තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > දීඝනිකාය (ටීකා) > සීලක්ඛන්ධවග්ග-අභිනවටීකා-1

නානානයනිපුණගම්භීරවිචිත්රසික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස බුද්ධානුබුද්ධසංවණ්ණිතස්ස සද්ධාවහගුණසම්පන්නස්ස දීඝාගමවරස්ස ගම්භීරදුරනුබොධත්ථදීපකං සංවණ්ණනමිමං කරොන්තො සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහනසමත්ථො මහාවෙය්යාකරණොයමාචරියො සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමපයොජනාදිවිධානානි කරොන්තො පඨමං තාව රතනත්තයපණාමං කාතුං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ ච සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණප්පයොජනං තත්ථ තත්ථ බහුධා පපඤ්චෙන්ති ආචරියා. තථා හි වණ්ණයන්ති –

‘‘සංවණ්ණනාරම්භෙ ¶ සත්ථරි පණාමකරණං ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතභාවෙන සත්ථරි පසාදජනනත්ථං, සත්ථු ච අවිතථදෙසනභාවප්පකාසනෙන ධම්මෙ පසාදජනනත්ථං. තදුභයප්පසාදා හි මහතො අත්ථස්ස සිද්ධි හොතී’’ති (ධ. ස. ටී. 1-1).

අථ වා ‘‘රතනත්තයපණාමවචනං අත්තනො රතනත්තයප්පසාදස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං, තං පන විඤ්ඤූනං චිත්තාරාධනත්ථං, තං අට්ඨකථාය ගාහණත්ථං, තං සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනත්ථ’’න්ති. අථ වා ‘‘සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහණධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථ’’න්ති. අථ වා ‘‘මඞ්ගලභාවතො, සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සමාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා’’ති. අථ වා ‘‘චතුගම්භීරභාවයුත්තං ධම්මවිනයං සංවණ්ණෙතුකාමස්ස මහාසමුද්දං ඔගාහන්තස්ස විය පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතස්සාපි මහන්තං භයං සම්භවති, භයක්ඛයාවහඤ්චෙතං රතනත්තයගුණානුස්සරණජනිතං ¶ පණාමපූජාවිධානං, තතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා’’ති. අථ වා ‘‘අසත්ථරිපි සත්ථාභිනිවෙසස්ස ලොකස්ස යථාභූතං සත්ථරි එව සම්මාසම්බුද්ධෙ සත්ථුසම්භාවනත්ථං, අසත්ථරි ච සත්ථුසම්භාවනපරිච්චජාපනත්ථං, ‘තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’ති (පාරා. 195) ච වුත්තදොසපරිහරණත්ථං සංවණ්ණනායං පණාමකිරියා’’ති. අථ වා ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො පණාමවිධානෙන සම්මාසම්බුද්ධභාවාධිගමාය බුද්ධයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහජනනත්ථං, සද්ධම්මස්ස ච පණාමවිධානෙන පච්චෙකබුද්ධභාවාධිගමාය පච්චෙකබුද්ධයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහජනනත්ථං, සඞ්ඝස්ස ච පණාමවිධානෙන පරමත්ථසඞ්ඝභාවාධිගමාය සාවකයානං පටිපජ්ජන්තානං උස්සාහජනනත්ථං සංවණ්ණනායං පණාමකිරියා’’ති. අථ වා ‘‘මඞ්ගලාදිකානි සත්ථානි අනන්තරායානි, චිරට්ඨිතිකානි, බහුමතානි ච භවන්තීති එවංලද්ධිකානං චිත්තපරිතොසනත්ථං සංවණ්ණනායං පණාමකිරියා’’ති. අථ වා ‘‘සොතුජනානං යථාවුත්තපණාමෙන අනන්තරායෙන උග්ගහණධාරණාදිනිප්ඵාදනත්ථං සංවණ්ණනායං පණාමකිරියා. සොතුජනානුග්ගහමෙව හි පධානං කත්වා ආචරියෙහි සංවණ්ණනාරම්භෙ ථුතිපණාමපරිදීපකානි වාක්යානි නික්ඛිපීයන්ති, ඉතරථා විනාපි තං නික්ඛෙපං කායමනොපණාමෙනෙව යථාධිප්පෙතප්පයොජනසිද්ධිතො කිමෙතෙන ගන්ථගාරවකරණෙනා’’ති ච එවමාදිනා. මයං පන ඉධාධිප්පෙතමෙව පයොජනං දස්සයිස්සාම, තස්මා සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණං යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති ‘‘ඉති මෙ පසන්නමතිනො ¶ …පෙ… තස්සානුභාවෙනා’’ති. රතනත්තයපණාමකරණඤ්හි යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථං රතනත්තයපූජාය පඤ්ඤාපාටවභාවතො, තාය ච පඤ්ඤාපාටවං රාගාදිමලවිධමනතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; අ. නි. 11.11).

තස්මා ¶ රතනත්තයපූජාය වික්ඛාලිතමලාය පඤ්ඤාය පාටවසිද්ධි. අථ වා රතනත්තයපූජාය පඤ්ඤාපදට්ඨානසමාධිහෙතුත්තා පඤ්ඤාපාටවං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘උජුගතචිත්තො ඛො පන මහානාම අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මොපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායති, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදයති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 6.10; අ. නි. 11.11).

සමාධිස්ස ච පඤ්ඤාය පදට්ඨානභාවො ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; පෙටකො. 66; මි. ප. 14) වුත්තොයෙව. තතො එවං පටුභූතාය පඤ්ඤාය ඛෙදමභිභුය්ය පටිඤ්ඤාතං සංවණ්ණනං සමාපයිස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘රතනත්තයපණාමකරණඤ්හි…පෙ… පඤ්ඤාපාටවභාවතො’’ති. අථ වා රතනත්තයපූජාය ආයුවණ්ණසුඛබලවඩ්ඪනතො අනන්තරායෙන පරිසමාපනං වෙදිතබ්බං. රතනත්තයපණාමෙන හි ආයුවණ්ණසුඛබලානි වඩ්ඪන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘අභිවාදනසීලිස්ස, නිච්චං වුඩ්ඪාපචායිනො;

චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයු වණ්ණො සුඛං බල’’න්ති. (ධ. ප. 109);

තතො ආයුවණ්ණසුඛබලවුද්ධියා හොත්වෙව කාරියනිට්ඨානන්ති වුත්තං ‘‘රතනත්තයපූජාය ආයු…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. අථ වා රතනත්තයපූජාය පටිභානාපරිහානාවහත්තා අනන්තරායෙන පරිසමාපනං වෙදිතබ්බං. අපරිහානාවහා හි රතනත්තයපූජා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සත්තිමෙ ¶ භික්ඛවෙ, අපරිහානීයා ධම්මා, කතමෙ සත්ත? සත්ථුගාරවතා, ධම්මගාරවතා, සඞ්ඝගාරවතා, සික්ඛාගාරවතා, සමාධිගාරවතා, කල්යාණමිත්තතා, සොවචස්සතා’’ති (අ. නි. 7.34) තතො පටිභානාපරිහානෙන හොත්වෙව යථාපටිඤ්ඤාතපරිසමාපනන්ති වුත්තං ‘‘රතනත්තය…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. අථ වා පසාදවත්ථූසු පූජාය පුඤ්ඤාතිසයභාවතො අනන්තරායෙන පරිසමාපනං වෙදිතබ්බං. පුඤ්ඤාතිසයා හි පසාදවත්ථූසු පූජා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පූජාරහෙ ¶ පූජයතො, බුද්ධෙ යදිව සාවකෙ;

පපඤ්චසමතික්කන්තෙ, තිණ්ණසොකපරිද්දවෙ.

තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්බුතෙ අකුතොභයෙ;

න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, ඉමෙත්තමපි කෙනචී’’ති. (ඛු. පා. 196; අප. 1.10.2);

පුඤ්ඤාතිසයො ච යථාධිප්පෙතපරිසමාපනුපායො. යථාහ –

‘‘එස දෙවමනුස්සානං, සබ්බකාමදදො නිධි;

යං යදෙවාභිපත්ථෙන්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භතී’’ති. (ඛු. පා. 8.10);

උපායෙසු ච පටිපන්නස්ස හොත්වෙව කාරියනිට්ඨානන්ති වුත්තං ‘‘පසාදවත්ථූසු…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති. එවං රතනත්තයපූජා නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසම්බුද්ධියා අපරිමෙය්යප්පභාවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ලොකසන්නිවාසෙ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති, භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. තස්මා සුවුත්තං ‘‘සංවණ්ණනාරම්භෙ රතනත්තයපණාමකරණං යථාපටිඤ්ඤාතසංවණ්ණනාය අනන්තරායෙන පරිසමාපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති.

එවං පන සපයොජනං රතනත්තයපණාමං කත්තුකාමො බුද්ධරතනමූලකත්තා සෙසරතනානං පඨමං තස්ස පණාමං කාතුමාහ – ‘‘කරුණාසීතලහදයං…පෙ… ගතිවිමුත්ත’’න්ති. බුද්ධරතනමූලකානි හි ධම්මසඞ්ඝරතනානි, තෙසු ච ධම්මරතනමූලකං සඞ්ඝරතනං, තථාභාවො ච ‘‘පුණ්ණචන්දො විය භගවා, චන්දකිරණනිකරො විය තෙන දෙසිතො ධම්මො, චන්දකිරණසමුප්පාදිතපීණිතො ලොකො විය සඞ්ඝො’’ති එවමාදීහි අට්ඨකථායමාගතඋපමාහි විභාවෙතබ්බො. අථ වා සබ්බසත්තානං අග්ගොති කත්වා පඨමං බුද්ධො, තප්පභවතො, තදුපදෙසිතතො ච තදනන්තරං ධම්මො, තස්ස ධම්මස්ස සාධාරණතො ¶ , තදාසෙවනතො ච තදනන්තරං සඞ්ඝො වුත්තො. ‘‘සබ්බසත්තානං වා හිතෙ විනියොජකොති කත්වා පඨමං බුද්ධො, සබ්බසත්තහිතත්තා තදනන්තරං ධම්මො, හිතාධිගමාය පටිපන්නො අධිගතහිතො චාති කත්වා තදනන්තරං සඞ්ඝො වුත්තො’’ති අට්ඨකථාගතනයෙන අනුපුබ්බතා වෙදිතබ්බා.

බුද්ධරතනපණාමඤ්ච ¶ කරොන්තො කෙවලපණාමතො ථොමනාපුබ්බඞ්ගමොවසාතිසයොති ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදිපදෙහි ථොමනාපුබ්බඞ්ගමතං දස්සෙති. ථොමනාපුබ්බඞ්ගමෙන හි පණාමෙන සත්ථු ගුණාතිසයයොගො, තතො චස්ස අනුත්තරවන්දනීයභාවො, තෙන ච අත්තනො පණාමස්ස ඛෙත්තඞ්ගතභාවො, තෙන චස්ස ඛෙත්තඞ්ගතස්ස පණාමස්ස යථාධිප්පෙතනිප්ඵත්තිහෙතුභාවො දස්සිතොති. ථොමනාපුබ්බඞ්ගමතඤ්ච දස්සෙන්තො යස්සා සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා සුත්තන්තදෙසනා කරුණාපඤ්ඤාප්පධානායෙව, න විනයදෙසනා විය කරුණාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානාති තදුභයප්පධානමෙව ථොමනමාරභති. එසා හි ආචරියස්ස පකති, යදිදං ආරම්භානුරූපථොමනා. තෙනෙව ච විනයදෙසනාය සංවණ්ණනාරම්භෙ ‘‘යො කප්පකොටීහිපි…පෙ… මහාකාරුණිකස්ස තස්සා’’ති (පාරා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) කරුණාප්පධානං, අභිධම්මදෙසනාය සංවණ්ණනාරම්භෙ ‘‘කරුණා විය…පෙ… යථාරුචී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1) පඤ්ඤාප්පධානඤ්ච ථොමනමාරද්ධං. විනයදෙසනා හි ආසයාදිනිරපෙක්ඛකෙවලකරුණාය පාකතිකසත්තෙනාපි අසොතබ්බාරහං සුණන්තො, අපුච්ඡිතබ්බාරහං පුච්ඡන්තො, අවත්තබ්බාරහඤ්ච වදන්තො සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙසීති කරුණාප්පධානා. තථා හි උක්කංසපරියන්තගතහිරොත්තප්පොපි භගවා ලොකියසාධුජනෙහිපි පරිහරිතබ්බානි ‘‘සිඛරණී, සම්භින්නා’’තිආදිවචනානි, (පාරා. 185) යථාපරාධඤ්ච ගරහවචනානි මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො මහාපරිසමජ්ඣෙ අභාසි, තංතංසික්ඛාපදපඤ්ඤත්ති කාරණාපෙක්ඛාය ච වෙරඤ්ජාදීසු සාරීරිකං ඛෙදමනුභොසි. තස්මා කිඤ්චාපි භූමන්තරපච්චයාකාරසමයන්තරකථානං විය විනයපඤ්ඤත්තියාපි සමුට්ඨාපිකා පඤ්ඤා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අතිසයකිච්චවතී, කරුණාය කිච්චං පන තතොපි අධිකන්ති විනයදෙසනාය කරුණාප්පධානතා වුත්තා. කරුණාබ්යාපාරාධිකතාය හි දෙසනාය කරුණාපධානතා, අභිධම්මදෙසනා පන කෙවලපඤ්ඤාප්පධානා පරමත්ථධම්මානං යථාසභාවපටිවෙධසමත්ථාය පඤ්ඤාය තත්ථ සාතිසයප්පවත්තිතො. සුත්තන්තදෙසනා පන කරුණාපඤ්ඤාප්පධානා තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයාධිමුත්තිචරිතාදිභෙදපරිච්ඡින්දනසමත්ථාය පඤ්ඤාය සත්තෙසු ච මහාකරුණාය තත්ථ සාතිසයප්පවත්තිතො. සුත්තන්තදෙසනාය හි මහාකරුණාය සමාපත්තිබහුලො විනෙය්යසන්තානෙ තදජ්ඣාසයානුලොමෙන ¶ ගම්භීරමත්ථපදං පතිට්ඨපෙසි. තස්මා ආරම්භානුරූපං කරුණාපඤ්ඤාප්පධානමෙව ථොමනං කතන්ති වෙදිතබ්බං, අයමෙත්ථ සමුදායත්ථො.

අයං ¶ පන අවයවත්ථො – කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති පච්චයවෙකල්ලකරණෙන අපනෙතීති අත්ථො. දුක්ඛිතෙසු වා කිරියති පසාරියතීති කරුණා. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධති, පරදුක්ඛං වා විනාසෙතීති අත්ථො. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබන්ධතීති, සබ්බත්ථ සද්දසත්ථානුසාරෙන පදනිප්ඵත්ති වෙදිතබ්බා. උණ්හාභිතත්තෙහි සෙවීයතීති සීතං, උණ්හාභිසමනං. තං ලාති ගණ්හාතීති සීතලං, ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. ආළවකසුත්ත) එත්ථ උරො ‘‘හදය’’න්ති වුත්තං, ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (ම. නි. 1.110; 2.114; 3.154) එත්ථ හදයවත්ථු, ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං, ඉධාපි චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන හදයං. අත්තනො සභාවං වා හරතීති හදයං, ර-කාරස්ස ද-කාරං කත්වාති නෙරුත්තිකා. කරුණාය සීතලං හදයමස්සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං.

කාමඤ්චෙත්ථ පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිජ්ඣානසභාවතාය, බ්යාපාදාදීනං උජුවිපච්චනීකතාය ච සත්තසන්තානගතසන්තාපවිච්ඡෙදනාකාරප්පවත්තියා මෙත්තාමුදිතානම්පි චිත්තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්භති, තථාපි පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතා කරුණාව විසෙසෙන භගවතො චිත්තස්ස චිත්තපස්සද්ධි විය සීතිභාවනිමිත්තන්ති තස්සායෙව චිත්තසීතලභාවකාරණතා වුත්තා. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්තාමුදිතානම්පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. න හි සබ්බත්ථ නිරවසෙසත්ථො උපදිසීයති, පධානසහචරණාවිනාභාවාදිනයෙහිපි යථාලබ්භමානං ගය්හමානත්තා. අපිචෙත්ථ තංසම්පයුත්තඤාණස්ස ඡඅසාධාරණඤාණපරියාපන්නතාය අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්ධනභූතා සාතිසයං, නිරවසෙසඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ විය සවිසයබ්යාපිතාය මහාකරුණාභාවමුපගතා අනඤ්ඤසාධාරණසාතිසයභාවප්පත්තා කරුණාව හදයසීතලත්තහෙතුභාවෙන වුත්තා. අථ වා සතිපි මෙත්තාමුදිතානං පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිජ්ඣානසභාවතාය සාතිසයෙ හදයසීතලභාවනිබන්ධනත්තෙ සකලබුද්ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්පි කාරණන්ති කරුණාය එව හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තා. කරුණානිදානා හි සබ්බෙපි බුද්ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්බාපියමානසංසාරදුක්ඛසන්තාපස්ස හි භගවතො පරදුක්ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි කප්පානමසඞ්ඛ්යෙය්යානි අකිලන්තරූපස්සෙව නිරවසෙසබුද්ධකරධම්මසම්භරණනිරතස්ස සමධිගතධම්මාධිපතෙය්යස්ස ච සන්නිහිතෙසුපි සත්තසඞ්ඝාතසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්තෙසු න ඊසකම්පි ¶ චිත්තසීතිභාවස්ස අඤ්ඤථත්තමහොසීති. තීසු චෙත්ථ විකප්පෙසු පඨමෙ විකප්පෙ අවිසෙසභූතා බුද්ධභූමිගතා, දුතියෙ තථෙව මහාකරුණාභාවූපගතා, තතියෙ පඨමාභිනීහාරතො පට්ඨාය තීසුපි අවත්ථාසු පවත්තා භගවතො කරුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. පඤ්ඤපෙතීති වා පඤ්ඤා, තං තදත්ථං පාකටං කරොතීති අත්ථො. සායෙව ඤෙය්යාවරණප්පහානතො පකාරෙහි ධම්මසභාවජොතනට්ඨෙන පජ්ජොතොති පඤ්ඤාපජ්ජොතො. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙනපි නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකපජ්ජොතා හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ, පජ්ජොතා. කතමෙ චත්තාරො? චන්දපජ්ජොතො, සූරියපජ්ජොතො, අග්ගිපජ්ජොතො, පඤ්ඤාපජ්ජොතො, ඉමෙ ඛො භික්ඛවෙ, චත්තාරො පජ්ජොතා. එතදග්ගං භික්ඛවෙ, ඉමෙසං චතුන්නං පජ්ජොතානං යදිදං පඤ්ඤාපජ්ජොතො’’ති (අ. නි. 4.145). තෙන විහතො විසෙසෙන සමුග්ඝාටිතොති පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතො, විසෙසතා චෙත්ථ උපරි ආවි භවිස්සති. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො, අවිජ්ජා. ස්වෙව විසයසභාවපටිච්ඡාදනතො අන්ධකාරසරික්ඛතාය තමො වියාති මොහතමො. සතිපි තමසද්දස්ස සදිසකප්පනමන්තරෙන අවිජ්ජාවාචකත්තෙ මොහසද්දසන්නිධානෙන තබ්බිසෙසකතාවෙත්ථ යුත්තාති සදිසකප්පනා. පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතො මොහතමො ¶ යස්සාති පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං.

නනු ච සබ්බෙසම්පි ඛීණාසවානං පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන අවිජ්ජන්ධකාරහතතා සම්භවති, අථ කස්මා අඤ්ඤසාධාරණාවිසෙසගුණෙන භගවතො ථොමනා වුත්තාති? සවාසනප්පහානෙන අනඤ්ඤසාධාරණවිසෙසතාසම්භවතො. සබ්බෙසම්පි හි ඛීණාසවානං පඤ්ඤාපජ්ජොතහතාවිජ්ජන්ධකාරත්තෙපි සති සද්ධාධිමුත්තෙහි විය දිට්ඨිප්පත්තානං සාවකපච්චෙකබුද්ධෙහි සම්මාසම්බුද්ධානං සවාසනප්පහානෙන කිලෙසප්පහානස්ස විසෙසො විජ්ජතෙවාති. අථ වා පරොපදෙසමන්තරෙන අත්තනො සන්තානෙ අච්චන්තං අවිජ්ජන්ධකාරවිගමස්ස නිප්ඵාදිතත්තා (නිබ්බත්තිතත්තා ම. නි. ටී. 1.1), තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්ස සමධිගතත්තා, පරසන්තතියඤ්ච ධම්මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්මදෙව තස්ස පවත්තිතත්තා, භගවායෙව විසෙසතො පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමභාවෙන ථොමෙතබ්බොති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ පඤ්ඤාපජ්ජොතපදෙන සසන්තානගතමොහවිධමනා පටිවෙධපඤ්ඤා චෙව පරසන්තානගතමොහවිධමනා දෙසනාපඤ්ඤා ච සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා සඞ්ගහිතා. න තු පුරිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ විය පටිවෙධපඤ්ඤායෙවාති වෙදිතබ්බං.

අපරො ¶ නයො – භගවතො ඤාණස්ස ඤෙය්යපරියන්තිකත්තා සකලඤෙය්යධම්මසභාවාවබොධනසමත්ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන සකලඤෙය්යධම්මසභාවච්ඡාදකමොහතමස්ස විහතත්තා අනාවරණඤාණභූතෙන අනඤ්ඤසාධාරණපඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමභාවෙන භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා. ඉමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ මොහතමවිධමනන්තෙ අධිගතත්තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචාරෙන සකසන්තානෙ මොහතමවිධමනන්ති වෙදිතබ්බං. අභිනීහාරසම්පත්තියා සවාසනප්පහානමෙව හි කිලෙසානං ඤෙය්යාවරණප්පහානන්ති, පරසන්තානෙ පන මොහතමවිධමනස්ස කාරණභාවතො ඵලූපචාරෙන අනාවරණඤාණමෙව මොහතමවිධමනන්ති වුච්චති. අනාවරණඤාණන්ති ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව, යෙන ධම්මදෙසනාපච්චවෙක්ඛණානි කරොති. තදිදඤ්හි ඤාණද්වයං අත්ථතො එකමෙව. අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මාරම්මණතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ¶ තත්ථාවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය අනාවරණඤාණන්ති, විසයප්පවත්තිමුඛෙන පන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං ද්විධා කත්වා ඡළාසාධාරණඤාණභෙදෙ වුත්තං.

කිං පනෙත්ථ කාරණං අවිජ්ජාසමුග්ඝාතොයෙවෙකො පහානසම්පත්තිවසෙන භගවතො ථොමනාය ගය්හති, න පන සාතිසයං නිරවසෙසකිලෙසප්පහානන්ති? වුච්චතෙ – තප්පහානවචනෙනෙව හි තදෙකට්ඨතාය සකලසංකිලෙසසමුග්ඝාතස්ස ජොතිතභාවතො නිරවසෙසකිලෙසප්පහානමෙත්ථ ගය්හති. න හි සො සංකිලෙසො අත්ථි, යො නිරවසෙසාවිජ්ජාසමුග්ඝාතනෙන න පහීයතීති. අථ වා සකලකුසලධම්මුප්පත්තියා, සංසාරනිවත්තියා ච විජ්ජා විය නිරවසෙසාකුසලධම්මුප්පත්තියා, සංසාරප්පවත්තියා ච අවිජ්ජායෙව පධානකාරණන්ති තබ්බිඝාතවචනෙනෙව සකලසංකිලෙසසමුග්ඝාතවචනසිද්ධිතො සොයෙවෙකො ගය්හතීති. අථ වා සකලසංකිලෙසධම්මානං මුද්ධභූතත්තා අවිජ්ජාය තං සමුග්ඝාතොයෙවෙකො ගය්හති. යථාහ –

‘‘අවිජ්ජා මුද්ධාති ජානාහි, විජ්ජා මුද්ධාධිපාතිනී;

සද්ධාසතිසමාධීහි, ඡන්දවීරියෙන සංයුතා’’ති. (සු. නි. 1032; චූළ. නි. 51);

සනරාමරලොකගරුන්ති එත්ථ පන පඨමපකතියා අවිභාගෙන සත්තොපි නරොති වුච්චති, ඉධ පන දුතියපකතියා මනුජපුරිසොයෙව, ඉතරථා ලොකසද්දස්ස අවත්තබ්බතා සියා. ‘‘යථා හි පඨමපකතිභූතො සත්තො ඉතරාය පකතියා සෙට්ඨට්ඨෙන පුරෙ උච්චට්ඨානෙ සෙති පවත්තතීති පුරිසොති වුච්චති, එවං ජෙට්ඨභාවං නෙතීති නරොති. පුත්තභාතුභූතොපි හි පුග්ගලො මාතුජෙට්ඨභගිනීනං පිතුට්ඨානෙ ¶ තිට්ඨති, පගෙව භත්තුභූතො ඉතරාස’’න්ති (වි. අට්ඨ. 43-46) නාවාවිමානවණ්ණනායං වුත්තං. එකසෙසප්පකප්පනෙන පුථුවචනන්තවිග්ගහෙන වා නරා, මරණං මරො, සො නත්ථි යෙසන්ති අමරා, සහ නරෙහි, අමරෙහි චාති සනරාමරො.ගරති උග්ගච්ඡති උග්ගතො පාකටො භවතීති ගරු, ගරසද්දො හි උග්ගමෙ. අපිච පාසාණච්ඡත්තං විය භාරියට්ඨෙන ‘‘ගරූ’’ති වුච්චති.

මාතාපිතාචරියෙසු ¶ , දුජ්ජරෙ අලහුම්හි ච;

මහන්තෙ චුග්ගතෙ චෙව, නිඡෙකාදිකරෙසු ච;

තථා වණ්ණවිසෙසෙසු, ගරුසද්දො පවත්තති.

ඉධ පන සබ්බලොකාචරියෙ තථාගතෙ. කෙචි පන ‘‘ගරු, ගුරූති ච ද්විධා ගහෙත්වා භාරියවාචකත්තෙ ගරුසද්දො, ආචරියවාචකත්තෙ තු ගුරුසද්දො’’ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. පාළිවිසයෙ හි සබ්බෙසම්පි යථාවුත්තානමත්ථානං වාචකත්තෙ ගරුසද්දොයෙවිච්ඡිතබ්බො අකාරස්ස ආකාරභාවෙන ‘‘ගාරව’’න්ති තද්ධිතන්තපදස්ස සවුද්ධිකස්ස දස්සනතො. සක්කතභාසාවිසයෙ පන ගුරුසද්දොයෙවිච්ඡිතබ්බො උකාරස්ස වුද්ධිභාවෙන අඤ්ඤථා තද්ධිතන්තපදස්ස දස්සනතොති. සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො, තස්ස ගරූති තථා, තං සනරාමරලොකගරුං. ‘‘සනරමරූලොකගරු’’න්තිපි පඨන්ති, තදපි අරියාගාථත්තා වුත්තිලක්ඛණතො, අත්ථතො ච යුත්තමෙව. අත්ථතො හි දීඝායුකාපි සමානා යථාපරිච්ඡෙදං මරණසභාවත්තා මරූති දෙවා වුච්චන්ති. එතෙන දෙවමනුස්සානං විය තදවසිට්ඨසත්තානම්පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතාය භගවතො උපකාරකතං දස්සෙති. නනු චෙත්ථ දෙවමනුස්සා පධානභූතා, අථ කස්මා තෙසං අප්පධානතා නිද්දිසීයතීති? අත්ථතො පධානතාය ගහෙතබ්බත්තා. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො, අඤ්ඤො අත්ථක්කමොති සද්දක්කමානුසාරෙන පධානාපධානභාවො න චොදෙතබ්බො. එදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්පි අප්පධානං විය නිද්දිසීයති යථා තං ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති, තස්මා සබ්බත්ථ අත්ථතොව අධිප්පායො ගවෙසිතබ්බො, න බ්යඤ්ජනමත්තෙන. යථාහු පොරාණා –

අත්ථෙ නිවෙසෙය්ය මතිං මතිමා’’ති. (කඞ්ඛා. අට්ඨ. පඨමපාරාජිකකණ්ඩවණ්ණනා);

කාමඤ්චෙත්ථ ¶ සත්තසඞ්ඛාරභාජනවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්ස පන අධිප්පෙතත්තා ගරුකරණසමත්ථස්සෙව යුජ්ජනතො සත්තලොකවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. සො හි ලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි ¶ , තබ්බිපාකො චාති ලොකො, දස්සනත්ථෙ ච ලොකසද්දමිච්ඡන්ති සද්දවිදූ. අමරග්ගහණෙන චෙත්ථ උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා. අපරො නයො – සමූහත්ථො එත්ථ ලොකසද්දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්ඤාපීයතීති කත්වා. සහ නරෙහීති සනරා, තෙයෙව අමරාති සනරාමරා, තෙසං ලොකො තථා, පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අමරසද්දෙන චෙත්ථ උපපත්තිදෙවා විය විසුද්ධිදෙවාපි සඞ්ගය්හන්ති. තෙපි හි පරමත්ථතො මරණාභාවතො අමරා. ඉමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ නරාමරානමෙව ගහණං උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157, 255). තථා හි සබ්බානත්ථපරිහානපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා, සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තමුපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමමනඤ්ඤසාධාරණං ගාරවට්ඨානන්ති. කාමඤ්ච ඉත්ථීනම්පි තථාඋපකාරත්තා භගවා ගරුයෙව, පධානභූතං පන ලොකං දස්සෙතුං පුරිසලිඞ්ගෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නෙරුත්තිකා පන අවිසෙසනිච්ඡිතට්ඨානෙ තථා නිද්දිට්ඨමිච්ඡන්ති යථා ‘‘නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමු’’න්ති (අප. 1.1.48). තථා චාහු –

‘‘නපුංසකෙන ලිඞ්ගෙන, සද්දොදාහු පුමෙන වා;

නිද්දිස්සතීති ඤාතබ්බමවිසෙසවිනිච්ඡිතෙ’’ති.

වත්තමානාය පඤ්චම්යං, සත්තම්යඤ්ච විභත්තියං;

එතෙසු තීසු ඨානෙසු, වන්දෙසද්දො පවත්තති.

ඉධ පන වත්තමානායං අඤ්ඤාසමසම්භවතො. තත්ථ ච උත්තමපුරිසවසෙනත්ථො ගහෙතබ්බො ‘‘අහං වන්දාමී’’ති. නමනථුතියත්ථෙසු ච වන්දසද්දමිච්ඡන්ති ආචරියා, තෙන ච සුගතපදං, නාථපදං වා අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. සොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගතො. ගමනඤ්චෙත්ථ කායගමනං, ඤාණගමනඤ්ච, කායගමනම්පි විනෙය්යජනොපසඞ්කමනං, පකතිගමනඤ්චාති දුබ්බිධං. භගවතො හි විනෙය්යජනොපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො ¶ සොභනං, තථා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්බිතඛලිතානුකඩ්ඪනනිප්පීළනුක්කුටික-කුටිලාකුලතාදිදොසරහිත- මවහසිතරාජහංස- ¶ වසභවාරණමිගරාජගමනං පකතිගමනඤ්ච, විමලවිපුලකරුණාසතිවීරියාදිගුණවිසෙසසහිතම්පි ඤාණගමනං අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව මහාබොධි, තාව නිරවජ්ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා ‘‘සයම්භූඤාණෙන සකලම්පි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්තො සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො. යො හි ගත්යත්ථො, සො බුද්ධයත්ථො. යො ච බුද්ධයත්ථො, සො ගත්යත්ථොති. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතමාපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො. ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පටිපන්නොති සුගතො, අයඤ්චත්ථො ‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතී’ති (මහානි. 38; චූළනි. 27) සුගතොතිආදිනා නිද්දෙසනයෙන විභාවෙතබ්බො.

අපරො නයො – සුන්දරං සම්මාසම්බොධිං, නිබ්බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො. භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං යථාරහං කාලයුත්තමෙව වාචං විනෙය්යානං සම්මා ගදතීති වා සුගතො, ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා, තං සුගතං. පුඤ්ඤාපුඤ්ඤකම්මෙහි උපපජ්ජනවසෙන ගන්තබ්බාති ගතියො, උපපත්තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිභෙදෙන පඤ්චවිධා, සකලස්සාපි භවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්තිතත්තා පඤ්චහිපි තාහි විසංයුත්තො හුත්වා මුත්තොති ගතිවිමුත්තො. උද්ධමුද්ධභවගාමිනො හි දෙවා තංතංකම්මවිපාකදානකාලානුරූපෙන තතො තතො භවතො මුත්තාපි මුත්තමත්තාව, න පන විසඤ්ඤොගවසෙන මුත්තා, ගතිපරියාපන්නා ච තංතංභවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගෙන අනිවත්තිතත්තා, න තථා භගවා. භගවා පන යථාවුත්තප්පකාරෙන විසංයුත්තො හුත්වා මුත්තොති. තස්මා අනෙන භගවතො කත්ථචිපි ගතියා අපරියාපන්නතං දස්සෙති. යතො ච භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්චති. තෙනෙවාහ –

‘‘යෙන ¶ දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

තංතංගතිසංවත්තනකානඤ්හි කම්මකිලෙසානං මහාබොධිමූලෙයෙව අග්ගමග්ගෙන පහීනත්තා නත්ථි භගවතො තංතංගතිපරියාපන්නතාති අච්චන්තමෙව භගවා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසසත්තනිකායෙහි පරිමුත්තොති. අථ වා කාමං සඋපාදිසෙසායපි නිබ්බානධාතුයා තාහි ගතීහි ¶ විමුත්තො, එසා පන ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එත්ථෙවන්තොගධාති ඉමිනා පදෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයාව ථොමෙතීති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ පන අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්තිවසෙන ද්වීහාකාරෙහි භගවතො ථොමනා කතා හොති. තෙසු අනාවරණඤාණාධිගමො, සහ වාසනාය කිලෙසානමච්චන්තප්පහානං, අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්ති ච අත්තහිතසම්පත්ති නාම, ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස පන සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනාපයොගතො දෙවදත්තාදීසුපි විරුද්ධසත්තෙසු නිච්චං හිතජ්ඣාසයතා, විනීතබ්බසත්තානං ඤාණපරිපාකකාලාගමනඤ්ච ආසයතො පරහිතපටිපත්ති නාම. සා පන ආසයපයොගතො දුවිධා, පරහිතපටිපත්ති තිවිධා ච අත්තහිතසම්පත්ති ඉමාය ගාථාය යථාරහං පකාසිතා හොති. ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති හි එතෙන ආසයතො පරහිතපටිපත්ති, සම්මා ගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පයොගතො පරහිතපටිපත්ති. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්ත’’න්ති එතෙහි, චතුසච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අවසිට්ඨට්ඨෙන පන තෙන, ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්ති ච එතෙන සබ්බාපි අත්තහිතසම්පත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච පකාසිතා හොති.

අථ වා හෙතුඵලසත්තූපකාරවසෙන තීහාකාරෙහි ථොමනා කතා. තත්ථ හෙතු නාම මහාකරුණාසමායොගො, බොධිසම්භාරසම්භරණඤ්ච, තදුභයම්පි පඨමපදෙන යථාරුතතො, සාමත්ථියතො ච පකාසිතං. ඵලං පන ඤාණප්පහානආනුභාවරූපකායසම්පදාවසෙන චතුබ්බිධං ¶ . තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං, තම්මූලකානි ච දසබලාදිඤාණානි ඤාණසම්පදා, සවාසනසකලසංකිලෙසානමච්චන්තමනුප්පාදධම්මතාපාදනං පහානසම්පදා, යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ ආධිපච්චං ආනුභාවසම්පදා, සකලලොකනයනාභිසෙකභූතා පන ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතා අත්තභාවසම්පත්ති රූපකායසම්පදා. තාසු ඤාණප්පහානසම්පදා දුතියපදෙන, සච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන පකාසිතා, ආනුභාවසම්පදා තතියපදෙන, රූපකායසම්පදා සොභනකායගමනත්ථෙන සුගතසද්දෙන ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවතො. යථාවුත්තා දුවිධාපි පරහිතපටිපත්ති සත්තූපකාරසම්පදා, සා පන සම්මා ගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පකාසිතාති වෙදිතබ්බා.

අපිච ඉමාය ගාථාය සම්මාසම්බොධි තම්මූල – තප්පටිපත්තියාදයො අනෙකෙ බුද්ධගුණා ආචරියෙන පකාසිතා හොන්ති. එසා හි ආචරියානං පකති, යදිදං යෙන කෙනචි පකාරෙන අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනං. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති හි එතෙන සම්මාසම්බොධියා මූලං දස්සෙති ¶ . මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිමධිගතොති කරුණා සම්මාසම්බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධිං දස්සෙති. සබ්බඤ්ඤුතඤාණපදට්ඨානඤ්හි අග්ගමග්ගඤාණං, අග්ගමග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. සම්මා ගමනත්ථෙන සුගතසද්දෙන සම්මාසම්බොධියා පටිපත්තිං දස්සෙති ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගසස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසාදිඅන්තද්වයරහිතාය කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතාය මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පකාසනතො, ඉතරෙහි සම්මාසම්බොධියා පධානාප්පධානප්පභෙදං පයොජනං දස්සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්තසන්තාරණඤ්හෙත්ථ පධානං, තදඤ්ඤමප්පධානං. තෙසු ච පධානෙන පයොජනෙන පරහිතපටිපත්තිං දස්සෙති, ඉතරෙන අත්තහිතසම්පත්තිං, තදුභයෙන ච අත්තහිතපටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං පකාසෙති. තෙන ච අනුත්තරං දක්ඛිණෙය්යභාවං, උත්තමඤ්ච වන්දනීයභාවං, අත්තනො ච වන්දනාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං විභාවෙති.

අපිච කරුණාග්ගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො ¶ සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිද්ධො හි අත්ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්තිආදිනා විපඤ්චීයතීති. කරුණාග්ගහණෙන ච නිරුපක්කිලෙසමුපගමනං දස්සෙති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාග්ගහණෙන ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති ලොකවොහාරවිසයත්තා කරුණාය, පඤ්ඤාග්ගහණෙන ලොකසමඤ්ඤාය අනතිධාවනං. සභාවානවබොධෙන හි ධම්මානං සභාවං අතිධාවිත්වා සත්තාදිපරාමසනං හොති. තථා කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්සෙති, පඤ්ඤාග්ගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං, චතුසච්චඤාණං, චතුපටිසම්භිදාඤාණං, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං, කරුණාග්ගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්දස බුද්ධගුණා, සොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, චතුචත්තාරීස ඤාණවත්ථූනි, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනීති එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්ඤාපභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්සෙති. තථා කරුණාග්ගහණෙන චරණසම්පත්තිං, පඤ්ඤාග්ගහණෙන විජ්ජාසම්පත්තිං. කරුණාග්ගහණෙන අත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන ධම්මාධිපතිතා. කරුණාග්ගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අත්තනාථභාවො. තථා කරුණාග්ගහණෙන පුබ්බකාරීභාවො, පඤ්ඤාග්ගහණෙන කතඤ්ඤුතා. කරුණාග්ගහණෙන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන අනත්තන්තපතා. කරුණාග්ගහණෙන වා බුද්ධකරධම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාග්ගහණෙන බුද්ධභාවසිද්ධි. තථා කරුණාග්ගහණෙන පරසන්තාරණං, පඤ්ඤාග්ගහණෙන ¶ අත්තසන්තාරණං. තථා කරුණාග්ගහණෙන සබ්බසත්තෙසු අනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාග්ගහණෙන සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තතා දස්සිතා හොති සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි තන්නිදානභාවතො, පඤ්ඤා පරියොසානං තතො උත්තරි කරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති. තථා කරුණාග්ගහණෙන සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො, සා ච ඣානත්තයසම්පයොගිනීති, පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, යදිදං නයග්ගාහණං, අඤ්ඤථා කො ¶ නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනාපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පති භගවතා අනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අපි ච මෙ භන්තෙ ධම්මන්වයො විදිතො’’ති සම්පසාදනීයසුත්තෙ වුත්තං.

එවං සඞ්ඛෙපෙන සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවතො ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමං කත්වා ඉදානි සද්ධම්මස්සාපි ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමං කරොන්තො ‘‘බුද්ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථායං සහ පදසම්බන්ධෙන සඞ්ඛෙපත්ථො – යථාවුත්තවිවිධගුණගණසමන්නාගතො බුද්ධොපි යං අරියමග්ගසඞ්ඛාතං ධම්මං, සහ පුබ්බභාගපටිපත්තිධම්මෙන වා අරියමග්ගභූතං ධම්මං භාවෙත්වා චෙව යං ඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං ධම්මං, පරියත්තිධම්මපටිපත්තිධම්මෙහි වා සහ ඵලනිබ්බානභූතං ධම්මං සච්ඡිකත්වා ච සම්මාසම්බොධිසඞ්ඛාතං බුද්ධභාවමුපගතො, වීතමලමනුත්තරං තං ධම්මම්පි වන්දෙති.

තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො. බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා නිද්දෙසනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා අග්ගමග්ගඤාණාධිගමෙන සවාසනාය සම්මොහනිද්දාය අච්චන්තවිගමනතො, අපරිමිතගුණගණාලඞ්කතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණප්පත්තියා විකසිතභාවතො ¶ ච බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන ඤෙය්යවිසෙසස්ස කම්මභාවාගහණතො කම්මවචනිච්ඡායාභාවෙන අවගමනත්ථවසෙන කත්තුනිද්දෙසොව ලබ්භති, තස්මා බුද්ධවාති බුද්ධොතිපි වත්තබ්බො. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතාව විඤ්ඤායති යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. එවඤ්ච කත්වා කම්මවිසෙසානපෙක්ඛා කත්තරි එව බුද්ධසද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා, අත්ථතො ¶ පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භුඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්ධස්තනිරවසෙසකිලෙසොමහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො, යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. 97; පටි. ම. 161).

අපිසද්දො සම්භාවනෙ, තෙන එවං ගුණවිසෙසයුත්තො සොපි නාම භගවා ඊදිසං ධම්මං භාවෙත්වා, සච්ඡිකත්වා ච බුද්ධභාවමුපගතො, කා නාම කථා අඤ්ඤෙසං සාවකාදිභාවමුපගමනෙති ධම්මෙ සම්භාවනං දීපෙති. බුද්ධභාවන්ති සම්මාසම්බොධිං. යෙන හි නිමිත්තභූතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන අග්ගමග්ගඤාණෙන, අග්ගමග්ගඤාණපදට්ඨානෙන ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන භගවති ‘‘බුද්ධො’’ති නාමං, තදාරම්මණඤ්ච ඤාණං පවත්තති, තමෙවිධ ‘‘භාවො’’ති වුච්චති. භවන්ති බුද්ධිසද්දා එතෙනාති හි භාවො. තථා හි වදන්ති –

‘‘යෙන යෙන නිමිත්තෙන, බුද්ධි සද්දො ච වත්තතෙ;

තංතංනිමිත්තකං භාවපච්චයෙහි උදීරිත’’න්ති.

භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා, වඩ්ඪෙත්වා වා. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. චෙව-සද්දො ච-සද්දො ච තදුභයත්ථ සමුච්චයෙ. තෙන හි සද්දද්වයෙන න කෙවලං භගවා ධම්මස්ස භාවනාමත්තෙන බුද්ධභාවමුපගතො, නාපි සච්ඡිකිරියාමත්තෙන, අථ ඛො තදුභයෙනෙවාති සමුච්චිනොති. උපගතොති පත්තො, අධිගතොති අත්ථො. එතස්ස ‘‘බුද්ධභාව’’න්ති පදෙන සම්බන්ධො. වීතමලන්ති එත්ථ විරහවසෙන එති පවත්තතීති වීතො, මලතො වීතො, වීතං වා මලං යස්සාති වීතමලො, තං වීතමලං. ‘‘ගතමල’’න්තිපි පාඨො දිස්සති, එවං සති සඋපසග්ගො විය අනුපසග්ගොපි ගතසද්දො විරහත්ථවාචකො වෙදිතබ්බො ධාතූනමනෙකත්ථත්තා. ගච්ඡති අපගච්ඡතීති හි ගතො, ධම්මො ¶ . ගතං වා මලං, පුරිමනයෙන සමාසො. අනුත්තරන්ති උත්තරවිරහිතං. යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායතො, සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො, නවවිධො ලොකුත්තරධම්මො. තප්පකාසනත්තා, සච්ඡිකිරියාසම්මසනපරියායස්ස ච ලබ්භමානත්තා පරියත්තිධම්මොපි ඉධ සඞ්ගහිතො ¶ . තථා හි ‘‘අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගච්ඡි, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තං, තථා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා සච්ඡිකත්වා’’ති ච වුත්තත්තා භාවනාසච්ඡිකිරියායොග්යතාය බුද්ධකරධම්මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්බභාගඅධිසීලසික්ඛාදයොපි ඉධ සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. තාපි හි විගතපටිපක්ඛතාය වීතමලා, අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරා ච. කථං පන තා භාවෙත්වා, සච්ඡිකත්වා ච භගවා බුද්ධභාවමුපගතොති? වුච්චතෙ – සත්තානඤ්හි සංසාරවට්ටදුක්ඛනිස්සරණාය [නිස්සරණත්ථාය (පණ්ණාස ටී.) නිස්සරණෙ (කත්ථචි)] කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසනපෙසලජ්ඣාසයො පඤ්ඤාවිසෙසපරියොදාතනිම්මලානං දානදමසඤ්ඤමාදීනං උත්තමධම්මානං කප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවසෙසං භාවනාසච්ඡිකිරියාහි කම්මාදීසු අධිගතවසීභාවො අච්ඡරියාචින්තෙය්යමහානුභාවො අධිසීලාධිචිත්තානං පරමුක්කංසපාරමිප්පත්තො භගවා පච්චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිසඞ්ඛාතං බුද්ධභාවමුපගතොති.

ඉමාය පන ගාථාය විජ්ජාවිමුත්තිසම්පදාදීහි අනෙකෙහි ගුණෙහි යථාරහං සද්ධම්මං ථොමෙති. කථං? එත්ථ හි ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන විජ්ජාසම්පදාය ථොමෙති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන විමුත්තිසම්පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්පදාය, දුතියෙන විමොක්ඛසම්පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියෙන සමාපත්තිසම්පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්පාදඤාණභාවෙන. පඨමෙන වා විජ්ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පඨමෙන වා විරාගසම්පත්තියා, දුතියෙන නිරොධසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන නිය්යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්මං ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා බුද්ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්වාක්ඛාතතාය ධම්මං ථොමෙති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පඨමෙන අකාලිකතාය, දුතියෙන එහිපස්සිකතාය. පඨමෙන වා ඔපනෙය්යිකතාය, දුතියෙන පච්චත්තංවෙදිතබ්බතාය. පඨමෙන වා සහ පුබ්බභාගසීලාදීහි සෙක්ඛෙහි සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි ¶ , දුතියෙන සහ අසඞ්ඛතධාතුයා අසෙක්ඛෙහි ධම්මං ථොමෙති.

‘‘වීතමල’’න්ති ¶ ඉමිනා පන සංකිලෙසාභාවදීපනෙන විසුද්ධතාය ධම්මං ථොමෙති, ‘‘අනුත්තර’’න්ති එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන පරිපුණ්ණතාය. පඨමෙන වා පහානසම්පදාය, දුතියෙන සභාවසම්පදාය. පඨමෙන වා භාවනාඵලයොග්යතාය. භාවනාගුණෙන හි සො සංකිලෙසමලසමුග්ඝාතකො, තස්මානෙන භාවනාකිරියාය ඵලමාහ. දුතියෙන සච්ඡිකිරියාඵලයොග්යතාය. තදුත්තරිකරණීයාභාවතො හි අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරභාවො සච්ඡිකිරියානිබ්බත්තිතො, තස්මානෙන සච්ඡිකිරියාඵලමාහාති.

එවං සඞ්ඛෙපෙනෙව සබ්බසද්ධම්මගුණෙහි සද්ධම්මස්සාපි ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමං කත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝස්සාපි ථොමනාපුබ්බඞ්ගමං පණාමං කරොන්තො ‘‘සුගතස්ස ඔරසාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සුගතස්සාති සම්බන්ධනිද්දෙසො, ‘‘පුත්තාන’’න්ති එතෙන සම්බජ්ඣිතබ්බො. උරසි භවා, ජාතා, සංවුද්ධා වා ඔරසා, අත්තජො ඛෙත්තජො අන්තෙවාසිකො දින්නකොති චතුබ්බිධෙසු පුත්තෙසු අත්තජා, තංසරික්ඛතාය පන අරියපුග්ගලා ‘‘ඔරසා’’ති වුච්චන්ති. යථා හි මනුස්සානං ඔරසපුත්තා අත්තජාතතාය පිතුසන්තකස්ස දායජ්ජස්ස විසෙසභාගිනො හොන්ති, එවමෙතෙපි සද්ධම්මසවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්තකස්ස විමුත්තිසුඛස්ස ධම්මරතනස්ස ච දායජ්ජස්ස විසෙසභාගිනොති. අථ වා භගවතො ධම්මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්කමමානා, ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා භගවතො උරෙ වායාමජනිතාභිජාතතාය සදිසකප්පනමන්තරෙන නිප්පරියායෙනෙව ‘‘ඔරසා’’ති වත්තබ්බතමරහන්ති. තථා හි තෙ භගවතා ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිආදිඔලොකනෙන, වජ්ජානුචින්තනෙන ච හදයෙ කත්වා වජ්ජතො නිවාරෙත්වා අනවජ්ජෙ පතිට්ඨාපෙන්තෙන සීලාදිධම්මසරීරපොසනෙන සංවඩ්ඪාපිතා. යථාහ භගවා ඉතිවුත්තකෙ ‘‘අහමස්මි භික්ඛවෙ බ්රාහ්මණො…පෙ… තස්ස මෙ තුම්හෙ පුත්තා ඔරසා මුඛතො ජාතා’’තිආදි (ඉතිවු. 100). නනු සාවකදෙසිතාපි දෙසනා අරියභාවාවහාති? සච්චං, සා පන තම්මූලිකත්තා, ලක්ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච ‘‘භගවතො ධම්මදෙසනා’’ ¶ ඉච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගතා, තස්මා භගවතො ඔරසපුත්තභාවොයෙව තෙසං වත්තබ්බොති, එතෙන චතුබ්බිධෙසු පුත්තෙසු අරියසඞ්ඝස්ස අත්තජපුත්තභාවං දස්සෙති. අත්තනො කුලං පුනෙන්ති සොධෙන්ති, මාතාපිතූනං වා හදයං පූරෙන්තීති පුත්තා, අත්තජාදයො. අරියා පන ධම්මතන්තිවිසොධනෙන, ධම්මානුධම්මපටිපත්තියා චිත්තාරාධනෙන ච තප්පටිභාගතාය භගවතො පුත්තා නාම, තෙසං. තස්ස ‘‘සමූහ’’න්ති පදෙන සම්බන්ධො.

සංකිලෙසනිමිත්තං හුත්වා ගුණං මාරෙති විබාධතීති මාරො, දෙවපුත්තමාරො. සිනාති පරෙ බන්ධති එතායාති සෙනා, මාරස්ස සෙනා තථා, මාරඤ්ච මාරසෙනඤ්ච මථෙන්ති විලොථෙන්තීති මාරසෙනමථනා ¶ , තෙසං. ‘‘මාරමාරසෙනමථනාන’’න්ති හි වත්තබ්බෙපි එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන එවං වුත්තං. මාරසද්දසන්නිධානෙන වා සෙනාසද්දෙන මාරසෙනා ගහෙතබ්බා, ගාථාබන්ධවසෙන චෙත්ථ රස්සො. ‘‘මාරසෙනමද්දනාන’’න්තිපි කත්ථචි පාඨො, සො අයුත්තොව අරියාජාතිකත්තා ඉමිස්සා ගාථාය. නනු ච අරියසාවකානං මග්ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්තරායකරණත්ථං දෙවපුත්තමාරො වා මාරසෙනා වා න අපසාදෙති, අථ කස්මා එවං වුත්තන්ති? අපසාදෙතබ්බභාවකාරණස්ස විමථිතත්තා. තෙසඤ්හි අපසාදෙතබ්බතාය කාරණෙ සංකිලෙසෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා නාම හොන්තීති. අථ වා ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්තමාරස්සාපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ඉධ ‘‘මාරසෙනා’’ති වුච්චති යථාහ භගවා –

‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;

තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.

පඤ්චමං ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;

සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මක්ඛො ථම්භො තෙ අට්ඨමො.

එසා ¶ නමුචි තෙ සෙනා, කණ්හස්සාභිප්පහාරිනී;

න නං අසූරො ජිනාති, ජෙත්වා ච ලභතෙ සුඛ’’න්ති. (සු. නි. 438; මහානි. 28; චූළනි. 47);

සා ච තෙහි අරියසාවකෙහි දියඩ්ඪසහස්සභෙදා, අනන්තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරණීහි ඔධිසො මථිතා, විද්ධංසිතා, විහතා ච, තස්මා ‘‘මාරසෙනමථනා’’ති වුච්චන්ති. විලොථනඤ්චෙත්ථ විද්ධංසනං, විහනනං වා. අපිච ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරානං තෙසං සහායභාවූපගමනතාය සෙනාසඞ්ඛාතස්ස කිලෙසමාරස්ස ච මථනතො ‘‘මාරසෙනමථනා’’තිපි අත්ථො ගහෙතබ්බො. එවඤ්ච සති පඤ්චමාරනිම්මථනභාවෙන අත්ථො පරිපුණ්ණො හොති. අරියසාවකාපි හි සමුදයප්පහානපරිඤ්ඤාවසෙන ඛන්ධමාරං, සහායවෙකල්ලකරණෙන ¶ සබ්බථා, අප්පවත්තිකරණෙන ච අභිසඞ්ඛාරමාරං, බලවිධමනවිසයාතික්කමනවසෙන මච්චුමාරං, දෙවපුත්තමාරඤ්ච සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන සබ්බසො අප්පවත්තිකරණෙන කිලෙසමාරං මථෙන්තීති, ඉමිනා පන තෙසං ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණං, තීසු පුත්තෙසු ච අනුජාතතං දස්සෙති. මාරසෙනමථනතාය හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්තා, අනුජාතා චාති.

අට්ඨන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙනසතිපි තෙසං තංතංභෙදෙන අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛ්යාභෙදෙ අරියභාවකරමග්ගඵලධම්මභෙදෙන ඉමං ගණනපරිච්ඡෙදං නාතිවත්තන්ති මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවානතිවත්තනතොති දස්සෙති. පි-සද්දො, අපි-සද්දො වා පදලීළාදිනා කාරණෙන අට්ඨානෙ පයුත්තො, සො ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එත්ථ යොජෙතබ්බො, තෙන න කෙවලං බුද්ධධම්මෙයෙව, අථ ඛො අරියසඞ්ඝම්පීති සම්පිණ්ඩෙති. යදිපි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි නත්ථි අවයවං උපාදාය සමුදායස්ස වත්තබ්බත්තා, අවිඤ්ඤායමානසමුදායං පන විඤ්ඤායමානසමුදායෙන විසෙසිතුමරහතීති ආහ ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති, එතෙන ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එත්ථ න යෙන කෙනචි සණ්ඨානාදිනා, කායසාමග්ගියා වා සමුදායභාවො, අපි තු මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවෙනෙවාති විසෙසෙති. අවයවමෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා ඌහිතබ්බො විතක්කෙතබ්බො, සංඌහනිතබ්බො වා සඞ්ඝටිතබ්බොති සමූහො, සොයෙව සමොහො වචනසිලිට්ඨතාදිනා. ද්විධාපි හි පාඨො යුජ්ජති. ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්තිනයෙන ¶ . අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන සරණන්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො, උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතො, සමග්ගං වා කම්මං සමුදායවසෙන සමුපගතොති සඞ්ඝො, අරියානං සඞ්ඝො, අරියො ච සො සඞ්ඝො ච යථාවුත්තනයෙනාති වා අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්ධධම්මරතනානම්පි සමධිගමො සඞ්ඝරතනාධීනොති අරියසඞ්ඝස්ස බහූපකාරතං දස්සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්දෙ’’ති වුත්තං. අවස්සඤ්චායමත්ථො සම්පටිච්ඡිතබ්බො විනයට්ඨකථාදීසුපි (පාරා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) තථා වුත්තත්තා. කෙචි පන පුරිමගාථාසුපි තං පදමානෙත්වා යොජෙන්ති, තදයුත්තමෙව රතනත්තයස්ස අසාධාරණගුණප්පකාසනට්ඨානත්තා, යථාවුත්තකාරණස්ස ච සබ්බෙසම්පි සංවණ්ණනාකාරානමධිප්පෙතත්තාති.

ඉමාය පන ගාථාය අරියසඞ්ඝස්ස පභවසම්පදා පහානසම්පදාදයො අනෙකෙ ගුණා දස්සිතා හොන්ති. කථං? ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති හි එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස පභවසම්පදං දස්සෙති සම්මාසම්බුද්ධපභවතාදීපනතො. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන පහානසම්පදං සකලසංකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන ඤාණසම්පදං මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවදීපනතො ¶ . ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන සභාවසම්පදං සබ්බසඞ්ඝානං අග්ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති අරියසඞ්ඝස්ස විසුද්ධනිස්සයභාවදීපනං. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති සම්මාඋජුඤායසාමීචිපටිපන්නභාවදීපනං. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති ආහුනෙය්යාදිභාවදීපනං. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස ලොකුත්තරසරණගමනසබ්භාවං දස්සෙති. ලොකුත්තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’න්ති එතෙන අභිනීහාරසම්පදාසිද්ධං පුබ්බභාගසම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්මාපටිපන්නා මාරං, මාරසෙනං වා අභිවිජිනන්ති. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන විද්ධස්තවිපක්ඛෙ සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මෙ දස්සෙති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන මග්ගඵලධම්මානං දස්සිතත්තා. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං දස්සෙති අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවස්ස දස්සිතත්තා. සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බගුණස්ස ආදි, සපුබ්බභාගපටිපදා සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො මජ්ඣෙ, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො ¶ පරියොසානන්තිආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙපි අරියසඞ්ඝගුණා දස්සිතා හොන්තීති.

එවං ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තං නිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතපයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉති-සද්දො නිදස්සනෙ. තෙන ගාථාත්තයෙන යථාවුත්තනයං නිදස්සෙති. මෙති අත්තානං කරණවචනෙන කත්තුභාවෙන නිද්දිසති. තස්ස ‘‘යං පුඤ්ඤං මයා ලද්ධ’’න්ති පාඨසෙසෙන සම්බන්ධො, සම්පදානනිද්දෙසො වා එසො, ‘‘අත්ථී’’ති පාඨසෙසො, සාමිනිද්දෙසො වා ‘‘යං මම පුඤ්ඤං වන්දනාමය’’න්ති. පසීදීයතෙ පසන්නා, තාදිසා මති පඤ්ඤා, චිත්තං වා යස්සාති පසන්නමති, අඤ්ඤපදලිඞ්ගප්පධානත්තා ඉමස්ස සමාසපදස්ස ‘‘පසන්නමතිනො’’ති වුත්තං. රතිං නයති, ජනෙති, වහතීති වා රතනං, සත්තවිධං, දසවිධං වා රතනං, තමිව ඉමානීති නෙරුත්තිකා. සදිසකප්පනමඤ්ඤත්ර පන යථාවුත්තවචනත්ථෙනෙව බුද්ධාදීනං රතනභාවො යුජ්ජති. තෙසඤ්හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.157, 255) යථාභූතගුණෙ ආවජ්ජන්තස්ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. යථාහ –

‘‘යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහ…පෙ… උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති තථාගතං ආරබ්භ. උජුගතචිත්තො ඛො පන මහානාම අරියසාවකො ¶ ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථාසු –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; උදාන. අට්ඨ. 47; දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සු. නි. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 1.226);

චිත්තීකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා සාතිසයතො බුද්ධාදීසුයෙව ලබ්භන්තීති. විත්ථාරො රතනසුත්තවණ්ණනායං (ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226) ගහෙතබ්බො. අයමත්ථො ¶ පන නිබ්බචනත්ථවසෙන න වුත්තො, අථ කෙනාති චෙ? ලොකෙ රතනසම්මතස්ස වත්ථුනො ගරුකාතබ්බතාදිඅත්ථවසෙනාති සද්දවිදූ. සාධූනඤ්ච රමනතො, සංසාරණ්ණවා ච තරණතො, සුගතිනිබ්බානඤ්ච නයනතො රතනං තුල්යත්ථසමාසවසෙන, අලමතිපපඤ්චෙන. එකසෙසපකප්පනෙන, පුථුවචනනිබ්බචනෙන වා රතනානි. තිණ්ණං සමූහො, තීණි වා සමාහටානි, තයො වා අවයවා අස්සාති තයං, රතනානමෙව තයං, නාඤ්ඤෙසන්ති රතනත්තයං. අවයවවිනිමුත්තස්ස පන සමුදායස්ස අභාවතො තීණි එව රතනානි තථා වුච්චන්ති, න සමුදායමත්තං, සමුදායාපෙක්ඛාය පන එකවචනං කතං. වන්දීයතෙ වන්දනා, සාව වන්දනාමයං යථා ‘‘දානමයං සීලමය’’න්ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60; නෙත්ති. 33). වන්දනා චෙත්ථ කායවාචාචිත්තෙහි තිණ්ණං රතනානං ගුණනින්නතා, ථොමනා වා. අපිච තස්සා චෙතනාය සහජාතාදොපකාරෙකො සද්ධාපඤ්ඤාසතිවීරියාදිසම්පයුත්තධම්මො වන්දනා, තාය පකතන්ති වන්දනාමයං යථා ‘‘සොවණ්ණමයං රූපියමය’’න්ති, අත්ථතො පන යථාවුත්තචෙතනාව. රතනත්තයෙ, රතනත්තයස්ස වා වන්දනාමයං රතනත්තයවන්දනාමයං. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො පුඤ්ඤං නිරුත්තිනයෙන, අත්තනො කාරකං, සන්තානං වා පුනාති විසොධෙතීති පුඤ්ඤං, සකම්මකත්තා ධාතුස්ස කාරිතවසෙන අත්ථවිවරණං ලබ්භති, සද්දනිප්ඵත්ති පන සුද්ධවසෙනෙවාති සද්දවිදූ.

තංතංසම්පත්තියා විබන්ධනවසෙන සත්තසන්තානස්ස අන්තරෙ වෙමජ්ඣෙ එති ආගච්ඡතීති අන්තරායො, දිට්ඨධම්මිකාදිඅනත්ථො. පණාමපයොජනෙ වුත්තවිධිනා සුට්ඨු විහතො විද්ධස්තො අන්තරායො අස්සාති සුවිහතන්තරායො. විහනනඤ්චෙත්ථ තදුප්පාදකහෙතුපරිහරණවසෙන තෙසං අන්තරායානමනුප්පත්තිකරණන්ති ¶ දට්ඨබ්බං. හුත්වාති පුබ්බකාලකිරියා, තස්ස ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාති යං-සද්දෙන උද්දිට්ඨස්ස වන්දනාමයපුඤ්ඤස්ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

‘‘තෙජො උස්සාහමන්තා ච, පභූ සත්තීති පඤ්චිමෙ;

‘ආනුභාවො’ති වුච්චන්ති, ‘පභාවො’ති ච තෙ වදෙ’’ති. –

වුත්තෙසු හි අත්ථෙසු ඉධ සත්තියං වත්තති. අනු පුනප්පුනං තංසමඞ්ගිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති හි අනුභාවො, සොයෙව ආනුභාවොති උදානට්ඨකථායං ¶ , අත්ථතො පන යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස පුරිමකම්මස්ස බලානුප්පදානවසසඞ්ඛාතා වන්දනාමයපුඤ්ඤස්ස සත්තියෙව, සා ච සුවිහතන්තරායතාය කරණං, හෙතු වා සම්භවති.

එත්ථ පන ‘‘පසන්නමතිනො’’ති එතෙන අත්තනො පසාදසම්පත්තිං දස්සෙති. ‘‘රතනත්තයවන්දනාමය’’න්ති එතෙන රතනත්තයස්ස ඛෙත්තභාවසම්පත්තිං, තතො ච තස්ස පුඤ්ඤස්ස අත්තනො පසාදසම්පත්තියා, රතනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියාති ද්වීහි අඞ්ගෙහි අත්ථසංවණ්ණනාය උපඝාතකඋපද්දවානං විහනනෙ සමත්ථතං දීපෙති. චතුරඞ්ගසම්පත්තියා දානචෙතනා විය හි ද්වයඞ්ගසම්පත්තියා පණාමචෙතනාපි අන්තරායවිහනනෙන දිට්ඨධම්මිකාති.

එවං රතනත්තයස්ස නිපච්චකාරකරණෙ පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්සා ධම්මදෙසනාය අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො, තදපි සංවණ්ණෙතබ්බධම්මභාවෙන දස්සෙත්වා ගුණාභිත්ථවනවිසෙසෙන අභිත්ථවෙතුං ‘‘දීඝස්සා’’තිආදිමාහ. අයඤ්හි ආචරියස්ස පකති, යදිදං තංතංසංවණ්ණනාසු ආදිතො තස්ස තස්ස සංවණ්ණෙතබ්බධම්මස්ස විසෙසගුණකිත්තනෙන ථොමනා. තථා හි තෙසු තෙසු පපඤ්චසූදනීසාරත්ථපකාසනීමනොරථපූරණීඅට්ඨසාලිනීආදීසු යථාක්කමං ‘‘පරවාදමථනස්ස, ඤාණප්පභෙදජනනස්ස, ධම්මකථිකපුඞ්ගවානං විචිත්තපටිභානජනනස්ස,

තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාළ්හස්ස අභිණ්හසො;

නානානයවිචිත්තස්ස, අභිධම්මස්ස ආදිතො’’ති. ආදිනා –

ථොමනා කතා. තත්ථ දීඝස්සාති දීඝනාමකස්ස. දීඝසුත්තඞ්කිතස්සාති දීඝෙහි අභිආයතවචනප්පබන්ධවන්තෙහි සුත්තෙහි ලක්ඛිතස්ස, අනෙන ‘‘දීඝො’’ති අයං ඉමස්ස ආගමස්ස ¶ අත්ථානුගතා සමඤ්ඤාති දස්සෙති. නනු ච සුත්තානියෙව ආගමො, කථං සො තෙහි අඞ්කීයතීති? සච්චමෙතං පරමත්ථතො, පඤ්ඤත්තිතො පන සුත්තානි උපාදාය ආගමභාවස්ස පඤ්ඤත්තත්තා අවයවෙහි සුත්තෙහි අවයවීභූතො ආගමො අඞ්කීයති. යථෙව හි අත්ථබ්යඤ්ජනසමුදායෙ ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො, එවං සුත්තසමුදායෙ ආගමවොහාරොති. පටිච්චසමුප්පාදාදිනිපුණත්ථභාවතො නිපුණස්ස. ආගච්ඡන්ති අත්තත්ථපරත්ථාදයො එත්ථ, එතෙන, එතස්මාති වා ආගමො, උත්තමට්ඨෙන, පත්ථනීයට්ඨෙන ච සො වරොති ¶ ආගමවරො. අපිච ආගමසම්මතෙහි බාහිරකපවෙදිතෙහි භාරතපුරාණකථානරසීහපුරාණකථාදීහි වරොතිපි ආගමවරො, තස්ස. බුද්ධානමනුබුද්ධා බුද්ධානුබුද්ධා, බුද්ධානං සච්චපටිවෙධං අනුගම්ම පටිවිද්ධසච්චා අග්ගසාවකාදයො අරියා, තෙහි අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන, ගුණසංවණ්ණනාවසෙන ච සංවණ්ණිතොති තථා. අථ වා බුද්ධා ච අනුබුද්ධා ච, තෙහි සංවණ්ණිතො යථාවුත්තනයෙනාති තථා, තස්ස. සම්මාසම්බුද්ධෙනෙව හි තිණ්ණම්පි පිටකානං අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො භාසිතො, තතො පරං සඞ්ගායනාදිවසෙන සාවකෙහීති ආචරියා වදන්ති. වුත්තඤ්ච මජ්ඣිමාගමට්ඨකථාය උපාලිසුත්තවණ්ණනායං ‘‘වෙය්යාකරණස්සාති විත්ථාරෙත්වා අත්ථදීපකස්ස. භගවතා හි අබ්යාකතං තන්තිපදං නාම නත්ථි, සබ්බෙසංයෙව අත්ථො කථිතො’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.76). සද්ධාවහගුණස්සාති බුද්ධාදීසු පසාදාවහගුණස්ස. නනු ච සබ්බම්පි බුද්ධවචනං තෙපිටකං සද්ධාවහගුණමෙව, අථ කස්මා අයමඤ්ඤසාධාරණගුණෙන ථොමිතොති? සාතිසයතො ඉමස්ස තග්ගුණසම්පන්නත්තා. අයඤ්හි ආගමො බ්රහ්මජාලාදීසු සීලදිට්ඨාදීනං අනවසෙසනිද්දෙසාදිවසෙන, මහාපදානාදීසු (දී. නි. 2.3) පුරිමබුද්ධානම්පි ගුණනිද්දෙසාදිවසෙන, පාථිකසුත්තාදීසු (දී. නි. 3.1.4) තිත්ථියෙ මද්දිත්වා අප්පටිවත්තියසීහනාදනදනාදිවසෙන, අනුත්තරියසුත්තාදීසු විසෙසතො බුද්ධගුණවිභාවනෙන රතනත්තයෙ සාතිසයං සද්ධං ආවහතීති.

එවං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මස්ස අභිත්ථවනම්පි කත්වා ඉදානි සංවණ්ණනාය සම්පති වක්ඛමානාය ආගමනවිසුද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථප්පකාසනත්ථ’’න්තිආදිමාහ. ඉමාය හි ගාථාය සඞ්ගීතිත්තයමාරුළ්හදීඝාගමට්ඨකථාතොව සීහළභාසාමත්තං විනා අයං වක්ඛමානසංවණ්ණනා ආගතා, නාඤ්ඤතො, තදෙව කාරණං කත්වා වත්තබ්බා, නාඤ්ඤන්ති අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමනවිසුද්ධිං දස්සෙති. අපරො නයො – පරමනිපුණගම්භීරං බුද්ධවිසයමාගමවරං අත්තනො බලෙනෙව වණ්ණයිස්සාමීති අඤ්ඤෙහි වත්තුම්පි අසක්කුණෙය්යත්තා සංවණ්ණනානිස්සයං දස්සෙතුමාහ ‘‘අත්ථප්පකාසනත්ථ’’න්තිආදි. ඉමාය හි පුබ්බාචරියානුභාවං නිස්සායෙව තස්ස අත්ථං වණ්ණයිස්සාමීති අත්තනො සංවණ්ණනානිස්සයං දස්සෙති. තත්ථ ‘‘අත්ථප්පකාසනත්ථ’’න්ති පාඨත්ථො, සභාවත්ථො, ඤෙය්යත්ථො, පාඨානුරූපත්ථො, තදනුරූපත්ථො, සාවසෙසත්ථො, නිවරසෙසත්ථො, නීතත්ථො, නෙය්යත්ථොතිආදිනා ¶ ¶ අනෙකප්පකාරස්ස අත්ථස්ස පකාසනත්ථාය, පකාසනාය වා. ගාථාබන්ධසම්පත්තියා ද්විභාවො. අත්ථො කථීයති එතායාති අත්ථකථා, සායෙව අට්ඨකථා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා යථා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො’’ති (පටි. ම. 1.17; 2.8), අයඤ්ච සසඤ්ඤොගවිධි අරියාජාතිභාවතො. අක්ඛරචින්තකාපි හි ‘‘තථානංට්ඨ යුග’’න්ති ලක්ඛණං වත්වා ඉදමෙවුදාහරන්ති.

යාය’ත්ථමභිවණ්ණෙන්ති, බ්යඤ්ජනත්ථපදානුගං;

නිදානවත්ථුසම්බන්ධං, එසා අට්ඨකථා මතා.

ආදිතොතිආදිම්හි පඨමසඞ්ගීතියං. ඡළභිඤ්ඤතාය පරමෙන චිත්තවසීභාවෙන සමන්නාගතත්තා, ඣානාදීසු පඤ්චවසිතා සබ්භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්සපාදයො, තෙසං සතෙහි පඤ්චහි. යා සඞ්ගීතාති යා අට්ඨකථා අත්ථං පකාසෙතුං යුත්තට්ඨානෙ ‘‘අයමෙතස්ස අත්ථො, අයමෙතස්ස අත්ථො’’ති සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා. අනුසඞ්ගීතා ච පච්ඡාපීති න කෙවලං පඨමසඞ්ගීතියමෙව, අථ ඛො පච්ඡා දුතියතතියසඞ්ගීතීසුපි. න ච පඤ්චහි වසිසතෙහි ආදිතො සඞ්ගීතායෙව, අපි තු යසත්ථෙරාදීහි අනුසඞ්ගීතා චාති සහ සමුච්චයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සමුච්චයද්වයඤ්හි පච්චෙකං කිරියාකාලං සමුච්චිනොති.

අථ පොරාණට්ඨකථාය විජ්ජමානාය කිමෙතාය අධුනා පුන කතාය සංවණ්ණනායාති පුනරුත්තියා, නිරත්ථකතාය ච දොසං සමනුස්සරිත්වා තං පරිහරන්තො ‘‘සීහළදීප’’න්තිආදිමාහ. තං පරිහරණෙනෙව හි ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය නිමිත්තං දස්සෙති. තත්ථ සීහං ලාති ගණ්හාතීති සීහළො ල-කාරස්ස ළ-කාරං කත්වා යථා ‘‘ගරුළො’’ති. තස්මිං වංසෙ ආදිපුරිසො සීහකුමාරො, තබ්බංසජාතා පන තම්බපණ්ණිදීපෙ ඛත්තියා, සබ්බෙපි ච ජනා තද්ධිතවසෙන, සදිසවොහාරෙන වා සීහළා, තෙසං නිවාසදීපොපි තද්ධිතවසෙන, ඨානීනාමෙන වා ‘‘සීහළො’’ති වෙදිතබ්බො. ජලමජ්ඣෙ දිප්පති, ද්විධා වා ආපො එත්ථ සන්දතීති දිපො, සොයෙව දීපො, භෙදාපෙක්ඛාය තෙසං දීපොති තථා. පනසද්දො අරුචිසංසූචනෙ, තෙන කාමඤ්ච සා සඞ්ගීතිත්තයමාරුළ්හා, තථාපි පුන එවංභූතාති අරුචියභාවං සංසූචෙති. තදත්ථසම්බන්ධතාය පන පුරිමගාථාය ‘‘කාමඤ්ච සඞ්ගීතා ¶ අනුසඞ්ගීතා චා’’ති සානුග්ගහත්ථයොජනා සම්භවති. අඤ්ඤත්ථාපි හි තථා දිස්සතීති. ආභතාති ජම්බුදීපතො ආනීතා. අථාති සඞ්ගීතිකාලතො පච්ඡා, එවං සති ආභතපදෙන සම්බන්ධො. අථාති වා මහාමහින්දත්ථෙරෙනාභතකාලතො පච්ඡා, එවං සති ඨපිතපදෙන සම්බන්ධො. සා හි ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරෙහි පඨමං තීණි පිටකානි සඞ්ගායිත්වා තස්ස අත්ථසංවණ්ණනානුරූපෙනෙව වාචනාමග්ගං ¶ ආරොපිතත්තා තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හායෙව, තතො පච්ඡා ච මහාමහින්දත්ථෙරෙන තම්බපණ්ණිදීපමාභතා, පච්ඡා පන තම්බපණ්ණියෙහි මහාථෙරෙහි නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණත්ථං සීහළභාසාය ඨපිතාති. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරො පන පච්ඡිමසම්බන්ධමෙව දුද්දසත්තා පකාසෙති. තථා ‘‘දීපවාසීනමත්ථායා’’ති ඉදම්පි ‘‘ඨපිතා’’ති ච ‘‘අපනෙත්වා ආරොපෙන්තො’’ති ච එතෙහි පදෙහි සම්බජ්ඣිතබ්බං. එකපදම්පි හි ආවුත්තියාදිනයෙහි අනෙකත්ථසම්බන්ධමුපගච්ඡති. පුරිමසම්බන්ධෙන චෙත්ථ සීහළදීපවාසීනමත්ථාය නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරපරිහරණෙන සීහළභාසාය ඨපිතාති තම්බපණ්ණියත්ථෙරෙහි ඨපනපයොජනං දස්සෙති. පච්ඡිමසම්බන්ධෙන පන ඉමාය සංවණ්ණනාය ජම්බුදීපවාසීනං, අඤ්ඤදීපවාසීනඤ්ච අත්ථාය සීහළභාසාපනයනස්ස, තන්තිනයානුච්ඡවිකභාසාරොපනස්ස ච පයොජනන්ති. මහාඉස්සරියත්තා මහින්දොති රාජකුමාරකාලෙ නාමං, පච්ඡා පන ගුණමහන්තතාය මහාමහින්දොති වුච්චති. සීහළභාසා නාම අනෙකක්ඛරෙහි එකත්ථස්සාපි වොහරණතො පරෙසං වොහරිතුං අතිදුක්කරා කඤ්චුකසදිසා සීහළානං සමුදාචිණ්ණා භාසා.

එවං හොතු පොරාණට්ඨකථාය, අධුනා කරියමානා පන අට්ඨකථා කථං කරීයතීති අනුයොගෙ සති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය කරණප්පකාරං දස්සෙතුමාහ ‘‘අපනෙත්වානා’’තිආදි. තත්ථ තතො මූලට්ඨකථාතො සීහළභාසං අපනෙත්වා පොත්ථකෙ අනාරොපිතභාවෙන නිරඞ්කරිත්වාති සම්බන්ධො, එතෙන අයං වක්ඛමානා අට්ඨකථා සඞ්ගීතිත්තයමාරොපිතාය මූලට්ඨකථාය සීහළභාසාපනයනමත්තමඤ්ඤත්ර අත්ථතො සංසන්දති චෙව සමෙති ච යථා ‘‘ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදක’’න්ති දස්සෙති. ‘‘මනොරම’’ මිච්චාදීනි ‘‘භාස’’න්ති එතස්ස සභාවනිරුත්තිභාවදීපකානි විසෙසනානි. සභාවනිරුත්තිභාවෙන හි පණ්ඩිතානං මනං රමයතීති මනොරමා. තනොති අත්ථමෙතාය, තනීයති වා අත්ථවසෙන විවරීයති, වට්ටතො වා සත්තෙ තාරෙති ¶ , නානාත්ථවිසයං වා කඞ්ඛං තරන්ති එතායාති තන්ති, පාළි. තස්සා නයසඞ්ඛාතාය ගතියා ඡවිං ඡායං අනුගතාති තන්තිනයානුච්ඡවිකා. අසභාවනිරුත්තිභාසන්තරසංකිණ්ණදොසවිරහිතතාය විගතදොසා, තාදිසං සභාවනිරුත්තිභූතං –

‘‘සා මාගධී මූලභාසා, නරා යායා’දිකප්පිකා;

බ්රහ්මානො චස්සුතාලාපා, සම්බුද්ධා චාපි භාසරෙ’’ති. –

වුත්තං පාළිගතිභාසං පොත්ථකෙ ලිඛනවසෙන ආරොපෙන්තොති අත්ථො, ඉමිනා සද්දදොසාභාවමාහ.

සමයං ¶ අවිලොමෙන්තොති සිද්ධන්තමවිරොධෙන්තො, ඉමිනා පන අත්ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්ධත්තා එව හි තෙ ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසයිස්සන්ති. කෙසං පන සමයන්ති ආහ ‘‘ථෙරාන’’න්තිආදි, එතෙන රාහුලාචරියාදීනං ජෙතවනවාසීඅභයගිරිවාසීනිකායානං සමයං නිවත්තෙති. ථිරෙහි සීලසුතඣානවිමුත්තිසඞ්ඛාතෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතාති ථෙරා. යථාහ ‘‘චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ථෙරකරණා ධම්මා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු සීලවා හොතී’’තිආදි (අ. නි. 4.22). අපිච සච්චධම්මාදීහි ථිරකරණෙහි සමන්නාගතත්තා ථෙරා. යථාහ ධම්මරාජා ධම්මපදෙ –

‘‘යම්හි සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;

ස වෙ වන්තමලො ධීරො, ‘ථෙරො’ඉති පවුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 260);

තෙසං. මහාකස්සපත්ථෙරාදීහි ආගතා ආචරියපරම්පරා ථෙරවංසො, තප්පරියාපන්නා හුත්වා ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස සමුජ්ජලනතො තං පකාරෙන දීපෙන්ති, තස්මිං වා පදීපසදිසාති ථෙරවංසපදිපා. විවිධෙන ආකාරෙන නිච්ඡීයතීති විනිච්ඡයො, ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදනීකථා, සුට්ඨු නිපුණො සණ්හො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා. අථ වා විනිච්ඡිනොතීති විනිච්ඡයො, යථාවුත්තවිසයං ඤාණං, සුට්ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා. මහාමෙඝවනෙ ඨිතො විහාරො මහාවිහාරො, යො සත්ථු මහාබොධිනා විරොචති, තස්මිං වසනසීලා මහාවිහාරවාසිනො ¶ , තාදිසානං සමයං අවිලොමෙන්තොති අත්ථො, එතෙන මහාකස්සපාදිථෙරපරම්පරාගතො, තතොයෙව අවිපරිතො සණ්හසුඛුමො විනිච්ඡයොති මහාවිහාරවාසීනං සමයස්ස පමාණභූතතං පුග්ගලාධිට්ඨානවසෙන දස්සෙති.

හිත්වා පුනප්පුනභතමත්ථන්ති එකත්ථ වුතම්පි පුන අඤ්ඤත්ථ ආභතමත්ථං පුනරුත්තිභාවතො, ගන්ථගරුකභාවතො ච චජිත්වා තස්ස ආගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමීති අත්ථො.

එවං කරණප්පකාරම්පි දස්සෙත්වා ‘‘දීපවාසීනමත්ථායා’’ති වුත්තප්පයොජනතො අඤ්ඤම්පි සංවණ්ණනාය පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘සුජනස්ස චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුජනස්ස චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන න කෙවලං ජම්බුදීපවාසීනමෙව අත්ථාය, අථ ඛො සාධුජනතොසනත්ථඤ්චාති සමුච්චිනොති. තෙනෙව ච තම්බපණ්ණිදීපවාසීනම්පි අත්ථායාති අයමත්ථො සිද්ධො හොති උග්ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්පි බහූපකාරත්තා. චිරට්ඨිතත්ථඤ්චාති එත්ථාපි ච-සද්දො න කෙවලං තදුභයත්ථමෙව, අපි තු තිවිධස්සාපි සාසනධම්මස්ස, පරියත්තිධම්මස්ස වා පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණං ¶ චිරකාලං ඨිතත්ථඤ්චාති සමුච්චයත්ථමෙව දස්සෙති. පරියත්තිධම්මස්ස හි ඨිතියා පටිපත්තිධම්මපටිවෙධධම්මානම්පි ඨිති හොති තස්සෙව තෙසං මූලභාවතො. පරියත්තිධම්මො පන සුනික්ඛිත්තෙන පදබ්යඤ්ජනෙන, තදත්ථෙන ච චිරං සම්මා පතිට්ඨාති, සංවණ්ණනාය ච පදබ්යඤ්ජනං අවිපරීතං සුනික්ඛිත්තං, තදත්ථොපි අවිපරීතො සුනික්ඛිත්තො හොති, තස්මා සංවණ්ණනාය අවිපරීතස්ස පදබ්යඤ්ජනස්ස, තදත්ථස්ස ච සුනික්ඛිත්තස්ස උපායභාවමුපාදාය වුත්තං ‘‘චිරට්ඨිතත්ථඤ්ච ධම්මස්සා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය අනන්තරධානාය සංවත්තන්ති. කතමෙ ද්වෙ? සුනික්ඛිත්තඤ්ච පදබ්යඤ්ජනං, අත්ථො ච සුනීතො, ඉමෙ ඛො…පෙ… සංවත්තන්තී’’තිආදි (අ. නි. 2.21).

එවං පයොජනම්පි දස්සෙත්වා වක්ඛමානාය සංවණ්ණනාය මහත්තපරිච්චාගෙන ගන්ථගරුකභාවං පරිහරිතුමාහ ‘‘සීලකථා’’තිආදි. තථා හි වුත්තං ‘‘න තං විචරයිස්සාමී’’ති. අපරො නයො – යදට්ඨකථං කත්තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්ධිමග්ගො ගහෙතබ්බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්තො ¶ තත්ථ විචාරිතධම්මෙ උද්දෙසවසෙන දස්සෙතුමාහ ‘‘සීලකථා’’තිආදි. තත්ථ සීලකථාති චාරිත්තවාරිත්තාදිවසෙන සීලවිත්ථාරකථා. ධුතධම්මාති පිණ්ඩපාතිකඞ්ගාදයො තෙරස කිලෙසධුනනකධම්මා. කම්මට්ඨානානීති භාවනාසඞ්ඛාතස්ස යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානත්තා කම්මට්ඨානනාමානි ධම්මජාතානි. තානි පන පාළියමාගතානි අට්ඨතිං සෙව න ගහෙතබ්බානි, අථ ඛො අට්ඨකථායමාගතානිපි ද්වෙති ඤාපෙතුං ‘‘සබ්බානිපී’’ති වුත්තං. චරි යාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහ පවත්තො, ඉදං පන ‘‘ඣානසමාපත්තිවිත්ථාරො’’ති ඉමස්ස විසෙසනං. එත්ථ ච රූපාවචරජ්ඣානානි ඣානං, අරූපාවචරජ්ඣානානි සමාපත්ති. තදුභයම්පි වා පටිලද්ධමත්තං ඣානං, සමාපජ්ජනවසීභාවප්පත්තං සමාපත්ති. අපිච තදපි උභයං ඣානමෙව, ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියො පන සමාපත්ති, තාසං විත්ථාරොති අත්ථො.

ලොකියලොකුත්තරභෙදානං ඡන්නම්පි අභිඤ්ඤානං ගහණත්ථං ‘‘සබ්බා ච අභිඤ්ඤායො’’ති වුත්තං. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 751) ආගතනයෙන එකවිධාදිනා භෙදෙන පඤ්ඤාය සඞ්කලයිත්වා සම්පිණ්ඩෙත්වා, ගණෙත්වා වා විනිච්ඡයනං පඤ්ඤාසඞ්කලනවිනිච්ඡයො. අරියානීති බුද්ධාදීහි අරියෙහි පටිවිජ්ඣිතබ්බත්තා, අරියභාවසාධකත්තා වා අරියානි උත්තරපදලොපෙන. අවිතථභාවෙන වා අරණීයත්තා, අවගන්තබ්බත්තා අරියානි, ‘‘සච්චානී’’තිමස්ස විසෙසනං.

හෙතාදිපච්චයධම්මානං ¶ හෙතුපච්චයාදිභාවෙන පච්චයුප්පන්නධම්මානමුපකාරකතා පච්චයාකාරො, තස්ස දෙසනා තථා, පටිච්චසමුප්පාදකථාති අත්ථො. සා පන නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරරහිතතාය සුට්ඨු පරිසුද්ධා, ඝනවිනිබ්භොගස්ස ච සුදුක්කරතාය නිපුණා, එකත්තාදිනයසහිතා ච තත්ථ විචාරිතාති ආහ ‘‘සුපරිසුද්ධනිපුණනයා’’ති. පදත්තයම්පි හෙතං පච්චයාකාරදෙසනාය විසෙසනං. පටිසම්භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්සජ්ජිත්වාව විචාරිතත්තා අවිමුත්තො තන්තිමග්ගො යස්සාති අවිමුත්තතන්ති මග්ගා. මග්ගොති චෙත්ථ පාළිසඞ්ඛාතො උපායො තංතදත්ථානං අවබොධස්ස, සච්චපටිවෙධස්ස වා උපායභාවතො. පබන්ධො වා දීඝභාවෙන පකතිමග්ගසදිසත්තා, ඉදං පන ‘‘විපස්සනා, භාවනා’’ති පදද්වයස්ස විසෙසනං.

ඉති ¶ පන සබ්බන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ යථාඋද්දිට්ඨඋද්දෙසස්ස පරිනිට්ඨිතත්තා, එත්තකං සබ්බන්ති අත්ථො. පනාති වචනාලඞ්කාරමත්තං විසුං අත්ථාභාවතො. පදත්ථසංකිණ්ණස්ස, වත්තබ්බස්ස ච අවුත්තස්ස අවසෙසස්ස අභාවතො සුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙන සුපරිසුද්ධං, ‘‘සබ්බ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො, භාවනපුංසකං වා එතං ‘‘වුත්ත’’න්ති ඉමිනා සම්බජ්ඣනතො. භිය්යොති අතිරෙකං, අතිවිත්ථාරන්ති අත්ථො, එතෙන පදත්ථමත්තමෙව විචාරයිස්සාමීති දස්සෙති. එතං සබ්බං ඉධ අට්ඨකථාය න විචාරයිස්සාමි පුනරුත්තිභාවතො, ගන්ථගරුකභාවතො චාති අධිප්පායො. විචරයිස්සාමීති ච ගාථාභාවතො න වුද්ධිභාවොති දට්ඨබ්බං.

