තීකා > සුත්තපිටක (ටීකා) > ඛුද්දකනිකාය (ටීකා)

තත්ථ යස්ස සික්ඛත්තයසඞ්ගහස්ස නවඞ්ගස්ස සත්ථුසාසනවරස්ස අත්ථසංවණ්ණනං යං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො, තස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස නිස්සයං විසයභූතං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා සලොකපාලෙන තිලොකෙන සදා පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරුත්තමස්ස සත්ථුනො සාසනවරං විදූහෙව ඤාතබ්බං. එතං සාසනවරං තාව දස්සෙන්තො තංජනකෙන, තංවිජානකවිදූහි ච නියමෙතුං, රතනත්තයගුණපරිදීපනඤ්ච කාතුං –

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. – පඨමගාථමාහ;

ඉමාය ¶ හි පඨමගාථාය ‘‘එතං සාසනවරං ඤෙය්ය’’න්ති එත්තකමෙව එකන්තතො කරණවිසෙසභාවෙන අධිප්පෙතං. එතෙනෙව විසෙසකරණෙන එකන්තාධිප්පෙතනෙත්තිවිසයසාසනවරස්ස දස්සිතත්තා. එකන්තාධිප්පෙතසාසනවරමෙව නෙත්තිසංවණ්ණනාය සංවණ්ණෙතබ්බත්තා විසයං තෙනෙව වක්ඛති අට්ඨකථාචරියො –

‘‘එතං ඉදානි අම්හෙහි විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසනං ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පත්තියා වරං අග්ගං උත්තමං නිපුණඤාණගොචරතාය පණ්ඩිතවෙදනීයමෙවා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච,

‘‘එතං තිවිධම්පි ‘සාසනවර’න්ති පදෙන සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ යං පඨමං, තං ඉතරෙසං අධිගමූපායොති සබ්බසාසනමූලභූතං, අත්තනො පකරණස්ස ච විසයභූතං පරියත්තිසාසනමෙවා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච,

‘‘ඉදානි ¶ යං වුත්තං ‘සාසනවරං විදූහි ඤෙය්ය’න්ති, තත්ථ නෙත්තිසංවණ්ණනාය විසයභූතං පරියත්තිධම්මමෙව පකාරන්තරෙන නියමෙත්වා දස්සෙතු’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) ච.

තත්ථ පරියත්තිසාසනස්සාපි මූලං හොතීති වුත්තං ‘‘සබ්බසාසනමූලභූත’’න්ති. එතෙන කම්මසාධනෙනපි අධිප්පෙතත්ථෙ සිද්ධෙ නානාවිධසාධකවචනං නානාවාදානං අනොකාසකරණත්ථාය කතං. ස්වාක්ඛාතතාදිධම්මගුණා පන සාසනස්ස විසෙසදෙසකනරවරසද්දෙන වා පරිදීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතා අවිනාභාවතො. සාසනවරස්ස පන ජනකසම්බන්ධිපෙක්ඛත්තා ‘‘නරවරස්සා’’ති වුත්තං. තෙන ච අග්ගපුග්ගලො සාසනවරජනකො වාචකත්ථසම්බන්ධිභාවෙන වුත්තො. අනඤ්ඤසාධාරණමහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිගුණවිසෙසා පන ජනකසම්බන්ධිභූතස්ස නරස්ස විසෙසකෙනවරසද්දෙන වා පරිදීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතො.

කිං නු සො සාසනවරජනකො නරවරො පරමත්ථොව, උදාහු පූජනීයො චෙව නමස්සනීයො චාති වුත්තං ‘‘යං ලොකො…පෙ… නමස්සති චා’’ති, තෙන සාසනවරජනකො නරවරො පරමත්ථොව න හොති, අථ ඛො සලොකපාලෙන ලොකෙන සදා සබ්බකාලෙසු පූජනීයො චෙව නමස්සනීයො චාති විසෙසිතො ථොමිතොති.

එත්ථ ¶ ච පූජනනමස්සනචෙතනාවාචකෙන වා පූජනනමස්සනසද්දෙන ඵලූපචාරත්ථො පුඤ්ඤමහත්තසඞ්ඛාතො පූජනීයභාවො චෙව ආසවක්ඛයඤාණපදට්ඨානසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිගුණසඞ්ඛාතො නමස්සනීයභාවො ච දීපකත්ථභාවෙන පරිග්ගහෙත්වා දීපිතො. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘භගවතො සදෙවකස්ස ලොකස්ස පූජනීයවන්දනීයභාවො, අග්ගපුග්ගලභාවො ච වුච්චමානො ගුණවිසිට්ඨතං දීපෙතී’’තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

තාදිසස්ස නරවරස්ස තාදිසං සාසනවරං කිං යෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යන්ති වුත්තං ‘‘විදූහී’’ති. තෙන තිපිටකධරා අරියභූතා පණ්ඩිතා වාචකත්ථභාවෙන ගහිතා, සුප්පටිපන්නතාදිසඞ්ඝගුණා පන වන්දධාතුවචනෙන වා දීපකත්ථභාවෙන වා දීපිතාති. එවං පරිග්ගහෙත්වා දීපිතෙ රතනත්තයගුණෙ සන්ධාය ‘‘එවං පඨමගාථාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කත්වා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) වක්ඛති, න ගාථාය නිරවසෙසත්ථෙ. තත්ථ ¶ එවන්ති එවං සාසනවරදස්සනභූතාය පඨමගාථායාති අත්ථොව දට්ඨබ්බො. අපරෙ පනාචරියා ‘‘ඉමාය පඨමගාථාය එකන්තතො අධිප්පෙතානාධිප්පෙතවචනානි චෙව වාචකත්ථදීපකත්ථවිසෙසානි ච සුට්ඨු අවිචාරෙත්වා ‘එවං පඨමගාථාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කත්වා’ති වචනච්ඡායං නිස්සාය සාතිසයං රතනත්තයගුණපරිදීපනං කාතුං ‘යං ලොකොත්යාදිමාහා’ති ච සාතිසයරතනත්තයගුණෙ දස්සෙන්තො ‘යං ලොකොත්යාදිමාහා’ති’’ ච වදන්ති. තෙසං වාදො අම්හාකං නක්ඛමති. කාරණං පන මයා හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති අයං පදානුක්කමානුරූපානුසන්ධ්යත්ථො.

අථ වා එකං සමයං ජම්බුවනසණ්ඩෙ නිසීදිත්වා සිස්සානං හිතං චින්තෙන්තො, අත්තනො අභිනීහාරසම්පත්තිං පස්සන්තො, සම්මාසම්බුද්ධෙන පසංසිතො, මහාකච්චායනො සත්ථාරා අනුමොදිතං සාසනායත්තං නවඞ්ගස්සත්ථවණ්ණනං සොළසහාරාදිඅනෙකත්ථවිධං නෙත්තිප්පකරණං ආරභන්තො, ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. යදි එවං යථාවුත්තප්පකාරං නෙත්තිප්පකරණභූතං සොළසහාරාත්යාදිකං ආරභිතබ්බං, තං අනාරභිත්වා කස්මා නෙත්තිප්පකරණතො බහිභූතං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිකං ආරභිතබ්බං, සෙය්යථාපි අම්බං පුට්ඨො ලබුජං බ්යාකරෙය්ය, ලබුජං පුට්ඨො අම්බං බ්යාකරෙය්ය, එවමෙව නෙත්තිප්පකරණමාරභන්තො අඤ්ඤං ආරභතීති? තථාපි යස්ස යථාවුත්තස්ස සාසනවරස්ස අත්ථසංවණ්ණනං යං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො යස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභූතං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා තං සාසනවරං තාව දස්සෙන්තො තංජනකෙන, තංවිජානකවිදූහි ච නියමෙතුං, රතනත්තයගුණපරිදීපනඤ්ච කාතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. අයං ලීනන්තරචොදනාසහිතො අනුසන්ධ්යත්ථො.

‘‘යං ¶ ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

නිග්ගහිතලොපං කත්වා රචිතා ගාථා අරියාසාමඤ්ඤලක්ඛණෙන සම්පන්නා. කථං? පුබ්බඩ්ඪෙ තිංස මත්තා, අපරඩ්ඪෙ සත්තවීස මත්තා. සම්පිණ්ඩිතා සත්තපඤ්ඤාස මත්තාව භවන්ති. අක්ඛරානං පන ඉමිස්සං ගාථායං සත්තතිංස. තෙසු ගරුක්ඛරා වීසති, ලහුක්ඛරා සත්තරස භවන්ති. ‘‘තස්සෙතං සාසනවර’’න්ති පන සානුනාසිකං විරුජ්ඣති.

තත්ථ ¶ නිද්දෙසත්ථො අට්ඨකථානුසාරෙන විජානිතබ්බො. සලොකපාලො සබ්බො සත්තලොකො සක්කච්චං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණානුස්සරණෙන වා පූජෙතබ්බපූජනෙන වා පටිපත්තිපූජනෙන වා සදා සබ්බකාලෙසු සක්කච්චං යං නරවරං පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, තස්ස පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච සත්ථුනො නරවරස්ස තිලොකග්ගස්ස මයා සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා විදූහෙව ඤෙය්යං ඤාතබ්බං. නිපුණඤාණගොචරං එතං මයා බුද්ධියං ඨපිතං සාසනවරං මයා ආරභිතබ්බස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති පඨමං ජානිතබ්බං දස්සෙත්වා තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභූතං නෙත්තිප්පකරණං අහං ආරභිස්සාමි, තං තුම්හෙ සාධවො සුණාථ මනසි කරොථාති සමුදායයොජනා, අවයවයොජනාපි කාතබ්බා.

කථං? ‘‘සලොකපාලො ලොකො’’ති විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන යොජනා. ලොකපාලො වජ්ජෙත්වා අවසෙසො ලොකො ච න හොති, අථ ඛො ලොකපාලසහිතො ලොකොති විසෙසෙති. ‘‘ලොකො පූජයතෙ චෙව නමස්සති චා’’ති කත්තුකාරකආඛ්යාතකිරියාභාවෙන යොජනා ‘‘යො කරොති, ස කත්තා’’ති වුත්තත්තා. යො ලොකො කාරකො, සො කත්තා හොතු. යො ලොකො පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, කථං සො කත්තාති? ‘‘යො කරොති, ස කත්තා’’ති සුත්තස්ස ‘‘යො කරොති කිරියං නිප්ඵාදෙති, සො කිරියානිප්ඵාදකො කත්තා’’ති අත්ථසම්භවතො සයනභුඤ්ජනාදිසබ්බකිරියානිප්ඵාදකො කත්තායෙව හොති. අයඤ්ච ලොකො පූජනනමස්සනකිරියානිප්ඵාදකොයෙවාති. කථං අයං ලොකො කිරියානිප්ඵාදකොති? ‘‘ලොකො’’ති සත්තපඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානෙ පවත්තමානො හදයවත්ථුනිස්සිතො චිත්තුප්පාදො ගහෙතබ්බො, සො යථාරහං හෙතාධිපතිසහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයො නිප්ඵාදකො භවෙ. එවං ලොකස්ස කත්තුකාරකභාවො විජානිතබ්බොති පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා. එස නයො තීසු පිටකෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු.

‘‘යං ¶ නරවරං පූජයතෙ චෙව නමස්සති චා’’ති කම්මකාරකආඛ්යාතකිරියාභාවෙන යොජනා ‘‘යං කරොති, තං කම්ම’’න්ති වුත්තත්තා. යං කාතබ්බං, තං කම්මං හොතු. යං පූජයති චෙව නමස්සති ච, කථං තං කම්මන්ති? ‘‘යං ¶ කරොති, තං කම්ම’’න්ති සුත්තස්ස ‘‘යං කරොති කිරියාය සම්බජ්ඣති, කිරියාය සම්බජ්ඣිතබ්බං කම්ම’’න්ති අත්ථසම්භවතො කරණවාචකවචනීයාදිසබ්බකිරියාය සම්බජ්ඣිතබ්බං කම්මං හොත්වෙව. අයඤ්ච නරවරො පූජනනමස්සනකිරියාය වාචකවචනීයභාවෙන සම්බජ්ඣිතබ්බොයෙවාති. කථං අයං නරවරො වචනීයොති? පූජනනමස්සනචෙතනාය ආරම්මණකරණවසෙන නරවරො වචනීයො, චෙතනා වාචකා, එවං වාචකවචිතබ්බභාවො හොත්වෙව. ‘‘යං නරවර’’න්ති පඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානවසෙන පවත්තමානො ලොකියලොකුත්තරගුණසහිතො ඛන්ධපඤ්චකො වුත්තො, සො ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, චෙතනා පච්චයුප්පන්නාති පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා. එස නයො තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු ඨානෙසු.

‘‘තස්ස නරවරස්සා’’ති විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන යොජනා. නරවරො නාම නිමන්තිතබ්බාදිකො න හොති, අථ ඛො පූජෙතබ්බො නමස්සිතබ්බො එවාති විසෙසෙති. තස්ස පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරවරස්ස සාසනවරන්ති ජඤ්ඤජනකභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම පච්චෙකබුද්ධසාවකබුද්ධරාජරාජාදීනං සාසනවරං න හොති, පූජෙතබ්බස්ස චෙව නමස්සිතබ්බස්ස ච නරවරස්ස තිලොකස්සෙව සාසනවරන්ති නියමෙති.

‘‘විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති කත්තුකාරකකිතකිරියාභාවෙන යොජනා. කත්තුභාවො හෙට්ඨා වුත්තොව. ‘‘විදූහී’’ති සත්තපඤ්ඤත්තියා පරමත්ථතො අවිජ්ජමානායපි පඤ්ඤාපෙතබ්බො සන්තානෙ පවත්තමානො සාසනවරෙ සම්මොහධංසකඤාණසහිතො හදයවත්ථුනිස්සිතො චිත්තුප්පාදො වුත්තො, සො යථාරහං හෙතාධිපතිසහජාතාදිපච්චයෙන පච්චයො නිප්ඵාදකො භවෙ. ඤා-ඉතිධාතුයා අත්ථභූතං ඤාණං පච්චයුප්පන්නං නිප්ඵාදෙය්යං භවෙ, එවං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන යොජනා.

‘‘ඤෙය්යං සාසනවර’’න්ති විසෙසනවිසෙස්යභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම න යෙන කෙනචි ඤෙය්යං, අථ ඛො විදූහෙව සණ්හසුඛුමඤාණෙන ඤෙය්යං සාසනවරන්ති විසෙසෙති.

‘‘එතං සාසනවර’’න්ති විසෙසනවිසෙස්යභාවෙන යොජනා. සාසනවරං නාම මයා බුද්ධියං අට්ඨපිතං අප්පවත්තෙතබ්බං හොති, මයා ඉදානි නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභාවෙන බුද්ධියං විපරිවත්තමානං ඨපෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බං සාසනවරන්ති ¶ විසෙසෙති. එතං සාසනවරං නෙත්තිප්පකරණස්ස ¶ විසයන්ති යොජනා කාතබ්බා. තෙනාහ ‘‘එතං ඉදානි අම්හෙහි විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසන’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා). ඉච්චෙවං නෙත්තියා පඨමගාථාය සඞ්ඛෙපෙන යොජනත්ථො සමත්තො.

තත්ථ යන්ති අනියමනරවරස්ස සත්ථුනො වාචකං පයොගවන්තසබ්බනාමං. අනියමො ච පූජනනමස්සනකිරියාය අනියමිතත්තා වුත්තො, න නරවරතො අඤ්ඤසත්තස්ස සම්භවතොති. එස නයො සෙසානියතෙසුපි තීසු පිටකෙසු. ලොකියන්ති එත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි, තබ්බිපාකො චාති ලොකො.එත්ථ සත්තනිකායෙ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානි ලොකියන්ති පවත්තන්ති, තබ්බිපාකො ච ලොකියති පවත්තති, ඉති සත්තනිකායස්ස පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානං, තබ්බිපාකස්ස ච පවත්තනස්ස ආධාරභාවතො ‘‘එත්ථා’’තිපදෙන නිද්දිට්ඨො සත්තනිකායො ලොකොනාම. පූජයතෙති විග්ගහවිරහිතං ආඛ්යාතපදං, සක්කච්චං පූජනං කරොති.

