අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > අඞ්ගුත්තරනිකාය (අට්ඨකථා)

තත්ථ ¶ ¶ අඞ්ගුත්තරාගමො නාම එකකනිපාතො දුකනිපාතො තිකනිපාතො චතුක්කනිපාතො පඤ්චකනිපාතො ඡක්කනිපාතො සත්තකනිපාතො අට්ඨකනිපාතො නවකනිපාතො දසකනිපාතො එකාදසකනිපාතොති එකාදස නිපාතා හොන්ති. සුත්තතො –

‘‘නව සුත්තසහස්සානි, පඤ්ච සුත්තසතානි ච;

සත්තපඤ්ඤාස සුත්තානි, හොන්ති අඞ්ගුත්තරාගමෙ’’.

තස්ස නිපාතෙසු එකකනිපාතො ආදි, සුත්තෙසු චිත්තපරියාදානසුත්තං. තස්සාපි ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තං නිදානමාදි. සා පනෙසා පඨමමහාසඞ්ගීති සුමඞ්ගලවිලාසිනියා දීඝනිකායට්ඨකථාය ආදිම්හි විත්ථාරිතා, තස්මා සා තත්ථ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

1. යං ¶ පනෙතං ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිකං නිදානං, තත්ථ එවන්ති නිපාතපදං, මෙතිආදීනි නාමපදානි. සාවත්ථියං විහරතීති එත්ථ වීති උපසග්ගපදං, හරතීති ආඛ්යාතපදන්ති ඉමිනා තාව නයෙන පදවිභාගො වෙදිතබ්බො.

අත්ථතො පන එවංසද්දො තාව උපමූපදෙස-සම්පහංසන-ගරහණවචන-සම්පටිග්ගහාකාරනිදස්සනාවධාරණාදි-අනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති එවමාදීසු (ධ. ප. 53) උපමායං ආගතො. ‘‘එවං තෙ අභික්කමිතබ්බං, එවං තෙ පටික්කමිතබ්බ’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.122) උපදෙසෙ. ‘‘එවමෙතං භගවා, එවමෙතං සුගතා’’තිආදීසු ¶ (අ. නි. 3.66) සම්පහංසනෙ. ‘‘එවමෙවං පනායං වසලී යස්මිං වා තස්මිං වා තස්ස මුණ්ඩකස්ස සමණකස්ස වණ්ණං භාසතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.187) ගරහණෙ. ‘‘එවං, භන්තෙති ඛො තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසු’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.1) වචනසම්පටිග්ගහෙ. ‘‘එවං බ්යාඛො අහං, භන්තෙ, භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.398) ආකාරෙ. ‘‘එහි ත්වං, මාණවක, යෙන සමණො ආනන්දො තෙනුපසඞ්කම; උපසඞ්කමිත්වා මම ¶ වචනෙන සමණං ආනන්දං අප්පාබාධං අප්පාතඞ්කං ලහුට්ඨානං බලං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡ – ‘සුභො මාණවො තොදෙය්යපුත්තො භවන්තං ආනන්දං ¶ අප්පාබාධං…පෙ… ඵාසුවිහාරං පුච්ඡතී’ති, එවඤ්ච වදෙහි ‘‘සාධු කිර භවං ආනන්දො යෙන සුභස්ස මාණවස්ස තොදෙය්යපුත්තස්ස නිවෙසනං, තෙනුපසඞ්කමතු අනුකම්පං උපාදායා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.445) නිදස්සනෙ. ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, කාලාමා, ඉමෙ ධම්මා කුසලා වා අකුසලා වාති? අකුසලා, භන්තෙ. සාවජ්ජා වා අනවජ්ජා වාති? සාවජ්ජා, භන්තෙ. විඤ්ඤුගරහිතා වා විඤ්ඤුප්පසත්ථා වාති? විඤ්ඤුගරහිතා, භන්තෙ. සමත්තා සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති නො වා, කථං වො එත්ථ හොතීති? සමත්තා, භන්තෙ, සමාදින්නා අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති, එවං නො එත්ථ හොතී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) අවධාරණෙ. ස්වායමිධ ආකාරනිදස්සනාවධාරණෙසු දට්ඨබ්බො.

තත්ථ ආකාරත්ථෙන එවංසද්දෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණං අනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තානං සකසකභාසානුරූපතො සොතපථමාගච්ඡන්තං තස්ස භගවතො වචනං සබ්බප්පකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං, සබ්බථාමෙන පන සොතුකාමතං ජනෙත්වාපි එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුතන්ති.

නිදස්සනත්ථෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං නිදස්සෙති.

අවධාරණත්ථෙන ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, සතිමන්තානං, ගතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219, 223) එවං භගවතා ¶ , ‘‘ආයස්මා ආනන්දො අත්ථකුසලො ධම්මකුසලො බ්යඤ්ජනකුසලො නිරුත්තිකුසලො පුබ්බාපරකුසලො’’ති (අ. නි. 5.169) එවං ධම්මසෙනාපතිනා ච පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකාමතං ජනෙති ‘‘එවං ¶ මෙ සුතං, තඤ්ච ඛො අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව, න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති.

මෙසද්දො ¶ තීසු අත්ථෙසු දිස්සති. තථා හිස්ස ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ අභොජනෙය්ය’’න්තිආදීසු (සු. නි. 81; සං. නි. 1.194) මයාති අත්ථො. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.88) මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) මමාති අත්ථො. ඉධ පන ‘‘මයා සුත’’න්ති ච, ‘‘මම සුත’’න්ති ච අත්ථද්වයෙ යුජ්ජති.

සුතන්ති අයං සුතසද්දො සඋපසග්ගො ච අනුපසග්ගො ච ගමන-විස්සුත-කිලින්නඋපචිතානුයොග-සොතවිඤ්ඤෙය්ය-සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හිස්ස – ‘‘සෙනාය පසුතො’’තිආදීසු ගච්ඡන්තොති අත්ථො. ‘‘සුතධම්මස්ස පස්සතො’’තිආදීසු (උදා. 11) විස්සුතධම්මස්සාති අත්ථො. ‘‘අවස්සුතා අවස්සුතස්සා’’තිආදීසු (පාචි. 657) කිලින්නාකිලින්නස්සාති අත්ථො. ‘‘තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පක’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 7-12) උපචිතන්ති අත්ථො. ‘‘යෙ ¶ ඣානප්පසුතා ධීරා’’තිආදීසු (ධ. ප. 181) ඣානානුයුත්තාති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨං සුතං මුත’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.241) සොතවිඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘සුතධරො සුතසන්නිචයො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.339) සොතද්වාරානුසාරවිඤ්ඤාතධරොති අත්ථො. ඉධ පනස්ස සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිතන්ති වා උපධාරණන්ති වාති අත්ථො. මෙ-සද්දස්ස හි මයාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මයා සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරිත’’න්ති යුජ්ජති. මමාති අත්ථෙ සති ‘‘එවං මම සුතං සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරණ’’න්ති යුජ්ජති.

එවමෙතෙසු තීසු පදෙසු එවන්ති සොතවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤාණකිච්චනිදස්සනං. මෙති වුත්තවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිපුග්ගලනිදස්සනං. සුතන්ති අස්සවනභාවපටික්ඛෙපතො අනූනාධිකාවිපරීතග්ගහණනිදස්සනං. තථා එවන්ති තස්සා සොතද්වාරානුසාරෙන පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තභාවප්පකාසනං. මෙති අත්තප්පකාසනං. සුතන්ති ධම්මප්පකාසනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – ‘‘නානප්පකාරෙන ආරම්මණෙ පවත්තාය විඤ්ඤාණවීථියා මයා න අඤ්ඤං කතං, ඉදං පන කතං, අයං ධම්මො සුතො’’ති.

තථා ¶ එවන්ති නිද්දිසිතබ්බප්පකාසනං. මෙති පුග්ගලප්පකාසනං. සුතන්ති පුග්ගලකිච්චප්පකාසනං. ඉදං වුත්තං හොති – යං සුත්තං නිද්දිසිස්සාමි, තං මයා එවං සුතන්ති.

තථා ¶ එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො. එවන්ති හි අයං ආකාරපඤ්ඤත්ති. මෙති කත්තුනිද්දෙසො. සුතන්ති විසයනිද්දෙසො. එත්තාවතා නානාකාරප්පවත්තෙන චිත්තසන්තානෙන ¶ තංසමඞ්ගිනො කත්තු විසයෙ ගහණසන්නිට්ඨානං කතං හොති.

අථ වා එවන්ති පුග්ගලකිච්චනිද්දෙසො. සුතන්ති විඤ්ඤාණකිච්චනිද්දෙසො. මෙති උභයකිච්චයුත්තපුග්ගලනිද්දෙසො. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – මයා සවනකිච්චවිඤ්ඤාණසමඞ්ගිනා පුග්ගලෙන විඤ්ඤාණවසෙන ලද්ධසවනකිච්චවොහාරෙන සුතන්ති.

තත්ථ එවන්ති ච මෙති ච සච්චිකට්ඨපරමත්ථවසෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. කිඤ්හෙත්ථ තං පරමත්ථතො අත්ථි, යං එවන්ති වා මෙති වා නිද්දෙසං ලභෙථ. සුතන්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. යඤ්හි තං එත්ථ සොතෙන උපලද්ධං, තං පරමත්ථතො විජ්ජමානන්ති. තථා එවන්ති ච මෙති ච තං තං උපාදාය වත්තබ්බතො උපාදාපඤ්ඤත්ති. සුතන්ති දිට්ඨාදීනි උපනිධාය වත්තබ්බතො උපනිධාපඤ්ඤත්ති.

එත්ථ ච එවන්ති වචනෙන අසම්මොහං දීපෙති. න හි සම්මූළ්හො නානප්පකාරපටිවෙධසමත්ථො හොති. සුතන්ති වචනෙන සුතස්ස අසම්මොසං දීපෙති. යස්ස හි සුතං සම්මුට්ඨං හොති, න සො කාලන්තරෙන මයා සුතන්ති පටිජානාති. ඉච්චස්ස අසම්මොහෙන පඤ්ඤාසිද්ධි, අසම්මොසෙන පන සතිසිද්ධි. තත්ථ පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා බ්යඤ්ජනාවධාරණසමත්ථතා, සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය අත්ථපටිවෙධසමත්ථතා. තදුභයසමත්ථතායොගෙන අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නස්ස ධම්මකොසස්ස අනුපාලනසමත්ථතො ධම්මභණ්ඩාගාරිකත්තසිද්ධි.

අපරො නයො – එවන්ති වචනෙන යොනිසො මනසිකාරං දීපෙති, අයොනිසො මනසිකරොතො හි නානප්පකාරපටිවෙධාභාවතො. සුතන්ති වචනෙන අවික්ඛෙපං දීපෙති, වික්ඛිත්තචිත්තස්ස සවනාභාවතො. තථා හි වික්ඛිත්තචිත්තො පුග්ගලො සබ්බසම්පත්තියා වුච්චමානොපි ‘‘න මයා සුතං ¶ , පුන භණථා’’ති භණති. යොනිසො මනසිකාරෙන චෙත්ථ අත්තසම්මාපණිධිං පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතං ¶ සාධෙති සම්මා අප්පණිහිතත්තස්ස පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා තදභාවතො. තථා අවික්ඛෙපෙන සද්ධම්මස්සවනං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච ¶ සාධෙති. න හි වික්ඛිත්තචිත්තො සොතුං සක්කොති, න ච සප්පුරිසෙ අනුපස්සයමානස්ස සවනං අත්ථීති.

අපරො නයො – යස්මා ‘‘එවන්ති යස්ස චිත්තසන්තානස්ස නානාකාරප්පවත්තියා නානත්ථබ්යඤ්ජනග්ගහණං හොති, තස්ස නානාකාරනිද්දෙසො’’ති වුත්තං. සො ච එවං භද්දකො ආකාරො න සම්මා අප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ අකතපුඤ්ඤස්ස වා හොති, තස්මා එවන්ති ඉමිනා භද්දකෙනාකාරෙන පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිමත්තනො දීපෙති. සුතන්ති සවනයොගෙන පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං. න හි අප්පතිරූපදෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයවිරහිතස්ස වා සවනං අත්ථි. ඉච්චස්ස පච්ඡිමචක්කද්වයසිද්ධියා ආසයසුද්ධි සිද්ධා හොති, පුරිමචක්කද්වයසිද්ධියා පයොගසුද්ධි. තාය ච ආසයසුද්ධියා අධිගමබ්යත්තිසිද්ධි, පයොගසුද්ධියා ආගමබ්යත්තිසිද්ධි. ඉති පයොගාසයසුද්ධස්ස ආගමාධිගමසම්පන්නස්ස වචනං අරුණුග්ගං විය සූරියස්ස උදයතො, යොනිසො මනසිකාරො විය ච කුසලකම්මස්ස, අරහති භගවතො වචනස්ස පුබ්බඞ්ගමං භවිතුන්ති ඨානෙ නිදානං ඨපෙන්තො එවං මෙ සුතන්තිආදිමාහ.

අපරො නයො – එවන්ති ඉමිනා නානප්පකාරපටිවෙධදීපකෙන වචනෙන අත්තනො අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං දීපෙති. සුතන්ති ඉමිනා සොතබ්බභෙදපටිවෙධදීපකෙන වචනෙන ¶ ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසම්පත්තිසබ්භාවං. එවන්ති ච ඉදං යොනිසො මනසිකාරදීපකවචනං භාසමානො ‘‘එතෙ මයා ධම්මා මනසා අනුපෙක්ඛිතා දිට්ඨියා සුප්පටිවිද්ධා’’ති දීපෙති. සුතන්ති ඉදං සවනයොගදීපකවචනං භාසමානො ‘‘බහූ මයා ධම්මා සුතා ධාතා වචසා පරිචිතා’’ති දීපෙති. තදුභයෙනපි අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරිං දීපෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති. අත්ථබ්යඤ්ජනපරිපුණ්ණං හි ධම්මං ආදරෙන අස්සුණන්තො මහතා හිතා පරිබාහිරො හොතීති ආදරං ජනෙත්වා සක්කච්චං ධම්මො සොතබ්බොති.

එවං මෙ සුතන්ති ඉමිනා පන සකලෙන වචනෙන ආයස්මා ආනන්දො තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මං අත්තනො අදහන්තො අසප්පුරිසභූමිං අතික්කමති, සාවකත්තං පටිජානන්තො සප්පුරිසභූමිං ඔක්කමති. තථා අසද්ධම්මා චිත්තං වුට්ඨාපෙති, සද්ධම්මෙ චිත්තං පතිට්ඨාපෙති. ‘‘කෙවලං සුතමෙවෙතං මයා ¶ , තස්සෙව පන භගවතො වචන’’න්ති දීපෙන්තො අත්තානං පරිමොචෙති ¶ , සත්ථාරං අපදිසති, ජිනවචනං අප්පෙති, ධම්මනෙත්තිං පතිට්ඨාපෙති.

අපිච ‘‘එවං මෙ සුත’’න්ති අත්තනා උප්පාදිතභාවං අප්පටිජානන්තො පුරිමවචනං විවරන්තො ‘‘සම්මුඛා පටිග්ගහිතමිදං මයා තස්ස භගවතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදස්ස දසබලධරස්ස ආසභට්ඨානට්ඨායිනො සීහනාදනාදිනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස ධම්මිස්සරස්ස ධම්මරාජස්ස ධම්මාධිපතිනො ධම්මදීපස්ස ධම්මසරණස්ස සද්ධම්මවරචක්කවත්තිනො සම්මාසම්බුද්ධස්ස වචනං, න එත්ථ අත්ථෙ වා ධම්මෙ වා පදෙ වා බ්යඤ්ජනෙ වා කඞ්ඛා වා විමති වා කත්තබ්බා’’ති සබ්බදෙවමනුස්සානං ඉමස්මිං ධම්මෙ අස්සද්ධියං විනාසෙති, සද්ධාසම්පදං උප්පාදෙති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘විනාසයති අස්සද්ධං, සද්ධං වඩ්ඪෙති සාසනෙ;

එවං මෙ සුතමිච්චෙවං, වදං ගොතමසාවකො’’ති.

එකන්ති ¶ ගණනපරිච්ඡෙදනිද්දෙසො. සමයන්ති පරිච්ඡින්නනිද්දෙසො. එකං සමයන්ති අනියමිතපරිදීපනං. තත්ථ සමයසද්දො –

‘‘සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතුදිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති’’.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 1.447) සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.332) සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ භද්දාලි අප්පටිවිද්ධො අහොසි, භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති ‘භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථු සාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති, අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො ¶ සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ¶ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. –

ආදීසු (සං. නි. 1.129) පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28) පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස ¶ පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) පටිවෙධො. ඉධ පනස්ස කාලො අත්ථො. තෙන සංවච්ඡර-උතු-මාස-අඩ්ඪමාස-රත්ති-දිව-පුබ්බණ්හ-මජ්ඣන්හික-සායන්හ-පඨම-මජ්ඣිම- පච්ඡිමයාම-මුහුත්තාදීසු කාලප්පභෙදභූතෙසු සමයෙසු එකං සමයන්ති දීපෙති.

තත්ථ කිඤ්චාපි එතෙසු සංවච්ඡරාදීසු යං යං සුත්තං යම්හි යම්හි සංවච්ඡරෙ උතුම්හි මාසෙ පක්ඛෙ රත්තිභාගෙ දිවසභාගෙ වා වුත්තං, සබ්බං තං ථෙරස්ස සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතං පඤ්ඤාය. යස්මා පන ‘‘එවං මෙ සුතං අසුකසංවච්ඡරෙ අසුකඋතුම්හි අසුකමාසෙ අසුකපක්ඛෙ අසුකරත්තිභාගෙ අසුකදිවසභාගෙ වා’’ති එවං වුත්තෙ න සක්කා සුඛෙන ධාරෙතුං වා උද්දිසිතුං වා උද්දිසාපෙතුං වා, බහු ච වත්තබ්බං හොති, තස්මා එකෙනෙව පදෙන තමත්ථං සමොධානෙත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

යෙ වා ඉමෙ ගබ්භොක්කන්තිසමයො ජාතිසමයො සංවෙගසමයො අභිනික්ඛමනසමයො දුක්කරකාරිකසමයො මාරවිජයසමයො අභිසම්බොධිසමයො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරසමයො දෙසනාසමයො පරිනිබ්බානසමයොති එවමාදයො භගවතො දෙවමනුස්සෙසු අතිවිය සුප්පකාසා අනෙකකාලප්පභෙදා එව සමයා, තෙසු සමයෙසු දෙසනාසමයසඞ්ඛාතං එකං සමයන්ති දීපෙති. යො චායං ඤාණකරුණාකිච්චසමයෙසු කරුණාකිච්චසමයො, අත්තහිතපරහිත-පටිපත්තිසමයෙසු පරහිත-පටිපත්තිසමයො, සන්නිපතිතානං කරණීයද්වයසමයෙසු ධම්මිකථාසමයො, දෙසනාපටිපත්තිසමයෙසු දෙසනාසමයො, තෙසුපි සමයෙසු අඤ්ඤතරං සන්ධාය ‘‘එකං සමය’’න්ති ආහ.

කස්මා ¶ පනෙත්ථ යථා අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචර’’න්ති ච, ඉතො අඤ්ඤෙසු ච සුත්තපදෙසු ¶ ‘‘යස්මිං සමයෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති ච භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො, විනයෙ ච ‘‘තෙන සමයෙන බුද්ධො ¶ භගවා’’ති කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො, තථා අකත්වා ‘‘එකං සමය’’න්ති උපයොගවචනෙන නිද්දෙසො කතොති. තත්ථ තථා, ඉධ ච අඤ්ඤථා අත්ථසම්භවතො. තත්ථ හි අභිධම්මෙ ඉතො අඤ්ඤෙසු සුත්තපදෙසු ච අධිකරණත්ථො භාවෙනභාවලක්ඛණත්ථො ච සම්භවති. අධිකරණං හි කාලත්ථො සමූහත්ථො ච සමයො, තත්ථ වුත්තානං ඵස්සාදිධම්මානං ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛීයති, තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ භුම්මවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

විනයෙ ච හෙතුඅත්ථො කරණත්ථො ච සම්භවති. යො හි සො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිසමයො සාරිපුත්තාදීහිපි දුබ්බිඤ්ඤෙය්යො, තෙන සමයෙන හෙතුභූතෙන කරණභූතෙන ච සික්ඛාපදානි පඤ්ඤාපයන්තො සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිහෙතුඤ්ච අපෙක්ඛමානො භගවා තත්ථ තත්ථ විහාසි. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං තත්ථ කරණවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

ඉධ පන අඤ්ඤස්මිඤ්ච එවංජාතිකෙ අච්චන්තසංයොගත්ථො සම්භවති. යඤ්හි සමයං භගවා ඉමං අඤ්ඤං වා සුත්තන්තං දෙසෙසි, අච්චන්තමෙව තං සමයං කරුණාවිහාරෙන විහාසි. තස්මා තදත්ථජොතනත්ථං ඉධ උපයොගවචනනිද්දෙසො කතොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘තං තං අත්ථමපෙක්ඛිත්වා, භුම්මෙන කරණෙන ච;

අඤ්ඤත්ර සමයො වුත්තො, උපයොගෙන සො ඉධා’’ති.

පොරාණා පන වණ්ණයන්ති – ‘‘තස්මිං සමයෙ’’ති වා ‘‘තෙන සමයෙනා’’ති වා ‘‘එකං සමය’’න්ති වා අභිලාපමත්තභෙදො එස, සබ්බත්ථ භුම්මමෙවත්ථොති. තස්මා ‘‘එකං ¶ සමය’’න්ති වුත්තෙපි ‘‘එකස්මිං සමයෙ’’ති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

භගවාති ගරු. ගරුඤ්හි ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති වදන්ති. අයඤ්ච සබ්බගුණවිසිට්ඨතාය සබ්බසත්තානං ගරු, තස්මා ‘‘භගවා’’ති වෙදිතබ්බො. පොරාණෙහිපි වුත්තං –

‘‘භගවාති ¶ වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;

ගරු ගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

ඉමිස්සාපි ගාථාය වසෙනස්ස පදස්ස විත්ථාරතො අත්ථො වෙදිතබ්බො. සො ච විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.142, 144) බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තොයෙව.

එත්තාවතා චෙත්ථ එවං මෙ සුතන්ති වචනෙන යථාසුතං ධම්මං දස්සෙන්තො භගවතො ධම්මසරීරං පච්චක්ඛං කරොති. තෙන ‘‘න ඉදං අතික්කන්තසත්ථුකං පාවචනං, අයං වො සත්ථා’’ති සත්ථු අදස්සනෙන උක්කණ්ඨිතං ජනං සමස්සාසෙති. එකං සමයං භගවාති වචනෙන තස්මිං සමයෙ භගවතො අවිජ්ජමානභාවං දස්සෙන්තො රූපකායපරිනිබ්බානං සාධෙති. තෙන ‘‘එවංවිධස්ස නාම අරියධම්මස්ස දෙසකො දසබලධරො වජිරසඞ්ඝාතසමානකායො සොපි භගවා පරිනිබ්බුතො, කෙන අඤ්ඤෙන ජීවිතෙ ආසා ජනෙතබ්බා’’ති ජීවිතමදමත්තං ජනං සංවෙජෙති, සද්ධම්මෙ චස්ස උස්සාහං ජනෙති. එවන්ති ච භණන්තො දෙසනාසම්පත්තිං නිද්දිසති. මෙ සුතන්ති සාවකසම්පත්තිං. එකං සමයන්ති කාලසම්පත්තිං. භගවාති දෙසකසම්පත්තිං.

සාවත්ථියන්ති ¶ එවංනාමකෙ නගරෙ. සමීපත්ථෙ චෙතං භුම්මවචනං. විහරතීති අවිසෙසෙන ඉරියාපථදිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙසු අඤ්ඤතරවිහාරසමඞ්ගිපරිදීපනමෙතං. ඉධ පන ඨානගමනනිසජ්ජාසයනප්පභෙදෙසු ඉරියාපථෙසු අඤ්ඤතරඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං, තෙන ඨිතොපි ගච්ඡන්තොපි නිසින්නොපි සයානොපි භගවා විහරතිච්චෙව වෙදිතබ්බො. සො හි එකං ඉරියාපථබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති පවත්තෙති, තස්මා ‘‘විහරතී’’ති වුච්චති.

ජෙතවනෙති ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස වනෙ. තඤ්හි තෙන රොපිතං සංවඩ්ඪිතං පරිපාලිතං, සො චස්ස ¶ සාමී අහොසි, තස්මා ජෙතවනන්ති සඞ්ඛං ගතං, තස්මිං ජෙතවනෙ. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙති අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා චතුපඤ්ඤාසහිරඤ්ඤකොටිපරිච්චාගෙන බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිය්යාතිතත්තා අනාථපිණ්ඩිකස්සාති සඞ්ඛං ගතෙ ආරාමෙ ¶ . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පපඤ්චසූදනියා මජ්ඣිමට්ඨකථාය සබ්බාසවසුත්තවණ්ණනායං (ම. නි. අට්ඨ. 1.14 ආදයො) වුත්තො.

තත්ථ සියා – යදි තාව භගවා සාවත්ථියං විහරති, ‘‘ජෙතවනෙ’’ති න වත්තබ්බං. අථ තත්ථ විහරති, ‘‘සාවත්ථිය’’න්ති න වත්තබ්බං. න හි සක්කා උභයත්ථ එකං සමයං විහරිතුන්ති. න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. නනු අවොචුම්හ ‘‘සමීපත්ථෙ භුම්මවචන’’න්ති. තස්මා යථා ගඞ්ගායමුනාදීනං සමීපෙ ගොයූථානි චරන්තානි ‘‘ගඞ්ගාය චරන්ති, යමුනාය චරන්තී’’ති වුච්චන්ති, එවමිධාපි යදිදං සාවත්ථියා සමීපෙ ජෙතවනං, තත්ථ විහරන්තො වුච්චති ‘‘සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ’’ති. ගොචරගාමනිදස්සනත්ථං හිස්ස සාවත්ථිවචනං, පබ්බජිතානුරූපනිවාසනට්ඨානනිදස්සනත්ථං සෙසවචනං.

තත්ථ ¶ සාවත්ථිවචනෙන ආයස්මා ආනන්දො භගවතො ගහට්ඨානුග්ගහකරණං දස්සෙති, ජෙතවනාදිකිත්තනෙන පබ්බජිතානුග්ගහකරණං. තථා පුරිමෙන පච්චයග්ගහණතො අත්තකිලමථානුයොගවිවජ්ජනං, පච්ඡිමෙන වත්ථුකාමප්පහානතො කාමසුඛල්ලිකානුයොගවිවජ්ජනූපායදස්සනං. පුරිමෙන ච ධම්මදෙසනාභියොගං, පච්ඡිමෙන විවෙකාධිමුත්තිං. පුරිමෙන කරුණාය උපගමනං, පච්ඡිමෙන පඤ්ඤාය අපගමනං. පුරිමෙන සත්තානං හිතසුඛනිප්ඵාදනාධිමුත්තිතං, පච්ඡිමෙන පරහිතසුඛකරණෙ නිරුපලෙපතං. පුරිමෙන ධම්මිකසුඛාපරිච්චාගනිමිත්තඵාසුවිහාරං, පච්ඡිමෙන උත්තරිමනුස්සධම්මානුයොගනිමිත්තං. පුරිමෙන මනුස්සානං උපකාරබහුලතං, පච්ඡිමෙන දෙවතානං. පුරිමෙන ලොකෙ ජාතස්ස ලොකෙ සංවඩ්ඪභාවං, පච්ඡිමෙන ලොකෙන අනුපලිත්තතං. පුරිමෙන ‘‘එකපුග්ගලො, භික්ඛවෙ, ලොකෙ උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජති බහුජනහිතාය බහුජනසුඛාය ලොකානුකම්පාය අත්ථාය හිතාය සුඛාය දෙවමනුස්සානං. කතමො එකපුග්ගලො? තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති (අ. නි. 1.170) වචනතො යදත්ථං භගවා උප්පන්නො, තදත්ථපරිනිප්ඵාදනං, පච්ඡිමෙන යත්ථ උප්පන්නො, තදනුරූපවිහාරං. භගවා හි පඨමං ලුම්බිනිවනෙ, දුතියං බොධිමණ්ඩෙති ලොකියලොකුත්තරාය උප්පත්තියා වනෙයෙව උප්පන්නො. තෙනස්ස වනෙයෙව විහාරං දස්සෙතීති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්රාති ¶ දෙසකාලපරිදීපනං. තඤ්හි යං සමයං විහරති, තත්ර සමයෙ. යස්මිඤ්ච ආරාමෙ විහරති, තත්ර ආරාමෙති දීපෙති. භාසිතබ්බයුත්තෙ ¶ වා දෙසකාලෙ දීපෙති. න හි භගවා අයුත්තෙ දෙසෙ වා කාලෙ වා ධම්මං භාසති. ‘‘අකාලො ඛො තාව, බාහියා’’තිආදි (උදා. 10) චෙත්ථ සාධකං. ඛොති ¶ පදපූරණමත්තෙ අවධාරණෙ ආදිකාලත්ථෙ වා නිපාතො. භගවාති ලොකගරුදීපනං. භික්ඛූති කථාසවනයුත්තපුග්ගලවචනං. අපි චෙත්ථ ‘‘භික්ඛකොති භික්ඛු, භික්ඛාචරියං අජ්ඣුපගතොති භික්ඛූ’’තිආදිනා (පාරා. 45; විභ. 511) නයෙන වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ආමන්තෙසීති ආලපි අභාසි සම්බොධෙසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අඤ්ඤත්ර පන ඤාපනෙපි හොති. යථාහ – ‘‘ආමන්තයාමි වො, භික්ඛවෙ, පටිවෙදයාමි වො, භික්ඛවෙ’’ති. පක්කොසනෙපි. යථාහ – ‘‘එහි ත්වං, භික්ඛු, මම වචනෙන සාරිපුත්තං ආමන්තෙහී’’ති (අ. නි. 9.11; සං. නි. 2.32).

භික්ඛවොති ආමන්තනාකාරපරිදීපනං. තඤ්ච භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධත්තා වුත්තං. භික්ඛනසීලතාගුණයුත්තොපි හි භික්ඛු, භික්ඛනධම්මතාගුණයුත්තොපි භික්ඛු, භික්ඛනෙ සාධුකාරිතාගුණයුත්තොපීති සද්දවිදූ මඤ්ඤන්ති. තෙන ච නෙසං භික්ඛනසීලතාදිගුණයොගසිද්ධෙන වචනෙන හීනාධිකජනසෙවිතං වුත්තිං පකාසෙන්තො උද්ධතදීනභාවනිග්ගහං කරොති. භික්ඛවොති ඉමිනා කරුණාවිප්ඵාරසොම්මහදයනයනනිපාතපුබ්බඞ්ගමෙන වචනෙන තෙ අත්තනො මුඛාභිමුඛෙ කරොති. තෙනෙව ච කථෙතුකම්යතාදීපකෙන වචනෙන තෙසං සොතුකම්යතං ජනෙති. තෙනෙව ච සම්බොධනත්ථෙන සාධුකං සවනමනසිකාරෙපි තෙ නියොජෙති. සාධුකං සවනමනසිකාරායත්තා හි සාසනසම්පත්ති.

අපරෙසුපි දෙවමනුස්සෙසු විජ්ජමානෙසු කස්මා භික්ඛූයෙව ¶ ආමන්තෙසීති චෙ? ජෙට්ඨසෙට්ඨාසන්නසදාසන්නිහිතභාවතො. සබ්බපරිසසාධාරණා හි භගවතො ධම්මදෙසනා. පරිසාය ච ජෙට්ඨා භික්ඛූ පඨමුප්පන්නත්තා, සෙට්ඨා අනගාරියභාවං ආදිං කත්වා සත්ථුචරියානුවිධායකත්තා සකලසාසනපටිග්ගාහකත්තා ච. ආසන්නා තෙ තත්ථ නිසින්නෙසු සත්ථුසන්තිකත්තා. සදාසන්නිහිතා සත්ථුසන්තිකාවචරත්තාති. අපිච තෙ ධම්මදෙසනාය භාජනං යථානුසිට්ඨං පටිපත්තිසබ්භාවතොතිපි තෙ එව ආමන්තෙසි.

කිමත්ථං ¶ පන භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො පඨමං භික්ඛූ ආමන්තෙසි, න ධම්මමෙව දෙසෙසීති? සතිජනනත්ථං. භික්ඛූ හි අඤ්ඤං චින්තෙන්තාපි වික්ඛිත්තචිත්තාපි ධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තාපි කම්මට්ඨානං ¶ මනසිකරොන්තාපි නිසින්නා හොන්ති, තෙ අනාමන්තෙත්වා ධම්මෙ දෙසියමානෙ ‘‘අයං දෙසනා කිංනිදානා කිංපච්චයා කතමාය අට්ඨුප්පත්තියා දෙසිතා’’ති සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තා දුග්ගහිතං වා ගණ්හෙය්යුං, න වා ගණ්හෙය්යුං. තෙන නෙසං සතිජනනත්ථං භගවා පඨමං ආමන්තෙත්වා පච්ඡා ධම්මං දෙසෙති.

භදන්තෙති ගාරවවචනමෙතං, සත්ථු පටිවචනදානං වා. අපි චෙත්ථ ‘‘භික්ඛවො’’ති වදමානො භගවා තෙ භික්ඛූ ආලපති. ‘‘භදන්තෙ’’ති වදමානා තෙ භගවන්තං පච්චාලපන්ති. තථා ‘‘භික්ඛවො’’ති භගවා ආදිම්හි භාසති, ‘‘භදන්තෙ’’ති තෙ පච්චාභාසන්ති. ‘‘භික්ඛවො’’ති පටිවචනං දාපෙති, ‘‘භදන්තෙ’’ති පටිවචනං දෙන්ති. තෙ භික්ඛූති යෙ භගවා ආමන්තෙසි, තෙ. භගවතො පච්චස්සොසුන්ති භගවතො ආමන්තනං පටිඅස්සොසුං, අභිමුඛා හුත්වා සුණිංසු සම්පටිච්ඡිංසු පටිග්ගහෙසුන්ති අත්ථො. භගවා ¶ එතදවොචාති භගවා එතං ඉදානි වත්තබ්බං සකලං සුත්තං අවොච. එත්තාවතා ච යං ආයස්මතා ආනන්දෙන ඉමස්ස සුත්තස්ස සුඛාවගාහණත්ථං කාලදෙසදෙසකපරිසාපදෙසපටිමණ්ඩිතං නිදානං භාසිතං, තස්ස අත්ථවණ්ණනා සමත්තාති.

ඉදානි නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකරූපම්පි සමනුපස්සාමීතිආදිනා නයෙන භගවතා නික්ඛිත්තස්ස සුත්තස්ස වණ්ණනාය ඔකාසො අනුප්පත්තො, සා පනෙසා සුත්තවණ්ණනා යස්මා සුත්තනික්ඛෙපං විචාරෙත්වාව වුච්චමානා පාකටා හොති, තස්මා සුත්තනික්ඛෙපවිචාරණා තාව වෙදිතබ්බා. චත්තාරො හි සුත්තනික්ඛෙපා අත්තජ්ඣාසයො පරජ්ඣාසයො පුච්ඡාවසිකො අට්ඨුප්පත්තිකොති. තත්ථ යානි සුත්තානි භගවා පරෙහි අනජ්ඣිට්ඨො කෙවලං අත්තනො අජ්ඣාසයෙනෙව කථෙසි, සෙය්යථිදං – ආකඞ්ඛෙය්යසුත්තං වත්ථසුත්තන්ති එවමාදීනි, තෙසං අත්තජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. යානි පන ‘‘පරිපක්කා ඛො රාහුලස්ස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, යංනූනාහං රාහුලං උත්තරි ආසවානං ඛයෙ විනෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.121; ම. නි. 3.416) එවං පරෙසං අජ්ඣාසයං ඛන්තිං මනං අභිනීහාරං බුජ්ඣනභාවඤ්ච ඔලොකෙත්වා පරජ්ඣාසයවසෙන කථිතානි, සෙය්යථිදං – රාහුලොවාදසුත්තං ¶ ධම්මචක්කප්පවත්තනන්ති එවමාදීනි, තෙසං පරජ්ඣාසයො නික්ඛෙපො. භගවන්තං පන උපසඞ්කමිත්වා තෙ තෙ දෙවමනුස්සා තථා තථා පඤ්හං පුච්ඡන්ති. එවං පුට්ඨෙන භගවතා යානි කථිතානි දෙවතාසංයුත්තබොජ්ඣඞ්ගසංයුත්තාදීනි, තෙසං පුච්ඡාවසිකො නික්ඛෙපො. යානි ¶ පන උප්පන්නං කාරණං පටිච්ච කථිතානි ධම්මදායාදසුත්තපුත්තමංසූපමාදීනි, තෙසං අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. එවමිමෙසු චතූසු නික්ඛෙපෙසු ඉමස්ස සුත්තස්ස පරජ්ඣාසයො ¶ නික්ඛෙපො. පරජ්ඣාසයවසෙන හෙතං නික්ඛිත්තං. කෙසං අජ්ඣාසයෙනාති? රූපගරුකානං පුරිසානං.

තත්ථ නාහං, භික්ඛවෙතිආදීසු නකාරො පටිසෙධත්ථො. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. භික්ඛවෙති භික්ඛූ ආලපති. අඤ්ඤන්ති ඉදානි වත්තබ්බා ඉත්ථිරූපතො අඤ්ඤං. එකරූපම්පීති එකම්පි රූපං. සමනුපස්සාමීති ද්වෙ සමනුපස්සනා ඤාණසමනුපස්සනා ච දිට්ඨිසමනුපස්සනා ච. තත්ථ ‘‘අනිච්චතො සමනුපස්සති, නො නිච්චතො’’ති (පටි. ම. 3.35) අයං ඤාණසමනුපස්සනා නාම. ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’’තිආදිකා (පටි. ම. 1.130) පන දිට්ඨිසමනුපස්සනා නාම. තාසු ඉධ ඤාණසමනුපස්සනා අධිප්පෙතා. ඉමස්ස පන පදස්ස නකාරෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඉදං හි වුත්තං හොති – අහං, භික්ඛවෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තොපි අඤ්ඤං එකරූපම්පි න සමනුපස්සාමීති. යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති යං රූපං රූපගරුකස්ස පුරිසස්ස චතුභූමකකුසලචිත්තං පරියාදියිත්වා ගණ්හිත්වා ඛෙපෙත්වා තිට්ඨති. ‘‘සබ්බං හත්ථිකායං පරියාදියිත්වා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.126) හි ගහණං පරියාදානං නාම. ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා, භික්ඛවෙ, භාවිතා බහුලීකතා සබ්බං කාමරාගං පරියාදියතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.102) ඛෙපනං. ඉධ උභයම්පි වට්ටති. තත්ථ ඉදං රූපං චතුභූමකකුසලචිත්තං ගණ්හන්තං න නීලුප්පලකලාපං පුරිසො විය හත්ථෙන ගණ්හාති, නාපි ඛෙපයමානං අග්ගි විය උද්ධනෙ උදකං සන්තාපෙත්වා ඛෙපෙති. උප්පත්තිඤ්චස්ස නිවාරයමානමෙව චතුභූමකම්පි කුසලචිත්තං ගණ්හාති ¶ චෙව ඛෙපෙති චාති වෙදිතබ්බං. තෙන වුත්තං – ‘‘පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතී’’ති.

යථයිදන්ති යථා ඉදං. ඉත්ථිරූපන්ති ඉත්ථියා රූපං. තත්ථ ‘‘කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, රූපං වදෙථ? රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති උණ්හෙනපි රුප්පතී’’ති (සං. නි. 3.79) සුත්තානුසාරෙන රූපස්ස ¶ වචනත්ථො චෙව සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච වෙදිතබ්බං. අයං පන රූපසද්දො ඛන්ධභවනිමිත්තපච්චයසරීරවණ්ණසණ්ඨානාදීසු අනෙකෙසු අත්ථෙසු වත්තති. අයඤ්හි ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති (විභ. 2; මහාව. 22) එත්ථ රූපක්ඛන්ධෙ වත්තති. ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 161; විභ. 624) එත්ථ රූපභවෙ. ‘‘අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී බහිද්ධා ¶ රූපානි පස්සතී’’ති (ධ. ස. 204-232 ආදයො) එත්ථ කසිණනිමිත්තෙ. ‘‘සරූපා, භික්ඛවෙ, උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා නො අරූපා’’ති (අ. නි. 2.83) එත්ථ පච්චයෙ. ‘‘ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්තෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.306) එත්ථ සරීරෙ. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 1.400; 3.421) එත්ථ වණ්ණෙ. ‘‘රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො’’ති (අ. නි. 4.65) එත්ථ සණ්ඨානෙ. ආදිසද්දෙන ‘‘පියරූපං සාතරූපං, අරසරූපො’’තිආදීනිපි සඞ්ගණ්හිතබ්බානි. ඉධ පනෙස ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානෙ රූපායතනසඞ්ඛාතෙ වණ්ණෙ වත්තති. අපිච යො කොචි ඉත්ථියා නිවත්ථනිවාසනස්ස වා ¶ අලඞ්කාරස්ස වා ගන්ධවණ්ණකාදීනං වා පිළන්ධනමාලාදීනං වාති කායප්පටිබද්ධො ච වණ්ණො පුරිසස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං හුත්වා උපකප්පති, සබ්බමෙතං ඉත්ථිරූපන්තෙව වෙදිතබ්බං. ඉත්ථිරූපං, භික්ඛවෙ, පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති ඉදං පුරිමස්සෙව දළ්හීකරණත්ථං වුත්තං. පුරිමං වා ‘‘යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිරූප’’න්ති එවං ඔපම්මවසෙන වුත්තං, ඉදං පරියාදානානුභාවදස්සනවසෙන.

තත්රිදං ඉත්ථිරූපස්ස පරියාදානානුභාවෙ වත්ථු – මහාදාඨිකනාගරාජා කිර චෙතියගිරිම්හි අම්බත්ථලෙ මහාථූපං කාරාපෙත්වා ගිරිභණ්ඩපූජං නාම කත්වා කාලෙන කාලං ඔරොධගණපරිවුතො චෙතියගිරිං ගන්ත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දෙති. බහූනං සන්නිපාතට්ඨානෙ නාම න සබ්බෙසං සති සූපට්ඨිතා හොති, රඤ්ඤො ච දමිළදෙවී නාම මහෙසී පඨමවයෙ ඨිතා දස්සනීයා පාසාදිකා. අථෙකො චිත්තත්ථෙරො නාම වුඩ්ඪපබ්බජිතො අසංවරනියාමෙන ඔලොකෙන්තො තස්සා රූපාරම්මණෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා උම්මාදප්පත්තො විය ඨිතනිසින්නට්ඨානෙසු ‘‘හන්ද දමිළදෙවී, හන්ද දමිළදෙවී’’ති වදන්තො ¶ විචරති. තතො පට්ඨාය චස්ස දහරසාමණෙරා උම්මත්තකචිත්තත්ථෙරොත්වෙව නාමං කත්වා වොහරිංසු. අථ සා දෙවී නචිරස්සෙව කාලමකාසි. භික්ඛුසඞ්ඝෙ සිවථිකදස්සනං ගන්ත්වා ආගතෙ දහරසාමණෙරා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ චිත්තත්ථෙර, යස්සත්ථාය ත්වං විලපසි, මයං තස්සා දෙවියා සිවථිකදස්සනං ගන්ත්වා ආගතා’’ති. එවං වුත්තෙපි අස්සද්දහන්තො ‘‘යස්සා වා තස්සා වා තුම්හෙ සිවථිකදස්සනත්ථාය ගතා, මුඛං තුම්හාකං ධූමණ්ණ’’න්ති ¶ . උම්මත්තකවචනමෙව අවොච. එවං උම්මත්තකචිත්තත්ථෙරස්ස චිත්තං පරියාදාය අට්ඨාසි ඉදං ඉත්ථිරූපං.

අපරම්පි වත්ථු – සද්ධාතිස්සමහාරාජා කිර එකදිවසං ඔරොධගණපරිවුතො විහාරං ආගතො ¶ . එකො දහරො ලොහපාසාදද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා අසංවරෙ ඨිතො එකං ඉත්ථිං ඔලොකෙසි. සාපි ගමනං පච්ඡින්දිත්වා තං ඔලොකෙසි. උභොපි අබ්භන්තරෙ උට්ඨිතෙන රාගග්ගිනා ඩය්හිත්වා කාලමකංසු. එවං ඉත්ථිරූපං දහරස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති.

අපරම්පි වත්ථු – කල්යාණියමහාවිහාරතො කිරෙකො දහරො උද්දෙසත්ථාය කාළදීඝවාපිගාමද්වාරවිහාරං ගන්ත්වා නිට්ඨිතුද්දෙසකිච්චො අත්ථකාමානං වචනං අග්ගහෙත්වා ‘‘ගතට්ඨානෙ දහරසාමණෙරෙහි පුට්ඨෙන ගාමස්ස නිවිට්ඨාකාරො කථෙතබ්බො භවිස්සතී’’ති ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තො විසභාගාරම්මණෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං ගතො තාය නිවත්ථවත්ථං සඤ්ජානිත්වා ‘‘කහං, භන්තෙ, ඉදං ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡන්තො තස්සා මතභාවං ඤත්වා ‘‘එවරූපා නාම ඉත්ථී මං නිස්සාය මතා’’ති චින්තෙන්තො අන්තොඋට්ඨිතෙන රාගග්ගිනා ඩය්හිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණි. එවම්පි ඉදං ඉත්ථිරූපං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨතීති වෙදිතබ්බං.

2. දුතියාදීනි සද්දගරුකාදීනං ආසයවසෙන වුත්තානි. තෙසු ඉත්ථිසද්දොති ඉත්ථියා චිත්තසමුට්ඨානො කථිතගීතවාදිතසද්දො. අපිච ඉත්ථියා නිවත්ථනිවාසනස්සාපි අලඞ්කතාලඞ්කාරස්සාපි ඉත්ථිපයොගනිප්ඵාදිතො වීණාසඞ්ඛපණවාදිසද්දොපි ඉත්ථිසද්දොත්වෙව වෙදිතබ්බො. සබ්බොපි හෙසො පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති.

තත්ථ ¶ ¶ සුවණ්ණකක්කටකසුවණ්ණමොරදහරභික්ඛුආදීනං වත්ථූනි වෙදිතබ්බානි. පබ්බතන්තරං කිර නිස්සාය මහන්තං හත්ථිනාගකුලං වසති. අවිදූරට්ඨානෙ චස්ස මහාපරිභොගසරො අත්ථි, තස්මිං කායූපපන්නො සුවණ්ණකක්කටකො අත්ථි. සො තං සරං ඔතිණ්ණොතිණ්ණෙ සණ්ඩාසෙන විය අළෙහි පාදෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසං නෙත්වා මාරෙති. තස්ස ඔතාරාපෙක්ඛා හත්ථිනාගා එකං මහාහත්ථිං ජෙට්ඨකං කත්වා විචරන්ති. සො එකදිවසං තං හත්ථිනාගං ගණ්හි. ථාමසතිසම්පන්නො හත්ථිනාගො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං භීතරවං රවිස්සාමි, සබ්බෙ යථාරුචියා අකීළිත්වා පලායිස්සන්තී’’ති නිච්චලොව අට්ඨාසි. අථ සබ්බෙසං උත්තිණ්ණභාවං ඤත්වා තෙන ගහිතභාවං අත්තනො භරියං ජානාපෙතුං විරවිත්වා එවමාහ –

‘‘සිඞ්ගීමිගො ආයතචක්ඛුනෙත්තො,

මා හෙව මං පාණසමං ජහෙය්යා’’ති. (ජා. 1.3.49);

සා තං සුත්වා සාමිකස්ස ගහිතභාවං ඤත්වා තං තම්හා භයා මොචෙතුං හත්ථිනා ච කුළීරෙන ච සද්ධිං සල්ලපන්තී එවමාහ –

‘‘අය්ය න තං ජහිස්සාමි, කුඤ්ජරං සට්ඨිහායනං;

පථබ්යා චාතුරන්තාය, සුප්පියො හොසි මෙ තුවං.

‘‘යෙ කුළීරා සමුද්දස්මිං, ගඞ්ගාය යමුනාය ච;

තෙසං ත්වං වාරිජො සෙට්ඨො, මුඤ්ච රොදන්තියා පති’’න්ති. (ජා. 1.3.50-51);

කුළීරො සහ ඉත්ථිසද්දස්සවනෙන ගහණං සිථිලමකාසි. අථ හත්ථිනාගො ‘‘අයමෙවෙතස්ස ඔකාසො’’ති එකං පාදං ගහිතාකාරෙනෙව ඨපෙත්වා දුතියං උක්ඛිපිත්වා තං ¶ පිට්ඨිකපාලෙ අක්කමිත්වා විචුණ්ණිකං කත්වා ථොකං ආකඩ්ඪිත්වා තීරෙ ඛිපි. අථ නං සබ්බහත්ථිනො සන්නිපතිත්වා ‘‘අම්හාකං වෙරී’’ති විචුණ්ණයිංසු. එවං තාව ඉත්ථිසද්දො සුවණ්ණකක්කටකස්ස චිත්තං පරියාදියිත්වා තිට්ඨති.

සුවණ්ණමොරොපි ¶ හිමවන්තං අනුපවිසිත්වා මහන්තං පබ්බතගහනං නිස්සාය වසන්තො නිච්චකාලං සූරියස්ස උදයකාලෙ සූරියමණ්ඩලං උල්ලොකෙත්වා අත්තනො රක්ඛං කරොන්තො එවං වදති –

තං තං නමස්සාමි හරිස්සවණ්ණං පථවිප්පභාසං,

‘‘යෙ බ්රාහ්මණා වෙදගූ සබ්බධම්මෙ,

නමත්ථු ¶ බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා,

නමො විමුත්තානං නමො විමුත්තියා;

සො දිවසං ගොචරං ගහෙත්වා සායන්හසමයෙ වසනට්ඨානං පවිසන්තො අත්ථඞ්ගතං සූරියමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වාපි ඉමං ගාථං වදති –

තං තං නමස්සාමි හරිස්සවණ්ණං පථවිප්පභාසං,

‘‘යෙ බ්රාහ්මණා වෙදගූ සබ්බධම්මෙ,

නමත්ථු බුද්ධානං නමත්ථු බොධියා,

නමො විමුත්තානං නමො විමුත්තියා;

ඉමිනා ¶ නියාමෙන සත්ත වස්සසතානි වීතිනාමෙත්වා එකදිවසං පරිත්තකම්මතො පුරෙතරමෙව මොරකුක්කුටිකාය සද්දං සුත්වා පරිත්තකම්මං අසරිත්වා රඤ්ඤා පෙසිතස්ස ලුද්දකස්ස වසං උපගතො. එවං ඉත්ථිසද්දො සුවණ්ණමොරස්ස චිත්තං පරියාදියිත්වා තිට්ඨතීති. ඡාතපබ්බතවාසී දහරො පන සුධාමුණ්ඩකවාසී දහරො ච ඉත්ථිසද්දං සුත්වා අනයබ්යසනං පත්තාති.

3. තතියෙ ¶ ඉත්ථිගන්ධොති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකං ගන්ධායතනං. ස්වායං ඉත්ථියා සරීරගන්ධො දුග්ගන්ධො හොති, කායාරුළ්හො පන ආගන්තුකඅනුලෙපනාදිගන්ධො ඉධ අධිප්පෙතො. එකච්චා හි ඉත්ථී අස්සගන්ධිනී හොති, එකච්චා මෙණ්ඩකගන්ධිනී, එකච්චා සෙදගන්ධිනී, එකච්චා සොණිතගන්ධිනී ¶ . එකච්චො අන්ධබාලො එවරූපායපි ඉත්ථියා රජ්ජතෙව. චක්කවත්තිනො පන ඉත්ථිරතනස්ස කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො ච උප්පලගන්ධො. අයං න සබ්බාසං හොති, ආගන්තුකඅනුලෙපනාදිගන්ධොව ඉධ අධිප්පෙතො. තිරච්ඡානගතා පන හත්ථිඅස්සගොණාදයො තිරච්ඡානගතානං සජාතිඉත්ථීනං උතුගන්ධෙන යොජනද්වියොජනතියොජනචතුයොජනම්පි ගච්ඡන්ති. ඉත්ථිකායෙ ගන්ධො වා හොතු ඉත්ථියා නිවත්ථනිවාසනඅනුලිත්තාලෙපනපිළන්ධමාලාදිගන්ධො වා, සබ්බොපි ඉත්ථිගන්ධොත්වෙව වෙදිතබ්බො.

4. චතුත්ථෙ ඉත්ථිරසොති ඉත්ථියා චතුසමුට්ඨානිකං රසායතනං. තිපිටකචූළනාගචූළාභයත්ථෙරා පන ‘‘ස්වායං ඉත්ථියා කිංකාරපටිස්සාවිතාදිවසෙන සවනරසො චෙව පරිභොගරසො ච, අයං ඉත්ථිරසො’’ති වදන්ති. කිං තෙන? යො පනායං ඉත්ථියා ඔට්ඨමංසසම්මක්ඛනඛෙළාදිරසොපි ¶ , සාමිකස්ස දින්නයාගුභත්තාදීනං රසොපි, සබ්බො සො ඉත්ථිරසොත්වෙව වෙදිතබ්බො. අනෙකෙ හි සත්තා අත්තනො මාතුගාමෙන යංකිඤ්චි සහත්ථා දින්නමෙව මධුරන්ති ගහෙත්වා අනයබ්යසනං පත්තාති.

5. පඤ්චමෙ ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බොති ඉත්ථියා කායසම්ඵස්සො, ඉත්ථිසරීරාරුළ්හානං වත්ථාලඞ්කාරමාලාදීනම්පි ඵස්සො ඉත්ථිඵොට්ඨබ්බොත්වෙව වෙදිතබ්බො. සබ්බොපෙස පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදියති මහාචෙතියඞ්ගණෙ ගණසජ්ඣායං ගණ්හන්තස්ස දහරභික්ඛුනො විසභාගාරම්මණඵස්සො වියාති.

ඉති සත්ථා සත්තානං ආසයානුසයවසෙන රූපාදීසු එකෙකං ගහෙත්වා අඤ්ඤං ඊදිසං න පස්සාමීති ආහ. යථා හි රූපගරුකස්ස පුරිසස්ස ඉත්ථිරූපං චිත්තුප්පාදං ගමෙති පලිබුන්ධති බජ්ඣාපෙති බද්ධාපෙති මොහෙති සංමොහෙති, න තථා සෙසා සද්දාදයො. යථා ච සද්දාදිගරුකානං සද්දාදයො, න තථා රූපාදීනි ආරම්මණානි. එකච්චස්ස ච රූපාදීසු එකමෙවාරම්මණං චිත්තං පරියාදියති, එකච්චස්ස ද්වෙපි තීණිපි චත්තාරිපි පඤ්චපි. ඉති ඉමෙ ¶ පඤ්ච සුත්තන්තා පඤ්චගරුකවසෙන කථිතා, න පඤ්චගරුකජාතකවසෙන. පඤ්චගරුකජාතකං පන සක්ඛිභාවත්ථාය ආහරිත්වා කථෙතබ්බං. තත්ර හි අමනුස්සෙහි කන්තාරමජ්ඣෙ කතාය ආපණාදිවිචාරණාය මහාපුරිසස්ස පඤ්චසු සහායෙසු රූපගරුකො රූපාරම්මණෙ බජ්ඣිත්වා අනයබ්යසනං පත්තො, සද්දාදිගරුකා ¶ සද්දාරම්මණාදීසු. ඉති තං සක්ඛිභාවත්ථාය ආහරිත්වා කථෙතබ්බං. ඉමෙ පන පඤ්ච සුත්තන්තා පඤ්චගරුකවසෙනෙව කථිතා.

6. යස්මා ච න කෙවලං පුරිසායෙව පඤ්චගරුකා හොන්ති, ඉත්ථියොපි හොන්තියෙව, තස්මා තාසම්පි වසෙන පුන පඤ්ච සුත්තන්තෙ කථෙසි. තෙසම්පි අත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. වත්ථූසුපි පඨමසුත්තෙ ලොහපාසාදද්වාරෙ ඨිතං දහරං ඔලොකෙත්වා මතාය රාජොරොධාය වත්ථු වෙදිතබ්බං. තං හෙට්ඨා විත්ථාරිතමෙව.

7. දුතියසුත්තෙ බාරාණසියං රූපූපජීවිනො මාතුගාමස්ස වත්ථු වෙදිතබ්බං. ගුත්තිලවීණාවාදකො ¶ කිරෙකිස්සා ඉත්ථියා සහස්සං පහිණි, සා තං උප්පණ්ඩෙත්වා ගණ්හිතුං න ඉච්ඡි. සො ‘‘කරිස්සාමෙත්ථ කත්තබ්බ’’න්ති සායන්හකාලසමනන්තරෙ අලඞ්කතපටියත්තො තස්සා ගෙහස්ස අභිමුඛට්ඨානෙ අඤ්ඤස්මිං ගෙහද්වාරෙ නිසින්නො වීණාය තන්තියො සමෙ ගුණෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තන්තිස්සරෙන ගීතස්සරං අනතික්කමන්තො ගායි. සා ඉත්ථී තස්ස ගීතසද්දං සුත්වා ද්වාරන්ති සඤ්ඤාය ‘‘විවටවාතපානෙන තස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති ආකාසෙයෙව ජීවිතක්ඛයං පත්තා.

8. තතියසුත්තෙ චක්කවත්තිරඤ්ඤො කායතො චන්දනගන්ධො වායති, මුඛතො ච උප්පලගන්ධොති ඉදං ආහරිතබ්බං. ඉදං චෙත්ථ වත්ථු වෙදිතබ්බං. සාවත්ථියං කිරෙකිස්සා කුටුම්බිකධීතාය සාමිකො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා, ‘‘න සක්කා මයා අයං ධම්මො ගිහිභූතෙන පූරෙතු’’න්ති අඤ්ඤතරස්ස පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. අථස්ස භරියං ‘‘අස්සාමිකා අය’’න්ති ඤත්වා රාජා පසෙනදිකොසලො අන්තෙපුරං ආහරාපෙත්වා එකදිවසං එකං නීලුප්පලකලාපං ආදාය අන්තෙපුරං පවිට්ඨො එකෙකිස්සා එකෙකං නීලුප්පලං දාපෙසි. පුප්ඵෙසු භාජියමානෙසු තස්සා ඉත්ථියා ද්වෙ හත්ථං ¶ පත්තානි. සා පහට්ඨාකාරං දස්සෙත්වා උපසිඞ්ඝිත්වා පරොදි. රාජා තස්සා උභයාකාරං දිස්වා තං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි. සා අත්තනො පහට්ඨකාරණඤ්ච රොදනකාරණඤ්ච කථෙසි. යාවතතියං කථිතෙපි රාජා අස්සද්දහන්තො පුනදිවසෙ සකලරාජනිවෙසනෙ සබ්බමාලාවිලෙපනාදිසුගන්ධගන්ධං හරාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ තං ඉත්ථිං ‘‘කතරො තෙ ථෙරො’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය’’න්ති වුත්තෙ ඤත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝො ගච්ඡතු, අම්හාකං අසුකත්ථෙරො අනුමොදනං කරිස්සතී’’ති ආහ. සත්ථා තං භික්ඛුං ඨපෙත්වා විහාරං ගතො. ථෙරෙ අනුමොදනං ¶ වත්තුං ආරද්ධමත්තෙ සකලං රාජනිවෙසනං ගන්ධපූරං විය ජාතං. රාජා ¶ ‘‘සච්චමෙවෙසා ආහා’’ති පසීදිත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං තං කාරණං පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘අයං අතීතෙ ධම්මකථං සුණන්තො ‘සාධු සාධූ’ති සාධුකාරං පවත්තෙන්තො සක්කච්චං අස්සොසි, තම්මූලකො තෙන මහාරාජ අයමානිසංසො ලද්ධො’’ති ආචික්ඛි.

‘‘සද්ධම්මදෙසනාකාලෙ, සාධු සාධූති භාසතො;

මුඛතො ජායතෙ ගන්ධො, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති.

සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති. ඉමස්මිං වග්ගෙ වට්ටමෙව කථිතං.

11. දුතියස්ස ¶ පඨමෙ එකධම්මම්පීති එත්ථ ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තී’’තිආදීසු (ධ. ස. 121) විය නිස්සත්තට්ඨෙන ධම්මො වෙදිතබ්බො. තස්මා එකධම්මම්පීති නිස්සත්තං එකසභාවම්පීති අයමෙත්ථ අත්ථො. අනුප්පන්නොවාති එත්ථ පන ‘‘භූතානං වා සත්තානං ඨිතියා සම්භවෙසීනං වා අනුග්ගහාය (ම. නි. 1.402; සං. නි. 2.11) යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා’’ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) එවමාදීසු විය ¶ සමුච්චයත්ථො වාසද්දො දට්ඨබ්බො, න විකප්පත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යෙන ධම්මෙන අනුප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය සංවත්තති, තමහං යථා සුභනිමිත්තං, එවං අඤ්ඤං න පස්සාමීති. තත්ථ අනුප්පන්නොති අජාතො අසඤ්ජාතො අපාතුභූතො අසමුදාගතො. කාමච්ඡන්දොති ‘‘යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී ¶ කාමතණ්හා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1156) නයෙන විත්ථාරිතං කාමච්ඡන්දනීවරණං. උප්පජ්ජතීති නිබ්බත්තති පාතුභවති. සො පනෙස අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා අනුප්පන්නො උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නො නාම නත්ථි.

තත්ථ එකච්චස්ස වත්තවසෙන කිලෙසො න සමුදාචරති, එකච්චස්ස ගන්ථධුතඞ්ගසමාධි- විපස්සනානවකම්මාදීනං අඤ්ඤතරවසෙන. කථං? එකච්චො හි වත්තසම්පන්නො හොති, තස්ස ද්වෙඅසීති ඛුද්දකවත්තානි චුද්දස මහාවත්තානි චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණපානීයමාළකඋපොසථාගාරආගන්තුකගමිකවත්තානි ච කරොන්තස්සෙව කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස වත්තං විස්සජ්ජෙත්වා භින්නවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරඤ්චෙව සතිවොස්සග්ගඤ්ච ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො ගන්ථයුත්තො හොති, එකම්පි නිකායං ගණ්හාති ද්වෙපි තයොපි චත්තාරොපි පඤ්චපි. තස්ස තෙපිටකං බුද්ධවචනං අත්ථවසෙන පාළිවසෙන අනුසන්ධිවසෙන පුබ්බාපරවසෙන ගණ්හන්තස්ස සජ්ඣායන්තස්ස වාචෙන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස පකාසෙන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ¶ ගන්ථකම්මං පහාය කුසීතස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන ධුතඞ්ගධරො හොති, තෙරස ධුතඞ්ගගුණෙ සමාදාය වත්තති. තස්ස පන ධුතඞ්ගගුණෙ පරිහරන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ධුතඞ්ගානි විස්සජ්ජෙත්වා බාහුල්ලාය ආවත්තස්ස චරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ¶ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො ¶ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හොති, තස්ස පඨමජ්ඣානාදීසු ආවජ්ජනවසිආදීනං වසෙන විහරන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස පරිහීනජ්ඣානස්ස වා විස්සට්ඨජ්ඣානස්ස වා භස්සාදීසු අනුයුත්තස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන විපස්සකො හොති, සත්තසු වා අනුපස්සනාසු අට්ඨාරසසු වා මහාවිපස්සනාසු කම්මං කරොන්තො විහරති. තස්සෙවං විහරතො කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස විපස්සනාකම්මං පහාය කායදළ්හීබහුලස්ස විහරතො අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො නවකම්මිකො හොති, උපොසථාගාරභොජනසාලාදීනි කාරෙති. තස්ස තෙසං උපකරණානි චින්තෙන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස නවකම්මෙ නිට්ඨිතෙ වා විස්සට්ඨෙ වා අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

එකච්චො පන බ්රහ්මලොකා ආගතො සුද්ධසත්තො හොති, තස්ස අනාසෙවනතාය කිලෙසො ඔකාසං න ලභති. අපරභාගෙ පනස්ස ලද්ධාසෙවනස්ස අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම උප්පජ්ජති. එවම්පි අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම. එවං තාව අසමුදාචාරවසෙන අනුප්පන්නස්ස උප්පන්නතා වෙදිතබ්බා.

කථං ¶ අනනුභූතාරම්මණවසෙන? ඉධෙකච්චො අනනුභූතපුබ්බං මනාපියං රූපාදිආරම්මණං ලභති, තස්ස තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම රාගො උප්පජ්ජති. එවං අනනුභූතාරම්මණවසෙන අනුප්පන්නො උප්පජ්ජති නාම.

උප්පන්නොති ජාතො සඤ්ජාතො නිබ්බත්තො අභිනිබ්බත්තො පාතුභූතො. භිය්යොභාවායාති ¶ පුනප්පුනභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය රාසිභාවාය. තත්ථ සකිං උප්පන්නො කාමච්ඡන්දො න නිරුජ්ඣිස්සති, සකිං නිරුද්ධො ¶ වා ස්වෙව පුන උප්පජ්ජිස්සතීති අට්ඨානමෙතං. එකස්මිං පන නිරුද්ධෙ තස්මිං වා ආරම්මණෙ අඤ්ඤස්මිං වා ආරම්මණෙ අපරාපරං උප්පජ්ජමානො භිය්යොභාවාය වෙපුල්ලාය සංවත්තති නාම.

සුභනිමිත්තන්ති රාගට්ඨානියං ආරම්මණං. ‘‘සනිමිත්තා, භික්ඛවෙ, උප්පජ්ජන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා, නො අනිමිත්තා’’ති එත්ථ නිමිත්තන්ති පච්චයස්ස නාමං. ‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා පඤ්ච නිමිත්තානි කාලෙන කාලං මනසිකාතබ්බානී’’ති (ම. නි. 1.216) එත්ථ කාරණස්ස. ‘‘සො තං නිමිත්තං ආසෙවති භාවෙතී’’ති (අ. නි. 9.35) එත්ථ සමාධිස්ස. ‘‘යං නිමිත්තං ආගම්ම යං නිමිත්තං මනසිකරොතො අනන්තරා ආසවානං ඛයො හොතී’’ති (අ. නි. 6.27) එත්ථ විපස්සනාය. ඉධ පන රාගට්ඨානියො ඉට්ඨාරම්මණධම්මො ‘‘සුභනිමිත්ත’’න්ති අධිප්පෙතො. අයොනිසොමනසිකරොතොති. ‘‘තත්ථ කතමො අයොනිසොමනසිකාරො? අනිච්චෙ නිච්චන්ති, දුක්ඛෙ සුඛන්ති, අනත්තනි අත්තාති, අසුභෙ සුභන්ති, අයොනිසොමනසිකාරො උප්පථමනසිකාරො, සච්චවිප්පටිකූලෙන වා චිත්තස්ස ආවජ්ජනා අන්වාවජ්ජනා ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො. අයං වුච්චති අයොනිසොමනසිකාරො’’ති (විභ. 936) ඉමස්ස මනසිකාරස්ස වසෙන අනුපායෙන මනසිකරොන්තස්සාති.

12. දුතියෙ ¶ බ්යාපාදොති භත්තබ්යාපත්ති විය චිත්තස්ස බ්යාපජ්ජනං පකතිවිජහනභාවො. ‘‘තත්ථ කතමං බ්යාපාදනීවරණං? අනත්ථං මෙ අචරීති ආඝාතො ජායතී’’ති (ධ. ස. 1160) එවං විත්ථාරිතස්ස බ්යාපාදනීවරණස්සෙතං අධිවචනං. පටිඝනිමිත්තන්ති අනිට්ඨං නිමිත්තං. පටිඝස්සපි පටිඝාරම්මණස්සපි එතං අධිවචනං. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘පටිඝම්පි පටිඝනිමිත්තං, පටිඝාරම්මණොපි ධම්මො පටිඝනිමිත්ත’’න්ති. සෙසමෙත්ථ ¶ කාමච්ඡන්දෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපි. තත්ථ තත්ථ හි විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාමාති.

13. තතියෙ ථිනමිද්ධන්ති ථිනඤ්චෙව මිද්ධඤ්ච. තෙසු චිත්තස්ස අකම්මඤ්ඤතා ථිනං, ආලසියභාවස්සෙතං අධිවචනං. තිණ්ණං ඛන්ධානං අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං, කපිමිද්ධස්ස ¶ පචලායිකභාවස්සෙතං අධිවචනං. උභින්නම්පි ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔනාහො පරියොනාහො’’තිආදිනා (ධ. ස. 1162-1163) නයෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො. අරතීතිආදීනි විභඞ්ගෙ විභත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා අරති? පන්තෙසු වා සෙනාසනෙසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙසු ¶ වා අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අරති අරතිතා අනභිරති අනභිරමනා උක්කණ්ඨිතා පරිතස්සිතා, අයං වුච්චති අරති. තත්ථ කතමා තන්දී? යා තන්දී තන්දියනා තන්දිමනතා ආලස්සං ආලස්සායනා ආලස්සායිතත්තං, අයං වුච්චති තන්දී. තත්ථ කතමා විජම්භිතා? යා කායස්ස ජම්භනා විජම්භනා ආනමනා විනමනා සන්නමනා පණමනා බ්යාධියකං, අයං වුච්චති විජම්භිතා. තත්ථ කතමො භත්තසම්මදො? යා භුත්තාවිස්ස භත්තමුච්ඡා භත්තකිලමථො භත්තපරිළාහො කායදුට්ඨුල්ලං, අයං වුච්චති භත්තසම්මදො. තත්ථ කතමං චෙතසො ච ලීනත්තං? යා චිත්තස්ස අකල්යතා අකම්මඤ්ඤතා ඔලීයනා සල්ලීයනා ලීනං ලීයනා ලීයිතත්තං ථිනං ථියනා ථියිතත්තං චිත්තස්ස, ඉදං වුච්චති චෙතසො ච ලීනත්ත’’න්ති (විභ. 856, 857, 859, 860).

එත්ථ ච පුරිමා චත්තාරො ධම්මා ථිනමිද්ධනීවරණස්ස සහජාතවසෙනාපි උපනිස්සයවසෙනාපි පච්චයා හොන්ති, චෙතසො ච ලීනත්තං අත්තනොව අත්තනා සහජාතං න හොති, උපනිස්සයකොටියා පන හොතීති.

14. චතුත්ථෙ උද්ධච්චකුක්කුච්චන්ති උද්ධච්චඤ්චෙව කුක්කුච්චඤ්ච. තත්ථ උද්ධච්චං නාම චිත්තස්ස උද්ධතාකාරො. කුක්කුච්චං නාම අකතකල්යාණස්ස කතපාපස්ස තප්පච්චයා විප්පටිසාරො. චෙතසො අවූපසමොති උද්ධච්චකුක්කුච්චස්සෙවෙතං නාමං. අවූපසන්තචිත්තස්සාති ඣානෙන වා විපස්සනාය වා ¶ අවූපසමිතචිත්තස්ස. අයං ¶ පන අවූපසමො උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස උපනිස්සයකොටියා පච්චයො හොතීති.

15. පඤ්චමෙ ¶ විචිකිච්ඡාති ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1167) නයෙන විත්ථාරිතං විචිකිච්ඡානීවරණං. අයොනිසොමනසිකාරො වුත්තලක්ඛණොයෙවාති.

16. ඡට්ඨෙ අනුප්පන්නො වා කාමච්ඡන්දො නුප්පජ්ජතීති අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වාති ද්වීහෙව කාරණෙහි අනුප්පන්නො න උප්පජ්ජති, තථා වික්ඛම්භිතොව හොති, පුන හෙතුං වා පච්චයං වා න ලභති. ඉධාපි වත්තාදීනංයෙව වසෙන අසමුදාචාරො වෙදිතබ්බො. එකච්චස්ස හි වුත්තනයෙනෙව වත්තෙ යුත්තස්ස වත්තං කරොන්තස්සෙව කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, වත්තවසෙන වික්ඛම්භිතො හොති. සො තං තථාවික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරො විය.

සො කිරායස්මා රොහණජනපදෙ ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරස්ස භික්ඛාචාරෙ නෙසාදකුලෙ නිබ්බත්තො. වයං ආගම්ම කතඝරාවාසො ‘‘පුත්තදාරං පොසෙස්සාමී’’ති අදූහලසතං සණ්ඨපෙත්වා පාසසතං යොජෙත්වා සූලසතං රොපෙත්වා බහුං පාපං ආයූහන්තො එකදිවසං ගෙහතො අග්ගිඤ්ච ලොණඤ්ච ගහෙත්වා අරඤ්ඤං ගතො. පාසෙ බද්ධමිගං වධිත්වා අඞ්ගාරපක්කමංසං ඛාදිත්වා පිපාසිතො හුත්වා ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරං පවිට්ඨො පානීයමාළකෙ දසමත්තෙසු පානීයඝටෙසු පිපාසාවිනොදනමත්තම්පි පානීයං අලභන්තො, ‘‘කිං නාමෙතං ¶ එත්තකානං භික්ඛූනං වසනට්ඨානෙ පිපාසාය ආගතානං පිපාසාවිනොදනමත්තං පානීයං නත්ථී’’ති උජ්ඣායිතුං ආරද්ධො. චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරො තස්ස කථං සුත්වා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡන්තො පානීයමාළකෙ දසමත්තෙ පානීයඝටෙ පූරෙ දිස්වා ‘‘ජීවමානපෙතකසත්තො අයං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘උපාසක, සචෙ පිපාසිතොසි, පිව පානීය’’න්ති වත්වා කුටං උක්ඛිපිත්වා තස්ස හත්ථෙසු ආසිඤ්චි. තස්ස කම්මං පටිච්ච පීතපීතං පානීයං තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තමිව නස්සති, සකලෙපි ඝටෙ පිවතො පිපාසා න පච්ඡිජ්ජි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘යාව දාරුණඤ්ච තෙ, උපාසක, කම්මං කතං, ඉදානෙව පෙතො ජාතො, විපාකො කීදිසො භවිස්සතී’’ති?

සො තස්ස කථං සුත්වා ලද්ධසංවෙගො ථෙරං වන්දිත්වා තානි අදූහලාදීනි විසඞ්ඛරිත්වා වෙගෙන ඝරං ¶ ගන්ත්වා පුත්තදාරං ඔලොකෙත්වා සත්ථානි ¶ භින්දිත්වා දීපකමිගපක්ඛිනො අරඤ්ඤෙ විස්සජ්ජෙත්වා ථෙරං පච්චුපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. දුක්කරා, ආවුසො, පබ්බජ්ජා, කථං ත්වං පබ්බජිස්සසීති? භන්තෙ, එවරූපං පච්චක්ඛකාරණං දිස්වා කථං න පබ්බජිස්සාමීති? ථෙරො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො වත්තාරභිතො හුත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හන්තො එකදිවසං දෙවදූතසුත්තෙ ‘‘තමෙනං, භික්ඛවෙ, නිරයපාලා පුන මහානිරයෙ පක්ඛිපන්තී’’ති (ම. නි. 3.270; අ. නි. 3.36) ඉමං ඨානං සුත්වා ‘‘එත්තකං දුක්ඛරාසිං අනුභවිතසත්තං පුන මහානිරයෙ පක්ඛිපන්ති, අහො භාරියො, භන්තෙ, මහානිරයො’’ති ආහ. ආමාවුසො, භාරියොති. සක්කා, භන්තෙ, පස්සිතුන්ති? ‘‘න සක්කා පස්සිතුං, දිට්ඨසදිසං කාතුං ¶ එකං කාරණං දස්සෙස්සාමී’’ති සාමණෙරෙ සමාදපෙත්වා පාසාණපිට්ඨෙ අල්ලදාරුරාසිං කාරෙහීති. සො තථා කාරෙසි. ථෙරො යථානිසින්නොව ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා මහානිරයතො ඛජ්ජොපනකමත්තං අග්ගිපපටිකං නීහරිත්වා පස්සන්තස්සෙව තස්ස ථෙරස්ස දාරුරාසිම්හි පක්ඛිපි. තස්ස තත්ථ නිපාතො ච දාරුරාසිනො ඣායිත්වා ඡාරිකභාවූපගමනඤ්ච අපච්ඡා අපුරිමං අහොසි.

සො තං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානි නාමා’’ති පුච්ඡි. ආවුසො, විපස්සනාධුරං, ගන්ථධුරන්ති. ‘‘භන්තෙ, ගන්ථො නාම පටිබලස්ස භාරො, මය්හං පන දුක්ඛූපනිසා සද්ධා, විපස්සනාධුරං පූරෙස්සාමි කම්මට්ඨානං මෙ දෙථා’’ති වන්දිත්වා නිසීදි. ථෙරො ‘‘වත්තසම්පන්නො භික්ඛූ’’ති වත්තසීසෙ ඨත්වා තස්ස කම්මට්ඨානං කථෙසි. සො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය ච කම්මං කරොති, වත්තඤ්ච පූරෙති. එකදිවසං චිත්තලපබ්බතමහාවිහාරෙ වත්තං කරොති, එකදිවසං ගාමෙණ්ඩවාලමහාවිහාරෙ, එකදිවසං ගොචරගාමමහාවිහාරෙ. ථිනමිද්ධෙ ඔක්කන්තමත්තෙ වත්තපරිහානිභයෙන පලාලවරණකං තෙමෙත්වා සීසෙ ඨපෙත්වා පාදෙ උදකෙ ඔතාරෙත්වා නිසීදති. සො එකදිවසං චිත්තලපබ්බතමහාවිහාරෙ ද්වෙ යාමෙ වත්තං කත්වා බලවපච්චූසකාලෙ නිද්දාය ඔක්කමිතුං ආරද්ධාය අල්ලපලාලං සීසෙ ඨපෙත්වා නිසින්නො පාචීනපබ්බතපස්සෙ සාමණෙරස්ස අරුණවතියසුත්තන්තං සජ්ඣායන්තස්ස –

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො.

‘‘යො ¶ ¶ ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ, අප්පමත්තො විහස්සති;

පහාය ජාතිසංසාරං, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. (සං. නි. 1.185) –

ඉදං ඨානං සුත්වා ‘‘මාදිසස්ස ආරද්ධවීරියස්ස භික්ඛුනො සම්මාසම්බුද්ධෙන ඉදං කථිතං භවිස්සතී’’ති පීතිං උප්පාදෙත්වා ¶ ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාය අපරාපරං වායමන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. පරිනිබ්බානකාලෙ ච තදෙව කාරණං දස්සෙන්තො එවමාහ –

‘‘අල්ලං පලාලපුඤ්ජාහං, සීසෙනාදාය චඞ්කමිං;

පත්තොස්මි තතියං ඨානං, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො’’ති.

එවරූපස්ස වත්තවසෙන වික්ඛම්භිතකිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව ගන්ථෙ යුත්තස්ස ගන්ථං උග්ගණ්හන්තස්ස සජ්ඣායන්තස්ස වාචෙන්තස්ස දෙසෙන්තස්ස පකාසෙන්තස්ස ච කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, ගන්ථවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මලියදෙවත්ථෙරො විය. සො කිරායස්මා තිවස්සභික්ඛුකාලෙ කල්ලගාමකෙ මණ්ඩලාරාමමහාවිහාරෙ උද්දෙසඤ්ච ගණ්හාති, විපස්සනාය ච කම්මං කරොති. තස්සෙකදිවසං කල්ලගාමෙ භික්ඛාය චරතො එකා උපාසිකා යාගුඋළුඞ්කං දත්වා පුත්තසිනෙහං උප්පාදෙත්වා ථෙරං අන්තොනිවෙසනෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතභොජනං භොජෙත්වා ‘‘කතරගාමවාසිකොසි තාතා’’ති පුච්ඡි. මණ්ඩලාරාමමහාවිහාරෙ ගන්ථකම්මං කරොමි, උපාසිකෙති. තෙන හි තාත යාව ගන්ථකම්මං කරොසි, ඉධෙව නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හාසීති. සො තං අධිවාසෙත්වා තත්ථ නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හාති, භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘සුඛං හොතු, දුක්ඛා මුච්චතූ’’ති පදද්වයමෙව කථෙත්වා ගච්ඡති. අන්තොවස්සෙ තෙමාසං තස්සායෙව සඞ්ගහං කරොන්තො පිණ්ඩාපචිතිං කත්වා මහාපවාරණාය සහ පටිසම්භිදාහි ¶ අරහත්තං පාපුණි. නෙවාසිකමහාථෙරො ආහ – ‘‘ආවුසො මහාදෙව, අජ්ජ විහාරෙ මහාජනො සන්නිපතිස්සති, තස්ස ධම්මදානං දදෙය්යාසී’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි.