එවම්පි එස විසුද්ධිමග්ගො ආගමානමත්ථං න පකාසෙය්ය, අථ සබ්බොපෙසො ඉධ විචාරිතබ්බොයෙවාති චොදනාය තථා අවිචාරණස්ස එකන්තකාරණං නිද්ධාරෙත්වා තං පරිහරන්තො ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදිමාහ. තත්ථ මජ්ඣෙති ඛුද්දකතො අඤ්ඤෙසං චතුන්නම්පි ආගමානං අබ්භන්තරෙ. හි-සද්දො කාරණෙ, තෙන යථාවුත්තං කාරණං ජොතෙති. තත්ථාති තෙසු චතූසු ආගමෙසු. යථාභාසිතන්ති භගවතා යං යං දෙසිතං, දෙසිතානුරූපං වා. අපි ච සංවණ්ණකෙහි සංවණ්ණනාවසෙන යං යං භාසිතං, භාසිතානුරූපන්තිපි අත්ථො. ඉච්චෙවාති එත්ථ ඉති-සද්දෙන යථාවුත්තං කාරණං නිදස්සෙති, ඉමිනාව කාරණෙන, ඉදමෙව වා කාරණං මනසි සන්නිධායාති අත්ථො. කතොති එත්ථාපි ‘‘විසුද්ධිමග්ගො එසා’’ති පදං කම්මභාවෙන සම්බජ්ඣති ආවුත්තියාදිනයෙනාති දට්ඨබ්බං. තම්පීති තං විසුද්ධිමග්ගම්පි ඤාණෙන ගහෙත්වාන. එතායාති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා නාම එතාය අට්ඨකථාය. එත්ථ ච ‘‘මජ්ඣෙ ඨත්වා’’ති එතෙන මජ්ඣත්තභාවදීපනෙන විසෙසතො චතුන්නම්පි ආගමානං සාධාරණට්ඨකථා විසුද්ධිමග්ගො, න සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්ඨකථාති දස්සෙති. අවිසෙසතො පන විනයාභිධම්මානම්පි යථාරහං සාධාරණට්ඨකථා හොතියෙව, තෙහි සම්මිස්සතාය ච තදවසෙසස්ස ඛුද්දකාගමස්ස ¶ විසෙසතො සාධාරණා සමානාපි තං ඨපෙත්වා චතුන්නමෙව ආගමානං සාධාරණාත්වෙව වුත්තාති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ ¶ යථාවුත්තෙන විවිධෙන නයෙන පණාමාදිකං පකරණාරම්භවිධානං කත්වා ඉදානි විභාගවන්තානං සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනවසෙනෙව සුවිභාවිතං, සුවිඤ්ඤාපිතඤ්ච හොතීති පඨමං තාව වග්ගසුත්තවසෙන විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ දීඝාගමො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති ‘‘දීඝස්ස ආගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති යදිදං වුත්තං, තස්මිං වචනෙ. ‘‘යස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාතං, සො දීඝාගමො නාම වග්ගසුත්තවසෙන එවං වෙදිතබ්බො, එවං විභාගොති වා අත්ථො. අථ වා තත්ථාති ‘‘දීඝාගමනිස්සිත’’න්ති යං වුත්තං, එතස්මිං වචනෙ. යො දීඝාගමො වුත්තො, සො දීඝාගමො නාම වග්ගසුත්තවසෙන. එවං විභජිතබ්බො, එදිසොති වා අත්ථො. ‘‘දීඝස්සා’’තිආදිනා හි වුත්තං දූරවචනං තං-සද්දෙන පටිනිද්දිසති විය ‘‘දීඝාගමනිස්සිත’’න්ති වුත්තං ආසන්නවචනම්පි තං-සද්දෙන පටිනිද්දිසති අත්තනො බුද්ධියං පරම්මුඛං විය පරිවත්තමානං හුත්වා පවත්තනතො. එදිසෙසු හි ඨානෙසු අත්තනො බුද්ධියං සම්මුඛං වා පරම්මුඛං වා පරිවත්තමානං යථා තථා වා පටිනිද්දිසිතුං වට්ටති සද්දමත්තපටිනිද්දෙසෙන අත්ථස්සාවිරොධනතො. වග්ගසුත්තාදීනං නිබ්බචනං පරතො ආවි භවිස්සති. තයො වග්ගා යස්සාති තිවග්ගො. චතුත්තිංස සුත්තානි එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති, තෙසං වා සඞ්ගහො ගණනා එත්ථාති චතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො.

අත්තනො සංවණ්ණනාය පඨමසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙනෙව පවත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘තස්ස…පෙ… නිදානමාදී’’ති වුත්තං. ආදිභාවො හෙත්ථ සඞ්ගීතික්කමෙනෙව වෙදිතබ්බො. කස්මා පන චතූසු ආගමෙසු දීඝාගමො පඨමං සඞ්ගීතො, තත්ථ ච සීලක්ඛන්ධවග්ගො පඨමං නික්ඛිත්තො, තස්මිඤ්ච බ්රහ්මජාලසුත්තං, තත්ථාපි නිදානන්ති? නායමනුයොගො කත්ථචිපි න පවත්තති සබ්බත්ථෙව වචනක්කමමත්තං පටිච්ච අනුයුඤ්ජිතබ්බතො. අපිච සද්ධාවහගුණත්තා දීඝාගමොව පඨමං සඞ්ගීතො. සද්ධා හි කුසලධම්මානං බීජං. යථාහ ‘‘සද්ධා බීජං තපො වුට්ඨී’’ති (සං. නි. 2.197; සු. නි. 77). සද්ධාවහගුණතා චස්ස හෙට්ඨා දස්සිතායෙව. කිඤ්ච භිය්යො – කතිපයසුත්තසඞ්ගහතාය ¶ චෙව අප්පපරිමාණතාය ච උග්ගහණධාරණාදිසුඛතො පඨමං සඞ්ගීතො. තථා හෙස චතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො, චතුසට්ඨිභාණවාරපරිමාණො ච. සීලකථාබාහුල්ලතො පන සීලක්ඛන්ධවග්ගො පඨමං නික්ඛිත්තො. සීලඤ්හි සාසනස්ස ආදි සීලපතිට්ඨානත්තා සබ්බගුණානං ¶ . තෙනෙවාහ ‘‘තස්මා තිහ ත්වං භික්ඛු ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධ’’න්තිආදි (සං. නි. 5.469). සීලක්ඛන්ධකථාබාහුල්ලතො හි සො ‘‘සීලක්ඛන්ධවග්ගො’’ති වුත්තො. දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථාභාවතො පන සුත්තන්තපිටකස්ස නිරවසෙසදිට්ඨිවිභජනං බ්රහ්මජාලසුත්තං පඨමං නික්ඛිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තෙපිටකෙ හි බුද්ධවචනෙ බ්රහ්මජාලසදිසං දිට්ඨිගතානි නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා විභත්තසුත්තං නත්ථි. නිදානං පන පඨමසඞ්ගීතියං මහාකස්සපත්ථෙරෙන පුට්ඨෙන ආයස්මතා ආනන්දෙන දෙසකාලාදිනිදස්සනත්ථං පඨමං නික්ඛිත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘බ්රහ්මජාලස්සාපී’’තිආදි. තත්ථ ච ‘‘ආයස්මතා’’තිආදිනා දෙසකං නියමෙති, පඨමසඞ්ගීතිකාලෙති පන කාලන්ති, අයමත්ථො උපරි ආවි භවිස්සති.

ඉදානි ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ’’ති වචනප්පසඞ්ගෙන තං පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙන්තො, යස්සං වා පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන සංවණ්ණනං කත්තුකාමත්තා තං විභාවෙන්තො තස්සා තන්තියා ආරුළ්හායපි ඉධ වචනෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චෙසා’’තිආදිමාහ. එත්ථ හි කිඤ්චාපි…පෙ… මාරුළ්හාති එතෙන නනු සා සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ තන්තිමාරුළ්හා, කස්මා ඉධ පුන වුත්තා, යදි ච වුත්තා අස්ස නිරත්ථකතා, ගන්ථගරුතා ච සියාති චොදනාලෙසං දස්සෙති. ‘‘නිදාන…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති පන එතෙන නිදානකොසල්ලත්ථභාවතො යථාවුත්තදොසතා න සියාති විසෙසකාරණදස්සනෙන පරිහරති. ‘‘පඨමමහාසඞ්ගීති නාම චෙසා’’ති එත්ථ ච-සද්දො ඊදිසෙසු ඨානෙසු වත්තබ්බසම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන හි පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානඤ්ච ආදි, එසා ච පඨමමහාසඞ්ගීති නාම එවං වෙදිතබ්බාති ඉමමත්ථං සම්පිණ්ඩෙති. උපඤ්ඤාසත්ථො වා ච-සද්දො, උපඤ්ඤාසොති ච වාක්යාරම්භො වුච්චති. එසා හි ගන්ථකාරානං පකති, යදිදං කිඤ්චි වත්වා පුන අපරං වත්තුමාරභන්තානං ච-සද්දපයොගො. යං පන වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘එත්ථ ච-සද්දො අතිරෙකත්ථො, තෙන අඤ්ඤාපි අත්ථීති දීපෙතී’’ති (වජිර ටී. බාහිරනිදානකථාවණ්ණනා), තදයුත්තමෙව. න හෙත්ථ ච-සද්දෙන තදත්ථො විඤ්ඤායති. යදි චෙත්ථ තදත්ථදස්සනත්ථමෙව ච-කාරො අධිප්පෙතො සියා, එවං සති සො න කත්තබ්බොයෙව පඨමසද්දෙනෙව අඤ්ඤාසං දුතියාදිසඞ්ගීතීනම්පි ¶ අත්ථිභාවස්ස දස්සිතත්තා. දුතියාදිමුපාදාය හි පඨමසද්දපයොගො ¶ දීඝාදිමුපාදාය රස්සාදිසද්දපයොගො විය. යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා, පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං කථනං සඞ්ගීති, එතෙන තං තං සික්ඛාපදානං, තංතංසුත්තානඤ්ච ආදිපරියොසානෙසු, අන්තරන්තරා ච සම්බන්ධවසෙන ඨපිතං සඞ්ගීතිකාරකවචනං සඞ්ගහිතං හොති. මහාවිසයත්තා, පූජිතත්තා ච මහතී සඞ්ගීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති. කිඤ්චාපීති අනුග්ගහත්ථො, තෙන පාළියම්පි සා සඞ්ගීතිමාරුළ්හාවාති අනුග්ගහං කරොති, එවම්පි තත්ථාරුළ්හමත්තෙන ඉධ සොතූනං නිදානකොසල්ලං න හොතීති පන-සද්දෙන අරුචියත්ථං දස්සෙති. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං, තස්මිං කොසල්ලං, තදත්ථායාති අත්ථො.

ඉදානි තං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ධම්මචක්කපවත්තනඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්තානං දස්සනානුත්තරියසරණාදිපටිලාභහෙතුභූතාසු විජ්ජමානාසුපි අඤ්ඤාසු භගවතො කිරියාසු ‘‘බුද්ධො බොධෙය්ය’’න්ති (බු. වං. අට්ඨ. අබ්භන්තරනිදාන 1; චරියා. අට්ඨ. පකිණ්ණකකථා; උදාන අට්ඨ. 18) පටිඤ්ඤාය අනුලොමනතො විනෙය්යානං මග්ගඵලුප්පත්තිහෙතුභූතා කිරියාව නිප්පරියායෙන බුද්ධකිච්චං නාමාති තං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ධම්මචක්කප්පවත්තනඤ්හි…පෙ… විනයනා’’ති වුත්තං. ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පන පුබ්බභාගෙ භගවතා භාසිතං සුණන්තානම්පි වාසනාභාගියමෙව ජාතං, න සෙක්ඛභාගියං, න නිබ්බෙධභාගියං තපුස්සභල්ලිකානං සරණදානං විය. එසා හි ධම්මතා, තස්මා තමෙව මරියාදභාවෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සද්ධින්ද්රියාදි ධම්මොයෙව පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. අථ වා චක්කන්ති ආණා, ධම්මතො අනපෙතත්තා ධම්මඤ්ච තං චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං. ධම්මෙන ඤායෙන චක්කන්තිපි ධම්මචක්කං. වුත්තඤ්හි පටිසම්භිදායං –

‘‘ධම්මඤ්ච පවත්තෙති චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං. චක්කඤ්ච පවත්තෙති ධම්මඤ්චාති ධම්මචක්කං, ධම්මෙන පවත්තෙතීති ධම්මචක්කං, ධම්මචරියාය පවත්තෙතීති ධම්මචක්ක’’න්තිආදි (පටි. ම. 2.40, 41).

තස්ස පවත්තනං තථා. පවත්තනන්ති ච පවත්තයමානං, පවත්තිතන්ති පච්චුප්පන්නාතීතවසෙන ද්විධා අත්ථො. යං සන්ධාය අට්ඨකථාසු වුත්තං ‘‘ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තං ¶ දෙසෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙති නාම, අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස මග්ගඵලාධිගතතො පට්ඨාය පවත්තිතං නාමා’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 3.5.1081-1088; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.40). ඉධ පන පච්චුප්පන්නවසෙනෙව අත්ථො යුත්තො. යාවාති පරිච්ඡෙදත්ථෙ නිපාතො, සුභද්දස්ස නාම පරිබ්බාජකස්ස විනයනං ¶ අන්තොපරිච්ඡෙදං කත්වාති අභිවිධිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තඤ්හි භගවා පරිනිබ්බානමඤ්චෙ නිපන්නොයෙව විනෙසීති. කතං පරිනිට්ඨාපිතං බුද්ධකිච්චං යෙනාති තථා, තස්මිං. කතබුද්ධකිච්චෙ භගවති ලොකනාථෙ පරිනිබ්බුතෙති සම්බන්ධො, එතෙන බුද්ධකත්තබ්බස්ස කිච්චස්ස කස්සචිපි අසෙසිතභාවං දීපෙති. තතොයෙව හි භගවා පරිනිබ්බුතොති. නනු ච සාවකෙහි විනීතාපි විනෙය්යා භගවතායෙව විනීතා නාම. තථා හි සාවකභාසිතං සුත්තං ‘‘බුද්ධභාසිත’’න්ති වුච්චති. සාවකවිනෙය්යා ච න තාව විනීතා, තස්මා ‘‘කතබුද්ධකිච්චෙ’’ති න වත්තබ්බන්ති? නායං දොසො තෙසං විනයනුපායස්ස සාවකෙසු ඨපිතත්තා. තෙනෙවාහ –

‘‘න තාවාහං පාපිම පරිනිබ්බායිස්සාමි, යාව මෙ භික්ඛූ න සාවකා භවිස්සන්ති වියත්තා විනීතා විසාරදා බහුස්සුතා ධම්මධරා…පෙ… උප්පන්නං පරප්පවාදං සහ ධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා සපාටිහාරියං ධම්මං දෙසෙස්සන්තී’’තිආදි (දී. නි. 2.168; උදා. 51).

‘‘කුසිනාරාය’’න්තිආදිනා භගවතො පරිනිබ්බුතදෙසකාලවිසෙසවචනං ‘‘අපරිනිබ්බුතො භගවා’’ති ගාහස්ස මිච්ඡාභාවදස්සනත්ථං, ලොකෙ ජාතසංවද්ධාදිභාවදස්සනත්ථඤ්ච. තථා හි මනුස්සභාවස්ස සුපාකටකරණත්ථං මහාබොධිසත්තා චරිමභවෙ දාරපරිග්ගහාදීනිපි කරොන්තීති. කුසිනාරායන්ති එවං නාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි නගරං කුසහත්ථං පුරිසං දස්සනට්ඨානෙ මාපිතත්තා ‘‘කුසිනාර’’න්ති වුච්චති, සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මං. උපවත්තනෙ මල්ලානං සාලවනෙති තස්ස නගරස්ස උපවත්තනභූතෙ මල්ලරාජූනං සාලවනෙ. තඤ්හි සාලවනං නගරං පවිසිතුකාමා උය්යානතො උපච්ච වත්තන්ති ගච්ඡන්ති එතෙනාති උපවත්තනං. යථා හි අනුරාධපුරස්ස දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං ථූපාරාමො, එවං තං උය්යානං කුසිනාරාය දක්ඛිණපච්ඡිමදිසායං හොති. යථා ච ථූපාරාමතො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසනමග්ගො පාචීනමුඛො ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තති, එවං උය්යානතො සාලපන්ති පාචීනමුඛා ගන්ත්වා උත්තරෙන නිවත්තා, තස්මා තං ‘‘උපවත්තන’’න්ති වුච්චති. අපරෙ පන ¶ ‘‘තං සාලවනමුපගන්ත්වා මිත්තසුහජ්ජෙ අපලොකෙත්වා නිවත්තනතො උපවත්තනන්ති පාකටං ජාතං කිරා’’ති වදන්ති. යමකසාලානමන්තරෙති යමකසාලානං වෙමජ්ඣෙ. තත්ථ කිර භගවතො පඤ්ඤත්තස්ස පරිනිබ්බානමඤ්චස්ස සීසභාගෙ එකා සාලපන්ති හොති, පාදභාගෙ එකා. තත්රාපි එකො තරුණසාලො සීසභාගස්ස ආසන්නො හොති, එකො පාදභාගස්ස. තස්මා ‘‘යමකසාලානමන්තරෙ’’ති වුත්තං. අපිච ‘‘යමකසාලා නාම මූලක්ඛන්ධවිටපපත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසිබ්බෙත්වා ඨිතසාලා’’තිපි මහාඅට්ඨකථායං වුත්තං. මා ඉති චන්දො වුච්චති තස්ස ගතියා දිවසස්ස ¶ මිනිතබ්බතො, තදා සබ්බකලාපාරිපූරියා පුණ්ණො එව මාති පුණ්ණමා. සද්දවිදූ පන ‘‘මො සිවො චන්දිමා චෙවා’’ති වුත්තං සක්කතභාසානයං ගහෙත්වා ඔකාරන්තම්පි චන්දිමවාචක ම-සද්දමිච්ඡන්ති. විසාඛාය යුත්තො පුණ්ණමා යත්ථාති විසාඛාපුණ්ණමො, සොයෙව දිවසො තථා, තස්මිං. පච්චූසති තිමිරං විනාසෙතීති පච්චූසො, පති-පුබ්බො උස-සද්දො රුජායන්ති හි නෙරුත්තිකා, සොයෙව සමයොති රත්තියා පච්ඡිමයාමපරියාපන්නො කාලවිසෙසො වුච්චති, තස්මිං. විසාඛාපුණ්ණමදිවසෙ ඊදිසෙ රත්තියා පච්ඡිමසමයෙති වුත්තං හොති.

උපාදීයතෙ කම්මකිලෙසෙහීති උපාදි, විපාකක්ඛන්ධා, කටත්තා ච රූපං. සො පන උපාදි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරමාරනිම්මථනෙ අනොස්සට්ඨො, ඉධ ඛන්ධමච්චුමාරනිම්මථනෙ ඔස්සට්ඨොන සෙසිතො, තස්මා නත්ථි එතිස්සා උපාදිසඞ්ඛාතො සෙසො, උපාදිස්ස වා සෙසොති කත්වා ‘‘අනුපාදිසෙසා’’ති වුච්චති. නිබ්බානධාතූති චෙත්ථ නිබ්බුතිමත්තං අධිප්පෙතං, නිබ්බානඤ්ච තං සභාවධාරණතො ධාතු චාති කත්වා. නිබ්බුතියා හි කාරණපරියායෙන අසඞ්ඛතධාතු තථා වුච්චති. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චායං කරණනිද්දෙසො. අනුපාදිසෙසතාසඞ්ඛාතං ඉමං පකාරං භූතස්ස පත්තස්ස පරිනිබ්බුතස්ස භගවතො ලක්ඛණෙ නිබ්බානධාතුසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ තතියාති වුත්තං හොති. නනු ච ‘‘අනුපාදිසෙසායා’’ති නිබ්බානධාතුයාව විසෙසනං හොති, න පරිනිබ්බුතස්ස භගවතො, අථ කස්මා තං භගවා පත්තොති වුත්තොති? නිබ්බානධාතුයා සහචරණතො. තංසහචරණෙන හි භගවාපි අනුපාදිසෙසභාවං පත්තොති වුච්චති. අථ වා අනුපාදිසෙසභාවසඞ්ඛාතං ඉමං පකාරං පත්තාය නිබ්බානධාතුයා ලක්ඛණෙ සඤ්ජානනකිරියාය තතියාතිපි වත්තුං යුජ්ජති. අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයාති ච අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු ¶ හුත්වාති අත්ථො. ‘‘ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තෙනා’’ති (පාරා. 612). එත්ථ හි ඌනපඤ්චබන්ධනපත්තො හුත්වාති අත්ථං වදන්ති. අපිච නිබ්බානධාතුයා අනුපාදිසෙසාය අනුපාදිසෙසා හුත්වා භූතායාතිපි යුජ්ජති. වුත්තඤ්හි උදානට්ඨකථාය නන්දසුත්තවණ්ණනායං ‘‘උපඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහීති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං විප්පකතුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි උපලක්ඛිතාති අත්ථො’’ති (උදා. අට්ඨ. 22) එසනයො ඊදිසෙසු. ධාතුභාජනදිවසෙති ජෙට්ඨමාසස්ස සුක්කපක්ඛපඤ්චමීදිවසං සන්ධාය වුත්තං, තඤ්ච න ‘‘සන්නිපතිතාන’’න්ති එතස්ස විසෙසනං, ‘‘උස්සාහං ජනෙසී’’ති එතස්ස පන විසෙසනං ‘‘ධාතුභාජනදිවසෙ භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසී’’ති උස්සාහජනනස්ස කාලවසෙන භින්නාධිකරණවිසෙසනභාවතො. ධාතුභාජනදිවසතො හි පුරිමතරදිවසෙසුපි භික්ඛූ සන්නිපතිතාති. අථ වා ‘‘සන්නිපතිතාන’’න්ති ඉදං කායසාමග්ගිවසෙන සන්නිපතනමෙව සන්ධාය වුත්තං, න සමාගමනමත්තෙන. තස්මා ‘‘ධාතුභාජනදිවසෙ’’ති ඉදං ‘‘සන්නිපතිතාන’’න්ති එතස්ස විසෙසනං සම්භවති, ඉදඤ්ච භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසීති එත්ථ ‘‘භික්ඛූන’’න්ති එතෙනපි සම්බජ්ඣනීයං ¶ . සඞ්ඝස්ස ථෙරො සඞ්ඝත්ථෙරො. සො පන සඞ්ඝො කිං පරිමාණොති ආහ ‘‘සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සාන’’න්ති. සඞ්ඝසද්දෙන හි අවිඤ්ඤායමානස්ස පරිමාණස්ස විඤ්ඤාපනත්ථමෙවෙතං පුන වුත්තං. සද්දවිදූ පන වදන්ති –

‘‘සමාසො ච තද්ධිතො ච, වාක්යත්ථෙසු විසෙසකා;

පසිද්ධියන්තු සාමඤ්ඤං, තෙලං සුගතචීවරං.

තස්මා නාමමත්තභූතස්ස සඞ්ඝත්ථෙරස්ස විසෙසනත්ථමෙවෙතං පුන වුත්තන්ති, නිච්චසාපෙක්ඛතාය ච එදිසෙසු සමාසො යථා ‘‘දෙවදත්තස්ස ගරුකුල’’න්ති. නිච්චසාපෙක්ඛතා චෙත්ථ සඞ්ඝසද්දස්ස භික්ඛුසතසහස්සසද්දං සාපෙක්ඛත්තෙපි අඤ්ඤපදන්තරාභාවෙන වාක්යෙ විය අපෙක්ඛිතබ්බත්ථස්ස ගමකත්තා. ‘‘සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සාන’’න්ති හි එතස්ස සඞ්ඝසද්දෙ අවයවීභාවෙන සම්බන්ධො, තස්සාපි සාමිභාවෙන ථෙරසද්දෙති. ‘‘සත්තන්නං භික්ඛුසතසහස්සාන’’න්ති ච ගණපාමොක්ඛභික්ඛූයෙව සන්ධාය වුත්තං. තදා හි සන්නිපතිතා භික්ඛූ එත්තකාති ගණනපථමතික්කන්තා. තථා හි වෙළුවගාමෙ වෙදනාවික්ඛම්භනතො පට්ඨාය ‘‘නචිරෙනෙව භගවා පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති සුත්වා තතො තතො ආගතෙසු භික්ඛූසු එකභික්ඛුපි පක්කන්තො නාම නත්ථි. යථාහු –

‘‘සත්තසතසහස්සානි ¶ , තෙසු පාමොක්ඛභික්ඛවො;

ථෙරො මහාකස්සපොව, සඞ්ඝත්ථෙරො තදා අහූ’’ති.

ආයස්මා මහාකස්සපො අනුස්සරන්තො මඤ්ඤමානො චින්තයන්තො හුත්වා උස්සාහං ජනෙසි, අනුස්සරන්තො මඤ්ඤමානො චින්තයන්තො ආයස්මා මහාකස්සපො උස්සාහං ජනෙසීති වා සම්බන්ධො. මහන්තෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා මහන්තො කස්සපොති මහාකස්සපො. අපිච ‘‘මහාකස්සපො’’ති උරුවෙලකස්සපො නදීකස්සපො ගයාකස්සපො කුමාරකස්සපොති ඉමෙ ඛුද්දානුඛුද්දකෙ ථෙරෙ උපාදාය වුච්චති. කස්මා පනායස්මා මහාකස්සපො උස්සාහං ජනෙසීති අනුයොගෙ සති තං කාරණං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ’’තිආදි. සත්ත අහානි සමාහටානි සත්තාහං. සත්තාහං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති තථා යථා ‘‘අචිරපක්කන්තො, මාසජාතො’’ති, අන්තත්ථඅඤ්ඤපදසමාසොයං, තස්මිං. භගවතො පරිනිබ්බානදිවසතො පට්ඨාය සත්තාහෙ වීතිවත්තෙති වුත්තං හොති, එතස්ස ‘‘වුත්තවචන’’න්ති පදෙන සම්බන්ධො, තථා ‘‘සුභද්දෙන වුඩ්ඪපබ්බජිතෙනා’’ති එතස්සපි. තත්ථ සුභද්දොති තස්ස නාමමත්තං, වුඩ්ඪකාලෙ පන පබ්බජිතත්තා ‘‘වුඩ්ඪපබ්බජිතෙනා’’ති වුත්තං, එතෙන සුභද්දපරිබ්බාජකාදීහි තං විසෙසං කරොති. ‘‘අලං ආවුසො’’තිආදිනා ¶ තෙන වුත්තවචනං නිදස්සෙති. සො හි සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ භගවති ආයස්මතා මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං පාවාය කුසිනාරං අද්ධානමග්ගපටිපන්නෙසු පඤ්චමත්තෙසු භික්ඛුසතෙසු අවීතරාගෙ භික්ඛූ අන්තරාමග්ගෙ දිට්ඨආජීවකස්ස සන්තිකා භගවතො පරිනිබ්බානං සුත්වා පත්තචීවරානි ඡඩ්ඩෙත්වා බාහා පග්ගය්හං නානප්පකාරං පරිදෙවන්තෙ දිස්වා එවමාහ.

කස්මා පන සො එවමාහාති? භගවති ආඝාතෙන. අයං කිරෙසො ඛන්ධකෙ ආගතෙ ආතුමාවත්ථුස්මිං (මහාව. 303) නහාපිතපුබ්බකො වුඩ්ඪපබ්බජිතො භගවති කුසිනාරතො නික්ඛමිත්වා අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ආතුමං ගච්ඡන්තෙ ‘‘භගවා ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා ‘‘ආගතකාලෙයාගුදානං කරිස්සාමී’’ති සාමණෙරභූමියං ඨිතෙ ද්වෙ පුත්තෙ එතදවොච ‘‘භගවා කිර තාතා ආතුමං ආගච්ඡති මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං අඩ්ඪතෙළසෙහි භික්ඛුසතෙහි, ගච්ඡථ තුම්හෙ තාතා, ඛුරභණ්ඩං ආදාය නාළියා වා පසිබ්බකෙන වා අනුඝරකං ආහිණ්ඩථ, ලොණම්පි තෙලම්පි තණ්ඩුලම්පි ඛාදනීයම්පි ¶ සංහරථ, භගවතො ආගතස්ස යාගුදානං කරිස්සාමී’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථ භගවති ආතුමං ආගන්ත්වා භුසාගාරකං පවිට්ඨෙ සුභද්දො සායන්හසමයං ගාමද්වාරං ගන්ත්වා මනුස්සෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘හත්ථකම්මමත්තං මෙ දෙථා’’ති හත්ථකම්මං යාචිත්වා ‘‘කිං භන්තෙ කරොමා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච ගණ්හථා’’ති සබ්බූපකරණානි ගාහාපෙත්වා විහාරෙ උද්ධනානි කාරෙත්වා එකං කාළකං කාසාවං නිවාසෙත්වා තාදිසමෙව පාරුපිත්වා ‘‘ඉදං කරොථ, ඉදං කරොථා’’ති සබ්බරත්තිං විචාරෙන්තො සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා භොජ්ජයාගුඤ්ච මධුගොළකඤ්ච පටියාදාපෙසි. භොජ්ජයාගු නාම භුඤ්ජිත්වා පාතබ්බයාගු, තත්ථ සප්පිමධුඵාණිතමච්ඡමංසපුප්ඵඵලරසාදි යං කිඤ්චි ඛාදනීයං නාම අත්ථි, තං සබ්බං පවිසති. කීළිතුකාමානං සීසමක්ඛනයොග්ගා හොති සුගන්ධගන්ධා.

අථ භගවා කාලස්සෙව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පිණ්ඩාය චරිතුං ආතුමාභිමුඛො පායාසි. අථ තස්ස ආරොචෙසුං ‘‘භගවා පිණ්ඩාය ගාමං පවිසති, තයා කස්ස යාගු පටියාදිතා’’ති. සො යථානිවත්ථපාරුතෙහෙව තෙහි කාළකකාසාවෙහි එකෙන හත්ථෙන දබ්බිඤ්ච කටච්ඡුඤ්ච ගහෙත්වා බ්රහ්මා විය දක්ඛිණං ජාණුමණ්ඩලං භූමියං පතිට්ඨපෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ භන්තෙ භගවා යාගු’’න්ති ආහ. තතො ‘‘ජානන්තාපි තථාගතා පුච්ඡන්තී’’ති ඛන්ධකෙ (මහාව. 304) ආගතනයෙන භගවා පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච තං වුඩ්ඪපබ්බජිතං විගරහිත්වා තස්මිං වත්ථුස්මිං අකප්පියසමාදානසික්ඛාපදං, ඛුරභණ්ඩපරිහරණසික්ඛාපදඤ්චාති ද්වෙ සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙත්වා ‘‘අනෙකකප්පකොටියො භික්ඛවෙ භොජනං පරියෙසන්තෙහෙව වීතිනාමිතා ¶ , ඉදං පන තුම්හාකං අකප්පියං, අධම්මෙන උප්පන්නං භොජනං ඉමං පරිභුඤ්ජිත්වා අනෙකානි අත්තභාවසහස්සානි අපායෙස්වෙව නිබ්බත්තිස්සන්ති, අපෙථ මා ගණ්හථා’’ති වත්වා භික්ඛාචාරාභිමුඛො අගමාසි, එකභික්ඛුනාපි න කිඤ්චි ගහිතං. සුභද්දො අනත්තමනො හුත්වා ‘‘අයං සබ්බං ජානාමී’’ති ආහිණ්ඩති, සචෙ න ගහෙතුකාමො පෙසෙත්වා ආරොචෙතබ්බං අස්ස, පක්කාහාරො නාම සබ්බචිරං තිට්ඨන්තො සත්තාහමත්තං තිට්ඨෙය්ය, ඉදඤ්ච මම යාවජීවං පරියත්තං අස්ස, සබ්බං තෙන නාසිතං, අහිතකාමො අයං මය්හ’’න්ති භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා දසබලෙ ධරමානෙ කිඤ්චි වත්තුං ¶ නාසක්ඛි. එවං කිරස්ස අහොසි ‘‘අයං උච්චා කුලා පබ්බජිතො මහාපුරිසො, සචෙ කිඤ්චි ධරන්තස්ස වක්ඛාමි, මමංයෙව සන්තජ්ජෙස්සතී’’ති.

ස්වායං අජ්ජ මහාකස්සපත්ථෙරෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො ‘‘පරිනිබ්බුතො භගවා’’ති සුත්වා ලද්ධස්සාසො විය හට්ඨතුට්ඨො එවමාහ. ථෙරො පන තං සුත්වා හදයෙ පහාරං විය, මත්ථකෙ පතිතසුක්ඛාසනිං විය (සුක්ඛාසනි විය දී. නි. අට්ඨ. 3.232) මඤ්ඤි, ධම්මසංවෙගො චස්ස උප්පජ්ජි ‘‘සත්තාහමත්තපරිනිබ්බුතො භගවා, අජ්ජාපිස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ධරතියෙව, දුක්ඛෙන භගවතා ආරාධිතසාසනෙ නාම එවං ලහුං මහන්තං පාපං කසටං කණ්ටකො උප්පන්නො, අලං ඛො පනෙස පාපො වඩ්ඪමානො අඤ්ඤෙපි එවරූපෙ සහායෙ ලභිත්වා සාසනං ඔසක්කාපෙතු’’න්ති.

තතො ථෙරො චින්තෙසි ‘‘සචෙ ඛො පනාහං ඉමං මහල්ලකං ඉධෙව පිලොතිකං නිවාසෙත්වා ඡාරිකාය ඔකිරාපෙත්වා නීහරාපෙස්සාමි, මනුස්සා ‘සමණස්ස ගොතමස්ස සරීරෙ ධරමානෙයෙව සාවකා විවදන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සෙස්සන්ති, අධිවාසෙමි තාව. භගවතා හි දෙසිතධම්මො අසඞ්ගහිතපුප්ඵරාසිසදිසො, තත්ථ යථා වාතෙන පහටපුප්ඵානි යතො වා තතො වා ගච්ඡන්ති, එවමෙව එවරූපානං වසෙන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ විනයෙ එකං ද්වෙ සික්ඛාපදානි නස්සිස්සන්ති, සුත්තෙ එකො ද්වෙ පඤ්හාවාරා නස්සිස්සන්ති, අභිධම්මෙ එකං ද්වෙ භූමන්තරානි නස්සිස්සන්ති, එවං අනුක්කමෙන මූලෙ නට්ඨෙ පිසාචසදිසා භවිස්සාම, තස්මා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කරිස්සාමි, එවං සති දළ්හසුත්තෙන සඞ්ගහිතපුප්ඵානි විය අයං ධම්මවිනයො නිච්චලො භවිස්සති. එතදත්ථඤ්හි භගවා මය්හං තීණි ගාවුතානි පච්චුග්ගමනං අකාසි, තීහි ඔවාදෙහි (සං. නි. 2.149, 150, 151) උපසම්පදං අකාසි, කායතො චීවරපරිවත්තනං අකාසි, ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වා චන්දොපමපටිපදං කථෙන්තො මඤ්ඤෙව සක්ඛිං කත්වා කථෙසි, තික්ඛත්තුං සකලසාසනරතනං පටිච්ඡාපෙසි, මාදිසෙ භික්ඛුම්හි තිට්ඨමානෙ අයං පාපො සාසනෙ වඩ්ඪිං මා අලත්ථ, යාව අධම්මො න දිප්පති, ධම්මො න පටිබාහිය්යති, අවිනයො න දිප්පති, විනයො න පටිබාහිය්යති, අධම්මවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො ¶ න දුබ්බලා හොන්ති, අවිනයවාදිනො න බලවන්තො හොන්ති, විනයවාදිනො න දුබ්බලා හොන්ති, තාව ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායිස්සාමි, තතො භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පහොනකං ¶ ගහෙත්වා කප්පියාකප්පියෙ කථෙස්සන්ති, අථායං පාපො සයමෙව නිග්ගහං පාපුණිස්සති, පුන සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්ඛිස්සති, සාසනං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීත්තඤ්ච භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සො ‘‘එවං නාම මය්හං චිත්තං උප්පන්න’’න්ති කස්සචිපි අනාරොචෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සමස්සාසෙත්වා අථ පච්ඡා ධාතුභාජනදිවසෙ ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘ආයස්මා මහාකස්සපො සත්තාහපරිනිබ්බුතෙ…පෙ… ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං උස්සාහං ජනෙසී’’ති.

තත්ථ අලන්ති පටික්ඛෙපවචනං, න යුත්තන්ති අත්ථො. ආවුසොති පරිදෙවන්තෙ භික්ඛූ ආලපති. මා සොචිත්ථාති චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන මා සොකමකත්ථ. මා පරිදෙවිත්ථාති වාචාය මා විලාපමකත්ථ. ‘‘පරිදෙවනං විලාපො’’ති හි වුත්තං. අසොචනාදීනං කාරණමාහ ‘‘සුමුත්තා’’තිආදිනා. තෙන මහාසමණෙනාති නිස්සක්කෙ කරණවචනං, ස්මාවචනස්ස වා නාබ්යප්පදෙසො. ‘‘උපද්දුතා’’ති පදෙ පන කත්තරි තතියාවසෙන සම්බන්ධො. උභයාපෙක්ඛඤ්හෙතං පදං. උපද්දුතා ච හොමාති තංකාලාපෙක්ඛවත්තමානවචනං, ‘‘තදා’’ති සෙසො. අතීතත්ථෙ වා වත්තමානවචනං, අහුම්හාති අත්ථො. අනුස්සරන්තො ධම්මසංවෙගවසෙනෙව, න පන කොධාදිවසෙන. ධම්මසභාවචින්තාවසෙන හි පවත්තං සහොත්තප්පඤාණං ධම්මසංවෙගො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සබ්බසඞ්ඛතධම්මෙසු, ඔත්තප්පාකාරසණ්ඨිතං;

ඤාණමොහිතභාරානං, ධම්මසංවෙගසඤ්ඤිත’’න්ති. (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා);

අඤ්ඤං උස්සාහජනනකාරණං දස්සෙතුං ‘‘ඊදිසස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඊදිසස්ස ච සඞ්ඝසන්නිපාතස්සාති සත්තසතසහස්සගණපාමොක්ඛත්ථෙරප්පමුඛගණනපථාතික්කන්තසඞ්ඝසන්නිපාතං සන්ධාය වදති. ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතී’’තිආදිනාපි අඤ්ඤං කාරණං දස්සෙති. තිට්ඨති එත්ථ ඵලං තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, හෙතු. ඛොති අවධාරණෙ. පනාති වචනාලඞ්කාරෙ, එතං ඨානං විජ්ජතෙව, නො න විජ්ජතීති අත්ථො. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘යං පාපභික්ඛූ’’තිආදි. යන්ති නිපාතමත්තං, කාරණනිද්දෙසො වා, යෙන ඨානෙන අන්තරධාපෙය්යුං, තදෙතං ඨානං විජ්ජතියෙවාති. පාපෙන ලාමකෙන ඉච්ඡාවචරෙන සමන්නාගතා භික්ඛූ පාපභික්ඛූ ¶ . අතීතො සත්ථා එත්ථ, එතස්සාති වා අතීතසත්ථුකං යථා ‘‘බහුකත්තුකො’’ති. පධානං වචනං පාවචනං. පා-සද්දො ¶ චෙත්ථ නිපාතො ‘‘පා එව වුත්යස්සා’’තිආදීසු විය. උපසග්ගපදං වා එතං, දීඝං කත්වා පන තථා වුත්තං යථා ‘‘පාවදතී’’තිපි වදන්ති. පක්ඛන්ති අලජ්ජිපක්ඛං. ‘‘යාව චා’’තිආදිනා සඞ්ගීතියා සාසනචිරට්ඨිතිකභාවෙ කාරණං, සාධකඤ්ච දස්සෙති. ‘‘තස්මා’’ති හි පදමජ්ඣාහරිත්වා ‘‘සඞ්ගායෙය්ය’’න්ති පදෙන සම්බන්ධනීයං.

තත්ථ යාව ච ධම්මවිනයො තිට්ඨතීති යත්තකං කාලං ධම්මො ච විනයො ච ලජ්ජිපුග්ගලෙසු තිට්ඨති. පරිනිබ්බානමඤ්චකෙ නිපන්නෙන භගවතා මහාපරිනිබ්බානසුත්තෙ (දී. නි. 2.216) වුත්තං සන්ධාය ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. හි-සද්දො ආගමවසෙන දළ්හිජොතකො. දෙසිතො පඤ්ඤත්තොති ධම්මොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො ච. සුත්තාභිධම්මසඞ්ගහිතස්ස හි ධම්මස්ස අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං විනෙය්යසන්තානෙ ඨපනං පඤ්ඤාපනං. විනයොපි දෙසිතො චෙව පඤ්ඤත්තො ච. විනයතන්තිසඞ්ගහිතස්ස හි අත්ථස්ස අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා, තස්සෙව පකාරතො ඤාපනං අසඞ්කරතො ඨපනං පඤ්ඤාපනං, තස්මා කම්මද්වයම්පි කිරියාද්වයෙන සම්බජ්ඣනං යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

සොති සො ධම්මො ච විනයො ච. මමච්චයෙනාති මම අච්චයකාලෙ. ‘‘භුම්මත්ථෙ කරණනිද්දෙසො’’ති හි අක්ඛරචින්තකා වදන්ති. හෙත්වත්ථෙ වා කරණවචනං, මම අච්චයහෙතු තුම්හාකං සත්ථා නාම භවිස්සතීති අත්ථො. වුත්තඤ්හි මහාපරිනිබ්බානසුත්තවණ්ණනායං ‘‘මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සතී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.216). ලක්ඛණවචනඤ්හෙත්ථ හෙත්වත්ථසාධකං යථා ‘‘නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සතී’’ති (අ. නි. 4.70; නෙත්ති. 10.90, 93). ඉදං වුත්තං හොති – මයා වො ඨිතෙනෙව ‘‘ඉදං ලහුකං, ඉදං ගරුකං, ඉදං සතෙකිච්ඡං, ඉදං අතෙකිච්ඡං, ඉදං ලොකවජ්ජං, ඉදං පණ්ණත්තිවජ්ජං, අයං ආපත්ති පුග්ගලස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාති, අයං ගණස්ස, අයං සඞ්ඝස්ස සන්තිකෙ වුට්ඨාතී’’ති සත්තන්නං ආපත්තික්ඛන්ධානං අවීතික්කමනීයතාවසෙන ඔතිණ්ණවත්ථුස්මිං සඛන්ධකපරිවාරො උභතොවිභඞ්ගො මහාවිනයො නාම දෙසිතො, තං සකලම්පි විනයපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති ‘‘ඉදං වො කත්තබ්බං, ඉදං වො න කත්තබ්බ’’න්ති කත්තබ්බාකත්තබ්බස්ස විභාගෙන ¶ අනුසාසනතො. ඨිතෙනෙව ච මයා ‘‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති තෙන තෙන විනෙය්යානං අජ්ඣාසයානුරූපෙන පකාරෙන ඉමෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ විභජිත්වා විභජිත්වා සුත්තන්තපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි සුත්තන්තපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති තංතංචරියානුරූපං සම්මාපටිපත්තියා අනුසාසනතො, ඨිතෙනෙව ච මයා ‘‘ඉමෙ ¶ පඤ්චක්ඛන්ධා (දී. නි. අට්ඨ. 2.216), ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, නව හෙතූ, චත්තාරො ආහාරා, සත්ත ඵස්සා, සත්ත වෙදනා, සත්ත සඤ්ඤා, සත්ත චෙතනා, සත්ත චිත්තානි. තත්රාපි එත්තකා ධම්මා කාමාවචරා, එත්තකා රූපාවචරා, එත්තකා අරූපාවචරා, එත්තකා පරියාපන්නා, එත්තකා අපරියාපන්නා, එත්තකා ලොකියා, එත්තකා ලොකුත්තරා’’ති ඉමෙ ධම්මෙ විභජිත්වා විභජිත්වා අභිධම්මපිටකං දෙසිතං, තං සකලම්පි අභිධම්මපිටකං මයි පරිනිබ්බුතෙ තුම්හාකං සත්ථුකිච්චං සාධෙස්සති ඛන්ධාදිවිභාගෙන ඤායමානං චතුසච්චසම්බොධාවහත්තා. ඉති සබ්බම්පෙතං අභිසම්බොධිතො යාව පරිනිබ්බානා පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි භාසිතං ලපිතං ‘‘තීණි පිටකානි, පඤ්ච නිකායා, නවඞ්ගානි, චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති එවං මහප්පභෙදං හොති. ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි තිට්ඨන්ති, අහං එකොව පරිනිබ්බායිස්සාමි, අහඤ්ච පනිදානි එකොව ඔවදාමි අනුසාසාමි, මයි පරිනිබ්බුතෙ ඉමානි චතුරාසීති බුද්ධසහස්සානි තුම්හෙ ඔවදිස්සන්ති අනුසාසිස්සන්ති ඔවාදානුසාසනකිච්චස්ස නිප්ඵාදනතොති.

සාසනන්ති පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධවසෙන තිවිධම්පි සාසනං, නිප්පරියායතො පන සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා. අද්ධානං ගමිතුමලන්ති අද්ධනියං, අද්ධානගාමි අද්ධානක්ඛමන්ති අත්ථො. චිරං ඨිති එතස්සාති චිරට්ඨිතිකං. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන පකාරෙන ඉදං සාසනං අද්ධනියං, තතොයෙව ච චිරට්ඨිතිකං භවෙය්ය, තෙන පකාරෙන ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච යදි පනාහං සඞ්ගායෙය්යං, සාධු වතාති.

ඉදානි සම්මාසම්බුද්ධෙන අත්තනො කතං අනුග්ගහවිසෙසං සමනුස්සරිත්වා චින්තනාකාරම්පි දස්සෙන්තො ‘‘යඤ්චාහං භගවතා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යඤ්චාහ’’න්ති එතස්ස ‘‘අනුග්ගහිතො, පසංසිතො’’ති එතෙහි සම්බන්ධො. යන්ති ¶ යස්මා, කිරියාපරාමසනං වා එතං, තෙන ‘‘අනුග්ගහිතො, පසංසිතො’’ති එත්ථ අනුග්ගහණං, පසංසනඤ්ච පරාමසති. ‘‘ධාරෙස්සසී’’තිආදිකං පන වචනං භගවා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ මහාකස්සපත්ථෙරෙන පඤ්ඤත්තසඞ්ඝාටියං නිසින්නො තං සඞ්ඝාටිං පදුමපුප්ඵවණ්ණෙන පාණිනා අන්තන්තෙන පරාමසන්තො ආහ. වුත්තඤ්හෙතං කස්සපසංයුත්තෙ (සං. නි. 2.154) මහාකස්සපත්ථෙරෙනෙව ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා කථෙන්තෙන –

‘‘අථ ඛො ආවුසො භගවා මග්ගා ඔක්කම්ම යෙන අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං තෙනුපසඞ්කමි, අථ ඛ්වාහං ආවුසො පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං චතුග්ගුණං පඤ්ඤපෙත්වා භගවන්තං එතදවොචං ‘ඉධ භන්තෙ භගවා නිසීදතු, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’ති ¶ . නිසීදි ඛො ආවුසො භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ, නිසජ්ජ ඛො මං ආවුසො භගවා එතදවොච ‘මුදුකා ඛො ත්යායං කස්සප පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටී’ති. පටිග්ගණ්හාතු මෙ භන්තෙ භගවා පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං අනුකම්පං උපාදායාති. ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං කස්සප සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානීති. ධාරෙස්සාමහං භන්තෙ භගවතො සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානීති. සො ඛ්වාහං ආවුසො පටපිලොතිකානං සඞ්ඝාටිං භගවතො පාදාසිං, අහං පන භගවතො සාණානි පංසුකූලානි නිබ්බසනානි පටිපජ්ජි’’න්ති (සං. නි. 2.154).

තත්ථ මුදුකා ඛො ත්යායන්ති මුදුකා ඛො තෙ අයං. කස්මා පන භගවා එවමාහාති? ථෙරෙන සහ චීවරං පරිවත්තෙතුකාමතාය. කස්මා පරිවත්තෙතුකාමො ජාතොති? ථෙරං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙතුකාමතාය. කිං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා නත්ථීති? අත්ථි, එවං පනස්ස අහොසි ‘‘ඉමෙ න චිරං ඨස්සන්ති, ‘කස්සපො පන වීසවස්සසතායුකො, සො මයි පරිනිබ්බුතෙ සත්තපණ්ණිගුහායං වසිත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගහං කත්වා මම සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණකාලං පවත්තනකං කරිස්සතී’’ති අත්තනො නං ඨානෙ ඨපෙසි, එවං භික්ඛූ කස්සපස්ස සුස්සුසිතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති තස්මා එවමාහ. ථෙරො පන යස්මා චීවරස්ස වා පත්තස්ස වා වණ්ණෙ කථිතෙ ‘‘ඉමං තුම්හෙ ගණ්හථා’’ති වචනං චාරිත්තමෙව, තස්මා ‘‘පටිග්ගණ්හාතු මෙ භන්තෙ භගවා’’ති ආහ.

ධාරෙස්සසි ¶ පන මෙ ත්වං කස්සපාති කස්සප ත්වං ඉමානි පරිභොගජිණ්ණානි පංසුකූලානි පාරුපිතුං සක්ඛිස්සසීති වදති. තඤ්ච ඛො න කායබලං සන්ධාය, පටිපත්තිපූරණං පන සන්ධාය එවමාහ. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අහං ඉමං චීවරං පුණ්ණං නාම දාසිං පාරුපිත්වා ආමකසුසානෙ ඡඩ්ඩිතං සුසානං පවිසිත්වා තුම්බමත්තෙහි පාණකෙහි සම්පරිකිණ්ණං තෙ පාණකෙ විධුනිත්වා මහාඅරියවංසෙ ඨත්වා අග්ගහෙසිං, තස්ස මෙ ඉමං චීවරං ගහිතදිවසෙ දසසහස්සචක්කවාළෙ මහාපථවී මහාවිරවං විරවමානා කම්පිත්ථ, ආකාසං තටතටායි, චක්කවාළෙ දෙවතා සාධුකාරං අදංසු, ඉමං චීවරං ගණ්හන්තෙන භික්ඛුනා ජාතිපංසුකූලිකෙන ජාතිආරඤ්ඤිකෙන ජාතිඑකාසනිකෙන ජාතිසපදානචාරිකෙන භවිතුං වට්ටති, ත්වං ඉමස්ස චීවරස්ස අනුච්ඡවිකං කාතුං සක්ඛිස්සසීති. ථෙරොපි අත්තනා පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙති, සො තං අතක්කයිත්වා ‘‘අහමෙතං පටිපත්තිං පූරෙස්සාමී’’ති උස්සාහෙන සුගතචීවරස්ස අනුච්ඡවිකං කාතුකාමො ‘‘ධාරෙස්සාමහං භන්තෙ’’ති ආහ. පටිපජ්ජින්ති පටිපන්නොසිං. එවං පන චීවරපරිවත්තනං ¶ කත්වා ථෙරෙන පාරුපිතචීවරං භගවා පාරුපි, සත්ථු චීවරං ථෙරො. තස්මිං සමයෙ මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා උන්නදන්තී කම්පිත්ථ.

සාණානි පංසුකූලානීති මතකළෙවරං පරිවෙඨෙත්වා ඡඩ්ඩිතානි තුම්බමත්තෙ කිමී පප්ඵොටෙත්වා ගහිතානි සාණවාකමයානි පංසුකූලචීවරානි. නිබ්බසනානීති නිට්ඨිතවසනකිච්චානි, පරිභොගජිණ්ණානීති අත්ථො. එත්ථ ච කිඤ්චාපි එකමෙව තං චීවරං, අනෙකාවයවත්තා පන බහුවචනං කතන්ති මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙනාති එත්ථ අත්තනා සාධාරණපරිභොගෙනාති අත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තා, විඤ්ඤායමානත්ථස්ස ච සද්දස්ස පයොගෙ කාමාචාරත්තා ‘‘අත්තනා’’ති න වුත්තං. ‘‘ධාරෙස්සසි පන මෙ ත්වං කස්සප සාණානි පංසුකූලානී’’ති (සං. නි. 2.154) හි වුත්තත්තා ‘‘අත්තනාව සාධාරණපරිභොගෙනා’’ති විඤ්ඤායති, නාඤ්ඤෙන. න හි කෙවලං සද්දතොයෙව සබ්බත්ථ අත්ථනිච්ඡයො, අත්ථපකරණාදිනාපි යෙභුය්යෙන අත්ථස්ස නියමිතත්තා. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පනෙත්ථ එවං වුත්තං ‘‘චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙනාති එත්ථ ‘අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනා’ති ඉධ වුත්තං අත්තනා – සද්දමානෙත්වා ‘චීවරෙ අත්තනා සාධාරණපරිභොගෙනා’ති යොජෙතබ්බං.

යස්ස ¶ යෙන හි සම්බන්ධො, දූරට්ඨම්පි ච තස්ස තං;

අත්ථතො හ්යසමානානං, ආසන්නත්තමකාරණන්ති.

අථ වා භගවතා චීවරෙ සාධාරණපරිභොගෙන භගවතා අනුග්ගහිතොති යොජනීයං. එකස්සාපි හි කරණනිද්දෙසස්ස සහාදියොගකත්තුත්ථජොතකත්තසම්භවතො’’ති. සමානං ධාරණමෙතස්සාති සාධාරණො, තාදිසො පරිභොගොති සාධාරණපරිභොගො, තෙන. සාධාරණපරිභොගෙන ච සමසමට්ඨපනෙන ච අනුග්ගහිතොති සම්බන්ධො.

‘‘අහං භික්ඛවෙ, යාවදෙ ආකඞ්ඛාමි විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරාමි, කස්සපොපි භික්ඛවෙ යාවදෙ ආකඞ්ඛති විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදිනා (සං. නි. 2.152) –

නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාපභෙදෙ ¶ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනත්ථාය භගවතා වුත්තං කස්සපසංයුත්තෙ (සං. නි. 2.151) ආගතං පාළිමිමං පෙය්යාලමුඛෙන, ආදිග්ගහණෙන ච සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහං භික්ඛවෙ’’තිආදි.

තත්ථ යාවදෙති යාවදෙව, යත්තකං කාලං ආකඞ්ඛාමි, තත්තකං කාලං විහරාමීති අත්ථො. තතොයෙව හි මජ්ඣිමගණ්ඨිපදෙ, චූළගණ්ඨිපදෙ ච ‘‘යාවදෙති යාවදෙවාති වුත්තං හොතී’’ති ලිඛිතං. සංයුත්තට්ඨකථායම්පි ‘‘යාවදෙ ආකඞ්ඛාමීති යාවදෙව ඉච්ඡාමී’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 1.2.152) අත්ථො වුත්තො. තථා හි තත්ථ ලීනත්ථපකාසනියං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන ‘‘යාවදෙවාති ඉමිනා සමානත්ථං ‘යාවදෙ’ති ඉදං පද’’න්ති වුත්තං. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘යාවදෙවා’’ති අයමෙව පාඨො දිස්සති. අපි ච යාවදෙති යත්තකං සමාපත්තිවිහාරං විහරිතුං ආකඞ්ඛාමි, තත්තකං සමාපත්තිවිහාරං විහරාමීති සමාපත්තිට්ඨානෙ, යත්තකං අභිඤ්ඤාවොහාරං වොහරිතුං ¶ ආකඞ්ඛාමි, තත්තකං අභිඤ්ඤාවොහාරං වොහරාමීති අභිඤ්ඤාඨානෙ ච සහ පාඨසෙසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනාපි තදෙවත්ථං යථාලාභනයෙන දස්සෙතුං ‘‘යත්තකෙ සමාපත්තිවිහාරෙ, අභිඤ්ඤාවොහාරෙ වා ආකඞ්ඛන්තො විහාරාමි චෙව වොහරාමි ච, තථා කස්සපොපීති අත්ථො’’ති වුත්තං. අපරෙ පන ‘‘යාවදෙති ‘යං පඨමජ්ඣානං ආකඞ්ඛාමි, තං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහාරාමී’තිආදිනා සමාපත්තිට්ඨානෙ, ඉද්ධිවිධාභිඤ්ඤාඨානෙ ච අජ්ඣාහරිතස්ස ත-සද්දස්ස කම්මවසෙන ‘යං දිබ්බසොතං ආකඞ්ඛාමි, තෙන දිබ්බසොතෙන සද්දෙ සුණාමී’තිආදිනා සෙසාභිඤ්ඤාඨානෙ කරණවසෙන යොජනා වත්තබ්බා’’ති වදන්ති. විවිච්චෙව කාමෙහීති එත්ථ එව-සද්දො නියමත්ථො, උභයත්ථ යොජෙතබ්බො. යමෙත්ථ වත්තබ්බං, තදුපරි ආවි භවිස්සති.

නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාප්පභෙදෙති එත්ථ නවානුපුබ්බවිහාරා නාම අනුපටිපාටියා සමාපජ්ජිතබ්බත්තා එවංසඤ්ඤිතා නිරොධසමාපත්තියා සහ අට්ඨ සමාපත්තියො. ඡළභිඤ්ඤා නාම ආසවක්ඛයඤාණෙන සහ පඤ්චාභිඤ්ඤායො. කත්ථචි පොත්ථකෙ චෙත්ථ ආදිසද්දො දිස්සති. සො අනධිප්පෙතො යථාවුත්තාය පාළියා ගහෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස අනවසෙසත්තා. මනුස්සෙසු, මනුස්සානං වා උත්තරිභූතානං, උත්තරීනං වා මනුස්සානං ඣායීනඤ්චෙව අරියානඤ්ච ධම්මොති උත්තරිමනුස්සධම්මො, මනුස්සධම්මා වා උත්තරීති උත්තරිමනුස්සධම්මො. දස කුසලකම්මපථා චෙත්ථ විනා භාවනාමනසිකාරෙන පකතියාව මනුස්සෙහි නිබ්බත්තෙතබ්බතො, මනුස්සත්තභාවාවහනතො ච මනුස්සධම්මො නාම, තතො උත්තරි පන ඣානාදි උත්තරිමනුස්සධම්මොති වෙදිතබ්බො. සමසමට්ඨපනෙනාති ‘‘අහං යත්තකං කාලං, යත්තකෙ වා සමාපත්තිවිහාරෙ, යත්තකා අභිඤ්ඤායො ච වළඤ්ජෙමි ¶ , තථා කස්සපොපී’’ති එවං සමසමං කත්වා ඨපනෙන. අනෙකට්ඨානෙසු ඨපනං, කස්සචිපි උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස අසෙසභාවෙන එකන්තසමට්ඨපනං වා සන්ධාය ‘‘සමසමට්ඨපනෙනා’’ති වුත්තං, ඉදඤ්ච නවානුපුබ්බවිහාරඡළභිඤ්ඤාභාවසාමඤ්ඤෙන පසංසාමත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි ආයස්මා මහාකස්සපො භගවා විය දෙවසිකං චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යා සමාපත්තියො සමාපජ්ජති, යමකපාටිහාරියාදිවසෙන ච අභිඤ්ඤායො වළඤ්ජෙතීති. එත්ථ ච උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අත්තනා සමසමට්ඨපනෙනා’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි –

‘‘ඔවද ¶ කස්සප භික්ඛූ, කරොහි කස්සප භික්ඛූනං ධම්මිං කථං, අහං වා කස්සප භික්ඛූ ඔවදෙය්යං, ත්වං වා. අහං වා කස්සප භික්ඛූනං ධම්මිං කථං කරෙය්යං, ත්වං වා’’ති –

එවම්පි අත්තනා සමසමට්ඨපනමකාසියෙවාති.

තථාති රූපූපසංහාරො යථා අනුග්ගහිතො, තථා පසංසිතොති. ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වාති භගවතා අත්තනොයෙව පාණිං ආකාසෙ චාලෙත්වා කුලෙසු අලග්ගචිත්තතාය චෙව කරණභූතාය පසංසිතොති සම්බන්ධො. අලග්ගචිත්තතායාති වා ආධාරෙ භුම්මං, ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වා කුලූපකස්ස භික්ඛුනො අලග්ගචිත්තතාය කුලෙසු අලග්ගනචිත්තෙන භවිතුං යුත්තතාය චෙව මඤ්ඤෙව සක්ඛිං කත්වා පසංසිතොති අත්ථො. යථාහ –

‘‘අථ ඛො භගවා ආකාසෙ පාණිං චාලෙසි සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ, අයං ආකාසෙ පාණි න සජ්ජති න ගය්හති න බජ්ඣති, එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ යස්ස කස්සචි භික්ඛුනො කුලානි උපසඞ්කමතො කුලෙසු චිත්තං න සජ්ජති න ගය්හති න බජ්ඣති ‘ලභන්තු ලාභකාමා, පුඤ්ඤකාමා කරොන්තු පුඤ්ඤානී’ති. යථා සකෙන ලාභෙන අත්තමනො හොති සුමනො, එවං පරෙසං ලාභෙන අත්තමනො හොති සුමනො. එවරූපො ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛු අරහති කුලානි උපසඞ්කමිතුං. කස්සපස්ස භික්ඛවෙ කුලානි උපසඞ්කමතො කුලෙසු චිත්තං න සජ්ජති න ගය්හති න බජ්ඣති ‘ලභන්තු ලාභකාමා, පුඤ්ඤකාමා කරොන්තු පුඤ්ඤානී’ති. යථා සකෙන ලාභෙන අත්තමනො හොති සුමනො, එවං පරෙසං ලාභෙන අත්තමනො හොති සුමනො’’ති (සං. නි. 2.146).

තත්ථ ආකාසෙ පාණිං චාලෙසීති නීලෙ ගගනන්තරෙ යමකවිජ්ජුකං සඤ්චාලයමානො විය හෙට්ඨාභාගෙ ¶ , උපරිභාගෙ, උභතො ච පස්සෙසු පාණිං සඤ්චාලෙසි, ඉදඤ්ච පන තෙපිටකෙ බුද්ධවචනෙ අසම්භින්නපදං නාම. අත්තමනොති සකමනො, න දොමනස්සෙන පච්ඡින්දිත්වා ගහිතමනො. සුමනොති තුට්ඨමනො, ඉදානි යො හීනාධිමුත්තිකො මිච්ඡාපටිපන්නො එවං ¶ වදෙය්ය ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ‘අලග්ගචිත්තතාය ආකාසෙ චාලිතපාණූපමා කුලානි උපසඞ්කමථා’ති වදන්තො අට්ඨානෙ ඨපෙති, අසය්හභාරං ආරොපෙති, යං න සක්කා කාතුං, තං කාරෙහී’’ති, තස්ස වාදපථං පච්ඡින්දිත්වා ‘‘සක්කා ච ඛො එවං කාතුං, අත්ථි එවරූපො භික්ඛූ’’ති ආයස්මන්තං මහාකස්සපත්ථෙරමෙව සක්ඛිං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කස්සපස්ස භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ.

අඤ්ඤම්පි පසංසනමාහ ‘‘චන්දොපමපටිපදාය චා’’ති, චන්දපටිභාගාය පටිපදාය ච කරණභූතාය පසංසිතො, තස්සං වා ආධාරභූතාය මඤ්ඤෙව සක්ඛිං කත්වා පසංසිතොති අත්ථො. යථාහ –

‘‘චන්දූපමා භික්ඛවෙ කුලානි උපසඞ්කමථ අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකා කුලෙසු අප්පගබ්භා. සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ පුරිසො ජරුදපානං වා ඔලොකෙය්ය පබ්බතවිසමං වා නදීවිදුග්ගං වා අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තං, එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ චන්දූපමා කුලානි උපසඞ්කමථ අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකා කුලෙසු අප්පගබ්භා. කස්සපො භික්ඛවෙ චන්දූපමො කුලානි උපසඞ්කමති අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකො කුලෙසු අප්පගබ්භො’’ති (සං. නි. 2.146).

තත්ථ චන්දූපමාති චන්දසදිසා හුත්වා. කිං පරිමණ්ඩලතාය සදිසාති? නො, අපිච ඛො යථා චන්දො ගගනතලං පක්ඛන්දමානො න කෙනචි සද්ධිං සන්ථවං වා සිනෙහං වා ආලයං වා නිකන්තිං වා පත්ථනං වා පරියුට්ඨානං වා කරොති, න ච න හොති මහාජනස්ස පියො මනාපො, තුම්හෙපි එවං කෙනචි සද්ධිං සන්ථවාදීනං අකරණෙන බහුජනස්ස පියා මනාපා චන්දූපමා හුත්වා ඛත්තියකුලාදීනි චත්තාරි කුලානි උපසඞ්කමථාති අත්ථො. අපිච යථා චන්දො අන්ධකාරං විධමති, ආලොකං ඵරති, එවං කිලෙසන්ධකාරවිධමනෙන, ඤාණාලොකඵරණෙන ච චන්දූපමා හුත්වාති එවමාදීහිපි නයෙහි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අපකස්සෙව කායං, අපකස්ස චිත්තන්ති තෙනෙව සන්ථවාදීනමකරණෙන කායඤ්ච චිත්තඤ්ච අපකස්සිත්වා, අකඩ්ඪිත්වා අපනෙත්වාති අත්ථො. නිච්චනවකාති නිච්චං නවිකාව, ආගන්තුකසදිසා ¶ එව හුත්වාති අත්ථො. ආගන්තුකො ¶ හි පටිපාටියා සම්පත්තගෙහං පවිසිත්වා සචෙ නං ඝරසාමිකා දිස්වා ‘‘අම්හාකං පුත්තභාතරොපි විප්පවාසගතා එවං විචරිංසූ’’ති අනුකම්පමානා නිසීදාපෙත්වා භොජෙන්ති, භුත්තමත්තොයෙව ‘‘තුම්හාකං භාජනං ගණ්හථා’’ති උට්ඨාය පක්කමති, න තෙහි සද්ධිං සන්ථවං වා කරොති, කිච්චකරණීයානි වා සංවිදහති, එවං තුම්හෙපි පටිපාටියා සම්පත්තඝරං පවිසිත්වා යං ඉරියාපථෙසු පසන්නා මනුස්සා දෙන්ති, තං ගහෙත්වා පච්ඡින්නසන්ථවා තෙසං කිච්චකරණීයෙ අබ්යාවටා හුත්වා නික්ඛමථාති දීපෙති. අප්පගබ්භාති න පගබ්භා, අට්ඨට්ඨානෙන කායපාගබ්භියෙන, චතුට්ඨානෙන වචීපාගබ්භියෙන, අනෙකට්ඨානෙන මනොපාගබ්භියෙන ච විරහිතා කුලානි උපසඞ්කමථාති අත්ථො.

ජරුදපානන්ති ජිණ්ණකූපං. පබ්බතවිසමන්ති පබ්බතෙ විසමං පපාතට්ඨානං. නදීවිදුග්ගන්ති නදියා විදුග්ගං ඡින්නතටට්ඨානං. එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – ජරුදපානාදයො විය හි චත්තාරි කුලානි, ඔලොකනපුරිසො විය භික්ඛු, යථා පන අනපකට්ඨකායචිත්තො තානි ඔලොකෙන්තො පුරිසො තත්ථ පතති, එවං අරක්ඛිතෙහි කායාදීහි කුලානි උපසඞ්කමන්තො භික්ඛු කුලෙසු බජ්ඣති, තතො නානප්පකාරං සීලපාදභඤ්ජනාදිකං අනත්ථං පාපුණාති. යථා පන අපකට්ඨකායචිත්තො පුරිසො තත්ථ න පතති, එවං රක්ඛිතෙනෙව කායෙන, රක්ඛිතාය වාචාය, රක්ඛිතෙහි චිත්තෙහි, සූපට්ඨිතාය සතියා අපකට්ඨකායචිත්තො හුත්වා කුලානි උපසඞ්කමන්තො භික්ඛු කුලෙසු න බජ්ඣති, අථස්ස සීලසද්ධාසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතානි පාදහත්ථකුච්ඡිසීසානි න භඤ්ජන්ති, රාගකණ්ටකාදයො න විජ්ඣන්ති, සුඛිතො යෙනකාමං අගතපුබ්බං නිබ්බානදිසං ගච්ඡති, එවරූපො අයං මහාකස්සපොති හීනාධිමුත්තිකස්ස මිච්ඡාපටිපන්නස්ස වාදපථපච්ඡින්දනත්ථං මහාකස්සපත්ථෙරං එව සක්ඛිං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘කස්සපො භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහාති. එවම්පෙත්ථ අත්ථමිච්ඡන්තිඅලග්ගචිත්තතාසඞ්ඛාතාය චන්දොපමපටිපදාය කරණභූතාය පසංසිතො, තස්සං වා ආධාරභූතාය මඤ්ඤෙව සක්ඛිං කත්වා පසංසිතොති, එවං සති චෙව-සද්දො, ච-සද්දො ච න පයුජ්ජිතබ්බො ද්වින්නං පදානං තුල්යාධිකරණත්තා, අයමෙව අත්ථො පාඨො ච යුත්තතරො විය දිස්සති පරිනිබ්බානසුත්තවණ්ණනායං ‘‘ආකාසෙ පාණිං චාලෙත්වා චන්දූපමං පටිපදං කථෙන්තො මං කායසක්ඛිං කත්වා කථෙසී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 2.232) වුත්තත්තාති.

තස්ස ¶ කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සති, අඤ්ඤත්ර ධම්මවිනයසඞ්ගායනාති අධිප්පායො. තත්ථ තස්සාති යං-සද්දස්ස කාරණනිදස්සනෙ ‘‘තස්මා’’ති අජ්ඣාහරිත්වා තස්ස මෙති අත්ථො, කිරියාපරාමසනෙ පන තස්ස අනුග්ගහණස්ස, පසංසනස්ස චාති. පොත්ථකෙසුපි කත්ථචි ‘‘තස්ස මෙ’’ති පාඨො දිස්සති, එවං සති කිරියාපරාමසනෙ ‘‘තස්සා’’ති අපරං පදමජ්ඣාහරිතබ්බං. නත්ථි ¶ ඉණං යස්සාති අණණො, තස්ස භාවො ආණණ්යං. ධම්මවිනයසඞ්ගායනං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං කිං නාම තස්ස ඉණවිරහිතත්තං භවිස්සති, න භවිස්සති එවාති අත්ථො. ‘‘නනු මං භගවා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං උපමාවසෙන විභාවෙති. සකකවචඉස්සරියානුප්පදානෙනාති එත්ථ කවචො නාම උරච්ඡදො, යෙන උරො ඡාදීයතෙ, තස්ස ච චීවරනිදස්සනෙන ගහණං, ඉස්සරියස්ස පන අභිඤ්ඤාසමාපත්තිනිදස්සනෙනාති දට්ඨබ්බං. කුලවංසප්පතිට්ඨාපකන්ති කුලවංසස්ස කුලපවෙණියා පතිට්ඨාපකං. ‘‘මෙ’’ති පදස්ස නිච්චසාපෙක්ඛත්තා සද්ධම්මවංසප්පතිට්ඨාපකොති සමාසො. ඉදං වුත්තං හොති – සත්තුසඞ්ඝනිම්මද්දනෙන අත්තනො කුලවංසප්පතිට්ඨාපනත්ථං සකකවචඉස්සරියානුප්පදානෙන කුලවංසප්පතිට්ඨාපකං පුත්තං රාජා විය භගවාපි මං දීඝදස්සී ‘‘සද්ධම්මවංසප්පතිට්ඨාපකො මෙ අයං භවිස්සතී’’ති මන්ත්වා සාසනපච්චත්ථිකගණනිම්මද්දනෙන සද්ධම්මවංසප්පතිට්ඨාපනත්ථං චීවරදානසමසමට්ඨපනසඞ්ඛාතෙන ඉමිනා අසාධාරණානුග්ගහෙන අනුග්ගහෙසි නනු, ඉමාය ච උළාරාය පසංසාය පසංසි නනූති. ඉති චින්තයන්තොති එත්ථ ඉතිසද්දෙන ‘‘අන්තරධාපෙය්යුං, සඞ්ගායෙය්යං, කිමඤ්ඤං ආණණ්යං භවිස්සතී’’ති වචනපුබ්බඞ්ගමං, ‘‘ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතී’’තිආදි වාක්යත්තයං නිදස්සෙති.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකපාළියා සාධෙන්තො ආහ ‘‘යථාහා’’තිආදි. තත්ථ යථාහාති කිං ආහ, මයා වුත්තස්ස අත්ථස්ස සාධකං කිං ආහාති වුත්තං හොති. යථා වා යෙන පකාරෙන මයා වුත්තං, තථා තෙන පකාරෙන පාළියම්පි ආහාති අත්ථො. යථා වා යං වචනං පාළියං ආහ, තථා තෙන වචනෙන මයා වුත්තවචනං සංසන්දති චෙව සමෙති ච යථා තං ගඞ්ගොදකෙන යමුනොදකන්තිපි වත්තබ්බො පාළියා සාධනත්ථං උදාහරිතභාවස්ස පච්චක්ඛතො විඤ්ඤායමානත්තා, විඤ්ඤායමානත්ථස්ස ච සද්දස්ස පයොගෙ කාමාචාරත්තා. අධිප්පායවිභාවනත්ථා හි අත්ථයොජනා. යථා වා යෙන පකාරෙන ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං භික්ඛූනං ¶ උස්සාහං ජනෙසි, තථා තෙන පකාරෙන පාළියම්පි ආහාති අත්ථො. එවමීදිසෙසු.

එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉදන්ති නිපාතමත්තං. එකං සමයන්ති ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, එකස්මිං සමයෙති අත්ථො. පාවායාති පාවානගරතො, තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා ‘‘කුසිනාරං ගමිස්සාමී’’ති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නොති වුත්තං හොති. අද්ධානමග්ගොති ච දීඝමග්ගො වුච්චති, දීඝපරියායො හෙත්ථ අද්ධානසද්දො. මහතාති ගුණමහත්තෙනපි සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනපි මහතා. ‘‘පඤ්චමත්තෙහී’’තිආදිනා සඞ්ඛ්යාමහත්තං දස්සෙති, මත්තසද්දො ච පමාණවචනො ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.16) විය. ‘‘ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං උස්සාහං ජනෙසී’’ති එතස්සත්ථස්ස සාධනත්ථං ආහතා ‘‘අථ ඛො’’තිආදිකා පාළි යථාවුත්තමත්ථං න සාධෙති ¶ . න හෙත්ථ උස්සාහජනනප්පකාරො ආගතොති චොදනං පරිහරිතුමාහ ‘‘සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බ’’න්ති. එවම්පෙසා චොදනා තදවත්ථායෙවාති වුත්තං ‘‘තතො පරං ආහා’’තිආදි. අපිච යථාවුත්තත්ථසාධිකා පාළි මහතරාති ගන්ථගරුතාපරිහරණත්ථං මජ්ඣෙ පෙය්යාලමුඛෙන ආදිඅන්තමෙව පාළිං දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බං සුභද්දකණ්ඩං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බ’’න්ති ආහ. තෙන හි ‘‘අථ ඛ්වාහං ආවුසො මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදී’’ති (චූළව. 437) වුත්තපාළිතො පට්ඨාය ‘‘යං න ඉච්ඡිස්සාම, න තං කරිස්සාමා’’ති (චූළව. 437) වුත්තපාළිපරියොසානං සුභද්දකණ්ඩං දස්සෙති.

‘‘තතො පර’’න්තිආදිනා පන තදවසෙසං ‘‘හන්ද මයං ආවුසො’’තිආදිකං උස්සාහජනනප්පකාරදස්සනපාළිං. තස්මා තතො පරං ආහාති එත්ථ සුභද්දකණ්ඩතො පරං උස්සාහජනනප්පකාරදස්සනවචනමාහාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාගණ්ඨිපදෙපි හි සොයෙවත්ථො වුත්තො. ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙනාපි (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) තථෙව අධිප්පෙතො. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘තතො පරන්ති තතො භික්ඛූනං උස්සාහජනනතො පරතො’’ති (දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං, තදෙතං විචාරෙතබ්බං හෙට්ඨා උස්සාහජනනප්පකාරස්ස පාළියං අවුත්තත්තා. අයමෙව හි උස්සාහජනනප්පකාරො යදිදං ‘‘හන්ද මයං ආවුසො ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යාම, පුරෙ අධම්මො දිප්පතී’’තිආදි. යදි ¶ පන සුභද්දකණ්ඩමෙව උස්සාහජනනහෙතුභූතස්ස සුභද්දෙන වුත්තවචනස්ස පකාසනත්තා උස්සාහජනනන්ති වදෙය්ය, නත්ථෙවෙත්ථ විචාරෙතබ්බතාති. පුරෙ අධම්මො දිප්පතීති එත්ථ අධම්මො නාම දසකුසලකම්මපථපටිපක්ඛභූතො අධම්මො. ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං උස්සාහජනනප්පසඞ්ගත්තා වා තදසඞ්ගායනහෙතුකො දොසගණොපි සම්භවති, ‘‘අධම්මවාදිනො බලවන්තො හොන්ති, ධම්මවාදිනො දුබ්බලා හොන්තී’’ති වුත්තත්තා සීලවිපත්තිආදිහෙතුකො පාපිච්ඡතාදිදොසගණො අධම්මොතිපි වදන්ති. පුරෙ දිප්පතීති අපි නාම දිප්පති. සංසයත්ථෙ හි පුරෙ-සද්දො. අථ වා යාව අධම්මො ධම්මං පටිබාහිතුං සමත්ථො හොති, තතො පුරෙතරමෙවාති අත්ථො. ආසන්නෙ හි අනධිප්පෙතෙ අයං පුරෙ-සද්දො. දිප්පතීති දිප්පිස්සති, පුරෙ-සද්දයොගෙන හි අනාගතත්ථෙ අයං වත්තමානපයොගො යථා ‘‘පුරා වස්සති දෙවො’’ති. තථා හි වුත්තං –

‘‘අනාගතෙ සන්නිච්ඡයෙ, තථාතීතෙ චිරතනෙ;

කාලද්වයෙපි කවීහි, පුරෙසද්දො පයුජ්ජතෙ’’ති. (වජිර. ටී. බාහිරනිදානකථාවණ්ණනා);

‘‘පුරෙයාවපුරායොගෙ ¶ , නිච්චං වා කරහි කදා;

ලච්ඡායමපි කිං වුත්තෙ, වත්තමානා භවිස්සතී’’ති ච.

කෙචි පනෙත්ථ එවං වණ්ණයන්ති – පුරෙති පච්ඡා අනාගතෙ, යථා අද්ධානං ගච්ඡන්තස්ස ගන්තබ්බමග්ගො ‘‘පුරෙ’’ති වුච්චති, තථා ඉධාපි මග්ගගමනනයෙන අනාගතකාලො ‘‘පුරෙ’’ති වුච්චතීති. එවං සති තංකාලාපෙක්ඛාය චෙත්ථ වත්තමානපයොගො සම්භවති. ධම්මො පටිබාහිය්යතීති එත්ථාපි පුරෙ-සද්දෙන යොජෙත්වා වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො, තථා ධම්මොපි අධම්මවිපරීතවසෙන, ඉතො පරම්පි එසෙව නයො. අවිනයොති පහානවිනයසංවරවිනයානං පටිපක්ඛභූතො අවිනයො. විනයවාදිනො දුබ්බලා හොන්තීති එවං ඉති-සද්දෙන පාඨො, සො ‘‘තතො පරං ආහා’’ති එත්ථ ආහ-සද්දෙන සම්බජ්ඣිතබ්බො.

තෙන හීති උය්යොජනත්ථෙ නිපාතො. උච්චිනනෙ උය්යොජෙන්තා හි මහාකස්සපත්ථෙරං එවමාහංසු ‘‘භික්ඛූ උච්චිනතූ’’ති, සඞ්ගීතියා අනුරූපෙ භික්ඛූ උච්චිනිත්වා උපධාරෙත්වා ගණ්හාතූති අත්ථො. ‘‘සකල…පෙ… පරිග්ගහෙසී’’ති එතෙන සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවපරියන්තානං යථාවුත්තපුග්ගලානං සතිපි ¶ ආගමාධිගමසම්භවෙ සහ පටිසම්භිදාහි පන තෙවිජ්ජාදිගුණයුත්තානං ආගමාධිගමසම්පත්තියා උක්කංසගතත්තා සඞ්ගීතියා බහූපකාරතං දස්සෙති. සකලං සුත්තගෙය්යාදිකං නවඞ්ගං එත්ථ, එතස්සාති වා සකලනවඞ්ගං, සත්ථු භගවතො සාසනං සත්ථුසාසනං සාසීයති එතෙනාති කත්වා, තදෙව සත්ථුසාසනන්ති සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනං. නව වා සුත්තගෙය්යාදීනි අඞ්ගානි එත්ථ, එතස්සාති වා නවඞ්ගං, තමෙව සත්ථුසාසනං, තඤ්ච සකලමෙව, න එකදෙසන්ති තථා. අත්ථකාමෙන පරියාපුණිතබ්බා සික්ඛිතබ්බා, දිට්ඨධම්මිකාදිපුරිසත්ථං වා නිප්ඵාදෙතුං පරියත්තා සමත්ථාති පරියත්ති, තීණි පිටකානි, සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනසඞ්ඛාතා පරියත්ති, තං ධාරෙන්තීති තථා, තාදිසෙති අත්ථො. පුථුජ්ජන…පෙ… සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවභික්ඛූති එත්ථ –

‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.2; සං. නි. අට්ඨ. 2.61; අ. නි. අට්ඨ. 1.51; චූළනි. අට්ඨ. 88; පටි. ම. අට්ඨ. 2.130); –

වුත්තෙසු කල්යාණපුථුජ්ජනාව අධිප්පෙතා සද්දන්තරසන්නිධානෙනපි අත්ථවිසෙසස්ස විඤ්ඤාතබ්බත්තා. සමථභාවනාසිනෙහාභාවෙන ¶ සුක්ඛා ලූඛා අසිනිද්ධා විපස්සනා එතෙසන්ති සුක්ඛවිපස්සකා, තෙයෙව ඛීණාසවාති තථා. ‘‘භික්ඛූ’’ති පන සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි –

‘‘යඤ්චත්ථවතො සද්දෙකසෙසතො වාපි සුය්යතෙ;

තං සම්බජ්ඣතෙ පච්චෙකං, යථාලාභං කදාචිපී’’ති.

තිපිටකසබ්බපරියත්තිප්පභෙදධරෙති එත්ථ තිණ්ණං පිටකානං සමාහාරො තිපිටකං, තංසඞ්ඛාතං නවඞ්ගාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නං සබ්බං පරියත්තිප්පභෙදං ධාරෙන්තීති තථා, තාදිසෙ. අනු අනු තං සමඞ්ගිනං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති අනුභාවො, සොයෙව ආනුභාවො, පභාවො, මහන්තො ආනුභාවො යෙසං තෙ මහානුභාවා. ‘‘එතදග්ගං භික්ඛවෙ’’ති භගවතා වුත්තවචනමුපාදාය පවත්තත්තා ‘‘එතදග්ග’’න්ති පදං අනුකරණජනාමං නාම යථා ‘‘යෙවාපනක’’න්ති, තබ්බසෙන වුත්තට්ඨානන්තරමිධ එතදග්ගං, තමාරොපිතෙති අත්ථො. එතදග්ගං එසො භික්ඛු අග්ගොති වා ආරොපිතෙපි වට්ටති. තදනාරොපිතාපි අවසෙසගුණසම්පන්නත්තා උච්චිනිතා තත්ථ සන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං. තිස්සො විජ්ජා තෙවිජ්ජා, තා ¶ ආදි යෙසං ඡළභිඤ්ඤාදීනන්ති තෙවිජ්ජාදයො, තෙ භෙදා අනෙකප්පකාරා යෙසන්ති තෙවිජ්ජාදිභෙදා. අථ වා තිස්සො විජ්ජා අස්ස ඛීණාසවස්සාති තෙවිජ්ජො, සො ආදි යෙසං ඡළභිඤ්ඤාදීනන්ති තෙවිජ්ජාදයො, තෙයෙව භෙදා යෙසන්ති තෙවිජ්ජාදිභෙදා. තෙවිජ්ජඡළභිඤ්ඤාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙ ඛීණාසවභික්ඛූයෙවාති වුත්තං හොති. යෙ සන්ධාය වුත්තන්ති යෙ භික්ඛූ සන්ධාය ඉදං ‘‘අථ ඛො’’තිආදිවචනං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ වුත්තං. ඉමිනා කිඤ්චාපි පාළියං අවිසෙසතොව වුත්තං, තථාපි විසෙසෙන යථාවුත්තඛීණාසවභික්ඛූයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති පාළියා සංසන්දනං කරොති.

නනු ච සකලනවඞ්ගසත්ථුසාසනපරියත්තිධරා ඛීණාසවා අනෙකසතා, අනෙකසහස්සා ච, කස්මා ථෙරො එකෙනූනමකාසීති චොදනං උද්ධරිත්වා විසෙසකාරණදස්සනෙන තං පරිහරිතුං ‘‘කිස්ස පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිස්සාති කස්මා. පක්ඛන්තරජොතකො පන-සද්දො. ඔකාසකරණත්ථන්ති ඔකාසකරණනිමිත්තං ඔකාසකරණහෙතු. අත්ථ-සද්දො හි ‘‘ඡණත්ථඤ්ච නගරතො නික්ඛමිත්වා මිස්සකපබ්බතං අභිරුහතූ’’තිආදීසු විය කාරණවචනො, ‘‘කිස්ස හෙතූ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.238) විය ච හෙත්වත්ථෙ පච්චත්තවචනං. තථා හි වණ්ණයන්ති ‘‘ඡණත්ථන්ති ඡණනිමිත්තං ඡණහෙතූති අත්ථො’’ති. එවඤ්ච සති පුච්ඡාසභාගතාවිස්සජ්ජනාය හොති, එස නයො ඊදිසෙසු.

කස්මා පනස්ස ඔකාසමකාසීති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. හි-සද්දො කාරණත්ථෙ. ‘‘සො හායස්මා’’තිආදිනා ¶ ‘‘සහාපි විනාපි න සක්කා’’ති වුත්තවචනෙ පච්චෙකං කාරණං දස්සෙති. කෙචි පන ‘‘තමත්ථං විවරතී’’ති වදන්ති, තදයුත්තං ‘‘තස්මා’’ති කාරණවචනදස්සනතො. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා හි කාරණදස්සනට්ඨානෙ කාරණජොතකොයෙව හි-සද්දො. සඤ්ඤාණමත්තජොතකා සාඛාභඞ්ගොපමා හි නිපාතාති, එවමීදිසෙසු. සික්ඛතීති සෙක්ඛො, සික්ඛනං වා සික්ඛා, සායෙව තස්ස සීලන්ති සෙක්ඛො. සො හි අපරියොසිතසික්ඛත්තා, තදධිමුත්තත්තා ච එකන්තෙන සික්ඛනසීලො, න අසෙක්ඛො විය පරිනිට්ඨිතසික්ඛො තත්ථ පටිප්පස්සද්ධුස්සාහො, නාපි විස්සට්ඨසික්ඛො පචුරජනො විය තත්ථ අනධිමුත්තො, කිතවසෙන විය ච තද්ධිතවසෙනිධ තප්පකතියත්ථො ගය්හති යථා ‘‘කාරුණිකො’’ති. අථ වා අරියාය ජාතියා තීසුපි සික්ඛාසු ජාතො, තත්ථ වා භවොති ¶ සෙක්ඛො. අපිච ඉක්ඛති එතායාති ඉක්ඛා, මග්ගඵලසම්මාදිට්ඨි, සහ ඉක්ඛායාති සෙක්ඛො. උපරිමග්ගත්තයකිච්චස්ස අපරියොසිතත්තා සහ කරණීයෙනාති සකරණීයො. අස්සාති අනෙන, ‘‘අප්පච්චක්ඛං නාමා’’ති එතෙන සම්බන්ධො. අස්සාති වා ‘‘නත්ථී’’ති එත්ථ කිරියාපටිග්ගහකවචනං. පගුණප්පවත්තිභාවතො අප්පච්චක්ඛං නාම නත්ථි. විනයට්ඨකථායං පන ‘‘අසම්මුඛා පටිග්ගහිතං නාම නත්ථී’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං, තං’’ ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො’’ති වුත්තම්පි භගවතො සන්තිකෙ පටිග්ගහිතමෙව නාමාති කත්වා වුත්තං. තථා හි සාවකභාසිතම්පි සුත්තං ‘‘බුද්ධභාසිත’’න්ති වුච්චතීති.

