අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > මජ්ඣිමනිකාය (අට්ඨකථා)

1. තත්ථ මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාම පණ්ණාසතො මූලපණ්ණාසා මජ්ඣිමපණ්ණාසා උපරිපණ්ණාසාති පණ්ණාසත්තයසඞ්ගහා. වග්ගතො එකෙකාය පණ්ණාසාය පඤ්ච පඤ්ච වග්ගෙ කත්වා පන්නරසවග්ගසමායොගා. සුත්තතො දියඩ්ඪසුත්තසතං ද්වෙ ච සුත්තන්තා. පදතො තෙවීසුත්තරපඤ්චසතාධිකානි අසීතිපදසහස්සානි. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘අසීතිපදසහස්සානි, භිය්යො පඤ්චසතානි ච;

පුන තෙවීසති වුත්තා, පදමෙවං වවත්ථිත’’න්ති.

අක්ඛරතො ¶ සත්ත අක්ඛරසතසහස්සානි චත්තාලීසඤ්ච සහස්සානි තෙපඤ්ඤාසඤ්ච අක්ඛරානි. භාණවාරතො අසීති භාණවාරා තෙවීසපදාධිකො ච උපඩ්ඪභාණවාරො. අනුසන්ධිතො පුච්ඡානුසන්ධි-අජ්ඣාසයානුසන්ධි-යථානුසන්ධිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධො අනුසන්ධි. විත්ථාරතො පනෙත්ථ තීණි අනුසන්ධිසහස්සානි නව ච සතානි හොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘තීණි ¶ සන්ධිසහස්සානි, තථා නවසතානි ච;

අනුසන්ධිනයා එතෙ, මජ්ඣිමස්ස පකාසිතා’’ති.

තත්ථ පණ්ණාසාසු මූලපණ්ණාසා ආදි, වග්ගෙසු මූලපරියායවග්ගො, සුත්තෙසු මූලපරියායසුත්තං. තස්සාපි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදි. සා පනෙසා පඨමමහාසඞ්ගීති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය ආදිම්හි විත්ථාරිතා. තස්මා සා තත්ථ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

1. යං ¶ ¶ ¶ පනෙතං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං නිදානං. තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං. මෙතිආදීනි නාමපදානි. උක්කට්ඨායං විහරතීති එත්ථ වීති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනා තාව නයෙන පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන එවං-සද්දො තාව උපමූපදෙසසම්පහංසනගරහණවචනසම්පටිග්ගහාකාරනිදස්සනාවධාරණාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථාහෙස – ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙන කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති එවමාදීසු (ධ. ප. 53) උපමායං ආගතො. ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.122) උපදෙසෙ. ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) සම්පහංසනෙ. ‘‘එවමෙවං පනායං වසලී යස්මිං වා තස්මිං වා තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස වණ්ණං භාසතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.187) ගරහණෙ. ‘‘එවං භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.1) වචනසම්පටිග්ගහෙ. ‘‘එවං බ්යාඛො අහං, භන්තෙ, භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.398) ආකාරෙ. ‘‘එහි ත්වං, මාණවක, යෙන සමණො ආනන්දො තෙනුපසඞ්කම, උපසඞ්කමිත්වා මම වචනෙන සමණං, ආනන්දං, අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡ – ‘සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො, භවන්තං ආනන්දං, අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡතී’ති, එවඤ්ච වදෙහි සාධු කිර භවං ආනන්දො යෙන සුභස්ස මාණවස්ස තොදෙය්යපුත්තස්ස නිවෙසනං, තෙනුපසඞ්කමතු අනුකම්පං උපාදායා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.445) නිදස්සනෙ. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, කාලාමා, ඉමෙ ධම්මා කුසලා වා අකුසලා ¶ වාති? අකුසලා, භන්තෙ. සාවජ්ජා වා අනවජ්ජා වාති? සාවජ්ජා, භන්තෙ. විඤ්ඤුගරහිතා වා විඤ්ඤුප්පසත්ථා වාති? විඤ්ඤුගරහිතා, භන්තෙ. සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති නො වා, කථං වො එත්ථ හොතීති? සමත්තා, භන්තෙ, සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, එවං නො එත්ථ හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) අවධාරණෙ. ස්වායමිධ ආකාරනිදස්සනාවධාරණෙසු දට්ඨබ්බො.

තත්ථ ¶ ආකාරට්ඨෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණං අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං ¶ තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

නිදස්සනට්ඨෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුතන්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණට්ඨෙන ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, ගතිමන්තානං, සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එවං භගවතා, ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො ධම්මකුසලො බ්යඤ්ජනකුසලො නිරුත්තිකුසලො පුබ්බාපරකුසලො’’ති (අ. නි. 5.169) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකම්යතං ජනෙති ‘‘එවං මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති.

මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හිස්ස ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්තිආදීසු (සු. නි. 81) මයාති අත්ථො. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ භගවා, සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.88) මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථා’’තිආදීසු ¶ (ම. නි. 1.29) මමාති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘මයා සුත’’න්ති ච ‘‘මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

සුතන්ති අයං සුත-සද්දො සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො ච ගමන-විස්සුත-කිලින්න-උපචිතානුයොග-සොතවිඤ්ඤෙය්ය-සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හිස්ස ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො, ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්සාති’’ආදීසු (පාචි. 657) කිලින්නා කිලින්නස්සාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7.12) උපචිතන්ති ¶ අත්ථො. ‘‘යෙ ඣානපසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) ඣානානුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන ‘‘උපධාරිත’’න්ති වා ‘‘උපධාරණ’’න්ති වාති ¶ අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මයා සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති. මමාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

එවමෙතෙසු තීසු පදෙසු එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සනං. මෙති වුත්තවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිපුග්ගලනිදස්සනං. සුතන්ති අස්සවනභාවප්පටික්ඛෙපතො අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. තථා එවන්ති තස්සා සොතද්වාරානුසාරෙන පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිභාවප්පකාසනං. මෙති අත්තප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ‘‘නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන කතං, අයං ධම්මො සුතො’’ති.

තථා එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනං. මෙති පුග්ගලප්පකාසනං. සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසනං. ඉදං වුත්තං හොති – යං සුත්තං නිද්දිසිස්සාමි, තං මයා එවං සුතන්ති.

තථා එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස ¶ නානාකාරනිද්දෙසො. එවන්ති හි අයං ආකාරපඤ්ඤත්ති, මෙති කත්තුනිද්දෙසො, සුතන්ති විසයනිද්දෙසො. එත්තාවතා නානාකාරප්පවත්තෙන චිත්තසන්තානෙන තංසමඞ්ගිනො කත්තුවිසයෙ ගහණසන්නිට්ඨානං කතං හොති.

අථ වා එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො. මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – මයා සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන විඤ්ඤාණවසෙන ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන සුතන්ති.

තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. කිඤ්හෙත්ථ තං පරමත්ථතො අත්ථි, යං එවන්ති වා මෙති වා නිද්දෙසං ලභෙථ? සුතන්ති ¶ විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. යඤ්හි තමෙත්ථ සොතෙන උපලද්ධං, තං පරමත්ථතො විජ්ජමානන්ති.

තථා එවන්ති ච මෙති ච තං තං උපාදාය වත්තබ්බතො උපාදාපඤ්ඤත්ති. සුතන්ති දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො උපනිධාපඤ්ඤත්ති. එත්ථ ච එවන්ති වචනෙන අසම්මොහං දීපෙති. න හි සම්මූළ්හො නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොති. සුතන්ති වචනෙන සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙති. යස්ස හි සුතං සම්මුට්ඨං හොති ¶ , න සො කාලන්තරෙන මයා සුතන්ති පටිජානාති. ඉච්චස්ස අසම්මොහෙන පඤ්ඤාසිද්ධි, අසම්මොසෙන පන සතිසිද්ධි. තත්ථ පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමාය සතියා බ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථතා, සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය අත්ථපටිවෙධසමත්ථතා, තදුභයසමත්ථතායොගෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස ධම්මකොසස්ස අනුපාලනසමත්ථතො ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්තසිද්ධි.

අපරො නයො – එවන්ති වචනෙන යොනිසො මනසිකාරං දීපෙති, අයොනිසො මනසිකරොතො හි නානප්පකාරපටිවෙධාභාවතො. සුතන්ති වචනෙන අවික්ඛෙපං දීපෙති, වික්ඛිත්තචිත්තස්ස සවනාභාවතො. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං, පුන භණථා’’ති භණති. යොනිසො මනසිකාරෙන චෙත්ථ අත්තසම්මාපණිධිං පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතං සාධෙති, සම්මා අපණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා තදභාවතො. අවික්ඛෙපෙන ¶ පන සද්ධම්මස්සවනං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච සාධෙති. න හි වික්ඛිත්තචිත්තො සොතුං සක්කොති, න ච සප්පුරිසෙ අනුපස්සයමානස්ස සවනං අත්ථීති.

අපරො නයො – යස්මා එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසොති වුත්තං. සො ච එවං භද්දකො ආකාරො න සම්මා අප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා හොති, තස්මා එවන්ති ඉමිනා භද්දකෙන ආකාරෙන පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිං අත්තනො දීපෙති, සුතන්ති සවනයොගෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං. න හි අප්පතිරූපදෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස වා සවනං අත්ථි. ඉච්චස්ස පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියා ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොති. පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා පයොගසුද්ධි. තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධි, පයොගසුද්ධියා ආගමබ්යත්තිසිද්ධි. ඉති පයොගාසයසුද්ධස්ස ¶ ආගමාධිගමසම්පන්නස්ස වචනං අරුණුග්ගං විය සූරියස්ස උදයතො යොනිසොමනසිකාරො විය ච කුසලකම්මස්ස අරහති භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුන්ති ඨානෙ නිදානං ඨපෙන්තො එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

අපරො නයො – එවන්ති ඉමිනා නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙන වචනෙන අත්තනො අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. සුතන්ති ඉමිනා සොතබ්බභෙදපටිවෙධදීපකෙන ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං ¶ . එවන්ති ච ඉදං යොනිසොමනසිකාරදීපකං වචනං භාසමානො – ‘‘එතෙ මයා ධම්මා මනසානුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා’’ති දීපෙති. සුතන්ති ඉදං සවනයොගදීපකං වචනං භාසමානො – ‘‘බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතා’’ති දීපෙති. තදුභයෙනපි අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති. අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණඤ්හි ධම්මං ආදරෙන අස්සුණන්තො මහතා හිතා පරිබාහිරො හොතීති ආදරං ජනෙත්වා සක්කච්චං ධම්මො සොතබ්බොති.

‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ආයස්මා ආනන්දො තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මං අත්තනො අදහන්තො අසප්පුරිසභූමිං අතික්කමති, සාවකත්තං පටිජානන්තො සප්පුරිසභූමිං ඔක්කමති. තථා අසද්ධම්මා චිත්තං වුට්ඨාපෙති, සද්ධම්මෙ චිත්තං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘කෙවලං සුතමෙවෙතං මයා ¶ තස්සෙව පන භගවතො වචන’’න්ති දීපෙන්තො අත්තානං පරිමොචෙති, සත්ථාරං අපදිසති, ජිනවචනං අප්පෙති, ධම්මනෙත්තිං පතිට්ඨාපෙති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමවචනං විවරන්තො ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කත්තබ්බා’’ති සබ්බදෙවමනුස්සානං ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙතීති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති ¶ අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 1.447) සමවායො ¶ අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි, භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති, ‘භද්දාලි, නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය න පරිපූරකාරී’ති, අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු ¶ . ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. –

ආදීසු (සං. නි. 1.129) පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.24) පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.1) පටිවෙධො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො. තෙන සංවච්ඡර-උතු-මාසඩ්ඪමාස-රත්ති-දිව-පුබ්බණ්හ-මජ්ඣන්හික-සායන්හ- පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමයාම-මුහුත්තාදීසු කාලප්පභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

තත්ථ කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු සමයෙසු යං යං සුත්තං යම්හි යම්හි සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බං තං ථෙරස්ස ¶ සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොති එවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය සුප්පකාසා අනෙකකාලප්පභෙදා එව සමයා, තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං ¶ එකං සමයන්ති දීපෙති. යො චායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු අරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිතපටිපත්තිසමයෙසු පරහිතපටිපත්තිසමයො, සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මිකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු ¶ දෙසනාසමයො, තෙසුපි සමයෙසු අඤ්ඤතරං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

කස්මා පනෙත්ථ යථා අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචර’’න්ති ච ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ච භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො, විනයෙ ච ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො භගවා’’ති කරණවචනෙන, තථා අකත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති. තත්ථ තථා ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. තත්ථ හි අභිධම්මෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ච අධිකරණත්ථො භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවති. අධිකරණඤ්හි කාලත්ථො ච සමූහත්ථො ච සමයො, තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛීයති, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ භුම්මවචනනිද්දෙසො කතො.

විනයෙ ච හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති. යො හි සො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො සාරිපුත්තාදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසි, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

ඉධ ¶ පන අඤ්ඤස්මිඤ්ච එවංජාතිකෙ අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා ඉමං අඤ්ඤං වා සුත්තන්තං දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති.

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා ¶ පන වණ්ණයන්ති – ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා – ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා – ‘‘එකං සමය’’න්ති ¶ වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙව අත්ථොති. තස්මා ‘‘එකං සමය’’න්ති වුත්තෙපි ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුඤ්හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා ‘‘භගවා’’ති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරුගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමිස්සා ගාථාය වසෙනස්ස පදස්ස විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තොයෙව.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවං මෙ සුතන්ති වචනෙන යථාසුතං ධම්මං දස්සෙන්තො භගවතො ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොති. තෙන – ‘‘නයිදං අතික්කන්තසත්ථුකං පාවචනං, අයං වො සත්ථා’’ති සත්ථු අදස්සනෙන උක්කණ්ඨිතං ජනං සමස්සාසෙති.

එකං සමයං භගවාති වචනෙන තස්මිං සමයෙ භගවතො අවිජ්ජමානභාවං දස්සෙන්තො රූපකායපරිනිබ්බානං සාධෙති. තෙන ‘‘එවංවිධස්ස ¶ නාම අරියධම්මස්ස දෙසකො දසබලධරො වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො, සොපි භගවා පරිනිබ්බුතො, කෙන අඤ්ඤෙන ජීවිතෙ ආසා ජනෙතබ්බා’’ති ජීවිතමදමත්තං ජනං සංවෙජෙති, සද්ධම්මෙ චස්ස උස්සාහං ජනෙති.

එවන්ති ච භණන්තො දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති. මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං. එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං. භගවාති දෙසකසම්පත්තිං.

උක්කට්ඨායං විහරතීති එත්ථ උක්කාති දීපිකා, තඤ්ච නගරං ‘‘මඞ්ගලදිවසො සුඛණො සුනක්ඛත්තං ¶ මා අතික්කමී’’ති රත්තිම්පි උක්කාසු ඨිතාසු මාපිතත්තා උක්කට්ඨාති වුච්චති. දණ්ඩදීපිකාසු ජාලෙත්වා ධාරීයමානාසු මාපිතත්තාති වුත්තං හොති, තස්සං උක්කට්ඨායං. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු ¶ අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිපරිදීපනමෙතං. ඉධ පන ඨානගමනනිසින්නසයනප්පභෙදෙසු රියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරතිච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි භගවා එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා විහරතීති වුච්චති.

සුභගවනෙති එත්ථ සුභගත්තා සුභගං, සුන්දරසිරිකත්තා සුන්දරකාමත්තා චාති වුත්තං හොති. තස්ස හි වනස්ස සිරිසම්පත්තියා මනුස්සා අන්නපානාදීනි ආදාය දිවසං තත්ථෙව ඡණසමජ්ජඋස්සවෙ කරොන්තා භොගසුඛං අනුභොන්ති, සුන්දරසුන්දරෙ චෙත්ථ කාමෙ පත්ථෙන්ති ‘‘පුත්තං ලභාම, ධීතරං ලභාමා’’ති, තෙසං තං තථෙව හොති, එවං තං සුන්දරසිරිකත්තා සුන්දරකාමත්තා ච සුභගං. අපිච බහුජනකන්තතායපි සුභගං. වනයතීති වනං, අත්තසම්පදාය සත්තානං භත්තිං කාරෙති, අත්තනි සිනෙහං උප්පාදෙතීති අත්ථො. වනුතෙ ඉති වා වනං, නානාවිධකුසුම-ගන්ධසම්මොදමත්තකොකිලාදිවිහඞ්ගමාභිරුතෙහි මන්දමාලුතචලිතරුක්ඛසාඛාවිටපපල්ලවපලාසෙහි ච ‘‘එථ මං පරිභුඤ්ජථා’’ති සබ්බපාණිනො යාචති වියාති අත්ථො. සුභගඤ්ච තං වනඤ්චාති සුභගවනං. තස්මිං සුභගවනෙ. වනඤ්ච නාම රොපිමං, සයංජාතන්ති දුවිධං. තත්ථ වෙළුවනජෙතවනාදීනි ¶ රොපිමානි. අන්ධවනමහාවනඅඤ්ජනවනාදීනි සයං ජාතානි. ඉදම්පි සයංජාතන්ති වෙදිතබ්බං.

සාලරාජමූලෙති එත්ථ සාලරුක්ඛොපි සාලොති වුච්චති. යථාහ ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ගාමස්ස වා නිගමස්ස වා අවිදූරෙ මහන්තං සාලවනං, තඤ්චස්ස එළණ්ඩෙහි සඤ්ඡන්න’’න්ති (ම. නි. 1.225) ‘‘අන්තරෙන යමකසාලාන’’න්ති ච (දී. නි. 2.195) වනප්පතිජෙට්ඨකරුක්ඛොපි. යථාහ –

‘‘තවෙව දෙව විජිතෙ, තවෙවුය්යානභූමියා;

උජුවංසා මහාසාලා, නීලොභාසා මනොරමා’’ති. (ජා. 2.19.4);

යො ¶ කොචි රුක්ඛොපි. යථාහ ‘‘අථ ඛො තං, භික්ඛවෙ, මාලුවබීජං අඤ්ඤතරස්මිං සාලමූලෙ නිපතෙය්යා’’ති (ම. නි. 1.469). ඉධ ¶ පන වනප්පතිජෙට්ඨකරුක්ඛො අධිප්පෙතො. රාජසද්දො පනස්ස තමෙව ජෙට්ඨකභාවං සාධෙති. යථාහ ‘‘සුප්පතිට්ඨිතස්ස ඛො බ්රාහ්මණ ධම්මික නිග්රොධරාජස්සා’’ති (අ. නි. 6.54). තත්ථ ද්වෙධා සමාසො, සාලානං රාජාතිපි සාලරාජා, සාලො ච සො ජෙට්ඨකට්ඨෙන රාජා ච ඉතිපි සාලරාජා. මූලන්ති සමීපං. අයඤ්හි මූලසද්දො, ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්ය, අන්තමසො උසිරනාළිමත්තානිපී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.195) මූලමූලෙ දිස්සති. ‘‘ලොභො අකුසලමූල’’න්තිආදීසු (දී. නි. 3.305) අසාධාරණහෙතුම්හි. ‘‘යාව මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූල’’න්තිආදීසු සමීපෙ. ඉධ පන සමීපෙ අධිප්පෙතො, තස්මා සාලරාජස්ස සමීපෙති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා උක්කට්ඨායං විහරති, ‘‘සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති න වත්තබ්බං, අථ තත්ථ විහරති, ‘‘උක්කට්ඨාය’’න්ති න වත්තබ්බං, න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං.

නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති, එවමිධාපි යදිදං උක්කට්ඨාය සමීපෙ සුභගවනං සාලරාජමූලං, තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘උක්කට්ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථඤ්හිස්ස ¶ උක්කට්ඨාවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසට්ඨානනිදස්සනත්ථං සෙසවචනං.

තත්ථ උක්කට්ඨාකිත්තනෙන ආයස්මා ආනන්දො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, සුභගවනාදිකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං. තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනුපායදස්සනං. පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං. පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං, පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං. පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපනං. පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තං ¶ ඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං ¶ . පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවානං. පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං. පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො, තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො, තදත්ථපරිනිප්ඵාදනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො, තදනුරූපවිහාරං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනිවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරාය උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො, තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්රාති දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ. යස්මිඤ්ච සාලරාජමූලෙ විහරති, තත්ර සාලරාජමූලෙති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා අයුත්තෙ දෙසෙ කාලෙ වා ධම්මං භාසති. ‘‘අකාලො ඛො තාව බාහියා’’ති (උදා. 10) ආදිචෙත්ථ සාධකං. ඛොති පදපූරණමත්තෙ අවධාරණෙ ආදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනං. අපිචෙත්ථ, ‘‘භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූ’’තිආදිනා (පාරා. 45) නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර ¶ පන ඤාපනෙපි හොති. යථාහ ‘‘ආමන්තයාමි වො, භික්ඛවෙ, පටිවෙදයාමි වො, භික්ඛවෙ’’ති. පක්කොසනෙපි. යථාහ ‘‘එහි ත්වං භික්ඛු මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහී’’ති (අ. නි. 9.11).

භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරදීපනං. තඤ්ච භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධත්තා වුත්තං. භික්ඛනසීලතාගුණයුත්තොපි හි භික්ඛු භික්ඛනධම්මතාගුණයුත්තොපි. භික්ඛනෙ සාධුකාරිතාගුණයුත්තොපීති සද්දවිදූ මඤ්ඤන්ති. තෙන ච නෙසං භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං ¶ කරොති. භික්ඛවොති ඉමිනා ච කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරොති. තෙනෙව ච කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන නෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති. තෙනෙව ච සම්බොධනට්ඨෙන ¶ සාධුකං සවනමනසිකාරෙපි නෙ නියොජෙති. සාධුකසවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අපරෙසුපි දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූයෙව ආමන්තෙසීති චෙ. ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා. පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ, පඨමුප්පන්නත්තා. සෙට්ඨා, අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථුචරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච. ආසන්නා, තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථුසන්තිකත්තා. සදාසන්නිහිතා, සත්ථුසන්තිකාවචරත්තාති. අපිච තෙ ධම්මදෙසනාය භාජනං, යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතො. විසෙසතො ච එකච්චෙ භික්ඛූයෙව සන්ධාය අයං දෙසනාතිපි තෙ එව ආමන්තෙසි.

තත්ථ සියා – කිමත්ථං පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං භික්ඛූ ආමන්තෙසි, න ධම්මමෙව දෙසෙතීති. සතිජනනත්ථං. භික්ඛූ හි අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි වික්ඛිත්තචිත්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති, තෙ අනාමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ – ‘‘අයං දෙසනා කින්නිදානා කිංපච්චයා කතමාය අට්ඨුප්පත්තියා දෙසිතා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තා දුග්ගහිතං වා ගණ්හෙය්යුං, න වා ගණ්හෙය්යුං. තෙන නෙසං සතිජනනත්ථං භගවා පඨමං ආමන්තෙත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති.

භදන්තෙති ¶ ගාරවවචනමෙතං, සත්ථුනො පටිවචනදානං වා, අපිචෙත්ථ භික්ඛවොති වදමානො භගවා තෙ භික්ඛූ ආලපති. භදන්තෙති වදමානා තෙ භගවන්තං පච්චාලපන්ති. තථා භික්ඛවොති භගවා ආභාසති. භදන්තෙති තෙ පච්චාභාසන්ති. භික්ඛවොති පටිවචනං දාපෙති, භදන්තෙති පටිවචනං දෙන්ති. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසු පටිග්ගහෙසුන්ති ¶ අත්ථො. භගවා එතදවොචාති භගවා එතං ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං අවොච.

එත්තාවතා ච යං ආයස්මතා ආනන්දෙන කමලකුවලයුජ්ජලවිමලසාදුරසසලිලාය පොක්ඛරණියා සුඛාවතරණත්ථං නිම්මලසිලාතලරචනවිලාසසොභිතරතනසොපානං විප්පකිණ්ණමුත්තාතලසදිසවාලිකාකිණ්ණපණ්ඩරභූමිභාගං ¶ තිත්ථං විය සුවිභත්තභිත්තිවිචිත්රවෙදිකාපරික්ඛිත්තස්ස නක්ඛත්තපථං ඵුසිතුකාමතාය විය, විජම්භිතසමුස්සයස්ස පාසාදවරස්ස සුඛාරොහණත්ථං දන්තමය-සණ්හමුදුඵලක-කඤ්චනලතාවිනද්ධ- මණිගණප්පභාසමුදයුජ්ජලසොභං සොපානං විය, සුවණ්ණවලයානූපුරාදිසඞ්ඝට්ටනසද්දසම්මිස්සිතකථිතහසිතමධුරස්සරගෙහජනවිචරිතස්ස උළාරඉස්සරියවිභවසොභිතස්ස මහාඝරස්ස සුඛප්පවෙසනත්ථං සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාපවාළාදිජුතිවිස්සරවිජ්ජොතිත-සුප්පතිට්ඨිතවිසාලද්වාරබාහං මහාද්වාරං විය ච අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස බුද්ධානං දෙසනාඤාණගම්භීරභාවසංසූචකස්ස ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථං කාලදෙසදෙසකවත්ථුපරිසාපදෙසපටිමණ්ඩිතං නිදානං භාසිතං, තස්ස අත්ථවණ්ණනා සමත්තා.

ඉදානි ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියායං වො’’තිආදිනා නයෙන භගවතා නික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස වණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො. සා පනෙසා සුත්තවණ්ණනා යස්මා සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති, තස්මා සුත්තනික්ඛෙපං තාව විචාරයිස්සාම. චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො පුච්ඡාවසිකො අට්ඨුප්පත්තිකොති.

තත්ථ ¶ යානි සුත්තානි භගවා පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙසි. සෙය්යථිදං, ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තං, වත්ථසුත්තං, මහාසතිපට්ඨානසුත්තං, මහාසළායතනවිභඞ්ගසුත්තං, අරියවංසසුත්තං, සම්මප්පධානසුත්තන්තහාරකො, ඉද්ධිපාදඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගසුත්තන්තහාරකොති එවමාදීනි. තෙසං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

යානි පන ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, යංනූනාහං රාහුලං උත්තරි ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.121) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං ඛන්තිං මනං අභිනීහාරං ¶ බුජ්ඣනභාවඤ්ච අවෙක්ඛිත්වා පරජ්ඣාසයවසෙන කථිතානි. සෙය්යථිදං, චූළරාහුලොවාදසුත්තං, මහාරාහුලොවාදසුත්තං, ධම්මචක්කප්පවත්තනං, ධාතුවිභඞ්ගසුත්තන්ති එවමාදීනි. තෙසං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො.

භගවන්තං ¶ පන උපසඞ්කමිත්වා චතස්සො පරිසා චත්තාරො වණ්ණා නාගා සුපණ්ණා ගන්ධබ්බා අසුරා යක්ඛා මහාරාජානො තාවතිංසාදයො දෙවා මහාබ්රහ්මාති එවමාදයො ‘‘බොජ්ඣඞ්ගා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති, භන්තෙ, වුච්චන්ති. ‘‘නීවරණා නීවරණා’’ති, භන්තෙ, වුච්චන්ති. ඉමෙ නු ඛො, භන්තෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ‘‘කිං සූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්තිආදිනා (සු. නි. 183) නයෙන පඤ්හං පුච්ඡන්ති. එවං පුට්ඨෙන භගවතා යානි කථිතානි බොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තාදීනි. යානි වා පනඤ්ඤානිපි දෙවතාසංයුත්ත-මාරසංයුත්ත-බ්රහ්මසංයුත්ත-සක්කපඤ්හ-චූළවෙදල්ල-මහාවෙදල්ල-සාමඤ්ඤඵල- ආළවක-සූචිලොම-ඛරලොමසුත්තාදීනි, තෙසං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො.

යානි පනෙතානි උප්පන්නං කාරණං පටිච්ච කථිතානි. සෙය්යථිදං, ධම්මදායාදං චූළසීහනාදං චන්දූපමං පුත්තමංසූපමං දාරුක්ඛන්ධූපමං අග්ගික්ඛන්ධූපමං ඵෙණපිණ්ඩූපමං පාරිච්ඡත්තකූපමන්ති එවමාදීනි. තෙසං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො.

එවමිමෙසු චතූසු නික්ඛෙපෙසු ඉමස්ස සුත්තස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. අට්ඨුප්පත්තියඤ්හි ඉදං භගවතා නික්ඛිත්තං. කතරාය අට්ඨුප්පත්තියා? පරියත්තිං නිස්සාය උප්පන්නෙ මානෙ. පඤ්චසතා කිර බ්රාහ්මණා තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ අපරභාගෙ භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං සම්පස්සමානා භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව සබ්බං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරියත්තිං නිස්සාය මානං උප්පාදෙසුං ‘‘යං යං භගවා කථෙති, තං තං මයං ඛිප්පමෙව ජානාම, භගවා හි තීණි ලිඞ්ගානි ¶ චත්තාරි පදානි සත්ත විභත්තියො මුඤ්චිත්වා ¶ න කිඤ්චි කථෙති, එවං කථිතෙ ච අම්හාකං ගණ්ඨිපදං නාම නත්ථී’’ති. තෙ භගවති අගාරවා හුත්වා තතො පට්ඨාය භගවතො උපට්ඨානම්පි ධම්මස්සවනම්පි අභිණ්හං න ගච්ඡන්ති. භගවා තෙසං තං චිත්තචාරං ඤත්වා ‘‘අභබ්බා ඉමෙ ඉමං මානඛිලං අනුපහච්ච මග්ගං වා ඵලං වා සච්ඡිකාතු’’න්ති තෙසං සුතපරියත්තිං නිස්සාය උප්පන්නං මානං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා දෙසනාකුසලො භගවා මානභඤ්ජනත්ථං සබ්බධම්මමූලපරියායන්ති දෙසනං ආරභි.

තත්ථ සබ්බධම්මමූලපරියායන්ති සබ්බෙසං ධම්මානං මූලපරියායං. සබ්බෙසන්ති අනවසෙසානං. අනවසෙසවාචකො හි අයං සබ්බ-සද්දො. සො යෙන යෙන සම්බන්ධං ගච්ඡති, තස්ස තස්ස අනවසෙසතං දීපෙති. යථා, ‘‘සබ්බං රූපං අනිච්චං සබ්බා වෙදනා අනිච්චා සබ්බසක්කායපරියාපන්නෙසු ¶ ධම්මෙසූ’’ති. ධම්ම-සද්දො පනායං පරියත්ති-සච්ච-සමාධි-පඤ්ඤා-පකති-සභාවසුඤ්ඤතා-පුඤ්ඤාපත්ති-ඤෙය්යාදීසු දිස්සති. ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාති සුත්තං ගෙය්ය’’න්තිආදීසු (අ. නි. 5.73) හි ධම්මසද්දො පරියත්තියං වත්තති. ‘‘දිට්ඨධම්මො විදිතධම්මො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.299) සච්චෙසු. ‘‘එවං ධම්මා තෙ භගවන්තො’’තිආදීසු සමාධිම්හි.

‘‘යස්සෙතෙ චතුරො ධම්මා, වානරින්ද යථා තව;

සච්චං ධම්මො ධිති චාගො, දිට්ඨං සො අතිවත්තතී’’ති. –

‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’තිආදීසු පකතියං. ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1.තිකමාතිකා) සභාවෙ. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 121) සුඤ්ඤතායං. ‘‘ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාතී’’තිආදීසු (ජා. 1.10.102) පුඤ්ඤෙ. ‘‘ද්වෙ අනියතා ධම්මා’’තිආදීසු (පාරා. 443) ආපත්තියං. ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තී’’තිආදීසු ඤෙය්යෙ. ඉධ පනායං සභාවෙ වත්තති. තත්රායං වචනත්ථො – අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති ධම්මා. මූල-සද්දො විත්ථාරිතො එව. ඉධ පනායං අසාධාරණහෙතුම්හි දට්ඨබ්බො.

පරියායසද්දො ¶ ¶ ‘‘මධුපිණ්ඩිකපරියායොති නං ධාරෙහී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.205) දෙසනායං වත්තති. ‘‘අත්ථි ඛ්වෙස බ්රාහ්මණ, පරියායො, යෙන මං පරියායෙන සම්මා වදමානො වදෙය්ය අකිරියවාදො සමණො ගොතමො’’තිආදීසු (පාරා. 3) කාරණෙ. ‘‘කස්ස නු ඛො, ආනන්ද, අජ්ජ පරියායො භික්ඛුනියො ඔවදිතු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.398) වාරෙ. ඉධ පන කාරණෙපි දෙසනායම්පි වත්තති. තස්මා ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බෙසං ධම්මානං අසාධාරණහෙතුසඤ්ඤිතං කාරණන්ති වා සබ්බෙසං ධම්මානං කාරණදෙසනන්ති වා එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො. නෙය්යත්ථත්තා චස්ස සුත්තස්ස, න චතුභූමකාපි සභාවධම්මා සබ්බධම්මාති වෙදිතබ්බා. සක්කායපරියාපන්නා පන තෙභූමකා ධම්මාව අනවසෙසතො වෙදිතබ්බා, අයමෙත්ථ අධිප්පායොති.

වොති ¶ අයං වො-සද්දො පච්චත්තඋපයොගකරණසම්පදානසාමිවචනපදපූරණෙසු දිස්සති. ‘‘කච්චි පන වො, අනුරුද්ධා, සමග්ගා සම්මොදමානා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.326) හි පච්චත්තෙ දිස්සති. ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, පණාමෙමි වො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.157) උපයොගෙ. ‘‘න වො මම සන්තිකෙ වත්ථබ්බ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.157) කරණෙ. ‘‘වනපත්ථපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.190) සම්පදානෙ. ‘‘සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.345) සාමිවචනෙ. ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්ධකායකම්මන්තා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.35) පදපූරණමත්තෙ. ඉධ පනායං සම්පදානෙ දට්ඨබ්බො.

භික්ඛවෙති පතිස්සවෙන අභිමුඛීභූතානං පුනාලපනං. දෙසෙස්සාමීති දෙසනාපටිජානනං. ඉදං වුත්තං හොති, භික්ඛවෙ, සබ්බධම්මානං මූලකාරණං තුම්හාකං දෙසෙස්සාමි, දුතියෙන නයෙන කාරණදෙසනං තුම්හාකං දෙසෙස්සාමීති. තං සුණාථාති තමත්ථං තං කාරණං තං දෙසනං මයා වුච්චමානං සුණාථ. සාධුකං මනසි කරොථාති එත්ථ පන සාධුකං සාධූති එකත්ථමෙතං. අයඤ්ච සාධු සද්දො ආයාචනසම්පටිච්ඡනසම්පහංසනසුන්දරදළ්හීකම්මාදීසු දිස්සති. ‘‘සාධු මෙ භන්තෙ භගවා, සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.95) හි ආයාචනෙ දිස්සති. ‘‘සාධු, භන්තෙති ඛො සො ¶ භික්ඛු භගවතො භාසිතං ¶ අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘සාධු, සාධු සාරිපුත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.349) සම්පහංසනෙ.

‘‘සාධු ධම්මරුචී රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛ’’න්ති.

ආදීසු (ජා. 2.18.101) සුන්දරෙ. ‘‘තෙන හි, බ්රාහ්මණ, සාධුකං සුණාහී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.192) සාධුකසද්දොයෙව දළ්හීකම්මෙ, ආණත්තියන්තිපි වුච්චති. ඉධාපි අයං එත්ථෙව දළ්හීකම්මෙ ච ආණත්තියඤ්ච අත්ථො වෙදිතබ්බො. සුන්දරත්ථෙපි වත්තති. දළ්හීකරණත්ථෙන හි දළ්හමිමං ධම්මං සුණාථ සුග්ගහිතං ගණ්හන්තා. ආණත්තිඅත්ථෙන මම ආණත්තියා සුණාථ. සුන්දරත්ථෙන සුන්දරමිමං භද්දකං ධම්මං සුණාථාති එවං දීපිතං හොති.

මනසි ¶ කරොථාති ආවජ්ජෙථ, සමන්නාහරථාති අත්ථො, අවික්ඛිත්තචිත්තා හුත්වා නිසාමෙථ චිත්තෙ කරොථාති අධිප්පායො. ඉදානෙත්ථ තං සුණාථාති සොතින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණමෙතං. සාධුකං මනසි කරොථාති මනසිකාරෙ දළ්හීකම්මනියොජනෙන මනින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං. පුරිමඤ්චෙත්ථ බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං, පච්ඡිමං අත්ථවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං. පුරිමෙන ච ධම්මස්සවනෙ නියොජෙති, පච්ඡිමෙන සුතානං ධම්මානං ධාරණූපපරික්ඛාදීසු. පුරිමෙන ච සබ්යඤ්ජනො අයං ධම්මො, තස්මා සවනීයොති දීපෙති. පච්ඡිමෙන සාත්ථො, තස්මා මනසි කාතබ්බොති. සාධුකපදං වා උභයපදෙහි යොජෙත්වා යස්මා අයං ධම්මො ධම්මගම්භීරො දෙසනාගම්භීරො ච, තස්මා සුණාථ සාධුකං, යස්මා අත්ථගම්භීරො පටිවෙධගම්භීරො ච, තස්මා සාධුකං මනසි කරොථාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

භාසිස්සාමීති දෙසෙස්සාමි. ‘‘තං සුණාථා’’ති එත්ථ පටිඤ්ඤාතං දෙසනං න සංඛිත්තතොව දෙසෙස්සාමි, අපිච ඛො විත්ථාරතොපි නං භාසිස්සාමීති වුත්තං හොති, සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවාචකානි හි එතානි පදානි. යථාහ වඞ්ගීසත්ථෙරො –

‘‘සංඛිත්තෙනපි ¶ දෙසෙති, විත්ථාරෙනපි භාසති;

සාළිකායිව නිග්ඝොසො, පටිභානං උදීරයී’’ති. (සං. නි. 1.214);

එවං ¶ වුත්තෙ උස්සාහජාතා හුත්වා එවං භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිංසු, පටිග්ගහෙසුන්ති වුත්තං හොති. අථ නෙසං භගවා එතදවොච එතං ඉදානි වත්තබ්බං ඉධ භික්ඛවොතිආදිකං සකලං සුත්තං අවොච. තත්ථ ඉධාති දෙසාපදෙසෙ නිපාතො. ස්වායං කත්ථචි ලොකං උපාදාය වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.190). කත්ථචි සාසනං. යථාහ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241). කත්ථචි ඔකාසං. යථාහ –

‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති. (දී. නි. 2.369);

කත්ථචි ¶ පදපූරණමත්තමෙව. යථාහ ‘‘ඉධාහං – භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’ති (ම. නි. 1.30). ඉධ පන ලොකං උපාදාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

2. භික්ඛවෙති යථාපටිඤ්ඤාතං දෙසනං දෙසෙතුං පුන භික්ඛූ ආලපති. උභයෙනාපි, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං ලොකෙති වුත්තං හොති. අස්සුතවා පුථුජ්ජනොති එත්ථ පන ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. යස්ස හි ඛන්ධධාතුආයතනසච්චපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයරහිතත්තා මඤ්ඤනාපටිසෙධකො නෙව ආගමො, පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බස්ස අනධිගතත්තා නෙව අධිගමො අත්ථි. සො ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. ස්වායං –

පුථූනං ජනනාදීහි, කාරණෙහි පුථුජ්ජනො;

පුථුජ්ජනන්තොගධත්තා, පුථුවායං ජනො ඉති.

සො හි පුථූනං නානප්පකාරානං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනො. යථාහ – පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු අවිහතසක්කායදිට්ඨිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සත්ථාරානං මුඛමුල්ලොකිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාභිසඞ්ඛාරෙ අභිසඞ්ඛරොන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාසන්තාපෙහි සන්තප්පන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාපරිළාහෙහි පරිදය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තා ගිද්ධා ගධිතා ¶ මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා ලග්ගා ලගිතා පලිබුද්ධාති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චහි නීවරණෙහි ආවුටා නිවුතා ¶ ඔවුතා පිහිතා පටිච්ඡන්නා පටිකුජ්ජිතාති පුථුජ්ජනාති (මහානි. 51). පුථූනං වා ගණනපථමතීතානං අරියධම්මපරම්මුඛානං නීචධම්මසමාචාරානං ජනානං අන්තොගධත්තාපි පුථුජ්ජනා. පුථු වා අයං, විසුංයෙව සඞ්ඛං ගතො, විසංසට්ඨො සීලසුතාදිගුණයුත්තෙහි අරියෙහි ජනොතිපි පුථුජ්ජනො. එවමෙතෙහි ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති ද්වීහිපි පදෙහි යෙතෙ –

දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනොති. –

ද්වෙ ¶ පුථුජ්ජනා වුත්තා. තෙසු අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. අරියානං අදස්සාවීතිආදීසු අරියාති ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ නඉරියනතො, අයෙ ඉරියනතො, සදෙවකෙන ච ලොකෙන අරණීයතො බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච වුච්චන්ති, බුද්ධා එව වා ඉධ අරියා. යථාහ ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… තථාගතො අරියොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 5.1098). සප්පුරිසාති එත්ථ පන පච්චෙකබුද්ධා තථාගතසාවකා ච ‘‘සප්පුරිසා’’ති වෙදිතබ්බා. තෙ හි ලොකුත්තරගුණයොගෙන සොභනා පුරිසාති සප්පුරිසා. සබ්බෙව වා එතෙ ද්වෙධාපි වුත්තා. බුද්ධාපි හි අරියා ච සප්පුරිසා ච, පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධසාවකාපි. යථාහ –

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොති;

දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්චං,

තථාවිධං සප්පුරිසං වදන්තී’’ති. (ජා. 2.17.78);

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොතීති එත්තාවතා හි බුද්ධසාවකො වුත්තො, කතඤ්ඤුතාදීහි පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධාති. ඉදානි යො තෙසං අරියානං අදස්සනසීලො, න ච දස්සනෙ සාධුකාරී, සො අරියානං අදස්සාවීති වෙදිතබ්බො. සො ච චක්ඛුනා අදස්සාවී ඤාණෙන අදස්සාවීති දුවිධො, තෙසු ඤාණෙන අදස්සාවී ඉධ අධිප්පෙතො. මංසචක්ඛුනා හි දිබ්බචක්ඛුනා වා අරියා ¶ දිට්ඨාපි අදිට්ඨාව හොන්ති. තෙසං චක්ඛූනං වණ්ණමත්තග්ගහණතො, න අරියභාවගොචරතො. සොණසිඞ්ගාලාදයොපි ච චක්ඛුනා අරියෙ පස්සන්ති. න ච තෙ අරියානං දස්සාවිනො.

තත්රිදං ¶ වත්ථු – චිත්තලපබ්බතවාසිනො කිර ඛීණාසවත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකො වුඩ්ඪපබ්බජිතො එකදිවසං ථෙරෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරස්ස පත්තචීවරං ගහෙත්වා පිට්ඨිතො ආගච්ඡන්තො ථෙරං පුච්ඡි ‘‘අරියා නාම, භන්තෙ, කීදිසා’’ති. ථෙරො ආහ ‘‘ඉධෙකච්චො මහල්ලකො අරියානං පත්තචීවරං ගහෙත්වා වත්තපටිපත්තිං කත්වා සහචරන්තොපි නෙව අරියෙ ජානාති, එවං දුජ්ජානා, ආවුසො, අරියා’’ති. එවං වුත්තෙපි සො නෙව අඤ්ඤාසි. තස්මා න චක්ඛුනා දස්සනං දස්සනං, ඤාණෙන දස්සනමෙව දස්සනං. යථාහ ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි ¶ , ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87). තස්මා චක්ඛුනා පස්සන්තොපි ඤාණෙන අරියෙහි දිට්ඨං අනිච්චාදිලක්ඛණං අපස්සන්තො අරියාධිගතඤ්ච ධම්මං අනධිගච්ඡන්තො අරියකරධම්මානං අරියභාවස්ස ච අදිට්ඨත්තා ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’ති වෙදිතබ්බො.

අරියධම්මස්ස අකොවිදොති සතිපට්ඨානාදිභෙදෙ අරියධම්මෙ අකුසලො. අරියධම්මෙ අවිනීතොති එත්ථ පන –

දුවිධො විනයො නාම, එකමෙකෙත්ථ පඤ්චධා;

අභාවතො තස්ස අයං, ‘‘අවිනීතො’’ති වුච්චති.

අයඤ්හි සංවරවිනයො පහානවිනයොති දුවිධො විනයො. එත්ථ ච දුවිධෙපි විනයෙ එකමෙකො විනයො පඤ්චධා භිජ්ජති. සංවරවිනයොපි හි සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති පඤ්චවිධො. පහානවිනයොපි තදඞ්ගපහානං වික්ඛම්භනපහානං සමුච්ඡෙදපහානං පටිප්පස්සද්ධිපහානං නිස්සරණපහානන්ති පඤ්චවිධො.

තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) අයං සීලසංවරො. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) අයං සතිසංවරො.

‘‘යානි ¶ සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා)

පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041);

අයං ¶ ඤාණසංවරො. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’ති (ම. නි. 1.23; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං ඛන්තිසංවරො. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’ති (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං ¶ වීරියසංවරො. සබ්බොපි චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො ‘‘සංවරො’’, විනයනතො ‘‘විනයො’’ති වුච්චති. එවං තාව සංවරවිනයො පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

තථා යං නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු විපස්සනාඤාණෙසු පටිපක්ඛභාවතො දීපාලොකෙනෙව තමස්ස, තෙන තෙන විපස්සනාඤාණෙන තස්ස තස්ස අනත්ථස්ස පහානං. සෙය්යථිදං, නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, තස්සෙව අපරභාගෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනාය අභිරතිසඤ්ඤාය, මුච්චිතුකම්යතාඤාණෙන අමුච්චිතුකම්යතාය, උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමෙන ධම්මට්ඨිතියං නිබ්බානෙ ච පටිලොමභාවස්ස, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහස්ස පහානං, එතං තදඞ්ගපහානංනාම.

යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිභාවනිවාරණතො ඝටප්පහාරෙනෙව උදකපිට්ඨෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානං, එතං වික්ඛම්භනපහානං නාම.

යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදපහානං නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං, එතං පටිප්පස්සද්ධිපහානං ¶ නාම. යං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං එතං නිස්සරණපහානං නාම. සබ්බම්පි චෙතං පහානං යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති. තංතංපහානවතො වා තස්ස තස්ස විනයස්ස සම්භවතොපෙතං ¶ ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති. එවං පහානවිනයොපි පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

එවමයං සඞ්ඛෙපතො දුවිධො, භෙදතො ච දසවිධො විනයො භින්නසංවරත්තා පහාතබ්බස්ස ච අප්පහීනත්තා ¶ යස්මා එතස්ස අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස නත්ථි, තස්මා අභාවතො තස්ස අයං අවිනීතොති වුච්චතීති. එස නයො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතොති එත්ථපි. නින්නානාකරණඤ්හි එතං අත්ථතො. යථාහ ‘‘යෙව තෙ අරියා, තෙව තෙ සප්පුරිසා. යෙව තෙ සප්පුරිසා, තෙව තෙ අරියා. යො එව සො අරියානං ධම්මො, සො එව සො සප්පුරිසානං ධම්මො. යො එව සො සප්පුරිසානං ධම්මො, සො එව සො අරියානං ධම්මො. යෙව තෙ අරියවිනයා, තෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා. යෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා, තෙව තෙ අරියවිනයා. අරියෙති වා සප්පුරිසෙති වා, අරියධම්මෙති වා සප්පුරිසධම්මෙති වා, අරියවිනයෙති වා සප්පුරිසවිනයෙති වා එසෙසෙ එකෙ එකත්ථෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙවා’’ති.

‘‘කස්මා පන භගවා සබ්බධම්මමූලපරියායං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’ති වත්වා තං අදෙසෙත්වාව ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී’’ති එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසීති? පුග්ගලාධිට්ඨානාය ධම්මදෙසනාය තමත්ථං ආවිකාතුං. භගවතො හි ධම්මාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා, ධම්මාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා, පුග්ගලාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා, පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනාති ධම්මපුග්ගලවසෙනෙව තාව චතුබ්බිධා දෙසනා.

තත්ථ, ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා. කතමා තිස්සො? සුඛා වෙදනා දුක්ඛා වෙදනා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. ඉමා ඛො, භික්ඛවෙ, තිස්සො වෙදනා’’ති (සං. නි. 4.250) එවරූපී ධම්මාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා වෙදිතබ්බා. ‘‘ඡ ධාතුයො අයං පුතිසො ඡ ඵස්සායතනො අට්ඨාරස මනොපවිචාරො චතුරාධිට්ඨානො’’ති (ම. නි. 3.343) එවරූපී ධම්මාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා. ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ¶ ලොකස්මිං. කතමෙ තයො? අන්ධො එකචක්ඛු ද්විචක්ඛු. කතමො ච, භික්ඛවෙ, පුග්ගලො අන්ධො’’ති? (අ. නි. 3.29) එවරූපී පුග්ගලාධිට්ඨානා පුග්ගලදෙසනා. ‘‘කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, දුග්ගතිභයං? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති, කායදුච්චරිතස්ස ඛො පාපකො විපාකො අභිසම්පරායං…පෙ… සුද්ධමත්තානං පරිහරති. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දුග්ගතිභය’’න්ති (අ. නි. 4.121) එවරූපී ¶ පුග්ගලාධිට්ඨානා ධම්මදෙසනා.

ස්වායං ¶ ඉධ යස්මා පුථුජ්ජනො අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකො, අපරිඤ්ඤාමූලිකා ච ඉධාධිප්පෙතානං සබ්බධම්මානං මූලභූතා මඤ්ඤනා හොති, තස්මා පුථුජ්ජනං දස්සෙත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය තමත්ථං ආවිකාතුං, ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී’’ති එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසීති වෙදිතබ්බො.

සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසිත්වා ඉදානි තස්ස පථවීආදීසු වත්ථූසු සබ්බසක්කායධම්මජනිතං මඤ්ඤනං දස්සෙන්තො, පථවිං පථවිතොතිආදිමාහ. තත්ථ ලක්ඛණපථවී සසම්භාරපථවී ආරම්මණපථවී සම්මුතිපථවීති චතුබ්බිධා පථවී. තාසු ‘‘කතමා ච, ආවුසො, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු? යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං කක්ඛළං ඛරිගත’’න්තිආදීසු (විභ. 173) වුත්තා ලක්ඛණපථවී. ‘‘පථවිං ඛණෙය්ය වා ඛණාපෙය්ය වා’’තිආදීසු (පාචි. 85) වුත්තා සසම්භාරපථවී. යෙ ච කෙසාදයො වීසති කොට්ඨාසා, අයොලොහාදයො ච බාහිරා. සා හි වණ්ණාදීහි සම්භාරෙහි සද්ධිං පථවීති සසම්භාරපථවී. ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසු (දී. නි. 3.360) ආගතා පන ආරම්මණපථවී, නිමිත්තපථවීතිපි වුච්චති. පථවීකසිණජ්ඣානලාභී දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො ආගමනවසෙන පථවීදෙවතාති නාමං ලභති. අයං සම්මුතිපථවීති වෙදිතබ්බා. සා සබ්බාපි ඉධ ලබ්භති. තාසු යංකඤ්චි පථවිං අයං පුථුජ්ජනො පථවිතො සඤ්ජානාති, පථවීති සඤ්ජානාති, පථවීභාගෙන සඤ්ජානාති, ලොකවොහාරං ගහෙත්වා සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන සඤ්ජානාති පථවීති. එවං පථවීභාගං අමුඤ්චන්තොයෙව වා එතං ‘‘සත්තොති වා සත්තස්සා’’ති වා ආදිනා නයෙන සඤ්ජානාති. කස්මා එවං සඤ්ජානාතීති න ¶ වත්තබ්බං. උම්මත්තකො විය හි පුථුජ්ජනො. සො යංකිඤ්චි යෙන කෙනචි ආකාරෙන ගණ්හාති. අරියානං අදස්සාවිතාදිභෙදමෙව වා එත්ථ කාරණං. යං වා පරතො ‘‘අපරිඤ්ඤාතං තස්සා’’ති වදන්තෙන භගවතාව වුත්තං.

පථවිං පථවිතො සඤ්ඤත්වාති සො තං පථවිං එවං විපරීතසඤ්ඤාය සඤ්ජානිත්වා, ‘‘සඤ්ඤානිදානා ¶ හි පපඤ්චසඞ්ඛා’’ති (සු. නි. 880) වචනතො අපරභාගෙ ථාමපත්තෙහි තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චෙහි ඉධ මඤ්ඤනානාමෙන වුත්තෙහි මඤ්ඤති කප්පෙති විකප්පෙති, නානප්පකාරතො අඤ්ඤථා ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’ති. එවං ¶ මඤ්ඤතො චස්ස තා මඤ්ඤනා ඔළාරිකනයෙන දස්සෙතුං ‘‘යා අයං කෙසා ලොමා’’තිආදිනා නයෙන වීසතිභෙදා අජ්ඣත්තිකා පථවී වුත්තා. යා චායං විභඞ්ගෙ ‘‘තත්ථ කතමා බාහිරා පථවීධාතු? යං බාහිරං කක්ඛළං ඛරිගතං කක්ඛළත්තං කක්ඛළභාවො බහිද්ධා අනුපාදින්නං. සෙය්යථිදං, අයො ලොහං තිපු සීසං සජ්ඣං මුත්තා මණි වෙළුරියං සඞ්ඛො සිලා පවාළං රජතං ජාතරූපං ලොහිතඞ්කො මසාරගල්ලං තිණං කට්ඨං සක්ඛරා කඨලං භූමි පාසාණො පබ්බතො’’ති (විභ. 173) එවං බාහිරා පථවී වුත්තා. යා ච අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ නිමිත්තපථවී, තං ගහෙත්වා අයමත්ථයොජනා වුච්චති.

පථවිං මඤ්ඤතීති තීහි මඤ්ඤනාහි අහං පථවීති මඤ්ඤති, මම පථවීති මඤ්ඤති, පරො පථවීති මඤ්ඤති, පරස්ස පථවීති මඤ්ඤති, අථ වා අජ්ඣත්තිකං පථවිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති, මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති, දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. කථං? අයඤ්හි කෙසාදීසු ඡන්දරාගං ජනෙති කෙසෙ අස්සාදෙති අභිනන්දති අභිවදති අජ්ඣොසාය තිට්ඨති. ලොමෙ, නඛෙ, දන්තෙ, තචං, අඤ්ඤතරං වා පන රජ්ජනීයවත්ථුං. එවං අජ්ඣත්තිකං පථවිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ඉති මෙ කෙසා සියුං අනාගතමද්ධානං. ඉති ලොමාතිආදිනා වා පන නයෙන තත්ථ නන්දිං සමන්නානෙති. ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා…පෙ… බ්රහ්මචරියෙන වා එවං සිනිද්ධමුදුසුඛුමනීලකෙසො භවිස්සාමී’’තිආදිනා වා පන නයෙන අප්පටිලද්ධානං පටිලාභාය චිත්තං පණිදහති. එවම්පි අජ්ඣත්තිකං පථවිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

තථා අත්තනො කෙසාදීනං සම්පත්තිං වා විපත්තිං වා නිස්සාය මානං ජනෙති, ‘‘සෙය්යොහමස්මීති වා සදිසොහමස්මීති වා හීනොහමස්මීති වා’’ති. එවං අජ්ඣත්තිකං ¶ පථවිං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘තං ජීවං තං සරීර’’න්ති (ම. නි. 2.187) ආගතනයෙන පන කෙසං ‘‘ජීවො’’ති අභිනිවිසති. එස නයො ලොමාදීසු. එවං අජ්ඣත්තිකං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

අථ වා ‘‘යා චෙව ඛො පනාවුසො, අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු, යා ච බාහිරා පථවීධාතු, පථවීධාතුරෙවෙසා ¶ , තං නෙතං මමා’’ති (ම. නි. 1.302) ඉමිස්සා පවත්තියා ¶ පච්චනීකනයෙන කෙසාදිභෙදං පථවිං එතං මම එසොහමස්මි එසො මෙ අත්තාති අභිනිවිසති. එවම්පි අජ්ඣත්තිකං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. එවං තාව අජ්ඣත්තිකං පථවිං තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤති.

යථා ච අජ්ඣත්තිකං එවං බාහිරම්පි. කථං? ‘‘අයඤ්හි අයලොහාදීසු ඡන්දරාගං ජනෙති. අයලොහාදීනි අස්සාදෙති අභිනන්දති අභිවදති අජ්ඣොසාය තිට්ඨති. මම අයො මම ලොහන්තිආදිනා නයෙන අයාදීනි මමායති රක්ඛති ගොපයති, එවං බාහිරං පථවිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ඉති මෙ අයලොහාදයො සියුං අනාගතමද්ධානන්ති වා පනෙත්ථ නන්දිං සමන්නානෙති, ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා එවං සම්පන්නඅයලොහාදිඋපකරණො භවිස්සාමී’’ති අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහති. එවම්පි බාහිරං පථවිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

තථා අත්තනො අයලොහාදීනං සම්පත්තිං වා විපත්තිං වා නිස්සාය මානං ජනෙති ‘‘ඉමිනාහං සෙය්යොස්මීති වා, සදිසොස්මීති වා හීනොස්මීති වා’’ති (විභ. 832) එවං බාහිරං පථවිං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. අයෙ ජීවසඤ්ඤී හුත්වා පන අයං ‘‘ජීවො’’ති අභිනිවිසති. එස නයො ලොහාදීසු. එවං බාහිරං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

අථ වා ‘‘ඉධෙකච්චො පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සති. යං පථවීකසිණං, සො අහං. යො අහං, තං පථවීකසිණන්ති පථවීකසිණඤ්ච අත්තඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.131) පටිසම්භිදායං වුත්තනයෙනෙව නිමිත්තපථවිං ‘‘අත්තා’’ති අභිනිවිසති. එවං බාහිරං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. එවම්පි බාහිරං පථවිං තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤති. එවං තාව ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’ති එත්ථ තිස්සොපි මඤ්ඤනා වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං සඞ්ඛෙපෙනෙව කථයිස්සාම.

පථවියා ¶ මඤ්ඤතීති එත්ථ පථවියාති භුම්මවචනමෙතං. තස්මා අහං පථවියාති මඤ්ඤති, මය්හං ¶ කිඤ්චනං පලිබොධො පථවියාති මඤ්ඤති, පරො පථවියාති මඤ්ඤති, පරස්ස කිඤ්චනං පලිබොධො පථවියාති මඤ්ඤතීති අයමෙත්ථ අත්ථො.

අථ වා ය්වායං ‘‘කථං රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සති? ඉධෙකච්චො වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සති, තස්ස එවං හොති, අයං ඛො මෙ අත්තා, සො ඛො පන මෙ අත්තා ඉමස්මිං රූපෙති එවං රූපස්මිං වා අත්තානං ¶ සමනුපස්සතී’’ති (පටි. ම. 1.131) එතස්ස අත්ථනයො වුත්තො, එතෙනෙව නයෙන වෙදනාදිධම්මෙ අත්තතො ගහෙත්වා තතො අජ්ඣත්තිකබාහිරාසු පථවීසු යංකිඤ්චි පථවිං තස්සොකාසභාවෙන පරිකප්පෙත්වා සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිස්සා පථවියාති මඤ්ඤන්තො පථවියා මඤ්ඤති, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස අත්තනි සිනෙහං තබ්බත්ථුකඤ්ච මානං උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. යදා පන තෙනෙව නයෙන සො ඛො පනස්ස අත්තා පථවියාති මඤ්ඤති, තදා දිට්ඨිමඤ්ඤනා එව යුජ්ජති. ඉතරායොපි පන ඉච්ඡන්ති.

පථවිතො මඤ්ඤතීති එත්ථ පන පථවිතොති නිස්සක්කවචනං. තස්මා සඋපකරණස්ස අත්තනො වා පරස්ස වා යථාවුත්තප්පභෙදතො පථවිතො උප්පත්තිං වා නිග්ගමනං වා පථවිතො වා අඤ්ඤො අත්තාති මඤ්ඤමානො පථවිතො මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. අපරෙ ආහු පථවීකසිණං පරිත්තං භාවෙත්වා තතො අඤ්ඤං අප්පමාණං අත්තානං ගහෙත්වා පථවිතො බහිද්ධාපි මෙ අත්තාති මඤ්ඤමානො පථවිතො මඤ්ඤතීති.

පථවිං මෙති මඤ්ඤතීති එත්ථ පන කෙවලඤ්හි මහාපථවිං තණ්හාවසෙන මමායතීති ඉමිනා නයෙන පවත්තා එකා තණ්හාමඤ්ඤනා එව ලබ්භතීති වෙදිතබ්බා. සා චායං මම කෙසා, මම ලොමා, මම අයො, මම ලොහන්ති එවං යථාවුත්තප්පභෙදාය සබ්බායපි අජ්ඣත්තිකබාහිරාය පථවියා යොජෙතබ්බාති.

පථවිං ¶ අභිනන්දතීති වුත්තප්පකාරමෙව පථවිං තණ්හාදීහි අභිනන්දති, අස්සාදෙති, පරාමසති ¶ චාති වුත්තං හොති. ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’ති එතෙනෙව එතස්මිං අත්ථෙ සිද්ධෙ කස්මා එතං වුත්තන්ති චෙ. අවිචාරිතමෙතං පොරාණෙහි. අයං පන අත්තනො මති, දෙසනාවිලාසතො වා ආදීනවදස්සනතො වා. යස්සා හි ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා නානානයවිචිත්රදෙසනාවිලාසසම්පන්නො, අයං සා භගවතා සුප්පටිවිද්ධා. තස්මා පුබ්බෙ මඤ්ඤනාවසෙන කිලෙසුප්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අභිනන්දනාවසෙන දස්සෙන්තො දෙසනාවිලාසතො වා ඉදමාහ ¶ . යො වා පථවිං මඤ්ඤති, පථවියා මඤ්ඤති, පථවිතො මඤ්ඤති, පථවිං මෙති මඤ්ඤති, සො යස්මා න සක්කොති පථවීනිස්සිතං තණ්හං වා දිට්ඨිං වා පහාතුං, තස්මා පථවිං අභිනන්දතියෙව. යො ච පථවිං අභිනන්දති, දුක්ඛං සො අභිනන්දති, දුක්ඛඤ්ච ආදීනවොති ආදීනවදස්සනතොපි ඉදමාහ. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා ‘‘යො, භික්ඛවෙ, පථවීධාතුං අභිනන්දති, දුක්ඛං සො අභිනන්දති, යො දුක්ඛං අභිනන්දති, අපරිමුත්තො සො දුක්ඛස්මාති වදාමී’’ති.

එවං පථවීවත්ථුකං මඤ්ඤනං අභිනන්දනඤ්ච වත්වා ඉදානි යෙන කාරණෙන සො මඤ්ඤති, අභිනන්දති ච, තං කාරණං ආවිකරොන්තො ආහ තං කිස්ස හෙතු, අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමීති. තස්සත්ථො, සො පුථුජ්ජනො තං පථවිං කිස්ස හෙතු මඤ්ඤති, කෙන කාරණෙන මඤ්ඤති, අභිනන්දතීති චෙ. අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමීති, යස්මා තං වත්ථු තස්ස අපරිඤ්ඤාතං, තස්මාති වුත්තං හොති. යො හි පථවිං පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති ඤාතපරිඤ්ඤාය තීරණපරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤායාති.

තත්ථ කතමා ඤාතපරිඤ්ඤා. පථවීධාතුං පරිජානාති, අයං පථවීධාතු අජ්ඣත්තිකා, අයං බාහිරා, ඉදමස්සා ලක්ඛණං, ඉමානි රසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානීති, අයං ඤාතපරිඤ්ඤා. කතමා තීරණපරිඤ්ඤා? එවං ඤාතං කත්වා පථවීධාතුං තීරෙති අනිච්චතො දුක්ඛතො රොගතොති ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි, අයං තීරණපරිඤ්ඤා. කතමා පහානපරිඤ්ඤා? එවං තීරයිත්වා අග්ගමග්ගෙන පථවීධාතුයා ඡන්දරාගං පජහති, අයං පහානපරිඤ්ඤා.

නාමරූපවවත්ථානං ¶ වා ඤාතපරිඤ්ඤා. කලාපසම්මසනාදිඅනුලොමපරියොසානා තීරණපරිඤ්ඤා. අරියමග්ගෙ ඤාණං පහානපරිඤ්ඤාති. යො පථවිං පරිජානාති, සො ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාති, අස්ස ච පුථුජ්ජනස්ස තා පරිඤ්ඤායො නත්ථි, තස්මා අපරිඤ්ඤාතත්තා ¶ පථවිං මඤ්ඤති ච අභිනන්දති චාති. තෙනාහ භගවා – ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… පථවිං මඤ්ඤති, පථවියා මඤ්ඤති, පථවිතො මඤ්ඤති, පථවිං මෙති මඤ්ඤති, පථවිං අභිනන්දති. තං කිස්ස හෙතු? අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමී’’ති.

ආපං ¶ ආපතොති එත්ථාපි ලක්ඛණසසම්භාරාරම්මණසම්මුතිවසෙන චතුබ්බිධො ආපො. තෙසු ‘‘තත්ථ, කතමා අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු. යං අජ්ඣත්තං පච්චත්තං ආපො ආපොගතං, සිනෙහො සිනෙහගතං බන්ධනත්තං රූපස්ස අජ්ඣත්තං උපාදින්න’’න්තිආදීසු (විභ. 174) වුත්තො ලක්ඛණආපො. ‘‘ආපොකසිණං උග්ගණ්හන්තො ආපස්මිං නිමිත්තං ගණ්හාතී’’තිආදීසු වුත්තො සසම්භාරාපො. සෙසං සබ්බං පථවියං වුත්තසදිසමෙව. කෙවලං යොජනානයෙ පන ‘‘පිත්තං සෙම්හ’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තා ද්වාදසභෙදා අජ්ඣත්තිකා ආපොධාතු, ‘‘තත්ථ, කතමා බාහිරා ආපොධාතු? යං බාහිරං ආපො ආපොගතං, සිනෙහො සිනෙහගතං බන්ධනත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං. සෙය්යථිදං, මූලරසො ඛන්ධරසො තචරසො පත්තරසො පුප්ඵරසො ඵලරසො ඛීරං දධි සප්පි නවනීතං තෙලං මධු ඵාණිතං භුම්මානි වා උදකානි අන්තලික්ඛානි වා’’ති (විභ. 174) එවං වුත්තා ච බාහිරා ආපොධාතු වෙදිතබ්බා, යො ච අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ නිමිත්තආපො.

තෙජං තෙජතොති ඉමස්මිං තෙජොවාරෙපි වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරො වෙදිතබ්බො. යොජනානයෙ පනෙත්ථ ‘‘යෙන ච සන්තප්පති, යෙන ච ජීරීයති, යෙන ච පරිඩය්හති, යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡතී’’ති (විභ. 175) එවං වුත්තා චතුප්පභෙදා අජ්ඣත්තිකා තෙජොධාතු. ‘‘තත්ථ කතමා ¶ බාහිරා තෙජොධාතු? යං බාහිරං තෙජො තෙජොගතං උස්මා උස්මාගතං උසුමං උසුමගතං බහිද්ධා අනුපාදින්නං. සෙය්යථිදං, කට්ඨග්ගි පලාලග්ගි තිණග්ගි ගොමයග්ගි ථුසග්ගි සඞ්කාරග්ගි ඉන්දග්ගි අග්ගිසන්තාපො සූරියසන්තාපො කට්ඨසන්නිචයසන්තාපො ¶ තිණසන්නිචයසන්තාපො ධඤ්ඤසන්නිචයසන්තාපො භණ්ඩසන්නිචයසන්තාපො’’ති (විභ. 175) එවං වුත්තා ච බාහිරා තෙජොධාතු වෙදිතබ්බා.

වායං වායතොති ඉමස්ස වායවාරස්සාපි යොජනානයෙ පන ‘‘උද්ධඞ්ගමා වාතා අධොගමා වාතා කුච්ඡිසයා වාතා කොට්ඨාසයා වාතා අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතා සත්ථකවාතා ඛුරකවාතා උප්පලකවාතා අස්සාසො පස්සාසො’’ති එවං වුත්තා අජ්ඣත්තිකා වායොධාතු. ‘‘තත්ථ කතමා බාහිරා වායොධාතු? යං බාහිරං වායො වායොගතං ථම්භිතත්තං රූපස්ස බහිද්ධා අනුපාදින්නං. සෙය්යථිදං, පුරත්ථිමා වාතා පච්ඡිමා වාතා උත්තරා වාතා දක්ඛිණා වාතා සරජා වාතා අරජා වාතා සීතා වාතා උණ්හා වාතා පරිත්තා වාතා අධිමත්තා වාතා කාළවාතා වෙරම්භවාතා ¶ පක්ඛවාතා සුපණ්ණවාතා තාලවණ්ටවාතා විධූපනවාතා’’ති (විභ. 176) එවං වුත්තා ච බාහිරා වායොධාතු වෙදිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති. එත්තාවතා ච ය්වායං –

‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා තෙන;

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, ඉති වුත්තො ලක්ඛණො හාරො’’ති. –

එවං නෙත්තියං ලක්ඛණො නාම හාරො වුත්තො, තස්ස වසෙන යස්මා චතූසු භූතෙසු ගහිතෙසු උපාදාරූපම්පි ගහිතමෙව භවති, රූපලක්ඛණං අනතීතත්තා. යඤ්ච භූතොපාදාරූපං සො රූපක්ඛන්ධො. තස්මා ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො පථවිං ආපං තෙජං වායං මඤ්ඤතී’’ති වදන්තෙන අත්ථතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීතිපි වුත්තං හොති. ‘‘පථවියා ආපස්මිං තෙජස්මිං වායස්මිං මඤ්ඤතී’’ති වදන්තෙන රූපස්මිං වා අත්තානං සමනුපස්සතීති වුත්තම්පි හොති. ‘‘පථවිතො ආපතො තෙජතො වායතො මඤ්ඤතී’’ති වදන්තෙන රූපතො අඤ්ඤො අත්තාති සිද්ධත්තා රූපවන්තං වා අත්තානං අත්තනි වා රූපං සමනුපස්සතීතිපි වුත්තං හොති. එවමෙතා චතස්සො රූපවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨිමඤ්ඤනා ¶ වෙදිතබ්බා. තත්ථ එකා උච්ඡෙදදිට්ඨි, තිස්සො සස්සතදිට්ඨියොති ද්වෙව දිට්ඨියො හොන්තීති අයම්පි අත්ථවිසෙසො වෙදිතබ්බො.

3. එවං ¶ රූපමුඛෙන සඞ්ඛාරවත්ථුකං මඤ්ඤනං වත්වා ඉදානි යෙ සඞ්ඛාරෙ උපාදාය සත්තා පඤ්ඤපීයන්ති, තෙසු සඞ්ඛාරෙසු සත්තෙසුපි යස්මා පුථුජ්ජනො මඤ්ඤනං කරොති, තස්මා තෙ සත්තෙ නිද්දිසන්තො භූතෙ භූතතො සඤ්ජානාතීතිආදිමාහ. තත්ථායං භූතසද්දො පඤ්චක්ඛන්ධඅමනුස්සධාතුවිජ්ජමානඛීණාසවසත්තරුක්ඛාදීසු දිස්සති. ‘‘භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.401) හි අයං පඤ්චක්ඛන්ධෙසු දිස්සති. ‘‘යානීධ භූතානි සමාගතානී’’ති (සු. නි. 224) එත්ථ අමනුස්සෙසු. ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතූ’’ති (ම. නි. 3.86) එත්ථ ධාතූසු. ‘‘භූතස්මිං පාචිත්තිය’’න්තිආදීසු (පාචි. 69) විජ්ජමානෙ. ‘‘යො ච කාලඝසො භූතො’’ති (ජා. 1.10.190) එත්ථ ඛීණාසවෙ. ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති (දී. නි. 2.220) එත්ථ සත්තෙසු. ‘‘භූතගාමපාතබ්යතායා’’ති ¶ (පාචි. 90) එත්ථ රුක්ඛාදීසු. ඉධ පනායං සත්තෙසු වත්තති, නො ච ඛො අවිසෙසෙන. චාතුමහාරාජිකානං හි හෙට්ඨා සත්තා ඉධ භූතාති අධිප්පෙතා.

තත්ථ භූතෙ භූතතො සඤ්ජානාතීතිආදි වුත්තනයමෙව. භූතෙ මඤ්ඤතීතිආදීසු පන තිස්සොපි මඤ්ඤනා යොජෙතබ්බා. කථං? අයඤ්හි ‘‘සො පස්සති ගහපතිං වා ගහපතිපුත්තං වා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතං සමඞ්ගිභූත’’න්ති (අ. නි. 7.50) වුත්තනයෙන භූතෙ සුභා සුඛිතාති ගහෙත්වා රජ්ජති, දිස්වාපි නෙ රජ්ජති, සුත්වාපි, ඝායිත්වාපි, සායිත්වාපි, ඵුසිත්වාපි, ඤත්වාපි. එවං භූතෙ තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘අහො වතාහං ඛත්තියමහාසාලානං වා සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්ය’’න්තිආදිනා (දී. නි. 3.337) වා පන නයෙන අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහති, එවම්පි භූතෙ තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. අත්තනො පන භූතානඤ්ච සම්පත්තිවිපත්තිං නිස්සාය අත්තානං වා සෙය්යං දහති. භූතෙසු ච යංකිඤ්චි භූතං හීනං අත්තානං වා හීනං, යංකිඤ්චි භූතං සෙය්යං ¶ . අත්තානං වා භූතෙන, භූතං වා අත්තනා සදිසං දහති. යථාහ ‘‘ඉධෙකච්චො ජාතියා වා…පෙ… අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වත්ථුනා පුබ්බකාලං පරෙහි සදිසං අත්තානං දහති. අපරකාලං අත්තානං සෙය්යං දහති. පරෙ හීනෙ දහති, යො එවරූපො මානො ¶ …පෙ… අයං වුච්චති මානාතිමානො’’ති (විභ. 876-880). එවං භූතෙ මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

භූතෙ පන ‘‘නිච්චා ධුවා සස්සතා අවිපරිණාමධම්මා’’ති වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා සබ්බෙ පාණා සබ්බෙ භූතා සබ්බෙ ජීවා අවසා අබලා අවීරියා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා ඡස්වෙවාභිජාතීසු සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙන්තී’’ති (දී. නි. 1.168) වා මඤ්ඤමානො දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. එවං භූතෙ තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤති.

කථං භූතෙසු මඤ්ඤති? තෙසු තෙසු භූතෙසු අත්තනො උපපත්තිං වා සුඛුප්පත්තිං වා ආකඞ්ඛති. එවං තාව තණ්හාමඤ්ඤනාය භූතෙසු මඤ්ඤති. භූතෙසු වා උපපත්තිං ආකඞ්ඛමානො දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති. එවම්පි භූතෙසු තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. භූතෙ පන සමූහග්ගාහෙන ගහෙත්වා තත්ථ එකච්චෙ භූතෙ සෙය්යතො දහති, එකච්චෙ සදිසතො වා හීනතො වාති. එවං භූතෙසු මානමඤ්ඤනාය ¶ මඤ්ඤති. තථා එකච්චෙ භූතෙ නිච්චා ධුවාති මඤ්ඤති. එකච්චෙ අනිච්චා අධුවාති, අහම්පි භූතෙසු අඤ්ඤතරොස්මීති වා මඤ්ඤති. එවං භූතෙසු දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති.

භූතතො මඤ්ඤතීති එත්ථ පන සඋපකරණස්ස අත්තනො වා පරස්ස වා යතො කුතොචි භූතතො උප්පත්තිං මඤ්ඤමානො භූතතො මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. භූතෙ මෙති මඤ්ඤතීති එත්ථ පන එකා තණ්හාමඤ්ඤනාව ලබ්භති. සා චායං ‘‘මම පුත්තා, මම ධීතා, මම අජෙළකා, කුක්කුටසූකරා, හත්ථිගවස්සවළවා’’ති එවමාදිනා නයෙන මමායතො පවත්තතීති වෙදිතබ්බා. භූතෙ අභිනන්දතීති එතං වුත්තනයමෙව. අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති එත්ථ පන යෙ සඞ්ඛාරෙ උපාදාය භූතානං පඤ්ඤත්ති, තෙසං අපරිඤ්ඤාතත්තා භූතා අපරිඤ්ඤාතා හොන්තීති වෙදිතබ්බා. යොජනා පන වුත්තනයෙනෙව කාතබ්බා.

එවං ¶ සඞ්ඛෙපතො සඞ්ඛාරවසෙන ච සත්තවසෙන ච මඤ්ඤනාවත්ථුං දස්සෙත්වා ඉදානි භූමිවිසෙසාදිනා භෙදෙන විත්ථාරතොපි තං දස්සෙන්තො දෙවෙ දෙවතොතිආදිමාහ. තත්ථ දිබ්බන්ති පඤ්චහි ¶ කාමගුණෙහි අත්තනො වා ඉද්ධියාති දෙවා, කීළන්ති ජොතෙන්ති චාති අත්ථො. තෙ තිවිධා සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. සම්මුතිදෙවා නාම රාජානො දෙවියො රාජකුමාරා. උපපත්තිදෙවා නාම චාතුමහාරාජිකෙ දෙවෙ උපාදාය තතුත්තරිදෙවා. විසුද්ධිදෙවා නාම අරහන්තො ඛීණාසවා. ඉධ පන උපපත්තිදෙවා දට්ඨබ්බා, නො ච ඛො අවිසෙසෙන. පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවලොකෙ මාරං සපරිසං ඨපෙත්වා සෙසා ඡ කාමාවචරා ඉධ දෙවාති අධිප්පෙතා. තත්ථ සබ්බා අත්ථවණ්ණනා භූතවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

පජාපතින්ති එත්ථ පන මාරො පජාපතීති වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘තෙසං තෙසං දෙවානං අධිපතීනං මහාරාජාදීනමෙතං අධිවචන’’න්ති වදන්ති. තං දෙවග්ගහණෙනෙව තෙසං ගහිතත්තා අයුත්තන්ති මහාඅට්ඨකථායං පටික්ඛිත්තං, මාරොයෙව පන සත්තසඞ්ඛාතාය පජාය අධිපතිභාවෙන ඉධ පජාපතීති අධිප්පෙතො. සො කුහිං වසති? පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවලොකෙ ¶ . තත්ර හි වසවත්තිරාජා රජ්ජං කාරෙති. මාරො එකස්මිං පදෙසෙ අත්තනො පරිසාය ඉස්සරියං පවත්තෙන්තො රජ්ජපච්චන්තෙ දාමරිකරාජපුත්තො විය වසතීති වදන්ති. මාරග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මාරපරිසායපි ගහණං වෙදිතබ්බං. යොජනානයො චෙත්ථ පජාපතිං වණ්ණවන්තං දීඝායුකං සුඛබහුලං දිස්වා වා සුත්වා වා රජ්ජන්තො තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘අහො වතාහං පජාපතිනො සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්ය’’න්තිආදිනා වා පන නයෙන අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහන්තොපි පජාපතිං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. පජාපතිභාවං පන පත්තො සමානො අහමස්මි පජානමිස්සරො අධිපතීති මානං ජනෙන්තො පජාපතිං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘පජාපති නිච්චො ධුවො’’ති වා ‘‘උච්ඡිජ්ජිස්සති විනස්සිස්සතී’’ති වා ‘‘අවසො අබලො අවීරියො නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතො ඡස්වෙවාභිජාතීසු සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙතී’’ති වා මඤ්ඤමානො පන පජාපතිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො.

පජාපතිස්මින්ති එත්ථ පන එකා දිට්ඨිමඤ්ඤනාව යුජ්ජති. තස්සා එවං පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඉධෙකච්චො ‘‘පජාපතිස්මිං යෙ ච ධම්මා සංවිජ්ජන්ති, සබ්බෙ තෙ නිච්චා ධුවා ¶ සස්සතා අවිපරිණාමධම්මා’’ති මඤ්ඤති. අථ වා ‘‘පජාපතිස්මිං නත්ථි පාපං, න තස්මිං පාපකානි කම්මානි උපලබ්භන්තී’’ති මඤ්ඤති.

පජාපතිතොති ¶ එත්ථ තිස්සොපි මඤ්ඤනා ලබ්භන්ති. කථං? ඉධෙකච්චො සඋපකරණස්ස අත්තනො වා පරස්ස වා පජාපතිතො උප්පත්තිං වා නිග්ගමනං වා මඤ්ඤති, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. පජාපතිං මෙති එත්ථ පන එකා තණ්හාමඤ්ඤනාව ලබ්භති. සා චායං ‘‘පජාපති මම සත්ථා මම සාමී’’තිආදිනා නයෙන මමායතො පවත්තතීති වෙදිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

බ්රහ්මං බ්රහ්මතොති එත්ථ බ්රූහිතො තෙහි තෙහි ගුණවිසෙසෙහීති බ්රහ්මා. අපිච බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මාපි වුච්චති, තථාගතොපි බ්රාහ්මණොපි මාතාපිතරොපි සෙට්ඨම්පි. ‘‘සහස්සො බ්රහ්මා ද්විසහස්සො බ්රහ්මා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.165-166) හි මහාබ්රහ්මා බ්රහ්මාති වුච්චති. ‘‘බ්රහ්මාති ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති එත්ථ තථාගතො.

සච්චව්හයො බ්රහ්මෙ උපාසිතො මෙ’’ති. (චූළනි. 104) –

‘‘බ්රහ්මාති මාතාපිතරො, පුබ්බාචරියාති වුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. 106; ජා. 2.20.181) –

එත්ථ මාතාපිතරො. ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’ති (ම. නි. 1.148; අ. නි. 5.11) එත්ථ සෙට්ඨං. ඉධ පන පඨමාභිනිබ්බත්තො කප්පායුකො බ්රහ්මා අධිප්පෙතො. තග්ගහණෙනෙව ච බ්රහ්මපුරොහිතබ්රහ්මපාරිසජ්ජාපි ගහිතාති වෙදිතබ්බා. අත්ථවණ්ණනා පනෙත්ථ පජාපතිවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ආභස්සරවාරෙ ¶ දණ්ඩදීපිකාය අච්චි විය එතෙසං සරීරතො ආභා ඡිජ්ජිත්වා ඡිජ්ජිත්වා පතන්තී විය සරති විසරතීති ආභස්සරා. තෙසං ගහණෙන ¶ සබ්බාපි දුතියජ්ඣානභූමි ගහිතා, එකතලවාසිනො එව චෙතෙ සබ්බෙපි පරිත්තාභා අප්පමාණාභා ආභස්සරාති වෙදිතබ්බා.

සුභකිණ්හවාරෙ සුභෙන ඔකිණ්ණා විකිණ්ණා සුභෙන සරීරප්පභාවණ්ණෙන එකග්ඝනා සුවණ්ණමඤ්ජූසාය ඨපිතසම්පජ්ජලිතකඤ්චනපිණ්ඩසස්සිරිකාති සුභකිණ්හා. තෙසං ගහණෙන සබ්බාපි තතියජ්ඣානභූමි ගහිතා. එකතලවාසිනො එව චෙතෙ සබ්බෙපි පරිත්තසුභා අප්පමාණසුභා සුභකිණ්හාති වෙදිතබ්බා.

වෙහප්ඵලවාරෙ, විපුලා ඵලාති වෙහප්ඵලා. චතුත්ථජ්ඣානභූමි බ්රහ්මානො වුච්චන්ති. අත්ථනයයොජනා පන ඉමෙසු තීසුපි වාරෙසු භූතවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

අභිභූවාරෙ අභිභවීති අභිභූ. කිං අභිභවි? චත්තාරො ඛන්ධෙ අරූපිනො. අසඤ්ඤභවස්සෙතං අධිවචනං. අසඤ්ඤසත්තා දෙවා වෙහප්ඵලෙහි සද්ධිං එකතලායෙව එකස්මිං ඔකාසෙ යෙන ඉරියාපථෙන නිබ්බත්තා, තෙනෙව යාවතායුකං තිට්ඨන්ති චිත්තකම්මරූපසදිසා හුත්වා. තෙ ඉධ සබ්බෙපි අභිභූවචනෙන ගහිතා. කෙචි අභිභූ නාම සහස්සො බ්රහ්මාති එවමාදිනා නයෙන තත්ථ තත්ථ අධිපතිබ්රහ්මානං වණ්ණයන්ති. බ්රහ්මග්ගහණෙනෙව පන තස්ස ගහිතත්තා ¶ අයුත්තමෙතන්ති වෙදිතබ්බං. යොජනානයො චෙත්ථ අභිභූ වණ්ණවා දීඝායුකොති සුත්වා තත්ථ ඡන්දරාගං උප්පාදෙන්තො අභිභුං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘අහො වතාහං අභිභුනො සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්ය’’න්තිආදිනා පන නයෙන අප්පටිලද්ධස්ස පටිලාභාය චිත්තං පණිදහන්තොපි අභිභුං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. අත්තානං හීනතො අභිභුං සෙය්යතො දහන්තො පන අභිභුං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘අභිභූ නිච්චො ධුවො’’තිආදිනා නයෙන පරාමසන්තො අභිභුං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං පජාපතිවාරෙ වුත්තනයමෙව.

4. එවං ¶ භගවා පටිපාටියා දෙවලොකෙ දස්සෙන්තොපි අභිභූවචනෙන අසඤ්ඤභවං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා අයං වට්ටකථා, සුද්ධාවාසා ච විවට්ටපක්ඛෙ ඨිතා, අනාගාමිඛීණාසවා එව හි තෙ දෙවා. යස්මා වා කතිපයකප්පසහස්සායුකා ¶ තෙ දෙවා, බුද්ධුප්පාදකාලෙයෙව හොන්ති. බුද්ධා පන අසඞ්ඛෙයෙපි කප්පෙ න උප්පජ්ජන්ති, තදා සුඤ්ඤාපි සා භූමි හොති. රඤ්ඤො ඛන්ධාවාරට්ඨානං විය හි බුද්ධානං සුද්ධාවාසභවො. තෙ තෙනෙව ච කාරණෙන විඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසවසෙනපි න ගහිතා, සබ්බකාලිකා පන ඉමා මඤ්ඤනා. තස්මා තාසං සදාවිජ්ජමානභූමිං දස්සෙන්තො සුද්ධාවාසෙ අතික්කමිත්වා, ආකාසානඤ්චායතනන්තිආදිමාහ. තත්ථ ආකාසානඤ්චායතනන්ති තබ්භූමිකා චත්තාරො කුසලවිපාකකිරියා ඛන්ධා. තෙ ච තත්රූපපන්නායෙව දට්ඨබ්බා භවපරිච්ඡෙදකථා අයන්ති කත්වා. එස නයො විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීසු. අත්ථයොජනා පන චතූසුපි එතෙසු වාරෙසු අභිභූවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. මානමඤ්ඤනා චෙත්ථ පජාපතිවාරෙ වුත්තනයෙනාපි යුජ්ජති.

ආකාසානඤ්චායතනවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. එවං භූමිවිසෙසාදිනා භෙදෙන විත්ථාරතොපි මඤ්ඤනාවත්ථුං දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බමඤ්ඤනාවත්ථුභූතං සක්කායපරියාපන්නං තෙභූමකධම්මභෙදං දිට්ඨාදීහි චතූහි සඞ්ගණ්හිත්වා දස්සෙන්තො, දිට්ඨං දිට්ඨතොතිආදිමාහ.

තත්ථ දිට්ඨන්ති මංසචක්ඛුනාපි දිට්ඨං, දිබ්බචක්ඛුනාපි දිට්ඨං. රූපායතනස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ දිට්ඨං මඤ්ඤතීති දිට්ඨං තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤති. කථං? රූපායතනං සුභසඤ්ඤාය සුඛසඤ්ඤාය ච පස්සන්තො තත්ථ ඡන්දරාගං ජනෙති, තං අස්සාදෙති අභිනන්දති. වුත්තම්පි හෙතං ¶ භගවතා ‘‘ඉත්ථිරූපෙ, භික්ඛවෙ, සත්තා රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා, තෙ දීඝරත්තං සොචන්ති ඉත්ථිරූපවසානුගා’’ති (අ. නි. 5.55). එවං දිට්ඨං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘ඉති ¶ මෙ රූපං සියා අනාගතමද්ධානන්ති වා පනෙත්ථ නන්දිං සමන්නානෙති, රූපසම්පදං වා පන ආකඞ්ඛමානො දානං දෙතී’’ති විත්ථාරො. එවම්පි දිට්ඨං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. අත්තනො පන පරස්ස ච රූපසම්පත්තිං විපත්තිං නිස්සාය මානං ජනෙති. ‘‘ඉමිනාහං සෙය්යොස්මී’’ති වා ‘‘සදිසොස්මී’’ති වා ‘‘හීනොස්මී’’ති වාති එවං දිට්ඨං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. රූපායතනං පන නිච්චං ධුවං සස්සතන්ති මඤ්ඤති, අත්තානං අත්තනියන්ති මඤ්ඤති, මඞ්ගලං අමඞ්ගලන්ති මඤ්ඤති, එවං දිට්ඨං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. එවං දිට්ඨං තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤති. කථං දිට්ඨස්මිං මඤ්ඤති? රූපස්මිං අත්තානං ¶ සමනුපස්සනනයෙන මඤ්ඤන්තො දිට්ඨස්මිං මඤ්ඤති. යථා වා ධනෙ ධඤ්ඤෙ. එවං රූපස්මිං රාගාදයොති මඤ්ඤන්තොපි දිට්ඨස්මිං මඤ්ඤති. අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිඤ්ඤෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. එවං දිට්ඨස්මිං මඤ්ඤති. සෙසං පථවීවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සුතන්ති මංසසොතෙනපි සුතං, දිබ්බසොතෙනපි සුතං, සද්දායතනස්සෙතං අධිවචනං.

මුතන්ති මුත්වා මුනිත්වා ච ගහිතං, ආහච්ච උපගන්ත්වාති අත්ථො, ඉන්ද්රියානං ආරම්මණානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤසංසිලෙසෙ විඤ්ඤාතන්ති වුත්තං හොති, ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනානමෙතං අධිවචනං.

විඤ්ඤාතන්ති මනසා විඤ්ඤාතං, සෙසානං සත්තන්නං ආයතනානමෙතං අධිවචනං ධම්මාරම්මණස්ස වා. ඉධ පන සක්කායපරියාපන්නමෙව ලබ්භති. විත්ථාරො පනෙත්ථ දිට්ඨවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

දිට්ඨසුත්තවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. එවං සබ්බං සක්කායභෙදං දිට්ඨාදීහි චතූහි දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව සමාපන්නකවාරෙන ච අසමාපන්නකවාරෙන ච ද්විධා දස්සෙන්තො එකත්තං නානත්තන්තිආදිමාහ.

එකත්තන්ති ඉමිනා හි සමාපන්නකවාරං දස්සෙති. නානත්තන්ති ඉමිනා අසමාපන්නකවාරං. තෙසං ¶ අයං වචනත්ථො එකභාවො එකත්තං. නානාභාවො නානත්තන්ති. යොජනා පනෙත්ථ සමාපන්නකවාරං ¶ චතූහි ඛන්ධෙහි, අසමාපන්නකවාරඤ්ච පඤ්චහි ඛන්ධෙහි භින්දිත්වා ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා සාසනනයෙන පථවීවාරාදීසු වුත්තෙන ච අට්ඨකථානයෙන යථානුරූපං වීමංසිත්වා වෙදිතබ්බා. කෙචි පන එකත්තන්ති එකත්තනයං වදන්ති නානත්තන්ති නානත්තනයං. අපරෙ ‘‘එකත්තසඤ්ඤී අත්තා හොති අරොගො පරං මරණා, නානත්තසඤ්ඤී අත්තා හොතී’’ති එවං දිට්ඨාභිනිවෙසං. තං සබ්බං ඉධ නාධිප්පෙතත්තා අයුත්තමෙව හොති.

එවං ¶ සබ්බං සක්කායං ද්විධා දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව එකධා සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙන්තො සබ්බං සබ්බතොතිආදිමාහ. යොජනානයො පනෙත්ථ සබ්බං අස්සාදෙන්තො සබ්බං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘මයා එතෙ සත්තා නිම්මිතා’’තිආදිනා නයෙන අත්තනා නිම්මිතං මඤ්ඤන්තො සබ්බං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. ‘‘සබ්බං පුබ්බෙකතකම්මහෙතු, සබ්බං ඉස්සරනිම්මානහෙතු, සබ්බං අහෙතුඅපච්චයා, සබ්බං අත්ථි, සබ්බං නත්ථී’’තිආදිනා නයෙන මඤ්ඤන්තො සබ්බං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො. කථං සබ්බස්මිං මඤ්ඤති? ඉධෙකච්චො එවංදිට්ඨිකො හොති ‘‘මහා මෙ අත්තා’’ති. සො සබ්බලොකසන්නිවාසං තස්සොකාසභාවෙන පරිකප්පෙත්වා සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා සබ්බස්මින්ති මඤ්ඤති, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස අත්තනි සිනෙහං තබ්බත්ථුකඤ්ච මානං උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. සෙසං පථවීවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

එවං සබ්බං සක්කායං එකධා දස්සෙත්වා ඉදානි අපරෙනපි නයෙන තං එකධා දස්සෙන්තො නිබ්බානං නිබ්බානතොති ආහ. තත්ථ නිබ්බානන්ති ‘‘යතො ඛො, භො, අයං අත්තා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචාරෙති. එත්තාවතා ඛො, භො, අයං අත්තා පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානං පත්තො හොතී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්චධා ආගතං පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානං වෙදිතබ්බං. තත්ථ නිබ්බානං අස්සාදෙන්තො තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. තෙන නිබ්බානෙන ‘‘අහමස්මි නිබ්බානං පත්තො’’ති මානං ජනෙන්තො මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤති. අනිබ්බානංයෙව සමානං තං නිබ්බානතො නිච්චාදිතො ච ගණ්හන්තො දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො.

නිබ්බානතො පන අඤ්ඤං අත්තානං ගහෙත්වා සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං නිබ්බානෙති ¶ මඤ්ඤන්තො නිබ්බානස්මිං මඤ්ඤති, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව ¶ පනස්ස අත්තනි සිනෙහං තබ්බත්ථුකඤ්ච මානං උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. එස නයො නිබ්බානතො මඤ්ඤනායපි. තත්රපි හි නිබ්බානතො අඤ්ඤං අත්තානං ගහෙත්වා ‘‘ඉදං නිබ්බානං, අයං අත්තා, සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉතො නිබ්බානතො අඤ්ඤො’’ති මඤ්ඤන්තො නිබ්බානතො මඤ්ඤති, අයමස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පනස්ස අත්තනි සිනෙහං තබ්බත්ථුකඤ්ච මානං උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා. ‘‘අහො සුඛං මම නිබ්බාන’’න්ති මඤ්ඤන්තො පන නිබ්බානං මෙති මඤ්ඤතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයං පනෙත්ථ අනුගීති –

යාදිසො ¶ එස සක්කායො, තථා නං අවිජානතො;

පුථුජ්ජනස්ස සක්කායෙ, ජායන්ති සබ්බමඤ්ඤනා.

ජෙගුච්ඡො භිදුරො චායං, දුක්ඛො අපරිණායකො;

තං පච්චනීකතො බාලො, ගණ්හං ගණ්හාති මඤ්ඤනං.

සුභතො සුඛතො චෙව, සක්කායං අනුපස්සතො;

සලභස්සෙව අග්ගිම්හි, හොති තණ්හාය මඤ්ඤනා.

නිච්චසඤ්ඤං අධිට්ඨාය, සම්පත්තිං තස්ස පස්සතො;

ගූථාදී විය ගූථස්මිං, හොති මානෙන මඤ්ඤනා.

අත්තා අත්තනියො මෙති, පස්සතො නං අබුද්ධිනො;

ආදාසෙ විය බොන්ධිස්ස, දිට්ඨියා හොති මඤ්ඤනා.

මඤ්ඤනාති ච නාමෙතං, සුඛුමං මාරබන්ධනං;

සිථිලං දුප්පමුඤ්චඤ්ච, යෙන බද්ධො පුථුජ්ජනො.

බහුං ¶ විප්ඵන්දමානොපි, සක්කායං නාතිවත්තති;

සමුස්සිතං දළ්හත්ථම්භං, සාව ගද්දුලබන්ධනො.

ස’සො සක්කායමලීනො, ජාතියා ච ජරාය ච;

රොගාදීහි ච දුක්ඛෙහි, නිච්චං හඤ්ඤති බාළ්හසො.

තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, සක්කායං අනුපස්සථ;

අසාතතො අසුභතො, භෙදතො ච අනත්තතො.

එසො සභාවො හෙතස්ස, පස්සං එවමිමං බුධො;

පහාය මඤ්ඤනා සබ්බා, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතීති.

පුථුජ්ජනවසෙන ¶ චතුවීසතිපබ්බා පඨමනයකථා නිට්ඨිතා.

7. එවං ¶ භගවා පථවීආදීසු වත්ථූසු සබ්බසක්කායධම්මමූලභූතං පුථුජ්ජනස්ස පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙස්වෙව වත්ථූසු සෙක්ඛස්ස පවත්තිං දස්සෙන්තො යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙක්ඛොතිආදිමාහ. තත්ථ යොති උද්දෙසවචනං. සොති නිද්දෙසවචනං. පිකාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො අයම්පි ධම්මො අනියතොතිආදීසු විය. තෙන ච ආරම්මණසභාගෙන පුග්ගලං සම්පිණ්ඩෙති, නො පුග්ගලසභාගෙන, හෙට්ඨතො හි පුග්ගලා දිට්ඨිවිපන්නා, ඉධ දිට්ඨිසම්පන්නා, න තෙසං සභාගතා අත්ථි. ආරම්මණං පන හෙට්ඨා පුග්ගලානම්පි තදෙව, ඉමෙසම්පි තදෙවාති. තෙන වුත්තං ‘‘ආරම්මණසභාගෙන පුග්ගලං සම්පිණ්ඩෙති නො පුග්ගලසභාගෙනා’’ති. යොපි සොති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ඉදානි වත්තබ්බං සෙක්ඛං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බො. භික්ඛවෙ, භික්ඛූති ඉදං වුත්තනයමෙව.

සෙක්ඛොති ¶ කෙනට්ඨෙන සෙක්ඛො? සෙක්ඛධම්මප්පටිලාභතො සෙක්ඛො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, සෙක්ඛො හොතීති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙක්ඛාය සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති…පෙ… සෙක්ඛෙන සම්මාසමාධිනා සමන්නාගතො හොති. එත්තාවතා ඛො භික්ඛු, සෙක්ඛො හොතී’’ති (සං. නි. 5.13). අපිච සික්ඛතීතිපි සෙක්ඛො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සික්ඛතීති ඛො භික්ඛු තස්මා සෙක්ඛොති වුච්චති. කිඤ්ච සික්ඛති? අධිසීලම්පි සික්ඛති, අධිචිත්තම්පි සික්ඛති, අධිපඤ්ඤම්පි සික්ඛති, සික්ඛතීති ඛො භික්ඛු තස්මා සෙක්ඛොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 3.86).

යොපි කල්යාණපුථුජ්ජනො අනුලොමපටිපදාය පරිපූරකාරී සීලසම්පන්නො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො පුබ්බරත්තාපරරත්තං බොධිපක්ඛියානං ධම්මානං භාවනානුයොගමනුයුත්තො විහරති – ‘‘අජ්ජ වා ස්වෙ වා අඤ්ඤතරං සාමඤ්ඤඵලං අධිගමිස්සාමී’’ති, සොපි වුච්චති සික්ඛතීති සෙක්ඛොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ පටිවෙධප්පත්තොව සෙක්ඛො අධිප්පෙතො, නො පුථුජ්ජනො.

අප්පත්තං මානසං එතෙනාති අප්පත්තමානසො. මානසන්ති රාගොපි චිත්තම්පි අරහත්තම්පි. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො, ය්වායං ¶ චරති මානසො’’ති (මහාව. 33; සං. නි. 1.151) එත්ථ හි රාගො ¶ මානසං. ‘‘චිත්තං මනො මානස’’න්ති (ධ. ස. 65) එත්ථ චිත්තං. ‘‘අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙසුතා’’ති (සං. නි. 1.159) එත්ථ අරහත්තං. ඉධාපි අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං. තෙන අප්පත්තාරහත්තොති වුත්තං හොති.

අනුත්තරන්ති සෙට්ඨං, අසදිසන්ති අත්ථො. චතූහි යොගෙහි ඛෙමං අනනුයුත්තන්ති යොගක්ඛෙමං, අරහත්තමෙව අධිප්පෙතං. පත්ථයමානොති ද්වෙ පත්ථනා තණ්හාපත්ථනා ච, ඡන්දපත්ථනා ච. ‘‘පත්ථයමානස්ස හි පජප්පිතානි, පවෙධිතං වාපි පකප්පිතෙසූ’’ති (සු. නි. 908) එත්ථ තණ්හාපත්ථනා.

‘‘ඡින්නං පාපිමතො සොතං, විද්ධස්තං විනළීකතං;

පාමොජ්ජබහුලා හොථ, ඛෙමං පත්තත්ථ භික්ඛවො’’ති. (ම. නි. 1.352) –

එත්ථ ¶ කත්තුකම්යතා කුසලච්ඡන්දපත්ථනා. අයමෙව ඉධාධිප්පෙතා. තෙන පත්ථයමානොති තං යොගක්ඛෙමං පත්තුකාමො අධිගන්තුකාමො තන්නින්නො තප්පොණො තප්පබ්භාරොති වෙදිතබ්බො. විහරතීති අඤ්ඤං ඉරියාපථදුක්ඛං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං කායං හරති. අථ වා ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති අධිමුච්චන්තො සද්ධාය විහරතී’’තිආදිනාපි නිද්දෙසනයෙනෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. පථවිං පථවිතො අභිජානාතීති පථවිං පථවීභාවෙන අභිජානාති, න පුථුජ්ජනො විය සබ්බාකාරවිපරීතාය සඤ්ඤාය සඤ්ජානාති. අපිච ඛො අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානාති, එවං පථවීති එතං පථවීභාවං අධිමුච්චන්තො එව නං අනිච්චාතිපි දුක්ඛාතිපි අනත්තාතිපි එවං අභිජානාතීති වුත්තං හොති. එවඤ්ච නං අභිඤ්ඤත්වා පථවිං මා මඤ්ඤීති වුත්තං හොති. මඤ්ඤතීති මඤ්ඤි. අයං පන මඤ්ඤී ච න මඤ්ඤී ච න වත්තබ්බොති. එතස්මිඤ්හි අත්ථෙ ඉදං පදං නිපාතෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කො පනෙත්ථ අධිප්පායොති. වුච්චතෙ, පුථුජ්ජනො ¶ තාව සබ්බමඤ්ඤනානං අප්පහීනත්තා මඤ්ඤතීති වුත්තො. ඛීණාසවො පහීනත්තා න මඤ්ඤතීති. සෙක්ඛස්ස පන දිට්ඨිමඤ්ඤනා පහීනා, ඉතරා පන තනුභාවං ගතා, තෙන සො මඤ්ඤතීතිපි න වත්තබ්බො පුථුජ්ජනො විය, න මඤ්ඤතීතිපි න වත්තබ්බො ඛීණාසවො වියාති.

පරිඤ්ඤෙය්යං තස්සාති තස්ස සෙක්ඛස්ස තං මඤ්ඤනාවත්ථු ඔක්කන්තනියාමත්තා සම්බොධිපරායණත්තා ච තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤෙය්යං, අපරිඤ්ඤෙය්යඤ්ච අපරිඤ්ඤාතඤ්ච ¶ න හොති පුථුජ්ජනස්ස විය, නොපි පරිඤ්ඤාතං ඛීණාසවස්ස විය. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයමෙව.

සෙක්ඛවසෙන දුතියනයකථා නිට්ඨිතා.

8. එවං පථවීආදීසු වත්ථූසු සෙක්ඛස්ස පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි ඛීණාසවස්ස පවත්තිං දස්සෙන්තො යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහන්තිආදිමාහ. තත්ථ යොපීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ඉධ උභයසභාගතාපි ලබ්භතීති දස්සෙති. සෙක්ඛො හි ඛීණාසවෙන අරියපුග්ගලත්තා සභාගො, තෙන පුග්ගලසභාගතා ලබ්භති, ආරම්මණසභාගතා පන වුත්තනයා එව. අරහන්ති ආරකකිලෙසො, දූරකිලෙසො පහීනකිලෙසොති අත්ථො. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා ‘‘කථඤ්ච ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං හොති? ආරකාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා සංකිලෙසිකා පොනොබ්භවිකා සදරා දුක්ඛවිපාකා ආයතිං ජාතිජරාමරණියා. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං හොතී’’ති. (ම. නි. 1.434) ඛීණාසවොති චත්තාරො ආසවා කාමාසවො…පෙ… අවිජ්ජාසවො, ඉමෙ චත්තාරො ආසවා අරහතො ඛීණා පහීනා සමුච්ඡින්නා පටිප්පස්සද්ධා, අභබ්බුප්පත්තිකා ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪා, තෙන වුච්චති ඛීණාසවොති.

වුසිතවාති ගරුසංවාසෙපි අරියමග්ගසංවාසෙපි දසසු අරියවාසෙසුපි වසි පරිවසි වුත්ථො පරිවුත්ථො, සො වුත්ථවාසො චිණ්ණචරණොති වුසිතවා කතකරණීයොති පුථුජ්ජනකල්යාණකං උපාදාය සත්ත සෙක්ඛා චතූහි මග්ගෙහි කරණීයං කරොන්ති නාම, ඛීණාසවස්ස සබ්බකරණීයානි කතානි පරියොසිතානි, නත්ථි තස්ස උත්තරි කරණීයං දුක්ඛක්ඛයාධිගමායාති කතකරණීයො. වුත්තම්පි හෙතං –

‘‘තස්ස ¶ සම්මා විමුත්තස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

කතස්ස පටිචයො නත්ථි, කරණීයං න විජ්ජතී’’ති. (ථෙරගා. 642);

ඔහිතභාරොති තයො භාරා ඛන්ධභාරො කිලෙසභාරො අභිසඞ්ඛාරභාරොති, තස්සිමෙ තයො භාරා ඔහිතා ඔරොපිතා නික්ඛිත්තා ¶ පාතිතා, තෙන වුච්චති ඔහිතභාරොති. අනුප්පත්තසදත්ථොති අනුප්පත්තො සදත්ථං, සකත්ථන්ති වුත්තං හොති. කකාරස්සායං දකාරො කතො, සදත්ථොති ච අරහත්තං වෙදිතබ්බං. තඤ්හි අත්තුපනිබන්ධනට්ඨෙන අත්තානං අවිජහනට්ඨෙන අත්තනො පරමත්ථට්ඨෙන ච අත්තනො අත්ථො සකත්ථොති වුච්චති.

පරික්ඛීණභවසංයොජනොති භවසංයොජනානීති දස සංයොජනානි කාමරාගසංයොජනං පටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසභවරාගඉස්සාමච්ඡරියසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජනං. ඉමානි හි සත්තෙ භවෙසු සංයොජෙන්ති උපනිබන්ධන්ති, භවං වා භවෙන සංයොජෙන්ති, තස්මා ‘‘භවසංයොජනානී’’ති වුච්චන්ති. ඉමානි භවසංයොජනානි අරහතො පරික්ඛීණානි පහීනානි ඤාණග්ගිනා දඩ්ඪානි, තෙන වුච්චති ‘‘පරික්ඛීණභවසංයොජනො’’ති. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තොති එත්ථ සම්මදඤ්ඤාති සම්මා අඤ්ඤාය. කිං වුත්තං හොති – ඛන්ධානං ඛන්ධට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං ¶ ධාතුට්ඨං, දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨං, සමුදයස්ස පභවට්ඨං, නිරොධස්ස සන්තට්ඨං, මග්ගස්ස දස්සනට්ඨං, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චාති එවමාදිං වා භෙදං සම්මා යථාභූතං අඤ්ඤාය ජානිත්වා තීරයිත්වා තුලයිත්වා විභාවෙත්වා විභූතං කත්වාති.

විමුත්තොති ද්වෙ විමුත්තියො චිත්තස්ස ච විමුත්ති නිබ්බානඤ්ච. අරහා සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තචිත්තත්තා චිත්තවිමුත්තියාපි විමුත්තො. නිබ්බානං අධිමුත්තත්තා නිබ්බානෙපි විමුත්තො. තෙන වුච්චති ‘‘සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො’’ති. පරිඤ්ඤාතං තස්සාති තස්ස අරහතො තං මඤ්ඤනාවත්ථු තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතං. තස්මා සො තං වත්ථුං න මඤ්ඤති, තං වා මඤ්ඤනං න මඤ්ඤතීති වුත්තං හොති, සෙසං වුත්තනයමෙව.

නිබ්බානවාරෙ ¶ පන ඛයා රාගස්සාතිආදයො තයො වාරා වුත්තා. තෙ පථවීවාරාදීසුපි විත්ථාරෙතබ්බා. අයඤ්ච පරිඤ්ඤාතවාරො නිබ්බානවාරෙපි විත්ථාරෙතබ්බො. විත්ථාරෙන්තෙන ච පරිඤ්ඤාතං තස්සාති සබ්බපදෙහි යොජෙත්වා පුන ඛයා රාගස්ස වීතරාගත්තාති යොජෙතබ්බං. එස නයො ඉතරෙසු. දෙසනා පන එකත්ථ වුත්තං සබ්බත්ථ වුත්තමෙව හොතීති සංඛිත්තා.

ඛයා රාගස්ස වීතරාගත්තාති එත්ථ ච යස්මා බාහිරකො කාමෙසු වීතරාගො, න ඛයා රාගස්ස වීතරාගො. අරහා පන ඛයා යෙව, තස්මා වුත්තං ¶ ‘‘ඛයා රාගස්ස වීතරාගත්තා’’ති. එස නයො දොසමොහෙසුපි. යථා ච ‘‘පරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමී’’ති වුත්තෙපි පරිඤ්ඤාතත්තා සො තං වත්ථුං තං වා මඤ්ඤනං න මඤ්ඤතීති අත්ථො හොති, එවමිධාපි වීතරාගත්තා සො තං වත්ථුං තං වා මඤ්ඤනං න මඤ්ඤතීති දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ච පරිඤ්ඤාතං තස්සාති අයං වාරො මග්ගභාවනාපාරිපූරිදස්සනත්ථං වුත්තො. ඉතරෙ පන ඵලසච්ඡිකිරියාපාරිපූරිදස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බා. ද්වීහි වා කාරණෙහි අරහා න මඤ්ඤති වත්ථුස්ස ච පරිඤ්ඤාතත්තා අකුසලමූලානඤ්ච සමුච්ඡින්නත්තා. තෙනස්ස පරිඤ්ඤාතවාරෙන වත්ථුනො වත්ථුපරිඤ්ඤං දීපෙති, ඉතරෙහි අකුසලමූලසමුච්ඡෙදන්ති. තත්ථ පච්ඡිමෙසු තීසු වාරෙසු අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො, තීසු හි වාරෙසු රාගෙ ආදීනවං දිස්වා දුක්ඛානුපස්සී විහරන්තො අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුත්තො ඛයා රාගස්ස වීතරාගො හොති. දොසෙ ආදීනවං දිස්වා අනිච්චානුපස්සී ¶ විහරන්තො අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුත්තො ඛයා දොසස්ස වීතදොසො හොති. මොහෙ ආදීනවං දිස්වා අනත්තානුපස්සී විහරන්තො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුත්තො ඛයා මොහස්ස වීතමොහො හොතීති.

එවං සන්තෙ න එකො තීහි විමොක්ඛෙහි විමුච්චතීති ද්වෙ වාරා න වත්තබ්බා සියුන්ති චෙ, තං න. කස්මා? අනියමිතත්තා. අනියමෙන හි වුත්තං ‘‘යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහ’’න්ති. න පන වුත්තං අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන වා විමුත්තො, ඉතරෙන වාති, තස්මා යං අරහතො යුජ්ජති, තං සබ්බං වත්තබ්බමෙවාති.

අවිසෙසෙන වා යො කොචි අරහා සමානෙපි රාගාදික්ඛයෙ විපරිණාමදුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා ඛයා රාගස්ස වීතරාගොති වුච්චති, දුක්ඛදුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා ඛයා දොසස්ස වීතදොසොති. සඞ්ඛාරදුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා ඛයා මොහස්ස වීතමොහොති. ඉට්ඨාරම්මණස්ස වා පරිඤ්ඤාතත්තා ඛයා රාගස්ස වීතරාගො. අනිට්ඨාරම්මණස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා ඛයා දොසස්ස වීතදොසො. මජ්ඣත්තාරම්මණස්ස පරිඤ්ඤාතත්තා ¶ ඛයා මොහස්ස වීතමොහො. සුඛාය වා වෙදනාය රාගානුසයස්ස සමුච්ඡින්නත්තා ඛයා රාගස්ස වීතරාගො, ඉතරාසු පටිඝමොහානුසයානං සමුච්ඡින්නත්තා ¶ වීතදොසො වීතමොහො චාති. තස්මා තං විසෙසං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛයා රාගස්ස වීතරාගත්තා…පෙ… වීතමොහත්තා’’ති.

ඛීණාසවවසෙන තතියචතුත්ථපඤ්චමඡට්ඨනයකථා නිට්ඨිතා.

12. එවං පථවීආදීසු වත්ථූසු ඛීණාසවස්ස පවත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො පවත්තිං දස්සෙන්තො තථාගතොපි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතොති අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතොති වුච්චති – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථාවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං ¶ භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා, යථා විපස්සී භගවා ආගතො, යථා සිඛී භගවා, යථා වෙස්සභූ භගවා, යථා කකුසන්ධො භගවා, යථා කොණාගමනො භගවා, යථා කස්සපො භගවා ආගතොති. කිං වුත්තං හොති? යෙන අභිනීහාරෙන එතෙ භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා ආගතො.

අථ වා යථා විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්වා, සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා, ඉමා දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති, සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා, අඞ්ගපරිච්චාගං නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො පූරෙත්වා, බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතො, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො.

යථා ච විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ සම්මප්පධානෙ ඉද්ධිපාදෙ පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා ආගතො, තථා අම්හාකං ¶ භගවාපි ආගතොති තථාගතො.

කථං තථා ගතොති තථාගතො. යථා සම්පතිජාතො විපස්සී භගවා ගතො…පෙ… කස්සපො භගවා ගතො. කථඤ්ච සො ගතොති, සො හි සම්පතිජාතොව සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගතො. යථාහ – සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො සමෙහි ¶ පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගච්ඡති සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරීයමානෙ, සබ්බා ච දිසා අනුවිලොකෙති, ආසභිඤ්ච වාචං භාසති ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති (ම. නි. 3.207).

තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. යඤ්හි සො සම්පතිජාතොව සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨහි, ඉදමස්ස චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං. උත්තරාභිමුඛභාවො පන සබ්බලොකුත්තරභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං. සත්තපදවීතිහාරො සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස. ‘‘සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා’’ති (සු. නි. 693) එත්ථ වුත්තො චාමරුක්ඛෙපො සබ්බතිත්ථියනිම්මථනස්ස. සෙතච්ඡත්තධාරණං අරහත්තවිමුත්තිවරවිමලසෙතච්ඡත්තපටිලාභස්ස. සබ්බදිසානුවිලොකනං සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්ස. ආසභීවාචාභාසනං අප්පටිවත්තියවරධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තථා අයං භගවාපි ගතො. තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං තෙසඤ්ඤෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. තෙනාහු පොරාණා –

ගන්ත්වාන ¶ ¶ සො සත්ත පදානි ගොතමො,

සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති. –

අථ ¶ වා යථා විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා, අයම්පි භගවා තථෙව නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං පහාය ගතො. අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං පහාය, ඤාණෙන අවිජ්ජං පදාලෙත්වා, පාමොජ්ජෙන අරතිං විනොදෙත්වා, පඨමජ්ඣානෙන නීවරණකවාටං උග්ඝාටෙත්වා, දුතියජ්ඣානෙන විතක්කවිචාරධූමං වූපසමෙත්වා, තතියජ්ඣානෙන පීතිං විරාජෙත්වා, චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං පහාය, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤායො සමතික්කමිත්වා, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං සමතික්කමිත්වා ගතො.

අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පහාය, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිං, විරාගානුපස්සනාය රාගං, නිරොධානුපස්සනාය සමුදයං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානං, ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤං, වයානුපස්සනාය ආයූහනං, විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤං, අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තං, අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධිං, සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසං, අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසං, යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසං, ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසං, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛං, විවට්ටානුපස්සනාය සංයොගාභිනිවෙසං, සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා, සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ පහාය, අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතෙ කිලෙසෙ සමුග්ඝාටෙත්වා, අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සමුච්ඡින්දිත්වා ගතො. එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො. පථවීධාතුයා කක්ඛළත්තලක්ඛණං තථං අවිතථං. ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං. තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං. වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං. ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං ¶ . විඤ්ඤාණධාතුයා විජානනලක්ඛණං.

රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං. වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං. සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං. සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං. විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං.

විතක්කස්ස ¶ අභිනිරොපනලක්ඛණං. විචාරස්ස අනුමජ්ජනලක්ඛණං. පීතියා ඵරණලක්ඛණං. සුඛස්ස සාතලක්ඛණං. චිත්තෙකග්ගතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණං. ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං.

සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛලක්ඛණං. වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහණලක්ඛණං. සතින්ද්රියස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං. සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං. පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පජානනලක්ඛණං.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියලක්ඛණං. වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ. සතිබලස්ස මුට්ඨසච්චෙ. සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ. පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියලක්ඛණං.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයලක්ඛණං. වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහණලක්ඛණං. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණලක්ඛණං. පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපසමලක්ඛණං. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං. උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානලක්ඛණං.

සම්මාදිට්ඨියා දස්සනලක්ඛණං. සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං. සම්මාවාචාය පරිග්ගාහලක්ඛණං. සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං. සම්මාආජීවස්ස වොදානලක්ඛණං. සම්මාවායාමස්ස පග්ගහණලක්ඛණං. සම්මාසතියා උපට්ඨානලක්ඛණං. සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං.

අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණලක්ඛණං. සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණං. විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං. නාමස්ස නමනලක්ඛණං. රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං. සළායතනස්ස ආයතනලක්ඛණං. ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං. වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං. තණ්හාය හෙතුලක්ඛණං. උපාදානස්ස ගහණලක්ඛණං. භවස්ස ආයූහනලක්ඛණං. ජාතියා නිබ්බත්තිලක්ඛණං. ජරාය ජීරණලක්ඛණං. මරණස්ස චුතිලක්ඛණං.

ධාතූනං ¶ සුඤ්ඤතාලක්ඛණං. ආයතනානං ආයතනලක්ඛණං. සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානලක්ඛණං. සම්මප්පධානානං පදහනලක්ඛණං. ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනලක්ඛණං. ඉන්ද්රියානං අධිපතිලක්ඛණං. බලානං අකම්පියලක්ඛණං. බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානලක්ඛණං. මග්ගස්ස හෙතුලක්ඛණං.

සච්චානං ¶ තථලක්ඛණං. සමථස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං. විපස්සනාය අනුපස්සනාලක්ඛණං. සමථවිපස්සනානං එකරසලක්ඛණං. යුගනන්ධානං ¶ අනතිවත්තනලක්ඛණං.

සීලවිසුද්ධියා සංවරලක්ඛණං. චිත්තවිසුද්ධියා අවික්ඛෙපලක්ඛණං. දිට්ඨිවිසුද්ධියා දස්සනලක්ඛණං.

ඛයෙඤාණස්ස සමුච්ඡෙදලක්ඛණං. අනුප්පාදෙ ඤාණස්ස පස්සද්ධිලක්ඛණං. ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණං. මනසිකාරස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං. ඵස්සස්ස සමොධානලක්ඛණං. වෙදනාය සමොසරණලක්ඛණං. සමාධිස්ස පමුඛලක්ඛණං. සතියා ආධිපතෙය්යලක්ඛණං. පඤ්ඤාය තතුත්තරිලක්ඛණං. විමුත්තියා සාරලක්ඛණං. අමතොගධස්ස නිබ්බානස්ස පරියොසානලක්ඛණං තථං අවිතථං. එවං තථලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුප්පත්තොති තථාගතො, එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි, ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1050) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මා තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. අභිසම්බුද්ධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො. අපිච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො. සඞ්ඛාරානං විඤ්ඤාණස්ස පච්චයට්ඨො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මාපි තථානං ධම්මානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති ¶ වුච්චති. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි. තං සබ්බාකාරතො ජානාති, පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන ¶ වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං, යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං ¶ උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්ති (ධ. ස. 616) ආදිනා නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා ‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි, …තමහං අභිඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24). එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං තථාවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං යමකසාලානමන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ පඨමබොධියාපි මජ්ඣිමබොධියාපි පච්ඡිමබොධියාපි යං භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං, තං සබ්බං අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච අනුපවජ්ජං අනූනමනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං දොසමොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි පක්ඛලිතං, සබ්බං තං එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය, එකනාළියා මිතං විය, එකතුලාය තුලිතං විය ච තථමෙව හොති අවිතථං. තෙනාහ – ‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති නො අඤ්ඤථා. තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). ගදඅත්ථො ¶ හි එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථාවාදිතාය තථාගතො. අපිච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවමෙතස්මිං අත්ථෙ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං ¶ තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති, කායස්සපි වාචා. තස්මා යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවංභූතස්ස චස්ස යථා වාචා ¶ , කායොපි තථාගතො පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතා පවත්තාති තථාගතො. තෙනාහ ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී, තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවිචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති, සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි විමුත්තිඤාණදස්සනෙනපි, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො රාජරාජො දෙවදෙවො සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. තෙනාහ ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථු දසො වසවත්තී. තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති.

තත්රෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා, අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසමයො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති, ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසමයො චෙව පුඤ්ඤස්සයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපිච තථාය ගතොතිපි තථාගතො, තථං ගතොතිපි තථාගතො. ගතොති අවගතො, අතීතො, පත්තො, පටිපන්නොති අත්ථො. තත්ථ ¶ සකලං ලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො. ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො. ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථං ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. තෙන යං වුත්තං භගවතා ‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස ¶ පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ¶ ලොකස්ස…පෙ… සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං, තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). තස්ස එවම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපනෙ මුඛමත්තමෙව. සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය.

අරහං සම්මාසම්බුද්ධොති පදද්වයෙ පන ආරකත්තා අරීනං, අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි අරහන්ති වෙදිතබ්බො.

සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං පදද්වයං විසුද්ධිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිවණ්ණනායං පකාසිතං.

පරිඤ්ඤාතන්තං තථාගතස්සාති එත්ථ පන තං මඤ්ඤනාවත්ථු පරිඤ්ඤාතං තථාගතස්සාතිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරිඤ්ඤාතන්තං නාම පරිඤ්ඤාතපාරං පරිඤ්ඤාතාවසානං අනවසෙසතො පරිඤ්ඤාතන්ති වුත්තං හොති. බුද්ධානඤ්හි සාවකෙහි සද්ධිං කිඤ්චාපි තෙන තෙන මග්ගෙන කිලෙසප්පහානෙ විසෙසො නත්ථි, පරිඤ්ඤාය පන අත්ථි. සාවකා හි චතුන්නං ධාතූනං එකදෙසමෙව සම්මසිත්වා නිබ්බානං පාපුණන්ති. බුද්ධානං පන අණුප්පමාණම්පි සඞ්ඛාරගතං ඤාණෙන අදිට්ඨමතුලිතමතීරිතමසච්ඡිකතං නත්ථි.

තථාගතවාරසත්තමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. නන්දී ¶ දුක්ඛස්ස මූලන්තිආදීසු ච නන්දීති පුරිමතණ්හා. දුක්ඛන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. මූලන්තිආදි. ඉති විදිත්වාති තං පුරිමභවනන්දිං ‘‘ඉමස්ස දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති එවං ජානිත්වා. භවාති කම්මභවතො. ජාතීති විපාකක්ඛන්ධා. තෙ හි යස්මා ජායන්ති, තස්මා ‘‘ජාතී’’ති වුත්තා. ජාතිසීසෙන වා අයං දෙසනා. එතම්පි ‘‘ඉති විදිත්වා’’ති ඉමිනා යොජෙතබ්බං. අයඤ්හි එත්ථ අත්ථො ‘‘කම්මභවතො උපපත්තිභවො හොතීති එවඤ්ච ජානිත්වා’’ති. භූතස්සාති ¶ සත්තස්ස. ජරාමරණන්ති ජරා ච ¶ මරණඤ්ච. ඉදං වුත්තං හොති – තෙන උපපත්තිභවෙන භූතස්ස සත්තස්ස ඛන්ධානං ජරාමරණං හොතීති එවඤ්ච ජානිත්වාති.

එත්තාවතා යං බොධිරුක්ඛමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො සම්මසිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, තස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස පටිවෙධා මඤ්ඤනානං අභාවකාරණං දස්සෙන්තො චතුසඞ්ඛෙපං තිසන්ධිං තියද්ධං වීසතාකාරං තමෙව පටිච්චසමුප්පාදං දස්සෙති.

කථං පන එත්තාවතා එස සබ්බො දස්සිතො හොතීති. එත්ථ හි නන්දීති අයං එකො සඞ්ඛෙපො. දුක්ඛස්සාති වචනතො දුක්ඛං දුතියො, භවා ජාතීති වචනතො භවො තතියො, ජාතිජරාමරණං චතුත්ථො. එවං තාව චත්තාරො සඞ්ඛෙපා වෙදිතබ්බා, කොට්ඨාසාති අත්ථො. තණ්හාදුක්ඛානං පන අන්තරං එකො සන්ධි, දුක්ඛස්ස ච භවස්ස ච අන්තරං දුතියො, භවස්ස ච ජාතියා ච අන්තරං තතියො. එවං චතුන්නං අඞ්ගුලීනං අන්තරසදිසා චතුසඞ්ඛෙපන්තරා තයො සන්ධී වෙදිතබ්බා.

තත්ථ නන්දීති අතීතො අද්ධා, ජාතිජරාමරණං අනාගතො, දුක්ඛඤ්ච භවො ච පච්චුප්පන්නොති එවං තයො අද්ධා වෙදිතබ්බා. අතීතෙ පන පඤ්චසු ආකාරෙසු නන්දීවචනෙන තණ්හා එකා ආගතා, තාය අනාගතාපි අවිජ්ජාසඞ්ඛාරඋපාදානභවා පච්චයලක්ඛණෙන ගහිතාව හොන්ති. ජාතිජරාමරණවචනෙන පන යෙසං ඛන්ධානං තජ්ජාතිජරාමරණං, තෙ වුත්තා යෙවාති කත්වා ආයතිං විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා ගහිතාව හොන්ති.

එවමෙතෙ ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවො ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ¶ ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා. ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනමුපාදානං, චෙතනා භවො ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා. ආයතිං පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො ¶ , වෙදයිතං වෙදනා ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ ¶ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති එවං නිද්දිට්ඨලක්ඛණා වීසති ආකාරා ඉධ වෙදිතබ්බා. එවං ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූලන්ති ඉති විදිත්වා භවා ජාති, භූතස්ස ජරාමරණ’’න්ති එත්තාවතා එස සබ්බොපි චතුසඞ්ඛෙපො තිසන්ධි තියද්ධො වීසතාකාරො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො හොතීති වෙදිතබ්බො.

ඉදානි තස්මා තිහ, භික්ඛවෙ…පෙ… අභිසම්බුද්ධොති වදාමීති එත්ථ අපුබ්බපදවණ්ණනං කත්වා පදයොජනාය අත්ථනිගමනං කරිස්සාම. තස්මා තිහාති තස්මා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. තිකාරහකාරා හි නිපාතා. සබ්බසොති අනවසෙසවචනමෙතං. තණ්හානන්ති නන්දීති එවං වුත්තානං සබ්බතණ්හානං. ඛයාති ලොකුත්තරමග්ගෙන අච්චන්තක්ඛයා. විරාගාදීනි ඛයවෙවචනානෙව. යා හි තණ්හා ඛීණා, විරත්තාපි තා භවන්ති නිරුද්ධාපි චත්තාපි පටිනිස්සට්ඨාපි. ඛයාති වා චතුමග්ගකිච්චසාධාරණමෙතං. තතො පඨමමග්ගෙන විරාගා, දුතියෙන නිරොධා, තතියෙන චාගා, චතුත්ථෙන පටිනිස්සග්ගාති යොජෙතබ්බං. යාහි වා තණ්හාහි පථවිං පථවිතො සඤ්ජානෙය්ය, තාසං ඛයා. යාහි පථවිං මඤ්ඤෙය්ය, තාසං විරාගා. යාහි පථවියා මඤ්ඤෙය්ය, තාසං නිරොධා. යාහි පථවිතො මඤ්ඤෙය්ය, තාසං චාගා. යාහි පථවිං මෙති මඤ්ඤෙය්ය, තාසං පටිනිස්සග්ගා. යාහි වා පථවිං මඤ්ඤෙය්ය, තාසං ඛයා…පෙ… යාහි පථවිං අභිනන්දෙය්ය, තාසං පටිනිස්සග්ගාති එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා, න කිඤ්චි විරුජ්ඣති.

අනුත්තරන්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං. සම්මාසම්බොධින්ති සම්මා සාමඤ්ච බොධිං. අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං. බොධීති රුක්ඛොපි මග්ගොපි සබ්බඤ්ඤුතඤාණම්පි නිබ්බානම්පි. ‘‘බොධිරුක්ඛමූලෙ පඨමාභිසම්බුද්ධො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) ච ‘‘අන්තරා ¶ ච බොධිං අන්තරා ච ගය’’න්ති (මහාව. 11; ම. නි. 1.285) ච ආගතට්ඨානෙහි රුක්ඛො බොධීති වුච්චති. ‘‘චතූසු මග්ගෙසු ඤාණ’’න්ති (චූළනි. 121) ආගතට්ඨානෙ මග්ගො. ‘‘පප්පොති බොධිං වරභූරිමෙධසො’’ති (දී. නි. 3.217) ආගතට්ඨානෙ සබ්බඤ්ඤුතඤාණං. ‘‘පත්වාන බොධිං අමතං අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතට්ඨානෙ නිබ්බානං. ඉධ පන භගවතො අරහත්තමග්ගඤාණං අධිප්පෙතං. අපරෙ සබ්බඤ්ඤුතඤාණන්තිපි වදන්ති.

සාවකානං ¶ ¶ අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති න හොතීති. න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමීඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති. බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති.

අභිසම්බුද්ධොති අභිඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි, පත්තො අධිගතොති වුත්තං හොති. ඉති වදාමීති ඉති වදාමි ආචික්ඛාමි දෙසෙමි පඤ්ඤපෙමි, පට්ඨපෙමි විවරාමි විභජාමි උත්තානීකරොමීති. තත්රායං යොජනා – තථාගතොපි, භික්ඛවෙ…පෙ… පථවිං න මඤ්ඤති…පෙ… පථවිං නාභිනන්දති. තං කිස්ස හෙතු, නන්දී දුක්ඛස්ස මූලං, භවා ජාති, භූතස්ස ජරාමරණන්ති ඉති විදිත්වාති. තත්ථ ඉති විදිත්වාති ඉතිකාරො කාරණත්ථො. තෙන ඉමස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස විදිතත්තා පටිවිද්ධත්තාති වුත්තං හොති. කිඤ්ච භිය්යො – යස්මා ච එවමිමං පටිච්චසමුප්පාදං විදිත්වා තථාගතස්ස යා නන්දීති වුත්තතණ්හා සබ්බප්පකාරා, සා පහීනා, තාසඤ්ච තථාගතො සබ්බසො තණ්හානං ඛයා…පෙ… අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො. තස්මා පථවිං න මඤ්ඤති…පෙ… පථවිං නාභිනන්දතීති වදාමීති එවං අභිසම්බුද්ධත්තා න මඤ්ඤති නාභිනන්දතීති වදාමීති වුත්තං හොති.

අථ වා යස්මා ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්තිආදිනා නයෙන පටිච්චසමුප්පාදං විදිත්වා සබ්බසො තණ්හා ඛයං ගතා, තස්මා තිහ, භික්ඛවෙ, තථාගතො සබ්බසො තණ්හානං ඛයා…පෙ… අභිසම්බුද්ධොති වදාමි. සො එවං අභිසම්බුද්ධත්තා ¶ පථවිං න මඤ්ඤති…පෙ… නාභිනන්දතීති. යත්ථ යත්ථ හි යස්මාති අවත්වා තස්මාති වුච්චති, තත්ථ තත්ථ යස්මාති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං, අයං සාසනයුත්ති. එස නයො සබ්බත්ථ.

ඉදමවොච භගවාති ඉදං නිදානාවසානතො පභුති යාව අභිසම්බුද්ධොති වදාමීති සකලසුත්තන්තං භගවා පරෙසං පඤ්ඤාය අලබ්භණෙය්යපතිට්ඨං පරමගම්භීරං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං දස්සෙන්තො එකෙන පුථුජ්ජනවාරෙන එකෙන ¶ සෙක්ඛවාරෙන චතූහි ඛීණාසවවාරෙහි ද්වීහි තථාගතවාරෙහීති අට්ඨහි ¶ මහාවාරෙහි එකමෙකස්මිඤ්ච වාරෙ පථවීආදීහි චතුවීසතියා අන්තරවාරෙහි පටිමණ්ඩෙත්වා ද්වෙභාණවාරපරිමාණාය තන්තියා අවොච.

එවං විචිත්රනයදෙසනාවිලාසයුත්තං පනෙතං සුත්තං කරවිකරුදමඤ්ජුනා කණ්ණසුඛෙන පණ්ඩිතජනහදයානං අමතාභිසෙකසදිසෙන බ්රහ්මස්සරෙන භාසමානස්සාපි. න තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති තෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ ඉදං භගවතො වචනං නානුමොදිංසු. කස්මා? අඤ්ඤාණකෙන. තෙ කිර ඉමස්ස සුත්තස්ස අත්ථං න ජානිංසු, තස්මා නාභිනන්දිංසු. තෙසඤ්හි තස්මිං සමයෙ එවං විචිත්රනයදෙසනාවිලාසයුත්තම්පි එතං සුත්තං ඝනපුථුලෙන දුස්සපට්ටෙන මුඛෙ බන්ධං කත්වා පුරතො ඨපිතමනුඤ්ඤභොජනං විය අහොසි. නනු ච භගවා අත්තනා දෙසිතං ධම්මං පරෙ ඤාපෙතුං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො. සො කස්මා යථා තෙ න ජානන්ති, තථා දෙසෙසීති. වුත්තමිදං ඉමස්ස සුත්තස්ස නික්ඛෙපවිචාරණායං එව ‘‘මානභඤ්ජනත්ථං සබ්බධම්මමූලපරියායන්ති දෙසනං ආරභී’’ති, තස්මා න යිධ පුන වත්තබ්බමත්ථි, එවං මානභඤ්ජනත්ථං දෙසිතඤ්ච පනෙතං සුත්තං සුත්වා තෙ භික්ඛූ තංයෙව කිර පථවිං දිට්ඨිගතිකොපි සඤ්ජානාති, සෙක්ඛොපි අරහාපි තථාගතොපි සඤ්ජානාති. කින්නාමිදං කථං නාමිදන්ති චින්තෙන්තා පුබ්බෙ මයං භගවතා කථිතං යංකිඤ්චි ඛිප්පමෙව ජානාම, ඉදානි පනිමස්ස මූලපරියායස්ස අන්තං වා කොටිං වා න ජානාම න පස්සාම, අහො බුද්ධා නාම අප්පමෙය්යා අතුලාති උද්ධටදාඨා විය සප්පා නිම්මදා හුත්වා බුද්ධුපට්ඨානඤ්ච ධම්මස්සවනඤ්ච සක්කච්චං ආගමංසු.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා ඉමං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘අහො බුද්ධානං ආනුභාවො, තෙ නාම බ්රාහ්මණපබ්බජිතා තථා මානමදමත්තා භගවතා මූලපරියායදෙසනාය නිහතමානා කතා’’ති, අයඤ්චරහි තෙසං භික්ඛූනං අන්තරාකථා විප්පකතා. අථ ¶ භගවා ගන්ධකුටියා නික්ඛමිත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන පාටිහාරියෙන ධම්මසභායං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති. තෙ තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා එතදවොච – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි අහං ඉමෙ එවං මානපග්ගහිතසිරෙ විචරන්තෙ නිහතමානෙ අකාසි’’න්ති. තතො ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං අතීතං ආනෙසි –

භූතපුබ්බං ¶ , භික්ඛවෙ, අඤ්ඤතරො දිසාපාමොක්ඛො බ්රාහ්මණො බාරාණසියං පටිවසති තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ සනිඝණ්ටුකෙටුභානං සාක්ඛරප්පභෙදානං ඉතිහාසපඤ්චමානං පදකො වෙය්යාකරණො ලොකායතමහාපුරිසලක්ඛණෙසු අනවයො, සො පඤ්චමත්තානි මාණවකසතානි මන්තෙ වාචෙති. පණ්ඩිතා මාණවකා බහුඤ්ච ගණ්හන්ති ලහුඤ්ච, සුට්ඨු ච උපධාරෙන්ති, ගහිතඤ්ච තෙසං න විනස්සති. සොපි බ්රාහ්මණො ආචරියමුට්ඨිං අකත්වා ඝටෙ උදකං ආසිඤ්චන්තො විය සබ්බම්පි සිප්පං උග්ගණ්හාපෙත්වා තෙ මාණවකෙ එතදවොච ‘‘එත්තකමිදං සිප්පං දිට්ඨධම්මසම්පරායහිත’’න්ති. තෙ මාණවකා – ‘‘යං අම්හාකං ආචරියො ජානාති, මයම්පි තං ජානාම, මයම්පි දානි ආචරියා එවා’’ති මානං උප්පාදෙත්වා තතො පභුති ආචරියෙ අගාරවා නික්ඛිත්තවත්තා විහරිංසු. ආචරියො ඤත්වා ‘‘කරිස්සාමි නෙසං මානනිග්ගහ’’න්ති චින්තෙසි. සො එකදිවසං උපට්ඨානං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසින්නෙ තෙ මාණවකෙ ආහ ‘‘තාතා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, කච්චිත්ථ සමත්ථා කථෙතු’’න්ති. තෙ ‘‘පුච්ඡථ ආචරිය, පුච්ඡථ ආචරියා’’ති සහසාව ආහංසු, යථා තං සුතමදමත්තා. ආචරියො ආහ –

‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා;

යො ච කාලඝසො භූතො, ස භූතපචනිං පචී’’ති. (ජා. 1.10.190) –

තෙ ¶ චින්තෙත්වා අජානමානා තුණ්හී අහෙසුං. ආචරියො ආහ ‘‘අලං තාතා ගච්ඡථජ්ජ, ස්වෙ කථෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. තෙ දසපි වීසතිපි සම්පිණ්ඩිතා හුත්වා න තස්ස පඤ්හස්ස ආදිං, න අන්තමද්දසංසු. ආගන්ත්වා ආචරියස්ස ආරොචෙසුං ‘‘න ඉමස්ස පඤ්හස්ස අත්ථං ආජානාමා’’ති. ආචරියො තෙසං නිග්ගහත්ථාය ඉමං ගාථමභාසි –

‘‘බහූනි ¶ නරසීසානි, ලොමසානි බ්රහානි ච;

ගීවාසු පටිමුක්කානි, කොචිදෙවෙත්ථ කණ්ණවා’’ති. (ජා. 1.10.191) –

ගාථායත්ථො – බහූනි නරානං සීසානි දිස්සන්ති, සබ්බානි ච තානි ලොමසානි සබ්බානි ච මහන්තානි ¶ ගීවායමෙව ච ඨපිතානි, න තාලඵලං විය හත්ථෙන ගහිතානි, නත්ථි තෙසං ඉමෙහි ධම්මෙහි නානාකරණං. එත්ථ පන කොචිදෙව කණ්ණවාති අත්තානං සන්ධායාහ. කණ්ණවාති පඤ්ඤවා. කණ්ණච්ඡිද්දං පන න කස්සචි නත්ථි, තං සුත්වා තෙ මාණවකා මඞ්කුභූතා පත්තක්ඛන්ධා අධොමුඛා අඞ්ගුලියා භූමිං විලිඛන්තා තුණ්හී අහෙසුං.

අථ නෙසං අහිරිකභාවං පස්සිත්වා ආචරියො ‘‘උග්ගණ්හථ තාතා පඤ්හ’’න්ති පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි. කාලොති පුරෙභත්තකාලොපි පච්ඡාභත්තකාලොපීති එවමාදි. භූතානීති සත්තාධිවචනමෙතං. කාලො හි භූතානං න චම්මමංසාදීනි ඛාදති, අපිච ඛො නෙසං ආයුවණ්ණබලානි ඛෙපෙන්තො යොබ්බඤ්ඤං මද්දන්තො ආරොග්යං විනාසෙන්තො ඝසති ඛාදතීති වුච්චති. සබ්බානෙව සහත්තනාති එවං ඝසන්තො ච න කිඤ්චි වජ්ජෙති, සබ්බානෙව ඝසති. න කෙවලඤ්ච භූතානියෙව, අපිච ඛො සහත්තනා අත්තානම්පි ඝසති. පුරෙභත්තකාලො හි පච්ඡාභත්තකාලං න පාපුණාති. එස නයො පච්ඡාභත්තකාලාදීසු. යො ච කාලඝසො භූතොති ඛීණාසවස්සෙතං අධිවචනං. සො හි ආයතිං පටිසන්ධිකාලං ඛෙපෙත්වා ඛාදිත්වා ඨිතත්තා ‘‘කාලඝසො’’ති වුච්චති. ස භූතපචනිං පචීති සො යායං තණ්හා අපායෙසු භූතෙ පචති, තං ඤාණග්ගිනා පචි දය්හි භස්මමකාසි, තෙන ‘‘භූතපචනිං පචී’’ති වුච්චති. ‘‘පජනි’’න්තිපි පාඨො. ජනිකං නිබ්බත්තිකන්ති අත්ථො.

අථ තෙ මාණවකා දීපසහස්සාලොකෙන විය රත්තිං සමවිසමං ආචරියස්ස විස්සජ්ජනෙන පඤ්හස්ස අත්ථං පාකටං දිස්වා ‘‘ඉදානි මයං යාවජීවං ගුරුවාසං ¶ වසිස්සාම, මහන්තා එතෙ ආචරියා නාම, මයඤ්හි බහුස්සුතමානං උප්පාදෙත්වා චතුප්පදිකගාථායපි අත්ථං න ජානාමා’’ති නිහතමානා පුබ්බසදිසමෙව ආචරියස්ස වත්තප්පටිපත්තිං කත්වා සග්ගපරායණා අහෙසුං.

අහං ඛො, භික්ඛවෙ, තෙන සමයෙන තෙසං ආචරියො අහොසිං, ඉමෙ භික්ඛූ මාණවකා. එවං පුබ්බෙපාහං ඉමෙ එවං මානපග්ගහිතසිරෙ ¶ විචරන්තෙ නිහතමානෙ අකාසින්ති.

ඉමඤ්ච ජාතකං සුත්වා තෙ භික්ඛූ පුබ්බෙපි මයං මානෙනෙව උපහතාති භිය්යොසොමත්තාය නිහතමානා හුත්වා අත්තනො උපකාරකකම්මට්ඨානපරායණා අහෙසුං.

තතො ¶ භගවා එකං සමයං ජනපදචාරිකං චරන්තො වෙසාලිං පත්වා ගොතමකෙ චෙතියෙ විහරන්තො ඉමෙසං පඤ්චසතානං භික්ඛූනං ඤාණපරිපාකං විදිත්වා ඉමං ගොතමකසුත්තං කථෙසි –

‘‘අභිඤ්ඤායාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමි නො අනභිඤ්ඤාය, සනිදානාහං…පෙ… සප්පාටිහාරියාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමි නො අප්පාටිහාරියං. තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤාය ධම්මං දෙසයතො…පෙ… නො අප්පාටිහාරියං. කරණීයො ඔවාදො, කරණීයා අනුසාසනී. අලඤ්ච පන වො, භික්ඛවෙ, තුට්ඨියා අලං අත්තමනතාය අලං සොමනස්සාය. සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝොති. ඉදමවොච භගවා, ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණස්මිං භඤ්ඤමානෙ දසසහස්සිලොකධාතු අකම්පිත්ථා’’ති (අ. නි. 3.126).

ඉදඤ්ච සුත්තං සුත්වා තෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ තස්මිංයෙවාසනෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු, එවායං දෙසනා එතස්මිං ඨානෙ නිට්ඨමගමාසීති.

තථාගතවාරඅට්ඨමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං…පෙ… සාවත්ථියන්ති සබ්බාසවසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – සාවත්ථීති සවත්ථස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානභූතා නගරී, යථා කාකන්දී මාකන්දී කොසම්බීති එවං තාව අක්ඛරචින්තකා. අට්ඨකථාචරියා පන භණන්ති ‘‘යංකිඤ්චි මනුස්සානං උපභොගපරිභොගං සබ්බමෙත්ථ අත්ථීති සාවත්ථී. සත්ථසමායොගෙ ච කිං භණ්ඩමත්ථීති පුච්ඡිතෙ සබ්බමත්ථී’’ති වචනමුපාදාය සාවත්ථී.