දහරසාමණෙරා ¶ උපාසිකාය සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘අජ්ජ තෙ පුත්තො ධම්මං කථෙස්සති, විහාරං ගන්ත්වා ¶ සුණෙය්යාසී’’ති. තාතා, න සබ්බෙව ධම්මකථං ජානන්ති, මම පුත්තො එත්තකං කාලං මය්හං කථෙන්තො ‘‘සුඛං හොතු, දුක්ඛා මුච්චතූ’’ති පදද්වයමෙව කථෙසි, මා කෙළිං කරොථාති. මා, ත්වං උපාසිකෙ, ජානනං වා අජානනං වා උපට්ඨහස්සු, විහාරං ගන්ත්වා ධම්මමෙව සුණාහීති. උපාසිකා ගන්ධමාලාදීනි ගහෙත්වා ගන්ත්වා පූජෙත්වා පරිසන්තෙ ධම්මං සුණමානා නිසීදි. දිවාධම්මකථිකො ච සරභාණකො ච අත්තනො පමාණං ඤත්වා උට්ඨහිංසු. තතො මලියදෙවත්ථෙරො ධම්මාසනෙ නිසීදිත්වා චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා අනුපුබ්බිං කථං වත්වා – ‘‘මයා මහාඋපාසිකාය තයො මාසෙ ද්වීහෙව පදෙහි අනුමොදනා කතා, අජ්ජ සබ්බරත්තිං තීහි පිටකෙහි සම්මසිත්වා තස්සෙව පදද්වයස්ස අත්ථං කථෙස්සාමී’’ති ධම්මදෙසනං ආරභිත්වා සබ්බරත්තිං කථෙසි. අරුණුග්ගමනෙ දෙසනාපරියොසානෙ මහාඋපාසිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

අපරොපි තස්මිංයෙව මහාවිහාරෙ තිස්සභූතිත්ථෙරො නාම විනයං ගණ්හන්තො භික්ඛාචාරවෙලායං අන්තොගාමං පවිට්ඨො විසභාගාරම්මණං ඔලොකෙසි. තස්ස ලොභො උප්පජ්ජි, සො පතිට්ඨිතපාදං අචාලෙත්වා අත්තනො පත්තෙ යාගුං උපට්ඨාකදහරස්ස පත්තෙ ආකිරිත්වා ‘‘අයං විතක්කො වඩ්ඪමානො මං චතූසු අපායෙසු සංසීදාපෙස්සතී’’ති තතොව නිවත්තිත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො ආහ – ‘‘එකො මෙ බ්යාධි උප්පන්නො, අහං එතං තිකිච්ඡිතුං සක්කොන්තො ආගමිස්සාමි, ඉතරථා නාගමිස්සාමි. තුම්හෙ දිවා උද්දෙසඤ්ච සායං උද්දෙසඤ්ච මං ඔලොකෙත්වා ඨපෙථ, පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං ¶ පන මා ඨපයිත්ථා’’ති එවං වත්වා මලයවාසිමහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි. ථෙරො අත්තනො පණ්ණසාලාය පරිභණ්ඩං කරොන්තො තං අනොලොකෙත්වාව ‘‘පටිසාමෙහි, ආවුසො, තව පත්තචීවර’’න්ති ආහ. භන්තෙ, එකො මෙ බ්යාධි අත්ථි, සචෙ තුම්හෙ තං තිකිච්ඡිතුං සක්කොථ, පටිසාමෙස්සාමීති. ආවුසො, උප්පන්නං රොගං තිකිච්ඡිතුං සමත්ථස්ස සන්තිකං ආගතොසි, පටිසාමෙහීති. සුබ්බචො භික්ඛු ‘‘අම්හාකං ආචරියො අජානිත්වා එවං න වක්ඛතී’’ති පත්තචීවරං ඨපෙත්වා ථෙරස්ස වත්තං දස්සෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

ථෙරො ¶ ‘‘රාගචරිතො අය’’න්ති ඤත්වා අසුභකම්මට්ඨානං කථෙසි. සො උට්ඨාය පත්තචීවරං අංසෙ ලග්ගෙත්වා ථෙරං පුනප්පුනං වන්දි. කිං, ආවුසො, මහාභූති අතිරෙකනිපච්චකාරං දස්සෙසීති? භන්තෙ, සචෙ අත්තනො කිච්චං කාතුං සක්ඛිස්සාමි, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ, ඉදං මෙ පච්ඡිමදස්සනන්ති! ගච්ඡාවුසො, මහාභූති තාදිසස්ස යුත්තයොගස්ස කුලපුත්තස්ස න ඣානං වා විපස්සනා ¶ වා මග්ගො වා ඵලං වා දුල්ලභන්ති. සො ථෙරස්ස කථං සුත්වා නිපච්චකාරං දස්සෙත්වා ආගමනකාලෙ වවත්ථාපිතං ඡන්නං සෙපණ්ණිගච්ඡමූලං ගන්ත්වා පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අසුභකම්මට්ඨානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාය පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං සම්පාපුණි. එවරූපානං ගන්ථවසෙන වික්ඛම්භිතා කිලෙසා තථා වික්ඛම්භිතාව හොන්ති.

එකච්චස්ස පන වුත්තනයෙනෙව ධුතඞ්ගානි පරිහරතො කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, ධුතඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති ගාමන්තපබ්භාරවාසී මහාසීවත්ථෙරො විය. ථෙරො කිර මහාගාමෙ තිස්සමහාවිහාරෙ වසන්තො තෙපිටකං අත්ථවසෙන ච පාළිවසෙන ච අට්ඨාරස මහාගණෙ වාචෙති. ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සට්ඨිසහස්ස භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසු ¶ . තෙසු එකො භික්ඛු අත්තනා පටිවිද්ධධම්මං ආරබ්භ උප්පන්නසොමනස්සො චින්තෙසි – ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉදං සුඛං අම්හාකං ආචරියස්සා’’ති. සො ආවජ්ජෙන්තො ථෙරස්ස පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘එකෙනුපායෙන ථෙරස්ස සංවෙගං උප්පාදෙස්සාමී’’ති අත්තනො වසනට්ඨානතො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා නිසීදි. අථ නං ථෙරො ‘‘කිං ආගතොසි, ආවුසො, පිණ්ඩපාතිකා’’ති ආහ. ‘‘සචෙ මෙ ඔකාසං කරිස්සථ, එකං ධම්මපදං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගතොස්මි, භන්තෙති. බහූ, ආවුසො, ගණ්හන්ති, තුය්හං ඔකාසො න භවිස්සතීති. සො සබ්බෙසු රත්තිදිවසභාගෙසු ඔකාසං අලභන්තො, ‘‘භන්තෙ, එවං ඔකාසෙ අසති මරණස්ස කථං ඔකාසං ලභිස්සථා’’ති ආහ. තදා ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘නායං උද්දෙසත්ථාය ආගතො, මය්හං පනෙස සංවෙගජනනත්ථාය ආගතො’’ති. සොපි ථෙරො ‘‘භික්ඛුනා නාම, භන්තෙ, මාදිසෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා මණිවණ්ණෙ ආකාසෙ උප්පතිත්වා අගමාසි.

ථෙරො ¶ තස්ස ගතකාලතො පට්ඨාය ජාතසංවෙගො දිවා උද්දෙසඤ්ච සායං උද්දෙසඤ්ච වාචෙත්වා පත්තචීවරං හත්ථපාසෙ ඨපෙත්වා පච්චූසකාලෙ උද්දෙසං ගහෙත්වා ඔතරන්තෙන භික්ඛුනා සද්ධිං පත්තචීවරමාදාය ඔතිණ්ණො තෙරස ධුතගුණෙ පරිපුණ්ණෙ අධිට්ඨාය ගාමන්තපබ්භාරසෙනාසනං ගන්ත්වා පබ්භාරං පටිජග්ගිත්වා මඤ්චපීඨං උස්සාපෙත්වා ‘‘අරහත්තං අපත්වා මඤ්චෙ පිට්ඨිං න පසාරෙස්සාමී’’ති මානසං බන්ධිත්වා චඞ්කමං ඔතරි. තස්ස ‘‘අජ්ජ අරහත්තං ගණ්හිස්සාමි අජ්ජ අරහත්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති ඝටෙන්තස්සෙව පවාරණා සම්පත්තා. සො පවාරණාය උපකට්ඨාය ‘‘පුථුජ්ජනභාවං පහාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො අතිවිය කිලමති. සො තාය ¶ පවාරණාය මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘මාදිසොපි නාම ආරද්ධවිපස්සකො න ලභති, යාව දුල්ලභඤ්ච වතිදං අරහත්ත’’න්ති වත්වා තෙනෙව නියාමෙන ඨානචඞ්කමබහුලො හුත්වා තිංස වස්සානි සමණධම්මං කත්වා මහාපවාරණාය මජ්ඣෙ ඨිතං පුණ්ණචන්දං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො චන්දමණ්ඩලං ¶ විසුද්ධං, උදාහු මය්හං සීල’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘චන්දමණ්ඩලෙ සසලක්ඛණං පඤ්ඤායති, මය්හං පන උපසම්පදතො පට්ඨාය යාවජ්ජදිවසා සීලස්මිං කාළකං වා තිලකො වා නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො පරිපක්කඤාණත්තා පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස ධුතඞ්ගවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව පඨමජ්ඣානාදිසමාපජ්ජනබහුලතාය කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, සමාපත්තිවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති මහාතිස්සත්ථෙරො විය. ථෙරො කිර අවස්සිකකාලතො පට්ඨාය අට්ඨසමාපත්තිලාභී. සො සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං අසමුදාචාරෙන උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙනෙව අරියමග්ගසාමන්තං කථෙති, සට්ඨිවස්සකාලෙපි අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං න ජානාති. අථෙකදිවසං මහාගාමෙ තිස්සමහාවිහාරතො භික්ඛුසඞ්ඝො තලඞ්ගරවාසිධම්මදින්නත්ථෙරස්ස සාසනං පෙසෙසි ‘‘ථෙරො ආගන්ත්වා අම්හාකං ධම්මකථං කථෙතූ’’ති. ථෙරො අධිවාසෙත්වා ‘‘මම සන්තිකෙ මහල්ලකතරො භික්ඛු නත්ථි, මහාතිස්සත්ථෙරො ඛො පන මෙ කම්මට්ඨානාචරියො, තං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා ගමිස්සාමී’’ති ¶ චින්තෙන්තො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ථෙරස්ස විහාරං ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ ථෙරස්ස වත්තං දස්සෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

ථෙරො ආහ – ‘‘කිං, ධම්මදින්න, චිරස්සං ආගතොසී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, තිස්සමහාවිහාරතො මෙ භික්ඛුසඞ්ඝො සාසනං පෙසෙසි, අහං එකකො න ගමිස්සාමි, තුම්හෙහි පන සද්ධිං ගන්තුකාමො හුත්වා ආගතොම්හී’’ති සාරණීයකථං කථෙන්තොව පපඤ්චෙත්වා ‘‘කදා, භන්තෙ, තුම්හෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති පුච්ඡි. සට්ඨිමත්තානි, ආවුසො ධම්මදින්න, වස්සානි හොන්තීති ¶ . සමාපත්තිං පන, භන්තෙ, වළඤ්ජෙථාති. ආම, ආවුසොති. එකං පොක්ඛරණිං මාපෙතුං සක්කුණෙය්යාථ, භන්තෙති? ‘‘න, ආවුසො, එතං භාරිය’’න්ති වත්වා සම්මුඛට්ඨානෙ පොක්ඛරණිං මාපෙසි. ‘‘එත්ථ, භන්තෙ, එකං පදුමගච්ඡං මාපෙථා’’ති ච වුත්තො තම්පි මාපෙසි. ඉදානෙත්ථ මහන්තං පුප්ඵං දස්සෙථාති. ථෙරො තම්පි දස්සෙසි. එත්ථ සොළසවස්සුද්දෙසිකං ඉත්ථිරූපං දස්සෙථාති ¶ . ථෙරො සොළසවස්සුද්දෙසිකං ඉත්ථිරූපං දස්සෙසි. තතො නං ආහ – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, පුනප්පුනං සුභතො මනසි කරොථා’’ති. ථෙරො අත්තනාව මාපිතං ඉත්ථිරූපං ඔලොකෙන්තො ලොභං උප්පාදෙසි. තදා අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘අවස්සයො මෙ සප්පුරිස හොහී’’ති අන්තෙවාසිකස්ස සන්තිකෙ උක්කුටිකං නිසීදි. ‘‘එතදත්ථමෙවාහං, භන්තෙ, ආගතො’’ති ථෙරස්ස අසුභවසෙන සල්ලහුකං කත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා ථෙරස්ස ඔකාසං කාතුං බහි නික්ඛන්තො. සුපරිමද්දිතසඞ්ඛාරො ථෙරො තස්මිං දිවාට්ඨානතො නික්ඛන්තමත්තෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථ නං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා ධම්මදින්නත්ථෙරො තිස්සමහාවිහාරං ගන්ත්වා සඞ්ඝස්ස ධම්මකථං කථෙසි. එවරූපස්ස සමාපත්තිවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චස්ස පන වුත්තනයෙනෙව විපස්සනාය කම්මං කරොන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, විපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති, බුද්ධකාලෙ සට්ඨිමත්තා ආරද්ධවිපස්සකා භික්ඛූ විය. තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විවිත්තං අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තා කිලෙසානං අසමුදාචාරවසෙන ‘‘පටිවිද්ධමග්ගඵලා මය’’න්ති සඤ්ඤාය මග්ගඵලත්ථාය ¶ වායාමං අකත්වා ‘‘අම්හෙහි පටිවිද්ධධම්මං දසබලස්ස ආරොචෙස්සාමා’’ති සත්ථු සන්තිකං ¶ ආගච්ඡන්ති.

සත්ථා තෙසං පුරෙ ආගමනතොව ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, පධානකම්මිකා භික්ඛූ අජ්ජ මං පස්සිතුං ආගමිස්සන්ති, තෙසං මම දස්සනාය ඔකාසං අකත්වා ‘ආමකසුසානං ගන්ත්වා අල්ලඅසුභභාවනං කරොථා’ති පහිණෙය්යාසී’’ති. ථෙරො තෙසං ආගතානං සත්ථාරා කථිතසාසනං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘තථාගතො අජානිත්වා න කථෙස්සති, අද්ධා එත්ථ කාරණං භවිස්සතී’’ති ආමකසුසානං ගන්ත්වා අල්ලඅසුභං ඔලොකෙන්තා ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘‘ඉදං නූන සම්මාසම්බුද්ධෙන දිට්ඨං භවිස්සතී’’ති ජාතසංවෙගා ලද්ධමග්ගං කම්මට්ඨානං ආදිතො පට්ඨාය ආරභිංසු. සත්ථා තෙසං විපස්සනාය ආරද්ධභාවං ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඉමං ඔභාසගාථමාහ –

‘‘යානිමානි අපත්තානි, අලාබූනෙව සාරදෙ;

කාපොතකානි අට්ඨීනි, තානි දිස්වාන කා රතී’’ති. (ධ. ප. 149);

ගාථාපරියොසානෙ ¶ අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. එවරූපානං විපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භිතා කිලෙසා තථා වික්ඛම්භිතාව හොන්ති.

එකච්චස්ස වුත්තනයෙනෙව නවකම්මං කරොන්තස්ස කිලෙසො ඔකාසං න ලභති, නවකම්මවසෙන වික්ඛම්භිතොව හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති චිත්තලපබ්බතෙ තිස්සත්ථෙරො විය. තස්ස කිර අට්ඨවස්සිකකාලෙ අනභිරති උප්පජ්ජි, සො තං විනොදෙතුං අසක්කොන්තො අත්තනො චීවරං ධොවිත්වා රජිත්වා පත්තං පචිත්වා කෙසෙ ඔහාරෙත්වා උපජ්ඣායං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘කිං, ආවුසො මහාතිස්ස, අතුට්ඨස්ස විය තෙ ආකාරො’’ති? ආම, භන්තෙ, අනභිරති මෙ උප්පන්නා, තං විනොදෙතුං න සක්කොමීති. ථෙරො තස්සාසයං ඔලොකෙන්තො අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා අනුකම්පාවසෙන ආහ – ‘‘ආවුසො තිස්ස, මයං මහල්ලකා, එකං නො වසනට්ඨානං කරොහී’’ති ¶ . දුතියකථං අකථිතපුබ්බො භික්ඛු ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථ ¶ නං ථෙරො ආහ – ‘‘ආවුසො, නවකම්මං කරොන්තො උද්දෙසමග්ගඤ්ච මා විස්සජ්ජි, කම්මට්ඨානඤ්ච මනසි කරොහි, කාලෙන ච කාලං කසිණපරිකම්මං කරොහී’’ති. ‘‘එවං කරිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ථෙරං වන්දිත්වා තථාරූපං සප්පායට්ඨානං ඔලොකෙත්වා ‘‘එත්ථ කාතුං සක්කා’’ති දාරූහි පූරෙත්වා ඣාපෙත්වා සොධෙත්වා ඉට්ඨකාහි පරික්ඛිපිත්වා ද්වාරවාතපානාදීනි යොජෙත්වා සද්ධිං චඞ්කමනභූමිභිත්තිපරිකම්මාදීහි ලෙණං නිට්ඨාපෙත්වා මඤ්චපීඨං සන්ථරිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිට්ඨිතං ලෙණෙ පරිකම්මං, වසථා’’ති ආහ. ආවුසො, දුක්ඛෙන තයා එතං කම්මං කතං, අජ්ජ එකදිවසං ත්වඤ්ඤෙවෙත්ථ වසාහීති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වන්දිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා ලෙණං පවිසිත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො අත්තනා කතකම්මං ආවජ්ජි. තස්ස ‘‘මනාපං මයා උපජ්ඣායස්ස කායවෙය්යාවච්චං කත’’න්ති චින්තෙන්තස්ස අබ්භන්තරෙ පීති උප්පන්නා. සො තං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස නවකම්මවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

එකච්චො පන බ්රහ්මලොකතො ආගතො සුද්ධසත්තො හොති. තස්ස අනාසෙවනතාය කිලෙසො න සමුදාචරති, භවවසෙන වික්ඛම්භිතො හොති. සො තං තථා වික්ඛම්භිතමෙව කත්වා විවට්ටෙත්වා ¶ අරහත්තං ගණ්හාති ආයස්මා මහාකස්සපො විය. සො හි ආයස්මා අගාරමජ්ඣෙපි කාමෙ අපරිභුඤ්ජිත්වා මහාසම්පත්තිං පහාය පබ්බජිත්වා නික්ඛන්තො අන්තරාමග්ගෙ පච්චුග්ගමනත්ථාය ආගතං සත්ථාරං දිස්වා වන්දිත්වා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං ලභිත්වා අට්ඨමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. එවරූපස්ස භවවසෙන වික්ඛම්භිතො කිලෙසො තථා වික්ඛම්භිතොව හොති.

යො පන අනනුභූතපුබ්බං රූපාදිආරම්මණං ¶ ලභිත්වා තත්ථෙව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා විවට්ටෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති, එවරූපස්ස අනනුභූතාරම්මණවසෙන කාමච්ඡන්දො අනුප්පන්නොව නුප්පජ්ජති නාම.

උප්පන්නො වා කාමච්ඡන්දො පහීයතීති එත්ථ උප්පන්නොති ජාතො භූතො සමුදාගතො. පහීයතීති තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිපස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි පහානෙහි පහීයති, න ¶ පුන උප්පජ්ජතීති අත්ථො. තත්ථ විපස්සනාය කිලෙසා තදඞ්ගවසෙන පහීයන්තීති විපස්සනා තදඞ්ගප්පහානන්ති වෙදිතබ්බා. සමාපත්ති පන කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙතීති සා වික්ඛම්භනප්පහානන්ති වෙදිතබ්බා. මග්ගො සමුච්ඡින්දන්තො උප්පජ්ජති, ඵලං පටිප්පස්සම්භයමානං, නිබ්බානං සබ්බකිලෙසෙහි නිස්සටන්ති ඉමානි තීණි සමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිනිස්සරණප්පහානානීති වුච්චන්ති. ඉමෙහි ලොකියලොකුත්තරෙහි පඤ්චහි පහානෙහි පහීයතීති අත්ථො.

අසුභනිමිත්තන්ති දසසු අසුභෙසු උප්පන්නං සාරම්මණං පඨමජ්ඣානං. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘අසුභම්පි අසුභනිමිත්තං, අසුභාරම්මණා ධම්මාපි අසුභනිමිත්ත’’න්ති. යොනිසොමනසිකරොතොති. ‘‘තත්ථ කතමො යොනිසොමනසිකාරො? අනිච්චෙ අනිච්ච’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තස්ස උපායමනසිකාරස්ස වසෙන මනසිකරොතො. අනුප්පන්නො චෙව කාමච්ඡන්දො නුප්පජ්ජතීති අසමුදාගතො න සමුදාගච්ඡති. උප්පන්නො ච කාමච්ඡන්දො පහීයතීති සමුදාගතො ච කාමච්ඡන්දො පඤ්චවිධෙන පහානෙන පහීයති.

අපිච ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගහො, අසුභභාවනානුයොගො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, කල්යාණමිත්තතා සප්පායකථාති. දසවිධඤ්හි ¶ ¶ අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, භාවෙන්තස්සාපි, ඉන්ද්රියෙසු පිහිතද්වාරස්සාපි, චතුන්නං පඤ්චන්නං ආලොපානං ඔකාසෙ සති උදකං පිවිත්වා යාපනසීලතාය භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනොපි. තෙනෙතං වුත්තං –

‘‘චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

අසුභකම්මිකතිස්සත්ථෙරසදිසෙ අසුභභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි කාමච්ඡන්දො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු දසඅසුභනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා කාමච්ඡන්දස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

17. සත්තමෙ මෙත්තා චෙතොවිමුත්තීති සබ්බසත්තෙසු හිතඵරණකා මෙත්තා. යස්මා පන තංසම්පයුත්තචිත්තං නීවරණාදීහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුච්චති, තස්මා සා ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති වුච්චති. විසෙසතො වා සබ්බබ්යාපාදපරියුට්ඨානෙන විමුත්තත්තා සා චෙතොවිමුත්තීති වෙදිතබ්බා. තත්ථ ‘‘මෙත්තා’’ති එත්තාවතා ¶ පුබ්බභාගොපි වට්ටති, ‘‘චෙතොවිමුත්තී’’ති වුත්තත්තා පන ඉධ තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන අප්පනාව අධිප්පෙතා. යොනිසොමනසිකරොතොති තං මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං වුත්තලක්ඛණෙන උපායමනසිකාරෙන මනසිකරොන්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – මෙත්තානිමිත්තස්ස උග්ගහො, මෙත්තාභාවනානුයොගො, කම්මස්සකතාපච්චවෙක්ඛණා, පටිසඞ්ඛානබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ඔදිස්සකඅනොදිස්සකදිසාඵරණානඤ්හි ¶ අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තං උග්ගණ්හන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඔධිසො අනොධිසො දිසාඵරණවසෙන මෙත්තං භාවෙන්තස්සාපි. ‘‘ත්වං එතස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි, කිමස්ස සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සසි, නනු ත්වං අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සසි? පරස්ස කුජ්ඣනං නාම වීතච්චිතඞ්ගාරතත්තඅයසලාකගූථාදීනි ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමතාසදිසං හොති. එසොපි තව කුද්ධො කිං කරිස්සති, කිං තෙ සීලාදීනි නාසෙතුං සක්ඛිස්සති? එස අත්තනො කම්මෙන ආගන්ත්වා අත්තනො කම්මෙනෙව ගමිස්සති, අප්පටිච්ඡිතපහෙණකං විය පටිවාතං ඛිත්තරජොමුට්ඨි විය ච එතස්සෙවෙස කොධො මත්ථකෙ පතිස්සතී’’ති එවං අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛතොපි, උභයකම්මස්සකතං ¶ පච්චවෙක්ඛිත්වා පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතස්සාපි, අස්සගුත්තත්ථෙරසදිසෙ මෙත්තාභාවනාරතෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි බ්යාපාදො පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු මෙත්තානිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා බ්යාපාදස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. සෙසමිධ ඉතො පරෙසු ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, විසෙසමත්තමෙව පන වක්ඛාමාති.

18. අට්ඨමෙ ආරම්භධාතූආදීසු ආරම්භධාතු නාම පඨමාරම්භවීරියං. නික්කමධාතු නාම කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතරං. පරක්කමධාතු නාම පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතරං. අට්ඨකථායං ¶ පන ‘‘ආරම්භො චෙතසො කාමානං පනූදනාය, නික්කමො චෙතසො පලිඝුග්ඝාටනාය, පරක්කමො චෙතසො බන්ධනච්ඡෙදනායා’’ති වත්වා ‘‘තීහි පෙතෙහි අධිමත්තවීරියමෙව කථිත’’න්ති වුත්තං.

ආරද්ධවීරියස්සාති ¶ පරිපුණ්ණවීරියස්ස චෙව පග්ගහිතවීරියස්ස ච. තත්ථ චතුදොසාපගතං වීරියං ආරද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. න ච අතිලීනං හොති, න ච අතිපග්ගහිතං, න ච අජ්ඣත්තං සංඛිත්තං, න ච බහිද්ධා වික්ඛිත්තං. තදෙතං දුවිධං හොති – කායිකං, චෙතසිකඤ්ච. තත්ථ ‘‘ඉධ භික්ඛු දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (විභ. 519) එවං රත්තිදිවසස්ස පඤ්ච කොට්ඨාසෙ කායෙන ඝටෙන්තස්ස වායමන්තස්ස කායිකවීරියං වෙදිතබ්බං. ‘‘න තාවාහං ඉතො ලෙණා නික්ඛමිස්සාමි, යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චතී’’ති එවං ඔකාසපරිච්ඡෙදෙන වා, ‘‘න තාවාහං ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමී’’ති එවං නිසජ්ජාදිපරිච්ඡෙදෙන වා මානසං බන්ධිත්වා ඝටෙන්තස්ස වායමන්තස්ස චෙතසිකවීරියං වෙදිතබ්බං. තදුභයම්පි ඉධ වට්ටති. දුවිධෙනාපි හි ඉමිනා වීරියෙන ආරද්ධවීරියස්ස අනුප්පන්නඤ්චෙව ථිනමිද්ධං නුප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච ථිනමිද්ධං පහීයති මිලක්ඛතිස්සත්ථෙරස්ස විය, ගාමන්තපබ්භාරවාසිමහාසීවත්ථෙරස්ස විය, පීතිමල්ලකත්ථෙරස්ස විය, කුටුම්බියපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස විය ච. එතෙසු හි පුරිමා තයො අඤ්ඤෙ ච එවරූපා කායිකවීරියෙන ආරද්ධවීරියා, කුටුම්බියපුත්තතිස්සත්ථෙරො අඤ්ඤෙ ච එවරූපා ¶ චෙතසිකවීරියෙන ආරද්ධවීරියා, උච්චාවාලුකවාසී මහානාගත්ථෙරො පන ද්වීහිපි වීරියෙහි ආරද්ධවීරියොව. ථෙරො කිර එකං සත්තාහං චඞ්කමති, එකං තිට්ඨති, එකං නිසීදති, එකං නිපජ්ජති. මහාථෙරස්ස එකඉරියාපථොපි අසප්පායො නාම නත්ථි, චතුත්ථෙ සත්තාහෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි.

අපිච ¶ ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – අතිභොජනෙ නිමිත්තග්ගාහො, ඉරියාපථසම්පරිවත්තනතා, ආලොකසඤ්ඤාමනසිකාරො, අබ්භොකාසවාසො, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. ආහරහත්ථක-භුත්තවමිතක-තත්රවට්ටක-අලංසාටක-කාකමාසක-බ්රාහ්මණාදයො විය භොජනං භුඤ්ජිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස හි සමණධම්මං කරොතො ථිනමිද්ධං මහාහත්ථී විය ඔත්ථරන්තං ආගච්ඡති, චතුපඤ්චආලොපඔකාසං පන ඨපෙත්වා පානීයං පිවිත්වා යාපනසීලස්ස භික්ඛුනො තං න හොතීති එවං අතිභොජනෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති. යස්මිං ඉරියාපථෙ ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, තතො අඤ්ඤං පරිවත්තෙන්තස්සාපි, රත්තිං චන්දාලොකදීපාලොකඋක්කාලොකෙ දිවා සූරියාලොකං මනසිකරොන්තස්සාපි ¶ , අබ්භොකාසෙ වසන්තස්සාපි, මහාකස්සපත්ථෙරසදිසෙ පහීනථිනමිද්ධෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි ථිනමිද්ධං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු ධුතඞ්ගනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා ථිනමිද්ධස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

19. නවමෙ වූපසන්තචිත්තස්සාති ඣානෙන වා විපස්සනාය වා වූපසමිතචිත්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ ¶ පකතඤ්ඤුතා, වුද්ධසෙවිතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බාහුසච්චෙනාපි හි එකං වා ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, කප්පියාකප්පියපරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයපඤ්ඤත්තියං චිණ්ණවසීභාවතාය පකතඤ්ඤුනොපි, වුඩ්ඪෙ මහල්ලකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තස්සාපි, උපාලිත්ථෙරසදිසෙ විනයධරෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු කප්පියාකප්පියනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පහානාය සංවත්තන්තී’’ති.

20. දසමෙ යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතොති වුත්තනයෙනෙව උපායතො මනසිකරොන්තස්ස.

අපිච ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්ති – බහුස්සුතතා, පරිපුච්ඡකතා, විනයෙ පකතඤ්ඤුතා, අධිමොක්ඛබහුලතා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායකථාති. බහුසච්චෙනාපි හි එකං ¶ වා…පෙ… පඤ්ච වා නිකායෙ පාළිවසෙන ච අත්ථවසෙන ච උග්ගණ්හන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, තීණි රතනානි ආරබ්භ පරිපුච්ඡාබහුලස්සාපි, විනයෙ චිණ්ණවසීභාවස්සාපි, තීසු රතනෙසු ඔකප්පනියසද්ධාසඞ්ඛාතඅධිමොක්ඛබහුලස්සාපි, සද්ධාධිමුත්තෙ වක්කලිත්ථෙරසදිසෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තස්සාපි විචිකිච්ඡා පහීයති, ඨානනිසජ්ජාදීසු තිණ්ණං රතනානං ගුණනිස්සිතසප්පායකථායපි පහීයති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඡ ධම්මා විචිකිච්ඡාය පහානාය සංවත්තන්තී’’ති. ඉමස්මිං නීවරණප්පහානවග්ගෙ වට්ටවිවට්ටං කථිතන්ති.

21-22. තතියස්ස ¶ ¶ ¶ පඨමෙ අභාවිතන්ති අවඩ්ඪිතං භාවනාවසෙන අප්පවත්තිතං. අකම්මනියං හොතීති කම්මක්ඛමං කම්මයොග්ගං න හොති. දුතියෙ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච පඨමෙ චිත්තන්ති වට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තං, දුතියෙ විවට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තං. තත්ථ ච වට්ටං වට්ටපාදං, විවට්ටං විවට්ටපාදන්ති අයං පභෙදො වෙදිතබ්බො. වට්ටං නාම තෙභූමකවට්ටං, වට්ටපාදං නාම වට්ටපටිලාභාය කම්මං, විවට්ටං නාම නව ලොකුත්තරධම්මා, විවට්ටපාදං නාම විවට්ටපටිලාභාය කම්මං. ඉති ඉමෙසු සුත්තෙසු වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතන්ති.

23-24. තතියෙ වට්ටවසෙනෙව උප්පන්නචිත්තං වෙදිතබ්බං. මහතො අනත්ථාය සංවත්තතීති දෙවමනුස්සසම්පත්තියො මාරබ්රහ්මඉස්සරියානි ච දදමානම්පි පුනප්පුනං ජාතිජරාබ්යාධිමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසෙ ඛන්ධධාතුආයතනපටිච්චසමුප්පාදවට්ටානි ච දදමානං කෙවලං දුක්ඛක්ඛන්ධමෙව දෙතීති මහතො අනත්ථාය සංවත්තති නාමාති. චතුත්ථෙ චිත්තන්ති විවට්ටවසෙනෙව උප්පන්නචිත්තං.

25-26. පඤ්චමඡට්ඨෙසු අභාවිතං අපාතුභූතන්ති අයං විසෙසො. තත්රාමයධිප්පායො – වට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තං නාම උප්පන්නම්පි අභාවිතං අපාතුභූතමෙව හොති. කස්මා ¶ ? ලොකුත්තරපාදකජ්ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානෙසු පක්ඛන්දිතුං අසමත්ථත්තා. විවට්ටවසෙන උප්පන්නං පන භාවිතං පාතුභූතං නාම හොති. කස්මා? තෙසු ධම්මෙසු පක්ඛන්දිතුං සමත්ථත්තා. කුරුන්දකවාසී ඵුස්සමිත්තත්ථෙරො පනාහ – ‘‘මග්ගචිත්තමෙව, ආවුසො, භාවිතං පාතුභූතං නාම හොතී’’ති.

27-28. සත්තමට්ඨමෙසු අබහුලීකතන්ති පුනප්පුනං අකතං. ඉමානිපි ද්වෙ වට්ටවිවට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තානෙව වෙදිතබ්බානීති.

29. නවමෙ ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං දුක්ඛං අධිවහති ආහරතීති දුක්ඛාධිවහං. දුක්ඛාධිවාහන්තිපි පාඨො. තස්සත්ථො – ලොකුත්තරපාදකජ්ඣානාදි ¶ අරියධම්මාභිමුඛං දුක්ඛෙන ¶ අධිවාහීයති පෙසීයතීති දුක්ඛාධිවාහං. ඉදම්පි වට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තමෙව. තඤ්හි වුත්තප්පකාරා දෙවමනුස්සාදිසම්පත්තියො දදමානම්පි ජාතිආදීනං අධිවහනතො දුක්ඛාධිවහං, අරියධම්මාධිගමාය දුප්පෙසනතො දුක්ඛාධිවාහඤ්ච නාම හොතීති.

30. දසමෙ විවට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තමෙව චිත්තං. තඤ්හි මානුසකසුඛතො දිබ්බසුඛං, දිබ්බසුඛතො ඣානසුඛං, ඣානසුඛතො විපස්සනාසුඛං, විපස්සනාසුඛතො මග්ගසුඛං, මග්ගසුඛතො ඵලසුඛං, ඵලසුඛතො නිබ්බානසුඛං අධිවහති ආහරතීති සුඛාධිවහං නාම හොති, සුඛාධිවාහං වා. තඤ්හි ලොකුත්තරපාදකජ්ඣානාදිඅරියධම්මාභිමුඛං ¶ සුපෙසයං විස්සට්ඨඉන්දවජිරසදිසං හොතීති සුඛාධිවාහන්තිපි වුච්චති. ඉමස්මිම්පි වග්ගෙ වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතන්ති.

31. චතුත්ථස්ස ¶ පඨමෙ අදන්තන්ති සවිසෙවනං අදන්තහත්ථිඅස්සාදිසදිසං. චිත්තන්ති වට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තමෙව.

32. දුතියෙ දන්තන්ති නිබ්බිසෙවනං දන්තහත්ථිඅස්සාදිසදිසං. ඉමස්මිම්පි සුත්තද්වයෙ වට්ටවිවට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තමෙව කථිතං. යථා චෙත්ථ, එවං ඉතො පරෙසුපීති.

33. තතියෙ අගුත්තන්ති අගොපිතං සතිසංවරරහිතං අගුත්තහත්ථිඅස්සාදිසදිසං.

34. චතුත්ථෙ ගුත්තන්ති ගොපිතං අවිස්සට්ඨසතිසංවරං ගුත්තහත්ථිඅස්සාදිසදිසං.

35-36. පඤ්චමඡට්ඨානි අරක්ඛිතං රක්ඛිතන්ති පදවසෙන බුජ්ඣනකානං අජ්ඣාසයෙන වුත්තානි. අත්ථො පනෙත්ථ පුරිමසදිසොයෙව.

37-38. සත්තමට්ඨමෙසුපි ¶ එසෙව නයො. උපමා පනෙත්ථ අසංවුතඝරද්වාරාදිවසෙන වෙදිතබ්බා.

39-40. නවමදසමානි චතූහිපි පදෙහි යොජෙත්වා වුත්තානි. ඉමස්මිම්පි වග්ගෙ වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතන්ති.

41. පඤ්චමස්ස ¶ ¶ පඨමෙ සෙය්යථාපීති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. තත්ර භගවා කත්ථචි අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති වත්ථසුත්තෙ (ම. නි. 1.70 ආදයො) විය, පාරිච්ඡත්තකොපම- (අ. නි. 7.69) අග්ගික්ඛන්ධොපමාදිසුත්තෙසු (අ. නි. 7.72) විය ච, කත්ථචි උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙති ලොණම්බිලසුත්තෙ (අ. නි. 3.101) විය, සුවණ්ණකාරසුත්තසූරියොපමාදිසුත්තෙසු (අ. නි. 7.66) විය ච. ඉමස්මිං පන සාලිසූකොපමෙ උපමාය අත්ථං පරිවාරෙත්වා දස්සෙන්තො සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙතිආදිමාහ. තත්ථ සාලිසූකන්ති සාලිඵලස්ස සූකං. යවසූකෙපි එසෙව නයො. වා-සද්දො විකප්පත්ථො. මිච්ඡාපණිහිතන්ති මිච්ඡාඨපිතං. යථා විජ්ඣිතුං සක්කොති, න එවං උද්ධග්ගං කත්වා ඨපිතන්ති අත්ථො. භෙච්ඡතීති භින්දිස්සති, ඡවිං ඡින්දිස්සතීති අත්ථො. මිච්ඡාපණිහිතෙන චිත්තෙනාති මිච්ඡාඨපිතෙන චිත්තෙන. වට්ටවසෙන උප්පන්නචිත්තං සන්ධායෙතං වුත්තං. අවිජ්ජන්ති අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණභූතං ඝනබහලං මහාඅවිජ්ජං. විජ්ජං උප්පාදෙස්සතීති එත්ථ විජ්ජන්ති අරහත්තමග්ගඤාණං. නිබ්බානන්ති තණ්හාවානතො නික්ඛන්තභාවෙන එවං වුත්තං අමතං. සච්ඡිකරිස්සතීති පච්චක්ඛං කරිස්සති.

42. දුතියෙ සම්මාපණිහිතන්ති යථා භින්දිතුං සක්කොති, එවං උද්ධග්ගං කත්වා සුට්ඨු ඨපිතං. අක්කන්තන්ති එත්ථ පාදෙනෙව අක්කන්තං නාම හොති, හත්ථෙන උප්පීළිතං. රුළ්හිසද්දවසෙන පන අක්කන්තන්තෙව ¶ වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ අරියවොහාරො. කස්මා පන අඤ්ඤෙ සෙපණ්ණිකණ්ටකමදනකණ්ටකාදයො මහන්තෙ අග්ගහෙත්වා සුඛුමං දුබ්බලං සාලිසූකයවසූකමෙව ගහිතන්ති? අප්පමත්තකස්සාපි ¶ කුසලකම්මස්ස විවට්ටාය සමත්ථභාවදස්සනත්ථං. යථා හි සුඛුමං දුබ්බලං සාලිසූකං වා යවසූකං වා හොතු, මහන්තමහන්තා සෙපණ්ණිකණ්ටකමදනකණ්ටකාදයො වා, එතෙසු යංකිඤ්චි මිච්ඡා ඨපිතං හත්ථං වා පාදං වා භින්දිතුං ලොහිතං වා උප්පාදෙතුං න සක්කොති, සම්මා ඨපිතං පන සක්කොති, එවමෙව අප්පමත්තකං තිණමුට්ඨි මත්තදානකුසලං වා හොතු, මහන්තං වෙලාමදානාදිකුසලං වා, සචෙ වට්ටසම්පත්තිං පත්ථෙත්වා වට්ටසන්නිස්සිතවසෙන මිච්ඡා ඨපිතං හොති, වට්ටමෙව ආහරිතුං සක්කොති, නො විවට්ටං. ‘‘ඉදං මෙ දානං ආසවක්ඛයාවහං හොතූ’’ති එවං පන ¶ විවට්ටං පත්ථෙන්තෙන විවට්ටවසෙන සම්මා ඨපිතං අරහත්තම්පි පච්චෙකබොධිඤාණම්පි සබ්බඤ්ඤුතඤාණම්පි දාතුං සක්කොතියෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘පටිසම්භිදා විමොක්ඛා ච, යා ච සාවකපාරමී;

පච්චෙකබොධි බුද්ධභූමි, සබ්බමෙතෙන ලබ්භතී’’ති. (ඛු. පා. 8.15);

ඉමස්මිං සුත්තද්වයෙ ච වට්ටවිවට්ටං කථිතං.

43. තතියෙ පදුට්ඨචිත්තන්ති දොසෙන පදුට්ඨචිත්තං. චෙතසා චෙතොපරිච්චාති අත්තනො චිත්තෙන තස්ස චිත්තං පරිච්ඡින්දිත්වා. යථාභතං නික්ඛිත්තොති යථා ආහරිත්වා ඨපිතො. එවං නිරයෙති එවං නිරයෙ ඨිතොයෙවාති වත්තබ්බො. අපායන්තිආදි ¶ සබ්බං නිරයවෙවචනමෙව. නිරයො හි අයසඞ්ඛාතා සුඛා අපෙතොති අපායො, දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති, දුක්කටකාරිනො එත්ථ විවසා නිපතන්තීති විනිපාතො, නිරස්සාදත්ථෙන නිරයො.

44. චතුත්ථෙ පසන්නන්ති සද්ධාපසාදෙන පසන්නං. සුගතින්ති සුඛස්ස ගතිං. සග්ගං ලොකන්ති රූපාදිසම්පත්තීහි සුට්ඨු අග්ගං ලොකං.

45. පඤ්චමෙ උදකරහදොති උදකදහො. ආවිලොති අවිප්පසන්නො. ලුළිතොති අපරිසණ්ඨිතො. කලලීභූතොති කද්දමීභූතො. සිප්පිසම්බුකන්තිආදීසු සිප්පියො ච සම්බුකා ච සිප්පිසම්බුකං. සක්ඛරා ච කඨලානි ච සක්ඛරකඨලං. මච්ඡානං ගුම්බං ඝටාති මච්ඡගුම්බං. චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පීති එත්ථ සක්ඛරකඨලං තිට්ඨතියෙව, ඉතරානි චරන්තිපි තිට්ඨන්තිපි. යථා පන අන්තරන්තරා ඨිතාසුපි නිසින්නාසුපි නිපජ්ජමානාසුපි ‘‘එතා ගාවියො ¶ චරන්තී’’ති චරන්තියො උපාදාය ඉතරාපි ‘‘චරන්තී’’ති වුච්චන්ති, එවං තිට්ඨන්තමෙව සක්ඛරකඨලං උපාදාය ඉතරම්පි ද්වයං ‘‘තිට්ඨන්ත’’න්ති වුත්තං, ඉතරං ද්වයං චරන්තං උපාදාය සක්ඛරකඨලම්පි ‘‘චරන්ත’’න්ති වුත්තං.

ආවිලෙනාති පඤ්චහි නීවරණෙහි පරියොනද්ධෙන. අත්තත්ථං වාතිආදීසු අත්තනො දිට්ඨධම්මිකො ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො අත්ථො අත්තත්ථො නාම. අත්තනොව සම්පරායෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකො ¶ අත්ථො පරත්ථො නාම හොති. සො හි ¶ පරත්ථ අත්ථොති පරත්ථො. තදුභයං උභයත්ථො නාම. අපිච අත්තනො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකොපි ලොකියලොකුත්තරො අත්ථො අත්තත්ථො නාම, පරස්ස තාදිසොව අත්ථො පරත්ථො නාම, තදුභයම්පි උභයත්ථො නාම. උත්තරිං වා මනුස්සධම්මාති දසකුසලකම්මපථසඞ්ඛාතා මනුස්සධම්මා උත්තරිං. අයඤ්හි දසවිධො ධම්මො විනාපි අඤ්ඤං සමාදාපකං සත්ථන්තරකප්පාවසානෙ ජාතසංවෙගෙහි මනුස්සෙහි සයමෙව සමාදින්නත්තා මනුස්සධම්මොති වුච්චති, තතො උත්තරිං පන ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලානි වෙදිතබ්බානි. අලමරියඤාණදස්සනවිසෙසන්ති අරියානං යුත්තං, අරියභාවං වා කාතුං සමත්ථං ඤාණදස්සනසඞ්ඛාතං විසෙසං. ඤාණමෙව හි ජානනට්ඨෙන ඤාණං, දස්සනට්ඨෙන දස්සනන්ති වෙදිතබ්බං, දිබ්බචක්ඛුඤාණවිපස්සනාඤාණමග්ගඤාණඵලඤාණපච්චවෙක්ඛණඤාණානමෙතං අධිවචනං.

46. ඡට්ඨෙ අච්ඡොති අබහලො, පසන්නොතිපි වට්ටති. විප්පසන්නොති සුට්ඨු පසන්නො. අනාවිලොති න ආවිලො, පරිසුද්ධොති අත්ථො, ඵෙණපුබ්බුළසඞ්ඛසෙවාලපණකවිරහිතොති වුත්තං හොති. අනාවිලෙනාති පඤ්චනීවරණවිමුත්තෙන. සෙසං චතුත්ථෙ වුත්තනයමෙව. ඉමස්මිම්පි සුත්තද්වයෙ වට්ටවිවට්ටමෙව කථිතං.

47. සත්තමෙ රුක්ඛජාතානන්ති පච්චත්තෙ සාමිවචනං, රුක්ඛජාතානීති අත්ථො. රුක්ඛානමෙතං අධිවචනං. යදිදන්ති නිපාතමත්තං. මුදුතායාති ¶ මුදුභාවෙන. කොචි හි රුක්ඛො වණ්ණෙන අග්ගො හොති, කොචි ගන්ධෙන, කොචි රසෙන, කොචි ථද්ධතාය. ඵන්දනො පන මුදුතාය චෙව කම්මඤ්ඤතාය ච අග්ගො සෙට්ඨොති දස්සෙති. චිත්තං, භික්ඛවෙ, භාවිතං බහුලීකතන්ති එත්ථ සමථවිපස්සනාවසෙන භාවිතඤ්චෙව පුනප්පුනකතඤ්ච චිත්තං ¶ අධිප්පෙතං. කුරුන්දකවාසි ඵුස්සමිත්තත්ථෙරො පනාහ – ‘‘එකන්තං මුදු චෙව කම්මනියඤ්ච චිත්තං නාම අභිඤ්ඤාපාදකචතුත්ථජ්ඣානචිත්තමෙව, ආවුසො’’ති.

48. අට්ඨමෙ එවං ලහුපරිවත්තන්ති එවං ලහුං උප්පජ්ජිත්වා ලහුං නිරුජ්ඣනකං. යාවඤ්චාති අධිමත්තපමාණත්ථෙ නිපාතො, අතිවිය න සුකරාති අත්ථො. ඉදන්ති නිපාතමත්තං. චිත්තන්ති එකච්චෙ තාව ආචරියා ‘‘භවඞ්ගචිත්ත’’න්ති වදන්ති, තං පන පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඉධ චිත්තන්ති යංකිඤ්චි අන්තමසො චක්ඛුවිඤ්ඤාණම්පි අධිප්පෙතමෙවා’’ති වුත්තං. ඉමස්මිං පනත්ථෙ මිලින්දරාජා ධම්මකථිකං නාගසෙනත්ථෙරං පුච්ඡි, ‘‘භන්තෙ නාගසෙන, එකස්මිං අච්ඡරාක්ඛණෙ පවත්තිතචිත්තසඞ්ඛාරා ¶ සචෙ රූපිනො අස්සු, කීව මහාරාසි භවෙය්යා’’ති? ‘‘වාහසතානං ඛො, මහාරාජ, වීහීනං අඩ්ඪචූළඤ්ච වාහා වීහිසත්තම්බණානි ද්වෙ ච තුම්බා එකච්ඡරාක්ඛණෙ පවත්තිතස්ස චිත්තස්ස සඞ්ඛම්පි න උපෙන්ති, කලම්පි න උපෙන්ති, කලභාගම්පි න උපෙන්තී’’ති (මි. ප. 4.1.2). අථ කස්මා සම්මාසම්බුද්ධෙන ‘‘උපමාපි න සුකරා’’ති වුත්තං? යථෙව හි උපමං පටික්ඛිපිත්වාපි කප්පදීඝභාවස්ස ¶ යොජනිකපබ්බතෙන යොජනිකසාසපපුණ්ණනගරෙන, නිරයදුක්ඛස්ස සත්තිසතාහතොපමෙන, සග්ගසුඛස්ස ච චක්කවත්තිසම්පත්තියා උපමා කතා, එවමිධාපි කාතබ්බාති? තත්ථ ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, උපමා කාතු’’න්ති එවං පුච්ඡාවසෙන උපමා කතා, ඉමස්මිං සුත්තෙ පුච්ඡාය අභාවෙන න කතා. ඉදඤ්හි සුත්තං ධම්මදෙසනාපරියොසානෙ වුත්තං. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ චිත්තරාසි නාම කථිතොති.

49. නවමෙ පභස්සරන්ති පණ්ඩරං පරිසුද්ධං. චිත්තන්ති භවඞ්ගචිත්තං. කිං පන චිත්තස්ස වණ්ණො නාම අත්ථීති? නත්ථි. නීලාදීනඤ්හි අඤ්ඤතරවණ්ණං වා හොතු අවණ්ණං වා යංකිඤ්චි පරිසුද්ධතාය ‘‘පභස්සර’’න්ති වුච්චති. ඉදම්පි නිරුපක්කිලෙසතාය පරිසුද්ධන්ති පභස්සරං. තඤ්ච ඛොති තං භවඞ්ගචිත්තං. ආගන්තුකෙහීති අසහජාතෙහි පච්ඡා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජනකෙහි. උපක්කිලෙසෙහීති රාගාදීහි උපක්කිලිට්ඨත්තා උපක්කිලිට්ඨං නාමාති වුච්චති. කථං? යථා හි සීලවන්තා ආචාරසම්පන්නා මාතාපිතරො වා ආචරියුපජ්ඣායා වා දුස්සීලානං දුරාචාරානං අවත්තසම්පන්නානං පුත්තානඤ්චෙව අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකානඤ්ච වසෙන ‘‘අත්තනො පුත්තෙ වා අන්තෙවාසිකසද්ධිවිහාරිකෙ වා න තජ්ජෙන්ති න සික්ඛාපෙන්ති න ඔවදන්ති නානුසාසන්තී’’ති ¶ අවණ්ණං අකිත්තිං ලභන්ති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ආචාරසම්පන්නා මාතාපිතරො විය ච ආචරියුපජ්ඣායා විය ච භවඞ්ගචිත්තං දට්ඨබ්බං, පුත්තාදීනං වසෙන තෙසං අකිත්තිලාභො විය ජවනක්ඛණෙ රජ්ජනදුස්සනමුය්හනසභාවානං ලොභසහගතාදීනං චිත්තානං වසෙන උප්පන්නෙහි ආගන්තුකෙහි ¶ උපක්කිලෙසෙහි පකතිපරිසුද්ධම්පි භවඞ්ගචිත්තං උපක්කිලිට්ඨං නාම හොතීති.

50. දසමෙපි භවඞ්ගචිත්තමෙව චිත්තං. විප්පමුත්තන්ති ජවනක්ඛණෙ අරජ්ජමානං අදුස්සමානං අමුය්හමානං තිහෙතුකඤාණසම්පයුත්තාදිකුසලවසෙන උප්පජ්ජමානං ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්තං නාම හොති. ඉධාපි යථා සීලවන්තානං ආචාරසම්පන්නානං පුත්තාදීනං වසෙන මාතාදයො ‘‘සොභනා එතෙයෙව අත්තනො පුත්තකාදයො සික්ඛාපෙන්ති ඔවදන්ති අනුසාසන්තී’’ති වණ්ණකිත්තිලාභිනො ¶ හොන්ති, එවං ජවනක්ඛණෙ උප්පන්නකුසලචිත්තවසෙන ඉදං භවඞ්ගචිත්තං ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්තන්ති වුච්චතීති.

51. ඡට්ඨස්ස ¶ පඨමෙ තං අස්සුතවා පුථුජ්ජනොති තං භවඞ්ගචිත්තං සුතවිරහිතො පුථුජ්ජනො. තත්ථ ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. යො හි ඉදං සුත්තං ආදිතො පට්ඨාය අත්ථවසෙන උපපරික්ඛන්තො ‘‘ඉදං භවඞ්ගචිත්තං නාම පකතිපරිසුද්ධම්පි ජවනක්ඛණෙ උප්පන්නෙහි ලොභාදීහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති නෙව ආගමවසෙන න අධිගමවසෙන ජානාති, යස්ස ච ඛන්ධධාතුආයතනපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයවිරහිතත්තා යථාභූතඤාණපටිවෙධසාධකො නෙව ආගමො, පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බස්ස අනධිගතත්තා න අධිගමො අත්ථි. සො ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති. ස්වායං –

‘‘පුථූනං ¶ ජනනාදීහි, කාරණෙහි පුථුජ්ජනො;

පුථුජ්ජනන්තොගධත්තා, පුථුවායං ජනො ඉති’’.

සො ¶ හි පුථූනං නානප්පකාරානං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනො. යථාහ –

‘‘පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු අවිහතසක්කායදිට්ඨිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති පුථුජ්ජනා, පුථු සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාභිසඞ්ඛාරෙ අභිසඞ්ඛරොන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාසන්තාපෙහි සන්තප්පන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාපරිළාහෙහි පරිඩය්හන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොපන්නා ලග්ගා ලග්ගිතා පලිබුද්ධාති පුථුජ්ජනා, පුථු පඤ්චහි නීවරණෙහි ආවුතා නිවුතා ඔවුතා පිහිතා පටිච්ඡන්නා පටිකුජ්ජිතාති පුථුජ්ජනා’’ති (මහානි. 51, 94).

පුථූනං වා ගණනපථමතීතානං අරියධම්මපරම්මුඛානං නීචධම්මසමාචාරානං ජනානං අන්තොගධත්තාපි පුථුජ්ජනො, පුථු වා අයං විසුංයෙව සඞ්ඛං ගතො, විසංසට්ඨො සීලසුතාදිගුණයුත්තෙහි අරියෙහි ජනොති පුථුජ්ජනො. එවමෙතෙහි ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති ද්වීහි පදෙහි යෙ තෙ –

‘‘දුවෙ ¶ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. –

ද්වෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, තෙසු අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

යථාභූතං නප්පජානාතීති ‘‘ඉදඤ්ච භවඞ්ගචිත්තං එවං ආගන්තුකෙහි ¶ උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං නාම හොති, එවං විප්පමුත්තං නාමා’’ති යථාසභාවතො න ජානාති. තස්මාති යස්මා න ජානාති, තස්මා. චිත්තභාවනා නත්ථීති චිත්තට්ඨිති චිත්තපරිග්ගහො නත්ථි, නත්ථිභාවෙනෙව ‘‘නත්ථී’’ති වදාමීති දස්සෙති.

52. දුතියෙ ¶ සුතවාති සුතසම්පන්නො. විත්ථාරතො පනෙත්ථ අස්සුතවාති පදස්ස පටිපක්ඛවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අරියසාවකොති අත්ථි අරියො න සාවකො, සෙය්යථාපි බුද්ධා චෙව පච්චෙකබුද්ධා ච; අත්ථි සාවකො න අරියො, සෙය්යථාපි ගිහී අනාගතඵලො; අත්ථි නෙව අරියො න සාවකො සෙය්යථාපි පුථුතිත්ථියා. අත්ථි අරියොචෙව සාවකො ච, සෙය්යථාපි සමණා සක්යපුත්තියා ආගතඵලා විඤ්ඤාතසාසනා. ඉධ පන ගිහී වා හොතු පබ්බජිතො වා, යො කොචි සුතවාති එත්ථ වුත්තස්ස අත්ථස්ස වසෙන සුතසම්පන්නො, අයං අරියසාවකොති වෙදිතබ්බො. යථාභූතං පජානාතීති ‘‘එවමිදං භවඞ්ගචිත්තං ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි විප්පමුත්තං හොති, එවං උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති යථාසභාවතො ජානාති. චිත්තභාවනා අත්ථීති චිත්තට්ඨිති චිත්තපරිග්ගහො අත්ථි, අත්ථිභාවෙනෙව ‘‘අත්ථී’’ති වදාමීති දස්සෙති. ඉමස්මිං සුත්තෙ බලවවිපස්සනා කථිතා. කෙචි තරුණවිපස්සනාති වදන්ති.

53. තතියං අට්ඨුප්පත්තියං කථිතං. කතරායං පන අට්ඨුප්පත්තියං? අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තන්තඅට්ඨුප්පත්තියං. භගවා කිර එකස්මිං සමයෙ සාවත්ථිං උපනිස්සාය ජෙතවනමහාවිහාරෙ පටිවසති. බුද්ධානඤ්ච යත්ථ කත්ථචි ¶ පටිවසන්තානං පඤ්චවිධං කිච්චං අවිජහිතමෙව හොති. පඤ්ච හි බුද්ධකිච්චානි – පුරෙභත්තකිච්චං, පච්ඡාභත්තකිච්චං, පුරිමයාමකිච්චං, මජ්ඣිමයාමකිච්චං, පච්ඡිමයාමකිච්චන්ති.

තත්රිදං පුරෙභත්තකිච්චං – භගවා හි පාතොව වුට්ඨාය උපට්ඨාකානුග්ගහත්ථං සරීරඵාසුකත්ථඤ්ච මුඛධොවනාදිසරීරපරිකම්මං ¶ කත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය කදාචි එකකොව, කදාචි භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසති කදාචි පකතියා, කදාචි අනෙකෙහි පාටිහාරියෙහි වත්තමානෙහි. සෙය්යථිදං – පිණ්ඩාය පවිසතො ලොකනාථස්ස පුරතො පුරතො ගන්ත්වා මුදුගතවාතා පථවිං සොධෙන්ති, වලාහකා උදකඵුසිතානි මුඤ්චන්තා මග්ගෙ රෙණුං වූපසමෙත්වා උපරි විතානං හුත්වා තිට්ඨන්ති, අපරෙ වාතා පුප්ඵානි උපසංහරිත්වා මග්ගෙ ඔකිරන්ති, උන්නතා ¶ භූමිප්පදෙසා ඔනමන්ති, ඔනතා උන්නමන්ති, පාදනික්ඛෙපසමයෙ සමාව භූමි හොති, සුඛසම්ඵස්සානි පදුමපුප්ඵානි වා පාදෙ සම්පටිච්ඡන්ති. ඉන්දඛීලස්ස අන්තො ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ සරීරතො ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිත්වා සුවණ්ණරසපිඤ්ජරානි විය චිත්රපටපරික්ඛිත්තානි විය ච පාසාදකූටාගාරාදීනි අලඞ්කරොන්තියො ඉතො චිතො ච ධාවන්ති, හත්ථිඅස්සවිහඞ්ගාදයො සකසකට්ඨානෙසු ඨිතායෙව මධුරෙනාකාරෙන සද්දං කරොන්ති, තථා භෙරිවීණාදීනි තූරියානි මනුස්සානඤ්ච කායූපගානි ආභරණානි. තෙන සඤ්ඤාණෙන මනුස්සා ජානන්ති ‘‘අජ්ජ භගවා ඉධ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති. තෙ සුනිවත්ථා සුපාරුතා ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය ඝරා නික්ඛමිත්වා අන්තරවීථිං පටිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ගන්ධපුප්ඵාදීහි සක්කච්චං පූජෙත්වා ¶ වන්දිත්වා ‘‘අම්හාකං, භන්තෙ, දස භික්ඛූ, අම්හාකං වීසති, පඤ්ඤාසං…පෙ… සතං දෙථා’’ති යාචිත්වා භගවතොපි පත්තං ගහෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සක්කච්චං පිණ්ඩපාතෙන පටිමානෙන්ති. භගවා කතභත්තකිච්චො තෙසං උපනිස්සයචිත්තසන්තානානි ඔලොකෙත්වා තථා ධම්මං දෙසෙති, යථා කෙචි සරණගමනෙසු පතිට්ඨහන්ති, කෙචි පඤ්චසු සීලෙසු, කෙචි සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලානං අඤ්ඤතරස්මිං, කෙචි පබ්බජිත්වා අග්ගඵලෙ අරහත්තෙති. එවං මහාජනං අනුග්ගහෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං ගච්ඡති. තත්ථ ගන්ත්වා ගන්ධමණ්ඩලමාළෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදති භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානං ආගමයමානො. තතො භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානෙ උපට්ඨාකො භගවතො නිවෙදෙති. අථ භගවා ගන්ධකුටිං පවිසති. ඉදං තාව පුරෙභත්තකිච්චං.

අථ භගවා එවං කතපුරෙභත්තකිච්චො ගන්ධකුටියා උපට්ඨානෙ නිසීදිත්වා පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා පාදපීඨෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදති – ‘‘භික්ඛවෙ, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ, දුල්ලභො බුද්ධුප්පාදො ලොකස්මිං, දුල්ලභො මනුස්සත්තපටිලාභො, දුල්ලභා ඛණසම්පත්ති, දුල්ලභා පබ්බජ්ජා, දුල්ලභං සද්ධම්මස්සවන’’න්ති. තත්ථ කෙචි භගවන්තං කම්මට්ඨානං පුච්ඡන්ති. භගවා තෙසං චරියානුරූපං කම්මට්ඨානං ¶ දෙති. තතො සබ්බෙපි භගවන්තං වන්දිත්වා අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ගච්ඡන්ති. කෙචි අරඤ්ඤං, කෙචි රුක්ඛමූලං, කෙචි පබ්බතාදීනං අඤ්ඤතරං, කෙචි චාතුමහාරාජිකභවනං…පෙ… කෙචි වසවත්තිභවනන්ති ¶ . තතො භගවා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා සචෙ ආකඞ්ඛති, දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො මුහුත්තං සීහසෙය්යං කප්පෙති. අථ සමස්සාසිතකායො උට්ඨහිත්වා දුතියභාගෙ ලොකං වොලොකෙති. තතියභාගෙ යං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරති, තත්ථ මහාජනො පුරෙභත්තං ¶ දානං දත්වා පච්ඡාභත්තං සුනිවත්ථො සුපාරුතො ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය විහාරෙ සන්නිපතති. තතො භගවා සම්පත්තපරිසාය අනුරූපෙන පාටිහාරියෙන ගන්ත්වා ධම්මසභායං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසජ්ජ ධම්මං දෙසෙති කාලයුත්තං සමයයුත්තං, අථ කාලං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙති, මනුස්සා භගවන්තං වන්දිත්වා පක්කමන්ති. ඉදං පච්ඡාභත්තකිච්චං.

සො එවං නිට්ඨිතපච්ඡාභත්තකිච්චො සචෙ ගත්තානි ඔසිඤ්චිතුකාමො හොති, බුද්ධාසනා උට්ඨාය න්හානකොට්ඨකං පවිසිත්වා උපට්ඨාකෙන පටියාදිතඋදකෙන ගත්තානි උතුං ගණ්හාපෙති. උපට්ඨාකොපි බුද්ධාසනං ආනෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤපෙති. භගවා සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා උත්තරාසඞ්ගං එකංසං කත්වා තත්ථ ආගන්ත්වා නිසීදති එකකොව මුහුත්තං පටිසල්ලීනො, අථ භික්ඛූ තතො තතො ආගම්ම භගවතො උපට්ඨානං ආගච්ඡන්ති. තත්ථ එකච්චෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, එකච්චෙ කම්මට්ඨානං, එකච්චෙ ධම්මස්සවනං යාචන්ති. භගවා තෙසං අධිප්පායං සම්පාදෙන්තො පුරිමයාමං විතිනාමෙති. ඉදං පුරිමයාමකිච්චං.

පුරිමයාමකිච්චපරියොසානෙ පන භික්ඛූසු භගවන්තං වන්දිත්වා පක්කන්තෙසු සකලදසසහස්සිලොකධාතුදෙවතායො ඔකාසං ලභමානා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති යථාභිසඞ්ඛතං අන්තමසො චතුරක්ඛරම්පි. භගවා තාසං දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො මජ්ඣිමයාමං වීතිනාමෙති. ඉදං මජ්ඣිමයාමකිච්චං.

පච්ඡිමයාමං පන තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා පුරෙභත්තතො පට්ඨාය නිසජ්ජාපීළිතස්ස සරීරස්ස කිලාසුභාවමොචනත්ථං එකං කොට්ඨාසං චඞ්කමෙන වීතිනාමෙති, දුතියකොට්ඨාසෙ ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං කප්පෙති. තතියකොට්ඨාසෙ පච්චුට්ඨාය නිසීදිත්වා පුරිමබුද්ධානං ¶ සන්තිකෙ දානසීලාදිවසෙන කතාධිකාරපුග්ගලදස්සනත්ථං ¶ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙති. ඉදං පච්ඡිමයාමකිච්චං.

තම්පි ¶ දිවසං භගවා ඉමස්මිංයෙව කිච්චෙ ඨිතො ලොකං ඔලොකෙන්තො ඉදං අද්දස – මයා කොසලරට්ඨෙ චාරිකං චරන්තෙන අග්ගික්ඛන්ධෙන උපමෙත්වා එකස්මිං සුත්තෙ දෙසිතෙ සට්ඨි භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, සට්ඨිමත්තානං උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගච්ඡිස්සති, සට්ඨිමත්තා ගිහිභාවං ගමිස්සන්ති. තත්ථ යෙ අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, තෙ යංකිඤ්චි ධම්මදෙසනං සුත්වා පාපුණිස්සන්තෙව. ඉතරෙසං පන භික්ඛූනං සඞ්ගහත්ථාය චාරිකං චරිතුකාමො හුත්වා, ‘‘ආනන්ද, භික්ඛූනං ආරොචෙහී’’ති ආහ.

ථෙරො අනුපරිවෙණං ගන්ත්වා, ‘‘ආවුසො, සත්ථා මහාජනස්ස සඞ්ගහත්ථාය චාරිකං චරිතුකාමො, ගන්තුකාමා ආගච්ඡථා’’ති ආහ. භික්ඛූ මහාලාභං ලභිත්වා විය තුට්ඨමානසා ‘‘ලභිස්සාම වත මහාජනස්ස ධම්මං දෙසෙන්තස්ස භගවතො සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ඔලොකෙතුං මධුරඤ්ච ධම්මකථං සොතු’’න්ති පරුළ්හකෙසා කෙසෙ ඔහාරෙත්වා මලග්ගහිතපත්තා පත්තෙ පචිත්වා කිලිට්ඨචීවරා චීවරානි ධොවිත්වා ගමනසජ්ජා අහෙසුං. සත්ථා අපරිච්ඡින්නෙන භික්ඛුසඞ්ඝෙන පරිවුතො කොසලරට්ඨං චාරිකාය නික්ඛන්තො ගාමනිගමපටිපාටියා එකදිවසං ගාවුතඅඩ්ඪයොජනතිගාවුතයොජනපරමං චාරිකං චරන්තො එකස්මිං පදෙසෙ මහන්තං සුසිරරුක්ඛං අග්ගිනා සම්පජ්ජලිතං දිස්වා ‘‘ඉමමෙව වත්ථුං කත්වා සත්තහි අඞ්ගෙහි පටිමණ්ඩෙත්වා ධම්මදෙසනං කථෙස්සාමී’’ති ගමනං පච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමිත්වා නිසජ්ජාකාරං දස්සෙසි. ආනන්දත්ථෙරො සත්ථු අධිප්පායං ¶ ඤත්වා ‘‘අද්ධා කාරණං භවිස්සති, න අකාරණෙන තථාගතා ගමනං පච්ඡින්දිත්වා නිසීදන්තී’’ති චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙසි. සත්ථා නිසීදිත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, අමුං මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධ’’න්ති අග්ගික්ඛන්ධොපමසුත්තන්තං (අ. නි. 7.72) දෙසෙති.

ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණෙ භඤ්ඤමානෙ සට්ඨිමත්තානං භික්ඛූනං උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි, සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිංසු, සට්ඨිමත්තානං භික්ඛූනං අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසු. තඤ්හි වෙය්යාකරණං සුත්වා සට්ඨිමත්තානං භික්ඛූනං නාමකායො සන්තත්තො, නාමකායෙ සන්තත්තෙ කරජකායො සන්තත්තො, කරජකායෙ සන්තත්තෙ නිධානගතං උණ්හං ¶ ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ ‘‘දුක්කරං වත බුද්ධසාසනෙ යාවජීවං පරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරිතු’’න්ති සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තා, සට්ඨිමත්තා ¶ භික්ඛූ සත්ථු දෙසනාභිමුඛං ඤාණං පෙසෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්තා.

තත්ථ යෙසං උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි, තෙ පාරාජිකං ආපජ්ජිංසු. යෙ ගිහිභාවං පත්තා, තෙ ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි මද්දන්තා විචරිංසු. යෙ අරහත්තං පත්තා, තෙ පරිසුද්ධසීලාව අහෙසුං. සත්ථු ධම්මදෙසනා ඉමෙසං තිණ්ණම්පි සඵලාව ජාතාති. අරහත්තං පත්තානං තාව සඵලා හොතු, ඉතරෙසං කථං සඵලා ජාතාති? තෙපි හි සචෙ ඉමං ධම්මදෙසනං න සුණෙය්යුං, පමත්තාව හුත්වා ඨානං ජහිතුං න සක්කුණෙය්යුං. තතො නෙසං තං පාපං වඩ්ඪමානං අපායෙසුයෙව සංසීදාපෙය්ය ¶ . ඉමං පන දෙසනං සුත්වා ජාතසංවෙගා ඨානං ජහිත්වා සාමණෙරභූමියං ඨිතා දස සීලානි පූරෙත්වා යොනිසො මනසිකාරෙ යුත්තප්පයුත්තා කෙචි සොතාපන්නා කෙචි සකදාගාමිනො කෙචි අනාගාමිනො අහෙසුං, කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු, එවං පාරාජිකාපන්නානම්පි සඵලා අහොසි. ඉතරෙ පන සචෙ ඉමං ධම්මදෙසනං න සුණෙය්යුං, ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ අනුපුබ්බෙන සඞ්ඝාදිසෙසම්පි පාරාජිකම්පි පාපුණිත්වා අපායෙසුයෙව උප්පජ්ජිත්වා මහාදුක්ඛං අනුභවෙය්යුං. ඉමං පන දෙසනං සුත්වා ‘‘අහො සල්ලෙඛිතං බුද්ධසාසනං, න සක්කා අම්හෙහි යාවජීවං ඉමං පටිපත්තිං පූරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය උපාසකධම්මං පූරෙත්වා දුක්ඛා මුච්චිස්සාමා’’ති ගිහිභාවං උපගමිංසු. තෙ තීසු සරණෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ච සීලානි රක්ඛිත්වා උපාසකධම්මං පූරෙත්වා කෙචි සොතාපන්නා කෙචි සකදාගාමිනො කෙචි අනාගාමිනො ජාතා, කෙචි දෙවලොකෙ නිබ්බත්තාති. එවං තෙසම්පි සඵලාව අහොසි.

ඉමං පන සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා දෙවසඞ්ඝා යෙහිපි සුතා, යෙහිපි න සුතා, සබ්බෙසංයෙව ආරොචෙන්තා විචරිංසු. භික්ඛූ සුත්වා සුත්වා ‘‘දුක්කරං, භො, බුද්ධානං සාසනෙ යාවජීවං පරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරිතු’’න්ති එකක්ඛණෙනෙව දසපි භික්ඛූ වීසතිපි සට්ඨිපි සතම්පි සහස්සම්පි භික්ඛූ ගිහී හොන්ති. සත්ථා යථාරුචියා චාරිකං චරිත්වා පුන ජෙතවනමෙව ආගන්ත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘භික්ඛවෙ, තථාගතො චාරිකං චරමානො චිරං ආකිණ්ණො විහාසි, ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ, අඩ්ඪමාසං පටිසල්ලීයිතුං, නාම්හි කෙනචි උපසඞ්කමිතබ්බො අඤ්ඤත්ර එකෙන පිණ්ඩපාතනීහාරකෙනා’’ති. අඩ්ඪමාසං ¶ එකීභාවෙන වීතිනාමෙත්වා පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො ආනන්දත්ථෙරෙන සද්ධිං විහාරචාරිකං චරමානො ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානෙ තනුභූතං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා ජානන්තොයෙව ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘ආනන්ද, අඤ්ඤස්මිං කාලෙ තථාගතෙ චාරිකං චරිත්වා ජෙතවනං ආගතෙ සකලවිහාරො කාසාවපජ්ජොතො ඉසිවාතප්පටිවාතො හොති, ඉදානි පන තනුභූතො භික්ඛුසඞ්ඝො දිස්සති, යෙභුය්යෙන ච උප්පණ්ඩුපණ්ඩුකජාතා ¶ භික්ඛූ, කිං නු ඛො එත’’න්ති? එතරහි භගවා තුම්හාකං අග්ගික්ඛන්ධොපමධම්මදෙසනං කථිතකාලතො පට්ඨාය භික්ඛූ සංවෙගප්පත්තා හුත්වා ‘‘මයං එතං ධම්මං සබ්බප්පකාරෙන පරිපූරෙතුං න සක්ඛිස්සාම, අසම්මාවත්තන්තානඤ්ච ජනස්ස සද්ධාදෙය්යං පරිභුඤ්ජිතුං අයුත්ත’’න්ති ගිහිභාවං සඞ්කමන්තීති.

තස්මිං ඛණෙ භගවතො ධම්මසංවෙගො උප්පජ්ජි. තතො ථෙරං ආහ – ‘‘මයි පටිසල්ලානෙ වීතිනාමෙන්තෙ න කොචි මම පුත්තානං එකං අස්සාසට්ඨානං කථෙසි. සාගරස්ස හි ඔතරණතිත්ථානි විය බහූනි ඉමස්මිං සාසනෙ අස්සාසකාරණානි. ගච්ඡානන්ද, ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. සත්ථා බුද්ධාසනවරගතො භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, මෙත්තාය සබ්බපුබ්බභාගො නාම නෙව අප්පනා, න උපචාරො, සත්තානං හිතඵරණමත්තමෙවා’’ති වත්වා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ඉමං චූළච්ඡරාසඞ්ඝාතසුත්තං දෙසෙසි.

තත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තන්ති අච්ඡරාපහරණමත්තං, ද්වෙ අඞ්ගුලියො පහරිත්වා සද්දකරණමත්තන්ති අත්ථො. මෙත්තාචිත්තන්ති සබ්බසත්තානං හිතඵරණචිත්තං. ආසෙවතීති කථං ආසෙවති? ආවජ්ජෙන්තො ආසෙවති, ජානන්තො ආසෙවති, පස්සන්තො ආසෙවති, පච්චවෙක්ඛන්තො ආසෙවති, චිත්තං අධිට්ඨහන්තො ආසෙවති, සද්ධාය අධිමුච්චන්තො ආසෙවති, වීරියං පග්ගණ්හන්තො ආසෙවති, සතිං උපට්ඨාපෙන්තො ආසෙවති, චිත්තං සමාදහන්තො ආසෙවති, පඤ්ඤාය පජානන්තො ආසෙවති, අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානන්තො ආසෙවති, පරිඤ්ඤෙය්යං පරිජානන්තො ආසෙවති, පහාතබ්බං පජහන්තො ආසෙවති, භාවෙතබ්බං භාවෙන්තො ආසෙවති, සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොන්තො ආසෙවතීති (පටි. ම. 2.2). ඉධ පන මෙත්තාපුබ්බභාගෙන හිතඵරණප්පවත්තනමත්තෙනෙව ආසෙවතීති වෙදිතබ්බො.

අරිත්තජ්ඣානොති ¶ ¶ අතුච්ඡජ්ඣානො අපරිච්චත්තජ්ඣානො වා. විහරතීති ඉරියති පවත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති. තෙන වුච්චති විහරතීති. ඉමිනා පදෙන මෙත්තං ආසෙවන්තස්ස භික්ඛුනො ඉරියාපථවිහාරො කථිතො. සත්ථුසාසනකරොති සත්ථු අනුසාසනිකරො. ඔවාදපතිකරොති ඔවාදකාරකො. එත්ථ ච සකිංවචනං ඔවාදො, පුනප්පුනවචනං අනුසාසනී. සම්මුඛාවචනම්පි ¶ ඔවාදො, පෙසෙත්වා පරම්මුඛාවචනං, අනුසාසනී. ඔතිණ්ණෙ වත්ථුස්මිං වචනං ඔවාදො, ඔතිණ්ණෙ වා අනොතිණ්ණෙ වා වත්ථුස්මිං තන්තිඨපනවසෙන වචනං අනුසාසනී. එවං විසෙසො වෙදිතබ්බො. පරමත්ථතො පන ඔවාදොති වා අනුසාසනීති වා එසෙ එකෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙවාති. එත්ථ ච ‘‘අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු මෙත්තාචිත්තං ආසෙවතී’’ති ඉදමෙව සත්ථුසාසනඤ්චෙව ඔවාදො ච, තස්ස කරණතො එස සාසනකරො ඔවාදපතිකරොති වෙදිතබ්බො.

අමොඝන්ති අතුච්ඡං. රට්ඨපිණ්ඩන්ති ඤාතිපරිවට්ටං පහාය රට්ඨං නිස්සාය පබ්බජිතෙන පරෙසං ගෙහතො පටිලද්ධත්තා පිණ්ඩපාතො රට්ඨපිණ්ඩො නාම වුච්චති. පරිභුඤ්ජතීති චත්තාරො පරිභොගා ථෙය්යපරිභොගො ඉණපරිභොගො දායජ්ජපරිභොගො සාමිපරිභොගොති. තත්ථ දුස්සීලස්ස පරිභොගො ථෙය්යපරිභොගො නාම. සීලවතො අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො ඉණපරිභොගො නාම. සත්තන්නං සෙක්ඛානං පරිභොගො දායජ්ජපරිභොගා නාම. ඛීණාසවස්ස පරිභොගො සාමිපරිභොගො නාම. තත්ථ ¶ ඉමස්ස භික්ඛුනො අයං රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගො ද්වීහි කාරණෙහි අමොඝො හොති. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි මෙත්තාචිත්තං ආසෙවන්තො භික්ඛු රට්ඨපිණ්ඩස්ස සාමිකො හුත්වා, අණණො හුත්වා, දායාදො හුත්වා පරිභුඤ්ජතීතිපිස්ස අමොඝො රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගො. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි මෙත්තං ආසෙවන්තස්ස භික්ඛුනො දින්නදානං මහට්ඨියං හොති මහප්ඵලං මහානිසංසං මහාජුතිකං මහාවිප්ඵාරන්තිපිස්ස අමොඝො රට්ඨපිණ්ඩපරිභොගො. කො පන වාදො යෙ නං බහුලීකරොන්තීති යෙ පන ඉමං මෙත්තාචිත්තං බහුලං ආසෙවන්ති භාවෙන්ති පුනප්පුනං කරොන්ති, තෙ අමොඝං රට්ඨපිණ්ඩං පරිභුඤ්ජන්තීති එත්ථ වත්තබ්බමෙව කිං? එවරූපා හි භික්ඛූ රට්ඨපිණ්ඩස්ස සාමිනො අණණා දායාදා හුත්වා පරිභුඤ්ජන්තීති.

54-55. චතුත්ථෙ ¶ භාවෙතීති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති. පඤ්චමෙ මනසි කරොතීති මනස්මිං කරොති. සෙසං ඉමෙසු ද්වීසුපි තතියෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යො හි ආසෙවති, අයමෙව භාවෙති, අයං මනසි කරොති. යෙන චිත්තෙන ආසෙවති, තෙනෙව භාවෙති, තෙන මනසි කරොති. සම්මාසම්බුද්ධො පන යාය ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාවිලාසප්පත්තො නාම හොති, තස්සා සුප්පටිවිද්ධත්තා අත්තනො දෙසනාවිලාසං ධම්මිස්සරියතං පටිසම්භිදාපභෙදකුසලතං අප්පටිහතසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණඤ්ච නිස්සාය එකක්ඛණෙ උප්පන්නං එකචිත්තමෙව තීහි කොට්ඨාසෙහි විභජිත්වා දස්සෙසීති.

