📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

මජ්ඣිමනිකායෙ

මූලපණ්ණාස-ටීකා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

1. සංවණ්ණනාරම්භෙ ¶ ¶ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුද්ධිපටිවෙදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු විඤ්ඤූනං බහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මදෙව තෙසං උග්ගහධාරණාදික්කමලද්ධබ්බාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බහිතසුඛනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඞ්ගලභාවතො, සබ්බකිරියාසු පුබ්බකිච්චභාවතො, පණ්ඩිතෙහි සමාචරිතභාවතො, ආයතිං පරෙසං දිට්ඨානුගතිආපජ්ජනතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා. අථ වා රතනත්තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්ඤවිසෙසනිබ්බත්තනත්ථං. තං අත්තනො යථාලද්ධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස බලානුප්පදානත්ථං. අන්තරා ච තස්ස අසඞ්කොචනත්ථං. තදුභයං අනන්තරායෙන අට්ඨකථාය පරිසමාපනත්ථං. ඉදමෙව ච පයොජනං ආචරියෙන ඉධාධිප්පෙතං. තථා හි වක්ඛති ‘‘ඉති මෙ පසන්නමතිනො…පෙ… තස්සානුභාවෙනා’’ති. වත්ථුත්තයපූජාහි නිරතිසයපුඤ්ඤක්ඛෙත්තසංබුද්ධියා අපරිමෙය්යපභාවො පුඤ්ඤාතිසයොති බහුවිධන්තරායෙපි ලොකසන්නිවාසෙ ¶ අන්තරායනිබන්ධනසකලසංකිලෙසවිද්ධංසනාය පහොති. භයාදිඋපද්දවඤ්ච නිවාරෙති. යථාහ –

‘‘පූජාරහෙ පූජයතො. බුද්ධෙ යදි ව සාවකෙ’’තිආදි (ධ. ප. 195; අප. 1.10.1), තථා ¶ –

‘‘යෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධෙ පසන්නා, අග්ගෙ තෙ පසන්නා, අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො හොතී’’තිආදි (ඉතිවු. 90, 91),

‘‘බුද්ධොති කිත්තයන්තස්ස, කායෙ භවති යා පීති;

වරමෙව හි සා පීති, කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස.

ධම්මොති කිත්තයන්තස්ස…පෙ… කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්ස;

සඞ්ඝොති කිත්තයන්තස්ස…පෙ… කසිණෙනපි ජම්බුදීපස්සා’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 90),

තථා –

‘‘යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11),

‘‘අරඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ වා…පෙ…

භයං වා ඡම්භිතත්තං වා,

ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති ච. (සං. නි. 2.249);

තත්ථ යස්ස වත්ථුත්තයස්ස වන්දනං කත්තුකාමො, තස්ස ගුණාතිසයයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදිනා ගාථාත්තයමාහ. ගුණාතිසයයොගෙන හි වන්දනාරහභාවො, වන්දනාරහෙ ච කතා වන්දනා යථාධිප්පෙතං පයොජනං සාධෙතීති. තත්ථ යස්සා දෙසනාය සංවණ්ණනං කත්තුකාමො. සා න විනයදෙසනා විය කරුණාප්පධානා, නාපි අභිධම්මදෙසනා විය පඤ්ඤාප්පධානා ¶ , අථ ඛො කරුණාපඤ්ඤාප්පධානාති තදුභයප්පධානමෙව තාව සම්මාසම්බුද්ධස්ස ථොමනං කාතුං තම්මූලකත්තා සෙසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. අථ වා කිණාතීති කරුණා, පරදුක්ඛෙ සති කාරුණිකං හිංසති විබාධතීති අත්ථො. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං කම්පනං හදයඛෙදං කරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුඛං, තං රුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ඛාපනයනකාමතාලක්ඛණා අත්තසුඛනිරපෙක්ඛතාය කාරුණිකානං සුඛං රුන්ධති විබන්ධතීති අත්ථො ¶ . කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්සාති කරුණාසීතලහදයො, තං කරුණාසීතලහදයං.

තත්ථ කිඤ්චාපි පරෙසං හිතොපසංහාරසුඛාදිඅපරිහානිච්ඡනසභාවතාය, බ්යාපාදාරතීනං උජුවිපච්චනීකතාය ච පරසත්තසන්තානගතසන්තාපවිච්ඡෙදනාකාරප්පවත්තියා මෙත්තාමුදිතානම්පි චිත්තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්භති, තථාපි පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතා කරුණාව විසෙසෙන භගවතො චිත්තස්ස චිත්තපස්සද්ධි විය සීතිභාවනිමිත්තන්ති වුත්තං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. කරුණාමුඛෙන වා මෙත්තාමුදිතානම්පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. අථ වා අසාධාරණඤාණවිසෙසනිබන්ධනභූතා සාතිසයං නිරවසෙසඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සවිසයබ්යාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතා කරුණාව භගවතො අතිසයෙන හදයසීතලභාවහෙතූති ආහ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති. අථ වා සතිපි මෙත්තාමුදිතානං සාතිසයෙ හදයසීතිභාවනිබන්ධනත්තෙ සකලබුද්ධගුණවිසෙසකාරණතාය තාසම්පි කාරණන්ති කරුණාව භගවතො ‘‘හදයසීතලභාවකාරණ’’න්ති වුත්තා. කරුණානිදානා හි සබ්බෙපි බුද්ධගුණා. කරුණානුභාවනිබ්බාපියමානසංසාරදුක්ඛසන්තාපස්ස හි භගවතො පරදුක්ඛාපනයනකාමතාය අනෙකානිපි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං අකිලන්තරූපස්සෙව නිරවසෙසබුද්ධකරධම්මසම්භරණනිරතස්ස සමධිගතධම්මාධිපතෙය්යස්ස ච සන්නිහිතෙසුපි සත්තසඞ්ඛාරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්තෙසු න ඊසකම්පි චිත්තසීතිභාවස්ස අඤ්ඤථත්තමහොසීති. එතස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ තීසුපි අවත්ථාසු භගවතො කරුණා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. පඤ්ඤාව ඤෙය්යාවරණප්පහානතො පකාරෙහි ධම්මසභාවජොතනට්ඨෙන පජ්ජොතොති පඤ්ඤාපජ්ජොතො. සවාසනප්පහානතො විසෙසෙන හතං සමුග්ඝාතිතං විහතං, පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන විහතං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතං. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මොහනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො, අවිජ්ජා, ස්වෙව විසයසභාවපටිච්ඡාදනතො අන්ධකාරසරික්ඛතාය තමො වියාති තමො, පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතො ¶ මොහතමො එතස්සාති පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමො, තං පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං. සබ්බෙසම්පි ¶ හි ඛීණාසවානං සතිපි පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන අවිජ්ජන්ධකාරස්ස විහතභාවෙ සද්ධාවිමුත්තෙහි විය දිට්ඨිප්පත්තානං සාවකෙහි පච්චෙකසම්බුද්ධෙහි ච සවාසනප්පහානෙන සම්මාසම්බුද්ධානං කිලෙසප්පහානස්ස විසෙසො විජ්ජතීති සාතිසයෙන අවිජ්ජාපහානෙන භගවන්තං ථොමෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

අථ වා අන්තරෙන පරොපදෙසං අත්තනො සන්තානෙ අච්චන්තං අවිජ්ජන්ධකාරවිගමස්ස නිබ්බත්තිතත්තා, තථා සබ්බඤ්ඤුතාය බලෙසු ච වසීභාවස්ස සමධිගතත්තා, පරසන්තතියඤ්ච ධම්මදෙසනාතිසයානුභාවෙන සම්මදෙව තස්ස පවත්තිතත්තා භගවාව විසෙසතො මොහතමවිගමෙන ථොමෙතබ්බොති ආහ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතො’’ති පදෙන භගවතො පටිවෙධපඤ්ඤා විය දෙසනාපඤ්ඤාපි සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං.

අථ වා භගවතො ඤාණස්ස ඤෙය්යපරියන්තිකත්තා සකලඤෙය්යධම්මසභාවාවබොධනසමත්ථෙන අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන සබ්බඤෙය්යධම්මසභාවච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විධමිතත්තා අනඤ්ඤසාධාරණො භගවතො මොහතමවිනාසොති කත්වා වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති. එත්ථ ච මොහතමවිධමනන්තෙ අධිගතත්තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචාරෙන සසන්තානෙ මොහතමවිධමනන්ති දට්ඨබ්බං. අභිනීහාරසම්පත්තියා සවාසනප්පහානමෙව හි කිලෙසානං ඤෙය්යාවරණප්පහානන්ති, පරසන්තානෙ පන මොහතමවිධමනස්ස කාරණභාවතො අනාවරණඤාණං ‘‘මොහතමවිධමන’’න්ති වුච්චතීති.

කිං පන කාරණං අවිජ්ජාසමුග්ඝාතොයෙවෙකො පහානසම්පත්තිවසෙන භගවතො ථොමනානිමිත්තං ගය්හති, න පන සාතිසයං නිරවසෙසකිලෙසප්පහානන්ති? තප්පහානවචනෙනෙව තදෙකට්ඨතාය සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතස්ස ජොතිතභාවතො. න හි සො තාදිසො කිලෙසො අත්ථි, යො නිරවසෙසඅවිජ්ජාප්පහානෙන න පහීයතීති.

අථ වා විජ්ජා විය සකලකුසලධම්මසමුප්පත්තියා නිරවසෙසාකුසලධම්මනිබ්බත්තියා සංසාරප්පවත්තියා ච අවිජ්ජා පධානකාරණන්ති තබ්බිඝාතවචනෙන ¶ සකලසංකිලෙසගණසමුග්ඝාතො වුත්තොයෙව හොතීති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති.

නරා ¶ ච අමරා ච නරාමරා, සහ නරාමරෙහීති සනරාමරො, සනරාමරො ච සො ලොකො චාති සනරාමරලොකො. තස්ස ගරූති සනරාමරලොකගරු, තං සනරාමරලොකගරුං. එතෙන දෙවමනුස්සානං විය තදවසිට්ඨසත්තානම්පි යථාරහං ගුණවිසෙසාවහතාය භගවතො උපකාරිතං දස්සෙති. න චෙත්ථ පධානාප්පධානභාවො චොදෙතබ්බො. අඤ්ඤො හි සද්දක්කමො, අඤ්ඤො අත්ථක්කමො. එදිසෙසු හි සමාසපදෙසු පධානම්පි අප්පධානං විය නිද්දිසීයති යථා ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති (චූළව. 336). කාමඤ්චෙත්ථ සත්තසඞ්ඛාරොකාසවසෙන තිවිධො ලොකො, ගරුභාවස්ස පන අධිප්පෙතත්තා ගරුකරණසමත්ථස්සෙව යුජ්ජනතො සත්තලොකස්ස වසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බො. සො හි ලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානි තබ්බිපාකො චාති ‘‘ලොකො’’ති වුච්චති. අමරග්ගහණෙන චෙත්ථ උපපත්තිදෙවා අධිප්පෙතා.

අථ වා සමූහත්ථො ලොකසද්දො සමුදායවසෙන ලොකීයති පඤ්ඤාපීයතීති. සහ නරෙහීති සනරා, සනරා ච තෙ අමරා චාති සනරාමරා, තෙසං ලොකොති සනරාමරලොකොති පුරිමනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අමරසද්දෙන චෙත්ථ විසුද්ධිදෙවාපි සඞ්ගය්හන්ති. තෙ හි මරණාභාවතො පරමත්ථතො අමරා. නරාමරානංයෙව ච ගහණං උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157). තථා හි සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තූපකාරිතාය අපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය ච සබ්බසත්තුත්තමො භගවා අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමගාරවට්ඨානං. තෙන වුත්තං ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්ති.

සොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්යජනුපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො සොභනං, තථා ¶ ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්බිත-ඛලිතානුකඩ්ඪන-නිප්පීළනුක්කුටික-කුටිලාකුලතාදි-දොසරහිත-මවහසිත-රාජහංස- වසභවාරණ-මිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්ච විපුලනිම්මලකරුණා-සතිවීරියාදි-ගුණවිසෙසසහිතමභිනීහාරතො යාව මහාබොධිං අනවජ්ජතාය සොභනමෙවාති. අථ වා සයම්භුඤාණෙන සකලමපි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්තො ඤාණෙන සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො, ලොකනිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පටිපන්නොති සුගතො. ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’තිආදිනා (මහානි. 38; චූළනි. 27) නයෙන අයමත්ථො ¶ විභාවෙතබ්බො. අථ වා සුන්දරං ඨානං සම්මාසම්බොධිං, නිබ්බානමෙව වා ගතො අධිගතොති සුගතො. යස්මා වා භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං වෙනෙය්යානං යථාරහං කාලයුත්තමෙව ච ධම්මං භාසති, තස්මා සම්මා ගදති වදතීති සුගතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. ඉති සොභනගමනතාදීහි සුගතො, තං සුගතං.

පුඤ්ඤපාපකම්මෙහි උපපජ්ජනවසෙන ගන්තබ්බතො ගතියො, උපපත්තිභවවිසෙසා. තා පන නිරයාදිවසෙන පඤ්චවිධා. තාහි සකලස්සපි භවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගාධිගමෙන අවිපාකාරහභාවකරණෙන නිවත්තිතත්තා භගවා පඤ්චහිපි ගතීහි සුට්ඨු මුත්තො විසංයුත්තොති ආහ ‘‘ගතිවිමුත්ත’’න්ති. එතෙන භගවතො කත්ථචිපි ගතියා අපරියාපන්නතං දස්සෙති, යතො භගවා ‘‘දෙවාතිදෙවො’’ති වුච්චති. තෙනෙවාහ –

‘‘යෙන දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

තංතංගතිසංවත්තනකානඤ්හි කම්මකිලෙසානං අග්ගමග්ගෙන බොධිමූලෙයෙව සුප්පහීනත්තා නත්ථි භගවතො ගතිපරියාපන්නතාති අච්චන්තමෙව භගවා සබ්බභවයොනිගති-විඤ්ඤාණට්ඨිති-සත්තාවාස-සත්තනිකායෙහි පරිමුත්තො, තං ගතිවිමුත්තං. වන්දෙති නමාමි, ථොමෙමීති වා අත්ථො.

අථ ¶ වා ගතිවිමුත්තන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුප්පත්තියා භගවන්තං ථොමෙති. එත්ථ හි ද්වීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා අත්තහිතසම්පත්තිතො පරහිතපටිපත්තිතො ච. තෙසු අත්තහිතසම්පත්ති අනාවරණඤාණාධිගමතො සවාසනානං සබ්බෙසං කිලෙසානං අච්චන්තප්පහානතො අනුපාදිසෙසනිබ්බානප්පත්තිතො ච වෙදිතබ්බා, පරහිතපටිපත්ති ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මදෙසනතො විරුද්ධෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයතො ඤාණපරිපාකකාලාගමනතො ච. සා පනෙත්ථ ආසයතො පයොගතො ච දුවිධා පරහිතපටිපත්ති, තිවිධා ච අත්තහිතසම්පත්ති පකාසිතා හොති. කථං? ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන ආසයතො පරහිතපටිපත්ති, සම්මාගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පයොගතො පරහිතපටිපත්ති, ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතමං ගතිවිමුත්ත’’න්ති එතෙහි චතුසච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අවසිට්ඨට්ඨෙන ¶ තෙන ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන චාපි සබ්බාපි අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්ති පකාසිතා හොතීති.

අථ වා තීහි ආකාරෙහි භගවතො ථොමනා වෙදිතබ්බා – හෙතුතො ඵලතො උපකාරතො ච. තත්ථ හෙතු මහාකරුණා, සා පඨමපදෙන දස්සිතා. ඵලං චතුබ්බිධං ඤාණසම්පදා පහානසම්පදා ආනුභාවසම්පදා රූපකායසම්පදා චාති. තාසු ඤාණපහානසම්පදා දුතියපදෙන සච්චපටිවෙධත්ථෙන ච සුගතසද්දෙන පකාසිතා හොන්ති, ආනුභාවසම්පදා පන තතියපදෙන, රූපකායසම්පදා යථාවුත්තකායගමනසොභනත්ථෙන සුගතසද්දෙන ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවතො. උපකාරො අනන්තරං අබාහිරං කරිත්වා තිවිධයානමුඛෙන විමුත්තිධම්මදෙසනා. සො සම්මාගදනත්ථෙන සුගතසද්දෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධියා මූලං දස්සෙති. මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො හි භගවා සංසාරපඞ්කතො සත්තානං සමුද්ධරණත්ථං කතාභිනීහාරො අනුපුබ්බෙන පාරමියො පූරෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතොති කරුණා සම්මාසම්බොධියා මූලං. ‘‘පඤ්ඤාපජ්ජොතවිහතමොහතම’’න්ති එතෙන සම්මාසම්බොධිං දස්සෙති ¶ . අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච අනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චතීති. සම්මාගමනත්ථෙන සුගතසද්දෙන සම්මාසම්බොධියා පටිපත්තිං දස්සෙති ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛල්ලිකත්තකිලමථානුයොගසස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසාදි අන්තද්වයරහිතාය කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතාය මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පකාසනතො සුගතසද්දස්ස. ඉතරෙහි සම්මාසම්බොධියා පධානාප්පධානභෙදං පයොජනං දස්සෙති. සංසාරමහොඝතො සත්තසන්තාරණඤ්හෙත්ථ පධානං පයොජනං, තදඤ්ඤමප්පධානං. තෙසු පධානෙන පරහිතපටිපත්තිං දස්සෙති, ඉතරෙන අත්තහිතසම්පත්තිං, තදුභයෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං දස්සෙති. තෙන ච අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං උත්තමවන්දනීයභාවං අත්තනො ච වන්දනකිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එත්ථ ච කරුණාගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො භගවතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා හොති, පඤ්ඤාගහණෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිද්ධො හි අත්ථො ‘‘සනරාමරලොකගරු’’න්තිආදිනා විපඤ්චීයතීති. කරුණාගහණෙන ච උපගමනං නිරුපක්කිලෙසං දස්සෙති, පඤ්ඤාගහණෙන අපගමනං. තථා කරුණාගහණෙන ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති ලොකවොහාරවිසයත්තා ¶ කරුණාය, පඤ්ඤාගහණෙන සමඤ්ඤාය අනතිධාවනං සභාවානවබොධෙන හි ධම්මානං සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වා සත්තාදිපරාමසනං හොතීති. තථා කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්සෙති, පඤ්ඤාගහණෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං චතුසච්චඤාණං චතුපටිසම්භිදාඤාණං චතුවෙසාරජ්ජඤාණං.

කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා සෙසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණානි, දස බලානි, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, සොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, සත්තසත්තතිඤාණවත්ථූනීති එවමාදීනං අනෙකෙසං පඤ්ඤාපභෙදානං වසෙන ඤාණචාරං දස්සෙති. තථා කරුණාගහණෙන චරණසම්පත්තිං, පඤ්ඤාගහණෙන විජ්ජාසම්පත්තිං. කරුණාගහණෙන අත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාගහණෙන ධම්මාධිපතිතා. කරුණාගහණෙන ලොකනාථභාවො, පඤ්ඤාගහණෙන ¶ අත්තනාථභාවො. තථා කරුණාගහණෙන පුබ්බකාරිභාවො, පඤ්ඤාගහණෙන කතඤ්ඤුතා. තථා කරුණාගහණෙන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාගහණෙන අනත්තන්තපතා. කරුණාගහණෙන වා බුද්ධකරධම්මසිද්ධි, පඤ්ඤාගහණෙන බුද්ධභාවසිද්ධි. තථා කරුණාගහණෙන පරෙසං තාරණං, පඤ්ඤාගහණෙන සයං තරණං. තථා කරුණාගහණෙන සබ්බසත්තෙසු අනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාගහණෙන සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තතා දස්සිතා හොති.

සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි තන්නිදානභාවතො, පඤ්ඤා පරියොසානං තතො උත්තරි කරණීයාභාවතො. ඉති ආදිපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති. තථා කරුණාගහණෙන සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො, සා ච ඣානත්තයසම්පයොගිනීති. පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණදස්සනෙන සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති නයතො දස්සිතත්තා. එසො එව හි නිරවසෙසතො බුද්ධගුණානං දස්සනුපායො, යදිදං නයග්ගාහණං. අඤ්ඤථා කො නාම සමත්ථො භගවතො ගුණෙ අනුපදං නිරවසෙසතො දස්සෙතුං. තෙනෙවාහ –

‘‘බුද්ධොපි බුද්ධස්ස භණෙය්ය වණ්ණං;

කප්පම්පි චෙ අඤ්ඤමභාසමානො.

ඛීයෙථ ¶ කප්පො චිරදීඝමන්තරෙ;

වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්සා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.305; 3.141; ම. නි. අට්ඨ. 2.425; උදා. අට්ඨ. 53; අප. අට්ඨ. 2.7.20; බු. වං. අට්ඨ. 4.4; චරියා. අට්ඨ. 3.122 පකිණ්ණකකථා);

තෙනෙව ච ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙනපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනං පති අනුයුත්තෙන ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති පටික්ඛිපිත්වා ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) වුත්තං.

2. එවං සඞ්ඛෙපෙන සකලසබ්බඤ්ඤුගුණෙහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි සද්ධම්මං ථොමෙතුං ‘‘බුද්ධොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධොති කත්තුනිද්දෙසො. බුද්ධභාවන්ති කම්මනිද්දෙසො. භාවෙත්වා සච්ඡිකත්වාති ච පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසො ¶ . යන්ති අනියමතො කම්මනිද්දෙසො. උපගතොති අපරකාලකිරියානිද්දෙසො. වන්දෙති කිරියානිද්දෙසො. තන්ති නියමනං. ධම්මන්ති වන්දනකිරියාය කම්මනිද්දෙසො. ගතමලං අනුත්තරන්ති ච තබ්බිසෙසනං.

තත්ථ බුද්ධසද්දස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා නිද්දෙසනයෙන (මහානි. 192; චූළනි. 97) අත්ථො වෙදිතබ්බො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිද්දාය අච්චන්තවිගමතො, බුද්ධියා වා විකසිතභාවතො බුද්ධවාති බුද්ධො ජාගරණවිකසනත්ථවසෙන. අථ වා කස්සචිපි ඤෙය්යධම්මස්ස අනවබුද්ධස්ස අභාවෙන ඤෙය්යවිසෙසස්ස කම්මභාවෙන අග්ගහණතො කම්මවචනිච්ඡාය අභාවෙන අවගමනත්ථවසෙනෙව කත්තුනිද්දෙසො ලබ්භතීති බුද්ධවාති බුද්ධො යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. අත්ථතො පන පාරමිතාපරිභාවිතො සයම්භුඤාණෙන සහ වාසනාය විහතවිද්ධස්තනිරවසෙසකිලෙසො මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමෙය්යගුණගණාධාරො ඛන්ධසන්තානො බුද්ධො. යථාහ –

‘‘බුද්ධොති යො සො භගවා සයම්භූ. අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. 97; පටි. ම. 3.161).

අපි-සද්දො ¶ සම්භාවනෙ. තෙන ‘‘එවං ගුණවිසෙසයුත්තො සොපි නාම භගවා’’ති වක්ඛමානගුණෙ ධම්මෙ සම්භාවනං දීපෙති. බුද්ධභාවන්ති සම්මාසම්බොධිං. භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා ච. සච්ඡිකත්වාති පච්චක්ඛං කත්වා. උපගතොති පත්තො, අධිගතොති අත්ථො. එතස්ස ‘‘බුද්ධභාව’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ගතමලන්ති විගතමලං, නිද්දොසන්ති අත්ථො. වන්දෙති පණමාමි, ථොමෙමි වා. අනුත්තරන්ති උත්තරරහිතං, ලොකුත්තරන්ති අත්ථො. ධම්මන්ති යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානෙ අපායතො ච සංසාරතො ච අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – එවං විවිධගුණගණසමන්නාගතො බුද්ධොපි භගවා යං අරියමග්ගසඞ්ඛාතං ධම්මං භාවෙත්වා, ඵලනිබ්බානසඞ්ඛාතං පන සච්ඡිකත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අධිගතො, තමෙතං බුද්ධානම්පි බුද්ධභාවහෙතුභූතං සබ්බදොසමලරහිතං අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන අනුත්තරං පටිවෙධසද්ධම්මං නමාමීති. පරියත්තිසද්ධම්මස්සාපි තප්පකාසනත්තා ඉධ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අථ ¶ වා ‘‘අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගච්ඡි, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා පරියත්තිධම්මස්සපි සච්ඡිකිරියාසම්මසනපරියායො ලබ්භතීති සොපි ඉධ වුත්තො එවාති දට්ඨබ්බං. තථා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා සච්චිකත්වා’’ති ච වුත්තත්තා බුද්ධකරධම්මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්බභාගෙ අධිසීලසික්ඛාදයොපි ඉධ ධම්මසද්දෙන සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බං. තාපි හි මලපටිපක්ඛතාය ගතමලා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරා චාති. තථා හි සත්තානං සකලවට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථාය කතමහාභිනීහාරො මහාකරුණාධිවාසපෙසලජ්ඣාසයො පඤ්ඤාවිසෙසපරිධොතනිම්මලානං දානදමසංයමාදීනං උත්තමධම්මානං සතසහස්සාධිකානි කප්පානං චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවසෙසානං භාවනාපච්චක්ඛකරණෙහි කම්මාදීසු අධිගතවසීභාවො අච්ඡරියාචින්තෙය්යමහානුභාවො අධිසීලාධිචිත්තානං පරමුක්කංසපාරමිප්පත්තො භගවා පච්චයාකාරෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සමුඛෙන මහාවජිරඤාණං පෙසෙත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති.

එත්ථ ච ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන විජ්ජාසම්පදාය ධම්මං ථොමෙති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන විමුත්තිසම්පදාය. තථා පඨමෙන ඣානසම්පදාය, දුතියෙන විමොක්ඛසම්පදාය. පඨමෙන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියෙන සමාපත්තිසම්පදාය. අථ වා පඨමෙන ඛයෙඤාණභාවෙන, දුතියෙන අනුප්පාදෙඤාණභාවෙන. පුරිමෙන වා විජ්ජූපමතාය, දුතියෙන වජිරූපමතාය. පුරිමෙන වා විරාගසම්පත්තියා, දුතියෙන නිරොධසම්පත්තියා. තථා පඨමෙන නිය්යානභාවෙන, දුතියෙන නිස්ස්සරණභාවෙන. පඨමෙන වා හෙතුභාවෙන, දුතියෙන අසඞ්ඛතභාවෙන. පඨමෙන වා දස්සනභාවෙන, දුතියෙන විවෙකභාවෙන. පඨමෙන වා අධිපතිභාවෙන, දුතියෙන අමතභාවෙන ධම්මං ¶ ථොමෙති. අථ වා ‘‘යං ධම්මං භාවෙත්වා බුද්ධභාවං උපගතො’’ති එතෙන ස්වාක්ඛාතතාය ධම්මං ථොමෙති. ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පුරිමෙන අකාලිකතාය, පච්ඡිමෙන එහිපස්සිකතාය. පුරිමෙන වා ඔපනෙය්යිකතාය, පච්ඡිමෙන පච්චත්තං වෙදිතබ්බතාය ධම්මං ථොමෙති. ‘‘ගතමල’’න්ති ඉමිනා සංකිලෙසාභාවදීපනෙන ධම්මස්ස පරිසුද්ධතං දස්සෙති, ‘‘අනුත්තර’’න්ති එතෙන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපනෙන විපුලපරිපුණ්ණතං. පඨමෙන වා පහානසම්පදං ධම්මස්ස දස්සෙති, දුතියෙන සභාවසම්පදං. භාවෙතබ්බතාය වා ධම්මස්ස ගතමලභාවො යොජෙතබ්බො ¶ . භාවනාගුණෙන හි සො දොසානං සමුග්ඝාතකො හොතීති. සච්ඡිකාතබ්බභාවෙන අනුත්තරභාවො යොජෙතබ්බො. සච්ඡිකිරියානිබ්බත්තිතො හි තදුත්තරිකරණීයාභාවතො අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරොති. තථා ‘‘භාවෙත්වා’’ති එතෙන සහ පුබ්බභාගසීලාදීහි සෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්ති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එතෙන සහ අසඞ්ඛතාය ධාතුයා අසෙක්ඛා සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධා දස්සිතා හොන්තීති.

3. එවං සඞ්ඛෙපෙනෙව සබ්බධම්මගුණෙහි සද්ධම්මං අභිත්ථවිත්වා ඉදානි අරියසඞ්ඝං ථොමෙතුං ‘‘සුගතස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුගතස්සාති සම්බන්ධනිද්දෙසො, තස්ස ‘‘පුත්තාන’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. ඔරසානන්ති පුත්තවිසෙසනං. මාරසෙනමථනානන්ති ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණනිද්දෙසො. තෙන කිලෙසප්පහානමෙව භගවතො ඔරසපුත්තභාවෙ කාරණං අනුජානාතීති දස්සෙති. අට්ඨන්නන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. තෙන සතිපි තෙසං සත්තවිසෙසභාවෙන අනෙකසහස්සසඞ්ඛාභාවෙ ඉමං ගණනපරිච්ඡෙදං නාතිවත්තන්තීති දස්සෙති මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවානාතිවත්තනතො. සමූහන්ති සමුදායනිද්දෙසො. අරියසඞ්ඝන්ති ගුණවිසිට්ඨසඞ්ඝාටභාවනිද්දෙසො. තෙන අසභිපි අරියපුග්ගලානං කායසාමග්ගියං අරියසඞ්ඝභාවං දස්සෙති දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සංහතභාවතො.

තත්ථ උරසි භවා ජාතා සංවද්ධා ච ඔරසා. යථා හි සත්තානං ඔරසපුත්තා අත්තජාතතාය පිතු සන්තකස්ස දායජ්ජස්ස විසෙසෙන භාගිනො හොන්ති, එවමෙව තෙපි අරියපුග්ගලා සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මස්සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය භගවතො සන්තකස්ස විමුත්තිසුඛස්ස අරියධම්මරතනස්ස ච එකන්තභාගිනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවතො ධම්මදෙසනානුභාවෙන අරියභූමිං ඔක්කමමානා ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා භගවතො උරෙන වායාමජනිතාභිජාතිතාය නිප්පරියායෙන ‘‘ඔරසපුත්තා’’ති වත්තබ්බතං අරහන්ති. සාවකෙහි පවත්තියමානාපි හි ධම්මදෙසනා ‘‘භගවතො ධම්මදෙසනා’’ඉච්චෙව වුච්චති තංමූලිකත්තා ලක්ඛණාදිවිසෙසාභාවතො ච.

යදිපි ¶ ¶ අරියසාවකානං අරියමග්ගාධිගමසමයෙ භගවතො විය තදන්තරාය කරණත්ථං දෙවපුත්තමාරො, මාරවාහිනී වා න එකන්තෙන අපසාදෙති, තෙහි පන අපසාදෙතබ්බතාය කාරණෙ විමථිතෙ තෙපි විමථිතා එව නාම හොන්තීති ආහ – ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘‘මාරමාරසෙනමථනාන’’න්ති වත්තබ්බෙ ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති දට්ඨබ්බං. අථ වා ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරමාරානං විය දෙවපුත්තමාරස්සපි ගුණමාරණෙ සහායභාවූපගමනතො කිලෙසබලකායො ‘‘සෙනා’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’තිආදි (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68, 149). සා ච තෙහි දියඩ්ඪසහස්සභෙදා අනන්තභෙදා වා කිලෙසවාහිනී සතිධම්මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරණෙහි ඔධිසො විමථිතා විහතා විද්ධස්තා චාති මාරසෙනමථනා, අරියසාවකා. එතෙන තෙසං භගවතො අනුජාතපුත්තතං දස්සෙති.

ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො අරියා නිරුත්තිනයෙන. අථ වා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො උපගන්තබ්බතො උපගතානඤ්ච තදත්ථසිද්ධිතො අරියා, අරියානං සඞ්ඝොති අරියසඞ්ඝො, අරියො ච සො සඞ්ඝො චාති වා අරියසඞ්ඝො, තං අරියසඞ්ඝං. භගවතො අපරභාගෙ බුද්ධධම්මරතනානම්පි සමධිගමො සඞ්ඝරතනාධීනොති අරියසඞ්ඝස්ස බහූපකාරතං දස්සෙතුං ඉධෙව ‘‘සිරසා වන්දෙ’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස පභවසම්පදං දස්සෙති, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන පහානසම්පදං සකලසංකිලෙසප්පහානදීපනතො. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන ඤාණසම්පදං මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවදීපනතො. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති එතෙන පභාවසම්පදං දස්සෙති සබ්බසඞ්ඝානං අග්ගභාවදීපනතො. අථ වා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති අරියසඞ්ඝස්ස විසුද්ධනිස්සයභාවදීපනං, ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති සම්මාඋජුඤායසාමීචිප්පටිපන්නභාවදීපනං, ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති ආහුනෙය්යාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එතෙන අරියසඞ්ඝස්ස ලොකුත්තරසරණගමනසබ්භාවං දීපෙති. ලොකුත්තරසරණගමනෙන හි තෙ භගවතො ඔරසපුත්තා ජාතා. ‘‘මාරසෙනමථනාන’’න්ති එතෙන අභිනීහාරසම්පදාසිද්ධං ¶ පුබ්බභාගෙ සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙති. කතාභිනීහාරා හි සම්මාපටිපන්නා මාරං මාරපරිසං වා අභිවිජිනන්ති. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එතෙන පටිවිද්ධස්තවිපක්ඛෙ සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මෙ දස්සෙති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන මග්ගඵලධම්මානං පකාසිතත්තා. ‘‘අරියසඞ්ඝ’’න්ති අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං දස්සෙති. සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බගුණානං ආදි, සපුබ්බභාගපටිපදා සෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො මජ්ඣෙ, අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො ¶ පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙ අරියසඞ්ඝගුණා පකාසිතා හොන්ති.

4. එවං ගාථාත්තයෙන සඞ්ඛෙපතො සකලගුණසංකිත්තනමුඛෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තංනිපච්චකාරං යථාධිප්පෙතෙ පයොජනෙ පරිණාමෙන්තො ‘‘ඉති මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතිජනනට්ඨෙන රතනං, බුද්ධධම්මසඞ්ඝා. තෙසඤ්හි ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුණෙ ආවජ්ජෙන්තස්ස අමතාධිගමහෙතුභූතං අනප්පකං පීතිපාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. යථාහ –

‘‘යස්මිං මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති…පෙ… උජුගතචිත්තො ඛො මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’තිආදි (අ. නි. 6.10; 11.11).

චිත්තීකතාදිභාවො වා රතනට්ඨො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චිත්තීකතං මහග්ඝඤ්ච, අතුලං දුල්ලභදස්සනං;

අනොමසත්තපරිභොගං, රතනං තෙන වුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.33; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.223; ඛු. පා. අට්ඨ. 6.3; සු. නි. අට්ඨ. 1.226; මහානි. අට්ඨ. 50);

චිත්තිකතභාවාදයො ච අනඤ්ඤසාධාරණා බුද්ධාදීසු එව ලබ්භන්තීති.

වන්දනාව වන්දනාමයං යථා ‘‘දානමයං සීලමය’’න්ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 60). වන්දනා චෙත්ථ කායවාචාචිත්තෙහි තිණ්ණං රතනානං ගුණනින්නතා, ථොමනා වා. පුජ්ජභවඵලනිබ්බත්තනතො ¶ පුඤ්ඤං, අත්තනො සන්තානං පුනාතීති වා. සුවිහතන්තරායොති සුට්ඨු විහතන්තරායො. එතෙන අත්තනො පසාදසම්පත්තියා රතනත්තයස්ස ච ඛෙත්තභාවසම්පත්තියා තං පුඤ්ඤං අත්ථප්පකාසනස්ස උපඝාතකඋපද්දවානං විහනනෙ සමත්ථන්ති දස්සෙති. හුත්වාති පුබ්බකාලකිරියා. තස්ස ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාති යං රතනත්තයවන්දනාමයං පුඤ්ඤං, තස්ස. ආනුභාවෙනාති බලෙන.

5. එවං ¶ රතනත්තයස්ස නිපච්චකාරෙ පයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්සා ධම්මදෙසනාය අත්ථං සංවණ්ණෙතුකාමො, තස්සා තාව ගුණාභිත්ථවනවසෙන උපඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්දකපමාණෙහි සුත්තන්තෙහි ලක්ඛිතස්ස. යථා හි දීඝාගමෙ දීඝපමාණානි සුත්තානි, යථා ච සංයුත්තඞ්ගුත්තරාගමෙසු ද්වීසු ඛුද්දකපමාණානි, න එවං ඉධ. ඉධ පන පමාණතො මජ්ඣිමානි සුත්තානි. තෙන වුත්තං ‘‘මජ්ඣිමපමාණසුත්තඞ්කිතස්සාති නාතිදීඝනාතිඛුද්දකපමාණෙහි සුත්තන්තෙහි ලක්ඛිතස්සති අත්ථො’’ති. එතෙන ‘‘මජ්ඣිමො’’ති අයං ඉමස්ස අත්ථානුගතසමඤ්ඤාති දස්සෙති. නනු ච සුත්තානි එව ආගමො, කස්ස පන සුත්තෙහි අඞ්කනන්ති? සච්චමෙතං පරමත්ථතො, සුත්තානි පන උපාදාය පඤ්ඤත්තො ආගමො. යථෙව හි අත්ථබ්යඤ්ජනසමුදායෙ ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො, එවං සුත්තසමුදායෙ අයං ‘‘ආගමො’’ති වොහාරො. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. ආගමිස්සන්ති එත්ථ, එතෙන එතස්මා වා අත්තත්ථපරත්ථාදයොති ආගමො, ආදිකල්යාණාදිගුණසම්පත්තියා උත්තමට්ඨෙන තංතංඅභිපත්ථිතසමිද්ධිහෙතුතාය පණ්ඩිතෙහි වරිතබ්බතො වරො, ආගමො ච සො වරො චාති ආගමවරො. ආගමසම්මතෙහි වා වරොති ආගමවරො, මජ්ඣිමො ච සො ආගමවරො චාති මජ්ඣිමාගමවරො, තස්ස.

බුද්ධානං අනුබුද්ධානං බුද්ධානුබුද්ධා, බුද්ධානං සච්චපටිවෙධං අනුගම්ම පටිවිද්ධසච්චා අග්ගසාවකාදයො අරියා. තෙහි අත්ථසංවණ්ණනාගුණසංවණ්ණනානං වසෙන සංවණ්ණිතස්ස. අථ වා බුද්ධා ච අනුබුද්ධා ච බුද්ධානුබුද්ධාති යොජෙතබ්බං. සම්මාසම්බුද්ධෙනෙව හි විනයසුත්තාභිධම්මානං පකිණ්ණකදෙසනාදිවසෙන යො පඨමං අත්ථො විභත්තො, සො එව පච්ඡා තස්ස තස්ස සංවණ්ණනාවසෙන සඞ්ගීතිකාරෙහි සඞ්ගහං ආරොපිතොති. පරවාදමථනස්සාති අඤ්ඤතිත්ථියානං වාදනිම්මථනස්ස, තෙසං දිට්ඨිගතභඤ්ජනස්සාති අත්ථො. අයඤ්හි ¶ ආගමො මූලපරියායසුත්තසබ්බාසවසුත්තාදීසු දිට්ඨිගතිකානං දිට්ඨිගතදොසවිභාවනතො සච්චකසුත්තං (ම. නි. 1.353) උපාලිසුත්තාදීසු (ම. නි. 2.56) සච්චකාදීනං මිච්ඡාවාදනිම්මථනදීපනතො විසෙසතො ‘‘පරවාදමථනො’’ති ථොමිතොති. සංවණ්ණනාසු චායං ආචරියස්ස පකති, යා තංතංසංවණ්ණනාසු ආදිතො තස්ස තස්ස සංවණ්ණෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස විසෙසගුණකිත්තනෙන ථොමනා. තථා හි සුමඞ්ගලවිලාසිනීසාරත්ථපකාසිනීමනොරථපූරණීසු අට්ඨසාලිනීආදීසු ච යථාක්කමං ‘‘සද්ධාවහගුණස්ස, ඤාණප්පභෙදජනනස්ස, ධම්මකථිකපුඞ්ගවානං විචිත්තපටිභානජනනස්ස, තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි ඔගාළ්හස්ස අභිණ්හසො නානානයවිචිත්තස්ස අභිධම්මස්සා’’තිආදිනා ථොමනා කතා.

6. අත්ථො ¶ කථීයති එතායාති අත්ථකථා, සා එව අට්ඨකථා ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා යථා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො’’ති (පටි. ම. 1.17; 2.8) ආදිතොතිආදිම්හි පඨමසඞ්ගීතියං. ඡළභිඤ්ඤතාය පරමෙන චිත්තිස්සරියභාවෙන සමන්නාගතත්තා ඣානාදීසු පඤ්චවිධවසිතාසබ්භාවතො ච වසිනො, ථෙරා මහාකස්සපාදයො. තෙසං සතෙහි පඤ්චහි. යාති යා අට්ඨකථා. සඞ්ගීතාති අත්ථං පකාසෙතුං යුත්තට්ඨානෙ ‘‘අයං එතස්ස අත්ථො, අයං එතස්ස අත්ථො’’ති සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා. අනුසඞ්ගීතා ච යසත්ථෙරාදීහි පච්ඡාපි දුතියතතියසඞ්ගීතීසු. ඉමිනා අත්තනො සංවණ්ණනාය ආගමනසුද්ධිං දස්සෙති.

7. සීහස්ස ලානතො ගහණතො සීහළො, සීහකුමාරො. තංවංසජාතතාය තම්බපණ්ණිදීපෙ ඛත්තියානං, තෙසං නිවාසතාය තම්බපණ්ණිදීපස්ස ච සීහළභාවො වෙදිතබ්බො. ආභතාති ජම්බුදීපතො ආනීතා. අථාති පච්ඡා. අපරභාගෙ හි නිකායන්තරලද්ධීහි අසඞ්කරත්ථං සීහළභාසාය අට්ඨකථා ඨපිතාති. තෙන මූලට්ඨකථා සබ්බසාධාරණා න හොතීති ඉදං අත්ථප්පකාසනං එකන්තෙන කරණීයන්ති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘දීපවාසීනමත්ථායා’’ති. තත්ථ දීපවාසීනන්ති ජම්බුදීපවාසීනං, සීහළදීපවාසීනං වා අත්ථාය සීහළභාසාය ඨපිතාති යොජනා.

8. අපනෙත්වානාති ¶ කඤ්චුකසදිසං සීහළභාසං අපනෙත්වා. තතොති අට්ඨකථාතො. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති, මනොරමං භාසන්ති මාගධභාසං. සා හි සභාවනිරුත්තිභූතා පණ්ඩිතානං මනං රමයතීති. තෙනෙවාහ ‘‘තන්තිනයානුච්ඡවික’’න්ති, පාළිගතියා අනුලොමිකං පාළිභාසායානුවිධායිනින්ති අත්ථො. විගතදොසන්ති අසභාවනිරුත්තිභාසන්තරරහිතං.

9. සමයං අවිලොමෙන්තොති සිද්ධන්තං අවිරොධෙන්තො. එතෙන අත්ථදොසාභාවමාහ. අවිරුද්ධත්තා එව හි ථෙරවාදාපි ඉධ පකාසීයිස්සන්ති. ථෙරවංසදීපානන්ති ථිරෙහි සීලක්ඛන්ධාදීහි සමන්නාගතත්තා ථෙරා, මහාකස්සපාදයො. තෙහි ආගතා ආචරියපරම්පරා ථෙරවංසො, තප්පරියාපන්නා හුත්වා ආගමාධිගමසම්පන්නත්තා පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන තස්ස සමුජ්ජලනතො ථෙරවංසදීපා, මහාවිහාරවාසිනො, තෙසං. විවිධෙහි ආකාරෙහි නිච්ඡීයතීති විනිච්ඡයො, ගණ්ඨිට්ඨානෙසු ඛීලමද්දනාකාරෙන පවත්තා විමතිච්ඡෙදනී කථා. සුට්ඨු නිපුණො සණ්හො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති සුනිපුණවිනිච්ඡයා. අථ වා විනිච්ඡිනොතීති විනිච්ඡයො, යථාවුත්තත්ථවිසයං ඤාණං. සුට්ඨු නිපුණො ඡෙකො විනිච්ඡයො එතෙසන්ති යොජෙතබ්බං. එතෙන මහාකස්සපාදිථෙරපරම්පරාභතො, තතො එව ච අවිපරීතො සණ්හො සුඛුමො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයොති තස්ස පමාණභූතතං දස්සෙති.

10. සුජනස්ස ¶ චාති ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන ‘‘න කෙවලං ජම්බුදීපවාසීනමෙව අත්ථාය, අථ ඛො සාධුජනතොසනත්ථඤ්චා’’ති දස්සෙති. තෙන ච ‘‘තම්බපණ්ණිදීපවාසීනම්පි අත්ථායා’’ති අයමත්ථො සිද්ධො හොති උග්ගහණාදිසුකරතාය තෙසම්පි බහුකාරත්තා. චිරට්ඨිතත්ථන්ති චිරට්ඨිතිඅත්ථං, චිරකාලට්ඨිතියාති අත්ථො. ඉදඤ්හි අත්ථප්පකාසනං අවිපරීතපදබ්යඤ්ජනසුනික්ඛෙපස්ස අත්ථසුනයස්ස ච උපායභාවතො සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතියා සංවත්තති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය අනන්තරධානාය සංවත්තන්ති. කතමෙ ද්වෙ? සුන්නික්ඛිත්තඤ්ච පදබ්යඤ්ජනං අත්ථො ච සුනීතො’’ති (අ. නි. 2.20).

11. යං ¶ අත්ථවණ්ණනං කත්තුකාමො, තස්සා මහත්තං පරිහරිතුං ‘‘සීලකථා’’තිආදි වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘න තං ඉධ විචාරයිස්සාමී’’ති. අථ වා යං අට්ඨකථං කත්තුකාමො, තදෙකදෙසභාවෙන විසුද්ධිමග්ගො ගහෙතබ්බොති කථිකානං උපදෙසං කරොන්තො තත්ථ විචාරිතධම්මෙ උද්දෙසවසෙන දස්සෙති ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා. තත්ථ සීලකථාති චාරිත්තවාරිත්තාදිවසෙන සීලස්ස විත්ථාරකථා. ධුතධම්මාති පිණ්ඩපාතිකඞ්ගාදයො තෙරස කිලෙසධුනනකධම්මා. කම්මට්ඨානානි සබ්බානීති පාළියං ආගතානි අට්ඨතිංස, අට්ඨකථායං ද්වෙති නිරවසෙසානි යොගකම්මස්ස භාවනාය පවත්තිට්ඨානානි. චරියාවිධානසහිතොති රාගචරිතාදීනං සභාවාදිවිධානෙන සහිතො. ඣානානි චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි, සමාපත්තියො චතස්සො අරූපසමාපත්තියො. අට්ඨපි වා පටිලද්ධමත්තානි ඣානානි, සමාපජ්ජනවසීභාවප්පත්තියා සමාපත්තියො. ඣානානි වා රූපාරූපාවචරජ්ඣානානි, සමාපත්තියො ඵලසමාපත්තිනිරොධසමාපත්තියො.

12. ලොකියලොකුත්තරභෙදා ඡ අභිඤ්ඤායො සබ්බා අභිඤ්ඤායො. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 751) ආගතනයෙන එකවිධාදිනා පඤ්ඤාය සංකලෙත්වා සම්පිණ්ඩෙත්වා නිච්ඡයො පඤ්ඤාසඞ්කලනනිච්ඡයො.

13. පච්චයධම්මානං හෙතාදීනං පච්චයුප්පන්නධම්මානං හෙතුපච්චයාදිභාවො පච්චයාකාරො, තස්ස දෙසනා පච්චයාකාරදෙසනා, පටිච්චසමුප්පාදකථාති අත්ථො. සා පන නිකායන්තරලද්ධිසඞ්කරරහිතතාය සුට්ඨු පරිසුද්ධා, ඝනවිනිබ්භොගස්ස සුදුක්කරතාය නිපුණා සණ්හසුඛුමා, එකත්තනයාදිසහිතා ච තත්ථ විචාරිතාති ආහ ‘‘සුපරිසුද්ධනිපුණනයා’’ති. පටිසම්භිදාදීසු ආගතනයං අවිස්සජ්ජෙත්වාව විචාරිතත්තා අවිමුත්තතන්තිමග්ගා.

14. ඉති ¶ පන සබ්බන්ති ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ, පන-සද්දො වචනාලඞ්කාරෙ, එතං සබ්බන්ති අත්ථො. ඉධාති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය. න තං විචාරයිස්සාමි පුනරුත්තිභාවතොති අධිප්පායො.

15. ඉදානි තස්සෙව අවිචාරණස්ස එකන්තකාරණං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘මජ්ඣෙ ඨත්වා’’ති එතෙන මජ්ඣට්ඨභාවදීපනෙන ¶ විසෙසතො චතුන්නං ආගමානං සාධාරණට්ඨකථා විසුද්ධිමග්ගො, න සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය අසාධාරණට්ඨකථාති දස්සෙති. ‘‘විසෙසතො’’ති ච ඉදං විනයාභිධම්මානම්පි විසුද්ධිමග්ගො යථාරහං අත්ථවණ්ණනා හොති එවාති කත්වා වුත්තං.

16. ඉච්චෙවාති ඉති එව. තම්පීති විසුද්ධිමග්ගම්පි. එතායාති පපඤ්චසූදනියා. එත්ථ ච ‘‘සීහළදීපං ආභතා’’තිආදිනා අට්ඨකථාකරණස්ස නිමිත්තං දස්සෙති, ‘‘දීපවාසීනමත්ථාය, සුජනස්ස ච තුට්ඨත්ථං, චිරට්ඨිතත්ථඤ්ච ධම්මස්සා’’ති එතෙන පයොජනං, ‘‘මජ්ඣිමාගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන පිණ්ඩත්ථං, ‘‘අපනෙත්වාන තතොහං සීහළභාස’’න්තිආදිනා, ‘‘සීලකථා’’තිආදිනා ච කරණප්පකාරං. සීලකථාදීනං අවිචාරණම්පි හි ඉධ කරණප්පකාරො එවාති.

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානකථාවණ්ණනා

1. විභාගවන්තානං ¶ සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති පඨමං තාව පණ්ණාසවග්ගසුත්තාදිවසෙන මජ්ඣිමාගමස්ස විභාගං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති යං වුත්තං ‘‘මජ්ඣිමාගමවරස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති, තස්මිං වචනෙ. යා මජ්ඣිමාගමපරියායෙන මජ්ඣිමසඞ්ගීති වුත්තා, සා පණ්ණාසාදිතො එදිසාති දස්සෙති ‘‘මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාමා’’තිආදිනා. තත්ථාති වා ‘‘එතාය අට්ඨකථාය විජානාථ මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා අත්ථ’’න්ති එත්ථ යස්සා මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා අත්ථං විජානාථාති වුත්තං, සා මජ්ඣිමසඞ්ගීති නාම පණ්ණාසාදිතො එදිසාති දස්සෙති. පඤ්ච දසකා පණ්ණාසා, මූලෙ ආදිම්හි පණ්ණාසා, මූලභූතා වා පණ්ණාසා මූලපණ්ණාසා. මජ්ඣෙ භවා මජ්ඣිමා, මජ්ඣිමා ච සා පණ්ණාසා චාති මජ්ඣිමපණ්ණාසා. උපරි උද්ධං පණ්ණාසා උපරිපණ්ණාසා. පණ්ණාසත්තයසඞ්ගහාති පණ්ණාසත්තයපරිගණනා.

අයං සඞ්ගහො නාම ජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො ¶ , ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ජාතිසඞ්ගහො. ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො. යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො. ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං කිරියාසඞ්ගහො. ‘‘හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471) අයං ගණනසඞ්ගහො. අයමෙව ච ඉධාධිප්පෙතො. තෙන වුත්තං ‘‘පණ්ණාසත්තයසඞ්ගහාති පණ්ණාසත්තයපරිගණනා’’ති.

වග්ගතොති සමූහතො, සො පනෙත්ථ දසකවසෙන වෙදිතබ්බො. යෙභුය්යෙන හි සාසනෙ දසකෙ වග්ගවොහාරො. තෙනෙවාහ ‘‘එකෙකාය පණ්ණාසාය පඤ්ච පඤ්ච වග්ගෙ කත්වා’’ති. පන්නරසවග්ගසමායොගාති පන්නරසවග්ගසංයොගාති අත්ථො. කෙචි පන සමායොගසද්දං සමුදායත්ථං වදන්ති. පදතොති එත්ථ අට්ඨක්ඛරො ගාථාපාදො ‘‘පද’’න්ති අධිප්පෙතො, තස්මා ‘‘අක්ඛරතො ඡ අක්ඛරසතසහස්සානි චතුරාසීතුත්තරසතාධිකානි චතුචත්තාලීස සහස්සානි ච අක්ඛරානී’’ති පාඨෙන ¶ භවිතබ්බන්ති වදන්ති. යස්මා පන නවක්ඛරො යාව ද්වාදසක්ඛරො ච ගාථාපාදො සංවිජ්ජති, තස්මා තාදිසානම්පි ගාථානං වසෙන අඩ්ඪතෙය්යගාථාසතං භාණවාරො හොතීති කත්වා ‘‘අක්ඛරතො සත්ත අක්ඛරසතසහස්සානි චත්තාලීසඤ්ච සහස්සානි තෙපඤ්ඤාසඤ්ච අක්ඛරානී’’ති වුත්තං. එවඤ්හි පදභාණවාරගණනාහි අක්ඛරගණනා සංසන්දති, නෙතරථා. භාණවාරොති ච ද්වත්තිංසක්ඛරානං ගාථානං වසෙන අඩ්ඪතෙය්යගාථාසතං, අයඤ්ච අක්ඛරගණනා භාණවාරගණනා ච පදගණනානුසාරෙන ලද්ධාති වෙදිතබ්බා. ඉමමෙව හි අත්ථං ඤාපෙතුං සුත්තගණනානන්තරං භාණවාරෙ අගණෙත්වා පදානි ගණිතානි. තත්රිදං වුච්චති –

‘‘භාණවාරා යථාපි හි, මජ්ඣිමස්ස පකාසිතා;

උපඩ්ඪභාණවාරො ච, තෙවීසතිපදාධිකො.

සත්ත සතසහස්සානි, අක්ඛරානං විභාවයෙ;

චත්තාලීස සහස්සානි, තෙපඤ්ඤාසඤ්ච අක්ඛර’’න්ති.

අනුසන්ධිතොති ¶ දෙසනානුසන්ධිතො. එකස්මිං එව හි සුත්තෙ පුරිමපච්ඡිමානං දෙසනාභාගානං සම්බන්ධො අනුසන්ධානතො අනුසන්ධි. එත්ථ ච අත්තජ්ඣාසයානුසන්ධි පරජ්ඣාසයානුසන්ධීති දුවිධො අජ්ඣාසයානුසන්ධි. සො පන කත්ථචි දෙසනාය විප්පකතාය ධම්මං සුණන්තානං පුච්ඡාවසෙන, කත්ථචි දෙසෙන්තස්ස සත්ථු සාවකස්ස ධම්මපටිග්ගාහකානඤ්ච අජ්ඣාසයවසෙන, කත්ථචි දෙසෙතබ්බස්ස ධම්මස්ස වසෙන හොතීති සමාසතො තිප්පකාරො. තෙන වුත්තං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධිඅජ්ඣාසයානුසන්ධියථානුසන්ධිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධො අනුසන්ධී’’ති. සඞ්ඛෙපෙනෙව ච චතුබ්බිධො අනුසන්ධි වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘‘එවං වුත්තෙ අඤ්ඤතරො භික්ඛු භගවන්තං එතදවොච ‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, ඔරිමං තීරං, කිං පාරිමං තීරං, කො මජ්ඣෙ සංසීදො, කො ථලෙ උස්සාදො, කො මනුස්සග්ගාහො, කො අමනුස්සග්ගාහො, කො ආවත්තග්ගාහො, කො අන්තොපූතිභාවො’ති’’ (සං. නි. 4.241)? එවං පුච්ඡන්තානං විස්සජ්ජෙන්තෙන භගවතා පවත්තිතදෙසනාවසෙන පුච්ඡානුසන්ධී වෙදිතබ්බො. ‘‘අථ ඛො අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්තා… වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං අනත්තා, අනත්තකතානි කම්මානි කමත්තානං ඵුසිස්සන්තී’ති. අථ ඛො භගවා තස්ස භික්ඛුනො චෙතසා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය භික්ඛූ ආමන්තෙසි ඨානං ඛො පනෙතං, භික්ඛවෙ, විජ්ජති, යං ඉධෙකච්චො මොඝපුරිසො අවිද්වා අවිජ්ජාගතො තණ්හාධිපතෙය්යෙන චෙතසා සත්ථුසාසනං අතිධාවිතබ්බං මඤ්ඤෙය්ය ‘ඉති කිර භො රූපං අනත්තා…පෙ… ඵුසිස්සන්තී’ති. තං කිං මඤ්ඤථ ¶ , භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති (ම. නි. 3.90) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං විදිත්වා භගවතා පවත්තිතදෙසනාවසෙන පරජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බො.

‘‘තස්ස මය්හං බ්රාහ්මණ එතදහොසි ‘යංනූනාහං යා තා රත්තියො අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා චාතුද්දසී පඤ්චදසී අට්ඨමී ච පක්ඛස්ස, තථාරූපාසු රත්තීසු යානි තානි ආරාමචෙතියානි වනචෙතියානි රුක්ඛචෙතියානි භිංසනකානි සලොමහංසානි, තථාරූපෙසු සෙනාසනෙසු විහරෙය්යං අප්පෙව නාමාහං භයභෙරවං පස්සෙය්ය’න්ති’’ (ම. නි. 1.49) එවං භගවතා, ‘‘තත්රාවුසො ලොභො ච පාපකො දොසො ච පාපකො ලොභස්ස ච පහානාය දොසස්ස ච පහානාය අත්ථි මජ්ඣිමා පටිපදා, චක්ඛුකරණී ¶ ඤාණකරණී උපසමාය අභිඤ්ඤාය සම්බොධාය නිබ්බානාය සංවත්තතී’’ති (ම. නි. 1.33) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව පවත්තිතදෙසනාවසෙන අත්තජ්ඣාසයානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. යෙන පන ධම්මෙන ආදිම්හි දෙසනා උට්ඨිතා, තස්ස අනුරූපධම්මවසෙන වා පටිපක්ඛධම්මවසෙන වා යෙසු සුත්තෙසු උපරි දෙසනා ආගච්ඡති, තෙසං වසෙන යථානුසන්ධි වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තෙ (ම. නි. 1.65) හෙට්ඨා සීලෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි අභිඤ්ඤා ආගතා. වත්ථුසුත්තෙ (ම. නි. 1.70) හෙට්ඨා කිලෙසෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි බ්රහ්මවිහාරා ආගතා. කොසම්බකසුත්තෙ (ම. නි. 1.491) හෙට්ඨා භණ්ඩනෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි සාරණීයධම්මා ආගතා. කකචූපමෙ (ම. නි. 1.222) හෙට්ඨා අක්ඛන්තියා වසෙන දෙසනා උට්ඨිතා, උපරි කකචූපමා ආගතාති.

විත්ථාරතො පනෙත්ථාති එවං සඞ්ඛෙපතො තිවිධො චතුබ්බිධො ච අනුසන්ධි එත්ථ එතස්මිං මජ්ඣිමනිකායෙ තස්මිං තස්මිං සුත්තෙ යථාරහං විත්ථාරතො විභජිත්වා විඤ්ඤායමානා නවසතාධිකානි තීණි අනුසන්ධිසහස්සානි හොන්ති. යථා චෙතං පණ්ණාසාදිවිභාගවචනං මජ්ඣිමසඞ්ගීතියා සරූපදස්සනත්ථං හොති, එවං පක්ඛෙපදොසපරිහරණත්ථඤ්ච හොති. එවඤ්හි පණ්ණාසාදීසු වවත්ථිතෙසු තබ්බිනිමුත්තං කිඤ්චි සුත්තං යාව එකං පදම්පි ආනෙත්වා ඉමං මජ්ඣිමසඞ්ගීතියාති කස්සචි වත්තුං ඔකාසො න සියාති.

එවං පණ්ණාසවග්ගසුත්තභාණවාරානුසන්ධිබ්යඤ්ජනතො මජ්ඣිමසඞ්ගීතිං වවත්ථපෙත්වා ඉදානි නං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණෙතුකාමො අත්තනො සංවණ්ණනාය තස්සා පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙනෙව පවත්තභාවං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ පණ්ණාසාසු මූලපණ්ණාසා ආදී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථාපච්චයං තත්ථ තත්ථ දෙසිතත්තා පඤ්ඤත්තත්තා ච විප්පකිණ්ණානං ධම්මවිනයානං සඞ්ගහෙත්වා ගායනං ¶ කථනං සඞ්ගීති, මහාවිසයත්තා පූජනීයත්තා ච මහතී සඞ්ගීතීති මහාසඞ්ගීති, පඨමා මහාසඞ්ගීති පඨමමහාසඞ්ගීති, තස්සා පවත්තිතකාලො පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලො, තස්මිං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ. නිදදාති දෙසනං දෙසකාලාදිවසෙන අවිදිතං විදිතං කත්වා නිදස්සෙතීති නිදානං, යො ලොකියෙහි ‘‘උපොග්ඝාතො’’ති ¶ වුච්චති, ස්වායමෙත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකො ගන්ථො වෙදිතබ්බො, න පන ‘‘සනිදානාහං, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙමී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.126) විය අජ්ඣාසයාදිදෙසනුප්පත්තිහෙතු. තෙනෙවාහ ‘‘එවං මෙ සුතන්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදී’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ යස්සං පඨමමහාසඞ්ගීතියං නික්ඛිත්තානුක්කමෙන සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, සා විත්ථාරතො වත්තබ්බා. සුමඞ්ගලවිලාසිනියං (දී. නි. ටී. 1.නිදානකථාවණ්ණනා) පන අත්තනා විත්ථාරිතත්තා තත්ථෙව ගහෙතබ්බාති ඉමිස්සා සංවණ්ණනාය මහන්තතං පරිහරන්තො ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිමාහ.

නිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. මූලපරියායවග්ගො

1. මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා

1. එවං ¶ ¶ බාහිරනිදානෙ වත්තබ්බං අතිදිසිත්වා ඉදානි අභන්තරනිදානං ආදිතො පට්ඨාය සංවණ්ණෙතුං ‘‘යං පනෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යස්මා සංවණ්ණනං කරොන්තෙන සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ පදවිභාගං පදත්ථඤ්ච දස්සෙත්වා තතො පරං පිණ්ඩත්තාදිදස්සනවසෙන සංවණ්ණනා කාතබ්බා, තස්මා පදානි තාව දස්සෙන්තො ‘‘එවන්ති නිපාතපද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පදවිභාගොති පදානං විසෙසො, න පදවිග්ගහො. අථ වා පදානි ච පදවිභාගො ච පදවිභාගො, පදවිග්ගහො ච පදවිභාගො ච පදවිභාගොති වා එකසෙසවසෙන පදපදවිග්ගහා පදවිභාගසද්දෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ පදවිග්ගහො ‘‘සුභගඤ්ච තං වනඤ්චාති සුභගවනං, සාලානං රාජා, සාලො ච සො රාජා ච ඉතිපි සාලරාජා’’තිආදිවසෙන සමාසපදෙසු දට්ඨබ්බො.

අත්ථතොති පදත්ථතො. තං පන පදත්ථං අත්ථුද්ධාරක්කමෙන පඨමං එවංසද්දස්ස දස්සෙන්තො ‘‘එවං-සද්දො තාවා’’තිආදිමාහ. අවධාරණාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ඉදමත්ථපුච්ඡාපරිමාණාදිඅත්ථානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තථා හි ‘‘එවංගතානි පුථුසිප්පායතනානි (දී. නි. 1.163), එවවිධො එවමාකාරො’’ති ච ආදීසු ඉදං-සද්දස්ස අත්ථෙ එවං-සද්දො. ගත-සද්දො හි පකාරපරියායො, තථා විධාකාර-සද්දා ච. තථා හි විධයුත්තගත-සද්දෙ ලොකියා පකාරත්ථෙ වදන්ති. ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා කප්පිතකෙසමස්සූ ආමුක්කමණිකුණ්ඩලාභරණා ඔදාතවත්ථවසනා පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතා සමඞ්ගීභූතා පරිචාරෙන්ති, සෙය්යථාපි ත්වං එතරහි සාචරියකොති. නො හිදං, භො ගොතමා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.286) පුච්ඡායං. ‘‘එවංලහුපරිවත්තං (අ. නි. 1.48) එවමායුපරියන්තො’’ති (පාරා. 12) ච ආදීසු පරිමාණෙ.

නනු ¶ ච ‘‘එවං සු තෙ සුන්හාතා සුවිලිත්තා, එවමායුපරියන්තො’’ති එත්ථ එවං-සද්දෙන පුච්ඡනාකාරපරිමාණාකාරානං වුත්තත්තා ආකාරත්ථො එව ¶ එවං-සද්දොති? න, විසෙසසබ්භාවතො. ආකාරමත්තවාචකො හි එවං-සද්දො ආකාරත්ථොති අධිප්පෙතො යථා ‘‘එවං බ්යා ඛො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.234, 396), න පන ආකාරවිසෙසවාචකො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙනා’’තිආදීනි උපමාදිඋදාහරණානි උපපන්නානි හොන්ති. තථා හි ‘‘යථාපි…පෙ… බහු’’න්ති (ධ. ප. 53) එත්ථ පුප්ඵරාසිට්ඨානියතො මනුස්සූපපත්ති-සප්පුරිසූපනිස්සය-සද්ධම්මස්සවන-යොනිසොමනසිකාර- භොගසම්පත්ති-ආදිදානාදි-පුඤ්ඤකිරියහෙතුසමුදායතො සොභා-සුගන්ධතාදිගුණයොගතො මාලාගුණසදිසියො පහූතා පුඤ්ඤකිරියා මරිතබ්බසභාවතාය මච්චෙන සත්තෙන කත්තබ්බාති ජොතිතත්තා පුප්ඵරාසිමාලාගුණාව උපමා, තෙසං උපමාකාරො යථා-සද්දෙන අනියමතො වුත්තොති ‘‘එවං-සද්දො උපමාකාරනිගමනත්ථො’’ති වත්තුං යුත්තං. සො පන උපමාකාරො නියමියමානො අත්ථතො උපමාව හොතීති ආහ ‘‘උපමායං ආගතො’’ති. තථා ‘‘එවං ඉමිනා ආකාරෙන අභික්කමිතබ්බ’’න්තිආදිනා උපදිසියමානාය සමණසාරුප්පාය ආකප්පසම්පත්තියා යො තත්ථ උපදිසනාකාරො, සො අත්ථතො උපදෙසො එවාති වුත්තං ‘‘එවං තෙ…පෙ… උපදෙසෙ’’ති. තථා ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’ති එත්ථ ච භගවතා යථාවුත්තමත්ථං අවිපරීතතො ජානන්තෙහි කතං තත්ථ සංවිජ්ජමානගුණානං පකාරෙහි හංසනං උදග්ගතාකරණං සම්පහංසනං. යො තත්ථ සම්පහංසනාකාරොති යොජෙතබ්බං.

එවමෙවං පනායන්ති එත්ථ ගරහණාකාරොති යොජෙතබ්බං, සො ච ගරහණාකාරො ‘‘වසලී’’තිආදිඛුංසනසද්දසන්නිධානතො ඉධ එවං-සද්දෙන පකාසිතොති විඤ්ඤායති. යථා චෙත්ථ, එවං උපමාකාරාදයොපි උපමාදිවසෙන වුත්තානං පුප්ඵරාසිආදිසද්දානං සන්නිධානතො දට්ඨබ්බං. එවං, භන්තෙති පන ධම්මස්ස සාධුකං සවනමනසිකාරෙ සන්නියොජිතෙහි භික්ඛූහි අත්තනො තත්ථ ඨිතභාවස්ස පටිජානනවසෙන වුත්තත්තා එත්ථ එවං-සද්දො වචනසම්පටිච්ඡනත්ථො වුත්තො. තෙන එවං, භන්තෙ සාධු, භන්තෙ, සුට්ඨු, භන්තෙති වුත්තං හොති. එවඤ්ච වදෙහීති ‘‘යථාහං වදාමි, එවං සමණං ආනන්දං වදෙහී’’ති යො එවං වදනාකාරො ඉදානි වත්තබ්බො. සො එවංසද්දෙන නිදස්සීයතීති ‘‘නිදස්සනෙ’’ති වුත්තොති. එවං නොති එත්ථාපි තෙසං යථාවුත්තධම්මානං අහිතදුක්ඛාවහභාවෙ සන්නිට්ඨානජනනත්ථං අනුමතිගහණවසෙන ¶ ‘‘සංවත්තන්ති වා නො වා, කථං වො එත්ථ හොතී’’ති පුච්ඡාය කතාය ‘‘එවං නො එත්ථ හොතී’’ති වුත්තත්තා තදාකාරසන්නිට්ඨානං එවං-සද්දෙන විභාවිතන්ති විඤ්ඤායති. සො පන තෙසං ධම්මානං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තනාකාරො නියමියමානො අවධාරණත්ථො හොතීති ආහ ‘‘එවං නො එත්ථ හොතීතිආදීසු අවධාරණෙ’’ති.

නානානයනිපුණන්ති ¶ එකත්තනානත්තඅබ්යාපාරඑවංධම්මතාසඞ්ඛාතා, නන්දියාවත්තතිපුක්ඛලසීහවික්කීළිතඅඞ්කුසදිසාලොචනසඞ්ඛාතා වා ආධාරාදිභෙදවසෙන නානාවිධා නයා නානානයා, නයා වා පාළිගතියො, තා ච පඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිආදිවසෙන සංකිලෙසභාගියාදිලොකියාදිතදුභයවොමිස්සකාදිවසෙන කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහාදිවසෙන සමයවිමුත්තාදිවසෙන ඨපනාදිවසෙන කුසලමූලාදිවසෙන තිකප්පට්ඨානාදිවසෙන ච නානප්පකාරාති නානානයා. තෙහි නිපුණං සණ්හං සුඛුමන්ති නානානයනිපුණං. ආසයොව අජ්ඣාසයො, තෙ ච සස්සතාදිභෙදෙන, තත්ථ ච අප්පරජක්ඛතාදිභෙදෙන අනෙකෙ, අත්තජ්ඣාසයාදයො එව වා සමුට්ඨානං උප්පත්තිහෙතු එතස්සාති අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නන්ති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණං උපනෙතබ්බාභාවතො, සඞ්කාසනපකාසන-විවරණ-විභජන-උත්තානීකරණ-පඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛර-පදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවිධපාටිහාරියන්ති එත්ථ පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං (උදා. අට්ඨ. 1; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා; සං. නි. ටී. 1.1.1 දෙවතාසංයුත්ත) ‘‘පටිපක්ඛහරණතො, රාගාදිකිලෙසාපනයනතො ච පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති, භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති, යෙ හරිතබ්බා. පුථුජ්ජනානම්පි විගතූපක්කිලෙසෙ අට්ඨගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිපකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති ¶ . ‘‘පටී’’ති වා අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතූපක්කිලෙසෙ ච කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පාටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පාටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතූපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපකිලෙසහරණානි හොන්තීති පාටිහාරියානි භවන්ති. පාටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, පාටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකමෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පාටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති ¶ පාටිහාරියං. තස්ස පන ඉද්ධිආදිභෙදෙන විසයභෙදෙන ච බහුවිධස්ස භගවතො දෙසනායං ලබ්භමානත්තා ආහ ‘‘විවිධපාටිහාරිය’’න්ති.

න අඤ්ඤථාති භගවතො සම්මුඛා සුතාකාරතො න අඤ්ඤථාති අත්ථො, න පන භගවතො දෙසිතාකාරතො. අචින්තෙය්යානුභාවා හි භගවතො දෙසනා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතු’’න්ති ඉදං වචනං සමත්ථිතං භවති, ධාරණබලදස්සනඤ්ච න විරුජ්ඣති සුතාකාරාවිරජ්ඣනස්ස අධිප්පෙතත්තා. න හෙත්ථ අත්ථන්තරතාපරිහාරො ද්වින්නම්පි අත්ථානං එකවිසයත්තා. ඉතරථා ථෙරො භගවතො දෙසනාය සබ්බථා පටිග්ගහණෙ සමත්ථො අසමත්ථො චාති ආපජ්ජෙය්යාති.

‘‘යො පරො න හොති, සො අත්තා’’ති එවං වුත්තාය නියකජ්ඣත්තසඞ්ඛාතාය සසන්තතියා වත්තනතො තිවිධොපි මෙ-සද්දො කිඤ්චාපි එකස්මිංයෙව අත්ථෙ දිස්සති, කරණසම්පදානසාමිනිද්දෙසවසෙන පන විජ්ජමානං භෙදං සන්ධායාහ ‘‘මෙ-සද්දො තීසු අත්ථෙසු දිස්සතී’’ති.

කිඤ්චාපි උපසග්ගො කිරියං විසෙසෙති, ජොතකභාවතො පන සතිපි තස්මිං සුතසද්දො එව තං තමත්ථං වදතීති අනුපසග්ගස්ස සුතසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ සඋපසග්ගස්ස ගහණං න විරුජ්ඣතීති දස්සෙන්තො ‘‘සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො චා’’තිආදිමාහ. අස්සාති සුතසද්දස්ස. කම්මභාවසාධනානි ඉධ සුතසද්දෙ සම්භවන්තීති වුත්තං ‘‘උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වා ¶ අත්ථො’’ති. මයාති අත්ථෙ සතීති යදා මෙ-සද්දස්ස කත්තුවසෙන කරණනිද්දෙසො, තදාති අත්ථො. මමාති අත්ථෙ සතීති යදා සම්බන්ධවසෙන සාමිනිද්දෙසො, තදා.

සුත-සද්දසන්නිධානෙ පයුත්තෙන එවං-සද්දෙන සවනකිරියාජොතකෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සන’’න්ති. ආදි-සද්දෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං තදභිනීහටානඤ්ච මනොද්වාරිකවිඤ්ඤාණානං ගහණං වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසම්පි වාක්යානං එව-කාරත්ථසහිතත්තා ‘‘සුත’’න්ති එතස්ස සුතමෙවාති අයමත්ථො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. එතෙන අවධාරණෙන නිරාසඞ්කතං දස්සෙති. යථා ච සුතං සුතමෙවාති නියමෙතබ්බං, තං සම්මා සුතං හොතීති ආහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අථ වා සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති සුතන්ති අසුතං න හොතීති අයමෙතස්ස අත්ථොති වුත්තං ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති ¶ . ඉමිනා දිට්ඨාදිවිනිවත්තනං කරොති. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘න ඉදං මයා දිට්ඨං, න සයම්භුඤාණෙන සච්ඡිකතං, අථ ඛො සුතං, තඤ්ච ඛො සම්මදෙවා’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. අවධාරණත්ථෙ වා එවං-සද්දෙ අයමත්ථයොජනා කරීයතීති තදපෙක්ඛස්ස සුත-සද්දස්ස අයමත්ථො වුත්තො ‘‘අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘අනූනානධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සන’’න්ති. සවනසද්දො චෙත්ථ කම්මත්ථො වෙදිතබ්බො ‘‘සුය්යතී’’ති.

එවං සවනහෙතුසුණන්තපුග්ගලසවනවිසෙසවසෙන පදත්තයස්ස එකෙන පකාරෙන අත්ථයොජනං දස්සෙත්වා ඉදානි පකාරන්තරෙහිපි තං දස්සෙතුං ‘‘තථා එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති යා සා භගවතො සම්මුඛා ධම්මස්සවනාකාරෙන පවත්තා මනොද්වාරවිඤ්ඤාණවීථි, තස්සා. සා හි නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තිතුං සමත්ථා. තථා ච වුත්තං ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙනා’’ති. නානප්පකාරෙනාති වක්ඛමානානං අනෙකවිහිතානං බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණානං නානාකාරෙන. එතෙන ඉමිස්සා යොජනාය ආකාරත්ථො එවං-සද්දො ගහිතොති දීපෙති. පවත්තිභාවප්පකාසනන්ති පවත්තියා අත්ථිභාවප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනන්ති යස්මිං ආරම්මණෙ ¶ වුත්තප්පකාරා විඤ්ඤාණවීථි නානප්පකාරෙන පවත්තා, තස්ස ධම්මත්තා වුත්තං, න සුතසද්දස්ස ධම්මත්ථත්තා. වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටීකරණං ‘‘අයඤ්හෙත්ථා’’තිආදි. තත්ථ විඤ්ඤාණවීථියාති කරණත්ථෙ කරණවචනං. මයාති කත්තුඅත්ථෙ.

එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනන්ති නිදස්සනත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා වුත්තං නිදස්සෙතබ්බස්ස නිද්දිසිතබ්බත්තාභාවාභාවතො. තෙන එවං-සද්දෙන සකලම්පි සුත්තං පච්චාමට්ඨන්ති දස්සෙති. සුත-සද්දස්ස කිරියාසද්දත්තා සවනකිරියාය ච සාධාරණවිඤ්ඤාණපබන්ධපටිබද්ධත්තා තත්ථ ච පුග්ගලවොහාරොති වුත්තං ‘‘සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසන’’න්ති. න හි පුග්ගලවොහාරරහිතෙ ධම්මපබන්ධෙ සවනකිරියා ලබ්භතීති.

යස්ස චිත්තසන්තානස්සාතිආදිපි ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා පුරිමයොජනාය අඤ්ඤථා අත්ථයොජනං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ආකාරපඤ්ඤත්තීති උපාදාපඤ්ඤත්ති එව ධම්මානං පවත්තිආකාරූපාදානවසෙන තථා වුත්තා. සුතන්ති විසයනිද්දෙසොති සොතබ්බභූතො ධම්මො සවනකිරියාකත්තුපුග්ගලස්ස සවනකිරියාවසෙන පවත්තිට්ඨානන්ති කත්වා වුත්තං. චිත්තසන්තානවිනිමුත්තස්ස පරමත්ථතො කස්සචි කත්තු අභාවෙපි සද්දවොහාරෙන බුද්ධිපරිකප්පිතභෙදවචනිච්ඡාය චිත්තසන්තානතො අඤ්ඤං විය තංසමඞ්ගිං කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසන්තානෙන ¶ තංසමඞ්ගිනො’’ති. සවනකිරියාවිසයොපි සොතබ්බධම්මො සවනකිරියාවසෙන පවත්තචිත්තසන්තානස්ස ඉධ පරමත්ථතො කත්තුභාවතො, සවනවසෙන චිත්තප්පවත්තියා එව වා සවනකිරියාභාවතො තංකිරියාකත්තු ච විසයො හොතීති වුත්තං ‘‘තංසමඞ්ගිනො කත්තුවිසයෙ’’ති. සුතාකාරස්ස ච ථෙරස්ස සම්මානිච්ඡිතභාවතො ආහ ‘‘ගහණසන්නිට්ඨාන’’න්ති. එතෙන වා අවධාරණත්ථං එවං-සද්දං ගහෙත්වා අයමත්ථයොජනා කතාති දට්ඨබ්බං.

පුබ්බෙ සුතානං නානාවිහිතානං සුත්තසඞ්ඛාතානං අත්ථබ්යඤ්ජනානං උපධාරිතරූපස්ස ආකාරස්ස නිදස්සනස්ස, අවධාරණස්ස වා පකාසනසභාවො එවං-සද්දොති තදාකාරාදිඋපධාරණස්ස පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතධම්මපබන්ධබ්යාපාරතාය වුත්තං – ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො’’ති. සවනකිරියා පන පුග්ගලවාදිනොපි විඤ්ඤාණනිරපෙක්ඛා නත්ථීති විසෙසතො විඤ්ඤාණබ්යාපාරොති ආහ ‘‘සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. ‘‘මෙ’’ති සද්දප්පවත්තියා එකන්තෙනෙව සත්තවිසයත්තා විඤ්ඤාණකිච්චස්ස ච තත්ථෙව සමොදහිතබ්බතො ¶ ‘‘මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිසභාවා යථාක්කමං එවං-සද්ද – සුත-සද්දානං අත්ථාති තෙ තථාරූප-පඤ්ඤත්ති-උපාදානභූත-ධම්මපබන්ධබ්යාපාරභාවෙන දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො, සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො’’ති. එත්ථ ච කරණකිරියාකත්තුකම්මවිසෙසප්පකාසනවසෙන පුග්ගලබ්යාපාරවිසයපුග්ගලබ්යාපාරනිදස්සනවසෙන ගහණාකාරගාහකතබ්බිසයවිසෙසනිද්දෙසවසෙන කත්තුකරණබ්යාපාරකත්තුනිද්දෙසවසෙන ච දුතියාදයො චතස්සො අත්ථයොජනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං.

සබ්බස්සපි සද්දාධිගමනීයස්ස අත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිමුඛෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බත්තා සබ්බපඤ්ඤත්තීනඤ්ච විජ්ජමානාදිවසෙන ඡසු පඤ්ඤත්තිභෙදෙසු අන්තොගධත්තා තෙසු ‘‘එව’’න්තිආදීනං පඤ්ඤත්තීනං සරූපං නිද්ධාරෙන්තො ආහ – ‘‘එවන්ති ච මෙති චා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘එව’’න්ති ච ‘‘මෙ’’ති ච වුච්චමානස්සත්ථස්ස ආකාරාදිනො ධම්මානං අසල්ලක්ඛණභාවතො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවොති ආහ – ‘‘සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තත්ථ සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙනාති භූතත්ථඋත්තමත්ථවසෙන. ඉදං වුත්තං හොති – යො මායාමරීචිආදයො විය අභූතත්ථො, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බො විය අනුත්තමත්ථො ච න හොති, සො රූපසද්දාදිසභාවො, රුප්පනානුභවනාදිසභාවො වා අත්ථො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො චාති වුච්චති, න තථා ‘‘එවං මෙ’’ති පදානං අත්ථොති. එතමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිඤ්හෙත්ථ ත’’න්තිආදි වුත්තං. සුතන්ති පන සද්දායතනං සන්ධායාහ ‘‘විජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. තෙනෙව හි ‘‘යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධ’’න්ති වුත්තං, ‘‘සොතද්වාරානුසාරෙන උපලද්ධ’’න්ති පන වුත්තෙ අත්ථබ්යඤ්ජනාදිසබ්බං ලබ්භති.

තං ¶ තං උපාදාය වත්තබ්බතොති සොතපථමාගතෙ ධම්මෙ උපාදාය තෙසං උපධාරිතාකාරාදිනො පච්චාමසනවසෙන ‘‘එව’’න්ති, සසන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ උපාදාය ‘‘මෙ’’ති වත්තබ්බත්තාති අත්ථො. දිට්ඨාදිසභාවරහිතෙ සද්දායතනෙ පවත්තමානොපි සුතවොහාරො ‘‘දුතියං තතිය’’න්තිආදිකො විය පඨමාදීනි දිට්ඨමුතවිඤ්ඤාතෙ අපෙක්ඛිත්වාව පවත්තොති ආහ ‘‘දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො’’ති අසුතං න හොතීති හි සුතන්ති පකාසිතොයමත්ථොති. අත්තනා පටිවිද්ධා සුත්තස්ස පකාරවිසෙසා ‘‘එව’’න්ති ථෙරෙන පච්චාමට්ඨාති ආහ ‘‘අසම්මොහං දීපෙතී’’ති. නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොතීති එතෙන ¶ වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස නානප්පකාරතං දුප්පටිවිජ්ඣතඤ්ච දස්සෙති. සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙතීති සුතාකාරස්ස යාථාවතො දස්සියමානත්තා වුත්තං. අසම්මොහෙනාති සම්මොහාභාවෙන, පඤ්ඤාය එව වා සවනකාලසම්භූතාය තදුත්තරකාලපඤ්ඤාසිද්ධි. එවං අසම්මොසෙනාති එත්ථාපි වත්තබ්බං. බ්යඤ්ජනානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො ආකාරො නාතිගම්භීරො, යථාසුතධාරණමෙව තත්ථ කරණීයන්ති සතියා බ්යාපාරො අධිකො, පඤ්ඤා තත්ථ ගුණීභූතාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමායා’’තිආදි ‘‘පඤ්ඤාය පුබ්බඞ්ගමා’’ති කත්වා. පුබ්බඞ්ගමතා චෙත්ථ පධානතා ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1, 2) විය. පුබ්බඞ්ගමතාය වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආවජ්ජනාදීනං විය අප්පධානත්තෙ පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා එතිස්සාති අයම්පි අත්ථො යුජ්ජති. එවං සතිපුබ්බඞ්ගමායාති එත්ථාපි වුත්තනයානුසාරෙන යථාසම්භවමත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්සාති අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණස්ස, සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිවසෙන ඡහි අත්ථපදෙහි, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසවසෙන ඡහි බ්යඤ්ජනපදෙහි ච සමන්නාගතස්සාති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යොනිසොමනසිකාරං දීපෙති එවං-සද්දෙන වුච්චමානානං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථානං අවිපරීතසද්ධම්මවිසයත්තාති අධිප්පායො. අවික්ඛෙපං දීපෙතීති ‘‘මූලපරියායං කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිපුච්ඡාවසෙන පකරණප්පත්තස්ස වක්ඛමානස්ස සුත්තස්ස සවනං සමාධානමන්තරෙන න සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. වික්ඛිත්තචිත්තස්සාතිආදි තස්සෙවත්ථස්ස සමත්ථනවසෙන වුත්තං. සබ්බසම්පත්තියාති අත්ථබ්යඤ්ජනදෙසකපයොජනාදිසම්පත්තියා. අවිපරීතසද්ධම්මවිසයෙහි විය ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථෙහි යොනිසොමනසිකාරස්ස, සද්ධම්මස්සවනෙන විය ච අවික්ඛෙපස්ස යථා යොනිසොමනසිකාරෙන ඵලභූතෙන අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතානං සිද්ධි වුත්තා තදවිනාභාවතො, එවං අවික්ඛෙපෙන ඵලභූතෙන කාරණභූතානං සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයානං සිද්ධි දස්සෙතබ්බා සියා අස්සුතවතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තදභාවතො. න හි වික්ඛිත්තචිත්තොතිආදිනා සමත්ථනවචනෙන පන අවික්ඛෙපෙන කාරණභූතෙන සප්පුරිසූපනිස්සයෙන ච ඵලභූතස්ස සද්ධම්මස්සවනස්ස සිද්ධි දස්සිතා. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො යුත්තො සියා – සද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයා ¶ න ¶ එකන්තෙන අවික්ඛෙපස්ස කාරණං බාහිරඞ්ගත්තා, අවික්ඛෙපො පන සප්පුරිසූපනිස්සයො විය සද්ධම්මස්සවනස්ස එකන්තකාරණන්ති. එවම්පි අවික්ඛෙපෙන සප්පුරිසූපනිස්සයසිද්ධිජොතනා න සමත්ථිතාව, නො න සමත්ථිතා වික්ඛිත්තචිත්තානං සප්පුරිසපයිරුපාසනාභාවස්ස අත්ථසිද්ධත්තා. එත්ථ ච පුරිමං ඵලෙන කාරණස්ස සිද්ධිදස්සනං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිසබ්භාවස්ස, දුතියං කාරණෙන ඵලස්ස සිද්ධිදස්සනං දට්ඨබ්බං එකන්තවස්සිනා විය මෙඝවුට්ඨානෙන වුට්ඨිප්පවත්තියා.

