්යො, ජෙට්ඨො.

එවං ‘‘පසත්ථස්ස සො චෙ’’ති සාදෙසෙ සෙය්යො, සෙට්ඨො.

245. ‘‘තදස්සත්ථීති ¶ වී චෙ’’ති වී. මෙධා අස්ස අත්ථීති මෙධාවී.

246. එවං ¶ ‘‘තපාදිතො සී’’ති සී, ද්විත්තං, තපස්සී.

247. ‘‘දණ්ඩාදිතො ¶ ඉක ඊ’’ති ඉකො, ඊ ච. දණ්ඩිකො, දණ්ඩී.

248. ‘‘ගුණාදිතො වන්තූ’’ති වන්තු. ගුණවා, පඤ්ඤවා. යදාදිනා රස්සො.

249. ‘‘සත්යාදීහි ¶ මන්තූ’’ති මන්තු. සතිමා, භානුමා.

250. ‘‘ආයුස්සුකාරාස්මන්තුම්හී’’ති ¶ උස්ස අස. ආයස්මා.

251. ‘‘සද්ධාදිතො ණ’’ ඉති ණො. සද්ධො.

252. ‘‘තප්පකතිවචනෙ ¶ මයො’’ති මයො. සුවණ්ණෙන පකතං සොවණ්ණමයං, සුවණ්ණමයං වා. පක්ඛෙ - යදාදිනා වුද්ධි.

විභත්තිලොපෙ මනාදීනමන්තස්ස ඔ හොති. මනොමයං.

‘‘ද්විතීහි තියො’’ති තියො, ‘‘තියෙ දුතාපි චෙ’’ති ද්විතීනං දුතා. ද්වින්නං පූරණො දුතියො, එවං තතියො.

254. ‘‘චතුච්ඡෙහි ථඨා’’ති ථඨා. චතුත්ථො, ඡට්ඨො.

255. තෙසමඩ්ඪූපපදෙන අඩ්ඪුඩ්ඪ දිවඩ්ඪ දියඩ්ඪාඩ්ඪතියා.

චතුත්ථ ¶ දුතිය තතියානං අඩ්ඪූපපදෙන සහ අඩ්ඪුඩ්ඪ දිවඩ්ඪ දියඩ්ඪාඩ්ඪතියා හොන්ති.

අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන දුතියො දිවඩ්ඪො, දියඩ්ඪො වා, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.

256. ‘‘සඞ්ඛ්යාපූරණෙ ¶ මො’’ති මො, පඤ්චමො. ඉත්ථියං පඤ්චන්නං පූරණී පඤ්චමී.

සඞ්ඛ්යානෙ උත්තරපදෙ ද්විඑකඅට්ඨඉච්චෙතෙස මන්තස්ස ආ වා හොති. එකාදස පඤ්චීව. එවං ද්වාදස.

යදාදිනා තිස්ස තෙආදෙසෙ ‘‘එකාදිතො දස්ස ර සඞ්ඛ්යානෙ’’ති දසසද්දෙ දස්ස රො. තෙරස.

257. ‘‘චතූපපදස්ස ¶ ලොපො තුත්තරපදාදිචස්ස චුචොපි නවා’’ති චතුසද්දෙ තුස්ස ලොපො චස්ස චු ච. චුද්දස.

‘‘දසෙ සො නිච්චඤ්චෙ’’ති ඡස්ස සොආදෙසෙ – ‘‘ළ දරානං’’ති දසසද්දෙ දස්ස ළො. සොළස, අට්ඨාරස.

258. ‘‘වීසති ¶ දසෙසු බා ද්විස්ස තූ’’ති ද්විස්ස බා. බාවීසති, එකාදසන්නං පූරණො එකාදසමො.

259. ‘‘එකාදිතො දසස්සී’’ති ඉත්ථියං ඊ. එකාදසී ඉච්චාදි.

‘‘ද්වාදිතො කොනෙකත්ථෙ චෙ’’ති කො, ද්වෙ පරිමාණානි අස්සෙති ද්විකං. එවං තිකාදි.

260. ‘‘සමූහත්ථෙ ¶ කණ්ණා’’ති කණ ච, ණො ච. මනුස්සානං සමූහො මානුස්සකො, මානුස්සො වා.

ණෙ කතෙ – ‘‘ඣලානමියුවා සරෙ වා’’ තීහ වාකාරෙන ඉස්ස අයාදෙසෙ – ද්වයං, තයං. එවං ‘‘ගාමජනබන්ධුසහායාදීහි තා’’ති තා. ගාමතා, නාගරතා.