‘‘යථාහා’’තිආදිනා ආයස්මතා ආනන්දෙන වුත්තගාථමෙව සාධකභාවෙන දස්සෙති. අයඤ්හි ගාථා ගොපකමොග්ගල්ලානෙන නාම බ්රාහ්මණෙන ‘‘බුද්ධසාසනෙ ත්වං බහුස්සුතොති පාකටො, කිත්තකා ධම්මා තෙ සත්ථාරා භාසිතා, තයා ච ධාරිතා’’ති පුච්ඡිතෙන තස්ස පටිවචනං දෙන්තෙන ආයස්මතා ආනන්දෙනෙව ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තෙ, අත්තනො ගුණදස්සනවසෙන වා ථෙරගාථායම්පි භාසිතා. තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – බුද්ධතො සත්ථු සන්තිකා ද්වාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි අහං ගණ්හිං අධිගණ්හිං, ද්වෙ ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි භික්ඛුතො ධම්මසෙනාපතිආදීනං භික්ඛූනං සන්තිකා ගණ්හිං. යෙ ධම්මා මෙ ජිව්හාග්ගෙ, හදයෙ වා පවත්තිනො පගුණා වාචුග්ගතා, තෙ ධම්මා තදුභයං සම්පිණ්ඩෙත්වා චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති. කෙචි පන ‘‘යෙමෙති එත්ථ ‘යෙ ඉමෙ’ති පදච්ඡෙදං කත්වා යෙ ඉමෙ ධම්මා බුද්ධස්ස, භික්ඛූනඤ්ච පවත්තිනො පවත්තිතා, තෙසු ධම්මෙසු බුද්ධතො ද්වාසීති සහස්සානි අහං ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො ගණ්හිං, එවං චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති සම්බන්ධං වදන්ති, අයඤ්ච සම්බන්ධො ‘‘එත්තකායෙව ධම්මක්ඛන්ධා’’ති සන්නිට්ඨානස්ස අවිඤ්ඤායමානත්තා කෙචිවාදො නාම කතො.

‘‘සහාපි ¶ න සක්කා’’ති වත්තබ්බහෙතුතො ‘‘විනාපි න සක්කා’’ති වත්තබ්බහෙතුයෙව බලවතරො සඞ්ගීතියා බහුකාරත්තා. තස්මා තත්ථ චොදනං දස්සෙත්වා පරිහරිතුං ‘‘යදි එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යදි එවන්ති එවං විනා යදි න සක්කා, තථා සතීති අත්ථො. සෙක්ඛොපි සමානොති සෙක්ඛපුග්ගලො සමානොපි. මාන-සද්දො හෙත්ථ ලක්ඛණෙ. බහුකාරත්තාති බහූපකාරත්තා. උපකාරවචනො හි කාර-සද්දො ‘‘අප්පකම්පි ¶ කතං කාරං, පුඤ්ඤං හොති මහප්ඵල’’න්තිආදීසු විය. අස්සාති භවෙය්ය. අථ-සද්දො පුච්ඡායං. පඤ්හෙ ‘‘අථ ත්වං කෙන වණ්ණෙනා’’ති හි පයොගමුදාහරන්ති. ‘‘එවං සන්තෙ’’ති පන අත්ථො වත්තබ්බො. පරූපවාදවිවජ්ජනතොති යථාවුත්තකාරණං අජානන්තානං පරෙසං ආරොපිතඋපවාදතො විවජ්ජිතුකාමත්තා. තං විවරති ‘‘ථෙරො හී’’තිආදිනා. අතිවිය විස්සත්ථොති අතිරෙකං විස්සාසිකො. කෙන විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තථා හී’’තිආදි. දළ්හීකරණං වා එතං වචනං. ‘‘වුත්තඤ්හි, තථා හි ඉච්චෙතෙ දළ්හීකරණත්ථෙ’’ති හි වදන්ති සද්දවිදූ. නන්ති ආනන්දත්ථෙරං. ‘‘ඔවදතී’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. ආනන්දත්ථෙරස්ස යෙභුය්යෙන නවකාය පරිසාය විබ්භමනෙ මහාකස්සපත්ථෙරො ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති (සං. නි. 2.154) ආහ. තථා හි පරිනිබ්බුතෙ භගවති මහාකස්සපත්ථෙරො භගවතො පරිනිබ්බානෙ සන්නිපතිතස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගායනත්ථං පඤ්චසතෙ භික්ඛූ උච්චිනිත්වා ‘‘රාජගහෙ ආවුසො වස්සං වසන්තා ධම්මවිනයං සඞ්ගායිස්සාම, තුම්හෙ පුරෙ වස්සූපනායිකාය අත්තනො අත්තනො පලිබොධං පච්ඡින්දිත්වා රාජගහෙ සන්නිපතථා’’ති වත්වා අත්තනා රාජගහං ගතො.

ආනන්දත්ථෙරොපි භගවතො පත්තචීවරමාදාය මහාජනං සඤ්ඤාපෙන්තො සාවත්ථිං ගන්ත්වා තතො නික්ඛම්ම රාජගහං ගච්ඡන්තො දක්ඛිණාගිරිස්මිං චාරිකං චරි. තස්මිං සමයෙ ආනන්දත්ථෙරස්ස තිංසමත්තා සද්ධිවිහාරිකා යෙභුය්යෙන කුමාරකා එකවස්සිකදුවස්සිකභික්ඛූ චෙව අනුපසම්පන්නා ච විබ්භමිංසු. කස්මා පනෙතෙ පබ්බජිතා, කස්මා ච විබ්භමිංසූති? තෙසං කිර මාතාපිතරො චින්තෙසුං ‘‘ආනන්දත්ථෙරො සත්ථුවිස්සාසිකො අට්ඨ වරෙ යාචිත්වා උපට්ඨහති, ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං සත්ථාරං ගහෙත්වා ගන්තුං සක්කොති, අම්හාකං දාරකෙ එතස්ස සන්තිකෙ පබ්බජෙය්යාම, එවං සො සත්ථාරං ගහෙත්වා ආගමිස්සති, තස්මිං ආගතෙ මයං මහාසක්කාරං කාතුං ලභිස්සාමා’’ති. ඉමිනා තාව කාරණෙන නෙසං ඤාතකා තෙ පබ්බාජෙසුං, සත්ථරි පන පරිනිබ්බුතෙ තෙසං සා පත්ථනා උපච්ඡින්නා, අථ නෙ එකදිවසෙනෙව උප්පබ්බාජෙසුං. අථ ආනන්දත්ථෙරං දක්ඛිණාගිරිස්මිං චාරිකං චරිත්වා රාජගහමාගතං දිස්වා මහාකස්සපත්ථෙරො එවමාහාති. වුත්තඤ්හෙතං කස්සපසංයුත්තෙ –

‘‘අථ ¶ කිඤ්චරහි ත්වං ආවුසො ආනන්ද ඉමෙහි නවෙහි භික්ඛූහි ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරෙහි ¶ භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූහි ජාගරියං අනනුයුත්තෙහි සද්ධිං චාරිකං චරසි, සස්සඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, ඔලුජ්ජති ඛො තෙ ආවුසො ආනන්ද පරිසා, පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායා, න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති.

අපි මෙ භන්තෙ කස්සප සිරස්මිං පලිතානි ජාතානි, අථ ච පන මයං අජ්ජාපි ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස කුමාරකවාදා න මුච්චාමාති. තථා හි පන ත්වං ආවුසො ආනන්ද ඉමෙහි නවෙහි භික්ඛූහි ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරෙහි භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූහි ජාගරියං අනනුයුත්තෙහි සද්ධිං චාරිකං චරසි, සස්සඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසි, ඔලුජ්ජති ඛො තෙ ආවුසො ආනන්ද පරිසා, පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායා, න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’ති (සං. නි. 2.154).

තත්ථ සස්සඝාතං මඤ්ඤෙ චරසීති සස්සං ඝාතෙන්තො විය ආහිණ්ඩසි. කුලූපඝාතං මඤ්ඤෙ චරසීති කුලානි උපඝාතෙන්තො විය ආහිණ්ඩසි. ඔලුජ්ජතීති පලුජ්ජති භිජ්ජති. පලුජ්ජන්ති ඛො තෙ ආවුසො නවප්පායාති ආවුසො ආනන්ද එතෙ තුය්හං පායෙන යෙභුය්යෙන නවකා එකවස්සිකදුවස්සිකදහරා චෙව සාමණෙරා ච පලුජ්ජන්ති. න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති අයං කුමාරකො අත්තනො පමාණං න වත ජානාතීති ථෙරං තජ්ජෙන්තො ආහ. කුමාරකවාදා න මුච්චාමාති කුමාරකවාදතො න මුච්චාම. තථා හි පන ත්වන්ති ඉදමස්ස එවං වත්තබ්බතාය කාරණදස්සනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යස්මා ත්වං ඉමෙහි නවෙහි ඉන්ද්රියසංවරවිරහිතෙහි භොජනෙ අමත්තඤ්ඤූහි සද්ධිං විචරසි, තස්මා කුමාරකෙහි සද්ධිං විචරන්තො ‘‘කුමාරකො’’ති වත්තබ්බතං අරහසීති.

න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති එත්ථ වා-සද්දො පදපූරණෙ. වා-සද්දො හි උපමානසමුච්චයසංසයවිස්සග්ගවිකප්පපදපූරණාදීසු බහූසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො’’තිආදීසු (ධ. ප. 63) උපමානෙ ¶ දිස්සති, සදිසභාවෙති අත්ථො. ‘‘තං වාපි ධීරා මුනි වෙදයන්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 213) සමුච්චයෙ. ‘‘කෙ වා ඉමෙ කස්ස වා’’තිආදීසු (පාරා. 296) සංසයෙ. ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බබාලො සබ්බමූළ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 181) වවස්සග්ගෙ. ‘‘යෙ හි කෙචි භික්ඛවෙ සමණා වා බ්රාහ්මණා වා’’තිආදීසුපි (ම. නි. 1.170; සං. නි. 2.13) විකප්පෙ. ‘‘න වාහං පණ්ණං භුඤ්ජාමි, න හෙතං මය්හ භොජන’’න්තිආදීසු පදපූරණෙ. ඉධාපි පදපූරණෙ ¶ දට්ඨබ්බො. තෙනෙව ච ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වා-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරං කරොන්තෙන වුත්තං ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසී’’තිආදීසු පදපූරණෙ’’ති. සංයුත්තට්ඨකථායම්පි ඉදමෙව වුත්තං ‘‘න වායං කුමාරකො මත්තමඤ්ඤාසීති අයං කුමාරකො අත්තනො පමාණං න වත ජානාසීති ථෙරං තජ්ජෙන්තො ආහා’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 2.154). එත්ථාපි ‘‘වතා’’ති වචනසිලිට්ඨතාය වුත්තං. ‘‘න වාය’’න්ති එතස්ස වා ‘‘න වෙ අය’’න්ති පදච්ඡෙදං කත්වා වෙ-සද්දස්සත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘වතා’’ති වුත්තං. තථා හි වෙ-සද්දස්ස එකංසත්ථභාවෙ තදෙව පාළිං පයොගං කත්වා උදාහරන්ති නෙරුත්තිකා. වජිරබුද්ධිත්ථෙරො පන එවං වදති ‘‘න වායන්ති එත්ථ ච වාති විභාසා, අඤ්ඤාසිපි න අඤ්ඤාසිපී’’ති, (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) තං තස්ස මතිමත්තං සංයුත්තට්ඨකථාය තථා අවුත්තත්තා. ඉදමෙකං පරූපවාදසම්භවකාරණං ‘‘තත්ථ කෙචී’’තිආදිනා සම්බජ්ඣිතබ්බං.

අඤ්ඤම්පි කාරණමාහ ‘‘සක්යකුලප්පසුතො චායස්මා’’ති. සාකියකුලෙ ජාතො, සාකියකුලභාවෙන වා පාකටො ච ආයස්මා ආනන්දො. තත්ථ…පෙ… උපවදෙය්යුන්ති සම්බන්ධො. අඤ්ඤම්පි කාරණං වදති ‘‘තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො’’ති. භාතාති චෙත්ථ කනිට්ඨභාතා චූළපිතුපුත්තභාවෙන, න පන වයසා සහජාතභාවතො.

‘‘සුද්ධොදනො ධොතොදනො, සක්කසුක්කාමිතොදනා;

අමිතා පාලිතා චාති, ඉමෙ පඤ්ච ඉමා දුවෙ’’ති.

වුත්තෙසු හි සබ්බකනිට්ඨස්ස අමිතොදනසක්කස්ස පුත්තො ආයස්මා ආනන්දො. වුත්තඤ්හි මනොරථපූරණියං –

‘‘කප්පසතසහස්සං ¶ පන දානං දදමානො අම්හාකං බොධිසත්තෙන සද්ධිං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අමිතොදනසක්කස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති, අථස්ස සබ්බෙ ඤාතකෙ ආනන්දිතෙ පමොදිතෙ කරොන්තො ජාතොති ‘ආනන්දො’ත්වෙව නාමමකංසූ’’ති.

තථායෙව වුත්තං පපඤ්චසූදනියම්පි –

‘‘අඤ්ඤෙ පන වදන්ති – නායස්මා ආනන්දො භගවතා සහජාතො, වයසා ච චූළපිතුපුත්තතාය ¶ ච භගවතො කනිට්ඨභාතායෙව. තථා හි මනොරථපූරණියං එකනිපාතවණ්ණනායං සහජාතගණනෙ සො න වුතො’’ති.

යං වුච්චති, තං ගහෙතබ්බං. තත්ථාති තස්මිං විස්සත්ථාදිභාවෙ සති. අතිවිස්සත්ථසක්යකුලප්පසුතතථාගතභාතුභාවතොති වුත්තං හොති. භාවෙනභාවලක්ඛණෙ හි කත්ථචි හෙත්වත්ථො සම්පජ්ජති. තථා හි ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන නෙත්තිට්ඨකථායං ‘‘ගුන්නඤ්චෙ තරමානාන’’න්ති ගාථාවණ්ණනායං වුත්තං –

‘‘සබ්බා තා ජිම්හං ගච්ඡන්තීති සබ්බා තා ගාවියො කුටිලමෙව ගච්ඡන්ති, කස්මා? නෙත්තෙ ජිම්හගතෙ සති නෙත්තෙ කුටිලං ගතෙ සති, නෙත්තස්ස කුටිලං ගතත්තාති අත්ථො’’ති.

උදානට්ඨකථායම්පි ‘‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’ති සුත්තපදවණ්ණනායං ‘‘හෙතුඅත්ථතා භුම්මවචනස්ස කාරණස්ස භාවෙන තදවිනාභාවී ඵලස්ස භාවො ලක්ඛීයතීති වෙදිතබ්බා’’ති (උදා. අට්ඨ. 1.1). තත්ථාති වා නිමිත්තභූතෙ විස්සත්ථාදිම්හීති අත්ථො, තස්මිං උච්චිනනෙතිපි වදන්ති. ඡන්දාගමනං වියාති එත්ථ ඡන්දා ආගමනං වියාති පදච්ඡෙදො. ඡන්දාති ච හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං, ඡන්දෙන ආගමනං පවත්තනං වියාති අත්ථො, ඡන්දෙන අකත්තබ්බකරණමිවාති වුත්තං හොති, ඡන්දං වා ආගච්ඡති සම්පයොගවසෙනාති ඡන්දාගමනං, තථා පවත්තො අපායගමනීයො අකුසලචිත්තුප්පාදො. අථ වා අනනුරූපං ගමනං අගමනං. ඡන්දෙන අගමනං ඡන්දාගමනං, ඡන්දෙන සිනෙහෙන අනනුරූපං ගමනං පවත්තනං විය අකත්තබ්බකරණං වියාති වුත්තං හොති. අසෙක්ඛභූතා පටිසම්භිදා, තංපත්තාති ¶ තථා, අසෙක්ඛා ච තෙ පටිසම්භිදාප්පත්තා චාති වා තථා, තාදිසෙ. සෙක්ඛපටිසම්භිදාප්පත්තන්ති එත්ථාපි එස නයො. පරිවජ්ජෙන්තොති හෙත්වත්ථෙ අන්තසද්දො, පරිවජ්ජනහෙතූති අත්ථො. අනුමතියාති අනුඤ්ඤාය, යාචනායාති වුත්තං හොති.

‘‘කිඤ්චාපි සෙක්ඛො’’ති ඉදං අසෙක්ඛානංයෙව උච්චිනිතත්තා වුත්තං, න සෙක්ඛානං අගතිගමනසම්භවෙන. පඨමමග්ගෙනෙව හි චත්තාරි අගතිගමනානි පහීයන්ති, තස්මා කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, තථාපි ථෙරො ආයස්මන්තං ආනන්දං උච්චිනතූති සම්බන්ධො. න පන කිඤ්චාපි සෙක්ඛො, තථාපි අභබ්බො අගතිං ගන්තුන්ති. ‘‘අභබ්බො’’තිආදිනා පන ධම්මසඞ්ගීතියා තස්ස අරහභාවං දස්සෙන්තො විජ්ජමානගුණෙ කථෙති, තෙන සඞ්ගීතියා ධම්මවිනයවිනිච්ඡයෙ සම්පත්තෙ ඡන්දාදිවසෙන අඤ්ඤථා ¶ අකථෙත්වා යථාභූතමෙව කථෙස්සතීති දස්සෙති. න ගන්තබ්බා, අනනුරූපා වා ගතීති අගති, තං. පරියත්තොති අධිගතො උග්ගහිතො.

‘‘එව’’න්තිආදිනා සන්නිට්ඨානගණනං දස්සෙති. උච්චිනිතෙනාති උච්චිනිත්වා ගහිතෙන. අපිච එවං…පෙ… උච්චිනීති නිගමනං, ‘‘තෙනායස්මතා’’තිආදි පන සන්නිට්ඨානගණනදස්සනන්තිපි වදන්ති.

එවං සඞ්ගායකවිචිනනප්පකාරං දස්සෙත්වා අඤ්ඤම්පි සඞ්ගායනත්ථං දෙසවිචිනනාදිප්පකාරං දස්සෙන්තො ‘‘අථ ඛො’’තිආදිමාහ. තත්ථ එතදහොසීති එතං පරිවිතක්කනං අහොසි. නු-සද්දෙන හි පරිවිතක්කනං දස්සෙති. රාජගහන්ති ‘‘රාජගහසාමන්තං ගහෙත්වා වුත්ත’’න්ති ගණ්ඨිපදෙසු වදන්ති. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගුන්නං චරණට්ඨානං, සො වියාති ගොචරො, භික්ඛූනං චරණට්ඨානං, මහන්තො සො අස්ස, එත්ථාති වා මහාගොචරං. අට්ඨාරසන්නං මහාවිහාරානම්පි අත්ථිතාය පහූතසෙනාසනං.

ථාවරකම්මන්ති චිරට්ඨායිකම්මං. විසභාගපුග්ගලො සුභද්දසදිසො. උක්කොටෙය්යාති නිවාරෙය්ය. ඉති-සද්දො ඉදමත්ථෙ, ඉමිනා මනසිකාරෙන හෙතුභූතෙන එතදහොසීති අත්ථො. ගරුභාවජනනත්ථං ඤත්තිදුතියෙන කම්මෙන සඞ්ඝං සාවෙසි, න අපලොකනඤත්තිකම්මමත්තෙනාති අධිප්පායො.

කදා පනායං කතාති ආහ ‘‘අයං පනා’’තිආදි. එවං කතභාවො ච ඉමාය ගණනාය විඤ්ඤායතීති දස්සෙති ‘‘භගවා හී’’තිආදිනා. අථාති අනන්තරත්ථෙ නිපාතො, පරිනිබ්බානන්තරමෙවාති අත්ථො. සත්තාහන්ති ¶ හි පරිනිබ්බානදිවසම්පි සඞ්ගණ්හිත්වා වුත්තං. අස්සාති භගවතො, ‘‘සරීර’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධො. සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කිත්තෙත්වා අනිච්චතාපටිසඤ්ඤුත්තානි ගීතානි ගායිත්වා පූජාවසෙන කීළනතො සුන්දරං කීළනදිවසා සාධුකීළනදිවසා නාම, සපරහිතසාධනට්ඨෙන වා සාධූති වුත්තානං සප්පුරිසානං සංවෙගවත්ථුං කිත්තෙත්වා කිත්තෙත්වා කීළනදිවසාතිපි යුජ්ජති. ඉමස්මිඤ්ච පුරිමසත්තාහෙ එකදෙසෙනෙව සාධුකීළනමකංසු. විසෙසතො පන ධාතුපූජාදිවසෙසුයෙව. තථා හි වුත්තං මහාපරිනිබ්බානසුත්තට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 2.235) –

‘‘ඉතො පුරිමෙසු හි ද්වීසු සත්තාහෙසු තෙ භික්ඛූ සඞ්ඝස්ස ඨානනිසජ්ජොකාසං කරොන්තා ඛාදනීයං භොජනීයං සංවිදහන්තා සාධුකීළිකාය ඔකාසං න ලභිංසු, තතො නෙසං ¶ අහොසි ‘ඉමං සත්තාහං සාධුකීළිතං කීළිස්සාම, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං අම්හාකං පමත්තභාවං ඤත්වා කොචිදෙව ආගන්ත්වා ධාතුයො ගණ්හෙය්ය, තස්මා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා කීළිස්සාමා’ති, තෙන තෙ එවමකංසූ’’ති.

තථාපි තෙ ධාතුපූජායපි කතත්තා ධාතුපූජාදිවසා නාම. ඉමෙයෙව විසෙසෙන භගවති කත්තබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො එකදෙසෙන කතම්පි සාධුකීළනං උපාදාය ‘‘සාධුකීළනදිවසා’’ති පාකටා ජාතාති ආහ ‘‘එවං සත්තාහං සාධුකීළනදිවසා නාම අහෙසු’’න්ති.

චිතකායාති වීසසතරතනුච්චාය චන්දනදාරුචිතකාය, පධානකිච්චවසෙනෙව ච සත්තාහං චිතකායං අග්ගිනා ඣායීති වුත්තං. න හි අච්චන්තසංයොගවසෙන නිරන්තරං සත්තාහමෙව අග්ගිනා ඣායි තත්ථ පච්ඡිමදිවසෙයෙව ඣායිතත්තා, තස්මා සත්තාහස්මින්ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුරිමපච්ඡිමානඤ්හි ද්වින්නං සත්තාහානමන්තරෙ සත්තාහෙ යත්ථ කත්ථචිපි දිවසෙ ඣායමානෙ සති ‘‘සත්තාහෙ ඣායී’’ති වත්තුං යුජ්ජති. යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන චත්තාරො මල්ලපාමොක්ඛා සීසං න්හාතා අහතානි වත්ථානි නිවත්ථා ‘මයං භගවතො චිතකං ආළිම්පෙස්සාමා’ති න සක්කොන්ති ආළිම්පෙතු’’න්තිආදි (දී. නි. 2.233).

සත්තිපඤ්ජරං ¶ කත්වාති සත්තිඛග්ගාදිහත්ථෙහි පුරිසෙහි මල්ලරාජූනං භගවතො ධාතුආරක්ඛකරණං උපලක්ඛණවසෙනාහ. සත්තිහත්ථා පුරිසා හි සත්තියො යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති, තාහි සමන්තතො රක්ඛාපනවසෙන පඤ්ජරපටිභාගත්තා සත්තිපඤ්ජරං. සන්ධාගාරං නාම රාජූනං එකා මහාසාලා. උය්යොගකාලාදීසු හි රාජානො තත්ථ ඨත්වා ‘‘එත්තකා පුරතො ගච්ඡන්තු, එත්තකා පච්ඡතො, එත්තකා උභොහි පස්සෙහි, එත්තකා හත්ථීසු අභිරුහන්තු, එත්තකා අස්සෙසු, එත්තකා රථෙසූ’’ති එවං සන්ධිං කරොන්ති මරියාදං බන්ධන්ති, තස්මා තං ඨානං ‘‘සන්ධාගාර’’න්ති වුච්චති. අපිච උය්යොගට්ඨානතො ආගන්ත්වාපි යාව ගෙහෙසු අල්ලගොමයපරිභණ්ඩාදීනි කරොන්ති, තාව ද්වෙ තීණි දිවසානි රාජානො තත්ථ සන්ථම්භන්ති විස්සමන්ති පරිස්සයං විනොදෙන්තීතිපි සන්ධාගාරං, රාජූනං වා සහ අත්ථානුසාසනං අගාරන්තිපි සන්ධාගාරං හ-කාරස්ස ධ-කාරං, අනුසරාගමඤ්ච කත්වා, යස්මා වා රාජානො තත්ථ සන්නිපතිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ කසිතුං වට්ටති, ඉමස්මිං කාලෙ වපිතු’’න්ති එවමාදිනා නයෙන ඝරාවාසකිච්චානි සම්මන්තයන්ති, තස්මා ඡින්නවිච්ඡින්නං ඝරාවාසං තත්ථ සන්ධාරෙන්තීතිපි සන්ධාගාරං. විසාඛපුණ්ණමිතො ¶ පට්ඨාය යාව විසාඛමාසස්ස අමාවාසී, තාව සොළස දිවසා සීහළවොහාරවසෙන ගහිතත්තා, ජෙට්ඨමූලමාසස්ස සුක්කපක්ඛෙ ච පඤ්ච දිවසාති ආහ ‘‘ඉති එකවීසති දිවසා ගතා’’ති. තත්ථ චරිමදිවසෙයෙව ධාතුයො භාජයිංසු, තස්මිංයෙව ච දිවසෙ අයං කම්මවාචා කතා. තෙන වුත්තං ‘‘ජෙට්ඨමූලසුක්කපක්ඛපඤ්චමිය’’න්තිආදි. තත්ථ ජෙට්ඨනක්ඛත්තං වා මූලනක්ඛත්තං වා තස්ස මාසස්ස පුණ්ණමියං චන්දෙන යුත්තං, තස්මා සො මාසො ‘‘ජෙට්ඨමූලමාසො’’ති වුච්චති. අනාචාරන්ති හෙට්ඨා වුත්තං අනාචාරං.

යදි එවං කස්මා විනයට්ඨකථායං, (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) මඞ්ගලසුත්තට්ඨකථායඤ්ච (ඛු. පා. අට්ඨ. මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනා) ‘‘සත්තසු සාධුකීළනදිවසෙසු, සත්තසු ච ධාතුපූජාදිවසෙසු වීතිවත්තෙසූ’’ති වුත්තන්ති? සත්තසු ධාතුපූජාදිවසෙසු ගහිතෙසු තදවිනාභාවතො මජ්ඣෙ චිතකාය ඣායනසත්තාහම්පි ගහිතමෙවාති කත්වා විසුං න වුත්තං විය දිස්සති. යදි එවං කස්මා ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො, දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති ච වුත්තන්ති? නායං දොසො. අප්පකඤ්හි ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොති, තස්මා අප්පකෙන අධිකොපි සමුදායො අනධිකො විය හොතීති කත්වා අඩ්ඪමාසතො අධිකෙපි පඤ්චදිවසෙ ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො’’ති වුත්තං ද්වාසීතිඛන්ධකවත්තානං කත්ථචි ‘‘අසීති ඛන්ධකවත්තානී’’ති වචනං විය, තථා අප්පකෙන ඌනොපි සමුදායො අනූනො විය හොතීති ¶ කත්වා දියඩ්ඪමාසතො ඌනෙපි පඤ්චදිවසෙ ‘‘දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති වුත්තං සතිපට්ඨානවිභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. 356) ඡමාසතො ඌනෙපි අඩ්ඪමාසෙ ‘‘ඡමාසං සජ්ඣායො කාතබ්බො’’ති වචනං විය, අඤ්ඤථා අට්ඨකථානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධො සියා. අපිච දීඝභාණකානං මතෙන තිණ්ණං සත්තාහානං වසෙන ‘‘එකවීසති දිවසා ගතා’’ති ඉධ වුත්තං. විනයසුත්තනිපාතඛුද්දකපාඨට්ඨකථාසු පන ඛුද්දකභාණකානං මතෙන එකමෙව ඣායනදිවසං කත්වා තදවසෙසානං ද්වින්නං සත්තාහානං වසෙන ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො, දියඩ්ඪමාසො සෙසො’’ති ච වුත්තං. පඨමබුද්ධවචනාදීසු විය තං තං භාණකානං මතෙන අට්ඨකථාසුපි වචනභෙදො හොතීති ගහෙතබ්බං. එවම්පෙත්ථ වදන්ති – පරිනිබ්බානදිවසතො පට්ඨාය ආදිම්හි චත්තාරො සාධුකීළනදිවසායෙව, තතො පරං තයො සාධුකීළනදිවසා චෙව චිතකඣායනදිවසා ච, තතො පරං එකො චිතකඣායනදිවසොයෙව, තතො පරං තයො චිතකඣායනදිවසා චෙව ධාතුපූජාදිවසා ච, තතො පරං චත්තාරො ධාතුපූජාදිවසායෙව, ඉති තං තං කිච්චානුරූපගණනවසෙන තීණි සත්තාහානි පරිපූරෙන්ති, අගහිතග්ගහණෙන පන අඩ්ඪමාසොව හොති. ‘‘එකවීසති දිවසා ගතා’’ති ඉධ වුත්තවචනඤ්ච තං තං කිච්චානුරූපගණනෙනෙව. එවඤ්හි චතූසුපි අට්ඨකථාසු වුත්තවචනං සමෙතීති විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන පන වුත්තං ‘‘අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තොති එත්ථ එකො දිවසො නට්ඨො, සො පාටිපදදිවසො, කොලාහලදිවසො ¶ නාම සො, තස්මා ඉධ න ගහිතො’’ති, (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) තං න සුන්දරං පරිනිබ්බානසුත්තන්තපාළියං (දී. නි. 2.227) පාටිපදදිවසතොයෙව පට්ඨාය සත්තාහස්ස වුත්තත්තා, අට්ඨකථායඤ්ච පරිනිබ්බානදිවසෙන සද්ධිං තිණ්ණං සත්තාහානං ගණිතත්තා. තථා හි පරිනිබ්බානදිවසෙන සද්ධිං තිණ්ණං සත්තාහානං ගණනෙනෙව ජෙට්ඨමූලසුක්කපක්ඛපඤ්චමී එකවීසතිමො දිවසො හොති.

චත්තාලීස දිවසාති ජෙට්ඨමූලසුක්කපක්ඛඡට්ඨදිවසතො යාව ආසළ්හී පුණ්ණමී, තාව ගණෙත්වා වුත්තං. එත්ථන්තරෙති චත්තාලීසදිවසබ්භන්තරෙ. රොගො එව රොගපලිබොධො. ආචරියුපජ්ඣායෙසු කත්තබ්බකිච්චමෙව ආචරියුපජ්ඣායපලිබොධො ¶ , තථා මාතාපිතුපලිබොධො. යථාධිප්පෙතං අත්ථං, කම්මං වා පරිබුන්ධෙති උපරොධෙති පවත්තිතුං න දෙතීති පලිබොධො ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා. තං පලිබොධං ඡින්දිත්වා තං කරණීයං කරොතූති සඞ්ගාහකෙන ඡින්දිතබ්බං තං සබ්බං පලිබොධං ඡින්දිත්වා ධම්මවිනයසඞ්ගායනසඞ්ඛාතං තදෙව කරණීයං කරොතු.

අඤ්ඤෙපි මහාථෙරාති අනුරුද්ධත්ථෙරාදයො. සොකසල්ලසමප්පිතන්ති සොකසඞ්ඛාතෙන සල්ලෙන අනුපවිට්ඨං පටිවිද්ධං. අසමුච්ඡින්නඅවිජ්ජාතණ්හානුසයත්තා අවිජ්ජාතණ්හාභිසඞ්ඛාතෙන කම්මුනා භවයොනිගතිට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං අත්තභාවං ජනෙති අභිනිබ්බත්තෙතීති ජනො. කිලෙසෙ ජනෙති, අජනි, ජනිස්සතීති වා ජනො, මහන්තො ජනො තථා, තං. ආගතාගතන්ති ආගතමාගතං යථා ‘‘එකෙකො’’ති. එත්ථ සියා – ‘‘ථෙරො අත්තනො පඤ්චසතාය පරිසාය පරිවුත්තො රාජගහං ගතො, අඤ්ඤෙපි මහාථෙරා අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙ ගහෙත්වා සොකසල්ලසමප්පිතං මහාජනං අස්සාසෙතුකාමා තං තං දිසං පක්කන්තා’’ති ඉධ වුත්තවචනං සමන්තපාසාදිකාය ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරො ‘රාජගහං ආවුසො ගච්ඡාමා’ති උපඩ්ඪං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා එකං මග්ගං ගතො, අනුරුද්ධත්ථෙරොපි උපඩ්ඪං ගහෙත්වා එකං මග්ගං ගතො’’ති (පාරා. අට්ඨ. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තවචනඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධං හොති. ඉධ හි මහාකස්සපත්ථෙරාදයො අත්තනො අත්තනො පරිවාරභික්ඛූහියෙව සද්ධිං තං තං දිසං ගතාති අත්ථො ආපජ්ජති, තත්ථ පන මහාකස්සපත්ථෙරඅනුරුද්ධත්ථෙරායෙව පච්චෙකමුපඩ්ඪසඞ්ඝෙන සද්ධිං එකෙකං මග්ගං ගතාති? වුච්චතෙ – තදුභයම්පි හි වචනං න විරුජ්ඣති අත්ථතො සංසන්දනත්තා. ඉධ හි නිරවසෙසෙන ථෙරානං පච්චෙකගමනවචනමෙව තත්ථ නයවසෙන දස්සෙති, ඉධ අත්තනො අත්තනො පරිසාය ගමනවචනඤ්ච තත්ථ උපඩ්ඪසඞ්ඝෙන සද්ධිං ගමනවචනෙන. උපඩ්ඪසඞ්ඝොති හි සකසකපරිසාභූතො භික්ඛුගණො ගය්හති උපඩ්ඪසද්දස්ස අසමෙපි භාගෙ පවත්තත්තා. යදි හි සන්නිපතිතෙ සඞ්ඝෙ උපඩ්ඪසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති අත්ථං ගණ්හෙය්ය, තදා සඞ්ඝස්ස ගණනපථමතීතත්තා න යුජ්ජතෙව ¶ , යදි ච සඞ්ගායනත්ථං උච්චිනිතානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං මජ්ඣෙ උපඩ්ඪසඞ්ඝෙන සද්ධින්ති අත්ථං ගණ්හෙය්ය, එවම්පි තෙසං ගණපාමොක්ඛානංයෙව උච්චිනිතත්තා න යුජ්ජතෙව. පච්චෙකගණිනො හෙතෙ. වුත්තඤ්හි ‘‘සත්තසතසහස්සානි, තෙසු පාමොක්ඛභික්ඛවො’’ති ¶ , ඉති අත්ථතො සංසන්දනත්තා තදෙතං උභයම්පි වචනං අඤ්ඤමඤ්ඤං න විරුජ්ඣතීති. තංතංභාණකානං මතෙනෙවං වුත්තන්තිපි වදන්ති.

‘‘අපරිනිබ්බුතස්ස භගවතො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. පත්තචීවරමාදායාති එත්ථ චතුමහාරාජදත්තියසෙලමයපත්තං, සුගතචීවරඤ්ච ගණ්හිත්වාති අත්ථො. සොයෙව හි පත්තො භගවතා සදා පරිභුත්තො. වුත්තඤ්හි සමචිත්තපටිපදාසුත්තට්ඨකථායං ‘‘වස්සංවුත්ථානුසාරෙන අතිරෙකවීසතිවස්සකාලෙපි තස්සෙව පරිභුත්තභාවං දීපෙතුකාමෙන පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා සුනිවත්ථනිවාසනො සුගතචීවරං පාරුපිත්වා සෙලමයපත්තමාදාය භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො දක්ඛිණද්වාරෙන නගරං පවිසිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තො’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 2.37) ගන්ධමාලාදයො නෙසං හත්ථෙති ගන්ධමාලාදිහත්ථා.

තත්රාති තිස්සං සාවත්ථියං. සුදන්ති නිපාතමත්තං. අනිච්චතාදිපටිසංයුත්තායාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) අනිච්චසභාවපටිසඤ්ඤුත්තාය. ධම්මෙන යුත්තා, ධම්මස්ස වා පතිරූපාති ධම්මී, තාදිසාය. සඤ්ඤාපෙත්වාති සුට්ඨු ජානාපෙත්වා, සමස්සාසෙත්වාති වුත්තං හොති. වසිතගන්ධකුටින්ති නිච්චසාපෙක්ඛත්තා සමාසො. පරිභොගචෙතියභාවතො ‘‘ගන්ධකුටිං වන්දිත්වා’’ති වුත්තං. ‘‘වන්දිත්වා’’ති ච ‘‘විවරිත්වා’’ති එත්ථ පුබ්බකාලකිරියා. තථා හි ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘ගන්ධකුටියා ද්වාරං විවරිත්වාති පරිභොගචෙතියභාවතො ගන්ධකුටිං වන්දිත්වා ගන්ධකුටියා ද්වාරං විවරීති වෙදිතබ්බ’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) මිලාතා මාලා, සායෙව කචවරං, මිලාතං වා මාලාසඞ්ඛාතං කචවරං තථා. අතිහරිත්වාති පඨමං ඨපිතට්ඨානමභිමුඛං හරිත්වා. යථාඨානෙ ඨපෙත්වාති පඨමං ඨපිතට්ඨානං අනතික්කමිත්වා යථාඨිතට්ඨානෙයෙව ඨපෙත්වා. භගවතො ඨිතකාලෙ කරණීයං වත්තං සබ්බමකාසීති සෙනාසනෙ කත්තබ්බවත්තං සන්ධාය වුත්තං. කුරුමානො චාති තං සබ්බං වත්තං කරොන්තො ච. ලක්ඛණෙ හි අයං මාන-සද්දො. න්හානකොට්ඨකස්ස සම්මජ්ජනඤ්ච තස්මිං උදකස්ස උපට්ඨාපනඤ්ච, තානි ආදීනි යෙසං ධම්මදෙසනාඔවාදාදීනන්ති තථා, තෙසං කාලෙසූති අත්ථො. සීහස්ස මිගරාජස්ස සෙය්යා සීහසෙය්යා, තද්ධිතවසෙන, සදිසවොහාරෙන වා භගවතො සෙය්යාපි ‘‘සීහසෙය්යා’’ති වුච්චති. තෙජුස්සදඉරියාපථත්තා උත්තමසෙය්යා වා, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අථ ඛො භගවා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං ¶ කප්පෙසි ¶ පාදෙ පාදං අච්චාධාය සතො සම්පජානො’’ති, (දී. නි. 2.198) තං. කප්පනකාලො කරණකාලො නනූති යොජෙතබ්බං.

‘‘යථා ත’’න්තිආදිනා යථාවුත්තමත්ථං උපමාය ආවි කරොති. තත්ථ යථා අඤ්ඤොපි භගවතො…පෙ… පතිට්ඨිතපෙමො චෙව අඛීණාසවො ච අනෙකෙසු…පෙ… උපකාරසඤ්ජනිතචිත්තමද්දවො ච අකාසි, එවං ආයස්මාපි ආනන්දො භගවතො ගුණ…පෙ… මද්දවො ච හුත්වා අකාසීති යොජනා. න්ති නිපාතමත්තං. අපිච එතෙන තථාකරණහෙතුං දස්සෙති, යථා අඤ්ඤෙපි යථාවුත්තසභාවා අකංසු, තථා ආයස්මාපි ආනන්දො භගවතො…පෙ… පතිට්ඨිතපෙමත්තා චෙව අඛීණාසවත්තා ච අනෙකෙසු…පෙ… උපකාරසඤ්ජනිතචිත්තමද්දවත්තා චාති හෙතුඅත්ථස්ස ලබ්භමානත්තා. හෙතුගබ්භානි හි එතානි පදානි තදත්ථස්සෙව තථාකරණහෙතුභාවතො. ධනපාලදමන (චූළව. 342), සුවණ්ණකක්කට (ජා. 1.5.94), චූළහංස (ජා. 1.15.133) -මහාහංසජාතකාදීහි (ජා. 2.21.89) චෙත්ථ විභාවෙතබ්බො. ගුණානං ගණො, සොයෙව අමතනිප්ඵාදකරසසදිසතාය අමතරසො. තං ජානනපකතිතායාති පතිට්ඨිතපදෙ හෙතු. උපකාර…පෙ… මද්දවොති උපකාරපුබ්බභාවෙන සම්මාජනිතචිත්තමුදුකො. එවම්පි සො ඉමිනා කාරණෙන අධිවාසෙසීති දස්සෙන්තො ‘‘තමෙන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තමෙනන්ති තං ආයස්මන්තං ආනන්දං. එත-සද්දො හි පදාලඞ්කාරමත්තං. අයඤ්හි සද්දපකති, යදිදං ද්වීසු සබ්බනාමෙසු පුබ්බපදස්සෙව අත්ථපදතා. සංවෙජෙසීති ‘‘නනු භගවතා පටිකච්චෙව අක්ඛාතං ‘සබ්බෙහෙව පියෙහි මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො’තිආදිනා (දී. නි. 2.183; සං. නි. 5.379; අ. නි. 10.48) සංවෙගං ජනෙසී’’ති (දී. නි. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං, එවං සති ‘‘භන්තෙ…පෙ… අස්සාසෙස්සථාති පඨමං වත්වා’’ති සහ පාඨසෙසෙන යොජනා අස්ස. යථාරුතතො පන ආද්යත්ථෙන ඉති-සද්දෙන ‘‘එවමාදිනා සංවෙජෙසී’’ති යොජනාපි යුජ්ජතෙව. යෙන කෙනචි හි වචනෙන සංවෙගං ජනෙසි, තං සබ්බම්පි සංවෙජනස්ස කරණං සම්භවතීති. සන්ථම්භිත්වාති පරිදෙවනාදිවිරහෙන අත්තානං පටිබන්ධෙත්වා පතිට්ඨාපෙත්වා. උස්සන්නධාතුකන්ති උපචිතපිත්තසෙම්හාදිදොසං. පිත්තසෙම්හවාතවසෙන හි තිස්සො ධාතුයො ඉධ භෙසජ්ජකරණයොග්යතාය ¶ අධිප්පෙතා, යා ‘‘දොසා, මලා’’ති ච ලොකෙ වුච්චන්ති, පථවී ආපො තෙජො වායො ආකාසොති ච භෙදෙන පච්චෙකං පඤ්චවිධා. වුත්තඤ්හි –

‘‘වායුපිත්තකඵා දොසා, ධාතවො ච මලා තථා;

තත්ථාපි පඤ්චධාඛ්යාතා, පච්චෙකං දෙහධාරණා.

සරීරදූසනා ¶ දොසා, මලීනකරණා මලා;

ධාරණා ධාතවො තෙ තු, ඉත්ථමන්වත්ථසඤ්ඤකා’’ති.

සමස්සාසෙතුන්ති සන්තප්පෙතුං. දෙවතාය සංවෙජිතදිවසතො, ජෙතවනවිහාරං පවිට්ඨදිවසතො වා දුතියදිවසෙ. විරිච්චති එතෙනාති විරෙචනං, ඔසධපරිභාවිතං ඛීරමෙව විරෙචනං තථා. යං සන්ධායාති යං භෙසජ්ජපානං සන්ධාය. අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන සොභතීති සුභො, මනුනො අපච්චං මානවො, න-කාරස්ස පන ණ-කාරෙ කතෙ මාණවො. මනූති හි පඨමකප්පිකකාලෙ මනුස්සානං මාතාපිතුට්ඨානෙ ඨිතො පුරිසො, යො සාසනෙ ‘‘මහාසම්මතරාජා’’ති වුත්තො. සො හි සකලලොකස්ස හිතං මනභි ජානාතීති මනූති වුච්චති. එවම්පෙත්ථ වදන්ති ‘‘දන්තජ න-කාරසහිතො මානවසද්දො සබ්බසත්තසාධාරණවචනො, මුද්ධජ ණ-කාරසහිතො පන මාණවසද්දො කුච්ඡිතමූළ්හාපච්චවචනො’’ති. චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තට්ඨකථායම්පි (ම. නි. අට්ඨ. 4.289) හි මුද්ධජ ණ-කාරසහිතස්සෙව මාණවසද්දස්ස අත්ථො වණ්ණිතො. තට්ටීකායම්පි ‘‘යං අපච්චං කුච්ඡිතං මූළ්හං වා, තත්ථ ලොකෙ මාණවවොහාරො, යෙභුය්යෙන ච සත්තා දහරකාලෙ මූළ්හධාතුකා හොන්තීති තස්සෙවත්ථො පකාසිතො’’ති වදන්ති ආචරියා. අඤ්ඤත්ථ ච වීසතිවස්සබ්භන්තරො යුවා මාණවො, ඉධ පන තබ්බොහාරෙන මහල්ලකොපි. වුත්තඤ්හි චූළකම්මවිභඞ්ගසුත්තවණ්ණනායං ‘‘මාණවොති පන තං තරුණකාලෙ වොහරිංසු, සො මහල්ලකකාලෙපි තෙනෙව වොහාරෙන වොහරීයතී’’ති, (ම. නි. අට්ඨ. 4.289) සුභනාමකෙන ලද්ධමාණවවොහාරෙනාති අත්ථො. සො පන ‘‘සත්ථා පරිනිබ්බුතො, ආනන්දත්ථෙරො කිරස්ස පත්තචීවරමාදාය ආගතො, මහාජනො තං දස්සනාය උපසඞ්කමතී’’ති සුත්වා ‘‘විහාරං ඛො පන ගන්ත්වා මහාජනමජ්ඣෙ න සක්කා සුඛෙන පටිසන්ථාරං වා කාතුං, ධම්මකථං වා සොතුං, ගෙහමාගතංයෙව නං දිස්වා සුඛෙන පටිසන්ථාරං කරිස්සාමි ¶ , එකා ච මෙ කඞ්ඛා අත්ථි, තම්පි නං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං මාණවකං පෙසෙසි, තං සන්ධායාහ ‘‘පහිතං මාණවක’’න්ති ඛුද්දකෙ චෙත්ථ කපච්චයො. එතදවොචාති එතං ‘‘අකාලො’’තිආදිකං වචනං ආනන්දත්ථෙරො අවොච.

අකාලොති අජ්ජ ගන්තුං අයුත්තකාලො. කස්මාති චෙ ‘‘අත්ථි මෙ’’තිආදිමාහ. භෙසජ්ජමත්තාති අප්පකං භෙසජ්ජං. අප්පත්ථො හෙත්ථ මත්තාසද්දො ‘‘මත්තා සුඛපරිච්චාගා’’තිආදීසු (ධ. ප. 290) විය. පීතාති පිවිතා. ස්වෙපීති එත්ථ ‘‘අපි-සද්දො අපෙක්ඛො මන්තා නුඤ්ඤායා’’ති (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වජිරබුද්ධිත්ථෙරෙන වුත්තං. අයං පන තස්සාධිප්පායො – ‘‘අප්පෙව නාමා’’ති සංසයමත්තෙ වුත්තෙ අනුඤ්ඤාතභාවො න සිද්ධො, තස්මා තං සාධනත්ථං ¶ ‘‘අපී’’ති වුත්තං, තෙන ඉමමත්ථං දීපෙති ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙ මයං උපසඞ්කමෙය්යාම, උපසඞ්කමිතුං පටිබලා සමානා උපසඞ්කමිස්සාම චා’’ති.

දුතියදිවසෙති ඛීරවිරෙචනපීතදිවසතො දුතියදිවසෙ. චෙතකත්ථෙරෙනාති චෙතියරට්ඨෙ ජාතත්තා චෙතකොති එවං ලද්ධනාමෙන ථෙරෙන. පච්ඡාසමණෙනාති පච්ඡානුගතෙන සමණෙන. සහත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. සුභෙන මාණවෙන පුට්ඨොති ‘‘යෙසු ධම්මෙසු භවං ගොතමො ඉමං ලොකං පතිට්ඨපෙසි, තෙ තස්ස අච්චයෙන නට්ඨා නු ඛො, ධරන්ති නු ඛො, සචෙ ධරන්ති, භවං (නත්ථි දී. නි. අට්ඨ. 1.448) ආනන්දො ජානිස්සති, හන්ද නං පුච්ඡාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා ‘‘යෙසං සො භවං ගොතමො ධම්මානං වණ්ණවාදී අහොසි, යත්ථ ච ඉමං ජනතං සමාදපෙසි නිවෙසෙසි පතිට්ඨාපෙසි, කතමෙසානං ඛො භො ආනන්ද ධම්මානං සො භවං ගොතමො වණ්ණවාදී අහොසී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.448) පුට්ඨො, අථස්ස ථෙරො තීණි පිටකානි සීලක්ඛන්ධාදීහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තිණ්ණං ඛො මාණව ඛන්ධානං සො භගවා වණ්ණවාදී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.449) ඉධ සීලක්ඛන්ධවග්ගෙ දසමං සුත්තමභාසි, තං සන්ධායාහ ‘‘ඉමස්මිං…පෙ… මභාසී’’ති.

ඛණ්ඩන්ති ඡින්නං. ඵුල්ලන්ති භින්නං, සෙවාලාහිඡත්තකාදිවිකස්සනං වා, තෙසං පටිසඞ්ඛරණං සම්මා පාකතිකකරණං, අභිනවපටිකරණන්ති වුත්තං හොති. උපකට්ඨායාති ආසන්නාය. වස්සං උපනෙන්ති උපගච්ඡන්ති එත්ථාති වස්සූපනායිකා, වස්සූපගතකාලො, තාය. සඞ්ගීතිපාළියං (චූළව. 440) සාමඤ්ඤෙන වුත්තම්පි වචනං ¶ එවං ගතෙයෙව සන්ධාය වුත්තන්ති සංසන්දෙතුං සාධෙතුං වා ආහ ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි.

රාජගහං පරිවාරෙත්වාති බහිනගරෙ ඨිතභාවෙන වුත්තං. ඡඩ්ඩිතපතිතඋක්ලාපාති ඡඩ්ඩිතා ච පතිතා ච උක්ලාපා ච. ඉදං වුත්තං හොති – භගවතො පරිනිබ්බානට්ඨානං ගච්ඡන්තෙහි භික්ඛූහි ඡඩ්ඩිතා විස්සට්ඨා, තතොයෙව ච උපචිකාදීහි ඛාදිතත්තා ඉතො චිතො ච පතිතා, සම්මජ්ජනාභාවෙන ආකිණ්ණකචවරත්තා උක්ලාපා චාති. තදෙවත්ථං ‘‘භගවතො හී’’තිආදිනා විභාවෙති. අවකුථි පූතිභාවමගමාසීති උක්ලාපො ථ-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා, උජ්ඣිට්ඨො වා කලාපොසමූහොති උක්ලාපො, වණ්ණසඞ්ගමනවසෙනෙවං වුත්තං යථා ‘‘උපක්ලෙසො, ස්නෙහො’’ – ඉච්චාදි, තෙන යුත්තාති තථා. පරිච්ඡෙදවසෙන වෙණීයන්ති දිස්සන්තීති පරිවෙණා. කුරුමානාති කත්තුකාමා. සෙනාසනවත්තානං පඤ්ඤත්තත්තා, සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ ච සෙනාසනපටිබද්ධානං බහූනම්පි වචනානං වුත්තත්තා සෙනාසනපටිසඞ්ඛරණම්පි තස්ස පූජායෙව නාමාති ආහ ‘‘භගවතො වචනපූජනත්ථ’’න්ති. පඨමං මාසන්ති ¶ වස්සානස්ස පඨමං මාසං. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. ‘‘තිත්ථියවාදපරිමොචනත්ථඤ්චා’’ති වුත්තමත්ථං පාකටං කාතුං ‘‘තිත්ථියා හී’’තිආදි වුත්තං.

යන්ති කතිකවත්තකරණං. එදිසෙසු හි ඨානෙසු යං-සද්දො තං-සද්දානපෙක්ඛො තෙනෙව අත්ථස්ස පරිපුණ්ණත්තා. යං වා කතිකවත්තං සන්ධාය ‘‘අථ ඛො’’තිආදි වුත්තං, තදෙව මයාපි වුත්තන්ති අත්ථො. එස නයො ඊදිසෙසු භගවතා…පෙ… වණ්ණිතන්ති සෙනාසනවත්තං පඤ්ඤපෙන්තෙන සෙනාසනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 308) ච සෙනාසනපටිබද්ධවචනං කථෙන්තෙන වණ්ණිතං. සඞ්ගායිස්සාමාති එත්ථ ඉති-සද්දස්ස ‘‘වුත්තං අහොසී’’ති ච උභයත්ථ සම්බන්ධො, එකස්ස වා ඉති-සද්දස්ස ලොපො.

දුතියදිවසෙති එවං චින්තිතදිවසතො දුතියදිවසෙ, සො ච ඛො වස්සූපනායිකදිවසතො දුතියදිවසොව. ථෙරා හි ආසළ්හිපුණ්ණමිතො පාටිපදදිවසෙයෙව සන්නිපතිත්වා වස්සමුපගන්ත්වා එවං චින්තෙසුන්ති. රාජද්වාරෙති රාජගෙහද්වාරෙ. හත්ථකම්මන්ති හත්ථකිරියං, හත්ථකම්මස්ස කරණන්ති වුත්තං හොති. පටිවෙදෙසුන්ති ජානාපෙසුං. විසට්ඨාති නිරාසඞ්කචිත්තා. ආණායෙව ¶ අප්පටිහතවුත්තියා පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ආණාචක්කං. තථා ධම්මොයෙව චක්කන්ති ධම්මචක්කං, තං පනිධ දෙසනාඤාණපටිවෙධඤාණවසෙන දුවිධම්පි යුජ්ජති තදුභයෙනෙව සඞ්ගීතියා පවත්තනතො. ‘‘ධම්මචක්කන්ති චෙතං දෙසනාඤාණස්සාපි නාමං, පටිවෙධඤාණස්සාපී’’ති (සං. නි. අට්ඨ. 2.3.78) හි අට්ඨකථාසු වුත්තං. සන්නිසජ්ජට්ඨානන්ති සන්නිපතිත්වා නිසීදනට්ඨානං. සත්ත පණ්ණානි යස්සාති සත්තපණ්ණී, යො ‘‘ඡත්තපණ්ණො, විසමච්ඡදො’’ තිපි වුච්චති, තස්ස ජාතගුහද්වාරෙති අත්ථො.

විස්සකම්මුනාති සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස කම්මාකම්මවිධායකං දෙවපුත්තං සන්ධායාහ. සුවිභත්තභිත්තිථම්භසොපානන්ති එත්ථ සුවිභත්තපදස්ස ද්වන්දතො පුබ්බෙ සුය්යමානත්තා සබ්බෙහි ද්වන්දපදෙහි සම්බන්ධො, තථා ‘‘නානාවිධ…පෙ… විචිත්ත’’න්තිආදීසුපි. රාජභවනවිභූතින්ති රාජභවනසම්පත්තිං, රාජභවනසොභං වා. අවහසන්තමිවාති අවහාසං කුරුමානං විය. සිරියාති සොභාසඞ්ඛාතාය ලක්ඛියා. නිකෙතනමිවාති වසනට්ඨානමිව, ‘‘ජලන්තමිවා’’තිපි පාඨො. එකස්මිංයෙව පානීයතිත්ථෙ නිපතන්තා පක්ඛිනො විය සබ්බෙසම්පි ජනානං චක්ඛූනි මණ්ඩපෙයෙව නිපතන්තීති වුත්තං ‘‘එකනිපාත…පෙ… විහඞ්ගාන’’න්ති. නයනවිහඞ්ගානන්ති නයනසඞ්ඛාතවිහඞ්ගානං. ලොකරාමණෙය්යකමිව සම්පිණ්ඩිතන්ති යදි ලොකෙ විජ්ජමානං රාමණෙය්යකං සබ්බමෙව ආනෙත්වා එකත්ථ සම්පිණ්ඩිතං සියා, තං වියාති වුත්තං හොති, යං යං වා ලොකෙ රමිතුමරහති, තං සබ්බං සම්පිණ්ඩිතමිවාතිපි ¶ අත්ථො. දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩන්ති ඵෙග්ගුරහිතං සාරං විය, කසටවිනිමුත්තං පසන්නං විය ච දට්ඨුමරහරූපෙසු සාරභූතං, පසන්නභූතඤ්ච. අපිච දට්ඨබ්බො දස්සනීයො සාරභූතො විසිට්ඨතරො මණ්ඩො මණ්ඩනං අලඞ්කාරො එතස්සාති දට්ඨබ්බසාරමණ්ඩො, තං. මණ්ඩං සූරියරස්මිං පාති නිවාරෙති, සබ්බෙසං වා ජනානං මණ්ඩං පසන්නං පාති රක්ඛති, මණ්ඩනමලඞ්කාරං වා පාති පිවති අලඞ්කරිතුං යුත්තභාවෙනාති මණ්ඩපො, තං.

කුසුමදාමානි ච තානි ඔලම්බකානි චෙති කුසුමදාමොලම්බකානි. විසෙසනස්ස චෙත්ථ පරනිපාතො යථා ‘‘අග්යාහිතො’’ති. විවිධානියෙව කුසුමදාමොලම්බකානි තථා, තානි විනිග්ගලන්තං විසෙසෙන වමෙන්තං නික්ඛාමෙන්තමිව චාරු සොභනං විතානං එත්ථාති තථා. කුට්ටෙන ගහිතො සමං කතොති කුට්ටිමො, කොට්ටිමො වා, තාදිසොයෙව මණීති මණිකොට්ටිමො ¶ , නානාරතනෙහි විචිත්තො මණිකොට්ටිමො, තස්ස තලං තථා. අථ වා මණියො කොට්ටෙත්වා කතතලත්තා මණිකොට්ටෙන නිප්ඵත්තන්ති මණිකොට්ටිමං, තමෙව තලං, නානාරතනවිචිත්තං මණිකොට්ටිමතලං තථා. තමිව ච නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තං සුපරිනිට්ඨිතභූමිකම්මන්ති සම්බන්ධො. පුප්ඵපූජා පුප්ඵූපහාරො. එත්ථ හි නානාරතනවිචිත්තග්ගහණං නානාපුප්ඵූපහාරවිචිත්තතායනිදස්සනං, මණිකොට්ටිමතලග්ගහණං සුපරිනිට්ඨිතභූමිකම්මතායාති දට්ඨබ්බං. නන්ති මණ්ඩපං. බ්රහ්මවිමානසදිසන්ති භාවනපුංසකං, යථා බ්රහ්මවිමානං සොභති, තථා අලඞ්කරිත්වාති අත්ථො. විසෙසෙන මානෙතබ්බන්ති විමානං. සද්දවිදූ පන ‘‘විහෙ ආකාසෙ මායන්ති ගච්ඡන්ති දෙවා යෙනාති විමාන’’න්ති වදන්ති. විසෙසෙන වා සුචරිතකම්මුනා මීයති නිම්මීයතීති විමානං, වීති වා සකුණො වුච්චති, තං සණ්ඨානෙන මීයති නිම්මීයතීති විමානන්තිආදිනාපි වත්තබ්බො. විමානට්ඨකථායං පන ‘‘එකයොජනද්වියොජනාදිභාවෙන පමාණවිසෙසයුත්තතාය, සොභාතිසයයොගෙන ච විසෙසතො මානනීයතාය විමාන’’න්ති (වි. ව. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) වුත්තං. නත්ථි අග්ඝමෙතෙසන්ති අනග්ඝානි, අපරිමාණග්ඝානි අග්ඝිතුමසක්කුණෙය්යානීති වුත්තං හොති. පතිරූපං, පච්චෙකං වා අත්ථරිතබ්බානීති පච්චත්ථරණානි, තෙසං සතානි තථා. උත්තරාභිමුඛන්ති උත්තරදිසාභිමුඛං. ධම්මොපි සත්ථායෙව සත්ථුකිච්චනිප්ඵාදනතොති වුත්තං ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො ආසනාරහං ධම්මාසනං පඤ්ඤපෙත්වා’’ති. යථාහ ‘‘යො ඛො…පෙ… මමච්චයෙන සත්ථා’’තිආදි, (දී. නි. 2.216) තථාගතප්පවෙදිතධම්මදෙසකස්ස වා සත්ථුකිච්චාවහත්තා තථාරූපෙ ආසනෙ නිසීදිතුමරහතීති දස්සෙතුම්පි එවං වුත්තං. ආසනාරහන්ති නිසීදනාරහං. ධම්මාසනන්ති ධම්මදෙසකාසනං, ධම්මං වා කථෙතුං යුත්තාසනං. දන්තඛචිතන්ති දන්තෙහි ඛචිතං, හත්ථිදන්තෙහි කතන්ති වුත්තං හොති. ‘‘දන්තො නාම හත්ථිදන්තො වුච්චතී’’ති හි වුත්තං. එත්ථාති එතස්මිං ධම්මාසනෙ. මම කිච්චන්ති මම කම්මං, මයා වා කරණීයං.

ඉදානි ¶ ආයස්මතො ආනන්දස්ස අසෙක්ඛභූමිසමාපජ්ජනං දස්සෙන්තො ‘‘තස්මිඤ්ච පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තස්මිඤ්ච පන දිවසඑති තථා රඤ්ඤා ආරොචාපිතදිවසෙ, සාවණමාසස්ස කාළපක්ඛචතුත්ථදිවසෙති වුත්තං හොති. අනත්ථජනනතො විසසඞ්කාසතාය කිලෙසො විසං, තස්ස ඛීණාසවභාවතො අඤ්ඤථාභාවසඞ්ඛාතා සත්ති ගන්ධො. තථා හි සො ¶ භගවතො පරිනිබ්බානාදීසු විලාපාදිමකාසි. අපිච විසජනනකපුප්ඵාදිගන්ධපටිභාගතාය නානාවිධදුක්ඛහෙතුකිරියාජනනකො කිලෙසොව ‘‘විසගන්ධො’’ති වුච්චති. තථා හි සො ‘‘විසං හරතීති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගාති විසත්තිකා’’තිආදිනා (මහානි. 3) වුත්තොති. අපිච විසගන්ධොනාම විරූපො මංසාදිගන්ධො, තංසදිසතාය පන කිලෙසො. ‘‘විස්සසද්දො හි විරූපෙ’’ති (ධ. ස. ටී. 624) අභිධම්මටීකායංවුත්තං. අද්ධාති එකංසතො. සංවෙගන්ති ධම්මසංවෙගං. ‘‘ඔහිතභාරාන’’න්ති හි යෙභුය්යෙන, පධානෙන ච වුත්තං. එදිසෙසු පන ඨානෙසු තදඤ්ඤෙසම්පි ධම්මසංවෙගොයෙව අධිප්පෙතො. තථා හි ‘‘සංවෙගො නාම සහොත්තප්පං ඤාණං, සො තස්සා භගවතො දස්සනෙ උප්පජ්ජී’’ති (වි. ව. අට්ඨ. 838) රජ්ජුමාලාවිමානවණ්ණනායංවුත්තං, සා ච තදා අවිඤ්ඤාතසාසනා අනාගතඵලාති. ඉතරථා හි චිත්තුත්රාසවසෙන දොසොයෙව සංවෙගොති ආපජ්ජති, එවඤ්ච සති සො තස්ස අසෙක්ඛභූමිසමාපජ්ජනස්ස එකංසකාරණං න සියා. එවමභූතො ච සො ඉධ න වත්තබ්බොයෙවාති අලමතිපපඤ්චෙන. තෙනාති තස්මා ස්වෙ සඞ්ඝසන්නිපාතස්ස වත්තමානත්තා, සෙක්ඛසකරණීයත්තා වා. තෙ න යුත්තන්ති තව න යුත්තං, තයා වා සන්නිපාතං ගන්තුං න පතිරූපං.

මෙතන්ති මම එතං ගමනං. ය්වාහන්ති යො අහං, යන්ති වා කිරියාපරාමසනං, තෙන ‘‘ගච්ඡෙය්ය’’න්ති එත්ථ ගමනකිරියං පරාමසති, කිරියාපරාමසනස්ස ච යං තං-සද්දස්ස අයං පකති, යදිදං නපුංසකලිඞ්ගෙන, එකවචනෙන ච යොග්යතා තථායෙව තත්ථ තත්ථ දස්සනතො. කිරියාය හි සභාවතො නපුංසකත්තමෙකත්තඤ්ච ඉච්ඡන්ති සද්දවිදූ. ආවජ්ජෙසීති උපනාමෙසි. මුත්තාති මුච්චිතා. අප්පත්තඤ්චාති අගතඤ්ච, බිම්බොහනෙ න තාව ඨපිතන්ති වුත්තං හොති. එතස්මිං අන්තරෙති එත්ථන්තරෙ, ඉමිනා පදද්වයෙන දස්සිතකාලානං වෙමජ්ඣක්ඛණෙ, තථාදස්සිතකාලද්වයස්ස වා විවරෙති වුත්තං හොති.

‘‘කාරණෙ චෙව චිත්තෙ ච, ඛණස්මිං විවරෙපි ච;

වෙමජ්ඣාදීසු අත්ථෙසු ‘අන්තරා’ති රවො ගතො’’ති.

හි ¶ වුත්තං. අනුපාදායාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කඤ්චි ධම්මං අග්ගහෙත්වා, යෙහි වා කිලෙසෙහි මුච්චති, තෙසං ලෙසමත්තම්පි අග්ගහෙත්වා. ආසවෙහීති ¶ භවතො ආ භවග්ගං, ධම්මතො ච ආ ගොත්රභුං සවනතො පවත්තනතො ආසවසඤ්ඤිතෙහි කිලෙසෙහි. උපලක්ඛණවචනමත්තඤ්චෙතං. තදෙකට්ඨතාය හි සබ්බෙහිපි කිලෙසෙහි සබ්බෙහිපි පාපධම්මෙහි චිත්තං විමුච්චතියෙව. චිත්තං විමුච්චීති චිත්තං අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ ආසවෙහි විමුච්චමානං හුත්වා අරහත්තඵලක්ඛණෙ විමුච්චි. තදත්ථං විවරති ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිනා. චඞ්කමෙනාති චඞ්කමනකිරියාය. විසෙසන්ති අත්තනා ලද්ධමග්ගඵලතො විසෙසමග්ගඵලං. විවට්ටූපනිස්සයභූතං කතං උපචිතං පුඤ්ඤං යෙනාති කතපුඤ්ඤො, අරහත්තාධිගමාය කතාධිකාරොති අත්ථො. පධානමනුයුඤ්ජාති වීරියමනුයුඤ්ජාහි, අරහත්තසමාපත්තියා අනුයොගං කරොහීති වුත්තං හොති. හොහිසීති භවිස්සසි. කථාදොසොති කථාය දොසො විතථභාවො. අච්චාරද්ධන්ති අතිවිය ආරද්ධං. උද්ධච්චායාති උද්ධතභාවාය. හන්දාති වොස්සග්ගවචනං. තෙන හි අධුනායෙව යොජෙමි, න පනාහං පපඤ්චං කරොමීති වොස්සග්ගං කරොති. වීරියසමතං යොජෙමීති චඞ්කමනවීරියස්ස අධිමත්තත්තා තස්ස හාපනවසෙන සමාධිනා සමතාපාදනෙන වීරියස්ස සමතං සමභාවං යොජෙමි, වීරියෙන වා සමථසඞ්ඛාතං සමාධිං යොජෙමීතිපි අත්ථො. ද්විධාපි හි පාඨො දිස්සති. විස්සමිස්සාමීති අස්සසිස්සාමි. ඉදානි තස්ස විසෙසතො පසංසනාරහභාවං දස්සෙතුං ‘‘තෙනා’’තිආදි වුත්තං. තෙනාති චතුඉරියාපථවිරහිතතාකාරණෙන. ‘‘අනිපන්නො’’තිආදීනි පච්චුප්පන්නවචනානෙව. පරිනිබ්බුතොපි සො ආකාසෙයෙව පරිනිබ්බායි. තස්මා ථෙරස්ස කිලෙසපරිනිබ්බානං, ඛන්ධපරිනිබ්බානඤ්ච විසෙසෙන පසංසාරහං අච්ඡරියබ්භුතමෙවාති.

දුතියදිවසෙති ථෙරෙන අරහත්තපත්තදිවසතො දුතියදිවසෙ. පඤ්චමියන්ති තිථීපෙක්ඛාය වුත්තං, ‘‘දුතියදිවසෙ’’ති ඉමිනා තුල්යාධිකරණං. භින්නලිඞ්ගම්පි හි තුල්යත්ථපදං දිස්සති යථා ‘‘ගුණො පමාණං, වීසති චිත්තානි’’ ඉච්චාදි. කාළපක්ඛස්සාති සාවණමාසකාළපක්ඛස්ස. පඨමඤ්හි මාසං ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණමකංසු, පඨමමාසභාවො ච මජ්ඣිමප්පදෙසවොහාරෙන. තත්ථ හි පුරිමපුණ්ණමිතො යාව අපරා පුණ්ණමී, තාව එකො මාසොති වොහරන්ති. තතො තීණි දිවසානි රාජා මණ්ඩපමකාසි, තතො දුතියදිවසෙ ථෙරො අරහත්තං සච්ඡාකාසි, තතියදිවසෙ පන සන්නිපතිත්වා ථෙරා සඞ්ගීතිමකංසු, තස්මා ආසළ්හිමාසකාළපක්ඛපාටිපදතො යාව සාවණමාසකාළපක්ඛපඤ්චමී ¶ , තාව පඤ්චදිවසාධිකො එකමාසො හොති. සමානොති උප්පජ්ජමානො. හට්ඨතුට්ඨචිත්තොති අතිවිය සොමනස්සචිත්තො, පාමොජ්ජෙන වා හට්ඨචිත්තො පීතියා තුට්ඨචිත්තො. එකංසන්ති එකස්මිං අංසෙ, වාමංසෙති අත්ථො. තථා හි වඞ්ගීසසුත්තවණ්ණනායං වුත්තං –

‘‘එකංසං ¶ චීවරන්ති එත්ථ පුන සණ්ඨාපනවසෙන එවං වුත්තං, එකංසන්ති ච වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතස්සෙතං අධිවචනං. යතො යථා වාමංසං පාරුපිත්වා ඨිතං හොති, තථා චීවරං කත්වාති එවමස්සත්ථො වෙදිතබ්බො’’ති (සු. නි. අට්ඨ. 2.345).

බන්ධ…පෙ… වියාති වණ්ටතො පවුත්තසුපරිපක්කතාලඵලමිව. පණ්ඩු…පෙ… වියාති සිතපීතපභායුත්තපණ්ඩුරොමජකම්බලෙ ඨපිතො ජාතිමා මණි විය, ජාතිවචනෙන චෙත්ථ කුත්තිමං නිවත්තෙති. සමුග්ගතපුණ්ණචන්දො වියාති ජුණ්හපක්ඛපන්නරසුපොසථෙ සමුග්ගතො සොළසකලාපරිපුණ්ණො චන්දො විය. බාලා…පෙ… වියාති තරුණසූරියපභාසම්ඵස්සෙන ඵුල්ලිතසුවණ්ණවණ්ණපරාගගබ්භං සතපත්තපද්ධං විය. ‘‘පිඤ්ජරසද්දො හි හෙමවණ්ණපරියායො’’ති (සාරත්ථ. ටී. 1.22) සාරත්ථදීපනියං වුත්තො. පරියොදාතෙනාති පභස්සරෙන. සප්පභෙනාති වණ්ණප්පභාය, සීලප්පභාය ච සමන්නාගතෙන. සස්සිරිකෙනාති සරීරසොභග්ගාදිසඞ්ඛාතාය සිරියා අතිවිය සිරිමතා. මුඛවරෙනාති යථාවුත්තසොභාසමලඞ්කතත්තා උත්තමමුඛෙන. කාමං ‘‘අහමස්මි අරහත්තං පත්තො’’ති නාරොචෙසි, තථාරූපාය පන උත්තමලීළාය ගමනතො පස්සන්තා සබ්බෙපි තමත්ථං ජානන්ති, තස්මා ආරොචෙන්තො විය හොතීති ආහ ‘‘අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං ආරොචයමානො විය අගමාසී’’ති.

කිමත්ථං පනායං එවමාරොචයමානො විය අගමාසීති? වුච්චතෙ – සො හි ‘‘අත්තුපනායිකං අකත්වා අඤ්ඤබ්යාකරණං භගවතා සංවණ්ණිත’’න්ති මනසි කරිත්වා ‘‘සෙක්ඛතාය ධම්මවිනයසඞ්ගීතියා ගහෙතුමයුත්තම්පි බහුස්සුතත්තා ගණ්හිස්සාමා’’ති නිසින්නානං ථෙරානං අරහත්තප්පත්තිවිජානනෙන සොමනස්සුප්පාදනත්ථං, ‘‘අප්පමත්තො හොහී’’ති භගවතා දින්නඔවාදස්ස ච සඵලතාදීපනත්ථං එවමාරොචයමානො විය අගමාසීති. ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස ¶ එතදහොසි සමසමට්ඨපනාදිනා යථාවුත්තකාරණෙන සත්ථුකප්පත්තා. ධරෙය්යාති විජ්ජමානො භවෙය්ය. ‘‘සොභති වත තෙ ආවුසො ආනන්ද අරහත්තසමධිගමතා’’තිආදිනා සාධුකාරමදාසි. අයමිධ දීඝභාණකානං වාදො. ඛුද්දකභාණකෙසු ච සුත්තනිපාතඛුද්දකපාඨභාණකානං වාදොතිපි යුජ්ජති තදට්ඨකථාසුපි තථා වුත්තත්තා.

මජ්ඣිමං නිකායං භණන්ති සීලෙනාති මජ්ඣිමභාණකා, තප්පගුණා ආචරියා. යථාවුඩ්ඪන්ති වුඩ්ඪපටිපාටිං, තදනතික්කමිත්වා වා. තත්ථාති තස්මිං භික්ඛුසඞ්ඝෙ. ආනන්දස්ස එතමාසනන්ති සම්බන්ධො. තස්මිං සමයෙති තස්මිං එවංකථනසමයෙ. ථෙරො චින්තෙසි ‘‘කුහිං ගතො’’ති පුච්ඡන්තානං අත්තානං දස්සෙන්තෙ අතිවිය පාකටභාවෙන භවිස්සමානත්තා, අයම්පි මජ්ඣිමභාණකෙස්වෙව එකච්චානං වාදො, තස්මා ඉතිපි එකෙ වදන්තීති සම්බන්ධො. ආකාසෙන ආගන්ත්වා අත්තනො ආසනෙයෙව ¶ අත්තානං දස්සෙසීතිපි තෙසමෙව එකච්චෙ වදන්ති. පුල්ලිඞ්ගවිසයෙ හි ‘‘එකෙ’’ති වුත්තෙ සබ්බත්ථ ‘‘එකච්චෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තීසුපි චෙත්ථ වාදෙසු තෙසං තෙසං භාණකානං තෙන තෙනාකාරෙන ආගතමත්තං ඨපෙත්වා විසුං විසුං වචනෙ අඤ්ඤං විසෙසකාරණං නත්ථි. සත්තමාසං කතාය හි ධම්මවිනයසඞ්ගීතියා කදාචි පකතියාව, කදාචි පථවියං නිමුජ්ජිත්වා, කදාචි ආකාසෙන ආගතත්තා තං තදාගමනමුපාදාය තථා තථා වදන්ති. අපිච සඞ්ගීතියා ආදිදිවසෙයෙව පඨමං පකතියා ආගන්ත්වා තතො පරං ආකාසමබ්භුග්ගන්ත්වා පරිසං පත්තකාලෙ තතො ඔතරිත්වා භික්ඛුපන්තිං අපීළෙන්තො පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ආසනෙ අත්තානං දස්සෙසීතිපි වදන්ති. යථා වා තථා වා ආගච්ඡතු, ආගමනාකාරමත්තං න පමාණං, ආගන්ත්වා ගතකාලෙ ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස සාධුකාරදානමෙව පමාණං සත්ථාරා දාතබ්බසාධුකාරදානෙනෙව අරහත්තප්පත්තියා අඤ්ඤෙසම්පි ඤාපිතත්තා, භගවති ධරමානෙ පටිග්ගහෙතබ්බාය ච පසංසාය ථෙරස්ස පටිග්ගහිතත්තා. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යථා වා’’තිආදිමාහ. සබ්බත්ථාපීති සබ්බෙසුපි තීසු වාදෙසු.

භික්ඛූ ආමන්තෙසීති භික්ඛූ ආලපීති අයමෙත්ථ අත්ථො, අඤ්ඤත්ර පන ඤාපනෙපි දිස්සති යථා ‘‘ආමන්තයාමි වො භික්ඛවෙ, (දී. නි. 2.218) පටිවෙදයාමි වො භික්ඛවෙ’’ති ¶ (අ. නි. 7.72) පක්කොසනෙපි දිස්සති යථා ‘‘එහි ත්වං භික්ඛු මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහී’’ති (අ. නි. 9.11) ආලපනෙපි දිස්සති යථා ‘‘තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘භික්ඛවො’ති’’ (සං. නි. 1.249), ඉධාපි ආලපනෙති සාරත්ථදීපනියං (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං. ආලපනමත්තස්ස පන අභාවතො ‘‘කිං පඨමං සඞ්ගායාමා’’තිආදිනා වුත්තෙන විඤ්ඤාපියමානත්ථන්තරෙන ච සහචරණතො ඤාපනෙව වට්ටති, තස්මා ආමන්තෙසීති පටිවෙදෙසි විඤ්ඤාපෙසීති අත්ථො වත්තබ්බො. ‘‘තත්ර ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘භික්ඛවො’ති, ‘භද්දන්තෙ’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසු’’න්තිආදීසු (සං. නි. 1.249) හි ආලපනමත්තමෙව දිස්සති, න විඤ්ඤාපියමානත්ථන්තරං, තං පන ‘‘භූතපුබ්බං භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (සං. නි. 1.249) පච්චෙකමෙව ආරද්ධං. තස්මා තාදිසෙස්වෙව ආලපනෙ වට්ටතීති නො තක්කො. සද්දවිදූ පන වදන්ති ‘‘ආමන්තයිත්වා දෙවින්දො, විස්සකම්මං මහිද්ධික’න්තිආදීසු (චරියා. 107) විය මන්තසද්දො ගුත්තභාසනෙ. තස්මා ‘ආමන්තෙසී’ති එතස්ස සම්මන්තයීති අත්ථො’’ති. ‘‘ආවුසො’’තිආදි ආමන්තනාකාරදීපනං. ධම්මං වා විනයං වාති එත්ථ වා-සද්දො විකප්පනෙ, තෙන ‘‘කිමෙකං තෙසු පඨමං සඞ්ගායාමා’’ති දස්සෙති. කස්මා ආයූති ආහ ‘‘විනයෙ ඨිතෙ’’තිආදි. ‘‘යස්මා, තස්මා’’ති ච අජ්ඣාහරිත්වා යොජෙතබ්බං. තස්මාති තාය ආයුසරික්ඛතාය ¶ . ධුරන්ති ජෙට්ඨකං. නො නප්පහොතීති පහොතියෙව. ද්විපටිසෙධො හි සහ අතිසයෙන පකත්යත්ථදීපකො.

එතදග්ගන්ති එසො අග්ගො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන හි අයං නිද්දෙසො. යදිදන්ති ච යො අයං, යදිදං ඛන්ධපඤ්චකන්ති වා යොජෙතබ්බං. එවඤ්හි සති ‘‘එතදග්ග’’න්ති යථාරුතලිඞ්ගමෙව. ‘‘යදිද’’න්ති පදස්ස ච අයං සභාවො, යා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වත්තබ්බස්ස ලිඞ්ගානුරූපෙන ‘‘යො අය’’න්ති වා ‘‘යා අය’’න්ති වා ‘‘යං ඉද’’න්ති වා යොජෙතබ්බතා තථායෙවස්ස තත්ථ තත්ථ දස්සිතත්තා. භික්ඛූනං විනයධරානන්ති නිද්ධාරණඡට්ඨීනිද්දෙසො.

අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නීති සයමෙව අත්තානං සම්මතං අකාසි. ‘‘අත්තනා’’ති හි ඉදං තතියාවිසෙසනං භවති, තඤ්ච පරෙහි සම්මන්නනං නිවත්තෙති, ‘‘අත්තනා’’ති වා අයං විභත්යන්තපතිරූපකො අබ්යයසද්දො ¶ . කෙචි පන ‘‘ලිඞ්ගත්ථෙ තතියා අභිහිතකත්තුභාවතො’’ති වදන්ති. තදයුත්තමෙව ‘‘ථෙරො’’ති කත්තුනො විජ්ජමානත්තා. විස්සජ්ජනත්ථාය අත්තනාව අත්තානං සම්මන්නීති යොජෙතබ්බං. පුච්ඡධාතුස්ස ද්විකම්මිකත්තා ‘‘උපාලිං විනය’’න්ති කම්මද්වයං වුත්තං.

බීජනිං ගහෙත්වාති එත්ථ බීජනීගහණං ධම්මකථිකානං ධම්මතාති වෙදිතබ්බං. තාය හි ධම්මකථිකානං පරිසාය හත්ථකුක්කුච්චමුඛවිකාරාදි පටිච්ඡාදීයති. භගවා ච ධම්මකථිකානං ධම්මතාදස්සනත්ථමෙව විචිත්රබීජනිං ගණ්හාති. අඤ්ඤථා හි සබ්බස්සපි ලොකස්ස අලඞ්කාරභූතං පරමුක්කංසගතසික්ඛාසංයමානං බුද්ධානං මුඛචන්දමණ්ඩලං පටිච්ඡාදෙතබ්බං න සියා. ‘‘පඨමං ආවුසො උපාලි පාරාජිකං කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තස්ස සඞ්ගීතියා පුරිමකාලෙ පඨමභාවො න යුත්තොති? නො න යුත්තො භගවතා පඤ්ඤත්තානුක්කමෙන, පාතිමොක්ඛුද්දෙසානුක්කමෙන ච පඨමභාවස්ස සිද්ධත්තා. යෙභුය්යෙන හි තීණි පිටකානි භගවතො ධරමානකාලෙ ඨිතානුක්කමෙනෙව සඞ්ගීතානි, විසෙසතො විනයාභිධම්මපිටකානීති දට්ඨබ්බං. කිස්මිං වත්ථුස්මින්ති, මෙථුනධම්මෙති ච නිමිත්තත්ථෙ භුම්මවචනං. ‘‘කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්තිආදිනා දස්සිතෙන සහ තදවසිට්ඨම්පි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘වත්ථුම්පි පුච්ඡී’’තිආදි වුත්තං.

සඞ්ගීතිකාරකවචනසම්මිස්සං වා නු ඛො, සුද්ධං වා බුද්ධවචනන්ති ආසඞ්කාපරිහරණත්ථං, යථාසඞ්ගීතස්සෙව පමාණභාවං දස්සනත්ථඤ්ච පුච්ඡං සමුද්ධරිත්වා විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘කිං පනෙත්ථා’’තිආදිමාහ. එත්ථ පඨමපාරාජිකෙති එතිස්සං තථාසඞ්ගීතාය පඨමපාරාජිකපාළියං. තෙනෙවාහ ‘‘න හි තථාගතා එකබ්යඤ්ජනම්පි නිරත්ථකං වදන්තී’’ති. අපනෙතබ්බන්ති අතිරෙකභාවෙන ¶ නිරත්ථකතාය, විතථභාවෙන වා අයුත්තතාය ඡඩ්ඩෙතබ්බවචනං. පක්ඛිපිතබ්බන්ති අසම්පුණ්ණතාය උපනෙතබ්බවචනං. කස්මාති ආහ ‘‘න හී’’තිආදි. සාවකානං පන දෙවතානං වා භාසිතෙති භගවතො පුච්ඡාථොමනාදිවසෙන භාසිතං සන්ධායාහ. සබ්බත්ථාපීති භගවතො සාවකානං දෙවතානඤ්ච භාසිතෙපි. තං පන පක්ඛිපනං සම්බන්ධවචනමත්තස්සෙව, න සභාවායුත්තියා අත්ථස්සාති දස්සෙති ‘‘කිං පන ත’’න්තිආදිනා සම්බන්ධවචනමත්තන්ති පුබ්බාපරසම්බන්ධවචනමෙව. ඉදං පඨමපාරාජිකන්ති වවත්ථපෙත්වා ඨපෙසුං ඉමිනාව වාචනාමග්ගෙන උග්ගහණධාරණාදිකිච්චනිප්ඵාදනත්ථං, තදත්ථමෙව ච ගණසජ්ඣායමකංසු ‘‘තෙන…පෙ… විහරතී’’ති. සජ්ඣායාරම්භකාලෙයෙව පථවී අකම්පිත්ථාති වදන්ති, තදිදං පන පථවීකම්පනං ථෙරානං ධම්මසජ්ඣායානුභාවෙනාති ¶ ඤාපෙතුං ‘‘සාධුකාරං දදමානා වියා’’ති වුත්තං. උදකපරියන්තන්ති පථවීසන්ධාරකඋදකපරියන්තං. තස්මිඤ්හි චලිතෙයෙව සාපි චලති, එතෙන ච පදෙසපථවීකම්පනං නිවත්තෙති.

කිඤ්චාපි පාළියං ගණනා නත්ථි, සඞ්ගීතිමාරොපිතානි පන එත්තකානෙවාති දීපෙතුං ‘‘පඤ්චසත්තති සික්ඛාපදානී’’ති වුත්තං ‘‘පුරිමනයෙනෙවා’’ති එතෙන සාධුකාරං දදමානා වියාති අත්ථමාහ. න කෙවලං සික්ඛාපදකණ්ඩවිභඞ්ගනියමෙනෙව, අථ ඛො පමාණනියමෙනාපීති දස්සෙතුං ‘‘චතුසට්ඨිභාණවාරා’’ති වුත්තං. එත්ථ ච භාණවාරොති –

‘‘අට්ඨක්ඛරා එකපදං, එකගාථා චතුප්පදං;

ගාථා චෙකා මතො ගන්ථො, ගන්ථො බාත්තිංසතක්ඛරො.

බාත්තිංසක්ඛරගන්ථානං, පඤ්ඤාසද්විසතං පන;

භාණවාරො මතො එකො, ස්වට්ඨක්ඛරසහස්සකො’’ති.

එවං අට්ඨක්ඛරසහස්සපරිමාණො පාඨො වුච්චති. භණිතබ්බො වාරො යස්සාති හි භාණවාරො, එකෙන සජ්ඣායනමග්ගෙන කථෙතබ්බවාරොති අත්ථො. ඛන්ධකන්ති මහාවග්ගචූළවග්ගං. ඛන්ධානං සමූහතො, පකාසනතො වා ඛන්ධකොති හි වුච්චති, ඛන්ධාති චෙත්ථ පබ්බජ්ජූපසම්පදාදිවිනයකම්මසඞ්ඛාතා, චාරිත්තවාරිත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතා ච පඤ්ඤත්තියො අධිප්පෙතා. පබ්බජ්ජාදීනි හි භගවතා පඤ්ඤත්තත්තා පඤ්ඤත්තියොති වුච්චන්ති. පඤ්ඤත්තියඤ්ච ඛන්ධසද්දො දිස්සති ‘‘දාරුක්ඛන්ධො, (අ. නි. 6.41) අග්ගික්ඛන්ධො (අ. නි. 7.72), උදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (අ. නි. 5.45; 6.37) විය. අපිච භාගරාසට්ඨතාපි ¶ යුජ්ජතියෙව තාසං පඤ්ඤත්තීනං භාගතො, රාසිතො ච විභත්තත්තා, තං පන විනයපිටකං භාණකෙහි රක්ඛිතං ගොපිතං සඞ්ගහාරුළ්හනයෙනෙව චිරකාලං අනස්සමානං හුත්වා පතිට්ඨහිස්සතීති ආයස්මන්තං උපාලිත්ථෙරං පටිච්ඡාපෙසුං ‘‘ආවුසො ඉමං තුය්හං නිස්සිතකෙ වාචෙහී’’ති.

ධම්මං සඞ්ගායිතුකාමොති සුත්තන්තාභිධම්මසඞ්ගීතිං කත්තුකාමො ‘‘ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.216) විය පාරිසෙසනයෙන ධම්මසද්දස්ස සුත්තන්තාභිධම්මෙස්වෙව පවත්තනතො. අයමත්ථො උපරි ආවි භවිස්සති.