භගවතො වචනස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනපභෙදපරිච්ඡෙදවසෙන සකලසාසනසම්පත්තිඔගාහනාකාරො නිරවසෙසපරහිතපාරිපූරිකාරණන්ති වුත්තං ‘‘එවං භද්දකො ආකාරො’’ති. යස්මා න හොතීති සම්බන්ධො. පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තින්ති අත්තසම්මාපණිධිපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාසඞ්ඛාතං ගුණද්වයං. අපරාපරවුත්තියා චෙත්ථ චක්කභාවො, චරන්ති එතෙහි සත්තා සම්පත්තිභවෙසූති වා. යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’තිආදි (අ. නි. 4.31). පුරිමපච්ඡිමභාවො චෙත්ථ දෙසනාක්කමවසෙන දට්ඨබ්බො. පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියාති පච්ඡිමචක්කද්වයස්ස අත්ථිතාය. සම්මාපණිහිතත්තො පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤො සුද්ධාසයො හොති තදසුද්ධිහෙතූනං කිලෙසානං දූරීභාවතොති ආහ – ‘‘ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොතී’’ති. තථා හි වුත්තං ‘‘සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති (ධ. ප. 43), ‘‘කතපුඤ්ඤොසි ත්වං ආනන්ද, පධානමනුයුඤ්ජ, ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො’’ති (දී. නි. 2.207) ච. තෙනෙවාහ ‘‘ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. පයොගසුද්ධියාති යොනිසොමනසිකාරපුබ්බඞ්ගමස්ස ධම්මස්සවනපයොගස්ස විසදභාවෙන. තථා චාහ ‘‘ආගමබ්යත්තිසිද්ධී’’ති. සබ්බස්ස වා කායවචීපයොගස්ස නිද්දොසභාවෙන. පරිසුද්ධකායවචීපයොගො හි විප්පටිසාරාභාවතො අවික්ඛිත්තචිත්තො පරියත්තියං විසාරදො හොතීති.

නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙනාතිආදිනා අත්ථබ්යඤ්ජනෙසු ථෙරස්ස එවංසද්දසුත-සද්දානං අසම්මොහාසම්මොසදීපනතො චතුපටිසම්භිදාවසෙන අත්ථයොජනං දස්සෙති. තත්ථ සොතබ්බභෙදපටිවෙධදීපකෙනාති එතෙන අයං සුත-සද්දො එවං-සද්දසන්නිධානතො, වක්ඛමානාපෙක්ඛාය වා සාමඤ්ඤෙනෙව ¶ සොතබ්බධම්මවිසෙසං ආමසතීති දස්සෙති. මනොදිට්ඨිකරණා පරියත්තිධම්මානං අනුපෙක්ඛනසුප්පටිවෙධා විසෙසතො මනසිකාරපටිබද්ධාති තෙ වුත්තනයෙන යොනිසොමනසිකාරදීපකෙන එවංසද්දෙන යොජෙත්වා, සවනධාරණවචීපරිචයා පරියත්තිධම්මානං විසෙසෙන සොතාවධානපටිබද්ධාති තෙ අවික්ඛෙපදීපකෙන සුත-සද්දෙන යොජෙත්වා දස්සෙන්තො සාසනසම්පත්තියා ¶ ධම්මස්සවනෙ උස්සාහං ජනෙති. තත්ථ ධම්මාති පරියත්තිධම්මා. මනසානුපෙක්ඛිතාති ‘‘ඉධ සීලං කථිතං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා, එත්තකා එත්ථ අනුසන්ධියො’’තිආදිනා නයෙන මනසා අනු අනු පෙක්ඛිතා. දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධාති නිජ්ඣානක්ඛන්තිභූතාය, ඤාතපරිඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය වා දිට්ඨියා තත්ථ තත්ථ වුත්තරූපාරූපධම්මෙ ‘‘ඉති රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා පටිවිද්ධා.

සකලෙන වචනෙනාති පුබ්බෙ තීහි පදෙහි විසුං විසුං යොජිතත්තා වුත්තං. අත්තනො අදහන්තොති ‘‘මමෙද’’න්ති අත්තනි අට්ඨපෙන්තො. අසප්පුරිසභූමින්ති අකතඤ්ඤුතං ‘‘ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහතී’’ති (පාරා. 195) එවං වුත්තං අනරියවොහාරාවත්ථං, සා එව අනරියවොහාරාවත්ථා අසද්ධම්මො. නනු ච ආනන්දත්ථෙරස්ස ‘‘මමෙදං වචන’’න්ති අධිමානස්ස, මහාකස්සපත්ථෙරාදීනඤ්ච තදාසඞ්කාය අභාවතො අසප්පුරිසභූමිසමතික්කමාදිවචනං නිරත්ථකන්ති? නයිදමෙවං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති වදන්තෙන අයම්පි අත්ථො විභාවිතොති දස්සනතො. කෙචි පන ‘‘දෙවතානං පරිවිතක්කාපෙක්ඛං තථාවචනන්ති එදිසී චොදනා අනවකාසාවා’’ති වදන්ති. තස්මිං කිර ඛණෙ එකච්චානං දෙවතානං එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘භගවා ච පරිනිබ්බුතො, අයඤ්ච ආයස්මා දෙසනාකුසලො, ඉදානි ධම්මං දෙසෙති සක්යකුලප්පසුතො තථාගතස්ස භාතා චූළපිතුපුත්තො, කිං නු ඛො සයං සච්ඡිකතං ධම්මං දෙසෙති, උදාහු භගවතොයෙව වචනං යථාසුත’’න්ති. එවං තදාසඞ්කිතප්පකාරතො අසප්පුරිසභූමිසමොක්කමාදිතො අතික්කමාදි විභාවිතන්ති. අප්පෙතීති නිදස්සෙති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙසු යථාරහං සත්තෙ නෙතීති නෙත්ති, ධම්මොයෙව නෙත්ති ධම්මනෙත්ති.

දළ්හතරනිවිට්ඨා විචිකිච්ඡා කඞ්ඛා. නාතිසංසප්පනා මතිභෙදමත්තා විමති. අස්සද්ධියං විනාසෙති භගවතා දෙසිතත්තා, සම්මුඛාවස්ස පටිග්ගහිතත්තා, ඛලිතදුරුත්තාදිගහණදොසාභාවතො ¶ ච. එත්ථ ච පඨමාදයො තිස්සො අත්ථයොජනා ආකාරාදිඅත්ථෙසු අග්ගහිතවිසෙසමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා දස්සිතා, තතො පරා චතස්සො ආකාරත්ථමෙව එවං-සද්දං ගහෙත්වා විභාවිතා, පච්ඡිමා පන තිස්සො යථාක්කමං ආකාරත්ථං නිදස්සනත්ථං අවධාරණත්ථඤ්ච එවං-සද්දං ගහෙත්වා යොජිතාති දට්ඨබ්බං.

එක-සද්දො අඤ්ඤසෙට්ඨාසහායසඞ්ඛ්යාදීසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො ච, ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) අඤ්ඤත්ථෙ දිස්සති ¶ , ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.228) සෙට්ඨත්ථෙ, ‘‘එකො වූපකට්ඨො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.405) අසහායෙ, ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු සඞ්ඛ්යායං. ඉධාපි සඞ්ඛ්යායන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකන්ති ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො’’ති. කාලඤ්ච සමයඤ්චාති යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයපටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ‘‘ඛණො’’ති ච ‘‘සමයො’’ති ච වුච්චති, සො එකොවාති හි අත්ථො මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්ඛාපදපූරණස්ස හෙතුපි. සමයප්පවාදකෙති දිට්ඨිප්පවාදකෙ. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො සමයං පවදන්තීති. අත්ථාභිසමයාති හිතපටිලාභා. අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති පීළනාදීනි අභිසමෙතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා වුත්තානි. අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති. තානෙව තථා එකත්තෙන වුත්තානි. තත්ථ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තංසමඞ්ගිනො හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන සන්තාපනං පරිදහනං.

තත්ථ සහකාරීකාරණං සන්නිජ්ඣං සමෙති සමවෙතීති සමයො, සමවායො. සමෙති සමාගච්ඡති මග්ගබ්රහ්මචරියං එත්ථ තදාධාරපුග්ගලෙහීති සමයො, ඛණො. සමෙති එත්ථ, එතෙන වා සංගච්ඡති සත්තො, සභාවධම්මො වා සහජාතාදීහි උප්පාදාදීහි වාති සමයො, කාලො. ධම්මප්පවත්තිමත්තතාය අත්ථතො අභූතොපි හි කාලො ධම්මප්පවත්තියා අධිකරණං කරණං ¶ විය ච කප්පනාමත්තසිද්ධෙන රූපෙන වොහරීයතීති. සමං, සහ වා අවයවානං අයනං පවත්ති අවට්ඨානන්ති සමයො, සමූහො යථා ‘‘සමුදායො’’ති. අවයවසහාවට්ඨානමෙව හි සමූහොති. අවසෙසපච්චයානං සමාගමෙ එති ඵලං එතස්මා උප්පජ්ජති පවත්තති චාති සමයො, හෙතු යථා ‘‘සමුදයො’’ති. සමෙති සංයොජනභාවතො සම්බන්ධො එති අත්තනො විසයෙ පවත්තති, දළ්හග්ගහණභාවතො වා සංයුත්තා අයන්ති පවත්තන්ති සත්තා යථාභිනිවෙසං එතෙනාති සමයො, දිට්ඨි; දිට්ඨිසඤ්ඤොජනෙන හි සත්තා අතිවිය බජ්ඣන්තීති. සමිති සඞ්ගති සමොධානන්ති සමයො, පටිලාභො. සමයනං, සම්මා වා අයනං අපගමොති සමයො, පහානං. අභිමුඛං ඤාණෙන සම්මා එතබ්බො අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතො සභාවො. අභිමුඛභාවෙන සම්මා එති ගච්ඡති බුජ්ඣතීති අභිසමයො, ධම්මානං අවිපරීතසභාවාවබොධො. එවං තස්මිං තස්මිං අත්ථෙ සමය-සද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. සමයසද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අභිසමයසද්දස්ස උදාහරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අස්සාති සමයසද්දස්ස ¶ . කාලො අත්ථො සමවායාදීනං අත්ථානං ඉධ අසම්භවතො, දෙසදෙසකපරිසානං විය සුත්තස්ස නිදානභාවෙන කාලස්ස අපදිසිතබ්බතො ච.

කස්මා පනෙත්ථ අනියමිතවසෙනෙව කාලො නිද්දිට්ඨො, න උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමෙත්වාති? ආහ – ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි. උතුසංවච්ඡරාදිවසෙන නියමං අකත්වා සමයසද්දස්ස වචනෙන අයම්පි ගුණො ලද්ධො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘යෙ වා ඉමෙ’’තිආදිමාහ. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. තත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙවසිකං ඣානඵලසමාපත්තීහි වීතිනාමනකාලො, විසෙසතො සත්තසත්තාහානි. සුප්පකාසාති දසසහස්සිලොකධාතුසංකම්පනඔභාසපාතුභාවාදීහි පාකටා. යථාවුත්තභෙදෙසු එව සමයෙසු එකදෙසං පකාරන්තරෙහි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යො චාය’’න්තිආදිමාහ. තථා හි ඤාණකිච්චසමයො අත්තහිතපටිපත්තිසමයො ච අභිසම්බොධිසමයො, අරියතුණ්හීභාවසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො, කරුණාකිච්චපරහිතපටිපත්තිධම්මිකථාසමයො දෙසනාසමයො එව.

කරණවචනෙන ¶ නිද්දෙසො කතොති සම්බන්ධො. තත්ථාති අභිධම්මතදඤ්ඤසුත්තපදවිනයෙසු. තථාති භුම්මකරණෙහි. අධිකරණත්ථො ආධාරත්ථො. භාවො නාම කිරියා, තාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං. තත්ථ යථා කාලො සභාවධම්මපරිච්ඡින්නො සයං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාතො තඞ්ඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවතො ‘‘පුබ්බණ්හෙ ජාතො, සායන්හෙ ගච්ඡතී’’ති ච ආදීසු, සමූහො ච අවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි කප්පනාමත්තසිද්ධො අවයවානං ආධාරභාවෙන පඤ්ඤාපීයති ‘‘රුක්ඛෙ සාඛා, යවරාසියං සම්භූතො’’තිආදීසු, එවං ඉධාපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අධිකරණඤ්හි…පෙ… ධම්මාන’’න්ති. යස්මිං කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ වා කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං එව කාලෙ ධම්මපුඤ්ජෙ ච ඵස්සාදයොපි හොන්තීති අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො. යථා ච ‘‘ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතො’’ති දොහනකිරියාය ගමනකිරියා ලක්ඛීයති, එවං ඉධාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ, තස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ ‘‘සතී’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති පදත්ථස්ස සත්තාවිරහාභාවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තස්ස උප්පාදකිරියා ඵස්සාදීනං භවනකිරියා ච ලක්ඛීයති. යස්මිං සමයෙති යස්මිං නවමෙ ඛණෙ, යස්මිං යොනිසොමනසිකාරාදිහෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා සති කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව ඛණෙ, හෙතුම්හි, පච්චයසමවායෙ වා ඵස්සාදයොපි හොන්තීති උභයත්ථ සමයසද්දෙ භුම්මනිද්දෙසො කතො ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛණ…පෙ… ලක්ඛීයතී’’ති.

හෙතුඅත්ථො ¶ කරණත්ථො ච සම්භවති ‘‘අන්නෙන වසති, අජ්ඣෙනෙන වසති, ඵරසුනා ඡින්දති, කුදාලෙන ඛණතී’’තිආදීසු විය. වීතික්කමඤ්හි සුත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා ඔතිණ්ණවත්ථුකං පුග්ගලං පටිපුච්ඡිත්වා විගරහිත්වා ච තං තං වත්ථුං ඔතිණ්ණකාලං අනතික්කමිත්වා තෙනෙව කාලෙන සික්ඛාපදානි පඤ්ඤපෙන්තො භගවා විහරති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො තතියපාරාජිකාදීසු විය.

අච්චන්තමෙව ආරම්භතො පට්ඨාය යාව දෙසනානිට්ඨානං පරහිතපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන කරුණාවිහාරෙන. තදත්ථජොතනත්ථන්ති අච්චන්තසංයොගත්ථජොතනත්ථං. උපයොගවචනනිද්දෙසො කතො යථා ‘‘මාසං අජ්ඣෙතී’’ති.

පොරාණාති ¶ අට්ඨකථාචරියා. අභිලාපමත්තභෙදොති වචනමත්තෙන විසෙසො. තෙන සුත්තවිනයෙසු විභත්තිබ්යත්තයො කතොති දස්සෙති.

සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං ‘‘සෙට්ඨ’’න්ති වුත්තං සෙට්ඨගුණසහචරණතො. තථා උත්තමන්ති එත්ථාපි. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණාරහතාය වා ගාරවයුත්තො. වුත්තොයෙව, න පන ඉධ වත්තබ්බො විසුද්ධිමග්ගස්ස ඉමිස්සා අට්ඨකථාය එකදෙසභාවතොති අධිප්පායො.

අපරො නයො (සං. නි. ටී. 1.1.1; සාරත්ථ. ටී. 1.විනයානිසංසකථාවණ්ණනා; විසුද්ධි. මහාටී. 1.144; ඉතිවු. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) – භාගවාති භගවා, භතවාති භගවා, භාගෙ වනීති භගවා, භගෙ වනීති භගවා, භත්තවාති භගවා, භගෙ වමීති භගවා, භාගෙ වමීති භගවා.

භගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො.

තත්ථ කථං භාගවාති භගවා? යෙ තෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා, තෙ අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා තථාගතස්ස අත්ථි උපලබ්භන්ති. තථා හිස්ස සීලං, සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සනං, හිරී, ඔත්තප්පං, සද්ධා, වීරියං, සති සම්පජඤ්ඤං, සීලවිසුද්ධි, දිට්ඨිවිසුද්ධි, සමථො, විපස්සනා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි සුචරිතානි, තයො ¶ සම්මාවිතක්කා, තිස්සො අනවජ්ජසඤ්ඤා, තිස්සො ධාතුයො, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි අරියඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපටිච්ඡෙදකඤාණං, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි, පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා සඤ්ඤා, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියා ධම්මා, සත්ත අරියධම්මා, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, සත්ත සප්පුරිසධම්මා, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත ¶ සඤ්ඤා, සත්ත දක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා, සත්ත ඛීණාසවබලදෙසනා, අට්ඨ පඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා, අට්ඨ සම්මත්තානි, අට්ඨ ලොකධම්මාතික්කමා, අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨ අක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා, අට්ඨ අභිභායතනදෙසනා, අට්ඨ විමොක්ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නව සත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතපටිවිනයා, නව සඤ්ඤා, නව නානත්තා, නව අනුපුබ්බවිහාරා, දස නාථකරණා ධම්මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථා, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්ඛධම්මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්තානිසංසා, ද්වාදස ධම්මචක්කාකාරා, තෙරස ධුතගුණා, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති, සොළස අපරන්තපනීයා ධම්මා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි, පරොපණ්ණාස කුසලධම්මා, සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛාසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණං, අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයපච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදයො අනන්තාපරිමාණභෙදා අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති, තස්මා යථාවුත්තවිභාගා ගුණභාගා අස්ස අත්ථීති ‘‘භාගවා’’ති වත්තබ්බෙ ආ-කාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘භගවා’’ති වුත්තො. එවං තාව භාගවාති භගවා.

යස්මා සීලාදයො සබ්බෙ, ගුණභාගා අසෙසතො;

විජ්ජන්ති සුගතෙ තස්මා, භගවාති පවුච්චතීති.

කථං භතවාති භගවා? යෙ තෙ සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නෙහි මනුස්සත්තාදිකෙ අට්ඨ ධම්මෙ ¶ සමොධානෙත්වා සම්මාසම්බොධියා කතමහාභිනීහාරෙහි මහාබොධිසත්තෙහි පරිපූරිතබ්බා දානපාරමී, සීල, නෙක්ඛම්ම, පඤ්ඤා, වීරිය, ඛන්ති, සච්ච, අධිට්ඨාන, මෙත්තා, උපෙක්ඛාපාරමීති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො, දානාදීනි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, සච්චාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි, අඞ්ගපරිච්චාගො නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගොති පඤ්ච මහාපරිචාගා, පුබ්බයොගො, පුබ්බචරියා, ධම්මක්ඛානං, ඤාතත්ථචරියා, ලොකත්ථචරියා, බුද්ධිචරියාති ¶ එවමාදයො, සඞ්ඛෙපතො වා සබ්බෙ පුඤ්ඤඤාණසම්භාරා බුද්ධකරධම්මා, තෙ මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය කප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛෙය්යානි යථා හානභාගියා සංකිලෙසභාගියා ඨිතිභාගියා වා න හොන්ති, අථ ඛො උත්තරුත්තරි විසෙසභාගියාව හොන්ති, එවං සක්කච්චං නිරන්තරං අනවසෙසතො භතා සම්භතා අස්ස අත්ථීති ‘‘භතවා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තො නිරුත්තිනයෙන ත-කාරස්ස ග-කාරං කත්වා. අථ වා භතවාති තෙයෙව යථාවුත්තෙ බුද්ධකරධම්මෙ වුත්තනයෙනෙව භරි සම්භරි, පරිපූරෙසීති අත්ථො. එවම්පි භතවාති භගවා.

සම්මාසම්බොධියා සබ්බෙ, දානපාරමිආදිකෙ;

සම්භාරෙ භතවා නාථො, තෙනාපි භගවා මතොති.

කථං භාගෙ වනීති භගවා? යෙ තෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං වළඤ්ජනකසමාපත්තිභාගා, තෙ අනවසෙසතො ලොකහිතත්ථං අත්තනො ච දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං නිච්චකප්පං වනි භජි සෙවි බහුලමකාසීති භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙසු කුසලාදීසු ඛන්ධාදීසු ච යෙ තෙ පරිඤ්ඤෙය්යාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො වා චතුබ්බිධා අභිසමයභාගා, විත්ථාරතො පන ‘‘චක්ඛු පරිඤ්ඤෙය්යං සොතං…පෙ… ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) අනෙකෙ පරිඤ්ඤෙය්යභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස සමුදයො පහාතබ්බො…පෙ… ජරාමරණස්ස සමුදයො පහාතබ්බො’’තිආදිනා පහාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධො…පෙ… ජරාමරණස්ස නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො’’තිආදිනා සච්ඡිකාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධගාමිනී පටිපදා’’තිආදිනා, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා ච අනෙකභෙදා භාවෙතබ්බභාගා ච ධම්මා, තෙ සබ්බෙ වනි භජි යථාරහං ගොචරභාවනාසෙවනානං වසෙන සෙවි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා ‘‘යෙ ඉමෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා සාවකෙහි සාධාරණා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා, කින්ති නු ඛො තෙ විනෙය්යසන්තානෙසු පතිට්ඨපෙය්ය’’න්ති මහාකරුණාය වනි අභිපත්ථයි, සා චස්ස අභිපත්ථනා යථාධිප්පෙතඵලාවහා අහොසි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා.

යස්මා ¶ ඤෙය්යසමාපත්තිගුණභාගෙ අසෙසතො;

භජි පත්ථයි සත්තානං, හිතාය භගවා තතොති.

කථං ¶ භගෙ වනීති භගවා? සමාසතො තාව කතපුඤ්ඤෙහි පයොගසම්පන්නෙහි යථාවිභවං භජීයන්තීති භගා, ලොකියලොකුත්තරා සම්පත්තියො. තත්ථ ලොකියෙ තාව තථාගතො සම්බොධිතො පුබ්බෙ බොධිසත්තභූතො පරමුක්කංසගතෙ වනි භජි සෙවි, යත්ථ පතිට්ඨාය නිරවසෙසතො බුද්ධකරධම්මෙ සමන්නානෙන්තො බුද්ධධම්මෙ පරිපාචෙසි, බුද්ධභූතො පන තෙ නිරවජ්ජසුඛූපසංහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ ලොකුත්තරෙපි වනි භජි සෙවි, විත්ථාරතො පන පදෙසරජ්ජඉස්සරියචක්කවත්තිසම්පත්ති-දෙවරජ්ජසම්පත්තිආදිවසෙන- ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තිඤාණදස්සන-මග්ගභාවනාඵලසච්ඡි- කිරියාදි-උත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන ච අනෙකවිහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ භගෙ වනි භජි සෙවි. එවම්පි භගෙ වනීති භගවා.

යා තා සම්පත්තියො ලොකෙ, යා ච ලොකුත්තරා පුථු;

සබ්බා තා භජි සම්බුද්ධො, තස්මාපි භගවා මතොති.

කථං භත්තවාති භගවා? භත්තා දළ්හභත්තිකා අස්ස බහූ අත්ථීති භත්තවා. තථාගතො හි මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමිතනිරුපමපභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගිභාවතො සබ්බසත්තුත්තමො, සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තූපකාරිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණ-අසීතිඅනුබ්යඤ්ජන-බ්යාමප්පභාදිඅනඤ්ඤසාධාරණ- විසෙසපටිමණ්ඩිත-රූපකායතාය යථාභුච්ච-ගුණාධිගතෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන ලොකත්තයබ්යාපිනා සුවිපුලෙන සුවිසුද්ධෙන ච ථුතිඝොසෙන සමන්නාගතත්තා උක්කංසපාරමිප්පත්තාසු අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිආදීසු සුප්පතිට්ඨිතභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිනිරතිසයගුණවිසෙස-සමඞ්ගිභාවතො ච රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නොති එවං චතුප්පමාණිකෙ ලොකසන්නිවාසෙ සබ්බථාපි පසාදාවහභාවෙන සමන්තපාසාදිකත්තා අපරිමාණානං සත්තානං සදෙවමනුස්සානං ආදරබහුමානගාරවායතනතාය පරමපෙමසම්භත්තිට්ඨානං. යෙ තස්ස ඔවාදෙ පතිට්ඨිතා අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා හොන්ති, කෙනචි අසංහාරියා තෙසං පසාදභත්ති සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා. තථා හි තෙ අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගෙපි තත්ථ පසාදං න පරිච්චජන්ති, තස්ස වා ආණං දළ්හභත්තිභාවතො. තෙනෙවාහ –

‘‘යො ¶ ¶ වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො;

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොතී’’ති. (ජා. 2.17.78);

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දො ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තති, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (අ. නි. 8.20; උදා. 45; චූළව. 385) ච.

එවං භත්තවාති භගවා නිරුත්තිනයෙන එකස්ස ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා ඉතරස්ස ග-කාරං කත්වා.

ගුණාතිසයයුත්තස්ස, යස්මා ලොකහිතෙසිනො;

සම්භත්තා බහවො සත්ථු, භගවා තෙන වුච්චතීති.

කථං භගෙ වමීති භගවා? යස්මා තථාගතො බොධිසත්තභූතොපි පුරිමාසු ජාතීසු පාරමියො පූරෙන්තො භගසඞ්ඛාතං සිරිං ඉස්සරියං යසඤ්ච වමි, උග්ගිරි, ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි; පච්ඡිමත්තභාවෙපි හත්ථාගතං චක්කවත්තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්චසදිසං චතුදීපිස්සරියං චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයං සත්තරතනසමුජ්ජලං යසඤ්ච තිණායපි අමඤ්ඤමානො නිරපෙක්ඛො පහාය අභිනික්ඛමිත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තස්මා ඉමෙ සිරිආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා, සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්නිස්සයා සොභා කප්පට්ඨියභාවතො, තෙපි භගෙ වමි තන්නිවාසිසත්තාවාසසමතික්කමනතො, තප්පටිබද්ධඡන්දරාගපහානෙන පජහීති. එවම්පි භගෙ වමීති භගවා.

චක්කවත්තිසිරිං යස්මා, යසං ඉස්සරියං සුඛං;

පහාසි ලොකචිත්තඤ්ච, සුගතො භගවා තතොති.

කථං භාගෙ වමීති භගවා? භාගා නාම සභාගධම්මකොට්ඨාසා, තෙ ඛන්ධායතනධාතාදිවසෙන, තත්ථාපි රූපවෙදනාදිවසෙන, පථවියාදිඅතීතාදිවසෙන ච අනෙකවිධා. තෙ භගවා සබ්බං පපඤ්චං සබ්බං යොගං සබ්බං ගන්ථං සබ්බං සංයොජනං සමුච්ඡින්දිත්වා අමතං ධාතුං සමධිගච්ඡන්තො වමි උග්ගිරි, අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි න පච්චාගමි. තථා හෙස ‘‘සබ්බත්ථමෙව පථවිං ¶ ආපං ¶ තෙජං වායං, චක්ඛුං සොතං ඝානං ජිව්හං කායං මනං, රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං, රූපතණ්හං…පෙ… ධම්මතණ්හං, රූපවිතක්කං…පෙ… ධම්මවිතක්කං, රූපවිචාරං…පෙ… ධම්මවිචාර’’න්තිආදිනා අනුපදධම්මවිභාගවසෙනපි සබ්බෙව ධම්මකොට්ඨාසෙ අනවසෙසතො වමි උග්ගිරි, අනපෙක්ඛපරිච්චාගෙන ඡඩ්ඩයි. වුත්තං හෙතං ‘‘යං තං, ආනන්ද, චත්තං වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං, තං තථාගතො පුන පච්චාගමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (දී. නි. 2.183). එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා. අථ වා භාගෙ වමීති සබ්බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්ජානවජ්ජෙ හීනපණීතෙ කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අරියමග්ගඤාණමුඛෙන වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛො පරිච්චජි පජහි, පරෙසඤ්ච තථත්තාය ධම්මං දෙසෙසි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ධම්මාපි වො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා (ම. නි. 1.240), කුල්ලූපමං වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි නිත්ථරණත්ථාය, නො ගහණත්ථායා’’තිආදි (ම. නි. 1.240). එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා.

ඛන්ධායතනධාතාදි-ධම්මභාගාමහෙසිනා;

කණ්හසුක්කා යතො වන්තා, තතොපි භගවා මතොති.

තෙන වුත්තං –

‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’ති.

ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොතීති ‘‘යො වො, ආනන්ද, මයා ධම්මො ච විනයො ච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථා’’ති (දී. නි. 2.216) වචනතො ධම්මස්ස සත්ථුභාවපරියායො විජ්ජතීති කත්වා වුත්තං. වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො පරෙහි අභෙජ්ජසරීරත්තා. න හි භගවතො රූපකායෙ කෙනචි සක්කා අන්තරායො කාතුන්ති.

දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති වක්ඛමානස්ස සකලස්ස සුත්තස්ස ‘‘එව’’න්ති නිදස්සනතො. සාවකසම්පත්තිං නිද්දිසති පටිසම්භිදාප්පත්තෙන පඤ්චසු ඨානෙසු භගවතා එතදග්ගෙ ඨපිතෙන මයා මහාසාවකෙන ¶ සුතං, තඤ්ච ඛො මයාව ¶ සුතං, න අනුස්සුතිකං, න පරම්පරාභතන්ති ඉමස්ස අත්ථස්ස දීපනතො. කාලසම්පත්තිං නිද්දිසති භගවා-සද්දසන්නිධානෙ පයුත්තස්ස සමය-සද්දස්ස කාලස්ස බුද්ධුප්පාදපටිමණ්ඩිතභාවදීපනතො. බුද්ධුප්පාදපරමා හි කාලසම්පදා. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘කප්පකසායෙ කලියුගෙ, බුද්ධුප්පාදො අහො මහච්ඡරියං;

හුතාවහමජ්ඣෙ ජාතං, සමුදිතමකරන්දමරවින්ද’’න්ති. (දී. නි. ටී. 1.1; සං. නි. ටී. 1.1.1; අ. නි. ටී. 1.1.1 රූපාදිවග්ගවණ්ණනා);

භගවාති දෙසකසම්පත්තිං නිද්දිසති ගුණවිසිට්ඨසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනභාවතො.

මඞ්ගලදිවසො සුඛණො සුනක්ඛත්තන්ති අජ්ජ මඞ්ගලදිවසො, තස්මා සුනක්ඛත්තං, තත්ථාපි අයං සුඛණො. මා අතික්කමීති මා රත්තිවිභායනං අනුදික්ඛන්තානං රත්ති අතික්කමීති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. උක්කාසු ඨිතාසු ඨිතාති උක්කට්ඨා (දී. නි. ටී. 1.255; අ. නි. ටී. 2.4.36). උක්කාසු විජ්ජොතලන්තීසු ඨිතා පතිට්ඨිතාති මූලවිභූජාදිපක්ඛෙපෙන (පාණිනි 3.2.5) සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. නිරුත්තිනයෙන වා උක්කාසු ඨිතාසු ඨිතා ආසීති උක්කට්ඨා. අපරෙ පන භණන්ති ‘‘භූමිභාගසම්පත්තියා මනුස්සසම්පත්තියා උපකරණසම්පත්තියා ච සා නගරී උක්කට්ඨගුණයොගතො ‘උක්කට්ඨා’ති නාමං ලභී’’ති.

අවිසෙසෙනාති න විසෙසෙන, විහාරභාවසාමඤ්ඤෙනාති අත්ථො. ඉරියාපථ…පෙ… විහාරෙසූති ඉරියාපථවිහාරො දිබ්බවිහාරො බ්රහ්මවිහාරො අරියවිහාරොති එතෙසු චතූසු විහාරෙසු. සමඞ්ගිපරිදීපනන්ති සමඞ්ගීභාවපරිදීපනං. එතන්ති ‘‘විහරතී’’ති එතං පදං. තථා හි තං ‘‘ඉධෙකච්චො ගිහීහි සංසට්ඨො විහරති සහනන්දී සහසොකී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.241) ඉරියාපථවිහාරෙ ආගතං; ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 160; විභ. 624) දිබ්බවිහාරෙ; ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77; 2.309; 3.230) බ්රහ්මවිහාරෙ; ‘‘සො ඛො අහං අග්ගිවෙස්සන තස්සායෙව කථාය පරියොසානෙ තස්මිං එව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව ¶ ¶ චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි, යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.387) අරියවිහාරෙ.

තත්ථ ඉරියනං වත්තනං ඉරියා, කායප්පයොගො. තස්සා පවත්තනුපායභාවතො ඨානාදි ඉරියාපථො. ඨානසමඞ්ගී වා හි කායෙන කිඤ්චි කරෙය්ය ගමනාදීසු අඤ්ඤතරසමඞ්ගී වා. අථ වා ඉරියති පවත්තති එතෙන අත්තභාවො, කායකිච්චං වාති ඉරියා, තස්සා පවත්තියා උපායභාවතො පථොති ඉරියාපථො, ඨානාදි එව. සො ච අත්ථතො ගතිනිවත්තිආදිආකාරෙන පවත්තො චතුසන්තතිරූපපබන්ධො එව. විහරණං, විහරති එතෙනාති වා විහාරො, ඉරියාපථො එව විහාරො ඉරියාපථවිහාරො. දිවි භවොති දිබ්බො. තත්ථ බහුලප්පවත්තියා බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිදෙවලොකෙ භවොති අත්ථො. තත්ථ යො දිබ්බානුභාවො, තදත්ථාය සංවත්තතීති වා දිබ්බො, අභිඤ්ඤාභිනීහාරවසෙන මහාගතිකත්තා වා දිබ්බො, දිබ්බො ච සො විහාරො චාති දිබ්බවිහාරො, චතස්සො රූපාවචරසමාපත්තියො. ආරුප්පසමාපත්තියොපි එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානො වා විහාරා බ්රහ්මවිහාරා, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො. අරියානං, අරියා වා විහාරා අරියවිහාරා, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි. සො හි භගවා එකං ඉරියාපථබාධනන්තිආදි යදිපි භගවා එකෙනපි ඉරියාපථෙන චිරතරං කාලං අත්තභාවං පවත්තෙතුං සක්කොති, තථාපි ‘‘උපාදින්නකසරීරස්ස නාම අයං සභාවො’’ති දස්සෙතුං වුත්තං. යස්මා වා භගවා යත්ථ කත්ථචි වසන්තො වෙනෙය්යානං ධම්මං දෙසෙන්තො, නානාසමාපත්තීහි ච කාලං වීතිනාමෙන්තො වසතීති වෙනෙය්යසත්තානං අත්තනො ච විවිධං හිතසුඛං හරති උපනෙති උප්පාදෙති, තස්මා විවිධං හරතීති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සුභගත්තාති සිරීකාමානවසෙන සොභනත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘සුන්දරසිරිකත්තා සුන්දරකාමත්තා චා’’ති. ඡණසමජ්ජඋස්සවෙති එත්ථ ඡණං නාම ඵග්ගුනමාසාදීසු උත්තරඵග්ගුනාදි-අභිලක්ඛිතදිවසෙසු සපරිජනානං මනුස්සානං මඞ්ගලකරණං. සමජ්ජං නාම නටසමජ්ජාදි. උස්සවො නක්ඛත්තං. යත්ථ ගාමනිගමවාසිනො තයො සත්ත වා දිවසෙ නක්ඛත්තඝොසනං කත්වා යථාවිභවං අලඞ්කතපටියත්තා භොගෙ පරිභුඤ්ජන්තා නක්ඛත්තකීළනං ¶ කීළන්ති. තෙසං තං තථෙව හොතීති තෙසං මනුස්සානං තං පත්ථනං තන්නිවාසිදෙවතානුභාවෙන යෙභුය්යෙන තථෙව හොති, පත්ථනා සමිජ්ඣතීති අත්ථො. බහුජනකන්තතායාති ඉමිනා ‘‘සුන්දරකාමත්තා’’ති එතස්සෙව පදස්ස පකාරන්තරෙන අත්ථං විභාවෙති. තත්රායං වචනත්ථො – කමනීයට්ඨෙන සුට්ඨු භජීයතීති සුභගං, සුභා අගා රුක්ඛා එත්ථාති වා සුභගං, සුන්දරකිත්තියොගතො වා ‘‘සුභග’’න්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථං වණ්ණෙන්ති. කෙචි පන ‘‘සුභාගවනෙ’’ති පඨන්ති, ‘‘සුන්දරභූමිභාගෙ ¶ වනෙ’’ති චස්ස අත්ථං වදන්ති. සුභගස්ස නාම යක්ඛස්ස වනං තෙන පරිග්ගහිතත්තාති ‘‘සුභගවන’’න්ති අඤ්ඤෙ. වනනං භත්තීතිඅත්ථෙ තං වනනං කාරෙතීති එතස්මිං අත්ථෙ වනයතීති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ ‘‘අත්තනි සිනෙහං උප්පාදෙතී’’ති. යාචනත්ථෙ වනුතෙ ඉති වනන්ති උපචාරකප්පනාවසෙන වන-සද්දො වෙදිතබ්බො.

උජුවංසාති උජුභූතවිටපා. මහාසාලාති මහාරුක්ඛා. අඤ්ඤතරස්මිං සාලමූලෙති අඤ්ඤතරස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ. වනප්පතිජෙට්ඨකරුක්ඛොති වනප්පතිභූතො ජෙට්ඨකරුක්ඛො. තමෙව ජෙට්ඨකභාවන්ති වනප්පතිභාවෙනාගතං සෙට්ඨභාවං පධානභාවං. තෙන හි සො ‘‘සාලරාජා’’ති වුත්තො. උපගතානං රඤ්ජනට්ඨෙන රාජා, අඤ්ඤස්මිම්පි තාදිසෙ රුක්ඛෙ රාජවොහාරං දස්සෙතුං ‘‘සුපතිට්ඨිතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බ්රාහ්මණ ධම්මිකාති ආලපනං. නිප්පරියායෙන සාඛාදිමතො සඞ්ඝාතස්ස සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙ අවයවවිසෙසෙ පවත්තමානො මූල-සද්දො. යස්මා තංසදිසෙසු තන්නිස්සයෙ පදෙසෙ ච රුළ්හීවසෙන පරියායතො පවත්තති, තස්මා ‘‘මූලානි උද්ධරෙය්යා’’ති එත්ථ නිප්පරියායමූලං අධිප්පෙතන්ති එකෙන මූල-සද්දෙන විසෙසෙත්වා ආහ ‘‘මූලමූලෙ දිස්සතී’’ති යථා ‘‘දුක්ඛදුක්ඛං (සං. නි. 4.327), රූපරූප’’න්ති (විසුද්ධි. 2.449) ච. අසාධාරණහෙතුම්හීති අසාධාරණකාරණෙ. ලොභසහගතචිත්තුප්පාදානං එව ආවෙණිකෙ නෙසං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනතො මූලට්ඨෙන උපකාරකෙ පච්චයධම්මෙ දිස්සතීති අත්ථො.

තත්ථාති ‘‘එකං සමයං භගවා උක්කට්ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති යං වුත්තං වාක්යං, තත්ත. සියාති කස්සචි එවං පරිවිතක්කො සියා, වක්ඛමානාකාරෙන කදාචි චොදෙය්ය වාති අත්ථො. අථ තත්ථ විහරතීති යදි සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ විහරති. න වත්තබ්බන්ති නානාඨානභූතත්තා ¶ උක්කට්ඨාසුභගවනානං, එකං සමයන්ති ච වුත්තත්තාති අධිප්පායො. ඉදානි චොදකො තමෙව අත්තනො අධිප්පායං ‘‘න හි සක්කා’’තිආදිනා විවරති. ඉතරො සබ්බමෙතං අවිපරීතං අත්ථං අජානන්තෙන වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බ’’න්ති ආහ. තත්ථ එතන්ති ‘‘උක්කට්ඨායං විහරති සුභගවනෙ සාලරාජමූලෙ’’ති එතං වචනං. එවන්ති ‘‘යදි තාව භගවා’’තිආදිනා යං තං භවතා චොදිතං, තං අත්ථතො එවං න ඛො පන දට්ඨබ්බං, න උභයත්ථ අපුබ්බඅචරිමං විහාරදස්සනත්ථන්ති අත්ථො.

ඉදානි අත්තනො යථාධිප්පෙතං අවිපරීතං අත්ථං, තස්ස ච පටිකච්චෙව වුත්තභාවං, තෙන ච අප්පටිවිද්ධත්තං පකාසෙන්තො ‘‘නනු අවොචුම්හ…පෙ… සාලරාජමූලෙ’’ති ආහ. එවම්පි ‘‘සුභගවනෙ ¶ සාලරාජමූලෙ විහරතී’’ච්චෙව වත්තබ්බං, න ‘‘උක්කට්ඨාය’’න්ති චොදනං මනසි කත්වා වුත්තං ‘‘ගොචරගාමනිදස්සනත්ථ’’න්තිආදි.

අවස්සං චෙත්ථ ගොචරගාමකිත්තනං කාතබ්බං. තථා හි තං යථා සුභගවනාදිකිත්තනං පබ්බජිතානුග්ගහකරණාදිඅනෙකප්පයොජනං, එවං ගහට්ඨානුග්ගහකරණාදිවිවිධප්පයොජනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘උක්කට්ඨාකිත්තනෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පච්චයග්ගහණෙන උපසඞ්කමනපයිරුපාසනානං ඔකාසදානෙන ධම්මදෙසනාය සරණෙසු සීලෙසු ච පතිට්ඨාපනෙන යථූපනිස්සයං උපරිවිසෙසාධිගමාවහනෙන ච ගහට්ඨානග්ගහකරණං, උග්ගහපරිපුච්ඡානං කම්මට්ඨානානුයොගස්ස ච අනුරූපවසනට්ඨානපරිග්ගහෙනෙත්ථ පබ්බජිතානුග්ගහකරණං වෙදිතබ්බං. කරුණාය උපගමනං, න ලාභාදිනිමිත්තං, පඤ්ඤාය අපගමනං, න විරොධාදිනිමිත්තන්ති උපගමනාපගමනානං නිරුපක්කිලෙසතං විභාවෙති. ධම්මිකසුඛං නාම අනවජ්ජසුඛං. දෙවානං උපකාරබහුලතා ජනවිවිත්තතාය. පචුරජනවිවිත්තං හි ඨානං දෙවා උපසඞ්කමිතබ්බං මඤ්ඤන්ති. තදත්ථපරිනිප්ඵාදනන්ති ලොකත්ථනිප්ඵාදනං, බුද්ධකිච්චසම්පාදනන්ති අත්ථො. එවමාදිනාති ආදි-සද්දෙන උක්කට්ඨාකිත්තනතො රූපකායස්ස අනුග්ගණ්හනං දස්සෙති, සුභගවනාදිකිත්තනතො ධම්මකායස්ස. තථා පුරිමෙන පරාධීනකිරියාකරණං, දුතියෙන අත්තාධීනකිරියාකරණං. පුරිමෙන වා කරුණාකිච්චං, ඉතරෙන පඤ්ඤාකිච්චං. පුරිමෙන චස්ස පරමාය අනුකම්පාය සමන්නාගමං, පච්ඡිමෙන පරමාය උපෙක්ඛාය සමන්නාගමං ¶ දීපෙති. භගවා හි සබ්බසත්තෙ පරමාය අනුකම්පාය අනුකම්පති, න ච තත්ථ සිනෙහදොසානුපතිතො පරමුපෙක්ඛකභාවතො, උපෙක්ඛකො ච න ච පරහිතසුඛකරණෙ අප්පොසුක්කො මහාකාරුණිකභාවතො.

තස්ස මහාකාරුණිකතාය ලොකනාථතා, උපෙක්ඛකතාය අත්තනාථතා. තථා හෙස බොධිසත්තභූතො මහාකරුණාය සඤ්චොදිතමානසො සකලලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නො මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය තදත්ථනිප්ඵාදනත්ථං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරෙ සම්පාදෙන්තො අපරිමිතං කාලං අනප්පකං දුක්ඛමනුභොසි, උපෙක්ඛකතාය සම්මා පතිතෙහි දුක්ඛෙහි න විකම්පි. තථා මහාකාරුණිකතාය සංසාරාභිමුඛතා, උපෙක්ඛකතාය තතො නිබ්බින්දනා. තථා උපෙක්ඛකතාය නිබ්බානාභිමුඛතා, මහාකාරුණිකතාය තදධිගමො. තථා මහාකාරුණිකතාය පරෙසං අභිංසාපනං, උපෙක්ඛකතාය සයං පරෙහි අභායනං. මහාකාරුණිකතාය පරං රක්ඛතො අත්තනො රක්ඛණං, උපෙක්ඛකතාය අත්තානං රක්ඛතො පරෙසං රක්ඛණං. තෙනස්ස අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතුත්ථපුග්ගලභාවො සිද්ධො හොති. තථා මහාකාරුණිකතාය සච්චාධිට්ඨානස්ස චාගාධිට්ඨානස්ස ච පාරිපූරි, උපෙක්ඛකතාය උපසමාධිට්ඨානස්ස පඤ්ඤාධිට්ඨානස්ස ච පාරිපූරි. එවං පරිසුද්ධාසයපයොගස්ස ¶ මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්ථමෙව රජ්ජසම්පදාදිභවසම්පත්තියා උපගමනං, උපෙක්ඛකතාය තිණායපි අමඤ්ඤමානස්ස තතො අපගමනං. ඉති සුවිසුද්ධඋපගමාපගමස්ස මහාකාරුණිකතාය ලොකහිතත්ථමෙව දානවසෙන සම්පත්තීනං පරිච්චජනා, උපෙක්ඛකතාය චස්ස ඵලස්ස අත්තනො අපච්චාසීසනා. එවං සමුදාගමනතො පට්ඨාය අච්ඡරියබ්භුතගුණසමන්නාගතස්ස මහාකාරුණිකතාය පරෙසං හිතසුඛත්ථං අතිදුක්කරකාරිතා, උපෙක්ඛකතාය කායම්පි අනලංකාරිතා.

තථා මහාකාරුණිකතාය චරිමත්තභාවෙ ජිණ්ණාතුරමතදස්සනෙන සඤ්ජාතසංවෙගො, උපෙක්ඛකතාය උළාරෙසු දෙවභොගසදිසෙසු භොගෙසු නිරපෙක්ඛො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමි. තථා මහාකාරුණිකතාය ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) කරුණාමුඛෙනෙව විපස්සනාරම්භො ¶ , උපෙක්ඛකතාය බුද්ධභූතස්ස සත්ත සත්තාහානි විවෙකසුඛෙනෙව වීතිනාමනං. මහාකාරුණිකතාය ධම්මගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛිත්වා ධම්මදෙසනාය අප්පොසුක්කතං ආපජ්ජිත්වාපි මහාබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනාපදෙසෙන ඔකාසකරණං, උපෙක්ඛකතාය පඤ්චවග්ගියාදි වෙනෙය්යානං අනනුරූපසමුදාචාරෙපි අනඤ්ඤථාභාවො. මහාකාරුණිකතාය කත්ථචි පටිඝාතාභාවෙනස්ස සබ්බත්ථ අමිත්තසඤ්ඤාය අභාවො, උපෙක්ඛකතාය කත්ථචිපි අනුරොධාභාවෙන සබ්බත්ථ සිනෙහසන්ථවාභාවො. මහාකාරුණිකතාය ගාමාදීනං ආසන්නට්ඨානෙ වසන්තස්සපි උපෙක්ඛකතාය අරඤ්ඤට්ඨානෙ එව විහරණං. තෙන වුත්තං ‘‘පුරිමෙන චස්ස පරමාය අන්නුකම්පාය සමන්නාගමං, පච්ඡිමෙන පරමාය උපෙක්ඛාය සමන්නාගමං දීපෙතී’’ති.

තන්ති ‘‘තත්රා’’ති පදං. දෙසකාලපරිදීපනන්ති යෙ දෙසකාලා ඉධ විහරණකිරියාවිසෙසනභාවෙන වුත්තා, තෙසං පරිදීපනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යං සමයං…පෙ… දීපෙතී’’ති ආහ. තං-සද්දො හි වුත්තස්ස අත්ථස්ස පටිනිද්දෙසො, තස්මා ඉධ කාලස්ස, දෙසස්ස වා පටිනිද්දෙසො භවිතුං අරහති, න අඤ්ඤස්ස. අයං තාව තත්ර-සද්දස්ස පටිනිද්දෙසභාවෙ අත්ථවිභාවනා. යස්මා පන ඊදිසෙසු ඨානෙසු තත්ර-සද්දො ධම්මදෙසනාවිසිට්ඨං දෙසං කාලඤ්ච විභාවෙති, තස්මා වුත්තං ‘‘භාසිතබ්බයුත්තෙ වා දෙසකාලෙ දීපෙතී’’ති. තෙන තත්රාති යත්ථ භගවා ධම්මදෙසනත්ථං භික්ඛූ ආලපි අභාසි, තාදිසෙ දෙසෙ, කාලෙ වාති අත්ථො. න හීතිආදිනා තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. නනු ච යත්ථ ඨිතො භගවා ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’තිආදිනා බාහියස්ස ධම්මදෙසනං පටික්ඛිපි, තත්ථෙව අන්තරවීථියං ඨිතො තස්ස ධම්මං දෙසෙතීති? සච්චමෙතං, අදෙසෙතබ්බකාලෙ අදෙසනාය ඉදං උදාහරණං. තෙනෙවාහ ‘‘අකාලො ඛො තාවා’’ති. යං පන තත්ථ වුත්තං ¶ ‘‘අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා’’ති (උදා. 10), තම්පි තස්ස අකාලභාවස්සෙව පරියායෙන දස්සනත්ථං වුත්තං. තස්ස හි තදා අද්ධානපරිස්සමෙන රූපකායෙ අකම්මඤ්ඤතා අහොසි, බලවපීතිවෙගෙන නාමකායෙ, තදුභයස්ස වූපසමං ආගමෙන්තො පපඤ්චපරිහාරත්ථං භගවා ‘‘අකාලො ඛො’’ති පරියායෙන පටික්ඛිපි. අදෙසෙතබ්බදෙසෙ අදෙසනාය පන උදාහරණං ‘‘අථ ඛො භගවා මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං ¶ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි (සං. නි. 2.154), විහාරතො නික්ඛමිත්වා විහාරපච්ඡායායං පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති (දී. නි. 1.363) ච එවමාදිකං ඉධ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතං.

‘‘අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, බාලො ඉධ පුබ්බෙ රසාදො ඉධ පාපානි කම්මානි කරිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.251) පදපූරණමත්තෙ ඛො-සද්දො, ‘‘දුක්ඛං ඛො අගාරවො විහරති අප්පතිස්සො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.21) අවධාරණෙ, ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, ආවුසො, සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.31) ආදිකාලත්ථෙ. වාක්යාරම්භෙති අත්ථො. තත්ථ පදපූරණෙන වචනාලඞ්කාරමත්තං කතං හොති, ආදිකාලත්ථෙන වාක්යස්ස උපඤ්ඤාසමත්තං, අවධාරත්ථෙන පන නියමදස්සනං, තස්මා ආමන්තෙසි එවාති ආමන්තනෙ නියමො දස්සිතො හොතීති.

‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු පුබ්බෙපි භගවා-සද්දස්ස අත්ථො වුත්තොති? යදිපි පුබ්බෙ වුත්තො, තං පනස්ස යථාවුත්තෙ ඨානෙ විහරණකිරියාය කත්තුවිසෙසදස්සනත්ථං කතං, න ආමන්තනකිරියාය, ඉධ පන ආමන්තනකිරියාය, තස්මා තදත්ථං පුන ‘‘භගවා’’ති පාළියං වුත්තන්ති තස්සත්ථං දස්සෙතුං ‘‘භගවාති ලොකගරුදීපන’’න්ති ආහ. කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනන්ති වක්ඛමානාය මූලපරියායදෙසනාය සවනයොග්යපුග්ගලවචනං. චතූසුපි පරිසාසු භික්ඛූ එව එදිසානං දෙසනානං විසෙසෙන භාජනභූතා, ඉති සාතිසයසාසනසම්පටිග්ගාහකභාවදස්සනත්ථං ඉධ භික්ඛුගහණන්ති දස්සෙත්වා ඉදානි සද්දත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ භික්ඛකොති භික්ඛූති භික්ඛනධම්මතාය භික්ඛූති අත්ථො. භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති බුද්ධාදීහිපි අජ්ඣුපගතං භික්ඛාචරියං උඤ්ඡාචරියං අජ්ඣුපගතත්තා අනුට්ඨිතත්තා භික්ඛූ. යො හි කොචි අප්පං වා මහන්තං වා භොගක්ඛන්ධං පහාය අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො, සො කසිගොරක්ඛාදීහි ජීවිකාකප්පනං හිත්වා ලිඞ්ගසම්පටිච්ඡනෙනෙව භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතත්තා භික්ඛු, පරපටිබද්ධජීවිකත්තා වා විහාරමජ්ඣෙ කාජභත්තං භුඤ්ජමානොපි භික්ඛාචරියං ¶ අජ්ඣුපගතොති භික්ඛු, පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සාය පබ්බජ්ජාය උස්සාහජාතත්තා වා භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආදිනා නයෙනාති ‘‘භින්නපටධරොති භික්ඛු, භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති භික්ඛු, භින්නත්තා ¶ පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං භික්ඛූ’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ (විභ. 510) ආගතනයෙන. ඤාපනෙති අවබොධනෙ, පටිවෙදනෙති අත්ථො.

භික්ඛනසීලතාතිආදීසු භික්ඛනසීලතා භික්ඛනෙන ආජීවනසීලතා, න කසිවණිජ්ජාදීහි ආජීවනසීලතා. භික්ඛනධම්මතා ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්තී’’ති (පටි. ම. 153; මි. ප. 4.5.9) එවං වුත්තභික්ඛනසභාවතා, න සම්භාවනාකොහඤ්ඤසභාවතා. භික්ඛනෙ සාධුකාරිතා ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) වචනං අනුස්සරිත්වා තත්ථ අප්පමජ්ජනා. අථ වා සීලං නාම පකතිසභාවො, ඉධ පන තදධිට්ඨානං. ධම්මොති වතං. අපරෙ පන ‘‘සීලං නාම වතසමාදානං, ධම්මො නාම පවෙණීආගතං චාරිත්තං, සාධුකාරිතාති සක්කච්චකාරිතා ආදරකිරියා’’ති වණ්ණෙන්ති. හීනාධිකජනසෙවිතන්ති යෙ භික්ඛුභාවෙ ඨිතාපි ජාතිමදාදිවසෙන උද්ධතා උන්නළා. යෙ ච ගිහිභාවෙ පරෙසු අත්ථිකභාවම්පි අනුපගතතාය භික්ඛාචරියං පරමකාපඤ්ඤතං මඤ්ඤන්ති, තෙසං උභයෙසම්පි යථාක්කමං ‘‘භික්ඛවො’’ති වචනෙන හීනජනෙහි දලිද්දෙහි පරමකාපඤ්ඤතං පත්තෙහි පරකුලෙසු භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තෙහි සෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතභාවනිග්ගහං කරොති, අධිකජනෙහි උළාරභොගඛත්තියකුලාදිතො පබ්බජිතෙහි බුද්ධාදීහි ආජීවවිසොධනත්ථං සෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො දීනභාවනිග්ගහං කරොතීති යොජෙතබ්බං. යස්මා ‘‘භික්ඛවො’’ති වචනං ආමන්තනභාවතො අභිමුඛීකරණං, පකරණතො සාමත්ථියතො ච සුස්සූසාජනනං සක්කච්චසවනමනසිකාරනියොජනඤ්ච හොති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛවොති ඉමිනා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ සාධුකසවනමනසිකාරෙති සාධුකසවනෙ සාධුකමනසිකාරෙ ච. කථං පන පවත්තිතා සවනාදයො සාධුකං පවත්තිතා හොන්තීති? ‘‘අද්ධා ඉමාය සම්මාපටිපත්තියා සකලසාසනසම්පත්ති හත්ථගතා භවිස්සතී’’ති ආදරගාරවයොගෙන, කථාදීසු අපරිභවනාදිනා ච. වුත්තං හි ‘‘පඤ්චහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්තං. කතමෙහි පඤ්චහි? න කථං පරිභොති, න කථිකං පරිභොති, න අත්තානං පරිභොති, අවික්ඛිත්තචිත්තො ධම්මං සුණාති එකග්ගචිත්තො, යොනිසො ච මනසි කරොති. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , පඤ්චහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො සුණන්තො සද්ධම්මං භබ්බො නියාමං ඔක්කමිතුං ¶ කුසලෙසු ධම්මෙසු සම්මත්ත’’න්ති (අ. නි. 5.151). තෙනෙවාහ ‘‘සාධුකසවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්තී’’ති. සාසනසම්පත්ති නාම සීලාදිනිප්ඵත්ති.

පඨමං උප්පන්නත්තා අධිගමවසෙන. සත්ථුචරියානුවිධායකත්තා සීලාදිගුණානුට්ඨානෙන. තිණ්ණං යානානං වසෙන අනුධම්මපටිපත්තිසබ්භාවතො සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා. සන්තිකත්තාති සමීපභාවතො. සන්තිකාවචරත්තාති සබ්බකාලං සම්පයුත්තභාවතො. යථානුසිට්ඨන්ති අනුසාසනිඅනුරූපං, අනුසාසනිං අනවසෙසතො පටිග්ගහෙත්වාති අත්ථො. එකච්චෙ භික්ඛූයෙව සන්ධායාති යෙ සුත්තපරියොසානෙ ‘‘තෙ භික්ඛූ භගවතො භාසිතං අභිනන්දු’’න්ති වුත්තා පඤ්චසතා බ්රාහ්මණපබ්බජිතා, තෙ සන්ධාය.

පුබ්බෙ සබ්බපරිසසාධාරණත්තෙපි භගවතො ධම්මදෙසනාය ‘‘ජෙට්ඨසෙට්ඨා’’තිආදිනා භික්ඛූනං එව ආමන්තනෙ කාරණං දස්සෙත්වා ඉදානි භික්ඛූ ආමන්තෙත්වාව ධම්මදෙසනාය පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘කිමත්ථං පන භගවා’’ති චොදනං සමුට්ඨාපෙසි. තත්ථ අඤ්ඤං චින්තෙන්තාති අඤ්ඤවිහිතා. වික්ඛිත්තචිත්තාති අසමාහිතචිත්තා. ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාති තදා හිය්යො තතො පරදිවසෙසු වා සුතධම්මං පති පති මනසා අවෙක්ඛන්තා. භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ආදිතො පට්ඨාය දෙසනං සල්ලක්ඛෙතුං සක්කොන්තීති ඉමමෙවත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘තෙ අනාමන්තෙත්වා’’තිආදි වුත්තං.

භික්ඛවොතීති ච සන්ධිවසෙන ඉ-කාරලොපො දට්ඨබ්බො ‘‘භික්ඛවො ඉතී’’ති. අයං හි ඉති-සද්දො හෙතු-පරිසමාපනාදිපදත්ථවිපරියාය-පකාරාවධාරණනිදස්සනාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙතුඅත්ථෙ දිස්සති; ‘‘තස්මා තිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා, අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා ‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’ති’’ආදීසු පරිසමාපනෙ; ‘‘ඉති වා, ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා ¶ පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.13) ආදිඅත්ථෙ; ‘‘මාගණ්ඨියොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනමභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73) පදත්ථවිපරියායෙ; ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො, සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො, සඋපසග්ගො බාලො, අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ; ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං, කිං පච්චයා ජරාමරණන්ති ¶ ඉති චෙ වදෙය්ය, ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ; ‘‘සබ්බමත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, සබ්බං නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15) නිදස්සනෙ. ඉධාපි නිදස්සනෙව දට්ඨබ්බො. භික්ඛවොති හි ආමන්තිතාකාරො, තමෙස ඉති-සද්දො නිදස්සෙති ‘‘භික්ඛවොති ආමන්තෙසී’’ති. ඉමිනා නයෙන ‘‘භද්දන්තෙ’’තිආදීසුපි යථාරහං ඉති-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. පුබ්බෙ ‘‘භගවා ආමන්තෙසී’’ති වුත්තත්තා ‘‘භගවතො පච්චස්සොසු’’න්ති ඉධ ‘‘භගවතො’’ති සාමිවචනං ආමන්තනමෙව සම්බන්ධීඅන්තරං අපෙක්ඛතීති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසු’’න්ති වුත්තං. ‘‘භගවතො’’ති පන ඉදං පටිස්සවසම්බන්ධනෙන සම්පදානවචනං යථා ‘‘දෙවදත්තස්ස පටිස්සුණොතී’’ති.

යං නිදානං භාසිතන්ති සම්බන්ධො. එත්ථාහ – කිමත්ථං පන ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කරියමානෙ නිදානවචනං, නනු භගවතා භාසිතවචනස්සෙව සඞ්ගහො කාතබ්බොති? වුච්චතෙ – දෙසනාය ඨිතිඅසම්මොසසද්ධෙය්යභාවසම්පාදනත්ථං. කාලදෙසදෙසකනිමිත්තපරිසාපදෙසෙහි උපනිබන්ධිත්වා ඨපිතා හි දෙසනා චිරට්ඨිතිකා හොති අසම්මොසධම්මා සද්ධෙය්යා ච, දෙසකාලකත්තුසොතුනිමිත්තෙහි උපනිබද්ධො විය වොහාරවිනිච්ඡයො. තෙනෙව ච ආයස්මතා මහාකස්සපෙන ‘‘මූලපරියායසුත්තං ආවුසො, ආනන්ද, කත්ථ භාසිත’’න්තිආදිනා දෙසාදිපුච්ඡාසු කතාසු තාසං විස්සජ්ජනං කරොන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිනා ඉමස්ස සුත්තස්ස නිදානං භාසිතං. අපිච සත්ථුසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචනං. තථාගතස්ස හි භගවතො පුබ්බරචනානුමානාගමතක්කාභාවතො සම්මාසම්බුද්ධභාවසිද්ධි ¶ . න හි සම්මාසම්බුද්ධස්ස පුබ්බරචනාදීහි අත්ථො අත්ථි සබ්බත්ථ අප්පටිහතඤාණචාරතාය එකප්පමාණත්තා ච ඤෙය්යධම්මෙසු. තථා ආචරියමුට්ඨිධම්මමච්ඡරියසාසනසාවකානුරොධාභාවතො ඛීණාසවභාවසිද්ධි. න හි සබ්බසො ඛීණාසවස්ස තෙ සම්භවන්තීති සුවිසුද්ධස්ස පරානුග්ගහප්පවත්ති. එවං දෙසකසංකිලෙසභූතානං දිට්ඨිසීලසම්පදාදූසකානං අවිජ්ජාතණ්හානං අච්චන්තාභාවසංසූචකෙහි ඤාණසම්පදාපහානසම්පදාභිබ්යඤ්ජකෙහි ච සම්බුද්ධවිසුද්ධභාවෙහි පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධි, තතො එව ච අන්තරායිකනිය්යානිකධම්මෙසු සම්මොහාභාවසිද්ධිතො පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයසිද්ධීති භගවතො චතුවෙසාරජ්ජසමන්නාගමො අත්තහිතපරහිතපටිපත්ති ච නිදානවචනෙන පකාසිතා හොති තත්ථ තත්ථ සම්පත්තපරියාය අජ්ඣාසයානුරූපං ඨානුප්පත්තිකපටිභානෙන ධම්මදෙසනාදීපනතො, ඉධ පන පථවීආදීසු වත්ථූසු පුථුජ්ජනානං පටිපත්තිවිභාගවවත්ථාපකදෙසනාදීපනතොති යොජෙතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ථුසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති.

තථා ¶ සාසනසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචනං. ඤාණකරුණාපරිග්ගහිතසබ්බකිරියස්ස හි භගවතො නත්ථි නිරත්ථිකා පටිපත්ති, අත්තහිතත්ථා වා. තස්මා පරෙසං එව අත්ථාය පවත්තසබ්බකිරියස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලම්පි කායවචීමනොකම්මං යථාපවත්තං වුච්චමානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං සත්තානං අනුසාසනට්ඨෙන සාසනං, න කබ්යරචනා, තයිදං සත්ථුචරිතං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසෙහි සද්ධිං තත්ථ තත්ථ නිදානවචනෙහි යථාරහං පකාසීයති, ඉධ පන ‘‘පථවියාදීසු වත්ථූසූ’’ති සබ්බං පුරිමසදිසමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘සාසනසම්පත්තිපකාසනත්ථං නිදානවචන’’න්ති. අපිච සත්ථුනො පමාණභාවප්පකාසනෙන සාසනස්ස පමාණභාවදස්සනත්ථං නිදානවචනං, තඤ්ච දෙසකප්පමාණභාවදස්සනං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘භගවා’’ති ච ඉමිනා පදෙන විභාවිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘භගවා’’ති ඉමිනා තථාගතස්ස රාගදොසමොහාදිසබ්බකිලෙසමලදුච්චරිතාදිදොසප්පහානදීපනෙන වචනෙන අනඤ්ඤසාධාරණසුපරිසුද්ධඤාණකරුණාදිගුණවිසෙසයොගපරිදීපනෙන තතො එව සබ්බසත්තුත්තමභාවදීපනෙන අයමත්ථො සබ්බථා පකාසිතො හොතීති ඉදමෙත්ථ නිදානවචනප්පයොජනස්ස මුඛමත්තදස්සනං.

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා

නික්ඛිත්තස්සාති ¶ දෙසිතස්ස. දෙසනාපි හි දෙසෙතබ්බස්ස සීලාදිඅත්ථස්ස විනෙය්යසන්තානෙසු නික්ඛිපනතො ‘‘නික්ඛෙපො’’ති වුච්චති. සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොතීති සාමඤ්ඤතො භගවතො දෙසනාසමුට්ඨානස්ස විභාගං දස්සෙත්වා ‘‘එත්ථායං දෙසනා එවංසමුට්ඨානා’’ති දෙසනාය සමුට්ඨානෙ දස්සිතෙ සුත්තස්ස සම්මදෙව නිදානපරිජානනෙන වණ්ණනාය සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා වුත්තං. එවඤ්හි ‘‘අස්සුතවා භික්ඛවෙ පුථුජ්ජනො’’තිආදිනා, ‘‘යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං ඛීණාසවො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.8), ‘‘තථාගතොපි ඛො, භික්ඛවෙ, අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.12) ච පවත්තදෙසනා අනුසන්ධිදස්සනසුඛතාය සුවිඤ්ඤෙය්යා හොති. තත්ථ යථා අනෙකසතඅනෙකසහස්සභෙදානිපි සුත්තන්තානි සංකිලෙසභාගියාදිපධානනයවසෙන සොළසවිධතං නාතිවත්තන්ති, එවං අත්තජ්ඣාසයාදිසුත්තනික්ඛෙපවසෙන චතුබ්බිධභාවන්ති ආහ ‘‘චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා’’ති.

එත්ථ ච යථා අත්තජ්ඣාසයස්ස අට්ඨුප්පත්තියා ච පරජ්ඣාසයපුච්ඡාහි සද්ධිං සංසග්ගභෙදො සම්භවති ¶ ‘‘අත්තජ්ඣාසයො ච පරජ්ඣාසයො ච, අත්තජ්ඣාසයො ච පුච්ඡාවසිකො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පරජ්ඣාසයො ච, අට්ඨුප්පත්තිකො ච පුච්ඡාවසිකො චා’’ති අජ්ඣාසයපුච්ඡානුසන්ධිසබ්භාවතො, එවං යදිපි අට්ඨුප්පත්තියා අත්තජ්ඣාසයෙනපි සංසග්ගභෙදො සම්භවති, අත්තජ්ඣාසයාදීහි පන පුරතො ඨිතෙහි අට්ඨුප්පත්තියා සංසග්ගො නත්ථීති නයිධ නිරවසෙසො විත්ථාරනයො සම්භවතීති ‘‘චත්තාරො සුත්තනික්ඛෙපා’’ති වුත්තං, තදන්තොගධත්තා වා සම්භවන්තානං සෙසනික්ඛෙපානං මූලනික්ඛෙපවසෙන චත්තාරොව දස්සිතා. තථාදස්සනඤ්චෙත්ථ අයං සංසග්ගභෙදො ගහෙතබ්බොති.

තත්රායං වචනත්ථො – නික්ඛිපීයතීති නික්ඛෙපො, සුත්තං එව නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො. අථ වා නික්ඛිපනං නික්ඛෙපො, සුත්තස්ස නික්ඛෙපො සුත්තනික්ඛෙපො, සුත්තදෙසනාති අත්ථො. අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො, සො අස්ස අත්ථි කාරණභූතොති අත්තජ්ඣාසයො. අත්තනො අජ්ඣාසයො එතස්සාති වා අත්තජ්ඣාසයො. පරජ්ඣාසයෙපි එසෙව නයො. පුච්ඡාය වසො පුච්ඡාවසො, සො එතස්ස අත්ථීති ¶ පුච්ඡාවසිකො. සුත්තදෙසනාවත්ථුභූතස්ස අත්ථස්ස උප්පත්ති අත්ථුප්පත්ති, අත්ථුප්පත්තියෙව අට්ඨුප්පත්ති ත්ථ-කාරස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා. සා එතස්ස අත්ථීති අට්ඨුප්පත්තිකො. අථ වා නික්ඛිපීයති සුත්තං එතෙනාති සුත්තනික්ඛෙපො, අත්තජ්ඣාසයාදි එව. එතස්මිං පන අත්තවිකප්පෙ අත්තනො අජ්ඣාසයො අත්තජ්ඣාසයො. පරෙසං අජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො. පුච්ඡීයතීති පුච්ඡා, පුච්ඡිතබ්බො අත්ථො. පුච්ඡනවසෙන පවත්තං ධම්මපටිග්ගාහකානං වචනං පුච්ඡාවසිකං, තදෙව නික්ඛෙප-සද්දාපෙක්ඛාය පුල්ලිඞ්ගවසෙන ‘‘පුච්ඡාවසිකො’’ති වුත්තං. තථා අට්ඨුප්පත්ති එව අට්ඨුප්පත්තිකොති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපිචෙත්ථ පරෙසං ඉන්ද්රියපරිපාකාදිකාරණනිරපෙක්ඛත්තා අත්තජ්ඣාසයස්ස විසුං සුත්තනික්ඛෙපභාවො යුත්තො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව ධම්මතන්තිඨපනත්ථං පවත්තිතදෙසනත්තා. පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං පන පරෙසං අජ්ඣාසයපුච්ඡානං දෙසනාපවත්තිහෙතුභූතානං උප්පත්තියං පවත්තිතානං කථමට්ඨුප්පත්තියං අනවරොධො, පුච්ඡාවසිකඅට්ඨුප්පත්තිකානං වා පරජ්ඣාසයානුරොධෙන පවත්තිකානං කථං පරජ්ඣාසයෙ අනවරොධොති? න චොදෙතබ්බමෙතං. පරෙසඤ්හි අභිනීහාරපරිපුච්ඡාදිවිනිමුත්තස්සෙව සුත්තදෙසනාකාරණුප්පාදස්ස අට්ඨුප්පත්තිභාවෙන ගහිතත්තා පරජ්ඣාසයපුච්ඡාවසිකානං විසුං ගහණං. තථා හි බ්රහ්මජාල (දී. නි. 1.1) ධම්මදායාදසුත්තාදීනං (ම. නි. 1.29) වණ්ණාවණ්ණආමිසුප්පාදාදිදෙසනානිමිත්තං ‘‘අට්ඨුප්පත්තී’’ති වුච්චති. පරෙසං පුච්ඡං විනා අජ්ඣාසයං එව නිමිත්තං කත්වා දෙසිතො පරජ්ඣාසයො, පුච්ඡාවසෙන දෙසිතො පුච්ඡාවසිකොති පාකටොයමත්ථොති.

අත්තනො ¶ අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙසි ධම්මතන්තිඨපනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. සම්මප්පධානසුත්තන්තහාරකොති අනුපුබ්බෙන නික්ඛිත්තානං සංයුත්තකෙ සම්මප්පධානපටිසංයුත්තානං සුත්තානං ආවළි. තථා ඉද්ධිපාදහාරකාදයො.

විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා සද්ධින්ද්රියාදයො. අජ්ඣාසයන්ති අධිමුත්තිං. ඛන්තින්ති දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිං. මනන්ති චිත්තං. අභිනිහාරන්ති පණිධානං. බුජ්ඣනභාවන්ති බුජ්ඣනසභාවං, පටිවිජ්ඣනාකාරං වා.

උප්පන්නෙ මානෙ නික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි තීණි ලිඞ්ගානි. නාමාදීනි චත්තාරි පදානි. පඨමාදයො සත්ත විභත්තියො. මුඤ්චිත්වා න කිඤ්චි කථෙති සභාවනිරුත්තියා ¶ තථෙව පවත්තනතො. ගණ්ඨිභූතං පදං. යථා හි රුක්ඛස්ස ගණ්ඨිට්ඨානං දුබ්බිනිබ්බෙධං දුත්තච්ඡිතඤ්ච හොති, එවමෙවං යං පදං අත්ථතො විවරිතුං න සක්කා, තං ‘‘ගණ්ඨිපද’’න්ති වුච්චති. අනුපහච්චාති අනුද්ධරිත්වා.

යෙන යෙන සම්බන්ධං ගච්ඡති, තස්ස තස්ස අනවසෙසතං දීපෙතීති ඉමිනා ඉමස්ස සබ්බ-සද්දස්ස සප්පදෙසතං දස්සෙති. සබ්බ-සද්දො හි සබ්බසබ්බං පදෙසසබ්බං ආයතනසබ්බං සක්කායසබ්බන්ති චතූසු විසයෙසු දිට්ඨප්පයොගො. තථා හෙස ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’තිආදීසු (මහානි. 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.6) සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො. ‘‘සබ්බෙසං වො, සාරිපුත්ත, සුභාසිතං පරියායෙනා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.345) පදෙසසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි…පෙ… චක්ඛුඤ්චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා චා’’ති (සං. නි. 4.23) එත්ථ ආයතනසබ්බස්මිං. ‘‘සබ්බං සබ්බතො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.5) සක්කායසබ්බස්මිං. තත්ථ සබ්බසබ්බස්මිං ආගතො නිප්පදෙසො, ඉතරෙසු තීසුපි ආගතො සප්පදෙසො, ඉධ පන සක්කායසබ්බස්මිං වෙදිතබ්බො. තථා හි වක්ඛති ‘‘සක්කායපරියාපන්නා පන තෙභූමකධම්මාව අනවසෙසතො වෙදිතබ්බා’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 1.1 සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා).

සච්චෙසූති අරියසච්චෙසු. එතෙ චතුරො ධම්මාති ඉදානි වුච්චමානෙ සච්චාදිකෙ චත්තාරො ධම්මෙ සන්ධාය වදති. තත්ථ සච්චන්ති වචීසච්චං. ඨිතීති වීරියං, ‘‘ධිතී’’ති වා පාඨො, සො එවත්ථො. චාගොති අලොභො. දිට්ඨං සො අතිවත්තතීති යස්මිං එතෙ සච්චාදයො ධම්මා උපලබ්භන්ති, සො දිට්ඨං අත්තනො අමිත්තං අතික්කමති, න තස්ස හත්ථතං ගච්ඡති, අථ ඛො නං ¶ අභිභවති එවාති අත්ථො. සභාවෙ වත්තති අසභාවධම්මස්ස කාරණාසම්භවතො. න හි නිස්සභාවා ධම්මා කෙනචි නිබ්බත්තීයන්ති. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති යදිපි ලක්ඛණවිනිමුත්තා ධම්මා නාම නත්ථි, තථාපි යථා දිට්ඨිතණ්හාපරිකප්පිතාකාරමත්තා අත්තසුභසුඛසස්සතාදයො, පකතියාදයො, දබ්බාදයො, ජීවාදයො, කායාදයො ලොකවොහාරමත්තසිද්ධා ගගණකුසුමාදයොව සච්චිකට්ඨපරමත්ථතො න උපලබ්භන්ති, න එවමෙතෙ, එතෙ පන සච්චිකට්ඨපරමත්ථභූතා උපලබ්භන්ති, තතො එව සත්තාදිවිසෙසවිරහතො ධම්මමත්තා සභාවවන්තොති දස්සනත්ථං ‘‘අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තී’’ති වුත්තං ¶ . භවති හි භෙදාභාවෙපි සුඛාවබොධනත්ථං උපචාරමත්තසිද්ධෙන භෙදෙන නිද්දෙසො යථා ‘‘සිලාපුත්තකස්ස සරීර’’න්ති. ධාරීයන්ති වා යථාසභාවතො අවධාරීයන්ති ඤායන්තීති ධම්මා, කක්ඛළඵුසනාදයො.

අසාධාරණහෙතුම්හීති අසාධාරණකාරණෙ, සක්කායධම්මෙසු තස්ස තස්ස ආවෙණිකපච්චයෙති අත්ථො. කිං පන තන්ති? තණ්හාමානදිට්ඨියො, අවිජ්ජාදයොපි වා. යථෙව හි පථවීආදීසු මඤ්ඤනාවත්ථූසු උප්පජ්ජමානා තණ්හාදයො මඤ්ඤනා තෙසං පවත්තියා මූලකාරණං, එවං අවිජ්ජාදයොපි. තථා හි ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’තිආදිනා ‘‘අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමී’’ති (ම. නි. 1.2) ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති (ම. නි. 1.13) ච අන්වයතො, ‘‘ඛයා රාගස්ස…පෙ… වීතමොහත්තා’’ති බ්යතිරෙකතො ච තෙසං මූලකාරණභාවො විභාවිතො.

පරියායෙති දෙසෙතබ්බමත්ථං අවගමෙති බොධයතීති පරියායො, දෙසනා. පරියායති අත්තනො ඵලං පරිග්ගහෙත්වා වත්තති තස්ස වා කාරණභාවං ගච්ඡතීති පරියායො, කාරණං. පරියායති අපරාපරං පරිවත්තතීති පරියායො, වාරො. එවං පරියායසද්දස්ස දෙසනාකාරණවාරෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. යථාරුතවසෙන අග්ගහෙත්වා නිද්ධාරෙත්වා ගහෙතබ්බත්ථං නෙය්යත්ථං. තෙභූමකා ධම්මාව අනවසෙසතො වෙදිතබ්බා මඤ්ඤනාවත්ථුභූතානං සබ්බෙසං පථවීආදිධම්මානං අධිප්පෙතත්තා.

කාරණදෙසනන්ති කාරණඤාපනං දෙසනං. තං අත්ථන්ති තං සබ්බධම්මානං මූලකාරණසඞ්ඛාතං, කාරණදෙසනාසඞ්ඛාතං වා අත්ථං. තෙනෙවාහ ‘‘තං කාරණං තං දෙසන’’න්ති. එකත්ථමෙතන්ති එතං පදද්වයං එකත්ථං. සාධු-සද්දො එව හි ක-කාරෙන වඩ්ඪෙත්වා ‘‘සාධුක’’න්ති වුත්තො. තෙනෙව හි සාධුසද්දස්ස අත්ථං වදන්තෙන අත්ථුද්ධාරවසෙන සාධුකසද්දො උදාහටො. ධම්මරුචීති පුඤ්ඤකාමො. පඤ්ඤාණවාති පඤ්ඤවා. අද්දුබ්භොති අදූසකො, අනුපඝාතකොති අත්ථො. ඉධාපීති ඉමස්මිං මූලපරියායසුත්තෙපි. අයන්ති සාධුකසද්දො. එත්ථෙව දළ්හීකම්මෙති සක්කච්චකිරියායං. ආණත්තියන්ති ¶ ආණාපනෙ. ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථා’’ති හි වුත්තෙ සාධුකසද්දෙන සවනමනසිකාරානං සක්කච්චකිරියා විය තදාණාපනම්පි වුත්තං හොති. ආයාචනත්ථතා විය චස්ස ආණාපනත්ථතා වෙදිතබ්බා.

ඉදානෙත්ථ ¶ එවං යොජනා වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. සොතින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං සවනෙ නියොජනවසෙන කිරියන්තරපටිසෙධනභාවතො, සොතං ඔදහථාති අත්ථො. මනින්ද්රියවික්ඛෙපනිවාරණං අඤ්ඤචින්තාපටිසෙධනතො. පුරිමන්ති ‘‘සුණාථා’’ති පදං. එත්ථාති සුණාථ, මනසි කරොථා’’ති පදද්වයෙ, එතස්මිං වා අධිකාරෙ. බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං සොතද්වාරෙ වික්ඛෙපපටිබාහකත්තා. න හි යාථාවතො සුණන්තස්ස සද්දතො විපල්ලාසග්ගාහො හොති. අත්ථවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං මනින්ද්රියවික්ඛෙපපටිබාහකත්තා. න හි සක්කච්චං ධම්මං උපධාරෙන්තස්ස අත්ථතො විපල්ලාසග්ගාහො හොති. ධම්මස්සවනෙ නියොජෙති සුණාථාති විදහනතො. ධාරණූපපරික්ඛාසූති උපපරික්ඛග්ගහණෙන තුලනතීරණාදිකෙ දිට්ඨියා ච සුප්පටිවෙධං සඞ්ගණ්හාති.

සබ්යඤ්ජනොති එත්ථ යථාධිප්පෙතමත්ථං බ්යඤ්ජයතීති බ්යඤ්ජනං, සභාවනිරුත්ති. සහ බ්යඤ්ජනෙනාති සබ්යඤ්ජනො, බ්යඤ්ජනසම්පන්නොති අත්ථො. අරණීයතො උපගන්ධබ්බතො අනුට්ඨාතබ්බතො අත්ථො, චතුපාරිසුද්ධිසීලාදිකො. සහ අත්ථෙනාති සාත්ථො, අත්ථසම්පන්නොති අත්ථො. ධම්මගම්භීරොතිආදීසු ධම්මො නාම තන්ති. දෙසනා නාම තස්සා මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනා. අත්ථො නාම තන්තියා අත්ථො. පටිවෙධො නාම තන්තියා තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. යස්මා චෙතෙ ධම්මදෙසනාඅත්ථපටිවෙධා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාළ්හා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. තෙන වුත්තං ‘‘යස්මා අයං ධම්මො…පෙ… සාධුකං මනසි කරොථා’’ති. එත්ථ ච පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය දුක්ඛොගාහතා, පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තබ්බිසයඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා.

දෙසනං නාම උද්දිසනං. තස්ස නිද්දිසනං භාසනන්ති ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘විත්ථාරතොපි නං භාසිස්සාමීති වුත්තං හොතී’’ති. පරිබ්යත්තං කථනං වා භාසනං. සාළිකායිව නිග්ඝොසොති සාළිකාය ආලාපො විය මධුරො කණ්ණසුඛො පෙමනීයො. පටිභානන්ති සද්දො. උදීරයීති උච්චාරීයති, වුච්චති වා.

එවං ¶ වුත්තෙ උස්සාහජාතාති එවං ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථ භාසිස්සාමී’’ති වුත්තෙ න ¶ කිර සත්ථා සඞ්ඛෙපෙනෙව දෙසෙස්සති, විත්ථාරෙනපි භාසිස්සතීති සඤ්ජාතුස්සාහා හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා. ඉධාති ඉමිනා වුච්චමානඅධිකරණං තස්ස පුග්ගලස්ස උප්පත්තිට්ඨානභූතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘දෙසාපදෙසෙ නිපාතො’’ති. ලොකන්ති ඔකාසලොකං. ඉධ තථාගතො ලොකෙති හි ජාතිඛෙත්තං, තත්ථාපි අයං චක්කවාළො අධිප්පෙතො. සමණොති සොතාපන්නො. දුතියො සමණොති සකදාගාමී. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොතී’’ති (අ. නි. 4.241) ‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, දුතියො සමණො? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං තනුත්තා සකදාගාමී හොතී’’ති ච (අ. නි. 4.241). ඉධෙව තිට්ඨමානස්සාති ඉමිස්සා එව ඉන්දසාලගුහායං තිට්ඨමානස්ස.