56. ඡට්ඨෙ ¶ යෙ කෙචීති අනියාමිතවචනං. අකුසලාති තෙසං නියාමිතවචනං. එත්තාවතා සබ්බාකුසලා අසෙසතො පරියාදින්නා හොන්ති. අකුසලභාගියා ¶ අකුසලපක්ඛිකාති අකුසලානමෙවෙතං නාමං. අකුසලායෙව හි එකච්චෙ අකුසලං සහජාතවසෙන, එකච්චෙ උපනිස්සයවසෙන භජන්ති චෙව, තෙසඤ්ච පක්ඛා භවන්තීති ‘‘අකුසලභාගියා අකුසලපක්ඛිකා’’ති වුච්චන්ති. සබ්බෙතෙ මනොපුබ්බඞ්ගමාති මනො පුබ්බං පඨමතරං ගච්ඡති එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. එතෙ හි කිඤ්චාපි මනෙන සද්ධිං එකුප්පාදා එකවත්ථුකා එකනිරොධා එකාරම්මණා ච හොන්ති. යස්මා පන තෙසං මනො උප්පාදකො කාරකො ජනකො සමුට්ඨාපකො නිබ්බත්තකො, තස්මා මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම හොන්ති.

පඨමං උප්පජ්ජතීති යථා නාම ‘‘රාජා නික්ඛන්තො’’ති වුත්තෙ ‘‘රාජායෙව නික්ඛන්තො, සෙසා රාජසෙනා නික්ඛන්තා අනික්ඛන්තා’’ති පුච්ඡිතබ්බකාරණං නත්ථි, සබ්බා නික්ඛන්තාතෙව පඤ්ඤායන්ති, එවමෙව මනො උප්පන්නොති වුත්තකාලතො පට්ඨාය අවසෙසා සහජාතසංසට්ඨසම්පයුත්තා උප්පන්නා න උප්පන්නාති පුච්ඡිතබ්බකාරණං නත්ථි, සබ්බෙ තෙ උප්පන්නා ත්වෙව පඤ්ඤායන්ති. එතමත්ථවසං පටිච්ච තෙහි සංසට්ඨසම්පයුත්තො එකුප්පාදෙකනිරොධොපි සමානො මනො තෙසං ධම්මානං පඨමං උප්පජ්ජතීති වුත්තො. අන්වදෙවාති අනුදෙව, සහෙව එකතොයෙවාති අත්ථො. බ්යඤ්ජනච්ඡායං පන ගහෙත්වා පඨමං චිත්තං උප්පජ්ජති, පච්ඡා චෙතසිකාති න ගහෙතබ්බං. අත්ථො හි පටිසරණං ¶ , න බ්යඤ්ජනං. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා’’ති ගාථායපි එසෙව නයො.

57. සත්තමෙ කුසලාති චතුභූමකාපි කුසලා ධම්මා කථිතා. සෙසං ඡට්ඨෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

58. අට්ඨමෙ ¶ යථයිදං, භික්ඛවෙ, පමාදොති එත්ථ, භික්ඛවෙති ආලපනං, යථා අයං පමාදොති අත්ථො. පමාදොති පමජ්ජනාකාරො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘තත්ථ කතමො පමාදො? කායදුච්චරිතෙ වා වචීදුච්චරිතෙ වා මනොදුච්චරිතෙ වා පඤ්චසු වා කාමගුණෙසු චිත්තස්ස වොස්සග්ගො වොස්සග්ගානුප්පදානං කුසලානං වා ධම්මානං භාවනාය අසක්කච්චකිරියතා අසාතච්චකිරියතා අනට්ඨිතකිරියතා ඔලීනවුත්තිතා නික්ඛිත්තඡන්දතා නික්ඛිත්තධුරතා අනධිට්ඨානං අනනුයොගො අනාසෙවනා අභාවනා අබහුලීකම්මං ¶ . යො එවරූපො පමාදො පමජ්ජනා පමජ්ජිතත්තං, අයං වුච්චති පමාදො’’ති (විභ. 846).

උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා පරිහායන්තීති ඉදං ඣානවිපස්සනානං වසෙන වුත්තං. මග්ගඵලානං පන සකිං උප්පන්නානං පුන පරිහානං නාම නත්ථි.

59. නවමෙ අප්පමාදො පමාදස්ස පටිපක්ඛවසෙන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො.

60. දසමෙ කොසජ්ජන්ති කුසීතභාවො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

61. සත්තමස්ස ¶ පඨමෙ වීරියාරම්භොති චතුකිච්චස්ස සම්මප්පධානවීරියස්ස ආරම්භො, ආරද්ධපග්ගහිතපරිපුණ්ණවීරියතාති අත්ථො.

62. දුතියෙ ¶ මහිච්ඡතාති මහාලොභො. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තත්ථ කතමා මහිච්ඡතා? ඉතරීතරචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරෙහි පඤ්චහි වා කාමගුණෙහි අසන්තුට්ඨස්ස භිය්යොකම්යතා, යා එවරූපා ඉච්ඡා ඉච්ඡාගතා මහිච්ඡතා රාගො සාරාගො චිත්තස්ස සාරාගො. අයං වුච්චති මහිච්ඡතා’’ති (විභ. 850).

63. තතියෙ ¶ අප්පිච්ඡතාති අලොභො. අප්පිච්ඡස්සාති අනිච්ඡස්ස. එත්ථ හි බ්යඤ්ජනං සාවසෙසං විය, අත්ථො පන නිරවසෙසො. න හි අප්පමත්තිකාය ඉච්ඡාය අත්ථිභාවෙන සො අප්පිච්ඡොති වුත්තො, ඉච්ඡාය පන අභාවෙන පුනප්පුනං ආසෙවිතස්ස අලොභස්සෙව භාවෙන අප්පිච්ඡොති වුත්තො.

අපිචෙත්ථ අත්රිච්ඡතා, පාපිච්ඡතා, මහිච්ඡතා අප්පිච්ඡතාති අයං භෙදො වෙදිතබ්බො. තත්ථ සකලාභෙ අතිත්තස්ස පරලාභෙ පත්ථනා අත්රිච්ඡතා නාම, යාය සමන්නාගතස්ස එකභාජනෙ පක්කපූවෙපි අත්තනො පත්තෙ පතිතෙ න සුපක්කො විය ඛුද්දකො ච විය ඛායති, ස්වෙව පන පරස්ස පත්තෙ පක්ඛිත්තො සුපක්කො විය මහන්තො විය ච ඛායති. අසන්තගුණසම්භාවනතා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා පාපිච්ඡතා නාම, සා ‘‘ඉධෙකච්චො අස්සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’’තිආදිනා නයෙන අභිධම්මෙ ආගතායෙව, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො කොහඤ්ඤෙ පතිට්ඨාති. සන්තගුණසම්භාවනතා පන පටිග්ගහණෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා මහිච්ඡතා නාම, සාපි ‘‘ඉධෙකච්චො සද්ධො සමානො සද්ධොති මං ජනො ජානාතූති ඉච්ඡති, සීලවා සමානො සීලවාති මං ¶ ජනො ජානාතූ’’ති ඉමිනා නයෙන ආගතායෙව. තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො දුස්සන්තප්පයො හොති, විජාතමාතාපිස්ස චිත්තං ගහෙතුං න සක්කොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘අග්ගික්ඛන්ධො සමුද්දො ච, මහිච්ඡො චාපි පුග්ගලො;

සකටෙන පච්චයෙ දෙන්තු, තයොපෙතෙ අතප්පයා’’ති.

සන්තගුණනිගූහනතා ¶ පන පටිග්ගහණෙ ච මත්තඤ්ඤුතා අප්පිච්ඡතා නාම, තාය සමන්නාගතො පුග්ගලො අත්තනි විජ්ජමානම්පි ගුණං පටිච්ඡාදෙතුකාමතාය සද්ධො සමානො ‘‘සද්ධොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති. සීලවා, පවිවිත්තො, බහුස්සුතො, ආරද්ධවීරියො, සමාධිසම්පන්නො, පඤ්ඤවා, ඛීණාසවො ¶ සමානො ‘‘ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති සෙය්යථාපි මජ්ඣන්තිකත්ථෙරො.

ථෙරො කිර මහාඛීණාසවො අහොසි, පත්තචීවරං පනස්ස පාදමත්තමෙව අග්ඝති. සො අසොකස්ස ධම්මරඤ්ඤො විහාරමහදිවසෙ සඞ්ඝත්ථෙරො අහොසි. අථස්ස අතිලූඛභාවං දිස්වා මනුස්සා, ‘‘භන්තෙ, ථොකං බහි හොථා’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘මාදිසෙ ඛීණාසවෙ රඤ්ඤො සඞ්ගහං අකරොන්තෙ අඤ්ඤො කො කරිස්සතී’’ති පථවියං නිමුජ්ජිත්වා සඞ්ඝත්ථෙරස්ස උක්ඛිත්තපිණ්ඩං ගණ්හන්තොයෙව උම්මුජ්ජි. එවං ඛීණාසවො සමානො ‘‘ඛීණාසවොති මං ජනො ජානාතූ’’ති න ඉච්ඡති. එවං අප්පිච්ඡො ච පන භික්ඛු අනුප්පන්නං ලාභං උප්පාදෙති, උප්පන්නං ථාවරං කරොති, දායකානං චිත්තං ආරාධෙති. යථා යථා හි සො අත්තනො අප්පිච්ඡතාය අප්පං ගණ්හාති, තථා තථා තස්ස වත්තෙ පසන්නා මනුස්සා බහූ දෙන්ති.

අපරොපි චතුබ්බිධො අප්පිච්ඡො – පච්චයඅප්පිච්ඡො, ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො, පරියත්තිඅප්පිච්ඡො, අධිගමඅප්පිච්ඡොති. තත්ථ චතූසු පච්චයෙසු අප්පිච්ඡො පච්චයඅප්පිච්ඡො නාම. සො දායකස්ස වසං ජානාති, දෙය්යධම්මස්ස වසං ජානාති, අත්තනො ථාමං ජානාති. යදි හි දෙය්යධම්මො බහු හොති, දායකො අප්පමත්තකං දාතුකාමො, දායකස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මො අප්පො, දායකො බහුං දාතුකාමො, දෙය්යධම්මස්ස වසෙන අප්පං ගණ්හාති. දෙය්යධම්මොපි බහු, දායකොපි බහුං දාතුකාමො, අත්තනො ථාමං ඤත්වා පමාණෙනෙව ගණ්හාති.

ධුතඞ්ගසමාදානස්ස ¶ අත්තනි අත්ථිභාවං නජානාපෙතුකාමො ධුතඞ්ගඅප්පිච්ඡො නාම. තස්ස විභාවනත්ථං ඉමානි වත්ථූනි – සොසානිකමහාකුමාරත්ථෙරො ¶ කිර සට්ඨි වස්සානි සුසානෙ වසි, අඤ්ඤො එකභික්ඛුපි න අඤ්ඤාසි. තෙනෙවාහ –

‘‘සුසානෙ ¶ සට්ඨි වස්සානි, අබ්බොකිණ්ණං වසාමහං;

දුතියො මං න ජානෙය්ය, අහො සොසානිකුත්තමො’’ති.

චෙතියපබ්බතෙ ද්වෙ භාතිකත්ථෙරා වසිංසු. කනිට්ඨො උපට්ඨාකෙන පෙසිතං උච්ඡුඛණ්ඩිකං ගහෙත්වා ජෙට්ඨස්ස සන්තිකං අගමාසි ‘‘පරිභොගං, භන්තෙ, කරොථා’’ති. ථෙරස්ස ච භත්තකිච්චං කත්වා මුඛවික්ඛාලනකාලො අහොසි. සො ‘‘අලං, ආවුසො’’ති ආහ. කච්චි, භන්තෙ, එකාසනිකත්ථාති? ආහරාවුසො, උච්ඡුඛණ්ඩිකන්ති පඤ්ඤාස වස්සානි එකාසනිකො සමානොපි ධුතඞ්ගං නිගූහමානො පරිභොගං කත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා පුන ධුතඞ්ගං අධිට්ඨාය ගතො.

යො පන සාකෙතතිස්සත්ථෙරො විය බහුස්සුතභාවං ජානාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං පරියත්තිඅප්පිච්ඡො නාම. ථෙරො කිර ‘‘ඛණො නත්ථීති උද්දෙසපරිපුච්ඡාසු ඔකාසං අකරොන්තො කදා මරණක්ඛණං, භන්තෙ, ලභිස්සථා’’ති චොදිතො ගණං විස්සජ්ජෙත්වා කණිකාරවාලිකසමුද්දවිහාරං ගතො. තත්ථ අන්තොවස්සං ථෙරනවමජ්ඣිමානං උපකාරො හුත්වා මහාපවාරණාය උපොසථදිවසෙ ධම්මකථාය ජනපදං ඛොභෙත්වා ගතො.

යො පන සොතාපන්නාදීසු අඤ්ඤතරො හුත්වා සොතාපන්නාදිභාවං ජානාපෙතුං න ඉච්ඡති, අයං අධිගමප්පිච්ඡො නාම තයො කුලපුත්තා (ම. නි. 1.325) විය ඝටීකාරකුම්භකාරො (ම. නි. 2.282 ආදයො) විය ච. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ලද්ධාසෙවනෙන බලවඅලොභෙන සමන්නාගතො සෙක්ඛොපි පුථුජ්ජනොපි අප්පිච්ඡොති වෙදිතබ්බො.

64. චතුත්ථෙ අසන්තුට්ඨිතාති අසන්තුට්ඨෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්ස භජන්තස්ස පයිරුපාසන්තස්ස උප්පන්නො අසන්තොසසඞ්ඛාතො ලොභො.

65. පඤ්චමෙ ¶ සන්තුට්ඨිතාති සන්තුට්ඨෙ පුග්ගලෙ සෙවන්තස්ස භජන්තස්ස පයිරුපාසන්තස්ස උප්පන්නො ¶ අලොභසඞ්ඛාතො සන්තොසො. සන්තුට්ඨස්සාති ඉතරීතරපච්චයසන්තොසෙන සමන්නාගතස්ස. සො පනෙස සන්තොසො ¶ ද්වාදසවිධො හොති. සෙය්යථිදං – චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො, යථාබලසන්තොසො, යථාසාරුප්පසන්තොසොති තිවිධො. එවං පිණ්ඩපාතාදීසු.

තස්සායං පභෙදසංවණ්ණනා – ඉධ භික්ඛු චීවරං ලභති සුන්දරං වා අසුන්දරං වා. සො තෙනෙව යාපෙති අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස චීවරෙ යථාලාභසන්තොසො. අථ පන පකතිදුබ්බලො වා හොති ආබාධජරාභිභූතො වා, ගරුං චීවරං පාරුපන්තො කිලමති. සො සභාගෙන භික්ඛුනා සද්ධිං තං පරිවත්තෙත්වා ලහුකෙන යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො පණීතපච්චයලාභී හොති. සො පට්ටචීවරාදීනං අඤ්ඤතරං මහග්ඝචීවරං බහූනි වා පන චීවරානි ලභිත්වා ‘‘ඉදං ථෙරානං චිරපබ්බජිතානං, ඉදං බහුස්සුතානං අනුරූපං, ඉදං ගිලානානං, ඉදං අප්පලාභානං හොතූ’’ති දත්වා තෙසං පුරාණචීවරං වා සඞ්කාරකූටාදිතො වා නන්තකානි උච්චිනිත්වා තෙහි සඞ්ඝාටිං කත්වා ධාරෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස චීවරෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු පිණ්ඩපාතං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො තෙනෙව යාපෙති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා පිණ්ඩපාතං ලභති, යෙනස්ස පරිභුත්තෙන අඵාසු හොති, සො සභාගස්ස භික්ඛුනො තං දත්වා තස්ස හත්ථතො සප්පායභොජනං භුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාබලසන්තොසො. අපරො බහුං පණීතං පිණ්ඩපාතං ලභති. සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං ¶ දත්වා තෙසං වා සෙසකං පිණ්ඩාය වා චරිත්වා මිස්සකාහාරං භුඤ්ජන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස පිණ්ඩපාතෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු සෙනාසනං ලභති මනාපං වා අමනාපං වා, සො තෙන නෙව සොමනස්සං න දොමනස්සං උප්පාදෙති, අන්තමසො තිණසන්ථාරකෙනාපි යථාලද්ධෙනෙව ¶ තුස්සති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන අත්තනො පකතිවිරුද්ධං වා බ්යාධිවිරුද්ධං වා සෙනාසනං ලභති, යත්ථස්ස වසතො අඵාසු හොති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස සන්තකෙ සප්පායසෙනාසනෙ වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො ¶ මහාපුඤ්ඤො ලෙණමණ්ඩපකූටාගාරාදීනි බහූනි පණීතසෙනාසනානි ලභති. සො තානි චීවරාදීනි විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං දත්වා යත්ථ කත්ථචි වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. යොපි ‘‘උත්තමසෙනාසනං නාම පමාදට්ඨානං, තත්ථ නිසින්නස්ස ථිනමිද්ධං ඔක්කමති, නිද්දාභිභූතස්ස පුන පටිබුජ්ඣතො පාපවිතක්කා පාතුභවන්තී’’ති පටිසඤ්චික්ඛිත්වා තාදිසං සෙනාසනං පත්තම්පි න සම්පටිච්ඡති, සො තං පටික්ඛිපිත්වා අබ්භොකාසරුක්ඛමූලාදීසු වසන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයම්පිස්ස සෙනාසනෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො.

ඉධ පන භික්ඛු භෙසජ්ජං ලභති ලූඛං වා පණීතං වා, සො යං ලභති, තෙනෙව තුස්සති, අඤ්ඤං න පත්ථෙති, ලභන්තොපි න ගණ්හාති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාලාභසන්තොසො. යො පන තෙලෙන අත්ථිකො ඵාණිතං ලභති, සො තං සභාගස්ස භික්ඛුනො දත්වා තස්ස හත්ථතො තෙලං ගහෙත්වා අඤ්ඤදෙව වා පරියෙසිත්වා භෙසජ්ජං කරොන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාබලසන්තොසො.

අපරො මහාපුඤ්ඤො බහුං තෙලමධුඵාණිතාදිපණීතභෙසජ්ජං ලභති. සො තං චීවරං විය ථෙරචිරපබ්බජිතබහුස්සුතඅප්පලාභගිලානානං දත්වා තෙසං ආභතෙන යෙන කෙනචි ¶ යාපෙන්තොපි සන්තුට්ඨොව හොති. යො පන එකස්මිං භාජනෙ මුත්තහරීතකං ඨපෙත්වා එකස්මිං චතුමධුරං – ‘‘ගණ්හථ, භන්තෙ, යදිච්ඡක’’න්ති වුච්චමානො ‘‘සචස්ස තෙසු අඤ්ඤතරෙනපි රොගො වූපසම්මති, අථ මුත්තහරීතකං නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිත’’න්ති චතුමධුරං පටික්ඛිපිත්වා මුත්තහරීතකෙන භෙසජ්ජං කරොන්තොපි පරමසන්තුට්ඨොව හොති. අයමස්ස ගිලානපච්චයෙ යථාසාරුප්පසන්තොසො. ඉමෙසං පන පච්චෙකපච්චයෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං සන්තොසානං යථාසාරුප්පසන්තොසොව අග්ගො.

66-67. ඡට්ඨසත්තමෙසු ¶ අයොනිසොමනසිකාරයොනිසොමනසිකාරා හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණාව. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

68. අට්ඨමෙ අසම්පජඤ්ඤන්ති අසම්පජානභාවො, මොහස්සෙතං අධිවචනං. අසම්පජානස්සාති අජානන්තස්ස සම්මුළ්හස්ස.

69. නවමෙ ¶ සම්පජඤ්ඤන්ති සම්පජානභාවො, පඤ්ඤායෙතං නාමං. සම්පජානස්සාති සම්පජානන්තස්ස.

70. දසමෙ පාපමිත්තතාති යස්ස පාපා ලාමකා මිත්තා, සො පාපමිත්තො. පාපමිත්තස්ස භාවො පාපමිත්තතා, තෙනාකාරෙන පවත්තානං චතුන්නං ඛන්ධානමෙවෙතං නාමං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තත්ථ කතමා පාපමිත්තතා? යෙ තෙ පුග්ගලා අස්සද්ධා දුස්සීලා අප්පස්සුතා මච්ඡරිනො දුප්පඤ්ඤා. යා තෙසං සෙවනා ¶ නිසෙවනා සංසෙවනා භජනා සම්භජනා භත්ති සම්භත්ති සම්පවඞ්කතා. අයං වුච්චති පාපමිත්තතා’’ති (විභ. 901).

71. අට්ඨමස්ස ¶ පඨමෙ කල්යාණමිත්තතාති කල්යාණා මිත්තා අස්සාති කල්යාණමිත්තො, තස්ස භාවො කල්යාණමිත්තතා. සෙසං වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බං.

72-73. දුතියෙ අනුයොගොති යොගො පයොගො. අනනුයොගොති අයොගො අප්පයොගො. අනුයොගාති අනුයොගෙන. අනනුයොගාති අනනුයොගෙන. කුසලානං ධම්මානන්ති චතුභූමකකුසලධම්මානං. තතියං උත්තානත්ථමෙව.

74. චතුත්ථෙ බොජ්ඣඞ්ගාති බුජ්ඣනකසත්තස්ස අඞ්ගභූතා සත්ත ධම්මා. යාය වා ධම්මසාමග්ගියා සො බුජ්ඣති, සම්මොහනිද්දාතො වා වුට්ඨාති, චතුසච්චධම්මං ¶ වා සච්ඡිකරොති. තස්සා බොධියා අඞ්ගභූතාතිපි බොජ්ඣඞ්ගා. ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති (පටි. ම. 2.17). එවං පනෙතං පදං විභත්තමෙව.

75. පඤ්චමෙ භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති ඉමිනා පදෙන බොජ්ඣඞ්ගානං යාථාවසරසභූමි නාම කථිතා ¶ . සා පනෙසා චතුබ්බිධා හොති – විපස්සනා, විපස්සනාපාදකජ්ඣානං, මග්ගො, ඵලන්ති. තත්ථ විපස්සනාය උප්පජ්ජනකාලෙ බොජ්ඣඞ්ගා කාමාවචරා හොන්ති, විපස්සනාපාදකජ්ඣානම්හි උප්පජ්ජනකාලෙ රූපාවචරඅරූපාවචරා, මග්ගඵලෙසු උප්පජ්ජනකාලෙ ලොකුත්තරා. ඉති ඉමස්මිං සුත්තෙ බොජ්ඣඞ්ගා චතුභූමකා කථිතා.

76. ඡට්ඨස්ස අට්ඨුප්පත්තිකො නික්ඛෙපො. අට්ඨුප්පත්තියං හෙතං නික්ඛිත්තං, සම්බහුලා කිර භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා. තෙසං අන්තරෙ බන්ධුලමල්ලසෙනාපතිං ආරබ්භ අයං කථා උදපාදි, ‘‘ආවුසො, අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ බහුඤාතිකං අහොසි බහුපක්ඛං, ඉදානි අප්පඤාතිකං අප්පපක්ඛං ජාත’’න්ති. අථ භගවා තෙසං චිත්තාචාරං ඤත්වා ‘‘මයි ගතෙ මහතී දෙසනා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම ධම්මසභායං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ¶ ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති ආහ. භගවා අඤ්ඤා ගාමනිගමාදිකථා නත්ථි, අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ බහුඤාතිකං අහොසි බහුපක්ඛං, ඉදානි අප්පඤාතිකං අප්පපක්ඛං ජාතන්ති වදන්තා නිසින්නම්හාති. සත්ථා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා අප්පමත්තිකා එසා, භික්ඛවෙ, පරිහානීති ඉදං සුත්තං ආරභි.

තත්ථ අප්පමත්තිකාති පරිත්තා පරිත්තප්පමාණා. එතාය හි පරිහානියා සග්ගතො වා මග්ගතො වා පරිහානි නාම නත්ථි, දිට්ඨධම්මිකපරිහානිමත්තමෙව එතන්ති ආහ. එතං පතිකිට්ඨන්ති එතං පච්ඡිමං එතං ලාමකං. යදිදං පඤ්ඤාපරිහානීති යා එසා මම සාසනෙ කම්මස්සකතපඤ්ඤාය ඣානපඤ්ඤාය විපස්සනාපඤ්ඤාය මග්ගපඤ්ඤාය ඵලපඤ්ඤාය ච පරිහානි, එසා පච්ඡිමා, එසා ලාමකා, එසා ඡඩ්ඩනීයාති අත්ථො.

77. සත්තමම්පි ¶ ¶ අට්ඨුප්පත්තියමෙව කථිතං. ධම්මසභායං කිර නිසින්නෙසු භික්ඛූසු එකච්චෙ එවං ආහංසු – ‘‘අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ අප්පඤාතිකං අප්පපක්ඛං අහොසි, ඉදානි තං බහුඤාතිකං බහුපක්ඛං ජාත’’න්ති. කං සන්ධාය එවමාහංසූති? විසාඛං උපාසිකං වෙසාලිකෙ ච ලිච්ඡවී. සත්ථා තෙසං චිත්තාචාරං ඤත්වා පුරිමනයෙනෙව ආගන්ත්වා ධම්මාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. තෙ යථාභූතං කථයිංසු. සත්ථා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා ඉමං සුත්තං ආරභි. තත්ථ අප්පමත්තිකාති තං සම්පත්තිං නිස්සාය සග්ගං වා මග්ගං වා සම්පත්තානං අභාවතො පරිත්තා. යදිදං පඤ්ඤාවුද්ධීති කම්මස්සකතපඤ්ඤාදීනං වුද්ධි. තස්මාති යස්මා ඤාතීනං වුද්ධි නාම දිට්ඨධම්මිකමත්තා අප්පා පරිත්තා, සා සග්ගං වා මග්ගං වා පාපෙතුං අසමත්ථා, තස්මා. පඤ්ඤාවුද්ධියාති කම්මස්සකතාදිපඤ්ඤාය වුද්ධියා.

78. අට්ඨමම්පි අට්ඨුප්පත්තියමෙව කථිතං. සම්බහුලා කිර භික්ඛූ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා මහාධනසෙට්ඨිපුත්තං ආරබ්භ ‘‘අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ මහාභොගං මහාහිරඤ්ඤසුවණ්ණං අහොසි, තං ඉදානි අප්පභොගං ජාත’’න්ති කථයිංසු. සත්ථා පුරිමනයෙනෙව ආගන්ත්වා තෙසං වචනං සුත්වා ඉමං සුත්තං ආරභි.

79. නවමම්පි අට්ඨුප්පත්තියමෙව වුත්තං. ධම්මසභායං කිර සන්නිසින්නා භික්ඛූ කාකවලියසෙට්ඨිඤ්ච ¶ පුණ්ණසෙට්ඨිඤ්ච ආරබ්භ ‘‘අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ අප්පභොගං අහොසි, තං ඉදානි මහාභොගං ජාත’’න්ති කථයිංසු. සත්ථා පුරිමනයෙනෙව ආගන්ත්වා තෙසං වචනං සුත්වා ඉමං සුත්තං ආරභි. සෙසං ඉමෙසු ද්වීසුපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

80. දසමම්පි ¶ අට්ඨුප්පත්තියං වුත්තං. ධම්මසභායං කිර භික්ඛූ කොසලමහාරාජානං ආරබ්භ ‘‘අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ මහායසං මහාපරිවාරං අහොසි, ඉදානි අප්පයසං අප්පපරිවාරං ජාත’’න්ති කථයිංසු. භගවා පුරිමනයෙනෙව ආගන්ත්වා තෙසං වචනං සුත්වා ඉමං ධම්මදෙසනං ආරභි. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

81. නවමස්සාපි ¶ ¶ පඨමං අට්ඨුප්පත්තියමෙව කථිතං. සම්බහුලා කිර භික්ඛූ ධම්මසභායං නිසින්නා කුම්භඝොසකං ආරබ්භ ‘‘අසුකං නාම කුලං පුබ්බෙ අප්පයසං අප්පපරිවාරං අහොසි, ඉදානි මහායසං මහාපරිවාරං ජාත’’න්ති කථයිංසු. සත්ථා පුරිමනයෙනෙව ආගන්ත්වා තෙසං වචනං සුත්වා ඉමං සුත්තං ආරභි. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

82. දුතියාදීසු මහතො අනත්ථායාති මහන්තස්ස අනත්ථස්ස අත්ථාය. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

98. දසමෙ ¶ අජ්ඣත්තිකන්ති නියකජ්ඣත්තවසෙන අජ්ඣත්තිකං. අඞ්ගන්ති කාරණං. ඉති කරිත්වාති එවං කත්වා. ඉදං වුත්තං හොති – භික්ඛවෙ, අජ්ඣත්තං පච්චත්තං අත්තනො සන්තානෙ සමුට්ඨිතං කාරණන්ති කත්වා න අඤ්ඤං එකං කාරණම්පි සමනුපස්සාමීති.

110-114. බාහිරන්ති ¶ අජ්ඣත්තසන්තානතො බහි භවං. සද්ධම්මස්සාති සුද්ධම්මස්ස, සාසනස්සාති අත්ථො. සම්මොසායාති විනාසාය. අන්තරධානායාති අපඤ්ඤාණත්ථාය.

115. ඨිතියාති චිරට්ඨිතත්ථං. අසම්මොසාය අනන්තරධානායාති වුත්තපටිපක්ඛනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සෙසමෙත්ථ චතුක්කොටිකෙ වුත්තනයමෙව.

130. ඉතො පරෙසු අධම්මං ධම්මොති දීපෙන්තීතිආදීසු සුත්තන්තපරියායෙන තාව දස කුසලකම්මපථා ධම්මො, දස අකුසලකම්මපථා අධම්මො. තථා චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා චත්තාරො ඉද්ධිපාදා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා ධම්මො නාම; තයො සතිපට්ඨානා තයො ¶ සම්මප්පධානා තයො ඉද්ධිපාදා ඡ ඉන්ද්රියානි ඡ බලානි අට්ඨ බොජ්ඣඞ්ගා නවඞ්ගිකො මග්ගොති ච චත්තාරො උපාදානා පඤ්ච නීවරණානි සත්ත අනුසයා අට්ඨ මිච්ඡත්තානි ච අයං අධම්මො.

තත්ථ යංකිඤ්චි එකං අධම්මකොට්ඨාසං ගහෙත්වා ‘‘ඉමං අධම්මං ධම්මොති කරිස්සාම, එවං අම්හාකං ආචරියකුලං නිය්යානිකං භවිස්සති, මයං ච ලොකෙ පාකටා භවිස්සාමා’’ති තං අධම්මං ‘‘ධම්මො අය’’න්ති කථයන්තා අධම්මං ධම්මොති දීපෙන්ති නාම. තථෙව ධම්මකොට්ඨාසෙසු එකං ගහෙත්වා ‘‘අයං අධම්මො’’ති කථෙන්තා ධම්මං අධම්මොති දීපෙන්ති නාම. විනයපරියායෙන පන භූතෙන වත්ථුනා චොදෙත්වා සාරෙත්වා යථාපටිඤ්ඤාය කත්තබ්බං කම්මං ධම්මො නාම, අභූතෙන වත්ථුනා අචොදෙත්වා අසාරෙත්වා අපටිඤ්ඤාය කත්තබ්බං කම්මං අධම්මො නාම.

සුත්තන්තපරියායෙන ¶ රාගවිනයො දොසවිනයො මොහවිනයො සංවරො පහානං පටිසඞ්ඛාති අයං විනයො නාම, රාගාදීනං අවිනයො අසංවරො අප්පහානං අපටිසඞ්ඛාති අයං ¶ අවිනයො නාම. විනයපරියායෙන වත්ථුසම්පත්ති, ඤත්තිසම්පත්ති, අනුස්සාවනසම්පත්ති, සීමාසම්පත්ති, පරිසසම්පත්තීති අයං විනයො නාම. වත්ථුවිපත්ති, ඤත්තිවිපත්ති, අනුස්සාවනවිපත්ති, සීමාවිපත්ති පරිසවිපත්තීති අයං අවිනයො නාම.

සුත්තන්තපරියායෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානා චත්තාරො සම්මප්පධානා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති ඉදං භාසිතං ලපිතං තථාගතෙන; තයො සතිපට්ඨානා තයො සම්මප්පධානා තයො ඉද්ධිපාදා ඡ ඉන්ද්රියානි ඡ බලානි අට්ඨ බොජ්ඣඞ්ගා නවඞ්ගිකො මග්ගොති ඉදං අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙන. විනයපරියායෙන චත්තාරො පාරාජිකා තෙරස සඞ්ඝාදිසෙසා ද්වෙ අනියතා තිංස නිස්සග්ගියා පාචිත්තියාති ඉදං භාසිතං ලපිතං තථාගතෙන; තයො පාරාජිකා චුද්දස සඞ්ඝාදිසෙසා තයො අනියතා එකතිංස නිස්සග්ගියා පාචිත්තියාති ඉදං අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙන.

සුත්තන්තපරියායෙන දෙවසිකං ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං මහාකරුණාසමාපත්තිසමාපජ්ජනං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකවොලොකනං අට්ඨුප්පත්තිවසෙන සුත්තන්තදෙසනා ජාතකකථාති ඉදං ආචිණ්ණං, න දෙවසිකං ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං…පෙ… න ජාතකකථාති ඉදං අනාචිණ්ණං. විනයපරියායෙන ¶ නිමන්තිතස්ස වස්සාවාසං වසිත්වා අපලොකෙත්වා චාරිකාපක්කමනං පවාරෙත්වා චාරිකාපක්කමනං, ආගන්තුකෙහි සද්ධිං පඨමං පටිසන්ථාරකරණන්ති ඉදං ආචිණ්ණං, තස්සෙව ආචිණ්ණස්ස අකරණං අනාචිණ්ණං නාම.

සුත්තන්තපරියායෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති ඉදං පඤ්ඤත්තං නාම; තයො සතිපට්ඨානා…පෙ… නවඞ්ගිකො මග්ගොති ඉදං අපඤ්ඤත්තං නාම. විනයපරියායෙන චත්තාරො පාරාජිකා…පෙ… තිංසනිස්සග්ගියා පාචිත්තියාති ඉදං පඤ්ඤත්තං නාම; තයො පාරාජිකා…පෙ… එකතිංස නිස්සග්ගියා පාචිත්තියාති ඉදං අපඤ්ඤත්තං නාම.

යං ¶ පනෙතං සබ්බසුත්තානං පරියොසානෙ තෙචිමං සද්ධම්මං අන්තරධාපෙන්තීති වුත්තං, තත්ථ පඤ්ච අන්තරධානානි නාම අධිගමඅන්තරධානං, පටිපත්තිඅන්තරධානං, පරියත්තිඅන්තරධානං, ලිඞ්ගඅන්තරධානං, ධාතුඅන්තරධානන්ති ¶ . තත්ථ අධිගමොති චත්තාරො මග්ගා, චත්තාරි ඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤාති. සො පරිහායමානො පටිසම්භිදාතො පට්ඨාය පරිහායති. බුද්ධානං හි පරිනිබ්බානතො වස්සසහස්සමෙව පටිසම්භිදා නිබ්බත්තෙතුං සක්කොන්ති, තතො පරං ඡ අභිඤ්ඤා, තතො තාපි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා තිස්සො විජ්ජා නිබ්බත්තෙන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තාපි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා සුක්ඛවිපස්සකා හොන්ති. එතෙනෙව උපායෙන අනාගාමිනො සකදාගාමිනො සොතාපන්නාති. තෙසු ධරන්තෙසු අධිගමො අනන්තරහිතො නාම න හොති. පච්ඡිමකස්ස පන සොතාපන්නස්ස ජීවිතක්ඛයෙන අධිගමො අන්තරහිතො නාම හොති. ඉදං අධිගමඅන්තරධානං නාම.

පටිපත්තිඅන්තරධානං නාම ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා චතුපාරිසුද්ධිසීලමත්තං රක්ඛන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ‘‘සීලං පරිපුණ්ණං කත්වා රක්ඛාම, පධානඤ්ච අනුයුඤ්ජාම, න ච මග්ගං වා ඵලං වා සච්ඡිකාතුං සක්කොම, නත්ථි ඉදානි අරියධම්මපටිවෙධො’’ති වොසානං ආපජ්ජිත්වා කොසජ්ජබහුලා අඤ්ඤමඤ්ඤං න චොදෙන්ති න සාරෙන්ති අකුක්කුච්චකා හොන්ති, තතො පට්ඨාය ඛුද්දානුඛුද්දකානි මද්දන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පාචිත්තියථුල්ලච්චයානි ආපජ්ජන්ති, තතො ගරුකාපත්තිං. පාරාජිකමත්තමෙව තිට්ඨති. චත්තාරි පාරාජිකානි රක්ඛන්තානං භික්ඛූනං සතෙපි සහස්සෙපි ධරමානෙ පටිපත්ති අනන්තරහිතා නාම න හොති. පච්ඡිමකස්ස පන භික්ඛුනො ¶ සීලභෙදෙන ¶ වා ජීවිතක්ඛයෙන වා අන්තරහිතා හොතීති ඉදං පටිපත්තිඅන්තරධානං නාම.

පරියත්තීති තෙපිටකං බුද්ධවචනං සාට්ඨකථා පාළි. යාව සා තිට්ඨති, තාව පරියත්ති පරිපුණ්ණා නාම හොති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රාජයුවරාජානො අධම්මිකා හොන්ති, තෙසු අධම්මිකෙසු රාජාමච්චාදයො අධම්මිකා හොන්ති, තතො රට්ඨජනපදවාසිනොති. එතෙසං අධම්මිකතාය දෙවො න සම්මා වස්සති, තතො සස්සානි න සම්පජ්ජන්ති. තෙසු අසම්පජ්ජන්තෙසු පච්චයදායකා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පච්චයෙ දාතුං න සක්කොන්ති, භික්ඛූ පච්චයෙහි කිලමන්තා අන්තෙවාසිකෙ සඞ්ගහෙතුං න සක්කොන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පරියත්ති පරිහායති, අත්ථවසෙන ධාරෙතුං න සක්කොන්ති, පාළිවසෙනෙව ධාරෙන්ති. තතො ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පාළිම්පි සකලං ධාරෙතුං න සක්කොන්ති, පඨමං අභිධම්මපිටකං පරිහායති. පරිහායමානං මත්ථකතො පට්ඨාය පරිහායති ¶ . පඨමමෙව හි පට්ඨානමහාපකරණං පරිහායති, තස්මිං පරිහීනෙ යමකං, කථාවත්ථු, පුග්ගලපඤ්ඤත්ති, ධාතුකථා, විභඞ්ගො, ධම්මසඞ්ගහොති.

එවං අභිධම්මපිටකෙ පරිහීනෙ මත්ථකතො පට්ඨාය සුත්තන්තපිටකං පරිහායති. පඨමඤ්හි අඞ්ගුත්තරනිකායො පරිහායති, තස්මිම්පි පඨමං එකාදසකනිපාතො, තතො දසකනිපාතො…පෙ… තතො එකකනිපාතොති. එවං අඞ්ගුත්තරෙ පරිහීනෙ මත්ථකතො පට්ඨාය සංයුත්තනිකායො පරිහායති. පඨමං හි මහාවග්ගො පරිහායති, තතො සළායතනවග්ගො, ඛන්ධවග්ගො, නිදානවග්ගො, සගාථාවග්ගොති. එවං සංයුත්තනිකායෙ පරිහීනෙ මත්ථකතො පට්ඨාය මජ්ඣිමනිකායො පරිහායති. පඨමං හි උපරිපණ්ණාසකො පරිහායති, තතො මජ්ඣිමපණ්ණාසකො, තතො මූලපණ්ණාසකොති. එවං මජ්ඣිමනිකායෙ පරිහීනෙ මත්ථකතො පට්ඨාය දීඝනිකායො පරිහායති. පඨමඤ්හි ¶ පාථිකවග්ගො පරිහායති, තතො මහාවග්ගො, තතො සීලක්ඛන්ධවග්ගොති. එවං දීඝනිකායෙ පරිහීනෙ සුත්තන්තපිටකං පරිහීනං නාම හොති. විනයපිටකෙන සද්ධිං ජාතකමෙව ධාරෙන්ති. විනයපිටකං ලජ්ජිනොව ධාරෙන්ති, ලාභකාමා පන ‘‘සුත්තන්තෙ කථිතෙපි සල්ලක්ඛෙන්තා නත්ථී’’ති ජාතකමෙව ධාරෙන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ¶ ජාතකම්පි ධාරෙතුං න සක්කොන්ති. අථ තෙසං පඨමං වෙස්සන්තරජාතකං පරිහායති, තතො පටිලොමක්කමෙන පුණ්ණකජාතකං, මහානාරදජාතකන්ති පරියොසානෙ අපණ්ණකජාතකං පරිහායති. එවං ජාතකෙ පරිහීනෙ විනයපිටකමෙව ධාරෙන්ති.

ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ විනයපිටකම්පි මත්ථකතො පට්ඨාය පරිහායති. පඨමඤ්හි පරිවාරො පරිහායති, තතො ඛන්ධකො, භික්ඛුනීවිභඞ්ගො, මහාවිභඞ්ගොති අනුක්කමෙන උපොසථක්ඛන්ධකමත්තමෙව ධාරෙන්ති. තදාපි පරියත්ති අන්තරහිතා න හොති. යාව පන මනුස්සෙසු චාතුප්පදිකගාථාපි පවත්තති, තාව පරියත්ති අනන්තරහිතාව හොති. යදා සද්ධො පසන්නො රාජා හත්ථික්ඛන්ධෙ සුවණ්ණචඞ්කොටකම්හි සහස්සත්ථවිකං ඨපාපෙත්වා ‘‘බුද්ධෙහි කථිතං චාතුප්පදිකගාථං ජානන්තො ඉමං සහස්සං ගණ්හතූ’’ති නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා ගණ්හනකං අලභිත්වා ‘‘එකවාරං චරාපිතෙ නාම සුණන්තාපි හොන්ති අස්සුණන්තාපී’’ති යාවතතියං චරාපෙත්වා ගණ්හනකං අලභිත්වා රාජපුරිසා තං සහස්සත්ථවිකං පුන රාජකුලං පවෙසෙන්ති, තදා පරියත්ති අන්තරහිතා නාම හොති. ඉදං පරියත්තිඅන්තරධානං නාම.

ගච්ඡන්තෙ ¶ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ චීවරග්ගහණං පත්තග්ගහණං සම්මිඤ්ජනපසාරණං ආලොකිතවිලොකිතං ¶ න පාසාදිකං හොති. නිගණ්ඨසමණා විය අලාබුපත්තං භික්ඛූ පත්තං අග්ගබාහාය පක්ඛිපිත්වා ආදාය විචරන්ති, එත්තාවතාපි ලිඞ්ගං අනන්තරහිතමෙව හොති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ පන කාලෙ අග්ගබාහතො ඔතාරෙත්වා හත්ථෙන වා සික්කාය වා ඔලම්බිත්වා විචරන්ති, චීවරම්පි රජනසාරුප්පං අකත්වා ඔට්ඨට්ඨිවණ්ණං කත්වා විචරන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ රජනම්පි න හොති දසච්ඡින්දනම්පි ඔවට්ටිකවිජ්ඣනම්පි, කප්පමත්තං කත්වා වළඤ්ජෙන්ති. පුන ඔවට්ටිකං විජ්ඣිත්වා කප්පං න කරොන්ති. තතො උභයම්පි අකත්වා දසා ඡෙත්වා පරිබ්බාජකා විය චරන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ ‘‘කො ඉමිනා අම්හාකං අත්ථො’’ති ඛුද්දකං කාසාවඛණ්ඩං හත්ථෙ වා ගීවාය වා බන්ධන්ති, කෙසෙසු වා අල්ලීයාපෙන්ති, දාරභරණං වා කරොන්තා කසිත්වා වපිත්වා ජීවිකං කප්පෙත්වා විචරන්ති. තදා දක්ඛිණං දෙන්තා සඞ්ඝං උද්දිස්ස එතෙසං දෙන්ති. ඉදං සන්ධාය භගවතා වුත්තං – ‘‘භවිස්සන්ති ඛො, පනානන්ද, අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා, තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති, තදාපාහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛෙය්යං ¶ අප්පමෙය්යං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380). තතො ගච්ඡන්තෙ කාලෙ නානාවිධානි කම්මානි කරොන්තා ‘‘පපඤ්චො එස, කිං ඉමිනා අම්හාක’’න්ති කාසාවඛණ්ඩං ඡින්දිත්වා අරඤ්ඤෙ ඛිපන්ති. එතස්මිං කාලෙ ලිඞ්ගං අන්තරහිතං නාම හොති. කස්සපදසබලස්ස කිර කාලතො පට්ඨාය යොනකානං ¶ සෙතවත්ථං පාරුපිත්වා චරණං චාරිත්තං ජාතන්ති. ඉදං ලිඞ්ගඅන්තරධානං නාම.

ධාතුඅන්තරධානං පන එවං වෙදිතබ්බං – තීණි පරිනිබ්බානානි, කිලෙසපරිනිබ්බානං – ඛන්ධපරිනිබ්බානං, ධාතුපරිනිබ්බානන්ති. තත්ථ කිලෙසපරිනිබ්බානං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි, ඛන්ධපරිනිබ්බානං කුසිනාරායං, ධාතුපරිනිබ්බානං අනාගතෙ භවිස්සති. කථං? තතො තත්ථ තත්ථ සක්කාරසම්මානං අලභමානා ධාතුයො බුද්ධානං අධිට්ඨානබලෙන සක්කාරසම්මානලභනකට්ඨානං ගච්ඡන්ති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ සබ්බට්ඨානෙසු සක්කාරසම්මානො න හොති. සාසනස්ස හි ඔසක්කනකාලෙ ඉමස්මිං තම්බපණ්ණිදීපෙ සබ්බා ධාතුයො සන්නිපතිත්වා මහාචෙතියං, තතො නාගදීපෙ රාජායතනචෙතියං, තතො බොධිපල්ලඞ්කං ගමිස්සන්ති. නාගභවනතොපි දෙවලොකතොපි බ්රහ්මලොකතොපි ධාතුයො මහාබොධිපල්ලඞ්කමෙව ගමිස්සන්ති. සාසපමත්තාපි ධාතු අන්තරා න නස්සිස්සති. සබ්බා ධාතුයො මහාබොධිමණ්ඩෙ සන්නිපතිත්වා බුද්ධරූපං ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නබුද්ධසරීරසිරිං දස්සෙන්ති. ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණානි අසීති අනුබ්යඤ්ජනානි බ්යාමප්පභාති සබ්බං පරිපුණ්ණමෙව හොති. තතො යමකපාටිහාරියදිවසෙ විය පාටිහාරියං කත්වා ¶ දස්සෙන්ති. තදා මනුස්සභූතසත්තො නාම තත්ථ ගතො නත්ථි, දසසහස්සචක්කවාළෙ පන දෙවතා සබ්බාව සන්නිපතිත්වා ‘‘අජ්ජ දසබලො පරිනිබ්බායති, ඉතොදානි පට්ඨාය අන්ධකාරං භවිස්සතී’’ති පරිදෙවන්ති. අථ ධාතුසරීරතො තෙජො සමුට්ඨාය තං සරීරං අපණ්ණත්තිකභාවං ගමෙති. ධාතුසරීරතො සමුට්ඨිතා ජාලා යාව බ්රහ්මලොකා උග්ගච්ඡිස්සති, සාසපමත්තාය සෙසායපි ධාතුයා සති එකජාලාව භවිස්සති. ධාතූසු පරියාදානං ගතාසු පච්ඡිජ්ජිස්සති. එවං මහන්තං ආනුභාවං දස්සෙත්වා ධාතුයො ¶ අන්තරධායන්ති. තදා සන්නිපතිතා දෙවසඞ්ඝා බුද්ධානං පරිනිබ්බුතදිවසෙ විය දිබ්බගන්ධමාලාතූරියාදීහි සක්කාරං කත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා වන්දිත්වා ‘‘අනාගතෙ උප්පජ්ජනකං බුද්ධං පස්සිතුං ලභිස්සාම භගවා’’ති වත්වා සකසකට්ඨානමෙව ගච්ඡන්ති. ඉදං ධාතුඅන්තරධානං නාම.

ඉමස්ස පඤ්චවිධස්ස අන්තරධානස්ස පරියත්තිඅන්තරධානමෙව ¶ මූලං. පරියත්තියා හි අන්තරහිතාය පටිපත්ති අන්තරධායති, පරියත්තියා ඨිතාය පටිපත්ති පතිට්ඨාති. තෙනෙව ඉමස්මිං දීපෙ චණ්ඩාලතිස්සමහාභයෙ සක්කො දෙවරාජා මහාඋළුම්පං මාපෙත්වා භික්ඛූනං ආරොචාපෙසි ‘‘මහන්තං භයං භවිස්සති, න සම්මා දෙවො වස්සිස්සති, භික්ඛූ පච්චයෙහි කිලමන්තා පරියත්තිං සන්ධාරෙතුං න සක්ඛිස්සන්ති, පරතීරං ගන්ත්වා අය්යෙහි ජීවිතං රක්ඛිතුං වට්ටති. ඉමං මහාඋළුම්පං ආරුය්හ ගච්ඡථ, භන්තෙ. යෙසං එත්ථ නිසජ්ජට්ඨානං නප්පහොති, තෙ කට්ඨඛණ්ඩෙපි උරං ඨපෙත්වා ගච්ඡන්තු, සබ්බෙසම්පි භයං න භවිස්සතී’’ති. තදා සමුද්දතීරං පත්වා සට්ඨි භික්ඛූ කතිකං කත්වා ‘‘අම්හාකං එත්ථ ගමනකිච්චං නත්ථි, මයං ඉධෙව හුත්වා තෙපිටකං රක්ඛිස්සාමා’’ති තතො නිවත්තිත්වා දක්ඛිණමලයජනපදං ගන්ත්වා කන්දමූලපණ්ණෙහි ජීවිකං කප්පෙන්තා වසිංසු. කායෙ වහන්තෙ නිසීදිත්වා සජ්ඣායං කරොන්ති, අවහන්තෙ වාලිකං උස්සාරෙත්වා පරිවාරෙත්වා සීසානි එකට්ඨානෙ කත්වා පරියත්තිං සම්මසන්ති. ඉමිනා නියාමෙන ද්වාදස සංවච්ඡරානි සාට්ඨකථං තෙපිටකං පරිපුණ්ණං කත්වා ධාරයිංසු.

භයෙ වූපසන්තෙ සත්තසතා භික්ඛූ අත්තනො ගතට්ඨානෙ සාට්ඨකථෙ තෙපිටකෙ එකක්ඛරම්පි එකබ්යඤ්ජනම්පි අනාසෙත්වා ඉමමෙව දීපමාගම්ම කල්ලගාමජනපදෙ මණ්ඩලාරාමවිහාරං පවිසිංසු. ථෙරානං ආගමනප්පවත්තිං සුත්වා ඉමස්මිං දීපෙ ඔහීනා සට්ඨි භික්ඛූ ‘‘ථෙරෙ පස්සිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා ථෙරෙහි සද්ධිං තෙපිටකං සොධෙන්තා එකක්ඛරම්පි එකබ්යඤ්ජනම්පි අසමෙන්තං නාම න පස්සිංසු. තස්මිං ඨානෙ ථෙරානං අයං කථා උදපාදි ‘‘පරියත්ති නු ඛො සාසනස්ස මූලං ¶ , උදාහු පටිපත්තී’’ති. පංසුකූලිකත්ථෙරා ‘‘පටිපත්තිමූල’’න්ති ආහංසු, ධම්මකථිකා ‘‘පරියත්තී’’ති ¶ . අථ නෙ ථෙරා ‘‘තුම්හාකං ද්වින්නම්පි ජනානං වචනමත්තෙනෙව න කරොම, ජිනභාසිතං සුත්තං ආහරථා’’ති ආහංසු. සුත්තං ආහරිතුං න භාරොති ‘‘ඉමෙ ච, සුභද්ද ¶ , භික්ඛූ සම්මා විහරෙය්යුං, අසුඤ්ඤො ලොකො අරහන්තෙහි අස්සාති (දී. නි. 2.214). පටිපත්තිමූලකං, මහාරාජ, සත්ථුසාසනං පටිපත්තිසාරකං. පටිපත්තියා ධරන්තාය තිට්ඨතී’’ති (මි. ප. 4.1.7) සුත්තං ආහරිංසු. ඉමං සුත්තං සුත්වා ධම්මකථිකා අත්තනො වාදඨපනත්ථාය ඉමං සුත්තං ආහරිංසු –

‘‘යාව තිට්ඨන්ති සුත්තන්තා, විනයො යාව දිප්පති;

තාව දක්ඛන්ති ආලොකං, සූරියෙ අබ්භුට්ඨිතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙසු අසන්තෙසු, පමුට්ඨෙ විනයම්හි ච;

තමො භවිස්සති ලොකෙ, සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙ රක්ඛිතෙ සන්තෙ, පටිපත්ති හොති රක්ඛිතා;

පටිපත්තියං ඨිතො ධීරො, යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති.

ඉමස්මිං සුත්තෙ ආහටෙ පංසුකූලිකත්ථෙරා තුණ්හී අහෙසුං, ධම්මකථිකත්ථෙරානංයෙව වචනං පුරතො අහොසි. යථා හි ගවසතස්ස වා ගවසහස්සස්ස වා අන්තරෙ පවෙණිපාලිකාය ධෙනුයා අසති සො වංසො සා පවෙණි න ඝටීයති, එවමෙවං ආරද්ධවිපස්සකානං භික්ඛූනං සතෙපි සහස්සෙපි සංවිජ්ජමානෙ පරියත්තියා අසති අරියමග්ගපටිවෙධො නාම න හොති. යථා ච නිධිකුම්භියා ජානනත්ථාය පාසාණපිට්ඨෙ අක්ඛරෙසු ඨපිතෙසු යාව අක්ඛරානි ධරන්ති, තාව නිධිකුම්භි නට්ඨා නාම න හොති. එවමෙවං පරියත්තියා ධරමානාය සාසනං අන්තරහිතං නාම න හොතීති.

140. එකාදසමෙ ¶ ¶ වග්ගෙ අධම්මං අධම්මොතිආදීනි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.

150. ද්වාදසමෙ ¶ ¶ පන අනාපත්තිං ආපත්තීතිආදීසු ‘‘අනාපත්ති අජානන්තස්ස අථෙය්යචිත්තස්ස නමරණාධිප්පායස්ස අනුල්ලපනාධිප්පායස්ස නමොචනාධිප්පායස්සා’’ති තත්ථ තත්ථ වුත්තා අනාපත්ති අනාපත්ති නාම, ‘‘ජානන්තස්ස ථෙය්යචිත්තස්සා’’තිආදිනා නයෙන වුත්තා ආපත්ති ආපත්ති නාම, පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධා ලහුකාපත්ති නාම, ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා ගරුකාපත්ති නාම. ද්වෙ ආපත්තික්ඛන්ධා දුට්ඨුල්ලාපත්ති නාම, පඤ්චාපත්තික්ඛන්ධා අදුට්ඨුල්ලාපත්ති නාම. ඡ ආපත්තික්ඛන්ධා සාවසෙසාපත්ති නාම, එකො පාරාජිකාපත්තික්ඛන්ධො අනවසෙසාපත්ති නාම. සප්පටිකම්මාපත්ති නාම සාවසෙසාපත්තියෙව, අප්පටිකම්මාපත්ති නාම අනවසෙසාපත්තියෙව. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානමෙවාති.

170. එකපුග්ගලවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ එකපුග්ගලොති එකො පුග්ගලො. එත්ථ එකොති දුතියාදිපටික්ඛෙපත්ථො ගණනපරිච්ඡෙදො. පුග්ගලොති සම්මුතිකථා, න පරමත්ථකථා. බුද්ධස්ස හි භගවතො දුවිධා දෙසනා – සම්මුතිදෙසනා, පරමත්ථදෙසනා චාති. තත්ථ ‘‘පුග්ගලො සත්තො ඉත්ථී පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරො’’ති ¶ එවරූපා සම්මුතිදෙසනා, ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා ඛන්ධා ධාතූ ආයතනානි සතිපට්ඨානා’’ති එවරූපා පරමත්ථදෙසනා. තත්ථ භගවා යෙ සම්මුතිවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසං අධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං සම්මුතිදෙසනං දෙසෙති. යෙ පන පරමත්ථවසෙන දෙසනං සුත්වා අත්ථං පටිවිජ්ඣිත්වා මොහං පහාය විසෙසමධිගන්තුං සමත්ථා, තෙසං පරමත්ථදෙසනං දෙසෙති.

තත්රායං උපමා – යථා හි දෙසභාසාකුසලො තිණ්ණං වෙදානං අත්ථසංවණ්ණනකො ආචරියො යෙ දමිළභාසාය වුත්තෙ අත්ථං ජානන්ති, තෙසං දමිළභාසාය ආචික්ඛති. යෙ අන්ධභාසාදීසු අඤ්ඤතරාය භාසාය ¶ , තෙසං තාය තාය භාසාය. එවං තෙ මාණවකා ඡෙකං බ්යත්තං ආචරියමාගම්ම ඛිප්පමෙව සිප්පං උග්ගණ්හන්ති. තත්ථ ආචරියො විය බුද්ධො භගවා, තයො වෙදා විය කථෙතබ්බභාවෙ ඨිතානි තීණි පිටකානි, දෙසභාසාකොසල්ලමිව සම්මුතිපරමත්ථකොසල්ලං, නානාදෙසභාසා මාණවකා විය සම්මුතිපරමත්ථවසෙන පටිවිජ්ඣනසමත්ථා වෙනෙය්යසත්තා, ආචරියස්ස දමිළභාසාදිආචික්ඛනං විය භගවතො සම්මුතිපරමත්ථවසෙන දෙසනා වෙදිතබ්බා. ආහ චෙත්ථ –

‘‘දුවෙ සච්චානි අක්ඛාසි, සම්බුද්ධො වදතං වරො;

සම්මුතිං පරමත්ථඤ්ච, තතියං නුපලබ්භති.

‘‘සඞ්කෙතවචනං සච්චං, ලොකසම්මුතිකාරණා;

පරමත්ථවචනං සච්චං, ධම්මානං භූතකාරණා.

‘‘තස්මා ¶ වොහාරකුසලස්ස, ලොකනාථස්ස සත්ථුනො;

සම්මුතිං වොහරන්තස්ස, මුසාවාදො න ජායතී’’ති.

අපිච අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා පුග්ගලකථං කථෙති – හිරොත්තප්පදීපනත්ථං, කම්මස්සකතාදීපනත්ථං, පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං, ආනන්තරියදීපනත්ථං, බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං, පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං, දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං, ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථඤ්චාති. ‘‘ඛන්ධධාතුආයතනානි ¶ හිරියන්ති ඔත්තප්පන්තී’’ති හි වුත්තෙ මහාජනො න ජානාති, සම්මොහමාපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධධාතුආයතනානි හිරියන්ති ඔත්තප්පන්ති නාමා’’ති? ‘‘ඉත්ථී හිරියති ඔත්තප්පති, පුරිසො ඛත්තියො බ්රාහ්මණො දෙවො මාරො’’ති වුත්තෙ පන ජානාති, න සම්මොහමාපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති. තස්මා භගවා හිරොත්තප්පදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා කම්මස්සකා, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා කම්මස්සකතාදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘වෙළුවනාදයො මහාවිහාරා ඛන්ධෙහි කාරාපිතා, ධාතූහි ආයතනෙහී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පච්චත්තපුරිසකාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා ¶ මාතරං ජීවිතා වොරොපෙන්ති, පිතරං, අරහන්තං, රුහිරුප්පාදකම්මං, සඞ්ඝභෙදකම්මං කරොන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා ආනන්තරියදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා මෙත්තායන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා බ්රහ්මවිහාරදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසමනුස්සරන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි එසෙව නයො. තස්මා භගවා පුබ්බෙනිවාසදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

‘‘ඛන්ධා ¶ දානං පටිග්ගණ්හන්ති, ධාතුයො ආයතනානී’’ති වුත්තෙපි මහාජනො න ජානාති, සම්මොහං ආපජ්ජති, පටිසත්තු හොති ‘‘කිමිදං ඛන්ධධාතුආයතනානි පටිග්ගණ්හන්ති නාමා’’ති? ‘‘පුග්ගලා පටිග්ගණ්හන්ති සීලවන්තො කල්යාණධම්මො’’ති වුත්තෙ පන ජානාති, න සම්මොහං ආපජ්ජති, න පටිසත්තු හොති. තස්මා භගවා දක්ඛිණාවිසුද්ධිදීපනත්ථං පුග්ගලකථං කථෙති.

ලොකසම්මුතිඤ්ච ¶ බුද්ධා භගවන්තො නප්පජහන්ති, ලොකසමඤ්ඤාය ලොකනිරුත්තියා ලොකාභිලාපෙ ඨිතායෙව ධම්මං දෙසෙන්ති. තස්මා භගවා ලොකසම්මුතියා අප්පහානත්ථම්පි පුග්ගලකථං කථෙති.

ඉති එකො ච සො පුග්ගලො චාති එකපුග්ගලො. කෙනට්ඨෙන එකපුග්ගලො? අසදිසට්ඨෙන ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙන අසමසමට්ඨෙනාති. සො හි දසන්නං පාරමීනං පටිපාටියා ආවජ්ජනං ආදිං කත්වා බොධිසම්භාරගුණෙහි චෙව බුද්ධගුණෙහි ච සෙසමහාජනෙන අසදිසොති අසදිසට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො. යෙ චස්ස තෙ ගුණා, තෙ සෙසසත්තානං ගුණෙහි විසිට්ඨාති ගුණවිසිට්ඨට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො. පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා සබ්බසත්තෙහි අසමා, තෙහි සද්ධිං අයමෙව එකො රූපකායගුණෙහි චෙව නාමකායගුණෙහි ච සමොති අසමසමට්ඨෙනපි එකපුග්ගලො.

ලොකෙති තයො ලොකා – සත්තලොකො, ඔකාසලොකො, සඞ්ඛාරලොකොති. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.135-136) වුත්තා. තෙසු ඉධ සත්තලොකො අධිප්පෙතො. සත්තලොකෙ උප්පජ්ජමානොපි චෙස න දෙවලොකෙ, න බ්රහ්මලොකෙ, මනුස්සලොකෙයෙව උප්පජ්ජති. මනුස්සලොකෙපි ¶ න අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ, ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ උප්පජ්ජති. තත්රාපි න සබ්බට්ඨානෙසු.

‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස පරෙන මහාසාලා, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය ¶ දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය දිසාය උසීරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති (මහාව. 259) එවං පරිච්ඡින්නෙ ආයාමතො තියොජනසතෙ විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යයොජනසතෙ පරික්ඛෙපතො නවයොජනසතෙ මජ්ඣිමදෙසෙ ¶ උප්පජ්ජති. න කෙවලඤ්ච තථාගතොව, පච්චෙකබුද්ධා අග්ගසාවකා අසීති මහාථෙරා බුද්ධමාතා බුද්ධපිතා චක්කවත්තී රාජා අඤ්ඤෙ ච සාරප්පත්තා බ්රාහ්මණගහපතිකා එත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති.

උප්පජ්ජමානො උප්පජ්ජතීති ඉදං පන උභයම්පි විප්පකතවචනමෙව. උප්පජ්ජමානො බහුජනහිතාය උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤෙන කාරණෙනාති එවං පනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවරූපඤ්චෙත්ථ ලක්ඛණං න සක්කා එතං අඤ්ඤෙන සද්දලක්ඛණෙන පටිබාහිතුං.

අපිච උප්පජ්ජමානො නාම, උප්පජ්ජති නාම, උප්පන්නො නාමාති අයමෙත්ථ භෙදො වෙදිතබ්බො. එස හි දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය ලද්ධබ්යාකරණො බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ පරියෙසන්තො දස පාරමියො දිස්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා මයා පූරෙතබ්බා’’ති කතසන්නිට්ඨානො දානපාරමිං පූරෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. සීලපාරමී…පෙ… උපෙක්ඛාපාරමීති ඉමා දස පාරමියො පූරෙන්තොපි, දස උපපාරමියො පූරෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. දස පරමත්ථපාරමියො පූරෙන්තොපි උප්පජ්ජමානොව නාම. පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. අත්තත්ථචරියං ඤාතත්ථචරියං ලොකත්ථචරියං පූරයමානොපි උප්පජ්ජමානො නාම. කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ මත්ථකං පාපෙන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. වෙස්සන්තරත්තභාවං පහාය ¶ තුසිතපුරෙ පටිසන්ධිං ¶ ගහෙත්වා සට්ඨිවස්සසතසහස්සාධිකා සත්තපණ්ණාසවස්සකොටියො තිට්ඨන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. දෙවතාහි යාචිතො පඤ්චමහාවිලොකිතං විලොකෙත්වා මහාමායාදෙවියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හන්තොපි, අනූනාධිකෙ දස මාසෙ ගබ්භවාසං වසන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ තිට්ඨන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා රාහුලභද්දස්ස ජාතදිවසෙ ඡන්නසහායො කණ්ඩකං වාහනවරං ආරුය්හ නික්ඛමන්තොපි උප්පජ්ජමානොව නාම. තීණි රජ්ජානි අතික්කමන්තොපි අනොමානදීතීරෙ පබ්බජන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. ඡබ්බස්සානි මහාපධානං කරොන්තොපි උප්පජ්ජමානො නාම. පරිපක්කගතෙ ඤාණෙ ඔළාරිකාහාරං ආහරන්තොපි උප්පජ්ජමානොව නාම. සායන්හසමයෙ විසාඛපුණ්ණමාය මහාබොධිමණ්ඩං ආරුය්හ මාරබලං විධමෙත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං පරිසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමසමනන්තරෙ ද්වාදසඞ්ගං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමතො සම්මසිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි උප්පජ්ජමානොව නාම. සොතාපත්තිඵලක්ඛණෙපි සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙපි සකදාගාමිඵලක්ඛණෙපි අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙපි ¶ අනාගාමිඵලක්ඛණෙපි උප්පජ්ජමානොව නාම. අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ පන උප්පජ්ජති නාම. අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නො නාම. බුද්ධානං හි සාවකානං විය න පටිපාටියා ඉද්ධිවිධඤාණාදීනි උප්පජ්ජන්ති, සහෙව පන අරහත්තමග්ගෙන සකලොපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදි ගුණරාසි ආගතොව නාම හොති. තස්මා තෙ නිප්ඵත්තසබ්බකිච්චත්තා අරහත්තඵලක්ඛණෙ උප්පන්නා නාම හොන්ති. ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ අරහත්තඵලක්ඛණංයෙව සන්ධාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති වෙදිතබ්බො, උප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො.

බහුජනහිතායාති ¶ මහාජනස්ස හිතත්ථාය උප්පජ්ජති. බහුජනසුඛායාති මහාජනස්ස සුඛත්ථාය උප්පජ්ජති. ලොකානුකම්පායාති සත්තලොකස්ස අනුකම්පං පටිච්ච උප්පජ්ජති. කතරසත්තලොකස්සාති? යො තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා අමතපානං පිවිත්වා ධම්මං පටිවිජ්ඣි, තස්ස. භගවතා හි මහාබොධිමණ්ඩෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා බොධිමණ්ඩා ඉසිපතනං ආගම්ම ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා පබ්බජිතෙන න සෙවිතබ්බා’’ති ¶ ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තෙ (මහාව. 13; සං. නි. 5.1081) දෙසිතෙ ආයස්මතා අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරෙන සද්ධිං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො අමතපානං පිවිංසු, එතස්ස සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නො. පඤ්චමදිවසෙ අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තපරියොසානෙ (මහාව. 20; සං. නි. 3.59) පඤ්චවග්ගියා ථෙරා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු, එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නො. තතො යසදාරකප්පමුඛෙ පඤ්චපණ්ණාස පුරිසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තතො කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස භද්දවග්ගියෙ තයො මග්ගෙ ච තීණි ඵලානි ච සම්පාපෙසි, එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නො. ගයාසීසෙ ආදිත්තපරියායසුත්තපරියොසානෙ (මහාව. 54) ජටිලසහස්සං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි, තාලට්ඨිවනෙ බිම්බිසාරප්පමුඛා එකාදස නහුතා බ්රාහ්මණගහපතිකා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු, එකං නහුතං සරණෙසු පතිට්ඨිතං. තිරොකුට්ටඅනුමොදනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සෙහි අමතපානං පීතං. සුමනමාලාකාරසමාගමෙ චතුරාසීතියා ච. ධනපාලකසමාගමෙ දසහි පාණසහස්සෙහි, ඛදිරඞ්ගාරජාතකසමාගමෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සෙහි, ජම්බුකආජීවකසමාගමෙ චතුරාසීතියා ච. ආනන්දසෙට්ඨිසමාගමෙ ¶ චතුරාසීතියා ච පාණසහස්සෙහි අමතපානං පීතං. පාසාණකචෙතියෙ පාරායනසුත්තන්තකථාදිවසෙ චුද්දස කොටියො අමතපානං පිවිංසු. යමකපාටිහාරියදිවසෙ වීසති පාණකොටියො, තාවතිංසභවනෙ පණ්ඩුකම්බලසිලාය නිසීදිත්වා මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා සත්තප්පකරණං අභිධම්මං දෙසෙන්තස්ස අසීති පාණකොටියො, දෙවොරොහනෙ තිංස පාණකොටියො, සක්කපඤ්හසුත්තන්තෙ අසීති ¶ දෙවතාසහස්සානි අමතපානං පිවිංසු. මහාසමයසුත්තන්තෙ මඞ්ගලසුත්තන්තෙ චූළරාහුලොවාදෙ සමචිත්තපටිපදායාති ඉමෙසු චතූසු ඨානෙසු අභිසමයං පත්තසත්තානං පරිච්ඡෙදො නත්ථි. එතස්සපි සත්තලොකස්ස අනුකම්පාය උප්පන්නොති. යාවජ්ජදිවසා ඉතො පරං අනාගතෙ ච සාසනං නිස්සාය සග්ගමොක්ඛමග්ගෙ පතිට්ඨහන්තානං වසෙනාපි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.

දෙවමනුස්සානන්ති න කෙවලං දෙවමනුස්සානංයෙව, අවසෙසානං නාගසුපණ්ණාදීනම්පි අත්ථාය හිතාය සුඛායෙව උප්පන්නො. සහෙතුකපටිසන්ධිකෙ පන ¶ මග්ගඵලසච්ඡිකිරියාය භබ්බෙ පුග්ගලෙ දස්සෙතුං එතං වුත්තං. තස්මා එතෙසම්පි අත්ථාය හිතාය සුඛායෙව උප්පන්නොති වෙදිතබ්බො.

කතමො එකපුග්ගලොති අයං පුච්ඡා. පුච්ඡා ච නාමෙසා පඤ්චවිධා හොති – අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති.

තාසං ඉදං නානත්තං – කතමා අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අභාවිතං. තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය ¶ තීරණාය විභූතත්ථාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා.

කතමා දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං. සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡා.

කතමා විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්තො හොති විමතිපක්ඛන්තො ද්වෙළ්හකජාතො ‘‘එවං නු ඛො, න නු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’’ති. සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති, අයං විමතිච්ඡෙදනා පුච්ඡා.

කතමා අනුමතිපුච්ඡා? භගවා හි භික්ඛූනං අනුමතියා පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’’ති? ‘‘අනිච්චං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං, දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’’ති? ‘‘දුක්ඛං, භන්තෙ’’. ‘‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං ¶ නු ඛො තං සමනුපස්සිතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති? ‘‘නො හෙතං, භන්තෙ’’ති, අයං අනුමතිපුච්ඡා.

කතමා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති – ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති.

තත්ථ බුද්ධානං පුරිමා තිස්සො පුච්ඡා නත්ථි. කස්මා? බුද්ධානං හි තීසු අද්ධාසු කිඤ්චි සඞ්ඛතං අද්ධාවිමුත්තං වා අසඞ්ඛතං අදිට්ඨං අජානිතං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං නාම නත්ථි, තස්මා තෙසං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නත්ථි. යං පන භගවතා අත්තනො ඤාණෙන පටිවිද්ධං, තස්ස අඤ්ඤෙන සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන ¶ වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා සද්ධිං සංසන්දනකිච්චං ¶ නත්ථි. තෙනස්ස දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා නත්ථි. යස්මා පනෙස අකථංකථී තිණ්ණවිචිකිච්ඡො සබ්බධම්මෙසු විහතසංසයො, තෙනස්ස විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා නත්ථි. ඉතරා පන ද්වෙ පුච්ඡා භගවතො අත්ථි, තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

ඉදානි තාය පුච්ඡාය පුට්ඨං එකපුග්ගලං විභාවෙන්තො තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධොති ආහ. තත්ථ තථාගතොති අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො – තථා ආගතොති තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති.

කථං භගවා තථා ආගතොති තථාගතො? යථා සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නා පුරිමකා සම්මාසම්බුද්ධා ආගතා, යථා විපස්සී භගවා ආගතො, යථා සිඛී භගවා, යථා වෙස්සභූ භගවා, යථා කකුසන්ධො භගවා, යථා කොණාගමනො භගවා, යථා කස්සපො භගවා ආගතොති. කිං වුත්තං හොති? යෙන අභිනීහාරෙන එතෙ භගවන්තො ආගතා, තෙනෙව අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. අථ වා යථා විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා දානපාරමිං පූරෙත්වා, සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චාධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා ඉමා දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා, අඞ්ගපරිච්චාගං නයනධනරජ්ජපුත්තදාරපරිච්චාගන්ති ඉමෙ පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජිත්වා, පුබ්බයොගපුබ්බචරියධම්මක්ඛානඤාතත්ථචරියාදයො ¶ පූරෙත්වා බුද්ධිචරියාය කොටිං පත්වා ආගතො, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතො. යථා ච විපස්සී භගවා ¶ …පෙ… කස්සපො භගවා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ චත්තාරො සම්මප්පධානෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදෙ පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙත්වා බ්රූහෙත්වා ආගතො, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතොති තථාගතො.

තථාගතො වුච්චති තෙන චක්ඛුමා’’ති.

කථං තථා ගතොති තථාගතො? යථා සම්පතිජාතො විපස්සී භගවා ගතො…පෙ… කස්සපො භගවා ගතො. කථඤ්ච සො ගතොති? සො හි සම්පතිජාතොව සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨාය උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගතො. යථාහ – ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො සමෙහි පාදෙහි පථවියං පතිට්ඨහිත්වා උත්තරාභිමුඛො සත්තපදවීතිහාරෙන ගච්ඡති සෙතම්හි ඡත්තෙ අනුධාරියමානෙ, සබ්බා ච දිසා අනුවිලොකෙති, ආසභිඤ්ච වාචං භාසති ‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මි ලොකස්ස, අයමන්තිමා ජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’’ති (ම. නි. 3.207). තඤ්චස්ස ගමනං තථං අහොසි අවිතථං අනෙකෙසං විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. යඤ්හි සො සම්පතිජාතොව සමෙහි පාදෙහි පතිට්ඨහි, ඉදමස්ස චතුරිද්ධිපාදපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, උත්තරාභිමුඛභාවො පන සබ්බලොකුත්තරභාවස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සත්තපදවීතිහාරො සත්තබොජ්ඣඞ්ගරතනපටිලාභස්ස, ‘‘සුවණ්ණදණ්ඩා වීතිපතන්ති චාමරා’’ති (සු. නි. 693) එත්ථ වුත්තචාමරුක්ඛෙපො පන සබ්බතිත්ථියනිම්මථනස්ස ¶ පුබ්බනිමිත්තං, සෙතච්ඡත්තධාරණං අරහත්තඵලවිමුත්තිවරවිමලසෙතච්ඡත්තපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, සබ්බදිසානුවිලොකනං සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණපටිලාභස්ස පුබ්බනිමිත්තං, ආසභිවාචාභාසනං අප්පටිවත්තියවරධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස පුබ්බනිමිත්තං. තථා අයං ¶ භගවාපි ගතො. තඤ්චස්ස ගමනං කථං අහොසි අවිතථං තෙසංයෙව විසෙසාධිගමානං පුබ්බනිමිත්තභාවෙන. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘ගන්ත්වාන ¶ සො සත්ත පදානි ගොතමො,

සීහො යථා පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ති.

අථ වා යථා විපස්සී භගවා…පෙ… යථා කස්සපො භගවා, අයම්පි භගවා තථෙව නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දං පහාය ගතො, අබ්යාපාදෙන බ්යාපාදං, ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධං, අවික්ඛෙපෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං, ධම්මවවත්ථානෙන විචිකිච්ඡං පහාය ගතො, ඤාණෙන අවිජ්ජං පදාලෙත්වා ගතො, පාමොජ්ජෙන අරතිං විනොදෙත්වා, පඨමජ්ඣානෙන නීවරණකවාටං උග්ඝාටෙත්වා, දුතියජ්ඣානෙන විතක්කවිචාරං වූපසමෙත්වා, තතියජ්ඣානෙන පීතිං විරාජෙත්වා, චතුත්ථජ්ඣානෙන සුඛදුක්ඛං පහාය, ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානානත්තසඤ්ඤායො සමතික්කමිත්වා, විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ¶ විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං සමතික්කමිත්වා ගතො.

අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පහාය, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤං, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිං, විරාගානුපස්සනාය රාගං, නිරොධානුපස්සනාය සමුදයං, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානං, ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤං, වයානුපස්සනාය ¶ ආයූහනං, විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤං, අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තසඤ්ඤං, අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධිං, සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසං, අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසං, යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසං, ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසං, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛං, විවට්ටානුපස්සනාය සංයොගාභිනිවෙසං, සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා, සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකෙ කිලෙසෙ පහාය, අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතෙ කිලෙසෙ සමුග්ඝාතෙත්වා, අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ සමුච්ඡින්දිත්වා ගතො. එවම්පි තථා ගතොති තථාගතො.

කථං ¶ තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො? පථවීධාතුයා කක්ඛළත්තලක්ඛණං තථං අවිතථං, ආපොධාතුයා පග්ඝරණලක්ඛණං, තෙජොධාතුයා උණ්හත්තලක්ඛණං, වායොධාතුයා විත්ථම්භනලක්ඛණං, ආකාසධාතුයා අසම්ඵුට්ඨලක්ඛණං, විඤ්ඤාණධාතුයා විජානනලක්ඛණං.

රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං.

විතක්කස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, විචාරස්ස අනුමජ්ජනලක්ඛණං, පීතියා ඵරණලක්ඛණං, සුඛස්ස සාතලක්ඛණං, චිත්තෙකග්ගතාය අවික්ඛෙපලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං.

සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමොක්ඛලක්ඛණං, වීරියින්ද්රියස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සතින්ද්රියස්ස ¶ උපට්ඨානලක්ඛණං, සමාධින්ද්රියස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස පජානනලක්ඛණං.

සද්ධාබලස්ස අස්සද්ධියෙ අකම්පියලක්ඛණං, වීරියබලස්ස කොසජ්ජෙ, සතිබලස්ස මුට්ඨස්සච්චෙ, සමාධිබලස්ස උද්ධච්චෙ, පඤ්ඤාබලස්ස අවිජ්ජාය අකම්පියලක්ඛණං.

සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උපට්ඨානලක්ඛණං, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පවිචයලක්ඛණං, වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පග්ගහලක්ඛණං, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඵරණලක්ඛණං, පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස වූපසමලක්ඛණං ¶ , සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස පටිසඞ්ඛානලක්ඛණං.

සම්මාදිට්ඨියා දස්සනලක්ඛණං, සම්මාසඞ්කප්පස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණං, සම්මාවාචාය පරිග්ගහලක්ඛණං, සම්මාකම්මන්තස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාආජීවස්ස වොදානලක්ඛණං, සම්මාවායාමස්ස පග්ගහලක්ඛණං, සම්මාසතියා උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මාසමාධිස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං.

අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණලක්ඛණං, සඞ්ඛාරානං චෙතනාලක්ඛණං, විඤ්ඤාණස්ස විජානනලක්ඛණං, නාමස්ස නමනලක්ඛණං, රූපස්ස රුප්පනලක්ඛණං, සළායතනස්ස ආයතනලක්ඛණං, ඵස්සස්ස ඵුසනලක්ඛණං, වෙදනාය වෙදයිතලක්ඛණං, තණ්හාය හෙතුලක්ඛණං, උපාදානස්ස ගහණලක්ඛණං, භවස්ස ආයූහනලක්ඛණං, ජාතියා නිබ්බත්තිලක්ඛණං, ජරාය ජීරණලක්ඛණං, මරණස්ස චුතිලක්ඛණං.

ධාතූනං ¶ සුඤ්ඤතාලක්ඛණං, ආයතනානං ආයතනලක්ඛණං, සතිපට්ඨානානං උපට්ඨානලක්ඛණං, සම්මප්පධානානං පදහනලක්ඛණං, ඉද්ධිපාදානං ඉජ්ඣනලක්ඛණං, ඉන්ද්රියානං අධිපතිලක්ඛණං, බලානං අකම්පියලක්ඛණං, බොජ්ඣඞ්ගානං නිය්යානලක්ඛණං, මග්ගස්ස හෙතුලක්ඛණං.