ලොකං පාලෙන්තීති ලොකපාලා, පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානඤ්චෙව තබ්බිපාකස්ස ච පවත්තනාධාරත්තා ලොකා ච. කෙ තෙ? චත්තාරො මහාරාජානො, ඉන්දයමවරුණකුවෙරා වා, ඛත්තියචතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතපරනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මාදයො වා. පාලනඤ්චෙත්ථ ඉස්සරියාධිපච්චෙන තංතංසත්තලොකස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤවිහෙසනනිවාරණාදිආණාපවත්තාපනයසපරිවාරට්ඨානන්තරාදිනිය්යාදනා, සහ ලොකපාලෙහි යො වත්තතීති සලොකපාලො. අථ වා යෙ හිරොත්තප්පා ලොකං පාලෙන්ති, ඉති පාලනතො තෙ හිරොත්තප්පා ලොකපාලා. තෙනාහ භගවා ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්තී’’ති (අ. නි. 2.9; ඉතිවු. 42). ලොකපාලෙහි හිරොත්තප්පෙහි සමන්නාගතො ලොකො සලොකපාලො නාම. හිරොත්තප්පසම්පන්නො හි සප්පුරිසො ලොකො සක්කච්චං සදා සබ්බකාලෙසු පූජයති චෙව නමස්සති ච පාපහිරිජිගුච්ඡනතො, ධම්මච්ඡන්දවන්තතාය ච.

අඤ්ඤෙ පන පූජෙන්තා නමස්සන්තාපි කදාචියෙව පූජෙන්ති නමස්සන්ති, න සබ්බදාති. සදාති පූජනනමස්සනකාලවාචකවිග්ගහවිරහිතං විකප්පනාමං, සබ්බනාමං වා. නමස්සතීති විග්ගහවිරහිතං ආඛ්යාතපදං, සක්කච්චං නමස්සනං කරොති. තස්සෙතාති ¶ එත්ථ තස්සාති නියමවාචකං පයොගවන්තසබ්බනාමං විග්ගහවිරහිතමෙව. නියමො ච පූජනනමස්සනකිරියාය විසෙසිතො. තස්මා තස්ස පූජනනමස්සනකිරියාය නියමිතබ්බස්ස පූජෙතබ්බස්ස නමස්සිතබ්බස්ස නරවරස්සාති අත්ථො යුත්තොව. සෙසනියමෙසු අඤ්ඤෙසුපි එසෙව නයො. එතන්ති ආචරියෙන විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතස්ස ¶ සාසනවරපරාමසනං පයොගවන්තසබ්බනාමං විග්ගහවිරහිතං.

සාසති එතෙනාති සාසනං, එතෙන නවවිධසුත්තන්තෙන, නවවිධසුත්තන්තසහිතෙන වා වරෙන සබ්බෙන සමත්ථෙ වෙනෙය්යෙ දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි තිවිධයානමුඛෙන යථාරහං සත්තෙ සාසති අනුසාසති විනෙති. ඉති සාසනානුසාසනකිරියානුසාරෙන වෙනෙය්යසත්තානං ජානනපටිපජ්ජනාධිගමස්ස කාරණකරණත්තා ‘‘එතෙනා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨං නවවිධසුත්තන්තං, නවවිධසුත්තන්තසහිතං වා වරං සබ්බං සාසනං නාම. නවවිධසුත්තන්තදෙසනාය හි වෙනෙය්යානං ජානනං පුරිමජානනෙන පච්ඡිමජානනං, ජානනෙන පටිපජ්ජනෙන පච්ඡිමපටිපජ්ජනෙන අධිගමො, පුරිමාධිගමෙන පච්ඡිමාධිගමො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා සද්ධාය සීලස්ස සුතස්ස චාගස්ස පඤ්ඤායා’’ති (පට්ඨා. 1.1.423) ච ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පරිකම්මං පඨමස්ස ඣානස්ස’’ත්යාදි (පට්ඨා. 1.1.423) ච. සාසධාතුයා දෙසනාසද්දො ච තංජනකො දෙසනාඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො ච මුඛ්යත්ථො, තංඋපනිස්සයපච්චයා වෙනෙය්යානං අත්ථජානනපටිපජ්ජනඅධිගමනාදි කාරණූපචාරත්ථො, ‘‘එතෙනා’’ති පදෙන වුත්තාය සාසනභූතාය නාමපඤ්ඤත්තියා කරණසත්තිසඞ්ඛාතා උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරත්ථො. ඉති-සද්දොපි තමෙව නාමපඤ්ඤත්තියා උපනිස්සයපච්චයසත්තිං හෙතුභාවෙන පරාමසති, තස්සා සත්තියා ආධාරභූතා නාමපඤ්ඤත්ති යු-පච්චයත්ථො. එසෙව නයො තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු ඨානෙසු.

එකන්තනිය්යානට්ඨෙන, අනඤ්ඤසාධාරණගුණතාය ච උත්තමට්ඨෙන වරං උත්තමං, පරියත්තිසාසනම්හි ඵලනිය්යාදනතො, මග්ගනිය්යානහෙතුභාවතො ච නිය්යානට්ඨෙන, සාවකාදීහි අජනියත්තා අසාධාරණට්ඨෙන ච උත්තමට්ඨෙන වරං, වරිතබ්බන්ති වා වරං. යථාවුත්තස්ස සාසනස්ස පණ්ඩිතෙහි අභිපත්ථිතසමිද්ධිහෙතුතාය වරිතබ්බත්තා පත්ථෙතබ්බත්තා සාසනවරං නාම, යථාවුත්තට්ඨෙන වා සාසනඤ්ච තං වරඤ්චාති සාසනවරං. ච-සද්දෙන සත්තිභෙදං, තං-සද්දෙන අත්ථාභෙදං දෙස්සෙති.

විදන්තීති ¶ විදූ. යෙ පණ්ඩිතා යථාසභාවතො කම්මකම්මඵලානි, කුසලාදිභෙදෙ ච ධම්මෙ විදන්ති, ඉති විදනතො තෙ පණ්ඩිතා විදූ නාම, තෙහි. ඤාතබ්බන්ති ඤෙය්යං. ඤා-ධාතුයා නිප්පරියායතො ආරම්මණිකං ඤාණං වුත්තං, ඨානූපචාරතො සාසනවරස්ස ආරම්මණපච්චයභාවො දස්සිතො, ඉති-සද්දෙන ආරම්මණපච්චයභාවො පරාමසිතො. තස්ස ඉති-සද්දෙන පරාමසිතබ්බස්ස ආරම්මණපච්චයභාවස්ස ආධාරං සාසනවරං ණ්ය-පච්චයත්ථොති දට්ඨබ්බං. ඤාණං අරහතීති වා ඤෙය්යං, විදූනං ඤාණං ජානනං ආරම්මණභාවෙන අරහතීති අත්ථො. ඉමස්මිං නයෙ තද්ධිතපදං දට්ඨබ්බං.

නරති ¶ නෙතීති නරො. යො පුරිසො අත්තානං ඉත්ථීනං උච්චට්ඨානං නරති නෙති, ඉති නරනතො නයනතො සො පුරිසො නරො නාම. සො හි පුත්තභූතොපි මාතුයා පිතුට්ඨානෙ තිට්ඨති, කනිට්ඨභාතුභූතොපි ජෙට්ඨභගිනීනං පිතුට්ඨානෙ තිට්ඨති. අථ වා නරිතබ්බො නෙතබ්බොති නරො. සො හි ජාතකාලතො පට්ඨාය යාව අත්තනො සභාවෙන අත්තානං ධාරෙතුං සමත්ථො න හොති, තාව පරෙහි නෙතබ්බො, න තථා අඤ්ඤො තිරච්ඡානාදිකොති. එත්ථ පන සත්ථුවිසයතාය නරති වෙනෙය්යසත්තෙති නරොති අත්ථො අධිප්පෙතො. සත්ථා හි සත්තෙ අපායාදිතො සුගතිං වා මග්ගඵලනිබ්බානං වා නෙතීති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතත්තා වරො උත්තමො, වරිතබ්බො පත්ථෙතබ්බොති වා වරො, තිලොකග්ගො. පකතියා උච්චට්ඨානට්ඨො නරො ගුණුත්තමෙන සමන්නාගතො වරො, නරො ච සො වරො චාති නරවරො. ච-ත-සද්දානං අත්ථභෙදො වුත්තොව, විසෙසනපරපදසමාසොයං. යෙන වුත්තං ‘‘අග්ගපුග්ගලස්සාති අත්ථො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා). අඤ්ඤෙ පන ‘‘නරානං, නරෙසු වා වරොති නරවරො’’ති වදන්ති, තං වචනං ‘‘අග්ගපුග්ගලස්සාති අත්ථො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා) අට්ඨකථාවචනෙන විරුජ්ඣති මඤ්ඤෙ. තස්ස නරවරස්සාති. ඉච්චෙවං නෙත්තිප්පකරණස්ස ආදිගාථාය සමාසෙන ච වචනත්ථො සමත්තො.

සරූපත්ථො යොජනත්ථවචනත්ථානුසාරෙන විජානිතබ්බො. තථාපි විසුං සුට්ඨු ජානනත්ථාය පුන වත්තබ්බො. ‘‘ය’’න්ති පදස්ස අනඤ්ඤසාධාරණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසම්පන්නො සලොකපාලෙන ලොකෙන පූජෙතබ්බො චෙව නමස්සිතබ්බො ච සාසනවරදෙසකො තිලොකග්ගො සරූපත්ථො. ‘‘ලොකො’’ති පදස්ස යථාවුත්තලොකපාලසහිතො සද්ධාචාගාදිසම්පන්නො ¶ සබ්බසත්තලොකො සරූපත්ථො. ලොකසද්දො එකවචනයුත්තොපි ජාතිසද්දත්තා නිරවසෙසතො සත්තෙ සඞ්ගණ්හාති යථා ‘‘මහාජනො’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ ලොකසද්දො ‘‘ලොකවිදූ’’ත්යාදීසු සඞ්ඛාරභාජනෙසුපි පවත්තො, පූජනනමස්සනකිරියාසාධනත්තා පන සත්තලොකෙව වාචකභාවෙන පවත්තොති. තෙනාහ ‘‘පූජනකිරියායොග්යභූතතාවසෙනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

පූජයතෙති එත්ථ පූජනකිරියාය මුඛ්යතො පූජනසඞ්ඛාතො පූජෙන්තානං චිත්තුප්පාදො සරූපත්ථො, ඵලූපචාරෙන තංචිත්තුප්පාදස්ස ආරම්මණපකතූපනිස්සයභූතා වුත්තප්පකාරා සබ්බෙ බුද්ධගුණා සරූපත්ථා. තෙ-විභත්තිපච්චයස්ස පූජනකිරියාසාධකො වුත්තප්පකාරො ලොකො ච සරූපත්ථො, එවං සති අත්ථභෙදාභාවතො ද්වීසු වාචකෙසු එකොව වාචකො වත්තබ්බො, කස්මා එකස්මිං අත්ථෙ ද්වෙ වාචකා වුත්තාති? නායං දොසො ද්වින්නං වාචකානං සාමඤ්ඤවිසෙසවාචකත්තා. ලොකසද්දො හි පූජනකිරියාසාධකො, අඤ්ඤකිරියාසාධකො ච වදතීති සාමඤ්ඤවාචකො ච හොති. පූජයතෙ-සද්දො ලොකපූජනඉත්ථිපූජනපුරිසපූජනතිරච්ඡානපූජනාදිකිරියාසාධකඤ්ච වදතීති සාමඤ්ඤවාචකො ¶ . තස්මා පූජයතෙ-සද්දො ලොකසද්දස්ස සරූපත්ථො, පූජනකිරියාසාධකො ච න අඤ්ඤකිරියාසාධකොති නියමෙති. ලොකසද්දො ච පූජයතෙසද්දස්ස සරූපත්ථො පූජනකිරියාසාධකො. ලොකො පන පූජනකිරියාසාධකො ඉත්ථිපුරිසතිරච්ඡානාදිකොති නියමෙති. තීසු පිටකෙසු අඤ්ඤෙසුපි එවරූපෙසු ඨානෙසු එසෙව නයො.

‘‘සලොකපාලො’’ති පදස්ස යථාවුත්තසෙට්ඨලොකපාලසහගතො, පූජනනමස්සනකිරියාසාධකො ච සත්තනිකායො සරූපත්ථො. ‘‘සදා’’ති පදස්ස රත්තිදිවසකාලො අතීතභගවතො ධරමානකාලො තතො පරකාලො අභිනීහාරතො යාව සාසනන්තරධානා කාලො තතො පරකාලො සරූපත්ථො. සො පන අනාගතබුද්ධුප්පජ්ජනකාලො අතීතසම්මාසම්බුද්ධෙ ඉදානි පූජයන්ති නමස්සන්ති විය පූජයිස්සති චෙව නමස්සිස්සති ච. නමස්සතීති එත්ථ නමස්සනකිරියාය මුඛ්යතො නමස්සනසඞ්ඛාතො චිත්තුප්පාදො සරූපත්ථො, ඵලූපචාරෙන තංචිත්තුප්පාදස්ස ආරම්මණපකතූපනිස්සයභූතා වුත්තප්පකාරා සබ්බෙ බුද්ධගුණා සරූපත්ථො. ති-විභත්තිපච්චයස්ස ¶ නමස්සනකිරියාසාධකො යථාවුත්තසත්තනිකායො ලොකො ච සරූපත්ථො, අත්ථභෙදාභාවෙපි ද්වින්නං වාචකානං පවත්තභාවො හෙට්ඨා වුත්තොව. ‘‘චා’’ති පදස්ස ඉධෙකච්චො පූජෙන්තොපි න නමස්සති, නමස්සන්තොපි න පූජෙති ච, අයං පන සත්තනිකායො ලොකො පූජයති චෙව නමස්සති චාති සමුච්චයත්ථො සරූපත්ථො.

තස්සාති එත්ථ තං-සද්දස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅනෙකගුණසමන්නාගතො පූජෙතබ්බො නමස්සිතබ්බො තිලොකග්ගො සත්ථා සරූපත්ථො, ඡට්ඨීවිභත්තියා ජනකස්ස නරවරස්ස ජඤ්ඤෙන සාසනවරෙන සම්බන්ධො පධානසරූපත්ථො, ජඤ්ඤසාසනවරස්ස ජනකෙන නරවරෙන සම්බන්ධො අපධානසරූපත්ථො. තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු අඤ්ඤෙසුපි එසෙව නයො.

‘‘එත’’න්ති පදස්ස ආචරියෙන විභජිතබ්බහාරනයපට්ඨානවිචාරණවිසයභූතං සාසනං සරූපත්ථො. ‘‘සාසනවර’’න්ති පදස්සාපි තමෙව සරූපත්ථො, එතං සාසනවරං පරියත්තිපටිපත්තිපටිවෙධභෙදෙන තිවිධම්පි පරියත්තිසාසනමෙව සබ්බසාසනමූලභූතත්තා, නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයභූතත්තා ච විසෙසතො අධිප්පෙතං තස්ස මූලභූතභාවතො විනයසංවණ්ණනාදීසු බහූපකාරෙන දස්සිතොති අම්හෙහි න වත්තබ්බො. වදන්තොපි අඤ්ඤං රචිතබ්බං රචිතුං අසමත්ථොව හුත්වා වදතීති ගහිතබ්බො වදෙය්ය.

තං පන පරියත්තිසාසනං විමුත්තිරසවසෙන එකවිධං, ධම්මවිනයවසෙන දුවිධං, විනයපිටකසුත්තන්තපිටකඅභිධම්මපිටකවසෙන තිවිධං ¶ , ආණාදෙසනාවොහාරදෙසනාපරමත්ථදෙසනාවසෙන තිවිධං, යථාපරාධසාසනායථානුලොමසාසනායථාධම්මසාසනාභෙදෙනපි තිවිධං, සංවරාසංවරකථාදිට්ඨිවිනිවෙඨනකථානාමරූපපරිච්ඡෙදකථාභෙදෙනපි තිවිධං. එත්ථ ච දෙසනා දෙසකාධීනා, සාසනං සාසිතබ්බායත්තං, කථා කථෙතබ්බත්ථාපෙක්ඛාති විසෙසො. දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති නිකායභෙදෙන පන පඤ්චවිධං; සුත්තගෙය්යවෙය්යාකරණගාථාඋදානඉතිවුත්තකජාතකඅබ්භුතධම්මවෙදල්ලභෙදෙන පන නවවිධං; ධම්මක්ඛන්ධභෙදෙන පන චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සවිධං; ‘‘සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියඅසෙක්ඛභාගියාති අමිස්සානි චත්තාරි; සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියසංකිලෙසභාගියනිබ්බෙධ භාගියසංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියවාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියාති මිස්සකදුකානි චත්තාරි; සංකිලෙසභාගියවාසනාභාගියඅසෙක්ඛභාගියසංකිලෙසභාගියවාසනා භාගියනිබ්බෙධභාගියාති ¶ මිස්සකතිකානි ද්වෙ; තණ්හාසංකිලෙසදිට්ඨිසංකිලෙසදුච්චරිතසංකිලෙසතණ්හාවොදානභාගියදිට්ඨිව- උදානභාගියදුච්චරිතවොදානභාගියාතිඡා’’ති (නෙත්ති. 89) සොළසන්නං සුත්තානං භෙදෙන සොළසවිධං; ‘‘ලොකියලොකුත්තරලොකියලොකුත්තරසත්තාධිට්ඨානධම්මාධිට්ඨානසත්තධම්මාධිට්ඨානඤාණඤෙය්ය- ඤාණඤෙය්යදස්සනභාවනාදස්සනභාවනාසකවචනපරවචනසකවචනපරවචන විස්සජ්ජනීයඅවිස්සජ්ජනීයවිස්සජ්ජනීයඅවිස්සජ්ජනීයකම්මවිපාකකම්මවිපාකකුසල අකුසලකුසලාකුසලඅනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තඅනුඤ්ඤාතපටික්ඛිත්තථවස්ස භෙදෙන අට්ඨවීසතිවිධ’’න්ති (නෙත්ති. 112) එවමාදිබහුවිධං පරියත්තිසාසනං නෙත්තිප්පකරණස්ස විසෙසතො විසයං. තස්ස විසයභාවෙ සති පටිපත්තිපටිවෙධසඞ්ඛාතං සාසනද්වයම්පි තම්මූලකත්තා විසයං හොති පරියායතොති දට්ඨබ්බං.