සඞ්ඝං ඤාපෙසීති එත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කතරං ආවුසො පිටකන්ති විනයාවසෙසෙසු ද්වීසු පිටකෙසු කතරං පිටකං. විනයාභිධම්මානම්පි ¶ ඛුද්දකසඞ්ගීතිපරියාපන්නත්තා තමන්තරෙන වුත්තං ‘‘සුත්තන්තපිටකෙ චතස්සො සඞ්ගීතියො’’ති. සඞ්ගීතියොති ච සඞ්ගායනකාලෙ දීඝාදිවසෙන විසුං විසුං නියමෙත්වා සඞ්ගය්හමානත්තා නිකායාව වුච්චන්ති. තෙනාහ ‘‘දීඝසඞ්ගීති’’න්තිආදි. සුත්තානෙව සම්පිණ්ඩෙත්වා වග්ගකරණවසෙන තයො වග්ගා, නාඤ්ඤානීති දස්සෙතුං ‘‘චතුත්තිංස සුත්තානි තයො වග්ගා’’ති වුත්තං. තස්මා චතුත්තිසං සුත්තානි තයො වග්ගා හොන්ති, සුත්තානි වා චතුත්තිංස, තෙසං වග්ගකරණවසෙන තයො වග්ගා, තෙසු තීසු වග්ගෙසූති යොජෙතබ්බං. ‘‘බ්රහ්මජාලසුත්තං නාම අත්ථි, තං පඨමං සඞ්ගායාමා’’ති වුත්තෙ කස්මාති චොදනාසම්භවතො ‘‘තිවිධසීලාලඞ්කත’’න්තිආදිමාහ. හෙතුගබ්භානි හි එතානි. චූළමජ්ඣිමමහාසීලවසෙන තිවිධස්සාපි සීලස්ස පකාසනත්තා තෙන අලඞ්කතං විභූසිතං තථා නානාවිධෙ මිච්ඡාජීවභූතෙ කුහනලපනාදයො විද්ධංසෙතීති නානාවිධමිච්ඡාජීවකුහනලපනාදිවිද්ධංසනං. තත්ථ කුහනාති කුහායනා, පච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පනඉරියාපථසන්නිස්සිතසඞ්ඛාතෙන තිවිධෙන වත්ථුනා විම්හාපනාති අත්ථො. ලපනාති විහාරං ආගතෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිමත්ථාය භොන්තො ආගතා, කිං භික්ඛූ නිමන්තෙතුං. යදි එවං ගච්ඡථ, අහං පච්ඡතො භික්ඛූ ගහෙත්වා ආගච්ඡාමී’’ති එවමාදිනා භාසනා. ආදිසද්දෙන පුප්ඵදානාදයො, නෙමිත්තිකතාදයො ච සඞ්ගණ්හාති. අපිචෙත්ථ මිච්ඡාජීවසද්දෙන කුහනලපනාහි සෙසං අනෙසනං ගණ්හාති. ආදිසද්දෙන පන තදවසෙසං මහිච්ඡතාදිකං දුස්සිල්යන්ති දට්ඨබ්බං. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො එව පලිවෙඨනට්ඨෙන ජාලසරික්ඛතාය ජාලං, තස්ස විනිවෙඨනං අපලිවෙඨකරණං තථා.

අන්තරා ච භන්තෙ රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දන්ති එත්ථ අන්තරාසද්දො විවරෙ ‘‘අපිචායං භික්ඛවෙ ¶ තපොදාද්වින්නං මහානිරයානං අන්තරිකාය ආගච්ඡතී’’තිආදීසු (පාරා. 231) විය. තස්මා රාජගහස්ස ච නාළන්දස්ස ච විවරෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො. අන්තරාසද්දෙන පන යුත්තත්තා උපයොගවචනං කතං. ඊදිසෙසු ඨානෙසු අක්ඛරචින්තකා ‘‘අන්තරා ගාමඤ්ච නදිඤ්ච යාතී’’ති එවං එකමෙව අන්තරාසද්දං පයුජ්ජන්ති, සො දුතියපදෙනපි යොජෙතබ්බො හොති. අයොජියමානෙ හි උපයොගවචනං න පාපුණාති සාමිවචනස්ස පසඞ්ගෙ අන්තරාසද්දයොගෙන උපයොගවචනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තත්ථ රඤ්ඤො කීළනත්ථං පටිභානචිත්තවිචිත්රඅගාරමකංසු, තං ‘‘රාජාගාරක’’න්ති වුච්චති, තස්මිං. අම්බලට්ඨිකාති රඤ්ඤො ¶ උය්යානං. තස්ස කිර ද්වාරසමීපෙ තරුණො අම්බරුක්ඛො අත්ථි, තං ‘‘අම්බලට්ඨිකා’’ති වදන්ති, තස්ස සමීපෙ පවත්තත්තා උය්යානම්පි ‘‘අම්බලට්ඨිකා’’ ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතං යථා ‘‘වරුණනගර’’න්ති, තස්මා අම්බලට්ඨිකායං නාම උය්යානෙ රාජාගාරකෙති අත්ථො. අවිඤ්ඤායමානස්ස හි විඤ්ඤාපනත්ථං එතං ආධාරද්වයං වුත්තං රාජාගාරමෙතස්සාති වා රාජාගාරකං, උය්යානං, රාජාගාරවති අම්බලට්ඨිකායං නාම උය්යානෙති අත්ථො. භින්නලිඞ්ගම්පි හි විසෙසනපදමත්ථී’’ති කෙචි වදන්ති, එවං සති රාජාගාරං ආධාරො න සියා. ‘‘රාජාගාරකෙති එවංනාමකෙ උය්යානෙ අභිරමනාරහං කිර රාජාගාරම්පි. තත්ථ, යස්ස වසෙනෙතං එවං නාමං ලභතී’’ති (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වජිරබුද්ධිත්ථෙරො. එවං සති ‘‘අම්බලට්ඨිකාය’’න්ති ආසන්නතරුණම්බරුක්ඛෙන විසෙසෙත්වා ‘‘රාජාගාරකෙ’’ති උය්යානමෙව නාමවසෙන වුත්තන්ති අත්ථො ආපජ්ජති, තථා ච වුත්තදොසොව සියා. සුප්පියඤ්ච පරිබ්බාජකන්ති සුප්පියං නාම සඤ්චයස්ස අන්තෙවාසිං ඡන්නපරිබ්බාජකඤ්ච. බ්රහ්මදත්තඤ්ච මාණවන්ති එත්ථ තරුණො ‘‘මාණවො’’ති වුත්තො ‘‘අම්බට්ඨො මාණවො, අඞ්ගකො මාණවො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.259, 211) විය, තස්මා බ්රහ්මදත්තං නාම තරුණපුරිසඤ්ච ආරබ්භාති අත්ථො. වණ්ණාවණ්ණෙති පසංසාය චෙව ගරහාය ච. අථ වා ගුණො වණ්ණො, අගුණො අවණ්ණො, තෙසං භාසනං උත්තරපදලොපෙන තථා වුත්තං යථා ‘‘රූපභවො රූප’’න්ති.

‘‘තතො පර’’න්තිආදිම්හි අයං වචනක්කමො – සාමඤ්ඤඵලං පනාවුසො ආනන්ද කත්ථ භාසිතන්ති? රාජගහෙ භන්තෙ ජීවකම්බවනෙති. කෙන සද්ධින්ති? අජාතසත්තුනා වෙදෙහිපුත්තෙන සද්ධින්ති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො ආයස්මන්තං ආනන්දං සාමඤ්ඤඵලස්ස නිදානම්පි පුච්ඡි, පුග්ගලම්පි පුච්ඡීති. එත්ථ හි ‘‘කං ආරබ්භා’’ති අවත්වා ‘‘කෙන සද්ධි’’න්ති වත්තබ්බං. කස්මාති චෙ? න භගවතා එව එතං සුත්තං භාසිතං, රඤ්ඤාපි ‘‘යථා නු ඛො ඉමානි පුථුසිප්පායතනානී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.163) කිඤ්චි කිඤ්චි වුත්තමත්ථි, තස්මා එවමෙව වත්තබ්බන්ති. ඉමිනාව නයෙන සබ්බත්ථ ‘‘කං ආරබ්භා’’ති වා ‘‘කෙන සද්ධි’’න්ති වා යථාරහං වත්වා සඞ්ගීතිමකාසීති දට්ඨබ්බං. තන්තින්ති සුත්තවග්ගසමුදායවසෙන වවත්ථිතං පාළිං. එවඤ්ච ¶ කත්වා ‘‘තිවග්ගසඞ්ගහං චතුත්තිංසසුත්තපටිමණ්ඩිත’’න්ති වචනං උපපන්නං හොති. පරිහරථාති උග්ගහණවාචනාදිවසෙන ධාරෙථ. තතො අනන්තරං සඞ්ගායිත්වාති සම්බන්ධො.

‘‘ධම්මසඞ්ගහො ¶ චා’’තිආදිනා සමාසො. එවං සංවණ්ණිතං පොරාණකෙහීති අත්ථො. එතෙන ‘‘මහාධම්මහදයෙන, මහාධාතුකථාය වා සද්ධිං සත්තප්පකරණං අභිධම්මපිටකං නාමා’’ති වුත්තං විතණ්ඩවාදිමතං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘කථාවත්ථුනාව සද්ධි’’න්ති වුත්තං සමානවාදිමතං දස්සෙති. සණ්හඤාණස්ස, සණ්හඤාණවන්තානං වා විසයභාවතො සුඛුමඤාණගොචරං.

චූළනිද්දෙසමහානිද්දෙසවසෙන දුවිධොපි නිද්දෙසො. ජාතකාදිකෙ ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නෙ, යෙභුය්යෙන ච ධම්මනිද්දෙසභූතෙ තාදිසෙ අභිධම්මපිටකෙව සඞ්ගණ්හිතුං යුත්තං, න පන දීඝනිකායාදිප්පකාරෙ සුත්තන්තපිටකෙ, නාපි පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසභූතෙ විනයපිටකෙති දීඝභාණකා ජාතකාදීනං අභිධම්මපිටකෙ සඞ්ගහං වදන්ති. චරියාපිටකබුද්ධවංසානඤ්චෙත්ථ අග්ගහණං ජාතකගතිකත්තා, නෙත්තිපෙටකොපදෙසාදීනඤ්ච නිද්දෙසපටිසම්භිදාමග්ගගතිකත්තා. මජ්ඣිමභාණකා පන අට්ඨුප්පත්තිවසෙන දෙසිතානං ජාතකාදීනං යථානුලොමදෙසනාභාවතො තාදිසෙ සුත්තන්තපිටකෙ සඞ්ගහො යුත්තො, න පන සභාවධම්මනිද්දෙසභූතෙ යථාධම්මසාසනෙ අභිධම්මපිටකෙ, නාපි පඤ්ඤත්තිනිද්දෙසභූතෙ යථාපරාධසාසනෙ විනයපිටකෙති ජාතකාදීනං සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නතං වදන්ති. යුත්තමෙත්ථ විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

එවං නිමිත්තපයොජනකාලදෙසකාරකකරණප්පකාරෙහි පඨමං සඞ්ගීතිං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ වවත්ථාපිතෙසු ධම්මවිනයෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං එකවිධාදිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘එවමෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා එතසද්දෙන පරාමසිතබ්බං යථාවුත්තසඞ්ගීතිප්පකාරං නිදස්සෙති. ‘‘යඤ්හී’’තිආදි විත්ථාරො. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති අනාවරණඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං. එත්ථන්තරෙති අභිසම්බුජ්ඣනස්ස, පරිනිබ්බායනස්ස ච විවරෙ. තදෙතං පඤ්චචත්තාලීස වස්සානීති කාලවසෙන නියමෙති. පච්චවෙක්ඛන්තෙන වාති උදානාදිවසෙන පවත්තධම්මං සන්ධායාහ. යං වචනං වුත්තං, සබ්බං තන්ති සම්බන්ධො. කිං පනෙතන්ති ආහ ‘‘විමුත්තිරසමෙවා’’ති, න තදඤ්ඤරසන්ති වුත්තං හොති. විමුච්චිත්ථාති විමුත්ති, රසිතබ්බං අස්සාදෙතබ්බන්ති රසං, විමුත්තිසඞ්ඛාතං රසමෙතස්සාති විමුත්තිරසං, අරහත්තඵලස්සාදන්ති අත්ථො. අයං ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මති (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා). ආචරියධම්මපාලත්ථෙරො පන තං කෙචිවාදං කත්වා ඉමමත්ථමාහ ¶ ‘‘විමුච්චති විමුච්චිත්ථාති විමුත්ති, යථාරහං මග්ගො ඵලඤ්ච. රසන්ති ගුණො, සම්පත්තිකිච්චං වා ¶ , වුත්තනයෙන සමාසො. විමුත්තානිසංසං, විමුත්තිසම්පත්තිකං වා මග්ගඵලනිප්ඵාදනතො, විමුත්තිකිච්චං වා කිලෙසානමච්චන්තවිමුත්තිසම්පාදනතොති අත්ථො’’ති (දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා). අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන ‘‘අත්ථරසස්සාදීසු අත්ථරසො නාම චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, ධම්මරසො නාම චත්තාරො මග්ගා, විමුත්තිරසො නාම අමතනිබ්බාන’’න්ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.335) වුත්තං.

කිඤ්චාපි අවිසෙසෙන සබ්බම්පි බුද්ධවචනං කිලෙසවිනයනෙන විනයො, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායපතනාදිතො ධාරණෙන ධම්මො ච හොති, තථාපි ඉධාධිප්පෙතෙයෙව ධම්මවිනයෙ වත්තිච්ඡාවසෙන සරූපතො නිද්ධාරෙතුං ‘‘තත්ථ විනයපිටක’’න්තිආදිමාහ. අවසෙසං බුද්ධවචනං ධම්මො ඛන්ධාදිවසෙන සභාවධම්මදෙසනාබාහුල්ලතො. අථ වා යදිපි විනයො ච ධම්මොයෙව පරියත්තියාදිභාවතො, තථාපි විනයසද්දසන්නිධානෙ භින්නාධිකරණභාවෙන පයුත්තො ධම්මසද්දො විනයතන්ති විපරීතං තන්තිමෙව දීපෙති යථා ‘‘පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා, ගොබලීබද්ද’’න්ති. පයොගවසෙන තං දස්සෙන්තෙන ‘‘තෙනෙවාහා’’තිආදි වුත්තං. යෙන විනය…පෙ… ධම්මො, තෙනෙව තෙසං තථාභාවං සඞ්ගීතික්ඛන්ධකෙ (චූළව. 347) ආහාති අත්ථො.

‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති අයං ගාථා භගවතා අත්තනො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අරහත්තප්පත්තිං පච්චවෙක්ඛන්තෙන එකූනවීසතිමස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණස්ස අනන්තරං භාසිතා, තස්මා ‘‘පඨමබුද්ධවචන’’න්ති වුත්තා. ඉදං කිර සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතං උදානං. අයමස්ස සඞ්ඛෙපත්ථො – අහං ඉමස්ස අත්තභාවසඞ්ඛාතස්ස ගෙහස්ස කාරකං තණ්හාවඩ්ඪකිං ගවෙසන්තො යෙන ඤාණෙන තං දට්ඨුං සක්කා, තස්ස බොධිඤාණස්සත්ථාය දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරො එත්තකං කාලං අනෙකජාතිසංසාරං අනෙකජාතිසතසහස්සසඞ්ඛ්යං සංසාරවට්ටං අනිබ්බිසං අනිබ්බිසන්තො තං ඤාණං අවින්දන්තො අලභන්තොයෙව සන්ධාවිස්සං සංසරිං. යස්මා ජරාබ්යාධිමරණමිස්සතාය ජාති නාමෙසා පුනප්පුනං උපගන්තුං දුක්ඛා, න ච සා තස්මිං අදිට්ඨෙ නිවත්තති, තස්මා තං ගවෙසන්තො සන්ධාවිස්සන්ති අත්ථො. ඉදානි භො අත්තභාවසඞ්ඛාතස්ස ගෙහස්ස කාරක තණ්හාවඩ්ඪකි ත්වං මයා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙන දිට්ඨො අසි. පුන ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං මම ගෙහං න කාහසි න කරිස්සසි. තව සබ්බා අවසෙසකිලෙස ඵාසුකා මයා භග්ගා භඤ්ජිතා ¶ . ඉමස්ස තයා කතස්ස අත්තභාවසඞ්ඛාතස්ස ගෙහස්ස කූටං අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං කණ්ණිකමණ්ඩලං විසඞ්ඛතං විද්ධංසිතං. ඉදානි මම චිත්තං විසඞ්ඛාරං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන ගතං අනුපවිට්ඨං. අහඤ්ච තණ්හානං ඛය සඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගං, අරහත්තඵලං වා අජ්ඣගා අධිගතො පත්තොස්මීති. ගණ්ඨිපදෙසු පන විසඞ්ඛාරගතං ¶ චිත්තමෙව තණ්හානං ඛයසඞ්ඛාතං අරහත්තමග්ගං, අරහත්තඵලං වා අජ්ඣගා අධිගතන්ති අත්ථො වුත්තො.

‘‘සන්ධාවිස්ස’’න්ති එත්ථ ච ‘‘ගාථායමතීතත්ථෙ ඉමිස්ස’’න්ති නෙරුත්තිකා. ‘‘තංකාලවචනිච්ඡායමතීතෙපි භවිස්සන්තී’’ති කෙචි. පුනප්පුනන්ති අභිණ්හත්ථෙ නිපාතො. පාතබ්බා රක්ඛිතබ්බාති ඵාසු ප-කාරස්ස ඵ-කාරං කත්වා, ඵුසිතබ්බාති වා ඵාසු, සායෙව ඵාසුකා. අජ්ඣගාති ච ‘‘අජ්ජතනියමාත්තමිං වා අං වා’’ති වදන්ති. යදි පන චිත්තමෙව කත්තා, තදා පරොක්ඛායෙව. අන්තොජප්පනවසෙන කිර භගවා ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති ගාථාද්වයමාහ, තස්මා එසා මනසා පවත්තිතධම්මානමාදි. ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’ති අයං පන වාචාය පවත්තිතධම්මානන්ති වදන්ති.

කෙචීති ඛන්ධකභාණකා. පඨමං වුත්තො පන ධම්මපදභාණකානං වාදො. යදා…පෙ… ධම්මාති එත්ථ නිදස්සනත්ථො, ආද්යත්ථො ච ඉති-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. නිදස්සනෙන හි මරියාදවචනෙන විනා පදත්ථවිපල්ලාසකාරිනාව අත්ථො පරිපුණ්ණො න හොති. තත්ථ ආද්යත්ථමෙව ඉති-සද්දං ගහෙත්වා ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, ‘‘තෙන ආතාපිනො…පෙ… සහෙතුධම්ම’න්තිආදිගාථාත්තයං සඞ්ගණ්හාතී’’ති (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙන වුත්තං. ඛන්ධකෙති මහාවග්ගෙ. උදානගාථන්ති ජාතියා එකවචනං, තත්ථාපි වා පඨමගාථමෙව ගහෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

එත්ථ ච ඛන්ධකභාණකා එවං වදන්ති ‘‘ධම්මපදභාණකානං ගාථා මනසාව දෙසිතත්තා තදා මහතො ජනස්ස උපකාරාය නාහොසි, අම්හාකං පන ගාථා වචීභෙදං කත්වා දෙසිතත්තා තදා සුණන්තානං දෙවබ්රහ්මානං උපකාරාය අහොසි, තස්මා ඉදමෙව පඨමබුද්ධවචන’’න්ති. ධම්මපදභාණකා පන ‘‘දෙසනාය ජනස්ස උපකාරානුපකාරභාවො පඨමභාවෙ ලක්ඛණං න හොති, භගවතා මනසා පඨමං දෙසිතත්තා ඉදමෙව පඨමබුද්ධවචන’’න්ති වදන්ති ¶ . තස්මා උභයම්පි උභයථා යුජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. නනු ච යදි ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්ති ගාථා මනසාව දෙසිතා, අථ කස්මා ධම්මපදට්ඨකථායං ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’න්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා බොධිරුක්ඛමූලෙ නිසින්නො උදානවසෙන උදානෙත්වා අපරභාගෙ ආනන්දත්ථෙරෙන පුට්ඨො කථෙසී’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.152 උදානවත්ථු) වුත්තන්ති? අත්ථවසෙන තථායෙව ගහෙතබ්බත්තා. තත්ථාපි හි මනසා උදානෙත්වාති අත්ථොයෙව ගහෙතබ්බො. දෙසනා විය හි උදානම්පි මනසා උදානං, වචසා උදානන්ති ද්විධා විඤ්ඤායති. යදි චායං වචසා උදානං සියා, උදානපාළියමාරුළ්හා භවෙය්ය ¶ , තස්මා උදානපාළියමනාරුළ්හභාවොයෙව වචසා අනුදානෙත්වා මනසා උදානභාවෙ කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘පාටිපදදිවසෙ’’ති ඉදං ‘‘සබ්බඤ්ඤුභාවප්පත්තස්සා’’ති එතෙන න සම්බජ්ඣිතබ්බං, ‘‘පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නා’’ති එතෙන පන සම්බජ්ඣිතබ්බං. විසාඛපුණ්ණමායමෙව හි භගවා පච්චූසසමයෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො. ලොකියසමයෙ පන එවම්පි සම්බජ්ඣනං භවති, තථාපි නෙස සාසනසමයොති න ගහෙතබ්බං. සොමනස්සමෙව සොමනස්සමයං යථා ‘‘දානමයං, සීලමය’’න්ති, (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60; නෙත්ති. 34) තංසම්පයුත්තඤාණෙනාති අත්ථො. සොමනස්සෙන වා සහජාතාදිසත්තියා පකතං, තාදිසෙන ඤාණෙනාතිපි වට්ටති.

හන්දාති චොදනත්ථෙ නිපාතො. ඉඞ්ඝ සම්පාදෙථාති හි චොදෙති. ආමන්තයාමීති පටිවෙදයාමි, බොධෙමීති අත්ථො. වොති පන ‘‘ආමන්තයාමී’’ති එතස්ස කම්මපදං. ‘‘ආමන්තනත්ථෙ දුතියායෙව, න චතුත්ථී’’ති හි වත්වා තමෙවුදාහරන්ති අක්ඛරචින්තකා. වයධම්මාති අනිච්චලක්ඛණමුඛෙන සඞ්ඛාරානං දුක්ඛානත්තලක්ඛණම්පි විභාවෙති ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 2.15, 45, 76, 77; 2.3.1, 4; පටි. ම. 2.10) වචනතො. ලක්ඛණත්තයවිභාවනනයෙනෙව ච තදාරම්මණං විපස්සනං දස්සෙන්තො සබ්බතිත්ථියානං අවිසයභූතං බුද්ධාවෙණිකං චතුසච්චකම්මට්ඨානාධිට්ඨානං අවිපරීතං නිබ්බානගාමිනිපටිපදං පකාසෙතීති දට්ඨබ්බං. ඉදානි තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං නියොජෙති ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති, තාය චතුසච්චකම්මට්ඨානාධිට්ඨානාය අවිපරීතනිබ්බානගාමිනිපටිපදාය අප්පමාදෙන සම්පාදෙථාති අත්ථො. අපිච ‘‘වයධම්මා සඞ්ඛාරා’’ති එතෙන සඞ්ඛෙපෙන සංවෙජෙත්වා ‘‘අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති සඞ්ඛෙපෙනෙව නිරවසෙසං සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති ¶ . අප්පමාදපදඤ්හි සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං කෙවලපරිපුණ්ණං සාසනං පරියාදියිත්වා තිට්ඨති, සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතාය කෙවලපරිපුණ්ණාය සාසනසඞ්ඛාතාය සම්මාපටිපත්තියා අප්පමාදෙන සම්පාදෙථාති අත්ථො. උභින්නමන්තරෙති ද්වින්නං වචනානමන්තරාළෙ වෙමජ්ඣෙ. එත්ථ හි කාලවතා කාලොපි නිදස්සිතො තදවිනාභාවිත්තාති වෙදිතබ්බො.

සුත්තන්තපිටකන්ති එත්ථ සුත්තමෙව සුත්තන්තං යථා ‘‘කම්මන්තං, වනන්ත’’න්ති. සඞ්ගීතඤ්ච අසඞ්ගීතඤ්චාති සබ්බසරූපමාහ. ‘‘අසඞ්ගීතන්ති ච සඞ්ගීතික්ඛන්ධකකථාවත්ථුප්පකරණාදි. කෙචි පන ‘සුභසුත්තං (දී. නි. 1.444) පඨමසඞ්ගීතියමසඞ්ගීත’න්ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති. පඨමසඞ්ගීතිතො පුරෙතරමෙව හි ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන ජෙතවනෙ විහරන්තෙන සුභස්ස මාණවස්ස භාසිත’’න්ති (දී. නි. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. සුභසුත්තං පන ‘‘එවං මෙ සුත්තං එකං සමයං ආයස්මා ආනන්දො සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ¶ ආරාමෙ අචිරපරිනිබ්බුතෙ භගවතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.444) ආගතං. තත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිවචනං පඨමසඞ්ගීතියං ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙනෙව වත්තුං යුත්තරූපං න හොති. න හි ආනන්දත්ථෙරො සයමෙව සුභසුත්තං දෙසෙත්වා ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදීනි වදති. එවං පන වත්තබ්බං සියා ‘‘එකමිදාහං භන්තෙ සමයං සාවත්ථියං විහරාමි ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’තිආදි. තස්මා දුතියතතියසඞ්ගීතිකාරකෙහි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා සුභසුත්තං සඞ්ගීතිමාරොපිතං විය දිස්සති. අථාචරියධම්මපාලත්ථෙරස්ස එවමධිප්පායො සියා ‘‘ආනන්දත්ථෙරෙනෙව වුත්තම්පි සුභසුත්තං පඨමසඞ්ගීතිමාරොපෙත්වා තන්තිං ඨපෙතුකාමෙහි මහාකස්සපත්ථෙරාදීහි අඤ්ඤෙසු සුත්තෙසු ආගතනයෙනෙව ‘එවං මෙ සුත’න්තිආදිනා තන්ති ඨපිතා’’ති. එවං සති යුජ්ජෙය්ය. අථ වා ආයස්මා ආනන්දො සුභසුත්තං සයං දෙසෙන්තොපි සාමඤ්ඤඵලාදීසු භගවතා දෙසිතනයෙනෙව දෙසෙසීති භගවතො සම්මුඛා ලද්ධනයෙ ඨත්වා දෙසිතත්තා භගවතා දෙසිතං ධම්මං අත්තනි අදහන්තො ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිමාහාති එවමධිප්පායෙපි සති යුජ්ජතෙව. ‘‘අනුසඞ්ගීතඤ්චා’’තිපි පාඨො. දුතියතතියසඞ්ගීතීසු පුන සඞ්ගීතඤ්චාති අත්ථවසෙන නින්නානාකරණමෙව. සමොධානෙත්වා විනයපිටකං නාම වෙදිතබ්බං, සුත්ත…පෙ… අභිධම්මපිටකං නාම වෙදිතබ්බන්ති යොජනා.

භික්ඛුභික්ඛුනීපාතිමොක්ඛවසෙන ¶ උභයානි පාතිමොක්ඛානි. භික්ඛුභික්ඛුනීවිභඞ්ගවසෙන ද්වෙ විභඞ්ගා. මහාවග්ගචූළවග්ගෙසු ආගතා ද්වාවීසති ඛන්ධකා. පච්චෙකං සොළසහි වාරෙහි උපලක්ඛිතත්තා සොළස පරිවාරාති වුත්තං. පරිවාරපාළියඤ්හි මහාවිභඞ්ගෙ සොළස වාරා, භික්ඛුනීවිභඞ්ගෙ සොළස වාරා චාති බාත්තිංස වාරා ආගතා. පොත්ථකෙසු පන කත්ථචි ‘‘පරිවාරා’’ති එත්තකමෙව දිස්සති, බහූසු පන පොත්ථකෙසු විනයට්ඨකථායං, අභිධම්මට්ඨකථායඤ්ච ‘‘සොළස පරිවාරා’’ති එවමෙව දිස්සමානත්තා අයම්පි පාඨො න සක්කා පටිබාහිතුන්ති තස්සෙවත්ථො වුත්තො. ‘‘ඉතී’’ති යථාවුත්තං බුද්ධවචනං නිදස්සෙත්වා ‘‘ඉද’’න්ති තං පරාමසති. ඉති-සද්දො වා ඉදමත්ථෙ, ඉදන්ති වචනසිලිට්ඨතාමත්තං, ඉති ඉදන්ති වා පරියායද්වයං ඉදමත්ථෙයෙව වත්තති ‘‘ඉදානෙතරහි විජ්ජතී’’තිආදීසු විය. එස නයො ඊදිසෙසු. බ්රහ්මජාලාදීනි චතුත්තිංස සුත්තානි සඞ්ගය්හන්ති එත්ථ, එතෙන වා, තෙසං වා සඞ්ගහො ගණනා එතස්සාති බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො. එවමිතරෙසුපි. හෙට්ඨා වුත්තෙසු දීඝභාණකමජ්ඣිමභාණකානං වාදෙසු මජ්ඣිමභාණකානඤ්ඤෙව වාදස්ස යුත්තතරත්තා ඛුද්දකපාඨාදයොපි සුත්තන්තපිටකෙයෙව සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ඛුද්දක…පෙ… සුත්තන්තපිටකං නාමා’’ති ආහ. තත්ථ ‘‘සුණාථ භාවිතත්තානං, ගාථා අත්ථූපනායිකාති (ථෙරගා. නිදානගාථා) වුත්තත්තා ‘‘ථෙරගාථා ථෙරීගාථා’’ති ච පාඨො යුත්තො.

එවං ¶ සරූපතො පිටකත්තයං නියමෙත්වා ඉදානි නිබ්බචනං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු තිබ්බිධෙසු පිටකෙසු. විවිධවිසෙසනයත්තාති විවිධනයත්තා, විසෙසනයත්තා ච. විනයනතොති විනයනභාවතො, භාවප්පධානනිද්දෙසොයං, භාවලොපො වා, ඉතරථා දබ්බමෙව පධානං සියා, තථා ච සති විනයනතාගුණසමඞ්ගිනා විනයදබ්බෙනෙව හෙතුභූතෙන විනයොති අක්ඛාතො, න පන විනයනතාගුණෙනාති අනධිප්පෙතත්ථප්පසඞ්ගො භවෙය්ය. අයං නයො එදිසෙසු. විනීයතෙ වා විනයනං, තතොති අත්ථො. අයං විනයොති අත්ථපඤ්ඤත්තිභූතො සඤ්ඤීසඞ්ඛාතො අයං තන්ති විනයො. විනයොති අක්ඛාතොති සද්දපඤ්ඤත්තිභූතො සඤ්ඤාසඞ්ඛාතො විනයො නාමාති කථිතො. අත්ථපඤ්ඤත්තියා හි නාමපඤ්ඤත්තිවිභාවනං නිබ්බචනන්ති.

ඉදානි ¶ ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘විවිධා හී’’තිආදි. ‘‘විවිධා එත්ථ නයා, තස්මා විවිධනයත්තා විනයොති අක්ඛාතො’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං. විවිධත්තං සරූපතො දස්සෙති ‘‘පඤ්චවිධා’’තිආදිනා, තථා විසෙසත්තම්පි ‘‘දළ්හීකම්මා’’තිආදිනා. ලොකවජ්ජෙසු සික්ඛාපදෙසු දළ්හීකම්මපයොජනා, පණ්ණත්තිවජ්ජෙසු සිථිලකරණපයොජනා. සඤ්ඤමවෙලං අභිභවිත්වා පවත්තො ආචාරො අජ්ඣාචාරො, වීතික්කමො, කායෙ, වාචාය ච පවත්තො සො, තස්ස නිසෙධනං තථා, තෙන තථානිසෙධනමෙව පරියායෙන කායවාචාවිනයනං නාමාති දස්සෙති. ‘‘තස්මා’’ති වත්වා තස්සානෙකධා පරාමසනමාහ ‘‘විවිධනයත්තා’’තිආදි. යථාවුත්තා ච ගාථා ඊදිසස්ස නිබ්බචනස්ස පකාසනත්ථං වුත්තාති දස්සෙතුං ‘‘තෙනා’’තිආදි වුත්තං. තෙනාති විවිධනයත්තාදිහෙතුනා කරණභූතෙනාති වදන්ති. අපිච ‘‘විවිධා හී’’තිආදිවාක්යස්ස යථාවුත්තස්ස ගුණං දස්සෙන්තො ‘‘තෙනා’’තිආදිමාහාතිපි සම්බන්ධං වදන්ති. එවං සති තෙනාති විවිධනයත්තාදිනා හෙතුභූතෙනාති අත්ථො. අථ වා යථාවුත්තවචනමෙව සන්ධාය පොරාණෙහි අයං ගාථා වුත්තාති සංසන්දෙතුං ‘‘තෙනා’’තිආදි වුත්තන්තිපි වදන්ති, දුතියනයෙ විය ‘‘තෙනා’’ති පදස්ස අත්ථො. එතන්ති ගාථාවචනං. එතස්සාති විනයසද්දස්ස, ‘‘වචනත්ථා’’ති පදෙන සම්බන්ධො. ‘‘වචනස්ස අත්ථො’’ති හි සම්බන්ධෙ වුත්තෙපි තස්ස වචනසාමඤ්ඤතො විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘එතස්සා’’ති පුන වුත්තං. නෙරුත්තිකා පන සමාසතද්ධිතෙසු සිද්ධෙසු සාමඤ්ඤත්තා, නාමසද්දත්තා ච එදිසෙසු සද්දන්තරෙන විසෙසිතභාවං ඉච්ඡන්ති.

‘‘අත්ථාන’’න්ති පදං ‘‘සූචනතො…පෙ… සුත්තාණා’’ති පදෙහි යථාරහං කම්මසම්බන්ධවසෙන යොජෙතබ්බං. තමත්ථං විවරති ‘‘තඤ්හී’’තිආදිනා. අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙති යො තං සුත්තං සජ්ඣායති, සුණාති, වාචෙති, චින්තෙති, දෙසෙති ච, සුත්තෙන සඞ්ගහිතො සීලාදිඅත්ථො තස්සපි හොති, තෙන පරස්ස සාධෙතබ්බතො පරස්සපීති තදුභයං තං සුත්තං සූචෙති දීපෙති, තථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ ¶ ලොකියලොකුත්තරත්ථෙ චාති එවමාදිභෙදෙ අත්ථෙ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. අත්ථසද්දො චායං හිතපරියායො, න භාසිතත්ථවචනො. යදි සියා, සුත්තං අත්තනොපි භාසිතත්ථං සූචෙති, පරස්සපීති අයමනධිප්පෙතත්ථො වුත්තො සියා. සුත්තෙන හි යො අත්ථො පකාසිතො, සො තස්සෙව පකාසකස්ස ¶ සුත්තස්ස හොති, තස්මා න තෙන පරත්ථො සූචිතො, තෙන සූචෙතබ්බස්ස පරත්ථස්ස නිවත්තෙතබ්බස්ස අභාවා අත්තත්ථග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං. අත්තත්ථපරත්ථවිනිමුත්තස්ස භාසිතත්ථස්ස අභාවා ආදිග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං, තස්මා යථාවුත්තස්ස හිතපරියායස්ස අත්ථස්ස සුත්තෙ අසම්භවතො සුත්තාධාරස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන අත්තත්ථපරත්ථා වුත්තා.

අථ වා සුත්තං අනපෙක්ඛිත්වා යෙ අත්තත්ථාදයො අත්ථප්පභෙදා ‘‘න හ’ඤ්ඤදත්ථ’ත්ථි පසංසලාභා’’ති එතස්ස පදස්ස නිද්දෙසෙ (මහානි. 63) වුත්තා ‘‘අත්තත්ථො, පරත්ථො, උභයත්ථො, දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො, සම්පරායිකො අත්ථො, උත්තානො අත්ථො, ගම්භීරො අත්ථො, ගූළ්හො අත්ථො, පටිච්ඡන්නො අත්ථො, නෙය්යො අත්ථො, නීතො අත්ථො, අනවජ්ජො අත්ථො, නික්කිලෙසො අත්ථො, වොදානො අත්ථො, පරමත්ථො’’ති, (මහානි. 63) තෙ අත්ථප්පභෙදෙ සූචෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. කිඤ්චාපි හි සුත්තනිරපෙක්ඛං අත්තත්ථාදයො වුත්තා සුත්තත්ථභාවෙන අනිද්දිට්ඨත්තා, තෙසු පන එකොපි අත්ථප්පභෙදො සුත්තෙන දීපෙතබ්බතං නාතිවත්තතීති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ අත්ථසද්දො භාසිතත්ථපරියායොපි හොති. එත්ථ හි පුරිමකා පඤ්ච අත්ථප්පභෙදා හිතපරියායා, තතො පරෙ ඡ භාසිතත්ථප්පභෙදා, පච්ඡිමකා චත්තාරො උභයසභාවා. තත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යතාය විභාවෙන අනගාධභාවො උත්තානො. දුරධිගමතාය විභාවෙන අගාධභාවො ගම්භීරො. අවිවටො ගූළ්හො. මූලුදකාදයො විය පංසුනා අක්ඛරසන්නිවෙසාදිනා තිරොහිතො පටිච්ඡන්නො. නිද්ධාරෙත්වා ඤාපෙතබ්බො නෙය්යො. යථාරුතවසෙන වෙදිතබ්බො නීතො. අනවජ්ජනික්කිලෙසවොදානා පරියායවසෙන වුත්තා, කුසලවිපාකකිරියාධම්මවසෙන වා යථාක්කමං යොජෙතබ්බා. පරමත්ථො නිබ්බානං, ධම්මානං අවිපරීතසභාවො එව වා.

අථ වා ‘‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො හොතී’’ති අත්තත්ථං, ‘‘අප්පිච්ඡකථඤ්ච පරෙසං කත්තා හොතී’’ති පරත්ථං සූචෙති. එවං ‘‘අත්තනා ච පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, පරඤ්ච පාණාතිපාතා වෙරමණියා සමාදපෙතී’’තිආදිසුත්තානි (අ. නි. 4.99, 265) යොජෙතබ්බානි. අපරෙ පන ‘‘යථාසභාවං භාසිතං අත්තත්ථං, පූරණකස්සපාදීනමඤ්ඤතිත්ථියානං සමයභූතං පරත්ථං සූචෙති, සුත්තෙන වා සඞ්ගහිතං අත්තත්ථං, සුත්තානුලොමභූතං පරත්ථං, සුත්තන්තනයභූතං වා අත්තත්ථං, විනයාභිධම්මනයභූතං පරත්ථං ¶ සූචෙතී’’තිපි වදන්ති. විනයාභිධම්මෙහි ච විසෙසෙත්වා සුත්තසද්දස්ස අත්ථො වත්තබ්බො, තස්මා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසප්පවත්තාය දෙසනාය සාතිසයං අත්තහිතපරහිතාදීනි ¶ පකාසිතානි හොන්ති තප්පධානභාවතො, න පන ආණාධම්මසභාව-වසප්පවත්තායාති ඉදමෙව ‘‘අත්ථානං සූචනතො සුත්ත’’න්ති වුත්තං. සූච-සද්දස්ස චෙත්ථ රස්සො. ‘‘එවඤ්ච කත්වා ‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්න’න්ති (පාචි. 655, 1242) ච සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’ති (අට්ඨසා. නිදානකථා, කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) ච එවමාදීසු සුත්තසද්දො උපචරිතොති ගහෙතබ්බො’’ති (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙන වුත්තං. අඤ්ඤෙ පන යථාවුත්තසදිසෙනෙව නිබ්බචනෙන සුත්තසද්දස්ස විනයාභිධම්මානම්පි වාචකත්තං වදන්ති.

සුත්තෙ ච ආණාධම්මසභාවො වෙනෙය්යජ්ඣාසයමනුවත්තති, න විනයාභිධම්මෙසු විය වෙනෙය්යජ්ඣාසයො ආණාධම්මසභාවෙ, තස්මා වෙනෙය්යානං එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනාති ආහ ‘‘සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා’’තිආදි. ‘‘එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනා’’ති ඉදම්පි වෙනෙය්යානං හිතසම්පාදනෙ සුත්තන්තදෙසනාය තප්පරභාවමෙව සන්ධාය වුත්තං. තප්පරභාවො ච වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමතො දට්ඨබ්බො. තෙනෙවාහ ‘‘වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තා’’ති. එතෙන ච හෙතුනා නනු විනයාභිධම්මාපි සුවුත්තා, අථ කස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති අනුයොගං පරිහරති.

අනුපුබ්බසික්ඛාදිවසෙන කාලන්තරෙන අත්ථාභිනිප්ඵත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සස්සමිව ඵල’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා සස්සං නාම වපනරොපනාදික්ඛණෙයෙව ඵලං න පසවති, අනුපුබ්බජග්ගනාදිවසෙන කාලන්තරෙනෙව පසවති, තථා ඉදම්පි සවනධාරණාදික්ඛණෙයෙව අත්ථෙ න පසවති, අනුපුබ්බසික්ඛාදිවසෙන කාලන්තරෙනෙව පසවතීති. පසවතීති ච ඵලති, අභිනිප්ඵාදෙතීති අත්ථො. අභිනිප්ඵාදනමෙව හි ඵලනං. උපායසමඞ්ගීනඤ්ඤෙව අත්ථාභිනිප්ඵත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘ධෙනු විය ඛීර’’න්ති ආහ. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – යථා ධෙනු නාම කාලෙ ජාතවච්ඡා ථනං ගහෙත්වා දුහතං උපායවන්තානමෙව ඛීරං පග්ඝරාපෙති, න අකාලෙ අජාතවච්ඡා. කාලෙපි වා විසාණාදිකං ගහෙත්වා දුහතං අනුපායවන්තානං, තථා ඉදම්පි නිස්සරණාදිනා සවනධාරණාදීනි කුරුතං උපායවන්තානමෙව ¶ සීලාදිඅත්ථෙ පග්ඝරාපෙති, න අලගද්දූපමාය සවනධාරණාදීනි කුරුතං අනුපායවන්තානන්ති. යදිපි ‘‘සූදතී’’ති එතස්ස ඝරති සිඤ්චතීති අත්ථො, තථාපි සකම්මිකධාතුත්තා පග්ඝරාපෙතීති කාරිතවසෙන අත්ථො වුත්තො යථා ‘‘තරතී’’ති එතස්ස නිපාතෙතීති අත්ථො’’ති. ‘‘සුත්තාණා’’ති එතස්ස අත්ථමාහ ‘‘සුට්ඨු ච නෙ තායතී’’ති. නෙති අත්ථෙ.

සුත්තසභාගන්ති ¶ සුත්තසදිසං. තබ්භාවං දස්සෙති ‘‘යථා හී’’තිආදිනා. තච්ඡකානං සුත්තන්ති වඩ්ඪකීනං කාළසුත්තං. පමාණං හොති තදනුසාරෙන තච්ඡනතො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා කාළසුත්තං පසාරෙත්වා සඤ්ඤාණෙ කතෙ ගහෙතබ්බං, විස්සජ්ජෙතබ්බඤ්ච පඤ්ඤායති, තස්මා තං තච්ඡකානං පමාණං හොති, එවං විවාදෙසු උප්පන්නෙසු සුත්තෙ ආනීතමත්තෙ ‘‘ඉදං ගහෙතබ්බං, ඉදං විස්සජ්ජෙතබ්බ’’න්ති පාකටත්තා විවාදො වූපසම්මති, තස්මා එතං විඤ්ඤූනං පමාණන්ති. ඉදානි අඤ්ඤථාපි සුත්තසභාගතං විභාවෙන්තො ‘‘යථා චා’’තිආදිමාහ. සුත්තෙනාති පුප්ඵාවුතෙන යෙන කෙනචි ථිරසුත්තෙන. සඞ්ගහිතානීති සුට්ඨු, සමං වා ගහිතානි, ආවුතානීති අත්ථො. න විකිරියන්තීති ඉතො චිතො ච විප්පකිණ්ණාභාවමාහ, න විද්ධංසීයන්තීති ඡෙජ්ජභෙජ්ජාභාවං. අයමෙත්ථාධිප්පායො – යථා ථිරසුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි වාතෙන න විකිරියන්ති න විද්ධංසීයන්ති, එවං සුත්තෙන සඞ්ගහිතා අත්ථා මිච්ඡාවාදෙන න විකිරියන්ති න විද්ධංසීයන්තීති. වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසප්පවත්තාය ච දෙසනාය අත්තත්ථපරත්ථාදීනං සාතිසයප්පකාසනතො ආණාධම්මසභාවෙහි විනයාභිධම්මෙහි විසෙසෙත්වා ඉමස්සෙව සුත්තසභාගතා වුත්තා. ‘‘තෙනා’’තිආදීසු වුත්තනයානුසාරෙන සම්බන්ධො චෙව අත්ථො ච යථාරහං වත්තබ්බො. එත්ථ ච ‘‘සුත්තන්තපිටක’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තෙපි අන්තසද්දස්ස අවචනං තස්ස විසුං අත්ථාභාවදස්සනත්ථං තබ්භාවවුත්තිතො. සහයොගස්ස හි සද්දස්ස අවචනෙන සෙසතා තස්ස තුල්යාධිකරණතං, අනත්ථකතං වා ඤාපෙති.

යන්ති එස නිපාතො කාරණෙ, යෙනාති අත්ථො. එත්ථ අභිධම්මෙ වුඩ්ඪිමන්තො ධම්මා යෙන වුත්තා, තෙන අභිධම්මො නාම අක්ඛාතොති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. අභි-සද්දස්ස අත්ථවසෙනායං පභෙදොති තස්ස තදත්ථප්පවත්තතාදස්සනෙන තමත්ථං සාධෙන්තො ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිමාහ. අභි-සද්දො ¶ කමනකිරියාය වුඩ්ඪිභාවසඞ්ඛාතමතිරෙකත්ථං දීපෙතීති වුත්තං ‘‘අභික්කමන්තීතිආදීසු වුඩ්ඪියං ආගතො’’ති. අභිඤ්ඤාතාති අඩ්ඪචන්දාදිනා කෙනචි සඤ්ඤාණෙන ඤාතා, පඤ්ඤාතා පාකටාති වුත්තං හොති. අඩ්ඪචන්දාදිභාවො හි රත්තියා උපලක්ඛණවසෙන පඤ්ඤාණං හොති ‘‘යස්මා අඩ්ඪො, තස්මා අට්ඨමී. යස්මා ඌනො, තස්මා චාතුද්දසී. යස්මා පුණ්ණො, තස්මා පන්නරසී’’ති. අභිලක්ඛිතාති එත්ථාපි අයමෙවත්ථො වෙදිතබ්බො, ඉදං පන මූලපණ්ණාසකෙ භයභෙරවසුත්තෙ (ම. නි. 1.34) අභිලක්ඛිතසද්දපරියායො අභිඤ්ඤාතසද්දොති ආහ ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතාතිආදීසු ලක්ඛණෙ’’ති. යජ්ජෙවං ලක්ඛිතසද්දස්සෙව ලක්ඛණත්ථදීපනතො අභි-සද්දො අනත්ථකොව සියාති? නෙවං දට්ඨබ්බං තස්සාපි තදත්ථජොතනතො. වාචකසද්දසන්නිධානෙ හි උපසග්ගනිපාතා තදත්ථජොතකමත්තාති ලක්ඛිතසද්දෙන වාචකභාවෙන පකාසිතස්ස ලක්ඛණත්ථස්සෙව ජොතකභාවෙන පකාසනතො අභි-සද්දොපි ලක්ඛණෙ පවත්තතීති වුත්තොති දට්ඨබ්බං. රාජාභිරාජාති පරෙහි ¶ රාජූහි පූජිතුමරහො රාජා. පූජිතෙති පූජාරහෙ. ඉදං පන සුත්තනිපාතෙ සෙලසුත්තෙ (සු. නි. 553 ආදයො).

අභිධම්මෙති ‘‘සුපිනන්තෙන සුක්කවිසට්ඨියා අනාපත්තිභාවෙපි අකුසලචෙතනා උපලබ්භතී’’තිආදිනා (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) විනයපඤ්ඤත්තියා සඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ. පුබ්බාපරවිරොධාභාවෙන යථාවුත්තධම්මානමෙව අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහතො අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙතිපි වදන්ති. ‘‘පාණාතිපාතො අකුසල’’න්ති (ම. නි. 2.192) එවමාදීසු වා මරණාධිප්පායස්ස ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා අකුසලො, න පාණසඞ්ඛාතජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදසඞ්ඛාතො අතිපාතො. තථා ‘‘අදින්නස්ස පරසන්තකස්ස ආදානසඞ්ඛාතා විඤ්ඤත්ති අබ්යාකතො ධම්මො, තංවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අකුසලො ධම්මො’’ති එවමාදිනාපි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙති අත්ථො වෙදිතබ්බො. අභිවිනයෙති එත්ථ පන ‘‘ජාතරූපරජතං න පටිග්ගහෙතබ්බ’’න්ති වදන්තො විනයෙ විනෙති නාම. එත්ථ ච ‘‘එවං පටිග්ගණ්හතො පාචිත්තියං, එවං පන දුක්කට’’න්ති වදන්තො අභිවිනයෙ විනෙති නාමාති වදන්ති. තස්මා ජාතරූපරජතං පරසන්තකං ථෙය්යචිත්තෙන ගණ්හන්තස්ස යථාවත්ථුං ¶ පාරාජිකථුල්ලච්චයදුක්කටෙසු අඤ්ඤතරං, භණ්ඩාගාරිකසීසෙන ගණ්හන්තස්ස පාචිත්තියං, අත්තනො අත්ථාය ගණ්හන්තස්ස නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, කෙවලං ලොලතාය ගණ්හන්තස්ස අනාමාසදුක්කටං, රූපියඡඩ්ඩකසම්මතස්ස අනාපත්තීති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ විනයෙපි පටිබලො විනෙතුන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවං පන පරිච්ඡින්නතං සරූපතො සඞ්ඛෙපෙනෙව දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ…පෙ… හොතී’’ති ආහ.

අභික්කන්තෙනාති එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං අභි-සද්දො දීපෙතීති වුත්තං ‘‘අධිකෙ’’ති. නනු ච ‘‘අභික්කමන්තී’’ති එත්ථ අභි-සද්දො කමනකිරියාය වුඩ්ඪිභාවං අතිරෙකත්තං දීපෙති, ‘‘අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’ති එත්ථ ඤාණලක්ඛණකිරියානං සුපාකටතං විසෙසං, ‘‘අභික්කන්තෙනා’’ති එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං විසිට්ඨභාවං දීපෙතීති ඉදං තාව යුත්තං කිරියාවිසෙසකත්තා උපසග්ගස්ස. ‘‘පාදයො කිරියායොගෙ උපසග්ගා’’ති හි සද්දසත්ථෙ වුත්තං. ‘‘අභිරාජා, අභිවිනයෙ’’ති පන පූජිතපරිච්ඡින්නෙසු රාජවිනයෙසු අභි-සද්දො වත්තතීති කථමෙතං යුජ්ජෙය්ය. න හි අසත්වවාචී සද්දො සත්වවාචකො සම්භවතීති? නත්ථි අත්ර දොසො පූජනපරිච්ඡෙදනකිරියානම්පි දීපනතො, තාහි ච කිරියාහි යුත්තෙසු රාජවිනයෙසුපි පවත්තත්තා. අභිපූජිතො රාජාති හි අත්ථෙන කිරියාකාරකසම්බන්ධං නිමිත්තං කත්වා කම්මසාධනභූතං රාජදබ්බං අභි-සද්දො පධානතො වදති, පූජනකිරියං පන අප්පධානතො. තථා අභිපරිච්ඡින්නො විනයොති ¶ අත්ථෙන කිරියාකාරකසම්බන්ධං නිමිත්තං කත්වා කම්මසාධනභූතං විනයදබ්බං අභි-සද්දො පධානතො වදති, පරිච්ඡින්දනකිරියං පන අප්පධානතො. තස්මා අතිමාලාදීසු අති-සද්දො විය අභි-සද්දො එත්ථ සහ සාධනෙන කිරියං වදතීති අභිරාජඅභිවිනයසද්දා සොපසග්ගාව සිද්ධා. එවං අභිධම්මසද්දෙපි අභිසද්දො සහ සාධනෙන වුඩ්ඪියාදිකිරියං වදතීති අයමත්ථො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

හොතු අභි-සද්දො යථාවුත්තෙසු අත්ථෙසු, තප්පයොගෙන පන ධම්මසද්දෙන දීපිතා වුඩ්ඪිමන්තාදයො ධම්මා එත්ථ වුත්තා න භවෙය්යුං, කථං අයමත්ථො යුජ්ජෙය්යාති අනුයොගෙ සති තං පරිහරන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එත්ථාති එතස්මිං අභිධම්මෙ. උපන්යාසෙ ච-සද්දො. භාවෙතීති චිත්තස්ස වඩ්ඪනං වුත්තං, ඵරිත්වාති ආරම්මණස්ස වඩ්ඪනං, තස්මා තාහි භාවනාඵරණවුඩ්ඪීහි වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තාති අත්ථො ¶ . ආරම්මණාදීහීති ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මද්වාරපටිපදාදීහි. එකන්තතො ලොකුත්තරධම්මානඤ්ඤෙව පූජාරහත්තා ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා’’තිආදිනා තෙයෙව පූජිතාති දස්සිතා. ‘‘පූජාරහා’’ති එතෙන කත්තාදිසාධනං, අතීතාදිකාලං, සක්කුණෙය්යත්ථං වා නිවත්තෙති. පූජිතබ්බායෙව හි ධම්මා කාලවිසෙසනියමරහිතා පූජාරහා එත්ථ වුත්තාති අධිප්පායො දස්සිතො. සභාවපරිච්ඡින්නත්තාති ඵුසනාදිසභාවෙන පරිච්ඡින්නත්තා. කාමාවචරෙහි මහන්තභාවතො මහග්ගතා ධම්මා අධිකා, තතොපි උත්තරවිරහතො අනුත්තරා ධම්මාති දස්සෙති ‘‘මහග්ගතා’’තිආදිනා. තෙනාති ‘‘වුඩ්ඪිමන්තො’’තිආදිනා වචනෙන කරණභූතෙන, හෙතුභූතෙන වා.

යං පනෙත්ථාති එතෙසු විනයාදීසු තීසු අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨෙසු යං අවිසිට්ඨං සමානං, තං පිටකන්ති අත්ථො. විනයාදයො හි තයො සද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤාසාධාරණත්තා විසිට්ඨා නාම, පිටකසද්දො පන තෙහි තීහිපි සාධාරණත්තා ‘‘අවිසිට්ඨො’’ති වුච්චති. පරියත්තිබ්භාජනත්ථතොති පරියාපුණිතබ්බත්ථපතිට්ඨානත්ථෙහි කරණභූතෙහි, විසෙසනභූතෙහි වා. අපිච පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො පරියත්තිභාජනත්ථන්ති ආහූති අත්ථො දට්ඨබ්බො. පච්චත්තත්ථෙ හි තො-සද්දො ඉති-සද්දෙන නිද්දිසිතබ්බත්තා. ඉතිනා නිද්දිසිතබ්බෙහිතො – සද්දමිච්ඡන්ති නෙරුත්තිකා යථා ‘‘අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.406, 408, 411) එතෙන පරියාපුණිතබ්බතො, තංතදත්ථානං භාජනතො ච පිටකං නාමාති දස්සෙති. අනිප්ඵන්නපාටිපදිකපදඤ්හෙතං. සද්දවිදූ පන ‘‘පිට සද්දසඞ්ඝාටෙසූ’’ති වත්වා ඉධ වුත්තමෙව පයොගමුදාහරන්ති, තස්මා තෙසං මතෙන පිටීයති සද්දීයති පරියාපුණීයතීති පිටකං, පිටීයති වා සඞ්ඝාටීයති තංතදත්ථො එත්ථාති පිටකන්ති නිබ්බචනං කාතබ්බං. ‘‘තෙනා’’තිආදිනා සමාසං දස්සෙති.

මා ¶ පිටකසම්පදානෙනාති කාලාමසුත්තෙ, (අ. නි. 3.66) සාළ්හසුත්තෙ (අ. නි. 3.67) ච ආගතං පාළිමාහ. තදට්ඨකථායඤ්ච ‘‘අම්හාකං පිටකතන්තියා සද්ධිං සමෙතීති මා ගණ්හිත්ථා’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 2.3.66) අත්ථො වුත්තො. ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරෙන පන ‘‘පාළිසම්පදානවසෙන මා ගණ්හථා’’ති (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං. කුදාලපිටකමාදායාති කුදාලඤ්ච ¶ පිටකඤ්ච ආදාය. කු වුච්චති පථවී, තස්සා දාලනතො විදාලනතො අයොමයඋපකරණවිසෙසො කුදාලං නාම. තෙසං තෙසං වත්ථූනං භාජනභාවතො තාලපණ්ණවෙත්තලතාදීහි කතො භාජනවිසෙසො පිටකං නාම. ඉදං පන මූලපණ්ණාසකෙ කකචූපමසුත්තෙ (ම. නි. 1.227).

‘‘තෙන…පෙ… ඤෙය්යා’’ති ගාථාපදං උල්ලිඞ්ගෙත්වා ‘‘තෙනා’’තිආදිනා විවරති. සබ්බාදීහි සබ්බනාමෙහි වුත්තස්ස වා ලිඞ්ගමාදියතෙ, වුච්චමානස්ස වා, ඉධ පන වත්තිච්ඡාය වුත්තස්සෙවාති කත්වා ‘‘විනයො ච සො පිටකඤ්චා’’ති වුත්තං. ‘‘යථාවුත්තෙනෙව නයෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘එවං දුවිධත්ථෙන…පෙ… කත්වා’’ති ච ‘‘පරියත්තිභාවතො, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස භාජනතො චා’’ති ච වුත්තං සබ්බමතිදිසති. තයොපීති එත්ථ අපිසද්දො, පි-සද්දො වා අවයවසම්පිණ්ඩනත්ථො. ‘‘අපී’’ති අවත්වා ‘‘පී’’ති වදන්තො හි අපි-සද්දො විය පි-සද්දොපි විසුං නිපාතො අත්ථීති දස්සෙති.

කථෙතබ්බානං අත්ථානං දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා. සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිසාසිතබ්බභාවෙන අනුසාසනං විනයනං සාසනං. කථෙතබ්බස්ස සංවරාසංවරාදිනො අත්ථස්ස කථනං වචනපටිබද්ධතාකරණං කථා, ඉදං වුත්තං හොති – දෙසිතාරං භගවන්තමපෙක්ඛිත්වා දෙසනා, සාසිතබ්බපුග්ගලවසෙන සාසනං, කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස වසෙන කථාති එවමිමෙසං නානාකරණං වෙදිතබ්බන්ති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි දෙසනාදයො දෙසෙතබ්බාදිනිරපෙක්ඛා න හොන්ති, ආණාදයො පන විසෙසතො දෙසකාදිඅධීනාති තං තං විසෙසයොගවසෙන දෙසනාදීනං භෙදො වුත්තො. යථා හි ආණාවිධානං විසෙසතො ආණාරහාධීනං තත්ථ කොසල්ලයොගතො, එවං වොහාරපරමත්ථවිධානානි ච විධායකාධීනානීති ආණාදිවිධිනො දෙසකායත්තතා වුත්තා. අපරාධජ්ඣාසයානුරූපං විය ච ධම්මානුරූපම්පි සාසනං විසෙසතො, තථා විනෙතබ්බපුග්ගලාපෙක්ඛන්ති සාසිතබ්බපුග්ගලවසෙන සාසනං වුත්තං. සංවරාසංවරනාමරූපානං විය ච විනිබ්බෙඨෙතබ්බාය දිට්ඨියා කථනං සති වාචාවත්ථුස්මිං, නාසතීති විසෙසතො තදධීනං, තස්මා කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස වසෙන කථා වුත්තා. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘දෙසකස්ස ¶ ¶ වසෙනෙත්ථ, දෙසනා පිටකත්තයං;

සාසිතබ්බවසෙනෙතං, සාසනන්ති පවුච්චති.

කථෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස, වසෙනාපි කථාති ච;

දෙසනාසාසනකථා-භෙදම්පෙවං පකාසයෙ’’ති.

පදත්තයම්පෙතං සමොධානෙත්වා තාසං භෙදොති කත්වා භෙදසද්දො විසුං විසුං යොජෙතබ්බො ද්වන්දපදතො පරං සුය්යමානත්තා ‘‘දෙසනාභෙදං, සාසනභෙදං, කථාභෙදඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙ’’ති. භෙදන්ති ච නානත්තං, විසෙසං වා. තෙසු පිටකෙසු. සික්ඛා ච පහානඤ්ච ගම්භීරභාවො ච, තඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙ.

දුතියගාථාය පරියත්තිභෙදං පරියාපුණනස්ස පකාරං, විසෙසඤ්ච විභාවයෙ. යහිං විනයාදිකෙ පිටකෙ. යං සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්ච යථා භික්ඛු පාපුණාති, තථා තම්පි සබ්බං තහිං විභාවයෙති සම්බන්ධො. අථ වා යං පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්ච යහිං යථා භික්ඛු පාපුණාති, තථා තම්පි සබ්බං තහිං විභාවයෙති යොජෙතබ්බං. යථාති ච යෙහි උපාරම්භාදිහෙතුපරියාපුණනාදිප්පකාරෙහි, උපාරම්භනිස්සරණධම්මකොසරක්ඛණහෙතුපරියාපුණනං සුප්පටිපත්තිදුප්පටිපත්තීති එතෙහි පකාරෙහීති වුත්තං හොති. සන්තෙසුපි ච අඤ්ඤෙසු තථා පාපුණන්තෙසු ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො, යථානුසිට්ඨං සම්මාපටිපජ්ජනෙන ධම්මාධිට්ඨානභාවතො ච භික්ඛූති වුත්තං.

තත්රාති තාසු ගාථාසු. අයන්ති අධුනා වක්ඛමානා කථා. පරිදීපනාති සමන්තතො පකාසනා, කිඤ්චිමත්තම්පි අසෙසෙත්වා විභජනාති වුත්තං හොති. විභාවනාති එවං පරිදීපනායපි සති ගූළ්හං පටිච්ඡන්නමකත්වා සොතූනං සුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙන ආවිභාවනා. සඞ්ඛෙපෙන පරිදීපනා, විත්ථාරෙන විභාවනාතිපි වදන්ති. අපිච එතං පදද්වයං හෙට්ඨා වුත්තානුරූපතො කථිතං, අත්ථතො පන එකමෙව. තස්මා පරිදීපනා පඨමගාථාය, විභාවනා දුතියගාථායාති යොජෙතබ්බං. ච-සද්දෙන උභයත්ථං අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුච්චෙති. කස්මා, වුච්චන්තීති ආහ ‘‘එත්ථ හී’’තිආදි. හීති කාරණෙ නිපාතො ‘‘අක්ඛරවිපත්තියං හී’’තිආදීසු විය. යස්මා, කස්මාති වා අත්ථො. ආණං පණෙතුං [ඨපෙතුං (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා)] අරහතීති ආණාරහො, සම්මාසම්බුද්ධත්තා, මහාකාරුණිකතාය ¶ ච අවිපරීතහිතොපදෙසකභාවෙන පමාණවචනත්තා ආණාරහෙන භගවතාති අත්ථො. වොහාරපරමත්ථධම්මානම්පි තත්ථ සබ්භාවතො ‘‘ආණාබාහුල්ලතො’’ති ¶ වුත්තං, තෙන යෙභුය්යනයං දස්සෙති. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. විසෙසෙන සත්තානං මනං අවහරතීති වොහාරො, පඤ්ඤත්ති, තස්මිං කුසලො, තෙන.

පචුරො බහුලො අපරාධො දොසො වීතික්කමො යෙසං තෙ පචුරාපරාධා, සෙය්යසකත්ථෙරාදයො. යථාපරාධන්ති දොසානුරූපං. ‘‘අනෙකජ්ඣාසයා’’තිආදීසු ආසයොව අජ්ඣාසයො, සො අත්ථතො දිට්ඨි, ඤාණඤ්ච, පභෙදතො පන චතුබ්බිධො හොති. වුත්තඤ්ච –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨී ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකා;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසද්දිත’’න්ති.

තත්ථ සබ්බදිට්ඨීනං සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීහි සඞ්ගහිතත්තා සබ්බෙපි දිට්ඨිගතිකා සත්තා ඉමා එව ද්වෙ දිට්ඨියො සන්නිස්සිතා. යථාහ ‘‘ද්වයනිස්සිතො ඛො පනායං කච්චාන ලොකො යෙභුය්යෙන අත්ථිතඤ්ච නත්ථිතඤ්චා’’ති, (සං. නි. 2.15) අත්ථිතාති හි සස්සතග්ගාහො අධිප්පෙතො, නත්ථිතාති උච්ඡෙදග්ගාහො. අයං තාව වට්ටනිස්සිතානං පුථුජ්ජනානං ආසයො. විවට්ටනිස්සිතානං පන සුද්ධසත්තානං අනුලොමිකා ඛන්ති, යථාභූතඤාණන්ති දුවිධො ආසයො. තත්ථ ච අනුලොමිකා ඛන්ති විපස්සනාඤාණං. යථාභූතඤාණං පන කම්මසකතාඤාණං. චතුබ්බිධො පෙසො ආසයන්ති සත්තා එත්ථ නිවසන්ති, චිත්තං වා ආගම්ම සෙති එත්ථාති ආසයො මිගාසයො විය. යථා මිගො ගොචරාය ගන්ත්වාපි පච්චාගන්ත්වා තත්ථෙව වනගහනෙ සයතීති තං තස්ස ‘‘ආසයො’’ති වුච්චති, තථා චිත්තං අඤ්ඤථාපි පවත්තිත්වා යත්ථ පච්චාගම්ම සෙති, තස්ස සො ‘‘ආසයො’’ති. කාමරාගාදයො සත්ත අනුසයා. මූසිකවිසං විය කාරණලාභෙ උප්පජ්ජමානාරහා අනාගතා, අතීතා, පච්චුප්පන්නා ච තංසභාවත්තා තථා වුච්චන්ති. න හි ධම්මානං කාලභෙදෙන සභාවභෙදොති. චරියාති රාගචරියාදිකා ඡ මූලචරියා, අන්තරභෙදෙන අනෙකවිධා, සංසග්ගවසෙන පන තෙසට්ඨි හොන්ති. අථ වා චරියාති සුචරිතදුච්චරිතවසෙන දුවිධං චරිතං. තඤ්හි විභඞ්ගෙ චරිතනිද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨං.

‘‘අධිමුත්ති ¶ නාම ‘අජ්ජෙව පබ්බජිස්සාමි, අජ්ජෙව අරහත්තං ගණ්හිස්සාමී’තිආදිනා තන්නින්නභාවෙන පවත්තමානං සන්නිට්ඨාන’’න්ති (සාරත්ථ. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන පන ‘‘අධිමුත්ති නාම සත්තානං පුබ්බචරියවසෙන අභිරුචි, සා දුවිධා හීනපණීතභෙදෙනා’ති (දී. නි. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වුත්තං. තථා හි යාය හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙයෙව සත්තෙ සෙවන්ති, පණීතාධිමුත්තිකා පණීතාධිමුත්තිකෙයෙව ¶ . සචෙ හි ආචරියුපජ්ඣායා සීලවන්තො න හොන්ති, සද්ධිවිහාරිකා සීලවන්තො, තෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායෙපි න උපසඞ්කමන්ති, අත්තනා සදිසෙ සාරුප්පභික්ඛූයෙව උපසඞ්කමන්ති. සචෙ ආචරියුපජ්ඣායා සාරුප්පභික්ඛූ, ඉතරෙ අසාරුප්පා, තෙපි න ආචරියුපජ්ඣායෙ උපසඞ්කමන්ති, අත්තනා සදිසෙ අසාරුප්පභික්ඛූයෙව උපසඞ්කමන්ති. ධාතුසංයුත්තවසෙන (සං. නි. 2.85 ආදයො) චෙස අත්ථො දීපෙතබ්බො. එවමයං හීනාධිමුත්තිකාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤො පසෙවනාදිනියමිතා අභිරුචි අජ්ඣාසයධාතු ‘‘අධිමුත්තී’’ති වෙදිතබ්බා. අනෙකා අජ්ඣාසයාදයො තෙ යෙසං අත්ථි, අනෙකා වා අජ්ඣාසයාදයො යෙසන්ති තථා යථා ‘‘බහුකත්තුකො, බහුනදිකො’’ති. යථානුලොමන්ති අජ්ඣාසයාදීනං අනුලොමං අනතික්කම්ම, යෙ යෙ වා අජ්ඣාසයාදයො අනුලොමා, තෙහි තෙහීති අත්ථො. ආසයාදීනං අනුලොමස්ස වා අනුරූපන්තිපි වදන්ති. ඝනවිනිබ්භොගාභාවතො දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන ‘‘අහං මම සන්තක’’න්ති එවං පවත්තසඤ්ඤිනො. යථාධම්මන්ති ‘‘නත්ථෙත්ථ අත්තා, අත්තනියං වා, කෙවලං ධම්මමත්තමෙවෙත’’න්ති එවමාදිනා ධම්මසභාවානුරූපන්ති අත්ථො.

සංවරණං සංවරො, කායවාචාහි අවීතික්කමො. මහන්තො සංවරො අසංවරො. වුඩ්ඪිඅත්ථො හි අයං අ-කාරො යථා ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 21) තංයොගතාය ච ඛුද්දකො සංවරො පාරිසෙසාදිනයෙන සංවරො, තස්මා ඛුද්දකො, මහන්තො ච සංවරොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘සංවරා සංවරො’’තිආදි. දිට්ඨිවිනිවෙඨනාති දිට්ඨියා විමොචනං, අත්ථතො පන තස්ස උජුවිපච්චනිකා සම්මාදිට්ඨිආදයො ධම්මා. තථා චාහ ‘‘ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිපටිපක්ඛභූතා’’ති. නාමස්ස, රූපස්ස, නාමරූපස්ස ච පරිච්ඡින්දනං නාමරූපපරිච්ඡෙදො, සො පන ‘‘රාගාදිපටිපක්ඛභූතො’’ති වචනතො තථාපවත්තමෙව ඤාණං.

‘‘තීසුපී’’තිආදිනා ¶ අපරඩ්ඪං විවරති. තීසුපි තාසං වචනසම්භවතො ‘‘විසෙසෙනා’’ති වුත්තං. තදෙතං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. තත්ර ‘‘යායං අධිසීලසික්ඛා, අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා සික්ඛා’’ති වචනතො ආහ ‘‘විනයපිටකෙ අධිසීලසික්ඛා’’ති. සුත්තන්තපාළියං ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.226; සං. නි. 1.152; අ. නි. 4.123) සමාධිදෙසනාබාහුල්ලතො ‘‘සුත්තන්ත පිටකෙ අධිචිත්තසික්ඛා’’ති වුත්තං. නාමරූපපරිච්ඡෙදස්ස අධිපඤ්ඤාපදට්ඨානතො, අධිපඤ්ඤාය ච අත්ථාය තදවසෙසනාමරූපධම්මකථනතො ආහ ‘‘අභිධම්මපිටකෙ අධිපඤ්ඤාසික්ඛා’’ති.

කිලෙසානන්ති සංක්ලෙසධම්මානං, කම්මකිලෙසානං වා, උභයාපෙක්ඛඤ්චෙතං ‘‘යො කායවචීද්වාරෙහි ¶ කිලෙසානං වීතික්කමො, තස්ස පහානං, තස්ස පටිපක්ඛත්තා’’ති ච. ‘‘වීතික්කමො’’ති අයං ‘‘පටිපක්ඛ’’න්ති භාවයොගෙ සම්බන්ධො, ‘‘සීලස්සා’’ති පන භාවපච්චයෙ. එවං සබ්බත්ථ. අනුසයවසෙන සන්තානෙ අනුවත්තන්තා කිලෙසා කාරණලාභෙ පරියුට්ඨිතාපි සීලභෙදභයවසෙන වීතික්කමිතුං න ලභන්තීති ආහ ‘‘වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්සා’’ති. ඔකාසාදානවසෙන කිලෙසානං චිත්තෙ කුසලප්පවත්තිං පරියාදියිත්වා උට්ඨානං පරියුට්ඨානං, තස්ස පහානං, චිත්තසන්තානෙ උප්පත්තිවසෙන කිලෙසානං පරියුට්ඨානස්ස පහානන්ති වුත්තං හොති. ‘‘කිලෙසාන’’න්ති හි අධිකාරො, තං පන පරියුට්ඨානප්පහානං චිත්තසමාදහනවසෙන භවතීති ආහ ‘‘පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්සා’’ති. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සයනකා අනුරූපකාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහා ථාමගතා කාමරාගාදයො සත්ත කිලෙසා අනුසයා, තෙසං පහානං, තෙ පන සබ්බසො අරියමග්ගපඤ්ඤාය පහීයන්තීති ආහ ‘‘අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤායා’’ති.

දීපාලොකෙන විය තමස්ස දානාදිපුඤ්ඤකිරියවත්ථුගතෙන තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං. ඉධ පන අධිසීලසික්ඛාය වුත්තට්ඨානත්තා තෙන තෙන සුසීල්යඞ්ගෙන තස්ස තස්ස දුස්සීල්යඞ්ගස්ස පහානං ‘‘තදඞ්ගප්පහාන’’න්ති ගහෙතබ්බං. උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිනිවාරණෙන ඝටප්පහාරෙන විය ජලතලෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං වික්ඛම්භනවසෙන පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං. චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තං තං මග්ගවතො සන්තානෙ සමුදයපක්ඛිකස්ස ¶ කිලෙසගණස්ස අච්චන්තමප්පවත්තිසඞ්ඛාත සමුච්ඡින්දනවසෙන පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානං. දුට්ඨු චරිතං, සංකිලෙසෙහි වා දූසිතං චරිතං දුච්චරිතං. තදෙව යත්ථ උප්පන්නං, තං සන්තානං සම්මා කිලිසති විබාධති, උපතාපෙති චාති සංකිලෙසො, තස්ස පහානං. කායවචීදුච්චරිතවසෙන පවත්තසංකිලෙසස්ස තදඞ්ගවසෙන පහානං වුත්තං සීලස්ස දුච්චරිතපටිපක්ඛත්තා. සික්ඛත්තයානුසාරෙන හි අත්ථො වෙදිතබ්බො. තසතීති තණ්හා, සාව වුත්තනයෙන සංකිලෙසො, තස්ස වික්ඛම්භනවසෙන පහානං වුත්තං සමාධිස්ස කාමච්ඡන්දපටිපක්ඛත්තා. දිට්ඨියෙව යථාවුත්තනයෙන සංකිලෙසො, තස්ස සමුච්ඡෙදවසෙන පහානං වුත්තං පඤ්ඤාය අත්තාදිවිනිමුත්තසභාව ධම්මප්පකාසනතො.

එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථාති එතෙසු තීසු පිටකෙසු එකමෙකස්මිං පිටකෙ, ච-සද්දො වාක්යාරම්භෙ, පක්ඛන්තරෙ වා. පි-සද්දො, අපි-සද්දො වා අවයවසම්පිණ්ඩනෙ, තෙන න කෙවලං චතුබ්බිධස්සෙව ගම්භීරභාවො, අථ ඛො පච්චෙකං තදවයවානම්පීති සම්පිණ්ඩනං කරොති. එස නයො ඊදිසෙසු. ඉදානි තෙ සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තන්තීති පාළි. සා හි උක්කට්ඨානං සීලාදිඅත්ථානං ¶ බොධනතො, සභාවනිරුත්තිභාවතො, බුද්ධාදීහි භාසිතත්තා ච පකට්ඨානං වචනානං ආළි පන්තීති ‘‘පාළී’’ති වුච්චති.

ඉධ පන විනයගණ්ඨිපදකාරාදීනං සද්දවාදීනං මතෙන පුබ්බෙ වවත්ථාපිතා පරමත්ථසද්දප්පබන්ධභූතා තන්ති ධම්මො නාම. ඉති-සද්දො හි නාමත්ථෙ, ‘‘ධම්මො’’ති වා වුච්චති. තස්සායෙවාති තස්සා යථාවුත්තාය එව තන්තියා අත්ථො. මනසා වවත්ථාපිතායාති උග්ගහණ-ධාරණාදිවසප්පවත්තෙන මනසා පුබ්බෙ වවත්ථාපිතාය යථාවුත්තාය පරමත්ථසද්දප්පබන්ධභූතාය තස්සා තන්තියා. දෙසනාති පච්ඡා පරෙසමවබොධනත්ථං දෙසනාසඞ්ඛාතා පරමත්ථසද්දප්පබන්ධභූතා තන්තියෙව. අපිච යථාවුත්තතන්ති සඞ්ඛාතසද්දසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො දෙසනා. තන්තියා, තන්තිඅත්ථස්ස චාති යථාවුත්තාය දුවිධායපි තන්තියා, තදත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධොති අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙ හි භගවතා වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස, වොහාරස්ස ච දීපකො සද්දොයෙව තන්ති නාමාති වදන්ති. තෙසං පන වාදෙ ධම්මස්සාපි සද්දසභාවත්තා ධම්මදෙසනානං කො විසෙසොති චෙ? තෙසං තෙසං අත්ථානං බොධකභාවෙන ඤාතො, උග්ගහණාදිවසෙන ¶ ච පුබ්බෙ වවත්ථාපිතො පරමත්ථසද්දප්පබන්ධො ධම්මො, පච්ඡා පරෙසං අවබොධනත්ථං පවත්තිතො තං තදත්ථප්පකාසකො සද්දො දෙසනාති අයමිමෙසං විසෙසොති. අථ වා යථාවුත්තසද්දසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො දෙසනා දෙසීයති සමුට්ඨාපීයති සද්දො එතෙනාති කත්වා මුසාවාදාදයො විය තත්ථාපි හි මුසාවාදාදිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදාදිසද්දෙහි වොහරීයතීති. කිඤ්චාපි අක්ඛරාවලිභූතො පඤ්ඤත්තිසද්දොයෙව අත්ථස්ස ඤාපකො, තථාපි මූලකාරණභාවතො ‘‘අක්ඛරසඤ්ඤාතො’’තිආදීසු විය තස්සායෙව අත්ථොති පරමත්ථසද්දොයෙව අත්ථස්ස ඤාපකභාවෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බං. ‘‘තස්සා තන්තියා දෙසනා’’ති ච සදිසවොහාරෙන වුත්තං යථා ‘‘උප්පන්නා ච කුසලාධම්මා භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය සංවත්තන්තී’’ති.

අභිධම්මගණ්ඨිපදකාරාදීනං පන පණ්ණත්තිවාදීනං මතෙන සම්මුතිපරමත්ථභෙදස්ස අත්ථස්ස අනුරූපවාචකභාවෙන පරමත්ථසද්දෙසු එකන්තෙන භගවතා මනසා වවත්ථාපිතා නාමපඤ්ඤත්තිපබන්ධභූතා තන්ති ධම්මො නාම, ‘‘ධම්මො’’ති වා වුච්චති. තස්සායෙවාති තස්සා නාමපඤ්ඤත්තිභූතාය තන්තියා එව අත්ථො. මනසා වවත්ථාපිතායාති සම්මුතිපරමත්ථභෙදස්ස අත්ථස්සානුරූපවාචකභාවෙන පරමත්ථසද්දෙසු භගවතා මනසා වවත්ථාපිතාය නාමපණ්ණත්තිපබන්ධභූතාය තස්සා තන්තියා. දෙසනාති පරෙසං පබොධනෙන අතිසජ්ජනා වාචාය පකාසනා වචීභෙදභූතා පරමත්ථසද්දප්පබන්ධසඞ්ඛාතා තන්ති. තන්තියා, තන්තිඅත්ථස්ස චාති යථාවුත්තාය දුබ්බිධායපි තන්තියා, තදත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධොති අත්ථො. තෙ හි එවං වදන්ති – සභාවත්ථස්ස, සභාවවොහාරස්ස ච අනුරූපවසෙනෙව භගවතා මනසා වවත්ථාපිතා පණ්ණත්ති ¶ ඉධ ‘‘තන්තී’’ති වුච්චති. යදි ච සද්දවාදීනං මතෙන සද්දොයෙව ඉධ තන්ති නාම සියා. තන්තියා, දෙසනාය ච නානත්තෙන භවිතබ්බං, මනසා වවත්ථාපිතාය ච තන්තියා වචීභෙදකරණමත්තං ඨපෙත්වා දෙසනාය නානත්තං නත්ථි. තථා හි දෙසනං දස්සෙන්තෙන මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනාති වචීභෙදකරණමත්තං විනා තන්තියා සහ දෙසනාය අනඤ්ඤතා වුත්තා. තථා ච උපරි ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තත්තා දෙසනාය අනඤ්ඤභාවෙන තන්තියාපි පණ්ණත්තිභාවො කථිතො හොති.

අපිච ¶ යදි තන්තියා අඤ්ඤායෙව දෙසනා සියා, ‘‘තන්තියා ච තන්තිඅත්ථස්ස ච දෙසනාය ච යථාභූතාවබොධො’’ති වත්තබ්බං සියා. එවං පන අවත්වා ‘‘තන්තියා ච තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො’’ති වුත්තත්තා තන්තියා, දෙසනාය ච අනඤ්ඤභාවො දස්සිතො හොති. එවඤ්ච කත්වා උපරි ‘‘දෙසනා නාම පඤ්ඤත්තී’’ති දස්සෙන්තෙන දෙසනාය අනඤ්ඤභාවතො තන්තියා පණ්ණත්තිභාවො කථිතො හොතීති. තදුභයම්පි පන පරමත්ථතො සද්දොයෙව පරමත්ථවිනිමුත්තාය සම්මුතියා අභාවා, ඉමමෙව ච නයං ගහෙත්වා කෙචි ආචරියා ‘‘ධම්මො ච දෙසනා ච පරමත්ථතො සද්දො එවා’’ති වොහරන්ති, තෙපි අනුපවජ්ජායෙව. යථා කාමාවචරපටිසන්ධිවිපාකා ‘‘පරිත්තාරම්මණා’’ති වුච්චන්ති, එවං සම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. න හි කාමාවචරපටිසන්ධිවිපාකා ‘‘නිබ්බත්තිතපරමත්ථවිසයායෙවා’’ති සක්කා වත්තුං ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරපරිවිතක්කපුබ්බකානං රාගාදිඅකුසලානං, මෙත්තාදිකුසලානඤ්ච ආරම්මණං ගහෙත්වාපි සමුප්පජ්ජනතො. පරමත්ථධම්මමූලකත්තා පනස්ස පරිකප්පස්ස පරමත්ථවිසයතා සක්කා පඤ්ඤපෙතුං, එවමිධාපි දට්ඨබ්බන්ති ච. එවම්පි පණ්ණත්තිවාදීනං මතං හොතු, සද්දවාදීනං මතෙපි ධම්මදෙසනානං නානත්තං වුත්තනයෙනෙව ආචරියධම්මපාලත්ථෙරා දීහි පකාසිතන්ති. හොති චෙත්ථ –

‘‘සද්දො ධම්මො දෙසනා ච, ඉච්චාහු අපරෙ ගරූ;

ධම්මො පණ්ණත්ති සද්දො තු, දෙසනා වාති චාපරෙ’’ති.

තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධාති එත්ථ තන්තිඅත්ථො, තන්තිදෙසනා, තන්තිඅත්ථපටිවෙධො චාති ඉමෙ තයො තන්තිවිසයා හොන්තීති විනයපිටකාදීනං අත්ථදෙසනාපටිවෙධාධාරභාවො යුත්තො, පිටකානි පන තන්තියෙවාති තෙසං ධම්මාධාරභාවො කථං යුජ්ජෙය්යාති? තන්තිසමුදායස්ස අවයවතන්තියා ආධාරභාවතො. සමුදායො හි අවයවස්ස පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන ආධාරභාවෙන වුච්චති යථා ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා’’ති. එත්ථ ච ධම්මාදීනං දුක්ඛොගාහභාවතො තෙහි ධම්මාදීහි විනයාදයො ගම්භීරාති විනයාදීනම්පි චතුබ්බිධො ගම්භීරභාවො ¶ වුත්තොයෙව, තස්මා ධම්මාදයො එව දුක්ඛොගාහත්තා ගම්භීරා, න විනයාදයොති න චොදෙතබ්බමෙතං සමුඛෙන, විසයවිසයීමුඛෙන ච විනයාදීනඤ්ඤෙව ගම්භීරභාවස්ස වුත්තත්තා. ධම්මො හි විනයාදයො එව අභින්නත්තා. තෙසං විසයො අත්ථො වාචකභූතානං තෙසමෙව වාච්චභාවතො, විසයිනො දෙසනාපටිවෙධා ¶ ධම්මත්ථවිසයභාවතොති. තත්ථ පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං, දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය ච දුක්ඛොගාහභාවො වෙදිතබ්බො, පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා, තබ්බිසයඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා. ධම්මත්ථදෙසනානං ගම්භීරභාවතො තබ්බිසයො පටිවෙධොපි ගම්භීරො යථා තං ගම්භීරස්ස උදකස්ස පමාණග්ගහණෙ දීඝෙන පමාණෙන භවිතබ්බං, එවංසම්පදමිදන්ති (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) වජිරබුද්ධිත්ථෙරො. පිටකාවයවානං ධම්මාදීනං වුච්චමානො ගම්භීරභාවො තංසමුදායස්ස පිටකස්සාපි වුත්තොයෙව, තස්මා තථා න චොදෙතබ්බන්තිපි වදන්ති, විචාරෙතබ්බමෙතං සබ්බෙසම්පි තෙසං පිටකාවයවාසම්භවතො. මහාසමුද්දො දුක්ඛොගාහො, අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො විය චාති සම්බන්ධො. අත්ථවසා හි විභත්තිවචනලිඞ්ගපරිණාමොති. දුක්ඛෙන ඔගය්හන්ති, දුක්ඛො වා ඔගාහො අන්තො පවිසනමෙතෙසූති දුක්ඛොගාහා. න ලභිතබ්බොති අලබ්භනීයො, සොයෙව අලබ්භනෙය්යො, ලභීයතෙ වා ලබ්භනං, තං නාරහතීති අලබ්භනෙය්යො. පතිට්ඨහන්ති එත්ථ ඔකාසෙති පතිට්ඨො, පතිට්ඨහනං වා පතිට්ඨො, අලබ්භනෙය්යො සො යෙසු තෙ අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා. එකදෙසෙන ඔගාහන්තෙහිපි මන්දබුද්ධීහි පතිට්ඨා ලද්ධුං න සක්කායෙවාති දස්සෙතුං එතං පුන වුත්තං. ‘‘එව’’න්තිආදි නිගමනං.

ඉදානි හෙතුහෙතුඵලාදීනම්පි වසෙන ගම්භීරභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අපරො නයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ හෙතූති පච්චයො. සො ච අත්තනො ඵලං දහති විදහතීති ධම්මො ද-කාරස්ස ධ-කාරං කත්වා. ධම්මසද්දස්ස චෙත්ථ හෙතුපරියායතා කථං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. වුත්තං පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ (විභ. 718). නනු ච ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතෙන වචනෙන ධම්මස්ස හෙතුභාවො කථං විඤ්ඤායතීති? ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතස්ස සමාසපදස්ස අවයවපදත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හි ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘ධම්මෙ පටිසම්භිදා ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එත්ථ හි ‘‘ධම්මෙ’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හී’’ති වුත්තං, ‘‘පටිසම්භිදා’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති. තස්මා හෙතුධම්මසද්දා එකත්ථා, ඤාණපටිසම්භිදා සද්දා චාති ඉමමත්ථං වදන්තෙන සාධිතො ධම්මස්ස හෙතුභාවොති. තථා ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති එතෙන වචනෙන සාධිතො අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවොති ¶ දට්ඨබ්බො. හෙතුනො ඵලං හෙතුඵලං, තඤ්ච හෙතුඅනුසාරෙන අරීයති අධිගමීයතීති අත්ථොති වුච්චති.

දෙසනාති ¶ පඤ්ඤත්තීති එත්ථ සද්දවාදීනං වාදෙ අත්ථබ්යඤ්ජනකා අවිපරීතාභිලාපධම්මනිරුත්තිභූතා පරමත්ථසද්දප්පබන්ධසඞ්ඛාතා තන්ති ‘‘දෙසනා’’ති වුච්චති, දෙසනා නාමාති වා අත්ථො. දෙසීයති අත්ථො එතායාති හි දෙසනා. පකාරෙන ඤාපීයති අත්ථො එතාය, පකාරතො වා ඤාපෙතීති පඤ්ඤත්ති. තමෙව සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘යථාධම්මං ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. යථාධම්මන්ති එත්ථ පන ධම්මසද්දො හෙතුං, හෙතුඵලඤ්ච සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. සභාවවාචකො හෙස ධම්මසද්දො, න පරියත්තිහෙතුආදිවාචකො, තස්මා යො යො අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිධම්මො, තස්මිං තස්මින්ති අත්ථො. තෙසං තෙසං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිධම්මානං අනුරූපං වා යථාධම්මං. දෙසනාපි හි පටිවෙධො විය අවිපරීතසවිසයවිභාවනතො ධම්මානුරූපං පවත්තති, තතොයෙව ච අවිපරීතාභිලාපොති වුච්චති. ධම්මාභිලාපොති හි අත්ථබ්යඤ්ජනකො අවිපරීතාභිලාපො ධම්මනිරුත්තිභූතො තන්තිසඞ්ඛාතො පරමත්ථසද්දප්පබන්ධො. සො හි අභිලප්පති උච්චාරීයතීති අභිලාපො, ධම්මො අවිපරීතො සභාවභූතො අභිලාපො ධම්මාභිලාපොති වුච්චති, එතෙන ‘‘තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718) එත්ථ වුත්තං ධම්මනිරුත්තිං දස්සෙති සද්දසභාවත්තා දෙසනාය. තථා හි නිරුත්තිපටිසම්භිදාය පරිත්තාරම්මණාදිභාවො පටිසම්භිදාවිභඞ්ගපාළියං (විභ. 718) වුත්තො. තදට්ඨකථාය ච ‘‘තං සභාවනිරුත්තිං සද්දං ආරම්මණං කත්වා’’තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 718) තස්සා සද්දාරම්මණතා දස්සිතා. ‘‘ඉමස්ස අත්ථස්ස අයං සද්දො වාචකො’’ති හි වචනවචනත්ථෙ වවත්ථපෙත්වා තං තං වචනත්ථවිභාවනවසෙන පවත්තිතො සද්දො ‘‘දෙසනා’’ති වුච්චති. ‘‘අධිප්පායො’’ති එතෙන ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති එතං වචනං ධම්මනිරුත්තාභිලාපං සන්ධාය වුත්තං, න තතො විනිමුත්තං පඤ්ඤත්තිං සන්ධායාති දස්සෙති අනෙකධා අත්ථසම්භවෙ අත්තනා අධිප්පෙතත්ථස්සෙව වුත්තත්තාති අයං සද්දවාදීනං වාදතො විනිච්ඡයො.