සච්චානං තථලක්ඛණං, සමථස්ස අවික්ඛෙපලක්ඛණං, විපස්සනාය අනුපස්සනාලක්ඛණං, සමථවිපස්සනානං එකරසලක්ඛණං, යුගනද්ධානං අනතිවත්තනලක්ඛණං.

සීලවිසුද්ධියා ¶ සංවරණලක්ඛණං, චිත්තවිසුද්ධියා අවික්ඛෙපලක්ඛණං, දිට්ඨිවිසුද්ධියා දස්සනලක්ඛණං.

ඛයෙ ඤාණස්ස සමුච්ඡෙදලක්ඛණං, අනුප්පාදෙ ඤාණස්ස පස්සද්ධිලක්ඛණං.

ඡන්දස්ස මූලලක්ඛණං, මනසිකාරස්ස සමුට්ඨානලක්ඛණං, ඵස්සස්ස සමොධානලක්ඛණං, වෙදනාය සමොසරණලක්ඛණං, සමාධිස්ස පමුඛලක්ඛණං, සතියා ආධිපතෙය්යලක්ඛණං, පඤ්ඤාය තතුත්තරියලක්ඛණං ¶ , විමුත්තියා සාරලක්ඛණං, අමතොගධස්ස නිබ්බානස්ස පරියොසානලක්ඛණං තථං අවිතථං. එවං තථලක්ඛණං ඤාණගතියා ආගතො අවිරජ්ඣිත්වා පත්තො අනුප්පත්තොති තථාගතො. එවං තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො.

කථං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො? තථධම්මා නාම චත්තාරි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි. කතමානි චත්තාරි? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. තානි ච භගවා අභිසම්බුද්ධො, තස්මා තථානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. අභිසම්බොධත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො.

අපිච ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තථා අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො, සඞ්ඛාරානං විඤ්ඤාණස්ස පච්චයට්ඨො…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො තථො අවිතථො අනඤ්ඤථො. තං සබ්බං භගවා අභිසම්බුද්ධො. තස්මාපි ¶ තථානං ධම්මානං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතොති වුච්චති. එවං තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො.

කථං තථදස්සිතාය තථාගතො? භගවා ¶ යං සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡන්තං රූපාරම්මණං නාම අත්ථි, තං සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති. එවං ජානතා පස්සතා ච තෙන තං ඉට්ඨානිට්ඨාදිවසෙන වා දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු ලබ්භමානකපදවසෙන වා ‘‘කතමං තං රූපං රූපායතනං? යං රූපං චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය වණ්ණනිභා සනිදස්සනං සප්පටිඝං නීලං පීතක’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 616) නයෙන අනෙකෙහි නාමෙහි තෙරසහි වාරෙහි ද්වෙපඤ්ඤාසාය නයෙහි විභජ්ජමානං තථමෙව හොති, විතථං නත්ථි. එස නයො සොතද්වාරාදීසුපි ආපාථමාගච්ඡන්තෙසු සද්දාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සදෙවමනුස්සාය දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, තමහං ජානාමි, තමහං අබ්භඤ්ඤාසිං, තං තථාගතස්ස විදිතං, තං තථාගතො න උපට්ඨාසී’’ති (අ. නි. 4.24). එවං තථදස්සිතාය තථාගතො. තත්ථ තථදස්සීඅත්ථෙ තථාගතොති පදසම්භවො වෙදිතබ්බො.

කථං ¶ තථවාදිතාය තථාගතො? යං රත්තිං භගවා බොධිමණ්ඩෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, යඤ්ච රත්තිං යමකසාලානං අන්තරෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි, එත්ථන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීසවස්සපරිමාණෙ කාලෙ පඨමබොධියාපි මජ්ඣිමබොධියාපි පච්ඡිමබොධියාපි යං භගවතා භාසිතං සුත්තං ගෙය්යං…පෙ… වෙදල්ලං, සබ්බං ¶ තං අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච අනුපවජ්ජං අනූනං අනධිකං සබ්බාකාරපරිපුණ්ණං රාගමදනිම්මදනං දොසමොහමදනිම්මදනං, නත්ථි තත්ථ වාලග්ගමත්තම්පි අවක්ඛලිතං, සබ්බං තං එකමුද්දිකාය ලඤ්ඡිතං විය එකනාළිකාය මිතං විය එකතුලාය තුලිතං විය ච තථමෙව හොති අවිතථං. තෙනාහ – ‘‘යඤ්ච, චුන්ද, රත්තිං තථාගතො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣති, යඤ්ච රත්තිං අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායති, යං එතස්මිං අන්තරෙ භාසති ¶ ලපති නිද්දිසති, සබ්බං තං තථෙව හොති නො අඤ්ඤථා. තස්මා තථාගතොති වුච්චතී’’ති (දී. නි. 3.188). ගදත්ථො හි එත්ථ ගතසද්දො. එවං තථවාදිතාය තථාගතො.

අපිච ආගදනං ආගදො, වචනන්ති අත්ථො. තථො අවිපරීතො ආගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති එවම්පෙතස්මිං අත්ථෙ පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

කථං තථාකාරිතාය තථාගතො? භගවතො හි වාචාය කායො අනුලොමෙති කායස්සපි වාචා, තස්මා යථාවාදී තථාකාරී යථාකාරී තථාවාදී ච හොති. එවං භූතස්ස චස්ස යථා වාචා, කායොපි තථා ගතො, පවත්තොති අත්ථො. යථා ච කායො, වාචාපි තථා ගතාති තථාගතො. තෙනෙවාහ – ‘‘යථාවාදී, භික්ඛවෙ, තථාගතො තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. ඉති යථාවාදී තථාකාරී, යථාකාරී තථාවාදී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23). එවං තථාකාරිතාය තථාගතො.

කථං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො? උපරි භවග්ගං හෙට්ඨා අවීචිං පරියන්තං කත්වා තිරියං ¶ අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු සබ්බසත්තෙ අභිභවති සීලෙනපි සමාධිනාපි පඤ්ඤායපි විමුත්තියාපි, න තස්ස තුලා වා පමාණං වා අත්ථි, අතුලො අප්පමෙය්යො අනුත්තරො රාජරාජො දෙවදෙවො සක්කානමතිසක්කො බ්රහ්මානමතිබ්රහ්මා. තෙනාහ – ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ, භික්ඛවෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය ¶ තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථු දසො වසවත්තී. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තත්රෙවං පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා – අගදො විය අගදො. කො පනෙස? දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච. තෙන හෙස මහානුභාවො භිසක්කො දිබ්බාගදෙන සප්පෙ විය සබ්බපරප්පවාදිනො සදෙවකඤ්ච ලොකං අභිභවති. ඉති සබ්බලොකාභිභවනෙ තථො අවිපරීතො දෙසනාවිලාසො චෙව පුඤ්ඤුස්සයො ච අගදො අස්සාති දකාරස්ස තකාරං කත්වා තථාගතොති වෙදිතබ්බො. එවං අභිභවනට්ඨෙන තථාගතො.

අපිච ¶ තථාය ගතොතිපි තථාගතො, තථං ගතොතිපි තථාගතො, ගතොති අවගතො අතීතො පත්තො පටිපන්නොති අත්ථො. තත්ථ සකලලොකං තීරණපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අවගතොති තථාගතො. ලොකසමුදයං පහානපරිඤ්ඤාය තථාය ගතො අතීතොති තථාගතො, ලොකනිරොධං සච්ඡිකිරියාය තථාය ගතො පත්තොති තථාගතො, ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං තථාය ගතො පටිපන්නොති තථාගතො. තෙන යං වුත්තං භගවතා –

‘‘ලොකො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකස්මා තථාගතො ¶ විසංයුත්තො. ලොකසමුදයො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකසමුදයො තථාගතස්ස පහීනො. ලොකනිරොධො, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධො, ලොකනිරොධො තථාගතස්ස සච්ඡිකතො. ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා, භික්ඛවෙ, තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධා, ලොකනිරොධගාමිනී පටිපදා තථාගතස්ස භාවිතා. යං, භික්ඛවෙ, සදෙවකස්ස ලොකස්ස…පෙ… සබ්බං තං තථාගතෙන අභිසම්බුද්ධං. තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.23).

තස්සපි එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො. ඉදම්පි ච තථාගතස්ස තථාගතභාවදීපනෙ මුඛමත්තමෙව. සබ්බාකාරෙන පන තථාගතොව තථාගතස්ස තථාගතභාවං වණ්ණෙය්ය.

අරහං සම්මාසම්බුද්ධොති පදද්වයෙ පන ආරකත්තා, අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා, පච්චයාදීනං අරහත්තා, පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි අරහන්ති වෙදිතබ්බො. සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං ¶ බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙතං පදද්වයං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) බුද්ධානුස්සතිවණ්ණනායං පකාසිතන්ති.

171. දුතියෙ පාතුභාවොති උප්පත්ති නිප්ඵත්ති. දුල්ලභො ලොකස්මින්ති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ දුල්ලභො සුදුල්ලභො පරමදුල්ලභො. කස්මා දුල්ලභොති? එකවාරං දානපාරමිං පූරෙත්වා බුද්ධෙන භවිතුං න සක්කා, ද්වෙ වාරෙ දස වාරෙ වීසති වාරෙ පඤ්ඤාස වාරෙ වාරසතං වාරසහස්සං වාරසතසහස්සං වාරකොටිසතසහස්සම්පි දානපාරමිං පූරෙත්වා බුද්ධෙන භවිතුං ¶ න සක්කා, තථා එකදිවසං ද්වෙ දිවසෙ දස දිවසෙ වීසති දිවසෙ පඤ්ඤාස දිවසෙ දිවසසතං දිවසසහස්සං දිවසසතසහස්සං දිවසකොටිසතසහස්සං ¶ . එකමාසං ද්වෙ මාසෙ…පෙ… මාසකොටිසතසහස්සං. එකසංවච්ඡරං ද්වෙ සංවච්ඡරෙ…පෙ… සංවච්ඡරකොටිසතසහස්සං. එකකප්පං ද්වෙ කප්පෙ…පෙ… කප්පකොටිසතසහස්සං. කප්පානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි තීණි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දානපාරමිං පූරෙත්වා බුද්ධෙන භවිතුං න සක්කා. සීලපාරමීනෙක්ඛම්මපාරමී…පෙ… උපෙක්ඛාපාරමීසුපි එසෙව නයො. පච්ඡිමකොටියා පන කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි දස පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධෙන භවිතුං සක්කාති ඉමිනා කාරණෙන දුල්ලභො.

172. තතියෙ අච්ඡරියමනුස්සොති අච්ඡරියො මනුස්සො. අච්ඡරියොති අන්ධස්ස පබ්බතාරොහණං විය නිච්චං න හොතීති අත්ථො. අයං තාව සද්දනයො. අයං පන අට්ඨකථානයො – අච්ඡරායොග්ගොති අච්ඡරියො, අච්ඡරං පහරිත්වා පස්සිතබ්බොති අත්ථො. අපිච ‘‘තථාගතස්ස, භික්ඛවෙ, අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාතුභාවා චත්තාරො අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා පාතුභවන්තී’’ති (අ. නි. 4.127) එවමාදීහි අනෙකෙහි අච්ඡරියබ්භුතධම්මෙහි සමන්නාගතත්තාපි අච්ඡරියමනුස්සො. ආචිණ්ණමනුස්සොතිපි අච්ඡරියමනුස්සො.

අභිනීහාරස්ස හි සම්පාදකෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා එකබුද්ධස්ස සම්මුඛෙ මහාබොධිමණ්ඩෙ මානසං බන්ධිත්වා නිසජ්ජනං නාම න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණං, සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්සෙව ආචිණ්ණං. තථා බුද්ධානං සන්තිකෙ බ්යාකරණං ලභිත්වා අනිවත්තකෙන හුත්වා වීරියාධිට්ඨානං අධිට්ඨාය බුද්ධකාරකධම්මානං පූරණම්පි න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණං, සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්සෙව ආචිණ්ණං. තථා පාරමියො ගබ්භං ගණ්හාපෙත්වා ¶ වෙස්සන්තරත්තභාවසදිසෙ අත්තභාවෙ ඨත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතානං හත්ථීනං සත්තසතානි අස්සානං සත්තසතානීති එවං සත්තසතකමහාදානං දත්වා ¶ ජාලිකුමාරසදිසං පුත්තං, කණ්හාජිනාසදිසං ධීතරං, මද්දීදෙවිසදිසං භරියඤ්ච දානමුඛෙ නිය්යාතෙත්වා යාවතායුකං ඨත්වා දුතියෙ අත්තභාවෙ තුසිතභවනෙ පටිසන්ධිග්ගහණම්පි න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණං, සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්සෙව ආචිණ්ණං. තුසිතපුරෙ යාවතායුකං ඨත්වා දෙවතානං ආයාචනං සම්පටිච්ඡිත්වා පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා සතස්ස ¶ සම්පජානස්ස තුසිතපුරා චවිත්වා මහාභොගකුලෙ පටිසන්ධිග්ගහණම්පි න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණං, සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තස්සෙව ආචිණ්ණං. තථා පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනම්පි, සතස්ස සම්පජානස්ස මාතුකුච්ඡියං නිවාසොපි, සතස්ස සම්පජානස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනදිවසෙ දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනම්පි, සම්පතිජාතස්ස සත්තපදවීතිහාරගමනම්පි, දිබ්බසෙතච්ඡත්ත. ධාරණම්පි, දිබ්බවාළබීජනුක්ඛෙපොපි, සබ්බදිසාසු සීහවිලොකනං විලොකෙත්වා අත්තනා පටිසමං කඤ්චි සත්තං අදිස්වා ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’ති එවං සීහනාදනදනම්පි, පරිපාකගතෙ ඤාණෙ මහාසම්පත්තිං පහාය මහාභිනික්ඛමනම්පි, මහාබොධිමණ්ඩෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස මාරවිජයං ආදිං කත්වා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිදිබ්බචක්ඛුවිසොධනානි කත්වා පච්චූසසමයෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගුණරාසිපටිවිද්ධක්ඛණෙ දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනම්පි, පඨමධම්මදෙසනාය අනුත්තරං තිපරිවට්ටං ධම්මචක්කප්පවත්තනම්පීති එවමාදි සබ්බං න අඤ්ඤස්ස කස්සචි ආචිණ්ණං, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්සෙව ආචිණ්ණං. එවං ආචිණ්ණමනුස්සොතිපි අච්ඡරියමනුස්සො.

173. චතුත්ථෙ ¶ කාලකිරියාති එකස්මිං කාලෙ පාකටා කිරියාති කාලකිරියා. තථාගතො හි පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි ඨත්වා තීණි පිටකානි පඤ්ච නිකායෙ නවඞ්ගං සත්ථුසාසනං චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි පකාසෙත්වා මහාජනං නිබ්බානනින්නං නිබ්බානපොණං කත්වා යමකසාලානමන්තරෙ නිපන්නො භික්ඛුසඞ්ඝං ආමන්තෙත්වා අප්පමාදෙන ඔවදිත්වා සතො සම්පජානො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. අයමස්ස කිරියා යාවජ්ජතනා පාකටාති එකස්මිං කාලෙ පාකටා කිරියාති කාලකිරියා. අනුතප්පා හොතීති අනුතාපකරා හොති. තත්ථ චක්කවත්තිරඤ්ඤො කාලකිරියා එකචක්කවාළෙ දෙවමනුස්සානං අනුතාපකරා හොති. බුද්ධානං කාලකිරියා දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවමනුස්සානං අනුතාපකරා හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘බහුනො ජනස්ස අනුතප්පා හොතී’’ති.

174. පඤ්චමෙ අදුතියොති දුතියස්ස බුද්ධස්ස අභාවා අදුතියො. චත්තාරො හි බුද්ධා සුතබුද්ධො, චතුසච්චබුද්ධො, පච්චෙකබුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොති. තත්ථ බහුස්සුතො භික්ඛු සුතබුද්ධො නාම ¶ . ඛීණාසවො චතුසච්චබුද්ධො නාම ¶ . කප්පසතසහස්සාධිකානි ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙත්වා සාමං පටිවිද්ධපච්චෙකබොධිඤාණො පච්චෙකබුද්ධො නාම. කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි වා අට්ඨ වා සොළස වා අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පාරමියො පූරෙත්වා තිණ්ණං මාරානං මත්ථකං මද්දිත්වා පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො නාම. ඉමෙසු චතූසු බුද්ධෙසු සබ්බඤ්ඤුබුද්ධොව අදුතියො නාම. න හි තෙන සද්ධිං අඤ්ඤො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො නාම උප්පජ්ජති.

අසහායොති අත්තභාවෙන වා පටිවිද්ධධම්මෙහි වා සදිසො සහායො නාම අස්ස නත්ථීති අසහායො. ‘‘ලද්ධසහායො ඛො පන සො භගවා සෙඛානඤ්චෙව පටිපදාන’’න්ති ඉමිනා පන පරියායෙන සෙඛාසෙඛා බුද්ධානං සහායා නාම හොන්ති. අප්පටිමොති පටිමා ¶ වුච්චති අත්තභාවො, තස්ස අත්තභාවසදිසා අඤ්ඤා පටිමා නත්ථීති අප්පටිමො. යාපි ච මනුස්සා සුවණ්ණරජතාදිමයා පටිමා කරොන්ති, තාසු වාලග්ගමත්තම්පි ඔකාසං තථාගතස්ස අත්තභාවසදිසං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථීති සබ්බථාපි අප්පටිමො.

අප්පටිසමොති අත්තභාවෙනෙවස්ස පටිසමො නාම කොචි නත්ථීති අප්පටිසමො. අප්පටිභාගොති යෙ තථාගතෙන ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා නයෙන ධම්මා දෙසිතා, තෙසු ‘‘න චත්තාරො සතිපට්ඨානා, තයො වා පඤ්ච වා’’තිආදිනා නයෙන පටිභාගං කාතුං සමත්ථො නාම නත්ථීති අප්පටිභාගො. අප්පටිපුග්ගලොති අඤ්ඤො කොචි ‘‘අහං බුද්ධො’’ති එවං පටිඤ්ඤං කාතුං සමත්ථො පුග්ගලො නත්ථීති අප්පටිපුග්ගලො. අසමොති අප්පටිපුග්ගලත්තාව සබ්බසත්තෙහි අසමො. අසමසමොති අසමා වුච්චන්ති අතීතානාගතා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා, තෙහි අසමෙහි සමොති අසමසමො.

ද්විපදානං අග්ගොති සම්මාසම්බුද්ධො අපදානං ද්විපදානං චතුප්පදානං බහුප්පදානං රූපීනං අරූපීනං සඤ්ඤීනං අසඤ්ඤීනං නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීනං සත්තානං අග්ගොව. කස්මා ඉධ ද්විපදානං අග්ගොති වුත්තො? සෙට්ඨතරවසෙන. ඉමස්මිඤ්හි ලොකෙ සෙට්ඨො නාම උප්පජ්ජමානො අපදචතුප්පදබහුප්පදෙසු න උප්පජ්ජති, ද්විපදෙසුයෙව උප්පජ්ජති. කතරද්විපද්වෙසූති? මනුස්සෙසු චෙව දෙවෙසු ච. මනුස්සෙසු උප්පජ්ජමානො තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුං වසෙ වත්තෙතුං සමත්ථො ¶ බුද්ධො හුත්වා උප්පජ්ජති. දෙවෙසු උප්පජ්ජමානො දසසහස්සිලොකධාතුං වසවත්තී මහාබ්රහ්මා හුත්වා උප්පජ්ජති. සො ¶ තස්ස කප්පියකාරකො වා ආරාමිකො ¶ වා සම්පජ්ජති. ඉති තතොපි සෙට්ඨතරවසෙනෙස ද්විපදානං අග්ගොති වුත්තො.

175-186. ඡට්ඨාදීසු එකපුග්ගලස්ස, භික්ඛවෙ, පාතුභාවා මහතො චක්ඛුස්ස පාතුභාවො හොතීති, භික්ඛවෙ, එකපුග්ගලස්ස තථාගතස්ස අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස පාතුභාවෙන මහන්තස්ස චක්ඛුස්ස පාතුභාවො හොති. තස්මිං පුග්ගලෙ පාතුභූතෙ තං පාතුභූතමෙව හොති, න විනා තස්ස පාතුභාවෙන පාතුභවති. පාතුභාවොති උප්පත්ති නිප්ඵත්ති. කතමස්ස චක්ඛුස්සාති? පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස. කීවරූපස්සාති? සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස විපස්සනාපඤ්ඤාසදිසස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස සමාධිපඤ්ඤාසදිසස්සාති. ආලොකාදීසුපි එසෙව නයො. උභින්නං අග්ගසාවකානං පඤ්ඤාආලොකසදිසොයෙව හි එත්ථ ආලොකො, පඤ්ඤාඔභාසසදිසොයෙව ඔභාසො අධිප්පෙතො. ‘‘මහතො චක්ඛුස්ස, මහතො ආලොකස්ස, මහතො ඔභාසස්සා’’ති ඉමානි ච පන තීණිපි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි කථිතානීති වෙදිතබ්බානි.

ඡන්නං අනුත්තරියානන්ති උත්තරිතරවිරහිතානං ඡන්නං උත්තමධම්මානං. තත්ථ දස්සනානුත්තරියං, සවනානුත්තරියං, ලාභානුත්තරියං, සික්ඛානුත්තරියං, පාරිචරියානුත්තරියං, අනුස්සතානුත්තරියන්ති ඉමානි ඡ අනුත්තරියානි. ඉමෙසං පාතුභාවො හොතීති අත්ථො. ආයස්මා හි ආනන්දත්ථෙරො සායංපාතං තථාගතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දට්ඨුං ලභති, ඉදං දස්සනානුත්තරියං. අඤ්ඤොපි සොතාපන්නො වා සකදාගාමී වා අනාගාමී වා ආනන්දත්ථෙරො විය තථාගතං දස්සනාය ලභති, ඉදම්පි දස්සනානුත්තරියං ¶ . අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලං දස්සනාය ලභිත්වා තං දස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති. ඉදං දස්සනමෙව නාම, මූලදස්සනං පන දස්සනානුත්තරියං නාම.

ආනන්දත්ථෙරොයෙව ච අභික්ඛණං දසබලස්ස වචනං සොතවිඤ්ඤාණෙන සොතුං ලභති, ඉදං සවනානුත්තරියං. අඤ්ඤෙපි සොතාපන්නාදයො ආනන්දත්ථෙරො විය තථාගතස්ස වචනං සවනාය ලභන්ති, ඉදම්පි සවනානුත්තරියං. අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො විය තථාගතස්ස ¶ වචනං සොතුං ලභිත්වා තං සවනං වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති. ඉදං සවනමෙව නාම, මූලසවනං පන සවනානුත්තරියං නාම.

ආනන්දත්ථෙරොයෙව ¶ ච දසබලෙ සද්ධං පටිලභති, ඉදං ලාභානුත්තරියං. අඤ්ඤෙපි සොතාපන්නාදයො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලෙ සද්ධාපටිලාභං ලභන්ති, ඉදම්පි ලාභානුත්තරියං. අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලෙ සද්ධාපටිලාභං ලභිත්වා තං ලාභං වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති, අයං ලාභොයෙව නාම, මූලලාභො පන ලාභානුත්තරියං නාම.

ආනන්දත්ථෙරොයෙව ච දසබලස්ස සාසනෙ තිස්සො සික්ඛා සික්ඛති, ඉදං සික්ඛානුත්තරියං. අඤ්ඤෙපි සොතාපන්නාදයො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලස්ස සාසනෙ තිස්සො සික්ඛා සික්ඛන්ති, ඉදම්පි සික්ඛානුත්තරියං. අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලස්ස සාසනෙ තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිත්වා තා සික්ඛා වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති. අයං සික්ඛායෙව නාම, මූලසික්ඛා පන සික්ඛානුත්තරියං නාම.

ආනන්දත්ථෙරොයෙව ච අභිණ්හං දසබලං පරිචරති, ඉදං පාරිචරියානුත්තරියං. අඤ්ඤෙපි සොතාපන්නාදයො ආනන්දත්ථෙරො විය අභිණ්හං දසබලං පරිචරන්ති, ඉදම්පි පාරිචරියානුත්තරියං. අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො ¶ විය දසබලං පරිචරිත්වා තං පාරිචරියං වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති, අයං පාරිචරියායෙව නාම, මූලපාරිචරියා පන පාරිචරියානුත්තරියං නාම.

ආනන්දත්ථෙරොයෙව ච දසබලස්ස ලොකියලොකුත්තරෙ ගුණෙ අනුස්සරති, ඉදං අනුස්සතානුත්තරියං. අඤ්ඤෙපි සොතාපන්නාදයො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලස්ස ලොකියලොකුත්තරෙ ගුණෙ අනුස්සරන්ති, ඉදම්පි අනුස්සතානුත්තරියං. අපරො පන පුථුජ්ජනකල්යාණකො ආනන්දත්ථෙරො විය දසබලස්ස ලොකියලොකුත්තරෙ ගුණෙ අනුස්සරිත්වා තං අනුස්සතිං වඩ්ඪෙත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පාපෙති, අයං අනුස්සතියෙව නාම, මූලානුස්සති පන අනුස්සතානුත්තරියං නාම. ඉමානි ඡ අනුත්තරියානි, ඉමෙසං පාතුභාවො හොති. ඉමානි ච පන ඡ අනුත්තරියානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානි කථිතානීති වෙදිතබ්බානි.

චතුන්නං ¶ පටිසම්භිදානං සච්ඡිකිරියා හොතීති චතස්සො හි පටිසම්භිදායො අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මපටිසම්භිදා, නිරුත්තිපටිසම්භිදා, පටිභානපටිසම්භිදාති. තත්ථ අත්ථෙසු ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, අත්ථධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා ¶ , ඤාණෙසු ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පනෙතාසං අභිධම්මෙ (විභ. 718 ආදයො) ආගතොයෙව. ඉමාසං චතස්සන්නං පටිසම්භිදානං බුද්ධුප්පාදෙ පච්චක්ඛකිරියා හොති, න විනා බුද්ධුප්පාදා. එතාසං සච්ඡිකිරියාති අත්ථො. ඉමාපි ලොකියලොකුත්තරාව කථිතාති වෙදිතබ්බා.

අනෙකධාතුපටිවෙධොති ‘‘චක්ඛුධාතු රූපධාතූ’’තිආදීනං අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං බුද්ධුප්පාදෙයෙව පටිවෙධො හොති, න විනා බුද්ධුප්පාදෙනාති අත්ථො. නානාධාතුපටිවෙධොති එත්ථ ¶ ඉමාව අට්ඨාරස ධාතුයො නානාසභාවතො නානාධාතුයොති වෙදිතබ්බා. යො පනෙතාසං ‘‘නානාසභාවා එතා’’ති එවං නානාකරණතො පටිවෙධො, අයං නානාධාතුපටිවෙධො නාම. විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියාති එත්ථ විජ්ජාති ඵලෙ ඤාණං, විමුත්තීති තදවසෙසා ඵලසම්පයුත්තා ධම්මා. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාති සොතොති පඨමමග්ගො, තෙන සොතෙන පත්තබ්බං ඵලන්ති සොතාපත්තිඵලං. සකදාගාමිඵලාදීනි පාකටානෙව.

187. අනුත්තරන්ති නිරුත්තරං. ධම්මචක්කන්ති සෙට්ඨචක්කං. චක්කසද්දො හෙස –

‘‘චතුබ්භි අට්ඨජ්ඣගමා, අට්ඨාහිපි ච සොළස;

සොළසාහි ච බාත්තිංස, අත්රිච්ඡං චක්කමාසදො;

ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති. (ජා. 1.1.104; 1.5.103) –

එත්ථ උරචක්කෙ ආගතො. ‘‘චක්කසමාරුළ්හා ජානපදා පරියායන්තී’’ති (අ. නි. 3.63; 5.54) එත්ථ ඉරියාපථචක්කෙ. ‘‘අථ ඛො සො, භික්ඛවෙ, රථකාරො යං තං චක්කං ඡහි මාසෙහි නිට්ඨිතං, තං පවත්තෙසී’’ති (අ. නි. 3.15) එත්ථ දාරුචක්කෙ. ‘‘අද්දසා ඛො දොණො බ්රාහ්මණො භගවතො පාදෙසු චක්කානි සහස්සාරානී’’ති (අ. නි. 4.36) එත්ථ ලක්ඛණචක්කෙ. ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං ¶ චතුචක්කං වත්තතී’’ති (අ. නි. 4.31) එත්ථ සම්පත්තිචක්කෙ. ‘‘දිබ්බං ¶ චක්කරතනං පාතුභවතී’’ති (දී. නි. 2.243; ම. නි. 3.256) එත්ථ රතනචක්කෙ. ඉධ පන ධම්මචක්කෙ ආගතො.

පවත්තිතන්ති ¶ එත්ථ ධම්මචක්කං අභිනීහරති නාම, අභිනීහටං නාම, උප්පාදෙති නාම, උප්පාදිතං නාම, පවත්තෙති නාම, පවත්තිතං නාමාති අයං පභෙදො වෙදිතබ්බො. කුතො පට්ඨාය ධම්මචක්කං අභිනීහරති නාමාති? යදා සුමෙධබ්රාහ්මණො හුත්වා කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා සත්තසතකමහාදානං දත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, තතො පට්ඨාය ධම්මචක්කං අභිනීහරති නාම.

කුතො පට්ඨාය අභිනීහටං නාමාති? යදා අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ මහාබොධිමණ්ඩත්ථාය මානසං බන්ධිත්වා ‘‘බ්යාකරණං අලද්ධා න වුට්ඨහිස්සාමී’’ති වීරියාධිට්ඨානං අධිට්ඨාය නිපන්නො දසබලස්ස සන්තිකා බ්යාකරණං ලභි, තතො පට්ඨාය ධම්මචක්කං අභිනීහටං නාම.

කුතො පට්ඨාය උප්පාදෙති නාමාති? තතො පට්ඨාය දානපාරමිං පූරෙන්තොපි ධම්මචක්කං උප්පාදෙති නාම. සීලපාරමිං පූරෙන්තොපි…පෙ… උපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙන්තොපි ධම්මචක්කං උප්පාදෙති නාම. දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියො පූරෙන්තොපි, පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තොපි, ඤාතත්ථචරියං පූරෙන්තොපි ධම්මචක්කං උප්පාදෙති නාම. වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨත්වා සත්තසතකමහාදානං දත්වා පුත්තදාරං දානමුඛෙ නිය්යාතෙත්වා පාරමිකූටං ගහෙත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දෙවතාහි ආයාචිතො පටිඤ්ඤං දත්වා පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙන්තොපි ¶ ධම්මචක්කං උප්පාදෙතියෙව නාම. මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තොපි, පටිසන්ධික්ඛණෙ දසසහස්සචක්කවාළං කම්පෙන්තොපි, මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තදිවසෙ තථෙව ලොකං කම්පෙන්තොපි, සම්පතිජාතො සත්ත පදානි ගන්ත්වා ‘‘අග්ගොමහස්මී’’ති සීහනාදං නදන්තොපි, එකූනතිංස සංවච්ඡරානි අගාරමජ්ඣෙ වසන්තොපි, මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමන්තොපි, අනොමානදීතීරෙ පබ්බජන්තොපි, මහාපධානෙ ඡබ්බස්සානි වීරියං කරොන්තොපි, සුජාතාය දින්නං මධුපායාසං භුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං නදියා පවාහෙත්වා සායන්හසමයෙ බොධිමණ්ඩවරගතො පුරත්ථිමං ලොකධාතුං ඔලොකෙන්තො නිසීදිත්වා සූරියෙ ධරමානෙයෙව මාරබලං විධමෙත්වා පඨමයාමෙ ¶ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තොපි, මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙන්තොපි, පච්චූසකාලසමනන්තරෙ පච්චයාකාරං සම්මසිත්වා සොතාපත්තිමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි, සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකරොන්තොපි, සකදාගාමිමග්ගං සකදාගාමිඵලං අනාගාමිමග්ගං අනාගාමිඵලං සච්ඡිකරොන්තොපි, අරහත්තමග්ගං පටිවිජ්ඣන්තොපි ධම්මචක්කං උප්පාදෙතියෙව නාම.

අරහත්තඵලක්ඛණෙ ¶ පන තෙන ධම්මචක්කං උප්පාදිතං නාම. බුද්ධානඤ්හි සකලලොකියලොකුත්තරගුණරාසි අරහත්තඵලෙනෙව සද්ධිං ඉජ්ඣති. තස්මා තෙන තස්මිං ඛණෙ ධම්මචක්කං උප්පාදිතං නාම හොති.

කදා පවත්තෙති නාම? බොධිමණ්ඩෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා ඉසිපතනෙ මිගදායෙ අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං කායසක්ඛිං කත්වා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං දෙසෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙති නාම.

යදා පන අඤ්ඤාකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරෙන දසබලස්ස දෙසනාඤාණානුභාවනිබ්බත්තං සවනං ලභිත්වා සබ්බපඨමං ධම්මො අධිගතො, තතො පට්ඨාය ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. ධම්මචක්කන්ති ¶ චෙතං දෙසනාඤාණස්සපි නාමං පටිවෙධඤාණස්සපි. තෙසු දෙසනාඤාණං ලොකියං, පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං. කස්ස දෙසනාපටිවෙධඤාණන්ති? න අඤ්ඤස්ස කස්සචි, සම්මාසම්බුද්ධස්සෙව දෙසනාඤාණඤ්ච පටිවෙධඤාණඤ්චාති වෙදිතබ්බං.

සම්මදෙවාති හෙතුනා නයෙන කාරණෙනෙව. අනුප්පවත්තෙතීති යථා පුරතො ගච්ඡන්තස්ස පච්ඡතො ගච්ඡන්තො තං අනුගච්ඡති නාම, එවං පඨමතරං සත්ථාරා පවත්තිතං ථෙරො අනුප්පවත්තෙති නාම. කථං? සත්ථා හි ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති කථෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙති නාම, ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරොපි ‘‘චත්තාරොමෙ, ආවුසො, සතිපට්ඨානා’’ති කථෙන්තො ධම්මචක්කං අනුප්පවත්තෙති නාම. සම්මප්පධානාදීසුපි එසෙව නයො. න කෙවලඤ්ච බොධිපක්ඛියධම්මෙසු, ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි. චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අරියවංසා’’තිආදීසුපි අයං නයො නෙතබ්බොව. එවං සම්මාසම්බුද්ධො ධම්මචක්කං පවත්තෙති නාම, ථෙරො දසබලෙන පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුප්පවත්තෙති නාම.

එවං ධම්මචක්කං අනුප්පවත්තෙන්තෙන පන ථෙරෙන ධම්මො දෙසිතොපි පකාසිතොපි සත්ථාරාව දෙසිතො පකාසිතො හොති. යො හි කොචි භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා උපාසකො වා උපාසිකා වා දෙවො වා සක්කො වා මාරො ¶ වා බ්රහ්මා වා ධම්මං දෙසෙතු පකාසෙතු, සබ්බො සො සත්ථාරා දෙසිතො පකාසිතොව නාම හොති, සෙසජනො පන ලෙඛහාරකපක්ඛෙ ඨිතොව නාම හොති. කථං? යථා හි රඤ්ඤා දින්නං පණ්ණං වාචෙත්වා යං යං කම්මං කරොන්ති, තං තං කම්මං යෙන ¶ කෙනචි කතම්පි කාරිතම්පි ¶ රඤ්ඤා කාරිතන්තෙව වුච්චති. මහාරාජා විය හි සම්මාසම්බුද්ධො. රාජපණ්ණං විය තෙපිටකං බුද්ධවචනං. පණ්ණදානං විය තෙපිටකෙ නයමුඛදානං පණ්ණං වාචෙත්වා තංතංකම්මානං කරණං විය චතුන්නං පරිසානං අත්තනො බලෙන බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරෙසං දෙසනා පකාසනා. තත්ථ යථා පණ්ණං වාචෙත්වා යෙන කෙනචි කතම්පි කාරිතම්පි තං කම්මං රඤ්ඤා කාරිතමෙව හොති, එවමෙව යෙන කෙනචි දෙසිතොපි පකාසිතොපි ධම්මො සත්ථාරා දෙසිතො පකාසිතොව නාම හොතීති වෙදිතබ්බො. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

188. එතදග්ගෙසු ¶ පඨමවග්ගස්ස පඨමෙ එතදග්ගන්ති එතං අග්ගං. එත්ථ ච අයං අග්ගසද්දො ආදිකොටිකොට්ඨාසසෙට්ඨෙසු දිස්සති. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ, සම්ම දොවාරික, ආවරාමි ද්වාරං නිගණ්ඨානං නිගණ්ඨීන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.70) හි ආදිම්හි දිස්සති. ‘‘තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තං අඞ්ගුලග්ගං පරාමසෙය්ය (කථා. 441), උච්ඡග්ගං වෙළග්ග’’න්තිආදීසු කොටියං. ‘‘අම්බිලග්ගං වා මධුරග්ගං වා තිත්තකග්ගං වා (සං. නි. 5.374), අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, විහාරග්ගෙන වා පරිවෙණග්ගෙන වා භාජෙතු’’න්තිආදීසු (චූළව. 318) කොට්ඨාසෙ. ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා…පෙ… තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) සෙට්ඨෙ. ස්වායමිධ ¶ කොටියම්පි වට්ටති සෙට්ඨෙපි. තෙ හි ථෙරා අත්තනො අත්තනො ඨානෙ කොටිභූතාතිපි අග්ගා, සෙට්ඨභූතාතිපි. තස්මා එතදග්ගන්ති එසා කොටි එසො සෙට්ඨොති අයමෙත්ථ අත්ථො. එසෙව නයො සබ්බසුත්තෙසු.

අයඤ්ච ¶ එතදග්ගසන්නික්ඛෙපො නාම චතූහි කාරණෙහි ලබ්භති අට්ඨුප්පත්තිතො ආගමනතො චිණ්ණවසිතො ගුණාතිරෙකතොති. තත්ථ කොචි ථෙරො එකෙන කාරණෙන එතදග්ගට්ඨානං ලභති, කොචි ද්වීහි, කොචි තීහි, කොචි සබ්බෙහෙව චතූහිපි ආයස්මා සාරිපුත්තත්ථෙරො විය. සො හි අට්ඨුප්පත්තිතොපි මහාපඤ්ඤතාය එතදග්ගට්ඨානං ලභි ආගමනාදීහිපි. කථං? එකස්මිං හි සමයෙ සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරන්තො කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ තිත්ථියමද්දනං යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා ‘‘කහං නු ඛො පුරිමබුද්ධා යමකපාටිහාරියං කත්වා වස්සං උපගච්ඡන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘තාවතිංසභවනෙ’’ති ඤත්වා ද්වෙ පදන්තරානි දස්සෙත්වා තතියෙන පදෙන තාවතිංසභවනෙ පච්චුට්ඨාසි. සක්කො දෙවරාජා භගවන්තං දිස්වා පණ්ඩුකම්බලසිලාතො උට්ඨාය සද්ධිං දෙවගණෙන පච්චුග්ගමනං අගමාසි. දෙවා චින්තයිංසු – ‘‘සක්කො දෙවරාජා දෙවගණපරිවුතො ¶ සට්ඨියොජනායාමාය පණ්ඩුකම්බලසිලාය නිසීදිත්වා සම්පත්තිං අනුභවති, බුද්ධානං නාම නිසින්නකාලතො පට්ඨාය න සක්කා අඤ්ඤෙන එත්ථ හත්ථම්පි ඨපෙතු’’න්ති. සත්ථාපි තත්ථ නිසින්නො තෙසං චිත්තාචාරං ඤත්වා මහාපංසුකූලිකො විය මුණ්ඩපීඨකං සබ්බමෙව පණ්ඩුකම්බලසිලං අවත්ථරිත්වා නිසීදි. එවං නිසීදන්තො පන අත්තනො වා සරීරං මහන්තං කත්වා මාපෙසි, පණ්ඩුකම්බලසිලං ¶ වා ඛුද්දකං අකාසීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. අචින්තෙය්යො හි බුද්ධවිසයො. එවං නිසින්නො පන මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා අබ්යාකතා ධම්මා’’ති අභිධම්මපිටකං දෙසෙසි.

පාටිහාරියට්ඨානෙපි සබ්බාපි ද්වාදසයොජනිකා පරිසා අනුරුද්ධත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කහං, භන්තෙ, දසබලො ගතො’’ති පුච්ඡි. තාවතිංසභවනෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං වස්සං උපගන්ත්වා අභිධම්මකථං දෙසෙතුං ගතොති. භන්තෙ, න මයං සත්ථාරං අදිස්වා ගමිස්සාම. කදා සත්ථා ආගමිස්සතීති සත්ථු ආගමනකාලං ජානාථාති? මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස භාරං කරොථ, සො බුද්ධානං සන්තිකං ගන්ත්වා සාසනං ආහරිස්සතීති. කිං පන ථෙරස්ස තත්ථ ගන්තුං බලං නත්ථීති? අත්ථි, විසෙසවන්තානං පන විසෙසං පස්සන්තූති එවමාහ. මහාජනො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා සත්ථු ¶ සාසනං ගහෙත්වා ආගමනත්ථාය යාචි. ථෙරො පස්සන්තෙයෙව මහාජනෙ පථවියං නිමුජ්ජිත්වා අන්තොසිනෙරුනා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, මහාජනො තුම්හාකං දස්සනකාමො, ආගමනදිවසං වො ජානිතුං ඉච්ඡතී’’ති. තෙන හි ‘‘ඉතො තෙමාසච්චයෙන සඞ්කස්සනගරද්වාරෙ පස්සථා’’තිස්ස වදෙහීති. ථෙරො භගවතො සාසනං ආහරිත්වා මහාජනස්ස කථෙසි. මහාජනො තත්ථෙව තෙමාසං ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා වසි. චූළඅනාථපිණ්ඩිකො ද්වාදසයොජනාය පරිසාය තෙමාසං යාගුභත්තං ආදාසි.

සත්ථාපි සත්තප්පකරණානි දෙසෙත්වා මනුස්සලොකං ආගමනත්ථාය ආකප්පං දස්සෙසි. සක්කො දෙවරාජා විස්සකම්මං ආමන්තෙත්වා තථාගතස්ස ඔතරණත්ථාය සොපානං මාපෙතුං ආණාපෙසි. සො එකතො සොවණ්ණමයං එකතො රජතමයං ¶ සොපානං මාපෙත්වා මජ්ඣෙ මණිමයං මාපෙසි. සත්ථා මණිමයෙ සොපානෙ ඨත්වා ‘‘මහාජනො මං පස්සතූ’’ති අධිට්ඨාසි. අත්තනො ආනුභාවෙනෙව ‘‘මහාජනො අවීචිමහානිරයං පස්සතූ’’තිපි අධිට්ඨාසි. නිරයදස්සනෙන චස්ස උප්පන්නසංවෙගතං ඤත්වා දෙවලොකං දස්සෙසි. අථස්ස ඔතරන්තස්ස මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, සක්කො දෙවරාජා පත්තං ගණ්හි, සුයාමො දෙවරාජා දිබ්බං වාළබීජනිං බීජි, පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බදෙවපුත්තො බෙලුවපණ්ඩුවීණං ¶ සමපඤ්ඤාසාය මුච්ඡනාහි මුච්ඡිත්වා වාදෙන්තො පුරතො ඔතරි. බුද්ධානං පථවියං පතිට්ඨිතකාලෙ ‘‘අහං පඨමං වන්දිස්සාමි, අහං පඨමං වන්දිස්සාමී’’ති මහාජනො අට්ඨාසි. සහ මහාපථවීඅක්කමනෙන පන භගවතො නෙව මහාජනො න අසීතිමහාසාවකා පඨමකවන්දනං සම්පාපුණිංසු, ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරොයෙව පන සම්පාපුණි.

අථ සත්ථා ද්වාදසයොජනාය පරිසාය අන්තරෙ ‘‘ථෙරස්ස පඤ්ඤානුභාවං ජානන්තූ’’ති පුථුජ්ජනපඤ්චකං පඤ්හං ආරභි. පඨමං ලොකියමහාජනො සල්ලක්ඛෙස්සතීති පුථුජ්ජනපඤ්හං පුච්ඡි. යෙ යෙ සල්ලක්ඛිංසු, තෙ තෙ කථයිංසු. දුතියං පුථුජ්ජනවිසයං අතික්කමිත්වා සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. පුථුජ්ජනා තුණ්හී අහෙසුං, සොතාපන්නාව කථයිංසු. තතො සොතාපන්නානං ¶ විසයං අතික්කමිත්වා සකදාගාමිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. සොතාපන්නා තුණ්හී අහෙසුං, සකදාගාමිනොව කථයිංසු. තෙසම්පි විසයං අතික්කමිත්වා අනාගාමිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. සකදාගාමිනො තුණ්හී අහෙසුං, අනාගාමිනොව කථයිංසු. තෙසම්පි විසයං අතික්කමිත්වා අරහත්තමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. අනාගාමිනො තුණ්හී අහෙසුං, අරහන්තාව කථයිංසු. තතො හෙට්ඨිමකොටිතො පට්ඨාය අභිඤ්ඤාතෙ අභිඤ්ඤාතෙ සාවකෙ පුච්ඡි, තෙ අත්තනො අත්තනො පටිසම්භිදාවිසයෙ ඨත්වා කථයිංසු. අථ මහාමොග්ගල්ලානං පුච්ඡි ¶ , සෙසසාවකා තුණ්හී අහෙසුං, ථෙරොව කථෙසි. තස්සාපි විසයං අතික්කමිත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස විසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි. මහාමොග්ගල්ලානො තුණ්හී අහොසි, සාරිපුත්තත්ථෙරොව කථෙසි. ථෙරස්සාපි විසයං අතික්කමිත්වා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං පුච්ඡි. ධම්මසෙනාපති ආවජ්ජෙන්තොපි පස්සිතුං න සක්කොති, පුරත්ථිමපච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණා චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසාති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො පඤ්හුප්පත්තිට්ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං නාසක්ඛි.

සත්ථා ථෙරස්ස කිලමනභාවං ජානිත්වා ‘‘සාරිපුත්තො කිලමති, නයමුඛමස්ස දස්සෙස්සාමී’’ති ‘‘ආගමෙහි ත්වං, සාරිපුත්තා’’ති වත්වා ‘‘නායං තුය්හං විසයො පඤ්හො, බුද්ධානං එස විසයො සබ්බඤ්ඤූනං යසස්සීන’’න්ති බුද්ධවිසයභාවං ආචික්ඛිත්වා ‘‘භූතමිදන්ති, සාරිපුත්ත, සමනුපස්සසී’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘චතුමහාභූතිකකායපරිග්ගහං මෙ භගවා ආචික්ඛතී’’ති ඤත්වා ‘‘අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගතා’’ති ආහ. එතස්මිං ඨානෙ අයං කථා උදපාදි – මහාපඤ්ඤො වත, භො, සාරිපුත්තත්ථෙරො, යත්ර හි නාම සබ්බෙහි අනඤ්ඤාතං පඤ්හං කථෙසි, බුද්ධෙහි ච දින්නනයෙ ඨත්වා බුද්ධවිසයෙ පඤ්හං කථෙසි, ඉති ථෙරස්ස පඤ්ඤානුභාවො යත්තකං ¶ ඨානං බුද්ධානං කිත්තිසද්දෙන ඔත්ථටං, සබ්බං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගතොති එවං තාව ථෙරො අට්ඨුප්පත්තිතො මහාපඤ්ඤතාය එතදග්ගට්ඨානං ලභි.

කථං ආගමනතො? ඉමිස්සායෙව හි අට්ඨුප්පත්තියා සත්ථා ආහ – සාරිපුත්තො න ඉදානෙව පඤ්ඤවා, අතීතෙ පඤ්ච ජාතිසතානි ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වාපි මහාපඤ්ඤොව අහොසි –

තං වීතරාගං සුසමාහිතින්ද්රියං,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ සාරිපුත්ත’’න්ති.

එවං ¶ පබ්බජ්ජං උපබ්රූහයමානො එකස්මිං සමයෙ බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො. තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා තත්ථ සාරං අපස්සන්තො ‘‘පබ්බජිත්වා එකං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. තස්මිං කාලෙ බොධිසත්තොපි කාසිරට්ඨෙ උදිච්චබ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තො වුද්ධිමන්වාය උග්ගහිතසිප්පො කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා ඝරාවාසං පහාය හිමවන්තං පවිසිත්වා කසිණපරිකම්මං කත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා වනමූලඵලාහාරො හිමවන්තප්පදෙසෙ වසති. සොපි මාණවො නික්ඛමිත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජි. පරිවාරො මහා අහොසි පඤ්චසතමත්තා ඉසයො.

අථස්ස සො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො එකදෙසං පරිසං ගහෙත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථං මනුස්සපථං අගමාසි. තස්මිං සමයෙ බොධිසත්තො තස්මිංයෙව හිමවන්තප්පදෙසෙ කාලං අකාසි. කාලකිරියසමයෙව නං අන්තෙවාසිකා සන්නිපතිත්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘අත්ථි තුම්හෙහි කොචි විසෙසො අධිගතො’’ති. බොධිසත්තො ‘‘නත්ථි කිඤ්චී’’ති වත්වා අපරිහීනජ්ඣානො ආභස්සරබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. සො කිඤ්චාපි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ලාභී, බොධිසත්තානං පන අරූපාවචරෙ පටිසන්ධි නාම න හොති. කස්මා? අභබ්බට්ඨානත්තා. ඉති සො අරූපසමාපත්තිලාභී සමානොපි රූපාවචරෙ නිබ්බත්ති. අන්තෙවාසිකාපිස්ස ‘‘ආචරියො ‘නත්ථි කිඤ්චී’ති ආහ, මොඝා තස්ස කාලකිරියා’’ති න කිඤ්චි සක්කාරසම්මානං අකංසු. අථ සො ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො අතික්කන්තෙ වස්සාවාසෙ ආගන්ත්වා ‘‘කහං ආචරියො’’ති පුච්ඡි. කාලං කතොති. අපි නු ආචරියෙන ¶ ලද්ධගුණං පුච්ඡිත්ථාති? ආම පුච්ඡිම්හාති. කිං වදෙතීති? නත්ථි කිඤ්චීති. මයම්පි ‘‘ආචරියෙන ලද්ධගුණො නාම නත්ථී’’ති නාස්ස සක්කාරසම්මානං කරිම්හාති. තුම්හෙ භාසිතස්ස අත්ථං න ජානිත්ථ, ආචරියො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ලාභීති.

අථ ¶ තෙ ජෙට්ඨන්තෙවාසිකස්ස කථං න සද්දහිංසු. සො පුනප්පුනං කථෙන්තොපි සද්දහාපෙතුං නාසක්ඛි ¶ . අථ බොධිසත්තො ආවජ්ජමානො ‘‘අන්ධබාලො මහාජනො මය්හං ජෙට්ඨන්තෙවාසිකස්ස කථං න ගණ්හාති, ඉමං කාරණං පාකටං කරිස්සාමී’’ති බ්රහ්මලොකතො ඔතරිත්වා අස්සමපදමත්ථකෙ ඨිතො ආකාසගතොව ජෙට්ඨන්තෙවාසිකස්ස පඤ්ඤානුභාවං වණ්ණෙත්වා ඉමං ගාථං අභාසි –

යො භාසිතස්ස විජානාති අත්ථ’’න්ති. (ජා. 1.1.101);

එවං ඉසිගණං සඤ්ඤාපෙත්වා බොධිසත්තො බ්රහ්මලොකමෙව ගතො. සෙසඉසිගණොපි අපරිහීනජ්ඣානො හුත්වා කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකපරායණො ජාතො. තත්ථ බොධිසත්තො සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, ජෙට්ඨන්තෙවාසිකො සාරිපුත්තත්ථෙරො ජාතො, සෙසා ඉසයො බුද්ධපරිසා ජාතාති එවං අතීතෙපි සාරිපුත්තො මහාපඤ්ඤොව සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං ජානිතුං සමත්ථොති වෙදිතබ්බො.

ඉදමෙව ච පුථුජ්ජනපඤ්චකං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා –

සො භාසිතස්ස විජානාති අත්ථ’’න්ති. (ජා. 1.1.101) –

ඉමම්පි ජාතකං කථෙසි. තස්ස පුරිමජාතකෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අපරම්පි ¶ ඉදමෙව පුථුජ්ජනපඤ්චකං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා –

‘‘යෙ සඤ්ඤිනො තෙපි දුග්ගතා, යෙපි අසඤ්ඤිනො තෙපි දුග්ගතා;

එතං උභයං විවජ්ජය, තං සමාපත්තිසුඛං අනඞ්ගණ’’න්ති. (ජා. 1.1.134) –

ඉමං ¶ අනඞ්ගණජාතකං කථෙසි. එත්ථ ච ආචරියො කාලං කරොන්තො අන්තෙවාසිකෙහි පුච්ඡිතො ‘‘නෙවසඤ්ඤී නාසඤ්ඤී’’ති ආහ. සෙසං ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අපරම්පි ඉදමෙව පුථුජ්ජනපඤ්චකං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා –

‘‘චන්දාභං සූරියාභඤ්ච, යොධ පඤ්ඤාය ගාධති;

අවිතක්කෙන ඣානෙන, හොති ආභස්සරූපගො’’ති. (ජා. 1.1.135) –

ඉදං චන්දාභජාතකං කථෙසි. එත්ථාපි ආචරියො කාලං කරොන්තො අන්තෙවාසිකෙහි පුච්ඡිතො ‘‘ඔදාතකසිණං චන්දාභං නාම, පීතකසිණං සූරියාභං නාමාති තං උභයං යො පඤ්ඤාය ගාධති පවිසති පක්ඛන්දති, සො අවිතක්කෙන දුතියජ්ඣානෙන ආභස්සරූපගො හොති, තාදිසො අහ’’න්ති සන්ධාය – ‘‘චන්දාභං සූරියාභ’’න්ති ආහ. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉදමෙව ච පුථුජ්ජනපඤ්චකං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා –

‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.

‘‘ආසීසෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.

‘‘වායමෙථෙව ¶ පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහු.

‘‘වායමෙථෙව පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහං අත්තානං, උදකා ථලමුබ්භතං.

‘‘අචින්තිතම්පි භවති, චින්තිතම්පි විනස්සති;

න හි චින්තාමයා භොගා, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා.

‘‘සරභං ¶ ගිරිදුග්ගස්මිං, යං ත්වං අනුසරී පුරෙ;

අලීනචිත්තස්ස තුවං, වික්කන්තමනුජීවසි.

‘‘යො ¶ තං විදුග්ගා නරකා සමුද්ධරි,

දුක්ඛූපනීතං මච්චුමුඛා පමොචයි,

‘‘කිං ත්වං නු තත්ථෙව තදා අහොසි,

විවට්ටච්ඡද්දො නුසි සබ්බදස්සී,

අත්ථං තදානෙන්ති ජනින්ද ධීරා’’ති. (ජා. 1.13.134-143) –

ඉමං තෙරසනිපාතෙ සරභජාතකඤ්ච කථෙසි. ඉමානි පන පඤ්චපි ජාතකානි අතීතෙපි සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං මය්හං පුත්තො ජානාතීති සත්ථාරා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පඤ්ඤානුභාවප්පකාසනත්ථමෙව කථිතානීති එවං ආගමනතොපි ථෙරො මහාපඤ්ඤතාය එතදග්ගට්ඨානං ලභි.

කථං චිණ්ණවසිතොති? චිණ්ණං කිරෙතං ථෙරස්ස චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං කථෙන්තො චත්තාරි සච්චානි අමුඤ්චිත්වා කථෙතීති එවං චිණ්ණවසිතොපි ථෙරො මහාපඤ්ඤතාය එතදග්ගට්ඨානං ලභි.

කථං ගුණාතිරෙකතොති? ඨපෙත්වා හි දසබලං අඤ්ඤො කොචි එකසාවකොපි මහාපඤ්ඤතාය ¶ ධම්මසෙනාපතිනා සදිසො නාම නත්ථීති එවං ගුණාතිරෙකතොපි ථෙරො මහාපඤ්ඤතාය එතදග්ගට්ඨානං ලභි.

යථා ච සාරිපුත්තත්ථෙරො, එවං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරොපි සබ්බෙහෙව චතූහිපි ඉමෙහි කාරණෙහි එතදග්ගට්ඨානං ලභි. කථං? ථෙරො හි මහිද්ධිකො මහානුභාවො නන්දොපනන්දසදිසම්පි නාගරාජානං දමෙසීති එවං තාව ¶ අට්ඨුප්පත්තිතො ලභි. න පනෙස ඉදානෙව මහිද්ධිකො මහානුභාවො, අතීතෙ පඤ්ච ජාතිසතානි ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතොපි මහිද්ධිකො මහානුභාවො අහොසීති.

තං වීතරාගං සුසමාහිතින්ද්රියං,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ මොග්ගල්ලාන’’න්ති. –

එවං ¶ ආගමනතොපි ලභි. චිණ්ණං චෙතං ථෙරස්ස නිරයං ගන්ත්වා අත්තනො ඉද්ධිබලෙන නිරයසත්තානං අස්සාසජනනත්ථං සීතං අධිට්ඨාය චක්කමත්තං පදුමං මාපෙත්වා පදුමකණ්ණිකායං නිසීදිත්වා ධම්මකථං කථෙති, දෙවලොකං ගන්ත්වා දෙවසඞ්ඝං කම්මගතිං ජානාපෙත්වා සච්චකථං කථෙතීති එවං චිණ්ණවසිතො ලභි. ඨපෙත්වා ච සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො සාවකො මහාමොග්ගල්ලානො විය මහිද්ධිකො මහානුභාවො නත්ථීති එවං ගුණාතිරෙකතො ලභි.

යථා චෙස, එවං මහාකස්සපත්ථෙරොපි සබ්බෙහෙවිමෙහි කාරණෙහි එතදග්ගට්ඨානං ලභි. කථං? සම්මාසම්බුද්ධො හි ථෙරස්ස තිගාවුතං මග්ගං පච්චුග්ගමනං කත්වා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පාදෙත්වා චීවරං පරිවත්තෙත්වා අදාසි. තස්මිං සමයෙ මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා කම්පි, මහාජනස්ස අබ්භන්තරෙ ථෙරස්ස කිත්තිසද්දො අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගතො. එවං අට්ඨුප්පත්තිතො ලභි. න චෙස ඉදානෙව ධුතධරො, අතීතෙ පඤ්ච ජාතිසතානි ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිතොපි ධුතධරොව අහොසි.

තං වීතරාගං සුසමාහිතින්ද්රියං,

පරිනිබ්බුතං වන්දථ මහාකස්සප’’න්ති. –

එවං ආගමනතොපි ලභි. චිණ්ණං චෙතං ථෙරස්ස චතුපරිසමජ්ඣගතො ධම්මං කථෙන්තො දස කථාවත්ථූනි අවිජහිත්වාව කථෙතීති එවං චිණ්ණවසිතො ලභි. ඨපෙත්වා ච සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො සාවකො තෙරසහි ධුතගුණෙහි මහාකස්සපසදිසො නත්ථීති එවං ගුණාතිරෙකතො ලභි ¶ . ඉමිනාව නියාමෙන තෙසං තෙසං ථෙරානං යථාලාභතො ගුණෙ කිත්තෙතුං වට්ටති.

ගුණවසෙනෙව හි සම්මාසම්බුද්ධො යථා නාම රාජා චක්කවත්තී චක්කරතනානුභාවෙන චක්කවාළගබ්භෙ රජ්ජසිරිං පත්වා ‘‘පත්තබ්බං මෙ පත්තං, කිං මෙ ඉදානි මහාජනෙන ඔලොකිතෙනා’’ති න අප්පොස්සුක්කො හුත්වා රජ්ජසිරිංයෙව අනුභොති, කාලෙන පන කාලං විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදිත්වා නිග්ගහෙතබ්බෙ නිග්ගණ්හාති, පග්ගහෙතබ්බෙ පග්ගණ්හාති, ඨානන්තරෙසු ච ඨපෙතබ්බයුත්තකෙ ඨානන්තරෙසු ඨපෙති, එවමෙවං මහාබොධිමණ්ඩෙ අධිගතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස ආනුභාවෙන ¶ අනුප්පත්තධම්මරජ්ජො ධම්මරාජාපි ‘‘කිං මෙ ඉදානි ලොකෙන ඔලොකිතෙන, අනුත්තරං ඵලසමාපත්තිසුඛං අනුභවිස්සාමී’’ති අප්පොස්සුක්කතං අනාපජ්ජිත්වා චතුපරිසමජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා ධම්මං දෙසයමානො නිග්ගහෙතබ්බයුත්තෙ කණ්හධම්මෙ පුග්ගලෙ සිනෙරුපාදෙ පක්ඛිපන්තො විය අපායභයසන්තජ්ජනෙන නිග්ගහෙත්වා පග්ගහෙතබ්බයුත්තෙ කල්යාණධම්මෙ පුග්ගලෙ උක්ඛිපිත්වා භවග්ගෙ නිසීදාපෙන්තො විය පග්ගණ්හිත්වා ඨානන්තරෙසු ඨපෙතබ්බයුත්තකෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරාදයො සාවකෙ යාථාවසරසගුණවසෙනෙව ඨානන්තරෙසු ¶ ඨපෙන්තො එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං රත්තඤ්ඤූනං, යදිදං අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොතිආදිමාහ.

තත්ථ එතදග්ගන්ති පදං වුත්තත්ථමෙව. රත්තඤ්ඤූනන්ති රත්තියො ජානන්තානං. ඨපෙත්වා හි සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො සාවකො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරතො පඨමතරං පබ්බජිතො නාම නත්ථීති පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ථෙරො චිරකාලං රත්තියො ජානාතීති රත්තඤ්ඤූ. සබ්බපඨමං ධම්මස්ස පටිවිද්ධත්තා යදා තෙන ධම්මො පටිවිද්ධො, චිරකාලතො පට්ඨාය තං රත්තිං ජානාතීතිපි රත්තඤ්ඤූ. අපිච ඛීණාසවානං රත්තිදිවසපරිච්ඡෙදො පාකටොව හොති, අයඤ්ච පඨමඛීණාසවොති එවම්පි රත්තඤ්ඤූනං සාවකානං අයමෙව අග්ගො පුරිමකොටිභූතො සෙට්ඨො. තෙන වුත්තං – ‘‘රත්තඤ්ඤූනං යදිදං අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො’’ති.

එත්ථ ¶ ච යදිදන්ති නිපාතො, තස්ස ථෙරං අවෙක්ඛිත්වා යො එසොති, අග්ගසද්දං අවෙක්ඛිත්වා යං එතන්ති අත්ථො. අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොති ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො පටිවිද්ධකොණ්ඩඤ්ඤො. තෙනෙවාහ – ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො, අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤොති. ඉති හිදං ආයස්මතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො ත්වෙව නාමං අහොසී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 17).

අයං පන ථෙරො කතරබුද්ධකාලෙ පුබ්බපත්ථනං අභිනීහාරං අකාසි, කදා පබ්බජිතො, කදානෙන පඨමං ධම්මො අධිගතො, කදා ඨානන්තරෙ ඨපිතොති ඉමිනා නයෙන සබ්බෙසුපි එතදග්ගෙසු පඤ්හකම්මං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ ¶ ඉමස්ස තාව ථෙරස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි, තස්ස පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස මහාබොධිපල්ලඞ්කතො උට්ඨහන්තස්ස මහාපථවියං ඨපෙතුං පාදෙ උක්ඛිත්තමත්තෙ පාදසම්පටිච්ඡනත්ථං මහන්තං පදුමපුප්ඵං උග්ගඤ්ඡි, තස්ස ධුරපත්තානි නවුතිහත්ථානි හොන්ති, කෙසරං තිංසහත්ථං, කණ්ණිකා ද්වාදසහත්ථා, පාදෙන පතිට්ඨිතට්ඨානං එකාදසහත්ථං. තස්ස පන භගවතො සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි. තස්ස පදුමකණ්ණිකාය දක්ඛිණපාදෙ පතිට්ඨහන්තෙ මහාතුම්බමත්තා රෙණු උග්ගන්ත්වා සරීරං ඔකිරමානා ඔතරි, වාමපාදස්ස ඨපනකාලෙපි තථාරූපංයෙව පදුමං උග්ගන්ත්වා පාදං සම්පටිච්ඡි. තතොපි උග්ගන්ත්වා වුත්තප්පමාණාව රෙණු සරීරං ඔකිරි. තං පන රෙණුං අභිභවමානා තස්ස භගවතො සරීරප්පභා නික්ඛමිත්වා යන්තනාළිකාය විස්සට්ඨසුවණ්ණරසධාරා විය සමන්තා ද්වාදසයොජනට්ඨානං එකොභාසං අකාසි. තතියපාදුද්ධරණකාලෙ පථමුග්ගතං පදුමං අන්තරධායි, පාදසම්පටිච්ඡනත්ථං අඤ්ඤං නවං පදුමං උග්ගඤ්ඡි. ඉමිනාව නියාමෙන යත්ථ යත්ථ ගන්තුකාමො හොති, තත්ථ තත්ථාපි මහාපදුමං උග්ගච්ඡති. තෙනෙවස්ස ‘‘පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධො’’ති නාමං අහොසි.

එවං සො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො මහාජනස්ස සඞ්ගහත්ථාය ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාය චරන්තො හංසවතීනගරං සම්පාපුණි ¶ . තස්ස ආගතභාවං සුත්වා පිතා මහාරාජා පච්චුග්ගමනං ¶ අකාසි. සත්ථා තස්ස ධම්මකථං කථෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ කෙචි සොතාපන්නා කෙචි සකදාගාමී කෙචි අනාගාමී කෙචි අරහත්තං පාපුණිංසු. රාජා ස්වාතනාය දසබලං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ කාලං ආරොචාපෙත්වා භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරස්ස භගවතො සකනිවෙසනෙ මහාදානං අදාසි. සත්ථා භත්තානුමොදනං කත්වා විහාරමෙව ගතො. තෙනෙව නියාමෙන පුනදිවසෙ නාගරා, පුනදිවසෙ රාජාති දීඝමද්ධානං දානං අදංසු.

තස්මිං කාලෙ අයං ථෙරො හංසවතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තො. එකදිවසං බුද්ධානං ධම්මදෙසනාකාලෙ හංසවතීනගරවාසිනො ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ යෙන බුද්ධො, යෙන ධම්මො, යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නෙ තප්පොණෙ තප්පබ්භාරෙ ගච්ඡන්තෙ දිස්වා තෙන මහාජනෙන සද්ධිං ධම්මදෙසනට්ඨානං අගමාසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ පදුමුත්තරො භගවා අත්තනො සාසනෙ පඨමං පටිවිද්ධධම්මං එකං භික්ඛුං එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො කුලපුත්තො තං කාරණං සුත්වා ‘‘මහා වතායං භික්ඛු, ඨපෙත්වා කිර බුද්ධං අඤ්ඤො ඉමිනා පඨමතරං පටිවිද්ධධම්මො නාම නත්ථි. අහො වතාහම්පි අනාගතෙ එකස්ස ¶ බුද්ධස්ස සාසනෙ පඨමං ධම්මං පටිවිජ්ඣනසමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා දෙසනාපරියොසානෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙසි. සත්ථා අධිවාසෙසි.

සො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා සකනිවෙසනං ගන්ත්වා සබ්බරත්තිං බුද්ධානං නිසජ්ජනට්ඨානං ගන්ධදාමමාලාදාමාදීහි අලඞ්කරිත්වා පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදාපෙත්වා තස්සා රත්තියා අච්චයෙන සකනිවෙසනෙ භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරස්ස භගවතො විචිත්රයාගුඛජ්ජකපරිවාරං නානාරසසූපබ්යඤ්ජනං ¶ ගන්ධසාලිභොජනං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ තිචීවරපහොනකෙ වඞ්ගපට්ටෙ තථාගතස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘නාහං පරිත්තකස්ස ඨානස්සත්ථාය චරාමි, මහන්තං ඨානං පත්ථෙන්තො චරාමි, න ඛො පන සක්කා එකමෙව දිවසං දානං දත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙතු’’න්ති ‘‘අනුපටිපාටියා සත්ත දිවසානි මහාදානං දත්වා පත්ථෙස්සාමී’’ති. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසානි මහාදානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ දුස්සකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා උත්තමසුඛුමවත්ථං බුද්ධානං පාදමූලෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුසතසහස්සං තිචීවරෙන අච්ඡාදෙත්වා තථාගතං ¶ උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යො තුම්හෙහි ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ භික්ඛු එතදග්ගෙ ඨපිතො, අහම්පි සො භික්ඛු විය අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා පඨමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති වත්වා සත්ථු පාදමූලෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජි.

සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉමිනා කුලපුත්තෙන මහාඅධිකාරො කතො, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො එතස්ස අයං පත්ථනා නො’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සමිජ්ඣිස්සතී’’ති පස්සි. බුද්ධානඤ්හි අතීතං වා අනාගතං වා පච්චුප්පන්නං වා ආරබ්භ ආවජ්ජෙන්තානං ආවරණං නාම නත්ථි, අනෙකකප්පකොටිසතසහස්සන්තරම්පි ච අතීතං වා අනාගතං වා චක්කවාළසහස්සන්තරම්පි ච පච්චුප්පන්නං වා ආවජ්ජනපටිබද්ධමෙව මනසිකාරපටිබද්ධමෙව හොති. එවං අප්පටිවත්තියෙන ඤාණෙන සො භගවා ඉදං අද්දස – ‘‘අනාගතෙ සතසහස්සකප්පපරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති, තදා ඉමස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති. අථ නං එවමාහ – ‘‘අම්භො, කුලපුත්ත, අනාගතෙ සතසහස්සකප්පපරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති ¶ , ත්වං තස්ස පඨමකධම්මදෙසනාය තෙපරිවට්ටධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සහස්සනයසම්පන්නෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිස්සසී’’ති.

ඉති ¶ සත්ථා තං කුලපුත්තං බ්යාකරිත්වා චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි දෙසෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තස්ස පරිනිබ්බුතස්ස සරීරං සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනං අහොසි, සරීරචෙතියං පනස්සුබ්බෙධෙන සත්තයොජනිකං අකංසු. ඉට්ඨකා සුවණ්ණමයා අහෙසුං, හරිතාලමනොසිලාය මත්තිකාකිච්චං, තෙලෙන උදකකිච්චං සාධයිංසු. බුද්ධානං ධරමානකාලෙ සරීරප්පභා ද්වාදසයොජනිකං ඵරි, පරිනිබ්බුතානං පන තෙසං රස්මි නික්ඛමිත්වා සමන්තා යොජනසතං අවත්ථරි.

අයං සෙට්ඨි බුද්ධානං සරීරචෙතියං පරිවාරෙත්වා සහස්සරතනග්ඝියානි කාරෙසි. චෙතියපතිට්ඨාපනදිවසෙ අන්තොචෙතියෙ රතනඝරං කාරෙසි. සො වස්සසතසහස්සං මහන්තං දානාදිමයං කල්යාණකම්මං කත්වා තතො චුතො දෙවපුරෙ නිබ්බත්ති. තස්ස දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තස්සෙව නවනවුති ¶ කප්පසහස්සානි නව කප්පසතානි නව ච කප්පා සමතික්කන්තා. එත්තකස්ස කාලස්ස අච්චයෙන ඉතො එකනවුතිකප්පමත්ථකෙ අයං කුලපුත්තො බන්ධුමතීනගරස්ස ද්වාරසමීපෙ ගාමෙ කුටුම්බියගෙහෙ නිබ්බත්තො. තස්ස මහාකාලොති නාමං අහොසි, කනිට්ඨභාතා පනස්ස චූළකාලො නාම.

තස්මිං සමයෙ විපස්සී බොධිසත්තො තුසිතපුරා චවිත්වා බන්ධුමතීනගරෙ බන්ධුමස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්තො. අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා ධම්මදෙසනත්ථාය මහාබ්රහ්මුනා ආයාචිතො ‘‘කස්ස ¶ නු ඛො පඨමං ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො කනිට්ඨං ඛණ්ඩං නාම රාජකුමාරං තිස්සඤ්ච පුරොහිතපුත්තං ‘‘පඨමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථා’’ති දිස්වා ‘‘තෙසඤ්ච ධම්මං දෙසෙස්සාමි, පිතු ච සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති බොධිමණ්ඩතො ආකාසෙනෙව ආගන්ත්වා ඛෙමෙ මිගදායෙ ඔතිණ්ණො තෙ පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ තෙ ද්වෙපි ජනා චතුරාසීතියා පාණසහස්සෙහි සද්ධිං අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

අථාපරෙපි බොධිසත්තකාලෙ අනුපබ්බජිතා චතුරාසීතිසහස්සා කුලපුත්තා තං පවත්තිං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. සත්ථා තං තත්ථෙව ඛණ්ඩත්ථෙරං අග්ගසාවකට්ඨානෙ, තිස්සත්ථෙරං දුතියසාවකට්ඨානෙ ඨපෙසි. රාජාපි තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘පුත්තං පස්සිස්සාමී’’ති උය්යානං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා තීසු සරණෙසු පතිට්ඨාය සත්ථාරං ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි.

සො ¶ පාසාදවරගතො නිසීදිත්වා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං ජෙට්ඨපුත්තො නික්ඛමිත්වා බුද්ධො ජාතො, දුතියපුත්තො මෙ අග්ගසාවකො, පුරොහිතපුත්තො දුතියසාවකො. ඉමෙ ච අවසෙසභික්ඛූ ගිහිකාලෙපි මය්හං පුත්තමෙව පරිවාරෙත්වා විචරිංසු, ඉමෙ පුබ්බෙපි දානිපි මය්හමෙව භාරා, අහමෙව තෙ චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමි, අඤ්ඤෙසං ඔකාසං න දස්සාමී’’ති. විහාරද්වාරකොට්ඨකතො පට්ඨාය යාව රාජගෙහද්වාරා උභොසු පස්සෙසු ඛදිරපාකාරං කාරෙත්වා වත්ථෙහි පටිච්ඡාදාපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකවිචිත්තං සමොලම්බිතතාලක්ඛන්ධමත්තවිවිධපුප්ඵදාමවිතානං කාරෙත්වා හෙට්ඨාභූමිං ¶ විචිත්තත්ථරණෙහි සන්ථරාපෙත්වා අන්තො උභොසු පස්සෙසු මාලාගච්ඡකෙසු පුණ්ණඝටෙ සකලමග්ගවාසත්ථාය ච ගන්ධන්තරෙසු පුප්ඵානි පුප්ඵන්තරෙසු ගන්ධෙ ච ඨපාපෙත්වා ¶ භගවතො කාලං ආරොචාපෙසි. භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අන්තොසාණියාව රාජගෙහං ගන්ත්වා භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං පච්චාගච්ඡති. අඤ්ඤො කොචි දට්ඨුම්පි න ලභති, කුතො පන භික්ඛං වා දාතුං පූජං වා කාතුං.

නාගරා චින්තෙසුං – ‘‘අජ්ජ සත්ථු ලොකෙ උප්පන්නස්ස සත්තමාසාධිකානි සත්ත සංවච්ඡරානි, මයඤ්ච දට්ඨුම්පි න ලභාම, පගෙව භික්ඛං වා දාතුං පූජං වා කාතුං ධම්මං වා සොතුං. රාජා ‘මය්හං එව බුද්ධො, මය්හං ධම්මො, මය්හං සඞ්ඝො’ති මමායිත්වා සයමෙව උපට්ඨහති. සත්ථා ච උප්පජ්ජමානො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්ථාය උප්පන්නො, න රඤ්ඤොයෙව අත්ථාය. න හි රඤ්ඤොයෙව නිරයො උණ්හො, අඤ්ඤෙසං නීලුප්පලවනසදිසො. තස්මා රාජානං එවං වදාම ‘සචෙ නො සත්ථාරං දෙති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ දෙති, රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා සඞ්ඝං ගහෙත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොම. න සක්කා ඛො පන සුද්ධනාගරෙහෙව එවං කාතුං, එකං ජෙට්ඨකපුරිසම්පි ගණ්හාමා’’’ති සෙනාපතිං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘සාමි කිං අම්හාකං පක්ඛො හොහිසි, උදාහු රඤ්ඤො’’ති ආහංසු. සො ආහ – ‘‘තුම්හාකං පක්ඛො හොමි, අපිච ඛො පන පඨමදිවසො මය්හං දාතබ්බො’’ති. තෙ සම්පටිච්ඡිංසු.

සො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘නාගරා, දෙව, තුම්හාකං කුපිතා’’ති ආහ. කිමත්ථං තාතාති? සත්ථාරං කිර තුම්හෙව උපට්ඨහථ, අම්හෙ න ලභාමාති. සචෙ ඉදානිපි ලභන්ති, න කුප්පන්ති. අලභන්තා තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣිතුකාමා, දෙවාති. යුජ්ඣාමි, තාත, න භික්ඛුසඞ්ඝං දෙමීති. දෙව, තුම්හාකං දාසා තුම්හෙහි සද්ධිං යුජ්ඣාමාති වදන්ති, තුම්හෙ කං ගණ්හිත්වා යුජ්ඣිස්සථාති? නනු ත්වං සෙනාපතීති? නාගරෙහි විනා අසමත්ථො අහං, දෙවාති. තතො රාජා ¶ ‘‘බලවන්තො නාගරා, සෙනාපතිපි තෙසංයෙව පක්ඛො’’ති ඤත්වා ‘‘අඤ්ඤානි සත්තමාසාධිකානි සත්ත සංවච්ඡරානි මය්හං භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ දෙන්තූ’’ති ආහ. නාගරා න සම්පටිච්ඡිංසු. රාජා ‘‘ඡබ්බස්සානි පඤ්චවස්සානී’’ති එවං හාපෙත්වා අඤ්ඤෙ සත්ත දිවසෙ යාචි ¶ . නාගරා ‘‘අතිකක්ඛළං දානි රඤ්ඤා සද්ධිං කාතුං න වට්ටතී’’ති අනුජානිංසු. රාජා සත්තමාසාධිකානං සත්තන්නං සංවච්ඡරානං සජ්ජිතං දානමුඛං සත්තන්නමෙව දිවසානං සජ්ජෙත්වා ඡ දිවසෙ කෙසඤ්චි අපස්සන්තානංයෙව දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ නාගරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සක්ඛිස්සථ, තාතා, එවරූපං දානං දාතු’’න්ති ආහ. තෙපි ‘‘නනු අම්හෙයෙව නිස්සායෙතං දෙවස්ස උප්පන්න’’න්ති වත්වා ‘‘සක්ඛිස්සාමා’’ති ආහංසු. රාජා පිට්ඨිහත්ථෙන අස්සූනි පුඤ්ඡමානො භගවන්තං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සං අඤ්ඤස්සු භාරං අකත්වා යාවජීවං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමීති චින්තෙසිං, නාගරානං දානි මෙ අනුඤ්ඤාතං, නාගරා හි ‘මයං දානං දාතුං න ලභාමා’ති භගවා කුප්පන්ති. ස්වෙව පට්ඨාය තෙසං අනුග්ගහං කරොථා’’ති ආහ.

අථ දුතියදිවසෙ සෙනාපති මහාදානං අදාසි. තතො නාගරා රඤ්ඤා කතසක්කාරතො උත්තරිතරං සක්කාරසම්මානං කත්වා දානං අදංසු. එතෙනෙව නියාමෙන සකලනගරස්ස පටිපාටියා ගතාය ද්වාරගාමවාසිනො සක්කාරසම්මානං සජ්ජයිංසු. මහාකාලකුටුම්බිකො චූළකාලං ආහ – ‘‘දසබලස්ස සක්කාරසම්මානං ස්වෙව අම්හාකං පාපුණාති, කිං සක්කාරං කරිස්සාමා’’ති? ත්වමෙව භාතික ජානාහීති. සචෙ මය්හං රුචියා කරොසි, අම්හාකං සොළසකරීසමත්තෙසු ඛෙත්තෙසු ගහිතගබ්භා සාලියො අත්ථි. සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ආදාය බුද්ධානං ¶ අනුච්ඡවිකං පචාපෙමාති. එවං කයිරමානෙ කස්සචි උපකාරො න හොති, තස්මා නෙතං මය්හං රුච්චතීති. සචෙ ත්වං එවං න කරොසි, අහං මය්හං සන්තකං මමායිතුං ලභාමීති සොළසකරීසමත්තං ඛෙත්තං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අට්ඨකරීසට්ඨානෙ සීමං ඨපෙත්වා සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ආදාය අසම්භින්නෙ ඛීරෙ පචාපෙත්වා චතුමධුරං පක්ඛිපිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස අදාසි. කුටුම්බිකස්ස ඛො ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතගහිතට්ඨානං පුන පූරති. පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි, ගාමවාසීහි සද්ධිං අග්ගසස්සං නාම අදාසි, ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදීසු කලාපග්ගං ඛලග්ගං ඛලභණ්ඩග්ගං කොට්ඨග්ගන්ති. එවං සො එකසස්සෙව නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි. තම්පි සස්සං අතිරෙකං උට්ඨානසම්පන්නං අහොසි.