‘‘සබ්බදා සබ්බූපකරණං, සාවත්ථියං සමොහිතං;

තස්මා සබ්බමුපාදාය, සාවත්ථීති පවුච්චති.

කොසලානං ¶ පුරං රම්මං, දස්සනෙය්යං මනොරමං;

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුතං.

වුද්ධිං වෙපුල්ලතං පත්තං, ඉද්ධං ඵීතං මනොරමං;

අළකමන්දාව දෙවානං, සාවත්ථිපුරමුත්තම’’න්ති.

තස්සං සාවත්ථියං. ජෙතවනෙති එත්ථ අත්තනො පච්චත්ථිකජනං ජිනාතීති ජෙතො, රඤ්ඤා වා අත්තනො පච්චත්ථිකජනෙ ජිතෙ ජාතොති ජෙතො, මඞ්ගලකම්යතාය වා තස්ස එවංනාමමෙව කතන්ති ජෙතො, ජෙතස්ස වනං ජෙතවනං. තඤ්හි ජෙතෙන රාජකුමාරෙන රොපිතං සංවද්ධිතං පරිපාලිතං, සො ච තස්ස සාමී අහොසි. තස්මා ජෙතවනන්ති වුච්චති, තස්මිං ජෙතවනෙ. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති එත්ථ සුදත්තො නාම සො ගහපති මාතාපිතූහි කතනාමවසෙන. සබ්බකාමසමිද්ධිතාය පන විගතමලමච්ඡෙරතාය කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය ච නිච්චකාලං අනාථානං පිණ්ඩමදාසි, තෙන අනාථපිණ්ඩිකොති සඞ්ඛං ගතො. ආරමන්ති එත්ථ පාණිනො විසෙසෙන වා පබ්බජිතාති ආරාමො, තස්ස පුප්ඵඵලාදිසොභාය නාතිදූරනච්චාසන්නතාදිපඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියා ච තතො තතො ආගම්ම ¶ රමන්ති අභිරමන්ති අනුක්කණ්ඨිතා හුත්වා නිවසන්තීති අත්ථො. වුත්තප්පකාරාය වා සම්පත්තියා තත්ථ තත්ථ ගතෙපි අත්තනො අබ්භන්තරංයෙව ආනෙත්වා රමෙතීති ආරාමො. සො හි අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස හත්ථතො අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කොටිසන්ථරෙන කීණිත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි සෙනාසනානි කාරාපෙත්වා අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි විහාරමහං නිට්ඨාපෙත්වා ¶ එවං චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස නිය්යාදිතො. තස්මා ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමො’’ති වුච්චති. තස්මිං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ.

එත්ථ ච ‘‘ජෙතවනෙ’’ති වචනං පුරිමසාමිපරිකිත්තනං. ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’’ති පච්ඡිමසාමිපරිකිත්තනං. කිමෙතෙසං පරිකිත්තනෙ පයොජනන්ති. පුඤ්ඤකාමානං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනං. තත්ර හි ද්වාරකොට්ඨකපාසාදමාපනෙ භූමිවික්කයලද්ධා අට්ඨාරස හිරඤ්ඤකොටියො අනෙකකොටිඅග්ඝනකා රුක්ඛා ච ජෙතස්ස පරිච්චාගො, චතුපඤ්ඤාස ¶ කොටියො අනාථපිණ්ඩිකස්ස. ඉති තෙසං පරිකිත්තනෙන එවං පුඤ්ඤකාමා පුඤ්ඤානි කරොන්තීති දස්සෙන්තො ආයස්මා ආනන්දො අඤ්ඤෙපි පුඤ්ඤකාමෙ තෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනෙ නියොජෙති.

සබ්බාසවසංවරපරියායං වො, භික්ඛවෙති කස්මා ඉදං සුත්තමභාසි? තෙසං භික්ඛූනං උපක්කිලෙසවිසොධනං ආදිං කත්වා ආසවක්ඛයාය පටිපත්තිදස්සනත්ථං. තත්ථ සබ්බාසවසංවරපරියායන්ති සබ්බෙසං ආසවානං සංවරකාරණං සංවරභූතං කාරණං, යෙන කාරණෙන තෙ සංවරිතා පිදහිතා හුත්වා අනුප්පාදනිරොධසඞ්ඛාතං ඛයං ගච්ඡන්ති පහීයන්ති නප්පවත්තන්ති, තං කාරණන්ති අත්ථො. තත්ථ ආසවන්තීති ආසවා, චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපි සන්දන්ති පවත්තන්තීති වුත්තං හොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභුං ඔකාසතො යාව භවග්ගං සවන්තීති වා ආසවා, එතෙ ධම්මෙ එතඤ්ච ඔකාසං අන්තො කරිත්වා පවත්තන්තීති අත්ථො. අන්තොකරණත්ථො හි අයං ආකාරො. චිරපාරිවාසියට්ඨෙන මදිරාදයො ආසවා, ආසවා වියාතිපි ආසවා. ලොකස්මිඤ්හි චිරපාරිවාසිකා මදිරාදයො ආසවාති වුච්චන්ති. යදි ච චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවා, එතෙයෙව භවිතුමරහන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසී’’තිආදි (අ. නි. 10.61). ආයතං වා සංසාරදුක්ඛං සවන්ති පසවන්තීතිපි ආසවා. පුරිමානි චෙත්ථ නිබ්බචනානි යත්ථ කිලෙසා ආසවාති ¶ ආගච්ඡන්ති, තත්ථ යුජ්ජන්ති, පච්ඡිමං කම්මෙපි. න කෙවලඤ්ච කම්මකිලෙසායෙව ආසවා, අපිච ඛො නානප්පකාරකා උප්පද්දවාපි. සුත්තෙසු හි ‘‘නාහං, චුන්ද, දිට්ඨධම්මිකානංයෙව ආසවානං සංවරාය ධම්මං දෙසෙමී’’ති (දී. නි. 3.182) එත්ථ විවාදමූලභූතා කිලෙසා ආසවාති ආගතා.

‘‘යෙන ¶ දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36); –

එත්ථ තෙභූමකඤ්ච කම්මං අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මා. ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති (පාරා. 39) එත්ථ පරූපවාදවිප්පටිසාරවධබන්ධාදයො ¶ චෙව අපායදුක්ඛභූතා ච නානප්පකාරා උපද්දවා. තෙ පනෙතෙ ආසවා යත්ථ යථා ආගතා, තත්ථ තථා වෙදිතබ්බා.

එතෙ හි විනයෙ තාව ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය, සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති ද්වෙධා ආගතා. සළායතනෙ ‘‘තයොමෙ ආවුසො ආසවා, කාමාසවො භවාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති (අ. නි. 6.63) තිධා ආගතා. අඤ්ඤෙසු ච සුත්තන්තෙසු අභිධම්මෙ ච තෙයෙව දිට්ඨාසවෙන සහ චතුධා ආගතා. නිබ්බෙධිකපරියායෙ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා නිරයගාමිනියා, අත්ථි ආසවා තිරච්ඡානයොනිගාමිනියා, අත්ථි ආසවා පෙත්තිවිසයගාමිනියා, අත්ථි ආසවා මනුස්සලොකගාමිනියා, අත්ථි ආසවා දෙවලොකගාමිනියා’’ති (අ. නි. 6.63) පඤ්චධා ආගතා. ඡක්කනිපාතෙ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා සංවරා පහාතබ්බා’’තිආදිනා නයෙන ඡධා ආගතා. ඉමස්මිං පන සුත්තෙ තෙයෙව දස්සනාපහාතබ්බෙහි සද්ධිං සත්තධා ආගතාති. අයං තාව ආසවපදෙ වචනත්ථො චෙව පභෙදො ච.

සංවරපදෙ පන සංවරයතීති සංවරො, පිදහති නිවාරෙති පවත්තිතුං න දෙතීති අත්ථො. තථා ¶ හි ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, දිවා පටිසල්ලීයන්තෙන ද්වාරං සංවරිත්වා පටිසල්ලීයිතු’’න්ති (පාරා. 77), ‘‘සොතානං සංවරංබ්රඌමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති (සු. නි. 1041) ච ආදීසු පිධානට්ඨෙන සංවරමාහ. ස්වායං සංවරො පඤ්චවිධො හොති සීලසංවරො සතිඤාණ ඛන්ති වීරියසංවරොති. තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො’’ති (විභ. 511) අයං සීලසංවරො. පාතිමොක්ඛසීලඤ්හි ¶ එත්ථ සංවරොති වුත්තං. ‘‘චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරමාපජ්ජතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.213) සතිසංවරො. සති හෙත්ථ සංවරොති වුත්තා. ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති අයං ඤාණසංවරො. ඤාණඤ්හෙත්ථ පිධීයරෙති ඉමිනා පිධානට්ඨෙන සංවරොති වුත්තං. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස…පෙ…, උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.24-26) පන නයෙන ඉධෙව ඛන්තිවීරියසංවරා ආගතා. තෙසඤ්ච ‘‘සබ්බාසවසංවරපරියාය’’න්ති ඉමිනා උද්දෙසෙන සඞ්ගහිතත්තා සංවරභාවො වෙදිතබ්බො.

අපිච පඤ්චවිධොපි ¶ අයං සංවරො ඉධ ආගතොයෙව, තත්ථ ඛන්තිවීරියසංවරා තාව වුත්තායෙව. ‘‘සො තඤ්ච අනාසනං තඤ්ච අගොචර’’න්ති (ම. නි. 1.25) අයං පනෙත්ථ සීලසංවරො. ‘‘පටිසඞ්ඛා යොනිසො චක්ඛුන්ද්රියසංවරසංවුතො’’ති (ම. නි. 1.22) අයං සතිසංවරො. සබ්බත්ථ පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරො. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන දස්සනං පටිසෙවනා භාවනා ච ඤාණසංවරො. පරියායන්ති එතෙන ධම්මාති පරියායො, උප්පත්තිං නිරොධං වා ගච්ඡන්තීති වුත්තං හොති. එත්තාවතා ‘‘සබ්බාසවසංවරපරියාය’’න්ති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං වුත්තං හොති.

15. ඉදානි ජානතො අහන්තිආදීසු ජානතොති ජානන්තස්ස. පස්සතොති පස්සන්තස්ස. ද්වෙපි පදානි එකත්ථානි, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. එවං සන්තෙපි ජානතොති ඤාණලක්ඛණං උපාදාය පුග්ගලං නිද්දිසති, ජානනලක්ඛණඤ්හි ඤාණං. පස්සතොති ඤාණප්පභාවං උපාදාය, පස්සනප්පභාවඤ්හි ඤාණං. ඤාණසමඞ්ගී පුග්ගලො චක්ඛුමා විය චක්ඛුනා රූපානි ඤාණෙන විවටෙ ධම්මෙ පස්සති. අපිච යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙතුං ජානතො, අයොනිසොමනසිකාරො යථා න උප්පජ්ජති, එවං පස්සතොති අයමෙත්ථ සාරො. කෙචි පනාචරියා බහූ පපඤ්චෙ භණන්ති, තෙ ඉමස්මිං අත්ථෙ න යුජ්ජන්ති.

ආසවානං ¶ ඛයන්ති ආසවප්පහානං ආසවානං අච්චන්තක්ඛයසමුප්පාදං ඛීණාකාරං නත්ථිභාවන්ති අයමෙව හි ඉමස්මිඤ්ච සුත්තෙ, ‘‘ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්ති’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.438) ච ආසවක්ඛයත්ථො. අඤ්ඤත්ථ පන මග්ගඵලනිබ්බානානිපි ආසවක්ඛයොති වුච්චන්ති. තථා හි –

‘‘සෙඛස්ස ¶ සික්ඛමානස්ස, උජුමග්ගානුසාරිනො;

ඛයස්මිං පඨමං ඤාණං, තතො අඤ්ඤා අනන්තරා’’ති. (ඉතිවු. 62) –

ආදීසු මග්ගො ආසවක්ඛයොති වුත්තො,

‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.438) ඵලං.

‘‘පරවජ්ජානුපස්සිස්ස, නිච්චං උජ්ඣානසඤ්ඤිනො;

ආසවා තස්ස වඩ්ඪන්ති, ආරා සො ආසවක්ඛයා’’ති. (ධ. ප. 253) –

ආදීසු නිබ්බානං ‘‘ආසවක්ඛයො’’ති වුත්තං.

නො අජානතො නො අපස්සතොති යො පන න ජානාති න පස්සති, තස්ස නො වදාමීති අත්ථො. එතෙන යෙ අජානතො අපස්සතොපි සංවරාදීහියෙව ¶ සුද්ධිං වදන්ති, තෙ පටික්ඛිත්තා හොන්ති. පුරිමෙන වා පදද්වයෙන උපායො වුත්තො, ඉමිනා අනුපායපටිසෙධො. සඞ්ඛෙපෙන චෙත්ථ ඤාණං ආසවසංවරපරියායොති දස්සිතං හොති.

ඉදානි යං ජානතො ආසවානං ඛයො හොති, තං දස්සෙතුකාමො කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, ජානතොති පුච්ඡං ආරභි, තත්ථ ජානනා බහුවිධා. දබ්බජාතිකො එව හි කොචි භික්ඛු ඡත්තං කාතුං ජානාති, කොචි චීවරාදීනං අඤ්ඤතරං, තස්ස ඊදිසානි කම්මානි වත්තසීසෙ ඨත්වා කරොන්තස්ස සා ජානනා මග්ගඵලානං පදට්ඨානං න හොතීති න වත්තබ්බා. යො පන සාසනෙ පබ්බජිත්වා වෙජ්ජකම්මාදීනි කාතුං ජානාති, තස්සෙවං ජානතො ආසවා වඩ්ඪන්තියෙව, තස්මා යං ජානතො ¶ පස්සතො ච ආසවානං ඛයො හොති, තදෙව දස්සෙන්තො ආහ යොනිසො ච මනසිකාරං අයොනිසො ච මනසිකාරන්ති.

තත්ථ යොනිසො මනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො පථමනසිකාරො, අනිච්චාදීසු අනිච්චන්ති ආදිනා එව නයෙන සච්චානුලොමිකෙන වා චිත්තස්ස ආවට්ටනා අන්වාවට්ටනා ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො, අයං වුච්චති යොනිසො මනසිකාරොති.

අයොනිසො මනසිකාරොති අනුපායමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො. අනිච්චෙ නිච්චන්ති දුක්ඛෙ සුඛන්ති අනත්තනි අත්තාති අසුභෙ සුභන්ති අයොනිසො මනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො. සච්චප්පටිකුලෙන වා චිත්තස්ස ආවට්ටනා අන්වාවට්ටනා ආභොගො ¶ සමන්නාහාරො මනසිකාරො, අයං වුච්චති අයොනිසො මනසිකාරොති. එවං යොනිසො මනසිකාරං උප්පාදෙතුං ජානතො, අයොනිසො මනසිකාරො ච යථා න උප්පජ්ජති, එවං පස්සතො ආසවානං ඛයො හොති.

ඉදානි ඉමස්සෙවත්ථස්ස යුත්තිං දස්සෙන්තො ආහ අයොනිසො, භික්ඛවෙ…පෙ… පහීයන්තීති. තෙන කිං වුත්තං හොති, යස්මා අයොනිසො මනසිකරොතො ආසවා උප්පජ්ජන්ති, යොනිසො මනසිකරොතො පහීයන්ති, තස්මා ජානිතබ්බං යොනිසො මනසිකාරං උප්පාදෙතුං ජානතො, අයොනිසො මනසිකාරො ච යථා න උප්පජ්ජති, එවං පස්සතො ආසවානං ඛයො හොතීති, අයං තාවෙත්ථ සඞ්ඛෙපවණ්ණනා.

අයං පන විත්ථාරො – තත්ථ ‘‘යොනිසො අයොනිසො’’ති ඉමෙහි තාව ද්වීහි පදෙහි ආබද්ධං හොති උපරි සකලසුත්තං. වට්ටවිවට්ටවසෙන ¶ හි උපරි සකලසුත්තං වුත්තං. අයොනිසො මනසිකාරමූලකඤ්ච වට්ටං, යොනිසො මනසිකාරමූලකඤ්ච විවට්ටං. කථං? අයොනිසො මනසිකාරො හි වඩ්ඪමානො ද්වෙ ධම්මෙ පරිපූරෙති අවිජ්ජඤ්ච භවතණ්හඤ්ච. අවිජ්ජාය ච සති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. තණ්හාය සති තණ්හාපච්චයා උපාදානං…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති. එවං අයං අයොනිසො මනසිකාරබහුලො පුග්ගලො වාතවෙගාභිඝාතෙන විප්පනට්ඨනාවා විය ගඞ්ගාවට්ටෙ පතිතගොකුලං විය චක්කයන්තෙ යුත්තබලිබද්දො ¶ විය ච පුනප්පුනං භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු ආවට්ටපරිවට්ටං කරොති, එවං තාව අයොනිසො මනසිකාරමූලකං වට්ටං.

යොනිසො මනසිකාරො පන වඩ්ඪමානො – ‘‘යොනිසො මනසිකාරසම්පන්නස්සෙතං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො පාටිකඞ්ඛං, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙස්සති, අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරිස්සතී’’ති (සං. නි. 5.55) වචනතො සම්මාදිට්ඨිපමුඛං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං පරිපූරෙති. යා ච සම්මාදිට්ඨි, සා විජ්ජාති තස්ස විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො, ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො…පෙ… එවං එතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’ති (මහාව. 1) එවං යොනිසො මනසිකාරමූලකං විවට්ටං වෙදිතබ්බං. එවං ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි ආබද්ධං හොති උපරි සකලසුත්තං.

එවං ආබද්ධෙ ¶ චෙත්ථ යස්මා පුබ්බෙ ආසවප්පහානං දස්සෙත්වා පච්ඡා උප්පත්ති වුච්චමානා න යුජ්ජති. න හි පහීනා පුන උප්පජ්ජන්ති. උප්පන්නානං පන පහානං යුජ්ජති, තස්මා උද්දෙසපටිලොමතොපි ‘‘අයොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අයොනිසො මනසිකරොතොති වුත්තප්පකාරං අයොනිසො මනසිකාරං උප්පාදයතො. අනුප්පන්නා චෙව ආසවා උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ යෙ පුබ්බෙ අප්පටිලද්ධපුබ්බං චීවරාදිං වා පච්චයං උපට්ඨාකසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකානං වා අඤ්ඤතරං මනුඤ්ඤං වත්ථුං පටිලභිත්වා, තං සුභං සුඛන්ති අයොනිසො මනසිකරොතො, අඤ්ඤතරඤ්ඤතරං වා පන අනනුභූතපුබ්බං ආරම්මණං යථා වා තථා වා අයොනිසො මනසිකරොතො ආසවා උප්පජ්ජන්ති, තෙ අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බා, අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නා නාම ආසවා න සන්ති. අනුභූතපුබ්බෙපි ච වත්ථුම්හි ආරම්මණෙ වා යස්ස පකතිසුද්ධියා වා උද්දෙසපරිපුච්ඡාපරියත්තිනවකම්මයොනිසොමනසිකාරානං ¶ වා අඤ්ඤතරවසෙන පුබ්බෙ අනුප්පජ්ජිත්වා පච්ඡා තාදිසෙන පච්චයෙන සහසා උප්පජ්ජන්ති, ඉමෙපි අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බා. තෙසුයෙව පන වත්ථාරම්මණෙසු පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තීති වුච්චන්ති. ඉතො අඤ්ඤථා හි පඨමුප්පන්නානං වඩ්ඪි නාම නත්ථි.

යොනිසො ¶ ච ඛො, භික්ඛවෙති එත්ථ පන යස්ස පකතිසුද්ධියා වා සෙය්යථාපි ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස භද්දාය ච කාපිලානියා, උද්දෙසපරිපුච්ඡාදීහි වා කාරණෙහි ආසවා නුප්පජ්ජන්ති, සො ච ජානාති ‘‘න ඛො මෙ ආසවා මග්ගෙන සමුග්ඝාතං ගතා, හන්ද නෙසං සමුග්ඝාතාය පටිපජ්ජාමී’’ති. තතො මග්ගභාවනාය සබ්බෙ සමුග්ඝාතෙති. තස්ස තෙ ආසවා අනුප්පන්නා න උප්පජ්ජන්තීති වුච්චන්ති. යස්ස පන කාරකස්සෙව සතො සතිසම්මොසෙන සහසා ආසවා උප්පජ්ජන්ති, තතො සංවෙගමාපජ්ජිත්වා යොනිසො පදහන්තො තෙ ආසවෙ සමුච්ඡින්දති, තස්ස උප්පන්නා පහීයන්තීති වුච්චන්ති මණ්ඩලාරාමවාසීමහාතිස්සභූතත්ථෙරස්ස විය. සො කිර තස්මිංයෙව විහාරෙ උද්දෙසං ගණ්හාති, අථස්ස ගාමෙ පිණ්ඩාය චරතො විසභාගාරම්මණෙ කිලෙසො උප්පජ්ජි, සො තං විපස්සනාය වික්ඛම්භෙත්වා විහාරං අගමාසි. තස්ස සුපිනන්තෙපි තං ආරම්මණං න උපට්ඨාසි. සො ‘‘අයං කිලෙසො වඩ්ඪිත්වා අපායසංවත්තනිකො හොතී’’ති සංවෙගං ජනෙත්වා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා විහාරා නික්ඛම්ම මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ¶ රාගපටිපක්ඛං අසුභකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගුම්බන්තරං පවිසිත්වා පංසුකූලචීවරං සන්ථරිත්වා නිසජ්ජ අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්චකාමගුණිකරාගං ඡින්දිත්වා උට්ඨාය ආචරියං වන්දිත්වා පුනදිවසෙ උද්දෙසමග්ගං පාපුණි. යෙ පන වත්තමානුප්පන්නා, තෙසං පටිපත්තියා පහානං නාම නත්ථි.

16. ඉදානි ‘‘උප්පන්නා ච ආසවා පහීයන්තී’’ති ඉදමෙව පදං ගහෙත්වා යෙ තෙ ආසවා පහීයන්ති, තෙසං නානප්පකාරතො අඤ්ඤම්පි පහානකාරණං ආවිකාතුං දෙසනං විත්ථාරෙන්තො අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා දස්සනා පහාතබ්බාතිආදිමාහ යථා තං දෙසනාපභෙදකුසලො ධම්මරාජා. තත්ථ දස්සනා පහාතබ්බාති දස්සනෙන පහාතබ්බා. එස නයො සබ්බත්ථ.

17. ඉදානි ¶ තානි පදානි අනුපුබ්බතො බ්යාකාතුකාමො ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ආසවා දස්සනා පහාතබ්බා’’ති පුච්ඡං කත්වා මූලපරියායවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති පුග්ගලාධිට්ඨානං දෙසනං ආරභි. තත්ථ මනසිකරණීයෙ ධම්මෙ නප්පජානාතීති ආවජ්ජිතබ්බෙ සමන්නාහරිතබ්බෙ ධම්මෙ න පජානාති. අමනසිකරණීයෙති තබ්බිපරීතෙ. එස නයො සෙසපදෙසුපි. යස්මා පන ඉමෙ ධම්මා මනසිකරණීයා, ඉමෙ අමනසිකරණීයාති ¶ ධම්මතො නියමො නත්ථි, ආකාරතො පන අත්ථි. යෙනා ආකාරෙන මනසිකරියමානා අකුසලුප්පත්තිපදට්ඨානා හොන්ති, තෙනාකාරෙන න මනසිකාතබ්බා. යෙන කුසලුප්පත්තිපදට්ඨානා හොන්ති, තෙනාකාරෙන මනසිකාතබ්බා. තස්මා ‘‘ය’ස්ස, භික්ඛවෙ, ධම්මෙ මනසිකරොතො අනුප්පන්නො වා කාමාසවො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ය’ස්සාති යෙ අස්ස අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස. මනසිකරොතොති ආවජ්ජයතො සමන්නාහරන්තස්ස. අනුප්පන්නො වා කාමාසවොති එත්ථ සමුච්චයත්ථො වාසද්දො, න විකප්පත්ථො. තස්මා යථා ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං ¶ අග්ගමක්ඛායතී’’ති (ඉතිවු. 90) වුත්තෙ අපදා ච ද්විපදා චාති අත්ථො, යථා ච ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහායා’’ති (ම. නි. 1.402) වුත්තෙ භූතානඤ්ච සම්භවෙසීනඤ්චාති අත්ථො, යථා ච ‘‘අග්ගිතො වා උදකතො වා මිථුභෙදතො වා’’ති (උදා. 76) වුත්තෙ අග්ගිතො ච උදකතො ච මිථුභෙදතො චාති අත්ථො, එවමිධාපි අනුප්පන්නො ච කාමාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච කාමාසවො පවඩ්ඪතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. එවං සෙසෙසු.

එත්ථ ච කාමාසවොති පඤ්චකාමගුණිකො රාගො. භවාසවොති රුපාරූපභවෙ ඡන්දරාගො, ඣානනිකන්ති ච සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතා. එවං දිට්ඨාසවොපි භවාසවෙ එව සමොධානං ගච්ඡති. අවිජ්ජාසවොති චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණං. තත්ථ කාමගුණෙ අස්සාදතො මනසිකරොතො අනුප්පන්නො ච කාමාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච පවඩ්ඪති. මහග්ගතධම්මෙ අස්සාදතො මනසිකරොතො අනුප්පන්නො ච භවාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච පවඩ්ඪති. තීසු භූමීසු ධම්මෙ චතුවිපල්ලාසපදට්ඨානභාවෙන මනසිකරොතො අනුප්පන්නො ච අවිජ්ජාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච පවඩ්ඪතීති වෙදිතබ්බො. වුත්තනයපච්චනීකතො සුක්කපක්ඛො විත්ථාරෙතබ්බො.

කස්මා ¶ පන තයො එව ආසවා ඉධ වුත්තාති. විමොක්ඛපටිපක්ඛතො. අප්පණිහිතවිමොක්ඛපටිපක්ඛො හි කාමාසවො,. අනිමිත්තසුඤ්ඤතවිමොක්ඛපටිපක්ඛා ඉතරෙ. තස්මා ඉමෙ තයො ආසවෙ උප්පාදෙන්තා තිණ්ණං විමොක්ඛානං අභාගිනො හොන්ති, අනුප්පාදෙන්තා භාගිනොති එතමත්ථං දස්සෙන්තෙන තයො එව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. දිට්ඨාසවොපි වා එත්ථ වුත්තො යෙවාති වණ්ණිතමෙතං.

තස්ස ¶ අමනසිකරණීයානං ධම්මානං මනසිකාරාති මනසිකාරහෙතු, යස්මා තෙ ධම්මෙ මනසි කරොති, තස්මාති වුත්තං හොති. එස නයො දුතියපදෙපි. ‘‘අනුප්පන්නා චෙව ආසවා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච ආසවා පවඩ්ඪන්තී’’ති හෙට්ඨා වුත්තආසවානංයෙව අභෙදතො නිගමනමෙතං.

18. එත්තාවතා යො අයං පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය දස්සනා පහාතබ්බෙ ආසවෙ නිද්දිසිතුං අස්සුතවා පුථුජ්ජනො වුත්තො, සො යස්මා ‘‘අයොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො අනුප්පන්නා චෙව ආසවා උප්පජ්ජන්තී’’ති එවං සාමඤ්ඤතො වුත්තානං අයොනිසො මනසිකාරපච්චයානං කාමාසවාදීනම්පි ¶ අධිට්ඨානං, තස්මා තෙපි ආසවෙ තෙනෙව පුග්ගලෙන දස්සෙත්වා ඉදානි දස්සනා පහාතබ්බෙ ආසවෙ දස්සෙන්තො සො එවං අයොනිසො මනසි කරොති, අහොසිං නු ඛො අහන්තිආදිමාහ. විචිකිච්ඡාසීසෙන චෙත්ථ දිට්ඨාසවම්පි දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි.

තස්සත්ථො, යස්ස තෙ ඉමිනා වුත්තනයෙන ආසවා උප්පජ්ජන්ති, සො පුථුජ්ජනො, යො චායං ‘‘අස්සුතවා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො, සො පුථුජ්ජනො එවං අයොනිසො අනුපායෙන උප්පථෙන මනසි කරොති. කථං? අහොසිං නු ඛො…පෙ…සො කුහිං ගාමී භවිස්සතීති. කිං වුත්තං හොති, සො එවං අයොනිසො මනසි කරොති, යථාස්ස ‘‘අහං අහොසිං නු ඛො’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා සොළසවිධාපි විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජතීති.

තත්ථ අහොසිං නු ඛො නනු ඛොති සස්සතාකාරඤ්ච අධිච්චසමුප්පත්තිආකාරඤ්ච නිස්සාය අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. කිං කාරණන්ති න වත්තබ්බං. උම්මත්තකො විය හි බාලපුථුජ්ජනො යථා වා තථා වා පවත්තති. අපිච අයොනිසො මනසිකාරොයෙවෙත්ථ කාරණං. එවං අයොනිසො මනසිකාරස්ස පන කිං කාරණන්ති. ස්වෙව පුථුජ්ජනභාවො අරියානං අදස්සනාදීනි වා. නනු ච පුථුජ්ජනොපි යොනිසො මනසි කරොතීති. කො වා එවමාහ න මනසි කරොතීති. න පන තත්ථ පුථුජ්ජනභාවො කාරණං ¶ , සද්ධම්මස්සවනකල්යාණමිත්තාදීනි තත්ථ කාරණානි. න හි මච්ඡමංසාදීනි අත්තනො අත්තනො පකතියා සුගන්ධානි, අභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන සුගන්ධානිපි හොන්ති.

කිං ¶ නු ඛො අහොසින්ති ජාතිලිඞ්ගූපපත්තියො නිස්සාය ඛත්තියො නු ඛො අහොසිං, බ්රාහ්මණවෙස්සසුද්දගහට්ඨපබ්බජිතදෙවමනුස්සානං අඤ්ඤතරොති කඞ්ඛති.

කථං නු ඛොති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය දීඝො නු ඛො අහොසිං, රස්සඔදාතකණ්හප්පමාණිකඅප්පමාණිකාදීනං අඤ්ඤතරොති කඞ්ඛති. කෙචි පන ඉස්සරනිම්මානාදිං නිස්සාය කෙන නු ඛො කාරණෙන අහොසින්ති හෙතුතො කඞ්ඛතීති වදන්ති.

කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ජාතිආදීනි නිස්සාය ඛත්තියො හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං…පෙ… දෙවො හුත්වා මනුස්සොති අත්තනො පරම්පරං කඞ්ඛති. සබ්බත්ථෙව පන අද්ධානන්ති කාලාධිවචනමෙතං.

භවිස්සාමි ¶ නු ඛො නනු ඛොති සස්සතාකාරඤ්ච උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව.

එතරහි වා පච්චුප්පන්නමද්ධානන්ති ඉදානි වා පටිසන්ධිං ආදිං කත්වා චුතිපරියන්තං සබ්බම්පි වත්තමානකාලං ගහෙත්වා. අජ්ඣත්තං කථංකථී හොතීති අත්තනො ඛන්ධෙසු විචිකිච්ඡො හොති. අහං නු ඛොස්මීති අත්තනො අත්ථිභාවං කඞ්ඛති. යුත්තං පනෙතන්ති? යුත්තං අයුත්තන්ති කා එත්ථ චින්තා. අපිචෙත්ථ ඉදං වත්ථුම්පි උදාහරන්ති. චූළමාතාය කිර පුත්තො මුණ්ඩො, මහාමාතාය පුත්තො අමුණ්ඩො, තං පුත්තං මුණ්ඩෙසුං. සො උට්ඨාය අහං නු ඛො චූළමාතාය පුත්තොති චින්තෙසි. එවං අහං නු ඛොස්මීති කඞ්ඛා හොති.

නො නු ඛොස්මීති අත්තනො නත්ථිභාවං කඞ්ඛති. තත්රාපි ඉදං වත්ථු – එකො කිර මච්ඡෙ ගණ්හන්තො උදකෙ චිරට්ඨානෙන සීතිභූතං අත්තනො ඌරුං මච්ඡොති චින්තෙත්වා පහරි. අපරො සුසානපස්සෙ ඛෙත්තං රක්ඛන්තො භීතො සඞ්කුටිතො සයි. සො පටිබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ජණ්ණුකානි ද්වෙ යක්ඛාති චින්තෙත්වා පහරි. එවං නො නු ඛොස්මීති කඞ්ඛති.

කිං නු ඛොස්මීති ඛත්තියොව සමානො අත්තනො ඛත්තියභාවං කඞ්ඛති. එස නයො සෙසෙසු. දෙවො ¶ පන සමානො දෙවභාවං අජානන්තො නාම නත්ථි. සොපි පන ‘‘අහං රූපී නු ඛො අරූපී නු ඛො’’තිආදිනා නයෙන කඞ්ඛති. ඛත්තියාදයො කස්මා න ජානන්තීති චෙ. අපච්චක්ඛා තෙසං තත්ථ තත්ථ කුලෙ ¶ උප්පත්ති. ගහට්ඨාපි ච පොත්ථලිකාදයො පබ්බජිතසඤ්ඤිනො. පබ්බජිතාපි ‘‘කුප්පං නු ඛො මෙ කම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ගහට්ඨසඤ්ඤිනො. මනුස්සාපි ච රාජානො විය අත්තනි දෙවසඤ්ඤිනො හොන්ති.

කථං නු ඛොස්මීති වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්චෙත්ථ අබ්භන්තරෙ ජීවො නාම අත්ථීති ගහෙත්වා තස්ස සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය දීඝො නු ඛොස්මි, රස්සචතුරංසඡළංසඅට්ඨංසසොළසංසාදීනං අඤ්ඤතරප්පකාරොති කඞ්ඛන්තො කථං නු ඛොස්මීති කඞ්ඛතීති වෙදිතබ්බො. සරීරසණ්ඨානං පන පච්චුප්පන්නං අජානන්තො නාම නත්ථි.

කුතො ¶ ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතීති අත්තභාවස්ස ආගතිගතිට්ඨානං කඞ්ඛති.

19. එවං සොළසප්පභෙදං විචිකිච්ඡං දස්සෙත්වා ඉදානි යං ඉමිනා විචිකිච්ඡාසීසෙන දිට්ඨාසවං දස්සෙතුං අයං දෙසනා ආරද්ධා. තං දස්සෙන්තො තස්ස එවං අයොනිසො මනසිකරොතො ඡන්නං දිට්ඨීනන්තිආදිමාහ. තත්ථ තස්ස පුග්ගලස්ස යථා අයං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, එවං අයොනිසො මනසිකරොතො තස්සෙව සවිචිකිච්ඡස්ස අයොනිසො මනසිකාරස්ස ථාමගතත්තා ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති වුත්තං හොති. තත්ථ සබ්බපදෙසු වාසද්දො විකප්පත්ථො, එවං වා එවං වා දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති වුත්තං හොති. අත්ථි මෙ අත්තාති චෙත්ථ සස්සතදිට්ඨි සබ්බකාලෙසු අත්තනො අත්ථිතං ගණ්හාති. සච්චතො ථෙතතොති භූතතො ච ථිරතො ච, ‘‘ඉදං සච්ච’’න්ති භූතතො සුට්ඨු දළ්හභාවෙනාති වුත්තං හොති. නත්ථි මෙ අත්තාති අයං පන උච්ඡෙදදිට්ඨි, සතො සත්තස්ස තත්ථ තත්ථ විභවග්ගහණතො. අථ වා පුරිමාපි තීසු කාලෙසු අත්ථීති ගහණතො සස්සතදිට්ඨි, පච්චුප්පන්නමෙව අත්ථීති ගණ්හන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨි. පච්ඡිමාපි අතීතානාගතෙසු නත්ථීති ගහණතො භස්මන්තාහුතියොති ගහිතදිට්ඨිකානං විය, උච්ඡෙදදිට්ඨි. අතීතෙ එව නත්ථීති ගණ්හන්තො අධිච්චසමුප්පත්තිකස්සෙව සස්සතදිට්ඨි.

අත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමීති සඤ්ඤාක්ඛන්ධසීසෙන ඛන්ධෙ අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය අවසෙසක්ඛන්ධෙ ¶ සඤ්ජානතො ඉමිනා අත්තනා ඉමං අත්තානං සඤ්ජානාමීති හොති. අත්තනාව අනත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධංයෙව අත්තාති ගහෙත්වා, ඉතරෙ චත්තාරොපි අනත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙසං ජානතො එවං හොති ¶ . අනත්තනාව අත්තානන්ති සඤ්ඤාක්ඛන්ධං අනත්තාති. ඉතරෙ චත්තාරො අත්තාති ගහෙත්වා සඤ්ඤාය තෙසං ජානතො එවං හොති, සබ්බාපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියොව.

වදො වෙදෙය්යොතිආදයො පන සස්සතදිට්ඨියා එව අභිනිවෙසාකාරා. තත්ථ වදතීති වදො, වචීකම්මස්ස කාරකොති වුත්තං හොති. වෙදයතීති වෙදෙය්යො, ජානාති අනුභවති චාති වුත්තං හොති. කිං වෙදෙතීති, තත්ර තත්ර කල්යාණපාපකානං කම්මානං විපාකං ¶ පටිසංවෙදෙති. තත්ර තත්රාති තෙසු තෙසු යොනිගතිට්ඨිතිනිවාසනිකායෙසු ආරම්මණෙසු වා. නිච්චොති උප්පාදවයරහිතො. ධුවොති ථිරො සාරභූතො. සස්සතොති සබ්බකාලිකො. අවිපරිණාමධම්මොති අත්තනො පකතිභාවං අවිජහනධම්මො, කකණ්ටකො විය නානප්පකාරතං නාපජ්ජති. සස්සතිසමන්ති චන්දසූරියසමුද්දමහාපථවීපබ්බතා ලොකවොහාරෙන සස්සතියොති වුච්චන්ති. සස්සතීහි සමං සස්සතිසමං. යාව සස්සතියො තිට්ඨන්ති, තාව තථෙව ඨස්සතීති ගණ්හතො එවංදිට්ඨි හොති.

ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිගතන්තිආදීසු. ඉදන්ති ඉදානි වත්තබ්බස්ස පච්චක්ඛනිදස්සනං. දිට්ඨිගතසම්බන්ධෙන ච ඉදන්ති වුත්තං, න දිට්ඨිසම්බන්ධෙන. එත්ථ ච දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං, ගූථගතං විය. දිට්ඨීසු වා ගතමිදං දස්සනං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තාතිපි දිට්ඨිගතං. දිට්ඨියා වා ගතං දිට්ඨිගතං. ඉදඤ්හි අත්ථි මෙ අත්තාතිආදි දිට්ඨියා ගමනමත්තමෙව, නත්ථෙත්ථ අත්තා වා නිච්චො වා කොචීති වුත්තං හොති. සා චායං දිට්ඨි දුන්නිග්ගමනට්ඨෙන ගහනං. දුරතික්කමට්ඨෙන සප්පටිභයට්ඨෙන ච කන්තාරො, දුබ්භික්ඛකන්තාරවාළකන්තාරාදයො විය. සම්මාදිට්ඨියා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන විලොමනට්ඨෙන වා විසූකං. කදාචි සස්සතස්ස, කදාචි උච්ඡෙදස්ස ගහණතො විරූපං ඵන්දිතන්ති විප්ඵන්දිතං. බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනං. තෙනාහ ‘‘දිට්ඨිගහනං…පෙ… දිට්ඨිසංයොජන’’න්ති. ඉදානිස්ස තමෙව බන්ධනත්ථං දස්සෙන්තො දිට්ඨිසංයොජනසංයුත්තොතිආදිමාහ. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො. ඉමිනා දිට්ඨිසංයොජනෙන සංයුත්තො පුථුජ්ජනො එතෙහි ජාතිආදීහි න පරිමුච්චතීති. කිං වා බහුනා, සකලවට්ටදුක්ඛතොපි න මුච්චතීති.

20. එවං ¶ ¶ ඡප්පභෙදං දිට්ඨාසවං දස්සෙත්වා යස්මා සීලබ්බතපරාමාසො කාමාසවාදිවචනෙනෙව දස්සිතො හොති. කාමසුඛත්ථඤ්හි භවසුඛභවවිසුද්ධිඅත්ථඤ්ච අවිජ්ජාය අභිභූතා ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණා සීලබ්බතානි පරාමසන්ති, තස්මා තං අදස්සෙත්වා දිට්ඨිග්ගහණෙන වා තස්ස ගහිතත්තාපි තං අදස්සෙත්වාව ඉදානි යො පුග්ගලො දස්සනා පහාතබ්බෙ ආසවෙ පජහති, තං දස්සෙත්වා තෙසං ආසවානං පහානං දස්සෙතුං ¶ පුබ්බෙ වා අයොනිසො මනසිකරොතො පුථුජ්ජනස්ස තෙසං උප්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි තබ්බිපරීතස්ස පහානං දස්සෙතුං සුතවා ච ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

තස්සත්ථො, යාව ‘‘සො ඉදං දුක්ඛ’’න්ති ආගච්ඡති, තාව හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ච වුත්තපච්චනීකතො ච වෙදිතබ්බො. පච්චනීකතො ච සබ්බාකාරෙන අරියධම්මස්ස අකොවිදාවිනීතපච්චනීකතො අයං ‘‘සුතවා අරියසාවකො අරියධම්මස්ස කොවිදො අරියධම්මෙ සුවිනීතො’’ති වෙදිතබ්බො. අපිච ඛො සිඛාපත්තවිපස්සනතො පභුති යාව ගොත්රභු, තාව තදනුරූපෙන අත්ථෙන අයං අරියසාවකොති වෙදිතබ්බො.

21. ‘‘සො ඉදං දුක්ඛන්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදීසු පන අයං අත්ථවිභාවනා, සො චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො අරියසාවකො තණ්හාවජ්ජා තෙභූමකා ඛන්ධා දුක්ඛං, තණ්හා දුක්ඛසමුදයො, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධො, නිරොධසම්පාපකො මග්ගොති එවං පුබ්බෙව ආචරියසන්තිකෙ උග්ගහිතචතුසච්චකම්මට්ඨානො අපරෙන සමයෙන විපස්සනාමග්ගං සමාරුළ්හො සමානො තෙ තෙභූමකෙ ඛන්ධෙ ඉදං දුක්ඛන්ති යොනිසො මනසි කරොති, උපායෙන පථෙන සමන්නාහරති චෙව විපස්සති ච. එත්ථ හි යාව සොතාපත්තිමග්ගො, තාව මනසිකාරසීසෙනෙව විපස්සනා වුත්තා. යා පනායං තස්සෙව දුක්ඛස්ස සමුට්ඨාපිකා පභාවිකා තණ්හා, අයං සමුදයොති යොනිසො මනසි කරොති. යස්මා පන දුක්ඛඤ්ච සමුදයො ච ඉදං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣන්ති නප්පවත්තන්ති, තස්මා යදිදං නිබ්බානං නාම, අයං දුක්ඛනිරොධොති යොනිසො මනසි කරොති. නිරොධසම්පාපකං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යොනිසො මනසි කරොති, උපායෙන පථෙන සමන්නාහරති චෙව විපස්සති ච.

තත්රායං ¶ උපායො, අභිනිවෙසො නාම වට්ටෙ හොති, විවට්ටෙ නත්ථි. තස්මා ‘‘අයං අත්ථි ඉමස්මිං ¶ කායෙ පථවීධාතු, ආපොධාතූ’’තිආදිනා නයෙන සකසන්තතියං චත්තාරි භූතානි තදනුසාරෙන උපාදාරූපානි ච පරිග්ගහෙත්වා අයං රූපක්ඛන්ධොති වවත්ථපෙති. තං වවත්ථාපයතො උප්පන්නෙ තදාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකෙ ධම්මෙ ඉමෙ චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධාති වවත්ථපෙති. තතො ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛන්ති වවත්ථපෙති. තෙ පන සඞ්ඛෙපතො ¶ නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙ භාගායෙව හොන්ති. ඉදඤ්ච නාමරූපං සහෙතු සප්පච්චයං උප්පජ්ජති. තස්ස අයං හෙතු අයං පච්චයොති අවිජ්ජාභවතණ්හාකම්මාහාරාදිකෙ හෙතුපච්චයෙ වවත්ථපෙති. තතො තෙසං පච්චයානඤ්ච පච්චයුප්පන්නධම්මානඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණං වවත්ථපෙත්වා ඉමෙ ධම්මා අහුත්වා හොන්තීති අනිච්චලක්ඛණං ආරොපෙති, උදයබ්බයපීළිතත්තා දුක්ඛාති දුක්ඛලක්ඛණං ආරොපෙති. අවසවත්තනතො අනත්තාති අනත්තලක්ඛණං ආරොපෙති. එවං තීණි ලක්ඛණානි ආරොපෙත්වා පටිපාටියා විපස්සනං පවත්තෙන්තො සොතාපත්තිමග්ගං පාපුණාති.

තස්මිං ඛණෙ චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධෙනෙව පටිවිජ්ඣති, එකාභිසමයෙන අභිසමෙති. දුක්ඛං පරිඤ්ඤාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති, සමුදයං පහානපටිවෙධෙන, නිරොධං සච්ඡිකිරියාපටිවෙධෙන, මග්ගං භාවනාපටිවෙධෙන. දුක්ඛඤ්ච පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති…පෙ… මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති, නො ච ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ඤාණෙන. එකඤාණෙනෙව හි එස නිරොධං ආරම්මණතො, සෙසානි කිච්චතො පටිවිජ්ඣති චෙව අභිසමෙති ච. න හිස්ස තස්මිං සමයෙ එවං හොති – ‘‘අහං දුක්ඛං පරිජානාමී’’ති වා…පෙ… ‘‘මග්ගං භාවෙමී’’ති වා. අපිච ඛ්වස්ස ආරම්මණං කත්වා පටිවෙධවසෙන නිරොධං සච්ඡිකරොතො එවං තං ඤාණං දුක්ඛපරිඤ්ඤාකිච්චම්පි සමුදයපහානකිච්චම්පි මග්ගභාවනාකිච්චම්පි කරොතියෙව. තස්සෙවං උපායෙන යොනිසො මනසිකරොතො තීණි සංයොජනානි පහීයන්ති, වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි, අට්ඨවත්ථුකා විචිකිච්ඡා, ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධී’’ති සීලබ්බතානං පරාමසනතො සීලබ්බතපරාමාසොති. තත්ථ චතූසු ආසවෙසු සක්කායදිට්ඨිසීලබ්බතපරාමාසා දිට්ඨාසවෙන සඞ්ගහිතත්තා ආසවා චෙව සංයොජනා ච. විචිකිච්ඡා සංයොජනමෙව, න ආසවො ¶ . ‘‘දස්සනා පහාතබ්බා ආසවා’’ති එත්ථ පරියාපන්නත්තා පන ආසවාති.

‘‘ඉමෙ වුච්චන්ති…පෙ… පහාතබ්බා’’ති ඉමෙ සක්කායදිට්ඨිආදයො දස්සනා පහාතබ්බා නාම ¶ ආසවාති දස්සෙන්තො ආහ. අථ වා යා අයං ඡන්නං දිට්ඨීනං අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජතීති එවං සරූපෙනෙව සක්කායදිට්ඨි විභත්තා. තං සන්ධායාහ ‘‘ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ’’ති. සා ච යස්මා සහජාතපහානෙකට්ඨෙහි සද්ධිං පහීයති. දිට්ඨාසවෙ හි පහීයමානෙ තංසහජාතො චතූසු දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තෙසු කාමාසවොපි අවිජ්ජාසවොපි පහීයති ¶ . පහානෙකට්ඨො පන චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු නාගසුපණ්ණාදිසමිද්ධිපත්ථනාවසෙන උප්පජ්ජමානො භවාසවො. තෙනෙව සම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවොපි, ද්වීසු දොමනස්සචිත්තෙසු පාණාතිපාතාදිනිබ්බත්තකො අවිජ්ජාසවොපි, තථා විචිකිච්ඡාචිත්තසම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවොපීති එවං සබ්බථාපි අවසෙසා තයොපි ආසවා පහීයන්ති. තස්මා බහුවචනනිද්දෙසො කතොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එස පොරාණානං අධිප්පායො.

දස්සනා පහාතබ්බාති දස්සනං නාම සොතාපත්තිමග්ගො, තෙන පහාතබ්බාති අත්ථො. කස්මා සොතාපත්තිමග්ගො දස්සනං? පඨමං නිබ්බානදස්සනතො. නනු ගොත්රභු පඨමතරං පස්සතීති? නො න පස්සති. දිස්වා කත්තබ්බකිච්චං පන න කරොති සංයොජනානං අප්පහානතො. තස්මා පස්සතීති න වත්තබ්බො. යත්ථ කත්ථචි රාජානං දිස්වාපි පණ්ණාකාරං දත්වා කිච්චනිප්ඵත්තියා අදිට්ඨත්තා ‘‘අජ්ජාපි රාජානං න පස්සාමී’’ති වදන්තො ගාමවාසී පුරිසො චෙත්ථ නිදස්සනං.

දස්සනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

22. එවං දස්සනෙන පහාතබ්බෙ ආසවෙ දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරුද්දිට්ඨෙ සංවරා පහාතබ්බෙ දස්සෙතුං, කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, ආසවා සංවරා පහාතබ්බාති ආහ. එවං සබ්බත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉතො පරඤ්හි අත්ථමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම.

නනු ච දස්සනෙන භාවනායාති ඉමෙහි ද්වීහි අප්පහාතබ්බො ආසවො නාම නත්ථි, අථ කස්මා විසුං සංවරාදීහි පහාතබ්බෙ දස්සෙතීති. සංවරාදීහි පුබ්බභාගෙ වික්ඛම්භිතා ආසවා චතූහි මග්ගෙහි සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, තස්මා තෙසං මග්ගානං පුබ්බභාගෙ ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි වික්ඛම්භනප්පහානං ¶ ¶ දස්සෙන්තො එවමාහ. තස්මා යො චායං වුත්තො පඨමො දස්සනමග්ගොයෙව, ඉදානි භාවනානාමෙන වුච්චිස්සන්ති තයො මග්ගා, තෙසං සබ්බෙසම්පි අයං පුබ්බභාගපටිපදාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ¶ ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛාය. තත්ථායං සඞ්ඛාසද්දො ඤාණකොට්ඨාසපඤ්ඤත්තිගණනාසු දිස්සති. ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.168) හි ඤාණෙ දිස්සති. ‘‘පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.201) කොට්ඨාසෙ. ‘‘තෙසං තෙසං ධම්මානං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1313) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘න සුකරං සඞ්ඛාතු’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.128) ගණනායං. ඉධ පන ඤාණෙ දට්ඨබ්බො.

පටිසඞ්ඛා යොනිසොති හි උපායෙන පථෙන පටිසඞ්ඛාය ඤත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වාති අත්ථො. එත්ථ ච අසංවරෙ ආදීනවපටිසඞ්ඛා යොනිසො පටිසඞ්ඛාති වෙදිතබ්බා. සා චායං ‘‘වරං, භික්ඛවෙ, තත්තාය අයොසලාකාය ආදිත්තාය සම්පජ්ජලිතාය සජොතිභූතාය චක්ඛුන්ද්රියං සම්පලිමට්ඨං, න ත්වෙව චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙසු රූපෙසු අනුබ්යඤ්ජනසො නිමිත්තග්ගාහො’’තිආදිනා (සං. නි. 4.235) ආදිත්තපරියායනයෙන වෙදිතබ්බා. චක්ඛුන්ද්රියසංවරසංවුතො විහරතීති එත්ථ චක්ඛුමෙව ඉන්ද්රියං චක්ඛුන්ද්රියං, සංවරණතො සංවරො, පිදහනතො ථකනතොති වුත්තං හොති. සතියා එතං අධිවචනං. චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො චක්ඛුන්ද්රියසංවරො. තිත්ථකාකො ආවාටකච්ඡපො වනමහිංසොතිආදයො විය.

තත්ථ කිඤ්චාපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්ථි. න හි චක්ඛුපසාදං නිස්සාය සති වා මුට්ඨසච්චං වා උප්පජ්ජති. අපිච යදා රූපාරම්මණං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡති, තදා භවඞ්ගෙ ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං, තතො විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං, තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං, තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං ජවනං ජවති.

තත්ථපි ¶ නෙව භවඞ්ගසමයෙ, න ආවජ්ජනාදීනං අඤ්ඤතරසමයෙ සංවරො වා අසංවරො වා අත්ථි. ජවනක්ඛණෙ පන සචෙ දුස්සීල්යං ¶ වා මුට්ඨසච්චං වා අඤ්ඤාණං වා අක්ඛන්ති වා කොසජ්ජං වා උප්පජ්ජති, අයං අසංවරො හොති. එවං හොන්තොපි සො චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරොති වුච්චති. කස්මා? තස්මිඤ්හි සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං ¶ , යථා නගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තො ඝරකොට්ඨකගබ්භාදයො සුසංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං අරක්ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙන හි පවිසිත්වා චොරා යදිච්ඡන්ති, තං කරෙය්යුං, එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු, තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපීති.

තස්මිං පන සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. යථා කිං? යථා නගරද්වාරෙසු සුසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තො ඝරාදයො අසංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං සුරක්ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙසු හි පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො නත්ථි, එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි සුගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි ආවජ්ජනාදීනි වීථිචිත්තානිපි. තස්මා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානොපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරොති වුත්තො. ඉධ චායං සතිසංවරො අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බො. චක්ඛුන්ද්රියසංවරෙන සංවුතො චක්ඛුන්ද්රියසංවරසංවුතො, උපෙතොති වුත්තං හොති. තථා හි, පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොති ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) වුත්තං. තං එකජ්ඣං කත්වා චක්ඛුන්ද්රියසංවරෙන සංවුතොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

අථ වා සංවරීති සංවුතො, ථකෙසි පිදහීති වුත්තං හොති. චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරසංවුතො චක්ඛුන්ද්රියසංවරසංවුතො, චක්ඛුන්ද්රියසංවරසඤ්ඤිතං සතිකවාටං චක්ඛුද්වාරෙ, ඝරද්වාරෙ කවාටං විය සංවරි ථකෙසි පිදහීති වුත්තං හොති. අයමෙව චෙත්ථ අත්ථො සුන්දරතරො. තථා හි ‘‘චක්ඛුන්ද්රියසංවරං අසංවුතස්ස විහරතො සංවුතස්ස විහරතො’’ති එතෙසු පදෙසු අයමෙව අත්ථො දිස්සති.

විහරතීති එවං චක්ඛුන්ද්රියසංවරසංවුතො යෙන කෙනචි ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති. යඤ්හිස්සාතිආදිම්හි ¶ ¶ යං චක්ඛුන්ද්රියසංවරං අස්ස භික්ඛුනො අසංවුතස්ස අථකෙත්වා අපිදහිත්වා විහරන්තස්සාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා, යෙ-කාරස්ස යන්ති ආදෙසො. හිකාරො ච පදපූරණො, යෙ අස්සාති අත්ථො.

උප්පජ්ජෙය්යුන්ති ¶ නිබ්බත්තෙය්යුං. ආසවා විඝාතපරිළාහාති චත්තාරො ආසවා ච අඤ්ඤෙ ච විඝාතකරා කිලෙසපරිළාහා විපාකපරිළාහා ච. චක්ඛුද්වාරෙ හි ඉට්ඨාරම්මණං ආපාථගතං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයතො අභිනන්දතො කාමාසවො උප්පජ්ජති, ඊදිසං අඤ්ඤස්මිම්පි සුගතිභවෙ ලභිස්සාමීති භවපත්ථනාය අස්සාදයතො භවාසවො උප්පජ්ජති, සත්තොති වා සත්තස්සාති වා ගණ්හන්තස්ස දිට්ඨාසවො උප්පජ්ජති, සබ්බෙහෙව සහජාතං අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාසවොති චත්තාරො ආසවා උප්පජ්ජන්ති. තෙහි සම්පයුත්තා අපරෙ කිලෙසා විඝාතපරිළාහා, ආයතිං වා තෙසං විපාකා. තෙපි හි අසංවුතස්සෙව විහරතො උප්පජ්ජෙය්යුන්ති වුච්චන්ති.

එවංස තෙති එවං අස්ස තෙ. එවං එතෙන උපායෙන න හොන්ති, නො අඤ්ඤථාති වුත්තං හොති. එස නයො පටිසඞ්ඛා යොනිසො සොතින්ද්රියසංවරසංවුතොතිආදීසු.

ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, ආසවා සංවරා පහාතබ්බාති ඉමෙ ඡසු ද්වාරෙසු චත්තාරො චත්තාරො කත්වා චතුවීසති ආසවා සංවරෙන පහාතබ්බාති වුච්චන්ති. සබ්බත්ථෙව චෙත්ථ සතිසංවරො එව සංවරොති වෙදිතබ්බො.

සංවරාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

23. පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ සීලකථායං වුත්තමෙව. යඤ්හිස්සාති යං චීවරපිණ්ඩපාතාදීසු වා අඤ්ඤතරං අස්ස. අප්පටිසෙවතොති එවං යොනිසො අප්පටිසෙවන්තස්ස. සෙසං වුත්තනයමෙව. කෙවලං පනිධ අලද්ධං චීවරාදිං පත්ථයතො ලද්ධං වා ¶ අස්සාදයතො කාමාසවස්ස උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ඊදිසං අඤ්ඤස්මිම්පි සම්පත්තිභවෙ සුගතිභවෙ ලභිස්සාමීති භවපත්ථනාය අස්සාදයතො භවාසවස්ස, අහං ලභාමි න ලභාමීති වා මය්හං වා ඉදන්ති අත්තසඤ්ඤං අධිට්ඨහතො දිට්ඨාසවස්ස උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. සබ්බෙහෙව පන සහජාතො අවිජ්ජාසවොති එවං චතුන්නං ආසවානං උප්පත්ති විපාකපරිළාහා ච නවවෙදනුප්පාදනතොපි වෙදිතබ්බා.

ඉමෙ ¶ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, ආසවා පටිසෙවනා පහාතබ්බාති ඉමෙ එකමෙකස්මිං පච්චයෙ ¶ චත්තාරො චත්තාරො කත්වා සොළස ආසවා ඉමිනා ඤාණසංවරසඞ්ඛාතෙන පච්චවෙක්ඛණපටිසෙවනෙන පහාතබ්බාති වුච්චන්ති.

පටිසෙවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

24. පටිසඞ්ඛා යොනිසො ඛමො හොති සීතස්සාති උපායෙන පථෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා ඛමො හොති සීතස්ස සීතං ඛමති සහති, න අවීරපුරිසො විය අප්පමත්තකෙනපි සීතෙන චලති කම්පති කම්මට්ඨානං විජහති. අපිච ඛො ලොමසනාගත්ථෙරො විය අනප්පකෙනාපි සීතෙන ඵුට්ඨො න චලති න කම්පති, කම්මට්ඨානමෙව මනසි කරොති. ථෙරො කිර චෙතියපබ්බතෙ පියඞ්ගුගුහායං පධානඝරෙ විහරන්තො අන්තරට්ඨකෙ හිමපාතසමයෙ ලොකන්තරිකනිරයෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා කම්මට්ඨානං අවිජහන්තොව අබ්භොකාසෙ වීතිනාමෙසි. එවං උණ්හාදීසුපි අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

කෙවලඤ්හි යො භික්ඛු අධිමත්තම්පි උණ්හං සහති ස්වෙව ථෙරො විය, අයං ‘‘ඛමො උණ්හස්සා’’ති වෙදිතබ්බො. ථෙරො කිර ගිම්හසමයෙ පච්ඡාභත්තං බහිචඞ්කමෙ නිසීදි. කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො සෙදාපිස්ස කච්ඡෙහි මුච්චන්ති. අථ නං අන්තෙවාසිකො ආහ ‘‘ඉධ, භන්තෙ, නිසීදථ, සීතලො ඔකාසො’’ති. ථෙරො ‘‘උණ්හභයෙනෙවම්හි ආවුසො ඉධ නිසින්නො’’ති අවීචිමහානිරයං පච්චවෙක්ඛිත්වා නිසීදියෙව. උණ්හන්ති චෙත්ථ අග්ගිසන්තාපොව වෙදිතබ්බො. සූරියසන්තාපවසෙන පනෙතං වත්ථු වුත්තං.

යො ¶ ච ද්වෙ තයො වාරෙ භත්තං වා පානීයං වා අලභමානොපි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අත්තනො පෙත්තිවිසයූපපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අවෙධෙන්තො කම්මට්ඨානං න විජහතියෙව. අධිමත්තෙහි ඩංසමකසවාතාතපසම්ඵස්සෙහි ඵුට්ඨො චාපි තිරච්ඡානූපපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අවෙධෙන්තො කම්මට්ඨානං න විජහතියෙව. සරීසපසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො චාපි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ සීහබ්යග්ඝාදිමුඛෙසු අනෙකවාරං පරිවත්තිතපුබ්බභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා අවෙධෙන්තො කම්මට්ඨානං න විජහතියෙව පධානියත්ථෙරො විය. අයං ‘‘ඛමො ජිඝච්ඡාය…පෙ… සරීසපසම්ඵස්සාන’’න්ති වෙදිතබ්බො.

ථෙරං ¶ කිර ඛණ්ඩචෙලවිහාරෙ කණිකාරපධානියඝරෙ අරියවංසං සුණන්තං ඝොරවිසො සප්පො ඩංසි. ථෙරො ජානිත්වාපි පසන්නචිත්තො නිසින්නො ධම්මංයෙව සුණාති. විසවෙගො ථද්ධො අහොසි. ථෙරො උපසම්පදමණ්ඩලං ආදිං කත්වා සීලං පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිසුද්ධසීලොහමස්මීති පීතිං උප්පාදෙසි. සහ පීතුප්පාදා විසං නිවත්තිත්වා පථවිං පාවිසි. ථෙරො ¶ තත්ථෙව චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

යො පන අක්කොසවසෙන දුරුත්තෙ දුරුත්තත්තායෙව ච දුරාගතෙ අපි අන්තිමවත්ථුසඤ්ඤිතෙ වචනපථෙ සුත්වා ඛන්තිගුණංයෙව පච්චවෙක්ඛිත්වා න වෙධති දීඝභාණකඅභයත්ථෙරො විය. අයං ‘‘ඛමො දුරුත්තානං දුරාගතානං වචනපථාන’’න්ති වෙදිතබ්බො.

ථෙරො කිර පච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාය මහාඅරියවංසප්පටිපදං කථෙසි, සබ්බො මහාගාමො ආගච්ඡති. ථෙරස්ස මහාසක්කාරො උප්පජ්ජති. තං අඤ්ඤතරො මහාථෙරො අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො දීඝභාණකො අරියවංසං කථෙමීති සබ්බරත්තිං කොලාහලං කරොසීතිආදීහි අක්කොසි. උභොපි ච අත්තනො අත්තනො විහාරං ගච්ඡන්තා ගාවුතමත්තං එකපථෙන අගමංසු. සකලගාවුතම්පි සො තං අක්කොසියෙව. තතො යත්ථ ද්වින්නං විහාරානං මග්ගො භිජ්ජති, තත්ථ ඨත්වා දීඝභාණකත්ථෙරො තං වන්දිත්වා ‘‘එස, භන්තෙ, තුම්හාකං මග්ගො’’ති ආහ. සො අසුණන්තො විය අගමාසි. ථෙරොපි විහාරං ගන්ත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා නිසීදි. තමෙනං අන්තෙවාසිකො ‘‘කිං, භන්තෙ, සකලගාවුතං පරිභාසන්තං න කිඤ්චි අවොචුත්ථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘ඛන්තියෙව, ආවුසො, මය්හං භාරො, න අක්ඛන්ති. එකපදුද්ධාරෙපි කම්මට්ඨානවියොගං න පස්සාමී’’ති ආහ. එත්ථ ච වචනමෙව වචනපථොති වෙදිතබ්බො.

යො ¶ පන උප්පන්නා සාරීරිකා වෙදනා දුක්ඛමනට්ඨෙන දුක්ඛා, බහලට්ඨෙන තිබ්බා, ඵරුසට්ඨෙන ඛරා, තිඛිණට්ඨෙන කටුකා, අස්සාදවිරහතො අසාතා, මනං අවඩ්ඪනතො අමනාපා, පාණහරණසමත්ථතාය පාණහරා අධිවාසෙතියෙව, න වෙධති. එවං සභාවො හොති චිත්තලපබ්බතෙ පධානියත්ථෙරො විය. අයං ‘‘උප්පන්නානං…පෙ… අධිවාසනජාතිකො’’ති වෙදිතබ්බො.

ථෙරස්ස ¶ කිර රත්තිං පධානෙන වීතිනාමෙත්වා ඨිතස්ස උදරවාතො උප්පජ්ජි. සො තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ආවත්තති පරිවත්තති. තමෙනං චඞ්කමපස්සෙ ඨිතො පිණ්ඩපාතියත්ථෙරො ආහ ‘‘ආවුසො, පබ්බජිතො නාම අධිවාසනසීලො හොතී’’ති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති අධිවාසෙත්වා නිච්චලො සයි. වාතො නාභිතො යාව හදයං ඵාලෙති. ථෙරො වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා ¶ විපස්සන්තො මුහුත්තෙන අනාගාමී හුත්වා පරිනිබ්බායීති.

යඤ්හිස්සාති සීතාදීසු යංකිඤ්චි එකධම්මම්පි අස්ස. අනධිවාසයතොති අනධිවාසෙන්තස්ස අක්ඛමන්තස්ස. සෙසං වුත්තනයමෙව. ආසවුප්පත්ති පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා. සීතෙන ඵුට්ඨස්ස උණ්හං පත්ථයන්තස්ස කාමාසවො උප්පජ්ජති, එවං සබ්බත්ථ. නත්ථි නො සම්පත්තිභවෙ සුගතිභවෙ සීතං වා උණ්හං වාති භවං පත්ථයන්තස්ස භවාසවො. මය්හං සීතං උණ්හන්ති ගාහො දිට්ඨාසවො. සබ්බෙහෙව සම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවොති.

‘‘ඉමෙ වුච්චන්ති…පෙ… අධිවාසනා පහාතබ්බා’’ති ඉමෙ සීතාදීසු එකමෙකස්ස වසෙන චත්තාරො චත්තාරො කත්වා අනෙකෙ ආසවා ඉමාය ඛන්තිසංවරසඞ්ඛාතාය අධිවාසනාය පහාතබ්බාති වුච්චන්තීති අත්ථො. එත්ථ ච යස්මා අයං ඛන්ති සීතාදිධම්මෙ අධිවාසෙති, අත්තනො උපරි ආරොපෙත්වා වාසෙතියෙව. න අසහමානා හුත්වා නිරස්සති, තස්මා ‘‘අධිවාසනා’’ති වුච්චතීති වෙදිතබ්බා.

අධිවාසනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

25. පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො චණ්ඩං හත්ථිං පරිවජ්ජෙතීති අහං සමණොති චණ්ඩස්ස හත්ථිස්ස ආසන්නෙ න ඨාතබ්බං. තතොනිදානඤ්හි මරණම්පි සියා මරණමත්තම්පි දුක්ඛන්ති එවං උපායෙන පථෙන පච්චයෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා චණ්ඩං හත්ථිං පරිවජ්ජෙති පටික්කමති. එස නයො සබ්බත්ථ. චණ්ඩන්ති ච දුට්ඨං, වාළන්ති වුත්තං හොති. ඛාණුන්ති ඛදිරඛාණුආදිං. කණ්ටකට්ඨානන්ති කණ්ටකානං ඨානං, යත්ථ කණ්ටකා විජ්ජන්ති, තං ඔකාසන්ති වුත්තං හොති. සොබ්භන්ති සබ්බතො පරිච්ඡින්නතටං. පපාතන්ති එකතො ඡින්නතටං. චන්දනිකන්ති උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං ඡඩ්ඩනට්ඨානං. ඔළිගල්ලන්ති තෙසංයෙව ¶ සකද්දමාදීනං සන්දනොකාසං. තං ජණ්ණුමත්තම්පි අසුචිභරිතං හොති, ද්වෙපි චෙතානි ඨානානි අමනුස්සදුට්ඨානි හොන්ති. තස්මා තානි වජ්ජෙතබ්බානි. අනාසනෙති එත්ථ පන අයුත්තං ආසනං අනාසනං, තං අත්ථතො අනියතවත්ථුකං රහොපටිච්ඡන්නාසනන්ති වෙදිතබ්බං. අගොචරෙති එත්ථපි ච අයුත්තො ගොචරො අගොචරො, සො වෙසියාදිභෙදතො පඤ්චවිධො. පාපකෙ මිත්තෙති ලාමකෙ දුස්සීලෙ මිත්තපතිරූපකෙ, අමිත්තෙ වා. භජන්තන්ති සෙවමානං. විඤ්ඤූ සබ්රහ්මචාරීති පණ්ඩිතා බුද්ධිසම්පන්නා සබ්රහ්මචාරයො, භික්ඛූනමෙතං අධිවචනං. තෙ හි එකකම්මං එකුද්දෙසො ¶ සමසික්ඛතාති ඉමං බ්රහ්මං සමානං චරන්ති, තස්මා සබ්රහ්මචාරීති වුච්චන්ති. පාපකෙසු ඨානෙසූති ලාමකෙසු ඨානෙසු. ඔකප්පෙය්යුන්ති සද්දහෙය්යුං, අධිමුච්චෙය්යුං ‘‘අද්ධා අයමායස්මා අකාසි වා කරිස්සති වා’’ති.

යඤ්හිස්සාති හත්ථිආදීසු යංකිඤ්චි එකම්පි අස්ස. සෙසං වුත්තනයමෙව. ආසවුප්පත්ති පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා. හත්ථිආදිනිදානෙන දුක්ඛෙන ඵුට්ඨස්ස සුඛං පත්ථයතො කාමාසවො උප්පජ්ජති. නත්ථි නො සම්පත්තිභවෙ සුගතිභවෙ ඊදිසං දුක්ඛන්ති භවං පත්ථෙන්තස්ස භවාසවො. මං හත්ථී මද්දති, මං අස්සොති ගාහො දිට්ඨාසවො. සබ්බෙහෙව සම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවොති.

ඉමෙ වුච්චන්ති…පෙ… පරිවජ්ජනා පහාතබ්බාති ඉමෙ හත්ථිආදීසු එකෙකස්ස වසෙන චත්තාරො චත්තාරො කත්වා අනෙකෙ ආසවා ඉමිනා සීලසංවරසඞ්ඛාතෙන පරිවජ්ජනෙන පහාතබ්බාති වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බා.

පරිවජ්ජනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

26. පටිසඞ්ඛා ¶ යොනිසො උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතීති ‘‘ඉති පායං විතක්කො අකුසලො, ඉතිපි සාවජ්ජො, ඉතිපි දුක්ඛවිපාකො, සො ච ඛො අත්තබ්යාබාධාය සංවත්තතී’’තිආදිනා නයෙන යොනිසො කාමවිතක්කෙ ආදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා තස්මිං තස්මිං ආරම්මණෙ උප්පන්නං ජාතමභිනිබ්බත්තං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති, චිත්තං ආරොපෙත්වා න වාසෙති, අබ්භන්තරෙ වා න වාසෙතීතිපි අත්ථො.

අනධිවාසෙන්තො කිං කරොතීති? පජහති ඡඩ්ඩෙති.

කිං කචවරං විය පිටකෙනාති? න හි, අපිච ඛො නං විනොදෙති තුදති විජ්ඣති නීහරති.

කිං ¶ බලිබද්දං විය පතොදෙනාති? න හි, අථ ඛො නං බ්යන්තීකරොති විගතන්තං කරොති. යථාස්ස අන්තොපි නාවසිස්සති අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි, තථා නං කරොති.

කථං පන නං තථා කරොතීති? අනභාවං ගමෙතීති අනු අනු අභාවං ගමෙති, වික්ඛම්භනප්පහානෙන යථා සුවික්ඛම්භිතො හොති, තථා කරොතීති වුත්තං හොති. එස නයො බ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කෙසු.

එත්ථ ච කාමවිතක්කොති ‘‘යො කාමපටිසංයුත්තො තක්කො විතක්කො මිච්ඡාසඞ්කප්පො’’ති විභඞ්ගෙ (විභ. 910) වුත්තො. එස නයො ඉතරෙසු. උප්පන්නුප්පන්නෙති උප්පන්නෙ උප්පන්නෙ, උප්පන්නමත්තෙයෙවාති වුත්තං හොති. සකිං වා උප්පන්නෙ විනොදෙත්වා දුතියවාරෙ ¶ අජ්ඣුපෙක්ඛිතා න හොති, සතක්ඛත්තුම්පි උප්පන්නෙ උප්පන්නෙ විනොදෙතියෙව. පාපකෙ අකුසලෙති ලාමකට්ඨෙන පාපකෙ, අකොසල්ලතාය අකුසලෙ. ධම්මෙති තෙයෙව කාමවිතක්කාදයො සබ්බෙපි වා නව මහාවිතක්කෙ. තත්ථ තයො වුත්තා එව. අවසෙසා ‘‘ඤාතිවිතක්කො ජනපදවිතක්කො අමරවිතක්කො පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තො ¶ විතක්කො ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තො විතක්කො අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තො විතක්කො’’ති (මහානි. 207) ඉමෙ ඡ.

යඤ්හිස්සාති එතෙසු විතක්කෙසු යංකිඤ්චි අස්ස, සෙසං වුත්තනයමෙව. කාමවිතක්කො පනෙත්ථ කාමාසවො එව. තබ්බිසෙසො භවාසවො. තංසම්පයුත්තො දිට්ඨාසවො. සබ්බවිතක්කෙසු අවිජ්ජාසවොති එවං ආසවුප්පත්තිපි වෙදිතබ්බා.

ඉමෙ වුච්චන්ති…පෙ… විනොදනා පහාතබ්බාති ඉමෙ කාමවිතක්කාදිවසෙන වුත්තප්පකාරා ආසවා ඉමිනා තස්මිං තස්මිං විතක්කෙ ආදීනවපච්චවෙක්ඛණසහිතෙන වීරියසංවරසඞ්ඛාතෙන විනොදනෙන පහාතබ්බාති වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බා.

විනොදනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

27. පටිසඞ්ඛා යොනිසො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති අභාවනාය ආදීනවං, භාවනාය ච ආනිසංසං උපායෙන පථෙන පච්චවෙක්ඛිත්වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං ¶ භාවෙති, එස නයො සබ්බත්ථ. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ඉමෙ උපරිමග්ගත්තයසමයසම්භූතා ලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගා එව අධිප්පෙතා, තථාපි ආදිකම්මිකානං බොජ්ඣඞ්ගෙසු අසම්මොහත්ථං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙන නෙසං නයෙන අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමි. ඉධ පන ලොකියනයං පහාය ලොකුත්තරනයො එව ගහෙතබ්බො. තත්ථ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගන්තිආදිනා නයෙන වුත්තානං සත්තන්නං ආදිපදානංයෙව තාව –

අත්ථතො ලක්ඛණාදීහි, කමතො ච විනිච්ඡයො;

අනූනාධිකතො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විභාවිනා.

තත්ථ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ තාව සරණට්ඨෙන සති. සා පනෙසා උපට්ඨානලක්ඛණා, අපිලාපනලක්ඛණා වා. වුත්තම්පි හෙතං ‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො භණ්ඩාගාරිකො රඤ්ඤො සාපතෙය්යං ¶ අපිලාපෙති, එත්තකං, මහාරාජ, හිරඤ්ඤං, එත්තකං සුවණ්ණං, එත්තකං සාපතෙය්යන්ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ ¶ , සති උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජහීනපණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අපිලාපෙති. ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති (මි. ප. 2.1.13) විත්ථාරො. අපිලාපනරසා. කිච්චවසෙනෙව හිස්ස එතං ලක්ඛණං ථෙරෙන වුත්තං. අසම්මොසරසා වා. ගොචරාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා. සති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ බොධියා බොධිස්ස වා අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො.

කිං වුත්තං හොති? යා හි අයං ධම්මසාමග්ගී, යාය ලොකියලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහන-කාමසුඛත්තකිලමථානුයොග-උච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා ‘‘බොධී’’ති වුච්චති. බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති වුත්තං හොති. යථාහ ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ භාවෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති. තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො, ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො විය.

යොපෙස ¶ යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො, සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.17) පටිසම්භිදානයෙනාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. පසත්ථො සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. එවං සති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං. එවං තාව එකස්ස ආදිපදස්ස අත්ථතො ලක්ඛණාදීහි ච විනිච්ඡයො විඤ්ඤාතබ්බො.

දුතියාදීසු පන චතුසච්චධම්මෙ විචිනාතීති ධම්මවිචයො. සො පන විචයලක්ඛණො, ඔභාසනරසො, අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො. වීරභාවතො විධිනා ඊරයිතබ්බතො ච වීරියං. තං පග්ගහලක්ඛණං ¶ , උපත්ථම්භනරසං, අනොසීදනපච්චුපට්ඨානං ¶ . පීණයතීති පීති. සා ඵරණලක්ඛණා, තුට්ඨිලක්ඛණා වා, කායචිත්තානං පීණනරසා, තෙසංයෙව ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. කායචිත්තදරථපස්සම්භනතො පස්සද්ධි. සා උපසමලක්ඛණා, කායචිත්තදරථනිම්මද්දනරසා, ආයචිත්තානං අපරිප්ඵන්දනභූතසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා. සමාධානතො සමාධි. සො අවික්ඛෙපලක්ඛණො, අවිසාරලක්ඛණො වා, චිත්තචෙතසිකානං සම්පිණ්ඩනරසො, චිත්තට්ඨිතිපච්චුපට්ඨානො. අජ්ඣුපෙක්ඛනතො උපෙක්ඛා. සා පටිසඞ්ඛානලක්ඛණා, සමවාහිතලක්ඛණා වා, ඌනාධිකතානිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදරසා වා, මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. සෙසං වුත්තනයමෙව. එවං සෙසපදානම්පි අත්ථතො ලක්ඛණාදීහි ච විනිච්ඡයො විඤ්ඤාතබ්බො.

කමතොති එත්ථ ච ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234) වචනතො සබ්බෙසං සෙසබොජ්ඣඞ්ගානං උපකාරකත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොව පඨමං වුත්තො. තතො පරං ‘‘සො තථා සතො විහරන්තො තං ධම්මං පඤ්ඤාය පවිචිනතී’’තිආදිනා (විභ. 469) නයෙන සෙසබොජ්ඣඞ්ගානං පුබ්බාපරියවචනෙ පයොජනං සුත්තෙයෙව වුත්තං. එවමෙත්ථ කමතොපි විනිච්ඡයො විඤ්ඤාතබ්බො.

අනූනාධිකතොති කස්මා පන භගවතා සත්තෙව බොජ්ඣඞ්ගා වුත්තා අනූනා අනධිකාති. ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ච. එත්ථ හි තයො ¶ බොජ්ඣඞ්ගා ලීනස්ස පටිපක්ඛා. යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). තයො උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛා. යථාහ – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). එකො පනෙත්ථ සබ්බත්ථිකො. යථාහ – ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති. ‘‘සබ්බත්ථක’’න්තිපි පාඨො, ද්වින්නම්පි සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බන්ති අත්ථො. එවං ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො ¶ ච සත්තෙව බොජ්ඣඞ්ගා වුත්තා අනූනා අනධිකාති, එවමෙත්ථ අනූනාධිකතොපි විනිච්ඡයො විඤ්ඤාතබ්බො.

එවං ¶ තාව ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ග’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තානං සත්තන්නං ආදිපදානංයෙව අත්ථවණ්ණනං ඤත්වා ඉදානි භාවෙති විවෙකනිස්සිතන්තිආදීසු එවං ඤාතබ්බා. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති, අත්තනො චිත්තසන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙති අභිනිබ්බත්තෙතීති අත්ථො. විවෙකනිස්සිතන්ති විවෙකෙ නිස්සිතං. විවෙකොති විවිත්තතා. ස්වායං තදඞ්ගවිවෙකො වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධි නිස්සරණවිවෙකොති පඤ්චවිධො. තස්ස නානත්තං ‘‘අරියධම්මෙ අවිනීතො’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයමෙව හි තත්ථ විනයොති වුත්තො. එවං එතස්මිං පඤ්චවිධෙ විවෙකෙ.

විවෙකනිස්සිතන්ති තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතඤ්ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතීති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. තථා හි අයං බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයුත්තො යොගී විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති. පඤ්චවිධවිවෙකනිස්සිතන්තිපි එකෙ, තෙ හි න කෙවලං බලවවිපස්සනාමග්ගඵලක්ඛණෙසු එව බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති, විපස්සනාපාදකකසිණජ්ඣානආනාපානාසුභබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි උද්ධරන්ති. න ච පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි. තස්මා තෙසං මතෙන එතෙසං ඣානානං පවත්තික්ඛණෙ කිච්චතො එව වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතං. යථා ¶ ච ‘‘විපස්සනාක්ඛණෙ අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිත’’න්ති වුත්තං, එවං පටිප්පස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතම්පි භාවෙතීති වත්තුං වට්ටති. එස නයො විරාගනිස්සිතාදීසු. විවෙකට්ඨා එව හි විරාගාදයො.

කෙවලඤ්හෙත්ථ වොස්සග්ගො දුවිධො පරිච්චාගවොස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො චාති. තත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ ච තදඞ්ගවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ ච සමුච්ඡෙදවසෙන කිලෙසප්පහානං. පක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ පන ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනං. තදුභයම්පි ඉමස්මිං ලොකියලොකුත්තරමිස්සකෙ අත්ථවණ්ණනානයෙ වට්ටති. තථා හි අයං සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො යථාවුත්තෙන පකාරෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දති. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති ¶ ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන වොස්සග්ගත්තං පරිණමන්තං පරිණතඤ්ච පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චාති. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘අයඤ්හි බොජ්ඣඞ්ගභාවනානුයුත්තො භික්ඛු යථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො කිලෙසපරිච්චාගවොස්සග්ගත්තං නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගත්තඤ්ච ¶ පරිපච්චති, යථා ච පරිපක්කො හොති, තථා නං භාවෙතී’’ති. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසු.

ඉධ පන නිබ්බානංයෙව සබ්බසඞ්ඛතෙහි විවිත්තත්තා විවෙකො, සබ්බෙසං විරාගභාවතො විරාගො, නිරොධභාවතො නිරොධොති වුත්තං. මග්ගො එව ච වොස්සග්ගපරිණාමී, තස්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකං ආරම්මණං කත්වා පවත්තියා විවෙකනිස්සිතං. තථා විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං. තඤ්ච ඛො අරියමග්ගක්ඛණුප්පත්තියා කිලෙසානං සමුච්ඡෙදතො පරිච්චාගභාවෙන ච නිබ්බානපක්ඛන්දනභාවෙන ච පරිණතං පරිපක්කන්ති අයමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. එස නයො සෙසබොජ්ඣඞ්ගෙසු.

යඤ්හිස්සාති එතෙසු බොජ්ඣඞ්ගෙසු යංකිඤ්චි අස්ස. සෙසං වුත්තනයමෙව. ආසවුප්පත්තියං පනෙත්ථ ඉමෙසං උපරිමග්ගත්තයසම්පයුත්තානං බොජ්ඣඞ්ගානං අභාවිතත්තා යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං කාමාසවො භවාසවො අවිජ්ජාසවොති තයො ආසවා, භාවයතො එවංස තෙ ආසවා න හොන්තීති අයං නයො වෙදිතබ්බො.

ඉමෙ වුච්චන්ති…පෙ… භාවනා පහාතබ්බාති ඉමෙ තයො ආසවා ඉමාය මග්ගත්තයසම්පයුත්තාය බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය පහාතබ්බාති වුච්චන්තීති වෙදිතබ්බා.

28. ඉදානි ¶ ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි පහීනාසවං භික්ඛුං ථොමෙන්තො ආසවප්පහානෙ චස්ස ආනිසංසං දස්සෙන්තො එතෙහෙව ච කාරණෙහි ආසවප්පහානෙ සත්තානං උස්සුක්කං ජනෙන්තො යතො ඛො, භික්ඛවෙ…පෙ… අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති ආහ. තත්ථ යතො ඛොති සාමිවචනෙ තොකාරො, යස්ස ඛොති වුත්තං හොති. පොරාණා පන යස්මිං කාලෙති වණ්ණයන්ති. යෙ ආසවා දස්සනා පහාතබ්බාති යෙ ආසවා දස්සනෙන පහාතබ්බා, තෙ දස්සනෙනෙව පහීනා හොන්ති, න අප්පහීනෙසුයෙව පහීනසඤ්ඤී හොති. එවං සබ්බත්ථ විත්ථාරො.

සබ්බාසවසංවරසංවුතොති සබ්බෙහි ආසවපිධානෙහි පිහිතො, සබ්බෙසං වා ආසවානං පිධානෙහි පිහිතො. අච්ඡෙච්ඡි ¶ තණ්හන්ති සබ්බම්පි තණ්හං ඡින්දි, සංඡින්දි සමුච්ඡින්දි. විවත්තයි ¶ සංයොජනන්ති දසවිධම්පි සංයොජනං පරිවත්තයි නිම්මලමකාසි. සම්මාති හෙතුනා කාරණෙන. මානාභිසමයාති මානස්ස දස්සනාභිසමයා පහානාභිසමයා ච. අරහත්තමග්ගො හි කිච්චවසෙන මානං පස්සති, අයමස්ස දස්සනාභිසමයො. තෙන දිට්ඨො පන සො තාවදෙව පහීයති දිට්ඨවිසෙන දිට්ඨසත්තානං ජීවිතං විය. අයමස්ස පහානාභිසමයො.

අන්තමකාසි දුක්ඛස්සාති එවං අරහත්තමග්ගෙන සම්මා මානස්ස දිට්ඨත්තා පහීනත්තා ච යෙ ඉමෙ ‘‘කායබන්ධනස්ස අන්තො ජීරති (චූළව. 278). හරිතන්තං වා’’ති (ම. නි. 1.304) එවං වුත්තඅන්තිමමරියාදන්තො ච, ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්ති (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80) එවං වුත්තලාමකන්තො ච, ‘‘සක්කායො එකො අන්තො’’ති (අ. නි. 6.61) එවං වුත්තකොට්ඨාසන්තො ච, ‘‘එසෙවන්තො දුක්ඛස්ස සබ්බපච්චයසඞ්ඛයා’’ති (සං. නි. 2.51) එවං වුත්තකොටන්තො චාති එවං චත්තාරො අන්තා, තෙසු සබ්බස්සෙව වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං චතුත්ථකොටිසඞ්ඛාතං අන්තිමකොටිසඞ්ඛාතං අන්තමකාසි පරිච්ඡෙදං පරිවටුමං අකාසි. අන්තිමසමුස්සයමත්තාවසෙසං දුක්ඛං අකාසීති වුත්තං හොති.

අත්තමනා තෙ භික්ඛූති සකමනා තුට්ඨමනා, පීතිසොමනස්සෙහි වා සම්පයුත්තමනා හුත්වා. භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති ඉදං දුක්ඛස්ස අන්තකිරියාපරියොසානං ¶ භගවතො භාසිතං සුකථිතං සුලපිතං, එවමෙතං භගවා එවමෙතං සුගතාති මත්ථකෙන සම්පටිච්ඡන්තා අබ්භනුමොදිංසූති.

සෙසමෙත්ථ යං න වුත්තං, තං පුබ්බෙ වුත්තත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ච න වුත්තං. තස්මා සබ්බං වුත්තානුසාරෙන අනුපදසො පච්චවෙක්ඛිතබ්බං.

භාවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

29. එවං ¶ මෙ සුතන්ති ධම්මදායාදසුත්තං. යස්මා පනස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො, තස්මා තං දස්සෙත්වා වස්ස අපුබ්බපදවණ්ණනං කරිස්සාම. කතරාය ච පනිදං අට්ඨුප්පත්තියා නික්ඛිත්තන්ති. ලාභසක්කාරෙ. භගවතො කිර මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. යථා තං චත්තාරො අසඞ්ඛ්යෙය්යෙ පූරිතදානපාරමීසඤ්චයස්ස. සබ්බදිසාසු යමකමහාමෙඝො ¶ වුට්ඨහිත්වා මහොඝං විය සබ්බපාරමියො එකස්මිං අත්තභාවෙ විපාකං දස්සාමාති සම්පිණ්ඩිතා විය ලාභසක්කාරමහොඝං නිබ්බත්තයිංසු. තතො තතො අන්නපානයානවත්ථමාලාගන්ධවිලෙපනාදිහත්ථා ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ආගන්ත්වා – ‘‘කහං බුද්ධො, කහං භගවා, කහං දෙවදෙවො, නරාසභො, පුරිසසීහො’’ති භගවන්තං පරියෙසන්ති. සකටසතෙහිපි පච්චයෙ ආහරිත්වා ඔකාසං අලභමානා සමන්තා ගාවුතප්පමාණම්පි සකටධුරෙන සකටධුරමාහච්චතිට්ඨන්ති චෙව අනුබන්ධන්ති ච. අන්ධකවින්දබ්රාහ්මණාදයො විය. සබ්බං ඛන්ධකෙ තෙසු තෙසු සුත්තෙසු ච ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා ච භගවතො, එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සාපි.

වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භගවා සක්කතො හොති ගරුකතො මානිතො පූජිතො අපචිතො ලාභී චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානං, භික්ඛුසඞ්ඝොපි ඛො සක්කතො හොති…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති (උදා. 14). තථා – ‘‘යාවතා ¶ ඛො, චුන්ද, එතරහි සඞ්ඝො වා ගණො වා ලොකෙ උප්පන්නො, නාහං, චුන්ද, අඤ්ඤං එකසඞ්ඝම්පි සමනුපස්සාමි, එවං ලාභග්ගයසග්ගපත්තං, යථරිව, චුන්ද, භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති (දී. නි. 3.176).

ස්වායං භගවතො ච භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච උප්පන්නො ලාභසක්කාරො එකතො හුත්වා ද්වින්නං මහානදීනං උදකමිව අප්පමෙය්යො අහොසි. කමෙන භික්ඛූ පච්චයගරුකා පච්චයබාහුලිකා අහෙසුං. පච්ඡාභත්තම්පි තෙලමධුඵාණිතාදීසු ආහටෙසු ගණ්ඩිංයෙව පහරිත්වා ‘‘අම්හාකං ආචරියස්ස දෙථ, උපජ්ඣායස්ස දෙථා’’ති උච්චාසද්දමහාසද්දං කරොන්ති. සා ච නෙසං පවත්ති භගවතොපි ¶ පාකටා අහොසි. තතො භගවා අනනුච්ඡවිකන්ති ධම්මසංවෙගං උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි –

‘‘පච්චයා අකප්පියාති න සක්කා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතුං. පච්චයපටිබද්ධා හි කුලපුත්තානං සමණධම්මවුත්ති. හන්දාහං ධම්මදායාදපටිපදං දෙසෙමි. සා සික්ඛාකාමානං කුලපුත්තානං සික්ඛාපදපඤ්ඤත්ති විය භවිස්සති නගරද්වාරෙ ඨපිතසබ්බකායිකආදාසො විය ච, යථා හි නගරද්වාරෙ ඨපිතෙ සබ්බකායිකෙ ආදාසෙ චත්තාරො වණ්ණා අත්තනො ඡායං දිස්වා වජ්ජං පහාය නිද්දොසා හොන්ති, එවමෙව සික්ඛාකාමා කුලපුත්තා පයොගමණ්ඩනෙන අත්තානං මණ්ඩෙතුකාමා ඉමං සබ්බකායිකාදාසූපමං ¶ දෙසනං ආවජ්ජිත්වා ආමිසදායාදපටිපදං වජ්ජෙත්වා ධම්මදායාදපටිපදං පූරෙන්තා ඛිප්පමෙව ජාතිජරාමරණස්ස අන්තං කරිස්සන්තී’’ති. ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ඉදං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදාති ධම්මස්ස මෙ දායාදා, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසස්ස. යො මය්හං ධම්මො, තස්ස පටිග්ගාහකා භවථ, යඤ්ච ඛො මය්හං ආමිසං, තස්ස මා පටිග්ගාහකා භවථාති වුත්තං හොති. තත්ථ ධම්මොපි දුවිධො – නිප්පරියායධම්මො, පරියායධම්මොති. ආමිසම්පි දුවිධං – නිප්පරියායාමිසං, පරියායාමිසන්ති. කථං? මග්ගඵලනිබ්බානභෙදො හි නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො නිප්පරියායධම්මො නිබ්බත්තිතධම්මො, න යෙන කෙනචි පරියායෙන කාරණෙන වා ලෙසෙන වා ධම්මො. යං පනිදං විවට්ටූපනිස්සිතං කුසලං, සෙය්යථිදං, ඉධෙකච්චො ¶ විවට්ටං පත්ථෙන්තො දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ගන්ධමාලාදීහි වත්ථුපූජං කරොති, ධම්මං සුණාති දෙසෙති ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, එවං කරොන්තො අනුපුබ්බෙන නිප්පරියායධම්මං අමතං නිබ්බානං පටිලභති, අයං පරියායධම්මො. තථා චීවරාදයො චත්තාරො පච්චයා නිප්පරියායාමිසමෙව, න අඤ්ඤෙන පරියායෙන කාරණෙන වා ලෙසෙන වා ආමිසං. යං පනිදං වට්ටගාමිකුසලං, සෙය්යථිදං, ඉධෙකච්චො වට්ටං පත්ථෙන්තො සම්පත්තිභවං ඉච්ඡමානො දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, එවං කරොන්තො අනුපුබ්බෙන දෙවමනුස්සසම්පත්තිං පටිලභති, ඉදං පරියායාමිසං නාම.

තත්ථ නිප්පරියායධම්මොපි භගවතොයෙව සන්තකො. භගවතා හි කථිතත්තා භික්ඛූ ¶ මග්ගඵලනිබ්බානානි අධිගච්ඡන්ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සො හි බ්රාහ්මණ භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ මග්ගකොවිදො. මග්ගානුගා ච පන එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා’’ති (ම. නි. 3.79) ච – ‘‘සො හාවුසො, භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො’’ති (ම. නි. 1.203) ච. පරියායධම්මොපි භගවතොයෙව සන්තකො. භගවතා ¶ හි කථිතත්තා එවං ජානන්ති ‘‘විවට්ටං පත්ථෙත්වා දානං දෙන්තො…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්තො අනුක්කමෙන අමතං නිබ්බානං පටිලභතී’’ති. නිප්පරියායාමිසම්පි ච භගවතොයෙව සන්තකං. භගවතා හි අනුඤ්ඤාතත්තායෙව භික්ඛූහි ජීවකවත්ථුං ආදිං කත්වා පණීතචීවරං ලද්ධං. යථාහ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, ගහපතිචීවරං. යො ඉච්ඡති, පංසුකූලිකො හොතු, යො ඉච්ඡති, ගහපතිචීවරං සාදියතු. ඉතරීතරෙනපාහං, භික්ඛවෙ, සන්තුට්ඨිංයෙව වණ්ණෙමී’’ති (මහාව. 337).

පුබ්බෙ ච භික්ඛූ පණීතපිණ්ඩපාතං නාලත්ථුං. සපදානපිණ්ඩියාලොපභොජනා එවාහෙසුං. තෙහි රාජගහෙ විහරන්තෙන භගවතා – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, සඞ්ඝභත්තං උද්දෙසභත්තං නිමන්තනං සලාකභත්තං පක්ඛිකං ¶ උපොසථිකං පාටිපදික’’න්ති (චූළව. 325) එවං අනුඤ්ඤාතත්තායෙව පණීතභොජනං ලද්ධං. තථා සෙනාසනං. පුබ්බෙ හි අකතපබ්භාරරුක්ඛමූලාදිසෙනාසනායෙව භික්ඛූ අහෙසුං. තෙ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච ලෙණානී’’ති (චූළව. 294) එවං භගවතා අනුඤ්ඤාතත්තායෙව විහාරො අඩ්ඪයොගො පාසාදො හම්මියං ගුහාති ඉමානි සෙනාසනානි ලභිංසු. පුබ්බෙ ච මුත්තහරීතකෙනෙව භෙසජ්ජං අකංසු. තෙ භගවතායෙව – ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, පඤ්ච භෙසජ්ජානි, සෙය්යථිදං, සප්පි, නවනීතං, තෙලං, මධු, ඵාණිත’’න්ති (මහාව. 260) එවමාදිනා නයෙන අනුඤ්ඤාතත්තා නානාභෙසජ්ජානි ලභිංසු.

පරියායාමිසම්පි භගවතොයෙව සන්තකං. භගවතා හි කථිතත්තා යෙව ජානන්ති – ‘‘සම්පත්තිභවං පත්ථෙන්තො දානං දත්වා සීලං…පෙ… සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අනුක්කමෙන පරියායාමිසං දිබ්බසම්පත්තිං මනුස්සසම්පත්තිං පටිලභතී’’ති. තදෙව, යස්මා නිප්පරියායධම්මොපි පරියායධම්මොපි ¶ නිප්පරියායාමිසම්පි පරියායාමිසම්පි භගවතොයෙව සන්තකං, තස්මා තත්ථ අත්තනො සාමිභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ මා ආමිසදායාදා’’ති.

යො මය්හං සන්තකො දුවිධොපි ධම්මො, තස්ස දායාදා භවථ. යඤ්ච ඛො එතං මය්හමෙව සන්තකං ආමිසං, තස්ස ¶ දායාදා මා භවථ. ධම්මකොට්ඨාසස්සෙව සාමිනො භවථ, මා ආමිසකොට්ඨාසස්ස. යො හි ජිනසාසනෙ පබ්බජිත්වා පච්චයපරමො විහරති චතූසු තණ්හුප්පාදෙසු සන්දිස්සමානො නික්ඛිත්තධුරො ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තියං, අයං ආමිසදායාදො නාම. තාදිසා මා භවථ. යො පන අනුඤ්ඤාතපච්චයෙසු අප්පිච්ඡතාදීනි නිස්සාය පටිසඞ්ඛා සෙවමානො පටිපත්තිපරමො විහරති චතූසු අරියවංසෙසු සන්දිස්සමානො, අයං ධම්මදායාදො නාම. තාදිසා භවථාති වුත්තං හොති.

ඉදානි යෙසං තත්ථ එතදහොසි, භවිස්සති වා අනාගතමද්ධානං ‘‘කිං නු ඛො භගවා සාවකානං අලාභත්ථිකො එවමාහා’’ති, තෙසං අතිපණීතලාභත්ථිකො අහං එවං වදාමීති දස්සෙතුමාහ අත්ථි මෙ තුම්හෙසු…පෙ… නො ආමිසදායාදාති.

තස්සායමත්ථො ¶ – අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා අනුද්දයා හිතෙසිතා, කෙන නු ඛො කාරණෙන කෙන උපායෙන සාවකා ධම්මදායාදා අස්සු ධම්මකොට්ඨාසසාමිනො, නො ආමිසදායාදාති. අයං පන අධිප්පායො, පස්සති කිර භගවා ආමිසගරුකානං ආමිසෙ උපක්ඛලිතානං අතීතකාලෙ තාව කපිලස්ස භික්ඛුනො, ‘‘සඞ්ඝාටිපි ආදිත්තා හොතී’’තිආදිනා (පාරා. 230; සං. නි. 2.218) නයෙන ආගතපාපභික්ඛුභික්ඛුනීසික්ඛමානාදීනඤ්ච අනෙකසතානං අපායපරිපූරණත්තං අත්තනො සාසනෙ පබ්බජිතානඤ්ච දෙවදත්තාදීනං. ධම්මගරුකානං පන සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානමහාකස්සපාදීනං අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදිගුණප්පටිලාභං. තස්මා තෙසං අපායා පරිමුත්තිං සබ්බගුණසම්පත්තිඤ්ච ඉච්ඡන්තො ආහ – ‘‘අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’ති. පච්චයගරුකො ච චතුපරිසන්තරෙ කූටකහාපණො විය නිබ්බුතඞ්ගාරො විය ච නිත්තෙජො නිප්පභො හොති. තතො විවත්තිතචිත්තො ධම්මගරුකො ¶ තෙජවා සීහොව අභිභුය්යචාරී, තස්මාපි එවමාහ – ‘‘අත්ථි මෙ…පෙ… නො ආමිසදායාදා’’ති.

එවං ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’ති ඉදං අනුකම්පාය පණීතතරං ලාභං ඉච්ඡන්තෙන වුත්තං, නො අලාභත්ථිකෙනාති සාවෙත්වා ඉදානි ඉමස්ස ඔවාදස්ස අකරණෙ ආදීනවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තුම්හෙ ච මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… නො ධම්මදායාදා’’ති. තත්ථ තුම්හෙපි තෙන ¶ ආදියා භවෙය්යාථාති තුම්හෙපි තෙන ආමිසදායාදභාවෙන නො ධම්මදායාදභාවෙන ආදියා භවෙය්යාථ. අපදිසිතබ්බා විසුං කාතබ්බා වවත්ථපෙතබ්බා, විඤ්ඤූහි ගාරය්හා භවෙය්යාථාති වුත්තං හොති. කින්ති? ආමිසදායාදා සත්ථුසාවකා විහරන්ති, නො ධම්මදායාදාති.

අහම්පි තෙන ආදියො භවෙය්යන්ති අහම්පි තෙන තුම්හාකං ආමිසදායාදභාවෙන නො ධම්මදායාදභාවෙන ගාරය්හො භවෙය්යං. කින්ති? ආමිස…පෙ… දායාදාති. ඉදං භගවා තෙසං අතීව මුදුකරණත්ථමාහ. අයඤ්හි එත්ථ අධිප්පායො – සචෙ, භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ආමිසලොලා චරිස්සථ, තත්ථ විඤ්ඤූ මං ගරහිස්සන්ති ‘‘කථඤ්හි නාම සබ්බඤ්ඤූ සමානො අත්තනො සාවකෙ ¶ ධම්මදායාදෙ නො ආමිසදායාදෙ කාතුං න සක්කොතී’’ති. සෙය්යථාපි නාම අනාකප්පසම්පන්නෙ භික්ඛූ දිස්වා ආචරියුපජ්ඣායෙ ගරහන්ති ‘‘කස්සිමෙ සද්ධිවිහාරිකා, කස්සන්තෙවාසිකා’’ති; සෙය්යථා වා පන කුලකුමාරකෙ වා කුලකුමාරිකායො වා දුස්සීලෙ පාපධම්මෙ දිස්වා මාතාපිතරො ගරහන්ති ‘‘කස්සිමෙ පුත්තා, කස්ස ධීතරො’’ති; එවමෙව මං විඤ්ඤූ ගරහිස්සන්ති ‘‘කථඤ්හි නාම සබ්බඤ්ඤූ සමානො අත්තනො සාවකෙ ධම්මදායාදෙ නො ආමිසදායාදෙ කාතුං න සක්කොතී’’ති.

එවං ඉමස්ස ඔවාදස්ස අකරණෙ ආදීනවං දස්සෙත්වා කරණෙ ආනිසංසං දස්සෙන්තො තුම්හෙ ච මෙතිආදිමාහ. තත්ථ අහම්පි තෙන න ආදියො භවෙය්යන්ති සෙය්යථාපි නාම වත්තපරිපූරකෙ දහරභික්ඛූ උද්දෙසපරිපුච්ඡාසම්පන්නෙ වස්සසතිකත්ථෙරෙ විය ආකප්පසම්පන්නෙ දිස්වා, කස්ස සද්ධිවිහාරිකා, කස්සන්තෙවාසිකාති, අසුකස්සාති, ‘‘පතිරූපං ථෙරස්ස, පටිබලො වත ඔවදිතුං අනුසාසිතු’’න්ති ආචරියුපජ්ඣායා න ආදියා න ගාරය්හා භවන්ති, එවමෙව අහම්පි තෙන තුම්හාකං ධම්මදායාදභාවෙන නො ආමිසදායාදභාවෙන කස්ස සාවකා නාලකපටිපදං ¶ තුවට්ටකපටිපදං චන්දූපමපටිපදං රථවිනීතපටිපදං මහාගොසිඞ්ගසාලපටිපදං මහාසුඤ්ඤතපටිපදං පටිපන්නා චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමඅරියවංසෙසු සක්ඛිභූතා පච්චයගෙධතො විවත්තමානසා අබ්භා මුත්තචන්දසමා විහරන්තීති; ‘‘සමණස්ස ¶ ගොතමස්සා’’ති වුත්තෙ ‘‘සබ්බඤ්ඤූ වත භගවා, අසක්ඛි වත සාවකෙ ආමිසදායාදපටිපදං ඡඩ්ඩාපෙත්වා ධම්මදායාදපටිපත්තිපූරකෙ කාතු’’න්ති විඤ්ඤූනං න ආදියො න ගාරය්හො භවෙය්යන්ති. එවමිමස්මිං පදෙ අධිප්පායං ඤත්වා සෙසං කණ්හපක්ඛෙ වුත්තනයපච්චනීකෙන වෙදිතබ්බං. එවං ඉමස්ස ඔවාදස්ස කරණෙ ආනිසංසං දස්සෙත්වා ඉදානි තං ඔවාදං නිය්යාතෙන්තො ආහ – ‘‘තස්මා තිහ මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… නො ආමිසදායාදා’’ති.

30. එවමිමං ඔවාදං නිය්යාතෙත්වා ඉදානි තස්සා ධම්මදායාදපටිපත්තියා පරිපූරකාරිං ථොමෙතුං ඉධාහං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. භගවතො හි ථොමනං සුත්වාපි හොන්තියෙව තදත්ථාය පටිපජ්ජිතාරො.

තත්ථ ¶ ඉධාති නිපාතපදමෙතං. භුත්තාවීති භුත්තවා, කතභත්තකිච්චොති වුත්තං හොති. පවාරිතොති යාවදත්ථපවාරණාය පවාරිතො, යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා පටික්ඛිත්තභොජනො තිත්තොවාති වුත්තං හොති. චතුබ්බිධා හි පවාරණා වස්සංවුට්ඨපවාරණා පච්චයපවාරණා අනතිරිත්තපවාරණා යාවදත්ථපවාරණාති. තත්ථ, ‘‘අනුජානාමි භික්ඛවෙ, වස්සංවුට්ඨානං භික්ඛූනං තීහි ඨානෙහි පවාරෙතු’’න්ති (මහාව. 209) අයං වස්සංවුට්ඨපවාරණා. ‘‘ඉච්ඡාමහං, භන්තෙ, සඞ්ඝං චතුමාසං භෙසජ්ජෙන පවාරෙතු’’න්ති (පාචි. 303) ච ‘‘අඤ්ඤත්ර පුනපවාරණාය අඤ්ඤත්ර නිච්චපවාරණායා’’ති (පාචි. 307) ච අයං පච්චයපවාරණා. ‘‘පවාරිතො නාම අසනං පඤ්ඤායති, භොජනං පඤ්ඤායති, හත්ථපාසෙ ඨිතො අභිහරති, පටික්ඛෙපො පඤ්ඤායති, එසො පවාරිතො නාමා’’ති (පාචි. 239) අයං අනතිරිත්තපවාරණා. ‘‘පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන සහත්ථා සන්තප්පෙසි සම්පවාරෙසී’’ති (දී. නි. 1.297, 358) අයං යාවදත්ථපවාරණා. අයමිධ අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං ‘‘පවාරිතොති යාවදත්ථපවාරණාය පවාරිතො’’ති.

පරිපුණ්ණොති භොජනෙන පරිපුණ්ණො. පරියොසිතොති පරියොසිතභොජනො, උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො ¶ . යාවතකං භුඤ්ජිතබ්බං, තාවතකං භුත්තං හොති, අවසිතා මෙ භොජනකිරියාති අත්ථො. සුහිතොති ධාතො, ජිඝච්ඡාදුක්ඛාභාවෙන වා සුඛිතොති වුත්තං හොති. යාවදත්ථොති යාවතකො ¶ මෙ භොජනෙන අත්ථො, සො සබ්බො පත්තොති. එත්ථ ච පුරිමානං තිණ්ණං පච්ඡිමානි සාධකානි. යො හි පරියොසිතො, සො භුත්තාවී හොති. යො ච සුහිතො, සො යාවදත්ථපවාරණාය පවාරිතො. යො යාවදත්ථො, සො පරිපුණ්ණොති. පුරිමානි වා පච්ඡිමානං. යස්මා හි භුත්තාවී, තස්මා පරියොසිතො. යස්මා පවාරිතො, තස්මා සුහිතො. යස්මා පරිපුණ්ණො, තස්මා යාවදත්ථොති. සබ්බඤ්චෙතං පරිකප්පෙත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සියාති එකංසෙ ච විකප්පනෙ ච. ‘‘පථවීධාතු සියා අජ්ඣත්තිකා, සියා බාහිරා’’ති (ම. නි. 3.349) එකංසෙ. ‘‘සියා අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො ආපත්ති වීතික්කමො’’ති (ම. නි. 3.39) විකප්පනෙ. ඉධ උභයම්පි වට්ටති. අතිරෙකොව අතිරෙකධම්මො. තථා ඡඩ්ඩනීය ධම්මො. අධිකො ච ඡඩ්ඩෙතබ්බො ච, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බොති ¶ අත්ථො. අථාති තම්හි කාලෙ. ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපරෙතාති ජිඝච්ඡාය ච දුබ්බල්යෙන ච පරෙතා ඵුට්ඨා අනුගතා ච අට්ඨපි දසපි දිවසානි. තත්ථ කෙචි ජිඝච්ඡිතාපි න දුබ්බලා හොන්ති, සක්කොන්ති ජිඝච්ඡං සහිතුං. ඉමෙ පන න තාදිසාති දස්සෙතුං උභයමාහ. ත්යාහන්ති තෙ අහං. සචෙ ආකඞ්ඛථාති යදි ඉච්ඡථ.

අප්පහරිතෙති අප්පරුළ්හහරිතෙ, යස්මිං ඨානෙ පිණ්ඩපාතජ්ඣොත්ථරණෙන විනස්සනධම්මානි තිණානි නත්ථි, තස්මින්ති අත්ථො. තෙන නිත්තිණඤ්ච මහාතිණගහනං ච, යත්ථ සකටෙනපි ඡඩ්ඩිතෙ පිණ්ඩපාතෙ තිණානි න විනස්සන්ති, තඤ්ච ඨානං පරිග්ගහිතං හොති. භූතගාමසික්ඛාපදස්ස හි අවිකොපනත්ථමෙතං වුත්තං.

අප්පාණකෙති නිප්පාණකෙ පිණ්ඩපාතජ්ඣොත්ථරණෙන මරිතබ්බපාණකරහිතෙ වා මහාඋදකක්ඛන්ධෙ. පරිත්තොදකෙ එව හි භත්තපක්ඛෙපෙන ආළුලිතෙ සුඛුමපාණකා මරන්ති, න මහාතළාකාදීසූති. පාණකානුරක්ඛණත්ථඤ්හි එතං වුත්තං. ඔපිලාපෙස්සාමීති නිමුජ්ජාපෙස්සාමි.

තත්රෙකස්සාති තෙසු ද්වීසු එකස්ස. යො ඉමං ධම්මදෙසනං සුට්ඨු සුතවා පුනප්පුනං ආවජ්ජෙති ච ¶ , තං සන්ධායාහ වුත්තං ඛො පනෙතන්ති. අයං වුත්ත-සද්දො කෙසොහාරණෙපි දිස්සති ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්තසිරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426). රොපිතෙපි ‘‘යථා සාරදිකං බීජං, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහතී’’තිආදීසු ¶ (ජා. 1.3.31). කථිතෙපි ‘‘වුත්තමිදං භගවතා, වුත්තමිදං අරහතා’’තිආදීසු. ඉධ පන කථිතෙ දට්ඨබ්බො. කථිතං ඛො පනෙතන්ති අයඤ්හිස්ස අත්ථො. ආමිසඤ්ඤතරන්ති චතුන්නං පච්චයාමිසානං අඤ්ඤතරං, එකන්ති අත්ථො. යදිදන්ති නිපාතො, සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනෙසු තාදිසොව තත්ථ තත්ථ අත්ථතො පරිණාමෙතබ්බො. ඉධ පනාස්ස යො එසොති අත්ථො. යො එසො පිණ්ඩපාතො නාම. ඉදං ආමිසඤ්ඤතරන්ති වුත්තං හොති. යංනූනාහන්ති සාධු වතාහං. එවන්ති යථා ඉදානි ඉමං ඛණං වීතිනාමෙමි, එවමෙව රත්තින්දිවං. වීතිනාමෙය්යන්ති ඛෙපෙය්යං අතිවත්තාපෙය්යං.

සො තං පිණ්ඩපාතන්ති සො තං සදෙවකෙන ලොකෙන සිරසා සම්පටිච්ඡිතබ්බරූපං සුගතාතිරිත්තම්පි පිණ්ඩපාතං අභුඤ්ජිත්වා ධම්මදායාදභාවං ආකඞ්ඛමානො ¶ ආදිත්තසීසූපමං පච්චවෙක්ඛිත්වා තෙනෙව ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යෙන එවං තං රත්තින්දිවං වීතිනාමෙය්ය.

අථ දුතියස්සාති ඉමස්මිං පන වාරෙ එස සඞ්ඛෙපො, සචෙ සො භික්ඛු, යංනූනාහං…පෙ… වීතිනාමෙය්යන්ති චින්තෙන්තො එවම්පි චින්තෙය්ය, පබ්බජිතෙන ඛො වාළමිගාකුලෙ අරඤ්ඤෙ භෙසජ්ජං විය පඤ්චකාමගුණවාළාකුලෙ ගාමෙ පිණ්ඩපාතොපි දුක්ඛං පරියෙසිතුං. අයං පන පිණ්ඩපාතො ඉති පරියෙසනාදීනවවිමුත්තො ච සුගතාතිරිත්තො චාති උභතො සුජාතඛත්තියකුමාරො විය හොති, යෙහි ච පඤ්චහි කාරණෙහි පිණ්ඩපාතො න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති. සෙය්යථිදං, පුග්ගලං ගරහිත්වා න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති ‘‘අලජ්ජිපුග්ගලස්ස සන්තකො’’ති. අපරිසුද්ධඋප්පත්තිතාය න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති ‘‘භික්ඛුනිපරිපාචනඅසන්තසම්භාවනුප්පන්නො’’ති. සාමිකානුකම්පාය න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති ‘‘පිණ්ඩපාතසාමිකො භික්ඛු ජිඝච්ඡිතො’’ති. සො ධාතො තස්සෙව අන්තෙවාසිකාදීසු අනුකම්පාය න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති ‘‘අන්තෙවාසිකා අඤ්ඤෙ වා තප්පටිබද්ධා ජිඝච්ඡිතා’’ති, තෙපි ධාතා සුහිතා, අපිච ඛො අස්සද්ධතාය න පරිභුඤ්ජිතබ්බො හොති ‘‘පිණ්ඩපාතසාමිකො භික්ඛු අස්සද්ධො’’ති. තෙහි ච කාරණෙහි අයං විමුත්තො. භගවා හි ලජ්ජීනං අග්ගො, පරිසුද්ධුප්පත්තිකො පිණ්ඩපාතො, භගවා ච ධාතො සුහිතො, පච්චාසීසකොපි අඤ්ඤො පුග්ගලො නත්ථි, යෙ ලොකෙ සද්ධා, භගවා තෙසං අග්ගොති එවං චින්තෙත්වා ¶ ච සො තං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිත්වා…පෙ… වීතිනාමෙය්ය. එත්තාවතා ¶ යොපි අභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොති, සොපි භුඤ්ජිතබ්බකමෙව පිණ්ඩපාතං න භුත්තො හොති. යොපි භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොති, සොපි භුඤ්ජිතබ්බකමෙව භුත්තො හොති. නත්ථි පිණ්ඩපාතෙ විසෙසො. පුග්ගලෙ පන අත්ථි විසෙසො. තස්මා තං දස්සෙන්තො කිඤ්චාපි සොතිආදිමාහ.

තත්ථ කිඤ්චාපීති අනුජානනප්පසංසනත්ථෙ නිපාතො. කිං අනුජානාති? තස්ස භික්ඛුනො තං අනවජ්ජපරිභොගං. කිං පසංසති? භුත්වා සමණධම්මකරණං. ඉදං වුත්තං හොති යදිපි සො භික්ඛු එවං භුඤ්ජිතබ්බමෙව භුඤ්ජිත්වා කාතබ්බමෙව කරෙය්ය. අථ ඛො අසුයෙව මෙ පුරිමො භික්ඛූති යො පුරිමො භික්ඛු තම්පි පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිත්වා සමණධම්මං කරොති, සොයෙව මම ද්වීසු සූරෙසු සූරතරො විය ද්වීසු පණ්ඩිතෙසු පණ්ඩිතතරො විය ච පුජ්ජතරො ¶ ච පාසංසතරො ච, දුතියභික්ඛුතො අතිරෙකෙන පූජනීයො ච පසංසනීයො චාති වුත්තං හොති.

ඉදානි තමත්ථං කාරණෙන සාධෙන්තො තං කිස්ස හෙතූතිආදිමාහ. තස්සත්ථො, තත්ථ සියා තුම්හාකං, කස්මා සො භික්ඛු භගවතො පුජ්ජතරො ච පාසංසතරො චාති? තඤ්හි තස්සාති යස්මා තං පිණ්ඩපාතපටික්ඛිපනං තස්ස භික්ඛුනො දීඝරත්තං අප්පිච්ඡතාය…පෙ… වීරියාරම්භාය සංවත්තිස්සති. කථං? තස්ස හි සචෙ අපරෙන සමයෙන පච්චයෙසු අත්රිච්ඡතා වා පාපිච්ඡතා වා මහිච්ඡතා වා උප්පජ්ජිස්සති. තතො නං ඉමිනා පිණ්ඩපාතපටික්ඛෙපඞ්කුසෙන නිවාරෙස්සති ‘‘අරෙ ත්වං සුගතාතිරිත්තම්පි පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිත්වා ඊදිසං ඉච්ඡං උප්පාදෙසී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛමානො. එස නයො අසන්තුට්ඨියා අසංලෙඛස්ස චුප්පන්නස්ස නිවාරණෙ. එවං තාවස්ස අප්පිච්ඡතාය සන්තුට්ඨියා සංලෙඛාය සංවත්තිස්සති.

සුභරතායාති එත්ථ අයං සංවණ්ණනා – ඉධෙකච්චො අත්තනොපි උපට්ඨාකානම්පි දුබ්භරො හොති දුප්පොසො. එකච්චො අත්තනොපි උපට්ඨාකානම්පි සුභරො හොති සුපොසො. කථං? යො හි අම්බිලාදීනි ලද්ධා අනම්බිලාදීනි පරියෙසති, අඤ්ඤස්ස ඝරෙ ලද්ධං අඤ්ඤස්ස ඝරෙ ඡඩ්ඩෙන්තො සබ්බං ගාමං විචරිත්වා රිත්තපත්තොව විහාරං පවිසිත්වා නිපජ්ජති, අයං අත්තනො දුබ්භරො. යො පන සාලිමංසොදනාදීනං පත්තෙ පූරෙත්වා දින්නෙපි දුම්මුඛභාවං අනත්තමනභාවමෙව ච දස්සෙති, තෙසං වා සම්මුඛාව තං පිණ්ඩපාතං ‘‘කිං තුම්හෙහි දින්න’’න්ති අපසාදෙන්තො ¶ සාමණෙරගහට්ඨාදීනම්පි දෙති ¶ , අයං උපට්ඨාකානං දුබ්භරො. එතං දිස්වා මනුස්සා දූරතො පරිවජ්ජන්ති දුබ්භරො භික්ඛු න සක්කා පොසිතුන්ති. යො පන යංකිඤ්චි ලූඛං වා පණීතං වා ලද්ධා තුට්ඨචිත්තොව භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අත්තනො කම්මං කරොති, අයං අත්තනො සුභරො. යො ච පරෙසම්පි අප්පං වා බහුං වා ලූඛං වා පණීතං වා දානං අහීළෙත්වා අත්තමනො විප්පසන්නමුඛො හුත්වා තෙසං සම්මුඛාව පරිභුඤ්ජිත්වා යාති, අයං උපට්ඨාකානං සුභරො. එතං දිස්වා මනුස්සා අතිවිය විස්සත්ථා හොන්ති – ‘‘අම්හාකං භදන්තො සුභරො ථොකෙනපි තුස්සති, මයමෙව නං පොසිස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පොසෙන්ති.

තත්ථ සචෙ අපරෙන සමයෙන අස්ස අත්තනො වා උපට්ඨාකානං වා දුබ්භරතානයෙන චිත්තං උප්පජ්ජිස්සති. තතො නං ඉමිනා පිණ්ඩපාතපටික්ඛෙපඞ්කුසෙන නිවාරෙස්සති – ‘‘අරෙ ත්වං සුගතාතිරිත්තම්පි පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිත්වා ඊදිසං ¶ චිත්තං උප්පාදෙසී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛමානො, එවමස්ස සුභරතාය සංවත්තිස්සති. සචෙ පනස්ස කොසජ්ජං උප්පජ්ජිස්සති, තම්පි එතෙනෙවඞ්කුසෙන නිවාරෙස්සති – ‘‘අරෙ ත්වං නාම තදා සුගතාතිරිත්තම්පි පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිත්වා තථා ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යපරෙතොපි සමණධම්මං කත්වා අජ්ජ කොසජ්ජමනුයුඤ්ජසී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛමානො, එවමස්ස වීරියාරම්භාය සංවත්තිස්සති. එවමස්ස ඉදං පිණ්ඩපාතපටික්ඛිපනං දීඝරත්තං අප්පිච්ඡතාය…පෙ… වීරියාරම්භාය සංවත්තිස්සති. එවමස්සිමෙ පඤ්ච ගුණා පරිපූරා දස කථාවත්ථූනි පරිපූරෙස්සන්ති.

කථං? අත්ර හි පාළියංයෙව අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාවීරියාරම්භවසෙන තීණි ආගතානි, සෙසානි සල්ලෙඛෙන සඞ්ගහිතානි. ඉදඤ්හි සබ්බකථාවත්ථූනං නාමමෙව, යදිදං සල්ලෙඛො. යථාහ – ‘‘යා ච ඛො අයං, ආනන්ද, කථා අභිසල්ලෙඛිකා චෙතොවිනීවරණසප්පායා එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තති. සෙය්යථිදං, අප්පිච්ඡකථා’’ති (ම. නි. 3.189, 192) විත්ථාරො. එවං ඉමෙ පඤ්ච ගුණා පරිපූරා දස කථාවත්ථූනි පරිපූරෙස්සන්ති. දස කථාවත්ථූනි පරිපූරානි තිස්සො සික්ඛා පරිපූරෙස්සන්ති.

කථං? එතෙසු හි අප්පිච්ඡකථා සන්තොසකථා අසංසග්ගකථා සීලකථාති ඉමා චතස්සො කථා අධිසීලසික්ඛාසඞ්ගහිතායෙව ¶ . පවිවෙකකථා වීරියාරම්භකථා සමාධිකථාති ඉමා තිස්සො අධිචිත්තසික්ඛසඞ්ගහිතා ¶ . පඤ්ඤාකථා විමුත්තිකථා විමුත්තිඤාණදස්සනකථාති ඉමා තිස්සො අධිපඤ්ඤාසික්ඛාසඞ්ගහිතාති. එවං දස කථාවත්ථූනි පරිපූරානි තිස්සො සික්ඛා පරිපූරෙස්සන්ති. තිස්සො සික්ඛා පරිපූරා පඤ්ච අසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධෙ පරිපූරෙස්සන්ති.

කථං? පරිපූරා හි අධිසීලසික්ඛා අසෙක්ඛො සීලක්ඛන්ධොයෙව හොති, අධිචිත්තසික්ඛා අසෙක්ඛො සමාධික්ඛන්ධො, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා අසෙක්ඛා පඤ්ඤා-විමුත්ති-විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධා එවාති එවං තිස්සො සික්ඛා පරිපූරා පඤ්ච අසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධෙ පරිපූරෙස්සන්ති. පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා පරිපූරා අමතං නිබ්බානං පරිපූරෙස්සන්ති. සෙය්යථාපි උපරිපබ්බතෙ පාවුස්සකො මහාමෙඝො අභිවුට්ඨො ¶ පබ්බතකන්දරසරසාඛා පරිපූරෙති. තා පරිපූරා කුසොබ්භෙ, කුසොබ්භා මහාසොබ්භෙ, මහාසොබ්භා කුන්නදියො, කුන්නදියො මහානදියො, මහානදියො මහාසමුද්දසාගරං පරිපූරෙන්ති; එවමෙව තස්ස භික්ඛුනො ඉමෙ පඤ්ච ගුණා පරිපූරා දස කථාවත්ථුනි ආදිං කත්වා යාව අමතං නිබ්බානං පරිපූරෙස්සන්ති. එවමයං භික්ඛු ධම්මදායාදපටිපදං පටිපන්නො පරමධම්මදායාදං ලභතීති එතමත්ථං සම්පස්සමානො භගවා ‘‘තං කිස්ස හෙතු තඤ්හි තස්ස, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො’’තිආදිමාහ.

එවං තස්ස භික්ඛුනො පුජ්ජතරපාසංසතරභාවං කාරණෙන සාධෙත්වා ඉදානි තෙ භික්ඛූ තථත්තාය සන්නියොජෙන්තො තස්මා තිහ මෙ භික්ඛවෙතිආදිමාහ. කිං වුත්තං හොති, යස්මා යො තං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරෙය්ය, සො ඉමෙහි පඤ්චහි මූලගුණෙහි පරිබාහිරො. යො පන අභුඤ්ජිත්වා කරෙය්ය, සො ඉමෙසං භාගී හොති – ‘‘තස්මා තිහ මෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… නො ආමිසදායාදා’’ති.

ඉදමවොච භගවාති ඉදං නිදානපරියොසානතො පභුති යාව නො ආමිසදායාදාති සුත්තප්පදෙසං භගවා අවොච. ඉදං වත්වාන සුගතොති ඉදඤ්ච සුත්තප්පදෙසං වත්වාව සොභනාය පටිපදාය ගතත්තා සුගතොති සඞ්ඛං පත්තොයෙව භගවා. උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසී පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනතො උට්ඨහිත්වා විහාරං අත්තනො මහාගන්ධකුටිං පාවිසි අසම්භින්නාය එව පරිසාය. කස්මා ¶ ධම්මථොමනත්ථං.

බුද්ධා ¶ කිර අපරිනිට්ඨිතාය දෙසනාය විහාරං පවිසන්තා ද්වීහි කාරණෙහි පවිසන්ති පුග්ගලථොමනත්ථං වා ධම්මථොමනත්ථං වා. පුග්ගලථොමනත්ථං පවිසන්තො එවං චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මයා සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිට්ඨං, විත්ථාරෙන අවිභත්තං, ධම්මපටිග්ගාහකා භික්ඛූ උග්ගහෙත්වා ආනන්දං වා කච්චානං වා උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිස්සන්ති, තෙ මය්හං ඤාණෙන සංසන්දෙත්වා කථෙස්සන්ති, තතො ධම්මපටිග්ගාහකා පුන මං පුච්ඡිස්සන්ති, තෙසං අහං සුකථිතං, භික්ඛවෙ, ආනන්දෙන සුකථිතං කච්චානෙන, මං චෙපි තුම්හෙ එතමත්ථං පුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි නං එවමෙව බ්යාකරෙය්යන්ති එවං තෙ පුග්ගලෙ ථොමෙස්සාමි, තතො තෙසු ගාරවං ජනෙත්වා භික්ඛූ උපසඞ්කමිස්සන්ති, තෙපි භික්ඛූ අත්ථෙ ච ධම්මෙ ච ¶ නියොජෙස්සන්ති, තෙ තෙහි නියොජිතා තිස්සො සික්ඛා පරිපූරෙන්තා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති.

ධම්මථොමනත්ථං පවිසන්තො එවං චින්තෙසි, යථා ඉධෙව චින්තෙසි – ‘‘මයි විහාරං පවිට්ඨෙ තමෙව ආමිසදායාදං ගරහන්තො ධම්මදායාදඤ්ච ථොමෙන්තො ඉමිස්සංයෙව පරිසති නිසින්නො සාරිපුත්තො ධම්මං දෙසෙස්සති, එවං ද්වින්නම්පි අම්හාකං එකජ්ඣාසයාය මතියා දෙසිතා අයං දෙසනා අග්ගා ච ගරුකා ච භවිස්සති පාසාණච්ඡත්තසදිසා. චතුරොඝනිත්ථරණට්ඨෙන තිත්ථෙ ඨපිතා නාවා විය මග්ගගමනට්ඨෙන චතුයුත්තආජඤ්ඤරථො විය ච භවිස්සති. යථා ච ‘එවං කරොන්තස්ස අයං දණ්ඩො’ති පරිසති ආණං ඨපෙත්වා උට්ඨායාසනා පාසාදං ආරුළ්හෙ රාජිනි තත්ථෙව නිසින්නො සෙනාපති තං රඤ්ඤා ඨපිතං ආණං පවත්තෙති; එවම්පි මයා ඨපිතං දෙසනං ඉමිස්සංයෙව පරිසති නිසින්නො සාරිපුත්තො ථොමෙත්වා දෙසෙස්සති, එවං ද්වින්නම්පි අම්හාකං මතියා දෙසිතා අයං දෙසනා බලවතරා මජ්ඣන්හිකසූරියො විය පජ්ජලිස්සතී’’ති. එවමිධ ධම්මථොමනත්ථං උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

ඊදිසෙසු ච ඨානෙසු භගවා නිසින්නාසනෙයෙව අන්තරහිතො චිත්තගතියා විහාරං පවිසතීති වෙදිතබ්බො. යදි හි කායගතියා ගච්ඡෙය්ය, සබ්බා පරිසා භගවන්තං පරිවාරෙත්වා ගච්ඡෙය්ය, සා එකවාරං භින්නා පුන දුස්සන්නිපාතා භවෙය්යාති භගවා චිත්තගතියා එව පාවිසි.

31. එවං ¶ පවිට්ඨෙ පන භගවති භගවතො අධිප්පායානුරූපං තං ධම්මං ථොමෙතුකාමො තත්ර ඛො ¶ ආයස්මා සාරිපුත්තො…පෙ…එතදවොච. තත්ථ ආයස්මාති පියවචනමෙතං. සාරිපුත්තොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං, තඤ්ච ඛො මාතිතො, න පිතිතො. රූපසාරියා හි බ්රාහ්මණියා සො පුත්තො, තස්මා සාරිපුත්තොති වුච්චති. අචිරපක්කන්තස්සාති පක්කන්තස්ස සතො නචිරෙන. ආවුසො, භික්ඛවෙති එත්ථ පන බුද්ධා භගවන්තො සාවකෙ ආලපන්තා භික්ඛවෙති ආලපන්ති. සාවකා පන බුද්ධෙහි සදිසා මා හොමාති ආවුසොති පඨමං වත්වා පච්ඡා භික්ඛවෙති භණන්ති. බුද්ධෙහි ච ආලපිතො භික්ඛුසඞ්ඝො භදන්තෙති පටිවචනං දෙති, සාවකෙහි ආවුසොති.

කිත්තාවතා ¶ නු ඛො, ආවුසොති එත්ථ කිත්තාවතාති පරිච්ඡෙදවචනං, කිත්තකෙනාති වුත්තං හොති. නුකාරො පුච්ඡායං. ඛොකාරො නිපාතමත්තං. සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතොති, තීහි විවෙකෙහි කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙහි සත්ථුනො විහරන්තස්ස. විවෙකං නානුසික්ඛන්තීති තිණ්ණං විවෙකානං අඤ්ඤතරම්පි නානුසික්ඛන්ති, ආමිසදායාදාව හොන්තීති ඉමමත්ථං ආයස්මා සාරිපුත්තො භික්ඛූ පුච්ඡි. එස නයො සුක්කපක්ඛෙපි.

එවං වුත්තෙ තමත්ථං සොතුකාමා භික්ඛූ දූරතොපි ඛොතිආදිමාහංසු. තත්ථ දූරතොපීති තිරොරට්ඨතොපි තිරොජනපදතොපි අනෙකයොජනගණනතොපීති වුත්තං හොති. සන්තිකෙති සමීපෙ. අඤ්ඤාතුන්ති ජානිතුං බුජ්ඣිතුං. ආයස්මන්තංයෙව සාරිපුත්තං පටිභාතූති ආයස්මතොයෙව සාරිපුත්තස්ස භාගො හොතු, ආයස්මා පන සාරිපුත්තො අත්තනො භාගං කත්වා විභජතූති වුත්තං හොති. ආයස්මතො හි භාගො යදිදං අත්ථක්ඛානං, අම්හාකං පන සවනං භාගොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො, එවං සද්දලක්ඛණෙන සමෙති. කෙචි පන භණන්ති ‘‘පටිභාතූති දිස්සතූ’’ති. අපරෙ ‘‘උපට්ඨාතූ’’ති. ධාරෙස්සන්තීති උග්ගහෙස්සන්ති පරියාපුණිස්සන්ති. තතො නෙසං කථෙතුකාමො ථෙරො තෙන හීතිආදිමාහ. තත්ථ තෙනාති කාරණවචනං. හිකාරො නිපාතො. යස්මා සොතුකාමාත්ථ, යස්මා ච මය්හං භාරං ආරොපයිත්ථ, තස්මා සුණාථාති වුත්තං හොති. තෙපි භික්ඛූ ථෙරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිංසු, තෙනාහ ‘‘එවමාවුසොති…පෙ…පච්චස්සොසු’’න්ති.

අථ නෙසං, ආමිසදායාදං ගරහන්තෙන භගවතා ‘‘තුම්හෙපි තෙන ආදියා භවෙය්යාථා’’ති එකෙනෙවාකාරෙන ¶ වුත්තමත්ථං තීහි ආකාරෙහි දස්සෙන්තො ආයස්මා සාරිපුත්තො එතදවොච – ‘‘ඉධාවුසො ¶ , සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො…පෙ… එත්තාවතා ඛො, ආවුසො, සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’ති.

එත්තාවතා යඤ්ච භගවා ආමිසදායාදපටිපදං ගරහන්තො ‘‘තුම්හෙපි තෙන ආදියා භවෙය්යාථා’’ති ආහ, යඤ්ච අත්තනා පුච්ඡං පුච්ඡි ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො…පෙ… නානුසික්ඛන්තී’’ති, තස්ස විත්ථාරතො අත්ථො සුවිභත්තො හොති. සො ච ඛො භගවතො ආදියභාවං අනාමසිත්වාව. භගවතොයෙව හි යුත්තං සාවකෙ අනුග්ගණ්හන්තස්ස ‘‘අහම්පි ¶ තෙන ආදියො භවිස්සාමී’’ති වත්තුං, න සාවකානං. එස නයො සුක්කපක්ඛෙපි, අයං තාවෙත්ථ අනුසන්ධික්කමයොජනා.

අයං පනත්ථවණ්ණනා ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ, සත්ථු පවිවිත්තස්සාති සත්ථුනො තීහි විවෙකෙහි අච්චන්තපවිවිත්තස්ස. විවෙකං නානුසික්ඛන්තීති කායවිවෙකං නානුසික්ඛන්ති, න පරිපූරෙන්තීති වුත්තං හොති. යදි පන තිවිධං විවෙකං සන්ධාය වදෙය්ය, පුච්ඡාය අවිසෙසො සියා. බ්යාකරණපක්ඛො හි අයං. තස්මා ඉමිනා පදෙන කායවිවෙකං, ‘‘යෙසඤ්ච ධම්මාන’’න්තිආදිනා චිත්තවිවෙකං, ‘‘බාහුලිකා’’තිආදිනා උපධිවිවෙකඤ්ච දස්සෙතීති එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යෙසඤ්ච ධම්මානන්ති ලොභාදයො සන්ධායාහ, යෙ පරතො ‘‘තත්රාවුසො ලොභො ච පාපකො’’තිආදිනා නයෙන වක්ඛති. නප්පජහන්තීති න පරිච්චජන්ති, චිත්තවිවෙකං න පරිපූරෙන්තීති වුත්තං හොති. බාහුලිකාති චීවරාදිබාහුල්ලාය පටිපන්නා. සාසනං සිථිලං ගණ්හන්තීති සාථලිකා. ඔක්කමනෙ පුබ්බඞ්ගමාති එත්ථ ඔක්කමනං වුච්චන්ති අවගමනට්ඨෙන පඤ්ච නීවරණානි, තෙන පඤ්චනීවරණපුබ්බඞ්ගමාති වුත්තං හොති. පවිවෙකෙති උපධිවිවෙකෙ නිබ්බානෙ. නික්ඛිත්තධුරාති ඔරොපිතධුරා, තදධිගමාය ආරම්භම්පි අකුරුමානාති, එත්තාවතා උපධිවිවෙකං න පරිපූරෙන්තීති වුත්තං හොති.

එත්තාවතා අනියමෙනෙව වත්වා ඉදානි දෙසනං නියමෙන්තො ‘‘තත්රාවුසො’’තිආදිමාහ. කස්මා? සාවකා ‘‘තීහි ඨානෙහී’’ති එවඤ්හි අනියමෙත්වාව වුච්චමානෙ ‘‘කම්පි මඤ්ඤෙ භණති ¶ , න අම්හෙ’’ති උදාසිනාපි හොන්ති. ‘‘ථෙරා නවා මජ්ඣිමා’’ති එවං පන නියමෙත්වා වුච්චමානෙ අම්හෙ භණතීති ආදරං කරොන්ති ¶ . යථා රඤ්ඤා ‘‘අමච්චෙහි නගරවීථියො සොධෙතබ්බා’’ති වුත්තෙපි ‘‘කෙන නු ඛො සොධෙතබ්බා’’ති මඤ්ඤමානා න සොධෙන්ති, අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරං සොධෙතබ්බන්ති පන භෙරියා නික්ඛන්තාය සබ්බෙ මුහුත්තෙන සොධෙන්ති ච අලඞ්කරොන්ති ච, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ තත්රාති තෙසු සාවකෙසු. ථෙරාති දසවස්සෙ උපාදාය වුච්චන්ති. තීහි ඨානෙහීති තීහි කාරණෙහි. අයඤ්හි ඨානසද්දො ඉස්සරියට්ඨිතිඛණකාරණෙසු දිස්සති. ‘‘කිං පනායස්මා දෙවානමින්දො කම්මං කත්වා ¶ ඉමං ඨානං පත්තො’’තිආදීසු හි ඉස්සරියෙ දිස්සති. ‘‘ඨානකුසලො හොති අක්ඛණවෙධී’’තිආදීසු ඨිතියං. ‘‘ඨානසොවෙතං තථාගතං පටිභාතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.87) ඛණෙ. ‘‘ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො’’තිආදීසු (විභ. 809; ම. නි. 1.148) කාරණෙ. ඉධ පන කාරණෙයෙව. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තිභාවෙන, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති.

ඉමිනා පඨමෙන ඨානෙන ථෙරා භික්ඛූ ගාරය්හාති එත්ථ ගාරය්හාති ගරහිතබ්බා. ථෙරා නාම සමානා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි න උපෙන්ති, ගාමන්තසෙනාසනං න මුඤ්චන්ති, සඞ්ගණිකාරාමතං වඩ්ඪෙන්තා විහරන්ති, කායවිවෙකම්පි න පරිපූරෙන්ති, නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසා අහෙසුන්ති එවං නින්දිතබ්බා හොන්ති, ඉමං නින්දං ආවුසො ලභන්තීති දස්සෙති. දුතියෙන ඨානෙනාති එත්ථාපි ඉමෙ නාම ආවුසො ථෙරාපි සමානා යෙසං ධම්මානං සත්ථා පහානමාහ, තෙ ලොභාදිධම්මෙ න ජහන්ති, අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි එකමන්තං නිසීදිත්වා චිත්තෙකග්ගතං න ලභන්ති, නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසා අහෙසුන්ති එවං නින්දිතබ්බා හොන්ති, ඉමං නින්දං ආවුසො ලභන්තීති දස්සෙතීති එවං යොජනා කාතබ්බා. තතියෙන ඨානෙනාති එත්ථාපි ඉමෙ නාමාවුසො, ථෙරාපි සමානා ඉතරීතරෙන න යාපෙන්ති, චීවරපත්තසෙනාසනපූතිකායමණ්ඩනානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති උපධිවිවෙකං අපූරයමානා, නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසා අහෙසුන්ති එවං නින්දිතබ්බා හොන්ති, ඉමං නින්දං, ආවුසො, ලභන්තීති දස්සෙතීති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. එස නයො මජ්ඣිමනවවාරෙසු.

අයං පන විසෙසො. මජ්ඣිමාති පඤ්චවස්සෙ උපාදාය යාව නව වස්සා වුච්චන්ති. නවාති ¶ ඌනපඤ්චවස්සා වුච්චන්ති. යථා ච තත්ථ නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසා අහෙසුන්ති වුත්තං, එවමිධ ¶ නවකාලෙ කීදිසා අහෙසුං, ථෙරකාලෙ කීදිසා භවිස්සන්ති, මජ්ඣිමථෙරකාලෙ කීදිසා භවිස්සන්තීති වත්වා යොජෙතබ්බං.

32. ඉමස්මිඤ්ච කණ්හපක්ඛෙ වුත්තපච්චනීකනයෙන සුක්කපක්ඛෙ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. ඉමෙ වත ථෙරාපි සමානා යොජනපරම්පරාය අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි සෙවන්ති, ගාමන්තසෙනාසනං උපගන්තුං යුත්තකාලෙපි න උපගච්ඡන්ති, එවං ජිණ්ණසරීරාපි ආරද්ධවීරියා ¶ පච්චයදායකානං පසාදං ජනෙන්ති, නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසා අහෙසුන්ති ඉමිනා පඨමෙන ඨානෙන ථෙරා පාසංසා භවන්ති, පසංසං ලභන්ති. ලොභාදයො පහාය චිත්තවිවෙකං පූරෙන්ති, අයම්පි මහාථෙරො සද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකපරිවාරිතො හුත්වා නිසීදිතුං යුත්තකාලෙපි ඊදිසෙපි වයෙ වත්තමානෙ භත්තකිච්චං කත්වා පවිට්ඨො සායං නික්ඛමති, සායං පවිට්ඨො පාතො නික්ඛමති, කසිණපරිකම්මං කරොති, සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, මග්ගඵලානි අධිගච්ඡති, සබ්බථාපි චිත්තවිවෙකං පූරෙතීති ඉමිනා දුතියෙන ඨානෙන ථෙරා භික්ඛූ පාසංසා භවන්ති, පසංසං ලභන්ති. යස්මිං කාලෙ ථෙරස්ස පට්ටදුකූලකොසෙය්යාදීනි සුඛසම්ඵස්සානි ලහුචීවරාදීනි යුත්තානි, තස්මිම්පි නාම කාලෙ අයං මහාථෙරො පංසුකූලානි ධාරෙති, අසිථිලං සාසනං ගහෙත්වා විගතනීවරණො ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා උපධිවිවෙකං පරිපූරයමානො විහරති, නවමජ්ඣිමකාලෙ කීදිසො අහොසීති ඉමිනා තතියෙන ඨානෙන ථෙරා පාසංසා භවන්ති, පසංසං ලභන්තීති. එස නයො මජ්ඣිමනවවාරෙසු.

33. තත්රාවුසොති කො අනුසන්ධි, එවං නවහාකාරෙහි ආමිසදායාදපටිපදං ගරහන්තො, නවහි ධම්මදායාදපටිපදං ථොමෙන්තො, අට්ඨාරසහාකාරෙහි දෙසනං නිට්ඨාපෙත්වා, යෙ තෙ ‘‘යෙසඤ්ච ධම්මානං සත්ථා පහානමාහ, තෙ ච ධම්මෙ න පජහන්තී’’ති එවං පහාතබ්බධම්මා වුත්තා. තෙ සරූපතො ‘‘ඉමෙ තෙ’’ති දස්සෙතුමිදං ‘‘තත්රාවුසො, ලොභො චා’’තිආදිමාහ, අයං අනුසන්ධි.

අපිච හෙට්ඨා පරියායෙනෙව ධම්මො කථිතො. ආමිසං පන පරියායෙනපි නිප්පරියායෙනපි කථිතං. ඉදානි නිප්පරියායධම්මං ලොකුත්තරමග්ගං කථෙතුමිදමාහ. අයං පෙත්ථ අනුසන්ධි.

තත්ථ ¶ තත්රාති අතීතදෙසනානිදස්සනං, ‘‘සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තදෙසනායන්ති වුත්තං හොති. ලොභො ච පාපකො, දොසො ච පාපකොති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා පාපකා ලාමකා, ඉමෙ පහාතබ්බාති ¶ දස්සෙති. තත්ථ ලුබ්භනලක්ඛණො ලොභො. දුස්සනලක්ඛණො දොසො. තෙසු ලොභො ආමිසදායාදස්ස පච්චයානං ලාභෙ හොති, දොසො අලාභෙ. ලොභෙන ¶ අලද්ධං පත්ථෙති, දොසෙන අලභන්තො විඝාතවා හොති. ලොභො ච දෙය්යධම්මෙ හොති, දොසො අදායකෙ වා අමනුඤ්ඤදායකෙ වා. ලොභෙන නවතණ්හාමූලකෙ ධම්මෙ පරිපූරෙති, දොසෙන පඤ්ච මච්ඡරියානි.

ඉදානි තෙසං පහානූපායං දස්සෙන්තො ලොභස්ස ච පහානායාතිආදිමාහ. තස්සත්ථො, තස්ස පන පාපකස්ස ලොභස්ස ච දොසස්ස ච පහානාය. අත්ථි මජ්ඣිමා පටිපදාති මග්ගං සන්ධාය ඉදං වුත්තං. මග්ගො හි ලොභො එකො අන්තො, දොසො එකො අන්තොති එතෙ ද්වෙ අන්තෙ න උපෙති, න උපගච්ඡති, විමුත්තො එතෙහි අන්තෙහි, තස්මා ‘‘මජ්ඣිමා පටිපදා’’ති වුච්චති. එතෙසං මජ්ඣෙ භවත්තා ‘‘මජ්ඣිමා, පටිපජ්ජිතබ්බතො ච පටිපදාති. තථා කාමසුඛල්ලිකානුයොගො එකො අන්තො, අත්තකිලමථානුයොගො එකො අන්තො, සස්සතං එකො අන්තො, උච්ඡෙදො එකො අන්තොති පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

චක්ඛුකරණීතිආදීහි පන තමෙව පටිපදං ථොමෙති. සා හි සච්චානං දස්සනාය සංවත්තති දස්සනපරිණායකට්ඨෙනාති චක්ඛුකරණී. සච්චානං ඤාණාය සංවත්තති විදිතකරණට්ඨෙනාති ඤාණකරණී. රාගාදීනඤ්ච වූපසමනතො උපසමාය සංවත්තති. චතුන්නම්පි සච්චානං අභිඤ්ඤෙය්යභාවදස්සනතො අභිඤ්ඤාය සංවත්තති. සම්බොධොති මග්ගො, තස්සත්ථාය සංවත්තනතො සම්බොධාය සංවත්තති. මග්ගොයෙව හි මග්ගත්ථාය සංවත්තති මග්ගෙන කාතබ්බකිච්චකරණතො. නිබ්බානං නාම අප්පච්චයං තස්ස පන සච්ඡිකිරියාය පච්චක්ඛකම්මාය සංවත්තනතො නිබ්බානාය සංවත්තතීති වුච්චති. අයමෙත්ථ සාරො. ඉතො අඤ්ඤථා වණ්ණනා පපඤ්චා.