පඤ්ඤත්තිවාදීනං වාදෙ පන සම්මුතිපරමත්ථභෙදස්ස අත්ථස්සානුරූපවාචකභාවෙන පරමත්ථසද්දෙසු භගවතා මනසා වවත්ථාපිතා තන්තිසඞ්ඛාතා නාමපඤ්ඤත්ති දෙසනා නාම, ‘‘දෙසනා’’ති වා වුච්චතීති අත්ථො. තදෙව මූලකාරණභූතස්ස ¶ සද්දස්ස දස්සනවසෙන කාරණූපචාරෙන දස්සෙතුං ‘‘යථාධම්මං ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි හි ‘‘ධම්මාභිලාපො’’ති එත්ථ අභිලප්පති උච්චාරීයතීති අභිලාපොති සද්දො වුච්චති, න පණ්ණත්ති, තථාපි සද්දෙ වුච්චමානෙ තදනුරූපං වොහාරං ගහෙත්වා තෙන වොහාරෙන දීපිතස්ස අත්ථස්ස ජානනතො සද්දෙ කථිතෙ තදනුරූපා පණ්ණත්තිපි කාරණූපචාරෙන කථිතායෙව හොති. අපිච ‘‘ධම්මාභිලාපොති අත්ථො’’ති අවත්වා ‘‘ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො’’ති වුත්තත්තා දෙසනා නාම සද්දො න හොතීති දීපිතමෙව. තෙන හි අධිප්පායමත්තමෙව මූලකාරණසද්දවසෙන කථිතං, න ඉධ ගහෙතබ්බො ‘‘දෙසනා’’ති එතස්ස අත්ථොති ¶ අයං පඤ්ඤත්තිවාදීනං වාදතො විනිච්ඡයො. අත්ථන්තරමාහ ‘‘අනුලොම…පෙ… කථන’’න්ති, එතෙන හෙට්ඨා වුත්තං දෙසනාසමුට්ඨාපකං චිත්තුප්පාදං දස්සෙති. කථීයති අත්ථො එතෙනාති හි කථනං. ආදිසද්දෙන නීතනෙය්යාදිකා පාළිගතියො, එකත්තාදිනන්දියාවත්තාදිකා පාළිනිස්සිතා ච නයා සඞ්ගහිතා.

සයමෙව පටිවිජ්ඣති, එතෙන වා පටිවිජ්ඣන්තීති පටිවෙධො, ඤාණං. තදෙව අභිසමෙති, එතෙන වා අභිසමෙන්තීති අභිසමයොතිපි වුච්චති. ඉදානි තං පටිවෙධං අභිසමයප්පභෙදතො, අභිසමයාකාරතො, ආරම්මණතො, සභාවතො ච පාකටං කාතුං ‘‘සො චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හි ලොකියලොකුත්තරොති පභෙදතො, විසයතො, අසම්මොහතොති ආකාරතො, ධම්මෙසු, අත්ථෙසු, පඤ්ඤත්තීසූති ආරම්මණතො, අත්ථානුරූපං, ධම්මානුරූපං, පඤ්ඤත්තිපථානුරූපන්ති සභාවතො ච පාකටං කරොති. තත්ථ විසයතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො නාම අවිජ්ජාදිධම්මාරම්මණො, සඞ්ඛාරාදිඅත්ථාරම්මණො, තදුභයපඤ්ඤාපනාරම්මණො ච ලොකියො අභිසමයො. අසම්මොහතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො නාම නිබ්බානාරම්මණො මග්ගසම්පයුත්තො යථාවුත්තධම්මත්ථපඤ්ඤත්තීසු සම්මොහවිද්ධංසනො ලොකුත්තරො අභිසමයො. තථා හි ‘‘අයං හෙතු, ඉදමස්ස ඵලං, අයං තදුභයානුරූපො වොහාරො’’ති එවං ආරම්මණකරණවසෙන ලොකියඤාණං විසයතො පටිවිජ්ඣති, ලොකුත්තරඤාණං පන තෙසු හෙතුහෙතුඵලාදීසු සම්මොහස්සඤාණෙන සමුච්ඡින්නත්තා අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣති. ලොකුත්තරො පන පටිවෙධො ¶ විසයතො නිබ්බානස්ස, අසම්මොහතො ච ඉතරස්සාතිපි වදන්ති එකෙ.

අත්ථානුරූපං ධම්මෙසූති ‘‘අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, සඞ්ඛාරෙ උප්පාදෙති අවිජ්ජා’’ති එවං කාරියානුරූපං කාරණෙසූති අත්ථො. අථ වා ‘‘පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරඅපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙසු තීසු අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජා සම්පයුත්තපච්චයො, ඉතරෙසං යථානුරූප’’න්තිආදිනා කාරියානුරූපං කාරණෙසු පටිවෙධොතිපි අත්ථො. ධම්මානුරූපං අත්ථෙසූති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1; විභ. 225) කාරණානුරූපං කාරියෙසු. ඡබ්බිධාය පඤ්ඤත්තියා පථො පඤ්ඤත්තිපථො, තස්ස අනුරූපං තථා, පඤ්ඤත්තියා වුච්චමානධම්මානුරූපං පඤ්ඤත්තීසු අවබොධොති අත්ථො. අභිසමයතො අඤ්ඤම්පි පටිවෙධත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තෙස’’න්තිආදිමාහ. පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධොති හි තංතංරූපාදිධම්මානං අවිපරීතසභාවො වුච්චති. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං පිටකෙ, පාළිපදෙසෙ වා. සලක්ඛණසඞ්ඛාතොති රුප්පනනමනඵුසනාදිසකසකලක්ඛණසඞ්ඛාතො.

යථාවුත්තෙහි ¶ ධම්මාදීහි පිටකානං ගම්භීරභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානී’’තිආදිමාහ. ධම්මජාතන්ති කාරණප්පභෙදො, කාරණමෙව වා. අත්ථජාතන්ති කාරියප්පභෙදො, කාරියමෙව වා. යා චායං දෙසනාති සම්බන්ධො. තදත්ථවිජානනවසෙන අභිමුඛො හොති. යො චෙත්ථාති යො එතාසු තං තං පිටකාගතාසු ධම්මත්ථදෙසනාසු පටිවෙධො, යො ච එතෙසු පිටකෙසු තෙසං තෙසං ධම්මානං අවිපරීතසභාවොති අත්ථො. සම්භරිතබ්බතො කුසලමෙව සම්භාරො, සො සම්මා අනුපචිතො යෙහි තෙ අනුපචිතකුසලසම්භාරා, තතොව දුප්පඤ්ඤෙහි, නිප්පඤ්ඤෙහීති අත්ථො. න හි පඤ්ඤවතො, පඤ්ඤාය වා දුට්ඨුභාවො දූසිතභාවො ච සම්භවතීති නිප්පඤ්ඤත්තායෙව දුප්පඤ්ඤා යථා ‘‘දුස්සීලො’’ති (අ. නි. 5.213; 10.75; පාරා. 295; ධ. ප. 308). එත්ථ ච අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං ධම්මත්ථානං දුප්පටිවිජ්ඣතාය දුක්ඛොගාහතා, තෙසං පඤ්ඤාපනස්ස දුක්කරභාවතො තංදෙසනාය, අභිසමයසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස උප්පාදනවිසයීකරණානං අසක්කුණෙය්යත්තා, අවිපරීතසභාවසඞ්ඛාතස්ස පටිවෙධස්ස දුබ්බිඤ්ඤෙය්යතාය දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා. එවම්පීති පි-සද්දො පුබ්බෙ ¶ වුත්තං පකාරන්තරං සම්පිණ්ඩෙති. එවං පඨමගාථාය අනූනං පරිපුණ්ණං පරිදීපිතත්ථභාවං දස්සෙන්තො ‘‘එත්තාවතා’’තිආදිමාහ. ‘‘සිද්ධෙ හි සත්යාරම්භො අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනාය වා හොති, නියමාය වා’’ති ඉමිනා පුනාරම්භවචනෙන අනූනං පරිපුණ්ණං පරිදීපිතත්ථභාවං දස්සෙති. එත්තාවතාති පරිච්ඡෙදත්ථෙ නිපාතො, එත්තකෙන වචනක්කමෙනාති අත්ථො. එතං වා පරිමාණං යස්සාති එත්තාවං, තෙන, එතපරිමාණවතා සද්දත්ථක්කමෙනාති අත්ථො. ‘‘සද්දෙ හි වුත්තෙ තදත්ථොපි වුත්තොයෙව නාමා’’ති වදන්ති. වුත්තො සංවණ්ණිතො අත්ථො යස්සාති වුත්තත්ථා.

එත්ථාති එතිස්සා ගාථාය. එවං අත්ථො, විනිච්ඡයොති වා සෙසො. තීසු පිටකෙසූති එත්ථ ‘‘එකෙකස්මි’’න්ති අධිකාරතො, පකරණතො වා වෙදිතබ්බං. ‘‘එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) හි හෙට්ඨා වුත්තං. අථ වා වත්තිච්ඡානුපුබ්බිකත්තා සද්දපටිපත්තියා නිද්ධාරණමිධ අවත්තුකාමෙන ආධාරොයෙව වුත්තො. න චෙත්ථ චොදෙතබ්බං ‘‘තීසුයෙව පිටකෙසු තිවිධො පරියත්තිභෙදො දට්ඨබ්බො සියා’’ති සමුදායවසෙන වුත්තස්සාපි වාක්යස්ස අවයවාධිප්පායසම්භවතො. දිස්සති හි අවයවවාක්යනිප්ඵත්ති ‘‘බ්රාහ්මණාදයො භුඤ්ජන්තූ’’තිආදීසු, තස්මා අලමතිපපඤ්චෙන. යථා අත්ථො න විරුජ්ඣති, තථායෙව ගහෙතබ්බොති. එවං සබ්බත්ථ. පරියත්තිභෙදොති පරියාපුණනං පරියත්ති. පරියාපුණනවාචකො හෙත්ථ පරියත්තිසද්දො, න පන පාළිපරියායො, තස්මා පරියාපුණනප්පකාරොති අත්ථො. අථ වා තීහි පකාරෙහි පරියාපුණිතබ්බා පාළියො එව ‘‘පරියත්තී’’ති වුච්චන්ති. තථා චෙව අභිධම්මට්ඨකථාය සීහළගණ්ඨිපදෙ වුත්තන්ති වදන්ති. එවම්පි හි අලගද්දූපමාපරියාපුණනයොගතො ‘‘අලගද්දූපමා පරියත්තී’’ති පාළිපි සක්කා වත්තුං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු ¶ පරියාපුටා අලගද්දූපමා’’ති පරතො නිද්දෙසවචනම්පි උපපන්නං හොති. තත්ථ හි පාළියෙව ‘‘දුග්ගහිතා, පරියාපුටා’’ති ච වත්තුං යුත්තා.

අලගද්දො අලගද්දග්ගහණං උපමා එතිස්සාති අලගද්දූපමා. අලගද්දස්ස ගහණඤ්හෙත්ථ අලගද්දසද්දෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආපූපිකොති එත්ථ ආපූප-සද්දෙන ආපූපඛාදනං විය, වෙණිකොති එත්ථ වීණාසද්දෙන වීණාවාදනග්ගහණං විය ච. අලගද්දග්ගහණෙන හි පරියත්ති උපමීයති ¶ , න අලගද්දෙන. ‘‘අලගද්දග්ගහණූපමා’’ති වා වත්තබ්බෙ මජ්ඣෙපදලොපං කත්වා ‘‘අලගද්දූපමා’’ති වුත්තං ‘‘ඔට්ඨමුඛො’’තිආදීසු විය. අලගද්දොති ච ආසීවිසො වුච්චති. ගදොති හි විසස්ස නාමං, තඤ්ච තස්ස අලං පරිපුණ්ණං අත්ථි, තස්මා අලං පරියත්තො පරිපුණ්ණො ගදො අස්සාති අලගද්දො අනුනාසිකලොපං, ද-කාරාගමඤ්ච කත්වා, අලං වා ජීවිතහරණෙ සමත්ථො ගදො යස්සාති අලගද්දො වුත්තනයෙන. වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරණං අත්ථො පයොජනමෙතිස්සාති නිස්සරණත්ථා. භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො, රාජරතනානුපාලකො, සො වියාති තථා, ධම්මරතනානුපාලකො ඛීණාසවො. අඤ්ඤමත්ථමනපෙක්ඛිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්සෙව සතො පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති.

දුග්ගහිතාති දුට්ඨු ගහිතා. තදෙව සරූපතො නියමෙතුං ‘‘උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා’’ති ආහ, උපාරම්භඉතිවාදප්පමොක්ඛාදිහෙතු උග්ගහිතාති අත්ථො. ලාභසක්කාරාදිහෙතු පරියාපුණනම්පි එත්ථෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං අලගද්දසුත්තට්ඨකථායං –

‘‘යො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා ‘එවං චීවරාදීනි වා ලභිස්සාමි, චතුපරිසමජ්ඣෙ වා මං ජානිස්සන්තී’ති ලාභසක්කාරහෙතු පරියාපුණාති, තස්ස සා පරියත්ති අලගද්දපරියත්ති නාම. එවං පරියාපුණනතො හි බුද්ධවචනං අපරියාපුණිත්වා නිද්දොක්කමනං වරතර’’න්ති (ම. නි. අට්ඨ. 2.239).

නනු ච අලගද්දග්ගහණූපමා පරියත්ති ‘‘අලගද්දූපමා’’ති වුච්චති, එවඤ්ච සති සුග්ගහිතාපි පරියත්ති ‘‘අලගද්දූපමා’’ති වත්තුං වට්ටති තත්ථාපි අලගද්දග්ගහණස්ස උපමාභාවෙන පාළියං වුත්තත්තා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො අලගද්දගවෙසී අලගද්දපරියෙසනං චරමානො, සො පස්සෙය්ය මහන්තං අලගද්දං, තමෙනං අජපදෙන දණ්ඩෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගණ්හෙය්ය ¶ , අජපදෙන දණ්ඩෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහිත්වා ගීවාය සුග්ගහිතං ගණ්හෙය්ය. කිඤ්චාපි සො භික්ඛවෙ, අලගද්දො තස්ස පුරිසස්ස හත්ථං වා බාහං වා අඤ්ඤතරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං භොගෙහි පලිවෙඨෙය්ය ¶ . අථ ඛො සො නෙව තතොනිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. තං කිස්ස හෙතු, සුග්ගහිතත්තා භික්ඛවෙ, අලගද්දස්ස. එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදි (ම. නි. 1.239).

තස්මා ඉධ දුග්ගහිතා එව පරියත්ති අලගද්දූපමාති අයං විසෙසො කුතො විඤ්ඤායති, යෙන දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා ‘‘අලගද්දූපමා’’ති වුච්චතීති? සච්චමෙතං, ඉදං පන පාරිසෙසඤායෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි නිස්සරණත්ථභණ්ඩාගාරිකපරියත්තීනං විසුං ගහිතත්තා පාරිසෙසතො අලගද්දස්ස දුග්ගහණූපමායෙව පරියත්ති ‘‘අලගද්දූපමා’’ති විඤ්ඤායති. අලගද්දස්ස සුග්ගහණූපමා හි පරියත්ති නිස්සරණත්ථා වා හොති, භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති වා. තස්මා සුවුත්තමෙතං ‘‘දුග්ගහිතා…පෙ… පරියත්තී’’ති. ඉදානි තමත්ථං පාළියා සාධෙන්තො ‘‘යං සන්ධායා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යන්ති යං පරියත්තිදුග්ගහණං. මජ්ඣිමනිකායෙ මූලපණ්ණාසකෙ අලගද්දසුත්තෙ (ම. නි. 1.239) භගවතා වුත්තං.

අලගද්දත්ථිකොති ආසීවිසෙන, ආසීවිසං වා අත්ථිකො, අලගද්දං ගවෙසති පරියෙසති සීලෙනාති අලගද්දගවෙසී. අලගද්දපරියෙසනං චරමානොති ආසීවිසපරියෙසනත්ථං චරමානො. තදත්ථෙ හෙතං පච්චත්තවචනං, උපයොගවචනං වා, අලගද්දපරියෙසනට්ඨානං වා චරමානො. අලගද්දං පරියෙසන්ති එත්ථාති හි අලගද්දපරියෙසනං. තමෙනන්ති තං අලගද්දං. භොගෙති සරීරෙ. ‘‘භොගො තු ඵණිනො තනූ’’ති හි වුත්තං. භුජීයති කුටිලං කරීයතීති භොගො. තස්සාති පුරිසස්ස. හත්ථෙ වා බාහාය වාති සම්බන්ධො. මණිබන්ධතො පට්ඨාය යාව අග්ගනඛා හත්ථො. සද්ධිං අග්ගබාහාය අවසෙසා බාහා, කත්ථචි පන කප්පරතො පට්ඨාය යාව අග්ගනඛා ‘‘හත්ථො’’ති වුත්තං බාහාය විසුං අනාගතත්තා. වුත්තලක්ඛණං හත්ථඤ්ච බාහඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං සරීරං අඞ්ගපච්චඞ්ගං. තතොනිදානන්ති තන්නිදානං, තංකාරණාති අත්ථො. තං හත්ථාදීසු ඩංසනං නිදානං කාරණං එතස්සාති ‘‘තන්නිදාන’’න්ති හි වත්තබ්බෙ ‘‘තතොනිදාන’’න්ති පුරිමපදෙ පච්චත්තත්ථෙ නිස්සක්කවචනං කත්වා, තස්ස ච ලොපමකත්වා නිද්දෙසො, හෙත්වත්ථෙ ච පච්චත්තවචනං. කාරණත්ථෙ නිපාතපදමෙතන්තිපි වදන්ති. අපිච ‘‘තතොනිදාන’’න්ති එතං ‘‘මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛ’’න්ති එත්ථ වුත්තනයෙන විසෙසනං. තං ¶ කිස්ස හෙතූති යං වුත්තං හත්ථාදීසු ඩංසනං, තන්නිදානඤ්ච මරණාදිඋපගමනං ¶ , තං කිස්ස හෙතු කෙන කාරණෙනාති චෙ? තස්ස පුරිසස්ස අලගද්දස්ස දුග්ගහිතත්තා.

ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. මොඝපුරිසාති ගුණසාරරහිතතාය තුච්ඡපුරිසා. ධම්මන්ති පාළිධම්මං. පරියාපුණන්තීති උග්ගණ්හන්ති, සජ්ඣායන්ති චෙව වාචුග්ගතං කරොන්තා ධාරෙන්ති චාති වුත්තං හොති. ‘‘ධම්ම’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තමෙව සරූපෙන දස්සෙති ‘‘සුත්ත’’න්තිආදිනා. න හි සුත්තාදිනවඞ්ගතො අඤ්ඤො ධම්මො නාම අත්ථි. තථා හි වුත්තං ‘‘තෙසං ධම්මාන’’න්ති. අත්ථන්ති චෙත්ථ සම්බන්ධීනිද්දෙසො එසො, අත්ථන්ති ච යථාභූතං භාසිතත්ථං, පයොජනත්ථඤ්ච සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා වුත්තං. යඤ්හි පදං සුතිසාමඤ්ඤෙන අනෙකධා අත්ථං දීපෙති, තං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වාති සබ්බත්ථ වෙදිතබ්බං. න උපපරික්ඛන්තීති න පරිග්ගණ්හන්ති න විචාරෙන්ති. ඉක්ඛසද්දස්ස හි දස්සනඞ්කෙසු ඉධ දස්සනමෙව අත්ථො, තස්ස ච පරිග්ගණ්හනචක්ඛුලොචනෙසු පරිග්ගණ්හනමෙව, තඤ්ච විචාරණා පරියාදානවසෙන දුබ්බිධෙසු විචාරණායෙව, සා ච වීමංසායෙව, න විචාරො, වීමංසා ච නාමෙසා භාසිතත්ථවීමංසා, පයොජනත්ථවීමංසා චාති ඉධ දුබ්බිධාව අධිප්පෙතා, තාසු ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං කථිතං, ඉමස්මිං සමාධි, ඉමස්මිං පඤ්ඤා, මයඤ්ච තං පූරෙස්සාමා’’ති එවං භාසිතත්ථවීමංසඤ්චෙව ‘‘සීලං සමාධිස්ස කාරණං, සමාධි විපස්සනායා’’තිආදිනා පයොජනත්ථවීමංසඤ්ච න කරොන්තීති අත්ථො. අනුපපරික්ඛතන්ති අනුපපරික්ඛන්තානං තෙසං මොඝපුරිසානං. න නිජ්ඣානක්ඛමන්තීති නිජ්ඣානං නිස්සෙසෙන පෙක්ඛනං පඤ්ඤං න ඛමන්ති. ඣෙ-සද්දො හි ඉධ පෙක්ඛනෙයෙව, න චින්තනඣාපනෙසු, තඤ්ච ඤාණපෙක්ඛනමෙව, න චක්ඛුපෙක්ඛනං, ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව වා, න ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං, තස්මා පඤ්ඤාය දිස්වා රොචෙත්වා ගහෙතබ්බා න හොන්තීති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. නිස්සෙසෙන ඣායතෙ පෙක්ඛතෙති හි නිජ්ඣානං. සන්ධිවසෙන අනුස්වාරලොපො නිජ්ඣානක්ඛමන්තීති, ‘‘නිජ්ඣානං ඛමන්තී’’තිපි පාඨො, තෙන ඉමමත්ථං දීපෙති ‘‘තෙසං පඤ්ඤාය අත්ථස්ස අනුපපරික්ඛනතො තෙ ධම්මා න උපට්ඨහන්ති, ඉමස්මිං ඨානෙ සීලං, සමාධි, විපස්සනා, මග්ගො, වට්ටං, විවට්ඨං කථිතන්ති එවං ජානිතුං න සක්කා හොන්තී’’ති.

උපාරම්භානිසංසා චෙවාති පරෙසං වාදෙ දොසාරොපනානිසංසා ච හුත්වා. භුසො ආරම්භනඤ්හි පරෙසං වාදෙ දොසාරොපනං උපාරම්භො, පරියත්තිං ¶ නිස්සාය පරවම්භනන්ති වුත්තං හොති. තථා හෙස ‘‘පරවජ්ජානුපනයනලක්ඛණො’’ති වුත්තො. ඉති වාදප්පමොක්ඛානිසංසා චාති ඉති එවං එතාය පරියත්තියා වාදප්පමොක්ඛානිසංසා අත්තනො උපරි පරෙහි ආරොපිතස්ස වාදස්ස නිග්ගහස්ස අත්තතො, සකවාදතො වා පමොක්ඛපයොජනා ච හුත්වා. ඉති සද්දො ඉදමත්ථෙ, තෙන ‘‘පරියාපුණන්තී’’ති ¶ එත්ථ පරියාපුණනං පරාමසති. වදන්ති නිග්ගණ්හන්ති එතෙනාති වාදො, දොසො, පමුච්චනං, පමුච්චාපනං වා පමොක්ඛො, අත්තනො උපරි ආරොපිතස්ස පමොක්ඛො ආනිසංසො යෙසං තථා. ආරොපිතවාදො හි ‘‘වාදො’’ති වුත්තො යථා ‘‘දෙවෙන දත්තො දත්තො’’ති. වාදොති වා උපවාදොනින්දා යථාවුත්තනයෙනෙව සමාසො. ඉදං වුත්තං හොති – පරෙහි සකවාදෙ දොසෙ ආරොපිතෙ, නින්දාය වා ආරොපිතාය තං දොසං, නින්දං වා එවඤ්ච එවඤ්ච මොචෙස්සාමාති ඉමිනා ච කාරණෙන පරියාපුණන්තීති. අථ වා සො සො වාදො ඉති වාදො ඉති-සද්දස්ස සහ විච්ඡාය ත-සද්දත්ථෙ පවත්තත්තා. ඉතිවාදස පමොක්ඛො යථාවුත්තනයෙන, සො ආනිසංසො යෙසං තථා, තං තං වාදපමොචනානිසංසා හුත්වාති අත්ථො. යස්ස චත්ථායාති යස්ස ච සීලාදිපූරණස්ස, මග්ගඵලනිබ්බානභූතස්ස වා අනුපාදාවිමොක්ඛස්ස අත්ථාය. අභෙදෙපි භෙදවොහාරො එසො යථා ‘‘පටිමාය සරීර’’න්ති, භෙද්යභෙදකං වා එතං යථා ‘‘කථිනස්සත්ථාය ආභතං දුස්ස’’න්ති. ‘‘තඤ්චස්ස අත්ථ’’න්ති හි වුත්තං. ච-සද්දො අවධාරණෙ, තෙන තදත්ථාය එව පරියාපුණනං සම්භවති, නාඤ්ඤත්ථායාති විනිච්ඡිනොති. ධම්මං පරියාපුණන්තීති හි ජාතිආචාරවසෙන දුවිධාපි කුලපුත්තා ඤායෙන ධම්මං පරියාපුණන්තීති අත්ථො. තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්තීති අස්ස ධම්මස්ස සීලාදිපූරණසඞ්ඛාතං, මග්ගඵලනිබ්බානභූතං වා අනුපාදාවිමොක්ඛසඞ්ඛාතං අත්ථං එතෙ දුග්ගහිතගාහිනො නානුභොන්ති න වින්දන්තියෙව.

අපරො නයො – යස්ස උපාරම්භස්ස, ඉතිවාදප්පමොක්ඛස්ස වා අත්ථාය යෙ මොඝපුරිසා ධම්මං පරියාපුණන්ති, තෙ පරෙහි ‘‘අයමත්ථො න හොතී’’ති වුත්තෙ දුග්ගහිතත්තායෙව ‘‘තදත්ථොව හොතී’’ති පටිපාදනක්ඛමා න හොන්ති, තස්මා පරස්ස වාදෙ උපාරම්භං ආරොපෙතුං අත්තනො වාදං පමොචෙතුඤ්ච අසක්කොන්තාපි තං අත්ථං නානුභොන්ති ච න වින්දන්තියෙවාති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉධාපි හි ච-සද්දො අවධාරණත්ථොව. ‘‘තෙස’’න්තිආදීසු ¶ තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතත්තා උපාරම්භමානදබ්බමක්ඛපලාසාදිහෙතුභාවෙන දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තීති අත්ථො. දුග්ගහිතාති හි හෙතුගබ්භවචනං. තෙනාහ ‘‘දුග්ගහිතත්තා භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.238). එත්ථ ච කාරණෙ ඵලවොහාරවසෙන ‘‘තෙ ධම්මා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්තී’ති වුත්තං යථා ‘‘ඝතමායු, දධි බල’’න්ති. තථා හි කිඤ්චාපි න තෙ ධම්මා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, තථාපි වුත්තනයෙන පරියාපුණන්තානං සජ්ඣායනකාලෙ, විවාදකාලෙ ච තම්මූලකානං උපාරම්භාදීනං අනෙකෙසං අකුසලානං උප්පත්තිසම්භවතො ‘‘තෙ…පෙ… සංවත්තන්තී’’ති වුච්චති. තං කිස්ස හෙතූති එත්ථ න්ති යථාවුත්තස්සත්ථස්ස අනනුභවනං, තෙසඤ්ච ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනං පරාමසති. කිස්සාති සාමිවචනං හෙත්වත්ථෙ, තථා හෙතූති පච්චත්තවචනඤ්ච.

යා ¶ පනාති එත්ථ කිරියා පාළිවසෙන වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ කිරියාපක්ඛෙ යා සුග්ගහිතාති අභෙදෙපි භෙදවොහාරො ‘‘චාරිකං පක්කමති, චාරිකං චරමානො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.254, 300) විය. තදෙවත්ථං විවරති ‘‘සීලක්ඛන්ධාදී’’තිආදිනා, ආදිසද්දෙන චෙත්ථ සමාධිවිපස්සනාදීනං සඞ්ගහො. යො හි බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා සීලස්ස ආගතට්ඨානෙ සීලං පූරෙත්වා, සමාධිනො ආගතට්ඨානෙ සමාධිං ගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා, විපස්සනාය ආගතට්ඨානෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා, මග්ගඵලානං ආගතට්ඨානෙ ‘‘මග්ගං භාවෙස්සාමි, ඵලං සච්ඡිකරිස්සාමී’’ති උග්ගණ්හාති, තස්සෙව සා පරියත්ති නිස්සරණත්ථා නාම හොති. යන්ති යං පරියත්තිසුග්ගහණං. වුත්තං අලගද්දසුත්තෙ. දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තීති සීලාදීනං ආගතට්ඨානෙ සීලාදීනි පූරෙන්තානම්පි අරහත්තං පත්වා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙත්වා ධම්මදෙසනාය පසන්නෙහි උපනීතෙ චත්තාරො පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තානම්පි පරෙසං වාදෙ සහධම්මෙන උපාරම්භං ආරොපෙන්තානම්පි සකවාදතො පරෙහි ආරොපිතදොසං පරිහරන්තානම්පි දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්තීති අත්ථො. තථා හි න කෙවලං සුග්ගහිතපරියත්තිං නිස්සාය මග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදීනියෙව, අපි තු පරවාදනිග්ගහසකවාදපතිට්ඨාපනානිපි ඉජ්ඣන්ති. තථා ච වුත්තං පරිනිබ්බානසුත්තා දීසු ‘‘උප්පන්නං පරප්පවාදං සහධම්මෙන සුනිග්ගහිතං නිග්ගහෙත්වා සප්පාටිහාරියං ධම්මං දෙසෙස්සන්තී’’තිආදි (දී. නි. 2.68).

යං ¶ පනාති එත්ථාපි වුත්තනයෙන දුවිධෙන අත්ථො. දුක්ඛපරිජානෙන පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො. සමුදයප්පහානෙන පහීනකිලෙසො. පටිවිද්ධාරහත්තඵලතාය පටිවිද්ධාකුප්පො. අකුප්පන්ති ච අරහත්තඵලස්සෙතං නාම. සතිපි හි චත්තුන්නං මග්ගානං, චතුන්නඤ්ච ඵලානං අවිනස්සනභාවෙ සත්තන්නං සෙක්ඛානං සකසකනාමපරිච්චාගෙන උපරූපරි නාමන්තරප්පත්තිතො තෙසං මග්ගඵලාති ‘‘අකුප්පාමි’’ති න වුච්චන්ති. අරහා පන සබ්බදාපි අරහායෙව නාමාති තස්සෙව ඵලං පුග්ගලනාමවසෙන ‘‘අකුප්ප’’න්ති වුත්තං, ඉමිනා ච ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘ඛීණාසවස්සෙව පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාමා’’ති. තස්ස හි අපරිඤ්ඤාතං, අප්පහීනං අභාවිතං, අසච්ඡිකතං වා නත්ථි, තස්මා සො බුද්ධවචනං පරියාපුණන්තොපි තන්තිධාරකො පවෙණීපාලකො වංසානුරක්ඛකොව හුත්වා පරියාපුණාති, තෙනෙවාහ ‘‘පවෙණීපාලනත්ථායා’’තිආදි. පවෙණී චෙත්ථ ධම්මසන්තති ධම්මස්ස අවිච්ඡෙදෙන පවත්ති. බුද්ධස්ස භගවතො වංසොති ච යථාවුත්තපවෙණීයෙව.

නනු ච යදි පවෙණීපාලනත්ථාය බුද්ධවචනස්ස පරියාපුණනං භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති, අථ කස්මා ‘‘ඛීණාසවො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. එකච්චස්ස හි පුථුජ්ජනස්සාපි අයං නයො ලබ්භති. තථා හි එකච්චො පුථුජ්ජනො භික්ඛු ඡාතකභයාදිනා ගන්ථධුරෙසු එකස්මිං ඨානෙ වසිතුමසක්කොන්තෙසු ¶ සයං භික්ඛාචාරෙන අතිකිලමමානො ‘‘අතිමධුරං බුද්ධවචනං මා නස්සතු, තන්තිං ධාරෙස්සාමි, වංසං ඨපෙස්සාමි, පවෙණිං පාලෙස්සාමී’’ති පරියාපුණාති. තස්මා තස්සාපි පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම කස්මා න හොතීති? වුච්චතෙ – එවං සන්තෙපි හි පුථුජ්ජනස්ස පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති නාම න හොති. කිඤ්චාපි හි පුථුජ්ජනො ‘‘පවෙණිං පාලෙස්සාමී’’ති අජ්ඣාසයෙන පරියාපුණාති, අත්තනො පන භවකන්තාරතො අවිතිණ්ණත්තා තස්ස සා පරියත්ති නිස්සරණත්ථායෙව නාම හොති, තස්මා පුථුජ්ජනස්ස පරියත්ති අලගද්දුපමා වා හොති, නිස්සරණත්ථා වා. සත්තන්නං සෙක්ඛානං නිස්සරණත්ථාව. ඛීණාසවානං භණ්ඩාගාරිකපරියත්තියෙවාති වෙදිතබ්බං. ඛීණාසවො හි භණ්ඩාගාරික සදිසත්තා ‘‘භණ්ඩාගාරිකො’’ති වුච්චති. යථා හි භණ්ඩාගාරිකො අලඞ්කාරභණ්ඩං පටිසාමෙත්වා පසාධනකාලෙ තදුපියං අලඞ්කාරභණ්ඩං රඤ්ඤො උපනාමෙත්වා තං අලඞ්කරොති, එවං ඛීණාසවොපි ධම්මරතනභණ්ඩං සම්පටිච්ඡිත්වා මොක්ඛාධිගමාය ¶ භබ්බරූපෙ සහෙතුකෙ සත්තෙ පස්සිත්වා තදනුරූපං ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගඞ්ගබොජ්ඣඞ්ගාදිසඞ්ඛාතෙන ලොකුත්තරෙන අලඞ්කාරෙන අලඞ්කරොතීති.

එවං තිස්සො පරියත්තියො විභජිත්වා ඉදානි තීසුපි පිටකෙසු යථාරහං සම්පත්තිවිපත්තියො නිද්ධාරෙත්වා විභජන්තො ‘‘විනයෙ පනා’’තිආදිමාහ. ‘‘සීලසම්පදං නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණාතී’’තිආදීසු යස්මා සීලං විසුජ්ඣමානං සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන, කම්මස්සකතාඤාණබලෙන ච සංකිලෙසමලතො විසුජ්ඣති, පාරිපූරිඤ්ච ගච්ඡති, තස්මා සීලසම්පදා සිජ්ඣමානා උපනිස්සයසම්පත්තිභාවෙන සතිබලං, ඤාණබලඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙතීති තස්සා විජ්ජත්තයූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා සභාගහෙතුසම්පාදනතො. සතිබලෙන හි පුබ්බෙනිවාසවිජ්ජාසිද්ධි. සම්පජඤ්ඤබලෙන සබ්බකිච්චෙසු සුදිට්ඨකාරිතාපරිචයෙන චුතූපපාතඤාණානුබද්ධාය දුතියවිජ්ජාය සිද්ධි. වීතික්කමාභාවෙන සංකිලෙසප්පහානසබ්භාවතො විවට්ටූපනිස්සයතාවසෙන අජ්ඣාසයසුද්ධියා තතියවිජ්ජාසිද්ධි. පුරෙතරසිද්ධානං සමාධිපඤ්ඤානං පාරිපූරිං විනා සීලස්ස ආසවක්ඛයඤාණූපනිස්සයතා සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවෙහි දීපෙතබ්බා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 14) වචනතො සමාධිසම්පදා ඡළභිඤ්ඤතාය උපනිස්සයො. ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරී’’ති (ධ. ප. 282) වචනතො පුබ්බයොගෙන ගරුවාසදෙසභාසාකොසල්ලඋග්ගහණපරිපුච්ඡාදීහි ච පරිභාවිතා පඤ්ඤාසම්පදා පටිසම්භිදාප්පභෙදස්ස උපනිස්සයො. එත්ථ ච ‘‘සීලසම්පදං නිස්සායා’’ති වුත්තත්තා යස්ස සමාධිවිජම්භනභූතා අනවසෙසා ඡ අභිඤ්ඤා න ඉජ්ඣන්ති, තස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන න සමාධිසම්පදා අත්ථීති සතිපි විජ්ජානං අභිඤ්ඤෙකදෙසභාවෙ සීලසම්පදාසමුදාගතා එව තිස්සො විජ්ජා ගහිතා, යථා ච පඤ්ඤාසම්පදාසමුදාගතා චතස්සො පටිසම්භිදා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස ¶ මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්ති මග්ගක්ඛණෙයෙව තාසං පටිලද්ධත්තා. එවං සීලසම්පදාසමුදාගතා තිස්සො විජ්ජා, සමාධිසම්පදාසමුදාගතා ච ඡ අභිඤ්ඤා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්තීති මග්ගාධිගමෙනෙව තාසං අධිගමො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධානං, සම්මාසම්බුද්ධානඤ්ච පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිසමධිගමසදිසා හි ඉමෙසං අරියානං ඉමෙ විසෙසාධිගමාති.

තාසංයෙව ¶ ච තත්ථ පභෙදවචනතොති එත්ථ ‘‘තාසංයෙවා’’ති අවධාරණං පාපුණිතබ්බානං ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදානං විනයෙ පභෙදවචනාභාවං සන්ධාය වුත්තං. වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ (පාරා. 12) හි තිස්සො විජ්ජාව විභත්තාති. චසද්දෙන සමුච්චිනනඤ්ච තාසං එත්ථ එකදෙසවචනං සන්ධාය වුත්තං අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදානම්පි එකදෙසානං තත්ථ වුත්තත්තා. දුතියෙ ‘‘තාසංයෙවා’’ති අවධාරණං චතස්සො පටිසම්භිදා අපෙක්ඛිත්වා කතං, න තිස්සො විජ්ජා. තා හි ඡසු අභිඤ්ඤාසු අන්තොගධත්තා සුත්තෙ විභත්තායෙවාති. ච-සද්දෙන ච පටිසම්භිදානමෙකදෙසවචනං සමුච්චිනොති. තතියෙ ‘‘තාසඤ්චා’’ති ච-සද්දෙන සෙසානම්පි තත්ථ අත්ථිභාවං දීපෙති. අභිධම්මෙ හි තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා, චතස්සො ච පටිසම්භිදා වුත්තායෙව. පටිසම්භිදානං පන අඤ්ඤත්ථ පභෙදවචනාභාවං, තත්ථෙව ච සම්මා විභත්තභාවං දීපෙතුකාමො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන අවධාරණමකත්වා ‘‘තත්ථෙවා’’ති පරිවත්තෙත්වා අවධාරණං ඨපෙති. ‘‘අභිධම්මෙ පන තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා, චතස්සො ච පටිසම්භිදා අඤ්ඤෙ ච සම්මප්පධානාදයො ගුණවිසෙසා විභත්තා. කිඤ්චාපි විභත්තා, විසෙසතො පන පඤ්ඤාජාතිකත්තා චතස්සොව පටිසම්භිදා පාපුණාතීති දස්සනත්ථං ‘තාසඤ්ච තත්ථෙවා’ති අවධාරණවිපල්ලාසො කතො’’ති වජිරබුද්ධිත්ථෙරො. ‘‘එව’’න්තිආදි නිගමනං.

සුඛො සම්ඵස්සො එතෙසන්ති සුඛසම්ඵස්සානි, අනුඤ්ඤාතානියෙව තාදිසානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි, තෙසං ඵස්සසාමඤ්ඤතො සුඛො වා සම්ඵස්සො තථා, අනුඤ්ඤාතො සො යෙසන්ති අනුඤ්ඤාතසුඛසම්ඵස්සානි, තාදිසානි අත්ථරණපාවුරණාදීනි තෙසං ඵස්සෙන සමානතාය. උපාදින්නකඵස්සො ඉත්ථිඵස්සො, මෙථුනධම්මොයෙව. වුත්තං අරිට්ඨෙන නාම ගද්ධබාධිපුබ්බෙන භික්ඛුනා (ම. නි. 234; පාචි. 417). සො හි බහුස්සුතො ධම්මකථිකො කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදආණාවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධෙසු අන්තරායිකෙසු ආණාවීතික්කමන්තරායිකං න ජානාති, සෙසන්තරායිකෙයෙව ජානාති, තස්මා සො රහොගතො එවං චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ අගාරිකා පඤ්ච කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තා සොතාපන්නාපි සකදාගාමිනොපි අනාගාමිනොපි හොන්ති, භික්ඛූපි මනාපිකානි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානි රූපානි පස්සන්ති ¶ …පෙ… කායවිඤ්ඤෙය්යෙ ¶ ඵොට්ඨබ්බෙ ඵුසන්ති, මුදුකානි අත්ථරණපාවුරණානි පරිභුඤ්ජන්ති, එතං සබ්බම්පි වට්ටති, කස්මා ඉත්ථීනංයෙව රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා න වට්ටන්ති, එතෙපි වට්ටන්තියෙවා’’ති අනවජ්ජෙන පච්චයපරිභොගරසෙන සාවජ්ජං කාමගුණපරිභොගරසං සංසන්දිත්වා සඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච නිච්ඡන්දරාගපරිභොගඤ්ච එකං කත්වා ථුල්ලවාකෙහි සද්ධිං අතිසුඛුමසුත්තං ඝටෙන්තො විය, සාසපෙන සද්ධිං සිනෙරුනො සදිසතං උපසංහරන්තො විය ච පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පාදෙත්වා ‘‘කිං භගවතා මහාසමුද්දං බන්ධන්තෙන විය මහතා උස්සාහෙන පඨමපාරාජිකං පඤ්ඤත්තං, නත්ථි එත්ථ දොසො’’ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣන්තො වෙසාරජ්ජඤාණං පටිබාහන්තො අරියමග්ගෙ ඛාණුකණ්ටකාදීනි පක්ඛිපන්තො ‘‘මෙථුනධම්මෙ දොසො නත්ථී’’ති ජිනචක්කෙ පහාරමදාසි, තෙනාහ ‘‘තථාහ’’න්තිආදි.

අනතික්කමනත්ථෙන අන්තරායෙ නියුත්තා, අන්තරායං වා ඵලං අරහන්ති, අන්තරායස්ස වා කරණසීලාති අන්තරායිකා, සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරාති වුත්තං හොති. තෙ ච කම්මකිලෙසවිපාකඋපවාදආණාවීතික්කමවසෙන පඤ්චවිධා. විත්ථාරො අරිට්ඨසික්ඛාපදවණ්ණනාදීසු (පාචි. අට්ඨ. 417) ගහෙතබ්බො. අයං පනෙත්ථ පදත්ථසම්බන්ධො – යෙ ඉමෙ ධම්මා අන්තරායිකා ඉති භගවතා වුත්තා දෙසිතා චෙව පඤ්ඤත්තා ච, තෙ ධම්මෙ පටිසෙවතො පටිසෙවන්තස්ස යථා යෙන පකාරෙන තෙ ධම්මා අන්තරායාය සග්ගමොක්ඛානං අන්තරායකරණත්ථං නාලං සමත්ථා න හොන්ති, තථා තෙන පකාරෙන අහං භගවතා දෙසිතං ධම්මං ආජානාමීති. තතො දුස්සීලභාවං පාපුණාතීති තතො අනවජ්ජසඤ්ඤිභාවහෙතුතො වීතික්කමිත්වා දුස්සීලභාවං පාපුණාති.

චත්තාරො…පෙ…ආදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන –

‘‘චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. කතමෙ චත්තාරො? අත්තහිතාය පටිපන්නො නො පරහිතාය, පරහිතාය පටිපන්නො නො අත්තහිතාය, නෙවත්තහිතාය පටිපන්නො නො පරහිතාය, අත්තහිතාය චෙව පටිපන්නො පරහිතාය ච…පෙ… ඉමෙ ඛො භික්ඛවෙ…පෙ… ලොකස්මි’’න්ති (අ. නි. 4.96) –

එවමාදිනා ¶ පුග්ගලදෙසනාපටිසඤ්ඤුත්තසුත්තන්තපාළිං නිදස්සෙති. අධිප්පායන්ති ‘‘අයං පුග්ගලදෙසනාවොහාරවසෙන, න පරමත්ථතො’’ති එවං භගවතො අධිප්පායං. වුත්තඤ්හි –

‘‘දුවෙ ¶ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති.

සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණා;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණා.

තස්මා වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.57; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; ඉතිවු. අට්ඨ. 24);

න හි ලොකසම්මුතිං බුද්ධා භගවන්තො විජහන්ති, ලොකසමඤ්ඤාය ලොකනිරුත්තියා ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති. අපිච ‘‘හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථ’’න්ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.57; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.202; ඉතිවු. අට්ඨ. 24; කථා. අනුටී. 1) එවමාදීහිපි අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙතී’’ති එවං අධිප්පායමජානන්තො. අයමත්ථො උපරි ආවි භවිස්සති. දුග්ගහිතං ගණ්හාතීති ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.144) දුග්ගහිතං කත්වා ගණ්හාති, විපරීතං ගණ්හාතීති වුත්තං හොති. දුග්ගහිතන්ති හි භාවනපුංසකනිද්දෙසො කිරියායවිසෙසනභාවෙන නපුංසකලිඞ්ගෙන නිද්දිසිතබ්බත්තා. අයඤ්හි භාවනපුංසකපදස්ස පකති, යදිදං නපුංසකලිඞ්ගෙන නිද්දිසිතබ්බත්තා, භාවප්පට්ඨානතා, සකම්මාකම්මකිරියානුයොගං පච්චත්තොපයොගවචනතා ච. තෙන වුත්තං ‘‘දුග්ගහිතං කත්වා’’ති. යන්ති දුග්ගහිතගාහං. මජ්ඣිමනිකායෙ මූලපණ්ණාසකෙ මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තෙ (ම. නි. 1.144) තථාවාදීනං සාධිනාමකං කෙවට්ටපුත්තං භික්ඛුං ආරබ්භ භගවතා වුත්තං. අත්තනා දුග්ගහිතෙන ධම්මෙනාති පාඨසෙසො, මිච්ඡාසභාවෙනාති අත්ථො. අථ වා දුග්ගහණං දුග්ගහිතං, අත්තනාති ච සාමිඅත්ථෙ කරණවචනං, විභත්තියන්තපතිරූපකං වා අබ්යයපදං, තස්මා අත්තනො දුග්ගහණෙන විපරීතගාහෙනාති අත්ථො. අබ්භාචික්ඛතීති අබ්භක්ඛානං කරොති. අත්තනො කුසලමූලානි ඛනන්තො අත්තානං ඛනති නාම. තතොති දුග්ගහිතභාවහෙතුතො.

ධම්මචින්තන්ති ¶ ධම්මසභාවවිචාරං. අතිධාවන්තොති ඨාතබ්බමරියාදායං අට්ඨත්වා ‘‘චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානං හොති, සයමෙව චිත්තං අත්තනො ආරම්මණං හොති, සබ්බම්පි චිත්තං සභාවධම්මාරම්මණමෙව හොතී’’ති ච එවමාදිනා අතික්කමිත්වා පවත්තයමානො. චින්තෙතුමසක්කුණෙය්යානි ¶ , අනරහරූපානි වා අචින්තෙය්යානි නාම, තානි දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අචින්තෙය්යානීති තෙසං සභාවදස්සනං. න චින්තෙතබ්බානීති තත්ථ කත්තබ්බකිච්චදස්සනං. ‘‘යානී’’තිආදි තස්ස හෙතුදස්සනං. යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස චිත්තක්ඛෙපස්ස, විඝාතස්ස විහෙසස්ස ච භාගී අස්ස, අචින්තෙය්යානි ඉමානි චත්තාරි න චින්තෙතබ්බානි, ඉමානි වා චත්තාරි අචින්තෙය්යානි නාම න චින්තෙතබ්බානි, යානි වා…පෙ… අස්ස, තස්මා න චින්තෙතබ්බානි අචින්තෙතබ්බභූතානි ඉමානි චත්තාරි අචින්තෙය්යානි නාමාති යොජනා. ඉති-සද්දෙන පන –

‘‘කතමානි චත්තාරි? බුද්ධානං භික්ඛවෙ බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යං චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්ස. ඣායිස්ස භික්ඛවෙ ඣානවිසයො අචින්තෙය්යො…පෙ… කම්මවිපාකො භික්ඛවෙ අචින්තෙය්යො…පෙ… ලොකචින්තා භික්ඛවෙ අචින්තෙය්යා…පෙ… ඉමානි…පෙ… අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77) –

චතුරඞ්ගුත්තරෙ වුත්තං අචින්තෙය්යසුත්තං ආදිං කත්වා සබ්බං අචින්තෙය්යභාවදීපකං පාළිං සඞ්ගණ්හාති. කාමං අචින්තෙය්යානි ඡ අසාධාරණඤාණාදීනි, තානි පන අනුස්සරන්තස්ස කුසලුප්පත්තිහෙතුභාවතො චින්තෙතබ්බානි, ඉමානි පන එවං න හොන්ති අඵලභාවතො, තස්මා න චින්තෙතබ්බානි. ‘‘දුස්සීල්ය…පෙ… පභෙද’’න්ති ඉමිනා විපත්තිං සරූපතො දස්සෙති. ‘‘කථං? පිටකවසෙනා’’තිආදිවචනසම්බජ්ඣනෙන පුබ්බාපරසම්බන්ධං දස්සෙන්තො ‘‘එවං නානප්පකාරතො’’තිආදිමාහ. පුබ්බාපරසම්බන්ධවිරහිතඤ්හි වචනං බ්යාකුලං. සොතූනඤ්ච අත්ථවිඤ්ඤාපකං න හොති, පුබ්බාපරඤ්ඤූනමෙව ච තථාවිචාරිතවචනං විසයො. යථාහ –

‘‘පුබ්බාපරඤ්ඤූ අත්ථඤ්ඤූ, නිරුත්තිපදකොවිදො;

සුග්ගහීතඤ්ච ගණ්හාති, අත්ථඤ්චො’ පපරික්ඛතී’’ති. (ථෙරගා. 1031);

තෙසන්ති පිටකානං. එතන්ති බුද්ධවචනං.

සීලක්ඛන්ධවග්ගමහාවග්ගපාථිකවග්ගසඞ්ඛාතෙහි ¶ තීහි වග්ගෙහි සඞ්ගහො එතෙසන්ති තිවග්ගසඞ්ගහානි. ගාථාය පන යස්ස නිකායස්ස සුත්තගණනතො චතුත්තිංසෙව සුත්තන්තා. වග්ගසඞ්ගහවසෙන තයො වග්ගා අස්ස සඞ්ගහස්සාති තිවග්ගො සඞ්ගහො. පඨමො එස නිකායො දීඝනිකායොති ¶ අනුලොමිකො අපච්චනීකො, අත්ථානුලොමනතො අත්ථානුලොමනාමිකො වා, අන්වත්ථනාමොති අත්ථො. තත්ථ ‘‘තිවග්ගො සඞ්ගහො’’ති එතං ‘‘යස්සා’’ති අන්තරිකෙපි සමාසොයෙව හොති, න වාක්යන්ති දට්ඨබ්බං ‘‘නවං පන භික්ඛුනා චීවරලාභෙනා’’ති (පාචි. 368) එත්ථ ‘‘නවංචීවරලාභෙනා’’ති පදං විය. තථා හි අට්ඨකථාචරියා වණ්ණයන්ති ‘‘අලබ්භීති ලභො, ලභො එව ලාභො. කිං අලබ්භි? චීවරං. කීදිසං? නවං, ඉති ‘නවචීවරලාභෙනා’ති වත්තබ්බෙ අනුනාසිකලොපං අකත්වා ‘නවංචීවරලාභෙනා’ති වුත්තං, පටිලද්ධනවචීවරෙනාති අත්ථො. මජ්ඣෙ ඨිතපදද්වයෙ පනාති නිපාතො. භික්ඛුනාති යෙන ලද්ධං, තස්ස නිදස්සන’’න්ති (පාචි. අට්ඨ. 368). ඉධාපි සද්දතො, අත්ථතො ච වාක්යෙ යුත්තියාඅභාවතො සමාසොයෙව සම්භවති. ‘‘තිවග්ගො’’ති පදඤ්හි ‘‘සඞ්ගහො’’ති එත්ථ යදි කරණං, එවං සති කරණවචනන්තමෙව සියා. යදි ච පදද්වයමෙතං තුල්යාධිකරණං, තථා ච සති නපුංසකලිඞ්ගමෙව සියා ‘‘තිලොක’’න්තිආදිපදං විය. තථා ‘‘තිවග්ගො’’ති එතස්ස ‘‘සඞ්ගහො’’ති පදමන්තරෙන අඤ්ඤත්ථාසම්බන්ධො න සම්භවති, තත්ථ ච තාදිසෙන වාක්යෙන සම්බජ්ඣනං න යුත්තං, තස්මා සමානෙපි පදන්තරන්තරිකෙ සද්දත්ථාවිරොධභාවොයෙව සමාසතාකාරණන්ති සමාසො එව යුත්තො. තයො වග්ගා අස්ස සඞ්ගහස්සාති හි තිවග්ගොසඞ්ගහො අකාරස්ස ඔකාරාදෙසං, ඔකාරාගමං වා කත්වා යථා ‘‘සත්තාහපරිනිබ්බුතො, අචිරපක්කන්තො, මාසජාතො’’තිආදි, අස්ස සඞ්ගහස්සාති ච සඞ්ගහිතස්ස අස්ස නිකායස්සාති අත්ථො. අපරෙ පන ‘‘තයො වග්ගා යස්සාති කත්වා ‘සඞ්ගහො’ති පදෙන තුල්යාධිකරණමෙව සම්භවති, සඞ්ගහොති ච ගණනා. ටීකාචරියෙහි (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථාවණ්ණනා) පන ‘තයො වග්ගා අස්ස සඞ්ගහස්සා’ති පදද්වයස්ස තුල්යාධිකරණතායෙව දස්සිතා’’ති වදන්ති, තදයුත්තමෙව සඞ්ඛ්යාසඞ්ඛ්යෙය්යානං මිස්සකත්තා, අපාකටත්තා ච.

අත්ථානුලොමිකත්තං විභාවෙතුමාහ ‘‘කස්මා’’තිආදි. ගුණොපචාරෙන, තද්ධිතවසෙන වා දීඝ-සද්දෙන දීඝප්පමාණානි සුත්තානියෙව ගහිතානි ¶ , නිකායසද්දො ච රුළ්හිවසෙන සමූහනිවාසත්ථෙසු වත්තතීති දස්සෙති ‘‘දීඝප්පමාණාන’’න්තිආදිනා. සඞ්කෙතසිද්ධත්තා වචනීයවාචකානං පයොගතො තදත්ථෙසු තස්ස සඞ්කෙතසිද්ධතං ඤාපෙන්තො ‘‘නාහ’’න්තිආදිමාහ. එකනිකායම්පීති එකසමූහම්පි. එවං චිත්තන්ති එවං විචිත්තං. යථයිදන්ති යථා ඉමෙ තිරච්ඡානගතා පාණා. පොණිකා, චික්ඛල්ලිකා ච ඛත්තියා, තෙසං නිවාසො ‘‘පොණිකනිකායො චික්ඛල්ලිකනිකායො’’ති වුච්චති. එත්ථාති නිකායසද්දස්ස සමූහනිවාසානං වාචකභාවෙ. සාධකානීති අධිප්පෙතස්සත්ථස්ස සාධනතො උදාහරණානි වුච්චන්ති. ‘‘සමානීතානී’’ති පාඨසෙසෙන චෙතස්ස සම්බන්ධො, සක්ඛීනි වා යථාවුත්තනයෙන සාධකානි. යඤ්හි නිද්ධාරෙත්වා අධිප්පෙතත්ථං සාධෙන්ති ¶ , තං ‘‘සක්ඛී’’ති වදන්ති. තථා හි මනොරථපූරණියං වුත්තං ‘‘පඤ්චගරුජාතකං (ජා. 1.1.132) පන සක්ඛිභාවත්ථාය ආහරිත්වා කථෙතබ්බ’’න්ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.5) සාසනතොති සාසනපයොගතො, සාසනෙ වා. ලොකතොති ලොකියපයොගතො, ලොකෙ වා. ඉදං පන පිටකත්තයෙ න විජ්ජති, තස්මා එවං වුත්තන්ති වදන්ති. එත්ථ ච පඨමමුදාහරණං සාසනතො සාධකවචනං, දුතියං ලොකතොති දට්ඨබ්බං.

මූලපරියාය වග්ගාදිවසෙන පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානි. අඩ්ඪෙන දුතියං දියඩ්ඪං, තදෙව සතං, එකසතං, පඤ්ඤාස ච සුත්තානීති වුත්තං හොති. යත්ථාති යස්මිං නිකායෙ. පඤ්චදසවග්ගපරිග්ගහොති පඤ්චදසහි වග්ගෙහි පරිග්ගහිතො සඞ්ගහිතො.

සංයුජ්ජන්ති එත්ථාති සංයුත්තං, කෙසං සංයුත්තං? සුත්තවග්ගානං. යථා හි බ්යඤ්ජනසමුදායෙ පදං, පදසමුදායෙ ච වාක්යං, වාක්යසමුදායෙ සුත්තං, සුත්තසමුදායෙ වග්ගොති සමඤ්ඤා, එවං වග්ගසමුදායෙ සංයුත්තසමඤ්ඤා. දෙවතාය පුච්ඡිතෙන කථිතසුත්තවග්ගාදීනං සංයුත්තත්තා දෙවතාසංයුත්තාදිභාවො (සං. නි. 1.1), තෙනාහ ‘‘දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙනා’’තිආදි. ‘‘සුත්තන්තානං සහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි චා’’ති පාඨෙ සුත්තන්තානං සත්ත සහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි චාති යොජෙතබ්බං. ‘‘සත්ත සුත්තසහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි චා’’තිපි පාඨො. සංයුත්තසඞ්ගහොති සංයුත්තනිකායස්ස සඞ්ගහො ගණනා.

එකෙකෙහි ¶ අඞ්ගෙහි උපරූපරි උත්තරො අධිකො එත්ථාති අඞ්ගුත්තරොති ආහ ‘‘එකෙකඅඞ්ගාතිරෙකවසෙනා’’තිආදි. තත්ථ හි එකෙකතො පට්ඨාය යාව එකාදස අඞ්ගානි කථිතානි. අඞ්ගන්ති ච ධම්මකොට්ඨාසො.

පුබ්බෙති සුත්තන්තපිටකනිද්දෙසෙ. වුත්තමෙව පකාරන්තරෙන සඞ්ඛිපිත්වා අවිසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සකලං විනයපිටක’’න්තිආදිනා වුත්තමෙව හි ඉමිනා පකාරන්තරෙන සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙති. අපිච යථාවුත්තතො අවසිට්ඨං යං කිඤ්චි භගවතා දින්නනයෙ ඨත්වා දෙසිතං, භගවතා ච අනුමොදිතං නෙත්තිපෙටකොපදෙසාදිකං, තං සබ්බම්පි එත්ථෙව පරියාපන්නන්ති අනවසෙසපරියාදානවසෙන දස්සෙතුං එවං වුත්තන්තිපි දට්ඨබ්බං. සිද්ධෙපි හි සති ආරම්භො අත්ථන්තරවිඤ්ඤාපනාය වා හොති, නියමාය වාති. එත්ථ ච යථා ‘‘දීඝප්පමාණාන’’න්තිආදි වුත්තං, එවං ‘‘ඛුද්දකප්පමාණාන’’න්තිආදිමවත්වා සරූපස්සෙව කථනං විනයාභිධම්මාදීනං දීඝප්පමාණානම්පි තදන්තොගධතායාති දට්ඨබ්බං, තෙන ච විඤ්ඤායති ‘‘න සබ්බත්ථ ඛුද්දකපරියාපන්නෙසු ¶ තස්ස අන්වත්ථසමඤ්ඤතා, දීඝනිකායාදිසභාවවිපරීතභාවසාමඤ්ඤෙන පන කත්ථචි තබ්බොහාරතා’’ති. තදඤ්ඤන්ති තෙහි චතූහි නිකායෙහි අඤ්ඤං, අවසෙසන්ති අත්ථො.

නවප්පභෙදන්ති එත්ථ කථං පනෙතං නවප්පභෙදං හොති. තථා හි නවහි අඞ්ගෙහි වවත්ථිතෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරරහිතෙහි භවිතබ්බං, තථා ච සති අසුත්තසභාවානෙව ගෙය්යඞ්ගාදීනි සියුං, අථ සුත්තසභාවානෙව ගෙය්යඞ්ගාදීනි, එවං සති සුත්තන්ති විසුං සුත්තඞ්ගමෙව න සියා, එවං සන්තෙ අට්ඨඞ්ගං සාසනන්ති ආපජ්ජති. අපිච ‘‘සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණ’’න්ති (දී. නි. අට්ඨ., පාරා. අට්ඨ. පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) අට්ඨකථායං වුත්තං. සුත්තඤ්ච නාම සගාථකං වා සියා, නිග්ගාථකං වා, තස්මා අඞ්ගද්වයෙනෙව තදුභයං සඞ්ගහිතන්ති තදුභයවිනිමුත්තං සුත්තං උදානාදිවිසෙසසඤ්ඤාරහිතං නත්ථි, යං සුත්තඞ්ගං සියා, අථාපි කථඤ්චි විසුං සුත්තඞ්ගං සියා, මඞ්ගලසුත්තාදීනං (ඛු. පා. 1; සු. නි. 261) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා ගාථාභාවතො ධම්මපදාදීනං විය. ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා සගාථකත්තා සගාථාවග්ගස්ස විය. තථා උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානන්ති? වුච්චතෙ –

සුත්තන්ති ¶ සාමඤ්ඤවිධි, විසෙසවිධයො පරෙ;

සනිමිත්තා නිරුළ්හත්තා, සහතාඤ්ඤෙන නාඤ්ඤතො. (දී. නි. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා);

යථාවුත්තස්ස දොසස්ස, නත්ථි එත්ථාවගාහණං;

තස්මා අසඞ්කරංයෙව, නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං. (සාරත්ථ. ටී. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා);

සබ්බස්සාපි හි බුද්ධවචනස්ස සුත්තන්ති අයං සාමඤ්ඤවිධි. තථා හි ‘‘එත්තකං තස්ස භගවතො සුත්තාගතං සුත්තපරියාපන්නං, (පාචි. අට්ඨ. 655, 1242) සාවත්ථියා සුත්තවිභඞ්ගෙ, (චූළව. 456) සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානී’’තිආදි (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා) වචනතො විනයාභිධම්මපරියත්ති විසෙසෙසුපි සුත්තවොහාරො දිස්සති. තෙනෙව ච ආයස්මා මහාකච්චායනො නෙත්තියං ආහ ‘‘නවවිධසුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති (නෙත්ති. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) තත්ථ හි සුත්තාදිවසෙන නවඞ්ගස්ස සාසනස්ස පරියෙට්ඨි පරියෙසනා අත්ථවිචාරණා ‘‘නවවිධ සුත්තන්තපරියෙට්ඨී’’ති වුත්තා. තදෙකදෙසෙසු පන පරෙ ගෙය්යාදයො සනිමිත්තා විසෙසවිධයො තෙන තෙන නිමිත්තෙන පතිට්ඨිතා. තථා හි ගෙය්යස්ස සගාථකත්තං තබ්භාවනිමිත්තං. ලොකෙපි හි සසිලොකං සගාථකං චුණ්ණියගන්ථං ‘‘ගෙය්ය’’න්ති ¶ වදන්ති, ගාථාවිරහෙ පන සති පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. පුච්ඡාවිස්සජ්ජනඤ්හි ‘‘බ්යාකරණ’’න්ති වුච්චති, බ්යාකරණමෙව වෙය්යාකරණං. එවං සන්තෙ සගාථකාදීනම්පි පුච්ඡං කත්වා විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තානං වෙය්යාකරණභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති ගෙය්යාදිසඤ්ඤානං අනොකාසභාවතො. සඔකාසවිධිතො හි අනොකාසවිධි බලවා. අපිච ‘‘ගාථාවිරහෙ සතී’’ති විසෙසිතත්තා. යථාධිප්පෙතස්ස හි අත්ථස්ස අනධිප්පෙතතො බ්යවච්ඡෙදකං විසෙසනං. තථා හි ධම්මපදාදීසු කෙවලගාථාබන්ධෙසු, සගාථකත්තෙපි සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසඤ්ඤුත්තෙසු, ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදිවචන සම්බන්ධෙසු, අබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තෙසු ච සුත්තවිසෙසෙසු යථාක්කමං ගාථාඋදානඉතිවුත්තක අබ්භුතධම්මසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා. එත්ථ හි සතිපි සඤ්ඤාන්තරනිමිත්තයොගෙ අනොකාසසඤ්ඤානං බලවභාවෙනෙව ගාථාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, තථා සතිපි ගාථාබන්ධභාවෙ භගවතො අතීතාසු ජාතීසු චරියානුභාවප්පකාසකෙසු ජාතකසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, සතිපි පඤ්හාවිස්සජ්ජනභාවෙ ¶ , සගාථකත්තෙ ච කෙසුචි සුත්තන්තෙසු වෙදස්ස ලභාපනතො වෙදල්ලසඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, එවං තෙන තෙන සගාථකත්තාදිනා නිමිත්තෙන තෙසු තෙසු සුත්තවිසෙසෙසු ගෙය්යාදිසඤ්ඤා පතිට්ඨිතාති විසෙසවිධයො සුත්තඞ්ගතො පරෙ ගෙය්යාදයො, යං පනෙත්ථ ගෙය්යඞ්ගාදිනිමිත්තරහිතං, තං සුත්තඞ්ගමෙව විසෙසසඤ්ඤාපරිහාරෙන සාමඤ්ඤසඤ්ඤාය පවත්තනතො. නනු ච එවං සන්තෙපි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යං, නිග්ගාථකං සුත්තං වෙය්යාකරණන්ති තදුභයවිනිමුත්තස්ස සුත්තස්ස අභාවතො විසුං සුත්තඞ්ගමෙව න සියාති චොදනා තදවත්ථා එවාති? න තදවත්ථා සොධිතත්තා. සොධිතඤ්හි පුබ්බෙ ගාථාවිරහෙ සති පුච්ඡාවිස්සජ්ජනභාවො වෙය්යාකරණස්ස තබ්භාවනිමිත්තන්ති.

යඤ්ච වුත්තං ‘‘ගාථාභාවතො මඞ්ගලසුත්තාදීනං (ඛු. පා. 1; සු. නි. 261) සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො න සියා’’ති, තම්පි න, නිරුළ්හත්තා. නිරුළ්හො හි මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තභාවො. න හි තානි ධම්මපදබුද්ධවංසාදයො විය ගාථාභාවෙන සඤ්ඤිතානි, අථ ඛො සුත්තභාවෙනෙව. තෙනෙව හි අකථායං ‘‘සුත්තනාමක’’න්ති නාමග්ගහණං කතං. යඤ්ච පන වුත්තං ‘‘සගාථකත්තා ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො වා සියා’’ති, තම්පි නත්ථි. කස්මාති චෙ? යස්මා සහතාඤ්ඤෙන, තස්මා. සහභාවො හි නාම අත්තතො අඤ්ඤෙන හොති. සහ ගාථාහීති ච සගාථකං, න ච මඞ්ගලසුත්තාදීසු ගාථාවිනිමුත්තො කොචි සුත්තපදෙසො අත්ථි, යො ‘‘සහ ගාථාහී’’ති වුච්චෙය්ය, නනු ච ගාථාසමුදායො තදෙකදෙසාහි ගාථාහි අඤ්ඤො හොති, යස්ස වසෙන ‘‘සහ ගාථාහී’’ති සක්කා වත්තුන්ති? තං න. න හි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම කොචි අත්ථි, යො තදෙකදෙසෙහි සහ භවෙය්ය. කත්ථචි පන ‘‘දීඝසුත්තඞ්කිතස්සා’’තිආදීසු සමුදායෙකදෙසානං විභාගවචනං වොහාරමත්තං පති පරියායවචනමෙව, අයඤ්ච නිප්පරියායෙන පභෙදවිභාගදස්සනකථාති ¶ . යම්පි වුත්තං ‘‘උභතොවිභඞ්ගාදීසු සගාථකප්පදෙසානං ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහො සියා’’ති, තම්පි න, අඤ්ඤතො. අඤ්ඤායෙව හි තා ගාථා ජාතකාදිපරියාපන්නත්තා. තාදිසායෙව හි කාරණානුරූපෙන තත්ථ දෙසිතා, අතො න තාහි උභතොවිභඞ්ගාදීනං ගෙය්යඞ්ගභාවොති. එවං සුත්තාදිනවඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරාභාවො වෙදිතබ්බොති.

ඉදානි ¶ එතානි නවඞ්ගානි විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. නිද්දෙසො නාම සුත්තනිපාතෙ –

‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙ තං සමිජ්ඣති;

අද්ධා පීතිමනො හොති, ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’තිආදිනා. (සු. නි. 772); –

‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො, (ඉච්චායස්මා අජිතො);

කිංසු තස්ස මහබ්භය’’න්තිආදිනා. (සු. නි. 1038); –

එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’තිආදිනා. (සු. නි. 35); –

ආගතස්ස ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස ච අත්ථවිභාගවසෙන සත්ථුකප්පෙන ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරෙන කතො නිද්දෙසො, යො ‘‘මහානිද්දෙසො, චූළනිද්දෙසො’’ති වුච්චති. එවමිධ නිද්දෙසස්ස සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො භදන්තබුද්ධධොසාචරියෙන දස්සිතො, තථා අඤ්ඤත්ථාපි විනයට්ඨකථාදීසු ¶ , ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙනාපි නෙත්තිප්පකරණට්ඨකථායං. අපරෙ පන නිද්දෙසස්ස ගාථාවෙය්යාකරණඞ්ගෙසු ද්වීසු සඞ්ගහං වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං නිද්දෙසට්ඨකථායං උපසෙනත්ථෙරෙන –

‘‘සො පනෙස විනයපිටකං…පෙ… අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නො, දීඝනිකායො…පෙ… ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකමහානිකායපරියාපන්නො, සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලන්ති නවසු සත්ථුසාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගාථඞ්ගවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිතො’’ති (මහානි. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා).

එත්ථ ¶ තාව කත්ථචි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනසබ්භාවතො නිද්දෙසෙකදෙසස්ස වෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො යුජ්ජතු, අගාථාභාවතො ගාථඞ්ගසඞ්ගහො කථං යුජ්ජෙය්යාති වීමංසිතබ්බමෙතං. ධම්මාපදාදීනං විය හි කෙවලං ගාථාබන්ධභාවො ගාථඞ්ගස්ස තබ්භාවනිමිත්තං. ධම්මපදාදීසු හි කෙවලං ගාථාබන්ධෙසු ගාථාසමඤ්ඤා පතිට්ඨිතා, නිද්දෙසෙ ච න කොචි කෙවලො ගාථාබන්දප්පදෙසො උපලබ්භති. සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතානංයෙව හි අට්ඨකවග්ගාදිසඞ්ගහිතානං ගාථානං නිද්දෙසමත්තං ධම්මසෙනාපතිනා කතං. අත්ථවිභජනත්ථං ආනීතාපි හි තා අට්ඨකවග්ගාදිසඞ්ගහිතා නිද්දිසිතබ්බා මූලගාථායො සුත්තනිපාතපරියාපන්නත්තා අඤ්ඤායෙවාති න නිද්දෙසසඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති උභතොවිභඞ්ගාදීසු ආගතාපි තං වොහාරමලභමානා ජාතකාදිපරියාපන්නා ගාථායො විය, තස්මා කාරණන්තරමෙත්ථ ගවෙසිතබ්බං, යුත්තතරං වා ගහෙතබ්බං.

නාලකසුත්තං නාම ධම්මචක්කප්පවත්තිත දිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ නාලකත්ථෙරස්ස ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 706) භගවතා භාසිතං මොනෙය්ය පටිපදාපරිදීපකං සුත්තං. තුවට්ටකසුත්තං නාම මහාසමයසුත්තන්තදෙසනාය සන්නිපතිතෙසු දෙවෙසු ‘‘කා නු ඛො අරහත්තප්පත්තියා පටිපත්තී’’ති උප්පන්නචිත්තානං එකච්චානං දෙවතානං තමත්ථං පකාසෙතුං නිම්මිතබුද්ධෙන අත්තානං පුච්ඡාපෙත්වා ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’තිආදිනා (සු. නි. 922) භගවතා භාසිතං සුත්තං. එවමිධ සුත්තනිපාතෙ ආගතානං මඞ්ගලසුත්තාදීනං සුත්තඞ්ගසඞ්ගහො දස්සිතො, තත්ථෙව ආගතානං අසුත්තනාමිකානං සුද්ධිකගාථානං ගාථඞ්ගසඞ්ගහඤ්ච දස්සයිස්සති, එවං සති සුත්තනිපාතට්ඨකථාරම්භෙ –

‘‘ගාථාසතසමාකිණ්ණො, ගෙය්යබ්යාකරණඞ්කිතො;

කස්මා සුත්තනිපාතොති, සඞ්ඛමෙස ගතොති චෙ’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා); –

සකලස්සාපි ¶ සුත්තනිපාතස්ස ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො කස්මා චොදිතොති? නායං විරොධො. කෙවලඤ්හි තත්ථ චොදකෙන සගාථකත්තං, කත්ථචි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනත්තඤ්ච ගහෙත්වා චොදනාමත්තං කතං, අඤ්ඤථා සුත්තනිපාතෙ නිග්ගාථකස්ස සුත්තස්සෙව අභාවතො වෙය්යාකරණඞ්ගසඞ්ගහො න චොදෙතබ්බො සියා, තස්මා චොදකස්ස වචනමෙතං අප්පමාණන්ති ඉධ, අඤ්ඤාසු ච විනයට්ඨකථාදීසු වුත්තනයෙනෙව තස්ස ¶ සුත්තඞ්ගගාථඞ්ගසඞ්ගහො දස්සිතොති. සුත්තන්ති චුණ්ණියසුත්තං. විසෙසෙනාති රාසිභාවෙන ඨිතං සන්ධායාහ. සගාථාවග්ගො ගෙය්යන්ති සම්බන්ධො.

‘‘අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං නාම පටිසම්භිදාදී’’ති තීසුපි කිර ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. අපරෙ පන පටිසම්භිදාමග්ගස්ස ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහං වදන්ති. වුත්තඤ්හෙතං තදට්ඨකථායං ‘‘නවසු සත්ථුසාසනඞ්ගෙසු යථාසම්භවං ගෙය්යවෙය්යාකරණඞ්ගද්වයසඞ්ගහිත’’න්ති (පටි. ම. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා), එත්ථාපි ගෙය්යඞ්ගසඞ්ගහිතභාවො වුත්තනයෙන වීමංසිතබ්බො. නො සුත්තනාමිකාති අසුත්තනාමිකා සඞ්ගීතිකාලෙ සුත්තසමඤ්ඤාය අපඤ්ඤාතා. ‘‘සුද්ධිකගාථා නාම වත්ථුගාථා’’ති තීසුපි කිර ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං, වත්ථුගාථාති ච පාරායනවග්ගස්ස නිදානමාරොපෙන්තෙන ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන සඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තා ඡප්පඤ්ඤාස ගාථායො, නාලකසුත්තස්ස නිදානමාරොපෙන්තෙන තෙනෙව තදා වුත්තා වීසතිමත්තා ගාථායො ච වුච්චන්ති. සුත්තනිපාතට්ඨකථායං (සු. නි. අට්ඨ. 2.685) පන ‘‘පරිනිබ්බුතෙ භගවති සඞ්ගීතිං කරොන්තෙනායස්මතා මහාකස්සපෙන තමෙව මොනෙය්යපටිපදං පුට්ඨො ආයස්මා ආනන්දො යෙන, යදා ච සමාදපිතො නාලකත්ථෙරො භගවන්තං පුච්ඡි, තං සබ්බං පාකටං කත්වා දස්සෙතුකාමො ‘ආනන්දජාතෙ’තිආදිකා (සු. නි. 684) වීසති වත්ථුගාථායො වත්වා විස්සජ්ජෙසි, තං සබ්බම්පි ‘නාලකසුත්ත’’න්ති වුච්චතී’’ති ආගතත්තා නාලකසුත්තස්ස වත්ථුගාථායො නාලකසුත්තග්ගහණෙනෙව ගහිතාති පාරායනවග්ගස්ස වත්ථුගාථායො ඉධ සුද්ධිකගාථාති ගහෙතබ්බං. තත්ථෙව ච පාරායනවග්ගෙ අජිතමාණවකාදීනං සොළසන්නං බ්රාහ්මණානං පුච්ඡාගාථා, භගවතො විස්සජ්ජනගාථා ච පාළියං සුත්තනාමෙන අවත්වා ‘අජිතමාණවකපුච්ඡා, තිස්සමෙත්තෙය්යමාණවකපුච්ඡා’’තිආදිනා (සු. නි. 1038) ආගතත්තා, චුණ්ණියගන්ථෙ හි අසම්මිස්සත්තා ච ‘‘නො සුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා නාමා’’ති වත්තුං වට්ටති.

‘‘සොමනස්සඤාණමයිකගාථාපටිසංයුත්තා’’ති එතෙන උදානට්ඨෙන උදානන්ති අන්වත්ථසඤ්ඤතං දස්සෙති (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) කිමිදං උදානං නාම? පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතො උදාහාරො. යථා හි යං තෙලාදි මිනිතබ්බවත්ථු මානං ගහෙතුං න සක්කොති, විස්සන්දිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘අවසෙසකො’’ති වුච්චති. යඤ්ච ¶ ජලං තළාකං ගහෙතුං න සක්කොති, අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගච්ඡති, තං ‘‘මහොඝො’ති වුච්චති, එවමෙව යං පීතිවෙගසමුට්ඨාපිතං විතක්කවිප්ඵාරං අන්තොහදයං සන්ධාරෙතුං ¶ න සක්කොති, සො අධිකො හුත්වා අන්තො අසණ්ඨහිත්වා බහි වචීද්වාරෙන නික්ඛන්තො පටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො උදාහාරවිසෙසො ‘‘උදාන’’න්ති වුච්චති (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) ‘‘උද මොදෙ කීළායඤ්චා’’ති හි අක්ඛරචින්තකා වදන්ති, ඉදඤ්ච යෙභුය්යෙන වුත්තං ධම්මසංවෙගවසෙන උදිතස්සාපි ‘‘සචෙ භායථ දුක්ඛස්සා’’තිආදිඋදානස්ස (උදා. 44) උදානපාළියං ආගතත්තා, තථා‘‘ගාථාපටිසංයුත්තා’’ති ඉදම්පි යෙභුය්යෙනෙව ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී, න ආපො’’තිආදිකස්ස (උදා. 71) චුණ්ණියවාක්යවසෙන උදිතස්සාපි තත්ථ ආගතත්තා. නනු ච උදානං නාම පීතිසොමනස්සසමුට්ටාපිතො, ධම්මසංවෙගසමුට්ඨාපිතො වා ධම්මපටිග්ගාහකනිරපෙක්ඛො ගාථාබන්ධවසෙන, චුණ්ණියවාක්යවසෙන ච පවත්තො උදාහාරො, තථා චෙව සබ්බත්ථ ආගතං, ඉධ කස්මා ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආමන්තනං වුත්තන්ති? තෙසං භික්ඛූනං සඤ්ඤාපනත්ථං එව, න පටිග්ගාහකකරණත්ථං. නිබ්බානපටිසංයුත්තඤ්හි භගවා ධම්මං දෙසෙත්වා නිබ්බානගුණානුස්සරණෙන උප්පන්නපීතිසොමනස්සෙන උදානං උදානෙන්තො ‘‘අයං නිබ්බානධම්මො කථමපච්චයො උපලබ්භතී’’ති තෙසං භික්ඛූනං චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය තෙසං තමත්ථං ඤාපෙතුකාමෙන ‘‘තදායතන’’න්ති වුත්තං, න පන එකන්තතො තෙ පටිග්ගාහකෙ කත්වාති වෙදිතබ්බන්ති.

තයිදං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධභාසිතං පච්චෙකබුද්ධභාසිතං සාවකභාසිතන්ති තිබ්බිධං හොති. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධභාසිතං –

අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙස’’න්ති. ආදිනා (සු. නි. 35) –

ඛග්ගවිසාණසුත්තෙ ආගතං. සාවකභාසිතම්පි –

සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති. ආදිනා (ථෙරගා. 79) –

‘‘කායෙන සංවුතා ආසිං, වාචාය උද චෙතසා;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, සීතිභූතාම්හි නිබ්බුතා’’ති. (ථෙරීගා. 15); –

ථෙරීගාථාසු ච ආගතං. අඤ්ඤානිපි සක්කාදීහි දෙවෙහි භාසිතානි ‘‘අහො දානං පරමදානං, කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්තිආදීනි (උදා. 27). සොණදණ්ඩබ්රාහ්මණාදීහි මනුස්සෙහි ච භාසිතානි ‘‘නමො තස්ස භගවතො’’තිආදීනි (දී. නි. 2.371; ම. නි. 1.290; 2.290, 357; සං. නි. 1187; 2.38; අ. නි. 5.194) තිස්සො සඞ්ගීතියො ආරුළ්හානි උදානානි සන්ති එව, තානි සබ්බානිපි ඉධ න අධිප්පෙතානි. යං පන සම්මාසම්බුද්ධෙන සාමං ආහච්චභාසිතං ජිනවචනභූතං, තදෙව ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ‘‘උදාන’’න්ති සඞ්ගීතං, තදෙව ච සන්ධාය භගවතා පරියත්තිධම්මං නවධා විභජිත්වා උද්දිසන්තෙන ‘‘උදාන’’න්ති වුත්තං. යා පන ‘‘අනෙකජාතිසංසාර’’න්තිආදිකා (ධ. ප. 153) ගාථා භගවතා බොධිමූලෙ උදානවසෙන පවත්තිතා, අනෙකසතසහස්සානං සම්මාසම්බුද්ධානං උදානභූතා ච, තා අපරභාගෙ ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස භගවතා දෙසිතත්තා ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං සඞ්ගහං අනාරොපෙත්වා ධම්මපදෙ සඞ්ගහිතා, යඤ්ච ‘‘අඤ්ඤාසි වත භො කොණ්ඩඤ්ඤො අඤ්ඤාසි වත භො කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 17; පටි. ම. 2.30) උදානවචනං දසසහස්සිලොකධාතුයා දෙවමනුස්සානං පවෙදනසමත්ථනිග්ඝොසවිප්ඵාරං භගවතා භාසිතං, තදපි පඨමබොධියං සබ්බෙසං එව භික්ඛූනං සම්මාපටිපත්තිපච්චවෙක්ඛණහෙතුකං ‘‘ආරාධයිංසු වත මං භික්ඛූ එකං සමය’’න්තිආදිවචනං (ම. නි. 1.225) විය ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තදෙසනාපරියොසානෙ අත්තනාපි අධිගතධම්මෙකදෙසස්ස යථාදෙසිතස්ස අරියමග්ගස්ස සබ්බපඨමං සාවකෙසු ථෙරෙන අධිගතත්තා අත්තනො පරිස්සමස්ස සඵලභාවපච්චවෙක්ඛණහෙතුතං පීතිසොමනස්සජනිතං ¶ උදාහාරමත්තං, න පන ‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා’’තිආදිවචනං විය (මහාව. 1; උදා. 1) පවත්තියා, නිවත්තියා වා පකාසනන්ති ධම්මසඞ්ගාහකෙහි උදානපාළියං න සඞ්ගීතන්ති දට්ඨබ්බං. උදානපාළියං පන අට්ඨසු වග්ගෙසු දස දස කත්වා අසීතියෙව සුත්තන්තා සඞ්ගීතා. තථා හි තදට්ඨකථායං වුත්තං –

‘‘අසීතියෙව සුත්තන්තා, වග්ගා අට්ඨ සමාසතො’’ති. (උදා. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා).

ඉධ ¶ පන ‘‘ද්වෙඅසීති සුත්තන්තා’’ති වුත්තං, තං උදානපාළියා න සමෙති, තස්මා ‘‘අසීති සුත්තන්තා’’ති පාඨෙන භවිතබ්බං. අපිච න කෙවලං ඉධෙව, අථ ඛො අඤ්ඤාසුපි (වි. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා) විනයාභිධම්මට්ඨකථාසු (ධ. සං. නිදානකථා) තථායෙව වුත්තත්තා ‘‘අප්පකං පන ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතී’’ති පරියායෙන අනෙකංසෙන වුත්තං සියා. යථා වා තථා වා අනුමානෙන ගණනමෙව හි තත්ථ තත්ථ ඌනාධිකසඞ්ඛ්යා, ඉතරථා තායෙව න සියුන්තිපි වදන්ති, පච්ඡා පමාදලෙඛවචනං වා එතං.

වුත්තඤ්හෙතං භගවතාතිආදිනයප්පවත්තාති එත්ථ ආදිසද්දෙන ‘‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා, වුත්තමරහතාති මෙ සුතං. එකධම්මං භික්ඛවෙ, පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතාය. කතමං එකධම්මං? ලොභං භික්ඛවෙ, එකධම්මං පජහථ, අහං වො පාටිභොගො අනාගාමිතායා’’ති (ඉතිවු. 1) එවමාදිනා එකදුකතිකචතුක්කනිපාතවසෙන වුත්තං ද්වාදසුත්තරසතසුත්තසමූහං සඞ්ගණ්හාති. තථා හි ඉතිවුත්තකපාළියමෙව උදානගාථාහි ද්වාදසුත්තරසතසුත්තානි ගණෙත්වා සඞ්ගීතානි, තදට්ඨකථායම්පි (ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) තථායෙව වුත්තං. තස්මා ‘‘ද්වාදසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ ඉච්චෙව පාඨෙන භවිතබ්බං, යථාවුත්තනයෙන වා අනෙකංසතො වුත්තන්තිපි වත්තුං සක්කා, තථාපි ඊදිසෙ ඨානෙ පමාණං දස්සෙන්තෙන යාථාවතොව නියමෙත්වා දස්සෙතබ්බන්ති ‘‘දසුත්තරසතසුත්තන්තා’’ති ඉදං පච්ඡා පමාදලෙඛමෙවාති ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. ඉති එවං භගවතා වුත්තං ඉතිවුත්තං. ඉතිවුත්තන්ති සඞ්ගීතං ඉතිවුත්තකං. රුළ්හිනාමං වා එතං යථා ‘‘යෙවාපනකං, නතුම්හාකවග්ගො’’ති, වුත්තඤ්හෙතං භගවතා, වුත්තමරහතාති මෙ සුතන්ති නිදානවචනෙන සඞ්ගීතං යථාවුත්තසුත්තසමූහං.

ජාතං ¶ භූතං පුරාවුත්ථං භගවතො පුබ්බචරිතං කායති කථෙති පකාසෙති එතෙනාති ජාතකං, තං පන ඉමානීති දස්සෙතුං ‘‘අපණ්ණකජාතකාදීනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පඤ්ඤාසාධිකානි පඤ්චජාතකසතානී’’ති ඉදං අප්පකං පන ඌනමධිකං වා ගණනූපගං න හොතීති කත්වා අනෙකංසෙන, වොහාරසුඛතාමත්තෙන ච වුත්තං. එකංසතො හි සත්තචත්තාලීසාධිකානියෙව යථාවුත්තගණනතො තීහි ඌනත්තා. තථා හි එකනිපාතෙ පඤ්ඤාසසතං, දුකනිපාතෙ සතං, තිකනිපාතෙ පඤ්ඤාස, තථා චතුක්කනිපාතෙ, පඤ්චකනිපාතෙ පඤ්චවීස, ඡක්කනිපාතෙ වීස, සත්තනිපාතෙ එකවීස, අට්ඨනිපාතෙ දස, නවනිපාතෙ ද්වාදස, දසනිපාතෙ සොළස, එකාදසනිපාතෙ නව, ද්වාදසනිපාතෙ දස, තථා තෙරසනිපාතෙ, පකිණ්ණකනිපාතෙ තෙරස, වීසතිනිපාතෙ චුද්දස, තිංසනිපාතෙ දස, චත්තාලීසනිපාතෙ පඤ්ච, පණ්ණාසනිපාතෙ තීණි, සට්ඨිනිපාතෙ ¶ ද්වෙ, තථා සත්තතිනිපාතෙ, අසීතිනිපාතෙ පඤ්ච, මහානිපාතෙ දසාති සත්තචත්තාලීසාධිකානෙව පඤ්ච ජාතකසතානි සඞ්ගීතානීති.