‘‘විදූහී’’ති පදස්ස යථාවුත්තසාසනවරස්ස සපරසන්තානපවත්තනපවත්තාපනාදිවසෙන විජානනසමත්ථො සණ්හසුඛුමඤාණාදිගුණසම්පන්නො කල්යාණපුථුජ්ජනසොතාපන්නාදිකො පුග්ගලො සරූපත්ථො. ‘‘ඤෙය්ය’’න්ති පදස්ස තාදිසෙහි විදූහි සණ්හසුඛුමඤාණාදිනා විජානිතබ්බං සාසනවරං සරූපත්ථො. ‘‘නරවරස්සා’’ති පදස්ස එකවිධාදිභෙදස්ස සාසනවරස්ස ජනකො අනෙකගුණසම්පන්නො තිලොකග්ගො සරූපත්ථො. ඉච්චෙවං නෙත්තියා ආදිගාථාය සරූපත්ථො සඞ්ඛෙපෙන විජානිතබ්බො.

එවං තස්සා අනුසන්ධ්යාදීනං ජානිතබ්බභාවෙ සතිපි අජානන්තො විය පුච්ඡිත්වා දොසං ආරොපෙත්වා පරිහාරවසෙනාපි ගම්භීරාධිප්පායස්ස අනාකුලස්ස විසෙසජානනං භවිස්සති. තස්මා පුච්ඡිත්වා දොසං රොපෙත්වා පරිහාරවසෙන ගම්භීරාධිප්පායං සම්පිණ්ඩෙත්වා කථයිස්සං. අම්හාකාචරිය කිමත්ථං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ? නෙත්තිප්පකරණං කාතුං. එවං සති නෙත්තිප්පකරණභූතං ‘‘සොළසහාරා නෙත්ති’’ත්යාදිකං එව වත්තබ්බං, කස්මා තං අවත්වා තතො නෙත්තිප්පකරණතො අඤ්ඤං ‘‘යං ලොකො පූජයතෙ’’ත්යාදිමාහ. සෙය්යථාපි සමුද්දං ගච්ඡන්තො හිමවන්තං ගච්ඡති, හිමවන්තං ගච්ඡන්තො ¶ සමුද්දං ගච්ඡති, එවමෙව නෙත්තිප්පකරණං කරොන්තො ¶ සාසනවරදස්සනං කරොතීති? සච්චං, තථාපි යස්ස සංවණ්ණනං නෙත්තිප්පකරණං කාතුකාමො තං සාසනවරං පඨමං දස්සෙතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදිමාහ. එවං සති ‘‘එතං සාසනවර’’න්ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, කස්මා ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තන්ති? තං සාසනවරං ජනකෙන නරවරෙන නියමෙත්වා ථොමෙතුං වුත්තං. තථාපි ‘‘තස්ස නරවරස්සා’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, කස්මා ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තන්ති? තං ජනකං නරවරං ලොකපාලෙන ලොකසෙට්ඨෙන සද්ධිං සබ්බෙන ලොකෙන පූජනීයනමස්සනීයභාවෙන ථොමෙතුං ‘‘යං ලොකො’’ත්යාදි වුත්තං. පූජෙන්තාපි වන්දිත්වා පූජෙන්ති, තස්මා ‘‘පූජයතෙ’’ති එත්තකමෙව වත්තබ්බන්ති? තථාපි කෙචි කෙසඤ්චි පූජාසක්කාරාදීනි කරොන්තාපි තෙසං අපාකටගුණතාය නමක්කාරං න කරොන්ති. එවං භගවතො යථාභූතඅබ්භුග්ගතසද්දතාය පන භගවන්තං පූජෙත්වාපි වන්දතියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘නමස්සති චා’’ති වුත්තං. පූජෙන්තො, නමස්සන්තො ච න කදාචියෙව, අථ ඛො සබ්බකාලන්ති දස්සෙතුං ‘‘සදා’’ති වුත්තං. තාදිසස්ස නරවරස්ස තාදිසං සාසනවරං සණ්හසුඛුමඤාණසම්පන්නෙහි විදූහෙව සුඛුමඤාණෙනෙව ඤෙය්යන්ති සාසනවරං ථොමෙතුං ‘‘විදූහි ඤෙය්ය’’න්ති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘පූජයතෙ, නමස්සතී’’ති එතෙහි පූජනනමස්සනකිරියාය හෙතුභූතා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදයො අනෙකෙ ලොකියලොකුත්තරගුණා පකාසිතා හොන්ති තෙ ගුණෙ ආගම්ම සබ්බලොකස්ස පූජනනමස්සනචෙතනාය පවත්තනතො. තෙසු හි කිඤ්චි සරූපතො, කිඤ්චි අනුමානතො සාරිපුත්තත්ථෙරාදයො අනුස්සරන්ති, පූජෙන්ති, නමස්සන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනුස්සරෙථ සම්බුද්ධ’’න්ති (සං. නි. 1.249). එකදෙසගුණාපි පූජාරහා නමස්සනාරහා, කස්මා සබ්බෙපි ගුණා පකාසිතාති? සබ්බගුණදස්සනෙන බොධිසම්භාරසම්භරණමහාකරුණායොගසඞ්ඛාතහෙතුඤාණපහාන- ආනුභාවරූපකායසම්පත්තිසඞ්ඛාතඵලහිතජ්ඣාසයින්ද්රිය- පාකකාලාගමනදෙසනාඤාණසඞ්ඛාතසත්තු- පකාරසම්පදාවසෙන ථොමනා දස්සිතා. තෙන අත්තහිතපටිපත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච නිරුපක්කිලෙසූපගමනාපගමනඤ්ච ලොකසමඤ්ඤානුපපවත්ති, තදනතිධාවනඤ්ච චරණසම්පත්ති, විජ්ජාසම්පත්ති ච අත්තාධිපතිතා, ධම්මාධිපතිතා ච ලොකනාථඅත්තනාථතා ච පුබ්බකාරිකතඤ්ඤුතා ච අපරන්තපතා, අනත්තන්තපතා ච බුද්ධකරණධම්මබුද්ධභාවසිද්ධි ච පරතාරණඅත්තතාරණඤ්ච ¶ සත්තානුග්ගහචිත්තතා, ධම්මවිරත්තචිත්තතා ච පකාසිතා භවන්ති. තෙන සබ්බප්පකාරෙන අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යතාඋත්තමපූජනීයනමස්සනීයභාවපූජනනමස්සනකිරියාය ච ඛෙත්තඞ්ගතභාවං පකාසෙති. තෙන පූජනකනමස්සනකානං යථිච්ඡිතබ්බපයොජනසම්පත්ති පකාසිතාති සබ්බගුණා පකාසිතාති.

ආදිකල්යාණතාදිගුණසම්පත්තියා ¶ වරං අග්ගං උත්තමං, නිපුණඤාණගොචරතාය පණ්ඩිතවෙදනීයඤ්ච, තස්මා ‘‘වරං ඤෙය්ය’’න්ති වචනෙහි ස්වාක්ඛාතතාදයො සබ්බෙ ධම්මගුණා පකාසිතා. අරියසච්චපටිවෙධෙන සමුග්ඝාතකිලෙසසම්මොහායෙව පරමත්ථතො පණ්ඩිතා බාල්යාදිසමතික්කමනතො, තස්මා භාවිතලොකුත්තරමග්ගා, සච්ඡිකතසාමඤ්ඤඵලා ච පුග්ගලා විසෙසතො ‘‘විදූ’’ති වුච්චන්ති. තෙ හි යථාවුත්තසාසනවරං අවිපරීතතො ඤාතුං, නෙතුඤ්ච සපරසන්තානෙ සක්කුණන්ති. තස්මා යෙ සුප්පටිපන්නතාදයො අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි සංවණ්ණිතා, තෙ අරියසඞ්ඝගුණාපි නිරවසෙසතො ‘‘විදූහී’’ති පදෙන පකාසිතාති. එවං නෙත්තියා පඨමගාථාය ‘‘එතං සාසනවර’’න්ති පදෙන සාසනත්තයං සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ ඉතරෙසං ද්වින්නං අධිගමූපායභාවතො සබ්බසාසනමූලභූතස්ස, අත්තනො නෙත්තිප්පකරණස්ස ච විසයභූතස්ස පරියත්තිසාසනවරස්ස දස්සනමුඛෙන සබ්බෙ රතනත්තයගුණාපි ථොමනාවසෙන නයතොව පකාසිතා හොන්ති. නයතො හි දස්සිතා සබ්බෙ ගුණා නිරවසෙසා ගහිතා භවන්ති, න සරූපතො. තෙනාහ භගවන්තං ඨපෙත්වා පඤ්ඤවන්තානං අග්ගභූතො ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි බුද්ධගුණපරිච්ඡෙදනමනුයුත්තො ‘‘අපිච මෙ ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146) භගවතාපි –

‘‘එවං අචින්තියා බුද්ධා, බුද්ධධම්මා අචින්තියා;

අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.82; නෙත්ති. 95) –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ බුද්ධධම්මාති බුද්ධගුණා. අම්හාකං පන යාවජීවං රතනත්තයගුණපරිදීපනෙ අතිඋස්සාහන්තානම්පි සරූපතො නීහරිත්වා දස්සෙතුං අසමත්ථභාවො පගෙව පණ්ඩිතෙහි වෙදිතබ්බොති.

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, සලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තස්සෙත සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

නිග්ගහිතලොපවසෙන වුත්තාය ගාථාය සඞ්ඛෙපෙන කථිතො අනුසන්ධ්යාදිකො සමත්තොති.

‘‘යං ලොකො පූජයතෙ, ස ලොකපාලො සදා නමස්සති ච;

තං තස්ස සාසනවරං, විදූහි ඤෙය්යං නරවරස්සා’’ති. –

ගාථං ¶ අපරෙ පඨන්ති. තස්සාපි අනුසන්ධ්යත්ථො වුත්තනයොව. යොජනත්ථො පන විසෙසො. තත්ථ හි සලොකපාලො ලොකො යස්ස සත්ථුනො නරවරස්ස යං සාසනවරං සංවණ්ණෙතබ්බසහිතං, සංවණ්ණෙතබ්බං එව වා පූජයතෙ චෙව නමස්සති ච, තස්ස ලොකපාලස්ස සත්ථුනො තං පූජෙතබ්බං, නමස්සිතබ්බඤ්ච විදූහෙව විඤ්ඤාතබ්බං, එතං සාසනවරං නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති ගහෙතබ්බන්ති යොජනා. යොජනාකාරොපි හෙට්ඨා වුත්තනයොව.

විග්ගහත්ථොපි විසෙසො. ඉමස්මිඤ්හි නයෙ ලොකං පාලෙන්තීති ලොකපාලා, යථාවුත්තචතුමහාරාජාදයො. තෙහි ලොකපාලෙහි සහිතං සබ්බලොකං පාලෙති ලොකග්ගනායකත්තාති ලොකපාලොති භගවාපි ලොකපාලසද්දෙන වුත්තො. සො හි ‘‘තස්සා’’ති එත්ථ තං-සද්දෙන පරාමසීයති, තස්මා තස්ස ලොකපාලස්ස සත්ථුනො නරවරස්සාති අත්ථො ගහිතො. යදි එවං ලොකපාලො ගුණීභූතො අපධානො පධානභූතං ලොකං විසෙසෙත්වා විනිවත්තො, කථං තං-සද්දෙන පරාමසීයතීති? ලොකවිසෙසකො සමානොපි සාසනවරාපෙක්ඛතාය ජනකසාමිභාවෙන සම්බන්ධිවිසෙසභූතත්තා පධානභූතො විය පරාමසීයතීති. භගවා සාසනවරස්ස සාමිභාවෙන ගහිතො. කථං සාසනවරස්ස සාමී භගවා සාසනවරං පූජයතීති? න චායං විරොධො. බුද්ධා හි භගවන්තො ධම්මගරුනො, තෙ සබ්බකාලං ධම්මමපචයමානාව විහරන්තීති. බුද්ධානඤ්හි ධම්මගරුධම්මාපචයමානභාවො ‘‘යංනූනාහං…පෙ… තමෙව ධම්මං සක්කත්වා ගරුං කත්වා මානෙත්වා පූජෙත්වා උපනිස්සාය විහරෙය්ය’’න්ති (අ. නි. 4.21) වුත්තො, තස්මා ලොකපාලො භගවා සාසනවරං ¶ පූජයතීති දට්ඨබ්බො. එවං සති ලොකපාලො භගවා සාසනවරං පූජයතීති අත්ථො යුත්තො හොතු, කථං ලොකපාලො භගවා සාසනවරං නමස්සතීති යුත්තොති? යුත්තොව ‘‘නමස්සතී’’ති පදස්ස ගරුකරණෙන තන්නින්නපොණපබ්භාරොති අත්ථස්සාපි ලබ්භනතො. භගවා හි ධම්මගරුතාය සබ්බකාලං ධම්මනින්නපොණපබ්භාරභාවෙන විහරතීති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යෙන සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වා සංවණ්ණනාසු වුත්තනයෙන වා ඤාතබ්බන්ති අම්හෙහි න විත්ථාරීයති.

එවං පඨමගාථාය ‘‘සාසනවර’’න්ති පදෙන තිවිධම්පි සාසනං සඞ්ගණ්හිත්වා තත්ථ පරියත්තිසාසනමෙව අත්තනො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදස පදානි’’ත්යාදිමාහ. අථ වා පඨමගාථාය රතනත්තයථොමනෙන සහ නෙත්තිප්පකරණතාවිසයං සාසනවරං ආචරියෙන දස්සිතං, ‘‘තස්ස සාසනවරං කිං සබ්බංයෙව නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං, උදාහු පරියත්තිසාසනමෙවා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පරියත්තිසාසනභූතං සුත්තමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සාසනවර’’න්ති සාමඤ්ඤෙන වුත්තම්පි පරියත්තිසුත්තමෙව සාසනවරන්ති ¶ ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘තං පන කතිවිධ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ද්වාදස පදානී’’ති වුත්තං, සඞ්ඛෙපතො පභෙදෙන ද්වාදසවිධන්ති අත්ථො. පභෙදතො ද්වාදසවිධම්පි බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදතො පන දුවිධමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘තං සබ්බං බ්යඤ්ජනඤ්ච අත්ථො චා’’ති වුත්තං. ‘‘තස්මිං ද්වයෙ එකමෙව සරූපතො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති විඤ්ඤෙය්යං, උදාහු උභය’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උභයන්ති දස්සෙතුං ‘‘තං විඤ්ඤෙය්යං උභය’’න්ති වුත්තං. වචනවචනීයභාවෙන සම්බන්ධෙ යස්මිං බ්යඤ්ජනෙ, අත්ථෙ ච ‘‘සුත්ත’’න්ති වොහාරො පවත්තො, තං උභයං සරූපතො නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයන්ති විඤ්ඤෙය්යන්ති අත්ථො. ‘‘කින්ති විඤ්ඤෙය්ය’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කො අත්ථො, බ්යඤ්ජනං කතම’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුත්තං හොති – ඡබ්යඤ්ජනපදඡඅත්ථපදභෙදෙන ද්වාදසවිධං බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදවසෙන දුවිධං සබ්බපරියත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං මම නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං සාසනවරන්ති ඤාතබ්බං. සරූපතො පුච්ඡිත්වා අත්ථපදං, බ්යඤ්ජනපදඤ්ච සරූපතො ඤාතබ්බන්ති.