ඉදානි තං මජ්ඣිමං පටිපදං සරූපතො දස්සෙතුකාමො ‘‘කතමා ච සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අයමෙවා’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජෙති.

තත්ථ ¶ අයමෙවාති අවධාරණවචනං, අඤ්ඤමග්ගප්පටිසෙධනත්ථං, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං සාධාරණභාවදස්සනත්ථඤ්ච. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘එසෙව ¶ මග්ගො නත්ථඤ්ඤො දස්සනස්ස විසුද්ධියා’’ති (ධ. ප. 274). ස්වායං කිලෙසානං ආරකත්තාපි අරියො. අරිපහානාය සංවත්තතීතිපි අරියෙන දෙසිතොතිපි අරියභාවප්පටිලාභාය සංවත්තතීතිපි අරියො. අට්ඨහි අඞ්ගෙහි උපෙතත්තා ¶ අට්ඨඞ්ගිකො, න ච අඞ්ගවිනිමුත්තො පඤ්චඞ්ගිකතූරියාදීනි විය. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, මග්ගති වා නිබ්බානං, මග්ගීයති වා නිබ්බානත්ථිකෙහි, ගම්මති වා තෙහි පටිපජ්ජීයතීති මග්ගො. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස කතමො සො ඉති චෙති අත්ථො, කතමානි වා තානි අට්ඨඞ්ගානීති. එකමෙකඤ්හි අඞ්ගං මග්ගොයෙව. යථාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨි මග්ගො චෙව හෙතු චා’’ති (ධ. ස. 1039). පොරාණාපි භණන්ති – ‘‘දස්සනමග්ගො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනමග්ගො සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ… අවික්ඛෙපමග්ගො සම්මාසමාධී’’ති.

සම්මාදිට්ඨාදීසු චෙතෙසු සම්මා දස්සනලක්ඛණා සම්මාදිට්ඨි. සම්මා අභිනිරොපනලක්ඛණො සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා පරිග්ගහලක්ඛණා සම්මාවාචා. සම්මා සමුට්ඨානලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්මා වොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො. සම්මා පග්ගහලක්ඛණො සම්මාවායාමො. සම්මා උපට්ඨානලක්ඛණා සම්මාසති. සම්මා සමාධානලක්ඛණො සම්මාසමාධි. නිබ්බචනම්පි නෙසං සම්මා පස්සතීති සම්මාදිට්ඨීති එතෙනෙව නයෙන වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සම්මාදිට්ඨි උප්පජ්ජමානා මිච්ඡාදිට්ඨිං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච අවිජ්ජඤ්ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච පස්සති, තෙ ච ඛො අසම්මොහතො, නො ආරම්මණතො, තස්මා ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති වුච්චති.

සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා අභිනිරොපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාසඞ්කප්පො’’ති වුච්චති.

සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා පරිග්ගණ්හාති, තස්මා ‘‘සම්මාවාචා’’ති වුච්චති.

සම්මාකම්මන්තො ¶ මිච්ඡාකම්මන්තං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා ¶ සමුට්ඨාපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාකම්මන්තො’’ති වුච්චති.

සම්මාආජීවො ¶ මිච්ඡාආජීවං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා වොදාපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාආජීවො’’ති වුච්චති.

සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච කොසජ්ජඤ්ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා පග්ගණ්හාති, තස්මා ‘‘සම්මාවායාමො’’ති වුච්චති.

සම්මාසති මිච්ඡාසතිං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා උපට්ඨාපෙති, තස්මා ‘‘සම්මාසතී’’ති වුච්චති.

සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිං තප්පච්චනීයකිලෙසෙ ච උද්ධච්චඤ්ච පජහති, නිබ්බානඤ්ච ආරම්මණං කරොති, සම්පයුත්තධම්මෙ ච සම්මා සමාධියති, තස්මා ‘‘සම්මාසමාධී’’ති වුච්චති.

ඉදානි අයං ඛො සා, ආවුසොති තමෙව පටිපදං නිගමෙන්තො ආහ. තස්සත්ථො, ය්වායං චත්තාරොපි ලොකුත්තරමග්ගෙ එකතො කත්වා කථිතො ‘‘අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’, අයං ඛො සා, ආවුසො…පෙ… නිබ්බානාය සංවත්තතීති.

එවං පහාතබ්බධම්මෙසු ලොභදොසෙ තප්පහානුපායඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙපි පහාතබ්බධම්මෙ තෙසං පහානුපායඤ්ච දස්සෙන්තො තත්රාවුසො, කොධො චාතිආදිමාහ. තත්ථ කුජ්ඣනලක්ඛණො කොධො, චණ්ඩික්කලක්ඛණො වා, ආඝාතකරණරසො, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො. උපනන්ධනලක්ඛණො උපනාහො, වෙර අප්පටිනිස්සජ්ජනරසො, කොධානුපබන්ධභාවපච්චුපට්ඨානො. වුත්තඤ්චෙතං – ‘‘පුබ්බකාලෙ කොධො, අපරකාලෙ උපනාහො’’තිආදි (විභ. 891).

පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො මක්ඛො, තෙසං විනාසනරසො, තදවච්ඡාදනපච්චුපට්ඨානො. යුගග්ගාහලක්ඛණො ¶ පළාසො, පරගුණෙහි අත්තනො ගුණානං සමීකරණරසො, පරෙසං ගුණප්පමාණෙන උපට්ඨානපච්චුපට්ඨානො.

පරසම්පත්තිඛීයනලක්ඛණා ඉස්සා, තස්සා අක්ඛමනලක්ඛණා වා, තත්ථ අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො සම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං ¶ මච්ඡෙරං, අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවඅසුඛායනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං.

කතපාපපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, තස්ස නිගූහනරසා, තදාවරණපච්චුපට්ඨානා. අත්තනො අවිජ්ජමානගුණපකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං, තෙසං සමුදාහරණරසං, සරීරාකාරෙහිපි තෙසං විභූතකරණපච්චුපට්ඨානං.

චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණො ¶ ථම්භො, අප්පතිස්සයවුත්තිරසො, අමද්දවතාපච්චුපට්ඨානො. කරණුත්තරියලක්ඛණො සාරම්භො, විපච්චනීකතාරසො, අගාරවපච්චුපට්ඨානො.

උණ්ණතිලක්ඛණො මානො, අහංකාරරසො, උද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො. අබ්භුණ්ණතිලක්ඛණො අතිමානො, අතිවිය අහඞ්කාරරසො. අච්චුද්ධුමාතභාවපච්චුපට්ඨානො.

මත්තභාවලක්ඛණො මදො, මදග්ගාහණරසො, උම්මාදපච්චුපට්ඨානො. පඤ්චසු කාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො, වොස්සග්ගානුප්පදානරසො, සතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානොති එවං ඉමෙසං ධම්මානං ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘තත්ථ කතමො කොධො’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ (විභ. 891) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

විසෙසතො චෙත්ථ ආමිසදායාදො අත්තනා අලභන්තො අඤ්ඤස්ස ලාභිනො කුජ්ඣති, තස්ස සකිං උප්පන්නො කොධො කොධොයෙව, තතුත්තරි උපනාහො. සො එවං කුද්ධො උපනය්හන්තො ච සන්තෙපි අඤ්ඤස්ස ලාභිනො ගුණෙ මක්ඛෙති, අහම්පි තාදිසොති ච යුගග්ගාහං ගණ්හාති, අයමස්ස මක්ඛො ච පළාසො ච, එවං මක්ඛී පළාසී තස්ස ලාභසක්කාරාදීසු කිං ඉමස්ස ඉමිනාති ඉස්සති පදුස්සති, අයමස්ස ඉස්සා. සචෙ පනස්ස කාචි සම්පත්ති හොති, තස්සා තෙන සාධාරණභාවං ¶ න සහති, ඉදමස්ස මච්ඡෙරං. ලාභහෙතු ඛො පන අත්තනො සන්තෙපි දොසෙ පටිච්ඡාදෙති, අයමස්ස මායා. අසන්තෙපි ගුණෙ පකාසෙති. ඉදමස්ස සාඨෙය්යං. සො එවං පටිපන්නො සචෙ යථාධිප්පායං ලාභං ලභති, තෙන ථද්ධො හොති අමුදුචිත්තො, නයිදං එවං කාතබ්බන්ති ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යො, අයමස්ස ථම්භො. සචෙ පන නං කොචි කිඤ්චි වදති ‘‘නයිදං එවං කාතබ්බ’’න්ති, තෙන සාරද්ධචිත්තො හොති භාකුටිකමුඛො ‘‘කො මෙ ¶ ත්ව’’න්ති පසය්හ භාණී, අයමස්ස සාරම්භො. තතො ථම්භෙන ‘‘අහමෙව සෙය්යො’’ති අත්තානං මඤ්ඤන්තො මානී හොති. සාරම්භෙන ‘‘කෙ ඉමෙ’’ති පරෙ අතිමඤ්ඤන්තො අතිමානී, අයමස්ස මානො ච අතිමානො ච. සො තෙහි මානාතිමානෙහි ජාතිමදාදිඅනෙකරූපං මදං ජනෙති. මත්තො සමානො කාමගුණාදිභෙදෙසු වත්ථූසු පමජ්ජති, අයමස්ස මදො ච පමාදො චාති.

එවං ආමිසදායාදො අපරිමුත්තො හොති ඉමෙහි පාපකෙහි ධම්මෙහි අඤ්ඤෙහි ච එවරූපෙහි. එවං තාවෙත්ථ පහාතබ්බධම්මා වෙදිතබ්බා. පහානුපායො ¶ පාඨතො ච අත්ථතො ච සබ්බත්ථ නිබ්බිසෙසොයෙව.

ඤාණපරිචයපාටවත්ථං පනෙත්ථ අයං භෙදො ච කමො ච භාවනානයො ච වෙදිතබ්බො. තත්ථ භෙදො තාව, අයඤ්හි මජ්ඣිමා පටිපදා කදාචි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො හොති, කදාචි සත්තඞ්ගිකො. අයඤ්හි ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානවසෙන උප්පජ්ජමානො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො හොති, අවසෙසජ්ඣානවසෙන සත්තඞ්ගිකො. උක්කට්ඨනිද්දෙසතො පනිධ අට්ඨඞ්ගිකොති වුත්තො. ඉතො පරඤ්හි මග්ගඞ්ගං නත්ථි. එවං තාවෙත්ථ භෙදො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන සබ්බකුසලානං සම්මාදිට්ඨි සෙට්ඨා, යථාහ ‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්තී’’ති (ජා. 2.17.81). කුසලවාරෙ ච පුබ්බඞ්ගමා, යථාහ ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සම්මාදිට්ඨි පුබ්බඞ්ගමා හොති, සම්මාදිට්ඨිං සම්මාදිට්ඨීති පජානාති, මිච්ඡාදිට්ඨිං මිච්ඡාදිට්ඨීති පජානාතී’’ති (ම. නි. 3.136) විත්ථාරො. යථා චාහ ‘‘විජ්ජා ච ඛො, භික්ඛවෙ, පුබ්බඞ්ගමා කුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා’’ති. තප්පභවාභිනිබ්බත්තානි සෙසඞ්ගානි, යථාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස සම්මාසඞ්කප්පො පහොති…පෙ… සම්මාසතිස්ස සම්මාසමාධි පහොතී’’ති (ම. නි. 3.141). තස්මා ¶ ඉමිනා කමෙන එතානි අඞ්ගානි වුත්තානීති එවමෙත්ථ කමො වෙදිතබ්බො.

භාවනානයොති කොචි සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති, කොචි විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං. කථං? ඉධෙකච්චො පඨමං උපචාරසමාධිං වා අප්පනාසමාධිං වා උප්පාදෙති, අයං සමථො; සො තඤ්ච තංසම්පයුත්තෙ ච ධම්මෙ අනිච්චාදීහි විපස්සති, අයං විපස්සනා. ඉති පඨමං සමථො, පච්ඡා විපස්සනා. තෙන වුච්චති ‘‘සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙතී’’ති. තස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති, සො තං මග්ගං ආසෙවති ¶ භාවෙති බහුලීකරොති, තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො භාවයතො බහුලීකරොතො සංයොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති, එවං සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති.

ඉධ පනෙකච්චො වුත්තප්පකාරං සමථං අනුප්පාදෙත්වාව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ අනිච්චාදීහි විපස්සති, අයං ¶ විපස්සනා. තස්ස විපස්සනාපාරිපූරියා තත්ථ ජාතානං ධම්මානං වොස්සග්ගාරම්මණතො උප්පජ්ජති චිත්තස්ස එකග්ගතා, අයං සමථො. ඉති පඨමං විපස්සනා පච්ඡා සමථො. තෙන වුච්චති ‘‘විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙතී’’ති. තස්ස විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති, සො තං මග්ගං ආසෙවති…පෙ… බහුලීකරොති, තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො…පෙ… අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති (අ. නි. 4.170; පටි. ම. 2.1), එවං විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙති.

සමථපුබ්බඞ්ගමං පන විපස්සනං භාවයතොපි විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවයතොපි ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ සමථවිපස්සනා යුගනද්ධාව හොන්ති. එවමෙත්ථ භාවනානයො වෙදිතබ්බොති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ධම්මදායාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

34. එවං ¶ මෙ සුතන්ති භයභෙරවසුත්තං. තත්රායං අපුබ්බපදවණ්ණනා – අථාති අවිච්ඡෙදනත්ථෙ නිපාතො. ඛොති අවධාරණත්ථෙ, භගවතො සාවත්ථියං විහාරෙ අවිච්ඡින්නෙයෙවාති වුත්තං හොති. ජාණුස්සොණීති නෙතං තස්ස මාතාපිතූහි කතනාමං, අපිච ඛො ඨානන්තරපටිලාභලද්ධං. ජාණුස්සොණිට්ඨානං කිර නාමෙතං පුරොහිතට්ඨානං, තං තස්ස රඤ්ඤා දින්නං, තස්මා ‘‘ජානුස්සොණී’’ති වුච්චති. බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. ඉදමෙව හි ජාතිබ්රාහ්මණානං නිරුත්තිවචනං. අරියා පන බාහිතපාපත්තා බ්රාහ්මණාති වුච්චන්ති.

යෙන ¶ භගවා තෙනුපසඞ්කමීති යෙනාති භුම්මත්ථෙ කරණවචනං, තස්මා යත්ථ භගවා, තත්ථ උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යෙන වා කාරණෙන භගවා දෙවමනුස්සෙහි උපසඞ්කමිතබ්බො, තෙන කාරණෙන උපසඞ්කමීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. කෙන ච කාරණෙන භගවා උපසඞ්කමිතබ්බො? නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමාධිප්පායෙන, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායෙන ¶ දිජගණෙහි නිච්චඵලිතමහාරුක්ඛො විය.

උපසඞ්කමීති ච ගතොති වුත්තං හොති. උපසඞ්කමිත්වාති උපසඞ්කමනපරියොසානදීපනං. අථ වා එවං ගතො තතො ආසන්නතරං ඨානං භගවතො සමීපසඞ්ඛාතං ගන්ත්වාතිපි වුත්තං හොති. භගවතා සද්ධිං සම්මොදීති යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො භගවා තෙන, එවං සොපි භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි, සීතොදකං විය උණ්හොදකෙන සම්මොදිතං එකීභාවං අගමාසි. යාය ච ‘‘කච්චි තෙ, භො ගොතම, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, කච්චි භොතො ගොතමස්ස ගොතමසාවකානඤ්ච අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරො’’තිආදිකාය කථාය සම්මොදි, තං පීතිපාමොජ්ජසඞ්ඛාතසම්මොදජනනතො සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො ච සම්මොදනීයං, අත්ථබ්යඤ්ජනමධුරතාය සුචිරම්පි කාලං සාරෙතුං නිරන්තරං පවත්තෙතුං අරහරූපතො සරිතබ්බභාවතො ච සාරාණීයං. සුය්යමානසුඛතො ච සම්මොදනීයං, අනුස්සරියමානසුඛතො ච සාරණීයං. තථා බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතාය සම්මොදනීයං, අත්ථපරිසුද්ධතාය සාරණීයන්ති එවං අනෙකෙහි පරියායෙහි සම්මොදනීයං ¶ කථං සාරණීයං වීතිසාරෙත්වා පරියොසාපෙත්වා නිට්ඨාපෙත්වා යෙනත්ථෙන ආගතො, තං පුච්ඡිතුකාමො එකමන්තං නිසීදි.

එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. තස්මා යථා නිසින්නො එකමන්තං නිසින්නො හොති, තථා නිසීදීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. භුම්මත්ථෙ වා එතං උපයොගවචනං. නිසීදීති උපාවිසි. පණ්ඩිතා හි පුරිසා ගරුට්ඨානියං උපසඞ්කමිත්වා ආසනකුසලතාය එකමන්තං නිසීදන්ති, අයඤ්ච නෙසං අඤ්ඤතරො, තස්මා එකමන්තං නිසීදි.

කථං නිසින්නො පන එකමන්තං නිසින්නො හොතීති. ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා. සෙය්යථිදං, අතිදූරං අච්චාසන්නං උපරිවාතං උන්නතපදෙසං අතිසම්මුඛං අතිපච්ඡාති. අතිදූරෙ නිසින්නො හි සචෙ කථෙතුකාමො හොති, උච්චාසද්දෙන ¶ කථෙතබ්බං හොති. අච්චාසන්නෙ නිසින්නො සඞ්ඝට්ටනං කරොති. උපරිවාතෙ නිසින්නො සරීරගන්ධෙන බාධති. උන්නතප්පදෙසෙ නිසින්නො අගාරවං පකාසෙති. අතිසම්මුඛා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො ¶ හොති, චක්ඛුනා චක්ඛුං ආහච්ච දට්ඨබ්බං හොති. අතිපච්ඡා නිසින්නො සචෙ දට්ඨුකාමො හොති, ගීවං පසාරෙත්වා දට්ඨබ්බං හොති. තස්මා අයම්පි එතෙ ඡ නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජෙත්වා නිසීදි, තෙන වුත්තං ‘‘එකමන්තං නිසීදී’’ති.

යෙමෙති යෙ ඉමෙ. කුලපුත්තාති දුවිධා කුලපුත්තා ජාතිකුලපුත්තා ආචාරකුලපුත්තා. තත්ථ ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රට්ඨපාලො නාම කුලපුත්තො තස්මිංයෙව ථුල්ලකොට්ඨිකෙ අග්ගකුලස්ස පුත්තො’’ති (ම. නි. 2.294) එවං ආගතා උච්චාකුලප්පසුතා ජාතිකුලපුත්තා නාම. ‘‘යෙ තෙ කුලපුත්තා සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතා’’ති (ම. නි. 3.78) එවං ආගතා පන යත්ථ කත්ථචි කුලෙ පසුතාපි ආචාරසම්පන්නා ආචාරකුලපුත්තා නාම. ඉධ පන ද්වීහිපි කාරණෙහි කුලපුත්තායෙව.

සද්ධාති සද්ධාය. අගාරස්මාති අගාරතො. අනගාරියන්ති පබ්බජ්ජං භික්ඛුභාවඤ්ච. පබ්බජ්ජාපි හි නත්ථෙත්ථ අගාරියන්ති අනගාරියා, අගාරස්ස හිතං කසිගොරක්ඛාදිකම්මමෙත්ථ නත්ථීති අත්ථො. භික්ඛුපි නත්ථෙතස්ස අගාරන්ති අනගාරො, අනගාරස්ස භාවො අනගාරියං. පබ්බජිතාති ¶ උපගතා, එවං සබ්බථාපි අනගාරියසඞ්ඛාතං පබ්බජ්ජං භික්ඛුභාවං වා උපගතාති වුත්තං හොති. පුබ්බඞ්ගමොති පුරතො ගාමී නායකො. බහුකාරොති හිතකිරියාය බහූපකාරො. භවං තෙසං ගොතමො සමාදපෙතාති තෙ කුලපුත්තෙ භවං ගොතමො අධිසීලාදීනි ගාහෙතා සික්ඛාපෙතා. සා ජනතාති සො ජනසමූහො. දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජතීති දස්සනානුගතිං පටිපජ්ජති, යන්දිට්ඨිකො භවං ගොතමො යංඛන්තිකො යංරුචිකො, තෙපි තන්දිට්ඨිකා හොන්ති තංඛන්තිකා තංරුචිකාති අත්ථො.

කස්මා පනායං එවමාහාති? එස කිර පුබ්බෙ අනෙකෙ කුලපුත්තෙ අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙ දෙවපුත්තෙ විය පඤ්චහි කාමගුණෙහි පරිචාරියමානෙ අන්තො ච බහි ච සුසංවිහිතාරක්ඛෙ දිස්වා, තෙ අපරෙන සමයෙන භගවතො මධුරරසං ධම්මදෙසනං සුත්වා සද්ධාය ඝරා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා ඝාසච්ඡාදනපරමතාය ¶ සන්තුට්ඨෙ ආරඤ්ඤකෙසු සෙනාසනෙසු කෙනචි අරක්ඛියමානෙපි අනුස්සඞ්කිතාපරිසඞ්කිතෙ හට්ඨපහට්ඨෙ ¶ උදග්ගුදග්ගෙ අද්දස, දිස්වා ච ඉමෙසං කුලපුත්තානං ‘‘අයං ඵාසුවිහාරො කං නිස්සාය උප්පන්නො’’ති චින්තෙන්තො ‘‘සමණං ගොතම’’න්ති භගවති පසාදං අලත්ථ. සො තං පසාදං නිවෙදෙතුං භගවතො සන්තිකං ආගතො, තස්මා එවමාහ.

අථස්ස භගවා තං වචනං සම්පටිච්ඡන්තො අබ්භනුමොදන්තො ච එවමෙතං බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. වචනසම්පටිච්ඡනානුමොදනත්ථොයෙව හි එත්ථ අයං එවන්ති නිපාතො. මමං උද්දිස්සාති මං උද්දිස්ස. සද්ධාති සද්ධායෙව. න ඉණට්ඨා න භයට්ටාතිආදීනි සන්ධායාහ. ඊදිසානංයෙව හි භගවා පුබ්බඞ්ගමො, න ඉතරෙසං. දුරභිසම්භවානි හීති සම්භවිතුං දුක්ඛානි දුස්සහානි, න සක්කා අප්පෙසක්ඛෙහි අජ්ඣොගාහිතුන්ති වුත්තං හොති. අරඤ්ඤවනපත්ථානීති අරඤ්ඤානි ච වනපත්ථානි ච. තත්ථ කිඤ්චාපි අභිධම්මෙ නිප්පරියායෙන, ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛිලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං, තථාපි යන්තං ‘‘පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති ආරඤ්ඤිකඞ්ගනිප්ඵාදකං සෙනාසනං වුත්තං, තදෙව අධිප්පෙතන්ති වෙදිතබ්බං.

වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසීයති න වපීයති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචනං, වනපත්ථන්ති වනසණ්ඩානමෙතං සෙනාසනානං, වනපත්ථන්ති භිංසනකානමෙතං, වනපත්ථන්ති සලොමහංසානමෙතං, වනපත්ථන්ති ¶ පරියන්තානමෙතං, වනපත්ථන්ති න මනුස්සූපචාරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්ති. එත්ථ ච පරියන්තානන්ති ඉමමෙකං පරියායං ඨපෙත්වා සෙසපරියායෙහි වනපත්ථානි වෙදිතබ්බානී. පන්තානීති පරියන්තානි අතිදූරානි. දුක්කරං පවිවෙකන්ති කායවිවෙකං දුක්කරං. දුරභිරමන්ති අභිරමිතුං න සුඛං. එකත්තෙති එකීභාවෙ. කිං දස්සෙති? කායවිවෙකෙ කතෙපි තත්ථ චිත්තං අභිරමාපෙතුං දුක්කරං. ද්වයංද්වයාරාමො හි අයං ලොකොති. හරන්ති ¶ මඤ්ඤෙති හරන්ති විය ඝසන්ති විය. මනොති මනං. සමාධිං අලභමානස්සාති උපචාරසමාධිං වා අප්පනාසමාධිං වා අලභන්තස්ස. කිං දස්සෙති? ඊදිසස්ස භික්ඛුනො තිණපණ්ණමිගාදිසද්දෙහි විවිධෙහි ච භිංසනකෙහි වනානි චිත්තං වික්ඛිපන්ති මඤ්ඤෙති, සබ්බං බ්රාහ්මණො සද්ධාපබ්බජිතානං කුලපුත්තානං අරඤ්ඤවාසෙ (විභ. 529) විම්හිතො ආහ.

35. අථස්ස ¶ භගවා පුරිමනයෙනෙව ‘‘එවමෙතං බ්රාහ්මණා’’තිආදීහි තං තං වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා අබ්භනුමොදිත්වා ච යස්මා සොළසසු ඨානෙසු ආරම්මණපරිග්ගහරහිතානංයෙව තාදිසානි සෙනාසනානි දුරභිසම්භවානි, න තෙසු ආරම්මණපරිග්ගාහයුත්තානං, අත්තනා ච බොධිසත්තො සමානො තාදිසො අහොසි, තස්මා අත්තනො තාදිසානං සෙනාසනානං දුරභිසම්භවතං දස්සෙතුං, මය්හම්පි ඛොතිආදිමාහ.

තත්ථ පුබ්බෙව සම්බොධාති සම්බොධතො පුබ්බෙව, අරියමග්ගප්පත්තිතො අපරභාගෙයෙවාති වුත්තං හොති. අනභිසම්බුද්ධස්සාති අප්පටිවිද්ධචතුසච්චස්ස. බොධිසත්තස්සෙව සතොති බුජ්ඣනකසත්තස්සෙව සම්මාසම්බොධිං අධිගන්තුං අරහසත්තස්සෙව සතො, බොධියා වා සත්තස්සෙව ලග්ගස්සෙව සතො. දීපඞ්කරස්ස හි භගවතො පාදමූලෙ අට්ඨධම්මසමොධානෙන අභිනීහාරසමිද්ධිතො පභුති තථාගතො බොධියා සත්තො ලග්ගො ‘‘පත්තබ්බා මයා එසා’’ති තදධිගමාය පරක්කමං අමුඤ්චන්තොයෙව ආගතො, තස්මා බොධිසත්තොති වුච්චති. තස්ස මය්හන්ති තස්ස එවං බොධිසත්තස්සෙව සතො මය්හං. යෙ ඛො කෙචි සමණා වා බ්රාහ්මණා වාති යෙ කෙචි පබ්බජ්ජූපගතා වා භොවාදිනො වා.

අපරිසුද්ධකායකම්මන්තාති අපරිසුද්ධෙන පාණාතිපාතාදිනා කායකම්මන්තෙන සමන්නාගතා. අපරිසුද්ධකායකම්මන්තසන්දොසහෙතූති ¶ අපරිසුද්ධස්ස කායකම්මන්තසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො දොසස්ස හෙතු, අපරිසුද්ධකායකම්මන්තකාරණාති වුත්තං හොති. හවෙති එකංසවචනෙ නිපාතො. අකුසලන්ති සාවජ්ජං අක්ඛෙමඤ්ච. භයභෙරවන්ති භයඤ්ච භෙරවඤ්ච. චිත්තුත්රාසස්ස ච භයානකාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනං. තත්ර ¶ භයං සාවජ්ජට්ඨෙන අකුසලං, භෙරවං අක්ඛෙමට්ඨෙනාති වෙදිතබ්බං. අව්හායන්තීති පක්කොසන්ති. කථං? තෙ හි පාණාතිපාතාදීනි කත්වා ‘‘මයං අයුත්තමකම්හා, සචෙ නො තෙ ජානෙය්යුං, යෙසං අපරජ්ඣිම්හා, ඉදානි අනුබන්ධිත්වා අනයබ්යසනං ආපාදෙය්යු’’න්ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගච්ඡන්තරෙ වා ගුම්බන්තරෙ වා නිසීදන්ති. තෙ ‘‘අප්පමත්තකම්පි තිණසද්දං වා පණ්ණසද්දං වා සුත්වා, ඉදානිම්හා නට්ඨා’’ති තසන්ති විත්තසන්ති, ආගන්ත්වා පරෙහි පරිවාරිතා විය බද්ධා වධිතා විය ච හොන්ති. එවං තං භයභෙරවං අත්තනි සමාරොපනට්ඨෙන අව්හායන්ති පක්කොසන්ති.

න ¶ ඛො පනාහං…පෙ… පටිසෙවාමීති අහං ඛො පන අපරිසුද්ධකායකම්මන්තො හුත්වා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි න පටිසෙවාමි. යෙ හි වොති එත්ථ වොති නිපාතමත්තං. අරියා වුච්චන්ති බුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච. පරිසුද්ධකායකම්මන්තාති ඊදිසා හුත්වා. තෙසමහං අඤ්ඤතරොති තෙසං අහම්පි එකො අඤ්ඤතරො. බොධිසත්තො හි ගහට්ඨොපි පබ්බජිතොපි පරිසුද්ධකායකම්මන්තොව හොති. භිය්යොති අතිරෙකත්ථෙ නිපාතො. පල්ලොමන්ති පන්නලොමතං, ඛෙමං සොත්ථිභාවන්ති අත්ථො. ආපාදින්ති ආපජ්ජිං, අතිරෙකං සොත්ථිභාවං අතිරෙකෙන වා සොත්ථිභාවමාපජ්ජින්ති වුත්තං හොති. අරඤ්ඤෙ විහාරායාති අරඤ්ඤෙ විහාරත්ථාය.

36. එස නයො සබ්බත්ථ. අයං පන විසෙසො, වචීකම්මන්තවාරෙ තාව අපරිසුද්ධවචීකම්මන්තාති අපරිසුද්ධෙන මුසාවාදාදිනා වචීකම්මන්තෙන සමන්නාගතා. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ මුසාවාදෙන පරස්ස අත්ථං භඤ්ජිත්වා, පිසුණවාචාය මිත්තභෙදං කත්වා ඵරුසවාචාය පරෙසං පරිසමජ්ඣෙ මම්මානි තුදිත්වා නිරත්ථකවාචාය පරසත්තානං කම්මන්තෙ නාසෙත්වා ¶ ‘‘මයං අයුත්තමකම්හා, සචෙ නො තෙ ජානෙය්යුං, යෙසං අපරජ්ඣිම්හා, ඉදානි අනුබන්ධිත්වා අනයබ්යසනං පාපෙය්යු’’න්ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගච්ඡන්තරෙ වා ගුම්බන්තරෙ වා නිසීදන්ති. තෙ ‘‘අප්පමත්තකම්පි තිණසද්දං වා පණ්ණසද්දං වා සුත්වා ඉදානිම්හා නට්ඨා’’ති තසන්ති විත්තසන්ති ආගන්ත්වා පරෙහි පරිවාරිතා විය බද්ධා වධිතා විය ච හොන්ති. එවං තං භයභෙරවං ¶ අත්තනි සමාරොපනට්ඨෙන අව්හායන්ති, පක්කොසන්ති.

මනොකම්මන්තවාරෙ අපරිසුද්ධමනොකම්මන්තාති අපරිසුද්ධෙන අභිජ්ඣාදිනා මනොකම්මන්තෙන සමන්නාගතා. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ පරෙසං රක්ඛිතගොපිතෙසු භණ්ඩෙසු අභිජ්ඣාවිසමලොභං උප්පාදෙත්වා පරස්ස කුජ්ඣිත්වා පරසත්තෙ මිච්ඡාදස්සනං ගාහාපෙත්වා මයං අයුත්තමකම්හා…පෙ… අත්තනි සමාරොපනට්ඨෙන අව්හායන්ති පක්කොසන්ති.

ආජීවවාරෙ ¶ අපරිසුද්ධාජීවාති අපරිසුද්ධෙන වෙජ්ජකම්මදූතකම්මවඩ්ඪිපයොගාදිනා එකවීසතිඅනෙසනභෙදෙන ආජීවෙන සමන්නාගතා. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ එවං ජීවිකං කප්පෙත්වා සුණන්ති – ‘‘සාසනසොධකා කිර තෙපිටකා භික්ඛූ සාසනං සොධෙතුං නික්ඛන්තා, අජ්ජ වා ස්වෙ වා ඉධාගමිස්සන්තී’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගච්ඡන්තරෙ වා…පෙ… තසන්ති විත්තසන්ති. තෙ හි ආගන්ත්වා පරිවාරෙත්වා ගහිතා විය ඔදාතවත්ථනිවාසිතා විය ච හොන්තීති. සෙසං තාදිසමෙව.

37. ඉතො පරං අභිජ්ඣාලූතිආදීසු කිඤ්චාපි අභිජ්ඣාබ්යාපාදා මනොකම්මන්තෙන සඞ්ගහිතා තථාපි නීවරණවසෙන පුන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ අභිජ්ඣාලූති පරභණ්ඩාදිඅභිජ්ඣායනසීලා. කාමෙසු තිබ්බසාරාගාති වත්ථුකාමෙසු බහලකිලෙසරාගා, තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ අවවත්ථිතාරම්මණා හොන්ති, තෙසං අවවත්ථිතාරම්මණානං අරඤ්ඤෙ විහරන්තානං දිවා දිට්ඨං රත්තිං භයභෙරවං හුත්වා උපට්ඨාති – ‘‘තෙ ආකුලචිත්තා අප්පමත්තකෙනපි තසන්ති විත්තසන්ති, රජ්ජුං වා ලතං වා දිස්වා සප්පසඤ්ඤිනො හොන්ති, ඛාණුං දිස්වා යක්ඛසඤ්ඤිනො, ථලං වා පබ්බතං වා දිස්වා හත්ථිසඤ්ඤිනො සප්පාදීහි අනයබ්යසනං ආපාදිතා විය හොන්තී’’ති. සෙසං තාදිසමෙව.

38. බ්යාපන්නචිත්තාති ¶ පකතිභාවවිජහනෙන විපන්නචිත්තා. කිලෙසානුගතඤ්හි චිත්තං පකතිභාවං විජහති, පුරාණභත්තබ්යඤ්ජනං විය පූතිකං හොති. පදුට්ඨමනසඞ්කප්පාති පදුට්ඨචිත්තසඞ්කප්පා, අභද්රකෙන පරෙසං අනත්ථජනකෙන චිත්තසඞ්කප්පෙන සමන්නාගතාති වුත්තං හොති. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? භයභෙරවාව්හායනං ¶ ඉතො පභුති අභිජ්ඣාලුවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන විසෙසො භවිස්සති, තත්ථ වක්ඛාම. න ඛො පනාහං බ්යාපන්නචිත්තොති එත්ථ පන මෙත්තචිත්තො අහං හිතචිත්තොති දස්සෙති, ඊදිසා හි බොධිසත්තා හොන්ති. එවං සබ්බත්ථ වුත්තදොසපටිපක්ඛවසෙන බොධිසත්තස්ස ගුණා වණ්ණෙතබ්බා.

39. ථිනමිද්ධපරියුට්ඨිතාති චිත්තගෙලඤ්ඤභූතෙන ථිනෙන සෙසනාමකායගෙලඤ්ඤභූතෙන මිද්ධෙන ච පරියුට්ඨිතා, අභිභූතා ගහිතාති වුත්තං හොති. තෙ නිද්දාබහුලා හොන්ති.

40. උද්ධතාති ¶ උද්ධච්චපකතිකා විප්ඵන්දමානචිත්තා, උද්ධච්චෙන හි එකාරම්මණෙ චිත්තං විප්ඵන්දති ධජයට්ඨියං වාතෙන පටාකා විය. අවූපසන්තචිත්තාති අනිබ්බුතචිත්තා, ඉධ කුක්කුච්චං ගහෙතුං වට්ටති.

41. කඞ්ඛී විචිකිච්ඡීති එත්ථ එකමෙවිදං පඤ්චමං නීවරණං. කිං නු ඛො ඉදන්ති ආරම්මණං කඞ්ඛනතො කඞ්ඛා, ඉදමෙවිදන්ති නිච්ඡෙතුං අසමත්ථභාවතො විචිකිච්ඡාති වුච්චති, තෙන සමන්නාගතා සමණබ්රාහ්මණා ‘‘කඞ්ඛී විචිකිච්ඡී’’ති වුත්තා.

42. අත්තුක්කංසනකා පරවම්භීති යෙ අත්තානං උක්කංසෙන්ති උක්ඛිපන්ති, උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, පරඤ්ච වම්භෙන්ති ගරහන්ති නින්දන්ති, නීචෙ ඨානෙ ඨපෙන්ති, තෙසමෙතං අධිවචනං. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ පරෙහි ‘‘අසුකො ච කිර අසුකො ච අත්තානං උක්කංසෙන්ති, අම්හෙ ගරහන්ති, දාසෙ විය කරොන්ති, ගණ්හථ නෙ’’ති අනුබද්ධා පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ගච්ඡන්තරෙ වා ගුම්බන්තරෙ වාති කායකම්මන්තසදිසං විත්ථාරෙතබ්බං.

43. ඡම්භීති කායථම්භනලොමහංසනකරෙන ථම්භෙන සමන්නාගතා. භීරුකජාතිකාති භීරුකපකතිකා, ගාමදාරකා විය භයබහුලා අසූරා කාතරාති වුත්තං හොති.

44. ලාභසක්කාරසිලොකන්ති ¶ එත්ථ ලබ්භතීති ලාභො, චතුන්නං පච්චයානමෙතං අධිවචනං. සක්කාරොති සුන්දරකාරො, පච්චයා එව හි පණීතපණීතා සුන්දරසුන්දරා ච අභිසඞ්ඛරිත්වා කතා සක්කාරාති වුච්චන්ති. යා ච පරෙහි අත්තනො ගාරවකිරියා පුප්ඵාදීහි වා පූජා. සිලොකොති වණ්ණභණනං එතං ¶ , ලාභඤ්ච සක්කාරඤ්ච සිලොකඤ්ච ලාභසක්කාරසිලොකං. නිකාමයමානාති පත්ථයමානා. භයභෙරවාව්හායනං අභිජ්ඣාලුවාරසදිසමෙව. තදත්ථදීපකං පනෙත්ථ පියගාමිකවත්ථුං කථෙන්ති –

එකො කිර පියගාමිකො නාම භික්ඛු සමාදින්නධුතඞ්ගානං භික්ඛූනං ලාභං දිස්වා ‘‘අහම්පි ධුතඞ්ගං සමාදියිත්වා ලාභං උප්පාදෙමී’’ති චින්තෙත්වා සොසානිකඞ්ගං සමාදාය සුසානෙ වසති. අථෙකදිවසං එකො කම්මමුත්තො ජරග්ගවො දිවා ගොචරෙ චරිත්වා රත්තිං තස්මිං සුසානෙ පුප්ඵගුම්බෙ සීසං කත්වා රොමන්ථයමානො අට්ඨාසි. පියගාමිකො රත්තිං චඞ්කමනා නික්ඛන්තො ¶ තස්ස හනුසද්දං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘අද්ධා මං ලාභගිද්ධො එස සුසානෙ වසතීති ඤත්වා දෙවරාජා විහෙඨෙතුං ආගතො’’ති, සො ජරග්ගවස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘සප්පුරිස දෙවරාජ අජ්ජ මෙ එකරත්තිං ඛම, ස්වෙ පට්ඨාය න එවං කරිස්සාමී’’ති නමස්සමානො සබ්බරත්තිං යාචන්තො අට්ඨාසි. තතො සූරියෙ උට්ඨිතෙ තං දිස්වා කත්තරයට්ඨියා පහරිත්වා පලාපෙසි ‘‘සබ්බරත්තිං මං භිංසාපෙසී’’ති.

45. කුසීතාති කොසජ්ජානුගතා. හීනවීරියාති හීනා වීරියෙන විරහිතා වියුත්තා, නිබ්බීරියාති වුත්තං හොති. තත්ථ කුසීතා කායිකවීරියාරම්භවිරහිතා හොන්ති, හීනවීරියා චෙතසිකවීරියාරම්භවිරහිතා. තෙ ආරම්මණවවත්ථානමත්තම්පි කාතුං න සක්කොන්ති. තෙසං අවවත්ථිතාරම්මණානන්ති සබ්බං පුබ්බසදිසමෙව.

46. මුට්ඨස්සතීති නට්ඨස්සතී. අසම්පජානාති පඤ්ඤාරහිතා, ඉමස්ස ච පටිපක්ඛෙ ‘‘උපට්ඨිතස්සතීහමස්මී’’ති වචනතො සතිභාජනියමෙවෙතං. පඤ්ඤා පනෙත්ථ සතිදුබ්බල්යදීපනත්ථං වුත්තා. දුවිධා හි සති පඤ්ඤාසම්පයුත්තා පඤ්ඤාවිප්පයුත්තා ච. තත්ථ පඤ්ඤාසම්පයුත්තා බලවතී, විප්පයුත්තා දුබ්බලා, තස්මා යදාපි තෙසං සති හොති, තදාපි අසම්පජානන්තා මුට්ඨස්සතීයෙව තෙ, දුබ්බලාය සතියා සතිකිච්චාභාවතොති එතමත්ථං දීපෙතුං ‘‘අසම්පජානා’’ති වුත්තං. තෙ එවං ¶ මුට්ඨස්සතී අසම්පජානා ආරම්මණවවත්ථානමත්තම්පි කාතුං න සක්කොන්තීති සබ්බං පුබ්බසදිසමෙව.

47. අසමාහිතාති උපචාරප්පනාසමාධිවිරහිතා. විබ්භන්තචිත්තාති උබ්භන්තචිත්තා. සමාධිවිරහෙන ලද්ධොකාසෙන උද්ධච්චෙන තෙසං සමාධිවිරහානං චිත්තං නානාරම්මණෙසු ¶ පරිබ්භමති, වනමක්කටො විය වනසාඛාසු උද්ධච්චෙන එකාරම්මණෙ විප්ඵන්දති. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙන තෙ එවං අසමාහිතා විබ්භන්තචිත්තා ආරම්මණවවත්ථානමත්තම්පි කාතුං න සක්කොන්තීති සබ්බං පුබ්බසදිසමෙව.

48. දුප්පඤ්ඤාති නිප්පඤ්ඤානමෙතං අධිවචනං. පඤ්ඤා පන දුට්ඨා නාම නත්ථි. එළමූගාති එලමුඛා, ඛ-කාරස්ස ග-කාරො කතො. ලාලමුඛාති වුත්තං හොති. දුප්පඤ්ඤානඤ්හි කථෙන්තානං ලාලා මුඛතො ගලති, ලාලා ච එලාති ¶ වුච්චති. යථාහ ‘‘පස්සෙලමූගං උරගං දුජ්ජිව්හ’’න්ති. තස්මා තෙ ‘‘එළමූගා’’ති වුච්චන්ති. ‘‘එලමුඛා’’තිපි පාඨො. ‘‘එලමුගා’’ති කෙචි පඨන්ති, අපරෙ ‘‘එලමුකා’’තිපි, සබ්බත්ථ ‘‘එලමුඛා’’ති අත්ථො. තෙ කථං භයභෙරවං අව්හායන්ති? තෙ දුප්පඤ්ඤා එළමූගා ආරම්මණවවත්ථානමත්තම්පි කාතුං න සක්කොන්ති. තෙසං අවවත්ථිතාරම්මණානං අරඤ්ඤෙ විහරන්තානං දිවා දිට්ඨං රත්තිං භයභෙරවං හුත්වා උපට්ඨාති ‘‘තෙ ආකුලචිත්තා අප්පමත්තකෙනපි තසන්ති විත්තසන්ති, රජ්ජුං වා ලතං වා දිස්වා සප්පසඤ්ඤිනො හොන්ති, ඛාණුං දිස්වා යක්ඛසඤ්ඤිනො, ථලං වා පබ්බතං වා දිස්වා හත්ථිසඤ්ඤිනො සප්පාදීහි අනයව්යසනං ආපාදිතා විය හොන්තී’’ති. එවං තං භයභෙරවං අත්තනි සමාරොපනට්ඨෙන අව්හායන්ති පක්කොසන්ති. පඤ්ඤාසම්පන්නොහමස්මීති එත්ථ පඤ්ඤාසම්පන්නොති පඤ්ඤාය සම්පන්නො සමන්නාගතො, නො ච ඛො විපස්සනාපඤ්ඤාය, න මග්ගපඤ්ඤාය, අපිච ඛො පන ඉමෙසු සොළසසු ඨානෙසු ආරම්මණවවත්ථානපඤ්ඤායාති අත්ථො. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයමෙවාති.

වචීකම්මන්තවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සොළසට්ඨානාරම්මණපරිග්ගහො නිට්ඨිතො.

49. තස්ස ¶ මය්හන්ති කො අනුසන්ධි? බොධිසත්තො කිර ඉමානි සොළසාරම්මණානි පරිග්ගණ්හන්තො ච භයභෙරවං අදිස්වා භයභෙරවං නාම එවරූපාසු රත්තීසු එවරූපෙ සෙනාසනෙ ච පඤ්ඤායති, හන්ද නං තත්ථාපි ගවෙසිස්සාමීති භයභෙරවගවෙසනමකාසි, එතමත්ථං භගවා ඉදානි බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙන්තො තස්ස මය්හන්තිආදිමාහ.

තත්ථ යා තාති උභයමෙතං රත්තීනංයෙව උද්දෙසනිද්දෙසවචනං. අභිඤ්ඤාතාති ¶ එත්ථ අභීති ලක්ඛණත්ථෙ උපසග්ගො. තස්මා අභිඤ්ඤාතාති චන්දපාරිපූරියා චන්දපරික්ඛයෙනාති එවමාදීහි ලක්ඛණෙහි ඤාතාති වෙදිතබ්බා. අභිලක්ඛිතාති එත්ථ උපසග්ගමත්තමෙව, තස්මා අභිලක්ඛිතාති ලක්ඛණීයා ඉච්චෙව අත්ථො, උපොසථසමාදානධම්මස්සවනපූජාසක්කාරාදිකරණත්ථං ලක්ඛෙතබ්බා සල්ලක්ඛෙතබ්බා උපලක්ඛෙතබ්බාති වුත්තං හොති.

චාතුද්දසීති ¶ පක්ඛස්ස පඨමදිවසතො පභුති චතුද්දසන්නං පූරණී එකා රත්ති. එවං පඤ්චදසී අට්ඨමී ච. පක්ඛස්සාති සුක්කපක්ඛස්ස කණ්හපක්ඛස්ස ච. එතා තිස්සො තිස්සො කත්වා ඡ රත්තියො, තස්මා සබ්බත්ථ පක්ඛවචනං යොජෙතබ්බං ‘‘පක්ඛස්ස චාතුද්දසී පක්ඛස්ස පඤ්චදසී පක්ඛස්ස අට්ඨමී’’ති. අථ පඤ්චමී කස්මා න ගහිතාති? අසබ්බකාලිකත්තා. බුද්ධෙ කිර භගවති අනුප්පන්නෙපි උප්පජ්ජිත්වා අපරිනිබ්බුතෙපි පඤ්චමී අනභිලක්ඛිතායෙව, පරිනිබ්බුතෙ පන ධම්මසඞ්ගාහකත්ථෙරා චින්තෙසුං ‘‘ධම්මස්සවනං චිරෙන හොතී’’ති. තතො සම්මන්නිත්වා පඤ්චමීති ධම්මස්සවනදිවසං ඨපෙසුං, තතො පභුති සා අභිලක්ඛිතා ජාතා, එවං අසබ්බකාලිකත්තා එත්ථ න ගහිතාති.

තථාරූපාසූති තථාවිධාසු. ආරාමචෙතියානීති පුප්ඵාරාමඵලාරාමාදයො ආරාමා එව ආරාමචෙතියානි. චිත්තීකතට්ඨෙන හි චෙතියානීති වුච්චන්ති, පූජනීයට්ඨෙනාති වුත්තං හොති. වනචෙතියානීති බලිහරණවනසණ්ඩසුභගවනදෙවසාලවනාදීනි වනානියෙව වනචෙතියානි. රුක්ඛචෙතියානීති ගාමනිගමාදිද්වාරෙසු පූජනීයරුක්ඛායෙව රුක්ඛචෙතියානි. ලොකියා හි දිබ්බාධිවත්ථාති වා මඤ්ඤමානා තෙසුයෙව වා දිබ්බසඤ්ඤිනො හුත්වා ආරාමවනරුක්ඛෙ චිත්තීකරොන්ති ¶ , පූජෙන්ති, තෙන තෙ සබ්බෙපි චෙතියානීති වුච්චන්ති. භිංසනකානීති භයජනකානි, පස්සතොපි සුණතොපි භයං ජනෙන්ති. සලොමහංසානීති සහෙව ලොමහංසෙන වත්තන්ති, පවිසමානස්සෙව ලොමහංසජනනතො. අප්පෙව නාම පස්සෙය්යන්ති අපි නාම තං භයභෙරවං පස්සෙය්යමෙව. අපරෙන සමයෙනාති, ‘‘එතදහොසි යංනූනාහ’’න්ති එවං චින්තිතකාලතො පට්ඨාය අඤ්ඤෙන කාලෙන.

තත්ථ ච මෙ බ්රාහ්මණ විහරතොති ¶ තථාරූපෙසු සෙනාසනෙසු යං යං මනුස්සානං ආයාචනඋපහාරකරණාරහං යක්ඛට්ඨානං පුප්ඵධූපමංසරුහිරවසාමෙදපිහකපප්ඵාසසුරාමෙරයාදීහි ඔකිණ්ණකිලින්නධරණිතලං එකනිපාතං විය යක්ඛරක්ඛසපිසාචානං, යං දිවාපි පස්සන්තානං හදයං මඤ්ඤෙ ඵලති, තං ඨානං සන්ධායාහ ‘‘තත්ථ ච මෙ, බ්රාහ්මණ, විහරතො’’ති. මගො වා ආගච්ඡතීති සිඞ්ගානි වා ඛුරානි වා කොට්ටෙන්තො ගොකණ්ණඛග්ගදීපිවරාහාදිභෙදො මගො වා ආගච්ඡති, සබ්බචතුප්පදානඤ්හි ඉධ මගොති නාමං. කත්ථචි පන කාළසිඞ්ගාලොපි වුච්චති. යථාහ –

‘‘උසභස්සෙව ¶ තෙ ඛන්ධො, සීහස්සෙව විජම්භිතං;

මගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ’’ති. (ජා. 1.3.133);

මොරො වා කට්ඨං පාතෙතීති මොරො වා සුක්ඛකට්ඨං රුක්ඛතො චාලෙත්වා පාතෙති. මොරග්ගහණෙන ච ඉධ සබ්බපක්ඛිග්ගහණං අධිප්පෙතං, තෙන යො කොචි පක්ඛීති වුත්තං හොති. අථ වා මොරො වාති වා සද්දෙන අඤ්ඤො වා කොචි පක්ඛීති. එස නයො පුරිමෙ මගග්ගහණෙපි. වාතො වා පණ්ණකසටං එරෙතීති වාතො වා පණ්ණකචවරං ඝට්ටෙති. එතං නූන තං භයභෙරවං ආගච්ඡතීති යමෙතං ආගච්ඡති, තං භයභෙරවං නූනාති. ඉතො පභුති ච ආරම්මණමෙව භයභෙරවන්ති වෙදිතබ්බං. පරිත්තස්ස ච අධිමත්තස්ස ච භයස්ස ආරම්මණත්තා සුඛාරම්මණං රූපං සුඛමිව. කිං නු ඛො අහං අඤ්ඤදත්ථු භයපටිකඞ්ඛී විහරාමීති අහං ඛො කිං කාරණං එකංසෙනෙව භයං ආකඞ්ඛමානො ඉච්ඡමානො හුත්වා විහරාමි.

යථාභූතං යථාභූතස්සාති යෙන යෙන ඉරියාපථෙන භූතස්ස භවිතස්ස සතො වත්තමානස්ස සමඞ්ගීභූතස්ස ¶ වා. මෙති මම සන්තිකෙ. තථාභූතං තථාභූතො වාති තෙන තෙනෙව ඉරියාපථෙන භූතො භවිතො සන්තො වත්තමානො සමඞ්ගීභූතො වාති අත්ථො. සො ඛො අහං…පෙ… පටිවිනෙමීති බොධිසත්තස්ස කිර චඞ්කමන්තස්ස තස්මිං මගසිඞ්ගඛුරසද්දාදිභෙදෙ භයභෙරවාරම්මණෙ ආගතෙ නෙව මහාසත්තො තිට්ඨති, න ¶ නිසීදති න සයති, අථ ඛො චඞ්කමන්තොව පරිවීමංසන්තො පරිවිචිනන්තො භයභෙරවං න පස්සති, මගසිඞ්ගඛුරසද්දාදිමත්තමෙව චෙතං හොති, සො තං ඤත්වා ඉදං නාමෙතං, න භයභෙරවන්ති තතො තිට්ඨති වා නිසීදති වා සයති වා. එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සො ඛො අහ’’න්තිආදිමාහ. එස නයො සබ්බපෙය්යාලෙසු. ඉතො පරඤ්ච ඉරියාපථපටිපාටියා අවත්වා ආසන්නපටිපාටියා ඉරියාපථා වුත්තාති වෙදිතබ්බා, චඞ්කමන්තස්ස හි භයභෙරවෙ ආගතෙ න ඨිතො න නිසින්නො න නිපන්නො ඨිතස්සාපි ආගතෙ න චඞ්කමීති එවං තස්ස ආසන්නපටිපාටියා වුත්තාති.

භයභෙරවසෙනාසනාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

50. එවං ¶ භිංසනකෙසුපි ඨානෙසු අත්තනො භයභෙරවාභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි ඣායීනං සම්මොහට්ඨානෙසු අත්තනො අසම්මොහවිහාරං දස්සෙතුං සන්ති ඛො පන, බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ.

තත්ථ සන්තීති අත්ථි සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති. රත්තිංයෙව සමානන්ති රත්තිංයෙව සන්තං, දිවාති සඤ්ජානන්තීති ‘‘දිවසො අය’’න්ති සඤ්ජානන්ති. දිවායෙව සමානන්ති දිවසංයෙව සන්තං. රත්තීති සඤ්ජානන්තීති ‘‘රත්ති අය’’න්ති සඤ්ජානන්ති. කස්මා පනෙතෙ එවංසඤ්ඤිනො හොන්තීති. වුට්ඨානකොසල්ලාභාවතො වා සකුණරුතතො වා. කථං? ඉධෙකච්චො ඔදාතකසිණලාභී දිවා පරිකම්මං කත්වා දිවා සමාපන්නො දිවායෙව වුට්ඨහාමීති මනසිකාරං උප්පාදෙති, නො ච ඛො අද්ධානපරිච්ඡෙදෙ කුසලො හොති. සො දිවසං අතික්කමිත්වා රත්තිභාගෙ වුට්ඨාති. ඔදාතකසිණඵරණවසෙන චස්ස විසදං හොති විභූතං සුවිභූතං. සො, දිවා වුට්ඨහාමීති උප්පාදිතමනසිකාරතාය ඔදාතකසිණඵරණවිසදවිභූතතාය ච රත්තිංයෙව සමානං දිවාති සඤ්ජානාති. ඉධ පනෙකච්චො නීලකසිණලාභී රත්තිං පරිකම්මං කත්වා රත්තිං සමාපන්නො රත්තිංයෙව වුට්ඨහාමීති ¶ මනසිකාරං උප්පාදෙති, නො ච ඛො අද්ධානපරිච්ඡෙදෙ කුසලො හොති. සො රත්තිං අතික්කමිත්වා දිවසභාගෙ වුට්ඨාති. නීලකසිණඵරණවසෙන චස්ස අවිසදං හොති අවිභූතං. සො රත්තිං වුට්ඨහාමීති උප්පාදිතමනසිකාරතාය නීලකසිණඵරණාවිසදාවිභූතතාය ච දිවායෙව සමානං රත්තීති සඤ්ජානාති. එවං තාව වුට්ඨානකොසල්ලාභාවතො එවංසඤ්ඤිනො හොන්ති.

සකුණරුතතො පන ඉධෙකච්චො අන්තොසෙනාසනෙ නිසින්නො හොති. අථ දිවා රවනකසකුණා කාකාදයො චන්දාලොකෙන දිවාති ¶ මඤ්ඤමානා රත්තිං රවන්ති, අඤ්ඤෙහි වා කාරණෙහි. සො තෙසං සද්දං සුත්වා රත්තිංයෙව සමානං දිවාති සඤ්ජානාති. ඉධ පනෙකච්චො පබ්බතන්තරෙ ගම්භීරාය ඝනවනප්පටිච්ඡන්නාය ගිරිගුහාය සත්තාහවද්දලිකාය වත්තමානාය අන්තරහිතසූරියාලොකෙ කාලෙ නිසින්නො හොති. අථ රත්තිං රවනකසකුණා උලූකාදයො මජ්ඣන්හිකසමයෙපි තත්ථ තත්ථ සමන්ධකාරෙ නිලීනා රත්තිසඤ්ඤාය වා අඤ්ඤෙහි වා කාරණෙහි රවන්ති. සො තෙසං සද්දං සුත්වා දිවායෙව සමානං රත්තීති සඤ්ජානාති. එවං සකුණරුතතො එවංසඤ්ඤිනො හොන්තීති. ඉදමහන්ති ඉදං අහං එවං සඤ්ජානනං ¶ . සම්මොහවිහාරස්මිං වදාමීති සම්මොහවිහාරපරියාපන්නං අන්තොගධං, සම්මොහවිහාරානං අඤ්ඤතරං වදාමීති වුත්තං හොති.

අහං ඛො පන බ්රාහ්මණ…පෙ… සඤ්ජානාමීති පාකටො බොධිසත්තස්ස රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො සත්තාහවද්දලෙපි චන්දිමසූරියෙසු අදිස්සමානෙසුපි ජානාතියෙව ‘‘එත්තකං පුරෙභත්තකාලො ගතො, එත්තකං පච්ඡාභත්තකාලො, එත්තකං පඨමයාමො, එත්තකං මජ්ඣිමයාමො, එත්තකං පච්ඡිමයාමො’’ති, තස්මා එවමාහ. අනච්ඡරියඤ්චෙතං යං පූරිතපාරමී බොධිසත්තො එවං ජානාති. පදෙසඤාණෙ ඨිතානං සාවකානම්පි හි රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො පාකටො හොති.

කල්යාණියමහාවිහාරෙ කිර ගොදත්තත්ථෙරො ද්වඞ්ගුලකාලෙ භත්තං ගහෙත්වා අඞ්ගුලකාලෙ භුඤ්ජති. සූරියෙ අදිස්සමානෙපි පාතොයෙව සෙනාසනං පවිසිත්වා තාය වෙලාය නික්ඛමති. එකදිවසං ආරාමිකා ‘‘ස්වෙ ථෙරස්ස නික්ඛමනකාලෙ පස්සාමා’’ති භත්තං සම්පාදෙත්වා කාලත්ථම්භමූලෙ නිසීදිංසු. ථෙරො ද්වඞ්ගුලකාලෙයෙව නික්ඛමති. තතො පභුති කිර සූරියෙ අදිස්සමානෙපි ථෙරස්ස නික්ඛමනසඤ්ඤාය එව භෙරිං ආකොටෙන්ති.

අජගරවිහාරෙපි ¶ කාළදෙවත්ථෙරො අන්තොවස්සෙ යාමගණ්ඩිකං පහරති, ආචිණ්ණමෙතං ථෙරස්ස. න ච යාමයන්තනාළිකං පයොජෙති, අඤ්ඤෙ භික්ඛූ පයොජෙන්ති. අථ නික්ඛන්තෙ පඨමෙ යාමෙ ථෙරෙ මුග්ගරං ගහෙත්වා ඨිතමත්තෙයෙව එකං ද්වෙ වාරෙ පහරන්තෙයෙව වා යාමයන්තං පතති, එවං තීසු යාමෙසු සමණධම්මං කත්වා ථෙරො පාතොයෙව ගාමං පවිසිත්වා පිණ්ඩපාතං ආදාය විහාරං ආගන්ත්වා භොජනවෙලාය ¶ පත්තං ගහෙත්වා දිවා විහාරට්ඨානං ගන්ත්වා සමණධම්මං කරොති. භික්ඛූ කාලත්ථම්භං දිස්වා ථෙරස්ස අදිස්වා ආගමනත්ථාය පෙසෙන්ති. සො භික්ඛු ථෙරං දිවා විහාරට්ඨානා නික්ඛමන්තමෙව වා අන්තරාමග්ගෙ වා පස්සති. එවං පදෙසඤාණෙ ඨිතානං සාවකානම්පි රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො පාකටො හොති, කිමඞ්ගං පන බොධිසත්තානන්ති.

යං ඛො තං බ්රාහ්මණ…පෙ… වදෙය්යාති එත්ථ පන ‘‘යං ඛො තං, බ්රාහ්මණ, අසම්මොහධම්මො සත්තො ලොකෙ උප්පන්නො…පෙ… සුඛාය දෙවමනුස්සාන’’න්ති වචනං ¶ වදමානො කොචි සම්මා වදෙය්ය, සම්මා වදමානො සියා, න විතථවාදී අස්ස. මමෙව තං වචනං වදමානො සම්මා වදෙය්ය, සම්මා වදමානො සියා, න විතථවාදී අස්සාති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අසම්මොහධම්මොති අසම්මොහසභාවො. ලොකෙති මනුස්සලොකෙ. බහුජනහිතායාති බහුජනස්ස හිතත්ථාය, පඤ්ඤාසම්පත්තියා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකහිතූපදෙසකොති. බහුජනසුඛායාති බහුජනස්ස සුඛත්ථාය, චාගසම්පත්තියා උපකරණසුඛස්ස දායකොති. ලොකානුකම්පායාති ලොකස්ස අනුකම්පත්ථාය, මෙත්තාකරුණාසම්පත්තියා මාතාපිතරො විය ලොකස්ස රක්ඛිතා ගොපයිතාති. අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානන්ති ඉධ දෙවමනුස්සග්ගහණෙන ච භබ්බපුග්ගලවෙනෙය්යසත්තෙයෙව ගහෙත්වා තෙසං නිබ්බානමග්ගඵලාධිගමාය අත්තනො උප්පත්තිං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බො. අත්ථායාති හි වුත්තෙ පරමත්ථත්ථාය නිබ්බානායාති වුත්තං හොති. හිතායාති වුත්තෙ තං සම්පාපකමග්ගත්ථායාති වුත්තං හොති, නිබ්බානසම්පාපකමග්ගතො හි උත්තරි හිතං නාම නත්ථි. සුඛායාති වුත්තෙ ඵලසමාපත්තිසුඛත්ථායාති වුත්තං හොති, තතො උත්තරි සුඛාභාවතො. වුත්තඤ්චෙතං ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ති (දී. නි. 3.355; අ. නි. 5.27; විභ. 804).

අසම්මොහවිහාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

51. එවං ¶ භගවා බුද්ධගුණපටිලාභාවසානං අත්තනො අසම්මොහවිහාරං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙත්වා ඉදානි යාය පටිපදාය තං කොටිප්පත්තං අසම්මොහවිහාරං අධිගතො, තං පුබ්බභාගතො පභුති දස්සෙතුං ආරද්ධං ඛො පන මෙ බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ.

කෙචි පනාහු ‘‘ඉමං අසම්මොහවිහාරං සුත්වා බ්රාහ්මණස්ස චිත්තමෙවං උප්පන්නං ‘කාය නු ඛො පටිපදාය ඉමං පත්තො’ති, තස්ස චිත්තමඤ්ඤාය ඉමායාහං පටිපදාය ඉමං උත්තමං අසම්මොහවිහාරං පත්තොති දස්සෙන්තො එවමාහා’’ති.

තත්ථ ¶ ¶ ආරද්ධං ඛො පන මෙ, බ්රාහ්මණ, වීරියං අහොසීති, බ්රාහ්මණ, න මයා අයං උත්තමො අසම්මොහවිහාරො කුසීතෙන මුට්ඨස්සතිනා සාරද්ධකායෙන වික්ඛිත්තචිත්තෙන වා අධිගතො, අපිච ඛො තදධිගමාය ආරද්ධං ඛො පන මෙ වීරියං අහොසි, බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙන මයා චතුරඞ්ගවීරියං ආරද්ධං අහොසි, පග්ගහිතං අසිථිලප්පවත්තිතන්ති වුත්තං හොති. ආරද්ධත්තායෙව ච මෙතං අසල්ලීනං අහොසි.

උපට්ඨිතා සති අසම්මුට්ඨාති න කෙවලඤ්ච වීරියමෙව, සතිපි මෙ ආරම්මණාභිමුඛීභාවෙන උපට්ඨිතා අහොසි. උපට්ඨිතත්තායෙව ච අසම්මුට්ඨා. පස්සද්ධො කායොති කායචිත්තප්පස්සද්ධිසම්භවෙන කායොපි මෙ පස්සද්ධො අහොසි. තත්ථ යස්මා නාමකායෙ පස්සද්ධෙ රූපකායොපි පස්සද්ධොයෙව හොති, තස්මා නාමකායො රූපකායොති අවිසෙසෙත්වාව පස්සද්ධො කායොති වුත්තං. අසාරද්ධොති සො ච ඛො පස්සද්ධත්තායෙව අසාරද්ධො, විගතදරථොති වුත්තං හොති. සමාහිතං චිත්තං එකග්ගන්ති චිත්තම්පි මෙ සම්මා ආහිතං සුට්ඨු ඨපිතං අප්පිතං විය අහොසි. සමාහිතත්තා එව ච එකග්ගං අචලං නිප්ඵන්දනන්ති, එත්තාවතා ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදා කථිතා හොති.

ඉදානි ඉමාය පටිපදාය අධිගතං පඨමජ්ඣානං ආදිං කත්වා විජ්ජාත්තයපරියොසානං විසෙසං දස්සෙන්තො සො ඛො අහන්තිආදිමාහ. තත්ථ විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ ¶ විහාසින්ති එත්ථ තාව යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ පථවීකසිණකථායං වුත්තං. කෙවලඤ්හි තත්ථ ‘‘උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති ආගතං, ඉධ ‘‘විහාසි’’න්ති, අයමෙව විසෙසො. කිං කත්වා පන භගවා ඉමානි ඣානානි උපසම්පජ්ජ විහාසීති, කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා. කතරං? ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං.

ඉමානි ච පන චත්තාරි ඣානානි කෙසඤ්චි චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති, කෙසඤ්චි විපස්සනාපාදකානි, කෙසඤ්චි අභිඤ්ඤාපාදකානි, කෙසඤ්චි නිරොධපාදකානි, කෙසඤ්චි භවොක්කමනත්ථානි. තත්ථ ඛීණාසවානං චිත්තෙකග්ගතත්ථානි හොන්ති. තෙ හි සමාපජ්ජිත්වා ¶ එකග්ගචිත්තා සුඛං දිවසං විහරිස්සාමාති ඉච්චෙවං කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්ති. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සමාහිතෙන චිත්තෙන විපස්සිස්සාමාති නිබ්බත්තෙන්තානං විපස්සනාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘එකොපි ¶ හුත්වා බහුධා හොතී’’ති (දී. නි. 1.238; පටි. ම. 1.102) වුත්තනයා අභිඤ්ඤායො පත්ථෙන්තා නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං අභිඤ්ඤාපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා සත්තාහං අචිත්තා හුත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිරොධං නිබ්බානං පත්වා සුඛං විහරිස්සාමාති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං නිරොධපාදකානි හොන්ති. යෙ පන අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජිස්සාමාති නිබ්බත්තෙන්ති, තෙසං භවොක්කමනත්ථානි හොන්ති.

භගවතා පනිදං චතුත්ථජ්ඣානං බොධිරුක්ඛමූලෙ නිබ්බත්තිතං, තං තස්ස විපස්සනාපාදකඤ්චෙව අහොසි අභිඤ්ඤාපාදකඤ්ච සබ්බකිච්චසාධකඤ්ච, සබ්බලොකියලොකුත්තරගුණදායකන්ති වෙදිතබ්බං.

පුබ්බභාගපටිපදාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

52. යෙසඤ්ච ¶ ගුණානං දායකං අහොසි, තෙසං එකදෙසං දස්සෙන්තො සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙතිආදිමාහ. තත්ථ ද්වින්නං විජ්ජානං අනුපදවණ්ණනා චෙව භාවනානයො ච විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතො. කෙවලඤ්හි තත්ථ ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… අභිනින්නාමෙතී’’ති වුත්තං, ඉධ ‘‘අභිනින්නාමෙසි’’න්ති. අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාති අයඤ්ච අප්පනාවාරො තත්ථ අනාගතොති අයමෙව විසෙසො. තත්ථ සොති සො අහං. අභිනින්නාමෙසින්ති අභිනීහරිං. අභිනින්නාමෙසින්ති ච වචනතො සොති එත්ථ සො අහන්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා චිදං භගවතො වසෙන පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං ආගතං, තස්මා ‘‘සො තතො චුතො ඉධූපපන්නො’’ති එත්ථ එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. එත්ථ හි සො තතො චුතොති පටිනිවත්තන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණං. තස්මා ඉධූපපන්නොති ඉමිස්සා ඉධූපපත්තියා අනන්තරං. අමුත්ර උදපාදින්ති තුසිතභවනං සන්ධායාහාති වෙදිතබ්බො. තත්රාපාසිං එවංනාමොති තත්රාපි තුසිතභවනෙ සෙතකෙතු නාම දෙවපුත්තො අහොසිං. එවංගොත්තොති තාහි දෙවතාහි සද්ධිං එකගොත්තො. එවංවණ්ණොති සුවණ්ණවණ්ණො. එවමාහාරොති දිබ්බසුධාහාරො. එවංසුඛදුක්ඛප්පටිසංවෙදීති එවං දිබ්බසුඛපටිසංවෙදී. දුක්ඛං පන සඞ්ඛාරදුක්ඛමත්තමෙව ¶ . එවමායුපරියන්තොති එවං සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටිසට්ඨිවස්සසතසහස්සායුපරියන්තො. සො ¶ තතො චුතොති සො අහං තතො තුසිතභවනතො චුතො. ඉධූපපන්නොති ඉධ මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො.

අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදීසු මෙති මයා. විජ්ජාති විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා. කිං විදිතං කරොති? පුබ්බෙනිවාසං. අවිජ්ජාති තස්සෙව පුබ්බෙනිවාසස්ස අවිදිතකරණට්ඨෙන තප්පටිච්ඡාදකො මොහො වුච්චති. තමොති ස්වෙව මොහො පටිච්ඡාදකට්ඨෙන ‘‘තමො’’ති වුච්චති. ආලොකොති සායෙව විජ්ජා ඔභාසකරණට්ඨෙන ‘‘ආලොකො’’ති වුච්චති. එත්ථ ච විජ්ජා අධිගතාති අයං අත්ථො, සෙසං පසංසාවචනං. යොජනා පනෙත්ථ අයං ඛො මෙ විජ්ජා අධිගතා, තස්ස මෙ අධිගතවිජ්ජස්ස අවිජ්ජා විහතා, විනට්ඨාති අත්ථො. කස්මා? යස්මා විජ්ජා උප්පන්නා. එස නයො ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ.

යථා ¶ තන්ති එත්ථ යථාති ඔපම්මෙ. තන්ති නිපාතො. සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තස්ස. වීරියාතාපෙන ආතාපිනො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය පහිතත්තස්ස, පෙසිතත්තස්සාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘යථා අප්පමත්තස්ස ආතාපිනො පහිතත්තස්ස විහරතො අවිජ්ජා විහඤ්ඤෙය්ය, විජ්ජා උප්පජ්ජෙය්ය. තමො විහඤ්ඤෙය්ය, ආලොකො උප්පජ්ජෙය්ය. එවමෙව මම අවිජ්ජා විහතා, විජ්ජා උප්පන්නා. තමො විහතො, ආලොකො උප්පන්නො. එතස්ස මෙ පධානානුයොගස්ස අනුරූපමෙව ඵලං ලද්ධ’’න්ති.

පුබ්බෙනිවාසකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

53. චුතූපපාතකථායං යස්මා ඉධ භගවතො වසෙන පාළි ආගතා, තස්මා ‘‘පස්සාමි පජානාමී’’ති වුත්තං, අයං විසෙසො. සෙසං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තසදිසමෙව.

එත්ථ පන විජ්ජාති දිබ්බචක්ඛුඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති සත්තානං චුතිපටිසන්ධිපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති. යස්මා ච පූරිතපාරමීනං මහාසත්තානං පරිකම්මකිච්චං නාම නත්ථි. තෙ හි චිත්තෙ අභිනින්නාමිතමත්තෙයෙව අනෙකවිහිතං ¶ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්ති, දිබ්බෙන චක්ඛුනා සත්තෙ පස්සන්ති. තස්මා යො තත්ථ පරිකම්මං ආදිං කත්වා භාවනානයො වුත්තො, න තෙන ඉධ අත්ථොති.

දිබ්බචක්ඛුඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

54. තතියවිජ්ජාය සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙති විපස්සනාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානචිත්තං වෙදිතබ්බං. ආසවානං ඛයඤාණායාති ¶ අරහත්තමග්ගඤාණත්ථාය. අරහත්තමග්ගො හි ආසවවිනාසනතො ආසවානං ඛයොති වුච්චති, තත්ර චෙතං ඤාණං, තප්පරියාපන්නත්තාති. චිත්තං අභිනින්නාමෙසින්ති ¶ විපස්සනාචිත්තං අභිනීහරිං. සො ඉදං දුක්ඛන්ති එවමාදීසු ‘‘එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති සබ්බම්පි දුක්ඛසච්චං සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣිං. තස්ස ච දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තිකං තණ්හං අයං දුක්ඛසමුදයොති. තදුභයම්පි යං ඨානං පත්වා නිරුජ්ඣති, තං තෙසං අප්පවත්තිං නිබ්බානං අයං දුක්ඛනිරොධොති. තස්ස සම්පාපකං අරියමග්ගං අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති සරසලක්ඛණපටිවෙධෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාසිං ජානිං පටිවිජ්ඣින්ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං සරූපතො සච්චානි දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසවසෙන පරියායතො දස්සෙන්තො ඉමෙ ආසවාතිආදිමාහ. තස්ස මෙ එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස මය්හං එවං ජානන්තස්ස එවං පස්සන්තස්ස. සහ විපස්සනාය කොටිප්පත්තං මග්ගං කථෙති. කාමාසවාති කාමාසවතො. විමුච්චිත්ථාති ඉමිනා ඵලක්ඛණං දස්සෙති, මග්ගක්ඛණෙ හි චිත්තං විමුච්චති, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තං හොති. විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණන්ති ඉමිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණං දස්සෙති. ඛීණා ජාතීතිආදීහි තස්ස භූමිං, තෙන හි ඤාණෙන භගවා පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘ඛීණා ජාතී’’තිආදීනි අබ්භඤ්ඤාසි. කතමා පන භගවතො ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා, පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා, අනාගතෙ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා, තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතී’’ති ජානන්තො අබ්භඤ්ඤාසි.

වුසිතන්ති ¶ වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං, පුථුජ්ජනකල්යාණකෙන හි සද්ධිං සත්තසෙක්ඛා බ්රහ්මචරියවාසං වසන්ති නාම, ඛීණාසවො වුත්ථවාසො. තස්මා භගවා අත්තනො බ්රහ්මචරියවාසං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘වුසිතං බ්රහ්මචරිය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසි. කතං කරණීයන්ති චතූසු ¶ සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. පුථුජ්ජනකල්යාණකාදයො හි තං කිච්චං කරොන්ති, ඛීණාසවො කතකරණීයො. තස්මා භගවා අත්තනො කරණීයං පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘කතං කරණීය’’න්ති අබ්භඤ්ඤාසි.

නාපරං ¶ ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවංසොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනාකිච්චං මෙ නත්ථීති අබ්භඤ්ඤාසි. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං මය්හං නත්ථි. ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා රුක්ඛා විය. තෙ චරිමකවිඤ්ඤාණනිරොධෙන අනුපාදානො විය ජාතවෙදො නිබ්බායිස්සන්තීති අබ්භඤ්ඤාසි.

ඉදානි එවං පච්චවෙක්ඛණඤාණපරිග්ගහිතං ආසවානං ඛයඤාණාධිගමං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙන්තො, අයං ඛො මෙ බ්රාහ්මණාතිආදිමාහ. තත්ථ විජ්ජාති අරහත්තමග්ගඤාණවිජ්ජා. අවිජ්ජාති චතුසච්චපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. සෙසං වුත්තනයමෙව. එත්තාවතා ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන අතීතංසඤාණං, දිබ්බචක්ඛුනා පච්චුප්පන්නානාගතංසඤාණං, ආසවක්ඛයෙන සකලලොකියලොකුත්තරගුණන්ති එවං තීහි විජ්ජාහි සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුගුණෙ සඞ්ගහෙත්වා පකාසෙන්තො අත්තනො අසම්මොහවිහාරං බ්රාහ්මණස්ස දස්සෙසි.

ආසවක්ඛයඤාණකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

55. එවං වුත්තෙ කිර බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො සබ්බඤ්ඤුතං පටිජානාති, අජ්ජාපි ච අරඤ්ඤවාසං න විජහති, අත්ථි නු ඛ්වස්ස අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි කරණීය’’න්ති. අථස්ස භගවා අජ්ඣාසයං විදිත්වා ඉමිනා අජ්ඣාසයානුසන්ධිනා, සියා ඛො පන තෙතිආදිමාහ. තත්ථ සියා ඛො පන තෙ, බ්රාහ්මණ, එවමස්සාති, බ්රාහ්මණ, කදාචි තුය්හං එවං භවෙය්ය. න ඛො පනෙතං බ්රාහ්මණ එවං දට්ඨබ්බන්ති එතං ඛො පන, බ්රාහ්මණ, තයා මය්හං පන්තසෙනාසනපටිසෙවනං ¶ අවීතරාගාදිතායාති එවං න දට්ඨබ්බං. එවං පන්තසෙනාසනපටිසෙවනෙ අකාරණං පටික්ඛිපිත්වා කාරණං දස්සෙන්තො ද්වෙ ඛො අහන්තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථොයෙව අත්ථවසො. තස්මා ද්වෙ ඛො අහං, බ්රාහ්මණ, අත්ථවසෙති අහං ඛො, බ්රාහ්මණ, ද්වෙ අත්ථෙ ද්වෙ කාරණානි සම්පස්සමානොති වුත්තං හොති. අත්තනො ච දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරන්ති එත්ථ දිට්ඨධම්මො නාම අයං පච්චක්ඛො අත්තභාවො. සුඛවිහාරො නාම චතුන්නම්පි ඉරියාපථවිහාරානං ඵාසුතා, එකකස්ස හි ¶ ¶ අරඤ්ඤෙ අන්තමසො උච්චාරපස්සාවකිච්චං උපාදාය සබ්බෙව ඉරියාපථා ඵාසුකා හොන්ති, තස්මා දිට්ඨධම්මස්ස සුඛවිහාරන්ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්ඡිමඤ්ච ජනතං අනුකම්පමානොති කථං අරඤ්ඤවාසෙන පච්ඡිමා ජනතා අනුකම්පිතා හොති? සද්ධාපබ්බජිතා හි කුලපුත්තා භගවතො අරඤ්ඤවාසං දිස්වා භගවාපි නාම අරඤ්ඤසෙනාසනානි න මුඤ්චති, යස්ස නෙවත්ථි පරිඤ්ඤාතබ්බං න පහාතබ්බං න භාවෙතබ්බං න සච්ඡිකාතබ්බං, කිමඞ්ගං පන මයන්ති චින්තෙත්වා තත්ථ වසිතබ්බමෙව මඤ්ඤිස්සන්ති. එවං ඛිප්පමෙව දුක්ඛස්සන්තකරා භවිස්සන්ති. එවං පච්ඡිමා ජනතා අනුකම්පිතා හොති. එතමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පච්ඡිමඤ්ච ජනතං අනුකම්පමානො’’ති.

අරඤ්ඤවාසකාරණවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

56. තං සුත්වා අත්තමනො බ්රාහ්මණො අනුකම්පිතරූපාතිආදිමාහ. තත්ථ අනුකම්පිතරූපාති අනුකම්පිතජාතිකා අනුකම්පිතසභාවා. ජනතාති ජනසමූහො. යථා තං අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති යථා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අනුකම්පෙය්ය, තථෙව අනුකම්පිතරූපාති.

එවඤ්ච පන වත්වා පුන තං භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො භගවන්තං එතදවොච අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතමාති. තත්ථායං අභික්කන්තසද්දො ඛයසුන්දරාභිරූපඅබ්භනුමොදනෙසු දිස්සති. ‘‘අභික්කන්තා, භන්තෙ, රත්ති, නික්ඛන්තො පඨමො යාමො, චිරනිසින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’තිආදීසු (චූළව. 383; අ. නි. 8.20) හි ඛයෙ දිස්සති. ‘‘අයං ඉමෙසං චතුන්නං පුග්ගලානං අභික්කන්තතරො ච පණීතතරො චා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.100) සුන්දරෙ.

‘‘කො ¶ මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති. –

ආදීසු (වි. ව. 857) අභිරූපෙ. ‘‘අභික්කන්තං, භන්තෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.250; පාරා. 15) අබ්භනුමොදනෙ ¶ . ඉධාපි අබ්භනුමොදනෙයෙව. යස්මා ච අබ්භනුමොදනෙ, තස්මා සාධු සාධු භො, ගොතමාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති. –

ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. අථ ¶ වා අභික්කන්තන්ති අභිකන්තං. අතිඉට්ඨං අතිමනාපං, අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – අභික්කන්තං, භො ගොතම, යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදොති. භගවතොයෙව වා වචනං ද්වෙ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති – භොතො ගොතමස්ස වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො, අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො, තථා සද්ධාජනනතො, පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො, සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො, ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො, හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො, අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො, පඤ්ඤාවදාතතො, ආපාථරමණීයතො, විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො, වීමංසීයමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.

තතො පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛඨපිතං, හෙට්ඨාමුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරි මුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිච්ඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසීඅඩ්ඪරත්තඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමෙ, අයං තාව අනුත්තානපදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං අසද්ධම්මෙ පතිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය ¶ . එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා ¶ මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගප්පටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආචික්ඛන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරෙ නිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතධාරණෙන මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

දෙසනානුමොදනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං දෙසනං ථොමෙත්වා ඉමාය දෙසනාය රතනත්තයපසන්නචිත්තො පසන්නාකාරං කරොන්තො එසාහන්තිආදිමාහ. තත්ථ එසාහන්ති එසො අහං. භවන්තං ගොතමං සරණං ගච්ඡාමීති භවං මෙ ගොතමො සරණං පරායණං, අඝස්ස තාතා ¶ , හිතස්ස ච විධාතාති ඉමිනා අධිප්පායෙන භවන්තං ගොතමං ගච්ඡාමි, භජාමි, සෙවාමි, පයිරුපාසාමි, එවං වා ජානාමි, බුජ්ඣාමීති. යෙසඤ්හි ධාතූනං ගතිඅත්ථො, බුද්ධිපි තෙසං අත්ථො. තස්මා ගච්ඡාමීති ඉමස්ස ජානාමි, බුජ්ඣාමීති අයමත්ථො වුත්තො. ධම්මඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්චාති එත්ථ පන අධිගතමග්ගෙ සච්ඡිකතනිරොධෙ යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ ච අපායෙසු අපතමානෙ ධාරෙතීති ධම්මො, සො අත්ථතො අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (අ. නි. 4.34) විත්ථාරො. න කෙවලඤ්ච අරියමග්ගො චෙව නිබ්බානඤ්ච, අපිච ඛො අරියඵලෙහි සද්ධිං පරියත්තිධම්මොපි. වුත්තඤ්හෙතං ඡත්තමාණවකවිමානෙ –

‘‘රාගවිරාගමනෙජමසොකං, ධම්මමසඞ්ඛතමප්පටිකූලං;

මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තං, ධම්මමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 887);

එත්ථ රාගවිරාගොති මග්ගො කථිතො. අනෙජමසොකන්ති ඵලං. ධම්මමසඞ්ඛතන්ති නිබ්බානං. අප්පටිකූලං මධුරමිමං පගුණං සුවිභත්තන්ති පිටකත්තයෙන විභත්තා සබ්බධම්මක්ඛන්ධාති. දිට්ඨිසීලසඞ්ඝාතෙන ¶ සංහතොති සඞ්ඝො, සො අත්ථතො අට්ඨ අරියපුග්ගලසමූහො. වුත්තඤ්හෙතං තස්මිංයෙව විමානෙ.

‘‘යත්ථ ¶ ච දින්නමහප්ඵලමාහු, චතූසු සුචීසු පුරිසයුගෙසු;

අට්ඨ ච පුග්ගල ධම්මදසා තෙ, සඞ්ඝමිමං සරණත්ථමුපෙහී’’ති. (වි. ව. 888);

භික්ඛූනං සඞ්ඝො භික්ඛුසඞ්ඝො. එත්තාවතා බ්රාහ්මණො තීණි සරණගමනානි පටිවෙදෙසි.

ඉදානි තෙසු සරණගමනෙසු කොසල්ලත්ථං සරණං, සරණගමනං. යො ච සරණං ගච්ඡති, සරණගමනප්පභෙදො ¶ , සරණගමනස්ස ඵලං, සංකිලෙසො, භෙදොති අයං විධි වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං – පදත්ථතො තාව හිංසතීති සරණං, සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුක්ඛං දුග්ගතිපරිකිලෙසං හනති විනාසෙතීති අත්ථො, රතනත්තයස්සෙවෙතං අධිවචනං.

අථ වා හිතෙ පවත්තනෙන අහිතා ච නිවත්තනෙන සත්තානං භයං හිංසති බුද්ධො. භවකන්තාරා උත්තාරණෙන අස්සාසදානෙන ච ධම්මො. අප්පකානම්පි කාරානං විපුලඵලපටිලාභකරණෙන සඞ්ඝො. තස්මා ඉමිනාපි පරියායෙන රතනත්තයං සරණං. තප්පසාදතග්ගරුතාහි විහතකිලෙසො තප්පරායණතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං. තංසමඞ්ගිසත්තො සරණං ගච්ඡති, වුත්තප්පකාරෙන චිත්තුප්පාදෙන එතානි මෙ තීණි සරණානි සරණං, එතානි පරායණන්ති එවං උපෙතීති අත්ථො. එවං තාව සරණං සරණගමනං යො ච සරණං ගච්ඡතීති ඉදං තයං වෙදිතබ්බං.

සරණගමනප්පභෙදෙ පන දුවිධං සරණගමනං ලොකුත්තරං ලොකියඤ්ච. තත්ථ ලොකුත්තරං දිට්ඨසච්චානං ¶ මග්ගක්ඛණෙ සරණගමනුපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣති. ලොකියං පුථුජ්ජනානං සරණගමනුපක්කිලෙසවික්ඛම්භනෙන ආරම්මණතො බුද්ධාදිගුණාරම්මණං හුත්වා ඉජ්ඣති, තං අත්ථතො බුද්ධාදීසු වත්ථූසු සද්ධාපටිලාභො, සද්ධාමූලිකා ච සම්මාදිට්ඨි දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දිට්ඨිජුකම්මන්ති වුච්චති.

තයිදං චතුධා පවත්තති අත්තසන්නිය්යාතනෙන තප්පරායණතාය සිස්සභාවූපගමනෙන පණිපාතෙනාති. තත්ථ අත්තසන්නිය්යාතනං නාම ‘‘අජ්ජ ¶ ආදිං කත්වා අහං අත්තානං බුද්ධස්ස නිය්යාතෙමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්සා’’ති එවං බුද්ධාදීනං අත්තපරිච්චජනං. තප්පරායණතා නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධපරායණො, ධම්මපරායණො, සඞ්ඝපරායණො ඉති මං ධාරෙථා’’ති එවං තප්පරායණභාවො. සිස්සභාවූපගමනං නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං බුද්ධස්ස අන්තෙවාසිකො, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්සාති මං ධාරෙථා’’ති එවං සිස්සභාවූපගමො. පණිපාතො නාම ‘‘අජ්ජ ආදිං කත්වා අහං අභිවාදනපච්චුට්ඨානඅඤ්ජලිකම්මසාමීචිකම්මං බුද්ධාදීනංයෙව තිණ්ණං වත්ථූනං කරොමි, ඉති මං ධාරෙථා’’ති එවං බුද්ධාදීසු ¶ පරමනිපච්චකාරො. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරම්පි කරොන්තෙන ගහිතංයෙව හොති සරණගමනං.

අපිච භගවතො අත්තානං පරිච්චජාමි, ධම්මස්ස, සඞ්ඝස්ස අත්තානං පරිච්චජාමි. ජීවිතං පරිච්චජාමි, පරිච්චත්තොයෙව මෙ අත්තා, පරිච්චත්තංයෙව මෙ ජීවිතං, ජීවිතපරියන්තිකං බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි, බුද්ධො මෙ සරණං ලෙණං තාණන්ති එවම්පි අත්තසන්නිය්යාතනං වෙදිතබ්බං. ‘‘සත්ථාරඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සුගතඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං භගවන්තමෙව පස්සෙය්යං, සම්මාසම්බුද්ධඤ්ච වතාහං පස්සෙය්යං භගවන්තමෙව පස්සෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 2.154) එවම්පි මහාකස්සපස්ස සරණගමනං විය සිස්සභාවූපගමනං දට්ඨබ්බං.

‘‘සො අහං විචරිස්සාමි, ගාමා ගාමං පුරා පුරං;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මත’’න්ති. (සු. නි. 194; සං. නි. 1.246) –

එවම්පි ආළවකාදීනං සරණගමනං විය තප්පරායණතා වෙදිතබ්බා. ‘‘අථ ඛො බ්රහ්මායු බ්රාහ්මණො ¶ උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා භගවතො පාදානි මුඛෙන ච පරිචුම්බති, පාණීහි ච පරිසම්බාහති, නාමඤ්ච සාවෙති බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො, බ්රහ්මායු අහං, භො ගොතම, බ්රාහ්මණො’’ති (ම. නි. 2.394) එවම්පි පණිපාතො දට්ඨබ්බො.

සො පනෙස ඤාතිභයාචරියදක්ඛිණෙය්යවසෙන චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යපණිපාතෙන සරණගමනං හොති, න ඉතරෙහි. සෙට්ඨවසෙනෙව හි සරණං ගය්හති, සෙට්ඨවසෙන භිජ්ජති, තස්මා යො සාකියො ¶ වා කොලියො වා ‘‘බුද්ධො අම්හාකං ඤාතකො’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා ‘‘සමණො ගොතමො රාජපූජිතො මහානුභාවො, අවන්දියමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යා’’ති භයෙන වන්දති, අග්ගහිතමෙව හොති සරණං. යො වා බොධිසත්තකාලෙ භගවතො සන්තිකෙ කිඤ්චි උග්ගහිතං සරමානො බුද්ධකාලෙ වා –

‘‘එකෙන භොගෙ භුඤ්ජෙය්ය, ද්වීහි කම්මං පයොජයෙ;

චතුත්ථඤ්ච නිධාපෙය්ය, ආපදාසු භවිස්සතී’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවරූපං අනුසාසනිං උග්ගහෙත්වා ‘‘ආචරියො මෙ’’ති වන්දති, අග්ගහිතමෙව ¶ හොති සරණං. යො පන ‘‘අයං ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යො’’ති වන්දති, තෙනෙව ගහිතං හොති සරණං.

එවං ගහිතසරණස්ස ච උපාසකස්ස වා උපාසිකාය වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු පබ්බජිතම්පි ඤාතිං ‘‘ඤාතකො මෙ අය’’න්ති වන්දතො සරණගමනං න භිජ්ජති, පගෙව අපබ්බජිතං. තථා රාජානං භයවසෙන වන්දතො, සො හි රට්ඨපූජිතත්තා අවන්දියමානො අනත්ථම්පි කරෙය්යාති. තථා යංකිඤ්චි සිප්පං සික්ඛාපකං තිත්ථියං ‘‘ආචරියො මෙ අය’’න්ති වන්දතොපි න භිජ්ජතීති එවං සරණගමනප්පභෙදො වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච ලොකුත්තරස්ස සරණගමනස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵලං, සබ්බදුක්ඛක්ඛයො ආනිසංසඵලං. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යො ¶ ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච, සඞ්ඝඤ්ච සරණං ගතො;

චත්තාරි අරියසච්චානි, සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සති.

දුක්ඛං දුක්ඛසමුප්පාදං, දුක්ඛස්ස ච අතික්කමං;

අරියඤ්චට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං, දුක්ඛූපසමගාමිනං.

එතං ඛො සරණං ඛෙමං, එතං සරණමුත්තමං;

එතං සරණමාගම්ම, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති. (ධ. ප. 190-192);

අපිච නිච්චතො අනුපගමනාදිවසෙන පෙතස්ස ආනිසංසඵලං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං, ‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය, සුඛතො උපගච්ඡෙය්ය, කඤ්චි ධම්මං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පිතරං අරහන්තං ¶ ජීවිතා වොරොපෙය්ය, දුට්ඨචිත්තො තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඝං භින්දෙය්ය, අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.128; අ. නි. 1.268-276).

ලොකියස්ස පන සරණගමනස්ස භවසම්පදාපි භොගසම්පදාපි ඵලමෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. (සං. නි. 1.37);

අපරම්පි ¶ වුත්තං ‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො අසීතියා දෙවතාසහස්සෙහි සද්ධිං යෙනායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො, තෙනුපසඞ්කමි…පෙ… එකමන්තං ඨිතං ඛො සක්කං දෙවානමින්දං ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානො එතදවොච ‘සාධු ඛො දෙවානමින්ද බුද්ධං සරණගමනං හොති, බුද්ධං සරණගමනහෙතු ඛො දෙවානමින්ද එවමිධෙකච්චෙ සත්තා කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං ¶ උපපජ්ජන්තී’ති. තෙ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හන්ති දිබ්බෙන ආයුනා දිබ්බෙන වණ්ණෙන සුඛෙන යසෙන ආධිපතෙය්යෙන දිබ්බෙහි රූපෙහි සද්දෙහි ගන්ධෙහි රසෙහි ඵොට්ඨබ්බෙහී’’ති (සං. නි. 4.341). එස නයො ධම්මෙ සඞ්ඝෙ ච. අපිච වෙලාමසුත්තාදිවසෙනාපි (අ. නි. 9.20) සරණගමනස්ස ඵලවිසෙසො වෙදිතබ්බො. එවං සරණගමනඵලං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ලොකියසරණගමනං තීසු වත්ථූසු අඤ්ඤාණසංසයමිච්ඡාඤාණාදීහි සංකිලිස්සති, න මහාජුතිකං හොති, න මහාවිප්ඵාරං. ලොකුත්තරස්ස නත්ථි සංකිලෙසො. ලොකියස්ස ච සරණගමනස්ස දුවිධො භෙදො සාවජ්ජො අනවජ්ජො ච. තත්ථ සාවජ්ජො අඤ්ඤසත්ථාරාදීසු අත්තසන්නිය්යාතනාදීහි හොති, සො අනිට්ඨඵලො. අනවජ්ජො කාලං කිරියාය, සො අවිපාකත්තා අඵලො. ලොකුත්තරස්ස පන නෙවත්ථි භෙදො. භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො අඤ්ඤසත්ථාරං න උද්දිසතීති එවං සරණගමනස්ස සංකිලෙසො ච භෙදො ච වෙදිතබ්බොති. උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතූති මං භවං ගොතමො ‘‘උපාසකො අය’’න්ති එවං ධාරෙතු, ජානාතූති අත්ථො.

උපාසකවිධිකොසල්ලත්ථං ¶ පනෙත්ථ කො උපාසකො, කස්මා උපාසකොති වුච්චති, කිමස්ස සීලං, කො ආජීවො, කා විපත්ති, කා සම්පත්තීති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ කො උපාසකොති යො කොචි තිසරණගතො ගහට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘යතො ඛො මහානාම උපාසකො බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති. එත්තාවතා ඛො මහානාම උපාසකො හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කස්මා උපාසකොති රතනත්තයස්ස උපාසනතො. සො හි බුද්ධං උපාසතීති උපාසකො. ධම්මං, සඞ්ඝං උපාසතීති උපාසකො.

කිමස්ස ¶ සීලන්ති පඤ්ච වෙරමණියො. යථාහ ‘‘යතො ඛො මහානාම උපාසකො පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති අදින්නාදානා ¶ , කාමෙසු මිච්ඡාචාරා, මුසාවාදා, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති. එත්තාවතා ඛො මහානාම උපාසකො සීලවා හොතී’’ති (සං. නි. 5.1033).

කො ආජීවොති පඤ්ච මිච්ඡාවණිජ්ජා පහාය ධම්මෙන සමෙන ජීවිතකප්පනං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පඤ්චිමා, භික්ඛවෙ, වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා. කතමා පඤ්ච? සත්ථවණිජ්ජා, සත්තවණිජ්ජා, මංසවණිජ්ජා, මජ්ජවණිජ්ජා, විසවණිජ්ජා. ඉමා ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්ච වණිජ්ජා උපාසකෙන අකරණීයා’’ති (අ. නි. 5.177).

කා විපත්තීති යා තස්සෙව සීලස්ස ච ආජීවස්ස ච විපත්ති, අයමස්ස විපත්ති. අපිච යාය එස චණ්ඩාලො චෙව හොති මලඤ්ච පතිකුට්ඨො ච. සාපිස්ස විපත්තීති වෙදිතබ්බා. තෙ ච අත්ථතො අස්සද්ධියාදයො පඤ්ච ධම්මා හොන්ති. යථාහ ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො උපාසකචණ්ඩාලො ච හොති උපාසකමලඤ්ච උපාසකපතිකුට්ඨො ච. කතමෙහි පඤ්චහි? අස්සද්ධො හොති, දුස්සීලො හොති, කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, මඞ්ගලං පච්චෙති නො කම්මං, ඉතො ච බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසති තත්ථ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

කා ¶ සම්පත්තීති යා චස්ස සීලසම්පදා ච ආජීවසම්පදා ච, සා සම්පත්ති. යෙ චස්ස රතනභාවාදිකරා සද්ධාදයො පඤ්ච ධම්මා. යථාහ ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො උපාසකො උපාසකරතනඤ්ච හොති උපාසකපදුමඤ්ච උපාසකපුණ්ඩරීකඤ්ච. කතමෙහි පඤ්චහි? සද්ධො හොති, සීලවා හොති, න කොතූහලමඞ්ගලිකො හොති, කම්මං පච්චෙති නො මඞ්ගලං, න ඉතො බහිද්ධා දක්ඛිණෙය්යං ගවෙසති, ඉධ ච පුබ්බකාරං කරොතී’’ති (අ. නි. 5.175).

අජ්ජතග්ගෙති එත්ථ අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි ¶ දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය, (කථා. 441) උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374), අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34) සෙට්ඨෙ. ඉධ පනායං ¶ ආදිම්හි දට්ඨබ්බො. තස්මා අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වා, එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අජ්ජතන්ති අජ්ජභාවං. අජ්ජදග්ගෙති වා පාඨො, ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති අත්ථො.

පාණුපෙතන්ති පාණෙහි උපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං. අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං උපාසකං කප්පියකාරකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු ජානාතු. අහඤ්හි සචෙපි මෙ තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දෙය්ය, නෙව බුද්ධං ‘‘න බුද්ධො’’ති වා ධම්මං ‘‘න ධම්මො’’ති වා, සඞ්ඝං ‘‘න සඞ්ඝො’’ති වා වදෙය්යන්ති. එවං අත්තසන්නිය්යාතනෙන සරණං ගන්ත්වා චතූහි ච පච්චයෙහි පවාරෙත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමීති.

උපාසකවිධිකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

57. එවං ¶ ¶ මෙ සුතං…පෙ… ආයස්මා සාරිපුත්තොති අනඞ්ගණසුත්තං. තත්රායං අනුත්තානපදවණ්ණනා – යථා චෙත්ථ, එවං සබ්බසුත්තෙසු. තස්මා ඉතො පරං එත්තකම්පි අවත්වා අපුබ්බපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම.

චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. පුග්ගලාති සත්තා නරා පොසා. එත්තාවතා ච පුග්ගලවාදී මහාථෙරොති න ගහෙතබ්බං, අයඤ්හි ආයස්මා බුද්ධපුත්තානං සෙට්ඨො, සො බුද්ධස්ස භගවතො දෙසනං අවිලොමෙන්තොයෙව දෙසෙති.

සම්මුතිපරමත්ථදෙසනාකථාවණ්ණනා

බුද්ධස්ස භගවතො දුවිධා දෙසනා සම්මුතිදෙසනා, පරමත්ථදෙසනා චාති. තත්ථ පුග්ගලො සත්තො ඉත්ථී පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරොති එවරූපා සම්මුතිදෙසනා. අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, ඛන්ධා ධාතූ ආයතනානි සතිපට්ඨානාති එවරූපා පරමත්ථදෙසනා.

තත්ථ භගවා යෙ සම්මුතිවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසං අධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං සම්මුතිදෙසනං දෙසෙති. යෙ පන පරමත්ථවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං පරමත්ථදෙසනං දෙසෙති. තත්ථායං උපමා, යථා හි දෙසභාසාකුසලො තිණ්ණං වෙදානං අත්ථසංවණ්ණනකො ආචරියො යෙ දමිළභාසාය වුත්තෙ ¶ අත්ථං ජානන්ති, තෙසං දමිළභාසාය ආචික්ඛති. යෙ අන්ධකභාසාදීසු අඤ්ඤතරාය, තෙසං තාය තාය භාසාය. එවං තෙ මාණවකා ඡෙකං බ්යත්තං ආචරියමාගම්ම ඛිප්පමෙව සිප්පං උග්ගණ්හන්ති. තත්ථ ආචරියො විය බුද්ධො භගවා. තයො වෙදා විය කථෙතබ්බභාවෙන ඨිතානි තීණි පිටකානි. දෙසභාසාකොසල්ලමිව සම්මුතිපරමත්ථකොසල්ලං. නානාදෙසභාසා මාණවකා විය සම්මුතිපරමත්ථදෙසනාපටිවිජ්ඣනසමත්ථා වෙනෙය්යසත්තා. ආචරියස්ස ¶ දමිළභාසාදිආචික්ඛනං විය භගවතො සම්මුතිපරමත්ථවසෙන දෙසනා වෙදිතබ්බා. ආහ චෙත්ථ –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නූපලබ්භති.

සඞ්කෙතවචනං ¶ සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණා;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණා.

තස්මා වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති.

අපිච අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති – හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථං, පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං, ආනන්තරියදීපනත්ථං, බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං, පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං, දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං, ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථඤ්චාති. ‘‘ඛන්ධධාතුආයතනානි හිරීයන්ති ඔත්තප්පන්තී’’ති හි වුත්තෙ මහාජනො න ජානාති, සම්මොහමාපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධධාතුආයතනානි හිරීයන්ති ඔත්තප්පන්ති නාමා’’ති. ‘‘ඉත්ථී හිරීයති ඔත්තප්පති පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරො’’ති වුත්තෙ පන ජානාති, න සම්මොහමාපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති. තස්මා භගවා හිරොත්තප්පදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා කම්මස්සකා ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා කම්මස්සකතාදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘වෙළුවනාදයො මහාවිහාරා ඛන්ධෙහි කාරාපිතා ධාතූහි ආයතනෙහී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා ¶ මාතරං ජීවිතා වොරොපෙන්ති පිතරං අරහන්තං රුහිරුප්පාදකම්මං ¶ කරොන්ති, සඞ්ඝභෙදකම්මං කරොන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා ආනන්තරියදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා මෙත්තායන්ති ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසමනුස්සරන්ති ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති. ‘‘ඛන්ධා දානං පටිග්ගණ්හන්ති ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි මහාජනො න ජානාති, සම්මොහමාපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධධාතුආයතනානි පටිග්ගණ්හන්ති නාමා’’ති. ‘‘පුග්ගලා පටිග්ගණ්හන්ති සීලවන්තො කල්යාණධම්මා’’ති වුත්තෙ පන ජානාති, න සම්මොහමාපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති. තස්මා භගවා දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

ලොකසම්මුතිඤ්ච ¶ බුද්ධා භගවන්තො නප්පජහන්ති, ලොකසමඤ්ඤාය ලොකනිරුත්තියං ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති. තස්මා භගවා ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති. තස්මා අයම්පි ආයස්මා ලොකවොහාරකුසලතාය බුද්ධස්ස භගවතො දෙසනං අවිලොමෙන්තො ලොකසම්මුතියං ඨත්වාව චත්තාරොමෙ, ආවුසො, පුග්ගලාති ආහ. තස්මා එත්ථ පරමත්ථවසෙන අග්ගහෙත්වා සම්මුතිවසෙනෙව පුග්ගලො වෙදිතබ්බො.

සන්තො සංවිජ්ජමානාති ලොකසඞ්කෙතවසෙන අත්ථි උපලබ්භමානා. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. සාඞ්ගණොව සමානොතිආදීසු පන අඞ්ගණන්ති කත්ථචි කිලෙසා වුච්චන්ති. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමානි තීණි අඞ්ගණානි? රාගො අඞ්ගණං, දොසො අඞ්ගණං, මොහො අඞ්ගණ’’න්ති (විභ. 924). කත්ථචි යංකිඤ්චි මලං වා පඞ්කො වා, යථාහ ‘‘තස්සෙව රජස්ස වා අඞ්ගණස්ස වා පහානාය වායමතී’’ති. කත්ථචි තථාරූපො භූමිභාගො, සො බොධියඞ්ගණං චෙතියඞ්ගණන්තිආදීනං වසෙන වෙදිතබ්බො. ඉධ පන නානප්පකාරා තිබ්බකිලෙසා ‘‘අඞ්ගණ’’න්ති අධිප්පෙතා. තථා හි වක්ඛති ‘‘පාපකානං ඛො එතං, ආවුසො, අකුසලානං ඉච්ඡාවචරානං අධිවචනං, යදිදං අඞ්ගණ’’න්ති (ම. නි. 1.60). සහ අඞ්ගණෙන සාඞ්ගණො.

සාඞ්ගණොව ¶ සමානොති සකිලෙසොයෙව සන්තො ¶ . අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං අඞ්ගණන්ති යථාභූතං නප්පජානාතීති මය්හං අත්තනො චිත්තසන්තානෙ කිලෙසො අත්ථීතිපි න ජානාති. ‘‘ඉමෙ කිලෙසා නාම කක්ඛළා වාළා ජහිතබ්බා න ගහිතබ්බා විසදුට්ඨසල්ලසදිසා’’ති එවං යාථාවසරසතොපි න ජානාති. යො අත්ථීති ච ජානාති, එවඤ්ච ජානාති. සො ‘‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං අඞ්ගණන්ති යථාභූතං පජානාතී’’ති වුච්චති. යස්ස පන න ච මග්ගෙන සමූහතා කිලෙසා, න ච උප්පජ්ජන්ති යෙන වා තෙන වා වාරිතත්තා, අයමිධ අනඞ්ගණොති අධිප්පෙතො. නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං අඞ්ගණන්ති යථාභූතං නප්පජානාතීති ‘‘මය්හං කිලෙසා යෙන වා තෙන වා වාරිතත්තා නත්ථි, න මග්ගෙන සමූහතත්තා’’ති න ජානාති, ‘‘තෙ උප්පජ්ජමානා මහාඅනත්ථං කරිස්සන්ති කක්ඛළා වාළා විසදුට්ඨසල්ලසදිසා’’ති එවං යාථාවසරසතොපි න ජානාති. යො පන ‘‘ඉමිනා කාරණෙන නත්ථී’’ති ච ජානාති, එවඤ්ච ජානාති, සො ‘‘නත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං අඞ්ගණන්ති යථාභූතං පජානාතී’’ති වුච්චති ¶ . තත්රාති තෙසු චතූසු පුග්ගලෙසු, තෙසු වා ද්වීසු සාඞ්ගණෙසු, ය්වායන්ති යො අයං, යායන්තිපි පාඨො.

58. කො නු ඛො, ආවුසො, සාරිපුත්ත, හෙතු කො පච්චයොති උභයෙනාපි කාරණමෙව පුච්ඡති. යෙනිමෙසන්ති යෙන හෙතුනා යෙන පච්චයෙන ඉමෙසං ද්වින්නං එකො සෙට්ඨපුරිසො එකො හීනපුරිසොති අක්ඛායති, සො කො හෙතු කො පච්චයොති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘නප්පජානාති පජානාතී’’ති එවං වුත්තං, පජානනා නප්පජානනාති ඉදමෙව උභයං හෙතු චෙව පච්චයො ච.

59. ථෙරො පන අත්තනො විචිත්රපටිභානතාය තං පාකටතරං කත්වා දස්සෙතුං පුන තත්රාවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ තස්සෙතං පාටිකඞ්ඛන්ති තස්ස පුග්ගලස්ස එතං පාටිකඞ්ඛිතබ්බං. ඉදමෙව එස පාපුණිස්සති, න අඤ්ඤන්ති ඉච්ඡිතබ්බං, අවස්සං භාවීති වුත්තං හොති. ‘‘න ඡන්දං ජනෙස්සතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං අඡන්දජනනාදිං සන්ධායාහ.

තත්ථ ච න ඡන්දං ජනෙස්සතීති අප්පජානන්තො තස්ස අඞ්ගණස්ස පහානත්ථං කත්තුකම්යතාඡන්දං න ජනෙස්සති. න වායමිස්සතීති තතො බලවතරං වායාමං න කරිස්සති, න වීරියං ආරභිස්සතීති ථාමගතවීරියං පන නෙව ආරභිස්සති, න පවත්තෙස්සතීති වුත්තං හොති. සාඞ්ගණොති ඉමෙහි රාගාදීහි අඞ්ගණෙහි ¶ සාඞ්ගණො. සංකිලිට්ඨචිත්තොති තෙහියෙව සුට්ඨුතරං ¶ කිලිට්ඨචිත්තො මලීනචිත්තො විබාධිතචිත්තො උපතාපිතචිත්තො ච හුත්වා. කාලං කරිස්සතීති මරිස්සති.

සෙය්යථාපීති යථා නාම. කංසපාතීති කංසලොහභාජනං. ආභතාති ආනීතා. ආපණා වා කම්මාරකුලා වාති ආපණතො වා කංසපාතිකාරකානං කම්මාරානං ඝරතො වා. රජෙනාති ආගන්තුකරජෙන පංසුආදිනා. මලෙනාති තත්ථෙව උට්ඨිතෙන ලොහමලෙන. පරියොනද්ධාති සඤ්ඡන්නා. න චෙව පරිභුඤ්ජෙය්යුන්ති උදකඛාදනීයපක්ඛිපනාදීහි පරිභොගං න කරෙය්යුං. න ච පරියොදපෙය්යුන්ති ධොවනඝංසනාදීහි න පරිසුද්ධං කාරාපෙය්යුං. රජාපථෙති රජපථෙ. අයමෙව වා පාඨො, රජස්ස ආගමනට්ඨානෙ වා වුට්ඨානුට්ඨානෙ වා හෙට්ඨාමඤ්චෙ වා ථුසකොට්ඨකෙ වා භාජනන්තරෙ වා, යත්ථ රජෙන ඔකිරීයතීති අත්ථො. සංකිලිට්ඨතරා අස්ස මලග්ගහිතාති එත්ථ රජාපථෙ නික්ඛිපනෙන සංකිලිට්ඨතරා, අපරිභොගාපරියොදපනෙහි ¶ මලග්ගහිතතරාති වුත්තං හොති, පටිපුච්ඡාවචනඤ්චෙතං. තෙනස්ස එවමත්ථො වෙදිතබ්බො, ආවුසො, සා කංසපාති එවං කරීයමානා අපරෙන කාලෙන සංකිලිට්ඨතරා ච මලග්ගහිතතරා ච මත්තිකපාතීති වා කංසපාතීති වා ඉතිපි දුජ්ජානා භවෙය්ය නු ඛො නොති, ථෙරො තං පටිජානන්තො ආහ ‘‘එවමාවුසො’’ති. පුන ධම්මසෙනාපති ඔපම්මං සම්පටිපාදෙන්තො, එවමෙව ඛොතිආදිමාහ. තත්ථෙවං ඔපම්මසංසන්දනා වෙදිතබ්බා – කිලිට්ඨකංසපාතිසදිසො සාඞ්ගණො පුග්ගලො. සංකිලිට්ඨකංසපාතියා නපරිභුඤ්ජනමාදිං කත්වා රජාපථනික්ඛෙපො විය තස්ස පුග්ගලස්ස පබ්බජ්ජං ලභමානස්ස වෙජ්ජකම්මාදීසු පසුතපුග්ගලසන්තිකෙ පබ්බජ්ජාපටිලාභො. සංකිලිට්ඨකංසපාතියා පුන සංකිලිට්ඨතරභාවො විය තස්ස පුග්ගලස්ස අනුක්කමෙන ආචරියුපජ්ඣායානං අනුසික්ඛතො වෙජ්ජකම්මාදිකරණං, එත්ථ ඨිතස්ස සාඞ්ගණකාලකිරියා. අථ වා අනුක්කමෙන දුක්කටදුබ්භාසිතවීතික්කමනං, එත්ථ ඨිතස්ස සාඞ්ගණකාලකිරියා. අථ වා අනුක්කමෙන පාචිත්තියථුල්ලච්චයවීතික්කමනං, සඞ්ඝාදිසෙසවීතික්කමනං, පාරාජිකවීතික්කමනං, මාතුඝාතාදිආනන්තරියකරණං, එත්ථ ඨිතස්ස සාඞ්ගණකාලකිරියාති.

සංකිලිට්ඨචිත්තො කාලං කරිස්සතීති එත්ථ ච අකුසලචිත්තෙන කාලං කරිස්සතීති න එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. සබ්බසත්තා හි පකතිචිත්තෙන භවඞ්ගචිත්තෙනෙව කාලං කරොන්ති. අයං ¶ පන අවිසොධෙත්වා චිත්තසන්තානං කාලං කරිස්සතීති එතමත්ථං සන්ධාය එවං වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

දුතියවාරෙ ¶ පරියොදපෙය්යුන්ති ධොවනඝංසනසණ්හඡාරිකාපරිමජ්ජනාදීහි පරිසුද්ධං ආදාසමණ්ඩලසදිසං කරෙය්යුං. න ච නං රජාපථෙති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙ ඨානෙ අනික්ඛිපිත්වා කරණ්ඩමඤ්ජූසාදීසු වා ඨපෙය්යුං, පලිවෙඨෙත්වා වා නාගදන්තෙ ලගෙය්යුං. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙනෙව ගහෙතබ්බං.

උපමාසංසන්දනා චෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා – කිලිට්ඨකංසපාතිසදිසො සාඞ්ගණො භබ්බපුග්ගලො. කිලිට්ඨකංසපාතියා පරිභුඤ්ජනමාදිං කත්වා සුද්ධට්ඨානෙ ඨපනං විය තස්ස පුග්ගලස්ස පබ්බජ්ජං ලභමානස්ස පෙසලභික්ඛූනං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජාපටිලාභො. යෙ ඔවදන්ති අනුසාසන්ති අප්පමත්තකම්පි පමාදං දිස්වා දණ්ඩකම්මං කත්වා පුනප්පුනං සික්ඛාපෙන්ති, සංකිලිට්ඨකංසපාතියා අපරකාලෙ ¶ පරිසුද්ධපරියොදාතභාවො විය තස්ස පුග්ගලස්ස ආචරියුපජ්ඣායානං අනුසික්ඛතො අනුක්කමෙන සම්මාවත්තපටිපත්ති, එත්ථ ඨිතස්ස අනඞ්ගණකාලකිරියා. අථ වා අනුක්කමෙන පරිසුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨාය අත්තනො අනුරූපං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා ධුතඞ්ගානි සමාදාය අත්තනො අනුකූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමන්තසෙනාසනවාසං මුඤ්චිත්වා පන්තසෙනාසනවාසො, එත්ථ ඨිතස්ස අනඞ්ගණකාලකිරියා. අථ වා අනුක්කමෙන කසිණපරිකම්මං කත්වා අට්ඨසමාපත්තිනිබ්බත්තනෙන කිලෙසවික්ඛම්භනං, විපස්සනාපාදකජ්ඣානා වුට්ඨාය විපස්සනාය කිලෙසානං තදඞ්ගනිවාරණං, සොතාපත්තිඵලාධිගමො…පෙ… අරහත්තසච්ඡිකිරියාති එත්ථ ඨිතස්ස අච්චන්තං අනඞ්ගණකාලකිරියා එව.

තතියවාරෙ සුභනිමිත්තන්ති රාගට්ඨානියං ඉට්ඨාරම්මණං. මනසි කරිස්සතීති තස්මිං විපන්නස්සති තං නිමිත්තං ආවජ්ජිස්සති. තස්ස සුභනිමිත්තස්ස මනසිකාරාති තස්ස පුග්ගලස්ස සුභනිමිත්තමනසිකාරකාරණා. අනුද්ධංසෙස්සතීති හිංසිස්සති අධිභවිස්සති. රාගො හි උප්පජ්ජන්තො කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා සයමෙව අකුසලජවනං හුත්වා තිට්ඨන්තො කුසලචිත්තං අනුද්ධංසෙතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙනෙව ගහෙතබ්බං.

ඔපම්මසංසන්දනා පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බා – පරිසුද්ධකංසපාතිසදිසො පකතියා ¶ අප්පකිලෙසො අනඞ්ගණපුග්ගලො. පරිසුද්ධකංසපාතියා නපරිභුඤ්ජනං ආදිං කත්වා රජාපථෙ නික්ඛෙපො විය තස්ස පුග්ගලස්ස පබ්බජ්ජං ලභමානස්සාති ඉතො පරං සබ්බං පඨමවාරසදිසමෙව.

චතුත්ථවාරෙ ¶ සුභනිමිත්තං න මනසි කරිස්සතීති තස්මිං සතිවිරහාභාවතො තං නිමිත්තං නාවජ්ජිස්සති, සෙසං දුතියවාරානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ‘‘අයං ඛො, ආවුසො’’තිආදි ‘‘කො නු ඛො, ආවුසො’’තිආදිම්හි වුත්තනයමෙව.

60. ඉදානි තං අඞ්ගණං නානප්පකාරතො පාකටං කාරාපෙතුකාමෙනායස්මතා මහාමොග්ගල්ලානෙන ‘‘අඞ්ගණං අඞ්ගණ’’න්තිආදිනා නයෙන පුට්ඨො තං බ්යාකරොන්තො පාපකානං ඛො එතං, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථ ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය අවචරානං, ඉච්ඡාවසෙන ඔතිණ්ණානං පවත්තානං නානප්පකාරානං කොපඅප්පච්චයානන්ති අත්ථො. යං ඉධෙකච්චස්සාති යෙන ඉධෙකච්චස්ස එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය, තං ඨානං තං කාරණං විජ්ජති අත්ථි, උපලබ්භතීති ¶ වුත්තං හොති. ආපන්නො අස්සන්ති ආපන්නො භවෙය්යං. න ච මං භික්ඛූ ජානෙය්යුන්ති භික්ඛූ ච මං න ජානෙය්යුං. කිං පනෙත්ථ ඨානං, ලාභත්ථිකතා. ලාභත්ථිකො හි භික්ඛු පකතියාපි ච කතපුඤ්ඤො මනුස්සෙහි සක්කතො ගරුකතො එවං චින්තෙති ‘‘ආපත්තිං ආපන්නං භික්ඛුං ථෙරා ඤත්වා මජ්ඣිමානං ආරොචෙන්ති, තෙ නවකානං, නවකා විහාරෙ විඝාසාදාදීනං, තෙ ඔවාදං ආගතානං භික්ඛුනීනං, එවං කමෙන චතස්සො පරිසා ජානන්ති. එවමස්ස ලාභන්තරායො හොති. අහො වතාහං ආපත්තිඤ්ච වත ආපන්නො අස්සං, න ච මං භික්ඛූ ජානෙය්යු’’න්ති.

යං තං භික්ඛුං භික්ඛූ ජානෙය්යුන්ති යෙන කාරණෙන තං භික්ඛුං අඤ්ඤෙ භික්ඛූ ජානෙය්යුං, තං කාරණං විජ්ජති ඛො පන අත්ථියෙව, නො නත්ථි. ථෙරා හි ඤත්වා මජ්ඣිමානං ආරොචෙන්ති. එවං සො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන චතූසු පරිසාසු පාකටො හොති. එවං පාකටො ච අයසාභිභූතො ගාමසතම්පි පවිසිත්වා උම්මාරසතෙසු ඨානෙසු උඤ්ඡිත්වා යථාධොතෙන පත්තෙන නික්ඛමති. තතො ජානන්ති මං භික්ඛූ ආපත්තිං ආපන්නොති තෙහි චම්හි එවං නාසිතොති චින්තෙත්වා, ඉති සො කුපිතො හොති අප්පතීතො සො ඉමිනා කාරණෙන කුපිතො චෙව හොති කොධාභිභූතො අප්පතීතො ච දොමනස්සාභිභූතො.

යො චෙව ඛො ¶ , ආවුසො, කොපො යො ච අප්පච්චයො උභයමෙතං අඞ්ගණන්ති, ආවුසො, යො චායං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතො කොපො, යො ච වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතො අප්පච්චයො, එතං උභයං අඞ්ගණන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදඤ්ච තාදිසානං පුග්ගලානං වසෙන වුත්තං. ලොභො පන ඉමස්ස අඞ්ගණස්ස පුබ්බභාගවසෙන, මොහො සම්පයොගවසෙනාපි ගහිතොයෙව හොති.

අනුරහො ¶ මන්ති පුරිමසදිසමෙව භික්ඛුං ගහෙත්වා විහාරපච්චන්තෙ සෙනාසනං පවෙසෙත්වා ද්වාරං ථකෙත්වා චොදෙන්තෙ ඉච්ඡති. ඨානං ඛො පනෙතන්ති එතං කාරණං විජ්ජති, යං තං භික්ඛුං චතුපරිසමජ්ඣෙ ආනෙත්වා බ්යත්තා විනීතා ‘‘තයා අසුකම්හි නාම ඨානෙ වෙජ්ජකම්මං කත’’න්තිආදිනා නයෙන චොදෙය්යුං. සො චතූසු පරිසාසු පාකටො හොති. එවං පාකටො ච අයසාභිභූතොති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව.

සප්පටිපුග්ගලොති ¶ සමානො පුග්ගලො. සමානොති සාපත්තිකො. පටිපුග්ගලොති චොදකො. අයං සාපත්තිකෙනෙව චොදනං ඉච්ඡති, ත්වම්පි ඉමඤ්චිමඤ්ච ආපත්තිං ආපන්නො, තං තාව පටිකරොහි පච්ඡා මං චොදෙස්සසීති වත්තුං සක්කාති මඤ්ඤමානො. අපිච ජාතිආදීහිපි සමානො පුග්ගලො සප්පටිපුග්ගලො. අයඤ්හි අත්තනො ජාතියා කුලෙන බාහුසච්චෙන බ්යත්තතාය ධුතඞ්ගෙනාති එවමාදීහිපි සමානෙනෙව චොදනං ඉච්ඡති, තාදිසෙන වුත්තං නාතිදුක්ඛං හොතීති මඤ්ඤමානො. අප්පටිපුග්ගලොති එත්ථ අයුත්තො පටිපුග්ගලො අප්පටිපුග්ගලො. ඉමෙහි ආපත්තාදීහි අසදිසත්තා පටිසත්තු පටිසල්ලො චොදකො භවිතුං අයුත්තොති වුත්තං හොති. ඉති සො කුපිතොති ඉති සො ඉමාය අප්පටිපුග්ගලචොදනාය එවං කුපිතො හොති.

චතුත්ථවාරෙ අහො වතාති ‘‘අහො වත රෙ අම්හාකං පණ්ඩිතකා, අහො වත රෙ අම්හාකං බහුස්සුතකා තෙවිජ්ජකා’’ති (දී. නි. 1.291) ගරහායං දිස්සති. ‘‘අහො වත මං දහරංයෙව සමානං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චෙය්යු’’න්ති (මහාව. 57) පත්ථනායං. ඉධ පත්ථනායමෙව. පටිපුච්ඡිත්වා පටිපුච්ඡිත්වාති පුනප්පුනං පුච්ඡිත්වා. අයං භික්ඛු ලාභත්ථිකො භගවතො අත්තානං පටිපුච්ඡිතබ්බං ඉච්ඡති, තඤ්ච ඛො අනුමතිපුච්ඡාය, නො මග්ගං වා ඵලං වා විපස්සනං වා අන්තරං කත්වා. අයඤ්හි පස්සති භගවන්තං සාරිපුත්තාදයො මහාථෙරෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, සාරිපුත්ත, මොග්ගල්ලාන, කස්සප ¶ , රාහුල චක්ඛුං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති එවං පරිසමජ්ඣෙ පටිපුච්ඡිත්වා පටිපුච්ඡිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තං, මනුස්සෙ ච ‘‘තෙස පණ්ඩිතා ථෙරා සත්ථු චිත්තං ආරාධෙන්තී’’ති වණ්ණං භණන්තෙ, ලාභසක්කාරඤ්ච උපහරන්තෙ. තස්මා තං ලාභසක්කාරං ඉච්ඡන්තො එවං චින්තෙත්වා නිඛණිත්වා ඨපිතඛාණු විය භගවතො පුරතොව හොති.

ඉති සො කුපිතොති අථ භගවා තං අමනසිකරිත්වාව අඤ්ඤං ථෙරං පටිපුච්ඡිත්වා ධම්මං දෙසෙති ¶ , තෙන සො කුපිතො හොති භගවතො ච ථෙරස්ස ච. කථං භගවතො කුප්පති? ‘‘අහං පබ්බජිතකාලතො පභුති ගන්ධකුටිපරිවෙණතො බහිනික්ඛමනං න ජානාමි, සබ්බකාලං ඡායාව න විජහාමි, මං නාම පුච්ඡිත්වා ධම්මදෙසනාමත්තම්පි නත්ථි. තංමුහුත්තං දිට්ඨමත්තකමෙව ථෙරං පුච්ඡිත්වා ධම්මං දෙසෙතී’’ති එවං භගවතො කුප්පති. කථං ථෙරස්ස කුප්පති? ‘‘අයං මහල්ලකත්ථෙරො භගවතො පුරතො ඛාණු ¶ විය නිසීදති, කදා නු ඛො ඉමං ධම්මකම්මිකා අභබ්බට්ඨානං පාපෙත්වා නීහරිස්සන්ති, අයඤ්හි යදි ඉමස්මිං විහාරෙ න භවෙය්ය, අවස්සං භගවා මයා සද්ධිං සල්ලපෙය්යා’’ති එවං ථෙරස්ස කුප්පති.

පුරක්ඛත්වා පුරක්ඛත්වාති පුරතො පුරතො කත්වා, සම්පරිවාරෙත්වාති වුත්තං හොති. අයම්පි ලාභත්ථිකොයෙව, අයඤ්හි පස්සති බහුස්සුතෙ භික්ඛූ මහාපරිවාරෙන ගාමං පවිසන්තෙ, චෙතියං වන්දන්තෙ, තෙසඤ්ච තං සම්පත්තිං දිස්වා උපාසකෙ පසන්නෙ පසන්නාකාරං කරොන්තෙ. තස්මා එවං ඉච්ඡති. කුපිතොති අයම්පි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති භික්ඛූනං ථෙරස්ස ච. කථං භික්ඛූනං? ‘‘ඉමෙ යදෙව මය්හං උප්පජ්ජති චීවරං වා පිණ්ඩපාතො වා, තං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති, මය්හං පන පත්තචීවරං ගහෙත්වා පිට්ඨිතො ආගච්ඡන්තොපි නත්ථී’’ති එවං භික්ඛූනං කුප්පති. කථං ථෙරස්ස? ‘‘එසො මහල්ලකත්ථෙරො තෙසු තෙසු ඨානෙසු සයමෙව පඤ්ඤායති, කුදාස්සු නාම නං ධම්මකම්මිකා නික්කඩ්ඪිස්සන්ති, ඉමස්මිං අසති අවස්සං මංයෙව පරිවාරෙස්සන්තී’’ති.

භත්තග්ගෙති භොජනට්ඨානෙ. අග්ගාසනන්ති සඞ්ඝත්ථෙරාසනං. අග්ගොදකන්ති දක්ඛිණොදකං. අග්ගපිණ්ඩන්ති සඞ්ඝත්ථෙරපිණ්ඩං. සබ්බත්ථ වා අග්ගන්ති පණීතාධිවචනමෙතං. තත්ථ අහමෙව ලභෙය්යන්ති ඉච්ඡා නාතිමහාසාවජ්ජා. න අඤ්ඤො භික්ඛු ලභෙය්යාති පන අතිමහාසාවජ්ජා ¶ . අයම්පි ලාභත්ථිකො පාසාදිකො හොති චීවරධාරණාදීහි, කදාචි පබ්බජති, කදාචි විබ්භමති. තෙන සො පුබ්බෙ ලද්ධපුබ්බං ආසනාදිං පච්ඡා අලභන්තො එවං චින්තෙසි. න සො භික්ඛු ලභෙය්යාති න සො භික්ඛු ථෙරානං අග්ගාසනාදීසු තදනුසාරෙන මජ්ඣිමානං අඤ්ඤෙසඤ්ච නවානං කදාචි යං වා තං වා සබ්බනිහීනං ආසනාදිං ලභති. කුපිතොති අයම්පි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති මනුස්සානඤ්ච ථෙරානඤ්ච. කථං මනුස්සානං? ‘‘ඉමෙ මඞ්ගලාදීසු මං නිස්සාය භික්ඛූ ලභන්ති, එතෙ, ‘භන්තෙ, එත්තකෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා අම්හාකං අනුකම්පං කරොථා’ති වදන්ති, ඉදානි තංමුහුත්තං දිට්ඨමත්තකං මහල්ලකත්ථෙරං ගහෙත්වා ගතා, හොතු ඉදානි, නෙසං කිච්චෙ උප්පන්නෙ ජානිස්සාමී’’ති එවං ¶ මනුස්සානං කුප්පති. කථං ථෙරානං? ‘‘ඉමෙ නාම යදි න භවෙය්යුං, මංයෙව මනුස්සා නිමන්තෙය්යු’’න්ති එවං ථෙරානං කුප්පති.

අනුමොදෙය්යන්ති ¶ අනුමොදනං කරෙය්යං. අයම්පි ලාභත්ථිකො යං වා තං වා ඛණ්ඩානුමොදනං ජානාති, ‘‘සො අනුමොදනට්ඨානෙ බහූ මාතුගාමා ආගච්ඡන්ති, තා මං සඤ්ජානිත්වා තතො පභුති ථාලකභික්ඛං දස්සන්තී’’ති පත්ථෙන්තො එවං චින්තෙසි. ඨානන්ති බහුස්සුතානං අනුමොදනා භාරො, තෙන බහුස්සුතො අනුමොදෙය්යාති වුත්තං හොති. කුපිතොති අයම්පි තීසු ඨානෙසු කුප්පති මනුස්සානං ථෙරස්ස ධම්මකථිකස්ස ච. කථං මනුස්සානං? ‘‘ඉමෙ පුබ්බෙ මංයෙව උපසඞ්කමිත්වා යාචන්ති ‘අම්හාකං නාගත්ථෙරො අම්හාකං සුමනත්ථෙරො අනුමොදතූ’ති, අජ්ජ පන නාවොචු’’න්ති එවං මනුස්සානං කුප්පති. කථං ථෙරස්ස? ‘‘අයං සඞ්ඝත්ථෙරො ‘තුම්හාකං කුලුපකං නාගත්ථෙරං සුමනත්ථෙරං උපසඞ්කමථ, අයං අනුමොදිස්සතී’ති න භණතී’’ති එවං ථෙරස්ස කුප්පති. කථං ධම්මකථිකස්ස? ‘‘ථෙරෙන වුත්තමත්තෙයෙව පහාරං ලද්ධකුක්කුටො විය තුරිතතුරිතං වස්සති, ඉමං නාම නික්කඩ්ඪන්තා නත්ථි, ඉමස්මිඤ්හි අසති අහමෙව අනුමොදෙය්ය’’න්ති එවං ධම්මකථිකස්ස කුප්පති.

ආරාමගතානන්ති විහාරෙ සන්නිපතිතානං. අයම්පි ලාභත්ථිකො යං වා තං වා ඛණ්ඩධම්මකථං ජානාති, සො පස්සති තාදිසෙසු ඨානෙසු ද්වියොජනතියොජනතො සන්නිපතිත්වා භික්ඛූ සබ්බරත්තිකානි ධම්මස්සවනානි සුණන්තෙ, තුට්ඨචිත්තෙ ¶ ච දහරෙ වා සාමණෙරෙ වා සාධු සාධූති මහාසද්දෙන සාධුකාරං දෙන්තෙ, තතො දුතියදිවසෙ අන්තොගාමගතෙ භික්ඛූ උපාසකා පුච්ඡන්ති ‘‘කෙ, භන්තෙ, ධම්මං කථෙසු’’න්ති. තෙ භණන්ති ‘‘අසුකො ච අසුකො චා’’ති. තං සුත්වා පසන්නා මනුස්සා ධම්මකථිකානං මහාසක්කාරං කරොන්ති. සො තං ඉච්ඡමානො එවං චින්තෙසි. ඨානන්ති බහුස්සුතානං විනිච්ඡයකුසලානං ධම්මදෙසනා භාරො, තෙන බහුස්සුතො දෙසෙය්යාති වුත්තං හොති. කුපිතොති චතුප්පදිකං ගාථම්පි වත්තුං ඔකාසං අලභමානො කුපිතො හොති අත්තනො මන්දභාවස්ස ‘‘අහඤ්හි මන්දො දුප්පඤ්ඤො කුතො ලභිස්සාමි දෙසෙතු’’න්ති.

භික්ඛුනීනන්ති ඔවාදත්ථං වා උද්දෙසත්ථං වා පරිපුච්ඡත්ථං වා පූජාකරණත්ථං වා ආරාමං ආගන්ත්වා සන්නිපතිතභික්ඛුනීනං. අයම්පි ලාභත්ථිකො, තස්සෙවං හොති ඉමා මහාකුලා පබ්බජිතා භික්ඛුනියො, තාසු කුලෙසු පවිසෙත්වා නිසින්නාසු මනුස්සා පුච්ඡිස්සන්ති ‘‘කස්ස සන්තිකෙ ¶ ඔවාදං වා උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා ගණ්හථා’’ති. තතො වක්ඛන්ති ‘‘අසුකො නාම අය්යො ¶ බහුස්සුතො, තස්ස දෙථ කරොථා’’ති, තෙනස්ස එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජති. ඨානන්ති ඔවාදාදයො නාම බහුස්සුතානං භාරො, තෙන බහුස්සුතො දෙසෙය්යාති වුත්තං හොති. කුපිතොති අයම්පි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති, තාසඤ්ච භික්ඛුනීනං ‘‘ඉමා පුබ්බෙ මං නිස්සාය උපොසථප්පවාරණාදීනි ලභන්ති, තා ඉදානි තංමුහුත්තං දිට්ඨමත්තකමහල්ලකත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගතා’’ති. ධම්මකථිකස්ස ච ‘‘එස ඉමාසං සහසා ඔවාදං අදාසියෙවා’’ති.

උපාසකානන්ති, ආරාමගතානං උපාසකානං. නිස්සට්ඨකම්මන්තා නාම මහාඋපාසකා හොන්ති, තෙ පුත්තභාතුකානං කම්මං නිය්යාතෙත්වා ධම්මං සුණන්තා විචරන්ති, අයං තෙසං දෙසෙතුං ඉච්ඡති, කිං කාරණා? ඉමෙ පසීදිත්වා උපාසිකානම්පි ආරොචෙස්සන්ති, තතො සද්ධිං උපාසිකාහි මය්හමෙව ලාභසක්කාරං උපහරිස්සන්තීති. ඨානං බහුස්සුතෙනෙව යොජෙතබ්බං. කුපිතොති අයම්පි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති, උපාසකානඤ්ච ‘‘ඉමෙ අඤ්ඤත්ථ සුණන්ති, අම්හාකං කුලුපකස්ස සන්තිකෙ සුණාමාති නාගච්ඡන්ති, හොතු ඉදානි, තෙසං උප්පන්නෙ කිච්චෙ ජානිස්සාමී’’ති ධම්මකථිකස්ස ච, ‘‘අයමෙතෙසං දෙසෙතී’’ති.

උපාසිකානන්ති ¶ ආරාමගතානං. උපාසිකා නාම ආසනපූජාදිකරණත්ථං වා උපොසථදිවසෙ වා ධම්මස්සවනත්ථං සන්නිපතිතා. සෙසං උපාසකවාරෙ වුත්තනයමෙව.

සක්කරෙය්යුන්ති සක්කච්චඤ්ච කරෙය්යුං, සුන්දරඤ්ච කරෙය්යුං. ඉමිනා අත්තනි කාරං කරීයමානං සක්කච්චං කතඤ්ච සුන්දරඤ්ච පත්ථෙති. ගරුං කරෙය්යුන්ති භාරියං කරෙය්යුං. ඉමිනා භික්ඛූහි අත්තානං ගරුට්ඨානෙ ඨපීයමානං පත්ථෙති. මානෙය්යුන්ති පියායෙය්යුං. පූජෙය්යුන්ති එවං සක්කරොන්තා ගරුං කරොන්තා මානෙන්තා පච්චයෙහි පූජෙය්යුන්ති පච්චයපූජං පත්ථෙති. ඨානන්ති ‘‘පියො ගරු භාවනියො’’ති වුත්තප්පකාරො බහුස්සුතො ච සීලවා ච එතං විධිං අරහති තෙන භික්ඛූ එවරූපං එවං කරෙය්යුන්ති වුත්තං හොති. කුපිතොති අයම්පි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති භික්ඛූනඤ්ච ‘‘ඉමෙ එතං සක්කරොන්තී’’ති ථෙරස්ස ච ‘‘ඉමස්මිං අසති මංයෙව සක්කරෙය්යු’’න්ති. එස නයො ඉතො පරෙසු තීසු වාරෙසු.

පණීතානං ¶ ¶ චීවරානන්ති පට්ටදුකූලපට්ටුණ්ණකොසෙය්යාදීනං මහග්ඝසුඛුමසුඛසම්ඵස්සානං චීවරානං. ඉධාපි අහමෙව ලාභී අස්සන්ති ඉච්ඡා නාතිමහාසාවජ්ජා. න අඤ්ඤො භික්ඛු ලාභී අස්සාති පන මහාසාවජ්ජා.

පණීතානං පිණ්ඩපාතානන්ති සප්පිතෙලමධුසක්කරාදිපූරිතානං සෙට්ඨපිණ්ඩපාතානං. පණීතානං සෙනාසනානන්ති අනෙකසතසහස්සග්ඝනකානං මඤ්චපීඨාදීනං පණීතානං. ගිලානප්පච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානන්ති සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීනං උත්තමභෙසජ්ජානං. සබ්බත්ථාපි ඨානං බහුස්සුතෙහි පුඤ්ඤවන්තෙහි ච යොජෙතබ්බං. කුපිතොති සබ්බත්ථාපි ද්වීසු ඨානෙසු කුප්පති, මනුස්සානඤ්ච ‘‘ඉමෙසං නාම පරිචිතභාවොපි නත්ථි, දීඝරත්තං එකතො වසන්තස්ස පංසුකූලත්ථාය වා පිණ්ඩපාතත්ථාය වා සප්පිතෙලාදිකාරණා වා ඝරපටිපාටියා චරන්තස්සාපි මෙ එකදිවසම්පි කිඤ්චි පණීතං පච්චයං න දෙන්ති. ආගන්තුකං මහල්ලකං පන දිස්වාව යං ඉච්ඡති, තං දෙන්තී’’ති, ථෙරස්ස ච ‘‘අයම්පි මහල්ලකො ඉමෙසං අත්තානං දස්සෙන්තොයෙව චරති, කුදාස්සු නාම නං ධම්මකම්මිකා නික්කඩ්ඪෙය්යුං, එවං ඉමස්මිං අසති අහමෙව ලාභී අස්ස’’න්ති.

ඉමෙසං ඛො, එතං ආවුසොති ඉමෙසං හෙට්ඨා එකූනවීසතිවාරෙහි වුත්තානං ඉච්ඡාවචරානං.

61. දිස්සන්ති චෙව සූයන්ති චාති ¶ න ඉච්ඡාවචරා චක්ඛුනා දිස්සන්ති, න සොතෙන සූයන්ති, මනොවිඤ්ඤාණවිසයත්තා. අප්පහීනඉච්ඡාවචරස්ස පන පුග්ගලස්ස ඉච්ඡාවචරවසෙන පවත්තකායකම්මං දිස්වා දිට්ඨා විය වචීකම්මං සුත්වා සුතා විය ච හොන්ති, තෙන වුත්තං ‘‘දිස්සන්ති චෙව සූයන්ති චා’’ති. පච්චක්ඛකාලෙ දිස්සන්ති, ‘‘අසුකො කිර භික්ඛු ඊදිසො’’ති තිරොක්ඛකාලෙ සූයන්ති. කිඤ්චාපීති අනුග්ගහගරහවචනං. තෙන ආරඤ්ඤිකත්තං අනුග්ගණ්හාති, ඉච්ඡාවචරානං අප්පහානං ගරහති.

තත්රායං යොජනා, කිඤ්චාපි සො භික්ඛු ගාමන්තසෙනාසනං පටික්ඛිපිත්වා ආරඤ්ඤිකො හොති, අන්තෙ පන්තසෙනාසනෙ වසති, ඉමෙ චස්ස එත්තකා ඉච්ඡාවචරා අප්පහීනා. කිඤ්චාපි සො අතිරෙකලාභං පටික්ඛිපිත්වා පිණ්ඩපාතිකො ¶ හොති. කිඤ්චාපි සො ලොලුප්පචාරං වජ්ජෙත්වා සපදානචාරී හොති. කිඤ්චාපි සො ගහපතිචීවරං පටික්ඛිපිත්වා පංසුකූලිකො හොති.

ලූඛචීවරධරොති ¶ එත්ථ පන ලූඛන්ති සත්ථලූඛං සුත්තලූඛං රජනලූඛන්ති තීහි කාරණෙහි ලූඛං වෙදිතබ්බං. තත්ථ සත්ථෙන ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්නං සත්ථලූඛං නාම, තං අග්ඝෙන පරිහායති, ථූලදීඝසුත්තකෙන සිබ්බිතං සුත්තලූඛං නාම, තං ඵස්සෙන පරිහායති ඛරසම්ඵස්සං හොති. රජනෙන රත්තං රජනලූඛං නාම, තං වණ්ණෙන පරිහායති දුබ්බණ්ණං හොති. කිඤ්චාපි සො භික්ඛු එවං සත්ථලූඛසුත්තලූඛරජනලූඛචීවරධරො හොති, ඉමෙ චස්ස එත්තකා ඉච්ඡාවචරා අප්පහීනා දිස්සන්ති චෙව සූයන්ති ච, අථ ඛො නං විඤ්ඤූ සබ්රහ්මචාරී නෙව සක්කරොන්ති…පෙ… න පූජෙන්තීති. තං කිස්ස හෙතූති එත්ථ තන්ති නිපාතමත්තං, කිස්ස හෙතූති කිං කාරණා. තෙ හි තස්ස…පෙ… සූයන්ති ච යස්මා තස්ස තෙ පාපකා සූයන්ති චාති වුත්තං හොති. ඉමෙසං ඉච්ඡාවචරානං අප්පහීනත්තාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො.

ඉදානි තමත්ථං උපමාය පාකටං කරොන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ කුණපන්ති මතකළෙවරං. අහිස්ස කුණපං අහිකුණපං. එවං ඉතරානි. අතිපටිකූලජිගුච්ඡනීයභාවතො චෙත්ථ ඉමානෙව තීණි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අඤ්ඤෙසඤ්හි සසසූකරාදීනං කුණපං මනුස්සා කටුකභණ්ඩාදීහි අභිසඞ්ඛරිත්වා පරිභුඤ්ජන්තිපි. ඉමෙසං පන කුණපං අභිනවම්පි ජිගුච්ඡන්තියෙව, කො පන වාදො කාලාතික්කමෙන පූතිභූතෙ. රචයිත්වාති වඩ්ඪෙත්වා, පරිපූරෙත්වාති අත්ථො, කුණපං ගහෙත්වා කංසපාතියං පක්ඛිපිත්වාති වුත්තං හොති. අඤ්ඤිස්සාති අපරාය. පටිකුජ්ජිත්වාති පිදහිත්වා ¶ . අන්තරාපණන්ති ආපණානමන්තරෙ මහාජනසංකිණ්ණං රච්ඡාමුඛං. පටිපජ්ජෙය්යුන්ති ගච්ඡෙය්යුං. ජඤ්ඤජඤ්ඤං වියාති චොක්ඛචොක්ඛං විය මනාපමනාපං විය. අපිච වධුකාපණ්ණාකාරං වියාති වුත්තං හොති. වධුකාති ජනෙත්ති වුච්චති, තස්සා නීයමානං පණ්ණාකාරං ජඤ්ඤං, උභයත්ථාපි ආදරවසෙන වා පසංසාවසෙන වා පුනරුත්තං. ‘‘ජඤ්ඤජඤ්ඤං බ්යා’’තිපි පාඨො.