2. අස්සුතවාති එත්ථ (අ. නි. ටී. 1.1.51) සුතන්ති සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතං, උපධාරණං වා, සුතං අස්සත්ථීති සුතවා. වා-සද්දස්ස හි අත්ථො අත්ථිතාමත්තාදිවසෙන අනෙකවිධො. තථා හි ‘‘අන්තවා අයං ලොකො පරිවටුමො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.54; පටි. ම. 1.140) අත්ථිතාමත්තං අත්ථො. ‘‘ධනවා භොගවා, ලාභී අන්නස්සා’’ති ච ආදීසු බහුභාවො. ‘‘රොගවා හොති රොගාභිභූතො’’තිආදීසු කායාබාධො. ‘‘කුට්ඨී කුට්ඨචීවරෙනා’’තිආදීසු නින්දා, ‘‘ඉස්සුකී මච්ඡරී සඨො මායාවිනො කෙටුභිනො’’තිආදීසු අභිණ්හයොගො. ‘‘දණ්ඩී ඡත්තී අලම්බරී’’තිආදීසු (විසුද්ධි. 1.142) සංසග්ගො. ‘‘පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො’’තිආදීසු (ධ. ප. 63) උපමානං, සදිසභාවොති අත්ථො. ‘‘තං වාපි ධීරා මුනිං වෙදයන්තී’’තිආදීසු (සු. නි. 213) සමුච්චයො. ‘‘කෙ වා ඉමෙ කස්ස වා’’තිආදීසු (පාරා. 296) සංසයො. ‘‘අයං වා ඉමෙසං සමණබ්රාහ්මණානං සබ්බබාලො සබ්බමූළ්හො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.181) විභාවනො. ‘‘න වායං කුමාරො මත්තමඤ්ඤාසී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.154) පදපූරණං. ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.170) විකප්පො. ‘‘සක්යපුත්තස්ස සිරීමතො ¶ (දී. නි. 3.277), සීලවතො සීලසම්පත්තියා කල්යාණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (දී. නි. 2.150; 3.316; අ. නි. 5.213; මහාව. 285) ච ආදීසු පසංසා. ‘‘පඤ්ඤවා හොති උදයත්ථගාමිනියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතො අරියාය නිබ්බෙධිකාය සම්මා දුක්ඛක්ඛයගාමිනියා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.317, 355) අතිසයො. ඉධාපි අතිසයො, පසංසා වා අත්ථො, තස්මා යස්ස පසංසිතං, අතිසයෙන වා සුතං අත්ථි, සො සුතවාති සංකිලෙසවිද්ධංසනසමත්ථං පරියත්තිධම්මස්සවනං, තං සුත්වා ¶ තථත්තාය පටිපත්ති ච ‘‘සුතවා’’ති ඉමිනා සද්දෙන පකාසිතා. අථ වා සොතබ්බයුත්තං සුත්වා කත්තබ්බනිප්ඵත්තිවසෙන සුණීති සුතවා, තප්පටික්ඛෙපෙන න සුතවාති අස්සුතවා.

අයඤ්හි අ-කාරො ‘‘අහෙතුකා ධම්මා (ධ. ස. 2.දුකමාතිකා), අභික්ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (පාචි. 1046, 1047) තංසහයොගනිවත්තියං ඉච්ඡිතො. ‘‘අපච්චයා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 7.දුකමාතිකා) තංසම්බන්ධීභාවනිවත්තියං. පච්චයුප්පන්නඤ්හි පච්චයසම්බන්ධීති අප්පච්චයුප්පන්නත්තා අතංසම්බන්ධිතා එත්ථ ජොතිතා. ‘‘අනිදස්සනා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 9.දුකමාතිකා) තංසභාවනිවත්තියං. නිදස්සනඤ්හි දට්ඨබ්බතා. අථ වා පස්සතීති නිදස්සනං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තග්ගහෙතබ්බභාවනිවත්තියං යථා ‘‘අනාසවා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 15.දුකමාතිකා), ‘‘අප්පටිඝා ධම්මා (ධ. ස. 10.දුකමාතිකා), අනාරම්මණා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 55.දුකමාතිකා) තංකිච්චනිවත්තියං, ‘‘අරූපිනො ධම්මා (ධ. ස. 11.දුකමාතිකා) අචෙතසිකා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 57.දුකමාතිකා) තබ්භාවනිවත්තියං. තදඤ්ඤථා හි එත්ථ පකාසිතා. ‘‘අමනුස්සො’’ති තබ්භාවමත්තනිවත්තියං. මනුස්සමත්තං නත්ථි, අඤ්ඤං සමානන්ති. සදිසතා හි එත්ථ සූචිතා. ‘‘අස්සමණො සමණපටිඤ්ඤො, අනරියො’’ති (අ. නි. 3.13) ච තංසම්භාවනීයගුණනිවත්තියං. ගරහා හි ඉධ ඤායති. ‘‘කච්චි භොතො අනාමයං, අනුදරා කඤ්ඤා’’ති (ජා. 2.20.129) තදනප්පභාවනිවත්තියං, ‘‘අනුප්පන්නා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 17.තිකමාතිකා) තංසදිසභාවනිවත්තියං. අතීතානඤ්හි උප්පන්නපුබ්බත්තා උප්පාදිධම්මානඤ්ච පච්චයෙකදෙසනිප්ඵත්තියා ආරද්ධුප්පාදිභාවතො කාලවිමුත්තස්ස ච විජ්ජමානත්තා උප්පන්නානුකූලතා පගෙව පච්චුප්පන්නානන්ති තබ්බිදූරතාව එත්ථ විඤ්ඤායති ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. 11.තිකමාතිකා) තදපරියොසානනිවත්තියං. තන්නිට්ඨානඤ්හි එත්ථ පකාසිතන්ති. එවමනෙකෙසං අත්ථානං ජොතකො. ඉධ පන ‘‘අරූපිනො ධම්මා අචෙතසිකා ධම්මා’’තිආදීසු විය තබ්භාවනිවත්තියං ¶ දට්ඨබ්බො, අඤ්ඤත්ථෙති අත්ථො. එතෙනස්ස සුතාදිඤාණවිරහතං දස්සෙති. තෙන වුත්තං ‘‘ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉතී’’ති.

ඉදානි තස්ස අත්ථං විවරන්තො යස්මා ඛන්ධධාත්වාදිකොසල්ලෙනපි මඤ්ඤනාපටිසෙධනසමත්ථං බාහුසච්චං හොති. යථාහ ‘‘කිත්තාවතා නු ඛො, භන්තෙ, බහුස්සුතො හොති? යතො ඛො භික්ඛු ඛන්ධකුසලො හොති ධාතු, ආයතන, පටිච්චසමුප්පාදකුසලො හොති, එත්තාවතා ඛො භික්ඛු බහුස්සුතො හොතී’’ති, තස්මා ‘‘යස්ස හි ඛන්ධධාතුආයතනසච්චපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසූතිආදි වුත්තං. තත්ථ වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. අත්ථපරිපුච්ඡනං පරිපුච්ඡා. කුසලෙහි සහ චොදනාපරිහරණවසෙන විනිච්ඡයකරණං විනිච්ඡයො. මග්ගඵලනිබ්බානානි අධිගමො.

බහූනං ¶ (ධ. ස. මූලටී. 1007) නානප්පකාරානං කිලෙසසක්කායදිට්ඨීනං අවිහතත්තා තා ජනෙන්ති, තාහි වා ජනිතාති පුථුජ්ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්දො වදති. පුථු සත්ථාරානං මුඛමුල්ලොකිකාති එත්ථ පුථු ජනා සත්ථුපටිඤ්ඤා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනාති වචනත්ථො. පුථු සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති එත්ථ ජනෙතබ්බා, ජායන්ති වා එත්ථ සත්තාති ජනා, නානාගතියො, තා පුථූ එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්ඛාරාදයො, තෙ එතෙසං පුථූ විජ්ජන්තීති පුථුජ්ජනා. අභිසඞ්ඛරණාදිඅත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. ඔඝා කාමොඝාදයො. රාගග්ගිආදයො සන්තාපා. තෙ එව, සබ්බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තාති එත්ථ ජායතීති ජනො, රාගො ගෙධොති එවමාදිකො, පුථු ජනො එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. පුථූසු වා ජනා ජාතා රත්තාති එවං රාගාදිඅත්ථො එව වා ජනසද්දො දට්ඨබ්බො. රත්තාති වත්ථං විය රඞ්ගජාතෙන චිත්තස්ස විපරිණාමකරෙන ඡන්දරාගෙන රත්තා සාරත්තා. ගිද්ධාති අභිකඞ්ඛනසභාවෙන අභිජ්ඣානෙන ගිද්ධා ගෙධං ආපන්නා. ගධිතාති ගන්ථිතා විය දුම්මොචනීයභාවෙන තත්ථ පටිබද්ධා. මුච්ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්ඤීභූතා විය අනඤ්ඤකිච්චා මුච්ඡං මොහමාපන්නා. අජ්ඣොසන්නාති අනඤ්ඤසාධාරණෙ විය කත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ඨිතා. ලග්ගාති වඞ්කදණ්ඩකෙ විය ආසත්තා මහාපලිපෙ වා යාව නාසිකග්ගා පලිපන්නපුරිසො විය උද්ධරිතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන නිමුග්ගා ¶ , ලගිතාති මක්කටාලෙපෙ ආලග්ගභාවෙන පච්චුඩ්ඩිතො විය මක්කටො පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං වසෙන ආලග්ගිතා. පලිබුද්ධාති බද්ධා, උපද්දුතා වා. ආවුටාති ආවුනිතා, නිවුතාති නිවාරිතා. ඔවුතාති පලිගුණ්ඨිතා, පරියොනද්ධා වා. පිහිතාති පිදහිතා, පටිච්ඡන්නාති පටිච්ඡාදිතා. පටිකුජ්ජිතාති හෙට්ඨාමුඛජාතා. පුථූනං වා ගණනපථමතීතානන්තිආදිනා පුථු ජනො පුථුජ්ජනොති දස්සෙති.

‘‘අස්සුතවා’’ති එතෙන අවිජ්ජන්ධතා වුත්තාති ආහ ‘‘අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො හොතී’’ති. ආරකත්තා (සං. නි. ටී. 2.3.1) කිලෙසෙහි මග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා. අනයෙති අවඩ්ඪියං, අනත්ථෙති අත්ථො. අනයෙ වා අනුපායෙ. නඉරියනතො අවත්තනතො. අයෙති වඩ්ඪියං, අත්ථෙ, උපායෙ වා. අරණීයතොති පයිරුපාසිතබ්බතො. නිරුත්තිනයෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා පුරිමෙසු අත්ථවිකප්පෙසු. පච්ඡිමෙ පන සද්දසත්ථවසෙනපි. යදිපි අරිය-සද්දො ‘‘යෙ හි වො අරියා පරිසුද්ධකායකම්මන්තා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.35) විසුද්ධාසයපයොගෙසු පුථුජ්ජනෙසුපි වත්තති. ඉධ පන අරියමග්ගාධිගමෙන සබ්බලොකුත්තරභාවෙන ච අරියභාවො අධිප්පෙතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘බුද්ධා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘පච්චෙකබුද්ධා තථාගතසාවකා ච සප්පුරිසා’’ති ඉදං අරියා සප්පුරිසාති ඉධ වුත්තපදානං අත්ථං අසඞ්කරතො දස්සෙතුං වුත්තං. යස්මා පන නිප්පරියායතො අරියසප්පුරිසභාවා අභින්නසභාවා. තස්මා ‘‘සබ්බෙව වා’’තිආදි වුත්තං.

එත්තාවතා ¶ හි බුද්ධසාවකො වුත්තො. තස්ස හි එකන්තෙන කල්යාණමිත්තො ඉච්ඡිතබ්බො පරතොඝොසමන්තරෙන පඨමමග්ගස්ස අනුප්පජ්ජනතො. විසෙසතො චස්ස භගවාව කල්යාණමිත්තො අධිප්පෙතො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘මමඤ්හි, ආනන්ද, කල්යාණමිත්තං ආගම්ම ජාතිධම්මා සත්තා ජාතියා පරිමුච්චන්තී’’තිආදි (සං. නි. 5.2). සො එව ච අවෙච්චපසාදාධිගමෙන දළ්හභත්ති නාම. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (උදා. 45). කතඤ්ඤුතාදීහි පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධාති එත්ථ කතං ජානාතීති කතඤ්ඤූ. කතං විදිතං පාකටං කරොතීති කතවෙදී. අනෙකෙසුපි හි කප්පසතසහස්සෙසු කතං උපකාරං ජානන්ති පච්චෙකබුද්ධා පාකටඤ්ච කරොන්ති සතිජනනආමිසපටිග්ගහණාදිනා ¶ , තථා සංසාරදුක්ඛදුක්ඛිතස්ස සක්කච්චං කරොන්ති කිච්චං, යං අත්තනා කාතුං සක්කා. සම්මාසම්බුද්ධො පන කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යසහස්සෙසුපි කතං උපකාරං මග්ගඵලානං උපනිස්සයඤ්ච ජානාති, පාකටඤ්ච කරොති, සීහො විය ච එවං සබ්බත්ථ සක්කච්චමෙව ධම්මදෙසනං කරොන්තො බුද්ධකිච්චං කරොති. යාය පටිපත්තියා දිට්ඨා නාම හොන්ති, තස්සා අප්පටිපජ්ජනභාවො, තත්ථ ච ආදරාභාවො අරියානං අදස්සනසීලතා ච, න ච දස්සනෙ සාධුකාරිතා ච වෙදිතබ්බා. චක්ඛුනා අදස්සාවීති එත්ත චක්ඛු නාම න මංසචක්ඛු එව, අථ ඛො දිබ්බචක්ඛුපීති ආහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුනා වා’’ති. අරියභාවොති යෙහි යොගතො ‘‘අරියා’’ති වුච්චන්ති. තෙ මග්ගඵලධම්මා දට්ඨබ්බා.

තත්රාති ඤාණදස්සනස්සෙව දස්සනභාවෙ. වත්ථූති අධිප්පෙතත්ථඤාපනකාරණං. එවං වුත්තෙපීති එවං අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තූපනායිකං කත්වා වුත්තෙපි. ධම්මන්ති ලොකුත්තරධම්මං, චතුසච්චධම්මං වා. අරියකරධම්මා අනිච්චානුපස්සනාදයො විපස්සියමානා අනිච්චාදයො, චත්තාරි වා අරියසච්චානි.

අවිනීතොති න විනීතො, අධිසීලසික්ඛාදිවසෙන න සික්ඛිතො. යෙසං සංවරවිනයාදීනං අභාවෙන අයං අවිනීතොති වුච්චති, තෙ තාව දස්සෙතුං ‘‘දුවිධො විනයො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සීලසංවරොති පාතිමොක්ඛසංවරො වෙදිතබ්බො, සො ච අත්ථතො කායිකවාචසිකො අවීතික්කමො. සතිසංවරොති ඉන්ද්රියරක්ඛා, සා ච තථාපවත්තා සති එව. ඤාණසංවරොති ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමී’’ති (සු. නි. 1040) වත්වා ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනතො සොතසඞ්ඛාතානං තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතඅවිජ්ජාඅවසිට්ඨකිලෙසානං සංවරො පිදහනං සමුච්ඡෙදඤාණන්ති වෙදිතබ්බං. ඛන්තිසංවරොති අධිවාසනා, සා ච තථාපවත්තා ඛන්ධා, අදොසො වා. පඤ්ඤාති එකෙ, තං අට්ඨකථාය විරුජ්ඣති. වීරියසංවරො කාමවිතක්කාදීනං විනොදනවසෙන ¶ පවත්තං වීරියමෙව. තෙන තෙන ගුණඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අගුණඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගපහානං. වික්ඛම්භනෙන පහානං වික්ඛම්භනපහානං. සෙසපදත්ථයෙපි එසෙව නයො.

ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙනාතිආදි සීලසංවරාදීනං විවරණං. තත්ථ සමුපෙතොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිසත්ථො. තෙන ‘‘සහගතො සමුපගතො’’තිආදිනා ¶ විභඞ්ගෙ (විභ. 511) ආගතං සංවරවිභඞ්ගං දස්සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං අනන්තරසුත්තෙ ආවි භවිස්සති.

කායදුච්චරිතාදීනන්ති දුස්සීල්යසඞ්ඛාතානං කායවචීදුච්චරිතාදීනං මුට්ඨස්සච්චසඞ්ඛාතස්ස පමාදස්ස අභිජ්ඣාදීනං වා අක්ඛන්තිඅඤ්ඤාණකොසජ්ජානඤ්ච. සංවරණතොති පිදහනතො ථකනතො. විනයනතොති කායවාචාචිත්තානං විරූපප්පවත්තියා විනයනතො අපනයනතො, කායදුච්චරිතාදීනං වා විනයනතො, කායාදීනං වා ජිම්හප්පවත්තිං විච්ඡින්දිත්වා උජුකං නයනතොති අත්ථො. පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහානං කායදුච්චරිතාදීනං තථා තථා අනුප්පාදනමෙව සංවරණං විනයනඤ්ච වෙදිතබ්බං.

යං පහානන්ති සම්බන්ධො. ‘‘නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු විපස්සනාඤාණෙසූ’’ති කස්මා වුත්තං, නනු නාමරූපපරිච්ඡෙදපච්චයපරිග්ගහකඞ්ඛාවිතරණානි න විපස්සනාඤාණානි සම්මසනාකාරෙන අප්පවත්තනතො? සච්චමෙතං. විපස්සනාඤාණස්ස පන අධිට්ඨානභාවතො එවං වුත්තං. ‘‘නාමරූපමත්තමිදං, නත්ථි එත්ථ අත්තා වා අත්තනියං වා’’ති එවං පවත්තඤාණං නාමරූපවවත්ථානං. සති විජ්ජමානෙ ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ, සයං වා සතී තස්මිං කායෙ දිට්ඨීති සක්කායදිට්ඨි. ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති (සං. නි. 3.81; 4.345) එවං පවත්තා මිච්ඡාදිට්ඨි. තස්සෙව රූපාරූපස්ස කම්මාවිජ්ජාදිපච්චයපරිග්ගණ්හනඤාණං පච්චයපරිග්ගහො. ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’ති (දී. නි. 1.168) ආදිනයප්පවත්තා අහෙතුකදිට්ඨි. ‘‘ඉස්සරපුරිසපජාපතිපකතිඅණුකාලාදීහි ලොකො පවත්තති නිවත්තති චා’’ති පවත්තා විසමහෙතුදිට්ඨි. තස්සෙවාති පච්චයපරිග්ගහස්සෙව. කඞ්ඛාවිතරණෙනාති යථා එතරහි නාමරූපස්ස කම්මාදිපච්චයතො උප්පත්ති, එවං අතීතානාගතෙසුපීති තීසුපි කාලෙසු විචිකිච්ඡාපනයනඤාණෙන. කථංකථීභාවස්සාති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ආදිනයප්පවත්තාය සංසයප්පවත්තියා. කලාපසම්මසනෙනාති ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86, 89) ඛන්ධපඤ්චකං එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්ඛිපිත්වා සම්මසනවසෙන පවත්තෙන නයවිපස්සනාඤාණෙන ¶ . අහං මමාති ගාහස්සාති අත්තත්තනියගහණස්ස. මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙනාති මග්ගාමග්ගඤාණවිසුද්ධියා. අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤායාති ඔභාසාදිකෙ අමග්ගෙ ‘‘මග්ගො’’ති උප්පන්නසඤ්ඤාය.

යස්මා ¶ සම්මදෙව සඞ්ඛාරානං උදයං පස්සන්තො ‘‘එවමෙව සඞ්ඛාරා අනුරූපකාරණතො උප්පජ්ජන්ති, න පන උච්ඡිජ්ජන්තී’’ති ගණ්හාති, තස්මා වුත්තං ‘‘උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා’’ති. යස්මා පන සඞ්ඛාරානං වයං පස්සන්තො ‘‘යදිපිමෙ සඞ්ඛාරා අවිච්ඡින්නා වත්තන්ති, උප්පන්නුප්පන්නා පන අප්පටිසන්ධිකා නිරුජ්ඣන්තෙ වා’’ති පස්සති, තස්සෙවං පස්සතො කුතො සස්සතග්ගාහො, තස්මා වුත්තං ‘‘වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා’’ති. භයදස්සනෙනාති භයතුපට්ඨානඤාණෙන. සභයෙති සබ්බභයානං ආකරභාවතො සකලදුක්ඛවූපසමසඞ්ඛාතස්ස පරමස්සාසස්ස පටිපක්ඛභාවතො ච සභයෙ ඛන්ධපඤ්චකෙ. අභයසඤ්ඤායාති ‘‘අභයං ඛෙම’’න්ති උප්පන්නසඤ්ඤාය. අස්සාදසඤ්ඤා නාම පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්සාදවසෙන පවත්තසඤ්ඤා, යා ‘‘ආලයාභිනිවෙසො’’තිපි වුච්චති. අභිරතිසඤ්ඤා තත්ථෙව අභිරතිවසෙන පවත්තසඤ්ඤා, යා ‘‘නන්දී’’තිපි වුච්චති. අමුච්චිතුකම්යතා ආදානං. අනුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරෙහි අනිබ්බින්දනං, සාලයතාති අත්ථො. ධම්මට්ඨිතියං පටිච්චසමුප්පාදෙ පටිලොමභාවො සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහො, පච්චයාකාරපටිච්ඡාදකමොහො වා, නිබ්බානෙ පටිලොමභාවො සඞ්ඛාරෙසු රති, නිබ්බානපටිච්ඡාදකමොහො වා. සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහොති යාදිසස්ස කිලෙසස්ස අප්පහීනත්තා විපස්සනා සඞ්ඛාරනිමිත්තං න මුඤ්චති, සො කිලෙසො, යො ‘‘සංයොගාභිනිවෙසො’’තිපි වුච්චති. සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගහණස්ස අතික්කමනමෙව වා පහානං.

පවත්ති එව පවත්තිභාවො, පරියුට්ඨානන්ති අත්ථො. නීවරණාදිධම්මානන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නීවරණපක්ඛියා කිලෙසා විතක්කවිචාරාදයො ච ගය්හන්ති.

චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන යං පහානන්ති සම්බන්ධො. කෙන පහානන්ති? අරියමග්ගෙහෙවාති විඤ්ඤායමානොයමත්ථො තෙසං භාවිතත්තා අප්පවත්තිවචනතො. සමුදයපක්ඛිකස්සාති එත්ථ චත්තාරොපි මග්ගා චතුසච්චාභිසමයාති කත්වා තෙහි පහාතබ්බෙන තෙන තෙන සමුදයෙන සහ පහාතබ්බත්තා සමුදයසභාගත්තා, සච්චවිභඞ්ගෙ ච සබ්බකිලෙසානං සමුදයභාවස්ස වුත්තත්තා ‘‘සමුදයපක්ඛිකා’’ති දිට්ඨිආදයො වුච්චන්ති. පටිප්පස්සද්ධත්තං වුපසන්තතා. සඞ්ඛතනිස්සටතා සඞ්ඛාරසභාවාභාවො. පහීනසබ්බසඞ්ඛතන්ති විරහිතසබ්බසඞ්ඛතං, විසඞ්ඛාරන්ති ¶ අත්ථො. පහානඤ්ච තං විනයො චාති පහානවිනයො පුරිමෙන අත්ථෙන, දුතියෙන පන පහීයතීති පහානං, තස්ස විනයොති යොජෙතබ්බං.

භින්නසංවරත්තාති ¶ නට්ඨසංවරත්තා, සංවරාභාවතොති අත්ථො. තෙන අසමාදින්නසංවරොපි සඞ්ගහිතො හොති. සමාදානෙන හි සම්පාදෙතබ්බො සංවරො තදභාවෙ න හොතීති. එවඤ්හි ලොකෙ වත්තාරො හොන්ති ‘‘මහා වත නො භොගො, සො නට්ඨො තථා අකතත්තා’’ති. අරියෙති අරියො. පච්චත්තවචනඤ්හෙතං. එසෙසෙති එසො සො එව, අත්ථතො අනඤ්ඤොති අත්ථො. තජ්ජාතෙති අත්ථතො තංසභාවො, සප්පුරිසො අරියසභාවො, අරියො ච සප්පුරිසසභාවොති අත්ථො.

තං අත්ථන්ති ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එවං වුත්තමත්ථං. කස්මා පනෙත්ථ පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතාති? යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ‘‘යස්මා පුථුජ්ජනො අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකො’’තිආදිනා (ම. නි. අට්ඨ. 1.2) සයමෙව වක්ඛති. ධම්මො අධිට්ඨානං එතිස්සාති ධම්මාධිට්ඨානා, සභාවධම්මෙ නිස්සාය පවත්තිතදෙසනා. ධම්මවසෙනෙව පවත්තා පඨමා, පුග්ගලවසෙන උට්ඨහිත්වා පුග්ගලවසෙනෙව ගතා තතියා, ඉතරා ධම්මපුග්ගලානං වොමිස්සකවසෙන. කස්මා පන භගවා එවං විභාගෙන ධම්මං දෙසෙතීති? වෙනෙය්යජ්ඣාසයෙන දෙසනාවිලාසෙන ච. යෙ හි වෙනෙය්යා ධම්මාධිට්ඨානාය ධම්මදෙසනාය සුඛෙන අත්ථං පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං තථා ධම්මං දෙසෙති. එස නයො සබ්බත්ථ. යස්සා ච ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාවිලාසප්පත්තො හොති, සායං සුප්පටිවිද්ධා, තස්මා දෙසනාවිලාසප්පත්තො ධම්මිස්සරො ධම්මරාජා යථා යථා ඉච්ඡති, තථා තථා ධම්මං දෙසෙතීති එවං ඉමිනා වෙනෙය්යජ්ඣාසයෙන දෙසනාවිලාසෙන ච එවං විභාගෙන ධම්මං දෙසෙතීති වෙදිතබ්බො.

ඡධාතුරොති පථවිධාතු ආපො-තෙජො-වායො-ආකාසධාතු විඤ්ඤාණධාතූති ඉමෙසං ඡන්නං ධාතූනං වසෙන ඡධාතුරො. ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා සොමනස්සට්ඨානියං රූපං උපවිචරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.324) වුත්තානං ඡන්නං සොමනස්සූපවිචාරානං, ඡන්නං දොමනස්සඋපෙක්ඛූපවිචාරානඤ්ච වසෙන අට්ඨාරසමනොපවිචාරො. සච්චාධිට්ඨානාදිවසෙන චතුරාධිට්ඨානො. පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිට්ඨධම්මිකස්ස සම්පරායිකස්ස ච අත්ථස්ස අදස්සනතො අන්ධො, දිට්ඨධම්මිකස්සෙව දස්සනතො එකචක්ඛු, ද්වින්නම්පි දස්සනතො ද්විචක්ඛු, වෙදිතබ්බො.

ස්වායං ¶ නිද්දිසීති සම්බන්ධො. ස්වායන්ති ච සො අයං, යථාවුත්තදෙසනාවිභාගකුසලො භගවාති අත්ථො. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකොති තීහි පරිඤ්ඤාහි අපරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො. ඛන්ධා හි පරිඤ්ඤාතවත්ථු. අපරිඤ්ඤාමූලිකාති පරිජානනාභාවනිමිත්තා තස්මිං සති භාවතො. පරිඤ්ඤානඤ්හි ¶ අවිජ්ජාදයො කිලෙසා පටිපක්ඛා තම්මූලිකා ච සබ්බමඤ්ඤනාති. අරියානං අදස්සාවීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන ‘‘අරියධම්මස්ස අකොවිදො’’තිආදිකං පුථුජනස්ස විසෙසනභාවෙන පවත්තං පාළිසෙසං ගණ්හාති පුථුජ්ජනනිද්දෙසභාවතො. තෙනාහ ‘‘එවං පුථුජ්ජනං නිද්දිසී’’ති.

සුත්තනික්ඛෙපවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පථවීවාරවණ්ණනා

තස්සාති පුථුජ්ජනස්ස. වසති එත්ථ ආරම්මණකරණවසෙනාති ආරම්මණම්පි වත්ථූති වුච්චති පවත්තිට්ඨානභාවතොති ආහ ‘‘පථවීආදීසු වත්ථූසූ’’ති. සක්කායධම්මානම්පි ආරම්මණාදිනා සතිපි මඤ්ඤනාහෙතුභාවෙ මඤ්ඤනාහෙතුකත්තෙනෙව තෙසං නිබ්බත්තිතොති වුත්තං ‘‘සබ්බසක්කායධම්මජනිතං මඤ්ඤන’’න්ති. එත්ථ ච පථවීධාතු සෙසධාතූනං සසම්භාරාසම්භාරභාවා සතිපි පමාණතො සමභාවෙ සාමත්ථියතො අධිකානධිකභාවෙන වෙදිතබ්බා. සම්භාරන්තීති සම්භාරා, පරිවාරා. තංතංකලාපෙහි ලක්ඛණපථවියා සෙසධම්මා යථාරහං පච්චයභාවෙන පරිවාරභාවෙන ච පවත්තන්ති. තෙනාහ ‘‘සා හි වණ්ණාදීහි සම්භාරෙහි සද්ධිං පථවීති සසම්භාරපථවී’’ති. පථවිතොති එත්ථ පුථුලට්ඨෙන පුථුවී, පුථුවී එව පථවී. සා හි සතිපි පරිච්ඡින්නවුත්තියං සබ්බෙසං සකලාපභාවානං ආධාරභාවෙන පවත්තමානා පුථුලා පත්ථටා විත්ථිණ්ණාති වත්තබ්බතං අරහති, න පන තං අනුපවිසිත්වා පවත්තමානා ආපාදයො. සසම්භාරපථවියා පන පුථුලභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. ආරම්මණපථවියං වඩ්ඪනඵරණට්ඨෙහි පුථුලට්ඨො, ඉතරස්මිං රුළ්හියාව දට්ඨබ්බො. ආරම්මණපථවීති ඣානස්ස ආරම්මණභූතං පථවීසඞ්ඛාතං පටිභාගනිමිත්තං. තෙනාහ ‘‘නිමිත්තපථවීතිපි වුච්චතී’’ති. ආගමනවසෙනාති පථවීකසිණභාවනාගමනවසෙන. තථා හි වුත්තං ‘‘ආපො ච දෙවා පථවී, තෙජො වායො තදාගමු’’න්ති (දී. නි. 2.340).

සබ්බාපීති චතුබ්බිධා පථවීපි. අනුස්සවාදිමත්තලද්ධා මඤ්ඤනා වත්ථු හොතියෙව. තථා හි ‘‘කක්ඛළං ඛරිගත’’න්තිආදිනා (විභ. 173) ලක්ඛණපථවීපි උද්ධරීයති. යං ¶ පනෙකෙ වදන්ති ‘‘ලක්ඛණෙ දිට්ඨෙ මඤ්ඤනා නත්ථි, සඤ්ජානාතීති වුත්තසඤ්ඤා ච දිට්ඨිග්ගාහස්ස මූලභූතා පිණ්ඩග්ගාහිතා, සා ලක්ඛණෙ නක්ඛමති, තස්මා ලක්ඛණපථවී න ගහෙතබ්බා’’ති, තදයුත්තං ලක්ඛණපටිවෙධස්ස ඉධ අනධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ ‘‘ලොකවොහාරං ගහෙත්වා’’ති. න ච සබ්බසඤ්ඤා පිණ්ඩග්ගාහිකා ¶ , නාපි දිට්ඨිග්ගාහස්සෙව මූලභූතා, තස්මා ලක්ඛණපථවියාපි කායද්වාරානුසාරෙන අඤ්ඤථා ච උපට්ඨිතාය මඤ්ඤනා පවත්තතෙව. තෙනෙව ච ‘‘අනුස්සවාදිමත්තලද්ධා’’ති වුත්තං. පථවිතොති පච්චතෙ නිස්සක්කවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පථවීති සඤ්ජානාතී’’ති ආහ. යස්මා චතුබ්බිධම්පි පථවිං ‘‘පථවී’ති සඤ්ජානන්තො තෙන තෙන නයෙන පථවීකොට්ඨාසෙනෙව සඤ්ජානාතීති වුච්චති, න ආපාදිකොට්ඨාසෙන, තස්මා වුත්තං ‘‘පථවිභාගෙන සඤ්ජානාතී’’ති. ලොකවොහාරං ගහෙත්වාති ලොකසමඤ්ඤං අවිජහිත්වා. එතෙන ලක්ඛණපථවියම්පි වොහාරමුඛෙනෙවස්සා පවත්තීති දස්සෙති.

යදි ලොකවොහාරෙන තත්ථ පවත්ති, කො එත්ථ දොසො, නනු අරියාපි ‘‘අයඤ්හි භන්තෙ මහාපථවී’’තිආදිනා ලොකවොහාරෙන පවත්තන්තීති? න එත්ථ වොහාරමත්තෙ අවට්ඨානං අධිප්පෙතං, අථ ඛො වොහාරමුඛෙන මිච්ඡාභිනිවෙසොති දස්සෙන්තො ‘‘සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන සඤ්ජානාතී’’ති ආහ. තස්සත්ථො – අයොනිසොමනසිකාරසම්භූතාය ‘‘සුභ’’න්තිආදිනයප්පවත්තාය විපරීතසඤ්ඤාය සඤ්ජානාතීති. එතෙන දුබ්බලා තණ්හාමානදිට්ඨිමඤ්ඤනා දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. යදි එවං කස්මා සඤ්ඤා ගහිතාති? පාකටභාවතො. යථා නාම අග්ගිම්හි මථියමානෙ යදා ධූමො උපලබ්භති, කිඤ්චාපි තදා විජ්ජතෙව පාවකො අවිනාභාවතො, පාකටභාවතො පන ධූමො ජාතොති වුච්චති, න අග්ගි ජාතොති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. යදිපි තත්ථ මඤ්ඤනාකිච්චං අත්ථි, න පන විභූතං අපාකටභාවතො සඤ්ඤාකිච්චමෙව විභූතං, තං පන මඤ්ඤනානුකූලං මඤ්ඤනාසහිතං චාති ආහ ‘‘සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන සඤ්ජානාතී’’ති. එවං පථවීභාගං අමුඤ්චන්තොයෙව වා සඤ්ජානාතීති සම්බන්ධො. යො හි වුත්තප්පභෙදාය පථවියා පථවිභාගං අමුඤ්චන්තොයෙව අවිජහන්තොයෙව සීසපිණ්ඩෙ සුවණ්ණසඤ්ඤී විය අනත්තාදිසභාවංයෙව තං අත්තාදිවසෙන සඤ්ජානාති, තස්ස වසෙන වුත්තං ‘‘පථවී’’තිආදි. න වත්තබ්බං පුථුජ්ජනග්ගාහස්ස යුත්තිමග්ගනනිවාරණතොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උම්මත්තකො විය…පෙ… ගණ්හාතී’’ති ¶ . අරියානං අදස්සාවිතාදිභෙදන්ති අරියානං අදස්සාවිතාදිවිසෙසං වදන්තෙන භගවතාව එත්ථ යථාවුත්තසඤ්ජානනෙ කාරණං වුත්තන්ති යොජනා.

එවන්ති ‘‘පථවිභාගෙන සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන. සඤ්ජානිත්වාති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසොති ආහ ‘‘අපරභාගෙ…පෙ… ගණ්හාතී’’ති. පපඤ්චසඞ්ඛාති පපඤ්චකොට්ඨාසා. පපඤ්චන්ති සත්තා සංසාරෙ චිරායන්ති එතෙහීති පපඤ්චා, මඤ්ඤන්ති ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා පරිකප්පෙන්ති එතාහීති මඤ්ඤනාති ද්වීහිපි පරියායෙහි තණ්හාදයොව වුත්තාති ආහ ‘‘තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චෙහි ඉධ මඤ්ඤනානාමෙන වුත්තෙහී’’ති. අජඤ්ඤස්ස ජඤ්ඤතො, අසෙය්යාදිකස්ස ¶ සෙය්යාදිතො ගහණතො දිට්ඨිමඤ්ඤනා විය තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි අඤ්ඤථා ගාහො එවාති ආහ ‘‘අඤ්ඤථා ගණ්හාතී’’ති. ආරම්මණාභිනිරොපනාදිනා භින්නසභාවානම්පි විතක්කාදීනං සාධාරණො උපනිජ්ඣායනසභාවො විය අනුගිජ්ඣනුණ්ණතිපරාමසනසභාවානම්පි තණ්හාදීනං සාධාරණෙන ආරම්මණපරිකප්පනාකාරෙන පවත්ති මඤ්ඤනාති දට්ඨබ්බං. තෙනාහ ‘‘තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤතී’’තිආදි. අස්සාති පුථුජ්ජනස්ස, උදයබ්බයානුපස්සනාදීසු විය සුඛුමනයෙනපි මඤ්ඤනාපවත්ති අත්ථීති විභාවනසුඛතාය ථූලංයෙව තං දස්සෙතුකාමො ‘‘ඔළාරිකනයෙනා’’තිආහ. ඔළාරිකෙ හි විභාගෙ දස්සිතෙ සුඛුමවිභාවනා සුකරාති දස්සෙතුං අයමත්ථයොජනා වුච්චතීති සම්බන්ධො. අජ්ඣත්තිකාති ඉන්ද්රියබද්ධා සත්තසන්තානපරියාපන්නා නියකජ්ඣත්තා වුත්තා විභඞ්ගෙ පටිසම්භිදාමග්ගෙ ච.

විභඞ්ගෙති ධාතුවිභඞ්ගෙ (විභ. 173). බාහිරාති අනින්ද්රියබද්ධා සඞ්ඛාරසන්තානපරියාපන්නා. කක්ඛළන්ති ථද්ධං. ඛරිගතන්ති ඵරුසං. කක්ඛළභාවො කක්ඛළත්තං. කක්ඛළභාවොති කක්ඛළසභාවො. බහිද්ධාති ඉන්ද්රියබද්ධතො බහිද්ධාභූතං. අනුපාදින්නන්ති න උපාදින්නං. අයොති කාළලොහං. ලොහන්ති ජාතිලොහං විජාතිලොහං කිත්තිමලොහං පිසාචලොහන්ති චතුබ්බිධං. තත්ථ අයො සජ්ඣු සුවණ්ණං තිපු සීසං තම්බලොහං වෙකන්තකලොහන්ති ඉමානි සත්ත ජාතිලොහානි නාම. නාගනාසිකාලොහං විජාතිලොහං නාම. කංසලොහං වට්ටලොහං ආරකුටන්ති තීණි කිත්තිමලොහානි නාම. මොරක්ඛකං පුථුකං මලිනකං චපලකං සලකං ආටලං භත්තකං ¶ දුසිලොහන්ති අට්ඨ පිසාචලොහානි නාම. තෙසු වෙකන්තකලොහං නාම සබ්බලොහච්ඡෙදනසමත්ථා එකා ලොහජාති. තථා හි තං විකන්තති ඡින්දතීති විකන්තකන්ති වුච්චති. විකන්තකමෙව වෙකන්තකං. නාගනාසිකාලොහං ලොහසදිසං ලොහවිජාති හලිද්දාදිවිජාති විය. තථා හි තං ලොහාකාරං ලොහමලං විය ඝනසංහතං හුත්වා තිට්ඨති, තාපෙත්වා තාළිතං පන භින්නං භින්නං හුත්වා විසරති මුදු මට්ඨං කම්මනියං වා න හොති. තිපුතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං කංසලොහං. සීසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං වට්ටලොහං. ජසතම්බෙ මිස්සෙත්වා කතං ආරකුටං. තෙනෙව තං කරණෙන නිබ්බත්තත්තා කිත්තිමලොහන්ති වුච්චති. යං පන කෙවලං රසකධාතු විනිග්ගතං, තං ‘‘පිත්තල’’න්තිපි වදන්ති. තං ඉධ නාධිප්පෙතං, යථාවුත්තං මිස්සකමෙව කත්වා යොජිතං කිත්තිමන්ති වුත්තං. මොරක්ඛකාදීනි එවංනාමානෙවෙතානි. තෙසු යස්මා පඤ්ච ජාතිලොහානි පාළියං විසුං වුත්තානෙව, තස්මා වෙකන්තකලොහෙන සද්ධිං වුත්තාවසෙසං සබ්බං ඉධ ලොහන්ති වෙදිතබ්බං.

තිපූති සෙතතිපු. සීසන්ති කාළතිපු. සජ්ඣන්ති රජතං. මුත්තාති හත්ථිකුම්භජාදිකා අට්ඨවිධාපි මුත්තා. තථා හි හත්ථිකුම්භං වරාහදාඨා භූජඞ්ගසීසං වලාහකූටං වෙළූ මච්ඡසීරො සඞ්ඛො ¶ සිප්පීති අට්ඨ මුත්තායොනියො. තත්ථ හත්ථිකුම්භජා පීතවණ්ණා පභාහීනා. වරාහදාඨා වරාහදාඨවණ්ණාව. භුජඞ්ගසීසජා නීලාදිවණ්ණා සුවිසුද්ධා වට්ටලා ච. වලාහකජා භාසුරා දුබ්බිභාගරූපා රත්තිභාගෙ අන්ධකාරං විධමන්තියො තිට්ඨන්ති, දෙවූපභොගා එව ච හොන්ති. වෙළුජා කරකුපලසමානවණ්ණා න භාසුරා, තෙ ච වෙළූ අමනුස්සගොචරෙ එව පදෙසෙ ජායන්ති. මච්ඡසීරජා පාඨීනපිට්ඨිසමානවණ්ණා වට්ටලා ලඝවො ච හොන්ති පභාවිහීනා, තෙ ච මච්ඡා සමුද්දමජ්ඣෙ එව ජායන්ති. සඞ්ඛජා සඞ්ඛොදරච්ඡවිවණ්ණා කොලප්පමාණාපි හොන්ති පභාවිහීනාව. සිප්පිජා පභාවිසෙසයුත්තා හොන්ති නානාසණ්ඨානා. එවං ජාතිතො අට්ඨවිධාසුපි මුත්තාසු යා මච්ඡසඞ්ඛසිප්පිජා, තා සාමුද්දිකා හොන්ති, භුජඞ්ගජාපි කාචි සාමුද්දිකා හොන්ති, ඉතරා අසාමුද්දිකා. යස්මා බහුලං සාමුද්දිකාව මුත්තා ලොකෙ දිස්සන්ති, තත්ථාපි සිප්පිජාව, ඉතරා කාදාචිකා. තස්මා සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 173) ‘‘මුත්තාති සාමුද්දිකා මුත්තා’’ති වුත්තං.

මණීති ¶ ඨපෙත්වා පාළිආගතෙ වෙළුරියාදිකෙ සෙසො ජොතිරසාදිභෙදො සබ්බොපි මණි. වෙළුරියන්ති වංසවණ්ණමණි. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලා පණ්ඩුසිලා සෙතසිලාදිභෙදා අට්ඨපි සිලා. රජතන්ති කහාපණාදිකං වුත්තාවසෙසං රජතසම්මතං. ජාතරූපන්ති සුවණ්ණං. ලොහිතඞ්ගොති රත්තමණි. මසාරගල්ලන්ති කබරමණි තිණාදීසු බහිභාරා තාලනාළිකෙරාදයොපි තිණං නාම. අන්තොසාරං ඛදිරාදි අන්තමසො දාරුඛණ්ඩම්පි කට්ඨං නාම. මුග්ගමත්තතො යාව මුට්ඨිප්පමාණා මරුම්බා සක්ඛරා නාම. මුග්ගමත්තතො පට්ඨාය හෙට්ඨා වාලිකා නාම. කඨලන්ති කපාලඛණ්ඩං. භූමීති සසම්භාරපථවී. පාසාණොති අන්තොමුට්ඨියං අසණ්ඨහනතො පට්ඨාය යාව හත්ථිප්පමාණං පාසාණං, හත්ථිප්පමාණතො පන පට්ඨාය උපරි පබ්බතොති. අයං අයොආදීසු විභාගනිද්දෙසො. නිමිත්තපථවීති පටිභාගනිමිත්තභූතං පථවිකසිණං. තම්පි හි ‘‘රූපාවචරතිකචතුක්කජ්ඣානං කුසලතො ච විපාකතො ච කිරියතො ච චතුත්ථස්ස ඣානස්ස විපාකො ඉමෙ ධම්මා බහිද්ධාරම්මණා’’ති වචනතො ‘‘බාහිරා පථවී’’ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘යා ච අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ නිමිත්තපථවී, තං ගහෙත්වා’’ති. උග්ගහනිමිත්තඤ්චෙත්ථ තංගතිකමෙව දට්ඨබ්බං, නිමිත්තුප්පත්තිතො පන පුබ්බෙ භූමිග්ගහණෙනෙව ගහිතන්ති.

තීහි මඤ්ඤනාහීති වුත්තං මඤ්ඤනාත්තයං සපරසන්තානෙසු සඞ්ඛෙපතො යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අහං පථවී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අහං පථවීතිආදීනා අජ්ඣත්තවිසයං දිට්ඨිමඤ්ඤනං මානමඤ්ඤනඤ්ච දස්සෙති අත්තාභිනිවෙසාහංකාරදීපනතො. මම පථවීති ඉමිනා තණ්හාමඤ්ඤනං මානමඤ්ඤනම්පි වා පරිග්ගහභූතායපි පථවියා සෙය්යාදිතො මානජප්පනතො. සෙසපදද්වයෙපි ඉමිනානයෙන මඤ්ඤනාවිභාගො ¶ වෙදිතබ්බො. තත්ථ පථවිකසිණජ්ඣානලාභී ඣානචක්ඛුනා ගහිතඣානාරම්මණං ‘‘අත්තා’’ති අභිනිවිසන්තො තඤ්ච සෙය්යාදිතො දහන්තො අත්ථතො ‘‘අහං පථවී’’ති මඤ්ඤති නාම, තමෙව ‘‘අයං මය්හං අත්තා’’ති ගහණෙ පන ‘‘මම පථවී’’ති මඤ්ඤති නාම. තථා තං ‘‘පරපුරිසො’’ති වා ‘‘දෙවො’’ති වා වාදවසෙන ‘‘අයමෙව පරෙසං අත්තා’’ති වා අභිනිවිසන්තො ‘‘පරො පථවී, පරස්ස පථවී’’ති මඤ්ඤති නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසපථවීසුපි යථාරහං චතුක්කං නිද්ධාරෙතබ්බං.

එවං ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’ති එත්ථ චතුක්කවසෙන මඤ්ඤනං දස්සෙත්වා ඉදානි මඤ්ඤනාවත්ථුං මඤ්ඤනායො ච විභජිත්වා අනෙකවිහිතං තස්ස මඤ්ඤනාකාරං ¶ දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අයන්ති යථාවුත්තො පුථුජ්ජනො. ඡන්දරාගන්ති බහලරාගං. අස්සාදෙතීති නිකාමෙති, ‘‘ඉමෙ කෙසා මුදුසිනිද්ධකුඤ්චිතනීලොභාසා’’තිආදිනා තත්ථ රසං වින්දති. අභිනන්දතීති සප්පීතිකාය තණ්හාය අභිමුඛො නන්දති පමොදති. අභිවදතීති උප්පන්නං තණ්හාභිනන්දනාවෙගං හදයෙන සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘අහො මෙ කෙසා’’ති වාචං නිච්ඡාරෙති. අජ්ඣොසාය තිට්ඨතීති බලවතණ්හාභිනිවෙසෙන ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා තිට්ඨති. අඤ්ඤතරං වා පන රජ්ජනීයවත්ථුන්ති කෙසාදිතො අඤ්ඤතරං වා කරචරණාදිප්පභෙදං නියකජ්ඣත්තපරියාපන්නං රාගුප්පත්තිහෙතුභූතං වත්ථුං. ඉතීති ඉමිනා සිනිද්ධාදිප්පකාරෙනාති පත්ථයිතබ්බාකාරං පරාමසති. තත්ථ නන්දිං සමන්නානෙතීති තෙසු භාවීසු කෙසාදීසු සිද්ධං විය කත්වා නන්දිං තණ්හං සමන්නාහරති සමුපචාරෙති. පණිදහතීති පත්ථනං ඨපෙති.

සම්පත්තිං නිස්සාය ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති, විපත්තිං නිස්සාය ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානං ජනෙතීති යොජනා. පථවීකොට්ඨාසභූතානං කෙසාදීනං සම්පත්තිවිපත්තීහි මානජප්පනා පථවියා මඤ්ඤනා හොතීති ආහ ‘‘එවං අජ්ඣත්තිකං පථවිං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතී’’ති. අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායස්ස අභාවතො සමුදායො ජීවාභිනිවෙසො අවයවෙපි හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘තං ජීවං තං සරීරන්ති ආගතනයෙන පන කෙසං ‘ජීවො’ති අභිනිවිසතී’’ති ආහ. ‘‘කෙසා නාමෙතෙ ඉස්සරවිහිතා පජාපතිනිස්සිතා අණුසඤ්චයො පකතිපරිණාමො’’තිආදිනා නයෙනපෙත්ථ දිට්ඨිමඤ්ඤනා වෙදිතබ්බා.

ඉමිස්සා පවත්තියාති නිකන්තිමානදිට්ඨීනං පරියාදානසමුග්ඝාටප්පවත්තියා. ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා යදිපි තිස්සන්නම්පි මඤ්ඤනානං සම්භවො දස්සිතො. තණ්හාමානමඤ්ඤනානං පන හෙට්ඨා ¶ දස්සිතත්තා දිට්ඨිමඤ්ඤනා එවෙත්ථ විසෙසතො උද්ධටාති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘එවම්පි අජ්ඣත්තිකං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතී’’ති.

බාහිරම්පි පථවිං තීහි මඤ්ඤනාහි මඤ්ඤතීති යොජනා. තං පන මඤ්ඤනාවිධිං දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

අයං ¶ ජීවොති අයං කාළලොහං ‘‘ජීවො අත්තා’’ති අභිනිවිසති එකච්චෙ නිගණ්ඨා විය. එවං බාහිරං පථවිං දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති එත්ථාපි ‘‘යා චෙව ඛො පන අජ්ඣත්තිකා පථවීධාතු, යා ච බාහිරා පථවීධාතූ’’තිආදිනා නයෙන ආනෙත්වා වත්තබ්බො.

පථවීකසිණං අත්තතො සමනුපස්සතීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අයම්පි ච නයො ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති එත්ථෙව අන්තොගධොති දට්ඨබ්බො කසිණානම්පි රූපසමඤ්ඤාසම්භාවතො. පථවිං මඤ්ඤතීති එත්ථ යාදිසො මඤ්ඤනාවත්ථුමඤ්ඤනානං විත්ථාරනයො වුත්තො, තාදිසො ඉතො පරං වුත්තනයොවාති ආහ ‘‘ඉතො පරං සඞ්ඛෙපෙනෙව කථයිස්සාමා’’ති, අතාදිසො පන විත්ථාරතොපි කථයිස්සතීති අත්ථො.

තස්මාති යස්මා ‘‘පථවියා’’ති ඉදං භුම්මවචනං, තස්මා, සො අත්තපරත්තදුපකරණානං ආධාරභාවෙන තං මඤ්ඤනාවත්ථුං කප්පෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අහං පථවියා’’තිආදි. නනු ච ඉන්ද්රියබද්ධානින්ද්රියබද්ධපභෙදස්ස ධම්මප්පබන්ධස්ස සසම්භාරපථවී ච ආධාරනිස්සයො, ඉතරා ආරම්මණනිස්සයො තදාරම්මණස්සාති එත්ථ නිබ්බිරොධොති? න, මඤ්ඤනාවත්ථුං නිස්සයභාවෙන පරිකප්පනතො. අයඤ්හි ‘‘අහ’’න්ති දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මානමඤ්ඤනාය ච වත්ථුභූතස්ස අත්තනො පථවිසන්නිස්සයං කත්වා ‘‘අහං පථවියා’’ති මඤ්ඤති, තණ්හාමඤ්ඤනාය වත්ථුභූතස්ස උපකරණස්ස පථවිං සන්නිස්සයං කත්වා ‘‘මය්හං කිඤ්චනං පලිබොධො පථවියා’’ති මඤ්ඤති. පරොතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ය්වායං අත්ථනයොති සම්බන්ධො. වුත්තො පටිසම්භිදාමග්ගෙ. එතෙනෙව නයෙනාති ය්වායං ‘‘සො ඛො පන මෙ අත්තා ඉමස්මිං රූපෙ’’ති සමුදායස්ස ආධාරභාවදීපනො අත්ථනයො වුත්තො, එතෙනෙව නයෙන. න හි අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායො ලබ්භති, තස්මා සමුදායෙ වුත්තවිධි අවයවෙපි ලබ්භතීති අධිප්පායො. තෙනාහ සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමිස්සා පථවියාති මඤ්ඤන්තොති. තස්මිංයෙව පනස්ස අත්තනීති එත්ථ අස්සාති පුථුජ්ජනස්ස. තස්මිංයෙව අත්තනීති අජ්ඣත්තිකබාහිරපථවීසන්නිස්සයෙ ¶ අත්තනි. ‘‘පථවියා මඤ්ඤතී’’ති පදස්සායං වණ්ණනා. එවං ‘‘පථවියා මඤ්ඤතී’’ති එත්ථ අත්තවසෙන දිට්ඨිමානතණ්හාමඤ්ඤනං දස්සෙත්වා ඉදානි පරවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යදා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අස්සාති ¶ පරස්ස. තදාති පරවසෙන මඤ්ඤනායං. දිට්ඨිමඤ්ඤනා එව යුජ්ජති තත්ථ නිච්චාභිනිවෙසාදයො සම්භවන්තීති කත්වා. අවධාරණෙන මානතණ්හාමඤ්ඤනා නිවත්තෙති. න හි ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා, ‘‘මය්හ’’න්ති ච පවත්තලක්ඛණා මානතණ්හා පරස්මිං පරස්ස සන්තකභාවෙන ගහිතෙ ච පවත්තන්තීති අධිප්පායො. ඉතරායොපීති මානතණ්හාමඤ්ඤනායොපි. ඉච්ඡන්ති අට්ඨකථාචරියා. පරස්සපි හි පථවීසන්නිස්සයෙන සම්පත්තිඉස්සරියාදිකස්ස වසෙන අත්තනි සෙය්යාදිභාවං දහතො පණිදහතො ච චිත්තං තථාභාවාය මානතණ්හාමඤ්ඤනා සම්භවන්තීති ආචරියානං අධිප්පායො. ‘‘පරො පථවී පරස්ස පථවී’’ති එත්ථාපි ඉමෙ ද්වෙ පකාරා සාධිප්පායා නිද්ධාරෙතබ්බා.

‘‘පථවිතො සඤ්ජානාතී’’ති, ‘‘ආදිතො’’ති ච ආදීසු අනිස්සක්කවචනෙපි තො-සද්දො දිට්ඨොති ආහ ‘‘පථවිතොති නිස්සක්කවචන’’න්ති. සඋපකරණස්සාති හිරඤ්ඤසුවණ්ණගතස්ස දාසපොරිසාදිනා විත්තුපකරණෙන සඋපකරණස්ස, අත්තනො වා පරස්ස වා තෙසං උපකරණස්ස වාති අත්ථො. යථාවුත්තප්පභෙදතොති ලක්ඛණාදිඅජ්ඣත්තිකාදිවුත්තප්පකාරවිභාගතො. උප්පත්තිං වා නිග්ගමනං වාති ‘‘තං අණ්ඩං අහොසි හෙමමයං, තස්මිං සයං බ්රහ්මා උප්පන්නො’’ති බ්රහ්මණ්ඩවාදවසෙන වා ‘‘ද්වීහි අණූහි ද්විඅණුක’’න්ති එවං පවත්තඅණුකවාදවසෙන වා පථවිතො උප්පත්තිං වා ‘‘සබ්බොයං ලොකො ඉස්සරතො විනිග්ගතො’’ති ඉස්සරවාදවසෙන ඉස්සරකුත්තතො පථවිතො නිග්ගමනං වා මඤ්ඤමානොති යොජනා. පථවිතො වා අඤ්ඤො ආපාදිකො අත්තාති අධිප්පායො. එත්ථ ච පුරිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ කාරකලක්ඛණං නිස්සක්කවචනං, දුතියස්මිං උපපදලක්ඛණන්ති දට්ඨබ්බං. අත්තනො පරිග්ගහභූතපථවිතො සුඛප්පත්තිං තතො එව ච පරෙහි සෙය්යාදිභාවං කප්පෙන්තස්ස වසෙනපෙත්ථ තණ්හාමානමඤ්ඤනා වෙදිතබ්බා. අපරෙති සාරසමාසාචරියා. තතො අඤ්ඤං අප්පමාණං අත්තානං ගහෙත්වාති පුබ්බෙ භාවිතආපාදිඅප්පමාණකසිණවසෙන වා කාපිලකාණාදදිට්ඨිවසෙන වා අප්පමාණං බ්යාපිනං අත්තානං ගහෙත්වා. පථවිතොති පච්ඡා අභාවිතඅවඩ්ඪිතපථවීකසිණසඞ්ඛාතපථවිතො. බහිද්ධාපි මෙ අත්තාති ඉතො පථවිතො බහිපි මෙ අත්තාති අධිප්පායො.

කෙවලන්ති ¶ අනවසෙසං. මහාපථවිං තණ්හාවසෙන මමායති, අයඤ්ච නයො චතුදීපිස්සරියෙ ඨිතස්ස දීපචක්කවත්තිනො ච ලබ්භෙය්ය, මණ්ඩලිකරාජමහාමත්තකුටුම්බිකානම්පි වසෙන ලබ්භතෙව තෙසම්පි යථාපරිග්ගහං අනවසෙසෙත්වා මඤ්ඤනාය සම්භවතො. ‘‘එවං මමා’’ති ගාහස්ස ‘‘එසොහමස්මිං, එසො මෙ අත්තා’’ති ගාහවිධූරතාය වුත්තං ‘‘එකා තණ්හාමඤ්ඤනා එව ලබ්භතී’’ති ¶ . ඉමිනා නයෙනාති වුත්තමතිදෙසං විභාවෙතුං ‘‘සා චාය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සා චායන්ති සා ච අයං තණ්හාමඤ්ඤනා යොජෙතබ්බාති සම්බන්ධො. යථා පන දිට්ඨිමඤ්ඤනාමඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනා සම්භවන්ති, එවං තණ්හාමඤ්ඤනාමඤ්ඤිතෙන වත්ථුනා අත්තානං සෙය්යාදිතො දහතො තඤ්ච අත්තනියං නිච්චං තථා තංසාමිභූතං අත්තානඤ්ච පරිකප්පෙන්තස්ස ඉතරමඤ්ඤනාපි සම්භවන්තීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. ‘‘මෙ’’ති හි ඉමිනා අත්ථග්ගහණමුඛෙනෙව අත්තනියසම්බන්ධො පකාසීයතීති.

අභිනන්දතීති ඉමිනා තණ්හාදිට්ඨාභිනිවෙසානං සඞ්ගහිතත්තා තෙ දස්සෙන්තො ‘‘අස්සාදෙති පරාමසති චා’’ති ආහ. දිට්ඨිවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදවසෙන චෙතස්ස ද්වයස්ස අසඞ්කරතො පවත්ති වෙදිතබ්බා, එකචිත්තුප්පාදෙපි වා අධිපතිධම්මානං විය පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන තස්ස තස්ස බලවභාවෙන පවත්ති. එතස්මිං අත්ථෙති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන අභිනන්දනත්ථෙ. එතන්ති ‘‘පථවිං අභිනන්දතී’’ති එතං පදං. යෙසං විනෙය්යානං යෙහි පකාරවිසෙසෙහි ධම්මානං විභාවනෙ කතෙ විසෙසාධිගමො හොති, තෙසං තෙහි පකාරවිසෙසෙහි ධම්මවිභාවනං. යෙසං පන යෙන එකෙනෙව පකාරෙන ධම්මවිභාවනෙ කතෙ විසෙසාධිගමො හොති, තෙසම්පි තං වත්වා ධම්මිස්සරතාය තදඤ්ඤනිරවසෙසප්පකාරවිභාවනඤ්ච දෙසනාවිලාසො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ මඤ්ඤනාවසෙන කිලෙසුප්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අභිනන්දනාවසෙන දස්සෙන්තො’’ති. ධම්මධාතුයාති සම්මාසම්බොධියා. සා හි සබ්බඤෙය්යධම්මං යථාසභාවතො ධාරෙති උපධාරෙති, සකලඤ්ච විනෙය්යසත්තසඞ්ඛාතධම්මප්පබන්ධං අපායදුක්ඛසංසාරදුක්ඛපතනතො ධාරෙති, සයඤ්ච අවිපරීතපවත්තිආකාරා ධාතූති ධම්මධාතූති ඉධාධිප්පෙතා. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සම්මාසම්බොධීති. සුප්පටිවිද්ධත්තාති ¶ සුට්ඨු පටිවිද්ධභාවතො, සම්මා අධිගතත්තාති අත්ථො. අභිකඞ්ඛනසම්පග්ගහපරාමසනානං වසෙන ආරම්මණෙ පරිකප්පනාපවත්ති මඤ්ඤනා. තත්ථ ‘‘මමං, අහ’’න්ති ච අභිනිවෙසනං පරිකප්පනං. යෙන අජ්ඣොසානං හොති, අයං අභිනන්දනාති අයමෙතෙසං විසෙසො. සුත්තාදිඅවිරුද්ධායෙව අත්තනොමති ඉච්ඡිතබ්බා, න ඉතරාති සුත්තෙන තස්සා සඞ්ගහං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. දෙසනාවිලාසවිභාවනස්ස පන සහෙතුකහෙතුසම්පයුත්තදුකාදිදෙසනාය නිබද්ධතා නිද්ධාරෙතබ්බා.

තස්සාති තෙන. ඤාතසද්දසම්බන්ධෙන හෙතං කත්තරි සාමිවචනං. තස්මාති අපරිඤ්ඤාතත්තා. ‘‘අපරිඤ්ඤාත’’න්ති පටික්ඛෙපමුඛෙන යං පරිජානනං වුත්තං, තං අත්ථතො තිවිධා පරිඤ්ඤා හොතීති තං සරූපතො පවත්තිආකාරතො ච විභාවෙන්තො ‘‘යො හී’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ යාය පඤ්ඤාය විපස්සනාභූමිං පරිජානාති පරිච්ඡින්දති, සා පරිජානනපඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා. සා හි තෙභූමකධම්මජාතං ‘‘අයං විපස්සනාභූමී’’ති ඤාතං විදිතං පාකටං කරොන්තීයෙව ලක්ඛණරසාදිතො අජ්ඣත්තිකාදිවිභාගතො ච පරිච්ඡිජ්ජ ජානාති. ඉධ පන පථවීධාතුවසෙන වෙදිතබ්බාති වුත්තං ‘‘පථවීධාතුං පරිජානාතී’’තිආදි. තීරණපරිඤ්ඤාති කීරණවසෙන පරිජානනකපඤ්ඤා. සා හි පරිවාරෙහි අනිච්චතාදිආකාරෙහි අනිච්චතාදිසභාවස්ස උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකස්ස තීරණවසෙන සම්මසනවසෙන තං පරිච්ඡිජ්ජ ජානාති. අග්ගමග්ගෙනාති අරහත්තමග්ගෙන. සො හි අනවසෙසතො ඡන්දරාගං පජහති. අග්ගමග්ගෙනාති වා අග්ගභූතෙන මග්ගෙන, ලොකුත්තරමග්ගෙනාති අත්ථො. උභයථාපි හි සමුච්ඡෙදපහානකාරී එව පඤ්ඤා නිප්පරියායෙන පහානපරිඤ්ඤාති දස්සෙති.

නාමරූපවවත්ථානන්ති එතෙන පච්චයපරිග්ගහොපි සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො නාමරූපස්ස හෙතුවවත්ථානභාවතො. සොපි හි හෙතුපච්චයමුඛෙන නාමරූපස්ස වවත්ථානමෙවාති. කලාපසම්මසනාදිවසෙන තීරණපරිඤ්ඤා අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනභාවතො. තස්මාති යස්මා තා පරිඤ්ඤායො නත්ථි, තස්මා. අථ වා තස්මා අපරිඤ්ඤාතත්තාති යස්මා අපරිඤ්ඤාතා පථවී, තස්මා අපරිඤ්ඤාතත්තා පථවියා තං පථවිං මඤ්ඤති ච අභිනන්දති චාති.

පථවීවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආපොවාරාදිවණ්ණනා

ආපං ¶ ආපතොති එත්ථ අප්පොති, අප්පායතීති වා ආපො, යස්මිං සඞ්ඝාතෙ සයං අත්ථි, තං ආබන්ධනවසෙන බ්යාපෙත්වා තිට්ඨති, පරිබ්රූහෙතීති වා අත්ථො. අත්ථානං අධි අජ්ඣත්තං. පති පති අත්තානන්ති පච්චත්තං. උභයෙනපි සත්තසන්තානපරියාපන්නමෙව වදති. ආපො ආපොගතන්තිආදීසු ආබන්ධනමෙව ආපො, තදෙව ආපොසභාවං ගතත්තා ආපොගතං, සභාවෙනෙව ආපභාවං පත්තන්ති අත්ථො. සිනෙහනවසෙන සිනෙහො, සොයෙව සිනෙහනසභාවං ගතත්තා සිනෙහගතං. බන්ධනත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස බන්ධනභාවො, අවිප්පකිරණවසෙන සම්පිණ්ඩනන්ති අත්ථො. උග්ගණ්හන්තොති යථාපරිච්ඡින්නෙ ආපොමණ්ඩලෙ යථා උග්ගහනිමිත්තං උපලබ්භති, තථා නිමිත්තං ගණ්හන්තො. වුත්තොති ‘‘ආපස්මි’’න්ති එත්ථ වුත්තආපො. සො හි සසම්භාරආපො, න ‘‘ආපොකසිණ’’න්ති එත්ථ වුත්තආපො. සෙසන්ති ආරම්මණසම්මුතිආපානං සරූපවිභාවනං. ‘‘ආපං ¶ ආපතො පජානාතී’’තිආදිපාළියා අත්ථවිභාවනඤ්චෙව තත්ථ තත්ථ මඤ්ඤනාවිභාගදස්සනඤ්ච පථවියං වුත්තසදිසමෙවාති. තත්ථ ‘‘පථවීකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.360; අ. නි. 10.25) වුත්තං, ඉධ ‘‘ආපොකසිණමෙකො සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා වත්තබ්බං. තත්ථ ච ‘‘පථවීති සඤ්ජානාතී’’ති වුත්තං, ඉධ පන ‘‘ආපොති සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා වත්තබ්බන්ති එවමාදි එව විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘පථවියං වුත්තසදිසමෙවා’’ති. යො පනෙත්ථ විසෙසො, තං දස්සෙතුං ‘‘කෙවල’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ මූලරසොති මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තරසො. ඛන්ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. ඛීරාදීනි පාකටානෙව. යථා පන භෙසජ්ජසික්ඛාපදෙ (පාරා. 618-625), න එවමිධ නියමො අත්ථි. යං කිඤ්චි ඛීරං ඛීරමෙව. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. භුම්මානීති ආවාටාදීසු ඨිතඋදකානි. අන්තලික්ඛානීති පථවිං අප්පත්තානි වස්සොදකානි, පත්තානි පන භුම්මානෙව. එවං වුත්තා චාති ච-සද්දෙන හිමොදකකප්පවිනාසකඋදකපථවියාඅන්තොඋදකපථවීසන්ධාරකඋදකාදිං පුබ්බෙ අවුත්තම්පි සමුච්චිනොති.

තෙජං තෙජතොති එත්ථ තෙජනට්ඨෙන තෙජො, තෙජනං නාම දහනපචනාදිසමත්ථං නිසානං, යං උණ්හත්තන්ති වුච්චති. යෙන චාති යෙන තෙජොගතෙන ¶ කුපිතෙන. සන්තප්පතීති අයං කායො සමන්තතො තප්පති එකාහිකජරාදිභාවෙන උසුමජාතො හොති. යෙන ච ජීරීයතීති යෙන අයං කායො ජීරීයති, ඉන්ද්රියවෙකල්ලතං බලපරික්ඛයං වලිතාදිභාවඤ්ච පාපුණාති. යෙන ච පරිඩය්හතීති යෙන කුපිතෙන අයං කායො පරිතො ඩය්හති, සො ච පුග්ගලො ඩය්හාමීති සතධොතසප්පිගොසීතචන්දනාදිලෙපඤ්චෙව තාලවණ්ටවාතඤ්ච පච්චාසීසති. යෙන ච අසිතපීතඛායිතසායිතං සම්මා පරිණාමං ගච්ඡතීති යෙන අසිතං වා ඔදනාදි, පීතං වා පානකාදි, ඛායිතං වා පිඨඛජ්ජකාදි, සායිතං වා අම්බපක්කමධුඵාණිතාදි සම්මදෙව පරිපාකං ගච්ඡති, රසාදිභාවෙන විවෙකං ගච්ඡතීති අත්ථො. එත්ථ ච සරීරස්ස පකතිඋසුමං අතික්කමිත්වා උණ්හභාවො සන්තාපො, සරීරදහනවසෙන පවත්තො මහාදාහො පරිදාහො, සතවාරං තාපෙත්වා උදකෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටසප්පි සතධොතසප්පි, රසරුධිරමංසමෙදඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජසුක්කා රසාදයො. තත්ථ පුරිමා තයො තෙජා චතුසමුට්ඨානා, පච්ඡිමො කම්මසමුට්ඨානොව.

තෙජොභාවං ගතත්තා තෙජොගතං. උස්මාති උණ්හාකාරො. උස්මාව උස්මාභාවං ගතත්තා උස්මාගතං. උසුමන්ති චණ්ඩඋසුමං. තදෙව උසුමගතං, සභාවෙනෙව උසුමභාවං පත්තන්ති අත්ථො. කට්ඨග්ගීති කට්ඨුපාදානො අග්ගි. සකලිකග්ගීආදීසුපි එසෙව නයො. සඞ්කාරග්ගීති කචවරං පටිච්ච උප්පන්නඅග්ගි. ඉන්දග්ගීති අසනිඅග්ගි. සන්තාපොති ජාලාය වා වීතච්චිතඞ්ගාරානං වා සන්තාපො ¶ . සූරියසන්තාපොති ආතපො. කට්ඨසන්නිචයසන්තාපොති කට්ඨරාසිං පටිච්ච උප්පන්නසන්තාපො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවං වුත්තා චාති. ච-සද්දෙන පෙතග්ගිකප්පවිනාසකග්ගිනිරයග්ගිආදිකෙ අවුත්තෙපි සමුච්චිනොති.

වායං වායතොති එත්ථ වායනට්ඨෙන වායො. කිමිදං වායනං නාම? විත්ථම්භනං, සමුදීරණං වා, වායනං ගමනන්ති එකෙ. උද්ධඞ්ගමා වාතාති උග්ගාරහික්කාදිපවත්තකා උද්ධං ආරොහනවාතා. අධොගමා වාතාති උච්චාරපස්සාවාදිනීහරණතා අධො ඔරොහනවාතා. කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා. කොට්ඨාසයා වාතාති අන්තානං අන්තොවාතා. අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතාති ධමනීජාලානුසාරෙන සකලසරීරෙ අඞ්ගමඞ්ගානි අනුසටා සමිඤ්ජනපසාරණාදිනිබ්බත්තකා වාතා ¶ . සත්ථකවාතාති සන්ධිබන්ධනානි කත්තරියා ඡින්දන්තා විය පවත්තවාතා. ඛුරකවාතාති ඛුරෙන විය හදයමංසඡෙදනඵාලනකවාතා. උප්පලකවාතාති හදයමංසස්ස සමුප්පාටනකවාතා. අස්සාසොති අන්තොපවිසනකනාසිකාවාතො. පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකාවාතො. එත්ථ ච පුරිමා සබ්බෙ චතුසමුට්ඨානා, අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානාව.

වායොගතන්ති වායොව වායොගතං, සභාවෙනෙව වායොභාවං පත්තන්ති අත්ථො. ථම්භිතත්තං රූපස්සාති අවිනිබ්භොගරූපස්ස ථම්භිතභාවො. පුරත්ථිමා වාතාති පුරත්ථිමදිසතො ආගතා වාතා. පච්ඡිමාදීසුපි එසෙව නයො. සරජාදීසු සහ රජෙන සරජා, රජවිරහිතා සුද්ධා අරජා. සීතඋතුසමුට්ඨානා, සීතවලාහකන්තරෙ වා ජාතා සීතා. උණ්හඋතුසමුට්ඨානා, උණ්හවලාහකන්තරෙ වා ජාතා උණ්හා. පරිත්තාති මන්දා තනුකවාතා. අධිමත්තාති බලවවාතා. කාළාති කාළවලාහකන්තරෙ සමුට්ඨිතා. යෙහි අබ්භාහතො ඡවිවණ්ණො කාළකො හොති, තෙසං එතං අධිවචනන්තිපි එකෙ. වෙරම්භවාතාති යොජනතො උපරි වායනවාතා. පක්ඛවාතාති අන්තමසො මක්ඛිකායපි පක්ඛායූහනවාතා. සුපණ්ණවාතාති ගරුළවාතා. කාමං චෙතෙපි පක්ඛවාතාව, උස්සදවසෙන පන විසුං ගහිතා. තාලවණ්ටවාතාති තාලවණ්ණෙහි කතෙන, අඤ්ඤෙහි වා කතෙන කෙනචි මණ්ඩලසණ්ඨානෙන සමුට්ඨාපිතවාතා. විධූපනවාතාති බීජනපත්තකෙන සමුට්ඨාපිතවාතා. ඉමානි ච තාලවණ්ටවිධූපනානි අනුප්පන්නම්පි වාතං උප්පාදෙන්ති, උප්පන්නම්පි පරිවත්තෙන්ති. ඉධාපි ච-සද්දො උදකසන්ධාරකවාතකප්පවිනාසකවාතජාලාපෙල්ලනකවාතාදිකෙ අවුත්තෙපි සමුච්චිනොති. එත්ථ ච ‘‘ආපං මඤ්ඤතී’’තිආදීසු යස්මා තීහි මඤ්ඤනාහි – ‘‘අහං ආපොති මඤ්ඤති, මම ආපොති මඤ්ඤතී’’තිආදිනා පථවීවාරෙ වුත්තනයෙන සක්කා මඤ්ඤනාවිභාගො විභාවෙතුන්ති වුත්තං ‘‘සෙසං වුත්තනයමෙවා’’ති. තස්මා තත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන ඉමෙසු තීසු වාරෙසු යථාරහං මඤ්ඤනාවිභාගො විභාවෙතබ්බො.

එත්තාවතාති ¶ එත්තකෙන ඉමිනා චතුවාරපරිමාණෙන දෙසනාවිසෙසෙන. ච-සද්දො බ්යතිරෙකො. තෙන වක්ඛමානංයෙව විසෙසං ජොතෙති. ය්වායන්ති යො අයං ලක්ඛණො නාම හාරො වුත්තොති සම්බන්ධො. සො පන ලක්ඛණහාරො යංලක්ඛණො තත්ථ වුත්තො, තං දස්සෙතුං ¶ ‘‘වුත්තම්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වුත්තම්හි එකධම්මෙති කුසලාදීසු ඛන්ධාදීසු වා යස්මිං කස්මිඤ්චි එකධම්මෙ සුත්තෙ සරූපතො නිද්ධාරණවසෙන වා කථිතෙ. යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා තෙනාති යෙ කෙචි ධම්මා කුසලාදිභාවෙන, රූපක්ඛන්ධාදිභාවෙන වා තෙන වුත්තධම්මෙන සමානලක්ඛණා. වුත්තා භවන්ති සබ්බෙති සබ්බෙපි කුසලාදිසභාවා, ඛන්ධාදිසභාවා වා ධම්මා සුත්තෙ අවුත්තාපි තාය සමානලක්ඛණතාය වුත්තා භවන්ති, ආනෙත්වා සංවණ්ණනවසෙනාති අධිප්පායො.

එත්ථ ච එකලක්ඛණාති සමානලක්ඛණා වුත්තා. තෙන සහචරිතා සමානකිච්චතා සමානහෙතුතා සමානඵලතා සමානාරම්මණතාති එවමාදීහිපි අවුත්තානං වුත්තානං විය නිද්ධාරණං වෙදිතබ්බං. ඉතීති ඉමිනා පකාරෙන. තෙනාහ ‘‘එවං නෙත්තියං ලක්ඛණො නාම හාරො වුත්තො’’ති, නෙත්තිපාළියං (නෙත්ති. 23) පන ‘‘යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති පාඨො ආගතො. තස්ස වසෙනාති තස්ස ලක්ඛණහාරස්ස වසෙන. රූපලක්ඛණං අනතීතත්තාති රුප්පනසභාවෙන සමානසභාවත්තා. වදන්තෙන භගවතා. එතාති ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’ති එවං වුත්තදිට්ඨී. එත්ථ ච සක්කායදිට්ඨිමඤ්ඤනාදස්සනෙනෙව සකලරූපවත්ථුකා තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි දස්සිතා එවාති දට්ඨබ්බං. තථා හි වුත්තං ‘‘තස්මිංයෙව පනස්ස දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි වෙදිතබ්බා’’ති. අථ වා පථවිං ආපං තෙජං වායං මෙති මඤ්ඤති අභිනන්දතීති ච වදන්තෙන වුත්තනයෙනෙව සකලරූපවත්ථුකා තණ්හාමඤ්ඤනා තදනුසාරෙන මානමඤ්ඤනාපි වුත්තාව හොතීති එවම්පෙත්ථ ඉතරමඤ්ඤනාපි නිද්ධාරෙතබ්බා.

ආපොවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භූතවාරාදිවණ්ණනා

3. ‘‘පථවිං මඤ්ඤති, පථවියා මඤ්ඤතී’’තිආදීහි පදෙහි ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සතී’’තිආදීනං සක්කායදිට්ඨීනං නිද්ධාරිතත්තා වුත්තං ‘‘එවං රූපමුඛෙන සඞ්ඛාරවත්ථුකං මඤ්ඤනං වත්වා’’ති ¶ . තෙසු සඞ්ඛාරෙසු සත්තෙසුපීති තදුපාදානෙසුපි සත්තෙසු ¶ . ධාතූසූති පථවීආදීසු චතූසු ධාතූසු. ‘‘ජාතං භූතං සඞ්ඛත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.207; සං. නි. 5.379) භූත-සද්දො උප්පාදෙ දිස්සති, සඋපසග්ගො පන ‘‘පභූතමරියො පකරොති පුඤ්ඤ’’න්තිආදීසු විපුලෙ, ‘‘යෙභුය්යෙන භික්ඛූනං පරිභූතරූපො’’තිආදීසු හිංසනෙ, ‘‘සම්භූතො සාණවාසී’’තිආදීසු (චූළව. 450) පඤ්ඤත්තියං, ‘‘අභිභූතො මාරො විජිතො සඞ්ගාමො’’තිආදීසු විමථනෙ, ‘‘පරාභූතරූපො ඛො අයං අචෙලො පාථිකපුත්තො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.23, 25, 31, 32) පරාජයෙ, ‘‘අනුභූතං සුඛදුක්ඛ’’න්තිආදීසු වෙදියනෙ, ‘‘විභූතං විභාවිතං පඤ්ඤායා’’තිආදීසු පාකටීකරණෙ දිස්සති. තෙ සබ්බෙ රුක්ඛාදීසූති. ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. ‘‘කාලො ඝසති භූතානීති (ජා. 1.2.190), භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති (දී. නි. 2.220; සං. නි. 1.186) ච ආදීසු අවිසෙසෙන සත්තවාචකොපි භූතසද්දො, උපරි දෙවාදිපදෙහි සත්තවිසෙසානං ගහිතත්තා ඉධ තදවසිට්ඨා භූතසද්දෙන ගය්හන්තීති ආහ ‘‘නො ච ඛො අවිසෙසෙනා’’ති. තෙනෙවාහ – ‘‘චාතුමහාරාජිකානඤ්හි හෙට්ඨා සත්තා ඉධ භූතාති අධිප්පෙතා’’ති. යො හි සත්තනිකායො පරිපුණ්ණයොනිකො චතූහිපි යොනීහි නිබ්බත්තනාරහො, තත්ථායං භූතසමඤ්ඤා අණ්ඩජාදිවසෙන භවනතො.

භූතෙති වුත්තදෙසආදෙසිතෙ භූතෙ. භූතතො සඤ්ජානාතීති ඉමිනා ‘‘භූතා’’ති ලොකවොහාරං ගහෙත්වා යථා තත්ථ තණ්හාදිමඤ්ඤනා සම්භවන්ති, එවං විපරීතසඤ්ඤාය සඤ්ජානනං පකාසීයති. ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා ‘‘පථවිතො සඤ්ජානාතී’’ති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන සක්කා ජානිතුන්ති ආහ ‘‘වුත්තනයමෙවා’’ති. යථා සුද්ධාවාසා සබ්බදා අභාවතො ඉමං දෙසනං නාරුළ්හා, එවං නෙරයිකාපි සබ්බමඤ්ඤනානධිට්ඨානතො. එතෙනෙව එකච්චපෙතානම්පෙත්ථ අසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අපරෙ පන ‘‘දිට්ඨිමඤ්ඤනාධිට්ඨානතො තෙසම්පෙත්ථ සඞ්ගහො ඉච්ඡිතොයෙවා’’ති වදන්ති. ‘‘සමඞ්ගිභූතං පරිචාරෙන්ත’’න්තිආදිනා සුත්තෙ වුත්තනයෙන. රජ්ජතීති ‘‘සුභා සුඛිතා’’ති විපල්ලාසග්ගාහෙන තත්ථ රාගං ජනෙති. එවමෙත්ථ රජ්ජන්තො ච න කෙවලං දස්සනවසෙනෙව, සවනාදිවසෙනපි රජ්ජතෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘දිස්වාපි…පෙ… උත්වාපී’’ති ආහ. තත්ථ ඝායනාදිවසෙන රජ්ජනං තෙහි අනුභූතගන්ධමාලාදිවසෙන චෙව විසභාගවත්ථුභූතානං තෙසං ¶ පරිභොගවසෙන ච යථානුභවං අනුස්සරණවසෙන ච වෙදිතබ්බං. එවං භූතෙ තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වුත්තනයෙන භූතෙ පටිච්ච ඡන්දරාගං ජනෙන්තො තෙසං පටිපත්තිං අස්සාදෙන්තො අභිනන්දන්තො අභිවදන්තො අජ්ඣොසාය තිට්ඨන්තො ‘‘ඊදිසී අවත්ථා මම අනාගතමද්ධානං සියා’’තිආදිනා වා පන නයෙන තත්ථ නන්දිං සමන්නානෙන්තො භූතෙ තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති අත්ථො. අප්පටිලද්ධස්ස ඛත්තියමහාසාලාදිභාවස්ස, සම්පත්තිං විපත්තින්ති ජාතිවසෙන උක්කට්ටනිහීනතං. දහතීති ඨපෙති. යො ¶ එවරූපො මානොති යො එසො ‘‘අයං පුබ්බෙ මයා සදිසො, ඉදානි අයං සෙට්ඨො අයං හීනතරො’’ති උප්පන්නො මානො. අයං වුච්චති මානාතිමානොති අයං භාරාතිභාරො විය පුරිමං සදිසමානං උපාදාය මානාතිමානො නාමාති අත්ථො.

නිච්චාතිආදීසු උප්පාදාභාවතො නිච්චා, මරණාභාවතො ධුවා, සබ්බදා භාවතො සස්සතා. අනිච්චපටිපක්ඛතො වා නිච්චා, ථිරභාවතො ධුවා, සස්සතිසමතාය සස්සතා, ජරාදිවසෙන විපරිණාමස්ස අභාවතො අවිපරිණාමධම්මාති මඤ්ඤති. සබ්බෙ සත්තාති ඔට්ඨගොණගද්රභාදයො අනවසෙසා සඤ්ජනට්ඨෙන සත්තා. සබ්බෙ පාණාති ‘‘එකින්ද්රියො පාණො ද්වින්ද්රියො පාණො’’තිආදිවසෙන වුත්තා අනවසෙසා පාණනට්ඨෙන පාණා. සබ්බෙ භූතාති අනවසෙසා අණ්ඩකොසාදීසු භූතා සඤ්ජාතාති භූතා. සබ්බෙ ජීවාති සාලියවගොධූමාදයො අනවසෙසා ජීවනට්ඨෙන ජීවා. තෙසු හි සො විරූහභාවෙන ජීවසඤ්ඤී. අවසා අබලා අවීරියාති තෙසං අත්තනො වසො වා බලං වා වීරියං වා නත්ථීති දස්සෙති. නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතාති එත්ථ නියතීති. නියතතා, අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතඅභෙජ්ජමණි විය අවිජහිතපකතිතා. සඞ්ගතීති ඡන්නං අභිජාතීනං තත්ථ සඞ්ගමො. භාවොති සභාවොයෙව, කණ්ඩකානං තිඛිණතා, කපිට්ඨඵලාදීනං පරිමණ්ඩලාදිතා, මිගපක්ඛීනං විචිත්තවණ්ණාදිතාති එවමාදිකො. එවං නියතියා ච සඞ්ගතියා ච භාවෙ ච පරිණතා නානප්පකාරතං පත්තා. යෙන හි යථා භවිතබ්බං, සො තථෙව භවති. යෙන න භවිතබ්බං, සො න භවතීති දස්සෙති. ඡස්වෙවාභිජාතීසූති කණ්හාභිජාතිආදීසු ඡසු එව අභිජාතීසු ඨත්වා සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්ති, අඤ්ඤා සුඛදුක්ඛභූමි නත්ථීති දස්සෙති. වා-සද්දෙන අන්තාදිභෙදෙ දිට්ඨාභිනිවෙසෙ සඞ්ගණ්හාති.

උපපත්තින්ති ¶ ඉමිනා තස්මිං තස්මිං සත්තනිකායෙ භූතානං සහබ්යතං ආකඞ්ඛතීති දස්සෙති. සුඛුප්පත්තින්ති ඉමිනා පන තත්ථ තත්ථ උප්පන්නස්ස සුඛුප්පත්තිං. එකච්චෙ භූතෙ නිච්චාතිආදිනා එකච්චසස්සතිකදිට්ඨිං දස්සෙති. අහම්පි භූතෙසු අඤ්ඤතරොස්මීති ඉමිනා පන චතුත්ථං එකච්චසස්සතිකවාදං දස්සෙති.