එවං පඨමගාථාය ‘‘සාසනවර’’න්ති වුත්තස්ස සුත්තස්ස පරියත්තිභාවඤ්චෙව අත්ථපදබ්යඤ්ජනපදභාවෙන වෙදිතබ්බත්තඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස සුත්තස්ස පවිචයූපායං ¶ නෙත්තිප්පකරණං පදත්ථවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘සොළසහාරා’’ත්යාදිමාහ. අථ වා දුතියගාථාය නෙත්තිප්පකරණස්ස විසයං සාසනවරං නියමෙත්වා දස්සිතං, ‘‘නෙත්ති නාම කතමා, කතිවිධා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා නෙත්තිනාම එත්තිකාති සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘සොළසහාරා’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ තස්ස සාසනස්ස සුත්තස්ස අත්ථපරියෙට්ඨි නෙත්තිසංවණ්ණනා මයා මහාකච්චායනෙන නිද්දිට්ඨා නෙත්ති නාම සොළසහාරසමුදායා පඤ්චනයසමුදායා අට්ඨාරසමූලපදසමුදායාති විජානිතබ්බාති.

තෙ හාරාදයො කෙනට්ඨෙන නෙත්ති නාම? වෙනෙය්යසත්තෙ අරියධම්මං නෙතීති නෙත්තීති එවමාදි අත්ථො සංවණ්ණනාසු (නෙත්ති. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා) වුත්තොව. ඉමාය තතියගාථායපි ‘‘මහාකච්චානෙන නිද්දිට්ඨා’’ති පාඨො සුන්දරො. ‘‘මහාකච්චායනෙන නිද්දිට්ඨා’’ති වා පාඨො, න සුන්දරො. ලක්ඛණඤ්හි මයා හෙට්ඨා වුත්තන්ති. ‘‘සොළසහාරාදිසමුදායා නෙත්තී’’ති වුත්තා, තෙ හාරා සුත්තස්ස බ්යඤ්ජනවිචයො වා හොන්ති, අත්ථවිචයො වා, නයා ච බ්යඤ්ජනවිචයො වා හොන්ති, අත්ථවිචයො වාති විචාරණායං සති ‘‘ඉමෙ ඉමස්ස විචයො’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘හාරා බ්යඤ්ජනවිචයො’’තිආදිමාහ. තත්ථ හාරා සුත්තස්ස බ්යඤ්ජනවිචයො හොන්ති, න අත්ථවිචයො සොළසහාරානං මූලපදනිද්ධාරණං වජ්ජෙත්වා බ්යඤ්ජනමුඛෙනෙව සංවණ්ණනාභාවතො. තයො පන නයා සුත්තස්ස අත්ථවිචයො හොන්ති, තිණ්ණං නයානං මූලපදසඞ්ඛාතඅවිජ්ජාදිසභාවධම්මනිද්ධාරණමුඛෙනෙව සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභාවතොති.

‘‘තං ¶ උභයං සුත්තෙ සංවණ්ණනාභාවෙන කෙනචි කත්ථචියෙව යොජෙතබ්බං, උදාහු සබ්බථා සබ්බත්ථ යොජිත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො තං උභයං සබ්බත්ථ සුත්තෙසු සබ්බථා යොජිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘උභයං පරිග්ගහීත’’න්ති වුත්තං. හාරා චෙව නයා ච උභයං සුත්තස්ස අත්ථනිද්ධාරණවසෙන පරිතො සමන්තතො ගහිතං සබ්බථා සුත්තෙසු යොජිතන්ති.

‘‘හාරාදිසමුදායභූතං නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං කථං සංවණ්ණෙතබ්බං සුත්තං සංවණ්ණෙතී’’ති වත්තබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘වුච්චති සුත්තං යථාසුත්ත’’න්ති. නෙත්තිසඞ්ඛාතං සංවණ්ණනාසුත්තං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තානුරූපං යථා යෙන යෙන දෙසනාහාරෙන වා අඤ්ඤෙන වා සංවණ්ණෙතබ්බං, තෙන තෙන වුච්චති සංවණ්ණෙතීති ¶ අත්ථො. අථ වා ‘‘නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං කිත්තකං සංවණ්ණෙතබ්බං සුත්තං සංවණ්ණෙතී’’ති වත්තබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘වුච්චති සුත්තං යථාසුත්ත’’න්ති. තත්ථ යථාසුත්තං යං යං සුත්තං භගවතා වුත්තං, තං තං සබ්බං සුත්තං නෙත්තිසඞ්ඛාතං සුත්තං වුච්චති වදති අස්සාදාදීනවදස්සනවසෙන සංවණ්ණෙතීති. තෙන වුත්තං ‘‘නෙත්තිනයෙන හි සංවණ්ණෙතුං අසක්කුණෙය්යං නාම සුත්තං නත්ථී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. සඞ්ගහවාරවණ්ණනා).

‘‘යං යං භගවතා දෙසිතං සුත්තං නෙත්තිසංවණ්ණනාය සංවණ්ණිතං, සා සංවණ්ණෙතබ්බා දෙසනා ච විඤ්ඤෙය්යා, උදාහු දෙසිතබ්බඤ්චා’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘යා චෙව දෙසනා’’ත්යාදිමාහ. යා චෙව දෙසනා පාළි සංවණ්ණිතා, සා ච, තාය දෙසනාය දෙසිතං යං ධම්මජාතං, තඤ්ච උභයං විමුත්තායතනදෙසනාසීසෙන පරිචයං කරොන්තෙහි එකන්තෙන විඤ්ඤෙය්යං උභයස්සෙව අනුපාදිසෙසපරිනිබ්බානපරියොසානානං සම්පත්තීනං හෙතුභාවතො. ‘‘තස්ස උභයස්ස විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සාධෙතබ්බස්ස විජානනස්ස හෙතුභූතා කතමා අනුපුබ්බී’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො වුත්තං ‘‘තත්රා’’ත්යාදි. තත්ථ තත්ර විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සුත්තාදිනවඞ්ගස්ස සාසනස්ස අත්ථපරියෙසනා අත්ථවිචාරණා හාරනයානං අයං අනුපුබ්බී විජානනස්ස සාධෙතබ්බස්ස හෙතුභූතා අනුපුබ්බී නාමාති අත්ථො. අථ වා තස්ස උභයස්ස විජානනෙ සාධෙතබ්බෙ සුත්තාදිනවඞ්ගස්ස සාසනස්ස අත්ථපරියෙසනාය අත්ථවිචාරණාය අයං අනුපුබ්බී විජානනස්ස සාධෙතබ්බස්ස හෙතුභූතා අනුපුබ්බී නාමාති. අථ වා වක්ඛමානාය හාරනයානුපුබ්බියා නවවිධසුත්තන්තපරියෙසනා විජානනස්ස හෙතුභූතාති වෙදිතබ්බා. තෙනාකාරෙනෙව අට්ඨකථායං තිධා වුත්තාති.

සඞ්ගහවාරස්ස අත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.

1. එවං ¶ සඞ්ගහවාරෙන සඞ්ඛෙපතො දස්සිතෙ හාරාදයො ඉදානි විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා’’තිආදිදෙසනා ආරද්ධා ¶ . අථ වා සොළසහාරාදිසමුදායා නෙත්ති නාම මයා මහාකච්චානෙන නිද්දිට්ඨාති වුත්තා, ‘‘කතමෙ තෙ සොළස හාරා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘තත්ථ සොළස හාරා’’ත්යාදි. තත්ථ තත්ථාති තෙසු සොළසහාරාදීසු. දෙසනා හාරො, විචයො හාරො…පෙ… සාමාරොපනො හාරොති ඉමෙ සොළස හාරාති දට්ඨබ්බා.

තත්ථ සබ්බසාධාරණත්තා හාරපදස්ස වචනත්ථො පඨමං වත්තබ්බො. කෙනට්ඨෙන හාරාති? හරීයන්ති එතෙහීති හාරා. එතෙහි සංවණ්ණනාවිසෙසෙහි සංවණ්ණියෙසු සුත්තගෙය්යාදීසු අඤ්ඤාණසංසයවිපල්ලාසා හරීයන්ති, ඉති අඤ්ඤාණාදිහරණකාරණත්තා ‘‘එතෙහී’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා සංවණ්ණනාවිසෙසා හාරා නාම, හර-ධාතුයා ආචරියස්ස වචීභෙදසද්දො, තංසමුට්ඨාපකො චිත්තුප්පාදො ච මුඛ්යත්ථො, වෙනෙය්යානං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තස්ස අත්ථජානනාදිඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො කාරණූපචාරත්ථො, තස්ස උපනිස්සයපච්චයභූතානං සංවණ්ණනාවිසෙසානං උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරත්ථො, ඉති-සද්දෙන සා උපනිස්සයපච්චයසත්තියෙව පරාමසීයති. තංසත්තිසම්පන්නා සංවණ්ණනාවිසෙසා ණ-පච්චයත්ථා හොන්ති. එස නයො එවරූපෙසු ඨානෙසුපි. විත්ථාරො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 1) වුත්තො එව.

අසාධාරණතො පන දෙසීයති එතායාති දෙසනා. එතාය සංවණ්ණනාය සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තත්ථො දෙසීයති සංවණ්ණීයති සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාපීයති, ඉති ඤාපනකාරණත්තා ‘‘එතායා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා විසෙසසංවණ්ණනා දෙසනා නාම, න පාළිදෙසනා, පාළිදෙසනාය සංවණ්ණෙතබ්බසංවණ්ණනාභාවෙන සහචරණතො වා දෙසනා. කිඤ්චාපි අඤ්ඤෙ හාරා දෙසනාපාළිසඞ්ඛාතස්ස සුත්තස්ස අත්ථසංවණ්ණනාභාවතො දෙසනාය සහචාරිනො හොන්ති, අයං පන හාරො යෙභුය්යෙන යථාරුතවසෙනෙව විඤ්ඤායමානත්තා පාළිදෙසනාය සහ චරතීති වත්තබ්බතං අරහති, න තථා පරෙ. න හි අස්සාදාදීනවනිස්සරණාදිසන්දස්සනලක්ඛණරහිතා පාළිදෙසනා අත්ථි, අයඤ්ච හාරො අස්සාදාදිසන්දස්සනලක්ඛණොති.

විචියන්ති එතෙනාති විචයො. එතෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුත්තෙ පදපඤ්හාදයො විචියන්ති, ඉති ¶ විචාරණකාරණත්තා සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ¶ විචයො නාම. කත්වත්ථාධිකරණත්ථාපි ලබ්භන්ති. සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙන පදපඤ්හාදිවිචයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො හාරො.

යුත්තායුත්ති විචාරීයති එතායාති යුත්ති. එතාය විසෙසසංවණ්ණනාය සබ්බෙසං හාරානං භූමිගොචරානං යුත්තායුත්ති විචාරීයති, ඉති විචාරණකාරණත්තා ‘‘එතායා’’ති පදෙන නිද්දිට්ඨා විසෙසසංවණ්ණනා යුත්ති නාම. ඉධ උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො, යුත්තියා විචාරණා, විචාරණීයභාවෙන සහචරණතො වා යුත්ති. සබ්බහාරානං භූමිගොචරානං යුත්තායුත්තිවිචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො යුත්ති හාරො.

පදති පවත්තෙති ඵලං එතෙනාති පදං, කාරණං. ඨන්ති තිට්ඨන්ති එත්ථ ඵලානි තදායත්තවුත්තිතායාති ඨානං, කාරණං. පදඤ්ච තං ඨානඤ්චාති පදට්ඨානං, ආසන්නකාරණං. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානං විචාරීයති එතායාති පදට්ඨානා, විසෙසසංවණ්ණනා, විචාරණලොපොව, සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානානං, තෙසඤ්ච පදට්ඨානානං විචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පදට්ඨානො හාරො.

සුත්තෙ අවුත්තාපි සමානලක්ඛණා ධම්මා ලක්ඛීයන්ති එතෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙනාති ලක්ඛණො, සුත්තෙ වුත්තෙන ධම්මෙන සමානලක්ඛණානං ධම්මානං අවුත්තානම්පි නිද්ධාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ලක්ඛණො හාරො.

සුත්තෙ දස්සියමානා නිබ්බචනාදයො චත්තාරොපි වියූහීයන්ති විභාගෙන සම්පිණ්ඩීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති බ්යූහො, චතුන්නං නිබ්බචනාදීනං බ්යූහො චතුබ්යූහො. නිබ්බචනාධිප්පායබ්යඤ්ජනානඤ්චෙව දෙසනානිදානස්ස ච පුබ්බාපරෙන සද්ධිං සන්දස්සනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො චතුබ්යූහො හාරො.

දෙසනාය ගහිතධම්මෙන සභාගා, විසභාගා ච ධම්මා ආවට්ටීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති ආවට්ටො, දෙසනාය ගහිතධම්මානං සභාගවිසභාගධම්මවසෙන ආවට්ටනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ආවට්ටො හාරො.

අසාධාරණාසාධාරණානං සංකිලෙසධම්මෙ, වොදානධම්මෙ ච සාධාරණාසාධාරණතො, පදට්ඨානතො, භූමිතො ච විභජනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො විභත්ති හාරො.

සුත්තෙ ¶ ¶ නිද්දිට්ඨා ධම්මා පටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වාති පරිවත්තො, සුත්තෙ නිද්දිට්ඨානං ධම්මානං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරිවත්තනො හාරො.

සුත්තෙ වුත්තස්ස එකස්සෙව අත්ථස්ස වාචකං විවිධං වචනං එත්ථ සංවණ්ණනාවිසෙසෙති විවචනං, විවචනමෙව වෙවචනං, සුත්තෙ වුත්තෙ එකස්මිං අත්ථෙ අනෙකපරියායසද්දයොජනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො වෙවචනො හාරො.

සුත්තෙ වුත්තා අත්ථා පකාරෙහි ඤාපීයන්ති ඉමිනා, එත්ථ වාති පඤ්ඤත්ති, එකෙකස්ස ධම්මස්ස අනෙකාහි පඤ්ඤත්තීහි පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්ති හාරො.

සුත්තාගතා ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදාදීසු ඔතරීයන්ති අනුප්පවෙසීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති ඔතරණො, පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙහි සුත්තත්ථස්ස ඔතරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො.

සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භා සොධීයන්ති සමාධීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති සොධනො, සුත්තෙ පදපදත්ථපඤ්හාරම්භානං සොධනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනො හාරො.

සාමඤ්ඤවිසෙසභූතා ධම්මා විනා විකප්පෙන අධිට්ඨීයන්ති අනුප්පවත්තීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති අධිට්ඨානො, සුත්තාගතානං ධම්මානං අවිකප්පනවසෙන සාමඤ්ඤවිසෙසනිද්ධාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො අධිට්ඨානො හාරො.

යො හෙතු චෙව පච්චයො ච ඵලං පරිකරොති අභිසඞ්ඛරොති, ඉති සො හෙතු චෙව පච්චයො ච පරික්ඛාරො, යො සංවණ්ණනාවිසෙසො තං පරික්ඛාරං හෙතුඤ්චෙව පච්චයඤ්ච ආචික්ඛති, ඉති සො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො නාම. සුත්තෙ ආගතධම්මානං පරික්ඛාරසඞ්ඛාතෙ හෙතුපච්චයෙ නිද්ධාරෙත්වා සංවණ්ණනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො හාරො.

සුත්තෙ ආගතධම්මා පදට්ඨානාදිමුඛෙන සමාරොපීයන්ති එත්ථ, එතෙන වාති සමාරොපනො, සුත්තෙ ආගතධම්මානං පදට්ඨානවෙවචනභාවපහානසමාරොපනවිචාරණලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සමාරොපනො හාරො. භාවසාධනවසෙනාපි සබ්බත්ථ වචනත්ථො වත්තබ්බොති තස්සාපි වසෙන යොජෙතබ්බන්ති. සෙසං සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති.