යාව බුද්ධා ධරති, යාව ච සඞ්ඝො ධරති, එතෙනෙව නියාමෙන කල්යාණකම්මං කත්වා තතො චුතො ¶ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවෙසු චෙව ¶ මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො එකනවුතිකප්පෙ සම්පත්තිං අනුභවිත්වා අම්හාකං සත්ථු ලොකෙ උප්පන්නකාලෙ කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුබ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ කොණ්ඩඤ්ඤමාණවොති නාමං අකංසු. සො වුඩ්ඪිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා ලක්ඛණමන්තානං පාරං අගමාසි. තෙන සමයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො තුසිතපුරා චවිත්වා කපිලවත්ථුපුරෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ අට්ඨුත්තරං බ්රාහ්මණසතං අහතවත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා අප්පොදකං ¶ මධුපායාසං පායෙත්වා තෙසං අන්තරෙ අට්ඨ ජනෙ උච්චිනිත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා අලඞ්කතපටියත්තං බොධිසත්තං දුකූලචුම්බටකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ලක්ඛණපරිග්ගහණත්ථං තෙසං සන්තිකං ආනයිංසු. ධුරාසනෙ නිසින්නබ්රාහ්මණො මහාපුරිසස්ස සරීරසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපි. එවං පටිපාටියා සත්ත ජනා උක්ඛිපිංසු. තෙසං පන සබ්බනවකො කොණ්ඩඤ්ඤමාණවො, සො බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණවරනිප්ඵත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘අගාරමජ්ඣෙ ඨානකාරණං නත්ථි, එකන්තෙනෙස විවට්ටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව අඞ්ගුලිං උක්ඛිපි. ඉතරෙ පන සත්ත ජනා ‘‘සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී. සචෙ පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ද්වෙ ගතියො දිස්වා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපිංසු. අයං පන කොණ්ඩඤ්ඤො කතාධිකාරො පච්ඡිමභවිකසත්තො පඤ්ඤාය ඉතරෙ සත්ත ජනෙ අභිභවිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානකරණං නාම නත්ථි, නිස්සංසයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව ගතිං අද්දස, තස්මා එකං අඞ්ගුලිං උක්ඛිපි. තතො බ්රාහ්මණා අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තයිංසු – ‘‘තාතා, අම්හෙ මහල්ලකා, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තං සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තං මයං සම්භාවෙය්යාම වා නො වා. තුම්හෙ තස්මිං කුමාරෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජෙය්යාථා’’ති.

සුද්ධොදනමහාරාජාපි බොධිසත්තස්ස ධාතියො ආදිං කත්වා පරිහාරං උපට්ඨපෙන්තො බොධිසත්තං වුද්ධිං ආපාදෙසි. මහාසත්තොපි වුද්ධිප්පත්තො දෙවො විය සම්පත්තිං අනුභවිත්වා පරිපක්කෙ ඤාණෙ කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා රාහුලකුමාරස්ස ජාතදිවසෙ ඡන්නසහායො කණ්ඩකං ආරුය්හ දෙවතාහි විවටෙන ද්වාරෙන මහාභිනික්ඛමනං ¶ නික්ඛමිත්වා තෙනෙව රත්තිභාගෙන තීණි රජ්ජානි අතික්කමිත්වා අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා ඝටිකාරමහාබ්රහ්මුනා ආභතෙ අරහද්ධජෙ ගහිතමත්තෙයෙව ¶ වස්සසට්ඨිකත්ථෙරො විය පාසාදිකෙන ඉරියාපථෙන රාජගහං පත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවපබ්බතච්ඡායාය පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤා මාගධෙන රජ්ජසිරියා නිමන්තියමානොපි තං පටික්ඛිපිත්වා අනුක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වත අයං භූමිභාගො ¶ , අලං වතිදං කුලපුත්තස්ස පධානත්ථිකස්ස පධානායා’’ති පධානාභිමුඛං චිත්තං උප්පාදෙත්වා තත්ථ වාසං උපගතො.

තෙන සමයෙන ඉතරෙ සත්ත බ්රාහ්මණා යථාකම්මං ගතා, සබ්බදහරො පන ලක්ඛණපරිග්ගාහකො කොණ්ඩඤ්ඤමාණවො අරොගො. සො ‘‘මහාපුරිසො පබ්බජිතො’’ති සුත්වා තෙසං බ්රාහ්මණානං පුත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො කිර පබ්බජිතො. සො හි නිස්සංසයං බුද්ධො භවිස්සති. සචෙ තුම්හාකං පිතරො අරොගා අස්සු, අජ්ජ නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්යුං. සචෙ තුම්හෙපි ඉච්ඡථ, එථ මයං තං මහාපුරිසමනුපබ්බජිස්සාමා’’ති. තෙ සබ්බෙ එකච්ඡන්දා භවිතුං නාසක්ඛිංසු. තයො ජනා න පබ්බජිංසු, කොණ්ඩඤ්ඤබ්රාහ්මණං ජෙට්ඨකං කත්වා ඉතරෙ චත්තාරො පබ්බජිංසු. ඉමෙ පඤ්ච පබ්බජිත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාය චරන්තා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං අගමිංසු. තෙ ඡබ්බස්සානි බොධිසත්තෙ මහාපධානං පදහන්තෙ ‘‘ඉදානි බුද්ධො භවිස්සති ඉදානි බුද්ධො භවිස්සතී’’ති මහාසත්තං උපට්ඨහමානා සන්තිකාවචරාවස්ස අහෙසුං. යදා පන බොධිසත්තො එකතිලතණ්ඩුලාදීහි වීතිනාමෙන්තොපි දුක්කරකාරිකාය අරියධම්මපටිවෙධස්ස අභාවං ඤත්වා ඔළාරිකං ආහාරං ආහරි, තදා තෙ පක්කමිත්වා ඉසිපතනං අගමංසු.

අථ බොධිසත්තො ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන ඡවිමංසලොහිතපාරිපූරිං කත්වා ¶ විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ සුජාතාය දින්නං වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං නදියා පටිසොතං ඛිපිත්වා ‘‘අජ්ජ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති කතසන්නිට්ඨානො සායන්හසමයෙ කාලෙන නාගරාජෙන අනෙකෙහි ථුතිසතෙහි අභිත්ථවියමානො මහාබොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අචලට්ඨානෙ පාචීනලොකධාතුඅභිමුඛො පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා චතුරඞ්ගසමන්නාගතං වීරියං අධිට්ඨාය සූරියෙ ධරමානෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්චූසකාලසමනන්තරෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අනුලොමපටිලොමං පච්චයාකාරවට්ටං ¶ සම්මසන්තො සබ්බබුද්ධෙහි පටිවිද්ධං අසාධාරණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා නිබ්බානාරම්මණාය ඵලසමාපත්තියා තත්ථෙව සත්තාහං වීතිනාමෙසි.

එතෙනෙව උපායෙන සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ විහරිත්වා රාජායතනමූලෙ මධුපිණ්ඩිකභොජනං පරිභුඤ්ජිත්වා පුන අජපාලනිග්රොධමූලං ආගන්ත්වා තත්ථ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛිත්වා අප්පොස්සුක්කතාය චිත්තෙ නමන්තෙ මහාබ්රහ්මුනා යාචිතො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො තික්ඛින්ද්රියාදිභෙදෙ ¶ සත්තෙ දිස්වා මහාබ්රහ්මුනො ධම්මදෙසනාය පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’ති ආළාරුදකානං කාලකතභාවං ඤත්වා පුන චින්තෙන්තො ‘‘බහූපකාරා ඛො පන මෙ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ, යෙ මං පධානපහිතත්තං උපට්ඨහිංසු. යංනූනාහං පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙසි. ඉදං පන සබ්බමෙව බුද්ධානං පරිවිතක්කමත්තමෙව, ඨපෙත්වා පන කොණ්ඩඤ්ඤබ්රාහ්මණං අඤ්ඤො කොචි පඨමං ධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. සොපි එතදත්ථමෙව ¶ කප්පසතසහස්සං අධිකාරකම්මං අකාසි, බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නව වාරෙ අග්ගසස්සදානං අදාසි.

අථ සත්ථා පත්තචීවරමාදාය අනුපුබ්බෙන ඉසිපතනං ගන්ත්වා යෙන පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ, තෙනුපසඞ්කමි. තෙ තථාගතං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව අත්තනො කතිකාය සණ්ඨාතුං නාසක්ඛිංසු. එකො පත්තචීවරං පටිග්ගහෙසි, එකො ආසනං පඤ්ඤාපෙසි, එකො පාදොදකං පච්චුපට්ඨාපෙසි, එකො පාදෙ ධොවි, එකො තාලවණ්ටං ගහෙත්වා බීජමානො ඨිතො. එවං තෙසු වත්තං දස්සෙත්වා සන්තිකෙ නිසින්නෙසු කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං කායසක්ඛිං කත්වා සත්ථා අනුත්තරං තෙපරිවට්ටං ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං ආරභි. මනුස්සපරිසා පඤ්ච ජනාව අහෙසුං, දෙවපරිසා අපරිච්ඡින්නා. දෙසනාපරියොසානෙ කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි මහාබ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. අථ සත්ථා ‘‘මයා දුක්කරසතාභතං ධම්මං පඨමමෙව අඤ්ඤාසීති අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො නාම අය’’න්ති ථෙරං ආලපන්තො ‘‘අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො, අඤ්ඤාසි වත, භො, කොණ්ඩඤ්ඤො’’ති ආහ. තස්ස තදෙව නාමං ජාතං. තෙන වුත්තං – ‘‘ඉති හිදං ¶ ආයස්මතො කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤොත්වෙව නාමං අහොසී’’ති.

ඉති ථෙරො ආසාළ්හිපුණ්ණමායං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, පාටිපදදිවසෙ භද්දියත්ථෙරො, දුතියපක්ඛදිවසෙ වප්පත්ථෙරො, තතියපක්ඛදිවසෙ මහානාමත්ථෙරො, පක්ඛස්ස චතුත්ථියං අස්සජිත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. පඤ්චමියා පන පක්ඛස්ස අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තදෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙපි අරහත්තෙ පතිට්ඨිතා.

තෙන ඛො පන සමයෙන ඡ ලොකෙ අරහන්තො හොන්ති. තතො පට්ඨාය සත්ථා යසදාරකප්පමුඛෙ පඤ්චපඤ්ඤාස පුරිසෙ, කප්පාසියවනසණ්ඩෙ තිංසමත්තෙ භද්දවග්ගියෙ, ගයාසීසෙ පිට්ඨිපාසාණෙ ¶ සහස්සමත්තෙ පුරාණජටිලෙති එවං මහාජනං අරියභූමිං ඔතාරෙත්වා බිම්බිසාරප්පමුඛානි එකාදසනහුතානි ¶ සොතාපත්තිඵලෙ, එකං නහුතං සරණත්තයෙ පතිට්ඨාපෙත්වා ජම්බුදීපතලෙ සාසනං පුප්ඵිතඵලිතං කත්වා සකලජම්බුදීපමණ්ඩලං කාසාවපජ්ජොතං ඉසිවාතපටිවාතං කරොන්තො එකස්මිං සමයෙ ජෙතවනමහාවිහාරං පත්වා තත්ථ වසන්තො භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනගතො ධම්මං දෙසෙන්තො ‘‘පඨමං ධම්මං පටිවිද්ධභික්ඛූනං අන්තරෙ මම පුත්තො කොණ්ඩඤ්ඤො අග්ගො’’ති දස්සෙතුං එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

ථෙරොපි ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අත්තනො නිපච්චකාරං කරොන්තෙ දිස්වා බුද්ධානං සන්තිකා අපක්කමිතුකාමො හුත්වා ‘‘පුණ්ණමාණවො පබ්බජිත්වා සාසනෙ අග්ගධම්මකථිකො භවිස්සතී’’ති දිස්වා දොණවත්ථුබ්රාහ්මණගාමං ගන්ත්වා අත්තනො භාගිනෙය්යං පුණ්ණමාණවං පබ්බාජෙත්වා ‘‘අයං බුද්ධානං සන්තිකෙ වසිස්සතී’’ති තස්ස බුද්ධානං අන්තෙවාසිකභාවං කත්වා සයං දසබලං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භගවා මය්හං ගාමන්තසෙනාසනං අසප්පායං, ආකිණ්ණො විහරිතුං න සක්කොමි, ඡද්දන්තදහං ගන්ත්වා වසිස්සාමී’’ති භගවන්තං අනුජානාපෙත්වා උට්ඨායාසනා සත්ථාරං වන්දිත්වා ඡද්දන්තදහං ගන්ත්වා ඡද්දන්තහත්ථිකුලං නිස්සාය ද්වාදස වස්සානි වීතිනාමෙත්වා තත්ථෙව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

සාරිපුත්ත-මොග්ගල්ලානත්ථෙරවත්ථු

189-190. දුතියතතියෙසු ¶ මහාපඤ්ඤානන්ති මහතියා පඤ්ඤාය සමන්නාගතානං. ඉද්ධිමන්තානන්ති ඉද්ධියා සම්පන්නානං. සාරිපුත්තො මොග්ගල්ලානොති තෙසං ථෙරානං නාමං.

ඉමෙසම්පි පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – ඉතො සතසහස්සකප්පාධිකෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යකප්පමත්ථකෙ සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සරදමාණවො නාම අහොසි. මොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති ¶ , නාමෙන සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බියො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළිතාව සහායකා අහෙසුං. සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුලසන්තකං මහාධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉධලොකත්තභාවමෙව ජානාමි, නො පරලොකත්තභාවං, ජාතසත්තානඤ්ච මරණං නාම ධුවං, මයා එකං පබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මගවෙසනං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො සහායකං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සම්ම සිරිවඩ්ඪන, අහං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මං ගවෙසිස්සාමි, ත්වං මයා සද්ධිං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. න සක්ඛිස්සාමි ¶ , සම්ම, ත්වංයෙව පබ්බජාහීති. සො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තා සහායෙ වා ඤාතිමිත්තෙ වා ගහෙත්වා ගතා නාම නත්ථි, අත්තනා කතං අත්තනොව හොතී’’ති. තතො රතනකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස එකො ද්වෙ තයොති එවං අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අහෙසුං. සො පඤ්චාභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසම්පි ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙපි සබ්බෙ පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. නගරං චන්දවතී නාම අහොසි, පිතා යසවන්තො නාම ඛත්තියො, මාතා යසොධරා නාම දෙවී, බොධි අජ්ජුනරුක්ඛො, නිසභත්ථෙරො ච අනොමත්ථෙරො චාති ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණත්ථෙරො නාම උපට්ඨාකො, සුන්දරා ච සුමනා චාති ද්වෙ අග්ගසාවිකා, ආයු වස්සසතසහස්සං අහොසි, සරීරං අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං, සරීරප්පභා ද්වාදසයොජනං ඵරි, භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො අහොසි.

අථෙකදිවසං ¶ පච්චූසකාලෙ ¶ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො සරදතාපසං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං සරදතාපසස්ස සන්තිකං ගතපච්චයෙන ධම්මදෙසනා ච මහතී භවිස්සති, සො ච අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙස්සති, තස්ස සහායකො සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බියො දුතියසාවකට්ඨානං, දෙසනාපරියොසානෙ චස්ස පරිවාරා චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති අත්තනො පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤං කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සීහො විය එකචරො හුත්වා සරදතාපසස්ස අන්තෙවාසිකෙසු ඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති තස්ස පස්සන්තස්සෙව සරදතාපසස්ස ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො බුද්ධානුභාවං චෙව සරීරසම්පත්තිං චස්ස දිස්වා ලක්ඛණමන්තෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො නාම අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජ්ජන්තො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤු බුද්ධො හොති, අයං පුරිසො නිස්සංසයං බුද්ධො’’ති ජානිත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තාසනෙ. සරදතාපසොපි අත්තනො අනුච්ඡවිකං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ චතුසත්තතිසහස්සජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ¶ ආචරියස්ස සන්තිකං සම්පත්තා බුද්ධානඤ්චෙව ආචරියස්ස ච නිසින්නාසනං ඔලොකෙත්වා ආහංසු – ‘‘ආචරිය, මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ තුම්හෙහි මහන්තතරො නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති. තාතා, කිං වදථ? සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සද්ධිං මය්හං උපමං මා කරිත්ථ පුත්තකාති. අථ තෙ තාපසා ‘‘සචෙ අයං ඉත්තරසත්තො අභවිස්ස, න අම්හාකං ආචරියො එවරූපං උපමං ආහරෙය්ය, යාව මහා වතායං ¶ පුරිසො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සිරසා වන්දිංසු.

අථ නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචාරවෙලාය ඉධාගතො, මයං යථාබලං දෙය්යධම්මං දස්සාම. තුම්හෙ යං යං පණීතං ඵලාඵලං, තං තං ආහරථා’’ති. ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි ¶ . සත්ථාරා ච ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා හත්ථං ධොවිත්වා නිසින්නෙ සත්ථරි සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයං කථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තෙ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො සරදතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, බුද්ධානං නිසින්නාසනම්පි නීචං, සමණසතසහස්සානම්පි ආසනං නත්ථි, තුම්හෙහි අජ්ජ උළාරං බුද්ධසක්කාරං කාතුං වට්ටති, පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. කථනකාලො පපඤ්චො විය හොති, ඉද්ධිමන්තානං පන විසයො අචින්තෙය්යොති මුහුත්තමත්තෙනෙව තෙ තාපසා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධානං යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං, උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං අහොසි. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං දීඝරත්තං හිතසුඛත්ථාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ.

‘‘නානාපුප්ඵඤ්ච ගන්ධඤ්ච, සම්පාදෙත්වාන එකතො;

පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘ඉදං ¶ ¶ තෙ ආසනං වීර, පඤ්ඤත්තං තවනුච්ඡවිං;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, නිසීද පුප්ඵමාසනෙ.

‘‘සත්තරත්තිදිවං බුද්ධො, නිසීදි පුප්ඵමාසනෙ;

මම චිත්තං පසාදෙත්වා, හාසයිත්වා සදෙවකෙ’’ති.

එවං නිසින්නෙ සත්ථරි ද්වෙ අග්ගසාවකා ච සෙසභික්ඛූ ච අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙසු නිසීදිංසු. සරදතාපසො මහන්තං පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වා තථාගතස්ස මත්ථකෙ ධාරයන්තො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘ජටිලානං අයං සක්කාරො මහප්ඵලො හොතූ’’ති නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි සමාපත්තිං ¶ සමාපජ්ජිංසු. තථාගතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අන්තෙවාසිකා භික්ඛාචාරකාලෙ සම්පත්තෙ වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ බුද්ධානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. සරදතාපසො පන භික්ඛාචාරම්පි අගන්ත්වා පුප්ඵච්ඡත්තං ගහිතනියාමෙනෙව සත්තාහං පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි.

සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නං අග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘නිසභ සක්කාරකාරකානං තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො චක්කවත්තිරඤ්ඤො සන්තිකා පටිලද්ධමහාලාභො මහායොධො විය තුට්ඨමානසො සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා පුප්ඵාසනානුමොදනං ආරභි. තස්ස දෙසනාවසානෙ දුතියසාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි ධම්මං දෙසෙහී’’ති. අනොමත්ථෙරො තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නං සාවකානං දෙසනාය එකස්සපි අභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා අපරිමාණෙ බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙසං තාවදෙව කෙසමස්සු අන්තරධායි, අට්ඨ පරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කාව අහෙසුං.

සරදතාපසො කස්මා අරහත්තං න පත්තොති? වික්ඛිත්තචිත්තත්තා. තස්ස කිර බුද්ධානං දුතියාසනෙ නිසීදිත්වා ¶ සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසයතො අග්ගසාවකස්ස දෙසනං සොතුං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ඉමිනාව සාවකෙන ලද්ධධුරං ලභෙය්ය’’න්ති චිත්තං උදපාදි. සො තෙන පරිවිතක්කෙන මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං නාසක්ඛි ¶ . තථාගතං පන වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අනන්තරාසනෙ නිසින්නො භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ කො නාම හොතී’’ති? මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුප්පවත්තෙතා සාවකපාරමිඤාණස්ස කොටිප්පත්තො සොළස පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො මය්හං සාසනෙ අග්ගසාවකො නිසභත්ථෙරො නාම එසොති. ‘‘භන්තෙ, ය්වායං මයා සත්තාහං පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තෙන සක්කාරො කතො, අහං ඉමස්ස ඵලෙන අඤ්ඤං සක්කත්තං වා බ්රහ්මත්තං වා න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන අයං නිසභත්ථෙරො විය එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි.

සත්ථා ¶ ‘‘සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමස්ස පුරිසස්ස පත්ථනා’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ඔලොකෙන්තො කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා සමිජ්ඣනභාවං අද්දස. දිස්වා සරදතාපසං ආහ – ‘‘න තෙ අයං පත්ථනා මොඝා භවිස්සති, අනාගතෙ පන කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති. තස්ස මාතා මහාමායා නාම දෙවී භවිස්සති, පිතා සුද්ධොදනො නාම රාජා, පුත්තො රාහුලො නාම, උපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, දුතියසාවකො මොග්ගල්ලානො නාම, ත්වං පන තස්ස අග්ගසාවකො ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො නාම භවිස්සසී’’ති. එවං තාපසං බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො ආකාසං පක්ඛන්දි.

සරදතාපසොපි අන්තෙවාසිකත්ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා සහායකස්ස සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකස්ස සාසනං පෙසෙසි – ‘‘භන්තෙ, මම සහායකස්ස වදෙථ ‘සහායකෙන තෙ සරදතාපසෙන අනොමදස්සිබුද්ධස්ස පාදමූලෙ අනාගතෙ ¶ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වං දුතියසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ථෙරෙහි පුරෙතරමෙව එකපස්සෙන ගන්ත්වා සිරිවඩ්ඪස්ස නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨාසි.

සිරිවඩ්ඪනො ‘‘චිරස්සං වත මෙ අය්යො ආගතො’’ති ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනා නීචාසනෙ නිසින්නො ‘‘අන්තෙවාසිකපරිසා පන වො, භන්තෙ, න පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡි. ආම සම්ම, අම්හාකං අස්සමං අනොමදස්සී නාම බුද්ධො ආගතො, මයං තස්ස අත්තනො බලෙන සක්කාරං අකරිම්හ. සත්ථා සබ්බෙසං ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා මං සෙසා අරහත්තං පත්වා පබ්බජිංසූති. තුම්හෙ කස්මා න පබ්බජිතාති? අහං සත්ථු අග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං දිස්වා ¶ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමස්ස නාම බුද්ධස්ස සාසනෙ අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙසිං, ත්වම්පි තස්ස සාසනෙ දුතියසාවකට්ඨානං පත්ථෙහීති. මය්හං බුද්ධෙහි සද්ධිං පරිචයො නත්ථි, භන්තෙති. බුද්ධෙහි සද්ධිං කථනං මය්හං භාරො හොතු, ත්වං මහන්තං අධිකාරං සජ්ජෙහීති.

සිරිවඩ්ඪනො ¶ සරදතාපසස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ලාජපඤ්චමානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සෙසභික්ඛූනම්පි ආසනානි පටියාදාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා බුද්ධානං නිමන්තනත්ථාය සරදතාපසස්ස සඤ්ඤං අදාසි. තාපසො තස්ස වචනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. සිරිවඩ්ඪනො පච්චුග්ගමනං කත්වා තථාගතස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා මණ්ඩපං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ¶ දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නායං ආරම්භො අප්පමත්තකට්ඨානත්ථාය, ඉමිනාව නියාමෙන සත්තාහං අනුකම්පං කරොථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඨිතො ආහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායො සරදතාපසො යස්ස සත්ථු අග්ගසාවකො හොමීති පත්ථෙසි, අහම්පි තස්සෙව දුතියසාවකො භවාමී’’ති.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකාසි – ‘‘ත්වං ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමබුද්ධස්ස දුතියසාවකො භවිස්සසී’’ති. බුද්ධානං බ්යාකරණං සුත්වා සිරිවඩ්ඪනො හට්ඨපහට්ඨො අහොසි. සත්ථාපි භත්තානුමොදනං කත්වා සපරිවාරො විහාරමෙව ගතො. සිරිවඩ්ඪනො තතො පට්ඨාය යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා දුතියත්තවාරෙ කාමාවචරදෙවලොකෙ නිබ්බත්තො. සරදතාපසො චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො.

තතො පට්ඨාය ඉමෙසං උභින්නම්පි අන්තරාකම්මං න කථිතං. අම්හාකං පන බුද්ධස්ස නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව සරදතාපසො රාජගහනගරස්ස අවිදූරෙ උපතිස්සගාමෙ සාරිබ්රාහ්මණියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි. තංදිවසමෙව චස්ස සහායොපි රාජගහස්සෙව අවිදූරෙ කොලිතගාමෙ මොග්ගල්ලිබ්රාහ්මණියා ¶ කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව ¶ සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායකානෙව. තෙසං ද්වින්නම්පි එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරං අදංසු. දසමාසච්චයෙන ජාතානම්පි තෙසං ඡසට්ඨි ධාතියො උපට්ඨහිංසු. නාමග්ගහණදිවසෙ සාරිබ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස ¶ පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං අකංසු, ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං අකංසු. තෙ උභොපි වුද්ධිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු.

උපතිස්සමාණවස්ස කීළනත්ථාය නදිං වා උය්යානං වා පබ්බතං වා ගමනකාලෙ පඤ්ච සුවණ්ණසිවිකාසතානි පරිවාරා හොන්ති, කොලිතමාණවස්ස පඤ්ච ආජඤ්ඤරථසතානි. ද්වෙපි ජනා පඤ්චපඤ්චමාණවකසතපරිවාරා හොන්ති. රාජගහෙ ච අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජං නාම හොති, තෙසං ද්වින්නම්පි එකට්ඨානෙයෙව මඤ්චං බන්ධන්ති. ද්වෙපි ජනා එකතොව නිසීදිත්වා සමජ්ජං පස්සන්තා හසිතබ්බට්ඨානෙ හසන්ති, සංවෙගට්ඨානෙ සංවිජ්ජන්ති, දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායං දෙන්ති. තෙසං ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං සමජ්ජං පස්සන්තානං පරිපාකගතත්තා ඤාණස්ස පුරිමදිවසෙසු විය හසිතබ්බට්ඨානෙ හාසො වා සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙජනං වා දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායදානං වා නාහොසි. ද්වෙපි පන ජනා එවං චින්තයිංසු – ‘‘කිං එත්ථ ඔලොකෙතබ්බං අත්ථි, සබ්බෙපිමෙ අප්පත්තෙ වස්සසතෙ අපණ්ණත්තිකභාවං ගමිස්සන්ති. අම්හෙහි පන එකං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා නිසීදිංසු.

තතො කොලිතො උපතිස්සං ආහ – ‘‘සම්ම උපතිස්ස, න ත්වං අඤ්ඤසු දිවසෙසු විය හට්ඨපහට්ඨො, අනත්තමනධාතුකොසි, කිං තෙ සල්ලක්ඛිත’’න්ති? සම්ම කොලිත, ‘‘එතෙසං ඔලොකනෙ සාරො නත්ථි, නිරත්ථකමෙතං, අත්තනො මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ඉදං චින්තයන්තො නිසින්නොම්හීති, ත්වං පන කස්මා අනත්තමනොසීති? සොපි තථෙව ආහ. අථස්ස අත්තනා සද්ධිං එකජ්ඣාසයතං ඤත්වා උපතිස්සො තං එවමාහ – ‘‘අම්හාකං උභින්නම්පි සුචින්තිතං, මොක්ඛධම්මං ගවෙසන්තෙහි ¶ පන එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටති, කස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාමා’’ති.

තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. තෙ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති පඤ්චහි ¶ මාණවකසතෙහි සද්ධිං සඤ්චයස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො අතිරෙකලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ¶ අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිග්ගණ්හිත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ජානනසමයො එත්තකොව, උදාහු උත්තරිපි අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. සඤ්චයො ‘‘එත්තකොව, සබ්බං තුම්හෙහි ඤාත’’න්ති ආහ. තෙ තස්ස කථං සුත්වා චින්තයිංසු – ‘‘එවං සති ඉමස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියවාසො නිරත්ථකො, මයං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං නික්ඛන්තා, සො ඉමස්ස සන්තිකෙ උප්පාදෙතුං න සක්කා. මහා ඛො පන ජම්බුදීපො, ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා මයං අවස්සං මොක්ඛධම්මදෙසකං එකං ආචරියං ලභිස්සාමා’’ති. තෙ තතො පට්ඨාය යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අත්ථීති සුණන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්හසාකච්ඡං කරොන්ති. තෙහි පුට්ඨං පඤ්හං අඤ්ඤෙ කථෙතුං සමත්ථා නත්ථි, තෙ පන තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවත්තිත්වා සකට්ඨානමෙව ආගන්ත්වා, ‘‘සම්ම කොලිත, යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ආරොචෙතූ’’ති කතිකං අකංසු.

තෙන සමයෙන අම්හාකං සත්ථා පඨමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං සම්පත්තො හොති. අථ ‘‘එකසට්ඨි අරහන්තො ලොකෙ උප්පන්නා හොන්තී’’ති වුත්තකාලෙ ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරිකං බහුජනහිතායා’’ති රතනත්තයගුණප්පකාසනත්ථං උය්යොජිතානං භික්ඛූනං අන්තරෙ පඤ්චවග්ගියබ්භන්තරො අස්සජිත්ථෙරො පටිනිවත්තිත්වා ¶ රාජගහමෙව ආගතො. පුනදිවසෙ පාතොව පත්තචීවරං ආදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි.

තස්මිං සමයෙ උපතිස්සපරිබ්බාජකො පාතොව භත්තකිච්චං කත්වා පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා එවරූපො පබ්බජිතො නාම න දිට්ඨපුබ්බො. යෙ වත ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අයං තෙසං භික්ඛූනං අඤ්ඤතරො, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡෙය්යං – ‘කංසි ත්වං, ආවුසො උද්දිස්ස, පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අකාලො ඛො ඉමං භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡිතුං, අන්තරඝරං පවිට්ඨො පිණ්ඩාය චරති, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යං අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ග’’න්ති. සො ථෙරං ලද්ධපිණ්ඩපාතං අඤ්ඤතරං ¶ ඔකාසං ගච්ඡන්තං දිස්වා නිසීදිතුකාමතඤ්චස්ස ඤත්වා අත්තනො පරිබ්බාජකපීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙපිස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි.

එවං ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘විප්පසන්නානි ¶ ඛො තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො, කංසි ත්වං, ආවුසො උද්දිස්ස, පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘අත්ථාවුසො, මහාසමණො සක්යපුත්තො සක්යකුලා පබ්බජිතො, තාහං භගවන්තං උද්දිස්ස පබ්බජිතො, සො ච මෙ භගවා සත්ථා, තස්සෙවාහං භගවතො ධම්මං රොචෙමී’’ති ආහ. අථ නං ‘‘කිංවාදී පනායස්මතො සත්ථා, කිමක්ඛායී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පරිබ්බාජකා නාම සාසනස්ස පටිපක්ඛභූතා, ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති. අත්තනො නවකභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අහං ඛො, ආවුසො, නවො අචිරපබ්බජිතො, අධුනාගතො ඉමං ධම්මවිනයං, න තාවාහං සක්කොමි විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙතු’’න්ති. පරිබ්බාජකො ‘‘අහං උපතිස්සො නාම, ත්වං යථාසත්තියා අප්පං වා බහුං වා වද, එතං ¶ නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිතුං මය්හං භාරො’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා භාසස්සු, අත්ථංයෙව මෙ බ්රූහි;

අත්ථෙනෙව මෙ අත්ථො, කිං කාහසි බ්යඤ්ජනං බහු’’න්ති. (මහාව. 60);

එවං වුත්තෙ ථෙරො ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර. 1.1.286) ගාථං ආහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයසම්පන්නෙ සොතාපත්තිමග්ගෙ පතිට්ඨහි. ඉතරං පදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාසි.

සො සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අප්පවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මා උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කහං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? වෙළුවනෙ පරිබ්බාජකාති. භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො යාථ, මය්හං එකො සහායකො අත්ථි. අම්හෙහි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකා කතා ‘‘යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ආරොචෙතූ’’ති. අහං තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා සහායකං ¶ ගහෙත්වා තුම්හාකං ගතමග්ගෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ආගමිස්සාමීති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමාභිමුඛො අගමාසි.

කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායකස්ස මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු විය, අද්ධා තෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති අමතාධිගමං ¶ පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආම ආවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ආහ – ‘‘කහං කිර, සම්ම, සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ කිර, සම්ම, වසතී’’ති එවං නො ආචරියෙන අස්සජිත්ථෙරෙන කථිතන්ති. තෙන හි සම්ම ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමාති. සාරිපුත්තත්ථෙරො ච නාමෙස සදාපි ආචරියපූජකොව, තස්මා සහායං කොලිතමාණවං එවමාහ – ‘‘සම්ම, අම්හෙහි අධිගතං අමතං අම්හාකං ආචරියස්ස සඤ්චයපරිබ්බාජකස්සාපි කථෙස්සාම. බුජ්ඣමානො පටිවිජ්ඣිස්සති, අප්පටිවිජ්ඣන්තො අම්හාකං සද්දහිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සති, බුද්ධානං දෙසනං සුත්වා ¶ මග්ගඵලපටිවෙධං කරිස්සතී’’ති.

තතො ද්වෙපි ජනා සඤ්චයස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘ආචරිය, ත්වං කිං කරොසි, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො. ආයාම, දසබලං පස්සිස්සාමා’’ති. සො ‘‘කිං වදෙථ, තාතා’’ති තෙපි වාරෙත්වා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තිමෙව තෙසං දීපෙසි. තෙ ‘‘අම්හාකං එවරූපො අන්තෙවාසිකවාසො නිච්චමෙව හොතු, තුම්හාකං පන ගමනං වා අගමනං වා ජානාථා’’ති ආහංසු. සඤ්චයො ‘‘ඉමෙ එත්තකං ජානන්තා මම වචනං න කරිස්සන්තී’’ති ඤත්වා ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, තාතා, අහං මහල්ලකකාලෙ අන්තෙවාසිකවාසං වසිතුං න සක්කොමී’’ති ආහ. තෙ අනෙකෙහිපි කාරණෙහි තං බොධෙතුං අසක්කොන්තා අත්තනො ඔවාදෙ වත්තමානං ජනං ආදාය වෙළුවනං අගමංසු. අථ තෙසං පඤ්චසු අන්තෙවාසිකසතෙසු අඩ්ඪතෙය්යසතා නිවත්තිංසු, අඩ්ඪතෙය්යසතා තෙහි සද්ධිං අගමංසු.

සත්ථා චතුපරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙන්තො තෙ දූරතොව දිස්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සහායා ආගච්ඡන්ති කොලිතො ච උපතිස්සො ච, එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති අග්ගං භද්දයුග’’න්ති. අථ තෙසං පරිසාය චරියවසෙන ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි. ඨපෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ සබ්බෙපි තෙ අඩ්ඪතෙය්යසතා පරිබ්බාජකා අරහත්තං පාපුණිංසු ¶ . සත්ථා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙසං කෙසමස්සු අන්තරධායි, ඉද්ධිමයං පත්තචීවරං කායප්පටිබද්ධං අහොසි. ද්වින්නං අග්ගසාවකානම්පි ඉද්ධිමයපත්තචීවරං ආගතං, උපරිමග්ගත්තයකිච්චං පන න නිට්ඨාසි. කස්මා? සාවකපාරමිඤාණස්ස මහන්තතාය.

අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය ¶ සමණධම්මං කරොන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කන්තෙ ¶ සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා තථාගතෙන දින්නං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තොව උපරිමග්ගත්තයකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පබ්බජිතදිවසතො අද්ධමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං තමෙව රාජගහං උපනිස්සාය සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ (ම. නි. 2.205-206) දෙසියමානෙ සුත්තානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතභත්තං භුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. භාගිනෙය්යො පනස්ස දෙසනාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො. ඉති ද්වින්නම්පි මහාසාවකානං තථාගතෙ රාජගහෙ විහරන්තෙයෙව සාවකපාරමිඤාණකිච්චං මත්ථකං පත්තං. අපරභාගෙ පන සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ‘‘මහාපඤ්ඤානං යදිදං සාරිපුත්තො, ඉද්ධිමන්තානං යදිදං මහාමොග්ගල්ලානො’’ති ද්වෙපි මහාසාවකෙ ඨානන්තරෙ ඨපෙසීති.

191. චතුත්ථෙ ධුතවාදානන්ති එත්ථ ධුතො වෙදිතබ්බො, ධුතවාදො වෙදිතබ්බො, ධුතධම්මා වෙදිතබ්බා, ධුතඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි. තත්ථ ධුතොති ධුතකිලෙසො වා පුග්ගලො කිලෙසධුනනො වා ධම්මො.

ධුතවාදොති එත්ථ පන අත්ථි ධුතො න ධුතවාදො, අත්ථි න ධුතො ධුතවාදො, අත්ථි නෙව ධුතො න ධුතවාදො, අත්ථි ධුතො චෙව ධුතවාදො ච. තත්ථ යො ධුතඞ්ගෙන අත්තනො කිලෙසෙ ධුනි, පරං පන ධුතඞ්ගෙන ¶ න ඔවදති නානුසාසති බාකුලත්ථෙරො විය, අයං ධුතො න ධුතවාදො. යථාහ – ‘‘තයිදං ආයස්මා බාකුලො ධුතො න ධුතවාදො’’ති. යො පන ¶ ධුතඞ්ගෙන අත්තනො කිලෙසෙ න ධුනි, කෙවලං අඤ්ඤෙ ධුතඞ්ගෙන ඔවදති අනුසාසති උපනන්දත්ථෙරො විය, අයං න ධුතො ධුතවාදො. යථාහ – ‘‘තයිදං ආයස්මා උපනන්දො න ධුතො ධුතවාදො’’ති. යො පන උභයවිපන්නො ලාළුදායී විය, අයං නෙව ධුතො න ධුතවාදො. යථාහ – ‘‘තයිදං ආයස්මා ලාළුදායී නෙව ධුතො න ධුතවාදො’’ති. යො පන උභයසම්පන්නො ආයස්මා මහාකස්සපත්ථෙරො විය, අයං ධුතො චෙව ධුතවාදො ච. යථාහ – ‘‘තයිදං ආයස්මා මහාකස්සපො ධුතො චෙව ධුතවාදො චා’’ති.

ධුතධම්මා වෙදිතබ්බාති අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා සල්ලෙඛතා පවිවෙකතා ඉදමට්ඨිකතාති ඉමෙ ධුතඞ්ගචෙතනාය ¶ පරිවාරා පඤ්ච ධම්මා ‘‘අප්පිච්ඡංයෙව නිස්සායා’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 5.181; පරි. 325) ධුතධම්මා නාම. තත්ථ අප්පිච්ඡතා ච සන්තුට්ඨිතා ච අලොභො, සල්ලෙඛතා ච පවිවෙකතා ච ද්වීසු ධම්මෙසු අනුපතන්ති අලොභෙ චෙව අමොහෙ ච, ඉදමට්ඨිතා ඤාණමෙව. තත්ථ අලොභෙන පටික්ඛෙපවත්ථූසු ලොභං, අමොහෙන තෙස්වෙව ආදීනවප්පටිච්ඡාදකං මොහං ධුනාති. අලොභෙන ච අනුඤ්ඤාතානං පටිසෙවනමුඛෙන පවත්තං කාමසුඛල්ලිකානුයොගං, අමොහෙන ධුතඞ්ගෙසු අතිසල්ලෙඛමුඛෙන පවත්තං අත්තකිලමථානුයොගං ධුනාති. තස්මා ඉමෙ ධම්මා ධුතධම්මාති වෙදිතබ්බා.

ධුතඞ්ගානි වෙදිතබ්බානීති තෙරස ¶ ධුතඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි පංසුකූලිකඞ්ගං…පෙ… නෙසජ්ජිකඞ්ගන්ති.

ධුතවාදානං යදිදං මහාකස්සපොති යත්තකා ධුතවාදං වදන්ති, තෙසං සබ්බෙසම්පි අන්තරෙ අයං මහාකස්සපත්ථෙරො අග්ගොති අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. මහාකස්සපොති උරුවෙළකස්සපො නදීකස්සපො ගයාකස්සපො කුමාරකස්සපොති ඉමෙ ඛුද්දානුඛුද්දකෙ ථෙරෙ උපාදාය අයං මහා, තස්මා මහාකස්සපොති වුත්තො.

ඉමස්සාපි පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ කිර කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි, තස්මිං හංසවතීනගරං උපනිස්සාය ඛෙමෙ මිගදායෙ විහරන්තෙ වෙදෙහො නාම කුටුම්බිකො අසීතිකොටිධනවිභවො පාතොව සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය ¶ ගන්ධපුප්ඵාදීනි ගහෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තස්මිඤ්ච ඛණෙ සත්ථා මහානිසභත්ථෙරං නාම තතියසාවකං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධුතවාදානං, යදිදං නිසභො’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. උපාසකො තං සුත්වා පසන්නො ධම්මකථාවසානෙ මහාජනෙ උට්ඨාය ගතෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං අධිවාසෙථා’’ති ආහ. මහා ඛො, උපාසක, භික්ඛුසඞ්ඝොති. කිත්තකො භගවාති? අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සන්ති. භන්තෙ, එකං සාමණෙරම්පි විහාරෙ අසෙසෙත්වා භික්ඛං අධිවාසෙථාති. අධිවාසෙසි භගවා තුණ්හීභාවෙන. උපාසකො සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා මහාදානං සජ්ජෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථු කාලං ආරොචාපෙසි. සත්ථා පත්තචීවරමාදාය භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො උපාසකස්ස ඝරං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ ¶ ආසනෙ නිසින්නො දක්ඛිණොදකාවසානෙ යාගුආදීනි සම්පටිච්ඡන්තො භත්තවිස්සග්ගං අකාසි. උපාසකොපි සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි.

තස්මිං අන්තරෙ මහානිසභත්ථෙරො පිණ්ඩාය චරන්තො තමෙව වීථි පටිපජ්ජි. උපාසකො දිස්වා උට්ඨාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා ¶ ‘‘පත්තං, භන්තෙ, දෙථා’’ති ආහ. ථෙරො පත්තං අදාසි. ‘‘භන්තෙ, ඉධෙව පවිසථ, සත්ථාපි ගෙහෙ නිසින්නො’’ති. න වට්ටිස්සති උපාසකාති. උපාසකො ථෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩපාතස්ස පූරෙත්වා නීහරිත්වා අදාසි. තතො ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, මහානිසභත්ථෙරො ‘සත්ථා ගෙහෙ නිසින්නො’ති වුත්තෙපි පවිසිතුං න ඉච්ඡි, අත්ථි නු ඛො එතස්ස තුම්හාකං ගුණෙහි අතිරෙකො ගුණො’’ති. බුද්ධානඤ්ච වණ්ණමච්ඡෙරං නාම නත්ථි. අථ සත්ථා එවමාහ – ‘‘උපාසක, මයං භික්ඛං ආගමයමානා ගෙහෙ නිසීදාම, සො භික්ඛු න එවං නිසීදිත්වා භික්ඛං උදික්ඛති. මයං ගාමන්තසෙනාසනෙ වසාම, සො අරඤ්ඤස්මිංයෙව වසති. මයං ඡන්නෙ වසාම, සො අබ්භොකාසම්හියෙව වසති. ඉති තස්ස අයඤ්ච අයඤ්ච ගුණො’’ති මහාසමුද්දං පූරයමානො විය කථෙසි. උපාසකො පකතියාපි ජලමානදීපො තෙලෙන ආසිත්තො විය සුට්ඨුතරං පසන්නො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘කිං මය්හං අඤ්ඤාය සම්පත්තියා, අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ ධුතවාදානං අග්ගභාවත්ථාය පත්ථනං කරිස්සාමී’’ති?

සො ¶ පුනපි සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා තෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසානි මහාදානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස තිචීවරානි දත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා එවමාහ – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, සත්ත දිවසානි දානං දෙන්තස්ස මෙත්තං කායකම්මං මෙත්තං වචීකම්මං මෙත්තං මනොකම්මං පච්චුපට්ඨිතං, ඉමිනාහං න අඤ්ඤං දෙවසම්පත්තිං වා සක්කමාරබ්රහ්මසම්පත්තිං වා පත්ථෙමි, ඉදං පන මෙ කම්මං අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ එතස්ස මහානිසභත්ථෙරෙන පත්තඨානන්තරං පාපුණනත්ථාය තෙරසධුතඞ්ගධරානං අග්ගභාවස්ස සච්චකාරො හොතූ’’ති. සත්ථා ‘‘මහන්තං ඨානං ඉමිනා පත්ථිතං, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො, නො’’ති ඔලොකෙන්තො සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ආහ – ‘‘මනාපං තෙ ඨානං පත්ථිතං ¶ , අනාගතෙ සතසහස්සකප්පාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස ත්වං තතියසාවකො මහාකස්සපත්ථෙරො නාම භවිස්සසී’’ති. තං සුත්වා උපාසකො ‘‘බුද්ධානං ද්වෙ කථා නාම නත්ථී’’ති පුනදිවසෙ පත්තබ්බං විය තං සම්පත්තිං අමඤ්ඤිත්ථ. සො ¶ යාවතායුකං නානප්පකාරං දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා නානප්පකාරං කල්යාණකම්මං කත්වා තත්ථ කාලං කතො සග්ගෙ නිබ්බත්ති.

තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සම්පත්තිං අනුභවන්තො ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සිසම්මාසම්බුද්ධෙ බන්ධුමතිං නිස්සාය ඛෙමෙ මිගදායෙ විහරන්තෙ දෙවලොකා චවිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිජිණ්ණෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්මිඤ්ච කාලෙ විපස්සී භගවා සත්තමෙ සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ ධම්මං කථෙති, මහන්තං කොලාහලං අහොසි. සකලජම්බුදීපෙ දෙවතා ‘‘සත්ථා ධම්මං කථෙස්සතී’’ති ආරොචෙන්ති. බ්රාහ්මණො තං සාසනං අස්සොසි. තස්ස ච නිවාසනසාටකො එකොව හොති, තථා බ්රාහ්මණියා. පාරුපනං පන ද්වින්නම්පි එකමෙව. සකලනගරෙ එකසාටකබ්රාහ්මණොති පඤ්ඤායති. බ්රාහ්මණානං කෙනචිදෙව කිච්චෙන සන්නිපාතෙ සති බ්රාහ්මණිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා සයං ගච්ඡති. බ්රාහ්මණීනං සන්නිපාතෙ සති සයං ගෙහෙ තිට්ඨති, බ්රාහ්මණී තං වත්ථං පාරුපිත්වා ගච්ඡති. තස්මිං පන දිවසෙ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං ආහ – ‘‘භොති, කිං රත්තිං ධම්මස්සවනං සුණිස්සසි, දිවා’’ති. ‘‘මයං මාතුගාමජාතිකා නාම රත්තිං සොතුං න සක්කොම, දිවා සොස්සාමී’’ති බ්රාහ්මණං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා උපාසිකාහි සද්ධිං දිවා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ¶ එකමන්තෙ නිසින්නා ධම්මං සුත්වා උපාසිකාහියෙව සද්ධිං ආගමාසි. අථ බ්රාහ්මණො බ්රාහ්මණිං ගෙහෙ ඨපෙත්වා තං වත්ථං පාරුපිත්වා විහාරං ගතො.

තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ අලඞ්කතධම්මාසනෙ නිසින්නො චිත්තබීජනිං ආදාය ආකාසගඞ්ගං ඔතාරෙන්තො විය සිනෙරුං මත්ථං කත්වා සාගරං නිම්මථෙන්තො විය ධම්මකථං කථෙසි. බ්රාහ්මණස්ස ¶ පරිසන්තෙ නිසින්නස්ස ධම්මං සුණන්තස්ස පඨමයාමස්මිංයෙව සකලසරීරං පූරයමානා පඤ්චවණ්ණා පීති උප්පජ්ජි. සො පාරුතවත්ථං සඞ්ඝරිත්වා ‘‘දසබලස්ස දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. අත්ථස්ස ආදීනවසහස්සං දස්සයමානං මච්ඡෙරං උප්පජ්ජි. සො ‘‘බ්රාහ්මණියා ච මය්හඤ්ච එකමෙව වත්ථං, අඤ්ඤං කිඤ්චි පාරුපනං නත්ථි, අපාරුපිත්වා ච නාම බහි චරිතුං න සක්කා’’ති සබ්බථාපි අදාතුකාමො අහොසි. අථස්ස නික්ඛන්තෙ පඨමයාමෙ මජ්ඣිමයාමෙපි තථෙව පීති උප්පජ්ජි. සො තථෙව චින්තෙත්වා තථෙව අදාතුකාමො අහොසි. අථස්ස මජ්ඣිමයාමෙ නික්ඛන්තෙ පච්ඡිමයාමෙපි තථෙව පීති උප්පජ්ජි. සො ‘‘තරණං වා හොතු මරණං වා, පච්ඡාපි ජානිස්සාමී’’ති වත්ථං සඞ්ඝරිත්වා සත්ථු පාදමූලෙ ඨපෙසි. තතො වාමහත්ථං ආභුජිත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන තික්ඛත්තුං අප්ඵොටෙත්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තයො වාරෙ නදි.

තස්මිඤ්ච ¶ සමයෙ බන්ධුමරාජා ධම්මාසනස්ස පච්ඡතො අන්තොසාණියං නිසින්නො ධම්මං සුණාති. රඤ්ඤො ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති. සො පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ එතං පුච්ඡ කිං වදසී’’ති. සො තෙන ගන්ත්වා පුච්ඡිතො ආහ – ‘‘අවසෙසා හත්ථියානාදීනි ආරුය්හ අසිචම්මාදීනි ගහෙත්වා පරසෙනං ජිනන්ති, න තං ජිතං අච්ඡරියං, අහං පන පච්ඡතො ආගච්ඡන්තස්ස දුට්ඨගොණස්ස මුග්ගරෙන සීසං භින්දිත්වා තං පලාපෙන්තො විය මච්ඡෙරචිත්තං මද්දිත්වා පාරුතවත්ථං දසබලස්ස අදාසිං, තං මෙ මච්ඡරියං ජිත’’න්ති ආහ. සො පුරිසො ආගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ආහ – ‘‘අම්හෙ භණෙ දසබලස්ස අනුරූපං න ජානිම්හ, බ්රාහ්මණො ජානී’’ති වත්ථයුගං පෙසෙසි. තං දිස්වා බ්රාහ්මණො චින්තෙසි – ‘‘අයං මය්හං තුණ්හී නිසින්නස්ස ¶ පඨමං කිඤ්චි අදත්වා සත්ථු ගුණෙ කථෙන්තස්ස ¶ අදාසි, සත්ථු ගුණෙ පටිච්ච උප්පන්නෙන මය්හං කො අත්ථො’’ති? තම්පි වත්ථයුගං දසබලස්සෙව අදාසි. රාජාපි ‘‘කිං බ්රාහ්මණෙන කත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘තම්පි තෙන වත්ථයුගං තථාගතස්සෙව දින්න’’න්ති සුත්වා අඤ්ඤානිපි ද්වෙ වත්ථයුගානි පෙසෙසි. සො තානිපි අදාසි. රාජා අඤ්ඤානිපි චත්තාරීති එවං යාව ද්වත්තිංසවත්ථයුගානි පෙසෙසි. අථ බ්රාහ්මණො ‘‘ඉදං වඩ්ඪෙත්වා ගහණං විය හොතී’’ති අත්තනො අත්ථාය එකං, බ්රාහ්මණියා එකන්ති ද්වෙ වත්ථයුගානි ගහෙත්වා තිංස යුගානි තථාගතස්සෙව අදාසි. තතො පට්ඨාය චස්ස සත්ථු විස්සාසිකො ජාතො.

අථ නං රාජා එකදිවසං සීතසමයෙ සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තං දිස්වා සතසහස්සග්ඝනකං අත්තනො පාරුතරත්තකම්බලං දත්වා ආහ – ‘‘ඉතො පත්ථාය ඉමං පාරුපිත්වා ධම්මං සුණාහී’’ති. සො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා කම්බලෙන ඉමස්මිං පූතිකායෙ උපනීතෙනා’’ති චින්තෙත්වා අන්තොගන්ධකුටියං තථාගතස්ස මඤ්චස්ස උපරි විතානං කත්වා අගමාසි. අථෙකදිවසං රාජා පාතොව විහාරං ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියං සත්ථු සන්තිකෙ නිසීදි. තස්මිඤ්ච සමයෙ ඡබ්බණ්ණා බුද්ධරස්මියො කම්බලෙ පටිහඤ්ඤන්ති, කම්බලො අතිවිය විරොචති. රාජා ඔලොකෙන්තො සඤ්ජානිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං එස කම්බලො, අම්හෙහි එකසාටකබ්රාහ්මණස්ස දින්නො’’ති. තුම්හෙහි, මහාරාජ, බ්රාහ්මණො පූජිතො, බ්රාහ්මණෙන මයං පූජිතාති. රාජා ‘‘බ්රාහ්මණො යුත්තං අඤ්ඤාසි, න මය’’න්ති පසීදිත්වා යං මනුස්සානං උපකාරභූතං, තං සබ්බං අට්ඨට්ඨකං කත්වා සබ්බඅට්ඨකං නාම දානං දත්වා පුරොහිතට්ඨානෙ ඨපෙසි. සොපි ‘‘අට්ඨට්ඨකං නාම චතුසට්ඨි හොතී’’ති චතුසට්ඨි සලාකාභත්තානි උපනිබන්ධාපෙත්වා යාවජීවං දානං දත්වා සීලං රක්ඛිත්වා තතො චුතො සග්ගෙ නිබ්බත්ති.

පුන ¶ ¶ තතො චුතො ඉමස්මිං කප්පෙ කොණාගමනස්ස ච භගවතො කස්සපදසබලස්ස චාති ද්වින්නං බුද්ධානං අන්තරෙ බාරාණසියං කුටුම්බියඝරෙ නිබ්බත්තො. සො වුද්ධිමන්වාය ඝරාවාසං වසන්තො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ ජඞ්ඝවිහාරං චරති, තස්මිං ච සමයෙ පච්චෙකබුද්ධො නදීතීරෙ චීවරකම්මං කරොන්තො අනුවාතෙ අප්පහොන්තෙ සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙතුං ආරද්ධො. සො දිස්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, සඞ්ඝරිත්වා ඨපෙථා’’ති ආහ. අනුවාතො නප්පහොතීති ¶ . ‘‘ඉමිනා, භන්තෙ, කරොථා’’ති සාටකං දත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කෙනචි පරිහානි මා හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි.

අථ ඝරෙපිස්ස භගිනියා සද්ධිං භරියාය කලහං කරොන්තියා පච්චෙකබුද්ධො පිණ්ඩාය පාවිසි. අථස්ස භගිනී පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා තස්ස භරියං සන්ධාය, ‘‘එවරූපං බාලං යොජනසතෙන පරිවජ්ජෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සා ගෙහද්වාරෙ ඨිතා සුත්වා ‘‘ඉමාය දින්නං භත්තං මා එස භුඤ්ජතූ’’ති පත්තං ගහෙත්වා පිණ්ඩපාතං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලස්ස පූරෙත්වා අදාසි. ඉතරා දිස්වා ‘‘බාලෙ මං තාව අක්කොස වා පහර වා, එවරූපස්ස පන ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පූරිතපාරමිස්ස පත්තතො භත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා කලලං දාතුං න යුත්ත’’න්ති ආහ. අථස්ස භරියාය පටිසඞ්ඛානං උප්පජ්ජි. සා ‘‘තිට්ඨථ, භන්තෙ’’ති කලලං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තං ධොවිත්වා ගන්ධචුණ්ණෙන උබ්බට්ටෙත්වා චතුමධුරස්ස පූරෙත්වා උපරි ආසිත්තෙන පදුමගබ්භවණ්ණෙන සප්පිනා විජ්ජොතමානං පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා ‘‘යථා අයං පිණ්ඩපාතො ඔභාසජාතො, එවං ¶ ඔභාසජාතං මෙ සරීරං හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො අනුමොදිත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තෙපි ද්වෙ ජායම්පතිකා යාවතායුකං කුසලං කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන තතො චවිත්වා උපාසකො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං අසීතිකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ඉතරාපි තාදිසස්සෙව සෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති.

තස්ස වුද්ධිප්පත්තස්ස තමෙව සෙට්ඨිධීතරං ආනයිංසු. තස්සා පුබ්බෙ අදින්නවිපාකස්ස තස්ස කම්මස්ස ආනුභාවෙන පතිකූලං පවිට්ඨමත්තාය උම්මාරබ්භන්තරෙ සකලසරීරං උග්ඝාටිතවච්චකුටි විය දුග්ගන්ධං ජාතං. සෙට්ඨිකුමාරො ‘‘කස්සායං ගන්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සෙට්ඨිකඤ්ඤායා’’ති සුත්වා ‘‘නීහරථා’’ති ආභතනියාමෙනෙව කුලඝරං පෙසෙසි. සා එතෙනෙව නීහාරෙන සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්තිතා.

තෙන ච සමයෙන කස්සපදසබලො පරිනිබ්බායි, තස්ස ඝනකොට්ටිමාහි සතසහස්සග්ඝනිකාහි ¶ රත්තසුවණ්ණඉට්ඨකාහි යොජනුබ්බෙධං චෙතියං ආරභිංසු. තස්මිං චෙතියෙ කරියමානෙ සා සෙට්ඨිධීතා චින්තෙසි – ‘‘අහං සත්තසු ඨානෙසු පටිනිවත්තිතා, කිං මෙ ජීවිතෙනා’’ති අත්තනො ¶ සරීරාභරණභණ්ඩකං භඤ්ජාපෙත්වා සුවණ්ණඉට්ඨකං කාරෙසි රතනායතං විදත්ථිවිත්ථින්නං චතුරඞ්ගුලුබ්බෙධං. තතො හරිතාලමනොසිලාපිණ්ඩං ගහෙත්වා අට්ඨ උප්පලහත්ථකෙ ආදාය චෙතියකරණට්ඨානං ගතා. තස්මිඤ්ච ඛණෙ එකා ඉට්ඨකාපන්ති පරික්ඛිපිත්වා ආගච්ඡමානා ඝටනිට්ඨකාය ඌනා හොති. සෙට්ඨිධීතා වඩ්ඪකිං ආහ – ‘‘ඉමං ඉට්ඨකං එත්ථ ඨපෙථා’’ති. අම්ම, භද්දකෙ කාලෙ ආගතාසි, සයමෙව ඨපෙහීති. සා ආරුය්හ තෙලෙන හරිතාලමනොසිලං යොජෙත්වා ¶ තෙන බන්ධනෙන ඉට්ඨකං පතිට්ඨපෙත්වා උපරි අට්ඨහි උප්පලහත්ථකෙහි පූජං කත්වා වන්දිත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මෙ කායතො චන්දනගන්ධො වායතු, මුඛතො උප්පලගන්ධො’’ති පත්ථනං කත්වා චෙතියං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා අගමාසි.

අථ තස්මිංයෙව ඛණෙ යස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමං ගෙහං නීතා, තස්ස තං ආරබ්භ සති උදපාදි. නගරෙපි නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. සො උපට්ඨාකෙ ආහ – ‘‘තදා ඉධ ආනීතා සෙට්ඨිධීතා අත්ථි, කහං සා’’ති? කුලගෙහෙ සාමීති. ආනෙථ නං, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමාති. තෙ ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා ඨිතා ‘‘කිං, තාතා, ආගතත්ථා’’ති තාය පුට්ඨා තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. තාතා, මයා ආභරණභණ්ඩෙන චෙතියං පූජිතං, ආභරණං මෙ නත්ථීති. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස ආරොචෙසුං. ආනෙථ නං, පිළන්ධනං ලභිස්සාමාති. තෙ ආනයිංසු. තස්සා සහ ඝරප්පවෙසනෙන සකලගෙහං චන්දනගන්ධඤ්චෙව නීලුප්පලගන්ධඤ්ච වායි.

සෙට්ඨිපුත්තො තං පුච්ඡි ‘‘පඨමං තව සරීරතො දුග්ගන්ධො වායි, ඉදානි පන තෙ සරීරතො චන්දනගන්ධො, මුඛතො උප්පලගන්ධො වායති, කිං එත’’න්ති? සා ආදිතො පට්ඨාය අත්තනා කතකම්මං ආරොචෙසි. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘නිය්යානිකං වත බුද්ධසාසන’’න්ති පසීදිත්වා යොජනිකං සුවණ්ණචෙතියං කම්බලකඤ්චුකෙන පරික්ඛිපිත්වා තත්ථ තත්ථ රථචක්කප්පමාණෙහි සුවණ්ණපදුමෙහි අලඞ්කරි. තෙසං ද්වාදසහත්ථා ඔලම්බකා හොන්ති. සො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො බාරාණසිතො යොජනමත්තෙ ඨානෙ අඤ්ඤතරස්මිං අමච්චකුලෙ නිබ්බත්ති. සෙට්ඨිකඤ්ඤාපි දෙවලොකතො චවිත්වා රාජකුලෙ ජෙට්ඨධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති.

තෙසු ¶ වයපත්තෙසු කුමාරස්ස වසනගාමෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං. සො මාතරං ¶ ආහ – ‘‘සාටකං මෙ ¶ , අම්ම, දෙහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති. සා ධොතවත්ථං නීහරිත්වා අදාසි. අම්ම, ථූලං ඉදං, අඤ්ඤං දෙහීති. අඤ්ඤං නීහරිත්වා අදාසි, තම්පි පටික්ඛිපි. අඤ්ඤං නීහරිත්වා අදාසි, තම්පි පටික්ඛිපි. අථ නං මාතා ආහ – ‘‘තාත, යාදිසෙ ගෙහෙ මයං ජාතා, නත්ථි නො ඉතො සුඛුමතරස්ස පටිලාභාය පුඤ්ඤ’’න්ති. තෙන හි ලභනට්ඨානං ගච්ඡාමි, අම්මාති. පුත්ත අහං අජ්ජෙව තුය්හං බාරාණසිනගරෙ රජ්ජපටිලාභං ඉච්ඡාමීති. සො මාතරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡාමි, අම්මා’’ති. ගච්ඡ, තාතාති. එවං කිරස්සා චිත්තං අහොසි – ‘‘කහං ගමිස්සති, ඉධ වා එත්ථ වා ගෙහෙ නිසීදිස්සතී’’ති? සො පන පුඤ්ඤනියාමෙන නික්ඛමිත්වා බාරාණසිං ගන්ත්වා උය්යානෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ සසීසං පාරුපිත්වා නිපජ්ජි. සො ච බාරාණසිරඤ්ඤො කාලකතස්ස සත්තමො දිවසො හොති.

අමච්චා රඤ්ඤො සරීරකිච්චං කත්වා රාජඞ්ගණෙ නිසීදිත්වා මන්තයිංසු – ‘‘රඤ්ඤො එකා ධීතාව අත්ථි, පුත්තො නත්ථි, අරාජකං රජ්ජං න වට්ටති, කො රාජා හොතී’’ති මන්තෙත්වා ‘‘ත්වං හොහි, ත්වං හොහී’’ති ආහංසු. පුරොහිතො ආහ – ‘‘බහුං ඔලොකෙතුං න වට්ටති, ඵුස්සරථං විස්සජ්ජෙමා’’ති. තෙ කුමුදවණ්ණෙ චත්තාරො සින්ධවෙ යොජෙත්වා පඤ්චවිධං රාජකකුධභණ්ඩං සෙතච්ඡත්තඤ්ච රථස්මිංයෙව ඨපෙත්වා රථං විස්සජ්ජෙත්වා පච්ඡතො තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසුං. රථො පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා උය්යානාභිමුඛො අහොසි. ‘‘පරිචයෙන උය්යානාභිමුඛො ගච්ඡති, නිවත්තෙමා’’ති කෙචි ආහංසු. පුරොහිතො ‘‘මා නිවත්තයිත්ථා’’ති ආහ. රථො කුමාරං පදක්ඛිණං කත්වා ආරොහනසජ්ජො හුත්වා අට්ඨාසි. පුරොහිතො පාරුපනකණ්ණං අපනෙත්වා පාදතලානි ඔලොකෙන්තො ‘‘තිට්ඨතු අයං දීපො, ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු දීපෙසු එසො රජ්ජං කාරෙතුං යුත්තො’’ති වත්වා ‘‘පුනපි තූරියානි පග්ගණ්හථ ¶ , පුනපි තූරියානි පග්ගණ්හථා’’ති තික්ඛත්තුං තූරියානි පග්ගණ්හාපෙසි.

අථ කුමාරො මුඛං විවරිත්වා ඔලොකෙත්වා ‘‘කෙන කම්මෙන ආගතත්ථා’’ති ආහ. දෙව තුම්හාකං රජ්ජං පාපුණාතීති. රාජා කහන්ති? දෙවත්තං ගතො සාමීති. කති දිවසා අතික්කන්තාති? අජ්ජ සත්තමො ¶ දිවසොති. පුත්තො වා ධීතා වා නත්ථීති? ධීතා අත්ථි දෙව, පුත්තො නත්ථීති. කරිස්සාමි රජ්ජන්ති. තෙ තාවදෙව අභිසෙකමණ්ඩපං කාරෙත්වා රාජධීතරං සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා උය්යානං ආනෙත්වා කුමාරස්ස අභිසෙකං අකංසු.

අථස්ස ¶ කතාභිසෙකස්ස සහස්සග්ඝනකං වත්ථං උපහරිංසු. සො ‘‘කිමිදං, තාතා’’ති ආහ. නිවාසනවත්ථං දෙවාති. නනු, තාතා, ථූලං, අඤ්ඤං සුඛුමතරං නත්ථීති? මනුස්සානං පරිභොගවත්ථෙසු ඉතො සුඛුමතරං නත්ථි දෙවාති. තුම්හාකං රාජා එවරූපං නිවාසෙසීති? ආම, දෙවාති. න මඤ්ඤෙ පුඤ්ඤවා තුම්හාකං රාජා, සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරථ, ලභිස්සාම වත්ථන්ති. තෙ සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආහරිංසු. සො උට්ඨාය හත්ථෙ ධොවිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා හත්ථෙන උදකං ආදාය පුරත්ථිමාය දිසාය අබ්භුක්කිරි, තාවදෙව ඝනපථවිං භින්දිත්වා අට්ඨ කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. පුන උදකං ගහෙත්වා දක්ඛිණං පච්ඡිමං උත්තරන්ති එවං චතස්සොපි දිසා අබ්භුක්කිරි, සබ්බදිසාසු අට්ඨට්ඨ කත්වා ද්වත්තිංස කප්පරුක්ඛා උට්ඨහිංසු. සො එකං දිබ්බදුස්සං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා ‘‘නන්දරඤ්ඤො විජිතෙ සුත්තකන්තිකා ඉත්ථියො මා සුත්තං කන්තිංසූති එවං භෙරිං චරාපෙථා’’ති වත්වා ඡත්තං උස්සාපෙත්වා අලඞ්කතපටියත්තො හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරං පවිසිත්වා පාසාදං ආරුය්හ මහාසම්පත්තිං අනුභවි.

එවං කාලෙ ගච්ඡන්තෙ එකදිවසං දෙවී රඤ්ඤො මහාසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘අහො තපස්සී’’ති කාරුඤ්ඤාකාරං දස්සෙසි. ‘‘කිමිදං දෙවී’’ති ¶ ච පුට්ඨා ‘‘අතිමහතී තෙ දෙව සම්පත්ති, අතීතෙ බුද්ධානං සද්දහිත්වා කල්යාණං අකත්ථ, ඉදානි අනාගතස්ස පච්චයං කුසලං න කරොථා’’ති ආහ. කස්ස දස්සාමි, සීලවන්තො නත්ථීති. ‘‘අසුඤ්ඤො, දෙව, ජම්බුදීපො අරහන්තෙහි, තුම්හෙ දානමෙව සජ්ජෙථ, අහං අරහන්තෙ ලච්ඡාමී’’ති ආහ. රාජා පුනදිවසෙ පාචීනද්වාරෙ දානං සජ්ජාපෙසි. දෙවී පාතොව උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය උපරිපාසාදෙ පුරත්ථාභිමුඛා උරෙන නිපජ්ජිත්වා ‘‘සචෙ එතිස්සා දිසාය අරහන්තො අත්ථි, ස්වෙ ආගන්ත්වා අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හන්තූ’’ති ආහ. තස්සං දිසායං අරහන්තො නාහෙසුං, තං සක්කාරං කපණයාචකානං අදංසු.

පුනදිවසෙ ¶ දක්ඛිණද්වාරෙ දානං සජ්ජෙත්වා තථෙව අකාසි, පුනදිවසෙ පච්ඡිමද්වාරෙ. උත්තරද්වාරෙ සජ්ජනදිවසෙ පන දෙවියා තථෙව නිමන්තිතෙ හිමවන්තෙ වසන්තානං පදුමවතියා පුත්තානං පඤ්චසතානං පච්චෙකබුද්ධානං ජෙට්ඨකො මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො භාතිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘මාරිසා, නන්දරාජා තුම්හෙ නිමන්තෙති, අධිවාසෙථ තස්සා’’ති. තෙ අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා ආකාසෙන ආගන්ත්වා උත්තරද්වාරෙ ඔතරිංසු. මනුස්සා ගන්ත්වා ‘‘පඤ්චසතා, දෙව, පච්චෙකබුද්ධා ආගතා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා සද්ධිං දෙවියා ගන්ත්වා වන්දිත්වා ¶ පත්තං ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ පාසාදං ආරොපෙත්වා තත්ර තෙසං දානං දත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ රාජා සඞ්ඝත්ථෙරස්ස, දෙවී සඞ්ඝනවකස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘අය්යා, පච්චයෙහි න කිලමිස්සන්ති, මයං පුඤ්ඤෙන න හායිස්සාම, අම්හාකං යාවජීවං ඉධ නිවාසාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති. පටිඤ්ඤං කාරෙත්වා උය්යානෙ පඤ්ච පණ්ණසාලාසතානි පඤ්ච චඞ්කමනසතානීති සබ්බාකාරෙන නිවාසට්ඨානං සම්පාදෙත්වා තත්ථ වසාපෙසුං.

එවං ¶ කාලෙ ගච්ඡන්තෙ රඤ්ඤො පච්චන්තො කුපිතො. සො ‘‘අහං පච්චන්තං වූපසමෙතුං ගච්ඡාමි, ත්වං පච්චෙකබුද්ධෙසු මා පමජ්ජී’’ති දෙවිං ඔවදිත්වා ගතො. තස්මිං අනාගතෙයෙව පච්චෙකබුද්ධානං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීණා. මහාපදුමපච්චෙකබුද්ධො තියාමරත්තිං ඣානකීළං කීළිත්වා අරුණුග්ගමනෙ ආලම්බනඵලකං ආලම්බිත්වා ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. එතෙනුපායෙන සෙසාපීති සබ්බෙව පරිනිබ්බුතා. පුනදිවසෙ දෙවී පච්චෙකබුද්ධානං නිසීදනට්ඨානං හරිතුපලිත්තං කාරෙත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා ධූමං දත්වා තෙසං ආගමනං ඔලොකෙන්තී නිසින්නා; ආගමනං අපස්සන්තී පුරිසං පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡ, තාත, ජානාහි, කිං අය්යානං කිඤ්චි අඵාසුක’’න්ති. සො ගන්ත්වා මහාපදුමස්ස පණ්ණසාලාද්වාරං විවරිත්වා තත්ථ අපස්සන්තො චඞ්කමනං ගන්ත්වා ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතං දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘කාලො, භන්තෙ’’ති ආහ. පරිනිබ්බුතසරීරං කිං කථෙස්සති? සො ‘‘නිද්දායති මඤ්ඤෙ’’ති ගන්ත්වා පිට්ඨිපාදෙ හත්ථෙන පරාමසිත්වා පාදානං සීතලතාය චෙව ථද්ධතාය ච පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා දුතියස්ස සන්තිකං අගමාසි, එවං තතියස්සාති සබ්බෙසං පරිනිබ්බුතභාවං ඤත්වා රාජකුලං ගතො. ‘‘කහං, තාත, පච්චෙකබුද්ධා’’ති පුට්ඨො ‘‘පරිනිබ්බුතා දෙවී’’ති ආහ ¶ . දෙවී කන්දන්තී රොදන්තී නික්ඛමිත්වා නාගරෙහි සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා සාධුකීළිතං කාරෙත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සරීරකිච්චං කත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසි.

රාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගතො පච්චුග්ගමනං ආගතං දෙවිං පුච්ඡි – ‘‘කිං, භද්දෙ, පච්චෙකබුද්ධෙසු නප්පමජ්ජි, නිරොගා අය්යා’’ති? පරිනිබ්බුතා දෙවාති. රාජා චින්තෙසි – ‘‘එවරූපානම්පි පණ්ඩිතානං මරණං උප්පජ්ජති, අම්හාකං කුතො මොක්ඛො’’ති? සො නගරං අගන්ත්වා උය්යානමෙව පවිසිත්වා ජෙට්ඨපුත්තං ¶ පක්කොසාපෙත්වා තස්ස රජ්ජං පටියාදෙත්වා සයං සමණකපබ්බජ්ජං පබ්බජි. දෙවීපි ‘‘ඉමස්මිං පබ්බජිතෙ අහං කිං කරිස්සාමී’’ති තත්ථෙව උය්යානෙ පබ්බජිතා. ද්වෙපි ඣානං භාවෙත්වා තතො චුතා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තිංසු.

තෙසු ¶ තත්ථෙව වසන්තෙසු අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං පාවිසි. සත්ථරි තත්ථ වසන්තෙ අයං පිප්පලිමාණවො මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථබ්රාහ්මණගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො, අයං භද්දා කාපිලානී මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරෙ කොසියගොත්තබ්රාහ්මණස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තා. තෙසං අනුක්කමෙන වඩ්ඪමානානං පිප්පලිමාණවස්ස වීසතිමෙ වස්සෙ භද්දාය සොළසමෙ වස්සෙ සම්පත්තෙ මාතාපිතරො පුත්තං ඔලොකෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං වයපත්තො, කුලවංසො නාම පතිට්ඨාපෙතබ්බො’’ති අතිවිය නිප්පීළයිංසු. මාණවො ආහ – ‘‘මය්හං සොතපථෙ එවරූපං කථං මා කථෙථ, අහං යාව තුම්හෙ ධරථ, තාව පටිජග්ගිස්සාමි, තුම්හාකං අච්චයෙන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. තෙ කතිපාහං අතික්කමිත්වා පුන කථයිංසු, සොපි තථෙව පටික්ඛිපි. පුනපි කථයිංසු, පුනපි පටික්ඛිපි. තතො පට්ඨාය මාතා නිරන්තරං කථෙසියෙව.

මාණවො ‘‘මම මාතරං සඤ්ඤාපෙස්සාමී’’ති රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං දත්වා සුවණ්ණකාරෙහි එකං ඉත්ථිරූපං කාරාපෙත්වා තස්ස මජ්ජනඝට්ටනාදිකම්මපරියොසානෙ තං රත්තවත්ථං නිවාසාපෙත්වා වණ්ණසම්පන්නෙහි පුප්ඵෙහි චෙව නානාඅලඞ්කාරෙහි ච අලඞ්කාරාපෙත්වා මාතරං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘අම්ම, එවරූපං ආරම්මණං ලභන්තො ගෙහෙ වසිස්සාමි, අලභන්තො න ¶ වසිස්සාමී’’ති ¶ . පණ්ඩිතා බ්රාහ්මණී චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා දින්නදානො කතාභිනීහාරො, පුඤ්ඤං කරොන්තො න එකකොව අකාසි, අද්ධා එතෙන සහ කතපුඤ්ඤා සුවණ්ණරූපකපටිභාගාව භවිස්සතී’’ති අට්ඨ බ්රාහ්මණෙ පක්කොසාපෙත්වා සබ්බකාමෙහි සන්තප්පෙත්වා සුවණ්ණරූපකං රථං ආරොපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, යත්ථ අම්හාකං ජාතිගොත්තභොගෙහි සමානකුලෙ එවරූපං දාරිකං පස්සථ, ඉමමෙව සුවණ්ණරූපකං පණ්ණාකාරං කත්වා දෙථා’’ති උය්යොජෙසි.

තෙ ‘‘අම්හාකං නාම එතං කම්ම’’න්ති නික්ඛමිත්වා ‘‘කත්ථ ගමිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මද්දරට්ඨං නාම ඉත්ථාකරො, මද්දරට්ඨං ගමිස්සාමා’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. තත්ථ තං සුවණ්ණරූපකං න්හානතිත්ථෙ ඨපෙත්වා එකමන්තෙ නිසීදිංසු. අථ භද්දාය ධාතී භද්දං න්හාපෙත්වා අලඞ්කරිත්වා සිරිගබ්භෙ නිසීදාපෙත්වා න්හායිතුං ආගච්ඡන්තී තං රූපකං දිස්වා ‘‘අය්යධීතා මෙ ඉධාගතා’’ති සඤ්ඤාය සන්තජ්ජෙත්වා ‘‘දුබ්බිනීතෙ කිං ත්වං ඉධාගතා’’ති තලසත්තිකං උග්ගිරිත්වා ‘‘ගච්ඡ සීඝ’’න්ති ගණ්ඩපස්සෙ පහරි. හත්ථො පාසාණෙ පටිහතො විය කම්පිත්ථ. සා පටික්කමිත්වා ‘‘එවං ථද්ධං නාම මහාගීවං දිස්වා ‘අය්යධීතා මෙ’ති සඤ්ඤං උප්පාදෙසිං, අය්යධීතාය ¶ හි මෙ නිවාසනපටිග්ගාහිකායපි අයුත්තා’’ති ආහ. අථ නං තෙ මනුස්සා පරිවාරෙත්වා ‘‘එවරූපා තෙ සාමිධීතා’’ති පුච්ඡිංසු. කිං එසා, ඉමාය සතගුණෙන සහස්සගුණෙන මය්හං අය්යාධීතා අභිරූපතරා, ද්වාදසහත්ථෙ ගබ්භෙ නිසින්නාය පදීපකිච්චං නත්ථි, සරීරොභාසෙනෙව තමං විධමතීති. ‘‘තෙන ¶ හි ආගච්ඡා’’ති ඛුජ්ජං ගහෙත්වා සුවණ්ණරූපකං රථං ආරොපෙත්වා කොසියගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරෙ ඨත්වා ආගමනං නිවෙදයිංසු.

බ්රාහ්මණො පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. මගධරට්ඨෙ මහාතිත්ථගාමෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස ඝරතොති. කිං කාරණා ආගතාති? ඉමිනා නාම කාරණෙනාති. ‘‘කල්යාණං, තාතා, සමජාතිගොත්තවිභවො අම්හාකං බ්රාහ්මණො, දස්සාමි දාරික’’න්ති පණ්ණාකාරං ගණ්හි. තෙ කපිලබ්රාහ්මණස්ස සාසනං පහිණිංසු ‘‘ලද්ධා දාරිකා, කත්තබ්බං කරොථා’’ති. තං සාසනං සුත්වා පිප්පලිමාණවස්ස ආරොචයිංසු ‘‘ලද්ධා කිර දාරිකා’’ති. මාණවො ‘‘අහං ‘න ලභිස්සන්තී’ති චින්තෙසිං, ‘ඉමෙ ලද්ධාති වදන්ති’, අනත්ථිකො හුත්වා පණ්ණං පෙසෙස්සාමී’’ති රහොගතො පණ්ණං ¶ ලිඛි ‘‘භද්දා අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං ඝරාවාසං ලභතු, අහං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරිනී අහොසී’’ති. භද්දාපි ‘‘අසුකස්ස කිර මං දාතුකාමො’’ති සුත්වා රහොගතා පණ්ණං ලිඛි ‘‘අය්යපුත්තො අත්තනො ජාතිගොත්තභොගානුරූපං ඝරාවාසං ලභතු, අහං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්සාමි, මා පච්ඡා විප්පටිසාරී අහොසී’’ති. ද්වෙ පණ්ණානි අන්තරාමග්ගෙ සමාගච්ඡිංසු. ඉදං කස්ස පණ්ණන්ති? පිප්පලිමාණවෙන භද්දාය පහිතන්ති. ඉදං කස්සාති? භද්දාය පිප්පලිමාණවස්ස පහිතන්ති ච වුත්තෙ ද්වෙපි වාචෙත්වා ‘‘පස්සථ දාරකානං කම්ම’’න්ති ඵාලෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සමානපණ්ණං ලිඛිත්වා ඉතො ච එත්තො ච පෙසෙසුං. ඉති තෙසං අනිච්ඡමානානංයෙව සමාගමො අහොසි.