යතො කුතොචීති ඉස්සරපුරිසාදිභෙදතො යතො කුතොචි. එකා තණ්හාමඤ්ඤනාව ලබ්භතීති ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඉතරමඤ්ඤනානම්පි සම්භවො නිද්ධාරෙතබ්බො. වුත්තප්පකාරෙයෙව භූතෙ තණ්හාදිට්ඨීහි අභිනන්දතීතිආදිනා වත්තබ්බත්තා ආහ ‘‘වුත්තනයමෙවා’’ති. යොජනා කාතබ්බාති ‘‘යො භූතපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතෙ ඛන්ධෙ පරිජානාති, සො තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිජානාතී’’තිආදිනා යොජනා කාතබ්බා. අපරෙ පනෙත්ථ භූතගාමොපි භූත-සද්දෙන සඞ්ගහිතොති රුක්ඛාදිවසෙනපි ¶ මඤ්ඤනාවිභාගං යොජෙත්වා දස්සෙන්ති, තථා මහාභූතවසෙනපි, තං අට්ඨකථායං නත්ථි.

භූමිවිසෙසාදිනා භෙදෙනාති භූමිවිසෙසඋපපත්තිවිසෙසාදිවිභාගෙන. ඉද්ධියාති පුඤ්ඤවිසෙසනිබ්බත්තෙන ආනුභාවෙන. කිඤ්චාපි දෙව-සද්දො ‘‘විද්ධෙ විගතවලාහකෙ දෙවෙ’’තිආදීසු (සං. නි. 1.110; 3.102; 5.146-148; ම. නි. 1.486; අ. නි. 10.15; ඉතිවු. 27) අජටාකාසෙ ආගතො, ‘‘දෙවො ච ථොකං ථොකං ඵුසායතී’’තිආදීසු මෙඝෙ, ‘‘අයඤ්හි දෙව කුමාරො’’තිආදීසු (දී. නි. 2.34, 35, 36) ඛත්තියෙ ආගතො, ‘‘පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො සමඞ්ගිභූතො පරිචාරෙති දෙවො මඤ්ඤෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.183; ම. නි. 2.211) විය ඉධ උපපත්තිදෙවෙසු ආගතො, දෙව-සද්දෙන පන වත්තබ්බසත්තෙ අනවසෙසතො උද්ධරිත්වා තතො ඉධාධිප්පෙතෙ දස්සෙතුං ‘‘තෙ තිවිධා’’තිආදි වුත්තං. සෙසා ඡ කාමාවචරා ඉධ දෙවාති අධිප්පෙතා ඉතරෙසං පදන්තරෙහි නිවත්තිතත්තාති අධිප්පායො. භූතා දෙවාති ගහිතෙසු සත්තෙසු තණ්හාදිමඤ්ඤනානං පවත්තාකාරෙනපි තිවිධලක්ඛණන්ති ආහ ‘‘භූතවාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා’’ති.

‘‘අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස පජාපති අභිරූපා හොතී’’තිආදීසු (පාරා. 168) පජාපති-සද්දො ඝරණියං ආගතො, ‘‘පජාපති කාමදායී සුවණ්ණවණ්ණා මෙ පජා හොතූ’’තිආදීසු දිට්ඨිගතිකපරිකප්පිතෙ, ‘‘පජාපතිස්ස දෙවරාජස්ස ¶ ධජග්ගං උල්ලොකෙය්යාථා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.249) දෙවජෙට්ඨකෙ, ඉධ පන අධිපතීති වදන්ති, තං උපරි බ්රහ්මුනො ගය්හමානත්තා තෙසං මතිමත්තං. දෙවානන්ති චාතුමහාරාජිකාදිදෙවානං. මහාරාජාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සක්කසුයාමසන්තුස්සිතසුනිම්මිතවසවත්තිනො ගහිතා. තෙසන්ති මහාරාජාදීනං. සත්තසඞ්ඛාතායාති කාමභූමියං සත්තසඞ්ඛාතාය. පජාපතින්ති පජාපතිභාවං. පජාපතිභාවෙන හි මානං ජප්පෙන්තො පජාපතිං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතීති වුත්තො.

එකා දිට්ඨිමඤ්ඤනාව යුජ්ජතීති වුත්තං, පජාපතිනො පන සමිපතං සලොකතං වා ආකඞ්ඛතො, තථාභාවාය චිත්තං පණිදහතො, තථාලද්ධබ්බාය සම්පත්තියා අත්තනො සෙය්යාදිභාවං දහතො ච තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි සම්භවන්තීති සක්කා විඤ්ඤාතුං. යෙ ච ධම්මාති ආයුවණ්ණාදිකෙ වදති. පජාපතින්ති එත්ථාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඉතරමඤ්ඤනානම්පි සම්භවො වෙදිතබ්බො.

බ්රූහිතොති ¶ පරිවුද්ධො. ගුණවිසෙසෙහීති ඣානාදීහි විසිට්ඨෙහි ගුණෙහි උත්තරිමනුස්සධම්මතාය. බ්රහ්ම-සද්දස්ස සතිපි අවිසෙසතො විසිට්ඨවාචකත්තෙ යත්ථ යත්ථ පනස්ස ගුණවිසෙසයුත්තාදිරූපා පවත්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. සහස්සොති සහස්සියා ලොකධාතුයා අධිපතිභූතො. පඨමාභිනිබ්බත්තොති පණීතෙන පඨමඣානෙන නිබ්බත්තො, පඨමජ්ඣානභූමියං වා පඨමං අභිනිබ්බත්තො. ගහිතාති වෙදිතබ්බා පධානග්ගහණෙන අප්පධානානම්පි කෙනචි සම්බන්ධෙන ගහිතභාවසිද්ධිතො. එත්ථ ච බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා අධිප්පෙතො. සො හි වණ්ණවන්තතාය චෙව දීඝායුකතාය ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීහි මහන්තො බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා, තස්ස පන පුරොහිතට්ඨානෙ ඨිතාති බ්රහ්මපුරොහිතා, පරිසායං භවා පරිචාරකාති බ්රහ්මපාරිසජ්ජාති වෙදිතබ්බා. උක්කට්ඨෙකපුග්ගලභාවතො පජාපතිස්මිං විය බ්රහ්මනි මඤ්ඤනා වත්තතීති වුත්තං ‘‘පජාපතිවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා’’ති. තථා හි බහුපුග්ගලභාවසාමඤ්ඤතො ආභස්සරවාරාදීනං භූතවාරසදිසතා වුත්තා.

යථාවුත්තපභාය ආභාසනසීලා වා ආභස්සරා. එකතලවාසිනොති ඉදං ඣානන්තරභූමීනං විය හෙට්ඨුපරිභාවාභාවතො වුත්තං, ඨානානි ¶ පන නෙසං පරිච්ඡින්නානෙව. ආභස්සරෙහි පරිත්තා ආභා එතෙසන්ති පරිත්තාභා. අප්පමාණා ආභා එතෙසන්ති අප්පමාණාභා.

සුභාති සොභනා පභා. කඤ්චනපිණ්ඩො විය සස්සිරිකා කඤ්චනපිණ්ඩසස්සිරිකා. තත්ථ සොභනාය පභාය කිණ්ණා සුභාකිණ්ණාති වත්තබ්බෙ භා-සද්දස්ස රස්සත්තං, අන්තිම-ණ-කාරස්ස හ-කාරඤ්ච කත්වා ‘‘සුභකිණ්හා’’ති වුත්තා. සුභාති ච එකග්ඝනා නිච්චලා පභා වුච්චති, පරිත්තා සුභා එතෙසන්ති පරිත්තසුභා. අප්පමාණා සුභා එතෙසන්ති අප්පමාණසුභා.

විපුලඵලාති විපුලසන්තසුඛායුවණ්ණාදිඵලා.

සතිපි දෙවබ්රහ්මාදීනං පුඤ්ඤඵලෙන ඣානඵලෙන ච පටිපක්ඛාභිභවෙ යෙසං පන පුථුජ්ජනඅසඤ්ඤසත්තෙසු අභිභූවොහාරො පාකටො නිරුළ්හො ච, තෙසං වසෙනායං දෙසනා පවත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අසඤ්ඤභවස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. යථා පජාපතිවාරෙ ‘‘ඉධෙකච්චො පජාපතිස්මිංයෙවා’’තිආදිනා මඤ්ඤනාපවත්ති දස්සිතා, තථා ඉධාපි තං දස්සෙතුං සක්කාති ආහ ‘‘සෙසං පජාපතිවාරෙ වුත්තනයමෙවා’’ති.

භූතවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආකාසානඤ්චායතනවාරාදිවණ්ණනා

4. එවං ¶ සත්තවසෙන භූමික්කමදස්සනෙ සුද්ධාවාසානං අග්ගහණෙ කාරණං නිද්ධාරෙන්තො ‘‘එවං භගවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනාගාමිඛීණාසවාති අනාගාමිනො ච ඛීණාසවා ච. කිඤ්චාපි සුද්ධාවාසා අත්ථෙව අනෙකකප්පසහස්සායුකා, උක්කංසපරිච්ඡෙදතො පන සොළසකප්පසහස්සායුකාව, න තතො පරන්ති ආහ ‘‘කතිපයකප්පසහස්සායුකා’’ති. කාමරූපභවෙසු පවත්තමානාපි ආකාසානඤ්චායතනාදිධම්මා අරූපාවචරභාවතො තංභූමිකවොහාරං න ලභන්තීති ‘‘තත්රූපපන්නායෙවා’’ති අවධාරෙත්වා වුත්තං. අභිභූවාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා යථාරහන්ති අධිප්පායො. න හෙත්ථ වණ්ණවන්තතාදි සම්භවතීති. පජාපතිවාරෙ වුත්තනයෙනාති ¶ එත්ථ ‘‘අහමස්මි අරූපො පහීනරූපපටිඝසඤ්ඤො’’තිආදිනා මානමඤ්ඤනා වෙදිතබ්බා.

ආකාසානඤ්චායතනවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දිට්ඨසුතවාරාදිවණ්ණනා

5. රූපමුඛෙන මඤ්ඤනාවත්ථුදස්සනං සඞ්ඛෙපොති කත්වා වුත්තං ‘‘විත්ථාරතොපී’’ති. තම්පි හි ‘‘යත්ථ නෙව පථවී, න ආපො, න තෙජො, න වායො, න ආකාසානඤ්චායතන’’න්තිආදිග්ගහණං විය සඞ්ඛෙපතො පඤ්චවොකාරභවදස්සනං හොතීති.

දිට්ඨන්ති යං චක්ඛුද්වාරෙන කතදස්සනකිරියාසමාපනං, යඤ්ච චක්ඛු ද්වයං පස්සති පස්සිස්සති සති සම්භවෙ පස්සෙය්ය, තං සබ්බකාලන්ති විසෙසවචනිච්ඡාය අභාවතො දිට්ඨන්තෙව වුත්තං යථා ‘‘දුද්ධ’’න්ති. තෙනාහ ‘‘රූපායතනස්සෙතං අධිවචන’’න්ති. අයඤ්ච නයො සුතාදීසුපි යොජෙතබ්බො. සත්තාති රූපාදීසු සත්තා විසත්තාති සත්තා. සඤ්ජනට්ඨෙන සාමඤ්ඤසද්දොපි චෙස සත්ත-සද්දො ‘‘ඉත්ථිරූපෙ’’ති විසයවිසෙසිතත්තා ඉධ පුරිසවාචකො දට්ඨබ්බො. රත්තාති වත්ථං විය රඞ්ගජාතෙන චිත්තස්ස විපරිණාමකාරකෙන ඡන්දරාගෙන රත්තා සාරත්තා. ගිද්ධාති අභිකඞ්ඛනසභාවෙන අභිගිජ්ඣනෙන ගිද්ධා ගෙධං ආපන්නා. ගධිතාති ගන්ථිතා විය ලොභෙන දුම්මොචනීයභාවෙන ආරම්මණෙ පටිබද්ධා. මුච්ඡිතාති කිලෙසවසෙන විසඤ්ඤීභූතා විය අනඤ්ඤකිච්චා මුච්ඡං මොහං ආපන්නා. අජ්ඣොසන්නාති විසයෙ අඤ්ඤසාධාරණෙ විය කත්වා ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපෙත්වා විය ඨිතා. ඉමිනාති සුවණ්ණවණ්ණාදිආකාරෙන. මඞ්ගලං අමඞ්ගලන්ති ඊදිසං දිට්ඨං මඞ්ගලං, ඊදිසං අමඞ්ගලන්ති ¶ . රූපස්මිං අත්තානං සමනුපස්සනනයෙනාති ඉදං වෙදනාදිඅරූපධම්මෙ, රූපායතනවිනිමුත්තසබ්බධම්මෙ වා අත්තතො ගහෙත්වා තතො අජ්ඣත්තිකං, බාහිරං වා රූපායතනං තස්සොකාසභාවෙන පරිකප්පෙත්වා ‘‘සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා ඉමස්මිං රූපායතනෙ’’ති මඤ්ඤන්තො දිට්ඨස්මිං මඤ්ඤතීති ඉමං නයං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘පථවිතො මඤ්ඤතී’’තිආදීසු යථා ‘‘සඋපකරණස්ස අත්තනො වා පරස්ස ¶ වා’’තිආදිමඤ්ඤනාපවත්ති දස්සිතා, එවං ‘‘දිට්ඨතො මඤ්ඤතී’’තිආදීසු සක්කා තං දස්සෙතුන්ති ආහ ‘‘තෙසං පථවීවාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බ’’න්ති.

ආහච්චාති විසයං අන්වාය, පත්වාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උපගන්ත්වා’’ති. අඤ්ඤමඤ්ඤසංසිලෙසෙති චක්ඛුරූපසොතසද්දා විය දුරෙ අහුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අල්ලියනෙ.

මනසා විඤ්ඤාතං කෙවලන්ති අත්ථො. ඉතරානිපි හි මනසා විඤ්ඤායන්තීති. සෙසෙහි සත්තහි ආයතනෙහි පඤ්ඤත්තියා අසඞ්ගහිතත්තා තම්පි සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ධම්මාරම්මණස්ස වා’’ති වුත්තං. ද්වීසුපි විකප්පෙසු ලොකුත්තරානම්පි සඞ්ගහො ආපන්නොති ආහ ‘‘ඉධ පන සක්කායපරියාපන්නමෙව ලබ්භතී’’ති. විත්ථාරොති මඤ්ඤනානං පවත්තනාකාරවිත්ථාරො. එත්ථාති එතෙසු සුතවාරාදීසු.

දිට්ඨසුතවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකත්තවාරාදිවණ්ණනා

6. සමාපන්නකවාරෙනාති සමාපන්නකප්පවත්තියා, රූපාවචරාරූපාවචරඣානප්පවත්තියාති අත්ථො. සා හි එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ එකාකාරෙන පවත්තතීති කත්වා ‘‘එකත්ත’’න්ති වුච්චති, එවඤ්ච කත්වා විපාකජ්ඣානප්පවත්තිපි ඉධ සමාපන්නකවාරග්ගහණෙනෙව ගහිතාති දට්ඨබ්බා. අසමාපන්නකවාරෙනාති කාමාවචරධම්මප්පවත්තියා. උපචාරජ්ඣානෙනපි හි චිත්තං න සම්මා එකත්තං ගතන්ති වුච්චතීති.

යොජනාති මඤ්ඤනායොජනා. භින්දිත්වාති විභජිත්වා. සාසනනයෙනාති පාළිනයෙන. තත්ථ ‘‘එකත්තං මඤ්ඤතී’’තිආදීසු ‘‘වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා නයෙන, ‘‘නානත්තං මඤ්ඤතී’’තිආදීසු ¶ පන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තවිධිං අනුගන්ත්වා මඤ්ඤනා වෙදිතබ්බා.

පථවීවාරාදීසු වුත්තෙන ච අට්ඨකථානයෙනාති ‘‘අහං වෙදනාති මඤ්ඤති, මම වෙදනාති මඤ්ඤතී’’තිආදිනා, ‘‘අහං රූපන්ති මඤ්ඤති, මම රූපන්ති මඤ්ඤතී’’තිආදිනා චාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යථානුරූපං ¶ වීමංසිත්වා’’ති, එකත්තනානත්තභාවෙසු යො යොජනානයො සම්භවති, තදනුරූපං විචාරෙත්වාති අත්ථො. කෙචීති අභයගිරිවාසිනො. අපරෙති සාරසමාසාචරියා. දිට්ඨාභිනිවෙසං වදන්තීති සම්බන්ධො. පුථුජ්ජනස්ස මඤ්ඤනා නාම සක්කායං භින්දිත්වාව යථාඋපට්ඨිතවිසයවසෙනෙව පවත්තතීති න තත්ථ අයමෙකත්තනයො අයං නානත්තනයොති විභාගවසෙනෙව, එකත්තසඤ්ඤී අත්තා හොතීතිආදීසු ච අත්තනො එකත්තනානත්තසඤ්ඤිතා වුත්තා, න පන එකත්තං නානත්තන්ති එවං පවත්තස්ස දිට්ඨාභිනිවෙසස්ස එකත්තනානත්තභාවොති එවමෙත්ථ තදුභයස්ස ඉධ අනධිප්පෙතභාවො දට්ඨබ්බො.

යං යථාවුත්තපුථුජ්ජනො අනවසෙසතො ගණ්හන්තො ගහෙතුං සක්කොති, තං තස්ස අනවසෙසතො ගහෙතබ්බතං උපාදාය ‘‘සබ්බ’’න්ති වුච්චතීති දස්සෙන්තො ‘‘තමෙවා’’ති ආහ, සක්කායසබ්බන්ති අත්ථො. සබ්බස්මිම්පි තෙභූමකධම්මෙ ආදීනවදස්සනෙ අසති නිබ්බිදාභාවතො අස්සාදානුපස්සනාය තණ්හා වඩ්ඪතෙවාති ආහ ‘‘සබ්බං අස්සාදෙන්තො සබ්බං තණ්හාමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතී’’ති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.53, 57). ‘‘සබ්බමිදං මයා නිම්මිත’’න්ති තෙන නිම්මිතමඤ්ඤනාය අත්තානං සෙය්යාදිතො දහන්තො තෙන මානෙන නිම්මිතං මඤ්ඤතියෙව නාම නිම්මිතමඤ්ඤනාය විනා තථාමානුප්පත්තියා අභාවතොති ආහ ‘‘අත්තනා නිම්මිතං මඤ්ඤන්තො සබ්බං මානමඤ්ඤනාය මඤ්ඤතී’’ති. සබ්බං නත්ථීතිආදිනා නයෙනාති ආදි-සද්දෙන නියතිවාදාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. මහා මෙ අත්තාති ඉමිනා සබ්බතො අත්තනො විභූතිපවත්තිවාදං දස්සෙති. ‘‘සබ්බං සබ්බත්ථක’’න්ති දිට්ඨිවසෙන – ‘‘අහං සබ්බස්මිං මය්හං කිඤ්චනං පලිබොධො සබ්බස්මිං, පරො සබ්බස්මිං පරස්ස කිඤ්චනං පලිබොධො සබ්බස්මි’’න්තිආදිනා නයෙනපෙත්ථ මඤ්ඤනා සම්භවතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සෙසං පථවීවාරෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති. අපිච ‘‘සබ්බොයං ලොකො පුරිසමයො’’ති එවංදිට්ඨිකො පුරිසසඞ්ඛාතතො සබ්බතො, අත්තනො උප්පත්තිං වා නිග්ගමනං වා මඤ්ඤන්තො දිට්ඨිමඤ්ඤනාය සබ්බතො මඤ්ඤති, තස්මිංයෙව පන දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමඤ්ඤනා මානමඤ්ඤනා ච වෙදිතබ්බා. තංයෙව පන සබ්බං මය්හං අත්තා කත්තා ¶ සාමීති වා මඤ්ඤන්තො ‘‘සබ්බං ¶ මෙ’’ති මඤ්ඤති, තථායං දිට්ඨිතණ්හාභිනන්දනාහි අභිනන්දන්තො සබ්බං අභිනන්දතීති එවම්පෙත්ථ මඤ්ඤනානං පවත්ති වෙදිතබ්බා.

තන්ති සක්කායං. උක්කංසගතසුඛසහිතඤ්හි ඛන්ධපඤ්චකං දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදී නිබ්බානන්ති මඤ්ඤති, තං පනත්ථතො සක්කායොයෙවාති. එකධාති පඤ්චවිධම්පි නිබ්බානභාවෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තං. යතොති යස්මා. පඤ්චහි කාමගුණෙහීති මනාපියරූපාදීහි පඤ්චහි කාමකොට්ඨාසෙහි, බන්ධනෙහි වා. සමප්පිතො සුට්ඨු අප්පිතො අල්ලීනො හුත්වා ඨිතො. සමඞ්ගිභූතොති සමන්නාගතො. පරිචාරෙතීති තෙසු කාමගුණෙසු කාමකොට්ඨාසෙසු යථාසුඛං ඉන්ද්රියානි චාරෙති සඤ්චාරෙති ඉතො චිතො ච උපනෙති. අථ වා ලළති රමති කීළති. එත්ථ ද්විධා කාමගුණා මානුසකා චෙව දිබ්බා ච. මානුසකා ච මන්ධාතුකාමගුණසදිසා, දිබ්බා පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවරාජස්ස කාමගුණසදිසා. එවරූපෙ කාමෙ උපගතානඤ්හි තෙ දිට්ඨධම්මනිබ්බානසම්පත්තිං පඤ්ඤපෙන්ති. තෙනාහ ‘‘එත්තාවතා ඛො…පෙ… හොතී’’ති. දිට්ඨධම්මොති පච්චක්ඛධම්මො වුච්චති, තත්ථ තත්ථ පටිලද්ධත්තභාවස්සෙතං අධිවචනං, දිට්ඨධම්මෙ නිබ්බානං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛවූපසමනං දිට්ඨධම්මනිබ්බානං. පරමං උත්තමං දිට්ඨධම්මනිබ්බානන්ති පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානං, තං පත්තො හොතීති අත්ථො. පඤ්චධා ආගතන්ති යථාවුත්තකාමගුණසුඛස්ස චෙව චතුබ්බිධරූපාවචරජ්ඣානසුඛස්ස ච වසෙන පාළියං පඤ්චප්පකාරෙන ආගතං. නිබ්බානං අස්සාදෙන්තොති පරමං සුඛං නිස්සරණන්ති මඤ්ඤනාය අස්සාදෙන්තො.

‘‘ඉමස්මිං නිබ්බානෙ පත්තෙ න ජායති, න ජීරති, න මීයතී’’ති එවම්පි නිබ්බානස්මිං මඤ්ඤති. ‘‘ඉතො පරං පරමස්සාසභූතං නත්ථී’’ති ගණ්හන්තො නිබ්බානතො මඤ්ඤති. තයිදං නිබ්බානං මයා අධිගතං, තස්මා ‘‘නිබ්බානං මෙ’’ති මඤ්ඤති. තතොයෙව තං නිබ්බානං දිට්ඨාභිනන්දනාය අභිනන්දති. අයං තාවෙත්ථ දිට්ඨිමඤ්ඤනා. තස්මිංයෙව පන දිට්ඨිමඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතෙ වත්ථුස්මිං සිනෙහං මානඤ්ච උප්පාදයතො තණ්හාමානමඤ්ඤනාපි නිද්ධාරෙතබ්බා.

යාදිසොති යථාරූපො, යෙහි ජෙගුච්ඡාදිසභාවෙහි පස්සිතබ්බොති අත්ථො. එසාති අයං. තෙනස්ස අත්තනො සුණන්තානඤ්ච පච්චක්ඛසිද්ධතමාහ. අසුභාදිසභාවෙන සහ විජ්ජමානානං රූපාදිධම්මානං කායො සමූහොති සක්කායො, උපාදානක්ඛන්ධා. තථාති තස්ස භාවභූතෙන පටිකූලතාදිප්පකාරෙන. සබ්බමඤ්ඤනාති පථවීආදිකෙ සරූපාවධාරණාදිවිභාගභින්නෙ ¶ විසයෙ පවත්තියා අනෙකවිහිතා සබ්බා තණ්හාමඤ්ඤනා.

ජෙගුච්ඡොති ¶ ජිගුච්ඡනීයො. තෙනස්ස අසුභාජඤ්ඤදුග්ගන්ධපටිකූලභාවං දස්සෙති. සිදුරොති ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවො. තෙනස්ස අනිච්චඅද්ධුවඛයවයපභඞ්ගුරසභාවං දස්සෙති. අයන්ති සක්කායො. දුක්ඛොති න සුඛො. තෙනස්ස කිච්ඡකසිරාබාධදුක්ඛවුත්තිතං දස්සෙති. අපරිණායකොති පරිණායකරහිතො. තෙනස්ස අත්තසුඤ්ඤඅසාරවුත්තිතං දස්සෙති. තන්ති සක්කායං. පච්චනීකතොති සභාවපටිපක්ඛතො, සුභනිච්චසුඛඅත්තාදිතොති අත්ථො. ගණ්හන්ති ගණ්හන්තො, තත්ථ සුභාදිගාහවසෙන අභිනිවිසන්තොති අත්ථො.

ඉදානි තිස්සොපි මඤ්ඤනා උපමාහි විභාවෙතුං ‘‘සුභතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා මහාපරිළාහෙ විපුලානත්ථාවහෙ ච අග්ගිම්හි සලභස්ස පතනං සුභසුඛසඤ්ඤාය, එවං තාදිසෙ සක්කායෙ සලභස්ස තණ්හාමඤ්ඤනාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සුභතො…පෙ… තණ්හාය මඤ්ඤනා’’ති ඉමිනා.

ගූථාදී කීටකො ගූථරාසිං ලද්ධා අසම්පන්නෙපි තස්මිං සම්පන්නාකාරං පවත්තයමානො අත්තානං උක්කංසෙති, එවමනෙකාදීනවෙ එකන්තභෙදිනි සක්කායෙ නිච්චසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා සම්පත්තිමදෙන තත්ථ බාලො මානං ජප්පෙතීති ඉමමත්ථමාහ ‘‘නිච්චසඤ්ඤං…පෙ… මානෙන මඤ්ඤනා’’ති.

යථා බාලො මුද්ධධාතුකො සම්මූළ්හො කොචි ආදාසෙ අත්තනො පටිබිම්බං දිස්වා ‘‘අයං මඤ්ඤෙ ආදාසසාමිකො, යදි අහමිමං ගහෙත්වා තිට්ඨෙය්යං, අනත්ථම්පි මෙ කරෙය්යා’’ති ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්තො තත්ථ අවිජ්ජමානමෙව කිඤ්චි විජ්ජමානං කත්වා ගණ්හි, තථූපමො අයං බාලො සක්කායෙ අත්තත්තනියගාහං ගණ්හන්තොති ඉමමත්ථං දීපෙති ‘‘අත්තා…පෙ… දිට්ඨියා හොති මඤ්ඤනා’’ති ඉමිනා.

සුඛුමං මාරබන්ධනං වෙපචිත්තිබන්ධනතොපි සුඛුමතරත්තා. තෙනාහ භගවා ‘‘අහො සුඛුමතරං ඛො, භික්ඛවෙ, මාරබන්ධන’’න්ති.

බහුන්ති අතිවිය, අනෙකක්ඛත්තුං වා. විප්ඵන්දමානොපි සක්කායං නාතිවත්තති සංසාරං නාතිවත්තනතො. යථාහ ‘‘යෙ තෙ, භික්ඛවෙ, සමණා සතො සත්තස්ස උච්ඡෙදං විනාසං විභවං පඤ්ඤපෙන්ති, තෙ, සක්කායංයෙව අනුපරිධාවන්ති සෙය්යථාපි සා ගද්දුලබන්ධනො’’තිආදි. යථා හි සත්තසුපි ¶ උච්ඡෙදවිකප්පෙසු සංසාරනායිකානං තණ්හාදිට්ඨීනං පහානං සම්භවති, එවං සස්සතවිකප්පෙසුපීති ¶ කථඤ්චි පන දිට්ඨිගතිකස්ස භවවිප්පමොක්ඛො. තෙන වුත්තං ‘‘සක්කායං නාතිවත්තතී’’ති.

සසොති සො එසො පුථුජ්ජනො. නිච්චන්ති සබ්බකාලං.

තන්ති තස්මා සක්කායමලීනස්ස ජාතියාදීනමනතිවත්තනතො. අසාතතොති දුක්ඛතො.

පස්සං එවමිමන්ති අසුභානිච්චදුක්ඛානත්තසභාවං තං සක්කායං වුත්තප්පකාරෙන යථාභූතවිපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පස්සන්තො. පහායාති සමුච්ඡෙදවසෙන සබ්බා මඤ්ඤනායො පජහිත්වා. සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතීති සකලස්මාපි වට්ටදුක්ඛතො පමුච්චතීති.

එකත්තවාරාදිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සෙක්ඛවාරදුතියනයවණ්ණනා

7. අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස අනියමෙත්වා වචනං උද්දෙසො, නියමෙත්වා වචනං නිද්දෙසොති ආහ ‘‘යොති උද්දෙසවචනං, සොති නිද්දෙසවචන’’න්ති. සම්පිණ්ඩනත්ථොති සමුච්චයත්ථො. සම්පිණ්ඩනඤ්ච සභාගතාවසෙන හොතීති ආහ – ‘‘ආරම්මණසභාගෙනා’’ති, ආරම්මණස්ස සභාගතාය සදිසතායාති අත්ථො. සෙක්ඛං දස්සෙති සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්ඨානතො, සෙක්ඛවිසයත්තා ච තස්ස වචනස්ස.

කෙනට්ඨෙනාති යස්මා ඤාණෙන අරණීයතො අත්ථො සභාවො, තස්මා කෙනට්ඨෙන කෙන සභාවෙන කෙන ලක්ඛණෙන සෙක්ඛො නාම හොතීති අත්ථො. යස්මා පන සෙක්ඛධම්මාධිගමෙන පුග්ගලෙ සෙක්ඛවොහාරප්පවත්ති, තස්මා ‘‘සෙක්ඛධම්මපටිලාභතො සෙක්ඛො’’ති වුත්තං. සෙක්ඛධම්මා නාම චතූසු මග්ගෙසු, හෙට්ඨිමෙසු ච තීසු ඵලෙසු සම්මාදිට්ඨිආදයො. තෙනාහ ‘‘සෙක්ඛාය සම්මාදිට්ඨියා…පෙ… එත්තාවතා ඛො භික්ඛු සෙක්ඛො හොතී’’ති. එවං අභිධම්මපරියායෙන සෙක්ඛලක්ඛණං දස්සෙත්වා ¶ ඉදානි සුත්තන්තිකපරියායෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සික්ඛතීති ඉමිනා සික්ඛාත්තයසමඞ්ගී අපරිනිට්ඨිතසික්ඛො සෙක්ඛොති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘සික්ඛතී’’තිආදි ¶ . සික්ඛාහි නිච්චසමායොගදීපනත්ථඤ්චෙත්ථ ‘‘සික්ඛති සික්ඛතී’’ති ආමෙඩිතවචනං. අථ වා සික්ඛනං සික්ඛා, සා එතස්ස සීලන්ති සෙක්ඛො. සො හි අපරියොසිතසික්ඛත්තා තදධිමුත්තත්තා ච එකන්තෙන සික්ඛනසීලො, න අසෙක්ඛො විය පරිනිට්ඨිතසික්ඛො තත්ථ පටිප්පස්සද්ධුස්සුක්කො, නාපි විස්සට්ඨසික්ඛො පචුරජනො විය තත්ථ අනධිමුත්තො. අථ වා අරියාය ජාතියා තීසු සික්ඛාසු ජාතො, තත්ථ වා භවොති සෙක්ඛො. අථ වා ඉක්ඛති එතායාති ඉක්ඛා, මග්ගඵලසම්මාදිට්ඨි. සහ ඉක්ඛායාති සෙක්ඛො.

අනුලොමපටිපදාය පරිපූරකාරීති යා සා සීලාදිකා විපස්සනන්තා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා ලොකුත්තරාය පටිපදාය අනුලොමනතො අනුලොමපටිපදා, තස්සා සම්පාදනෙන පරිපූරකාරීති. ඉදානි තං පටිපදං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන දස්සෙතුං ‘‘සීලසම්පන්නො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සීලසම්පන්නොති පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙන සමන්නාගතො, පරිපුණ්ණපාතිමොක්ඛසීලො වා. පාතිමොක්ඛසීලඤ්හි ඉධ ‘‘සීල’’න්ති අධිප්පෙතං පධානභාවතො. රූපාදිආරම්මණෙසු අභිජ්ඣාදීනං පවත්තිනිවාරණසඞ්ඛාතෙන මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං පිධානෙන ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො. පරියෙසනාදිවසෙන භොජනෙ පමාණජානනෙන භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ. විගතථිනමිද්ධො හුත්වා රත්තින්දිවං කම්මට්ඨානමනසිකාරෙ යුත්තතාය ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො. කථං පන ජාගරියානුයොගො හොතීති තං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බරත්තා…පෙ… විහරතී’’ති වුත්තං. යථාහ ‘‘කථඤ්ච පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො හොති? ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි චිත්තං පරිසොධෙති, රත්තියා පඨමං යාමං චඞ්කමෙන…පෙ… සොධෙති, එවං ඛො භික්ඛු පුබ්බරත්තාපරරත්තං ජාගරියානුයොගමනුයුත්තො හොතී’’ති (විභ. 519). ඉමස්මිං පනත්ථෙති ‘‘මඤ්ඤති, න මඤ්ඤතී’’ති ච වත්තබ්බභාවසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. නො පුථුජ්ජනො අධිප්පෙතො ‘‘අප්පත්තමානසො, අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං පත්ථයමානො’’ති ච වුත්තත්තා.

සම්පයුත්තත්තා මනසි භවොති රාගො මානසො, මනො එව මානසන්ති කත්වා චිත්තං මානසං, අනවසෙසතො මානං සීයති සමුච්ඡින්දතීති අග්ගමග්ගො ¶ මානසං, තන්නිබ්බත්තත්තා පන අරහත්තස්ස මානසතා දට්ඨබ්බා. ජනෙසුතාති ජනෙ සකලසත්තලොකෙ විස්සුතා, පත්ථටයසාති අත්ථො.

නත්ථි ඉතො උත්තරන්ති අනුත්තරං. තං පන සබ්බසෙට්ඨං හොන්තං එකන්තතො සදිසරහිතමෙව හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘අනුත්තරන්ති සෙට්ඨං, අසදිසන්ති අත්ථො’’ති. පත්ථයමානස්සාති තණ්හායන්තස්ස. පජප්පිතානීති මානජප්පනානි. යස්මිඤ්හි වත්ථුස්මිං තණ්හායනා පත්ථයමානමඤ්ඤනා සම්භවති, තස්මිංයෙව ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදීනි පජප්පිතානි සම්භවන්තීති අධිප්පායො. පවෙධීතන්ති පරිවාසිතං. පකප්පිතෙසූති තණ්හාදිට්ඨිකප්පෙහි පරිකප්පිතෙසු ආරම්මණෙසු. සොතන්ති කිලෙසසොතං ¶ . තස්මිඤ්හි ඡින්නෙ ඉතරසොතං ඡින්නමෙවාති. විද්ධස්තන්ති විනාසිතං. තඤ්ච ඛො ලොමහංසමත්තම්පි අසෙසෙත්වාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විනළීකත’’න්ති, විගතාවසෙසං කතන්ති අත්ථො. අධිමුත්තියා ඉධාධිප්පෙතපත්ථනා පාකටා හොතීති ‘‘තන්නින්නො’’තිආදි වුත්තං, න පන කුසලච්ඡන්දස්ස අධිමුත්තිභාවතො. අධිමුච්චන්තොති ඔකප්පෙන්තො.

සබ්බාකාරවිපරීතායාති ‘‘සුභං සුඛං නිච්ච’’න්තිආදීනං සබ්බෙසං අත්තනා ගහෙතබ්බාකාරානං වසෙන තබ්බිපරීතතාය, අනවසෙසතො ධම්මසභාවවිපරීතාකාරගාහිනියාති අත්ථො. අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙනාති අසම්පජානනමිච්ඡාජානනානි විය න ධම්මසභාවං අප්පත්වා නාපි අතික්කමිත්වා, අථ ඛො අවිරජ්ඣිත්වා ධම්මසභාවස්ස අභිමුඛභාවප්පත්තියා අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන, ඤාතපරිඤ්ඤාධිට්ඨානාය තීරණපරිඤ්ඤාය පහානපරිඤ්ඤෙකදෙසෙන චාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පථවීති…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති. පථවීභාවන්ති පථවියං අභිඤ්ඤෙය්යභාවං. ලක්ඛණපථවී හි ඉධාධිප්පෙතා, පරිඤ්ඤෙය්යභාවො පනස්සා ‘‘අනිච්චාතිපී’’තිආදිනා ගහිතොති. අභිඤ්ඤත්වාති ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාහි හෙට්ඨිමමග්ගඤාණෙහි ච අභිජානිත්වා. මාමඤ්ඤීති අප්පහීනානං මඤ්ඤනානං වසෙන මාති මඤ්ඤතීති මා, පහීනානං පන වසෙන න මඤ්ඤතීති අමඤ්ඤී, මා ච සො අමඤ්ඤී ච මාමඤ්ඤීති එවමෙත්ථ පදවිභාගතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යෙන භාගෙන අමඤ්ඤී, තෙන මඤ්ඤීති න වත්තබ්බො. යෙන පන භාගෙන මඤ්ඤී, තෙන අමඤ්ඤීති න වත්තබ්බොති. එවං පටික්ඛෙපප්පධානං අත්ථං දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘මඤ්ඤී ච න මඤ්ඤී ච න වත්තබ්බො’’ති වුත්තං. පටික්ඛෙපප්පධානතා චෙත්ථ ¶ ලබ්භමානානම්පි මඤ්ඤනානං දුබ්බලභාවතො වෙදිතබ්බා. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉතරා පන තනුභාවං ගතා’’ති. මාති ච නිපාතපදමෙතං, අනෙකත්ථා ච නිපාතාති අධිප්පායෙන ‘‘එතස්මිඤ්හි අත්ථෙ ඉමං පදං නිපාතෙත්වා වුත්ත’’න්ති වුත්තං. නිපාතෙත්වාති ච පකතිආදිවිභාගනිද්ධාරණෙ අනුමානනයං මුඤ්චිත්වා යථාවුත්තෙ අත්ථෙ පච්චක්ඛතොව දස්සෙත්වාති අත්ථො. පුථුජ්ජනො වියාති එතෙනස්ස උපරිමග්ගවජ්ඣතණ්හාමානවසෙන මඤ්ඤනා න පටික්ඛිත්තාති දීපෙති.

අථ වා මා මඤ්ඤීති පරිකප්පකිරියාපටික්ඛෙපවචනමෙතං ‘‘මා රන්ධයුං, මා ජීරී’’තිආදීසු විය, න මඤ්ඤෙය්යාති වුත්තඤ්හොති. යථා හි පුථුජ්ජනො සබ්බසො අප්පහීනමඤ්ඤනත්තා ‘‘මඤ්ඤති’’ච්චෙව වත්තබ්බො, යථා ච ඛීණාසවො සබ්බසො පහීනමඤ්ඤනත්තා න මඤ්ඤති එව, න එවං සෙක්ඛො. තස්ස හි එකච්චා මඤ්ඤනා පහීනා, එකච්චා අප්පහීනා, තස්මා උභයභාවතො උභයථාපි න වත්තබ්බො. නනු ච උභයභාවතො උභයථාපි වත්තබ්බොති? න. යා හි අප්පහීනා, තාපිස්ස තනුභාවං ගතාති තාහිපි සො න මඤ්ඤෙය්ය විභූතතරාය ¶ මඤ්ඤනාය අභාවතො, පගෙව ඉතරාහි. තෙනාහ භගවා ‘‘මා මඤ්ඤී’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘මා මඤ්ඤීති පරිකප්පකිරියාපටික්ඛෙපවචනමෙතං ‘මා රන්ධයුං, මා ජීරී’තිආදීසු විය, න මඤ්ඤෙය්යාති වුත්තං හොතී’’ති. අයඤ්චස්ස අමඤ්ඤනා වත්ථුනො පරිඤ්ඤෙය්යත්තා, න අසෙක්ඛස්ස විය පරිඤ්ඤාතත්තා. යඤ්හි එකන්තතො පරිජානිතබ්බං පරිජානිතුං සක්කා, න තත්ථ තබ්බිධුරෙ විය පුථුජ්ජනස්ස මඤ්ඤනා සම්භවන්ති. තෙනාහ ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං තස්සාති වදාමී’’ති.

ඔක්කන්තනියාමත්තාති අනුපවිට්ඨසම්මත්තනියාමත්තා, ඔතිණ්ණමග්ගසොතත්තාති අත්ථො. සම්බොධිපරායණත්තාති උපරිමග්ගසම්බොධිපටිසරණත්තා, තදධිගමාය නින්නපොණපබ්භාරභාවතොති අත්ථො. උභයෙනපි තස්ස අවස්සංභාවිනී සෙසපරිඤ්ඤාති දස්සෙති. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති පරිජානිතබ්බභාවෙන ඨිතං, පරිඤ්ඤාතුං වා සක්කුණෙය්යං. තප්පටිපක්ඛතො අපරිඤ්ඤෙය්යං. පුථුජ්ජනස්ස වියාති එතෙන ඉධාධිප්පෙතපුථුජ්ජනස්ස පරිඤ්ඤෙය්යභාවාසඞ්කා එව නත්ථි අනධිකාරතොති දස්සෙති. ‘‘මාභිනන්දී’’ති එත්ථාපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සෙක්ඛවාරදුතියනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛීණාසවවාරතතියාදිනයවණ්ණනා

8. සභාගො ¶ දිට්ඨසච්චතාදිසාමඤ්ඤෙන. ආරකා කිලෙසෙහි අරහන්ති පදස්ස නිරුත්තිනයෙන අත්ථං වත්වා තං පාළියා සමානෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්චෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පාපකාති ලාමකට්ඨෙන දුග්ගතිසම්පාපනට්ඨෙන ච පාපකා. සාවජ්ජට්ඨෙන අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන ච අකුසලා. සංකිලෙසං අරහන්ති, තත්ථ වා නියුත්තාති සංකිලෙසිකා. පුනබ්භවස්ස කරණසීලා, පුනබ්භවඵලං අරහන්තීති වා පොනොභවිකා. සහ දරථෙන පරිළාහෙන පවත්තන්තීති සදරා. දුක්ඛො කටුකො, දුක්ඛමො වා විපාකො එතෙසන්ති දුක්ඛවිපාකා. අනාගතෙ ජාතියා චෙව ජරාමරණානඤ්ච වඩ්ඪනෙන ජාතිජරාමරණියාති. එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො වෙදිතබ්බො. කාමඤ්චායං සුත්තන්තවණ්ණනා, අභිධම්මනයො පන නිප්පරියායොති තෙන දස්සෙන්තො ‘‘චත්තාරො ආසවා’’තිආදිමාහ. සමුච්ඡින්නා පටිප්පස්සද්ධාති න කෙවලං සමුච්ඡින්නා එව, අථ ඛො පටිප්පස්සද්ධාපීති මග්ගකිච්චෙන සදිසං ඵලකිච්චම්පි නිද්ධාරෙති.

සීලවිසොධනාදිනා ¶ ගරූනං පටිපත්තියා අනුකරණං ගරුසංවාසො. අරියමග්ගපටිපත්ති එව අරියමග්ගසංවාසො. දස අරියාවාසා නාම පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතාදයො. යෙ සන්ධාය වුත්තං –

‘‘දසයිමෙ, භික්ඛවෙ, අරියාවාසා, යෙ අරියා ආවසිංසු වා ආවසන්ති වා ආවසිස්සන්ති වා. කතමෙ දස? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනො හොති ඡළඞ්ගසමන්නාගතො, එකාරක්ඛො, චතුරාපස්සෙනො, පනුණ්ණපච්චෙකසච්චො, සමවයසට්ඨෙසනො, අනාවිලසඞ්කප්පො, පස්සද්ධකායසඞ්ඛාරො, සුවිමුත්තචිත්තො, සුවිමුත්තපඤ්ඤො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, දස අරියාවාසා’’ති (අ. නි. 10.19).

වුස්සතීති වා වුසිතං, අරියමග්ගො, අරියඵලඤ්ච, තං එතස්ස අත්ථීති අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන අරහා ‘‘වුසිතවා’’ති වුත්තො. කරණීයන්ති පරිඤ්ඤාපහානභාවනාසච්ඡිකිරියමාහ. තං පන යස්මා චතූහි මග්ගෙහි චතූසු සච්චෙසු කත්තබ්බත්තා සොළසවිධන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘චතූහි මග්ගෙහි ¶ කරණීය’’න්ති. සම්මාවිමුත්තස්සාති අග්ගමග්ගඵලපඤ්ඤාහි සමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධීනං වසෙන සුට්ඨු විමුත්තස්ස. සන්තචිත්තස්සාති තතො එව සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහානං වූපසන්තචිත්තස්ස. භින්නකිලෙසස්ස ඛීණාසවස්ස භික්ඛුනො. කතස්ස පරිඤ්ඤාදිකිච්චස්ස පටිචයො පුන කරණං නත්ථි, තතො එව කරණීයං න විජ්ජති න උපලබ්භති.

භාරාති ඔසීදාපනට්ඨෙන භාරා වියාති භාරා. වුත්තඤ්හි ‘‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදි (සං. නි. 3.22). අත්තනො යොනිසොමනසිකාරායත්තන්ති අත්තුපනිබන්ධං, සසන්තානපරියාපන්නත්තා අත්තානං අවිජහනං. තයිදං යදිපි සබ්බස්මිං අනවජ්ජධම්මෙ සම්භවති, අකුප්පසභාවාපරිහානධම්මෙසු පන අග්ගභූතෙ අරහත්තෙ සාතිසයං, නෙතරෙසූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තනො පරමත්ථට්ඨෙන වා’’ති, උත්තමට්ඨභාවෙනාති අත්ථො.

සුත්තන්තනයො නාම පරියායනයොති නිප්පරියායනයෙන සංයොජනානි දස්සෙන්තො ‘‘භවරාගඉස්සාමච්ඡරියසංයොජන’’න්ති ආහ, න පන ‘‘රූපරාගො’’තිආදිනා. භවෙසු සංයොජන්තීති කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං පච්චයො හුත්වා නිස්සරිතුං අප්පදානවසෙන බන්ධන්ති. සතිපි හි අඤ්ඤෙසං තප්පච්චයභාවෙ න විනා සංයොජනානි තෙසං තප්පච්චයභාවො අත්ථි, ඔරම්භාගියඋද්ධම්භාගියසඞ්ගහිතෙහි ච තෙහි තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මනියමො භවනියමො ච හොති ¶ , න ච උපච්ඡින්නසංයොජනස්ස කතානිපි කම්මානි භවං නිබ්බත්තෙන්තීති තෙසංයෙව සංයොජනට්ඨො දට්ඨබ්බො.

සම්මා අඤ්ඤායාති ආජානනභූතාය අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය සම්මා යථාභූතං දුක්ඛාදීසු යො යථා ජානිතබ්බො, තං තථා ජානිත්වා. චිත්තවිමුත්ති සබ්බස්ස චිත්තසංකිලෙසස්ස විස්සග්ගො. නිබ්බානාධිමුත්ති නිබ්බානෙ අධිමුච්චනං තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරතා. තන්ති පථවීආදිකං. පරිඤ්ඤාතං, න පුථුජ්ජනස්ස විය අපරිඤ්ඤාතං, සෙක්ඛස්ස විය පරිඤ්ඤෙය්යං වා. තස්මාති පරිඤ්ඤාතත්තා.

චතුත්ථපඤ්චමඡට්ඨවාරා තත්ථ තත්ථ කිලෙසනිබ්බානකිත්තනවසෙන පවත්තත්තා නිබ්බානවාරා නාම. තත්ථ පථවීආදීනං පරිඤ්ඤාතත්තා අමඤ්ඤනා, සා පන පරිඤ්ඤා රාගාදීනං ඛයෙන සිද්ධාති ඉමස්ස අත්ථස්ස දීපනවසෙන පාළි පවත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘පරිඤ්ඤාතං තස්සාති සබ්බපදෙහි යොජෙත්වා පුන ¶ ඛයා රාගස්ස වීතරාගත්තාති යොජෙතබ්බං. එස නයො ඉතරෙසූ’’ති ආහ. තත්ථ ඉතරෙසූති පඤ්චමඡට්ඨවාරෙසු. යදි එවං කස්මා පාළි එවං න දිස්සතීති ආහ ‘‘දෙසනා පන එකත්ථ වුත්තං සබ්බත්ථ වුත්තමෙව හොතීති සංඛිත්තා’’ති.

න ඛයා රාගස්ස වීතරාගො සබ්බසො අප්පහීනරාගත්තා. වික්ඛම්භිතරාගො හි සොති. බාහිරකග්ගහණඤ්චෙත්ථ තථාභාවස්සෙව තෙසු ලබ්භනතො, න තෙසු එව තථාභාවස්ස ලබ්භනතො. ඉදානි යා සා ‘‘පරිඤ්ඤාතං තස්සා’’ති සබ්බපදෙහි යොජනා වුත්තා, තං විනාපි නිබ්බානවාරඅත්ථයොජනං දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මඤ්ඤනං න මඤ්ඤතීති මඤ්ඤනා නප්පවත්තතීති අත්ථො. මඤ්ඤනාය මඤ්ඤිතබ්බත්තෙපි තස්සා වත්ථුඅන්තොගධත්තාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යදිපි පරිඤ්ඤාතපදං අග්ගහෙත්වා නිබ්බානවාරදෙසනා පවත්තා, එවම්පි ‘‘ඛයා’’තිආදිපදෙහි පරිඤ්ඤාසිද්ධි එව පකාසීයතීති කො තෙසං විසෙසොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. මග්ගභාවනාපාරිපූරිදස්සනත්ථං වුත්තො, මග්ගකිච්චන්තා හි පරිඤ්ඤායොති අධිප්පායො. ඉතරෙ…පෙ… වෙදිතබ්බා වීතරාගාදිකිත්තනතොති. ද්වීහි වා කාරණෙහීති යථාවුත්තකාරණද්වයෙන. අස්සාති ඛීණාසවස්ස. අයං විසෙසොති ඉදානි වුච්චමානො විසෙසො. යදිපි ඛීණාසවො එකන්තෙන වීතරාගො වීතදොසො වීතමොහො එව ච හොති, යාය පන පුබ්බභාගපටිපදාය වීතරාගතාදයො සවිසෙසාති වත්තබ්බතං ලභන්ති, තං දස්සෙන්තො ‘‘තීසු හී’’තිආදිමාහ ¶ . ‘‘රත්තො අත්ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (නෙත්ති. 11) රාගෙ ආදීනවං පස්සතො ‘‘රාගො ච නාම සුඛාභිසඞ්ගෙන උප්පජ්ජති, සුඛඤ්ච විපරිණාමතො දුක්ඛං. පගෙව ඉතර’’න්ති සහෙතුකෙ රාගෙ ආදීනවදස්සනං දුක්ඛානුපස්සනාය නිමිත්තං, දුක්ඛානුපස්සනා ච පණිධියා පටිපක්ඛභාවතො අප්පණිහිතවිමොක්ඛං පරිපුරෙතීති ආහ ‘‘රාගෙ…පෙ… වීතරාගො හොතී’’ති. තථා ‘‘දුට්ඨො අත්ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (ඉතිවු. 88) දොසෙ ආදීනවං පස්සතො ‘‘දොසො ච නාම දුක්ඛං පටිච්ච උප්පජ්ජති, තඤ්ච උභයං අනවට්ඨිතං ඉත්තරං පභඞ්ගූ’’ති සහෙතුකෙ දොසෙ ආදීනවදස්සනං අනිච්චානුපස්සනාය නිමිත්තං, අනිච්චානුපස්සනා ච නිච්චනිමිත්තාදීනං පටිපක්ඛභාවතො අනිමිත්තවිමොක්ඛං පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘දොසෙ…පෙ… හොතී’’ති. තථා ‘‘මූළ්හො ¶ අත්ථං න ජානාතී’’තිආදිනා (ඉතිවු. 88) මොහෙ ආදීනවං පස්සතො ‘‘මොහො නාම යථාසභාවග්ගහණස්ස පරිබ්භමන්තො’’ති මොහස්ස වික්ඛම්භනං අනත්තානුපස්සනාය නිමිත්තං, අනත්තානුපස්සනාය ච අත්තාභිනිවෙසස්ස පටිපක්ඛභාවතො සුඤ්ඤතං විමොක්ඛං පරිපූරෙතීති ආහ ‘‘මොහෙ…පෙ… වීතමොහො හොතී’’ති.

එවං සන්තෙති යදි වීතරාගතාදයො විමොක්ඛවිභාගෙන වුත්තා, එවං සන්තෙ. තස්මාති යස්මා විමොක්ඛමුඛවිමොක්ඛානං වසෙන නියමෙත්වා න වුත්තං, තස්මා. යං කිඤ්චි අරහතො සම්භවන්තං විභජිත්වා වුච්චතීති වාරත්තයදෙසනා කතාති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යං අරහතො’’තිආදිනා.

එවං විමුත්තිවිභාගෙන ඛීණාසවස්ස විභාගං වාරත්තයදෙසනානිබන්ධනං දස්සෙත්වා ඉදානි අවිභාගෙනපි තත්ථ පරිඤ්ඤාවිසයස්ස අනුසයවිසයස්ස ච විභාගං තස්ස නිබන්ධනං දස්සෙන්තො ‘‘අවිසෙසෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උපෙක්ඛාවෙදනා විසෙසතො සඞ්ඛාරදුක්ඛං සම්මොහාධිට්ඨානන්ති වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාර…පෙ… මොහො’’ති. සෙසං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඛීණාසවවාරතතියාදිනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තථාගතවාරසත්තමනයවණ්ණනා

12. යෙහි (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) ගුණවිසෙසෙහි නිමිත්තභූතෙහි භගවති ‘‘තථාගතො’’ති අයං සමඤ්ඤා පවත්තා, තං දස්සනත්ථං ¶ ‘‘අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො’’තිආදි වුත්තං. ගුණනෙමිත්තකානෙව හි භගවතො සබ්බානි නාමානි. යථාහ –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. 1313; උදා. අට්ඨ. 53; පටි. ම. අට්ඨ. 1.76; දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) –

තථා ආගතොති එත්ථ ආකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති පටිපාදගමනත්ථො ආගත-සද්දො, න ඤාණගමනත්ථො ‘‘තථලක්ඛණං ආගතො’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.12; සං. නි. අට්ඨ. 2.3.78; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.170; උදා. අට්ඨ. 18; ඉතිවු. අට්ඨ. 38; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.1.3; බු. වං. අට්ඨ. 2.බාහිරනිදාන; මහානි. අට්ඨ. 14) විය, නාපි කායගමනාදිඅත්ථො ‘‘ආගතො ඛො මහාසමණො, මාගධානං ගිරිබ්බජ’’න්තිආදීසු (මහාව. 63) විය. තත්ථ යදාකාරනියමනවසෙන ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථො තථා-සද්දො, තං කරුණාප්පධානත්තා මහාකරුණාමුඛෙන පුරිමබුද්ධානං ආගමනපටිපදං උදාහරණවසෙන සාමඤ්ඤතො දස්සෙන්තො යංතංසද්දානං එකන්තසම්බන්ධභාවතො ‘‘යථා සබ්බලොක…පෙ… ආගතා’’ති සාධාරණතො වත්වා පුන තං පටිපදං මහාපදානසුත්තාදීසු (දී. නි. 2.4) සම්බහුලනිද්දෙසෙන සුපාකටානං ආසන්නානඤ්ච විපස්සීආදීනං ඡන්නං සම්මාසම්බුද්ධානං වසෙන දස්සෙන්තො ‘‘යථා විපස්සී භගවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙන අභිනීහාරෙනාති මනුස්සත්ත-ලිඞ්ගසම්පත්ති-හෙතු-සත්ථාරදස්සන-පබ්බජ්ජා-අභිඤ්ඤාදිගුණසම්පත්ති-අධිකාර-ඡන්දානං වසෙන අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතෙන කායපණිධානමහාපණිධානෙන. සබ්බෙසඤ්හි සම්මාසම්බුද්ධානං කායපණිධානං ඉමිනාව නීහාරෙන සමිජ්ඣතීති.

එවං මහාභිනීහාරවසෙන ‘‘තථාගතො’’ති පදස්ස අත්ථං වත්වා ඉදානි පාරමීපූරණවසෙන දස්සෙතුං ‘‘අථ වා යථා විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්වා’’තිආදි වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඨානෙ සුත්තන්තිකානං මහාබොධියානපටිපදාය කොසල්ලජනනත්ථං පාරමීකථා වත්තබ්බා, සා පන සබ්බාකාරසම්පන්නා චරියාපිටකවණ්ණනාය (චරියා. පකිණ්ණකකථා) විත්ථාරතො නිද්දිට්ඨා, තස්මා අත්ථිකෙහි තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. යථා ¶ පන පුබ්බෙ විපස්සීආදයො සම්මාසම්බුද්ධා අභිනීහාරසම්පත්තියං පතිට්ඨාය සුවිසුද්ධාය පටිපදාය අනවසෙසතො සම්මදෙව සබ්බා පාරමියො පරිපූරෙසුං, එවං අම්හාකම්පි භගවා පරිපූරෙසීති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ ‘‘සමත්තිං සපාරමියො පූරෙත්වා’’ති. සතිපි අඞ්ගපරිච්චාගාදීනං දානපාරමිභාවෙ පරිච්චාගවිසෙසභාවදස්සනත්ථඤ්චෙව සුදුක්කරභාවදස්සනත්ථඤ්ච ‘‘පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ’’ති විසුං ගහණං, තතොයෙව ච අඞ්ගපරිච්චාගතො විසුං නයනපරිච්චාගග්ගහණම්පි කතං, පරිග්ගහපරිච්චාගභාවසාමඤ්ඤෙපි ධනරජ්ජපරිච්චාගතො පුත්තදාරපරිච්චාගග්ගහණඤ්ච කතං.

ගතපච්චාගතිකවත්තපූරණාදිකාය පුබ්බභාගපටිපදාය සද්ධිං අභිඤ්ඤාසමාපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බයොගො, දානාදීසුයෙව සාතිසයපටිපත්තිනිප්ඵාදනං පුබ්බචරියා ¶ , සා චරියාපිටකසඞ්ගහිතා. අභිනීහාරො පුබ්බයොගො, දානාදිපටිපත්ති, කායවිවෙකවසෙන එකචරියා වා පුබ්බචරියාති කෙචි. දානාදීනඤ්චෙව අප්පිච්ඡතාදීනඤ්ච සංසාරනිබ්බානෙසු ආදීනවානිසංසානඤ්ච විභාවනවසෙන සත්තානං බොධිත්තයෙ පතිට්ඨාපනපරිපාචනවසෙන ච පවත්තා කථා ධම්මක්ඛානං, ඤාතීනං අත්ථචරියා ඤාතත්ථචරියා, සාපි කරුණාය වසෙනෙව. ආදි-සද්දෙන ලොකත්ථචරියාදයො සඞ්ගණ්හාති. කම්මස්සකතඤාණවසෙන, අනවජ්ජකම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානපරිචයවසෙන ඛන්ධායතනාදිපරිචයවසෙන, ලක්ඛණත්තයතීරණවසෙන ච ඤාණචාරො බුද්ධිචරියා, සා පන අත්ථතො පඤ්ඤාපාරමීයෙව, ඤාණසම්භාරදස්සනත්ථං විසුං ගහණං. කොටීති පරියන්තො, උක්කංසොති අත්ථො.

චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වාති සම්බන්ධො. තත්ථ භාවෙත්වාති උප්පාදෙත්වා. බ්රූහෙත්වාති වඩ්ඪෙත්වා. සතිපට්ඨානාදිග්ගහණෙන ආගමනපටිපදං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙති. විපස්සනාසහගතා එව වා සතිපට්ඨානාදයො දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච ‘‘යෙන අභිනීහාරෙනා’’තිආදිනා ආගමනපටිපදාය ආදිං දස්සෙති, ‘‘දානපාරමී’’තිආදිනා මජ්ඣං, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ’’තිආදිනා පරියොසානන්ති වෙදිතබ්බං.

සම්පතිජාතොති මුහුත්තජාතො මනුස්සානං හත්ථතො මුත්තමත්තො, න මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තො. නික්ඛන්තමත්තඤ්හි මහාසත්තං පඨමං බ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො අජිනප්පවෙණියා, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන පටිග්ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨිතොති. යථාහ භගවා මහාපදානදෙසනායං. සෙතම්හි ඡත්තෙති දිබ්බසෙතච්ඡත්තෙ. අනුධාරීයමානෙති ධාරීයමානෙ. එත්ථ ච ඡත්තග්ගහණෙනෙව ඛග්ගාදීනි පඤ්ච කකුධභණ්ටානිපි වුත්තානෙවාති දට්ඨබ්බං. ඛග්ගතාලවණ්ටමොරහත්ථකවාලබීජනීඋණ්හීසපට්ටාපි ¶ හි ඡත්තෙන සහ තදා උපට්ඨිතා අහෙසුං, ඡත්තාදීනියෙව ච තදා පඤ්ඤායිංසු, න ඡත්තාදිග්ගාහකා. සබ්බා ච දිසාති දසපි දිසා. නයිදං සබ්බදිසාවිලොකනං සත්තපදවීතිහාරුත්තරකාලං දට්ඨබ්බං. මහාසත්තො හි මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පුරත්ථිමදිසං ¶ ඔලොකෙසි. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස ඉධ තුම්හෙහි සදිසොපි නත්ථි, කුතො උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා; හෙට්ඨා, උපරීති සබ්බා දිසා අනුවිලොකෙත්වා සබ්බත්ථ අත්තනා සදිසං අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරා දිසා’’ති තත්ථ සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි. ආසභින්ති උත්තමං. අග්ගොති සබ්බපඨමො. ජෙට්ඨො සෙට්ඨොති ච තස්සෙව වෙවචනං. අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පත්තබ්බං අරහත්තං බ්යාකාසි.

අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙනාති සංඛිත්තෙන වුත්තමත්ථං ‘‘යඤ්හී’’තිආදිනා විත්ථාරතො දස්සෙති. තත්ථ එත්ථාති –

‘‘අනෙකසාඛඤ්ච සහස්සමණ්ඩලං,

ඡත්තං මරූ ධාරයුමන්තලික්ඛෙ;

සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා,

න දිස්සරෙ චාමරඡත්තගාහකා’’ති. (සු. නි. 693);

ඉමිස්සා ගාථාය. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව සබ්බත්ථ අප්පටිහතචාරතාය අනාවරණඤාණන්ති ආහ ‘‘සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්සා’’ති. තථා අයං භගවාපි ගතො…පෙ… පුබ්බනිමිත්තභාවෙනාති එතෙන අභිජාතියං ධම්මතාවසෙන උප්පජ්ජනකවිසෙසා සබ්බබොධිසත්තානං සාධාරණාති දස්සෙති. පාරමිතානිස්සන්දා හි තෙති.

වික්කමීති අගමාසි. මරූති දෙවා. සමාති විලොකනසමතාය සමා සදිසියො. මහාපුරිසො හි යථා එකං දිසං විලොකෙසි, එවං සෙසදිසාපි, න කත්ථචි විලොකනෙ විබන්ධො තස්ස අහොසීති. සමාති වා විලොකෙතුං යුත්තා, විසමරහිතාති අත්ථො. න හි තදා බොධිසත්තස්ස විරූපබීභච්ඡවිසමරූපානි විලොකෙතුං අයුත්තානි දිසාසු උපට්ඨහන්තීති.

එවං ‘‘තථා ගතො’’ති කායගමනට්ඨෙන ගත-සද්දෙන තථාගත-සද්දං නිද්දිසිත්වා ඉදානි ඤාණගමනට්ඨෙන තං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙනාති අලොභප්පධානෙන කුසලචිත්තුප්පාදෙන ¶ . කුසලා හි ¶ ධම්මා ඉධ නෙක්ඛම්මං, න පබ්බජ්ජාදයො, ‘‘පඨමජ්ඣාන’’න්ති (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්ණනා; අ. නි. ටී. 1.1.170) ච වදන්ති. පහායාති පජහිත්වා. ගතො අධිගතො, පටිපන්නො උත්තරිවිසෙසන්ති අත්ථො. පහායාති වා පහානහෙතු, පහානලක්ඛණං වා. හෙතුලක්ඛණත්ථො හි අයං පහාය-සද්දො. කාමච්ඡන්දාදිප්පහානහෙතුකං ‘‘ගතො’’ති හෙත්ථ වුත්තං ගමනං අවබොධො, පටිපත්ති එව වා කාමච්ඡන්දාදිප්පහානෙන ච ලක්ඛීයතීති. එස නයො පදාලෙත්වාතිආදීසුපි. අබ්යාපාදෙනාති මෙත්තාය. ආලොකසඤ්ඤායාති විභූතං කත්වා මනසිකරණෙන (දී. නි. අභි. ටී. 1.7.චූළසීලවණ්ණනා) උපට්ඨිතආලොකසඤ්චානනෙන. අවික්ඛෙපෙනාති සමාධිනා. ධම්මවවත්ථානෙනාති කුසලාදිධම්මානං යාථාවනිච්ඡයෙන. ‘‘සප්පච්චයනාමරූපවවත්ථානෙනා’’තිපි වදන්ති.

එවං කාමච්ඡන්දාදිනීවරණප්පහානෙන ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහායා’’තිආදිනා (විභ. 508) වුත්තාය පඨමජ්ඣානස්ස පුබ්බභාගපටිපදාය භගවතො තථාගතභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සහ උපායෙන අට්ඨහි සමාපත්තීහි අට්ඨාරසහි ච මහාවිපස්සනාහි තං දස්සෙතුං ‘‘ඤාණෙනා’’තිආදිමාහ. නාමරූපපරිග්ගහකඞ්ඛාවිතරණානඤ්හි විනිබන්ධභූතස්ස මොහස්ස දූරීකරණෙන ඤාතපරිඤ්ඤායං ඨිතස්ස අනිච්චසඤ්ඤාදයො සිජ්ඣන්ති, තථා ඣානසමාපත්තීසු අභිරතිනිමිත්තෙන පාමොජ්ජෙන. තත්ථ ‘‘අනභිරතියා විනොදිතාය ඣානාදීනං සමධිගමො’’ති සමාපත්තිවිපස්සනානං අරතිවිනොදනඅවිජ්ජාපදාලනාදීනි උපායො, උප්පටිපාටිනිද්දෙසො පන නීවරණසභාවාය අවිජ්ජාය හෙට්ඨා නිවරණෙසුපි සඞ්ගහදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. සමාපත්තිවිහාරප්පවෙසවිබන්ධනෙන නීවරණානි කවාටසදිසානීති ආහ ‘‘නීවරණකවාටං උග්ඝාටෙත්වා’’ති. ‘‘රත්තිං අනුවිතක්කෙත්වා අනුවිචාරෙත්වා දිවා කම්මන්තෙ පයොජෙතී’’ති (ම. නි. 1.251) වුත්තට්ඨානෙ විතක්කවිචාරා ධූමායනාති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘විතක්කවිචාරධූම’’න්ති. කිඤ්චාපි පඨමජ්ඣානුපචාරෙයෙව දුක්ඛං, චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ ච සුඛං පහීයති, අතිසයප්පහානං පන සන්ධායාහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං පහායා’’ති.

අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති ච අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා, තෙභූමකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා පවත්තාය විපස්සනායෙතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤන්ති සඞ්ඛතධම්මෙසු ‘‘නිච්චා සස්සතා’’ති එවංපවත්තමිච්ඡාසඤ්ඤං. සඤ්ඤාසීසෙන දිට්ඨිචිත්තානම්පි ¶ ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බිජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. විරාගානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නිරොධානුපස්සනායාති ¶ සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. යථා වා සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, ආයතිං පුනබ්භවවසෙන න උප්පජ්ජන්ති, එවං අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. තෙනෙවාහ ‘‘නිරොධානුපස්සනාය නිරොධෙති, නො සමුදෙතී’’ති. මුච්චිතුකම්යතා හි අයං බලප්පත්තාති. පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා, පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා හි අයං. ආදානන්ති නිච්චාදිවසෙන ගහණං. සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණානං වසෙන එකත්තග්ගහණං ඝනසඤ්ඤා. ආයූහනං අභිසඞ්ඛරණං. අවත්ථාවිසෙසාපත්ති විපරිණාමො. ධුවසඤ්ඤන්ති ථිරභාවග්ගහණං. නිමිත්තන්ති සමූහාදිඝනවසෙන සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සඞ්ඛාරානං සවිග්ගහග්ගහණං. පණිධින්ති රාගාදිපණිධිං. සා පනත්ථතො තණ්හාවසෙන සඞ්ඛාරෙසු නින්නතා. අභිනිවෙසන්ති අත්තානුදිට්ඨිං.

අනිච්චදුක්ඛාදිවසෙන සබ්බධම්මතීරණං අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා. සාරාදානාභිනිවෙසන්ති අසාරෙසු සාරග්ගහණවිපල්ලාසං. ඉස්සරකුත්තාදිවසෙන ලොකො සමුප්පන්නොති අභිනිවෙසො සම්මොහාභිනිවෙසො. කෙචි පන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානන්තිආදිනා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) පවත්තසංසයාපත්ති සම්මොහාභිනිවෙසො’’ති වදන්ති. සඞ්ඛාරෙසු ලෙණතාණභාවග්ගහණං ආලයාභිනිවෙසො. ‘‘ආලයරතා ආලයසම්මුදිතා’’ති (දී. නි. 2.64, 67; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7, 8) වචනතො ආලයො තණ්හා, සායෙව චක්ඛාදීසු රූපාදීසු ච අභිනිවිසනවසෙන පවත්තියා ආලයාභිනිවෙසොති කෙචි. ‘‘එවංවිධා සඞ්ඛාරා පටිනිස්සජ්ජීයන්තී’’ති පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා. වට්ටතො විගතත්තා විවට්ටං, නිබ්බානං, තත්ථ ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතෙන අනුපස්සනෙන පවත්තියා විවට්ටානුපස්සනා, ගොත්රභූ. සංයොගාභිනිවෙසන්ති සංයුජ්ජනවසෙන සඞ්ඛාරෙසු නිවිසනං. දිට්ඨෙකට්ඨෙති දිට්ඨියා සහජාතෙකට්ඨෙ පහානෙකට්ඨෙ ච. ඔළාරිකෙති උපරිමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙ අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං, අඤ්ඤථා දස්සනෙන පහාතබ්බාපි දුතියමග්ගවජ්ඣෙහි ඔළාරිකාති. අණුසහගතෙති අණුභූතෙ. ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣෙ අපෙක්ඛිත්වා ¶ වුත්තං. සබ්බකිලෙසෙති අවසිට්ඨසබ්බකිලෙසෙ. න හි පඨමාදිමග්ගෙහි පහීනා කිලෙසා පුන පහීයන්තීති.

කක්ඛළත්තං කථිනභාවො. පග්ඝරණං ද්රවභාවො. ලොකියවායුනා භස්තස්ස විය යෙන වායුනා තංතංකලාපස්ස උද්ධුමායනං, ථද්ධභාවො වා, තං විත්ථම්භනං. විජ්ජමානෙපි කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි සම්ඵුට්ඨභාවෙ තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං යො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව, අඤ්ඤථා භූතානං පරිච්ඡෙදසභාවො න සියා බ්යාපීභාවාපත්තිතො, අබ්යාපිතාව ¶ අසම්ඵුට්ඨතාති යස්මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහි අසම්ඵුට්ඨභාවො අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං. තෙනාහ භගවා ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ (ධ. ස. 637) ‘‘අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති.

විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති රුප්පනං. චෙතනාපධානත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මානං චෙතනාවසෙනෙතං වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණ’’න්ති. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධවිභඞ්ගෙ (විභ. 92) ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා චෙතනාව විභත්තා. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා ච චෙතනා. යථාහ ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදි. ඵරණං සවිප්ඵාරිකතා. අස්සද්ධියෙති අසද්ධියහෙතු. නිමිත්තත්ථෙ භුම්මං. එස නයො කොසජ්ජෙතිආදීසු. උපසමලක්ඛණන්ති කායචිත්තපරිළාහූපසමලක්ඛණං. ලීනුද්ධච්චරහිතෙ අධිචිත්තෙ පවත්තමානෙ පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතාය අජ්ඣුපෙක්ඛනං පටිසඞ්ඛානං පක්ඛපාතුපච්ඡෙදතො.

මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො පරිග්ගාහකසභාවා සම්මාවාචා සිනිද්ධභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙ සම්මාවාචාපච්චයසුභාසිතානං සොතාරඤ්ච පුග්ගලං පරිග්ගණ්හාතීති තස්සා පරිග්ගාහලක්ඛණං වුත්තං. කායිකකිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්මාකම්මන්ත සඞ්ඛාතාය විරතියා සමුට්ඨානලක්ඛණං දට්ඨබ්බං. සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා ජීවිතින්ද්රියප්පවත්තියා, ආජීවස්සෙව වා සුද්ධි වොදානං. සසම්පයුත්තධම්මස්ස චිත්තස්ස සංකිලෙසපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්මදෙව පග්ගණ්හනං පග්ගහො.

‘‘සඞ්ඛාරා’’ති ¶ ඉධ චෙතනා අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණ’’න්ති. නමනං ආරම්මණාභිමුඛභාවො. ආයතනං පවත්තනං. ආයතනානං වසෙන හි ආයසඞ්ඛාතානං චිත්තචෙතසිකානං පවත්ති. තණ්හාය හෙතුලක්ඛණන්ති වට්ටස්ස ජනකහෙතුභාවො, මග්ගස්ස පන නිබ්බානසම්පාපකත්තන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො.

තථලක්ඛණං අවිපරීතසභාවො. එකරසො අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං අනූනානධිකභාවො. යුගනද්ධා සමථවිපස්සනාව. සද්ධාපඤ්ඤා පග්ගහාවික්ඛෙපාතිපි වදන්ති.

ඛීණොති ¶ කිලෙසෙ ඛෙපතීති ඛයො, මග්ගො. අනුප්පාදපරියොසානතාය අනුප්පාදො, ඵලං. පස්සද්ධි කිලෙසවූපසමො. ඡන්දස්සාති කත්තුකාමතාඡන්දස්ස. මූලලක්ඛණං පතිට්ඨාභාවො. සමුට්ඨානභාවො සමුට්ඨානලක්ඛණං ආරම්මණපටිපාදකතාය සම්පයුත්තධම්මානං උප්පත්තිහෙතුතා. සමොධානං විසයාදිසන්නිපාතෙන ගහෙතබ්බාකාරො, යා සඞ්ගතීති වුච්චති. සමං සහ ඔදහන්ති අනෙන සම්පයුත්තධම්මාති වා සමොධානං, ඵස්සො. සමොසරන්ති සන්නිපතන්ති එත්ථාති සමොසරණං. වෙදනාය විනා අප්පවත්තමානා සම්පයුත්තධම්මා වෙදනානුභවනනිමිත්තං සමොසටා විය හොන්තීති එවං වුත්තං. ගොපානසීනං කූටං විය සම්පයුත්තානං පාමොක්ඛභාවො පමුඛලක්ඛණං. තතො, තෙසං වා සම්පයුත්තධම්මානං උත්තරි පධානන්ති තතුත්තරි, පඤ්ඤුත්තරා හි කුසලා ධම්මා. විමුත්තියාති ඵලස්ස. තඤ්හි සීලාදිගුණසාරස්ස පරමුක්කංසභාවෙන සාරං. අයඤ්ච ලක්ඛණවිභාගො ඡධාතුපඤ්චඣානඞ්ගාදිවසෙන තංතංසුත්තපදානුසාරෙන පොරාණට්ඨකථායං ආගතනයෙන ච කතොති දට්ඨබ්බං. තථා හි පුබ්බෙ වුත්තොපි කොචි ධම්මො පරියායන්තරපකාසනත්ථං පුන දස්සිතො. තතො එව ච ‘‘ඡන්දමූලකා කුසලා ධම්මා මනසිකාරසමුට්ඨානා ඵස්සසමොධානා වෙදනාසමොසරණා’’ති, ‘‘පඤ්ඤුත්තරා කුසලා ධම්මා’’ති, ‘‘විමුත්තිසාරමිදං බ්රහ්මචරිය’’න්ති, ‘‘නිබ්බානොගධඤ්හි ආවුසො බ්රහ්මචරියං නිබ්බානපරියොසාන’’න්ති (ම. නි. 1.466) ච සුත්තපදානං වසෙන ‘‘ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං.

තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි අවිපරීතසභාවත්තා. තථානි තංසභාවත්තා. අවිතථානි අමුසාසභාවත්තා. අනඤ්ඤථානි අඤ්ඤාකාරරහිතත්තා. ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයා සම්භූතං ¶ හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස උද්ධං ආගතභාවො, අනුපවත්තනට්ඨොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො, න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොතීති ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො. ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨො, යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපං පාතුභාවොති අත්ථො. අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨොති එත්ථාපි න අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො න හොති, න ච අවිජ්ජං විනා සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති, යා යා අවිජ්ජා යෙසං යෙසං සඞ්ඛාරානං යථා යථා පච්චයො හොති, අයං අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො පච්චයභාවොති අත්ථො.

භගවා තං සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සතීති සම්බන්ධො. තෙනාති භගවතා. තං විභජ්ජමානන්ති යොජෙතබ්බං. තන්ති රුපායතනං. ඉට්ඨානිට්ඨාදීති ආදි-සද්දෙන මජ්ඣත්තං සඞ්ගණ්හාති, තථා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නපරිත්තඅජ්ඣත්තබහිද්ධාතදුභයාදිභෙදං. ලබ්භමානකපදවසෙනාති ‘‘රූපායතනං ¶ දිට්ඨං, සද්දායතනං සුතං, ගන්ධායතනං රසායතනං ඵොට්ඨබ්බායතනං මුතං, සබ්බං රූපං මනසා විඤ්ඤාත’’න්ති (ධ. ස. 966) වචනතො දිට්ඨපදඤ්ච විඤ්ඤාතපදඤ්ච රූපාරම්මණෙ ලබ්භති, රූපාරම්මණං ඉට්ඨං අනිට්ඨං මජ්ඣත්තං පරිත්තං අතීතං අනාගතං පච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං බහිද්ධා දිට්ඨං විඤ්ඤාතං රූපං රූපායතනං රූපධාතු වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතකන්ති එවමාදීහි අනෙකෙහි නාමෙහි.

තෙරසහි වාරෙහීති රූපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 616) ආගතෙ තෙරස නිද්දෙසවාරෙ සන්ධායාහ. එකෙකස්මිඤ්ච වාරෙ චතුන්නං චතුන්නං වවත්ථාපනනයානං වසෙන ‘‘ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහී’’ති ආහ. තථමෙව අවිපරීතදස්සිතාය අප්පටිවත්තියදෙසනතාය ච. ‘‘ජානාමි අභිඤ්ඤාසි’’න්ති වත්තමානාතීතකාලෙසු ඤාණප්පවත්තිදස්සනෙන අනාගතෙපි ඤාණප්පවත්ති වුත්තායෙවාති දට්ඨබ්බා. විදිත-සද්දො අනාමට්ඨකාලවිසෙසො වෙදිතබ්බො ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 966) විය. න උපට්ඨාසීති අත්තත්තනියවසෙන න උපගච්ඡි. යථා රූපාරම්මණාදයො ධම්මා යංසභාවා යංපකාරා ච, තථා නෙ පස්සති ජානාති ගච්ඡතීති තථාගතොති එවං පදසම්භවො වෙදිතබ්බො. කෙචි පන ‘‘නිරුත්තිනයෙන පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙන (පාණිනි 6.3.109) වා දස්සි-සද්දස්ස ලොපං, ආගත-සද්දස්ස චාගමං කත්වා තථාගතො’’ති වණ්ණෙන්ති.

නිද්දොසතාය ¶ අනුපවජ්ජං. පක්ඛිපිතබ්බාභාවෙන අනූනං. අපනෙතබ්බාභාවෙන අනධිකං. අත්ථබ්යඤ්ජනාදිසම්පත්තියා සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං. නො අඤ්ඤථාති ‘‘තථෙවා’’ති වුත්තමෙවත්ථං බ්යතිරෙකෙන සම්පාදෙති. තෙන යදත්ථං භාසිතං, එකන්තෙන තදත්ථනිප්ඵාදනතො යථා භාසිතං භගවතා, තථෙවාති අවිපරීතදෙසනතං දස්සෙති. ගදඅත්ථොති එතෙන තථං ගදතීති තථාගතොති ද-කාරස්ස ත-කාරො කතො නිරුත්තිනයෙනාති දස්සෙති.

තථා ගතමස්සාති තථාගතො. ගතන්ති ච කායවාචාපවත්තීති අත්ථො. තථාති ච වුත්තෙ යංතංසද්දානං අබ්යභිචාරිසම්බන්ධිතාය යථාති අයමත්ථො උපට්ඨිතොයෙව හොති, කායවචීකිරියානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤානුලොමෙන වචනිච්ඡායං කායස්ස වාචා, වාචාය ච කායො සම්බන්ධීභාවෙන උපතිට්ඨතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘භගවතො හී’’තිආදි. ඉමස්මිං පන අත්ථෙ තථාවාදීතාය තථාගතොති අයම්පි අත්ථො සිද්ධො හොති. සො පන පුබ්බෙ පකාරන්තරෙන දස්සිතොති ආහ ‘‘එවං තථාකාරිතාය තථාගතො’’ති.

තිරියං අපරිමාණාසු ලොකධාතූසූති එතෙන යදෙකෙ ‘‘තිරියං විය උපරි අධො ච සන්ති ලොකධාතුයො’’ති ¶ වදන්ති, තං පටිසෙධෙති. දෙසනාවිලාසොයෙව දෙසනාවිලාසමයො යථා ‘‘පුඤ්ඤමයං, දානමය’’න්තිආදීසු.

නිපාතානං වාචකසද්දසන්නිධානෙ තදත්ථජොතනභාවෙන පවත්තනතො ගත-සද්දොයෙව අවගතත්ථං අතීතත්ථඤ්ච වදතීති ආහ ‘‘ගතොති අවගතො අතීතො’’ති.

අථ වා අභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව සම්මාසම්බොධි, එත්ථන්තරෙ මහාබොධියානපටිපත්තියා හානට්ඨානසංකිලෙසනිවත්තීනං අභාවතො යථා පණිධානං, තථා ගතො අභිනීහාරානුරූපං පටිපන්නොති තථාගතො. අථ වා මහිද්ධිකතාය පටිසම්භිදානං උක්කංසාධිගමෙන අනාවරණඤාණතාය ච කත්ථචිපි පටිඝාතාභාවතො යථා රුචි, තථා කායවචීචිත්තානං ගතානි ගමනානි පවත්තියො එතස්සාති තථාගතො. යස්මා ච ලොකෙ විධ-යුත්ත-ගත-ප්පකාර-සද්දා සමානත්ථා දිස්සන්ති. තස්මා යථාවිධා විපස්සීආදයො භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථාවිධොති තථාගතො ¶ , යථායුත්තා ච තෙ භගවන්තො, අයම්පි භගවා තථායුත්තොති තථාගතො. අථ වා යස්මා සච්චං තච්ඡං තථන්ති ඤාණස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා තථෙන ඤාණෙන ආගතොති තථාගතො. එවම්පි තථාගත-සද්දස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පහාය කාමාදිමලෙ යථා ගතා,

සමාධිඤාණෙහි විපස්සිආදයො;

මහෙසිනො සක්යමුනී ජුතින්ධරො,

තථා ගතො තෙන මතො තථාගතො.

තථඤ්ච ධාතායතනාදිලක්ඛණං,

සභාවසාමඤ්ඤවිභාගභෙදතො;

සයම්භුඤාණෙන ජිනො සමාගතො,

තථාගතො වුච්චති සක්යපුඞ්ගවො.

තථානි සච්චානි සමන්තචක්ඛුනා,

තථා ඉදප්පච්චයතා ච සබ්බසො;

අනඤ්ඤනෙය්යෙන යතො විභාවිතා,

යාථාවතො තෙන ජිනො තථාගතො.

අනෙකභෙදාසුපි ¶ ලොකධාතුසු,

ජිනස්ස රූපායතනාදිගොචරෙ;

විචිත්රභෙදං තථමෙව දස්සනං,

තථාගතො තෙන සමන්තලොචනො.

යතො ච ධම්මං තථමෙව භාසති,

කරොති වාචායනුලොමමත්තනො;

ගුණෙහි ලොකං අභිභුය්යිරීයති,

තථාගතො තෙනපි ලොකනායකො.

යථාභිනීහාරමතො යථාරුචි,

පවත්තවාචා තනුචිත්තභාවතො;

යථාවිධා යෙන පුරා මහෙසිනො,

තථාවිධො තෙන ජිනො තථාගතොති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 38; දී. නි. ටී. 1.7 චූළසීලවණ්ණනා);

ආරකත්තාතිආදීනං ¶ පදානං අත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.125) බුද්ධානුස්සතිසංවණ්ණනාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තාති ඉමිනාස්ස පරොපදෙසරහිතස්ස සබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිනො අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස අධිගමො දස්සිතො.

නනු ච (ඉතිවු. අට්ඨ. 38) සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤං අනාවරණඤාණං, අඤ්ඤථා ඡ අසාධාරණඤාණානි බුද්ධඤාණානීති වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති? න විරුජ්ඣති විසයප්පවත්තිභෙදවසෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණඤාණභාවදස්සනත්ථං එකස්සෙව ඤාණස්ස ද්විධා වුත්තත්තා. එකමෙව හි තං ඤාණං අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මවිසයතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ච ආවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය අනාවරණඤාණන්ති වුත්තං. යථාහ පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.119) ‘‘සබ්බං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතමනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථාවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණ’’න්තිආදි, තස්මා නත්ථි නෙසං අත්ථතො භෙදො, එකන්තෙන චෙතං එවමිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානං සාවරණතා අසබ්බධම්මාරම්මණතා ච ආපජ්ජෙය්ය. න හි භගවතො ඤාණස්ස අණුමතම්පි ආවරණං අත්ථි, අනාවරණඤාණස්ස ච අසබ්බධම්මාරම්මණභාවෙ ¶ යත්ථ තං නප්පවත්තති, තත්ථාවරණසබ්භාවතො අනාවරණභාවොයෙව න සියා. අථ වා පන හොතු අඤ්ඤමෙව අනාවරණඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො, ඉධ පන සබ්බත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය අනාවරණඤාණන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අධිප්පෙතං, තස්ස චාධිගමෙන භගවා සබ්බඤ්ඤූ සබ්බවිදූ සම්මාසම්බුද්ධොති ච වුච්චති, න සකිමෙව සබ්බධම්මාවබොධතො. තථා ච වුත්තං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.162) ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං බුද්ධො’’ති. සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථඤාණසමධිගමෙන හි භගවතො සන්තානෙ අනවසෙසධම්මෙ පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථතා අහොසීති.