‘‘තත්ථ ¶ ¶ කතමෙ සොළස හාරා දෙසනා’’ත්යාදිනා හාරසරූපං වුත්තං, කිමත්ථං ‘‘තස්සානුගීති’’ත්යාදි වුත්තන්ති? අනුගීතිගාථාය සුඛග්ගහණත්ථං පුන ‘‘තස්සානුගීති දෙසනා විචයො යුත්ති’’ත්යාදි වුත්තං. තත්ථ තස්සාති හාරුද්දෙසස්ස. අනුගීතීති අනු පච්ඡා ගායනගාථා. පඤ්චදසොති පඤ්චදසමො. සොළසොති සොළසමො. අත්ථතො අසංකිණ්ණාති දෙසනාදිපදත්ථතො ලක්ඛණත්ථතො සඞ්කරතො රහිතා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සො ච නෙසං අසඞ්කරො ලක්ඛණනිද්දෙසෙ සුපාකටො හොතී’’ති. සෙසං සංවණ්ණනානුසාරෙන ඤාතබ්බන්ති. ‘‘කෙචි හාරා කෙහිචි හාරෙහි සංකිණ්ණා විය දිස්සන්ති, කස්මා අසංකිණ්ණාති ඤාතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා වුත්තං ‘‘එතෙසඤ්චෙවා’’තිආදි. තත්ථ එතෙසඤ්චෙව භවතීති එතෙසං සොළසන්නං හාරානං යථා යෙනාකාරෙන අසඞ්කරො හොති, තථා අසඞ්කරාකාරෙන භවති. අයති පවත්තති නයවිභත්තීති අයා, විත්ථාරෙන අයාති විත්ථාරතයා, ත-කාරො මිස්සකදොසාපගමත්ථාය ආගතො, නයවිභත්තිවිසෙසවචනං. නයෙන ඤායෙන විභත්ති නයවිභත්ති, න පඤ්චනයවිභත්තාහාරානං විත්ථාරෙන පවත්තා ඤායවිභත්ති තථා අසඞ්කරාකාරෙන භවති තස්මිං අසංකිණ්ණාති ඤාතබ්බාති අධිප්පායො.

2. සොළස හාරා සරූපතො වුත්තා, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතා, ‘‘කතමෙ පඤ්ච නයා’’ති වත්තබ්බභාවතො තථා පුච්ඡිත්වා සරූපතො උද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ කතමෙ පඤ්ච නයා’’ත්යාදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං හාරෙ උද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ උද්දිසිතුං ‘තත්ථ කතමෙ’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 2) වුත්තං. ‘‘තත්ථ නයන්ති සංකිලෙසෙ, වොදානෙ ච විභාගතො ඤාපෙන්තීති නයා, නීයන්ති වා තානි එත්ථ, එතෙහි වාති නයා’’තිආදිනා (නෙත්ති. අට්ඨ. 2) අට්ඨකථායං විත්ථාරෙන වචනත්ථො වුත්තො. නී-ධාතුයා නන්දියාවට්ටාදිනයානුසාරෙන සංකිලෙසෙ, වොදානෙ ච ආලම්බිත්වා පවත්තො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදො මුඛ්යත්ථො, නන්දියාවට්ටාදිනයානං උපනිස්සයපච්චයසත්ති ඵලූපචාරතො ගහිතා, ඉති-සද්දො තං ඵලූපචාරතො ගහිතසත්තිං පරාමසි, තංසත්තිසහිතා නන්දියාවට්ටාදිනයා අ-පච්චයත්ථා.

තණ්හාඅවිජ්ජාහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සුත්තස්ස, සමථවිපස්සනාහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො ¶ නන්දියාවට්ටො නයො. තත්ථ චතුසච්චන්ති තණ්හා ච අවිජ්ජා ච භවමූලත්තා සමුදයසච්චං, අවසෙසා තෙභූමකා ධම්මා දුක්ඛසච්චං, සමථවිපස්සනා මග්ගසච්චං, තෙන පත්තබ්බා අසඞ්ඛතධාතු නිරොධසච්චන්ති.

තීහි අවයවෙහි ලොභාදීහි සංකිලෙසපක්ඛෙ, තීහි අවයවෙහි අලොභාදීහි ච වොදානපක්ඛෙ ¶ පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො, අකුසලමූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛස්ස, කුසලමූලෙහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො තිපුක්ඛලො.

සීහස්ස භගවතො වික්කීළිතං එත්ථ නයෙති සීහවික්කීළිතො, සුභසඤ්ඤාදීහි විපල්ලාසෙහි සකලසංකිලෙසපක්ඛස්ස, සද්ධින්ද්රියාදීහි වොදානපක්ඛස්ස සුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො සීහවික්කීළිතනයො.

අත්ථනයත්තයදිසාභාවෙන කුසලාදිධම්මානං ආලොචනං දිසාලොචනං. තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං කතෙසු සුත්තස්ස අත්ථවිස්සජ්ජනෙසු යෙ වොදානාදයො, සංකිලෙසිකා ච තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභූතා ධම්මා සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා කථිතා, තෙසං යථාවුත්තධම්මානං චිත්තෙනෙව ‘‘අයං පඨමා දිසා, අයං දුතියා දිසා’’තිආදිනා ආලොචනං දිසාලොචනං.

තථා ආලොචිතානං ධම්මානං අත්ථනයත්තයයොජනෙ සමානයනතො අඞ්කුසො වියාති අඞ්කුසො, තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභූතානං කුසලාදිධම්මානං සමානයනං අඞ්කුසො නයො.

ලඤ්ජෙතීති ලඤ්ජකො. යො නයො සුත්තත්ථං ලඤ්ජෙති පකාසෙති, ඉති ලඤ්ජනතො පකාසනතො සො නයො ලඤ්ජකො නාම, නයො ච සො ලඤ්ජකො චාති නයලඤ්ජකො. නයලඤ්ජකො පඨමො නන්දියාවට්ටො නාම, නයලඤ්ජකො දුතියො තිපුක්ඛලො නාම, නයලඤ්ජකො තතියො සීහවික්කීළිතො නාමාති යොජෙතබ්බො.

උග්ගතානං විසෙසෙන උග්ගතොති උත්තමො, තං උත්තමං. ගතාති ඤාතා, මතාති අත්ථො. ‘‘මතා’’ති වා පාඨො. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයානුසාරෙනපි සංවණ්ණනානුසාරෙනපි ජානිතබ්බන්ති.

යථාවුත්තනයවිසෙසසංවණ්ණනාය ¶ ටීකායං –

‘‘සමූහාදිං උපාදාය ලොකසඞ්කෙතසිද්ධා වොහාරමත්තතා සම්මුතිසභාවො, පථවීඵස්සාදීනං කක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසභාවො. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – යස්මිං භින්නෙ, ඉතරාපොහෙ වා චිත්තෙන කතෙ න තථා බුද්ධි, ඉදං සම්මුතිසච්චං යථා ඝටෙ, සසම්භාරජලෙ ච, තබ්බිපරියායෙන පරමත්ථසච්ච’’න්ති –

වචනෙ ¶ ඝටකථලආපජලකද්දමාදිසඞ්ඛාතං සමූහාදිං උපාදාය ලොකස්ස පුබ්බෙ ඝටකථලආපජලකද්දමාදිසඞ්කෙතසිද්ධා ඝටකථලආපජලකද්දමාදිවොහාරමත්තතා සම්මුතිසභාවො සඞ්කෙතවසෙන අවිතථත්තා. පථවීආදීනං කක්ඛළාදිලක්ඛණං, ඵස්සාදීනං ඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසභාවො. ‘‘යදි එවං ඝටාදිකෙ අභින්නෙ වා ආපාදිකෙ වා අනුරූපෙන ඌනභාවෙන අප්පවත්තමානෙ වා සති සම්මුතිභාවො හොතු, භින්නෙ වා ඌනෙ වා කථං සම්මුතිභාවො භවෙය්ය, පථවීඵස්සාදීනම්පි භිජ්ජමානත්තා, කක්ඛළඵුසනාදීනඤ්ච පථවීඵස්සාදීහි අනඤ්ඤත්තා කථං පරමත්ථසභාවො භවෙය්ය, කතමෙන සඞ්ඛෙපෙන අත්ථෙන සම්මුතිසභාවො, පරමත්ථසභාවො ච අම්හෙහි ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපො’’තිආදිමාහ. තත්ථ එත්ථාති එතෙසු සම්මුතිසභාවපරමත්ථසභාවෙසු අයං නයො වුච්චමානො සඞ්ඛෙපො අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යස්මිං ඝටාදිකෙ භින්නෙ සති තතො ඝටාදිතො ඉතරො කථලාදිභාවො චිත්තෙන පුබ්බෙ කතෙන යථා යෙන කථලාදිවොහාරෙන භවති, යස්මිං ආපාදිකෙ සම්භාරජලාදිකෙ ඌනභාවෙන පවත්තමානෙ සති වා තතො ආපාදිතො ඉතරො කද්දමාදිභාවො චිත්තෙන පුබ්බෙ කතෙන යථා යෙන කද්දමාදිවොහාරෙන භවති, තථා තෙන වොහාරෙන බුද්ධි කථලාදිසභාවජානනං කද්දමාදිසභාවජානනං භවති, ඉදං අභින්නෙ ඝටාදිකං වා භින්නෙ කථලාදිකං වා අනූනෙ ආපාදිකං වා ඌනෙ කද්දමාදිකං වා සබ්බං සම්මුතිසච්චං හොත්වෙව. ‘‘කද්දමස්මිං භින්නෙ, කද්දමස්මිං ඌනෙ වා සති ඉතරො සම්මුතිසභාවො’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො ‘‘ඝටෙ, සම්භාරජලෙ චා’’ති වුත්තං.

සම්මුතිසච්චසභාවො ¶ තුම්හෙහි වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරමත්ථසච්චසභාවො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තබ්බිපරියායෙන පරමත්ථසච්ච’’න්ති වුත්තං. පථවීආදීනං කක්ඛළාදිලක්ඛණතො ඉතරස්ස ඵුසනාදිලක්ඛණස්ස අසම්භවතො, ඵස්සාදීනඤ්ච ඵුසනාදිලක්ඛණතො ඉතරස්ස කක්ඛළාදිලක්ඛණස්ස අසම්භවතො පථවීඵස්සාදීනං ලක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණං පරමත්ථසච්චං හොත්වෙවාති ඉමස්මිං සඞ්ඛෙපත්ථෙ ගහිතෙ කොචි විරොධො නත්ථීති අධිප්පායොති.

3. පඤ්ච නයා සරූපතො ආචරියෙන උද්දිට්ඨා, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතා, ‘‘යානි පදානි අට්ඨාරස මූලපදානි උද්දිට්ඨානි, කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමානි අට්ඨාරස මූලපදානි’’ත්යාදිමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං නයෙපි උද්දිසිත්වා ඉදානි මූලපදානි උද්දිසිතුං ‘තත්ථ කතමානී’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති වුත්තං. තත්ථ කුසලානි ¶ නව පදානි, අකුසලානි නව පදානි අට්ඨාරස මූලපදානීති දට්ඨබ්බානීති යොජනා. මූලන්ති පතිට්ඨහන්ති එතෙහි නයා, පතිට්ඨානවිභාගා චාති මූලානි, පදන්ති පතිට්ඨහන්ති එත්ථ නයා, පට්ඨානවිභාගා, අධිගමා චාති පදානි, වුත්තප්පකාරට්ඨෙන මූලානි ච තානි පදානි චාති මූලපදානි. කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයන්තීති කුසලානි, කුසෙ රාගාදයො ලුනන්තීති කුසලානි, කුසා විය ලුනන්තීති කුසලානි, කුසෙන ඤාණෙන ලාතබ්බානි පවත්තෙතබ්බානීති කුසලානි. කුසලානං පටිපක්ඛානීති අකුසලානි අ-සද්දො චෙත්ථ පටිපක්ඛත්ථොති.

නව පදානි කුසලානි, නව පදානි අකුසලානීති ගණනපරිච්ඡෙදතො, ජාතිභෙදතො ච උද්දිට්ඨානි, ‘‘කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා නව පදානි අකුසලානි පච්චාසත්තින්යායෙන සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘කතමානි නව පදානි අකුසලානී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එවං ගණනපරිච්ඡෙදතො, ජාතිභෙදතො ච මූලපදානි දස්සෙත්වා ඉදානි සරූපතො දස්සෙන්තො සංකිලෙසපක්ඛංයෙව පඨමං උද්දිසති ‘තණ්හා’තිආදිනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 3) –

වුත්තං. තත්ථ රූපාදිකෙ ඛන්ධෙ තසති පරිතසතීති තණ්හා. අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දතීති අවිජ්ජා ¶ , වින්දියං කායසුචරිතාදිං න වින්දතීති අවිජ්ජා, විජ්ජාය පටිපක්ඛාති වා අවිජ්ජා. ලුබ්භන්ති තෙනාති ලොභො, ලුබ්භතීති වා ලොභො, ලුබ්භනං වා ලොභො. දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. අසුභෙ රූපක්ඛන්ධාදිකෙ ‘‘සුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා සුභසඤ්ඤා. දුක්ඛදුක්ඛාදිකෙ ‘‘සුඛ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා සුඛසඤ්ඤා. අනිච්චෙ සඞ්ඛාරධම්මෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤා නිච්චසඤ්ඤා. අනත්තසභාවෙසු චක්ඛාදීසු ඛන්ධෙසු ‘‘අත්තා’’ති පවත්තා සඤ්ඤා අත්තසඤ්ඤා. යත්ථාති යෙසු පදෙසු සබ්බො අකුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, තානි පදානි අකුසලානීති යොජනා. සඞ්ගහං ගණනං. සමොසරණං සමාරොපනං.

පච්චනීකධම්මෙ උද්ධච්චාදිකෙ නීවරණෙ සමෙති වූපසමෙති තදඞ්ගවික්ඛම්භනවසෙනාති සමථො. සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාදීහි විවිධෙහි ආකාරෙහි පස්සතීති විපස්සනා. ලොභස්ස පටිපක්ඛො අලොභො. දොසස්ස පටිපක්ඛො අදොසො. මොහස්ස පටිපක්ඛො අමොහො. එත්ථාපි අ-සද්දො පටිපක්ඛත්ථො, න අභාවත්ථාදිකොති අධිප්පායො. අසුභෙ රූපක්ඛන්ධාදිකෙ, චක්ඛාදිම්හි වා ‘‘අසුභ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අසුභසඤ්ඤා, විසෙසතො කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං ¶ . දුක්ඛදුක්ඛතාදීසු ‘‘දුක්ඛ’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා දුක්ඛසඤ්ඤා, විසෙසතො වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. අනිච්චෙ ඛන්ධාදිකෙ විපරිණාමධම්මෙ ‘‘අනිච්ච’’න්ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අනිච්චසඤ්ඤා, විසෙසතො චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. අනත්තසභාවෙ ඛන්ධෙ, චක්ඛාදිම්හි වා ‘‘අනත්තා’’ති පවත්තා සඤ්ඤාපධානචිත්තුප්පාදා අනත්තසඤ්ඤා, විසෙසතො ධම්මානුපස්සනාසතිපධානං. පඤ්ඤාසතිසීසෙන හි පවත්තා අයං දෙසනා. තෙන වුත්තං භගවතා ‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, සතිබලං දට්ඨබ්බං? චතූසු සතිපට්ඨානෙසු, එත්ථ සතිබලං දට්ඨබ්බ’’න්ති. යත්ථාති යෙසු පදෙසු සබ්බො කුසලපක්ඛො සඞ්ගහං සමොසරණං ගච්ඡති, තානි පදානි කුසලානීති යොජනා.

උද්දානන්ති උද්ධං දානං රක්ඛණං උද්දානං, සඞ්ගහවචනන්ති අත්ථො. උද්දානෙ අවුත්තෙ සති හෙට්ඨා වුත්තස්ස අත්ථස්ස විප්පකිණ්ණභාවො දින්නො විය භවෙය්ය, තස්මා විප්පකිණ්ණභාවස්ස නිවාරණත්ථං උද්දානන්ති අධිප්පායො. චතුරො ච විපල්ලාසාති සුභසුඛනිච්චඅත්තසඤ්ඤා. කිලෙසා භවන්ති එත්ථ නවපදෙසූති භූමී, කිලෙසානං භූමීති කිලෙසභූමී, කිලෙසපවත්තනට්ඨානානි නව පදානීති වුත්තං හොති.

චතුරො ¶ සතිපට්ඨානාති අසුභදුක්ඛඅනිච්චඅනත්තසඤ්ඤා. ඉන්ද්රියභූමීති සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචනින්ද්රියානං භූමී පවත්තනට්ඨානානි සමොසරණට්ඨානානි.

නවහි කුසලපදෙහි කුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යොජීයන්ති, නවහි අකුසලපදෙහි අකුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යොජීයන්ති. නවහි කුසලපදෙහි සහ කුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යුජ්ජන්තා භවන්ති, නවහි අකුසලපදෙහි සහ අකුසලපක්ඛා යුජ්ජන්ති යුජ්ජන්තා භවන්තීති උද්දෙසවාරෙ වුත්තාවසෙසො සංවණ්ණනානුසාරෙන විජානිතබ්බො.

උද්දෙසවාරස්ස අත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.