තංදිවසමෙව මාණවො එකං පුප්ඵදාමං ගහෙත්වා ඨපෙසි. භද්දාපි, තානි සයනමජ්ඣෙ ඨපෙසි. භුත්තසායමාසා උභොපි ‘‘සයනං අභිරුහිස්සාමා’’ති සමාගන්ත්වා මාණවො දක්ඛිණපස්සෙන සයනං අභිරුහි. භද්දා වාමපස්සෙන අභිරුහිත්වා ආහ – ‘‘යස්ස පස්සෙ පුප්ඵානි ¶ මිලායන්ති, තස්ස රාගචිත්තං උප්පන්නන්ති විජානිස්සාම, ඉමං පුප්ඵදාමං න අල්ලීයිතබ්බ’’න්ති. තෙ පන අඤ්ඤමඤ්ඤං සරීරසම්ඵස්සභයෙන තියාමරත්තිං නිද්දං අනොක්කමන්තාව වීතිනාමෙන්ති, දිවා පන හාසමත්තම්පි නාහොසි. තෙ ලොකාමිසෙන අසංසට්ඨා යාව මාතාපිතරො ධරන්ති, තාව කුටුම්බං අවිචාරෙත්වා තෙසු කාලඞ්කතෙසු විචාරයිංසු. මහතී මාණවස්ස ¶ සම්පත්ති සත්තාසීතිකොටිධනං, එකදිවසං සරීරං උබ්බට්ටෙත්වා ඡඩ්ඩෙතබ්බං සුවණ්ණචුණ්ණමෙව මගධනාළියා ද්වාදසනාළිමත්තං ලද්ධුං වට්ටති. යන්තබද්ධානි සට්ඨි මහාතළාකානි, කම්මන්තො ද්වාදසයොජනිකො, අනුරාධපුරප්පමාණා චුද්දස ගාමා, චුද්දස හත්ථානීකා, චුද්දස අස්සානීකා, චුද්දස රථානීකා.

සො එකදිවසං අලඞ්කතඅස්සං ආරුය්හ මහාජනපරිවුතො කම්මන්තං ගන්ත්වා ඛෙත්තකොටියං ඨිතො නඞ්ගලෙහි භින්නට්ඨානතො කාකාදයො සකුණෙ ගණ්ඩුප්පාදාදිපාණකෙ උද්ධරිත්වා ඛාදන්තෙ දිස්වා, ‘‘තාතා, ඉමෙ කිං ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. ගණ්ඩුප්පාදෙ, අය්යාති. එතෙහි කතං පාපං කස්ස හොතීති? තුම්හාකං, අය්යාති. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ එතෙහි කතං පාපං ¶ මය්හං හොති, කිං මෙ කරිස්සති සත්තාසීතිකොටිධනං, කිං ද්වාදසයොජනිකො කම්මන්තො, කිං සට්ඨියන්තබද්ධානි තළාකානි, කිං චුද්දස ගාමා? සබ්බමෙතං භද්දාය කාපිලානියා නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.

භද්දාපි කාපිලානී තස්මිං ඛණෙ අන්තරවත්ථුම්හි තයො තිලකුම්භෙ පත්ථරාපෙත්වා ධාතීහි පරිවුතා නිසින්නා කාකෙ තිලපාණකෙ ඛාදන්තෙ දිස්වා, ‘‘අම්මා, කිං ඉමෙ ඛාදන්තී’’ති පුච්ඡි. පාණකෙ, අය්යෙති. අකුසලං කස්ස හොතීති? තුම්හාකං, අය්යෙති. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං චතුහත්ථවත්ථං නාළිකොදනමත්තඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, යදි පනෙතං එත්තකෙන ජනෙන කතං අකුසලං මය්හං හොති, අද්ධා භවසහස්සෙනපි ¶ වට්ටතො සීසං උක්ඛිපිතුං න සක්කා, අය්යපුත්තෙ ආගතමත්තෙයෙව සබ්බං තස්ස නිය්යාතෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සාමී’’ති.

මාණවො ආගන්ත්වා න්හායිත්වා පාසාදං ආරුය්හ මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදි. අථස්ස චක්කවත්තිනො අනුච්ඡවිකං භොජනං සජ්ජයිංසු. ද්වෙපි භුඤ්ජිත්වා පරිජනෙ නික්ඛන්තෙ රහොගතා ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිංසු. තතො මාණවො භද්දං ආහ – ‘‘භද්දෙ ඉමං ඝරං ආගච්ඡන්තී කිත්තකං ධනං ආහරී’’ති? පඤ්චපණ්ණාස සකටසහස්සානි, අය්යාති. එතං සබ්බං, යා ච ඉමස්මිං ඝරෙ සත්තාසීති කොටියො යන්තබද්ධා සට්ඨිතළාකාදිභෙදා සම්පත්ති අත්ථි, සබ්බං තුය්හංයෙව නිය්යාතෙමීති. තුම්හෙ පන කහං ගච්ඡථ, අය්යාති? අහං පබ්බජිස්සාමීති. අය්ය, අහම්පි තුම්හාකංයෙව ආගමනං ඔලොකයමානා නිසින්නා, අහම්පි පබ්බජිස්සාමීති. තෙසං ආදිත්තපණ්ණකුටි විය තයො භවා උපට්ඨහිංසු. තෙ අන්තරාපණතො කසාවරසපීතානි වත්ථානි මත්තිකාපත්තෙ ¶ ච ආහරාපෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං කෙසෙ ඔහාරාපෙත්වා ‘‘යෙ ලොකෙ අරහන්තො, තෙ උද්දිස්ස අම්හාකං පබ්බජ්ජා’’ති වත්වා ථවිකාය පත්තෙ ඔසාරෙත්වා අංසෙ ලග්ගෙත්වා පාසාදතො ඔතරිංසු. ගෙහෙ දාසෙසු වා කම්මකාරෙසු වා න කොචි සඤ්ජානි.

අථ නෙ බ්රාහ්මණගාමතො නික්ඛම්ම දාසගාමද්වාරෙන ගච්ඡන්තෙ ආකප්පකුත්තවසෙන දාසගාමවාසිනො සඤ්ජානිංසු. තෙ රොදන්තා පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘කිං අම්හෙ අනාථෙ කරොථ, අය්යා’’ති ආහංසු. ‘‘මයං භණෙ ආදිත්තපණ්ණසාලා විය තයො භවාති පබ්බජිම්හා, සචෙ තුම්හෙසු ¶ එකෙකං භුජිස්සං කරොම, වස්සසතම්පි ¶ නප්පහොති. තුම්හෙව තුම්හාකං සීසං ධොවිත්වා භුජිස්සා හුත්වා ජීවථා’’ති වත්වා තෙසං රොදන්තානංයෙව පක්කමිංසු. ථෙරො පුරතො ගච්ඡන්තො නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘අයං භද්දා කාපිලානී සකලජම්බුදීපග්ඝනිකා ඉත්ථී මය්හං පච්ඡතො ආගච්ඡති. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං කොචිදෙව එවං චින්තෙය්ය ‘ඉමෙ පබ්බජිත්වාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්ති, අනනුච්ඡවිකං කරොන්තී’ති. කොචි වා පන අම්හෙසු මනං පදූසෙත්වා අපායපූරකො භවෙය්ය. ඉමං පහාය මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි.

සො පුරතො ගච්ඡන්තො ද්වෙධාපථං දිස්වා තස්ස මත්ථකෙ අට්ඨාසි. භද්දාපි ආගන්ත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං ආහ – ‘‘භද්දෙ තාදිසිං ඉත්ථිං මම පච්ඡතො ආගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘ඉමෙ පබ්බජිත්වාපි විනා භවිතුං න සක්කොන්තී’ති චින්තෙත්වා අම්හෙසු පදුට්ඨචිත්තො මහාජනො අපායපූරකො භවෙය්ය. ඉමස්මිං ද්වෙධාපථෙ ත්වං එකං ගණ්හ, අහං එකෙන ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘ආම, අය්ය, පබ්බජිතානං මාතුගාමො නාම මලං, ‘පබ්බජිත්වාපි විනා න භවන්තී’ති අම්හාකං දොසං දස්සන්ති, තුම්හෙ එකං මග්ගං ගණ්හථ, අහං එකං ගණ්හිත්වා විනා භවිස්සාමා’’ති තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා දසනඛසමොධානසමුජ්ජලං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘සතසහස්සකප්පප්පමාණෙ අද්ධානෙ කතො මිත්තසන්ථවො අජ්ජ භිජ්ජතී’’ති වත්වා ‘‘තුම්හෙ දක්ඛිණජාතිකා නාම, තුම්හාකං දක්ඛිණමග්ගො වට්ටති. මයං මාතුගාමා නාම වාමජාතිකා, අම්හාකං වාමමග්ගො වට්ටතී’’ති වන්දිත්වා මග්ගං පටිපන්නා. තෙසං ද්වෙධාභූතකාලෙ අයං මහාපථවී ‘‘අහං චක්කවාළගිරිසිනෙරුපබ්බතෙ ධාරෙතුං සක්කොන්තීපි තුම්හාකං ගුණෙ ධාරෙතුං න ¶ සක්කොමී’’ති වදන්තී විය විරවමානා අකම්පි, ආකාසෙ අසනිසද්දො විය පවත්ති, චක්කවාළපබ්බතො උන්නදි.

සම්මාසම්බුද්ධො ¶ වෙළුවනමහාවිහාරෙ ගන්ධකුටියං නිසින්නො පථවීකම්පනසද්දං සුත්වා ‘‘කස්ස නු ඛො පථවී කම්පතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘පිප්පලිමාණවො ච භද්දා ච කාපිලානී මං උද්දිස්ස අප්පමෙය්යං සම්පත්තිං පහාය පබ්බජිතා, තෙසං වියොගට්ඨානෙ උභින්නම්පි ගුණබලෙන අයං පථවීකම්පො ජාතො, මයාපි එතෙසං සඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම සයමෙව ¶ පත්තචීවරමාදාය අසීතිමහාථෙරෙසු කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා තිගාවුතං මග්ගං පච්චුග්ගමනං කත්වා රාජගහස්ස ච නාලන්දාය ච අන්තරෙ බහුපුත්තකනිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. නිසීදන්තො පන අඤ්ඤතරපංසුකූලිකො විය අනිසීදිත්වා බුද්ධවෙසං ගහෙත්වා අසීතිහත්ථා ඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො නිසීදි. ඉති තස්මිං ඛණෙ පණ්ණච්ඡත්තසකටචක්කකූටාගාරාදිප්පමාණා බුද්ධරස්මියො ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දන්තියො විධාවන්තියො චන්දසහස්ස-සූරියසහස්ස-උග්ගමනකාලො විය කුරුමානා තං වනන්තං එකොභාසං අකංසු. ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණසිරියා සමුජ්ජලතාරාගණං විය ගගනං, සුපුප්ඵිතකමලකුවලයං විය සලිලං වනන්තං විරොචිත්ථ. නිග්රොධරුක්ඛස්ස ඛන්ධො නාම සෙතො හොති, පත්තානි නාම නීලානි, පක්කානි රත්තානි. තස්මිං පන දිවසෙ සතසාඛො නිග්රොධො සුවණ්ණවණ්ණොව අහොසි.

මහාකස්සපත්ථෙරො ‘‘අයං මය්හං සත්ථා භවිස්සති, ඉමාහං උද්දිස්ස පබ්බජිතො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔණතොණතො ගන්ත්වා තීසු ඨානෙසු වන්දිත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මි, සත්ථා ¶ මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති ආහ. අථ නං භගවා අවොච – ‘‘කස්සප, සචෙ ත්වං ඉමං නිපච්චකාරං මහාපථවියා කරෙය්යාසි, සාපි ධාරෙතුං න සක්කුණෙය්ය. තථාගතස්ස එවං ගුණමහන්තතං ජානතා තයා කතො නිපච්චකාරො මය්හං ලොමම්පි චාලෙතුං න සක්කොති. නිසීද, කස්සප, දායජ්ජං තෙ දස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා තීහි ඔවාදෙහි උපසම්පදං අදාසි. දත්වා බහුපුත්තකනිග්රොධමූලතො නික්ඛමිත්වා ථෙරං පච්ඡාසමණං කත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. සත්ථු සරීරං ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවිචිත්තං, මහාකස්සපස්ස සත්තමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං. සො කඤ්චනමහානාවාය පච්ඡාබන්ධො විය සත්ථු පදානුපදිකං අනුගඤ්ඡි. සත්ථා ථොකං මග්ගං ගන්ත්වා මග්ගා ඔක්කම්ම අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසජ්ජාකාරං දස්සෙසි, ථෙරො ‘‘නිසීදිතුකාමො සත්ථා’’ති ඤත්වා අත්තනො පාරුපනපිලොතිකසඞ්ඝාටිං චතුග්ගුණං කත්වා පඤ්ඤාපෙසි.

සත්ථා තස්මිං නිසීදිත්වා හත්ථෙන චීවරං පරාමසිත්වා ‘‘මුදුකා ඛො ත්යායං, කස්සප, පිලොතිකසඞ්ඝාටී’’ති ¶ ආහ. ථෙරො ‘‘සත්ථා මෙ ¶ සඞ්ඝාටියා මුදුකභාවං කථෙති, පාරුපිතුකාමො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘පාරුපතු, භන්තෙ, භගවා සඞ්ඝාටි’’න්ති ආහ. කිං ත්වං පාරුපිස්සසි කස්සපාති? තුම්හාකං නිවාසනං ලභන්තො පාරුපිස්සාමි, භන්තෙති. ‘‘කිං පන ත්වං, කස්සප, ඉමං පරිභොගජිණ්ණං පංසුකූලං ධාරෙතුං සක්ඛිස්සසි? මයා හි ඉමස්ස පංසුකූලස්ස ගහිතදිවසෙ උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි, ඉමං බුද්ධානං පරිභොගජිණ්ණං චීවරං නාම න සක්කා පරිත්තගුණෙන ධාරෙතුං, පටිබලෙනෙවිදං පටිපත්තිපූරණසමත්ථෙන ජාතිපංසුකූලිකෙන ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ථෙරෙන සද්ධිං චීවරං පරිවත්තෙසි.

එවං පන චීවරපරිවත්තං ¶ කත්වා ථෙරෙන පාරුතචීවරං භගවා පාරුපි, සත්ථු චීවරං ථෙරො පාරුපි. තස්මිං සමයෙ අචෙතනාපි අයං මහාපථවී ‘‘දුක්කරං, භන්තෙ, අකත්ථ, අත්තනා පාරුතචීවරං සාවකස්ස දින්නපුබ්බං නාම නත්ථි, අහං තුම්හාකං ගුණං ධාරෙතුං න සක්කොමී’’ති වදන්තී විය උදකපරියන්තං කත්වා කම්පි. ථෙරොපි ‘‘ලද්ධං දානි මයා බුද්ධානං පරිභොගචීවරං, කිං මෙ ඉදානි උත්තරි කත්තබ්බං අත්ථී’’ති උන්නතිං අකත්වා බුද්ධානං සන්තිකෙයෙව තෙරස ධුතගුණෙ සමාදාය සත්තදිවසමත්තං පුථුජ්ජනො හුත්වා අට්ඨමෙ අරුණෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථාපි ‘‘කස්සපො, භික්ඛවෙ, චන්දූපමො කුලානි උපසඞ්කමති, අපකස්සෙව කායං අපකස්ස චිත්තං නිච්චනවකො කුලෙසු අප්පගබ්භො’’ති (සං. නි. 2.146) එවමාදීහි සුත්තෙහි ථෙරං ථොමෙත්වා අපරභාගෙ එතදෙව කස්සපසංයුත්තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ‘‘මම සාසනෙ ධුතවාදානං භික්ඛූනං මහාකස්සපො අග්ගො’’ති ථෙරං ඨානන්තරෙ ඨපෙසීති.

192. පඤ්චමෙ දිබ්බචක්ඛුකානං යදිදං අනුරුද්ධොති දිබ්බචක්ඛුකභික්ඛූනං අනුරුද්ධත්ථෙරො අග්ගොති වදති. තස්ස චිණ්ණවසිතාය අග්ගභාවො වෙදිතබ්බො. ථෙරො කිර භොජනපපඤ්චමත්තං ඨපෙත්වා සෙසකාලං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බචක්ඛුනා සත්තෙ ඔලොකෙන්තොව විහරති. ඉති අහොරත්තං චිණ්ණවසිතාය එස දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො නාම ජාතො. අපිච කප්පසතසහස්සං පත්ථිතභාවෙනපෙස දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගොව ජාතො.

තත්රස්ස ¶ පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි ¶ හි කුලපුත්තො පදුමුත්තරස්සෙව භගවතො කාලෙ ¶ පච්ඡාභත්තං ධම්මස්සවනත්ථං විහාරං ගච්ඡන්තෙන මහාජනෙන සද්ධිං අගමාසි. අයං හි තදා අඤ්ඤතරො අපාකටනාමො ඉස්සරකුටුම්බිකො අහොසි. සො දසබලං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මකථං සුණාති. සත්ථා දෙසනං යථානුසන්ධිකං ඝටෙත්වා එකං දිබ්බචක්ඛුකං භික්ඛුං එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

තතො කුටුම්බිකස්ස එතදහොසි – ‘‘මහා වතායං භික්ඛු, යං එවං සත්ථා සයං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පරිසන්තරෙන ගන්ත්වා ස්වාතනාය භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ‘‘මහන්තං ඨානන්තරං මයා පත්ථිත’’න්ති තෙනෙව නියාමෙන අජ්ජතනාය ස්වාතනායාති නිමන්තෙත්වා සත්ත දිවසානි මහාදානං පවත්තෙත්වා සපරිවාරස්ස භගවතො උත්තමවත්ථානි දත්වා ‘‘භගවා නාහං ඉමං සක්කාරං දිබ්බසම්පත්තියා න මනුස්සසම්පත්තියා අත්ථාය කරොමි. යං පන තුම්හෙ ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ භික්ඛුං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපයිත්ථ, අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ සො භික්ඛු විය දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා එවමාහ – ‘‘අම්භො පුරිස, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සපරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ ත්වං දිබ්බචක්ඛුකානං අග්ගො අනුරුද්ධො නාම භවිස්සසී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා භත්තානුමොදනං කත්වා විහාරමෙව අගමාසි.

කුටුම්බිකොපි යාව බුද්ධො ධරති, තාව ¶ අවිජහිතමෙව කල්යාණකම්මං කත්වා පරිනිබ්බුතෙ සත්ථරි නිට්ඨිතෙ සත්තයොජනිකෙ සුවණ්ණචෙතියෙ භික්ඛුසඞ්ඝං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිං දිබ්බචක්ඛුස්ස පරිකම්ම’’න්ති පුච්ඡි. පදීපදානං නාම දාතුං වට්ටති උපාසකාති. සාධු, භන්තෙ, කරිස්සාමීති සහස්සදීපානංයෙව තාව දීපරුක්ඛානං සහස්සං කාරෙසි, තදනන්තරං තතො පරිත්තතරෙ, තදනන්තරං තතො පරියත්තතරෙති අනෙකසහස්සෙ දීපරුක්ඛෙ කාරෙසි. සෙසපදීපා පන අපරිමාණා අහෙසුං.

එවං ¶ යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො කප්පසතසහස්සං අතික්කමිත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස කාලෙ බාරාණසියං කුටුම්බියගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බුතෙ සත්ථරි ¶ නිට්ඨිතෙ යොජනිකෙ චෙතියෙ බහු කංසපාතියො කාරාපෙත්වා සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා මජ්ඣෙ එකෙකං ගුළපිණ්ඩං ඨපෙත්වා උජ්ජාලෙත්වා මුඛවට්ටියා මුඛවට්ටිං ඵුසාපෙන්තො චෙතියං පරික්ඛිපාපෙත්වා අත්තනො සබ්බමහන්තං කංසපාතිං කාරෙත්වා සප්පිමණ්ඩස්ස පූරෙත්වා තස්සා මුඛවට්ටියං සමන්තතො වට්ටිසහස්සං ජාලාපෙත්වා මජ්ඣට්ඨානෙ ථූපිකං පිලොතිකාය වෙඨෙත්වා ජාලාපෙත්වා කංසපාතිං සීසෙනාදාය සබ්බරත්තිං යොජනිකං චෙතියං අනුපරියායි. එවං තෙනාපි අත්තභාවෙන යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො.

පුන අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ තස්මිංයෙව නගරෙ දුග්ගතකුලස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා සුමනසෙට්ඨිං නාම නිස්සාය වසි, අන්නභාරොතිස්ස නාමං අහොසි. සො පන සුමනසෙට්ඨි දෙවසිකං කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං ගෙහද්වාරෙ මහාදානං දෙති. අථෙකදිවසං උපරිට්ඨො නාම පච්චෙකබුද්ධො ගන්ධමාදනපබ්බතෙ නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නො. තතො වුට්ඨාය ‘‘අජ්ජ කස්ස අනුග්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති වීමංසි. පච්චෙකබුද්ධා ච නාම දුග්ගතානුකම්පකා ¶ හොන්ති. සො ‘‘අජ්ජ මයා අන්නභාරස්ස අනුග්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඉදානි අන්නභාරො අටවිතො අත්තනො ගෙහං ආගමිස්සතී’’ති ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය ගන්ධමාදනපබ්බතා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ගාමද්වාරෙ අන්නභාරස්ස සම්මුඛෙ පච්චුට්ඨාසි.

අන්නභාරො පච්චෙකබුද්ධං තුච්ඡපත්තහත්ථං දිස්වා පච්චෙකබුද්ධං අභිවාදෙත්වා ‘‘අපි, භන්තෙ, භික්ඛං ලභිත්ථා’’ති පුච්ඡි. ලභිස්සාම මහාපුඤ්ඤාති. ‘‘භන්තෙ, ථොකං ඉධෙව හොථා’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා අත්තනො ගෙහෙ මාතුගාමං පුච්ඡි – ‘‘භද්දෙ, මය්හං ඨපිතං භාගභත්තං අත්ථි, නත්ථී’’ති? අත්ථි සාමීති. සො තතොව ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථතො පත්තමාදාය ආගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ, මයං පුරිමභවෙ කල්යාණකම්මස්ස අකතත්තා භත්තං පච්චාසීසමානා විහරාම ¶ , අම්හාකං දාතුකාමතාය සති දෙය්යධම්මො න හොති, දෙය්යධම්මෙ සති පටිග්ගාහකං න ලභාම, අජ්ජ මෙ උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධො දිට්ඨො, භාගභත්තඤ්ච අත්ථි, මය්හං භාගභත්තං ඉමස්මිං පත්තෙ පක්ඛිපාහී’’ති.

බ්යත්තා ඉත්ථී ‘‘යතො මය්හං සාමිකො භාගභත්තං දෙති, මයාපි ඉමස්මිං දානෙ භාගිනියා භවිතබ්බ’’න්ති අත්තනො භාගභත්තම්පි උපරිට්ඨස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ පතිට්ඨපෙත්වා අදාසි. අන්නභාරො පත්තං ආහරිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවරූපා දුජ්ජීවිතා මුච්චාමා’’ති ආහ. එවං හොතු, මහාපුඤ්ඤාති. සො අත්තනො උත්තරසාටකං එකස්මිං පදෙසෙ අත්ථරිත්වා ¶ , ‘‘භන්තෙ, ඉධ නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධො තත්ථ නිසීදිත්වා නවවිධං පාටිකූල්යං පච්චවෙක්ඛන්තො පරිභුඤ්ජි. පරිභුත්තකාලෙ ¶ අන්නභාරො පත්තධොවනඋදකං අදාසි. පච්චෙකබුද්ධො නිට්ඨිතභත්තකිච්චො –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති. –

අනුමොදනං කත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි. සුමනසෙට්ඨිස්ස ඡත්තෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘අහො දානං පරමදානං උපරිට්ඨෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති තික්ඛත්තුං වත්වා සාධුකාරං අදාසි. සුමනසෙට්ඨි ‘‘කිං ත්වං මං එත්තකං කාලං දානං දදමානං න පස්සසී’’ති ආහ. නාහං තව දානෙ සාධුකාරං දෙමි, අන්නභාරෙන උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නපිණ්ඩපාතෙ පසීදිත්වා සාධුකාරං දෙමීති.

සුමනසෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘අච්ඡරියං වතිදං, අහං එත්තකං කාලං දානං දෙන්තො දෙවතං සාධුකාරං දාපෙතුං නාසක්ඛිං. අයං අන්නභාරො මං නිස්සාය වසන්තො අනුරූපස්ස පටිග්ගාහකපුග්ගලස්ස ලද්ධත්තා එකපිණ්ඩපාතදානෙනෙව සාධුකාරං දාපෙසි, එතස්ස අනුච්ඡවිකං දත්වා එතං පිණ්ඩපාතං මම සන්තකං කාතුං වට්ටතී’’ති අන්නභාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘අජ්ජ තයා කස්සචි කිඤ්චි දානං දින්න’’න්ති පුච්ඡි. ආම, අය්ය, උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස මෙ අත්තනො භාගභත්තං දින්නන්ති. හන්ද, භො, කහාපණං ගණ්හිත්වා එතං පිණ්ඩපාතං මය්හං දෙහීති. න දෙමි අය්යාති. සො යාව සහස්සං වඩ්ඪෙසි, අන්නභාරො ‘‘සහස්සෙනාපි ¶ න දෙමී’’ති ආහ. හොතු, භො, යදි පිණ්ඩපාතං න දෙසි, සහස්සං ගණ්හිත්වා පත්තිං මෙ දෙහීති. ‘‘එතම්පි දාතුං යුත්තං වා අයුත්තං වා න ජානාමි, අය්යං පන උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධං පුච්ඡිත්වා සචෙ දාතුං යුත්තං භවිස්සති, දස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධං සම්පාපුණිත්වා, ‘‘භන්තෙ, සුමනසෙට්ඨි මය්හං සහස්සං දත්වා තුම්හාකං දින්නපිණ්ඩපාතෙ පත්තිං යාචති, දම්මි වා න දම්මි වා’’ති ¶ . උපමං තෙ පණ්ඩිත කරිස්සාමි. සෙය්යථාපි කුලසතිකෙ ගාමෙ එකස්මිංයෙව ඝරෙ දීපං ජාලෙය්ය, සෙසා අත්තනො අත්තනො තෙලෙන වට්ටිං තෙමෙත්වා ජාලාපෙත්වා ගණ්හෙය්යුං, පුරිමදීපස්ස පභා අත්ථි, නත්ථීති. අතිරෙකතරා, භන්තෙ, පභා හොතීති. එවමෙව පණ්ඩිත උළුඞ්කයාගු වා හොතු කටච්ඡුභික්ඛා වා, අත්තනො පිණ්ඩපාතෙ පරෙසං පත්තිං දෙන්තස්ස සතස්ස වා දෙතු සහස්සස්ස වා, යත්තකානං ¶ දෙති, තත්තකානං පුඤ්ඤං වඩ්ඪති. ත්වං දෙන්තො එකමෙව පිණ්ඩපාතං අදාසි, සුමනසෙට්ඨිස්ස පන පත්තියා දින්නාය ද්වෙ පිණ්ඩපාතා හොන්ති එකො තව, එකො ච තස්සාති.

සො පච්චෙකබුද්ධං අභිවාදෙත්වා සුමනසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘පිණ්ඩපාතෙ පත්තිං ගණ්හ සාමී’’ති ආහ. හන්ද, කහාපණසහස්සං ගණ්හාති. නාහං පිණ්ඩපාතං වික්කිණාමි, සද්ධාය පන තුම්හාකං පත්තිං දෙමීති. තාත, ත්වං මය්හං සද්ධාය පත්තිං දෙසි, අහං පන තුය්හං ගුණං පූජෙන්තො සහස්සං දෙමි, ගණ්හ, තාතාති. සො ‘‘එවං හොතූ’’ති සහස්සං ගණ්හි. තාත, තුය්හං සහස්සං ලද්ධකාලතො පට්ඨාය සහත්ථා කම්මකරණකිච්චං නත්ථි, වීථියං ඝරං මාපෙත්වා වස. යෙන තුය්හං අත්ථො, තං මං ආහරාපෙත්වා ගණ්හාහීති. නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨිතපච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නපිණ්ඩපාතො නාම තංදිවසමෙව විපාකං දෙති. තස්මා සුමනසෙට්ඨි අඤ්ඤං දිවසං අන්නභාරං ගහෙත්වා රාජකුලං අගච්ඡන්තොපි තංදිවසං ගහෙත්වාව ගතො.

අන්නභාරස්ස පුඤ්ඤං ආගම්ම රාජා සෙට්ඨිං අනොලොකෙත්වා අන්නභාරමෙව ඔලොකෙසි ¶ . කිං, දෙව, ඉමං පුරිසං අතිවිය ඔලොකෙසීති? අඤ්ඤං දිවසං අදිට්ඨපුබ්බත්තා ඔලොකෙමීති. ඔලොකෙතබ්බයුත්තකො එස දෙවාති. කො පනස්ස ඔලොකෙතබ්බයුත්තකො ගුණොති? අජ්ජ අත්තනො භාගභත්තං සයං අභුඤ්ජිත්වා උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස දින්නත්තා මම හත්ථතො සහස්සං ලභි දෙවාති. කොනාමො එසොති? අන්නභාරො නාම ¶ දෙවාති. ‘‘තව හත්ථතො ලද්ධත්තා මමපි හත්ථතො ලද්ධුං අරහති, අහම්පිස්ස පූජං කරිස්සාමී’’ති වත්වා සහස්සං අදාසි. එතස්ස වසනගෙහං ජානාථ භණෙති? සාධු දෙවාති එකං ගෙහට්ඨානං සොධෙන්තා කුද්දාලෙන ආහතාහතට්ඨානෙ නිධිකුම්භියො ගීවාය ගීවං ආහච්ච ඨිතා දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා ඛනථා’’ති ආහ. තෙසං ඛනන්තානං ඛනන්තානං හෙට්ඨා ගච්ඡන්ති. පුන ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘අන්නභාරස්ස වචනෙන ඛනථා’’ති ආහ. තෙ ගන්ත්වා ‘‘අන්නභාරස්සෙව වචන’’න්ති ඛනිංසු. කුද්දාලෙන ආහතාහතට්ඨානෙ අහිච්ඡත්තකමකුළානි විය කුම්භියො උට්ඨහිංසු. තෙ ධනං ආහරිත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ රාසිං අකංසු. රාජා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ කස්ස අඤ්ඤස්ස එත්තකං ධනං අත්ථී’’ති පුච්ඡි. නත්ථි කස්සචි දෙවාති. තෙන හි අයං අන්නභාරො ඉමස්මිං නගරෙ ධනසෙට්ඨි නාම හොතූති. තංදිවසමෙව සෙට්ඨිච්ඡත්තං ලභි.

සො තතො පට්ඨාය යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො. දීඝරත්තං ¶ දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං සත්ථු උප්පජ්ජනකාලෙ කපිලවත්ථුනගරෙ අමිත්තොදනසක්කස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. නාමග්ගහණදිවසෙ පනස්ස අනුරුද්ධොති නාමං අකංසු. මහානාමසක්කස්ස ¶ කනිට්ඨභාතා සත්ථු චූළපිතුපුත්තො පරමසුඛුමාලො මහාපුඤ්ඤො අහොසි. සුවණ්ණපාතියංයෙවස්ස භත්තං උප්පජ්ජි. අථස්ස මාතා එකදිවසං ‘‘මම පුත්තං නත්ථීති පදං ජානාපෙස්සාමී’’ති එකං සුවණ්ණපාතිං අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පිදහිත්වා තුච්ඡකංයෙව පෙසෙසි. අන්තරාමග්ගෙ දෙවතා දිබ්බපූවෙහි පූරෙසුං. එවං මහාපුඤ්ඤො අහොසි. තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු අලඞ්කතනාටකිත්ථීහි පරිවුතො දෙවො විය සම්පත්තිං අනුභවි.

අම්හාකම්පි බොධිසත්තො තස්මිං සමයෙ තුසිතපුරා චවිත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා අනුක්කමෙන වුද්ධිප්පත්තො එකූනතිංස වස්සානි අගාරමජ්ඣෙ වසිත්වා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො බොධිමණ්ඩෙ සත්තසත්තාහං වීතිනාමෙත්වා ඉසිපතනෙ මිගදායෙ ධම්මචක්කප්පත්තනං පවත්තෙත්වා ලොකානුග්ගහං කරොන්තො රාජගහං ආගම්ම ‘‘පුත්තො මෙ රාජගහං ආගතො’’ති සුත්වා ¶ ‘‘ගච්ඡථ භණෙ මම පුත්තං ආනෙථා’’ති පිතරා පහිතෙ සහස්සසහස්සපරිවාරෙ දස අමච්චෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා කාළුදායිත්ථෙරෙන චාරිකාගමනං ආයාචිතො රාජගහතො වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො නික්ඛමිත්වා කපිලවත්ථුපුරං ගන්ත්වා ඤාතිසමාගමෙ අනෙකෙහි ඉද්ධිපාටිහාරියෙහි සප්පාටිහාරියං විචිත්රධම්මදෙසනං කත්වා මහාජනං අමතපානං පායෙත්වා දුතියදිවසෙ පත්තචීවරමාදාය නගරද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘කිං නු ඛො කුලනගරං ආගතානං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං ආචිණ්ණ’’න්ති ආවජ්ජමානො ‘‘සපදානං පිණ්ඩාය චරණං ආචිණ්ණ’’න්ති ඤත්වා සපදානං පිණ්ඩාය චරන්තො ‘‘පුත්තො මෙ පිණ්ඩාය චරතී’’ති සුත්වා ආගතස්ස රඤ්ඤො ධම්මං කථෙත්වා තෙන සකනිවෙසනං පවෙසෙත්වා කතසක්කාරසම්මානො ¶ තත්ථ කාතබ්බං ඤාතිජනානුග්ගහං කත්වා රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙත්වා නචිරස්සෙව කපිලවත්ථුපුරතො මල්ලරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො අනුපියඅම්බවනං අගමාසි.

තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජා සාකියජනං සන්නිපාතෙත්වා ආහ – ‘‘සචෙ මම පුත්තො අගාරං අජ්ඣාවසිස්ස, රාජා අභවිස්ස චක්කවත්තී සත්තරතනසමන්නාගතො. නත්තාපි මෙ රාහුලකුමාරො ඛත්තියගණෙන සද්ධිං තං පරිවාරෙත්වා අචරිස්ස, තුම්හෙපි එතමත්ථං ජානාථ. ඉදානි පන මෙ පුත්තො බුද්ධො ජාතො, ඛත්තියාවස්ස පරිවාරා හොන්තු. තුම්හෙ එකෙකකුලතො එකෙකං දාරකං දෙථා’’ති. එවං වුත්තෙ එකප්පහාරෙනෙව සහස්සඛත්තියකුමාරා පබ්බජිංසු. තස්මිං සමයෙ මහානාමො කුටුම්බසාමිකො ¶ හොති. සො අනුරුද්ධසක්කං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘එතරහි, තාත අනුරුද්ධ, අභිඤ්ඤාතා අභිඤ්ඤාතා සක්යකුමාරා භගවන්තං පබ්බජිතං අනුපබ්බජන්ති, අම්හාකං කුලෙ නත්ථි කොචි අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො. තෙන හි ත්වං වා පබ්බජ, අහං වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො තස්ස වචනං සුත්වා ඝරාවාසෙ රුචිං අකත්වා අත්තසත්තමො අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො. තස්ස පබ්බජ්ජානුක්කමො සඞ්ඝභෙදකක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 330 ආදයො) ආගතොව.

එවං අනුපියඅම්බවනං ගන්ත්වා පබ්බජිතෙසු පන තෙසු තස්මිංයෙව අන්තොවස්සෙ භද්දියත්ථෙරො අරහත්තං පාපුණි. අනුරුද්ධත්ථෙරො දිබ්බචක්ඛුං නිබ්බත්තෙසි, දෙවදත්තො අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි, ආනන්දත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාසි, භගුත්ථෙරො ච කිමිලත්ථෙරො ච පච්ඡා අරහත්තං පාපුණිංසු. තෙසං පන සබ්බෙසම්පි ථෙරානං අත්තනො අත්තනො ආගතට්ඨානෙ පුබ්බපත්ථනාභිනීහාරො ආගමිස්සති. අයං පන අනුරුද්ධත්ථෙරො ධම්මසෙනාපතිස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චෙතියරට්ඨෙ පාචීනවංසමිගදායං ගන්ත්වා සමණධම්මං ¶ කරොන්තො සත්ත මහාපුරිසවිතක්කෙ විතක්කෙසි, අට්ඨමෙ කිලමති. සත්ථා ‘‘අනුරුද්ධො අට්ඨමෙ මහාපුරිසවිතක්කෙ කිලමතී’’ති ඤත්වා ‘‘තස්ස සඞ්කප්පං පූරෙස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙත්වා චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමපටිමණ්ඩිතං මහාඅරියවංසපටිපදං (අ. නි. 8.30) කථෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා භෙසකලාවනමෙව ගතො.

ථෙරො තථාගතෙ ගතමත්තෙයෙව තෙවිජ්ජො මහාඛීණාසවො හුත්වා ‘‘සත්ථා මය්හං මනං ජානිත්වා ආගන්ත්වා අට්ඨමං මහාපුරිසවිතක්කං පූරෙත්වා අදාසි. සො ච මෙ මනොරථො මත්ථකං පත්තො’’ති බුද්ධානං ධම්මදෙසනං අත්තනො ච පටිවිද්ධධම්මං ආරබ්භ ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමි.

‘‘යථා මෙ අහු සඞ්කප්පො, තතො උත්තරි දෙසයි;

නිප්පපඤ්චරතො බුද්ධො, නිප්පපඤ්චමදෙසයි.

‘‘තස්සාහං ¶ ධම්මමඤ්ඤාය, විහාසිං සාසනෙ රතො;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (ථෙරගා. 901-903);

අථ නං අපරභාගෙ සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරන්තො ‘‘මම සාසනෙ දිබ්බචක්ඛුකානං අනුරුද්ධො අග්ගො’’ති අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

193. ඡට්ඨෙ උච්චාකුලිකානන්ති උච්චෙ කුලෙ ජාතානං. භද්දියොති අනුරුද්ධත්ථෙරෙන සද්ධිං නික්ඛමන්තො සක්යරාජා. කාළිගොධාය පුත්තොති කාළවණ්ණා සා දෙවී, ගොධාති පනස්සා නාමං ¶ . තස්මා කාළිගොධාති වුච්චති ¶ , තස්සා පුත්තොති අත්ථො. කස්මා පනායං උච්චාකුලිකානං අග්ගොති වුත්තො, කිං තතො උච්චාකුලිකතරා නත්ථීති? ආම නත්ථි. තස්ස හි මාතා සාකියානීනං අන්තරෙ වයෙන සබ්බජෙට්ඨිකා, සොයෙව ච සාකියකුලෙ සම්පත්තං රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො. තස්මා උච්චාකුලිකානං අග්ගොති වුත්තො. අපිච පුබ්බපත්ථනානුභාවෙන චෙස අනුපටිපාටියා පඤ්ච ජාතිසතානි රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා රජ්ජං කාරෙසියෙව. ඉමිනාපි කාරණෙන උච්චාකුලිකානං අග්ගොති වුත්තො.

පඤ්හකම්මෙ පනස්ස අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි හි අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො වුත්තනයෙනෙව ධම්මස්සවනත්ථාය ගතො. තංදිවසං සත්ථාරං එකං භික්ඛුං උච්චාකුලිකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ උච්චාකුලිකානං භික්ඛූනං අග්ගෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති තථාගතං නිමන්තෙත්වා සත්ත දිවසානි බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමස්ස දානස්ස ඵලෙන නාඤ්ඤං සම්පත්තිං ආකඞ්ඛාමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ උච්චාකුලිකානං භික්ඛූනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථයිත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජි.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙන්තො සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති තෙ ඉදං කම්මං, ඉතො කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, ත්වං තස්ස සාසනෙ උච්චාකුලිකානං ¶ භික්ඛූනං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා භත්තානුමොදනං කත්වා විහාරං අගමාසි. සොපි තං බ්යාකරණං ලභිත්වා උච්චාකුලිකසංවත්තනිකකම්මං පුච්ඡිත්වා ධම්මාසනානි කාරෙත්වා තෙසු පච්චත්ථරණානි සන්ථරාපෙත්වා ධම්මබීජනියො ධම්මකථිකවට්ටං උපොසථාගාරෙ පදීපතෙලදානන්ති එවං යාවජීවං බහුවිධං ¶ කල්යාණකම්මං කත්වා තත්ථ කාලකතො දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො කස්සපදසබලස්ස ච අම්හාකඤ්ච භගවතො අන්තරෙ බාරාණසියං කුටුම්බියඝරෙ නිබ්බත්තො.

තෙන ච සමයෙන සම්බහුලා පච්චෙකබුද්ධා ගන්ධමාදනපබ්බතා ආගම්ම බාරාණසියං ගඞ්ගාය තීරෙ ඵාසුකට්ඨානෙ නිසීදිත්වා පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජන්ති. සො කුටුම්බියො තෙසං නිබද්ධමෙව තස්මිං ඨානෙ භත්තවිස්සග්ගකරණං ඤත්වා ¶ අට්ඨ පාසාණඵලකානි අත්ථරිත්වා යාවජීවං පච්චෙකබුද්ධෙ උපට්ඨහි. අථෙකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්ති. නාමග්ගහණදිවසෙ චස්ස භද්දියකුමාරොති නාමං අකංසු. සො වයං ආගම්ම හෙට්ඨා අනුරුද්ධසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ඡන්නං ඛත්තියානං අබ්භන්තරො හුත්වා සත්ථරි අනුපියඅම්බවනෙ විහරන්තෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. අථ සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරන්තො ‘‘මම සාසනෙ උච්චාකුලිකානං කාළිගොධාය පුත්තො භද්දියත්ථෙරො අග්ගො’’ති අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

194. සත්තමෙ මඤ්ජුස්සරානන්ති මධුරස්සරානං. ලකුණ්ඩකභද්දියොති උබ්බෙධෙන රස්සො, නාමෙන භද්දියො. තස්සාපි පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි හි පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො වුත්තනයෙනෙව ධම්මස්සවනත්ථාය විහාරං ගතො. තස්මිං සමයෙ සත්ථාරං එකං මඤ්ජුස්සරං භික්ඛුං එතදග්ගෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ අයං භික්ඛු විය එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති චිත්තං ¶ උප්පාදෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්ත දිවසානි බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමස්ස දානස්ස ඵලෙන න අඤ්ඤං සම්පත්තිං ආකඞ්ඛාමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථයිත්වා සත්ථුපාදමූලෙ නිපජ්ජි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙන්තො සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති තෙ ඉදං කම්මං, ඉතො කප්පසතසහස්සාවසානෙ ¶ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, ත්වං තස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා විහාරං අගමාසි.

සොපි තං බ්යාකරණං ලභිත්වා යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා තතො කාලකතො දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො විපස්සීසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ චිත්තපත්තකොකිලො නාම හුත්වා ඛෙමෙ මිගදායෙ වසන්තො එකදිවසං හිමවන්තං ගන්ත්වා මධුරං අම්බඵලං තුණ්ඩෙන ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං සත්ථාරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු රිත්තකො තථාගතං පස්සාමි, අජ්ජ පන මෙ ඉමං අම්බපක්කං පුත්තකානං ¶ අත්ථාය ආගතං. තෙසං අඤ්ඤම්පි ආහරිත්වා දස්සාමි, ඉමං පන දසබලස්ස දාතුං වට්ටතී’’ති ඔතරිත්වා ආකාසෙ චරති. සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා අසොකත්ථෙරං නාම උපට්ඨාකං ඔලොකෙසි. සො පත්තං නීහරිත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සො කොකිලො දසබලස්ස පත්තෙ අම්බපක්කං පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා තත්ථෙව නිසීදිත්වා තං පරිභුඤ්ජි. කොකිලො පසන්නචිත්තො පුනප්පුනං දසබලස්ස ගුණෙ ආවජ්ජෙත්වා දසබලං වන්දිත්වා අත්තනො කුලාවකං ගන්ත්වා සත්තාහං පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි. එත්තකං තස්මිං අත්තභාවෙ කල්යාණකම්මං, ඉමිනාස්ස කම්මෙන සරො මධුරො අහොසි.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන චෙතියෙ ආරද්ධෙ ‘‘කිංපමාණං කරොම? සත්තයොජනප්පමාණං. අතිමහන්තං එතං, ඡයොජනං ¶ කරොම. ඉදම්පි අතිමහන්තං, පඤ්චයොජනං කරොම, චතුයොජනං, තියොජනං, ද්වියොජන’’න්ති වුත්තෙ අයං තදා ජෙට්ඨවඩ්ඪකී හුත්වා ‘‘එථ, භො, අනාගතෙ සුඛපටිජග්ගියං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා රජ්ජුං ආදාය පරික්ඛිපන්තො ගාවුතමත්තකෙ ඨත්වා ‘‘එකෙකං මුඛං ගාවුතං ගාවුතං හොතු, චෙතියං යොජනාවට්ටං යොජනුබ්බෙධං භවිස්සතී’’ති ආහ. තෙ තස්ස වචනෙ අට්ඨංසු. ඉති අප්පමාණස්ස බුද්ධස්ස පමාණං අකාසීති. තෙන කම්මෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අඤ්ඤෙහි හීනතරප්පමාණො අහොසි. සො අම්හාකං සත්ථු කාලෙ සාවත්ථියං මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්ති. ‘‘භද්දියො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො සත්ථරි ජෙතවනමහාවිහාරෙ පටිවසන්තෙ විහාරං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි. අථ නං සත්ථා අපරභාගෙ අරියවරගණමජ්ඣෙ නිසින්නො මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

195. අට්ඨමෙ ¶ සීහනාදිකානන්ති සීහනාදං නදන්තානං. පිණ්ඩොලභාරද්වාජොති සො කිර අරහත්තං පත්තදිවසෙ අවාපුරණං ආදාය විහාරෙන විහාරං පරිවෙණෙන පරිවෙණං ගන්ත්වා ‘‘යස්ස මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, සො මං පුච්ඡතූ’’ති සීහනාදං නදන්තො විචරි. බුද්ධානම්පි පුරතො ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං ¶ , භන්තෙ, සාසනෙ කතබ්බකිච්චං මය්හං මත්ථකං පත්ත’’න්ති සීහනාදං නදි. තස්මා සීහනාදිකානං අග්ගො නාම ජාතො.

පඤ්හකම්මෙ පනස්ස අයමනුපුබ්බිකථා – අයං ¶ කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ පබ්බතපාදෙ සීහයොනියං නිබ්බත්තො. සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තස්ස හෙතුසම්පත්තිං දිස්වා හංසවතියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං සීහෙ ගොචරාය පක්කන්තෙ තස්ස වසනගුහං පවිසිත්වා ආකාසෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. සීහො ගොචරං ලභිත්වා නිවත්තො ගුහාද්වාරෙ ඨිතො අන්තොගුහායං දසබලං නිසින්නං දිස්වා ‘‘මම වසනට්ඨානං ආගන්ත්වා අඤ්ඤො සත්තො නිසීදිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, මහන්තො වතායං පුරිසො, යො අන්තොගුහායං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො. සරීරප්පභාපිස්ස සමන්තා ඵරිත්වා ගතා, මයා එවරූපං අච්ඡරියං නදිට්ඨපුබ්බං. අයං පුරිසො ඉමස්මිං ලොකෙ පූජනෙය්යානං අග්ගො භවිස්සති, මයාපිස්ස යථාසත්ති යථාබලං සක්කාරං කාතුං වට්ටතී’’ති ජලජථලජානි නානාකුසුමානි ආහරිත්වා භූමිතො යාව නිසින්නපල්ලඞ්කට්ඨානා පුප්ඵාසනං සන්ථරිත්වා සබ්බරත්තිං සම්මුඛට්ඨානෙ තථාගතං නමස්සමානො අට්ඨාසි. පුනදිවසෙ පුරාණපුප්ඵානි අපනෙත්වා නවපුප්ඵෙහි ආසනං සන්ථරි.

එතෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසානි පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා බලවපීතිසොමනස්සං නිබ්බත්තෙත්වා ගුහාද්වාරෙ ආරක්ඛං ගණ්හි. සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය ගුහාද්වාරෙ අට්ඨාසි. සීහොපි මිගරාජා තථාගතං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා පටික්කමිත්වා අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘වට්ටිස්සති එත්තකො උපනිස්සයො එතස්සා’’ති වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා විහාරමෙව ගතො.

සොපි සීහො බුද්ධවියොගෙන දුක්ඛිතො කාලං කත්වා හංසවතීනගරෙ මහාසාලකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා වයප්පත්තො එකදිවසං නගරවාසීහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං ¶ එකං ¶ භික්ඛුං සීහනාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා වුත්තනයෙනෙව සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සත්ථාරා සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා තත්ථ කාලකතො දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ¶ ච සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. නාමෙන භාරද්වාජො නාම අහොසි. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා පඤ්ච මාණවසතානි මන්තෙ වාචෙන්තො විචරති. සො අත්තනො ජෙට්ඨකභාවෙන නිමන්තනට්ඨානෙසු සබ්බෙසං භික්ඛං සයමෙව සම්පටිච්ඡි. එසො කිර ඊසකං ලොලධාතුකො අහොසි. සො තෙහි මාණවෙහි සද්ධිං ‘‘කුහිං යාගු කුහිං භත්ත’’න්ති යාගුභත්තඛජ්ජකානෙව පරියෙසමානො චරති. සො ගතගතට්ඨානෙ පිණ්ඩමෙව පටිමානෙන්තො චරතීති පිණ්ඩොලභාරද්වාජොතෙව පඤ්ඤායි.

සො එකදිවසං සත්ථරි රාජගහමනුප්පත්තෙ ධම්මකථං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තං පත්තවෙලායමෙව අවාපුරණං ආදාය විහාරෙන විහාරං පරිවෙණෙන පරිවෙණං ගන්ත්වා ‘‘යස්ස මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, සො මං පුච්ඡතූ’’ති සීහනාදං නදන්තො විචරි. සො එකදිවසං රාජගහසෙට්ඨිනා වෙළුපරම්පරාය උස්සාපෙත්වා ආකාසෙ ලග්ගිතං ජයසුමනවණ්ණං චන්දනසාරපත්තං ඉද්ධියා ආදාය සාධුකාරං දදන්තෙන මහාජනෙන පරිවුතො විහාරං ආගන්ත්වා තථාගතස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා ජානන්තොව පටිපුච්ඡි – ‘‘කුතො තෙ, භාරද්වාජ, අයං පත්තො ලද්ධො’’ති? සො ලද්ධකාරණං කථෙසි. සත්ථා ‘‘ත්වං එවරූපං උත්තරිමනුස්සධම්මං මහාජනස්ස දස්සෙසි, අකත්තබ්බං තයා කත’’න්ති අනෙකපරියායෙන විගරහිත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ගිහීනං උත්තරිමනුස්සධම්මං ¶ ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙතබ්බං, යො දස්සෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 252) සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි.

අථ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ කථා උදපාදි – ‘‘සීහනාදියත්ථෙරො අරහත්තං පත්තදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ ‘යස්ස මග්ගෙ වා ඵලෙ වා කඞ්ඛා අත්ථි, සො මං පුච්ඡතූ’ති කථෙසි. බුද්ධානම්පි සම්මුඛෙ අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං කථෙසි, අඤ්ඤෙ සාවකා තුණ්හී අහෙසුං. අත්තනො සීහනාදියභාවෙනෙව මහාජනස්ස පසාදං ජනෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා චන්දනසාරපත්තඤ්ච ගණ්හී’’ති. තෙ භික්ඛූ ඉමෙ තයොපි ගුණෙ එකතො කත්වා සත්ථු කථයිංසු. බුද්ධා ච නාම ගරහිතබ්බයුත්තකං ගරහන්ති, පසංසිතබ්බයුත්තකං පසංසන්තීති ඉමස්මිං ඨානෙ ථෙරස්ස පසංසිතබ්බයුත්තමෙව අඞ්ගං ගහෙත්වා ‘‘තිණ්ණං ඛො පන, භික්ඛවෙ, ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා ¶ භාරද්වාජො භික්ඛු අඤ්ඤං බ්යාකාසි – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං ¶ , නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’ති. කතමෙසං තිණ්ණං? සතින්ද්රියස්ස, සමාධින්ද්රියස්ස, පඤ්ඤින්ද්රියස්ස. ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, තිණ්ණං ඉන්ද්රියානං භාවිතත්තා බහුලීකතත්තා භාරද්වාජො භික්ඛු අඤ්ඤං බ්යාකාසි – ‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාමී’’’ති (සං. නි. 5.519) ථෙරං පසංසිත්වා සීහනාදිකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

මන්තාණිපුත්තපුණ්ණත්ථෙරවත්ථු

196. නවමෙ පුණ්ණො මන්තාණිපුත්තොති නාමෙන පුණ්ණො, මන්තාණිබ්රාහ්මණියා පන සො පුත්තොති මන්තාණිපුත්තො. තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරදසබලස්ස උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ගොතමොති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා සබ්බසිප්පෙසු කොවිදො හුත්වා පඤ්චමාණවකසතපරිවාරො ¶ විචරන්තො තයොපි වෙදෙ ඔලොකෙත්වා මොක්ඛධම්මං අදිස්වා ‘‘ඉදං වෙදත්තයං නාම කදලික්ඛන්ධො විය බහි මට්ඨං අන්තො නිස්සාරං, ඉමං ගහෙත්වා විචරණං ථුසකොට්ටනසදිසං හොති. කිං මෙ ඉමිනා’’ති ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා බ්රහ්මවිහාරෙ නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකොකූපපන්නො භවිස්සාමී’’ති පඤ්චහි මාණවකසතෙහි සද්ධිං පබ්බතපාදං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස පරිවාරානි අට්ඨාරස්ස ජටිලසහස්සානි අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසම්පි කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙ තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බෙපි පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

අද්ධානෙ අතික්කන්තෙ තස්ස ගොතමතාපසස්ස මහල්ලකකාලෙ පදුමුත්තරදසබලො පඨමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො හංසවතීනගරං උපනිස්සාය විහාසි. සො එකදිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො ගොතමතාපසස්ස පරිසාය ¶ අරහත්තූපනිස්සයං ගොතමතාපසස්ස ච ‘‘අහං අනාගතෙ උප්පජ්ජමානකබුද්ධස්ස සාසනෙ ධම්මකථිකභික්ඛූනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනභාවඤ්ච දිස්වා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා අත්තනො පත්තචීවරං සයමෙව ගහෙත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන ගොතමතාපසස්ස අන්තෙවාසිකෙසු වනමූලඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ගන්ත්වා ගොතමස්ස පණ්ණසාලාද්වාරෙ අට්ඨාසි. ගොතමො බුද්ධානං උප්පන්නභාවං අජානන්තොපි දූරතොව දසබලං දිස්වා ‘‘අයං පුරිසො ලොකතො මුත්තො හුත්වා පඤ්ඤායති, යථා අස්ස ¶ සරීරනිප්ඵත්ති යෙහි ච ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අගාරමජ්ඣෙ වා තිට්ඨන්තො චක්කවත්තී රාජා හොති, පබ්බජන්තො වා විවට්ටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො හොතී’’ති ඤත්වා පඨමදස්සනෙනෙව දසබලං අභිවාදෙත්වා ‘‘ඉතො එථ භගවා’’ති බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. තථාගතො තාපසස්ස ධම්මං දෙසයමානො නිසීදි.

තස්මිං ¶ සමයෙ තෙ ජටිලා ‘‘පණීතපණීතං වනමූලඵලාඵලං ආචරියස්ස දත්වා සෙසකං පරිභුඤ්ජිස්සාමා’’ති ආගච්ඡන්තා දසබලං උච්චාසනෙ, ආචරියං පන නීචාසනෙ නිසින්නං දිස්වා ‘‘පස්සථ, මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ අම්හාකං ආචරියෙන උත්තරිතරො නත්ථී’ති විචරාම. ඉදානි පන නො ආචරියං නීචාසනෙ නිසීදාපෙත්වා උච්චාසනෙ නිසින්නකො එකො පඤ්ඤායති, මහන්තො වතායං පුරිසො භවිස්සතී’’ති පිටකානි ගහෙත්වා ආගච්ඡන්ති. ගොතමතාපසො ‘‘ඉමෙ මං දසබලස්ස සන්තිකෙ වන්දෙය්යු’’න්ති භීතො දූරතො ආහ – ‘‘තාතා, මා මං වන්දිත්ථ, සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො සබ්බෙසං වන්දනාරහො පුරිසො ඉධ නිසින්නො, එතං වන්දථා’’ති. තාපසා ‘‘න අජානිත්වා ආචරියො කථෙස්සතී’’ති සබ්බෙව තථාගතස්ස පාදෙ වන්දිංසු. ‘‘තාතා, අම්හාකං අඤ්ඤං දසබලස්ස දාතබ්බයුත්තකං භොජනං නත්ථි, ඉමං වනමූලඵලාඵලං දස්සාමා’’ති පණීතපණීතං බුද්ධානං පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජි. තදනන්තරං තාපසොපි සද්ධිං අන්තෙවාසිකෙහි පරිභුඤ්ජි. සත්ථා භත්තකිච්චං කත්වා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසතසහස්සං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තස්මිං ඛණෙ අග්ගසාවකො මහාදෙවලත්ථෙරො ‘‘කහං නු ඛො සත්ථා ¶ ගතො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘සත්ථා අම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසතී’’ති භික්ඛුසතසහස්සං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නමස්සමානො අට්ඨාසි.

ගොතමො අන්තෙවාසිකෙ ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං අඤ්ඤො සක්කාරො නත්ථි, භික්ඛුසඞ්ඝො දුක්ඛෙන ඨිතො. බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙස්සාම, ජලජථලජපුප්ඵානි ආහරථා’’ති. තෙ තාවදෙව පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ඉද්ධියා ආහරිත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වත්ථුම්හි වුත්තනයෙනෙව ආසනානි පඤ්ඤාපයිංසු. නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනම්පි ඡත්තධාරණම්පි සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සත්ථා සත්තමෙ දිවසෙ නිරොධතො ¶ වුට්ඨාය පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ තාපසෙ දිස්වා ධම්මකථිකභාවෙ එතදග්ගප්පත්තං සාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ඉමිනා භික්ඛු ඉසිගණෙන මහාසක්කාරො කතො, එතෙසං පුප්ඵාසනානුමොදනං ¶ කරොහී’’ති. සො සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තීණි පිටකානි සම්මසිත්වා අනුමොදනං අකාසි. තස්ස දෙසනාපරියොසානෙ සත්ථා සයං බ්රහ්මඝොසං නිච්ඡාරෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා ගොතමතාපසං සෙසා අට්ඨාරස සහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු.

ගොතමො පන තෙනත්තභාවෙන පටිවෙධං කාතුං අසක්කොන්තො භගවන්තං ආහ – ‘‘භගවා යෙන භික්ඛුනා පඨමං ධම්මො දෙසිතො, කො නාම අයං තුම්හාකං සාසනෙ’’ති? අයං ගොතම මය්හං සාසනෙ ධම්මකථිකානං අග්ගොති. ‘‘අහම්පි, භන්තෙ, ඉමස්ස සත්ත දිවසානි කතස්ස අධිකාරස්ස ඵලෙන අයං භික්ඛු විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ධම්මකථිකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජි.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා අනන්තරායෙනස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, ත්වං තස්ස සාසනෙ ධම්මකථිකානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා තෙ අරහත්තප්පත්තෙ තාපසෙ ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ අන්තරහිතකෙසමස්සූ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරසදිසා ¶ අහෙසුං. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝමාදාය විහාරං ගතො.

ගොතමොපි යාවජීවං තථාගතං පරිචරිත්වා යථාබලං කල්යාණකම්මං කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුබ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ පුණ්ණමාණවොති නාමං අකංසු. සත්ථරි අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ අනුපුබ්බෙන ආගන්ත්වා රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා අත්තනො භාගිනෙය්යං පුණ්ණමාණවං පබ්බාජෙත්වා පුනදිවසෙ දසබලස්ස ¶ සන්තිකං ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ආපුච්ඡිත්වා නිවාසත්ථාය ඡද්දන්තදහං ගතො. පුණ්ණොපි මන්තාණිපුත්තො මාතුලෙන අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරෙන සද්ධිං දසබලස්ස සන්තිකං අගන්ත්වා ‘‘මය්හං පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වාව දසබලස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති කපිලවත්ථුස්මිංයෙව ඔහීනො යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතකුලපුත්තාපි පඤ්චසතා අහෙසුං. ථෙරො සයං දසකථාවත්ථුලාභිතාය තෙපි දසහි කථාවත්ථූහි ඔවදති. තෙ තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බෙව අරහත්තං පත්තා.

තෙ ¶ අත්තනො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්තං ඤත්වා උපජ්ඣායං උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං කිච්චං මත්ථකං පත්තං, දසන්නඤ්ච මහාකථාවත්ථූනං ලාභිනො, සමයො නො දසබලං පස්සිතු’’න්ති. ථෙරො තෙසං කථං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘මම දසකථාවත්ථුලාභිතං සත්ථා ජානාති, අහං ධම්මං දෙසෙන්තො දස කථාවත්ථූනි අමුඤ්චන්තොව දෙසෙමි. මයි ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙපිමෙ භික්ඛූ පරිවාරෙත්වා ගච්ඡිස්සන්ති, එවං ගණසඞ්ගණිකාය ගන්ත්වා පන අයුත්තං මය්හං දසබලං පස්සිතුං, ඉමෙ තාව ගන්ත්වා පස්සන්තූ’’ති තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගන්ත්වා තථාගතං පස්සථ, මම වචනෙන දසබලස්ස පාදෙ වන්දථ, අහම්පි තුම්හාකං ගතමග්ගෙන ගමිස්සාමී’’ති.

තෙ ථෙරා සබ්බෙපි දසබලස්ස ජාතිභූමිරට්ඨවාසිනො සබ්බෙ ඛීණාසවා සබ්බෙ දසකථාවත්ථුලාභිනො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ඔවාදං අභින්දිත්වා අනුපුබ්බෙන ¶ චාරිකං චරන්තා සට්ඨියොජනමග්ගං අතික්කම්ම රාජගහෙ වෙළුවනමහාවිහාරං ගන්ත්වා දසබලස්ස පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. ආචිණ්ණං ඛො පනෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං ආගන්තුකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං පටිසම්මොදිතුන්ති ¶ භගවා තෙහි සද්ධිං ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ච තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. තෙහි ‘‘ජාතිභූමිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජාතිභූමියං ජාතිභූමකානං භික්ඛූනං සබ්රහ්මචාරීහි එවං සම්භාවිතො අත්තනා ච අප්පිච්ඡො අප්පිච්ඡකථඤ්ච භික්ඛූනං කත්තා’’ති දසකථාවත්ථුලාභිං භික්ඛුං පුච්ඡි. තෙපි ‘‘පුණ්ණො නාම, භන්තෙ, ආයස්මා මන්තාණිපුත්තො’’ති ආරොචයිංසු. තං කථං සුත්වා ආයස්මා සාරිපුත්තො ථෙරස්ස දස්සනකාමො අහොසි.

අථ සත්ථා රාජගහතො සාවත්ථිං අගමාසි. පුණ්ණත්ථෙරො දසබලස්ස තත්ථ ආගතභාවං සුත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියංයෙව තථාගතං සම්පාපුණි. සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. ථෙරො ධම්මං සුත්වා දසබලං වන්දිත්වා පටිසල්ලානත්ථාය අන්ධවනං ගන්ත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදි. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තස්ස ගමනං සුත්වා සීසානුලොකිකො ගන්ත්වා ඔකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා තං රුක්ඛමූලං උපසඞ්කමිත්වා ථෙරෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා සත්තවිසුද්ධික්කමං පුච්ඡි. ථෙරොපිස්ස පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං බ්යාකාසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සුභාසිතං සමනුමොදිංසු. අථ සත්ථා අපරභාගෙ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

197. දසමෙ ¶ සංඛිත්තෙන භාසිතස්සාති සංඛිත්තෙන කථිතධම්මස්ස. විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානන්ති තං දෙසනං විත්ථාරෙත්වා අත්ථං විභජමානානං. අඤ්ඤෙ කිර තථාගතස්ස සඞ්ඛෙපවචනං අත්ථවසෙන වා පූරෙතුං ¶ සක්කොන්ති බ්යඤ්ජනවසෙන වා, අයං පන ථෙරො උභයවසෙනපි සක්කොති. තස්මා අග්ගොති වුත්තො. පුබ්බපත්ථනාපි චස්ස එවරූපාව.

අයං ¶ පනස්ස පඤ්හකම්මෙ අනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිප්පත්තො එකදිවසං වුත්තනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං අත්තනා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං එකං භික්ඛුං දිස්වා ‘‘මහන්තො වතායං භික්ඛු, යං සත්ථා එවං වණ්ණෙති, මයාපි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා වුත්තනයෙනෙව සත්තාහං මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමස්ස සක්කාරස්ස ඵලෙන න අඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ තුම්හෙහි ඨානන්තරෙ ඨපිතභික්ඛු විය අහම්පි තං ඨානන්තරං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙන්තො ‘‘සමිජ්ඣිස්සති ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස පත්ථනා’’ති දිස්වා ‘‘අම්භො, කුලපුත්ත, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, ත්වං තස්ස සාසනෙ සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙ බාරාණසියං කුලගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ සුවණ්ණචෙතියකරණට්ඨානං ගන්ත්වා සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණිට්ඨකාය පූජං කත්වා ‘‘භගවා මය්හං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරං සුවණ්ණවණ්ණං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තතො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු ¶ සංසරිත්වා අම්හාකං දසබලස්ස උප්පත්තිකාලෙ උජ්ජෙනිනගරෙ පුරොහිතස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘මය්හං පුත්තො සුවණ්ණවණ්ණසරීරො අත්තනාව අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කඤ්චනමාණවොතෙවස්ස නාමං අකංසු ¶ . සො වුද්ධිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභි. සො ගොත්තවසෙන කච්චානො නාම ජාතො.

චණ්ඩපජ්ජොතරාජා අමච්චෙ සන්නිපාතෙත්වා ආහ – ‘‘බුද්ධො ලොකෙ නිබ්බත්තො, තං ආනෙතුං සමත්ථා ගන්ත්වා ආනෙථ තාතා’’ති. දෙව, අඤ්ඤො දසබලං ආනෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, ආචරියො කච්චානබ්රාහ්මණොව ¶ සමත්ථො, තං පහිණථාති. රාජා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, දසබලස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති ආහ. ගන්ත්වා පබ්බජිතුං ලභන්තො ගමිස්සාමි, මහාරාජාති. යංකිඤ්චි කත්වා තථාගතං ආනෙහි, තාතාති. සො ‘‘බුද්ධානං සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස මහාපරිසාය කම්මං නත්ථී’’ති අත්තට්ඨමො අගමාසි. අථස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සද්ධිං සත්තහි ජනෙහි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තංඛණංයෙව සබ්බෙව අන්තරහිතකෙසමස්සූ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය ජාතා.

ථෙරො අත්තනො කිච්චෙ මත්ථකං පත්තෙ තුණ්හීභාවෙන අනිසීදිත්වා කාළුදායිත්ථෙරො විය සත්ථු උජ්ජෙනිගමනත්ථාය ගමනවණ්ණං කථෙසි. සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘කච්චානො අත්තනො ජාතිභූමියං මම ගමනං පච්චාසීසතී’’ති අඤ්ඤාසි. බුද්ධා ච නාම එකං කාරණං පටිච්ච ගන්තුං අයුත්තට්ඨානං න ගච්ඡන්ති. තස්මා ථෙරං ආහ – ‘‘ත්වංයෙව භික්ඛු ගච්ඡ, තයි ගතෙපි රාජා පසීදිස්සතී’’ති. ථෙරො ‘‘බුද්ධානං ද්වෙ කථා නාම නත්ථී’’ති තථාගතං වන්දිත්වා අත්තනා සද්ධිං ආගතෙහි සත්තහි භික්ඛූහි සද්ධිං උජ්ජෙනිං ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ තෙලපනාළි නාම නිගමො, තත්ථ පිණ්ඩාය චරි. තස්මිං ච නිගමෙ ද්වෙ සෙට්ඨිධීතරො. තාසු එකා පරිජිණ්ණකුලෙ නිබ්බත්තා දුග්ගතා මාතාපිතූනං අච්චයෙන ධාතිං නිස්සාය ජීවති. අත්තභාවො පනස්සා සමිද්ධො, කෙසා අඤ්ඤාහි අතිවිය දීඝා. තස්මිංයෙව නිගමෙ අඤ්ඤා ඉස්සරසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා නික්කෙසිකා. සා තතො පුබ්බෙ තස්සා සමීපං පෙසෙත්වා ‘‘සතං වා සහස්සං වා දස්සාමී’’ති වත්වාපි කෙසෙ ආහරාපෙතුං නාසක්ඛි.

තස්මිං පන දිවසෙ සා සෙට්ඨිධීතා මහාකච්චානත්ථෙරං සත්තහි භික්ඛූහි පරිවුතං තුච්ඡපත්තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං සුවණ්ණවණ්ණො එකො බ්රහ්මබන්ධුභික්ඛු යථාධොතෙනෙව පත්තෙන ආගච්ඡති, මය්හඤ්ච අඤ්ඤං ධනං නත්ථි. අසුකසෙට්ඨිධීතා පන ඉමෙසං කෙසානං අත්ථාය පෙසෙසි. ඉදානි ඉතො ¶ ලද්ධඋප්පාදෙන සක්කා ථෙරස්ස දෙය්යධම්මං දාතු’’න්ති ධාතිං පෙසෙත්වා ථෙරෙ නිමන්තෙත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙසි. ථෙරානං නිසින්නකාලෙ ගබ්භං පවිසිත්වා ධාතියා අත්තනො කෙසෙ කප්පාපෙත්වා, ‘‘අම්ම ¶ , ඉමෙ කෙසෙ අසුකාය නාම සෙට්ඨිධීතාය දත්වා යං සා දෙති, තං ආහර, අය්යානං පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’’ති. ධාති පිට්ඨිහත්ථෙන අස්සූනි පුඤ්ඡිත්වා එකෙන හත්ථෙන හදයමංසං සන්ධාරෙත්වා ථෙරානං සන්තිකෙ පටිච්ඡාදෙත්වා තෙ කෙසෙ ආදාය තස්සා සෙට්ඨිධීතාය සන්තිකං ගතා.

පණියං නාම සාරවන්තම්පි සයං උපනීතං ගාරවං න ජනෙති, තස්මා සා සෙට්ඨිධීතා චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ බහුනාපි ධනෙන ඉමෙ කෙසෙ ආහරාපෙතුං නාසක්ඛිං, ඉදානි පන ඡින්නකාලතො පට්ඨාය න යථාමූලමෙව ලභිස්සතී’’ති ¶ . ධාතිං ආහ – ‘‘අහං පුබ්බෙ තව සාමිනිං බහුනාපි ධනෙන කෙසෙ ආහරාපෙතුං නාසක්ඛිං, යත්ථ කත්ථචි විනිපාතා පන නිජ්ජීවකෙසා නාම අට්ඨ කහාපණෙ අග්ඝන්තී’’ති අට්ඨෙව කහාපණෙ අදාසි. ධාති කහාපණෙ ආහරිත්වා සෙට්ඨිධීතාය අදාසි. සෙට්ඨිධීතා එකෙකං පිණ්ඩපාතං එකෙකකහාපණග්ඝනකං කත්වා ථෙරානං දාපෙසි. ථෙරො ආවජ්ජිත්වා සෙට්ඨිධීතාය උපනිස්සයං දිස්වා ‘‘කහං සෙට්ඨිධීතා’’ති පුච්ඡි. ගබ්භෙ, අය්යාති. පක්කොසථ නන්ති. සා ච ථෙරෙසු ගාරවෙන එකවචනෙනෙව ආගන්ත්වා ථෙරෙ වන්දිත්වා බලවසද්ධං උප්පාදෙසි. සුඛෙත්තෙ පතිට්ඨිතපිණ්ඩපාතො දිට්ඨෙව ධම්මෙ විපාකං දෙතීති සහ ථෙරානං වන්දනෙන කෙසා පකතිභාවෙයෙව අට්ඨංසු. ථෙරාපි තං පිණ්ඩපාතං ගහෙත්වා පස්සන්තියායෙව සෙට්ඨිධීතාය වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා කඤ්චනවනුය්යානෙ ඔතරිංසු.

උය්යානපාලො ථෙරං දිස්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘දෙව, මෙ අය්යො පුරොහිතො කච්චානො පබ්බජිත්වා උය්යානමාගතො’’ති ආහ. රාජා චණ්ඩපජ්ජොතො උය්යානං ගන්ත්වා කතභත්තකිච්චං ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘කහං, භන්තෙ, භගවා’’ති පුච්ඡි. සත්ථා සයං අනාගන්ත්වා මං පෙසෙසි මහාරාජාති. කහං, භන්තෙ, අජ්ජ භික්ඛං අලත්ථාති? ථෙරො රඤ්ඤො පුච්ඡාසභාගෙන සබ්බං සෙට්ඨිධීතාය කතං දුක්කරං ආරොචෙසි. රාජා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පටියාදෙත්වා ථෙරං නිමන්තෙත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා සෙට්ඨිධීතරං ආණාපෙත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. ඉමිස්සා ඉත්ථියා දිට්ඨධම්මිකොව යසපටිලාභො අහොසි.

තතො ¶ ¶ පට්ඨාය රාජා ථෙරස්ස මහාසක්කාරං කරොති. ථෙරස්ස ධම්මකථාය පසීදිත්වා මහාජනො ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. තතො පට්ඨාය සකලනගරං එකකාසාවපජ්ජොතං ඉසිවාතපටිවාතං ¶ අහොසි. සාපි දෙවී ගබ්භං ලභිත්වා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ගොපාලකුමාරොති මාතාමහසෙට්ඨිනො නාමං අකංසු. සා පුත්තස්ස නාමවසෙන ගොපාලමාතා නාම දෙවී ජාතා. සා දෙවී ථෙරෙ අතිවිය පසීදිත්වා රාජානං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා කඤ්චනවනුය්යානෙ ථෙරස්ස විහාරං කාරෙසි. ථෙරො උජ්ජෙනිනගරං පසාදෙත්වා පුන සත්ථු සන්තිකං ගතො. අථ සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනෙ විහරන්තො මධුපිණ්ඩිකසුත්තං (ම. නි. 1.199 ආදයො) කච්චානපෙය්යාලං (ම. නි. 3.279 ආදයො) පාරායනසුත්තන්ති ඉමෙ තයො සුත්තන්තෙ අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

198-200. දුතියස්ස ¶ පඨමෙ මනොමයන්ති මනෙන නිබ්බත්තිතං. ‘‘මනොමයෙන කායෙන, ඉද්ධියා උපසඞ්කමී’’ති (ථෙරගා. 901) වුත්තට්ඨානස්මිඤ්හි මනෙන කතකායො මනොමයකායො නාම ජාතො. ‘‘අඤ්ඤතරං මනොමයං කායං උපපජ්ජතී’’ති (චූළව. 333) වුත්තට්ඨානෙ මනෙන නිබ්බත්තිතකායො මනොමයකායො නාම ජාතො. අයමිධ අධිප්පෙතො. තත්ථ අඤ්ඤෙ භික්ඛූ මනොමයං කායං නිබ්බත්තෙන්තා තයො ¶ වා චත්තාරො වා නිබ්බත්තෙන්ති, න බහුකෙ. එකසදිසෙයෙව ච කත්වා නිබ්බත්තෙන්ති එකවිධමෙව කම්මං කුරුමානෙ. චූළපන්ථකත්ථෙරො පන එකාවජ්ජනෙන සමණසහස්සං මාපෙසි. ද්වෙපි ච ජනෙ න එකසදිසෙ අකාසි න එකවිධං කම්මං කුරුමානෙ. තස්මා මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං අග්ගො නාම ජාතො.

චෙතොවිවට්ටකුසලානම්පි ¶ චූළපන්ථකොව අග්ගො, සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං පන මහාපන්ථකත්ථෙරො අග්ගොති වුත්තො. තත්ථ චූළපන්ථකත්ථෙරො චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය ‘‘චෙතොවිවට්ටකුසලො’’ති වුත්තො, මහාපන්ථකත්ථෙරො චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය ‘‘සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො’’ති වුත්තො. චූළපන්ථකො ච සමාධිකුසලතාය චෙතොවිවට්ටකුසලො නාම, මහාපන්ථකො විපස්සනාකුසලතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො නාම. එකො චෙත්ථ සමාධිලක්ඛණෙ ඡෙකො, එකො විපස්සනාලක්ඛණෙ. තථා එකො සමාධිගාළ්හො, එකො විපස්සනාගාළ්හො. එකො චෙත්ථ අඞ්ගසංඛිත්තෙ ඡෙකො, එකො ආරම්මණසංඛිත්තෙ. තථා එකො අඞ්ගවවත්ථානෙ ඡෙකො, එකො ආරම්මණවවත්ථානෙති එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා.

අපිච චූළපන්ථකත්ථෙරො රූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති චෙතොවිවට්ටකුසලො, මහාපන්ථකො අරූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති ¶ සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. උභොපි පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකා නාම ජාතා. තෙසං පඨමජාතො මහාපන්ථකො නාම, පච්ඡාජාතො චූළපන්ථකො නාම.

ඉමෙසං පන උභින්නම්පි පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරවාසිනො ¶ ද්වෙ භාතිකා කුටුම්බිකා සද්ධා පසන්නා නිබද්ධං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්ති. තෙසු එකදිවසං කනිට්ඨො සත්ථාරං ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං එකං භික්ඛුං ‘‘මම සාසනෙ මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං චෙතොවිවට්ටකුසලානඤ්ච අයං භික්ඛු අග්ගො’’ති එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මහා වතායං භික්ඛු එකො හුත්වා ද්වෙ අඞ්ගානි පරිපූරෙත්වා චරති, මයාපි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අඞ්ගද්වයපූරකෙන හුත්වා විචරිතුං වට්ටතී’’ති. සො පුරිමනයෙනෙව සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා එවමාහ – ‘‘යං, භන්තෙ, භික්ඛුං තුම්හෙ ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ මනොමයඞ්ගෙන ච චෙතොවිවට්ටකුසලඞ්ගෙන ච ‘අයං මම සාසනෙ අග්ගො’ති එතදග්ගෙ ඨපයිත්ථ, අහම්පි ඉමස්ස අධිකාරකම්මස්ස ඵලෙන සො භික්ඛු විය අඞ්ගද්වයපූරකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි.

සත්ථා ¶ අනාගතං ඔලොකෙත්වා අනන්තරායෙනස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, සො තං ඉමස්මිං ඨානද්වයෙ ඨපෙස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. භාතාපිස්ස එකදිවසං සත්ථාරං සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලං භික්ඛුං එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තථෙව අධිකාරං කත්වා පත්ථනං අකාසි, සත්ථාපි තං බ්යාකාසි.

තෙ උභොපි ජනා සත්ථරි ධරමානෙ කුසලකම්මං කරිත්වා සත්ථු පරිනිබ්බුතකාලෙ සරීරචෙතියෙ සුවණ්ණපූජං කත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තෙසං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තානංයෙව කප්පසතසහස්සං අතික්කන්තං. තත්ථ මහාපන්ථකස්ස අන්තරා කතකල්යාණකම්මං න කථියති, චූළපන්ථකො පන කස්සපභගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ¶ ඔදාතකසිණකම්මං කත්වා දෙවපුරෙ නිබ්බත්ති. අථ අම්හාකං සත්ථා අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනමහාවිහාරෙ පටිවසති.

ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා ඉමෙසං ද්වින්නං නිබ්බත්තිං කථෙතුං වට්ටති. රාජගහෙ කිර ධනසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා ¶ අත්තනො දාසෙනෙව සද්ධිං සන්ථවං කත්වා ‘‘අඤ්ඤෙපි මෙ ඉමං කම්මං ජානෙය්යු’’න්ති චින්තෙත්වා එවමාහ – ‘‘අම්හෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කා, සචෙ මෙ මාතාපිතරො ඉමං දොසං ජානිස්සන්ති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කරිස්සන්ති, විදෙසං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති හත්ථසාරං ගහෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා අඤ්ඤෙහි අජානනට්ඨානං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති උභොපි අගමංසු.

තෙසං එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං සංවාසමන්වාය තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භස්ස පරිපාකං ආගම්ම සාමිකෙන සද්ධිං මන්තෙසි – ‘‘ගබ්භො මෙ පරිපාකං ගතො, ඤාතිමිත්තාදිවිරහිතෙ ඨානෙ ගබ්භවුට්ඨානං නාම උභින්නම්පි අම්හාකං දුක්ඛමෙව, කුලගෙහමෙව ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති දිවසෙ අතික්කමාපෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘අයං බාලො අත්තනො දොසමහන්තාය ගන්තුං න උස්සහති, මාතාපිතරො ච නාම එකන්තහිතා, අයං ගච්ඡතු වා මා වා, මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. තස්මිං ගෙහා නික්ඛන්තෙ සා ගෙහෙ පරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං අනන්තරගෙහවාසීනං ආරොචෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි.

අථ ¶ සො පුරිසො ඝරං ආගතො තං අදිස්වා පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා ‘‘කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා අන්තරාමග්ගෙ ¶ සම්පාපුණි. තස්සාපි තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ‘‘කිං ඉදං භද්දෙ’’ති පුච්ඡි. සාමි එකො පුත්තො ජාතොති. ඉදානි කිං කරිස්සාමාති? යස්ස අත්ථාය මයං කුලඝරං ගච්ඡාම, තං කම්මං අන්තරාව නිප්ඵන්නං, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාම, නිවත්තාමාති ද්වෙපි එකචිත්තා හුත්වා නිවත්තිංසු. තස්ස දාරකස්ස ච පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති නාමං අකංසු. තස්සා නචිරස්සෙව අපරොපි ගබ්භො පතිට්ඨහි. සබ්බං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තස්සපි දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පඨමජාතස්ස මහාපන්ථකොති නාමං කත්වා පච්ඡාජාතස්ස චූළපන්ථකොති නාමං අකංසු.

තෙ ද්වෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං තත්ථ වසන්තානං අයං මහාපන්ථකදාරකො අඤ්ඤෙ දාරකජනෙ ‘‘චූළපිතා මහාපිතා අය්යකො අය්යිකා’’ති වදන්තෙ සුත්වා මාතරං පටිපුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙ දාරකා කථෙන්ති ‘අය්යකො අය්යිකා’ති, කිං අම්හාකං ඤාතකා නත්ථී’’ති? ආම, තාත, තුම්හාකං එත්ථ ඤාතකා නත්ථි, රාජගහනගරෙ පන වො ¶ ධනසෙට්ඨි නාම අය්යකො, තත්ථ තුම්හාකං බහූ ඤාතකාති. කස්මා තත්ථ න ගච්ඡථ අම්මාති? සා අත්තනො අගමනකාරණං පුත්තස්ස අකථෙත්වා පුත්තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු සාමිකමාහ – ‘‘ඉමෙ දාරකා අතිවිය මං කිලමෙන්ති, කිං නො මාතාපිතරො දිස්වා මංසං ඛාදිස්සන්ති, එහි දාරකානං අය්යකකුලං දස්සෙමා’’ති. අහං සම්මුඛා භවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තං පන නයිස්සාමීති. ‘‘සාධු සාමි, යෙන කෙනචි උපායෙන දාරකානං අය්යකකුලමෙව දට්ඨුං වට්ටතී’’ති ද්වෙපි ජනා දාරකෙ ආදාය ¶ අනුපුබ්බෙන රාජගහං පත්වා නගරද්වාරෙ එකිස්සා සාලාය නිවාසං කත්වා දාරකමාතා ද්වෙ දාරකෙ ගහෙත්වා ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචාපෙසි.

තෙ තං සාසනං සුත්වා සංසාරෙ සංසරන්තානං න පුත්තො න ධීතා නාම නත්ථි, තෙ අම්හාකං මහාපරාධිකා, න සක්කා තෙහි අම්හාකං චක්ඛුපථෙ ඨාතුං. එත්තකං පන ධනං ගහෙත්වා ද්වෙපි ජනා ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවන්තු, දාරකෙ පන ඉධ පෙසෙන්තූති. සෙට්ඨිධීතා මාතාපිතූහි පෙසිතං ධනං ගහෙත්වා දාරකෙ ආගතදූතානං හත්ථෙයෙව දත්වා පෙසෙසි ¶ . දාරකා අය්යකකුලෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො, මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං දසබලස්ස ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡති. තස්ස නිච්චං සත්ථු සම්මුඛෙ ධම්මං සුණන්තස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො අය්යකං ආහ – ‘‘සචෙ තුම්හෙ අනුජානෙය්යාථ, අහං පබ්බජ්ජෙය්ය’’න්ති. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, මය්හං සකලලොකස්සපි පබ්බජ්ජතො තවෙව පබ්බජ්ජා භද්දිකා. සචෙ සක්කොසි, පබ්බජ, තාතා’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගතො. සත්ථා ‘‘කිං, මහාසෙට්ඨි, දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අයං දාරකො මය්හං නත්තා, තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජාමීති වදතී’’ති ආහ.

සත්ථා අඤ්ඤතරං පිණ්ඩචාරිකං ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති ආණාපෙසි. ථෙරො තස්ස තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සො බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභි. උපසම්පන්නො හුත්වා යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං ලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පාපුණි. ඉති සො සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අග්ගො ජාතො. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන ¶ වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘සක්කා නු ඛො ඉමං සුඛං චූළපන්ථකස්ස දාතු’’න්ති. තතො අය්යකසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මහාසෙට්ඨි සචෙ තුම්හෙ සම්පටිච්ඡථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති ආහ. පබ්බාජෙථ, භන්තෙති ¶ . ථෙරො චූළපන්ථකදාරකං පබ්බාජෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. චූළපන්ථකසාමණෙරො භාතිකස්ස සන්තිකෙ.

තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ඉමං ගාථං ගණ්හාති. ගහිතගහිතපදං උපරූපරිපදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. තස්ස ඉමං ගාථං ගහෙතුං වායමන්තස්සෙව චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා. අථ නං මහාපන්ථකො ආහ – ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකගාථම්පි ගහෙතුං න සක්කොසි, පබ්බජිතකිච්චං පන ත්වං කථං ¶ මත්ථකං පාපෙස්සසි, නික්ඛම ඉතො’’ති. සො ථෙරෙන පණාමිතො විහාරපච්චන්තෙ රොදමානො අට්ඨාසි.

තෙන සමයෙන සත්ථා රාජගහං උපනිස්සාය ජීවකම්බවනෙ විහරති. තස්මිං සමයෙ ජීවකො පුරිසං පෙසෙසි ‘‘පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සත්ථාරං නිමන්තෙහී’’ති. තෙන ඛො පන සමයෙන මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො හොති. සො ‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං භික්ඛං සම්පටිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති වුත්තො ‘‘චූළපන්ථකං ඨපෙත්වා සෙසානං සම්පටිච්ඡාමී’’ති ආහ. චූළපන්ථකො ¶ තං කථං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය දොමනස්සප්පත්තො අහොසි. සත්ථා චූළපන්ථකස්ස ඛෙදං දිස්වා ‘‘චූළපන්ථකො මයි ගතෙ බුජ්ඣිස්සතී’’ති ගන්ත්වා අවිදූරෙ ඨානෙ අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කිං ත්වං, පන්ථක, රොදසී’’ති ආහ. භාතා මං, භන්තෙ, පණාමෙතීති. පන්ථක, තුය්හං භාතිකස්ස පරපුග්ගලානං ආසයානුසයඤාණං නත්ථි, ත්වං බුද්ධවෙනෙය්යපුග්ගලො නාමාති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා සුද්ධං චොළඛණ්ඩං අදාසි ‘‘ඉමං ගහෙත්වා ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති වත්වා භාවෙහි පන්ථකා’’ති.

සො සත්ථාරා දින්නං චොළඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං රජොහරණ’’න්ති හත්ථෙන පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස පරිමජ්ජන්තස්ස ලොමානි කිලිට්ඨධාතුකානි ජාතානි. පුන පරිමජ්ජන්තස්ස උක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනසදිසං ¶ ජාතං. සො ඤාණපරිපාකං ආගම්ම තත්ථ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉදං චොළඛණ්ඩං පකතියා පණ්ඩරං පරිසුද්ධං, උපාදින්නකසරීරං නිස්සාය කිලිට්ඨං ජාතං, ඉදං චිත්තම්පි එවංගතිකමෙවා’’ති. සමාධිං භාවෙත්වා චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සො මනොමයජ්ඣානලාභී හුත්වා එකො හුත්වා බහුධා, බහුධා හුත්වා එකො භවිතුං සමත්ථො අහොසි. අරහත්තමග්ගෙනෙව චස්ස තෙපිටකඤ්ච ඡ අභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු.

පුනදිවසෙ සත්ථා එකූනෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ජීවකස්ස නිවෙසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකො පන අත්තනො භික්ඛාය අසම්පටිච්ඡිතත්තායෙව න ගතො. ජීවකො යාගුං දාතුං ආරභි, සත්ථා හත්ථෙන පත්තං පිදහි. කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථාති? විහාරෙ එකො භික්ඛු අත්ථි ජීවකාති ¶ . සො පුරිසං පහිණි ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, විහාරෙ නිසින්නං අය්යං ගහෙත්වා එහී’’ති. චූළපන්ථකත්ථෙරොපි තස්ස පුරිසස්ස පුරෙ ආගමනායෙව භික්ඛුසහස්සං ¶ නිම්මිනිත්වා එකම්පි එකෙන අසදිසං, එකස්සපි ච චීවරවිචාරණාදිසමණකම්මං අඤ්ඤෙන අසදිසං අකාසි. සො පුරිසො විහාරෙ භික්ඛූනං බහුභාවං දිස්වා ගන්ත්වා ජීවකස්ස කථෙසි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං විහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝො බහුතරො, තතො පක්කොසිතබ්බං භදන්තං න ජානාමී’’ති. ජීවකො සත්ථාරං පටිපුච්ඡි – ‘‘කොනාමො, භන්තෙ, විහාරෙ නිසින්නභික්ඛූ’’ති? චූළපන්ථකො නාම ජීවකාති. ගච්ඡ භො ‘‘චූළපන්ථකො නාම කතරො’’ති පුච්ඡිත්වා ආනෙහීති. සො විහාරං ගන්ත්වා ‘‘චූළපන්ථකො නාම, භන්තෙ, කතරො’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං චූළපන්ථකො අහං චූළපන්ථකො’’ති භික්ඛුසහස්සම්පි කථෙසි. සො පුනාගන්ත්වා ජීවකස්ස කථෙසි ‘‘සහස්සමත්තා භික්ඛූ සබ්බෙපි ‘අහං චූළපන්ථකො අහං චූළපන්ථකො’ති කථෙන්ති, අහං ‘අසුකො නාම පක්කොසිතබ්බො’ති න ජානාමී’’ති. ජීවකොපි පටිවිද්ධසච්චතාය ‘‘ඉද්ධිමා භික්ඛූ’’ති නයතො ඤත්වා ‘‘පඨමං කථනභික්ඛුමෙව ‘තුම්හෙ සත්ථා පක්කොසතී’ති වත්වා චීවරකණ්ණෙ ගණ්හ තාතා’’ති ආහ. සො විහාරං ගන්ත්වා තථා අකාසි, තාවදෙව සහස්සමත්තා භික්ඛූ අන්තරධායිංසු. සො ථෙරං ගහෙත්වා අගමාසි. සත්ථා තස්මිං ඛණෙ යාගුං ගණ්හි.

දසබලෙ භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගතෙ ධම්මසභායං කථා උදපාදි ‘‘යාව මහන්තා වත බුද්ධා නාම චත්තාරො මාසෙ එකගාථං ගණ්හිතුං අසක්කොන්තං භික්ඛුං එවංමහිද්ධිකං අකංසූ’’ති. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං චිත්තාචාරං ඤත්වා ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසජ්ජ ‘‘කිං වදෙථ, භික්ඛවෙ’’ති ¶ පුච්ඡි. න භගවා අඤ්ඤං කිඤ්චි කථෙම, චූළපන්ථකෙන තුම්හාකං සන්තිකා මහාලාභො ලද්ධොති තුම්හාකංයෙව ගුණං කථෙමාති. අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, ඉදානි මය්හං ඔවාදං ¶ කත්වා ලොකුත්තරදායජ්ජලාභො, අයං අතීතෙපි අපරිපක්කඤාණෙ ඨිතස්ස මය්හං ඔවාදං කත්වා ලොකියදායජ්ජං ලභීති. භික්ඛූ ‘‘කදා, භන්තෙ’’ති ආයාචිංසු. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙසි.

භික්ඛවෙ, අතීතෙ බාරාණසීනගරෙ බ්රහ්මදත්තො නාම රාජා රජ්ජං කාරෙසි. තස්මිං සමයෙ චූළකසෙට්ඨි නාම පණ්ඩිතො බ්යත්තො සබ්බනිමිත්තානි ¶ ජානාති. සො එකදිවසං රාජූපට්ඨානං ගච්ඡන්තො අන්තරවීථියං මතමූසිකං දිස්වා තස්මිං ඛණෙ නක්ඛත්තං සමානෙත්වා ඉදමාහ – ‘‘සක්කා චක්ඛුමතා කුලපුත්තෙන ඉමං උන්දූරං ගහෙත්වා දාරභරණඤ්ච කාතුං කම්මන්තෙ ච පයොජෙතු’’න්ති. අඤ්ඤතරො දුග්ගතකුලපුත්තො තං සෙට්ඨිස්ස වචනං සුත්වා ‘‘නායං අජානිත්වා කථෙස්සතී’’ති මූසිකං ගහෙත්වා එකස්මිං ආපණෙ බිළාරස්සත්ථාය දත්වා කාකණිකං ලභි. තාය කාකණිකාය ඵාණිතං කිණිත්වා එකෙන කුටෙන පානීයං ගණ්හිත්වා අරඤ්ඤතො ආගච්ඡන්තෙ මාලාකාරෙ දිස්වා ථොකං ථොකං ඵාණිතඛණ්ඩං දත්වා උළුඞ්කෙන පානීයං අදාසි. තෙ තස්ස එකෙකං පුප්ඵමුට්ඨිං අදංසු. සො තෙන පුප්ඵමූලෙන පුනදිවසෙපි ඵාණිතඤ්ච පානීයඝටඤ්ච ගහෙත්වා පුප්ඵාරාමමෙව ගතො. තස්ස තංදිවසං මාලාකාරා අඩ්ඪඔචිතකෙ පුප්ඵගච්ඡෙ දත්වා අගමංසු. සො නචිරස්සෙව ඉමිනා උපායෙන අට්ඨ කහාපණෙ ලභි.

පුන එකස්මිං වාතවුට්ඨිදිවසෙ ඡඩ්ඩිතඋය්යානං ගන්ත්වා පතිතදාරූනං රාසිං කත්වා නිසින්නො රාජකුම්භකාරස්ස සන්තිකා සොළස කහාපණෙ ලභි. සො චතුවීසතියා කහාපණෙසු ජාතෙසු ‘‘අත්ථි අයං උපායො මය්හ’’න්ති නගරද්වාරතො අවිදූරෙ ඨානෙ එකං පානීයචාටිං ඨපෙත්වා පඤ්චසතෙ තිණහාරකෙ පානීයෙන උපට්ඨහි. තෙ ¶ ආහංසු – ‘‘ත්වං, සම්ම, අම්හාකං බහුපකාරො, කිං තෙ කරොමා’’ති? සොපි ‘‘මය්හං කිච්චෙ උප්පන්නෙ කරිස්සථා’’ති වත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්තො ථලපථකම්මිකෙන ච ජලපථකම්මිකෙන ච සද්ධිං මිත්තසන්ථවං අකාසි. තස්ස ථලපථකම්මිකො ‘‘ස්වෙ ඉමං නගරං අස්සවාණිජකො පඤ්ච අස්සසතානි ගහෙත්වා ආගමිස්සතී’’ති ආචික්ඛි. සො තස්ස වචනං සුත්වා තිණහාරකානං සඤ්ඤං දත්වා එකෙකං තිණකලාපං දිගුණං කත්වා ආහරාපෙසි. අථ සො අස්සානං නගරං පවිට්ඨවෙලාය තිණකලාපසහස්සං ¶ අන්තරද්වාරෙ රාසිං කත්වා නිසීදි. අස්සවාණිජො සකලනගරෙ අස්සානං චාරිං අලභිත්වා තස්ස සහස්සං දත්වා තං තිණං ගණ්හි.

තතො කතිපාහච්චයෙනස්ස සමුද්දකම්මිකසහායකො ආරොචෙසි ‘‘පට්ටනං මහානාවා ආගතා’’ති. සො ‘‘අත්ථි අයං උපායො’’ති අට්ඨහි ¶ කහාපණෙහි සබ්බපරිවාරසම්පන්නං තාවකාලිකං රථං ගහෙත්වා නාවාපට්ටනං ගන්ත්වා එකං අඞ්ගුලිමුද්දිකං නාවිකස්ස සච්චකාරං දත්වා අවිදූරෙ ඨානෙ සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නො පුරිසෙ ආණාපෙසි ‘‘බාහිරකෙසු වාණිජෙසු ආගතෙසු තතියෙන පටිහාරෙන ආරොචෙථා’’ති. ‘‘නාවා ආගතා’’ති සුත්වා බාරාණසිතො සතමත්තා වාණිජා ‘‘භණ්ඩං ගණ්හාමා’’ති ආගමංසු. භණ්ඩං තුම්හෙ න ලභිස්සථ, අසුකට්ඨානෙ නාම මහාවාණිජෙන සච්චකාරො දින්නොති. තෙ තෙසං සුත්වා තස්ස සන්තිකං ආගතා, පාදමූලිකපුරිසා පුරිමසඤ්ඤාවසෙන තතියෙන පාටිහාරෙන තෙසං ආගතභාවං ආරොචෙසුං. තෙ සතමත්තාපි වාණිජා එකෙකං සහස්සං දත්වා තෙන සද්ධිං නාවාය පත්තිකා හුත්වා පුන එකෙකං සහස්සං දත්වා පත්තිං විස්සජ්ජාපෙත්වා භණ්ඩං අත්තනො සන්තකං අකංසු. සො ¶ පුරිසො ද්වෙ සතසහස්සානි ගහෙත්වා බාරාණසිං ආගන්ත්වා ‘‘කතඤ්ඤුනා භවිතුං වට්ටතී’’ති එකං සතසහස්සං ගහෙත්වා චූළසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගතො.

අථ තං චූළසෙට්ඨි ‘‘කිං තෙ, තාත, කත්වා ඉදං ධනං ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. සො ‘‘තුම්හෙහි කථිතඋපායෙ ඨත්වා චතුමාසබ්භන්තරෙයෙව ලද්ධ’’න්ති ආහ. සෙට්ඨි තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ඉදානි එවරූපං දාරකං පරසන්තකං කාතුං න වට්ටතී’’ති වයප්පත්තං ධීතරං දත්වා සකලකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසි. සොපි කුලපුත්තො සෙට්ඨිනො අච්චයෙන තස්මිං නගරෙ සෙට්ඨිට්ඨානං ගහෙත්වා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතො. සත්ථා ද්වෙ වත්ථූනි කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා අභිසම්බුද්ධකාලෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අප්පකෙනපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4);

ඉති සත්ථා ධම්මසභායං සන්නිසින්නානං ඉමං කාරණං දස්සෙසි. අයං ද්වින්නම්පි මහාසාවකානං පුබ්බපත්ථනතො පට්ඨාය අනුපුබ්බිකථා. අපරභාගෙ පන සත්ථා අරියගණපරිවුතො ධම්මාසනෙ නිසින්නො ¶ මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං චෙතොවිවට්ටකුසලානඤ්ච චූළපන්ථකත්ථෙරං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි, සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං මහාපන්ථකන්ති.

201. තතියෙ ¶ අරණවිහාරීනන්ති නික්කිලෙසවිහාරීනං. රණන්ති හි රාගාදයො කිලෙසා වුච්චන්ති, තෙසං අභාවෙන නික්කිලෙසවිහාරො අරණවිහාරො නාම. සො යෙසං අත්ථි, තෙ අරණවිහාරිනො. තෙසං ¶ අරණවිහාරීනං සුභූතිත්ථෙරො අග්ගොති. කිඤ්චාපි හි අඤ්ඤෙපි ඛීණාසවා අරණවිහාරිනොව, ථෙරෙන පන ධම්මදෙසනාය එතං නාමං ලද්ධං. අඤ්ඤෙ හි භික්ඛූ ධම්මං දෙසෙන්තො උද්දිස්සකං කත්වා වණ්ණං වා අවණ්ණං වා කථෙන්ති, ථෙරො පන ධම්මං දෙසෙන්තො සත්ථාරා දෙසිතනියාමතො අනොක්කමිත්වා දෙසෙති, තස්මා අරණවිහාරීනං අග්ගො නාම ජාතො.

202. චතුත්ථෙ දක්ඛිණෙය්යානන්ති දක්ඛිණාරහානං. තත්ථ කිඤ්චාපි අඤ්ඤෙපි ඛීණාසවා අග්ගදක්ඛිණෙය්යා, ථෙරො පන පිණ්ඩාය චරන්තො ඝරෙ ඝරෙ මෙත්තාඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය භික්ඛං ගණ්හාති ‘‘එවං භික්ඛාදායකානං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති. තස්මා දක්ඛිණෙය්යානං අග්ගොති වුත්තො. අත්තභාවො පනස්ස සුසමිද්ධො, අලඞ්කතතොරණං විය චිත්තපටො විය ච අතිවිය විරොචති. තස්මා සුභූතීති වුච්චති.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරෙ භගවති අනුප්පන්නෙයෙව හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නන්දමාණවොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා තත්ථ සාරං අපස්සන්තො අත්තනො පරිවාරෙහි චතුචත්තාලීසාය මාණවකසහස්සෙහි සද්ධිං පබ්බතපාදෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසි, අන්තෙවාසිකෙපි ඣානලාභිනො අකාසි.

තස්මිං සමයෙ පදුමුත්තරො භගවා ලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා හංසවතීනගරං උපනිස්සාය විහරන්තො එකදිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං ඔලොකෙන්තො නන්දතාපසස්ස අන්තෙවාසිකානං ජටිලානං අරහත්තූපනිස්සයං නන්දතාපසස්ස ච ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සාවකස්ස ඨානන්තරපත්ථනං දිස්වා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං ¶ කත්වා පුබ්බණ්හසමයං පත්තචීවරමාදාය සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස වත්ථුම්හි වුත්තනයෙනෙව ¶ නන්දතාපසස්ස අස්සමං අගමාසි. තත්ථ ¶ ඵලාඵලදානඤ්ච පුප්ඵාසනපඤ්ඤාපනඤ්ච නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනඤ්ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

සත්ථා පන නිරොධා වුට්ඨිතො අරණවිහාරිඅඞ්ගෙන ච දක්ඛිණෙය්යඞ්ගෙන චාති ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං එකං සාවකං ‘‘ඉසිගණස්ස පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති ආණාපෙසි. සො අත්තනො විසයෙ ඨත්වා තෙපිටකං සම්මසිත්වා අනුමොදනං අකාසි. තස්ස දෙසනාවසානෙ සත්ථා සයං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙ චතුචත්තාලීසසහස්සාපි තාපසා අරහත්තං පාපුණිංසු. නන්දතාපසො පන අනුමොදකස්ස භික්ඛුනො නිමිත්තං ගණ්හිත්වා සත්ථු දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති සෙසභික්ඛූනං හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙපි අන්තරහිතකෙසමස්සූ ඉද්ධිමයපරික්ඛාරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං.

නන්දතාපසො තථාගතං වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨිතො ආහ – ‘‘භන්තෙ, යෙන භික්ඛුනා ඉසිගණස්ස පුප්ඵාසනානුමොදනා කතා, කො නාමොයං තුම්හාකං සාසනෙ’’ති? අරණවිහාරිඅඞ්ගෙන ච දක්ඛිණෙය්යඞ්ගෙන ච එතදග්ගං පත්තො එසොති. ‘‘භන්තෙ, අහම්පි ඉමිනා සත්තාහකතෙන අධිකාරකම්මෙන අඤ්ඤං සම්පත්තිං න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පනාහං එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අයං ථෙරො විය ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනන්තරායං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. නන්දතාපසොපි කාලෙන කාලං දසබලස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. ඉදමස්ස කල්යාණකම්මං. අන්තරා පන කම්මං න කථියති.

සො ¶ කප්පසතසහස්සං අතික්කමිත්වා සාවත්ථියං සුමනසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති, සුභූතීතිස්ස නාමං අකංසු. අපරභාගෙ අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ නිබ්බත්තො රාජගහං උපනිස්සාය විහරති. තදා අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි සාවත්ථියං උට්ඨානකභණ්ඩං ගහෙත්වා අත්තනො සහායකස්ස රාජගහසෙට්ඨිනො ඝරං ගතො සත්ථු උප්පන්නභාවං ඤත්වා සත්ථාරං සීතවනෙ විහරන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය ¶ සත්ථාරං සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය යාචිත්වා පඤ්චචත්තාලීසයොජනෙ මග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ සතසහස්සපරිච්චාගෙන විහාරෙ පතිට්ඨාපෙත්වා සාවත්ථියං රාජමානෙන අට්ඨකරීසප්පමාණං ජෙතරාජකුමාරස්ස උය්යානභූමිං කොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තත්ථ භගවතො විහාරං කාරෙත්වා අදාසි. විහාරමහදිවසෙ අයං සුභූතිකුටිම්බිකො අනාථපිණ්ඩිකසෙට්ඨිනා ¶ සද්ධිං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සද්ධං පටිලභිත්වා පබ්බජි. සො උපසම්පන්නො ද්වෙ මාතිකා පගුණං කත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කරොන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා අරහත්තං පාපුණි. ධම්මං දෙසෙන්තො වුත්තනයෙනෙව ධම්මං කථෙති, පිණ්ඩාය චරන්තො වුත්තනයෙනෙව මෙත්තාඣානතො වුට්ඨාය භික්ඛං ගණ්හාති. අථ නං සත්ථා ඉමං කාරණද්වයං පටිච්ච අරණවිහාරීනඤ්ච දක්ඛිණෙය්යානඤ්ච භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

203. පඤ්චමෙ ආරඤ්ඤකානන්ති අරඤ්ඤවාසීනං. රෙවතො ඛදිරවනියොති ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතිකො. සො යථා අඤ්ඤෙ ථෙරා අරඤ්ඤෙ වසමානා වනසභාගං ¶ උදකසභාගං භික්ඛාචාරසභාගඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා අරඤ්ඤෙ වසන්ති, න එවං වසි. එතානි පන සභාගානි අනාදියිත්වා උජ්ජඞ්ගලසක්ඛරපාසාණවිසමෙ ඛදිරවනෙ පටිවසති. තස්මා ආරඤ්ඤකානං අග්ගොති වුත්තො.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ නිබ්බත්තො මහාගඞ්ගාය පයාගපතිට්ඨානතිත්ථෙ නාවාකම්මං කරොන්තො පටිවසති. තස්මිං සමයෙ සත්ථා සතසහස්සභික්ඛුපරිවාරො චාරිකං චරන්තො පයාගපතිට්ඨානතිත්ථං සම්පාපුණි. සො දසබලං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං කාලෙන කාලං බුද්ධදස්සනං නාම නත්ථි, අයං මෙ කල්යාණකම්මායූහනක්ඛණො’’ති නාවාසඞ්ඝාටං බන්ධාපෙත්වා උපරි චෙලවිතානං කාරෙත්වා ගන්ධමාලාදාමානි ඔසාරෙත්වා හෙට්ඨා වරපොත්ථකං චිත්තත්ථරණං අත්ථරාපෙත්වා සපරිවාරං සත්ථාරං පරතීරං තාරෙසි.

තස්මිං ¶ සමයෙ සත්ථා එකං ආරඤ්ඤකං භික්ඛුං එතදග්ගෙ ඨපෙසි. සො නාවිකො තං දිස්වා ‘‘මයාපි එවමෙවං අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ආරඤ්ඤකානං අග්ගෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි එතදග්ගෙ ඨපිතො සො භික්ඛු විය අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ආරඤ්ඤකානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනන්තරායං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ ¶ ත්වං ආරඤ්ඤකානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. අන්තරා පන අඤ්ඤං කම්මං න කථියති.

සො යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධක්ඛෙත්තෙ නාලකබ්රාහ්මණගාමෙ සාරීබ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගහෙත්වා තිණ්ණං භාතිකානං තිස්සන්නඤ්ච භගිනීනං සබ්බකනිට්ඨො හුත්වා නිබ්බත්ති, රෙවතොතිස්ස නාමං අකංසු. අථස්ස මාතාපිතරො චින්තෙසුං ¶ – ‘‘වඩ්ඪිතවඩ්ඪිතෙ දාරකෙ සමණා සක්යපුත්තියා නෙත්වා පබ්බාජෙන්ති, අම්හාකං පුත්තං රෙවතං දහරමෙව ඝරබන්ධනෙන බන්ධිස්සාමා’’ති සමානකුලතො දාරිකං ආනෙත්වා රෙවතස්ස අය්යිකං වන්දාපෙත්වා, ‘‘අම්ම, තව අය්යිකාය මහල්ලකතරා හොහී’’ති ආහංසු. රෙවතො තෙසං කථං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං දාරිකා දහරා පඨමවයෙ ඨිතා, ඉමිස්සා කිර එවංවිධං රූපං මම අය්යිකාය රූපසදිසං භවිස්සති, පුච්ඡිස්සාමි තාව නෙසං අධිප්පාය’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කථෙථා’’ති? තාත, ‘‘අයං දාරිකා අය්යිකා විය තෙ ජරං පාපුණාතූ’’ති වදාමාති. සො ‘‘ඉමිස්සා රූපං එවංවිධං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. තාත, කිං වදෙසි, මහාපුඤ්ඤා එවංවිධා හොන්තීති.

සො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං කිර රූපං ඉමිනා නියාමෙන වලිත්තචං භවිස්සති පලිතකෙසං ඛණ්ඩදන්තං, අහං එවරූපෙ රූපෙ රජ්ජිත්වා කිං කරිස්සාමි, මම භාතිකානං ගතමග්ගමෙව ගමිස්සාමී’’ති කීළන්තො විය හුත්වා සමවයෙ තරුණදාරකෙ ආහ – ‘‘එථ, භො, විධාවනිකං කරිස්සාමා’’ති නික්ඛමි. තාත, මඞ්ගලදිවසෙ මා බහි ගච්ඡාති. සො දාරකෙහි සද්ධිං කීළන්තො විය අත්තනො ධාවනවාරෙ සම්පත්තෙ ථොකං ගන්ත්වා පපඤ්චෙත්වා ආගච්ඡති ¶ . පුන දුතියවාරෙ සම්පත්තෙ තතො තුරිතං විය ගන්ත්වා ආගතො, තතියවාරෙ සම්පත්තෙ ‘‘අයං මෙ කාලො’’ති ඤත්වා සම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිත්වා පංසුකූලිකභික්ඛූනං නිවාසට්ඨානං අරඤ්ඤං ගන්ත්වා ථෙරෙ අභිවාදෙත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. සප්පුරිස මයං තං න ජානාම ‘‘කස්සාසි පුත්තො’’ති, ත්වඤ්ච අලඞ්කතනියාමෙනෙව ආගතො, කො තං පබ්බාජෙතුං උස්සහිස්සතීති. සො උභො බාහා පග්ගය්හ ‘‘විලුම්පන්ති මං විලුම්පන්ති ¶ ම’’න්ති මහාරවං විරවි. ඉතො චිතො ච භික්ඛූ සන්නිපතිත්වා ‘‘සප්පුරිස, ඉමස්මිං ඨානෙ තව වත්ථං වා පිළන්ධනං වා කොචි ගණ්හන්තො නාම නත්ථි, ත්වඤ්ච ‘විලුම්පන්තී’ති වදසි, කිං සන්ධාය වදසී’’ති? භන්තෙ, නාහං වත්ථාලඞ්කාරං සන්ධාය වදාමි, තිස්සන්නං පන මෙ සම්පත්තීනං විලොපො වත්තති, තං සන්ධාය වදාමි. මං තාව තුම්හෙ ¶ මා පබ්බාජයිත්ථ, භාතරං පන මෙ ජානාථාති. කොනාමො පන තෙ භාතාති? ගිහිකාලෙ උපතිස්සො නාම, ඉදානි පන සාරිපුත්තො නාම ජාතොති වදන්තීති. ‘‘ආවුසො, එවං සන්තෙ අයං කුලපුත්තො අම්හාකං කනිට්ඨභාතිකො නාම හොති, ජෙට්ඨභාතිකො නො ධම්මසෙනාපති පුරෙතරංයෙව ආහ – ‘අම්හාකං ඤාතකා සබ්බෙව මිච්ඡාදිට්ඨිකා, යො කොචි අම්හාකං ඤාතීති ආගච්ඡති, තං යෙන තෙනුපායෙන පබ්බාජෙය්යථා’ති. අයං පන ථෙරස්ස අජ්ඣත්තභාතිකො, පබ්බාජෙථ න’’න්ති වත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජයිංසු. අථ නං පරිපුණ්ණවස්සං උපසම්පාදෙත්වා කම්මට්ඨානෙ යොජයිංසු.

ථෙරො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආචරියුපජ්ඣායානං අවිදූරෙ ඨානෙ වුත්තප්පකාරං ඛදිරවනං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොති. තස්ස ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා දසබලං වා භාතිකත්ථෙරං වා න පස්සිස්සාමී’’ති වායමන්තස්සෙව තයො මාසා අතික්කන්තා, සුඛුමාලකුලපුත්තස්ස ලූඛභොජනං භුඤ්ජන්තස්ස චිත්තං වලීතං නාම හොති, කම්මට්ඨානං විමොක්ඛං න ගතං. සො තෙමාසච්චයෙන පවාරෙත්වා වුත්ථවස්සො හුත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ සමණධම්මං කරොති. තස්ස සමණධම්මං කරොන්තස්ස චිත්තං එකග්ගං අහොසි, සො විපස්සනං ¶ වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි.

අථායස්මා ¶ සාරිපුත්තො සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මය්හං කිර කනිට්ඨභාතා රෙවතො පබ්බජිතො, සො අභිරමෙය්ය වා න වා, ගන්ත්වා නං පස්සිස්සාමී’’ති. භගවා රෙවතස්ස ආරද්ධවිපස්සකභාවං ඤත්වා ද්වෙ වාරෙ පටික්ඛිපිත්වා තතියවාරෙ යාචිතො අරහත්තං පත්තභාවං ඤත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, අහම්පි ගමිස්සාමි, භික්ඛූනං ආරොචෙහී’’ති. ථෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා, ‘‘ආවුසො, සත්ථා චාරිකං චරිතුකාමො, ගන්තුකාමා ආගච්ඡන්තූ’’ති සබ්බෙසංයෙව ආරොචෙසි. දසබලස්ස චාරිකත්ථාය ගමනකාලෙ ඔහීනකභික්ඛූ නාම අප්පකා හොන්ති, ‘‘සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං පස්සිස්සාම, මධුරධම්මකථං වා සුණිස්සාමා’’ති යෙභුය්යෙන ගන්තුකාමාව බහුකා හොන්ති. ඉති සත්ථා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො ‘‘රෙවතං පස්සිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තො.

අථෙකස්මිං පදෙසෙ ආනන්දත්ථෙරො ද්වෙධාපථං පත්වා භගවන්තං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ ද්වෙ මග්ගා, කතරමග්ගෙන සඞ්ඝො ගච්ඡතූ’’ති. කතරමග්ගො, ආනන්ද, උජුකොති? භන්තෙ, උජුමග්ගො තිංසයොජනො අමනුස්සපථො, පරිහාරමග්ගො පන සට්ඨියොජනිකො ඛෙමො සුභික්ඛොති. ආනන්ද ¶ , සීවලි අම්හෙහි සද්ධිං ආගතොති? ආම, භන්තෙ, ආගතොති. තෙන හි සඞ්ඝො උජුමග්ගමෙව ගණ්හතු, සීවලිස්ස පුඤ්ඤං වීමංසිස්සාමාති. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤවීමංසනත්ථං අටවිමග්ගං අභිරුහි. මග්ගං අභිරුහනට්ඨානතො පට්ඨාය දෙවසඞ්ඝො යොජනෙ යොජනෙ ඨානෙ නගරං මාපෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස වසනත්ථාය විහාරෙ පටියාදෙසි. දෙවපුත්තා රඤ්ඤා පෙසිතකම්මකාරා විය හුත්වා යාගුඛජ්ජකාදීනි ගහෙත්වා ‘‘කහං අය්යො ¶ සීවලි, කහං අය්යො සීවලී’’ති පුච්ඡන්තා ගච්ඡන්ති. ථෙරො තං සක්කාරසම්මානං ගණ්හාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡති. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පරිභුඤ්ජි.

ඉමිනාව නියාමෙන සත්ථා සක්කාරසම්මානං අනුභවන්තො දෙවසිකං යොජනපරමං ගන්ත්වා තිංසයොජනිකං කන්තාරං අතික්කම්ම ඛදිරවනියත්ථෙරස්ස සභාගට්ඨානං පත්තො. ථෙරො සත්ථු ආගමනං ඤත්වා අත්තනො වසනට්ඨානෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පහොනකවිහාරෙ දසබලස්ස ගන්ධකුටිං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනි ච ඉද්ධියා මාපෙත්වා තථාගතස්ස පච්චුග්ගමනං ¶ ගතො. සත්ථා අලඞ්කතපටියත්තෙන මග්ගෙන විහාරං පාවිසි. අථ තථාගතෙ ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ භික්ඛූ වස්සග්ගෙන පත්තසෙනාසනානි පවිසිංසු. දෙවතා ‘‘අකාලො ආහාරස්සා’’ති අට්ඨවිධං පානකං ආහරිංසු. සත්ථා සඞ්ඝෙන සද්ධිං පානකං පිවි. ඉමිනාව නියාමෙන තථාගතස්ස සක්කාරසම්මානං අනුභවන්තස්සෙව අද්ධමාසො අතික්කන්තො.

අථෙකච්චෙ උක්කණ්ඨිතභික්ඛූ එකස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා කථං උප්පාදයිංසු ‘‘සත්ථා දසබලො ‘මය්හං අග්ගසාවකස්ස කනිට්ඨභාතා’ති වත්වා එවරූපං නවකම්මිකභික්ඛුං පස්සිතුං ආගතො, ඉමස්ස විහාරස්ස සන්තිකෙ ජෙතවනමහාවිහාරො වා වෙළුවනවිහාරාදයො වා කිං කරිස්සන්ති. අයම්පි භික්ඛු එවරූපස්ස නවකම්මස්ස කාරකො, කිං නාම සමණධම්මං කරිස්සතී’’ති? අථ සත්ථා චින්තෙසි – ‘‘මයි චිරං වසන්තෙ ඉදං ඨානං ආකිණ්ණං භවිස්සති, ආරඤ්ඤකා භික්ඛූ නාම පවිවෙකත්ථිකා හොන්ති, රෙවතස්ස අඵාසුවිහාරො භවිස්සතී’’ති තතො රෙවතස්ස දිවාට්ඨානං ගතො. ථෙරො එකකොව චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය පාසාණඵලකෙ නිසින්නො සත්ථාරං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දි.

අථ නං සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘රෙවත, ඉමං වාළමිගට්ඨානං ¶ , චණ්ඩානං හත්ථිඅස්සාදීනං සද්දං සුත්වා කින්ති කරොසී’’ති? තෙසං මෙ, භන්තෙ, සද්දං සුණතො අරඤ්ඤරති නාම උප්පජ්ජතීති. සත්ථා ¶ තස්මිං ඨානෙ රෙවතත්ථෙරස්ස පඤ්චහි ගාථාසතෙහි අරඤ්ඤෙ නිවාසානිසංසං නාම කථෙත්වා පුනදිවසෙ අවිදූරෙ ඨානෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා රෙවතත්ථෙරං නිවත්තෙත්වා යෙහි භික්ඛූහි ථෙරස්ස අවණ්ණො කථිතො, තෙසං කත්තරයට්ඨිඋපාහනාතෙලනාළිඡත්තානං පමුස්සනභාවං අකාසි. තෙ අත්තනො පරික්ඛාරත්ථාය නිවත්තා ආගතමග්ගෙනෙව ගච්ඡන්තාපි තං ඨානං සල්ලක්ඛෙතුං න සක්කොන්ති. පඨමං හි තෙ අලඞ්කතපටියත්තෙන මග්ගෙන ගන්ත්වා තංදිවසං පන විසමමග්ගෙන ගච්ඡන්තා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ උක්කුටිකං නිසීදන්ති, ජාණුකෙන ගච්ඡන්ති. තෙ ගුම්බෙ ච ගච්ඡෙ ච කණ්ටකෙ ච මද්දන්තා අත්තනො වසිතසභාගට්ඨානං ගන්ත්වා තස්මිං තස්මිං ඛදිරඛාණුකෙ අත්තනො ඡත්තං සඤ්ජානන්ති, උපාහනං කත්තරයට්ඨිං තෙලනාළිං සඤ්ජානන්ති. තෙ තස්මිං සමයෙ ‘‘ඉද්ධිමා ¶ අයං භික්ඛූ’’ති ඤත්වා අත්තනො පරික්ඛාරෙ ආදාය ‘‘දසබලස්ස පටියත්තසක්කාරො නාම එවරූපො හොතී’’ති වදන්තා ආගමංසු.

පුරතො ගතභික්ඛූ, විසාඛා උපාසිකා, අත්තනො ගෙහෙ නිසින්නකාලෙ පුච්ඡති – ‘‘මනාපං නු ඛො, භන්තෙ, රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති? මනාපං උපාසිකෙ නන්දනවනචිත්තලතාදිපටිභාගං තං සෙනාසනන්ති. අථ නෙසං සබ්බපච්ඡතො ආගතභික්ඛූ පුච්ඡි – ‘‘මනාපං, අය්යා, රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති. මා පුච්ඡ උපාසිකෙ, කථෙතුං අයුත්තට්ඨානමෙතං, උජ්ජඞ්ගලං සක්ඛරපාසාණවිසමං ඛදිරවනං එතං, තත්ථ සො භික්ඛු විහරතීති. විසාඛා, පුරිමානඤ්ච පච්ඡිමානඤ්ච භික්ඛූනං කථං ¶ සුත්වා ‘‘කෙසං නු ඛො කථා සච්චා’’ති පච්ඡාභත්තෙ ගන්ධමාලං ආදාය දසබලස්ස උපට්ඨානං ගන්ත්වා, වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං එකච්චෙ, අය්යා, වණ්ණෙන්ති, එකච්චෙ නින්දන්ති, කිං නාමෙතං, භන්තෙ’’ති? විසාඛෙ රමණීයං වා හොතු මා වා, යස්මිං ඨානෙ අරියානං චිත්තං රමති, තදෙව ඨානං රමණීයං නාමාති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති. (ධ. ප. 98; සං. නි. 1.261);

අථ සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ආරඤ්ඤකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

204. ඡට්ඨෙ ¶ ඣායීනන්ති ඣානලාභීනං ඣානාභිරතානං. සො කිර ථෙරො යා ඣානසමාපත්තියො දසබලො සමාපජ්ජති, තතො අප්පතරං ඨපෙත්වා බහුතරා සමාපජ්ජති. තස්මා ඣායීනං අග්ගො නාම ජාතො. කඞ්ඛායනභාවෙන කඞ්ඛාරෙවතොති වුච්චති. කඞ්ඛා නාම කුක්කුච්චං, කුක්කුච්චකොති අත්ථො. කිං පන අඤ්ඤෙ කුක්කුච්චකා නත්ථීති? අත්ථි, අයං පන ථෙරො කප්පියෙපි කුක්කුච්චං උප්පාදෙසි. තෙනස්ස කුක්කුච්චකතා අතිපාකටා ජාතාති කඞ්ඛාරෙවතොත්වෙව සඞ්ඛං ගතො.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ පුරිමනයෙනෙව මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං ¶ සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඣානාභිරතානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති දෙසනාවසානෙ සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පුරිමනයෙනෙව සත්තාහං මහාසක්කාරං කත්වා භගවන්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන න ¶ අඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි, යථා පන සො තුම්හෙහි ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ භික්ඛු ඣායීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො, එවං අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ඣායීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ ත්වං ඣායීනං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සො යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථිනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො පච්ඡාභත්තං ධම්මස්සවනත්ථං ගච්ඡන්තෙන මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො දසබලස්ස ධම්මකථං සුත්වා සද්ධං පටිලභිත්වා පබ්බජිතො උපසම්පදං ලභිත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා ඣානපරිකම්මං කරොන්තො ඣානලාභී හුත්වා ඣානමෙව පාදකං කත්වා අරහත්තඵලං පාපුණි. සො දසබලෙන සමාපජ්ජිතබ්බසමාපත්තීනං අප්පතරා ඨපෙත්වා බහුතරා සමාපජ්ජන්තො අහොරත්තං ඣානෙසු චිණ්ණවසී අහොසි. අථ නං අපරභාගෙ සත්ථා ඉමං ගුණං ගහෙත්වා ඣායීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. ‘‘අකප්පියො, ආවුසො ගුළො, අකප්පියා මුග්ගා’’ති (මහාව. 272) එවං පන කප්පියෙස්වෙව වත්ථූසු ¶ කුක්කුච්චස්ස උප්පාදිතතාය කුක්කුච්චසඞ්ඛාතාය කඞ්ඛාය භාවෙන කඞ්ඛාරෙවතොති සඞ්ඛං ගතොති.

205. සත්තමෙ ආරද්ධවීරියානන්ති පග්ගහිතවීරියානං පරිපුණ්ණවීරියානං. සොණො කොළිවිසොති සොණොති තස්ස නාමං, කොළිවිසොති ගොත්තං. කොටිවෙස්සොති වා අත්ථො, ඉස්සරියෙන කොටිප්පත්තස්ස වෙස්සකුලස්ස දාරකොති අධිප්පායො. යස්මා පන අඤ්ඤෙසං භික්ඛූනං ¶ වීරියං නාම වඩ්ඪෙතබ්බං හොති, ථෙරස්ස පන හාපෙතබ්බමෙව අහොසි. තස්මා එස ආරද්ධවීරියානං අග්ගො නාම ජාතො.

තස්ස ¶ පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති, සිරිවඩ්ඪකුමාරොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො පුරිමනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ආරද්ධවීරියානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති දෙසනාපරියොසානෙ දසබලං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා වුත්තනයෙනෙව පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව බ්යාකරිත්වා විහාරං ගතො.

සොපි සිරිවඩ්ඪසෙට්ඨි යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කප්පසතසහස්සං අතික්කමිත්වා ඉමස්මිං කප්පෙ පරිනිබ්බුතෙ කස්සපදසබලෙ අනුප්පන්නෙ අම්හාකං භගවති බාරාණසියං කුලගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. සො අත්තනො සහායකෙහි සද්ධිං ගඞ්ගායං කීළති. තස්මිං සමයෙ එකො ජිණ්ණචීවරිකො පච්චෙකබුද්ධො ‘‘බාරාණසිං උපනිස්සාය ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං කත්වා වස්සං උපගච්ඡිස්සාමී’’ති උදකෙන සමුපබ්යූළ්හෙ දණ්ඩකෙ ච වල්ලියො ච සංකඩ්ඪති. අයං කුමාරො සහායකෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා අභිවාදෙත්වා ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, කිං කරොථා’’ති පුච්ඡි. කුමාර උපකට්ඨෙ අන්තොවස්සෙ පබ්බජිතානං වසනට්ඨානං නාම ලද්ධුං වට්ටතීති. ‘‘භන්තෙ, අජ්ජෙව එකදිවසං අය්යො යථා තථා ආගමෙතු, අහං ස්වෙ අය්යස්ස වසනට්ඨානං කරිස්සාමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘තස්සෙව කුමාරස්ස සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති ආගතත්තා අධිවාසෙසි. සො තස්ස අධිවාසනං විදිත්වා ගතො පුනදිවසෙ සක්කාරසම්මානං ¶ සජ්ජෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස ¶ ආගමනං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. පච්චෙකබුද්ධොපි ‘‘කහං නු ඛො අජ්ජ භික්ඛාචාරං ලභිස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ඤත්වා තස්සෙව ගෙහද්වාරං අගමාසි.

කුමාරො පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා සම්පියායමානො පත්තං ආදාය භික්ඛං දත්වා ‘‘ඉමං අන්තොවස්සං මය්හං ගෙහද්වාරමෙව ආගච්ඡථ, භන්තෙ’’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ භත්තකිච්චං කත්වා පක්කන්තෙ අත්තනො සහායකෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා එකදිවසෙනෙව පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනපණ්ණසාලඤ්ච චඞ්කමනඤ්ච රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි ච කාරාපෙත්වා අදාසි. තස්සෙව පණ්ණසාලං පවිසනවෙලාය ¶ හරිතූපලිත්තාය භූමියා ‘‘පාදෙසු කලලං මා ලග්ගී’’ති අත්තනො පාරුපනං සතසහස්සග්ඝනකං රත්තකම්බලං භූමත්ථරණං සන්ථරිත්වා කම්බලස්ස වණ්ණෙන සද්ධිං පච්චෙකබුද්ධස්ස සරීරප්පභං එකසදිසං දිස්වා අතිවිය පසන්නො හුත්වා ආහ – ‘‘යථා තුම්හෙහි අක්කන්තකාලතො පට්ඨාය ඉමස්ස කම්බලස්ස අතිවිය පභා විරොචති, එවමෙව මය්හම්පි නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ හත්ථපාදානං වණ්ණො බන්ධුජීවකපුප්ඵවණ්ණො හොතු, සතක්ඛත්තුං විහතකප්පාසපටලඵස්සසදිසොව ඵස්සො හොතූ’’ති. සො තෙමාසං පච්චෙකබුද්ධං උපට්ඨහිත්වා පවාරිතකාලෙ තිචීවරං අදාසි. පච්චෙකබුද්ධො පරිපුණ්ණපත්තචීවරො ගන්ධමාදනමෙව ගතො.

සොපි කුලපුත්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කාළචම්පානගරෙ උපසෙට්ඨිස්ස ඝරෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණකාලතො පට්ඨාය සෙට්ඨිකුලං අනෙකානි ¶ පණ්ණාකාරසහස්සානි ආගච්ඡන්ති. ජාතදිවසෙ ච සකලනගරං එකසක්කාරසම්මානං අහොසි. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං පුත්තො අත්තනො නාමං ගණ්හිත්වාව ආගතො, රත්තසුවණ්ණරසපරිසිත්තා වියස්ස සරීරච්ඡවී’’ති සොණකුමාරොත්වෙවස්ස නාමං අකංසු.

අථස්ස සට්ඨි ධාතියො උපනෙත්වා දෙවකුමාරං විය නං සුඛෙන වඩ්ඪෙසුං. තස්ස එවරූපං ආහාරවිධානං අහොසි – සට්ඨිකරීසමත්තං ඨානං කසිත්වා තිවිධෙන උදකෙන පොසෙන්ති. කෙදාරෙ පවිසන්තීසු උදකමාතිකාසු ඛීරොදකස්ස ච ගන්ධොදකස්ස ච අනෙකානි චාටිසහස්සානි ආසිඤ්චන්ති. සාලිසීසානං ඛීරග්ගහණකාලෙ සුකාදීනං පාණානං උච්ඡිට්ඨකරණනිවාරණත්ථං වීහිගබ්භානං සුඛුමාලභාවත්ථඤ්ච පරියන්තපරික්ඛෙපෙ ච අන්තරන්තරා ච ථම්භෙ නිඛනිත්වා උපරි දණ්ඩකෙ දත්වා කිලඤ්ජෙහි ඡාදෙත්වා සමන්තා සාණියා පරික්ඛිපිත්වා සබ්බපරියන්තෙ ආරක්ඛං ගණ්හන්ති. සස්සෙ නිප්ඵන්නෙ කොට්ඨෙ චතුජාතිගන්ධෙහි පරිභණ්ඩං කත්වා උපරි උත්තමගන්ධෙහි පරිභාවෙන්ති ¶ . අනෙකසහස්සපුරිසා ඛෙත්තං ඔරුය්හ සාලිසීසානි වණ්ටෙසු ඡින්දිත්වා මුට්ඨිමුට්ඨියො කත්වා රජ්ජුකෙහි බන්ධිත්වා සුක්ඛාපෙන්ති. තතො කොට්ඨකස්ස හෙට්ඨිමතලෙ ගන්ධෙ සන්ථරිත්වා උපරි සාලිසීසානි සන්ථරන්ති. එවං එකන්තරිකං කත්වා සන්ථරන්තා කොට්ඨකං පූරෙත්වා ද්වාරං පිදහන්ති ¶ , තිවස්සසම්පත්තකාලෙ කොට්ඨකං විවරන්ති. විවටකාලෙ සකලනගරං සුගන්ධගන්ධිකං හොති. සාලිම්හි පහතෙ ධුත්තා ථුසෙ කිණිත්වා ගණ්හන්ති, කුණ්ඩකං පන චූළුපට්ඨාකා ලභන්ති. මුසලඝට්ටිතකෙ සාලිතණ්ඩුලෙ විචිනිත්වා ගණ්හන්ති ¶ . තෙ සුවණ්ණහීරකපච්ඡියං පක්ඛිපිත්වා සතකාලං පරිස්සාවෙත්වා ගහිතෙ පක්කුථිතජාතිරසෙ එකවාරං පක්ඛිපිත්වා උද්ධරන්ති, පමුඛට්ඨානං සුමනපුප්ඵසදිසං හොති. තං භොජනං සුවණ්ණසරකෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කුථිතඅප්පොදකමධුපායාසපූරිතස්ස රජතථාලස්ස උපරි කත්වා ආදාය ගන්ත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස පුරතො ඨපෙන්ති.

සො අත්තනො යාපනමත්තං භුඤ්ජිත්වා ගන්ධවාසිතෙන උදකෙන මුඛං වික්ඛාලෙත්වා හත්ථපාදෙ ධොවති. අථස්ස ධොතහත්ථපාදස්ස නානප්පකාරං මුඛවාසං උපනෙන්ති. තස්ස අක්කමනට්ඨානෙ වරපොත්ථකචිත්තත්ථරණං අත්ථරන්ති. හත්ථපාදතලානිස්ස බන්ධුජීවකපුප්ඵවණ්ණානි හොන්ති, සතකාලවිහතකප්පාසස්ස විය ඵස්සො, පාදතලෙසු මණිකුණ්ඩලාවත්තවණ්ණානි ලොමානි ජායිංසු. සො කස්සචිදෙව කුජ්ඣිත්වා ‘‘ආජානාහි භූමිං අක්කමිස්සාමී’’ති වදති. තස්ස වයප්පත්තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙත්වා නාටකානි ච උපට්ඨාපෙසුං. සො මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො දෙවො මඤ්ඤෙ පටිවසති.

අථ අම්හාකං සත්ථරි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ පාදලොමදස්සනත්ථං රඤ්ඤා මාගධෙන පක්කොසාපෙත්වා අසීතියා ගාමියසහස්සෙහි සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං පහිතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භගවා ‘‘අනුඤ්ඤාතොසි මාතාපිතූහී’’ති පුච්ඡිත්වා අනනුඤ්ඤාතභාවං සුත්වා ‘‘න ඛො, සොණ, තථාගතා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං පබ්බාජෙන්තී’’ති පටික්ඛිපි. සො ‘‘සාධු භගවා’’ති තථාගතස්ස වචනං සිරසා ¶ සම්පටිච්ඡිත්වා මාතාපිතූනං සන්තිකං ගන්ත්වා අනුජානාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගම්ම අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො සන්තිකෙ පබ්බජි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං පාළියං (මහාව. 243) ආගතමෙව.

තස්ස පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා රාජගහෙ විහරන්තස්ස සම්බහුලා ඤාතිසාලොහිතා ¶ ච සන්දිට්ඨසම්භත්තා ච සක්කාරසම්මානං ආහරන්ති, රූපනිප්ඵත්තියා ¶ වණ්ණං කථෙන්ති, අඤ්ඤෙපි ජනා පස්සිතුං ආගච්ඡන්ති. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘මම සන්තිකං බහූ ජනා ආගච්ඡන්ති, කම්මට්ඨානෙ වා විපස්සනාය වා කම්මං කාතුං කථං සක්ඛිස්සාමි, යංනූනාහං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සීතවනසුසානං ගන්ත්වා සමණධම්මං කරෙය්යං. තත්ර හි සුසානන්ති ජිගුච්ඡිත්වා බහූ ජනා නාගමිස්සන්ති, එවංසන්තෙ මම කිච්චං මත්ථකං පාපුණිස්සතී’’ති සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සීතවනං ගන්ත්වා සමණධම්මං කාතුං ආරභි. සො චින්තෙසි – ‘‘මය්හං සරීරං පරමසුඛුමාලං, න ඛො පන සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං පාපුණිතුං, කායං කිලමෙත්වාපි සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති. තතො ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය පධානමකාසි. තස්ස සුඛුමාලානං පාදතලානං අන්තන්තෙහි ඵොටා උට්ඨාය භිජ්ජිංසු, චඞ්කමො එකලොහිතොව අහොසි. පාදෙසු අවහන්තෙසු ජණ්ණුකෙහිපි හත්ථෙහිපි වායමිත්වා චඞ්කමති. එවං වීරියං දළ්හං කරොන්තොපි ඔභාසමත්තම්පි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අඤ්ඤොපි ආරද්ධවීරියො භවෙය්ය, මාදිසොව භවෙය්ය. අහං ඛො පන එවං වායමන්තොපි මග්ගං වා ඵලං වා උප්පාදෙතුං න සක්කොමි, අද්ධා නෙවාහං උග්ඝටිතඤ්ඤූ, න විපඤ්චිතඤ්ඤූ, න නෙය්යො, පදපරමෙන මයා භවිතබ්බං. කිං මෙ පබ්බජ්ජාය, හීනායාවත්තිත්වා ¶ භොගෙ ච භුඤ්ජිස්සාමි පුඤ්ඤානි ච කරිස්සාමී’’ති.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා ථෙරස්ස විතක්කං ඤත්වා සායන්හසමයෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තත්ථ ගන්ත්වා ලොහිතෙන ඵුට්ඨං චඞ්කමං දිස්වා ථෙරං වීණොවාදෙන (මහාව. 243) ඔවදිත්වා වීරියසමථයොජනත්ථාය තස්ස කම්මට්ඨානං කථෙත්වා ගිජ්ඣකූටමෙව ගතො. සොණත්ථෙරොපි දසබලස්ස සම්මුඛා ඔවාදං ලභිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. අථ සත්ථා අපරභාගෙ ජෙතවනෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ධම්මං දෙසෙන්තො ථෙරං ආරද්ධවීරියානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

206. අට්ඨමෙ කල්යාණවාක්කරණානන්ති වාක්කරණං වුච්චති වචනකිරියා, මධුරවචනානන්ති අත්ථො. අයඤ්හි ථෙරො දසබලෙන සද්ධිං එකගන්ධකුටියා තථාගතස්ස ¶ මධුරෙන සරෙන ධම්මකථං කථෙසි. අථස්ස සත්ථා සාධුකාරං අදාසි. තස්මා සො කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගො ¶ නාම ජාතො. සොණොති තස්ස නාමං, කොටිඅග්ඝනකං පන කණ්ණපිළන්ධනං ධාරෙසි. තස්මා කුටිකණ්ණොති වුච්චති, කොටිකණ්ණොති අත්ථො.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ පුරිමනයෙනෙව මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨත්වා සත්ථු ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා දසබලං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, යං භික්ඛුං තුම්හෙ ඉතො ¶ සත්තදිවසමත්ථකෙ කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපයිත්ථ, අහම්පි ඉමස්ස අධිකාරකම්මස්ස ඵලෙන අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ තථාරූපො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි යාවජීවං කුසලං කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො අම්හාකං දසබලස්ස උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව දෙවලොකා චවිත්වා කාළියා නාම කුරරඝරිකාය උපාසිකාය කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි. සා පරිපක්කෙ ගබ්භෙ රාජගහනගරෙ අත්තනො කුලනිවෙසනං ආගතා.

තස්මිං සමයෙ අම්හාකං සත්ථා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො ඉසිපතනෙ ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිංසු. තත්ථ එකො අට්ඨවීසතියා යක්ඛසෙනාපතීනං අබ්භන්තරෙ සාතාගිරො නාම යක්ඛො දසබලස්ස ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය චින්තෙසි – ‘‘කිං නු ඛො අයං එවං මධුරධම්මකථා මම සහායෙන හෙමවතෙන සුතා න සුතා’’ති? සො දෙවසඞ්ඝස්ස අන්තරෙ ඔලොකෙන්තො තං අපස්සිත්වා ‘‘අද්ධා මම සහායො තිණ්ණං රතනානං උප්පන්නභාවං න ජානාති, ගච්ඡාමි දසබලස්ස චෙව වණ්ණං කථෙස්සාමි, පටිවිද්ධධම්මඤ්ච ආරොචෙස්සාමී’’ති අත්තනො පරිසාය සද්ධිං රාජගහමත්ථකෙන තස්ස සන්තිකං පායාසි.

හෙමවතොපි ¶ තියොජනසහස්සං හිමවන්තං අකාලපුප්ඵිතං දිස්වා ‘‘මම සහායෙන සාතාගිරෙන සද්ධිං හිමවන්තකීළිතං කීළිස්සාමී’’ති අත්තනො පරිසාය සද්ධිං රාජගහමත්ථකෙනෙව ¶ පායාසි. තෙසං ද්වින්නම්පි අග්ගබලකායා කුලඝරිකාය කාළිඋපාසිකාය නිවෙසනමත්ථකෙ සමාගන්ත්වා ‘‘තුම්හෙ කස්ස පරිසා, මයං සාතාගිරස්ස. තුම්හෙ කස්ස පරිසා, මයං හෙමවතස්සා’’ති ආහංසු. තෙ හට්ඨතුට්ඨාව ගන්ත්වා තෙසං යක්ඛසෙනාපතීනං ආරොචයිංසු. තෙපි තංඛණඤ්ඤෙව ¶ උපාසිකාය නිවෙසනමත්ථකෙ සමාගච්ඡිංසු. සාතාගිරො හෙමවතං ආහ – ‘‘කහං, සම්ම, ගච්ඡසී’’ති? තව සන්තිකං සම්මාති. කිංකාරණාති? හිමවන්තං පුප්ඵිතං දිස්වා තයා සද්ධිං තත්ථ කීළිස්සාමීති. ත්වං පන, සම්ම, කහං ගච්ඡසීති? තව සන්තිකං, සම්මාති. කිංකාරණාති? ත්වං හිමවන්තස්ස කෙන පුප්ඵිතභාවං ජානාසීති? න ජානාමි, සම්මාති. සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො සිද්ධත්ථකුමාරො දසසහස්සිලොකධාතුං කම්පෙත්වා පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං මජ්ඣෙ අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තෙසි. තස්ස පවත්තිතභාවං න ජානාසීති? න ජානාමි, සම්මාති. ත්වං එත්තකමෙව ඨානං පුප්ඵිතන්ති අඤ්ඤාසි, තස්ස පන පුරිසස්ස සක්කාරත්ථාය සකලදසසහස්සචක්කවාළං එකමාලාගුළසදිසං අජ්ජ ජාතං සම්මාති. මාලා තාව පුප්ඵන්තු, තයා සො සත්ථා අක්ඛීනි පූරෙත්වා දිට්ඨොති. ආම, සම්ම, සත්ථා ච මෙ දිට්ඨො, ධම්මො ච සුතො, අමතඤ්ච පීතං. අහං ‘‘එතං අමතධම්මං තම්පි ජානාපෙස්සාමී’’ති තව සන්තිකං ආගතොස්මි, සම්මාති. තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං කථෙන්තානංයෙව උපාසිකා සිරිසයනතො උට්ඨාය නිසින්නා තං කථාසල්ලාපං සුත්වා සද්දෙ නිමිත්තං ගණ්හි. ‘‘අයං සද්දො උද්ධං, න හෙට්ඨා, අමනුස්සභාසිතො, නො මනුස්සභාසිතො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ඔහිතසොතා පග්ගහිතමානසා හුත්වා නිසීදි. තතො –

‘‘අජ්ජ පන්නරසො උපොසථො (ඉති සාතාගිරො යක්ඛො),

හන්ද පස්සාම ගොතම’’න්ති. (සු. නි. 153) –

‘‘කච්චි මනො සුපණිහිතො (ඉති හෙමවතො යක්ඛො),

සඞ්කප්පස්ස වසීකතා’’ති. (සු. නි. 154);

එවං ¶ හෙමවතො සත්ථු කායසමාචාරඤ්ච ආජීවඤ්ච මනොසමාචාරඤ්ච පුච්ඡි. පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං සාතාගිරො විස්සජ්ජෙසි. එවං සත්ථු සරීරවණ්ණගුණවණ්ණකථනවසෙන හෙමවතසුත්තන්තෙ නිට්ඨිතෙ හෙමවතො සහායකස්ස ධම්මදෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි.

අථ, කාළී උපාසිකා, පරස්ස ධම්මෙ දෙසීයමානෙ තථාගතං අදිට්ඨපුබ්බාව හුත්වා අනුස්සවප්පසාදං උප්පාදෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතං භොජනං භුඤ්ජමානා විය සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සා සබ්බමාතුගාමානං අන්තරෙ පඨමකසොතාපන්නා සබ්බජෙට්ඨිකා අහොසි. තස්සා සහ සොතාපත්තිභාවෙන තමෙව රත්තිං ගබ්භවුට්ඨානං ජාතං, පටිලද්ධදාරකස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සොණොති නාමං අකාසි. සා යථාරුචියා කුලගෙහෙ වසිත්වා කුලඝරමෙව අගමාසි.

තස්මිං සමයෙ මහාකච්චානත්ථෙරො තං නගරං උපනිස්සාය උපවත්තෙ පබ්බතෙ පටිවසති. උපාසිකා ථෙරං උපට්ඨාති. ථෙරො නිබද්ධං තස්සා නිවෙසනං ගච්ඡති. සොණදාරකොපි නිබද්ධං ථෙරස්ස සන්තිකෙ විචරන්තො විස්සාසිකො අහොසි. සො අපරෙන සමයෙන ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. ථෙරො තං උපසම්පාදෙතුකාමො තීණි වස්සානි ගණං පරියෙසිත්වා උපසම්පාදෙසි. සො උපසම්පන්නො කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ සුත්තනිපාතං උග්ගණ්හිත්වා වුත්ථවස්සො පවාරෙත්වා සත්ථාරං පස්සිතුකාමො හුත්වා උපජ්ඣායං ආපුච්ඡි. ථෙරො ආහ – ‘‘සොණ, තයි ගතෙ සත්ථා තං එකගන්ධකුටියං වසාපෙත්වා ධම්මං අජ්ඣෙසිස්සති, ත්වං ධම්මං කථෙස්සසි. සත්ථා තව ධම්මකථාය පසීදිත්වා තුය්හං වරං දස්සති. ත්වං වරං ගණ්හන්තො ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච ගණ්හාහි, මම වචනෙන දසබලස්ස පාදෙ වන්දාහී’’ති. සො උපජ්ඣායෙන අනුඤ්ඤාතො ¶ මාතුඋපාසිකාය ගෙහං ගන්ත්වා ආරොචෙසි. සාපි ‘‘සාධු ¶ , තාත, ත්වං දසබලං පස්සිතුං ගච්ඡන්තො ඉමං කම්බලං ආහරිත්වා සත්ථු වසනගන්ධකුටියා භූමත්ථරණං කත්වා අත්ථරාහී’’ති කම්බලං අදාසි. සොණත්ථෙරො තං ආදාය සෙනාසනං සංසාමෙත්වා අනුපුබ්බෙන සත්ථු වසනට්ඨානං ගන්ත්වා දසබලස්ස බුද්ධාසනෙ නිසින්නවෙලායමෙව උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. සත්ථා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, ඉමස්ස භික්ඛුස්ස ¶ සෙනාසනං ජානාහී’’ති. ථෙරො සත්ථු අධිප්පායං ඤත්වා අන්තොගන්ධකුටියංයෙව භූමත්ථරණං උස්සාරෙන්තො විය අත්ථරි.

අථ ඛො භගවා බහුදෙවරත්තිං අජ්ඣොකාසෙ වීතිනාමෙත්වා විහාරං පාවිසි, ආයස්මාපි ඛො සොණො බහුදෙවරත්තිං අජ්ඣොකාසෙ වීතිනාමෙත්වා විහාරං පාවිසි. සත්ථා පච්ඡිමයාමෙ සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා පච්චූසසමයෙ වුට්ඨාය නිසීදිත්වා ‘‘එත්තකෙන කාලෙන සොණස්ස කායදරථො පටිප්පස්සද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ආයස්මන්තං සොණං අජ්ඣෙසි – ‘‘පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතු’’න්ති. සොණත්ථෙරො මධුරස්සරෙන එකබ්යඤ්ජනම්පි අවිනාසෙන්තො අට්ඨකවග්ගියානි සුත්තානි (සු. නි. 772 ආදයො) අභාසි. කථාපරියොසානෙ භගවා සාධුකාරං දත්වා ‘‘සුග්ගහිතො තෙ භික්ඛු ධම්මො, මයා දෙසිතකාලෙ ච අජ්ජ ච එකසදිසාව දෙසනා, කිඤ්චි ඌනං වා අධිකං වා නත්ථී’’ති පසන්නභාවං පකාසෙසි. සොණත්ථෙරොපි ‘‘අයං ඔකාසො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා උපජ්ඣායස්ස වචනෙන දසබලං වන්දිත්වා විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදං ආදිං කත්වා සබ්බෙ වරෙ යාචි, සත්ථා අදාසි. පුන ථෙරො මාතුඋපාසිකාය වචනෙන වන්දිත්වා ‘‘අයං, භන්තෙ, උපාසිකාය තුම්හාකං වසනගන්ධකුටියං භූමත්ථරණත්ථං කම්බලො ¶ පහිතො’’ති කම්බලං දත්වා උට්ඨායාසනා සත්ථාරං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන ථෙරස්ස පබ්බජ්ජං ආදිං කත්වා සබ්බං සුත්තෙ ආගතමෙව.

ඉති ථෙරො සත්ථු සන්තිකා අට්ඨ වරෙ ලභිත්වා උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. පුනදිවසෙ මාතුඋපාසිකාය නිවෙසනද්වාරං ගන්ත්වා භික්ඛාය අට්ඨාසි. උපාසිකා ‘‘පුත්තො කිර මෙ ද්වාරෙ ඨිතො’’ති සුත්වා වෙගෙන ආගන්ත්වා අභිවාදෙත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ¶ අන්තොනිවෙසනෙ නිසීදාපෙත්වා භොජනං අදාසි. අථ නං භත්තකිච්චපරියොසානෙ ආහ – ‘‘දිට්ඨො තෙ, තාත, දසබලො’’ති? ආම උපාසිකෙති. වන්දිතො තෙ මම වචනෙනාති? ආම වන්දිතො, සොපි ච මෙ කම්බලො තථාගතස්ස වසනට්ඨානෙ භූමත්ථරණං කත්වා අත්ථතොති. කිං, තාත, තයා කිර සත්ථු ධම්මකථා කථිතා, සත්ථාරා ච තෙ සාධුකාරො දින්නොති? තයා කථං ඤාතං උපාසිකෙති? තාත, මය්හං ගෙහෙ අධිවත්ථා දෙවතා දසබලෙන තුය්හං සාධුකාරං දින්නදිවසෙ ‘‘සකලදසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා සාධුකාරං අදංසූ’’ති ආහ – තාත, තයා කථිතධම්මකථං බුද්ධානං කථිතනියාමෙනෙව මය්හම්පි කථෙතුං පච්චාසීසාමීති. ථෙරො මාතු කථං සම්පටිච්ඡි. සා තස්ස අධිවාසනං විදිත්වා ද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා දසබලස්ස කථිතනියාමෙනෙව අත්තනො ධම්මකථං ¶ කථාපෙසීති වත්ථු එත්ථ සමුට්ඨිතං. සත්ථා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

207. නවමෙ ¶ ලාභීනං යදිදං සීවලීති ඨපෙත්වා තථාගතං ලාභීනං භික්ඛූනං සීවලිත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ වුත්තනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ලාභීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති දසබලං නිමන්තෙත්වා පුරිමනයෙනෙව සත්තාහං මහාදානං දත්වා ‘‘භගවා අහම්පි ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන අඤ්ඤං සම්පත්තිං න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අහම්පි තුම්හෙහි සො එතදග්ගෙ ඨපිතභික්ඛු විය ලාභීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනන්තරායං දිස්වා ‘‘අයං තෙ පත්ථනා අනාගතෙ ගොතමස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සීබුද්ධකාලෙ බන්ධුමතීනගරතො අවිදූරෙ එකස්මිං ගාමෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්මිං සමයෙ බන්ධුමතීනගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං සාකච්ඡිත්වා සාකච්ඡිත්වා දසබලස්ස ¶ දානං දෙන්ති. තෙ එකදිවසං සබ්බෙව එකතො හුත්වා දානං දෙන්තා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං දානමුඛෙ නත්ථී’’ති මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච න අද්දසංසු. තෙ ‘‘යතො කුතොචි ආහරිස්සාමා’’ති ජනපදතො නගරං පවිසනමග්ගෙ පුරිසං ඨපෙසුං. තදා එස කුලපුත්තො අත්තනො ගාමතො ගුළදධිවාරකං ගහෙත්වා ‘‘කිඤ්චිදෙව ආහරිස්සාමී’’ති නගරං ගච්ඡන්තො මුඛං ධොවිත්වා ‘‘ධොතහත්ථපාදො පවිසිස්සාමී’’ති ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නඞ්ගලසීසමත්තං නිම්මක්ඛිකං දණ්ඩකමධුං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤෙන මෙ ඉදං උප්පන්න’’න්ති ගහෙත්වා නගරං පවිසති. නාගරෙහි ඨපිතපුරිසො තං දිස්වා, ‘‘භො පුරිස, කස්සිමං ආහරසී’’ති ¶ පුච්ඡි. න කස්සචි සාමි, වික්කිණිතුං පන මෙ ඉදං ආනීතන්ති. තෙන හි, භො පුරිස, ඉමං කහාපණං ගහෙත්වා එතං මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච දෙහීති.

සො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං න බහුමූලං, අයඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව බහුං දෙති, වීමංසිතුං වට්ටතී’’ති ¶ . තතො නං ‘‘නාහං එකකහාපණෙන දෙමී’’ති ආහ. යදි එවං, ද්වෙ ගහෙත්වා දෙහීති. ද්වීහිපි න දෙමීති. එතෙනුපායෙන වඩ්ඪන්තං වඩ්ඪන්තං සහස්සං පාපුණි. සො චින්තෙසි – ‘‘අතිඅඤ්ඡිතුං න වට්ටති, හොතු තාව, ඉමස්ස කත්තබ්බකිච්චං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘ඉදං න බහුඅග්ඝනකං, ත්වඤ්ච බහුං දෙසි, කෙන කම්මෙන ඉදං ගණ්හාසී’’ති? ඉධ, භො, නගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා විපස්සීදසබලස්ස දානං දෙන්තා ඉදං ද්වයං දානමුඛෙ අපස්සන්තා පරියෙසන්ති. සචෙ ඉදං ද්වයං න ලභිස්සන්ති, නාගරානං පරාජයො භවිස්සති. තස්මා සහස්සං දත්වා ගණ්හාමීති. කිං පනෙතං නාගරානමෙව වට්ටති, න අඤ්ඤෙසං දාතුං වට්ටතීති? යස්ස කස්සචි දාතුං අවාරිතමෙතන්ති. අත්ථි පන තෙ කොචි නාගරානං දානෙ එකදිවසං සහස්සං දාතාති? නත්ථි සම්මාති. ඉමෙසං පන ද්වින්නං සහස්සග්ඝනකභාවං ජානාසීති? ආම ජානාමීති. තෙන හි ගච්ඡ, නාගරානං ආචික්ඛ – ‘‘එකො පුරිසො ඉමානි ද්වෙ මූලෙන න දෙති, සහත්ථෙනෙව දාතුකාමො, තුම්හෙ ඉමෙසං ද්වින්නං කාරණා නිරුස්සුක්කා හොථා’’ති. ත්වං පන මෙ ඉමස්මිං දානමුඛෙ ජෙට්ඨකභාවස්ස කායසක්ඛී හොහීති.

සො ගාමවාසී පරිබ්බයත්ථං ගහිතමාසකෙන පඤ්චකටුකං ගහෙත්වා චුණ්ණං කත්වා දධිතො කඤ්ජියං වාහෙත්වා තත්ථ මධුපටලං ¶ පීළෙත්වා පඤ්චකටුකචුණ්ණෙන යොජෙත්වා එකස්මිං පදුමිනිපත්තෙ පක්ඛිපිත්වා තං සංවිදහිත්වා ආදාය ¶ දසබලස්ස අවිදූරෙ ඨානෙ නිසීදි. මහාජනෙන ආහරියමානස්ස සක්කාරස්ස අන්තරෙ අත්තනො පත්තවාරං ඔලොකයමානො ඔකාසං ඤත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භගවා අයං මය්හං දුග්ගතපණ්ණාකාරො, ඉමං මෙ අනුකම්පං පටිච්ච ගණ්හථා’’ති. සත්ථා තස්ස අනුකම්පං පටිච්ච චතුමහාරාජදත්තියෙන සෙලමයෙන පත්තෙන තං පටිග්ගහෙත්වා යථා අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සස්ස දිය්යමානං න ඛීයති, එවං අධිට්ඨාසි. සොපි කුලපුත්තො නිට්ඨිතභත්තකිච්චං භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨිතො ආහ – ‘‘දිට්ඨො මෙ භගවා අජ්ජ බන්ධුමතීනගරවාසිකෙහි තුම්හාකං සක්කාරො ආහරියමානො, අහම්පි ඉමස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො භවෙය්ය’’න්ති. සත්ථා ‘‘එවං හොතු කුලපුත්තා’’ති වත්වා තස්ස ච නගරවාසීනඤ්ච භත්තානුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුප්පවාසාය රාජධීතාය කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි. පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය සායං පාතඤ්ච පණ්ණාකාරසතානි පාපුණන්ති, සුප්පවාසා සම්පත්තිං ගච්ඡති. අථ නං පුඤ්ඤවීමංසනත්ථං හත්ථෙන බීජපච්ඡිං ¶ ඵුසාපෙන්ති, එකෙකබීජතො සලාකසතම්පි සලාකසහස්සම්පි නිගච්ඡති. එකකරීසඛෙත්තතො පඤ්ඤාසම්පි සට්ඨිපි සකටානි උප්පජ්ජන්ති. කොට්ඨපූරණකාලෙපි කොට්ඨද්වාරං හත්ථෙන ඵුසාපෙන්ති, රාජධීතාය පුඤ්ඤෙන ගණ්හන්තානං ගහිතගහිතට්ඨානං පුන පූරති. පරිපුණ්ණභත්තකුම්භිතොපි ‘‘රාජධීතාය පුඤ්ඤ’’න්ති ¶ වත්වා යස්ස කස්සචි දෙන්තානං යාව න උක්කඩ්ඪන්ති, න තාව භත්තං ඛීයති. දාරකෙ කුච්ඡිගතෙයෙව සත්ත වස්සානි අතික්කමිංසු.