අපාපුරිත්වාති විවරිත්වා. තස්ස සහ දස්සනෙන අමනාපතා ච සණ්ඨහෙය්යාති තස්ස කුණපස්ස දස්සනෙන සහෙව තස්ස ජනස්ස අමනාපතා ¶ තිට්ඨෙය්ය. අමනාපතාති ච ‘‘අමනාපමිද’’න්ති උප්පන්නචිත්තචෙතසිකානමෙතං අධිවචනං. එස නයො පටිකුල්යජෙගුච්ඡතාසු. ජිඝච්ඡිතානම්පීති ඡාතානම්පි. න භොත්තුකම්යතා අස්සාති භුඤ්ජිතුකාමතා න භවෙය්ය. පගෙව සුහිතානන්ති ධාතානං පන පඨමතරමෙව භුඤ්ජිතුකාමතා න භවෙය්යාති වුත්තං හොති.

තත්රායං ¶ උපමාසංසන්දනා – පරිසුද්ධකංසපාතිසදිසං ඉමස්ස පබ්බජ්ජාලිඞ්ගං, කුණපරචනං විය ඉච්ඡාවචරානං අප්පහානං, අපරකංසපාතියා පටිකුජ්ඣනං විය ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදීහි ඉච්ඡාවචරප්පටිච්ඡාදනං, කංසපාතිං විවරිත්වා කුණපදස්සනෙන ජනස්ස අමනාපතා විය ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදීනි අනාදියිත්වා ඉච්ඡාවචරදස්සනෙන සබ්රහ්මචාරීනං අසක්කාරකරණාදිතාති.

62. සුක්කපක්ඛෙ පන, කිඤ්චාපීති අනුග්ගහපසංසාවචනං, තෙන ආරඤ්ඤිකත්තං අනුග්ගණ්හාති, ඉච්ඡාවචරප්පහානං පසංසති. නෙමන්තනිකොති නිමන්තනපටිග්ගාහකො. විචිතකාළකන්ති විචිනිත්වා අපනීතකාළකං. අනෙකසූපං අනෙකබ්යඤ්ජනන්ති එත්ථ සූපො නාම හත්ථහාරියො වුච්චති. බ්යඤ්ජනන්ති උත්තරිභඞ්ගං, තෙන මච්ඡමංසමුග්ගසූපාදීහි අනෙකසූපං, නානප්පකාරමංසාදිබ්යඤ්ජනෙහි අනෙකබ්යඤ්ජනන්ති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

උපමාසංසන්දනෙ ච සාලිවරභත්තරචනං විය ඉච්ඡාවචරප්පහානං, අපරකංසපාතියා පටිකුජ්ඣනං විය අප්පිච්ඡතාසමුට්ඨානෙහි ගාමන්තවිහාරාදීහි ඉච්ඡාවචරප්පහානප්පටිච්ඡාදකං, කංසපාතිං විවරිත්වා සාලිවරභත්තදස්සනෙන ජනස්ස මනාපතා ¶ විය ගාමන්තවිහාරාදීනි අනාදියිත්වා ඉච්ඡාවචරප්පහානදස්සනෙන සබ්රහ්මචාරීනං සක්කාරකරණාදිතා වෙදිතබ්බා.

63. උපමා මං, ආවුසො සාරිපුත්ත, පටිභාතීති මය්හං, ආවුසො සාරිපුත්ත, උපමා උපට්ඨාති. එකං උපමං වත්තුකාමො අහන්ති අධිප්පායො. පටිභාතු තන්ති තුය්හං පටිභාතු උපට්ඨාතු, වද ත්වන්ති අධිප්පායො. එකමිදාහන්ති එත්ථ ඉදාති නිපාතමත්තං, එකස්මිං සමයෙ අහන්ති වුත්තං හොති, භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං. රාජගහෙ විහරාමි ගිරිබ්බජෙති, රාජගහන්ති තස්ස නගරස්ස නාමං. සමන්තතො පන ගිරිපරික්ඛෙපෙන වජො විය සණ්ඨිතත්තා ගිරිබ්බජන්ති වුච්චති. තස්මිං නගරෙ විහරාමි, තං නිස්සාය අහං ¶ විහරාමීති වුත්තං හොති. අථ ඛ්වාහන්ති අථ ඛො අහං. එත්ථ ච අථාති අඤ්ඤාධිකාරවචනාරම්භෙ නිපාතො. ඛොති පදපූරණමත්තෙ. පුබ්බණ්හසමයන්ති දිවසස්ස පුබ්බභාගසමයං. පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො, පුබ්බණ්හෙ වා සමයං පුබ්බණ්හසමයං, පුබ්බණ්හෙ එකං ඛණන්ති වුත්තං හොති, එවං අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං ලබ්භති. නිවාසෙත්වාති පරිදහිත්වා, විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙනෙතං වෙදිතබ්බං. ගාමප්පවෙසනත්ථාය වා සණ්ඨපෙත්වා නිවාසනවසෙන, න හි සො තතො පුබ්බෙ අනිවත්ථො අහොසි.

පත්තචීවරමාදායාති ¶ පත්තං හත්ථෙන චීවරං කායෙන ආදියිත්වා. පිණ්ඩායාති පිණ්ඩපාතත්ථාය. සමීතීති තස්ස නාමං. යානකාරපුත්තොති රථකාරපුත්තො. පණ්ඩුපුත්තොති පණ්ඩුස්ස පුත්තො. ආජීවකොති නග්ගසමණකො. පුරාණයානකාරපුත්තොති පොරාණයානකාරකුලස්ස පුත්තො. පච්චුපට්ඨිතොති උපගන්ත්වා ඨිතො. වඞ්කං නාම එකතො කුටිලං. ජිම්හං නාම සප්පගතමග්ගසදිසං. දොසන්ති ඵෙග්ගුවිසමගණ්ඨිකාදි. යථා යථාති කාලත්ථෙ නිපාතො, යදා යදා යස්මිං තස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. තථා තථාති අයම්පි කාලත්ථොයෙව, තස්මිං තස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. සො අත්තනො සුත්තානුලොමෙන චින්තෙසි, ඉතරො තෙන චින්තිතක්ඛණෙ චින්තිතට්ඨානමෙව තච්ඡති. අත්තමනොති සකමනො තුට්ඨමනො පීතිසොමනස්සෙහි ගහිතමනො. අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසීති අත්තමනතාය වාචං ¶ , අත්තමනභාවස්ස වා යුත්තං වාචං නිච්ඡාරෙසි උදීරයි, පබ්යාහරීති වුත්තං හොති. හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤායාති චිත්තෙන චිත්තං ජානිත්වා විය.

අස්සද්ධාති බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු සද්ධාවිරහිතා. ජීවිකත්ථාති ඉණභයාදීහි පීළිතා බහි ජීවිතුං අසක්කොන්තා ඉධ ජීවිකත්ථිකා හුත්වා. න සද්ධාති න සද්ධාය. සඨා මායාවිනොති මායාසාඨෙය්යෙහි යුත්තා. කෙතබිනොති සික්ඛිතකෙරාටිකා, නිප්ඵන්නථාමගතසාඨෙය්යාති වුත්තං හොති. සාඨෙය්යඤ්හි අභූතගුණදස්සනතො අභූතභණ්ඩගුණදස්සනසමං කත්වා ‘‘කෙරාටිය’’න්ති වුච්චති. උන්නළාති උග්ගතනළා, උට්ඨිතතුච්ඡමානාති වුත්තං හොති ¶ . චපලාති පත්තචීවරමණ්ඩනාදිනා චාපල්ලෙන යුත්තා. මුඛරාති මුඛඛරා, ඛරවචනාති වුත්තං හොති, විකිණ්ණවාචාති අසංයතවචනා, දිවසම්පි නිරත්ථකවචනප්පලාපිනො. ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරාති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු අසංවුතකම්මද්වාරා. භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුනොති භොජනෙ යා මත්තා ජානිතබ්බා පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගෙසු යුත්තතා, තස්සා අජානනකා. ජාගරියං අනනුයුත්තාති ජාගරෙ අනනුයුත්තා. සාමඤ්ඤෙ අනපෙක්ඛවන්තොති සමණධම්මෙ නිරපෙක්ඛා, ධම්මානුධම්මප්පටිපත්තිරහිතාති අත්ථො. සික්ඛාය න තිබ්බගාරවාති සික්ඛාපදෙසු බහුලගාරවා න හොන්ති, ආපත්තිවීතික්කමබහුලා වා. බාහුලිකාතිආදි ධම්මදායාදෙ වුත්තං, කුසීතාතිආදි භයභෙරවෙ. ධම්මපරියායෙනාති ධම්මදෙසනාය.

සද්ධා අගාරස්මාති පකතියාපි සද්ධා, පබ්බජිතාපි සද්ධාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතා. පිවන්ති මඤ්ඤෙ ඝසන්ති මඤ්ඤෙති පිවන්ති විය ඝසන්ති විය. අත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙන්තා වචසා පිවන්ති විය, අබ්භනුමොදන්තා මනසා ඝසන්ති විය. සාධු වතාති සුන්දරං වත ¶ . සබ්රහ්මචාරීති රස්සම්පි වට්ටති දීඝම්පි. රස්සෙ සති සාරිපුත්තස්ස උපරි හොති, දීඝෙ සති සබ්රහ්මචාරීනං. යදා සාරිපුත්තස්ස උපරි හොති, තදා සබ්රහ්මචාරී සාරිපුත්තො අම්හෙ අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. යදා සබ්රහ්මචාරීනං, තදා සබ්රහ්මචාරයො අකුසලා වුට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. දහරොති තරුණො. යුවාති යොබ්බනභාවෙ ඨිතො. මණ්ඩනකජාතිකොති ¶ අලඞ්කාරකසභාවො. තත්ථ කොචි තරුණොපි යුවා න හොති යථා අතිතරුණො, කොචි යුවාපි මණ්ඩනකජාතිකො න හොති යථා උපසන්තසභාවො, ආලසියබ්යසනාදීහි වා අභිභූතො, ඉධ පන දහරො චෙව යුවා ච මණ්ඩනකජාතිකො ච අධිප්පෙතො, තස්මා එවමාහ. උප්පලාදීනි ලොකසම්මතත්තා වුත්තානි. ඉතිහ තෙති එවං තෙ. උභො මහානාගාති ද්වෙපි මහානාගා, ද්වෙපි හි එතෙ අග්ගසාවකා ‘‘මහානාගා’’ති වුච්චන්ති. තත්රායං වචනත්ථො, ඡන්දාදීහි න ගච්ඡන්තීති නාගා, තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ න ආගච්ඡන්තීති නාගා, නානප්පකාරකං ආගුං න කරොන්තීති නාගා, අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 80) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අපිච –

නාගො තාදි පවුච්චතෙ තථත්තා’’ති. (සු. නි. 527; මහානි. 80);

එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහන්තා නාගා මහානාගා, අඤ්ඤෙහි ඛීණාසවනාගෙහි පුජ්ජතරා ච පාසංසතරා චාති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤස්සාති අඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස. සමනුමොදිංසූති සමං අනුමොදිංසු. තත්ථ ඉමාය උපමාය මහාමොග්ගල්ලානො අනුමොදි, පටිභාතු තං ආවුසොති ධම්මසෙනාපති. තෙන වුත්තං ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සුභාසිතං සමනුමොදිංසූ’’ති.

සම්මුතිපරමත්ථදෙසනාකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

64. එවං ¶ මෙ සුතන්ති ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තං. තත්ථ සම්පන්නසීලාති තිවිධං සම්පන්නං පරිපුණ්ණසමඞ්ගිමධුරවසෙන. තත්ථ –

‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;

පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නං වාරෙතුමුස්සහෙ’’ති. (ජා. 1.14.1);

ඉදං පරිපුණ්ණසම්පන්නං නාම. ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො’’ති (විභ. 511) ඉදං සමඞ්ගිසම්පන්නං ¶ නාම. ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, මහාපථවියා හෙට්ඨිමතලං සම්පන්නං, සෙය්යථාපි ඛුද්දමධුං අනෙළකං, එවමස්සාද’’න්ති (පාරා. 17) ඉදං මධුරසම්පන්නං නාම. ඉධ පන පරිපුණ්ණසම්පන්නම්පි සමඞ්ගිසම්පන්නම්පි වට්ටති. තස්මා සම්පන්නසීලාති පරිපුණ්ණසීලා හුත්වාතිපි සීලසමඞ්ගිනො හුත්වාතිපි එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිබ්බො. සීලන්ති කෙනට්ඨෙන සීලං? සීලනට්ඨෙන සීලං. තස්ස විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා.

තත්ථ ¶ ‘‘පරිපුණ්ණසීලා’’ති ඉමිනා අත්ථෙන ඛෙත්තදොසවිගමෙන ඛෙත්තපාරිපූරී විය සීලදොසවිගමෙන සීලපාරිපූරී වුත්තා හොති. යථා හි ඛෙත්තං බීජඛණ්ඩං වප්පඛණ්ඩං උදකඛණ්ඩං ඌසඛණ්ඩන්ති චතුදොසසමන්නාගතං අපරිපූරං හොති.

තත්ථ බීජඛණ්ඩං නාම යත්ථ අන්තරන්තරා බීජානි ඛණ්ඩානි වා පූතීනි වා හොන්ති, තානි යත්ථ වපන්ති, තත්ථ සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති. වප්පඛණ්ඩං නාම යත්ථ අකුසලො බීජානි වපන්තො අන්තරන්තරා නිපාතෙති. එවඤ්හි සබ්බත්ථ සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති. උදකඛණ්ඩං නාම යත්ථ කත්ථචි උදකං අතිබහු වා න වා හොති, තත්රාපි හි සස්සානි න උට්ඨෙන්ති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති. ඌසඛණ්ඩං නාම යත්ථ කස්සකො කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ නඞ්ගලෙන ¶ භූමිං චත්තාරො පඤ්ච වාරෙ කසන්තො අතිගම්භීරං කරොති, තතො ඌසං උප්පජ්ජති, තත්රාපි හි සස්සං න උට්ඨෙති, ඛෙත්තං ඛණ්ඩං හොති, තාදිසඤ්ච ඛෙත්තං න මහප්ඵලං හොති න මහානිසංසං, තත්රාපි හි බහුම්පි වපිත්වා අප්පං ලභති. ඉමෙසං පන චතුන්නං දොසානං විගමා ඛෙත්තං පරිපුණ්ණං හොති. තාදිසඤ්ච ඛෙත්තං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං. එවමෙව ඛණ්ඩං ඡිද්දං සබලං කම්මාසන්ති චතුදොසසමන්නාගතං සීලං අපරිපූරං හොති. තාදිසඤ්ච සීලං න මහප්ඵලං හොති, න මහානිසංසං. ඉමෙසං පන චතුන්නං දොසානං විගමා සීලඛෙත්තං පරිපුණ්ණං හොති, තාදිසඤ්ච සීලං මහප්ඵලං හොති මහානිසංසං.

‘‘සීලසමඞ්ගිනො’’ති ඉමිනා පනත්ථෙන සීලෙන සමඞ්ගිභූතා සමොධානං ගතා සමන්නාගතා හුත්වා විහරථාති ඉදමෙව වුත්තං හොති. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි සම්පන්නසීලතා හොති සීලවිපත්තියා ච ආදීනවදස්සනෙන සීලසම්පත්තියා ¶ ච ආනිසංසදස්සනෙන. තදුභයම්පි විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතං.

තත්ථ ‘‘සම්පන්නසීලා’’ති එත්තාවතා කිර භගවා චතුපාරිසුද්ධිසීලං උද්දිසිත්වා ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතා’’ති ඉමිනා තත්ථ ජෙට්ඨකසීලං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙසීති දීපවිහාරවාසී සුමනත්ථෙරො ආහ. අන්තෙවාසිකො පනස්ස තෙපිටකචූළනාගත්ථෙරො ආහ – උභයත්ථාපි පාතිමොක්ඛසංවරො භගවතා වුත්තො, පාතිමොක්ඛසංවරොයෙව හි සීලං. ඉතරානි පන තීණි සීලන්ති වුත්තට්ඨානං නාම අත්ථීති අනනුජානන්තො වත්වා ආහ ¶ – ‘‘ඉන්ද්රියසංවරො නාම ඡද්වාරරක්ඛාමත්තකමෙව, ආජීවපාරිසුද්ධි ධම්මෙන සමෙන පච්චයුප්පත්තිමත්තකං, පච්චයනිස්සිතං පටිලද්ධපච්චයෙ ඉදමත්ථන්ති පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනමත්තකං. නිප්පරියායෙන පාතිමොක්ඛසංවරොව සීලං. යස්ස සො භින්නො, අයං ඡින්නසීසො විය පුරිසො හත්ථපාදෙ සෙසානි රක්ඛිස්සතීති න වත්තබ්බො. යස්ස පන සො අරොගො, අයං අච්ඡින්නසීසො විය පුරිසො ජීවිතං සෙසානි පුන පාකතිකානි කත්වා රක්ඛිතුං සක්කොති. තස්මා ‘සම්පන්නසීලා’ති ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරං උද්දිසිත්වා ‘සම්පන්නපාතිමොක්ඛා’ති තස්සෙව වෙවචනං වත්වා තං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතා’තිආදිමාහා’’ති.

තත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතාති පාතිමොක්ඛසංවරෙන සමන්නාගතා. ආචාරගොචරසම්පන්නාති ආචාරෙන ¶ ච ගොචරෙන ච සම්පන්නා. අණුමත්තෙසූති අප්පමත්තකෙසු. වජ්ජෙසූති අකුසලධම්මෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සිනො. සමාදායාති සම්මා ආදියිත්වා. සික්ඛථ සික්ඛාපදෙසූති සික්ඛාපදෙසු තං තං සික්ඛාපදං සමාදියිත්වා සික්ඛථ. අපිච සමාදාය සික්ඛථ සික්ඛාපදෙසූති යංකිඤ්චි සික්ඛාකොට්ඨාසෙසු සික්ඛිතබ්බං කායිකං වාචසිකඤ්ච, තං සබ්බං සමාදාය සික්ඛථාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන සබ්බානෙතානි පාතිමොක්ඛසංවරාදීනි පදානි විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තානි.

65. ආකඞ්ඛෙය්ය චෙති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? සීලානිසංසදස්සනත්ථං. සචෙපි අචිරපබ්බජිතානං වා දුප්පඤ්ඤානං ¶ වා එවමස්ස ‘‘භගවා සීලං පූරෙථාති වදති, කො නු ඛො සීලපූරණෙ ආනිසංසො, කො විසෙසො, කා වඩ්ඪී’’ති? තෙසං සත්තරස ආනිසංසෙ දස්සෙතුං එවමාහ. අප්පෙව නාම එතං සබ්රහ්මචාරීනං පියමනාපතාදිආසවක්ඛයපරියොසානං ආනිසංසං සුත්වාපි සීලං පරිපූරෙය්යුන්ති. විසකණ්ටකවාණිජො විය. විසකණ්ටකවාණිජො නාම ගුළවාණිජො වුච්චති.

සො කිර ගුළඵාණිතඛණ්ඩසක්ඛරාදීනි සකටෙනාදාය පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා ‘‘විසකණ්ටකං ගණ්හථ, විසකණ්ටකං ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසෙසි. තං සුත්වා ගාමිකා ‘‘විසං නාම කක්ඛළං, යො නං ඛාදති, සො මරති, කණ්ටකම්පි විජ්ඣිත්වා මාරෙති, උභොපෙතෙ කක්ඛළා, කො එත්ථ ආනිසංසො’’ති ගෙහද්වාරානි ථකෙසුං, දාරකෙ ච පලාපෙසුං. තං දිස්වා වාණිජො ¶ ‘‘අවොහාරකුසලා ඉමෙ ගාමිකා, හන්ද නෙ උපායෙන ගණ්හාපෙමී’’ති ‘‘අතිමධුරං ගණ්හථ, අතිසාදුං ගණ්හථ, ගුළං ඵාණිතං සක්ඛරං සමග්ඝං ලබ්භති, කූටමාසකකූටකහාපණාදීහිපි ලබ්භතී’’ති උග්ඝොසෙසි. තං සුත්වා ගාමිකා හට්ඨතුට්ඨා ආගන්ත්වා බහුම්පි මූලං දත්වා ගහෙසුං. තත්ථ වාණිජස්ස ‘‘විසකණ්ටකං ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසනං විය භගවතො ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ, විහරථ…පෙ… සමාදාය සික්ඛථ සික්ඛාපදෙසූ’’ති වචනං. ‘‘උභොපෙතෙ කක්ඛළා, කො එත්ථ ආනිසංසො’’ති ගාමිකානං චින්තනං විය භගවා ‘‘සම්පන්නසීලා විහරථා’’ති ආහ, ‘‘සීලඤ්ච නාමෙතං කක්ඛළං ඵරුසං ඛිඩ්ඩාදිපච්චනීකං, කො නු ඛො සම්පන්නසීලානං ආනිසංසො’’ති භික්ඛූනං චින්තනං. අථ තස්ස වාණිජස්ස ‘‘අතිමධුරං ගණ්හථා’’තිආදිවචනං විය ¶ භගවතො පියමනාපතාදිආසවක්ඛයපරියොසානං සත්තරසආනිසංසප්පකාසනත්ථං ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ’’තිආදිවචනං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ආකඞ්ඛෙය්ය චෙති යදි ආකඞ්ඛෙය්ය යදි ඉච්ඡෙය්ය. පියො ච අස්සන්ති පියචක්ඛූහි සම්පස්සිතබ්බො, සිනෙහුප්පත්තියා පදට්ඨානභූතො භවෙය්යන්ති වුත්තං හොති. මනාපොති තෙසං මනවඩ්ඪනකො, තෙසං වා මනෙන පත්තබ්බො, මෙත්තචිත්තෙන ඵරිතබ්බොති වුත්තං හොති. ගරූති තෙසං ගරුට්ඨානියො පාසාණච්ඡත්තසදිසො. භාවනීයොති ‘‘අද්ධා අයමායස්මා ජානං ජානාති පස්සං පස්සතී’’ති එවං සම්භාවනීයො. සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසුයෙව පරිපූරකාරී අස්ස, අනූනෙන පරිපූරිතාකාරෙන සමන්නාගතො ¶ භවෙය්යාති වුත්තං හොති. අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තොති අත්තනො චිත්තසමථෙ යුත්තො, එත්ථ හි අජ්ඣත්තන්ති වා අත්තනොති වා එතං එකත්ථං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. භුම්මත්ථෙ පනෙතං සමථන්ති උපයොගවචනං. අනූති ඉමිනා උපසග්ගෙන යොගෙ සිද්ධං. අනිරාකතජ්ඣානොති බහි අනීහටජ්ඣානො, අවිනාසිතජ්ඣානො වා, නීහරණවිනාසත්ථඤ්හි ඉදං නිරාකරණං නාම. ථම්භං නිරංකත්වා නිවාතවුත්තීතිආදීසු චස්ස පයොගො දට්ඨබ්බො.

විපස්සනාය සමන්නාගතොති සත්තවිධාය අනුපස්සනාය යුත්තො, සත්තවිධා අනුපස්සනා නාම අනිච්චානුපස්සනා දුක්ඛානුපස්සනා අනත්තානුපස්සනා නිබ්බිදානුපස්සනා විරාගානුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාති. තා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා. බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරානන්ති වඩ්ඪෙතා ¶ සුඤ්ඤාගාරානං, එත්ථ ච සමථවිපස්සනාවසෙන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා රත්තින්දිවං සුඤ්ඤාගාරං පවිසිත්වා නිසීදමානො භික්ඛු ‘‘බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති වෙදිතබ්බො. එකභූමකාදිපාසාදෙ කුරුමානොපි පන නෙව සුඤ්ඤාගාරානං බ්රූහෙතාති දට්ඨබ්බොති.

එත්තාවතා ච යථා තණ්හාවිචරිතදෙසනා පඨමං තණ්හාවසෙන ආරද්ධාපි තණ්හාපදට්ඨානත්තා මානදිට්ඨීනං මානදිට්ඨියො ඔසරිත්වා කමෙන පපඤ්චත්තයදෙසනා ජාතා, එවමයං දෙසනා පඨමං අධිසීලසික්ඛාවසෙන ආරද්ධාපි සීලපදට්ඨානත්තා සමථවිපස්සනානං සමථවිපස්සනායො ඔසරිත්වා කමෙන සික්ඛත්තයදෙසනා ජාතාති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ¶ හි ‘‘සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති එත්තාවතා අධිසීලසික්ඛා වුත්තා. ‘‘අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො අනිරාකතජ්ඣානො’’ති එත්තාවතා අධිචිත්තසික්ඛා, ‘‘විපස්සනාය සමන්නාගතො’’ති එත්තාවතා අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, ‘‘බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති ඉමිනා පන සමථවසෙන සුඤ්ඤාගාරවඩ්ඪනෙ අධිචිත්තසික්ඛා, විපස්සනාවසෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති එවං ද්වෙපි සික්ඛා සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා. එත්ථ ච ‘‘අජ්ඣත්තං චෙතොසමථමනුයුත්තො අනිරාකතජ්ඣානො’’ති ඉමෙහි පදෙහි සීලානුරක්ඛිකා එව චිත්තෙකග්ගතා කථිතා. ‘‘විපස්සනායා’’ති ඉමිනා පදෙන සීලානුරක්ඛිකො සඞ්ඛාරපරිග්ගහො.

කථං ¶ චිත්තෙකග්ගතා සීලමනුරක්ඛති? යස්ස හි චිත්තෙකග්ගතා නත්ථි, සො බ්යාධිම්හි උප්පන්නෙ විහඤ්ඤති, සො බ්යාධිවිහතො වික්ඛිත්තචිත්තො සීලං විනාසෙත්වාපි බ්යාධිවූපසමං කත්තා හොති. යස්ස පන චිත්තෙකග්ගතා අත්ථි, සො තං බ්යාධිදුක්ඛං වික්ඛම්භෙත්වා සමාපත්තිං සමාපජ්ජති, සමාපන්නක්ඛණෙ දුක්ඛං දූරාපකතං හොති, බලවතරසුඛමුප්පජ්ජති. එවං චිත්තෙකග්ගතා සීලං අනුරක්ඛති.

කථං සඞ්ඛාරපරිග්ගහො සීලමනුරක්ඛති? යස්ස හි සඞ්ඛාරපරිග්ගහො නත්ථි, තස්ස ‘‘මම රූපං මම විඤ්ඤාණ’’න්ති අත්තභාවෙ බලවමමත්තං හොති, සො තථාරූපෙසු දුබ්භික්ඛබ්යාධිභයාදීසු සම්පත්තෙසු සීලං විනාසෙත්වාපි අත්තභාවං පොසෙතා හොති. යස්ස පන සඞ්ඛාරපරිග්ගහො අත්ථි, තස්ස අත්තභාවෙ බලවමමත්තං වා සිනෙහො වා න හොති, සො තථාරූපෙසු දුබ්භික්ඛබ්යාධිභයාදීසු සම්පත්තෙසු සචෙපිස්ස අන්තානි බහි නික්ඛමන්ති, සචෙපි ¶ උස්සුස්සති විසුස්සති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකො වා හොති සතධාපි සහස්සධාපි, නෙව සීලං විනාසෙත්වා අත්තභාවං පොසෙතා හොති. එවං සඞ්ඛාරපරිග්ගහො සීලමනුරක්ඛති. ‘‘බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති ඉමිනා පන තස්සෙව උභයස්ස බ්රූහනා වඩ්ඪනා සාතච්චකිරියා දස්සිතා.

එවං භගවා යස්මා ‘‘සබ්රහ්මචාරීනං පියො චස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චා’’ති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මෙ ආකඞ්ඛන්තෙන නත්ථඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං, අඤ්ඤදත්ථු සීලාදිගුණසමන්නාගතෙන භවිතබ්බං, ඉදිසො හි සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති මනාපො ගරු භාවනීයො. වුත්තම්පි හෙතං –

‘‘සීලදස්සනසම්පන්නං ¶ , ධම්මට්ඨං සච්චවාදිනං;

අත්තනො කම්ම කුබ්බානං, තං ජනො කුරුතෙ පිය’’න්ති. (ධ. ප. 217);

තස්මා ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො චස්සං මනාපො ච ගරු ච භාවනීයො චාති සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී…පෙ… සුඤ්ඤාගාරාන’’න්ති වත්වා ඉදානි යස්මා පච්චයලාභාදිං පත්ථයන්තෙනාපි ඉදමෙව කරණීයං, න අඤ්ඤං කිඤ්චි, තස්මා ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ලාභී අස්ස’’න්තිආදිමාහ. න චෙත්ථ භගවා ලාභනිමිත්තං සීලාදිපරිපූරණං කථෙතීති වෙදිතබ්බො. භගවා හි ඝාසෙසනං ¶ ඡින්නකථො න වාචං පයුත්තං භණෙති, එවං සාවකෙ ඔවදති, සො කථං ලාභනිමිත්තං සීලාදිපරිපූරණං කථෙස්සති, පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන පනෙතං වුත්තං. යෙසඤ්හි එවං අජ්ඣාසයො භවෙය්ය ‘‘සචෙ මයං චතූහි පච්චයෙහි න කිලමෙය්යාම, සීලාදිං පූරෙතුං සක්කුණෙය්යාමා’’ති, තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන භගවා එවමාහ. අපිච රසානිසංසො එස සීලස්ස, යදිදං චත්තාරො පච්චයා නාම. තථා හි පණ්ඩිතමනුස්සා කොට්ඨාදීසු ඨපිතං නීහරිත්වා පුත්තාදීනම්පි අදත්වා අත්තනාපි අපරිභුඤ්ජිත්වා සීලවන්තානං දෙන්තීති සීලස්ස සරසානිසංසදස්සනත්ථං පෙතං වුත්තං.

තතියවාරෙ යෙසාහන්ති යෙසං අහං. තෙසං තෙ කාරාති තෙසං දෙවානං වා මනුස්සානං වා තෙ මයි කතා පච්චයදානකාරා. දෙවාපි හි සීලාදිගුණයුත්තානං පච්චයෙ දෙන්ති, න කෙවලං මනුස්සායෙව, සක්කො විය ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස. මහප්ඵලා මහානිසංසාති උභයමෙතං අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. මහන්තං වා ලොකියසුඛං ඵලන්තීති මහප්ඵලා ¶ . මහතො ලොකුත්තරසුඛස්ස ච පච්චයා හොන්තීති මහානිසංසා. සීලාදිගුණයුත්තස්ස හි කටච්ඡුභික්ඛාපි පඤ්චරතනමත්තාය භූමියා පණ්ණසාලාපි කත්වා දින්නා අනෙකානි කප්පසහස්සානි දුග්ගතිවිනිපාතතො රක්ඛති, පරියොසානෙ ච අමතාය පරිනිබ්බානධාතුයාපච්චයො හොති. ‘‘ඛීරොදනං අහමදාසි’’න්තිආදීනි (වි. ව. 413) චෙත්ථ වත්ථූනි, සකලමෙව වා පෙතවත්ථු විමානවත්ථු ච සාධකං. තස්මා පච්චයදායකෙහි අත්තනි කතානං කාරානං මහප්ඵලතං ඉච්ඡන්තෙනාපි සීලාදිගුණයුත්තෙනෙව භවිතබ්බන්ති දස්සෙති.

චතුත්ථවාරෙ ඤාතීති සස්සුසසුරපක්ඛිකා. සාලොහිතාති එකලොහිතසම්බද්ධා පීතිපිතාමහාදයො ¶ . පෙතාති පෙච්චභාවං ගතා. කාලඞ්කතාති මතා. තෙසං තන්ති තෙසං තං මයි පසන්නචිත්තතං වා පසන්නෙන චිත්තෙන අනුස්සරණං වා. යස්ස හි භික්ඛුනො කාලඞ්කතො පිතා වා මාතා වා ‘‘අම්හාකං ඤාතකො ථෙරො සීලවා කල්යාණධම්මො’’ති පසන්නචිත්තො හුත්වා තං භික්ඛුං අනුස්සරති, තස්ස සො චිත්තප්පසාදොපි තං අනුස්සරණමත්තම්පි මහප්ඵලං මහානිසංසමෙව හොති, අනෙකානි කප්පසතසහස්සානි ¶ දුග්ගතිතො වාරෙතුං අන්තෙ ච අමතං පාපෙතුං සමත්ථමෙව හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘යෙ තෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා, දස්සනංපාහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහුකාරං වදාමි. සවනං, අනුස්සතිං, අනුපබ්බජ්ජං, උපසඞ්කමනං, පයිරුපාසනංපාහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහුකාරං වදාමී’’ති (ඉතිවු. 104). තස්මා ඤාතිසාලොහිතානං අත්තනි චිත්තප්පසාදස්ස අනුස්සතියා ච මහප්ඵලතං ඉච්ඡන්තෙනාපි සීලාදිගුණයුත්තෙනෙව, භවිතබ්බන්ති දස්සෙති.

66. පඤ්චමවාරෙ අරතිරතිසහො අස්සන්ති අරතියා රතියා ච සහො අභිභවිතා අජ්ඣොත්ථරිතා භවෙය්යං. එත්ථ ච අරතීති අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු පන්තසෙනාසනෙසු ච උක්කණ්ඨා. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. න ච මං අරති සහෙය්යාති මඤ්ච අරති න අභිභවෙය්ය න මද්දෙය්ය න අජ්ඣොත්ථරෙය්ය. උප්පන්නන්ති ජාතං නිබ්බත්තං. සීලාදිගුණයුත්තො හි අරතිඤ්ච රතිඤ්ච සහති අජ්ඣොත්ථරති මද්දිත්වා තිට්ඨති. තස්මා ඊදිසං අත්තානං ඉච්ඡන්තෙනාපි සීලාදිගුණයුත්තෙනෙව භවිතබ්බන්ති දස්සෙති.

ඡට්ඨවාරෙ ¶ භයං චිත්තුත්රාසොපි ආරම්මණම්පි. භෙරවං ආරම්මණමෙව. සෙසං පඤ්චමවාරෙ වුත්තනයමෙව. සීලාදිගුණයුත්තො හි භයභෙරවං සහති අජ්ඣොත්ථරති මද්දිත්වා තිට්ඨති අරියකොටියවාසීමහාදත්තත්ථෙරො විය.

ථෙරො කිර මග්ගං පටිපන්නො අඤ්ඤතරං පාසාදිකං අරඤ්ඤං දිස්වා ‘‘ඉධෙවජ්ජ සමණධම්මං කත්වා ගමිස්සාමී’’ති මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. රුක්ඛදෙවතාය දාරකා ථෙරස්ස සීලතෙජෙන සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා විස්සරමකංසු. දෙවතාපි රුක්ඛං චාලෙසි. ථෙරො අචලොව නිසීදි. සා දෙවතා ධූමායි, පජ්ජලි, නෙව සක්ඛි ථෙරං චාලෙතුං, තතො උපාසකවණ්ණෙනාගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. ‘‘කො ¶ එසො’’ති වුත්තා ‘‘අහං, භන්තෙ, එතස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා’’ති අවොච. ත්වං එතෙ විකාරෙ අකාසීති. ආම භන්තෙති. කස්මාති ච වුත්තා ආහ – ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ ¶ , සීලතෙජෙන දාරකා සකභාවෙන සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා විස්සරමකංසු, සාහං තුම්හෙ පලාපෙතුං එවමකාසි’’න්ති. ථෙරො ආහ – ‘‘අථ කස්මා ඉධ, භන්තෙ, මා වසථ, මය්හං අඵාසූති පටිකච්චෙව නාවචාසි. ඉදානි පන මා කිඤ්චි අවච, අරියකොටියමහාදත්තො අමනුස්සභයෙන ගතොති වචනතො ලජ්ජාමි, තෙනාහං ඉධෙව වසිස්සං, ත්වං පන අජ්ජෙකදිවසං යත්ථ කත්ථචි වසාහී’’ති. එවං සීලාදිගුණයුත්තො භයභෙරවසහො හොති. තස්මා ඊදිසමත්තානං ඉච්ඡන්තෙනාපි සීලාදිගුණයුත්තෙනෙව භවිතබ්බන්ති දස්සෙති.

සත්තමවාරෙ ආභිචෙතසිකානන්ති අභිචෙතොති අභික්කන්තං විසුද්ධචිත්තං වුච්චති, අධිචිත්තං වා, අභිචෙතසි ජාතානි ආභිචෙතසිකානි, අභිචෙතො සන්නිස්සිතානීති වා ආභිචෙතසිකානි. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානන්ති දිට්ඨධම්මෙ සුඛවිහාරානං. දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛො අත්තභාවො වුච්චති, තත්ථ සුඛවිහාරභූතානන්ති අත්ථො, රූපාවචරජ්ඣානානමෙතං අධිවචනං. තානි හි අප්පෙත්වා නිසින්නා ඣායිනො ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අසංකිලිට්ඨං නෙක්ඛම්මසුඛං වින්දන්ති, තස්මා ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානී’’ති වුච්චන්ති. නිකාමලාභීති නිකාමෙන ලාභී අත්තනො ඉච්ඡාවසෙන ලාභී, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ¶ සමාපජ්ජිතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. අකිච්ඡලාභීති සුඛෙනෙව පච්චනීකධම්මෙ වික්ඛම්භෙත්වා සමාපජ්ජිතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. අකසිරලාභීති අකසිරානං විපුලානං ලාභී, යථාපරිච්ඡෙදෙයෙව වුට්ඨාතුං සමත්ථොති වුත්තං හොති. එකච්චො හි ලාභීයෙව හොති, න පන සක්කොති ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතුං. එකච්චො සක්කොති තථා සමාපජ්ජිතුං, පාරිබන්ධිකෙ පන කිච්ඡෙන වික්ඛම්භෙති. එකච්චො තථා සමාපජ්ජති, පාරිබන්ධිකෙ ච අකිච්ඡෙනෙව වික්ඛම්භෙති, න සක්කොති නාළිකායන්තං විය යථාපරිච්ඡෙදෙයෙව ච වුට්ඨාතුං. යො පන ඉමං තිවිධම්පි සම්පදං ඉච්ඡති, සොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති.

එවං අභිඤ්ඤාපාදකෙ ඣානෙ වුත්තෙ කිඤ්චාපි අභිඤ්ඤානං වාරො ආගතො, අථ ඛො නං භගවා අග්ගහෙත්වාව යස්මා න කෙවලං අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානානි ච අභිඤ්ඤායොයෙව ච සීලානං ¶ ආනිසංසො, අපිච ඛො චත්තාරි ආරුප්පඣානානිපි ¶ තයො ච හෙට්ඨිමා අරියමග්ගා, තස්මා තං සබ්බං පරියාදියිත්වා දස්සෙතුං ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ…පෙ… යෙ තෙ සන්තාති එවමාදිමාහ.

තත්ථ සන්තාති අඞ්ගසන්තතාය චෙව ආරම්මණසන්තතාය ච. විමොක්ඛාති පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා ආරම්මණෙ ච අධිමුත්තත්තා. අතික්කම්ම රූපෙති රූපාවචරජ්ඣානෙ අතික්කමිත්වා, යෙ තෙ විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ සන්තාති පදසම්බන්ධො, ඉතරථා හි අතික්කම්ම රූපෙ කිං කරොතීති න පඤ්ඤායෙය්යුං. ආරුප්පාති ආරම්මණතො ච විපාකතො ච රූපවිරහිතා. කායෙන ඵුසිත්වාති නාමකායෙන ඵුසිත්වා පාපුණිත්වා, අධිගන්ත්වාති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තානමෙව. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘යොපි භික්ඛු ඉමෙ විමොක්ඛෙ ඵුසිත්වා විහරිතුකාමො, සොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති.

67. නවමවාරෙ තිණ්ණං සංයොජනානන්ති සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං බන්ධනානං. තානි හි සංයොජෙන්ති ඛන්ධගතිභවාදීහි ඛන්ධගතිභවාදයො, කම්මං වා ඵලෙන, තස්මා සංයොජනානීති වුච්චන්ති, බන්ධනානීති අත්ථො. පරික්ඛයාති පරික්ඛයෙන. සොතාපන්නොති සොතං ¶ ආපන්නො. සොතොති ච මග්ගස්සෙතං අධිවචනං. සොතාපන්නොති තංසමඞ්ගිපුග්ගලස්ස. යථාහ ‘‘සොතො සොතොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතොති? අයමෙව හි, භන්තෙ, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධීති. සොතාපන්නො සොතාපන්නොති හිදං, සාරිපුත්ත, වුච්චති. කතමො නු ඛො, සාරිපුත්ත, සොතාපන්නොති? යො හි, භන්තෙ, ඉමිනා අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන සමන්නාගතො, අයං වුච්චති සොතාපන්නො, යොයං ආයස්මා එවංනාමො එවංගොත්තො’’ති. ඉධ පන මග්ගෙන ඵලස්ස නාමං දින්නං, තස්මා ඵලට්ඨො ‘‘සොතාපන්නො’’ති වෙදිතබ්බො. අවිනිපාතධම්මොති විනිපාතෙතීති විනිපාතො, නාස්ස විනිපාතො ධම්මොති අවිනිපාතධම්මො, න අත්තානං අපායෙ විනිපාතසභාවොති වුත්තං හොති. කස්මා? යෙ ධම්මා අපායගමනියා, තෙසං පහීනත්තා. සම්බොධි පරං අයනං ගති අස්සාති සම්බොධිපරායණො, උපරිමග්ගත්තයං අවස්සං සම්පාපකොති ¶ අත්ථො. කස්මා? පටිලද්ධපඨමමග්ගත්තා. සීලෙස්වෙවාති ඊදිසො හොතුකාමොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරණාරීති.

දසමවාරෙ ¶ පඨමමග්ගෙන පරික්ඛීණානිපි තීණි සංයොජනානි සකදාගාමිමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං වුත්තානි. රාගදොසමොහානං තනුත්තාති එතෙසං තනුභාවෙන, තනුත්තකරණෙනාති වුත්තං හොති. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි තනුත්තං වෙදිතබ්බං අධිච්චුප්පත්තියා ච පරියුට්ඨානමන්දතාය ච. සකදාගාමිස්ස හි වට්ටානුසාරිමහාජනස්සෙව කිලෙසා අභිණ්හං න උප්පජ්ජන්ති, කදාචි කරහචි උප්පජ්ජන්ති විරළාකාරා හුත්වා, විරළවාපිතෙ ඛෙත්තෙ අඞ්කුරා විය. උප්පජ්ජමානාපි ච වට්ටානුසාරිමහාජනස්සෙව මද්දන්තා ඵරන්තා ඡාදෙන්තා අන්ධකාරං කරොන්තා න උප්පජ්ජන්ති, මන්දමන්දා උප්පජ්ජන්ති තනුකාකාරා හුත්වා, අබ්භපටලමිව මක්ඛිකාපත්තමිව ච.

තත්ථ කෙචි ථෙරා භණන්ති ‘‘සකදාගාමිස්ස කිලෙසා කිඤ්චාපි චිරෙන උප්පජ්ජන්ති, බහලාව උප්පජ්ජන්ති, තථා හිස්ස පුත්තා ච ධීතරො ච දිස්සන්තී’’ති, එතං පන අප්පමාණං. පුත්තධීතරො හි අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනමත්තෙනපි හොන්තීති. ද්වීහියෙව කාරණෙහිස්ස කිලෙසානං තනුත්තං වෙදිතබ්බං අධිච්චුප්පත්තියා ච පරියුට්ඨානමන්දතාය චාති.

සකදාගාමීති ¶ සකිං ආගමනධම්මො. සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වාති එකවාරංයෙව ඉමං මනුස්සලොකං පටිසන්ධිවසෙන ආගන්ත්වා. යොපි හි ඉධ සකදාගාමිමග්ගං භාවෙත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බාති, සොපි ඉධ න ගහිතො. යොපි ඉධ මග්ගං භාවෙත්වා දෙවෙසු උපපජ්ජිත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බාති. යොපි දෙවලොකෙ මග්ගං භාවෙත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බාති. යොපි දෙවලොකෙ මග්ගං භාවෙත්වා ඉධෙව මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බාති. යො පන ඉධ මග්ගං භාවෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො, තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා පුන ඉධෙව උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, අයමිධ ගහිතොති වෙදිතබ්බො. දුක්ඛස්සන්තං කරෙය්යන්ති වට්ටදුක්ඛස්ස පරිච්ඡෙදං කරෙය්යං. සීලෙස්වෙවාති ඊදිසො හොතුකාමොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති.

එකාදසමවාරෙ පඤ්චන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඔරම්භාගියානන්ති ඔරං වුච්චති හෙට්ඨා, හෙට්ඨාභාගියානන්ති අත්ථො, කාමාවචරලොකෙ උප්පත්තිපච්චයානන්ති අධිප්පායො. සංයොජනානන්ති බන්ධනානං, තානි කාමරාගබ්යාපාදසංයොජනෙහි ¶ සද්ධිං පුබ්බෙ වුත්තසංයොජනානෙව වෙදිතබ්බානි. යස්ස හි එතානි අප්පහීනානි, සො කිඤ්චාපි භවග්ගෙ උප්පන්නො හොති, අථ ඛො ආයුපරික්ඛයා කාමාවචරෙ නිබ්බත්තතියෙව, ගිලිතබලිසමච්ඡූපමො ස්වායං පුග්ගලො දීඝසුත්තකෙන පාදෙ ¶ බද්ධවිහඞ්ගූපමො චාති වෙදිතබ්බො. පුබ්බෙ වුත්තානම්පි චෙත්ථ වචනං වණ්ණභණනත්ථමෙවාති වෙදිතබ්බං. ඔපපාතිකොති සෙසයොනිපටික්ඛෙපවචනමෙතං. තත්ථපරිනිබ්බායීති තත්ථෙව බ්රහ්මලොකෙ පරිනිබ්බායී. අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකාති තතො බ්රහ්මලොකා පටිසන්ධිවසෙන පුන අනාවත්තිසභාවො. සීලෙස්වෙවාති ඊදිසො හොතුකාමොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති.

68. එවං අනාගාමිමග්ගෙ වුත්තෙ කිඤ්චාපි චතුත්ථමග්ගස්ස වාරො ආගතො, අථ ඛො නං භගවා අග්ගහෙත්වාව යස්මා න කෙවලා ආසවක්ඛයාභිඤ්ඤා එව සීලානං ආනිසංසො, අපිච ඛො ලොකියපඤ්චාභිඤ්ඤායොපි, තස්මා තාපි දස්සෙතුං, යස්මා ච ආසවක්ඛයෙ කථිතෙ දෙසනා නිට්ඨිතා හොති, එවඤ්ච සති ඉමෙසං ගුණානං අකථිතත්තා අයං කථා මුණ්ඩාභිඤ්ඤාකථා නාම භවෙය්ය, තස්මා ච අභිඤ්ඤාපාරිපූරිං කත්වා දස්සෙතුම්පි, යස්මා ච අනාගාමිමග්ගෙ ඨිතස්ස සුඛෙන ඉද්ධිවිකුප්පනා ¶ ඉජ්ඣති, සමාධිපරිබන්ධානං කාමරාගබ්යාපාදානං සමූහතත්තා, අනාගාමී හි සීලෙසු ච සමාධිම්හි ච පරිපූරකාරී, තස්මා යුත්තට්ඨානෙයෙව ලොකියාභිඤ්ඤායො දස්සෙතුම්පි ‘‘ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ…පෙ… අනෙකවිහිත’’න්ති එවමාදිමාහාති අයමනුසන්ධි.

තත්ථ ‘‘අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධ’’න්තිආදිනා නයෙන ආගතානං පඤ්චන්නම්පි ලොකියාභිඤ්ඤානං පාළිවණ්ණනා සද්ධිං භාවනානයෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා.

69. ඡට්ඨාභිඤ්ඤාය ආසවානං ඛයාති අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං ඛයා. අනාසවන්ති ආසවවිරහිතං. චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එත්ථ චෙතොවචනෙන අරහත්තඵලසම්පයුත්තොව සමාධි, පඤ්ඤාවචනෙන තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤාව වුත්තා. තත්ථ ච සමාධි රාගතො විමුත්තත්තා චෙතොවිමුත්ති, පඤ්ඤා අවිජ්ජාය විමුත්තත්තා පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්චෙතං භගවතා ‘‘යො හිස්ස, භික්ඛවෙ, සමාධි, තදස්ස සමාධින්ද්රියං. යා හිස්ස, භික්ඛවෙ, පඤ්ඤා, තදස්ස පඤ්ඤින්ද්රියං. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්තී’’ති, අපිචෙත්ථ සමථඵලං චෙතොවිමුත්ති, විපස්සනාඵලං පඤ්ඤාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා.

දිට්ඨෙව ධම්මෙති ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනොයෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං ¶ කත්වා, අපරපච්චයෙන ඤත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යන්ති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහරෙය්යං. සීලෙස්වෙවාති එවං සබ්බාසවෙ නිද්ධුනිත්වා චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං අධිගන්තුකාමොපි සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරීති.

එවං භගවා සීලානිසංසකථං යාව අරහත්තා කථෙත්වා ඉදානි සබ්බම්පි තං සීලානිසංසං සම්පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙන්තො නිගමනං ආහ ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ…පෙ… ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති. තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො, ‘‘සම්පන්නසීලා, භික්ඛවෙ, විහරථ…පෙ… සමාදාය සික්ඛථ සික්ඛාපදෙසූ’’ති ඉති යං තං මයා පුබ්බෙ එවං වුත්තං, ඉදං සබ්බම්පි සම්පන්නසීලො භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති මනාපො, ගරු භාවනීයො පච්චයානං ලාභී, පච්චයදායකානං මහප්ඵලකරො, පුබ්බඤාතීනං අනුස්සරණචෙතනාය ඵලමහත්තකරො, අරතිරතිසහො, භයභෙරවසහො, රූපාවචරජ්ඣානානං අරූපාවචරජ්ඣානානඤ්ච ලාභී, හෙට්ඨිමානි තීණි සාමඤ්ඤඵලානි පඤ්ච ලොකියාභිඤ්ඤා ආසවක්ඛයඤාණන්ති ච ඉමෙ ච ගුණෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්තා ¶ හොති, එතං පටිච්ච ඉදං සන්ධාය වුත්තන්ති. ඉදමවොච භගවා, අත්තමනා තෙ භික්ඛු භගවතො භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

70. එවං ¶ මෙ සුතන්ති වත්ථසුත්තං. තත්ථ සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, වත්ථන්ති උපමාවචනමෙවෙතං. උපමං කරොන්තො ච භගවා කත්ථචි පඨමංයෙව උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙති, කත්ථචි ¶ පඨමමත්ථං දස්සෙත්වා පච්ඡා උපමං, කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති, කත්ථචි අත්ථෙන උපමං.

තථා හෙස – ‘‘සෙය්යථාපිස්සු, භික්ඛවෙ, ද්වෙ අගාරා සද්වාරා, තත්ථ චක්ඛුමා පුරිසො මජ්ඣෙ ඨිතො පස්සෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.261) සකලම්පි දෙවදූතසුත්තං උපමං පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ආකාසෙ’’තිආදිනා (දී. නි. 1.238; පටි. ම. 1.102) පන නයෙන සකලම්පි ඉද්ධිවිධමත්ථං පඨමං දස්සෙත්වා පච්ඡා උපමං දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘සෙය්යථාපි බ්රාහ්මණපුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී’’තිආදිනාව (ම. නි. 1.318) නයෙන සකලම්පි චූළසාරොපමසුත්තං උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ. ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං…පෙ… සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.238) නයෙන සකලම්පි අලගද්දසුත්තං මහාසාරොපමසුත්තන්ති එවමාදීනි සුත්තානි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ.

ස්වායං ඉධ පඨමං උපමං දස්සෙත්වා පච්ඡා අත්ථං දස්සෙති. කස්මා පනෙවං භගවා දස්සෙතීති? පුග්ගලජ්ඣාසයෙන වා දෙසනාවිලාසෙන වා. යෙ හි පුග්ගලා පඨමං උපමං දස්සෙත්වා වුච්චමානමත්ථං සුඛෙන පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං ¶ පඨමං උපමං දස්සෙති. එස නයො සබ්බත්ථ. යස්සා ච ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාවිලාසං පත්තො හොති, තස්සා සුප්පටිවිද්ධා. තස්මා එස දෙසනාවිලාසම්පත්තො ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා, සො යථා යථා ඉච්ඡති, තථා තථා ධම්මං දෙසෙතීති එවං ඉමිනා පුග්ගලජ්ඣාසයෙන වා දෙසනාවිලාසෙන වා එවං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ වත්ථන්ති පකතිපරිසුද්ධං වත්ථං. සංකිලිට්ඨං මලග්ගහිතන්ති ආගන්තුකෙන පංසුරජාදිනා සංකිලෙසෙන සංකිලිට්ඨං, සෙදජල්ලිකාදිනා මලෙන ගහිතත්තා මලග්ගහිතං. රඞ්ගජාතෙති එත්ථ රඞ්ගමෙව රඞ්ගජාතං. උපසංහරෙය්යාති උපනාමෙය්ය. යදි නීලකායාති නීලකාය වා, නීලකත්ථාය වාති වුත්තං හොති. එවං සබ්බත්ථ. රජකො හි නීලකත්ථාය උපසංහරන්තො කංසනීලපලාසනීලාදිකෙ නීලරඞ්ගෙ උපසංහරති. පීතකත්ථාය උපසංහරන්තො කණිකාරපුප්ඵසදිසෙ පීතකරඞ්ගෙ. ලොහිතකත්ථාය උපසංහරන්තො බන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසෙ ¶ ලොහිතකරඞ්ගෙ. මඤ්ජිට්ඨකත්ථාය උපසංහරන්තො කණවීරපුප්ඵසදිසෙ මන්දරත්තරඞ්ගෙ. තෙන වුත්තං ‘‘යදි නීලකාය…පෙ… යදි මඤ්ජිට්ඨකායා’’ති.

දුරත්තවණ්ණමෙවස්සාති දුට්ඨු රඤ්ජිතවණ්ණමෙව අස්ස. අපරිසුද්ධවණ්ණමෙවස්සාති නීලවණ්ණොපිස්ස පරිසුද්ධො න භවෙය්ය, සෙසවණ්ණොපි. තාදිසඤ්හි වත්ථං නීලකුම්භියා පක්ඛිත්තම්පි සුනීලං න හොති, සෙසකුම්භීසු පක්ඛිත්තම්පි පීතකාදිවණ්ණං න හොති, මිලාතනීල කුරණ්ඩ-කණිකාර-බන්ධුජීවක-කණවීරපුප්ඵවණ්ණමෙව හොති. තං කිස්ස හෙතූති තං වත්ථං කිස්ස හෙතු කිං කාරණා ඊදිසං හොති, තස්මිං වා වත්ථෙ රඞ්ගජාතං කිස්ස හෙතු ඊදිසං දුරත්තවණ්ණං අපරිසුද්ධවණ්ණං හොතීති? යස්මා පනස්ස වත්ථස්ස සංකිලිට්ඨභාවොයෙවෙත්ථ කාරණං, න අඤ්ඤං කිඤ්චි, තස්මා ‘‘අපරිසුද්ධත්තා, භික්ඛවෙ, වත්ථස්සා’’ති ආහ.

එවමෙව ඛොති උපමාසම්පටිපාදනං. චිත්තෙ සංකිලිට්ඨෙති චිත්තම්හි සංකිලිට්ඨම්හි. කස්මා පන භගවා සංකිලිට්ඨවත්ථෙන ඔපම්මං අකාසීති චෙ, වායාමමහප්ඵලදස්සනත්ථං. යථා හි ආගන්තුකෙහි මලෙහි සංකිලිට්ඨං වත්ථං පකතියා පණ්ඩරත්තා පුන ධොවීයමානං පණ්ඩරං හොති, න තත්ථ ජාතිකාළකෙ විය එළකලොමෙ වායාමො නිප්ඵලො හොති, එවං චිත්තම්පි ආගන්තුකෙහි කිලෙසෙහි සංකිලිට්ඨං. පකතියා පන තං සකලෙපි පටිසන්ධිභවඞ්ගවාරෙ පණ්ඩරමෙව. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ¶ ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.51). තං විසොධීයමානං සක්කා පභස්සරතරං කාතුං, න තත්ථ වායාමො නිප්ඵලොති එවං වායාමමහප්ඵලදස්සනත්ථං සංකිලිට්ඨවත්ථෙන ඔපම්මං අකාසීති වෙදිතබ්බො.

දුග්ගති පාටිකඞ්ඛාති ඊදිසෙ චිත්තෙ දුග්ගති පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, දුග්ගතිං එව එස පාපුණිස්සති ¶ , නාඤ්ඤන්ති එවං දුග්ගති ඉච්ඡිතබ්බා, අවස්සං භාවීති වුත්තං හොති. සා චායං දුග්ගති නාම පටිපත්තිදුග්ගති, ගතිදුග්ගතීති දුවිධා හොති. පටිපත්තිදුග්ගතිපි අගාරියපටිපත්තිදුග්ගති, අනගාරියපටිපත්තිදුග්ගතීති දුවිධා හොති.

අගාරියො හි සංකිලිට්ඨචිත්තො පාණම්පි ¶ හනති, අදින්නම්පි ආදියති, සකලෙපි දස අකුසලකම්මපථෙ පූරෙති, අයමස්ස අගාරියපටිපත්තිදුග්ගති. සො තත්ථ ඨිතො කායස්ස භෙදා නිරයම්පි ගච්ඡති, තිරච්ඡානයොනිම්පි, පෙත්තිවිසයම්පි ගච්ඡති, අයමස්ස ගතිදුග්ගති.

අනගාරියොපි ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිතො සංකිලිට්ඨචිත්තො දූතෙය්යපහිණගමනං ගච්ඡති, වෙජ්ජකම්මං කරොති, සඞ්ඝභෙදාය චෙතියභෙදාය පරක්කමති, වෙළුදානාදීහි ජීවිකං කප්පෙති, සකලම්පි අනාචාරං අගොචරඤ්ච පරිපූරෙති, අයමස්ස අනගාරියපටිපත්තිදුග්ගති.සො තත්ථ ඨිතො කායස්ස භෙදා නිරයම්පි ගච්ඡති, තිරච්ඡානයොනිම්පි, පෙත්තිවිසයම්පි ගච්ඡති සමණයක්ඛො නාම හොති සමණපෙතො, ආදිත්තෙහි සඞ්ඝාටිආදීහි සම්පජ්ජලිතකායො අට්ටස්සරං කරොන්තො විචරති, අයමස්ස ගතිදුග්ගති.

සෙය්යථාපීති සුක්කපක්ඛං දස්සෙතුමාරද්ධො, තස්සත්ථො කණ්හපක්ඛෙ වුත්තපච්චනීකෙනෙව වෙදිතබ්බො. එත්ථාපි ච සුගති නාම පටිපත්තිසුගති ගතිසුගතීති දුවිධා හොති. පටිපත්තිසුගතිපි අගාරියපටිපත්තිසුගති අනගාරියපටිපත්තිසුගතීති දුවිධා හොති. අගාරියො හි පරිසුද්ධචිත්තො පාණාතිපාතාපි විරමති, අදින්නාදානාපි, සකලෙපි දස කුසලකම්මපථෙ පරිපූරෙති, අයමස්ස අගාරියපටිපත්තිසුගති. සො තත්ථ ඨිතො කායස්ස භෙදා මනුස්සමහන්තතම්පි දෙවමහන්තතම්පි උපපජ්ජති, අයමස්ස ගතිසුගති.

අනගාරියොපි ¶ ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා පරිසුද්ධචිත්තො චතුපාරිසුද්ධිසීලං සොධෙති, තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදියති, අට්ඨතිංසාරම්මණෙසු අත්තනො අනුකූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා පන්තසෙනාසනෙ පටිසෙවමානො කසිණපරිකම්මං කත්වා ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, සොතාපත්තිමග්ගං භාවෙති…පෙ… අනාගාමිමග්ගං භාවෙති, අයමස්ස අනගාරියපටිපත්තිසුගති. සො තත්ථ ඨිතො කායස්ස භෙදා මනුස්සලොකෙ වා තීසු මහාකුලෙසු, ඡසු වා කාමාවචරදෙවෙසු, දසසු වා බ්රහ්මභවනෙසු ¶ , පඤ්චසු වා සුද්ධාවාසෙසු, චතූසු වා ආරුප්පෙසු උපපජ්ජති, අයමස්ස ගතිසුගතීති.

71. එවං සංකිලිට්ඨෙ චිත්තෙ දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා, අසංකිලිට්ඨෙ ච සුගතීති වත්වා ඉදානි යෙහි උපක්කිලෙසෙහි චිත්තං සංකිලිට්ඨං හොති, තෙ දස්සෙන්තො කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා ¶ ? අභිජ්ඣා විසමලොභොතිආදිමාහ.

තත්ථ සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගො අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩෙ විසමලොභො. අථ වා සකභණ්ඩෙ වා පරභණ්ඩෙ වා හොතු, යුත්තපත්තට්ඨානෙ ඡන්දරාගො අභිජ්ඣා, අයුත්තාපත්තට්ඨානෙ විසමලොභො. ථෙරො පනාහ ‘‘කිස්ස විනිබ්භොගං කරොථ, යුත්තෙ වා අයුත්තෙ වා හොතු, ‘රාගො විසමං දොසො විසමං මොහො විසම’න්ති (විභ. 924) වචනතො න කොචි ලොභො අවිසමො නාම, තස්මා ලොභොයෙව අභිජ්ඣායනට්ඨෙන අභිජ්ඣා, විසමට්ඨෙන විසමං, එකත්ථමෙතං බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති. සො පනෙස අභිජ්ඣාවිසමලොභො උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං දූසෙති, ඔභාසිතුං න දෙති. තස්මා ‘‘චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වුච්චති.

යථා චෙස, එවං නවවිධආඝාතවත්ථුසම්භවො බ්යාපාදො. දසවිධආඝාතවත්ථුසම්භවො කොධො. පුනප්පුනං චිත්තපරියොනන්ධනො උපනාහො. අගාරියස්ස වා අනගාරියස්ස වා සුකතකරණවිනාසනො මක්ඛො. අගාරියොපි හි කෙනචි අනුකම්පකෙන දලිද්දො සමානො උච්චෙ ඨානෙ ඨපිතො, අපරෙන සමයෙන ‘‘කිං තයා මය්හං කත’’න්ති තස්ස සුකතකරණං විනාසෙති. අනගාරියොපි සාමණෙරකාලතො පභුති ¶ ආචරියෙන වා උපජ්ඣායෙන වා චතූහි පච්චයෙහි උද්දෙසපරිපුච්ඡාහි ච අනුග්ගහෙත්වා ධම්මකථානයපකරණකොසල්ලාදීනි සික්ඛාපිතො, අපරෙන සමයෙන රාජරාජමහාමත්තාදීහි සක්කතො ගරුකතො ආචරියුපජ්ඣායෙසු අචිත්තීකතො චරමානො ‘‘අයං අම්හෙහි දහරකාලෙ එවං අනුග්ගහිතො සංවඩ්ඪිතො ච, අථ පනිදානි නිස්සිනෙහො ජාතො’’ති වුච්චමානො ‘‘කිං මය්හං තුම්හෙහි කත’’න්ති තෙසං සුකතකරණං විනාසෙති, තස්ස සො සුකතකරණවිනාසනො මක්ඛො උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං දූසෙති, ඔභාසිතුං න දෙති. තස්මා ‘‘චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වුච්චති.

යථා ¶ චායං, එවං බහුස්සුතෙපි පුග්ගලෙ අජ්ඣොත්ථරිත්වා ‘‘ඊදිසස්ස චෙව බහුස්සුතස්ස අනියතා ගති, තව වා මම වා කො විසෙසො’’තිආදිනා නයෙන උප්පජ්ජමානො යුගග්ගාහගාහී පළාසො. පරෙසං සක්කාරාදීනි ඛීයනා ඉස්සා. අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවං අසහමානං මච්ඡරියං. වඤ්චනිකචරියභූතා මායා. කෙරාටිකභාවෙන උප්පජ්ජමානං සාඨෙය්යං. කෙරාටිකො හි ආයතනමච්ඡො විය හොති. ආයතනමච්ඡො නාම කිර මච්ඡානං නඞ්ගුට්ඨං දස්සෙති සප්පානං සීසං ¶ , ‘‘තුම්හෙහි සදිසො අහ’’න්ති ජානාපෙතුං. එවමෙව කෙරාටිකො පුග්ගලො යං යං සුත්තන්තිකං වා ආභිධම්මිකං වා උපසඞ්කමති, තං තං එවං වදති ‘‘අහං තුම්හාකං බද්ධචරො, තුම්හෙ මය්හං අනුකම්පකා, නාහං තුම්හෙ මුඤ්චාමී’’ති ‘‘එවමෙතෙ ‘සගාරවො අයං අම්හෙසු සප්පතිස්සො’ති මඤ්ඤිස්සන්තී’’ති. තස්සෙතං කෙරාටිකභාවෙන උප්පජ්ජමානං සාඨෙය්යං උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං දූසෙති, ඔභාසිතුං න දෙති. තස්මා ‘‘චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වුච්චති.

යථා චෙතං, එවං වාතභරිතභස්තසදිසථද්ධභාවපග්ගහිතසිරඅනිවාතවුත්තිකාරකරණො ථම්භො. තදුත්තරිකරණො සාරම්භො. සො දුවිධෙන ලබ්භති අකුසලවසෙන චෙව කුසලවසෙන ච. තත්ථ අගාරියස්ස පරෙන කතං අලඞ්කාරාදිං දිස්වා තද්දිගුණකරණෙන උප්පජ්ජමානො, අනගාරියස්ස ච යත්තකං යත්තකං පරො පරියාපුණාති වා කථෙති වා, මානවසෙන තද්දිගුණතද්දිගුණකරණෙන උප්පජ්ජමානො අකුසලො. අගාරියස්ස පන පරං එකං සලාකභත්තං දෙන්තං දිස්වා අත්තනා ද්වෙ වා තීණි වා දාතුකාමතාය උප්පජ්ජමානො, අනගාරියස්ස ච පරෙන එකනිකායෙ ¶ ගහිතෙ මානං අනිස්සාය කෙවලං තං දිස්වා අත්තනා ආලසියං අභිභුය්ය ද්වෙ නිකායෙ ගහෙතුකාමතාය උප්පජ්ජමානො කුසලො. ඉධ පන අකුසලො අධිප්පෙතො. අයඤ්හි උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං දූසෙති, ඔභාසිතුං න දෙති. තස්මා ‘‘චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වුච්චති.

යථා චායං, එවං ජාතිආදීනි නිස්සාය චිත්තස්ස උණ්ණතිවසෙන පවත්තමානො මානො, අච්චුණ්ණතිවසෙන අතිමානො, මදග්ගහණාකාරො මදො, කාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගවසෙන උප්පජ්ජමානො පමාදො උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං දූසෙති, ඔභාසිතුං න දෙති. තස්මා ‘‘චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති වුච්චති.

කස්මා ¶ පන භගවා උපක්කිලෙසං දස්සෙන්තො ලොභමාදිං කත්වා දස්සෙතීති? තස්ස පඨමුප්පත්තිතො. සබ්බසත්තානඤ්හි යත්ථ කත්ථචි උපපන්නානං අන්තමසො සුද්ධාවාසභූමියම්පි සබ්බපඨමං භවනිකන්තිවසෙන ලොභො උප්පජ්ජති, තතො අත්තනො අත්තනො අනුරූපපච්චයං පටිච්ච යථාසම්භවං ඉතරෙ, න ච එතෙ සොළසෙව චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා, එතෙන පන නයෙන සබ්බෙපි කිලෙසා ගහිතායෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

72. එත්තාවතා ¶ සංකිලෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි වොදානං දස්සෙන්තො ස ඛො සො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ ඉති විදිත්වාති එවං ජානිත්වා. පජහතීති සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන අරියමග්ගෙන පජහති. තත්ථ කිලෙසපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියාති ද්විධා පහානං වෙදිතබ්බං. කිලෙසපටිපාටියා තාව අභිජ්ඣාවිසමලොභො ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදොති ඉමෙ ඡ කිලෙසා අරහත්තමග්ගෙන පහීයන්ති. බ්යාපාදො කොධො උපනාහො පමාදොති ඉමෙ චත්තාරො කිලෙසා අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති. මක්ඛො පළාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යන්ති ඉමෙ ඡ සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්තීති. මග්ගපටිපාටියා පන, සොතාපත්තිමග්ගෙන මක්ඛො පළාසො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යන්ති ඉමෙ ඡ පහීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන බ්යාපාදො කොධො උපනාහො පමාදොති ඉමෙ චත්තාරො. අරහත්තමග්ගෙන අභිජ්ඣාවිසමලොභො ථම්භො සාරම්භො මානො අතිමානො මදොති ඉමෙ ඡ පහීයන්තීති.

ඉමස්මිං ¶ පන ඨානෙ ඉමෙ කිලෙසා සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣා වා හොන්තු, සෙසමග්ගවජ්ඣා වා, අථ ඛො අනාගාමිමග්ගෙනෙව පහානං සන්ධාය ‘‘අභිජ්ඣාවිසමලොභං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසං පජහතී’’තිආදිමාහාති වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ පවෙණිමග්ගාගතො සම්භවො, සො ච උපරි චතුත්ථමග්ගස්සෙව නිද්දිට්ඨත්තා යුජ්ජති, තතියමග්ගෙන පහීනාවසෙසානඤ්හි විසමලොභාදීනං තෙන පහානං හොති, සෙසානං ඉමිනාව. යෙපි හි සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, තෙපි තංසමුට්ඨාපකචිත්තානං අප්පහීනත්තා අනාගාමිමග්ගෙනෙව සුප්පහීනා හොන්තීති. කෙචි පන පඨමමග්ගෙන චෙත්ථ පහානං වණ්ණයන්ති, තං පුබ්බාපරෙන න සන්ධියති. කෙචි වික්ඛම්භනප්පහානම්පි, තං තෙසං ඉච්ඡාමත්තමෙව.

73. යතො ¶ ඛො, භික්ඛවෙති එත්ථ යතොති යම්හි කාලෙ. පහීනො හොතීති අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ පහානං සන්ධායෙවාහ.

74. සො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙනාති එතං ‘‘යතො ඛො, භික්ඛවෙ, අභිජ්ඣාවිසමලොභො පහීනො හොති, සො බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොතී’’ති එවං එකමෙකෙන පදෙන යොජෙතබ්බං. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො අනාගාමිමග්ගෙන ලොකුත්තරප්පසාදො ආගතො, අථස්ස අපරෙන සමයෙන බුද්ධගුණෙ ධම්මගුණෙ සඞ්ඝගුණෙ ච අනුස්සරතො ලොකියො උප්පජ්ජති, තමස්ස සබ්බම්පි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං ¶ පසාදං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙනා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ අවෙච්චප්පසාදෙනාති බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානං යාථාවතො ඤාතත්තා අචලෙන අච්චුතෙන පසාදෙන. ඉදානි යථා තස්ස භික්ඛුනො අනුස්සරතො සො අවෙච්චප්පසාදො උප්පන්නො, තං විධිං දස්සෙන්තො ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා නයෙන තීණි අනුස්සතිට්ඨානානි විත්ථාරෙසි. තෙසං අත්ථවණ්ණනා සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ අනුස්සතිකථායං වුත්තා.

75. එවමස්ස ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං පසාදං දස්සෙත්වා ඉදානි කිලෙසප්පහානං අවෙච්චප්පසාදසමන්නාගතඤ්ච පච්චවෙක්ඛතො උප්පජ්ජමානං සොමනස්සාදිආනිසංසං ¶ දස්සෙන්තො යථොධි ඛො පනස්සාතිආදිමාහ. අනාගාමිස්ස හි පච්චන්තෙ වුට්ඨිතං චොරුපද්දවං වූපසමෙත්වා තං පච්චවෙක්ඛතො මහානගරෙ වසන්තස්ස රඤ්ඤො විය ඉමෙ චිමෙ ච මම කිලෙසා පහීනාති අත්තනො කිලෙසප්පහානං පච්චවෙක්ඛතො බලවසොමනස්සං උප්පජ්ජති. තං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘යථොධි ඛො පනස්සා’’තිආදිමාහ.

තස්සත්ථො – ය්වායං අනාගාමී භික්ඛු එවං ‘‘බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති…පෙ… ධම්මෙ…පෙ… සඞ්ඝෙ…පෙ… අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති, තස්ස යථොධි ඛො චත්තං හොති පටිනිස්සට්ඨං, සකසකඔධිවසෙන චත්තමෙව හොති, තං තං කිලෙසජාතං වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං. සකසකඔධිවසෙනාති ද්වෙ ඔධී කිලෙසොධි ච මග්ගොධි ච. තත්ථ කිලෙසොධිවසෙනාපි යෙ කිලෙසා යං මග්ගවජ්ඣා, තෙ අඤ්ඤමග්ගවජ්ඣෙහි අමිස්සා හුත්වා සකෙනෙව ඔධිනා පහීනා. මග්ගොධිවසෙනාපි යෙ කිලෙසා යෙන මග්ගෙන පහාතබ්බා, තෙන තෙයෙව පහීනා ¶ හොන්ති. එවං සකසකඔධිවසෙන තං තං කිලෙසජාතං චත්තමෙව හොති පටිනිස්සට්ඨං, තං පච්චවෙක්ඛිත්වා ච ලද්ධසොමනස්සො තතුත්තරිපි සො ‘‘බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතොම්හී’’ති ලභති අත්ථවෙදන්ති සම්බන්ධො.

යතොධි ¶ ඛොතිපි පාඨො. තස්ස වසෙන අයමත්ථො, අස්ස භික්ඛුනො යතොධි ඛො පන චත්තං හොති පටිනිස්සට්ඨං. තත්ථ යතොති කාරණවචනං, යස්මාති වුත්තං හොති. ඔධීති හෙට්ඨා තයො මග්ගා වුච්චන්ති. කස්මා? තෙ හි ඔධිං කත්වා කොට්ඨාසං කත්වා උපරිමග්ගෙන පහාතබ්බකිලෙසෙ ඨපෙත්වා පජහන්ති, තස්මා ඔධීති වුච්චන්ති. අරහත්තමග්ගො පන කිඤ්චි කිලෙසං අනවසෙසෙත්වා පජහති, තස්මා අනොධීති වුච්චති. ඉමස්ස ච භික්ඛුනො හෙට්ඨාමග්ගත්තයෙන චත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘යතොධි ඛො පනස්ස චත්තං හොතී’’ති. තත්ථ ඛො පනාති නිපාතමත්තං. අයං පන පිණ්ඩත්ථො. යස්මා අස්ස ඔධි චත්තං හොති පටිනිස්සට්ඨං, තස්මා තං පච්චවෙක්ඛිත්වා ච ලද්ධසොමනස්සො තතුත්තරිපි සො ‘‘බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතොම්හී’’ති ලභති අත්ථවෙදන්ති යථාපාළි නෙතබ්බං.

තත්ථ චත්තන්ති ඉදං සකභාවපරිච්චජනවසෙන වුත්තං. වන්තන්ති ඉදං පන අනාදියනභාවදස්සනවසෙන. මුත්තන්ති ඉදං සන්තතිතො විනිමොචනවසෙන. පහීනන්ති ඉදං මුත්තස්සපි ක්වචි අනවට්ඨානදස්සනවසෙන. පටිනිස්සට්ඨන්ති ඉදං පුබ්බෙ ආදින්නපුබ්බස්ස ¶ පටිනිස්සග්ගදස්සනවසෙන පටිමුඛං වා නිස්සට්ඨභාවදස්සනවසෙන භාවනාබලෙන අභිභුය්ය නිස්සට්ඨභාවදස්සනවසෙනාති වුත්තං හොති. ලභති අත්ථවෙදං ලභති ධම්මවෙදන්ති එත්ථ බුද්ධාදීසු අවෙච්චප්පසාදොයෙව අරණීයතො අත්ථො, උපගන්තබ්බතොති වුත්තං හොති. ධාරණතො ධම්මො, විනිපතිතුං අප්පදානතොති වුත්තං හොති. වෙදොති ගන්ථොපි ඤාණම්පි සොමනස්සම්පි. ‘‘තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.256) හි ගන්ථො ‘‘වෙදො’’ති වුච්චති. ‘‘යං බ්රාහ්මණං වෙදගුමාභිජඤ්ඤා, අකිඤ්චනං කාමභාවෙ අසත්ත’’න්තිආදීසු (සු. නි. 1065) ඤාණං. ‘‘යෙ වෙදජාතා විචරන්ති ලොකෙ’’තිආදීසු සොමනස්සං. ඉධ පන සොමනස්සඤ්ච සොමනස්සසම්පයුත්තඤාණඤ්ච අධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘ලභති අත්ථවෙදං ලභති ධම්මවෙදන්ති අවෙච්චප්පසාදාරම්මණසොමනස්සඤ්ච සොමනස්සමයඤාණඤ්ච ලභතී’’ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අථ ¶ වා අත්ථවෙදන්ති අවෙච්චප්පසාදං පච්චවෙක්ඛතො උප්පන්නං වුත්තප්පකාරමෙව වෙදං. ධම්මවෙදන්ති ¶ අවෙච්චප්පසාදස්ස හෙතුං ඔධිසො කිලෙසප්පහානං පච්චවෙක්ඛතො උප්පන්නං වුත්තප්පකාරමෙව වෙදන්ති එවම්පි එත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718-719). ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජන්ති තමෙව අත්ථඤ්ච ධම්මඤ්ච අත්ථධම්මානිසංසභූතං වෙදඤ්ච පච්චවෙක්ඛතො උප්පන්නං පාමොජ්ජං. තඤ්හි අනවජ්ජලක්ඛණෙන පච්චවෙක්ඛණාකාරප්පවත්තෙන ධම්මෙන උපසඤ්හිතන්ති වුච්චති. පමුදිතස්ස පීති ජායතීති ඉමිනා පාමොජ්ජෙන පමුදිතස්ස නිරාමිසා පීති ජායති. පීතිමනස්සාති තාය පීතියා පීණිතමනස්ස. කායො පස්සම්භතීති කායොපි පස්සද්ධො හොති වූපසන්තදරථො. පස්සද්ධකායො සුඛන්ති එවං වූපසන්තකායදරථො චෙතසිකං සුඛං පටිසංවෙදෙති. චිත්තං සමාධියතීති චිත්තං සම්මා ආධියති අප්පිතං විය අචලං තිට්ඨති.

76. එවමස්ස කිලෙසප්පහානං අවෙච්චප්පසාදසමන්නාගතං පච්චවෙක්ඛතො උප්පජ්ජමානං සොමනස්සාදිආනිසංසං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘යථොධි ඛො පන මෙ’’ති වාරෙන තස්ස පච්චවෙක්ඛණාය පවත්තාකාරං පකාසෙත්වා තස්සෙව ¶ අනාගාමිමග්ගානුභාවසූචකං ඵලං දස්සෙන්තො ස ඛො සො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

තත්ථ එවංසීලොති තස්ස අනාගාමිමග්ගසම්පයුත්තං සීලක්ඛන්ධං දස්සෙති. එවංධම්මො එවංපඤ්ඤොති තංසම්පයුත්තමෙව සමාධික්ඛන්ධං පඤ්ඤාක්ඛන්ධඤ්ච දස්සෙති. සාලීනන්ති ලොහිතසාලිගන්ධසාලිආදීනං අනෙකරූපානං. පිණ්ඩපාතන්ති ඔදනං. විචිතකාළකන්ති අපනීතකාළකං. නෙවස්ස තං හොති අන්තරායායාති තස්ස එවංවිධස්ස භික්ඛුනො තං වුත්තප්පකාරපිණ්ඩපාතභොජනං මග්ගස්ස වා ඵලස්ස වා නෙව අන්තරායාය හොති, පටිලද්ධගුණස්ස හි තං කිමන්තරායං කරිස්සති? යොපිස්ස අප්පටිලද්ධො චතුත්ථමග්ගො ච ඵලං ච තප්පටිලාභාය විපස්සනං ආරභතොපි නෙවස්ස තං හොති අන්තරායාය, අන්තරායං කාතුං අසමත්ථමෙව හොති. කස්මා? වුත්තප්පකාරසීලධම්මපඤ්ඤාසඞ්ගහෙන මග්ගෙන විසුද්ධචිත්තත්තා.

යස්මා ¶ චෙත්ථ එතදෙව කාරණං, තස්මා තදනුරූපං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ අච්ඡන්ති විප්පසන්නං. පරිසුද්ධං මලවිගමෙන. පරියොදාතං පභස්සරතාය. උක්කාමුඛන්ති සුවණ්ණකාරානං මූසාමුඛං. සුවණ්ණකාරානං මූසා හි ඉධ උක්කා, අඤ්ඤත්ථ පන දීපිකාදයොපි වුච්චන්ති. ‘‘උක්කාසු ධාරීයමානාසූ’’ති (දී. නි. 1.159) හි ආගතට්ඨානෙ දීපිකා ‘‘උක්කා’’ති වුච්චති. ‘‘උක්කං බන්ධෙය්ය, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.360) ආගතට්ඨානෙ අඞ්ගාරකපල්ලං. ‘‘කම්මාරානං යථා උක්කා, අන්තො ඣායති නො බහී’’ති (ජා. 2.22.649) ආගතට්ඨානෙ කම්මාරුද්ධනං. ‘‘එවංවිපාකො උක්කාපාතො භවිස්සතී’’ති (දී. නි. 1.24) ආගතට්ඨානෙ වාතවෙගො ‘‘උක්කා’’ති වුච්චති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ අඤ්ඤෙසු ච එවරූපෙසු ‘‘සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපතී’’ති ආගතට්ඨානෙසු සුවණ්ණකාරානං මූසා ‘‘උක්කා’’ති වෙදිතබ්බා.

තත්රායං උපමාසංසන්දනා – සංකිලිට්ඨවත්ථං විය හි සංකිලිට්ඨජාතරූපං විය ච ඉමස්ස භික්ඛුනො පුථුජ්ජනකාලෙ කාමරාගාදිමලානුගතං චිත්තං දට්ඨබ්බං. අච්ඡොදකං විය උක්කාමුඛං විය ච අනාගාමිමග්ගො. තං උදකං උක්කාමුඛඤ්ච ¶ ආගම්ම වත්ථසුවණ්ණානං පරිසුද්ධතා විය තස්ස භික්ඛුනො වුත්තප්පකාරසීලධම්මපඤ්ඤාසඞ්ගහං අනාගාමිමග්ගං ආගම්ම විසුද්ධචිත්තතාති.

77. සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාති යථානුසන්ධිවසෙන දෙසනා ආගතා. තයො හි අනුසන්ධී පුච්ඡානුසන්ධි අජ්ඣාසයානුසන්ධි යථානුසන්ධීති. තත්ථ ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච ‘සියා නු ඛො, භන්තෙ, බහිද්ධා අසති පරිතස්සනා’ති? ‘සියා භික්ඛූ’ති භගවා අවොචා’’ති (ම. නි. 1.242). එවං පුච්ඡන්තානං විස්සජ්ජිතසුත්තවසෙන පුච්ඡානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. ‘‘සියා ඛො පන තෙ බ්රාහ්මණ එවමස්ස, අජ්ජාපි නූන සමණො ගොතමො අවීතරාගො’’ති (ම. නි. 1.55) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා වුත්තස්ස සුත්තස්ස වසෙන අජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. යෙන පන ධම්මෙන ආදිම්හි දෙසනා උට්ඨිතා, තස්ස ධම්මස්ස අනුරූපධම්මවසෙන වා පටිපක්ඛවසෙන වා යෙසු සුත්තෙසු උපරි දෙසනා ආගච්ඡති, තෙසං වසෙන යථානුසන්ධි වෙදිතබ්බො ¶ . සෙය්යථිදං, ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තෙ හෙට්ඨා සීලෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි ඡ අභිඤ්ඤා ආගතා. කකචූපමෙ හෙට්ඨා අක්ඛන්තියා උට්ඨිතා, උපරි කකචූපමොවාදො ආගතො. අලගද්දෙ හෙට්ඨා දිට්ඨිපරිදීපනෙන උට්ඨිතා, උපරි තිපරිවට්ටසුඤ්ඤතාපකාසනා ආගතා, චූළඅස්සපුරෙ හෙට්ඨා කිලෙසපරිදීපනෙන උට්ඨිතා, උපරි බ්රහ්මවිහාරා ¶ ආගතා. කොසම්බියසුත්තෙ හෙට්ඨා භණ්ඩනෙන උට්ඨිතා, උපරි සාරණීයධම්මා ආගතා. ඉමස්මිම්පි වත්ථසුත්තෙ හෙට්ඨා කිලෙසපරිදීපනෙන උට්ඨිතා, උපරි බ්රහ්මවිහාරා ආගතා. තෙන වුත්තං ‘‘යථානුසන්ධිවසෙන දෙසනා ආගතා’’ති. බ්රහ්මවිහාරෙසු පන අනුපදවණ්ණනා ච භාවනානයො ච සබ්බො සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො.

78. එවං භගවා අභිජ්ඣාදීනං උපක්කිලෙසානං පටිපක්ඛභූතං සබ්බසො ච කාමරාගබ්යාපාදප්පහානෙන විහතපච්චත්ථිකත්තා ලද්ධපදට්ඨානං තස්ස අනාගාමිනො බ්රහ්මවිහාරභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානිස්ස අරහත්තාය විපස්සනං දස්සෙත්වා අරහත්තප්පත්තිං දස්සෙතුං සො අත්ථි ඉදන්තිආදිමාහ.

තස්සත්ථො – සො අනාගාමී එවං භාවිතබ්රහ්මවිහාරො එතෙසං බ්රහ්මවිහාරානං යතො කුතොචි වුට්ඨාය තෙ එව බ්රහ්මවිහාරධම්මෙ නාමවසෙන ¶ තෙසං නිස්සයං හදයවත්ථුං වත්ථුනිස්සයානි භූතානීති ඉමිනා නයෙන භූතුපාදායධම්මෙ රූපවසෙන ච වවත්ථපෙත්වා අත්ථි ඉදන්ති පජානාති, එත්තාවතානෙන දුක්ඛසච්චවවත්ථානං කතං හොති. තතො තස්ස දුක්ඛස්ස සමුදයං පටිවිජ්ඣන්තො අත්ථි හීනන්ති පජානාති, එත්තාවතානෙන සමුදයසච්චවවත්ථානං කතං හොති. තතො තස්ස පහානුපායං විචිනන්තො අත්ථි පණීතන්ති පජානාති, එත්තාවතානෙන මග්ගසච්චවවත්ථානං කතං හොති. තතො තෙන මග්ගෙන අධිගන්තබ්බට්ඨානං විචිනන්තො අත්ථි උත්තරි ඉමස්ස සඤ්ඤාගතස්ස නිස්සරණන්ති පජානාති, ඉමස්ස මයා අධිගතස්ස බ්රහ්මවිහාරසඤ්ඤාගතස්ස උත්තරි නිස්සරණං නිබ්බානං අත්ථීති එවං පජානාතීති අධිප්පායො, එත්තාවතානෙන නිරොධසච්චවවත්ථානං කතං හොති. තස්ස එවං ජානතො එවං පස්සතොති තස්ස විපස්සනාපඤ්ඤාය එවං චතූහි ¶ ආකාරෙහි චත්තාරි සච්චානි ජානතො, මග්ගපඤ්ඤාය එවං පස්සතො, භයභෙරවෙ වුත්තනයෙනෙව කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චති…පෙ… ඉත්ථත්තායාති පජානාතීති.

එවං යාව අරහත්තා දෙසනං පාපෙත්වා ඉදානි යස්මා තස්සං පරිසති න්හානසුද්ධිකො බ්රාහ්මණො නිසින්නො, සො එවං න්හානසුද්ධියා වණ්ණං වුච්චමානං සුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතීති භගවතා විදිතො, තස්මා තස්ස චොදනත්ථාය ‘‘අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ¶ සිනාතො අන්තරෙන සිනානෙනා’’ති ඉමං පාටියෙක්කං අනුසන්ධිමාහ. තත්ථ අන්තරෙන සිනානෙනාති අබ්භන්තරෙන කිලෙසවුට්ඨානසිනානෙන.

79. සුන්දරිකභාරද්වාජොති භාරද්වාජො නාම සො බ්රාහ්මණො අත්තනො ගොත්තවසෙන, සුන්දරිකාය පන නදියා සිනාතස්ස පාපප්පහානං හොතීති අයමස්ස දිට්ඨි, තස්මා ‘‘සුන්දරිකභාරද්වාජො’’ති වුච්චති. සො තං භගවතො වචනං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘මයං සිනානසුද්ධිං වණ්ණෙම, සමණොපි ගොතමො තථෙව වණ්ණෙති, සමානච්ඡන්දො දානි එස අම්හෙහී’’ති. අථ භගවන්තං බාහුකං නදිං ගන්ත්වා තං තත්ථ පාපං පවාහෙත්වා ආගතං විය මඤ්ඤමානො ආහ ‘‘ගච්ඡති පන භවං ගොතමො බාහුකං නදිං සිනායිතු’’න්ති? භගවා තස්ස ගච්ඡාමීති වා න ගච්ඡාමීති වා අවත්වායෙව බ්රාහ්මණස්ස දිට්ඨිසමුග්ඝාතං කත්තුකාමො ‘‘කිං බ්රාහ්මණ බාහුකාය නදියා ¶ , කිං බාහුකා නදී කරිස්සතී’’ති ආහ. තස්සත්ථො කිං පයොජනං බාහුකාය, කිං සා කරිස්සති? අසමත්ථා සා කස්සචි අත්ථාය, කිං තත්ථ ගමිස්සාමීති?

අථ බ්රාහ්මණො තං පසංසන්තො ලොක්ඛසම්මතාතිආදිමාහ. තත්ථ ලොක්ඛසම්මතාති ලූඛභාවසම්මතා, ලූඛභාවන්ති චොක්ඛභාවං, විසුද්ධිභාවං දෙතීති එවං සම්මතාති වුත්තං හොති. ලොක්යසම්මතාතිපි පාඨො. තස්සත්ථො, සෙට්ඨං ලොකං ගමයතීති එවං සම්මතාති. පුඤ්ඤසම්මතාති පුඤ්ඤන්ති සම්මතා. පවාහෙතීති ගමයති විසොධෙති. ගාථාහි අජ්ඣභාසීති ගාථාහි අභාසි. ගාථා ච වුච්චමානා තදත්ථදීපනත්ථමෙව වා ගාථාරුචිකානං වුච්චති, විසෙසත්ථදීපනත්ථං වා. ඉධ පනෙතා උභයත්ථදීපනත්ථං වුත්තාති ¶ වෙදිතබ්බා.

බාහුකන්ති ඉදමෙව හි එත්ථ වචනං තදත්ථදීපකං, සෙසානි විසෙසත්ථදීපකානි. යථෙව හි බාහුකං, එවං අධිකක්කාදීනිපි ලොකො ගච්ඡති න්හානෙන පාපං පවාහෙතුං. තත්ථ යෙ තෙසං ඨානානං ආසන්නා හොන්ති, තෙ දිවසස්ස තික්ඛත්තුං න්හායන්ති. යෙ දූරා, තෙ යථාක්කමං ද්වික්ඛත්තුං සකිං එකදිවසන්තරං, එවං යාව සංවච්ඡරන්තරං න්හායන්ති. යෙ පන සබ්බථාපි ගන්තුං න සක්කොන්ති, තෙ ඝටෙහිපි තතො උදකං ආහරාපෙත්වා න්හායන්ති. සබ්බඤ්චෙතං නිරත්ථකං, තස්මා ඉමං විසෙසත්ථං දීපෙතුං අධිකක්කාදීනිපීති ආහ.

තත්ථ ¶ අධිකක්කන්ති න්හානසම්භාරවසෙන ලද්ධවොහාරං එකං තිත්ථං වුච්චති. ගයාතිපි මණ්ඩලවාපිසණ්ඨානං තිත්ථමෙව වුච්චති. පයාගාති එතම්පි ගඞ්ගාය එකං තිත්ථමෙව මහාපනාදස්ස රඤ්ඤො ගඞ්ගායං නිමුග්ගපාසාදස්ස සොපානසම්මුඛට්ඨානං, බාහුකා සුන්දරිකා සරස්සතී බාහුමතීති ඉමා පන චතස්සො නදියො. බාලොති දුප්පඤ්ඤො. පක්ඛන්දොති පවිසන්තො. න සුජ්ඣතීති කිලෙසසුද්ධිං න පාපුණාති, කෙවලං රජොජල්ලමෙව පවාහෙති.

කිං සුන්දරිකා කරිස්සතීති සුන්දරිකා කිලෙසවිසොධනෙ කිං කරිස්සති? න කිඤ්චි කාතුං සමත්ථාති අධිප්පායො. එස නයො පයාගබාහුකාසු. ඉමෙහි ච තීහි පදෙහි වුත්තෙහි ඉතරානිපි චත්තාරි ලක්ඛණාහාරනයෙන වුත්තානෙව හොන්ති, තස්මා යථෙව සුන්දරිකා පයාගා ¶ බාහුකා න කිඤ්චි කරොන්ති, තථා අධිකක්කාදයොපීති වෙදිතබ්බා.

වෙරින්ති පාණාතිපාතාදිපඤ්චවෙරසමන්නාගතං. කතකිබ්බිසන්ති කතලුද්දකම්මං. න හි නං සොධයෙති සුන්දරිකා වා පයාගා වා බාහුකා වා න සොධයෙ, න සොධෙතීති වුත්තං හොති. පාපකම්මිනන්ති පාපකෙහි වෙරකිබ්බිසකම්මෙහි යුත්තං, ලාමකකම්මෙ යුත්තං වා වෙරකිබ්බිසභාවං අප්පත්තෙහි ඛුද්දකෙහිපි පාපෙහි යුත්තන්ති වුත්තං හොති.

සුද්ධස්සාති ¶ නික්කිලෙසස්ස. සදා ඵග්ගූති නිච්චම්පි ඵග්ගුනීනක්ඛත්තමෙව. ඵග්ගුනමාසෙ කිර ‘‘උත්තරඵග්ගුනදිවසෙ යො න්හායති, සො සංවච්ඡරං කතපාපං සොධෙතී’’ති එවං දිට්ඨිකො සො බ්රාහ්මණො, තෙනස්ස භගවා තං දිට්ඨිං පටිහනන්තො ආහ ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගූ’’ති. නික්කිලෙසස්ස නිච්චං ඵග්ගුනීනක්ඛත්තං, ඉතරො කිං සුජ්ඣතීති? උපොසථො සදාති සුද්ධස්ස ච චාතුද්දසපන්නරසාදීසු උපොසථඞ්ගානි අසමාදියතොපි නිච්චමෙව උපොසථො. සුද්ධස්ස සුචිකම්මස්සාති නික්කිලෙසතාය සුද්ධස්ස සුචීහි ච කායකම්මාදීහි සමන්නාගතස්ස. සදා සම්පජ්ජතෙ වතන්ති ඊදිසස්ස ච කුසලූපසඤ්හිතං වතසමාදානම්පි නිච්චං සම්පන්නමෙව හොතීති. ඉධෙව සිනාහීති ඉමස්මිංයෙව මම සාසනෙ සිනාහි. කිං වුත්තං හොති? ‘‘සචෙ අජ්ඣත්තිකකිලෙසමලප්පවාහනං ඉච්ඡසි, ඉධෙව මම සාසනෙ අට්ඨඞ්ගිකමග්ගසලිලෙන සිනාහි, අඤ්ඤත්ර හි ඉදං නත්ථී’’ති.

ඉදානිස්ස ¶ සප්පායදෙසනාවසෙන තීසුපි ද්වාරෙසු සුද්ධිං දස්සෙන්තො සබ්බභූතෙසු කරොහි ඛෙමතන්තිආදිමාහ. තත්ථ ඛෙමතන්ති අභයං හිතභාවං, මෙත්තන්ති වුත්තං හොති. එතෙනස්ස මනොද්වාරසුද්ධි දස්සිතා හොති.

සචෙ මුසා න භණසීති එතෙනස්ස වචීද්වාරසුද්ධි. සචෙ පාණං න හිංසසි සචෙ අදින්නං නාදියසීති එතෙහි කායද්වාරසුද්ධි. සද්දහානො අමච්ඡරීති එතෙහි පන නං එවං පරිසුද්ධද්වාරං සද්ධාසම්පදාය චාගසම්පදාය ච නියොජෙසි. කිං කාහසි ගයං ගන්ත්වා, උදපානොපි තෙ ගයාති අයං පන උපඩ්ඪගාථා, සචෙ සබ්බභූතෙසු ඛෙමතං කරිස්සසි, මුසා න භණිස්සසි, පාණං න හනිස්සසි, අදින්නං නාදියිස්සසි, සද්ධහානො අමච්ඡරී භවිස්සසි, කිං කාහසි ගයං ගන්ත්වා උදපානොපි තෙ ගයා ¶ , ගයායපි හි තෙ න්හායන්තස්ස උදපානෙපි ඉමාය එව පටිපත්තියා කිලෙසසුද්ධි, සරීරමලසුද්ධි පන උභයත්ථ සමාති එවං යොජෙතබ්බං. යස්මා ච ලොකෙ ගයා සම්මතතරා, තස්මා තස්ස භගවා ‘‘ගච්ඡති පන භවං ගොතමො බාහුක’’න්ති පුට්ඨොපි ‘‘කිං කාහසි බාහුකං ගන්ත්වා’’ති අවත්වා ‘‘කිං කාහසි ගයං ගන්ත්වා’’ති ආහාති වෙදිතබ්බො.

80. එවං වුත්තෙති එවමාදි භයභෙරවෙ වුත්තත්තා පාකටමෙව. එකො වූපකට්ඨොතිආදීසු පන එකො කායවිවෙකෙන ¶ . වූපකට්ඨො චිත්තවිවෙකෙන. අප්පමත්තො කම්මට්ඨානෙ සති අවිජහනෙන. ආතාපී කායිකචෙතසිකවීරියසඞ්ඛාතෙන ආතාපෙන. පහිතත්තො කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය. විහරන්තො අඤ්ඤතරඉරියාපථවිහාරෙන. නචිරස්සෙවාති පබ්බජ්ජං උපාදාය වුච්චති. කුලපුත්තාති දුවිධා කුලපුත්තා ජාතිකුලපුත්තා ච ආචාරකුලපුත්තා ච, අයං පන උභයථාපි කුලපුත්තො. අගාරස්මාති ඝරා. අගාරස්ස හිතං අගාරියං, කසිගොරක්ඛාදිකුටුම්බපොසනකම්මං වුච්චති, නත්ථි එත්ථ අගාරියන්ති අනගාරියං, පබ්බජ්ජායෙතං අධිවචනං. පබ්බජන්තීති උපගච්ඡන්ති උපසඞ්කමන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, අරහත්තඵලන්ති වුත්තං හොති. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයං කත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජ විහාසීති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා විහාසීති, එවං විහරන්තො ච ඛීණා ජාති…පෙ… අබ්භඤ්ඤාසි. එතෙනස්ස පච්චවෙක්ඛණභූමිං දස්සෙති.

කතමා ¶ පනස්ස ජාති ඛීණා? කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? වුච්චතෙ, කාමඤ්චෙතං භයභෙරවෙපි වුත්තං, තථාපි නං ඉධ පඨමපුරිසවසෙන යොජනානයස්ස දස්සනත්ථං පුන සඞ්ඛෙපතො භණාම. න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා, පුබ්බෙව ඛීණත්තා. න අනාගතා, තත්ථ වායාමාභාවතො. න පච්චුප්පන්නා, විජ්ජමානත්තා. මග්ගස්ස පන අභාවිතත්තා යා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා, තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අප්පටිසන්ධිකං හොතීති ජානන්තො ජානාති.

වුසිතන්ති ¶ වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුනඉත්ථභාවාය ¶ එවංසොළසකිච්චභාවාය, කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනා නත්ථීති. අථ වා, ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං නත්ථි. ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති, ඡින්නමූලකො රුක්ඛො වියාති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරොති එකො. අරහතන්ති අරහන්තානං, භගවතො සාවකානං අරහතං අබ්භන්තරො අහොසීති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

81. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සල්ලෙඛසුත්තං. තත්ථ මහාචුන්දොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. සායන්හසමයන්ති සායන්හකාලෙ. පටිසල්ලානා වුට්ඨිතොති එත්ථ පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලානං නිලීයනං, එකීභාවො පවිවෙකොති වුත්තං හොති. යො තතො වුට්ඨිතො, සො පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො නාම හොති. අයං පන යස්මා පටිසල්ලානානං උත්තමතො ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨාසි, තස්මා ‘‘පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො’’ති වුත්තො. භගවන්තං අභිවාදෙත්වාති සමදසනඛුජ්ජලවිභූසිතෙන සිරසා භගවන්තං සක්කච්චං වන්දිත්වා, අභිවාදාපෙත්වා වා ‘‘සුඛී භව, චුන්දා’’ති එවං වචීභෙදං කාරාපෙත්වා, භගවා පන කිර වන්දිතො සමානො සුවණ්ණදුන්දුභිසදිසං ගීවං පග්ගය්හ කණ්ණසුඛං පෙමනියං අමතාභිසෙකසදිසං බ්රහ්මඝොසං නිච්ඡාරෙන්තො ‘‘සුඛී හොහී’’ති තස්ස තස්ස නාමං ගහෙත්වා වදති, එතං ආචිණ්ණං තථාගතානං. තත්රිදං සාධකසුත්තං, ‘‘සක්කො, භන්තෙ, දෙවානමින්දො සාමච්චො සපරිජනො භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දතීති, සුඛී හොතු පඤ්චසිඛ සක්කො දෙවානමින්දො සාමච්චො සපරිජනො, සුඛකාමා හි දෙවා මනුස්සා අසුරා නාගා ගන්ධබ්බා, යෙ චඤ්ඤෙ ¶ සන්ති පුථුකායා’’ති. එවඤ්ච පන තථාගතා එවරූපෙ මහෙසක්ඛෙ යක්ඛෙ අභිවදන්තීති.

යා ඉමාති ඉදානි වත්තබ්බාභිමුඛං කරොන්තො විය ආහ. අනෙකවිහිතාති නානප්පකාරා. දිට්ඨියොති මිච්ඡාදිට්ඨියො ¶ . ලොකෙ උප්පජ්ජන්තීති සත්තෙසු පාතුභවන්ති. අත්තවාදප්පටිසංයුත්තාති ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනයප්පවත්තෙන අත්තවාදෙන පටිසංයුත්තා, තා වීසති භවන්ති. ලොකවාදප්පටිසංයුත්තාති ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන ලොකවාදෙන පටිසංයුත්තා, තා අට්ඨ හොන්ති සස්සතො, අසස්සතො, සස්සතො ච අසස්සතො ච, නෙව සස්සතො නාසස්සතො, අන්තවා, අනන්තවා, අන්තවා ච අනන්තවා ච, නෙවන්තවා නානන්තවා අත්තා ච ලොකො චාති එවං පවත්තත්තා.

ආදිමෙවාතිආදීසු අයමත්ථො කිං නු ඛො භන්තෙ ආදිමෙව මනසිකරොන්තස්ස අප්පත්වාපි සොතාපත්තිමග්ගං ¶ විපස්සනාමිස්සකපඨමමනසිකාරමෙව මනසිකරොන්තස්ස භික්ඛුනො එවමෙතාසං එත්තකෙනෙව උපායෙන එතාසං දිට්ඨීනං පහානඤ්ච පටිනිස්සග්ගො ච හොතීති. ඉදඤ්ච ථෙරො අත්තනා අනධිමානිකොපි සමානො අධිමානිකානං අධිමානප්පහානත්ථං අධිමානිකො විය හුත්වා පුච්ඡතීති වෙදිතබ්බො. අපරෙ පනාහු ‘‘ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා ආදිමනසිකාරෙනෙව දිට්ඨීනං සමුච්ඡෙදප්පහානං හොතීති එවංසඤ්ඤිනොපි, සමාපත්තිවිහාරා සල්ලෙඛවිහාරාති එවංසඤ්ඤිනොපි අත්ථි. සො තෙසං අත්ථාය භගවන්තං පුච්ඡතී’’ති.

82. අථස්ස භගවා තාසං දිට්ඨීනං පහානූපායං දස්සෙන්තො යා ඉමාතිආදිමාහ. තත්ථ යත්ථ චෙතා දිට්ඨියො උප්පජ්ජන්තීතිආදි පඤ්චක්ඛන්ධෙ සන්ධාය වුත්තං. එතෙසු හි එතා දිට්ඨියො උප්පජ්ජන්ති. යථාහ ‘‘රූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, සති රූපං අභිනිවිස්ස එවං දිට්ඨි උප්පජ්ජති, සො අත්තා සො ලොකො සො පෙච්ච භවිස්සාමි නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො’’ති (සං. නි. 3.152) විත්ථාරො. ආරම්මණවසෙන පන එකවචනං කත්වා යත්ථ චාති ආහ, යස්මිං ආරම්මණෙ උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං හොති. එත්ථ ච උප්පජ්ජන්ති අනුසෙන්ති සමුදාචරන්තීති ඉමෙසං එවං නානාකරණං වෙදිතබ්බං. ජාතිවසෙන හි අජාතා ජායමානා උප්පජ්ජන්තීති වුච්චන්ති. පුනප්පුනං ආසෙවිතා ථාමගතා ¶ අප්පටිවිනීතා අනුසෙන්තීති. කායවචීද්වාරං සම්පත්තා සමුදාචරන්තීති, ඉදමෙතෙසං නානාකරණං. තං නෙතං මමාතිආදීසු තං පඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදං ආරම්මණමෙතං මය්හං න හොති, අහම්පි එසො න ¶ අස්මි, එසො මෙ අත්තාපි න හොතීති එවමෙතං යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතොති එවං තාව පදත්ථො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන එත්ථ එතං මමාති තණ්හාගාහො, තඤ්ච ගණ්හන්තො අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙදං තණ්හාපපඤ්චං ගණ්හාති. එසොහමස්මීති මානගාහො, තඤ්ච ගණ්හන්තො නවප්පභෙදං මානපපඤ්චං ගණ්හාති. එසො මෙ අත්තාති දිට්ඨිගාහො, තඤ්ච ගණ්හන්තො ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතප්පභෙදං දිට්ඨිපපඤ්චං ගණ්හාති. තස්මා නෙතං මමාති වදන්තො භගවා යථාවුත්තප්පභෙදං තණ්හාපපඤ්චං පටික්ඛිපති. නෙසොහමස්මීති මානපපඤ්චං. න මෙසො අත්තාති දිට්ඨිපපඤ්චං. දිට්ඨෙකට්ඨායෙව චෙත්ථ තණ්හාමානා වෙදිතබ්බා. එවමෙතන්ති එවං ‘‘නෙතං මමා’’තිආදිනා ආකාරෙන එතං ඛන්ධපඤ්චකං. යථාභූතන්ති යථා සභාවං, යථා අත්ථීති වුත්තං හොති. ඛන්ධපඤ්චකඤ්හි එතෙනෙව ආකාරෙන අත්ථි. මමන්තිආදිනා පන ගය්හමානම්පි තෙනාකාරෙන නෙවත්ථීති අධිප්පායො. සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතොති සොතාපත්තිමග්ගපඤ්ඤාපරියොසානාය ¶ විපස්සනාපඤ්ඤාය සුට්ඨු පස්සන්තස්ස. එවමෙතාසන්ති එතෙන උපායෙන එතාසං. පහානං පටිනිස්සග්ගොති උභයම්පෙතං සමුච්ඡෙදප්පහානස්සෙවාධිවචනං.

එවං භගවා ආදිමනසිකාරෙනෙව දිට්ඨීනං පහානං හොති නු ඛො නොති ආයස්මතා මහාචුන්දෙන අධිමානිකානං වසෙන පඤ්හං පුට්ඨො සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨිප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි සයමෙව අධිමානිකානං ඣානං විභජන්තො ඨානං ඛො පනෙතන්තිආදිමාහ. තත්ථ අධිමානිකා නාම යෙසං අප්පත්තෙ පත්තසඤ්ඤාය අධිමානො උප්පජ්ජති, ස්වායං උප්පජ්ජමානො නෙව ලොකවට්ටානුසාරීනං බාලපුථුජ්ජනානං උප්පජ්ජති, න අරියසාවකානං. න හි සොතාපන්නස්ස ‘‘සකදාගාමී අහ’’න්ති අධිමානො උප්පජ්ජති, න සකදාගාමිස්ස ‘‘අනාගාමී අහ’’න්ති, න අනාගාමිනො ‘‘අරහා අහ’’න්ති, කාරකස්සෙව පන සමථවසෙන වා විපස්සනාවසෙන වා වික්ඛම්භිතකිලෙසස්ස නිච්චං යුත්තපයුත්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස උප්පජ්ජති. තස්ස හි සමථවික්ඛම්භිතානං වා විපස්සනාවික්ඛම්භිතානං වා කිලෙසානං සමුදාචාරං අපස්සතො ‘‘සොතාපන්නො ¶ අහන්ති වා, සකදාගාමී, අනාගාමී ¶ , අරහා අහ’’න්ති වා අධිමානො උප්පජ්ජති, තලඞ්ගරතිස්සපබ්බතවාසිධම්මදින්නත්ථෙරෙන ඔවාදියමානත්ථෙරානං විය.

ථෙරස්ස කිර අචිරූපසම්පන්නස්සෙව ඔවාදෙ ඨත්වා බහූ භික්ඛූ විසෙසං අධිගච්ඡිංසු. තං පවත්තිං සුත්වා තිස්සමහාවිහාරවාසී භික්ඛුසඞ්ඝො ‘‘න අට්ඨානනියොජකො ථෙරොති ථෙරං ආනෙථා’’ති සම්බහුලෙ භික්ඛූ පාහෙසි. තෙ ගන්ත්වා, ‘‘ආවුසො, ධම්මදින්න භික්ඛුසඞ්ඝො තං පක්කොසාපෙතී’’ති ආහංසු. සො ආහ ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භන්තෙ, අත්තානං ගවෙසථ පර’’න්ති? අත්තානං සප්පුරිසාති, සො තෙසං කම්මට්ඨානමදාසි, සබ්බෙව අරහත්තං පාපුණිංසු. භික්ඛුසඞ්ඝො පුන අඤ්ඤෙ භික්ඛූ පාහෙසි, එවං යාවතතියං පහිතා සබ්බෙපි තත්ථෙව අරහත්තං පත්වා විහරිංසු.

තතො සඞ්ඝො ගතගතා නාගච්ඡන්තීති අඤ්ඤතරං වුඩ්ඪපබ්බජිතං පාහෙසි. සො ගන්ත්වා ච, ‘‘භන්තෙ, ධම්මදින්න තික්ඛත්තුං තිස්සමහාවිහාරවාසී භික්ඛුසඞ්ඝො තුය්හං සන්තිකෙ පෙසෙසි, ත්වං නාම සඞ්ඝස්ස ආණං ගරුං න කරොසි, නාගච්ඡසී’’ති ආහ. ථෙරො කිමෙතන්ති පණ්ණසාලං අප්පවිසිත්වාව පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා තාවදෙව නික්ඛමි, සො අන්තරාමග්ගෙ හඞ්කනවිහාරං පාවිසි. තත්ථ චෙකො මහාථෙරො සට්ඨිවස්සාතීතො අධිමානෙන අරහත්තං පටිජානාති. ථෙරො තං උපසඞ්කමිත්වා ¶ වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා අධිගමං පුච්ඡි. ථෙරො ආහ ‘‘ආම ධම්මදින්න, යං පබ්බජිතෙන කාතබ්බං, චිරකතං තං මයා, අතීතසට්ඨිවස්සොම්හි එතරහී’’ති. කිං, භන්තෙ, ඉද්ධිම්පි වළඤ්ජෙථාති. ආම ධම්මදින්නාති. සාධු වත, භන්තෙ, හත්ථිං තුම්හාකං පටිමුඛං ආගච්ඡන්තං මාපෙථාති. සාධාවුසොති ථෙරො සබ්බසෙතං සත්තප්පතිට්ඨං තිධාපභින්නං නඞ්ගුට්ඨං බීජයමානං සොණ්ඩං මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වීහි දන්තෙහි විජ්ඣිතුකාමං විය පටිමුඛං ආගච්ඡන්තං මහාහත්ථිං මාපෙසි. සො තං අත්තනායෙව මාපිතං හත්ථිං දිස්වා භීතො පලායිතුං ආරභි. තදාව අත්තානං ‘‘නාහං අරහා’’ති ඤත්වා ධම්මදින්නස්ස පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ‘‘පතිට්ඨා මෙ හොහි, ආවුසො’’ති ආහ. ධම්මදින්නො ‘‘මා, භන්තෙ, සොචි, මා අනත්තමනො අහොසි, කාරකානංයෙව අධිමානො උප්පජ්ජතී’’ති ¶ ථෙරං සමස්සාසෙත්වා කම්මට්ඨානමදාසි. ථෙරො තස්සොවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පාපුණි.

චිත්තලපබ්බතෙපි ¶ තාදිසොව ථෙරො වසති. ධම්මදින්නො තම්පි උපසඞ්කමිත්වා තථෙව පුච්ඡි. සොපි තථෙව බ්යාකාසි. තතො නං ධම්මදින්නො කිං, භන්තෙ, ඉද්ධිම්පි වළඤ්ජෙථාති ආහ. ආමාවුසොති. සාධු වත, භන්තෙ, එකං පොක්ඛරණිං මාපෙථාති. ථෙරො මාපෙසි. එත්ථ, භන්තෙ, පදුමගුම්බං මාපෙථාති. තම්පි මාපෙසි. පදුමගුම්බෙ මහාපදුමං මාපෙථාති. තම්පි මාපෙසි. එතස්මිං පදුමගුම්බෙ ඨත්වා මධුරස්සරෙන ගායන්තං නච්චන්තඤ්ච එකං ඉත්ථිවිග්ගහං මාපෙථාති. තම්පි මාපෙසි. සො එතං, භන්තෙ, පුනප්පුනං උපනිජ්ඣායථාති වත්වා සයං පාසාදං පාවිසි. ථෙරස්ස තං උපනිජ්ඣායතො සට්ඨිවස්සානි වික්ඛම්භිතකිලෙසා චලිංසු, සො තදා අත්තානං ඤත්වා පුරිමත්ථෙරො විය ධම්මදින්නත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

ධම්මදින්නොපි අනුපුබ්බෙන තිස්සමහාවිහාරං අගමාසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ ථෙරා චෙතියඞ්ගණං සම්මජ්ජිත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා නිසින්නා හොන්ති, එතං කිර තෙසං වත්තං. තෙන නෙසං එකොපි ‘‘ඉධ පත්තචීවරං ඨපෙහී’’ති ධම්මදින්නං වත්තා පුච්ඡිතාපි නාහොසි. ධම්මදින්නො එසො භවෙය්යාති ඤත්වා පන පඤ්හං පුච්ඡිංසු. සො පුච්ඡිතපඤ්හෙ තිණ්හෙන අසිනා කුමුදනාළකලාපං විය ඡින්දිත්වා පාදඞ්ගුලියා මහාපථවිං පහරි. භන්තෙ අයං අචෙතනා මහාපථවීපි ධම්මදින්නස්ස ගුණං ජානාති. තුම්හෙ පන න ජානිත්ථාති ච වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අචෙතනායං ¶ පථවී, විජානාති ගුණාගුණං;

සචෙතනාථ ඛො භන්තෙ, න ජානාථ ගුණාගුණ’’න්ති.

තාවදෙව ච ආකාසෙ අබ්භුග්ගන්ත්වා තලඞ්ගරතිස්සපබ්බතමෙව අගමාසි. එවං කාරකස්සෙව අධිමානො උප්පජ්ජති. තස්මා භගවා තාදිසානං භික්ඛූනං වසෙන ඣානං විභජන්තො ඨානං ඛො පනෙතන්තිආදිමාහ.

තස්සත්ථො, අත්ථෙතං කාරණං, නො නත්ථි. යෙන ඉධෙකච්චො භික්ඛු බාහිරපරිබ්බාජකෙහි ¶ සාධාරණං විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්ය, යං පන තස්ස එවමස්ස සල්ලෙඛෙන විහරාමීති, යං පටිපත්තිවිධානං කිලෙසෙ සංලිඛති, තෙනාහං විහරාමීති, තං න යුජ්ජති, න ¶ හි අධිමානිකස්ස භික්ඛුනො ඣානං සල්ලෙඛො වා සල්ලෙඛපටිපදා වා හොති. කස්මා? අවිපස්සනාපාදකත්තා. න හි සො ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති, ඣානං පනස්ස චිත්තෙකග්ගමත්තං කරොති, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො හොති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘න ඛො පනෙතෙ, චුන්ද, අරියස්ස විනයෙ සල්ලෙඛා වුච්චන්ති, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා එතෙ අරියස්ස විනයෙ වුච්චන්තී’’ති ආහ.

තත්ථ එතෙති ඣානධම්මවසෙන බහුවචනං වෙදිතබ්බං, එතෙ පඨමජ්ඣානධම්මාති වුත්තං හොති. සමාපත්තිවසෙන වා, එකම්පි හි පඨමජ්ඣානං පුනප්පුනං සමාපත්තිවසෙන පවත්තත්තා බහුත්තං ගච්ඡති. ආරම්මණවසෙන වා, එකම්පි හි පඨමජ්ඣානං පථවීකසිණාදීසු පවත්තිවසෙන බහුත්තං ගච්ඡතීති. එස නයො දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානෙසු. ආරුප්පඣානෙසු පන ආරම්මණභෙදාභාවතො පුරිමකාරණද්වයවසෙනෙව බහුවචනං වෙදිතබ්බං.

යස්මා චෙතෙසං අඞ්ගානිපි සන්තානි ආරම්මණානිපි, නිබ්බුතානි චෙව සුඛුමානි චාති වුත්තං හොති, තස්මා තානි සන්තා එතෙ විහාරාති එවං වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අයං තාව තෙසං චතුන්නම්පි සාධාරණා වණ්ණනා. විසෙසවණ්ණනා පන ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤාන’’න්තිආදිපදානුසාරතො වත්තබ්බා සියා. සා විසුද්ධිමග්ගෙ සබ්බාකාරෙන වුත්තායෙව.

83. එවං ¶ යස්මා අධිමානිකස්ස භික්ඛුනො ඣානවිහාරො අවිපස්සනාපාදකත්තා සල්ලෙඛවිහාරො න හොති, න හි සො ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසති, චිත්තෙකග්ගකරො දිට්ඨධම්මෙ සුඛවිහාරො පනස්ස හොති, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො රූපජ්ඣානානි ච අරූපජ්ඣානානි ච විභජිත්වා ඉදානි ච යත්ථ සල්ලෙඛො කාතබ්බො චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි, තඤ්ච වත්ථුං තඤ්ච සල්ලෙඛං දස්සෙන්තො ඉධ ඛො පන වොතිආදිමාහ.

කස්මා පන ‘‘අට්ඨහි සමාපත්තීහි අවිහිංසාදයො සල්ලෙඛා’’ති වුත්තා? ලොකුත්තරපාදකත්තා. බාහිරකානඤ්හි අට්ඨ සමාපත්තියො වට්ටපාදකායෙව. සාසනෙ ¶ සරණගමනම්පි ලොකුත්තරපාදකං, පගෙව අවිහිංසාදයො. ඉමිනායෙව ච සුත්තෙන වෙදිතබ්බං ‘‘යථා බාහිරකස්ස අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පඤ්චාභිඤ්ඤස්සාපි දින්නදානතො සාසනෙ තිසරණගතස්ස ¶ දින්නදානං මහප්ඵලතරං හොතී’’ති. ඉදඤ්හි සන්ධාය දක්ඛිණාවිසුද්ධිසුත්තෙ ‘‘බාහිරකෙ කාමෙසු වීතරාගෙ දානං දත්වා කොටිසතසහස්සගුණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ දානං දත්වා අසඞ්ඛෙය්යා අප්පමෙය්යා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා, කො පන වාදො සොතාපන්නෙ’’ති වුත්තං (ම. නි. 3.379). සරණගමනතො පට්ඨාය හි තත්ථ සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො අධිප්පෙතොති, අයං තාවෙත්ථ පාළියොජනා.

අනුපදවණ්ණනායං පන ඉධාති විහිංසාදිවත්ථුදීපනමෙතං. ඛො පනාති නිපාතමත්තං. වොති කරණත්ථෙ සාමිවචනං, අයං පන සඞ්ඛෙපත්ථො, යදෙතං ‘‘පරෙ විහිංසකා භවිස්සන්තී’’තිආදිනා නයෙන විහිංසාදිවත්ථුං වදාම. ඉධ, චුන්ද, තුම්හෙහි සල්ලෙඛො කාතබ්බොති.

එවං සඞ්ඛෙපතො වත්වා ඉදානි විත්ථාරෙන්තො ‘‘පරෙ විහිංසකා භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ අවිහිංසකා භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ පරෙති යෙ කෙචි ඉමං සල්ලෙඛමනනුයුත්තා. විහිංසකා භවිස්සන්තීති පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වාතිආදීහි සත්තානං විහෙසකා භවිස්සන්ති. මයමෙත්ථ අවිහිංසකා භවිස්සාමාති මයං පන යත්ථෙව වත්ථුස්මිං පරෙ එවං විහිංසකා භවිස්සන්ති, එත්ථෙව අවිහිංසකා භවිස්සාම, අවිහිංසං උප්පාදෙත්වා විහරිස්සාම. ඉති සල්ලෙඛො කරණීයොති එවං තුම්හෙහි සල්ලෙඛො කාතබ්බො ¶ . සල්ලෙඛොති ච ඉධ අවිහිංසාව වෙදිතබ්බා. අවිහිංසා හි විහිංසං සල්ලෙඛති, තං ඡින්දති, තස්මා සල්ලෙඛොති වුච්චති. එස නයො සබ්බත්ථ. අයං පන විසෙසො. පරෙ මිච්ඡාදිට්ඨීති එත්ථ කම්මපථානං අන්තමිච්ඡාදිට්ඨිඤ්ච මිච්ඡත්තානං ආදිමිච්ඡාදිට්ඨිඤ්ච මිස්සෙත්වා දිට්ඨි වුත්තාති වෙදිතබ්බා. තථා මයමෙත්ථ සම්මාදිට්ඨීති වුත්තට්ඨානෙ සම්මාදිට්ඨි. එත්ථ ච කම්මපථකථා විත්ථාරතො සම්මාදිට්ඨිසුත්තෙ ආවි භවිස්සති. මිච්ඡත්තෙසු මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො ද්වෙධාවිතක්කෙ.

අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, පාණං අතිපාතෙන්තීති පාණාතිපාතී ¶ පාණඝාතකාති අත්ථො. අදින්නං ආදියන්තීති අදින්නාදායී, පරස්ස හාරිනොති අත්ථො. අබ්රහ්මං හීනං ලාමකධම්මං චරන්තීති අබ්රහ්මචාරී, මෙථුනධම්මප්පටිසෙවකාති ¶ අත්ථො. බ්රහ්මං සෙට්ඨං පටිපදං චරන්තීති බ්රහ්මචාරී, මෙථුනා පටිවිරතාති අත්ථො. එත්ථ ච බ්රහ්මචරියං සල්ලෙඛොති වෙදිතබ්බං. බ්රහ්මචරියඤ්හි අබ්රහ්මචරියං සල්ලෙඛති. මුසා වදන්තීති මුසාවාදී, පරෙසං අත්ථභඤ්ජනකං තුච්ඡං අලිකං වාචං භාසිතාරොති අත්ථො. පිසුණා වාචා එතෙසන්ති පිසුණවාචා. පරෙසං මම්මච්ඡෙදිකා ඵරුසා වාචා එතෙසන්ති ඵරුසවාචා. සම්ඵං නිරත්ථකවචනං පලපන්තීති සම්ඵප්පලාපී. අභිජ්ඣායන්තීති අභිජ්ඣාලූ, පරභණ්ඩලුබ්භනසීලාති අත්ථො. බ්යාපන්නං පූතිභූතං චිත්තමෙතෙසන්ති බ්යාපන්නචිත්තා. මිච්ඡා පාපිකා විඤ්ඤුගරහිතා එතෙසං දිට්ඨීති මිච්ඡාදිට්ඨී, කම්මපථපරියාපන්නාය නත්ථි දින්නන්තිආදිවත්ථුකාය, මිච්ඡත්තපරියාපන්නාය අනිය්යානිකදිට්ඨියා ච සමන්නාගතාති අත්ථො. සම්මා සොභනා විඤ්ඤුප්පසත්ථා එතෙසං දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨී, කම්මපථපරියාපන්නාය අත්ථි දින්නන්තිආදිකාය කම්මස්සකතාදිට්ඨියා, සම්මත්තපරියාපන්නාය මග්ගදිට්ඨියා ච සමන්නාගතාති අත්ථො.

මිච්ඡාසඞ්කප්පාති අයාථාවඅනිය්යානිකඅකුසලසඞ්කප්පා. එස නයො මිච්ඡාවාචාතිආදීසු. අයං පන විසෙසො, මිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො විය හි මිච්ඡාසති නාම පාටිඑක්කො කොචි ධම්මො නත්ථි, අතීතං පන චින්තයතො පවත්තානං චතුන්නම්පි අකුසලක්ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. යම්පි වුත්තං භගවතා – ‘‘අත්ථෙසා, භික්ඛවෙ, අනුස්සති, නෙසා නත්ථීති වදාමි, පුත්තලාභං වා, භික්ඛවෙ, අනුස්සරතො, ධනලාභං වා, භික්ඛවෙ, අනුස්සරතො, යසලාභං වා, භික්ඛවෙ, අනුස්සරතො’’ති, තම්පි තං තං චින්තෙන්තස්ස සතිපතිරූපකෙන උප්පත්තිං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං ¶ . මිච්ඡාඤාණීති එත්ථ ච මිච්ඡාඤාණන්ති පාපකිරියාසු උපායචින්තාවසෙන පාපං කත්වා ‘‘සුකතං මයා’’ති පච්චවෙක්ඛණාකාරෙන ච උප්පන්නො මොහො වෙදිතබ්බො, තෙන සමන්නාගතා පුග්ගලා මිච්ඡාඤාණී. සම්මාඤාණීති එත්ථ පන එකූනවීසතිභෙදං ¶ පච්චවෙක්ඛණාඤාණං ‘‘සම්මාඤාණ’’න්ති වුච්චති, තෙන සමන්නාගතා පුග්ගලා සම්මාඤාණී. මිච්ඡාවිමුත්තීති අවිමුත්තායෙව සමානා ‘‘විමුත්තා මය’’න්ති එවංසඤ්ඤිනො, අවිමුත්තියං වා විමුත්තිසඤ්ඤිනො. තත්රායං වචනත්ථො, මිච්ඡා පාපිකා විපරීතා විමුත්ති එතෙසං අත්ථීති මිච්ඡාවිමුත්තී. මිච්ඡාවිමුත්තීති ච යථාවුත්තෙනාකාරෙන පවත්තානං අකුසලක්ඛන්ධානමෙතං අධිවචනං. ඵලසම්පයුත්තානි පන සම්මාදිට්ඨිආදීනි අට්ඨඞ්ගානි ඨපෙත්වා සෙසධම්මා සම්මාවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. සා ච මිච්ඡාවිමුත්තිං සල්ලිඛිත්වා ඨිතත්තා සල්ලෙඛොති ¶ වෙදිතබ්බා. තත්ථ නියොජෙන්තො ආහ ‘‘මයමෙත්ථ සම්මාවිමුත්තී භවිස්සාමාති සල්ලෙඛො කරණීයො’’ති.

ඉතො පරානි තීණි නීවරණවසෙන වුත්තානි. අභිජ්ඣාලූ බ්යාපන්නචිත්තාති එවං කම්මපථෙසු වුත්තත්තා පනෙත්ථ පඨමානි ද්වෙ නීවරණානි න වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ ථිනමිද්ධෙන පරියුට්ඨිතා අභිභූතාති ථිනමිද්ධපරියුට්ඨිතා. උද්ධච්චෙන සමන්නාගතාති උද්ධතා. විචිනන්තා කිච්ඡන්ති න සක්කොන්ති සන්නිට්ඨානං කාතුන්ති විචිකිච්ඡී. කොධනාතිආදීනි දස චිත්තස්ස උපක්කිලෙසවසෙන වුත්තානි. තත්ථ කොධාදීසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං ධම්මදායාදවත්ථසුත්තෙසු වුත්තං. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – කොධනාති කුජ්ඣනසීලා. උපනාහීති උපනාහනසීලා, උපනාහො වා එතෙසං අත්ථීති උපනාහී. තථා මක්ඛී පලාසී ච. ඉස්සන්තීති ඉස්සුකී. මච්ඡරායන්තීති මච්ඡරී, මච්ඡෙරං වා එතෙසං අත්ථීති මච්ඡරී. සඨයන්තීති සඨා, න සම්මා භාසන්තීති වුත්තං හොති, කෙරාටිකයුත්තානමෙතං අධිවචනං. මායා එතෙසං අත්ථීති මායාවී. ථම්භසමඞ්ගිතාය ථද්ධා. අතිමානයොගෙන අතිමානී. වුත්තපච්චනීකනයෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

දුබ්බචාති වත්තුං දුක්ඛා කිඤ්චි වුච්චමානා න සහන්ති. තබ්බිපරීතා සුවචා. දෙවදත්තාදිසදිසා පාපකා මිත්තා එතෙසන්ති පාපමිත්තා. බුද්ධා වා සාරිපුත්තාදිසදිසා වා කල්යාණා මිත්තා එතෙසන්ති කල්යාණමිත්තා. කායදුච්චරිතාදීසු චිත්තවොස්සග්ගවසෙන පමත්තා. විපරීතා අප්පමත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉමානි ¶ තීණි පකිණ්ණකවසෙන වුත්තානි. අස්සද්ධාතිආදීනි සත්ත අසද්ධම්මවසෙන. තත්ථ තීසු වත්ථූසු සද්ධා එතෙසං නත්ථීති අස්සද්ධා. සුක්කපක්ඛෙ ¶ සද්දහන්තීති සද්ධා, සද්ධා වා එතෙසං අත්ථීතිපි සද්ධා. නත්ථි එතෙසං හිරීති අහිරිකා, අකුසලසමාපත්තියා අජිගුච්ඡමානානමෙතං අධිවචනං. හිරී එතෙසං මනෙ, හිරියා වා යුත්තමනාති හිරිමනා. න ඔත්තප්පන්තීති අනොත්තප්පී, අකුසලසමාපත්තියා න භායන්තීති වුත්තං හොති. තබ්බිපරීතා ඔත්තප්පී. අප්පං සුතමෙතෙසන්ති අප්පස්සුතා, අප්පන්ති ච ථොකන්ති න ගහෙතබ්බං, නත්ථීති ගහෙතබ්බං. ‘‘අප්පස්සුතා’’ති හි නිස්සුතා සුතවිරහිතා වුච්චන්ති. බහු සුතමෙතෙසන්ති බහුස්සුතා, තථාගතභාසිතං එකම්පි ගාථං යාථාවතො ඤත්වා අනුරූපපටිපන්නානමෙතං අධිවචනං. කුච්ඡිතා සීදන්තීති කුසීතා, හීනවීරියානමෙතං අධිවචනං. ආරද්ධං ¶ වීරියමෙතෙසන්ති ආරද්ධවීරියා, සම්මප්පධානයුත්තානමෙතං අධිවචනං, මුට්ඨා සති එතෙසන්ති මුට්ඨස්සතී, නට්ඨස්සතීති වුත්තං හොති. උපට්ඨිතා සති එතෙසන්ති උපට්ඨිතස්සතී, නිච්චං ආරම්මණාභිමුඛප්පවත්තසතීනමෙතං අධිවචනං. දුට්ඨා පඤ්ඤා එතෙසන්ති දුප්පඤ්ඤා, නට්ඨපඤ්ඤාති වුත්තං හොති. පඤ්ඤාය සම්පන්නාති පඤ්ඤාසම්පන්නා, පඤ්ඤාති ච ඉධ විපස්සනාපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. විපස්සනාසම්භාරො හි පරිපූරො ඉමස්මිං ඨානෙ ආගතො, තස්මා විපස්සනාපඤ්ඤාව අයන්ති පොරාණානං ආණා.

ඉදානි එකමෙව ලොකුත්තරගුණානං අන්තරායකරං අනිය්යානිකදිට්ඨිං තීහාකාරෙහි දස්සෙන්තො සන්දිට්ඨිපරාමාසීතිආදිමාහ. තත්ථ සන්දිට්ඨිං පරාමසන්තීති සන්දිට්ඨිපරාමාසී. ආධානං ගණ්හන්තීති ආධානග්ගාහී, ආධානන්ති දළ්හං වුච්චති, දළ්හග්ගාහීති අත්ථො. යුත්තකාරණං දිස්වාව ලද්ධිං පටිනිස්සජ්ජන්තීති පටිනිස්සග්ගී, දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන බහුම්පි කාරණං දස්සෙත්වා න සක්කා පටිනිස්සග්ගං කාතුන්ති දුප්පටිනිස්සග්ගී, යෙ අත්තනො උප්පන්නං දිට්ඨිං ඉදමෙව සච්චන්ති දළ්හං ගණ්හිත්වා අපි බුද්ධාදීහි කාරණං දස්සෙත්වා වුච්චමානා න පටිනිස්සජ්ජන්ති, තෙසමෙතං අධිවචනං. තාදිසා හි පුග්ගලා යං යදෙව ධම්මං වා අධම්මං වා ගණ්හන්ති, තං සබ්බං ‘‘එවං අම්හාකං ආචරියෙහි කථිතං, එවං අම්හෙහි ¶ සුත’’න්ති කුම්මොව අඞ්ගානි සකෙ කපාලෙ අන්තොයෙව සමොදහන්ති, කුම්භීලග්ගාහං ගණ්හන්ති න විස්සජ්ජන්ති. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

84. එවං චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි සල්ලෙඛං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්මිං සල්ලෙඛෙ චිත්තුප්පාදස්සාපි බහූපකාරතං දස්සෙතුං චිත්තුප්පාදම්පි ඛො අහන්තිආදිමාහ.

තස්සත්ථො ¶ , අහං, චුන්ද, කුසලෙසු ධම්මෙසු චිත්තුප්පාදම්පි බහූපකාරං වදාමි, යා පනෙතා කායෙන ච වාචාය ච අනුවිධියනා, යථා පඨමං චිත්තං උප්පන්නං, තථෙව තෙසං ධම්මානං කායෙන කරණං, වාචාය ච ‘‘කරොථා’’ති ආණාපනං වා, උග්ගහපරිපුච්ඡාදීනි වා, තත්ථ වාදොයෙව කො, එකන්තබහූපකාරායෙව හි තා අනුවිධියනාති දස්සෙති. කස්මා පනෙත්ථ චිත්තුප්පාදොපි බහූපකාරොති? එකන්තහිතසුඛාවහත්තා අනුවිධියනානං හෙතුත්තා ච.

‘‘දානං ¶ දස්සාමී’’ති හි චිත්තුප්පාදො සයම්පි එකන්තහිතසුඛාවහො අනුවිධියනානම්පි හෙතු, එවඤ්හි උප්පන්නචිත්තත්තායෙව දුතියදිවසෙ මහාවීථිං පිදහිත්වා මහාමණ්ඩපං කත්වා භික්ඛුසතස්ස වා භික්ඛුසහස්සස්ස වා දානං දෙති, ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙථ පූජෙථ පරිවිසථා’’ති පරිජනෙ ආණාපෙති. එවං ‘‘සඞ්ඝස්ස චීවරං සෙනාසනං භෙසජ්ජං දස්සාමී’’ති චිත්තුප්පාදො සයම්පි එකන්තහිතසුඛාවහො අනුවිධියනානම්පි හෙතු, එවං උප්පන්නචිත්තත්තායෙව හි චීවරාදීනි අභිසඞ්ඛරොති දෙති දාපෙති ච. එස නයො සරණගමනාදීසු.

‘‘සරණං ගච්ඡාමී’’ති හි චිත්තං උප්පාදෙත්වාව පච්ඡා කායෙන වා වාචාය වා සරණං ගණ්හාති. තථා ‘‘පඤ්චඞ්ගං අට්ඨඞ්ගං දසඞ්ගං වා සීලං සමාදියිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා කායෙන වා වාචාය වා සමාදියති, ‘‘පබ්බජිත්වා චතූසු සීලෙසු පතිට්ඨහිස්සාමී’’ති ච චිත්තං උප්පාදෙත්වා කායෙන වාචාය ච පූරෙතබ්බං සීලං පූරෙති. ‘‘බුද්ධවචනං උග්ගහෙස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වාව එකං වා නිකායං ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ වාචාය උග්ගණ්හාති. එවං ධුතඞ්ගසමාදාන-කම්මට්ඨානුග්ගහ-කසිණපරිකම්ම-ඣානසමාපත්තිවිපස්සනාමග්ගඵල- පච්චෙකබොධි-සම්මාසම්බොධිවසෙන නෙතබ්බං.

‘‘බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති හි චිත්තුප්පාදො සයම්පි එකන්තහිතසුඛාවහො අනුවිධියනානම්පි හෙතු, එවඤ්හි උප්පන්නචිත්තත්තායෙව ¶ අපරෙන සමයෙන කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛෙය්යානි කායෙන වාචාය ච පාරමියො පූරෙත්වා සදෙවකං ලොකං තාරෙන්තො විචරති. එවං සබ්බත්ථ චිත්තුප්පාදොපි බහූපකාරො. කායවාචාහි පන අනුවිධියනා අතිබහූපකාරායෙවාති වෙදිතබ්බා.

එවං ¶ කුසලෙසු ධම්මෙසු චිත්තුප්පාදස්සාපි බහූපකාරතං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා තිහ චුන්දා’’තිආදිමාහ. තං අත්ථතො පාකටමෙව.

85. එවං චතුචත්තාලීසාය ආකාරෙහි දස්සිතෙ සල්ලෙඛෙ චිත්තුප්පාදස්සාපි බහූපකාරතං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සෙව සල්ලෙඛස්ස හිතාධිගමාය මග්ගභාවං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ.

තස්සත්ථො ¶ , යථා නාම, චුන්ද, ඛාණුකණ්ටකපාසාණාදීහි විසමො මග්ගො භවෙය්ය, තස්ස පරික්කමනාය පරිවජ්ජනත්ථාය අඤ්ඤො සුපරිකම්මකතො විය භූමිභාගො සමො මග්ගො භවෙය්ය, යථා ච රුක්ඛමූලපාසාණපපාතකුම්භීලමකරාදි පරිබ්යාකුලං විසමං තිත්ථමස්ස, තස්ස පරික්කමනාය පරිවජ්ජනත්ථාය අඤ්ඤං අවිසමං අනුපුබ්බගම්භීරං සොපානඵලකසදිසං තිත්ථං භවෙය්ය, යං පටිපන්නො සුඛෙනෙව තං නදිං වා තළාකං වා අජ්ඣොගාහෙත්වා න්හායෙය්ය වා උත්තරෙය්ය වා, එවමෙව ඛො, චුන්ද, විසමමග්ගවිසමතිත්ථසදිසාය විහිංසාය සමන්නාගතස්ස විහිංසකපුග්ගලස්ස සමමග්ගසමතිත්ථසදිසා අවිහිංසා හොති පරික්කමනාය. යථෙව හි විසමමග්ගතිත්ථපරිවජ්ජනත්ථාය සමො මග්ගො ච තිත්ථඤ්ච පටියත්තං, එවං විහිංසාපරිවජ්ජනත්ථාය අවිහිංසා පටියත්තා, යං පටිපන්නො සුඛෙනෙව මනුස්සගතිං වා දෙවගතිං වා අජ්ඣොගාහෙත්වා සම්පත්තිං වා අනුභවෙය්ය උත්තරෙය්ය වා ලොකා. එතෙනෙව උපායෙන සබ්බපදානි යොජෙතබ්බානි.

86. එවං තස්සෙව හිතාධිගමාය මග්ගභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි උපරිභාගඞ්ගමනීයතං දස්සෙන්තො, සෙය්යථාපීතිආදිමාහ.

තස්සත්ථො, යථා නාම, චුන්ද, යෙ කෙචි අකුසලා ධම්මා පටිසන්ධියා ජනකා වා අජනකා වා, දින්නායපි පටිසන්ධියා විපාකජනකා වා අජනකා වා, සබ්බෙ තෙ ජාතිවසෙන අධොභාගඞ්ගමනීයාති එවංනාමාව හොන්ති, විපාකකාලෙ අනිට්ඨාකන්තවිපාකත්තා. යථා ච යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා ¶ පටිසන්ධියා ජනකා වා අජනකා වා දින්නායපි පටිසන්ධියා විපාකජනකා වා අජනකා වා, සබ්බෙ තෙ ජාතිවසෙන උපරිභාගඞ්ගමනීයාති එවංනාමාව හොන්ති, විපාකකාලෙ ඉට්ඨකන්තවිපාකත්තා, එවමෙව ඛො, චුන්ද, විහිංසකස්ස…පෙ… උපරිභාගායාති. තත්රායං ඔපම්මසංසන්දනා – යථා සබ්බෙ අකුසලා අධොභාගඞ්ගමනීයා, එවං විහිංසකස්ස ¶ එකා විහිංසාපි. යථා ච සබ්බෙ කුසලා උපරිභාගඞ්ගමනීයා, එවං අවිහිංසකස්ස එකා අවිහිංසාපි. එතෙනෙව උපායෙන අකුසලං අකුසලෙන කුසලඤ්ච කුසලෙන උපමෙතබ්බං, අයං කිරෙත්ථ අධිප්පායොති.

87. එවං තස්සෙව සල්ලෙඛස්ස උපරිභාගඞ්ගමනීයතං දස්සෙත්වා ඉදානි පරිනිබ්බාපනෙ සමත්ථභාවං දස්සෙතුං සො වත චුන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ ¶ සොති වුත්තප්පකාරපුග්ගලනිද්දෙසො. තස්ස යොති ඉමං උද්දෙසවචනං ආහරිත්වා යො අත්තනා පලිපපලිපන්නො, සො වත, චුන්ද, පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිස්සතීති එවං සබ්බපදෙසු සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පලිපපලිපන්නොති ගම්භීරකද්දමෙ නිමුග්ගො වුච්චති, නො ච ඛො අරියස්ස විනයෙ. අරියස්ස පන විනයෙ පලිපන්ති පඤ්ච කාමගුණා වුච්චන්ති. පලිපන්නොති තත්ථ නිමුග්ගො බාලපුථුජ්ජනො, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යථා, චුන්ද, කොචි පුරිසො යාව නාසිකග්ගා ගම්භීරෙ කද්දමෙ නිමුග්ගො අපරං තත්ථෙව නිමුග්ගං හත්ථෙ වා සීසෙ වා ගහෙත්වා උද්ධරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, න හි තං කාරණමත්ථි, යෙන සො තං උද්ධරිත්වා ථලෙ පතිට්ඨපෙය්ය, එවමෙව යො අත්තනා පඤ්චකාමගුණපලිපෙ පලිපන්නො, සො වත පරං තථෙව පලිපපලිපන්නං උද්ධරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති.

තත්ථ සියා අයුත්තමෙතං, පුථුජ්ජනානම්පි භික්ඛුභික්ඛුනීඋපාසකඋපාසිකානං ධම්මදෙසනං සුත්වා හොන්තියෙව ධම්මං අභිසමෙතාරො, තස්මා පලිපපලිපන්නො උද්ධරතීති, තං න තථා දට්ඨබ්බං. භගවායෙව හි තත්ථ උද්ධරති, පසංසාමත්තමෙව පන ධම්මකථිකා ලභන්ති රඤ්ඤා පහිතලෙඛවාචකො විය. යථා හි රඤ්ඤො පච්චන්තජනපදෙ පහිතං ලෙඛං තත්ථ මනුස්සා ලෙඛං වාචෙතුං අජානන්තා යො වාචෙතුං ජානාති, තෙන වාචාපෙත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘රඤ්ඤො ආණා’’ති ආදරෙන සම්පාදෙන්ති, න ච නෙසං ¶ හොති ‘‘ලෙඛවාචකස්ස අයං ආණා’’ති. ලෙඛවාචකො පන ‘‘විස්සට්ඨාය වාචාය වාචෙසි අනෙලගළායා’’ති පසංසාමත්තමෙව ලභති, එවමෙව කිඤ්චාපි සාරිපුත්තපභුතයො ධම්මකථිකා ධම්මං දෙසෙන්ති, අථ ඛො ලිඛිතපණ්ණවාචකො විය තෙ හොන්ති. භගවතොයෙව පන සා ධම්මදෙසනා රඤ්ඤො ආණා විය. යෙ ච තං සුත්වා ධම්මං අභිසමෙන්ති, තෙ භගවායෙව උද්ධරතීති වෙදිතබ්බා. ධම්මකථිකා පන ‘‘විස්සට්ඨාය වාචාය ධම්මං දෙසෙන්ති අනෙලගළායා’’ති පසංසාමත්තමෙව ලභන්තීති. තස්මා යුත්තමෙවෙතන්ති. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

අදන්තො ¶ අවිනීතො අපරිනිබ්බුතොති එත්ථ පන අනිබ්බිසතාය අදන්තො. අසික්ඛිතවිනයතාය අවිනීතො. අනිබ්බුතකිලෙසතාය අපරිනිබ්බුතොති වෙදිතබ්බො. සො තාදිසො පරං දමෙස්සති, නිබ්බිසං කරිස්සති ¶ , විනෙස්සති වා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛාපෙස්සති, පරිනිබ්බාපෙස්සති වා තස්ස කිලෙසෙ නිබ්බාපෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.

එවමෙව ඛො, චුන්ද, විහිංසකස්ස…පෙ… පරිනිබ්බානායාති එත්ථ පන එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යථා හි අත්තනා අපලිපපලිපන්නො පරං පලිපපලිපන්නං උද්ධරිස්සති, දන්තො දමෙස්සති, විනීතො විනෙස්සති, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජතීති. කිං පන තන්ති? අපලිපපලිපන්නත්තං, දන්තත්තං විනීතත්තං පරිනිබ්බුතත්තඤ්ච, එවමෙව ඛො, චුන්ද, විහිංසකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස අවිහිංසා හොති පරිනිබ්බානාය. කිං වුත්තං හොති? යො අත්තනා අවිහිංසකො, තස්ස යා අවිහිංසා, අයං යා එසා විහිංසකස්ස පරස්ස විහිංසා, තස්සා පරිනිබ්බානාය හොති, අත්තනා හි අවිහිංසකො පරස්ස විහිංසාචෙතනං නිබ්බාපෙස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජති. කිං පන තන්ති? අවිහිංසකත්තමෙව. යඤ්හි යෙන අත්තනා අධිගතං හොති, සො පරං තදත්ථාය සමාදපෙතුං සක්කොතීති.