භාවත්ථෙ ණ්යත්තතා හොන්ති. තුසද්දෙන ත්තනො ච. සකත්ථාදීසුපි ණ්යො, සකත්ථෙ තා ච.

263. යථා ¶ – චන්දස්ස භාවො චන්දත්තං. ඉහ නාමවසා චන්දසද්දො චන්දද්දබ්බෙ වත්තතෙ, නිමිත්තස්ස රූපානුගතඤ්ච ඤාණං. එවං මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාතිවසා. යදාදිනා ඊස්ස රස්සෙ – දණ්ඩිත්තන්ති දණ්ඩද්දබ්බසම්බන්ධා. පාචකත්තන්ති පචනක්රියාසම්බන්ධා. නීලත්තන්ති නීලගුණවසා.

එවං ණ්යාදීසුපි යථායොගං ඤෙය්යං. ණ්යො.

යෙ ¶ පරෙ අවණ්ණො ලුප්යතෙ, චකාරෙන ඉකාරොපි.

යවතං තලණදකාරානං බ්යඤ්ජනානි චලඤ ජකාරත්ත’’න්ති යකාරයුත්තානං තාදීනං චාදයො, කාරග්ගහණෙන සකපභමාදිතො පරයකාරස්ස පුබ්බෙන සහ ක්වචි පුබ්බරූපඤ්ච, ද්විත්තං. පණ්ඩිච්චං, කොසල්ලං, සාමඤ්ඤං, සොහජ්ජං, පොරිස්සං, නෙපක්කං, සාරුප්පං, ඔසබ්භං, ඔපම්මං.

ඉඋඉච්චෙතෙසං ආ හොති, රිකාරාගමො ච ඨානෙ.

ආරිස්සං ¶ . එවං මුදුතා, අරහතා, න්තස්ස යදාදිනා ලොපො.

පුථුජ්ජනත්තනං, අකිඤ්චනමෙව ආකිඤ්චඤ්ඤං, කුණ්ඩනියා අපච්චං කොණ්ඩඤ්ඤො, එත්ථ වුද්ධාදො වාකාරෙන සංයොගන්තස්සාපි වුද්ධි.

පදාය ¶ හිතං පජ්ජං, ධනායං සංවත්තනිකං ධඤ්ඤං, සතිතො සම්භූතං සච්චං, ඉලොපො, තීසු න වුද්ධි. දෙවො එව දෙවතා.

264. ‘‘ණ ¶ විසමාදීහී’’ති භාවෙ ණො. වෙසමං. උජුනො භාවො අජ්ජවං. එත්ථ උස්ස ආත්තෙ පරූකාරස්ස යදාදිනා අවො.

265. ‘‘රමණීයාදිතො ¶ කණ්ති කණ. මානඤ්ඤකං.

266. ‘‘විභාගෙ ¶ ධා චෙ’’ති ධා, චකාරෙන සොප්පච්චයො ච. එකෙන විභාගෙන එකධා, නිපාතත්තා සිලොපො. පදවිභාගෙන පදසො.

267. ‘‘සබ්බනාමෙහි පකාරවචනෙ තු ථා’’ති ථා. තුකාරෙන ථත්තා ච. සබ්බො පකාරො, සබ්බෙන පකාරෙන වා සබ්බථා. එවං අඤ්ඤථත්තා.

268. ‘‘කිමිමෙහි ¶ ථ’’න්ති ථං, කාදෙසෙ-කථං. ඉආදෙසෙ-ඉත්ථං, ථන්ති යොගවිභාගෙන ථං-බහුත්ථං.

269. අමලිනං මලිනං කරොතීත්යාද්යත්ථෙ-අභූතතබ්භාවෙ ගම්යමානෙ කරභූයොගෙ සති නාමතො යදාදිනා ඊප්පච්චයො, මලිනීකරොති සෙතං. අභස්මනො භස්මනො කරණන්ති භස්මීකරණං කට්ඨස්ස. අමලිනො මලිනො භවතීති මලිනීභවති සෙතො. ඊප්පච්චයන්තොපි නිපාතො. අභූතතබ්භාවෙති කිං, ඝටං කරොති, ඝටො භවති.

කරභූයොගෙති ¶ කිං, අමලිනො මලිනො ජායතෙ.

අවත්ථාවතොවත්ථයා, භූතස්සඤ්ඤාය වත්ථුනො.

තායාවත්ථාය භවනං, අභූතතබ්භවං විදුං.