අබ්භුතො ධම්මො සභාවො වුත්තො යත්ථාති අබ්භුතධම්මං, තං පනිදන්ති ආහ ‘‘චත්තාරොමෙ’’තිආදි. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ –

‘‘චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ. කතමෙ චත්තාරො? සචෙ භික්ඛවෙ, භික්ඛුපරිසා ආනන්දං දස්සනාය උපසඞ්කමති, දස්සනෙනපි සා අත්තමනා හොති. තත්ර චෙ ආනන්දො, ධම්මං භාසති, භාසිතෙනපි සා අත්තමනා හොති, අතිත්තාව භික්ඛවෙ භික්ඛුපරිසා හොති, අථ ආනන්දො තුණ්හී භවති. සචෙ භික්ඛවෙ, භික්ඛුනීපරිසා…පෙ… උපාසකපරිසා…පෙ… උපාසිකා – පරිසා…පෙ… තුණ්හී භවති. ඉමෙ ඛො භික්ඛවෙ…පෙ… ආනන්දෙ’’ති (අ. නි. 4.129) –

එවමාදිනයප්පවත්තං තත්ථ තත්ථ භාසිතං සබ්බම්පි අච්ඡරියබ්භුතධම්මපටිසංයුත්තං සුත්තන්තං සඞ්ගණ්හාති.

චූළවෙදල්ලාදීසු (ම. නි. 1.460) විසාඛෙන නාම උපාසකෙන පුට්ඨාය ධම්මදින්නාය නාම භික්ඛුනියා භාසිතං සුත්තං චූළවෙදල්ලං නාම. මහාකොට්ඨිකත්ථෙරෙන පුච්ඡිතෙන ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතං මහාවෙදල්ලං (ම. නි. 1.449) නාම. සම්මාදිට්ඨිසුත්තම්පි ¶ (ම. නි. 1.89) භික්ඛූහි පුට්ඨෙන තෙනෙව භාසිතං, එතානි මජ්ඣිමනිකායපරියාපන්නානි. සක්කපඤ්හං (දී. නි. 2.344) පන සක්කෙන පුට්ඨො භගවා අභාසි, තං දීඝනිකායපරියාපන්නං. මහාපුණ්ණමසුත්තං (ම. නි. 3.85) පන තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ පුණ්ණමාය රත්තියා අඤ්ඤතරෙන භික්ඛුනා පුට්ඨෙන භගවතා භාසිතං, තං මජ්ඣිමනිකායපරියාපන්නං. එවමාදයො සබ්බෙපි තත්ථ තත්ථාගතා වෙදඤ්ච තුට්ඨිඤ්ච ලද්ධා ලද්ධා පුච්ඡිතසුත්තන්තා ‘‘වෙදල්ල’’න්ති වෙදිතබ්බං. වෙදන්ති ඤාණං. තුට්ඨින්ති යථාභාසිතධම්මදෙසනං විදිත්වා ‘‘සාධු අය්යෙ සාධාවුසො’’තිආදිනා අබ්භනුමොදනවසප්පවත්තං පීතිසොමනස්සං. ලද්ධා ලද්ධාති ලභිත්වා ලභිත්වා, පුනප්පුනං ලභිත්වාති වුත්තං හොති, එතෙන වෙදසද්දො ඤාණෙ, සොමනස්සෙ ච එකසෙසනයෙන, සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා පවත්තති, වෙදම්හි නිස්සිතං තස්ස ලභාපනවසෙනාති වෙදල්ලන්ති ච දස්සෙති.

එවං ¶ අඞ්ගවසෙන සකලම්පි බුද්ධවචනං විභජිත්වා ඉදානි ධම්මක්ඛන්ධවසෙන විභජිතුකාමො ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මක්ඛන්ධවසෙනාති ධම්මරාසිවසෙන. ‘‘ද්වාසීතී’’ති අයං ගාථා වුත්තත්ථාව. එවං පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙනාති ගොපකමොග්ගල්ලානෙන නාම බ්රාහ්මණෙන පුට්ඨෙන ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තෙ (ම. නි. 3.79) අත්තනො ගුණප්පකාසනත්ථං වා ථෙරගාථායං (ථෙරගා. 1017 ආදයො) ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන සමන්තතො දීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙන ඉමිනා එවං තෙන අපරිදීපිතාපි ධම්මක්ඛන්ධා සන්තීති පකාසෙති, තස්මා කථාවත්ථුප්පකරණ මාධුරියසුත්තාදීනං (ම. නි. 2.317) විමානවත්ථාදීසු කෙසඤ්චි ගාථානඤ්ච වසෙන චතුරාසීතිසහස්සතොපි ධම්මක්ඛන්ධානං අධිකතා වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ච සුභසුත්තං (දී. නි. 1.444), ගොපකමොග්ගල්ලානසුත්තඤ්ච පරිනිබ්බුතෙ භගවති ආනන්දත්ථෙරෙන භාසිතත්තා චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු අන්තොගධං හොති, න හොතීති? පටිසම්භිදාගණ්ඨිපදෙ තාව ඉදං වුත්තං ‘‘සයං වුත්තධම්මක්ඛන්ධානම්පි භික්ඛුතො ගහිතෙයෙව සඞ්ගහෙත්වා එවමාහාති දට්ඨබ්බ’’න්ති, භගවතා පන දින්නනයෙ ඨත්වා භාසිතත්තා ‘‘සයං වුත්තම්පි චෙතං සුත්තද්වයං භගවතො ගහිතෙයෙව සඞ්ගහෙත්වා වුත්ත’’න්ති එවම්පි වත්තුං යුත්තතරං විය දිස්සති. භගවතා හි දින්නනයෙ ඨත්වා සාවකා ධම්මං දෙසෙන්ති, තෙනෙව සාවකභාසිතම්පි කථාවත්ථාදිකං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං ¶ , තතොයෙව ච අත්තනා භාසිතම්පි සුභසුත්තාදිකං සඞ්ගීතිමාරොපෙන්තෙන ආයස්මතා ආනන්දත්ථෙරෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වුත්තං.

එකානුසන්ධිකං සුත්තං සතිපට්ඨානාදි. සතිපට්ඨානසුත්තඤ්හි ‘‘එකායනො අයං භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106; සං. නි. 3.367-384) චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ ආරභිත්වා තෙසංයෙව විභාගදස්සනවසෙන පවත්තත්තා ‘‘එකානුසන්ධික’’න්ති වුච්චති. අනෙකානුසන්ධිකං පරිනිබ්බානසුත්තාදි (දී. නි. 2.131 ආදයො) පරිනිබ්බානසුත්තඤ්හි නානාඨානෙසු නානාධම්මදෙසනානං වසෙන පවත්තත්තා ‘‘අනෙකානුසන්ධික’’න්ති වුච්චති.

‘‘කති ඡින්දෙ කති ජහෙ, කති චුත්තරි භාවයෙ;

කති සඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ‘ඔඝතිණ්ණො’ති වුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.5); –

එවමාදිනා පඤ්හාපුච්ඡනං ගාථාබන්ධෙසු එකො ධම්මක්ඛන්ධො.

‘‘පඤ්ච ¶ ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;

පඤ්ච සඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ‘ඔඝතිණ්ණො’ති වුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.5); –

එවමාදිනා ච විස්සජ්ජනං එකො ධම්මක්ඛන්ධො.

තිකදුකභාජනං ධම්මසඞ්ගණියං නික්ඛෙපකණ්ඩඅට්ඨකථාකණ්ඩවසෙන ගහෙතබ්බං. තස්මා යං කුසලත්තිකමාතිකාපදස්ස (ධ. ස. 1) විභජනවසෙන නික්ඛෙපකණ්ඩෙ වුත්තං –

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? තීණි කුසලමූලානි…පෙ… ඉමෙ ධම්මා කුසලා. කතමෙ ධම්මා අකුසලා? තීණි අකුසලමූලානි…පෙ… ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’? කුසලාකුසලානං ධම්මානං විපාකා…පෙ… ඉමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’ති (ධ. ස. 187),

අයමෙකො ධම්මක්ඛන්ධො. එස නයො සෙසත්තිකදුකපදවිභජනෙසුපි. යදපි අට්ඨකථාකණ්ඩෙ වුත්තං –

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? චතූසු භූමීසු කුසලං. ඉමෙ ධම්මා කුසලා. කතමෙ ධම්මා අකුසලා? ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා. ඉමෙ ධම්මා අකුසලා. කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතා? චතූසු ¶ භූමීසු විපාකො තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකතං රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච. ඉමෙ ධම්මා අබ්යාකතා’’ති (ධ. ස. 1386),

අයං කුසලත්තිකමාතිකාපදස්ස විභජනවසෙන පවත්තො එකො ධම්මක්ඛන්ධො. එස නයො සෙසෙසුපි. චිත්තවාරභාජනං පන චිත්තුප්පාදකණ්ඩ වසෙන (ධ. ස. 1) ගහෙතබ්බං. යඤ්හි තත්ථ වුත්තං කුසලචිත්තවිභජනත්ථං –

‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’’ති (ධ. ස. 1),

අයමෙකො ¶ ධම්මක්ඛන්ධො. එවං සෙසචිත්තවාරවිභජනෙසු. එකො ධම්මක්ඛන්ධොති (එකමෙකො ධම්මක්ඛන්ධො ඡළ අට්ඨ.) ච එකෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති අත්ථො. ‘‘එකමෙකං තිකදුකභාජනං, එකමෙකං චිත්තවාරභාජන’’න්ති ච වචනතො හි ‘‘එකෙකො’’ති අවුත්තෙපි අයමත්ථො සාමත්ථියතො විඤ්ඤායමානොව හොති.

වත්ථු නාම සුදින්නකණ්ඩාදි. මාතිකා නාම ‘‘යො පන භික්ඛු භික්ඛූනං සික්ඛාසාජීවසමාපන්නො’’තිආදිනා (පාරා. 44) තස්මිං තස්මිං අජ්ඣාචාරෙ පඤ්ඤත්තං උද්දෙස සික්ඛාපදං. පදභාජනියන්ති තස්ස තස්ස සික්ඛාපදස්ස ‘‘යො පනාති යො යාදිසො’’තිආදි (පාරා. 45) නයප්පවත්තං පදවිභජනං. අන්තරාපත්තීති ‘‘පටිලාතං උක්ඛිපති, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (පාචි. 355) එවමාදිනා සික්ඛාපදන්තරෙසු පඤ්ඤත්තා ආපත්ති. ආපත්තීති තංතංසික්ඛාපදානුරූපං වුත්තො තිකච්ඡෙදමුත්තො ආපත්තිවාරො. අනාපත්තීති ‘‘අනාපත්ති අජානන්තස්ස අසාදියන්තස්ස ඛිත්තචිත්තස්ස වෙදනාට්ටස්ස ආදිකම්මිකස්සා’’තිආදි (පාරා. 66) නයප්පවත්තො අනාපත්තිවාරො. තිකච්ඡෙදොති ‘‘දසාහාතික්කන්තෙ අතික්කන්තසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං පාචිත්තියං, දසාහාතික්කන්තෙ වෙමතිකො…පෙ… දසාහාතික්කන්තෙ අනතික්කන්තසඤ්ඤී නිස්සග්ගියං පාචිත්තිය’’න්ති (පාරා. 468) එවමාදිනයප්පවත්තො තිකපාචිත්තිය-තික-දුක්කටාදිභෙදො තිකපරිච්ඡෙදො. තත්ථාති තෙසු වත්ථුමාතිකාදීසු.

එවං ¶ අනෙකනයසමලඞ්කතං සඞ්ගීතිප්පකාරං දස්සෙත්වා ‘‘අයං ධම්මො, අයං විනයො…පෙ… ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති බුද්ධවචනං ධම්මවිනයාදිභෙදෙන වවත්ථපෙත්වා සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපප්පමුඛෙන වසීගණෙන අනෙකච්ඡරියපාතුභාවපටිමණ්ඩිතාය සඞ්ගීතියා ඉමස්ස දීඝාගමස්ස ධම්මභාවො, මජ්ඣිමබුද්ධවචනාදිභාවො ච වවත්ථාපිතොති දස්සෙන්තො ‘‘එවමෙත’’න්තිආදිමාහ. සාධාරණවචනෙන දස්සිතෙපි හි ‘‘යදත්ථං සංවණ්ණෙතුං ඉදමාරභති, සොයෙව පධානවසෙන දස්සිතො’’ති ආචරියෙහි අයං සම්බන්ධො වුත්තො. අපරො නයො – හෙට්ඨා වුත්තෙසු එකවිධාදිභෙදභින්නෙසු පකාරෙසු ධම්මවිනයාදිභාවො සඞ්ගීතිකාරකෙ හෙව සඞ්ගීතිකාලෙ වවත්ථාපිතො, න පච්ඡා කප්පනමත්තසිද්ධොති දස්සෙන්තො ‘‘එවමෙත’’න්තිආදිමාහාතිපි වත්තබ්බො. න කෙවලං යථාවුත්තප්පකාරමෙව වවත්ථාපෙත්වා සඞ්ගීතං, අථ ඛො අඤ්ඤම්පීති දස්සෙති ‘‘න කෙවලඤ්චා’’තිආදිනා. උදානසඞ්ගහො නාම පඨමපාරාජිකාදීසු ආගතානං විනීතවත්ථුආදීනං සඞ්ඛෙපතො සඞ්ගහදස්සනවසෙන ධම්මසඞ්ගාහකෙහි ඨපිතා –

‘‘මක්කටී ¶ වජ්ජිපුත්තා ච, ගිහී නග්ගො ච තිත්ථියා;

දාරිකුප්පලවණ්ණා ච, බ්යඤ්ජනෙහි පරෙ දුවෙ’’ති. ආදිකා (පාරා. 66); –

ගාථායො. වුච්චමානස්ස හි වුත්තස්ස වා අත්ථස්ස විප්පකිණ්ණභාවෙන පවත්තිතුං අදත්වා උද්ධං දානං රක්ඛණං උදානං, සඞ්ගහවචනන්ති අත්ථො. සීලක්ඛන්ධවග්ගමූලපරියායවග්ගාදිවසෙන වග්ගසඞ්ගහො. වග්ගොති හි ධම්මසඞ්ගාහකෙහෙව කතා සුත්තසමුදායස්ස සමඤ්ඤා. උත්තරිමනුස්සපෙය්යාලනීලපෙය්යාලාදිවසෙන පෙය්යාලසඞ්ගහො. පාතුං රක්ඛිතුං, විත්ථාරිතුං වා අලන්ති හි පෙය්යාලං, සඞ්ඛිපිත්වා දස්සනවචනං. අඞ්ගුත්තරනිකායාදීසු නිපාතසඞ්ගහො, ගාථඞ්ගාදිවසෙන නිපාතනං. සමුදායකරණඤ්හි නිපාතො. දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙන (සං. නි. 1.1) සංයුත්තසඞ්ගහො. වග්ගසමුදායෙ එව ධම්මසඞ්ගාහකෙහි කතා සංයුත්තසමඤ්ඤා. මූලපණ්ණාසකාදිවසෙන පණ්ණාසසඞ්ගහො, පඤ්ඤාස පඤ්ඤාස සුත්තානි ගණෙත්වා සඞ්ගහොති වුත්තං හොති. ආදිසද්දෙන තස්සං තස්සං පාළියං දිස්සමානං සඞ්ගීතිකාරකවචනං සඞ්ගණ්හාති. උදානසඞ්ගහ…පෙ… පණ්ණාසසඞ්ගහාදීහි අනෙකවිධං තථා. සත්තහි මාසෙහීති කිරියාපවග්ගෙ තතියා ‘‘එකාහෙනෙව ¶ බාරාණසිං පායාසි. නවහි මාසෙහි විහාරං නිට්ඨාපෙසී’’තිආදීසු විය. කිරියාය ආසුං පරිනිට්ඨාපනඤ්හි කිරියාපවග්ගො.

තදා අනෙකච්ඡරියපාතුභාවදස්සනෙන සාධූනං පසාදජනනත්ථමාහ ‘‘සඞ්ගීතිපරියොසානෙ චස්සා’’තිආදි. අස්ස බුද්ධවචනස්ස සඞ්ගීතිපරියොසානෙ සඤ්ජාතප්පමොදා විය, සාධුකාරං දදමානා විය ච සඞ්කම්පි…පෙ… පාතුරහෙසුන්ති සම්බන්ධො. වියාති හි උභයත්ථ යොජෙතබ්බං. පවත්තනෙ, පවත්තනාය වා සමත්ථං පවත්තනසමත්ථං. උදකපරියන්තන්ති පථවීසන්ධාරකඋදකපරියොසානං කත්වා, සහ තෙන උදකෙන, තං වා උදකං ආහච්චාති වුත්තං හොති, තෙන එකදෙසකම්පනං නිවාරෙති. සඞ්කම්පීති උද්ධං උද්ධං ගච්ඡන්තී සුට්ඨු කම්පි. සම්පකම්පීති උද්ධමධො ච ගච්ඡන්තී සම්මා පකාරෙන කම්පි. සම්පවෙධීති චතූසු දිසාසු ගච්ඡන්තී සුට්ඨු භිය්යො පවෙධි. එවං එතෙන පදත්තයෙන ඡප්පකාරං පථවීචලනං දස්සෙති. අථ වා පුරත්ථිමතො, පච්ඡිමතො ච උන්නමනඔනමනවසෙන සඞ්කම්පි. උත්තරතො, දක්ඛිණතො ච උන්නමනඔනමනවසෙන සම්පකම්පි. මජ්ඣිමතො, පරියන්තතො ච උන්නමනඔනමනවසෙන සම්පවෙධි. එවම්පි ඡප්පකාරං පථවීචලනං දස්සෙති, යං සන්ධාය අට්ඨකථාසු වුත්තං –-

‘‘පුරත්ථිමතො උන්නමති පච්ඡිමතො ඔනමති, පච්ඡිමතො උන්නමති පුරත්ථිමතො ඔනමති, උත්තරතො උන්නමති දක්ඛිණතො ඔනමති, දක්ඛිණතො උන්නමති උත්තරතො ඔනමති ¶ , මජ්ඣිමතො උන්නමති පරියන්තතො ඔනමති, පරියන්තතො උන්නමති මජ්ඣිමතො ඔනමතීති එවං ඡප්පකාරං…පෙ… අකම්පිත්ථා’’ති (බු. වං. අට්ඨ. 71).

අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තානි අච්ඡරියානි, පුප්ඵවස්සචෙලුක්ඛෙපාදීනි අඤ්ඤායපි සා සමඤ්ඤාය පාකටාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යා ලොකෙ’’තිආදි. යා පඨමමහාසඞ්ගීති ධම්මසඞ්ගාහකෙහි මහාකස්සපාදීහි පඤ්චහි සතෙහි යෙන කතා සඞ්ගීතා, තෙන පඤ්ච සතානි එතිස්සාති ‘‘පඤ්චසතා’’ති ච ථෙරෙහෙව කතත්තා ථෙරා මහාකස්සපාදයො එතිස්සා, ථෙරෙහි වා කතාති ‘‘ථෙරිකා’’ති ච ලොකෙ පවුච්චති, අයං පඨමමහාසඞ්ගීති නාමාති සම්බන්ධො.

එවං ¶ පඨමමහාසඞ්ගීති දස්සෙත්වා යදත්ථං සා ඉධ දස්සිතා, ඉදානි තං නිදානං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිස්සා’’තිආදිමාහ. ආදිනිකායස්සාති සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නෙසු පඤ්චසු නිකායෙසු ආදිභූතස්ස දීඝනිකායස්ස. ඛුද්දකපරියාපන්නො හි විනයො පඨමං සඞ්ගීතො. තථා හි වුත්තං ‘‘සුත්තන්ත පිටකෙ’’ති. තෙනාති තථාවුත්තත්තා, ඉමිනා යථාවුත්තපඨමමහාසඞ්ගීතියං තථාවචනමෙව සන්ධාය මයා හෙට්ඨා එවං වුත්තන්ති පුබ්බාපරසම්බන්ධං, යථාවුත්තවිත්ථාරවචනස්ස වා ගුණං දස්සෙතීති.

ඉති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය පරමසුඛුමගම්භීරදුරනුබොධත්ථපරිදීපනාය සුවිමලවිපුලපඤ්ඤාවෙය්යත්තියජනනාය අජ්ජවමද්දවසොරච්චසද්ධාසතිධිතිබුද්ධිඛන්ති වීරියාදිධම්මසමඞ්ගිනා සාට්ඨකථෙ පිටකත්තයෙ අසඞ්ගාසංහීරවිසාරදඤාණචාරිනා අනෙකප්පභෙදසකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහිනා මහාගණිනා මහාවෙය්යාකරණෙන ඤාණාභිවංසධම්මසෙනාපතිනාමථෙරෙන මහාධම්මරාජාධිරාජගරුනා කතාය සාධුවිලාසිනියා නාම ලීනත්ථපකාසනියා බාහිරනිදානවණ්ණනාය ලීනත්ථපකාසනා.

1. එත්තාවතා ¶ ¶ ච පරමසණ්හසුඛුමගම්භීරදුද්දසානෙකවිධනයසමලඞ්කතං බ්රහ්මජාලස්ස සාධාරණතො බාහිරනිදානං දස්සෙත්වා ඉදානි අබ්භන්තරනිදානං සංවණ්ණෙන්තො අත්ථාධිගමස්ස සුනික්ඛිත්තපදමූලකත්තා, සුනික්ඛිත්තපදභාවස්ස ච ‘‘ඉදමෙව’’න්ති සභාවවිභාවනෙන පදවිභාගෙන සාධෙතබ්බත්තා පඨමං තාව පදවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ එව’’න්තිආදිමාහ. පදවිභාගෙන හි ‘‘ඉදං නාම එතං පද’’න්ති විජානනෙන තංතංපදානුරූපං ලිඞ්ගවිභත්ති වචන කාලපයොගාදිකං සම්මාපතිට්ඨාපනතො යථාවුත්තස්ස පදස්ස සුනික්ඛිත්තතා හොති, තාය ච අත්ථස්ස සමධිගමියතා. යථාහ ‘‘සුනික්ඛිත්තස්ස භික්ඛවෙ – පදබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථොපි සුනයොහොතී’’තිආදි. අපිච සම්බන්ධතො, පදතො, පදවිභාගතො, පදත්ථතො අනුයොගතො, පරිහාරතො චාති ඡහාකාරෙහි අත්ථවණ්ණනා කාතබ්බා. තත්ථ සම්බන්ධො නාම දෙසනාසම්බන්ධො, යං ලොකියා ‘‘උම්මුග්ඝාතො’’තිපි වදන්ති, සො පන පාළියා නිදානපාළිවසෙන, නිදානපාළියා ච සඞ්ගීතිවසෙන වෙදිතබ්බො. පඨමමහාසඞ්ගීතිං දස්සෙන්තෙන හි නිදානපාළියා සම්බන්ධො දස්සිතො, තස්මා පදාදිවසෙනෙව සංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘එව’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ ච ‘‘එවන්ති නිපාතපදන්තිආදිනා පදතො, පදවිභාගතො ච සංවණ්ණනං කරොති පදානං තබ්බිසෙසානඤ්ච දස්සිතත්තා. පදවිභාගොති හි පදානං විසෙසොයෙව අධිප්පෙතො, න පදවිග්ගහො. පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො. අථ වා පදවිභාගො ච පදවිග්ගහො ච පදවිභාගොති එකසෙසවසෙන පදපදවිග්ගහාපි පදවිභාගසද්දෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බං. පදවිග්ගහතො පන ‘‘භික්ඛූනං සඞ්ඝො’’තිආදිනා උපරි සංවණ්ණනං කරිස්සති, තථා පදත්ථානුයොගපරිහාරෙහිපි. එවන්ති එත්ථ ලුත්තනිද්දිට්ඨඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො අන්තරාසද්ද ච සද්දාදීනම්පි සඞ්ගහිතත්තා, නයග්ගහණෙන වා තෙ ගහිතා. තෙනාහ ‘‘මෙතිආදීනි නාමපදානී’’ති. ඉතරථා හි අන්තරාසද්දං ච සද්දාදීනම්පි නිපාතභාවො වත්තබ්බො සියා. මෙතිආදීනීති එත්ථ පන ආදි-සද්දෙන යාව ¶ පටිසද්දො ¶ , තාව තදවසිට්ඨායෙව සද්දා සඞ්ගහිතා. පටීති උපසග්ගපදං පතිසද්දස්ස කාරියභාවතො.

ඉදානි අත්ථුද්ධාරක්කමෙන පදත්ථතො සංවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘අත්ථතො පනා’’තිආදිමාහ. ඉමස්මිං පන ඨානෙ සොතූනං සංවණ්ණනානයකොසල්ලත්ථං සංවණ්ණනාප්පකාරා වත්තබ්බා. කථං?

එකනාළිකා කථා ච, චතුරස්සා තථාපි ච;

නිසින්නවත්තිකා චෙව, තිධා සංවණ්ණනං වදෙ.

තත්ථ පාළිං වත්වා එකෙකපදස්ස අත්ථකථනං එකාය නාළියා මිනිතසදිසත්තා, එකෙකං වා පදං නාළං මූලං, එකමෙකං පදං වා නාළිකා අත්ථනිග්ගමනමග්ගො එතිස්සාති කත්වා එකනාළිකා නාම. පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා, පටිපක්ඛස්ස ච උපමං දස්සෙත්වා, සපක්ඛං දස්සෙත්වා, සපක්ඛස්ස ච උපමං දස්සෙත්වා, කථනං චතූහි භාගෙහි වුත්තත්තා, චත්තාරො වා රස්සා සල්ලක්ඛණූපායා එතිස්සාති කත්වා චතුරස්සා නාම, විසභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානං ගන්ත්වා පුන සභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානගමනං නිසීදාපෙත්වා පතිට්ඨාපෙත්වා ආවත්තනයුත්තත්තා, නියමතො වා නිසින්නස්ස ආරද්ධස්ස වත්තො සංවත්තො එතිස්සාති කත්වා නිසින්නවත්තිකා නාම, යථාරද්ධස්ස අත්ථස්ස විසුං විසුං පරියොසානාපි නියුත්තාති වුත්තං හොති, සොදාහරණා පන කථා අඞ්ගුත්තරට්ඨකථාය තට්ටීකායං එකාදසනිපාතෙ ගොපාලකසුත්තවණ්ණනාතො ගහෙතබ්බා.

භෙදකථා තත්වකථා, පරියායකථාපි ච;

ඉති අත්ථක්කමෙ විද්වා, තිධා සංවණ්ණනං වදෙ.

තත්ථ පකතිආදිවිචාරණා භෙදකථා යථා ‘‘බුජ්ඣතීති බුද්ධො’’තිආදි. සරූපවිචාරණා තත්වකථා යථා ‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො’’තිආදි (මහානි. 192; චූළනි. 97; පටි. ම. 1.161). වෙවචනවිචාරණා පරියායකථා යථා ‘‘බුද්ධො භගවා සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො’’තිආදි (නෙත්ති. 38 වෙවචනාහාරවිභඞ්ගනිස්සිතො පාළි).

පයොජනඤ්ච පිණ්ඩත්ථො, අනුසන්ධි ච චොදනා;

පරිහාරො ච සබ්බත්ථ, පඤ්චධා වණ්ණනං වදෙ.

තත්ථ ¶ ¶ පයොජනං නාම දෙසනාඵලං, තං පන සුතමයඤාණාදි. පිණ්ඩත්ථො නාම විප්පකිණ්ණස්ස අත්ථස්ස සුවිජානනත්ථං සම්පිණ්ඩෙත්වා කථනං. අනුසන්ධි නාම පුච්ඡානුසන්ධාදි. චොදනා නාම යථාවුත්තස්ස වචනස්ස විරොධිකථනං. පරිහාරො නාම තස්ස අවිරොධිකථනං.

උම්මුග්ඝාතො පදඤ්චෙව, පදත්ථො පදවිග්ගහො;

චාලනා පච්චුපට්ඨානං, ඡධා සංවණ්ණනං වදෙ. (වජිර. ටී. පඨමමහාසඞ්ගීතිවණ්ණනා);

තත්ථ අජ්ඣත්තිකාදිනිදානං උම්මුග්ඝාතො. ‘‘එවමිද’’න්ති නානාවිධෙන පදවිසෙසතාකථනං පදං, සද්දත්ථාධිප්පායත්ථාදි පදත්ථො. අනෙකධා නිබ්බචනං පදවිග්ගහො. චාලනා නාම චොදනා. පච්චුපට්ඨානං පරිහාරො.

සමුට්ඨානං පදත්ථො ච, භාවානුවාදවිධයො;

විරොධො පරිහාරො ච, නිගමනන්ති අට්ඨධා.

තත්ථ සමුට්ඨානන්ති අජ්ඣත්තිකාදිනිදානං. පදත්ථොති අධිප්පෙතානධිප්පෙතාදිවසෙන අනෙකධා පදස්ස අත්ථො. භාවොති අධිප්පායො. අනුවාදවිධයොති පඨමවචනං විධි, තදාවිකරණවසෙන පච්ඡා වචනං අනුවාදො, විසෙසනවිසෙස්යානං වා විධානුවාද සමඤ්ඤා. විරොධොති අත්ථනිච්ඡයනත්ථං චොදනා. පරිහාරොති තස්සා සොධනා. නිගමනන්ති අනුසන්ධියා අනුරූපං අප්පනා.

ආදිතො තස්ස නිදානං, වත්තබ්බං තප්පයොජනං;

පිණ්ඩත්ථො චෙව පදත්ථො, සම්බන්ධො අධිප්පායකො;

චොදනා සොධනා චෙති, අට්ඨධා වණ්ණනං වදෙ.

තත්ථ සම්බන්ධො නාම පුබ්බාපරසම්බන්ධො, යො ‘‘අනුසන්ධී’’ති වුච්චති. සෙසා වුත්තත්ථාව, එවමාදිනා තත්ථ තත්ථාගතෙ සංවණ්ණනාප්පකාරෙ ඤත්වා සබ්බත්ථ යථාරහං විචෙතබ්බාති.

එවමනෙකත්ථප්පභෙදතා පයොගතොව ඤාතබ්බාති තබ්බසෙන තං සමත්ථෙතුං ‘‘තථා හෙසා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා අයං සද්දො ඉමස්සත්ථස්ස වාචකොති සඞ්කෙතවවත්ථිතායෙව සද්දා තං තදත්ථස්ස වාචකා ¶ , සඞ්කෙතො ච නාම පයොගවසෙන සිද්ධොති දස්සෙතුම්පි ඉදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවමීදිසෙසු. නනු ච –

‘‘යථාපි ¶ පුප්ඵරාසිම්හා, කයිරා මාලාගුණෙ බහූ;

එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති. (ධ. ප. 53);

එත්ථ එවං-සද්දෙන උපමාකාරස්සෙව වුත්තත්තා ආකාරත්ථොයෙව එවං-සද්දො සියාති? න, විසෙසසබ්භාවතො. ‘‘එවං බ්යා ඛො’’තිආදීසු (ම. නි. 234, 396) හි ආකාරමත්තවාචකොයෙව ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො, න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එත්ථ හි කිඤ්චාපි පුප්ඵරාසිසදිසතො මනුස්සූපපත්ති සප්පුරිසූපනිස්සය සද්ධම්මසවන යොනිසොමනසිකාරභොගසම්පත්තිආදිදානාදිපුඤ්ඤකිරියාහෙතුසමුදායතො සොභාසුගන්ධතාදිගුණයොගෙන මාලාගුණසදිසියො බහුකා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන සත්තෙන කත්තබ්බාති අත්ථස්ස ජොතිතත්තා පුප්ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා නාම උපමීයති එතායාති කත්වා, තෙසං උපමාකාරො ච යථාසද්දෙන අනියමතො ජොතිතො, තස්මා ‘‘එවං-සද්දො නියමතො උපමාකාරනිගමනත්ථො’’ති වත්තුං යුත්තං, තථාපි සො උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමාව හොති නිස්සයභූතං තමන්තරෙන නිස්සිතභූතස්ස උපමාකාරස්ස අලබ්භමානත්තාති අධිප්පායෙනාහ ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. අථ වා උපමීයනං සදිසීකරණන්ති කත්වා පුප්ඵරාසිමාලාගුණෙහි සදිසභාවසඞ්ඛාතො උපමාකාරොයෙව උපමා නාම. ‘‘සද්ධම්මත්තං සියොපමා’’ති හි වුත්තං, තස්මා ආකාරමත්තවාචකොව ආකාරත්ථො එවං-සද්දො. උපමාසඞ්ඛාතආකාරවිසෙසවාචකො පන උපමාත්ථොයෙවාති වුත්තං ‘‘උපමායං ආගතො’’ති.

තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා උපදිසනාකාරොපි අත්ථතො උපදෙසොයෙවාති ආහ ‘‘එවං…පෙ… උපදෙසෙ’’ති. එවමෙතන්ති එත්ථ පන භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං තත්ථ සංවිජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං. තත්ථ සම්පහංසනාකාරොපි අත්ථතො සම්පහංසනමෙවාති වුත්තං ‘‘සම්පහංසනෙති. එවමෙව පනායන්ති එත්ථ ච දොසවිභාවනෙන ගාරය්හවචනං ගරහණං, තදාකාරොපි අත්ථතො ගරහණං නාම, තස්මා ‘‘ගරහණෙ’’ති ¶ වුත්තං. සො චෙත්ථ ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්දසන්නිධානතො එවං-සද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති, යථා චෙත්ථ එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතොති දට්ඨබ්බං. ජොතකමත්තා හි නිපාතාති. එවමෙවාති ච අධුනා භාසිතාකාරෙනෙව. අයං ¶ වසලගුණයොගතො වසලී කාළකණ්ණී යස්මිං වා තස්මිං වා ඨානෙ භාසතීති සම්බන්ධො. එවං භන්තෙති සාධු භන්තෙ, සුට්ඨු භන්තෙති වුත්තං හොති. එත්ථ පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ සන්නියොජිතෙහි භික්ඛූහි තත්ථ අත්තනො ඨිතභාවස්ස පටිජානනමෙව වචනසම්පටිග්ගහො, තදාකාරොපි අත්ථතො වචනසම්පටිග්ගහොයෙව නාම, තෙනාහ ‘‘වචනසම්පටිග්ගහෙ’’ති.

එවං බ්යා ඛොති එවං විය ඛො. එවං ඛොති හි ඉමෙසං පදානමන්තරෙ වියසද්දස්ස බ්යාපදෙසොති නෙරුත්තිකා ‘‘ව-කාරස්ස, බ-කාරං, ය-කාරසංයොගඤ්ච කත්වා දීඝවසෙන පදසිද්ධී’’තිපි වදන්ති. ආකාරෙති ආකාරමත්තෙ. අප්පාබාධන්ති විසභාගවෙදනාභාවං. අප්පාතඞ්කන්ති කිච්ඡජීවිතකරරොගාභාවං. ලහුට්ඨානන්ති නිග්ගෙලඤ්ඤතාය ලහුතායුත්තං උට්ඨානං. බලන්ති කායබලං. ඵාසුවිහාරන්ති චතූසු ඉරියාපථෙසු සුඛවිහාරං. විත්ථාරො දසම සුභසුත්තට්ඨකථාය මෙව (දී. නි. අට්ඨ. 1.445) ආවි භවිස්සති. එවඤ්ච වදෙහීති යථාහං වදාමි, එවම්පි සමණං ආනන්දං වදෙහි. ‘‘සාධු කිර භව’’න්තිආදිකං ඉදානි වත්තබ්බවචනං, සො ච වදනාකාරො ඉධ එවං-සද්දෙන නිදස්සීයතීති වුත්තං ‘‘නිදස්සනෙ’’ති. කාලාමාති කාලාමගොත්තසම්බන්ධෙ ජනෙ ආලපති. ‘‘ඉමෙ…පෙ… වා’’ති යං මයා වුත්තං, තං කිං මඤ්ඤථාති අත්ථො. සමත්තාති පරිපූරිතා. සමාදින්නාති සමාදියිතා. සංවත්තන්ති වා නො වා සංවත්තන්ති එත්ථ වචනද්වයෙ කථං වො තුම්හාකං මති හොතීති යොජෙතබ්බං. එවං නොති එවමෙව අම්හාකං මති එත්ථ හොති, අම්හාකමෙත්ථ මති හොති යෙවාතිපි අත්ථො. එත්ථ ච තෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙ සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිග්ගහණවසෙන ‘‘සංවත්තන්ති නො වා, කථං වො එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවං-සද්දෙන විභාවිතං, සො ච තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අත්ථතො ¶ අවධාරණමෙවාති වුත්තං ‘‘අවධාරණෙ’’ති. ආකාරත්ථමඤ්ඤත්ර සබ්බත්ථ වුත්තනයෙන චොදනා, සොධනා ච වෙදිතබ්බා.

ආදිසද්දෙන චෙත්ථ ඉදමත්ථපුච්ඡාපරිමාණාදිඅත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි, එවංවිධො, එවමාකාරො’’ති ච ආදීසු ඉදමත්ථෙ, ගතවිධාකාරසද්දා පන පකාරපරියායා. ගතවිධයුත්තාකාරසද්දෙ හි ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුත්තමණිකුණ්ඩලාභරණා ඔදාතවත්ථවසනා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙන්ති, සෙය්යථාපි ත්වං එතරහි සාචරියකොති? නො හිදං භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්ඡායං. ‘‘එවං ලහුපරිවත්තං (අ. නි. 1.48), එවමායුපරියන්තො’’ති ¶ (පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ. එත්ථාපි ‘‘සුන්හාතා සුවිලිත්තා’’තිආදිවචනං පුච්ඡා, ලහුපරිවත්තං, ආයූනං පමාණඤ්ච පරිමාණං, තදාකාරොපි අත්ථතො පුච්ඡා ච පරිමාණඤ්ච නාම, තස්මා එතෙසු පුච්ඡත්ථො, පරිමාණත්ථො ච එවංසද්දො වෙදිතබ්බොති. ඉධ පන සො කතමෙසු භවති, සබ්බත්ථ වා, අනියමතො පදෙසෙ වාති චොදනාය ‘‘ස්වායමිධා’’තිආදි වුත්තං.

නනු එකස්මිංයෙව අත්ථෙ සියා, කස්මා තීසුපීති ච, හොතු තිබ්බිධෙසු අත්ථෙසු, කෙන කිමත්ථං දීපෙතීති ච අනුයොගං පරිහරන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු තීසු අත්ථෙසු. එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා, නන්දියාවත්තතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතඅඞ්කුසදිසාලොචනසඞ්ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා, පාළිගතියො වා නයා, තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්ති ආදිවසෙන, සඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදිවසෙන, සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සකාදිවසෙන, කුසලාදිවසෙන, ඛන්ධාදිවසෙන, සඞ්ගහාදිවසෙන, සමයවිමුත්තාදිවසෙන, ඨපනාදිවසෙන, කුසලමූලාදිවසෙන, තිකපට්ඨානාදිවසෙන ච පිටකත්තයානුරූපං නානාප්පකාරාති නානානයා. තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමං තථා. ආසයොව අජ්ඣාසයො, තෙ ච සස්සතාදිභෙදෙන, තත්ථ ච අප්පරජක්ඛතාදිවසෙන අනෙකා, අත්තජ්ඣාසයාදයො එව වා සමුට්ඨානමුප්පත්තිහෙතු එතස්සාති තථා, උපනෙතබ්බාභාවතො අත්ථබ්යඤ්ජනෙ ¶ හි සම්පන්නං පරිපුණ්ණං තථා. අපිච සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනආකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සම්පන්නං සමන්නාගතං තථා. අථ වා විඤ්ඤූනං හදයඞ්ගමතො, සවනෙ අතිත්තිජනනතො, බ්යඤ්ජනරසවසෙන පරමගම්භීරභාවතො, විචාරණෙ අතිත්තිජනනතො, අත්ථරසවසෙන ච සම්පන්නං සාදුරසං තථා.

පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං ‘‘පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති. භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති, යෙ හරිතබ්බා බොධිමූලෙයෙව සවාසනසකලසංකිලෙසානං පහීනත්තා. පුථුජ්ජනානම්පි ච විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ සතියෙව ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා පුථුජ්ජනෙසු පවත්තවොහාරෙනපි න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං, සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතාව කිලෙසා පටිපක්ඛා සංසාරපඞ්කනිමුග්ගස්ස සත්තනිකායස්ස සමුද්ධරිතුකාමතො, තස්මා තෙසං වෙනෙය්යගතකිලෙසසඞ්ඛාතානං පටිපක්ඛානං හරණතො පාටිහාරියන්ති වුත්තං අස්ස, එවං සති යුත්තමෙතං.

අථ ¶ වා භගවතො සාසනස්ස පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං තිත්ථියභූතානං පටිපක්ඛානං හරණතො පාටිහාරියන්තිපි යුජ්ජති. කාමඤ්චෙත්ථ තිත්ථියා හරිතබ්බා නාස්සු, තෙසං පන සන්තානගතදිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථතාකාරණෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීසඞ්ඛාතෙහි තීහිපි පාටිහාරියෙහි තෙ හරිතා අපනීතා නාම හොන්ති. පටීති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්ලෙසෙ කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, තදෙව දීඝවසෙන, සකත්ථවුත්තිපච්චයවසෙන වා පාටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්ලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා තදඤ්ඤෙසං හරණං පාටිහාරියං වුත්තනයෙන. ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො හි විගතූපක්ලෙසෙන, කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හතෙසු ච අත්තනො උපක්ලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්ලෙසහරණානි ච හොන්තීති තදුභයම්පි නිබ්බචනං යුජ්ජති.

අපිච ¶ යථාවුත්තෙහි නිබ්බචනෙහි ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීසඞ්ඛාතො සමුදායො පටිහාරියං නාම. එකෙකං පන තස්මිං භවං ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුච්චති විසෙසත්ථජොතකපච්චයන්තරෙන සද්දරචනාවිසෙසසම්භවතො, පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං, මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. විචිත්රා හි තද්ධිතවුත්ති. තස්ස පන ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීභෙදෙන, විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්ස භගවතො දෙසනාය ලබ්භමානත්තා ‘‘විවිධපාටිහාරියන්ති වුත්තං. භගවා හි කදාචි ඉද්ධිවසෙනාපි දෙසනං කරොති නිම්මිතබුද්ධෙන සහ පුච්ඡාවිස්සජ්ජනාදීසු, කදාචි ආදෙසනාවසෙනාපි ආමගන්ධබ්රාහ්මණස්ස ධම්මදෙසනාදීසු (සු. නි. අට්ඨ. 1.241), යෙභුය්යෙන පන අනුසාසනියා. අනුසාසනීපාටිහාරියඤ්හි බුද්ධානං සතතං ධම්මදෙසනා. ඉති තංතංදෙසනාකාරෙන අනෙකවිධපාටිහාරියතා දෙසනාය ලබ්භති. අයමත්ථො උපරි එකාදසමස්ස කෙවට්ටසුත්තස්ස වණ්ණනාය (දී. නි. අට්ඨ. 1.481) ආවි භවිස්සති. අථ වා තස්ස විවිධස්සාපි පාටිහාරියස්ස භගවතො දෙසනාය සංසූචනතො ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, අනෙකවිධපාටිහාරියදස්සනන්ති අත්ථො.

ධම්මනිරුත්තියාව භගවති ධම්මං දෙසෙන්තෙ සබ්බෙසං සුණන්තානං නානාභාසිතානං තංතංභාසානුරූපතො දෙසනා සොතපථමාගච්ඡතීති ආහ ‘‘සබ්බ…පෙ… මාගච්ඡන්ත’’න්ති. සොතමෙව සොතපථො, සවනං වා සොතං, තස්ස පථො තථා, සොතද්වාරන්ති අත්ථො. සබ්බාකාරෙනාති යථාදෙසිතාකාරෙන. කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, අසමත්ථොයෙව, තස්මාති පාඨසෙසො. පනාති එකංසත්ථෙ ¶ , තෙන සද්ධාසතිධිතිවීරියාදිබලසඞ්ඛාතෙන සබ්බථාමෙන එකංසෙනෙව සොතුකාමතාසඞ්ඛාතකුසලච්ඡන්දස්ස ජනනං දස්සෙති. ජනෙත්වාපීති එත්ථ පි-සද්දො, අපි-සද්දො වා සම්භාවනත්ථො ‘‘බුද්ධොපි බුද්ධභාවං භාවෙත්වා’’තිආදීසු (දී. නි. අට්ඨ 1; ම. නි. අට්ඨ. 1; සං. නි. අට්ඨ. 1; අ. නි. අට්ඨ 1.පඨමගන්ථාරම්භකථා) විය, තෙන ‘‘සබ්බථාමෙන එකංසෙනෙව සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි නාම එකෙනාකාරෙන සුතං, කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤථා’’ති තථාසුතෙ ධම්මෙ සම්භාවනං කරොති. කෙචි පන ‘‘එදිසෙසු ගරහත්ථො’’ති වදන්ති, තදයුත්තමෙව ගරහත්ථස්ස අවිජ්ජමානත්තා, විජ්ජමානත්ථස්සෙව ච උපසග්ගනිපාතානං ජොතකත්තා. ‘‘නානානයනිපුණ’’න්තිආදිනා ¶ හි සබ්බප්පකාරෙන සොතුමසක්කුණෙය්යභාවෙන ධම්මස්ස ඉධ සම්භාවනමෙව කරොති, තස්මා ‘‘අපි දිබ්බෙසු කාමෙසු, රතිං සො නාධිගච්ඡතී’’තිආදීසුයෙව (ධ. ප. 187) ගරහත්ථසම්භවෙසු ගරහත්ථො වෙදිතබ්බොති. අපි-සද්දො ච ඊදිසෙසු ඨානෙසු නිපාතොයෙව, න උපසග්ගො. තථා හි ‘‘අපි-සද්දො ච නිපාතපක්ඛිකො කාතබ්බො, යත්ථ කිරියාවාචකතො පුබ්බො න හොතී’’ති අක්ඛරචින්තකා වදන්ති. මයාපීති එත්ථ පන න කෙවලං මයාව, අථ ඛො අඤ්ඤෙහිපි තථාරූපෙහීති සම්පිණ්ඩනත්ථො ගහෙතබ්බො.

සාමං භවතීති සයම්භූ, අනාචරියකො. න මයං ඉදං සච්ඡිකතන්ති එත්ථ පන ‘‘න අත්තනො ඤාණෙනෙව අත්තනා සච්ඡිකත’’න්ති පකරණතො අත්ථො විඤ්ඤායති. සාමඤ්ඤවචනස්සාපි හි සම්පයොගවිප්පයොගසහචරණවිරොධසද්දන්තරසන්නිධානලිඞ්ගඔචිත්යකාලදෙසපකරණාදිවසෙන විසෙසත්ථග්ගහණං සම්භවති. එවං සබ්බත්ථ. පරිමොචෙන්තොති ‘‘පුන චපරං භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) වුත්තදොසතො පරිමොචාපනහෙතු. හෙත්වත්ථෙ හි අන්ත-සද්දො ‘‘අසම්බුධං බුද්ධනිසෙවිත’’න්තිආදීසු (වි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා) විය. ඉමස්ස සුත්තස්ස සංවණ්ණනාප්පකාරවිචාරණෙන අත්තනො ඤාණස්ස පච්චක්ඛතං සන්ධාය ‘‘ඉදානි වත්තබ්බ’’න්ති වුත්තං. එසා හි සංවණ්ණනාකාරානං පකති, යදිදං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මෙ සබ්බත්ථ ‘‘අයමිමස්ස අත්ථො, එවමිධ සංවණ්ණයිස්සාමී’’ති පුරෙතරමෙව සංවණ්ණනාප්පකාරවිචාරණා.

එතදග්ගපදස්සත්ථො වුත්තොව. ‘‘බහුස්සුතාන’’න්තිආදීසු පන අඤ්ඤෙපි ථෙරා බහුස්සුතා, සතිමන්තො, ගතිමන්තො, ධිතිමන්තො, උපට්ඨාකා ච අත්ථි, අයං පනායස්මා බුද්ධවචනං ගණ්හන්තො දසබලස්ස සාසනෙ භණ්ඩාගාරිකපරියත්තියං ඨත්වා ගණ්හි, තස්මා බහුස්සුතානං අග්ගො නාම ජාතො. ඉමස්ස ච ථෙරස්ස බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා ධාරණසති අඤ්ඤෙහි ථෙරෙහි බලවතරා අහොසි, තස්මා සතිමන්තානං අග්ගො නාම ජාතො. අයමෙවායස්මා එකපදෙ ඨත්වා සට්ඨිපදසහස්සානි ¶ ගණ්හන්තො සත්ථාරා කථිතනියාමෙන සබ්බපදානි ජානාති, තස්මා ගතිමන්තානං අග්ගො නාම ජාතො ¶ . තස්සෙව චායස්මතො බුද්ධවචනං උග්ගණ්හනවීරියං, සජ්ඣායනවීරියඤ්ච අඤ්ඤෙහි අසදිසං අහොසි, තස්මා ධිතිමන්තානං අග්ගො නාම ජාතො. තථාගතං උපට්ඨහන්තො චෙස න අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාකභික්ඛූනං උපට්ඨහනාකාරෙන උපට්ඨහති. අඤ්ඤෙපි හි තථාගතං උපට්ඨහිංසු, න ච පන බුද්ධානං මනං ගහෙත්වා උපට්ඨහිතුං සක්කොන්ති, අයං පන ථෙරො උපට්ඨාකට්ඨානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය ආරද්ධවීරියො හුත්වා තථාගතස්ස මනං ගහෙත්වා උපට්ඨහි, තස්මා උපට්ඨාකානං අග්ගො නාම ජාතො. අත්ථකුසලොති භාසිතත්ථෙ, පයොජනත්ථෙ ච ඡෙකො. ධම්මොති පාළිධම්මො, නානාවිධො වා හෙතු. බ්යඤ්ජනන්ති අක්ඛරං අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො. පදෙන හි බ්යඤ්ජිතොපි අත්ථො අක්ඛරමූලකත්තා පදස්ස ‘‘අක්ඛරෙන බ්යඤ්ජිතො’’ති වුච්චති. අත්ථස්ස වියඤ්ජනතො වා වාක්යම්පි ඉධ බ්යඤ්ජනං නාම. වාක්යෙන හි අත්ථො පරිපුණ්ණං බ්යඤ්ජීයති, යතො ‘‘බ්යඤ්ජනෙහි විවරතී’’ති ආයස්මතා මහාකච්චායනත්ථෙරෙන වුත්තං. නිරුත්තීති නිබ්බචනං, පඤ්චවිධා වා නිරුත්තිනයා. තෙසම්පි හි සද්දරචනාවිසෙසෙන අත්ථාධිගමහෙතුතො ඉධ ගහණං යුජ්ජති. පුබ්බාපරං නාම පුබ්බාපරානුසන්ධි, සුත්තස්ස වා පුබ්බභාගෙන අපරභාගස්ස සංසන්දනං. භගවතා ච පඤ්චවිධඑතදග්ගට්ඨානෙන ධම්මසෙනාපතිනා ච පඤ්චවිධකොසල්ලෙන පසට්ඨභාවානුරූපන්ති සම්බන්ධො. ධාරණබලන්ති ධාරණසඞ්ඛාතං බලං, ධාරණෙ වා බලං, උභයත්ථාපි ධාරෙතුං සාමත්ථියන්ති වුත්තං හොති. දස්සෙන්තො හුත්වා, දස්සනහෙතූතිපි අත්ථො. තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකන්ති අවධාරණඵලමාහ. න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බන්ති පන නිවත්තෙතබ්බත්ථං. න අඤ්ඤථාති ච භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්ඤථා, න පන භගවතා දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා, එවඤ්ච කත්වා ‘‘සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතු’’න්ති හෙට්ඨා වුත්තවචනං සමත්ථිතං හොති, ඉතරථා භගවතා දෙසිතාකාරෙනෙව සොතුං සමත්ථත්තා තදෙතං න වත්තබ්බං සියා. යථාවුත්තෙන පන අත්ථෙන ධාරණබලදස්සනඤ්ච න විරුජ්ඣති සුතාකාරාවිරුජ්ඣනවසෙන ධාරණස්ස අධිප්පෙතත්තා, අඤ්ඤථා භගවතා දෙසිතාකාරෙනෙව ධාරිතුං සමත්ථනතො හෙට්ඨා වුත්තවචනෙන විරුජ්ඣෙය්ය. න හෙත්ථ ද්වින්නං අත්ථානං අත්ථන්තරතාපරිහාරො යුත්තො තෙසං ද්වින්නම්පි අත්ථානං සුතභාවදීපනෙන එකවිසයත්තා, ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ පච්ඡිමත්ථවසෙන සමත්ථො, පුරිමත්ථවසෙන ච අසමත්ථොති ආපජ්ජෙය්යාති.

‘‘යො ¶ පරො න හොති, සො අත්තා’’ති වුත්තාය නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය සන්තතියා පවත්තනකො තිවිධොපි මෙ-සද්දො, තස්මා කිඤ්චාපි නියකජ්ඣත්තසන්තතිවසෙන එකස්මිං යෙවත්ථෙ මෙ-සද්දො දිස්සති, තථාපි කරණසම්පදානසාමිනිද්දෙසවසෙන විජ්ජමානවිභත්තිභෙදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති, තීසු විභත්තියත්ථෙසු අත්තනා සඤ්ඤුත්තවිභත්තිතො දිස්සතීති අත්ථො ¶ . ගාථාභිගීතන්ති ගාථාය අභිගීතං අභිමුඛං ගායිතං. අභොජනෙය්යන්ති භොජනං කාතුමනරහරූපං. අභිගීතපදස්ස කත්තුපෙක්ඛත්තා මයාති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි යථාරහං. සුතසද්දස්ස කම්මභාවසාධනවසෙන ද්වාධිප්පායිකපදත්තා යථායොගං ‘‘මයා සුත’’න්ති ච ‘‘මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

කිඤ්චාපි උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකමත්තභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුතසද්දොයෙව තං තං අත්ථං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣතීති ආහ ‘‘සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො චා’’ති. අස්සාති සුතසද්දස්ස. උපසග්ගවසෙනපි ධාතුසද්දො විසෙසත්ථවාචකො යථා ‘‘අනුභවති පරාභවතී’’ති වුත්තං ‘‘ගච්ඡන්තොති අත්ථො’’ති. තථා අනුපසග්ගොපි ධාතුසද්දො සඋපසග්ගො විය විසෙසත්ථවාචකොති ආහ ‘‘විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො’’ති. එවමීදිසෙසු. සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති සොතද්වාරනිස්සිතෙන විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතබ්බං, සසම්භාරකථා වා එසා, සොතද්වාරෙන විඤ්ඤාතබ්බන්ති අත්ථො. සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති සොතද්වාරානුසාරෙන මනොවිඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතධම්මධරො. න හි සොතද්වාරනිස්සිතවිඤ්ඤාණමත්තෙන ධම්මො විඤ්ඤායති, අථ ඛො තදනුසාරමනොවිඤ්ඤාණෙනෙව, සුතධරොති ච තථා විඤ්ඤාතධම්මධරො වුත්තො, තස්මා තදත්ථොයෙව සම්භවතීති එවං වුත්තං. කම්මභාවසාධනානි සුතසද්දෙ සම්භවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිමාහ. පුබ්බාපරපදසම්බන්ධවසෙන අත්ථස්ස උපපන්නතා, අනුපපන්නතා ච විඤ්ඤායති, තස්මා සුතසද්දස්සෙව වසෙන අයමත්ථො ‘‘උපපන්නො, අනුපපන්නො’’ති වා න විඤ්ඤාතබ්බොති චොදනාය පුබ්බාපරපදසම්බන්ධවසෙන එතදත්ථස්ස උපපන්නතං දස්සෙතුං ‘‘මෙ-සද්දස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. මයාති අත්ථෙ සතීති කත්තුත්ථෙ කරණනිද්දෙසවසෙන මයාති අත්ථෙ වත්තබ්බෙ සති, යදා මෙ-සද්දස්ස කත්තුවසෙන කරණනිද්දෙසො, තදාති වුත්තං හොති. මමාති අත්ථෙ සතීති සම්බන්ධීයත්ථෙ සාමිනිද්දෙසවසෙන ¶ මමාති අත්ථෙ වත්තබ්බෙ සති, යදා සම්බන්ධවසෙන සාමි නිද්දෙසො, තදාති වුත්තං හොති.

එවං සද්දතො ඤාතබ්බමත්ථං විඤ්ඤාපෙත්වා ඉදානි තෙහි දස්සෙතබ්බමත්ථං නිදස්සෙන්තො ‘‘එවමෙතෙසූ’’තිආදිමාහ. සුතසද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන එවං-සද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙනෙව භවිතබ්බං විජ්ජමානත්ථස්ස ජොතකමත්තත්තා නිපාතානන්ති වුත්තං ‘‘එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සන’’න්ති. සවනාය එව හි ආකාරො, නිදස්සනං, අවධාරණම්පි, තස්මා යථාවුත්තො එවං-සද්දස්ස තිවිධොපි අත්ථො සවනකිරියාජොතකභාවෙන ඉධාධිප්පෙතොති. ආදි-සද්දෙන චෙත්ථ සම්පටිච්ඡනාදීනං සොතද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං, තදභිනිපාතානඤ්ච මනොද්වාරික ¶ විඤ්ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්බං, යතො සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතත්ථෙ ඉධ සුතසද්දොති වුත්තො. අවධාරණඵලත්තා සද්දපයොගස්ස සබ්බම්පි වාක්යං අන්තොගධාවධාරණං, තස්මා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස සුතමෙවාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. එතෙන හි වචනෙන අවධාරණෙන නිරාකතං දස්සෙති. යථා පන යං සුතං සුතමෙවාති නියමෙතබ්බං, තථා ච තං සුතං සම්මා සුතං හොතීති අවධාරණඵලං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදති, තස්මා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස අසුතං න හොතීති අයමත්ථො ලබ්භතීති සන්ධාය ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති වුත්තං, ඉමිනා දිට්ඨාදිනිවත්තනං කරොති දිට්ඨාදීනං ‘‘අසුත’’න්ති සද්දන්තරත්ථභාවෙන නිවත්තෙතබ්බත්තා. ඉදං වුත්තං හොති – න ඉදං මයා අත්තනො ඤාණෙන දිට්ඨං, න ච සයම්භුඤාණෙන සච්ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්ච ඛො සුතං සම්මදෙවාති. තදෙව සම්මා සුතභාවං සන්ධායාහ ‘‘අනූනා…පෙ… දස්සන’’න්ති. හොති චෙත්ථ –

‘‘එවාදිසත්තියා චෙව, අඤ්ඤත්ථාපොහනෙන ච;

ද්විධා සද්දො අත්ථන්තරං, නිවත්තෙති යථාරහ’’න්ති.

අපිච අවධාරණත්ථෙ එවං-සද්දෙ අයමත්ථයොජනා කරීයතීති තදපෙක්ඛස්ස සුතසද්දස්ස සාවධාරණත්ථො වුත්තො ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති, තදවධාරණඵලං දස්සෙති ‘‘අනූ…පෙ… දස්සන’’න්ති ඉමිනා. සවන-සද්දො චෙත්ථ භාවසද්දෙන යොගතො කම්මසාධනො වෙදිතබ්බො ‘‘සුය්යතී’’ති. අනූනාධිකතාය භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො අවිපරීතං ¶ , අවිපරීතස්ස වා සුත්තස්ස ගහණං, තස්ස නිදස්සනං තථා, ඉති සවනහෙතු සුණන්තපුග්ගලසවනවිසෙසවසෙන අයං යොජනා කතා.

එවං පදත්තයස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙනාපි තං දස්සෙතුං ‘‘තථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති යා භගවතො සම්මුඛා ධම්මස්සවනාකාරෙන පවත්තා මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණවීථි, තස්සා. සා හි නානාප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිතුං සමත්ථා, න සොතද්වාරික විඤ්ඤාණවීථි එකාරම්මණෙයෙව පවත්තනතො, තථා චෙව වුත්තං ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙනා’’ති. තෙන හි සොතද්වාරිකවිඤ්ඤාණවීථි නිවත්තති. නානප්පකාරෙනාති වක්ඛමානෙන අනෙකවිහිතෙන බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණාකාරසඞ්ඛාතෙන නානාවිධෙන ආකාරෙන, එතෙන ඉමිස්සා යොජනාය ආකාරත්ථො එවං-සද්දො ගහිතොති දස්සෙති. පවත්තිභාවප්පකාසනන්ති පවත්තියා අත්ථිභාවප්පකාසනං. යස්මිං පකාරෙ වුත්තප්පකාරා විඤ්ඤාණවීථි නානප්පකාරෙන පවත්තා, තදෙව ආරම්මණං සන්ධාය ‘‘ධම්මප්පකාසන’’න්ති ¶ වුත්තං, න පන සුතසද්දස්ස ධම්මත්ථං, තෙන වුත්තං ‘‘අයං ධම්මො සුතො’’ති. තස්සා හි විඤ්ඤාණවීථියා ආරම්මණමෙව ‘‘අයං ධම්මො සුතො’’ති වුච්චති. තඤ්ච නියමියමානං යථාවුත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා ආරම්මණභූතං සුත්තමෙව. අයඤ්හෙත්ථාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටීකරණං. තප්පාකටීකරණත්ථො හෙත්ථ හි-සද්දො. විඤ්ඤාණවීථියා කරණභූතාය මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන ආරම්මණං කතං. කිං පන තන්ති චෙ? අයං ධම්මො සුතොති. අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – ආකාරත්ථෙ එවං-සද්දෙ ‘‘එකෙනාකාරෙනා’’ති යො ආකාරො වුත්තො, සො අත්ථතො සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාණවීථියා නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිභාවොයෙව, තෙන ච තදාරම්මණභූතස්ස ධම්මස්සෙව සවනං කතං, න අඤ්ඤන්ති. එවං සවනකිරියාය කරණකත්තුකම්මවිසෙසො ඉමිස්සා යොජනාය දස්සිතො.

අඤ්ඤම්පි යොජනමාහ ‘‘තථා’’තිආදිනා. නිදස්සනත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා නිදස්සනෙන ච නිදස්සිතබ්බස්සාවිනාභාවතො ‘‘එවන්ති නිදස්සිතබ්බප්පකාසන’’න්ති වුත්තං. ඉමිනා හි තදවිනාභාවතො එවංසද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති දස්සෙති, සුතසද්දස්ස කිරියාපරත්තා, සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්ඤාණප්පබන්ධපටිබද්ධත්තා තස්මිඤ්ච විඤ්ඤාණප්පබන්ධෙ ¶ පුග්ගලවොහාරොති වුත්තං ‘‘පුග්ගලකිච්චප්පකාසන’’න්ති. සාධාරණවිඤ්ඤාණප්පබන්ධො හි පණ්ණත්තියා ඉධ පුග්ගලො නාම, සවනකිරියා පන තස්ස කිච්චං නාම. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භති වොහාරවිසයත්තා තස්සා කිරියායාති දට්ඨබ්බං. ‘‘ඉද’’න්තිආදි පිණ්ඩත්ථදස්සනං මයාති යථාවුත්තවිඤ්ඤාණප්පබන්ධසඞ්ඛාතපුග්ගලභූතෙන මයා. සුතන්ති සවනකිරියාසඞ්ඛාතෙන පුග්ගලකිච්චෙන යොජිතං, ඉමිස්සා පන යොජනාය පුග්ගලබ්යාපාරවිසයස්ස පුග්ගලස්ස, පුග්ගලබ්යාපාරස්ස ච නිදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං.

ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා පුරිමයොජනාය අඤ්ඤථාපි අත්ථයොජනං දස්සෙතුං ‘‘තථා’’තිආදි වුත්තං. චිත්තසන්තානස්සාති යථාවුත්තවිඤ්ඤාණප්පබන්ධස්ස. නානාකාරප්පවත්තියාති නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තියා. නානප්පකාරං අත්ථබ්යඤ්ජනස්ස ගහණං, නානප්පකාරස්ස වා අත්ථබ්යඤ්ජනස්ස ගහණං තථා, තතොයෙව සා ‘‘ආකාරපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තාති තදෙවත්ථං සමත්ථෙති ‘‘එවන්ති හී’’තිආදිනා. ආකාරපඤ්ඤත්තීති ච උපාදාපඤ්ඤත්තියෙව, ධම්මානං පන පවත්තිආකාරමුපාදාය පඤ්ඤත්තත්තා තදඤ්ඤාය උපාදාපඤ්ඤත්තියා විසෙසනත්ථං ‘‘ආකාරපඤ්ඤත්තී’’ති වුත්තා විසයනිද්දෙසොති උප්පත්තිට්ඨානනිද්දෙසො. සොතබ්බභූතො හි ධම්මො සවනකිරියාකත්තුභූතස්ස පුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානං කිරියාය කත්තුකම්මට්ඨත්තා තබ්බසෙන ච තදාධාරස්සාපි දබ්බස්ස ආධාරභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා, ඉධ පන කිරියාය කත්තුපවත්තිට්ඨානභාවො ඉච්ඡිතොති කම්මමෙව ¶ ආධාරවසෙන වුත්තං, තෙනාහ ‘‘කත්තු විසයග්ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති, ආරම්මණමෙව වා විසයො. ආරම්මණඤ්හි තදාරම්මණිකස්ස පවත්තිට්ඨානං. එවම්පි හි අත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යතරො හොති. යථාවුත්තවචනෙ පිණ්ඩත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි වුත්තං. එත්තාවතා එත්තකෙන යථාවුත්තත්ථෙන පදත්තයෙන, කතං හොතීති සම්බන්ධො. නානාකාරප්පවත්තෙනාති නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තෙන. චිත්තසන්තානෙනාති යථාවුත්තවිඤ්ඤාණවීථිසඞ්ඛාතෙන චිත්තප්පබන්ධෙන. ගහණසද්දෙ චෙතං කරණං. චිත්තසන්තානවිනිමුත්තස්ස කස්සචි කත්තු පරමත්ථතො අභාවෙපි සද්දවොහාරෙන බුද්ධිපරිකප්පිතභෙදවචනිච්ඡාය චිත්තසන්තානතො අඤ්ඤමිව තංසමඞ්ගිං කත්වා අභෙදෙපි භෙදවොහාරෙන ‘‘චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො’’ති වුත්තං. වොහාරවිසයො හි සද්දො නෙකන්තපරමත්ථිකොති ¶ (කාරකරූපසිද්ධියං යො කාරෙති සහෙතුසුත්තං පස්සිතබ්බං) සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්බධම්මො සවනකිරියාවසෙන පවත්තචිත්තසන්තානස්ස ඉධ පරමත්ථතො කත්තුභාවතො තස්ස විසයොයෙවාති වුත්තං ‘‘කත්තු විසයග්ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති.

අපිච සවනවසෙන චිත්තප්පවත්තියා එව සවනකිරියාභාවතො තංවසෙන තදඤ්ඤනාමරූපධම්මසමුදායභූතස්ස තංකිරියාකත්තු ච විසයො හොතීති කත්වා තථා වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – පුරිමනයෙ සවනකිරියා, තක්කත්තා ච පරමත්ථතො තථාපවත්තචිත්තසන්තානමෙව, තස්මා කිරියාවිසයොපි ‘‘කත්තු විසයො’’ති වුත්තො. පච්ඡිමනයෙ පන තථාපවත්තචිත්තසන්තානං කිරියා, තදඤ්ඤධම්මසමුදායො පන කත්තා, තස්මා කාමං එකන්තතො කිරියාවිසයොයෙවෙස ධම්මො, තථාපි කිරියාවසෙන ‘‘තබ්බන්තකත්තු විසයො’’ති වුත්තොති. තංසමඞ්ගිනොති තෙන චිත්තසන්තානෙන සමඞ්ගිනො. කත්තූති කත්තාරස්ස. විසයොති ආරම්මණවසෙන පවත්තිට්ඨානං, ආරම්මණමෙව වා. සුතාකාරස්ස ච ථෙරස්ස සම්මා නිච්ඡිතභාවතො ‘‘ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති වුත්තං.

අපරො නයො – යස්ස…පෙ… ආකාරපඤ්ඤත්තීති ආකාරත්ථෙන එවං-සද්දෙන යොජනං කත්වා තදෙව අවධාරණත්ථම්පි ගහෙත්වා ඉමස්මිංයෙව නයෙ යොජෙතුං ‘‘ගහණං කතං’’ ඉච්චෙව අවත්වා ‘‘ගහණසන්නිට්ඨානං කත’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අවධාරණෙන හි සන්නිට්ඨානමිධාධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘එත්තාවතා’’තිආදිනා අවධාරණත්ථම්පි එවං-සද්දං ගහෙත්වා අයමෙව යොජනා කතාති දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං, ඉමිස්සා පන යොජනාය ගහණාකාරගාහකතබ්බිසයවිසෙසනිදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං.

අඤ්ඤම්පි යොජනමාහ ‘‘අථ වා’’තිආදිනා. පුබ්බෙ අත්තනා සුතානං නානාවිහිතානං සුත්තසඞ්ඛාතානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං උපධාරිතරූපස්ස ආකාරස්ස නිදස්සනස්ස, අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්දොති තදාකාරාදිභූතස්ස උපධාරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතධම්මප්පබන්ධබ්යාපාරතාය ¶ ‘‘පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො’’ති වුත්තං අත්තනා සුතානඤ්හි අත්ථබ්යඤ්ජනානං පුන උපධාරණං ආකාරාදිත්තයං, තඤ්ච එවං-සද්දස්ස අත්ථො. සො පන යං ධම්මප්පබන්ධං උපාදාය පුග්ගලපඤ්ඤත්ති පවත්තා, තස්ස බ්යාපාරභූතං කිච්චමෙව ¶ , තස්මා එවං-සද්දෙන පුග්ගලකිච්චං නිද්දිසීයතීති. කාමං සවනකිරියා පුග්ගලබ්යාපාරොපි අවිසෙසෙන, තථාපි විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරොවාති වුත්තං ‘‘විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. තථා හි පුග්ගලවාදීනම්පි සවනකිරියා විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා නත්ථි සවනාදීනං විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරභාවෙන ඉච්ඡිතත්තා. මෙති සද්දප්පවත්තියා එකන්තෙනෙව සත්තවිසයත්තා, විඤ්ඤාණකිච්චස්ස ච සත්තවිඤ්ඤාණානමභෙදකරණවසෙන තත්ථෙව සමොදහිතබ්බතො ‘‘උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. ‘‘අය’’න්තිආදි තප්පාකටීකරණං. එත්ථ හි සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනාති එවං-සද්දෙන නිද්දිට්ඨං පුග්ගලකිච්චං සන්ධාය වුත්තං, තං පන පුග්ගලස්ස සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගීභාවෙන පුග්ගලකිච්චං නාමාති දස්සෙතුං ‘‘පුග්ගලකිච්චසමඞ්ගිනා’’ති අවත්වා ‘‘සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා’’ති ආහ, තස්මා ‘‘පුග්ගලකිච්ච’’න්ති නිද්දිට්ඨසවනකිච්චවතා විඤ්ඤාණෙන සමඞ්ගිනාති අත්ථො. විඤ්ඤාණවසෙන, ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙනාති ච සුතසද්දෙන නිද්දිට්ඨං විඤ්ඤාණකිච්චං සන්ධාය වුත්තං. සවනමෙව කිච්චං යස්සාති තථා. සවනකිච්චන්ති වොහාරො සවනකිච්චවොහාරො, ලද්ධො සො යෙනාති තථා. ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන විඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙන වසෙන සාමත්ථියෙනාති අත්ථො. අයං පන සම්බන්ධො – සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන මයා ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන විඤ්ඤාණවසෙන කරණභූතෙන සුතන්ති.

අපිච ‘‘එව’’න්ති සද්දස්සත්ථො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, ‘‘සුත’’න්ති සද්දස්සත්ථො විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, තස්මා තෙ තථාරූපපඤ්ඤත්ති උපාදානභූතපුග්ගලබ්යාපාරභාවෙනෙව දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. න හි පරමත්ථතොයෙව නියමියමානෙ සති පුග්ගලකිච්චවිඤ්ඤාණකිච්චවසෙන අයං විභාගො ලබ්භතීති. ඉමිස්සා පන යොජනාය කත්තුබ්යාපාරකරණබ්යාපාරකත්තුනිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො.

සබ්බස්සාපි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා, සබ්බාසඤ්ච පඤ්ඤත්තීනං විජ්ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු අන්තොගධත්තා තාසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘එවන්ති චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘එව’’න්ති ච ‘‘මෙ’’ති ච වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස ආකාරාදිභූතස්ස ධම්මානං අසල්ලක්ඛණභාවතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති ආහ ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනාති ¶ ච භූතත්ථඋත්තමත්ථවසෙනාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො ¶ විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති, සො රූපසද්දාදිසභාවො, රුප්පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්ථො ‘‘සච්චිකට්ඨො, පරමත්ථො’’ති ච වුච්චති, ‘‘එවං මෙ’’ති පදානං පන අත්ථො අභූතත්තා, අනුත්තමත්තා ච න තථා වුච්චති, තස්මා භූතත්ථඋත්තමත්ථසඞ්ඛාතෙන සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන විසෙසනභූතෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙවාති. එතෙන ච විසෙසනෙන බාලජනෙහි ‘‘අත්ථී’’ති පරිකප්පිතං පඤ්ඤත්තිමත්තං නිවත්තෙති. තදෙවත්ථං පාකටං කරොති, හෙතුනා වා සාධෙති ‘‘කිඤ්හෙත්ථ ත’’න්තිආදිනා. යං ධම්මජාතං, අත්ථජාතං වා ‘‘එව’’න්ති වා ‘‘මෙ’’ති වා නිද්දෙසං ලභෙථ, තං එත්ථ රූපඵස්සාදිධම්මසමුදායෙ, ‘‘එවං මෙ’’ති පදානං වා අත්ථෙ. පරමත්ථතො න අත්ථීති යොජනා. රූපඵස්සාදිභාවෙන නිද්දිට්ඨො පරමත්ථතො එත්ථ අත්ථෙව, ‘‘එවං මෙ’’ති පන නිද්දිට්ඨො නත්ථීති අධිප්පායො. සුතන්ති පන සද්දායතනං සන්ධායාහ ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනා’’ති චෙත්ථ අධිකාරො. ‘‘යඤ්හී’’තිආදි තප්පාකටීකරණං, හෙතුදස්සනං වා. යං තං සද්දායතනං සොතෙන සොතද්වාරෙන, තන්නිස්සිතවිඤ්ඤාණෙන වා උපලද්ධං අධිගමිතබ්බන්ති අත්ථො. තෙන හි සද්දායතනමිධ ගහිතං කම්මසාධනෙනාති දස්සෙති.

එවං අට්ඨකථානයෙන පඤ්ඤත්තිසරූපං නිද්ධාරෙත්වා ඉදානි අට්ඨකථාමුත්තකෙනාපි නයෙන වුත්තෙසු ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘තථා’’තිආදිමාහ. උපාදාපඤ්ඤත්ති ආදයො හි පොරාණට්ඨකථාතො මුත්තා සඞ්ගහකාරෙනෙව ආචරියෙන වුත්තා. විත්ථාරො අභිධම්මට්ඨකථාය ගහෙතබ්බො. තං තන්ති තං තං ධම්මජාතං, සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරනිදස්සනාවධාරණස්ස පච්චාමසනවසෙන එවන්ති ච සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ උපාදාය මෙති ච වත්තබ්බත්තාති අත්ථො. රූපවෙදනාදිභෙදෙහි ධම්මෙ උපාදාය නිස්සාය කාරණං කත්වා පඤ්ඤත්ති උපාදාපඤ්ඤත්ති යථා ‘‘තානි තානි අඞ්ගානි උපාදාය රථො ගෙහං, තෙ තෙ රූපරසාදයො උපාදාය ඝටො පටො, චන්දිමසූරියපරිවත්තාදයො උපාදාය කාලො දිසා’’තිආදි. පඤ්ඤපෙතබ්බට්ඨෙන චෙසා පඤ්ඤත්ති නාම, න පඤ්ඤාපනට්ඨෙන. යා පන තස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤාපනා, අයං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව. දිට්ඨාදීනි උපනිධාය ¶ වත්තබ්බතොති දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ උපනිධාය උපත්ථම්භං කත්වා අපෙක්ඛිත්වා වත්තබ්බත්තා. දිට්ඨාදිසභාවවිරහිතෙ සද්දායතනෙ වත්තමානොපි හි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වා පවත්තො ‘‘උපනිධාපඤ්ඤතී’’ති වුච්චතෙ. සා පනෙසා අනෙකවිධා තදඤ්ඤපෙක්ඛූපනිධා හත්ථගතූපනිධා සම්පයුත්තූපනිධාසමාරොපිතූපනිධා අවිදූරගතූපනිධා පටිභාගූපනිධා තබ්බහුලූපනිධාතබ්බිසිට්ඨූපනිධා’’තිආදිනා. තාසු අයං ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකා විය පඨමාදීනං දිට්ඨාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤමපෙක්ඛිත්වා වුත්තත්තා තදඤ්ඤපෙක්ඛූපනිධාපඤ්ඤත්ති නාම.

එවං පඤ්ඤත්තියාපි ¶ අත්ථාධිගමනීයතාසඞ්ඛාතං දස්සෙතබ්බත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි සද්දසාමත්ථියෙන දීපෙතබ්බමත්ථං නිද්ධාරෙත්වා දීපෙන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතස්මිං වචනත්තයෙ. ච-සද්දො උපන්යාසො අත්ථන්තරං ආරභිතුකාමෙන යොජිතත්තා. ‘‘සුත’’න්ති වුත්තෙ අසුතං න හොතීති පකාසිතොයමත්ථො, තස්මා තථා සුත-සද්දෙන පකාසිතා අත්තනා පටිවිද්ධසුත්තස්ස පකාරවිසෙසා ‘‘එව’’න්ති ථෙරෙන පච්චාමට්ඨාති තෙන එවං-සද්දෙන අසම්මොහො දීපිතො නාම, තෙනාහ ‘‘එවන්ති වචනෙන අසම්මොහං දීපෙතී’’ති. අසම්මොහන්ති ච යථාසුතෙ සුත්තෙ අසම්මොහං. තදෙව යුත්තියා, බ්යතිරෙකෙන ච සමත්ථෙහි ‘‘න හී’’තිආදිනා වක්ඛමානඤ්ච සුත්තං නානප්පකාරං දුප්පටිවිද්ධඤ්ච. එවං නානප්පකාරෙ දුප්පටිවිද්ධෙ සුත්තෙ කථං සම්මූළ්හො නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො භවිස්සති. ඉමාය යුත්තියා, ඉමිනා ච බ්යතිරෙකෙන ථෙරස්ස තත්ථ අසම්මූළ්හභාවසඞ්ඛාතො දීපෙතබ්බො අත්ථො විඤ්ඤායතීති වුත්තං හොති. එවමීදිසෙසු යථාරහං. භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරස්ස යාථාවතො උපරි ථෙරෙන දස්සියමානත්තා ‘‘සුත්තස්ස අසම්මොසං දීපෙතී’’ති වුත්තං. කාලන්තරෙනාති සුතකාලතො අපරෙන කාලෙන. යස්ස…පෙ… පටිජානාති, ථෙරස්ස පන සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය අනස්සමානං අසම්මුට්ඨං තිට්ඨති, තස්මා සො එවං පටිජානාතීති වුත්තං හොති. එවං දීපිතෙන පන අත්ථෙන කිං පකාසිතන්ති ආහ ‘‘ඉච්චස්සා’’තිආදි. තත්ථ ඉච්චස්සාති ඉති අස්ස, තස්මා අසම්මොහස්ස, අසම්මොසස්ස ච දීපිතත්තා අස්ස ථෙරස්සපඤ්ඤාසිද්ධීතිආදිනා සම්බන්ධො. අසම්මොහෙනාති සම්මොහාභාවෙන. පඤ්ඤාවජ්ජිතසමාධිආදිධම්මජාතෙන තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය ¶ සිද්ධි සහජාතාදිසත්තියා සිජ්ඣනතො. සම්මොහපටිපක්ඛෙන වා පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මජාතෙන. සවනකාලසම්භූතාය හි පඤ්ඤාය තදුත්තරිකාලපඤ්ඤාසිද්ධි උපනිස්සයාදිකොටියා සිජ්ඣනතො. ඉතරත්ථාපි යථාරහං නයො නෙතබ්බො.

එවං පකාසිතෙන පන අත්ථෙන කිං විභාවිතන්ති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. තත්ථාති තෙසු දුබ්බිධෙසු ධම්මෙසු. බ්යඤ්ජනානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයං, තස්මා තත්ථ සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා පන ගුණීභූතාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමායා’’තිආදි. පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමා පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාති හි නිබ්බචනං, පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පධානභාවො ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1) විය. අපිච යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආවජ්ජනාදයො පුබ්බඞ්ගමා සමානාපි තදාරම්මණස්ස අවිජානනතො අප්පධානභූතා, එවං පුබ්බඞ්ගමායපි අප්පධානත්තෙ සති පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමා එතිස්සාති නිබ්බචනම්පි යුජ්ජති. පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පුරෙචාරිභාවො. ඉති සහජාතපුබ්බඞ්ගමො පුරෙජාතපුබ්බඞ්ගමොති දුවිධොපි පුබ්බඞ්ගමො ඉධ සම්භවති, යථා චෙත්ථ, එවං සති ‘‘පුබ්බඞ්ගමායා’’ති එත්ථාපි යථාසම්භවමෙස ¶ නයො වෙදිතබ්බො. එවං විභාවිතෙන සමත්ථතාවචනෙන කිමනුභාවිතන්ති ආහ ‘‘තදුභයසමත්ථතායොගෙනා’’තිආදි. තත්ථ අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්සාති අත්ථබ්යඤ්ජනෙන පරිපුණ්ණස්ස, සඞ්කාසනාදීහි වා ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරාදීහි ච ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි සමන්නාගතස්ස, අත්ථබ්යඤ්ජනසඞ්ඛාතෙන වා රසෙන සාදුරසස්ස. පරියත්තිධම්මොයෙව නවලොකුත්තරරතනසන්නිධානතො සත්තවිධස්ස, දසවිධස්ස වා රතනස්ස සන්නිධානො කොසො වියාති ධම්මකොසො, තථා ධම්මභණ්ඩාගාරො, තත්ථ නියුත්තොති ධම්මභණ්ඩාගාරිකො. අථ වා නානාරාජභණ්ඩරක්ඛකො භණ්ඩාගාරිකො වියාති භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මස්ස අනුරක්ඛකො භණ්ඩාගාරිකොති තමෙව සදිසතාකාරණදස්සනෙන විසෙසෙත්වා ‘‘ධම්මභණ්ඩාගාරිකො’’ති වුත්තො. යථාහ –

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො, සබ්බපාඨී ච සාසනෙ;

ආනන්දො නාම නාමෙන, ධම්මාරක්ඛො තවං මුනෙ’’ති. (අප. 1.542);

අඤ්ඤථාපි දීපෙතබ්බමත්ථං දීපෙති ‘‘අපරො නයො’’තිආදිනා, එවං සද්දෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තා තබ්බිසයෙහි ¶ තෙහි අත්ථෙහි යොනිසො මනසිකාරස්ස දීපනං යුත්තන්ති වුත්තං ‘‘යොනි…පෙ… දීපෙතී’’ති. ‘‘අයොනිසො’’තිආදිනා බ්යතිරෙකෙන ඤාපකහෙතුදස්සනං. තත්ථ කත්ථචි හි-සද්දො දිස්සති, සො කාරණෙ, කස්මාති අත්ථො, ඉමිනා වචනෙනෙව යොනිසො මනසිකරොතො නානප්පකාරපටිවෙධසම්භවතො අග්ගි විය ධූමෙන කාරියෙන කාරණභූතො සො විඤ්ඤායතීති තදන්වයම්පි අත්ථාපත්තියා දස්සෙති. එස නයො සබ්බත්ථ යථාරහං. ‘‘බ්රහ්මජාලං ආවුසො කත්ථ භාසිත’’න්තිආදි පුච්ඡාවසෙන අධුනා පකරණප්පත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස ‘‘සුත’’න්ති පදෙන වුච්චමානං භගවතො සම්මුඛා සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවතීති කත්වා වුත්තං ‘‘අවික්ඛෙපං දීපෙතී’’ති. ‘‘වික්ඛිත්තචිත්තස්සා’’තිආදිනා බ්යතිරෙකකාරණෙන ඤාපකහෙතුං දස්සෙත්වා තදෙව සමත්ථෙති ‘‘තථා හී’’තිආදිනා. සබ්බසම්පත්තියාති සබ්බෙන අත්ථබ්යඤ්ජනදෙසකපයොජනාදිනා සම්පත්තියා. කිං ඉමිනා පකාසිතන්ති ආහ ‘‘යොනිසො මනසිකාරෙන චෙත්ථා’’තිආදි. එත්ථාති එතස්මිං ධම්මද්වයෙ. ‘‘න හි වික්ඛිත්තචිත්තො’’තිආදිනා කාරණභූතෙන අවික්ඛෙපෙන, සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච ඵලභූතස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස සිද්ධියා එව සමත්ථනං වුත්තං, අවික්ඛෙපෙන පන සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස සිද්ධියා සමත්ථනං න වුත්තං. කස්මාති චෙ? වික්ඛිත්තචිත්තානං සප්පුරිසෙ පයිරුපාසනාභාවස්ස අත්ථතො සිද්ධත්තා. අත්ථවසෙනෙව හි සො පාකටොති න වුත්තො.

එත්ථාහ – යථා යොනිසො මනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතානං කාරණභූතානං ¶ සිද්ධි වුත්තා තදවිනාභාවතො, එවං අවික්ඛෙපෙන ඵලභූතෙන සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයානං කාරණභූතානං සිද්ධි වත්තබ්බා සියා අස්සුතවතො, සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස ච තදභාවතො. එවං සන්තෙපි ‘‘න හි වික්ඛිත්තචිත්තො’’තිආදිසමත්ථනවචනෙන අවික්ඛෙපෙන, සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච කාරණභූතෙන සද්ධම්මස්සවනස්සෙව ඵලභූතස්ස සිද්ධි වුත්තා, කස්මා පනෙවං වුත්තාති? වුච්චතෙ – අධිප්පායන්තරසම්භවතො හි තථා සිද්ධි වුත්තා. අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයා න එකන්තෙන අවික්ඛෙපස්ස කාරණං බාහිරකාරණත්තා, අවික්ඛෙපො පන සප්පුරිසූපනිස්සයො විය සද්ධම්මස්සවනස්ස එකන්තකාරණං අජ්ඣත්තිකකාරණත්තා, තස්මා එකන්තකාරණෙ හොන්තෙ කිමත්ථියා අනෙකන්තකාරණං පති ඵලභාවපරිකප්පනාති තථායෙවෙතස්ස ¶ සිද්ධි වුත්තාති. එත්ථ ච පඨමං ඵලෙන කාරණස්ස සිද්ධිදස්සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිසබ්භාවස්ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්ස සිද්ධිදස්සනං එකන්තවස්සිනා විය මෙඝවුට්ඨානෙන වුට්ඨිපවත්තියා.

‘‘අපරො නයො’’තිආදිනා අඤ්ඤථාපි දීපෙතබ්බත්ථමාහ, යස්මා න හොතීති සම්බන්ධො. එවන්ති…පෙ… නානාකාරනිද්දෙසොති හෙට්ඨා වුත්තං, සො ච ආකාරොති සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාණවීථිසඞ්ඛාතස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණසඞ්ඛාතො සො භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනප්පභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්තිඔගාහනාකාරො. එවං භද්දකොති නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිභාවකාරණත්තා එවං යථාවුත්තෙන නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණෙන සුන්දරො සෙට්ඨො, සමාසපදං වා එතං එවං ඊදිසො භද්දො යස්සාති කත්වා. න පණිහිතො අප්පණිහිතො, සම්මා අප්පණි හිතො අත්තා යස්සාති තථා, තස්ස. පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතගුණද්වයසම්පත්තිං. ගුණස්සෙව හි අපරාපරවුත්තියා පවත්තනට්ඨෙන චක්කභාවො. චරන්ති වා එතෙන සත්තා සම්පත්තිභවං, සම්පත්තිභවෙසූති වා චක්කං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31) පච්ඡිමභාවො චෙත්ථ දෙසනාක්කමවසෙනෙව. පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති පතිරූපදෙසවාසසප්පුරිසූපනිස්සයසඞ්ඛාතගුණද්වයසම්පත්තිං. සෙසං වුත්තනයමෙව. තස්මාති පුරිමකාරණං පුරිමස්සෙවාති ඉධ කාරණමාහ ‘‘න හී’’තිආදිනා.