4. හාරාදීසු ¶ සමුදායස්ස නෙත්තිප්පකරණස්ස උද්දෙසො උද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො නිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උද්දිට්ඨෙ හාරාදයො නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ සඞ්ඛෙපතො නෙත්තී’’තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං උද්දිට්ඨෙ හාරාදයො නිද්දිසිතුං ‘තත්ථ සඞ්ඛෙපතො’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 4) වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං ‘‘තත්ථ කතමෙ සොළස හාරා? දෙසනා විචයො’’තිආදිඋද්දෙසපාඨෙ. සඞ්ඛෙපතොති සමාසතො. නෙත්තීති නෙත්තිප්පකරණං. කිත්තිතාති කථිතා, ඉදානි නිද්දෙසතො කථෙස්සාමීති වුත්තං හොති.

‘‘අස්සාදාදීනවතා, නිස්සරණම්පි ච ඵලං උපායො ච.

ආණත්තී ච භගවතො, යොගීනං දෙසනාහාරො’’ති. –

ගාථායං යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුත්තෙ ආගතා අස්සාදොපි ආදීනවතා ආදීනවොපි නිස්සරණම්පි ඵලම්පි උපායොපි යොගීනං අත්ථාය භගවතො ආණත්තිපි ඉමෙ ධම්මා දස්සිතා සංවණ්ණිතා සංවණ්ණනාවසෙන ඤාපිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරො නාමාති අත්ථයොජනා.

වචනත්ථාදයො ¶ අට්ඨකථායං විත්ථාරතො වුත්තාව, තස්මා කිඤ්චිමත්තමෙව කථෙස්සාමි. අස්සාදීයතෙති අස්සාදො, කො සො? සුඛං, සොමනස්සං, ඉට්ඨාරම්මණභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ච. අස්සාදෙති එතායාති වා අස්සාදො, කො සො? තණ්හා, විපල්ලාසා ච. විපල්ලාසවසෙන හි එකච්චෙ සත්තා අනිට්ඨම්පි ආරම්මණං ඉට්ඨාකාරෙන අස්සාදෙන්ති.

ආභුසං කම්මෙන දීනං දුක්ඛාදි හුත්වා වාති පවත්තතීති ආදීනවො, දුක්ඛාදි. අථ වා අතිවිය ආදීනං කපණං හුත්වා වාති පවත්තතීති ආදීනවො, කපණමනුස්සො, තථාභාවා ච තෙභූමකා ධම්මා අනිච්චතාදියොගතො.

නිස්සරති එතෙනාති නිස්සරණං, අරියමග්ගො. නිස්සරතීති වා නිස්සරණං, නිබ්බානං. පි-සද්දො ¶ සම්පිණ්ඩනත්ථො. නිස්සරණභෙදො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 හාරසඞ්ඛෙප) බහුධා වුත්තොව.

ඵලති පවත්තතීති ඵලං, දෙසනාය ඵලං. යදිපි දෙසනා ඵලනිප්ඵාදිකා න හොති, තථාපි භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පුඤ්ඤසම්භාරා සම්භවන්ති, පුඤ්ඤසම්භාරහෙතුතො ඵලං පවත්තං, තස්මා දෙසනාය ඵලං නාමාති. කතමං තං? දෙවමනුස්සෙසු ආයුවණ්ණසුඛබලයසපරිවාරඅධිපතෙය්යඋපධිසම්පත්තිචක්කවත්තිසිරිදෙවරජ්ජ- සිරිචතුසම්පත්තිචක්කසීලසමාධිසම්පදා විජ්ජාභිඤ්ඤා පටිසම්භිදා සාවකබොධිපච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධියො.

පච්චයසාමග්ගිං උපගන්ත්වා අයති පවත්තති ඵලං එතෙනාති උපායො, කො සො? අරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගපටිපදා. පුරිමා පටිපදා හි පච්ඡිමාය පටිපදාය අධිගමූපායො, පරම්පරාය මග්ගනිබ්බානාධිගමස්ස ච උපායො. කෙචි ‘‘මග්ගොපි උපායො’’ති වදන්ති, තෙසං මතෙන නිබ්බානමෙව නිස්සරණන්ති වුත්තං සියා. ‘‘තෙ පහාය තරෙ ඔඝන්ති ඉදං නිස්සරණ’’න්ති (නෙත්ති. 5) පන අරියමග්ගස්ස නිස්සරණභාවං වක්ඛති, තස්මා කෙසඤ්චි වාදො න ගහෙතබ්බො.

ආණත්තීති ආණාරහස්ස භගවතො වෙනෙය්යානං හිතසිද්ධියා ‘‘එවං සම්මාපටිපත්තිං පටිපජ්ජාහි, මිච්ඡාපටිපත්තිං මා පටිපජ්ජාහී’’ති විධානං ආණාඨපනං ආණත්ති නාම.

යුජ්ජන්ති ¶ පයුජ්ජන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාසූති යොගිනො, වෙනෙය්යා, තෙසං යොගීනං අත්ථායාති වචනසෙසං නීහරිත්වා යොජනා කාතබ්බා. සුත්තෙ ආගතානං සබ්බෙසං අස්සාදාදීනං එකදෙසාගතානම්පි නීහරිත්වා සබ්බෙසං විභජනසංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරොති නිද්දෙසතො ගහෙතබ්බො, සො ච විභජනාකාරො දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 5) ආගමිස්සතීති ඉධ න දස්සිතොති.

දෙසනාහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො විචයහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යං පුච්ඡිතඤ්ච විස්සජ්ජිතඤ්ච, සුත්තස්ස යා ච අනුගීති.

සුත්තස්ස යො පවිචයො, හාරො විචයොති නිද්දිට්ඨො’’ති. –

ගාථා ¶ වුත්තා. තත්ථ සුත්තස්ස යං පුච්ඡිතඤ්ච යා පුච්ඡා විචයමානා ච සුත්තස්ස යං විස්සජ්ජිතඤ්ච යා විස්සජ්ජනා විචයමානා ච සුත්තස්ස යො පදාදිවිචයො, අස්සාදාදිවිචයො ච අත්ථි, තෙ වුත්තප්පකාරා විචයමානා පුච්ඡාදයො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විචියන්ති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො හාරොති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා කාතබ්බා.

පුච්ඡීයතෙ පුච්ඡිතං. විස්සජ්ජීයතෙ විස්සජ්ජිතන්ති භාවසාධනත්ථො දට්ඨබ්බො, න කම්මසාධනත්ථො. තෙන වුත්තං ටීකායං ‘‘භාවත්ථෙ තොති ආහ – ‘විස්සජ්ජිතන්ති විස්සජ්ජනා’’’ති.

‘‘සුත්තස්සා’’ති නියමිතත්තා සංවණ්ණනාවසෙන අට්ඨකථායං ආගතං න ගහෙතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. සො විචයො හාරො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 හාරසඞ්ඛෙප) වුත්තොව. කථං? –

‘‘අයං පුච්ඡා අදිට්ඨජොතනා දිට්ඨසංසන්දනා විමතිච්ඡෙදනා අනුමතිපුච්ඡා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා සත්තාධිට්ඨානා ධම්මාධිට්ඨානා එකාධිට්ඨානා අනෙකාධිට්ඨානා සම්මුතිවිසයා පරමත්ථවිසයා අතීතවිසයා අනාගතවිසයා පච්චුප්පන්නවිසයා’’තිආදිනා පුච්ඡාවිචයො වෙදිතබ්බො. ‘‘ඉදං විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං විභජ්ජබ්යාකරණං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං ඨපනං සාවසෙසං නිරවසෙසං සඋත්තරං ¶ නිරුත්තරං ලොකියං ලොකුත්තර’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනවිචයො.

‘‘අයං පුච්ඡා ඉමිනා සමෙති, එතෙන න සමෙතී’’ති පුච්ඡිතත්ථං ආනෙත්වා, විචයො පුබ්බෙනාපරං සංසන්දිත්වා ච විචයො පුබ්බාපරවිචයො. ‘‘අයං අනුගීති වුත්තත්ථසඞ්ගහා අවුත්තත්ථසඞ්ගහා තදුභයත්ථසඞ්ගහා කුසලත්ථසඞ්ගහා අකුසලත්ථසඞ්ගහා’’තිආදිනා අනුගීතිවිචයො. අස්සාදාදීසු සුඛවෙදනාය ‘‘ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, තණ්හාය ‘‘ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, විපල්ලාසානං ‘‘විපරීතග්ගහණලක්ඛණා’’තිආදිනා, අවසිට්ඨානං තෙභූමකධම්මානං ‘‘යථාසකලක්ඛණා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ද්වාවීසතියා තිකෙසු, ද්වාචත්තාලීසාධිකෙ ච දුකසතෙ ලබ්භමානපදවසෙන තංතංඅස්සාදත්ථවිසෙසනිද්ධාරණං අස්සාදවිචයො.

දුක්ඛවෙදනාය ‘‘අනිට්ඨානුභවනලක්ඛණා’’තිආදිනා, දුක්ඛසච්චානං ‘‘පටිසන්ධිලක්ඛණා’’තිආදිනා, අනිච්චතාදීනං ආදිඅන්තවන්තතාය අනිච්චන්තිකතාය ච ¶ ‘‘අනිච්චා’’තිආදිනා සබ්බෙසඤ්ච ලොකියධම්මානං සංකිලෙසභාගියහානභාගියතාදිවසෙන ආදීනවවුත්තියා ඔකාරනිද්ධාරණෙන ආදීනවවිචයො. නිස්සරණපදෙ අරියමග්ගස්ස ආගමනතො කායානුපස්සනාදිපුබ්බභාගපටිපදාවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙන, නිබ්බානස්ස යථාවුත්තපරියායවිභාගවිසෙසනිද්ධාරණවසෙනාති එවං නිස්සරණවිචයො. ඵලාදීනං තංතංසුත්තදෙසනාය සාධෙතබ්බඵලස්ස තදුපායස්ස තත්ථ තත්ථ සුත්තවිධිවචනස්ස ච විභාගනිද්ධාරණවසෙන විචයො වෙදිතබ්බො. එවං පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනපුච්ඡාපුබ්බාපරානුගීතීනං, අස්සාදාදීනඤ්ච විසෙසනිද්ධාරණවසෙනෙව විචයලක්ඛණො ‘‘විචයො හාරො’’ති වෙදිතබ්බොති –

විස්සජ්ජනවිසෙසො පන ටීකායං වුත්තො. කථං? –

‘‘චක්ඛු අනිච්ච’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘ආම, චක්ඛු අනිච්චමෙවා’’ති එකන්තතො විස්සජ්ජනං එකංසබ්යාකරණං, ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං භාවෙතබ්බං, සච්ඡිකාතබ්බඤ්චා’’ති ¶ පුට්ඨෙ ‘‘මග්ගපරියාපන්නං භාවෙතබ්බං, ඵලපරියාපන්නං සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති විභජිත්වා විස්සජ්ජනං විභජ්ජබ්යාකරණං, ‘‘අඤ්ඤින්ද්රියං කුසල’’න්ති පුට්ඨෙ ‘‘කිං අනවජ්ජට්ඨො කුසලත්ථො, උදාහු සුඛවිපාකට්ඨො’’ති පටිපුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජනං පටිපුච්ඡාබ්යාකරණං, ‘‘සස්සතො අත්තා, අසස්සතො වා’’ති වුත්තෙ ‘‘අබ්යාකතමෙත’’න්තිආදිනා අවිස්සජ්ජනං ඨපනං, ‘‘කිං පනෙතෙ ‘කුසලා’ති වා ‘ධම්මා’ති වා එකත්ථා, උදාහු නානත්ථා’’ති ඉදං පුච්ඡනං සාවසෙසං. විස්සජ්ජනස්ස පන සාවසෙසතො වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන දෙසනායං වෙදිතබ්බා. අපාටිහීරකං සඋත්තරං සප්පාටිහීරකං නිරුත්තරං, සෙසං විචයහාරනිද්දෙසෙ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති –

වුත්තොව. සංවණ්ණනාසු වුත්තො අත්ථො අනාකුලො පාකටො යතිපොතෙහි විඤ්ඤාතො, සො සබ්බත්ථ අම්හෙහි න විභත්තොති දට්ඨබ්බො.

විචයහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො යුත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘සබ්බෙසං ¶ හාරානං, යා භූමී යො ච ගොචරො තෙසං.

යුත්තායුත්තපරික්ඛා, හාරො යුත්තීති නිද්දිට්ඨො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ සබ්බෙසං සොළසන්නං හාරානං යා භූමි පවත්තනට්ඨානභූතං බ්යඤ්ජනං, යො ගොචරො සුත්තත්ථො ච අත්ථි, තෙසං භූමිසඞ්ඛාතබ්යඤ්ජනගොචරසඞ්ඛාතසුත්තත්ථානං යා යුත්තායුත්තපරික්ඛා යුත්තායුත්තීනං විචාරණා සංවණ්ණනා කතා, සො යුත්තිඅයුත්තිපරික්ඛාවිචාරණසඞ්ඛාතො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘යුත්ති හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.

තෙසං හාරානං භූමිභූතස්ස සුත්තෙ ආගතස්ස බ්යඤ්ජනස්ස යුත්තිභාවො දුවිධො සභාවනිරුත්තිභාවො, අධිප්පෙතත්ථවාචකභාවො ච. ගොචරභූතස්ස පන සුත්තෙ ආගතස්ස යුත්තිභාවො සුත්තවිනයධම්මතාහි අවිලොමනං. අයුත්තිභාවො වුත්තවිපරියායෙන ගහෙතබ්බො.

යුත්තිහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පදට්ඨානහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘ධම්මං ¶ දෙසෙති ජිනො, තස්ස ච ධම්මස්ස යං පදට්ඨානං.

ඉති යාව සබ්බධම්මා, එසො හාරො පදට්ඨානො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ ධම්මන්ති යං කිඤ්චි කුසලාදිධම්මං සුත්තෙ ජිනො දෙසෙති, තස්ස සුත්තෙ ජිනෙන දෙසිතස්ස කුසලාදිධම්මස්ස යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තං තං පදට්ඨානඤ්චාති එවං වුත්තනයෙන යාව යත්තකා සබ්බෙ ධම්මා සුත්තෙ ජිනෙන දෙසිතා, තත්තකානං සබ්බෙසං ධම්මානං යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තස්ස ච පදට්ඨානස්ස යඤ්ච පදට්ඨානං නිද්ධාරෙතබ්බං, තං තං පදට්ඨානඤ්ච, ඉති එවං වුත්තනයෙන යාව යත්තකා සබ්බෙ පදට්ඨානධම්මා නිද්ධාරෙතබ්බාව, තත්තකානි සබ්බානි ධම්මපදට්ඨානානි යථානුරූපං නිද්ධාරෙත්වා යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන කථිතානි, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පදට්ඨානො හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.

සුත්තෙ දෙසිතකුසලධම්මස්ස යොනිසොමනසිකාරසද්ධම්මස්සවනසප්පුරිසූපනිස්සයාදි පදට්ඨානං, සුත්තෙ දෙසිතඅකුසලධම්මස්ස අයොනිසොමනසිකාරඅසද්ධම්මස්සවනඅසප්පුරිසූපනිස්සයාදි පදට්ඨානං, අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස යථාරහං කුසලාකුසලාබ්යාකතා පදට්ඨානන්තිආදිනා නිද්ධාරෙතබ්බන්ති.

පදට්ඨානහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ලක්ඛණහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ, යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා කෙචි.

වුත්තා භවන්ති සබ්බෙ, සො හාරො ලක්ඛණො නාමා’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ එකධම්මෙ සුත්තෙ භගවතා වුත්තම්හි, අට්ඨකථායං නිද්ධාරිතෙ වා සති තෙන ධම්මෙන යෙ කෙචි ධම්මා එකලක්ඛණා භවන්ති, සබ්බෙ තෙ ධම්මා සුත්තෙ සරූපතො අවුත්තාපි සමානලක්ඛණතාය සංවණ්ණෙතබ්බභාවෙන ආනෙත්වා යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන වුත්තා භවන්ති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘ලක්ඛණො නාම හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.