අථ වා යථා අත්තනා අපලිපන්නො දන්තො විනීතො පරිනිබ්බුතො පරං පලිපපලිපන්නං අදන්තං අවිනීතං අපරිනිබ්බුතඤ්ච උද්ධරිස්සති දමෙස්සති විනෙස්සති පරිනිබ්බාපෙස්සතීති ඨානමෙතං විජ්ජති, එවමෙව විහිංසකස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස විහිංසාපහානාය මග්ගං භාවයතො උප්පන්නා අවිහිංසා හොති පරිනිබ්බානාය. පරිනිබ්බුතො විය හි අපරිනිබ්බුතං අවිහිංසාචෙතනාව විහිංසාචෙතනං පරිනිබ්බාපෙතුං ¶ සමත්ථා. එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘එවමෙව ඛො, චුන්දා’’තිආදිමාහාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථා චෙත්ථ, එවං සබ්බපදෙසු. අතිවිත්ථාරභයෙන පන අනුපදයොජනා න කතාති.

88. එවං තස්ස පරිනිබ්බාපනෙ සමත්ථභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි තං දෙසනං නිගමෙත්වා ධම්මපටිපත්තියං නියොජෙතුං ඉති ඛො, චුන්දාතිආදිමාහ. තත්ථ සල්ලෙඛපරියායොති සල්ලෙඛකාරණං. එස නයො සබ්බත්ථ එත්ථ අවිහිංසාදයො එව විහිංසාදීනං සල්ලෙඛනතො සල්ලෙඛකාරණං ¶ . තෙසං වසෙන චිත්තස්ස උප්පාදෙතබ්බතො චිත්තුපාදකාරණං, විහිංසාදි, පරික්කමනස්ස හෙතුතො පරික්කමනකාරණං, උපරිභාගනිප්ඵාදනතො උපරිභාගකාරණං ¶ , විහිංසාදීනං පරිනිබ්බාපනතො පරිනිබ්බානකාරණන්ති වෙදිතබ්බා. හිතෙසිනාති හිතං එසන්තෙන. අනුකම්පකෙනාති අනුකම්පමානෙන. අනුකම්පං උපාදායාති අනුකම්පං චිත්තෙන පරිග්ගහෙත්වා, පරිච්චාතිපි වුත්තං හොති. කතං වො තං මයාති තං මයා ඉමෙ පඤ්ච පරියායෙ දස්සෙන්තෙන තුම්හාකං කතං. එත්තකමෙව හි අනුකම්පකස්ස සත්ථු කිච්චං, යදිදං අවිපරීතධම්මදෙසනා. ඉතො පරං පන පටිපත්ති නාම සාවකානං කිච්චං. තෙනාහ එතානි, චුන්ද, රුක්ඛමූලානි…පෙ… අම්හාකං අනුසාසනීති.

තත්ථ ච රුක්ඛමූලානීති ඉමිනා රුක්ඛමූලසෙනාසනං දස්සෙති. සුඤ්ඤාගාරානීති ඉමිනා ජනවිවිත්තට්ඨානං. උභයෙනාපි ච යොගානුරූපසෙනාසනමාචික්ඛති, දායජ්ජං නිය්යාතෙති. ඣායථාති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන අට්ඨතිංසාරම්මණානි, ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච අනිච්චාදිතො ඛන්ධායතනාදීනි උපනිජ්ඣායථ, සමථඤ්ච විපස්සනඤ්ච වඩ්ඪෙථාති වුත්තං හොති. මා පමාදත්ථාති මා පමජ්ජිත්ථ. මා පච්ඡා විප්පටිසාරිනො අහුවත්ථාති යෙ හි පුබ්බෙ දහරකාලෙ, ආරොග්යකාලෙ, සත්තසප්පායාදිසම්පත්තිකාලෙ, සත්ථු සම්මුඛීභාවකාලෙ ච යොනිසොමනසිකාරවිරහිතා රත්තින්දිවං මඞ්ගුලභත්තා හුත්වා සෙය්යසුඛං මිද්ධසුඛමනුභොන්තා පමජ්ජන්ති, තෙ පච්ඡා ජරාකාලෙ, රොගකාලෙ, මරණකාලෙ, විපත්තිකාලෙ, සත්ථු පරිනිබ්බුතකාලෙ ච තං පුබ්බෙ පමාදවිහාරං අනුස්සරන්තා, සප්පටිසන්ධිකාලකිරියඤ්ච භාරියං සම්පස්සමානා විප්පටිසාරිනො හොන්ති, තුම්හෙ පන තාදිසා මා අහුවත්ථාති එතමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මා ¶ පච්ඡා විප්පටිසාරිනො අහුවත්ථා’’ති. අයං වො අම්හාකං අනුසාසනීති අයං අම්හාකං සන්තිකා ‘‘ඣායථ මා පමාදත්ථා’’ති තුම්හාකං අනුසාසනී, ඔවාදොති වුත්තං හොති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

89. එවං ¶ මෙ සුතන්ති සම්මාදිට්ඨිසුත්තං. තත්ථ ‘‘සම්මාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති, ආවුසො, වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො, ආවුසො’’ති වා ‘‘කතමං පනාවුසො ¶ , අකුසල’’න්ති වා එවං යත්තකා ථෙරෙන පුච්ඡා වුත්තා, සබ්බා කථෙතුකම්යතා පුච්ඡා එව.

තත්ථ යස්මා ජානන්තාපි සම්මාදිට්ඨීති වදන්ති අජානන්තාපි බාහිරකාපි සාසනිකාපි අනුස්සවාදිවසෙනාපි අත්තපච්චක්ඛෙනාපි, තස්මා තං බහූනං වචනං උපාදාය ද්වික්ඛත්තුං ආමසන්තො ‘‘සම්මාදිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති, ආවුසො, වුච්චතී’’ති ආහ. අයඤ්හි එත්ථ අධිප්පායො, අපරෙහිපි සම්මාදිට්ඨීති වුච්චති, අථාපරෙහිපි සම්මාදිට්ඨීති වුච්චති, ස්වායං එවං වුච්චමානො අත්ථඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච උපාදාය කිත්තාවතා නු ඛො, ආවුසො, අරියසාවකො සම්මාදිට්ඨි හොතීති. තත්ථ සම්මාදිට්ඨීති සොභනාය පසත්ථාය ච දිට්ඨියා සමන්නාගතො. යදා පන ධම්මෙයෙව අයං සම්මාදිට්ඨිසද්දො වත්තති, තදාස්ස සොභනා පසත්ථා ච දිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

සා චායං සම්මාදිට්ඨි දුවිධා හොති ලොකියා ලොකුත්තරාති. තත්ථ කම්මස්සකතාඤාණං සච්චානුලොමිකඤාණඤ්ච ලොකියා සම්මාදිට්ඨි, සඞ්ඛෙපතො වා සබ්බාපි සාසවා පඤ්ඤා. අරියමග්ගඵලසම්පයුත්තා පඤ්ඤා ලොකුත්තරා සම්මාදිට්ඨි. පුග්ගලො පන තිවිධො හොති පුථුජ්ජනො සෙක්ඛො අසෙක්ඛො ච. තත්ථ පුථුජ්ජනො දුවිධො හොති බාහිරකො සාසනිකො ච. තත්ථ බාහිරකො කම්මවාදී කම්මස්සකතාදිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨි හොති, නො සච්චානුලොමිකාය අත්තදිට්ඨිපරාමාසකත්තා. සාසනිකො ද්වීහිපි. සෙක්ඛො නියතාය සම්මාදිට්ඨියා සම්මාදිට්ඨි. අසෙක්ඛො අසෙක්ඛාය. ඉධ පන නියතාය නිය්යානිකාය ලොකුත්තරකුසලසම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’ති අධිප්පෙතො. තෙනෙවාහ ‘‘උජුගතාස්ස දිට්ඨි ධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතො ආගතො ඉමං සද්ධම්ම’’න්ති, ලොකුත්තරකුසලසම්මාදිට්ඨියෙව හි අන්තද්වයමනුපගම්ම උජුභාවෙන ගතත්තා ¶ , කායවඞ්කාදීනි ච සබ්බවඞ්කානි සමුච්ඡින්දිත්වා ගතත්තා උජුගතා හොති, තායෙව ¶ ච දිට්ඨියා සමන්නාගතො නවප්පකාරෙපි ලොකුත්තරධම්මෙ අවෙච්චප්පසාදෙන අචලප්පසාදෙන සමන්නාගතො හොති, සබ්බදිට්ඨිගහනානි ච විනිබ්බෙඨෙන්තො සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො ජාතිසංසාරා නික්ඛමන්තො පටිපත්තිං පරිනිට්ඨපෙන්තො අරියෙන මග්ගෙන ආගතො ඉමං සම්බුද්ධප්පවෙදිතං අමතොගධං නිබ්බානසඞ්ඛාතං සද්ධම්මන්ති වුච්චති.

යතො ඛොති කාලපරිච්ඡෙදවචනමෙතං, යස්මිං කාලෙති වුත්තං හොති. අකුසලඤ්ච පජානාතීති දසාකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතං අකුසලඤ්ච ¶ පජානාති, නිරොධාරම්මණාය පජානනාය කිච්චවසෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති පටිවිජ්ඣන්තො අකුසලං පජානාති. අකුසලමූලඤ්ච පජානාතීති තස්ස මූලපච්චයභූතං අකුසලමූලඤ්ච පජානාති, තෙනෙව පකාරෙන ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති පටිවිජ්ඣන්තො. එස නයො කුසලඤ්ච කුසලමූලඤ්චාති එත්ථාපි. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසු සබ්බවාරෙසු කිච්චවසෙනෙව වත්ථුපජානනා වෙදිතබ්බා. එත්තාවතාපීති එත්තකෙන ඉමිනා අකුසලාදිප්පජානනෙනාපි. සම්මාදිට්ඨි හොතීති වුත්තප්පකාරාය ලොකුත්තරසම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති. උජුගතාස්ස…පෙ… ඉමං සද්ධම්මන්ති එත්තාවතා සංඛිත්තදෙසනා නිට්ඨිතා හොති. දෙසනායෙව චෙසා සංඛිත්තා, තෙසං පන භික්ඛූනං විත්ථාරවසෙනෙව සම්මාමනසිකාරප්පටිවෙධො වෙදිතබ්බො.

දුතියවාරෙ පන දෙසනාපි විත්ථාරෙන මනසිකාරප්පටිවෙධොපි විත්ථාරෙනෙව වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘‘සංඛිත්තදෙසනාය ද්වෙ හෙට්ඨිමමග්ගා, විත්ථාරදෙසනාය ද්වෙ උපරිමමග්ගා කථිතා’’ති භික්ඛූ ආහංසු විත්ථාරදෙසනාවසානෙ ‘‘සබ්බසො රාගානුසයං පහායා’’තිආදිවචනං සම්පස්සමානා. ථෙරො පනාහ ‘‘සංඛිත්තදෙසනායපි චත්තාරො මග්ගා රාසිතො කථිතා, විත්ථාරදෙසනායපී’’ති. යා චායං ¶ ඉධ සංඛිත්තවිත්ථාරදෙසනාසු විචාරණා ආවිකතා, සා සබ්බවාරෙසු ඉධ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අපුබ්බානුත්තානපදවණ්ණනාමත්තමෙව හි ඉතො පරං කරිස්සාම.

තත්ථ පඨමවාරස්ස තාව විත්ථාරදෙසනාය ‘‘පාණාතිපාතො ඛො, ආවුසො, අකුසල’’න්තිආදීසු අකොසල්ලප්පවත්තියා අකුසලං වෙදිතබ්බං, පරතො වත්තබ්බකුසලප්පටිපක්ඛතො ¶ වා. තං ලක්ඛණතො සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකං සංකිලිට්ඨං වා. අයං තාවෙත්ථ සාධාරණපදවණ්ණනා.

අසාධාරණෙසු පන පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො, පාණවධො පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ ¶ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො. තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති. ඡ පයොගා සාහත්ථිකො, ආණත්තිකො, නිස්සග්ගියො, ථාවරො, විජ්ජාමයො, ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනෙත්ථ විත්ථාරීයමානෙ අතිපපඤ්චො හොති, තස්මා නං න විත්ථාරයාම, අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං. අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බො.

අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං, පරස්ස හරණං ථෙය්යං, චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති. තස්මිං පන පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං ¶ , පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං. තං තං ගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං. තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො, තෙන හරණන්ති. ඡ පයොගා සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො, පසය්හාවහාරො, පටිච්ඡන්නාවහාරො, පරිකප්පාවහාරො, කුසාවහාරොති ඉමෙසං අවහාරානං වසෙන පවත්තාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 1.92) වුත්තො.

කාමෙසුමිච්ඡාචාරොති ¶ එත්ථ පන කාමෙසූති මෙථුනසමාචාරෙසු. මිච්ඡාචාරොති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා, පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස ¶ ; ධනක්කීතා, ඡන්දවාසිනී, භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභටචුම්බටා, දාසී ච භරියා ච, කම්මකාරී ච භරියා ච, ධජාහතා, මුහුත්තිකාති එතා ච ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛාසපරිදණ්ඩානං, දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා, ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම. සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනපයොගො, මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

මුසාති ¶ විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො වචීපයොගො කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදනකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. අපරො නයො මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. වාදොති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපිච ගහට්ඨානං අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය නත්ථීතිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදීමඤ්ඤෙ සන්දතී’’ති පුරාණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකොව. සො කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා වාචාය වා විසංවාදකකිරියාකරණෙ ¶ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියාසමුට්ඨාපිකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති.

පිසුණා වාචාතිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති, තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණා වාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසම්පි කරොති, සා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා න හදයසුඛා වා, අයං ඵරුසා වාචා. යෙන ¶ සම්ඵං පලපති නිරත්ථකං, සො සම්ඵප්පලාපො. තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණාවාචාදිනාමමෙව ලභති, සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතාති. තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණා වාචා. සා යස්ස භෙදං කරොති, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා චත්තාරො සම්භාරා භින්දිතබ්බො පරො, ‘‘ඉති ඉමෙ නානා භවිස්සන්ති විනා භවිස්සන්තී’’ති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘‘අහං ¶ පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’’ති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසා චෙතනා ඵරුසා වාචා. තස්ස ආවිභාවත්ථමිදං වත්ථු – එකො කිර දාරකො මාතුවචනං අනාදියිත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති, තං මාතා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී ‘‘චණ්ඩා තං මහිංසී අනුබන්ධතූ’’ති අක්කොසි. අථස්ස තත්ථෙව අරඤ්ඤෙ මහිංසී උට්ඨාසි. දාරකො ‘‘යං මම මාතා මුඛෙන කථෙසි තං මා හොතු, යං චිත්තෙන චින්තෙසි තං හොතූ’’ති සච්චකිරියමකාසි. මහිංසී තත්ථෙව බද්ධා විය අට්ඨාසි. එවං මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසා වාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති ‘‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති ‘‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති නිද්ධමථ නෙ’’ති. අථ ඛො නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසා වාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසා වාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’’ති වචනං අඵරුසා වාචා හොති. චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසා වාචාව. සා යං ¶ සන්ධාය පවත්තිතා, තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා අක්කොසිතබ්බො පරො, කුපිතචිත්තං, අක්කොසනාති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා සම්ඵප්පලාපො. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො, ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපීකථාකථනන්ති.

අභිජ්ඣායතීති ¶ අභිජ්ඣා, පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘‘අහො වත ඉදං මමස්සා’’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා. අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා ච මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා පරභණ්ඩං, අත්තනො පරිණාමනඤ්ච. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතීදං මමස්සා’’ති අත්තනො න පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති බ්යාපාදො. සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො ¶ , ඵරුසා වාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා පරසත්තො ච, තස්ස ච විනාසචින්තා. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති, යාව ‘‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’’ති තස්ස විනාසං න චින්තෙති.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. අපිච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා, යථා ච තං ගණ්හාති, තථාභාවෙන තස්සුපට්ඨානන්ති.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ ධම්මතොති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත, චෙතනාධම්මාව හොන්ති, අභිජ්ඣාදයො තයො චෙතනාසම්පයුත්තා.

කොට්ඨාසතොති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති, නො මූලානි. අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ලොභො අකුසලමූලං හොති. බ්යාපාදො දොසො අකුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති. අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා සඞ්ඛාරාරම්මණං වා. මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො. සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා පිසුණා වාචා. ඵරුසා වාචා සත්තාරම්මණාව. සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො ¶ වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා, තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණා.

වෙදනාතොති පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘‘ගච්ඡථ නං ඝාතෙථා’’ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති. අදින්නාදානං තිවෙදනං. මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො, සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො තිවෙදනො, තථා පිසුණා වාචා. ඵරුසා වාචා දුක්ඛවෙදනාව. සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො ¶ . අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා, තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

මූලතොති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති. අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා. මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන. මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා, තථා පිසුණා වාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසා වාචා දොසමොහවසෙන. අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා, තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

ලොභො අකුසලමූලන්තිආදීසු ලුබ්භතීති ලොභො. දුස්සතීති දොසො. මුය්හතීති මොහො. තෙසු ලොභො සයඤ්ච අකුසලො සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකට්ඨෙන, ඉමෙසඤ්ච පාණාතිපාතාදීනං අකුසලානං ¶ කෙසඤ්චි සම්පයුත්තප්පභාවකට්ඨෙන කෙසඤ්චි උපනිස්සයපච්චයට්ඨෙන මූලන්ති අකුසලමූලං. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘රත්තො ඛො ආවුසො රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො පාණම්පි හනතී’’තිආදි. දොසමොහානං අකුසලමූලභාවෙපි එසෙව නයො.

පාණාතිපාතා වෙරමණී කුසලන්තිආදීසු පාණාතිපාතාදයො වුත්තත්ථා එව. වෙරං මණතීති වෙරමණී, වෙරං පජහතීති අත්ථො. විරමති වා එතාය කරණභූතාය, විකාරස්ස වෙකාරං කත්වාපි වෙරමණී. අයං තාවෙත්ථ බ්යඤ්ජනතො වණ්ණනා. අත්ථතො පන වෙරමණීති කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති. යා ‘‘පාණාතිපාතා විරමන්තස්ස, යා තස්මිං සමයෙ ¶ පාණාතිපාතා ආරති විරතී’’ති එවං වුත්තා කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති, සා භෙදතො තිවිධො හොති සම්පත්තවිරති සමාදානවිරති සමුච්ඡෙදවිරතීති. තත්ථ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘අයුත්තං අම්හාකං එවරූපං කාතු’’න්ති සම්පත්තවත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සම්පත්තවිරතීති වෙදිතබ්බා සීහළදීපෙ චක්කනඋපාසකස්ස විය.

තස්ස කිර දහරකාලෙයෙව මාතුයා රොගො උප්පජ්ජි. වෙජ්ජෙන ච ‘‘අල්ලසසමංසං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තතො චක්කනස්ස භාතා ‘‘ගච්ඡ තාත ඛෙත්තං ආහිණ්ඩාහී’’ති චක්කනං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගතො. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො සසො තරුණසස්සං ඛාදිතුං ආගතො හොති, සො තං දිස්වා වෙගෙන ධාවෙන්තො වල්ලියා බද්ධො ‘‘කිරි කිරී’’ති සද්දමකාසි. චක්කනො තෙන සද්දෙන ගන්ත්වා තං ගහෙත්වා චින්තෙසි ‘‘මාතු ¶ භෙසජ්ජං කරොමී’’ති. පුන චින්තෙසි ‘‘න මෙතං පතිරූපං, ය්වාහං මාතු ජීවිතකාරණා පරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය’’න්ති. අථ නං ‘‘ගච්ඡ අරඤ්ඤෙ සසෙහි සද්ධිං තිණොදකං පරිභුඤ්ජා’’ති මුඤ්චි. භාතරා ච ‘‘කිං තාත සසො ලද්ධො’’ති පුච්ඡිතො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. තතො නං භාතා පරිභාසි. සො මාතුසන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘යතොහං ¶ ජාතො, නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙතා’’ති සච්චං වත්වා අධිට්ඨාසි. තාවදෙවස්ස මාතා අරොගා අහොසි.

සමාදින්නසික්ඛාපදානං පන සික්ඛාපදසමාදානෙ ච තතුත්තරි ච අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති සමාදානවිරතීති වෙදිතබ්බා උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතවාසීඋපාසකස්ස විය.

සො කිර අම්බරියවිහාරවාසීපිඞ්ගලබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා ඛෙත්තං කස්සති. අථස්ස ගොණො නට්ඨො, සො තං ගවෙසන්තො උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතං ආරුහි, තත්ර නං මහාසප්පො අග්ගහෙසි. සො චින්තෙසි ‘‘ඉමායස්ස තිඛිණවාසියා සීසං ඡින්දාමී’’ති. පුන චින්තෙසි ‘‘න මෙතං පතිරූපං, ය්වාහං භාවනීයස්ස ගරුනො සන්තිකෙ සික්ඛාපදං ගහෙත්වා භින්දෙය්ය’’න්ති. එවං යාවතතියං චින්තෙත්වා ‘‘ජීවිතං ¶ පරිච්චජාමි, න සික්ඛාපද’’න්ති අංසෙ ඨපිතං තිඛිණදණ්ඩවාසිං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙසි. තාවදෙව නං මහාවාළො මුඤ්චිත්වා අගමාසීති.

අරියමග්ගසම්පයුත්තා පන විරති සමුච්ඡෙදවිරතීති වෙදිතබ්බා. යස්සා උප්පත්තිතො පභුති ‘‘පාණං ඝාතෙස්සාමී’’ති අරියපුග්ගලානං චිත්තම්පි න උප්පජ්ජතීති. සා පනායං විරති කොසල්ලප්පවත්තියා කුසලන්ති වුත්තා. කුච්ඡිතසයනතො වා කුසන්ති ලද්ධවොහාරං දුස්සීල්යං ලුනාතීතිපි කුසලං. කතමඤ්චාවුසො කුසලන්ති ඉමස්ස පන පඤ්හස්ස අනනුරූපත්තා කුසලාති න වුත්තා.

යථා ච අකුසලානං, එවං ඉමෙසම්පි කුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ධම්මතොති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති, විරතියොපි. අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

කොට්ඨාසතොති ¶ පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, නො මූලානි. අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව ¶ මූලානි ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා අලොභො කුසලමූලං හොති. අබ්යාපාදො අදොසො කුසලමූලං. සම්මාදිට්ඨි අමොහො කුසලමූලං.

ආරම්මණතොති පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි, වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති වෙදිතබ්බා.

වෙදනාතොති සබ්බෙ සුඛවෙදනා වා හොන්ති, මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛවෙදනා නාම නත්ථි.

මූලතොති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා හොන්ති. ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ¶ ද්විමූලා. ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති, අබ්යාපාදෙපි එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලාවාති.

අලොභො කුසලමූලන්තිආදීසු න ලොභොති අලොභො, ලොභපටිපක්ඛස්ස ධම්මස්සෙතං අධිවචනං. අදොසාමොහෙසුපි එසෙව නයො. තෙසු අලොභො සයඤ්ච කුසලං, ඉමෙසඤ්ච පාණාතිපාතා වෙරමණීආදීනං කුසලානං කෙසඤ්චි සම්පයුත්තප්පභාවකට්ඨෙන කෙසඤ්චි උපනිස්සයපච්චයට්ඨෙන මූලන්ති කුසලමූලං. අදොසාමොහානම්පි කුසලමූලභාවෙ එසෙව නයො.

ඉදානි සබ්බම්පි තං සඞ්ඛෙපෙන ච විත්ථාරෙන ච දෙසිතමත්ථං නිගමෙන්තො යතො ඛො ආවුසොතිආදිඅප්පනාවාරමාහ. තත්ථ එවං අකුසලං පජානාතීති එවං යථානිද්දිට්ඨදසාකුසලකම්මපථවසෙන අකුසලං පජානාති. එවං අකුසලමූලන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්තාවතා එකෙන නයෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානිකස්ස යාව අරහත්තා නිය්යානං කථිතං හොති. කථං? එත්ථ හි ඨපෙත්වා අභිජ්ඣං දස අකුසලකම්මපථා ච කුසලකම්මපථා ච දුක්ඛසච්චං. අභිජ්ඣා ච ලොභො අකුසලමූලඤ්චාති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා නිප්පරියායෙන සමුදයසච්චං. පරියායෙන පන සබ්බෙපි කම්මපථා දුක්ඛසච්චං. සබ්බානි කුසලාකුසලමූලානි සමුදයසච්චං. උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං ¶ . දුක්ඛං පරිජානන්තො සමුදයං පජහමානො නිරොධං ¶ පජානන්තො අරියමග්ගො මග්ගසච්චන්ති ඉති ද්වෙ සච්චානි සරූපෙන වුත්තානි, ද්වෙ ආවත්තහාරවසෙන වෙදිතබ්බානි.

සො සබ්බසො රාගානුසයං පහායාති සො එවං අකුසලාදීනි පජානන්තො සබ්බාකාරෙන රාගානුසයං පජහිත්වා. පටිඝානුසයං පටිවිනොදෙත්වාති පටිඝානුසයඤ්ච සබ්බාකාරෙනෙව නීහරිත්වාති වුත්තං හොති. එත්තාවතා අනාගාමිමග්ගො කථිතො. අස්මීති දිට්ඨිමානානුසයං සමූහනිත්වාති පඤ්චසු ඛන්ධෙසු කඤ්චි ධම්මං අනවකාරීකරිත්වා ‘‘අස්මී’’ති ඉමිනා සමූහග්ගහණාකාරෙන පවත්තං දිට්ඨිමානානුසයං සමුග්ඝාටෙත්වා.

තත්ථ දිට්ඨිමානානුසයන්ති දිට්ඨිසදිසං මානානුසයන්ති වුත්තං හොති. අයඤ්හි මානානුසයො අස්මීති පවත්තත්තා දිට්ඨිසදිසො හොති, තස්මා එවං වුත්තො ¶ . ඉමඤ්ච අස්මිමානං විත්ථාරතො විඤ්ඤාතුකාමෙන ඛන්ධියවග්ගෙ ඛෙමකසුත්තං (සං. නි. 3.89) ඔලොකෙතබ්බන්ති.

අවිජ්ජං පහායාති වට්ටමූලං අවිජ්ජං පජහිත්වා. විජ්ජං උප්පාදෙත්වාති තස්සා අවිජ්ජාය සමුග්ඝාටිකං අරහත්තමග්ගවිජ්ජං උප්පාදෙත්වා. එත්තාවතා අරහත්තමග්ගො කථිතො. දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොතීති අස්මිංයෙව අත්තභාවෙ වට්ටදුක්ඛස්ස පරිච්ඡෙදකරො හොති. එත්තාවතාපි ඛො, ආවුසොති දෙසනං නිය්යාතෙති, ඉමාය කම්මපථදෙසනාය වුත්තමනසිකාරප්පටිවෙධවසෙනපීති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව. එවං අනාගාමිමග්ගඅරහත්තමග්ගෙහි දෙසනං නිට්ඨපෙසීති.

90. සාධාවුසොති ඛො…පෙ… ආගතො ඉමං සද්ධම්මන්ති එවං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස කුසලාකුසලමුඛෙන චතුසච්චදෙසනං සුත්වා තං ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං ‘‘සාධාවුසො’’ති ඉමිනා වචනෙන තෙ භික්ඛූ අභිනන්දිත්වා ඉමස්සෙව වචනස්ස සමුට්ඨාපකෙන චිත්තෙන අනුමොදිත්වා වචසා සම්පටිච්ඡිත්වා චෙතසා සම්පියායිත්වාති වුත්තං හොති. ඉදානි යස්මා ථෙරො නානප්පකාරෙන ¶ චතුසච්චදෙසනං දෙසෙතුං පටිබලො, යථාහ ‘‘සාරිපුත්තො, භික්ඛවෙ, පහොති චත්තාරි අරියසච්චානි විත්ථාරෙන ආචික්ඛිතුං දෙසෙතු’’න්ති යස්මා වා උත්තරිම්පි දෙසෙතුකාමොව හුත්වා ‘‘එත්තාවතාපි ඛො’’ති ¶ අවච, තස්මා අපරෙනපි නයෙන සච්චදෙසනං සොතුකාමා තෙ භික්ඛූ ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං උත්තරිං පඤ්හං අපුච්ඡිංසු. තෙන සයමෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජිතපඤ්හතො උත්තරිං සියා ඛො පනාවුසො, අඤ්ඤොපි පරියායො භවෙය්ය අඤ්ඤම්පි කාරණන්ති ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤං අතිරෙකං පඤ්හං පුච්ඡිංසු, පුරිමපඤ්හස්ස වා උපරිභාගෙ පුච්ඡිංසූති වුත්තං හොති. අථ නෙසං බ්යාකරමානො ථෙරො සියා, ආවුසොතිආදිමාහ. තත්ථායං අනුත්තානපදවණ්ණනා, ආහාරන්ති පච්චයං. පච්චයො හි ආහරති අත්තනො ඵලං, තස්මා ‘‘ආහාරො’’ති වුච්චති.

භූතානං ¶ වා සත්තානන්තිආදීසු භූතාති සඤ්ජාතා, නිබ්බත්තා. සම්භවෙසීනන්ති යෙ සම්භවං ජාතිං නිබ්බත්තිං එසන්ති ගවෙසන්ති. තත්ථ චතූසු යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා යාව අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසිනො නාම. අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච භින්දිත්වා බහි නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජා ඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ සම්භවෙසිනො නාම. දුතියචිත්තක්ඛණතො පභුති භූතා නාම. යෙන යෙන වා ඉරියාපථෙන ජායන්ති, යාව තෙ තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසිනො නාම. තතො පරං භූතා නාම.

අථ වා භූතාති ජාතා අභිනිබ්බත්තා, යෙ භූතායෙව න පුන භවිස්සන්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති, තෙසං ඛීණාසවානමෙතං අධිවචනං. සම්භවමෙසන්තීති සම්භවෙසිනො. අප්පහීනභවසංයොජනත්තා ආයතිම්පි සම්භවං එසන්තානං සෙක්ඛපුථුජ්ජනානමෙතං අධිවචනං. එවං සබ්බථාපි ඉමෙහි ද්වීහි පදෙහි සබ්බසත්තෙ පරියාදියති. වාසද්දො චෙත්ථ සම්පිණ්ඩනත්ථො, තස්මා භූතානඤ්ච සම්භවෙසීනඤ්චාති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

ඨිතියාති ඨිතත්ථං. අනුග්ගහායාති අනුග්ගහත්ථං උපකාරත්ථං. වචනභෙදො චෙස, අත්ථො පන ද්වින්නම්පි පදානං එකොයෙව. අථ වා ඨිතියාති තස්ස තස්ස සත්තස්ස උප්පන්නධම්මානං අනුප්පබන්ධවසෙන අවිච්ඡෙදාය. අනුග්ගහායාති අනුප්පන්නානං උප්පාදාය. උභොපි චෙතානි භූතානං ඨිතියා චෙව අනුග්ගහාය ච. සම්භවෙසීනං වා ඨිතියා චෙව අනුග්ගහාය චාති එවං උභයත්ථ ¶ දට්ඨබ්බානි. කබළීකාරො ආහාරොති කබළං කත්වා අජ්ඣොහරිතබ්බතො ¶ කබළීකාරො ආහාරො, ඔදනකුම්මාසාදිවත්ථුකාය ඔජායෙතං අධිවචනං. ඔළාරිකො වා සුඛුමො වාති වත්ථුඔළාරිකතාය ඔළාරිකො, වත්ථුසුඛුමතාය සුඛුමො. සභාවෙන පන සුඛුමරූපපරියාපන්නත්තා කබළීකාරො ආහාරො සුඛුමොව හොති. සාපි චස්ස වත්ථුතො ඔළාරිකතා සුඛුමතා ච උපාදායුපාදාය වෙදිතබ්බා.

කුම්භීලානඤ්හි ආහාරං උපාදාය මොරානං ආහාරො සුඛුමො. කුම්භීලා කිර පාසාණෙ ගිලන්ති. තෙ ච නෙසං කුච්ඡිප්පත්තාව විලීයන්ති. මොරා සප්පවිච්ඡිකාදිපාණෙ ඛාදන්ති. මොරානං පන ආහාරං උපාදාය තරච්ඡානං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර තිවස්සඡඩ්ඩිතානි විසාණානි චෙව අට්ඨීනි ච ඛාදන්ති. තානි ච නෙසං ඛෙළෙන තෙමිතමත්තෙනෙව කන්දමූලං විය ¶ මුදුකානි හොන්ති. තරච්ඡානම්පි ආහාරං උපාදාය හත්ථීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙපි නානාරුක්ඛසාඛායො ඛාදන්ති. හත්ථීනං ආහාරතො ගවයගොකණ්ණමිගාදීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර නිස්සාරානි නානාරුක්ඛපණ්ණාදීනි ඛාදන්ති. තෙසම්පි ආහාරතො ගුන්නං ආහාරො සුඛුමො. තෙ අල්ලසුක්ඛතිණානි ඛාදන්ති. තෙසං ආහාරතො සසානං ආහාරො සුඛුමො. සසානං ආහාරතො සකුණානං ආහාරො සුඛුමො. සකුණානං ආහාරතො පච්චන්තවාසීනං ආහාරො සුඛුමො. පච්චන්තවාසීනං ආහාරතො ගාමභොජකානං ආහාරො සුඛුමො. ගාමභොජකානං ආහාරතො රාජරාජමහාමත්තානං ආහාරො සුඛුමො. තෙසම්පි ආහාරතො චක්කවත්තිනො ආහාරො සුඛුමො. චක්කවත්තිනො ආහාරතො භුම්මදෙවානං ආහාරො සුඛුමො. භුම්මදෙවානං ආහාරතො චාතුමහාරාජිකානං ආහාරො සුඛුමො. එවං යාව පරනිම්මිතවසවත්තීනං ආහාරො විත්ථාරෙතබ්බො, තෙසං ආහාරො සුඛුමොත්වෙව නිට්ඨං පත්තො.

එත්ථ ච ඔළාරිකෙ වත්ථුස්මිං ඔජා පරිත්තා හොති දුබ්බලා, සුඛුමෙ බලවතී. තථා හි එකපත්තපූරම්පි යාගුං පීවතො මුහුත්තෙනෙව ජිඝච්ඡිතො හොති, යංකඤ්චිදෙව ඛාදිතුකාමො. සප්පිං පන පසටමත්තං පිවිත්වා දිවසං අභොත්තුකාමො හොති. තත්ථ වත්ථු පරිස්සමං විනොදෙති, න පන සක්කොති පාලෙතුං. ඔජා පාලෙති, න සක්කොති පරිස්සමං විනොදෙතුං. ද්වෙ පන එකතො හුත්වා පරිස්සමඤ්චෙව විනොදෙන්ති පාලෙන්ති චාති.

ඵස්සො ¶ ¶ දුතියොති චක්ඛුසම්ඵස්සාදි ඡබ්බිධොපි ඵස්සො. එතෙසු චතූසු ආහාරෙසු දුතියො ආහාරොති වෙදිතබ්බො. දෙසනානයො එව චෙස. තස්මා ඉමිනා නාම කාරණෙන දුතියො වා තතියො වාති ඉදමෙත්ථ න ගවෙසිතබ්බං. මනොසඤ්චෙතනාති චෙතනා එව වුච්චති. විඤ්ඤාණන්ති යංකිඤ්චි චිත්තං.

එත්ථාහ, යදි පච්චයට්ඨො ආහාරට්ඨො, අථ කස්මා අඤ්ඤෙසුපි සත්තානං පච්චයෙසු විජ්ජමානෙසු ඉමෙයෙව චත්තාරො වුත්තාති? වුච්චතෙ, අජ්ඣත්තිකසන්තතියා ¶ විසෙසපච්චයත්තා. විසෙසපච්චයො හි කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං රූපකායස්ස කබළීකාරො ආහාරො. නාමකායෙ වෙදනාය ඵස්සො, විඤ්ඤාණස්ස මනොසඤ්චෙතනා, නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං. යථාහ –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො, ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨති, අනාහාරො නො තිට්ඨති. තථා ඵස්සපච්චයා වෙදනා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති.

කො පනෙත්ථ ආහාරො, කිං ආහරතීති? කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපානි ආහරති. ඵස්සාහාරො තිස්සො වෙදනා, මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ, විඤ්ඤාණාහාරො පටිසන්ධිනාමරූපන්ති.

කථං? කබළීකාරාහාරො තාව මුඛෙ ඨපිතමත්තොයෙව අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. දන්තවිචුණ්ණිතං පන අජ්ඣොහරියමානං එකෙකං සිත්ථං අට්ඨට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙතියෙව. එවං ඔජට්ඨමකරූපානි ආහරති.

ඵස්සාහාරො පන සුඛවෙදනියො ඵස්සො උප්පජ්ජමානො සුඛවෙදනං ආහරති, තථා දුක්ඛවෙදනියො දුක්ඛං, අදුක්ඛමසුඛවෙදනියො අදුක්ඛමසුඛන්ති එවං සබ්බථාපි ඵස්සාහාරො තිස්සො වෙදනා ආහරති.

මනොසඤ්චෙතනාහාරො ¶ කාමභවූපගං කම්මං කාමභවං ආහරති, රූපාරූපභවූපගානි තං තං භවං. එවං සබ්බථාපි මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ ආහරති.

විඤ්ඤාණාහාරො පන යෙ ච පටිසන්ධික්ඛණෙ තංසම්පයුත්තකා තයො ඛන්ධා, යානි ච තිසන්තතිවසෙන තිංසරූපානි උප්පජ්ජන්ති, සහජාතාදිපච්චයනයෙන තානි ආහරතීති වුච්චති. එවං විඤ්ඤාණාහාරො පටිසන්ධිනාමරූපං ආහරතීති.

එත්ථ ච මනොසඤ්චෙතනාහාරො තයො භවෙ ආහරතීති සාසවා කුසලාකුසලචෙතනාව වුත්තා. විඤ්ඤාණං පටිසන්ධිනාමරූපං ආහරතීති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණමෙව වුත්තං ¶ . අවිසෙසෙන පන තංසම්පයුත්තතංසමුට්ඨානධම්මානං ආහරණතො පෙතෙ ආහාරාති වෙදිතබ්බා.

එතෙසු ¶ චතූසු ආහාරෙසු කබළීකාරාහාරො උපත්ථම්භෙන්තො ආහාරකිච්චං සාධෙති. ඵස්සො ඵුසන්තොයෙව, මනොසඤ්චෙතනා ආයූහමානාව. විඤ්ඤාණං විජානන්තමෙව.

කථං? කබළීකාරාහාරො හි උපත්ථම්භෙන්තොයෙව කායට්ඨපනෙන සත්තානං ඨිතියා හොති. කම්මජනිතොපි හි අයං කායො කබළීකාරාහාරෙන උපත්ථම්භිතො දසපි වස්සානි වස්සසතම්පි යාව ආයුපරිමාණං තිට්ඨති. යථා කිං? යථා මාතුයා ජනිතොපි දාරකො ධාතියා ථඤ්ඤාදීනි පායෙත්වා පොසියමානොව චිරං තිට්ඨති, යථා චුපත්ථම්භෙන උපත්ථම්භිතගෙහං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යථා මහාරාජ ගෙහෙ පතන්තෙ අඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භෙන්ති, අඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භිතං සන්තං එවං තං ගෙහං න පතති, එවමෙව ඛො මහාරාජ අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො, ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨතී’’ති.

එවං කබළීකාරො ආහාරො උපත්ථම්භෙන්තො ආහාරකිච්චං සාධෙති. එවං සාධෙන්තොපි ච කබළීකාරො ආහාරො ද්වින්නං රූපසන්තතීනං පච්චයො හොති ආහාරසමුට්ඨානස්ස ච උපාදින්නස්ස ච. කම්මජානං අනුපාලකො හුත්වා පච්චයො හොති. ආහාරසමුට්ඨානානං ජනකො හුත්වා පච්චයො හොති.

ඵස්සො ¶ පන සුඛාදිවත්ථුභූතං ආරම්මණං ඵුසන්තොයෙව සුඛාදිවෙදනාපවත්තනෙන සත්තානං ඨිතියා හොති. මනොසඤ්චෙතනා කුසලාකුසලකම්මවසෙන ආයූහමානායෙව භවමූලනිප්ඵාදනතො සත්තානං ඨිතියා හොති. විඤ්ඤාණං විජානන්තමෙව නාමරූපප්පවත්තනෙන සත්තානං ඨිතියා හොති.

එවං උපත්ථම්භනාදිවසෙන ආහාරකිච්චං සාධයමානෙසු පනෙතෙසු චත්තාරි භයානි දට්ඨබ්බානි. සෙය්යථිදං, කබළීකාරාහාරෙ නිකන්තියෙව භයං, ඵස්සෙ උපගමනමෙව, මනොසඤ්චෙතනාය ආයූහනමෙව, විඤ්ඤාණෙ අභිනිපාතොයෙව භයන්ති. කිං කාරණා? කබළීකාරාහාරෙ හි නිකන්තිං කත්වා සීතාදීනං පුරෙක්ඛතා සත්තා ආහාරත්ථාය මුද්දාගණනාදිකම්මානි කරොන්තා අනප්පකං දුක්ඛං නිගච්ඡන්ති. එකච්චෙ ච ඉමස්මිං සාසනෙ ¶ පබ්බජිත්වාපි වෙජ්ජකම්මාදිකාය අනෙසනාය ආහාරං පරියෙසන්තා දිට්ඨෙපි ධම්මෙ ගාරය්හා හොන්ති. සම්පරායෙපි තස්ස සඞ්ඝාටිපි ආදිත්තා සම්පජ්ජලිතාතිආදිනා ලක්ඛණසංයුත්තෙ වුත්තනයෙන සමණපෙතා හොන්ති. ඉමිනාව තාව කාරණෙන කබළීකාරාහාරෙ නිකන්තියෙව භයන්ති වෙදිතබ්බා.

ඵස්සං උපගච්ඡන්තාපි ¶ ඵස්සස්සාදිනො පරෙසං රක්ඛිතගොපිතෙසු දාරාදීසු භණ්ඩෙසු අපරජ්ඣන්ති. තෙ සහ භණ්ඩෙන භණ්ඩසාමිකා ගහෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං වා ඡින්දිත්වා සඞ්කාරකූටෙසු ඡඩ්ඩෙන්ති. රඤ්ඤො වා නිය්යාතෙන්ති. තතො නෙ රාජා විවිධා කම්මකාරණා කාරාපෙති. කායස්ස ච භෙදා දුග්ගති නෙසං පාටිකඞ්ඛා හොති. ඉති ඵස්සස්සාදමූලකං දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි භයං සබ්බමාගතමෙව හොති. ඉමිනා කාරණෙන ඵස්සාහාරෙ උපගමනමෙව භයන්ති වෙදිතබ්බං.

කුසලාකුසලකම්මායූහනෙනෙව පන තම්මූලකං තීසු භවෙසු භයං සබ්බමාගතංයෙව හොති. ඉමිනා කාරණෙන මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ ආයූහනමෙව භයන්ති වෙදිතබ්බං.

පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච යස්මිං යස්මිං ඨානෙ අභිනිපතති, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පටිසන්ධිනාමරූපං ගහෙත්වාව නිබ්බත්තති, තස්මිඤ්ච නිබ්බත්තෙ සබ්බභයානි නිබ්බත්තානියෙව හොන්ති, තම්මූලකත්තාති, ඉමිනා කාරණෙන විඤ්ඤාණාහාරෙ අභිනිපාතොයෙව භයන්ති වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ සභයෙසු පන ඉමෙසු ආහාරෙසු සම්මාසම්බුද්ධො කබළීකාරාහාරෙ නිකන්තිපරියාදානත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ජායම්පතිකා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.63) නයෙන පුත්තමංසූපමං දෙසෙසි. ඵස්සාහාරෙ නිකන්තිපරියාදානත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ගාවී නිච්චම්මා’’තිආදිනා නයෙන නිච්චම්මගාවූපමං දෙසෙසි. මනොසඤ්චෙතනාහාරෙ නිකන්තිපරියාදානත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගාරකාසූ’’තිආදිනා නයෙන අඞ්ගාරකාසූපමං දෙසෙසි. විඤ්ඤාණාහාරෙ නිකන්තිපරියාදානත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, චොරං ආගුචාරි’’න්තිආදිනා නයෙන සත්තිසතාහතූපමං දෙසෙසි.

තත්රායං භූතමත්ථං කත්වා සඞ්ඛෙපතො අත්ථයොජනා, ද්වෙ කිර ජායම්පතිකා පුත්තං ගහෙත්වා පරිත්තෙන පාථෙය්යෙන යොජනසතිකං කන්තාරමග්ගං ¶ පටිපජ්ජිංසු. තෙසං පඤ්ඤාස යොජනානි ගන්ත්වා පාථෙය්යං නිට්ඨාසි. තෙ ඛුප්පිපාසාතුරා විරළච්ඡායායං නිසීදිංසු. තතො පුරිසො භරියං ආහ ‘‘භද්දෙ ඉතො සමන්තා පඤ්ඤාස යොජනානි ගාමො වා නිගමො වා නත්ථි, තස්මා යං තං පුරිසෙන කාතබ්බං බහුම්පි කසිගොරක්ඛාදිකම්මං, න දානි සක්කා තං මයා කාතුං, එහි මං මාරෙත්වා උපඩ්ඪමංසං ඛාදිත්වා උපඩ්ඪං පාථෙය්යං ¶ කත්වා පුත්තෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරාහී’’ති. සාපි ආහ ‘‘සාමි මයා දානි යං තං ඉත්ථියා කාතබ්බං බහුම්පි සුත්තකන්තනාදිකම්මං, තං කාතුං න සක්කා, එහි මං මාරෙත්වා උපඩ්ඪමංසං ඛාදිත්වා උපඩ්ඪං පාථෙය්යං කත්වා පුත්තෙන සද්ධිං කන්තාරං නිත්ථරාහී’’ති. තතො සො තං ආහ ‘‘භද්දෙ මාතුගාමමරණෙන ද්වින්නං මරණං පඤ්ඤායති. න හි මන්දො කුමාරො මාතරං විනා ජීවිතුං සක්කොති. යදි පන මයං ජීවාම, පුන දාරකං ලභෙය්යාම, හන්ද දානි පුත්තකං මාරෙත්වා මංසං ගහෙත්වා කන්තාරං නිත්ථරාමා’’ති.

තතො මාතා පුත්තමාහ ‘‘තාත පිතු සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති. සො අගමාසි. අථස්ස පිතා ‘‘මයා පුත්තකං පොසෙස්සාමීති කසිගොරක්ඛාදීහි අනප්පකං දුක්ඛමනුභූතං, න සක්කොමි පුත්තං මාරෙතුං, ත්වංයෙව තව පුත්තකං මාරෙහී’’ති වත්වා ‘‘තාත මාතුසන්තිකමෙව ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො අගමාසි. අථස්ස මාතාපි ‘‘මයා පුත්තං පත්ථෙන්තියා ගොවතකුක්කුරවතදෙවතායාචනාදීහිපි තාව අනප්පකං දුක්ඛං අනුභූතං, කො පන වාදො කුච්ඡිනා පරිහරන්තියා? න සක්කාහං පුත්තං මාරෙතු’’න්ති වත්වා ‘‘තාත පිතුසන්තිකංයෙව ගච්ඡාහී’’ති ආහ. එවං සො ද්වින්නං අන්තරා ගච්ඡන්තොයෙව මතො. තෙ තං දිස්වා පරිදෙවිත්වා පුබ්බෙ ¶ වුත්තනයෙනෙව මංසානි ගහෙත්වා ඛාදන්තා පක්කමිංසු. තෙසං සො පුත්තමංසාහාරො නවහි කාරණෙහි පටිකුලත්තා නෙව දවාය හොති, න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය, කෙවලං කන්තාරනිත්ථරණත්ථායෙව හොති.

කතමෙහි නවහි කාරණෙහි පටිකූලොති චෙ? සජාතිමංසතාය ඤාතිමංසතාය පුත්තමංසතාය පියපුත්තමංසතාය තරුණමංසතාය ආමකමංසතාය අගොරසමංසතාය අලොණතාය අධූපිතතායාති. තස්මා යො භික්ඛු කබළීකාරාහාරං එවං පුත්තමංසසදිසං පස්සති ¶ , සො තත්ථ නිකන්තිං පරියාදියති. අයං තාව පුත්තමංසූපමායං අත්ථයොජනා.

නිච්චම්මගාවූපමායං පන යථා සා ගාවී ගීවතො යාව ඛුරා, තාව චම්මං උද්දාලෙත්වා මුත්තා යං යදෙව නිස්සාය තිට්ඨති, තත්ථ පාණකෙහි ඛජ්ජමානා දුක්ඛස්සෙවාධිකරණං හොති, එවං ඵස්සොපි යං යදෙව වත්ථුං ආරම්මණං වා නිස්සාය තිට්ඨති, තංතංවත්ථාරම්මණසම්භවස්ස වෙදයිතදුක්ඛස්ස අධිකරණමෙව හොති. තස්මා යො භික්ඛු ඵස්සාහාරං එවං නිච්චම්මගාවිසදිසං පස්සති ¶ , සො තත්ථ නිකන්තිං පරියාදියති, අයං නිච්චම්මගාවූපමායං අත්ථයොජනා.

අඞ්ගාරකාසූපමායං පන යථා සා අඞ්ගාරකාසු, එවං මහාපරිළාහට්ඨෙන තයො භවා. යථා නානාබාහාසු ගහෙත්වා තත්ථ උපකඩ්ඪකා ද්වෙ පුරිසා, එවං භවෙසු උපකඩ්ඪනට්ඨෙන මනොසඤ්චෙතනා. තස්මා යො භික්ඛු මනොසඤ්චෙතනාහාරං එවං අඞ්ගාරකාසූපකඩ්ඪකපුරිසසදිසං පස්සති, සො තත්ථ නිකන්තිං පරියාදියති, අයං අඞ්ගාරකාසූපමායං අත්ථයොජනා.

සත්තිසතාහතූපමායං පන යෙන සො පුරිසො පුබ්බණ්හසමයෙ සත්තිසතෙන හඤ්ඤති, තමස්ස සරීරෙ වණමුඛසතං කත්වා අන්තරා අට්ඨත්වා විනිවිජ්ඣිත්වා අපරභාගෙයෙව පතති, එවං ඉතරානි ද්වෙ සත්තිසතානි, එවමස්ස පතිතොකාසෙ අපතිත්වා අපතිත්වා ගතාහි සත්තීහි සබ්බසරීරං ඡිද්දාවඡිද්දමෙව හොති, තස්ස එකවණමුඛෙපි උප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස පමාණං නත්ථි, කො පන වාදො තීසු වණමුඛසතෙසු? තත්ථ සත්තිනිපාතකාලො විය පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණනිබ්බත්තකාලො. වණමුඛජනනං විය ඛන්ධජනනං. වණමුඛෙසු දුක්ඛවෙදනුප්පාදො විය ¶ ජාතෙසු ඛන්ධෙසු වට්ටමූලකනානාවිධදුක්ඛුප්පාදො. අපරො නයො, ආගුචාරී පුරිසො විය පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. තස්ස සත්තිඝාතෙහි උප්පන්නවණමුඛානි විය විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං. වණමුඛපච්චයා තස්ස පුරිසස්ස කක්ඛළදුක්ඛුප්පාදො විය නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණස්ස ද්වත්තිංසකම්මකාරණඅට්ඨනවුතිරොගාදිවසෙන නානප්පකාරකදුක්ඛුප්පාදො දට්ඨබ්බො. තස්මා යො භික්ඛු විඤ්ඤාණාහාරං එවං සත්තිසතාහතසදිසං පස්සති. සො තත්ථ නිකන්තිං පරියාදියති, අයං සත්තිසතාහතූපමායං අත්ථයොජනා.

සො ¶ එවං ඉමෙසු ආහාරෙසු නිකන්තිං පරියාදියන්තො චත්තාරොපි ආහාරෙ පරිජානාති, යෙසු පරිඤ්ඤාතෙසු සබ්බම්පි පරිඤ්ඤාතං වත්ථු පරිඤ්ඤාතමෙව හොති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘කබළීකාරෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො පරිඤ්ඤාතො හොති. පඤ්චකාමගුණිකෙ රාගෙ පරිඤ්ඤාතෙ නත්ථි තං සංයොජනං, යෙන සංයොජනෙන සංයුත්තො අරියසාවකො පුන ඉමං ලොකං ආගච්ඡෙය්ය. ඵස්සෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ තිස්සො වෙදනා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති. තීසු ¶ වෙදනාසු පරිඤ්ඤාතාසු අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති වදාමි. මනොසඤ්චෙතනාය, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ තිස්සො තණ්හා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති. තීසු තණ්හාසු පරිඤ්ඤාතාසු අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති වදාමි. විඤ්ඤාණෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ පරිඤ්ඤාතෙ නාමරූපං පරිඤ්ඤාතං හොති. නාමරූපෙ පරිඤ්ඤාතෙ අරියසාවකස්ස නත්ථි කිඤ්චි උත්තරිකරණීයන්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 2.63).

තණ්හාසමුදයා ආහාරසමුදයොති පුරිමතණ්හාසමුදයා පටිසන්ධිකානං ආහාරානං සමුදයො නිබ්බත්තො හොතීති අත්ථො. කථං? පටිසන්ධික්ඛණෙ හි තිසන්තතිවසෙන උප්පන්නසමතිංසරූපබ්භන්තරෙ ජාතා ඔජා අත්ථි. අයං තණ්හාපච්චයා නිබ්බත්තො උපාදින්නකකබළීකාරාහාරො. පටිසන්ධිචිත්තසම්පයුත්තා පන ඵස්සචෙතනා සයඤ්ච චිත්තං විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙ තණ්හාපච්චයා නිබ්බත්තා උපාදින්නකඵස්සමනොසඤ්චෙතනා විඤ්ඤාණාහාරාති. එවං තාව පුරිමතණ්හාසමුදයා පටිසන්ධිකානං ආහාරානං සමුදයො වෙදිතබ්බො. යස්මා පනිධ උපාදින්නකාපි අනුපාදින්නකාපි ආහාරා මිස්සෙත්වා කථිතා, තස්මා අනුපාදින්නකානම්පි එවං තණ්හාසමුදයා ආහාරසමුදයො වෙදිතබ්බො ¶ . අට්ඨලොභසහගතචිත්තසමුට්ඨිතෙසු හි රූපෙසු ඔජා අත්ථි, අයං සහජාතතණ්හාපච්චයා නිබ්බත්තො අනුපාදින්නකකබළීකාරාහාරො. ලොභසහගතචිත්තසම්පයුත්තා පන ඵස්සචෙතනා සයඤ්ච චිත්තං විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙ තණ්හාපච්චයා නිබ්බත්තා අනුපාදින්නකඵස්සමනොසඤ්චෙතනා විඤ්ඤාණාහාරාති.

තණ්හානිරොධා ¶ ආහාරනිරොධොති ඉමිස්සා උපාදින්නකානඤ්ච අනුපාදින්නකානඤ්ච ආහාරානං පච්චයභූතාය තණ්හාය නිරොධෙන ආහාරනිරොධො පඤ්ඤායති. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයං පන විසෙසො, ඉධ චත්තාරිපි සච්චානි සරූපෙනෙව වුත්තානි. යථා ච ඉධ, එවං ඉතො උත්තරිම්පි සබ්බවාරෙසූති. තස්මා සබ්බත්ථ අසම්මුය්හන්තෙන සච්චානි උද්ධරිතබ්බානි. සබ්බවාරෙසු ච ‘‘එත්තාවතාපි ඛො ආවුසො’’ති ඉදං දෙසනානිය්යාතනං තත්ථ තත්ථ දෙසිතධම්මවසෙන යොජෙතබ්බං. තස්ස ඉධ තාව අයං යොජනා එත්තාවතාපීති ඉමාය ආහාරදෙසනාය වුත්තමනසිකාරප්පටිවෙධවසෙනාපීති වුත්තං හොති. එස නයො සබ්බත්ථාපි.

91. ඉදානි ¶ ‘‘සාධාවුසො’’ති පුරිමනයෙනෙව ථෙරස්ස භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා තෙ භික්ඛූ උත්තරිම්පි පඤ්හං පුච්ඡිංසු. ථෙරො ච නෙසං අඤ්ඤෙනපි පරියායෙන බ්යාකාසි. එස නයො ඉතො පරෙසුපි සබ්බවාරෙසු. තස්මා ඉතො පරං එවරූපානි වචනානි අනාමසිත්වා යෙන යෙන පරියායෙන බ්යාකරොති, තස්ස තස්සෙව අත්ථං වණ්ණයිස්සාම. ඉමස්ස පන වාරස්ස සඞ්ඛෙපදෙසනායං දුක්ඛඤ්ච පජානාතීති එත්ථ දුක්ඛන්ති දුක්ඛසච්චං. විත්ථාරදෙසනායං පන යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ සච්චනිද්දෙසෙ වුත්තමෙවාති.

92. ඉතො ¶ පරං පටිච්චසමුප්පාදවසෙන දෙසනා හොති. තත්ථ ජරාමරණවාරෙ තාව තෙසං තෙසන්ති අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසොති ඤාතබ්බො. යා දෙවදත්තස්ස ජරා, යා සොමදත්තස්ස ජරාති එවඤ්හි දිවසම්පි කථෙන්තස්ස නෙව සත්තා පරියාදානං ¶ ගච්ඡන්ති. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි න කොචි සත්තො අපරියාදින්නො හොති. තස්මා වුත්තං ‘‘අයං සඞ්ඛෙපතො අනෙකෙසං සත්තානං සාධාරණනිද්දෙසො’’ති.

තම්හි තම්හීති අයං ගතිජාතිවසෙන අනෙකෙසං නිකායානං සාධාරණනිද්දෙසො. සත්තනිකායෙති සාධාරණනිද්දෙසෙන නිද්දිට්ඨස්ස සරූපනිදස්සනං. ජරා ජීරණතාතිආදීසු පන ජරාති සභාවනිද්දෙසො. ජීරණතාති ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ජරාති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා, තෙනස්සායං සභාවනිද්දෙසො. ජීරණතාති ඉමිනා ආකාරතො. තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්වා තචෙ වලිත්තභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ ඛණ්ඩිච්චන්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන පාකටීභූතා පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස වා අග්ගිනො වා වාතස්ස වා තිණරුක්ඛාදීනං සම්භග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො ¶ තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො, චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති. න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා, න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තතාය ආයුක්ඛයචක්ඛාදිඉන්ද්රියපරිපාකසඤ්ඤිතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්සිමෙ පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති, තස්මා ජරා ‘‘ආයුනො සංහානී’’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා ¶ . යස්මා ච දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි සුඛුමම්පි අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’’තිපි ඵලූපචාරෙනෙව ¶ වුත්තා. සා පනායං එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති.

තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩභාවාදිදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා පාකටජරා නාම. අරූපධම්මෙසු පන තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො පටිච්ඡන්නජරා නාම. තත්ථ ය්වායං ඛණ්ඩාදිභාවො දිස්සති, සො තාදිසානං දන්තාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වණ්ණොයෙව, තං චක්ඛුනා දිස්වා මනොද්වාරෙන චින්තෙත්වා ‘‘ඉමෙ දන්තා ජරාය පහටා’’ති ජරං ජානාති උදකට්ඨානෙ බද්ධානි ගොසීසාදීනි ඔලොකෙත්වා හෙට්ඨා උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානනං විය. පුන අවීචි සවීචීති එවම්පි දුවිධා හොති. තත්ථ මණිකනකරජතපවාළසූරියාදීනං මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු ච අපාණීනං විය අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා අවීචිජරා නාම, නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා සවීචිජරා නාමාති වෙදිතබ්බා.

ඉතො පරං, තෙසං තෙසන්තිආදි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. චුති චවනතාතිආදීසු පන චුතීති චවනකවසෙන වුච්චති, එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධානං සාමඤ්ඤවචනමෙතං. චවනතාති භාවවචනෙන ලක්ඛණනිදස්සනං. භෙදොති චුතික්ඛන්ධානං භඞ්ගුප්පත්තිපරිදීපනං. අන්තරධානන්ති ඝටස්සෙව භින්නස්ස භින්නානං චුතික්ඛන්ධානං යෙන කෙනචි පරියායෙන ඨානාභාවපරිදීපනං. මච්චු මරණන්ති මච්චුසඞ්ඛාතං මරණං. තෙන සමුච්ඡෙදමරණාදීනි නිසෙධෙති. කාලො නාම අන්තකො, තස්ස කිරියාති කාලකිරියා. එතෙන ලොකසම්මුතියා මරණං දීපෙති.

ඉදානි පරමත්ථෙන ¶ දීපෙතුං, ඛන්ධානං භෙදොතිආදිමාහ. පරමත්ථෙන හි ඛන්ධායෙව භිජ්ජන්ති, න සත්තො නාම කොචි මරති. ඛන්ධෙසු පන භිජ්ජමානෙසු සත්තො මරති, භින්නෙසු මතොති වොහාරො හොති.

එත්ථ ¶ ච චතුවොකාරවසෙන ඛන්ධානං භෙදො, එකවොකාරවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. චතුවොකාරවසෙන වා ඛන්ධානං භෙදො, සෙසද්වයවසෙන කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. කස්මා? භවද්වයෙපි රූපකායසඞ්ඛාතස්ස කළෙවරස්ස සම්භවතො. අථ වා යස්මා ච චාතුමහාරාජිකාදීසු ඛන්ධා භිජ්ජන්තෙව, න කිඤ්චි නික්ඛිපන්ති, තස්මා තෙසං වසෙන ¶ ඛන්ධානං භෙදො, මනුස්සාදීසු කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො. එත්ථ ච කළෙවරස්ස නික්ඛෙපකාරණතො මරණං කළෙවරස්ස නික්ඛෙපොති වුත්තන්ති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඉති අයඤ්ච ජරා ඉදඤ්ච මරණං. ඉදං වුච්චතාවුසොති ඉදං උභයම්පි එකතො කත්වා ජරාමරණන්ති කථීයති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

93. ජාතිවාරෙ ජාති සඤ්ජාතීතිආදීසු ජායනට්ඨෙන ජාති, සා අපරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. සඤ්ජායනට්ඨෙන සඤ්ජාති, සා පරිපුණ්ණායතනවසෙන යුත්තා. ඔක්කමනට්ඨෙන ඔක්කන්ති, සා අණ්ඩජජලාබුජවසෙන යුත්තා. තෙ හි අණ්ඩකොසඤ්ච වත්ථිකොසඤ්ච ඔක්කමන්තා පවිසන්තා විය පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. අභිනිබ්බත්තනට්ඨෙන අභිනිබ්බත්ති, සා සංසෙදජඔපපාතිකවසෙන යුත්තා, තෙ හි පාකටායෙව හුත්වා නිබ්බත්තන්ති. අයං තාව වොහාරදෙසනා.

ඉදානි පරමත්ථදෙසනා හොති. ඛන්ධායෙව හි පරමත්ථතො පාතුභවන්ති, න සත්තො. තත්ථ ච ඛන්ධානන්ති එකවොකාරභවෙ එකස්ස චතුවොකාරභවෙ චතුන්නං පඤ්චවොකාරභවෙ පඤ්චන්නම්පි ගහණං වෙදිතබ්බං. පාතුභාවොති උප්පත්ති. ආයතනානන්ති එත්ථ තත්ර තත්ර උප්පජ්ජමානායතනවසෙනෙව සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පටිලාභොති සන්තතියං පාතුභාවොයෙව. පාතුභවන්තානෙව හි තානි පටිලද්ධානි නාම හොන්ති. අයං වුච්චතාවුසො ජාතීති ඉමිනා පදෙන වොහාරතො පරමත්ථතො ච දෙසිතාය ජාතියා නිගමනං කරොතීති. භවසමුදයාති එත්ථ පන ජාතියා පච්චයභූතො කම්මභවො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

94. භවවාරෙ ¶ ¶ ¶ කාමභවොති කම්මභවො ච උපපත්තිභවො ච. තත්ථ කම්මභවො නාම කාමභවූපගං කම්මමෙව. තඤ්හි උපපත්තිභවස්ස කාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො (ධ. ප. 194) දුක්ඛො පාපස්ස උච්චයො’’තිආදීනි (ධ. ප. 117) විය ඵලවොහාරෙන භවොති වුත්තං. උපපත්තිභවො නාම තෙන කම්මෙන නිබ්බත්තං උපාදින්නඛන්ධපඤ්චකං. තඤ්හි තත්ථ භවතීති කත්වා භවොති වුත්තං. එවං සබ්බථාපි ඉදං කම්මඤ්ච උපපත්ති ච උභයම්පෙතමිධ ‘‘කාමභවො’’ති වුත්තං. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. උපාදානසමුදයාති එත්ථ පන උපාදානං කුසලකම්මභවස්ස උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති. අකුසලකම්මභවස්ස උපනිස්සයවසෙනපි සහජාතාදිවසෙනපි. උපපත්තිභවස්ස පන සබ්බස්සාපි උපනිස්සයවසෙනෙව. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

95. උපාදානවාරෙ කාමුපාදානන්තිආදීසු වත්ථුකාමං උපාදියති එතෙන, සයං වා තං උපාදියතීති කාමුපාදානං. කාමො ච සො උපාදානඤ්චාති වා කාමුපාදානං. උපාදානන්ති දළ්හග්ගහණං වුච්චති. දළ්හත්ථො හි එත්ථ උපසද්දො, ‘‘උපායාස උපකට්ඨා’’තිආදීසු විය පඤ්චකාමගුණිකරාගස්සෙතං අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං ‘‘තත්ථ කතමං කාමුපාදානං, යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො’’ති (ධ. ස. 1220; විභ. 938) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

තථා දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. අථ වා දිට්ඨිං උපාදියති, උපාදියන්ති වා එතෙන දිට්ඨින්ති දිට්ඨුපාදානං. උපාදියති හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි. උපාදියන්ති ච තාය දිට්ඨිං. යථාහ ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤ’’න්තිආදි (ම. නි. 3.27), සීලබ්බතුපාදානඅත්තවාදුපාදානවජ්ජස්ස සබ්බදිට්ඨිගතස්සෙතං ¶ අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං ‘‘තත්ථ කතමං දිට්ඨුපාදානං නත්ථි දින්න’’න්ති (ධ. ස. 1220; විභ. 938) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

තථා ¶ සීලබ්බතං උපාදියන්ති එතෙන, සයං වා තං උපාදියති, සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාති වා සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි එවං සුද්ධීති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානි අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං ‘‘තත්ථ කතමං සීලබ්බතුපාදානං, ඉතො බහිද්ධා සමණබ්රාහ්මණානං සීලෙන ¶ සුද්ධී’’ති වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

ඉදානි වදන්ති එතෙනාති වාදො. උපාදියන්ති එතෙනාති උපාදානං. කිං වදන්ති, උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති උපාදියති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං, වීසතිවත්ථුකාය සක්කායදිට්ඨියා එතං අධිවචනං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙතං ‘‘තත්ථ කතමං අත්තවාදුපාදානං, ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො අරියානං අදස්සාවී’’ති (ධ. ස. 1223) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

තණ්හාසමුදයාති එත්ථ තණ්හා කාමුපාදානස්ස උපනිස්සයවසෙන අනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතාසෙවනවසෙන වා පච්චයො. අවසෙසානං පන සහජාතාදිවසෙනාපි. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

96. තණ්හාවාරෙ රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හාති එවං චක්ඛුද්වාරාදීසු ජවනවීථියං පවත්තාය තණ්හාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො බ්රාහ්මණපුත්තො’’ති එවමාදීසු පිතිතො නාමං විය පිතිසදිසාරම්මණතො නාමං. එත්ථ ච රූපාරම්මණා තණ්හා, රූපෙ තණ්හාති රූපතණ්හා. සා කාමරාගභාවෙන රූපං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා කාමතණ්හා. සස්සතදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන රූපං නිච්චං ධුවං සස්සතන්ති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා භවතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතරාගභාවෙන රූපං ¶ උච්ඡිජ්ජති විනස්සති පෙච්ච න භවිස්සතීති එවං අස්සාදෙන්තී පවත්තමානා විභවතණ්හාති එවං තිවිධා හොති. යථා ච රූපතණ්හා, තථා සද්දතණ්හාදයොපීති එතානි අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. තානි අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධාරූපාදීසු අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං. ‘‘අජ්ඣත්තිකස්සුපාදාය ‘අස්මී’ති හොති ¶ , ‘ඉත්ථස්මී’ති ¶ හොතී’’ති (විභ. 973-974) වා එවමාදීනා අජ්ඣත්තිකරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරස, ‘‘බාහිරස්සුපාදාය ‘ඉමිනා අස්මී’ති හොති, ‘ඉමිනා ඉත්ථස්මී’ති හොතී’’ති වා (විභ. 975) එවමාදිනා බාහිරරූපාදිනිස්සිතානි අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතානි ඡත්තිංස, අනාගතානි ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නානි ඡත්තිංසාති එවම්පි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති. පුන සඞ්ගහෙ කරීයමානෙ රූපාදීසු ආරම්මණෙසු ඡළෙව තණ්හාකායා තිස්සොයෙව කාමතණ්හාදයො හොන්තීති එවං –

නිද්දෙසත්ථෙන නිද්දෙස-විත්ථාරා විත්ථාරස්ස ච;

පුන සඞ්ගහතො තණ්හා, විඤ්ඤාතබ්බා විභාවිනාති.

වෙදනාසමුදයාති එත්ථ පන වෙදනාති විපාකවෙදනා අධිප්පෙතා. සා කථං ඡසු ද්වාරෙසු තණ්හාය පච්චයො හොතීති චෙ? අස්සාදනීයතො. සුඛාය හි වෙදනාය අස්සාදනෙන සත්තා වෙදනං මමායන්තා වෙදනාය තණ්හං උප්පාදෙත්වා වෙදනාරාගරත්තා හුත්වා චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨමෙව රූපං පත්ථෙන්ති, ලද්ධා ච නං අස්සාදෙන්ති, ආරම්මණදායකානඤ්ච චිත්තකාරාදීනං සක්කාරං කරොන්ති. තථා සොතද්වාරාදීසු ඉට්ඨෙ ච සද්දාදයො පත්ථෙන්ති, ලද්ධා ච නෙ අස්සාදෙන්ති, ආරම්මණදායකානඤ්ච වීණාවාදක-ගන්ධිකසූද-තන්තවාය-නානාවිධසිප්පසන්දස්සකාදීනං සක්කාරං කරොන්ති. යථා කිං? යථා පුත්තසිනෙහෙන පුත්තං මමායන්තා ධාතියා සක්කාරං කරොන්ති, සප්පායසප්පිඛීරාදීනියෙව නං පායෙන්ති චෙව භොජෙන්ති ච. සෙසං වුත්තනයමෙව.

97. වෙදනාවාරෙ ¶ වෙදනාකායාති වෙදනාසමූහා. චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනාති එතං ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා අත්ථි කුසලා, අත්ථි අකුසලා, අත්ථි අබ්යාකතා’’ති (විභ. 34) එවං විභඞ්ගෙ ආගතත්තා චක්ඛුද්වාරාදීසු පවත්තානං කුසලාකුසලාබ්යාකතවෙදනානං ‘‘සාරිපුත්තො, මන්තාණිපුත්තො’’ති එවමාදීසු මාතිතො නාමං විය මාතිසදිසවත්ථුතො නාමං. වචනත්ථො පනෙත්ථ චක්ඛුසම්ඵස්සහෙතු ¶ ජාතා වෙදනා චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනාති. එස නයො සබ්බත්ථ. අයං තාවෙත්ථ සබ්බසඞ්ගාහිකකථා ¶ . විපාකවසෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ ද්වෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, තිස්සො මනොවිඤ්ඤාණධාතුයොති එතාහි සම්පයුත්තවසෙන වෙදනා වෙදිතබ්බා. එස නයො සොතද්වාරාදීසු. මනොද්වාරෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්පයුත්තාව.

ඵස්සසමුදයාති එත්ථ පන පඤ්චද්වාරෙ පඤ්චවත්ථුකවෙදනානං සහජාතචක්ඛුසම්ඵස්සාදිසමුදයා සමුදයො හොති. අවසෙසානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො උපනිස්සයාදිවසෙන පච්චයා. මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවෙදනානං අද්වාරිකානඤ්ච පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවෙදනානං සහජාතමනොසම්ඵස්සසමුදයා සමුදයො හොතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

98. ඵස්සවාරෙ චක්ඛුසම්ඵස්සොති චක්ඛුම්හි සම්ඵස්සො. එස නයො සබ්බත්ථ. චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… කායසම්ඵස්සොති එත්තාවතා ච කුසලාකුසලවිපාකා පඤ්චවත්ථුකා දස සම්ඵස්සා වුත්තා හොන්ති. මනොසම්ඵස්සොති ඉමිනා සෙසා බාවීසති ලොකියවිපාකමනසම්පයුත්තඵස්සා. සළායතනසමුදයාති ඡන්නං චක්ඛාදීනං ආයතනානං සමුදයෙන ඉමස්ස ඡබ්බිධස්සාපි සම්ඵස්සස්ස සමුදයො හොතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

99. සළායතනවාරෙ ¶ චක්ඛායතනන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ ඛන්ධනිද්දෙසෙ චෙව ආයතනනිද්දෙසෙ ච වුත්තනයමෙව. නාමරූපසමුදයාති එත්ථ පන යං නාමං යඤ්ච රූපං, යඤ්ච නාමරූපං යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන විසුද්ධිමග්ගෙ පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන නාමරූපසමුදයා සළායතනසමුදයො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තප්පකාරමෙවාති.

100. නාමරූපවාරෙ නමනලක්ඛණං නාමං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං. විත්ථාරවාරෙ පනස්ස වෙදනාති වෙදනාක්ඛන්ධො. සඤ්ඤාති සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. චෙතනා ඵස්සො මනසිකාරොති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්ච අඤ්ඤෙපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා ¶ ධම්මා සන්ති, ඉමෙ පන තයො සබ්බදුබ්බලෙසුපි චිත්තෙසු සන්ති. තස්මා එතෙසංයෙව වසෙනෙත්ථ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි දස්සිතො. චත්තාරි ච මහාභූතානීති ¶ එත්ථ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. මහාභූතානීති පථවීආපතෙජවායානමෙතං අධිවචනං. යෙන පන කාරණෙන තානි මහාභූතානීති වුච්චන්ති, යො චෙත්ථ අඤ්ඤො විනිච්ඡයනයො, සො සබ්බො විසුද්ධිමග්ගෙ රූපක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තො.

චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායාති එත්ථ පන චතුන්නන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, චත්තාරි ච මහාභූතානීති වුත්තං හොති. උපාදායාති උපාදියිත්වා, ගහෙත්වාති අත්ථො. නිස්සායාතිපි එකෙ. වත්තමානන්ති අයඤ්චෙත්ථ පාඨසෙසො. සමූහත්ථෙ වා එතං සාමිවචනං. තෙන චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං සමූහං උපාදාය පවත්තමානං රූපන්ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සබ්බත්ථාපි යානි චත්තාරි පථවීආදීනි මහාභූතානි, යඤ්ච චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වත්තමානං චක්ඛායතනාදිභෙදෙන අභිධම්මපාළියමෙව වුත්තං තෙවීසතිවිධං රූපං, තං සබ්බම්පි ‘‘රූප’’න්ති වෙදිතබ්බං. විඤ්ඤාණසමුදයාති එත්ථ පන යං විඤ්ඤාණං යස්ස නාමස්ස යස්ස ච රූපස්ස යස්ස ච ¶ නාමරූපස්ස පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන විසුද්ධිමග්ගෙ පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව විඤ්ඤාණසමුදයා නාමරූපසමුදයො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

101. විඤ්ඤාණවාරෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුම්හි විඤ්ඤාණං, චක්ඛුතො වා ජාතං විඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. එවං සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි. ඉතරං පන මනොයෙව විඤ්ඤාණන්ති මනොවිඤ්ඤාණං. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජස්ස තෙභූමකවිපාකචිත්තස්සෙතං අධිවචනං. සඞ්ඛාරසමුදයාති එත්ථ පන යො සඞ්ඛාරො යස්ස විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන සඞ්ඛාරසමුදයා විඤ්ඤාණසමුදයො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

102. සඞ්ඛාරවාරෙ අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණො සඞ්ඛාරො. විත්ථාරවාරෙ පනස්ස කායසඞ්ඛාරොති කායතො පවත්තසඞ්ඛාරො, කායද්වාරෙ චොපනවසෙන ¶ පවත්තානං කාමාවචරකුසලතො අට්ඨන්නං, අකුසලතො ද්වාදසන්නන්ති වීසතියා කායසඤ්චෙතනානමෙතං ¶ අධිවචනං. වචීසඞ්ඛාරොති වචිතො පවත්තසඞ්ඛාරො, වචීද්වාරෙ වචනභෙදවසෙන පවත්තානං වීසතියා එව වචීසඤ්චෙතනානමෙතං අධිවචනං. චිත්තසඞ්ඛාරොති චිත්තතො පවත්තසඞ්ඛාරො, කායවචීද්වාරෙ චොපනං අකත්වා රහො නිසීදිත්වා චින්තයන්තස්ස පවත්තානං ලොකියකුසලාකුසලවසෙන එකූනතිංසමනොසඤ්චෙතනානමෙතං අධිවචනං. අවිජ්ජාසමුදයාති එත්ථ පන කුසලානං උපනිස්සයවසෙන අකුසලානං සහජාතාදිවසෙනාපි අවිජ්ජාපච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

103. අවිජ්ජාවාරෙ ¶ දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණන්ති දුක්ඛසච්චෙ අඤ්ඤාණං, මොහස්සෙතං අධිවචනං. එස නයො සමුදයෙ අඤ්ඤාණන්තිආදීසු. තත්ථ චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං වෙදිතබ්බං අන්තොගධතො වත්ථුතො ආරම්මණතො පටිච්ඡාදනතො ච. තථා හි තං දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තා දුක්ඛෙ අන්තොගධං, දුක්ඛසච්චඤ්චස්ස නිස්සයපච්චයභාවෙන වත්ථු, ආරම්මණපච්චයභාවෙන ආරම්මණං, දුක්ඛසච්චඤ්ච එතං පටිච්ඡාදෙති, තස්ස යාථාවලක්ඛණප්පටිවෙධනිවාරණෙන, ඤාණප්පවත්තියා චෙත්ථ අප්පදානෙන.

සමුදයෙ අඤ්ඤාණං තීහි කාරණෙහි වෙදිතබ්බං වත්ථුතො ආරම්මණතො පටිච්ඡාදනතො ච. නිරොධෙ පටිපදායඤ්ච අඤ්ඤාණං එකෙනෙව කාරණෙන වෙදිතබ්බං පටිච්ඡාදනතො. නිරොධපටිපදාය හි පටිච්ඡාදකමෙව අඤ්ඤාණං තෙසං යාථාවලක්ඛණප්පටිවෙධනිවාරණෙන, තෙසු ච ඤාණප්පවත්තියා අප්පදානෙන. න පන තත්ථ අන්තොගධං, තස්මිං සච්චද්වයෙ අපරියාපන්නත්තා. න තස්ස තං සච්චද්වයං වත්ථු, අසහජාතත්තා. නාරම්මණං, තදාරබ්භ අප්පවත්තනතො. පච්ඡිමඤ්හි සච්චද්වයං ගම්භීරත්තා දුද්දසං, න චෙත්ථ අන්ධභූතං අඤ්ඤාණං පවත්තති. පුරිමං පන වඤ්චනියට්ඨෙන සභාවලක්ඛණස්ස දුද්දසත්තා ගම්භීරං, තත්ථ විපල්ලාසග්ගාහවසෙන පවත්තති.

අපිච දුක්ඛෙති එත්තාවතා සඞ්ගහතො වත්ථුතො ආරම්මණතො කිච්චතො ච අවිජ්ජා දීපිතා. දුක්ඛසමුදයෙති එත්තාවතා වත්ථුතො ආරම්මණතො ¶ කිච්චතො ච. දුක්ඛනිරොධෙ දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදායාති එත්තාවතා කිච්චතො. අවිසෙසතො පන අඤ්ඤාණන්ති එතෙන සභාවතො නිද්දිට්ඨාති ඤාතබ්බා. ආසවසමුදයාති එත්ථ පන කාමාසවභවාසවා සහජාතාදිවසෙන අවිජ්ජාය පච්චයා හොන්ති. අවිජ්ජාසවො උපනිස්සයවසෙනෙව. පුබ්බුප්පන්නා චෙත්ථ අවිජ්ජා අවිජ්ජාසවොති ¶ වෙදිතබ්බා. සා අපරාපරුප්පන්නාය අවිජ්ජාය උපනිස්සයපච්චයො හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

104. ආසවවාරෙ ¶ අවිජ්ජාසමුදයාති එත්ථ අවිජ්ජා කාමාසවභවාසවානං සහජාතාදිවසෙන පච්චයො හොති. අවිජ්ජාසවස්ස උපනිස්සයවසෙනෙව. අපරාපරුප්පන්නා චෙත්ථ අවිජ්ජා අවිජ්ජාසවොති වෙදිතබ්බා. පුබ්බුප්පන්නා අවිජ්ජායෙවස්ස අපරාපරුප්පන්නස්ස අවිජ්ජාසවස්ස උපනිස්සයපච්චයො හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති. අයං වාරො යා එසා පටිච්චසමුප්පාදපදෙසු ජෙට්ඨිකා අවිජ්ජා, තස්සාපි පච්චයදස්සනවසෙන වුත්තො. එවං වුත්තෙන වාරෙන සංසාරස්ස අනමතග්ගතා සාධිතා හොති. කථං? ආසවසමුදයෙන හි අවිජ්ජාසමුදයො. අවිජ්ජාසමුදයෙනාපි ආසවසමුදයො. එවං ආසවා අවිජ්ජාය අවිජ්ජාපි ආසවානං පච්චයොති කත්වා පුබ්බකොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, තස්සා අපඤ්ඤායනතො සංසාරස්ස අනමතග්ගතා සිද්ධා හොතීති.

එවං සබ්බෙපිමෙ ඉමස්මිං සුත්තෙ කම්මපථවාරො ආහාරවාරො දුක්ඛවාරො ජරා-මරණ-ජාති-භව-උපාදාන-තණ්හා-වෙදනා-ඵස්ස-සළායතන-නාමරූප- විඤ්ඤාණ-සඞ්ඛාර-අවිජ්ජා-ආසවවාරොති සොළසවාරා වුත්තා.

තෙසු එකෙකස්ස වාරස්ස සඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන ද්විධා විභත්තා ද්වත්තිංසට්ඨානානි හොන්ති. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ ඉමෙසු ද්වත්තිංසට්ඨානෙසු චත්තාරි සච්චානි කථිතානි. එතෙසංයෙව විත්ථාරවසෙන වුත්තෙසු සොළසසු ඨානෙසු අරහත්තං කථිතං. ථෙරස්ස පන මතෙන ද්වත්තිංසායපි ඨානෙසු චත්තාරි සච්චානි චත්තාරො ච මග්ගා කථිතාති. ඉති සකලෙපි පඤ්චමහානිකායසඞ්ගහිතෙ බුද්ධවචනෙ නත්ථි තං සුත්තං, යත්ථ ද්වත්තිංසක්ඛත්තුං චත්තාරි සච්චානි ද්වත්තිංසක්ඛත්තුඤ්ච අරහත්තං පකාසිතං අඤ්ඤත්ර ඉමම්හා සම්මාදිට්ඨිසුත්තාති.

ඉදමවොචායස්මා ¶ සාරිපුත්තොති ඉදං ද්වත්තිංසාය චතුසච්චපරියායෙහි ද්වත්තිංසාය අරහත්තපරියායෙහීති චතුසට්ඨියා කාරණෙහි අලඞ්කරිත්වා සම්මාදිට්ඨිසුත්තං ආයස්මා සාරිපුත්තො අවොච, අත්තමනා තෙ භික්ඛූ ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භාසිතං අභිනන්දුන්ති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සම්මාදිට්ඨිසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති සතිපට්ඨානසුත්තං. තත්ථ කුරූසු විහරතීති කුරුනාමකා ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන කුරූති වුච්චති, තස්මිං කුරූසු ජනපදෙ. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – මන්ධාතුකාලෙ තීසු දීපෙසු මනුස්සා ජම්බුදීපො නාම බුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහාසාවකචක්කවත්තිපභුතීනං උත්තමපුරිසානං උප්පත්තිභූමි උත්තමදීපො අතිරමණීයොති සුත්වා රඤ්ඤා මන්ධාතුචක්කවත්තිනා චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා චත්තාරො දීපෙ අනුසංයායන්තෙන සද්ධිං ආගමංසු. තතො රාජා පරිණායකරතනං පුච්ඡි –

‘‘අත්ථි නු ඛො මනුස්සලොකතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති?

‘‘කිං න පස්සසි චන්දිමසූරියානං ආනුභාවං?

‘‘නනු එතෙසං ඨානං ඉතො රමණීයතර’’න්ති?

රාජා චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා තත්ථ අගමාසි. චත්තාරො මහාරාජානො ‘‘මන්ධාතුමහාරාජා ආගතො’’ති සුත්වාව ‘‘මහිද්ධිකො මහානුභාවො රාජා න සක්කා යුද්ධෙන පටිබාහිතු’’න්ති සකරජ්ජං නිය්යාතෙසුං. සො තං ගහෙත්වා පුන පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉතො රමණීයතරං ඨාන’’න්ති. අථස්ස තාවතිංසභවනං කථයිංසු – ‘‘තාවතිංසභවනං, දෙව, රමණීයතරං, තත්ථ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ඉමෙ චත්තාරො මහාරාජානො පරිචාරකා දොවාරිකභූමියං තිට්ඨන්ති. සක්කො දෙවරාජා මහිද්ධිකො මහානුභාවො. තස්සිමානි පන උපභොගට්ඨානානි, යොජනසහස්සුබ්බෙධො වෙජයන්තපාසාදො, පඤ්චයොජනසතුබ්බෙධා සුධම්මා දෙවසභා, දියඩ්ඪයොජනසතිකො වෙජයන්තරථො, තථා එරාවණො හත්ථී, දිබ්බරුක්ඛසහස්සපටිමණ්ඩිතං ¶ නන්දනවනං චිත්තලතාවනං ඵාරුසකවනං මිස්සකවනං ¶ . යොජනසතුබ්බෙධො පාරිච්ඡත්තකො කොවිළාරො, තස්ස හෙට්ඨා සට්ඨියොජනායාමා පණ්ණාසයොජනවිත්ථතා පඤ්චදසයොජනුබ්බෙධා ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා, යස්සා මුදුතාය සක්කස්ස නිසීදතො උපඩ්ඪකායො අනුපවිසතී’’ති.

තං සුත්වා රාජා තත්ථ ගන්තුකාමො චක්කරතනං අබ්භුක්කිරි ¶ . තං ආකාසෙ පතිට්ඨාසි සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. අථ ද්වින්නං දෙවලොකානං වෙමජ්ඣතො චක්කරතනං ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි සද්ධිං පරිණායකරතනප්පමුඛාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය. රාජා එකකොව තාවතිංසභවනං අගමාසි. සක්කො ‘‘මන්ධාතා ආගතො’’ති සුත්වාව තස්ස පච්චුග්ගමනං කත්වා – ‘‘ස්වාගතං තෙ, මහාරාජ, සකං තෙ, මහාරාජ. අනුසාස, මහාරාජා’’ති වත්වා සද්ධිං නාටකෙහි රජ්ජං ද්වෙභාගෙ කත්වා එකං භාගමදාසි. රඤ්ඤො තාවතිංසභවනෙ පතිට්ඨිතමත්තස්සෙව මනුස්සභාවො විගච්ඡි, දෙවභාවො පාතුරහොසි.

තස්ස කිර සක්කෙන සද්ධිං පණ්ඩුකම්බලසිලායං නිසින්නස්ස අක්ඛිනිමිසමත්තෙන නානත්තං පඤ්ඤායති. තං අසල්ලක්ඛෙන්තා දෙවා සක්කස්ස ච තස්ස ච නානත්තෙ මුය්හන්ති. සො තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානො යාව ඡත්තිංස සක්කා උප්පජ්ජිත්වා චුතා, තාව රජ්ජං කාරෙත්වා අතිත්තොයෙව කාමෙහි තතො චවිත්වා අත්තනො උය්යානෙ පතිට්ඨිතො වාතාතපෙන ඵුට්ඨගත්තො කාලමකාසි.

චක්කරතනෙ පන පථවියං පතිට්ඨිතෙ පරිණායකරතනං සුවණ්ණපට්ටෙ මන්ධාතුඋපාහනං ලිඛාපෙත්වා ඉදං මන්ධාතුරජ්ජන්ති රජ්ජමනුසාසි. තෙපි තීහි දීපෙහි ආගතමනුස්සා පුන ගන්තුං අසක්කොන්තා පරිණායකරතනං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘දෙව මයං රඤ්ඤො ආනුභාවෙන ආගතා, ඉදානි ගන්තුං න සක්කොම, වසනට්ඨානං නො දෙහී’’ති යාචිංසු. සො තෙසං එකෙකං ජනපදමදාසි. තත්ථ පුබ්බවිදෙහතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො තායෙව පුරිමසඤ්ඤාය විදෙහරට්ඨන්ති නාමං ලභි. අපරගොයානතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො අපරන්තජනපදොති නාමං ලභි. උත්තරකුරුතො ආගතමනුස්සෙහි ආවසිතපදෙසො කුරුරට්ඨන්ති නාමං ලභීති ¶ . බහුකෙ පන ගාමනිගමාදයො උපාදාය බහුවචනෙන වොහරීයති. තෙන වුත්තං ‘‘කුරූසු විහරතී’’ති.

කම්මාසධම්මං ¶ නාම කුරූනං නිගමොති. කම්මාසධම්මන්ති එත්ථ කෙචි ධ-කාරස්ස ද-කාරෙන අත්ථං වණ්ණයන්ති. කම්මාසො එත්ථ දමිතොති කම්මාසදම්මො. කම්මාසොති කම්මාසපාදො පොරිසාදො වුච්චති. තස්ස කිර පාදෙ ඛාණුකෙන විද්ධට්ඨානෙ වණො රුහන්තො චිත්තදාරුසදිසො හුත්වා රුහි, තස්මා කම්මාසපාදොති පඤ්ඤායිත්ථ ¶ . සො ච තස්මිං ඔකාසෙ දමිතො පොරිසාදභාවතො පටිසෙධිතො. කෙන? මහාසත්තෙන. කතරස්මිං ජාතකෙති? මහාසුතසොමජාතකෙති එකෙ. ඉමෙ පන ථෙරා ජයද්දිසජාතකෙති වදන්ති. තදා හි මහාසත්තෙන කම්මාසපාදො දමිතො. යථාහ –

කම්මාසපාදම්පි චහං පසාදයි’’න්ති.

කෙචි පන ධ-කාරෙනෙව අත්ථං වණ්ණයන්ති. කුරුරට්ඨවාසීනං කිර කුරුවත්තධම්මො තස්මිං කම්මාසො ජාතො, තස්මා තං ඨානං කම්මාසො එත්ථ ධම්මො ජාතොති කම්මාසධම්මන්ති වුච්චති. තත්ථ නිවිට්ඨනිගමස්සාපි එතදෙව නාමං. භුම්මවචනෙන කස්මා න වුත්තන්ති? අවසනොකාසතො. භගවතො කිර තස්මිං නිගමෙ වසනොකාසො කොචි විහාරො නාහොසි. නිගමතො පන අපක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං උදකසම්පන්නෙ රමණීයෙ භූමිභාගෙ මහාවනසණ්ඩො අහොසි. තත්ථ භගවා විහාසි. තං නිගමං ගොචරගාමං කත්වා, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘කුරූසු විහරති කම්මාසධම්මං නාම කුරූනං නිගමො, තං ගොචරගාමං කත්වා’’ති.

106. එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගොති. කස්මා භගවා ඉදං සුත්තමභාසි? කුරුරට්ඨවාසීනං ගම්භීරදෙසනාපටිග්ගහණසමත්ථතාය. කුරුරට්ඨවාසිනො කිර භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායො උතුපච්චයාදිසම්පන්නත්තා තස්ස රට්ඨස්ස සප්පායඋතුපච්චයසෙවනෙන නිච්චං ¶ කල්ලසරීරා කල්ලචිත්තා ච හොන්ති. තෙ චිත්තසරීරකල්ලතාය අනුග්ගහිතපඤ්ඤාබලා ගම්භීරකථං පරිග්ගහෙතුං සමත්ථා හොන්ති. තෙන තෙසං භගවා ඉමං ගම්භීරදෙසනාපටිග්ගහණසමත්ථතං සම්පස්සන්තො එකවීසතියා ¶ ඨානෙසු කම්මට්ඨානං අරහත්තෙ පක්ඛිපිත්වා ඉදං ගම්භීරත්ථං සතිපට්ඨානසුත්තං අභාසි. යථා හි පුරිසො සුවණ්ණචඞ්කොටකං ලභිත්වා තත්ථ නානාපුප්ඵානි පක්ඛිපෙය්ය, සුවණ්ණමඤ්ජූසං ¶ වා පන ලභිත්වා සත්තරතනානි පක්ඛිපෙය්ය, එවං භගවා කුරුරට්ඨවාසිපරිසං ලභිත්වා ගම්භීරදෙසනං දෙසෙසි. තෙනෙවෙත්ථ අඤ්ඤානිපි ගම්භීරත්ථානි දීඝනිකායෙ මහානිදානං මහාසතිපට්ඨානං ඉමස්මිං මජ්ඣිමනිකායෙ සාරොපමං රුක්ඛූපමං රට්ඨපාලං මාගණ්ඩියං ආනෙඤ්ජසප්පායන්ති අඤ්ඤානිපි සුත්තානි දෙසෙසි.

අපිච තස්මිං ජනපදෙ චතස්සො පරිසා පකතියාව සතිපට්ඨානභාවනානුයොගමනුයුත්තා විහරන්ති, අන්තමසො දාසකම්මකරපරිජනාපි සතිපට්ඨානප්පටිසංයුත්තමෙව කථං කථෙන්ති. උදකතිත්ථසුත්තකන්තනට්ඨානාදීසුපි නිරත්ථකකථා නාම න පවත්තති. සචෙ කාචි ඉත්ථී ‘‘අම්ම ත්වං කතරං සතිපට්ඨානභාවනං මනසිකරොසී’’ති පුච්ඡිතා ‘‘න කිඤ්චී’’ති වදති. තං ගරහන්ති ‘‘ධිරත්ථු තව ජීවිතං, ජීවමානාපි ත්වං මතසදිසා’’ති. අථ නං ‘‘මා දානි පුන එවමකාසී’’ති ඔවදිත්වා අඤ්ඤතරං සතිපට්ඨානං උග්ගණ්හාපෙන්ති. යා පන ‘‘අහං අසුකං සතිපට්ඨානං මනසිකරොමී’’ති වදති. තස්සා ‘‘සාධු සාධූ’’ති සාධුකාරං දත්වා ‘‘තව ජීවිතං සුජීවිතං, ත්වං නාම මනුස්සත්තං පත්තා, තවත්ථාය සම්මාසම්බුද්ධො උප්පන්නො’’තිආදීහි පසංසන්ති. න කෙවලඤ්චෙත්ථ මනුස්සජාතියායෙව සතිපට්ඨානමනසිකාරයුත්තා, තෙ නිස්සාය විහරන්තා තිරච්ඡානගතාපි. තත්රිදං වත්ථු – එකො කිර නටකො සුවපොතකං ගහෙත්වා සික්ඛාපෙන්තො විචරති. සො භික්ඛුනුපස්සයං උපනිස්සාය වසිත්වා ගමනකාලෙ සුවපොතකං පමුස්සිත්වා ගතො. තං සාමණෙරියො ගහෙත්වා පටිජග්ගිංසු. බුද්ධරක්ඛිතොතිස්ස නාමං අකංසු. තං එකදිවසං පුරතො නිසින්නං දිස්වා මහාථෙරී ආහ – ‘‘බුද්ධරක්ඛිතා’’ති?

ආවුසො ¶ , පබ්බජිතානං සන්තිකෙ වසන්තෙන නාම විස්සට්ඨඅත්තභාවෙන භවිතුං න වට්ටති, කොචිදෙව ¶ මනසිකාරො ඉච්ඡිතබ්බො, ත්වං පන අඤ්ඤං න සක්ඛිස්සසි ‘‘අට්ඨි අට්ඨී’’ති ¶ සජ්ඣායං කරොහීති. සො ථෙරියා ඔවාදෙ ඨත්වා ‘‘අට්ඨි අට්ඨී’’ති සජ්ඣායන්තො චරති.

තං එකදිවසං පාතොව තොරණග්ගෙ නිසීදිත්වා බාලාතපං තපමානං එකො සකුණො නඛපඤ්ජරෙන අග්ගහෙසි. සො ‘‘කිරි කිරී’’ති සද්දමකාසි. සාමණෙරියො සුත්වා ‘‘අය්යෙ බුද්ධරක්ඛිතො සකුණෙන ගහිතො, මොචෙම න’’න්ති ලෙඩ්ඩුආදීනි ගහෙත්වා අනුබන්ධිත්වා මොචෙසුං. තං ආනෙත්වා පුරතො ඨපිතං ථෙරී ආහ –

‘‘බුද්ධරක්ඛිත, සකුණෙන ගහිතකාලෙ කිං චින්තෙසී’’ති?

න අය්යෙ අඤ්ඤං චින්තෙසිං, ‘‘අට්ඨිපුඤ්ජොව අට්ඨිපුඤ්ජං ගහෙත්වා ගච්ඡති, කතරස්මිම්පි ඨානෙ විප්පකිරිස්සතී’’ති එවං අය්යෙ අට්ඨිපුඤ්ජමෙව චින්තෙසින්ති.

සාධු සාධු, බුද්ධරක්ඛිත, අනාගතෙ භවක්ඛයස්ස තෙ පච්චයො භවිස්සතීති. එවං තත්ථ තිරච්ඡානගතාපි සතිපට්ඨානමනසිකාරයුත්තා, තස්මා නෙසං භගවා සතිපට්ඨානබුද්ධිමෙව ජනෙන්තො ඉදං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ එකායනොති එකමග්ගො. මග්ගස්ස හි –

‘‘මග්ගො පන්ථො පථො පජ්ජො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතූ ච, කුල්ලො ච භිසිසඞ්කමො’’ති. (චූළනි. 101) –

බහූනි නාමානි. ස්වායං ඉධ අයනනාමෙන වුත්තො. තස්මා එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගොති එත්ථ එකමග්ගො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අථ වා එකෙන අයිතබ්බොති එකායනො. එකෙනාති ගණසඞ්ගණිකං පහාය වූපකට්ඨෙන පවිවිත්තචිත්තෙන. අයිතබ්බොති පටිපජ්ජිතබ්බො. අයන්ති වා එතෙනාති අයනො, සංසාරතො නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අත්ථො ¶ . එකස්ස අයනො එකායනො, එකස්සාති සෙට්ඨස්ස. සබ්බසත්තානං සෙට්ඨො ච භගවා, තස්මා භගවතොති වුත්තං හොති. කිඤ්චාපි හි තෙන අඤ්ඤෙපි අයන්ති, එවං සන්තෙපි භගවතොව සො අයනො තෙන උප්පාදිතත්තා. යථාහ ‘‘සො හි, බ්රාහ්මණ, භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා’’තිආදි (ම. නි. 3.79). අයතීති වා අයනො, ගච්ඡති පවත්තතීති අත්ථො. එකස්මිං අයනොති එකායනො, ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ පවත්තති, න අඤ්ඤත්රාති වුත්තං හොති. යථාහ ¶ ‘‘ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භතී’’ති (දී. නි. 2.214). දෙසනාභෙදොයෙව හෙසො, අත්ථො පනෙකො. අපිච ¶ එකං අයතීති එකායනො. පුබ්බභාගෙ නානාමුඛභාවනානයප්පවත්තොපි අපරභාගෙ එකං නිබ්බානමෙව ගච්ඡතීති වුත්තං හොති. යථාහ බ්රහ්මා සහම්පති –

තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.409);

කෙචි පන ‘‘න පාරං දිගුණං යන්තී’’ති ගාථානයෙන යස්මා එකවාරං නිබ්බානං ගච්ඡති. තස්මා ‘‘එකායනො’’ති වදන්ති, තං න යුජ්ජති. ඉමස්ස හි අත්ථස්ස සකිං අයනොති ඉමිනා බ්යඤ්ජනෙන භවිතබ්බං. යදි පන එකං අයනමස්ස එකා ගති පවත්තීති එවමත්ථං යොජෙත්වා වුච්චෙය්ය, බ්යඤ්ජනං යුජ්ජෙය්ය, අත්ථො පන උභයථාපි න යුජ්ජති. කස්මා? ඉධ පුබ්බභාගමග්ගස්ස අධිප්පෙතත්තා. කායාදිචතුආරම්මණප්පවත්තො හි පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගො ඉධ අධිප්පෙතො, න ලොකුත්තරො. සො ච අනෙකවාරම්පි අයති, අනෙකඤ්චස්ස අයනං හොති.

පුබ්බෙපි ච ඉමස්මිං පදෙ මහාථෙරානං සාකච්ඡා අහොසියෙව. තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො ‘‘පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගො’’ති ආහ. ආචරියො පනස්ස තිපිටකචූළසුමත්ථෙරො ‘‘මිස්සකමග්ගො’’ති ආහ. පුබ්බභාගො භන්තෙති. මිස්සකො ආවුසොති. ආචරියෙ පුනප්පුනං භණන්තෙ අප්පටිබාහිත්වා තුණ්හී අහොසි. පඤ්හං අවිනිච්ඡිනිත්වාව උට්ඨහිංසු. අථාචරියත්ථෙරො න්හානකොට්ඨකං ගච්ඡන්තො ‘‘මයා මිස්සකමග්ගො කථිතො, චූළනාගො පුබ්බභාගොති ආදාය වොහරති ¶ , කො නු ඛො එත්ථ නිච්ඡයො’’ති සුත්තන්තං ආදිතො පට්ඨාය පරිවත්තෙන්තො ‘‘යො හි කොචි, භික්ඛවෙ, ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ එවං භාවෙය්ය සත්ත වස්සානී’’ති ඉමස්මිං ඨානෙ සල්ලක්ඛෙසි, ලොකුත්තරමග්ගො උප්පජ්ජිත්වා සත්ත වස්සානි තිට්ඨමානො නාම නත්ථි, මයා වුත්තො මිස්සකමග්ගො න ලබ්භති, චූළනාගෙන දිට්ඨො පුබ්බභාගමග්ගොව ලබ්භතීති ඤත්වා අට්ඨමියං ධම්මස්සවනෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ අගමාසි.

පොරාණකත්ථෙරා ¶ ¶ කිර පියධම්මස්සවනා හොන්ති. සද්දං සුත්වාව ‘‘අහං පඨමං, අහං පඨම’’න්ති එකප්පහාරෙනෙව ඔසරන්ති. තස්මිඤ්ච දිවසෙ චූළනාගත්ථෙරස්ස වාරො. තෙන ධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා වීජනිං ගහෙත්වා පුබ්බගාථාසු වුත්තාසු ථෙරස්ස ආසනපිට්ඨියං ඨිතස්ස එතදහොසි ‘‘රහො නිසීදිත්වා න වක්ඛාමී’’ති. පොරාණකත්ථෙරා හි අනුසූයකා හොන්ති, න අත්තනො රුචිමෙව උච්ඡුභාරං විය එවං උක්ඛිපිත්වා විචරන්ති, කාරණමෙව ගණ්හන්ති, අකාරණං විස්සජ්ජෙන්ති. තස්මා ථෙරො ‘‘ආවුසො චූළනාගා’’ති ආහ. සො ආචරියස්ස විය සද්දොති ධම්මං ඨපෙත්වා ‘‘කිං භන්තෙ’’ති ආහ. ආවුසො චූළනාග මයා වුත්තො මිස්සකමග්ගො න ලබ්භති, තයා වුත්තො පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගොව ලබ්භතීති.

ථෙරො චින්තෙසි ‘‘අම්හාකං ආචරියො සබ්බපරියත්තිකො තෙපිටකො සුතබුද්ධො, එවරූපස්සපි නාම භික්ඛුනො අයං පඤ්හො ආලුළෙති, අනාගතෙ මම භාතිකා ඉමං පඤ්හං ආලුළෙස්සන්තීති සුත්තං ගහෙත්වා ඉමං පඤ්හං නිච්චලං කරිස්සාමී’’ති පටිසම්භිදාමග්ගතො ‘‘එකායනමග්ගො වුච්චති පුබ්බභාගසතිපට්ඨානමග්ගො –

‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො, සච්චානං චතුරො පදා;

විරාගො සෙට්ඨො ධම්මානං, ද්විපදානඤ්ච චක්ඛුමා.

එසෙව මග්ගො නත්ථඤ්ඤො, දස්සනස්ස විසුද්ධියා;

එතඤ්හි තුම්හෙ පටිපජ්ජථ, මාරසෙනප්පමද්දනං;

එතඤ්හි තුම්හෙ පටිපන්නා, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සථා’’ති. (ධ. ප. 273-275) –

මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානගමනට්ඨෙන නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනියට්ඨෙන ච. සත්තානං විසුද්ධියාති රාගාදීහි මලෙහි අභිජ්ඣාවිසමලොභාදීහි ච උපක්කිලෙසෙහි කිලිට්ඨචිත්තානං සත්තානං විසුද්ධත්ථාය. තථා හි ඉමිනාව මග්ගෙන ඉතො සතසහස්සකප්පාධිකානං චතුන්නං ¶ අසඞ්ඛ්යෙය්යානං උපරි එකස්මිඤ්ඤෙව කප්පෙ නිබ්බත්තෙ තණ්හඞ්කරමෙධඞ්කරසරණඞ්කරදීපඞ්කරනාමකෙ බුද්ධෙ ආදිං කත්වා සක්යමුනිපරියොසානා අනෙකෙ සම්මාසම්බුද්ධා අනෙකසතා පච්චෙකබුද්ධා ගණනපථං වීතිවත්තා අරියසාවකා චාති ඉමෙ ¶ සත්තා සබ්බෙ චිත්තමලං පවාහෙත්වා පරමවිසුද්ධිං පත්තා. රූපමලවසෙන පන සංකිලෙසවොදානපඤ්ඤත්තියෙව නත්ථි. තථා හි –

රූපෙන සංකිලිට්ඨෙන, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;

රූපෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, අනක්ඛාතං මහෙසිනා.

චිත්තෙන සංකිලිට්ඨෙන, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;

චිත්තෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.

යථාහ ‘‘චිත්තසංකිලෙසා, භික්ඛවෙ, සත්තා සංකිලිස්සන්ති, චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 3.100). තඤ්ච චිත්තවොදානං ඉමිනා සතිපට්ඨානමග්ගෙන හොති. තෙනාහ ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’ති.

සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායාති සොකස්ස ච පරිදෙවස්ස ච සමතික්කමාය, පහානායාති අත්ථො. අයඤ්හි මග්ගො භාවිතො සන්තතිමහාමත්තාදීනං විය සොකසමතික්කමාය, පටාචාරාදීනං විය ච පරිදෙවසමතික්කමාය ච සංවත්තති. තෙනාහ ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’ති. කිඤ්චාපි හි සන්තතිමහාමත්තො –

‘‘යං ¶ පුබ්බෙ තං විසොධෙහි, පච්ඡා තෙ මාහු කිඤ්චනං;

මජ්ඣෙ චෙ නො ගහෙස්සසි, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති. (සු. නි. 955);

ඉමං ගාථං සුත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්තො.

‘‘න සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා’’ති. (ධ. ප. 288);

ඉමං ගාථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා. යස්මා පන කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු කඤ්චි ධම්මං අනාමසිත්වා භාවනා නාම නත්ථි, තස්මා තෙපි ඉමිනාව මග්ගෙන සොකපරිදෙවෙ සමතික්කන්තාති වෙදිතබ්බා.

දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමායාති කායිකදුක්ඛස්ස ¶ ච චෙතසිකදොමනස්සස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං අත්ථඞ්ගමාය, නිරොධායාති අත්ථො. අයඤ්හි මග්ගො භාවිතො තිස්සත්ථෙරාදීනං විය දුක්ඛස්ස, සක්කාදීනං විය ච දොමනස්සස්ස අත්ථඞ්ගමාය සංවත්තති.

තත්රායං ¶ අත්ථදීපනා – සාවත්ථියං කිර තිස්සො නාම කුටුම්බිකපුත්තො චත්තාලීස හිරඤ්ඤකොටියො පහාය පබ්බජිත්වා අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ විහරති. තස්ස කනිට්ඨභාතුභරියා ‘‘ගච්ඡථ නං ජීවිතා වොරොපෙථා’’ති පඤ්චසතෙ චොරෙ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා ථෙරං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. ථෙරො ආහ ‘‘කස්මා ආගතත්ථ උපාසකා’’ති? තං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමාති. පාටිභොගං මෙ උපාසකා ගහෙත්වා අජ්ජෙකරත්තිං ජීවිතං දෙථාති. කො තෙ, සමණ, ඉමස්මිං ඨානෙ පාටිභොගො භවිස්සතීති? ථෙරො මහන්තං පාසාණං ගහෙත්වා ද්වෙ ඌරුට්ඨීනි භින්දිත්වා ‘‘වට්ටති උපාසකා පාටිභොගො’’ති ආහ. තෙ අපක්කමිත්වා චඞ්කමනසීසෙ අග්ගිං කත්වා නිපජ්ජිංසු. ථෙරස්ස වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා සීලං පච්චවෙක්ඛතො පරිසුද්ධං සීලං නිස්සාය පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජි ¶ . තතො අනුක්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො තියාමරත්තිං සමණධම්මං කත්වා අරුණුග්ගමනෙ අරහත්තං පත්තො ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘උභො පාදානි භින්දිත්වා, සඤ්ඤපෙස්සාමි වො අහං;

අට්ටියාමි හරායාමි, සරාගමරණං අහං.

එවාහං චින්තයිත්වාන, යථාභූතං විපස්සිසං;

සම්පත්තෙ අරුණුග්ගම්හි, අරහත්තමපාපුණි’’න්ති.

අපරෙපි තිංස භික්ඛූ භගවතො සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤවිහාරෙ වස්සං උපගන්ත්වා ‘‘ආවුසො, තියාමරත්තිං සමණධම්මොව කාතබ්බො, න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සන්තිකං ආගන්තබ්බ’’න්ති වත්වා විහරිංසු. තෙසං සමණධම්මං කත්වා පච්චූසසමයෙ පචලායන්තානං එකො බ්යග්ඝො ආගන්ත්වා එකෙකං භික්ඛුං ගහෙත්වා ගච්ඡති. න කොචි ‘‘මං බ්යග්ඝො ගණ්හී’’ති වාචම්පි නිච්ඡාරෙසි. එවං පඤ්චසු දසසු භික්ඛූසු ඛාදිතෙසු උපොසථදිවසෙ ‘‘ඉතරෙ, ආවුසො, කුහි’’න්ති පුච්ඡිත්වා ඤත්වා ච ‘‘ඉදානි ගහිතෙන, ගහිතොම්හීති වත්තබ්බ’’න්ති වත්වා විහරිංසු.

අථ අඤ්ඤතරං දහරභික්ඛුං පුරිමනයෙනෙව බ්යග්ඝො ගණ්හි. සො ‘‘බ්යග්ඝො, භන්තෙ’’ති ආහ. භික්ඛූ කත්තරදණ්ඩෙ ච උක්කායො ච ගහෙත්වා මොචෙස්සාමාති අනුබන්ධිංසු. බ්යග්ඝො භික්ඛූනං අගතිං ඡින්නතටට්ඨානං ¶ ආරුය්හ තං භික්ඛුං පාදඞ්ගුට්ඨකතො පට්ඨාය ඛාදිතුං ආරභි. ඉතරෙපි ‘‘ඉදානි ¶ , සප්පුරිස, අම්හෙහි කත්තබ්බං නත්ථි, භික්ඛූනං විසෙසො නාම එවරූපෙ ඨානෙ පඤ්ඤායතී’’ති ආහංසු. සො බ්යග්ඝමුඛෙ නිපන්නොව තං වෙදනං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො යාව ගොප්ඵකා ඛාදිතසමයෙ සොතාපන්නො හුත්වා, යාව ජණ්ණුකා ඛාදිතසමයෙ සකදාගාමී, යාව නාභියා ඛාදිතසමයෙ අනාගාමී හුත්වා, හදයරූපෙ අඛාදිතෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘සීලවා ¶ වතසම්පන්නො, පඤ්ඤවා සුසමාහිතො;

මුහුත්තං පමාදමන්වාය, බ්යග්ඝෙනොරුද්ධමානසො.

පඤ්ජරස්මිං ගහෙත්වාන, සිලාය උපරීකතො;

කාමං ඛාදතු මං බ්යග්ඝො, භක්ඛො කායො අමිත්තානං;

පටිලද්ධෙ කම්මට්ඨානෙ, මරණං හෙහිති භද්දක’’න්ති.

අපරොපි පීතමල්ලත්ථෙරො නාම ගිහිකාලෙ තීසු රජ්ජෙසු පටාකං ගහෙත්වා තම්බපණ්ණිදීපං ආගම්ම රාජානං දිස්වා රඤ්ඤා කතානුග්ගහො එකදිවසං කිලඤ්ජකාපණසාලද්වාරෙන ගච්ඡන්තො ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථ, තං වො පහීනං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය භවිස්සතී’’ති (සං. නි. 3.33-34) නතුම්හාකවග්ගං සුත්වා චින්තෙසි ‘‘නෙව කිර රූපං අත්තනො, න වෙදනා’’ති. සො තංයෙව අඞ්කුසං කත්වා නික්ඛමිත්වා මහාවිහාරං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිතො උපසම්පන්නො ද්වෙමාතිකා පගුණං කත්වා තිංස භික්ඛූ ගහෙත්වා ගබලවාලියඅඞ්ගණං ගන්ත්වා සමණධම්මමකාසි. පාදෙසු අවහන්තෙසු ජණ්ණුකෙහි චඞ්කමති. තමෙනං රත්තිං එකො මිගලුද්දකො මිගොති මඤ්ඤමානො සත්තියා පහරි. සත්ති විනිවිජ්ඣිත්වා ගතා. සො තං සත්තිං හරාපෙත්වා පහාරමුඛානි තිණවට්ටියා පූරාපෙත්වා පාසාණපිට්ඨියං අත්තානං නිසීදාපෙත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා උක්කාසිතසද්දෙන ආගතානං භික්ඛූනං බ්යාකරිත්වා ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘භාසිතං ¶ බුද්ධසෙට්ඨස්ස, සබ්බලොකග්ගවාදිනො;

න තුම්හාකමිදං රූපං, තං ජහෙය්යාථ භික්ඛවො.

අනිච්චා ¶ වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති.

අථ නං භික්ඛූ ආහංසු ‘‘සචෙ, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො අරොගො අභවිස්සා, අද්ධා තෙ මුද්ධමත්ථකෙ ¶ හත්ථං පසාරෙත්වා සීසං පරාමසෙය්යා’’ති. එත්තාවතා අයං මග්ගො තිස්සත්ථෙරාදීනං විය දුක්ඛස්ස අත්ථඞ්ගමාය සංවත්තති.

සක්කො පන දෙවානමින්දො අත්තනො පඤ්චවිධං පුබ්බනිමිත්තං දිස්වා මරණභයසන්තජ්ජිතො දොමනස්සජාතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡි. සො උපෙක්ඛාපඤ්හවිස්සජ්ජනාවසානෙ අසීතිසහස්සාහි දෙවතාහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සා චස්ස උපපත්ති පුන පාකතිකාව අහොසි.

සුබ්රහ්මාපි දෙවපුත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො සග්ගසම්පත්තිං අනුභොති, තත්ථ පඤ්චසතා අච්ඡරායො රුක්ඛතො පුප්ඵානි ඔචිනන්තියො චවිත්වා නිරයෙ උපපන්නා. සො ‘‘කිං ඉමා චිරායන්තී’’ති උපධාරෙන්තො තාසං නිරයෙ නිබ්බත්තභාවං දිස්වා ‘‘කිත්තකං නු ඛො මම ආයූ’’ති උපපරික්ඛන්තො අත්තනොපි ආයුපරික්ඛයං විදිත්වා තත්ථෙව නිරයෙ නිබ්බත්තනභාවං දිස්වා භීතො අතිවිය දොමනස්සජාතො හුත්වා ‘‘ඉමං මෙ දොමනස්සං සත්ථා විනයිස්සති න අඤ්ඤො’’ති අවසෙසා පඤ්චසතා අච්ඡරායො ගහෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡි –

‘‘නිච්චං උත්රස්තමිදං චිත්තං, නිච්චං උබ්බිග්ගිදං මනො;

අනුප්පන්නෙසු කිච්ඡෙසු, අථො උප්පතිතෙසු ච;

සචෙ අත්ථි අනුත්රස්තං, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති. (සං. නි. 1.98);

‘‘නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා තපසා, නාඤ්ඤත්රින්ද්රියසංවරා;

නාඤ්ඤත්ර සබ්බනිස්සග්ගා, සොත්ථිං පස්සාමි පාණින’’න්ති. (සං. නි. 1.98);

සො ¶ දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චහි අච්ඡරාසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය තං සම්පත්තිං ¶ ථාවරං කත්වා දෙවලොකමෙව අගමාසීති ¶ . එවමයං මග්ගො භාවිතො සක්කාදීනං විය දොමනස්සස්ස අත්ථඞ්ගමාය සංවත්තතීති වෙදිතබ්බො.

ඤායස්ස අධිගමායාති ඤායො වුච්චති අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, තස්ස අධිගමාය, පත්තියාති වුත්තං හොති. අයඤ්හි පුබ්බභාගෙ ලොකියො සතිපට්ඨානමග්ගො භාවිතො ලොකුත්තරස්ස මග්ගස්ස අධිගමාය සංවත්තති. තෙනාහ ‘‘ඤායස්ස අධිගමායා’’ති. නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායාති තණ්හාවානවිරහිතත්තා නිබ්බානන්ති ලද්ධනාමස්ස අමතස්ස සච්ඡිකිරියාය, අත්තපච්චක්ඛතායාති වුත්තං හොති. අයඤ්හි මග්ගො භාවිතො අනුපුබ්බෙන නිබ්බානසච්ඡිකිරියං සාධෙති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියායා’’ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’ති වුත්තෙ සොකසමතික්කමාදීනි අත්ථතො සිද්ධානෙව හොන්ති, ඨපෙත්වා පන සාසනයුත්තිකොවිදෙ අඤ්ඤෙසං න පාකටානි, න ච භගවා පඨමං සාසනයුත්තිකොවිදං ජනං කත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති. තෙන තෙනෙව පන සුත්තෙන තං තං අත්ථං ඤාපෙති. තස්මා ඉධ යං යං අත්ථං එකායනමග්ගො සාධෙති, තං තං පාකටං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’තිආදිමාහ. යස්මා වා යා සත්තානං විසුද්ධි එකායනමග්ගෙන සංවත්තති, සා සොකපරිදෙවානං සමතික්කමෙන හොති, සොකපරිදෙවානං සමතික්කමො දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමෙන, දුක්ඛදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමො ඤායස්සාධිගමෙන, ඤායස්සාධිගමො නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය. තස්මා ඉමම්පි කමං දස්සෙන්තො ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’ති වත්වා ‘‘සොකපරිදෙවානං සමතික්කමායා’’තිආදිමාහ.

අපිච වණ්ණභණනමෙතං එකායනමග්ගස්ස. යථෙව හි භගවා ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණං සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං පකාසෙස්සාමි, යදිදං ඡඡක්කානී’’ති (ම. නි. 3.420) ඡඡක්කදෙසනාය අට්ඨහි පදෙහි වණ්ණං අභාසි, යථා ච අරියවංසදෙසනාය ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අරියවංසා අග්ගඤ්ඤා රත්තඤ්ඤා වංසඤ්ඤා පොරාණා අසංකිණ්ණා අසංකිණ්ණපුබ්බා න ¶ සංකීයන්ති, න සංකීයිස්සන්ති, අප්පටිකුට්ඨා සමණෙහි බ්රාහ්මණෙහි විඤ්ඤූහී’’ති ¶ (අ. නි. 4.28) නවහි ¶ පදෙහි වණ්ණං අභාසි, එවං ඉමස්සපි එකායනමග්ගස්ස සත්තානං විසුද්ධියාතිආදීහි සත්තහි පදෙහි වණ්ණං අභාසි.

කස්මා ඉති චෙ? තෙසං භික්ඛූනං උස්සාහජනනත්ථං. වණ්ණභාසනඤ්හි සුත්වා තෙ භික්ඛූ ‘‘අයං කිර මග්ගො හදයසන්තාපභූතං සොකං, වාචාවිප්පලාපභූතං පරිදෙවං, කායිකඅසාතභූතං දුක්ඛං, චෙතසිකඅසාතභූතං දොමනස්සන්ති චත්තාරො උපද්දවෙ හනති, විසුද්ධිං ඤායං නිබ්බානන්ති තයො විසෙසෙ ආවහතී’’ති උස්සාහජාතා ඉමං ධම්මදෙසනං උග්ගහෙතබ්බං පරියාපුණිතබ්බං ධාරෙතබ්බං වාචෙතබ්බං, ඉමඤ්ච මග්ගං භාවෙතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්ති. ඉති තෙසං භික්ඛූනං උස්සාහජනනත්ථං වණ්ණං අභාසි, කම්බලවාණිජාදයො කම්බලාදීනං වණ්ණං විය.

යථා හි සතසහස්සග්ඝනිකපණ්ඩුකම්බලවාණිජෙන කම්බලං ගණ්හථාති උග්ඝොසිතෙපි අසුකකම්බලොති න තාව මනුස්සා ජානන්ති. කෙසකම්බලවාලකම්බලාදයොපි හි දුග්ගන්ධා ඛරසම්ඵස්සා කම්බලාත්වෙව වුච්චන්ති. යදා පන තෙන ගන්ධාරකො රත්තකම්බලො සුඛුමො උජ්ජලො සුඛසම්ඵස්සොති උග්ඝොසිතං හොති, තදා යෙ පහොන්ති, තෙ ගණ්හන්ති. යෙ න පහොන්ති, තෙපි දස්සනකාමා හොන්ති, එවමෙවං ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො’’ති වුත්තෙපි අසුකමග්ගොති න තාව පාකටො හොති. නානප්පකාරකා හි අනිය්යානමග්ගාපි මග්ගාත්වෙව වුච්චන්ති. ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’තිආදිම්හි පන වුත්තෙ ‘‘අයං කිර මග්ගො චත්තාරො උපද්දවෙ හනති, තයො විසෙසෙ ආවහතී’’ති උස්සාහජාතා ඉමං ධම්මදෙසනං උග්ගහෙතබ්බං පරියාපුණිතබ්බං ධාරෙතබ්බං වාචෙතබ්බං, ඉමඤ්ච මග්ගං භාවෙතබ්බං මඤ්ඤිස්සන්තීති වණ්ණං භාසන්තො ‘‘සත්තානං විසුද්ධියා’’තිආදිමාහ. යථා ච සතසහස්සග්ඝනිකපණ්ඩුකම්බලවාණිජොපමා, එවං රත්තජම්බුනදසුවණ්ණඋදකප්පසාදකමණිරතනසුවිසුද්ධමුත්තාරතනධොතපවාළාදිවාණිජූපමාදයොපෙත්ථ ආහරිතබ්බා.

යදිදන්ති නිපාතො, යෙ ඉමෙති අයමස්ස අත්ථො. චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා න උද්ධන්ති සතිපට්ඨානපරිච්ඡෙදං දීපෙති. සතිපට්ඨානාති තයො සතිපට්ඨානා සතිගොචරොපි, තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු ¶ සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතාපි, සතිපි. ‘‘චතුන්නං ¶ , භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථ…පෙ…. කො ච, භික්ඛවෙ, කායස්ස සමුදයො? ආහාරසමුදයා කායසමුදයො’’තිආදීසු (සං. නි. 3.408) හි ¶ සතිගොචරො සතිපට්ඨානන්ති වුච්චති. තථා ‘‘කායො පට්ඨානං, නො සති. සති පට්ඨානඤ්චෙව සති චා’’තිආදීසුපි (පටි. ම. 3.35). තස්සත්ථො – පතිට්ඨාති අස්මින්ති පට්ඨානං. කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. පධානට්ඨානන්ති වා පට්ඨානං. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං, හත්ථිට්ඨානඅස්සට්ඨානාදීනි විය. ‘‘තයො සතිපට්ඨානා, යදරියො සෙවති, යදරියො සෙවමානො සත්ථා ගණමනුසාසිතුමරහතී’’ති (ම. නි. 3.311) එත්ථාපි තිධා පටිපන්නෙසු සාවකෙසු සත්ථුනො පටිඝානුනයවීතිවත්තතා ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. තස්සත්ථො – පට්ඨපෙතබ්බතො පට්ඨානං, පවත්තයිතබ්බතොති අත්ථො. කෙන පට්ඨපෙතබ්බතොති? සතියා. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානන්ති. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.989) පන සතියෙව ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තස්සත්ථො – පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො. සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. අථ වා සරණට්ඨෙන සති, උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානං. ඉති සති ච සා පට්ඨානඤ්චාතිපි සතිපට්ඨානං. ඉදමිධ අධිප්පෙතං.

යදි එවං, කස්මා ‘‘සතිපට්ඨානා’’ති බහුවචනං? සතිබහුත්තා. ආරම්මණභෙදෙන හි බහුකා එතා සතියො. අථ මග්ගොති කස්මා එකවචනං? මග්ගට්ඨෙන එකත්තා. චතස්සොපි හි එතා සතියො මග්ගට්ඨෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘මග්ගොති කෙනට්ඨෙන මග්ගො? නිබ්බානගමනට්ඨෙන, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනීයට්ඨෙන චා’’ති. චතස්සොපි චෙතා අපරභාගෙ කායාදීසු ආරම්මණෙසු කිච්චං සාධයමානා නිබ්බානං ගච්ඡන්ති. ආදිතො පට්ඨාය ච නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයන්ති, තස්මා චතස්සොපි එකො මග්ගොති වුච්චන්ති ¶ . එවඤ්ච සති වචනානුසන්ධිනා සානුසන්ධිකාව දෙසනා හොති, ‘‘මාරසෙනප්පමද්දනං වො, භික්ඛවෙ, මග්ගං දෙසෙස්සාමි, තං සුණාථ…පෙ… කතමො ච, භික්ඛවෙ, මාරසෙනප්පමද්දනො මග්ගො? යදිදං සත්තබොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.224) විය හි යථා මාරසෙනප්පමද්දනොති ච සත්තබොජ්ඣඞ්ගාති ච අත්ථතො ¶ එකං, බ්යඤ්ජනමෙවෙත්ථ නානං. එවං එකායනමග්ගොති ච චත්තාරො සතිපට්ඨානාති ච අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙවෙත්ථ නානං. තස්මා මග්ගට්ඨෙන එකත්තා එකවචනං, ආරම්මණභෙදෙන සතිබහුත්තා බහුවචනං වෙදිතබ්බං.

කස්මා පන භගවතා චත්තාරොව සතිපට්ඨානා වුත්තා අනූනා අනධිකාති? වෙනෙය්යහිතත්තා ¶ . තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතසමථයානිකවිපස්සනායානිකෙසු හි මන්දතික්ඛවසෙන ද්වෙධා ද්වෙධා පවත්තෙසු වෙනෙය්යෙසු මන්දස්ස තණ්හාචරිතස්ස ඔළාරිකං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස සුඛුමං වෙදනානුපස්සනං සතිපට්ඨානං. දිට්ඨිචරිතස්සාපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතං චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතං ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. සමථයානිකස්ස ච මන්දස්ස අකිච්ඡෙන අධිගන්තබ්බනිමිත්තං පඨමං සතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස ඔළාරිකාරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො දුතියං. විපස්සනායානිකස්සපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතාරම්මණං තතියං, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතාරම්මණං චතුත්ථං. ඉති චත්තාරොව වුත්තා අනූනා අනධිකාති.

සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසපහානත්ථං වා. කායො හි අසුභො, තත්ථ ච සුභවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා, තෙසං තත්ථ අසුභභාවදස්සනෙන තස්ස විපල්ලාසස්ස පහානත්ථං පඨමං සතිපට්ඨානං වුත්තං. සුඛං නිච්චං අත්තාති ගහිතෙසුපි ච වෙදනාදීසු වෙදනා දුක්ඛා, චිත්තං අනිච්චං, ධම්මා අනත්තා, තෙසු ච සුඛනිච්චඅත්තවිපල්ලාසවිපල්ලත්ථා සත්තා, තෙසං තත්ථ දුක්ඛාදිභාවදස්සනෙන තෙසං විපල්ලාසානං පහානත්ථං සෙසානි තීණි වුත්තානීති එවං සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසපහානත්ථං වා චත්තාරොව වුත්තා අනූනා අනධිකාති වෙදිතබ්බා.

න කෙවලඤ්ච විපල්ලාසපහානත්ථමෙව, අථ ඛො චතුරොඝයොගාසවගන්ථඋපාදානඅගතිපහානත්ථම්පි ¶ චතුබ්බිධාහාරපරිඤ්ඤත්ථඤ්ච චත්තාරොව වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අයං තාව පකරණනයො.

අට්ඨකථායං පන සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොති එතදෙව වුත්තං. යථා හි චතුද්වාරෙ නගරෙ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, දක්ඛිණතො පච්ඡිමතො උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. නගරං විය හි නිබ්බානමහානගරං ¶ . ද්වාරං විය අට්ඨඞ්ගිකො ලොකුත්තරමග්ගො. පාචීනදිසාදයො විය කායාදයො.

යථා ¶ පාචීනතො ආගච්ඡන්තා පාචීනදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං කායානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං භාවෙත්වා කායානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති.

යථා දක්ඛිණතො ආගච්ඡන්තා දක්ඛිණදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං වෙදනානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං භාවෙත්වා වෙදනානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති.

යථා පච්ඡිමතො ආගච්ඡන්තා පච්ඡිමදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා පච්ඡිමද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං චිත්තානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං භාවෙත්වා චිත්තානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති.

යථා උත්තරතො ආගච්ඡන්තා උත්තරදිසාය උට්ඨානකං භණ්ඩං ගහෙත්වා උත්තරද්වාරෙන නගරමෙව පවිසන්ති, එවං ධම්මානුපස්සනාමුඛෙන ආගච්ඡන්තා පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං භාවෙත්වා ධම්මානුපස්සනාභාවනානුභාවනිබ්බත්තෙන අරියමග්ගෙන එකං නිබ්බානමෙව ඔසරන්ති.

එවං සරණවසෙන චෙව එකත්තසමොසරණවසෙන ච එකමෙව සතිපට්ඨානං ආරම්මණවසෙන චත්තාරොව වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

කතමෙ ¶ චත්තාරොති කථෙතුකම්යතා පුච්ඡා. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. භික්ඛවෙති ධම්මපටිග්ගාහකපුග්ගලාලපනමෙතං. භික්ඛූති පටිපත්තිසම්පාදකපුග්ගලනිදස්සනමෙතං. අඤ්ඤෙපි ච දෙවමනුස්සා පටිපත්තිං සම්පාදෙන්තියෙව, සෙට්ඨත්තා පන පටිපත්තියා භික්ඛුභාවදස්සනතො ච, ‘‘භික්ඛූ’’ති ආහ. භගවතො හි අනුසාසනිං සම්පටිච්ඡන්තෙසු භික්ඛු සෙට්ඨො, සබ්බප්පකාරාය අනුසාසනියා භාජනභාවතො, තස්මා සෙට්ඨත්තා ‘‘භික්ඛූ’’ති ආහ. තස්මිං ගහිතෙ පන සෙසා ගහිතාව හොන්ති රාජගමනාදීසු රාජග්ගහණෙන සෙසපරිසා විය. යො ච ඉමං පටිපත්තිං පටිපජ්ජති, සො භික්ඛු නාම හොතීති ¶ පටිපත්තියා භික්ඛුභාවදස්සනතොපි ‘‘භික්ඛූ’’ති ආහ ¶ . පටිපන්නකො හි දෙවො වා හොතු මනුස්සො වා, ‘‘භික්ඛූ’’ති සඞ්ඛං ගච්ඡතියෙව. යථාහ –

සො බ්රාහ්මණො සො සමණො ස භික්ඛූ’’ති. (ධ. ප. 142);

කායෙති රූපකායෙ. රූපකායො හි ඉධ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කෙසාදීනඤ්ච ධම්මානං සමූහට්ඨෙන හත්ථිකායරථකායාදයො විය කායොති අධිප්පෙතො. යථා ච සමූහට්ඨෙන, එවං කුච්ඡිතානං ආයට්ඨෙන. කුච්ඡිතානඤ්හි පරමජෙගුච්ඡානං සො ආයොතිපි කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. තත්රායං වචනත්ථො, ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො. ඉති කුච්ඡිතානං ආයොති කායො. කායානුපස්සීති කායමනුපස්සනසීලො, කායං වා අනුපස්සමානො.

‘‘කායෙ’’ති ච වත්වාපි පුන ‘‘කායානුපස්සී’’ති දුතියං කායග්ගහණං අසම්මිස්සතො වවත්ථානඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථං කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන න කායෙ වෙදනානුපස්සී වා, චිත්තධම්මානුපස්සී වා, අථ ඛො කායානුපස්සීයෙවාති කායසඞ්ඛාතෙ වත්ථුස්මිං කායානුපස්සනාකාරස්සෙව දස්සනෙන අසම්මිස්සතො වවත්ථානං දස්සිතං හොති. තථා න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී. යොපි චෙත්ථ කෙසලොමාදිකො භූතුපාදායසමූහසඞ්ඛාතො කායො ¶ , තත්ථපි න භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, අථ ඛො රථසම්භාරානුපස්සකො විය අඞ්ගපච්චඞ්ගසමූහානුපස්සී, නගරාවයවානුපස්සකො විය කෙසලොමාදිසමූහානුපස්සී, කදලික්ඛන්ධපත්තවට්ටිවිනිබ්භුජනකො විය රිත්තමුට්ඨිවිනිවෙඨකො විය ච භූතුපාදායසමූහානුපස්සීයෙවාති නානප්පකාරතො සමූහවසෙනෙව කායසඞ්ඛාතස්ස වත්ථුනො දස්සනෙන ඝනවිනිබ්භොගො දස්සිතො හොති. න හෙත්ථ යථාවුත්තසමූහවිනිමුත්තො කායො වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො දිස්සති ¶ , යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන තථා තථා සත්තා මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යං ¶ පස්සති න තං දිට්ඨං, යං දිට්ඨං තං න පස්සති;

අපස්සං බජ්ඣතෙ මූළ්හො, බජ්ඣමානො න මුච්චතී’’ති. –

ඝනවිනිබ්භොගාදිදස්සනත්ථන්ති වුත්තං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ අයම්පි අත්ථො වෙදිතබ්බො – අයඤ්හි එකස්මිං කායෙ කායානුපස්සීයෙව, න අඤ්ඤධම්මානුපස්සී. කිං වුත්තං හොති? යථා අනුදකභූතායපි මරීචියා උදකානුපස්සිනො හොන්ති, න එවං අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභභූතෙයෙව ඉමස්මිං කායෙ නිච්චසුඛඅත්තසුභභාවානුපස්සී, අථ ඛො කායානුපස්සී අනිච්චදුක්ඛානත්තඅසුභාකාරසමූහානුපස්සීයෙවාති. අථ වා ය්වායං පරතො ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා නයෙන අස්සාසපස්සාසාදිචුණ්ණිකජාතඅට්ඨිකපරියොසානො කායො වුත්තො, යො ච ‘‘ඉධෙකච්චො පථවිකායං අනිච්චතො අනුපස්සති ආපොකායං තෙජොකායං වායොකායං කෙසකායං ලොමකායං ඡවිකායං චම්මකායං මංසකායං රුහිරකායං නහාරුකායං අට්ඨිකායං අට්ඨිමිඤ්ජකාය’’න්ති පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 3.35) කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

අථ වා කායෙ අහන්ති වා මමන්ති වා එවං ගහෙතබ්බස්ස යස්ස කස්සචි අනනුපස්සනතො තස්ස තස්සෙව පන කෙසාලොමාදිකස්ස නානාධම්මසමූහස්ස අනුපස්සනතො කායෙ කෙසාදිධම්මසමූහසඞ්ඛාතකායානුපස්සීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො. අපිච ‘‘ඉමස්මිං කායෙ අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො’’තිආදිනා නයෙන ¶ පටිසම්භිදායං ආගතනයස්ස සබ්බස්සෙව අනිච්චලක්ඛණාදිනො ආකාරසමූහසඞ්ඛාතස්ස කායස්සානුපස්සනතොපි ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එවම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තථා හි අයං කායෙ කායානුපස්සනාපටිපදං පටිපන්නො භික්ඛු ඉමං කායං අනිච්චානුපස්සනාදීනං සත්තන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො ¶ අනුපස්සති, නො අත්තතො. නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. නිරොධෙති, නො සමුදෙති. පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. සො තං අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං ¶ පජහති, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති, විරජ්ජන්තො රාගං පජහති, නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති වෙදිතබ්බො.

විහරතීති ඉරියති. ආතාපීති තීසු භවෙසු කිලෙසෙ ආතාපෙතීති ආතාපො, වීරියස්සෙතං නාමං. ආතාපො අස්ස අත්ථීති ආතාපී. සම්පජානොති සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා පඤ්ඤාය අනුපස්සති, න හි සතිවිරහිතස්ස අනුපස්සනා නාම අත්ථි. තෙනෙවාහ ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234). තස්මා එත්ථ ‘‘කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’ති එත්තාවතා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානකම්මට්ඨානං වුත්තං හොති. අථ වා යස්මා අනාතාපිනො අන්තොසඞ්ඛෙපො අන්තරායකරො හොති, අසම්පජානො උපායපරිග්ගහෙ අනුපායපරිවජ්ජනෙ ච සම්මුය්හති, මුට්ඨස්සති උපායාපරිච්චාගෙ අනුපායාපරිග්ගහෙ ච අසමත්ථො හොති, තෙනස්ස තං කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති, තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සම්පජ්ජති. තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමාති ඉදං වුත්ත’’න්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං සම්පයොගඞ්ගඤ්චස්ස දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති තස්මිංයෙව ¶ කායෙ. කායො හි ඉධ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අධිප්පෙතො. යස්මා පනස්ස න කායමත්තෙයෙව අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීයති, වෙදනාදීසුපි පහීයතියෙව, තස්මා ‘‘පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො’’ති විභඞ්ගෙ (විභ. 362) වුත්තං. ලොකසඞ්ඛාතත්තා වා තෙසං ධම්මානං අත්ථුද්ධාරනයෙනෙතං වුත්තං. යං පනාහ ‘‘තත්ථ කතමො ලොකො? ස්වෙව කායො ලොකො’’ති. අයමෙවෙත්ථ අත්ථො, තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං විනෙය්යාති එවං සම්බන්ධො දට්ඨබ්බො. යස්මා පනෙත්ථ අභිජ්ඣාගහණෙන කාමච්ඡන්දො ¶ , දොමනස්සග්ගහණෙන බ්යාපාදො සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්මා නීවරණපරියාපන්නබලවධම්මද්වයදස්සනෙන නීවරණප්පහානං වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

විසෙසෙන ¶ චෙත්ථ අභිජ්ඣාවිනයෙන කායසම්පත්තිමූලකස්ස අනුරොධස්ස, දොමනස්සවිනයෙන පන කායවිපත්තිමූලකස්ස විරොධස්ස, අභිජ්ඣාවිනයෙන ච කායෙ අභිරතියා, දොමනස්සවිනයෙන කායභාවනාය අනභිරතියා, අභිජ්ඣාවිනයෙන කායෙ අභූතානං සුභසුඛභාවාදීනං පක්ඛෙපස්ස, දොමනස්සවිනයෙන ච කායෙ භූතානං අසුභාසුඛභාවාදීනං අපනයනස්ස ච පහානං වුත්තං. තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවො යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති. යොගානුභාවො හි එස, යදිදං අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො අරතිරතිසහො අභූතපක්ඛෙපභූතාපනයනවිරහිතො ච හොති. අනුරොධවිරොධවිප්පමුත්තො චෙස අරතිරතිසහො අභූතං අපක්ඛිපන්තො භූතඤ්ච අනපනෙන්තො යොගසමත්ථො හොතීති.

අපරො නයො ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එත්ථ අනුපස්සනාය කම්මට්ඨානං වුත්තං. ‘‘විහරතී’’ති එත්ථ වුත්තවිහාරෙන කම්මට්ඨානිකස්ස කායපරිහරණං. ‘‘ආතාපී’’තිආදීසු ආතාපෙන සම්මප්පධානං, සතිසම්පජඤ්ඤෙන සබ්බත්ථිකකම්මට්ඨානං, කම්මට්ඨානපරිහරණූපායො වා, සතියා වා කායානුපස්සනාවසෙන පටිලද්ධසමථො, සම්පජඤ්ඤෙන විපස්සනා, අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන භාවනාඵලං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

විභඞ්ගෙ පන ‘‘අනුපස්සී’’ති තත්ථ කතමා අනුපස්සනා? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි. අයං වුච්චති අනුපස්සනා. ඉමාය අනුපස්සනාය උපෙතො හොති සමුපෙතො උපාගතො සමුපාගතො උපපන්නො සම්පන්නො සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති අනුපස්සීති.

විහරතීති ඉරියති ¶ වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති විහරතීති.

ආතාපීති තත්ථ කතමො ආතාපො? යො චෙතසිකො වීරියාරම්භො…පෙ… සම්මාවායාමො. අයං වුච්චති ආතාපො. ඉමිනා ආතාපෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති ආතාපීති.

සම්පජානොති ¶ තත්ථ කතමං සම්පජඤ්ඤං? යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි. ඉදං වුච්චති ¶ සම්පජඤ්ඤං. ඉමිනා සම්පජඤ්ඤෙන උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති සම්පජානොති.

සතිමාති තත්ථ කතමා සති? යා සති අනුස්සති…පෙ… සම්මාසති. අයං වුච්චති සති. ඉමාය සතියා උපෙතො හොති…පෙ… සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති සතිමාති.

විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති තත්ථ කතමො ලොකො? ස්වෙව කායො ලොකො, පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ලොකො. අයං වුච්චති ලොකො. තත්ථ කතමා අභිජ්ඣා? යො රාගො සාරාගො අනුනයො අනුරොධො නන්දී නන්දීරාගො චිත්තස්ස සාරාගො, අයං වුච්චති අභිජ්ඣා. තත්ථ කතමං දොමනස්සං? යං චෙතසිකං අසාතං, චෙතසිකං දුක්ඛං, චෙතොසම්ඵස්සජං අසාතං…පෙ… දුක්ඛා වෙදනා. ඉදං වුච්චති දොමනස්සං. ඉති අයඤ්ච අභිජ්ඣා ඉදඤ්ච දොමනස්සං ඉමම්හි ලොකෙ විනීතා හොන්ති පටිවිනීතා සන්තා වූපසන්තා සමිතා වූපසමිතා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා, තෙන වුච්චති විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති (විභ. 356) එවමෙතෙසං පදානමත්ථො වුත්තො. තෙන සහ අයං අට්ඨකථානයො යථා සංසන්දති, එවං වෙදිතබ්බො. අයං තාව කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානුද්දෙසස්ස අත්ථවණ්ණනා.

වෙදනාසු… චිත්තෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති…පෙ… විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සන්ති එත්ථ පන වෙදනානුපස්සීති එවමාදීසු වෙදනාදීනං පුන වචනෙ පයොජනං කායානුපස්සනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති එත්ථ පන වෙදනාති තිස්සො වෙදනා, තා ච ලොකියා එව. චිත්තම්පි ලොකියං, තථා ධම්මා. තෙසං විභාගො නිද්දෙසවාරෙ පාකටො භවිස්සති. කෙවලං පනිධ යථා වෙදනා අනුපස්සිතබ්බා, තථා අනුපස්සන්තො වෙදනාසු වෙදනානුපස්සීති වෙදිතබ්බො. එස නයො චිත්තධම්මෙසුපි. කථඤ්ච වෙදනා අනුපස්සිතබ්බාති? සුඛා තාව වෙදනා ¶ දුක්ඛතො, දුක්ඛා සල්ලතො, අදුක්ඛමසුඛා අනිච්චතො. යථාහ –

‘‘යො ¶ ¶ සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අදක්ඛි නං අනිච්චතො;

ස වෙ සම්මද්දසො භික්ඛු, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 4.253);

සබ්බා එව චෙතා දුක්ඛාතිපි අනුපස්සිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යංකිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259). සුඛදුක්ඛතොපි ච අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ ‘‘සුඛා වෙදනා ඨිතිසුඛා විපරිණාමදුක්ඛා’’ති (ම. නි. 1.464) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. අපිච අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනාවසෙනපි අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං නිද්දෙසවාරෙයෙව පාකටං භවිස්සති. චිත්තධම්මෙසුපි චිත්තං තාව ආරම්මණාධිපතිසහජාතභූමිකම්මවිපාකකිරියාදිනානත්තභෙදානං අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසරාගාදිභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බං. ධම්මා සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණානං සුඤ්ඤතධම්මස්ස අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනානං නිද්දෙසවාරෙ ආගතසන්තාසන්තාදිභෙදානඤ්ච වසෙන අනුපස්සිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව. කාමඤ්චෙත්ථ යස්ස කායසඞ්ඛාතෙ ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං පහීනං, තස්ස වෙදනාදිලොකෙසුපි තං පහීනමෙව. නානාපුග්ගලවසෙන පන නානාචිත්තක්ඛණිකසතිපට්ඨානභාවනාවසෙන ච සබ්බත්ථ වුත්තං. යතො වා එකත්ථ පහීනං සෙසෙසුපි පහීනං හොති. තෙනෙවස්ස තත්ථ පහානදස්සනත්ථම්පි එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති.