තෙන කිං පකාසිතන්ති ආහ ‘‘ඉච්චස්සා’’තිආදි. ඉති ඉමාය චතුචක්කසම්පත්තියා කාරණභූතාය. අස්ස ථෙරස්ස. පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියාති පච්ඡිමචක්කද්වයස්ස අත්ථිභාවෙන සිද්ධියා ¶ . ආසයසුද්ධීති විපස්සනාඤාණසඞ්ඛාතාය අනුලොමිකඛන්තියා, කම්මස්සකතාඤාණ-මග්ගඤාණසඞ්ඛාතස්ස යථාභූතඤාණස්ස චාති දුවිධස්සාපි ආසයස්ස අසුද්ධිහෙතුභූතානං කිලෙසානං දූරීභාවෙන සුද්ධි. තදෙව හි ද්වයං විවට්ටනිස්සිතානං සුද්ධසත්තානං ආසයො. සම්මාපණිහිතත්තො හි පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො සුද්ධාසයො හොති. තථා හි වුත්තං ‘‘සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති, (ධ. ප. 43) ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ ¶ ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. කෙචි පන ‘‘කත්තුකම්යතාඡන්දො ආසයො’’ති වදන්ති, තදයුත්තමෙව ‘‘තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති වචනෙන විරොධතො. එවම්පි මග්ගඤාණසඞ්ඛාතස්ස ආසයස්ස සුද්ධි න යුත්තා තාය අධිගමබ්යත්තිසිද්ධියා අවත්තබ්බතොති? නො න යුත්තො පුරිමස්ස මග්ගස්ස, පච්ඡිමානං මග්ගානං, ඵලානඤ්ච කාරණභාවතො. පයොගසුද්ධීති යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමස්ස ධම්මස්සවනපයොගස්ස විසදභාවෙන සුද්ධි, සබ්බස්ස වා කායවචීපයොගස්ස නිද්දොසභාවෙන සුද්ධි. පතිරූපදෙසවාසී, හි සප්පුරිසසෙවී ච යථාවුත්තවිසුද්ධපයොගො හොති. තථාවිසුද්ධෙන යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමෙන ධම්මස්සවනපයොගෙන, විප්පටිසාරාභාවාවහෙන ච කායවචීපයොගෙන අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොති, තථාභූතො ච ථෙරො, තෙන විඤ්ඤායති පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා ථෙරස්ස පයොගසුද්ධි සිද්ධාවාති. තෙන කිං විභාවිතන්ති ආහ ‘‘තාය චා’’තිආදි. අධිගමබ්යත්තිසිද්ධීති පටිවෙධසඞ්ඛාතෙ අධිගමෙ ඡෙකභාවසිද්ධි. අධිගමෙතබ්බතො හි පටිවිජ්ඣිතබ්බතො පටිවෙධො ‘‘අධිගමො’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තො, ආගමොති ච පරියත්ති ආගච්ඡන්ති අත්තත්ථපරත්ථාදයො එතෙන, ආභුසො වා ගමිතබ්බො ඤාතබ්බොති කත්වා.

තෙන කිමනුභාවිතන්ති ආහ ‘‘ඉතී’’තිආදි. ඉතීති එවං වුත්තනයෙන, තස්මා සිද්ධත්තාති වා කාරණනිද්දෙසො. වචනන්ති නිදානවචනං ලොකතො, ධම්මතො ච සිද්ධාය උපමාය තමත්ථං ඤාපෙතුං ‘‘අරුණුග්ගං වියා’’තිආදිමාහ. ‘‘උපමාය මිධෙකච්චෙ, අත්ථං ජානන්ති පණ්ඩිතා’’ති (ජා. 2.19.24) හි වුත්තං. අරුණොති සූරියස්ස උදයතො පුබ්බභාගෙ උට්ඨිතරංසි, තස්ස උග්ගං උග්ගමනං උදයතො උදයන්තස්ස උදයාවාසමුග්ගච්ඡතො සූරියස්ස පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචරං භවිතුං අරහති වියාති සම්බන්ධො. ඉදං වුත්තං හොති – ආගමාධිගමබ්යත්තියා ඊදිසස්ස ථෙරස්ස වුත්තනිදානවචනං භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුමරහති, නිදානභාවං ගතං හොතීති ඉදමත්ථජාතං අනුභාවිතන්ති.

ඉදානි අපරම්පි පුබ්බෙ වුත්තස්ස අසම්මොහාසම්මොසසඞ්ඛාතස්ස දීපෙතබ්බස්සත්ථස්ස දීපකෙහි එවං-සද්ද සුත-සද්දෙහි පකාසෙතබ්බමත්ථං පකාසෙන්තො ‘‘අපරො නයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ හි ‘‘නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙන ¶ , සොතබ්බප්පභෙදපටිවෙධදීපකෙනා’’ති ච ඉමිනා තෙහි සද්දෙහි පුබ්බෙ ¶ දීපිතං අසම්මොහාසම්මොසසඞ්ඛාතං දීපෙතබ්බත්ථමාහ අසම්මොහෙන නානප්පකාරපටිවෙධස්ස, අසම්මොසෙන ච සොතබ්බප්පභෙදපටිවෙධස්ස සිජ්ඣනතො. ‘‘අත්තනො’’තිආදීහි පන පකාසෙතබ්බත්ථං. තෙන වුත්තං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන ‘‘නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා එවං-සද්ද සුත-සද්දානං ථෙරස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනෙසු අසම්මොහාසම්මොසදීපනතො චතුපටිසම්භිදාවසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙතී’’ති (දී. නි. ටී. 1.1). හෙතුගබ්භඤ්චෙතං පදද්වයං, නානප්පකාරපටිවෙධසඞ්ඛාතස්ස, සොතබ්බප්පභෙද-පටිවෙධසඞ්ඛාතස්ස ච දීපෙතබ්බත්ථස්ස දීපකත්තාති වුත්තං හොති. සන්තස්ස විජ්ජමානස්ස භාවො සබ්භාවො, අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාහි සම්පත්තියා සබ්භාවො තථා. ‘‘සම්භව’’න්තිපි පාඨො, සම්භවනං සම්භවො, අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තීනං සම්භවො තථා. එවං ඉතරත්ථාපි. ‘‘සොතබ්බප්පභෙදපටිවෙධදීපකෙනා’’ති එතෙන පන අයං සුත-සද්දො එවං-සද්දසන්නිධානතො, වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සාමඤ්ඤෙනෙව වුත්තෙපි සොතබ්බධම්මවිසෙසං ආමසතීති දස්සෙති. එත්ථ ච සොතබ්බධම්මසඞ්ඛාතාය පාළියා නිදස්සෙතබ්බානං භාසිතත්ථපයොජනත්ථානං, තීසු ච ඤාණෙසු පවත්තඤාණස්ස නානප්පකාරභාවතො තබ්භාවපටිවෙධදීපකෙන එවං-සද්දෙන අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවදීපනං යුත්තං, සොතබ්බධම්මස්ස පන අත්ථාධිගමහෙතුතො, තංවසෙන ච තදවසෙසහෙතුප්පභෙදස්ස ගහිතත්තා, නිරුත්තිභාවතො ච සොතබ්බප්පභෙදදීපකෙන සුත-සද්දෙන ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවදීපනං යුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තදෙවත්ථඤ්හි ඤාපෙතුං ‘‘අසම්මොහදීපකෙන, අසම්මොසදීපකෙනා’’ති ච අවත්වා තථා වුත්තන්ති.

එවං අසම්මොහාසම්මොසසඞ්ඛාතස්ස දීපෙතබ්බස්සත්ථස්ස දීපකෙහි එවං-සද්ද සුත-සද්දෙහි පකාසෙතබ්බමත්ථං පකාසෙත්වා ඉදානි යොනිසොමනසිකාරාවික්ඛෙපසඞ්ඛාතස්ස දීපෙතබ්බස්සත්ථස්ස දීපකෙහිපි තෙහි පකාසෙතබ්බමත්ථං පකාසෙන්තො ‘‘එවන්ති චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ හි ‘‘එවන්ති…පෙ… භාසමානො, සුතන්ති ඉදං…පෙ… භාසමානො’’ති ච ඉමිනා තෙහි සද්දෙහි පුබ්බෙ දීපිතං යොනිසොමනසිකාරාවික්ඛෙපසඞ්ඛාතං දීපෙතබ්බත්ථමාහ, ‘‘එතෙ මයා’’තිආදීහි පන පකාසෙතබ්බත්ථං සවනයොගදීපකන්ති ච අවික්ඛෙපවසෙන සවනයොගස්ස සිජ්ඣනතො තදෙව සන්ධායාහ ¶ . තථා හි ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘සවනධාරණවචීපරිචරියා පරියත්තිධම්මානං විසෙසෙන සොතාවධාරණපටිබද්ධාති තෙ අවික්ඛෙපදීපකෙන සුතසද්දෙන යොජෙත්වා’’ති (දී. නි. ටී. 1.1). මනොදිට්ඨීහි පරියත්තිධම්මානං අනුපෙක්ඛනසුප්පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරපටිබද්ධා, තස්මා තද්දීපකවචනෙනෙව එතෙ මයා ධම්මා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති ඉමමත්ථං පකාසෙතීති වුත්තං ‘‘එවන්ති ච…පෙ… දීපෙතී’’ති තත්ථ ධම්මාති පරියත්තිධම්මා. මනසානුපෙක්ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකාව එත්ථ ¶ අනුසන්ධයො’’තිආදිභෙදෙන මනසා අනුපෙක්ඛිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ඣානක්ඛන්තිසඞ්ඛාතාය, ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා සුට්ඨු වවත්ථාපෙත්වා පටිවිද්ධා.

සවනධාරණවචීපරිචරියා ච පරියත්තිධම්මානං විසෙසෙන සොතාවධාරණපටිබද්ධා, තස්මා තද්දීපකවචනෙනෙව බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතාති ඉමමත්ථං පකාසෙතීති වුත්තං ‘‘සුතන්ති ඉදං…පෙ… දීපෙතී’’ති. තත්ථ සුතාති සොතද්වාරානුසාරෙන විඤ්ඤාතා. ධාතාති සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසා විය මනසි සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන උපධාරිතා. වචසා පරිචිතාති පගුණතාසම්පාදනෙන වාචාය පරිචිතා සජ්ඣායිතා. ඉදානි පකාසෙතබ්බත්ථද්වයදීපකෙන යථාවුත්තසද්දද්වයෙන විභාවෙතබ්බමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘තදුභයෙනපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තදුභයෙනාති පුරිමනයෙ, පච්ඡිමනයෙ ච යථාවුත්තස්ස පකාසෙතබ්බස්සත්ථස්ස පකාසකෙන තෙන දුබ්බිධෙන සද්දෙන. අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තොති ආදරජනනස්ස කාරණවචනං. තදෙව කාරණං බ්යතිරෙකෙන විවරති, යුත්තියා වා දළ්හං කරොති ‘‘අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණඤ්හී’’තිආදිනා. අසුණන්තොති චෙත්ථ ලක්ඛණෙ, හෙතුම්හි වා අන්ත-සද්දො. මහතා හිතාති මහන්තතො හිතස්මා. පරිබාහිරොති සබ්බතො භාගෙන බාහිරො.

එතෙන පන විභාවෙතබ්බත්ථදීපකෙන සද්දද්වයෙන අනුභාවෙතබ්බත්ථමනුභාවෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතන්ති ඉමිනා’’තිආදිමාහ. පුබ්බෙ විසුං විසුං අත්ථෙ යොජිතායෙව එතෙ සද්දා ඉධ එකස්සෙවානුභාවත්ථස්ස අනුභාවකභාවෙන ගහිතාති ඤාපෙතුං ‘‘සකලෙනා’’ති වුත්තං. කාමඤ්ච මෙ-සද්දො ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ පුබ්බෙන යොජිතො, තදපෙක්ඛානං පන එවං-සද්ද සුත-සද්දානං සහචරණතො, අවිනාභාවතො ච තථා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථාගතප්පවෙදිතන්ති තථාගතෙන පකාරතො විදිතං, භාසිතං වා. අත්තනො අදහන්තොති අත්තනි ‘‘මමෙද’’න්ති අට්ඨපෙන්තො. භුම්මත්ථෙ චෙතං සාමිවචනං. අසප්පුරිසභූමින්ති අසප්පුරිසවිසයං, සො ච අත්ථතො අපකතඤ්ඤුතාසඞ්ඛාතා ‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං මහාචොරදීපකෙන භගවතා වුත්තා අනරියවොහාරාවත්ථා, තථා චාහ ‘‘තථාගත…පෙ… අදහන්තො’’ති. හුත්වාති චෙත්ථ සෙසො. තථා සාවකත්තං පටිජානන්තොති සප්පුරිසභූමිඔක්කමනසරූපකථනං. නනු ච ආනන්දත්ථෙරස්ස ‘‘මමෙතං වචන’’න්ති අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච තදාසඞ්කාය අභාවතො අසප්පුරිසභූමිසමතික්කමාදිවචනං නිරත්ථකං සියාති? නයිදමෙවං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වදන්තෙන අයම්පි අත්ථො අනුභාවිතොති අත්ථස්සෙව දස්සනතො. තෙන හි අනුභාවෙතබ්බමත්ථංයෙව තථා දස්සෙති, න පන ආනන්දත්ථෙරස්ස අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච ¶ තදාසඞ්කාය සම්භවන්ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්කාපෙක්ඛං තථාවචනං, තස්මා එදිසී චොදනා අනවකාසා’’ති වදන්ති. තස්මිං කිර සමයෙ එකච්චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘භගවා ච පරිනිබ්බුතො, අයඤ්චායස්මා ආනන්දො දෙසනාකුසලො, ඉදානි ධම්මං දෙසෙති, සක්යකුලප්පසුතො තථාගතස්ස භාතා, චූළපිතුපුත්තො ච, කිං නු ඛො සො සයං සච්ඡිකතං ධම්මං දෙසෙති, උදාහු භගවතොයෙව වචනං යථාසුත’’න්ති, තෙසමෙව චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය තදභිපරිහරණත්ථං අසප්පුරිසභූමිසමතික්කමනාදිඅත්ථො අනුභාවිතොති. සායෙව යථාවුත්තා අනරියවොහාරාවත්ථා අසද්ධම්මො, තදවත්ථානොක්කමනසඞ්ඛාතා ච සාවකත්තපටිජානනා සද්ධම්මො. එවං සති පරියායන්තරෙන පුරිමත්ථමෙව දස්සෙතීති ගහෙතබ්බං. අපිච කුහනලපනාදිවසෙන පවත්තො අකුසලරාසි අසද්ධම්මො, තබ්බිරහිතභාවො ච සද්ධම්මො. ‘‘කෙවල’’න්තිආදිනාපි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පරියායන්තරෙන දස්සනං, යථාවුත්තාය අනරියවොහාරාවත්ථාය පරිමොචෙති. සාවකත්තං පටිජානනෙන සත්ථාරං අපදිසතීති අත්ථො. අපිච සත්ථුකප්පාදිකිරියතො අත්තානං පරිමොචෙති තක්කිරියාසඞ්කාය ¶ සම්භවතො. ‘‘සත්ථු භගවතොයෙව වචනං මයාසුත’’න්ති සත්ථාරං අපදිසතීති අත්ථන්තරමනුභාවනං හොති. ‘‘ජිනවචන’’න්තිආදිපි පරියායන්තරදස්සනං, අත්ථන්තරමනුභාවනමෙව වා. අප්පෙතීති නිදස්සෙති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙසු යථාරහං සත්තෙ නෙතීති නෙත්ති, ධම්මොයෙව නෙත්ති තථා. වුත්තනයෙන චෙත්ථ උභයථා අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

අපරම්පි අනුභාවෙතබ්බමත්ථමනුභාවෙති ‘‘අපිචා’’තිආදිනා. තත්ථ උප්පාදිතභාවතන්ති දෙසනාවසෙන පවත්තිතභාවං. පුරිමවචනං විවරන්තොති භගවතා දෙසිතවසෙන පුරිමතරං සංවිජ්ජමානං භගවතා වචනමෙව උත්තානිං කරොන්තො, ඉදං වචනන්ති සම්බන්ධො. චතූහි වෙසාරජ්ජඤාණෙහි විසාරදස්ස, විසාරදහෙතුභූතචතුවෙසාරජ්ජඤාණසම්පන්නස්ස වා. දසඤාණබලධරස්ස. සම්මාසම්බුද්ධභාවසඞ්ඛාතෙ උත්තමට්ඨානෙ ඨිතස්ස, උසභස්ස ඉදන්ති වා අත්ථෙන ආසභසඞ්ඛාතෙ අකම්පනසභාවභූතෙ ඨානෙ ඨිතස්ස. ‘‘එවමෙව ඛො භික්ඛවෙ, යදා තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති…පෙ… සො ධම්මං දෙසෙතී’’තිආදිනා (අ. නි. 4.33) සීහොපමසුත්තාදීසු ආගතෙන අනෙකනයෙන සීහනාදනදිනො. සබ්බසත්තෙසු, සබ්බසත්තානං වා උත්තමස්ස. න චෙත්ථ නිද්ධාරණලක්ඛණාභාවතො නිද්ධාරණවසෙන සමාසො. සබ්බත්ථ හි සක්කතගන්ථෙසු, සාසනගන්ථෙසු ච එවමෙව වුත්තං. ධම්මෙන සත්තානමිස්සරස්ස. ධම්මස්සෙව ඉස්සරස්ස තදුප්පාදනවසෙනාතිපි වදන්ති. සෙසපදද්වයං තස්සෙවත්ථස්ස පරියායන්තරදීපනං. ධම්මෙන ලොකස්ස පදීපමිව භූතස්ස, තදුප්පාදකභාවෙන වා ධම්මසඞ්ඛාතපදීපසම්පන්නස්ස. ‘‘ධම්මකායොති භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (දී. නි. 3.118) හි වුත්තං. ධම්මෙන ලොකපටිසරණභූතස්ස, ධම්මසඞ්ඛාතෙන ¶ වා පටිසරණෙන සම්පන්නස්ස. ‘‘යංනූනාහං…පෙ… තමෙව ධම්මං සක්කත්වා ගරුං කත්වා මානෙත්වා පූජෙත්වා උපනිස්සාය විහරෙය්ය’’න්ති (අ. නි. 4.21; සං. නි. 1.173) හි වුත්තං. සද්ධින්ද්රියාදිසද්ධම්මසඞ්ඛාතස්ස වරචක්කස්ස පවත්තිනො, සද්ධම්මානමෙතස්ස වා ආණාචක්කවරස්ස පවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස තස්ස භගවතො ඉදං වචනං සම්මුඛාව මයා පටිග්ගහිතන්ති යොජෙතබ්බං. බ්යඤ්ජනෙති පදසමුදායභූතෙ වාක්යෙ. කඞ්ඛා වා විමති වාති එත්ථ දළ්හතරං නිවිට්ඨා විචිකිච්ඡා කඞ්ඛා. නාතිසංසප්පනං මතිභෙදමත්තං විමති. සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයාති තථා අකත්තබ්බභාවකාරණවචනං. අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමවචනං ¶ විවරන්තොති පන අස්සද්ධියවිනාසනස්ස, සද්ධාසම්පදමුප්පාදනස්ස ච කාරණවචනං. ‘‘තෙනෙත’’න්තිආදිනා යථාවුත්තමෙවත්ථං උදානවසෙන දස්සෙති.

‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති එවං වදන්තො ගොතමගොත්තස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකො, ගොතමගොත්තසම්බන්ධො වා සාවකො ආයස්මා ආනන්දො භගවතා භාසිතභාවස්ස, සම්මුඛා පටිග්ගහිතභාවස්ස ච සූචනතො, තථාසූචනෙනෙව ච ඛලිතදුන්නිරුත්තාදිගහණදොසාභාවස්ස සිජ්ඣනතො සාසනෙ අස්සද්ධං විනාසයති, සද්ධං වඩ්ඪෙතීති අත්ථො. එත්ථ ච පඤ්චමාදයො තිස්සො අත්ථයොජනා ආකාරාදිඅත්ථෙසු අග්ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා දස්සිතා, තතො පරා තිස්සො ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා විභාවිතා, පච්ඡිමා පන තිස්සො යථාක්කමං ආකාරත්ථං, නිදස්සනත්ථං, අවධාරණත්ථඤ්ච එවං-සද්දං ගහෙත්වා යොජිතාති දට්ඨබ්බං. හොන්ති චෙත්ථ –

‘‘දස්සනං දීපනඤ්චාපි, පකාසනං විභාවනං;

අනුභාවනමිච්චත්ථො, කිරියායොගෙන පඤ්චධා.

දස්සිතො පරම්පරාය, සිද්ධො නෙකත්ථවුත්තියා;

එවං මෙ සුතමිච්චෙත්ථ, පදත්තයෙ නයඤ්ඤුනා’’ති.

එක-සද්දො පන අඤ්ඤසෙට්ඨාසහායසඞ්ඛ්යාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති, ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.228; පාරා. 11) සෙට්ඨෙ, ‘‘එකොවූපකට්ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405; දී. නි. 2.215; ම. නි. 1.80; සං. නි. 3.63; විභ. 4.445) අසහායෙ, ‘‘එකොව ඛො භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) සඞ්ඛ්යායං, ඉධාපි සඞ්ඛ්යායමෙවාති ¶ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති (ඉතිවු. අට්ඨ. 1; දී. නි. ටී. 1.පරිබ්බාජකකථාවණ්ණනා) එකොයෙවෙස සමයො, න ද්වෙ වා තයො වාති ඌනාධිකාභාවෙන ගණනස්ස පරිච්ඡෙදනිද්දෙසො එකන්ති අයං සද්දොති අත්ථො, තෙන කස්ස පරිච්ඡින්දනන්ති අනුයොගෙ සති ¶ ‘‘සමය’’න්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො’’ති. එවං පරිච්ඡෙදපරිච්ඡින්නවසෙන වුත්තෙපි ‘‘අයං නාම සමයො’’ති සරූපතො අනියමිතත්තා අනියමිතවචනමෙවාති දස්සෙති ‘‘එකං…පෙ…. දීපන’’න්ති ඉමිනා.

ඉදානි සමයසද්දස්ස අනෙකත්ථවුත්තිතං අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතමත්ථං නියමෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථාති තස්මිං ‘‘එකං සමය’’න්ති පදද්වයෙ, සමභිනිවිට්ඨො සමය සද්දොති සම්බන්ධො. න පන දිස්සතීති තෙස්වෙකස්මිංයෙව අත්ථෙ ඉධ පවත්තනතො. සමවායෙති පච්චයසාමග්ගියං, කාරණසමවායෙති අත්ථො. ඛණෙති ඔකාසෙ. හෙතුදිට්ඨීසූති හෙතුම්හි චෙව ලද්ධියඤ්ච. අස්සාති සමයසද්දස්ස. කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායාති එත්ථ කාලො නාම උපසඞ්කමනස්ස යුත්තකාලො. සමයො නාම තස්සෙව පච්චයසාමග්ගී, අත්ථතො පන තදනුරූපසරීරබලඤ්චෙව තප්පච්චයපරිස්සයාභාවො ච. උපාදානං නාම ඤාණෙන තෙසං ගහණං, තස්මා යථාවුත්තං කාලඤ්ච සමයඤ්ච පඤ්ඤාය ගහෙත්වා උපධාරෙත්වාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – සචෙ අම්හාකං ස්වෙ ගමනස්ස යුත්තකාලො භවිස්සති, කායෙ බලමත්තා ච ඵරිස්සති, ගමනපච්චයා ච අඤ්ඤො අඵාසුවිහාරො න භවිස්සති, අථෙතං කාලඤ්ච ගමනකාරණසමවායසඞ්ඛාතං සමයඤ්ච උපධාරෙත්වා අප්පෙව නාම ස්වෙපි ආගච්ඡෙය්යාමාති. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයපටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ‘‘ඛණො’’ති ච ‘‘සමයො’’ති ච වුච්චති, සො එකොවාති අධිප්පායො. දියඩ්ඪො මාසො සෙසො ගිම්හානං උණ්හසමයො. වස්සානස්ස පඨමො මාසො පරිළාහසමයො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමාසො වා එස, බ්යාසො වා. පවුට්ඨං වනං පවනං, තස්මිං, කපිලවත්ථුසාමන්තෙ මහාවනසඞ්ඛාතෙ වනසණ්ඩෙති අත්ථො. සමයොපි ඛොති එත්ථ සමයොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතු. භද්දාලීති තස්ස භික්ඛුස්ස නාමං. ඉදං වුත්තං හොති – තයා භද්දාලි පටිවිජ්ඣිතබ්බයුත්තකං එකං කාරණං අත්ථි, තම්පි තෙ න පටිවිද්ධං න සල්ලක්ඛිතන්ති. කිං තං කාරණන්ති ආහ ‘‘භගවාපි ඛො’’තිආදි.

‘‘උග්ගහමානො’’තිආදීසු මානොති තස්ස පරිබ්බාජකස්ස පකතිනාමං, කිඤ්චි කිඤ්චි පන සිප්පං උග්ගහෙතුං සමත්ථතාය ‘‘උග්ගහමානො’’ති නං ¶ සඤ්ජානන්ති, තස්මා ‘‘උග්ගහමානො’’ති වුච්චති. සමණමුණ්ඩිකස්ස පුත්තො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො. සො කිර දෙවදත්තස්ස උපට්ඨාකො. සමයං දිට්ඨිං ¶ පකාරෙන වදන්ති එත්ථාති සමයප්පවාදකො, තස්මිං, දිට්ඨිප්පවාදකෙති අත්ථො. තස්මිං කිර ඨානෙ චඞ්කීතාරුක්ඛපොක්ඛරසාතිප්පභූතයො බ්රාහ්මණා, නිගණ්ඨාචෙලකපරිබ්බාජකාදයො ච පබ්බජිතා සන්නිපතිත්වා අත්තනො අත්තනො සමයං පකාරෙන වදන්ති කථෙන්ති දීපෙන්ති, තස්මා සො ආරාමො ‘‘සමයප්පවාදකො’’ති වුච්චති. ස්වෙව තින්දුකාචීරසඞ්ඛාතාය තිම්බරූසකරුක්ඛපන්තියා පරික්ඛිත්තත්තා ‘‘තින්දුකාචීරො’’ති වුච්චති. එකා සාලා එත්ථාති එකසාලකො. යස්මා පනෙත්ථ පඨමං එකා සාලා අහොසි, පච්ඡා පන මහාපුඤ්ඤං පොට්ඨපාදපරිබ්බාජකං නිස්සාය බහූ සාලා කතා, තස්මා තමෙව පඨමං කතං එකං සාලං උපාදාය ලද්ධපුබ්බනාමවසෙන ‘‘එකසාලකො’’ති වුච්චති. මල්ලිකාය නාම පසෙනදිරඤ්ඤො දෙවියා උය්යානභූතො සො පුප්ඵඵලසච්ඡන්නො ආරාමො, තෙන වුත්තං ‘‘මල්ලිකාය ආරාමෙ’’ති. පටිවසතීති තස්මිං ඵාසුතාය වසති.

දිට්ඨෙ ධම්මෙති පච්චක්ඛෙ අත්තභාවෙ. අත්ථොති වුඩ්ඪි. කම්මකිලෙසවසෙන සම්පරෙතබ්බතො සම්මා පාපුණිතබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො, තත්ථ නියුත්තො සම්පරායිකො, පරලොකත්ථො. අත්ථාභිසමයාති යථාවුත්තඋභයත්ථසඞ්ඛාතහිතපටිලාභා. සම්පරායිකොපි හි අත්ථො කාරණස්ස නිප්ඵන්නත්තා පටිලද්ධො නාම හොතීති තං අත්ථද්වයමෙකතො කත්වා ‘‘අත්ථාභිසමයා’’ති වුත්තං. ධියා පඤ්ඤාය තංතදත්ථෙ රාති ගණ්හාති, ධී වා පඤ්ඤා එතස්සත්ථීති ධීරො. පණ්ඩා වුච්චති පඤ්ඤා. සා හි සුඛුමෙසුපි අත්ථෙසු පඩති ගච්ඡති, දුක්ඛාදීනං වා පීළනාදිආකාරං ජානාතීති පණ්ඩා. තාය ඉතො ගතොති පණ්ඩිතො. අථ වා ඉතා සඤ්ජාතා පණ්ඩා එතස්ස, පඩති වා ඤාණගතියා ගච්ඡතීති පණ්ඩිතො. සම්මා මානාභිසමයාති මානස්ස සම්මා පහානෙන. සම්මාති චෙත්ථ අග්ගමග්ගඤාණෙන සමුච්ඡෙදප්පහානං වුත්තං. අන්තන්ති අවසානං. පීළනං තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිතාකරණං. තදෙව අත්ථො තථා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා. සමෙච්ච පච්චයෙහි කතභාවො සඞ්ඛතට්ඨො. දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං සන්තාපට්ඨො. ජරාය, මරණෙන චාති ද්විධා විපරිණාමෙතබ්බො විපරිණාමට්ඨො ¶ . අභිසමෙතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බො අභිසමයට්ඨො, පීළනාදීනියෙව. තානි හි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවමුපනෙත්වා ‘‘අභිසමයට්ඨො’’ති වුත්තානි. අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස අත්ථො ගොචරො අභිසමයට්ඨොති තානියෙව තබ්බිසය-භාවූපගමන-සාමඤ්ඤතො එකත්තෙන වුත්තානි. එත්ථ ච උපසග්ගානං ජොතකමත්තත්තා තස්ස තස්ස අත්ථස්ස වාචකො සමයසද්දො එවාති සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙපි සඋපසග්ගො අභිසමයො වුත්තො.

තෙසු පන අත්ථෙසු අයං වචනත්ථො – සහකාරීකාරණවසෙන සන්නිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති මග්ගබ්රහ්මචරියමෙත්ථ තදාධාරපුග්ගලවසෙනාති සමයො, ඛණො. සමෙන්ති එත්ථ, එතෙන වා සංගච්ඡන්ති ධම්මා, සත්තා වා සහජාතාදීහි, උප්පාදාදීහි චාති ¶ සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය හි අත්ථතො අභූතොපි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං, කරණං විය ච පරිකප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයති. සමං, සම්මා වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවානං සහාවට්ඨානමෙව හි සමූහො, න පන අවයවවිනිමුත්තො සමූහො නාම කොචි පරමත්ථතො අත්ථි. පච්චයන්තරසමාගමෙ එති ඵලං උප්පජ්ජති, පවත්තති වා එතස්මාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සො හි පච්චයන්තරසමාගමනෙනෙව අත්තනො ඵලං උප්පාදට්ඨිතිසමඞ්ගීභාවං කරොති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො හුත්වා එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගණභාවතො වා තංසඤ්ඤුත්තා සත්තා අයන්ති එතෙන යථාභිනිවෙසං පවත්තන්තීති සමයො, දිට්ඨි. දිට්ඨිසංයොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්ති. සමිති සඞ්ගති සමොධානං සමයො, පටිලාභො. සමස්ස නිරොධස්ස යානං පාපුණනං, සම්මා වා යානං අපගමො අප්පවත්ති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්මා එතබ්බො අභිගන්තබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන තං තං සභාවං සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං යථාභූතසභාවාවබොධො.

නනු ච අත්ථමත්තං යථාධිප්පෙතං පති සද්දා අභිනිවිසන්තීති න එකෙන සද්දෙන අනෙකෙ අත්ථා අභිධීයන්ති, අථ කස්මා ඉධ සමයසද්දස්ස අනෙකධා අත්ථො වුත්තොති? සච්චමෙතං සද්දවිසෙසෙ අපෙක්ඛිතෙ සද්දවිසෙසෙ ¶ හි අපෙක්ඛිතෙ න එකෙන සද්දෙන අනෙකත්ථාභිධානං සම්භවති. න හි යො කාලාදිඅත්ථො සමය-සද්දො, සොයෙව සමූහාදිඅත්ථං වදති. එත්ථ පන තෙසං තෙසමත්ථානං සමයසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤමුපාදාය අනෙකත්ථතා සමය-සද්දස්ස වුත්තාති. එවං සබ්බත්ථ අත්ථුද්ධාරෙ. හොති චෙත්ථ –

‘‘සාමඤ්ඤවචනීයතං, උපාදාය අනෙකධා;

අත්ථං වදෙ න හි සද්දො, එකො නෙකත්ථකො සියා’’ති.

සමවායාදිඅත්ථානං ඉධ අසම්භවතො, කාලස්සෙව ච අපදිසිතබ්බත්තා ‘‘ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො’’ති වුත්තං. දෙසදෙසකාදීනං විය හි කාලස්ස නිදානභාවෙන අධිප්පෙතත්තා සොපි ඉධ අපදිසීයති. ‘ඉමිනා කීදිසං කාලං දීපෙතීති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. තෙනාති කාලත්ථෙන සමය-සද්දෙන. අඩ්ඪමාසො පක්ඛවසෙන වුත්තො, පුබ්බණ්හාදිකො දිවසභාගවසෙන, පඨමයාමාදිකො පහාරවසෙන. ආදි-සද්දෙන ඛණලයාදයො සඞ්ගහිතා, අනියමිතවසෙන එකං කාලං දීපෙතීති අත්ථො.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ අනියමිතවසෙන කාලො නිද්දිට්ඨො, න උතුසංවච්ඡරාදිනා නියමිතවසෙනාති ආහ ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. කිඤ්චාපි පඤ්ඤාය විදිතං සුවවත්ථාපිතං, තථාපීති සම්බන්ධො. වචසා ධාරෙතුං වා සයං උද්දිසිතුං වා පරෙන උද්දිසාපෙතුං වා න සක්කා නානප්පකාරභාවතො බහු ච වත්තබ්බං හොති යාව කාලප්පභෙදො, තාව වත්තබ්බත්තා. ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙ පන න සො කාලප්පභෙදො අත්ථි, යො එත්ථානන්තොගධො සියාති දස්සෙති ‘‘එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා’’ති ඉමිනා. එවං ලොකියසම්මතකාලවසෙන සමයත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි සාසනෙ පාකටකාලවසෙන සමයත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදි වුත්තං. අපිච උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්වා සමයසද්දස්ස වචනෙ අයම්පි ගුණො ලද්ධොයෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨති තස්සා විසෙසපරිහාරවිසයත්තා. තත්ථ යෙ ඉමෙ සමයාති සම්බන්ධො. භගවතො මාතුකුච්ඡිඔක්කමනකාලො චෙත්ථ ගබ්භොක්කන්තිසමයො. චත්තාරි නිමිත්තානි පස්සිත්වා සංවෙජනකාලො සංවෙගසමයො. ඡබ්බස්සානි සම්බොධිසමධිගමාය චරියකාලො ¶ දුක්කරකාරිකසමයො. දෙවසිකං ඣානඵලසමාපත්තීහි වීතිනාමනකාලො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො, විසෙසතො පන සත්තසත්තාහානි ඣානසමාපත්තිවළඤ්ජනකාලො. පඤ්චචත්තාලීසවස්සානි තංතංධම්මදෙසනාකාලො දෙසනාසමයො. ආදි-සද්දෙන යමකපාටිහාරියසමයාදයො සඞ්ගණ්හාති. පකාසාති දසසහස්සිලොකධාතුපකම්පනඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙ තදඤ්ඤෙපි සමයා සන්තීති අත්ථාපත්තිතො තෙසු සමයෙසු ඉධ දෙසනාසමයසඞ්ඛාතො සමයවිසෙසො ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තොති දීපෙතීති අධිප්පායො.

යථාවුත්තප්පභෙදෙසුයෙව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්තරෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ හි ඤාණකිච්චසමයො, අත්තහිතපටිපත්තිසමයො ච අභිසම්බොධිසමයොයෙව. අරියතුණ්හීභාවසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො. කරුණාකිච්චපරහිතපටිපත්තිධම්මිකථාසමයො දෙසනාසමයො, තස්මා තෙසු වුත්තප්පභෙදෙසු සමයෙසු එකදෙසොව පකාරන්තරෙන දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. ‘‘සන්නිපතිතානං වො භික්ඛවෙ ද්වයං කරණීයං ධම්මී කථා වා අරියො වා තුණ්හීභාවො’’ති (උදා. 12) වුත්තසමයෙ සන්ධාය ‘‘සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසූ’’ති වුත්තං. තෙසුපි සමයෙසූති කරුණාකිච්චපරහිතපටිපත්තිධම්මිකථාදෙසනාසමයෙසුපි. අඤ්ඤතරං සමයං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තං අත්ථතො අභෙදත්තා.

අඤ්ඤත්ථ විය භුම්මවචනෙන ච කරණවචනෙන ච නිද්දෙසමකත්වා ඉධ උපයොගවචනෙන නිද්දෙසපයොජනං නිද්ධාරෙතුකාමො පරම්මුඛෙන චොදනං සමුට්ඨපෙති ‘‘කස්මා පනෙත්ථා’’තිආදිනා. එත්ථාති ¶ ‘‘එකං සමය’’න්ති ඉමස්මිං පදෙ, කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො යථාති සම්බන්ධො. භවන්ති එත්ථාති භුම්මං, ඔකාසො, තත්ථ පවත්තං වචනං විභත්ති භුම්මවචනං. කරොති කිරියමභිනිප්ඵාදෙභි එතෙනාති කරණං, කිරියානිප්ඵත්තිකාරණං. උපයුජ්ජිතබ්බො කිරියායාති උපයොගො, කම්මං, තත්ථ වචනං තථා. ‘‘තත්ථා’’තිආදිනා යථාවුත්තචොදනං පරිහරති. තත්ථාති තෙසු අභිධම්මතදඤ්ඤසුත්තපදවිනයෙසු. තථාති භුම්මවචනකරණවචනෙහි අත්ථසම්භවතො චාති යොජෙතබ්බං, අධිකරණභාවෙනභාවලක්ඛණත්ථානං, හෙතුකරණත්ථානඤ්ච ¶ සම්භවතොති අත්ථො. ඉධාති ඉධස්මිං සුත්තපදෙ. අඤ්ඤථාති උපයොගවචනෙන. අත්ථසම්භවතොති අච්චන්තසංයොගත්ථස්ස සම්භවතො.

‘‘තත්ථ හී’’තිආදි තබ්බිවරණං. ඉතොති ‘‘එකං සමය’’න්ති සුත්තපදතො. අධිකරණත්ථොති ආධාරත්ථො. භවනං භාවො, කිරියා, කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං, තදෙවත්ථො තථා. කෙන සමයත්ථෙන ඉදං අත්ථද්වයං සම්භවතීති අනුයොගෙ සති තදත්ථද්වයසම්භවානුරූපෙන සමයත්ථෙන, තං දළ්හං කරොන්තො ‘‘අධිකරණඤ්හී’’තිආදිමාහ. පදත්ථතොයෙව හි යථාවුත්තමත්ථද්වයං සිද්ධං, විභත්ති පන ජොතකමත්තා. තත්ථ කාලසඞ්ඛාතො, කාලසද්දස්ස වා අත්ථො යස්සාති කාලත්ථො. සමූහසඞ්ඛාතො, ‘සමූහසද්දස්ස වා අත්ථො යස්සාති සමූහත්ථො, කො සො? සමයො. ඉදං වුත්තං හොති – කාලත්ථො, සමූහත්ථො ච සමයො තත්ථ අභිධම්මෙ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං අධිකරණං ආධාරොති, යස්මිං කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව කාලෙ, ධම්මපුඤ්ජෙ වා ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. නනු චායං උපාදාපඤ්ඤත්තිමත්තො කාලො, වොහාරමත්තො ච සමූහො, සො කථං අධිකරණං සියා තත්ථ වුත්තධම්මානන්ති? නායං දොසො. යථා හි කාලො සයං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි සභාවධම්මපරිච්ඡින්නත්තා ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො, සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො ච තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ, පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙජාතො, සායන්හෙ ආගච්ඡතී’’තිආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො විසුං අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධත්තා අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසියං පත්තසම්භූතො’’තිආදීසු, එවමිධාපි සභාවධම්මපරිච්ඡින්නත්තා, කප්පනාමත්තසිද්ධත්තා ච තදුභයං තත්ථ වුත්තධම්මානං අධිකරණභාවෙන පඤ්ඤාපීයතීති.

‘‘ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථසම්භවදස්සනං. තත්ථ ඛණො නාම අට්ඨක්ඛණවිනිමුත්තො නවමො බුද්ධුප්පාදක්ඛණො, යානි වා පනෙතානි ‘‘චත්තාරිමානි භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි ¶ සමන්නාගතානං දෙවමුස්සානං චතුචක්කං පවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) එත්ථ ¶ පතිරූපදෙසවාසො සප්පුරිසූපනිස්සයො අත්තසම්මාපණීධි පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාති චත්තාරි චක්කානි වුත්තානි, තානි එකජ්ඣං කත්වා ඔකාසට්ඨෙන ‘‘ඛණො’’ති වෙදිතබ්බානි. තානි හි කුසලුප්පත්තියා ඔකාසභූතානි. සමවායො නාම ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.204; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43, 44; සං. නි. 3.60; කථා. 465, 467) නිද්දිට්ඨා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන සණ්ඨිතා චක්ඛුරූපාදිපච්චයසාමග්ගී. චක්ඛුරූපාදීනඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි සාධාරණඵලං. හෙතු නාම යොනිසොමනසිකාරාදිජනකහෙතු. යථාවුත්තස්ස ඛණසඞ්ඛාතස්ස, සමවායසඞ්ඛාතස්ස, හෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස සත්තාසඞ්ඛාතෙන භාවෙන තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං සත්තාසඞ්ඛාතො භාවො ලක්ඛීයති විඤ්ඤායතීති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති එත්ථ දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවමිධාපි යථාවුත්තස්ස සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා, ඵස්සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්ඛීයතීති. නනු චෙත්ථ සත්තාකිරියා අවිජ්ජමානාව, කථං තාය ලක්ඛීයතීති? සච්චං, තථාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ සතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එවහොති අඤ්ඤකිරියාසම්බන්ධාභාවෙ පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතො, තස්මා අත්ථතො ගම්යමානාය තාය සත්තාකිරියාය ලක්ඛීයතීති. අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො – යස්මිං යථාවුත්තෙ ඛණෙ, පච්චයසමවායෙ, හෙතුම්හි වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ, පච්චයසමවායෙ, හෙතුම්හි වා සති ඵස්සාදයොපි හොන්තීති. අයං පන අත්ථො අභිධම්මෙයෙව (අට්ඨසා. කාමාවචරකුසලපදභාජනීයෙ) නිදස්සනවසෙන වුත්තො, යථාරහමෙස නයො අඤ්ඤෙසුපි සුත්තපදෙසූති. තස්මාති අධිකරණත්ථස්ස, භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථස්ස ච සම්භවතො. තදත්ථජොතනත්ථන්ති තදුභයත්ථස්ස සමයසද්දත්ථභාවෙන විජ්ජමානස්සෙව භුම්මවචනවසෙන දීපනත්ථං. විභත්තියො හි පදීපො විය වත්ථුනො විජ්ජමානස්සෙව අත්ථස්ස ජොතකාති, අයමත්ථො සද්දසත්ථෙසු පාකටොයෙව.

හෙතුඅත්ථො, කරණත්ථො ච සම්භවතීති ‘‘අන්නෙන වසති, විජ්ජාය වසතී’’තිආදීසු විය හෙතුඅත්ථො, ‘‘ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු ¶ විය කරණත්ථො ච සම්භවති. කථං පන සම්භවතීති ආහ ‘‘යො හි සො’’තිආදි. විනයෙ (පාරා. 20) ආගතසික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනවත්ථුවසෙන ථෙරං මරියාදං කත්වා ‘‘සාරිපුත්තාදීහිපි දුවිඤ්ඤෙය්යො’’ති වුත්තං. තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙනාති එත්ථ පන තංතංවත්ථුවීතික්කමොව සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතු චෙව කරණඤ්ච. තථා හි යදා භගවා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා පඨමමෙව තෙසං තෙසං තත්ථ තත්ථ සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුභූතං තං තං වීතික්කමං අපෙක්ඛමානො විහරති ¶ , තදා තං තං වීතික්කමං අපෙක්ඛිත්වා තදත්ථං වසතීති සිද්ධො වත්ථුවීතික්කමස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුභාවො ‘‘අන්නෙනවසතී’’තිආදීසු අන්නමපෙක්ඛිත්වා තදත්ථං වසතීතිආදිනා කාරණෙන අන්නාදීනං හෙතුභාවො විය. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලෙ පන තෙනෙව පුබ්බසිද්ධෙන වීතික්කමෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙති, තස්මා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා සාධකතමත්තා කරණභාවොපි වීතික්කමස්සෙව සිද්ධො ‘‘අසිනා ඡින්දතී’’තිආදීසු අසිනා ඡින්දනකිරියං සාධෙතීතිආදිනා කාරණෙන අසිආදීනං කරණභාවො විය. එවං සන්තෙපි වීතික්කමං අපෙක්ඛමානො තෙනෙව සද්ධිං තන්නිස්සිතම්පි කාලං අපෙක්ඛිත්වා විහරතීති කාලස්සාපි ඉධ හෙතුභාවො වුත්තො, සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙන්තො ච තං තං වීතික්කමකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතීති වීතික්කමනිස්සයස්ස කාලස්සාපි කරණභාවො වුත්තො, තස්මා ඉමිනා පරියායෙන කාලස්සාපි හෙතුභාවො, කරණභාවො ච ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙනා’’ති, නිප්පරියායෙන පන වීතික්කමොයෙව හෙතුභූතො, කරණභූතො ච. සො හි වීතික්කමක්ඛණෙ හෙතු හුත්වා පච්ඡා සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනක්ඛණෙ කරණම්පි හොතීති. සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තොති වීතික්කමං පුච්ඡිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුං තං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා, විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන කරණභූතෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙන්තො. සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානොති තතියපාරාජිකාදීසු (පාරා. 162) විය සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා හෙතුභූතං තං තං වත්ථුවීතික්කමසමයං අපෙක්ඛමානො තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසීති අත්ථො.

‘‘සික්ඛාපදානි ¶ පඤ්ඤාපයන්තො, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො’’ති ඉදං යථාක්කමං කරණභාවස්ස, හෙතුභාවස්ස ච සමත්ථනවචනං, තස්මා තදනුරූපං ‘‘තෙනසමයෙන කරණභූතෙන හෙතුභූතෙනා’’ති එවං වත්තබ්බෙපි පඨමං ‘‘හෙතුභූතෙනා’’ති උප්පටිපාටිවචනං තත්ථ හෙතුභාවස්ස සාතිසයමධිප්පෙතත්තා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘භගවා හි වෙරඤ්ජායං විහරන්තො ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතං පරිවිතක්කසමයං අපෙක්ඛමානො තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන විහාසී’’ති තීසුපි කිර ගණ්ඨිපදෙසු වුත්තං. ‘‘කිං පනෙත්ථ යුත්තිචින්තාය, ආචරියස්ස ඉධ කමවචනිච්ඡා නත්ථීති එවමෙතං ගහෙතබ්බං – අඤ්ඤාසුපි හි අට්ඨකථාසු අයමෙව අනුක්කමො වුත්තො, න ච තාසු ‘තෙන සමයෙන වෙරඤ්ජායං විහරතී’ති විනයපාළිපදෙ හෙතුඅත්ථස්සෙව සාතිසයං අධිප්පෙතභාවදීපනත්ථං වුත්තො අවිසයත්තා, සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො හෙතුභූතෙන, කරණභූතෙන ච සමයෙන විහාසි, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො හෙතුභූතෙන සමයෙන විහාසීති එවමෙත්ථ යථාලාභං සම්බන්ධභාවතො එවං වුත්තො’’තිපි වදන්ති. තස්මාති ¶ යථාවුත්තස්ස දුවිධස්සාපි අත්ථස්ස සම්භවතො. තදත්ථජොතනත්ථන්ති වුත්තනයෙන කරණවචනෙන තදුභයත්ථස්ස ජොතනත්ථං. තත්ථාති තස්මිං විනයෙ. එත්ථ ච සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා එව වීතික්කමසමයස්ස සාධකතමත්තා තස්ස කරණභාවෙ ‘‘සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො’’ති අජ්ඣාහරිතපදෙන සම්බන්ධො, හෙතුභාවෙ පන තදපෙක්ඛනමත්තත්තා ‘‘විහරතී’’ති පදෙනෙවාති දට්ඨබ්බං. තථායෙව හි වුත්තං ‘‘තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන, කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො, සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසී’’ති. කරණඤ්හි කිරියත්ථං, න හෙතු විය කිරියාකාරණං. හෙතු පන කිරියාකාරණං, න කරණං විය කිරියත්ථොති.

‘‘ඉධ පනා’’තිආදිනා උපයොගවචනස්ස අච්චන්තසංයොගත්ථසම්භවදස්සනං, අච්චන්තමෙව දබ්බගුණකිරියාහි සංයොගො අච්චන්තසංයොගො, නිරන්තරමෙව තෙහි සංයුත්තභාවොති වුත්තං හොති. සොයෙවත්ථො තථා. එවංජාතිකෙති එවංසභාවෙ. කථං සම්භවතීති ආහ ‘‘යඤ්හී’’තිආදි. අච්චන්තමෙවාති ආරබ්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං, තාව එකංසමෙව, නිරන්තරමෙවාති අත්ථො. කරුණාවිහාරෙනාති පරහිතපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තථා හි කරුණානිදානත්තා ¶ දෙසනාය ඉධ පරහිතපටිපත්ති ‘‘කරුණාවිහාරො’’ති වුත්තා, න පන කරුණාසමාපත්තිවිහාරො. න හි දෙසනාකාලෙ දෙසෙතබ්බධම්මවිසයස්ස දෙසනාඤාණස්ස සත්තවිසයාය මහාකරුණාය සහුප්පත්ති සම්භවති භින්නවිසයත්තා, තස්මා කරුණාය පවත්තො විහාරොති කත්වා පරහිතපටිපත්තිවිහාරො ඉධ ‘‘කරුණාවිහාරො’’ති වෙදිතබ්බො. තස්මාති අච්චන්තසංයොගත්ථසම්භවතො. තදත්ථජොතනත්ථන්ති වුත්තනයෙන උපයොගවිභත්තියා තදත්ථස්ස ජොතනත්ථං උපයොගනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං සජ්ඣායති, දිවසං භුඤ්ජතී’’ති. තෙනාති යෙන කාරණෙන අභිධම්මෙ, ඉතො අඤ්ඤෙසු ච සුත්තපදෙසු භුම්මවචනස්ස අධිකරණත්ථො, භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච, විනයෙ කරණවචනස්ස හෙතුඅත්ථො, කරණත්ථො ච ඉධ උපයොගවචනස්ස අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති, තෙනාති අත්ථො. එතන්ති යථා වුත්තස්සත්ථස්ස සඞ්ගහගාථාපදං අඤ්ඤත්රාති අභිධම්මෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු, විනයෙ ච. සමයොති සමයසද්දො. සද්දෙයෙව හි විභත්තිපරා භවතිඅත්ථෙ අසම්භවතො. සොති ස්වෙව සමයසද්දො.

එවං අත්තනො මතිං දස්සෙත්වා ඉදානි පොරාණාචරියමතිං දස්සෙතුං ‘‘පොරාණා පනා’’තිආදි වුත්තං. පොරාණාති ච පුරිමා අට්ඨකථාචරියා. ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා…පෙ… ‘‘එකං සමය’’න්ති වා එස භෙදොති සම්බන්ධො. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන භෙදො විසෙසො, න පන අත්ථෙන, තෙනාහ ‘‘සබ්බත්ථ භුම්මමෙවත්ථො’’ති, සබ්බෙසුපි අත්ථතො ආධාරො එව අත්ථොති වුත්තං හොති ¶ . ඉමිනා ච වචනෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිවිපරිණාමො කතො, භුම්මත්ථෙ වා උපයොගකරණවිභත්තියො සිද්ධාති දස්සෙති. ‘‘තස්මා’’තිආදිනා තෙසං මතිදස්සනෙ ගුණමාහ.

භාරියට්ඨෙන ගරු. තදෙවත්ථං සඞ්කෙතතො සමත්ථෙති ‘‘ගරුං හී’’තිආදිනා සඞ්කෙතවිසයො හි සද්දො තංවවත්ථිතොයෙව චෙස අත්ථබොධකොති. ගරුන්ති ගරුකාතබ්බං ජනං. ‘‘ලොකෙ’’ති ඉමිනා න කෙවලං සාසනෙයෙව, ලොකෙපි ගරුකාතබ්බට්ඨෙන භගවාති සඞ්කෙතසිද්ධීති දස්සෙති. යදි ගරුකාතබ්බට්ඨෙන භගවා, අථ අයමෙව සාතිසයං භගවා නාමාති දස්සෙන්තො ‘‘අයඤ්චා’’තිආදිමාහ. තථා හි ලොකනාථො අපරිමිතනිරුපමප්පභාවසීලාදිගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය, සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය ¶ නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය ච අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමං ගාරවට්ඨානන්ති. න කෙවලං ලොකෙයෙව, අථ ඛො සාසනෙපීති දස්සෙති ‘‘පොරාණෙහී’’තිආදිනා, පොරාණෙහීති ච අට්ඨකථාචරියෙහීති අත්ථො. සෙට්ඨවාචකවචනම්පි සෙට්ඨගුණසහචරණතො සෙට්ඨමෙවාති වුත්තං ‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨ’’න්ති. වුච්චති අත්ථො, එතෙනාති හි වචනං, සද්දො. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො, තස්මා යො ‘‘භගවා’’ති වචනෙන වචනීයො අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. භගවාති වචනමුත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගත්තා, සාතිසයං වා ගරුකරණාරහතාය ගාරවයුත්තො, ගාරවාරහොති අත්ථො. යෙන කාරණත්තයෙන සො තථාගතො ගරු භාරියට්ඨෙන, තෙන ‘‘භගවා’’ති වුච්චතීති සම්බන්ධො. ගරුතාකාරණදස්සනඤ්හෙතං පදත්තයං. ‘‘සිප්පාදිසික්ඛාපකාපි ගරූයෙව නාම හොන්ති, න ච ගාරවයුත්තා, අයං පන තාදිසො න හොති, තස්මා ගරූති කත්වා ‘ගාරවයුත්තො’ති වුත්ත’’න්ති කෙචි. එවං සති තදෙතං විසෙසනපදමත්තං, පුරිමපදද්වයමෙව කාරණදස්සනං සියා.

අපිචාති අත්ථන්තරවිකප්පත්ථෙ නිපාතො, අපරො නයොති අත්ථො. තත්ථ –

තදුච්චතෙ පඤ්චවිධා නිරුත්තී’’ති. –

වුත්තං නිරුත්තිලක්ඛණං ගහෙත්වා, ‘‘පිසොදරාදීනි යථොපදිට්ඨ’’න්ති වුත්තසද්දනයෙන වා පිසොදරාදිආකතිගණපක්ඛෙපලක්ඛණං ¶ ගහෙත්වා ලොකිය ලොකුත්තරසුඛාභිනිබ්බත්තකං සීලාදිපාරප්පත්තං භාග්යමස්ස අත්ථීති ‘‘භාග්යවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘භාග්යවා’’ති. තථා අනෙකභෙදභින්නකිලෙසසතසහස්සානි, සඞ්ඛෙපතො වා පඤ්චමාරෙ අභඤ්ජීති ‘‘භග්ගවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘භග්ගවා’’ති ඉමිනා. ලොකෙ ¶ ච භග-සද්දො ඉස්සරියධම්මයසසිරීකාමපයත්තෙසු ඡසු ධම්මෙසු පවත්තති, තෙ ච භගසඞ්ඛාතා ධම්මා අස්ස සන්තීති භගවාති අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යුත්තො භගෙහි චා’’ති වුත්තං. කුසලාදීහි අනෙකභෙදෙහි සබ්බධම්මෙ විභජි විභජිත්වා විවරිත්වා දෙසෙසීති ‘‘විභත්තවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘විභත්තවා’’ති. දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙ, කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙ, සුඤ්ඤතානිමිත්තාප්පණිහිතවිමොක්ඛෙ, අඤ්ඤෙ ච ලොකියලොකුත්තරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ භජි සෙවි බහුලමකාසීති ‘‘භත්තවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති ‘‘භත්තවා’’ති ඉමිනා. තීසු භවෙසු තණ්හාසඞ්ඛාතං ගමනමනෙන වන්තං වමිතන්ති ‘‘භවෙසු වන්තගමනො’’ති වත්තබ්බෙ භවසද්දතො භ-කාරං ගමනසද්දතො ග-කාරං වන්තසද්දතො ව-කාරං ආදාය, තස්ස ච දීඝං කත්වා වණ්ණවිපරියායෙන ‘‘භගවා’’ති වුත්තන්ති දස්සෙතුං ‘‘වන්තගමනො භවෙසූ’’ති වුත්තං. ‘‘යතො භාග්යවා, තතො භගවා’’තිආදිනා පච්චෙකං යොජෙතබ්බං. අස්ස පදස්සාති ‘‘භගවා’’ති පදස්ස. විත්ථාරත්ථොති විත්ථාරභූතො අත්ථො. ‘‘සො චා’’තිආදිනා ගන්ථමහත්තං පරිහරති. වුත්තොයෙව, න පන ඉධ පන වත්තබ්බො විසුද්ධිමග්ගස්ස ඉමිස්සා අට්ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්පායො.

අපිච භගෙ වනි, වමීති වා භගවා. සො හි භගෙ සීලාදිගුණෙ වනි භජි සෙවි, තෙ වා භගසඞ්ඛාතෙ සීලාදිගුණෙ විනෙය්යසන්තානෙසු ‘‘කථං නු ඛො උප්පජ්ජෙය්යු’’න්ති වනි යාචි පත්ථයි, එවං භගෙ වනීති භගවා, භගෙ වා සිරිං, ඉස්සරියං, යසඤ්ච වමි ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩයි. තථා හි භගවා හත්ථගතං චක්කවත්තිසිරිං, චතුදීපිස්සරියං, චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයඤ්ච සත්තරතනසමුජ්ජලං යසං අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා ආකාරස්ස රස්සං කත්වා, සිනෙරුයුගන්ධරාදිගතා භාජනලොකසොභා. තා භගා වමි තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහි, එවං භගෙ වමීති භගවාති එවමාදීහි තත්ථ තත්ථාගතනයෙහි චස්ස අත්ථො වත්තබ්බො, අම්හෙහි පන සො ගන්ථභීරුජනානුග්ගහණත්ථං, ගන්ථගරුතාපරිහරණත්ථඤ්ච අජ්ඣුපෙක්ඛිතොති.

එවමෙතෙසං අවයවත්ථං දස්සෙත්වා ඉදානි සමුදායත්ථං දස්සෙන්තො පුරිමපදත්තයස්ස සමුදායත්ථෙන වුත්තාවසෙසෙන තෙසමත්ථානං පටියොගිතාය තෙනාපි සහ දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා’’තිආදිමාහ. එත්තාවතාති ¶ ¶ එතස්ස ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වචනෙන ‘‘එකං සමයං භගවා’’ තිවචනෙනාති ඉමෙහි සම්බන්ධො. එත්ථාති එතස්මිං නිදානවචනෙ. යථාසුතං ධම්මං දෙසෙන්තොති එත්ථ අන්ත-සද්දො හෙතුඅත්ථො. තථාදෙසිතත්තා හි පච්චක්ඛං කරොති නාම. එස නයො අපරත්ථාපි. ‘‘යො ඛො ආනන්ද, මයා ධම්මො ච…පෙ… සත්ථා’’ති වචනතො ධම්මස්ස සත්ථුභාවපරියායො විජ්ජතෙවාති කත්වා ‘‘ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොතී’’ති වුත්තං. ධම්මකායන්ති හි භගවතො සම්බන්ධීභූතං ධම්මසඞ්ඛාතං කායන්ති අත්ථො. තථා ච වුත්තං ‘‘ධම්මකායොති භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. තං පන කිමත්ථියන්ති ආහ ‘‘තෙනා’’තිආදි. තෙනාති ච තාදිසෙන පච්චක්ඛකරණෙනාති අත්ථො. ඉදං අධුනා වක්ඛමානසුත්තං පාවචනං පකට්ඨං උත්තමං බුද්ධස්ස භගවතො වචනං නාම. තස්මා තුම්හාකං අතික්කන්තසත්ථුකං අතීතසත්ථුකභාවො න හොතීති අත්ථො. භාවප්පධානො හි අයං නිද්දෙසො, භාවලොපො වා, ඉතරථා පාවචනමෙව අනතික්කන්තසත්ථුකං, සත්ථුඅදස්සනෙන පන උක්කණ්ඨිතස්ස ජනස්ස අතික්කන්තසත්ථුකභාවොති අත්ථො ආපජ්ජෙය්ය, එවඤ්ච සති ‘‘අයං වො සත්ථාති සත්ථුඅදස්සනෙන උක්කණ්ඨිතං ජනං සමස්සාසෙතී’’ තිවචනෙන සහ විරොධො භවෙය්යාති වදන්ති. ඉදං පාවචනං සත්ථුකිච්චනිප්ඵාදනෙන න අතීතසත්ථුකන්ති පන අත්ථො. සත්ථූති කම්මත්ථෙ ඡට්ඨී, සමාසපදං වා එතං සත්ථුඅදස්සනෙනාති. උක්කණ්ඨනං උක්කණ්ඨො, කිච්ඡජීවිතා. ‘‘කඨ කිච්ඡජීවනෙ’’ති හි වදන්ති. තමිතො පත්තොති උක්කණ්ඨිතො, අනභිරතියා වා පීළිතො වික්ඛිත්තචිත්තො හුත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා උද්ධං කණ්ඨං කත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො ආහිණ්ඩති, විහරති චාති උක්කණ්ඨිතො නිරුත්තිනයෙන, තං උක්කණ්ඨිතං. සද්දසාමත්ථියාධිගතමත්තො චෙස, වොහාරතො පන අනභිරතියා පීළිතන්ති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. සමස්සාසෙතීති අස්සාසං ජනෙති.

තස්මිං සමයෙති ඉමස්ස සුත්තස්ස සඞ්ගීතිසමයෙ. කාමං විජ්ජමානෙපි භගවති එවං වත්තුමරහති, ඉධ පන අවිජ්ජමානෙයෙව තස්මිං එවං වදති, තස්මා සන්ධායභාසිතවසෙන තදත්ථං දස්සෙතීති ආහ ‘‘අවිජ්ජමානභාවං දස්සෙන්තො’’ති. පරිනිබ්බානන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුවසෙන ඛන්ධපරිනිබ්බානං. තෙනාති තථාසාධනෙන. එවංවිධස්සාති එවංපකාරස්ස, එවංසභාවස්සාතිපි ¶ අත්ථො. නාම-සද්දො ගරහායං නිපාතො ‘‘අත්ථි නාම ආනන්ද ථෙරං භික්ඛුං විහෙසියමානං අජ්ඣුපෙක්ඛිස්සථා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.166) විය, තෙන එදිසො අපි භගවා පරිනිබ්බුතො, කා නාම කථා අඤ්ඤෙසන්ති ගරහත්ථං ජොතෙති. අරියධම්මස්සාති අරියානං ධම්මස්ස, අරියභූතස්ස වා ධම්මස්ස. දසවිධස්ස කායබලස්ස, ඤාණබලස්ස ච වසෙන දසබලධරො. වජිරස්ස නාම මණිවිසෙසස්ස සඞ්ඝාතො සමූහො එකග්ඝනො, තෙන සමානො කායො යස්සාති තථා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වජිරසඞ්ඝාතො නාම න අඤ්ඤෙන මණිනා ¶ වා පාසාණෙන වා භෙජ්ජො, අපි තු සොයෙව අඤ්ඤං මණිං වා පාසාණං වා භින්දති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘වජිරස්ස නත්ථි කොචි අභෙජ්ජො මණි වා පාසාණො වා’’ති, එවං භගවාපි කෙනචි අභෙජ්ජසරීරො. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි අන්තරායො කාතුං සක්කාති. නාමසද්දස්ස ගරහාජොතකත්තා පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනජොතකො ‘‘න කෙවලං භගවායෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙපී’’ති. එත්ථ ච එවංගුණසමන්නාගතත්තා අපරිනිබ්බුතසභාවෙන භවිතුං යුත්තොපි එස පරිනිබ්බුතො එවාති පකරණානුරූපමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආසා පත්ථනා කෙන ජනෙතබ්බා, න ජනෙතබ්බා එවාති අත්ථො. ‘‘අහං චිරං ජීවිං, චිරං ජීවාමි, චිරං ජීවිස්සාමි, සුඛං ජීවිං, සුඛං ජීවාමි, සුඛං ජීවිස්සාමී’’ති මජ්ජනවසෙන උප්පන්නො මානො ජීවිතමදො නාම, තෙන මත්තො පමත්තො තථා. සංවෙජෙතීති සංවෙගං ජනෙති, තතොයෙව අස්ස ජනස්ස සද්ධම්මෙ උස්සාහං ජනෙති. සංවෙජනඤ්හි උස්සාහහෙතු ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති වචනතො.

දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති වක්ඛමානස්ස සකලසුත්තස්ස ‘‘එව’’න්ති නිදස්සනතො. සාවකසම්පත්තින්ති සුණන්තපුග්ගලසම්පත්තිං නිද්දිසති පටිසම්භිදාප්පත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන, පඤ්චසු ච කොසල්ලෙසු ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිනා පසංසිතෙන මයා මහාසාවකෙන සුතං, තඤ්ච ඛො සයමෙව සුතං න අනුස්සුතං, න ච පරම්පරාභතන්ති අත්ථස්ස දීපනතො. කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති භගවාතිසදසන්නිධානෙ පයුත්තස්ස සමයසද්දස්ස බුද්ධුප්පාද-පටිමණ්ඩිත-සමය-භාව-දීපනතො. බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘කප්පකසායකලියුගෙ ¶ , බුද්ධුප්පාදො අහො මහච්ඡරියං;

හුතවහමජ්ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්දමරවින්ද’’න්ති. (දී. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1);

තස්සායමත්ථො – කප්පසඞ්ඛාතකාලසඤ්චයස්ස ලෙඛනවසෙන පවත්තෙ කලියුගසඞ්ඛාතෙ සකරාජසම්මතෙ වස්සාදිසමූහෙ ජාතො බුද්ධුප්පාදඛණසඞ්ඛාතො දිනසමූහො අන්ධස්ස පබ්බතාරොහනමිව කදාචි පවත්තනට්ඨෙන, අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තට්ඨෙන ච මහච්ඡරියං හොති. කිමිව ජාතන්ති චෙ? හුතවහසඞ්ඛාතස්ස පාවකස්ස මජ්ඣෙ සම්මා උදිතමධුමන්තං අරවින්දසඞ්ඛාතං වාරිජමිව ජාතන්ති. දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගාරවාධිවචනතො.

එවං පදඡක්කස්ස පදානුක්කමෙන නානප්පකාරතො අත්ථවණ්ණනං කත්වා ඉදානි ‘‘අන්තරා ච රාජගහ’’න්තිආදීනං ¶ පදානමත්ථවණ්ණනං කරොන්තො ‘‘අන්තරා චා’’තිආදිමාහ. අන්තරා ච රාජගහං අන්තරා ච නාළන්දන්ති එත්ථ සමභිනිවිට්ඨො අන්තරා-සද්දො දිස්සති සාමඤ්ඤවචනීයත්ථමපෙක්ඛිත්වා පකරණාදිසාමත්ථියාදිගතත්ථමන්තරෙනාති අත්ථො. එවං පනස්ස නානත්ථභාවො පයොගතො අවගමීයතීති දස්සෙති ‘‘තදන්තර’’න්තිආදිනා. තත්ථ තදන්තරන්ති තං කාරණං. මඤ්ච තඤ්ච මන්තෙන්ති, කිමන්තරං කිං කාරණන්ති අත්ථො. විජ්ජන්තරිකායාති විජ්ජුනිච්ඡරණක්ඛණෙ. ධොවන්තී ඉත්ථී අද්දසාති සම්බන්ධො. අන්තරතොති හදයෙ. කොපාති චිත්තකාලුස්සියකරණතො චිත්තපකොපා රාගාදයො. අන්තරා වොසානන්ති ආරම්භනිප්ඵත්තීනං වෙමජ්ඣෙ පරියොසානං ආපාදි. අපිචාති තථාපි, එවං පභවසම්පන්නෙපීති අත්ථො. ද්වින්නං මහානිරයානන්ති ලොහකුම්භීනිරයෙ සන්ධායාහ. අන්තරිකායාති අන්තරෙන. රාජගහනගරං කිර ආවිජ්ඣිත්වා මහාපෙතලොකො. තත්ථ ද්වින්නං මහාලොහකුම්භීනිරයානං අන්තරෙන අයං තපොදා නදී ආගච්ඡති, තස්මා සා කුථිතා සන්දතීති. ස්වායමිධ විවරෙ පවත්තති තදඤ්ඤෙසමසම්භවතො. එත්ථ ච ‘‘තදන්තරං කො ජානෙය්ය, (අ. නි. 6.44; 10.75) එතෙසං අන්තරා කප්පා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා, (බු. වං. 28.9) අන්තරන්තරා කථං ඔපාතෙතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426; පහා. ව. 66; චූළව. 376) විය කාරණවෙමජ්ඣෙසු වත්තමානා අන්තරාසද්දායෙව උදාහරිතබ්බා සියුං, න පන චිත්තඛණවිවරෙසු වත්තමානා අන්තරිකඅන්තරසද්දා ¶ . අන්තරාසද්දස්ස හි අයමත්ථුද්ධාරොති. අයං පනෙත්ථාධිප්පායො සියා – යෙසු අත්ථෙසු අන්තරිකසද්දො, අන්තරසද්දො ච පවත්තති, තෙසු අන්තරාසද්දොපීති සමානත්ථත්තා අන්තරාසද්දත්ථෙ වත්තමානො අන්තරිකසද්දො, අන්තරසද්දො, ච උදාහටොති. අථ වා අන්තරාසද්දොයෙව ‘‘යස්සන්තරතො’’ති (උදා. 20) එත්ථ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තො –

දෙවා නානුභවන්ති දස්සනායා’’ති. (උදා. 20); –

හි අයං උදානෙ භද්දියසුත්තෙ ගාථා. සොයෙව ඉක-සද්දෙන සකත්ථපවත්තෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා ‘‘අන්තරිකායා’’ති ච වුත්තො, තස්මා උදාහරණොදාහරිතබ්බානමෙත්ථ විරොධාභාවො වෙදිතබ්බොති. කිමත්ථං අත්ථවිසෙසනියමො කතොති ආහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. නනු චෙත්ථ උපයොගවචනමෙව, අථ කස්මා සම්බන්ධීයත්ථො වුත්තො, සම්බන්ධීයත්ථෙ වා කස්මා උපයොගවචනං කතන්ති අනුයොගසම්භවතො තං පරිහරිතුං ‘‘අන්තරාසද්දෙන පනා’’තිආදි වුත්තං, තෙන සම්බන්ධීයත්ථෙ සාමිවචනප්පසඞ්ගෙ ¶ සද්දන්තරයොගෙන ලද්ධමිදං උපයොගවචනන්ති දස්සෙති, න කෙවලං සාසනෙව, ලොකෙපි එවමෙවිදං ලද්ධන්ති දස්සෙන්තො ‘‘ඊදිසෙසු චා’’තිආදිමාහ. විසෙසයොගතාදස්සනමුඛෙන හි අයමත්ථොපි දස්සිතො. එකෙනපි අන්තරා-සද්දෙන යුත්තත්තා ද්වෙ උපයොගවචනානි කාතබ්බානි. ද්වීහි පන යොගෙ කා කථාති අත්ථස්ස සිජ්ඣනතො. අක්ඛරං චින්තෙන්ති ලිඞ්ගවිභත්තියාදීහීති අක්ඛරචින්තකා, සද්දවිදූ. අක්ඛර-සද්දෙන චෙත්ථ තම්මූලකානි පදාදීනිපි ගහෙතබ්බානි. යදිපි සද්දතො එකමෙව යුජ්ජන්ති, අත්ථතො පන සො ද්වික්ඛත්තුං යොජෙතබ්බො එකස්සාපි පදස්ස ආවුත්තියාදිනයෙන අනෙකධා සම්පජ්ජනතොති දස්සෙති ‘‘දුතියපදෙනපී’’තිආදිනා. කො පන දොසො අයොජිතෙති ආහ ‘‘අයොජියමානෙ උපයොගවචනං න පාපුණාතී’’ති. දුතියපදං න පාපුණාතීති අත්ථො සද්දන්තරයොගවසා සද්දෙයෙව සාමිවචනප්පසඞ්ගෙ උපයොගවිභත්තියා ඉච්ඡිතත්තා. සද්දාධිකාරො හි විභත්තිපයොගො.

අද්ධාන-සද්දො ¶ දීඝපරියායොති ආහ ‘‘දීඝමග්ග’’න්ති. කිත්තාවතා පන සො දීඝො නාම තදත්ථභූතොති චොදනමපනෙති ‘‘අද්ධානගමනසමයස්ස හී’’තිආදිනා. අද්ධානගමනසමයස්ස විභඞ්ගෙති ගණභොජනසික්ඛාපදාදීසු අද්ධානගමනසමයසද්දස්ස පදභාජනීයභූතෙ විභඞ්ගෙ (පාචි. 217). අඩ්ඪයොජනම්පි අද්ධානමග්ගො, පගෙව තදුත්තරි. අඩ්ඪමෙව යොජනස්ස අඩ්ඪයොජනං, ද්විගාවුතමත්තං. ඉධ පන චතුගාවුතප්පමාණං යොජනමෙව, තස්මා ‘‘අද්ධානමග්ගපටිපන්නො’’ති වදතීති අධිප්පායො.

මහන්තසද්දො උත්තමත්ථො, බහ්වත්ථො ච ඉධාධිප්පෙතොති ආහ ‘‘මහතා’’තිආදි. ගුණමහත්තෙනාති අප්පිච්ඡතාදිගුණමහන්තභාවෙන. සඞ්ඛ්යාමහත්තෙනාති ගණනමහන්තභාවෙන. තදෙවත්ථං සමත්ථෙති ‘‘සො හී’’තිආදිනා. සො භික්ඛුසඞ්ඝොති ඉධ ආගතො තදා පරිවාරභූතො භික්ඛුසඞ්ඝො. මහාති උත්තමො. වාක්යෙපි හි තමිච්ඡන්ති පයොගවසා. අප්පිච්ඡතාති නිල්ලොභතා සද්දො චෙත්ථ සාවසෙසො, අත්ථො පන නිරවසෙසො. න හි ‘‘අප්පලොභතාති අභිත්ථවිතුමරහතී’’ති අට්ඨකථාසු වුත්තං. මජ්ඣිමාගමටීකාකාරො පන ආචරියධම්මපාලත්ථෙරො එවමාහ ‘‘අප්පසද්දස්ස පරිත්තපරියායං මනසි කත්වා ‘බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං වියා’ති (මහානි. අට්ඨ. 85) අට්ඨකථායං වුත්තං. අප්පසද්දො පනෙත්ථ ‘අභාවත්ථො’ තිපි සක්කා විඤ්ඤාතුං ‘අප්පාබාධතඤ්චසඤ්ජානාමී’තිආදීසු (ම. නි. 1.225) වියා’’ති. සඞ්ඛ්යායපි මහාති ගණනායපි බහු අහොසි, ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති පදාවත්ථිකන්තවචනවසෙන සංවණ්ණෙතබ්බපදස්ස ඡෙදනමිව හොතීති තදපරාමසිත්වා ‘‘තෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති පුන වාක්යාවත්ථිකන්තවචනවසෙන සංවණ්ණෙතබ්බපදෙන සදිසීකරණං. එසා හි සංවණ්ණනකානං පකති, යදිදං විභත්තියානපෙක්ඛාවසෙන යථාරහං සංවණ්ණෙතබ්බපදත්ථං ¶ සංවණ්ණෙත්වා පුන තත්ථ විජ්ජමානවිභත්තිවසෙන පරිවත්තෙත්වා නික්ඛිපනන්ති. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතත්තා සඞ්ඝොති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ආහ ‘‘දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතෙන සමණගණෙනා’’ති. එත්ථ පන ‘‘යායං දිට්ඨි අරියා නිය්යානිකා නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.324, 356; ම. නි. 1.492; 3.54; පරි. 274) එවං වුත්තාය දිට්ඨියා. ‘‘යානි තානි සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි ¶ විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානි, තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.323; ම. නි. 1.492; 3.54; අ. නි. 6.11; පරි. 274) එවං වුත්තානඤ්ච සීලානං සාමඤ්ඤෙන සඞ්ඝාතො සඞ්ඝටිතො සමෙතොති දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාතො, සමණගණො, දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතොති වුත්තං හොති. ‘‘දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤසඞ්ඝාටසඞ්ඛාතෙනා’’ තිපි පාඨො. තථා සඞ්ඛාතෙන කතිතෙනාති අත්ථො. තථා හි දිට්ඨිසීලාදීනං නියතසභාවත්තා සොතාපන්නාපි අඤ්ඤමඤ්ඤං දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතා, පගෙව සකදාගාමිආදයො, තථා ච වුත්තං ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො’’ති, (සං. නි. 2.41; 5.198, 1004) ‘‘අට්ඨානමෙතං භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො සඤ්චිච්චපාණං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති ච ආදි. අරියපුග්ගලස්ස හි යත්ථ කත්ථචි දූරෙ ඨිතාපි අත්තනො ගුණසාමග්ගියා සංහතතායෙව, ‘‘තථාරූපාය දිට්ඨියා දිට්ඨිසාමඤ්ඤගතො විහරති, (ම. නි. 1.492) තථාරූපෙසු සීලෙසු සීලසාමඤ්ඤගතො විහරතී’’ති (ම. නි. 1.492) වචනතො පන පුථුජ්ජනානම්පි දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවො ලබ්භතියෙව. සද්ධිං-සද්දො එකතොති අත්ථෙ නිපාතො. පඤ්ච…පෙ… මත්තානීති පඤ්ච-සද්දෙන මත්තසද්දං සඞ්ඛිපිත්වා බාහිරත්ථසමාසො වුත්තො. එතෙසන්ති භික්ඛුසතානං. පුන පඤ්ච මත්තා පමාණාති බ්යාසො, නිකාරලොපො චෙත්ථ නපුංසකලිඞ්ගත්තා.

සුප්පියොති තස්ස නාමමෙව, න ගුණාදි. න කෙවලං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං භගවායෙව, අථ ඛො සුප්පියොපි පරිබ්බාජකො බ්රහ්මදත්තෙන මාණවෙන සද්ධින්ති පුග්ගලං සම්පිණ්ඩෙති, තඤ්ච ඛො මග්ගපටිපන්නසභාගතාය එව, න සීලාචාරාදිසභාගතායාති වුත්තං ‘‘පි-කාරො’’තිආදි. සුඛුච්චාරණවසෙන පුබ්බාපරපදානං සම්බන්ධමත්තකරභාවං සන්ධාය ‘‘පදසන්ධිකරො’’ති වුත්තං, න පන සරබ්යඤ්ජනාදිසන්ධිභාවං, තෙනාහ ‘‘බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතාවසෙන වුත්තො’’ති, එතෙන පදපූරණමත්තන්ති දස්සෙති. අපිච අවධාරණත්ථොපි ඛො-සද්දො යුත්තො ‘‘අස්සොසි ඛො වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (පාරා. 1) විය, තෙන අද්ධානමග්ගපටිපන්නො අහොසියෙව, නාස්ස මග්ගපටිපත්තියා කොචි අන්තරායො අහොසීති අයමත්ථො දීපිතො හොති. සඤ්ජයස්සාති රාජගහවාසිනො ¶ සඤ්ජයනාමස්ස පරිබ්බාජකස්ස, යස්ස සන්තිකෙ පඨමං උපතිස්සකොලිතාපි පබ්බජිංසු ඡන්නපරිබ්බාජකොව ¶ , න අචෙලකපරිබ්බාජකො. ‘‘යදා, තදා’’ති ච එතෙන සමකාලමෙව අද්ධානමග්ගපටිපන්නතං දස්සෙති. අතීතකාලත්ථො පාළියං හොතිසද්දො යොගවිභාගෙන, තංකාලාපෙක්ඛාය වා එවං වුත්තං, තදා හොතීති අත්ථො.

අන්තෙති සමීපෙ. වසතීති වත්තපටිවත්තාදිකරණවසෙන සබ්බිරියාපථසාධාරණවචනං, අවචරතීති වුත්තං හොති, තෙනෙවාහ ‘‘සමීපචාරො සන්තිකාවචරො සිස්සො’’ති. චොදිතා දෙවදූතෙහීති දහරකුමාරො ජරාජිණ්ණසත්තො ගිලානො කම්මකාරණා, කම්මකාරණිකා වා මතසත්තොති ඉමෙහි පඤ්චහි දෙවදූතෙහි චොදිතා ඔවදිතා සංවෙගං උප්පාදිතා සමානාපි. තෙ හි දෙවා විය දූතා, විසුද්ධිදෙවානං වා දූතාති දෙවදූතා. හීනකායූපගාති අපායකායමුපගතා. නරසඞ්ඛාතා තෙ මාණවාති සම්බන්ධො. සාමඤ්ඤවසෙන චෙත්ථ සත්තො ‘‘මාණවො’’ති වුත්තො, ඉතරෙ පන විසෙසවසෙන. පකරණාධිගතො හෙස අත්ථුද්ධාරොති. කතකම්මෙහීති කතචොරකම්මෙහි. තරුණොති සොළසවස්සතො පට්ඨාය පත්තවීසතිවස්සො, උදානට්ඨකථායඤ්හි ‘‘සත්තා ජාතදිවසතො පට්ඨාය යාව පඤ්චදසවස්සකා, තාව ‘කුමාරකා, බාලා’ති ච වුච්චන්ති. තතො පරං වීසතිවස්සානි ‘යුවානො’’’ති (උදා. අට්ඨ. 44) වුත්තං. තරුණො, මාණවො, යුවාති ච අත්ථතො එකං, ලොකියා පන ‘‘ද්වාදසවස්සතො පට්ඨාය යාව ජරමප්පත්තො, තාව තරුණො’’තිපි වදන්ති.

තෙසු වා ද්වීසු ජනෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. යො වා ‘‘එකං සමය’’න්ති පුබ්බෙ අධිගතො කාලො, තස්ස පටිනිද්දෙසො තත්රාති යඤ්හි සමයං භගවා අන්තරා රාජගහඤ්ච නාළන්දඤ්ච අද්ධානමග්ගපටිපන්නො, තස්මිංයෙව සමයෙ සුප්පියොපි තං අද්ධානමග්ගං පටිපන්නො අවණ්ණං භාසති, බ්රහ්මදත්තො ච වණ්ණං භාසතීති. නිපාතමත්තන්ති එත්ථ මත්තසද්දෙන විසෙසත්ථාභාවතො පදපූරණත්තං දස්සෙති. මධුපිණ්ඩිකපරියායොති මධුපිණ්ඩිකදෙසනා නාම ඉති නං සුත්තන්තං ධාරෙහි, රාජඤ්ඤාති පායාසිරාජඤ්ඤනාමකං රාජානමාලපති. පරියායති පරිවත්තතීති පරියායො, වාරො. පරියායෙති දෙසෙතබ්බමත්ථං පටිපාදෙතීති පරියායො, දෙසනා. පරියායති අත්තනො ඵලං පටිග්ගහෙත්වා පවත්තතීති පරියායො, කාරණං. අනෙකසද්දෙනෙව අනෙකවිධෙනාති අත්ථො විඤ්ඤායති අධිප්පායමත්තෙනාති ¶ ආහ ‘‘අනෙකවිධෙනා’’ති. කාරණඤ්චෙත්ථ කාරණපතිරූපකමෙව, න එකංසකාරණං අවණ්ණකාරණස්ස අභූතත්තා, තස්මා කාරණෙනාති කාරණපතිරූපකෙනාති අත්ථො. තථා හි වක්ඛති ‘‘අකාරණමෙව ‘කාරණ’න්ති වත්වා’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.1). ජාතිවසෙනිදං බහ්වත්ථෙ එකවචනන්ති දස්සෙති ‘‘බහූහී’’තිආදිනා.

‘‘අවණ්ණවිරහිතස්ස ¶ අසමානවණ්ණසමන්නාගතස්සපී’’ති වක්ඛමානකාරණස්ස අකාරණභාවහෙතුදස්සනත්ථං වුත්තං, දොසවිරහිතස්සපි අසදිසගුණසමන්නාගතස්සාපීති අත්ථො. බුද්ධස්ස භගවතො අවණ්ණං දොසං නින්දන්ති සම්බන්ධො. ‘‘යං ලොකෙ’’තිආදිනා අරසරූපනිබ්භොගඅකිරියවාදඋච්ඡෙදවාදජෙගුච්ඡීවෙනයිකතපස්සීඅපගබ්භභාවානං කාරණපතිරූපකං දස්සෙති. තස්මාති හි එතං ‘‘අරසරූපො…පෙ… අපගබ්භො’’ති ඉමෙහි පදෙහි සම්බන්ධිතබ්බං. ඉදං වුත්තං හොති – ලොකසම්මතො අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලීකම්මසාමීචිකම්මආසනාභිනිමන්තනසඞ්ඛාතො සාමග්ගීරසො සමණස්ස ගොතමස්ස නත්ථි, තස්මා සො සාමග්ගීරසසඞ්ඛාතෙන රසෙන අසම්පන්නසභාවො, තෙන සාමග්ගීරසසඞ්ඛාතෙන පරිභොගෙන අසමන්නාගතො. තස්ස අකත්තබ්බතාවාදො, උච්ඡිජ්ජිතබ්බතාවාදො ච, තං සබ්බං ගූථං විය මණ්ඩනජාතියො පුරිසො ජෙගුච්ඡී. තස්ස විනාසකො සොව තදකරණතො විනෙතබ්බො. තදකරණෙන වයොවුඩ්ඪෙ තාපෙති තදාචාරවිරහිතතාය වා කපණපුරිසො. තදකරණෙන දෙවලොකගබ්භතො අපගතො, තදකරණතො වා සො හීනගබ්භො චාති එවං තදෙව අභිවාදනාදිඅකරණං අරසරූපතාදීනං කාරණපතිරූපකං දට්ඨබ්බං. ‘‘නත්ථි…පෙ… විසෙසො’’ති එතස්ස පන ‘‘සුන්දරිකාය නාම පරිබ්බාජිකාය මරණානවබොධො, සංසාරස්ස ආදිකොටියා අපඤ්ඤායනපටිඤ්ඤා, ඨපනීයපුච්ඡාය අබ්යාකතවත්ථුබ්යාකරණ’’න්ති එවමාදීනි කාරණපතිරූපකානි නිද්ධාරිතබ්බානි, තථා ‘‘තක්කපරියාහතං සමණො…පෙ… සයම්පටිභාන’’න්ති එතස්ස ‘‘අනාචරියකෙන සාමං පටිවෙධෙන තත්ථ තත්ථ තථා තථා ධම්මදෙසනා, කත්ථචි පරෙසං පටිපුච්ඡාකථනං, මහාමොග්ගල්ලානාදීහි ආරොචිතනයෙනෙව බ්යාකරණ’’න්ති එවමාදීනි, ‘‘සමණො…පෙ… න අග්ගපුග්ගලො’’ති එතෙසං පන ‘‘සබ්බධම්මානං කමෙනෙව ¶ අනවබොධො, ලොකන්තස්ස අජානනං, අත්තනා ඉච්ඡිතතපචාරාභාවො’’ති එවමාදීනි. ඣානවිමොක්ඛාදි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන උත්තරිමනුස්සධම්මො. අරියං විසුද්ධං, උත්තමං වා ඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං, අලං කිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං අරියඤාණදස්සනං එත්ථ, එතස්සාති වා අලමරියඤාණදස්සනො. ස්වෙව විසෙසො තථා. අරියඤාණදස්සනමෙව වා විසෙසං වුත්තනයෙන අලං පරියත්තං යස්ස, යස්මින්ති වා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො, උත්තරිමනුස්සධම්මොව. තක්කපරියාහතන්ති කප්පනාමත්තෙන සමන්තතො ආහරිතං, විතක්කෙන වා පරිඝටිතං. වීමංසානුචරිතන්ති වීමංසනාය පුනප්පුනං පරිමජ්ජිතං. සයම්පටිභානන්ති සයමෙව අත්තනො විභූතං, තාදිසං ධම්මන්ති සම්බන්ධො. අකාරණන්ති අයුත්තං අනුපපත්තිං. කාරණපදෙ චෙතං විසෙසනං. න හි අරසරූපතාදයො දොසා භගවති සංවිජ්ජන්ති, ධම්මසඞ්ඝෙසු ච දුරක්ඛාතදුප්පටිපන්නාදයො අකාරණන්ති වා යුත්තිකාරණරහිතං අත්තනා පටිඤ්ඤාමත්තං. පකතිකම්මපදඤ්චෙතං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථෙ කාරණං වත්වාති එත්ථ කාරණං ඉවාති ඉව-සද්දත්ථො රූපකනයෙන යොජෙතබ්බො පතිරූපකකාරණස්ස ¶ අධිප්පෙතත්තා. තථා තථාති ජාතිවුඩ්ඪානමනභිවාදනාදිනා තෙන තෙන ආකාරෙන. වණ්ණසද්දස්ස ගුණපසංසාසු පවත්තනතො යථාක්කමං ‘‘අවණ්ණං දොසං නින්ද’’න්ති වුත්තං.