එත්ථාහ – කිං පනිදං ඤාණං පවත්තමානං සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, උදාහු කමෙනාති. කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාදිභෙදෙන භින්නානං සඞ්ඛතධම්මානං ¶ අසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මානඤ්ච එකජ්ඣං උපට්ඨානෙ දූරතො චිත්තපටං අවෙක්ඛන්තස්ස විය පටිවිභාගෙනාවබොධො න සියා, තථා ච සති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති විපස්සන්තානං අනත්තාකාරෙන විය සබ්බෙ ධම්මා අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණස්ස විසයා හොන්තීති ආපජ්ජති. යෙපි ‘‘සබ්බඤෙය්යධම්මානං ඨිතලක්ඛණවිසයං විකප්පරහිතං සබ්බකාලං බුද්ධානං ඤාණං පවත්තති, තෙන තෙ සබ්බවිදූති වුච්චන්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘චරං සමාහිතො නාගො, තිට්ඨන්තොපි සමාහිතො’ති ඉදම්පි වචනං සුවුත්තං හොතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි වුත්තදොසානතිවත්ති. ඨිතලක්ඛණාරම්මණතාය හි අතීතානාගතසම්මුතිධම්මානං තදභාවතො එකදෙසවිසයමෙව භගවතො ඤාණං සියා, තස්මා සකිංයෙව ඤාණං පවත්තතීති න යුජ්ජති.

අථ කමෙන සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං පවත්තති, එවම්පි න යුජ්ජති. න හි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්නෙ නෙය්යෙ කමෙන ගය්හමානෙ තස්ස අනවසෙසපටිවෙධො සම්භවති අපරියන්තභාවතො ඤෙය්යස්ස. යෙ පන ‘‘අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනෙන සබ්බඤ්ඤූ භගවා, තඤ්ච ඤාණං අනනුමානිකං සංසයාභාවතො. සංසයානුබන්ධඤ්හි ලොකෙ අනුමානඤාණ’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි තං න යුත්තං. සබ්බස්ස හි අප්පච්චක්ඛභාවෙ අත්ථස්ස අවිසංවාදනෙන ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා සෙසෙපි එවන්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනස්ස අසම්භවතො. යඤ්හි තං සෙසං, තං අප්පච්චක්ඛන්ති. අථ තම්පි පච්චක්ඛං, තස්ස සෙසභාවො එව න සියාති? සබ්බමෙතං අකාරණං. කස්මා? අවිසයවිචාරණභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා ¶ ‘‘බුද්ධවිසයො භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො, යො චින්තෙය්ය, උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – යං කිඤ්චි භගවතා ඤාතුං ඉච්ඡිතං සකලමෙකදෙසො වා, තත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය පච්චක්ඛතො ඤාණං පවත්තති, නිච්චසමාධානඤ්ච වික්ඛෙපාභාවතො, ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස ච සකලස්ස අවිසයභාවෙ තස්ස ආකඞ්ඛාපටිබද්ධවුත්තිතා න සියා, එකන්තෙනෙව ච සා ඉච්ඡිතබ්බා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනපටිබද්ධා ආකඞ්ඛපටිබද්ධා මනසිකාරපටිබද්ධා චිත්තුප්පාදපටිබද්ධා’’ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො. අතීතානාගතවිසයම්පි භගවතො ඤාණං අනුමානාගමතක්කගහණවිරහිතත්තා පච්චක්ඛමෙව.

නනු ¶ ච එතස්මිම්පි පක්ඛෙ යදා සකලං ඤාතුං ඉච්ඡිතං, තදා සකිංයෙව සකලවිසයතාය අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්තෙය්යාති වුත්තදොසානතිවත්තියෙවාති? න, තස්ස විසොධිතත්තා. විසොධිතො හි සො බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යොති. අඤ්ඤථා පචුරජනඤාණසමානවුත්තිතාය බුද්ධානං භගවන්තානං ඤාණස්ස අචින්තෙය්යතා න සියා, තස්මා සකලධම්මාරම්මණම්පි තං එකධම්මාරම්මණං විය සුවවත්ථාපිතෙයෙව තෙ ධම්මෙ කත්වා පවත්තතීති ඉදමෙත්ථ අචින්තෙය්යං, අනන්තඤ්ච ඤාණං ඤෙය්යං විය. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යාවතකං ඤෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්යං. ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්ය’’න්ති (මහානි. 69, 156; චූළනි. 85; පටි. ම. 3.5). එවමෙකජ්ඣං, විසුං සකිං, කමෙන වා ඉච්ඡානුරූපං සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො.

තන්ති යථාවුත්තං පථවීආදිභෙදං. පරිඤ්ඤාතන්ති පරිතො සමන්තතො සබ්බාකාරතො ඤාතං, තං පරිජානිතබ්බභාවං කිඤ්චි අසෙසෙත්වා ඤාතන්ති අත්ථො. අයමෙව හි අත්ථො ‘‘පරිඤ්ඤාතන්ත’’න්ති ඉමිනාපි පදෙන පකාසිතොති දස්සෙන්තො ‘‘පරිඤ්ඤාතන්තං නාමා’’තිආදිමාහ. තෙන තෙන මග්ගෙන කිලෙසප්පහානෙන විසෙසො නත්ථීති ඉදං තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසානං බුද්ධානං සාවකානඤ්ච තෙන තෙන මග්ගෙනෙව පහාතබ්බභාවසාමඤ්ඤං සන්ධාය වුත්තං, න සාවකෙහි බුද්ධානං කිලෙසප්පහානවිසෙසාභාවතො. තථා හි සම්මාසම්බුද්ධා එව සවාසනකිලෙසෙ ජහන්ති, න සාවකා. එකදෙසමෙවාති අත්තනො සන්තානගතමෙව. සසන්තතිපරියාපන්නධම්මපරිඤ්ඤාමත්තෙනපි හි චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනා සමිජ්ඣති. තෙනෙවාහ – ‘‘ඉමස්මිංයෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච පඤ්ඤපෙමී’’තිආදි (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45). අණුප්පමාණම්පි ¶ …පෙ… නත්ථි, යතො ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන බුද්ධානං මහාවජිරඤාණං පවත්තතීති වදන්ති.

තථාගතවාරසත්තමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තථාගතවාරඅට්ඨමනයවණ්ණනා

13. පුරිමතණ්හාති ¶ පුරිමතරෙසු භවෙසු නිබ්බත්තා පච්චුප්පන්නත්තභාවහෙතුභූතා තණ්හා. තග්ගහණෙනෙව ච අතීතද්ධසඞ්ගහා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා සද්ධිං උපාදානෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. එත්ථාති ‘‘භවා ජාතී’’ති එතස්මිං පදෙ. තෙන උපපත්තිභවෙනාති ‘‘භවා ජාතී’’ති ජාතිසීසෙන වුත්තඋපපත්තිභවෙන. භූතස්සාති නිබ්බත්තස්ස. සො පන යස්මා සත්තො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සත්තස්සා’’ති. එවඤ්ච ජානිත්වාති ඉමිනා ‘‘භූතස්ස ජරාමරණ’’න්ති එත්ථාපි ‘‘ඉති විදිත්වා’’ති ඉදං පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

යදිපි තෙභූමකා උපාදානක්ඛන්ධා ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා (විභ. 2; ම. නි. 1.244) එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්ඛිපිතබ්බා සම්මසිතබ්බා ච, තෙ පන යස්මා භගවතා ‘‘කිම්හි නු ඛො සති ජරාමරණං හොති, කිංපච්චයා ජරාමරණ’’න්තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4, 10) පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන සම්මසිතා, පටිච්චසමුප්පාදො ච පවත්තිපවත්තිහෙතුභාවතො පුරිමසච්චද්වයමෙව හොති, තස්මා තදභිසමයං ‘‘මඤ්ඤනාභාවහෙතු පච්චයාකාරපටිවෙධො’’ති විභාවෙන්තො ‘‘යං බොධිරුක්ඛමූලෙ…පෙ… දස්සෙන්තො’’ති ආහ. සංඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො චාති සඞ්ඛෙපා, අතීතෙ හෙතුආදයො ‘‘හෙතු, ඵල’’න්ති එවං සංඛිප්පන්තීති වා සඞ්ඛෙපා, අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො ච. සඞ්ඛෙප-සද්දො භාගාධිවචනන්ති දට්ඨබ්බො. තෙනාහ ‘‘කොට්ඨාසාති අත්ථො’’ති. තෙ පන අතීතෙ හෙතුසඞ්ඛෙපො, එතරහි ඵලසඞ්ඛෙපො, එතරහි හෙතුසඞ්ඛෙපො, ආයතිං ඵලසඞ්ඛෙපොති චත්තාරො සඞ්ඛෙපා එතස්සාති චතුසඞ්ඛෙපො, තං චතුසඞ්ඛෙපං. හෙතුඵලසන්ධි, ඵලහෙතුසන්ධි, පුන හෙතුඵලසන්ධීති එවං තයො සන්ධී එතස්සාති තිසන්ධි, තං තිසන්ධිං. අතීතපච්චුප්පන්නානාගතභෙදා තයො අද්ධා එතස්සාති තියද්ධො, තං තියද්ධං. සරූපතො අවුත්තාපි තස්මිං තස්මිං සඞ්ඛෙපෙ ආකිරීයන්ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිග්ගහණෙහි පකාසීයන්තීති ආකාරා, අතීතහෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා, තෙ එකෙකසඞ්ඛෙපෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වීසති ආකාරා එතස්සාති වීසතාකාරො, තං වීසතාකාරං.

එස ¶ ¶ සබ්බොති එස චතුසඞ්ඛෙපාදිපභෙදො අනවසෙසො පච්චයො. පච්චයලක්ඛණෙනාති පච්චයභාවෙන අත්තනො ඵලස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙන, අවිනාභාවලක්ඛණෙනාති අත්ථො. යථා හි තණ්හං විනා අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයා න හොන්ති, එවං තණ්හාපි අවිජ්ජාදිකෙ විනාති. එත්ථ දුක්ඛග්ගහණෙන විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනානං, භවග්ගහණෙන ච තණ්හාසඞ්ඛාරුපාදානානං ගහිතතා වුත්තනයා එවාති න උද්ධටා.

ඉදානි තෙ වීසති ආකාරෙ පටිසම්භිදාමග්ගපාළියා විභාවෙතුං ‘‘එවමෙතෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ (පටි. ම. අට්ඨ. 1.47) පුරිමකම්මභවස්මින්ති පුරිමෙ කම්මභවෙ, අතීතජාතියං කම්මභවෙ කයිරමානෙති අත්ථො. මොහො අවිජ්ජාති යො තදා දුක්ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්හො කම්මං කරොති, සා අවිජ්ජා. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති තං තං කම්මං කරොන්තො දානුපකරණාදි සජ්ජනාදිවසෙන යා පුරිමචෙතනායො, තෙ සඞ්ඛාරා. පටිග්ගාහකානං පන හත්ථෙ දෙය්යධම්මං පතිට්ඨාපයතො චෙතනා භවො. එකාවජ්ජනජවනෙසු වා පුරිමා චෙතනා ආයූහනා සඞ්ඛාරා, සත්තමා භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා භවො, සම්පයුත්තා ආයූහනා සඞ්ඛාරා. නිකන්ති තණ්හාති යං කම්මං කරොන්තස්ස උපපත්තිභවෙ තස්ස ඵලස්ස නිකාමනා පත්ථනා, සා තණ්හා නාම. උපගමනං උපාදානන්ති යං කම්මභවස්ස පච්චයභූතං ‘‘ඉදං කම්මං කත්වා අසුකස්මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්සාමි උච්ඡිජ්ජිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තං උපගමනං ගහණං පරාමසනං, ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ද්වීසු අත්ථවිකප්පෙසු වුත්තස්ස ආයූහනස්ස අවසානෙ වුත්තචෙතනා, තතියෙ පන ආයූහනසම්පයුත්තචෙතනා භවො. ඉති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයාති ඉමෙ යථාවුත්තා මොහාදයො පඤ්ච ධම්මා අතීතකම්මභවසිද්ධා එතරහි පටිසන්ධියා පච්චයභූතාති අත්ථො.

ඉධ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණන්ති යං භවන්තරපටිසන්ධානවසෙන උප්පන්නත්තා පටිසන්ධීති වුච්චති, තං විඤ්ඤාණං. ඔක්කන්ති නාමරූපන්ති යා ගබ්භෙ රූපාරූපධම්මානං ඔක්කන්ති ආගන්ත්වා පවිසන්තී විය, ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්ති ඉදං චක්ඛාදිපඤ්චායතනවසෙන වුත්තං. ඵුට්ඨො ඵස්සොති යො ආරම්මණං ඵුට්ඨො ඵුසන්තො උප්පන්නො, අයං ඵස්සො. වෙදයිතං ¶ වෙදනාති යං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන වා සළායතනපච්චයෙන වා ඵස්සෙන සහුප්පන්නං විපාකවෙදයිතං, සා වෙදනා. ඉති ඉමෙ…පෙ… පච්චයාති ඉමෙ විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච කොට්ඨාසිකා ධම්මා පුරිමභවෙ කතස්ස කම්මස්ස කම්මවට්ටස්ස පච්චයා, පච්චයභාවතො තං පටිච්ච ඉධ එතරහි උපපත්තිභවස්මිං උපපත්තිභවභාවෙන වා හොන්තීති අත්ථො.

ඉධ ¶ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහොති පරිපක්කායතනස්ස කම්මකරණකාලෙ අසම්මොහං දස්සෙති. දහරස්ස හි චිත්තප්පවත්ති භවඞ්ගබහුලා යෙභුය්යෙන භවන්තරජනකකම්මායූහනසමත්ථා න හොතීති. කම්මකරණකාලෙති ච ඉමිනා සබ්බො කම්මස්ස පච්චයභූතො සම්මොහො ගහිතො, න සම්පයුත්තොව. සෙසං වුත්තනයමෙව.

පදයොජනායාති ‘‘තස්මා’’තිආදීනං පදානං සම්බන්ධෙන සහ. අත්ථනිගමනන්ති ඉමස්මිං අට්ඨමවාරෙ දෙසනත්ථනිගමනං. නන්දීති එවං වුත්තානං සබ්බතණ්හානන්ති ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති එවං නන්දනත්ථසාමඤ්ඤතො එකවචනෙන වුත්තානං සබ්බතණ්හානං සන්තානාරම්මණසම්පයුත්තධම්මප්පවත්තිආකාරාදිභෙදෙන අනෙකභෙදානං සබ්බාසං තණ්හානං. ඛයවෙවචනානෙවාති සමුච්ඡෙදපහානවෙවචනානෙව. ‘‘අච්චන්තක්ඛයා’’ති හි වුත්තං. චතුමග්ගකිච්චසාධාරණමෙතන්ති චතුන්නං අරියමග්ගානං පහානකිච්චස්ස සාධාරණං සාමඤ්ඤතො ගහණං එතං ඛයාදිවචනන්ති අත්ථො. තෙසං පන මග්ගානං කමෙන පවත්තනං කිච්චකමෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘විරාගා’’තිආදි වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තතො…පෙ… යොජෙතබ්බ’’න්ති ආහ. තථා සතිපි ඛයාදිසද්දානං පහානපරියායභාවෙ පහාතබ්බාය පන විසයභෙදභින්නාය තණ්හාය අනවසෙසතො පහීනභාවදීපනත්ථං ඛයාදිපරියායන්තරග්ගහණං කතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘යාහී’’තිආදිමාහ. යථාවුත්තසඤ්ජනනාදිහෙතුභූතාය තණ්හාය පහීනත්තා තප්පහානදීපනං කත්වා වුච්චමානං ඛයාදිවචනං න කථඤ්චි ධම්මතං විලොමෙතීති වුත්තං ‘‘න කිඤ්චි විරුජ්ඣතී’’ති.

උත්තරවිරහිතන්ති අත්තානං උත්තරිතුං සමත්ථත්තා උත්තරෙන අධිකෙන විරහිතං. අයඤ්චස්ස උත්තරවිරහතා අත්තනො සෙට්ඨභාවෙනාති ආහ ‘‘සබ්බසෙට්ඨ’’න්ති. යථා සම්මා-සං-සද්දා ‘‘අවිපරීතං, සාම’’න්ති ඉමෙසං පදානං අත්ථං වදන්ති, එවං පාසංසසොභනත්ථෙපීති ආහ ‘‘සම්මා සාමඤ්ච බොධිං පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධි’’න්ති. බුජ්ඣි එත්ථ පටිවිජ්ඣි චත්තාරි අරියසච්චානි, සබ්බම්පි වා නෙය්යන්ති රුක්ඛො බොධි, බුජ්ඣති එතෙනාති පන මග්ගො බොධි, තථා ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, නිබ්බානං පන බුජ්ඣිතබ්බතො බොධීති අයමෙත්ථ සාධනවිභාගො දට්ඨබ්බො. පණ්ණත්තියම්පි අත්ථෙව බොධි-සද්දො ‘‘බොධිරාජකුමාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.324; චූළව. 268). අපරෙති සාරසමාසාචරියා. එත්ථ ච සඋපසග්ගස්ස බොධි-සද්දස්ස අත්ථුද්ධාරෙ අනුපසග්ගානං උදාහරණෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

ලොකුත්තරභාවතො වා තත්ථාපි හෙට්ඨිමමග්ගානං විය තතුත්තරිමග්ගාභාවතො ච ‘‘සියා නු ඛො අනුත්තරා බොධී’’ති ආසඞ්කං සන්ධාය තං විධමිතුං ‘‘සාවකාන’’න්තිආදි වුත්තං. අභිනීහාරසම්පත්තියා ඵලවිසෙසභූතෙහි ඤාණවිසෙසෙහි එකච්චෙහි සකලෙහි සද්ධිං සමිජ්ඣමානො ¶ මග්ගො අරියානං තං තං ඤාණවිසෙසාදිං දෙන්තො විය හොතීති තස්ස අසබ්බගුණදායකත්තං වුත්තං. තෙන අනඤ්ඤසාධාරණාභිනීහාරසම්පදාසිද්ධස්ස නිරතිසය-ගුණානුබන්ධස්ස වසෙන අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි නාම හොතීති දස්සෙති. සාවකපාරමිඤාණං අඤ්ඤෙහි සාවකෙහි අසාධාරණං මහාසාවකානංයෙව ආවෙණිකං ඤාණං. පච්චෙකං සච්චානි බුද්ධවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා. නනු ච සබ්බෙපි අරියා පච්චෙකමෙව සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති ධම්මස්ස පච්චත්තං වෙදනීයභාවතොති? සච්චං, නයිදමීදිසං පටිවෙධං සන්ධාය වුත්තං, යථා පන සාවකා අඤ්ඤසන්නිස්සයෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති පරතොඝොසෙන විනා තෙසං දස්සනමග්ගස්ස අනුප්පජ්ජනතො, යථා ච සම්මාසම්බුද්ධො අඤ්ඤෙසං නිස්සයභාවෙන සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣන්ති, න එවමෙතෙ, එතෙ පන අපරනෙය්යා හුත්වා අපරිණායකභාවෙන සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘පච්චෙකං සච්චානි බුද්ධවන්තොති පච්චෙකබුද්ධා’’ති.

ඉතීති කරීයති උච්චාරීයතීති ඉතිකාරො, ඉති-සද්දො. කාරණත්ථො අනියමරූපෙනාති අධිප්පායො, තස්මාති වුත්තං හොති. තෙනාහ ‘‘යස්මා චා’’ති. පුබ්බෙ පන ඉති-සද්දං පකාරත්ථං කත්වා ‘‘එවං ජානිත්වා’’ති වුත්තං, ඉධාපි තං පකාරත්ථමෙව කත්වා අථො යුජ්ජති. කථං? විදිත්වාති හි පදං හෙතුඅත්ථෙ දට්ඨබ්බං ‘‘පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා’’ති (ම. නි. 1.271), ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං හොතී’’ති ච එවමාදීසු විය, තස්මා පකාරත්ථෙපි ඉති-සද්දෙ පටිච්චසමුප්පාදස්ස විදිතත්තාති අයං අත්ථො ලබ්භතෙව. පටිච්චසමුප්පාදං විදිත්වාති එත්ථාපි හෙතුඅත්ථෙ විදිත්වා-සද්දෙ යථාවුත්තා අත්ථයොජනා යුජ්ජතෙව. එත්ථ ච පඨමවිකප්පෙ පටිච්චසමුපාදස්ස විදිතත්ථං මඤ්ඤනාභාවස්ස කාරණං ¶ වත්වා තණ්හාමූලකස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සිතත්තා එත්ථ තණ්හාප්පහානං සම්මාසම්බොධියා අධිගමනකාරණං උද්ධතන්ති දස්සිතං, තස්මා ‘‘පථවිං න මඤ්ඤතී’’තිආදි නිගමනං දට්ඨබ්බං. දුතියවිකප්පෙ පන පටිච්චසමුප්පාදවෙදනං තණ්හාප්පහානස්ස කාරණං වුත්තං, තං අභිසම්බොධියා අභිසම්බොධිමඤ්ඤනාභාවස්සාති අයමත්ථො දස්සිතොති අයමෙතෙසං ද්වින්නං අත්ථවිකප්පානං විසෙසො, තස්මා ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති වුත්තං.

තං කුතො ලබ්භතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යත්ථ යත්ථ හී’’තිආදි. සාසනයුත්ති අයං සාසනෙපි එවං සම්බන්ධො දිස්සතීති කත්වා. ලොකෙපි හි යං-තං-සද්දානං අබ්යභිචාරිසම්බන්ධතා සිද්ධා.

එවං අභිසම්බුද්ධොති වදාමීති අභිසම්බුද්ධභාවස්ස ගහිතත්තා, අසබ්බඤ්ඤුනා එවං දෙසෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ච ‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දස්සෙන්තො’’තිආදිමාහ.

විචිත්රනයදෙසනාවිලාසයුත්තන්ති ¶ පුථුජ්ජනවාරාදිවිභාගභින්නෙහි විචිත්තෙහි තන්ති නයෙහි, ලක්ඛණකම්මතණ්හාමඤ්ඤනාදිවිභාගභින්නෙහි විචිත්තෙහි අත්ථනයෙහි, අභිනන්දනපච්චයාකාරාදිවිසෙසාපදෙසසිද්ධෙන දෙසනාවිලාසෙන ච යුත්තං. යථා තෙ න ජානන්ති, තථා දෙසෙසීති ඉමිනාපි භගවතො දෙසනාවිලාසංයෙව විභාවෙති. තංයෙව කිර පථවින්ති එත්ථ පථවීගහණං උපලක්ඛණමත්තං ආපාදිවසෙනපි, තථා ‘‘කීදිසා නු ඛො ඉධ පථවී අධිප්පෙතා, කස්මා ච භූතරූපානියෙව ගහිතානි, න සෙසරූපානී’’තිආදිනාපි තෙසං සංසයුප්පත්ති නිද්ධාරෙතබ්බා. අථ වා කථං නාමිදන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො. තෙන ඉමස්මිං සුත්තෙ සබ්බායපි තෙසං සංසයුප්පත්තියා පරිග්ගහිතත්තා දට්ඨබ්බා. අන්තන්ති මරියාදං, දෙසනාය අන්තං පරිච්ඡෙදන්ති අත්ථො, යො අනුසන්ධීති වුච්චති. කොටින්ති පරියන්තං, දෙසනාය පරියොසානන්ති අත්ථො. උභයෙන සුත්තෙ අජ්ඣාසයානුසන්ධි යථානුසන්ධීති වදති.

අන්තරාකථාති කම්මට්ඨානමනසිකාරඋද්දෙසපරිපුච්ඡාදීනං අන්තරා අඤ්ඤා එකා තථා. විප්පකථාති අනිට්ඨිතා සිඛං අප්පත්තා. කඞ්ඛණානුරූපෙනාති තස්මිං ඛණෙ ධම්මසභායං සන්නිපතිතානං භික්ඛූනං අජ්ඣාසයානුරූපෙන. ඉදන්ති ඉදානි වුච්චමානං මූලපරියායජාතකං.

දිසාපාමොක්ඛොති ¶ පණ්ඩිතභාවෙන සබ්බදිසාසු පමුඛභූතො. බ්රාහ්මණොති බ්රහ්මං අණතීති බ්රාහ්මණො, මන්තෙ සජ්ඣායතීති අත්ථො. තිණ්ණං වෙදානන්ති ඉරුවෙද-යජුවෙද-සාමවෙදානං. පාරගූති අත්ථසො බ්යඤ්ජනසො ච පාරං පරියන්තං ගතො. සහ නිඝණ්ඩුනා ච කෙටුභෙන චාති සනිඝණ්ඩුකෙටුභා, තෙසං. නිඝණ්ඩූති රුක්ඛාදීනං වෙවචනප්පකාසකං සත්ථං. කෙටුභන්ති කිරියාකප්පවිකප්පො, කවීනං උපකාරාවහං සත්ථං. සහ අක්ඛරප්පභෙදෙනාති සාක්ඛරප්පභෙදා, තෙසං, සික්ඛානිරුත්තිසහිතානන්ති අත්ථො. ඉතිහාසපඤ්චමානන්ති ආථබ්බණවෙදං චතුත්ථං කත්වා ‘‘ඉතිහ අස, ඉතිහ අසා’’ති ඊදිසවචනපටිසංයුත්තො පුරාණකථාසඞ්ඛාතො ඉතිහාසො පඤ්චමො එතෙසන්ති ඉතිහාසපඤ්චමා, තෙසං. පදං තදවසෙසඤ්ච බ්යාකරණං කායති අජ්ඣෙති වෙදෙති චාති පදකො, වෙය්යාකරණො. ලොකායතං වුච්චති විතණ්ඩසත්ථං. මහාපුරිසානං බුද්ධාදීනං ලක්ඛණදීපනගන්ථො මහාපුරිසලක්ඛණං. තෙසු අනූනො පරිපූරකාරීති අනවයො.

මන්තෙති වෙදෙ. යදිපි වෙදො ‘‘මන්තො, බ්රහ්මං, කප්පො’’ති තිවිධො, මන්තො එව පන මූලවෙදො, තදත්ථවිවරණං බ්රහ්මං, තත්ථ වුත්තනයෙන යඤ්ඤකිරියාවිධානං කප්පො. තෙන වුත්තං ‘‘මන්තෙති වෙදෙ’’ති. පණ්ඩිතාති පඤ්ඤාවන්තො. තථා හි තෙ පුථුපඤ්ඤාතාය බහුං සහස්සද්විසහස්සාදිපරිමාණං ගන්ථං පාකටං කත්වා ගණ්හන්ති උග්ගණ්හන්ති, ජවනපඤ්ඤතාය ලහුං සීඝං ගණ්හන්ති, තික්ඛපඤ්ඤතාය ¶ සුට්ඨු අවිරජ්ඣන්තා උපධාරෙන්ති, සතිනෙපක්කසම්පත්තියා ගහිතඤ්ච නෙසං න විනස්සති න සම්මුස්සතීති. සබ්බම්පි සිප්පන්ති අට්ඨාරසවිජ්ජාට්ඨානාදිභෙදං සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සිප්පන්ති සඞ්ඛ්යං ගතං සබ්බං බාහිරකසත්ථං මොක්ඛාවහසම්මතම්පි න මොක්ඛං ආවහතීති ආහ ‘‘දිට්ඨධම්මසම්පරායහිත’’න්ති. සම්පිණ්ඩිතා හුත්වාති යථා මිත්තා, තථා පිණ්ඩිතවසෙන සන්නිපතිතා හුත්වා. ‘‘එවං ගය්හමානෙ ආදිනා විරුජ්ඣෙය්ය, එවං අන්තෙනා’’ති චින්තෙන්තා ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස අත්ථස්ස පුබ්බෙනාපරං අවිරුද්ධං නිච්ඡයං ගහෙතුං අසක්කොන්තා න ආදිං, න අන්තං අද්දසංසු.

ලොමසානීති ලොමවන්තානි, ඝනකෙසමස්සුවානීති අත්ථො. කෙසාපි හි ලොමග්ගහණෙන ගය්හන්ති යථා ‘‘ලොමනඛං ඵුසිත්වා සුද්ධි කාතබ්බා’’ති. කණ්ණං වියාති කණ්ණං, පඤ්ඤා, තාය සුත්වා කාතබ්බකිච්චසාධනතො වුත්තං ‘‘කණ්ණවාති පඤ්ඤවා’’ති.

යස්මා ¶ සත්තානං ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ආයුවණ්ණාදිපරික්ඛයො හොති, තස්මා තං කාලෙන කතං විය කත්වා වුත්තං ‘‘නෙසං ආයු…පෙ… ඛාදතීති වුච්චතී’’ති.

අභිඤ්ඤායාති කුසලාදිභෙදං ඛන්ධාදිභෙදඤ්ච දෙසෙතබ්බං ධම්මං, වෙනෙය්යානඤ්ච ආසයානුසයචරියාවිමුත්තිආදිභෙදං, තස්ස ච නෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරං යාථාවතො අභිජානිත්වා. ධම්මං දෙසෙමීති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකනිබ්බානහිතාවහං සද්ධම්මං කථයාමි. නො අනභිඤ්ඤායාති යථා බාහිරකා අසම්මාසම්බුද්ධත්තා වුත්තවිධිං අජානන්තායං කිඤ්චි තක්කපරියාහතං වීමංසානුචරිතං සයංපටිභානං කථෙන්ති, එවං න දෙසෙමීති අත්ථො. සනිදානන්ති සකාරණං, වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයවසෙන වා පුච්ඡාය වා අට්ඨුප්පත්තියා වා සනිමිත්තං හෙතුඋදාහරණසහිතඤ්චාති අත්ථො. සප්පාටිහාරියන්ති සනිස්සරණං සප්පටිහරණං, පච්චනීකපටිහරණෙන සප්පාටිහාරියමෙව කත්වා දෙසෙමීති අත්ථො. අපරෙ පන ‘‘යථාරහං ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිපාටිහාරියසහිත’’න්ති වදන්ති, අනුසාසනිපාටිහාරියහිතා පන දෙසනා නත්ථීති. හිතූපදෙසනා ඔවාදො, සා එව අනුසාසනී. අනොතිණ්ණවත්ථුවිසයො වා ඔවාදො, ඔතිණ්ණවත්ථුවිසයා අනුසාසනී. පඨමූපදෙසො වා ඔවාදො, ඉතරා අනුසාසනී. අලඤ්ච පනාති යුත්තමෙව. නිට්ඨමගමාසීති අත්ථසිද්ධිං ගතා.

තථාගතවාරඅට්ඨමනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අයං තාවෙත්ථ අට්ඨකථාය ලීනත්ථවණ්ණනා.

නෙත්තිනයවණ්ණනා

ඉදානි ¶ (දී. නි. ටී. 1.149; සං. නි. ටී. 1.1.නෙත්තිනයවණ්ණනා; අ. නි. ටී. නෙත්තිනයවණ්ණනා) පකරණනයෙන පාළියා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාම. සා පනායං අත්ථවණ්ණනා යස්මා දෙසනාය සමුට්ඨානපයොජනභාජනෙසු පිණ්ඩත්ථෙසු ච නිද්ධාරිතෙසු සුතරා හොති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා සුත්තදෙසනාය සමුට්ඨානාදීනි පඨමං නිද්ධාරයිස්සාම. තත්ථ සමුට්ඨානං තාව පරියත්තිං නිස්සාය මානුප්පාදො, පයොජනංමානමද්දනං. වුත්තඤ්හි අට්ඨකථායං ‘‘සුතපරියත්තිං…පෙ… ආරභී’’ති. අපිච වෙනෙය්යානං පථවීආදිභූතාදිභෙදභින්නෙ සක්කායෙ පුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛාදිඅරියස්ස ච සද්ධිං හෙතුනා මඤ්ඤනාමඤ්ඤනවසෙන ¶ පවත්තිවිභාගානවබොධො සමුට්ඨානං, යථාවුත්තවිභාගාවබොධො පයොජනං, වෙනෙය්යානඤ්හි වුත්තප්පකාරෙ විසයෙ යථාවුත්තානං පුග්ගලානං සද්ධිං හෙතුනා මඤ්ඤනාමඤ්ඤනවසෙන පවත්තිවිභාගාවබොධො පයොජනං.

අපිච සමුට්ඨානං නාම දෙසනානිදානං. තං සාධාරණං අසාධාරණන්ති දුවිධං. තත්ථ සාධාරණම්පි අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදතො දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අජ්ඣත්තිකසමුට්ඨානං නාම ලොකනාථස්ස මහාකරුණා. තාය හි සමුස්සාහිතස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං ධම්මදෙසනාය චිත්තං උදපාදි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සත්තෙසු ච කාරුඤ්ඤතං පටිච්ච බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙසී’’තිආදි (ම. නි. 1.283; සං. නි. 1.172; මහාව. 9). එත්ථ ච හෙතාවත්ථායපි මහාකරුණාය සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො යාවදෙව සංසාරමහොඝතො සද්ධම්මදෙසනාහත්ථදානෙහි සත්තසන්තාරණත්ථං තදුප්පත්තිතො. යථා ච මහාකරුණා, එවං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං දසබලඤාණාදීනි ච දෙසනාය අබ්භන්තරසමුට්ඨානභාවෙ වත්තබ්බානි. සබ්බම්පි හි ඤෙය්යධම්මං, තෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරං, සත්තානඤ්ච ආසයානුසයාදිං යාථාවතො ජානන්තො භගවා ඨානාට්ඨානාදීසු කොසල්ලෙන වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං විචිත්තනයදෙසනං පවත්තෙසීති. බාහිරං පන සාධාරණං සමුට්ඨානං දසසහස්සබ්රහ්මපරිවාරිතස්ස සහම්පතිමහාබ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං. තදජ්ඣෙසනුත්තරකාලඤ්හි ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණාජනිතං අප්පොස්සුක්කතං පටිප්පස්සම්භෙත්වා ධම්මස්සාමී ධම්මදෙසනාය උස්සාහජාතො අහොසි. අසාධාරණම්පි අම්භන්තරබාහිරභෙදතො දුවිධමෙව. තත්ථ අබ්භන්තරං යාය මහාකරුණාය යෙන ච දෙසනාඤාණෙන ඉදං සුත්තං පවත්තිතං, තදුභයං වෙදිතබ්බං. බාහිරං පන පඤ්චසතානං බ්රාහ්මණජාතිකානං භික්ඛූනං පරියත්තිං නිස්සාය මානුප්පාදනං, වුත්තමෙව තං අට්ඨකථායං.

පයොජනම්පි සාධාරණං අසාධාරණන්ති දුවිධං. තත්ථ සාධාරණං අනුක්කමෙන යාව අනුපාදාපරිනිබ්බානං ¶ විමුත්තිරසත්තා භගවතො දෙසනාය. තෙනෙවාහ ‘‘එතදත්ථා තථා, එතදත්ථා මන්තනා’’තිආදි (පරි. 366). එතෙනෙව ච සංසාරචක්කනිවත්ති සද්ධම්මචක්කප්පවත්ති සස්සතාදිමිච්ඡාවාදනිරාකරණං සම්මාවාදපුරෙක්ඛාරො අකුසලමූලසමූහනනං කුසලමූලසංරොපනං අපායද්වාරපිදහනං සග්ගමොක්ඛද්වාරවිවරණං පරියුට්ඨානවූපසමනං අනුසයසමුග්ඝාතනං ¶ ‘‘මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති (උදා. අට්ඨ. 18; ඉතිවු. අට්ඨ. 38) පුරිමපටිඤ්ඤාඅවිසංවාදනං තප්පටිපක්ඛමාරමනොරථවිසංවාදනං තිත්ථියධම්මනිම්මථනං බුද්ධධම්මපතිට්ඨාපනන්ති එවමාදීනම්පි පයොජනානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අසාධාරණං පන තෙසං භික්ඛූනං මානමද්දනං. වුත්තඤ්චෙතං අට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.1) ‘‘දෙසනාකුසලො භගවා මානභඤ්ජනත්ථං ‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’න්ති දෙසනං ආරභී’’ති. උභයම්පෙතං බාහියමෙව. සචෙ පන වෙනෙය්යසන්තානගතම්පි දෙසනාබලසිද්ධිසඞ්ඛාතං පයොජනං අධිප්පායසමිජ්ඣනභාවතො යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධියා යථාකාරුණිකස්ස භගවතොපි පයොජනමෙවාති ගණ්හෙය්ය, ඉමිනා පරියායෙනස්ස අබ්භන්තරතාපි වෙදිතබ්බා.

අපිච වෙනෙය්යානං පථවීආදිභූතාදිවිභාගභින්නෙ සක්කායෙ පුථුජ්ජනස්ස සෙක්ඛාදිඅරියස්ස ච සද්ධිං හෙතුනා මඤ්ඤනාමඤ්ඤනවසෙන පවත්තිවිභාගානවබොධො සමුට්ඨානං, ඉමස්ස සුත්තස්ස යථාවුත්තවිභාගාවබොධො පයොජනන්ති වුත්තොවායමත්ථො. වෙනෙය්යානඤ්හි වුත්තප්පකාරෙ විසයෙ යථාවුත්තානං පුග්ගලානං සද්ධිං හෙතුනා මඤ්ඤනාමඤ්ඤනානං වසෙන පවත්තිවිභාගාවබොධො ඉමං දෙසනං පයොජෙති ‘‘තන්නිප්ඵාදනපරායං දෙසනා’’ති කත්වා. යඤ්හි දෙසනාය සාධෙතබ්බං ඵලං, තං ආකඞ්ඛිතබ්බත්තා දෙසකං දෙසනාය පයොජෙතීති පයොජනන්ති වුච්චති. තථා වෙනෙය්යානං සබ්බසො එකදෙසතො ච මඤ්ඤනානං අප්පහානං, තත්ථ ච ආදීනවාදස්සනං, නිරඞ්කුසානං මඤ්ඤනානං අනෙකාකාරවොහාරස්ස සක්කායෙ පවත්තිවිසෙසස්ස අජානනං, තත්ථ ච පහීනමඤ්ඤනානං පටිපත්තියා අජානනං, තණ්හාමුඛෙන පච්චයාකාරස්ස ච අනවබොධොති එවමාදීනි ච පයොජනානි ඉධ වෙදිතබ්බානි.

භූමිත්තයපරියාපන්නෙසු අසඞ්ඛාතධම්මවිප්පකතපරිඤ්ඤාදිකිච්චසඞ්ඛාතධම්මානං සම්මාසම්බුද්ධස්ස ච පටිපත්තිං අජානන්තා අසද්ධම්මස්සවනධාරණපරිචයමනසිකාරපරා සද්ධම්මස්සවන-ධාරණපරිචයපටිවෙධවිමුඛා ච වෙනෙය්යා ඉමිස්සා දෙසනාය භාජනං. පිණ්ඩත්ථා පන ‘‘අස්සුතවා’’තිආදිනා අයොනිසොමනසිකාරබහුලීකාරො අකුසලමූල-සමායොගො ඔලීයනාතිධාවනාපරිග්ගහො උපායවිනිබද්ධානුබ්රූහනා මිච්ඡාභිනිවෙසසමන්නාගමො අවිජ්ජාතණ්හා-පරිසුද්ධි ¶ වට්ටත්තයානුපරමො ආසවොඝයොගගන්ථාගතිතණ්හුප්පාදුපාදානාවියොගො චෙතොඛිල-චෙතොවිනිබද්ධඅභිනන්දන-නීවරණසඞ්ගානතික්කමො ¶ විවාදමූලාපරිච්චාගො අනුසයානුපච්ඡෙදො මිච්ඡත්තානතිවත්තනං තණ්හාමූලධම්මසන්නිස්සයතා අකුසලකම්මපථානුයොගො සබ්බකිලෙස-පරිළාහසාරද්ධකායචිත්තතාති එවමාදයො දීපිතා හොන්ති. ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්ජානාතී’’තිආදිනා තණ්හාවිචරිතනිද්දෙසො මානජප්පනා විපරියෙසාභිනිවෙසො සංකිලෙසො සක්කායපරිග්ගහො බාලලක්ඛණාපදෙසො වඞ්කත්තයවිභාවනානුයොගො බහුකාරපටිපක්ඛදීපනා තිවිධනිස්සයසංසූචනා ආසවක්ඛයකථනන්ති එවමාදයො දීපිතා හොන්ති.

සොළසහාරවණ්ණනා

1. දෙසනාහාරවණ්ණනා

තත්ථ යෙ උපාදානක්ඛන්ධධම්මෙ උපාදාය පථවීආදිභූතාදිභෙදා පඤ්ඤත්ති, තෙ පඤ්ඤත්තිපටිපාදනභාවෙන ජාතිජරාමරණවිසෙසනදුක්ඛපරියායෙන ච වුත්තා තණ්හාවජ්ජා තෙභූමකධම්මා දුක්ඛසච්චං. මඤ්ඤනාභිනන්දනනන්දීපරියායෙහි වුත්තා තණ්හා සමුදයසච්චං. අයං තාව සුත්තන්තනයො. අභිධම්මනයෙ පන යථාවුත්තතණ්හාය සද්ධිං ‘‘අස්සුතවා’’තිආදිනා දීපිතා අවිජ්ජාදයො, මඤ්ඤනාපරියායෙන ගහිතා මානදිට්ඨියො, භවපදෙන ගහිතො කම්මභවො චාති සබ්බෙපි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරා සමුදයසච්චං. උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං. අරියධම්මග්ගහණෙන, පරිඤ්ඤාභික්ඛුසෙක්ඛාභිඤ්ඤාගහණෙහි, රාගාදිඛයවචනෙහි, සම්මාසම්බොධිගහණෙන ච මග්ගසච්චං. කෙචි පන තණ්හාක්ඛයාදිවචනෙහි නිරොධසච්චං උද්ධරන්ති, තං අට්ඨකථාය විරුජ්ඣති තත්ථ තණ්හාක්ඛයාදීනං මග්ගකිච්චභාවස්ස උද්ධටත්තා.

තත්ථ සමුදයෙන අස්සාදො, දුක්ඛෙන ආදීනවො, මග්ගනිරොධෙහි නිස්සරණං, තෙසං භික්ඛූනං මානභඤ්ජනං ඵලං, තථා ‘‘යථාවුත්තවිභාගාවබොධො’’තිආදිනා වුත්තං පයොජනඤ්ච. තස්ස නිප්ඵත්තිකාරණත්තා දෙසනාය විචිත්තතා චතුන්නං පුග්ගලානං යාථාවතො සභාවූපධාරණඤ්ච උපායො ¶ , පථවීආදීසු පුථුජ්ජනාදීනං පවත්තිදස්සනාපදෙසෙන පථවීආදයො එකන්තතො පරිජානිතබ්බා, මඤ්ඤනා ච පහාතබ්බාති අයමෙත්ථ භගවතො ආණත්තීති. අයං දෙසනාහාරො.

2. විචයහාරවණ්ණනා

මඤ්ඤනානං ¶ සක්කායස්ස අවිසෙසහෙතුභාවතො, කස්සචිපි තත්ථ අසෙසිතබ්බතො ච සබ්බගහණං, සභාවධාරණතො නිස්සත්තනිජ්ජීවතො ච ධම්මග්ගහණං, පතිට්ඨාභාවතො ආවෙණිකහෙතුභාවතො ච මූලග්ගහණං, කාරණභාවතො දෙසනත්ථසම්භවතො ච පරියායග්ගහණං, සම්මුඛභාවතො සම්පදානත්ථසම්භවතො ච ‘‘වො’’ති වචනං, තථාරූපගුණයොගතො අභිමුඛීකරණතො ච ‘‘භික්ඛවෙ’’ති ආලපනං. දෙසෙතුං සමත්ථභාවතො තෙසං සතුප්පාදනත්ථඤ්ච ‘‘දෙසෙස්සාමී’’ති පටිජානනං, දෙසෙතබ්බතාය පටිඤ්ඤාතභාවතො, යථාපටිඤ්ඤඤ්ච දෙසනතො ‘‘ත’’න්ති පච්චාමසනං, සොතබ්බභාවතො, සවනත්ථස්ස ච එකන්තෙන නිප්ඵාදනතො ‘‘සුණාථා’’ති වුත්තං. සක්කාතබ්බතො, සක්කච්චකිරියාය එව ච තදත්ථසිද්ධිතො ‘‘සාධුක’’න්ති වුත්තං. ධම්මස්ස මනසිකරණීයතො තදධීනත්තා ච සබ්බසම්පත්තීනං ‘‘මනසි කරොථා’’ති වුත්තං යථාපරිඤ්ඤාතාය දෙසනාය පරිබ්යත්තභාවතො විත්ථාරත්ථසම්භවතො ච ‘‘භාසිස්සාමී’’ති වුත්තං. භගවතො සදෙවකෙන ලොකෙන සිරසා සම්පටිච්ඡිතබ්බවචනත්තා, තස්ස ච යථාධිප්පෙතත්ථසාධනතො ‘‘එව’’න්ති වුත්තං. සත්ථු උත්තමගාරවට්ඨානභාවතො, තත්ථ ච ගාරවස්ස උළාරපුඤ්ඤභාවතො ‘‘භන්තෙ’’ති වුත්තං. භික්ඛූනං තථාකිරියාය නිච්ඡිතභාවතො වචනාලඞ්කාරතො ච ‘‘ඛො’’ති වුත්තං. සවනස්ස පටිජානිතබ්බතො, තථා තෙහි පටිපන්නත්තා ච ‘‘පච්චස්සොසු’’න්ති වුත්තං පච්චක්ඛභාවතො, සකලස්සපි එකජ්ඣං කරණතො ‘‘එත’’න්ති වුත්තං.

වුච්චමානස්ස පුග්ගලස්ස ලොකපරියාපන්නත්තා ලොකාධාරත්තා ච ලොකං උපාදාය ‘‘ඉධා’’ති වුත්තං. පටිවෙධබාහුසච්චාභාවතො පරියත්තිබාහුසච්චාභාවතො ච ‘‘අස්සුතවා’’ති වුත්තං. පුථූසු, පුථු වා ජනභාවතො ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති වුත්තං. අනරියධම්මවිරහතො අරියධම්මසමන්නාගමතො ච ‘‘අරියාන’’න්ති වුත්තං. අරියභාවකරාය පටිපත්තියා අභාවතො, තත්ථ කොසල්ලදමථාභාවතො ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’තිආදි වුත්තං. අසන්තධම්මස්සවනතො සන්තධම්මසමන්නාගමතො සබ්භි පාසංසියතො ¶ ච ‘‘සප්පුරිසාන’’න්ති වුත්තං. සප්පුරිසභාවකරාය පටිපත්තියා අභාවතො, තත්ථ ච කොසල්ලදමථාභාවතො ‘‘සප්පුරිසානං අදස්සාවී’’තිආදි වුත්තං. පථවීවත්ථුකානං මඤ්ඤනානං, උපරි වුච්චමානානඤ්චමඤ්ඤනානං මූලකත්තා පපඤ්චසඞ්ඛානං ‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්ජානාතී’’ති වුත්තං. අන්ධපුථුජ්ජනස්ස අහංකාර-මමංකාරානං කත්ථචිපි අප්පහීනත්තා ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදි වුත්තං.

පුබ්බෙ ¶ අග්ගහිතත්තා, සාමඤ්ඤතො ච ගය්හමානත්තා, පුග්ගලස්ස පථවීආදිආරම්මණසභාගතාය ලබ්භමානත්තා ච ‘‘යොපී’’ති වුත්තං. ‘‘යො’’ති අනියමෙන ගහිතස්ස නියමෙතබ්බතො පටිනිද්දිසිතබ්බතො ච; ‘‘සො’’ති වුත්තං සාතිසයං සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතො කිලෙසභෙදනසම්භවතො ච ‘‘භික්ඛූ’’ති වුත්තං. සික්ඛාහි සමන්නාගමතො සෙක්ඛධම්මපටිලාභතො ච ‘‘සෙක්ඛො’’ති වුත්තං. මනසා ලද්ධබ්බස්ස අරහත්තස්ස අනධිගතත්තා අධිගමනීයතො ච ‘‘අප්පත්තමානසො’’ති වුත්තං. අපරෙන අනුත්තරණීයතො, පරං අනුච්ඡවිකභාවෙන උත්තරිත්වා ඨිතත්තා ච ‘‘අනුත්තර’’න්ති වුත්තං. යොගෙන භාවනාය කාමයොගාදිතො ච ඛෙමං සිවං අනුපද්දවන්ති ‘‘යොගක්ඛෙම’’න්ති වුත්තං. ඡන්දප්පවත්තියා උස්සුක්කාපත්තියා ච ‘‘පත්ථයමානො’’ති වුත්තං. තදත්ථස්ස සබ්බසො සබ්බඉරියාපථවිහාරස්ස සමථවිපස්සනාවිහාරස්ස දිබ්බවිහාරස්ස ච වසෙන ‘‘විහරතී’’ති වුත්තං. සෙක්ඛස්ස සබ්බසො අභිඤ්ඤෙය්යභාවඤ්චෙව පරිඤ්ඤෙය්යභාවඤ්ච ඤාණෙන අභිභවිත්වා ජානනතො ‘‘අභිජානාතී’’ති වුත්තං. සෙක්ඛස්ස සබ්බසො අප්පහීනමඤ්ඤනතාය අභාවතො ‘‘මා මඤ්ඤී’’ති වුත්තං. සෙසං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ඉමිනා නයෙන ඉතො පරං සබ්බපදෙසු විනිච්ඡයො කාතබ්බො. සක්කා හි අට්ඨකථං තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනඤ්ච අනුගන්ත්වා අයමත්ථො විඤ්ඤූහි විභාවෙතුන්ති අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ. ඉති අනුපදවිචයතො විචයො හාරො.

3. යුත්තිහාරවණ්ණනා

සක්කායස්ස සබ්බමඤ්ඤනානං මූලභාවො යුජ්ජති පරිකප්පමත්තකත්තා ලොකවිචිත්තස්ස. බ්යාහුසච්චද්වයරහිතස්ස අන්ධපුථුජ්ජනභාවො යුජ්ජති පුථුකිලෙසාභිසඞ්ඛාරජනනාදිසභාවත්තා. යථාවුත්තපුථුජ්ජනස්ස වා වුත්තප්පකාරබාහුසච්චාභාවො යුජ්ජති තස්මිං සති සබ්භාවතො. තත්ථ අස්සුතවතො ¶ පුථුජ්ජනස්ස අරියානං සප්පුරිසානඤ්ච අදස්සාවිතාදි යුජ්ජති අරියකරධම්මානං අරියභාවස්ස ච තෙන අදිට්ඨත්තා අප්පටිපන්නත්තා ච තථා තස්ස පථවියා ‘‘අහං පථවී, මම පථවී, පරො පථවී’’ති සඤ්ජානනං යුජ්ජති අහංකාරමමංකාරානං සබ්බෙන සබ්බං අප්පහීනත්තා. තථා සඤ්ජානතො චස්ස පථවිං කම්මාදිකරණාදිවසෙන ගහෙත්වා නානප්පකාරතො මඤ්ඤනාපවත්ති යුජ්ජති සඤ්ඤානිදානත්තා පපඤ්චසඞ්ඛානං. යො මඤ්ඤති, තස්ස අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකතා යුජ්ජති පරිඤ්ඤාය විනා මඤ්ඤනාපහානාභාවතො. ‘‘ආපං ආපතො සඤ්ජානාතී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. අපරියොසිතසික්ඛස්ස අප්පත්තමානසතා යුජ්ජති කතකිච්චතාභාවතො. සෙක්ඛස්ස සතො යොගක්ඛෙමපත්ථනා යුජ්ජති තදධිමුත්තභාවතො. තථා තස්ස පථවියා අභිජානනා යුජ්ජති පරිඤ්ඤාපහානෙසු මත්තසො කාරිභාවතො. තතො එව චස්ස ‘‘මා මඤ්ඤී’’ති වත්තබ්බතා යුජ්ජති වත්ථුපරිඤ්ඤාය ¶ විය මඤ්ඤනාපහානස්සපි විප්පකතභාවතො. සෙක්ඛස්ස පථවියා පරිඤ්ඤෙය්යතා යුජ්ජති පරිඤ්ඤාතුං සක්කුණෙය්යත්තා සබ්බසො අපරිඤ්ඤාතත්තා ච. ‘‘ආපං ආපතො’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. අරහත්තාදියුත්තස්ස පථවියාදීනං අභිජානනා මඤ්ඤනාභාවො ච යුජ්ජති සඞ්ඛාතධම්මත්තා, සබ්බසො කිලෙසානං පහීනත්තා, තතො එව චස්ස වීතරාගාදිභාවො තතො සම්මදෙව ච පටිච්චසමුප්පාදස්ස පටිවිද්ධතාති. අයං යුත්තිහාරො.

4. පදට්ඨානහාරවණ්ණනා

කිස්සොපි මඤ්ඤනා සක්කායස්ස පදට්ඨානං, මඤ්ඤනානං අයොනිසොමනසිකාරො පදට්ඨානං, සුතද්වයවිරහො අන්ධපුථුජ්ජනභාවස්ස පදට්ඨානං, සො අරියානං අදස්සාවිතාය පදට්ඨානං, සා අරියධම්මස්ස අකොවිදතාය පදට්ඨානං, සා අරියධම්මෙ අවිනීතතාය පදට්ඨානං. ‘‘සප්පුරිසානං අදස්සාවී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සඤ්ඤාවිපල්ලාසො මඤ්ඤනානං පදට්ඨානං. සඤ්ඤානිදානා හි පපඤ්චසඞ්ඛාති. මඤ්ඤනාසු ච තණ්හාමඤ්ඤනා ඉතරමඤ්ඤනානං පදට්ඨානං ‘‘තණ්හාගතානං පරිතස්සිතවිප්ඵන්දිත’’න්ති, (දී. නි. 1.105-109) ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති (ම. නි. 3.126; මහාව. 1) ච වචනතො, තණ්හාගතස්සෙව ච ‘‘සෙය්යොහමස්මි’’න්තිආදිනා මානජප්පනාසබ්භාවතා. සබ්බාපි වා මඤ්ඤනා සබ්බාසං මඤ්ඤනානං පදට්ඨානං ¶ . ‘‘උපාදානපච්චයා තණ්හා’’ති හි වචනතො දිට්ඨිපි තණ්හාය පදට්ඨානං. ‘‘අහමස්මි බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා’’ති (දී. නි. 1.42; 3.39) ආදිවචනතො මානොපි දිට්ඨියා පදට්ඨානං. තථා ‘‘අස්මීති සති ඉත්ථංස්මීති හොති, එවංස්මීති හොති, අඤ්ඤථාස්මීති හොතී’’තිආදිවචනතො මානස්සපි තණ්හාය පදට්ඨානතා ලබ්භතෙව. සෙක්ඛා ධම්මා සප්පදෙසතො මඤ්ඤනාපහානස්ස පදට්ඨානං. අසෙක්ඛා නිප්පදෙසතො මඤ්ඤනාපහානස්ස පදට්ඨානං. කම්මභවො ච ජාතියා පදට්ඨානං. ජාති ජරාමරණස්ස පදට්ඨානං. පච්චයාකාරස්ස යථාභූතාවබොධො සම්මාසම්බොධියා පදට්ඨානන්ති. අයං පදට්ඨානො හාරො.

5. ලක්ඛණහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ මූලග්ගහණෙන මූලපරියායග්ගහණෙන වා යථා තණ්හාමානදිට්ඨියො ගය්හන්ති, එවං දොසමොහාදීනම්පි සක්කායමූලධම්මානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො සක්කායස්ස මූලභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. ‘‘අස්සුතවා’’ති ඉමිනා යථා තස්ස පුග්ගලස්ස පරියත්තිපටිවෙධසද්ධම්මානං අභාවො ගය්හති, එවං පටිපත්තිසද්ධම්මස්සපි අභාවො ගය්හති සද්ධම්මභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. අරියානං අදස්සනකාමතාදිලක්ඛණා. ‘‘අරියධම්මස්ස අකොවිදො’’ති ¶ ඉමිනා අරියධම්මාධිගමස්ස විබන්ධභූතං අඤ්ඤාණං. ‘‘අරියධම්මෙ අවිනීතො’’ති ඉමිනා අරියවිනයාභාවො. සො පනත්ථතො අරියවිනයෙ අප්පටිපත්ති එව වාති තීහිපි පදෙහි යථාවුත්තවිසයා මිච්ඡාදිට්ඨි විචිකිච්ඡා ච ගහිතාව හොන්ති. තග්ගහණෙන ච සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා සඞ්ගහිතාව හොන්ති සංකිලෙසලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. ‘‘සප්පුරිසානං අදස්සාවී’’ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

‘‘පථවිං පථවිතො සඤ්ජානාතී’’ති ඉදං දිට්ඨිමඤ්ඤනාදීනං සඤ්ඤාය කාරණභාවදස්සනං. තත්ථ යථා සඤ්ඤා, එවං විතක්කඵස්සාවිජ්ජාඅයොනිසොමනසිකාරාදයොපි තාසං කාරණන්ති අත්ථතො තෙසම්පෙත්ථ සඞ්ගහො වුත්තො හොති මඤ්ඤනානං කාරණභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. ‘‘මඤ්ඤතී’’ති ඉමිනා මඤ්ඤනාකිච්චෙන තණ්හාමානදිට්ඨියො ගහිතා ¶ තාසං කිලෙසසභාවත්තා. තග්ගහණෙනෙව විචිකිච්ඡාදිනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො කිලෙසලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. තථා තණ්හාය හෙතුසභාවත්තා තග්ගහණෙනෙව අවසිට්ඨාකුසලහෙතූනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො හෙතුලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා. තථා තණ්හාදිට්ඨීනං ආසවාදිසභාවත්තා තග්ගහණෙනෙව අවසිට්ඨාසවොඝයොගගන්ථනීවරණාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො ආසවාදිසභාවත්තා එකලක්ඛණත්තා. තථා ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදිනා පථවීආදීනං රූපසභාවත්තා තබ්බිසයානඤ්ච මඤ්ඤනානං රූපවිසයත්තා තග්ගහණෙනෙව සකලරූපක්ඛන්ධවිසයාපි මඤ්ඤනා දස්සිතා හොන්ති රූපවිසයලක්ඛණෙන ආසං එකලක්ඛණත්තා. එවං චක්ඛායතනාදිවිසයාපි මඤ්ඤනා නිද්ධාරෙතබ්බා. ‘‘අපරිඤ්ඤාත’’න්ති පරිඤ්ඤාපටික්ඛෙපෙන තප්පටිබද්ධකිලෙසානං පහානපටික්ඛෙපොති දට්ඨබ්බො මග්ගකිච්චභාවෙන පරිඤ්ඤාපහානානං එකලක්ඛණත්තා. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යථාරහං එකලක්ඛණා නිද්ධාරෙතබ්බාති. අයං ලක්ඛණො හාරො.

6. චතුබ්යූහහාරවණ්ණනා

පථවීආදීසු වත්ථූසු බ්යඤ්ජනච්ඡායාය අත්ථං ගහෙත්වා ධම්මගම්භීරතං අසල්ලක්ඛෙත්වා අසද්ධම්මස්සවනාදිනා වඤ්චිතා හුත්වා සද්ධම්මස්සවනධාරණපරිචයමනසිකාරවිමුඛා පථවීආදීසු වත්ථූසු පුථුජ්ජනසෙක්ඛාසෙක්ඛතථාගතානං පටිපත්තිවිසෙසං අජානන්තා ච වෙනෙය්යා ඉමිස්සා දෙසනාය නිදානං. තෙ ‘‘කථං නු ඛො යථාවුත්තදොසවිනිමුත්තා යථාවුත්තඤ්ච විසෙසං ජානන්තා සම්මාපටිපත්තියා උභයහිතපරායණා සවෙය්යු’’න්ති අයමෙත්ථ භගවතො අධිප්පායො. පදනිබ්බචනං නිරුත්තං, තං ‘‘එව’’න්තිආදිනිදානපදානං, ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්තිආදිපාළිපදානඤ්ච ¶ අට්ඨකථායං, තස්සා ලීනත්ථවණ්ණනායඤ්චෙව වුත්තනයෙන සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ.

පදපදත්ථදෙසනානික්ඛෙපසුත්තසන්ධිවසෙන පඤ්චවිධා සන්ධි. තත්ථ පදස්ස පදන්තරෙන සම්බන්ධො පදසන්ධි, තථා පදත්ථස්ස පදත්ථන්තරෙන සම්බන්ධො පදත්ථසන්ධි, යො ‘‘කිරියාකාරකසම්බන්ධො’’ති වුච්චති. නානානුසන්ධිකස්ස සුත්තස්ස තංතංඅනුසන්ධීහි සම්බන්ධො, එකානුසන්ධිකස්ස පන පුබ්බාපරසම්බන්ධො දෙසනාසන්ධි. යා අට්ඨකථායං ‘‘පුච්ඡානුසන්ධි අජ්ඣාසයානුසන්ධි යථානුසන්ධී’’ති ¶ තිධා විභත්තා. අජ්ඣාසයො චෙත්ථ අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයොති ද්විධා වෙදිතබ්බො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා නිදානවණ්ණනායං වුත්තමෙව. නික්ඛෙපසන්ධි චතුන්නං සුත්තනික්ඛෙපානං වසෙන වෙදිතබ්බො. සුත්තසන්ධි ඉධ පඨමනික්ඛෙපවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. කස්මා පනෙත්ථ මූලපරියායසුත්තමෙව පඨමං නික්ඛිත්තන්ති? නායමනුයොගො කත්ථචි නප්පවත්තති, අපිච යස්මා මඤ්ඤනාමූලකං සක්කායං, සබ්බමඤ්ඤනා ච තත්ථ එව අනෙකභෙදභින්නා පවත්තති, න තස්සා සවිසයාය ලෙසමත්තම්පි සාරං අත්ථීති පථවීආදිවිභාගභින්නෙසු මඤ්ඤනාසු ච සාතිසයං නිබ්බෙධවිරාගසඤ්ජනනී උපරි සෙක්ඛාසෙක්ඛතථාගතගුණවිභාවනී ච අයං දෙසනා. සුත්තන්තදෙසනා ච විසෙසතො දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථා, තස්මා සනිස්සයස්ස දිට්ඨිග්ගාහස්ස ආදිතො අසාරභාවදීපනං උපරි ච සබ්බෙසං අරියානං ගුණවිසෙසවිභාවනමිදං සුත්තං පඨමං නික්ඛිත්තං. කිඤ්ච සක්කායෙ මඤ්ඤනාමඤ්ඤනාමුඛෙන පවත්තිනිවත්තීසු ආදීනවානිසංසවිභාවනතො සබ්බෙසං පුග්ගලානං පටිපත්තිවිභාගතො ච ඉදමෙව සුත්තං පඨමං නික්ඛිත්තං.

යං පන එකිස්සා දෙසනාය දෙසනන්තරෙන සද්ධිං සංසන්දනං, අයම්පි දෙසනාසන්ධි, සා එවං වෙදිතබ්බා. ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… නිබ්බානං අභිනන්දතී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො මනසිකරණීයෙ ධම්මෙ නප්පජානාති, අමනසිකරණීයෙ ච ධම්මෙ නප්පජානාති, සො මනසිකරණීයෙ ධම්මෙ අප්පජානන්තො අමනසිකරණීයෙ ච ධම්මෙ අප්පජානන්තො යෙ ධම්මා න මනසිකරණීයා, තෙ ධම්මෙ මනසි කරොති…පෙ… අනුප්පන්නො වා කාමාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො වා කාමාසවො පවඩ්ඪති. අනුප්පන්නො වා භවාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො වා භවාසවො පවඩ්ඪති, අනුප්පන්නො වා අවිජ්ජාසවො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො වා අවිජ්ජාසවො පවඩ්ඪතී’’ති (ම. නි. 1.17) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. තථා ‘‘තස්සෙතං පාටිකඞ්ඛං සුභනිමිත්තං මනසි කරිස්සති, තස්ස සුභනිමිත්තස්ස මනසිකාරා රාගො චිත්තං අනුද්ධංසෙස්සති, සො සරාගො සදොසො සමොහො සාඞ්ගණො සංකිලිට්ඨචිත්තො කාලං කරිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.59) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. තථා ‘‘චක්ඛුඤ්චාවුසො ¶ පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනා. යං වෙදෙති තං සඤ්ජානාති, යං සඤ්ජානාති තං විතක්කෙති, යං විතක්කෙති තං පපඤ්චෙති, යං පපඤ්චෙති තතොනිදානං පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්තී’’ති (ම. නි. 1.204) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. තථා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අසුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති සමනුපස්සති. වෙදනං…පෙ…, සඤ්ඤං…පෙ…, සඞ්ඛාරෙ…පෙ…, විඤ්ඤාණං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති සමනුපස්සති. යම්පි තං දිට්ඨං…පෙ… යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨානං, සො ලොකො සො අත්තා සො පෙච්ච භවිස්සාමි නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සාමීති, තම්පි ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති සමනුපස්සතී’’ති (ම. නි. 1.241) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති.

‘‘යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු…පෙ… නිබ්බානං මාභිනන්දී’’ති අයං දෙසනා. ‘‘ඉධ, දෙවානමින්ද, භික්ඛුනො සුතං හොති ‘සබ්බෙ ධම්මා නාලං අභිනිවෙසායා’ති, එවඤ්චෙතං, දෙවානමින්ද, භික්ඛුනො සුතං හොති ‘සබ්බෙ ධම්මා නාලං අභිනිවෙසායා’ති, සො සබ්බං ධම්මං අභිජානාති, සබ්බං ධම්මං අභිඤ්ඤාය සබ්බං ධම්මං පරිජානාති, සබ්බං ධම්මං පරිඤ්ඤාය යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තාසු වෙදනාසු අනිච්චානුපස්සී විහරති, විරාගානුපස්සී විහරති, නිරොධානුපස්සී විහරති, පටිනිස්සග්ගානුපස්සී විහරතී’’ති (ම. නි. 1.390) ඉමාය දෙසනාය සංසන්දති. ‘‘යොපි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරහං…පෙ… අභිසම්බුද්ධොති වදාමී’’ති අයං දෙසනා ‘‘සුතවා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ සුවිනීතො රූපං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති සමනුපස්සති, වෙදනං…පෙ…, සඤ්ඤං…පෙ…, සඞ්ඛාරෙ…පෙ…, විඤ්ඤාණං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති සමනුපස්සති. යම්පි තං දිට්ඨං සුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තම්පි ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති සමනුපස්සති. යම්පි තං දිට්ඨිට්ඨානං, සො ලොකො සො අත්තා සො පෙච්ච භවිස්සාමි ‘නිච්චො ධුවො සස්සතො අපි පරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සාමී’ති, තම්පි ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති සමනුපස්සති. සො එවං සමනුපස්සන්තො න පරිතස්සතී’’ති (ම. නි. 1.241) එවමාදිදෙසනාහි සංසන්දතීති, අයං චතුබ්යූහො හාරො.

7. ආවත්තහාරවණ්ණනා

‘‘අස්සුතවා ¶ ¶ පුථුජ්ජනො’’ති ඉමිනා යොනිසොමනසිකාරපටික්ඛෙපමුඛෙන අයොනිසොමනසිකාරපරිග්ගහො දීපිතො. ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’තිආදිනා සප්පුරිසූපනිස්සයාදිපටික්ඛෙපමුඛෙන අසප්පුරිසූපනිස්සයාදිපරිග්ගහො දීපිතො. තෙසු පුරිමනයෙන ආසයවිපත්ති කිත්තිතා, දුතියෙන පයොගවිපත්ති. පුරිමෙන චස්ස කිලෙසවට්ටං, තඤ්ච යතො විපාකවට්ටන්ති සකලං සංසාරචක්කමාවත්තති. ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදිනා තත්ථ තිස්සො මඤ්ඤනා වුත්තා. තාසු තණ්හාමඤ්ඤනා ‘‘එතං මමා’’ති තණ්හාග්ගාහො, මානමඤ්ඤනා ‘‘එසොහමස්මී’’ති මානග්ගාහො, දිට්ඨිමඤ්ඤනා ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති දිට්ඨිග්ගාහො. තත්ථ තණ්හාග්ගාහෙන ‘‘තණ්හං පටිච්චපරියෙසනා’’තිආදිකා (දී. නි. 2.103; දී. නි. 3.359; අ. නි. 3.23; විභ. 963) නව තණ්හාමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති. මානග්ගාහෙන ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිකා නව මානවිධා ආවත්තන්ති. දිට්ඨිග්ගාහෙන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිකා (සං. නි. 4.345) වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි ආවත්තති. තීසු ච ගාහෙසු යාය සඤ්ඤාය තණ්හාග්ගාහස්ස වික්ඛම්භනා, සා දුක්ඛසඤ්ඤා දුක්ඛානුපස්සනා. යාය සඤ්ඤාය මානග්ගාහස්ස වික්ඛම්භනා, සා අනිච්චසඤ්ඤා අනිච්චානුපස්සනා. යාය පන සඤ්ඤාය දිට්ඨිග්ගාහස්ස වික්ඛම්භනා, සා අනත්තසඤ්ඤා අනත්තානුපස්සනා. තත්ථ පඨමග්ගාහවිසභාගතො අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං ආවත්තති, දුතියග්ගාහවිසභාගතො අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං ආවත්තති, තතියග්ගාහවිසභාගතො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං ආවත්තති.

සෙක්ඛග්ගහණෙන අරියාය සම්මාදිට්ඨියා සඞ්ගහො, තතො ච පරතොඝොසයොනිසොමනසිකාරා දීපිතා හොන්ති. පරතොඝොසෙන ච සුතවා අරියසාවකොති ආවත්තති, යොනිසොමනසිකාරෙන නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා ආවත්තන්ති, චතුබ්බිධඤ්ච සම්පත්තිචක්කං. ‘‘මා මඤ්ඤී’’ති මඤ්ඤනානං විප්පකතප්පහානතාගහණෙන එකච්චාසවපරික්ඛයො දීපිතො හොති, තෙන ච සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තකායසක්ඛිභාවා ආවත්තන්ති. ‘‘අරහං ඛීණාසවො’’තිආදිනා අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො දස්සිතා හොන්ති, සීලක්ඛන්ධාදිපාරිපූරියා ච දස නාථකරණා ධම්මා ආවත්තන්ති. ‘‘න මඤ්ඤතී’’ති මඤ්ඤනාපටික්ඛෙපෙන පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති සම්මාපටිපත්ති දස්සිතා, තාය ච සාතිසයා නිකන්තිපරියාදානමානසමුග්ඝාටනදිට්ඨිඋග්ඝාටනානි ¶ පකාසිතානීති අප්පණිහිතානිමිත්ත-සුඤ්ඤතවිමොක්ඛා ආවත්තන්ති.

‘‘තථාගතො’’තිආදිනා ¶ සබ්බඤ්ඤුගුණා විභාවිතාති තදවිනාභාවතො දසබල-චතුවෙසාරජ්ජඅසාධාරණඤාණආවෙණිකබුද්ධධම්මා ආවත්තන්ති. ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්තිආදිනා සද්ධිං හෙතුනා වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුවිභාවනෙන චත්තාරි අරියසච්චානි ආවත්තන්ති. ‘‘තණ්හානං ඛයා’’තිආදිනා තණ්හප්පහානාපදෙසෙන තදෙකට්ඨභාවතො දියඩ්ඪස්ස කිලෙසසහස්සස්ස පහානං ආවත්තති. ‘‘සබ්බසො තණ්හානං ඛයා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො’’ති ච වුත්තත්තා ‘‘නන්දී දුක්ඛස්ස මූල’’න්ති, ‘‘ඉති විදිත්වා’’තිආදිනා වුත්තස්ස මඤ්ඤනාභාවහෙතුභූතස්ස පච්චයාකාරවෙදනස්ස සාවකෙහි අසාධාරණඤාණචාරභාවො දස්සිතො, තෙන චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරි භගවතො මහාවජිරඤාණං ආවත්තතීති. අයං ආවත්තො හාරො.

8. විභත්තිහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මා නාම තෙභූමකා ධම්මා සක්කායස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙසං මඤ්ඤනා පදට්ඨානං පපඤ්චසඞ්ඛානිමිත්තත්තා ලොකවිචිත්තස්ස. තයිමෙ කුසලා අකුසලා අබ්යාකතාති තිවිධා. තෙසු කුසලානං යොනිසොමනසිකාරාදි පදට්ඨානං, අකුසලානං අයොනිසොමනසිකාරාදි, අබ්යාකතානං කම්මභවආවජ්ජනභූතරූපාදි පදට්ඨානං. තත්ථ කුසලා කාමාවචරාදිවසෙන භූමිතො තිවිධා, තථා අබ්යාකතා චිත්තුප්පාදසභාවා, අචිත්තුප්පාදසභාවා පන කාමාවචරාව තථා අකුසලා. පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධසුතකිච්චාභාවෙන තිවිධො අස්සුතවා. අන්ධකල්යාණවිභාගෙන දුවිධො පුථුජ්ජනො. සම්මාසම්බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකභෙදෙන තිවිධා අරියා. මංසචක්ඛුදිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤාචක්ඛූහි දස්සනාභාවෙන තිවිධො අදස්සාවී. මග්ගඵලනිබ්බානභෙදෙන තිවිධො, නවවිධො වා අරියධම්මො. සවනධාරණපරිචයමනසිකාරපටිවෙධවසෙන පඤ්චවිධා අරියධම්මස්ස කොවිදතා. තදභාවතො අකොවිදො. සංවරපහානභෙදෙන දුවිධො, දසවිධො වා අරියධම්මවිනයො, තදභාවතො අරියධම්මෙ අවිනීතො. එත්ථ පදට්ඨානවිභාගො හෙට්ඨා දස්සිතොයෙව. ‘‘සප්පුරිසානං අදස්සාවී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදීසු මඤ්ඤනාවත්ථුවිභාගො පාළියං ආගතොව, තථා අජ්ඣත්තිකබාහිරාදිකො ච අන්තරවිභාගො.

මඤ්ඤනා ¶ පන තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධා, විත්ථාරතො පන තණ්හාමඤ්ඤනා තාව කාමතණ්හාදිවසෙන අට්ඨසතවිධා, තථා ‘‘අස්මීති සති ඉත්ථංස්මීති හොතී’’තිආදිනා. එවං මානමඤ්ඤනාපි. ‘‘අස්මීති සති ඉත්ථංස්මීති හොතී’’තිආදිනා පපඤ්චත්තයං උද්දිට්ඨං නිද්දිට්ඨඤ්චාති ¶ . එතෙන දිට්ඨිමඤ්ඤනායපි අට්ඨසතවිධතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අපිච සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා මානමඤ්ඤනාය නවවිධතා තදන්තරභෙදෙන අනෙකවිධතා ච වෙදිතබ්බා. අයඤ්ච අත්ථො හීනත්තිකත්ථවණ්ණනාය විභාවෙතබ්බො. දිට්ඨිමඤ්ඤනාය පන බ්රහ්මජාලෙ ආගතනයෙන ද්වාසට්ඨිවිධතා තදන්තරභෙදෙන අනෙකවිධතා ච වෙදිතබ්බා. ‘‘අපරිඤ්ඤාත’’න්ති එත්ථ ඤාතපරිඤ්ඤාදිවසෙන චෙව රූපමුඛාදිඅභිනිවෙසභෙදාදිවසෙන ච පරිඤ්ඤානං අනෙකවිධතා වෙදිතබ්බා. තථා අට්ඨමකාදිවසෙන සෙක්ඛවිභාගො පඤ්ඤාවිමුත්තාදිවසෙන අසෙක්ඛවිභාගො ච. අයමෙත්ථ ධම්මවිභාගො. පදට්ඨානවිභාගො ච භූමිවිභාගො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බාති. අයං විභත්තිහාරො.

9. පරිවත්තහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ ‘‘සබ්බධම්මා’’ති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ගහිතා, තෙසං මූලකාරණන්ති ච තණ්හාමානදිට්ඨියො. තථා අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතොති. යාවකීවඤ්ච පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සුභතො සුඛතො නිච්චතො අත්තතො සමනුපස්සනවසෙන ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති තණ්හාමානදිට්ඨිගාහා න සමුච්ඡිජ්ජන්ති, තාව නෙසං පබන්ධූපරමො සුපිනන්තෙපි න කෙනචි ලද්ධපුබ්බො. යදා පන නෙසං අසුභතො දුක්ඛතො අනිච්චතො අනත්තතො සමනුපස්සනවසෙන ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති පවත්තමානා අප්පණිහිතානිමිත්තසුඤ්ඤතානුපස්සනා උස්සක්කිත්වා අරියමග්ගාධිගමාය සංවත්තන්ති, අථ නෙසං පබන්ධූපරමො හොති අච්චන්තඅප්පඤ්ඤත්තිකභාවූපගමනතො. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බධම්මාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ගහිතා, තෙසං මූලකාරණන්ති ච තණ්හාමානදිට්ඨියො’’ති. තථා අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො තීහිපි මඤ්ඤනාහි පථවිං මඤ්ඤති යාව නිබ්බානං අභිනන්දති, තීහිපි පරිඤ්ඤාහි තස්ස තං වත්ථු අපරිඤ්ඤාතන්ති කත්වා. යස්ස පන තං වත්ථු තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතං, න සො ඉතරො විය තං මඤ්ඤති. තෙනාහ ¶ භගවා ‘‘සුතවා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ සුවිනීතො රූපං ‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’ති සමනුපස්සති, වෙදනං…පෙ… අසති න පරිතස්සතී’’ති (ම. නි. 1.241). සෙක්ඛො පථවිං මා මඤ්ඤි, යාව නිබ්බානං මාභිනන්දි, අරහා සම්මාසම්බුද්ධො ච පථවිං න මඤ්ඤති, යාව නිබ්බානං නාභිනන්දති, මඤ්ඤනාමඤ්ඤිතෙසු වත්ථූසු මත්තසො සබ්බසො ච පරිඤ්ඤාභිසමයසංසිද්ධියා පහානාභිසමයනිබ්බත්තිතො. යස්ස පන තෙසු වත්ථූසු සබ්බසො මත්තසො වා පරිඤ්ඤා එව නත්ථි, කුතො පහානං, සො යථාපරිකප්පං නිරඞ්කුසාහි මඤ්ඤනාහි ‘‘එතං මමා’’තිආදිනා ¶ මඤ්ඤතෙව. තෙනාහ භගවා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති සමනුපස්සති, වෙදනං…පෙ…, සඤ්ඤ…පෙ…’’න්තිආදි (ම. නි. 1.241). අයං පරිවත්තො හාරො.

10. වෙවචනහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මා සකලධම්මා අනවසෙසධම්මා’’ති පරියායවචනං, ‘‘මූලපරියායං මූලකාරණං අසාධාරණහෙතු’’න්ති පරියායවචනං, ‘‘මූලපරියායන්ති වා මූලදෙසනං කාරණතථන’’න්ති පරියායවචනං, ‘‘වො තුම්හාකං තුම්හ’’න්ති පරියායවචනං, ‘‘භික්ඛවෙ, සමණා තපස්සිනො’’ති පරියායවචනං, ‘‘දෙසෙස්සාමී කථෙස්සාමී පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති පරියායවචනං, ‘‘සුණාථ සොතං ඔදහථ සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරෙථා’’ති පරියායවචනං, ‘‘සාධුකං සම්මා සක්කච්ච’’න්ති පරියායවචනං, ‘‘මනසි කරොථ චිත්තෙ ඨපෙථ සමන්නාහරථා’’ති පරියායවචනං, ‘‘භාසිස්සාමි බ්යත්තං කථෙස්සාමි විභජිස්සාමී’’ති පරියායවචනං, ‘‘එවං, භන්තෙ, සාධු සුට්ඨු භන්තෙ’’ති පරියායවචනං, ‘‘පච්චස්සොසුං සම්පටිච්ඡිංසු සම්පටිග්ගහෙසු’’න්ති පරියායවචනං. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු වෙවචනං වත්තබ්බන්ති. අයං වෙවචනො හාරො.

11. පඤ්ඤත්තිහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මා නාම සක්කායධම්මා, තෙ ඛන්ධවසෙන පඤ්චධා පඤ්ඤත්තා, ආයතනවසෙන ද්වාදසධා, ධාතුවසෙන අට්ඨාරසධා ¶ පඤ්ඤත්තා. ‘‘මූල’’න්ති වා ‘‘මූලපරියාය’’න්ති වා මඤ්ඤනා වුත්තා, තා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන තිධා අන්තරභෙදෙන අනෙකධා ච පඤ්ඤත්තා. අථ වා ‘‘සබ්බධම්මා’’ති තෙභූමකධම්මානං සඞ්ගහපඤ්ඤත්ති, ‘‘මූලපරියාය’’න්ති තෙසං පභවපඤ්ඤත්ති, ‘‘වො’’ති සම්පදානපඤ්ඤති, ‘‘දෙසෙස්සාමි භාසිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති, ‘‘සුණාථ සාධුකං මනසි කරොථා’’ති ච ආණාපනපඤ්ඤත්ති, ‘‘අස්සුතවා’’ති පටිවෙධවිමුඛතාපඤ්ඤත්ති චෙව පරියත්තිවිමුඛතාපඤ්ඤත්ති ච, ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති අනරියපඤ්ඤත්ති, සා අරියධම්මපටික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති චෙව අරියධම්මවිරහපඤ්ඤත්ති ච, ‘‘අරියාන’’න්ති අසමපඤ්ඤත්ති චෙව සමපඤ්ඤත්ති ච. තත්ථ අසමපඤ්ඤත්ති තථාගතපඤ්ඤත්ති, සමපඤ්ඤත්ති පච්චෙකබුද්ධානඤ්චෙව උභතොභාගවිමුත්තාදීනඤ්ච වසෙන අට්ඨවිධා වෙදිතබ්බා. ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’තිආදි දස්සනභාවනාපටික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’තිආදි පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං ද්වාදසන්නං ආයතනානං අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං සම්මසනුපගානං ඉන්ද්රියානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති ¶ චෙව පභවපඤ්ඤත්ති ච, තථා විපල්ලාසානං කිච්චපඤ්ඤත්ති පරියුට්ඨානං දස්සනපඤ්ඤත්ති කිලෙසානං ඵලපඤ්ඤත්ති අභිසඞ්ඛාරානං විරූහනපඤ්ඤත්ති තණ්හාය අස්සාදනපඤ්ඤත්ති දිට්ඨියා විප්ඵන්දනපඤ්ඤත්ති, ‘‘සෙක්ඛා’’ති සද්ධානුසාරීසද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තකායසක්ඛීනං දස්සනපඤ්ඤත්ති චෙව භාවනාපඤ්ඤත්ති ච ‘‘අප්පත්තමානසො’’ති සෙක්ඛධම්මානං ඨිතිපඤ්ඤත්ති, ‘‘අනුත්තරං යොගක්ඛෙමං පත්ථයමානො’’ති පඤ්ඤාය අභිනිබ්බිදාපඤ්ඤත්ති, ‘‘අභිජානාතී’’ති අභිඤ්ඤෙය්යධම්මානං අභිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති, සමුදයස්ස පහානපඤ්ඤත්ති, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති, මග්ගස්ස භාවනාපඤ්ඤත්ති, ‘‘මා මඤ්ඤී’’ති මඤ්ඤනානං පටික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, සමුදයස්ස පහානපඤ්ඤත්ති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි විත්ථාරෙතබ්බං. අයං පඤ්ඤත්ති හාරො.

12. ඔතරණහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මා නාම ලොකියා පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො ද්වෙ සච්චානි එකූනවිසති ඉන්ද්රියානි ද්වාදසපදිකො පච්චයාකාරොති, අයං සබ්බධම්මග්ගහණෙන ඛන්ධාදිමුඛෙන දෙසනාය ඔතරණං. ‘‘මූල’’න්ති වා ‘‘මූලපරියාය’’න්ති වා මඤ්ඤනා වුත්තා, තා අත්ථතො තණ්හා මානො දිට්ඨි චාති තෙසං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහොති අයං ඛන්ධමුඛෙන ඔතරණං. තථා ‘‘ධම්මායතනධම්මධාතූහි සඞ්ගහො’’ති අයං ආයතනමුඛෙන ධාතුමුඛෙන ච ඔතරණං. ‘‘අස්සුතවා’’ති ඉමිනා සුතස්ස ¶ විබන්ධභූතා අවිජ්ජාදයො ගහිතා, ‘‘පුථුජ්ජනො’’ති ඉමිනා යෙසං කිලෙසාභිසඞ්ඛාරානං ජනනාදිනා පුථුජ්ජනොති වුච්චති, තෙ කිලෙසාභිසඞ්ඛාරාදයො ගහිතා, ‘‘අරියානං අදස්සාවී’’තිආදිනා යෙසං කිලෙසධම්මානං වසෙන අරියානං අදස්සාවිආදිභාවො හොති, තෙ දිට්ඨිමානාවිජ්ජාදයො ගහිතාති සබ්බෙහි තෙහි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහොති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඔතරණං වෙදිතබ්බං. ‘‘සඤ්ජානාති මඤ්ඤති අභිජානාති න මඤ්ඤතී’’ති එත්ථාපි සඤ්ජානනමඤ්ඤනාඅභිජානනානුපස්සනානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා වුත්තනයෙනෙව ඔතරණං වෙදිතබ්බං. තථා සෙක්ඛග්ගහණෙන සෙක්ඛා, ‘‘අරහ’’න්තිආදිනා අසෙක්ඛා සීලක්ඛන්ධාදයො ගහිතාති එවම්පි ඛන්ධමුඛෙන ඔතරණං, ආයතනධාතාදිමුඛෙන ච ඔතරණං වෙදිතබ්බං. තථා ‘‘න මඤ්ඤතී’’ති තණ්හාගාහාදිපටික්ඛෙපෙන දුක්ඛානුපස්සනාදයො ගහිතා, තෙසං වසෙන අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛාදීහි ඔතරණං වෙදිතබ්බං. ‘‘පරිඤ්ඤාත’’න්ති ඉමිනා පරිජානනකිච්චෙන පවත්තමානා බොධිපක්ඛියධම්මා ගය්හන්තීති සතිපට්ඨානාදිමුඛෙන ඔතරණං වෙදිතබ්බං. නන්දිග්ගහණෙන භවග්ගහණෙන තණ්හාගහණෙන ච සමුදයසච්චං, දුක්ඛග්ගහණෙන ජාතිජරාමරණග්ගහණෙන ච දුක්ඛසච්චං, ‘‘තණ්හානං ඛයා’’තිආදිනා ¶ නිරොධසච්චං, අභිසම්බොධියා ගහණෙන මග්ගසච්චං ගහිතන්ති අරියසච්චෙහි ඔතරණන්ති. අයං ඔතරණො හාරො.

13. සොධනහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියායං වො, භික්ඛවෙ…පෙ… ඉධ, භික්ඛවෙ, අස්සුතවා…පෙ… පථවිං පථවිතො සඤ්ජානාතී’’ති ආරම්භො. ‘‘පථවිං පථවියා සඤ්ඤත්වා පථවිං මඤ්ඤතී’’ති පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි. තථා ‘‘පථවියා මඤ්ඤති පථවිතො මඤ්ඤති පථවිං මෙති මඤ්ඤති පථවිං අභිනන්දතී’’ති පදසුද්ධි, නො ආරම්භසුද්ධි. ‘‘තං කිස්ස හෙතු අපරිඤ්ඤාතං තස්සාති වදාමී’’ති පදසුද්ධි චෙව ආරම්භසුද්ධි ච. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයොති. අයං සොධනො හාරො.

14. අධිට්ඨානහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මග්ගහණං සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං. ‘‘පථවිං ආප’’න්තිආදි පන තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං. තථා ‘‘මූලපරියාය’’න්ති ¶ සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘පථවිං මඤ්ඤති…පෙ… අභිනන්දතී’’ති. ‘‘පථවිං මඤ්ඤතී’’ති ච සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං තණ්හාදිග්ගාහානං සාධාරණත්තා මඤ්ඤනාය, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති, එවං සුත්තන්තරපදානිපි ආනෙත්වා විසෙසවචනං නිද්ධාරෙතබ්බං. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘සෙක්ඛො’’ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘කායසක්ඛී දිට්ඨිප්පත්තො සද්ධාවිමුත්තො සද්ධානුසාරී ධම්මානුසාරී’’ති. තථා ‘‘සෙක්ඛො’’ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සෙක්ඛාය සම්මාදිට්ඨියා සමන්නාගතො හොති…පෙ… සෙක්ඛෙන සම්මාසමාධිනා සමන්නාගතො හොතී’’ති (සං. නි. 5.13). ‘‘අරහ’’න්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘උභතොභාගවිමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො (පු. ප. 13.2; 15.1 මාතිකා), තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො’’ති (පු. ප. 7.26, 27 මාතිකා) ච. ‘‘ඛීණාසවො’’ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘කාමාසවාපි චිත්තං විමුච්චිත්ථ, භවාසවාපි චිත්තං විමුච්චිත්ථා’’තිආදි (පාරා. 14). සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘අභිජානාතී’’ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘මඤ්ඤතී’’ති. මඤ්ඤනාභාවො හිස්ස පහානපටිවෙධසිද්ධො, පහානපටිවෙධො ¶ ච පරිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාභාවනාපටිවෙධෙහි න විනාති සබ්බෙපි අභිඤ්ඤාවිසෙසා මඤ්ඤනාපටික්ඛෙපෙන අත්ථතො ගහිතාව හොන්තීති. තථා ‘‘අරහ’’න්ති සාමඤ්ඤතො අධිට්ඨානං, තං අවිකප්පෙත්වා විසෙසවචනං ‘‘වීතරාගත්තා වීතදොසත්තා වීතමොහත්තා’’ති. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණා වෙදිතබ්බා. අයං අධිට්ඨානො හාරො.

14. පරික්ඛාරහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මා නාම පරියාපන්නධම්මා, තෙ කුසලාකුසලාබ්යාකතභෙදෙන තිවිධා. තෙසු කුසලානං යොනිසොමනසිකාරො අලොභාදයො ච හෙතූ, අකුසලානං අයොනිසොමනසිකාරො ලොභාදයො ච හෙතූ, අබ්යාකතෙසු විපාකානං යථාසකං කම්මං, ඉතරෙසං භවඞ්ගමාවජ්ජනසමන්නාහාරාදි ච හෙතූ. එත්ථ ච සප්පුරිසූපනිස්සයාදිකො පච්චයො හෙතුම්හි එව සමවරුළ්හො, සො තත්ථ ¶ ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. ‘‘මූල’’න්ති වුත්තානං මඤ්ඤනානං හෙතුභාවො පාළියං වුත්තො එව. මඤ්ඤනාසු පන තණ්හාමඤ්ඤනාය අස්සාදානුපස්සනා හෙතු. ‘‘සඤ්ඤොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) හි වුත්තං. මානමඤ්ඤනාය දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභො හෙතු කෙවලං සංසග්ගවසෙන ‘‘අහමස්මී’’ති පවත්තනතො. දිට්ඨිමඤ්ඤනාය එකත්තනයාදීනං අයාථාවග්ගාහො හෙතු, අස්සුතභාවො පුථුජ්ජනභාවස්ස හෙතු, සො අරියානං අදස්සනසීලතාය, සා අරියධම්මස්ස අකොවිදතාය, සා අරියධම්මෙ අවිනීතතාය හෙතු, සබ්බා චායං හෙතුපරම්පරා පථවීආදීසු ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති තිස්සන්නං මඤ්ඤනානං හෙතු, සෙක්ඛාරහාදිභාවා පන මත්තසො සබ්බසො ච මඤ්ඤනාභාවස්ස හෙතූති. අයං පරික්ඛාරො හාරො.

16. සමාරොපනහාරවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්තිආදීසු මූලපරියායග්ගහණෙන අස්සුතවාගහණෙන සඤ්ජානනමඤ්ඤනාපරිඤ්ඤාගහණෙහි ච සංකිලෙසධම්මා දස්සිතා, තෙ ච සඞ්ඛෙපතො තිවිධා තණ්හාසංකිලෙසො දිට්ඨිසංකිලෙසො දුච්චරිතසංකිලෙසොති. තත්ථ තණ්හාසංකිලෙසො තණ්හාසංකිලෙසස්ස, දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස, දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස ච පදට්ඨානං, තථා දිට්ඨිසංකිලෙසො දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස, තණ්හාසංකිලෙසස්ස, දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස ච පදට්ඨානං, දුච්චරිතසංකිලෙසොපි දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස, තණ්හාසංකිලෙසස්ස, දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස ච පදට්ඨානං. තෙසු තණ්හාසංකිලෙසො අත්ථතො ලොභොව, යො ‘‘ලොභො ලුබ්භනා ලුබ්භිතත්තං සාරාගො සාරජ්ජනා සාරජ්ජිතත්ත’’න්තිආදිනා ¶ (ධ. ස. 389) අනෙකෙහි පරියායෙහි විභත්තො. තථා දිට්ඨියෙව දිට්ඨිසංකිලෙසො, යො ‘‘දිට්ඨිගතං දිට්ඨිගහනං දිට්ඨිකන්තාරො දිට්ඨිවිසූකං දිට්ඨිවිප්ඵන්දිත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1105) අනෙකෙහි පරියායෙහි, ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.30) ද්වාසට්ඨියා පභෙදෙහි ච විභත්තො. දුච්චරිතසංකිලෙසො පන අත්ථතො දුස්සීල්යචෙතනා චෙව චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා ච, යා ‘‘කායදුච්චරිතං වචීදුච්චරිතං කායවිසමං වචීවිසම’’න්ති (විභ. 913, 924), ‘‘පාණාතිපාතො අදින්නාදාන’’න්ති (විභ. 913) ච ආදිනා අනෙකෙහි පරියායෙහි, අනෙකෙහි පභෙදෙහි ච විභත්තා.

තෙසු ¶ තණ්හාසංකිලෙසස්ස සමථො පටිපක්ඛො, දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස විපස්සනා, දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස සීලං පටිපක්ඛො. තෙ පන සීලාදයො ධම්මා ඉධ පරිඤ්ඤාගහණෙන සෙක්ඛග්ගහණෙන ‘‘අරහ’’න්තිආදිනා අරියතාදිග්ගහණෙන ච ගහිතා. තත්ථ සීලෙන දුච්චරිතසංකිලෙසප්පහානං සිජ්ඣති, තථා තදඞ්ගප්පහානං වීතික්කමප්පහානඤ්ච, සමථෙන තණ්හාසංකිලෙසප්පහානං සිජ්ඣති, තථා වික්ඛම්භනප්පහානං පරියුට්ඨානප්පහානඤ්ච. විපස්සනාය දිට්ඨිසංකිලෙසප්පහානං සිජ්ඣති, තථා සමුච්ඡෙදප්පහානං අනුසයප්පහානඤ්ච. තත්ථ පුබ්බභාගෙ සීලෙ පතිට්ඨිතස්ස සමථො, සමථෙ පතිට්ඨිතස්ස විපස්සනා, මග්ගක්ඛණෙ පන සමකාලමෙව භවන්ති. පුබ්බෙයෙව හි සුපරිසුද්ධකායවචීකම්මස්ස සුපරිසුද්ධාජීවස්ස ච සමථවිපස්සනා ආරද්ධා ගබ්භං ගණ්හන්තියො පරිපාකං ගච්ඡන්තියො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනං පරිබ්රූහෙන්ති, වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තී මග්ගෙන ඝටෙන්ති මග්ගක්ඛණෙ සමථවිපස්සනා පරිපූරෙති. අථ මග්ගක්ඛණෙ සමථවිපස්සනාභාවනාපාරිපූරියා අනවසෙසසංකිලෙසධම්මං සමුච්ඡින්දන්තියො නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්තීති. අයං සමාරොපනො හාරො.

සොළසහාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චවිධනයවණ්ණනා

1. නන්දියාවට්ටනයවණ්ණනා

‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්තිආදීසු ¶ සබ්බධම්මමූලග්ගහණෙන මඤ්ඤනාගහණෙන ච තණ්හාමානදිට්ඨියො ගහිතා. මඤ්ඤනානම්පි හි මඤ්ඤනා කාරණන්ති දස්සිතොයමත්ථො. ‘‘අස්සුතවා’’තිආදිනා අවිජ්ජාමානදිට්ඨියො ගහිතා, සබ්බෙපි වා සංකිලෙසධම්මා, තථා සඤ්ඤාඅපරිඤ්ඤාතග්ගහණෙන. ‘‘ඛීණාසවො පරික්ඛීණභවසඤ්ඤොජනො’’ති එත්ථ පන ආසවා සඤ්ඤොජනානි ච සරූපතො ගහිතානි, තථා නන්දිග්ගහණෙන තණ්හාගහණෙන ච තණ්හා, එවම්පෙත්ථ සරූපතො පරියායතො ච තණ්හා අවිජ්ජා තප්පක්ඛියධම්මා ච ගහිතා. තත්ථ තණ්හාය විසෙසතො රූපධම්මා අධිට්ඨානං, අවිජ්ජාය අරූපධම්මා, තෙ පන සබ්බධම්මග්ගහණෙන පථවීආදිග්ගහණෙන ච දස්සිතා එව. තාසං සමථො විපස්සනා ච පටිපක්ඛො, තෙසමෙත්ථ ගහෙතබ්බාකාරො හෙට්ඨා දස්සිතො එව. සමථස්ස චෙතොවිමුත්ති ඵලං ¶ , විපස්සනාය පඤ්ඤාවිමුත්ති. තථා හි තා ‘‘රාගවිරාගා’’තිආදිනා විසෙසෙත්වා වුච්චන්ති, ඉමාසමෙත්ථ ගහණං සම්මදඤ්ඤාවිමුත්තවීතරාගාදිවචනෙහි වෙදිතබ්බං. තත්ථ තණ්හාවිජ්ජා සමුදයසච්චං, තප්පක්ඛියධම්මා පන තග්ගහණෙනෙව ගහිතාති වෙදිතබ්බා. තෙසං අධිට්ඨානභූතා වුත්තප්පභෙදා රූපාරූපධම්මා දුක්ඛසච්චං, තෙසං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චං. තණ්හාගහණෙන චෙත්ථ මායා-සාඨෙය්ය-මානාතිමාන-මදප්පමාද-පාපිච්ඡතා-පාපමිත්තතා-අහිරිකානොත්තප්පාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, අවිජ්ජාගහණෙන විපරීතමනසිකාර-කොධූපනාහ-මක්ඛ-පළාස-ඉස්සා-මච්ඡරිය- සාරම්භදොවචස්සතා-භවදිට්ඨි-විභවදිට්ඨිආදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො, වුත්තවිපරියායෙන අමායාඅසාඨෙය්යාදිඅවිපරීතමනසිකාරාදිවසෙන, තථා සමථපක්ඛියානං සද්ධින්ද්රියාදීනං විපස්සනාපක්ඛියානං අනිච්චසඤ්ඤාදීනඤ්ච වසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති. අයං නන්දියාවට්ටස්ස න යස්ස භූමි.

2. තිපුක්ඛලනයවණ්ණනා

තථා වුත්තනයෙන සරූපතො පරියායතො ච ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු තණ්හා ලොභො, අවිජ්ජා මොහො, අවිජ්ජාය සම්පයුත්තො ලොහිතෙ සති පුබ්බො විය තණ්හාය සති සිජ්ඣමානො ආඝාතො දොසො, ඉති තීහි අකුසලමූලෙහි ගහිතෙහි, තප්පටිපක්ඛතො මඤ්ඤනාපටික්ඛෙපපරිඤ්ඤාගහණාදීහි ච කුසලමූලානි සිද්ධානියෙව හොන්ති. ඉධාපි ‘‘ලොභො සබ්බානි ¶ වා සාසවකුසලාකුසලමූලානි සමුදයසච්චං, තෙහි නිබ්බත්තා, තෙසං අධිට්ඨානගොචරභූතා ච උපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ තයො විමොක්ඛා, තීහි පන අකුසලමූලෙහි තිවිධදුච්චරිත-සංකිලෙසමල-විසමඅකුසල-සඤ්ඤා-විතක්කාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. තථා තීහි කුසලමූලෙහි තිවිධසුචරිත-සමකුසල-සඤ්ඤා-විතක්ක-සද්ධම්ම-සමාධි-විමොක්ඛමුඛ-විමොක්ඛා-දිවසෙන කුසලපක්ඛො නෙතබ්බොති. අයං තිපුක්ඛලස්ස නයස්ස භූමි.

3. සීහවික්කීළිතනයවණ්ණනා

තථා වුත්තනයෙන සරූපතො පරියායතො ච ගහිතෙසු තණ්හාවිජ්ජාතප්පක්ඛියධම්මෙසු විසෙසතො තණ්හාදිට්ඨීනං වසෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති ¶ , දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති ච විපල්ලාසා, අවිජ්ජාදිට්ඨීනං වසෙන අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති, අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති ච විපල්ලාසා වෙදිතබ්බා. තෙසං පටිපක්ඛතො මඤ්ඤනාපටික්ඛෙපපරිඤ්ඤාගහණාදිසිද්ධෙහි සතිවීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙහි චත්තාරි සතිපට්ඨානානි සිද්ධානෙව හොන්ති. තත්ථ චතූහි ඉන්ද්රියෙහි චත්තාරො පුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා. කථං? දුවිධො හි තණ්හාචරිතො මුදින්ද්රියො තික්ඛින්ද්රියොති, තථා දිට්ඨිචරිතො. තෙසං පඨමො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපරියාසග්ගාහී සතිබලෙන යථාභූතං කායසභාවං සල්ලක්ඛෙන්තො තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාටෙත්වා සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. දුතියො අසුඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපරියාසග්ගාහී ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.310; ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.14, 114; අ. නි. 6.58) වුත්තෙන වීරියසංවරභූතෙන වීරියබලෙන තං විපල්ලාසං විධමෙන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමති. තතියො අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති අයාථාවග්ගාහී සමාධිබලෙන සමාහිතචිත්තො සඞ්ඛාරානං ඛණිකභාවසල්ලක්ඛණෙන තං විපල්ලාසං සමුග්ඝාටෙන්තො අරියභූමිං ඔක්කමති. චතුත්ථො සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනවඤ්චිතතාය ඵස්සාදිධම්මපුඤ්ජමත්තෙ අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසී චතුකොටිකසුඤ්ඤතාමනසිකාරෙන තං මිච්ඡාභිනිවෙසං විද්ධංසෙන්තො සාමඤ්ඤඵලං සච්ඡිකරොති.

ඉධාපි සුභසඤ්ඤාසුඛසඤ්ඤාහි චතූහිපි වා විපල්ලාසෙහි සමුදයසච්චං, තෙසං අධිට්ඨානාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛසච්චන්තිආදිනා සච්චයොජනා වෙදිතබ්බා. ඵලං පනෙත්ථ චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, චතූහි චිත්තවිපල්ලාසෙහි චතුරාසවොඝ-යොග-කායගන්ථ-අගති-තණ්හුප්පාද-සල්ලුපාදාන-විඤ්ඤාණට්ඨිති-අපරිඤ්ඤාදිවසෙන අකුසලපක්ඛො නෙතබ්බො. තථා චතූහි සතිපට්ඨානෙහි ¶ චතුබ්බිධඣාන-විහාරාධිට්ඨාන-සුඛභාගියධම්ම-අප්පමඤ්ඤා-සම්මප්පධාන-ඉද්ධිපාදා- දිවසෙන වොදානපක්ඛො නෙතබ්බොති. අයං සීහවික්කීළිතස්ස නයස්ස භූමි.

4-5. දිසාලොචන-අඞ්කුසනයද්වයවණ්ණනා

ඉමෙසං පන තිණ්ණං අත්ථනයානං සිද්ධියා වොහාරෙන නයද්වයං සිද්ධමෙව හොති. තථා හි අත්ථනයානං දිසාභූතධම්මානං සමාලොචනං දිසාලොචනං, තෙසං සමානයනං අඞ්කුසොති පඤ්චපි නයා නියුත්තාති වෙදිතබ්බා.

පඤ්චවිධනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාසනපට්ඨානවණ්ණනා

ඉදඤ්ච ¶ සුත්තං සොළසවිධෙ සුත්තන්තපට්ඨානෙ සංකිලෙසනිබ්බෙධාසෙක්ඛභාගියං, සබ්බභාගියමෙව වා ‘‘සබ්බධම්මමූලපරියාය’’න්ති එත්ථ සබ්බධම්මග්ගහණෙන ලොකියකුසලානම්පි සඞ්ගහිතත්තා. අට්ඨවීසතිවිධෙන පන සුත්තන්තපට්ඨානෙ ලොකියලොකුත්තරසබ්බධම්මාධිට්ඨානං ඤාණඤෙය්යං දස්සනභාවනං සකවචනං විස්සජ්ජනීයං කුසලාකුසලං අනුඤ්ඤාතං පටික්ඛිත්තං චාති වෙදිතබ්බං.

නෙත්තිනයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මූලපරියායසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

2. සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනා

14. අපුබ්බපදවණ්ණනාති ¶ අත්ථසංවණ්ණනාවසෙන හෙට්ඨා අග්ගහිතතාය අපුබ්බස්ස අභිනවස්ස පදස්ස වණ්ණනා අත්ථවිභජනා. ‘‘හිත්වා පුනප්පුනාගතමත්ථ’’න්ති හි වුත්තං. නිවාසට්ඨානභූතා භූතපුබ්බනිවාසට්ඨානභූතා, නිවාසට්ඨානෙ වා භූතා නිබ්බත්තා නිවාසට්ඨානභූතා, තත්ථ මාපිතාති අත්ථො. යථා කාකන්දී මාකන්දී කොසම්බීති යථා කාකන්දස්ස ඉසිනො නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා නගරී කාකන්දී, මාකන්දස්ස නිවාසට්ඨානෙ මාපිතා මාකන්දී, කුසම්බස්සනිවාසට්ඨානෙ මාපිතා කොසම්බීති වුච්චති, එවං සාවත්ථීති දස්සෙති. උපනෙත්වා සමීපෙ කත්වා භුඤ්ජිතබ්බතො උපභොගො, සවිඤ්ඤාණකවත්ථු. පරිතො සබ්බදා භුඤ්ජිතබ්බතො පරිභොගො, නිවාසනපාරුපනාදි අවිඤ්ඤාණකවත්ථු. සබ්බමෙත්ථ අත්ථීති නිරුත්තිනයෙන සාවත්ථී-සද්දසිද්ධිමාහ. සත්ථසමායොගෙති සත්ථස්ස නගරියා සමාගමෙ, සත්ථෙ තං නගරං උපගතෙති අත්ථො. පුච්ඡිතෙ සත්ථිකජනෙහි.

සමොහිතන්ති සන්නිචිතං. රම්මන්ති අන්තො බහි ච භූමිභාගසම්පත්තියා චෙව ආරාමුය්යානසම්පත්තියා ච රමණීයං. දස්සනෙය්යන්ති විසිඛාසන්නිවෙසසම්පත්තියා චෙව පාසාදකූටාගාරාදිසම්පත්තියා ච දස්සනීයං පස්සිතබ්බයුත්තං. උපභොගපරිභොගවත්ථුසම්පත්තියා චෙව නිවාසසුඛතාය ච නිබද්ධවාසං වසන්තානං ඉතරෙසඤ්ච සත්තානං මනං රමෙතීති මනොරමං. දසහි සද්දෙහීති හත්ථිසද්දො, අස්ස-රථ-භෙරි-සඞ්ඛ-මුදිඞ්ග-වීණා-ගීත සම්මතාළසද්දො, අස්නාථ-පිවථ-ඛාදථාති-සද්දොති ¶ ඉමෙහි දසහි සද්දෙහි. අවිවිත්තන්ති න විවිත්තං, සබ්බකාලං ඝොසිතන්ති අත්ථො.

වුද්ධිං වෙපුල්ලතං පත්තන්ති තන්නිවාසී සත්තවුද්ධියා වුද්ධිං, තාය පරිවුද්ධිතායෙව විපුලභාවං පත්තං, බහුජනං ආකිණ්ණමනුස්සන්ති අත්ථො. විත්තූපකරණසමිද්ධියා ඉද්ධං. සබ්බකාලං සුභික්ඛභාවෙන ඵීතං. අන්තමසො විඝාසාදෙ උපාදාය සබ්බෙසං කපණද්ධිකවනිබ්බකයාචකානම්පි ඉච්ඡි තත්ථනිප්ඵත්තියා මනුඤ්ඤං ජාතං, පගෙව ඉස්සරියෙ ඨිතානන්ති දස්සනත්ථං පුන ‘‘මනොරම’’න්ති වුත්තං. අළකමන්දාවාති ආටානාටාදීසු දසසු වෙස්සවණමහාරාජස්ස නගරීසු අළකමන්දා නාම එකා නගරී, යා ලොකෙ අළාකා එව වුච්චති ¶ . සා යථා පුඤ්ඤකම්මීනං ආවාසභූතා ආරාමරාමණෙය්යකාදිනා සොභග්ගප්පත්තා, එවං සාවත්ථීපීති වුත්තං ‘‘අළකමන්දාවා’’ති. දෙවානන්ති වෙස්සවණපක්ඛියානං චාතුමහාරාජිකදෙවානං.

ජිනාතීති ඉමිනා සොත-සද්දො විය කත්තුසාධනො ජෙත-සද්දොති දස්සෙති. රඤ්ඤාති පසෙනදිකොසලරාජෙන. රාජගතං ජයං ආරොපෙත්වා කුමාරො ජිතවාති ජෙතොති වුත්තො. මඞ්ගලකබ්යතායාතිආදිනා ‘‘ජෙය්යො’’ති එතස්මිං අත්ථෙ ‘‘ජෙතො’’ති වුත්තන්ති දස්සෙති. සබ්බකාමසමිද්ධිතායාති සබ්බෙහි උපභොගපරිභොගවත්ථූහි ඵීතභාවෙන විභවසම්පන්නතායාති අත්ථො. සමිද්ධාපි මච්ඡරිනො කිඤ්චි න දෙන්තීති ආහ ‘‘විගතමලමච්ඡෙරතායා’’ති, රාගදොසාදිමලානඤ්චෙව මච්ඡරියස්ස ච අභාවෙනාති අත්ථො. සමිද්ධා අමච්ඡරිනොපි ච කරුණාසද්ධාදිගුණවිරහිතා අත්තනො සන්තකං පරෙසං න දදෙය්යුන්ති ආහ ‘‘කරුණාදිගුණසමඞ්ගිතාය චා’’ති. තෙනාති අනාථානං පිණ්ඩදානෙන. සද්දත්ථතො පන දාතබ්බභාවෙන සබ්බකාලං උපට්ඨපිතො අනාථානං පිණ්ඩො එතස්ස අත්ථීති අනාථපිණ්ඩිකො. පඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගසම්පත්තියාති ‘‘නාතිදූරං නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්න’’න්ති එකං අඞ්ගං, ‘‘දිවා අප්පාකිණ්ණං රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොස’’න්ති එකං, ‘‘අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්ස’’න්ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස අප්පකසිරෙන උප්පජ්ජන්ති චීවර…පෙ… පරික්ඛාරා’’ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා භික්ඛූ විහරන්ති බහුස්සුතා’’ති එකං, එවමෙතෙහි පඤ්චවිධසෙනාසනඞ්ගෙහි සම්පන්නතාය. යදි ජෙතවනං තථං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමොති ආහ ‘‘සො හී’’තිආදි.

කීතකාලතො ¶ පට්ඨාය අනාථපිණ්ඩිකස්සෙව තං වනං, අථ කස්මා උභින්නං පරිකිත්තනන්ති ආහ ‘‘ජෙතවනෙ’’තිආදි. ‘‘යදිපි සො භූමිභාගො කොටිසන්ථරෙන මහාසෙට්ඨිනා කීතො, රුක්ඛා පන ජෙතෙන න වික්කීතාති ජෙතවනන්ති වත්තබ්බතං ලභී’’ති වදන්ති.

කස්මා ඉදං සුත්තමභාසීති කථෙතුකම්යතාය සුත්තනික්ඛෙපං පුච්ඡති. සාමඤ්ඤතො හි භගවතො දෙසනාකාරණං පාකටමෙවාති. කො පනායං සුත්තනික්ඛෙපොති? අත්තජ්ඣාසයො. පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො එව හි භගවා අත්තනො අජ්ඣාසයෙන ඉමං සුත්තං දෙසෙතීති ආචරියා. යස්මා පනෙස භික්ඛූනං උපක්කිලිට්ඨචිත්තතං විදිත්වා ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ ඉමාය දෙසනාය උපක්කිලෙසවිසොධනං කත්වා ආසවක්ඛයාය පටිපජ්ජිස්සන්තී’’ති අයං දෙසනා ආරද්ධා, තස්මා පරජ්ඣාසයොති අපරෙ. උභයම්පි පන යුත්තං. අත්තජ්ඣාසයාදීනඤ්හි සංසග්ගභෙදස්ස සම්භවො හෙට්ඨා දස්සිතොවාති. තෙසං භික්ඛූනන්ති තදා ධම්මපටිග්ගාහතභික්ඛූනං. උපක්කිලෙසවිසොධනන්ති සමථවිපස්සනුපක්කිලෙසතො ¶ චිත්තස්ස විසොධනං. පඨමඤ්හි භගවා අනුපුබ්බිකථාදිනා පටිපත්තියා සංකිලෙසං නීහරිත්වා පච්ඡා සාමුක්කංසිකං දෙසනං දෙසෙති ඛෙත්තෙ ඛාණුකණ්ටකගුම්බාදිකෙ අවහරිත්වා කසනං විය, තස්මා කම්මට්ඨානමෙව අවත්වා ඉමාය අනුපුබ්බියා දෙසනා පවත්තාති අධිප්පායො.

සංවරභූතන්ති සීලසංවරාදිසංවරභූතං සංවරණසභාවං කාරණං, තං පන අත්ථතො දස්සනාදි එවාති වෙදිතබ්බං. සංවරිතාති පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන සම්මා, සබ්බථා වා වාරිතා. එවංභූතා ච යස්මා පවත්තිද්වාරපිධානෙන පිහිතා නාම හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘විදහිතා හුත්වා’’ති. එවං අච්චන්තිකස්ස සංවරස්ස කාරණභූතං අනච්චන්තිකං සංවරං දස්සෙත්වා ඉදානි අච්චන්තිකමෙව සංවරං දස්සෙන්තො යස්මිං දස්සනාදිම්හි සති උප්පජ්ජනාරහා ආසවා න උප්පජ්ජන්ති, සො තෙසං අනුප්පාදො නිරොධො ඛයො පහානන්ති ච වුච්චමානො අත්ථතො අප්පවත්තිමත්තන්ති තස්ස ච දස්සනාදි කාරණන්ති ආහ ‘‘යෙන කාරණෙන අනුප්පාදනිරොධසඞ්ඛාතං ඛයං ගච්ඡන්ති පහීයන්ති නප්පවත්තන්ති, තං කාරණන්ති අත්ථො’’ති.

චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපීති (ධ. ස. මූලටී. 14-19) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවීථීසු තදනුගතමනොවිඤ්ඤාණවීථීසු ච කිඤ්චාපි කුසලාදීනම්පි පවත්ති අත්ථි, කාමාසවාදයො ¶ එව පන වණතො යූසං විය පග්ඝරණකඅසුචිභාවෙන සන්දන්ති, තස්මා තෙ එව ‘‘ආසවා’’ති වුච්චන්ති. තත්ථ හි පග්ඝරණඅසුචිම්හි නිරුළ්හො ආසව-සද්දොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභුන්ති තතො පරං මග්ගඵලෙසු අප්පවත්තනතො වුත්තං. එතෙ හි ආරම්මණවසෙන ධම්මෙ ගච්ඡන්තා තතො පරං න ගච්ඡන්ති. නනු තතො පරං භවඞ්ගාදීනිපි ගච්ඡන්තීති චෙ? න, තෙසම්පි පුබ්බෙ ආලම්බිතෙසු ලොකියධම්මෙසු සාසවභාවෙන අන්තොගධත්තා තතො පරතාභාවතො. එත්ථ ච ගොත්රභුවචනෙන ගොත්රභුවොදානඵලසමාපත්තිපුරෙචාරිකපරිකම්මානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. පඨමමග්ගපුරෙචාරිකමෙව වා ගොත්රභු අවධිනිදස්සනභාවෙන ගහිතං, තතො පරං පන මග්ගඵලසමානතාය අඤ්ඤෙසු මග්ගෙසු මග්ගවීථියං සමාපත්තිවීථියං නිරොධානන්තරඤ්ච පවත්තමානෙසු ඵලෙසු නිබ්බානෙ ච ආසවානං පවත්ති නිවාරිතාති වෙදිතබ්බං. සවන්තීති ගච්ඡන්ති, ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තන්තීති අත්ථො. අවධිඅත්ථො ආ-කාරො, අවධි ච මරියාදාභිවිධිභෙදතො දුවිධො. තත්ථ මරියාදං කිරියං බහි කත්වා පවත්තති යථා ‘‘ආපාටලිපුත්තා වුට්ඨො දෙවො’’ති. අභිවිධි පන කිරියං බ්යාපෙත්වා පවත්තති යථා ‘‘ආභවග්ගා භගවතො යසො පවත්තතී’’ති. අභිවිධිඅත්ථො චායං ආ-කාරො ඉධ ගහිතොති වුත්තං ‘‘අන්තොකරණත්ථො’’ති.

මදිරාදයොති ¶ ආදි-සද්දෙන සින්ධවකාදම්බරිකාපොතිකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. චිරපාරිවාසියට්ඨො විරපරිවුත්ථතා පුරාණභාවො. අවිජ්ජා නාහොසීතිආදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හායා’’ති (අ. නි. 10.62) ඉදං සුත්තං සඞ්ගහිතං. අවිජ්ජාසවභවාසවානං චිරපරිවුත්ථතාය දස්සිතාය තබ්භාවභාවිනො කාමාසවස්ස චිරපරිවුත්ථතා දස්සිතාව හොති. අඤ්ඤෙසු ච යථාවුත්තෙ ධම්මෙ ඔකාසඤ්ච ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානෙසු මානාදීසු විජ්ජමානෙසු අත්තත්තනියාදිග්ගාහවසෙන අභිබ්යාපනං මදකරණවසෙන ආසවසදිසතා ච එතෙසංයෙව, න අඤ්ඤෙසන්ති එතෙස්වෙව ආසව-සද්දො නිරුළ්හොති දට්ඨබ්බො. න චෙත්ථ දිට්ඨාසවො නාගතොති ගහෙතබ්බං භවතණ්හාය විය භවදිට්ඨියාපි භවාසවග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා. ආයතං අනාදිකාලිකත්තා. පසවන්තීති ඵලන්ති. න හි තං කිඤ්චි සංසාරදුක්ඛං ¶ අත්ථි, යං ආසවෙහි විනා උප්පජ්ජෙය්ය. පුරිමානි චෙත්ථාති එත්ථ එතෙසු චතූසු අත්ථවිතප්පෙසු පුරිමානි තීණි. යත්ථාති යෙසු සුත්තාභිධම්මපදෙසෙසු. තත්ථ යුජ්ජන්ති කිලෙසෙසුයෙව යථාවුත්තස්ස අත්ථත්තයස්ස සම්භවතො. පච්ඡිමං ‘‘ආයතං වා සංසාරදුක්ඛං සවන්තී’’ති වුත්තනිබ්බචනං. කම්මෙපි යුජ්ජති දුක්ඛප්පසවනස්ස කිලෙසකම්මසාධාරණත්තා.

දිට්ඨධම්මා වුච්චන්ති පච්චක්ඛභූතා ඛන්ධා, දිට්ඨධම්මෙ භවා දිට්ඨධම්මිකා. විවාදමූලභූතාති විවාදස්ස මූලකාරණභූතා කොධූපනාහ-මක්ඛ-පළාස-ඉස්සා-මච්ඡරිය-මායා-සාඨෙය්ය-ථම්භ-සාරම්භ-මානාතිමානා.

යෙන දෙවූපපත්යස්සාති යෙන කම්මකිලෙසප්පකාරෙන ආසවෙන දෙවෙසු උපපත්ති නිබ්බත්ති අස්ස මය්හන්ති සම්බන්ධො. ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො ආකාසචාරී අස්සන්ති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. එත්ථ ච යක්ඛගන්ධබ්බතාය විනිමුත්තා සබ්බා දෙවගති දෙවග්ගහණෙන ගහිතා. අවසෙසා ච අකුසලා ධම්මාති අකුසලකම්මතො අවසෙසා අකුසලා ධම්මා ආසවාති ආගතාති සම්බන්ධො.

පටිඝාතායාති පටිසෙධනාය. පරූපවා…පෙ… උපද්දවාති ඉදං යදි භගවා සික්ඛාපදං න පඤ්ඤපෙය්ය, තතො අසද්ධම්මප්පටිසෙවනඅදින්නාදානපාණාතිපාතාදිහෙතු යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං පරූපවාදාදයො දිට්ඨධම්මිකා නානප්පකාරා අනත්ථා, යෙ ච තන්නිමිත්තා එව නිරයාදීසු නිබ්බත්තස්ස පඤ්චවිධබන්ධනකම්මකාරණාදිවසෙන මහාදුක්ඛානුභවාදිප්පකාරා අනත්ථා, තෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙ පනෙතෙති එතෙ කාමරාගාදිකිලෙස-තෙභූමකකම්මපරූපවාදාදිඋපද්දවප්පකාරා ආසවා. යත්ථාති ¶ යස්මිං විනයාදිපාළිපදෙසෙ. යථාති යෙන දුවිධාදිප්පකාරෙන අඤ්ඤෙසු ච සුත්තන්තෙසු ආගතාති සම්බන්ධො.

නිරයං ගමෙන්තීති නිරයගාමිනියා. ඡක්කනිපාතෙ ආහුනෙය්යසුත්තෙ. තත්ථ හි ආසවා ඡධා ආගතා ආසව-සද්දාභිධෙය්යස්ස අත්ථස්ස පභෙදොපචාරෙන ආසව-පදෙ පභෙදොති වුත්තො, කොට්ඨාසත්ථො වා පද-සද්දොති ආසවපදෙති ආසවප්පකාරෙ සද්දකොට්ඨාසෙ අත්ථකොට්ඨාසෙ වාති අත්ථො.

තථා ¶ හීති තස්මා සංවරණං පිදහනං පවත්තිතුං අප්පදානං, තෙනෙව කාරණෙනාති අත්ථො. සීලාදිසංවරෙ අධිප්පෙතෙ පවත්තිතුං අප්පදානවසෙන ථකනභාවසාමඤ්ඤතො ද්වාරං සංවරිත්වාති ගෙහද්වාරසංවරණම්පි උදාහටං. සීලසංවරොතිආදි හෙට්ඨා මූලපරියායවණ්ණනාය වුත්තම්පි ඉමස්ස සුත්තස්ස අත්ථවණ්ණනං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තුකාමො පුන වදති. යුත්තං තාව සීලසතිඤාණානං සංවරත්ථො පාළියං තථා ආගතත්තා, ඛන්තිවීරියානං පන කථන්ති ආහ ‘‘තෙසඤ්චා’’තිආදි. තස්සත්ථො – යදිපි ‘‘ඛමො හොති…පෙ… සීතස්ස උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’තිආදිනිද්දෙසෙ ඛන්තිවීරියානං සංවරපරියායො නාගතො, උද්දෙසෙ පන සබ්බාසවසංවරපරියායන්ති සංවරපරියායෙන ගහිතත්තා අත්ථෙව තෙසං සංවරභාවොති.

පුබ්බෙ සීලසතිඤාණානං පාඨන්තරෙන සංවරභාවො දස්සිතොති ඉදානි තං ඉමිනාපි සුත්තෙන ගහිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ඛන්තිවීරියසංවරා වුත්තායෙව ‘‘ඛමො හොති සීතස්සා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.14) පාළියා දස්සනවසෙන. ‘‘තඤ්ච අනාසනං, තඤ්ච අගොචර’’න්ති අයං පනෙත්ථ සීලසංවරොති තඤ්ච ‘‘යථාරූපෙ’’තිආදිනා වුත්තං අයුත්තං අනියතවත්ථුකං රහො පටිච්ඡන්නාසනං, තඤ්ච යථාවුත්තං අයුත්තං වෙසියාදිගොචරං, ‘‘පටිසඞ්ඛායොනිසො පරිවජ්ජෙතී’’ති ආගතං යං පරිවජ්ජනං, අයං පන එත්ථ එතස්මිං සුත්තෙ ආගතො සීලසංවරොති අත්ථො. අනාසනපරිවජ්ජනෙන හි අනාචාරපරිවජ්ජනං වුත්තං, අනාචාරාගොචරපරිවජ්ජනං චාරිත්තසීලතායසීලසංවරො. තථා හි භගවතා ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො විහරතී’’ති (විභ. 508) සීලසංවරවිභජනෙ ආචාරගොචරසම්පත්තිං දස්සෙන්තෙන ‘‘අත්ථි අනාචාරො, අත්ථි අගොචරො’’තිආදිනා (විභ. 513, 514) අනාචාරාගොචරා විභජිත්වා දස්සිතා. ඉදඤ්ච එකදෙසෙන සමුදායනිදස්සනං දට්ඨබ්බං සමුද්දපබ්බතනිදස්සනං විය.

සබ්බත්ථ පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරොති එත්ථ ‘‘යොනිසොමනසිකාරො, පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරො’’ති වත්තබ්බං ¶ . න හි දස්සනපහාතබ්බනිද්දෙසෙ පටිසඞ්ඛාගහණං අත්ථි, ‘‘යොනිසො මනසි කරොතී’’ති පන වුත්තං. යොනිසොමනසිකරණම්පි අත්ථතො පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරමෙවාති එවං පන අත්ථෙ ගය්හමානෙ යුත්තමෙතං සියා. කෙචි පන ‘‘යත්ථ යත්ථ ‘ඉධ පටිසඞ්ඛා යොනිසො’ති ආගතං ¶ , තං සබ්බං සන්ධාය ‘සබ්බත්ථ පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරො’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තෙසං මතෙන ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිකස්ස ඤාණසංවරෙන ච අසඞ්ගහො සියා, ‘‘දස්සනං පටිසෙවනා භාවනා ච ඤාණසංවරො’’ති ච වචනං විරුජ්ඣෙය්ය, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ‘‘සබ්බත්ථ පටිසඞ්ඛා ඤාණසංවරො’’ති ඉමිනා සත්තසුපි ඨානෙසු යං ඤාණං, සො ඤාණසංවරොති පරිවජ්ජනාදිවසෙන වුත්තා සීලාදයො සීලසංවරාදයොති අයමත්ථො දස්සිතො. එවං සති සංවරානං සඞ්කරො විය හොතීති තෙ අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ‘‘අග්ගහිතග්ගහණෙනා’’ති වුත්තං පරිවජ්ජනවිසෙසසංවරාධිවාසනවිනොදනානං සීලසංවරාදිභාවෙන ගහිතත්තා, තථා අග්ගහිතානං ගහණෙනාති අත්ථො. තෙ පන අග්ගහිතෙ සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘දස්සනං පටිසෙවනා භාවනා’’ති ආහ.

එතෙන සීලසංවරාදිනා කරණභූතෙන, කාරණභූතෙන වා. ධම්මාති කුසලාකුසලධම්මා. සීලසංවරාදිනා හි සහජාතකොටියා, උපනිස්සයකොටියා වා පච්චයභූතෙන අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මා උප්පත්තිං ගච්ඡන්ති උප්පජ්ජන්ති, තථා අනිරුද්ධා අකුසලා ධම්මා නිරොධං ගච්ඡන්ති නිරුජ්ඣන්තීති අත්ථො. පාළියං පන ‘‘අනුප්පන්නා චෙව ආසවා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච ආසවා පහීයන්තී’’ති අකුසලධම්මානං අනුප්පාදපහානානි එව වුත්තානි, න කුසලධම්මානං උප්පාදාදයොති? නයිදමෙවං දට්ඨබ්බං, ‘‘යොනිසො ච ඛො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො’’තිආදිනා කුසලධම්මානම්පි උප්පත්ති පකාසිතාව ආසවසංවරණස්ස පධානභාවෙන ගහිතත්තා. තථා හි පරියොසානෙපි ‘‘යෙ ආසවා දස්සනා පහාතබ්බා, තෙ දස්සනා පහීනා හොන්තී’’තිආදිනා (ම. නි. 1.28) ආසවප්පහානමෙව පධානං කත්වා නිගමිතං.

15. ජානතො පස්සතොති එත්ථ දස්සනම්පි පඤ්ඤාචක්ඛුනාව දස්සනං අධිප්පෙතං, න මංසචක්ඛුනා දිබ්බචක්ඛුනා වාති ආහ ‘‘ද්වෙපි පදානි එකත්ථානී’’ති. එවං සන්තෙපීති පදද්වයස්ස එකත්ථත්ථෙපි. ඤාණලක්ඛණන්ති ඤාණස්ස සභාවං, විසයස්ස යථාසභාවාවබොධනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ජානනලක්ඛණඤ්හි ඤාණ’’න්ති. ඤාණප්පභාවන්ති ඤාණානුභාවං, ඤාණකිච්චං විසයොභාසනන්ති ¶ අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘ඤාණෙන විවටෙ ධම්මෙ’’ති. ‘‘ජානතො පස්සතො’’ති ච ජානනදස්සනමුඛෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා පවත්තාති ආහ ‘‘ඤාණලක්ඛණං ඤාණප්පභාවං උපාදාය පුග්ගලං නිද්දිසතී’’ති. ජානතො පස්සතොති ‘‘යොනිසො ච මනසිකාරං අයොනිසො ච මනසිකාර’’න්ති ¶ වක්ඛමානත්තා යොනිසොමනසිකාරවිසයජානනං, අයොනිසොමනසිකාරවිසයදස්සනං. තඤ්ච ඛො පන නෙසං ආසවානං ඛයූපායසභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා උප්පාදනානුප්පාදනවසෙන න ආරම්මණමත්තෙනාති අයමත්ථො යුත්තොති ආහ ‘‘යොනිසොමනසිකාරං…පෙ… අයමෙත්ථ සාරො’’ති.

‘‘ජානතො’’ති වත්වා ජානනඤ්ච අනුස්සවාකාරපටිවිතක්කමත්තවසෙන න ඉධාධිප්පෙතං, අථ ඛො රූපාදි විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන යොනිසොමනසිකාරායොනිසොමනසිකාරෙ පච්චක්ඛෙ කත්වා තෙසං උප්පාදවසෙන දස්සනන්ති ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘පස්සතො’’ති වුත්තන්ති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤත්ථාපි හි ‘‘එවං ජානතො එවං පස්සතො (ඉතිවු. 102), ජානං ජානාති පස්සං පස්සති (ම. නි. 1.203), එවං ජානන්තා එවං පස්සන්තා (ම. නි. 1.407), අජානතං අපස්සත’’න්ති ච ආදීසු ඤාණකිච්චස්ස සාමඤ්ඤවිසෙසදීපනවසෙනෙතං පදද්වයං ආගතන්ති. කෙචීති අභයගිරිවාසිසාරසමාසාචරියා. තෙ හි ‘‘සමාධිනා ජානතො විපස්සනාය පස්සතො ජානං ජානාති පස්සං පස්සති, එවං ජානනා සමථො, පස්සනා විපස්සනා’’ති ච ආදිනා පපඤ්චෙන්ති. තෙති පපඤ්චා. ඉමස්මිං අත්ථෙති ‘‘ජානතො’’තිආදිනයප්පවත්තෙ ඉමස්මිං සුත්තපදඅත්ථෙ නිද්ධාරියමානෙ. න යුජ්ජන්ති ජානනදස්සනානං යොනිසොමනසිකාරායොනිසොමනසිකාරවිසයභාවස්ස පාළියං වුත්තත්තා.

ආසවප්පහානං ආසවානං අච්චන්තප්පහානං. සො පන නෙසං අනුප්පාදො සබ්බෙන සබ්බං ඛීණතා අභාවො එවාති ආහ ‘‘ආසවානං අච්චන්තඛයමසමුප්පාදං ඛීණාකාරං නත්ථිභාව’’න්ති. උජුමග්ගානුසාරිනොති කිලෙසවඞ්කස්ස කායවඞ්කාදීනඤ්ච පහානෙන උජුභූතෙ සවිපස්සනෙ හෙට්ඨිමමග්ගෙ අනුස්සරන්තස්ස. තදෙව හිස්ස සික්ඛනං. ඛයස්මිං පඨමං ඤාණං. තතො අඤ්ඤා අනන්තරාති ඛයසඞ්ඛාතෙ අග්ගමග්ගෙ තප්පරියාපන්නමෙව ඤාණං පඨමං උප්පජ්ජති ¶ , තදනන්තරං පන අඤ්ඤං අරහත්තන්ති. යදිපි ගාථායං ‘‘ඛයස්මිං’’ඉච්චෙව වුත්තං, සමුච්ඡෙදවසෙන පන ආසවෙහි ඛීණොතීති මග්ගො ඛයොති වුච්චතීති ආහ ‘‘මග්ගො ආසවක්ඛයොති වුත්තො’’ති. සමණොති සමිතපාපො අධිප්පෙතො. සො පන ඛීණාසවො හොතීති ‘‘ආසවානං ඛයා’’ති ඉමස්ස ඵලපරියායතා වුත්තා, නිප්පරියායෙන පන ආසවක්ඛයො මග්ගො, තෙන පත්තබ්බතො ඵලං. එතෙනෙව නිබ්බානස්සපි ආසවක්ඛයභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

‘‘ජානතො පස්සතො’’ති ජානතො එව පස්සතො එවාති එවමෙත්ථ නියමො ඉච්ඡිතො, න අඤ්ඤථා විසෙසාභාවතො අනිට්ඨසාධනතො චාති තස්ස නියමස්ස ඵලං දස්සෙතුං ‘‘නො අජානතො නො ¶ අපස්සතො’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘යො පන න ජානාති න පස්සති, තස්ස නෙව වදාමීති අත්ථො’’ති. ඉමිනා දූරීකතායොනිසොමනසිකාරො ඉධාධිප්පෙතො, යොනිසොමනසිකාරො ච ආසවක්ඛයස්ස එකන්තිකකාරණන්ති දස්සෙති. එතෙනාති ‘‘නො අජානතො නො අපස්සතො’’ති වචනෙන. තෙ පටික්ඛිත්තාති කෙ පන තෙති? ‘‘බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්ති (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.228), අහෙතූ අපච්චයා සත්තා විසුජ්ඣන්තී’’ති (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.227) එවමාදිවාදා. තෙසු හි කෙචි අභිජාතිසඞ්කන්තිමත්තෙන භවසඞ්කන්තිමත්තෙන ච සංසාරසුද්ධිං පටිජානන්ති, අඤ්ඤෙ ඉස්සරපජාපතිකාලාදිවසෙන, තයිදං සබ්බං ‘‘සංසාරාදීහී’’ති එත්ථෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

පුරිමෙන වා පදද්වයෙනාති ‘‘ජානතො, පස්සතො’’ති ඉමිනා පදද්වයෙන. උපායො වුත්තො ‘‘ආසවක්ඛයස්සා’’ති අධිකාරතො විඤ්ඤායති. ඉමිනාති ‘‘නො අජානතො, නො අපස්සතො’’ති ඉමිනා පදද්වයෙන. අනුපායො එව හි ආසවානං ඛයස්ස යදිදං යොනිසො ච අයොනිසො ච මනසිකාරස්ස අජානනං අදස්සනඤ්ච, තෙන තථත්තාය අප්පටිපත්තිතො මිච්ඡාපටිපත්තිතො ච. නනු ‘‘පස්සතො’’ති ඉමිනා අයොනිසොමනසිකාරො යථා න උප්පජ්ජති, එවං දස්සනෙ අධිප්පෙතෙ පුරිමෙනෙව අනුපායපටිසෙධො වුත්තො හොතීති? න හොති, අයොනිසොමනසිකාරානුප්පාදනස්සපි උපායභාවතො සතිබලෙන සංවුතචක්ඛුන්ද්රියාදිතා විය සම්පජඤ්ඤබලෙනෙව නිච්චාදිවසෙන අභූතජානනාභාවො ¶ හොතීති. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛෙපෙන…පෙ… හොතී’’ති. තත්ථ සඞ්ඛෙපෙනාති සමාසෙන, අන්වයතො බ්යතිරෙකතො ච විත්ථාරං අකත්වාති අත්ථො. ඤාණං…පෙ… දස්සිතං හොති ‘‘ජානතො’’තිආදිනා ඤාණස්සෙව ගහිතත්තා. යදි එවං ‘‘ස්වායං සංවරො’’තිආදි කථං නීයතීති? ඤාණස්ස පධානභාවදස්සනත්ථං එවමයං දෙසනා කතාති නායං දොසො, තථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘අරියං වො භික්ඛවෙ සම්මාසමාධිං දෙසෙස්සාමි සඋපනිසං සපරික්ඛාර’’න්ති (ම. නි. 3.136) විත්ථාරො.

දබ්බජාතිකොති දබ්බරූපො. සො හි ද්රබ්යොති වුච්චති ‘‘ද්රබ්යං විනස්සති නාද්රබ්ය’’න්තිආදීසු. දබ්බජාතිකො වා සාරසභාවො, සාරුප්පසීලාචාරොති අත්ථො. යථාහ ‘‘න ඛො දබ්බ දබ්බා එවං නිබ්බෙඨෙන්තී’’ති (පාරා. 384, 391; චූළව. 193). වත්තසීසෙ ඨත්වාති වත්තං උත්තමඞ්ගං, ධුරං වා කත්වා. යො හි පරිසුද්ධාජීවො කාතුං අජානන්තානං සබ්රහ්මචාරීනං, අත්තනො වා වාතාතපාදිපටිබාහනත්ථං ඡත්තාදීනි කරොති, සො වත්තසීසෙ ඨත්වා කරොති නාම. පදට්ඨානං න හොතීති න වත්තබ්බා නාථකරණධම්මභාවෙන උපනිස්සයභාවතො. වුත්තඤ්හි ¶ ‘‘යානි තානි සබ්රහ්මචාරීනං උච්චාවචානි කිච්චකරණීයානි, තත්ථ දක්ඛො හොතී’’තිආදි (ම. නි. 1.497).

උපායමනසිකාරොති කුසලධම්මප්පවත්තියා කාරණභූතො මනසිකාරො. පථමනසිකාරොති තස්සා එව මග්ගභූතො මනසිකාරො. අනිච්චාදීසු අනිච්චන්තිආදිනාති අනිච්චදුක්ඛඅසුභඅනත්තසභාවෙසු ධම්මෙසු ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අසුභං අනත්තා’’තිආදිනා එව නයෙන, අවිපරීතසභාවෙනාති අත්ථො. සච්චානුලොමිකෙන වාති සච්චාභිසමයස්ස අනුලොමවසෙන. චිත්තස්ස ආවට්ටනාතිආදිනා ආවට්ටනාය පච්චයභූතා තතො පුරිමුප්පන්නා මනොද්වාරිකා කුසලජවනප්පවත්ති ඵලවොහාරෙන තථා වුත්තා. තස්සා හි වසෙන සා කුසලුප්පත්තියා උපනිස්සයො හොති. ආවජ්ජනා හි භවඞ්ගචිත්තං ආවට්ටයතීති ආවට්ටනා. අනු අනු ආවට්ටෙතීති අන්වාවට්ටනා. භවඞ්ගාරම්මණතො අඤ්ඤං ආභුජතීති ආභොගො. සමන්නාහරතීති සමන්නාහාරො. තදෙවාරම්මණං අත්තානං අනුබන්ධිත්වා උප්පජ්ජමානං මනසි කරොති ඨපෙතීති මනසිකාරො. අයං වුච්චතීති අයං උපායපථමනසිකාරලක්ඛණො යොනිසොමනසිකාරො නාම වුච්චති, යස්ස වසෙන පුග්ගලො දුක්ඛාදීනි සච්චානි ආවජ්ජිතුං සක්කොති ¶ . අයොනිසොමනසිකාරෙ සච්චපටිකූලෙනාති සච්චාභිසමයස්ස අනනුලොමවසෙන. සෙසං යොනිසොමනසිකාරෙ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං.

යුත්තින්ති උපපත්තිසාධනයුත්තිං, හෙතුන්ති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. එත්ථාති ‘‘අයොනිසො භික්ඛවෙ…පෙ… පහීයන්තී’’ති එතස්මිං පාඨෙ. තත්ථාති වාක්යොපඤ්ඤාසනං. කස්මා පනෙත්ථ අයමුද්දෙසනිද්දෙසො පරිවත්තොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යොනිසො’’තිආදි. තත්ථ මනසිකාරපදං ද්වින්නං සාධාරණන්ති අධිප්පායෙන ‘‘යොනිසො අයොනිසොති ඉමෙහි තාව ද්වීහි පදෙහී’’ති වුත්තං. යොනිසොති හි යොනිසොමනසිකාරො, අයොනිසොති ච අයොනිසොමනසිකාරො තත්ථ අනුවත්තනතො වක්ඛමානත්තා ච. සතිපි අනත්ථුප්පත්තිසාමඤ්ඤෙ භවාදීසු පුග්ගලස්ස බහුලිසාමඤ්ඤං දස්සෙත්වා තං පරිවත්තිත්වා විසෙසදස්සනත්තං නාවාදි උපමාත්තයග්ගහණං දට්ඨබ්බං. චක්කයන්තං ආහටඝටීයන්තන්ති වදන්ති.

අනුප්පන්නාති අනිබ්බත්තා. ආරම්මණවිසෙසවසෙන තස්ස අනුප්පත්ති වෙදිතබ්බා, න රූපාරම්මණාදිආරම්මණසාමඤ්ඤෙන, නාපි ආසවවසෙන. තෙනාහ ‘‘අනනුභූතපුබ්බං ආරම්මණං…පෙ… අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නා නාම ආසවා න සන්තී’’ති. වත්ථුන්ති සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකප්පභෙදං ආසවුප්පත්තිකාරණං. ආරම්මණං ආරම්මණපච්චයභූතරූපාදීනි ¶ . ඉදානි ආසවවසෙනපි අනුප්පන්නපරියායො ලබ්භතීති දස්සෙතුං ‘‘අනුභූතපුබ්බෙපී’’තිආදි වුත්තං. පකතිසුද්ධියාති පුබ්බචරියතො කිලෙසදූරීභාවසිද්ධාය සුද්ධිපකතිතාය. පාළියා උද්දිසනං උද්දෙසො, අත්ථකථනං පරිපුච්ඡා. අජ්ඣයනං පරියත්ති, චීවරසිබ්බාදි නවකම්මං, සමථවිපස්සනානුයොගො යොනිසොමනසිකාරො. තාදිසෙනාති යාදිසෙන ‘‘මනුඤ්ඤවත්ථූ’’තිමනසිකාරාදිනා කාමාසවාදයො සම්භවෙය්යුං, තාදිසෙන. ආසවානං වඩ්ඪි නාම පරියුට්ඨානතිබ්බතාය වෙදිතබ්බා, සා ච අභිණ්හුප්පත්තියා බහුලීකාරතොති තෙ ලද්ධාසෙවනා බහුලභාවං පත්තා මද්දන්තා ඵරන්තා ඡාදෙන්තා අන්ධාකාරං කරොන්තා අපරාපරං උප්පජ්ජමානා එකසන්තානනයෙන ‘‘උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තී’’ති වුච්චන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තීති වුච්චන්තී’’ති. ඉතො අඤ්ඤථාති ඉතො ¶ අපරාපරුප්පන්නානං එකත්තග්ගහණතො අඤ්ඤථා වඩ්ඪි නාම නත්ථි ඛණිකභාවතො.

සො ච ජානාතීති ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහාභාවමාහ. කාරකස්සෙවාති යුත්තයොගස්සෙව. යස්ස පනාතිආදිනා අනුද්දෙසිකං කත්වා වුත්තමත්ථං පුරාතනස්ස පුරිසාතිසයස්ස පටිපත්තිදස්සනෙන පාකටතරං කාතුං ‘‘මණ්ඩලාරාමවාසීමහාතිස්සභූතත්ථෙරස්ස වියා’’තිආදි වුත්තං. තඤ්හි සබ්රහ්මචාරීනං ආයතිං තථාපටිපත්තිකාරණං හොති, යතො එදිසං වත්ථු වුච්චති. තස්මිං යෙවාති මණ්ඩලාරාමෙයෙව. ආචරියං ආපුච්ඡිත්වාති අත්තනො උද්දෙසාචරියං කම්මට්ඨානග්ගහණත්ථං ගන්තුං ආපුච්ඡිත්වා. ආචරියං වන්දිත්වාති කම්මට්ඨානදායකං මහාරක්ඛිතත්ථෙරං වන්දිත්වා. උද්දෙසමග්ගන්ති යථාආරද්ධං උද්දෙසපබන්ධං. තදා කිර මුඛපාඨෙනෙව බහූ එකජ්ඣං උද්දිසාපෙත්වා මනොසජ්ඣායවසෙන ධම්මං සජ්ඣායන්ති. තත්ථායං ථෙරො පඤ්ඤවන්තතාය උද්දෙසං ගණ්හන්තානං භික්ඛූනං ධොරය්හො, සො ‘‘ඉදානාහං අනාගාමී, කිං මය්හං උද්දෙසෙනා’’ති සඞ්කොචං අනාපජ්ජිත්වා දුතියදිවසෙ උද්දෙසකාලෙ ආචරියං උපසඞ්කමි. ‘‘උප්පන්නා පහීයන්තී’’ති එත්ථ උප්පන්නසදිසා ‘‘උප්පන්නා’’ති වුත්තා, න පච්චුප්පන්නා. න හි පච්චුප්පන්නෙසු ආසවෙසු මග්ගෙන පහානං සම්භවතීති ආහ ‘‘යෙ පන…පෙ… නත්ථී’’ති. වත්තමානුප්පන්නා ඛණත්තයසමඞ්ගිනො. තෙසං පටිපත්තියා පහානං නත්ථි උප්පජ්ජනාරහානං පච්චයඝාතෙන අනුප්පාදනමෙව තාය පහානන්ති.

16. යදි එවං දුතියපදං කිමත්ථියන්ති? පදද්වයග්ගහණං ආසවානං උප්පන්නානුප්පන්නභාවසම්භවදස්සනත්ථඤ්චෙව පහායකවිභාගෙන පහාතබ්බවිභාගදස්සනත්ථඤ්ච. තෙනාහ ‘‘ඉදමෙව පදං ගහෙත්වා’’ති. අඤ්ඤම්පීති ඤාණතො අඤ්ඤම්පි සතිසංවරාදිං. දස්සනාති ඉදං හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනන්ති දස්සනෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනෙන තදත්ථං විවරති. එස නයොති තමෙවත්ථං අතිදිසති. දස්සනෙනාති සොතාපත්තිමග්ගෙන. සො හි පඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති ¶ වුච්චති. යදිපි තං ගොත්රභු පඨමතරං පස්සති, දිස්වා පන කත්තබ්බකිච්චස්ස කිලෙසප්පහානස්ස අකරණතො න තං දස්සනන්ති වුච්චති. ආවජ්ජනට්ඨානියඤ්හි තං ඤාණං මග්ගස්ස, නිබ්බානාරම්මණත්තසාමඤ්ඤෙන චෙතං වුත්තං, න නිබ්බානපටිවිජ්ඣනෙන, තස්මා ධම්මචක්ඛු පුනප්පුනං නිබ්බත්තනෙන භාවනං අප්පත්තං දස්සනං නාම, ධම්මචක්ඛුඤ්ච පරිඤ්ඤාදිකිච්චකරණවසෙන චතුසච්චධම්මදස්සනං තදභිසමයොති නුත්ථෙත්ථ ගොත්රභුස්ස දස්සනභාවප්පත්ති ¶ . අයඤ්ච විචාරො පරතො අට්ඨකථායමෙව (ම. නි. අට්ඨ. 1.22) ආගමිස්සති. සබ්බත්ථාති ‘‘සංවරා පහාතබ්බා’’තිආදීසු. සංවරාති සංවරෙන, ‘‘සංවරො’’ති චෙත්ථ සතිසංවරො වෙදිතබ්බො. පටිසෙවති එතෙනාති පටිසෙවනං, පච්චයෙසු ඉදමත්ථිකතාඤාණං. අධිවාසෙති ඛමති එතායාති අධිවාසනා, සීතාදීනං ඛමනාකාරෙන පවත්තො අදොසො, තප්පධානා වා චත්තාරො කුසලක්ඛන්ධා. පරිවජ්ජෙති එතෙනාති පරිවජ්ජනං, වාළමිගාදීනං පරිහරණවසෙන පවත්තා චෙතනා, තථාපවත්තා වා චත්තාරො කුසලක්ඛන්ධා. කාමවිතක්කාදිකෙ විනොදෙති විතුදති එතෙනාති විනොදනං, කුසලවීරියං. පඨමමග්ගෙන දිට්ඨෙ චතුසච්චධම්මෙ භාවනාවසෙන උප්පජ්ජනතො භාවනා, සෙසමග්ගත්තයං. න හි තං අදිට්ඨපුබ්බං කිඤ්චි පස්සති, එවං දස්සනාදීනං වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.

දස්සනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

17. කුසලාකුසලධම්මෙහි ආලම්බියමානාපි ආරම්මණධම්මා ආවජ්ජනමුඛෙනෙව තබ්භාවං ගච්ඡන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘මනසිකරණීයෙ’’ති පදස්ස ‘‘ආවජ්ජිතබ්බෙ’’ති අත්ථමාහ. හිතසුඛාවහභාවෙන මනසිකරණං අරහන්තීති මනසිකරණීයා, තප්පටිපක්ඛතො අමනසිකරණීයාති ආහ ‘‘අමනසිකරණීයෙති තබ්බිපරීතෙ’’ති. සෙසපදෙසූති ‘‘මනසිකරණීයෙ ධම්මෙ අප්පජානන්තො’’තිආදීසු. යස්මා කුසලධම්මෙසුපි සුභසුඛනිච්චාදිවසෙන මනසිකාරො අස්සාදනාදිහෙතුතාය සාවජ්ජො අහිතදුක්ඛාවහො අකුසලධම්මෙසුපි අනිච්චාදිවසෙන මනසිකාරො නිබ්බිදාදිහෙතුතාය අනවජ්ජො හිතසුඛාවහො, තස්මා ‘‘ධම්මතො නියමො නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘ආකාරතො පන අත්ථී’’ති ආහ.

වා-සද්දො යෙභුය්යෙන ‘‘මමං වා හි භික්ඛවෙ (දී. නි. 1.5, 6), දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.186; ම. නි. 2.79, 80) විකප්පත්ථො දිට්ඨො, න සමුච්චයත්ථොති තත්ථ සමුච්චයත්ථෙ පයොගං දස්සෙතුං ‘‘යථා’’තිආදි වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා සමුච්චයත්ථදීපකං පනෙතං සුත්තපදං සමුදාහටං.

කාමාසවොති ¶ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතෙ කාමෙ ආසවො කාමාසවො. තෙනාහ ‘‘පඤ්චකාමගුණිකො රාගො’’ති. භවාසවං පන ඨපෙත්වා සබ්බො ¶ ලොභො කාමාසවොති යුත්තං සියා. රූපාරූපභවෙති කම්මුපපත්තිභෙදතො දුවිධෙපි රූපාරූපභවෙ ඡන්දරාගො. ඣානනිකන්තීති ඣානස්සාදො. ‘‘සුන්දරමිදං ඨානං නිච්චං ධුව’’න්තිආදිනා අස්සාදෙන්තස්ස උප්පජ්ජමානො සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො භවෙ ආසවොති භවාසවො. එවන්ති සබ්බදිට්ඨීනං සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිසඞ්ගහතො භවාසවෙනෙව දිට්ඨාසවො ගහිතො තංසහගතරාගතායාති අධිප්පායො. අපරෙ පන ‘‘දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවෙන ච සඞ්ගහිතො’’ති වදන්ති. එත්ථ ච ‘‘භවාසවො චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති (ධ. ස. 1465) වචනතො දිට්ඨිසම්පයුත්තරාගස්ස භවාසවභාවො විචාරෙතබ්බො, අථ ‘‘කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා’’තිආදීසු (සං. නි. 4.332) විය ආරම්මණකරණත්ථො සහගතත්ථො, එවං සති භවාසවෙ දිට්ඨාසවස්ස සමොධානගමනං කතං න සියා. න හි තම්පයොගතබ්භාවාදිකෙ අසති තංසඞ්ගහො යුත්තො, තස්මා යථාවුත්තපාළිං අනුසාරෙන දිට්ඨිගතසම්පයුත්තලොභොපි කාමාසවොති යුත්තං සියා. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛානඤ්හි කාරණභූතා කාමාසවාදයොපි ද්විධා වුත්තා.

අභිධම්මෙ (ධ. ස. 1103) ච කාමාසවනිද්දෙසෙ ‘‘කාමෙසූති කාමරාගදිට්ඨිරාගාදීනං ආරම්මණභූතෙසු තෙභූමකෙසු වත්ථුකාමෙසූ’’ති අත්ථො සම්භවති. තත්ථ හි උප්පජ්ජමානා සා තණ්හා සබ්බාපි න කාමච්ඡන්දාදිනාමං න ලභතීති. යදි පන ලොභො කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තොපි සියා, සො යදා දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු චිත්තෙසු උප්පජ්ජති, තදා තෙන සම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවො ආසවවිප්පයුත්තොති දොමනස්සවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තස්ස විය තස්සපි ආසවවිප්පයුත්තතා වත්තබ්බා සියා ‘‘චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පන්නො මොහො සියා ආසවසම්පයුත්තො, සියා ආසවවිප්පයුත්තො’’ති. ‘‘කාමාසවො අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’ති (ධ. ස. 1465), ‘‘කාමාසවං පටිච්ච දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති (පට්ඨා. 3.3.109) ච වචනතො දිට්ඨිසහගතරාගො කාමාසවො න හොතීති න සක්කා වත්තුං. කිඤ්ච අභිජ්ඣාකාමරාගානං විසෙසො ආසවද්වයඑකාසවභාවො සියා, න අභිජ්ඣාය ච නොආසවභාවොති නොආසවලොභස්ස සබ්භාවො විචාරෙතබ්බො. න හි අත්ථි අභිධම්මෙ ‘‘ආසවො ච ¶ නොආසවො ච ධම්මා ආසවස්ස ධම්මස්ස ආසවස්ස ච නොආසවස්ස ච ධම්මස්ස හෙතුපච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.3.16-17) සත්තමො නවමො ච පඤ්හො. ගණනායඤ්ච ‘‘හෙතුයා සත්තා’’ති (පට්ඨා. 3.3.40) වුත්තං, නො ‘‘නවා’’ති. දිට්ඨිසම්පයුත්තෙ පන ලොභෙ නොආසවෙ විජ්ජමානෙ සත්තමනවමාපි පඤ්හා විස්සජ්ජනං ලභෙය්යුං, ගණනාය ච ‘‘හෙතුයා නවා’’ති වත්තබ්බං සියා, න පන වුත්තං. දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙ ච ලොභෙ නොආසවෙ විජ්ජමානෙ වත්තබ්බං ¶ වුත්තමෙව. යස්මා පන සුත්තන්තදෙසනා නාම පරියායකථා, න අභිධම්මදෙසනා විය නිප්පරියායකථා, තස්මා බලවකාමරාගස්සෙව කාමාසවං දස්සෙතුං ‘‘කාමාසවොති පඤ්චකාමගුණිකො රාගො’’ති වුත්තං, තථා භවාභිනන්දනන්ති.

සාමඤ්ඤෙන භවාසවො දිට්ඨාසවං අන්තොගධං කත්වා ඉධ තයො එව ආසවා වුත්තාති තස්ස තදන්තොගධතං දස්සෙතුං ‘‘එවං දිට්ඨාසවො’’තිආදි වුත්තං. තථා හි වක්ඛති භවාසවස්ස අනිමිත්තවිමොක්ඛපටිපක්ඛතං. චතූසු සච්චෙසු අඤ්ඤාණන්ති ඉදං සුත්තන්තනයං නිස්සාය වුත්තං. සුත්තන්තසංවණ්ණනා හෙසාති, තදන්තොගධත්තා වා පුබ්බන්තාදීනං. යථා අත්ථතො කාමාසවාදයො වවත්ථාපිතා, තථා නෙසං උප්පාදවඩ්ඪියො දස්සෙන්තො ‘‘කාමගුණෙ’’තිආදිමාහ. අස්සාදතො මනසිකරොතොති ‘‘සුභසුඛා’’තිආදිනා අස්සාදනවසෙන මනසි කරොන්තස්ස. චතුවිපල්ලාසපදට්ඨානභාවෙනාති සුභසඤ්ඤාදීනං වත්ථුභාවෙන. වුත්තනයපච්චනීකතොති ‘‘කාමා නාමෙතෙ අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා’’තිආදිනා කාමගුණෙසු ආදීනවදස්සනපුබ්බකනෙක්ඛම්මපටිපත්තියා ඡන්දරාගං වික්ඛම්භයතො සමුච්ඡින්දන්තස්ස ච අනුප්පන්නො ච කාමාසවො න උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච පහීයති. තථා මහග්ගතධම්මෙසු චෙව සකලතෙභූමකධම්මෙසු ච ආදීනවදස්සනපුබ්බකඅනිච්චාදිමනසිකාරවසෙන නිස්සරණපටිපත්තියා අනුප්පන්නා ච භවාසවඅවිජ්ජාසවා න උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච පහීයන්තීති එවං තණ්හාපක්ඛෙ වුත්තස්ස නයස්ස පටිපක්ඛතො සුක්කපක්ඛෙ විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

තයො එවාති අභිධම්මෙ විය ‘‘චත්තාරො’’ති අවත්වා කස්මා තයො එව ආසවා ඉධ ඉමිස්සං දස්සනාපහාතබ්බකථායං වුත්තා? තත්ථ කාමාසවස්ස තණ්හාපණිධිභාවතො අප්පණිහිතවිමොක්ඛපටිපක්ඛතා වෙදිතබ්බා. භවෙසු නිච්චග්ගාහානුසාරතො යෙභුය්යතො භවරාගසම්පත්තිතො භවාසවස්ස අනිමිත්තවිමොක්ඛපටිපක්ඛතා, භවදිට්ඨියා පන ¶ භවාසවභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, අනත්තසඤ්ඤාය ඤාණානුභාවසිද්ධිතො අවිජ්ජාසවස්ස සුඤ්ඤතවිමොක්ඛපටිපක්ඛතා. එත්ථාති එතිස්සං ආසවකථායං. වණ්ණිතන්ති කථිතං. අභෙදතොති සාමඤ්ඤතො.

18. කාමාසවාදීනන්ති මනුස්සලොකදෙවලොකගමනීයානං කාමාසවාදීනං. නිරයාදිගමනීයා පන කාමාසවාදයො ‘‘දස්සනා පහාතබ්බෙ ආසවෙ’’ති එත්ථෙව සමාරුළ්හා. අථ වා යදග්ගෙන සො පුග්ගලොදස්සනාපහාතබ්බානං ආසවානං අධිට්ඨානං, තදග්ගෙන කාමාසවාදීනම්පි අධිට්ඨානං. න හි සමඤ්ඤාභෙදෙන වත්ථුභෙදො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘සාමඤ්ඤතො වුත්තාන’’න්ති. කස්මා පනෙත්ථ දස්සනාපහාතබ්බෙසු ආසවෙසු දස්සෙතබ්බෙසු ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදිනා විචිකිච්ඡා දස්සිතාති ආහ ‘‘විචිකිච්ඡාසීසෙන චෙත්ථා’’තිආදි. එවන්ති යථා සොළසවත්ථුකා විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, එවං අයොනිසොමනසිකාරොති.

විජ්ජමානතං අවිජ්ජමානතඤ්චාති (සං. නි. ටී. 2.2.20) සස්සතාසඞ්කං නිස්සාය ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්ති අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං, අධිච්චසමුප්පත්තිආසඞ්කං නිස්සාය ‘‘යතො පභුති අහං, තතො පුබ්බෙ න නු ඛො අහොසි’’න්ති අතීතෙ අත්තනො අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. කස්මා? විචිකිච්ඡාය ආකාරද්වයාවලම්බනතො. තස්සා පන අතීතවත්ථුතාය ගහිතත්තා සස්සතාධිච්චසමුප්පත්තිආකාරනිස්සයතා දස්සිතා. එවං ආසප්පනපරිසප්පනාපවත්තිකං කත්ථචිපි අප්පටිවත්තිහෙතුභූතං විචිකිච්ඡං කස්මා උප්පාදෙතීති න චොදෙතබ්බමෙතන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිං කාරණන්ති න වත්තබ්බ’’න්ති. ස්වෙව පුථුජ්ජනභාවො එව. යදි එවං තස්ස අයොනිසොමනසිකාරෙනෙව භවිතබ්බන්ති ආපන්නන්ති ආහ ‘‘නනු ච පුථුජ්ජනොපි යොනිසො මනසි කරොතී’’ති. තත්ථාති යොනිසොමනසිකරණෙ.

ජාතිලිඞ්ගූපපත්තියොති ඛත්තියබ්රාහ්මණාදිජාතිං ගහට්ඨපබ්බජිතාදිලිඞ්ගං දෙවමනුස්සාදිඋපපත්තිඤ්ච. නිස්සායාති උපාදාය.

තස්මිං කාලෙ සත්තානං මජ්ඣිමප්පමාණං, තෙන යුත්තො පමාණිකො, තදභාවතො, තතො අතීතභාවතො වා අප්පමාණිකො වෙදිතබ්බො. කෙචීති සාරසමාසාචරියා. තෙ හි ‘‘කථං නු ඛොති ඉස්සරෙන ¶ වා බ්රහ්මුනා වා පුබ්බකතෙන වා අහෙතුතො වා නිබ්බත්තොති චින්තෙතී’’ති ආහු. තෙන වුත්තං ‘‘හෙතුතො කඞ්ඛතීති වදන්තී’’ති. අහෙතුතො නිබ්බත්තිකඞ්ඛාපි හි හෙතුපරාමසනමෙවාති.

පරම්පරන්ති පුබ්බාපරප්පවත්තිං. අද්ධානන්ති කාලාධිවචනං, තඤ්ච භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං.

විජ්ජමානතං අවිජ්ජමානතඤ්චාති සස්සතාසඞ්කං නිස්සාය ‘‘භවිස්සාමි නු ඛො අහමනාගතමද්ධාන’’න්ති අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං, උච්ඡෙදාසඞ්කං නිස්සාය ‘‘යස්මිඤ්ච අත්තභාවෙ අහං, තතො පරං න නු ඛො භවිස්සාමී’’ති අනාගතෙ අත්තනො අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛතීති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං.

පච්චුප්පන්නමද්ධානන්ති ¶ අද්ධාපච්චුප්පන්නස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා ‘‘පටිසන්ධිං ආදිං කත්වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ඉදං කථං ඉදං කථ’’න්ති පවත්තනතො කථංකථා, විචිකිච්ඡා, සා අස්ස අත්ථීති කථංකථීති ආහ ‘‘විචිකිච්ඡො හොතී’’ති. කා එත්ථ චින්තා, උම්මත්තකො විය හි බාලපුථුජ්ජනොති පටිකච්චෙව වුත්තන්ති අධිප්පායො. තං මහාමාතාය පුත්තං. මුණ්ඩෙසුන්ති මුණ්ඩෙන අනිච්ඡන්තං ජාගරණකාලෙ න සක්කාති සුත්තං මුණ්ඩෙසුං කුලධම්මතාය යථා තං එකච්චෙ කුලතාපසා, රාජභයෙනාති ච වදන්ති.

සීතිභූතන්ති ඉදං මධුරකභාවප්පත්තියා කාරණවචනං. ‘‘සෙතිභූත’’න්තිපි පාඨො, උදකෙ චිරට්ඨානෙන සෙතභාවං පත්තන්ති අත්ථො.

අත්තනො ඛත්තියභාවං කඞ්ඛති කණ්ණො විය සූතපුත්තසඤ්ඤී. ජාතියා විභාවියමානාය ‘‘අහ’’න්ති තස්ස අත්තනො පරාමසනං සන්ධායාහ ‘‘එවඤ්හි සියා කඞ්ඛා’’ති. මනුස්සාපි ච රාජානො වියාති මනුස්සාපි කෙචි එකච්චෙ රාජානො වියාති අධිප්පායො.

වුත්තනයමෙව ‘‘සණ්ඨානාකාරං නිස්සායා’’තිආදිනා. එත්ථාති ‘‘කථං නු ඛොස්මී’’ති පදෙ. අබ්භන්තරෙ ජීවොති පරපරිකප්පිතං අන්තරත්තානං වදති. සොළසංසාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන සරීර-පරිමාණ-පරිමණ්ඩල-අඞ්ගුට්ඨයවපරමාණු-පරිමාණතාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති.

‘‘සත්තපඤ්ඤත්ති ¶ ජීවවිසයා’’ති දිට්ඨිගතිකානං මතිමත්තං, පරමත්ථතො පන සා අත්තභාවවිසයාවාති ආහ ‘‘අත්තභාවස්ස ආගතිගතිට්ඨාන’’න්ති, යතායං ආගතො, යත්ථ ච ගමිස්සති, තං ඨානන්ති අත්ථො.

19. යථා අයං විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජතීති අයං වුත්තප්පභෙදා විචිකිච්ඡා යථා උප්පජ්ජති, එවං අයොනිසො මනසිකරොතො. එතෙන විචිකිච්ඡාය අත්තාභිනිවෙසසන්නිස්සයතමාහ. යථා හි විචිකිච්ඡා අත්තාභිනිවෙසං නිස්සාය පවත්තති, යතො සා සස්සතාධිච්චසමුප්පත්තිසස්සතුච්ඡෙදාකාරාවලම්බිනී වුත්තා, එවං අත්තාභිනිවෙසොපි තං නිස්සාය පවත්තති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදිනා අන්තොගධාහංකාරස්ස කථංකථිභාවස්ස අත්තග්ගාහසන්නිස්සයභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘සවිචිකිච්ඡස්ස අයොනිසොමනසිකාරස්ස ථාමගතත්තා’’ති. විකප්පත්ථොති අනියමත්ථො. ‘‘අඤ්ඤතරා දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති හි වුත්තං. සුට්ඨු දළ්හභාවෙනාති අභිනිවෙසස්ස අතිවිය ථාමගතභාවෙන. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං භවෙ. පච්චුප්පන්නමෙවාති අවධාරණෙන ¶ අනාගතෙ අත්ථිභාවං නිවත්තෙති, න අතීතෙ තත්ථපි සති අත්ථිතාය උච්ඡෙදග්ගාහස්ස සබ්භාවතො. අතීතෙ එව නත්ථි, න අනාගතෙපීති අධිප්පායො.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධසීසෙනාති සඤ්ඤාක්ඛන්ධපමුඛෙන, සඤ්ඤාක්ඛන්ධං පමුඛං කත්වාති අත්ථො. ඛන්ධෙති පඤ්චපි ඛන්ධෙ. අත්තාති ගහෙත්වාති ‘‘සඤ්ජානනසභාවො මෙ අත්තා’’ති අභිනිවිස්ස. පකාසෙතබ්බං වත්ථුං විය, අත්තානම්පි පකාසෙන්තො පදීපො විය, සඤ්ජානිතබ්බං නීලාදිආරම්මණං විය අත්තානම්පි සඤ්ජානාතීති එවංදිට්ඨිතොපි දිට්ඨිගතිතො හොතීති වුත්තං ‘‘අත්තනාව අත්තානං සඤ්ජානාමී’’ති. ස්වායමත්ථො සඤ්ඤං තදඤ්ඤතරධම්මෙ ච ‘‘අත්තා අනත්තා’’ති ච ගහණවසෙන හොතීති වුත්තං ‘‘සඤ්ඤාක්ඛන්ධසීසෙනා’’තිආදි. එත්ථ ච ඛන්ධවිනිමුත්තො අත්තාති ගණ්හතො සස්සතදිට්ඨි, ඛන්ධං පන ‘‘අත්තා’’ති ගණ්හතො උච්ඡෙදදිට්ඨීති ආහ ‘‘සබ්බාපි සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨියොවා’’ති.

අභිනිවෙසාකාරාති විපරියෙසාකාරා. වදතීති ඉමිනා කාරකවෙදකසත්තානං හිතසුඛාවබොධනසමත්ථතං අත්තනො දීපෙති. තෙනාහ ‘‘වචීකම්මස්ස කාරකො’’ති. වෙදෙතීති වෙදියො, වෙදියොව වෙදෙය්යො. ඊදිසානඤ්හි පදානං බහුලා කත්තුසාධනතං සද්දසත්ථවිදූ මඤ්ඤන්ති. උප්පාදවතො එකන්තෙනෙව වයො ඉච්ඡිතබ්බො, සති ච උදයබ්බයත්තෙ නෙව ¶ නිච්චතාති ‘‘නිච්චො’’ති වදන්තස්ස අධිප්පායං විවරන්තො ආහ ‘‘උප්පාදවයරහිතො’’ති. සාරභූතොති නිච්චතාය එව සාරභාවො. සබ්බකාලිකොති සබ්බස්මිං කාලෙ විජ්ජමානො. පකතිභාවන්ති සභාවභූතං පකතිං, ‘‘වදො’’තිආදිනා වා වුත්තං පකතිසඞ්ඛාතං සභාවං. සස්සතිසමන්ති සස්සතියා සමං සස්සතිසමං, ථාවරං නිච්චකාලන්ති අත්ථො. තථෙව ඨස්සතීති යෙනාකාරෙන පුබ්බෙ අට්ඨාසි, එතරහි තිට්ඨති, තථෙව තෙනාකාරෙන අනාගතෙපි ඨස්සතීති අත්ථො.

පච්චක්ඛනිදස්සනං ඉදං-සද්දස්ස ආසන්නපච්චක්ඛභාවං කත්වා. දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතන්ති ගත-සද්දස්ස පදවඩ්ඪනමත්තතං ආහ. දිට්ඨීසුගතන්ති මිච්ඡාදිට්ඨීසු පරියාපන්නන්ති අත්ථො. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගධත්තා’’ති. දිට්ඨියා ගමනමත්තන්ති දිට්ඨියා ගහණමත්තං. යථා පන පබ්බතජලවිදුග්ගානි දුන්නිග්ගමනානි, එවං දිට්ඨිග්ගාහොපීති ආහ ‘‘දුන්නිග්ගමනට්ඨෙන ගහන’’න්ති. තං නාම උදකං, තං ගහෙත්වා තං අතික්කමිතබ්බතො කන්තාරො, නිරුදකවනං, තං පවනන්තිපි වුච්චති. අඤ්ඤො පන අරඤ්ඤපදෙසො දුරතික්කමනට්ඨෙන කන්තාරො වියාති, එවං දිට්ඨිපීති ආහ ‘‘දුරතික්කමනට්ඨෙනා’’තිආදි. විනිවිජ්ඣනං විතුදනං. විලොමනං විපරිණාමභාවො. අනවට්ඨිතසභාවතාය විචලිතං විප්ඵන්දිතන්ති ආහ ‘‘කදාචී’’තිආදි. අන්දුබන්ධනාදි විය නිස්සරිතුං ¶ අප්පදානවසෙන අසෙරිභාවකරණං බන්ධනට්ඨො, කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං පච්චයභාවෙන දූරගතම්පි ආකඩ්ඪිත්වා සංයොජනං සංයොජනට්ඨො, දිට්ඨිපි තථාරූපාති වුත්තං ‘‘දිට්ඨිසංයොජන’’න්ති. බන්ධනත්ථං දස්සෙන්තො කිච්චසිද්ධියාති අධිප්පායො. තෙනෙවාහ ‘‘දිට්ඨිසංයොජනෙන…පෙ… මුච්චතී’’ති. තත්ථ එතෙහීති ඉමිනා ජාතිආදිදුක්ඛස්ස පච්චයභාවමාහ. ජාතිආදිකෙ දුක්ඛධම්මෙ සරූපතො දස්සෙත්වාපි ‘‘න පරිමුච්චති දුක්ඛස්මා’’ති වදන්තෙන භගවතා දිට්ඨිසංයොජනං නාම සබ්බානත්ථකරං මහාසාවජ්ජං සබ්බස්සපි දුක්ඛස්ස මූලභූතන්ති අයමත්ථො විභාවිතොති දස්සෙතුං ‘‘කිං වා බහුනා, සකලවට්ටදුක්ඛතොපි න මුච්චතී’’ති වුත්තං.