එකං සමානං ලක්ඛණං එතෙසන්ති එකලක්ඛණා, සමානලක්ඛණා, සහචාරිතාය වා සමානකිච්චතාය වා සමානහෙතුතාය වා සමානඵලතාය වා සමානාරම්මණතාය වා අවුත්තාපි නිද්ධාරිතාති. කථං ¶ ? – ‘‘නානත්තකායානානත්තසඤ්ඤිනො (දී. නි. 3.341, 357, 359; අ. නි. 9.24), නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’තිආදීසු සහචාරිතාය සඤ්ඤාය සහගතා ධම්මා නිද්ධාරිතා. ‘‘දදං මිත්තානි ගන්ථතී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.246; සු. නි. 189) සමානකිච්චතා, පියවචනඅත්ථචරියා සමානත්ථතාපි නිද්ධාරිතා, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානහෙතුතාය සඤ්ඤාදයොපි නිද්ධාරිතා, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; මහාව. 1; විභ. 225; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සමානඵලතාය තණ්හුපාදානාදයොපි නිද්ධාරිතා, ‘‘රූපං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.424) සමානාරම්මණතාය තංසම්පයුත්තා වෙදනාදයොපි නිද්ධාරිතා, නිද්ධාරෙත්වා වත්තබ්බාති අත්ථොති. විත්ථාරො විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 23) ආගමිස්සති.

ලක්ඛණො හාරො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො චතුබ්යූහො හාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘නෙරුත්තමධිප්පායො ¶ , බ්යඤ්ජනමථ දෙසනානිදානඤ්ච;

පුබ්බාපරානුසන්ධී, එසො හාරො චතුබ්යූහො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ නෙරුත්තං සුත්තපදනිබ්බචනඤ්ච බුද්ධානං තස්ස තස්ස සුත්තස්ස දෙසකානං, සාවකානං වා අධිප්පායො ච අත්ථබ්යඤ්ජනෙන බ්යඤ්ජනමුඛෙන දෙසනානිදානඤ්ච පුබ්බාපරෙන අනුසන්ධි ච එතෙ නිරුත්තාදයො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභාවීයන්ති, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘චතුබ්යූහො හාරො’’ති නිද්දිට්ඨො. දෙසනාපවත්තිනිමිත්තං දෙසකස්ස අජ්ඣාසයාදි දෙසනානිදානං නාම. චතුබ්යූහහාරස්ස බහුවිසයත්තා විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 25 ආදයො) ලක්ඛණසම්පත්තිං කත්වා කථයිස්සාම.

චතුබ්යූහහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ආවට්ටහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘එකම්හි පදට්ඨානෙ, පරියෙසති සෙසකං පදට්ඨානං;

ආවට්ටති පටිපක්ඛෙ, ආවට්ටො නාම සො හාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ පරක්කමධාතුආදීනං පදට්ඨානෙ එකම්හි ආරම්භධාතුආදිකෙ දෙසනාරුළ්හෙ සති විසභාගතාය වා සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසති ¶ , දෙසනාය සරූපතො අග්ගහණෙන වා සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසති, යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන පරියෙසිත්වා යොජෙන්තො දෙසනං පමාදාදීනං පදට්ඨානභූතෙ කොසජ්ජාදිකෙ පටිපක්ඛෙ ආවට්ටති ආවට්ටාපෙති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘ආවට්ටො හාරො නාමා’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.

‘‘පටිපක්ඛෙ’’ති ඉදං නිදස්සනමත්තං, සෙසෙපි සභාගෙ ආවට්ටනතො. න හි ආරම්භධාතුආදිකෙ දෙසනාරුළ්හෙ සති තප්පටිපක්ඛෙ කොසජ්ජාදිකෙයෙව දෙසනං ආවට්ටෙති, අථ ඛො අවසෙසවීරියාරම්භාදිකෙපි දෙසනං ආවට්ටෙතීති.

ආවට්ටහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො විභත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘ධම්මඤ්ච ¶ පදට්ඨානං, භූමිඤ්ච විභජතෙ අයං හාරො.

සාධාරණෙ අසාධාරණෙ ච නෙය්යො විභත්තී’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධං සභාවධම්මඤ්ච දානසීලාදිපදට්ඨානඤ්ච ‘‘දස්සනභූමි භාවනාභූමී’’ති එවමාදිකං භූමිඤ්ච සාධාරණෙ ච අසාධාරණෙ ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභජතෙ, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘විභත්ති හාරො’’ති නෙය්යොති අත්ථයොජනා.

‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා කුසලා වාසනාභාගියා, ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා කුසලා නිබ්බෙධභාගියා’’ත්යාදිනා, ‘‘ඉමස්මිං සුත්තෙ වුත්තා අකුසලා කිලෙසභාගියා’’ත්යාදිනා ධම්මඤ්ච, ‘‘ඉදං සීලං ඉමස්ස මහග්ගතවිසෙසස්ස පදට්ඨානං, ඉදං සීලං ඉදං ඣානං ඉමස්ස ලොකුත්තරස්ස පදට්ඨාන’’න්ත්යාදිනා පදට්ඨානඤ්ච, ‘‘දස්සනපහාතබ්බස්ස පුථුජ්ජනො භූමි, භාවනාපහාතබ්බස්ස සොතාපන්නාදයො භූමි’’ත්යාදිනා භූමිඤ්ච, ‘‘කාමරාගබ්යාපාදා පුථුජ්ජනසොතාපන්නානං සාධාරණා’’ත්යාදිනා සාධාරණෙ ච, ‘‘කාමරාගබ්යාපාදා අනාගාමිඅරහන්තානං අසාධාරණා’’ත්යාදිනා අසාධාරණෙ ච යෙන විභජති, සො විභත්ති හාරො නාමාතිආදිනා (නෙත්ති. 33-34) විත්ථාරෙත්වා විභජනාකාරො ගහෙතබ්බො.

විභත්තිහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරිවත්තනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘කුසලාකුසලෙ ධම්මෙ, නිද්දිට්ඨෙ භාවිතෙ පහීනෙ ච.

පරිවත්තති පටිපක්ඛෙ, හාරො පරිවත්තනො නාමා’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ සුත්තෙ භාවිතෙ භාවිතබ්බෙ කුසලෙ අනවජ්ජධම්මෙ නිද්දිට්ඨෙ කථිතෙ, සංවණ්ණිතෙ වා පහීනෙ පහාතබ්බෙ අකුසලෙ සාවජ්ජධම්මෙ නිද්දිට්ඨෙ කථිතෙ, සංවණ්ණිතෙ වා තෙසං ධම්මානං පටිපක්ඛෙ විපරීතධම්මෙ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන පරිවත්තති පරිවත්තෙති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පරිවත්තනො හාරො නාමා’’ති වෙදිතබ්බොති අත්ථයොජනා.

‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා භවතී’’තිආදිනා ච ‘‘යස්ස වා පාණාතිපාතා පටිවිරතස්ස පාණාතිපාතො පහීනො’’තිආදිනා ච ‘‘භුඤ්ජිතබ්බා කාමා ¶ …පෙ… කාමෙහි වෙරමණී තෙසං අධම්මො’’තිආදිනා ච පටිපක්ඛෙ පරිවත්තනභාවං විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 35 ආදයො) වක්ඛතීති න විත්ථාරිතා.

පරිවත්තනහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො වෙවචනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘වෙවචනානි බහූනි තු, සුත්තෙ වුත්තානි එකධම්මස්ස.

යො ජානාති සුත්තවිදූ, වෙවචනො නාම සො හාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ එකධම්මස්ස පදත්ථස්ස සුත්තෙ වුත්තානි තු වුත්තානි එව, බහූනි තු බහූනි එව වෙවචනානි යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන යො සුත්තවිදූ ජානාති, ජානිත්වා එකස්මිංයෙව පදත්ථෙ යොජෙති, තස්ස සුත්තවිදුනො සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘වෙවචනො නාම හාරො’’ති නිද්දිට්ඨොති අත්ථයොජනා.

එත්ථ ච යො සො-සද්දා අසමානත්ථා ච හොන්තීති ‘‘යො සුත්තවිදූ’’ති වත්වා ‘‘සො සංවණ්ණනාවිසෙසො’’ති වුත්තන්ති. ‘‘භගවා’’ති පදස්ස ¶ එකස්මිංයෙව අත්ථෙ භගවති ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා, ඵලනිප්ඵත්තිගතො වෙසාරජ්ජප්පත්තො අධිගතපටිසම්භිදො චතුයොගවිප්පහීනො අගතිගමනවීතිවත්තො උද්ධටසල්ලො නිරුළ්හවණො මද්දිතකණ්ටකො නිබ්බාපිතපරියුට්ඨානො බන්ධනාතීතො ගන්ථවිනිවෙඨනො අජ්ඣාසයවීතිවත්තො භින්නන්ධකාරො චක්ඛුමා ලොකධම්මසමතික්කන්තො අනුරොධවිරොධවිප්පයුත්තො ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ධම්මෙසු අසඞ්ඛෙපගතො බන්ධනාතිවත්තො ඨපිතසඞ්ගාමො අභික්කන්තතරො උක්කාධරො ආලොකකරො පජ්ජොතකරො තමොනුදො රණඤ්ජහො අපරිමාණවණ්ණො අප්පමෙය්යවණ්ණො අසඞ්ඛෙය්යවණ්ණො ආභඞ්කරො පභඞ්කරො ධම්මොභාසපජ්ජොතකරො’’ති (නෙත්ති. 38) එවමාදීනි බහූනි වෙවචනානි යොජිතානි. විත්ථාරො විභඞ්ගවාරෙ (නෙත්ති. 37 ආදයො) ආගමිස්සති.

වෙවචනහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පඤ්ඤත්තිහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘එකං ¶ භගවා ධම්මං, පඤ්ඤත්තීහි විවිධාහි දෙසෙති.

සො ආකාරො ඤෙය්යො, පඤ්ඤත්තී නාම සො හාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ භගවා එකං ඛන්ධාදිධම්මං විවිධාහි නික්ඛෙපප්පභවපඤ්ඤත්තාදීහි පඤ්ඤත්තීහි යෙන පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරෙන දෙසෙති, සො පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරො යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන විභාවිතො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ‘‘පඤ්ඤත්ති හාරො නාමා’’ති ඤෙය්යොති අත්ථයොජනා.

තත්ථ විවිධාහි පඤ්ඤත්තීහි නික්ඛෙපපඤ්ඤත්තිපභවපඤ්ඤත්තිපරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්තිපහානපඤ්ඤත්ති- භාවනාපඤ්ඤත්තිසච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්තිනිරොධපඤ්ඤත්තිනිබ්බිදාපඤ්ඤත්තීති එවමාදිපඤ්ඤත්තීහි එකපදත්ථස්සෙව පඤ්ඤාපෙතබ්බාකාරවිභාවනාලක්ඛණො සංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්ති හාරො නාමාති.

තත්ථ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති අයං පඤ්ඤත්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං, ඡන්නං ධාතූනං, අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං, ද්වාදසන්නං ආයතනානං, දසන්නං ඉන්ද්රියානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති.

‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හං. යත්ථ පතිට්ඨිතං විඤ්ඤාණං විරුළ්හං, අත්ථි තත්ථ ¶ නාමරූපස්ස අවක්කන්ති. යත්ථ අත්ථි නාමරූපස්ස අවක්කන්ති, අත්ථි තත්ථ සඞ්ඛාරානං වුද්ධී’’ති (සං. නි. 2.64; කථා. 296) එවමාදි පභවපඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස ච සමුදයස්ස චාති.

‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ නත්ථි රාගො, නත්ථි නන්දී, නත්ථි තණ්හා’’ති (සං. නි. 2.64; කථා. 296) එවමාදි පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස, ‘‘පහානපඤ්ඤත්ති සමුදයස්ස, භාවනාපඤ්ඤත්ති මග්ගස්ස, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නිරොධස්සා’’ති ච ‘‘නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති සුතමයියා පඤ්ඤාය, සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස, පවත්තනාපඤ්ඤත්ති ධම්මචක්කස්සා’’ති එවමාදිවිත්ථාරො විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 39 ආදයො) ආගමිස්සතීති.

පණ්ණත්තිහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො ඔතරණහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යො ¶ ච පටිච්චුප්පාදො, ඉන්ද්රියඛන්ධා ච ධාතුආයතනා.

එතෙහි ඔතරති යො, ඔතරණො නාම සො හාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො පටිච්චසමුප්පාදො ච යෙ ඉන්ද්රියඛන්ධා ච යානි ධාතුආයතනානි ච යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නිද්ධාරිතානි, එතෙහි පටිච්චසමුප්පාදාදින්ද්රියඛන්ධධාතායතනෙහි, සුත්තෙ ආගතපදත්ථමුඛෙන නිද්ධාරියමානෙහි ච යො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරති ඔගාහති පටිච්චසමුප්පාදාදිකෙ තත්ථ වාචකවසෙන, තත්ථ ඤාපකවසෙන වා අනුපවිසති, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.

තත්ථ ඉන්ද්රියඛන්ධාති ඉන්ද්රියානි ච ඛන්ධා චාති ඉන්ද්රියඛන්ධා. ධාතුආයතනාති ධාතුයො ච ආයතනානි ච ධාතුආයතනා. කථං ඔතරණො? ‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’තිආදි (නෙත්ති. 42) පාඨො.

උද්ධන්ති රූපධාතු ච අරූපධාතු ච. අධොති කාමධාතු. සබ්බධි විප්පමුත්තොති තෙධාතුකෙ අයං අසෙක්ඛාවිමුත්ති. තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි, අයං ඉන්ද්රියෙහි ඔතරණා.

තානියෙව ¶ අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි විජ්ජා, විජ්ජුප්පාදා අවිජ්ජානිරොධො…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති, අයං පටිච්චසමුප්පාදෙහි ඔතරණා.

තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතානි සීලක්ඛන්ධෙන සමාධික්ඛන්ධෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන, අයං ඛන්ධෙහි ඔතරණා.

තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි සඞ්ඛාරපරියාපන්නානි යෙ සඞ්ඛාරා අනාසවා, නො ච භවඞ්ගා, තෙ සඞ්ඛාරා ධම්මධාතුසඞ්ගහිතා, අයං ධාතූහි ඔතරණා.

සා ධම්මධාතු ධම්මායතනපරියාපන්නා, යං ආයතනං අනාසවං, නො ච භවඞ්ගං, අයං ආයතනෙහි ඔතරණාති එවමාදීහි විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 42 ආදයො) ආගමිස්සතීති.

ඔතරණහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සොධනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘විස්සජ්ජිතම්හි පඤ්හෙ, ගාථායං පුච්ඡිතා යමාරබ්භ.

සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛා, හාරො සො සොධනො නාමා’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ තිස්සං ගාථායං ආරුළ්හෙ පඤ්හෙ ඤාතුමිච්ඡිතෙ අත්ථෙ භගවතා විස්සජ්ජනගාථායං විස්සජ්ජිතම්හි යං සුත්තත්ථං ආරබ්භ අධිකිච්ච සා ගාථා පුච්ඡිතා පුච්ඡනත්ථාය ඨපිතා, තස්ස සුත්තත්ථස්ස යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සුද්ධාසුද්ධපරික්ඛා විචාරණා භවෙ, සො සංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.

කථං? ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘විවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතී’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘ජප්පාභිලෙපනං බ්රූමී’’ති පදං සොධිතං, ආරම්භො න සොධිතො. ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති පදඤ්ච සොධිතං, ආරම්භො ච සොධිතොති. එවං පදාදීනං සොධිතාසොධිතභාවවිචාරො හාරො සොධනො නාම. විත්ථාරතො පන විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 45 ආදයො) ආගමිස්සතීති.

සොධනහාරනිද්දෙසො ¶ නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො අධිට්ඨානහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘එකත්තතාය ධම්මා, යෙපි ච වෙමත්තතාය නිද්දිට්ඨා.

තෙ න විකප්පයිතබ්බා, එසො හාරො අධිට්ඨානො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ යෙ දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා එකත්තතාය සාමඤ්ඤෙනපි ච වෙමත්තතාය විසෙසෙනපි නිද්දිට්ඨා, යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නිද්දිට්ඨා දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා න විකප්පයිතබ්බා සාමඤ්ඤවිසෙසකප්පනාය වොහාරභාවෙන අනවට්ඨානතො, කාලදිසාවිසෙසාදීනං විය අපෙක්ඛාසිද්ධිතො ච, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො අධිට්ඨානො හාරොති අත්ථයොජනා.