දුරක්ඛාතොති දුට්ඨුමාක්ඛාතො, තථා දුප්පටිවෙදිතො. වට්ටතො නිය්යාතීති නිය්යානං, තදෙව නිය්යානිකො, තතො වා නිය්යානං නිස්සරණං, තත්ථ නියුත්තොති නිය්යානිකො. වට්ටතො වා නිය්යාතීති නිය්යානිකො ය-කාරස්ස ක-කාරං, ඊ-කාරස්ස ච රස්සං කත්වා. ‘‘අනීය-සද්දො හි බහුලා කත්තුඅභිධායකො’’ති සද්දවිදූ වදන්ති, න නිය්යානිකො තථා. සංසාරදුක්ඛස්ස අනුපසමසංවත්තනිකො වුත්තනයෙන. පච්චනීකපටිපදන්ති සම්මාපටිපත්තියා විරුද්ධපටිපදං. අනනුලොමපටිපදන්ති සප්පුරිසානං අනනුලොමපටිපදං. අධම්මානුලොමපටිපදන්ති ලොකුත්තරධම්මස්ස අනනුලොමපටිපදං. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘අවණ්ණං භාසති, වණ්ණං භාසතී’’ති ච වත්තමානකාලනිද්දෙසො කතො, නනු සඞ්ගීතිකාලතො සො අවණ්ණවණ්ණානං භාසනකාලො අතීතොති? සච්චමෙතං, ‘‘අද්ධානමග්ගපටිපන්නො හොතී’’ති එත්ථ හොති-සද්දො විය අතීතකාලත්ථත්තා පන භාසති-සද්දස්ස එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අථ වා යස්මිං කාලෙ තෙහි අවණ්ණො වණ්ණො ච භාසීයති, තමපෙක්ඛිත්වා ¶ එවං වුත්තං, එවඤ්ච කත්වා ‘‘තත්රා’’ති පදස්ස කාලපටිනිද්දෙසවිකප්පනං අට්ඨකථායං අවුත්තම්පි සුපපන්නං හොති.

‘‘සුප්පියස්ස පන…පෙ… භාසතී’’ති පාළියා සම්බන්ධදස්සනං ‘‘අන්තෙවාසී පනස්සා’’තිආදිවචනං. අපරාමසිතබ්බං අරියූපවාදකම්මං, තථා අනක්කමිතබ්බං. ස්වායන්ති සො ආචරියො. අසිධාරන්ති අසිනා තිඛිණභාගං. කකචදන්ත පන්තියන්ති ඛන්ධකකචස්ස දන්තසඞ්ඛාතාය විසමපන්තියා. හත්ථෙන වා පාදෙන වා යෙන කෙනචි වා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙන පහරිත්වා කීළමානො විය. අක්ඛිකණ්ණකොසසඞ්ඛාතට්ඨානවසෙන තීහි පකාරෙහි භින්නො මදො යස්සාති පභින්නමදො, තං. අවණ්ණං භාසමානොති අවණ්ණං භාසනහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි අයං මාන-සද්දො. න අයො වුඩ්ඪි අනයො. සොයෙව බ්යසනං, අතිරෙකබ්යසනන්ති අත්ථො, තං පාපුණිස්සති එකන්තමහාසාවජ්ජත්තා රතනත්තයොපවාදස්ස. තෙනෙවාහ –

කලිනා තෙන සුඛං න වින්දතී’’ති. (සු. නි. 663; සං නි. 1.180-181; නෙත්ති. 92);

‘‘අම්හාකං ¶ ආචරියො’’තිආදිනා බ්රහ්මදත්තස්ස සංවෙගුප්පත්තිං, අත්තනො ආචරියෙ ච කාරුඤ්ඤප්පවත්තිං දස්සෙත්වා කිඤ්චාපි අන්තෙවාසිනා ආචරියස්ස අනුකූලෙන භවිතබ්බං, අයං පන පණ්ඩිතජාතිකත්තා න ඊදිසෙසු ඨානෙසු තමනුවත්තතීති ඉදානිස්ස කම්මස්සකතාඤාණප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘ආචරියෙ ඛො පනා’’තිආදිමාහ. හලාහලන්ති තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මාරණකං විසං. හනතීති හි හලො න-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා, හලානම්පි විසෙසො හලො හලාහලො මජ්ඣෙදීඝවසෙන, එතෙන ච අඤ්ඤෙ අට්ඨවිධෙ විසෙ නිවත්තෙති. වුත්තඤ්ච –

‘‘පුමෙ පණ්ඩෙ ච කාකොල, කාළකූටහලාහලා;

සරොත්ථිකොසුඞ්කිකෙ යො, බ්රහ්මපුත්තො පදීපනො;

දාරදො වච්ඡනාභො ච, විසභෙදා ඉමෙ නවා’’ති.

ඛරොදකන්ති ¶ චණ්ඩසොතොදකං. ‘‘ඛාරොදක’’න්තිපි පාඨො, අතිලොණතාය තිත්තොදකන්ති අත්ථො. නරකපපාතන්ති චොරපපාතං. මාණවකාති අත්තානමෙව ඔවදිතුං ආලපති ‘‘සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලි අප්පටිවිද්ධොඅහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) විය. ‘‘කම්මස්සකා’’ති කම්මමෙව අත්තසන්තකභාවං වත්වා තදෙව විවරති ‘‘අත්තනො කම්මානුරූපමෙව ගතිං ගච්ඡන්තී’’තිආදිනා. යොනිසොති උපායෙන ඤායෙන. උම්මුජ්ජිත්වාති ආචරියො විය අයොනිසො අරියූපවාදෙ අනිම්මුජ්ජන්තො යොනිසො අරියූපවාදතො උම්මුජ්ජිත්වා, උද්ධං හුත්වාති අත්ථො. මද්දමානොති මද්දන්තො භින්දන්තො. එකංසකාරණමෙව ඉධ කාරණන්ති දස්සෙතුකාමෙන ‘‘සම්මා’’ති වුත්තං. ‘‘යථා ත’’න්තිආදිනා තස්ස සමාරද්ධභාවං දස්සෙති, න්ති ච නිපාතමත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා අඤ්ඤො පණ්ඩිතසභාවො ජාති ආචාරවසෙන කුලපුත්තො අනෙකපරියායෙන තිණ්ණං රතනානං වණ්ණං භාසිතුමාරභති, තථා අයම්පි ආරද්ධො, තඤ්ච ඛො අපි නාමායමාචරියො එත්තකෙනාපි රතනත්තයාවණ්ණභාසතො ඔරමෙය්යාති.

සප්පරාජවණ්ණන්ති අහිරාජවණ්ණං. වණ්ණපොක්ඛරතායාති වණ්ණසුන්දරතාය, වණ්ණසරීරෙන වා. වාරිජං කමලං න පහරාමි න භඤ්ජාමි, ආරා දූරතොව උපසිඞ්ඝාමීති අත්ථො. අථාති එවං සන්තෙපි. ගන්ධත්ථෙනොති ගන්ධචොරො. සඤ්ඤූළ්හාති ගන්ථිතා බන්ධිතා. ගහපතීති උපාලිගහපතිං නාටපුත්තස්ස ආලපනං. එත්ථ ච වණ්ණිතබ්බො ‘‘අයමීදිසො’’ති පකාසෙතබ්බොති වණ්ණො, සණ්ඨානං. වණ්ණීයති අසඞ්කරතො වවත්ථාපීයතීති වණ්ණො, ජාති. වණ්ණෙති විකාරමාපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති වණ්ණො, රූපායතනං. වණ්ණීයති ඵලමෙතෙන යථාසභාවතො විභාවීයතීති වණ්ණො, කාරණං. වණ්ණීයති අප්පමහන්තාදිවසෙන පමීයතීති වණ්ණො, පමාණං. වණ්ණීයති පසංසීයතීති වණ්ණො ¶ , ගුණො. වණ්ණනං ගුණසංකිත්තනං වණ්ණො, පසංසා. එවං තත්ථ තත්ථ වණ්ණසද්දස්සුප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ආදිසද්දෙන ජාතරූපපුළිනක්ඛරාදයො සඞ්ගණ්හාති. ‘‘ඉධ ගුණොපි පසංසාපී’’ති වුත්තමෙව සමත්ථෙති ‘‘අයං කිරා’’තිආදිනා. කිරාති චෙත්ථ අනුස්සවනත්ථෙ, පදපූරණමත්තෙ වා. ගුණූපසඤ්හිතන්ති ගුණොපසඤ්ඤුතං. ‘‘ගුණූපසඤ්හිතං පසංස’’න්ති පන වදන්තො පසංසාය එව ගුණභාසනං සිද්ධං තස්සා තදවිනාභාවතො, තස්මා ඉදමත්ථද්වයං යුජ්ජතීති දස්සෙති.

කථං ¶ භාසතීති ආහ ‘‘තත්ථා’’තිආදි. එකො ච සො පුග්ගලො චාති එකපුග්ගලො. කෙනට්ඨෙන එකපුග්ගලො? අසදිසට්ඨෙන, ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙන, අසමසමට්ඨෙන ච. සො හි පඨමාභිනීහාරකාලෙ දසන්නං පාරමීනං පටිපාටියා ආවජ්ජනං ආදිං කත්වා බොධිසම්භාරසම්භරණගුණෙහි චෙව බුද්ධගුණෙහි ච සෙසමහාජනෙන අසදිසො. යෙ චස්ස ගුණා, තෙපි අඤ්ඤසත්තානං ගුණෙහි විසිට්ඨා, පුරිමකා ච සම්මාසම්බුද්ධා සබ්බසත්තෙහි අසමා, තෙහි පන අයමෙවෙකො රූපකායනාමකායෙහි සමො. ලොකෙති සත්තලොකෙ. ‘‘උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජතී’’ති පන ඉදං උභයම්පි විප්පකතවචනමෙව උප්පාදකිරියාය වත්තමානකාලිකත්තා. උප්පජ්ජමානො බහුජනහිතාය උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති එවං පනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ලක්ඛණෙ හෙස මාන-සද්දො, එවරූපඤ්චෙත්ථ ලක්ඛණං න සක්කා අඤ්ඤෙන සද්දලක්ඛණෙන පටිබාහිතුං. අපිච උප්පජ්ජමානො නාම, උප්පජ්ජති නාම, උප්පන්නො නාමාති අයමෙත්ථ භෙදො වෙදිතබ්බො. එස හි දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව අනාගාමිඵලං, තාව උප්පජ්ජමානො නාම, අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාම, අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම. බුද්ධානඤ්හි සාවකානං විය න පටිපාටියා ඉද්ධිවිධඤාණාදීනි උප්පජ්ජන්ති, සහෙව පන අරහත්තමග්ගෙන සකලොපි සබ්බඤ්ඤුගුණරාසි ආගතොව නාම හොති, තස්මා නිබ්බත්තසබ්බකිච්චත්තා අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම, තදනිබ්බත්තත්තා තදඤ්ඤක්ඛණෙ යථාරහං ‘‘උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති’’ ච්චෙව වුච්චති. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ අරහත්තඵලක්ඛණංයෙව සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අතීතකාලිකස්සාපි වත්තමානපයොගස්ස කත්ථචි දිට්ඨත්තා උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. එවං සති ‘‘උප්පජ්ජමානො’’ති චෙත්ථ මාන-සද්දො සාමත්ථියත්ථො. යාවතා සාමත්ථියෙන මහාබොධිසත්තානං චරිමභවෙ උප්පත්ති ඉච්ඡිතබ්බා, තාවතා සාමත්ථියෙන බොධිසම්භාරභූතෙන පරිපුණ්ණෙන සමන්නාගතො හුත්වාති අත්ථො. තථාසාමත්ථියයොගෙන හි උප්පජ්ජමානො නාමාති. සබ්බසත්තෙහි අසමො, අසමෙහි පුරිමබුද්ධෙහෙව සමො මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණ නික්ඛං විය නිබ්බිසිට්ඨො, ‘‘එකපුග්ගලො’’ති චෙතස්ස විසෙසනං. ආලයසඞ්ඛාතං තණ්හං සමුග්ඝාතෙති සමුච්ඡින්දතීති ආලයසමුග්ඝාතො. වට්ටං උපච්ඡින්දතීති වට්ටුපච්ඡෙදො.

පහොන්තෙනාති ¶ සක්කොන්තෙන. ‘‘පඤ්චනිකායෙ’’ති වත්වාපි අනෙකාවයවත්තා තෙසං න එත්තකෙන සබ්බථා පරියාදානන්ති ‘‘නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං චතුරාසීති ¶ ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානී’’ති වුත්තං. අතිත්ථෙනාති අනොතරණට්ඨානෙන. න වත්තබ්බො අපරිමාණවණ්ණත්තා බුද්ධාදීනං, නිරවසෙසානඤ්ච තෙසං ඉධ පකාසනෙන පාළිසංවණ්ණනාය එව සම්පජ්ජනතො, චිත්තසම්පහංසනකම්මට්ඨානසම්පජ්ජනවසෙන ච සඵලත්තා. ථාමො වෙදිතබ්බො සබ්බථාමෙන පකාසිතත්තා. කිං පන සො තථා ඔගාහෙත්වා භාසතීති ආහ. ‘‘බ්රහ්මදත්තො පනා’’තිආදි. අනුක්කමෙන පුනප්පුනං වා සවනං අනුස්සවො, පරම්පරසවනං. ආදි-සද්දෙන ආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තියො සඞ්ගණ්හාති. තත්ථ ‘‘සුන්දරමිදං කාරණ’’න්ති එවං සයමෙව කාරණපරිවිතක්කනං ආකාරපරිවිතක්කො. අත්තනො දිට්ඨියා නිජ්ඣායිත්වා ඛමනං රුච්චනං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තීති අට්ඨකථාසු වුත්තං, තෙහියෙව සම්බන්ධිතෙනාති අත්ථො. මත්ත-සද්දො හෙත්ථ විසෙසනිවත්තිඅත්ථො, තෙන යථාවුත්තං කාරණං නිවත්තෙති. අත්තනො ථාමෙනාති අත්තනො ඤාණබලෙනෙව, න පන බුද්ධාදීනං ගුණානුරූපන්ති අධිප්පායො. අසඞ්ඛ්යෙය්යාපරිමෙය්යප්පභෙදා හි බුද්ධාදීනං ගුණා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං,

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.304; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; බු. වං. අට්ඨ. 4.1; අප. අට්ඨ. 2.91; චරියා. අට්ඨ. 9, 329);

ඉධාපි වක්ඛති ‘‘අප්පමත්තකං ඛො පනෙත’’න්තිආදි.

ඉති-සද්දො නිදස්සනත්ථො වුත්තප්පකාරං නිදස්සෙති. හ-කාරො නිපාතමත්තන්ති ආහ ‘‘එවං තෙ’’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සා’’ති ඉදං රුළ්හිපදං ‘‘එකො එකායා’’ති (පාරා. 444, 452) පදං වියාති දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤොඅඤ්ඤස්සා’’ති රුළ්හිපදෙනෙව විවරති. ‘‘උජුමෙවා’’ති සාවධාරණසමාසතං වත්වා තෙන නිවත්තෙතබ්බත්ථං ආහ ‘‘ඊසකම්පි අපරිහරිත්වා’’ති, ථොකතරම්පි අවිරජ්ඣිත්වාති අත්ථො. කථන්ති ආහ ‘‘ආචරියෙන හී’’තිආදි. පුබ්බෙ එකවාරමිව අවණ්ණවණ්ණභාසනෙ නිද්දිට්ඨෙපි ‘‘උජුවිපච්චනීකවාදා’’ති (දී. නි. 1.1) වුත්තත්තා අනෙකවාරමෙව ¶ තෙ එවං භාසන්තීති වෙදිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘පුන ඉතරො අවණ්ණං ඉතරො වණ්ණ’’න්ති වුත්තං. තෙන හි විසද්දස්ස විවිධත්ථතං සමත්ථෙති. සාරඵලකෙති සාරදාරුඵලකෙ ¶ , උත්තමඵලකෙ වා. විසරුක්ඛආණින්ති විසදාරුමයපටාණිං. ඉරියාපථානුබන්ධනෙන අනුබන්ධා හොන්ති, න සම්මාපටිපත්තිඅනුබන්ධනෙන.

සීසානුලොකිනොති සීසෙන අනුලොකිනො, සීසං උක්ඛිපිත්වා මග්ගානුක්කමෙන ඔලොකයමානාති අත්ථො. තස්මිං කාලෙති යම්හි සංවච්ඡරෙ, උතුම්හි, මාසෙ, පක්ඛෙ වා භගවා තං අද්ධානමග්ගං පටිපන්නො, තස්මිං කාලෙ. තෙන හි අනියමතො සංවච්ඡරඋතුමාසඩ්ඪමාසාව නිද්දිසිතා ‘‘තං දිවස’’න්ති දිවසස්ස විසුං නිද්දිට්ඨත්තා, මුහුත්තාදීනඤ්ච දිවසපරියාපන්නතො. ‘‘තං අද්ධානං පටිපන්නො’’ති චෙත්ථ ආධාරවචනමෙතං. තෙනෙව හි කිරියාවිච්ඡෙදදස්සනවසෙන ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරතී’’ති සහ පුබ්බකාලකිරියාහි වත්තමානනිද්දෙසො කතො, ඉතරථා තස්මිං කාලෙ රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරති, තං අද්ධානමග්ගඤ්ච පටිපන්නොති අනධිප්පෙතත්ථො ආපජ්ජෙය්ය. න හි අසමානවිසයා කිරියා එකාධාරා සම්භවන්ති, යා චෙත්ථ අධිප්පෙතා අද්ධානපටිපජ්ජනකිරියා, සා ච අනියමිතා න යුත්තාති. රාජගහපරිවත්තකෙසූති රාජගහං පරිවත්තෙත්වා ඨිතෙසු. ‘‘අඤ්ඤතරස්මි’’න්ති ඉමිනා තෙසු භගවතො අනිබද්ධවාසං දස්සෙති. සොති එවං රාජගහෙ වසමානො සො භගවා. පිණ්ඩාය චරණෙනපි හි තත්ථ පටිබද්ධභාවවචනතො සන්නිවාසත්තමෙව දස්සෙති. යදි පන ‘‘පිණ්ඩාය චරමානො සො භගවා’’ති පච්චාමසෙය්ය, යථාවුත්තොව අනධිප්පෙතත්ථො ආපජ්ජෙය්යාති. තං දිවසන්ති යං දිවසං අද්ධානමග්ගං පටිපන්නො, තං දිවස. තං අද්ධානං පටිපන්නොති එත්ථ අච්චන්තසංයොගවචනමෙතං. භත්තභුඤ්ජනතො පච්ඡා පච්ඡාභත්තං, තස්මිං පච්ඡාභත්තසමයෙ. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති යත්ථ පිණ්ඩපාතත්ථාය චරිත්වා භුඤ්ජන්ති, තතො අපක්කන්තො. තං අද්ධානං පටිපන්නොති ‘‘නාළන්දායං වෙනෙය්යානං විවිධහිතසුඛනිප්ඵත්තිං ආකඞ්ඛමානො ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා තිවිධසීලාලඞ්කතං නානාවිධකුහනලපනාදිමිච්ඡාජීවවිද්ධංසනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිජාලවිනිවෙඨනං දසසහස්සිලොකධාතුපකම්පනං බ්රහ්මජාලසුත්තං දෙසෙස්සාමී’’ති තං යථාවුත්තං දීඝමග්ගං පටිපන්නො, ඉදං පන කාරණං පකරණතොව පාකටන්ති න වුත්තං. එත්තාවතා ‘‘කස්මා පන භගවා තං අද්ධානං පටිපන්නො’’ති චොදනා විසොධිතා හොති.

ඉදානි ඉතරම්පි චොදනං විසොධිතුං ‘‘සුප්පියොපී’’ති වුත්තං. තස්මිං කාලෙ, තං දිවසං අනුබන්ධොති ච වුත්තනයෙන සම්බන්ධො. පාතො ¶ අසිතබ්බොති පාතරාසො, සො භුත්තො යෙනාති භුත්තපාතරාසො. ඉච්චෙවාති එවමෙව මනසි සන්නිධාය, න පන ‘‘භගවන්තං, භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච පිට්ඨිතො ¶ පිට්ඨිතො අනුබන්ධිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘භගවතො තං මග්ගං පටිපන්නභාවං අජානන්තොවා’’ති, තථා අජානන්තො එව හුත්වා අනුබන්ධොති අත්ථො. න හි සො භගවන්තං දට්ඨුමෙව ඉච්ඡති, තෙනාහ ‘‘සචෙ පන ජානෙය්ය, නානුබන්ධෙය්යා’’ති. එත්තාවතා ‘‘කස්මා ච සුප්පියො අනුබන්ධො’’ති චොදනා විසොධිතා හොති. ‘‘සො’’තිආදිනා අපරම්පි චොදනං විසොධෙති. කදාචි පන භගවා අඤ්ඤතරවෙසෙනෙව ගච්ඡති අඞ්ගුලිමාලදමනපක්කුසාතිඅභිග්ගමනාදීසු, කදාචි බුද්ධසිරියා, ඉධාපි ඊදිසාය බුද්ධසිරියාති දස්සෙතුං ‘‘බුද්ධසිරියා සොභමාන’’න්තිආදි වුත්තං. සිරීති චෙත්ථ සරීරසොභග්ගාදිසම්පත්ති, තදෙව උපමාවසෙන දස්සෙති ‘‘රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තමිවා’’තිආදිනා. ගච්ඡතීති ජඞ්ගමො යථා ‘‘චඞ්කමො’’ති. චඤ්චලමානො ගච්ඡන්තො ගිරි, තාදිසස්ස කනකගිරිනො සිඛරමිවාති අත්ථො.

‘‘තස්මිං කිරා’’තිආදි තබ්බිවරණං, පාළියං අදස්සිතත්තා, පොරාණට්ඨකථායඤ්ච අනාගතත්තා අනුස්සවසිද්ධා අයං කථාති දස්සෙතුං ‘‘කිරා’’ති වුත්තන්ති වදන්ති, තථා වා හොතු අඤ්ඤථා වා, අත්තනා අදිට්ඨං, අසුතං, අමුතඤ්ච අනුස්සවමෙවාති දට්ඨබ්බං. නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරවසෙන ඡබ්බණ්ණා. සමන්තාති සමන්තතො දසහි දිසාහි. අසීතිහත්ථප්පමාණෙති තෙසං රස්මීනං පකතියා පවත්තිට්ඨානවසෙන වුත්තං, තස්මා සමන්තතො, උපරි ච පච්චෙකං අසීතිහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ පකතියාව ඝනීභූතා රස්මියො තිට්ඨන්තීති දට්ඨබ්බං, විනයටීකායං පන ‘‘තායෙව බ්යාමප්පභා නාම. යතො ඡබ්බණ්ණා රස්මියො තළාකතො මාතිකා විය දසසු දිසාසු ධාවන්ති, සා යස්මා බ්යාමමත්තා විය ඛායති, තස්මා බ්යාමප්පභාති වුච්චතී’’ති වුත්තං, (වි. වි. ටී. 1.16) සඞ්ගීතිසුත්තවණ්ණනායං පන වක්ඛති ‘‘පුරත්ථිමකායතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. පච්ඡිමකායතො. දක්ඛිණහත්ථතො. වාමහත්ථතො සුවණ්ණවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. උපරි කෙසන්තතො පට්ඨාය සබ්බකෙසාවට්ටෙහි මොරගීවවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා ගගනතලෙ ¶ අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. හෙට්ඨා පාදතලෙහි පවාළවණ්ණා රස්මි උට්ඨහිත්වා ඝනපථවියං අසීතිහත්ථං ඨානං ගණ්හාති. එවං සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තං ඨානං ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො විජ්ජොතමානා විප්ඵන්දමානා විධාවන්තී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 3.299) කෙචි පන අඤ්ඤථාපි පරිකප්පනාමත්තෙන වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං තථා අඤ්ඤත්ථ අනාගතත්තා, අයුත්තත්තා ච. තාසං පන බුද්ධරස්මීනං තදා අනිග්ගූහිතභාවදස්සනත්ථං ‘‘තස්මිං කිර සමයෙ’’ති වුත්තං. පක්කුසාතිඅභිග්ගමනාදීසු විය හි තදා තාසං නිග්ගූහනෙ කිඤ්චි කාරණං නත්ථි. ආධාවන්තීති අභිමුඛං දිසං ධාවන්ති. විධාවන්තීති විවිධා හුත්වා විදිසං ධාවන්ති.

තස්මිං ¶ වනන්තරෙ දිස්සමානාකාරෙන තාසං රස්මීනං සොභා විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘රතනාවෙළා’’තිආදි. රතනාවෙළා නාම රතනමයවටංසකං මුද්ධං අවති රක්ඛතීති හි අවෙළා, ආවෙළා වා, මුද්ධමාලා. උක්කා නාම යා සජොතිභූතා, තාසං සතං, නිපතනං නිපාතො, තස්ස නිපාතො, තෙන සමාකුලං තථා. පිසිතබ්බත්තා පිට්ඨං, චීනදෙසෙ ජාතං පිට්ඨං චීනපිට්ඨං, රත්තචුණ්ණං, යං ‘‘සින්දූරො’’තිපි වුච්චති, චීනපිට්ඨමෙව චුණ්ණං. වායුනො වෙගෙන ඉතො චිතො ච ඛිත්තං තන්ති තථා. ඉන්දස්ස ධනු ලොකසඞ්කෙතවසෙනාති ඉන්දධනු, සූරියරස්මිවසෙන ගගනෙ පඤ්ඤායමානාකාරවිසෙසො. කුටිලං අචිරට්ඨායිත්තා විරූපං හුත්වා ජවති ධාවතීති විජ්ජු, සායෙව ලතා තංසදිසභාවෙනාති තථා, වායුවෙගතො වලාහකඝට්ටනෙනෙව ජාතරස්මි. තායති අවිජහනවසෙන ආකාසං පාලෙතීති තාරා, ගණසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. තස්ස පභා තථා. විප්ඵුරිතවිච්ඡරිතමිවාති ආභාය විවිධං ඵරමානං, විජ්ජොතයමානං විය ච. වනස්ස අන්තරං විවරං වනන්තරං, භගවතා පත්තපත්තවනප්පදෙසන්ති වුත්තං හොති.

අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි තම්බනඛතාදීහි අනුරඤ්ජිතං තථා. කමලං පදුමපුණ්ඩරීකානි, අවසෙසං නීලරත්තසෙතභෙදං සරොරුහං උප්පලං, ඉති පඤ්චවිධා පඞ්කජජාති පරිග්ගහිතා හොති. විකසිතං ඵුල්ලිතං තදුභයං යස්ස සරස්ස තථා. සබ්බෙන පකාරෙන පරිතො සමන්තතො ඵුල්ලති විකසතීති සබ්බපාලිඵුල්ලං අ-කාරස්ස ආ-කාරං, ර-කාරස්ස ච ල-කාරං කත්වා යථා ‘‘පාලිභද්දො’’ති, තාරානං මරීචි පභා, තාය විකසිතං විජ්ජොතිතං ¶ තථා. බ්යාමප්පභාය පරික්ඛෙපො පරිමණ්ඩලො, තෙන විලාසිනී සොභිනී තථා. මහාපුරිසලක්ඛණානි අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබද්ධත්තා මාලාකාරෙනෙව ඨිතානීති වුත්තං ‘‘ද්වත්තිංසවරලක්ඛණමාලා’’ති. ද්වත්තිංසචන්දාදීනං මාලා කෙනචි ගන්ථෙත්වා පටිපාටියා ච ඨපිතාති න වත්තබ්බා ‘‘යදි සියා’’ති පරිකප්පනාමත්තෙන හි ‘‘ගන්ථෙත්වා ඨපිතද්වත්තිංසචන්දමාලායා’’තිආදි වුත්තං. පරිකප්පොපමා හෙසා, ලොකෙපි ච දිස්සති.

‘‘මයෙව මුඛසොභාස්සෙ, ත්යලමින්දුවිකත්ථනා;

යතොම්බුජෙපි සාත්ථීති, පරිකප්පොපමා අය’’න්ති.

ද්වත්තිංසචන්දමාලාය සිරිං අත්තනො සිරියා අභිභවන්තී ඉවාති සම්බන්ධො. එස නයො සෙසෙසුපි.

එවං භගවතො තදා සොභං දස්සෙත්වා ඉදානි භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපි සොභං දස්සෙන්තො ‘‘තඤ්ච පනා’’තිආදිමාහ ¶ . චතුබ්බිධාය අප්පිච්ඡතාය අප්පිච්ඡා. ද්වාදසහි සන්තොසෙහි සන්තුට්ඨා. තිවිධෙන විවෙකෙන පවිවිත්තා. රාජරාජමහාමත්තාදීහි අසංසට්ඨා. දුප්පටිපත්තිකානං චොදකා. පාපෙ අකුසලෙ ගරහිනො පරෙසං හිතපටිපත්තියා වත්තාරො. පරෙසඤ්ච වචනක්ඛමා. විමුත්තිඤාණදස්සනං නාම පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘තෙස’’න්තිආදිනා තදභිසම්බන්ධෙන භගවතො සොභං දස්සෙති. රත්තපදුමානං සණ්ඩො සමූහො වනං, තස්ස මජ්ඣෙ ගතා තථා. ‘‘රත්තං පදුමං, සෙතං පුණ්ඩරීක’’න්ති පත්තනියමමන්තරෙන තථා වුත්තං, පත්තනියමෙන පන සතපත්තං පදුමං, ඌනකසතපත්තං පුණ්ඩරීකං. පවාළං විද්දුමො, තෙන කතාය වෙදිකාය පරික්ඛිත්තො විය. මිගපක්ඛීනම්පීති පි-සද්දො, අපි-සද්දො වා සම්භාවනායං, තෙනාහ ‘‘පගෙව දෙවමනුස්සාන’’න්ති. මහාථෙරාති මහාසාවකෙ සන්ධායාහ. සුරඤ්ජිතභාවෙන ඊසකං කණ්හවණ්ණතාය මෙඝවණ්ණං. එකංසං කරිත්වාති එකංසපාරුපනවසෙන වාමංසෙ කරිත්වා. කත්තරස්ස ජිණ්ණස්ස ආලම්බනො දණ්ඩො කත්තරදණ්ඩො, බාහුල්ලවසෙනායං සමඤ්ඤා. සුවම්මං නාම සොභණුරච්ඡදො, තෙන වම්මිතා සන්නද්ධාති සුවම්මවම්මිතා, ඉදං තෙසං පංසුකූලධාරණනිදස්සනං. යෙසං කුච්ඡිගතං සබ්බම්පි තිණපලාසාදි ගන්ධජාතමෙව හොති, තෙ ගන්ධහත්ථිනො නාම, යෙ ‘‘හෙමවතා’’තිපි වුච්චන්ති, තෙසම්පි ථෙරානං සීලාදිගුණගන්ධතාය තංසදිසතා. අන්තොජටාබහිජටාසඞ්ඛාතාය ¶ තණ්හාජටාය විජටිතභාවතො විජටිතජටා. තණ්හාබන්ධනාය ඡින්නත්තා ඡින්නබන්ධනා. ‘‘සො’’තිආදි යථාවුත්තවචනස්ස ගුණදස්සනං. අනුබුද්ධෙහීති බුද්ධානමනුබුද්ධෙහි. තෙපි හි එකදෙසෙන භගවතා පටිවිද්ධපටිභාගෙනෙව චත්තාරි සච්චානි බුජ්ඣන්ති. පත්තපරිවාරිතන්ති පුප්ඵදලෙන පරිවාරිතං. කං වුච්චති කමලාදි, තස්මිං සරති විරාජතීති කෙසරං, කිඤ්ජක්ඛො. කණ්ණෙ කරීයතීති කණ්ණිකා. කණ්ණාලඞ්කාරො, තංසදිසණ්ඨානතාය කණ්ණිකා, බීජකොසො. ඡන්නං හංසකුලානං සෙට්ඨො ධතරට්ඨො හංසරාජා විය, හාරිතො නාම මහාබ්රහ්මා විය.

එවං ගච්ඡන්තං භගවන්තං, භික්ඛූ ච දිස්වා අත්තනො පරිසං ඔලොකෙසීති සම්බන්ධො. කාජදණ්ඩකෙති කාජසඞ්ඛාතෙ භාරාවහදණ්ඩකෙ, කාජස්මිං වා භාරලග්ගිතදණ්ඩකෙ. ඛුද්දකං පීඨං පීඨකං. මූලෙ, අග්ගෙ ච තිධා කතො දණ්ඩො තිදණ්ඩො. මොරහත්ථකො මොරපිඤ්ඡං. ඛුද්දකං පසිබ්බං පසිබ්බකං. කුණ්ඩිකා කමණ්ඩලු. සා හි කං උදකං උදෙති පසවෙති, රක්ඛතීති වා කුණ්ඩිකා නිරුත්තිනයෙන. ගහිතං ඔමකතො ලුජ්ජිතං, විවිධං ලුජ්ජිතඤ්ච පීඨක…පෙ… කුණ්ඩිකාදිඅනෙකපරික්ඛාරසඞ්ඛාතං භාරං භරති වහතීති ගහිත…පෙ… භාරභරිතා. ඉතීති නිදස්සනත්ථො. එවන්ති ඉදමත්ථො. එවං ඉදං වචනමාදි යස්ස වචනස්ස තථා, තදෙව නිරත්ථකං වචනං යස්සාති එවමාදිනිරත්ථකවචනා. මුඛං එතස්ස අත්ථීති මුඛරා, සබ්බෙපි මුඛවන්තා එව, අයං පන ඵරුසාභිලාපමුඛවතී, තස්මා එවං වුත්තං. නින්දායඤ්හි අයං රපච්චයො. මුඛෙන ¶ වා අමනාපං කම්මං රාති ගණ්හාතීති මුඛරා. විවිධා කිණ්ණා වාචා යස්සාති විකිණ්ණවාචා. තස්සාති සුප්පියස්ස පරිබ්බාජකස්ස. න්ති යථාවුත්තප්පකාරං පරිසං.

ඉදානීති තස්ස තථාරූපාය පරිසාය දස්සනක්ඛණෙ. පනාති අරුචිසංසූචනත්ථො, තථාපීති අත්ථො. ලාභ…පෙ… හානියා චෙව හෙතුභූතාය. කථං හානීති ආහ ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියානඤ්හී’’තිආදි. නිස්සිරීකතන්ති නිසොභතං, අයමත්ථො මොරජාතකාදීහිපි දීපෙතබ්බො. ‘‘උපතිස්සකොලිතානඤ්චා’’තිආදිනා පක්ඛහානිතාය විත්ථාරො. ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස, මහාමොග්ගල්ලානස්ස ච භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං සන්ධාය ‘‘තෙසු පන පක්කන්තෙසූ’’ති වුත්තං. තෙසං පබ්බජිතකාලෙයෙව අඩ්ඪතෙය්යසතං පරිබ්බාජකපරිසා පබ්බජි, තතො පරම්පි ¶ තදනුපබ්බජිතා පරිබ්බාජකපරිසා අපරිමාණාති දස්සෙති ‘‘සාපි තෙසං පරිසා භින්නා’’ති ඉමිනා. යාය කායචි හි පරිබ්බාජකපරිසාය පබ්බජිතාය තස්ස පරිසා භින්නායෙව නාම සමානගණත්තාති තථා වුත්තං. ‘‘ඉමෙහී’’තිආදිනා ලාභපක්ඛහානිං නිගමනවසෙන දස්සෙති. උසූයසඞ්ඛාතස්ස විසස්ස උග්ගාරො උග්ගිලනං උසූයවිසුග්ගාරො, තං. එත්ථ ච ‘‘යස්මා පනෙසා’’තිආදිනාව ‘‘කස්මා ච සො රතනත්තයස්ස අවණ්ණං භාසතී’’ති චොදනං විසොධෙති, ‘‘සචෙ’’තිආදිකං පන සබ්බම්පි තප්පරිවාරවචනමෙවාති තෙහිපි සා විසොධිතායෙව නාම. භගවතො විරොධානුනයාභාවවීමංසනත්ථං එතෙ අවණ්ණං වණ්ණං භාසන්ති. ‘‘මාරෙන අන්වාවිට්ඨා එවං භාසන්තී’’ති ච කෙචි වදන්ති, තදයුත්තමෙව අට්ඨකථාය උජුවිපච්චනීකත්තා. පාකටොයෙවායමත්ථොති.

2. යස්මා අත්ථඞ්ගතො සූරියො, තස්මා අකාලො දානි ගන්තුන්ති සම්බන්ධො.

අම්බලට්ඨිකාති සාමීපිකවොහාරො යථා ‘‘වරුණනගරං, ගොදාගාමො’’ති ආහ ‘‘තස්ස කිරා’’තිආදි. තරුණපරියායො ලට්ඨිකා-සද්දො රුක්ඛවිසයෙ යථා ‘‘මහාවනං අජ්ඣොගාහෙත්වා බෙලුවලට්ඨිකාය මූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදී’’තිආදීසූති දස්සෙති’’ ‘‘තරුණම්බරුක්ඛො’’ති ඉමිනා. කෙචි පන ‘‘අම්බලට්ඨිකා නාම වුත්තනයෙන එකො ගාමො’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙ අම්බලට්ඨිකායන්ති සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. ඡායූදකසම්පන්නන්ති ඡායාය චෙව උදකෙන ච සම්පන්නං. මඤ්ජුසාති පෙළා. පටිභානචිත්තවිචිත්තන්ති ඉත්ථිපුරිසසඤ්ඤොගාදිනා පටිභානචිත්තෙන විචිත්තං, එතෙන රඤ්ඤො අගාරං, තදෙව රාජාගාරකන්ති දස්සෙති. රාජාගාරකං නාම වෙස්සවණමහාරාජස්ස දෙවායතනන්ති එකෙ.

බහුපරිස්සයොති ¶ බහුපද්දවො. කෙහීති වුත්තං ‘‘චොරෙ’හිපී’’තිආදි. හන්දාති වචනවොස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො, තදානුභාවතො නිප්පරිස්සයත්ථාය ඉදානි උපගන්ත්වා ස්වෙ ගමිස්සාමීති අධිප්පායො. ‘‘සද්ධිං අන්තෙවාසිනා බ්රහ්මදත්තෙන මාණවෙනා’’ තිච්චෙව සීහළට්ඨකථායං වුත්තං, තඤ්ච ඛො පාළිආරුළ්හවසෙනෙව, න පන තදා සුප්පියස්ස පරිසාය අභාවතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධිං අත්තනො පරිසායා’’ති ඉධ වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ බ්රහ්මදත්තොයෙව පාළියමාරුළ්හො, න පන තදවසෙසා සුප්පියස්ස පරිසාති ¶ ? දෙසනානධීනභාවෙන පයොජනාභාවතො. යථා චෙතං, එවං අඤ්ඤම්පි එදිසං පයොජනාභාවතො සඞ්ගීතිකාරකෙහි න සඞ්ගීතන්ති දට්ඨබ්බං. කෙචි පන ‘‘පාළියං වුත්ත’’න්ති ආධාරං වත්වා ‘තදෙතං න සීහළට්ඨකථානයදස්සනං, පාළියං වුත්තභාවදස්සනමෙවා’ති’’ වදන්ති, තං න යුජ්ජති. පාළිආරුළ්හවසෙනෙව පාළියං වුත්තන්ති අධිප්පෙතත්ථස්ස ආපජ්ජනතො. තස්මා යථාවුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බොති. ‘‘වුත්තන්ති වා අම්හෙහිපි ඉධ වත්තබ්බන්ති අත්ථො. එවඤ්හි තදා අඤ්ඤායපි පරිසාය විජ්ජමානභාවදස්සනත්ථං එවං වුත්තං, පාළියමාරුළ්හවසෙන පන අඤ්ඤථාපි ඉධ වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො යුත්තො’’ති වදන්ති.

ඉදානි ‘‘තත්රාපි සුද’’න්තිආදිපාළියා සම්බන්ධං දස්සෙතුං ‘‘එවං වාසං උපගතො පනා’’තිආදි වුත්තං. පරිවාරෙත්වා නිසින්නො හොතීති සම්බන්ධො. කුච්ඡිතං කත්තබ්බන්ති කුකතං, තස්ස භාවො කුක්කුච්චං, කුච්ඡිතකිරියා, ඉතො චිතො ච චඤ්චලනන්ති අත්ථො, හත්ථස්ස කුක්කුච්චං තථා. ‘‘සා හී’’තිආදිනා තථාභූතතාය කාරණං දස්සෙති. නිවාතෙති වාතවිරහිතට්ඨානෙ. යථාවුත්තදොසාභාවෙන නිච්චලා. තං විභූතින්ති තාදිසං සොභං. විප්පලපන්තීති සතිවොස්සග්ගවසෙන විවිධා ලපන්ති. නිල්ලාලිතජිව්හාති ඉතො චිතො ච නික්ඛන්තජිව්හා. කාකච්ඡමානාති කාකානං සද්දසදිසං සද්දං කුරුමානා. ඝරුඝරුපස්සාසිනොති ඝරුඝරුඉති සද්දං ජනෙත්වා පස්සසන්තා. ඉස්සාවසෙනාති යථාවුත්තෙහි ද්වීහි කාරණෙහි උසූයනවසෙන. ‘‘සබ්බං වත්තබ්බ’’න්ති ඉමිනා ‘‘ආදිපෙය්යාලනයොය’’න්ති දස්සෙති.

3. සම්මා පහොන්ති තං තං කම්මන්ති සම්පහුලා, බහවො, තෙනාහ ‘‘බහුකාන’’න්ති. සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන චතුවග්ගසඞ්ඝෙනෙව විනයකම්මස්ස කත්තබ්බත්තා ‘‘විනයපරියායෙනා’’තිආදි වුත්තං. තයො ජනාති චෙස උපලක්ඛණනිද්දෙසො ද්වින්නම්පි සම්පහුලත්තා. තත්ථ තත්ථ තථායෙවාගතත්තා ‘‘සුත්තන්තපරියායෙනා’’තිආදිමාහ. තං තං පාළියා ආගතවොහාරවසෙන හි අයං භෙදො. තයො ජනා තයො එව නාම, තතො පට්ඨාය උත්තරි චතුපඤ්චජනාදිකා සම්පහුලාති අත්ථො. තතොති චායං මරියාදාවධි. මණ්ඩලමාළොති අනෙකත්ථපවත්තා සමඤ්ඤා, ඉධ පන ඊදිසාය එවාති නියමෙන්තො ¶ ආහ ‘‘කත්ථචී’’තිආදි. කණ්ණිකා වුච්චති කූටං. හංසවට්ටකච්ඡන්නෙනාති හංසමණ්ඩලාකාරඡන්නෙන. තදෙව ඡන්නං අඤ්ඤත්ථ ¶ ‘‘සුපණ්ණවඞ්කච්ඡදන’’න්ති වුත්තං. කූටෙන යුත්තො අගාරො, සොයෙව සාලාති කූටාගාරසාලා. ථම්භපන්තිං පරික්ඛිපිත්වාති ථම්භමාලං පරිවාරෙත්වා, පරිමණ්ඩලාකාරෙන ථම්භපන්තිං කත්වාති වුත්තං හොති. උපට්ඨානසාලා නාම පයිරුපාසනසාලා. යත්ථ උපට්ඨානමත්තං කරොන්ති, න එකරත්තදිරත්තාදිවසෙන නිසීදනං, ඉධ පන තථා කතා නිසීදනසාලායෙවාති දස්සෙති ‘‘ඉධ පනා’’තිආදිනා. තෙනෙව පාළියං ‘‘සන්නිපතිතාන’’ න්ත්වෙව අවත්වා ‘‘සන්නිසින්නාන’’න්තිපි වුත්තං. මානිතබ්බොති මාළො, මීයති පමීයතීති වා මාළො. මණ්ඩලාකාරෙන පටිච්ඡන්නො මාළොති මණ්ඩලමාළො, අනෙකකොණවන්තො පටිස්සයවිසෙසො. ‘‘සන්නිසින්නාන’’න්ති නිසජ්ජනවසෙන වුත්තං, නිසජ්ජනවසෙන වා ‘‘සන්නිසින්නාන’’න්ති සංවණ්ණෙතබ්බපදමජ්ඣාහරිත්වා සම්බන්ධො. ඉමිනා නිසීදනඉරියාපථං, කායසාමග්ගීවසෙන ච සමොධානං සන්ධාය පදද්වයමෙතං වුත්තන්ති දස්සෙති. සඞ්ඛියා වුච්චති කථා සම්මා ඛියනතො කථනතො. කථාධම්මොති කථාසභාවො, උපපරික්ඛා විධීති කෙචි.

‘‘අච්ඡරිය’’න්තිආදි තස්ස රූපදස්සනන්ති ආහ ‘‘කතමො පන සො’’තිආදි. සොති කථාධම්මො. ‘‘නීයතීති නයො, අත්ථො, සද්දසත්ථං අනුගතො නයො සද්දනයො’’ති (දී. නි. ටී. 1.3) ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන වුත්තං. නීයති අත්ථො එතෙනාති වා නයො, උපායො, සද්දසත්ථෙ ආගතො නයො අත්ථගහණූපායො සද්දනයො. තත්ථ හි අනභිණ්හවුත්තිකෙ අච්ඡරිය-සද්දො ඉච්ඡිතො රුළ්හිවසෙන. තෙනෙවාහ ‘‘අන්ධස්ස පබ්බතාරොහණං වියා’’තිආදි. තස්ස හි තදාරොහණං න නිච්චං, කදාචියෙව සියා, එවමිදම්පි. අච්ඡරායොග්ගං අච්ඡරියං නිරුත්තිනයෙන යොග්ගසද්දස්ස ලොපතො, තද්ධිතවසෙන වා ණියපච්චයස්ස විචිත්රවුත්තිතො, සො පන පොරාණට්ඨකථායමෙව ආගතත්තා ‘‘අට්ඨකථානයො’’ති වුත්තො. පුබ්බෙ අභූතන්ති අභූතපුබ්බං, එතෙන න භූතං අභූතන්ති නිබ්බචනං, භූත-සද්දස්ස ච අතීතත්ථං දස්සෙති. යාවඤ්චිදන්ති සන්ධිවසෙන නිග්ගහිතාගමොති ආහ ‘‘යාව ච ඉද’’න්ති, එතස්ස ච ‘‘සුප්පටිවිදිතා’’ති එතෙන සම්බන්ධො. යාව චයත්තකං ඉදං අයං නානාධිමුත්තිකතා සුප්පටිවිදිතා, තං ‘‘එත්තකමෙවා’’ති න සක්කා අම්හෙහි පටිවිජ්ඣිතුං, අක්ඛාතුඤ්චාති සපාඨසෙසත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘තෙන සුප්පටිවිදිතතාය අප්පමෙය්යතං දස්සෙතී’’ති.

‘‘භගවතා’’තිආදීහි ¶ පදෙහි සමානාධිකරණභාවෙන වුත්තත්තා තෙනාති එත්ථ ත-සද්දො සකත්ථපටිනිද්දෙසො, තස්මා යෙන අභිසම්බුද්ධභාවෙන භගවා පකතො සමානො සුපාකටො නාම හොති, තදභිසම්බුද්ධභාවං සද්ධිං ආගමනපටිපදාය තස්ස අත්ථභාවෙන දස්සෙන්තො ‘‘යො සො’’තිආදිමාහ ¶ . න හෙත්ථ සො පුබ්බෙ වුත්තො අත්ථි, යො අත්ථො තෙහි ථෙරෙහි ත-සද්දෙන පරාමසිතබ්බො භවෙය්ය. තස්මා යථාවුත්තගුණසඞ්ඛාතං සකත්ථංයෙවෙස පධානභාවෙන පරාමසතීති දට්ඨබ්බං. අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති අග්ගමග්ගඤාණපදට්ඨානං අනාවරණඤාණං, අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්ච අග්ගමග්ගඤාණං. තදුභයඤ්හි සම්මා අවිපරීතං සයමෙව බුජ්ඣති, සම්මා වා පසට්ඨා සුන්දරං බුජ්ඣතීති සම්මාසම්බොධි. සා පන බුද්ධානං සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං, තස්මා ‘‘අනුත්තරා සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. අභිසම්බුද්ධොති අබ්භඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි, තෙන තාදිසෙන භගවතාති අත්ථො. සතිපි ඤාණදස්සනානං ඉධ පඤ්ඤාවෙවචනභාවෙ තෙන තෙන විසෙසෙන නෙසං විසයවිසෙසප්පවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘තෙසං තෙසං සත්තාන’’න්තිආදිමාහ. එත්ථ හි පඨමමත්ථං අසාධාරණඤාණවසෙන දස්සෙති. ආසයානුසයඤාණෙන ජානතා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණෙහි පස්සතාති අත්ථො.

දුතියං විජ්ජත්තයවසෙන. පුබ්බෙනිවාසාදීහීති පුබ්බෙනිවාසාසවක්ඛයඤාණෙහි. තතියං අභිඤ්ඤානාවරණඤාණවසෙන. අභිඤ්ඤාපරියාපන්නෙපි ‘‘තීහි විජ්ජාහී’’ති තාසං රාසිභෙදදස්සනත්ථං වුත්තං. අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතෙන සමන්තචක්ඛුනා පස්සතාති අත්ථො. චතුත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමංසචක්ඛුවසෙන. පඤ්ඤායාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන. කුට්ටස්ස භිත්තියා තිරො පරං, අන්තො වා, තදාදීසු ගතානි. අතිවිසුද්ධෙනාති අතිවිය විසුද්ධෙන පඤ්චවණ්ණසමන්නාගතෙන සුනීලපාසාදිකඅක්ඛිලොමසමලඞ්කතෙන රත්තිඤ්චෙව දිවා ච සමන්තා යොජනං පස්සන්තෙන මංසචක්ඛුනා. පඤ්චමං පටිවෙධදෙසනාඤාණවසෙන. ‘‘අත්තහිතසාධිකායා’’ති එකංසතො වුත්තං, පරියායතො පනෙසා පරහිතසාධිකාපි හොති. තාය හි ධම්මසභාවපටිච්ඡාදකකිලෙසසමුග්ඝාතාය දෙසනාඤාණාදි සම්භවති. පටිවෙධපඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. විපස්සනාසහගතො සමාධි පදට්ඨානං ¶ ආසන්නකාරණමෙතිස්සාති සමාධිපදට්ඨානා, තාය. දෙසනාපඤ්ඤායාති දෙසනාකිච්චනිප්ඵාදකෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන. අරීනන්ති කිලෙසාරීනං, පඤ්චමාරානං වා, සාසනපච්චත්ථිකානං වා අඤ්ඤතිත්ථියානං. තෙසං හනනං පාටිහාරියෙහි අභිභවනං අප්පටිභානතාකරණං, අජ්ඣුපෙක්ඛනඤ්ච මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ පඤ්චමවග්ගෙ සඞ්ගීතං චඞ්කීසුත්තඤ්චෙත්ථ (ම. නි. 2.422) නිදස්සනං, එතෙන අරයො හතා අනෙනාති නිරුත්තිනයෙන පදසිද්ධිමාහ. අතො නාවචනස්ස තාබ්යප්පදෙසො මහාවිසයෙනාති දට්ඨබ්බං. අපිච අරයො හනතීති අන්තසද්දෙන පදසිද්ධි, ඉකාරස්ස ච අකාරො. පච්චයාදීනං සම්පදානභූතානං, තෙසං වා පටිග්ගහණං, පටිග්ගහිතුං වා අරහතීති අරහන්ති දස්සෙති ‘‘පච්චයාදීනඤ්ච අරහත්තා’’ති ඉමිනා. සම්මාති අවිපරීතං. සාමඤ්චාති සයමෙව, අපරනෙය්යො හුත්වාති වුත්තං හොති. කථං පනෙත්ථ ‘‘සබ්බධම්මාන’’න්ති අයං විසෙසො ලබ්භතීති? සාමඤ්ඤජොතනාය ¶ විසෙසෙ අවට්ඨානතො, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසස්ස අනුපයොජෙතබ්බතො යජ්ජෙවං ‘‘ධම්මාන’’න්ති විසෙසොවානුපයොජිතො සියා, කස්මා සබ්බධම්මානන්ති අයමත්ථො අනුපයොජීයතීති? එකදෙසස්ස අග්ගහණතො. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතා විඤ්ඤායති යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති, එස නයො ඊදිසෙසු.

ඉදානි ච චතූහි පදෙහි චතුවෙසාරජ්ජවසෙන අත්තනා අධිප්පෙතතරං ඡට්ඨමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අන්තරායිකධම්මෙ වා’’තිආදි වුත්තං. තථා හි තදෙව නිගමනං කරොති ‘‘එව’’න්තිආදිනා. තත්ථ අන්තරායකරධම්මඤාණෙන ජානතා, නිය්යානිකධම්මඤාණෙන පස්සතා, ආසවක්ඛයඤාණෙන අරහතා, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සම්මාසම්බුද්ධෙනආති යථාක්කමං යොජෙතබ්බං. අනත්ථචරණෙන කිලෙසා එව අරයොති කිලෙසාරයො, තෙසං කිලෙසාරීනං. එත්ථාහ – යස්ස ඤාණස්ස වසෙන සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා භගවා සම්මාසම්බුද්ධො නාම ජාතො, කිං පනිදං ඤාණං සබ්බධම්මානං බුජ්ඣනවසෙන පවත්තමානං සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, උදාහු කමෙනාති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, එවං සති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාදිභෙදභින්නානං සඞ්ඛතධම්මානං, අසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මානඤ්ච එකජ්ඣං උපට්ඨානෙ දූරතො චිත්තපටං පෙක්ඛන්තස්ස විය පටිභාගෙනාවබොධො න සියා, තථා ච සති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති ¶ (අ. නි. 3.137; ධ. ප. 279; මහානි. 27; චූළනි. 8, 10; නෙත්ති. 5) විපස්සන්තානං අනත්තාකාරෙන විය සබ්බෙ ධම්මා අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණවිසයා හොන්තීති ආපජ්ජති. යෙපි ‘‘සබ්බඤෙය්යධම්මානං ඨිතිලක්ඛණවිසයං විකප්පරහිතං සබ්බකාලං බුද්ධානං ඤාණං පවත්තති, තෙන තෙ ‘සබ්බවිදූ’ති වුච්චන්ති. එවඤ්ච කත්වා –

‘ගච්ඡං සමාහිතො නාගො, ඨිතො නාගො සමාහිතො;

සෙය්යං සමාහිතො නාගො, නිසින්නොපි සමාහිතො’ති. (අ. නි. 6.43); –

ඉදම්පි සබ්බදා ඤාණප්පවත්තිදීපකං අඞ්ගුත්තරාගමෙ නාගොපමසුත්තවචනං සුවුත්තං නාම හොතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි වාදෙ වුත්තදොසා නාතිවත්ති. ඨිතිලක්ඛණාරම්මණතාය ච අතීතානාගතධම්මානං තදභාවතො එකදෙසවිසයමෙව භගවතො ඤාණං සියා, තස්මා සකිඤ්ඤෙව සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං පවත්තතීති න යුජ්ජති. අථ කමෙන සබ්බස්මිම්පි විසයෙ ඤාණං පවත්තති, එවම්පි න යුජ්ජති. න හි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන, දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්නෙ ඤෙය්යෙ කමෙන ¶ ගය්හමානෙ තස්ස අනවසෙසපටිවෙධො සම්භවති අපරියන්තභාවතො ඤෙය්යස්ස. යෙ පන ‘‘අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනෙන සබ්බඤ්ඤූ නාම භගවා ජාතො, තඤ්ච ඤාණං න අනුමානිකං නාම සංසයාභාවතො. සංසයානුබද්ධඤ්හි ඤාණං ලොකෙ අනුමානික’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි තං න යුත්තමෙව. සබ්බස්ස හි අප්පච්චක්ඛභාවෙ අත්ථාවිසංවාදනෙන ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනස්සෙව අසම්භවතො තථා අසක්කුණෙය්යත්තා ච. යඤ්හි සෙසං, තදපච්චක්ඛමෙව, අථ තම්පි පච්චක්ඛං, තස්ස සෙසභාවො එව න සියා, අපරියන්තභාවතො ඤෙය්යස්ස තථාවවත්ථිතුමෙව න සක්කාති? සබ්බමෙතං අකාරණං. කස්මා? අවිසයවිචාරණභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘බුද්ධානං භික්ඛවෙ, බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යං චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77) ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – යං කිඤ්චි භගවතා ඤාතුං ඉච්ඡිතං, සකලමෙකදෙසො වා, තත්ථ තත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය පච්චක්ඛතො ඤාණං පවත්තති නිච්චසමාධානඤ්ච වික්ඛෙපාභාවතො, ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස ච සකලස්ස අවිසයභාවෙ තස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිතා න සියා, එකන්තෙනෙව ¶ සා ඉච්ඡිතබ්බා, සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනපටිබද්ධා ආකඞ්ඛාපටිබද්ධා මනසිකාරපටිබද්ධා චිත්තුප්පාදපටිබද්ධාති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො. අතීතානාගතවිසයම්පි භගවතො ඤාණං අනුමානාගමතක්කගහණවිරහිතත්තා පච්චක්ඛමෙව.

නනු ච එතස්මිම්පි පක්ඛෙ යදා සකලං ඤාතුං ඉච්ඡිතං, තදා සකිංයෙව සකලවිසයතාය අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්තෙය්යාති වුත්තදොසා නාතිවත්තියෙවාති? න, තස්ස විසොධිතත්තා. විසොධිතො හි සො බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යොති. අඤ්ඤථා පචුරජනඤාණසමානවුත්තිතාය බුද්ධානං භගවන්තානං ඤාණස්ස අචින්තෙය්යතා න සියා, තස්මා සකලධම්මාරම්මණම්පි තං එකධම්මාරම්මණං විය සුවවත්ථාපිතෙයෙව තෙ ධම්මෙ කත්වා පවත්තතීති ඉදමෙත්ථ අචින්තෙය්යං, ‘‘යාවතකං නෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං නෙය්යං. නෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං නෙය්යං. නෙය්යං අතික්කමිත්වා ඤාණං නප්පවත්තති, ඤාණං අතික්කමිත්වා නෙය්යපථො නත්ථි. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො තෙ ධම්මා, යථා ද්වින්නං සමුග්ගපටලානං සම්මා ඵුසිතානං හෙට්ඨිමං සමුග්ගපටලං උපරිමං නාතිවත්තති, උපරිමං සමුග්ගපටලං හෙට්ඨිමං නාතිවත්තති. අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො, එවමෙව බුද්ධස්ස භගවතො නෙය්යඤ්ච ඤාණඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤපරියන්තට්ඨායිනො…පෙ… තෙ ධම්මා’’ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) එවමෙකජ්ඣං, විසුං, සකිං, කමෙන වා ඉච්ඡානුරූපං ¶ පවත්තස්ස තස්ස ඤාණස්ස වසෙන සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා භගවා සම්මාසම්බුද්ධො නාම ජාතොති.

අයං පනෙත්ථ අට්ඨකථාමුත්තකො නයො – ඨානාඨානාදීනි ඡබ්බිසයානි ඡහි ඤාණෙහි ජානතා, යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ චුතූපපාතදිබ්බචක්ඛුඤාණෙහි පස්සතා, සවාසනානමාසවානං ආසවක්ඛයඤාණෙන ඛීණත්තා අරහතා, ඣානාදිධම්මෙ සංකිලෙසවොදානවසෙන සාමංයෙව අවිපරීතාවබොධතො සම්මාසම්බුද්ධෙන, එවං දසබලඤාණවසෙන චතූහාකාරෙහි ථොමිතෙන. අපිච තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාය ජානතා, තිණ්ණම්පි කම්මානං ඤාණානුපරිවත්තිතො නිසම්මකාරිතාය පස්සතා, දවාදීනං ඡන්නමභාවසාධිකාය පහානසම්පදාය අරහතා, ඡන්දාදීනං ඡන්නමහානිහෙතුභූතාය අපරික්ඛයපටිභානසාධිකාය සබ්බඤ්ඤුතාය සම්මාසම්බුද්ධෙන ¶ , එවං අට්ඨාරසාවෙණිකබුද්ධධම්මවසෙන (දී. නි. අට්ඨ. 3.305) චතූහාකාරෙහි ථොමිතෙනාති එවමාදිනා තෙසං තෙසං ඤාණදස්සනපහානබොධනත්ථෙහි සඞ්ගහිතානං බුද්ධගුණානං වසෙන යොජනා කාතබ්බාති.

චතුවෙසාරජ්ජං සන්ධාය ‘‘චතූහාකාරෙහී’’ති වුත්තං. ‘‘ථොමිතෙනා’’ති එතෙන ඉමෙසං ‘‘භගවතා’’ති පදස්ස විසෙසනතං දස්සෙති. යදිපි හීනපණීතභෙදෙන දුවිධාව අධිමුත්ති පාළියං වුත්තා, පවත්තිආකාරවසෙන පන අනෙකභෙදභින්නාවාති ආහ ‘‘නානාධිමුත්තිකතා’’ති. සා පන අධිමුත්ති අජ්ඣාසයධාතුයෙව, තදපි තථා තථා දස්සනං, ඛමනං, රොචනඤ්චාති අත්ථං විඤ්ඤාපෙති ‘‘නානජ්ඣාසයතා’’ති ඉමිනා. තථා හි වක්ඛති ‘‘නානාධිමුත්තිකතා නානජ්ඣාසයතා නානාදිට්ඨිකතා නානක්ඛන්තිතා නානාරුචිතා’’ති. ‘‘යාවඤ්චිද’’න්ති එතස්ස ‘‘සුප්පටිවිදිතා’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. තත්ථ ච ඉදන්ති පදපූරණමත්තං, ‘‘නානාධිමුත්තිකතා’’ති එතෙන වා පදෙන සමානාධිකරණං, තස්සත්ථො පන පාකටොයෙවාති ආහ ‘‘යාව ච සුට්ඨු පටිවිදිතා’’ති.

‘‘යා ච අය’’න්තිආදිනා ධාතුසංයුත්තපාළිං දස්සෙන්තො තදෙව සංයුත්තං මනසි කරිත්වා තෙසං අවණ්ණවණ්ණභාසනෙන සද්ධිං ඝටෙත්වා ථෙරානමයං සඞ්ඛියධම්මො උදපාදීති දස්සෙති. අතො අස්ස භගවතො ධාතුසංයුත්තදෙසනානයෙන තාසං සුප්පටිවිදිතභාවං සමත්ථනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අයං හී’’තිආදිමාහාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. සුප්පටිවිදිතභාවසමත්ථනඤ්හි ‘‘අයං හී’’තිආදිවචනං. තත්ථ යා අයං නානාධිමුත්තිකතා…පෙ… රුචිතාති සම්බන්ධො. ධාතුසොති අජ්ඣාසයධාතුයා. සංසන්දන්තීති සම්බන්ධෙන්ති විස්සාසෙන්ති. සමෙන්තීති සම්මා, සහ වා භවන්ති. ‘‘හීනාධිමුත්තිකා’’තිආදි ¶ තථාභාවවිභාවනං. අතීතම්පි අද්ධානන්ති අතීතස්මිං කාලෙ, අච්චන්තසංයොගෙ වා එතං උපයොගවචනං. නානාධිමුත්තිකතා-පදස්ස නානජ්ඣාසයතාති අත්ථවචනං. නානාදිට්ඨි…පෙ… රුචිතාති තස්ස සරූපදස්සනං. සස්සතාදිලද්ධිවසෙන නානාදිට්ඨිකතා. පාපාචාරකල්යාණාචාරාදිපකතිවසෙන නානක්ඛන්තිතා. පාපිච්ඡාඅප්පිච්ඡාදිවසෙන නානාරුචිතා. නාළියාති තුම්බෙන, ආළ්හකෙන වා. තුලායාති මානෙන. නානාධිමුත්තිකතාඤාණන්ති චෙත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අධිප්පෙතං, න දසබලඤාණන්ති ආහ ¶ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනා’’ති. එවං ආචරියධම්මපාලත්ථෙරෙන (දී. නි. ටී. 1.3) වුත්තං, අභිධම්මට්ඨකථායං, දසබලසුත්තට්ඨකථාසු (ම. නි. අට්ඨ. 1.149; අ. නි. අට්ඨ. 3.10.21; විභ. අට්ඨ. 831) ච එවමාගතං.

පරවාදී පනාහ ‘‘දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදො’’ති, තං තථා න දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. දසබලඤාණඤ්හි සකකිච්චමෙව ජානාති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන තම්පි තතො අවසෙසම්පි ජානාති. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති, දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව, තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව, චතුත්ථං ධාතුනානත්තකාරණමෙව, පඤ්චමං සත්තානමජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව, ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව, සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව, අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තතිමෙව, නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව, දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිඤ්ච ජානාති, එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති. අපිච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො ‘‘දසබලඤාණං නාම එතං සවිතක්කසවිචාරං අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්කඅවිචාරං, කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං, ලොකියං ලොකුත්තර’’න්ති. ජානන්තො පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි ‘‘සවිතක්කසවිචාරානී’’ති වක්ඛති, තතො පරානි ද්වෙ ‘‘අවිතක්කඅවිචාරානී’’ති වක්ඛති, ආසවක්ඛයඤාණං ‘‘සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තං, සියා අවිතක්කඅවිචාර’’න්ති වක්ඛති, තථා පටිපාටියා සත්ත කාමාවචරානි, තතො පරං ද්වෙ රූපාවචරානි, අවසානෙ එකං ‘‘ලොකුත්තර’න්ති වක්ඛති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන සවිතක්කසවිචාරමෙව, කාමාවචරමෙව, ලොකියමෙවාති. ඉති අඤ්ඤදෙව දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති, තස්මා පඤ්චමබලඤාණසඞ්ඛාතෙන නානාධිමුත්තිකතාඤාණෙන ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ච විදිතාති අත්ථො වෙදිතබ්බො. ච-කාරොපි හි පොත්ථකෙසු දිස්සති. සාති යථාවුත්තා නානාධිමුත්තිකතා. ‘‘ද්වෙපි නාමා’’තිආදිනා යථාවුත්තසුත්තස්සත්ථං ¶ සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙත්වා ‘‘ඉමෙසු චාපී’’තිආදිනා තස්ස සඞ්ඛියධම්මස්ස තදභිසම්බන්ධතං ආවි කරොති. ඉති හ මෙති එත්ථ එවංසද්දත්ථෙ ඉති-සද්දො, හ-කාරො නිපාතමත්තං, ආගමො වා. සන්ධිවසෙන ¶ ඉකාරලොපො, අකාරාදෙසො වාති දස්සෙති ‘‘එවං ඉමෙ’’ති ඉමිනා.

4. ‘‘විදිත්වා’’ති එත්ථ පකතියත්ථභූතා විජානනකිරියා සාමඤ්ඤෙන අභෙදවතීපි සමානා තංතංකරණයොග්යතාය අනෙකප්පභෙදාති දස්සෙතුං ‘‘භගවා හී’’තිආදි වුත්තං. වත්ථූනීති ඝරවත්ථූනි. ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන දිස්වා අඤ්ඤාසී’’ති ච වොහාරවචනමත්තමෙතං. න හි තෙන දස්සනතො අඤ්ඤං ජානනං නාම නත්ථි. තදිදං ඤාණං ආවජ්ජනපටිබද්ධං ආකඞ්ඛාපටිබද්ධං මනසිකාරපටිබද්ධං චිත්තුප්පාදපටිබද්ධං හුත්වා පවත්තති. කිං නාම කරොන්තො භගවා තෙන ඤාණෙන ආවජ්ජනාදිපටිබද්ධෙන අඤ්ඤාසීති සොතූනමත්ථස්ස සුවිඤ්ඤාපනත්ථං පරම්මුඛා විය චොදනං සමුට්ඨාපෙති ‘‘කිං කරොන්තො අඤ්ඤාසී’’ති ඉමිනා, පච්ඡිමයාමකිච්චං කරොන්තො තං ඤාණං ආවජ්ජනාදිපටිබද්ධං හුත්වා තෙන තථා අඤ්ඤාසීති වුත්තං හොති. සාමඤ්ඤස්මිං සති විසෙසවචනං සාත්ථකං සියාති අනුයොගෙනාහ ‘‘කිච්චඤ්චනාමෙත’’න්තිආදි. අරහත්තමග්ගෙන සමුග්ඝාතං කතං තස්ස සමුට්ඨාපකකිලෙසසමුග්ඝාටනෙන, යතො ‘‘නත්ථි අබ්යාවටමනො’’ති අට්ඨාරසසු බුද්ධධම්මෙසු වුච්චති. නිරත්ථකො චිත්තසමුදාචාරො නත්ථීති හෙත්ථ අත්ථො. එවම්පි වුත්තානුයොගො තදවත්ථොයෙවාති චොදනමපනෙති ‘‘තං පඤ්චවිධ’’න්තිආදිනා. තත්ථ පුරිමකිච්චද්වයං දිවසභාගවසෙන, ඉතරත්තයං රත්තිභාගවසෙන ගහෙතබ්බං තථායෙව වක්ඛමානත්තා.

‘‘උපට්ඨාකානුග්ගහණත්ථං, සරීරඵාසුකත්ථඤ්චා’’ති එතෙන අනෙකකප්පසමුපචිතපුඤ්ඤසම්භාරජනිතං භගවතො මුඛවරං දුග්ගන්ධාදිදොසං නාම නත්ථි, තදුභයත්ථමෙව පන මුඛධොවනාදීනි කරොතීති දස්සෙති. සබ්බොපි හි බුද්ධානං කායො බාහිරබ්භන්තරෙහි මලෙහි අනුපක්කිලිට්ඨො සුධොතමණි විය හොති. විවිත්තාසනෙති ඵලසමාපත්තීනමනුරූපෙ විවෙකානුබ්රූහනාසනෙ. වීතිනාමෙත්වාති ඵලසමාපත්තීහි වීතිනාමනං වුත්තං, තම්පි න විවෙකනින්නතාය, පරෙසඤ්ච දිට්ඨානුගති ආපජ්ජනත්ථං. සුරත්තදුපට්ටං අන්තරවාසකං විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙන නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතාසදිසං කායබන්ධනං බන්ධිත්වා මෙඝවණ්ණං සුගතචීවරං පාරුපිත්වා සෙලමයපත්තං ආදායාති අධිප්පායො. තථායෙව හි තත්ථ තත්ථ වුත්තො. ‘‘කදාචි එකකො’’තිආදි ¶ තෙසං තෙසං විනෙය්යානං විනයනානුකූලං භගවතො උපසඞ්කමනදස්සනං. ගාමං වා නිගමං වාති එත්ථ වා-සද්දො විකප්පනත්ථො, තෙන නගරම්පි විකප්පෙති. යථාරුචි වත්තමානෙහි අනෙකෙහි පාටිහාරියෙහි පවිසතීති සම්බන්ධො.

‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදිනා ¶ පච්ඡිමපක්ඛං විත්ථාරෙති. සෙය්යථිදන්ති ච තං කතමන්ති අත්ථෙ නිපාතො, ඉදං වා සප්පාටිහීරපවිසනං කතමන්තිපි වට්ටති. මුදුගතවාතාති මුදුභූතා, මුදුභාවෙන වා ගතා වාතා. උදකඵුසිතානීති උදකබින්දූනි. මුඤ්චන්තාති ඔසිඤ්චන්තා. රෙණුං වූපසමෙත්වාති රජං සන්නිසීදාපෙත්වා උපරි විතානං හුත්වා තිට්ඨන්ති චණ්ඩ-වාතාතප-හිමපාතාදි-හරණෙන විතානකිච්චනිප්ඵාදකත්තා, තතො තතො හිමවන්තාදීසු පුප්ඵූපගරුක්ඛතො උපසංහරිත්වාති අත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තා තථා න වුත්තං. සමභාගකරණමත්තෙන ඔනමන්ති, උන්නමන්ති ච, තතොයෙව පාදනික්ඛෙපසමයෙ සමාව භූමි හොති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං සක්ඛරකථලකණ්ටකසඞ්කුකලලාදිඅපගමනස්සාපි සම්භවතො, තඤ්ච සුප්පතිට්ඨිතපාදතාලක්ඛණස්ස නිස්සන්දඵලං, න ඉද්ධිනිම්මානං. පදුමපුප්ඵානි වාති එත්ථ වා-සද්දො විකප්පනත්ථො, තෙන ‘‘යදි යථාවුත්තනයෙන සමා භූමි හොති, එවං සති තානි න පටිග්ගණ්හන්ති, තථා පන අසතියෙව පටිග්ගණ්හන්තී’’ති භගවතො යථාරුචි පවත්තනං දස්සෙති. සබ්බදාව භගවතො ගමනං පඨමං දක්ඛිණපාදුද්ධරණසඞ්ඛාතානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතන්ති ආහ ‘‘ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ’’ති. බුද්ධානං සබ්බදක්ඛිණතාය තථා වුත්තන්ති ආචරියධම්මපාලත්ථෙරො,(දී. නි. ටී. 1.4) ආචරියසාරිපුත්තත්ථෙරො (අ. නි. අට්ඨ. 1.53) ච වදති, සබ්බෙසං උත්තමතාය එවං වුත්තන්ති අත්ථො. එවං සති උත්තමපුරිසානං තථාපකතිතායාති ආපජ්ජති. ඨපිතමත්තෙ නික්ඛමිත්වා ධාවන්තීති සම්බන්ධො. ඉදඤ්ච යාවදෙව විනෙය්යජනවිනයනත්ථං සත්ථු පාටිහාරියන්ති තෙසං දස්සනට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘ඡබ්බණ්ණරස්මියො’’ති වත්වාපි ‘‘සුවණ්ණරසපිඤ්ජරානි වියා’’ති වචනං භගවතො සරීරෙ පීතාභාය යෙභුය්යතායාති දට්ඨබ්බං. ‘‘රස-සද්දො චෙත්ථ උදකපරියායො, පිඤ්ජර-සද්දො හෙමවණ්ණපරියායො, සුවණ්ණජලධාරා විය සුවණ්ණවණ්ණානීති අත්ථො’’ති (සාරත්ථ. ටී. 1.බුද්ධාචිණ්ණකථා.22) සාරත්ථදීපනියං වුත්තං. පාසාදකූටාගාරාදීනි තෙසු තෙසු ගාමනිගමාදීසු සංවිජ්ජමානානි අලඞ්කරොන්තියො හුත්වා.

‘‘තථා’’තිආදිනා ¶ සයමෙව ධම්මතාවසෙන තෙසං සද්දකරණං දස්සෙති. තදා කායං උපගච්ඡන්තීති කායූපගානි, න යත්ථ කත්ථචි ඨිතානි. ‘‘අන්තරවීථි’’න්ති ඉමිනා භගවතො පිණ්ඩාය ගමනානුරූපවීථිං දස්සෙති. න හි භගවා ලොලුප්පචාරපිණ්ඩචාරිකො විය යත්ථ කත්ථචි ගච්ඡති. යෙ පඨමං ගතා, යෙ වා තදනුච්ඡවිකං පිණ්ඩපාතං දාතුං සමත්ථා, තෙ භගවතොපි පත්තං ගණ්හන්තීති වෙදිතබ්බං. පටිමානෙන්තීති පතිස්සමානසා පූජෙන්ති, භගවන්තං වා පටිමානාපෙන්ති පටිමානන්තං කරොන්ති. වොහාරමත්තඤ්චෙතං, භගවතො පන අපටිමානනා නාම නත්ථි. චිත්තසන්තානානීති අතීතෙ, එතරහි ච පවත්තචිත්තසන්තානානි. යථා කෙචි අරහත්තෙ පතිට්ඨහන්ති, තථා ධම්මං දෙසෙතීති සම්බන්ධො. කෙචි පබ්බජිත්වාති ච අරහත්තසමාපන්නානං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛෙපගතදස්සනත්ථං ¶ , න පන ගිහීනං අරහත්තසමාපන්නතාපටික්ඛෙපනත්ථං. අයඤ්හි අරහත්තප්පත්තානං ගිහීනං සභාවො, යා තදහෙව පබ්බජ්ජා වා, කාලං කිරියාවාති. තථා හි වුත්තං ආයස්මතා නාගසෙනත්ථෙරෙන ‘‘විසමං මහාරාජ, ගිහිලිඞ්ගං, විසමෙ ලිඞ්ගෙ ලිඞ්ගදුබ්බලතාය අරහත්තං පත්තො ගිහී තස්මිංයෙව දිවසෙ පබ්බජති වා පරිනිබ්බායති වා නෙසො මහාරාජ, දොසො අරහත්තස්ස, ගිහිලිඞ්ගස්සෙවෙසො දොසො යදිදං ලිඞ්ගදුබ්බලතා’’ති (මි. ප. 5.2.2) සබ්බං වත්තබ්බං. එත්ථ ච සප්පාටිහීරප්පවෙසනසම්බන්ධෙනෙව මහාජනානුග්ගහණං දස්සිතං, අප්පාටිහීරප්පවෙසනෙන ච පන ‘‘තෙ සුනිවත්ථා සුපාරුතා’’තිආදිවචනං යථාරහං සම්බන්ධිත්වා මහාජනානුග්ගහණං අත්ථතො විභාවෙතබ්බං හොති. තම්පි හි පුරෙභත්තකිච්චමෙවාති. උපට්ඨානසාලා චෙත්ථ මණ්ඩලමාළො. තත්ථ ගන්ත්වා මණ්ඩලමාළෙති ඉධ පාඨො ලිඛිතො. ‘‘ගන්ධමණ්ඩලමාළෙ’’තිපි (අ. නි. අට්ඨ. 1.53) මනොරථපූරණියා දිස්සති, තට්ටීකායඤ්ච ‘‘චතුජ්ජාතියගන්ධෙන පරිභණ්ඩෙ මණ්ඩලමාළෙ’’ති වුත්තං. ගන්ධකුටිං පවිසතීති ච පවිසනකිරියාසම්බන්ධතාය, තස්සමීපතාය ච වුත්තං, තස්මා පවිසිතුං ගච්ඡතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො, න පන අන්තො තිට්ඨතීති. එවඤ්හි ‘‘අථ ඛො භගවා’’තිආදිවචනං (දී. නි. 1.4) සූපපන්නං හොති.

අථ ඛොති එවං ගන්ධකුටිං පවිසිතුං ගමනකාලෙ. උපට්ඨානෙති සමීපපදෙසෙ. ‘‘පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පාදපීඨෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදතී’’ති එත්ථ පාදෙ පක්ඛාලෙන්තොව පාදපීඨෙ තිට්ඨන්තො ඔවදතීති වෙදිතබ්බං. එතදත්ථංයෙව ¶ හි භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානං ආගමයමානො නිසීදි. දුල්ලභා සම්පත්තීති සතිපි මනුස්සත්තපටිලාභෙ පතිරූපදෙසවාසඉන්ද්රියාවෙකල්ලසද්ධාපටිලාභාදයො සම්පත්තිසඞ්ඛාතා ගුණා දුල්ලභාති අත්ථො. පොත්ථකෙසු පන ‘‘දුල්ලභා සද්ධාසම්පත්තී’’ති පාඨො දිස්සති, සො අයුත්තොව. තත්ථාති තස්මිං පාදපීඨෙ ඨත්වා ඔවදනකාලෙ, තෙසු වා භික්ඛූසු, රත්තියා වසනං ඨානං රත්තිට්ඨානං, තථා දිවාඨානං. ‘‘කෙචී’’තිආදි තබ්බිවරණං. චාතුමහාරාජිකභවනන්ති චාතුමහාරාජිකදෙවලොකෙ සුඤ්ඤවිමානානි සන්ධාය වුත්තං. එස නයො තාවතිංසභවනාදීසුපි. තතො භගවා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා පච්ඡාභත්තං තයො භාගෙ කත්වා පඨමභාගෙ සචෙ ආකඞ්ඛති, දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං කප්පෙති, සචෙ නාකඞ්ඛති, බුද්ධාචිණ්ණං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති, අථ යථාකාලපරිච්ඡෙදං තතො වුට්ඨහිත්වා දුතියභාගෙ පච්ඡිමයාමස්ස තතියකොට්ඨාසෙ විය ලොකං වොලොකෙති වෙනෙය්යානං ඤාණපරිපාකං පස්සිතුං, තෙනාහ ‘‘සචෙ ආකඞ්ඛතී’’තිආදි. සීහසෙය්යන්තිආදීනමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව. යඤ්හි අපුබ්බං පදං අනුත්තානං, තදෙව වණ්ණයිස්සාම. සම්මා අස්සාසිතබ්බොති ගාහාපනවසෙන උපත්ථම්භිතබ්බොති සමස්සාසිතො. තාදිසො කායො යස්සාති තථා. ධම්මස්සවනත්ථං සන්නිපතති. තස්සා පරිසාය චිත්තාචාරං ඤත්වා කතභාවං සන්ධායාහ ¶ ‘‘සම්පත්තපරිසායඅනුරූපෙන පාටිහාරියෙනා’’ති. යත්ථ ධම්මං සහ භාසන්ති, සා ධම්මසභා නාම. කාලයුත්තන්ති ‘‘ඉමිස්සා වෙලාය ඉමස්ස එවං වත්තබ්බ’’න්ති තංතංකාලානුරූපං. සමයයුත්තන්ති තස්සෙව වෙවචනං, අට්ඨුප්පත්තිඅනුරූපං වා සමයයුත්තං. අථ වා සමයයුත්තන්ති හෙතුදාහරණෙහි යුත්තං. කාලෙන සාපදෙසඤ්හි භගවා ධම්මං දෙසෙති. කාලං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙති, න යාව සමන්ධකාරා ධම්මං දෙසෙතීති අධිප්පායො. ‘‘සමයං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙසී’’තිපි කත්ථචි පරියායවචනපාඨො දිස්සති, සො පච්ඡා පමාදලිඛිතො.

ගත්තානීති කායොයෙව අනෙකාවයවත්තා වුත්තො. ‘‘උතුං ගණ්හාපෙතී’’ති ඉමිනා උතුගණ්හාපනත්ථමෙව ඔසිඤ්චනං, න පන මලවික්ඛාලනත්ථන්ති දස්සෙති. න හි භගවතො කායෙ රජොජල්ලං උපලිම්පතීති. චතුජ්ජාතිකෙන ගන්ධෙන පරිභාවිතා කුටී ගන්ධකුටී. තස්සා පරිවෙණං තථා. ඵලසමාපත්තීහි මුහුත්තං පටිසල්ලීනො. තතො තතොති අත්තනො අත්තනො ¶ රත්තිට්ඨානදිවාඨානතො, උපගන්ත්වා, සමීපෙ වා ඨානං උපට්ඨානං, භජනං සෙවනන්ති අත්ථො. තත්ථාති තස්මිං නිසීදනට්ඨානෙ, පුරිමයාමෙ වා, තෙසු වා භික්ඛූසු.

පඤ්හාකථනාදිවසෙන අධිප්පායං සම්පාදෙන්තො ‘‘දසසහස්සිලොකධාතූ’’ති එවං අවත්වා තස්සා අනෙකාවයවසඞ්ගහණත්ථං ‘‘සකලදසසහස්සිලොකධාතූ’’ති වුත්තං. පුරෙභත්තපච්ඡාභත්තපුරිමයාමෙසු මනුස්සපරිසාබාහුල්ලතො ඔකාසං අලභිත්වා ඉදානි මජ්ඣිමයාමෙයෙව ඔකාසං ලභමානා, භගවතා වා කතොකාසතාය ඔකාසං ලභමානාති අධිප්පායො. කීදිසං පන පුච්ඡන්තීති ආහ ‘‘යථාභිසඞ්ඛතං අන්තමසො චතුරක්ඛරම්පී’’ති. යථාභිසඞ්ඛතන්ති අභිසඞ්ඛතානුරූපං, තදනතික්කම්ම වා, එතෙන යථා තථා අත්තනො පටිභානානුරූපං පුච්ඡන්තීති දස්සෙති.

පච්ඡාභත්තකාලස්ස තීසු භාගෙසු පඨමභාගෙ සීහසෙය්යාකප්පනං එකන්තං න හොතීති ආහ ‘‘පුරෙභත්තතො පට්ඨාය නිසජ්ජාය පීළිතස්ස සරීරස්සා’’ති. තෙනෙව හි පුබ්බෙ ‘‘සචෙ ආකඞ්ඛතී’’ති තදා සීහසෙය්යාකප්පනස්ස අනිබද්ධතා විභාවිතා. කිලාසුභාවො කිලමථො. සරීරස්ස කිලාසුභාවමොචනත්ථං චඞ්කමෙන වීතිනාමෙති සීහසෙය්යං කප්පෙතීති සම්බන්ධො. බුද්ධචක්ඛුනාති ආසයානුසයඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණසඞ්ඛාතෙන පඤ්චමඡට්ඨබලභූතෙන බුද්ධචක්ඛුනා. තෙන හි ලොකවොලොකනබාහුල්ලතාය තං ‘‘බුද්ධචක්ඛූ’’ති වුච්චති, ඉදඤ්ච පච්ඡිමයාමෙ භගවතො බහුලං ආචිණ්ණවසෙන වුත්තං. අප්පෙකදා අවසිට්ඨබලඤාණෙහි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙව ච භගවා තමත්ථං සාධෙති.

‘‘පච්ඡිමයාමකිච්චං ¶ කරොන්තො අඤ්ඤාසී’’ති පුබ්බෙ වුත්තමත්ථං සමත්ථෙන්තො ‘‘තස්මිං පන දිවසෙ’’තිආදිමාහ. බුද්ධානං භගවන්තානං යත්ථ කත්ථචි වසන්තානං ඉදං පඤ්චවිධං කිච්චං අවිජහිතමෙව හොති සබ්බකාලං සුප්පතිට්ඨිතසතිසම්පජඤ්ඤත්තා, තස්මා තදහෙපි තදවිජහනභාවදස්සනත්ථං ඉධ පඤ්චවිධකිච්චපයොජනන්ති දට්ඨබ්බං. චඞ්කමන්ති තත්ථ චඞ්කමනානුරූපට්ඨානං. චඞ්කමමානො අඤ්ඤාසීති යොජෙතබ්බං. පුබ්බෙ වුත්තෙ අත්ථද්වයෙ පච්ඡිමත්ථඤ්ඤෙව ගහෙත්වා ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ආරබ්භා’’ති වුත්තං. පුරිමත්ථො හි පකරණාධිගතත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යොති.

‘‘අථ ¶ ඛො භගවා තෙසං භික්ඛූනං ඉමං සඞ්ඛියධම්මං විදිත්වා යෙන මණ්ඩලමාළො, තෙනුපසඞ්කමී’’ති අයං සාවසෙසපාඨො, තස්මා එතං විදිත්වා, එවං චින්තෙත්වා ච උපසඞ්කමීති අත්ථො වෙදිතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘ඤත්වා ච පනස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අස්ස එතදහොසීති අස්ස භගවතො එතං පරිවිතක්කනං, එසො වා චෙතසො පරිවිතක්කො අහොසි, ලිඞ්ගවිපල්ලාසොයං ‘‘එතදග්ග’’න්තිආදීසු (අ. නි. 1.188 ආදයො) විය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණකිච්චං න සබ්බථා පාකටං. නිරන්තරන්ති අනුපුබ්බාරොචනවසෙන නිබ්බිවරං, යථාභාසිතස්ස වා ආරොචනවසෙන නිබ්බිසෙසං. භාවනපුංසකඤ්චෙතං. තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වාති තං යථාරොචිතං වචනං ඉමස්ස සුත්තස්ස උප්පත්තිකාරණං කත්වා, ඉමස්ස වා සුත්තස්ස දෙසනාය උප්පන්නං කාරණං කත්වාතිපි අත්ථො. අත්ථ-සද්දො චෙත්ථ කාරණෙ, තෙන ඉම