ගබ්භෙ පන පරිපක්කෙ සත්තාහං මහාදුක්ඛං අනුභොසි. සා සාමිකං ආමන්තෙත්වා ‘‘පුරෙ මරණා ජීවමානාව දානං දස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ ඉමං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙහි, යඤ්ච සත්ථා වදෙති, තං සාධුකං උපලක්ඛෙත්වා ආගන්ත්වා මය්හං කථෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සාසනං භගවතො ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘සුඛිනී හොතු සුප්පවාසා කොලියධීතා, සුඛිනී අරොගා අරොගං පුත්තං විජායතූ’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා අන්තොගාමාභිමුඛො පායාසි. තස්ස පුරෙ ආගමනායෙව සුප්පවාසාය කුච්ඡිතො ¶ ධමකරණා උදකං විය ගබ්භො නික්ඛමි, පරිවාරෙත්වා නිසින්නජනො අස්සුමුඛොව හසිතුං ආරද්ධො. හට්ඨතුට්ඨො මහාජනො රඤ්ඤො පුත්තසාසනං ආරොචෙතුං අගමාසි.

රාජා තෙසං ඉඞ්ගිතං දිස්වාව ‘‘දසබලෙන කථිතකථා නිප්ඵන්නා මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි. සො ආගන්ත්වා සත්ථු සාසනං රාජධීතාය ආරොචෙසි. රාජධීතා ‘‘තයා නිමන්තිතං ජීවිතභත්තමෙව මඞ්ගලභත්තං භවිස්සති, ගච්ඡ සත්තාහං දසබලං නිමන්තෙහී’’ති. රාජා තථා අකාසි. සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තයිංසු. දාරකො සබ්බෙසං ඤාතීනං සන්තත්තචිත්තං නිබ්බාපෙන්තො ජාතොති සීවලිදාරකොත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. සො සත්ත වස්සානි ගබ්භෙ වසිතත්තා ජාතකාලතො පට්ඨාය සබ්බකම්මක්ඛමො අහොසි. ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො සත්තමෙ දිවසෙ තෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපං අකාසි. සත්ථාපි ධම්මපදෙ ගාථං අභාසි –

‘‘යොමං ¶ පලිපථං දුග්ගං, සංසාරං මොහමච්චගා;

තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ඣායී, අනෙජො අකථංකථී;

අනුපාදාය නිබ්බුතො, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 414);

අථ නං ථෙරො එවමාහ – ‘‘කිං පන තයා එවරූපං දුක්ඛරාසිං අනුභවිත්වා පබ්බජිතුං න ¶ වට්ටතී’’ති? ලභමානො පබ්බජෙය්යං, භන්තෙති. සුප්පවාසා තං දාරකං ථෙරෙන සද්ධිං කථෙන්තං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුත්තො ධම්මසෙනාපතිනා සද්ධිං කථෙතී’’ති ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘මය්හං පුත්තො තුම්හෙහි සද්ධිං කිං කථෙති, භදන්තෙ’’ති? අත්තනා අනුභූතං ගබ්භවාසදුක්ඛං කථෙත්වා තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතො පබ්බජිස්සාමීති වදතීති. සාධු, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ නන්ති. ථෙරො තං විහාරං නෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙන්තො, ‘‘සීවලි, න තුය්හං අඤ්ඤෙන ඔවාදෙන කම්මං අත්ථි, තයා සත්ත වස්සානි අනුභූතදුක්ඛමෙව පච්චවෙක්ඛාහී’’ති. භන්තෙ, පබ්බාජනමෙව තුම්හාකං භාරො, යං පන මයා කාතුං සක්කා, තමහං ජානිස්සාමීති. සො පඨමකෙසවට්ටියා ඔහාරිතක්ඛණෙයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, දුතියාය ඔහාරිතක්ඛණෙ සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ. සබ්බෙසංයෙව පන කෙසානං ඔරොපනඤ්ච අරහත්තසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡා අපුරිමා අහොසි. තස්ස පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයා යදිච්ඡකං උප්පජ්ජන්ති. එවං එත්ථ වත්ථු සමුට්ඨිතං.

අපරභාගෙ ¶ සත්ථා සාවත්ථිං අගමාසි. ථෙරො සත්ථාරං අභිවාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං පුඤ්ඤං වීමංසිස්සාමි, පඤ්ච මෙ භික්ඛුසතානි දෙථා’’ති ආහ ¶ . ගණ්හ, සීවලීති. සො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛං ගච්ඡන්තො අටවිමග්ගං ගච්ඡති. තස්ස පඨමං දිට්ඨා නිග්රොධෙ අධිවත්ථා දෙවතා සත්ත දිවසානි දානං අදාසි. ඉති සො –

‘‘නිග්රොධං පඨමං පස්සි, දුතියං පණ්ඩවපබ්බතං;

තතියං අචිරවතියං, චතුත්ථං වරසාගරං.

‘‘පඤ්චමං හිමවන්තං සො, ඡට්ඨං ඡද්දන්තුපාගමි;

සත්තමං ගන්ධමාදනං, අට්ඨමං අථ රෙවත’’න්ති.

සබ්බට්ඨානෙසු සත්ත සත්ත දිවසානෙව දානං අදංසු. ගන්ධමාදනපබ්බතෙ පන නාගදත්තදෙවරාජා නාම සත්තදිවසෙසු එකදිවසං ඛීරපිණ්ඩපාතං අදාසි, එකදිවසං සප්පිපිණ්ඩපාතං අදාසි. භික්ඛුසඞ්ඝො ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමස්ස දෙවරඤ්ඤො නෙව ධෙනුයො දුය්හමානා පඤ්ඤායන්ති, න දධිනිම්මථනං, කුතො තෙ, දෙවරාජ, ඉමං උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘භන්තෙ, කස්සපදසබලස්ස කාලෙ ඛීරසලාකභත්තදානස්සෙතං ¶ ඵල’’න්ති දෙවරාජා ආහ. අපරභාගෙ සත්ථා ඛදිරවනියරෙවතස්ස පච්චුග්ගමනං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං අත්තනො සාසනෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

208. දසමෙ සද්ධාධිමුත්තානන්ති සද්ධාය අධිමුත්තානං, බලවසද්ධානං භික්ඛූනං වක්කලිත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. අඤ්ඤෙසං හි සද්ධා වඩ්ඪෙතබ්බා හොති, ථෙරස්ස පන හාපෙතබ්බා ජාතා. තස්මා සො සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගොති වුත්තො. වක්කලීති පනස්ස නාමං.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි හි අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති වුත්තනයෙනෙව සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං මහාදානං දත්වා දසබලං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහම්පි ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන තුම්හෙහි සද්ධාධිමුත්තානං එතදග්ගෙ ඨපිතභික්ඛු විය අනාගතෙ ¶ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං සත්ථුකාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, වක්කලීතිස්ස නාමං අකංසු. සො වුද්ධිප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා දසබලං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං සාවත්ථියං චරන්තං දිස්වා සත්ථු සරීරසම්පත්තිං ඔලොකෙන්තො සරීරසම්පත්තිදස්සනෙන අතිත්තො දසබලෙන සද්ධිංයෙව විචරති. විහාරං ගච්ඡන්තෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සරීරනිප්ඵත්තිං ඔලොකෙන්තොව තිට්ඨති. ධම්මසභායං නිසීදිත්වා ධම්මං කථෙන්තස්ස සම්මුඛට්ඨානෙ ඨිතො ධම්මං සුණාති. සො සද්ධං පටිලභිත්වා ‘‘අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො නිබද්ධං දසබලස්ස දස්සනං න ලභිස්සාමී’’ති පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි.

තතො පට්ඨාය ඨපෙත්වා ආහාරකරණවෙලං අවසෙසකාලෙ යත්ථ ඨිතෙන සක්කා දසබලං පස්සිතුං, තත්ථ ඨිතො යොනිසොමනසිකාරං පහාය දසබලං ඔලොකෙන්තොව විහරති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො දීඝම්පි අද්ධානං තස්මිං රූපදස්සනවසෙනෙව විචරන්තෙ කිඤ්චි අවත්වා ‘‘ඉදානිස්ස ¶ ඤාණං පරිපාකගතං, සක්කා එතං බොධෙතු’’න්ති ඤත්වා එවමාහ – ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන, යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති. යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සති. ධම්මඤ්හි, වක්කලි ¶ , පස්සන්තො මං පස්සති, මං පස්සන්තො ධම්මං පස්සතී’’ති.

සත්ථරි එවං ඔවදන්තෙපි ථෙරො දසබලස්ස දස්සනං පහාය නෙව අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං සක්කොති. තතො සත්ථා ‘‘නායං භික්ඛු සංවෙගං අලභිත්වා බුජ්ඣිස්සතී’’ති උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය රාජගහං ගන්ත්වා වස්සූපනායිකදිවසෙ ‘‘අපෙහි, වක්කලී’’ති ථෙරං පණාමෙති. බුද්ධා ච නාම ආදෙය්යවචනා හොන්ති, තස්මා ථෙරො සත්ථාරං පටිප්ඵරිත්වා ඨාතුං අසක්කොන්තො තෙමාසං දසබලස්ස සම්මුඛෙ ආගන්තුං අවිසහන්තො ‘‘කිං දානි සක්කා කාතුං, තථාගතෙනම්හි පණාමිතො, සම්මුඛීභාවං න ලභාමි, කිං මය්හං ජීවිතෙනා’’ති ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ පපාතට්ඨානං අභිරුහි. සත්ථා තස්ස කිලමනභාවං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු මම සන්තිකා අස්සාසං අලභන්තො ¶ මග්ගඵලානං උපනිස්සයං නාසෙය්යා’’ති අත්තානං දස්සෙතුං ඔභාසං විස්සජ්ජෙසි. අථස්ස සත්ථු දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය එව මහන්තං සොකසල්ලං පහීනං. සත්ථා සුක්ඛතළාකෙ ඔඝං ආහරන්තො විය වක්කලිත්ථෙරස්ස බලවපීතිසොමනස්සං උප්පාදෙතුං ධම්මපදෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381);

වක්කලිත්ථෙරස්ස ච ‘‘එහි, වක්කලී’’ති හත්ථං පසාරෙසි. ථෙරො ‘‘දසබලො මෙ දිට්ඨො, එහීති අව්හායනම්පි ලද්ධ’’න්ති බලවපීතිං උප්පාදෙත්වා ‘‘කුතො ගච්ඡාමී’’ති අත්තනො ගමනභාවං අජානිත්වාව දසබලස්ස සම්මුඛෙ ආකාසෙ පක්ඛන්දිත්වා පඨමපාදෙන පබ්බතෙ ඨිතොයෙව සත්ථාරා වුත්තගාථං ¶ ආවජ්ජෙන්තො ආකාසෙයෙව පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තථාගතං වන්දමානොව ඔතරි. අපරභාගෙ සත්ථා අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

209. තතියවග්ගස්ස ¶ පඨමෙ සික්ඛාකාමානන්ති තිස්සො සික්ඛා කාමයමානානං සම්පියායිත්වා සික්ඛන්තානන්ති අත්ථො. රාහුලොති අත්තනො පුත්තං රාහුලත්ථෙරං දස්සෙති. ථෙරො කිර පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය පාතොව උට්ඨහන්තො හත්ථපූරං වාලිකං උක්ඛිපිත්වා ‘‘අහො වතාහං අජ්ජ දසබලස්ස චෙව ආචරියුපජ්ඣායානඤ්ච සන්තිකා එත්තකං ඔවාදඤ්චෙව අනුසාසනිඤ්ච ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථෙති. තස්මා සික්ඛාකාමානං අග්ගො නාම ජාතොති.

210. දුතියෙ සද්ධාපබ්බජිතානන්ති සද්ධාය පබ්බජිතානං. රට්ඨපාලොති රට්ඨං පාලෙතුං සමත්ථො, භින්නං වා රට්ඨං සන්ධාරෙතුං සමත්ථෙ කුලෙ ජාතොතිපි ¶ රට්ඨපාලොති සඞ්ඛං ගතො. සො හි සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො චුද්දසභත්තච්ඡෙදෙ කත්වා මාතාපිතරො පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිතො. තස්මා සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගො නාම ජාතො.

ඉමෙසං පන උභින්නම්පි ථෙරානං පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – එතෙ කිර ද්වෙපි අතීතෙ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙසං දහරකාලෙ නාමං වා ගොත්තං වා න කථියති. වයප්පත්තා පන ඝරාවාසෙ පතිට්ඨාය අත්තනො අත්තනො පිතු අච්චයෙන උභොපි අත්තනො අත්තනො ¶ රතනකොට්ඨාගාරකම්මිකෙ පක්කොසාපෙත්වා අපරිමාණං ධනං දිස්වා – ‘‘ඉමං එත්තකං ධනරාසිං අය්යකපය්යකාදයො අත්තනා සද්ධිං ගහෙත්වා ගන්තුං නාසක්ඛිංසු, අම්හෙහි දානි යෙන කෙනචි උපායෙන ඉමං ධනං ගහෙත්වා ගන්තුං වට්ටතී’’ති තෙ උභොපි ජනා චතූසු ඨානෙසු කපණද්ධිකාදීනං මහාදානං දාතුං ආරද්ධා. එකො අත්තනො දානග්ගෙ ආගතාගතජනං පුච්ඡිත්වා යාගුඛජ්ජකාදීසු යස්ස යං පටිභාති, තස්ස තං අදාසි, තස්ස තෙනෙව කාරණෙන ආගතපාකොති ¶ නාමං ජාතං. ඉතරො අපුච්ඡිත්වාව ගහිතගහිතභාජනං පූරෙත්වා පූරෙත්වා දෙති, තස්සපි තෙනෙව කාරණෙන අනග්ගපාකොති නාමං ජාතං, අප්පමාණපාකොති අත්ථො.

තෙ උභොපි එකදිවසං පාතොව මුඛධොවනත්ථං බහිගාමං අගමංසු. තස්මිං සමයෙ හිමවන්තතො ද්වෙ මහිද්ධිකා තාපසා භික්ඛාචාරත්ථාය ආකාසෙන ආගන්ත්වා තෙසං සහායකානං අවිදූරෙ ඔතරිත්වා ‘‘මා නො එතෙ පස්සිංසූ’’ති එකපස්සෙ අට්ඨංසු. තෙ උභොපි ජනා තෙසං ලාබුභාජනාදිපරික්ඛාරං සංවිධාය අන්තොගාමං සන්ධාය භික්ඛාය ගතානං සන්තිකං ආගම්ම වන්දිංසු. අථ නෙ තාපසා ‘‘කාය වෙලාය ආගතත්ථ මහාපුඤ්ඤා’’ති ආහංසු. තෙ ‘‘අධුනාව, භන්තෙ’’ති වත්වා ¶ තෙසං හත්ථතො ලාබුභාජනං ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො ගෙහං නෙත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ නිබද්ධං භික්ඛාගහණත්ථං පටිඤ්ඤං ගණ්හිංසු.

තෙසු එකො තාපසො සපරිළාහකායධාතුකො හොති. සො අත්තනො ආනුභාවෙන මහාසමුද්දඋදකං ද්වෙධා කත්වා පථවින්ධරනාගරාජස්ස භවනං ගන්ත්වා දිවාවිහාරං නිසීදති. සො උතුසප්පායං ගහෙත්වා පච්චාගන්ත්වා අත්තනො උපට්ඨාකස්ස ගෙහෙ භත්තානුමොදනං කරොන්තො ‘‘පථවින්ධරනාගභවනං විය ¶ හොතූ’’ති වදති. අථ නං එකදිවසං උපට්ඨාකො පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ අනුමොදනං කරොන්තා ‘පථවින්ධරනාගභවනං විය හොතූ’ති වදථ, මයමස්ස අත්ථං න ජානාම, කිං වුත්තං හොති ඉදං, භන්තෙ’’ති? ආම, කුටුම්බිය අහං ‘‘තුම්හාකං සම්පත්ති පථවින්ධරනාගරාජසම්පත්තිසදිසා හොතූ’’ති වදාමීති. කුටුම්බිකො තතො පට්ඨාය පථවින්ධරනාගරාජභවනෙ චිත්තං ඨපෙසි.

ඉතරො තාපසො තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා සුඤ්ඤෙ සෙරිසකවිමානෙ දිවාවිහාරං කරොති. සො ආගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තො ච සක්කස්ස දෙවරාජස්ස සම්පත්තිං දිස්වා අත්තනො උපට්ඨාකස්ස අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘සක්කවිමානං විය හොතූ’’ති වදති. අථ නං සොපි කුටුම්බියො ඉතරො සහායකො තං තාපසං විය පුච්ඡි. සො තස්ස වචනං සුත්වා සක්කභවනෙ චිත්තං ඨපෙසි. තෙ උභොපි පත්ථිතට්ඨානෙසුයෙව නිබ්බත්තා.

පථවින්ධරභවනෙ නිබ්බත්තො පථවින්ධරනාගරාජා නාම ජාතො. සො නිබ්බත්තක්ඛණෙ අත්තනො අත්තභාවං දිස්වා ‘‘අමනාපස්ස වත මෙ ඨානස්ස කුලුපකතාපසො වණ්ණං කථෙසි, උරෙන පරිසක්කිත්වා ¶ විචරණට්ඨානමෙතං, නූන සො අඤ්ඤං ඨානං න ජානාතී’’ති විප්පටිසාරී අහොසි. අථස්ස තංඛණෙයෙව අලඞ්කතපටියත්තානි නාගනාටකානි සබ්බදිසාසු තූරියානි පග්ගණ්හිංසු. සො තස්මිංයෙව ඛණෙ තං අත්තභාවං විජහිත්වා මාණවකවණ්ණී අහොසි. අන්වද්ධමාසඤ්ච චත්තාරො මහාරාජානො සක්කස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තස්මා සොපි විරූපක්ඛෙන නාගරඤ්ඤා සද්ධිං සක්කස්ස උපට්ඨානං ගතො. සක්කො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා සඤ්ජානි. අථ නං සමීපෙ ආගන්ත්වා ඨිතකාලෙ ‘‘කහං නිබ්බත්තොසි ¶ සම්මා’’ති පුච්ඡි. මා කථෙසි, මහාරාජ, උරෙන පරිසක්කනට්ඨානෙ නිබ්බත්තොම්හි, තුම්හෙ පන කල්යාණමිත්තං ලභිත්ථාති. සම්ම, ත්වං ‘‘අට්ඨානෙ නිබ්බත්තොම්හී’’ති මා විතක්කයි ¶ , පදුමුත්තරදසබලො ලොකෙ නිබ්බත්තො, තස්ස අධිකාරකම්මං කත්වා ඉමංයෙව ඨානං පත්ථෙහි, උභො සුඛං වසිස්සාමාති. සො ‘‘එවං, දෙව, කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පදුමුත්තරදසබලං නිමන්තෙත්වා අත්තනො නාගභවනෙ නාගපරිසාය සද්ධිං සබ්බරත්තිං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙසි.

සත්ථා පුනදිවසෙ උට්ඨිතෙ අරුණෙ අත්තනො උපට්ඨාකං සුමනත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘සුමන, අජ්ජ තථාගතො දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සති, මා පුථුජ්ජනභික්ඛූ ආගච්ඡන්තු, තෙපිටකා පටිසම්භිදාප්පත්තා ඡළභිඤ්ඤාව ආගච්ඡන්තූ’’ති. ථෙරො සත්ථු වචනං සුත්වා සබ්බෙසං ආරොචෙසි. සත්ථාරා සද්ධිං සතසහස්සා භික්ඛූ ආකාසං පක්ඛන්දිංසු. පථවින්ධරො නාගපරිසාය සද්ධිං දසබලස්ස පච්චුග්ගමනං ආගතො සත්ථාරං පරිවාරෙත්වා සමුද්දමත්ථකෙ මණිවණ්ණා ඌමියො මද්දමානං භික්ඛුසඞ්ඝං ඔලොකෙත්වා ආදිතො සත්ථාරං, පරියොසානෙ සඞ්ඝනවකං තථාගතස්ස පුත්තං උපරෙවතසාමණෙරං නාම ඔලොකෙන්තො ‘‘අනච්ඡරියො සෙසසාවකානං එවරූපො ඉද්ධානුභාවො, ඉමස්ස පන තරුණබාලදාරකස්ස එවරූපො ඉද්ධානුභාවො අතිවිය අච්ඡරියො’’ති පීතිපාමොජ්ජං උප්පාදෙසි.

අථස්ස භවනෙ දසබලෙ නිසින්නෙ සෙසභික්ඛූසු කොටිතො පට්ඨාය නිසීදන්තෙසු සත්ථු සම්මුඛට්ඨානෙයෙව උපරෙවතසාමණෙරස්ස ආසනං පාපුණි. නාගරාජා යාගුං දෙන්තොපි ඛජ්ජකං දෙන්තොපි සකිං දසබලං ඔලොකෙති, සකිං උපරෙවතසාමණෙරං. තස්ස කිර සරීරෙ සත්ථු සරීරෙ විය ද්වත්තිංස මහාපුරිසලක්ඛණානි පඤ්ඤායන්ති. තතො නාගරාජා ‘‘අයං සාමණෙරො බුද්ධානං සදිසො පඤ්ඤායති, කිං නු ඛො ¶ හොතී’’ති අවිදූරෙ නිසින්නං අඤ්ඤතරං භික්ඛුං පුච්ඡි – ‘‘අයං, භන්තෙ, සාමණෙරො දසබලස්ස කිං හොතී’’ති? පුත්තො, මහාරාජාති. සො චින්තෙසි – ‘‘මහා ¶ වතායං භික්ඛු, එවරූපස්ස සොභග්ගප්පත්තස්ස තථාගතස්ස පුත්තභාවං ලභි. සරීරම්පිස්ස එකදෙසෙන බුද්ධානං සරීරසදිසං පඤ්ඤායති, මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති සත්තාහං මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමස්ස අධිකාරකම්මස්සානුභාවෙන අයං උපරෙවතො විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස පුත්තො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා ¶ අනන්තරායං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස පුත්තො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

පථවින්ධරොපි පුන අද්ධමාසෙ සම්පත්තෙ විරූපක්ඛෙන සද්ධිං සක්කස්ස උපට්ඨානං ගතො. අථ නං සමීපෙ ඨිතං සක්කො පුච්ඡි – ‘‘පත්ථිතො තෙ, සම්ම, අයං දෙවලොකො’’ති? න පත්ථිතො මහාරාජාති. කිං දොසං අද්දසාති? දොසො නත්ථි, මහාරාජ, අහං පන දසබලස්ස පුත්තං උපරෙවතසාමණෙරං පස්සිං. තස්ස මෙ දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය අඤ්ඤත්ථ චිත්තං න නමි, ස්වාහං ‘‘අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස එවරූපො පුත්තො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසිං. ත්වම්පි, මහාරාජ, එකං පත්ථනං කරොහි, තෙ මයං නිබ්බත්තට්ඨානෙ න විනා භවිස්සාමාති. සක්කො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා එකං මහානුභාවං භික්ඛුං දිස්වා ‘‘කතරකුලා නු ඛො නික්ඛමිත්වා අයං කුලපුත්තො පබ්බජිතො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අයං භින්නං රට්ඨං සන්ධාරෙතුං සමත්ථස්ස කුලස්ස පුත්තො හුත්වා චුද්දස භත්තච්ඡෙදෙ කත්වා මාතාපිතරො පබ්බජ්ජං අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිතො’’ති අඤ්ඤාසි. ඤත්වා ච පන අජානන්තො විය දසබලං පුච්ඡිත්වා සත්තාහං මහාසක්කාරං කත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමස්ස කල්යාණකම්මස්ස නිස්සන්දෙන තුම්හාකං සාසනෙ අයං කුලපුත්තො විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං ¶ අකාසි. සත්ථා අනන්තරායං දිස්වා ‘‘ත්වං, මහාරාජ, අනාගතෙ ගොතමස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ සද්ධාපබ්බජිතානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. සක්කොපි අත්තනො දෙවපුරමෙව ගතො.

තෙ උභොපි නිබ්බත්තට්ඨානතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තා අනෙකසහස්සකප්පෙ අතික්කමිංසු. ඉතො පන ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සො නාම බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. තස්ස පිතා මහින්දො නාම රාජා අහොසි, වෙමාතිකා තයො කනිට්ඨභාතරො. රාජා දිවසෙ දිවසෙ ‘‘මය්හංයෙව බුද්ධො මය්හං ධම්මො මය්හං සඞ්ඝො’’ති මමායන්තො සයමෙව දසබලං නිබද්ධං භොජනං භොජෙති.

අථස්ස එකදිවසං පච්චන්තො කුපිතො. සො පුත්තෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, පච්චන්තො කුපිතො ¶ , තුම්හෙහි වා මයා වා ගන්තබ්බං. යදි අහං ගච්ඡාමි, තුම්හෙහි ඉමිනා නියාමෙන දසබලො පරිචරිතබ්බො’’ති. තෙ තයොපි එකප්පහාරෙනෙව ආහංසු – ‘‘තාත, තුම්හාකං ගමනකිච්චං නත්ථි, මයං ¶ චොරෙ විධමිස්සාමා’’ති පිතරං වන්දිත්වා පච්චන්තං ගන්ත්වා චොරෙ විධමිත්වා විජිතසඞ්ගාමා හුත්වා නිවත්තිංසු. තෙ අන්තරාමග්ගෙ පාදමූලිකෙහි සද්ධිං මන්තයිංසු – ‘‘තාතා, අම්හාකං ගතක්ඛණෙයෙව පිතා වරං දස්සති, කතරං වරං ගණ්හාමා’’ති? අය්යා, තුම්හාකං පිතු අච්චයෙන දුල්ලභං නාම නත්ථි, තුම්හාකං පන ජෙට්ඨභාතිකං ඵුස්සබුද්ධං පටිජග්ගනවරං ගණ්හථා’’ති ආහංසු. තෙ ‘‘කල්යාණං තුම්හෙහි වුත්ත’’න්ති සබ්බෙපි එකචිත්තා හුත්වා ගන්ත්වා පිතරං අද්දසංසු. තදා පිතා තෙසං පසීදිත්වා වරං අදාසි. තෙ ‘‘තෙමාසං තථාගතං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති වරං යාචිංසු. රාජා ‘‘අයං දාතුං න සක්කා, අඤ්ඤං වරං ගණ්හථා’’ති ආහ. තාත, අම්හාකං අඤ්ඤෙන වරෙන කිච්චං නත්ථි, සචෙ තුම්හෙ දාතුකාමා, එතංයෙව ¶ නො වරං දෙථාති. රාජා තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු අත්තනා පටිඤ්ඤාතත්තා ‘‘න සක්කා න දාතු’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘තාතා, අහං තුම්හාකං වරං දෙමි, අපිච ඛො පන බුද්ධා නාම දුරාසදා හොන්ති සීහා විය එකචරා, දසබලං පටිජග්ගන්තා අප්පමත්තා භවෙය්යාථා’’ති.

තෙ චින්තයිංසු – ‘‘අම්හෙහි තථාගතං පටිජග්ගන්තෙහි අනුච්ඡවිකං කත්වා පටිජග්ගිතුං වට්ටතී’’ති සබ්බෙපි එකචිත්තා හුත්වා දසසීලානි සමාදාය නිරාමගන්ධා හුත්වා සත්ථු දානග්ගපරිවහනකෙ තයො පුරිසෙ ඨපයිංසු. තෙසු එකො ධනධඤ්ඤුප්පාදකො අහොසි, එකො මාපකො, එකො දානසංවිධායකො. තෙසු ධනධඤ්ඤුප්පාදකො පච්චුප්පන්නෙ බිම්බිසාරො මහාරාජා ජාතො, මාපකො විසාඛො උපාසකො, දානසංවිධායකො රට්ඨපාලත්ථෙරොති. සො තත්ථ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවපුරෙ නිබ්බත්තො. අයං පන රාහුලත්ථෙරො නාම කස්සපදසබලස්ස කාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො ජෙට්ඨපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, පථවින්ධරකුමාරොතිස්ස නාමං අකංසු. තස්ස සත්ත භගිනියො අහෙසුං. තා දසබලස්ස සත්ත පරිවෙණානි කාරයිංසු. පථවින්ධරො ඔපරජ්ජං ලභි. සො තා භගිනියො ආහ – ‘‘තුම්හෙහි කාරිතපරිවෙණෙසු මය්හම්පි එකං දෙථා’’ති. භාතික, තුම්හෙ උපරාජට්ඨානෙ ඨිතා, තුම්හෙහි නාම අම්හාකං දාතබ්බං, තුම්හෙ අඤ්ඤං පරිවෙණං කරොථාති. සො තාසං වචනං සුත්වා පඤ්ච විහාරසතානි කාරෙසි. පඤ්ච පරිවෙණසතානීතිපි වදන්ති. සො තත්ථ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවපුරෙ නිබ්බත්ති. ඉමස්මිං පන බුද්ධුප්පාදෙ පථවින්ධරකුමාරො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස ¶ අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි, තස්ස සහායකො කුරුරට්ඨෙ ථුල්ලකොට්ඨිතනිගමෙ රට්ඨපාලසෙට්ඨිගෙහෙ නිබ්බත්ති.

අථ ¶ අම්හාකං දසබලො අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන කපිලවත්ථුං ආගන්ත්වා ¶ රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙසි. තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං පාළියං (මහාව. 105) ආගතමෙව. එවං පබ්බජිතස්ස පනස්ස සත්ථා අභිණ්හඔවාදවසෙන රාහුලොවාදසුත්තං අභාසි. රාහුලොපි පාතොව වුට්ඨාය හත්ථෙන වාලුකං උක්ඛිපිත්වා ‘‘දසබලස්ස චෙව ආචරියුපජ්ඣායානඤ්ච සන්තිකා අජ්ජ එත්තකං ඔවාදං ලභෙය්ය’’න්ති වදති. භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ කථා උදපාදි ‘‘ඔවාදක්ඛමො වත රාහුලසාමණෙරො පිතු අනුච්ඡවිකො පුත්තො’’ති. සත්ථා භික්ඛූනං චිත්තාචාරං ඤත්වා ‘‘මයි ගතෙ එකා ධම්මදෙසනා ච වඩ්ඪිස්සති, රාහුලස්ස ච ගුණො පාකටො භවිස්සතී’’ති ගන්ත්වා ධම්මසභායං බුද්ධාසානෙ නිසින්නො භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති. රාහුලසාමණෙරස්ස ඔවාදක්ඛමභාවං කථෙම භගවාති. සත්ථා ඉමස්මිං ඨානෙ ඨත්වා රාහුලස්ස ගුණදීපනත්ථං මිගජාතකං ආහරිත්වා කථෙසි –

ඡහි කලාහිතිභොති භාගිනෙය්යො’’ති. (ජා. 1.1.16);

අථස්ස සත්තවස්සිකසාමණෙරකාලෙ ‘‘මා හෙව ඛො රාහුලො දහරභාවෙන කීළනත්ථායපි සම්පජානමුසා භාසෙය්යා’’ති අම්බලට්ඨියරාහුලොවාදං (ම. නි. 2.107 ආදයො) දෙසෙසි. අට්ඨාරසවස්සිකසාමණෙරකාලෙ තථාගතස්ස පච්ඡතො පිණ්ඩාය පවිසන්තස්ස සත්ථු චෙව අත්තනො ච රූපසම්පත්තිං දිස්වා ගෙහසිතං විතක්කං විතක්කෙන්තස්ස ‘‘යංකිඤ්චි, රාහුල, රූප’’න්තිආදිනා ¶ නයෙන මහාරාහුලොවාදසුත්තන්තං (ම. නි. 2.113) කථෙසි. සංයුත්තකෙ (සං. නි. 4.121) පන රාහුලොවාදොපි අඞ්ගුත්තරෙ (අ. නි. 4.177) රාහුලොවාදොපි ථෙරස්ස විපස්සනාචාරොයෙව. අථස්ස සත්ථා ඤාණපරිපාකං ඤත්වා අවස්සිකභික්ඛුකාලෙ අන්ධවනෙ නිසින්නො චූළරාහුලොවාදං (ම. නි. 3.416 ආදයො) කථෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ රාහුලත්ථෙරො කොටිසතසහස්සදෙවතාහි සද්ධිං අරහත්තං පාපුණි, සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිදෙවතානං ¶ ගණනා නත්ථි. අථ සත්ථා අපරභාගෙ අරියසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ඉමස්මිං සාසනෙ සික්ඛාකාමානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

සත්ථරි ¶ පන කුරුරට්ඨෙ චාරිකාය නික්ඛමිත්වා ථුල්ලකොට්ඨිතං අනුප්පත්තෙ රට්ඨපාලො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා දසබලං උපසඞ්කමිත්වා සත්ථු ආණත්තියා අඤ්ඤතරස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි. තස්ස පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය සෙට්ඨිගහපති භික්ඛූ අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙන ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං තුම්හාකං ඉමස්මිං ගෙහෙ කම්මං, එකොව පුත්තකො අහොසි, තං ගණ්හිත්වා ගතත්ථ, ඉදානි කිං කරිස්සථා’’ති අක්කොසති පරිභාසති. සත්ථා අද්ධමාසං ථුල්ලකොට්ඨිතෙ වසිත්වා පුන සාවත්ථිමෙව අගමාසි. තත්ථායස්මා රට්ඨපාලො යොනිසො මනසිකරොන්තො කම්මං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො සත්ථාරං අනුජානාපෙත්වා මාතාපිතරො දස්සනත්ථං ථුල්ලකොට්ඨිතං ගන්ත්වා තත්ථ සපදානං පිණ්ඩාය චරන්තො පිතු නිවෙසනෙ ආභිදොසිකං කුම්මාසං ලභිත්වා තං අමතං විය පරිභුඤ්ජන්තො පිතරා නිමන්තිතො අධිවාසෙත්වා දුතියදිවසෙ ¶ පිතු නිවෙසනෙ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා අලඞ්කතපටියත්තෙ ඉත්ථිජනෙ අසුභසඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා ඨිතකොව ධම්මං දෙසෙත්වා ජියා මුත්තො විය නාරාචො ආකාසං උප්පතිත්වා කොරබ්යරඤ්ඤො මිගචීරං ගන්ත්වා මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසින්නො දස්සනත්ථාය ආගතස්ස රඤ්ඤො චතුපාරිජුඤ්ඤපටිමණ්ඩිතං ධම්මං (ම. නි. 2.304) දෙසෙත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො පුන සත්ථු සන්තිකංයෙව ආගතො. එවමෙතං වත්ථු සමුට්ඨිතං. අථ සත්ථා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ඉමස්මිං සාසනෙ සද්ධාපබ්බජිතානං කුලපුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

211. තතියෙ පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානන්ති සබ්බපඨමං සලාකගාහකානං භික්ඛූනං කුණ්ඩධානත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. සො කිර ථෙරො මහාසුභද්දාය නිමන්තිතදිවසෙ තථාගතෙ උග්ගනගරං ගච්ඡන්තෙ ‘‘අජ්ජ සත්ථා දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සති, පුථුජ්ජනා සලාකං මා ගණ්හන්තු, පඤ්චසතා ¶ ඛීණාසවාව ගණ්හන්තූ’’ති වුත්තෙ පඨමමෙව සීහනාදං නදිත්වා සලාකං ගණ්හි. චූළසුභද්දාය නිමන්තිතදිවසෙ තථාගතෙ සාකෙතං ගච්ඡන්තෙපි පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අන්තරෙ පඨමමෙව සලාකං ගණ්හි, සුනාපරන්තජනපදං ගච්ඡන්තෙපි. ඉමෙහි කාරණෙහි ථෙරො පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගො නාම ජාතො. කුණ්ඩධානොති පනස්ස නාමං.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ ¶ නිබ්බත්තො වුත්තනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා බුද්ධානං අධිකාරකම්මං ¶ කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සත්ථාරා අනන්තරායං දිස්වා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො කස්සපබුද්ධකාලෙ භූමට්ඨකදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. දීඝායුකබුද්ධානඤ්ච නාම න අන්වද්ධමාසිකො උපොසථො හොති. විපස්සීදසබලස්ස හි ඡබ්බස්සන්තරෙ ඡබ්බස්සන්තරෙ උපොසථො අහොසි, කස්සපදසබලො පන ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ මාසෙ පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙසි. තස්ස පාතිමොක්ඛං ඔසාරණකාලෙ දිසාවාසිකා ද්වෙ සහායකා භික්ඛූ ‘‘උපොසථං කරිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්ති. අයං භුම්මදෙවතා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසං ද්වින්නං භික්ඛූනං මෙත්ති අතිවිය දළ්හා, කිං නු ඛො භෙදකෙ සති භිජ්ජෙය්ය, න භිජ්ජෙය්යා’’ති? තෙසං ඔකාසං ඔලොකයමානා තෙසං අවිදූරෙනෙව ගච්ඡති.

අථෙකො ථෙරො එකස්ස හත්ථෙ පත්තචීවරං දත්වා සරීරවළඤ්ජනත්ථං උදකඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ධොතහත්ථපාදො හුත්වා ගුම්බසභාගතො නික්ඛමති. භුම්මදෙවතා තස්ස ථෙරස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො උත්තමරූපා ඉත්ථී හුත්වා කෙසෙ විධුනිත්වා සංවිධාය බන්ධන්තී විය පිට්ඨිතො පංසුං පුඤ්ඡමානා විය සාටකං සංවිධාය නිවාසයමානා විය ච හුත්වා ථෙරස්ස පදානුපදිකා හුත්වා ගුම්බතො නික්ඛන්තා. එකමන්තෙ ඨිතො සහායකත්ථෙරො ඉමං කාරණං දිස්වා දොමනස්සජාතො ‘‘නට්ඨො දානි මෙ ඉමිනා භික්ඛුනා සද්ධිං දීඝරත්තානුගතො සිනෙහො. සචාහං එවංවිධභාවං ජානෙය්යං, එත්තකං අද්ධානං ඉමිනා සද්ධිං විස්සාසං න කරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තස්සෙවස්ස ‘‘හන්දාවුසො, තුය්හං පත්තචීවරං, තාදිසෙන පාපෙන සහායෙන සද්ධිං එකමග්ගං න ගච්ඡාමී’’ති ආහ ¶ . තං කථං සුත්වා තස්ස ¶ ලජ්ජිභික්ඛුනො හදයං තිඛිණසත්තිං ගහෙත්වා විද්ධං විය අහොසි. තතො නං ආහ – ‘‘ආවුසො, කිං නාමෙතං වදසි, අහං එත්තකං කාලං දුක්කටමත්තම්පි ආපත්තිං න ජානාමි. ත්වං පන මං අජ්ජ ‘පාපො’ති වදසි, කිං තෙ දිට්ඨ’’න්ති? කිං අඤ්ඤෙන දිට්ඨෙන, කිං ත්වං එවංවිධෙන අලඞ්කතපටියත්තෙන මාතුගාමෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ හුත්වා නික්ඛන්තොති? නත්ථෙතං, ආවුසො, මය්හං, නාහං එවරූපං මාතුගාමං පස්සාමීති. තස්ස යාවතතියං කථෙන්තස්සාපි ඉතරො ථෙරො කථං අසද්දහිත්වා අත්තනා දිට්ඨකාරණංයෙව අත්ථං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං එකමග්ගෙන අගන්ත්වා අඤ්ඤෙන මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකං ගතො. ඉතරොපි අඤ්ඤෙන මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකංයෙව ගතො.

තතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථාගාරං පවිසනවෙලාය සො භික්ඛු තං භික්ඛුං උපොසථග්ගෙ සඤ්ජානිත්වා ¶ ‘‘ඉමස්මිං උපොසථග්ගෙ එවරූපො නාම පාපභික්ඛු අත්ථි, නාහං තෙන සද්ධිං උපොසථං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. භුම්මදෙවතා ‘‘භාරියං මයා කම්මං කත’’න්ති මහල්ලකඋපාසකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ ඨිතො’’ති ආහ. උපාසක, ඉමං උපොසථග්ගං එකො පාපභික්ඛු පවිට්ඨො, අහං තෙන සද්ධිං උපොසථං න කරොමීති වත්වා නික්ඛමිත්වා බහි ඨිතොම්හීති. භන්තෙ, මා එවං ගණ්හථ, පරිසුද්ධසීලො එස භික්ඛු. තුම්හෙහි දිට්ඨමාතුගාමො නාම අහං, මයා තුම්හාකං වීමංසනත්ථාය ‘‘දළ්හා නු ඛො ඉමෙසං ථෙරානං මෙත්ති, නො දළ්හා’’ති ලජ්ජිඅලජ්ජිභාවං ඔලොකෙන්තෙන තං කම්මං කතන්ති. කො පන ත්වං සප්පුරිසාති? අහං එකා භුම්මදෙවතා, භන්තෙති. දෙවපුත්තො කථෙන්තොව දිබ්බානුභාවෙන ¶ ඨත්වා ථෙරස්ස පාදෙසු පතිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, ඛමථ, එතං දොසං ථෙරො න ජානාති, උපොසථං කරොථා’’ති ථෙරං යාචිත්වා උපොසථග්ගං පවෙසෙසි. සො ථෙරො උපොසථං තාව එකට්ඨානෙ අකාසි, මිත්තසන්ථවවසෙන න පුන තෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ අහොසීති. ඉමස්ස ථෙරස්ස කම්මං න කථියති, චුදිතකත්ථෙරො පන අපරාපරං විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි.

භුම්මදෙවතා තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන එකං බුද්ධන්තරං අපායතො න මුච්චිත්ථ. සචෙ පන කාලෙන කාලං මනුස්සත්තං ආගච්ඡති, අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි කතො දොසො තස්සෙව උපරි පතති. සො අම්හාකං භගවතො ¶ කාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, ධානමාණවොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා මහල්ලකකාලෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි, තස්ස උපසම්පන්නදිවසතො පට්ඨාය එකා අලඞ්කතපටියත්තා ඉත්ථී තස්මිං ගාමං පවිසන්තෙ සද්ධිංයෙව ගාමං පවිසති, නික්ඛමන්තෙ නික්ඛමති. විහාරං පවිසන්තෙපි පවිසති, තිට්ඨන්තෙපි තිට්ඨතීති එවං නිච්චානුබන්ධා පඤ්ඤායති. ථෙරො තං න පස්සති, තස්ස පන පුරිමස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන සා අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාති.

ගාමෙ යාගුභික්ඛං දදමානා ඉත්ථියො, ‘‘භන්තෙ, අයං එකො යාගුඋළුඞ්කො තුම්හාකං, එකො ඉමිස්සා අම්හාකං සහායිකායා’’ති පරිහාසං කරොන්ති. ථෙරස්ස මහතී විහෙසා හොති. විහාරං ගතම්පි නං සාමණෙරා චෙව දහරභික්ඛූ ච පරිවාරෙත්වා ‘‘ධානො කොණ්ඩො ජාතො’’ති පරිහාසං කරොන්ති. අථස්ස තෙනෙව කාරණෙන කුණ්ඩධානත්ථෙරොති නාමං ජාතං ¶ . සො උට්ඨාය සමුට්ඨාය තෙහි කයිරමානං කෙළිං සහිතුං අසක්කොන්තො උම්මාදං ගහෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කොණ්ඩා, තුම්හාකං උපජ්ඣායා කොණ්ඩා ¶ , ආචරියා කොණ්ඩා’’ති වදති. අථ නං සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘කුණ්ඩධානො දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං එවං ඵරුසවාචං වදතී’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං භික්ඛූ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සච්චං භගවා’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා එවං වදෙසී’’ති ආහ. භන්තෙ, නිබද්ධං විහෙසං අසහන්තො එවං කථෙමීති. ‘‘ත්වං පුබ්බෙ කතකම්මං යාවජ්ජදිවසා ජීරාපෙතුං න සක්කොසි, පුන එවරූපං ඵරුසං මා වද භික්ඛූ’’ති වත්වා ආහ –

‘‘මාවොච ඵරුසං කඤ්චි, වුත්තා පටිවදෙය්යු තං;

දුක්ඛා හි සාරම්භකථා, පටිදණ්ඩා ඵුසෙය්යු තං.

‘‘සචෙ නෙරෙසි අත්තානං, කංසො උපහතො යථා;

එස පත්තොසි නිබ්බානං, සාරම්භො තෙ න විජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 133-134);

ඉමඤ්ච පන තස්ස ථෙරස්ස මාතුගාමෙන සද්ධිං විචරණභාවං කොසලරඤ්ඤොපි කථයිංසු. රාජා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, වීමංසථා’’ති පෙසෙත්වා සයම්පි මන්දෙනෙව පරිවාරෙන සද්ධිං ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො සූචිකම්මං කරොන්තො නිසින්නො හොති, සාපිස්ස ඉත්ථී අවිදූරෙ ඨානෙ ඨිතා විය පඤ්ඤායති.

රාජා ¶ තං දිස්වා ‘‘අත්ථිදං කාරණ’’න්ති තස්සා ඨිතට්ඨානං අගමාසි. සා තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ථෙරස්ස වසනපණ්ණසාලං පවිට්ඨා විය අහොසි. රාජාපි ¶ තාය සද්ධිංයෙව පණ්ණසාලං පවිසිත්වා සබ්බත්ථ ඔලොකෙන්තො අදිස්වා ‘‘නායං මාතුගාමො, ථෙරස්ස එකො කම්මවිපාකො’’ති සඤ්ඤං කත්වා පඨමං ථෙරස්ස සමීපෙන ගච්ඡන්තොපි ථෙරං අවන්දිත්වා තස්ස කාරණස්ස අභූතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘කච්චි, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන න කිලමථා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘වට්ටති මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘ජානාමි, භන්තෙ, අය්යස්ස කථං, එවරූපෙන ච පරික්කිලෙසෙන සද්ධිං චරන්තානං තුම්හාකං කෙ නාම පසීදිස්සන්ති, ඉතො පට්ඨාය වො කත්ථචි ගමනකිච්චං නත්ථි, අහං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහිස්සාමි, තුම්හෙ යොනිසොමනසිකාරෙ මා පමජ්ජිත්ථා’’ති නිබද්ධං භික්ඛං පට්ඨපෙසි. ථෙරො රාජානං උපත්ථම්භකං ලභිත්වා ¶ භොජනසප්පායෙන එකග්ගචිත්තො හුත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තතො පට්ඨාය සා ඉත්ථී අන්තරධායි.

මහාසුභද්දා උග්ගනගරෙ මිච්ඡාදිට්ඨිකුලෙ වසමානා ‘‘සත්ථා මං අනුකම්පතූ’’ති උපොසථං අධිට්ඨාය නිරාමගන්ධා හුත්වා උපරිපාසාදතලෙ ඨිතා ‘‘ඉමානි පුප්ඵානි අන්තරෙ අට්ඨත්වා දසබලස්ස මත්ථකෙ විතානං හුත්වා තිට්ඨන්තු, දසබලො ඉමාය සඤ්ඤාය ස්වෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හතූ’’ති සච්චකිරියං කත්වා අට්ඨ සුමනපුප්ඵමුට්ඨියො විස්සජ්ජෙසි. පුප්ඵානි ගන්ත්වා ධම්මදෙසනාවෙලාය සත්ථු මත්ථකෙ විතානං හුත්වා අට්ඨංසු. සත්ථා තං සුමනපුප්ඵවිතානං දිස්වා චිත්තෙනෙව සුභද්දාය භික්ඛං අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අරුණෙ උට්ඨිතෙ ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, මයං අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සාම, පුථුජ්ජනානං අදත්වා අරියානංයෙව සලාකං දෙහී’’ති. ථෙරො භික්ඛූනං ¶ ආරොචෙසි – ‘‘ආවුසො, සත්ථා අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සති, පුථුජ්ජනා මා ගණ්හන්තු, අරියාව සලාකං ගණ්හන්තූ’’ති. කුණ්ඩධානත්ථෙරො ‘‘ආහරාවුසො, සලාක’’න්ති පඨමංයෙව හත්ථං පසාරෙසි. ආනන්දා ‘‘සත්ථා තාදිසානං භික්ඛූනං සලාකං න දාපෙති, අරියානංයෙව දාපෙතී’’ති විතක්කං උප්පාදෙත්වා ගන්ත්වා සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ආහරාපෙන්තස්ස සලාකං දෙහී’’ති ආහ. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ කුණ්ඩධානස්ස සලාකා දාතුං න ¶ යුත්තා අස්ස, අථ සත්ථා පටිබාහෙය්ය, භවිස්සති එකං කාරණ’’න්ති. ‘‘කුණ්ඩධානස්ස සලාකං දස්සාමී’’ති ගමනං අභිනීහරි. කුණ්ඩධානත්ථෙරො තස්ස පුරෙ ආගමනාව අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘ආහරාවුසො ආනන්ද, සත්ථා මං ජානාති, මාදිසං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තං න සත්ථා වාරෙතී’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා සලාකං ගණ්හි. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං ඉමස්මිං සාසනෙ පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

212. චතුත්ථෙ පටිභානවන්තානන්ති සම්පන්නපටිභානානං වඞ්ගීසත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. අයං කිර ථෙරො දසබලස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමන්තො චක්ඛුපථතො පට්ඨාය චන්දෙන සද්ධිං උපමෙත්වා, සූරියෙන, ආකාසෙන, මහාසමුද්දෙන, හත්ථිනාගෙන, සීහෙන මිගරඤ්ඤා සද්ධිං උපමෙත්වාපි අනෙකෙහි පදසතෙහි ¶ පදසහස්සෙහි සත්ථු වණ්ණං වදන්තොයෙව උපසඞ්කමති. තස්මා පටිභානවන්තානං අග්ගො නාම ජාතො.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හිත්වා පුරිමනයෙනෙව විහාරං ¶ ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පටිභානවන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා ‘‘අහම්පි අනාගතෙ පටිභානවන්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා සත්ථාරා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. වඞ්ගීසමාණවොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හන්තො ආචරියං ආරාධෙත්වා ඡවසීසමන්තං නාම සික්ඛිත්වා ඡවසීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘අයං සත්තො අසුකයොනියං නාම නිබ්බත්තො’’ති ජානාති.

බ්රාහ්මණා ‘‘අයං අම්හාකං ජීවිකමග්ගො’’ති ඤත්වා වඞ්ගීසමාණවං පටිච්ඡන්නයානෙ නිසීදාපෙත්වා ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා නගරද්වාරෙ වා නිගමද්වාරෙ වා ඨපෙත්වා මහාජනස්ස රාසිභූතභාවං ඤත්වා ‘‘යො වඞ්ගීසං පස්සති, සො ධනං වා ලභති, යසං වා ලභති, සග්ගං වා ගච්ඡතී’’ති වදන්ති. තෙසං කථං සුත්වා බහූ ජනා ලඤ්ජං දත්වා පස්සිතුකාමා හොන්ති. රාජරාජමහාමත්තා ¶ තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කො ආචරියස්ස ජානවිසෙසො’’ති පුච්ඡන්ති. තුම්හෙ න ජානාථ, සකලජම්බුදීපෙ අම්හාකං ආචරියසදිසො අඤ්ඤො පණ්ඩිතො නාම නත්ථි, තිවස්සමත්ථකෙ මතකානං සීසං ආහරාපෙත්වා නඛෙන ආකොටෙත්වා ‘‘අයං සත්තො අසුකයොනියං නිබ්බත්තො’’ති ජානාති. වඞ්ගීසොපි මහාජනස්ස කඞ්ඛඡෙදනත්ථං තෙ තෙ ජනෙ ආවාහෙත්වා අත්තනො අත්තනො ගතිං කථාපෙති. තං නිස්සාය මහාජනස්ස හත්ථතො සතම්පි සහස්සම්පි ලභති.

බ්රාහ්මණා වඞ්ගීසමාණවං ආදාය යථාරුචිං විචරිත්වා පුන සාවත්ථිං ආගමංසු. වඞ්ගීසො ජෙතවනමහාවිහාරස්ස අවිදූරට්ඨානෙ ඨිතො චින්තෙසි – ‘‘සමණො ගොතමො පණ්ඩිතොති වදන්ති, න ඛො පන සබ්බකාලං මයා ඉමෙසංයෙව වචනං කරොන්තෙන චරිතුං ¶ වට්ටති, පණ්ඩිතානම්පි සන්තිකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සො බ්රාහ්මණෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ ගච්ඡථ, අහං න බහුකෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා සමණං ගොතමං පස්සිස්සාමී’’ති. තෙ ආහංසු – ‘‘වඞ්ගීස, මා තෙ රුච්චි සමණං ගොතමං පස්සිතුං ¶ . යො හි නං පස්සති, තං සො මායාය ආවට්ටෙතී’’ති. වඞ්ගීසො තෙසං කථං අනාදියිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං නිසීදි.

අථ නං සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘වඞ්ගීස, කිඤ්චි සිප්පං ජානාසී’’ති. ආම, භො ගොතම, ඡවසීසමන්තං නාමෙකං ජානාමීති. කිං සො මන්තො කරොතීති? තිවස්සමත්ථකෙ මතානම්පි තං මන්තං ජප්පිත්වා සීසං නඛෙන ආකොටෙත්වා නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාමීති. සත්ථා තස්ස එකං නිරයෙ උප්පන්නස්ස සීසං දස්සෙසි, එකං මනුස්සෙසු උප්පන්නස්ස, එකං දෙවෙසු, එකං පරිනිබ්බුතස්ස සීසං දස්සෙසි. සො පඨමං සීසං ආකොටෙත්වා, ‘‘භො ගොතම, අයං සත්තො නිරයං ගතො’’ති ආහ. සාධු සාධු, වඞ්ගීස, සුදිට්ඨං තයා, අයං සත්තො කහං ගතොති පුච්ඡි. මනුස්සලොකං, භො ගොතමාති. අයං සත්තො කහං ගතොති? දෙවලොකං, භො ගොතමාති තිණ්ණම්පි ගතට්ඨානං කථෙසි. පරිනිබ්බුතස්ස පන සීසං නඛෙන ආකොටෙන්තො නෙව අන්තං න කොටිං පස්සති. අථ නං සත්ථා ‘‘න සක්කොසි ත්වං, වඞ්ගීසා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පස්සථ, භො ගොතම, උපපරික්ඛාමි තාවා’’ති පුනප්පුනං පරිවත්තෙති. බාහිරකමන්තෙන ඛීණාසවස්ස ගතිං කථං ජානිස්සති, අථස්ස මත්ථකතො සෙදො මුච්චි. සො ලජ්ජිත්වා තුණ්හීභූතො අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ¶ ‘‘කිලමසි, වඞ්ගීසා’’ති ආහ. ආම, භො ගොතම, ඉමස්ස සත්තස්ස ගතට්ඨානං ජානිතුං න සක්කොමි. සචෙ තුම්හෙ ජානාථ, කථෙථාති. ‘‘වඞ්ගීස, අහං එතම්පි ජානාමි ඉතො උත්තරිතරම්පී’’ති වත්වා ධම්මපදෙ ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘චුතිං යො වෙදි සත්තානං, උපපත්තිං ච සබ්බසො;

අසත්තං සුගතං බුද්ධං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං.

‘‘යස්ස ¶ ගතිං න ජානන්ති, දෙවා ගන්ධබ්බමානුසා;

ඛීණාසවං අරහන්තං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 419-420);

තතො වඞ්ගීසො ආහ – ‘‘භො ගොතම, විජ්ජාය විජ්ජං දෙන්තස්ස නාම පරිහානි නත්ථි, අහං අත්තනා ජානනකං මන්තං තුම්හාකං දස්සාමි, තුම්හෙ එතං මන්තං මය්හං දෙථා’’ති. වඞ්ගීස, න මයං මන්තෙන මන්තං දෙම, එවමෙව දෙමාති. ‘‘සාධු, භො ගොතම, දෙථ මෙ මන්ත’’න්ති අපචිතිං දස්සෙත්වා හත්ථකච්ඡපකං කත්වා නිසීදි. කිං, වඞ්ගීස, තුම්හාකං සමයෙ මහග්ඝමන්තං වා ¶ කිඤ්චි වා ගණ්හන්තානං පරිවාසො නාම න හොතීති? හොති, භො ගොතමාති. අම්හාකං පන මන්තො නිප්පරිවාසොති සඤ්ඤං කරොසීති? බ්රාහ්මණා නාම මන්තෙහි අතිත්තා හොන්ති, තස්මා සො භගවන්තං ආහ – ‘‘භො ගොතම, තුම්හෙහි කථිතනියාමං කරිස්සාමී’’ති. භගවා ආහ – ‘‘වඞ්ගීස, මයං ඉමං මන්තං දෙන්තා අම්හෙහි සමානලිඞ්ගස්ස දෙමා’’ති. වඞ්ගීසො ‘‘යංකිඤ්චි කත්වා මයා ඉමං මන්තං ගණ්හිත්වා ගන්තුං වට්ටතී’’ති බ්රාහ්මණෙ ආහ. තුම්හෙ මයි පබ්බජන්තෙ මා චින්තයිත්ථ, අහං ඉමං මන්තං ගණ්හිත්වා සකලජම්බුදීපෙ ජෙට්ඨකො භවිස්සාමි. එවං සන්තෙ තුම්හාකම්පි භද්දකං භවිස්සතී’’ති මන්තත්ථාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සත්ථා ‘‘මන්තපරිවාසං තාව වසාහී’’ති ද්වත්තිංසාකාරං ආචික්ඛි. පඤ්ඤවා සත්තො ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තොව තත්ථ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි ¶ .

තස්මිං අරහත්තං පත්තෙ බ්රාහ්මණා ‘‘කා නු ඛො වඞ්ගීසස්ස පවත්ති, පස්සිස්සාම න’’න්ති තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, භො වඞ්ගීස, සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකෙ සිප්පං සික්ඛිත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ආම, සික්ඛිතන්ති. තෙන හි ¶ එහි ගමිස්සාමාති. ගච්ඡථ තුම්හෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං ගන්තබ්බකිච්චං මය්හං නිට්ඨිතන්ති. පඨමමෙව අම්හෙහි තුය්හං කථිතං ‘‘සමණො ගොතමො අත්තානං පස්සිතුං ආගතෙ මායාය ආවට්ටෙතී’’ති. ත්වං හි ඉදානි සමණස්ස ගොතමස්ස වසං ආපන්නො, කිං මයං තව සන්තිකෙ කරිස්සාමාති ආගතමග්ගෙනෙව පක්කමිංසු. වඞ්ගීසත්ථෙරොපි යං යං වෙලං දසබලං පස්සිතුං ගච්ඡති, එකං ථුතිං කරොන්තොව ගච්ඡති. තෙන තං සත්ථා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො පටිභානවන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

උපසෙනවඞ්ගන්තපුත්තත්ථෙරවත්ථු

213. පඤ්චමෙ සමන්තපාසාදිකානන්ති සබ්බපාසාදිකානං. උපසෙනොති තස්ස ථෙරස්ස නාමං. වඞ්ගන්තබ්රාහ්මණස්ස පන සො පුත්තො, තස්මා වඞ්ගන්තපුත්තොති වුච්චති. අයං පන ථෙරො න කෙවලං අත්තනාව පාසාදිකො, පරිසාපිස්ස පාසාදිකා, ඉති පරිසං නිස්සාය ලද්ධනාමවසෙන සමන්තපාසාදිකානං අග්ගො නාම ජාතො.

පඤ්හකම්මෙ පනස්ස අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි හි පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො වයං ආගම්ම පුරිමනයෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණමානො සත්ථාරං එකං ¶ භික්ඛුං සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ නාලකබ්රාහ්මණගාමෙ සාරිබ්රාහ්මණියා කුච්ඡිස්මිං ¶ පටිසන්ධිං ගණ්හි, උපසෙනදාරකොතිස්ස නාමං අකංසු.

සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා දසබලස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. සො උපසම්පදාය එකවස්සිකො හුත්වා ‘‘අරියගබ්භං වඩ්ඪෙමී’’ති එකං කුලපුත්තං අත්තනො සන්තිකෙ පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙසි. සො පවාරෙත්වා සද්ධිවිහාරිකස්ස එකවස්සිකකාලෙ අත්තනා දුවස්සො ‘‘දසබලො මං පස්සිත්වා තුසිස්සතී’’ති සද්ධිවිහාරිකං ආදාය දසබලං පස්සිතුං ආගතො. සත්ථා තං වන්දිත්වා එකමන්තෙ නිසින්නං පුච්ඡි – ‘‘කතිවස්සොසි ත්වං භික්ඛූ’’ති? දුවස්සො අහං භගවාති. අයං පන භික්ඛු කතිවස්සොති? එකවස්සො භගවාති. කින්තායං භික්ඛු හොතීති? සද්ධිවිහාරිකො මෙ භගවාති. අථ නං සත්ථා ‘‘අතිලහුං ඛො ¶ ත්වං, මොඝපුරිස, බාහුල්ලාය ආවත්තො’’ති වත්වා අනෙකපරියායෙන විගරහි. ථෙරො සත්ථු සන්තිකා ගරහං ලභිත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘ඉමිනාව පුණ්ණචන්දසස්සිරිකෙන මුඛෙන සත්ථාරං පරිසමෙව නිස්සාය සාධුකාරං දාපෙස්සාමී’’ති තංදිවසෙයෙව එකං ඨානං ගන්ත්වා විපස්සනාය කම්මං කත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි.

තතො යස්මා ථෙරො මහාකුලතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො පථවිඝුට්ඨධම්මකථිකොව, තස්මා තස්ස ධම්මකථාය චෙව පසීදිත්වා මිත්තාමච්චඤාතිකුලෙහි ච නික්ඛමිත්වා බහූ කුලදාරකා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජන්ති. ‘‘අහං ආරඤ්ඤකො, තුම්හෙපි ආරඤ්ඤකා භවිතුං සක්කොන්තා පබ්බජථා’’ති තෙරස ධුතඞ්ගානි ආචික්ඛිත්වා ‘‘සක්ඛිස්සාම, භන්තෙ’’ති වදන්තෙ පබ්බාජෙති. තෙ අත්තනො බලෙන තං තං ධුතඞ්ගං අධිට්ඨහන්ති. ථෙරො අත්තනො දසවස්සකාලෙ විනයං පගුණං කත්වා ¶ සබ්බෙව උපසම්පාදෙසි. එවං උපසම්පන්නා චස්ස පඤ්චසතමත්තා භික්ඛූ පරිවාරා අහෙසුං.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ වසන්තො ‘‘ඉච්ඡාමහං, භික්ඛවෙ, අද්ධමාසං පටිසල්ලීයිතු’’න්ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙත්වා එකවිහාරී හොති. භික්ඛුසඞ්ඝොපි ‘‘යො භගවන්තං දස්සනාය උපසඞ්කමති, සො පාචිත්තියං දෙසාපෙතබ්බො’’ති කතිකං අකාසි. තදා උපසෙනත්ථෙරො ‘‘භගවන්තං පස්සිස්සාමී’’ති අත්තනො පරිසාය සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා කථාසමුට්ඨාපනත්ථං අඤ්ඤතරං ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං ¶ ආමන්තෙසි – ‘‘මනාපානි තෙ භික්ඛු පංසුකූලානී’’ති. ‘‘න ඛො මෙ, භන්තෙ, මනාපානි පංසුකූලානී’’ති වත්වා උපජ්ඣායෙ ගාරවෙන පංසුකූලිකභාවං ආරොචෙසි. ඉමස්මිං ඨානෙ සත්ථා ‘‘සාධු සාධු, උපසෙනා’’ති ථෙරස්ස සාධුකාරං දත්වා අනෙකපරියායෙන ගුණකථං කථෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන ඉදං වත්ථු පාළියං (පාරා. 565) ආගතමෙව. අථ සත්ථා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ඉමස්මිං සාසනෙ ථෙරං සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

214. ඡට්ඨෙ ¶ සෙනාසනපඤ්ඤාපකානන්ති සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙන්තානං. ථෙරස්ස කිර සෙනාසනපඤ්ඤාපනකාලෙ අට්ඨාරසසු මහාවිහාරෙසු අසම්මට්ඨං පරිවෙණං වා අපටිජග්ගිතං සෙනාසනං වා අසොධිතං මඤ්චපීඨං වා අනුපට්ඨිතං පානීයපරිභොජනීයං වා නාහොසි. තස්මා සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගො නාම ජාතො. දබ්බොතිස්ස නාමං. මල්ලරාජකුලෙ පන උප්පන්නත්තා මල්ලපුත්තො නාම ජාතො.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයඤ්හි ¶ පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො වුත්තනයෙනෙව විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සත්ථාරා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපදසබලස්ස සාසනස්ස ඔසක්කනකාලෙ පබ්බජි, තදා තෙන සද්ධිං අපරෙ ඡ ජනාති සත්ත භික්ඛූ එකචිත්තා හුත්වා අඤ්ඤෙ සාසනෙ අගාරවං කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉධ කිං කරොම, එකමන්තෙ සමණධම්මං කත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමා’’ති නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා උච්චපබ්බතසිඛරං අභිරුහිත්වා ‘‘අත්තනො චිත්තබලං ජානන්තා නිස්සෙණිං පාතෙන්තු, ජීවිතෙ සාලයා ඔතරන්තු, මා පච්ඡානුතාපිනො අහුවත්ථා’’ති වත්වා සබ්බෙ එකචිත්තා හුත්වා නිස්සෙණිං පාතෙත්වා ‘‘අප්පමත්තා හොථ, ආවුසො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිත්වා චිත්තරුචියෙසු ඨානෙසු නිසීදිත්වා සමණධම්මං කාතුං ආරභිංසු.

තත්රෙකො ථෙරො පඤ්චමෙ දිවසෙ අරහත්තං පත්වා ‘‘මම කිච්චං නිප්ඵන්නං, අහං ඉමස්මිං ඨානෙ කිං කරිස්සාමී’’ති ඉද්ධියා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා, ‘‘ආවුසො, ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථ ¶ , භික්ඛාචාරකිච්චං මමායත්තං හොතු, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති ආහ. කිං නු ඛො මයං, ආවුසො, නිස්සෙණිං පාතෙන්තා එවං අවොචුම්හා ‘‘යො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකරොති, සො භික්ඛං ආහරතු, තෙන ආභතං සෙසා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරිස්සන්තී’’ති. නත්ථි, ආවුසොති. තුම්හෙ අත්තනො පුබ්බහෙතුනා ලභිත්ථ, මයම්පි සක්කොන්තා වට්ටස්සන්තං කරිස්සාම, ගච්ඡථ තුම්හෙති ¶ . ථෙරො තෙ සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො ඵාසුකට්ඨානෙ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා ගතො. අපරො ථෙරො සත්තමෙ දිවසෙ අනාගාමිඵලං පත්වා තතො චුතො සුද්ධාවාසබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො.

ඉතරෙපි ථෙරා ¶ තතො චුතා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තෙසු තෙසු කුලෙසු නිබ්බත්තා. එකො ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලනගරෙ රාජගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො පබ්බතෙය්යරට්ඨෙ පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො, එකො බාහියරට්ඨෙ කුටුම්බිකගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො රාජගහෙ කුටුම්බිකගෙහෙ නිබ්බත්තො. අයං පන දබ්බත්ථෙරො මල්ලරට්ඨෙ අනුපියනගරෙ එකස්ස මල්ලරඤ්ඤො ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස මාතා උපවිජඤ්ඤකාලෙ කාලමකාසි, මතසරීරං සුසානං නෙත්වා දාරුචිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං අදංසු. තස්සා අග්ගිවෙගසන්තත්තං උදරපටලං ද්වෙධා අහොසි. දාරකො අත්තනො පුඤ්ඤබලෙන උප්පතිත්වා එකස්මිං දබ්බත්ථම්භෙ නිපති. තං දාරකං ගහෙත්වා අය්යිකාය අදංසු. සා තස්ස නාමං ගණ්හන්තී දබ්බත්ථම්භෙ නිපතිත්වා ලද්ධජීවිතත්තා දබ්බොතිස්ස නාමං අකාසි.

තස්ස සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො මල්ලරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො අනුපියනිගමං පත්වා අනුපියම්බවනෙ විහරති. දබ්බකුමාරො සත්ථාරං දිස්වා දස්සනෙනෙව පසීදිත්වා පබ්බජිතුකාමො හුත්වා ‘‘අහං දසබලස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති අය්යිකං ආපුච්ඡි. සා ‘‘සාධු, තාතා’’ති දබ්බකුමාරං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං කුමාරං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො සඤ්ඤං අදාසි ‘‘භික්ඛු ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති. සො ථෙරො සත්ථු වචනං සුත්වා දබ්බකුමාරං පබ්බාජෙන්තො තචපඤ්චකං කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. පුබ්බහෙතුසම්පන්නො කතාභිනීහාරො සත්තො පඨමකෙසවට්ටියා ඔරොපියමානාය සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, දුතියකෙසවට්ටියා ¶ ඔරොපියමානාය සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ. සබ්බකෙසානං පන ඔරොපනඤ්ච අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡා අපුරෙ අහොසි.

සත්ථා ¶ මල්ලරට්ඨෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ වාසං කප්පෙසි. තත්රායස්මා දබ්බො මල්ලපුත්තො රහොගතො අත්තනො කිච්චනිප්ඵත්තිං ¶ ඔලොකෙත්වා සඞ්ඝස්ස වෙය්යාවච්චකරණෙ කායං යොජෙතුකාමො චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනඤ්ච පඤ්ඤාපෙය්යං, භත්තානි ච උද්දිසෙය්ය’’න්ති. සො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො පරිවිතක්කං ආරොචෙසි. සත්ථා තස්ස සාධුකාරං දත්වා සෙනාසනපඤ්ඤාපකත්තඤ්ච භත්තුද්දෙසකත්තඤ්ච සම්පටිච්ඡි. අථ නං ‘‘අයං දබ්බො දහරොව සමානො මහන්තට්ඨානෙ ඨිතො’’ති සත්තවස්සිකකාලෙයෙව උපසම්පාදෙසි. ථෙරො උපසම්පන්නකාලතොයෙව පට්ඨාය රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තානං සබ්බභික්ඛූනං සෙනාසනානි ච පඤ්ඤාපෙති, භික්ඛඤ්ච සම්පටිච්ඡිත්වා උද්දිසති. තස්ස සෙනාසනපඤ්ඤාපකභාවො සබ්බදිසාසු පාකටො අහොසි – ‘‘දබ්බො කිර මල්ලපුත්තො සභාගසභාගානං භික්ඛූනං එකට්ඨානෙ සෙනාසනානි පඤ්ඤාපෙති, දූරෙපි සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙතියෙව. ගන්තුං අසක්කොන්තෙ ඉද්ධියා නෙතීති.

අථ නං භික්ඛූ කාලෙපි විකාලෙපි ‘‘අම්හාකං, ආවුසො, ජීවකම්බවනෙ සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙහි, අම්හාකං මද්දකුච්ඡිස්මිං මිගදායෙ’’ති එවං සෙනාසනං උද්දිසාපෙත්වා තස්ස ඉද්ධිං පස්සන්තා ගච්ඡන්ති. සොපි ඉද්ධියා මනොමයෙ කායෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා එකෙකස්ස ථෙරස්ස එකෙකං අත්තනා සදිසං භික්ඛුං නිම්මිනිත්වා අඞ්ගුලියා ජලමානාය පුරතො පුරතො ගන්ත්වා ‘‘අයං මඤ්චො, ඉදං පීඨ’’න්තිආදීනි වත්වා සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පුන අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ¶ ආගච්ඡති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනිදං වත්ථු පාළියං ආගතමෙව. සත්ථා ඉදමෙව කාරණං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

215. සත්තමෙ දෙවතානං පියමනාපානන්ති දෙවතානං පියානඤ්චෙව මනාපානඤ්ච පිලින්දවච්ඡත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. සො කිර අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ චක්කවත්තී රාජා හුත්වා මහාජනං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා සග්ගපරායණං අකාසි. යෙභුය්යෙන කිර ඡසු කාමසග්ගෙසු නිබ්බත්තදෙවතා තස්සෙව ඔවාදං ලභිත්වා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘කං නු ඛො නිස්සාය ඉමං සග්ගසම්පත්තිං ලභිම්හා’’ති ආවජ්ජමානා ¶ ඉමං ථෙරං දිස්වා ‘‘ථෙරං නිස්සාය අම්හෙහි සම්පති ලද්ධා’’ති සායංපාතං ථෙරං නමස්සන්ති. තස්මා සො දෙවතානං ¶ පියමනාපානං අග්ගො නාම ජාතො. පිලින්දොති පනස්ස ගොත්තං, වච්ඡොති නාමං. තදුභයං සංසන්දෙත්වා පිලින්දවච්ඡොති වුච්චති.

තස්ස පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො පුරිමනයෙනෙව සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං දෙවතානං පියමනාපට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. පිලින්දවච්ඡොතිස්ස නාමං අකංසු. සො අපරෙන සමයෙන සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ¶ පාපුණි. සො ගිහීහිපි භික්ඛූහිපි සද්ධිං කථෙන්තො ‘‘එහි, වසල, ගච්ඡ, වසල, ආහර, වසල, ගණ්හ, වසලා’’ති වසලවාදෙනෙව සමුදාචරති. තං කථං ආහරිත්වා තථාගතං පුච්ඡිංසු – ‘‘භගවා අරියා නාම ඵරුසවාචා න හොන්තී’’ති. භික්ඛවෙ, අරියානං පරවම්භනවසෙන ඵරුසවාචා නාම නත්ථි, අපිච ඛො පන භවන්තරෙ ආචිණ්ණවසෙන භවෙය්යාති. භන්තෙ, පිලින්දවච්ඡත්ථෙරො උට්ඨාය සමුට්ඨාය ගිහීහිපි භික්ඛූහිපි සද්ධිං කථෙන්තො, ‘‘වසල, වසලා’’ති කථෙති, කිමෙත්ථ කාරණං භගවාති. භික්ඛවෙ, න මය්හං පුත්තස්ස එතං ඉදානෙව ආචිණ්ණං, අතීතෙ පනෙස පඤ්ච ජාතිසතානි වසලවාදිබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. ඉච්චෙස භවාචිණ්ණෙනෙව කථෙසි, න ඵරුසවසෙන. අරියානඤ්හි වොහාරො ඵරුසොපි සමානො චෙතනාය අඵරුසභාවෙන පරිසුද්ධොව, අප්පමත්තකම්පෙත්ථ පාපං න උපලබ්භතීති වත්වා ධම්මපදෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අකක්කසං විඤ්ඤාපනිං, ගිරං සච්චමුදීරයෙ;

යාය නාභිසජෙ කඤ්චි, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති.

අථෙකදිවසං ථෙරො රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසන්තො එකං පුරිසං පිප්පලීනං භාජනං පූරෙත්වා ආදාය අන්තොනගරං පවිසන්තං දිස්වා ‘‘කිං තෙ, වසල, භාජනෙ’’ති ආහ. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං සමණො මයා සද්ධිං පාතොව ඵරුසකථං කථෙසි, ඉමස්ස අනුච්ඡවිකමෙව වත්තුං වට්ටතී’’ති ‘‘මූසිකවච්චං ¶ මෙ, භන්තෙ, භාජනෙ’’ති ¶ ආහ. එවං භවිස්සති, වසලාති. තස්ස ථෙරස්ස දස්සනං විජහන්තස්ස සබ්බං මූසිකවච්චමෙව අහොසි. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමා පිප්පලියො මූසිකවච්චසදිසා පඤ්ඤායන්ති, සභාවො නු ඛො නො’’ති වීමංසන්තො හත්ථෙන උප්පීළෙසි ¶ . අථස්ස උන්දූරවච්චභාවං ඤත්වා බලවදොමනස්සං උප්පජ්ජි. සො ‘‘ඉමායෙව නු ඛො එවරූපා, උදාහු සකටෙපී’’ති ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො සබ්බාපි පිප්පලියො තාදිසාව දිස්වා හදයං හත්ථෙන සන්ධාරෙත්වා ‘‘ඉදං න අඤ්ඤස්ස කම්මං, මයා පාතොව දිට්ඨභික්ඛුස්සෙතං කම්මං, අද්ධා එකං උපායං භවිස්සති, තස්ස ගතට්ඨානං අනුවිචිනිත්වා එතං කාරණං ජානිස්සාමී’’ති ථෙරස්ස ගතමග්ගං පුච්ඡිත්වා පායාසි.

අථෙකො පුරිසො තං අතිවිය චණ්ඩිකතං ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘භො පුරිස, ත්වං අතිවිය චණ්ඩිකතොව ගච්ඡසි, කෙන කම්මෙන ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡි. සො තස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සො තස්ස කථං සුත්වා එවමාහ – ‘‘භො, මා චින්තයි, මය්හං අය්යො පිලින්දවච්ඡො භවිස්සති, ත්වං එතදෙව භාජනං පූරෙත්වා ආදාය ගන්ත්වා ථෙරස්ස පුරතො තිට්ඨ. ‘කිං නාමෙතං, වසලා’ති වුත්තකාලෙ ච ‘පිප්පලියො, භන්තෙ’ති වද, ථෙරො ‘එවං භවිස්සති, වසලා’ති වක්ඛති. පුන සබ්බාපි පිප්පලියො භවිස්සන්තී’’ති. සො තථා අකාසි. සබ්බා පිප්පලියො පටිපාකතිකා අහෙසුං. ඉදමෙත්තකං වත්ථු. අපරභාගෙ පන සත්ථා දෙවතානං පියමනාපකාරණමෙව වත්ථුං කත්වා ථෙරං දෙවතානං පියමනාපානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

216. අට්ඨමෙ ¶ ඛිප්පාභිඤ්ඤානන්ති ඛිප්පං අධිගතඅභිඤ්ඤානං දාරුචීරියත්ථෙරො අග්ගොති දස්සෙති. අයඤ්හි ථෙරො සංඛිත්තධම්මදෙසනාපරියොසානෙ අරහත්තං පාපුණි, මග්ගඵලානං පරිකම්මකිච්චං නාහොසි. තස්මා ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගො නාම ජාතො. බාහියරට්ඨෙ පන ජාතත්තා බාහියොතිස්ස නාමං අහොසි. සො අපරභාගෙ දාරුචීරං නිවාසෙසි. තස්මා දාරුචීරියො නාම ජාතො.

තස්ස ¶ පඤ්හකම්මෙ අයමනුපුබ්බිකථා – අයම්පි හි පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො දසබලස්ස ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපදසබලස්ස සාසනස්ස ඔසක්කනකාලෙ හෙට්ඨා වුත්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සමණධම්මං කත්වා පරිපුණ්ණසීලො ජීවිතක්ඛයං පත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති.

සො ¶ එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ වසිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බාහියරට්ඨෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො. වයං ආගම්ම ඝරාවාසං වසන්තො ‘‘වොහාරං කරිස්සාමී’’ති සුවණ්ණභූමිගමනීයං නාවං අභිරුහි. නාවා ඉච්ඡිතං දෙසං අප්පත්වාව සමුද්දමජ්ඣෙ භින්නා, මහාජනො මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො අහොසි. අයං පන එකං දාරුඛණ්ඩං ගහෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සුප්පාරකපට්ටනෙ උත්තිණ්ණො මනුස්සාවාසං පත්වා ‘‘අචෙලකනියාමෙන මනුස්සෙ උපසඞ්කමිතුං ¶ අයුත්ත’’න්ති අවිදූරෙ ඨානෙ එකං මහාතළාකා සෙවාලං ගහෙත්වා සරීරං වෙඨෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ පතිතං එකං කපාලං ආදාය භික්ඛාය පාවිසි.

මනුස්සා තං දිස්වා චින්තෙසුං – ‘‘සචෙ ලොකෙ අරහන්තා නාම අත්ථි, එවංවිධෙහි භවිතබ්බං. කිං නු ඛො අය්යො උක්කට්ඨභාවෙන වත්ථං න ගණ්හාති, උදාහු දිය්යමානං ගණ්හෙය්යා’’ති වීමංසන්තා නානාදිසාහි වත්ථානි ආහරිංසු. සො චින්තෙසි – ‘‘සචාහං න ඉමිනා නියාමෙන ආගමිස්සං, න මෙ එතෙ පසීදෙය්යුං, යංකිඤ්චි කත්වා ඉමෙ වඤ්චෙත්වා ජීවිකුපායං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්ථානි න පටිග්ගණ්හි. මනුස්සා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නා මහාසක්කාරං කරිංසු. සොපි භත්තකිච්චං කත්වා අවිදූරට්ඨානෙ දෙවකුලං ගතො. මහාජනො තෙන සද්ධිංයෙව ගන්ත්වා දෙවකුලං පටිජග්ගිත්වා අදාසි. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මය්හං සෙවාලෙ නිවාසනමත්තෙ පසීදිත්වා එවංවිධං සක්කාරං කරොන්ති, එතෙසං මයා උක්කට්ඨෙනෙව භවිතුං වට්ටතී’’ති සල්ලහුකානි රුක්ඛඵලකානි ගහෙත්වා තච්ඡෙත්වා වාකෙසු ආවුණිත්වා චීරං කත්වා නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා ජීවිකං කප්පෙන්තො වසි.