උද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කායානුපස්සනාආනාපානපබ්බවණ්ණනා

107. ඉදානි සෙය්යථාපි නාම ඡෙකො විලීවකාරකො ථූලකිලඤ්ජසණ්හකිලඤ්ජචඞ්කොටකපෙළාපුටාදීනි උපකරණානි කත්තුකාමො එකං මහාවෙණුං ලභිත්වා චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං වෙණුඛණ්ඩං ගහෙත්වා ඵාලෙත්වා තං තං උපකරණං කරෙය්ය, එවමෙව භගවා සතිපට්ඨානදෙසනාය සත්තානං අනෙකප්පකාරවිසෙසාධිගමං කත්තුකාමො එකමෙව සම්මාසතිං ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරතී’’තිආදිනා ¶ නයෙන ආරම්මණවසෙන ¶ චතුධා භින්දිත්වා තතො එකෙකං සතිපට්ඨානං ගහෙත්වා විභජන්තො ‘‘කථඤ්ච භික්ඛවෙ’’තිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරං වත්තුමාරද්ධො.

තත්ථ ¶ කථඤ්චාතිආදි විත්ථාරෙතුකම්යතා පුච්ඡා. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, කෙන ච පකාරෙන භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරතීති? එස නයො සබ්බපුච්ඡාවාරෙසු. ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූති, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හෙත්ථ ඉධ-සද්දො සබ්බප්පකාරකායානුපස්සනානිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139). තෙන වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති.

‘‘අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සුඤ්ඤාගාරගතො වා’’ති ඉදමස්ස සතිපට්ඨානභාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපනං. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො දීඝරත්තං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු අනුවිසටං චිත්තං කම්මට්ඨානවීථිං ඔතරිතුං න ඉච්ඡති, කූටගොණයුත්තරථො විය උප්පථමෙව ධාවති, තස්මා සෙය්යථාපි නාම ගොපො කූටධෙනුයා සබ්බං ඛීරං පිවිත්වා වඩ්ඪිතං කූටවච්ඡං දමෙතුකාමො ධෙනුතො අපනෙත්වා එකමන්තෙ මහන්තං ථම්භං නිඛණිත්වා තත්ථ යොත්තෙන බන්ධෙය්ය. අථස්ස සො වච්ඡො ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තො තමෙව ථම්භං උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා, එවමෙව ඉමිනාපි භික්ඛුනා දීඝරත්තං රූපාරම්මණාදිරසපානවඩ්ඪිතං දුට්ඨචිත්තං දමෙතුකාමෙන රූපාදිආරම්මණතො අපනෙත්වා අරඤ්ඤං වා රුක්ඛමූලං වා සුඤ්ඤාගාරං වා පවෙසෙත්වා තත්ථ සතිපට්ඨානාරම්මණත්ථම්භෙ සතියොත්තෙන බන්ධිතබ්බං. එවමස්ස තං චිත්තං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වාපි පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණං අලභමානං සතියොත්තං ඡින්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තං තමෙවාරම්මණං උපචාරප්පනාවසෙන උපනිසීදති චෙව උපනිපජ්ජති ච. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථා ථම්භෙ නිබන්ධෙය්ය, වච්ඡං දමං නරො ඉධ;

බන්ධෙය්යෙවං සකං චිත්තං, සතියාරම්මණෙ දළ්හ’’න්ති.

එවමස්ස තං සෙනාසනං භාවනානුරූපං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉදමස්ස සතිපට්ඨානභාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපන’’න්ති.

අපිච ¶ ¶ ¶ යස්මා ඉදං කායානුපස්සනාය මුද්ධභූතං සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ඉත්ථිපුරිසහත්ථිඅස්සාදිසද්දසමාකුලං ගාමන්තං අපරිච්චජිත්වා න සුකරං සම්පාදෙතුං, සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්ස. අගාමකෙ පන අරඤ්ඤෙ සුකරං යොගාවචරෙන ඉදං කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව ඣානං පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණිතුං. තස්මාස්ස අනුරූපසෙනාසනං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය හි භගවා. සො යථා වත්ථුවිජ්ජාචරියො නගරභූමිං පස්සිත්වා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ නගරං මාපෙථා’’ති උපදිසති, සොත්ථිනා ච නගරෙ නිට්ඨිතෙ රාජකුලතො මහාසක්කාරං ලභති, එවමෙව යොගාවචරස්ස අනුරූපං සෙනාසනං උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති උපදිසති. තතො තත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තෙන යොගිනා අනුක්කමෙන අරහත්තෙ පත්තෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති මහන්තං සක්කාරං ලභති.

අයං පන භික්ඛු දීපිසදිසොති වුච්චති. යථා හි මහාදීපිරාජා අරඤ්ඤෙ තිණගහනං වා වනගහනං වා පබ්බතගහනං වා නිස්සාය නිලීයිත්වා වනමහිංසගොකණ්ණසූකරාදයො මිගෙ ගණ්හාති, එවමෙව අයං අරඤ්ඤාදීසු කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො භික්ඛු යථාක්කමෙන චත්තාරො මග්ගෙ චෙව චත්තාරි අරියඵලානි ච ගණ්හාති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථාපි දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතී මිගෙ;

තථෙවායං බුද්ධපුත්තො, යුත්තයොගො විපස්සකො;

අරඤ්ඤං පවිසිත්වාන, ගණ්හාති ඵලමුත්තම’’න්ති.

තෙනස්ස පරක්කමජවයොග්ගභූමිං අරඤ්ඤසෙනාසනං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ. ඉතො පරං ඉමස්මිං තාව ආනාපානපබ්බෙ යං වත්තබ්බං සියා, තං විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තමෙව.

තස්ස ¶ පන ඉමෙසං ‘‘දීඝං වා අස්සසන්තො දීඝං අස්සසාමීති පජානාති…පෙ… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති එවං වුත්තානං ¶ අස්සාසපස්සාසානං වසෙන සික්ඛතො අස්සාසපස්සාසනිමිත්තෙ ¶ චත්තාරි ඣානානි උප්පජ්ජන්ති. සො ඣානා වුට්ඨහිත්වා අස්සාසපස්සාසෙ වා පරිග්ගණ්හාති ඣානඞ්ගානි වා. තත්ථ අස්සාසපස්සාසකම්මිකො ‘‘ඉමෙ අස්සාසපස්සාසා කිං නිස්සිතා, වත්ථුං නිස්සිතා, වත්ථු නාම කරජකායො, කරජකායො නාම චත්තාරි මහාභූතානි උපාදාරූපඤ්චා’’ති එවං රූපං පරිග්ගණ්හාති, තතො තදාරම්මණෙ ඵස්සපඤ්චමකෙ නාමන්ති එවං නාමරූපං පරිග්ගහෙත්වා තස්ස පච්චයං පරියෙසන්තො අවිජ්ජාදිපටිච්චසමුප්පාදං දිස්වා ‘‘පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මමත්තමෙවෙතං, අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථී’’ති විතිණ්ණකඞ්ඛො සප්පච්චයනාමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අනුක්කමෙන අරහත්තං පාපුණාති. ඉදං එකස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛං.

ඣානකම්මිකොපි ‘‘ඉමානි ඣානඞ්ගානි කිං නිස්සිතානි, වත්ථුං නිස්සිතානි. වත්ථු නාම කරජකායොති ඣානඞ්ගානි නාමං, කරජකායො රූප’’න්ති නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා තස්ස පච්චයං පරියෙසන්තො අවිජ්ජාදිපච්චයාකාරං දිස්වා ‘‘පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මමත්තමෙවෙතං, අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථී’’ති විතිණ්ණකඞ්ඛො සප්පච්චයනාමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො අනුක්කමෙන අරහත්තං පාපුණාති, ඉදං එකස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛං.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං අත්තනො වා අස්සාසපස්සාසකායෙ කායානුපස්සී විහරති. බහිද්ධා වාති පරස්ස වා අස්සාසපස්සාසකායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා වාති කාලෙන අත්තනො, කාලෙන පරස්ස අස්සාසපස්සාසකායෙ. එතෙනස්ස පගුණකම්මට්ඨානං අට්ඨපෙත්වා අපරාපරං සඤ්චරණකාලො කථිතො. එකස්මිං කාලෙ පනිදං උභයං න ලබ්භති.

සමුදයධම්මානුපස්සී වාති යථා නාම කම්මාරභස්තඤ්ච ගග්ගරනාළිඤ්ච තජ්ජඤ්ච වායාමං පටිච්ච වාතො අපරාපරං සඤ්චරති, එවං භික්ඛුනො කරජකායඤ්ච නාසාපුටඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසකායො අපරාපරං සඤ්චරති. කායාදයො ධම්මා සමුදයධම්මා, තෙ පස්සන්තො ‘‘සමුදයධම්මානුපස්සී වා කායස්මිං විහරතී’’ති වුච්චති. වයධම්මානුපස්සී වාති යථා භස්තාය අපනීතාය ගග්ගරනාළියා භින්නාය තජ්ජෙ ච වායාමෙ අසති සො වාතො නප්පවත්තති ¶ , එවමෙව කායෙ භින්නෙ නාසාපුටෙ විද්ධස්තෙ චිත්තෙ ¶ ච නිරුද්ධෙ අස්සාසපස්සාසකායො නාම නප්පවත්තතීති කායාදිනිරොධා අස්සාසපස්සාසනිරොධොති එවං පස්සන්තො ‘‘වයධම්මානුපස්සී ¶ වා කායස්මිං විහරතී’’ති වුච්චති. සමුදයවයධම්මානුපස්සී වාති කාලෙන සමුදයං, කාලෙන වයං අනුපස්සන්තො. අත්ථි කායොති වා පනස්සාති කායොව අත්ථි, න සත්තො, න පුග්ගලො, න ඉත්ථී, න පුරිසො, න අත්තා, න අත්තනියං, නාහං, න මම, න කොචි, න කස්සචීති එවමස්ස සති පච්චුපට්ඨිතා හොති.

යාවදෙවාති පයොජනපරිච්ඡෙදවවත්ථාපනමෙතං. ඉදං වුත්තං හොති – යා සති පච්චුපට්ඨිතා හොති, සා න අඤ්ඤත්ථාය. අථ ඛො යාවදෙව ඤාණමත්තාය අපරාපරං උත්තරුත්තරි ඤාණපමාණත්ථාය චෙව සතිපමාණත්ථාය ච, සතිසම්පජඤ්ඤානං වුඩ්ඪත්ථායාති අත්ථො. අනිස්සිතො ච විහරතීති තණ්හානිස්සයදිට්ඨිනිස්සයානං වසෙන අනිස්සිතො විහරති. න ච කිඤ්චි ලොකෙ උපාදියතීති ලොකස්මිං කිඤ්චි රූපං වා…පෙ… විඤ්ඤාණං වා ‘‘අයං මෙ අත්තා වා අත්තනියං වා’’ති න ගණ්හාති. එවම්පීති උපරිඅත්ථං උපාදාය සම්පිණ්ඩනත්ථො පිකාරො. ඉමිනා පන පදෙන භගවා ආනාපානපබ්බදෙසනං නිය්යාතෙත්වා දස්සෙති.

තත්ථ අස්සාසපස්සාසපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චං, තස්සා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, දුක්ඛපරිජානනො සමුදයපජහනො නිරොධාරම්මණො අරියමග්ගො මග්ගසච්චං. එවං චතුසච්චවසෙන උස්සක්කිත්වා නිබ්බුතිං පාපුණාතීති ඉදමෙකස්ස අස්සාසපස්සාසවසෙන අභිනිවිට්ඨස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛන්ති.

108. එවං අස්සාසපස්සාසවසෙන කායානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි ඉරියාපථවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ කාමං සොණසිඞ්ගාලාදයොපි ගච්ඡන්තා ‘‘ගච්ඡාමා’’ති ජානන්ති. න පනෙතං එවරූපං ජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවරූපඤ්හි ජානනං සත්තූපලද්ධිං න පජහති ¶ ¶ , අත්තසඤ්ඤං න උග්ඝාටෙති ¶ , කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොති. ඉමස්ස පන භික්ඛුනො ජානනං සත්තූපලද්ධිං පජහති, අත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානඤ්චෙව සතිපට්ඨානභාවනා ච හොති. ඉදඤ්හි ‘‘කො ගච්ඡති, කස්ස ගමනං, කිං කාරණා ගච්ඡතී’’ති එවං සම්පජානනං සන්ධාය වුත්තං. ඨානාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ කො ගච්ඡතීති න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා ගච්ඡති. කස්ස ගමනන්ති න කස්සචි සත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා ගමනං. කිං කාරණා ගච්ඡතීති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන ගච්ඡති. තස්මා එස එවං පජානාති ‘‘ගච්ඡාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකලකායස්ස පුරතො අභිනීහාරො ගමනන්ති වුච්චති. ඨානාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්රාපි හි ‘‘තිට්ඨාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකලකායස්ස කොටිතො පට්ඨාය උස්සිතභාවො ඨානන්ති වුච්චති. ‘‘නිසීදාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන හෙට්ඨිමකායස්ස සමිඤ්ජනං උපරිමකායස්ස උස්සිතභාවො නිසජ්ජාති වුච්චති. ‘‘සයාමී’’ති චිත්තං උප්පජ්ජති, තං වායං ජනෙති, වායො විඤ්ඤත්තිං ජනෙති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන සකලසරීරස්ස තිරියතො පසාරණං සයනන්ති වුච්චතීති.

තස්ස එවං පජානතො එවං හොති ‘‘සත්තො ගච්ඡති සත්තො තිට්ඨතී’’ති වුච්චති. අත්ථි පන කොචි සත්තො ගච්ඡන්තො වා ඨිතො වා නත්ථි. යථා පන ‘‘සකටං ගච්ඡති සකටං තිට්ඨතී’’ති වුච්චති, න ච කිඤ්චි සකටං නාම ගච්ඡන්තං වා තිට්ඨන්තං වා අත්ථි. චත්තාරො පන ගොණෙ යොජෙත්වා ඡෙකම්හි සාරථිම්හි පාජෙන්තෙ ‘‘සකටං ගච්ඡති සකටං තිට්ඨතී’’ති වොහාරමත්තමෙව හොති, එවමෙව අජානනට්ඨෙන සකටං විය කායො. ගොණා විය චිත්තජවාතා. සාරථි විය චිත්තං. ගච්ඡාමි තිට්ඨාමීති චිත්තෙ උප්පන්නෙ වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන ගමනාදීනි පවත්තන්ති. තතො ‘‘සත්තො ගච්ඡති, සත්තො ¶ තිට්ඨති, අහං ගච්ඡාමි, අහං තිට්ඨාමී’’ති වොහාරමත්තං හොතීති. තෙනාහ –

‘‘නාවා ¶ ¶ මාලුතවෙගෙන, ජියාවෙගෙන තෙජනං;

යථා යාති තථා කායො, යාති වාතාහතො අයං.

යන්තං සුත්තවසෙනෙව, චිත්තසුත්තවසෙනිදං;

පයුත්තං කායයන්තම්පි, යාති ඨාති නිසීදති.

කො නාම එත්ථ සො සත්තො, යො විනා හෙතුපච්චයෙ;

අත්තනො ආනුභාවෙන, තිට්ඨෙ වා යදි වා වජෙ’’ති.

තස්මා එවං හෙතුපච්චයවසෙනෙව පවත්තානි ගමනාදීනි සල්ලක්ඛෙන්තො එස ගච්ඡන්තො වා ගච්ඡාමීති පජානාති, ඨිතො වා, නිසින්නො වා, සයානො වා සයානොම්හීති පජානාතීති වෙදිතබ්බො.

යථා යථා වා පනස්ස කායො පණිහිතො හොති, තථා තථා නං පජානාතීති සබ්බසඞ්ගාහිකවචනමෙතං. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන යෙන වා ආකාරෙන තස්ස කායො ඨිතො හොති, තෙන තෙන නං පජානාති. ගමනාකාරෙන ඨිතං ගච්ඡතීති පජානාති. ඨානනිසජ්ජාසයනාකාරෙන ඨිතං සයානොති පජානාතීති.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං අත්තනො වා චතුඉරියාපථපරිග්ගණ්හනෙන කායෙ කායානුපස්සී විහරති. බහිද්ධා වාති පරස්ස වා චතුඉරියාපථපරිග්ගණ්හනෙන. අජ්ඣත්තබහිද්ධා වාති කාලෙන අත්තනො, කාලෙන පරස්ස චතුඉරියාපථපරිග්ගණ්හනෙන කායෙ කායානුපස්සී විහරති. සමුදයධම්මානුපස්සී වාතිආදීසු පන ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.49) නයෙන පඤ්චහාකාරෙහි රූපක්ඛන්ධස්ස සමුදයො ච වයො ච නීහරිතබ්බො. තඤ්හි සන්ධාය ඉධ ‘‘සමුදයධම්මානුපස්සී වා’’තිආදි වුත්තං. අත්ථි කායොති වා පනස්සාතිආදි වුත්තසදිසමෙව.

ඉධ පන චතුඉරියාපථපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චං, තස්සා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං ¶ , උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, දුක්ඛපරිජානනො සමුදයපජහනො නිරොධාරම්මණො අරියමග්ගො මග්ගසච්චං. එවං ¶ චතුසච්චවසෙන උස්සක්කිත්වා නිබ්බුතිං පාපුණාතීති ඉදමෙකස්ස චතූඉරියාපථපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛන්ති.

109. එවං ¶ ඉරියාපථවසෙන කායානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි චතුසම්පජඤ්ඤවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙති එත්ථ තාව අභික්කන්තං වුච්චති ගමනං. පටික්කන්තං නිවත්තනං. තදුභයම්පි චතූසු ඉරියාපථෙසු ලබ්භති. ගමනෙ තාව පුරතො කායං අභිහරන්තො අභික්කමති නාම. පටිනිවත්තෙන්තො පටික්කමති නාම. ඨානෙපි ඨිතකොව කායං පුරතො ඔනාමෙන්තො අභික්කමති නාම. පච්ඡතො අපනාමෙන්තො පටික්කමති නාම. නිසජ්ජායපි නිසින්නකොව ආසනස්ස පුරිමඅඞ්ගාභිමුඛො සංසරන්තො අභික්කමති නාම. පච්ඡිමඅඞ්ගප්පදෙසං පච්ඡා සංසරන්තො පටික්කමති නාම. නිපජ්ජායපි එසෙව නයො.

සම්පජානකාරී හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී, සම්පජඤ්ඤමෙව වා කාරී. සො හි අභික්කන්තාදීසු සම්පජඤ්ඤං කරොතෙව, න කත්ථචි සම්පජඤ්ඤවිරහිතො හොති. තත්ථ සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං. තත්ථ අභික්කමනචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අගන්ත්වා ‘‘කිං නු මෙ එත්ථ ගතෙන අත්ථො අත්ථි නත්ථී’’ති අත්ථානත්ථං පරිග්ගණ්හිත්වා අත්ථපරිග්ගහණං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ ච අත්ථොති චෙතියදස්සනබොධිදස්සනසඞ්ඝදස්සනථෙරදස්සනඅසුභදස්සනාදිවසෙන ධම්මතො වඩ්ඪි. චෙතියං වා බොධිං වා දිස්වාපි හි බුද්ධාරම්මණං සඞ්ඝදස්සනෙන සඞ්ඝාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. ථෙරෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදෙ පතිට්ඨාය අසුභං දිස්වා තත්ථ පඨමජ්ඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව ඛයවයතො සම්මසන්තො අරහත්තං පාපුණාති. තස්මා එතෙසං දස්සනං සාත්ථකං. කෙචි පන ‘‘ආමිසතොපි වඩ්ඪි අත්ථොයෙව, තං නිස්සාය බ්රහ්මචරියානුග්ගහාය පටිපන්නත්තා’’ති වදන්ති.

තස්මිං ¶ පන ගමනෙ සප්පායාසප්පායං පරිග්ගණ්හිත්වා සප්පායපරිග්ගහණං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. සෙය්යථිදං, චෙතියදස්සනං තාව සාත්ථකං. සචෙ පන චෙතියස්ස ¶ මහාපූජාය දසද්වාදසයොජනන්තරෙ පරිසා සන්නිපතන්ති. අත්තනො විභවානුරූපං ඉත්ථියොපි පුරිසාපි අලඞ්කතප්පටියත්තා චිත්තකම්මරූපකානි විය සඤ්චරන්ති. තත්ර චස්ස ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ ¶ ලොභො, අනිට්ඨෙ පටිඝො, අසමපෙක්ඛනෙ මොහො උප්පජ්ජති, කායසංසග්ගාපත්තිං වා ආපජ්ජති, ජීවිතබ්රහ්මචරියානං වා අන්තරායො හොති, එවං තං ඨානං අසප්පායං හොති. වුත්තප්පකාරඅන්තරායාභාවෙ සප්පායං. බොධිදස්සනෙපි එසෙව නයො. සඞ්ඝදස්සනම්පි සාත්ථං. සචෙ පන අන්තොගාමෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා සබ්බරත්තිං ධම්මස්සවනං කාරෙන්තෙසු මනුස්සෙසු වුත්තප්පකාරෙනෙව ජනසන්නිපාතො චෙව අන්තරායො ච හොති, එවං තං ඨානං අසප්පායං. අන්තරායාභාවෙ සප්පායං. මහාපරිසපරිවාරානං ථෙරානං දස්සනෙපි එසෙව නයො.

අසුභදස්සනම්පි සාත්ථං. තදත්ථදීපනත්ථඤ්ච ඉදං වත්ථු – එකො කිර දහරභික්ඛු සාමණෙරං ගහෙත්වා දන්තකට්ඨත්ථාය ගතො. සාමණෙරො මග්ගා ඔක්කමිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අසුභං දිස්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තීණි ඵලානි සච්ඡිකත්වා උපරිමග්ගත්ථාය කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨාසි. දහරො තං අපස්සන්තො ‘‘සාමණෙරා’’ති පක්කොසි. සො ‘‘මයා පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුනා සද්ධිං ද්වෙ කථා නාම න කථිතපුබ්බා. අඤ්ඤස්මිම්පි දිවසෙ උපරිවිසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති පටිවචනං අදාසි. එහීති ච වුත්තෙ එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමිනා තාව මග්ගෙන ගන්ත්වා මයා ඨිතොකාසෙ මුහුත්තං පුරත්ථාභිමුඛො ඨත්වා ඔලොකෙථා’’ති ආහ. සො තථා කත්වා තෙන පත්තවිසෙසමෙව පාපුණි. එවං එකං අසුභං ද්වින්නං ජනානං අත්ථාය ජායති. එවං සාත්ථම්පි පනෙතං පුරිසස්ස මාතුගාමාසුභං අසප්පායං. මාතුගාමස්ස ච පුරිසාසුභං සභාගමෙව සප්පායන්ති එවං සප්පායපරිග්ගහණං සප්පායසම්පජඤ්ඤං නාම.

එවං පරිග්ගහිතසාත්ථසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චිත්තරුචිතකම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචරං උග්ගහෙත්වා භික්ඛාචාරගොචරෙ තං ගහෙත්වා ගමනං ගොචරසම්පජඤ්ඤං නාම. තස්සාවිභාවත්ථං ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං. ඉධෙකච්චො භික්ඛු හරති න පච්චාහරති ¶ , එකච්චො න හරති පච්චාහරති ¶ , එකච්චො නෙව ¶ හරති න පච්චාහරති, එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ච.

තත්ථ යො භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙත්වා තථා රත්තියා පඨමං යාමං මජ්ඣිමෙ යාමෙ සෙය්යං කප්පෙත්වා පච්ඡිමයාමෙපි නිසජ්ජාචඞ්කමෙහි වීතිනාමෙත්වා පගෙව චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං අභිසිඤ්චිත්වා පානීයං පරිභොජනීයං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි සබ්බානි ඛන්ධකවත්තානි සමාදාය වත්තති. සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා ද්වෙ තයො පල්ලඞ්කෙ උසුමං ගාහාපෙන්තො කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය උට්ඨහිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව පත්තචීවරමාදාය සෙනාසනතො නික්ඛමිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා සචෙ බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානං හොති, තං අවිස්සජ්ජෙත්වාව චෙතියඞ්ගණං පවිසති. අඤ්ඤං චෙ කම්මට්ඨානං හොති, සොපානපාදමූලෙ ඨත්වා හත්ථෙන ගහිතභණ්ඩං විය තං ඨපෙත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චෙතියඞ්ගණං ආරුය්හ මහන්තං චෙතියං චෙ, තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. ඛුද්දකං චෙතියං චෙ, තථෙව පදක්ඛිණං කත්වා අට්ඨසු ඨානෙසු වන්දිතබ්බං. චෙතියං වන්දිත්වා බොධියඞ්ගණං පත්තෙනාපි බුද්ධස්ස භගවතො සම්මුඛා විය නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා බොධි වන්දිතබ්බො. සො එවං චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා පටිසාමිතට්ඨානං ගන්ත්වා පටිසාමිතභණ්ඩකං හත්ථෙන ගණ්හන්තො විය නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගාමසමීපෙ කම්මට්ඨානසීසෙනෙව චීවරං පාරුපිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති.

අථ නං මනුස්සා දිස්වා ‘‘අය්යො නො ආගතො’’ති පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආසනසාලායං වා ගෙහෙ වා නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා යාව භත්තං න නිට්ඨාති, තාව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා පුරතො නිසීදිත්වා පඤ්හං වා පුච්ඡන්ති, ධම්මං වා සොතුකාමා හොන්ති. සචෙපි න කථාපෙන්ති, ජනසඞ්ගහත්ථං ධම්මකථා නාම කාතබ්බායෙවාති අට්ඨකථාචරියා වදන්ති. ධම්මකථා හි කම්මට්ඨානවිනිමුත්තා නාම නත්ථි ¶ . තස්මා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ධම්මං කථෙත්වා කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං කත්වා නිවත්තියමානෙහිපි මනුස්සෙහි අනුගතොව ගාමතො නික්ඛමිත්වා තත්ථෙව නිවත්තෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජති. අථ නං පුරෙතරං ¶ නික්ඛමිත්වා බහිගාමෙ ¶ කතභත්තකිච්චා සාමණෙරදහරභික්ඛූ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරමස්ස ගණ්හන්ති.

පොරාණා භික්ඛූ කිර ‘‘න අම්හාකං උපජ්ඣායො ආචරියො’’ති මුඛං උල්ලොකෙත්වා වත්තං කරොන්ති. සම්පත්තපරිච්ඡෙදෙනෙව කරොන්ති. තෙ තං පුච්ඡන්ති ‘‘භන්තෙ, එතෙ මනුස්සා තුම්හාකං කිං හොන්ති මාතුපක්ඛතො සම්බන්ධා පිතිපක්ඛතො’’ති. කිං දිස්වා පුච්ඡථාති. තුම්හෙසු එතෙසං පෙමං බහුමානන්ති. ආවුසො, යං මාතාපිතූහිපි දුක්කරං, තං එතෙ අම්හාකං කරොන්ති, පත්තචීවරම්පි නො එතෙසං සන්තකමෙව, එතෙසං ආනුභාවෙන නෙව භයෙ භයං, න ඡාතකෙ ඡාතකං ජානාම, එදිසා නාම අම්හාකං උපකාරිනො නත්ථීති තෙසං ගුණෙ කථෙන්තො ගච්ඡති, අයං වුච්චති හරති න පච්චාහරතීති.

යස්ස පන පගෙව වුත්තප්පකාරං වත්තපටිපත්තිං කරොන්තස්ස කම්මජතෙජො පජ්ජලති, අනුපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා උපාදින්නකං ගණ්හාති, සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, කම්මට්ඨානවීථිං නාරොහති, සො පගෙව පත්තචීවරමාදාය වෙගසාව චෙතියං වන්දිත්වා ගොරූපානං නික්ඛමනවෙලායමෙව ගාමං යාගුභික්ඛාය පවිසිත්වා යාගුං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පිවති. අථස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං අජ්ඣොහරණමත්තෙනෙව කම්මජතෙජො උපාදින්නකං මුඤ්චිත්වා අනුපාදින්නකං ගණ්හාති. ඝටසතෙන න්හාතො විය තෙජොධාතුපරිළාහනිබ්බාපනං පත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන යාගුං පරිභුඤ්ජිත්වා පත්තඤ්ච මුඛඤ්ච ධොවිත්වා අන්තරාභත්තෙ කම්මට්ඨානං මනසිකත්වා අවසෙසට්ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා කම්මට්ඨානසීසෙන ආහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං උපට්ඨහමානං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාව ආගච්ඡති, අයං වුච්චති න හරති පච්චාහරතීති. එදිසා ච භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා ¶ නාම ගණනපථං වීතිවත්තා, සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලායං න තං ආසනං අත්ථි, යත්ථ යාගුං පිවිත්වා අරහත්තප්පත්තභික්ඛූ නත්ථීති.

යො පන පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො, සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛිලවිනිබන්ධචිත්තො විහරන්තො ‘‘කම්මට්ඨානං නාම අත්ථී’’තිපි සඤ්ඤං අකත්වා ගාමං ¶ පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනනුලොමිකෙන ගිහිසංසග්ගෙන සංසට්ඨො චරිත්වා ච භුඤ්ජිත්වා ච තුච්ඡො නික්ඛමති, අයං වුච්චති නෙව හරති න පච්චාහරතීති.

යො ¶ පනායං හරති ච පච්චාහරති චාති වුත්තො, සො ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙන වෙදිතබ්බො. අත්තකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති, ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ඨා න භයට්ටා න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා, තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, ඨානෙ, නිසජ්ජායං, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසං සයනෙයෙව නිග්ගණ්හථාති. තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති. තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නවිතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ඔක්කමති. තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති සොයෙව නයො. අරියභූමිං ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති. න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති. උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තෙත්වා පුරිමපදෙසං යෙව එති ආළින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.

සො කිර එකූනවීසතිවස්සානි ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො එව විහාසි. මනුස්සාපි ¶ සුදං අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි ච කරොන්තා ථෙරං තථාගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති. කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තචිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තප්පත්තදිවසෙයෙවස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි. චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං අගමංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසීමහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො ඔභාසො’’ති ¶ . ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති මණිඔභාසොපී’’ති එවමාදිමාහ. තතො ¶ පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙති නිබද්ධො ආමාති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි කාලවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය ච.

සොපි කිර ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො පඨමං තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමීති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමනමෙව අධිට්ඨාසි. පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො වියුත්තෙන උද්ධතෙ පටිනිවත්තන්තො ගාමස්ස සමීපං ගන්ත්වා ‘‘ගාවී නු පබ්බජිතො නූ’’ති ආසඞ්කනීයපදෙසෙ ඨත්වා චීවරං පාරුපිත්වා කච්ඡකන්තරතො උදකෙන පත්තං ධොවිත්වා උදකගණ්ඩූසං කරොති. කිං කාරණා? මා මෙ භික්ඛං දාතුං වන්දිතුං වා ආගතෙ මනුස්සෙ දීඝායුකා හොථාති වචනමත්තෙනාපි කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසීති. අජ්ජ, භන්තෙ, කතිමීති දිවසං වා භික්ඛුගණනං වා පඤ්හෙ වා පුච්ඡිතො පන උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙසි. සචෙ දිවසාදිපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලාය ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව යාති කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතපඤ්ඤාසභික්ඛූ විය.

තෙ කිර ආසාළ්හීපුණ්ණමායං කතිකවත්තං අකංසු ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං න ආලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු. දිවසාදීසු ¶ පුච්ඡිතෙසු වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනං දිස්වා ජානිංසු, ‘‘අජ්ජෙකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති. එවඤ්ච චින්තෙසුං ‘‘කිං නු ඛො එතෙ අම්හෙහියෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති, උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි, යදි අඤ්ඤමඤ්ඤං න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති, එථ නෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සබ්බෙ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්ඤාසාය භික්ඛුසු ද්වෙපි භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො යො තෙසු චක්ඛුමා පුරිසො, සො ආහ ‘‘න භො කලහකාරකානං ඔකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨපිතං පානීයං පරිභොජනීය’’න්ති. තෙ තතොව නිවත්තා, තෙපි භික්ඛූ අන්තොතෙමාසෙයෙව අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාලවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතභික්ඛූ විය ¶ ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ¶ පත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරමානො න තුරිතතුරිතො විය ජවෙන ගච්ඡති. න හි ජවෙන පිණ්ඩපාතියධුතඞ්ගං නාම කිඤ්චි අත්ථි. විසමභූමිභාගප්පත්තං පන උදකසකටං විය නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච තං දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා අන්තොගාමෙ වා බහිගාමෙ වා විහාරමෙව වා ආගන්ත්වා යථාඵාසුකෙ පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨාපෙත්වා අක්ඛබ්භඤ්ජනවණලෙපනපුත්තමංසූපමාවසෙන නං පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය න මදාය න මණ්ඩනාය න විභූසනාය. භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං භත්තකිලමථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා යථා පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං. යථා පුරිමයාමං, එවං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානමෙව මනසි කරොති, අයං වුච්චති හරති ච පච්චාහරති චාති.

ඉදං ¶ පන හරණපච්චාහරණසඞ්ඛාතං ගතපච්චාගතිකවත්තං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති. පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ මජ්ඣිමවයෙ. නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ පච්ඡිමවයෙ. නො චෙ පච්ඡිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ. නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ දෙවපුත්තො හුත්වා. නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ නිබ්බත්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති. නො චෙ පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකරොති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො වා හොති සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො දාරුචීරියො, මහාපඤ්ඤො වා සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තො, මහිද්ධිකො වා සෙය්යථාපි ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානො, ධුතඞ්ගධරො වා සෙය්යථාපි ථෙරො මහාකස්සපො, දිබ්බචක්ඛුකො වා සෙය්යථාපි ථෙරො අනුරුද්ධො, විනයධරො වා සෙය්යථාපි ථෙරො උපාලි, ධම්මකථිකො වා සෙය්යථාපි ථෙරො පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තො, ආරඤ්ඤිකො වා සෙය්යථාපි ථෙරො රෙවතො, බහුස්සුතො වා සෙය්යථාපි ථෙරො ආනන්දො, සික්ඛාකාමො වා සෙය්යථාපි ථෙරො රාහුලො බුද්ධපුත්තොති. ඉති ඉමස්මිං චතුක්කෙ ය්වායං හරති ච පච්චාහරති ච, තස්ස ගොචරසම්පජඤ්ඤං සිඛාපත්තං හොති.

අභික්කමාදීසු ¶ පන අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. තං එවං වෙදිතබ්බං – ඉධ භික්ඛු අභික්කමන්තො ¶ වා පටික්කමන්තො වා යථා අන්ධපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු ‘‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා ‘‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා සම්මුය්හන්ති. තථා අසම්මුය්හන්තො ‘‘අභික්කමාමී’’ති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති, ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිසඞ්ඝාතො අභික්කමති, තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපාදුද්ධරණෙ පථවීධාතු ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො, තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු. වොස්සජ්ජනෙ තෙජොවායොධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො. තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනෙසු. තත්ථ උද්ධරණෙ පවත්තා ¶ රූපාරූපධම්මා අතිහරණං න පාපුණන්ති. තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං, වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං, වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං, සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුම්භනං න පාපුණන්ති. තත්ථ තත්ථෙව පබ්බං පබ්බං සන්ධි සන්ධි ඔධි ඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලානි විය පටපටායන්තා භිජ්ජන්ති. තත්ථ කො එකො අභික්කමති? කස්ස වා එකස්ස අභික්කමනං? පරමත්ථතො හි ධාතූනංයෙව ගමනං, ධාතූනං ඨානං, ධාතූනං නිසජ්ජනං, ධාතූනං සයනං, තස්මිං තස්මිඤ්හි කොට්ඨාසෙ සද්ධිං රූපෙන –

අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣති;

අවීචිමනුසම්බන්ධො, නදීසොතොව වත්තතීති.

එවං අභික්කමාදීසු අසම්මුය්හනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාමාති;

නිට්ඨිතො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ සම්පජානකාරී හොතීති පදස්ස අත්ථො;

ආලොකිතෙ විලොකිතෙති එත්ථ පන ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛනං. විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛනං. අඤ්ඤානිපි හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛනවසෙන ඔලොකිතඋල්ලොකිතාපලොකිතානි නාම ¶ හොන්ති, තානි ඉධ න ගහිතානි. සාරුප්පවසෙන පන ඉමානෙව ද්වෙ ගහිතානි, ඉමිනා වා මුඛෙන සබ්බානිපි තානි ගහිතානෙවාති.

තත්ථ ¶ ‘‘ආලොකෙස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව අනොලොකෙත්වා අත්ථපරිග්ගහණං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තං ආයස්මන්තං නන්දං කායසක්ඛිං කත්වා වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පුරත්ථිමා දිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසා සමන්නාහරිත්වා නන්දො පුරත්ථිමං දිසං ආලොකෙති, එවං මෙ පුරත්ථිමං දිසං ආලොකයතො න අභිජ්ඣාදොමනස්සා පාපකා අකුසලා ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුන්ති ඉති සො තත්ථ සම්පජානො හොති, සචෙ, භික්ඛවෙ, නන්දස්ස පච්ඡිමා දිසා, උත්තරා දිසා, දක්ඛිණා දිසා, උද්ධං, අධො, අනුදිසා ආලොකෙතබ්බා හොති, සබ්බං චෙතසො සමන්නාහරිත්වා නන්දො අනුදිසං ආලොකෙති. එවං මෙ අනුදිසං ආලොකයතො…පෙ… සම්පජානො හොතී’’ති (අ. නි. 8.9).

අපිච ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තචෙතියදස්සනාදිවසෙනෙව සාත්ථකතා ච සප්පායතා ච වෙදිතබ්බා. කම්මට්ඨානස්ස පන අවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤං. තස්මා ඛන්ධධාතුආයතනකම්මට්ඨානිකෙහි අත්තනො කම්මට්ඨානවසෙනෙව, කසිණාදිකම්මට්ඨානිකෙහි ¶ වා පන කම්මට්ඨානසීසෙනෙව ආලොකනවිලොකනං කාතබ්බං. අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම ආලොකෙතා වා විලොකෙතා වා නත්ථි, ආලොකෙස්සාමීති පන චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු විඤ්ඤත්තිං ජනයමානා උප්පජ්ජති. ඉති චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනෙව හෙට්ඨිමං අක්ඛිදලං අධො සීදති, උපරිමං උද්ධං ලඞ්ඝෙති, කොචි යන්තකෙන විවරන්තො නාම නත්ථි, තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධෙන්තං උප්පජ්ජතීති. එවං සම්පජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාම.

අපිච මූලපරිඤ්ඤාආගන්තුකතාවකාලිකභාවවසෙනපෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. මූලපරිඤ්ඤාවසෙන තාව –

භවඞ්ගාවජ්ජනඤ්චෙව, දස්සනං සම්පටිච්ඡනං;

සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනං, ජවනං භවති සත්තමං.

තත්ථ භවඞ්ගං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගකිච්චං සාධයමානං පවත්තති, තං ආවට්ටෙත්වා කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ දස්සනකිච්චං සාධයමානං ¶ , තන්නිරොධා විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බපනකිච්චං සාධයමානා, තන්නිරොධා සත්තක්ඛත්තුං ජවනං ජවති. තත්ථ පඨමජවනෙපි ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං න හොති. දුතියජවනෙපි…පෙ… සත්තමජවනෙපි. එතෙසු පන යුද්ධමණ්ඩලෙ යොධෙසු විය හෙට්ඨුපරියවසෙන භිජ්ජිත්වා පතිතෙසු ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති රජ්ජනාදිවසෙන ආලොකිතවිලොකිතං හොති. එවං තාවෙත්ථ මූලපරිඤ්ඤාවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

චක්ඛුද්වාරෙ පන රූපෙ ආපාථගතෙ භවඞ්ගචලනතො උද්ධං සකකිච්චං නිප්ඵාදනවසෙන ආවජ්ජනාදීසු උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙසු අවසානෙ ජවනං උප්පජ්ජති. තං පුබ්බෙ උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ආගන්තුකපුරිසො විය හොති. තස්ස යථා පරගෙහෙ කිඤ්චි යාචිතුං පවිට්ඨස්ස ආගන්තුකපුරිසස්ස ගෙහසාමිකෙසු තුණ්හීමාසිනෙසු ආණාකරණං න යුත්තං. එවං ආවජ්ජනාදීනං ගෙහභූතෙ චක්ඛුද්වාරෙ ¶ ආවජ්ජනාදීසුපි අරජ්ජන්තෙසු අදුස්සන්තෙසු අමුය්හන්තෙසු ච රජ්ජනදුස්සනමුය්හනං අයුත්තන්ති එවං ආගන්තුකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

යානි පන තානි චක්ඛුද්වාරෙ වොට්ඨබ්බපනපරියොසානානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, තානි සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං න පස්සන්තීති ඉත්තරානි තාවකාලිකානි හොන්ති. තත්ථ යථා එකස්මිං ඝරෙ සබ්බෙසු මානුසකෙසු මතෙසු අවසෙසස්ස එකස්ස තඞ්ඛණෙඤ්ඤෙව මරණධම්මස්ස න යුත්තා නච්චගීතාදීසු අභිරති නාම, එවමෙව එකද්වාරෙ සසම්පයුත්තෙසු ආවජ්ජනාදීසු තත්ථ තත්ථෙව මතෙසු අවසෙසස්ස තඞ්ඛණෙඤ්ඤෙව මරණධම්මස්ස ජවනස්සාපි රජ්ජනදුස්සනමුය්හනවසෙන අභිරති නාම න යුත්තාති එවං තාවකාලිකභාවවසෙන අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපෙතං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි චක්ඛු චෙව රූපඤ්ච රූපක්ඛන්ධො, දස්සනං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සාදිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. එවමෙතෙසං ¶ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං ¶ පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති? තථා චක්ඛු චක්ඛායතනං, රූපං රූපායතනං, දස්සනං මනායතනං, වෙදනාදයො සම්පයුත්තධම්මා ධම්මායතනං. එවමෙතෙසං චතුන්නං ආයතනානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති? තථා චක්ඛු චක්ඛුධාතු, රූපං රූපධාතු, දස්සනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු, තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයො ධම්මධාතු. එවමෙතාසං චතුන්නං ධාතූනං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙති? තථා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපං ආරම්මණපච්චයො, ආවජ්ජනං අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතපච්චයො, ආලොකො උපනිස්සයපච්චයො වෙදනාදයො සහජාතපච්චයො. එවමෙතෙසං පච්චයානං සමවායෙ ආලොකනවිලොකනං පඤ්ඤායති. තත්ථ කො එකො ආලොකෙති, කො විලොකෙතීති? එවමෙත්ථ ඛන්ධායතනධාතුපච්චයපච්චවෙක්ඛණවසෙනපි ¶ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනපසාරණෙ. තත්ථ චිත්තවසෙනෙව සමිඤ්ජනපසාරණං අකත්වා හත්ථපාදානං සමිඤ්ජනපසාරණපච්චයා අත්ථානත්ථං පරිග්ගහෙත්වා අත්ථපරිග්ගහණං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. තත්ථ හත්ථපාදෙ අතිචිරං සමිඤ්ජෙත්වා පසාරෙත්වා එව වා ඨිතස්ස ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං න ලභති, කම්මට්ඨානං පරිපතති, විසෙසං නාධිගච්ඡති. කාලෙ සමිඤ්ජෙන්තස්ස කාලෙ පසාරෙන්තස්ස පන තා වෙදනා න උප්පජ්ජන්ති, චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං ඵාතිං ගච්ඡති, විසෙසමධිගච්ඡතීති එවං අත්ථානත්ථපරිග්ගහණං වෙදිතබ්බං.

අත්ථෙ පන සතිපි සප්පායාසප්පායං පරිග්ගණ්හිත්වා සප්පායපරිග්ගහණං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. තත්රායං නයො – මහාචෙතියඞ්ගණෙ කිර දහරභික්ඛූ සජ්ඣායං ගණ්හන්ති. තෙසං පිට්ඨිපස්සෙ දහරභික්ඛුනියො ධම්මං සුණන්ති. තත්රෙකො දහරො හත්ථං පසාරෙන්තො කායසංසග්ගං පත්වා තෙනෙව කාරණෙන ගිහී ජාතො. අපරොපි භික්ඛු පාදං පසාරෙන්තො අග්ගිම්හි පසාරෙසි, අට්ඨිං ආහච්ච පාදො ඣායි. අපරො වම්මිකෙ පසාරෙසි, සො ආසීවිසෙන දට්ඨො. අපරො චීවරකුටිදණ්ඩකෙ පසාරෙසි, තං මණිසප්පො ¶ ඩංසි. තස්මා එවරූපෙ අසප්පායෙ අපසාරෙත්වා සප්පායෙ පසාරෙතබ්බං. ඉදමෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං.

ගොචරසම්පජඤ්ඤං ¶ පන මහාථෙරවත්ථුනා දීපෙතබ්බං – මහාථෙරො කිර දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො අන්තෙවාසිකෙහි සද්ධිං කථයමානො සහසා හත්ථං සමිඤ්ජෙත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජෙසි. තං අන්තෙවාසිකා පුච්ඡිංසු ‘‘කස්මා භන්තෙ සහසා හත්ථං සමිඤ්ජෙත්වා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සණිකං සමිඤ්ජයිත්ථා’’ති. යතො පට්ඨායාහං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං මනසිකාතුං ආරද්ධො, න මෙ කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා හත්ථො සමිඤ්ජිතපුබ්බො, ඉදානි පන තුම්හෙහි සද්ධිං කථයමානෙන කම්මට්ඨානං මුඤ්චිත්වා සමිඤ්ජිතො, තස්මා පුන යථාඨානෙ ඨපෙත්වා සමිඤ්ජෙසින්ති. සාධු, භන්තෙ, භික්ඛුනා නාම එවරූපෙන ¶ භවිතබ්බන්ති. එවමෙත්ථාපි කම්මට්ඨානාවිජහනමෙව ගොචරසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි සමිඤ්ජෙන්තො වා පසාරෙන්තො වා නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙන පන සුත්තකඩ්ඪනවසෙන දාරුයන්තස්ස හත්ථපාදලළනං විය සමිඤ්ජනපසාරණං හොතීති එවං පරිජානනං පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං නිවාසනපාරුපනවසෙන පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන පරිභොගො ධාරණං නාම. තත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරධාරණෙ තාව නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ච පිණ්ඩාය චරතො ආමිසලාභො ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා නයෙන භගවතා වුත්තප්පකාරොයෙව ච අත්ථො අත්ථො නාම. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

උණ්හපකතිකස්ස පන දුබ්බලස්ස ච චීවරං සුඛුමං සප්පායං. සීතාලුකස්ස ඝනං දුපට්ටං. විපරීතං අසප්පායං. යස්ස කස්සචි ජිණ්ණං අසප්පායමෙව. අග්ගළාදිදානෙ හිස්ස තං පලිබොධකරං හොති. තථා පට්ටුණ්ණදුකූලාදිභෙදං ලොභනීයචීවරං. තාදිසඤ්හි අරඤ්ඤෙ එකකස්ස නිවාසන්තරායකරං ජීවිතන්තරායකරං වාපි හොති. නිප්පරියායෙන පන යං නිමිත්තකම්මාදිමිච්ඡාජීවවසෙන උප්පන්නං, යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං අසප්පායං. විපරීතං සප්පායං ¶ . තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි චීවරං පාරුපන්තො නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ¶ පන චීවරපාරුපනං හොති. තත්ථ චීවරම්පි අචෙතනං, කායොපි අචෙතනො. චීවරං න ජානාති ‘‘මයා කායො පාරුතො’’ති. කායොපි න ජානාති ‘‘අහං චීවරෙන පාරුතො’’ති, ධාතුයොව ධාතුසමූහං පටිච්ඡාදෙන්ති පටපිලොතිකාය පොත්ථකරූපපටිච්ඡාදනෙ විය. තස්මා නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සං. නාගවම්මිකචෙතියරුක්ඛාදීසු ¶ හි කෙචි මාලාගන්ධධූමවත්ථාදීහි සක්කාරං කරොන්ති, කෙචි ගූථමුත්තකද්දමදණ්ඩසත්ථප්පහාරාදීහි අසක්කාරං, න තෙ නාගවම්මිකරුක්ඛාදයො සොමනස්සං වා දොමනස්සං වා කරොන්ති; එවමෙව නෙව සුන්දරං චීවරං ලභිත්වා සොමනස්සං කාතබ්බං, න අසුන්දරං ලභිත්වා දොමනස්සන්ති එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙන පනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

පත්තධාරණෙපි පත්තං සහසාව අග්ගහෙත්වා ඉමං ගහෙත්වා පිණ්ඩාය චරමානො භික්ඛං ලභිස්සාමීති එවං පත්තගහණපච්චයා පටිලභිතබ්බඅත්ථවසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

කිසදුබ්බලසරීරස්ස පන ගරු පත්තො අසප්පායො. යස්ස කස්සචි චතුපඤ්චගණ්ඩිකාහතො දුබ්බිසොධනීයො අසප්පායොව. දුද්ධොතපත්තො හි න වට්ටති, තං ධොවන්තස්සෙව චස්ස පලිබොධො හොති. මණිවණ්ණපත්තො පන ලොභනීයො චීවරෙ වුත්තනයෙනෙව අසප්පායො. නිමිත්තකම්මාදිවසෙන ලද්ධො පන යඤ්චස්ස සෙවමානස්ස අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අයං එකන්තඅසප්පායොව. විපරීතො සප්පායො. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි පත්තං ගණ්හන්තො නත්ථි. වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන පත්තග්ගහණං නාම හොති. තත්ථ පත්තොපි අචෙතනො, හත්ථාපි අචෙතනා. පත්තො න ජානාති ‘‘අහං හත්ථෙහි ගහිතො’’ති. හත්ථාපි න ජානන්ති ‘‘පත්තො අම්හෙහි ගහිතො’’ති. ධාතුයොව ¶ ධාතුසමූහං ගණ්හන්ති සණ්ඩාසෙන අග්ගිවණ්ණපත්තග්ගහණෙ වියාති එවං පවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච යථා ඡින්නහත්ථපාදෙ වණමුඛෙහි පග්ඝරිතපුබ්බලොහිතකිමිකුලෙ නීලමක්ඛිකසම්පරිකිණ්ණෙ අනාථසාලායං නිපන්නෙ අනාථමනුස්සෙ දිස්වා දයාලුකා පුරිසා තෙසං වණපට්ටචොළකානි ¶ චෙව කපාලාදීහි ච භෙසජ්ජානි උපනාමෙන්ති. තත්ථ චොළකානිපි කෙසඤ්චි සණ්හානි, කෙසඤ්චි ථූලානි පාපුණන්ති. භෙසජ්ජකපාලකානිපි කෙසඤ්චි සුසණ්ඨානානි, කෙසඤ්චි දුස්සණ්ඨානානි පාපුණන්ති, න තෙ තත්ථ සුමනා වා දුම්මනා වා හොන්ති. වණප්පටිච්ඡාදනමත්තෙනෙව හි චොළකෙන භෙසජ්ජපටිග්ගහණමත්තෙනෙව ච කපාලකෙන ¶ තෙසමත්ථො, එවමෙව යො භික්ඛු වණචොළකං විය චීවරං, භෙසජ්ජකපාලකං විය පත්තං, කපාලෙ භෙසජ්ජමිව ච පත්තෙ ලද්ධං භික්ඛං සල්ලක්ඛෙති. අයං සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤෙන උත්තමසම්පජානකාරීති වෙදිතබ්බො.

අසිතාදීසු අසිතෙති පිණ්ඩපාතභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජකාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායනෙ. තත්ථ ‘‘නෙව දවායා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො අට්ඨවිධොපි අත්ථො අත්ථො නාම. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. ලූඛපණීතතිත්තමධුරාදීසු පන යෙන භොජනෙන යස්ස අඵාසු හොති, තං තස්ස අසප්පායං. යං පන නිමිත්තකම්මාදිවසෙන පටිලද්ධං, යඤ්චස්ස භුඤ්ජතො අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, තං එකන්තඅසප්පායමෙව. විපරීතං සප්පායං. තස්ස වසෙනෙත්ථ සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ අත්තා නාම කොචි භුඤ්ජකො නත්ථි, වුත්තප්පකාරචිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙනෙව පන පත්තපටිග්ගහණං නාම හොති. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව හත්ථස්ස පත්තෙ ඔතාරණං නාම හොති. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපකරණං ආලොපඋද්ධරණං මුඛවිවරණඤ්ච හොති. න කොචි කුඤ්චිකාය යන්තකෙන ච හනුකට්ඨීනි විවරති, චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව ආලොපස්ස මුඛෙ ඨපනං, උපරිදන්තානං මුසලකිච්චසාධනං, හෙට්ඨාදන්තානං උදුක්ඛලකිච්චසාධනං, ජිව්හාය හත්ථකිච්චසාධනඤ්ච හොති.

ඉති ¶ තං තත්ථ අග්ගජිව්හාය තනුකඛෙළො මූලජිව්හාය බහලඛෙළො මක්ඛෙති. තං හෙට්ඨාදන්තඋදුක්ඛලෙ ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතං ඛෙළඋදකතෙමිතං උපරිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං කොචි කටච්ඡුනා වා දබ්බියා වා අන්තොපවෙසෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුයාව පවිසති. පවිට්ඨං පවිට්ඨං කොචි පලාලසන්ථරං කත්වා ධාරෙන්තො නාම නත්ථි, වායොධාතුවසෙනෙව තිට්ඨති. ඨිතං ඨිතං ¶ කොචි උද්ධනං කත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා පචන්තො නාම නත්ථි, තෙජොධාතුයාව පච්චති. පක්කං පක්කං ¶ කොචි දණ්ඩෙන වා යට්ඨියා වා බහි නීහාරකො නාම නත්ථි, වායොධාතුයෙව නීහරති.

ඉති වායොධාතු අතිහරති ච වීතිහරති ච ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති විසොසෙති ච නීහරති ච. පථවීධාතු ධාරෙති ච පරිවත්තෙති ච සඤ්චුණ්ණෙති ච විසොසෙති ච. ආපොධාතු සිනෙහෙති ච අල්ලත්තඤ්ච අනුපාලෙති. තෙජොධාතු අන්තොපවිට්ඨං පරිපාචෙති. ආකාසධාතු අඤ්ජසො හොති. විඤ්ඤාණධාතු තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගමන්වාය ආභුජතීති එවංපවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අපිච ගමනතො පරියෙසනතො පරිභොගතො ආසයතො නිධානතො අපරිපක්කතො පරිපක්කතො ඵලතො නිස්සන්දතො සම්මක්ඛණතොති එවං දසවිධපටිකූලභාවපච්චවෙක්ඛණතොපෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. විත්ථාරකථා පනෙත්ථ විසුද්ධිමග්ගෙ ආහාරපටිකූලසඤ්ඤානිද්දෙසතො ගහෙතබ්බා.

උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. තත්ථ පත්තකාලෙ උච්චාරපස්සාවං අකරොන්තස්ස සකලසරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, අක්ඛීනි භමන්ති, චිත්තං න එකග්ගං හොති, අඤ්ඤෙ ච රොගා උප්පජ්ජන්ති. කරොන්තස්ස පන සබ්බං තං න හොතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තස්ස වසෙන සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. අට්ඨානෙ උච්චාරපස්සාවං කරොන්තස්ස පන ආපත්ති හොති, අයසො වඩ්ඪති, ජීවිතන්තරායො හොති. පතිරූපෙ ඨානෙ කරොන්තස්ස සබ්බං තං න හොතීති ඉදමෙත්ථ සප්පායං. තස්ස වසෙන සප්පායසම්පජඤ්ඤං, කම්මට්ඨානාවිජහනවසෙනෙව ච ගොචරසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

අබ්භන්තරෙ ¶ අත්තා නාම කොචි උච්චාරපස්සාවං කරොන්තො නත්ථි. චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරෙනෙව පන උච්චාරපස්සාවකම්මං හොති. යථා පන පක්කෙ ගණ්ඩෙ ගණ්ඩභෙදෙන පුබ්බලොහිතං අකාමතාය නික්ඛමති, යථා ච අතිභරිතා උදකභාජනා උදකං අකාමතාය නික්ඛමති, එවං පක්කාසයමුත්තවත්ථීසු සන්නිචිතා උච්චාරපස්සාවා වායුවෙගසමුප්පීළිතා ¶ අකාමතායපි නික්ඛමන්ති. සො පනායං එවං නික්ඛමන්තො උච්චාරපස්සාවො නෙව තස්ස භික්ඛුනො අත්තනො හොති, න පරස්ස. කෙවලං සරීරනිස්සන්දොව ¶ හොති. යථා කිං? යථා උදකකුම්භතො පුරාණඋදකං ඡඩ්ඩෙන්තස්ස නෙව තං අත්තනො හොති, න පරෙසං. කෙවලං පටිජග්ගනමත්තමෙව හොති. එවංපවත්තපටිසඞ්ඛානවසෙනෙත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං.

ගතාදීසු ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය. සුත්තෙති සයනෙ. ජාගරිතෙති ජාගරණෙ. භාසිතෙති කථනෙ. තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ. ‘‘ගච්ඡන්තො වා ගච්ඡාමීති පජානාති, ඨිතො වා ඨිතොම්හීති පජානාති, නිසින්නො වා නිසින්නොම්හීති පජානාති, සයානො වා සයානොම්හීති පජානාතී’’ති ඉමස්මිඤ්හි ඨානෙ අද්ධානඉරියාපථා කථිතා. ‘‘අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙ ආලොකිතෙ විලොකිතෙ සමිඤ්ජිතෙ පසාරිතෙ’’ති ඉමස්මිං මජ්ඣිමා. ‘‘ගතෙ ඨිතෙ නිසින්නෙ සුත්තෙ ජාගරිතෙ’’ති ඉධ පන ඛුද්දකචුණ්ණිකඉරියාපථා කථිතා. තස්මා එතෙසුපි වුත්තනයෙනෙව සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා.

තිපිටකමහාසීවත්ථෙරො පනාහ – යො චිරං ගන්ත්වා වා චඞ්කමිත්වා වා අපරභාගෙ ඨිතො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘චඞ්කමනකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං ගතෙ සම්පජානකාරී නාම. යො සජ්ඣායං වා කරොන්තො පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙන්තො කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො චිරං ඨත්වා අපරභාගෙ නිසින්නො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘ඨිතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං ඨිතෙ සම්පජානකාරී නාම. යො සජ්ඣායාදිකරණවසෙනෙව චිරං නිසීදිත්වා අපරභාගෙ නිපන්නො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘නිසින්නකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං නිසින්නෙ සම්පජානකාරී නාම. යො පන නිපන්නකො සජ්ඣායං වා කරොන්තො කම්මට්ඨානං වා මනසිකරොන්තො නිද්දං ඔක්කමිත්වා අපරභාගෙ වුට්ඨාය ¶ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘සයනකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං සුත්තෙ ජාගරිතෙ ච සම්පජානකාරී නාම. කිරියමයචිත්තානඤ්හි අප්පවත්තං සුත්තං නාම, පවත්තං ජාගරිතං නාමාති. යො පන භාසමානො ‘‘අයං සද්දො නාම ඔට්ඨෙ ච පටිච්ච දන්තෙ ච ජිව්හඤ්ච තාලුඤ්ච පටිච්ච චිත්තස්ස තදනුරූපං පයොගං පටිච්ච ජායතී’’ති සතො සම්පජානො භාසති, චිරං වා පන කාලං සජ්ඣායං වා කත්වා ධම්මං වා කථෙත්වා කම්මට්ඨානං ¶ වා පරිවත්තෙත්වා පඤ්හං වා විස්සජ්ජෙත්වා අපරභාගෙ තුණ්හීභූතො ¶ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘භාසිතකාලෙ උප්පන්නා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා’’ති, අයං භාසිතෙ සම්පජානකාරී නාම. යො තුණ්හීභූතො චිරං ධම්මං වා කම්මට්ඨානං වා මනසිකත්වා අපරභාගෙ ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘තුණ්හීභූතකාලෙ පවත්තා රූපාරූපධම්මා එත්ථෙව නිරුද්ධා, උපාදාරූපපවත්තියා සති භාසති නාම, අසති තුණ්හී භවති නාමා’’ති, අයං තුණ්හීභාවෙ සම්පජානකාරී නාමාති.

තයිදං මහාසීවත්ථෙරෙන වුත්තං අසම්මොහධුරං ඉමස්මිං සතිපට්ඨානසුත්තෙ අධිප්පෙතං. සාමඤ්ඤඵලෙ පන සබ්බම්පි චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං ලබ්භති. තස්මා විසෙසතො එත්ථ අසම්මොහසම්පජඤ්ඤස්සෙව වසෙන සම්පජානකාරිතා වෙදිතබ්බා. සම්පජානකාරී සම්පජානකාරීති ච සබ්බපදෙසු සතිසම්පයුත්තස්සෙව සම්පජඤ්ඤස්ස වසෙනත්ථො වෙදිතබ්බො. විභඞ්ගප්පකරණෙ පන, ‘‘සතො සම්පජානො අභික්කමති, සතො සම්පජානො පටික්කමතී’’ති (විභ. 523) එවමෙතානි පදානි විභත්තානෙව.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං චතුසම්පජඤ්ඤපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා කායෙ, පරස්ස වා කායෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස කායෙ කායානුපස්සී විහරති. ඉධ සමුදයවයධම්මානුපස්සීතිආදීසු රූපක්ඛන්ධස්සෙව සමුදයො ච වයො ච නීහරිතබ්බො. සෙසං වුත්තසදිසමෙව.

ඉධ චතුසම්පජඤ්ඤපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චං, තස්සා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, වුත්තප්පකාරො අරියමග්ගො මග්ගසච්චං. එවං චතුසච්චවසෙන උස්සක්කිත්වා නිබ්බුතිං පාපුණාතීති ඉදමෙකස්ස ¶ චතුසම්පජඤ්ඤපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො වසෙන යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛන්ති.

චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. එවං ¶ චතුසම්පජඤ්ඤවසෙන කායානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි පටිකූලමනසිකාරවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉමමෙව කායන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං සියා, තං සබ්බං සබ්බාකාරෙන විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ කායගතාසතිකම්මට්ඨානෙ වුත්තං. උභතොමුඛාති හෙට්ඨා ච උපරි චාති ද්වීහි මුඛෙහි යුත්තා. නානාවිහිතස්සාති ¶ නානාවිධස්ස.

ඉදං පනෙත්ථ ඔපම්මසංසන්දනං – උභතොමුඛා පුතොළි විය හි චාතුමහාභූතිකො කායො, තත්ථ මිස්සෙත්වා පක්ඛිත්තනානාවිධධඤ්ඤං විය කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, චක්ඛුමා පුරිසො විය යොගාවචරො, තස්ස තං පුතොළිං මුඤ්චිත්වා පච්චවෙක්ඛතො නානාවිධධඤ්ඤස්ස පාකටකාලො විය යොගිනො ද්වත්තිංසාකාරස්ස විභූතාකාරො වෙදිතබ්බො.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං කෙසාදිපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා කායෙ, පරස්ස වා කායෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස කායෙ කායානුපස්සී විහරති, ඉතො පරං වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්හි ඉධ ද්වත්තිංසාකාරපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

පටිකූලමනසිකාරපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

111. එවං පටිකූලමනසිකාරවසෙන කායානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි ධාතුමනසිකාරවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්රායං ඔපම්මසංසන්දනෙන ¶ සද්ධිං අත්ථවණ්ණනා – යථා කොචි ගොඝාතකො වා තස්සෙව වා භත්තවෙතනභතො අන්තෙවාසිකො ගාවිං වධිත්වා විනිවිජ්ඣිත්වා චතස්සො දිසා ගතානං මහාපථානං වෙමජ්ඣට්ඨානසඞ්ඛාතෙ චතුමහාපථෙ කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කත්වා නිසින්නො අස්ස, එවමෙව භික්ඛු චතුන්නං ඉරියාපථානං යෙන කෙනචි ආකාරෙන ¶ ඨිතත්තා යථාඨිතං, යථාඨිතත්තා ච යථාපණිහිතං කායං – ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ පථවීධාතු…පෙ… වායොධාතූ’’ති එවං පච්චවෙක්ඛති.

කිං වුත්තං හොති – යථා ගොඝාතකස්ස ගාවිං පොසෙන්තස්සාපි ආඝාතනං ආහරන්තස්සාපි ආහරිත්වා තත්ථ බන්ධිත්වා ඨපෙන්තස්සාපි වධෙන්තස්සාපි වධිතං මතං පස්සන්තස්සාපි තාවදෙව ගාවීති සඤ්ඤා න අන්තරධායති, යාව නං පදාලෙත්වා බීලසො න විභජති. විභජිත්වා නිසින්නස්ස පන ¶ ගාවීති සඤ්ඤා අන්තරධායති, මංසසඤ්ඤා පවත්තති, නාස්ස එවං හොති ‘‘අහං ගාවිං වික්කිණාමි, ඉමෙ ගාවිං හරන්තී’’ති. අථ ඛ්වස්ස ‘‘අහං මංසං වික්කිණාමි, ඉමෙ මංසං හරන්ති’’ච්චෙව හොති, එවමෙව ඉමස්සාපි භික්ඛුනො පුබ්බෙ බාලපුථුජ්ජනකාලෙ ගිහිභූතස්සාපි පබ්බජිතස්සාපි තාවදෙව සත්තොති වා පුග්ගලොති වා සඤ්ඤා න අන්තරධායති, යාව ඉමමෙව කායං යථාඨිතං යථාපණිහිතං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා ධාතුසො න පච්චවෙක්ඛති. ධාතුසො පච්චවෙක්ඛතො පනස්ස සත්තසඤ්ඤා අන්තරධායති, ධාතුවසෙනෙව චිත්තං සන්තිට්ඨති. තෙනාහ භගවා – ‘‘ඉමමෙව කායං යථාඨිතං යථාපණිහිතං ධාතුසො පච්චවෙක්ඛති, අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතූති. සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, දක්ඛො ගොඝාතකො වා…පෙ… වායොධාතූ’’ති.

ගොඝාතකො විය හි යොගී, ගාවීති සඤ්ඤා විය සත්තසඤ්ඤා, චතුමහාපථො විය චතුඉරියාපථො, බීලසො විභජිත්වා නිසින්නභාවො විය ධාතුසො පච්චවෙක්ඛණන්ති අයමෙත්ථ පාළිවණ්ණනා, කම්මට්ඨානකථා පන විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං චතුධාතුපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා කායෙ, පරස්ස වා කායෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස කායෙ කායානුපස්සී ¶ විහරති. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්හි ඉධ චතුධාතුපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

ධාතුමනසිකාරපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. එවං ¶ ධාතුමනසිකාරවසෙන කායානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි නවහි සිවථිකපබ්බෙහි විභජිතුං, පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ සෙය්යථාපි පස්සෙය්යාති යථා පස්සෙය්ය. සරීරන්ති මතසරීරං. සිවථිකාය ඡඩ්ඩීතන්ති සුසානෙ අපවිද්ධං. එකාහං මතස්ස අස්සාති එකාහමතං. ද්වීහං මතස්ස අස්සාති ද්වීහමතං. තීහං මතස්ස අස්සාති තීහමතං. භස්තා විය වායුනා උද්ධං ජීවිතපරියාදානා යථානුක්කමං සමුග්ගතෙන සූනභාවෙන උද්ධුමාතත්තා උද්ධුමාතකං. විනීලං ¶ වුච්චති විපරිභින්නවණ්ණං. විලීනමෙව විනීලකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විනීලන්ති විනීලකං. මංසුස්සදට්ඨානෙසු රත්තවණ්ණස්ස පුබ්බසන්නිචයට්ඨානෙසු සෙතවණ්ණස්ස යෙභුය්යෙන ච නීලවණ්ණස්ස නීලට්ඨානෙසු නීලසාටකපාරුතස්සෙව ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. පරිභින්නට්ඨානෙහි නවහි වා වණමුඛෙහි විසන්දමානං පුබ්බං විපුබ්බං. විපුබ්බමෙව විපුබ්බකං, පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විපුබ්බන්ති විපුබ්බකං. විපුබ්බකං ජාතං තථාභාවං ගතන්ති විපුබ්බකජාතං.

සො ඉමමෙව කායන්ති සො භික්ඛු ඉමං අත්තනො කායං තෙන කායෙන සද්ධිං ඤාණෙන උපසංහරති උපනෙති. කථං? අයම්පි ඛො කායො එවංධම්මො එවංභාවී එවංඅනතීතොති. ඉදං වුත්තං හොති – ආයු, උස්මා, විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං ධම්මානං අත්ථිතාය අයං කායො ඨානගමනාදිඛමො හොති ඉමෙසං පන විගමා අයම්පි එවංධම්මො එවංපූතිකසභාවොයෙව, එවංභාවී එවංඋද්ධුමාතාදිභෙදො භවිස්සති, එවංඅනතීතො එවංඋද්ධුමාතාදිභාවං අනතික්කන්තොති.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං උද්ධුමාතාදිපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා කායෙ, පරස්ස වා කායෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස කායෙ කායානුපස්සී විහරති.

ඛජ්ජමානන්ති ¶ උදරාදීසු නිසීදිත්වා උදරමංසඔට්ඨමංසඅක්ඛිකූටාදීනි ලුඤ්චිත්වා ලුඤ්චිත්වා ඛාදියමානං. සමංසලොහිතන්ති සෙසාවසෙසමංසලොහිතයුත්තං. නිමංසලොහිතමක්ඛිතන්ති මංසෙ ඛීණෙපි ලොහිතං න සුස්සති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිමංසලොහිතමක්ඛිත’’න්ති. අඤ්ඤෙනාති අඤ්ඤෙන දිසාභාගෙන. හත්ථට්ඨිකන්ති චතුසට්ඨිභෙදම්පි හත්ථට්ඨිකං පාටියෙක්කං විප්පකිණ්ණං. පාදට්ඨිකාදීසුපි එසෙව නයො. තෙරොවස්සිකානීති අතික්කන්තසංවච්ඡරානි. පූතීනීති අබ්භොකාසෙ ඨිතානි ¶ වාතාතපවුට්ඨිසම්ඵස්සෙන තෙරොවස්සිකානෙව පූතීනි හොන්ති. අන්තොභූමිගතානි පන චිරතරං තිට්ඨන්ති. චුණ්ණකජාතානීති චුණ්ණං චුණ්ණං හුත්වා විප්පකිණ්ණානි. සබ්බත්ථ සො ඉමමෙවාති වුත්තනයෙන ඛජ්ජමානාදීනං වසෙන යොජනා කාතබ්බා.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං ඛජ්ජමානාදිපරිග්ගහණෙන යාව චුණ්ණකභාවා අත්තනො ¶ වා කායෙ, පරස්ස වා කායෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස කායෙ කායානුපස්සී විහරති.

ඉධ පන ඨත්වා නවසිවථිකා සමොධානෙතබ්බා. ‘‘එකාහමතං වා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා සබ්බාපි එකා, ‘‘කාකෙහි වා ඛජ්ජමාන’’න්තිආදිකා එකා, ‘‘අට්ඨිකසඞ්ඛලිකං සමංසලොහිතං න්හාරුසම්බන්ධ’’න්ති එකා, ‘‘නිමංසලොහිතමක්ඛිතං න්හාරුසම්බන්ධ’’න්ති එකා, ‘‘අපගතමංසලොහිතං න්හාරුසම්බන්ධ’’න්ති එකා, ‘‘අට්ඨිකානි අපගතසම්බන්ධානී’’තිආදිකා එකා, ‘‘අට්ඨිකානි සෙතානි සඞ්ඛවණ්ණපටිභාගානී’’ති එකා, ‘‘පුඤ්ජකිතානි තෙරොවස්සිකානී’’ති එකා, ‘‘පූතීනි චුණ්ණකජාතානී’’ති එකා.

එවං ඛො, භික්ඛවෙති ඉදං නවසිවථිකා දස්සෙත්වා කායානුපස්සනං නිට්ඨපෙන්තො ආහ. තත්ථ නවසිවථිකපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චං, තස්සා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, දුක්ඛපරිජානනො සමුදයපජහනො නිරොධාරම්මණො අරියමග්ගො මග්ගසච්චං. එවං චතුසච්චවසෙනෙව උස්සක්කිත්වා නිබ්බුතිං පාපුණාතීති ඉදං නවසිවථිකපරිග්ගාහකානං භික්ඛූනං යාව අරහත්තා නිය්යානමුඛන්ති.

නවසිවථිකපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එත්තාවතා ච ආනාපානපබ්බං ඉරියාපථපබ්බං චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බං පටිකූලමනසිකාරපබ්බං ධාතුමනසිකාරපබ්බං නවසිවථිකපබ්බානීති චුද්දසපබ්බා කායානුපස්සනා නිට්ඨිතා හොති.

තත්ථ ¶ ¶ ආනාපානපබ්බං පටිකූලමනසිකාරපබ්බන්ති ඉමානෙව ද්වෙ අප්පනාකම්මට්ඨානානි. සිවථිකානං පන ආදීනවානුපස්සනාවසෙන වුත්තත්තා සෙසානි ද්වාදසාපි උපචාරකම්මට්ඨානානෙවාති.

113. එවං භගවා චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං කථෙත්වා ඉදානි නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං කථෙතුං කථඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සුඛං වෙදනන්ති කායිකං වා චෙතසිකං වා සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘අහං සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාතීති අත්ථො. තත්ථ කාමං උත්තානසෙය්යකාපි දාරකා ථඤ්ඤපිවනාදිකාලෙ සුඛං වෙදයමානා ‘‘සුඛං වෙදයාමා’’ති පජානන්ති, න පනෙතං එවරූපං ජානනං සන්ධාය වුත්තං. එවරූපං ජානනං හි සත්තූපලද්ධිං න ජහති, සත්තසඤ්ඤං න උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානං වා සතිපට්ඨානභාවනා වා න හොති. ඉමස්ස පන භික්ඛුනො ජානනං සත්තූපලද්ධිං ජහති ¶ , සත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටෙති, කම්මට්ඨානං චෙව සතිපට්ඨානභාවනා ච හොති. ඉදඤ්හි ‘‘කො වෙදයති, කස්ස වෙදනා, කිං කාරණා වෙදනා’’ති එවං සම්පජානවෙදියනං සන්ධාය වුත්තං.

තත්ථ කො වෙදයතීති න කොචි සත්තො වා පුග්ගලො වා වෙදයති. කස්ස වෙදනාති න කස්සචි සත්තස්ස වා පුග්ගලස්ස වා වෙදනා. කිං කාරණා වෙදනාති වත්ථුආරම්මණාව පනස්ස වෙදනා. තස්මා එස එවං පජානාති – ‘‘තං තං සුඛාදීනං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයති. තං පන වෙදනාපවත්තිං උපාදාය ‘අහං වෙදයාමී’ති වොහාරමත්තං හොතී’’ති. එවං වෙදනාව වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයතීති සල්ලක්ඛෙන්තො එස ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාතීති වෙදිතබ්බො. චිත්තලපබ්බතෙ අඤ්ඤතරො ථෙරො විය. ථෙරො කිර අඵාසුකකාලෙ බලවවෙදනාය නිත්ථුනන්තො අපරාපරං පරිවත්තති. තමෙකො දහරො ආහ ‘‘කතරං වො, භන්තෙ, ඨානං රුජ්ජතී’’ති. ආවුසො, පාටියෙක්කං රුජ්ජනට්ඨානං නාම නත්ථි, වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා වෙදනාව වෙදයතීති. එවං ජානනකාලතො ¶ පට්ඨාය අධිවාසෙතුං වට්ටති නො, භන්තෙති. අධිවාසෙමි ආවුසොති. අධිවාසනා, භන්තෙ, සෙය්යාති. ථෙරො අධිවාසෙසි. තතො වාතො ¶ යාව හදයා ඵාලෙසි, මඤ්චකෙ අන්තානි රාසිකතානි අහෙසුං. ථෙරො දහරස්ස දස්සෙසි ‘‘වට්ටතාවුසො, එත්තකා අධිවාසනා’’ති. දහරො තුණ්හී අහොසි. ථෙරො වීරියසමතං යොජෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිත්වා සමසීසී හුත්වා පරිනිබ්බායි.

යථා ච සුඛං, එවං දුක්ඛං…පෙ… නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘නිරාමිසං අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති. ඉති භගවා රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන කථෙසි. දුවිධඤ්හි කම්මට්ඨානං රූපකම්මට්ඨානඤ්ච අරූපකම්මට්ඨානඤ්ච. රූපපරිග්ගහො අරූපපරිග්ගහොතිපි එතදෙව වුච්චති. තත්ථ භගවා රූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො සඞ්ඛෙපමනසිකාරවසෙන වා විත්ථාරමනසිකාරවසෙන වා චතුධාතුවවත්ථානං කථෙසි. තදුභයම්පි සබ්බාකාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ දස්සිතමෙව.

අරූපකම්මට්ඨානං ¶ පන කථෙන්තො යෙභුය්යෙන වෙදනාවසෙන කථෙති. තිවිධො හි අරූපකම්මට්ඨානෙ අභිනිවෙසො ඵස්සවසෙන වෙදනාවසෙන චිත්තවසෙනාති. කථං? එකච්චස්ස හි සංඛිත්තෙන වා විත්ථාරෙන වා පරිග්ගහිතෙ රූපකම්මට්ඨානෙ තස්මිං ආරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං පඨමාභිනිපාතො තං ආරම්මණං ඵුසන්තො උප්පජ්ජමානො ඵස්සො පාකටො හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං අනුභවන්තී උප්පජ්ජමානා වෙදනා පාකටා හොති. එකච්චස්ස තං ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා විජානන්තං උප්පජ්ජමානං විඤ්ඤාණං පාකටං හොති. තත්ථ යස්ස ඵස්සො පාකටො හොති, සොපි ‘‘න කෙවලං ඵස්සොව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙව ආරම්මණං අනුභවමානා වෙදනාපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානනමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානනමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස වෙදනා පාකටා හොති. සො ‘‘න කෙවලං වෙදනාව උප්පජ්ජති, තාය සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි උප්පජ්ජති, සඤ්ජානනමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි, විජානනමානං විඤ්ඤාණම්පි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති. යස්ස විඤ්ඤාණං පාකටං හොති, සො ‘‘න කෙවලං විඤ්ඤාණමෙව උප්පජ්ජති, තෙන සද්ධිං තදෙවාරම්මණං ඵුසමානො ඵස්සොපි ¶ උප්පජ්ජති, අනුභවමානා වෙදනාපි, සඤ්ජානනමානා සඤ්ඤාපි, චෙතයමානා චෙතනාපි උප්පජ්ජතී’’ති ඵස්සපඤ්චමකෙයෙව පරිග්ගණ්හාති.

සො ¶ ‘‘ඉමෙ ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා කිං නිස්සිතා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘වත්ථුං නිස්සිතා’’ති පජානාති. වත්ථු නාම කරජකායො, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉදඤ්ච මෙ විඤ්ඤාණං එත්ථ සිතං එත්ථ පටිබද්ධ’’න්ති (දී. නි. 1.234,235; ම. නි. 2.252). සො අත්ථතො භූතානි චෙව උපාදාරූපානි ච. එවමෙත්ථ ‘‘වත්ථු රූපං, ඵස්සපඤ්චමකා නාම’’න්ති නාමරූපමත්තමෙව පස්සති. රූපං චෙත්ථ රූපක්ඛන්ධො, නාමං චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති පඤ්චක්ඛන්ධමත්තං හොති. නාමරූපවිනිමුත්තා හි පඤ්චක්ඛන්ධා, පඤ්චක්ඛන්ධවිනිමුත්තඤ්ච නාමරූපං නත්ථි.

සො ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා කිං හෙතුකා’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘අවිජ්ජාදිහෙතුකා’’ති පස්සති. තතො පච්චයො චෙව පච්චයුප්පන්නඤ්ච ඉදං, අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි, සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තමෙවාති සප්පච්චයනාමරූපවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාපටිපාටියා ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති සම්මසන්තො විචරති.

සො ¶ ‘‘අජ්ජ අජ්ජා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛමානො තථාරූපෙ දිවසෙ උතුසප්පාය පුග්ගලසප්පාය භොජනසප්පාය ධම්මස්සවනසප්පායං ලභිත්වා එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාති. එවං ඉමෙසම්පි තිණ්ණං ජනානං යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථිතං හොති.

ඉධ පන භගවා අරූපකම්මට්ඨානං කථෙන්තො වෙදනාවසෙන කථෙසි. ඵස්සවසෙන වා හි විඤ්ඤාණවසෙන වා කථීයමානං න පාකටං හොති, අන්ධකාරං විය ඛායති. වෙදනාවසෙන පන පාකටං හොති. කස්මා? වෙදනානං උප්පත්තිපාකටතාය. සුඛදුක්ඛවෙදනානඤ්හි උප්පත්ති පාකටා. යදා සුඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං සතධොතං සප්පිං ඛාදාපයන්තං විය සතපාකතෙලං මක්ඛයමානං විය ඝටසහස්සෙන පරිළාහං නිබ්බාපයමානං විය ‘‘අහො සුඛං අහො සුඛ’’න්ති වාචං නිච්ඡාරයමානමෙව උප්පජ්ජති. යදා දුක්ඛං උප්පජ්ජති, සකලසරීරං ඛොභෙන්තං මද්දන්තං ඵරමානං අභිසන්දයමානං තත්තඵාලං පවෙසෙන්තං විය විලීනතම්බලොහෙන ආසිඤ්චන්තං විය සුක්ඛතිණවනප්පතිම්හි අරඤ්ඤෙ දාරුඋක්කාකලාපං ඛිපමානං විය ¶ ‘‘අහො දුක්ඛං අහො දුක්ඛ’’න්ති විප්පලාපයමානමෙව උප්පජ්ජති. ඉති සුඛදුක්ඛවෙදනානං උප්පත්ති පාකටා හොති.

අදුක්ඛමසුඛා ¶ පන දුද්දීපනා අන්ධකාරාව අවිභූතා. සා සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතප්පටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති. යථා කිං? යථා අන්තරා පිට්ඨිපාසාණං ආරොහිත්වා පලාතස්ස මිගස්ස අනුපථං ගච්ඡන්තො මිගලුද්දකො පිට්ඨිපාසාණස්ස ඔරභාගෙපි පරභාගෙපි පදං දිස්වා මජ්ඣෙ අපස්සන්තොපි ‘‘ඉතො ආරුළ්හො, ඉතො ඔරුළ්හො, මජ්ඣෙ පිට්ඨිපාසාණෙ ඉමිනා පදෙසෙන ගතො භවිස්සතී’’ති නයතො ජානාති, එවං ආරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය හි සුඛවෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති. ඔරුළ්හට්ඨානෙ පදං විය දුක්ඛවෙදනාය උප්පත්ති පාකටා හොති. ‘‘ඉතො ආරුය්හ ඉතො ඔරුය්හ මජ්ඣෙ එවං ගතො’’ති නයතො ගහණං විය සුඛදුක්ඛානං අපගමෙ සාතාසාතප්පටික්ඛෙපවසෙන මජ්ඣත්තාකාරභූතා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනාති නයතො ¶ ගණ්හන්තස්ස පාකටා හොති. එවං භගවා පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වාව දස්සෙසි.

න කෙවලඤ්ච ඉධෙව එවං දස්සෙසි, චූළතණ්හාසඞ්ඛයෙ, මහාතණ්හාසඞ්ඛයෙ, චූළවෙදල්ලෙ, මහාවෙදල්ලෙ, රට්ඨපාලසුත්තෙ, මාගණ්ඩියසුත්තෙ, ධාතුවිභඞ්ගෙ, ආනෙඤ්ජසප්පායෙ, දීඝනිකායම්හි මහානිදානෙ, සක්කපඤ්හෙ, මහාසතිපට්ඨානෙ, සංයුත්තම්හි චූළනිදානසුත්තෙ, රුක්ඛොපමෙ, පරිවීමංසනසුත්තෙ, සකලෙ වෙදනාසංයුත්තෙති එවං අනෙකෙසු සුත්තෙසු පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා දස්සෙසි. යථා ච තෙසු, එවං ඉමස්මිම්පි සතිපට්ඨානසුත්තෙ පඨමං රූපකම්මට්ඨානං කථෙත්වා පච්ඡා අරූපකම්මට්ඨානං වෙදනාවසෙන නිබ්බත්තෙත්වා දස්සෙසි.

තත්ථ සුඛං වෙදනන්තිආදීසු අයං අපරොපි පජානනපරියායො – සුඛං වෙදනං වෙදයාමීති පජානාතීති සුඛවෙදනාක්ඛණෙ දුක්ඛාය වෙදනාය අභාවතො සුඛං වෙදනං වෙදයමානො ‘‘සුඛං වෙදනං වෙදයාමී’’ති පජානාති. තෙන යා පුබ්බෙ අනුභූතපුබ්බා දුක්ඛා වෙදනා, තස්සා ඉදානි අභාවතො ඉමිස්සා ච සුඛාය වෙදනාය ඉතො පඨමං අභාවතො ¶ වෙදනා නාම අනිච්චා අධුවා විපරිණාමධම්මා, ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො හොති.

‘‘යස්මිං ¶ අග්ගිවෙස්සන සමයෙ සුඛං වෙදනං වෙදෙති, නෙව තස්මිං සමයෙ දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති, න අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදෙති, සුඛංයෙව තස්මිං සමයෙ වෙදනං වෙදෙති, යස්මිං අග්ගිවෙස්සන සමයෙ දුක්ඛං…පෙ… අදුක්ඛමසුඛං වෙදනං වෙදෙති, නෙව තස්මිං සමයෙ සුඛං වෙදනං වෙදෙති, න දුක්ඛං වෙදනං වෙදෙති, අදුක්ඛමසුඛඤ්ඤෙව තස්මිං සමයෙ වෙදනං වෙදෙති. සුඛාපි ඛො අග්ගිවෙස්සන වෙදනා අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා. දුක්ඛාපි ඛො…පෙ… අදුක්ඛමසුඛාපි ඛො අග්ගිවෙස්සන වෙදනා අනිච්චා…පෙ… නිරොධධම්මා. එවං පස්සං අග්ගිවෙස්සන සුතවා අරියසාවකො සුඛායපි වෙදනාය දුක්ඛායපි වෙදනාය අදුක්ඛමසුඛායපි ¶ වෙදනාය නිබ්බින්දති, නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චති, විමුත්තස්මිං විමුත්තමිති ඤාණං හොති. ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 2.205).

සාමිසං වා සුඛන්තිආදීසු සාමිසා සුඛා නාම පඤ්චකාමගුණාමිසනිස්සිතා ඡ ගෙහසිතසොමනස්සවෙදනා. නිරාමිසා සුඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මසිතසොමනස්සවෙදනා. සාමිසා දුක්ඛා නාම ඡ ගෙහසිතදොමනස්සවෙදනා. නිරාමිසා දුක්ඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මසිතදොමනස්සවෙදනා. සාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡ ගෙහසිතඋපෙක්ඛා වෙදනා. නිරාමිසා අදුක්ඛමසුඛා නාම ඡ නෙක්ඛම්මසිතඋපෙක්ඛා වෙදනා. තාසං විභාගො උපරිපණ්ණාසකෙ පාළියං ආගතොයෙව.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං සුඛවෙදනාදිපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා වෙදනාසු, පරස්ස වා වෙදනාසු, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරති. සමුදයවයධම්මානුපස්සී වාති එත්ථ පන ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’තිආදීහි (පටි. ම. 1.50) පඤ්චහි පඤ්චහි ආකාරෙහි වෙදනානං සමුදයඤ්ච වයඤ්ච පස්සන්තො සමුදයධම්මානුපස්සී වා ¶ වෙදනාසු විහරති, වයධම්මානුපස්සී වා වෙදනාසු විහරති, කාලෙන සමුදයධම්මානුපස්සී වා, කාලෙන වයධම්මානුපස්සී වා වෙදනාසු විහරතීති වෙදිතබ්බො. ඉතො පරං කායානුපස්සනායං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ¶ ඉධ වෙදනාපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා වෙදනාපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

114. එවං නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං කථෙත්වා ඉදානි සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං කථෙතුං කථඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සරාගන්ති අට්ඨවිධං ලොභසහගතං. වීතරාගන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. ඉදං පන යස්මා සම්මසනං න ධම්මසමොධානං, තස්මා ඉධ එකපදෙපි ලොකුත්තරං න ලබ්භති. සෙසානි චත්තාරි අකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමපදං, න පච්ඡිමපදං භජන්ති. සදොසන්ති දුවිධං දොසසහගතං ¶ . වීතදොසන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. සෙසානි දසාකුසලචිත්තානි නෙව පුරිමං පදං, න පච්ඡිමං පදං භජන්ති. සමොහන්ති විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චෙව උද්ධච්චසහගතඤ්චාති දුවිධං. යස්මා පන මොහො සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජති, තස්මා තානිපි ඉධ වට්ටන්තියෙව. ඉමස්මිංයෙව හි දුකෙ ද්වාදසාකුසලචිත්තානි පරියාදිණ්ණානීති. වීතමොහන්ති ලොකියකුසලාබ්යාකතං. සංඛිත්තන්ති ථිනමිද්ධානුපතිතං, එතඤ්හි සංකුටිතචිත්තං නාම. වික්ඛිත්තන්ති උද්ධච්චසහගතං, එතඤ්හි පසටචිත්තං නාම.

මහග්ගතන්ති රූපාරූපාවචරං. අමහග්ගතන්ති කාමාවචරං. සඋත්තරන්ති කාමාවචරං. අනුත්තරන්ති රූපාවචරඤ්ච අරූපාවචරඤ්ච. තත්රාපි සඋත්තරං රූපාවචරං, අනුත්තරං අරූපාවචරමෙව. සමාහිතන්ති යස්ස අප්පනාසමාධි උපචාරසමාධි වා අත්ථි. අසමාහිතන්ති උභයසමාධිවිරහිතං. විමුත්තන්ති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවිමුත්තීහි විමුත්තං. අවිමුත්තන්ති උභයවිමුත්තිවිරහිතං, සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං පන ඉධ ඔකාසොව නත්ථි.

ඉති ¶ අජ්ඣත්තං වාති එවං සරාගාදිපරිග්ගහණෙන යස්මිං යස්මිං ඛණෙ යං යං චිත්තං පවත්තති, තං තං සල්ලක්ඛෙන්තො අත්තනො වා චිත්තෙ, පරස්ස වා චිත්තෙ, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරති. සමුදයවයධම්මානුපස්සීති එත්ථ පන ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ¶ විඤ්ඤාණසමුදයො’’ති (පටි. ම. 1.50) එවං පඤ්චහි පඤ්චහි ආකාරෙහි විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො ච වයො ච නීහරිතබ්බො. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ඉධ චිත්තපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා චිත්තපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

චිත්තානුපස්සනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මානුපස්සනා නීවරණපබ්බවණ්ණනා

115. එවං සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං කථෙත්වා ඉදානි පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං කථෙතුං කථඤ්ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. අපිච භගවතා කායානුපස්සනාය සුද්ධරූපපරිග්ගහො කථිතො, වෙදනාචිත්තානුපස්සනාහි සුද්ධඅරූපපරිග්ගහො. ඉදානි රූපාරූපමිස්සකපරිග්ගහං කථෙතුං ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ ¶ . කායානුපස්සනාය වා රූපක්ඛන්ධපරිග්ගහොව කථිතො, වෙදනානුපස්සනාය වෙදනාක්ඛන්ධපරිග්ගහොව, චිත්තානුපස්සනාය විඤ්ඤාණක්ඛන්ධපරිග්ගහොවාති ඉදානි සඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරිග්ගහම්පි කථෙතුං ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ.

තත්ථ සන්තන්ති අභිණ්හසමුදාචාරවසෙන සංවිජ්ජමානං. අසන්තන්ති අසමුදාචාරවසෙන වා පහීනත්තා වා අවිජ්ජමානං. යථා චාති යෙන කාරණෙන කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති. තඤ්ච පජානාතීති තඤ්ච කාරණං පජානාති. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ සුභනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදො හොති. සුභනිමිත්තං නාම සුභම්පි සුභනිමිත්තං, සුභාරම්මණම්පි සුභනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරො නාම අනුපායමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො අනිච්චෙ නිච්චන්ති වා දුක්ඛෙ සුඛන්ති වා අනත්තනි අත්තාති වා අසුභෙ ¶ සුභන්ති වා මනසිකාරො, තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සුභනිමිත්තං, තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො ¶ , අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අසුභනිමිත්තෙ පන යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. අසුභනිමිත්තං නාම අසුභම්පි අසුභාරම්මණම්පි. යොනිසොමනසිකාරො නාම උපායමනසිකාරො පථමනසිකාරො අනිච්චෙ අනිච්චන්ති වා දුක්ඛෙ දුක්ඛන්ති වා අනත්තනි අනත්තාති වා අසුභෙ අසුභන්ති වා මනසිකාරො, තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො කාමච්ඡන්දො පහීයති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අසුභනිමිත්තං, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමනාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො අසුභභාවනානුයොගො ඉන්ද්රියෙසු ¶ ගුත්තද්වාරතා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සාපි, ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරස්සාපි, චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ අසුභභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස කාමච්ඡන්දස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

පටිඝනිමිත්තෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන පන බ්යාපාදස්ස උප්පාදො හොති. තත්ථ පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්තං, පටිඝාරම්මණම්පි පටිඝනිමිත්තං. අයොනිසොමනසිකාරො සබ්බත්ථ එකලක්ඛණොව. තං ¶ තස්මිං නිමිත්තෙ බහුලං පවත්තයතො ¶ බ්යාපාදො උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, පටිඝනිමිත්තං, තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

මෙත්තාය පන චෙතොවිමුත්තියා යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තත්ථ තත්ථ ‘‘මෙත්තා’’ති වුත්තෙ අප්පනාපි උපචාරොපි වට්ටති. ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති අප්පනාව. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොව. තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො බ්යාපාදො පහීයති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමනාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා බ්යාපාදස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති ¶ මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො මෙත්තාභාවනානුයොගො කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා පටිසඞ්ඛානබහුතා කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. ඔධිසකඅනොධිසකදිසාඵරණානඤ්හි අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඔධිසො අනොධිසො දිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සාපි. ‘‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි, කිමස්ස සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සසි, නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි, පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිතඞ්ගාර-තත්තඅයසලාක-ගූථාදීනි ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමතාසදිසං හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති, කිං තෙ සීලාදීනි විනාසෙතුං සක්ඛිස්සති, එස අත්තනො කම්මෙනෙව ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙන ගමිස්සති, අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය පටිවාතං ඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ච එතස්සෙවෙස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’’ති එවං අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, උභයකම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති. ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස බ්යාපාදස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

අරතිආදීසු ¶ ¶ අයොනිසොමනසිකාරෙන ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදො හොති. අරති නාම උක්කණ්ඨිතා. තන්දී නාම කායාලසියතා. විජම්භිතා නාම කායවිනාමනා. භත්තසම්මදො නාම භත්තමුච්ඡා භත්තපරිළාහො. චෙතසො ලීනත්තං නාම චිත්තස්ස ලීනාකාරො. ඉමෙසු අරතිආදීසු අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අරති තන්දී විජම්භිතා භත්තසම්මදො චෙතසො ලීනත්තං, තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

ආරම්භධාතුආදීසු පන යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. ආරම්භධාතු නාම පඨමාරම්භවීරියං. නික්කමධාතු නාම කොසජ්ජතො නික්ඛන්තතාය ¶ තතො බලවතරං. පරක්කමධාතු නාම පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. ඉමස්මිං තිප්පභෙදෙ වීරියෙ යොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො ථිනමිද්ධං පහීයති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරම්භධාතු නික්කමධාතු පරක්කමධාතු, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා ථිනමිද්ධස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති, අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො අබ්භොකාසවාසො කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. ආහරහත්ථකතත්රවට්ටකඅලංසාටකකාකමාසකභුත්තවමිතකභොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානෙ දිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති. චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොතීති එවං අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සාපි, රත්තිං චන්දාලොකදීපාලොකඋක්කාලොකෙ දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සාපි, අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සාපි, මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ පහීනථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති. ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය ¶ සංවත්තන්තී’’ති ¶ . ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනස්ස ථිනමිද්ධස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

චෙතසො අවූපසමෙ අයොනිසොමනසිකාරෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදො හොති. අවූපසමො නාම අවූපසන්තාකාරො. උද්ධච්චකුක්කුච්චමෙවෙතං අත්ථතො. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො උද්ධච්චකුක්කුච්චං උප්පජ්ජති. තෙනාහ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො අවූපසමො, තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උප්පාදාය උප්පන්නස්ස ¶ වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

සමාධිසඞ්ඛාතෙ පන චෙතසො වූපසමෙ යොනිසොමනසිකාරෙනස්ස පහානං හොති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, චෙතසො වූපසමො, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස අනුප්පාදාය උප්පන්නස්ස වා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති බහුස්සුතතා පරිපුච්ඡකතා විනයෙ පකතඤ්ඤුතා වුද්ධසෙවිතා කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති. කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසිභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි, වුද්ධෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සාපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති. ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චෙ උද්ධච්චස්ස අරහත්තමග්ගෙන කුක්කුච්චස්ස අනාගාමිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

විචිකිච්ඡාට්ඨානීයෙසු ධම්මෙසු අයොනිසොමනසිකාරෙන විචිකිච්ඡාය උප්පාදො හොති. විචිකිච්ඡාට්ඨානීයා ¶ ධම්මා නාම පුනප්පුනං විචිකිච්ඡාය කාරණත්තා විචිකිච්ඡාව. තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරං බහුලං පවත්තයතො විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, විචිකිච්ඡාට්ඨානීයා ධම්මා ¶ , තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය උප්පාදාය උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලායා’’ති (සං. නි. 5.232).

කුසලාදීසු ධම්මෙසු යොනිසොමනසිකාරෙන පනස්සා පහානං හොති. තෙනාහ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා සාවජ්ජානවජ්ජා ධම්මා සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බා ධම්මා හීනප්පණීතා ධම්මා කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො ¶ , අයමාහාරො අනුප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය අනුප්පාදාය උප්පන්නාය වා විචිකිච්ඡාය පහානායා’’ති (සං. නි. 5.232).

අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති බහුස්සුතතා පරිපුච්ඡකතා විනයෙ පකතඤ්ඤුතා අධිමොක්ඛබහුලතා කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනපි හි එකං වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති. තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයෙ චිණ්ණවසිභාවස්සාපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාපි, සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති. ඨානනිසජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමෙහි පන ඡහි ධම්මෙහි පහීනාය විචිකිච්ඡාය සොතාපත්තිමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොතීති පජානාති.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං පඤ්චනීවරණපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා ධම්මෙසු, පරස්ස වා ධම්මෙසු, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති. සමුදයවයා පනෙත්ථ සුභනිමිත්ත අසුභනිමිත්තාදීසු අයොනිසොමනසිකාරයොනිසොමනසිකාරවසෙන පඤ්චසු නීවරණෙසු වුත්තනයෙන නීහරිතබ්බා. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ¶ ඉධ නීවරණපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා නීවරණපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

116. එවං ¶ පඤ්චනීවරණවසෙන ධම්මානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසූති උපාදානස්ස ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා, උපාදානස්ස පච්චයභූතා ධම්මපුඤ්ජා ධම්මරාසයොති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො ¶ . විත්ථාරතො පන ඛන්ධකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තා. ඉති රූපන්ති ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, න ඉතො පරං රූපං අත්ථී’’ති සභාවතො රූපං පජානාති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරෙන පන රූපාදීනි විසුද්ධිමග්ගෙ ඛන්ධකථායමෙව වුත්තානි. ඉති රූපස්ස සමුදයොති එවං අවිජ්ජාසමුදයාදිවසෙන පඤ්චහාකාරෙහි රූපස්ස සමුදයො. ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමොති එවං අවිජ්ජානිරොධාදිවසෙන පඤ්චහාකාරෙහි රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො, වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ උදයබ්බයඤාණකථායං වුත්තො.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං පඤ්චක්ඛන්ධපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා ධම්මෙසු, පරස්ස වා ධම්මෙසු, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති. සමුදයවයා පනෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදීනං (පටි. ම. 1.50) පඤ්චසු ඛන්ධෙසු වුත්තානං පඤ්ඤාසාය ලක්ඛණානං වසෙන නීහරිතබ්බා. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ඉධ ඛන්ධපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා ඛන්ධපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

117. එවං ¶ පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන ධම්මානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි ආයතනවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ. තත්ථ ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසූති චක්ඛු සොතං ඝානං ජිව්හා කායො මනොති ඉමෙසු ඡසු අජ්ඣත්තිකෙසු රූපං සද්දො ගන්ධො රසො ඵොට්ඨබ්බො ධම්මාති ඉමෙසු ඡසු ¶ බාහිරෙසු. චක්ඛුං ච පජානාතීති චක්ඛුපසාදං යාථාවසරසලක්ඛණවසෙන පජානාති. රූපෙ ච පජානාතීති බහිද්ධා චතුසමුට්ඨානිකරූපඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණවසෙන පජානාති. යඤ්ච තදුභයං පටිච්ච උප්පජ්ජති සංයොජනන්ති යඤ්ච තං චක්ඛුං චෙව රූපෙ චාති උභයං පටිච්ච කාමරාගසංයොජනං පටිඝ-මාන-දිට්ඨි-විචිකිච්ඡා-සීලබ්බතපරාමාස-භවරාග-ඉස්සා-මච්ඡරියාවිජ්ජාසංයොජනන්ති දසවිධං සංයොජනං උප්පජ්ජති, තඤ්ච යාථාවසරසලක්ඛණවසෙන පජානාති.

කථං ¶ පනෙතං උප්පජ්ජතීති? චක්ඛුද්වාරෙ තාව ආපාථගතං ඉට්ඨාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයතො අභිනන්දතො කාමරාගසංයොජනං උප්පජ්ජති. අනිට්ඨාරම්මණෙ කුජ්ඣතො පටිඝසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘ඨපෙත්වා මං න කොචි අඤ්ඤො එතං ආරම්මණං විභාවෙතුං සමත්ථො අත්ථී’’ති මඤ්ඤතො මානසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘එතං රූපාරම්මණං නිච්චං ධුව’’න්ති ගණ්හතො දිට්ඨිසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘එතං රූපාරම්මණං සත්තො නු ඛො, සත්තස්ස නු ඛො’’ති විචිකිච්ඡතො විචිකිච්ඡාසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘සම්පත්තිභවෙ වත නො ඉදං සුලභං ජාත’’න්ති භවං පත්ථෙන්තස්ස භවරාගසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘ආයතිම්පි එවරූපං සීලබ්බතං සමාදියිත්වා සක්කා ලද්ධු’’න්ති සීලබ්බතං සමාදියන්තස්ස සීලබ්බතපරාමාසසංයොජනං උප්පජ්ජති. ‘‘අහො වත එතං රූපාරම්මණං අඤ්ඤෙ න ලභෙය්යු’’න්ති උසූයතො ඉස්සාසංයොජනං උප්පජ්ජති. අත්තනා ලද්ධං රූපාරම්මණං අඤ්ඤස්ස මච්ඡරායතො මච්ඡරියසංයොජනං උප්පජ්ජති. සබ්බෙහෙව සහජාතඅඤ්ඤාණවසෙන අවිජ්ජාසංයොජනං උප්පජ්ජති.

යථා ච අනුප්පන්නස්සාති යෙන කාරණෙන අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නස්ස තස්ස දසවිධස්සාපි සංයොජනස්ස උප්පාදො හොති, තඤ්ච කාරණං පජානාති. යථා ච උප්පන්නස්සාති අප්පහීනට්ඨෙන පන සමුදාචාරවසෙන වා උප්පන්නස්ස තස්ස දසවිධස්සාපි සංයොජනස්ස යෙන කාරණෙන පහානං හොති, තඤ්ච කාරණං පජානාති. යථා ච පහීනස්සාති තදඞ්ගවික්ඛම්භනප්පහානවසෙන ¶ පහීනස්සාපි තස්ස දසවිධස්ස සංයොජනස්ස යෙන කාරණෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති, තඤ්ච පජානාති. කෙන කාරණෙන පනස්ස ආයතිං අනුප්පාදො හොති? දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඉස්සාමච්ඡරියභෙදස්ස තාව පඤ්චවිධස්ස සංයොජනස්ස සොතාපත්තිමග්ගෙන ¶ ආයතිං අනුප්පාදො හොති. කාමරාගපටිඝසංයොජනද්වයස්ස ඔළාරිකස්ස සකදාගාමිමග්ගෙන, අණුසහගතස්ස අනාගාමිමග්ගෙන, මානභවරාගාවිජ්ජාසංයොජනත්තයස්ස අරහත්තමග්ගෙන ආයතිං අනුප්පාදො හොති.

සොතඤ්ච පජානාති සද්දෙ චා තිආදීසුපි එසෙව නයො. අපිචෙත්ථ ආයතනකථා විත්ථාරතො ¶ විසුද්ධිමග්ගෙ ආයතනනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං අජ්ඣත්තිකායතනපරිග්ගහණෙන අත්තනො වා ධම්මෙසු, බාහිරායතනපරිග්ගහණෙන පරස්ස වා ධම්මෙසු, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති. සමුදයවයා පනෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා චක්ඛුසමුදයො’’ති රූපායතනස්ස රූපක්ඛන්ධෙ, අරූපායතනෙසු මනායතනස්ස විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ, ධම්මායතනස්ස සෙසක්ඛන්ධෙසු වුත්තනයෙන නීහරිතබ්බා. ලොකුත්තරධම්මා න ගහෙතබ්බා. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ඉධ ආයතනපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා ආයතනපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

118. එවං ඡ අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනවසෙන ධම්මානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි බොජ්ඣඞ්ගවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්ති ආදිමාහ. තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගෙසූති බුජ්ඣනකසත්තස්ස අඞ්ගෙසු. සන්තන්ති පටිලාභවසෙන සංවිජ්ජමානං. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගන්ති සතිසඞ්ඛාතං සම්බොජ්ඣඞ්ගං. එත්ථ හි සම්බුජ්ඣති ආරද්ධවිපස්සකතො පට්ඨාය යොගාවචරොති සම්බොධි, යාය වා සො සතිආදිකාය සත්තධම්මසාමග්ගියා ¶ සම්බුජ්ඣති කිලෙසනිද්දාතො උට්ඨාති, සච්චානි වා පටිවිජ්ඣති, සා ධම්මසාමග්ගී සම්බොධි. තස්ස සම්බොධිස්ස, තස්සා වා සම්බොධියා අඞ්ගන්ති සම්බොජ්ඣඞ්ගං. තෙන වුත්තං ‘‘සතිසඞ්ඛාතං සම්බොජ්ඣඞ්ග’’න්ති. සෙසසම්බොජ්ඣඞ්ගෙසුපි ඉමිනාව නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.

අසන්තන්ති ¶ අප්පටිලාභවසෙන අවිජ්ජමානං. යථා ච අනුප්පන්නස්සාතිආදීසු පන සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස තාව – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.183) එවං උප්පාදො හොති ¶ . තත්ථ සතියෙව සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා. යොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොයෙව, තං තත්ථ බහුලං පවත්තයතො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති.

අපිච චත්තාරො ධම්මා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති සතිසම්පජඤ්ඤං මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනතා උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. අභික්කන්තාදීසු හි සත්තසු ඨානෙසු සතිසම්පජඤ්ඤෙන භත්තනික්ඛිත්තකාකසදිසෙ මුට්ඨස්සතිපුග්ගලෙ පරිවජ්ජනෙන තිස්සදත්තත්ථෙරඅභයත්ථෙරසදිසෙ උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලෙ සෙවනෙන ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතාය ච සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. එවං චතූහි කාරණෙහි උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පන – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා…පෙ… කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) එවං උප්පාදො හොති.

අපිච සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති පරිපුච්ඡකතා වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ පරිපුච්ඡකතාති ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගසමථවිපස්සනානං අත්ථසන්නිස්සිතපරිපුච්ඡාබහුලතා.

වත්ථුවිසදකිරියාති ¶ අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං. යදා හිස්ස කෙසනඛලොමා අතිදීඝා හොන්ති, සරීරං වා උස්සන්නදොසඤ්චෙව සෙදමලමක්ඛිතඤ්ච, තදා අජ්ඣත්තිකං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං ¶ . යදා පන චීවරං ජිණ්ණං කිලිට්ඨං දුග්ගන්ධං හොති, සෙනාසනං වා උක්ලාපං, තදා බාහිරං වත්ථු අවිසදං හොති අපරිසුද්ධං. තස්මා කෙසාදිච්ඡෙදාපනෙන උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි සරීරසල්ලහුකභාවකරණෙන ¶ උච්ඡාදනන්හාපනෙන ච අජ්ඣත්තිකං වත්ථු විසදං කාතබ්බං.

සූචිකම්මධොවනරජනපරිභණ්ඩකරණාදීහි බාහිරං වත්ථු විසදං කාතබ්බං. එතස්මිඤ්හි අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුස්මිං අවිසදෙ උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොති, අපරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. විසදෙ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරෙ වත්ථුම්හි උප්පන්නෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු ඤාණම්පි විසදං හොති, පරිසුද්ධානි දීපකපල්ලකවට්ටිතෙලානි නිස්සාය උප්පන්නදීපසිඛාය ඔභාසො විය. තෙන වුත්තං – ‘‘වත්ථුවිසදකිරියා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තතී’’ති.

ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා නාම සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං සමභාවකරණං. සචෙ හිස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, ඉතරානි මන්දානි. තතො වීරියින්ද්රියං පග්ගහකිච්චං, සතින්ද්රියං උපට්ඨානකිච්චං, සමාධින්ද්රියං අවික්ඛෙපකිච්චං, පඤ්ඤින්ද්රියං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති. තස්මා තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන වා යථා වා මනසිකරොතො බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන හාපෙතබ්බං. වක්කලිත්ථෙරස්ස වත්ථු චෙත්ථ නිදස්සනං. සචෙ පන වීරියින්ද්රියං බලවං හොති, අථ නෙව සද්ධින්ද්රියං අධිමොක්ඛකිච්චං කාතුං සක්කොති, න ඉතරානි ඉතරකිච්චභෙදං. තස්මා තං පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බං. තත්රාපි සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බං. එවං සෙසෙසුපි එකස්ස බලවභාවෙ සති ඉතරෙසං අත්තනො කිච්චෙසු අසමත්ථතා වෙදිතබ්බා.

විසෙසතො පනෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං සමාධිවීරියානං ච සමතං පසංසන්ති. බලවසද්ධො හි මන්දපඤ්ඤො මුධාපසන්නො හොති, අවත්ථුස්මිං පසීදති. බලවපඤ්ඤො මන්දසද්ධො කෙරාටිකපක්ඛං භජති. භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොති. චිත්තුප්පාදමත්තෙනෙව කුසලං හොතීති අතිධාවිත්වා දානාදීනි අකරොන්තො නිරයෙ උප්පජ්ජති. උභින්නං සමතාය වත්ථුස්මිංයෙව පසීදති ¶ . බලවසමාධිං පන මන්දවීරියං සමාධිස්ස කොසජ්ජපක්ඛත්තා කොසජ්ජං අධිභවති. බලවවීරියං මන්දසමාධිං වීරියස්ස උද්ධච්චපක්ඛත්තා ¶ උද්ධච්චං අධිභවති ¶ . සමාධි පන වීරියෙන සංයොජිතො කොසජ්ජෙ පතිතුං න ලභති. වීරියං සමාධිනා සංයොජිතං උද්ධච්චෙ පතිතුං න ලභති. තස්මා තදුභයං සමං කාතබ්බං. උභයසමතාය හි අප්පනා හොති.

අපිච සමාධිකම්මිකස්ස බලවතීපි සද්ධා වට්ටති. එවං සද්දහන්තො ඔකප්පෙන්තො අප්පනං පාපුණිස්සති. සමාධිපඤ්ඤාසු පන සමාධිකම්මිකස්ස එකග්ගතා බලවතී වට්ටති, එවඤ්හි සො අප්පනං පාපුණාති. විපස්සනාකම්මිකස්ස පඤ්ඤා බලවතී වට්ටති, එවඤ්හි සො ලක්ඛණප්පටිවෙධං පාපුණාති. උභින්නං පන සමතායපි අප්පනා හොතියෙව. සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටති. සති හි චිත්තං උද්ධච්චපක්ඛිකානං සද්ධාවීරියපඤ්ඤානං වසෙන උද්ධච්චපාතතො, කොසජ්ජපක්ඛිකෙන ච සමාධිනා කොසජ්ජපාතතො රක්ඛති. තස්මා සා ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච සබ්බරාජකිච්චෙසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘සති ච පන සබ්බත්ථිකා වුත්තා භගවතා. කිං කාරණා? චිත්තඤ්හි සති පටිසරණං, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා ච සති, න ච විනා සතියා චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහො හොතී’’ති.

දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා නාම ඛන්ධාදිභෙදෙ අනොගාළ්හපඤ්ඤානං දුම්මෙධපුග්ගලානං ආරකාව පරිවජ්ජනං. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම සමපඤ්ඤාසලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය උදයබ්බයපඤ්ඤාය සමන්නාගතපුග්ගලසෙවනා. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා නාම ගම්භීරෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තාය ගම්භීරපඤ්ඤාය පභෙදපච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආරබ්භධාතු නික්කමධාතු පරක්කමධාතු, තත්ථ යොනිසො මනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) එවං උප්පාදො හොති.

අපිච ¶ ¶ එකාදස ධම්මා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය ¶ සංවත්තන්ති අපායභයපච්චවෙක්ඛණතා ආනිසංසදස්සාවිතා ගමනවීථිපච්චවෙක්ඛණතා පිණ්ඩපාතාපචායනතා දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා සබ්රහ්මචාරිමහත්තපච්චවෙක්ඛණතා කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ නිරයෙසු පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණතො පට්ඨාය මහාදුක්ඛං අනුභවනකාලෙපි, තිරච්ඡානයොනියං ජාලක්ඛිපකුමීනාදීහි ගහිතකාලෙපි, පාජනකණ්ටකාදිප්පහාරතුන්නස්ස පන සකටවාහනාදිකාලෙපි, පෙත්තිවිසයෙ අනෙකානිපි වස්සසහස්සානි එකං බුද්ධන්තරම්පි ඛුප්පිපාසාහි ආතුරිතකාලෙපි, කාලකඤ්ජිකඅසුරෙසු සට්ඨිහත්ථඅසීතිහත්ථප්පමාණෙන අට්ඨිචම්මමත්තෙනෙව අත්තභාවෙන වාතාතපාදිදුක්ඛානුභවනකාලෙපි න සක්කා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගං උප්පාදෙතුං. අයමෙව තෙ භික්ඛු කාලො වීරියකරණායාති එවං අපායභයං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති.

‘‘න සක්කා කුසීතෙන නවලොකුත්තරධම්මං ලද්ධුං, ආරද්ධවීරියෙනෙව සක්කා අයමානිසංසො වීරියස්සා’’ති එවං ආනිසංසදස්සාවිනොපි උප්පජ්ජති. ‘‘සබ්බබුද්ධපච්චෙකබුද්ධමහාසාවකෙහි තෙ ගතමග්ගො ගන්තබ්බො, සො ච න සක්කා කුසීතෙන ගන්තු’’න්ති එවං ගමනවීථිං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති. ‘‘යෙ තං පිණ්ඩපාතාදීහි උපට්ඨහන්ති, ඉමෙ තෙ මනුස්සා නෙව ඤාතකා, න දාසකම්මකරා, නාපි ‘තං නිස්සාය ජීවිස්සාමා’ති තෙ පණීතානි පිණ්ඩපාතාදීනි දෙන්ති, අථ ඛො අත්තනො කාරානං මහප්ඵලතං පච්චාසීසමානා දෙන්ති, සත්ථාරාපි ‘අයං ඉමෙ පච්චයෙ පරිභුඤ්ජිත්වා කායදළ්හීබහුලො සුඛං විහරිස්සතී’ති න එවං සම්පස්සතා තුය්හං පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, අථ ඛො ‘අයං ඉමෙ පරිභුඤ්ජමානො සමණධම්මං කත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුච්චිස්සතී’ති තෙ පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, සො දානි ත්වං කුසීතො විහරන්තො න තං පිණ්ඩං අපචායිස්සසි, ආරද්ධවීරියස්සෙව හි පිණ්ඩපාතාපචායනං නාම හොතී’’ති එවං පිණ්ඩපාතාපචායනං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි උප්පජ්ජති මහාමිත්තත්ථෙරස්ස ¶ විය.

ථෙරො ¶ කිර කස්සකලෙණෙ නාම පටිවසති. තස්ස ච ගොචරගාමෙ එකා මහාඋපාසිකා ථෙරං ¶ පුත්තං කත්වා පටිජග්ගති. සා එකදිවසං අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තී ධීතරං ආහ – ‘‘අම්ම අසුකස්මිං ඨානෙ පුරාණතණ්ඩුලා, අසුකස්මිං ඛීරං, අසුකස්මිං සප්පි, අසුකස්මිං ඵාණිතං, තව භාතිකස්ස අය්යමිත්තස්ස ආගතකාලෙ භත්තං පචිත්වා ඛීරසප්පිඵාණිතෙහි සද්ධිං දෙහි, ත්වං ච භුඤ්ජෙය්යාසි, අහං පන හිය්යො පක්කං පාරිවාසිකභත්තං කඤ්ජිකෙන භුත්තාම්හී’’ති. දිවා කිං භුඤ්ජිස්සසි අම්මාති? සාකපණ්ණං පක්ඛිපිත්වා කණතණ්ඩුලෙහි අම්බිලයාගුං පචිත්වා ඨපෙහි අම්මාති.

ථෙරො චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං නීහරන්තොව තං සද්දං සුත්වා අත්තානං ඔවදි – ‘‘මහාඋපාසිකා කිර කඤ්ජියෙන පාරිවාසිකභත්තං භුඤ්ජි, දිවාපි කණපණ්ණම්බිලයාගුං භුඤ්ජිස්සති, තුය්හං අත්ථාය පන පුරාණතණ්ඩුලාදීනි ආචික්ඛති, තං නිස්සාය ඛො පනෙසා නෙව ඛෙත්තං න වත්ථුං න භත්තං න වත්ථං පච්චාසීසති, තිස්සො පන සම්පත්තියො පත්ථයමානා දෙති, ත්වං එතිස්සා තා සම්පත්තියො දාතුං සක්ඛිස්සසි න සක්ඛිස්සසීති, අයං ඛො පන පිණ්ඩපාතො තයා සරාගෙන සදොසෙන සමොහෙන න සක්කා ගණ්හිතුන්ති පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා ගණ්ඨිකං මුඤ්චිත්වා නිවත්තිත්වා කස්සකලෙණමෙව ගන්ත්වා පත්තං හෙට්ඨාමඤ්චෙ චීවරං චීවරවංසෙ ඨපෙත්වා අරහත්තං අපාපුණිත්වා න නික්ඛමිස්සාමී’’ති වීරියං අධිට්ඨහිත්වා නිසීදි. දීඝරත්තං අප්පමත්තො හුත්වා නිවුත්ථභික්ඛු විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා පුරෙභත්තමෙව අරහත්තං පත්වා විකසිතං විය පදුමං මහාඛීණාසවො සිතං කරොන්තොව නික්ඛමි. ලෙණද්වාරෙ රුක්ඛම්හි අධිවත්ථා දෙවතා –

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිසා’’ති. –

එවං උදානං උදානෙත්වා ‘‘භන්තෙ, පිණ්ඩාය පවිට්ඨානං තුම්හාදිසානං අරහන්තානං භික්ඛං දත්වා මහල්ලකිත්ථියො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති ආහ.

ථෙරො ¶ උට්ඨහිත්වා ද්වාරං විවරිත්වා කාලං ඔලොකෙන්තො පාතොයෙවාති ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය ගාමං පාවිසි. දාරිකාපි භත්තං සම්පාදෙත්වා ‘‘ඉදානි මෙ භාතා ආගමිස්සති ¶ , ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති ද්වාරං ඔලොකයමානා නිසීදි. සා ථෙරෙ ඝරද්වාරං සම්පත්තෙ පත්තං ගහෙත්වා සප්පිඵාණිතයොජිතස්ස ඛීරපිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා හත්ථෙ ඨපෙසි. ථෙරො ‘‘සුඛං හොතූ’’ති අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සාපි තං ඔලොකයමානාව ¶ අට්ඨාසි. ථෙරස්ස හි තදා අතිවිය පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො අහොසි, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, මුඛං බන්ධනා පමුත්තතාලපක්කං විය අතිවිය විරොචිත්ථ. මහාඋපාසිකා අරඤ්ඤා ආගන්ත්වා ‘‘කිං අම්ම, භාතිකො තෙ ආගතො’’ති පුච්ඡි. සා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සා උපාසිකා ‘‘අජ්ජ මෙ පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති ඤත්වා ‘‘අභිරමති තෙ අම්ම භාතා බුද්ධසාසනෙ න උක්කණ්ඨතී’’ති ආහ.

‘‘මහන්තං ඛො පනෙතං සත්ථු දායජ්ජං, යදිදං සත්තඅරියධනං නාම, තං න සක්කා කුසීතෙන ගහෙතුං. යථා හි විප්පටිපන්නං පුත්තං මාතාපිතරො ‘අයං අම්හාකං අපුත්තො’ති පරිබාහිරං කරොන්ති, සො තෙසං අච්චයෙන දායජ්ජං න ලභති, එවං කුසීතොපි ඉදං අරියධනදායජ්ජං න ලභති, ආරද්ධවීරියොව ලභතී’’ති දායජ්ජමහත්තතං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති. ‘‘මහා ඛො පන තෙ සත්ථා, සත්ථුනො හි මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙපි අභිනික්ඛමනෙපි අභිසම්බොධියම්පි ධම්මචක්කප්පවත්තනයමකපාටිහාරියදෙවොරොහණ-ආයුසඞ්ඛාරවොස්සජ්ජනෙසුපි පරිනිබ්බානකාලෙපි දසසහස්සිලොකධාතු කම්පිත්ථ, යුත්තං නු තෙ එවරූපස්ස සත්ථුනො සාසනෙ ‘පබ්බජිත්වා කුසීතෙන භවිතු’’’න්ති එවං සත්ථුමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති.

ජාතියාපි – ‘‘ත්වං ඉදානි න ලාමකජාතිකො, අසම්භින්නාය මහාසම්මතපවෙණියා ආගතො, උක්කාකරාජවංසෙ ජාතොසි, සුද්ධොධනමහාරාජස්ස මහාමායාදෙවියා ච නත්තා, රාහුලභද්දස්ස කනිට්ඨො, තයා නාම එවරූපෙන ජිනපුත්තෙන හුත්වා න යුත්තං කුසීතෙන විහරිතු’’න්ති එවං ජාතිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති. ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා චෙව අසීති ච මහාසාවකා වීරියෙනෙව ලොකුත්තරධම්මං පටිවිජ්ඣිංසු, ත්වං එතෙසං සබ්රහ්මචාරීනං ¶ මග්ගං පටිපජ්ජිස්සසි න පටිපජ්ජිස්සසී’’ති එවං සබ්රහ්මචාරිමහත්තං පච්චවෙක්ඛතොපි උප්පජ්ජති. කුච්ඡිං පූරෙත්වා ඨිතඅජගරසදිසෙ විස්සට්ඨකායිකචෙතසිකවීරියෙ කුසීතපුග්ගලෙ පරිවජ්ජන්තස්සාපි, ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු වීරියුප්පාදනත්ථං ¶ නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ පීතියෙව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා නාම, තස්ස උප්පාදකමනසිකාරො යොනිසොමනසිකාරො නාම.

අපිච එකාදස ධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති බුද්ධානුස්සති ධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතානුස්සති උපසමානුස්සති ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති.

බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි හි යාව උපචාරා සකලසරීරං ඵරමානො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති. ධම්මසඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරන්තස්සාපි, දීඝරත්තං අඛණ්ඩං කත්වා රක්ඛිතං චතුපාරිසුද්ධිසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනො දසසීලපඤ්චසීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, දුබ්භික්ඛභයාදීසු පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීනං දත්වා ‘‘එවං නාම අදම්හා’’ති චාගං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ගිහිනොපි එවරූපෙ කාලෙ සීලවන්තානං දින්නදානං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, යෙහි ගුණෙහි සමන්නාගතා දෙවතා දෙවත්තං පත්තා, තථාරූපානං ගුණානං අත්තනි අත්ථිතං පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ‘‘සමාපත්තියා වික්ඛම්භිතා කිලෙසා සට්ඨිපි, සත්තතිපි වස්සානි න සමුදාචරන්තී’’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, චෙතියදස්සනබොධිදස්සනථෙරදස්සනෙසු අසක්කච්චකිරියාය සංසූචිතලූඛභාවෙ බුද්ධාදීසු ¶ පසාදසිනෙහාභාවෙන ගද්රභපිට්ඨෙ රජසදිසෙ ලූඛපුග්ගලෙ පරිවජ්ජන්තස්සාපි, බුද්ධාදීසු පසාදබහුලෙ මුදුචිත්තෙ සිනිද්ධපුග්ගලෙ සෙවන්තස්සාපි, රතනත්තයගුණපරිදීපකෙ පසාදනීයෙ සුත්තන්තෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පීතිඋප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කායපස්සද්ධි චිත්තපස්සද්ධි, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති එවං උප්පාදො හොති.

අපිච සත්ත ධම්මා පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති පණීතභොජනසෙවනතා උතුසුඛසෙවනතා ඉරියාපථසුඛසෙවනතා මජ්ඣත්තපයොගතා ¶ සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා පස්සද්ධකායපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති.

පණීතඤ්හි සිනිද්ධං සප්පායභොජනං භුඤ්ජන්තස්සාපි, සීතුණ්හෙසු උතූසු ඨානාදීසු ඉරියාපථෙසු සප්පායං උතුං ච ඉරියාපථං ච සෙවන්තස්සාපි පස්සද්ධි උප්පජ්ජති. යො පන මහාපුරිසජාතිකො සබ්බඋතුඉරියාපථක්ඛමොව හොති, න තං සන්ධායෙතං වුත්තං. යස්ස සභාගවිසභාගතා අත්ථි, තස්සෙව විසභාගෙ උතුඉරියාපථෙ වජ්ජෙත්වා සභාගෙ සෙවන්තස්සාපි උප්පජ්ජති. මජ්ඣත්තපයොගො වුච්චති අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා, ඉමිනා මජ්ඣත්තපයොගෙන උප්පජ්ජති. යො ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පරං විහෙඨයමානොව විචරති. එවරූපං සාරද්ධකායං පුග්ගලං පරිවජ්ජන්තස්සාපි, සංයතපාදපාණිං පස්සද්ධකායං පුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු පස්සද්ධිඋප්පාදනත්ථාය නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, සමථනිමිත්තං අබ්යග්ගනිමිත්තං, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ¶ උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232) එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ සමථොව සමථනිමිත්තං, අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති.

අපිච එකාදස ධම්මා සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති වත්ථුවිසදකිරියතා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා නිමිත්තකුසලතා සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණතා සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණතා ¶ සමයෙ සම්පහංසනතා සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ වත්ථුවිසදකිරියතා ච ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

නිමිත්තකුසලතා නාම කසිණනිමිත්තස්ස උග්ගහණකුසලතා. සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහණතාති යස්මිං සමයෙ අතිසිථිලවීරියතාදීහි ලීනං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයවීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස පග්ගහණං. සමයෙ චිත්තස්ස නිග්ගහණතාති යස්මිං සමයෙ අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි ¶ උද්ධතං චිත්තං හොති, තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගසමුට්ඨාපනෙන තස්ස නිග්ගහණං. සමයෙ සම්පහංසනතාති යස්මිං සමයෙ චිත්තං පඤ්ඤාපයොගමන්දතාය වා උපසමසුඛානධිගමෙන වා නිරස්සාදං හොති, තස්මිං සමයෙ අට්ඨසංවෙගවත්ථුපච්චවෙක්ඛණෙන සංවෙජෙති. අට්ඨ සංවෙගවත්ථූනි නාම ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛන්ති. රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන ච පසාදං ජනෙති. අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ සම්පහංසනතා’’ති.

සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා නාම යස්මිං සමයෙ සම්මාපටිපත්තිං ආගම්ම අලීනං අනුද්ධතං අනිරස්සාදං ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං සමථවීථිපටිපන්නං චිත්තං හොති, තදාස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු න බ්යාපාරං ආපජ්ජති සාරථි විය සමප්පවත්තෙසු. අස්සෙසු. අයං වුච්චති ‘‘සමයෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනතා’’ති. අසමාහිතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා නාම උපචාරං වා අප්පනං වා අප්පත්තානං වික්ඛිත්තචිත්තානං පුග්ගලානං ආරකා පරිවජ්ජනං. සමාහිතපුග්ගලසෙවනතා නාම උපචාරෙන වා අප්පනාය වා සමාහිතචිත්තානං ¶ සෙවනා භජනා පයිරුපාසනා. තදධිමුත්තතා නාම ඨානනිසජ්ජාදීසු සමාධිඋප්පාදනත්ථංයෙව නින්නපොණපබ්භාරචිත්තතා. එවඤ්හි පටිපජ්ජතො එස උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස – ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා, තත්ථ යොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො, අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය, උප්පන්නස්ස වා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය භාවනාය පාරිපූරියා සංවත්තතී’’ති ¶ (සං. නි. 5.232) එවං උප්පාදො හොති. තත්ථ උපෙක්ඛායෙව උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයා ධම්මා නාම.

අපිච පඤ්ච ධම්මා උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති සත්තමජ්ඣත්තතා සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතා සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති.

තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි සත්තමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘‘ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙන ගමිස්සසි, එසොපි අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා ¶ අත්තනො කම්මෙන ගමිස්සති, ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණෙන ච, ‘‘පරමත්ථතො සත්තොයෙව නත්ථි, සො ත්වං කං කෙලායසී’’ති එවං නිස්සත්තපච්චවෙක්ඛණෙන ච. ද්වීහෙවාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙති – ‘‘ඉදං චීවරං අනුපුබ්බෙන වණ්ණවිකාරං චෙව ජිණ්ණභාවං ච උපගන්ත්වා පාදපුඤ්ඡනචොළකං හුත්වා යට්ඨිකොටියා ඡඩ්ඩනීයං භවිස්සති, සචෙ පනස්ස සාමිකො භවෙය්ය, නාස්ස එවං විනස්සිතුං දදෙය්යා’’ති එවං අසාමිකභාවං පච්චවෙක්ඛණෙන, ‘‘අනද්ධනියං ඉදං තාවකාලික’’න්ති එවං තාවකාලිකතාපච්චවෙක්ඛණෙන ච. යථා ච චීවරෙ, එවං පත්තාදීසුපි යොජනා කාතබ්බා.

සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති එත්ථ යො පුග්ගලො ගිහි වා අත්තනො පුත්තධීතාදිකෙ, පබ්බජිතො වා අත්තනො අන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකාදිකෙ මමායති, සහත්ථෙනෙව නෙසං කෙසච්ඡෙදනසූචිකම්මචීවරධොවනරජනපත්තපචනාදීනි කරොති, මුහුත්තම්පි අපස්සන්තො ‘‘අසුකො සාමණෙරො කුහිං, අසුකො දහරො කුහි’’න්ති භන්තමිගො විය ඉතො චිතො ච ආලොකෙති ¶ , අඤ්ඤෙන කෙසච්ඡෙදනාදීනං අත්ථාය ‘‘මුහුත්තං තාව අසුකං පෙසෙථා’’ති යාචීයමානොපි ‘‘අම්හෙපි තං අත්තනො කම්මං න කාරෙම, තුම්හෙ තං ගහෙත්වා කිලමෙස්සථා’’ති න දෙති. අයං සත්තකෙලායනො නාම. යො පන පත්තචීවරථාලකකත්තරයට්ඨිආදීනි මමායති, අඤ්ඤස්ස හත්ථෙන පරාමසිතුම්පි න දෙති, තාවකාලිකං යාචිතො ‘‘මයම්පි ඉදං මමායන්තා න පරිභුඤ්ජාම, තුම්හාකං කිං දස්සාමා’’ති වදති. අයං සඞ්ඛාරකෙලායනො නාම. යො පන තෙසු ද්වීසුපි වත්ථූසු මජ්ඣත්තො උදාසිනො. අයං සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තො නාම. ඉති අයං උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො එවරූපං සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනං පුග්ගලං ආරකා පරිවජ්ජන්තස්සාපි, සත්තසඞ්ඛාරමජ්ඣත්තපුග්ගලං සෙවන්තස්සාපි, ඨානනිසජ්ජාදීසු ¶ තදුප්පාදනත්ථං නින්නපොණපබ්භාරචිත්තස්සාපි උප්පජ්ජති. එවං උප්පන්නස්ස පනස්ස අරහත්තමග්ගෙන භාවනාපාරිපූරී හොතීති පජානාති.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං අත්තනො වා සත්ත සම්බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිග්ගණ්හිත්වා, පරස්ස වා, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිග්ගණ්හිත්වා ¶ ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති. සමුදයවයා පනෙත්ථ බොජ්ඣඞ්ගානං නිබ්බත්තිනිරොධවසෙන වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ඉධ බොජ්ඣඞ්ගපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා බොජ්ඣඞ්ගපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119. එවං සත්තබොජ්ඣඞ්ගවසෙන ධම්මානුපස්සනං විභජිත්වා ඉදානි චතුසච්චවසෙන විභජිතුං පුන චපරන්තිආදිමාහ.

තත්ථ ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පජානාතීති ඨපෙත්වා තණ්හං තෙභූමකෙ ධම්මෙ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යථාසභාවතො පජානාති, තස්සෙව ඛො පන දුක්ඛස්ස ජනිකං සමුට්ඨාපිකං පුරිමතණ්හං ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති, උභින්නං අප්පවත්තිං නිබ්බානං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති, දුක්ඛපරිජානනං සමුදයපජහනං නිරොධසච්ඡිකරණං අරියමග්ගං ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති යථාසභාවතො පජානාතීති අත්ථො. අවසෙසා අරියසච්චකථා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතායෙව.

ඉති අජ්ඣත්තං වාති එවං අත්තනො වා චත්තාරි සච්චානි ¶ පරිග්ගණ්හිත්වා, පරස්ස වා, කාලෙන වා අත්තනො, කාලෙන වා පරස්ස චත්තාරි සච්චානි පරිග්ගණ්හිත්වා ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරති. සමුදයවයා පනෙත්ථ චතුන්නං සච්චානං යථාසම්භවතො උප්පත්තිනිවත්තිවසෙන වෙදිතබ්බා. ඉතො පරං වුත්තනයමෙව.

කෙවලඤ්හි ¶ ඉධ චතුසච්චපරිග්ගාහිකා සති දුක්ඛසච්චන්ති එවං යොජනං කත්වා සච්චපරිග්ගාහකස්ස භික්ඛුනො නිය්යානමුඛං වෙදිතබ්බං. සෙසං තාදිසමෙවාති.

එත්තාවතා ¶ ආනාපානං චතුඉරියාපථං චතුසම්පජඤ්ඤං ද්වත්තිංසාකාරං චතුධාතුවවත්ථානං නවසිවථිකා වෙදනානුපස්සනා චිත්තානුපස්සනා නීවරණපරිග්ගහො ඛන්ධපරිග්ගහො ආයතනපරිග්ගහො බොජ්ඣඞ්ගපරිග්ගහො සච්චපරිග්ගහොති එකවීසති කම්මට්ඨානානි වුත්තානි. තෙසු ආනාපානං ද්වත්තිංසාකාරො නවසිවථිකාති එකාදස අප්පනාකම්මට්ඨානානි හොන්ති. දීඝභාණකමහාසීවත්ථෙරො පන ‘‘නවසිවථිකා ආදීනවානුපස්සනාවසෙන වුත්තා’’ති ආහ. තස්මා තස්ස මතෙන ද්වෙයෙව අප්පනාකම්මට්ඨානානි, සෙසානි උපචාරකම්මට්ඨානානි. කිං පනෙතෙසු සබ්බෙසු අභිනිවෙසො ජායතීති? න ජායති. ඉරියාපථසම්පජඤ්ඤනීවරණබොජ්ඣඞ්ගෙසු හි අභිනිවෙසො න ජායති, සෙසෙසු ජායතීති. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘‘එතෙසුපි අභිනිවෙසො ජායති, අයඤ්හි අත්ථි නු ඛො මෙ චත්තාරො ඉරියාපථා, උදාහු නත්ථි, අත්ථි නු ඛො මෙ චතුසම්පජඤ්ඤං, උදාහු නත්ථි, අත්ථි නු ඛො මෙ පඤ්චනීවරණා, උදාහු නත්ථි, අත්ථි නු ඛො මෙ සත්තබොජ්ඣඞ්ගා, උදාහු නත්ථීති එවං පරිග්ගණ්හාති, තස්මා සබ්බත්ථ අභිනිවෙසො ජායතී’’ති.

137. යො හි කොචි, භික්ඛවෙති යො හි කොචි භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා උපාසකො වා උපාසිකා වා. එවං භාවෙය්යාති ආදිතො පට්ඨාය වුත්තෙන භාවනානුක්කමෙන භාවෙය්ය. පාටිකඞ්ඛන්ති පටිකඞ්ඛිතබ්බං, අවස්සං භාවීති අත්ථො. අඤ්ඤාති අරහත්තං. සති වා උපාදිසෙසෙති උපාදානසෙසෙ වා සති ¶ අපරික්ඛීණෙ. අනාගාමිතාති අනාගාමිභාවො.

එවං සත්තන්නං වස්සානං වසෙන සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං දස්සෙත්වා පුන තතො අප්පතරෙපි කාලෙ දස්සෙන්තො ‘‘තිට්ඨන්තු, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. සබ්බම්පි චෙතං මජ්ඣිමස්සෙව නෙය්යපුග්ගලස්ස වසෙන වුත්තං. තික්ඛපඤ්ඤං පන සන්ධාය – ‘‘පාතො අනුසිට්ඨො සායං විසෙසං අධිගමිස්සති, සායං අනුසිට්ඨො පාතො විසෙසං අධිගමිස්සතී’’ති (ම. නි. 2.345) වුත්තං.

ඉති ¶ ¶ භගවා ‘‘එවංනිය්යානිකං, භික්ඛවෙ, මම සාසන’’න්ති දස්සෙත්වා එකවීසතියාපි ඨානෙසු අරහත්තනිකූටෙන දෙසිතං දෙසනං නිය්යාතෙන්තො ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො…පෙ… ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති ආහ. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

සතිපට්ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

139. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චූළසීහනාදසුත්තං. යස්මා පනස්ස අත්ථුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො, තස්මා තං දස්සෙත්වා චස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනං කරිස්සාම. කතරාය පනිදං අත්ථුප්පත්තියා නික්ඛිත්තන්ති? ලාභසක්කාරපච්චයා තිත්ථියපරිදෙවිතෙ. භගවතො කිර ධම්මදායාදසුත්තෙ වුත්තනයෙන මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි. චතුප්පමාණිකො හි අයං ලොකසන්නිවාසො, රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති ඉමෙසං පුග්ගලානං වසෙන චතුධා ඨිතො.

තෙසං ඉදං නානාකරණං – කතමො ච පුග්ගලො රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ආරොහං වා පස්සිත්වා පරිණාහං වා පස්සිත්වා සණ්ඨානං වා පස්සිත්වා පාරිපූරිං වා පස්සිත්වා තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො පරවණ්ණනාය පරථොමනාය පරපසංසනාය පරවණ්ණහාරිකාය, තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො චීවරලූඛං වා පස්සිත්වා පත්තලූඛං වා පස්සිත්වා, සෙනාසනලූඛං වා පස්සිත්වා විවිධං වා දුක්කරකාරිකං පස්සිත්වා ¶ තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං ¶ වුච්චති පුග්ගලො ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො.

කතමො ච පුග්ගලො ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො සීලං වා පස්සිත්වා සමාධිං වා පස්සිත්වා පඤ්ඤං වා පස්සිත්වා තත්ථ පමාණං ගහෙත්වා පසාදං ජනෙති, අයං වුච්චති පුග්ගලො ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති.

ඉමෙසු ¶ චතූසු පුග්ගලෙසු රූපප්පමාණොපි භගවතො ආරොහපරිණාහසණ්ඨානපාරිපූරිවණ්ණපොක්ඛරතං, අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතත්තා නානාරතනවිචිත්තමිව සුවණ්ණමහාපටං, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසමාකිණ්ණතාය තාරාගණසමුජ්ජලං විය ගගනතලං සබ්බඵාලිඵුල්ලං විය ච යොජනසතුබ්බෙධං පාරිච්ඡත්තකං අට්ඨාරසරතනුබ්බෙධං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපං සස්සිරිකං අනොපමසරීරං දිස්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ඝොසප්පමාණොපි, භගවතා කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියො පූරිතා අඞ්ගපරිච්චාගො පුත්තදාරපරිච්චාගො, රජ්ජපරිච්චාගො අත්තපරිච්චාගො නයනපරිච්චාගො ච කතොතිආදිනා නයෙන පවත්තං ඝොසං සුත්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ලූඛප්පමාණොපි භගවතො චීවරලූඛං දිස්වා ‘‘සචෙ භගවා අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, කාසිකවත්ථමෙව අධාරයිස්ස. පබ්බජිත්වා පනානෙන සාණපංසුකූලචීවරෙන සන්තුස්සමානෙන භාරියං කත’’න්ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති. පත්තලූඛම්පි දිස්වා – ‘‘ඉමිනා අගාරං අජ්ඣාවසන්තෙන රත්තවරසුවණ්ණභාජනෙසු චක්කවත්තිභොජනාරහං සුගන්ධසාලිභොජනං පරිභුත්තං, පබ්බජිත්වා පන පාසාණමයං පත්තං ආදාය උච්චනීචකුලද්වාරෙසු සපදානං පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධපිණ්ඩියාලොපෙන සන්තුස්සමානො භාරියං කරොතී’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති. සෙනාසනලූඛං දිස්වාපි – ‘‘අයං අගාරං අජ්ඣාවසන්තො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු තිවිධනාටකපරිවාරො දිබ්බසම්පත්තිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවිත්වා ඉදානි පබ්බජ්ජූපගතො රුක්ඛමූලසෙනාසනාදීසු දාරුඵලකසිලාපට්ටපීඨමඤ්චකාදීහි සන්තුස්සමානො භාරියං කරොතී’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව ¶ පසීදති. දුක්කරකාරිකමස්ස දිස්වාපි – ‘‘ඡබ්බස්සානි නාම මුග්ගයූසකුලත්ථයූසහරෙණුයූසාදීනං පසටමත්තෙන යාපෙස්සති, අප්පාණකං ¶ ඣානං ඣායිස්සති, සරීරෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛො විහරිස්සති, අහො දුක්කරකාරකො භගවා’’ති සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති.

ධම්මප්පමාණොපි ¶ භගවතො සීලගුණං සමාධිගුණං පඤ්ඤාගුණං ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තිසම්පදං අභිඤ්ඤාපාරිපූරිං යමකපාටිහාරියං දෙවොරොහණං පාථිකපුත්තදමනාදීනි ච අනෙකානි අච්ඡරියානි දිස්වා සම්මාසම්බුද්ධෙයෙව පසීදති, තෙ එවං පසන්නා භගවතො මහන්තං ලාභසක්කාරං අභිහරන්ති. තිත්ථියානං පන බාවෙරුජාතකෙ කාකස්ස විය ලාභසක්කාරො පරිහායිත්ථ. යථාහ –

‘‘අදස්සනෙන මොරස්ස, සිඛිනො මඤ්ජුභාණිනො;

කාකං තත්ථ අපූජෙසුං, මංසෙන ච ඵලෙන ච.

යදා ච සරසම්පන්නො, මොරො බාවෙරුමාගමා;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, වායසස්ස අහායථ.

යාව නුප්පජ්ජති බුද්ධො, ධම්මරාජා පභඞ්කරො;

තාව අඤ්ඤෙ අපූජෙසුං, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ.

යදා ච සරසම්පන්නො, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

අථ ලාභො ච සක්කාරො, තිත්ථියානං අහායථා’’ති. (ජා. 1.4.153-156);

තෙ එවං පහීනලාභසක්කාරා රත්තිං එකද්වඞ්ගුලමත්තං ඔභාසෙත්වාපි සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය හතප්පභා අහෙසුං.

යථා ¶ හි ඛජ්ජොපනකා, කාළපක්ඛම්හි රත්තියා;

නිදස්සයන්ති ඔභාසං, එතෙසං විසයො හි සො.

යදා ච රස්මිසම්පන්නො, අබ්භුදෙති පභඞ්කරො;

අථ ඛජ්ජුපසඞ්ඝානං, පභා අන්තරධායති.

එවං ඛජ්ජුපසදිසා, තිත්ථියාපි පුථූ ඉධ;

කාළපක්ඛූපමෙ ලොකෙ, දීපයන්ති සකං ගුණං.