20. නනු චෙත්ථ දිට්ඨිසංයොජනදස්සනෙන සීලබ්බතපරාමාසොපි දස්සෙතබ්බො, එවඤ්හි දස්සනෙන පහාතබ්බා ආසවා අනවසෙසතො දස්සිතා හොන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. සීලබ්බතපරාමාසො කාමාසවාදිග්ගහණෙනෙව ගහිතො හොති කාමාසවාදිහෙතුකත්තා තස්ස. අප්පහීනකාමරාගාදිකො හි කාමසුඛත්ථං වා භවසුද්ධත්ථං ¶ වා එවං භවවිසුද්ධි හොතීති සීලබ්බතානි පරාමසන්ති, ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන වා වතෙන වා තපෙන වා බ්රහ්මචරියෙන වා දෙවො වා භවිස්සාමි දෙවඤ්ඤතරො වා’’ති (ම. නි. 1.186; ම. නි. 2.79), ‘‘තත්ථ නිච්චො ධුවො සස්සතො අවිපරිණාමධම්මො සස්සතිසමං තථෙව ඨස්සාමී’’ති (ම. නි. 1.19), ‘‘සීලෙන සුද්ධි වතෙන සුද්ධි සීලබ්බතෙන සුද්ධී’’ති (ධ. ස. 1222) ච සුත්තෙවුත්තං සීලබ්බතං පරාමසන්ති. තත්ථ භවසුඛභවවිසුද්ධිඅත්ථන්ති භවසුඛත්ථඤ්ච භවවිසුද්ධිඅත්ථඤ්ච. තස්ස ගහිතත්තාති සීලබ්බතපරාමාසස්ස දිට්ඨිග්ගහණෙන ගහිතත්තා යථා ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදීසු (ධ. ස. 277). තෙසන්ති දස්සනපහාතබ්බානං. දස්සෙතුං පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය. තබ්බිපරීතස්සාති යොනිසොමනසිකරොතො කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස.

තස්සාති ‘‘සුතවා’’තිආදිපාඨස්ස. තාවාති ‘‘සුතවා’’ති ඉතො පට්ඨාය යාව ‘‘සො ඉදං දුක්ඛ’’න්ති පදං, තාව ඉමං පදං අවධිං කත්වාති අත්ථො. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනාති අරියසප්පුරිස-අරියධම්ම-සප්පුරිසධම්ම-මනසිකරණීය-අමනසිකරණීයපදානං යථාක්කමං මූලපරියායෙ ඉධ ගහෙත්වා වුත්තනයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. වුත්තපච්චනීකතොති ‘‘සුතවා අරියසාවකො, අරියානං දස්සාවී, සප්පුරිසානං දස්සාවී’’ති එතෙසං පදානං සබ්බාකාරෙන වුත්තවිපරීතතො අත්ථො වෙදිතබ්බො, කොවිදවිනීතපදානං පන න සබ්බප්පකාරෙන වුත්තවිපරීතතො. අරහා හි නිප්පරියායෙන අරියධම්මෙ කොවිදො අරියධම්මෙ සුවිනීතො ච නාම. තෙනාහ ‘‘පච්චනීකතො ච සබ්බාකාරෙන…පෙ… අරියසාවකොති වෙදිතබ්බො’’ති. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං සිඛාප්පත්තවිපස්සනා. කෙචි පන ‘‘භඞ්ගඤාණතො පට්ඨාය සිඛාපත්තවිපස්සනා’’ති වදන්ති, තදයුත්තං ¶ . තදනුරූපෙන අත්ථෙනාති තස්ස පුග්ගලස්ස අනුරූපෙන අරියට්ඨෙන, න පටිවෙධවසෙනාති අධිප්පායො. කල්යාණපුථුජ්ජනො හි අයං. යථා චස්ස ‘‘යොපි කල්යාණපුථුජ්ජනො’’ති ආරභිත්වා ‘‘සොපි වුච්චති සික්ඛතීති සෙක්ඛො’’ති පරියායෙන සෙක්ඛසුත්තෙ (සං. නි. 5.13) සෙක්ඛභාවො වුත්තො, එවං ඉධ අරියසාවකභාවො වුත්තො. වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාලක්ඛණෙහි යෙ අරියසප්පුරිසධම්මවිනයසඞ්ඛාතා බොධිපක්ඛියධම්මා තිස්සො සික්ඛා එව වා සම්භවන්ති, තෙසං වසෙන ඉමස්ස අරියසාවකාදිභාවො වුත්තො ¶ . තෙනාහ ‘‘තදනුරූපෙන අත්ථෙනා’’ති. අරියස්ස සාවකොති වා අරියසාවකත්ථෙන එව වුත්තො යථා ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410). සිඛාප්පත්තවිපස්සනාග්ගහණඤ්චෙත්ථ විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අනිවත්තිපටිපදායං ඨිතස්ස ගහණත්ථන්ති යථාවුත්තා අත්ථසංවණ්ණනා සුට්ඨුතරං යුජ්ජතෙව.

21. යථා ධාතුමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිට්ඨො ධාතුකම්මට්ඨානිකො ආයතනාදිමුඛෙන අභිනිවිට්ඨො ආයතනාදිකම්මට්ඨානිකො, එවං සච්චමුඛෙන අභිනිවිට්ඨොති වුත්තං ‘‘චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො’’ති. චතුරොඝනිත්ථරණත්ථිකෙහි කාතබ්බතො කම්මං, භාවනා. කම්මමෙව විසෙසාධිගමස්ස ඨානං කාරණන්ති, කම්මෙ වා යථාවුත්තනට්ඨෙන ඨානං අවට්ඨානං භාවනාරම්භොකම්මට්ඨානං, තදෙව චතුසච්චමුඛෙන පවත්තං එතස්ස අත්ථීති චතුසච්චකම්මට්ඨානිකො. උභයං නප්පවත්තති එත්ථාති අප්පවත්ති. උග්ගහිතචතුසච්චකම්මට්ඨානොති ච චතුසච්චකම්මට්ඨානං පාළිතො අත්ථතො ච උග්ගහෙත්වා මනසිකාරයොග්ගං කත්වා ඨිතො. විපස්සනාමග්ගං සමාරුළ්හොති සප්පච්චයනාමරූපදස්සනෙ පතිට්ඨාය තදෙව නාමරූපං අනිච්චාදිතො සම්මසන්තො. සමන්නාහරතීති විපස්සනාවජ්ජනං සන්ධායාහ, තස්මා යථා ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති විපස්සනාඤාණං පවත්තති, එවං සමන්නාහරති ආවජ්ජතීති අත්ථො. කථං පනෙත්ථ ‘‘මනසි කරොතී’’ති ඉමිනා ‘‘විපස්සතී’’ති අයමත්ථො වුත්තො හොතීති ආහ ‘‘එත්ථ…පෙ… වුත්තා’’ති. එත්ථාති ච ඉමස්මිං සුත්තෙති අත්ථො. විපස්සතීති ච යථා උපරි විසෙසාධිගමො හොති, එවං ඤාණචක්ඛුනා විපස්සති, ඔලොකෙතීති අත්ථො. මග්ගොපි වත්තබ්බො. පුරිමඤ්හි සච්චද්වයං ගම්භීරත්තා දුද්දසං, ඉතරං දුද්දසත්තා ගම්භීරං.

අභිනිවෙසොති විපස්සනාභිනිවෙසො විපස්සනාපටිපත්ති. තදාරම්මණෙති තං රූපක්ඛන්ධං ආරම්මණං කත්වා පවත්තෙ. යාථාවසරසලක්ඛණං වවත්ථපෙත්වාති අවිපරීතං අත්තනො ආරම්මණං සභාවච්ඡෙදනාදිකිච්චඤ්චෙව අඤ්ඤාණාදිලක්ඛණඤ්ච අසඞ්කරතො හදයෙ ඨපෙත්වා. ඉමිනා පුබ්බෙ නාමරූපපරිච්ඡෙදෙ කතෙපි ධම්මානං සලක්ඛණවවත්ථාපනං පච්චයපරිග්ගහෙන සුවවත්ථාපිතං නාම හොතීති දස්සෙති යථා ‘‘ද්වික්ඛත්තුං බද්ධං සුබද්ධ’’න්ති. එවඤ්හි ඤාතපරිඤ්ඤාය කිච්චං සිද්ධං නාම ¶ හොති. පච්චයතො පච්චයුප්පන්නතො ච වවත්ථාපිතත්තා පාකටභාවෙන සිද්ධෙනපි සිද්ධභාවො පාකටො හොතීති වුත්තං ‘‘අහුත්වා හොන්තී’’ති. අනිච්චලක්ඛණං ආරොපෙතීති අසතො හි ¶ උප්පාදෙන භවිතබ්බං, න සතො, උප්පාදවන්තතො ච නෙසං එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බා පච්චයායත්තවුත්තිභාවතො, සති උප්පාදෙ අවස්සංභාවී නිරොධොති නත්ථෙව නිච්චතාවකාසොති. සූපට්ඨිතානිච්චතාය ච උදයබ්බයධම්මෙහි අභිණ්හපටිපීළනතො දුක්ඛමනට්ඨෙන දුක්ඛං. තෙනාහ ‘‘උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා දුක්ඛාති දුක්ඛලක්ඛණං ආරොපෙතී’’ති. කත්ථචිපි සඞ්ඛාරගතෙ ‘‘මා ජීරි මා බ්යාධියී’’ති අලබ්භනතො නත්ථි වසවත්තනන්ති ආහ ‘‘අවසවත්තනතො අනත්තාති අනත්තලක්ඛණං ආරොපෙතී’’ති. පටිපාටියාති උදයබ්බයඤාණාදිපරම්පරාය.

තස්මිං ඛණෙති සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ. එකපටිවෙධෙනෙවාති එකඤාණෙනෙව පටිවිජ්ඣනෙන. පටිවෙධො පටිඝාතාභාවෙන විසයෙ නිස්සඞ්ගචාරසඞ්ඛාතං නිබ්බිජ්ඣනං. අභිසමයො අවිරජ්ඣිත්වා විසයස්ස අධිගමසඞ්ඛාතො අවබොධො. ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා ජානනමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පරිඤ්ඤාපටිවෙධො. අයං යථා ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා දුක්ඛස්ස සරූපාදිපරිච්ඡෙදෙ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්තිං ගහෙත්වා වුත්තො, න පන මග්ගඤාණස්ස ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනාපි වත්තනතො. තෙනාහ ‘‘න හිස්ස තස්මිං සමයෙ’’තිආදි. පහීනස්ස පුන අප්පහාතබ්බතාය පකට්ඨං හානං චජනං සමුච්ඡින්දනං පහානං, පහානමෙව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති පහානපටිවෙධො. අයම්පි යෙන කිලෙසෙන අප්පහීයමානෙන මග්ගභාවනාය න භවිතබ්බං, අසති ච මග්ගභාවනාය යො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස කිලෙසස්ස පදඝාතං කරොන්තස්ස අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තස්ස ඤාණස්ස තථාපවත්තියා පටිඝාතාභාවෙන නිස්සඞ්ගචාරං උපාදාය එවං වුත්තො. සච්ඡිකිරියා පච්චක්ඛකරණං, අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කාදිකෙ මුඤ්චිත්වා සරූපතො ආරම්මණකරණං ඉදං තන්ති යථාසභාවතො ගහණං, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති සච්ඡිකිරියාපටිවෙධො. අයං පන යස්ස ආවරණස්ස අසමුච්ඡින්දනතො ඤාණං නිරොධං ආලම්බිතුං න සක්කොති, තස්ස සමුච්ඡින්දනතො තං සරූපතො විභාවිතමෙව පවත්තතීති එවං වුත්තො.

භාවනා උප්පාදනා වඩ්ඪනා ච, තත්ථ පඨමමග්ගෙ උප්පාදනට්ඨෙන, දුතියාදීසු වඩ්ඪනට්ඨෙන, උභයත්ථාපි වා උභයථාපි වෙදිතබ්බං. පඨමමග්ගොපි හි යථාරහං වුට්ඨානගාමිනියං පවත්තං පරිජානනාදිං වඩ්ඪෙන්තො පවත්තොති තත්ථාපි වඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනා ¶ සක්කා විඤ්ඤාතුං. දුතියාදීසුපි අප්පහීනකිලෙසප්පහානතො පුග්ගලන්තරසාධනතො උප්පාදනට්ඨෙන භාවනා, සා එව වුත්තනයෙන පටිවෙධොති භාවනා පටිවෙධො. අයම්පි හි යථා ඤාණෙ පවත්තෙ පච්ඡා මග්ගධම්මානං සරූපපරිච්ඡෙදෙ ¶ සම්මොහො න හොති, තථා පවත්තිමෙව ගහෙත්වා වුත්තො, තිට්ඨතු තාව යථාධිගතමග්ගධම්මං යථාපවත්තෙසු ඵලධම්මෙසුපි අයං යථාධිගතසච්චධම්මෙසු විය විගතසම්මොහොව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘දිට්ඨධම්මො පත්තධම්මො විදිතධම්මො පරියොගාළ්හධම්මො’’ති (දී. නි. 1.299, 356; මහාව. 27, 57). යතො චස්ස ධම්මතාසඤ්චොදිතා යථාධිගතසච්චධම්මාවලම්බිනියො මග්ගවීථිතො පරතො මග්ගඵලපහීනාවසිට්ඨකිලෙසනිබ්බානානං පච්චවෙක්ඛණා පවත්තන්ති. දුක්ඛසච්චධම්මා හි සක්කායදිට්ඨිආදයො. අයඤ්ච අත්ථවණ්ණනා ‘‘පරිඤ්ඤාභිසමයෙනා’’තිආදීසුපි විභාවෙතබ්බා. එකාභිසමයෙන අභිසමෙතීති වුත්තමෙවත්ථං විභූතතරං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘නො ච ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ඤාණෙනා’’තිආදි වුත්තං.

විතණ්ඩවාදී පනාහ ‘‘අරියමග්ගඤාණං චතූසු සච්චෙසු නානාභිසමයවසෙන කිච්චකරණං, න එකාභිසමයවසෙන. තඤ්හි කාලෙන දුක්ඛං පජානාති, කාලෙන සමුදයං පජහති, කාලෙන නිරොධං සච්ඡිකරොති, කාලෙන මග්ගං භාවෙති, අඤ්ඤථා එකස්ස ඤාණස්ස එකස්මිං ඛණෙ චතුකිච්චකරණං න යුජ්ජති. න හිදං කත්ථචි දිට්ඨම්පි සුත්තං අත්ථී’’ති. සො වත්තබ්බො – යදි අරියමග්ගඤාණං නානාභිසමයවසෙන සච්චානි අභිසමෙති, න එකාභිසමයවසෙන, එවං සන්තෙ පච්චෙකම්පි සච්චෙසු නානක්ඛණෙනෙව පවත්තෙය්ය, න එකක්ඛණෙන, තථා සති දුක්ඛාදීනං එකදෙසෙකදෙසමෙව පරිජානාති පජහතීති ආපජ්ජතීති නානාභිසමයෙ පඨමමග්ගාදීහි පහාතබ්බානං සඤ්ඤොජනත්තයාදීනං එකදෙසෙකදෙසප්පහානං සියාති එකදෙසසොතාපත්තිමග්ගට්ඨාදිතා, තතො එව එකදෙසසොතාපන්නාදිතා ච ආපජ්ජති අනන්තරඵලත්තා ලොකුත්තරකුසලානං, න ච තං යුත්තං. න හි කාලභෙදෙන විනා සො එව සොතාපන්නො ච අසොතාපන්නො චාති සක්කා විඤ්ඤාතුං.

අපිචායං නානාභිසමයවාදී එවං පුච්ඡිතබ්බො ‘‘මග්ගඤාණං සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තං කිං ආරම්මණතො පටිවිජ්ඣති, උදාහු කිච්චතො’’ති? ජානමානො ‘‘කිච්චතො’’ති වදෙය්ය, ‘‘කිච්චතො පටිවිජ්ඣන්තස්ස කිං නානාභිසමයෙනා’’ති වත්වා පටිපාටියානිදස්සනෙන ¶ සඤ්ඤාපෙතබ්බො. අථ ‘‘ආරම්මණතො’’ති වදෙය්ය, එවං සන්තෙ තස්ස ඤාණස්ස විපස්සනාඤාණස්ස විය දුක්ඛසමුදයානං අච්චන්තපරිඤ්ඤාසමුච්ඡෙදා න යුත්තා අනිස්සටත්තා. තථා මග්ගදස්සනං. න හි මග්ගො සයමෙව අත්තානං ආරබ්භ පවත්තතීති යුත්තං, මග්ගන්තරපරිකප්පනාය පන අනවට්ඨානං ආපජ්ජති, තස්මා තීණි සච්චානි කිච්චතො, නිරොධං කිච්චතො ච ආරම්මණතො ච පටිවිජ්ඣතීති එවං අසම්මොහතො පටිවිජ්ඣන්තස්ස මග්ගඤාණස්ස නත්ථෙව නානාභිසමයො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යො භික්ඛවෙ දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතී’’තිආදි. න චෙතං කාලන්තරදස්සනං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි ¶ …පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදම්පි සො පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) එකච්චදස්සනසමඞ්ගිනො අඤ්ඤසච්චදස්සනසමඞ්ගිභාවවිචාරණායං තදත්ථසාධනත්ථං ආයස්මතා ගවම්පතිත්ථෙරෙන ආභතත්තා, පච්චෙකඤ්ච සච්චත්තයදස්සනස්ස යොජිතත්තා, අඤ්ඤථා පුරිමදිට්ඨස්ස පුන අදස්සනතො සමුදයාදිදස්සනමයොජනියං සියා. න හි ලොකුත්තරමග්ගො ලොකියමග්ගො විය කතකාරීභාවෙන පවත්තති සමුච්ඡෙදකත්තා, තථා යොජනෙන ච සබ්බදස්සනං දස්සනන්තරපරමන්ති දස්සනානුපරමො සියාති එවං ආගමතො යුත්තිතො ච නානාභිසමයො න යුජ්ජතීති සඤ්ඤාපෙතබ්බො. එවං චෙ සඤ්ඤත්තිං ගච්ඡති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ ගච්ඡති, අභිධම්මෙ (කථා. 274) ඔධිසොකථාය සඤ්ඤාපෙතබ්බොති.

නිරොධං ආරම්මණතොති නිරොධමෙව ආරම්මණතොති නියමො ගහෙතබ්බො, න ආරම්මණතොවාති. තෙන නිරොධෙ කිච්චතොපි පටිවෙධො සිද්ධො හොති. තස්මිං සමයෙති සච්චානං අභිසමයෙ. වීසතිවත්ථුකාතිආදි ‘‘තීණි සඤ්ඤොජනානී’’ති වුත්තානං සරූපදස්සනං. චතූසු ආසවෙසූති ඉදං අභිධම්මනයෙන වුත්තං, න සුත්තන්තනයෙන. න හි සුත්තෙ කත්ථචි චත්තාරො ආසවා ආගතා අත්ථි. යදි විචිකිච්ඡා න ආසවො, අථ කස්මා ‘‘සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො, ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, ආසවා දස්සනා පහාතබ්බා’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘දස්සනා පහාතබ්බා’’තිආදි. එත්ථ පරියාපන්නත්තාති එතෙන සම්මාසඞ්කප්පස්ස විය පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ කිච්චසභාගතාය ඉධ විචිකිච්ඡාය ආසවසඞ්ගහො කතොති දස්සෙති.

සබ්බො ¶ අත්තග්ගාහො සක්කායදිට්ඨිවිනිමුත්තො නත්ථීති වුත්තං ‘‘ඡන්නං දිට්ඨීනං…පෙ… විභත්තා’’ති. සා හි දිට්ඨි එකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ සන්තානෙ ච ඨිතං එකට්ඨං, තත්ථ පඨමං සහජාතෙකට්ඨං, ඉතරං පහානෙකට්ඨං, තදුභයම්පි නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘දිට්ඨාසවෙහී’’තිආදි වුත්තං. සබ්බථාපීති සබ්බප්පකාරෙන, සහජාතෙකට්ඨපහානෙකට්ඨප්පකාරෙහීති අත්ථො. අවසෙසාති දිට්ඨාසවතො අවසිට්ඨා. තයොපි ආසවාති කාමාසවභවාසවඅවිජ්ජාසවා. තථා හි පුබ්බෙ ‘‘චතූසු ආසවෙසූ’’ති වුත්තං. තස්මාති යස්මා බහූ එවෙත්ථ ආසවා පහාතබ්බා, තස්මා බහුවචනනිද්දෙසො කතො ‘‘ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, ආසවා දස්සනා පහාතබ්බා’’ති. පොරාණානන්ති අට්ඨකථාචරියානං, ‘‘පුරාතනානං මජ්ඣිමභාණකාන’’න්ති ච වදන්ති.

දස්සනා පහාතබ්බාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

දස්සනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සංවරාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

22. සංවරාදීහීති ¶ සංවරපටිසෙවනඅධිවාසනපරිවජ්ජනවිනොදනෙහි. සබ්බෙසම්පීති චතුන්නම්පි අරියමග්ගානං. අයන්ති සංවරාපහාතබ්බාදිකථා පුබ්බභාගපටිපදාති වෙදිතබ්බා. තථා හි හෙට්ඨා ‘‘උපක්කිලෙසවිසොධනං ආදිං කත්වා ආසවක්ඛයපටිපත්තිදස්සනත්ථ’’න්ති සුත්තන්තදෙසනාය පයොජනං වුත්තං. න හි සක්කා ආදිතො එව අරියමග්ගං භාවෙතුං, අථ ඛො සමාදින්නසීලො ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො ‘‘සඞ්ඛායෙකං පටිසෙවති, සඞ්ඛායෙකං අධිවාසෙති, සඞ්ඛායෙකං පරිවජ්ජෙති, සඞ්ඛායෙකං විනොදෙතී’’ති (දී. නි. 3.348; ම. නි. 2.168) එවං වුත්තං චතුරාපස්සෙනපටිපත්තිං පටිපජ්ජමානො සම්මසනවිධිං ඔතරිත්වා අනුක්කමෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා ආසවෙ ඛෙපෙති. තෙනාහ භගවා ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දො අනුපුබ්බනින්නො අනුපුබ්බපොණො අනුපුබ්බපබ්භාරො, න ආයතකෙනෙව පපාතො, එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අනුපුබ්බසික්ඛා අනුපුබ්බකිරියා අනුපුබ්බපටිපදා, න ආයතකෙනෙව අඤ්ඤාපටිවෙධො’’ති (අ. නි. 8.20; උදා. 45; චූළව. 385).

ඉධාති ¶ අයං ඉධ-සද්දො සබ්බාකාරතො ඉන්ද්රියසංවරසංවුතස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො, අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො චාති වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ’’ති. ආදීනවපටිසඞ්ඛාති ආදීනවපච්චවෙක්ඛණා. සම්පලිමට්ඨන්ති (අ. නි. ටී. 3.6.58) ඝංසිතං. අනුබ්යඤ්ජනසොති හත්ථපාදහසිතකථිතවිලොකිතාදිප්පකාරභාගසො. තඤ්හි අයොනිසො මනසිකරොතො කිලෙසානං අනු අනු බ්යඤ්ජනතො ‘‘අනුබ්යඤ්ජන’’න්ති වුච්චති. නිමිත්තග්ගාහොති ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තාදිකස්ස වා කිලෙසවත්ථුභූතස්ස වා නිමිත්තස්ස ගාහො. ආදිත්තපරියායනයෙනාති ආදිත්තපරියායෙ (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බා ආදීනවපටිසඞ්ඛාති යොජනා. යථා ඉත්ථියා ඉන්ද්රියන්ති ඉත්ථින්ද්රියං, න එවමිදං, ඉදං පන චක්ඛුමෙව ඉන්ද්රියන්ති චක්ඛුන්ද්රියන්ති. තිත්ථකාකො වියාති තිත්ථෙ කාකො තිත්ථකාකො, නදියා සමතික්කමනතිත්ථෙ නියතට්ඨිතිකො. ආවාටකච්ඡපොතිආදීසුපි එසෙව නයො.

එවං තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය චක්ඛුන්ද්රියෙ නියතට්ඨානො සංවරො චක්ඛුන්ද්රියසංවරො. මුට්ඨස්සච්චං සතිපටිපක්ඛා අකුසලධම්මා. යදිපි අඤ්ඤත්ථ අසඞ්ඛෙය්යම්පි භවඞ්ගචිත්තං නිරන්තරං උප්පජ්ජති, පසාදඝට්ටනාවජ්ජනුප්පාදානං පන අන්තරෙ ද්වෙ එව භවඞ්ගචිත්තානි උප්පජ්ජන්තීති අයං චිත්තනියාමොති ආහ භවඞ්ගෙ ‘‘ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ’’ති.

ජවනක්ඛණෙ ¶ පන සචෙ දුස්සීල්යං වාතිආදි (විසුද්ධි. ටී. 1.15; ධ. ස. මූලටී. 1352) පුන අවචනත්ථං ඉධෙව සබ්බං වුත්තන්ති ඡසු ද්වාරෙසු යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. න හි පඤ්චද්වාරෙ කායවචීදුච්චරිතසඞ්ඛාතො දුස්සීල්යසංවරො අත්ථීති සො මනොද්වාරවසෙන, ඉතරො ඡන්නම්පි ද්වාරානං වසෙන යොජෙතබ්බො. මුට්ඨස්සච්චාදීනඤ්හි සතිපටිපක්ඛාදිලක්ඛණානං අකුසලධම්මානං සියා පඤ්චද්වාරෙ උප්පත්ති, න ත්වෙව කායිකවාචසිකවීතික්කමභූතස්ස දුස්සීල්යස්ස තත්ථ උප්පත්ති පඤ්චද්වාරිකජවනානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තාති.

යථා කින්ති යෙන පකාරෙන ජවනෙ උප්පජ්ජමානො අසංවරො ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ අසංවරො’’ති වුච්චති, තං නිදස්සනං කින්ති අත්ථො. යථාතිආදිනා නගරද්වාරෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ඝරාදීනං අසංවුතතා ¶ විය ජවනෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ද්වාරාදීනං අසංවුතතාති අඤ්ඤාසංවරෙ අඤ්ඤාසංවුතතාසාමඤ්ඤමෙව නිදස්සෙති, න පුබ්බාපරසාමඤ්ඤං, අන්තොබහිසාමඤ්ඤං වා. සම්බන්ධො ච ජවනෙන ද්වාරාදීනං එකසන්තතිපරියාපන්නතාය එව දට්ඨබ්බො. පච්චයභාවෙන පුරිමනිප්ඵන්නං ජවනකාලෙ අසන්තම්පි භවඞ්ගාදි ඵලනිප්ඵත්තියා චක්ඛාදි විය සන්තංයෙව නාම. න හි ධරමානංයෙව ‘‘සන්ත’’න්ති වුච්චති, තස්මා සති ද්වාරභවඞ්ගාදිකෙ පච්ඡා උප්පජ්ජමානං ජවනං බාහිරං විය කත්වා නගරද්වාරසමානං වුත්තං. ඉතරඤ්ච අන්තොනගරඝරාදිසමානං. ජවනස්ස හි පරමත්ථතො අසතිපි බාහිරභාවෙ ඉතරස්ස ච අබ්භන්තරභාවෙ ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49) ආදිවචනතො ආගන්තුකභූතස්ස කදාචි කදාචි උප්පජ්ජමානස්ස ජවනස්ස බාහිරභාවො, තබ්බිධුරසභාවස්ස ඉතරස්ස අබ්භන්තරභාවො ච පරියායතො වෙදිතබ්බො. ජවනෙ වා අසංවරෙ උප්පන්නෙ තතො පරං ද්වාරභවඞ්ගාදීනං අසංවරහෙතුභාවාපත්තිතො නගරද්වාරසදිසෙන ජවනෙන පවිසිත්වා දුස්සීල්යාදිචොරානං ද්වාරභවඞ්ගාදීසු මුසනං කුසලභණ්ඩවිනාසනං දට්ඨබ්බං. උප්පන්නෙ හි අසංවරෙ ද්වාරාදීනං තස්ස හෙතුභාවො පඤ්ඤායති, සො ච උප්පජ්ජමානොයෙව ද්වාරාදීනං සංවරූපනිස්සයභාවං පටිබාහෙන්තොයෙව පවත්තතීති අයඤ්හෙත්ථ අසංවරාදීනං පවත්තිනයො. පඤ්චද්වාරෙ රූපාදිආරම්මණෙ ආපාථගතෙ යථාපච්චයං අකුසලජවනෙ උප්පජ්ජිත්වා භවඞ්ගං ඔතිණ්ණෙ මනොද්වාරිකජවනං තංයෙව ආරම්මණං කත්වා භවඞ්ගං ඔතරති, පුන තස්මිංයෙව ද්වාරෙ ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’තිආදිනා විසයං වවත්ථපෙත්වා ජවනං භවඞ්ගං ඔතරති, පුන වාරෙ රජ්ජනාදිවසෙන ජවනං ජවති, පුනපි යදි තාදිසං ආරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති, තංසදිසමෙව පඤ්චද්වාරෙ රූපාදීසු ජවනං උප්පජ්ජති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්ත’’න්තිආදි. අයං තාව අසංවරපක්ඛෙ අත්ථවණ්ණනා.

සංවරපක්ඛෙපි ¶ ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සංවරෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො සංවුතොති වුත්තොති ආහ ‘‘උපෙතොති වුත්තං හොතී’’ති. එකජ්ඣං කත්වාති ‘‘පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’ති පදඤ්ච අත්ථතො අභින්නං සමානං කත්වා. අයමෙව චෙත්ථ අත්ථො සුන්දරතරො ¶ උපරිපාළියා සංසන්දනතො. තෙනාහ ‘‘තථාහී’’තිආදි. යන්ති ආදෙසොති ඉමිනා ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන සද්ධිං වචනවිපල්ලාසො කතොති දස්සෙති, නිපාතපදං වා එතං පච්චත්තපුථුවචනත්ථං. විඝාතකරාති චිත්තවිඝාතකරණා චිත්තදුක්ඛනිබ්බත්තකා ච. යථාවුත්තකිලෙසහෙතුකා දාහානුබන්ධා විපාකා එව විපාකපරිළාහා. යථා පනෙත්ථ ආසවා අඤ්ඤෙ ච විඝාතකරා කිලෙසවිපාකපරිළාහා සම්භවන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුද්වාරෙහී’’තිආදි වුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. එත්ථ ච සංවරණූපායො, සංවරිතබ්බං, සංවරො, යතො සො සංවරො, යත්ථ සංවරො, යඤ්ච සංවරඵලන්ති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. කථං? පටිසඞ්ඛා යොනිසොති හි සංවරණූපායො. චක්ඛුන්ද්රියං සංවරිතබ්බං. සංවරග්ගහණෙන ගහිතා සති සංවරො. අසංවුතස්සාති සංවරණාවධි. අසංවරතො හි සංවරණං. සංවරිතබ්බග්ගහණෙන සිද්ධො ඉධ සංවරවිසයො. චක්ඛුන්ද්රියඤ්හි සංවරඤාණං රූපාරම්මණෙ සංවරීයතීති අවුත්තසිද්ධොයමත්ථො. ආසවතන්නිමිත්තකිලෙසාදිපරිළාහාභාවො ඵලං. එවං සොතද්වාරාදීසුපි යොජෙතබ්බං. සබ්බත්ථෙවාති මනොද්වාරෙ පඤ්චද්වාරෙ චාති සබ්බස්මිං ද්වාරෙ.

සංවරාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසෙවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

23. පටිසඞ්ඛා යොනිසො චීවරන්තිආදීසු ‘‘සීතස්ස පටිඝාතායා’’තිආදිනා වුත්තං පච්චවෙක්ඛණමෙව යොනිසො පටිසඞ්ඛා. ඊදිසන්ති එවරූපං ඉට්ඨාරම්මණං. භවපත්ථනාය අස්සාදයතොති භවපත්ථනාමුඛෙන භාවිතං ආරම්මණං අස්සාදෙන්තස්ස. චීවරන්ති නිවාසනාදි යං කිඤ්චි චීවරං. පටිසෙවතීති නිවාසනාදිවසෙන පරිභුඤ්ජති. යාවදෙවාති පයොජනපරිමාණනියමනං. සීතපටිඝාතාදියෙව හි යොගිනො චීවරපටිසෙවනෙ පයොජනං. සීතස්සාති ධාතුක්ඛොභතො වා උතුපරිණාමතො වා උප්පන්නසීතස්ස. පටිඝාතායාති පටිබාහනත්ථං තප්පච්චයස්ස විකාරස්ස විනොදනත්ථං. උණ්හස්සාති අග්ගිසන්තාපතො උප්පන්නස්ස උණ්හස්ස. ඩංසාදයො පාකටායෙව. පුන යාවදෙවාති නියතපයොජනපරිමාණනියමනං. නියතඤ්හි පයොජනං චීවරපටිසෙවනස්ස හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනං, ඉතරං කදාචි කදාචි ¶ . හිරිකොපීනන්ති සම්බාධට්ඨානං ¶ . යස්මිඤ්හි අඞ්ගෙ විවටෙ හිරීකුප්පති විනස්සති, තං හිරියා කොපනතො හිරිකොපීනං, තස්ස පටිච්ඡාදනත්ථං චීවරං පටිසෙවති.

පිණ්ඩපාතන්ති යං කිඤ්චි ආහාරං. සො හි පිණ්ඩොල්යෙන භික්ඛනාය පත්තෙ පතනතො තත්ථ තත්ථ ලද්ධභික්ඛාපිණ්ඩානං පාතො සන්නිපාතොති ‘‘පිණ්ඩපාතො’’ති වුච්චති. නෙව දවායාති න කීළනාය. න මදායාති න බලමදමානමදපුරිසමදත්ථං. න මණ්ඩනායාති න අඞ්ගපච්චඞ්ගානං පීණනභාවත්ථං. න විභූසනායාති න තෙසංයෙව සොභනත්ථං, ඡවිසම්පතිඅත්ථන්ති අත්ථො. ඉමානි ච පදානි යථාක්කමං මොහ-දොස-සණ්ඨාන-වණ්ණ-රාගූපනිස්සය-පහානත්ථානි වෙදිතබ්බානි. පුරිමං වා ද්වයං අත්තනො අත්තනො සංකිලෙසුප්පත්තිනිසෙධනත්ථං, ඉතරං පරස්සපි. චත්තාරිපි කාමසුඛල්ලිකානුයොගස්ස පහානත්ථං වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. කායස්සාති රූපකායස්ස. ඨිතියා යාපනායාති පබන්ධට්ඨිතත්ථඤ්චෙව පවත්තියා අවිච්ඡෙදනත්ථඤ්ච චිරකාලට්ඨිතත්ථං ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්තාපනත්ථං. විහිංසූපරතියාති ජිඝච්ඡාදුක්ඛස්ස උපරමණත්ථං. බ්රහ්මචරියානුග්ගහායාති සාසනමග්ගබ්රහ්මචරියානං අනුග්ගහත්ථං. ඉතීති එවං ඉමිනා උපායෙන. පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමීති පුරාණං අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනං පටිහනිස්සාමි. නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති නවං භුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති. තස්සා හි අනුප්පන්නාය අනුප්පජ්ජනත්ථමෙව ආහාරං පරිභුඤ්ජති. එත්ථ ච අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා නාම යථාපවත්තා ජිඝච්ඡානිමිත්තා වෙදනා. සා හි අභුඤ්ජන්තස්ස භිය්යො භිය්යො පවඩ්ඪනවසෙන උප්පජ්ජති, භුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනාපි ඛුදානිමිත්තාව අඞ්ගදාහසූලාදිවෙදනා අප්පවත්තා. සා හි භුත්තපච්චයා අනුප්පන්නාව න උප්පජ්ජිස්සතීති. විහිංසානිමිත්තතා චෙතාසං විහිංසාය විසෙසො.

යාත්රා ච මෙ භවිස්සතීති යාපනා ච මෙ චතුන්නං ඉරියාපථානං භවිස්සති. යාපනායාති ඉමිනා ජීවිතින්ද්රියයාපනා වුත්තා, ඉධ චතුන්නං ඉරියාපථානං අවිච්ඡෙදසඞ්ඛාතා යාපනාති අයමෙතාසං විසෙසො. අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චාති අයුත්තපරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගපරිවජ්ජනෙන අනවජ්ජතා, පරිමිතපරිභොගෙන ඵාසුවිහාරො. අසප්පායාපරිමිතභොජනපච්චයා අරතිතන්දීවිජම්භිතාවිඤ්ඤුගරහාදිදොසාභාවෙන වා අනවජ්ජතා, සප්පායපරිමිතභොජනපච්චයා කායබලසම්භවෙන ¶ ඵාසුවිහාරො. යාවදත්ථඋදරාවදෙහකභොජනපරිවජ්ජනෙන සෙය්යසුඛපස්සසුඛමිද්ධසුඛාදීනං අභාවතො අනවජ්ජතා, චතුපඤ්චාලොපමත්තඤ්ඤීනභොජනෙන චතුඉරියාපථයොග්යතාපාදනතො ඵාසුවිහාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චත්තාරො ¶ පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

එත්තාවතා පයොජනපරිග්ගහො, මජ්ඣිමා ච පටිපදා දීපිතා හොති.

සෙනාසනන්ති සයනඤ්ච ආසනඤ්ච. යත්ථ හි විහාරාදිකෙ සෙති නිපජ්ජති, ආසති නිසීදති, තං සෙනාසනං. උතුපරිස්සයවිනොදනපටිසල්ලානාරාමත්ථන්ති උතුයෙව පරිසහනට්ඨෙන පරිස්සයො, සරීරාබාධචිත්තවික්ඛෙපකරො, අථ වා යථාවුත්තො උතු ච සීහබ්යග්ඝාදිපාකටපරිස්සයො ච රාගදොසාදිපටිච්ඡන්නපරිස්සයො ච උතුපරිස්සයො, තස්ස විනොදනත්ථඤ්චෙව එකීභාවසුඛත්ථඤ්ච. ඉදඤ්ච චීවරපටිසෙවනෙ හිරිකොපීනපටිච්ඡාදනං විය තස්ස නියතපයොජනන්ති පුන ‘‘යාවදෙවා’’ති වුත්තං.

ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරන්ති රොගස්ස පච්චනීකප්පවත්තියා ගිලානපච්චයො, තතො එව භිසක්කස්ස අනුඤ්ඤාතවත්ථුතාය භෙසජ්ජං, ජීවිතස්ස පරිවාරසම්භාරභාවෙහි පරික්ඛාරො චාති ගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරො, තං. උප්පන්නානන්ති ජාතානං නිබ්බත්තානං. වෙය්යාබාධිකානන්ති බ්යාබාධතො ධාතුක්ඛොභතො ච තන්නිබ්බත්තරොගතො ච ජාතානං. වෙදනානන්ති දුක්ඛවෙදනානං. අබ්යාබජ්ඣපරමතායාති නිද්දුක්ඛපරමභාවාය පටිසෙවාමීති යොජනා. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපෙනෙව පාළිවණ්ණනා වෙදිතබ්බා. නවවෙදනුප්පාදනතොපීති න කෙවලං ආයතිං එව විපාකපරිළාහා, අථ ඛො අතිභොජනපච්චයා අලංසාටකාදීනං විය නවවෙදනුප්පාදනතොපි වෙදිතබ්බාති අත්ථො.

පටිසෙවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිවාසනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

24. ඛමොති ¶ ඛමනකො. කම්මට්ඨානිකස්ස චලනං නාම කම්මට්ඨානපරිච්චාගොති ආහ ‘‘චලති කම්පති කම්මට්ඨානං විජහතී’’ති. අධිමත්තම්පි උණ්හං සහති, සහන්තො ච න නග්ගසමණාදයො විය සහති, අථ ඛො කම්මට්ඨානාවිජහනෙනාති ආහ ‘‘ස්වෙව ථෙරො වියා’’ති. බහිචඞ්කමෙති ලෙණතො බහි චඞ්කමෙ. උණ්හභයෙනෙවාති නරකග්ගිඋණ්හභයෙනෙව. තෙනාහ ‘‘අවීචිමහානිරයං පච්චවෙක්ඛිත්වා’’ති, තම්පි ‘‘මයා අනෙකක්ඛත්තුං අනුභූතං, ඉදං පන තතො මුදුතර’’න්ති ¶ එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා. එත්ථාති එතස්මිං ඨානෙ. අග්ගිසන්තාපොව වෙදිතබ්බො සූරියසන්තාපස්ස පරතො වුච්චමානත්තා.

පරිසුද්ධසීලොහමස්මීති සබ්බථාපි ‘‘විසුද්ධසීලොහමස්මී’’ති මරණං අග්ගහෙත්වා අවිප්පටිසාරමූලිකං පීතිං උප්පාදෙසි. සහ පීතුප්පාදාති ඵරණපීතියා උප්පාදෙන සහෙව. විසං නිවත්තිත්වාති පීතිවෙගෙන අජ්ඣොත්ථතං දට්ඨමුඛෙනෙව භස්සිත්වා. තත්ථෙවාති සප්පෙන දට්ඨට්ඨානෙයෙව. චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වාති ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.466; 3.359; සං. නි. 5.376; අ. නි. 3.96; 11.12) නයෙන සමාධානං පාපුණිත්වා.

පච්චයෙසු සන්තොසො භාවනාය ච ආරමිතබ්බට්ඨානතාය ආරාමො අස්සාති පච්චයසන්තොසභාවනාරාමො, තස්ස භාවො පච්චය…පෙ… රාමතා, තාය. මහාථෙරොති වුඩ්ඪතරො ථෙරො. වචනමෙව තදත්ථං ඤාපෙතුකාමානං පථොති වචනපථො.

අසුඛට්ඨෙන වා තිබ්බා. යඤ්හි න සුඛං, තං අනිට්ඨං ‘‘තිබ්බ’’න්ති වුච්චති. එවංසභාවොති ‘‘අධිවාසනජාතියො’’ති පදස්ස අත්ථමාහ. මුහුත්තෙන ඛණෙව වාතෙ හදයං ඵාලෙතුං ආරද්ධෙයෙව. අනාගාමී හුත්වා පරිනිබ්බායීති අරහත්තං පත්වා පරිනිබ්බායි.

එවං සබ්බත්ථාති ‘‘උණ්හෙන ඵුට්ඨස්ස සීතං පත්ථයතො’’තිආදිනා සබ්බත්ථ උණ්හාදිනිමිත්තං කාමාසවුප්පත්ති වෙදිතබ්බා, සීතං වා උණ්හං වා අනිට්ඨන්ති අධිප්පායො. අත්තග්ගාහෙ සති අත්තනියග්ගාහොති ආහ ‘‘මය්හං සීතං උණ්හන්ති ගාහො දිට්ඨාසවො’’ති. සීතාදිකෙ උපගතෙ සහන්තී ඛමන්තී තෙ අත්තනො උපරි වාසෙන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘ආරොපෙත්වා වාසෙතියෙවා’’ති ¶ . න නිරස්සතීති න විධුනති. යො හි සීතාදිකෙ න සහති, සො තෙ නිරස්සන්තො විධුනන්තො විය හොතීති.

අධිවාසනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරිවජ්ජනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

25. අහං ¶ සමණොති (අ. නි. ටී. 3.6.58) ‘‘අහං සමණො, කිං මම ජීවිතෙන වා මරණෙන වා’’ති එවං අචින්තෙත්වාති අධිප්පායො. පච්චවෙක්ඛිත්වාති ගාමප්පදෙසං පයොජනාදිඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා. පටික්කමතීති හත්ථිආදීනං සමීපගමනතො අපක්කමති. කණ්ටකා යත්ථ තිට්ඨන්ති, තං කණ්ටකට්ඨානං. අමනුස්සදුට්ඨානීති අමනුස්සසඤ්චාරෙන දූසිතානි, සපරිස්සයානීති අත්ථො. සමානන්ති සමං, අවිසමන්ති අත්ථො. අකාසි වා තාදිසං අනාචාරං.

සීලසංවරසඞ්ඛාතෙනාති ‘‘කථං පරිවජ්ජනං සීල’’න්ති යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අපිච ‘‘චණ්ඩං හත්ථිං පරිවජ්ජෙතී’’ති වචනතො හත්ථිආදිපරිවජ්ජනම්පි භගවතො වචනානුට්ඨානන්ති කත්වා ආචාරසීලමෙවාති වෙදිතබ්බං.

පරිවජ්ජනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විනොදනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

26. ඉතිපීති ඉමිනා කාරණෙන, අයොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨිතත්තාපි ලොභාදිසහගතත්තාපි කුසලපටිපක්ඛතොපීතිආදීහි කාරණෙහි අයං විතක්කො අකුසලොති අත්ථො. ඉමිනා නයෙන සාවජ්ජොතිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අකුසලොතිආදිනා දිට්ඨධම්මිකං කාමවිතක්කස්ස ආදීනවං දස්සෙති, දුක්ඛවිපාකොති ඉමිනා සම්පරායිකං. අත්තබ්යාබාධාය සංවත්තතීතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන ආදීනවවිභාවනා වෙදිතබ්බා. උප්පන්නස්ස කාමවිතක්කස්ස අනධිවාසනං නාම පුන තාදිසස්ස අනුප්පාදනං, තං පනස්ස පහානං විනොදනං බ්යන්තිකරණං අනභාවගමනන්ති ¶ ච වත්තුං වට්ටතීති පාළියං ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’ති වත්වා ‘‘පජහතී’’තිආදි වුත්තන්ති තමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අනධිවාසෙන්තො කිං කරොතීති පජහතී’’තිආදිමාහ. පහානඤ්චෙත්ථ වික්ඛම්භනමෙව, න සමුච්ඡෙදොති දස්සෙතුං ‘‘විනොදෙතී’’තිආදි වුත්තන්ති වික්ඛම්භනවසෙනෙව අත්ථො දස්සිතො.

කාමවිතක්කොති සම්පයොගතො ආරම්මණතො ච කාමසහගතො විතක්කො. තෙනාහ ‘‘කාමපටිසංයුත්තො ¶ තක්කො’’තිආදි. කාමපටිසංයුත්තොති හි කාමරාගසඞ්ඛාතෙන කාමෙන සම්පයුත්තො වත්ථුකාමසඞ්ඛාතෙන පටිබද්ධො ච. උප්පන්නුප්පන්නෙති තෙසං පාපවිතක්කානං උප්පාදාවත්ථාගහණං වා කතං සියා අනවසෙසග්ගහණං වා. තෙසු පඨමං සන්ධායාහ ‘‘උපන්නමත්තෙ’’ති, සම්පතිජාතෙති අත්ථො. අනවසෙසග්ගහණං බ්යාපනිච්ඡාය හොතීති දස්සෙතුං ‘‘සතක්ඛත්තුම්පි උප්පන්නෙ’’ති වුත්තං. ඤාතිවිතක්කොති ‘‘අම්හාකං ඤාතයො සුඛජීවිනො සම්පත්තියුත්තා’’තිආදිනා ගෙහස්සිතපෙමවසෙන ඤාතකෙ ආරබ්භ උප්පන්නවිතක්කො. ජනපදවිතක්කොති ‘‘අම්හාකං ජනපදො සුභික්ඛො සම්පන්නසස්සො රමණීයො’’තිආදිනා ගෙහස්සිතපෙමවසෙනෙව ජනපදං ආරබ්භ උප්පන්නවිතක්කො. උක්කුටිකප්පධානාදීහි දුක්ඛෙ නිජ්ජිණ්ණෙ සම්පරායෙ අත්තා සුඛී හොති අමරොති දුක්කරකාරිකාය පටිසංයුත්තො අමරත්ථාය විතක්කො, තං වා ආරබ්භ අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨිසහගතො අමරො ච සො විතක්කො චාති අමරවිතක්කො. පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තොති පරෙසු උපට්ඨාකාදීසු සහනන්දිකාදිවසෙන පවත්තො අනුද්දයතාපතිරූපකො ගෙහස්සිතපෙමෙන පටිසංයුත්තො විතක්කො. ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තොති චීවරාදිලාභෙන චෙව සක්කාරෙන ච කිත්තිසද්දෙන ච ආරම්මණකරණවසෙන පටිසංයුත්තො. අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තොති ‘‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යුං, න හෙට්ඨා කත්වා මඤ්ඤෙය්යුං, පාසාණච්ඡත්තං විය ගරුං කරෙය්යු’’න්ති උප්පන්නවිතක්කො.

කාමවිතක්කො කාමසඞ්කප්පනසභාවත්තා කාමසඞ්කප්පපවත්තියා සාතිසයත්තා ච කාමනාකාරොති ආහ ‘‘කාමවිතක්කො පනෙත්ථ කාමාසවො’’ති. තබ්බිසෙසොති කාමාසවවිසෙසො, රාගසහවුත්තීති අධිප්පායො. කාමවිතක්කාදිකෙ විනොදෙති අත්තනො සන්තානතො ¶ නීහරති එතෙනාති විනොදනං, වීරියන්ති ආහ ‘‘වීරියසංවරසඞ්ඛාතෙන විනොදනෙනා’’ති.

විනොදනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

භාවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා

27. ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා බහුලීකතා විජ්ජාවිමුත්තියො පරිපූරෙන්තී’’ති (සං. නි. 5.187) වචනතො විජ්ජාවිමුත්තීනං අනධිගමො තතො ච සකලවට්ටදුක්ඛානතිවත්ති අභාවනාය ආදීනවො, වුත්තවිපරියායෙන භගවතො ඔරසපුත්තභාවාදිවසෙන ච භාවනාය ආනිසංසො වෙදිතබ්බො. උපරිමග්ගත්තයසමයසම්භූතාති දුතියාදිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා, භාවනාධිකාරතො දුතියමග්ගාදිපරියාපන්නාති අත්ථො. නනු ච තෙ ලොකුත්තරා එව, කස්මා විසෙසනං ¶ කතන්ති? නයිදං විසෙසනං, විසෙසිතබ්බං පනෙතං, ලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගා එව අධිප්පෙතා, තෙ ච ඛො උපරිමග්ගත්තයසමයසම්භූතාති. බොජ්ඣඞ්ගෙසු අසම්මොහත්ථන්ති විපස්සනාඣානමග්ගඵලබොජ්ඣඞ්ගෙසු සම්මොහාභාවත්ථං. මිස්සකනයෙන හි බොජ්ඣඞ්ගෙසු වුච්චමානෙසු තදඞ්ගාදිවිවෙකදස්සනවසෙන විපස්සනාබොජ්ඣඞ්ගාදයො විභජිත්වා වුච්චන්ති, න නිබ්බත්තිතලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගා එවාති බොජ්ඣඞ්ගෙසු සම්මොහො න හොති බොජ්ඣඞ්ගභාවනාපටිපත්තියා ච සම්මදෙව පකාසිතත්තා. ඉධ පනාති ඉමස්මිං සුත්තෙ, ඉමස්මිං වා අධිකාරෙ. ලොකුත්තරනයො එව ගහෙතබ්බො භාවනාමග්ගස්ස අධිකතත්තා.

ආදිපදානන්ති (අ. නි. ටී. 1.1.418) ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ග’’න්ති එවමාදීනං තස්මිං තස්මිං වාක්යෙ ආදිභූතානං පදානං. අත්ථතොති විසෙසවසෙන සාමඤ්ඤවසෙන ච පදත්ථතො. ලක්ඛණාදීහීති ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානතො. කමතොති අනුපුබ්බිතො. අනූනාධිකතොති තාවත්තකතො. විභාවිනාති විඤ්ඤුනා.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගපදෙ. සරණට්ඨෙනාති අනුස්සරණට්ඨෙන. චිරකතාදිභෙදං ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං. උදකෙ අලාබු විය පිලවිත්වා ගන්තුං අදත්වා පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ආරම්මණස්ස ඨපනං සාරණං අසම්මුට්ඨතාකරණං අපිලාපනං. වුත්තම්පි ¶ හෙතං මිලින්දපඤ්හෙ. භණ්ඩාගාරිකොති භණ්ඩගොපකො. අපිලාපෙ කරොති අපිලාපෙති. ථෙරෙනාති නාගසෙනත්ථෙරෙන. සම්මොසපච්චනීකං කිච්චං අසම්මොසො, න සම්මොසාභාවමත්තං. ගොචරාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානාති කායාදිආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා.

බොධියා ධම්මසාමග්ගියා, අඞ්ගො අවයවො, බොධිස්ස වා අරියසාවකස්ස අඞ්ගො කාරණං. පතිට්ඨානායූහනා ඔඝතරණසුත්තවණ්ණනායං (සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1) –

‘‘කිලෙසවසෙන පතිට්ඨානං, අභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා. තණ්හාදිට්ඨීහි පතිට්ඨානං, අවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙහි ආයූහනා. තණ්හාවසෙන පතිට්ඨානං, දිට්ඨිවසෙන ආයූහනා. සස්සතදිට්ඨියා පතිට්ඨානං, උච්ඡෙදදිට්ඨියා ආයූහනා. ලීනවසෙන පතිට්ඨානං, උද්ධච්චවසෙන ආයූහනා. කාමසුඛානුයොගවසෙන පතිට්ඨානං, අත්තකිලමථානුයොගවසෙන ආයූහනා. සබ්බාකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන පතිට්ඨානං, සබ්බලොකියකුසලාභිසඞ්ඛාරවසෙන ආයූහනා’’ති –

වුත්තෙසු පකාරෙසු ඉධ අවුත්තානං වසෙන වෙදිතබ්බා. යා හි අයං බොධීති වුච්චතීති යොජෙතබ්බං ¶ . ‘‘බුජ්ඣතී’’ති පදස්ස පටිබුජ්ඣතීති අත්ථොති ආහ ‘‘කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහතී’’ති. තං පන පටිබුජ්ඣනං අත්ථතො චතුන්නං සච්චානං පටිවෙධො, නිබ්බානස්සෙව වා සච්ඡිකිරියාති ආහ ‘‘චත්තාරී’’තිආදි. ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදයො වියාති යථා අඞ්ගානි එව ඣානමග්ගා, න අඞ්ගවිනිමුත්තා, එවමිධාපීති අත්ථො. සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො වියාති එතෙන පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙති.

බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගාති ඉදං කාරණත්ථො අඞ්ග-සද්දොති කත්වා වුත්තං. බුජ්ඣන්තීති බොධියො, බොධියො එව අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගාති වුත්තං ‘‘බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති. අනුබුජ්ඣන්තීති විපස්සනාදීනං කාරණානං බුජ්ඣිතබ්බානඤ්ච සච්චානං අනුරූපං බුජ්ඣන්ති. පටිබුජ්ඣන්තීති කිලෙසනිද්දාය උට්ඨහනතො පච්චක්ඛභාවෙන වා පටිමුඛං බුජ්ඣන්ති. සම්බුජ්ඣන්තීති අවිපරීතභාවෙන සම්මා ච බුජ්ඣන්ති. එවං උපසග්ගානං අත්ථවිසෙසදීපනතා දට්ඨබ්බා. බොධි-සද්දො හි සබ්බවිසෙසයුත්තං බුජ්ඣනං සාමඤ්ඤෙන ගහෙත්වා ඨිතො.

විචිනාතීති ¶ ‘‘තයිදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා වීමංසති. ඔභාසනං ධම්මානං යථාභූතසභාවපටිච්ඡාදකස්ස සම්මොහස්ස විද්ධංසනං යථා ආලොකො අන්ධකාරස්ස. යස්මිං ධම්මෙ සති වීරො නාම හොති, සො ධම්මො වීරභාවො. ඊරයිතබ්බතොති පවත්තෙතබ්බතො. කොසජ්ජපක්ඛතො පතිතුං අප්පදානවසෙන සම්පයුත්තානං පග්ගණ්හනං පග්ගහො. උපත්ථම්භනං අනුබලප්පදානං. ඔසීදනං ලයාපත්ති, තප්පටිපක්ඛතො අනොසීදනං දට්ඨබ්බං. පීණයතීති තප්පෙති වඩ්ඪෙති වා. ඵරණං පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනං. තුට්ඨි නාම පීති. උදග්ගභාවො ඔදග්යං, කායචිත්තානං උක්ඛිපනන්ති අත්ථො. කායචිත්තදරථපස්සම්භනතොති කායදරථස්ස චිත්තදරථස්ස ච පස්සම්භනතො වූපසමනතො. කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. දරථො සාරම්භො, දුක්ඛදොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාදිකිලෙසානං, තප්පධානානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං අධිවචනං. උද්ධච්චාදිකිලෙසපටිපක්ඛභාවො දට්ඨබ්බො, එවඤ්චෙත්ථ පස්සද්ධියා අපරිප්ඵන්දනසීතිභාවො දට්ඨබ්බො අසාරද්ධභාවතො. තෙනාහ භගවා ‘‘පස්සද්ධො කායො අසාරද්ධො’’ති (ම. නි. 1.52).

සමාධානතොති සම්මා චිත්තස්ස ආධානතො ඨපනතො. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තානං අවික්ඛිත්තතා, යෙන සසම්පයුත්තා ධම්මා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො ධම්මො අවික්ඛෙපොති. අවිසාරො අත්තනො එව අවිසරණසභාවො. සම්පිණ්ඩනං සම්පයුත්තානං අවිප්පකිණ්ණභාවාපාදනං න්හානීයචුණ්ණානං උදකං විය. චිත්තට්ඨිතිපච්චුපට්ඨානොති ‘‘චිත්තස්ස ඨිතී’’ති (ධ. ස. 11) වචනතො චිත්තස්ස පබන්ධඨිතිපච්චුපට්ඨානො. අජ්ඣුපෙක්ඛනතොති උදාසීනභාවතො. සාති බොජ්ඣඞ්ගඋපෙක්ඛා ¶ . සමප්පවත්තෙ ධම්මෙ පටිසඤ්චික්ඛති උපපත්තිතො ඉක්ඛති තදාකාරා හුත්වා පවත්තතීති පටිසඞ්ඛානලක්ඛණා, එවඤ්ච කත්වා ‘‘පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා ගහණෙ මජ්ඣත්තතා’’ති උපෙක්ඛාකිච්චාධිමත්තතාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වුත්තා. සම්පයුත්තධම්මානං යථාසකකිච්චකරණවසෙන සමං පවත්තනපච්චයතා සමවාහිතා. අලීනානුද්ධතප්පවත්තිපච්චයතා ඌනාධිකතානිවාරණං. සම්පයුත්තානං අසමප්පවත්තිහෙතුකපක්ඛපාතං උපච්ඡින්දන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘පක්ඛපාතුපච්ඡෙදරසා’’ති. අජ්ඣුපෙක්ඛනමෙව මජ්ඣත්තභාවො.

සබ්බස්මිං ලීනපක්ඛෙ උද්ධච්චපක්ඛෙ ච අත්ථිකා පත්ථනීයා ඉච්ඡිතබ්බාති සබ්බත්ථිකා, තං සබ්බත්ථිකං. සමානක්ඛණපවත්තීසු සත්තසුපි සම්බොජ්ඣඞ්ගෙසු වාචාය ¶ කමප්පවත්තිතො පටිපාටියා වත්තබ්බෙසු යං කිඤ්චි පඨමං අවත්වා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්සෙව පඨමං වචනස්ස කාරණං සබ්බෙසං උපකාරකත්තන්ති වුත්තං ‘‘සබ්බෙස’’න්තිආදි. සබ්බෙසන්ති ච ලීනුද්ධච්චපක්ඛිකානං, අඤ්ඤථා සබ්බෙපි සබ්බෙසං පච්චයාති.

‘‘කස්මා සත්තෙව බොජ්ඣඞ්ගා වුත්තා’’ති චොදකො සද්ධාලොභාදීනම්පි බොජ්ඣඞ්ගභාවං ආසඞ්කති, ඉතරො සතිආදීනංයෙව භාවනාය උපකාරතං දස්සෙන්තො ‘‘ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො සබ්බත්ථිකතො චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ලීනස්සාති අතිසිථිලවීරියතාදීහි භාවනාවීථිං අනොතරිත්වා සංකුටිතස්ස චිත්තස්ස. තදා හි පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගා න භාවෙතබ්බා. තඤ්හි එතෙහි අල්ලතිණාදීහි විය පරිත්තො අග්ගි දුස්සමුට්ඨාපියං හොතීති. තෙනාහ භගවා ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො පරිත්තං අග්ගිං උජ්ජාලෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ අල්ලානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්යා’’තිආදි (සං. නි. 5.234). ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගා පන භාවෙතබ්බා, සුක්ඛතිණාදීහි විය පරිත්තො අග්ගි ලීනං චිත්තං එතෙහි සුසමුට්ඨාපියං හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො’’තිආදි. තත්ථ යථාසකං ආහාරවසෙන ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කුසලාකුසලා ධම්මා…පෙ… පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය…පෙ… සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232). තත්ථ සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධවසෙන පවත්තමනසිකාරො…පෙ… ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති නාම.

උද්ධච්චස්සාති චිත්තස්ස අච්චාරද්ධවීරියතාදීහි සීතිභාවපතිට්ඨිතභාවං අනොතිණ්ණතාය, තදා ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගා න භාවෙතබ්බා. තඤ්හි එතෙහි සුක්ඛතිණාදීහි විය අග්ගික්ඛන්ධො දුවූපසමයං හොති. තෙනාහ භගවා ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං ¶ නිබ්බාපෙතුකාමො අස්ස, සො තත්ථ සුක්ඛානි චෙව තිණානි පක්ඛිපෙය්යා’’තිආදි (සං. නි. 5.234). පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගා පන භාවෙතබ්බා, අල්ලතිණාදීහි විය අග්ගික්ඛන්ධො උද්ධතං චිත්තං එතෙහි සුවූපසමයං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො’’තිආදි. එත්ථාපි යථාසකං ආහාරවසෙන පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනං භාවනා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කායපස්සද්ධි ¶ චිත්තපස්සද්ධි…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භිය්යොභාවාය සංවත්තතී’’ති (සං. නි. 5.232). තත්ථ යථාස්ස පස්සද්ධිආදයො උප්පන්නපුබ්බා, තං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසං උප්පාදනවසෙන තථා මනසිකරොන්තොව පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙති නාම. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන සබ්බත්ථ බහූපකාරො. සො හි චිත්තං ලීනපක්ඛිකානං පස්සද්ධිආදීනං වසෙන ලයාපත්තිතො, උද්ධච්චපක්ඛිකානඤ්ච ධම්මවිචයාදීනං වසෙන උද්ධච්චපාතතො රක්ඛති, තස්මා සො ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු සබ්බකම්මිකඅමච්චො විය ච රාජකිච්චෙසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘සතිඤ්ච ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234).

ඤත්වා ඤාතබ්බාති (සං. නි. ටී. 1.1.129) සම්බන්ධො. වඩ්ඪි නාම වෙපුල්ලං භිය්යොභාවො පුනප්පුනං උප්පාදො එවාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං ජනෙතී’’ති. අභිවුද්ධිං පාපෙන්තො නිබ්බත්තෙති. විවිත්තතාති විවිත්තභාවො. යො හි විවෙචනීයතො විවිච්චති, යං විවිච්චිත්වා ඨිතං, තදුභයං ඉධ විවිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන ‘‘විවිත්තතා’’ති වුත්තං. තෙසු පුරිමො විවෙචනීයතො විවිච්චමානතාය විවෙකසඞ්ඛාතාය විවිච්චනකිරියාය සමඞ්ගී ධම්මසමූහො තාය එව විවිච්චනකිරියාය වසෙන විවෙකොති ගහිතො. ඉතරො සබ්බසො තතො තතො විවිත්තසභාවතාය. තත්ථ යස්මිං ධම්මපුඤ්ජෙ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො විවිච්චනකිරියාය පවත්තති, තං යථාවුත්තාය විවිච්චමානතාය විවෙකසඞ්ඛාතං නිස්සායෙව පවත්තති, ඉතරං පන තන්නින්නතාතදාරම්මණතාහීති වුත්තං ‘‘විවෙකෙ නිස්සිත’’න්ති. යථා වා විවෙකවසෙන පවත්තං ඣානං ‘‘විවෙකජ’’න්ති වුත්තං, එවං විවෙකවසෙන පවත්තො බොජ්ඣඞ්ගො ‘‘විවෙකනිස්සිතො’’ති දට්ඨබ්බො. නිස්සයට්ඨො ච විපස්සනාමග්ගානං වසෙන මග්ගඵලානං වෙදිතබ්බො. අසතිපි පුබ්බාපරභාවෙ ‘‘පටිච්චසමුප්පාදා’’ති එත්ථ පච්චයානං සමුප්පාදනං විය අභින්නධම්මාධාරා නිස්සයනභාවනා සම්භවන්තීති. අයමෙවාති විවෙකො එව. විවෙකො හි පහානවිනයවිරාගනිරොධා ච සමානත්ථා.

තදඞ්ගසමුච්ඡෙදනිස්සරණවිවෙකනිස්සිතතං වත්වා පටිපස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතතාය අවචනං ‘‘සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’තිආදිනා භාවෙතබ්බානං බොජ්ඣඞ්ගානං ඉධ වුත්තත්තා. භාවිතබ්බොජ්ඣඞ්ගස්ස හි යෙ සච්ඡිකාතබ්බා ඵලබොජ්ඣඞ්ගා, තෙසං කිච්චං පටිපස්සද්ධිවිවෙකො. අජ්ඣාසයතොති ¶ ‘‘නිබ්බානං සච්ඡිකරිස්සාමී’’ති මහන්තඅජ්ඣාසයතො. යදිපි විපස්සනාක්ඛණෙ සඞ්ඛාරාරම්මණං ¶ චිත්තං, සඞ්ඛාරෙසු පන ආදීනවං සුට්ඨු දිස්වා තප්පටිපක්ඛෙ නිබ්බානෙ අධිමුත්තතාය අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතතා දාහාභිභූතස්ස පුග්ගලස්ස සීතනින්නචිතත්තා විය. න පටිසිද්ධා විපස්සනාපාදකෙසු කසිණාරම්මණාදිඣානෙසු සතිආදීනං නිබ්බෙධභාගියත්තා. අනුද්ධරන්තා පන විපස්සනා විය බොධියා මග්ගස්ස ආසන්නකාරණං ඣානං න හොති, නාපි තථා එකන්තිකං කාරණං, න ච විපස්සනාකිච්චස්ස විය ඣානකිච්චස්ස නිට්ඨානං මග්ගොති කත්වා න උද්ධරන්ති. එත්ථ ච කසිණග්ගහණෙන තදායත්තානි ආරුප්පානිපි ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි. තානිපි හි විපස්සනාපාදකානි නිබ්බෙධභාගියානි ච හොන්තීති වත්තුං වට්ටති තන්නින්නභාවසබ්භාවතො. යදග්ගෙන හි නිබ්බානනින්නතා, තදග්ගෙන ඵලනින්නතාපි සියා. ‘‘කුදාස්සු නාමාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.465) ආදිවචනම්පෙතස්ස අත්ථස්ස සාධකං.

වොස්සග්ග-සද්දො පරිච්චාගත්ථො පක්ඛන්දනත්ථො චාති වොස්සග්ගස්ස දුවිධතා වුත්තා. වොස්සජ්ජනඤ්හි පහානං, විස්සට්ඨභාවෙන නිරාසඞ්කපවති ච, තස්මා විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගවසෙන, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපක්ඛස්ස පහානං වොස්සග්ගො, තථා විපස්සනාක්ඛණෙ තන්නින්නභාවෙන, මග්ගක්ඛණෙ ආරම්මණකරණෙන විස්සට්ඨසභාවතො වොස්සග්ගොති වෙදිතබ්බං. යථාවුත්තෙන පකාරෙනාති තදඞ්ගසමුච්ඡෙදපකාරෙන තන්නින්නතදාරම්මණකරණපකාරෙන ච. පුබ්බෙ වොස්සග්ග-පදස්සෙව අත්ථස්ස වුත්තත්තා ආහ ‘‘සකලෙන වචනෙනා’’ති. පරිණමන්තං විපස්සනාක්ඛණෙ, පරිණතං මග්ගක්ඛණෙ. පරිණාමො නාම පරිපාකොති ආහ ‘‘පරිපච්චන්තං පරිපක්කඤ්චා’’ති. පරිපාකො ච ආසෙවනලාභෙන ආහිතසාමත්ථියස්ස කිලෙසස්ස පරිච්චජිතුං නිබ්බානඤ්ච පක්ඛන්දිතුං තික්ඛවිසදසභාවො. තෙනාහ ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි. එස නයොති ය්වායං ‘‘තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිත’’න්තිආදිනා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ වුත්තො, සෙසෙසු ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීසුපි එස නයොති එවං තත්ථ නෙතබ්බන්ති අත්ථො.

එවං ආදිකම්මිකානං බොජ්ඣඞ්ගෙසු අසම්මොහත්ථං මිස්සකනයං වත්වා ඉදානි නිබ්බත්තිතලොකුත්තරබොජ්ඣඞ්ගවසෙන අත්ථං විභාවෙතුං ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉධ පනාති ඉමස්මිං සබ්බාසවසුත්තන්තෙ. මග්ගො එව වොස්සග්ගවිපරිණාමී භාවනාමග්ගස්ස ඉධ අධිප්පෙතත්තා. තඤ්ච ඛොති සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං. සමුච්ඡෙදතොති සමුච්ඡින්දනතො.

දිට්ඨාසවස්ස ¶ පඨමමග්ගවජ්ඣත්තා ‘‘තයො ආසවා’’ති වුත්තං. තෙපි අනපායගමනීයා එව වෙදිතබ්බා ¶ අපායගමනීයානං දස්සනෙනෙව පහීනත්තා. සතිපි සම්බොජ්ඣඞ්ගානං යෙභුය්යෙන මග්ගභාවෙ තත්ථ තත්ථ සම්බොජ්ඣඞ්ගසභාවානං මග්ගධම්මානං වසෙන වුත්තමග්ගත්තයසම්පයුත්තා බොජ්ඣඞ්ගාති පච්චෙකබොජ්ඣඞ්ගෙ ‘‘බොජ්ඣඞ්ගභාවනායා’’ති ඉමිනා ගණ්හන්තො ‘‘මග්ගත්තයසම්පයුත්තායා’’ති ආහ.

භාවනාපහාතබ්බආසවවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

28. ථොමෙන්තොති ආසවප්පහානස්ස සුදුක්කරත්තා තාය එව දුක්කරකිරියාය තං අභිත්ථවන්තො. අස්සාති පහීනාසවභික්ඛුනො. ආනිසංසන්ති තණ්හාච්ඡෙදාදිදුක්ඛක්ඛයපරියොසානං උද්රයං. එතෙහි පහානාදිසංකිත්තනෙහි. උස්සුක්කං ජනෙන්තොති එවං ධම්මස්සාමිනාපි අභිත්ථවනීයං මහානිසංසඤ්ච ආසවප්පහානන්ති තත්ථ ආදරසහිතං උස්සාහං උප්පාදෙන්තො. දස්සනෙනෙව පහීනාති දස්සනෙන පහීනා එව. තෙන වුත්තං ‘‘න අප්පහීනෙසුයෙව පහීනසඤ්ඤී’’ති.

සබ්බ-සද්දෙන ආසවානං, ආසවසංවරානඤ්ච සම්බන්ධවසෙන දුතියපඨමවිකප්පානං භෙදො දට්ඨබ්බො. දස්සනාභිසමයාති පරිඤ්ඤාභිසමයා පරිඤ්ඤාකිච්චසිද්ධියා. තෙනාහ ‘‘කිච්චවසෙනා’’ති, අසම්මොහපටිවෙධෙනාති අත්ථො. සමුස්සයො කායො, අත්තභාවො වා.

අනවජ්ජපීතිසොමනස්සසහිතං චිත්තං ‘‘අත්තනො’’ති වත්තබ්බතං අරහති අත්ථාවහත්තා, න තබ්බිපරීතං අනත්ථාවහත්තාති පීතිසම්පයුත්තචිත්තතං සන්ධායාහ ‘‘අත්තමනාති සකමනා’’ති. තෙනාහ ‘‘තුට්ඨමනා’’ති. අත්තමනාති වා පීතිසොමනස්සෙහි ගහිතමනා. යස්මා පන තෙහි ගහිතතා සම්පයුත්තතාව, තස්මා වුත්තං ‘‘පීතිසොමනස්සෙහි වා සම්පයුත්තමනා’’ති. යදෙත්ථ අත්ථතො න විභත්තං, තං වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා චාති වෙදිතබ්බං.

සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

3. ධම්මදායාදසුත්තවණ්ණනා

29. තස්මා ¶ ¶ තං දස්සෙත්වාති යස්මා සුත්තන්තවණ්ණනා සුත්තනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති, යස්මා චස්ස ධම්මදායාදසුත්තස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො, තස්මා තං නික්ඛෙපං දස්සෙත්වා, කථෙත්වාති අත්ථො. ලාභසක්කාරෙති (සං. නි. ටී. 2.2.63) ලාභසක්කාරසඞ්ඛාතාය අට්ඨුප්පත්තියාති කෙචි, ලාභසක්කාරෙ වා අට්ඨුප්පත්තියාති අපරෙ. යා හි ලාභසක්කාරනිමිත්තං තදා භික්ඛූසු පච්චයබාහුල්ලිකතා ජාතා, තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා භගවා ඉමං දෙසෙසීති. යමකමහාමෙඝොති හෙට්ඨාඔලම්බනඋපරිඋග්ගමනවසෙන සතපටලො සහස්සපටලො යුගළමහාමෙඝො. තිට්ඨන්ති චෙව භගවති කත්ථචි නිබද්ධවාසං වසන්තෙ, චාරිකං පන ගච්ඡන්තෙ අනුබන්ධන්ති ච. භික්ඛූනම්පි යෙභුය්යෙන කප්පසතසහස්සං තතො භිය්යොපි පූරිතදානපාරමිසඤ්චයත්තා තදා මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජීති වුත්තං ‘‘එවං භික්ඛුසඞ්ඝස්සපී’’ති.

සක්කතොති සක්කාරප්පතො. ගරුකතොති ගරුකාරප්පත්තො. මානිතොති බහුමතො මනසා පියායිතො ච. පූජිතොති මාලාදිපූජාය චෙව චතුපච්චයාභිපූජාය ච පූජිතො. අපචිතොති අපචායනප්පත්තො. යස්ස හි චත්තාරො පච්චයෙ සක්කත්වාපි අභිසඞ්ඛතෙ පණීතපණීතෙ උපනෙන්ති, සො සක්කතො. යස්මිං ගරුභාවං පච්චුපට්ඨපෙත්වා තෙ දෙන්ති, සො ගරුකතො. යං මනසා පියායන්ති බහුමඤ්ඤන්ති ච, සො බහුමතො. යස්ස සබ්බමෙතං පූජාවසෙන කරොන්ති, සො පූජිතො. යස්ස අභිවාදනපච්චුට්ඨානඤ්ජලිකම්මාදිවසෙන පරමනිපච්චකාරං කරොන්ති, සො අපචිතො. භගවති භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච ලොකො එවං පටිපන්නො. තෙන වුත්තං ‘‘තෙන ඛො පන…පෙ… පරික්ඛාරාන’’න්ති. ලාභග්ගයසග්ගපත්තන්ති ලාභස්ස ච යසස්ස ච අග්ගං උක්කංසං පත්තං.

පච්චයා චීවරාදයො ගරුකාතබ්බා එතෙසන්ති පච්චයගරුකා, ආමිසචක්ඛුකාති අත්ථො. පච්චයෙසු ගිද්ධා ගධිතා පච්චයානං බහුලභාවාය පටිපන්නාති පච්චයබාහුලිකා. භගවතොපි පාකටා අහොසි පකතිචාරිත්තවසෙනාති අධිප්පායො අඤ්ඤථා අපාකටස්සෙව අභාවතො. ධම්මසභාවචින්තාවසෙන පවත්තං සහොත්තප්පඤාණං ධම්මසංවෙගො, ඉධ ¶ පන සො භික්ඛූනං ලාභගරුතාධම්මවසෙන ¶ වෙදිතබ්බො. සමණධම්මවුත්තීති සමණධම්මකරණං. සාති ධම්මදායාදදෙසනා. පටිබිම්බදස්සනවසෙන සබ්බකායස්ස දස්සනයොග්ගො ආදාසොති සබ්බකායිකආදාසො.

පිතු-දායං, තෙන දාතබ්බං, තතො ලද්ධබ්බං අරහභාවෙන ආදියන්තීති දායාදා, පුත්තා. තඤ්ච ලොකෙ ආමිසමෙව, සාසනෙ පන ධම්මොපීති තත්ථ යං සාවජ්ජං අනිය්යානිකඤ්ච, තං පටික්ඛිපිත්වා, යං නිය්යානිකං අනවජ්ජඤ්ච, තත්ථ භික්ඛූ නියොජෙන්තො භගවා අවොච ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’ති. ධම්මස්ස මෙ දායාදාති මම ධම්මස්ස ඔගාහිනො, ධම්මභාගභාගිනොති අත්ථො. තථා හි වක්ඛති ‘‘ධම්මකොට්ඨාසස්සෙව සාමිනො’’ති (ම. නි. අට්ඨ.1.29). නිබ්බත්තිතධම්මොති අසංකිලෙසිකානුත්තරාදිභාවෙන ධම්මසාමඤ්ඤතො නිද්ධාරිතධම්මො. පරියායෙති සභාවතො පරිවත්තෙත්වා ඤාපෙති එතෙනාති පරියායො, ලෙසො, ලෙසකාරණං වා. තදභාවතො නිප්පරියායධම්මො මග්ගප්පත්තියා අපායපතනාදිතො අච්චන්තමෙව වාරණතො. ඉතරො වුත්තවිපරියායතො පරියායධම්මො අච්චන්තං අපායදුක්ඛවට්ටදුක්ඛපාතනතො පරම්පරාය වාරණතො. යථා හි ලොකියං කුසලං දානසීලාදි විවට්ටං උද්දිස්ස නිබ්බත්තිතං, අයං තං අසම්පාදෙන්තම්පි තං සම්පාපකස්ස ධම්මස්ස නිබ්බත්තකාරණභාවපරියායෙන පරියායධම්මො නාම හොති, එවං තං වට්ටං උද්දිස්ස නිබ්බත්තිතං, යං තණ්හාදීහි සවිසෙසං ආමසිතබ්බතො ආමිසන්ති ලොකෙ පාකටං අච්ඡාදනභොජනාදි, තස්ස, තංසදිසස්ස ච ඵලවිසෙසස්ස නිමිත්තභාවපරියායෙන පරියායාමිසන්ති වුච්චතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යං පනිදං…පෙ… ඉදං පරියායාමිසං නාමා’’ති.

‘‘සකලමෙව හිදං, ආනන්ද, බ්රහ්මචරියස්ස යදිදං කල්යාණමිත්තතා’’ති (සං. නි. 5.2, 3) ආදිවචනතො සාවකෙහි අධිගතොපි ලොකුත්තරධම්මො සත්ථුයෙවාති වත්තබ්බතං අරහතීති වුත්තං ‘‘නිප්පරියායධම්මොපි භගවතොයෙව සන්තකො’’ති. සාවකානඤ්හි ධම්මදිට්ඨිපච්චයස්සපි යොනිසොමනසිකාරස්ස විසෙසපච්චයො පරතොඝොසො ච තථාගතාධීනොති තෙහි පටිවිද්ධොපි ධම්මො ධම්මස්සාමිනොයෙවාති වත්තුං යුත්තං. තෙනාහ ‘‘භගවතා හී’’තිආදි. තත්ථ අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්සාති කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානතො පභුති යාව ඉමස්මා බුද්ධුප්පාදා අසම්බොධවසෙන න උප්පන්නස්ස අරියමග්ගස්ස. උප්පාදෙතාති නිබ්බත්තෙතා. තං පනෙතං මග්ගස්ස ¶ භගවතො නිබ්බත්තනං, න පච්චෙකබුද්ධානං විය සසන්තානෙයෙව, අථ ඛො පරසන්තානෙපීති දස්සෙතුං ‘‘අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා’’ති වුත්තං. තයිදං මග්ගස්ස උප්පාදනං සඤ්ජානනඤ්ච අත්ථතො ජානනඤ්ඤෙව අසම්මොහපටිවෙධභාවතොති වුත්තං ‘‘මග්ගඤ්ඤූ මග්ගවිදූ’’ති. අක්ඛානං පනස්ස සුකුසලභාවෙනාති වුත්තං ‘‘මග්ගකොවිදො’’ති. සත්ථාරා ¶ යථාගතං මග්ගං අනුගච්ඡන්තීති මග්ගානුගා භගවතො එව තං මග්ගං සුට්ඨු අධිගමනතො. පච්ඡා පරතො සම්මා අනු අනු ආගතා පටිපන්නාති පච්ඡා සමන්නාගතා.

ජානං ජානාතීති ජානිතබ්බමෙව අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදං ජානාති එකන්තහිතපටිපත්තිතො. පස්සං පස්සතීති තථා පස්සිතබ්බමෙව පස්සති. අථ වා ජානං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බං ජානාතියෙව. න හි පදෙසඤාණෙන ජානිතබ්බං සබ්බං එකන්තතො ජානාති. පස්සං පස්සතීති දිබ්බචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛු ධම්මචක්ඛු බුද්ධචක්ඛු සමන්තචක්ඛුසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි පස්සිතබ්බං පස්සතියෙව. අථ වා ජානං ජානාතීති යථා අඤ්ඤෙ සවිපල්ලාසා කාමරූපපරිඤ්ඤාවාදිනො ජානන්තාපි විපල්ලාසවසෙන ජානන්ති, න එවං භගවා. භගවා පන පහීනවිපල්ලාසත්තා ජානන්තො ජානාතියෙව, දිට්ඨිදස්සනස්ස ච අභාවා පස්සන්තො පස්සතියෙවාති අත්ථො. චක්ඛුභූතොති පඤ්ඤාචක්ඛුමයත්තා තස්ස ච පත්තත්තා සත්තෙසු ච තදුප්පාදනතො දස්සනපරිණායකට්ඨෙන ලොකස්ස චක්ඛු විය භූතො. ඤාණභූතොති එතස්ස ච එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මා බොධිපක්ඛියා, බ්රහ්මා මග්ගො, තෙහි උප්පන්නත්තා, තෙසංවා පත්තත්තා අධිගතත්තා, ලොකස්ස ච තදුප්පාදනතො ‘‘ධම්මභූතො, බ්රහ්මභූතො’’ති ච වෙදිතබ්බො. වත්තාති චතුසච්චධම්මං වදතීති වත්තා. චිරං සච්චප්පටිවෙධං පවත්තෙන්තො වදතීති පවත්තා. අත්ථස්ස නින්නෙතාති ධම්මතාසඞ්ඛාතං පරමත්ථං නිබ්බානඤ්ච නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙතා, පාපයිතා වා. අමතස්ස දාතාති අමතං සච්ඡිකිරියං සත්තෙසු උප්පාදෙන්තො අමතං දදාතීති අමතස්ස දාතා. බොධිපක්ඛියධම්මානං තදායත්තභාවතො ධම්මස්සාමී.

‘‘යා ච නිබ්බානසම්පත්ති, සබ්බමෙතෙන ලබ්භති;

සුඛො විපාකො පුඤ්ඤානං, අධිප්පායො සමිජ්ඣති. (පෙටකො. 23);

නිබ්බානපටිසංයුත්තො, සබ්බසම්පත්තිදායකො’’ති –

එවමාදිං ¶ භගවතො වචනං සුත්වා එව භික්ඛූ දානාදිපුඤ්ඤානං විවට්ටසන්නිස්සයතං ජානන්ති, න අඤ්ඤථාති වුත්තං ‘‘පරියායධම්මොපි…පෙ… පටිලභතී’’ති. ‘‘එදිසං පරිභුඤ්චිතබ්බ’’න්ති කප්පියස්ස ච චීවරාදිපච්චයස්ස භගවතො වචනෙන විනා පටිග්ගහොපි භික්ඛූනං න සම්භවති, කුතො පරිභොගොති ආහ ‘‘නිප්පරියායාමිසම්පී’’තිආදි.

පරියායාමිසස්ස භගවතො සන්තකභාවො පරියායධම්මස්ස තබ්භාවෙනෙව දීපිතො. තදෙව සාමිභාවං ¶ දස්සෙන්තොති සම්බන්ධො. තස්මාති අත්තාධීනපටිලාභපටිග්ගහතාය අත්තනො සන්තකත්තා ච. තත්ථාති තස්මිං ධම්මාමිසෙ.

පච්චයා චීවරාදයො පරමා පාපුණිතබ්බභාවෙන උත්තමමරියාදා එතස්ස න උත්තරිමනුස්සධම්මා අප්පිච්ඡතාදයො චාති පච්චයපරමො, ලාභගරූති අත්ථො. තණ්හුප්පාදෙසූති ‘‘චීවරහෙතු වා, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, පිණ්ඩපාතසෙනාසනඉතිභවාභවහෙතු වා, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති (දී. නි. 3.311; අ. නි. 4.9; ඉතිවු. 105) එවං වුත්තෙසු චතූසු තණ්හුප්පත්තිකොට්ඨාසෙසු. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිසල්ලෙඛපවිවෙකාදයො අප්පිච්ඡතාදයො.