යදා ච බුද්ධො ලොකස්මිං, උදෙති අමිතප්පභො;

නිප්පභා තිත්ථියා හොන්ති, සූරියෙ ඛජ්ජුපකා යථාති.

තෙ එවං නිප්පභා හුත්වා කච්ඡුපිළකාදීහි කිණ්ණසරීරා පරමපාරිජුඤ්ඤපත්තා යෙන බුද්ධො යෙන ධම්මො යෙන සඞ්ඝො යෙන ච මහාජනස්ස සන්නිපාතො, තෙන ¶ තෙන ගන්ත්වා අන්තරවීථියම්පි ¶ සිඞ්ඝාටකෙපි චතුක්කෙපි සභායම්පි ඨත්වා පරිදෙවන්ති –

‘‘කිං භො සමණොයෙව ගොතමො සමණො, මයං අස්සමණා; සමණස්සෙව ගොතමස්ස සාවකා සමණා, අම්හාකං සාවකා අස්සමණා? සමණස්සෙව ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දින්නං මහප්ඵලං, න අම්හාකං, සාවකානඤ්ච නො දින්නං මහප්ඵලං? නනු සමණොපි ගොතමො සමණො, මයම්පි සමණා. සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකා සමණා, අම්හාකම්පි සාවකා සමණා. සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දින්නං මහප්ඵලං, අම්හාකම්පි සාවකානඤ්ච නො දින්නං මහප්ඵලඤ්චෙව? සමණස්සපි ගොතමස්ස සාවකානඤ්චස්ස දෙථ කරොථ, අම්හාකම්පි සාවකානඤ්ච නො දෙථ සක්කරොථ? නනු සමණො ගොතමො පුරිමානි දිවසානි උප්පන්නො, මයං පන ලොකෙ උප්පජ්ජමානෙයෙව උප්පන්නා’’ති.

එවං නානප්පකාරං විරවන්ති. අථ භික්ඛූ භික්ඛුනියො උපාසකා උපාසිකායොති චතස්සො පරිසා තෙසං සද්දං සුත්වා භගවතො ආරොචෙසුං ‘‘තිත්ථියා භන්තෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච කථෙන්තී’’ති ¶ . තං සුත්වා භගවා – ‘‘මා තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, තිත්ථියානං වචනෙන ‘අඤ්ඤත්ර සමණො අත්ථී’ති සඤ්ඤිනො අහුවත්ථා’’ති වත්වා අඤ්ඤතිත්ථියෙසු සමණභාවං පටිසෙධෙන්තො ඉධෙව ච අනුජානන්තො ඉමිස්සා අත්ථුප්පත්තියා ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණොති ඉදං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. අයං පන නියමො සෙසපදෙසුපි වෙදිතබ්බො. දුතියාදයොපි හි සමණා ඉධෙව, න අඤ්ඤත්ථ. සමණොති සොතාපන්නො. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො, අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241).

දුතියොති සකදාගාමී. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච? භික්ඛවෙ, දුතියො සමණො. ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං ¶ තනුත්තා සකදාගාමී හොති, සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. අයං, භික්ඛවෙ, දුතියො සමණො’’ති.

තතියොති අනාගාමී. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, තතියො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා ඔපපාතිකො හොති තත්ථ පරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො තස්මා ¶ ලොකා. අයං, භික්ඛවෙ, තතියො සමණො’’ති.

චතුත්ථොති අරහා. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, චතුත්ථො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං, භික්ඛවෙ, චතුත්ථො සමණො’’ති (අ. නි. 4.241). ඉති ඉමස්මිං ඨානෙ චත්තාරො ඵලට්ඨකසමණාව අධිප්පෙතා.

සුඤ්ඤාති රිත්තා තුච්ඡා. පරප්පවාදාති චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති ඉමෙ සබ්බෙපි බ්රහ්මජාලෙ ආගතා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. ඉතො බාහිරානං පරෙසං ¶ වාදා පරප්පවාදා නාම. තෙ සබ්බෙපි ඉමෙහි චතූහි ඵලට්ඨකසමණෙහි සුඤ්ඤා, න හි තෙ එත්ථ සන්ති. න කෙවලඤ්ච එතෙහෙව සුඤ්ඤා, චතූහි පන මග්ගට්ඨකසමණෙහිපි චතුන්නං මග්ගානං අත්ථාය ආරද්ධවිපස්සකෙහිපීති ද්වාදසහිපි සමණෙහි සුඤ්ඤා එව. ඉමමෙව අත්ථං සන්ධාය භගවතා මහාපරිනිබ්බානෙ වුත්තං –

‘‘දුතියොපි සමණො නත්ථි, තතියොපි සමණො නත්ථි, චතුත්ථොපි සමණො නත්ථි. සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214).

එත්ථ ¶ හි පදෙසවත්තීති ආරද්ධවිපස්සකො අධිප්පෙතො. තස්මා සොතාපත්තිමග්ගස්ස ආරද්ධවිපස්සකං මග්ගට්ඨං ඵලට්ඨන්ති තයොපි එකතො කත්වා සමණොපි නත්ථීති ආහ. සකදාගාමිමග්ගස්ස ආරද්ධවිපස්සකං මග්ගට්ඨං ඵලට්ඨන්ති තයොපි එකතො කත්වා දුතියොපි සමණො නත්ථීති ආහ. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො.

කස්මා පනෙතෙ අඤ්ඤත්ථ නත්ථීති? අඛෙත්තතාය. යථා හි න ආරග්ගෙ සාසපො තිට්ඨති, න උදකපිට්ඨෙ අග්ගි ජලති, න පිට්ඨිපාසාණෙ බීජානි රුහන්ති, එවමෙව බාහිරෙසු තිත්ථායතනෙසු ¶ න ඉමෙ සමණා උප්පජ්ජන්ති, ඉමස්මිංයෙව පන සාසනෙ උප්පජ්ජන්ති. කස්මා? ඛෙත්තතාය. තෙසං අඛෙත්තතා ච ඛෙත්තතා ච අරියමග්ගස්ස අභාවතො ච භාවතො ච වෙදිතබ්බා. තෙනාහ භගවා –

‘‘යස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො න උපලබ්භති, සමණොපි තත්ථ ¶ න උපලබ්භති, දුතියොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති, තතියොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති, චතුත්ථොපි තත්ථ සමණො න උපලබ්භති. යස්මිඤ්ච ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භති, සමණොපි තත්ථ උපලබ්භති, දුතියොපි තත්ථ…පෙ…. චතුත්ථොපි තත්ථ සමණො උපලබ්භති. ඉමස්මිං ඛො, සුභද්ද, ධම්මවිනයෙ අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො උපලබ්භති, ඉධෙව, සුභද්ද, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො, ඉධ තතියො සමණො, ඉධ චතුත්ථො සමණො, සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214).

එවං යස්මා තිත්ථායතනං අඛෙත්තං, සාසනං ඛෙත්තං, තස්මා යථා සුරත්තහත්ථපාදො සූරකෙසරකො සීහො මිගරාජා න සුසානෙ වා සඞ්කාරකූටෙ වා පටිවසති, තියොජනසහස්සවිත්ථතං පන හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා මණිගුහායංයෙව පටිවසති. යථා ච ඡද්දන්තො නාගරාජා න ගොචරියහත්ථිකුලාදීසු නවසු නාගකුලෙසු උප්පජ්ජති, ඡද්දන්තකුලෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච වලාහකො අස්සරාජා න ගද්රභකුලෙ වා ඝොටකකුලෙ වා උප්පජ්ජති, සින්ධුයා තීරෙ පන සින්ධවකුලෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච සබ්බකාමදදං මනොහරං මණිරතනං න සඞ්කාරකූටෙ ¶ වා පංසුපබ්බතාදීසු වා උප්පජ්ජති, වෙපුල්ලපබ්බතබ්භන්තරෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච තිමිරපිඞ්ගලො මච්ඡරාජා න ඛුද්දකපොක්ඛරණීසු උප්පජ්ජති, චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ මහාසමුද්දෙයෙව උප්පජ්ජති. යථා ච දියඩ්ඪයොජනසතිකො සුපණ්ණරාජා න ගාමද්වාරෙ එරණ්ඩවනාදීසු පටිවසති, මහාසමුද්දං පන අජ්ඣොගාහෙත්වා සිම්බලිදහවනෙයෙව පටිවසති. යථා ච ධතරට්ඨො සුවණ්ණහංසො න ගාමද්වාරෙ ආවාටකාදීසු පටිවසති, නවුතිහංසසහස්සපරිවාරො හුත්වා චිත්තකූටපබ්බතෙයෙව පටිවසති. යථා ච චතුද්දීපිස්සරො චක්කවත්තිරාජා ¶ න නීචකුලෙ උප්පජ්ජති, අසම්භින්නජාතිඛත්තියකුලෙයෙව පන උප්පජ්ජති. එවමෙව ඉමෙසු සමණෙසු එකසමණොපි න අඤ්ඤතිත්ථායතනෙ උප්පජ්ජති, අරියමග්ගපරික්ඛිත්තෙ පන බුද්ධසාසනෙයෙව උප්පජ්ජති. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙහි සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති.

සම්මා සීහනාදං නදථාති එත්ථ සම්මාති හෙතුනා නයෙන කාරණෙන. සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං අප්පටිනාදං. ඉමෙසඤ්හි චතුන්නං සමණානං ඉධෙව අත්ථිතාය අයං නාදො සෙට්ඨනාදො නාම හොති උත්තමනාදො. ‘‘ඉමෙ සමණා ඉධෙව අත්ථී’’ති වදන්තස්ස අඤ්ඤතො භයං වා ආසඞ්කා ¶ වා නත්ථීති අභීතනාදො නාම හොති. ‘‘අම්හාකම්පි සාසනෙ ඉමෙ සමණා අත්ථී’’ති පූරණාදීසු එකස්සාපි උට්ඨහිත්වා වත්තුං අසමත්ථතාය අයං නාදො අප්පටිනාදො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සීහනාදන්ති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං අප්පටිනාද’’න්ති.

140. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජතීති ඉදං ඛො පන කාරණං විජ්ජති. යං අඤ්ඤතිත්ථියාති යෙන කාරණෙන අඤ්ඤතිත්ථියා. එත්ථ ච තිත්ථං ජානිතබ්බං, තිත්ථකරො ජානිතබ්බො තිත්ථියා ජානිතබ්බා, තිත්ථියසාවකා ජානිතබ්බා. තිත්ථංනාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො. එත්ථ හි සත්තා තරන්ති උප්පලවන්ති උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, තස්මා තිත්ථන්ති වුච්චන්ති. තාසං දිට්ඨීනං උප්පාදෙතා තිත්ථකරො නාම. තස්ස ලද්ධිං ගහෙත්වා පබ්බජිතා තිත්ථියා නාම. තෙසං පච්චයදායකා තිත්ථියසාවකාති වෙදිතබ්බා. පරිබ්බාජකාති ගිහිබන්ධනං පහාය පබ්බජ්ජූපගතා. අස්සාසොති අවස්සයො පතිට්ඨා උපත්ථම්භො. බලන්ති ථාමො. යෙන තුම්හෙති යෙන අස්සාසෙන වා බලෙන වා එවං වදෙථ.

අත්ථි ¶ ඛො නො, ආවුසො, තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති එත්ථ අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යො සො භගවා සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තෙන භගවතා තෙසං තෙසං සත්තානං ආසයානුසයං ජානතා, හත්ථතලෙ ඨපිතං ආමලකං විය සබ්බං ඤෙය්යධම්මං පස්සතා. අපිච පුබ්බෙනිවාසාදීහි ජානතා, දිබ්බෙන චක්ඛුනා පස්සතා. තීහි විජ්ජාහි ¶ ඡහි වා පන අභිඤ්ඤාහි ජානතා, සබ්බත්ථ අප්පටිහතෙන සමන්තචක්ඛුනා පස්සතා. සබ්බධම්මජානනසමත්ථාය පඤ්ඤාය ජානතා, සබ්බසත්තානං චක්ඛුවිසයාතීතානි තිරොකුට්ටාදිගතානි වාපි රූපානි අතිවිසුද්ධෙන මංසචක්ඛුනා පස්සතා. අත්තහිතසාධිකාය සමාධිපදට්ඨානාය පටිවෙධපඤ්ඤාය ජානතා, පරහිතසාධිකාය කරුණාපදට්ඨානාය දෙසනාපඤ්ඤාය පස්සතා. අරීනං හතත්තා පච්චයාදීනං අරහත්තා ච අරහතා, සම්මා සාමඤ්ච සච්චානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙන. අන්තරායිකධම්මෙ වා ජානතා, නිය්යානිකධම්මෙ පස්සතා. කිලෙසාරීනං හතත්තා අරහතා, සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධෙනාති, එවං චතුවෙසාරජ්ජවසෙන චතූහි ආකාරෙහි ථොමිතෙන චත්තාරො ධම්මා අක්ඛාතා, යෙ මයං අත්තනි සම්පස්සමානා එවං වදෙම, න රාජරාජමහාමත්තාදීනං උපත්ථම්භං කායබලන්ති.

සත්ථරි ¶ පසාදොති ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා නයෙන බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො. ධම්මෙ පසාදොති ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා නයෙන ධම්මගුණෙ අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො. සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති අරියකන්තෙසු සීලෙසු පරිපූරකාරිතා. අරියකන්තසීලානි නාම පඤ්චසීලානි. තානි හි භවන්තරගතොපි අරියසාවකො අත්තනො අරියසාවකභාවං අජානන්තොපි න වීතික්කමති. සචෙපි හි නං කොචි වදෙය්ය – ‘‘ඉමං සකලං චක්කවත්තිරජ්ජං සම්පටිච්ඡිත්වා ඛුද්දකමක්ඛිකං ජීවිතා වොරොපෙහී’’ති, අට්ඨානමෙතං, යං සො තස්ස වචනං කරෙය්ය. එවං අරියානං සීලානි කන්තානි පියානි මනාපානි. තානි සන්ධාය වුත්තං ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිතා’’ති.

සහධම්මිකා ඛො පනාති භික්ඛු භික්ඛුනී සික්ඛමානා සාමණෙරො සාමණෙරී උපාසකො උපාසිකාති එතෙ සත්ත සහධම්මචාරිනො. එතෙසු හි භික්ඛු භික්ඛූහි සද්ධිං සහධම්මං චරති සමානසික්ඛතාය. තථා ¶ භික්ඛුනී භික්ඛුනීහි…පෙ… උපාසිකා උපාසිකාහි, සොතාපන්නො සොතාපන්නෙහි, සකදාගාමී…පෙ… අනාගාමීහි සහධම්මං චරති. තස්මා සබ්බෙපෙතෙ සහධම්මිකාති වුච්චන්ති. අපිචෙත්ථ අරියසාවකායෙව අධිප්පෙතා. තෙසඤ්හි ¶ භවන්තරෙපි මග්ගදස්සනම්හි විවාදො නත්ථි, තස්මා තෙ අච්චන්තං එකධම්මචාරිතාය සහධම්මිකා. ඉමිනා, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා නයෙන සඞ්ඝං අනුස්සරන්තානං උප්පන්නප්පසාදො කථිතො. එත්තාවතා චත්තාරි සොතාපන්නස්ස අඞ්ගානි කථිතානි හොන්ති.

ඉමෙ ඛො නො, ආවුසොති, ආවුසො, ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා තෙන භගවතා අම්හාකං අස්සාසො චෙව බලඤ්චාති අක්ඛාතා, යෙ මයං අත්තනි සම්පස්සමානා එවං වදෙම.

141. යො අම්හාකං සත්ථාති ඉමිනා පූරණකස්සපාදිකෙ ඡ සත්ථාරො අපදිස්සන්ති. යථා පන ඉදානි සාසනෙ ආචරියුපජ්ඣායාදීසු ‘‘අම්හාකං ආචරියො, අම්හාකං උපජ්ඣායො’’ති ගෙහසිතපෙමං හොති. එවරූපං පෙමං සන්ධාය ‘‘සත්ථරි පසාදො’’ති වදන්ති. ථෙරො පනාහ – ‘‘යස්මා සත්ථා නාම න එකස්ස, න ද්වින්නං හොති, සදෙවකස්ස ලොකස්ස එකොව සත්ථා, තස්මා තිත්ථියා ‘අම්හාකං සත්ථා’ ති එකපදෙනෙව සත්ථාරං විසුං කත්වා ඉමිනාව පදෙන විරුද්ධා පරාජිතා’’ති. ධම්මෙ පසාදොති ඉදං පන යථා ඉදානි සාසනෙ ‘‘අම්හාකං දීඝනිකායො අම්හාකං ¶ මජ්ඣිමනිකායො’’ති මමායන්ති, එවං අත්තනො අත්තනො පරියත්තිධම්මෙ ගෙහසිතපෙමං සන්ධාය වදන්ති. සීලෙසූති අජසීලගොසීලමෙණ්ඩකසීලකුක්කුරසීලාදීසු. ඉධ නො ආවුසොති එත්ථ ඉධාති පසාදං සන්ධාය වදන්ති. කො අධිප්පයාසොති කො අධිකප්පයොගො. යදිදන්ති යමිදං තුම්හාකඤ්චෙව අම්හාකඤ්ච නානාකරණං වදෙය්යාථ. තං කිං නාම? තුම්හාකම්පි හි චතූසු ඨානෙසු පසාදො, අම්හාකම්පි. නනු එතස්මිං පසාදෙ තුම්හෙ ච අම්හෙ ච ද්වෙධා භින්නසුවණ්ණං විය එකසදිසාති වාචාය සමධුරා හුත්වා අට්ඨංසු.

අථ නෙසං තං සමධුරතං භින්දන්තො භගවා එවං වාදිනොතිආදිමාහ. තත්ථ එකා නිට්ඨාති යා තස්ස පසාදස්ස පරියොසානභූතා ¶ නිට්ඨා, කිං සා එකා, උදාහු පුථූති එවං පුච්ඡථාති වදති. යස්මා පන තස්මිං තස්මිං සමයෙ නිට්ඨං අපඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථි, බ්රාහ්මණානඤ්හි බ්රහ්මලොකො නිට්ඨා, මහාතාපසානං ආභස්සරා, පරිබ්බාජකානං සුභකිණ්හා, ආජීවකානං ‘‘අනන්තමානසො’’ති එවං පරිකප්පිතො අසඤ්ඤීභවො ¶ . ඉමස්මිං සාසනෙ පන අරහත්තං නිට්ඨා. සබ්බෙව චෙතෙ අරහත්තමෙව නිට්ඨාති වදන්ති. දිට්ඨිවසෙන පන බ්රහ්මලොකාදීනි පඤ්ඤපෙන්ති. තස්මා අත්තනො අත්තනො ලද්ධිවසෙන එකමෙව නිට්ඨං පඤ්ඤපෙන්ති, තං දස්සෙතුං භගවා සම්මා බ්යාකරමානාතිආදිමාහ.

ඉදානි භික්ඛූනම්පි එකා නිට්ඨා, තිත්ථියානම්පි එකා නිට්ඨාති ද්වීසු අට්ටකාරකෙසු විය ඨිතෙසු භගවා අනුයොගවත්තං දස්සෙන්තො සා පනාවුසො, නිට්ඨා සරාගස්ස, උදාහු වීතරාගස්සාතිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා රාගරත්තාදීනං නිට්ඨා නාම නත්ථි. යදි සියා, සොණසිඞ්ගාලාදීනම්පි සියාති ඉමං දොසං පස්සන්තානං තිත්ථියානං ‘‘වීතරාගස්ස ආවුසො සා නිට්ඨා’’තිආදිනා නයෙන බ්යාකරණං දස්සිතං.

තත්ථ විද්දසුනොති පණ්ඩිතස්ස. අනුරුද්ධපටිවිරුද්ධස්සාති රාගෙන අනුරුද්ධස්ස කොධෙන පටිවිරුද්ධස්ස. පපඤ්චාරාමස්ස පපඤ්චරතිනොති එත්ථ ආරමන්ති එත්ථාති ආරාමො. පපඤ්චො ආරාමො අස්සාති පපඤ්චාරාමො. පපඤ්චෙ රති අස්සාති පපඤ්චරති. පපඤ්චොති ච මත්තපමත්තාකාරභාවෙන පවත්තානං තණ්හාදිට්ඨිමානානමෙතං අධිවචනං. ඉධ පන තණ්හාදිට්ඨියොව අධිප්පෙතා. සරාගස්සාතිආදීසු පඤ්චසු ඨානෙසු එකොව කිලෙසො ආගතො. තස්ස ආකාරතො නානත්තං ¶ වෙදිතබ්බං. සරාගස්සාති හි වුත්තට්ඨානෙ පඤ්චකාමගුණිකරාගවසෙන ගහිතො. සතණ්හස්සාති භවතණ්හාවසෙන. සඋපාදානස්සාති ගහණවසෙන. අනුරුද්ධපටිවිරුද්ධස්සාති යුගළවසෙන. පපඤ්චාරාමස්සාති පපඤ්චුප්පත්තිදස්සනවසෙන. සරාගස්සාති වා එත්ථ අකුසලමූලවසෙන ගහිතො. සතණ්හස්සාති එත්ථ තණ්හාපච්චයා උපාදානදස්සනවසෙන. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. ථෙරො පනාහ ‘‘කස්මා එවං විද්ධංසෙථ? එකොයෙව හි අයං ලොභො රජ්ජනවසෙන රාගොති වුත්තො. තණ්හාකරණවසෙන තණ්හා. ගහණට්ඨෙන උපාදානං. යුගළවසෙන අනුරොධපටිවිරොධො. පපඤ්චුප්පත්තිදස්සනට්ඨෙන පපඤ්චො’’ති.

142. ඉදානි ¶ ඉමෙසං කිලෙසානං මූලභූතං දිට්ඨිවාදං දස්සෙන්තො ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියොතිආදිමාහ.

තත්ථ භවදිට්ඨීති සස්සතදිට්ඨි. විභවදිට්ඨීති උච්ඡෙදදිට්ඨි. භවදිට්ඨිං අල්ලීනාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන සස්සතදිට්ඨිං අල්ලීනා. උපගතාති ¶ තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව උපගතා. අජ්ඣොසිතාති තණ්හාදිට්ඨිවසෙනෙව අනුපවිට්ඨා. විභවදිට්ඨියා තෙ පටිවිරුද්ධාති තෙ සබ්බෙ උච්ඡෙදවාදීහි සද්ධිං – ‘‘තුම්හෙ අන්ධබාලා න ජානාථ, සස්සතො අයං ලොකො, නායං ලොකො උච්ඡිජ්ජතී’’ති පටිවිරුද්ධා නිච්චං කලහභණ්ඩනපසුතා විහරන්ති. දුතියවාරෙපි එසෙව නයො.

සමුදයඤ්චාතිආදීසු ද්වෙ දිට්ඨීනං සමුදයා ඛණිකසමුදයො පච්චයසමුදයො ච. ඛණිකසමුදයො දිට්ඨීනං නිබ්බත්ති. පච්චයසමුදයො අට්ඨ ඨානානි. සෙය්යථිදං, ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං, අවිජ්ජාපි, ඵස්සොපි, සඤ්ඤාපි, විතක්කොපි, අයොනිසොමනසිකාරොපි, පාපමිත්තොපි, පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං. ‘‘ඛන්ධා හෙතු ඛන්ධා පච්චයො දිට්ඨීනං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන. එවං ඛන්ධාපි දිට්ඨිට්ඨානං. අවිජ්ජා… ඵස්සො… සඤ්ඤා… විතක්කො… අයොනිසොමනසිකාරො… පාපමිත්තො… පරතොඝොසො හෙතු, පරතොඝොසො පච්චයො දිට්ඨීනං උපාදාය සමුට්ඨානට්ඨෙන. එවං පරතොඝොසොපි දිට්ඨිට්ඨානං’’ (පටි. ම. 1.124). අත්ථඞ්ගමාපි ද්වෙයෙව ඛණිකත්ථඞ්ගමො පච්චයත්ථඞ්ගමො ච. ඛණිකත්ථඞ්ගමො නාම ඛයො වයො භෙදො පරිභෙදො අනිච්චතා අන්තරධානං. පච්චයත්ථඞ්ගමො නාම සොතාපත්තිමග්ගො. සොතාපත්තිමග්ගො හි දිට්ඨිට්ඨානසමුග්ඝාතොති වුත්තො.

අස්සාදන්ති ¶ දිට්ඨිමූලකං ආනිසංසං. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘යංදිට්ඨිකො සත්ථා හොති, තංදිට්ඨිකා සාවකා හොන්ති. යංදිට්ඨිකා සත්ථාරං සාවකා සක්කරොන්ති, ගරුං කරොන්ති, මානෙන්ති, පූජෙන්ති, ලභන්ති තතොනිදානං චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරං. අයං, භික්ඛවෙ, දිට්ඨියා දිට්ඨධම්මිකො ආනිසංසො’’ති. ආදීනවන්ති දිට්ඨිග්ගහණමූලකං උපද්දවං. සො වග්ගුලිවතං උක්කුටිකප්පධානං කණ්ටකාපස්සයතා පඤ්චාතපතප්පනං සානුපපාතපතනං කෙසමස්සුලුඤ්චනං අප්පොණකං ඣානන්තිආදීනං වසෙනං වෙදිතබ්බො. නිස්සරණන්ති දිට්ඨීනං නිස්සරණං නාම නිබ්බානං. යථාභූතං ¶ නප්පජානන්තීති යෙ එතං සබ්බං යථාසභාවං න ජානන්ති. න පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති සකලවට්ටදුක්ඛතො ¶ න පරිමුච්චන්ති. ඉමිනා එතෙසං නිට්ඨා නාම නත්ථීති දස්සෙති. පරිමුච්චන්ති දුක්ඛස්මාති සකලවට්ටදුක්ඛතො පරිමුච්චන්ති. ඉමිනා එතෙසං නිට්ඨා නාම අත්ථීති ද්වින්නං අට්ටකාරකානං අට්ටං ඡින්දන්තො විය සාසනස්මිංයෙව නිට්ඨාය අත්ථිතං පතිට්ඨපෙති.

143. ඉදානි දිට්ඨිච්ඡෙදනං දස්සෙන්තො චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, උපාදානානීතිආදිමාහ. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තායෙව.

සබ්බුපාදානපරිඤ්ඤාවාදා පටිජානමානාති මයං සබ්බෙසං උපාදානානං පරිඤ්ඤං සමතික්කමං වදාමාති එවං පටිජානමානා. න සම්මා සබ්බුපාදානපරිඤ්ඤන්ති සබ්බෙසං උපාදානානං සමතික්කමං සම්මා න පඤ්ඤපෙන්ති. කෙචි කාමුපාදානමත්තස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. කෙචි දිට්ඨුපාදානමත්තස්ස පඤ්ඤපෙන්ති, කෙචි සීලබ්බතුපාදානස්සාපි. අත්තවාදුපාදානස්ස පන පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තො නාම නත්ථි. තෙසං පන භෙදං දස්සෙන්තො කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තීතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බෙපි කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තියෙව, ඡන්නවුති පාසණ්ඩාපි හි ‘‘කාමා ඛො පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති වත්ථුපටිසෙවනං කාමං කප්පතීති න පඤ්ඤපෙන්ති, අකප්පියමෙව කත්වා පඤ්ඤපෙන්ති. යෙ පන සෙවන්ති, තෙ ථෙය්යෙන සෙවන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තී’’ති.

යස්මා ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදීනි ගහෙත්වා චරන්ති. ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධි, භාවනාය සුද්ධී’’ති ගණ්හන්ති, අත්තුපලද්ධිං න පජහන්ති, තස්මා න දිට්ඨුපාදානස්ස, න සීලබ්බතුපාදානස්ස ¶ , න අත්තවාදුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. තං කිස්ස හෙතූති තං අපඤ්ඤාපනං එතෙසං කිස්ස හෙතු, කිං කාරණා? ඉමානි හි තෙ භොන්තොති යස්මා තෙ භොන්තො ඉමානි තීණි කාරණානි යථාසභාවතො න ජානන්තීති අත්ථො. යෙ පනෙත්ථ ද්වින්නං පරිඤ්ඤානං පඤ්ඤාපනකාරණං දිට්ඨිඤ්චෙව සීලබ්බතඤ්ච ‘‘එතං පහාතබ්බ’’න්ති යථාසභාවතො ජානන්ති. තෙ සන්ධාය පරතො ද්වෙ වාරා වුත්තා. තත්ථ යෙ ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදීනි ගණ්හන්ති, තෙ දිට්ඨුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. යෙ පන ‘‘න සීලෙන සුද්ධි, න වතෙන සුද්ධි, න ¶ භාවනාය සුද්ධී’’ති ගණ්හන්ති, තෙ සීලබ්බතුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පන එකොපි පඤ්ඤපෙතුං න සක්කොති. අට්ඨසමාපත්තිලාභිනොපි හි චන්දිමසූරියෙ පාණිනා ¶ පරිමජ්ජිත්වා චරමානාපි ච තිත්ථියා තිස්සො පරිඤ්ඤා පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදං මුඤ්චිතුං න සක්කොන්ති. තස්මා පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව පතන්ති. පථවිජිගුච්ඡනසසකො විය හි එතෙ.

තත්ථායං අත්ථසල්ලාපිකා උපමා – පථවී කිර සසකං ආහ – ‘‘භො සසකා’’ති. සසකො ආහ – ‘‘කො එසො’’ති. ‘‘කස්මා මමෙව උපරි සබ්බඉරියාපථෙ කප්පෙන්තො උච්චාරපස්සාවං කරොන්තො මං න ජානාසී’’ති. ‘‘සුට්ඨු තයා අහං දිට්ඨො, මයා අක්කන්තට්ඨානම්පි අඞ්ගුලග්ගෙහි ඵුට්ඨට්ඨානං විය හොති, විස්සට්ඨඋදකං අප්පමත්තකං, කරීසං කතකඵලමත්තං. හත්ථිඅස්සාදීහි පන අක්කන්තට්ඨානම්පි මහන්තං, පස්සාවොපි නෙසං ඝටමත්තො හොති, උච්චාරොපි පච්ඡිමත්තො හොති, අලං මය්හං තයා’’ති උප්පතිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ පතිතො. තතො නං පථවී ආහ – ‘‘අරෙ දූරං ගතොපි නනු මය්හං උපරියෙව පතිතොසී’’ති. සො පුන තං ජිගුච්ඡන්තො උප්පතිත්වා අඤ්ඤත්ථ පතිතො, එවං වස්සසහස්සම්පි උප්පතිත්වා පතමානො සසකො පථවිං මුඤ්චිතුං න සක්කොති. එවමෙවං තිත්ථියා සබ්බූපාදානපරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්තොපි කාමුපාදානාදීනං තිණ්ණංයෙව සමතික්කමං පඤ්ඤපෙන්ති. අත්තවාදං පන මුඤ්චිතුං න සක්කොන්ති, අසක්කොන්තා පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව පතන්තීති.

එවං යං තිත්ථියා සමතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, තස්ස වසෙන දිට්ඨිච්ඡෙදවාදං වත්වා ඉදානි පසාදපච්ඡෙදවාදං දස්සෙන්තො එවරූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙතිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මවිනයෙති ධම්මෙ චෙව විනයෙ ච, උභයෙනපි අනිය්යානිකසාසනං දස්සෙති. ‘‘යො සත්ථරි පසාදො ¶ සො න සම්මග්ගතො’’ති අනිය්යානිකසාසනම්හි හි සත්ථා කාලං කත්වා සීහොපි හොති, බ්යග්ඝොපි හොති, දීපිපි අච්ඡොපි තරච්ඡොපි. සාවකා පනස්ස මිගාපි සූකරාපි පසදාපි හොන්ති, සො ‘‘ඉමෙ මය්හං පුබ්බෙ උපට්ඨාකා පච්චයදායකා’’ති ඛන්තිං වා මෙත්තං වා අනුද්දයං වා අකත්වා තෙසං උපරි පතිත්වා ලොහිතං පිවති, ථූලථූලමංසානිපි ඛාදති. සත්ථා වා පන බිළාරො හොති, සාවකා ¶ කුක්කුටා වා මූසිකා වා. අථ නෙ වුත්තනයෙනෙව අනුකම්පං අකත්වා ඛාදති. අථ වා සත්ථා නිරයපාලො හොති, සාවකා නෙරයිකසත්තා. සො ‘‘ඉමෙ මය්හං පුබ්බෙ උපට්ඨාකා පච්චයදායකා’’ති අනුකම්පං අකත්වා විවිධා කම්මකාරණා කරොති, ආදිත්තෙපි රථෙ යොජෙති, අඞ්ගාරපබ්බතම්පි ආරොපෙති, ලොහකුම්භියම්පි ඛිපති ¶ , අනෙකෙහිපි දුක්ඛධම්මෙහි සම්පයොජෙති. සාවකා වා පන කාලං කත්වා සීහාදයො හොන්ති, සත්ථා මිගාදීසු අඤ්ඤතරො. තෙ ‘‘ඉමං මයං පුබ්බෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිම්හා, සත්ථා නො අය’’න්ති තස්මිං ඛන්තිං වා මෙත්තං වා අනුද්දයං වා අකත්වා වුත්තනයෙනෙව අනයබ්යසනං පාපෙන්ති. එවං අනිය්යානිකසාසනෙ යො සත්ථරි පසාදො, සො න සම්මග්ගතො හොති, කඤ්චි කාලං ගන්ත්වාපි පච්ඡා විනස්සතියෙව.

යො ධම්මෙ පසාදොති අනිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි ධම්මෙ පසාදො නාම, උග්ගහිතපරියාපුට – ධාරිතවාචිත්තමත්තකෙ තන්තිධම්මෙ පසාදො හොති, වට්ටමොක්ඛො පනෙත්ථ නත්ථි. තස්මා යො එත්ථ පසාදො, සො පුනප්පුනං වට්ටමෙව ගම්භීරං කරොතීති සාසනස්මිං අසම්මග්ගතො අසභාවතො අක්ඛායති.

යා සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති යාපි ච අනිය්යානිකසාසනෙ අජසීලාදීනං වසෙන පරිපූරකාරිතා, සාපි යස්මා වට්ටමොක්ඛං භවනිස්සරණං න සම්පාපෙති, සම්පජ්ජමානා පන තිරච්ඡානයොනිං ආවහති, විපච්චමානා නිරයං, තස්මා සා න සම්මග්ගතා අක්ඛායති. යා සහධම්මිකෙසූති අනිය්යානිකසාසනස්මිඤ්හි යෙ සහධම්මිකා, තෙසු යස්මා එකච්චෙ කාලං කත්වා සීහාදයොපි හොන්ති, එකච්චෙ මිගාදයො, තත්ථ සීහාදිභූතා ‘‘ඉමෙ අම්හාකං සහධම්මිකා අහෙසු’’න්ති මිගාදිභූතෙසු ඛන්තිආදීනි අකත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව නෙසං මහාදුක්ඛං උප්පාදෙන්ති. තස්මා එත්ථ සහධම්මිකෙසු පියමනාපතාපි අසම්මග්ගතා අක්ඛායති.

ඉදං පන සබ්බම්පි කාරණභෙදං එකතො කත්වා දස්සෙන්තො භගවා තං කිස්ස හෙතු? එවඤ්හෙතං ¶ , භික්ඛවෙ, හොතීතිආදිමාහ. තත්රායං සංඛෙපත්ථො – එවඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, හොති, යං මයා වුත්තං ‘‘යො සත්ථරි පසාදො සො න සම්මග්ගතො අක්ඛායතී’’තිආදි, තං එවමෙව හොති. කස්මා? යස්මා තෙ පසාදාදයො දුරක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ ¶ …පෙ… අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතෙති, එත්ථ හි යථා තන්ති කාරණත්ථෙ නිපාතො. තත්ථ දුරක්ඛාතෙති දුක්කථිතෙ, දුක්ඛථිතත්තායෙව දුප්පවෙදිතෙ. සො පනෙස යස්මා මග්ගඵලත්ථාය න නිය්යාති, තස්මා අනිය්යානිකො. රාගාදීනං උපසමාය අසංවත්තනතො අනුපසමසංවත්තනිකො. න සම්මාසම්බුද්ධෙන සබ්බඤ්ඤුනා ¶ පවෙදිතොති අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතො. තස්මිං අනිය්යානිකෙ අනුපසමසංවත්තනිකෙ අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතෙ. එත්තාවතා භගවා තිත්ථියෙසු පසාදො සුරාපීතසිඞ්ගාලෙ පසාදො විය නිරත්ථකොති දස්සෙති.

එකො කිර කාළසිඞ්ගාලො රත්තිං නගරං පවිට්ඨො සුරාජල්ලිකං ඛාදිත්වා පුන්නාගවනෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො සූරියුග්ගමනෙ පබුජ්ඣිත්වා චින්තෙසි ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ න සක්කා ගන්තුං, බහූ අම්හාකං වෙරිනො, එකං වඤ්චෙතුං වට්ටතී’’ති. සො එකං බ්රාහ්මණං ගච්ඡන්තං දිස්වා ඉමං වඤ්චෙස්සාමීති ‘‘අය්ය බ්රාහ්මණා’’ති ආහ. කො එසො බ්රාහ්මණං පක්කොසතීති. ‘‘අහං, සාමී, ඉතො තාව එහීති. කිං භොති? මං බහිගාමං නෙහි, අහං තෙ ද්වෙ කහාපණසතානි දස්සාමීති. සොපි නයිස්සාමීති තං පාදෙසු ගණ්හි. අරෙ බාල බ්රාහ්මණ, න මය්හං කහාපණා ඡඩ්ඩිතකා අත්ථි, දුල්ලභා කහාපණා, සාධුකං මං ගණ්හාහීති. කථං භො ගණ්හාමීති? උත්තරාසඞ්ගෙන ගණ්ඨිකං කත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා ගණ්හාහීති. බ්රාහ්මණො තං තථා ගහෙත්වා දක්ඛිණද්වාරසමීපට්ඨානං ගන්ත්වා එත්ථ ඔතාරෙමීති පුච්ඡි. කතරට්ඨානං නාම එතන්ති? මහාද්වාරං එතන්ති. අරෙ බාල, බ්රාහ්මණ, කිං තව ඤාතකා අන්තරද්වාරෙ කහාපණං ඨපෙන්ති, පරතො මං හරා’’ති. සො පුනප්පුනං ථොකං ථොකං ගන්ත්වා ‘‘එත්ථ ඔතාරෙමි එත්ථ ඔතාරෙමී’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන තජ්ජිතො ඛෙමට්ඨානං ගන්ත්වා තත්ථ ඔතාරෙහීති වුත්තො ඔතාරෙත්වා සාටකං ගණ්හි. කාළසිඞ්ගාලො ආහ ‘‘අහං තෙ ද්වෙ කහාපණසතානි දස්සාමීති අවොචං. මය්හං පන කහාපණා බහූ, න ද්වෙ කහාපණසතානෙව, යාව අහං කහාපණෙ ආහරාමි, තාව ත්වං සූරියං ඔලොකෙන්තො තිට්ඨා’’ති වත්වා ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තෙත්වා පුන බ්රාහ්මණං ආහ ‘‘අය්ය බ්රාහ්මණ මා ඉතො ඔලොකෙහි, සූරියමෙව ඔලොකෙන්තො තිට්ඨා’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා කෙතකවනං පවිසිත්වා යථාරුචිං පක්කන්තො. බ්රාහ්මණස්සපි සූරියං ¶ ඔලොකෙන්තස්සෙව නලාටතො චෙව කච්ඡෙහි ච සෙදා මුච්චිංසු. අථ නං රුක්ඛදෙවතා ආහ –

‘‘සද්දහාසි ¶ සිඞ්ගාලස්ස, සුරාපීතස්ස බ්රාහ්මණ;

සිප්පිකානං සතං නත්ථි, කුතො කංසසතා දුවෙ’’ති. (ජා. 1.1.113);

එවං යථා කාළසිඞ්ගාලෙ පසාදො නිරත්ථකො, එවං තිත්ථියෙසුපීති.

144. අනිය්යානිකසාසනෙ ¶ පසාදස්ස නිරත්ථකභාවං දස්සෙත්වා නිය්යානිකසාසනෙ තස්ස සාත්ථකතං දස්සෙතුං තථාගතො ච ඛො, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ කාමුපාදානස්ස පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙතීති අරහත්තමග්ගෙන කාමුපාදානස්ස පහානපරිඤ්ඤං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති, ඉතරෙසං තිණ්ණං උපාදානානං සොතාපත්තිමග්ගෙන පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙති. එවරූපෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ධම්මවිනයෙති, භික්ඛවෙ, එවරූපෙ ධම්මෙ ච විනයෙ ච. උභයෙනපි නිය්යානිකසාසනං දස්සෙති. සත්ථරි පසාදොති එවරූපෙ සාසනෙ යො සත්ථරි පසාදො, සො සම්මග්ගතො අක්ඛායති, භවදුක්ඛනිස්සරණාය සංවත්තති.

තත්රිමානි වත්ථූනි – භගවා කිර වෙදියකපබ්බතෙ ඉන්දසාලගුහායං පටිවසති. අථෙකො උලූකසකුණො භගවති ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තෙ උපඩ්ඪමග්ගං අනුගච්ඡති, නික්ඛමන්තෙ උපඩ්ඪමග්ගං පච්චුග්ගමනං කරොති. සො එකදිවසං සම්මාසම්බුද්ධං සායන්හසමයෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං නිසින්නං පබ්බතා ඔරුය්හ වන්දිත්වා පක්ඛෙ පණාමෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සීසං හෙට්ඨා කත්වා දසබලං නමස්සමානො අට්ඨාසි. භගවා තං ඔලොකෙත්වා සිතං පාත්වාකාසි. ආනන්දත්ථෙරො ‘‘කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො සිතස්ස පාතුකම්මායා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පස්සානන්ද, ඉමං උලූකසකුණං, අයං මයි ච භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච චිත්තං පසාදෙත්වා සතසහස්සකප්පෙ දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා සොමනස්සො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සතී’’ති ආහ –

උලූකමණ්ඩලක්ඛික, වෙදියකෙ චිරදීඝවාසික;

සුඛිතොසි ත්වං අය්ය කොසිය, කාලුට්ඨිතං පස්සසි බුද්ධවරං.

මයි ¶ ¶ චිත්තං පසාදෙත්වා, භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනුත්තරෙ;

කප්පානං සතසහස්සානි, දුග්ගතෙසො න ගච්ඡති.

දෙවලොකා චවිත්වාන, කුසලමූලෙන චොදිතො;

භවිස්සති අනන්තඤාණො, සොමනස්සොති විස්සුතොති.

අඤ්ඤානිපි චෙත්ථ රාජගහනගරෙ සුමනමාලාකාරවත්ථු මහාභෙරිවාදකවත්ථු මොරජිකවත්ථු වීණාවාදකවත්ථු සඞ්ඛධමකවත්ථූති එවමාදීනි වත්ථූනි ¶ විත්ථාරෙතබ්බානි. එවං නිය්යානිකසාසනෙ සත්ථරි පසාදො සම්මග්ගතො හොති.

ධම්මෙ පසාදොති නිය්යානිකසාසනම්හි ධම්මෙ පසාදො සම්මග්ගතො හොති. සරමත්තෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා සුණන්තානං තිරච්ඡානගතානම්පි සම්පත්තිදායකො හොති, පරමත්ථෙ කිං පන වත්තබ්බං. අයමත්ථො මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදීනං වත්ථුවසෙන වෙදිතබ්බො.

සීලෙසු පරිපූරකාරිතාති නිය්යානිකසාසනම්හි සීලෙසු පරිපූරකාරිතාපි සම්මග්ගතා හොති, සග්ගමොක්ඛසම්පත්තිං ආවහති. තත්ථ ඡත්තමාණවකවත්ථුසාමණෙරවත්ථුආදීනි දීපෙතබ්බානි.

සහධම්මිකෙසූති නිය්යානිකසාසනෙ සහධම්මිකෙසු පියමනාපතාපි සම්මග්ගතා හොති, මහාසම්පත්තිං ආවහති. අයමත්ථො විමානපෙතවත්ථූහි දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඛීරොදනමහමදාසිං, භික්ඛුනො පිණ්ඩාය චරන්තස්ස…පෙ…

ඵාණිතං…පෙ… උච්ඡුඛණ්ඩිකං… තිම්බරුසකං… කක්කාරිකං…

එළාලුකං… වල්ලිපක්කං… ඵාරුසකං… හත්ථපතාකං…

සාකමුට්ඨිං ¶ … පුප්ඵකමුට්ඨිං… මූලකං… නිම්බමුට්ඨිං…

අම්බිකඤ්ජිකං… දොණිනිම්මජ්ජනිං… කායබන්ධනං…

අංසබද්ධකං… ආයොගපට්ටං… විධූපනං… තාලවණ්ටං…

මොරහත්ථං… ඡත්තං… උපාහනං… පූවං මොදකං…

සක්ඛලිකං ¶ අහමදාසිං, භික්ඛුනො පිණ්ඩාය චරන්තස්ස…පෙ…

තස්සා මෙ පස්ස විමානං, අච්ඡරා කාමවණ්ණිනීහමස්මී’’ති (වි. ව. 406).

තං කිස්ස හෙතූතිආදි වුත්තනයානුසාරෙනෙව යොජෙත්වා වෙදිතබ්බං.

145. ඉදානි ¶ යෙසං උපාදානානං තිත්ථියා න සම්මා පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙන්ති, තථාගතො පඤ්ඤපෙති, තෙසං පච්චයං දස්සෙතුං ඉමෙ ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ කිංනිදානාතිආදීසු නිදානාදීනි සබ්බානෙව කාරණවෙවචනානි. කාරණඤ්හි යස්මා ඵලං නිදෙති හන්ද, නං ගණ්හථාති අප්පෙති විය, තස්මා නිදානන්ති වුච්චති. යස්මා තං තතො ජායති සමුදෙති පභවති, තස්මා සමුදයො, ජාති, පභවොති වුච්චති. අයං පනෙත්ථ පදත්ථො – කිං නිදානං එතෙසන්ති කිංනිදානා. කො සමුදයො එතෙසන්ති කිංසමුදයා. කා ජාති එතෙසන්ති කිංජාතිකා. කො පභවො එතෙසන්ති කිංපභවා. යස්මා පන තෙසං තණ්හා යථාවුත්තෙන අත්ථෙන නිදානඤ්චෙව සමුදයො ච ජාති ච පභවො ච, තස්මා ‘‘තණ්හානිදානා’’තිආදිමාහ. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා පන භගවා න කෙවලං උපාදානස්සෙව පච්චයං ජානාති, උපාදානස්ස පච්චයභූතාය තණ්හායපි, තණ්හාදිපච්චයානං වෙදනාදීනම්පි පච්චයං ජානාතියෙව, තස්මා තණ්හා චායං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

යතො ¶ ච ඛොති යස්මිං කාලෙ. අවිජ්ජා පහීනා හොතීති වට්ටමූලිකා අවිජ්ජා අනුප්පාදනිරොධෙන පහීනා හොති. විජ්ජා උප්පන්නාති අරහත්තමග්ගවිජ්ජා උප්පන්නා. සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදාති. සො භික්ඛු අවිජ්ජාය ච පහීනත්තා විජ්ජාය ච උප්පන්නත්තා. නෙව කාමුපාදානං උපාදියතීති නෙව කාමුපාදානං ගණ්හාති න උපෙති, න සෙසානි උපාදානානි. අනුපාදියං න පරිතස්සතීති එවං කිඤ්චි උපාදානං අග්ගණ්හන්තො තණ්හාපරිතස්සනාය න පරිතස්සති. අපරිතස්සන්ති අපරිතස්සන්තො තණ්හං අනුප්පාදෙන්තො. පච්චත්තංයෙව පරිනිබ්බායතීති සයමෙව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායති. එවමස්ස ආසවක්ඛයං දස්සෙත්වා ඉදානි ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො පච්චවෙක්ඛණං දස්සෙන්තො ඛීණා ජාතීතිආදිමාහ. තං වුත්තත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළසීහනාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

146. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මහාසීහනාදසුත්තං. තත්ථ වෙසාලියන්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තං කිර අපරාපරං විසාලීභූතතාය ‘‘වෙසාලී’’ති සඞ්ඛං ගතං. තත්රායං අනුපුබ්බකථා – බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි ගබ්භො සණ්ඨාසි. සා ඤත්වා රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. රාජා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා සම්මා පරිහරීයමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ විජායනඝරං පාවිසි. පුඤ්ඤවන්තීනං පච්චූසසමයෙ ගබ්භවුට්ඨානං හොති, සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තෙන පච්චූසසමයෙ අලත්තකපටලබන්ධුජීවකපුප්ඵසදිසං මංසපෙසිං විජායි. තතො ‘‘අඤ්ඤා දෙවියො සුවණ්ණබිම්බසදිසෙ පුත්තෙ විජායන්ති, අග්ගමහෙසී මංසපෙසින්ති රඤ්ඤො පුරතො මම අවණ්ණො උප්පජ්ජෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා තෙන අවණ්ණභයෙන තං මංසපෙසිං එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා පටිකුජ්ජිත්වා රාජමුද්දිකාය ලඤ්ඡෙත්වා ගඞ්ගාය සොතෙ පක්ඛිපාපෙසි. මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතමත්තෙ දෙවතා ආරක්ඛං සංවිදහිංසු. සුවණ්ණපට්ටකඤ්චෙත්ථ ජාතිහිඞ්ගුලකෙන ‘‘බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා පජා’’ති ලිඛිත්වා බන්ධිංසු. තතො තං භාජනං ඌමිභයාදීහි අනුපද්දුතං ගඞ්ගාසොතෙන පායාසි.

තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරො තාපසො ගොපාලකකුලං නිස්සාය ගඞ්ගාතීරෙ විහරති. සො පාතොව ගඞ්ගං ඔතිණ්ණො තං භාජනං ආගච්ඡන්තං දිස්වා පංසුකූලසඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. අථෙත්ථ තං අක්ඛරපට්ටිකං රාජමුද්දිකාලඤ්ඡනං ච දිස්වා මුඤ්චිත්වා තං මංසපෙසිං අද්දස, දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘‘සියා ගබ්භො, තථා හිස්ස දුග්ගන්ධපූතිකභාවො නත්ථී’’ති. අස්සමං නෙත්වා සුද්ධෙ ඔකාසෙ ඨපෙසි. අථ අඩ්ඪමාසච්චයෙන ද්වෙ මංසපෙසියො අහෙසුං. තාපසො දිස්වා සාධුතරං ඨපෙසි. තතො පුන අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකමෙකිස්සා මංසපෙසියා හත්ථපාදසීසානමත්ථාය පඤ්ච පඤ්ච පිළකා උට්ඨහිංසු. අථ තතො අඩ්ඪමාසච්චයෙන එකා මංසපෙසි සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො, එකා දාරිකා අහොසි.

තෙසු ¶ තාපසස්ස පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, අඞ්ගුට්ඨකතො චස්ස ඛීරං නිබ්බත්ති. තතො පභුති ච ¶ ඛීරභත්තං අලභිත්ථ, සො භත්තං භුඤ්ජිත්වා ඛීරං දාරකානං මුඛෙ ¶ ආසිඤ්චති. තෙසං උදරං යං යං පවිසති, තං තං සබ්බං මණිභාජනගතං විය දිස්සති, එවං නිච්ඡවී අහෙසුං. අපරෙ ආහු ‘‘සිබ්බෙත්වා ඨපිතා විය නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ලීනා ඡවි අහොසී’’ති. එවං තෙ නිච්ඡවිතාය වා ලීනච්ඡවිතාය වා ලිච්ඡවීති පඤ්ඤායිංසු.

තාපසො දාරකෙ පොසෙන්තො උස්සූරෙ ගාමං සික්ඛාය පවිසති, අතිදිවා පටික්කමති. තස්ස තං බ්යාපාරං ඤත්වා ගොපාලකා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, පබ්බජිතානං දාරකපොසනං පලිබොධො, අම්හාකං දාරකෙ දෙථ, මයං පොසෙස්සාම, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති. තාපසො සාධූති පටිස්සුණි. ගොපාලකා දුතියදිවසෙ මග්ගං සමං කත්වා පුප්ඵෙහි ඔකිරිත්වා ධජපටාකා උස්සාපෙත්වා තූරියෙහි වජ්ජමානෙහි අස්සමං ආගතා. තාපසො – ‘‘මහාපුඤ්ඤා දාරකා අප්පමාදෙන වඩ්ඪෙථ, වඩ්ඪෙත්වා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ආවාහවිවාහං කරොථ, පඤ්චගොරසෙන රාජානං තොසෙත්වා භූමිභාගං ගහෙත්වා නගරං මාපෙථ, තත්ථ කුමාරං අභිසිඤ්චථා’’ති වත්වා දාරකෙ අදාසි. තෙ සාධූති පටිස්සුණිත්වා දාරකෙ නෙත්වා පොසෙසුං.

දාරකා වුද්ධිමන්වාය කීළන්තා විවාදට්ඨානෙසු අඤ්ඤෙ ගොපාලකදාරකෙ හත්ථෙනපි පාදෙනපි පහරන්ති. තෙ රොදන්ති. ‘‘කිස්ස රොදථා’’ති ච මාතාපිතූහි වුත්තා ‘‘ඉමෙ නිම්මාතාපිතිකා තාපසපොසිතා අම්හෙ අතිපහරන්තී’’ති වදන්ති. තතො තෙසං මාතාපිතරො ‘‘ඉමෙ දාරකා අඤ්ඤෙ දාරකෙ විනාසෙන්ති දුක්ඛාපෙන්ති, න ඉමෙ සඞ්ගහෙතබ්බා, වජ්ජෙතබ්බා ඉමෙ’’ති ආහංසු. තතො පභුති කිර සො පදෙසො වජ්ජීති වුච්චති යොජනසතිකො පරිමාණෙන. අථ තං පදෙසං ගොපාලකා රාජානං තොසෙත්වා අග්ගහෙසුං. තත්ථ ච නගරං මාපෙත්වා සොළසවස්සුද්දෙසිකං කුමාරං අභිසිඤ්චිත්වා රාජානං අකංසු. තාය චස්ස දාරිකාය සද්ධිං විවාහං කත්වා කතිකං අකංසු ‘‘බාහිරකදාරිකා න ආනෙතබ්බා, ඉතො දාරිකා න කස්සචි දාතබ්බා’’ති. තෙසං පඨමසංවාසෙන ද්වෙ දාරකා ජාතා ධීතා ච පුත්තො ච. එවං සොළසක්ඛත්තුං ද්වෙ ද්වෙ ජාතා. තතො තෙසං දාරකානං යථාක්කමං වඩ්ඪන්තානං ආරාමුය්යානනිවාසට්ඨානපරිවාරසම්පත්තිං ගහෙතුං අප්පහොන්තා නගරං තික්ඛත්තුං ගාවුතන්තරෙන ගාවුතන්තරෙන ¶ පරික්ඛිපිංසු ¶ . තස්ස පුනප්පුනං විසාලීකතත්තා වෙසාලීත්වෙව නාමං ජාතං. තෙන වුත්තං ‘‘වෙසාලියන්ති එවං නාමකෙ නගරෙ’’ති.

01 බහිනගරෙති ¶ නගරස්ස බහි, න අම්බපාලිවනං විය අන්තොනගරස්මිං. අයං පන ජීවකම්බවනං විය නගරස්ස බහිද්ධා වනසණ්ඩො. තෙන වුත්තං ‘‘බහිනගරෙ’’ති. අපරපුරෙති පුරස්ස අපරෙ, පච්ඡිමදිසායන්ති අත්ථො. වනසණ්ඩෙති සො කිර වනසණ්ඩො නගරස්ස පච්ඡිමදිසායං ගාවුතමත්තෙ ඨානෙ. තත්ථ මනුස්සා භගවතො ගන්ධකුටිං කත්වා තං පරිවාරෙත්වා භික්ඛූනං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමලෙණකුටිමණ්ඩපාදීනි පතිට්ඨපෙසුං, භගවා තත්ථ විහරති. තෙන වුත්තං ‘‘අපරපුරෙ වනසණ්ඩෙ’’ති. සුනක්ඛත්තොති තස්ස නාමං. ලිච්ඡවීනං පන පුත්තත්තා ලිච්ඡවිපුත්තොති වුත්තො. අචිරපක්කන්තොති විබ්භමිත්වා ගිහිභාවූපගමනෙන අධුනාපක්කන්තො. පරිසතීති පරිසමජ්ඣෙ. උත්තරිමනුස්සධම්මාති එත්ථ මනුස්සධම්මා නාම දසකුසලකම්මපථා. තෙ පටිසෙධෙතුං න සක්කොති. කස්මා? උපාරම්භභයා. වෙසාලියඤ්හි බහූ මනුස්සා රතනත්තයෙ පසන්නා බුද්ධමාමකා ධම්මමාමකා සඞ්ඝමාමකා. තෙ දසකුසලකම්මපථමත්තම්පි නත්ථි සමණස්ස ගොතමස්සාති වුත්තෙ ත්වං කත්ථ භගවන්තං පාණං හනන්තං අද්දස, කත්ථ අදින්නං ආදියන්තන්තිආදීනි වත්වා අත්තනො පමාණං න ජානාසි? කිං දන්තා මෙ අත්ථීති පාසාණසක්ඛරා ඛාදසි, අහිනඞ්ගුට්ඨෙ ගණ්හිතුං වායමසි, කකචදන්තෙසු පුප්ඵාවළිකං කීළිතුං ඉච්ඡසි? මුඛතො තෙ දන්තෙ පාතෙස්සාමාති වදෙය්යුං. සො තෙසං උපාරම්භභයා එවං වත්තුං න සක්කොති.

තතො උත්තරිං පන විසෙසාධිගමං පටිසෙධෙන්තො උත්තරි මනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසොති ආහ.

තත්ථ අලමරියං ඤාතුන්ති අලමරියො, අරියභාවාය සමත්ථොති වුත්තං හොති. ඤාණදස්සනමෙව ඤාණදස්සනවිසෙසො. අලමරියො ච සො ඤාණදස්සනවිසෙසො චාති අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො. ඤාණදස්සනන්ති දිබ්බචක්ඛුපි විපස්සනාපි මග්ගොපි ඵලම්පි පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි වුච්චති. ‘‘අප්පමත්තො සමානො ඤාණදස්සනං ආරාධෙතී’’ති (ම. නි. 1.311) හි එත්ථ දිබ්බචක්ඛු ඤාණදස්සනං නාම. ‘‘ඤාණදස්සනාය ¶ චිත්තං අභිනීහරති ¶ අභිනින්නාමෙතී’’ති (දී. නි. 1.235) එත්ථ විපස්සනාඤාණං. ‘‘අභබ්බා තෙ ඤාණදස්සනාය අනුත්තරාය සම්බොධායා’’ති (අ. නි. 4.196) එත්ථ මග්ගො. ‘‘අයමඤ්ඤො උත්තරි මනුස්සධම්මා අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසො අධිගතො ඵාසු විහාරො’’ති (ම. නි. 1.328) එත්ථ ඵලං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි, අකුප්පා මෙ චෙතොවිමුත්ති, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති (මහාව. 16) එත්ථ පච්චවෙක්ඛණඤාණං. ‘‘ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදි සත්තාහකාලඞ්කතො ආළාරො කාළාමො’’ති (ම. නි. 2.340) එත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. ඉධ පන ලොකුත්තරමග්ගො අධිප්පෙතො. තඤ්හි සො භගවතො පටිසෙධෙති.

තක්කපරියාහතන්ති ඉමිනා ආචරියං පටිබාහති. එවං කිරස්ස අහොසි – සමණෙන ගොතමෙන ආචරියෙ උපසඞ්කමිත්වා සුඛුමං ධම්මන්තරං ගහිතං නාම නත්ථි, තක්කපරියාහතං පන තක්කෙත්වා එවං භවිස්සති එවං භවිස්සතීති තක්කපරියාහතං ධම්මං දෙසෙතීති. වීමංසානුචරිතන්ති ඉමිනා චස්ස ලොකියපඤ්ඤං අනුජානාති. සමණො ගොතමො පඤ්ඤවා, සො තං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඉන්දවජිරූපමං වීමංසං එවං වට්ටිස්සති, එවං වට්ටිස්සතීති ඉතො චිතො ච අනුචරාපෙත්වා වීමංසාය අනුචරිතං ධම්මං දෙසෙති. සයංපටිභානන්ති ඉමිනාස්ස ධම්මෙසු පච්චක්ඛභාවං පටිබාහති. එවං හිස්ස අහොසි – සමණස්ස ගොතමස්ස සුඛුමං ධම්මන්තරං විපස්සනා වා මග්ගො වා ඵලං වා පච්චවෙක්ඛණා වා නත්ථි, අයං පන ලද්ධපරිසො, රාජානං චක්කවත්තිං විය නං චත්තාරො වණ්ණා පරිවාරෙන්ති, සුඵුසිතං පනස්ස දන්තාවරණං, මුදුකා ජිව්හා, මධුරො සරො, අනෙලගළා වාචා, සො යං යදෙවස්ස උපට්ඨාති, තං තං ගහෙත්වා සයංපටිභානං කථෙන්තො මහාජනං රඤ්ජෙතීති.

යස්ස ච ඛ්වාස්ස අත්ථාය ධම්මො දෙසිතොති යස්ස ච ඛො අත්ථාය අස්ස ධම්මො දෙසිතො. සෙය්යථිදං, රාගපටිඝාතත්ථාය අසුභකම්මට්ඨානං, දොසප්පටිඝාතත්ථාය මෙත්තාභාවනා, මොහපටිඝාතත්ථාය පඤ්ච ධම්මා, විතක්කූපච්ඡෙදාය ¶ ආනාපානස්සති.

සො නිය්යාති තක්කරස්ස සම්මා දුක්ඛක්ඛයායාති සො ධම්මො යො තං යථාදෙසිතං කරොති, තස්ස තක්කරස්ස සම්මා හෙතුනා නයෙන කාරණෙන වට්ටදුක්ඛක්ඛයාය නිය්යාති ගච්ඡති තමත්ථං සාධෙතීති ¶ දීපෙති ¶ . ඉදං පනෙස න අත්තනො අජ්ඣාසයෙන වදති. බුද්ධානඤ්හි ධම්මො අනිය්යානිකොති එවමෙවං පවෙදෙය්ය, න පන සක්කොති වත්තුං. කස්මා? උපාරම්භභයා. වෙසාලියඤ්හි බහූ සොතාපන්න-සකදාගාමි-අනාගාමිඋපාසකා. තෙ එවං වදෙය්යුං ‘‘සුනක්ඛත්ත ත්වං භගවතා දෙසිතධම්මො අනිය්යානිකොති වදසි, යදි අයං ධම්මො අනිය්යානිකො, ඉමස්මිං නගරෙ ඉමෙ කස්මා එත්තකා සොතාපන්නා ජාතා, එත්තකා සකදාගාමී, එත්තකා අනාගාමීති පුබ්බෙ වුත්තනයෙන උපාරම්භං කරෙය්යු’’න්ති. සො ඉමිනා උපාරම්භභයෙන අනිය්යානිකොති වත්තුං අසක්කොන්තො අජ්ජුනෙන විස්සට්ඨකණ්ඩං විය අස්ස ධම්මො අමොඝො නිය්යාති, අබ්භන්තරෙ පනස්ස කිඤ්චි නත්ථීති වදති.

අස්සොසි ඛොති වෙසාලියං බ්රාහ්මණකුලසෙට්ඨිකුලාදීසු තත්ථ තත්ථ පරිසමජ්ඣෙ එවං භාසමානස්ස තං වචනං සුණි, න පන පටිසෙධෙසි. කස්මා? කාරුඤ්ඤතාය. එවං කිරස්ස අහොසි අයං කුද්ධො ඣායමානං වෙළුවනං විය පක්ඛිත්තලොණං උද්ධනං විය ච කොධවසෙන පටපටායති, මයා පටිබාහිතො පන මයිපි ආඝාතං බන්ධිස්සති, එවමස්ස තථාගතෙ ච මයි චාති ද්වීසු ජනෙසු ආඝාතො අතිභාරියො භවිස්සතීති කාරුඤ්ඤතාය න පටිසෙධෙසි. අපි චස්ස එවං අහොසි, බුද්ධානං අවණ්ණකථනං නාම පුණ්ණචන්දෙ දොසාරොපනසදිසං, කො ඉමස්ස කථං ගණ්හිස්සති? සයමෙව ඛෙළෙ පච්ඡින්නෙ මුඛෙ සුක්ඛෙ ඔරමිස්සතීති ඉමිනා කාරණෙන න පටිසෙධෙසි. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතපරියෙසනතො අපගතො.

147. කොධනොති චණ්ඩො ඵරුසො. මොඝපුරිසොති තුච්ඡපුරිසො. යස්ස හි තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං උපනිස්සයො නත්ථි, තං බුද්ධා ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්ති. උපනිස්සයෙ සතිපි තස්මිං ඛණෙ මග්ගෙ වා ඵලෙ වා අසති ‘‘මොඝපුරිසො’’ති වදන්තියෙව. ඉමස්ස පන තස්මිං අත්තභාවෙ මග්ගඵලානං ¶ උපනිස්සයො සමුච්ඡින්නොයෙව, තෙන තං ‘‘මොඝපුරිසො’’ති ආහ. කොධා ච පනස්ස එසා වාචා භාසිතාති එසා ච පනස්ස වාචා කොධෙන භාසිතා.

කස්මා ¶ පනෙස භගවතො කුද්ධොති? අයඤ්හි පුබ්බෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා කථෙසි. සො දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙත්වා ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දෙවලොකෙ ඔලොකෙන්තො නන්දනවනචිත්තලතාවනඵාරුසකවනමිස්සකවනෙසු දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානෙ ¶ දෙවපුත්තෙ ච දෙවධීතරො ච දිස්වා එතෙසං එවරූපාය අත්තභාවසම්පත්තියා ඨිතානං කීවමධුරො නු ඛො සද්දො භවිස්සතීති සද්දං සොතුකාමො හුත්වා දසබලං උපසඞ්කමිත්වා දිබ්බසොතධාතුපරිකම්මං පුච්ඡි. භගවා පනස්ස දිබ්බසොතධාතුයා උපනිස්සයො නත්ථීති ඤත්වා පරිකම්මං න කථෙසි. න හි බුද්ධා උපනිස්සයවිරහිත තස්ස පරිකම්මං කථෙන්ති. සො භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා චින්තෙසි ‘‘අහං සමණං ගොතමං පඨමං දිබ්බචක්ඛුපරිකම්මං පුච්ඡිං, සො ‘මය්හං තං සම්පජ්ජතු වා මා වා සම්පජ්ජතූ’ති කථෙසි. අහං පන පච්චත්තපුරිසකාරෙන තං නිබ්බත්තෙත්වා දිබ්බසොතධාතුපරිකම්මං පුච්ඡිං, තං මෙ න කථෙසි. අද්ධාස්ස එවං හොති ‘අයං රාජපබ්බජිතො දිබ්බචක්ඛුඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා දිබ්බසොතධාතුඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා චෙතොපරියඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ආසවානං ඛයඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා මයා සමසමො භවිස්සතී’ති ඉස්සාමච්ඡරියවසෙන මය්හං න කථෙතී’’ති. භිය්යොසො ආඝාතං බන්ධිත්වා කාසායානි ඡඩ්ඩෙත්වා ගිහිභාවං පත්වාපි න තුණ්හීභූතො විචරති. දසබලං පන අසතා තුච්ඡෙන අබ්භාචික්ඛන්තො විචරති. තෙනාහ භගවා ‘‘කොධා ච පනස්ස එසා වාචා භාසිතා’’ති.

වණ්ණො හෙසො, සාරිපුත්තාති, සාරිපුත්ත, තථාගතෙන සතසහස්සකප්පාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙන්තෙන එතදත්ථමෙව වායාමො කතො ‘‘දෙසනාධම්මො මෙ නිය්යානිකො භවිස්සතී’’ති. තස්මා යො එවං වදෙය්ය, සො වණ්ණංයෙව තථාගතස්ස භාසති. වණ්ණො හෙසො, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස ගුණො එසො තථාගතස්ස, න අගුණොති දස්සෙති.

අයම්පි ¶ හි නාම සාරිපුත්තාතිආදිනා කිං දස්සෙති? සුනක්ඛත්තෙන පටිසිද්ධස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස අත්තනි අත්ථිතං දස්සෙති. භගවා කිර අයං, සාරිපුත්ත, සුනක්ඛත්තො මොඝපුරිසො නත්ථි තථාගතස්ස උත්තරිමනුස්සධම්මොති වදති. මය්හඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං නාම අත්ථි, ඉද්ධිවිධඤාණං නාම අත්ථි, දිබ්බසොතධාතුඤාණං නාම අත්ථි, චෙතොපරියඤාණං නාම අත්ථි, දසබලඤාණං ¶ නාම අත්ථි, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං නාම අත්ථි, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං නාම අත්ථි, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං නාම අත්ථි, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං නාම අත්ථි, සබ්බෙපි චෙතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මායෙව. එවරූපෙසු උත්තරිමනුස්සධම්මෙසු එකස්සාපි විජානනසමත්ථං ධම්මන්වයමත්තම්පි නාම එතස්ස මොඝපුරිසස්ස න භවිස්සතීති එතමත්ථං දස්සෙතුං අයම්පි හි නාම සාරිපුත්තාතිආදිනා නයෙන ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අන්වෙතීති අන්වයො, ජානාති ¶ , අනුබුජ්ඣතීති අත්ථො. ධම්මස්ස අන්වයො ධම්මන්වයො, තං තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිධම්මං ජානනපඤ්ඤායෙතං අධිවචනං. ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදීහි එවරූපම්පි නාම මය්හං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං උත්තරිමනුස්සධම්මං විජ්ජමානමෙව අත්ථීති ජානිතුං තස්ස මොඝපුරිසස්ස ධම්මන්වයොපි න භවිස්සතීති දස්සෙති. ඉද්ධිවිධඤාණාදීසුපි එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

උත්තරිමනුස්සධම්මාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

148. එත්ථ ච කිඤ්චාපි චෙතොපරියඤාණානන්තරං තිස්සො විජ්ජා වත්තබ්බා සියුං, යස්මා පන තාසු වුත්තාසු උපරි දසබලඤාණං න පරිපූරති, තස්මා තා අවත්වා තථාගතස්ස දසබලඤාණං පරිපූරං කත්වා දස්සෙන්තො දස ඛො පනිමානි සාරිපුත්තාතිආදිමාහ. තත්ථ තථාගතබලානීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි තථාගතස්සෙව බලානි. යථා වා පුබ්බබුද්ධානං බලානි පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානි, තථා ආගතබලානීතිපි අත්ථො. තත්ථ දුවිධං තථාගතබලං කායබලඤ්ච ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාලාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති.

ඉමානි ¶ හි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාලාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං දට්ඨබ්බං. යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාලාවකහත්ථිනො. යං දසන්නං කාලාවකානං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස. යං දසන්නං ගඞ්ගෙය්යානං, තං එකස්ස පණ්ඩරස්ස. යං දසන්නං පණ්ඩරානං, තං එකස්ස තම්බස්ස. යං දසන්නං තම්බානං, තං එකස්ස පිඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං පිඞ්ගලානං, තං එකස්ස ගන්ධහත්ථිනො. යං දසන්නං ගන්ධහත්ථීනං, තං එකස්ස මඞ්ගලස්ස. යං දසන්නං මඞ්ගලානං, තං එකස්ස හෙමවතස්ස. යං දසන්නං හෙමවතානං, තං එකස්ස උපොසථස්ස. යං ¶ දසන්නං උපොසථානං, තං එකස්ස ඡද්දන්තස්ස. යං දසන්නං ඡද්දන්තානං තං එකස්ස තථාගතස්ස. නාරායනසඞ්ඝාතබලන්තිපි ඉදමෙව වුච්චති ¶ . තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සානං පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං.

ඤාණබලං පන පාළියං තාව ආගතමෙව. දසබලඤාණං, චතුවෙසාරජ්ජඤාණං, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණං, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණං, පඤ්චගතිපරිච්ඡෙදකඤාණං. සංයුත්තකෙ (සං. නි. 2.34) ආගතානි තෙසත්තති ඤාණානි සත්තසත්තති ඤාණානීති එවං අඤ්ඤානිපි අනෙකානි ඤාණසහස්සානි, එතං ඤාණබලං නාම. ඉධාපි ඤාණබලමෙව අධිප්පෙතං. ඤාණඤ්හි අකම්පියට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙන ච බලන්ති වුත්තං.

යෙහි බලෙහි සමන්නාගතොති යෙහි දසහි ඤාණබලෙහි උපෙතො සමුපෙතො. ආසභං ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං උත්තමට්ඨානං. ආසභා වා පුබ්බබුද්ධා, තෙසං ඨානන්ති අත්ථො. අපිච ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො. වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො. සබ්බගවසෙට්ඨො සබ්බපරිස්සයසහො සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො අසනිසතසද්දෙහිපි අකම්පනියො නිසභො, සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානං. ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං. යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා ¶ අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි දසහි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි පච්චත්ථිකෙන පච්චාමිත්තෙන අකම්පියො අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති. එවං තිට්ඨමානොව තං ආසභං ඨානං පටිජානාති, උපගච්ඡති න පච්චක්ඛාති අත්තනි ආරොපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති.

පරිසාසූති අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං නදති, සීහනාදසදිසං වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන ¶ දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො හනනතො ච සීහොති වුච්චති, එවං තථාගතො ලොකධම්මානං සහනතො පරප්පවාදානඤ්ච හනනතො සීහොති වුච්චති. එවං වුත්තස්ස සීහස්ස නාදං සීහනාදං. තත්ථ යථා සීහො සීහබලෙන සමන්නාගතො සබ්බත්ථ විසාරදො විගතලොමහංසො සීහනාදං නදති, එවං තථාගතසීහොපි තථාගතබලෙහි සමන්නාගතො අට්ඨසු ¶ පරිසාසු විසාරදො විගතලොමහංසො ඉති රූපන්තිආදිනා නයෙන නානාවිධදෙසනාවිලාසසම්පන්නං සීහනාදං නදති. තෙන වුත්තං ‘‘පරිසාසු සීහනාදං නදතී’’ති. බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතීති එත්ථ බ්රහ්මන්ති සෙට්ඨං උත්තමං විසිට්ඨං. චක්ක-සද්දො පනායං –

සම්පත්තියං ලක්ඛණෙ ච, රථඞ්ගෙ ඉරියාපථෙ;

දානෙ රතනධම්මූර-චක්කාදීසු ච දිස්සති;

ධම්මචක්කෙ ඉධ මතො, තඤ්ච ද්වෙධා විභාවයෙ.

‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) හි අයං සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘පාදතලෙසු චක්කානි ජාතානී’’ති (දී. නි. 2.35) එත්ථ ලක්ඛණෙ. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්ති (ධ. ප. 1) එත්ථ රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) එත්ථ ඉරියාපථෙ. ‘‘දදං භුඤ්ජ මා ච පමාදො, චක්කං පවත්තය සබ්බපාණින’’න්ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති (දී. නි. 2.243) එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562) එත්ථ ධම්මචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ උරචක්කෙ. ‘‘ඛුරපරියන්තෙන චෙපි චක්කෙනා’’ති (දී. නි. 1.166) එත්ථ ¶ පහරණචක්කෙ. ‘‘අසනිවිචක්ක’’න්ති (දී. නි. 3.61; සං. නි. 2.162) එත්ථ අසනිමණ්ඩලෙ. ඉධ පනායං ධම්මචක්කෙ අධිප්පෙතො.

තං පන ධම්මචක්කං දුවිධං හොති පටිවෙධඤාණඤ්චෙව දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියබලාවහං පටිවෙධඤාණං. කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියබලාවහං දෙසනාඤාණං. තත්ථ පටිවෙධඤාණං උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති දුවිධං. තඤ්හි අභිනික්ඛමනතො යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. තුසිතභවනතො වා යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ ¶ අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය වා යාව අරහත්තමග්ගා උප්පජ්ජමානං, ඵලක්ඛණෙ උප්පන්නං නාම. දෙසනාඤාණම්පි පවත්තමානං පවත්තන්ති දුවිධං. තඤ්හි යාව අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤස්ස සොතාපත්තිමග්ගා පවත්තමානං, ඵලක්ඛණෙ පවත්තං නාම. තෙසු පටිවෙධඤාණං ¶ ලොකුත්තරං, දෙසනාඤාණං ලොකියං. උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං, බුද්ධානංයෙව ඔරසඤාණං.

ඉදානි යෙහි බලෙහි සමන්නාගතො තථාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, යානි ආදිතොව ‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති නික්ඛිත්තානි, තානි විත්ථාරතො දස්සෙතුං කතමානි දස? ඉධ, සාරිපුත්ත, තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතොතිආදිමාහ. තත්ථ ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. කාරණඤ්හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තියාය උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති ච, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති. තං භගවා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය, තං තං ඨානං. යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං න හෙතූ න පච්චයා උප්පාදාය, තං තං අට්ඨාන’’න්ති පජානන්තො ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාති. අභිධම්මෙ පනෙතං, ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස ඨානඤ්ච ඨානතො අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං ඤාණ’’න්තිආදිනා (විභ. 809) නයෙන විත්ථාරිතමෙව. යම්පීති යෙන ඤාණෙන. ඉදම්පි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්සාති ඉදම්පි ඨානාට්ඨානඤාණං තථාගතස්ස තථාගතබලං නාම හොතීති අත්ථො. එවං සබ්බපදෙසු යොජනා වෙදිතබ්බා.

කම්මසමාදානානන්ති ¶ සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලකම්මානං, කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුතො ච. තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස ඨානං. කම්මං හෙතු. ඉමස්ස පන ඤාණස්ස විත්ථාරකථා ‘‘අත්ථෙකච්චානි පාපකානි කම්මසමාදානානි ගතිසම්පත්තිපටිබාළ්හානි න විපච්චන්තී’’තිආදිනා (විභ. 810) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

සබ්බත්ථගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිං අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු එකමෙව පාණං ඝාතෙන්තෙසු ඉමස්ස ¶ චෙතනා නිරයගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස චෙතනා තිරච්ඡානයොනිගාමිනීති ඉමිනා නයෙන එකවත්ථුස්මිම්පි කුසලාකුසලචෙතනාසඞ්ඛාතානං පටිපත්තීනං අවිපරීතතො සභාවං ජානාති. ඉමස්ස ච ඤාණස්ස විත්ථාරකථා ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස සබ්බත්ථගාමිනිං පටිපදං යථාභූතං ඤාණං? ඉධ තථාගතො අයං ¶ මග්ගො අයං පටිපදා නිරයගාමීති පජානාතී’’තිආදිනා (විභ. 811) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

අනෙකධාතුන්ති චක්ඛුධාතුආදීහි කාමධාතුආදීහි වා ධාතූහි බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසංයෙව ධාතූනං විලක්ඛණතාය නානප්පකාරධාතුං. ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං තාසං ධාතූනං අවිපරීතතො සභාවං පටිවිජ්ඣති. ඉදම්පි ඤාණං ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස අනෙකධාතුනානාධාතුලොකං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො ඛන්ධනානත්තං පජානාතී’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතමෙව.

නානාධිමුත්තිකතන්ති හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං. ඉදම්පි ඤාණං, ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස සත්තානං නානාධිමුත්තිකතං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො පජානාති සන්ති සත්තා හීනාධිමුත්තිකා’’ති ආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතමෙව.

පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං. එකත්ථමෙව වා එතං ¶ පදද්වයං. වෙනෙය්යවසෙන පන ද්වෙධා වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවං අපරභාවඤ්ච, වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො. ඉමස්සපි ඤාණස්ස විත්ථාරකථා – ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස පරසත්තානං පරපුග්ගලානං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං යථාභූතං ඤාණං, ඉධ තථාගතො සත්තානං ආසයං පජානාති අනුසයං පජානාතී’’තිආදිනා (විභ. 814) නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව.

ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං රූපී රූපානි පස්සතීතිආදීනං අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනඤ්ච නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියධම්මං. වුට්ඨානන්ති ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨානං. තම්හා ¶ තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති (විභ. 828) එවං වුත්තපගුණජ්ඣානඤ්චෙව භවඞ්ගඵලසමාපත්තියො ච. හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමඤ්හි පගුණජ්ඣානං උපරිමස්ස උපරිමස්ස පදට්ඨානං හොති. තස්මා ‘‘වොදානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. භවඞ්ගෙන පන සබ්බජ්ඣානෙහි වුට්ඨානං හොති. ඵලසමාපත්තියා නිරොධසමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨානං හොති. තං සන්ධාය ‘‘තම්හා තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨානම්පි වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. ඉදම්පි ඤාණං ‘‘තත්ථ කතමං තථාගතස්ස ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසං වොදානං වුට්ඨානං යථාභූතං ඤාණං, ඣායීති චත්තාරො ඣායී, අත්ථෙකච්චො ඣායී සම්පත්තිංයෙව සමානං විපත්තීති පච්චෙතී’’තිආදිනා (විභ. 828) නයෙන අභිධම්මෙ විත්ථාරිතං. සත්තන්නං ඤාණානං විත්ථාරකථාවිනිච්ඡයො සම්මොහවිනොදනියං විභඞ්ගට්ඨකථායං වුත්තො. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිදිබ්බචක්ඛුඤාණකථා විසුද්ධිමග්ගෙ විත්ථාරිතා. ආසවක්ඛයකථා භයභෙරවෙ.

149. ඉමානි ඛො සාරිපුත්තාති යානි පුබ්බෙ ‘‘දස ඛො පනිමානි, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස තථාගතබලානී’’ති අවොචං, ඉමානි තානීති අප්පනං කරොති. තත්ථ ¶ පරවාදීකථා හොති – දසබලඤාණං නාම පාටියෙක්කං නත්ථි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදොති. තං න තථා දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමෙව හි දසබලඤාණං, අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං. දසබලඤාණඤ්හි සකසකකිච්චමෙව ජානාති. සබ්බඤ්ඤුතඤාණං තම්පි තතො අවසෙසම්පි පජානාති. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති. දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව. තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව. චතුත්ථං ධාතුනානත්තකාරණමෙව. පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව. ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව. සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව. අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථඛන්ධසන්තතිමෙව. නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව. දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිඤ්ච පජානාති. එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තඤ්හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං න සක්කොති, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං න සක්කොති, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති. අපිච පරවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො – ‘‘දසබලඤාණං නාම එතං සවිතක්කසවිචාරං අවිතක්කවිචාරමත්තං අවිතක්කඅවිචාරං කාමාවචරං රූපාවචරං අරූපාවචරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්ති? ජානන්තො පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි සවිතක්කසවිචාරානීති වක්ඛති. තතො පරානි ද්වෙ ¶ අවිතක්කඅවිචාරානීති වක්ඛති. ආසවක්ඛයඤාණං සියා සවිතක්කසවිචාරං, සියා අවිතක්කවිචාරමත්තං, සියා අවිතක්කඅවිචාරන්ති වක්ඛති. තථා පටිපාටියා සත්ත කාමාවචරානි, තතො පරානි ද්වෙ රූපාවචරානි, අවසානෙ එකං ලොකුත්තරන්ති වක්ඛති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන සවිතක්කසවිචාරමෙව කාමාවචරමෙව ලොකියමෙවාති වක්ඛති.

එවමෙත්ථ ¶ අනුපදවණ්ණනං කත්වා ඉදානි යස්මා තථාගතො පඨමංයෙව ඨානාට්ඨානඤාණෙන වෙනෙය්යසත්තානං ආසවක්ඛයාධිගමස්ස චෙව අනධිගමස්ස ච ඨානාට්ඨානභූතං කිලෙසාවරණාභාවං පස්සති, ලොකියසම්මාදිට්ඨිට්ඨානදස්සනතො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිට්ඨානාභාවදස්සනතො ච. අථ නෙසං කම්මවිපාකඤාණෙන විපාකාවරණාභාවං පස්සති, තිහෙතුකපටිසන්ධිදස්සනතො. සබ්බත්ථගාමිනීපටිපදාඤාණෙන ¶ කම්මාවරණාභාවං පස්සති, අනන්තරියකම්මාභාවදස්සනතො. එවං අනාවරණානං අනෙකධාතුනානාධාතුඤාණෙන අනුකූලධම්මදෙසනත්ථං චරියවිසෙසං පස්සති, ධාතුවෙමත්තදස්සනතො. අථ නෙසං නානාධිමුත්තිකතාඤාණෙන අධිමුත්තිං පස්සති, පයොගං අනාදියිත්වාපි අධිමුත්තිවසෙන ධම්මදෙසනත්ථං. අථෙවං දිට්ඨාධිමුත්තීනං යථාසත්ති යථාබලං ධම්මං දෙසෙතුං ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණෙන ඉන්ද්රියපරොපරියත්තං පස්සති, සද්ධාදීනං තික්ඛමුදුභාවදස්සනතො. එවං පරිඤ්ඤාතින්ද්රියපරොපරියත්තා පන තෙ සචෙ දූරෙ හොන්ති, පඨමජ්ඣානාදීසු වසීභූතත්තා ඉද්ධිවිසෙසෙන තෙ ඛිප්පං උපගච්ඡති. උපගන්ත්වා ච නෙසං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන පුබ්බජාතිභාවනං, දිබ්බචක්ඛුඤාණානුභාවතො පත්තබ්බෙන චෙතොපරියඤාණෙන සම්පති චිත්තවිසෙසං පස්සන්තො ආසවක්ඛයඤාණානුභාවෙන ආසවක්ඛයගාමිනියා පටිපදාය විගතසම්මොහත්තා ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙති. තස්මා ඉමිනා අනුක්කමෙන ඉමානි දසබලානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

තං, සාරිපුත්ත, වාචං අප්පහායාතිආදීසු පුන එවරූපිං වාචං න වක්ඛාමීති වදන්තො තං වාචං පජහති නාම. පුන එවරූපං චිත්තං න උප්පාදෙස්සාමීති චින්තෙන්තො චිත්තං පජහති නාම. පුන එවරූපං දිට්ඨිං න ගණ්හිස්සාමීති පජහන්තො දිට්ඨිං පටිනිස්සජ්ජති නාම, තථා අකරොන්තො නෙව පජහති, න පටිනිස්සජ්ජති. සො යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙති යථා නිරයපාලෙහි ආහරිත්වා නිරයෙ ඨපිතො, එවං නිරයෙ ඨපිතොයෙවාති වෙදිතබ්බො.

ඉදානිස්ස ¶ අත්ථසාධකං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ සීලසම්පන්නොතිආදීසු ලොකියලොකුත්තරා සීලසමාධිපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. ලොකුත්තරවසෙනෙව විනිවත්තෙතුම්පි වට්ටති. අයඤ්හි සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවෙහි සීලසම්පන්නො, සම්මාවායාමසතිසමාධීහි සමාධිසම්පන්නො, සම්මාදිට්ඨිසඞ්කප්පෙහි පඤ්ඤාසම්පන්නො, සො එවං සීලාදිසම්පන්නො භික්ඛු යථා දිට්ඨෙව ධම්මෙ ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති අරහත්තං පාපුණාති, එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි ඉමම්පි ¶ කාරණං එවරූපමෙව ¶ . යථා හි මග්ගානන්තරං අවිරජ්ඣිත්වාව ඵලං නිබ්බත්තති, එවමෙව ඉමස්සාපි පුග්ගලස්ස චුතිඅනන්තරං අවිරජ්ඣිත්වාව නිරයෙ පටිසන්ධි හොතීති දස්සෙති. සකලස්මිඤ්හි බුද්ධවචනෙ ඉමාය උපමාය ගාළ්හතරං කත්වා වුත්තඋපමා නාම නත්ථි.

150. වෙසාරජ්ජානීති එත්ථ සාරජ්ජපටිපක්ඛො වෙසාරජ්ජං, චතූසු ඨානෙසු සාරජ්ජාභාවං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පන්නසොමනස්සමයඤාණස්සෙතං නාමං. සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතොති අහං සම්මාසම්බුද්ධො, සබ්බෙ ධම්මා මයා අභිසම්බුද්ධාති එවං පටිජානතො තව. අනභිසම්බුද්ධාති ඉමෙ නාම ධම්මා තයා අනභිසම්බුද්ධා. තත්ර වතාති තෙසු වත අනභිසම්බුද්ධාති එවං දස්සිතධම්මෙසු. සහධම්මෙනාති සහෙතුනා සකාරණෙන වචනෙන සුනක්ඛත්තො විය විප්පලපන්තො අප්පමාණං. නිමිත්තමෙතන්ති එත්ථ පුග්ගලොපි ධම්මොපි නිමිත්තන්ති අධිප්පෙතො. තං පුග්ගලං න පස්සාමි, යො මං පටිචොදෙස්සති, තං ධම්මං න පස්සාමි, යං දස්සෙත්වා අයං නාම ධම්මො තයා අනභිසම්බුද්ධොති මං පටිචොදෙස්සතීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඛෙමප්පත්තොති ඛෙමං පත්තො, සෙසපදද්වයං ඉමස්සෙව වෙවචනං. සබ්බඤ්හෙතං වෙසාරජ්ජඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තං. දසබලස්ස හි අයං නාම ධම්මො තයා අනභිසම්බුද්ධොති චොදකං පුග්ගලං වා චොදනාකාරණං අනභිසම්බුද්ධධම්මං වා අපස්සතො සභාවබුද්ධොයෙව වා සමානො අහං බුද්ධොස්මීති වදාමීති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බලවතරං සොමනස්සං උප්පජ්ජති. තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං වෙසාරජ්ජං නාම. තං සන්ධාය ‘‘ඛෙමප්පත්තො’’තිආදිමාහ. එවං සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අන්තරායිකා ධම්මාති එත්ථ පන අන්තරායං කරොන්තීති අන්තරායිකා, තෙ අත්ථතො සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තා සත්ත ආපත්තික්ඛන්ධා. සඤ්චිච්ච වීතික්කන්තඤ්හි අන්තමසො දුක්කට-දුබ්භාසිතම්පි මග්ගඵලානං අන්තරායං කරොති. ඉධ පන මෙථුනධම්මො ¶ අධිප්පෙතො. මෙථුනං සෙවතො හි යස්ස කස්සචි නිස්සංසයමෙව මග්ගඵලානං අන්තරායො හොති. යස්ස ඛො පන තෙසු අත්ථායාති රාගක්ඛයාදීසු යස්ස අත්ථාය. ධම්මො දෙසිතොති අසුභභාවනාදිධම්මො කථිතො ¶ . තත්ර වත මන්ති තස්මිං අනිය්යානිකධම්මෙ මං. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

151. ‘‘අට්ඨ ¶ ඛො ඉමා සාරිපුත්තා’’ති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? වෙසාරජ්ජඤාණස්ස බලදස්සනත්ථං. යථා හි බ්යත්තං පරිසං අජ්ඣොගාහෙත්වා විඤ්ඤූනං චිත්තං ආරාධනසමත්ථාය කථාය ධම්මකථිකස්ස ඡෙකභාවො පඤ්ඤායති, එවං ඉමා අට්ඨ පරිසා පත්වා වෙසාරජ්ජඤාණස්ස වෙසාරජ්ජභාවො සක්කා ඤාතුන්ති වෙසාරජ්ජඤාණස්ස බලං දස්සෙන්තො, අට්ඨ ඛො ඉමා සාරිපුත්තාතිආදිමාහ.

තත්ථ ඛත්තියපරිසාති ඛත්තියානං සන්නිපතිත්වා නිසින්නට්ඨානං, එස නයො සබ්බත්ථ. මාරකායිකානං පන සන්නිපතිත්වා නිසින්නට්ඨානං මාරපරිසා වෙදිතබ්බා, න මාරානං. සබ්බාපි චෙතා පරිසා උග්ගට්ඨානදස්සනවසෙන ගහිතා. මනුස්සා හි ‘‘එත්ථ රාජා නිසින්නො’’ති පකතිවචනම්පි වත්තුං න සක්කොන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති. එවං උග්ගා ඛත්තියපරිසා. බ්රාහ්මණා තීසු වෙදෙසු කුසලා හොන්ති, ගහපතයො නානාවොහාරෙසු චෙව අක්ඛරචින්තාය ච. සමණා සකවාදපරවාදෙසු කුසලා හොන්ති. තෙසං මජ්ඣෙ ධම්මකථාකථනං නාම අතිවිය භාරො. අමනුස්සාපි උග්ගා හොන්ති. අමනුස්සොති හි වුත්තමත්තෙපි මනුස්සානං සකලසරීරං සඞ්කම්පති, තෙසං රූපං වා දිස්වා සද්දං වා සුත්වා සත්තා විසඤ්ඤිනො හොන්ති. එවං අමනුස්සපරිසා උග්ගා. තාසුපි ධම්මකථාකථනං නාම අතිවිය භාරො. ඉති උග්ගට්ඨානදස්සනවසෙන තා ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

අජ්ඣොගාහතීති අනුපවිසති. අනෙකසතං ඛත්තියපරිසන්ති බිම්බිසාරසමාගම ඤාතිසමාගම ලිච්ඡවීසමාගමසදිසං. අඤ්ඤෙසුපි චක්කවාළෙසු ලබ්භතියෙව. කිං පන භගවා අඤ්ඤානි චක්කවාළානිපි ගච්ඡතීති? ආම ගච්ඡති. කීදිසො හුත්වා? යාදිසා තෙ, තාදිසොයෙව. තෙනෙවාහ ‘‘අභිජානාමි ¶ ඛො පනාහං, ආනන්ද, අනෙකසතං ඛත්තියපරිසං උපසඞ්කමිතා, තත්ථ යාදිසකො තෙසං ¶ වණ්ණො හොති, තාදිසකො මය්හං වණ්ණො හොති. යාදිසකො තෙසං සරො හොති, තාදිසකො මය්හං සරො හොති. ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙමි සමාදපෙමි සමුත්තෙජෙමි සම්පහංසෙමි. භාසමානඤ්ච මං න ජානන්ති ‘කො නු ඛො අයං භාසති දෙවො වා මනුස්සො වා’ති. ධම්මියා කථාය සන්දස්සෙත්වා සමාදපෙත්වා සමුත්තෙජෙත්වා සම්පහංසෙත්වා අන්තරධායාමි ¶ . අන්තරහිතඤ්ච මං න ජානන්ති ‘කො නු ඛො අයං අන්තරහිතො දෙවො වා මනුස්සො වා’’’ති (දී. නි. 2.172).

ඛත්තියා කෙයූරඞ්ගදමාලාගන්ධාදිවිභූසිතා නානාවිරාගවසනා ආමුක්කමණිකුණ්ඩලා මොළිධරා හොන්ති. කිං භගවාපි එවං අත්තානං මණ්ඩෙති? තෙ ච ඔදාතාපි හොන්ති කාළාපි මංගුලච්ඡවීපි. කිං සත්ථාපි එවරූපො හොතීති? සත්ථා අත්තනො පබ්බජිතවසෙනෙව ගච්ඡති, තෙසං පන තාදිසො හුත්වා උපට්ඨාති, ගන්ත්වා රාජාසනෙ නිසින්නං අත්තානං දස්සෙති, තෙසං ‘‘අජ්ජ අම්හාකං රාජා අතිවිය විරොචතී’’ති හොති. තෙ ච භින්නස්සරාපි හොන්ති ගග්ගස්සරාපි කාකස්සරාපි. සත්ථා බ්රහ්මස්සරෙනෙව ධම්මං කථෙති. තාදිසකො මය්හං සරො හොතීති ඉදං පන භාසන්තරං සන්ධාය කථිතං. මනුස්සානං පන තං සුත්වා ‘‘අජ්ජ රාජා මධුරෙන සරෙන කථෙතී’’ති හොති. කථෙත්වා පක්කන්තෙ ච භගවති පුන රාජානං ආගතං දිස්වා ‘‘කො නු ඛො අය’’න්ති වීමංසා උප්පජ්ජති.

ඉදං වුත්තං හොති – කො නු ඛො අයං ඉමස්මිං ඨානෙ ඉදානෙව මාගධභාසාය සීහළභාසාය මධුරෙන සරෙන කථෙන්තො අන්තරහිතො, කිං දෙවො, උදාහු මනුස්සොති? කිමත්ථං පනෙවං අජානන්තානං ධම්මං දෙසෙතීති? වාසනත්ථාය. එවං සුතොපි හි ධම්මො අනාගතෙ පච්චයො හොතියෙවාති අනාගතං පටිච්ච දෙසෙතීති.

සන්නිසින්නපුබ්බන්ති සඞ්ගම්ම නිසින්නපුබ්බං. සල්ලපිතපුබ්බන්ති ආලාපසල්ලාපො කතපුබ්බො. සාකච්ඡාති ධම්මසාකච්ඡාපි සමාපජ්ජිතපුබ්බා. අනෙකසතං බ්රාහ්මණපරිසන්තිආදීනම්පි සොණදණ්ඩසමාගමාදිවසෙන චෙව අඤ්ඤචක්කවාළවසෙන ච සම්භවො වෙදිතබ්බො.

152. චතස්සො ¶ ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, යොනියොති එත්ථ යොනීති ඛන්ධකොට්ඨාසස්සපි කාරණස්සපි පස්සාවමග්ගස්සපි නාමං. ‘‘චතස්සො නාගයොනියො චතස්සො සුපණ්ණයොනියො’’ති (සං. නි. 3.342, 392) එත්ථ ¶ හි ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනි නාම. ‘‘යොනි හෙසා ¶ භූමිජ ඵලස්ස අධිගමායා’’ති (ම. නි. 2.227) එත්ථ කාරණං. ‘‘න චාහං බ්රාහ්මණං බ්රූමි, යොනිජං මත්තිසම්භව’’න්ති (ම. නි. 2.457; ධ. ප. 396) එත්ථ පස්සාවමග්ගො. ඉධ පන ඛන්ධකොට්ඨාසො යොනීති අධිප්පෙතො. තත්ථ අණ්ඩෙ ජාතා අණ්ඩජා. ජලාබුම්හි ජාතා ජලාබුජා. සංසෙදෙ ජාතා සංසෙදජා. විනා එතෙහි කාරණෙහි උප්පතිත්වා විය නිබ්බත්තා අභිනිබ්බත්තාති ඔපපාතිකා. අභිනිබ්භිජ්ජ ජායන්තීති භින්දිත්වා නික්ඛමනවසෙන ජායන්ති. පූතිකුණපෙ වාතිආදීහි අනිට්ඨට්ඨානානෙව දස්සිතානි. ඉට්ඨෙසුපි සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීසු සත්තා ජායන්ති එව. දෙවාතිආදීසු චාතුමහාරාජිකතො පට්ඨාය උපරිදෙවා ඔපපාතිකාව හොන්ති. භූමදෙවා පන චතුයොනිකා. එකච්චෙ ච මනුස්සාති මනුස්සෙසු කෙචි දෙවා විය ඔපපාතිකා ච හොන්ති. යෙභුය්යෙන පනෙතෙ ජලාබුජාව, අණ්ඩජාපි එත්ථ කොන්තපුත්තා ද්වෙභාතියත්ථෙරා විය, සංසෙදජාපි පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තපොක්ඛරසාතිබ්රාහ්මණපදුමවතිදෙවීආදයො විය, එවං විනිපාතිකෙසු නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතා නෙරයිකා විය ඔපපාතිකායෙව, අවසෙසා චතුයොනිකාපි හොන්ති. යථා තෙ එවං යක්ඛාපි සබ්බචතුප්පදපක්ඛිජාතිදීඝජාතිආදයොපි සබ්බෙ චතුයොනිකායෙව.

153. පඤ්ච ඛො ඉමා, සාරිපුත්ත, ගතියොති එත්ථ සුකතදුක්කටකම්මවසෙන ගන්තබ්බාති ගතියො. අපිච ගතිගති නිබ්බත්තිගති අජ්ඣාසයගති විභවගති නිප්ඵත්තිගතීති බහුවිධා ගති නාම. තත්ථ ‘‘තං ගතිං පෙච්ච ගච්ඡාමී’’ති (අ. නි. 4.184) ච, ‘‘යස්ස ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා’’ති (ධ. ප. 420) ච අයං ගතිගති නාම. ‘‘ඉමෙසං ඛො අහං භික්ඛූනං සීලවන්තානං නෙව ජානාමි ගතිං වා අගතිං වා’’ති (ම. නි. 1.508) අයං නිබ්බත්තිගති නාම. ‘‘එවම්පි ඛො තෙ අහං බ්රහ්මෙ ¶ ගතිං ච පජානාමි ජුතිඤ්ච පජානාමී’’ති (ම. නි. 1.503) අයං අජ්ඣාසයගති නාම. ‘‘විභවො ගති ධම්මානං, නිබ්බානං අරහතො ගතී’’ති (පරි. 339) අයං විභවගති නාම. ‘‘ද්වෙයෙව ගතියො භවන්ති ¶ අනඤ්ඤා’’ති (දී. නි. 1.258; 2.34) අයං නිප්ඵත්තිගති නාම. තාසු ඉධ ගතිගති අධිප්පෙතා.

නිරයොතිආදීසු ¶ නිරතිඅත්ථෙන නිරස්සාදට්ඨෙන නිරයො. තිරියං අඤ්ඡිතාති තිරච්ඡානා. තෙසං යොනි තිරච්ඡානයොනි. පෙච්චභාවං පත්තානං විසයොති පෙත්තිවිසයො. මනසො උස්සන්නත්තා මනුස්සා. පඤ්චහි කාමගුණෙහි අත්තනො අත්තනො ආනුභාවෙහි ච දිබ්බන්තීති දෙවා. නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්තාතිආදීසු නිරයොති සද්ධිං ඔකාසෙන ඛන්ධා. තිරච්ඡානයොනිං චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. මග්ගං පටිපදන්ති උභයෙනාපි වුත්තගතිසංවත්තනික කම්මමෙව දස්සෙති. යථා ච පටිපන්නොති යෙන මග්ගෙන යාය පටිපදාය පටිපන්නොති උභයම්පි එකතො කත්වා නිද්දිසති. අපායන්තිආදීසු වඩ්ඪිසඞ්ඛාතා සුඛසඞ්ඛාතා වා අයා අපෙතත්තා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති. දුක්කටකාරිනො එත්ථ විනිපතන්තීති විනිපාතො. නිබ්බානඤ්චාහන්ති ඉදං පන න කෙවලං ගතිගතිමෙව, ගතිනිස්සරණං නිබ්බානම්පි ජානාමීති දස්සනත්ථමාහ. ඉධ මග්ගො පටිපදාති උභයෙනාපි අරියමග්ගොව වුත්තො.

154. ඉදානි යථාවුත්තෙසු සත්තසු ඨානෙසු අට්ඨසු ඨානෙසු අත්තනො ඤාණප්පවත්තාකාරං දස්සෙන්තො ඉධාහං, සාරිපුත්තාතිආදිමාහ.

තත්ථ එකන්තදුක්ඛාති නිච්චදුක්ඛා නිරන්තරදුක්ඛා. තිබ්බාති බහලා. කටුකාති ඛරා. සෙය්යථාපීතිආදීනි ඔපම්මදස්සනත්ථං වුත්තානි. තත්ථ කාසූති ආවාටොපි වුච්චති රාසිපි.

‘‘කින්නු සන්තරමානොව, කාසුං ඛණසි සාරථි;

පුට්ඨො මෙ සම්ම අක්ඛාහි, කිං කාසුයා කරිස්සසී’’ති. (ජා. 2.22.3) –

‘‘අඞ්ගාරකාසුං ¶ අපරෙ ඵුනන්ති, නරා රුදන්තා පරිදඩ්ඪගත්තා’’ති. (ජා. 2.22.462) –

එත්ථ රාසි. ඉධ පන ආවාටො අධිප්පෙතො. තෙනෙවාහ ‘‘සාධිකපොරිසා’’ති. තත්ථ සාධිකං පොරිසං පමාණං අස්සාති සාධිකපොරිසා, අතිරෙකපඤ්චරතනාති අත්ථො. වීතච්චිකානං වීතධූමානන්ති එතං පරිළාහස්ස බලවභාවදීපනත්ථං වුත්තං, අච්චියා වා සති ධූමෙ වා සති, වාතො සමුට්ඨාති, තෙන පරිළාහො න බලවා හොති. ඝම්මපරෙතොති ඝම්මානුගතො ¶ . තසිතොති ජාතතණ්හො. පිපාසිතොති උදකං පාතුකාමො. එකායනෙන මග්ගෙනාති එකපථෙනෙව මග්ගෙන, අනුක්කමනියෙන උභොසු පස්සෙසු නිරන්තරකණ්ටකරුක්ඛගහනෙන. පණිධායාති අඞ්ගාරකාසුයං පත්ථනා නාම නත්ථි, අඞ්ගාරකාසුං ආරබ්භ පන ඉරියාපථස්ස ඨපිතත්තා එවං වුත්තං.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – අඞ්ගාරකාසු විය හි නිරයො දට්ඨබ්බො. අඞ්ගාරකාසුමග්ගො විය නිරයූපගං කම්මං. මග්ගාරුළ්හො විය කම්මසමඞ්ගී පුග්ගලො. චක්ඛුමා පුරිසො විය දිබ්බචක්ඛුකො භගවා. යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හං දිස්වා විජානාති ‘‘අයං ඉමිනා මග්ගෙන ගන්ත්වා අඞ්ගාරකාසුයං පතිස්සතී’’ති, එවමෙවං භගවා පාණාතිපාතාදීසු යංකිඤ්චි කම්මං ආයූහන්තං එවං ජානාති ‘‘අයං ඉමං කම්මං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සත්තී’’ති. යථා සො පුරිසො අපරභාගෙ තං අඞ්ගාරකාසුයා පතිතං පස්සති, එවමෙව භගවා අපරභාගෙ ‘‘සො පුරිසො තං කම්මං කත්වා කුහිං නිබ්බත්තො’’ති ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො නිරයෙ නිබ්බත්තං පස්සති පඤ්චවිධබන්ධනාදිමහාදුක්ඛං අනුභවන්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි තස්ස කම්මායූහනකාලෙ අඤ්ඤො වණ්ණො, නිරයෙ නිබ්බත්තස්ස අඤ්ඤො. අථාපි ‘‘සො සත්තො තං කම්මං කත්වා කත්ථ නිබ්බත්තො’’ති ඔලොකෙන්තස්ස අනෙකසහස්සානං සත්තානං මජ්ඣෙ ඨිතොපි ‘‘අයං සො’’ති සොයෙව සත්තො ආපාථං ආගච්ඡති, ‘‘දිබ්බචක්ඛුබලං නාම එත’’න්ති වදන්ති.

දුතියඋපමායං යස්මා අඞ්ගාරකාසුයං විය ගූථකූපෙ පරිළාහො නත්ථි, තස්මා ‘‘එකන්තදුක්ඛා’’ති අවත්වා ‘‘දුක්ඛා’’තිආදිමාහ. එත්ථාපි පුරිමනයෙනෙව ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං ¶ . ඉමම්පි හි පුග්ගලං භගවා හත්ථියොනිආදීසු ¶ යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තං වධබන්ධනආකඩ්ඪනවිකඩ්ඪනාදීහි මහාදුක්ඛං අනුභවමානං පස්සතියෙව.

තතියඋපමායං තනුපත්තපලාසොති න අබ්භපටලං විය තනුපණ්ණො, විරළපණ්ණත්තං පනස්ස සන්ධාය ඉදං වුත්තං. කබරච්ඡායොති විරළච්ඡායො. දුක්ඛබහුලාති පෙත්තිවිසයස්මිඤ්හි ¶ දුක්ඛමෙව බහුලං, සුඛං පරිත්තං කදාචි අනුභවිතබ්බං හොති, තස්මා එවමාහ. එත්ථාපි පුරිමනයෙනෙව ඔපම්මසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථඋපමායං බහලපත්තපලාසොති නිරන්තරපණ්ණො පත්තසඤ්ඡන්නො. සන්තච්ඡායොති පාසාණච්ඡත්තං විය ඝනච්ඡායො. සුඛබහුලා වෙදනාති මනුස්සලොකෙ ඛත්තියකුලාදීසු සුඛබහුලා වෙදනා වෙදයිතබ්බා හොති, තා වෙදයමානං නිපන්නං වා නිසින්නං වා පස්සාමීති දස්සෙති. ඉධාපි ඔපම්මසංසන්දනං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

පඤ්චමඋපමායං පාසාදොති දීඝපාසාදො. උල්ලිත්තාවලිත්තන්ති අන්තො චෙව උල්ලිත්තං බහි ච අවලිත්තං. ඵුසිතග්ගළන්ති ද්වාරබාහාහි සද්ධිං සුපිහිතකවාටං. ගොනකත්ථතොති චතුරඞ්ගුලාධිකලොමෙන කාළකොජවෙන අත්ථතො. පටිකත්ථතොති උණ්ණාමයෙන සෙතඅත්ථරණෙන අත්ථතො. පටලිකත්ථතොති ඝනපුප්ඵකෙන උණ්ණාමයඅත්ථරණෙන අත්ථතො. කදලිමිගපවරපච්චත්ථරණොති කදලිමිගචම්මමයෙන උත්තමපච්චත්ථරණෙන අත්ථතො. තං කිර පච්චත්ථරණං සෙතවත්ථස්ස උපරි කදලිමිගචම්මං අත්ථරිත්වා සිබ්බෙත්වා කරොන්ති. සඋත්තරච්ඡදොති සහ උත්තරච්ඡදෙන, උත්තරිබද්ධෙන රත්තවිතානෙන සද්ධින්ති අත්ථො. උභතොලොහිතකූපධානොති සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්චාති පල්ලඞ්කස්ස උභතො ඨපිතලොහිතකූපධානො. ඉධාපි උපමාසංසන්දනං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අයං පනෙත්ථ අපරභාගයොජනා, යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හමෙව ජානාති ‘‘අයං එතෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා පාසාදං ආරුය්හ කූටාගාරං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසීදිස්සති වා නිපජ්ජිස්සති වා’’ති, එවමෙවං භගවා දානාදීසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු යංකිඤ්චි කුසලකම්මං ආයූහන්තංයෙව පුග්ගලං දිස්වා ‘‘අයං ඉමං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානාති. යථා සො පුරිසො අපරභාගෙ ¶ ¶ තං පාසාදං ආරුය්හ කූටාගාරං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කෙ නිසින්නං වා නිපන්නං වා එකන්තසුඛං නිරන්තරසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති, එවමෙවං භගවා අපරභාගෙ ‘‘සො තං කල්යාණං කත්වා කුහිං නිබ්බත්තො’’ති ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො දෙවලොකෙ ¶ නිබ්බත්තං පස්සති, නන්දනවනාදීසු අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවමානං.

ඤාණප්පවත්තාකාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආසවක්ඛයවාරෙ ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’ති අවත්වා ‘‘තමෙනං පස්සාමී’’ති වුත්තං. තං කස්මාති චෙ? නියමාභාවා. ඉමඤ්හි පුග්ගලං දිබ්බචක්ඛුනාපි පස්සිස්සති, චෙතොපරියඤාණෙනාපි ජානිස්සති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනපි ජානිස්සතියෙව. එකන්තසුඛා වෙදනාති ඉදං කිඤ්චාපි දෙවලොකසුඛෙන සද්ධිං බ්යඤ්ජනතො එකං, අත්ථතො පන නානා හොති. දෙවලොකසුඛඤ්හි රාගපරිළාහාදීනං අත්ථිතාය න එකන්තෙනෙව සුඛං. නිබ්බානසුඛං පන සබ්බපරිළාහානං වූපසමාය සබ්බාකාරෙන එකන්තසුඛං. උපමායම්පි ‘‘යථා පාසාදෙ එකන්තසුඛා’’ති වුත්තං. තං මග්ගපරිළාහස්ස අවූපසන්තතාය ඡාතජ්ඣත්තතාය පිපාසාභිභූතතාය ච න එකන්තමෙව සුඛං. වනසණ්ඩෙ පන පොක්ඛරණියං ඔරුය්හ රජොජල්ලස්ස පවාහිතත්තා මග්ගදරථස්ස වූපසන්තතාය භිසමූලඛාදනෙන චෙව මධුරොදකපානෙන ච ඛුප්පිපාසානං විනීතතාය උදකසාටකං පරිවත්තෙත්වා මට්ඨදුකූලං නිවාසෙත්වා තණ්ඩුලත්ථවිකං උස්සීසකෙ කත්වා උදකසාටකං පීළෙත්වා හදයෙ ඨපෙත්වා මන්දමන්දෙන ච වාතෙන බීජයමානස්ස නිපන්නත්තා සබ්බාකාරෙන එකන්තසුඛං හොති.

එවමෙව ඛොති එත්ථ ඉදං ඔපම්මසංසන්දනං – පොක්ඛරණී විය හි අරියමග්ගො දට්ඨබ්බො. පොක්ඛරණිමග්ගො විය පුබ්බභාගපටිපදා. මග්ගාරුළ්හො විය පටිපදාසමඞ්ගීපුග්ගලො. චක්ඛුමා පුරිසො විය දිබ්බචක්ඛු භගවා. වනසණ්ඩො විය නිබ්බානං. යථා සො පුරිසො මග්ගාරුළ්හං දිස්වාව ජානාති ‘‘අයං ඉමිනා මග්ගෙන ගන්ත්වා පොක්ඛරණියං න්හත්වා රමණීයෙ වනසණ්ඩෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදිස්සති වා නිපජ්ජිස්සති වා’’ති, එවමෙවං භගවා පටිපදං පූරෙන්තමෙව නාමරූපං ¶ පරිච්ඡින්දන්තමෙව පච්චයපරිග්ගහං කරොන්තමෙව ලක්ඛණාරම්මණාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තමෙව ජානාති ‘‘අයං ඉමං පටිපදං පූරෙත්වා සබ්බආසවෙ ඛෙපෙත්වා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති එවං වුත්තං ඵලසමාපත්තිං උපසම්පජ්ජ ¶ විහරිස්සතී’’ති. යථා ¶ සො පුරිසො අපරභාගෙ තායං පොක්ඛරණියං න්හත්වා වනසණ්ඩං පවිසිත්වා නිසින්නං වා නිපන්නං වා එකන්තසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති, එවමෙව භගවා අපරභාගෙ තං පුග්ගලං පටිපදං පූරෙත්වා මග්ගං භාවෙත්වා ඵලං සච්ඡිකත්වා නිරොධසයනවරගතං නිබ්බානාරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා එකන්තසුඛං වෙදනං වෙදයමානං පස්සති.

155. ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, චතුරඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති ඉදං කස්මා ආරද්ධං? පාටියෙක්කං අනුසන්ධිවසෙන ආරද්ධං. අයං කිර සුනක්ඛත්තො දුක්කරකාරිකාය සුද්ධි හොතීති එවං ලද්ධිකො. අථස්ස භගවා මයා එකස්මිං අත්තභාවෙ ඨත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං දුක්කරං කතං, දුක්කරකාරකො නාම මයා සදිසො නත්ථි. දුක්කරකාරෙන සුද්ධියා සති අහමෙව සුද්ධො භවෙය්යන්ති දස්සෙතුං ඉමං දෙසනං ආරභි. අපිච අයං සුනක්ඛත්තො දුක්කරකාරිකාය පසන්නො, සො චස්ස පසන්නභාවො, ‘‘අද්දසා ඛො, භග්ගව, සුනක්ඛත්තො ලිච්ඡවිපුත්තො අචෙලං කොරක්ඛත්තියං චතුක්කුණ්ඩිකං ඡමානිකිණ්ණං භක්ඛසං මුඛෙන ඛාදන්තං මුඛෙන භුඤ්ජන්තං. දිස්වානස්ස එතදහොසි ‘සාධු රූපො වත, භො, අයං සමණො චතුක්කුණ්ඩිකො ඡමානිකිණ්ණං භක්ඛසං මුඛෙනෙව ඛාදති, මුඛෙනෙව භුඤ්ජතී’’’ති එවමාදිනා පාථිකසුත්තෙ (දී. නි. 3.7) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො.

අථ භගවා අයං දුක්කරකාරිකාය පසන්නො, මයා ච එතස්මිං අත්තභාවෙ ඨත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං දුක්කරං කතං, දුක්කරකාරෙ පසීදන්තෙනාපි අනෙන මයි පසීදිතබ්බං සියා, සොපිස්ස පසාදො මයි නත්ථීති දස්සෙන්තො ඉමං දෙසනං ආරභි.

තත්ර ¶ බ්රහ්මචරියන්ති දානම්පි වෙය්යාවච්චම්පි සික්ඛාපදම්පි බ්රහ්මවිහාරාපි ධම්මදෙසනාපි මෙථුනවිරතිපි සදාරසන්තොසොපි උපොසථොපි අරියමග්ගොපි සකලසාසනම්පි අජ්ඣාසයොපි වීරියම්පි වුච්චති.

‘‘කිං ¶ තෙ වතං කිං පන බ්රහ්මචරියං,

ඉදඤ්ච මෙ ධීර මහාවිමාන’’න්ති. (ජා. 2.22.1592, 1593, 1595) –

ඉමස්මිඤ්හි පුණ්ණකජාතකෙ දානං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘කෙන පාණි කාමදදො, කෙන පාණි මධුස්සවො;

කෙන තෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣති.

තෙන පාණි කාමදදො, තෙන පාණි මධුස්සවො;

තෙන මෙ බ්රහ්මචරියෙන, පුඤ්ඤං පාණිම්හි ඉජ්ඣතී’’ති. (පෙ. ව. 275) –

ඉමස්මිං ¶ අඞ්කුරපෙතවත්ථුස්මිං වෙය්යාවච්චං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘එවං ඛො තං, භික්ඛවෙ, තිත්තිරියං නාම බ්රහ්මචරියං අහොසී’’ති (චූළව. 311) ඉමස්මිං තිත්තිරජාතකෙ පඤ්චසික්ඛාපදං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘තං ඛො පන මෙ පඤ්චසිඛ බ්රහ්මචරියං නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය න නිරොධාය, යාවදෙව බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති (දී. නි. 2.329) ඉමස්මිං මහාගොවින්දසුත්තෙ බ්රහ්මවිහාරා බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං. ‘‘එකස්මිං බ්රහ්මචරියස්මිං, සහස්සං මච්චුහායින’’න්ති (සං. නි. 1.184) එත්ථ ධම්මදෙසනා බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා. ‘‘පරෙ අබ්රහ්මචාරී භවිස්සන්ති, මයමෙත්ථ බ්රහ්මචාරී භවිස්සාමා’’ති (ම. නි. 1.83) සල්ලෙඛසුත්තෙ මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තා.

අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම,

තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. (ජා. 1.10.97) –

මහාධම්මපාලජාතකෙ සදාරසන්තොසො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො.

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75) –

එවං ¶ නිමිජාතකෙ අත්තදමනවසෙන කතො අට්ඨඞ්ගිකො උපොසථො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘ඉදං ඛො පන මෙ, පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදාය විරාගාය…පෙ… අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති (දී. නි. 2.329) මහාගොවින්දසුත්තස්මිඤ්ඤෙව අරියමග්ගො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්ච විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං පුථුභූතං යාව දෙවමනුස්සෙහි සුප්පකාසිත’’න්ති (දී. නි. 3.174) පාසාදිකසුත්තෙ සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනං බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තං.

‘‘අපි ¶ අතරමානානං, ඵලාසාව සමිජ්ඣති;

විපක්කබ්රහ්මචරියොස්මි, එවං ජානාහි ගාමණී’’ති. (ජා. 1.1.8) –

එත්ථ අජ්ඣාසයො බ්රහ්මචරියන්ති වුත්තො. ඉධ පන වීරියං බ්රහ්මචරියන්ති අධිප්පෙතං. වීරියබ්රහ්මචරියස්ස හි ඉදමෙව සුත්තං. තදෙතං එකස්මිං අත්තභාවෙ චතුබ්බිධස්ස දුක්කරස්ස කතත්තා චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ති වුත්තං.

තපස්සී සුදං හොමීති සුදන්ති නිපාතමත්තං, තපනිස්සිතකො හොමීති අත්ථො. පරමතපස්සීති පරමො තපස්සී, තපනිස්සිතකානං උත්තමො. ලූඛො සුදං හොමීති ලූඛො හොමි. ජෙගුච්ඡීති පාපජෙගුච්ඡිකො. පවිවිත්තො සුදං හොමීති පවිවිත්තො අහං හොමි. තත්රාස්සු මෙ ඉදං, සාරිපුත්තාති තත්ර චතුරඞ්ගෙ බ්රහ්මචරියෙ ඉදං මම තපස්සිතාය හොති, තපනිස්සිතකභාවෙ මය්හං ඉදං අචෙලකාදිතපස්සිතකත්තං හොතීති දස්සෙති.

තත්ථ ¶ අචෙලකොති නිච්චෙලො නග්ගො. මුත්තාචාරොති විසට්ඨාචාරො, උච්චාරකම්මාදීසු ලොකියකුලපුත්තාචාරෙන විරහිතො, ඨිතකොව උච්චාරං කරොමි, පස්සාවං කරොමි, ඛාදාමි භුඤ්ජාමි ච. හත්ථාපලෙඛනොති හත්ථෙ පිණ්ඩම්හි ඨිතෙ ජිව්හාය හත්ථං අපලිඛාමි, උච්චාරං වා කත්වා හත්ථස්මිඤ්ඤෙව දණ්ඩකසඤ්ඤී හුත්වා හත්ථෙන අපලිඛාමීති දස්සෙති. තෙ කිර දණ්ඩකං සත්තොති පඤ්ඤපෙන්ති, තස්මා තෙසං පටිපදං පූරෙන්තො එවමකාසි. භික්ඛාගහණත්ථං එහි භද්දන්තෙති වුත්තො න එතීති න එහිභද්දන්තිකො. තෙන හි තිට්ඨ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති න තිට්ඨභද්දන්තිකො. තදුභයම්පි ¶ තිත්ථියා එවං එතස්ස වචනං කතං භවිස්සතීති න කරොන්ති. අහම්පි එවං අකාසින්ති දස්සෙති. අභිහටන්ති පුරෙතරං ගහෙත්වා ආහටං භික්ඛං. උද්දිස්සකතන්ති ඉදං තුම්හෙ උද්දිස්ස කතන්ති එවං ආරොචිතභික්ඛං. න නිමන්තනන්ති අසුකං නාම කුලං වා වීථිං වා ගාමං වා පවිසෙය්යාථාති එවං නිමන්තිතභික්ඛම්පි න සාදියාමි න ගණ්හාමි.

න කුම්භිමුඛාති කුම්භිතො උද්ධරිත්වා දිය්යමානං භික්ඛං න ගණ්හාමි. න කළොපිමුඛාති කළොපීති උක්ඛලි වා පච්ඡි වා. තතොපි න ගණ්හාමි. කස්මා? කුම්භිකළොපියො ¶ මං නිස්සාය කටච්ඡුනා පහාරං ලභන්තීති. න එළකමන්තරන්ති උම්මාරං අන්තරං කත්වා දිය්යමානං න ගණ්හාමි. කස්මා? අයං මං නිස්සාය අන්තරකරණං ලභතීති. දණ්ඩමුසලෙසුපි එසෙව නයො. න ද්වින්නන්ති ද්වීසු භුඤ්ජමානෙසු එකස්මිං උට්ඨාය දෙන්තෙ න ගණ්හාමි. කස්මා? කබළන්තරායො හොතීති. න ගබ්භිනියාතිආදීසු පන ගබ්භිනියා කුච්ඡියං දාරකො කිලමති, පායන්තියා දාරකස්ස ඛීරන්තරායො හොති, පුරිසන්තරගතාය රතිඅන්තරායො හොතීති න ගණ්හාමි. න සංකිත්තීසූති සංකිත්තෙත්වා කතභත්තෙසු. දුබ්භික්ඛසමයෙ කිර අචෙලකසාවකා අචෙලකානං අත්ථාය තතො තතො තණ්ඩුලාදීනි සමාදපෙත්වා භත්තං පචන්ති. උක්කට්ඨාචෙලකො තතොපි න පටිග්ගණ්හාති.

න යත්ථ සාති යත්ථ සුනඛො පිණ්ඩං ලභිස්සාමීති උපට්ඨිතො හොති, තත්ථ තස්ස අදත්වා ආහටං න ගණ්හාමි. කස්මා? එතස්ස පිණ්ඩන්තරායො හොතීති. සණ්ඩසණ්ඩචාරිනීති සමූහසමූහචාරිනී, සචෙ හි අචෙලකං දිස්වා ඉමස්ස භික්ඛං දස්සාමාති මානුසකා භත්තගෙහං පවිසන්ති. තෙසු ච පවිසන්තෙසු කළොපිමුඛාදීසු නිලීනා මක්ඛිකා උප්පතිත්වා සණ්ඩසණ්ඩා චරන්ති. තතො ¶ ආහටං භික්ඛං න ගණ්හාමි. කස්මා? මං නිස්සාය මක්ඛිකානං ගොචරන්තරායො ජාතොති, අහම්පි තථා අකාසිං. න ථුසොදකන්ති සබ්බසස්සසම්භාරෙහි කතං ලොණසොවීරකං. එත්ථ ච සුරාපානමෙව සාවජ්ජං, අයං පන සබ්බෙසුපි සාවජ්ජසඤ්ඤී.

එකාගාරිකොති යො එකස්මිඤ්ඤෙව ගෙහෙ භික්ඛං ලභිත්වා නිවත්තති. එකාලොපිකොති යො එකෙනෙව ආලොපෙන යාපෙති. ද්වාගාරිකාදීසුපි එසෙව නයො. එකිස්සාපි දත්තියාති එකාය ¶ දත්තියා. දත්ති නාම එකා ඛුද්දකපාති හොති, යත්ථ අග්ගභික්ඛං පක්ඛිපිත්වා ඨපෙන්ති. එකාහිකන්ති එකදිවසන්තරිකං. අද්ධමාසිකන්ති අද්ධමාසන්තරිකං. පරියායභත්තභොජනන්ති වාරභත්තභොජනං. එකාහවාරෙන ද්වීහවාරෙන සත්තාහවාරෙන අඩ්ඪමාසවාරෙනාති එවං දිවසවාරෙන ආභතං භත්තභොජනං.

සාකභක්ඛොති අල්ලසාකභක්ඛො. සාමාකභක්ඛොති සාමාකතණ්ඩුලභක්ඛො. නීවාරාදීසු නීවාරා නාම තාව අරඤ්ඤෙ සයංජාතවීහිජාති. දද්දුලන්ති චම්මකාරෙහි චම්මං ලිඛිත්වා ඡඩ්ඩිතකසටං. හටං වුච්චති සිලෙසොපි සෙවාලොපි කණිකාරාදිරුක්ඛනිය්යාසොපි. කණන්ති කුණ්ඩකං ¶ . ආචාමොති භත්තඋක්ඛලිකාය ලග්ගො ඣාමඔදනො, තං ඡඩ්ඩිතට්ඨානෙ ගහෙත්වා ඛාදති. ‘‘ඔදනකඤ්ජිය’’න්තිපි වදන්ති. පිඤ්ඤාකාදයො පාකටා එව. පවත්තඵලභොජීති පතිතඵලභොජී.

සාණානීති සාණවාකචොළානි. මසාණානීති මිස්සකචොළානි. ඡවදුස්සානීති මතසරීරතො ඡඩ්ඩිතවත්ථානි. එරකතිණාදීනි වා ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනානි. පංසුකූලානීති පථවියං ඡඩ්ඩිතනන්තකානි. තිරිතානීති රුක්ඛත්තචවත්ථානි. අජිනන්ති අජිනමිගචම්මං. අජිනක්ඛිපන්ති තදෙව මජ්ඣෙ ඵාලිතං. සඛුරකන්තිපි වදන්ති. කුසචීරන්ති කුසතිණං ගන්ථෙත්වා කතචීරං. වාකචීරඵලකචීරෙසුපි එසෙව නයො. කෙසකම්බලන්ති මනුස්සකෙසෙහි කතකම්බලං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යානි කානිචි, භික්ඛවෙ, තන්තාවුතානං වත්ථානං, කෙසකම්බලො තෙසං පටිකුට්ඨො අක්ඛායති. කෙසකම්බලො, භික්ඛවෙ, සීතෙ සීතො, උණ්හෙ උණ්හො, දුබ්බණ්ණො දුග්ගන්ධො දුක්ඛසම්ඵසො’’ති (අ. නි. 3.138). වාලකම්බලන්ති අස්සවාලාදීහි කතකම්බලං. උලූකපක්ඛකන්ති උලූකපත්තානි ගන්ථෙත්වා කතනිවාසනං. උබ්භට්ඨකොති උද්ධං ඨිතකො. උක්කුටිකප්පධානමනුයුත්තොති උක්කුටිකවීරියං අනුයුත්තො, ගච්ඡන්තොපි උක්කුටිකොව හුත්වා උප්පතිත්වා ¶ උප්පතිත්වා ගච්ඡති. කණ්ටකාපස්සයිකොති ¶ අයකණ්ටකෙ වා පකතිකණ්ටකෙ වා භූමියං කොට්ටෙත්වා තත්ථ චම්මං අත්ථරිත්වා ඨානචඞ්කමාදීනි කරොමීති දස්සෙති. සෙය්යන්ති සයන්තොපි තත්ථෙව සෙය්යං කප්පෙමි. සායං තතියමස්සාති සායතතියකං. පාතො මජ්ඣන්හිකෙ සායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පාපං පවාහෙස්සාමීති උදකොරොහනානුයොගං අනුයුත්තො විහරාමීති දස්සෙති.

156. නෙකවස්සගණිකන්ති නෙකවස්සගණසඤ්ජාතං. රජොජල්ලන්ති රජමලං, ඉදං අත්තනො රජොජල්ලකවතසමාදානකාලං සන්ධාය වදති. ජෙගුච්ඡිස්මින්ති පාපජිගුච්ඡනභාවෙ. යාව උදකබින්දුම්හිපීති යාව උදකථෙවකෙපි මම දයා පච්චුපට්ඨිතා හොති, කො පන වාදො අඤ්ඤෙසු සක්ඛරකඨලදණ්ඩකවාලිකාදීසු. තෙ කිර උදකබින්දුං ච එතෙ ච සක්ඛරකඨලාදයො ඛුද්දකපාණාති පඤ්ඤපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘යාව උදකබින්දුම්හිපි මෙ දයා පච්චුපට්ඨිතා හොතී’’ති. උදකබින්දුම්පි න හනාමි න විනාසෙමි, කිං කාරණා. මාහං ඛුද්දකෙ පාණෙ විසමගතෙ සඞ්ඝාතං ආපාදෙසින්ති. නින්නථලතිණග්ගරුක්ඛසාඛාදීසු විසමට්ඨානෙ ගතෙ උදකබින්දුසඞ්ඛාතෙ ඛුද්දකපාණෙ සඞ්ඝාතං ¶ වධං මා ආපාදෙසින්ති. එතමත්ථං ‘‘සතොව අභික්කමාමී’’ති දස්සෙති. අචෙලකෙසු කිර භූමිං අක්කන්තකාලතො පභුති සීලවා නාම නත්ථි. භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා ගච්ඡන්ති, උපට්ඨාකානං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා භුඤ්ජන්ති. ආගච්ඡන්තාපි දුස්සීලාව හුත්වා ආගච්ඡන්ති. යදා පන මොරපිඤ්ඡෙන ඵලකං සම්මජ්ජිත්වා සීලං අධිට්ඨාය නිසීදන්ති, තදා සීලවන්තා නාම හොන්ති.

වනකම්මිකන්ති කන්දමූලඵලාඵලාදීනං අත්ථාය වනෙ විචරන්තං. වනෙන වනන්ති වනතො වනං, එස නයො සබ්බත්ථ. සංපතාමීති ගච්ඡාමි. ආරඤ්ඤකොති අරඤ්ඤෙ ජාතවුද්ධො, ඉදං අත්තනො ආජීවකකාලං සන්ධාය වදති. බොධිසත්තො කිර පාසණ්ඩපරිග්ගණ්හණත්ථාය තං පබ්බජ්ජං පබ්බජි, නිරත්ථකභාවං පන ඤත්වාපි න උප්පබ්බජ්ජිතො, බොධිසත්තා හි යං යං ඨානං උපෙන්ති, තතො අනිවත්තිතධම්මා හොන්ති, පබ්බජිත්වා පන මා මං කොචි අද්දසාති තතොව අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. තෙනෙවාහ ‘‘මා මං තෙ අද්දසංසු අහඤ්ච මා තෙ අද්දස’’න්ති.

ගොට්ඨාති ¶ ගොවජා. පට්ඨිතගාවොති නික්ඛන්තගාවො. තත්ථ චතුක්කුණ්ඩිකොති වනන්තෙයෙව ඨිතො ගොපාලකානං ගාවීහි සද්ධිං අපගතභාවං දිස්වා ¶ ද්වෙ හත්ථෙ ද්වෙ ච ජණ්ණුකානි භූමියං ඨපෙත්වා එවං චතුක්කුණ්ඩිකො උපසඞ්කමිත්වාති අත්ථො. තානි සුදං ආහාරෙමීති මහල්ලකවච්ඡකානං ගොමයානි කසටානි නිරොජානි හොන්ති, තස්මා තානි වජ්ජෙත්වා යානි තරුණවච්ඡකානං ඛීරපානෙනෙව වඩ්ඪන්තානං සඔජානි ගොමයානි තානි කුච්ඡිපූරං ඛාදිත්වා පුන වනසණ්ඩමෙව පවිසති. තං සන්ධායාහ ‘‘තානි සුදං ආහාරෙමී’’ති. යාවකීවඤ්ච මෙති යත්තකං කාලං මම සකං මුත්තකරීසං අපරික්ඛීණං හොති. යාව මෙ ද්වාරවළඤ්ජො පවත්තිත්ථ, තාව තදෙව ආහාරෙමීති අත්ථො. කාලෙ පන ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ පරික්ඛීණමංසලොහිතො උපච්ඡින්නද්වාරවළඤ්ජො වච්ඡකානං ගොමයානි ආහාරෙමි. මහාවිකටභොජනස්මින්ති මහන්තෙ විකටභොජනෙ, අපකතිභොජනෙති අත්ථො.

157. තත්රාස්සුදං, සාරිපුත්ත, භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොතීති. තත්රාති පුරිමවචනාපෙක්ඛනං. සුදන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. සාරිපුත්තාති ආලපනං. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා – තත්රාති යං වුත්තං අඤ්ඤතරං භිංසනකං වනසණ්ඩන්ති, තත්ර යො සො භිංසනකො වනසණ්ඩො ¶ වුත්තො, තස්ස භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං හොති, භිංසනකකිරියාය හොතීති අත්ථො. කිං හොති? ඉදං හොති, යො කොචි අවීතරාගො…පෙ… ලොමානි හංසන්තීති.

අථ වා තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මං. සු ඉති නිපාතො. කිං සු නාම තෙ භොන්තො සමණබ්රාහ්මණාතිආදීසු විය. ඉදන්ති අධිප්පෙතමත්ථං පච්චක්ඛං විය කත්වා දස්සනවචනං. සුදන්ති සු ඉදං, සන්ධිවසෙන ඉකාරලොපො වෙදිතබ්බො. චක්ඛුන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කිං සූධවිත්තන්තිආදීසු විය. අයං පනෙත්ථ අත්ථයොජනා, තස්ස, සාරිපුත්ත, භිංසනකස්ස වනසණ්ඩස්ස භිංසනකතස්මිං ඉදංසු හොතීති. භිංසනකතස්මින්ති භිංසනකභාවෙති අත්ථො. එකස්ස තකාරස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. ‘‘භිංසනකත්තස්මි’’න්තියෙව වා පාඨො ¶ , භිංසනකතාය ඉති වා වත්තබ්බෙ ලිඞ්ගවිපල්ලාසො කතො, නිමිත්තත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. තස්මා එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො, භිංසනකභාවෙ ඉදංසු හොති, භිංසනකභාවනිමිත්තං භිංසනකභාවහෙතු, භිංසනකභාවපච්චයා ඉදංසු හොති. යො කොචි අවීතරාගො තං වනසණ්ඩං පවිසති. යෙභුය්යෙන ලොමානි හංසන්ති ¶ බහුතරානි ලොමානි හංසන්ති, උද්ධං මුඛානි සූචිසදිසානි කණ්ටකසදිසානි ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, අප්පානි න හංසන්ති, බහුතරානං වා සත්තානං හංසන්ති, අප්පකානං අතිසූරපුරිසානං න හංසන්තීති.

අන්තරට්ඨකාති මාඝමාසස්ස අවසානෙ චතස්සො, ඵග්ගුණමාසස්ස ආදිම්හි චතස්සොති එවං උභින්නං අන්තරෙ අට්ඨරත්ති. අබ්භොකාසෙති මහාසත්තො හිමපාතසමයෙ රත්තිං අබ්භොකාසෙ විහරති, අථස්ස ලොමකූපෙසු ආවුතමුත්තා විය හිමබින්දූනි තිට්ඨන්ති, සරීරං සෙතදුකූලපාරුතං විය හොති. දිවා වනසණ්ඩෙති දිවා හිමබින්දූසු සූරියාතපසම්ඵස්සෙන විගතෙසු අස්සාසොපි භවෙය්ය, අයං පන සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙයෙව වනසණ්ඩං පවිසති, තත්රාපිස්ස සූරියාතපෙන පග්ඝරන්තං හිමං සරීරෙයෙව පතති. දිවා අබ්භොකාසෙ විහරාමි රත්තිං වනසණ්ඩෙති ගිම්හකාලෙ කිරෙස දිවා අබ්භොකාසෙ විහාසි, තෙනස්ස කච්ඡෙහි සෙදධාරා මුච්චිංසු, රත්තිං අස්සාසො භවෙය්ය, අයං පන සූරියෙ අත්ථං ගච්ඡන්තෙයෙව වනසණ්ඩං පවිසති. අථස්ස දිවා ගහිතඋස්මෙ වනසණ්ඩෙ අඞ්ගාරකාසුයං පක්ඛිත්තො විය අත්තභාවො පරිදය්හිත්ථ. අනච්ඡරියාති අනුඅච්ඡරියා. පටිභාසීති උපට්ඨාසි.

සොතත්තොති ¶ දිවා ආතපෙන රත්තිං වනඋස්මාය සුතත්තො. සොසින්නොති රත්තිං හිමෙන දිවා හිමොදකෙන සුට්ඨු තින්තො. භිංසනකෙති භයජනකෙ. නග්ගොති නිච්චෙලො. නිවාසනපාරුපනෙ හි සති සීතං වා උණ්හං වා න අතිබාධෙය්ය, තම්පි මෙ නත්ථීති දස්සෙති. න චග්ගිමාසිනොති අග්ගිම්පි න උපගතො. එසනාපසුතොති සුද්ධිඑසනත්ථාය පසුතො, පයුත්තො. මුනීති, තදා අත්තානං මුනීති කත්වා කථෙති.

ඡවට්ඨිකානීති උපඩ්ඪදඩ්ඪානි අට්ඨීනි. උපධායාති යථා සීසූපධානඤ්ච පාදූපධානඤ්ච පඤ්ඤායති, එවං සන්ථරිත්වා තත්ථ සෙය්යං කප්පෙමීති දස්සෙති. ගාමණ්ඩලාති ¶ ගොපාලදාරකා. තෙ කිර බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, සුමෙධ, ත්වං ඉමස්මිං ඨානෙ කස්මා නිසින්නො, කථෙහීති වදන්ති. බොධිසත්තො අධොමුඛො නිසීදති, න කථෙති. අථ නං තෙ අකථෙතුං න දස්සාමාති පරිවාරෙත්වා ඔට්ඨුභන්ති සරීරෙ ඛෙළං පාතෙන්ති. බොධිසත්තො ¶ එවම්පි න කථෙති. අථ නං ත්වං න කථෙසීති ඔමුත්තෙන්ති පස්සාවමස්ස උපරි විස්සජ්ජෙන්ති. බොධිසත්තො එවම්පි න කථෙතියෙව. තතො නං කථෙහි කථෙහීති පංසුකෙන ඔකිරන්ති. බොධිසත්තො එවම්පි න කථෙතියෙව. අථස්ස න කථෙසීති දණ්ඩකසලාකා ගහෙත්වා කණ්ණසොතෙසු පවෙසෙන්ති. බොධිසත්තො දුක්ඛා තිබ්බා කටුකා වෙදනා අධිවාසෙන්තො කස්සචි කිඤ්චි න කරිස්සාමීති මතකො විය අච්ඡති. තෙනාහ ‘‘න ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, අභිජානාමි තෙසු පාපකං චිත්තං උප්පාදෙතා’’ති. න මයා තෙසු පාපකං චිත්තම්පි උප්පාදිතන්ති අත්ථො. උපෙක්ඛාවිහාරස්මිං හොතීති උපෙක්ඛාවිහාරො හොති. විහාරො එව හි විහාරස්මින්ති වුත්තො. තෙනෙව ච ‘‘ඉදංසු මෙ’’ති එත්ථාපි අයංසු මෙති එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤානිපි එවරූපානි පදානි වෙදිතබ්බානි. ඉමිනා ඉතො එකනවුතිකප්පෙ පූරිතං උපෙක්ඛාවිහාරං දස්සෙති. යං සන්ධායාහ –

‘‘සුඛපත්තො න රජ්ජාමි, දුක්ඛෙ න හොමි දුම්මනො;

සබ්බත්ථ තුලිතො හොමි, එසා මෙ උපෙක්ඛාපාරමී’’ති.

දුක්කරකාරිකාදිසුද්ධිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

158. ආහාරෙන ¶ සුද්ධීති කොලාදිනා එකච්චෙන පරිත්තකආහාරෙන සක්කා සුජ්ඣිතුන්ති එවංදිට්ඨිනො හොන්ති. එවමාහංසූති එවං වදන්ති. කොලෙහීති පදරෙහි. කොලොදකන්ති කොලානි මද්දිත්වා කතපානකං. කොලවිකතින්ති කොලසාළවකොලපූවකොලගුළාදිකොලවිකාරං. එතපරමොති එතං පමාණං පරමං අස්සාති එතපරමො. තදා එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ පන න බෙලුවපක්කතාලපක්කපමාණො කොලො හොති, යං එතරහි කොලස්ස පමාණං, එත්තකොව හොතීති අත්ථො.

159. අධිමත්තකසිමානන්ති අතිවිය කිසභාවං. ආසීතිකපබ්බානි වා කාළපබ්බානි වාති යථා ආසීතිකවල්ලියා වා කාළවල්ලියා වා සන්ධිට්ඨානෙසු මිලායිත්වා මජ්ඣෙ උන්නතුන්නතානි හොන්ති, එවං මය්හං අඞ්ගපච්චඞ්ගානි හොන්තීති දස්සෙති. ඔට්ඨපදන්ති ¶ යථා ඔට්ඨස්ස පදං මජ්ඣෙ ගම්භීරං හොති, එවමෙවං බොධිසත්තස්ස මිලාතෙ මංසලොහිතෙ වච්චද්වාරස්ස අන්තොපවිට්ඨත්තා ආනිසදං මජ්ඣෙ ගම්භීරං හොති. අථස්ස භූමියං නිසින්නට්ඨානං සරපොඞ්ඛෙන ¶ අක්කන්තං විය මජ්ඣෙ උන්නතං හොති. වට්ටනාවළීති යථා රජ්ජුයා ආවුනිත්වා කතා වට්ටනාවළී වට්ටනානං අන්තරන්තරා නින්නා හොති, වට්ටනට්ඨානෙසු උන්නතා, එවං පිට්ඨිකණ්ටකො උන්නතාවනතො හොති, ජරසාලාය ගොපානසියොති ජිණ්ණසාලාය ගොපානසියො, තා වංසතො මුච්චිත්වා මණ්ඩලෙ පතිට්ඨහන්ති, මණ්ඩලතො මුච්චිත්වා භූමියන්ති; එවං එකා උපරි හොති, එකා හෙට්ඨාති ඔලුග්ගවිලුග්ගා භවන්ති. බොධිසත්තස්ස පන න එවං ඵාසුළියො, තස්ස හි ලොහිතෙ ඡින්නෙ මංසෙ මිලාතෙ ඵාසුළන්තරෙහි චම්මානි හෙට්ඨා ඔතිණ්ණානි, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

ඔක්ඛායිකාති හෙට්ඨා අනුපවිට්ඨා. තස්ස කිර ලොහිතෙ ඡින්නෙ මංසෙ මිලාතෙ අක්ඛිආවාටකා මත්ථලුඞ්ගං ආහච්ච අට්ඨංසු, තෙනස්ස එවරූපා අක්ඛිතාරකා අහෙසුං. ආමකච්ඡින්නොති අතිතරුණකාලෙ ඡින්නො, සො හි වාතාතපෙන සංඵුසති චෙව මිලායති ච. යාවස්සු මෙ, සාරිපුත්තාති, සාරිපුත්ත, මය්හං උදරච්ඡවි යාව පිට්ඨිකණ්ටකං අල්ලීනා හොති. අථ වා යාවස්සු මෙ, සාරිපුත්ත, භාරියභාරියා අහොසි දුක්කරකාරිකා, මය්හං උදරච්ඡවි යාව පිට්ඨිකණ්ටකං අල්ලීනා අහොසීති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පිට්ඨිකණ්ටකංයෙව පරිග්ගණ්හාමීති ¶ සහඋදරච්ඡවිං ගණ්හාමි. උදරච්ඡවිංයෙව පරිග්ගණ්හාමීති සහපිට්ඨිකණ්ටකං ගණ්හාමි. අවකුජ්ජො පපතාමීති තස්ස හි උච්චාරපස්සාවත්ථාය නිසින්නස්ස පස්සාවො නෙව නික්ඛමති, වච්චං පන එකං ද්වෙ කටකට්ඨිමත්තං නික්ඛමති. බලවදුක්ඛං උප්පාදෙති. සරීරතො සෙදා මුච්චන්ති, තත්ථෙව අවකුජ්ජො භූමියං පතති. තෙනාහ ‘‘අවකුජ්ජො පපතාමී’’ති. තමෙව කායන්ති තං එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ කායං. මහාසච්චකසුත්තෙ පන පච්ඡිමභවිකකායං සන්ධාය ඉමමෙව කායන්ති ආහ. පූතිමූලානීති මංසෙ වා ලොහිතෙ වා සති තිට්ඨන්ති. තස්ස පන අභාවෙ චම්මඛණ්ඩෙ ලොමානි විය හත්ථෙයෙව ලග්ගන්ති, තං සන්ධායාහ ‘‘පූතිමූලානි ලොමානි කායස්මා පතන්තී’’ති.

අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසන්ති ¶ අරියභාවං කාතුං සමත්ථං ලොකුත්තරමග්ගං. ඉමිස්සායෙව අරියාය පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය අනධිගමා. යායං අරියාති යා අයං මග්ගපඤ්ඤා අධිගතා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා එතරහි විපස්සනාපඤ්ඤාය අධිගතත්තා මග්ගපඤ්ඤා අධිගතා, එවං එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ ¶ විපස්සනාපඤ්ඤාය අනධිගතත්තා ලොකුත්තරමග්ගපඤ්ඤං නාධිගතොස්මීති, මජ්ඣිමභාණකත්ථෙරා පනාහු, ඉමිස්සායෙවාති වුත්තපඤ්ඤාපි යායං අරියාති වුත්තපඤ්ඤාපි මග්ගපඤ්ඤායෙව. අථ නෙ භික්ඛූ ආහංසු ‘‘එවං සන්තෙ මග්ගස්ස අනධිගතත්තා මග්ගං නාධිගතොස්මීති ඉදං වුත්තං හොති, භන්තෙ’’ති. ආවුසො, කිඤ්චාපි දීපෙතුං න සක්කොමි, ද්වෙපි පන මග්ගපඤ්ඤායෙවාති, එතදෙව චෙත්ථ යුත්තං. ඉතරථා හි යා අයන්ති නිද්දෙසො අනනුරූපො සියා.

160. සංසාරෙන සුද්ධීති බහුකං සංසරිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. උපපත්තියා සුද්ධීති බහුකං උපපජ්ජිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. ආවාසෙන සුද්ධීති බහූසු ඨානෙසු වසිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. තීසුපි ඨානෙසු සංසරණකවසෙන සංසාරො. උපපජ්ජනකවසෙන උපපත්ති. වසනකවසෙන ආවාසොති ඛන්ධායෙව වුත්තා. යඤ්ඤෙනාති බහුයාගෙ යජිත්වා සුජ්ඣන්තීති වදන්ති. මුද්ධාවසිත්තෙනාති ¶ තීහි සඞ්ඛෙහි ඛත්තියාභිසෙකෙන මුද්ධනි අභිසිත්තෙන. අග්ගිපාරිචරියායාති බහුඅග්ගිපරිචරණෙන සුජ්ඣන්තීති වදන්ති.

161. දහරොති තරුණො. යුවාති යොබ්බනෙන සමන්නාගතො. සුසුකාළකෙසොති සුට්ඨු කාළකෙසො. භද්රෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතොති ඉමිනාස්ස යෙන යොබ්බනෙන සමන්නාගතො යුවා, තං යොබ්බනං භද්දං ලද්ධකන්ති දස්සෙති. පඨමෙන වයසාති පඨමවයො නාම තෙත්තිංස වස්සානි, තෙන සමන්නාගතොති අත්ථො, පඤ්ඤාවෙය්යත්තියෙනාති පඤ්ඤාවෙය්යත්තිභාවෙන. ජිණ්ණොති ජරාජිණ්ණො. වුද්ධොති වඩ්ඪිත්වා ඨිතඅඞ්ගපච්චඞ්ගො. මහල්ලකොති ජාතිමහල්ලකො. අද්ධගතොති බහුඅද්ධානං ගතො චිරකාලාතික්කන්තො. වයො අනුප්පත්තොති වස්සසතස්ස තතියකොට්ඨාසං පච්ඡිමවයං අනුප්පත්තො. ආසීතිකො මෙ වයො වත්තතීති ඉමං කිර සුත්තං භගවා පරිනිබ්බානසංවච්ඡරෙ කථෙසි. තස්මා එවමාහ. පරමායාති උත්තමාය. සතියාතිආදීසු පදසතම්පි පදසහස්සම්පි වදන්තස්සෙව ගහණසමත්ථතා ¶ සති නාම. තදෙව ආධාරණඋපනිබන්ධනසමත්ථතා ගති නාම. එවං ගහිතං ධාරිතං සජ්ඣායං කාතුං ¶ සමත්ථවීරියං ධිති නාම. තස්ස අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච දස්සනසමත්ථතා පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං නාම.

දළ්හධම්මා ධනුග්ගහොති දළ්හං ධනුං ගහෙත්වා ඨිතො ඉස්සාසො. දළ්හධනු නාම ද්විසහස්සථාමං වුච්චති, ද්විසහස්සථාමං නාම යස්ස ආරොපිතස්ස ජියාබද්ධො ලොහසීසාදීනං භාරො දණ්ඩෙ ගහෙත්වා යාව කණ්ඩප්පමාණා උක්ඛිත්තස්ස පථවිතො මුච්චති. සික්ඛිතොති දස ද්වාදස වස්සානි ආචරියකුලෙ උග්ගහිතසිප්පො. කතහත්ථොති කොචි සිප්පමෙව උග්ගණ්හාති. කතහත්ථො න හොති, අයං පන කතහත්ථො චිණ්ණවසීභාවො. කතූපාසනොති රාජකුලාදීසු දස්සිතසිප්පො. ලහුකෙන අසනෙනාති අන්තො සුසිරං කත්වා තූලාදීනි පූරෙත්වා කතලාඛාපරිකම්මෙන සල්ලහුකකණ්ඩෙන. එවං කතඤ්හි එකඋසභගාමී ද්වෙ උසභානි ගච්ඡති, අට්ඨඋසභගාමී සොළසඋසභානි ගච්ඡති. අප්පකසිරෙනාති නිදුක්ඛෙන. අතිපාතෙය්යාති අතික්කමෙය්ය. එවං අධිමත්තසතිමන්තොති යථා සො ධනුග්ගහො තං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡායං සීඝං එව අතික්කමෙති, එවං පදසතම්පි පදසහස්සම්පි උග්ගහෙතුං උපධාරෙතුං සජ්ඣායිතුං අත්ථකාරණානි ච උපපරික්ඛිතුං සමත්ථාති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර අසිතපීතඛායිතසායිතාති අසිතපීතාදීනි හි භගවතාපි කාතබ්බානි හොන්ති, භික්ඛූහිපි. තස්මා තෙසං කරණමත්තකාලං ඨපෙත්වාති දස්සෙති.

අපරියාදින්නායෙවාති ¶ අපරික්ඛීණායෙව. සචෙ හි එකො භික්ඛු කායානුපස්සනං පුච්ඡති, අඤ්ඤො වෙදනානුපස්සනං, අඤ්ඤො චිත්තානුපස්සනං, අය්යො ධම්මානුපස්සනං. ඉමිනා පුට්ඨං අහං පුච්ඡිස්සාමීති එකො එකං න ඔලොකෙති. එවං සන්තෙපි තෙසං වාරො පඤ්ඤායති. එවං බුද්ධානං පන වාරො න පඤ්ඤායති, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලඡායං අතික්කමතො පුරෙතරංයෙව භගවා චුද්දසවිධෙන කායානුපස්සනං, නවවිධෙන වෙදනානුපස්සනං, සොළසවිධෙන චිත්තානුපස්සනං, පඤ්චවිධෙන ධම්මානුපස්සනං කථෙති. තිට්ඨන්තු වා තාව එතෙ චත්තාරො. සචෙ හි අඤ්ඤෙ චත්තාරො සම්මප්පධානෙසු, අඤ්ඤෙ ඉද්ධිපාදෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්ච ඉන්ද්රියෙසු, අඤ්ඤෙ පඤ්ච බලෙසු, අඤ්ඤෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙසු, අඤ්ඤෙ අට්ඨ මග්ගඞ්ගෙසු පඤ්හං පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා ¶ කථෙය්ය. තිට්ඨන්තු වා එතෙ අට්ඨ. සචෙ අඤ්ඤෙ සත්තතිංස ජනා බොධිපක්ඛියෙසු පඤ්හං ¶ පුච්ඡෙය්යුං, තම්පි භගවා තාවදෙව කථෙය්ය. කස්මා? යාවතා හි ලොකියමහාජනා එකං පදං කථෙන්ති. තාව ආනන්දත්ථෙරො අට්ඨ පදානි කථෙති. ආනන්දත්ථෙරෙ පන එකං පදං කථෙන්තෙයෙව භගවා සොළසපදානි කථෙති. කස්මා? භගවතො හි ජිව්හා මුදුකා දන්තාවරණං සුඵුසිතං වචනං අගලිතං භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො. තෙනාහ ‘‘අපරියාදින්නායෙවස්ස, සාරිපුත්ත, තථාගතස්ස ධම්මදෙසනා’’ති.

තත්ථ ධම්මදසෙනාති තන්තිඨපනා. ධම්මපදබ්යඤ්ජනන්ති පාළියා පදබ්යඤ්ජනං, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනකං අක්ඛරං. පඤ්හපටිභානන්ති පඤ්හබ්යාකරණං. ඉමිනා කිං දස්සෙති? තථාගතො පුබ්බෙ දහරකාලෙ අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා පදං වත්තුං සක්කොති, පදානි සම්පිණ්ඩෙත්වා ගාථං වත්තුං සක්කොති, චතුඅක්ඛරෙහි වා අට්ඨඅක්ඛරෙහි වා සොළසඅක්ඛරෙහි වා පදෙහි යුත්තාය ගාථාය අත්ථං වත්තුං සක්කොති. ඉදානි පන මහල්ලකකාලෙ අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා පදං වා, පදානි සම්පිණ්ඩෙත්වා ගාථං වා, ගාථාය අත්ථං වා වත්තුං න සක්කොතීති එවං නත්ථි. දහරකාලෙ ච මහල්ලකකාලෙ ච සබ්බමෙතං තථාගතස්ස අපරියාදින්නමෙවාති ඉමං දස්සෙති. මඤ්චකෙන චෙපි මන්ති ඉදං බුද්ධබලදීපනත්ථමෙව පරිකප්පෙත්වා ආහ. දසබලං පන මඤ්චකෙ ආරොපෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො පරිහරණකාලො නාම නත්ථි. තථාගතා හි පඤ්චමෙ ආයුකොට්ඨාසෙ ඛණ්ඩිච්චාදීහි අනභිභූතා සුවණ්ණවණ්ණසරීරස්ස වෙවණ්ණියෙ අනනුප්පත්තෙ දෙවමනුස්සානං පියමනාපකාලෙයෙව පරිනිබ්බායන්ති.

162. නාගසමාලොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. පඨමබොධියඤ්හි වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ උපවානනාගිතමෙඝියත්ථෙරා ¶ විය අයම්පි භගවතො උපට්ඨාකො අහොසි. බීජයමානොති මන්දමන්දෙන තාලවණ්ටවාතෙන භගවතො උතුසුඛං සමුට්ඨාපයමානො. එතදවොචාති සකලසුත්තන්තං සුත්වා භගවතො පුබ්බචරිතං දුක්කරකාරකං ආගම්ම පසන්නො එතං ‘‘අච්ඡරියං භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච. තත්ථ අච්ඡරං පහරිතුං යුත්තන්ති අච්ඡරියං. අභූතපුබ්බං භූතන්ති අබ්භුතං. උභයෙනපි අත්තනො විම්හයමෙව ¶ දීපෙති. කො නාමො අයං භන්තෙති ඉදං භද්දකො වතායං ධම්මපරියායො, හන්දස්ස භගවන්තං ආයාචිත්වා නාමං ගණ්හාපෙමීති අධිප්පායෙන ආහ. අථස්ස භගවා නාමං ගණ්හන්තො තස්මා තිහ ත්වන්තිආදිමාහ. තස්සත්ථො, යස්මා ඉදං සුත්තං සුත්වා තව ලොමානි හට්ඨානි, තස්මා තිහ ත්වං ¶ , නාගසමාල, ඉමං ධම්මපරියායං ‘‘ලොමහංසන පරියායො’’ත්වෙව නං ධාරෙහීති.

සංසාරසුද්ධිආදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

163. එවං ¶ මෙ සුතන්ති මහාදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තං. තත්ථ විනයපරියායෙන තයො ජනා සම්බහුලාති වුච්චන්ති, තතො පරං සඞ්ඝො. සුත්තන්තපරියායෙන තයො තයො එව, තතො උද්ධං සම්බහුලාති වුච්චන්ති. ඉධ සුත්තන්තපරියායෙන සම්බහුලාති වෙදිතබ්බා. පිණ්ඩාය පාවිසිංසූති පවිට්ඨා, තෙ පන න තාව පවිට්ඨා, පවිසිස්සාමාති නික්ඛන්තත්තා පන පවිසිංසූති වුත්තා. යථා ගාමං ගමිස්සාමීති නික්ඛන්තපුරිසො තං ගාමං අප්පත්තොපි ‘‘කුහිං ඉත්ථන්නාමො’’ති වුත්තෙ ‘‘ගාමං ගතො’’ති වුච්චති, එවං. පරිබ්බාජකානං ආරාමොති ජෙතවනතො අවිදූරෙ අඤ්ඤතිත්ථියානං පරිබ්බාජකානං ආරාමො අත්ථි, තං සන්ධාය එවමාහංසු. සමණො, ආවුසොති, ආවුසො, තුම්හාකං සත්ථා සමණො ගොතමො. කාමානං පරිඤ්ඤන්ති කාමානං පහානං සමතික්කමං පඤ්ඤපෙති. රූපවෙදනාසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ තිත්ථියා සකසමයං ජානන්තා කාමානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං පඨමජ්ඣානං වදමානා, රූපානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං අරූපභවං වදමානා, වෙදනානං පරිඤ්ඤං පඤ්ඤපෙය්යුං අසඤ්ඤභවං වදමානා. තෙ පන ‘‘ඉදං නාම පඨමජ්ඣානං අයං රූපභවො අයං අරූපභවො’’තිපි න ජානන්ති. තෙ පඤ්ඤපෙතුං අසක්කොන්තාපි කෙවලං ‘‘පඤ්ඤපෙම පඤ්ඤපෙමා’’ති වදන්ති. තථාගතො කාමානං පරිඤ්ඤං අනාගාමිමග්ගෙන පඤ්ඤපෙති, රූපවෙදනානං අරහත්තමග්ගෙන ¶ . තෙ එවං මහන්තෙ විසෙසෙ විජ්ජමානෙපි ඉධ නො, ආවුසො, කො විවෙසොතිආදිමාහංසු.

තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං පඤ්ඤාපනෙ. ධම්මදෙසනාය වා ධම්මදෙසනන්ති යදිදං සමණස්ස වා ගොතමස්ස ධම්මදෙසනාය සද්ධිං අම්හාකං ධම්මදෙසනං, අම්හාකං වා ධම්මදෙසනාය සද්ධිං සමණස්ස ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආරබ්භ නානාකරණං වුච්චෙථ, තං කින්නාමාති වදන්ති. දුතියපදෙපි එසෙව නයො ¶ . ඉති වෙමජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය සාසනෙන සද්ධිං අත්තනො ලද්ධිවචනමත්තෙන සමධුරං ඨපයිංසු. නෙව අභිනන්දිංසූති එවමෙතන්ති න සම්පටිච්ඡිංසු. නප්පටික්කොසිංසූති නයිදං එවන්ති නප්පටිසෙධෙසුං. කස්මා? තෙ කිර තිත්ථියා නාම අන්ධසදිසා, ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා කථෙය්යුන්ති ¶ නාභිනන්දිංසු, පරිඤ්ඤන්ති වචනෙන ඊසකං සාසනගන්ධො අත්ථීති නප්පටික්කොසිංසු. ජනපදවාසිනො වා තෙ සකසමයපරසමයෙසු න සුට්ඨු කුසලාතිපි උභයං නාකංසු.

165. න චෙව සම්පායිස්සන්තීති සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති. උත්තරිඤ්ච විඝාතන්ති අසම්පායනතො උත්තරිම්පි දුක්ඛං ආපජ්ජිස්සන්ති. සම්පාදෙත්වා කථෙතුං අසක්කොන්තානං නාම හි දුක්ඛං උප්පජ්ජති. යථා තං, භික්ඛවෙ, අවිසයස්මින්ති එත්ථ යථාති කාරණවචනං, තන්ති නිපාතමත්තං. යස්මා අවිසයෙ පඤ්හො පුච්ඡිතො හොතීති අත්ථො. සදෙවකෙති සහ දෙවෙහි සදෙවකෙ. සමාරකාදීසුපි එසෙව නයො. එවං තීණි ඨානානි ලොකෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වෙ පජායාති පඤ්චහිපි සත්තලොකමෙව පරියාදියිත්වා එතස්මිං සදෙවකාදිභෙදෙ ලොකෙ තං දෙවං වා මනුස්සං වා න පස්සාමීති දීපෙති. ඉතො වා පන සුත්වාති ඉතො වා පන මම සාසනතො සුත්වා අතථාගතොපි අතථාගතසාවකොපි ආරාධෙය්ය පරිතොසෙය්ය. අඤ්ඤථා ආරාධනං නාම නත්ථීති දස්සෙති.

166. ඉදානි අත්තනො තෙසං පඤ්හානං වෙය්යාකරණෙන චිත්තාරාධනං දස්සෙන්තො කො ච, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. කාමගුණාති කාමයිතබ්බට්ඨෙන කාමා. බන්ධනට්ඨෙන ගුණා. ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, අහතානං වත්ථානං ද්විගුණං සඞ්ඝාටි’’න්ති (මහාව. 348) එත්ථ හි පටලට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අච්චෙන්ති ¶ කාලා තරයන්ති රත්තියො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්තී’’ති (සං. නි. 1.4) එත්ථ රාසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘සතගුණා දක්ඛිණා පාටිකඞ්ඛිතබ්බා’’ති (ම. නි. 3.379) එත්ථ ආනිසංසට්ඨො ගුණට්ඨො. ‘‘අන්තං අන්තගුණං (ඛු. පා. 3 ද්වත්තිංසාකාරෙ; දී. නි. 2.377) කයිරා මාලාගුණෙ බහූ’’ති (ධ. ප. 53) එත්ථ බන්ධනට්ඨො ගුණට්ඨො. ඉධාපි එසෙව අධිප්පෙතො, තෙන වුත්තං ‘‘බන්ධනට්ඨෙන ගුණා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සිතබ්බා. එතෙනුපායෙන සොතවිඤ්ඤෙය්යාදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉට්ඨාති පරියිට්ඨා වා හොන්තු මා වා, ඉට්ඨාරම්මණභූතාති අත්ථො. කන්තාති කමනීයා. මනාපාති මනවඩ්ඪනකා. පියරූපාති පියජාතිකා. කාමූපසංහිතාති ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානෙන කාමෙන උපසංහිතා. රජනීයාති රජ්ජනියා, රාගුප්පත්තිකාරණභූතාති අත්ථො.

167. යදි මුද්දායාතිආදීසු මුද්දාති අඞ්ගුලිපබ්බෙසු සඤ්ඤං ඨපෙත්වා හත්ථමුද්දා. ගණනාති අච්ඡිද්දගණනා. සඞ්ඛානන්ති පිණ්ඩගණනා. යාය ඛෙත්තං ඔලොකෙත්වා ඉධ එත්තකා වීහී භවිස්සන්ති ¶ , රුක්ඛං ඔලොකෙත්වා ඉධ එත්තකානි ඵලානි භවිස්සන්ති, ආකාසං ඔලොකෙත්වා ඉමෙ ආකාසෙ සකුණා එත්තකා නාම භවිස්සන්තීති ජානන්ති.

කසීති කසිකම්මං. වණිජ්ජාති ජඞ්ඝවණිජ්ජථලවණිජ්ජාදිවණිප්පථො. ගොරක්ඛන්ති අත්තනො වා පරෙසං වා ගාවො රක්ඛිත්වා පඤ්චගොරසවික්කයෙන ජීවනකම්මං. ඉස්සත්ථො වුච්චති ආවුධං ගහෙත්වා උපට්ඨානකම්මං. රාජපොරිසන්ති ආවුධෙන රාජකම්මං කත්වා උපට්ඨානං. සිප්පඤ්ඤතරන්ති ගහිතාවසෙසං හත්ථිඅස්සසිප්පාදි. සීතස්ස පුරක්ඛතොති ලක්ඛං විය සරස්ස සීතස්ස පුරතො, සීතෙන බාධීයමානොති අත්ථො. උණ්හෙපි එසෙව නයො. ඩංසාදීසු ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. මකසාති සබ්බමක්ඛිකා, සරීසපාති යෙ කෙචි සරිත්වා ගච්ඡන්ති. රිස්සමානොති රුප්පමානො, ඝට්ටියමානො. මීයමානොති මරමානො. අයං, භික්ඛවෙති, භික්ඛවෙ, අයං මුද්දාදීහි ජීවිකකප්පනං ආගම්ම සීතාදිපච්චයො ආබාධො. කාමානං ආදීනවොති කාමෙසු උපද්දවො, උපස්සග්ගොති අත්ථො. සන්දිට්ඨිකොති පච්චක්ඛො ¶ සාමං පස්සිතබ්බො. දුක්ඛක්ඛන්ධොති දුක්ඛරාසි. කාමහෙතූතිආදීසු පච්චයට්ඨෙන කාමා අස්ස හෙතූති කාමහෙතු. මූලට්ඨෙන කාමා නිදානමස්සාති කාමනිදානො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන පන කාමනිදානන්ති වුත්තො. කාරණට්ඨෙන කාමා අධිකරණං අස්සාති කාමාධිකරණො. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙනෙව පන කාමාධිකරණන්ති වුත්තො. කාමානමෙව හෙතූති ඉදං නියමවචනං, කාමපච්චයා උප්පජ්ජතියෙවාති අත්ථො.

උට්ඨහතොති ¶ ආජීවසමුට්ඨාපකවීරියෙන උට්ඨහන්තස්ස. ඝටතොති තං වීරියං පුබ්බෙනාපරං ඝටෙන්තස්ස. වායමතොති වායාමං පරක්කමං පයොගං කරොන්තස්ස. නාභිනිප්ඵජ්ජන්තීති න නිප්ඵජ්ජන්ති, හත්ථං නාභිරුහන්ති. සොචතීති චිත්තෙ උප්පන්නබලවසොකෙන සොචති. කිලමතීති කායෙ උප්පන්නදුක්ඛෙන කිලමති. පරිදෙවතීති වාචාය පරිදෙවති. උරත්තාළින්ති උරං තාළෙත්වා. කන්දතීති රොදති. සම්මොහං ආපජ්ජතීති විසඤ්ඤී විය සම්මූළ්හො හොති. මොඝන්ති තුච්ඡං. අඵලොති නිප්ඵලො. ආරක්ඛාධිකරණන්ති ආරක්ඛකාරණා. කින්තීති කෙන නු ඛො උපායෙන. යම්පි මෙති යම්පි මය්හං කසිකම්මාදීනි කත්වා උප්පාදිතං ධනං අහොසි. තම්පි නො නත්ථීති තම්පි අම්හාකං ඉදානි නත්ථි.

168. පුන චපරං, භික්ඛවෙ, කාමහෙතූතිආදිනාපි කාරණං දස්සෙත්වාව ආදීනවං දීපෙති. තත්ථ ¶ කාමහෙතූති කාමපච්චයා රාජානොපි රාජූහි විවදන්ති. කාමනිදානන්ති භාවනපුංසකං, කාමෙ නිදානං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමාධිකරණන්තිපි භාවනපුංසකමෙව, කාමෙ අධිකරණං කත්වා විවදන්තීති අත්ථො. කාමානමෙව හෙතූති ගාමනිගමනගරසෙනාපතිපුරොහිතට්ඨානන්තරාදීනං කාමානමෙව හෙතු විවදන්තීති අත්ථො. උපක්කමන්තීති පහරන්ති. අසිචම්මන්ති අසිඤ්චෙව ඛෙටකඵලකාදීනි ච. ධනුකලාපං සන්නය්හිත්වාති ධනුං ගහෙත්වා සරකලාපං සන්නය්හිත්වා. උභතොබ්යූළන්ති උභතො රාසිභූතං. පක්ඛන්දන්තීති පවිසන්ති. උසූසූති කණ්ඩෙසු. විජ්ජොතලන්තෙසූති විපරිවත්තන්තෙසු. තෙ තත්ථාති තෙ තස්මිං සඞ්ගාමෙ.

අද්දාවලෙපනා ¶ උපකාරියොති චෙත්ථ මනුස්සා පාකාරපාදං අස්සඛුරසණ්ඨානෙන ඉට්ඨකාහි චිනිත්වා උපරි සුධාය ලිම්පන්ති. එවං කතා පාකාරපාදා උපකාරියොති වුච්චන්ති. තා තින්තෙන කලලෙන සිත්තා අද්දාවලෙපනා නාම හොන්ති. පක්ඛන්දන්තීති තාසං හෙට්ඨා තිඛිණඅයසූලාදීහි විජ්ඣීයමානාපි පාකාරස්ස පිච්ඡිලභාවෙන ආරොහිතුං අසක්කොන්තාපි උපධාවන්තියෙව. ඡකණකායාති කුථිතගොමයෙන. අභිවග්ගෙනාති සතදන්තෙන. තං අට්ඨදන්තාකාරෙන කත්වා ‘‘නගරද්වාරං භින්දිත්වා ¶ පවිසිස්සාමා’’ති ආගතෙ උපරිද්වාරෙ ඨිතා තස්ස බන්ධනයොත්තානි ඡින්දිත්වා තෙන අභිවග්ගෙන ඔමද්දන්ති.

169. සන්ධිම්පි ඡින්දන්තීති ඝරසන්ධිම්පි ඡින්දන්ති. නිල්ලොපන්ති ගාමෙ පහරිත්වා මහාවිලොපං කරොන්ති. එකාගාරිකන්ති පණ්ණාසමත්තාපි සට්ඨිමත්තාපි පරිවාරෙත්වා ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ආහරාපෙන්ති. පරිපන්ථෙපි තිට්ඨන්තීති පන්ථදූහනකම්මං කරොන්ති. අඩ්ඪදණ්ඩකෙහීති මුග්ගරෙහි පහාරසාධනත්ථං වා චතුහත්ථදණ්ඩං ද්වෙධා ඡෙත්වා ගහිතදණ්ඩකෙහි. බිලඞ්ගථාලිකන්ති කඤ්ජියඋක්ඛලිකම්මකාරණං, තං කරොන්තා සීසකපාලං උප්පාටෙත්වා තත්තං අයොගුළං සණ්ඩාසෙන ගහෙත්වා තත්ථ පක්ඛිපන්ති, තෙන මත්ථලුඞ්ගං පක්කුථිත්වා උපරි උත්තරති. සඞ්ඛමුණ්ඩිකන්ති සඞ්ඛමුණ්ඩකම්මකාරණං, තං කරොන්තා උත්තරොට්ඨඋභතොකණ්ණචූළිකගළවාටපරිච්ඡෙදෙන චම්මං ඡින්දිත්වා සබ්බකෙසෙ එකතො ගණ්ඨිං කත්වා දණ්ඩකෙන වල්ලිත්වා උප්පාටෙන්ති, සහ කෙසෙහි චම්මං උට්ඨහති. තතො සීසකටාහං ථූලසක්ඛරාහි ඝංසිත්වා ධොවන්තා සඞ්ඛවණ්ණං කරොන්ති.

රාහුමුඛන්ති රාහුමුඛකම්මකාරණං, තං කරොන්තා සඞ්කුනා මුඛං විවරිත්වා අන්තොමුඛෙ දීපං ජාලෙන්ති ¶ ¶ . කණ්ණචූළිකාහි වා පට්ඨාය මුඛං නිඛාදනෙන ඛණන්ති. ලොහිතං පග්ඝරිත්වා මුඛං පූරෙති. ජොතිමාලිකන්ති සකලසරීරං තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා ආලිම්පන්ති. හත්ථපජ්ජොතිකන්ති හත්ථෙ තෙලපිලොතිකාය වෙඨෙත්වා දීපං විය ජාලෙන්ති. එරකවත්තිකන්ති එරකවත්තකම්මකාරණං, තං කරොන්තා ගීවතො පට්ඨාය චම්මබද්ධෙ කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙ ඨපෙන්ති. අථ නං යොත්තෙහි බන්ධිත්වා කඩ්ඪන්ති. සො අත්තනො චම්මබද්ධෙ අක්කමිත්වා අක්කමිත්වා පතති. චීරකවාසිකන්ති චීරකවාසිකකම්මකාරණං, තං කරොන්තා තථෙව චම්මබද්ධෙ කන්තිත්වා කටියං ඨපෙන්ති. කටිතො පට්ඨාය කන්තිත්වා ගොප්ඵකෙසු ඨපෙන්ති. උපරිමෙහි හෙට්ඨිමසරීරං චීරකනිවාසනනිවත්ථං විය හොති. එණෙය්යකන්ති එණෙය්යකකම්මකාරණං. තං කරොන්තා උභොසු කප්පරෙසු ච ජාණූසු ච අයවලයානි දත්වා අයසූලානි කොට්ටෙන්ති. සො චතූහි අයසූලෙහි භූමියං පතිට්ඨහති. අථ නං පරිවාරෙත්වා අග්ගිං කරොන්ති. ‘‘එණෙය්යකො ජොතිපරිග්ගහො යථා’’ති ¶ ආගතට්ඨානෙපි ඉදමෙව වුත්තං. තං කාලෙන කාලං සූලානි අපනෙත්වා චතූහි අට්ඨිකොටීහියෙව ඨපෙන්ති. එවරූපා කාරණා නාම නත්ථි.

බළිසමංසිකන්ති උභතොමුඛෙහි බළිසෙහි පහරිත්වා චම්මමංසන්හාරූනි උප්පාටෙන්ති. කහාපණිකන්ති සකලසරීරං තිණ්හාහි වාසීහි කොටිතො පට්ඨාය කහාපණමත්තං කහාපණමත්තං පාතෙන්තා කොට්ටෙන්ති. ඛාරාපතච්ඡිකන්ති සරීරං තත්ථ තත්ථ ආවුධෙහි පහරිත්වා කොච්ඡෙහි ඛාරං ඝංසන්ති. චම්මසංසන්හාරූනි පග්ඝරිත්වා සවන්ති. අට්ඨිකසඞ්ඛලිකාව තිට්ඨති. පලිඝපරිවත්තිකන්ති එකෙන පස්සෙන නිපජ්ජාපෙත්වා කණ්ණච්ඡිද්දෙ අයසූලං කොට්ටෙත්වා පථවියා එකාබද්ධං කරොන්ති. අථ නං පාදෙ ගහෙත්වා ආවිජ්ඣන්ති. පලාලපීඨකන්ති ඡෙකො කාරණිකො ඡවිචම්මං අච්ඡින්දිත්වා නිසදපොතෙහි අට්ඨීනි භින්දිත්වා කෙසෙසු ගහෙත්වා උක්ඛිපන්ති. මංසරාසියෙව හොති, අථ නං කෙසෙහෙව පරියොනන්ධිත්වා ගණ්හන්ති. පලාලවට්ටිං විය කත්වා පන වෙඨෙන්ති. සුනඛෙහිපීති ¶ කතිපයානි දිවසානි ආහාරං අදත්වා ඡාතකෙහි සුනඛෙහි ඛාදාපෙන්ති. තෙ මුහුත්තෙන අට්ඨිසඞ්ඛලිකමෙව කරොන්ති. සම්පරායිකොති සම්පරායෙ දුතියත්තභාවෙ විපාකොති අත්ථො.

170. ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති නිබ්බානං. නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම කාමෙසු ඡන්දරාගො විනීයති චෙව පහීයති ච, තස්මා නිබ්බානං ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානන්ති ච වුත්තං. සාමං වා කාමෙ පරිජානිස්සන්තීති සයං වා තෙ කාමෙ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිස්සන්ති. තථත්තායාති තථභාවාය. යථාපටිපන්නොති යාය පටිපදාය පටිපන්නො.

171. ඛත්තියකඤ්ඤා ¶ වාතිආදි අපරිත්තෙන විපුලෙන කුසලෙන ගහිතපටිසන්ධිකං වත්ථාලඞ්කාරාදීනි ලභනට්ඨානෙ නිබ්බත්තං දස්සෙතුං වුත්තං. පන්නරසවස්සුද්දෙසිකාති පන්නරසවස්සවයා. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. වයපදෙසං කස්මා ගණ්හාති? වණ්ණසම්පත්තිදස්සනත්ථං. මාතුගාමස්ස හි දුග්ගතකුලෙ නිබ්බත්තස්සාපි එතස්මිං කාලෙ ථොකං ථොකං වණ්ණායතනං පසීදති. පුරිසානං පන වීසතිවස්සකාලෙ පඤ්චවීසතිවස්සකාලෙ පසන්නං හොති. නාතිදීඝාතිආදීහි ඡදොසවිරහිතං සරීරසම්පත්තිං දීපෙති. වණ්ණනිභාති වණ්ණොයෙව.

ජිණ්ණන්ති ¶ ජරාජිණ්ණං. ගොපානසිවඞ්කන්ති ගොපානසී විය වඞ්කං. භොග්ගන්ති භග්ගං, ඉමිනාපිස්ස වඞ්කභාවමෙව දීපෙති. දණ්ඩපරායණන්ති දණ්ඩපටිසරණං දණ්ඩදුතියං. පවෙධමානන්ති කම්පමානං. ආතුරන්ති ජරාතුරං. ඛණ්ඩදන්තන්ති ජිණ්ණභාවෙන ඛණ්ඩිතදන්තං. පලිතකෙසන්ති පණ්ඩරකෙසං. විලූනන්ති ලුඤ්චිත්වා ගහිතකෙසං විය ඛල්ලාටං. ඛලිතසිරන්ති මහාඛල්ලාටසීසං. වලිනන්ති සඤ්ජාතවලිං. තිලකාහතගත්තන්ති සෙතකාළතිලකෙහි විකිණ්ණසරීරං. ආබාධිකන්ති බ්යාධිකං. දුක්ඛිතන්ති දුක්ඛපත්තං.

බාළ්හගිලානන්ති අධිමත්තගිලානං. සිවථිකාය ඡඩ්ඩිතන්ති ආමකසුසානෙ පාතිතං. සෙසමෙත්ථ සතිපට්ඨානෙ වුත්තමෙව. ඉධාපි නිබ්බානංයෙව ඡන්දරාගවිනයො.

173. නෙව තස්මිං සමයෙ අත්තබ්යාබාධායාති තස්මිං සමයෙ අත්තනොපි දුක්ඛත්ථාය න චෙතෙති. අබ්යාබජ්ඣංයෙවාති නිද්දුක්ඛමෙව ¶ .

174. යං, භික්ඛවෙ, වෙදනා අනිච්චාති, භික්ඛවෙ, යස්මා වෙදනා අනිච්චා, තස්මා අයං අනිච්චාදිආකාරොව වෙදනාය ආදීනවොති අත්ථො, නිස්සරණං වුත්තප්පකාරමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මහාදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

175. එවං ¶ මෙ සුතන්ති චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තං. තත්ථ සක්කෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ. සො හි ජනපදො සක්යානං රාජකුමාරානං වසනට්ඨානත්තා සක්යාත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගතො. සක්යානං පන උප්පත්ති අම්බට්ඨසුත්තෙ ආගතාව. කපිලවත්ථුස්මින්ති එවංනාමකෙ නගරෙ. තඤ්හි කපිලස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ කතත්තා කපිලවත්ථූති වුත්තං, තං ගොචරගාමං කත්වා. නිග්රොධාරාමෙති නිග්රොධො නාම සක්කො, සො ඤාතිසමාගමකාලෙ කපිලවත්ථුං ආගතෙ භගවති අත්තනො ආරාමෙ විහාරං කාරෙත්වා භගවතො නිය්යාතෙසි, තස්මිං විහරතීති අත්ථො. මහානාමොති අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස භාතා භගවතො චුළපිතුපුත්තො. සුද්ධොදනො ¶ සුක්කොදනො සක්කොදනො ධොතොදනො අමිතොදනොති ඉමෙ පඤ්ච ජනා භාතරො. අමිතා නාම දෙවී තෙසං භගිනී. තිස්සත්ථෙරො තස්සා පුත්තො. තථාගතො ච නන්දත්ථෙරො ච සුද්ධොදනස්ස පුත්තා, මහානාමො ච අනුරුද්ධත්ථෙරො ච සුක්කොදනස්ස. ආනන්දත්ථෙරො අමිතොදනස්ස, සො භගවතො කනිට්ඨො. මහානාමො මහල්ලකතරො සකදාගාමී අරියසාවකො.

දීඝරත්තන්ති මය්හං සකදාගාමිඵලුප්පත්තිතො පට්ඨාය චිරරත්තං ජානාමීති දස්සෙති. ලොභධම්මාති ලොභසඞ්ඛාතා ධම්මා, නානප්පකාරකං ලොභංයෙව සන්ධාය වදති. ඉතරෙසුපි ද්වීසු එසෙව නයො. පරියාදාය තිට්ඨන්තීති ඛෙපෙත්වා තිට්ඨන්ති. ඉදඤ්හි පරියාදානං නාම ‘‘සබ්බං හත්ථිකායං පරියාදියිත්වා සබ්බං අස්සකායං සබ්බං රථකායං සබ්බං පත්තිකායං පරියාදියිත්වා ජීවන්තංයෙව නං ඔසජ්ජෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.126) එත්ථ ගහණෙ ආගතං. ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා, භික්ඛවෙ, භාවිතා බහුලීකතා සබ්බං ¶ කාමරාගං පරියාදියතී’’ති (සං. නි. 3.102) එත්ථ ඛෙපනෙ. ඉධාපි ඛෙපනෙ අධිප්පෙතං. තෙන වුත්තං ‘‘පරියාදියිත්වාති ඛෙපෙත්වා’’ති.

යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපීති යෙන මය්හං එකෙකස්මිං කාලෙ ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තීති පුච්ඡති. අයං කිර රාජා ‘‘සකදාගාමිමග්ගෙන ලොභදොසමොහා නිරවසෙසා පහීයන්තී’’ති සඤ්ඤී අහොසි, අයං ‘‘අප්පහීනං මෙ අත්ථී’’තිපි ජානාති, අප්පහීනකං ¶ උපාදාය පහීනකම්පි පුන පච්ඡතොවාවත්තතීති සඤ්ඤී හොති. අරියසාවකස්ස එවං සන්දෙහො උප්පජ්ජතීති? ආම උප්පජ්ජති. කස්මා? පණ්ණත්තියා අකොවිදත්තා. ‘‘අයං කිලෙසො අසුකමග්ගවජ්ඣො’’ති ඉමිස්සා පණ්ණත්තියා අකොවිදස්ස හි අරියසාවකස්සපි එවං හොති. කිං තස්ස පච්චවෙක්ඛණා නත්ථීති? අත්ථි. සා පන න සබ්බෙසං පරිපුණ්ණා හොති. එකො හි පහීනකිලෙසමෙව පච්චවෙක්ඛති. එකො අවසිට්ඨකිලෙසමෙව, එකො මග්ගමෙව, එකො ඵලමෙව, එකො නිබ්බානමෙව. ඉමාසු පන පඤ්චසු පච්චවෙක්ඛණාසු එකං වා ද්වෙ වා නො ලද්ධුං න වට්ටති. ඉති යස්ස පච්චවෙක්ඛණා න පරිපුණ්ණා, තස්ස මග්ගවජ්ඣකිලෙසපණ්ණත්තියං අකොවිදත්තා එවං හොති.

176. සො ¶ එව ඛො තෙති සොයෙව ලොභො දොසො මොහො ච තව සන්තානෙ අප්පහීනො, ත්වං පන පහීනසඤ්ඤී අහොසීති දස්සෙති. සො ච හි තෙති සො තුය්හං ලොභදොසමොහධම්මො. කාමෙති දුවිධෙ කාමෙ. න පරිභුඤ්ජෙය්යාසීති මයං විය පබ්බජෙය්යාසීති දස්සෙති.

177. අප්පස්සාදාති පරිත්තසුඛා. බහුදුක්ඛාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛමෙවෙත්ථ බහුකං. බහුපායාසාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකො උපායාසකිලෙසොයෙවෙත්ථ බහු. ආදීනවොති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකො උපද්දවො. එත්ථ භිය්යොති එතෙසු කාමෙසු අයං ආදීනවොයෙව බහු. අස්සාදො පන හිමවන්තං උපනිධාය සාසපො විය අප්පො, පරිත්තකො. ඉති චෙපි මහානාමාති මහානාම එවං චෙපි අරියසාවකස්ස. යථාභූතන්ති යථාසභාවං. සම්මා නයෙන කාරණෙන පඤ්ඤාය සුට්ඨු දිට්ඨං හොතීති දස්සෙති. තත්ථ පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය, හෙට්ඨාමග්ගද්වයඤාණෙනාති අත්ථො. සො ¶ චාති සො එව මග්ගද්වයෙන දිට්ඨකාමාදීනවො අරියසාවකො. පීතිසුඛන්ති ඉමිනා සප්පීතිකානි ද්වෙ ඣානානි දස්සෙති. අඤ්ඤං වා තතො සන්තතරන්ති තතො ඣානද්වයතො සන්තතරං අඤ්ඤං උපරිඣානද්වයඤ්චෙව මග්ගද්වයඤ්ච. නෙව තාව අනාවට්ටී කාමෙසු හොතීති අථ ඛො සො ද්වෙ මග්ගෙ පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතොපි අරියසාවකො උපරි ඣානානං වා මග්ගානං වා අනධිගතත්තා නෙව තාව කාමෙසු අනාවට්ටී හොති, අනාවට්ටිනො අනාභොගො න හොති. ආවට්ටිනො සාභොගොයෙව හොති. කස්මා? චතූහි ඣානෙහි වික්ඛම්භනප්පහානස්ස, ද්වීහි මග්ගෙහි සමුච්ඡෙදප්පහානස්ස අභාවා.

මය්හම්පි ¶ ඛොති න කෙවලං තුය්හෙව, අථ ඛො මය්හම්පි. පුබ්බෙව සම්බොධාති මග්ගසම්බොධිතො පඨමතරමෙව. පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං හොතීති එත්ථ ඔරොධනාටකා පජහනපඤ්ඤා අධිප්පෙතා. පීතිසුඛං නාජ්ඣගමන්ති සප්පීතිකානි ද්වෙ ඣානානි න පටිලභිං. අඤ්ඤං වා තතො සන්තතරන්ති ඉධ උපරි ඣානද්වයං චෙව චත්තාරො ච මග්ගා අධිප්පෙතා. පච්චඤ්ඤාසින්ති පටිඅඤ්ඤාසිං.

179. එකමිදාහං මහානාම සමයන්ති කස්මා ආරද්ධං? අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි. හෙට්ඨා කාමානං අස්සාදොපි ආදීනවොපි කථිතො ¶ , නිස්සරණං න කථිතං, තං කථෙතුං අයං දෙසනා ආරද්ධා. කාමසුඛල්ලිකානුයොගො හි එකො අන්තො අත්තකිලමථානුයොගො එකොති ඉමෙහි අන්තෙහි මුත්තං මම සාසනන්ති උපරි ඵලසමාපත්තිසීසෙන සකලසාසනං දස්සෙතුම්පි අයං දෙසනා ආරද්ධා.

ගිජ්ඣකූටෙ පබ්බතෙති තස්ස පබ්බතස්ස ගිජ්ඣසදිසං කූටං අත්ථි, තස්මා ගිජ්ඣකූටොති වුච්චති. ගිජ්ඣා වා තස්ස කූටෙසු නිවසන්තීතිපි ගිජ්ඣකූටොති වුච්චති. ඉසිගිලිපස්සෙති ඉසිගිලිපබ්බතස්ස පස්සෙ. කාළසිලායන්ති කාළවණ්ණෙ පිට්ඨිපාසාණෙ. උබ්භට්ඨකා හොන්තීති උද්ධංයෙව ඨිතකා හොන්ති අනිසින්නා. ඔපක්කමිකාති උබ්භට්ඨකාදිනා අත්තනො උපක්කමෙන නිබ්බත්තිතා. නිගණ්ඨො, ආවුසොති අඤ්ඤං කාරණං වත්තුං අසක්කොන්තා නිගණ්ඨස්ස උපරි පක්ඛිපිංසු. සබ්බඤ්ඤූ සබ්බදස්සාවීති ¶ සො අම්හාකං සත්ථා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං සබ්බං ජානාති පස්සතීති දස්සෙති. අපරිසෙසං ඤාණදස්සනං පටිජානාතීති සො අම්හාකං සත්ථා අපරිසෙසං ධම්මං ජානන්තො අපරිසෙසසඞ්ඛාතං ඤාණදස්සනං පටිජානාති, පටිජානන්තො ච එවං පටිජානාති ‘‘චරතො ච මෙ තිට්ඨතො ච…පෙ… පච්චුපට්ඨිත’’න්ති. තත්ථ සතතන්ති නිච්චං. සමිතන්ති තස්සෙව වෙවචනං.

180. කිං පන තුම්හෙ, ආවුසො, නිගණ්ඨා ජානාථ එත්තකං වා දුක්ඛං නිජ්ජිණ්ණන්ති ඉදං භගවා පුරිසො නාම යං කරොති, තං ජානාති. වීසතිකහාපණෙ ඉණං ගහෙත්වා දස දත්වා ‘‘දස මෙ දින්නා දස අවසිට්ඨා’’ති ජානාති, තෙපි දත්වා ‘‘සබ්බං දින්න’’න්ති ජානාති. ඛෙත්තස්ස තතියභාගං ලායිත්වා ‘‘එකො භාගො ලායිතො, ද්වෙ අවසිට්ඨා’’ති ජානාති. පුන එකං ලායිත්වා ¶ ‘‘ද්වෙ ලායිතා, එකො අවසිට්ඨො’’ති ජානාති. තස්මිම්පි ලායිතෙ ‘‘සබ්බං නිට්ඨිත’’න්ති ජානාති, එවං සබ්බකිච්චෙසු කතඤ්ච අකතඤ්ච ජානාති, තුම්හෙහිපි තථා ඤාතබ්බං සියාති දස්සෙති. අකුසලානං ධම්මානං පහානන්ති ඉමිනා අකුසලං පහාය කුසලං භාවෙත්වා සුද්ධන්තං පත්තො නිගණ්ඨො නාම තුම්හාකං සාසනෙ අත්ථීති පුච්ඡති.

එවං සන්තෙති තුම්හාකං එවං අජානනභාවෙ සති. ලුද්දාති ලුද්දාචාරා. ලොහිතපාණිනොති පාණෙ ජීවිතා වොරොපෙන්තා ලොහිතෙන මක්ඛිතපාණිනො. පාණං හි හනන්තස්සපි යස්ස ලොහිතෙන පාණි න මක්ඛියති ¶ , සොපි ලොහිතපාණීත්වෙව වුච්චති. කුරූරකම්මන්තාති දාරුණකම්මා. මාතරි පිතරි ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණාදීසු ච කතාපරාධා. මාගවිකාදයො වා කක්ඛළකම්මා.

න ඛො, ආවුසො, ගොතමාති ඉදං නිගණ්ඨා ‘‘අයං අම්හාකං වාදෙ දොසං දෙති, මයම්පිස්ස දොසං ආරොපෙමා’’ති මඤ්ඤමානා ආරභිංසු. තස්සත්ථො, ‘‘ආවුසො, ගොතම යථා තුම්හෙ පණීතචීවරානි ධාරෙන්තා සාලිමංසොදනං භුඤ්ජන්තා දෙවවිමානවණ්ණාය ගන්ධකුටියා වසමානා සුඛෙන සුඛං අධිගච්ඡථ, න එවං සුඛෙන සුඛං අධිගන්තබ්බං. යථා පන මයං උක්කුටිකප්පධානාදීහි නානප්පකාරණං දුක්ඛං අනුභවාම, එවං දුක්ඛෙන සුඛං අධිගන්තබ්බ’’න්ති. සුඛෙන ච හාවුසොති ඉදං සචෙ සුඛෙන ච සුඛං අධිගන්තබ්බං සියා. රාජා අධිගච්ඡෙය්යාති දස්සනත්ථං වුත්තං ¶ . තත්ථ මාගධොති මගධරට්ඨස්ස ඉස්සරො. සෙනියොති තස්ස නාමං. බිම්බීති අත්තභාවස්ස නාමං. සො තස්ස සාරභූතො දස්සනීයො පාසාදිකො අත්තභාවසමිද්ධියා බිම්බිසාරොති වුච්චති. සුඛවිහාරිතරොති ඉදං තෙ නිගණ්ඨා රඤ්ඤො තීසු පාසාදෙසු තිවිධවයෙහි නාටකෙහි සද්ධිං සම්පත්තිඅනුභවනං සන්ධාය වදන්ති. අද්ධාති එකංසෙන. සහසා අප්පටිසඞ්ඛාති සාහසං කත්වා, අප්පච්චවෙක්ඛිත්වාව යථා රත්තො රාගවසෙන දුට්ඨො දොසවසෙන මූළ්හො මොහවසෙන භාසති, එවමෙවං වාචා භාසිතාති දස්සෙති.

තත්ථ පටිපුච්ඡිස්සාමීති තස්මිං අත්ථෙ පුච්ඡිස්සාමි. යථා වො ඛමෙය්යාති යථා තුම්හාකං රුච්චෙය්ය. පහොතීති සක්කොති.

අනිඤ්ජමානොති අචලමානො. එකන්තසුඛං පටිසංවෙදීති නිරන්තරසුඛං පටිසංවෙදී. ‘‘අහං ඛො ¶ , ආවුසො, නිගණ්ඨා පහොමි…පෙ… එකන්තසුඛං පටිසංවෙදී’’ති ඉදං අත්තනො ඵලසමාපත්තිසුඛං දස්සෙන්තො ආහ. එත්ථ ච කථාපතිට්ඨාපනත්ථං රාජවාරෙ සත්ත ආදිං කත්වා පුච්ඡා කතා. සත්ත රත්තින්දිවානි නප්පහොතීති හි වුත්තෙ ඡ පඤ්ච චත්තාරීති සුඛං පුච්ඡිතුං හොති. සුද්ධවාරෙ පන සත්තාති වුත්තෙ පුන ඡ පඤ්ච චත්තාරීති වුච්චමානං අනච්ඡරියං හොති, තස්මා එකං ආදිං කත්වා දෙසනා කතා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චූළදුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

181. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති අනුමානසුත්තං. තත්ථ භග්ගෙසූති එවංනාමකෙ ජනපදෙ, වචනත්ථො පනෙත්ථ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො. සුසුමාරගිරෙති එවංනාමකෙ නගරෙ. තස්ස කිර නගරස්ස වත්ථුපරිග්ගහදිවසෙ අවිදූරෙ උදකරහදෙ සුංසුමාරො සද්දමකාසි, ගිරං නිච්ඡාරෙසි. අථ නගරෙ නිට්ඨිතෙ සුංසුමාරගිරං ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. භෙසකළාවනෙති භෙසකළානාමකෙ වනෙ. ‘‘භෙසගළාවනෙ’’තිපි පාඨො. මිගදායෙති තං වනං මිගපක්ඛීනං අභයදින්නට්ඨානෙ ජාතං, තස්මා මිගදායොති වුච්චති.

පවාරෙතීති ¶ ඉච්ඡාපෙති. වදන්තූති ඔවාදානුසාසනිවසෙන වදන්තු, අනුසාසන්තූති අත්ථො. වචනීයොම්හීති අහං තුම්හෙහි වත්තබ්බො, අනුසාසිතබ්බො ඔවදිතබ්බොති අත්ථො. සො ච හොති දුබ්බචොති සො ච දුක්ඛෙන වත්තබ්බො හොති, වුත්තො න සහති. දොවචස්සකරණෙහීති දුබ්බචභාවකාරකෙහි උපරි ආගතෙහි සොළසහි ධම්මෙහි. අප්පදක්ඛිණග්ගාහී අනුසාසනින්ති යො හි වුච්චමානො තුම්හෙ මං කස්මා වදථ, අහං අත්තනො කප්පියාකප්පියං සාවජ්ජානවජ්ජං අත්ථානත්ථං ජානාමීති වදති. අයං අනුසාසනිං පදක්ඛිණතො න ගණ්හාති, වාමතො ගණ්හාති, තස්මා අප්පදක්ඛිණග්ගාහීති වුච්චති.

පාපිකානං ඉච්ඡානන්ති ලාමකානං අසන්තසම්භවනපත්ථනානං. පටිප්ඵරතීති පටිවිරුද්ධො, පච්චනීකො හුත්වා තිට්ඨති, අපසාදෙතීති කිං නු ඛො තුය්හං බාලස්ස අබ්යත්තස්ස භණිතෙන, ත්වම්පි නාම භණිතබ්බං මඤ්ඤිස්සසීති එවං ඝට්ටෙති. පච්චාරොපෙතීති, ත්වම්පි ඛොසි ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නො, තං තාව පටිකරොහීති එවං පටිආරොපෙති.

අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරතීති අඤ්ඤෙන කාරණෙන වචනෙන වා අඤ්ඤං කාරණං වචනං වා පටිච්ඡාදෙති. ‘‘ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති වුත්තෙ ‘‘කො ආපන්නො, කිං ආපන්නො, කිස්මිං ආපන්නො, කං භණථ, කිං භණථා’’ති වා වදති. ‘‘එවරූපං කිඤ්චි තයා දිට්ඨ’’න්ති වුත්තෙ ‘‘න සුණාමී’’ති ¶ සොතං වා උපනෙති. බහිද්ධා කථං අපනාමෙතීති ‘‘ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපන්නොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘පාටලිපුත්තං ගතොම්හී’’ති වත්වා පුන ‘‘න තව පාටලිපුත්තගමනං පුච්ඡාම, ආපත්තිං ¶ පුච්ඡාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තතො රාජගෙහං ගතොම්හී’’ති, රාජගෙහං වා යාහි බ්රාහ්මණගෙහං වා, ආපත්තිං ආපන්නොසීති. තත්ථ මෙ සූකරමංසං ලද්ධන්තිආදීනි වදන්තො කථං බහිද්ධා වික්ඛිපති.

අපදානෙති අත්තනො චරියාය. න සම්පායතීති, ආවුසො, ත්වං කුහිං වසසි, කං නිස්සාය වසසීති වා, යං ත්වං වදෙසි ‘‘මයා එස ආපත්තිං ආපජ්ජන්නො දිට්ඨො’’ති. ත්වං තස්මිං සමයෙ කිං කරොසි, අයං කිං කරොති, කත්ථ වා ත්වං අච්ඡසි කත්ථ වා අයන්තිආදිනා නයෙන චරියං පුට්ඨො සම්පාදෙත්වා කථෙතුං න සක්කොති.

183. තත්රාවුසොති ¶ , ආවුසො, තෙසු සොළසසු ධම්මෙසු. අත්තනාව අත්තානං එවං අනුමිනිතබ්බන්ති එවං අත්තනාව අත්තා අනුමෙතබ්බො තුලෙතබ්බො තීරෙතබ්බො.

184. පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බො. අහොරත්තානුසික්ඛිනාති දිවාපි රත්තිම්පි සික්ඛන්තෙන, රතිඤ්ච දිවා ච කුසලෙසු ධම්මෙසු සික්ඛන්තෙන පීතිපාමොජ්ජමෙව උප්පාදෙතබ්බන්ති අත්ථො.

අච්ඡෙ වා උදකපත්තෙති පසන්නෙ වා උදකභාජනෙ. මුඛනිමිත්තන්ති මුඛපටිබිම්බං. රජන්ති ආගන්තුකරජං. අඞ්ගණන්ති තත්ථ ජාතකං තිලකං වා පිළකං වා. සබ්බෙපිමෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ පහීනෙති ඉමිනා සබ්බප්පහානං කථෙසි. කථං? එත්තකා අකුසලා ධම්මා පබ්බජිතස්ස නානුච්ඡවිකාති පටිසඞ්ඛානං උප්පාදයතො හි පටිසඞ්ඛානප්පහානංකථිතං හොති. සීලං පදට්ඨානං කත්වා කසිණපරිකම්මං ආරභිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙන්තස්ස වික්ඛම්භනප්පහානං කථිතං. සමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස තදඞ්ගප්පහානං කථිතං. විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගං භාවෙන්තස්ස සමුච්ඡෙදප්පහානං කථිතං. ඵලෙ ආගතෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිබ්බානෙ ආගතෙ නිස්සරණප්පහානන්ති එවං ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බප්පහානං කථිතංව හොති.

ඉදඤ්හි ¶ සුත්තං භික්ඛුපාතිමොක්ඛං නාමාති පොරාණා වදන්ති. ඉදං දිවසස්ස තික්ඛත්තුං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. පාතො එව වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිසින්නෙන ‘‘ඉමෙ එත්තකා කිලෙසා අත්ථි නු ඛො මය්හං නත්ථී’’ති පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. සචෙ අත්ථීති පස්සති, තෙසං පහානාය වායමිතබ්බං. නො චෙ පස්සති, සුපබ්බජිතොස්මීති ¶ අත්තමනෙන භවිතබ්බං. භත්තකිච්චං කත්වා රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසීදිත්වාපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. සායං වසනට්ඨානෙ නිසීදිත්වාපි පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. තික්ඛත්තුං අසක්කොන්තෙන ද්වෙ වාරෙ පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. ද්වෙ වාරෙ අසක්කොන්තෙන පන අවස්සං එකවාරං පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, අප්පච්චවෙක්ඛිතුං න වට්ටතීති වදන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

185. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති චෙතොඛිලසුත්තං. තත්ථ චෙතොඛිලාති චිත්තස්ස ථද්ධභාවා කචවරභාවා ඛාණුකභාවා. චෙතසො විනිබන්ධාති චිත්තං බන්ධිත්වා මුට්ඨියං කත්වා විය ගණ්හන්තීති චෙතසො විනිබන්ධා. වුද්ධින්තිආදීසු සීලෙන වුද්ධිං, මග්ගෙන විරුළ්හිං, නිබ්බානෙන වෙපුල්ලං. සීලසමාධීහි වා වුද්ධිං, විපස්සනාමග්ගෙහි විරුළ්හිං, ඵලනිබ්බානෙහි වෙපුල්ලං. සත්ථරි කඞ්ඛතීති සත්ථු සරීරෙ වා ගුණෙ වා කඞ්ඛති. සරීරෙ කඞ්ඛමානො ද්වත්තිංසවරලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතං නාම සරීරං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති, ගුණෙ කඞ්ඛමානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. විචිකිච්ඡතීති විචිනන්තො කිච්ඡති, දුක්ඛං ආපජ්ජති, විනිච්ඡෙතුං න සක්කොති. නාධිමුච්චතීති එවමෙතන්ති අධිමොක්ඛං න පටිලභති. න සම්පසීදතීති ගුණෙසු ඔතරිත්වා නිබ්බිචිකිච්ඡභාවෙන පසීදිතුං, අනාවිලො භවිතුං න සක්කොති. ආතප්පායාති කිලෙසසන්තාපකවීරියකරණත්ථාය. අනුයොගායාති පුනප්පුනං යොගාය. සාතච්චායාති සතතකිරියාය පධානායාති පදහනත්ථාය. අයං පඨමො චෙතොඛිලොති අයං සත්ථරි විචිකිච්ඡාසඞ්ඛාතො පඨමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො, එවමෙතස්ස භික්ඛුනො අප්පහීනො හොති. ධම්මෙති පරියත්තිධම්මෙ ච පටිවෙධධම්මෙ ච. පරියත්තිධම්මෙ කඞ්ඛමානො, තෙපිටකං බුද්ධවචනං චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති වදන්ති, අත්ථි නු ඛො එතං නත්ථීති කඞ්ඛති. පටිවෙධධම්මෙ කඞ්ඛමානො විපස්සනානිස්සන්දො මග්ගො නාම, මග්ගනිස්සන්දො ඵලං නාම, සබ්බසඞ්ඛාරපටිනිස්සග්ගො නිබ්බානං නාමාති වදන්ති. තං අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. සඞ්ඝෙ කඞ්ඛතීති සුප්පටිපන්නොතිආදීනං පදානං වසෙන එවරූපං පටිපදං පටිපන්නා ¶ චත්තාරො මග්ගට්ඨා චත්තාරො ඵලට්ඨාති අට්ඨන්නං පුග්ගලානං සමූහභූතො සඞ්ඝො නාම, සො අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. සික්ඛාය කඞ්ඛමානො අධිසීලසික්ඛා නාම අධිචිත්තසික්ඛා නාම අධිපඤ්ඤාසික්ඛා ¶ නාමාති වදන්ති. සා අත්ථි නු ඛො නත්ථීති කඞ්ඛති. අයං පඤ්චමොති අයං සබ්රහ්මචාරීසු කොපසඞ්ඛාතො පඤ්චමො චිත්තස්ස ථද්ධභාවො කචවරභාවො ඛාණුකභාවො.

186. විනිබන්ධෙසු ¶ කාමෙති වත්ථුකාමෙපි කිලෙසකාමෙපි. කායෙති අත්තනො කායෙ. රූපෙති බහිද්ධා රූපෙ. යාවදත්ථන්ති යත්තකං ඉච්ඡති, තත්තකං. උදරාවදෙහකන්ති උදරපූරං. තඤ්හි උදරං අවදෙහනතො උදරාවදෙහකන්ති වුච්චති. සෙය්යසුඛන්ති මඤ්චපීඨසුඛං, උතුසුඛං වා. පස්සසුඛන්ති යථා සම්පරිවත්තකං සයන්තස්ස දක්ඛිණපස්සවාමපස්සානං සුඛං හොති, එවං උප්පන්නසුඛං. මිද්ධසුඛන්ති නිද්දාසුඛං. අනුයුත්තොති යුත්තපයුත්තො විහරති.

පණිධායාති පත්ථයිත්වා. සීලෙනාතිආදීසු සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. වතන්ති වතසමාදානං. තපොති තපචරණං. බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරති. දෙවො වා භවිස්සාමීති මහෙසක්ඛදෙවො වා භවිස්සාමි. දෙවඤ්ඤතරො වාපි අප්පෙසක්ඛදෙවෙසු වා අඤ්ඤතරො.

189. ඉද්ධිපාදෙසු ඡන්දං නිස්සාය පවත්තො සමාධි ඡන්දසමාධි. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. සමන්නාගතන්ති තෙහි ධම්මෙහි උපෙතං. ඉද්ධියා පාදං, ඉද්ධිභූතං වා පාදන්ති ඉද්ධිපාදං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො, අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ ආගතො යෙව. විසුද්ධිමග්ගෙපිස්ස අත්ථො දීපිතො. ඉති ඉමෙහි චතූහි ඉද්ධිපාදෙහි වික්ඛම්භනප්පහානං කථිතං. උස්සොළ්හීයෙව පඤ්චමීති එත්ථ උස්සොළ්හීති සබ්බත්ථ කත්තබ්බවීරියං දස්සෙති. උස්සොළ්හීපන්නරසඞ්ගසමන්නාගතොති පඤ්ච චෙතොඛිලප්පහානානි පඤ්ච විනිබන්ධප්පහානානි චත්තාරො ඉද්ධිපාදා උස්සොළ්හීති එවං උස්සොළ්හියා සද්ධිං පන්නරසහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතො. භබ්බොති අනුරූපො, අනුච්ඡවිකො. අභිනිබ්භිදායාති ඤාණෙන කිලෙසභෙදාය. සම්බොධායාති චතුමග්ගසම්බොධාය. අනුත්තරස්සාති සෙට්ඨස්ස. යොගක්ඛෙමස්සාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස අරහත්තස්ස. අධිගමායාති පටිලාභාය. සෙය්යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. පීති සම්භාවනත්ථෙ. උභයෙනපි සෙය්යථාපි නාම, භික්ඛවෙති දස්සෙති ¶ .

කුක්කුටියා ¶ අණ්ඩානි අට්ඨ වා දස වා ද්වාදස වාති එත්ථ පන කිඤ්චාපි කුක්කුටියා වුත්තප්පකාරතො ඌනාධිකානිපි අණ්ඩානි හොන්ති, වචනසිලිට්ඨතාය පන එවං වුත්තං. එවඤ්හි ලොකෙ සිලිට්ඨං වචනං හොති. තානස්සූති තානි අස්සු, භවෙය්යුන්ති අත්ථො. කුක්කුටියා සම්මා අධිසයිතානීති තාය ජනෙත්තියා කුක්කුටියා පක්ඛෙ පසාරෙත්වා තෙසං උපරි සයන්තියා සම්මා අධිසයිතානි. සම්මා පරිසෙදිතානීති කාලෙන කාලං උතුං ගාහාපෙන්තියා සුට්ඨු සමන්තතො සෙදිතානි ¶ උස්මීකතානි. සම්මා පරිභාවිතානීති කාලෙන කාලං සුට්ඨු සමන්තතො භාවිතානි, කුක්කුටගන්ධං ගාහාපිතානීති අත්ථො. කිඤ්චාපි තස්සා කුක්කුටියාති තස්සා කුක්කුටියා ඉමං තිවිධකිරියාකරණෙන අප්පමාදං කත්වා කිඤ්චාපි න එවං ඉච්ඡා උප්පජ්ජෙය්ය. අථ ඛො භබ්බාව තෙති අථ ඛො තෙ කුක්කුටපොතකා වුත්තනයෙන සොත්ථිනා අභිනිබ්භිජ්ජිතුං භබ්බාව. තෙ හි යස්මා තාය කුක්කුටියා එවං තීහාකාරෙහි තානි අණ්ඩානි පරිපාලීයමානානි න පූතීනි හොන්ති. යොපි නෙසං අල්ලසිනෙහො, සොපි පරියාදානං ගච්ඡති, කපාලං තනුකං හොති, පාදනඛසිඛා ච මුඛතුණ්ඩකඤ්ච ඛරං හොති, සයං පරිපාකං ගච්ඡති, කපාලස්ස තනුත්තා බහි ආලොකො අන්තො පඤ්ඤායති, තස්මා ‘‘චිරං වත මයං සඞ්කුටිතහත්ථපාදා සම්බාධෙ සයිම්හා, අයඤ්ච බහි ආලොකො දිස්සති, එත්ථ දානි නො සුඛවිහාරො භවිස්සතී’’ති නික්ඛමිතුකාමා හුත්වා කපාලං පාදෙන පහරන්ති, ගීවං පසාරෙන්ති, තතො තං කපාලං ද්වෙධා භිජ්ජති. අථ තෙ පක්ඛෙ විධුනන්තා තඞ්ඛණානුරූපං විරවන්තා නික්ඛමන්තියෙව, නික්ඛමිත්වා ච ගාමක්ඛෙත්තං උපසොභයමානා විචරන්ති.

එවමෙව ඛොති ඉදං ඔපම්මසම්පටිපාදනං. තං එවං අත්ථෙන සංසන්දෙත්වා වෙදිතබ්බං – තස්සා කුක්කුටියා අණ්ඩෙසු තිවිධකිරියාකරණං විය හි ඉමස්ස භික්ඛුනො උස්සොළ්හීපන්නරසෙහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතභාවො. කුක්කුටියා තිවිධකිරියාසම්පාදනෙන අණ්ඩානං අපූතිභාවො විය පන්නරසඞ්ගසමන්නාගතස්ස භික්ඛුනො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන විපස්සනාඤාණස්ස අපරිහානි. තස්සා තිවිධකිරියාකරණෙන අණ්ඩානං අල්ලසිනෙහපරියාදානං විය තස්ස භික්ඛුනො තිවිධානුපස්සනාසම්පාදනෙන භවත්තයානුගතනිකන්තිසිනෙහපරියාදානං ¶ . අණ්ඩකලාපානං තනුභාවො විය ¶ භික්ඛුනො අවිජ්ජණ්ඩකොසස්ස තනුභාවො. කුක්කුටපොතකානං පාදනඛමුතුණ්ඩකානං ථද්ධඛරභාවො විය භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණස්ස තික්ඛඛරවිප්පසන්නසූරභාවො. කුක්කුටපොතකානං පරිණාමකාලො විය භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණස්ස පරිණාමකාලො වඩ්ඪිතකාලො ගබ්භග්ගහණකාලො. කුක්කුටපොතකානං පාදනඛසිඛාය වා මුඛතුණ්ඩකෙන වා අණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා පක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා අභිනික්ඛමනකාලො විය තස්ස භික්ඛුනො විපස්සනාඤාණගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා විචරන්තස්ස තජ්ජාතිකං උතුසප්පායං වා භොජනසප්පායං වා පුග්ගලසප්පායං වා ධම්මස්සවනසප්පායං වා ලභිත්වා එකාසනෙ නිසින්නස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස අනුපුබ්බාධිගතෙන අරහත්තමග්ගෙන අවිජ්ජණ්ඩකොසං පදාලෙත්වා අභිඤ්ඤාපක්ඛෙ පප්ඵොටෙත්වා සොත්ථිනා ¶ අරහත්තප්පත්තකාලො වෙදිතබ්බො. යථා පන කුක්කුටපොතකානං පරිණතභාවං ඤත්වා මාතාපි අණ්ඩකොසං භින්දති, එවං තථාරූපස්ස භික්ඛුනො ඤාණපරිපාකං ඤත්වා සත්ථාපි –

‘‘උච්ඡින්ද සිනෙහමත්තනො, කුමුදං සාරදිකංව පාණිනා;

සන්තිමග්ගමෙව බ්රූහය, නිබ්බානං සුගතෙන දෙසිත’’න්ති. (ධ. ප. 285) –

ආදිනා නයෙන ඔභාසං ඵරිත්වා ගාථාය අවිජ්ජණ්ඩකොසං පහරති, සො ගාථාපරියොසානෙ අවිජ්ජාණ්ඩකොසං භින්දිත්වා අරහත්තං පාපුණාති. තතො පට්ඨාය යථා තෙ කුක්කුටපොතකා ගාමක්ඛෙත්තං උපසොභයමානා තත්ථ තත්ථ විචරන්ති, එවං අයම්පි මහාඛීණාසවො නිබ්බානරම්මණං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා සඞ්ඝාරාමං උපසොභයමානො විචරති.

ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ චත්තාරි පහානානි කථිතානි. කථං? චෙතොඛිලානඤ්හි චෙතොවිනිබන්ධානං පහානෙන පටිසඞ්ඛානප්පපහානං කථිතං, ඉද්ධිපාදෙහි වික්ඛම්භනප්පහානං කථිත, මග්ගෙ ආගතෙ සමුච්ඡෙදප්පහානං කථිතං, ඵලෙ ආගතෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං කථිතං. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

චෙතොඛිලසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

190. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති වනපත්ථපරියායං. තත්ථ වනපත්ථපරියායන්ති වනපත්ථකාරණං, වනපත්ථදෙසනං වා.

191. වනපත්ථං උපනිස්සාය විහරතීති මනුස්සූපචාරාතික්කන්තං වනසණ්ඩසෙනාසනං නිස්සාය සමණධම්මං කරොන්තො විහරති. අනුපට්ඨිතාතිආදීසු පුබ්බෙ අනුපට්ඨිතා සති තං උපනිස්සාය විහරතොපි න උපට්ඨාති, පුබ්බෙ අසමාහිතං චිත්තං න සමාධියති, පුබ්බෙ අපරික්ඛීණා ආසවා න පරික්ඛයං ගච්ඡන්ති, පුබ්බෙ අනනුප්පත්තං අනුත්තරං යොගක්ඛෙමසඞ්ඛාතං අරහත්තඤ්ච න පාපුණාතීති අත්ථො. ජීවිතපරික්ඛාරාති ජීවිතසම්භාරා. සමුදානෙතබ්බාති සමාහරිතබ්බා. කසිරෙන සමුදාගච්ඡන්තීති දුක්ඛෙන උප්පජ්ජන්ති. රත්තිභාගං වා දිවසභාගං වාති රත්තිකොට්ඨාසෙ වා දිවසකොට්ඨාසෙ වා. එත්ථ ච රත්තිභාගෙ පටිසඤ්චික්ඛමානෙන ඤත්වා රත්තිංයෙව පක්කමිතබ්බං, රත්තිං චණ්ඩවාළාදීනං පරිබන්ධෙ සති අරුණුග්ගමනං ආගමෙතබ්බං. දිවසභාගෙ ඤත්වා දිවාව පක්කමිතබ්බං, දිවා පරිබන්ධෙ සති සූරියත්ථඞ්ගමනං ආගමෙතබ්බං.

192. සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස අනිප්ඵජ්ජනභාවං ජානිත්වා. අනන්තරවාරෙ පන සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස නිප්ඵජ්ජනභාවං ජානිත්වා.

194. යාවජීවන්ති යාව ජීවිතං පවත්තති, තාව වත්ථබ්බමෙව.

195. සො පුග්ගලොති පදස්ස නානුබන්ධිතබ්බොති ඉමිනා සම්බන්ධො. අනාපුච්ඡාති ඉධ පන තං පුග්ගලං අනාපුච්ඡා පක්කමිතබ්බන්ති අත්ථො.

197. සඞ්ඛාපීති එවං සමණධම්මස්ස අනිප්ඵජ්ජනභාවං ඤත්වා සො පුග්ගලො නානුබන්ධිතබ්බො, තං ආපුච්ඡා පක්කමිතබ්බං.

198. අපි ¶ පනුජ්ජමානෙනාපීති අපි නික්කඩ්ඪීයමානෙනාපි. එවරූපො හි පුග්ගලො සචෙපි දාරුකලාපසතං වා උදකඝටසතං වා වාලිකම්බණසතං වා දණ්ඩං ආහරාපෙති, මා ඉධ වසීති නික්කඩ්ඪාපෙති වා, තං තං ඛමාපෙත්වා යාවජීවං වත්ථබ්බමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

වනපත්ථපරියායසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

199. එවං ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති මධුපිණ්ඩිකසුත්තං. තත්ථ මහාවනන්ති හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං අරොපිමං ජාතිවනං, න යථා වෙසාලියං රොපිතාරොපිතමිස්සකං. දිවාවිහාරායාති දිවා පටිසල්ලානත්ථාය. බෙලුවලට්ඨිකායාති තරුණබෙලුවරුක්ඛස්ස. දණ්ඩපාණීති න ජරාදුබ්බලතාය දණ්ඩහත්ථො. අයඤ්හි තරුණො පඨමවයෙ ඨිතො, දණ්ඩචිත්තතාය පන සුවණ්ණදණ්ඩං ගහෙත්වා විචරති, තස්මා දණ්ඩපාණීති වුත්තො. ජඞ්ඝාවිහාරන්ති ජඞ්ඝාකිලමථවිනොදනත්ථං ජඞ්ඝාචාරං. අනුචඞ්කමමානො අනුවිචරමානොති ආරාමදස්සන-වනදස්සන-පබ්බතදස්සනාදීනං අත්ථාය ඉතො චිතො ච විචරමානො. අධිච්චනික්ඛමනො කිරෙස කදාචි දෙව නික්ඛමිත්වා එවං විචරති. දණ්ඩමොලුබ්භාති දණ්ඩං ඔලුම්භිත්වා ගොපාලකදාරකො විය දණ්ඩං පුරතො ඨපෙත්වා දණ්ඩමත්ථකෙ ද්වෙ හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පිට්ඨිපාණිං හනුකෙන උප්පීළෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි.

200. කිංවාදීති කිංදිට්ඨිකො. කිමක්ඛායීති කිං කථෙති. අයං රාජා භගවන්තං අවන්දිත්වා පටිසන්ථාරමත්තකමෙව කත්වා පඤ්හං පුච්ඡති. තම්පි න අඤ්ඤාතුකාමතාය, අචිත්තීකාරෙන පුච්ඡති. කස්මා? දෙවදත්තස්ස පක්ඛිකො කිරෙස. දෙවදත්තො අත්තනො සන්තිකං ආගච්ඡමානෙ තථාගතෙ භින්දති. සො කිර එවං වදෙති ‘‘සමණො ගොතමො අම්හාකං කුලෙන සද්ධිං වෙරී, න නො කුලස්ස වුද්ධිං ඉච්ඡති. භගිනීපි මෙ චක්කවත්තිපරිභොගා, තං පහාය ‘නස්සතෙසා’ති නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. භාගිනෙය්යොපි මෙ චක්කවත්තිබීජන්ති ඤත්වා අම්හාකං කුලස්ස වඩ්ඪියා අතුස්සන්තො ‘නස්සතෙත’න්ති තම්පි දහරකාලෙයෙව පබ්බාජෙසි. අහං පන තෙන විනා වත්තිතුං අසක්කොන්තො අනුපබ්බජිතො. එවං පබ්බජිතම්පි මං පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය න උජුකෙහි අක්ඛීහි ඔලොකෙති. පරිසමජ්ඣෙ භාසන්තොපි මහාඵරසුනා පහරන්තො විය ආපායිකො දෙවදත්තොතිආදීනි භාසතී’’ති. එවං අයම්පි රාජා දෙවදත්තෙන භින්නො, තස්මා එවමකාසි.

අථ ¶ භගවා යථා අයං රාජා මයා පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ න කථෙතීති වත්තුං න ලභති, යථා ¶ ච භාසිතස්ස අත්ථං න ජානාති, එවමස්ස ¶ කථෙස්සාමීති තස්සානුච්ඡවිකං කථෙන්තො යථාවාදී ඛොතිආදිමාහ.

තත්ථ න කෙනචි ලොකෙ විග්ගය්හ තිට්ඨතීති ලොකෙ කෙනචි සද්ධිං විග්ගාහිකකථං න කරොති න විවදති. තථාගතො හි ලොකෙන සද්ධිං න විවදති; ලොකො පන තථාගතෙන සද්ධිං අනිච්චන්ති වුත්තෙ නිච්චන්ති වදමානො, දුක්ඛං, අනත්තා, අසුභන්ති වුත්තෙ සුභන්ති වදමානො විවදති. තෙනෙවාහ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, ලොකෙන විවදාමි, ලොකොව ඛො, භික්ඛවෙ, මයා විවදති, තථා න, භික්ඛවෙ, ධම්මවාදී කෙනචි ලොකස්මිං විවදති, අධම්මවාදීව ඛො, භික්ඛවෙ, විවදතී’’ති (සං. නි. 3.94). යථාති යෙන කාරණෙන. කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි කිලෙසකාමෙහිපි. තං බ්රාහ්මණන්ති තං ඛීණාසවං බ්රාහ්මණං. අකථංකථින්ති නිබ්බිචිකිච්ඡං. ඡින්නකුක්කුච්චන්ති විප්පටිසාරකුක්කුච්චස්ස චෙව හත්ථපාදකුක්කුච්චස්ස ච ඡින්නත්තා ඡින්නකුක්කුච්චං. භවාභවෙති පුනප්පුනබ්භවෙ, හීනපණීතෙ වා භවෙ, පණීතො හි භවො වුද්ධිප්පත්තො අභවොති වුච්චති. සඤ්ඤාති කිලෙසසඤ්ඤා. කිලෙසායෙව වා ඉධ සඤ්ඤානාමෙන වුත්තා, තස්මා යෙන කාරණෙන කාමෙහි විසංයුත්තං විහරන්තං තං ලොකෙ නින්නාවාදිං ඛීණාසවබ්රාහ්මණං කිලෙසසඤ්ඤා නානුසෙන්ති, තඤ්ච කාරණං අහං වදාමීති අයමෙත්ථ අත්ථො. ඉති භගවා අත්තනො ඛීණාසවභාවං දීපෙති. නිල්ලාළෙත්වාති නීහරිත්වා කීළාපෙත්වා. තිවිසාඛන්ති තිසාඛං. නලාටිකන්ති වලිභඞ්ගං නලාටෙ තිස්සො රාජියො දස්සෙන්තො වලිභඞ්ගං වුට්ඨාපෙත්වාති අත්ථො. දණ්ඩමොලුබ්භාති දණ්ඩං උප්පීළෙත්වා. ‘‘දණ්ඩමාලුබ්භා’’තිපි පාඨො, ගහෙත්වා පක්කාමීති අත්ථො.

201. අඤ්ඤතරොති නාමෙන අපාකටො එකො භික්ඛු. සො කිර අනුසන්ධිකුසලො, භගවතා යථා දණ්ඩපාණී න ජානාති, තථා මයා කථිතන්ති වුත්තෙ කින්ති නු ඛො භගවතා අවිඤ්ඤෙය්යං කත්වා පඤ්හො කථිතොති අනුසන්ධිං ගහෙත්වා දසබලං යාචිත්වා ඉමං පඤ්හං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පාකටං කරිස්සාමීති උට්ඨායාසනා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා දසනඛසමුජ්ජලං ¶ අඤ්ජලිං පග්ගය්හ කිංවාදී පන, භන්තෙ භගවාතිආදිමාහ.

යතොනිදානන්ති ¶ භාවනපුංසකං එතං, යෙන කාරණෙන යස්මිං කාරණෙ සතීති අත්ථො. පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාති එත්ථ සඞ්ඛාති කොට්ඨාසො. පපඤ්චසඤ්ඤාති තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චසම්පයුත්තා සඤ්ඤා ¶ , සඤ්ඤානාමෙන වා පපඤ්චායෙව වුත්තා. තස්මා පපඤ්චකොට්ඨාසාති අයමෙත්ථ අත්ථො. සමුදාචරන්තීති පවත්තන්ති. එත්ථ චෙ නත්ථි අභිනන්දිතබ්බන්ති යස්මිං ද්වාදසායතනසඞ්ඛාතෙ කාරණෙ සති පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්ති, එත්ථ එකායතනම්පි චෙ අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බං නත්ථීති අත්ථො. තත්ථ අභිනින්දිතබ්බන්ති අහං මමන්ති අභිනන්දිතබ්බං. අභිවදිතබ්බන්ති අහං මමාති වත්තබ්බං. අජ්ඣොසිතබ්බන්ති අජ්ඣොසිත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහෙතබ්බයුත්තං. එතෙනෙත්ථ තණ්හාදීනංයෙව අප්පවත්තිං කථෙති. එසෙවන්තොති අයං අභිනන්දනාදීනං නත්ථිභාවොව රාගානුසයාදීනං අන්තො. එසෙව නයො සබ්බත්ථ.

දණ්ඩාදානාදීසු පන යාය චෙතනාය දණ්ඩං ආදියති, සා දණ්ඩාදානං. යාය සත්ථං ආදියති පරාමසති, සා සත්ථාදානං. මත්ථකප්පත්තං කලහං. නානාගාහමත්තං විග්ගහං. නානාවාදමත්තං විවාදං. තුවං තුවන්ති එවං පවත්තං තුවං තුවං. පියසුඤ්ඤකරණං පෙසුඤ්ඤං. අයථාසභාවං මුසාවාදං කරොති, සා මුසාවාදොති වෙදිතබ්බා. එත්ථෙතෙති එත්ථ ද්වාදසසු ආයතනෙසු එතෙ කිලෙසා. කිලෙසා හි උප්පජ්ජමානාපි ද්වාදසායතනානි නිස්සාය උප්පජ්ජන්ති, නිරුජ්ඣමානාපි ද්වාදසසු ආයතනෙසුයෙව නිරුජ්ඣන්ති. එවං යත්ථුප්පන්නා, තත්ථෙව නිරුද්ධා හොන්ති. ස්වායමත්ථො සමුදයසච්චපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො –

‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, කත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’ති වත්වා – ‘‘යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසති. කිඤ්ච ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං? චක්ඛු ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදිනා (විභ. 203) නයෙන ද්වාදසසුයෙව ආයතනෙසු තස්සා උප්පත්ති ච නිරොධො ච වුත්තො. යථෙව ච තණ්හා ද්වාදසසු ආයතනෙසු උප්පජ්ජිත්වා ¶ නිබ්බානං ආගම්ම නිරුද්ධාපි ආයතනෙසු පුන සමුදාචාරස්ස අභාවතො ආයතනෙසුයෙව නිරුද්ධාති වුත්තා, එවමිමෙපි පාපකා අකුසලා ධම්මා ආයතනෙසු නිරුජ්ඣන්තීති වෙදිතබ්බා. අථ වා ය්වායං අභිනන්දනාදීනං අභාවොව රාගානුසයාදීනං ¶ අන්තොති වුත්තො. එත්ථෙතෙ රාගානුසයාදීනං අන්තොති ලද්ධවොහාරෙ නිබ්බානෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. යඤ්හි යත්ථ නත්ථි, තං තත්ථ නිරුද්ධං නාම හොති, ස්වායමත්ථො නිරොධපඤ්හෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස ¶ විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්තී’’තිආදි (පටි. ම. 1.83).

202. සත්ථු චෙව සංවණ්ණිතොති සත්ථාරා ච පසංසිතො. විඤ්ඤූනන්ති ඉදම්පි කරණත්ථෙ සාමිවචනං, පණ්ඩිතෙහි සබ්රහ්මචාරීහි ච සම්භාවිතොති අත්ථො. පහොතීති සක්කොති.

203. අතික්කම්මෙව මූලං අතික්කම්ම ඛන්ධන්ති සාරො නාම මූලෙ වා ඛන්ධෙ වා භවෙය්ය, තම්පි අතික්කමිත්වාති අත්ථො. එවංසම්පදන්ති එවංසම්පත්තිකං, ඊදිසන්ති අත්ථො. අතිසිත්වාති අතික්කමිත්වා. ජානං ජානාතීති ජානිතබ්බමෙව ජානාති. පස්සං පස්සතීති පස්සිතබ්බමෙව පස්සති. යථා වා එකච්චො විපරීතං ගණ්හන්තො ජානන්තොපි න ජානාති, පස්සන්තොපි න පස්සති, න එවං භගවා. භගවා පන ජානන්තො ජානාතියෙව, පස්සන්තො පස්සතියෙව. ස්වායං දස්සනපරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුභූතො. විදිතකරණට්ඨෙන ඤාණභූතො. අවිපරීතසභාවට්ඨෙන පරියත්තිධම්මප්පවත්තනතො වා හදයෙන චින්තෙත්වා වාචාය නිච්ඡාරිතධම්මමයොති ධම්මභූතො. සෙට්ඨට්ඨෙන බ්රහ්මභූතො. අථ වා චක්ඛු විය භූතොති චක්ඛුභූතොති එවමෙතෙසු පදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. ස්වායං ධම්මස්ස වත්තනතො වත්තා. පවත්තාපනතො පවත්තා. අත්ථං නීහරිත්වා දස්සනසමත්ථතාය අත්ථස්ස නින්නෙතා. අමතාධිගමාය පටිපත්තිං දදාතීති අමතස්ස දාතා. අගරුං කත්වාති පුනප්පුනං ආයාචාපෙන්තොපි හි ගරුං කරොති නාම, අත්තනො සාවකපාරමීඤාණෙ ඨත්වා සිනෙරූපාදතො වාලුකං උද්ධරමානො විය දුබ්බිඤ්ඤෙය්යං කත්වා කථෙන්තොපි ගරුං කරොතියෙව නාම. එවං අකත්වා අම්හෙ පුනප්පුනං අයාචාපෙත්වා සුවිඤ්ඤෙය්යම්පි නො කත්වා කථෙහීති වුත්තං හොති.

204. යං ¶ ඛො නො ආවුසොති එත්ථ කිඤ්චාපි ‘‘යං ඛො වො’’ති වත්තබ්බං සියා, තෙ පන භික්ඛූ අත්තනා සද්ධිං සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘යං ඛො නො’’ති ආහ. යස්මා වා උද්දෙසොව තෙසං උද්දිට්ඨොව. භගවා පන ථෙරස්සාපි තෙසම්පි ¶ භගවාව. තස්මා භගවාති පදං සන්ධායපි එවමාහ, යං ඛො අම්හාකං භගවා තුම්හාකං සංඛිත්තෙන උද්දෙසං උද්දිසිත්වාති අත්ථො.

චක්ඛුඤ්චාවුසොතිආදීසු අයමත්ථො, ආවුසො, නිස්සයභාවෙන චක්ඛුපසාදඤ්ච ආරම්මණභාවෙන ¶ චතුසමුට්ඨානිකරූපෙ ච පටිච්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජති. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සොති තෙසං තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සො නාම උප්පජ්ජති. තං ඵස්සං පටිච්ච සහජාතාදිවසෙන ඵස්සපච්චයා වෙදනා උප්පජ්ජති. තාය වෙදනාය යං ආරම්මණං වෙදෙති, තදෙව සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, යං සඤ්ඤා සඤ්ජානාති, තදෙව ආරම්මණං විතක්කො විතක්කෙති. යං විතක්කො විතක්කෙති, තදෙවාරම්මණං පපඤ්චො පපඤ්චෙති. තතොනිදානන්ති එතෙහි චක්ඛුරූපාදීහි කාරණෙහි. පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්තීති තං අපරිඤ්ඤාතකාරණං පුරිසං පපඤ්චකොට්ඨාසා අභිභවන්ති, තස්ස පවත්තන්තීති අත්ථො. තත්ථ ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සහජාතා හොන්ති. විතක්කො චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරාදීසු සවිතක්කචිත්තෙසු දට්ඨබ්බො. පපඤ්චසඞ්ඛා ජවනෙන සහජාතා හොන්ති. යදි එවං කස්මා අතීතානාගතග්ගහණං කතන්ති? තථා උප්පජ්ජනතො. යථෙව හි එතරහි චක්ඛුද්වාරිකො පපඤ්චො චක්ඛුඤ්ච රූපෙ ච ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කෙ ච පටිච්ච උප්පන්නො, එවමෙවං අතීතානාගතෙසුපි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යෙසු රූපෙසු තස්සුප්පත්තිං දස්සෙන්තො එවමාහ.

සොතඤ්චාවුසොතිආදීසුපි එසෙව නයො. ඡට්ඨද්වාරෙ පන මනන්ති භවඞ්ගචිත්තං. ධම්මෙති තෙභූමකධම්මාරම්මණං. මනොවිඤ්ඤාණන්ති ආවජ්ජනං වා ජවනං වා. ආවජ්ජනෙ ගහිතෙ ඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කා ආවජ්ජනසහජාතා හොන්ති. පපඤ්චො ජවනසහජාතො. ජවනෙ ගහිතෙ සහාවජ්ජනකං භවඞ්ග මනො නාම හොති, තතො ඵස්සාදයො සබ්බෙපි ජවනෙන සහජාතාව. මනොද්වාරෙ පන යස්මා අතීතාදිභෙදං සබ්බම්පි ආරම්මණං හොති, තස්මා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසූති ඉදං යුත්තමෙව.

ඉදානි ¶ වට්ටං දස්සෙන්තො සො වතාවුසොති දෙසනං ආරභි. ඵස්සපඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤපෙස්සතීති ඵස්සො නාම එකො ධම්මො උප්පජ්ජතීති එවං ඵස්සපඤ්ඤත්තිං පඤ්ඤපෙස්සති, දස්සෙස්සතීති අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ. එවං ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ද්වාදසායතනවසෙන සකලං වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි ද්වාදසායතනපටික්ඛෙපවසෙන විවට්ටං දස්සෙන්තො සො වතාවුසො චක්ඛුස්මිං ¶ අසතීති දෙසනං ආරභි. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං පඤ්හං විස්සජ්ජෙත්වා ඉදානි සාවකෙන පඤ්හො කථිතොති මා නික්කඞ්ඛා අහුවත්ථ, අයං ¶ භගවා සබ්බඤ්ඤුතඤාණතුලං ගහෙත්වා නිසින්නො, ඉච්ඡමානා තමෙව උපසඞ්කමිත්වා නික්කඞ්ඛා හොථාති උය්යොජෙන්තො ආකඞ්ඛමානා ච පනාතිආදිමාහ.

205. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි කාරණෙහි පපඤ්චුප්පත්තියා පාටියෙක්කකාරණෙහි චෙව වට්ටවිවට්ටකාරණෙහි ච. ඉමෙහි පදෙහීති ඉමෙහි අක්ඛරසම්පිණ්ඩනෙහි. බ්යඤ්ජනෙහීති පාටියෙක්කඅක්ඛරෙහි. පණ්ඩිතොති පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො. චතූහි වා කාරණෙහි පණ්ඩිතො ධාතුකුසලො ආයතනකුසලො පච්චයාකාරකුසලො කාරණාකාරණකුසලොති. මහාපඤ්ඤොති මහන්තෙ අත්ථෙ මහන්තෙ ධම්මෙ මහන්තා නිරුත්තියො මහන්තානි පටිභානානි පරිග්ගහණසමත්ථාය මහාපඤ්ඤාය සමන්නාගතො. යථා තං මහාකච්චානෙනාති යථා මහාකච්චානෙන බ්යාකතං, තං සන්ධාය තන්ති වුත්තං. යථා මහාකච්චානෙන බ්යාකතං, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යෙන්ති අත්ථො.

මධුපිණ්ඩිකන්ති මහන්තං ගුළපූවං බද්ධසත්තුගුළකං වා. අසෙචනකන්ති අසෙචිතබ්බකං. සප්පිඵාණිතමධුසක්කරාදීසු ඉදං නාමෙත්ථ මන්දං ඉදං බහුකන්ති න වත්තබ්බං සමයොජිතරසං. චෙතසොති චින්තකජාතිකො. දබ්බජාතිකොති පණ්ඩිතසභාවො. කො නාමො අයන්ති ඉදං ථෙරො අතිභද්දකො අයං ධම්මපරියායො, දසබලස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙවස්ස නාමං ගණ්හාපෙස්සාමීති චින්තෙත්වා ආහ. තස්මාති යස්මා මධුපිණ්ඩිකො විය මධුරො, තස්මා මධුපිණ්ඩිකපරියායොත්වෙව නං ධාරෙහීති වදති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

මධුපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

206. ¶ ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ද්වෙධාවිතක්කසුත්තං. තත්ථ ද්විධා කත්වා ද්විධා කත්වාති ද්වෙ ද්වෙ භාගෙ කත්වා. කාමවිතක්කොති කාමපටිසංයුත්තො විතක්කො. බ්යාපාදවිතක්කොති බ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො. විහිංසාවිතක්කොති විහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො. එකං භාගන්ති අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකො වා සුඛුමො වා සබ්බො පායං විතක්කො අකුසලපක්ඛිකොයෙවාති තයොපි කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කෙ එකං කොට්ඨාසමකාසිං. කාමෙහි නිස්සටො නෙක්ඛම්මපටිසංයුත්තො විතක්කො නෙක්ඛම්මවිතක්කො නාම, සො යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අබ්යාපාදපටිසංයුත්තො විතක්කො අබ්යාපාදවිතක්කො, සො මෙත්තාපුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. අවිහිංසාපටිසංයුත්තො විතක්කො අවිහිංසාවිතක්කො, සො කරුණාපුබ්බභාගතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානා වට්ටති. දුතියං භාගන්ති සබ්බොපායං කුසලපක්ඛිකොයෙවාති දුතියං කොට්ඨාසමකාසිං. ඉමිනා බොධිසත්තස්ස විතක්කනිග්ගහණකාලො කථිතො.

බොධිසත්තස්ස හි ඡබ්බස්සානි පධානං පදහන්තස්ස නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො පුඤ්ජපුඤ්ජා මහානදියං ඔඝා විය පවත්තිංසු. සතිසම්මොසෙන පන සහසා කාමවිතක්කාදයො උප්පජ්ජිත්වා කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා සයං අකුසලජවනවාරා හුත්වා තිට්ඨන්ති. තතො බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ඉමෙ කාමවිතක්කාදයො කුසලවාරං පච්ඡින්දිත්වා තිට්ඨන්ති, හන්දාහං ඉමෙ විතක්කෙ ද්වෙ භාගෙ කත්වා විහරාමී’’ති කාමවිතක්කාදයො අකුසලපක්ඛිකාති එකං භාගං කරොති නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො කුසලපක්ඛිකාති එකං. අථ පුන චින්තෙසි – ‘‘අකුසලපක්ඛතො ආගතං විතක්කං මන්තෙන කණ්හසප්පං උප්පීළෙත්වා ගණ්හන්තො විය අමිත්තං ගීවාය අක්කමන්තො විය ච නිග්ගහෙස්සාමි, නාස්ස වඩ්ඪිතුං දස්සාමි. කුසලපක්ඛතො ආගතං විතක්කං මෙඝසමයෙ මෙඝං විය සුඛෙත්තෙ සාලකල්යාණිපොතකං විය ච සීඝං වඩ්ඪෙස්සාමී’’ති. සො තථා කත්වා අකුසලවිතක්කෙ නිග්ගණ්හි, කුසලවිතක්කෙ වඩ්ඪෙසි. එවං ඉමිනා බොධිසත්තස්ස විතක්කනිග්ගහණනකාලො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

207. ඉදානි ¶ ¶ යථාස්ස තෙ විතක්කා උප්පජ්ජිංසු, යථා ච නෙ නිග්ගහෙසි, තං දස්සෙන්තො තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ අප්පමත්තස්සාති සතියා ¶ අවිප්පවාසෙ ඨිතස්ස. ආතාපිනොති ආතාපවීරියවන්තස්ස. පහිතත්තස්සාති පෙසිතචිත්තස්ස. උප්පජ්ජති කාමවිතක්කොති බොධිසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි පධානං පදහතො රජ්ජසුඛං වා ආරබ්භ, පාසාදෙ වා නාටකානි වා ඔරොධෙ වා කිඤ්චිදෙව වා සම්පත්තිං ආරබ්භ කාමවිතක්කො නාම න උප්පන්නපුබ්බො. දුක්කරකාරිකාය පනස්ස ආහාරූපච්ඡෙදෙන අධිමත්තකසිමානං පත්තස්ස එතදහොසි – ‘‘න සක්කා ආහාරූපච්ඡෙදෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං, යංනූනාහං ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙය්ය’’න්ති. සො උරුවෙලං පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා – ‘‘මහාපුරිසො පුබ්බෙ ආහරිත්වා දින්නම්පි න ගණ්හි, අද්ධාස්ස ඉදානි මනොරථො මත්ථකං පත්තො, තස්මා සයමෙව ආගතො’’ති පණීතපණීතං ආහාරං උපහරිංසු. බොධිසත්තස්ස අත්තභාවො නචිරස්සෙව පාකතිකො අහොසි. ජරාජිණ්ණත්තභාවො හි සප්පායභොජනං ලභිත්වාපි පාකතිකො න හොති. බොධිසත්තො පන දහරො. තෙනස්ස සප්පායභොජනං භුඤ්ජතො අත්තභාවො න චිරස්සෙව පාකතිකො ජාතො, විප්පසන්නානි ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො, සමුග්ගතතාරාගණං විය නභං පරිපුණ්ණද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණප්පටිමණ්ඩිතසරීරං අහොසි. සො තං ඔලොකෙත්වා ‘‘තාව කිලන්තො නාම අත්තභාවො එවං පටිපාකතිකො ජාතො’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො පඤ්ඤාමහන්තතාය එවං පරිත්තකම්පි විතක්කං ගහෙත්වා කාමවිතක්කොති අකාසි.

පණ්ණසාලාය පුරතො නිසින්නො චමරපසදගවයරොහිතමිගාදිකෙ මගගණෙ මනුඤ්ඤසද්දරවනෙ මොරවනකුක්කුටාදිකෙ පක්ඛිගණෙ නීලුප්පලකුමුදකමලාදිසඤ්ඡන්නානි පල්ලලානි නානාකුසුමසඤ්ඡන්නවිටපා වනරාජියො මණික්ඛන්ධනිම්මලජලපවාහඤ්ච නදිං නෙරඤ්ජරං පස්සති. තස්ස එවං හොති ‘‘සොභනා වතිමෙ මිගජාතා පක්ඛිගණා පල්ලලානි වනරාජියො නදී නෙරඤ්ජරා’’ති. සො තම්පි එවං පරිත්තකං විතක්කං ගහෙත්වා කාමවිතක්කමකාසි, තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජති කාමවිතක්කො’’ති.

අත්තබ්යාබාධායපීති ¶ අත්තදුක්ඛායපි. එසෙවනයො සබ්බත්ථ. කිං පන මහාසත්තස්ස උභයදුක්ඛාය සංවත්තනකවිතක්කො නාම අත්ථීති? නත්ථි. අපරිඤ්ඤායං ඨිතස්ස පන විතක්කො යාව උභයබ්යාබාධාය සංවත්තතීති එතානි තීණි නාමානි ලභති, තස්මා එවමාහ. පඤ්ඤානිරොධිකොති ¶ අනුප්පන්නාය ¶ ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙති, ලොකියපඤ්ඤං පන අට්ඨසමාපත්තිපඤ්චාභිඤ්ඤාවසෙන උප්පන්නම්පි සමුච්ඡින්දිත්වා ඛිපතීති පඤ්ඤානිරොධිකො. විඝාතපක්ඛිකොති දුක්ඛකොට්ඨාසිකො. අසඞ්ඛතං නිබ්බානං නාම, තං පච්චක්ඛං කාතුං න දෙතීති අනිබ්බානසංවත්තනිකො. අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති ඛයං නත්ථිභාවං ගච්ඡති. උදකපුප්ඵුළකො විය නිරුජ්ඣති. පජහමෙවාති පජහිමෙව. විනොදමෙවාති නීහරිමෙව. බ්යන්තමෙව නං අකාසින්ති විගතන්තං නිස්සෙසං පරිවටුමං පරිච්ඡින්නමෙව නං අකාසිං.

208. බ්යාපාදවිතක්කොති න බොධිසත්තස්ස පරූපඝාතප්පටිසංයුත්තො නාම විතක්කො චිත්තෙ උප්පජ්ජති, අථස්ස අතිවස්සඅච්චුණ්හඅතිසීතාදීනි පන පටිච්ච චිත්තවිපරිණාමභාවො හොති, තං සන්ධාය ‘‘බ්යාපාදවිතක්කො’’ති ආහ. විහිංසාවිතක්කොති න මහාසත්තස්ස පරෙසං දුක්ඛුප්පාදනප්පටිසංයුත්තො විතක්කො උප්පජ්ජති, චිත්තෙ පන උද්ධතාකාරො අනෙකග්ගතාකාරො හොති, තං ගහෙත්වා විහිංසාවිතක්කමකාසි. පණ්ණසාලාද්වාරෙ නිසින්නො හි සීහබ්යග්ඝාදිකෙ වාළමිගෙ සූකරාදයො ඛුද්දමිගෙ විහිංසන්තෙ පස්සති. අථ බොධිසත්තො ඉමස්මිම්පි නාම අකුතොභයෙ අරඤ්ඤෙ ඉමෙසං තිරච්ඡානගතානං පච්චත්ථිකා උප්පජ්ජන්ති, බලවන්තො දුබ්බලෙ ඛාදන්ති, බලවන්තඛාදිතා වත්තන්තීති කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙති. අඤ්ඤෙපි බිළාරාදයො කුක්කුටමූසිකාදීනි ඛාදන්තෙ පස්සති, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො මනුස්සෙ රාජකම්මිකෙහි උපද්දුතෙ වධබන්ධාදීනි අනුභවන්තෙ අත්තනො කසිවණිජ්ජාදීනි කම්මානි කත්වා ජීවිතුං න ලභන්තීති කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙති, තං සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජති විහිංසාවිතක්කො’’ති ආහ. තථා තථාති තෙන තෙන ආකාරෙන. ඉදං වුත්තං හොති – කාමවිතක්කාදීසු යං යං විතක්කෙති, යං යං විතක්කං පවත්තෙති, තෙන තෙනෙ චස්සාකාරෙන කාමවිතක්කාදිභාවො චෙතසො ¶ න හි හොතීති. පහාසි නෙක්ඛම්මවිතක්කන්ති නෙක්ඛම්මවිතක්කං පජහති. බහුලමකාසීති බහුලං කරොති. තස්ස තං කාමවිතක්කාය චිත්තන්ති තස්ස තං චිත්තං කාමවිතක්කත්ථාය. යථා කාමවිතක්කසම්පයුත්තං ¶ හොති, එවමෙවං නමතීති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ඉදානි අත්ථදීපිකං උපමං දස්සෙන්තො සෙය්යථාපී තිආදිමාහ. තත්ථ කිට්ඨසම්බාධෙති සස්සසම්බාධෙ. ආකොටෙය්යාති උජුකං පිට්ඨියං පහරෙය්ය. පටිකොටෙය්යාති තිරියං ඵාසුකාසු පහරෙය්ය. සන්නිරුන්ධෙය්යාති ආවරිත්වා තිට්ඨෙය්ය. සන්නිවාරෙය්යාති ඉතො චිතො ච ගන්තුං න දදෙය්ය ¶ . තතොනිදානන්ති තෙන කාරණෙන, එවං අරක්ඛිතානං ගුන්නං පරෙසං සස්සඛාදනකාරණෙනාති අත්ථො. බාලො හි ගොපාලොකො එවං ගාවො අරක්ඛමානො ‘‘අයං අම්හාකං භත්තවෙතනං ඛාදති, උජුං ගාවො රක්ඛිතුම්පි න සක්කොති, කුලෙහි සද්ධිං වෙරං ගණ්හාපෙතී’’ති ගොසාමිකානම්පි සන්තිකා වධාදීනි පාපුණාති, කිට්ඨසාමිකානම්පි. පණ්ඩිතො පන ඉමානි චත්තාරි භයානි සම්පස්සන්තො ගාවො සාධුකං රක්ඛති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. ආදීනවන්ති උපද්දවං. ඔකාරන්ති ලාමකං, ඛන්ධෙසු වා ඔතාරං. සංකිලෙසන්ති කිලිට්ඨභාවං. නෙක්ඛම්මෙති නෙක්ඛම්මම්හි. ආනිසංසන්ති විසුද්ධිපක්ඛං. වොදානපක්ඛන්ති ඉදං තස්සෙව වෙවචනං, කුසලානං ධම්මානං නෙක්ඛම්මම්හි විසුද්ධිපක්ඛං අද්දසන්ති අත්ථො.

209. නෙක්ඛම්මන්ති ච කාමෙහි නිස්සටං සබ්බකුසලං, එකධම්මෙ සඞ්ගය්හමානෙ නිබ්බානමෙව. තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – කිට්ඨසම්බාධං විය හි රූපාදිආරම්මණං, කූටගාවො විය කූටචිත්තං, පණ්ඩිතගොපාලකො විය බොධිසත්තො, චතුබ්බිධභයං විය අත්තපරූභයබ්යාබාධාය සංවත්තනවිතක්කො, පණ්ඩිතගොපාලකස්ස චතුබ්බිධං භයං දිස්වා කිට්ඨසම්බාධෙ අප්පමාදෙන ගොරක්ඛණං විය බොධිසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි පධානං පදහතො අත්තබ්යාබාධාදිභයං දිස්වා රූපාදීසු ආරම්මණෙසු යථා කාමවිතක්කාදයො න උප්පජ්ජන්ති, එවං චිත්තරක්ඛණං. පඤ්ඤාවුද්ධිකොතිආදීසු අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාය උප්පාදාය, උප්පන්නාය ච වුද්ධියා සංවත්තතීති ¶ පඤ්ඤාවුද්ධිකො. න දුක්ඛකොට්ඨාසාය සංවත්තතීති අවිඝාතපක්ඛිකො. නිබ්බානධාතුසච්ඡිකිරියාය සංවත්තතීති නිබ්බානසංවත්තනිකො. රත්තිං චෙපි නං, භික්ඛවෙ, අනුවිතක්කෙය්යන්ති සකලරත්තිං චෙපි තං විතක්කං පවත්තෙය්යං. තතොනිදානන්ති තංමූලකං. ඔහඤ්ඤෙය්යාති උග්ඝාතීයෙය්ය, උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්යාති ¶ අත්ථො. ආරාති දූරෙ. සමාධිම්හාති උපචාරසමාධිතොපි අප්පනාසමාධිතොපි. සො ඛො අහං, භික්ඛවෙ, අජ්ඣත්තමෙව චිත්තන්ති සො අහං, භික්ඛවෙ, මා මෙ චිත්තං සමාධිම්හා දූරෙ හොතූති අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි, ගොචරජ්ඣත්තෙ ඨපෙමීති අත්ථො. සන්නිසාදෙමීති තත්ථෙව ච නං සන්නිසීදාපෙමි. එකොදිං කරොමීති එකග්ගං කරොමි. සමාදහාමීති සම්මා ආදහාමි, සුට්ඨු ආරොපෙමීති අත්ථො. මා මෙ චිත්තං ඌහඤ්ඤීති මා මය්හං චිත්තං උග්ඝාතීයිත්ථ, මා උද්ධච්චාය සංවත්තතූති අත්ථො.

210. උප්පජ්ජති අබ්යාපාදවිතක්කො…පෙ… අවිහිංසාවිතක්කොති එත්ථ යො සො ඉමාය හෙට්ඨා ¶ වුත්තතරුණවිපස්සනාය සද්ධිං උප්පන්නවිතක්කො කාමපච්චනීකට්ඨෙන නෙක්ඛම්මවිතක්කොති වුත්තො. සොයෙව බ්යාපාදපච්චනීකට්ඨෙන අබ්යාපාදවිතක්කොති ච විහිංසාපච්චනීකට්ඨෙන අවිහිංසාවිතක්කොති ච වුත්තො.

එත්තාවතා බොධිසත්තස්ස සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනාපට්ඨපනකාලො කථිතො. යස්ස හි සමාධිපි තරුණො, විපස්සනාපි. තස්ස විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අතිචිරං නිසින්නස්ස කායො කිලමති, අන්තො අග්ගි විය උට්ඨහති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, මත්ථකතො උසුමවට්ටි විය උට්ඨහති, චිත්තං හඤ්ඤති විහඤ්ඤති විප්ඵන්දති. සො පුන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තං පරිදමෙත්වා මුදුකං කත්වා සමස්සාසෙත්වා පුන විපස්සනං පට්ඨපෙති. තස්ස පුන අතිචිරං නිසින්නස්ස තථෙව හොති. සො පුන සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තථෙව කරොති. විපස්සනාය හි බහූපකාරා සමාපත්ති.

යථා යොධස්ස ඵලකකොට්ඨකො නාම බහූපකාරො හොති, සො තං නිස්සාය සඞ්ගාමං පවිසති, තත්ථ හත්ථීහිපි අස්සෙහිපි යොධෙහිපි සද්ධිං කම්මං කත්වා ආවුධෙසු වා ඛීණෙසු භුඤ්ජිතුකාමතාදිභාවෙ ¶ වා සති නිවත්තිත්වා ඵලකකොට්ඨකං පවිසිත්වා ආවුධානිපි ගණ්හාති, විස්සමතිපි, භුඤ්ජතිපි, පානීයම්පි පිවති, සන්නාහම්පි පටිසන්නය්හති, තං තං කත්වා පුන සඞ්ගාමං පවිසති, තත්ථ කම්මං කත්වා පුන උච්චාරාදිපීළිතො වා කෙනචිදෙව වා කරණීයෙන ඵලකකොට්ඨකං පවිසති. තත්ථ සන්ථම්භිත්වා පුන ¶ සඞ්ගාමං පවිසති, එවං යොධස්ස ඵලකකොට්ඨකො විය විපස්සනාය බහූපකාරා සමාපත්ති.

සමාපත්තියා පන සඞ්ගාමනිත්ථරණකයොධස්ස ඵලකකොට්ඨකතොපි විපස්සනා බහූපකාරතරා. කිඤ්චාපි හි සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙති, විපස්සනා පන ථාමජාතා සමාපත්තිම්පි රක්ඛති. ථාමජාතං කරොති.

යථා හි ථලෙ නාවම්පි නාවාය භණ්ඩම්පි සකටභාරං කරොන්ති. උදකං පත්වා පන සකටම්පි සකටභණ්ඩම්පි යුත්තගොණෙපි නාවාභාරං කරොන්ති. නාවා තිරියං සොතං ඡින්දිත්වා සොත්ථිනා සුපට්ටනං ගච්ඡති, එවමෙවං කිඤ්චාපි සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනං පට්ඨපෙති, විපස්සනා ¶ පන ථාමජාතා සමාපත්තිම්පි රක්ඛති, ථාමජාතං කරොති. ථලං පත්වා සකටං විය හි සමාපත්ති. උදකං පත්වා නාවා විය විපස්සනා. ඉති බොධිසත්තස්ස එත්තාවතා සමාපත්තිං නිස්සාය විපස්සනාපට්ඨපනකාලො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

යඤ්ඤදෙවාතිආදි කණ්හපක්ඛෙ වුත්තානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං, ඉධාපි අත්ථදීපිකං උපමං දස්සෙතුං සෙය්යථාපීතිආදිමාහ. තත්ථ ගාමන්තසම්භතෙසූති ගාමන්තං ආහටෙසු. සතිකරණීයමෙව හොතීති එතා ගාවොති සතිඋප්පාදනමත්තමෙව කාතබ්බං හොති. ඉතො චිතො ච ගන්ත්වා ආකොටනාදිකිච්චං නත්ථි. එතෙ ධම්මාති එතෙ සමථවිපස්සනා ධම්මාති සතුප්පාදනමත්තමෙව කාතබ්බං හොති. ඉමිනා බොධිසත්තස්ස සමථවිපස්සනානං ථාමජාතකාලො කථිතො. තදා කිරස්ස සමාපත්තිං අප්පනත්ථාය නිසින්නස්ස අට්ඨ සමාපත්තියො එකාවජ්ජනෙන ආපාථං ආගච්ඡන්ති, විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නිසින්නො සත්ත අනුපස්සනා එකප්පහාරෙනෙව ආරුළ්හො හොති.

215. සෙය්යථාපීති ඉධ කිං දස්සෙති? අයං පාටියෙක්කො අනුසන්ධි, සත්තානඤ්හි හිතූපචාරං අත්තනො සත්ථුභාවසම්පදඤ්ච ¶ දස්සෙන්තො භගවා ඉමං දෙසනං ආරභි. තත්ථ අරඤ්ඤෙති අටවියං. පවනෙති වනසණ්ඩෙ. අත්ථතො හි ඉදං ද්වයං එකමෙව, පඨමස්ස පන දුතියං වෙවචනං. අයොගක්ඛෙමකාමොති චතූහි යොගෙහි ඛෙමං නිබ්භයට්ඨානං අනිච්ඡන්තො භයමෙව ඉච්ඡන්තො ¶ . සොවත්ථිකොති සුවත්ථිභාවාවහො. පීතිගමනීයොති තුට්ඨිං ගමනීයො. ‘‘පීතගමනීයො’’ති වා පාඨො. පිදහෙය්යාති සාඛාදීහි ථකෙය්ය. විවරෙය්යාති විසදමුඛං කත්වා විවටං කරෙය්ය. කුම්මග්ගන්ති උදකවනපබ්බතාදීහි සන්නිරුද්ධං අමග්ගං. ඔදහෙය්ය ඔකචරන්ති තෙසං ඔකෙ චරමානං විය එකං දීපකමිගං එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙය්ය. ඔකචාරිකන්ති දීඝරජ්ජුයා බන්ධිතංයෙව මිගිං.

මිගලුද්දකො හි අරඤ්ඤං මිගානං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘ඉධ වසන්ති, ඉමිනා මග්ගෙන නික්ඛමන්ති, එත්ථ චරන්ති, එත්ථ පිවන්ති, ඉමිනා මග්ගෙන පවිසන්තී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා මග්ගං පිධාය කුම්මග්ගං විවරිත්වා ඔකචරඤ්ච ඔකචාරිකඤ්ච ඨපෙත්වා සයං පටිච්ඡන්නට්ඨානෙ සත්තිං ගහෙත්වා තිට්ඨති. අථ සායන්හසමයෙ මිගා අකුතොභයෙ අරඤ්ඤෙ චරිත්වා පානීයං පිවිත්වා මිගපොතකෙහි සද්ධිං කීළමානා වසනට්ඨානසන්තිකං ආගන්ත්වා ඔකචරඤ්ච ඔකචාරිකඤ්ච දිස්වා ¶ ‘‘සහායකා නො ආගතා භවිස්සන්තී’’ති නිරාසඞ්කා පවිසන්ති, තෙ මග්ගං පිහිතං දිස්වා ‘‘නායං මග්ගො, අයං මග්ගො භවිස්සතී’’ති කුම්මග්ගං පටිපජ්ජන්ති. මිගලුද්දකො න තාව කිඤ්චි කරොති, පවිට්ඨෙසු පන සබ්බපච්ඡිමං සණිකං පහරති. සො උත්තසති, තතො සබ්බෙ උත්තසිත්වා ‘‘භයං උප්පන්න’’න්ති පුරතො ඔලොකෙන්තා උදකෙන වා වනෙන වා පබ්බතෙන වා සන්නිරුද්ධං මග්ගං දිස්වා උභොහි පස්සෙහි අඞ්ගුලිසඞ්ඛලිකං විය ගහනවනං පවිසිතුං අසක්කොන්තා පවිට්ඨමග්ගෙනෙව නික්ඛමිතුං ආරභන්ති. ලුද්දකො තෙසං නිවත්තනභාවං ඤත්වා ආදිතො පට්ඨාය තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි මිගෙ ඝාතෙති. ඉදං සන්ධාය එවඤ්හි සො, භික්ඛවෙ, මහාමිගසඞ්ඝො අපරෙන සමයෙන අනයබ්යසනං ආපජ්ජෙය්යාති වුත්තං.

‘‘නන්දීරාගස්සෙතං අධිවචනං, අවිජ්ජායෙතං අධිවචන’’න්ති එත්ථ යස්මා ඉමෙ සත්තා අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණා හුත්වා නන්දීරාගෙන ආබන්ධිත්වා රූපාරම්මණාදීනි උපනීතා වට්ටදුක්ඛසත්තියා ¶ ඝාතං ලභන්ති. තස්මා භගවා ඔකචරං නන්දීරාගොති, ඔකචාරිකං අවිජ්ජාති කත්වා දස්සෙසි.

මිගලුද්දකො හි එකදාපි තෙසං සාඛාභඞ්ගෙන සරීරං පුඤ්ඡිත්වා මනුස්සගන්ධං අපනෙත්වා ඔකචරං එකස්මිං ඨානෙ ඨපෙත්වා ඔකචාරිකං සහ රජ්ජුයා විස්සජ්ජෙත්වා අත්තානං පටිච්ඡාදෙත්වා සත්තිං ආදාය ඔකචරස්ස සන්තිකෙ තිට්ඨති, ඔකචාරිකා මිගගණස්ස චරණට්ඨානාභිමුඛී ගච්ඡති ¶ . තං දිස්වා මිගා සීසානි උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨන්ති, සාපි සීසං උක්ඛිපිත්වා තිට්ඨති, තෙ ‘‘අම්හාකං සමජාතිකා අය’’න්ති ගොචරං ගණ්හන්ති. සාපි තිණානි ඛාදන්තී විය සණිකං උපගච්ඡති. ආරඤ්ඤිකො යූථපතිමිගො තස්සා වාතං ලභිත්වා සකභරියං විස්සජ්ජෙත්වා තදභිමුඛො හොති.

සත්තානඤ්හි නවනවමෙව පියං හොති. ඔකචාරිකා ආරඤ්ඤිකස්ස මිගස්ස අච්චාසන්නභාවං අදත්වා තදභිමුඛීව පච්ඡතො පටික්කමිත්වා ඔකචරස්ස සන්තිකං ගච්ඡති, යත්ථ යත්ථස්සා රජ්ජු ලග්ගති, තත්ථ තත්ථ ඛුරෙන පහරිත්වා මොචෙති, ආරඤ්ඤිකො මිගො ඔකචරං දිස්වා ඔකචාරිකාය සම්මත්තො හුත්වා ඔකචරෙ උසූයං කත්වා පිට්ඨිං නාමෙත්වා සීසං කම්පෙන්තො තිට්ඨති, තස්මිං ඛණෙ සත්තිං ජිව්හාය ලෙහන්තොපි ‘‘කිං එත’’න්ති න ජානාති, ඔකචරොපි ¶ සචස්ස උපරිභාගෙන තං මිගං පහරිතුං සුඛං හොති, පිට්ඨිං නාමෙති. සචස්ස හෙට්ඨාභාගෙන පහරිතුං සුඛං හොති, හදයං උන්නාමෙති. අථ ලුද්දකො ආරඤ්ඤිකං මිගං සත්තියා පහරිත්වා තත්ථෙව ඝාතෙත්වා මංසං ආදාය ගච්ඡති. එවමෙව යථා සො මිගො ඔකචාරිකාය සම්මත්තො ඔකචරෙ උසූයං කත්වා සත්තිං ජිව්හාය ලෙහන්තොපි කිඤ්චි න ජානාති, තථා ඉමෙ සත්තා අවිජ්ජාය සම්මත්තා අන්ධභූතා කිඤ්චි අජානන්තා රූපාදීසු නන්දීරාගං උපගම්ම වට්ටදුක්ඛසත්තියා වධං ලභන්තීති භගවා ඔකචරං නන්දීරාගොති, ඔකචාරිකං අවිජ්ජාති කත්වා දස්සෙසි.

ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, විවටො මයා ඛෙමො මග්ගොති ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, මයා ඉමෙසං සත්තානං හිතචරණෙන සම්මාසම්බොධිං පත්වා අහං බුද්ධොස්මීති තුණ්හීභූතෙන අනිසීදිත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙන්තෙන විවටො ඛෙමො අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, පිහිතො කුම්මග්ගො ¶ , අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤාදීනං භබ්බපුග්ගලානං ඌහතො ඔකචරො නන්දීරාගො ද්වෙධා ඡෙත්වා පාතිතො, නාසිතා ඔකචාරිකා අවිජ්ජා සබ්බෙන සබ්බං සමුග්ඝාතිතාති අත්තනො හිතූපචාරං දස්සෙසි. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

ද්වෙධාවිතක්කසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

216. එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති විතක්කසණ්ඨානසුත්තං. තත්ථ අධිචිත්තමනුයුත්තෙනාති දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පන්නං චිත්තං චිත්තමෙව, විපස්සනාපාදකඅට්ඨසමාපත්තිචිත්තං තතො චිත්තතො අධිකං චිත්තන්ති අධිචිත්තං. අනුයුත්තෙනාති තං අධිචිත්තං අනුයුත්තෙන, තත්ථ යුත්තප්පයුත්තෙනාති අත්ථො.

තත්රායං භික්ඛු පුරෙභත්තං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො නිසීදනං ආදාය අසුකස්මිං රුක්ඛමූලෙ වා වනසණ්ඩෙ වා පබ්බතපාදෙ වා පබ්භාරෙ වා සමණධම්මං කරිස්සාමීති නික්ඛමන්තොපි, තත්ථ ගන්ත්වා හත්ථෙහි වා පාදෙහි වා නිසජ්ජට්ඨානතො තිණපණ්ණානි අපනෙන්තොපි අධිචිත්තං අනුයුත්තොයෙව. නිසීදිත්වා පන හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරන්තොපි අධිචිත්තං අනුයුත්තොයෙව.

නිමිත්තානීති කාරණානි. කාලෙන කාලන්ති සමයෙ සමයෙ. න නු ච කම්මට්ඨානං නාම මුහුත්තම්පි අඡඩ්ඩෙත්වා නිරන්තරං මනසිකාතබ්බං, කස්මා භගවා ‘‘කාලෙන කාල’’න්ති ආහාති. පාළියඤ්හි අට්ඨතිංස කම්මට්ඨානානි විභත්තානි, තෙසු භික්ඛුනා අත්තනො චිත්තරුචිතං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නෙන යාව කොචිදෙව උපක්කිලෙසො නුප්පජ්ජති, තාව ඉමෙසං නිමිත්තානං මනසිකාරකිච්චං නත්ථි. යදා පන උප්පජ්ජති, තදා ඉමානි ගහෙත්වා චිත්තෙ උප්පන්නං අබ්බුදං නීහරිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො එවමාහ.

ඡන්දූපසංහිතාති ඡන්දසහගතා රාගසම්පයුත්තා. ඉමෙසං පන තිණ්ණං විතක්කානං ඛෙත්තඤ්ච ආරම්මණඤ්ච ජානිතබ්බං. තත්ථ ඡන්දූපසඤ්හිතානං අට්ඨ ¶ ලොභසහගතචිත්තානි ඛෙත්තං, දොසූපසඤ්හිතානං ද්වෙ දොමනස්සසහගතානි, මොහූපසඤ්හිතානං ද්වාදසපි අකුසලචිත්තානි. විචිකිච්ඡාඋද්ධච්චසම්පයුත්තචිත්තානි පන ද්වෙ එතෙසං පාටිපුග්ගලිකං ඛෙත්තං. සබ්බෙසම්පි සත්තා චෙව සඞ්ඛාරා ච ආරම්මණං, ඉට්ඨානිට්ඨඅසමපෙක්ඛිතෙසු හි සත්තෙසු ච සඞ්ඛාරෙසු ච තෙ උප්පජ්ජන්ති ¶ . අඤ්ඤම්පි නිමිත්තං මනසිකාතබ්බං කුසලූපසංහිතන්ති තතො නිමිත්තතො අඤ්ඤං කුසලනිස්සිතං නිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. තත්ථ අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම ඡන්දූපසඤ්හිතෙ විතක්කෙ සත්තෙසු උප්පන්නෙ අසුභභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නෙ අනිච්චමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං ¶ නාම. දොසූපසඤ්හිතෙ සත්තෙසු උප්පන්නෙ මෙත්තාභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නෙ ධාතුමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම. මොහූපසඤ්හිතෙ යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නෙ පඤ්චධම්මූපනිස්සයො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම.

ඉමස්ස හත්ථා වා සොභනා පාදා වාතිආදිනා නයෙන හි සත්තෙසු ලොභෙ උප්පන්නෙ අසුභතො උපසංහරිතබ්බං. කිම්හි සාරත්තොසි? කෙසෙසු සාරත්තොසි. ලොමෙසු…පෙ… මුත්තෙසු සාරත්තොසි. අයං අත්තභාවො නාම තීහි අට්ඨිසතෙහි උස්සාපිතො, නවහි න්හාරුසතෙහි ආබද්ධො, නවහි මංසපෙසිසතෙහි අනුලිත්තො, අල්ලචම්මෙන පරියොනද්ධො, ඡවිරාගෙන පටිච්ඡන්නො, නවහි වණමුඛෙහි නවනවුතිලොමකූපසහස්සෙහි ච අසුචි පග්ඝරති, කුණපපූරිතො, දුග්ගන්ධො, ජෙගුච්ඡො, පටිකූලො, ද්වත්තිංසකුණපසඤ්චයො, නත්ථෙත්ථ සාරං වා වරං වාති එවං අසුභතො උපසංහරන්තස්ස සත්තෙසු උප්පන්නො ලොභො පහීයති, තෙනස්ස අසුභතො උපසංහරණං අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

පත්තචීවරාදීසු සඞ්ඛාරෙසු ලොභෙ උප්පන්නෙ ද්වීහාකාරෙහි සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතං සමුට්ඨාපෙතීති සතිපට්ඨානවණ්ණනායං වුත්තනයෙන අස්සාමිකතාවකාලිකභාවවසෙන මනසිකරොතො සො පහීයති. තෙනස්ස අනිච්චතො මනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති. සත්තෙසු දොසෙ උප්පන්නෙ පන ආඝාතවිනයකකචොපමොවාදාදීනං වසෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා, තං භාවයතො දොසො පහීයති, තෙනස්ස මෙත්තාභාවනා අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති. ඛාණුකණ්ටකතිණපණ්ණාදීසු ¶ පන දොසෙ උප්පන්නෙ ත්වං කස්ස කුප්පසි, කිං පථවීධාතුයා, උදාහු ආපොධාතුයා, කො වා පනායං කුප්පති නාම, කිං පථවීධාතු උදාහු ආපොධාතූතිආදිනා නයෙන ධාතුමනසිකාරං කරොන්තස්ස දොසො පහීයති. තෙනස්ස ධාතුමනසිකාරො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

මොහෙ පන යත්ථ කත්ථචි උප්පන්නෙ –

‘‘ගරූසංවාසො ¶ උද්දෙසො, උද්දිට්ඨපරිපුච්ඡනං;

කාලෙන ධම්මස්සවනං, ඨානාට්ඨානවිනිච්ඡයො;

පඤ්ච ධම්මූපනිස්සාය, මොහධාතු පහීයතී’’ති. –

ඉමෙ ¶ පඤ්ච ධම්මා උපනිස්සිතබ්බා. ගරුං උපනිස්සාය විහරන්තො හි භික්ඛු – ‘‘ආචරියො ගාමප්පවෙසනං අනාපුච්ඡන්තස්ස පත්තකාලෙ වත්තං අකරොන්තස්ස ඝටසතඋදකාහරණාදිදණ්ඩකම්මං කරොතී’’ති යත්තප්පටියත්තො හොති, අථස්ස මොහො පහීයති. උද්දෙසං ගණ්හන්තොපි – ‘‘ආචරියො උද්දෙසකාලෙ උද්දෙසං අග්ගණ්හන්තස්ස අසාධුකං සජ්ඣායන්තස්ස ච දණ්ඩකම්මං කරොතී’’ති යත්තප්පටියත්තො හොති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. ගරුභාවනීයෙ භික්ඛූ උපසංකමිත්වා ‘‘ඉදං භන්තෙ කථං ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති පරිපුච්ඡන්තො කංඛං විනොදෙති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. කාලෙන ධම්මසවනට්ඨානං ගන්ත්වා සක්කච්චං ධම්මං සුණන්තස්සාපි තෙසු තෙසු ඨානෙසු අත්ථො පාකටො හොති. එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. ඉදමස්ස කාරණං, ඉදං න කාරණන්ති ඨානාට්ඨානවිනිච්ඡයෙ ඡෙකො හොති, එවම්පිස්ස මොහො පහීයති. තෙනස්ස පඤ්චධම්මූපනිස්සයො අඤ්ඤං නිමිත්තං නාම හොති.

අපිච අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යංකිඤ්චි භාවෙන්තස්සාපි ඉමෙ විතක්කා පහීයන්ති එව. ඉමානි පන නිමිත්තානි උජුවිපච්චනීකානි පටිපක්ඛභූතානි. ඉමෙහි පහීනා රාගාදයො සුප්පහීනා හොන්ති. යථා හි අග්ගිං අල්ලකට්ඨෙහිපි පංසූහිපි සාඛාදීහිපි පොථෙත්වා නිබ්බාපෙන්තියෙව, උදකං පන අග්ගිස්ස උජුවිපච්චනීකං, තෙන නිබ්බුතො සුනිබ්බුතො හොති, එවමිමෙහි නිමිත්තෙහි පහීනා රාගාදයො සුප්පහීනා හොන්ති. තස්මා එතානි කථිතානීති වෙදිතබ්බානි.

කුසලූපසංහිතන්ති ¶ කුසලනිස්සිතං කුසලස්ස පච්චයභූතං. අජ්ඣත්තමෙවාති ගොචරජ්ඣත්තංයෙව. පලගණ්ඩොති වඩ්ඪකී. සුඛුමාය ආණියාති යං ආණිං නීහරිතුකාමො හොති, තතො සුඛුමතරාය සාරදාරුආණියා. ඔළාරිකං ආණින්ති චන්දඵලකෙ වා සාරඵලකෙ වා ආකොටිතං විසමාණිං. අභිනිහනෙය්යාති මුග්ගරෙන ආකොටෙන්තො හනෙය්ය. අභිනීහරෙය්යාති එවං අභිනිහනන්තො ඵලකතො නීහරෙය්ය. අභිනිවසෙය්යාති ඉදානි බහු නික්ඛන්තාති ඤත්වා හත්ථෙන චාලෙත්වා ¶ නික්කඩ්ඪෙය්ය ¶ . තත්ථ ඵලකං විය චිත්තං, ඵලකෙ විසමාණී විය අකුසලවිතක්කා, සුඛුමාණී විය අඤ්ඤං අසුභභාවනාදිකුසලනිමිත්තං, සුඛුමාණියා ඔළාරිකාණිනීහරණං විය අසුභභාවනාදීහි කුසලනිමිත්තෙහි තෙසං විතක්කානං නීහරණං.

217. අහිකුණපෙනාතිආදි අතිජෙගුච්ඡපටිකූලකුණපදස්සනත්ථං වුත්තං. කණ්ඨෙ ආසත්තෙනාති කෙනචිදෙව පච්චත්ථිකෙන ආනෙත්වා කණ්ඨෙ බද්ධෙන පටිමුක්කෙන. අට්ටියෙය්යාති අට්ටො දුක්ඛිතො භවෙය්ය. හරායෙය්යාති ලජ්ජෙය්ය. ජිගුච්ඡෙය්යාති සඤ්ජාතජිගුච්ඡො භවෙය්ය.

පහීයන්තීති එවං ඉමිනාපි කාරණෙන එතෙ අකුසලා ධම්මා සාවජ්ජා දුක්ඛවිපාකාති අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන උපපරික්ඛතො අහිකුණපාදීනි විය ජිගුච්ඡන්තස්ස පහීයන්ති. යො පන අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන උපපරික්ඛිතුං න සක්කොති, තෙන ආචරියං වා උපජ්ඣායං වා අඤ්ඤතරං වා ගරුට්ඨානියං සබ්රහ්මචාරිං සඞ්ඝත්ථෙරං වා උපසඞ්කමිත්වා ඝණ්ඩිං පහරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව වා සන්නිපාතෙත්වා ආරොචෙතබ්බං, බහුනඤ්හි සන්නිපාතෙ භවිස්සතෙව එකො පණ්ඩිතමනුස්සො, ස්වායං එවං එතෙසු ආදීනවො දට්ඨබ්බොති කථෙස්සති, කායවිච්ඡින්දනීයකථාදීහි වා පන තෙ විතක්කෙ නිග්ගණ්හිස්සතීති.

218. අසතිඅමනසිකාරො ආපජ්ජිතබ්බොති නෙව සො විතක්කො සරිතබ්බො න මනසිකාතබ්බො, අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. යථා හි රූපං අපස්සිතුකාමො පුරිසො අක්ඛීනි නිමීලෙය්ය, එවමෙව මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසින්නෙන භික්ඛුනා චිත්තම්හි ¶ විතක්කෙ උප්පන්නෙ අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවමස්ස සො විතක්කො පහීයති, තස්මිං පහීනෙ පුන කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසීදිතබ්බං.

සචෙ න පහීයති, උග්ගහිතො ධම්මකථාපබන්ධො හොති, සො මහාසද්දෙන සජ්ඣායිතබ්බො. එවම්පි චෙ අඤ්ඤවිහිතකස්ස සතො සො න පහීයති. ථවිකාය මුට්ඨිපොත්ථකො හොති, යත්ථ ච බුද්ධවණ්ණාපි ධම්මවණ්ණාපි ලිඛිතා හොන්ති, තං නීහරිත්වා වාචෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, ථවිකතො අරණිසහිතානි නීහරිත්වා ‘‘අයං ¶ උත්තරාරණී අයං අධරාරණී’’ති ආවජ්ජෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, සිපාටිකං ¶ නීහරිත්වා ‘‘ඉදං ආරකණ්ටකං නාම, අයං පිප්ඵලකො නාම, ඉදං නඛච්ඡෙදනං නාම, අයං සූචි නාමා’’ති පරික්ඛාරං සමන්නානෙන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවම්පි චෙ න පහීයති, සූචිං ගහෙත්වා චීවරෙ ජිණ්ණට්ඨානං සිබ්බන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. එවං යාව න පහීයති, තාව තං තං කුසලකම්මං කරොන්තෙන අඤ්ඤවිහිතකෙන භවිතබ්බං. පහීනෙ පුන මූලකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිසීදිතබ්බං, නවකම්මං පන න පට්ඨපෙතබ්බං. කස්මා? විතක්කෙ පච්ඡින්නෙ කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස ඔකාසො න හොති.

පොරාණකපණ්ඩිතා පන නවකම්මං කත්වාපි විතක්කං පච්ඡින්දිංසු. තත්රිදං වත්ථු – තිස්සසාමණෙරස්ස කිර උපජ්ඣායො තිස්සමහාවිහාරෙ වසති. තිස්සසාමණෙරො ‘‘භන්තෙ උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ න්හානඋදකං දුල්ලභං, මං ගහෙත්වා චිත්තලපබ්බතං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. තත්ථ නං ථෙරො ආහ ‘‘අයං විහාරො අච්චන්තසඞ්ඝිකො, එකං පුග්ගලිකට්ඨානං කරොහී’’ති. සො සාධු භන්තෙති ආදිතො පට්ඨාය සංයුත්තනිකායං පබ්භාරසොධනං තෙජොධාතුකසිණපරිකම්මන්ති තීණීපි එකතො ආරභිත්වා කම්මට්ඨානං අප්පනං පාපෙසි, සංයුත්තනිකායං පරියොසාපෙසි, ලෙණකම්මං නිට්ඨාපෙසි, සබ්බං කත්වා උපජ්ඣායස්ස සඤ්ඤං අදාසි. උපජ්ඣායො ‘‘දුක්ඛෙන තෙ සාමණෙර කතං, අජ්ජ තාව ත්වංයෙව වසාහී’’ති ආහ. සො තං රත්තිං ලෙණෙ වසන්තො උතුසප්පායං ලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ¶ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායි. තස්ස ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං අකංසු. අජ්ජාපි තිස්සත්ථෙරචෙතියන්ති පඤ්ඤායති. ඉදං පබ්බං අසතිපබ්බං නාම.

219. ඉමස්මිං ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො ඉධ ඨත්වා නිග්ගණ්හිස්සතීති විතක්කමූලභෙදං පබ්බං දස්සෙන්තො පුන තස්ස චෙ භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ විතක්කසඞ්ඛාරසණ්ඨානං මනසිකාතබ්බන්ති සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, පච්චයො, කාරණං මූලන්ති අත්ථො. සන්තිට්ඨති එත්ථාති සණ්ඨානං, විතක්කසඞ්ඛාරස්ස සණ්ඨානං විතක්කසඞ්ඛාරසණ්ඨානං, තං මනසිකාතබ්බන්ති. ඉදං වුත්තං හොති, අයං විතක්කො කිං හෙතු කිං පච්චයා කිං කාරණා උප්පන්නොති විතක්කානං මූලඤ්ච මූලමූලඤ්ච මනසිකාතබ්බන්ති. කිං නු ඛො අහං සීඝං ¶ ගච්ඡාමීති කෙන නු ඛො කාරණෙන අහං සීඝං ගච්ඡාමි? යංනූනාහං සණිකං ගච්ඡෙය්යන්ති කිං මෙ ඉමිනා සීඝගමනෙන, සණිකං ගච්ඡිස්සාමීති ¶ චින්තෙසි. සො සණිකං ගච්ඡෙය්යාති සො එවං චින්තෙත්වා සණිකං ගච්ඡෙය්ය. එස නයො සබ්බත්ථ.

තත්ථ තස්ස පුරිසස්ස සීඝගමනකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො විතක්කසමාරුළ්හකාලො. තස්ස සණිකගමනකාලො විය ඉමස්ස විතක්කචාරපච්ඡෙදනකාලො. තස්ස ඨිතකාලො විය ඉමස්ස විතක්කචාරෙ පච්ඡින්නෙ මූලකම්මට්ඨානං චිත්තොතරණකාලො. තස්ස නිසින්නකාලො විය ඉමස්ස විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තප්පත්තකාලො. තස්ස නිපන්නකාලො විය ඉමස්ස නිබ්බානාරම්මණාය ඵලසමාපත්තියා දිවසං වීතිවත්තනකාලො. තත්ථ ඉමෙ විතක්කා කිං හෙතුකා කිං පච්චයාති විතක්කානං මූලමූලං ගච්ඡන්තස්ස විතක්කචාරො සිථිලො හොති. තස්මිං සිථිලීභූතෙ මත්ථකං ගච්ඡන්තෙ විතක්කා සබ්බසො නිරුජ්ඣන්ති. අයමත්ථො දුද්දුභජාතකෙනපි දීපෙතබ්බො –

සසකස්ස කිර බෙලුවරුක්ඛමූලෙ නිද්දායන්තස්ස බෙලුවපක්කං වණ්ටතො ඡිජ්ජිත්වා කණ්ණමූලෙ පතිතං. සො තස්ස සද්දෙන ‘‘පථවී භිජ්ජතී’’ති සඤ්ඤාය උට්ඨහිත්වා වෙගෙන පලායි. තං දිස්වා පුරතො අඤ්ඤෙපි චතුප්පදා පලායිංසු. තදා බොධිසත්තො සීහො හොති. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං පථවී නාම කප්පවිනාසෙ භිජ්ජති, අන්තරා පථවීභෙදො නාම නත්ථි, යංනූනාහං ¶ මූලමූලං ගන්ත්වා අනුවිජ්ජෙය්ය’’න්ති. සො හත්ථිනාගතො පට්ඨාය යාව සසකං පුච්ඡි ‘‘තයා, තාත, පථවී භිජ්ජමානා දිට්ඨා’’ති. සසො ‘‘ආම දෙවා’’ති ආහ. සීහො ‘‘එහි, භො, දස්සෙහී’’ති. සසො ‘‘න සක්කොමි සාමී’’ති. ‘‘එහි, රෙ, මා භායී’’ති සණ්හමුදුකෙන ගහෙත්වා ගතො සසො රුක්ඛස්ස අවිදූරෙ ඨත්වා –

‘‘දුද්දුභායති භද්දන්තෙ, යස්මිං දෙසෙ වසාමහං;

අහම්පෙතං න ජානාමි, කිමෙතං දුද්දුභායතී’’ති. (ජා. 1.4.85) –

ගාථමාහ. බොධිසත්තො ‘‘ත්වං එත්ථෙව තිට්ඨා’’ති රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා සසකස්ස නිපන්නට්ඨානං අද්දස, බෙලුවපක්කං අද්දස, උද්ධං ඔලෙකෙත්වා වණ්ටං අද්දස, දිස්වා ‘‘අයං සසො එත්ථ නිපන්නො, නිද්දායමානො ඉමස්ස කණ්ණමූලෙ ¶ පතිතස්ස සද්දෙන ‘පථවී භිජ්ජතී’ති එවංසඤ්ඤී හුත්වා පලායී’’ති ¶ ඤත්වා තං කාරණං සසං පුච්ඡි. සසො ‘‘ආම, දෙවා’’ති ආහ. බොධිසත්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘බෙලුව පතිතං සුත්වා, දුද්දුභන්ති සසො ජවි;

සසස්ස වචනං සුත්වා, සන්තත්තා මිගවාහිනී’’ති. (ජා. 1.4.86);

තතො බොධිසත්තො ‘‘මා භායථා’’ති මිගගණෙ අස්සාසෙසි. එවං විතක්කානං මූලමූලං ගච්ඡන්තස්ස විතක්කා පහීයන්ති.

220. ඉමස්මිං විතක්කමූලභෙදපබ්බෙ ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තෙන පන එවං නිග්ගණ්හිතබ්බාති අපරම්පි කාරණං දස්සෙන්තො පුන තස්ස චෙ, භික්ඛවෙතිආදිමාහ.

දන්තෙභිදන්තමාධායාති හෙට්ඨාදන්තෙ උපරිදන්තං ඨපෙත්වා. චෙතසා චිත්තන්ති කුසලචිත්තෙන අකුසලචිත්තං අභිනිග්ගණ්හිතබ්බං. බලවා පුරිසොති යථා ථාමසම්පන්නො මහාබලො පුරිසො දුබ්බලං පුරිසං සීසෙ වා ගලෙ වා ඛන්ධෙ වා ගහෙත්වා අභිනිග්ගණ්හෙය්ය අභිනිප්පීළෙය්ය අභිසන්තාපෙය්ය සන්තත්තං කිලන්තං මුච්ඡාපරෙතං විය කරෙය්ය, එවමෙව භික්ඛුනා විතක්කෙහි සද්ධිං පටිමල්ලෙන හුත්වා ‘‘කෙ ච තුම්හෙ කො චාහ’’න්ති අභිභවිත්වා – ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතු සරීරෙ උපසුස්සතු මංසලොහිත’’න්ති (අ. නි. 2.5) එවං මහාවීරියං ¶ පග්ගය්හ විතක්කා නිග්ගණ්හිතබ්බාති දස්සෙන්තො ඉම අත්ථදීපිකං උපමං ආහරි.

221. යතො ඛො, භික්ඛවෙති ඉදං පරියාදානභාජනියං නාම, තං උත්තානත්ථමෙව. යථා පන සත්ථාචරියො තිරොරට්ඨා ආගතං රාජපුත්තං පඤ්චාවුධසිප්පං උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො රට්ඨෙ රජ්ජං ගණ්හ. සචෙ තෙ අන්තරාමග්ගෙ චොරා උට්ඨහන්ති, ධනුනා කම්මං කත්වා ගච්ඡ. සචෙ තෙ ධනු නස්සති වා භිජ්ජති වා සත්තියා අසිනා’’ති එවං පඤ්චහිපි ආවුධෙහි කත්තබ්බං දස්සෙත්වා උය්යොජෙති. සො තථා කත්වා සකරට්ඨං ගන්ත්වා රජ්ජං ගහෙත්වා රජ්ජසිරිං අනුභොති. එවමෙවං භගවා අධිචිත්තමනුයුත්තං භික්ඛුං අරහත්තගහණත්ථාය උය්යොජෙන්තො – ‘‘සචස්ස අන්තරා අකුසලවිතක්කා උප්පජ්ජන්ති, අඤ්ඤනිමිත්තපබ්බෙ ඨත්වා තෙ නිග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ¶ ¶ පාපුණිස්සති. තත්ථ අසක්කොන්තො ආදීනවපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො අසතිපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො විතක්කමූලභෙදපබ්බෙ ඨත්වා, තත්රාපි අසක්කොන්තො අභිනිග්ගණ්හනපබ්බෙ ඨත්වා විතක්කෙ නිග්ගණ්හිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ඉමානි පඤ්ච පබ්බානි දෙසෙසි.

වසී විතක්කපරියායපථෙසූති විතක්කචාරපථෙසු චිණ්ණවසී පගුණවසීති වුච්චති. යං විතක්කං ආකඞ්ඛිස්සතීති ඉදං අස්ස වසීභාවාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං. අයඤ්හි පුබ්බෙ යං විතක්කං විතක්කෙතුකාමො හොති, තං න විතක්කෙති. යං න විතක්කෙතුකාමො හොති, තං විතක්කෙති. ඉදානි පන වසීභූතත්තා යං විතක්කං විතක්කෙතුකාමො හොති, තංයෙව විතක්කෙති. යං න විතක්කෙතුකාමො, න තං විතක්කෙති. තෙන වුත්තං ‘‘යං විතක්කං ආකඞ්ඛිස්සති, තං විතක්කං විතක්කෙස්සති. යං විතක්කං නාකඞ්ඛිස්සති, න තං විතක්කං විතක්ඛෙස්සතී’’ති. අච්ඡෙච්ඡි තණ්හන්තිආදි සබ්බාසවසුත්තෙ වුත්තමෙවාති.

පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමනිකායට්ඨකථාය

විතක්කසණ්ඨානසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මූලපණ්ණාසට්ඨකථාය පඨමො භාගො නිට්ඨිතො.