තත්ථාති තස්මිං ඔවාදෙ, තෙසු වා ධම්මපටිග්ගාහකෙසු භික්ඛූසු. භවිස්සති වා යෙසං තත්ථාති යොජනා. ඉමස්මිං පක්ඛෙ තත්ථාති තස්මිං ඔවාදෙ ඉච්චෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. අධිප්පායො ආමිසදායාදතාය උප්පජ්ජනකඅනත්ථානුප්පාදස්ස ධම්මදායාදතාය උප්පජ්ජනකඅට්ඨුප්පත්තියා ච ආකඞ්ඛා. තෙනාහ ‘‘පස්සතී’’තිආදි. තත්ථ ආමිසෙ උපක්ඛලිතානන්ති ආමිසහෙතු විප්පටිපන්නානං. අතීතකාලෙති කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ. කපිලස්ස භික්ඛුනො වත්ථු කපිලසුත්තෙන, ‘‘සඞ්ඝාටිපිආදිත්තා හොතී’’තිආදිනා ලක්ඛණසුත්තෙන (සං. නි. 2.218) ච විභාවෙතබ්බං. ආමිසගරුකො අප්පග්ඝභාවෙන කූටකහාපණො විය නිත්තෙජො සමණතෙජෙන අනුජ්ජලතො නිබ්බුතඞ්ගාරො විය නිප්පභො ච හොතීති යොජනා. තතොති පච්චයගරුකභාවතො. විවත්තිතචිත්තොති විනිවත්තිතමානසො, සල්ලෙඛවුත්තීති අත්ථො.

ධම්මදායාදාති ¶ එත්තාවතා අන්තොගධාවධාරණං වචනන්ති තෙන අවධාරණෙන නිවත්තිතමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘මා ආමිසදායාදා’’ති පටික්ඛෙපො දස්සිතො. තථෙව ච විභාවෙතුං අධිප්පායානිසංසවිභාවනෙසුපි දස්සිතො, තථා ආදීනවවිභාවනෙන ධම්මදායාදතාපටික්ඛෙපො. අපදිසිතබ්බාති හෙට්ඨා කත්වා වත්තබ්බාති. ආදියාති එත්ථ යස්මා ආ-කාරො මරියාදත්ථො, තස්මා ධම්මදායාදතාවිධුරෙන ආමිසදායාදභාවෙන හෙතුභූතෙන, කරණභූතෙන වා ආදියං විවෙචනං විඤ්ඤූහි විසුං කරණං වවත්ථානස්ස හොතීති ආහ ‘‘විසුං කාතබ්බා’’ති. තෙනාහ ‘‘විඤ්ඤූහි ගාරය්හා භවෙය්යාථාති වුත්තං හොතී’’ති.

‘‘අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා…පෙ… නො ආමිසදායාදා’’ති භික්ඛූසු අත්තනො කරුණායනාකිත්තනං ¶ තෙසං මුදුකරණං, ‘‘අහම්පි තෙනා’’තිආදි පන තතොපි සවිසෙසං මුදුකරණන්ති ආහ ‘‘අතීව මුදුකරණත්ථ’’න්ති.

නාළකපටිපදාදයො නාළකසුත්තාදීසු (සු. නි. 684-728) ආගතපටිපත්තියො. තා පන යස්මා නාළකත්ථෙරාදීහි පටිපන්නා පරමසල්ලෙඛවුත්තිභූතා අතිඋක්කට්ඨපටිපත්තියො, තස්මා ඉධ ධම්මදායාදපටිපදාය උදාහරණභාවෙන උද්ධටා. සක්ඛිභූතාති තාය පටිපත්තියා වුච්චමානාය ‘‘කිං මෙ විනා පටිපජ්ජනකො අත්ථී’’ති අසද්දහන්තානං පච්චක්ඛකරණෙන සක්ඛිභූතා. ඉමස්මින්ති ‘‘තුම්හෙ ච මෙ භික්ඛවෙ ධම්මදායාදා’’තිආදිකෙ වාක්යෙ. සෙසන්ති ‘‘තුම්හෙ ච මෙ’’තිආදිකං සුක්කපක්ඛෙ ආගතං පාළිපදං. වුත්තනයපච්චනීකෙනාති ‘‘තෙන ධම්මදායාදභාවෙන නො ආමිසදායාදභාවෙනා’’ති එවං කණ්හපක්ඛෙ වුත්තනයස්ස පටිපක්ඛෙන.

30. ථොමනං සුත්වාති පටිපජ්ජනකස්ස පුග්ගලස්ස පසංසනං සුත්වා යථා තං සපරිසස්ස ආයස්මතො උපසෙනස්ස පටිපත්තියා සීලථොමනං සුත්වා. නිපාතපදන්ති ඉමිනා ඉධ-සද්දස්ස අනත්ථකතමාහ. පවාරිතොති පටික්ඛෙපිතො. යො හි භුඤ්ජන්තො භොජනෙන තිත්තො පරිවෙසකෙන උපනීතභොජනං පටික්ඛිපති, සො තෙන පවාරිතෙන පටික්ඛෙපිතො නාම හොති. තෙනාහ ‘‘පවාරිතොති…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති. පකාරෙහි දිට්ඨාදීහි වාරෙති සඞ්ඝාදිකෙ යාචාපෙති භත්තෙ ¶ කරොති එතායාති පවාරණා, ආපත්තිවිසොධනාය අත්තවොස්සග්ගො ඔකාසදානං. සා පන යස්මා යෙභුය්යෙන වස්සංවුත්ථෙහි කාතබ්බා වුත්තා, තස්මා ‘‘වස්සංවුත්ථපවාරණා’’ති වුත්තං. පවාරෙති පච්චයෙ ඉච්ඡාපෙති එතායාති පවාරණා, චීවරාදීහි උපනිමන්තනා. පකාරයුත්තා වාරණාති පවාරණා, විප්පකතභොජනතාදිචතුරඞ්ගසහිතො භොජනපටික්ඛෙපො. සා පන යස්මා අනතිරිත්තභොජනනිමිත්තාය ආපත්තියා කාරණං හොති, තස්මා ‘‘අනතිරිත්තපවාරණා’’ති වුත්තා. යාවදත්ථභොජනස්ස පවාරණා යාවදත්ථපවාරණා, පරියොසිතභොජනස්ස උපනීතාහාරපටික්ඛෙපොති අත්ථො.

‘‘භුත්තාවී’’ති වචනතො භොජනපාරිපූරිතා ඉධාධිප්පෙතාති ආහ ‘‘පරිපුණ්ණොති භොජනෙන පරිපුණ්ණො’’ති. පරියොසිතොති එත්ථාපි එසෙව නයො ‘‘භොජනෙන භොජනකිරියාය පරියොසිතො’’ති. අට්ඨකථායං පන අධිප්පෙතත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං භොජන-සද්දස්ස ලොපො වුත්තො. ධාතොති තිත්තො. සාධකානීති ඤාපකානි. පරියොසිතභොජනං සුහිතයාවදත්ථතාගහණෙහි භුත්තාවිතාදයො, භුත්තාවිතාදිග්ගහණෙහි වා ඉතරෙ බොධිතා හොන්තීති අඤ්ඤමඤ්ඤං නෙසං ඤාපකඤාපෙතබ්බතං දස්සෙතුං ‘‘යො හී’’තිආදි වුත්තං. එවං ඡහිපි පදෙහි උදරාවදෙහකං භොජනං දස්සිතං ¶ , තඤ්ච ඛො පරිකප්පනාවසෙන. න හි භගවා එවං භුඤ්ජති. තෙනාහ ‘‘සබ්බඤ්චෙතං පරිකප්පෙත්වා වුත්ත’’න්ති.

‘‘සියා එව, නාපි සියා’’ති ච ඉදං අත්ථද්වයම්පි ඉධ සම්භවතීති වුත්තං ‘‘ඉධ උභයම්පි වට්ටතී’’ති. අථාති අනන්තරං, මම භොජනසමනන්තරමෙවාති අත්ථො. තං පන යස්මා යථාවුත්තකාලපච්චාමසනං හොති, තස්මා ‘‘තම්හි කාලෙ’’ති වුත්තං. අප්පරුළ්හහරිතෙති රුහමානතිණාදිහරිතරහිතෙ. අභාවත්ථො ච අයං අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.252, 336; සං. නි. 2.148) විය.

කථිතෙපීති පි-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො. තෙන වාපසමීකරණාදිං සඞ්ගණ්හාති. තථා හෙස වුත්ත-සද්දො ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 289) වාපසමීකරණෙ දිස්සති, ‘‘පන්නලොමො පරදත්තවුත්තො’’තිආදීසු (චූළව. 332) ජීවිතවුත්තියං, ‘‘පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො’’තිආදීසු (පාරා. 92; පාචි. 666; මහාව. 129; ම. නි. 3.59) අපගමෙ, ‘‘ගීතං පවුත්තං ¶ සමිහිත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.285) පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ, ලොකෙ පන ‘‘වුත්තං පරායණ’’න්තිආදීසු (මහාභාස 7.2.26) අජ්ඣෙනෙ දිස්සතීති.

න එත්ථ පිණ්ඩපාතභොජනෙන ධම්මදායාදතා නිවාරිතා, පිණ්ඩපාතභොජනං පන අනාදරිත්වා ධම්මානුධම්මපටිපත්තීති එත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පිණ්ඩපාතං…පෙ… වීතිනාමෙය්යා’’ති. තත්ථ වීතිනාමෙය්යාති කම්මට්ඨානානුයොගෙන ඛෙපෙය්ය. තෙනාහ ‘‘ආදිත්තසීසූපමං පච්චවෙක්ඛිත්වා’’ති. ආදිත්තසීසූපමන්තිආදිත්තසීසූපමසුත්තං.

කිඤ්චාපීති අයං ‘‘යදිපී’’ති ඉමිනා සමානත්ථො නිපාතො. නිපාතො ච නාම යත්ථ යත්ථ වාක්යෙ පයුජ්ජති, තෙන තෙන වත්තබ්බත්ථජොතකො හොතීති ඉධ ‘‘පිණ්ඩපාත’’න්තිආදිනා අනුඤ්ඤාපසංසාවසෙන වුච්චමානස්ස අත්ථස්ස ජොතකොති අධිප්පායෙන ‘‘අනුජානනපසංසනත්ථෙ නිපාතො’’ති වුත්තං, අනුඤ්ඤාපසංසාරම්භෙ පන ‘‘අසම්භාවනත්ථෙ’’ති වුත්තං සියා පුරිමෙයෙව සම්භාවනාවිභාවනතො අධිකත්තානුලොමතො ච.

එකවාරං පවත්තං පිණ්ඩපාතපටික්ඛිපනං කථං දීඝරත්තං අප්පිච්ඡතාදීනං කාරණං හොතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තස්ස හී’’තිආදි. තත්ථ අත්රිච්ඡතාති අත්ර ඉච්ඡතීති අත්රිච්ඡො, තස්ස භාවො අත්රිච්ඡතා, අත්ථතො පරලාභපත්ථනා. තථා හි වුත්තං ‘‘පුරිමෙයෙව සකලාභෙන අසන්තුට්ඨි, පරලාභෙ ¶ ච පත්ථනා, එතං අත්රිච්ඡතාලක්ඛණ’’න්ති (විභ. අට්ඨ. 849). පාපිච්ඡතාති අසන්තගුණසම්භාවනාධිප්පායතා. පාපා ඉච්ඡා එතස්සාති පාපිච්ඡො, තස්ස භාවො පාපිච්ඡතා. යථාහ ‘‘අසන්තගුණසම්භාවනතා පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා, එතං පාපිච්ඡලක්ඛණ’’න්ති (විභ. අට්ඨ. 851). මහන්තානි වත්ථූනි ඉච්ඡති, මහතී වා තස්ස ඉච්ඡාති මහිච්ඡො, තස්ස භාවො මහිච්ඡතා. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සන්තගුණසම්භාවනතා පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා, එතං මහිච්ඡලක්ඛණ’’න්ති. පච්චවෙක්ඛමානො නිවාරෙස්සතීති යොජනා. අස්ස භික්ඛුනො සංවත්තිස්සති පිණ්ඩපාතපටික්ඛෙපො.

මහිච්ඡො පුග්ගලො යථා පච්චයදානවසෙන පච්චයදායකෙහි භරිතුං අසක්කුණෙය්යො, එවං පච්චයපරියෙසනවසෙන අත්තනාපීති වුත්තං ‘‘අත්තනොපි ¶ උපට්ඨාකානම්පි දුබ්භරො හොතී’’ති. සද්ධාදෙය්යස්ස විනිපාතවසෙන පවත්තියා අඤ්ඤස්ස ඝරෙ ඡඩ්ඩෙන්තො. රිත්තපත්තොවාති යෙසු කුලෙසු පටිපිණ්ඩවසෙන පවත්තති, තෙසං සබ්බපච්ඡිමං අත්තනො යථාලද්ධං දත්වා තත්ථ කිඤ්චි අලද්ධා රිත්තපත්තො විහාරං පවිසිත්වා නිපජ්ජති ජිඝච්ඡාදුබ්බල්යෙනාති අධිප්පායො. යථාලද්ධපච්චයපරිභොගෙන, පුන පරියෙසනානාපජ්ජනෙන අත්තනො සුභරතා, යථාලද්ධපච්චයෙන අවඤ්ඤං අකත්වා සන්තොසාපත්තියා උපට්ඨාකානං සුභරතා වෙදිතබ්බා.

කථාවත්ථූනීති අප්පිච්ඡතාදිපටිසංයුත්තානං කථානං වත්ථූනීති කථාවත්ථූනි, අප්පිච්ඡතාදයො එව. තීණීති තීණි කථාවත්ථූනි. අභිසල්ලෙඛිකාති අතිවිය කිලෙසෙ සල්ලිඛතීති අභිසල්ලෙඛො, අප්පිච්ඡ තාදිගුණසමුදායො, සො එතිස්සා අත්ථීති අභිසල්ලෙඛිකා, මහිච්ඡතාදීනං තනුභාවාය යුත්තරූපා අප්පිච්ඡතාදිපටිසංයුත්තතා. චෙතොවිනීවරණසප්පායාති කුසලචිත්තුප්පත්තියා නිවාරකානං නීවරණානං දූරීභාවකරණෙන චෙතොවිනීවරණසඞ්ඛාතානං සමථවිපස්සනානං සප්පායා. සමථවිපස්සනාචිත්තස්සෙව වා විභූතිභාවකරණාය සප්පායා උපකාරිකාති චෙතොවිනීවරණසප්පායා. එකන්තනිබ්බිදායාතිආදි යෙන නිබ්බිදාදිආනිසංසෙන අයං කථා අභිසල්ලෙඛිකා චෙතොවිනීවරණසප්පායා ච නාම හොති, තං දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ එකන්තනිබ්බිදායාති එකංසෙන වට්ටදුක්ඛතො නිබ්බින්දනත්ථාය. විරාගාය නිරොධායාති තස්සෙව විරජ්ජනත්ථඤ්ච නිරුජ්ඣනත්ථඤ්ච. උපසමායාති සබ්බකිලෙසවූපසමාය. අභිඤ්ඤායාති සබ්බස්සපි අභිඤ්ඤෙය්යස්ස අභිජානනාය. සම්බොධායාති චතුමග්ගසම්බොධාය. නිබ්බානායාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානාය. එතෙසු හි ආදිතො තීහි විපස්සනා වුත්තා, පුන තීහි මග්ගො, ඉතරෙන නිබ්බානං. තෙන සමථවිපස්සනා ආදිං කත්වා නිබ්බානපරියොසානො අයං සබ්බො උත්තරිමනුස්සධම්මො දසකථාවත්ථුලාභිනො සම්භවතීති දස්සෙති. පරිපූරෙස්සන්තීති තංසභාවතො උපකාරතො ¶ ච සංවත්තිස්සන්ති. අප්පිච්ඡතාදයො හි එකවාරඋප්පන්නා උපරි තදත්ථාය සංවත්තිස්සන්ති. කථාවත්ථුපරිපූරණං සික්ඛාපරිපූරණඤ්ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අමතං නිබ්බානන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුං. ඉතරා පන සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මපාරිපූරියා පරිපුණ්ණා. නිබ්බානපාරිපූරි චෙත්ථ තදාවහධම්මපාරිපූරිවසෙන පරියායතො ¶ වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉදානි යායං අප්පිච්ඡතාදීනං අනුක්කමපරිවුද්ධියා ගුණපාරිපූරිතා, තං උපමාය සාධෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පාවුස්සකොති වස්සානමාසෙ උට්ඨිතො. සො හි චිරානුප්පවත්ති හොති. පබ්බතකන්දරා පබ්බතෙසු උපච්චකාධිච්චකාපභවනිජ්ඣරාදිනදියො. සරසාඛාති යත්ථ උපරිඋන්නතපදෙසතො උදකං ආගන්ත්වා තිට්ඨති චෙව සන්දති ච, තෙ. කුසොබ්භා ඛුද්දකතළාකා. කුන්නදියොති පබ්බතපාදතො නික්ඛන්තා ඛුද්දකනදියො. තා හි මහානදියො ඔතරන්තියො පරිපූරෙන්ති. පරමධම්මදායාදන්ති පරමං උත්තමං ධම්මදායාදභාවං, පරමං ධම්මදායජ්ජං වා. තෙ භික්ඛූති තෙ ධම්මපටිග්ගාහකෙ භික්ඛූ. සන්නියොජෙන්තොති මූලගුණෙහි අප්පිච්ඡතාදීහි යොජෙන්තො.

උග්ගහෙත්වාති අත්ථතො බ්යඤ්ජනතො ච උපධාරණවසෙන ගහෙත්වා අවිපරීතං ගහෙත්වා. සංසන්දෙත්වාති මම දෙසනානුසාරෙන මමජ්ඣාසයං අවිරජ්ඣිත්වා. යථා ඉධෙව චින්තෙසීති යථා ඉමිස්සා ධම්මදායාදදෙසනාය චින්තෙසි, එවං අඤ්ඤත්ථාපි ධම්මථොමනත්ථං ගන්ධකුටිං පවිසන්තො චින්තෙසි. එකජ්ඣාසයායාති සමානාධිප්පායාය. මතියාති පඤ්ඤාය. අයං දෙසනා අග්ගාතිආදි භගවා ධම්මසෙනාපතිං ගුණතො එව පග්ගණ්හාතීති කත්වා වුත්තං.

චිත්තගතියාති චිත්තවසෙන කායස්ස පරිණාමනෙන ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති කායස්ස චිත්තෙන සමානගතිකතාධිට්ඨානෙන. කථං පන කායො දන්ධප්පවත්තිකො ලහුපරිවත්තනචිත්තෙන සමානගතිකො හොතීති? න සබ්බථා සමානගතිකො. යථෙව හි කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙ චිත්තං සබ්බථා කායෙන සමානගතිකං න හොති. න හි තදා චිත්තං සභාවසිද්ධෙන අත්තනො ඛණෙන අවත්තිත්වා දන්ධවුත්තිකස්ස රූපධම්මස්ස ඛණෙන වත්තිතුං සක්කොති, ‘‘ඉදං චිත්තං අයං කායො විය හොතූ’’ති පන අධිට්ඨානෙන දන්ධගතිකස්ස කායස්ස අනුවත්තනතො යාව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති, තාව කායගතිං අනුලොමෙන්තමෙව හුත්වා සන්තානවසෙන පවත්තමානං චිත්තං කායගතිකං කත්වා පරිණාමිතං නාම හොති, එවං ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති අධිට්ඨානෙන පගෙව ලහුසඤ්ඤාය සුඛුමසඤ්ඤාය ච සම්පාදිතත්තා අභාවිතිද්ධිපාදානං විය දන්ධං අවත්තිත්වා යථා ලහුං කතිපයචිත්තවාරෙහෙව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති හොති ¶ , එවං පවත්තමානො කායො චිත්තගතිකභාවෙනෙව පරිණාමිතො නාම හොති, න එකචිත්තක්ඛණෙනෙව පවත්තියා. එවඤ්ච කත්වා ¶ බාහුසමිඤ්ජනප්පසාරණූපමාපි උපචාරෙන විනා සුට්ඨුතරං යුත්තා හොති, අඤ්ඤථා ධම්මතාවිලොමිතා සියා. න හි ධම්මානං ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං ඉද්ධිබලෙන කාතුං සක්කා, භාවඤ්ඤථත්තමෙව පන සක්කාති.

31. භගවතො අධිප්පායානුරූපං භික්ඛූනඤ්ච අජ්ඣාසයං ඤත්වාති වචනසෙසො. දෙසකාලෙ විය භාජනම්පි ඔලොකෙත්වා එව මහාථෙරො ධම්මං කථෙති. පක්කන්තස්සාති ඉදං අනාදරෙ සාමිවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පක්කන්තස්ස සතො’’තිආදිමාහ. කිත්තකෙනාති කෙන පරිමාණෙන. තං පන පරිමාණං යස්මා පරිමෙය්යස්ස අත්ථස්ස පරිච්ඡින්දනං හොති, තස්මා ‘‘කිත්තාවතාති පරිච්ඡෙදවචන’’න්ති ආහ. නුකාරො පුච්ඡායන්ති අයං නු-සද්දො ඉධෙව පුච්ඡායං ආගතොති කත්වා වුත්තං. නු-සද්දෙන හෙත්ථ ජොතියමානො අත්ථො කිං-සද්දෙන පරිමාණො අත්ථො පරිමෙය්යත්ථො ච. එත්ථ සංකිලෙසපක්ඛො විවෙකස්ස අනනුසික්ඛනං ආමිසදායාදතා, වොදානපක්ඛො තස්ස අනුසික්ඛනං ධම්මදායාදතාති. තීහි විවෙකෙහීති විවෙකත්තයග්ගහණං තදන්තොගධත්තා විවෙකපඤ්චකස්ස. විවෙකපඤ්චකග්ගහණෙ පනස්ස සරූපෙන කායවිවෙකො ගහිතො න සියා, තදායත්තත්තා වා සත්ථාරා තදා පයුජ්ජමානවිවෙකදස්සනවසෙන ‘‘තීහි විවෙකෙහී’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤතරම්පීති කස්මා වුත්තං. න හි කායවිවෙකමත්තෙන ධම්මදායාදභාවො සිජ්ඣතීති? න, විවෙකද්වයසන්නිස්සයස්සෙව කායවිවෙකස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා. එවඤ්ච කත්වා චිත්තවිවෙකග්ගහණම්පි සමත්ථිතං හොති. න හි ලොකියජ්ඣානාධිගමමත්තෙන නිප්පරියායතො සත්ථුධම්මදායාදභාවො ඉච්ඡිතො, නිබ්බානාධිගමෙන පන සො ඉච්ඡිතො, තස්මා සබ්බාපි සාසනෙ විවෙකානුසික්ඛනා නිබ්බානපොණා නිබ්බානපබ්භාරා නිබ්බානොගධා චාති වුත්තං ‘‘තිණ්ණං විවෙකානං අඤ්ඤතරම්පී’’ති. අසති ආලොකෙ අන්ධකාරො විය අසති ධම්මදායාදතාය එකංසියා ආමිසදායාදතාති ආහ ‘‘ආමිසදායාදාව හොන්තී’’ති. එස නයො සුක්කපක්ඛෙපීති කණ්හපක්ඛතො සාධාරණවසෙන ලබ්භමානං අත්ථසාමඤ්ඤං අතිදිසති, න අත්ථවිසෙසං තස්ස විසදිසත්තා, අත්ථවිසෙසමෙව වා අතිදිසති විසදිසූදාහරණූපායඤායෙන. ‘‘තිණ්ණං විවෙකානං අඤ්ඤතර’’න්ති ඉදං ඉධ න ලබ්භති. තයොපි ¶ හි විවෙකා, තෙසු එකො වා ඉතරද්වයසන්නිස්සයො ඉධ ලබ්භති.

දූරතොපීති දූරට්ඨානතොපි. තෙනාහ ‘‘තිරොරට්ඨතොපී’’තිආදි. කාමං ‘‘පටිභාතූ’’ති එත්ථ පටි-සද්දාපෙක්ඛාය ‘‘සාරිපුත්ත’’න්ති උපයොගවචනං, අත්ථො පන සාමිවචනවසෙනෙව වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආයස්මතොයෙව සාරිපුත්තස්සා’’ති. භාගො හොතූති ඉමිනාභාගත්ථො පටි-සද්දොති දස්සෙති ලක්ඛණාදිඅත්ථානං ඉධ අයුජ්ජනතො. තෙනාහ ‘‘එවං සද්දලක්ඛණෙන සමෙතී’’ති. දිස්සතූති ඤාණෙන දිස්සතු, පස්සතූති වා අත්ථො. උපට්ඨාතූති ඤාණස්ස පච්චුපතිට්ඨතු. උග්ගහෙස්සන්තීති ¶ වාචුග්ගතං කරිස්සන්ති. වාචුග්ගතකරණඤ්හි උග්ගහො. පරියාපුණිස්සන්තීති තස්සෙව වෙවචනං. පුරිපුච්ඡනාදිනා වා අත්ථස්ස චිත්තෙ ආපාදනං පට්ඨපනං පරියාපුණනං. කාරණවචනන්ති යථාවුත්තස්ස කාරණභාවෙන වචනං ‘‘හෙතුම්හි කරණවචන’’න්ති කත්වා. වුත්තත්ථපච්චාමසනං තං-සද්දෙන කරීයතීති. තෙනාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි.

එකෙනෙවාකාරෙනාති ආමිසදායාදතාසිද්ධෙන ආදියතාසඞ්ඛාතෙන එකෙනෙව පකාරෙන. තමෙව හි ආකාරං සන්ධායාහ ‘‘භගවතා වුත්තමත්ථ’’න්ති. අඤ්ඤථා ‘‘සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො සාවකා විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’ති එකෙනෙව ආකාරෙන සො අත්ථො ථෙරෙනපි වුත්තො. තීහි ආකාරෙහීති ආමිසදායාදපටිපදාභූතෙහි තිණ්ණං විවෙකානං අනනුසික්ඛනාකාරෙහි. එත්තාවතාති ‘‘ඉධාවුසො…පෙ… නානුසික්ඛන්තී’’ති එත්තකෙන කණ්හපක්ඛෙ උද්දෙසපාඨෙන.

විත්ථාරතො සුවිභත්තො හොති අනවසෙසතො සම්මදෙව නිද්දිට්ඨත්තා. නනු ච උද්දෙසෙ සත්ථුනොපි ආදියතා භගවතා ගහිතා, සා න නිද්දිට්ඨාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘සො ච ඛො’’තිආදි. සාවකෙ අනුග්ගණ්හන්තස්සාති ‘‘ආමිසදායාදා සත්ථු සාවකා’’ති සත්ථු පරප්පවාදපරිහරණත්ථම්පි ‘‘තුම්හෙහි ධම්මදායාදෙහි භවිතබ්බ’’න්ති එවං සාවකෙ අනුකම්පමානස්ස. සාවකානං තං න යුත්තං සාමීචිඅභාවතොති යොජනා. එස නයොති යදිදං ‘‘එත්තාවතායං භගවා’’තිආදිනා කණ්හපක්ඛෙ උද්දෙසස්ස අත්ථවිභාගදස්සනමුඛෙන සම්බන්ධදස්සනං, එස නයො සුක්කපක්ඛෙපි සම්බන්ධදස්සනෙති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අයං තාවෙත්ථ අනුසන්ධික්කමයොජනා’’ති, සත්ථාරා දෙසිතාය උද්දෙසදෙසනාය මහාථෙරෙන ¶ දෙසිතාය ච අනුසන්ධික්කමෙන සම්බන්ධොති අත්ථො. යථානුසන්ධි එව චෙත්ථ අනුසන්ධි වෙදිතබ්බො.

අච්චන්තපවිවිත්තස්සාති එකන්තඋපධිවිවෙකො විය ඉතරෙපි විවෙකො සත්ථු එකන්තිකාවාති. අනුසික්ඛනං නාම අනු අනු පූරණන්ති තප්පටික්ඛෙපෙන ආහ ‘‘න පරිපූරෙන්තී’’ති, න පරිබ්රූහෙන්තීති අත්ථො, න පරිපූරෙන්තීති වා න පරිපාලෙන්තීති අත්ථො. යදග්ගෙන හි විවෙකං නානුසික්ඛන්ති, තදග්ගෙන න පරිබ්රූහෙන්ති, න පරිපාලෙන්තීති වා වත්තබ්බතං ලභන්තීති. කස්මා පනෙත්ථ ‘‘විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’ති උද්දෙසෙ විය අවිසෙසවචනෙ කායවිවෙකස්සෙව ගහණං කතන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යදි පනා’’තිආදි. පුච්ඡායාති පුච්ඡාතො අවිසෙසො සියා විභාගස්ස අලබ්භමානත්තා විස්සජ්ජනස්ස. නනු ච ‘‘විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’ති අවිසෙසවචනතො පාළියං විභාගො න ලබ්භතෙවාති? න, පදන්තරෙන විභාවිතත්තා. තෙනාහ ‘‘යෙසඤ්ච ධම්මාන’’න්තිආදි. බ්යාකරණපක්ඛොති විස්සජ්ජනපක්ඛො. විස්සජ්ජනඤ්ච න පුච්ඡා විය අවිසෙසජොතනා ¶ , අථ ඛො යථාධිප්පෙතත්ථවිභජනන්ති අධිප්පායො. ඉමිනා පදෙනාති ‘‘විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’ති ඉමිනා පදෙන කායවිවෙකං අපරිපූරියමානං දස්සෙතීති අධිප්පායො. චිත්තවිවෙකං උපධිවිවෙකන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො.

එත්ථ ච නප්පජහන්තීති පහාතබ්බධම්මානං පහානාභාවවචනං පහානලක්ඛණවිවෙකාභාවදීපනං, තං වත්වා පුන ‘‘විවෙකෙ නික්ඛිත්තධුරා’’ති වචනං තතො සාතිසයවිවෙකාභාවදීපනන්ති තදුභයවිවෙකාභාවදස්සනෙන ‘‘යෙසඤ්ච ධම්මාන’’න්තිආදිනාව පාරිසෙසඤායෙන ‘‘විවෙකං නානුසික්ඛන්තී’’ති ඉමිනා විවෙකද්වයමූලභූතකායවිවෙකාභාවදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. අවිගතතණ්හතාය තං තං පරික්ඛාරජාතං බහුං ලන්ති ආදියන්තීති බහුලා, බහුලා එව බාහුලිකා යථා ‘‘වෙනයිකො’’ති (ම. නි. 1.246; අ. නි. 8.11; පාරා. 8). තෙ පන යස්මා පච්චයබහුලභාවාය යුත්තප්පයුත්තා නාම හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘චීවරාදිබාහුල්ලාය පටිපන්නා’’ති. සික්ඛාය ආදරභාවාභාවතො සිථිලං අදළ්හං ගණ්හන්තීති ‘‘සාථලිකා’’ති වුත්තං. සිථිලන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, සිථිල-සද්දෙන වා සමානත්ථස්ස සාථල-සද්දස්ස වසෙන ‘‘සාථලිකා’’ති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අවගමනට්ඨෙනාති අධොගමනට්ඨෙන ¶ , ඔරම්භාගියභාවෙනාති අත්ථො. උපධිවිවෙකෙති සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගතාය උපධීහි විවිත්තෙ. ඔරොපිතධුරාති උජ්ඣිතුස්සාහා.

අනියමෙනෙවාති කිඤ්චි විසෙසං අනාමසිත්වා ‘‘සාවකා’’ති අවිසෙසෙනෙව. නියමෙන්තො‘‘ථෙරා’’තිආදිනා. දසවස්සෙ උපාදායාති දසවස්සතො පට්ඨාය. ඉස්සරියෙති ‘‘සෙට්ඨිට්ඨානං සෙනාපතිට්ඨාන’’න්තිආදීසු විය. අචිරක්ඛණොභාසෙන ලක්ඛවෙධකො අක්ඛණවෙධි. ඨිතියන්ති අවට්ඨානෙ. ඨානසොති තඞ්ඛණෙයෙව. තිට්ඨතීති ආධාරාධෙය්යභාවෙනාති ආහ ‘‘තදායත්තවුත්තිභාවෙනා’’ති. උපෙක්ඛානුබ්රූහනා සත්තසඞ්ඛාරෙසු උදාසීනතාපි අසඞ්ඛතාධිගමස්ස උපායොති තබ්බිපරියායතො චීවරාදිමණ්ඩනා න උපධිවිවෙකපාරිපූරියා සංවත්තතීති ආහ ‘‘චීවරපත්ත…පෙ… අපූරයමානා’’ති. තත්ථාති ථෙරවාරෙ. ඉධාති මජ්ඣිමනවකවාරෙසු. තථා හි ‘‘මජ්ඣිමථෙරකාලෙ’’තිආදි වුත්තං.

32. ඉමස්මිඤ්ච කණ්හපක්ඛෙති ඉමස්මිඤ්ච නිද්දෙසවාරෙ කණ්හපක්ඛෙ, න උද්දෙසවාරෙ කණ්හපක්ඛෙ. උද්දෙසවාරෙ පන කණ්හපක්ඛෙ වුත්තවිපරියායෙන ගහෙතබ්බත්ථො ‘‘එස නයො සුක්කපක්ඛෙපී’’ති අතිදෙසෙන දස්සිතො. වුත්තපච්චනීකනයෙනාති ‘‘කායවිවෙකං නානුසික්ඛන්ති න පරිපූරෙන්තී’’තිආදිනා වුත්තස්ස අත්ථස්ස පච්චනීකනයෙන, ‘‘කායවිවෙකං අනුසික්ඛන්ති පරිපූරෙන්තී’’තිආදිනා ¶ නයෙන. එත්ථාති එතස්මිං සුක්කපක්ඛෙ. සඞ්ඛෙපොති අත්ථසඞ්ඛෙපො. යොජනපරම්පරායාති ගාමන්තතො දූරභාවෙන එකං ද්වෙ තීණීති එවං යොජනානං පටිපාටියා. අරඤ්ඤවනපත්ථානීති අරඤ්ඤෙසු වනසණ්ඩභූතානි. පන්තානීති පරියන්තානි. උපගන්තුං යුත්තකාලො ජරාජිණ්ණකාලො ගොචරගාමෙ දූරෙ ගමනාගමනසමත්ථතාභාවතො. ‘‘එවං ගුණවන්තෙසු දින්නං අහො සුදින්න’’න්ති පච්චයදායකානං පසාදං ජනෙන්ති. පාසංසාති පසංසිතබ්බා. අයම්පි මහාථෙරොතිආදි එකං අප්පමාදවිහාරිනං වුද්ධතරං නිද්දිසිත්වා වදන්තානං වසෙන වුත්තං. පවිට්ඨො විවෙකට්ඨානං. සායං නික්ඛමති යොනිසොමනසිකාරං උපබ්රූහෙත්වාති අධිප්පායො. කසිණපරිකම්මං කරොති, න යං කිඤ්චි කිච්චන්තරං. සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, න මොඝමනසිකාරං. සබ්බථාතිආදිතො තාව තදඞ්ගවසෙන කිලෙසෙහි චිත්තං විවෙචෙන්තො තතො වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන පටිපස්සද්ධිවසෙනාති සබ්බප්පකාරෙන චිත්තවිවෙකං පූරෙති. පංසුකූලානි ධාරෙතීති ඉමිනා බාහුලිකතාභාවං දස්සෙති, අසිථිලං සාසනං ¶ ගහෙත්වාති ඉමිනා සාථලිකතාභාවං, විගතනීවරණොති ඉමිනා ඔක්කමනෙ නික්ඛිත්තධුරතං, ඵලසමාපත්තින්තිආදිනා පවිවෙකපුබ්බඞ්ගමතං දස්සෙති.

33. තත්රාවුසොති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො. තෙන ‘‘ලොභො ච පාපකො’’තිආදිනයප්පවත්තං උපරිදෙසනං අනවසෙසතො පරියාදියති. කො අනුසන්ධීති යා සා භගවතා සංකිලෙසපක්ඛෙන සහ ධම්මදායාදපටිපත්තිභාවිනී ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’’තිආදිනා දෙසනා උද්දිට්ඨා, තං ‘‘සත්ථු පවිවිත්තස්ස විහරතො’’තිආදිනා ආරභිත්වා අට්ඨාරසවාරපටිමණ්ඩිතාය නිද්දෙසදෙසනාය විභජිත්වා තතො පරං ‘‘තත්රාවුසො ලොභො ච පාපකො’’තිආදිනයාය උපරිදෙසනාය සම්බන්ධං පුච්ඡති. එවන්ති සංකිලෙසපක්ඛෙ ‘‘නප්පජහන්තී’’ති පහානාභාවදස්සනවසෙන, වොදානපක්ඛෙ ‘‘පජහන්තී’’ති පහානසබ්භාවදස්සනවසෙනාති එවං. අනිද්ධාරිතසරූපා යං-තං-සද්දෙහි ධම්ම-සද්දෙන සාමඤ්ඤතො යෙ පහාතබ්බධම්මා වුත්තා, තෙ සරූපතො දස්සෙතුන්ති යොජනා. ඉමෙ තෙති එත්ථ කස්මා ලොභාදයො එව පහාතබ්බධම්මා වුත්තා, නනු ඉතො අඤ්ඤෙපි මොහදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදයො පහාතබ්බධම්මා සන්තීති? සච්චං සන්ති, තෙ පන ලොභාදීහි තදෙකට්ඨතා ගහිතා එව හොන්තීති වුත්තා. අථ වා ඉමෙසංයෙවෙත්ථ ගහණෙ කාරණං පරතො ආවි භවිස්සති.

ඉදානි උපචයෙන අනුසන්ධිං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාවකානං යස්ස ධම්මස්ස දායාදභාවො සත්ථු අභිරුචිතො, සො ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙතී’’තිආදිනා අකත්ථෙත්වා ‘‘විවෙකං අනුසික්ඛන්ති, තෙ ච ධම්මෙ පජහන්ති, න ච බාහුලිකා’’තිආදිනා කථිතත්තා ¶ හෙට්ඨා පරියායෙනෙව ධම්මො කථිතොති වුත්තං. ‘‘තෙ ච ධම්මෙ නප්පජහන්ති, ඔක්කමනෙ පුබ්බඞ්ගමා’’තිආදිනා ආමිසං පරියායෙනපි කථිතං. ‘‘සියා ච මෙ පිණ්ඩපාතො’’තිආදිනා, ‘‘බාහුලිකා ච හොන්තී’’තිආදිනා ච ආමිසං නිප්පරියායෙනපි කථිතං. අථ වා යායං භගවතා ආමිසදායාදපටික්ඛෙපනා ධම්මදායාදතා වුත්තා, යඤ්ච තදත්ථං විභජන්තෙන මහාථෙරෙන අත්තනා විවෙකානුසික්ඛනාදි වුත්තං, තදුභයං හෙතුවසෙන විභාවෙතුං ‘‘තත්රාවුසො, ලොභො චා’’තිආදි වුත්තං ¶ . හෙතුනිරොධෙන හි සංකිලෙසපක්ඛස්ස, නිරොධහෙතුසම්පාදනෙන ච වොදානපක්ඛස්ස තප්පාපකතා.

අතීතදෙසනානිදස්සනන්ති අතීතාය ථෙරෙන යථාදෙසිතාය දෙසනාය ච පච්චාමසනං. තෙනෙවාහ ‘‘සත්ථු පවිවිත්තස්ස…පෙ… දෙසනායන්ති වුත්තං හොතී’’ති. තත්ථාති යං වුත්තං විසෙසතො ‘‘යෙසං ධම්මානං සත්ථා පහානමාහා’’ති, එතස්මිං පදෙ. තත්ථ හි පහාතබ්බධම්මා ලොභාදයො සාමඤ්ඤතො වුත්තා. ලාමකාති නිහීනා. ලොභදොසා හි හෙතුතො පච්චයතො සභාවතො ඵලතො නිස්සන්දතො සංකිලිට්ඨපකතිකා, ආයතිං දුක්ඛස්ස පාපනට්ඨෙන වා පාපකා. ලුබ්භනලක්ඛණොති ආරම්මණස්ස අභිගිජ්ඣනලක්ඛණො. තථා හි සො ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති ‘‘ලොභො’’ති වුච්චති. රසාදීසු අභිසඞ්ගරසො, අපරිච්චාගපච්චුපට්ඨානො, සංයොජනියෙසු ධම්මෙසු අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො. දුස්සනලක්ඛණොති ආරම්මණෙ බ්යාපජ්ජනලක්ඛණො. තථා හි සො දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති ‘‘දොසො’’ති වුච්චති. රසාදීසු විසප්පනරසො, සනිස්සයදහනරසො වා, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො, ආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො.

තෙසූතිආදිනා දස්සනෙන ලොභදොසානං එකන්තතො පහාතබ්බතාදස්සනං. ආමිසදායාදස්ස පච්චයානං ලාභෙ හොතීති ඉදං ලොභස්ස ආරම්මණග්ගහණසභාවතං සන්ධාය වුත්තං, තණ්හාය වසෙන පන අනුගිජ්ඣනං සන්ධාය ‘‘අලද්ධං පත්ථෙතී’’ති ආහ. අලාභෙ පච්චයානං ආමිසදායාදස්ස හොතීති ආනෙත්වා යොජනා. අලභන්තොති එත්ථ ‘‘පච්චයෙ’’ති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. විඝාතවාති ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛ’’න්ති (ම. නි. 1.120; විභ. 190) වචනතො ඉච්ඡාවිඝාතවා. ලොභො ච දෙය්යධම්මෙ හොති ආමිසදායාදස්සාති සම්බන්ධො. එස නයො අනන්තරපදෙපි. දෙය්යධම්මෙති ච ඉදං නිදස්සනමත්තං සත්තකෙලායනාදිවසෙනපි තස්ස ලොභුප්පත්තිසබ්භාවතො. ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං පටිච්ච ලාභො’’ති එවමාදයො නව තණ්හාමූලකා. පරිපූරෙති ආමිසදායාදොති විභත්තිවිපරිණාමො වෙදිතබ්බො. ආවාසමච්ඡරියාදීනි පඤ්ච මච්ඡරියානි.

මග්ගන්ති ¶ ¶ අරියමග්ගං. සො හි කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි ච මග්ගීයති, සයං වා සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිබ්බානං මග්ගතීති නිප්පරියායෙන ‘‘මග්ගො’’ති වුච්චති. එකො අන්තොති ඉතරෙන අසම්මිස්සො එකො කොට්ඨාසො, හීනතාය වා ලාමකට්ඨෙන එකො අන්තො. කාමං අඤ්ඤෙපි කුසලධම්මා එතෙ අන්තෙ අසම්පයොගතො න උපෙන්ති, තෙහි විමුත්තා එව, අයං පන අච්චන්තවිමුත්තියා න උපෙතීති ආහ ‘‘විමුත්තො එතෙහි අන්තෙහී’’ති. තස්මාති අන්තද්වයවිමුත්තත්තා. එතෙසං මජ්ඣෙ භවත්තාති ඉදං මග්ගස්ස උභයන්තවිමුත්තතාය එව වුත්තං, න තප්පරියාපන්නතාය, වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි පටිපජ්ජිතබ්බතො ච. තථාති යථා ඉතරෙන අසම්මිස්සට්ඨෙන ලාමකට්ඨෙන ච ලොභො එකො අන්තො, තථා කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති අත්ථො. එස නයො සෙසෙසුපි. මග්ගස්ස අනුපගමනඤ්ච නෙසං අන්තානං සබ්බසො අප්පවත්තිකරණෙනෙව දට්ඨබ්බං. පුරිමනයෙනාති ‘‘එතෙ ද්වෙ අන්තෙ න උපෙතී’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන.

සච්චානන්ති චතුන්නං අරියසච්චානං. දස්සනපරිණායකට්ඨෙනාති දස්සනස්ස පරිඤ්ඤාභිසමයාදිභෙදස්ස පරිතො සබ්බථා නයනට්ඨෙන පවත්තනට්ඨෙන. චක්ඛුකරණීති ධම්මචක්ඛුස්ස කරණී නිප්ඵාදිකා. තයිදං සතිපි පටිපදාය ධම්මචක්ඛුතො අනඤ්ඤත්තෙ අවයවවසෙන සිජ්ඣමානො අත්ථො සමුදායෙන කතො නාම හොතීති උපචාරවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘මග්ගොයෙව හි මග්ගත්ථාය සංවත්තති මග්ගෙන කාතබ්බකිච්චකරණතො’’ති. ඤාණායාති යාථාවතො ජානනාය. තෙනාහ ‘‘විදිතකරණට්ඨෙනා’’ති. විසෙසඤාතභාවාපාදනඤ්හි විදිතකරණං. වූපසමනතොති සමුච්ඡින්දනවසෙන වූපසමනතො. දුක්ඛාදීනං පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවො විය අභිඤ්ඤෙය්යභාවොපි මග්ගවසෙනෙව පාකටො හොතීති ආහ ‘‘චතුන්නම්පි සච්චානං අභිඤ්ඤෙය්යභාවදස්සනතො’’ති, විභාවනතොති අත්ථො. සම්බොධොති මග්ගො ‘‘සම්බුජ්ඣති එතෙනා’’ති කත්වා. තස්සත්ථායාති මග්ගකිච්චත්ථාය. න හි මග්ගතො අඤ්ඤො මග්ගකිච්චකරො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘මග්ගොයෙව හී’’තිආදි. අථ වා සම්මාදිට්ඨි උප්පජ්ජමානා සහජාතාදිපච්චයභාවෙන ඉතරෙ උප්පාදෙති, එවං සෙසමග්ගධම්මාපීති එවම්පි මග්ගත්ථාය සංවත්තනං වෙදිතබ්බං. සච්ඡිකිරියාය පච්චක්ඛකම්මායාති සච්ඡිකරණසඞ්ඛාතපච්චක්ඛකම්මාය. නිබ්බානායාති වා අනුපාදිසෙසනිබ්බානාය. උපසමායාති ¶ ඉමිනා සඋපාදිසෙසනිබ්බානං ගහිතන්ති. අයන්ති ‘‘සා හි සච්චාන’’න්තිආදිනා යථාවුත්තො අත්ථනයො. එත්ථාති ‘‘චක්ඛුකරණී’’තිආදීසු පදෙසු. සාරො සුන්දරො අනපනීතො. ඉතො අඤ්ඤථාති ‘‘දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය දිට්ඨිවිසුද්ධිං කරොතීති චක්ඛුකරණී’’තිආදිනා අත්ථවණ්ණනාපපඤ්චො කෙවලං විත්ථාරත්ථාය.

අයමෙවාති එත්ථ අයන්ති ඉමිනා අත්තනො අඤ්ඤෙසඤ්ච තස්සං පරිසායං අරියානං මග්ගස්ස ¶ පච්චක්ඛභාවං දස්සෙති. ආසන්නපච්චක්ඛවාචී හි අයං-සද්දො. අඤ්ඤමග්ගපටිසෙධනත්ථන්ති අඤ්ඤස්ස නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස අත්ථිභාවපටිසෙධනත්ථං. සත්තාපටික්ඛෙපො හි ඉධ පටිසෙධනං අලබ්භමානත්තා අඤ්ඤස්ස මග්ගස්ස. බුද්ධාදීනං සාධාරණභාවො අනඤ්ඤතා. තෙනාහ බ්රහ්මා සහම්පති –

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී,

මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ,

තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384, 409; මහානි. 191; චූළනි. 107, 121; නෙත්ති. 170);

ආරකත්තාති ඉමිනා නිරුත්තිනයෙන අරිය-සද්දසිද්ධිමාහ. අරිපහානායාති අත්ථවචනමත්තං. අරයො පාපධම්මා යන්ති අපගමන්ති එතෙනාති අරියො. අරියෙන දෙසිතොති එත්ථ අරියස්ස භගවතො අයන්ති අරියො. අරියභාවප්පටිලාභායාති එත්ථ අරියකරො අරියොති උත්තරපදලොපෙන අරිය-සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යස්මා මග්ගඞ්ගසමුදායෙ මග්ගවොහාරො හොති, සමුදායො ච සමුදායීහි සමන්නාගතො නාම හොතීති ආහ ‘‘අට්ඨහි අඞ්ගෙහි උපෙතත්තා’’ති, තස්මා අත්තනො අවයවභූතානි අට්ඨ අඞ්ගානි එතස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකො. යස්මා පන පරමත්ථතො අඞ්ගානියෙව මග්ගො, තස්මා වුත්තං ‘‘න ච අඞ්ගවිනිමුත්තො’’ති යථා ‘‘ඡළඞ්ගො වෙදො’’ති. සදිසූදාහරණං පන දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්චඞ්ගිකතූරියාදීනි වියා’’ති ආහ. ආදි-සද්දෙන චතුරඞ්ගිනී සෙනාති එවමාදීනං සඞ්ගහො. මාරෙන්තො ගච්ඡතීති නිරුත්තිනයෙන සද්දසිද්ධිමාහ. මග්ගතීති ගවෙසති. අරියමග්ගො හි නිබ්බානං ආරම්මණං කරොන්තො තං ගවෙසන්තො විය හොතීති. මග්ගීයති නිබ්බානත්ථිකෙහි විවට්ටූපනිස්සයපුඤ්ඤකරණතො ¶ පට්ඨාය තදත්ථං පටිපත්තිතො. ගම්මතීති එතෙන ආදිඅන්තවිපරියායෙන සද්දසිද්ධිමාහ යථා ‘‘කකූ’’ති. ‘‘සෙය්යථිදන්ති නිපාතො’’ති වත්වා තස්ස සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනසාධාරණතාය ‘‘කතමානි තානි අට්ඨඞ්ගානී’’ති වුත්තං. නනු ච අඞ්ගානි සමුදිතානි මග්ගො අන්තමසො සත්තඞ්ගවිකලස්ස අරියමග්ගස්ස අභාවතොති? සච්චමෙතං සච්චපටිවෙධෙන, මග්ගපච්චයතාය පන යථාසකං කිච්චකරණෙන පච්චෙකම්පි තානි මග්ගොයෙවාති ආහ ‘‘එකමෙකඤ්හි අඞ්ගං මග්ගොයෙවා’’ති, අඤ්ඤථා සමුදිතානම්පි නෙසං මග්ගකිච්චං න සම්භවෙය්යාති. ඉදානි තමෙවත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘සම්මාදිට්ඨිමග්ගො චෙව හෙතු චා’’ති වුත්තං.

සම්මා අවිපරීතං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන චතුන්නං සච්චානං දස්සනං පටිවිජ්ඣනං ලක්ඛණං ¶ එතිස්සාති සම්මාදස්සනලක්ඛණා. සම්මා අවිපරීතං සම්පයුත්තධම්මෙ නිබ්බානාරම්මණෙ අභිනිරොපනං අප්පනාලක්ඛණං එතස්සාති සම්මාඅභිනිරොපනලක්ඛණො මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො සිනිද්ධසභාවත්තා සම්පයුත්තධම්මෙ, සම්මාවාචප්පච්චයසුභාසිතසොතාරඤ්ච ජනං සම්මදෙව පරිග්ගණ්හාතීති සම්මාවාචා සම්මාපරිග්ගහො ලක්ඛණං එතිස්සාති සම්මාපරිග්ගහලක්ඛණා. යථා කායිකා කිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොති, තථා සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරතිපීති සම්මාසමුට්ඨානලක්ඛණො සම්මාකම්මන්තො. සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨානං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා සුද්ධි වොදානං, ආජීවස්සෙව වා ජීවිතප්පවත්තියා සුද්ධි වොදානං එතෙනාති සම්මාවොදානලක්ඛණො සම්මාආජීවො. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, තස්ස වා අනිස්සජ්ජනං උපට්ඨානං. ආරම්මණෙ සම්පයුත්තධම්මානං සම්මා, සමං වා ආධානං සමාධානං. සම්මා සඞ්කප්පෙති සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අභිනිරොපෙතීති සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා වදති එතායාති සම්මාවාචා. සම්මා කරොති එතෙනාති සම්මාකම්මං, තදෙව සම්මාකම්මන්තො. සම්මා ආජීවති එතෙනාති සම්මාආජීවො. සම්මා වායමති උස්සහති එතෙනාති සම්මාවායාමො. සම්මා සරති අනුස්සරතීති සම්මාසති ¶ . සම්මා සමාධියති චිත්තං එතෙනාති සම්මාසමාධීති එවං සම්මාසඞ්කප්පාදීනං නිබ්බචනං වෙදිතබ්බං.

මිච්ඡාදිට්ඨින්ති සබ්බම්පි මිච්ඡාදස්සනං. තප්පච්චනීයකිලෙසෙති එත්ථ තං-සද්දෙන සම්මාදිට්ඨි. න හි මිච්ඡාදිට්ඨියා කිලෙසා පච්චනීයා, අථ ඛො සම්මාදිට්ඨියා. අවිජ්ජඤ්චාති අවිජ්ජාග්ගහණං තස්සා සංකිලෙසධම්මානං පමුඛභාවතො. තෙනාහ ‘‘අවිජ්ජා, භික්ඛවෙ, පුබ්බඞ්ගමා අකුසලානං ධම්මානං සමාපත්තියා’’ති (සං. නි. 5.1). දස්සනනිවාරකස්ස සම්මොහස්ස සමුග්ඝාතෙන අසම්මොහතො. එත්ථ ච මිච්ඡාදිට්ඨිං…පෙ… පජහතීති එතෙන පහානාභිසමයං, නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීති එතෙන සච්ඡිකිරියාභිසමයං, සම්පයුත්තධම්මෙතිආදිනා භාවනාභිසමයං සම්මාදිට්ඨිකිච්චං දස්සෙති. පරිඤ්ඤාභිසමයො පන නානන්තරියතාය අත්ථතො වුත්තො එව හොතීති දට්ඨබ්බො.

කථං පන එකමෙව ඤාණං එකස්මිං ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි සාධෙන්තං පවත්තති. න හි තාදිසං ලොකෙ දිට්ඨං, න ආගමො වා තාදිසො අත්ථීති න වත්තබ්බං. යථා හි පදීපො එකස්මිංයෙව ඛණෙ වට්ටිං දහති, ස්නෙහං පරියාදියති, අන්ධකාරං විධමති, ආලොකඤ්ච විදංසෙති, එවමෙතං ඤාණන්ති දට්ඨබ්බං. මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං දුක්ඛෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙපෙතං ඤාණං ¶ , දුක්ඛනිරොධෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදායපෙතං ඤාණන්ති සුත්තපදං (විභ. 754) එත්ථ උදාහරිතබ්බං. යථා ච සම්මාදිට්ඨි පුබ්බභාගෙ දුක්ඛාදීසු විසුං විසුං පවත්තිත්වා මග්ගක්ඛණෙ එකාව චතුන්නං ඤාණානං කිච්චං සාධෙන්තී පවත්තති, එවං සම්මාසඞ්කප්පාදයො පුබ්බභාගෙ නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදිනාමකා හුත්වා කාමසඞ්කප්පාදීනං පජහනවසෙන විසුං විසුං පවත්තිත්වා මග්ගක්ඛණෙ තිණ්ණං චතුන්නඤ්ච කිච්චං සාධෙන්තා පවත්තන්ති. සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි නානායෙව හුත්වා පවත්තතීති කාමඤ්චෙත්ථ සම්මාදිට්ඨියා සබ්බෙපි පාපධම්මා පටිපක්ඛා, උජුවිපච්චනීකතාදස්සනවසෙන පන සම්මාදිට්ඨියා කිච්චනිද්දෙසෙ මිච්ඡාදිට්ඨිග්ගහණං කතං. තෙනෙව ච ‘‘තප්පච්චනීයකිලෙසෙ චා’’ති වුත්තං.

යෙසං කිලෙසානං අනුපච්ඡින්දනෙ සම්මාදිට්ඨි න උප්පජ්ජෙය්ය, තෙ මිච්ඡාදිට්ඨියා සහජෙකට්ඨතාය තදෙකට්ඨාව තප්පච්චනීයකිලෙසා දට්ඨබ්බා. සම්මාසඞ්කප්පාදීනං කිච්චනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො. සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන චත්තාරො ලොකුත්තරමග්ගභාවසාමඤ්ඤෙන එකතො කත්වා. ලොභදොසා සමුදයසච්චං, යස්ස පන සො සමුදයො තං දුක්ඛසච්චං, පහානභාවො මග්ගසච්චං, යත්ථ තං ¶ පහානං, තං නිරොධසච්චන්ති ඉමානි චත්තාරි සච්චානි. කස්මා පනෙත්ථ ලොභදොසානං විසුං ආදිතො ච ගහණං? විසුං ගහණං තාව තථාබුජ්ඣනකානං පුග්ගලානං අජ්ඣාසයවසෙන, ඉමෙහි ලොභදොසෙහි ආමිසදායාදතා, තප්පහානෙන ච ධම්මදායාදතාති දස්සනත්ථං, තදනුසාරෙන චතුසච්චයොජනාය එවං එකෙකස්ස නිය්යානමුඛං හොතීති දස්සනත්ථඤ්ච. සෙසවාරෙසුපි එසෙව නයො. ආදිතො ගහණං පන අතිවිය ඔළාරිකතාය සුපාකටභාවතො වක්ඛමානානං අඤ්ඤෙසඤ්ච පාපධම්මානං මූලභාවතො තදෙකට්ඨතාය ච වෙදිතබ්බං.

කුජ්ඣනලක්ඛණොති කුප්පනසභාවො, චිත්තස්ස බ්යාපජ්ජනාති අත්ථො. චණ්ඩික්කං ලුද්දතා, කුරුරභාවොති අත්ථො. ආඝාතකරණරසොති ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිනා චිත්තෙ ආඝාතස්ස කරණරසො. දුස්සනපච්චුපට්ඨානොති සපරසන්තානස්ස විනාසනපච්චුපට්ඨානො ලද්ධොකාසො විය සපත්තො. උපනන්ධනං නානප්පකාරස්ස උපරූපරි නන්ධනං විය හොතීති කත්වා. තථා හෙස ‘‘වෙරඅප්පටිනිස්සජ්ජනරසො, කොධානුපබන්ධභාවපච්චුපට්ඨානො’’ති ච වුත්තො. අපරකාලෙ උපනාහොතිආදීති ආදි-සද්දෙන ‘‘උපනය්හනා උපනය්හිතත්තං ආඨපනා ඨපනා සණ්ඨපනා අනුසංසන්දනා අනුප්පබන්ධනා දළ්හීකම්ම’’න්තිආදීනං (විභ. 891) නිද්දෙසපදානං අත්ථවණ්ණනං සඞ්ගය්හති. උපනාහසමඞ්ගී හි පුග්ගලො වෙරස්ස අනිස්සජ්ජනතො ආදිත්තපූතිඅලාතං විය ජලති එව, චිත්තඤ්චස්ස ධොවියමානං අච්ඡචම්මං විය, මසිමක්ඛිතපිලොතිකා විය ච න සුජ්ඣතෙව.

පරගුණමක්ඛනලක්ඛණොති ¶ උදකපුඤ්ඡනියා උදකං විය පරෙසං ගුණානං මක්ඛනසභාවො. තථාභූතො චායං අත්තනො කාරකං ගූථෙන පහරන්තං ගූථො විය පඨමතරං මක්ඛෙති එවාති දට්ඨබ්බො. තථා හෙස්ස සපරසන්තානෙසු ගුණං මක්ඛෙතීති මක්ඛොති වුච්චති. යුගග්ගාහො සමධුරග්ගහණං අසමානස්සපි අභූතස්ස සමාරොපනං. සමභාවකරණං සමීකරණං. පරෙසං ගුණප්පමාණෙන අත්තනො ගුණානං උපට්ඨානං පච්චුපට්ඨපෙතීති ආහ ‘‘පරෙසං ගුණප්පමාණෙන උපට්ඨානපච්චුපට්ඨානො’’ති. තථා හෙස පරෙසං ගුණෙ ඩංසිත්වා විය අත්තනො ගුණෙහි සමෙ කරොතීති පළාසොති වුච්චති.

පරසම්පත්තිඛීයනං ¶ පරසම්පත්තියා උසූයනං. ඉස්සති පරසම්පත්තිං න සහතීති ඉස්සා. තථා හෙසා ‘‘පරසම්පත්තියා අක්ඛමනලක්ඛණා’’ති වුච්චති. තත්ථාති පරසම්පත්තියං. අනභිරතිරසා අභිරතිපටිපක්ඛකිච්චා. විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා පරසම්පත්තිං පස්සිතුම්පි අප්පදානතො. නිගූහනලක්ඛණං අත්තනො සම්පත්තියා පරෙහි සාධාරණභාවාසහනතො. අසුඛායනං න සුඛනං දුක්ඛනං, අරොචනන්ති අධිප්පායො.

කතස්ස කායදුච්චරිතාදිපාපස්ස පටිච්ඡාදනං කතපාපපටිච්ඡාදනං. තස්ස පාපස්ස ආවරණභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති තදාවරණපච්චුපට්ඨානා, මායා, යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො භස්මඡන්නො විය අඞ්ගාරො, උදකඡන්නො විය ඛාණු, පිලොතිකපටිච්ඡාදිතං විය ච සත්ථං හොති. අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනං අත්තනි අවිජ්ජමානසීලාදිගුණවිභාවනං, යෙන සාඨෙය්යෙන සමන්නාගතස්ස පුග්ගලස්ස අසන්තගුණසම්භාවනෙන චිත්තානුරූපකිරියාවිහරතො ‘‘එවංචිත්තො, එවංකිරියො’’ති දුබ්බිඤ්ඤෙය්යත්තා කුච්ඡිං වා පිට්ඨිං වා ජානිතුං න සක්කා. යතො –

‘‘වාමෙන සූකරො හොති, දක්ඛිණෙන අජාමිගො;

සරෙන නෙලකො හොති, විසාණෙන ජරග්ගවො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.296; විභ. අට්ඨ. 894; මහානි. අට්ඨ. 166) –

එවං වුත්තයක්කසූකරසදිසො හොති.

චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවො ථද්ධලූඛභාවො. අප්පතිස්සයවුත්තීති අනිවාතවුත්ති. අමද්දවාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, අමද්දවතං වා පච්චුපට්ඨපෙතීති අමද්දවතාපච්චුපට්ඨානො, ථම්භො, යෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො ගිලිතනඞ්ගලසීසො විය අජගරො, වාතභරිතභස්තා විය ච ථද්ධො හුත්වා ගරුට්ඨානියෙ ච ¶ දිස්වා ඔනමිතුම්පි න ඉච්ඡති, පරියන්තෙනෙව චරති. කරණස්ස උත්තරකිරියා කරණුත්තරියං. විසෙසතො පච්චනීකභාවො විපච්චනීකතා. පරෙන හි කිස්මිඤ්චි කතෙ තද්දිගුණං කරණවසෙන සාරම්භො පවත්තති.

සෙය්යාදිආකාරෙහි උන්නමනං උන්නති. ඔමානොපි හි එවං කරණමුඛෙන සම්පග්ගහවසෙනෙව පවත්තති. ‘‘අහමස්මි සෙය්යො’’තිආදිනා අහංකරණං සම්පග්ගහො අහඞ්කාරො. පරෙ අභිභවිත්වා අධිකං උන්නමනං අබ්භුන්නති ¶ . යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුබ්බකාලෙ අත්තානං හීනතො දහති අපරකාලෙ සෙය්යතො’’ති (විභ. 877).

මත්තභාවො ජාතිආදිං පටිච්ච චිත්තස්ස මජ්ජනාකාරො, යස්ස වා ධම්මස්ස වසෙන පුග්ගලො මත්තො නාම හොති, සො ධම්මො මත්තභාවො. මදග්ගාහණරසො මදස්ස ගාහණකිච්චො. මදො හි අත්තනො මජ්ජනාකාරං සම්පයුත්තධම්මෙ ගාහෙන්තො විය පවත්තමානො තංසමඞ්ගිං පුග්ගලම්පි තථා කරොන්තො විය හොති. අහඞ්කාරවසෙන පුග්ගලං අනිට්ඨං කරොන්තො චිත්තස්ස උම්මාදභාවො විය හොතීති උම්මාදපච්චුපට්ඨානො. සතියා අනිග්ගණ්හිත්වා චිත්තස්ස වොස්සජ්ජනං චිත්තවොස්සග්ගො, සතිවිරහිතොති අත්ථො. යථාවුත්තස්ස වොස්සග්ගස්ස අනුප්පදානං පුනප්පුනං විස්සජ්ජනං වොස්සග්ගානුප්පදානං. ඉමෙසං කොධාදීනං ලොභාදීනම්පි වා. ලක්ඛණාදීනීති ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානානි. පදට්ඨානං පන ධම්මන්තරතාය න ගහිතං. නිබ්බචනං ‘‘කුජ්ඣතීති කොධො, උපනය්හතීති උපනාහො’’තිආදිනා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති න වුත්තං, අත්ථතො පන කොධො දොසො එව, තථා උපනාහො. පවත්තිආකාරමත්තතො හි කතො නෙසං භෙදො, මක්ඛපළාසසාරම්භා තදාකාරප්පවත්තා පටිඝසහගතචිත්තුප්පාදධම්මා, මායාසාඨෙය්යථම්භමදප්පමාදා තදාකාරප්පවත්තා ලොභසහගතචිත්තුප්පාදධම්මා. ථම්භො වා මානවිසෙසො චිත්තස්ස ථද්ධභාවෙන ගහෙතබ්බතො, තථා මදො. තථා හි සො ‘‘මානො මඤ්ඤනා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ (විභ. 878) නිද්දිට්ඨො. ඉධ පන මානාතිමානානං විසුං ගහිතත්තා මජ්ජනාකාරෙන පවත්තධම්මා එව ‘‘මදො’’ති ගහෙතබ්බා. සෙසානං ධම්මන්තරභාවො පාකටො එව.

කස්මා පනෙත්ථ එතෙ එව අට්ඨ දුකා ගහිතා, කිමිතො අඤ්ඤෙපි කිලෙසධම්මා නත්ථීති? නො නත්ථි, ඉමෙ පන ආමිසදායාදස්ස සවිසෙසං කිලෙසාය සංවත්තන්තීති තං විසෙසං විභාවෙන්තෙන ආමිසදායාදස්ස ලොභාදීනං පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘විසෙසතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ එත්ථාති එතෙසු ලොභාදීසු. අලභන්තො ආමිසන්ති අධිප්පායො. තතුත්තරි උප්පන්නො කොධොති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. සන්තෙපීති විජ්ජමානෙපි. ඉස්සතීති ඉස්සං ජනෙති. පදුස්සතීති තස්සෙව වෙවචනං. තථා හි සා ‘‘ඉස්සති දුස්සති පදුස්සතී’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨා. යස්මා වා ඉස්සං ¶ ¶ ජනෙන්තො එකංසතො පදුට්ඨචිත්තො එව හොති, තස්මා ‘‘පදුස්සතී’’ති වුත්තං. අස්සාති ආමිසදායාදස්ස. එවං පටිපන්නොති එවං අසන්තගුණප්පකාසනං පටිපදං පටිපන්නො. ඔවදිතුං අසක්කුණෙය්යොති එතෙන ථම්භො නාම දොවචස්සකරණො ධම්මොති දස්සෙති. කිඤ්චි වදති ඔවාදදානවසෙන. ථම්භෙන…පෙ… මඤ්ඤන්තොති ඉමිනා ච ථම්භස්ස මානවිසෙසභාවං දස්සෙති, ථම්භෙන වා හෙතුනාති අත්ථො. මත්තො සමානොති මත්තො හොන්තො. කාම…පෙ… පමජ්ජතීති එතෙන මදවසෙන එකංසතො පමාදමාපජ්ජතීති දස්සෙති.

එවන්ති ඉමිනා ආමිසදායාදස්ස ලොභාදීනං උප්පත්තික්කමදස්සනෙනෙව ඉධ පාළියං නෙසං දෙසනාක්කමොපි දස්සිතොති දට්ඨබ්බො. න කෙවලං ඉමෙහෙව, අථ ඛො අඤ්ඤෙහි ච එවරූපෙහි පාපකෙහි ධම්මෙහි අපරිමුත්තො හොතීති සම්බන්ධො. කෙ පන තෙති? අත්රිච්ඡතාමහිච්ඡතාදයොති. එවං මහාදීනවා ආමිසදායාදතාති තතො බලවතරො සංවෙගො ජනෙතබ්බොති අයමෙත්ථ ඔවාදො වෙදිතබ්බො. එත්ථාති එතස්මිං සුත්තෙ. සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු වාරෙසු. නිබ්බිසෙසොයෙවාති එතෙනෙව පඨමතරං ඉධ දස්සිතසච්චයොජනානයෙන සබ්බවාරෙසු යොජෙතබ්බොති වෙදිතබ්බො.

ඤාණපරිචයපාටවත්ථන්ති මග්ගස්ස අට්ඨඞ්ගසත්තඞ්ගතාදිවිසෙසවිභාවනාය ඤාණස්ස ආසෙවනට්ඨෙන පරිචයො ඤාණපරිචයො, තස්ස පටුභාවත්ථං කොසල්ලත්ථං. එත්ථාති අරියමග්ගෙ. භෙදොති විසෙසො. කමොති අඞ්ගානං දෙසනානුපුබ්බී. භාවනානයොති භාවනාවිධි. ‘‘කදාචි අට්ඨඞ්ගිකො, කදාචි සත්තඞ්ගිකො’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරන්තො පුන ‘‘අයං හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානවසෙනාති ලොකුත්තරස්ස පඨමජ්ඣානස්ස වසෙන. එත්ථ ච කෙචි ඣානධම්මා මග්ගසභාවාති එකන්තතො ඣානං මග්ගතො විසුං කත්වා වත්තුං න සක්කාති ‘‘ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානසහිතො’’ති අවත්වා ‘‘ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානවසෙන’’ඉච්චෙව වුත්තං. අථ වා ලොකුත්තරපඨමජ්ඣානවසෙනාති ලොකුත්තරා හුත්වා පඨමජ්ඣානස්ස වසෙනාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අරියමග්ගො හි විපස්සනාය පාදකභූතස්ස, සම්මසිතස්ස වා පඨමජ්ඣානස්ස වසෙන අට්ඨඞ්ගිකො හොති. අථ වා අඣානලාභිනො සුක්ඛවිපස්සකස්ස, ඣානලාභිනො වා පාදකමකත්වා පඨමජ්ඣානස්ස, පකිණ්ණකසඞ්ඛාරානං වා සම්මසනෙ ¶ උප්පන්නො අරියමග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො හොති, ස්වාස්ස අට්ඨඞ්ගිකභාවො පඨමජ්ඣානිකභාවෙනාති දස්සෙන්තො ‘‘පඨමජ්ඣානවසෙනා’’ති ආහ. එවං ‘‘අවසෙසජ්ඣානවසෙනා’’ති එත්ථාති යථාරහං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යදි අරියමග්ගො සත්තඞ්ගිකොපි හොති, අථ කස්මා පාළියං ‘‘අට්ඨඞ්ගිකො’’ඉච්චෙව වුත්තන්ති ආහ ‘‘උක්කට්ඨනිද්දෙසතො’’තිආදි. යථා චෙත්ථ පටිපදාය මග්ගවසෙන අට්ඨඞ්ගිකසත්තඞ්ගිකභෙදො ¶ , එවං බොජ්ඣඞ්ගවසෙන සත්තඞ්ගිකඡළඞ්ගිකභෙදො වෙදිතබ්බො අප්පීතිකජ්ඣානවසෙන ඡළඞ්ගිකත්තා, මග්ගවසෙන පන දෙසනා ආගතාති ස්වායං භෙදො අට්ඨකථායං න උද්ධටො. ඉතො පරන්ති ඉතො අට්ඨඞ්ගතො පරං උක්කංසතො, අවකංසතො පන සත්තඞ්ගතො පරං මග්ගඞ්ගං නාම නත්ථීති. නනු මග්ගවිභඞ්ගෙ (විභ. 493-502) පඤ්චඞ්ගිකවාරෙ පඤ්චෙව මග්ගඞ්ගානි උද්ධටානි, මහාසළායතනෙ (ම. නි. 3.431) ච ‘‘යා තථාභූතස්ස දිට්ඨි, යො තථාභූතස්ස සඞ්කප්පො, යො තථාභූතස්ස වායාමො, යා තථාභූතස්ස සති, යො තථාභූතස්ස සමාධි, ස්වාස්ස හොති සම්මාසමාධී’’ති වත්වා පුබ්බභාගවසෙන පන ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති සම්මාවාචාදයො ආගතාති? සච්චමෙතං, තං පන සම්මාදිට්ඨිආදීනං පඤ්චන්නං කාරාපකඞ්ගානං අතිරෙකකිච්චදස්සනවසෙන වුත්තං, තස්මා න අරියමග්ගො සම්මාවාචාදිවිරහිතො අත්ථීති ‘‘ඉතො පරඤ්හි මග්ගඞ්ගං නත්ථී’’ති සුවුත්තමෙතන්ති දට්ඨබ්බං.

සබ්බකුසලානන්ති සබ්බෙසං කුසලධම්මානං. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. කාමාවචරාදිවසෙන තංතංකුසලධම්මෙසු සා සම්මාදිට්ඨි සෙට්ඨා. තස්සා සෙට්ඨභාවෙන හි ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.246; සු. නි. 184) වුත්තං, මග්ගසම්මාදිට්ඨියා පන සබ්බසෙට්ඨභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කුසලවාරෙති කුසලුප්පත්තිසමයෙ. පුබ්බඞ්ගමා කුසලාදිධම්මානං යාථාවසභාවබොධෙන සම්පයුත්තධම්මානං පරිණායකභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨිං සම්මාදිට්ඨීති පජානාතී’’තිආදි. සා සම්මාදිට්ඨි පභවො එතස්සාති තප්පභවො, සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මාදස්සනවසෙන හි සම්මාසඞ්කප්පො හොති. තතො අභිනිබ්බත්තානීති තප්පභවාභිනිබ්බත්තානි. තප්පභවාභිනිබ්බත්තානිපි ‘‘තදභිනිබ්බත්තානී’’ති වුච්චන්ති කාරණකාරණෙපි කාරණූපචාරතොති ආහ ‘‘තප්පභවාභිනිබ්බත්තානි සෙසඞ්ගානී’’ති. තෙනාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්සා’’තිආදි. යථා හි සම්මාදස්සනං ¶ සම්මාවිතක්කනස්ස විසෙසපච්චයො, එවං සම්මාවිතක්කනං සම්මාපරිග්ගහස්ස සම්මාපරිග්ගහො සම්මාසමුට්ඨානස්ස, සම්මාසමුට්ඨානං සම්මාවොදානස්ස, සම්මාවොදානං සම්මාවායාමස්ස, සම්මාවායාමො සම්මාඋපට්ඨානස්ස, සම්මාඋපට්ඨානං සම්මාධානස්ස විසෙසපච්චයො, තස්මා ‘‘පුරිමං පුරිමං පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස විසෙසපච්චයො හොතී’’ති ඉමිනා විසෙසපච්චයභාවදස්සනත්ථෙන කමෙන එතානි සම්මාදිට්ඨිආදීනි අඞ්ගානි වුත්තානීති දස්සිතානි.

භාවනානයොති සමථවිපස්සනානං යුගනද්ධභාවෙන පවත්තො භාවනාවිධි. අයඤ්හි අරියමග්ගක්ඛණෙ භාවනාවිධි. තස්ස පන පුබ්බභාගෙ භාවනානයො කස්සචි සමථපුබ්බඞ්ගමො හොති ¶ , කස්සචි විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමොති. තං විධිං දස්සෙතුං ‘‘කොචී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පඨමො සමථයානිකස්ස වසෙන වුත්තො, දුතියො විපස්සනායානිකස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉධෙකච්චො’’තිආදි. තන්ති සමථං සමාධිං, ඣානධම්මෙති වා අත්ථො. තංසම්පයුත්තෙති සමාධිසම්පයුත්තෙ, ඣානසම්පයුත්තෙ වා ධම්මෙ. අයඤ්ච නයො යෙභුය්යෙන සමථයානිකා අරූපමුඛෙන, තත්ථාපි ඣානමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං කරොන්තීති කත්වා වුත්තො. විපස්සනං භාවයතොති පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිං ආරභිත්වා යථාධිගතං තරුණවිපස්සනං වඩ්ඪෙන්තස්ස. මග්ගො සඤ්ජායතීති පුබ්බභාගියො ලොකියමග්ගො උප්පජ්ජති. ආසෙවති නිබ්බිදානුපස්සනාවසෙන. භාවෙති මුඤ්චිතුකම්යතාවසෙන. බහුලීකරොති පටිසඞ්ඛානුපස්සනාවසෙන. ආසෙවති වා භයතූපට්ඨානඤාණවසෙන. බහුලීකරොති වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාවසෙන. සංයොජනානි පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තී හොන්ති මග්ගපටිපාටියා.

සමථං අනුප්පාදෙත්වාවාති අවධාරණෙන උපචාරසමාධිං නිවත්තෙති, න ඛණිකසමාධිං. න හි ඛණිකසමාධිං විනා විපස්සනා සම්භවති. විපස්සනාපාරිපූරියාති විපස්සනාය පරිපුණ්ණතාය වුට්ඨානගාමිනිභාවප්පත්තියා. තත්ථජාතානන්ති තස්මිං අරියමග්ගක්ඛණෙ උප්පන්නානං සම්මාදිට්ඨිආදීනං ධම්මානං. නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. වවස්සග්ගාරම්මණතොති වවස්සග්ගස්ස ආරම්මණතාය. වවස්සග්ගො වොස්සග්ගො පටිනිස්සග්ගොති ච අපවග්ගොති ච අත්ථතො එකං, නිබ්බානන්ති වුත්තං හොති, තස්මා නිබ්බානස්ස ආරම්මණකරණෙනාති අත්ථො. චිත්තස්ස එකග්ගතාති මග්ගසම්මාසමාධිමාහ. අරියමග්ගො හි එකන්ත සමාහිතො අසමාධානහෙතූනං කිලෙසානං සමුච්ඡෙදනතො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

යුගනද්ධාව ¶ හොන්ති තදා සමාධිපඤ්ඤානං සමරසතාය ඉච්ඡිතබ්බතො. මග්ගක්ඛණෙ හි න සමථභාවනායං විය සමාධි, විපස්සනාභාවනායං විය ච පඤ්ඤා කිච්චතො අධිකා ඉච්ඡිතබ්බා, සමරසතාය පන අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අනතිවත්තනට්ඨෙන ද්වෙපි යුගනද්ධා විය පවත්තන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සමථවිපස්සනා යුගනද්ධාව හොන්තී’’ති.

ධම්මදායාදසුත්තවණ්ණනාය ලීනත්ථප්පකාසනා සමත්තා.

4. භයභෙරවසුත්තවණ්ණනා

34. එවං ¶ මෙ සුතන්ති භයභෙරවසුත්තං. කො නික්ඛෙපො? කෙචි තාව එවමාහු ‘‘පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො’’ති. දුවිධා හි පුච්ඡා පාකටාපාකටභෙදතො. තත්ථ යස්සා දෙසනාය නිමිත්තභූතො ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො කිං-සද්දපුබ්බකෙන පකාසීයති, සා පාකටා පුච්ඡා යථා ‘‘කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්ති එවමාදි (සං. නි. 1.246; සු. නි. 183). යස්සා පන දෙසනාය නිමිත්තභූතො ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො කිං-සද්දරහිතෙන කෙවලෙනෙව සද්දපයොගෙන පකාසීයති, සා අපාකටා පුච්ඡා. ඤාතුං ඉච්ඡිතො හි අත්ථො ‘‘පඤ්හා, පුච්ඡා’’ති වුච්චති, තස්මායෙව ඉධ ‘‘යෙ මෙ භො ගොතමා’’තිආදිකා අපාකටාති ‘‘පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො’’ති. තයිදං අකාරණං, යස්මා සො බ්රාහ්මණො ‘‘යෙමෙ භො ගොතමා’’තිආදීනි වදන්තො න තත්ථ කඞ්ඛී විචිකිච්ඡී සංසයමාපන්නො අවොච, අථ ඛො අත්තනා යථානිච්ඡිතමත්ථං භගවති පසාදභාවබහුමානං පවෙදෙන්තො කථෙසි. තෙනාහ ‘‘භගවති පසාදං අලත්ථා’’තිආදි (ම. නි. අට්ඨ. 1.34). විහාරෙති විහාරකෙ නිවාසෙ. අවිච්ඡින්නෙයෙවාති පවත්තමානෙයෙව. පදද්වයස්සපි වසන්තෙ එවාති අත්ථො. එතං පුරොහිතට්ඨානං උණ්හීසාදිකකුධභණ්ඩෙහි සද්ධිං ලද්ධං, තථා ච ‘‘අස්ස රඤ්ඤා දින්න’’න්ති වදන්ති. තෙනාහ ‘‘තං තස්ස රඤ්ඤා දින්න’’න්ති. බ්රහ්මන්ති වෙදං. සො පන මන්තබ්රහ්මකප්පවසෙන තිවිධො. තත්ථ මන්තා පධානං මූලභාවතො, යෙ අට්ඨකාදීහි පවුත්තා, ඉතරෙ තන්නිස්සයෙන ජාතා, තෙන තෙසංයෙව ගහණං ‘‘මන්තෙ සජ්ඣායතී’’ති ¶ . තෙ හි ගුත්තභාසිතබ්බතාය ‘‘මන්තා’’ති වුච්චන්ති. ඉදමෙව හීති අවධාරණෙන ‘‘බ්රහ්මතො ජාතා’’තිආදිකං නිරුත්තිං පටික්ඛිපති.

යෙන වා කාරණෙනාති (සාරත්ථ. ටී. වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනායං 2; සං. නි. ටී. 1.1.1; අ. නි. ටී. 2.2.16) හෙතුම්හි ඉදං කරණවචනං. හෙතුඅත්ථො හි කිරියාකාරණං, න කරණං විය කිරියත්ථො, තස්මා නානප්පකාරගුණවිසෙසාධිගමත්ථා ඉධ උපසඞ්කමනකිරියාති ‘‘අන්නෙන වසතී’’තිආදීසු විය හෙතුඅත්ථමෙවෙතං කරණවචනං යුත්තං, න කරණත්ථං තස්ස අයුජ්ජමානත්තාති වුත්තං ‘‘යෙන වා කාරණෙනා’’තිආදි. භගවතො සතතප්පවත්තනිරතිසයසාදුවිපුලාමතරසසද්ධම්මඵලතාය සාදුඵලනිච්චඵලිතමහාරුක්ඛෙන භගවා උපමිතො, සාදුඵලූපභොගාධිප්පායග්ගහණෙනෙව හි මහාරුක්ඛස්ස සාදුඵලතා ගහිතාති.

උපසඞ්කමීති ¶ උපසඞ්කන්තො. සම්පත්තුකාමතාය හි කිඤ්චි ඨානං ගච්ඡන්තො තංතංපදෙසාතික්කමනෙන උපසඞ්කමි, උපසඞ්කන්තොති වා වත්තබ්බතං ලභති. තෙනාහ ‘‘ගතොති වුත්තං හොතී’’ති, උපගතොති අත්ථො. උපසඞ්කමිත්වාති පුබ්බකාලකිරියානිද්දෙසොති ආහ ‘‘උපසඞ්කමනපරියොසානදීපන’’න්ති. තතොති යං ඨානං පත්තො ‘‘උපසඞ්කමී’’ති වුත්තො, තතො උපගතට්ඨානතො. යථා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තොති (සං. නි. ටී. 1.1.112) යථා භගවා ‘‘කච්චි තෙ බ්රාහ්මණ ඛමනීයං, කච්චි යාපනීය’’න්තිආදිනා ඛමනීයාදීනි පුච්ඡන්තො තෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසි පුබ්බභාසිතාය, තදනුකරණෙන එවං සොපි බ්රාහ්මණො භගවතා සද්ධිං සමප්පවත්තමොදො අහොසීති යොජනා. තං පන සමප්පවත්තමොදතං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘සීතොදකං වියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සම්මොදිතන්ති සංසන්දිතං. එකීභාවන්ති සම්මොදනකිරියාය සමානතං එකරූපතං. ඛමනීයන්ති ‘‘ඉදං චතුචක්කං නවද්වාරං සරීරයන්තං ඛණභඞ්ගුරතාය සභාවතො දුස්සහං, කච්චි ඛමිතුං සක්කුණෙය්ය’’න්ති පුච්ඡති. යාපනීයන්ති පච්චයායත්තවුත්තිකං චිරප්පබන්ධසඞ්ඛාතාය යාපනාය කච්චි යාපෙතුං සක්කුණෙය්යං. සීසරොගාදිආබාධාභාවෙන කච්චි අප්පාබාධං. දුක්ඛජීවිකාභාවෙන කච්චි අප්පාතඞ්කං. තංතංකිච්චකරණෙ උට්ඨානසුඛතාය කච්චි ලහුට්ඨානං. තදනරූපබලයොගතො කච්චි බලං. සුඛවිහාරසබ්භාවෙන කච්චි ඵාසුවිහාරො අත්ථීති තත්ථ තත්ථ කච්චි-සද්දං යොජෙත්වා අත්ථො වෙදිතබ්බො.

බලවප්පත්තා ¶ පීති පීතියෙව. තරුණපීති පාමොජ්ජං. සම්මොදනං ජනෙති කරොතීති සම්මොදනිකං, තදෙව සම්මොදනීයන්ති ආහ ‘‘සම්මොදජනනතො’’ති. සම්මොදිතබ්බතො සම්මොදනීයන්ති ඉමං පන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සම්මොදිතුං යුත්තභාවතො’’ති ආහ. සරිතබ්බභාවතොති අනුස්සරිතබ්බභාවතො. ‘‘සරණීය’’න්ති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා ‘‘සාරණීය’’න්ති වුත්තං. සුය්යමානසුඛතොති ආපාථමධුරතං ආහ, අනුස්සරියමානසුඛතොති විමද්දරමණීයතං. බ්යඤ්ජනපරිසුද්ධතායාති සභාවනිරුත්තිභාවෙන තස්සා කථාය වචනචාතුරියමාහ, අත්ථපරිසුද්ධතායාති අත්ථස්ස නිරුපක්කිලෙසතං. අනෙකෙහි පරියායෙහීති අනෙකෙහි කාරණෙහි.

අභිදූරඅච්චාසන්නපටික්ඛෙපෙන නාතිදූරනාච්චාසන්නං නාම ගහිතං, තං පන අවකංසතො උභින්නං පසාරිතහත්ථසඞ්ඝට්ටනෙන දට්ඨබ්බං. ගීවං පසාරෙත්වාති ගීවං පරිවත්තනවසෙන පසාරෙත්වා.

යෙමෙති එත්ථ සන්ධිවසෙන ඉක