තත්ථ ¶ එකත්තතායාති එකස්ස සමානස්ස භාවො එකත්තං, එකත්තමෙව එකත්තතා, තාය. එකසද්දො චෙත්ථ සමානත්ථවාචකො, න සඞ්ඛ්යාවාචකොති. වෙමත්තතායාති විසිට්ඨා මත්තා විමත්තා, විමත්තා එව වෙමත්තං, වෙමත්තස්ස භාවො වෙමත්තතා, තාය. යථා හි ‘‘අජ්ජ ස්වෙ’’ති වුච්චමානා කාලවිසෙසා අනවට්ඨිතා භවන්ති, ‘‘පුරිමා දිසා, පච්ඡිමා දිසා’’ති වුච්චමානා දිසාවිසෙසා, එවං සාමඤ්ඤවිසෙසා ච අත්ථස්ස සභාවාති. තථා හි ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති වුච්චමානං ජාතිආදිං අපෙක්ඛාය සාමඤ්ඤං සමානම්පි සච්චාපෙක්ඛාය විසෙසො හොති. එස නයො සමුදයසච්චාදීසුපීති. ‘‘දුක්ඛ’’න්ති එකත්තතා. ‘‘ජාති දුක්ඛා, ජරා දුක්ඛා, මරණං දුක්ඛ’’න්ති එවමාදි වෙමත්තතා. ‘‘දුක්ඛසමුදයො’’ති එකත්තතා, ‘‘තණ්හා පොනොභවිකා නන්දීරාගසහගතා’’ති එවමාදි වෙමත්තතාති එවමාදි විත්ථාරො විභඞ්ගෙ (නෙත්ති. 46 ආදයො) ආගමිස්සතීති.

අධිට්ඨානහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො පරික්ඛාරහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යෙ ධම්මා යං ධම්මං, ජනයන්තිප්පච්චයා පරම්පරතො.

හෙතුමවකඩ්ඪයිත්වා, එසො හාරො පරික්ඛාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ අවිජ්ජාදිකා යෙ පච්චයධම්මා සඞ්ඛාරාදිකං යං ඵලධම්මං පච්චයා සහජාතපච්චයෙන පරම්පරතො පරම්පරපච්චයභාවෙන ජනයන්ති, තස්ස සඞ්ඛාරාදිඵලස්ස පච්චයං පරික්ඛාරභූතං පුරිමුප්පන්නං අවිජ්ජාදිකං අසාධාරණං ¶ ජනකං හෙතුං, අයොනිසොමනසිකාරාදිකං සාධාරණං පච්චයහෙතුඤ්ච අවකඩ්ඪයිත්වා සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා යො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරසංවණ්ණනාභාවෙන පවත්තො, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා. අවිජ්ජාදයො හි අවිජ්ජාදීනං අසාධාරණහෙතූ භවන්ති, අයොනිසොමනසිකාරාදයො සාධාරණපච්චයා. තෙනාහ – ‘‘අසාධාරණලක්ඛණො හෙතු, සාධාරණලක්ඛණො පච්චයො’’ති, ‘‘අවිජ්ජා අවිජ්ජාය හෙතු, අයොනිසොමනසිකාරො පච්චයො’’තිආදිකං (නෙත්ති. 49) විභඞ්ගවචනඤ්ච.

පරික්ඛාරහාරනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සමාරොපනහාරනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යෙ ¶ ධම්මා යංමූලා, යෙ චෙකත්ථා පකාසිතා මුනිනා.

තෙ සමාරොපයිතබ්බා, එස සමාරොපනො හාරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ යෙ සීලාදයො ධම්මා යංමූලා යෙසං සමාධිආදීනං මූලා, තෙ සීලාදයො ධම්මා තෙසං සමාධිආදීනං පදට්ඨානභාවෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන සමාරොපයිතබ්බා, යෙ ච රාගවිරාගචෙතොවිමුත්තිසෙක්ඛඵලකාමධාතුසමතික්කමනාදිසද්දා අනාගාමිඵලත්ථතාය එකත්ථා සමානත්ථාති බුද්ධමුනිනා පකාසිතා, තෙ රාග…පෙ… තික්කමනාදිසද්දා අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනභාවෙන සමාරොපයිතබ්බා, එසො සංවණ්ණනාවිසෙසො සමාරොපනො හාරො නාමාති අත්ථයොජනා.

එත්ථ ච සීලාදික්ඛන්ධත්තයස්ස පරියායන්තරවිභාවනාපාරිපූරී කථිතා, භාවනාපාරිපූරී ච පහාතබ්බස්ස පහානෙන හොතීති භාවනාසමාරොපනපහානසමාරොපනාපි දස්සිතාති චතුබ්බිධො සමාරොපනො පදට්ඨානසමාරොපනො, වෙවචනසමාරොපනො, භාවනාසමාරොපනො, පහානසමාරොපනොති.

තත්ථ කායිකසුචරිතං, වාචසිකසුචරිතඤ්ච සීලක්ඛන්ධො, මනොසුචරිතෙ අනභිජ්ඣා, අබ්යාපාදො ච සමාධික්ඛන්ධො, සම්මාදිට්ඨි පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං, සමාධික්ඛන්ධො පඤ්ඤාක්ඛන්ධස්ස පදට්ඨානං. සීලක්ඛන්ධො, සමාධික්ඛන්ධො ච සමථස්ස පදට්ඨානං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධො ¶ විපස්සනාය පදට්ඨානං. සමථො රාගවිරාගචෙතොවිමුත්තියා පදට්ඨානං, විපස්සනා අවිජ්ජාවිරාගපඤ්ඤාවිමුත්තියා පදට්ඨානන්ති එවමාදි පදට්ඨානසමාරොපනො. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති සෙක්ඛඵලං, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අසෙක්ඛඵලං, ඉදං වෙවචනං. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති අනාගාමිඵලං, අවිජ්ජාවිරාගා පඤ්ඤාවිමුත්ති අග්ගඵලං අරහත්තං, ඉදං වෙවචනං. රාගවිරාගා චෙතොවිමුත්ති කාමධාතුසමතික්කමනං, අවිජ්ජාවිරාගා චෙතොවිමුත්ති තෙධාතුසමතික්කමනං, ඉදං වෙවචනං. පඤ්ඤින්ද්රියං, පඤ්ඤාබලං, අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, පඤ්ඤාක්ඛන්ධොති එවමාදි වෙවචනන්ති එවමාදි වෙවචනසමාරොපනො. කායෙ කායානුපස්සිනො විහරතො චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, චතූසු සතිපට්ඨානෙසු භාවියමානෙසු චත්තාරො සම්මප්පධානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, චතූසු සම්මප්පධානෙසු භාවියමානෙසු චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති එවමාදි භාවනාසමාරොපනො. කායෙ කායානුපස්සී විහරන්තො අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසං පජහති, කබළීකාරො චස්ස ආහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡති, කාමුපාදානෙන ච අනුපාදානො භවති, කාමයොගෙන ච විසංයුත්තො භවති, අභිජ්ඣාකායගන්ථෙන ච විප්පයුජ්ජති, කාමාසවෙන ච අනාසවො භවති, කාමොඝඤ්ච උත්තිණ්ණො භවති, රාගසල්ලෙන ච විසල්ලො භවති, රූපූපිකා චස්ස විඤ්ඤාණට්ඨිති පරිඤ්ඤං ගච්ඡති ¶ , රූපධාතුයං චස්ස රාගො පහීනො භවති, න ච ඡන්දාගතිං ගච්ඡති, වෙදනාසූති එවමාදි පහානසමාරොපනොති එවමාදි සමාරොපනො හාරො නියුත්තොති.

සොළසහාරනිද්දෙසවිභාවනා නිට්ඨිතා.

17. හාරනිද්දෙසා නිද්දිට්ඨා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමෙ නයනිද්දෙසා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තණ්හඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා එවං උද්දෙසක්කමෙනෙව හාරෙ නිද්දිසිත්වා ඉදානි නයෙ නිද්දිසිතුං ‘‘තණ්හඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො සුත්තෙ ආගතං තණ්හඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච අත්ථතො නිද්ධාරණවසෙන ගහිතං තණ්හඤ්ච අවිජ්ජඤ්ච සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, සුත්තෙ ආගතෙන ¶ සමථෙන, සුත්තෙ ආගතාය විපස්සනාය අත්ථතො නිද්ධාරණවසෙන වා ගහිතෙන සමථෙන, ගහිතාය විපස්සනාය වොදානපක්ඛං නෙති, නයන්තො ච සච්චෙහි යොජෙත්වා නෙති, අයං සංවණ්ණනාවිසෙසො සො නන්දියාවට්ටො නයො නාමාති අත්ථයොජනා.

එත්ථ ච අත්ථනයස්ස භූමි, සංවණ්ණනා ච ගාථායං ‘‘නයො’’ති වුත්තා, තස්මා ‘‘සංවණ්ණනාවිසෙසො’’ති වුත්තං. න හි අත්ථනයො සංවණ්ණනා, චතුසච්චපටිවෙධස්ස අනුරූපො පුබ්බභාගෙ අනුගාහණනයො අත්ථනයොව. තස්ස පන අත්ථනයස්ස යා සංවණ්ණනා උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං වසෙන තණ්හාදිමුඛෙන නයභූමිරචනා පවත්තා, තස්ස සංවණ්ණනාව නයවොහාරො කතොති විත්ථාරතො හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 78-79) ආගමිස්සති.

නන්දියාවට්ටනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො තිපුක්ඛලනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යො අකුසලෙ සමූලෙහි, නෙති කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි.

භූතං තථං අවිතථං, තිපුක්ඛලං තං නයං ආහූ’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො අකුසලෙ සමූලෙහි අත්තනො අකුසලස්ස තීහි ලොභාදීහි ¶ මූලෙහි සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, කුසලෙ ච කුසලමූලෙහි තීහි අලොභාදීහි වොදානපක්ඛං නෙති, නයන්තො ච භූතං කුසලාකුසලං නෙති, න අභූතං මායාමරීචිආදයො විය, තථං කුසලාකුසලං නෙති, න ඝටාදයො විය සම්මුතිසච්චමත්තං, අවිතථං කුසලාකුසලං නෙති, න විතථං. කුසලාකුසලානං සභාවතො විජ්ජමානත්තා භූතා පරමත්ථසච්චත්තා තථා, අකුසලස්ස ඉට්ඨවිපාකතාභාවතො, කුසලස්ස ච අනිට්ඨවිපාකතාභාවතො විපාකෙ සති අවිසංවාදකත්තා අවිතථා භවන්ති, කුසලාකුසලා හි එතෙසං තිණ්ණං ‘‘භූතං, තථං, අවිතථ’’න්ති පදානං කුසලාකුසලවිසෙසනතා දට්ඨබ්බා.

අථ වා අකුසලමූලෙහි අකුසලානි, කුසලමූලෙහි ච කුසලානි නයන්තො අයං නයො භූතං තථං අවිතථං නෙති චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා ¶ යොජෙති. දුක්ඛාදීනි හි බාධකාදිභාවතො අඤ්ඤථාභාවාභාවෙන භූතානි, සච්චසභාවත්තා තථානි, අවිසංවාදනතො අවිතථානි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානී’’ති සං. නි. 5.1090; පටි. ම. 2.8). අකුසලාදිසුත්තත්ථස්ස චතුසච්චයොජනමුඛෙන නයනලක්ඛණං තං සංවණ්ණනාවිසෙසං තිපුක්ඛලං නයන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.

තත්ථ තීහි හෙතූහි පුක්ඛලො සොභනොති තිපුක්ඛලො අකුසලාදිකො අත්ථනයො සංවණ්ණනාවිසෙසොති ඨානූපචාරතො තිපුක්ඛලනයො නාමාති. විත්ථාරො පන හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 87-88) ආගමිස්සති.

තිපුක්ඛලනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සීහවික්කීළිතනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘යො නෙති විපල්ලාසෙහි, කිලෙසෙ ඉන්ද්රියෙහි සද්ධම්මෙ.

එතං නයං නයවිදූ, සීහවික්කීළිතං ආහූ’’ති. –

ගාථා වුත්තා. තත්ථ යො සංවණ්ණනාවිසෙසො සුත්තෙ වුත්තෙහි විපල්ලාසෙහි කිලෙසෙ සංකිලෙසපක්ඛං නෙති, සුත්තෙ වුත්තෙහි ඉන්ද්රියෙහි සද්ධම්මෙ වොදානපක්ඛං නෙති, එතං සංවණ්ණනාවිසෙසං නයවිදූ සද්ධම්මනයකොවිදා, අත්ථනයකුසලා එව වා සීහවික්කීළිතං නයන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.

තත්ථ විපල්ලාසෙහීති අසුභෙ සුභං, දුක්ඛෙ සුඛං, අනිච්චෙ නිච්චං, අනත්තනි අත්තාති චතූහි ¶ විපල්ලාසෙහි. ඉන්ද්රියෙහීති සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි. සද්ධම්මෙති පටිපත්තිපටිවෙධසද්ධම්මෙ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. විත්ථාරො පන හාරසම්පාතෙ (නෙත්ති. 86-87) ආගමිස්සතීති.

සීහවික්කීළිතනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො දිසාලොචනනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘වෙය්යාකරණෙසු ¶ හි යෙ, කුසලාකුසලා තහිං තහිං වුත්තා.

මනසා වොලොකයතෙ, තං ඛු දිසාලොචනං ආහූ’’ති. –

ගාථා වුත්තා. ‘‘සීහලොචනං ආහූ’’ති පාඨො ලිඛිතො, සො පන න ථෙරස්ස පාඨොති දට්ඨබ්බො භින්නලක්ඛණත්තා. තත්ථ තහිං තහිං වෙය්යාකරණෙසු යෙ කුසලාකුසලා නයස්ස දිසාභූතා ධම්මා වුත්තා, තෙ කුසලාකුසලෙ නයස්ස දිසාභූතධම්මෙ අබහි අබ්භන්තරං චිත්තෙ එව යං ඔලොකනං කරොති, තං ඔලොකනං ඛු ඔලොකනං එව දිසාලොචනන්ති ආහූති අත්ථයොජනා.

තත්ථ වෙය්යාකරණෙසූති තස්ස තස්ස අත්ථනයස්ස යොජනත්ථං කතෙසු සුත්තස්ස අත්ථවිස්සජ්ජනෙසු. කුසලාති වොදානියා. අකුසලාති සංකිලෙසිකා. වුත්තාති සුත්තතො නිද්ධාරෙත්වා කථිතා. ඔලොකයතෙති තෙ කුසලාදිධම්මෙ චිත්තෙනෙව ‘‘අයං පඨමා දිසා, අයං දුතියා දිසා’’තිආදිනා තස්ස තස්ස නයස්ස දිසාභාවෙන උපපරික්ඛති, විචාරෙතීති අත්ථො. ඛූති අවධාරණත්ථෙ නිපාතො, තෙන දිසාලොචනනයො කොචි අත්ථවිසෙසො න හොතීති දස්සෙතීති.

21. දිසාලොචනනයනිද්දෙසො නිද්දිට්ඨො. අම්හෙහි ච ඤාතො. ‘‘කතමො අඞ්කුසනයනිද්දෙසො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඔලොකෙත්වා’’තිආදිගාථා වුත්තා. තත්ථ තංතංනයදිසාභූතෙ සබ්බෙ කුසලාකුසලෙ දිසාලොචනෙන ඔලොකෙත්වා උක්ඛිපිය සුත්තතො උද්ධරිත්වා යං සමානෙති යං සමානයනං කරොති, අයං සමානයනසඞ්ඛාතො නයො අඞ්කුසො නයො නාමාති අත්ථයොජනා.

එත්ථ ච අඞ්කුසො නාම හත්ථීනං ඉච්ඡිතට්ඨානං ආනයනකාරණභූතො වජිරාදිමයො තික්ඛග්ගො උජුවඞ්කභූතො දබ්බසම්භාරවිසෙසො, අයම්පි නයො අඞ්කුසො වියාති අත්ථෙන අඞ්කුසො. එතෙන හි නයෙන ඉච්ඡිතං සුත්තත්ථං නයතීති. මුඛ්යතො පන අඞ්කෙ විජ්ඣනට්ඨානෙ උද්ධටො අසති අන්තො පවිසතීති අඞ්කුසො. අඞ්කසද්දූපපදඋපුබ්බඅසධාතු අපච්චයොති. අයම්පි නයො කොචිපි අත්ථවිසෙසො න හොතීති.

සොළස ¶ ¶ හාරනිද්දෙසා චෙව පඤ්ච නයනිද්දෙසා ච ආචරියෙන නිද්දිට්ඨා. අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ කිං සොළස හාරා පඨමං යොජෙතබ්බා, උදාහු නයා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘සොළස හාරා පඨමං, දිසාලොචනතො දිසා විලොකෙත්වා.

සඞ්ඛිපිය අඞ්කුසෙන හි, නයෙහි තිහි නිද්දිසෙ සුත්ත’’න්ති. –

ගාථමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං හාරෙ, නයෙ ච නිද්දිසිත්වා ඉදානි නෙසං යොජනක්කමං දස්සෙන්තො ‘සොළස හාරා පඨම’න්තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 22) වුත්තං. තත්ථ සොළස හාරා බ්යඤ්ජනපරියෙට්ඨිභාවතො සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ සංවණ්ණනාභාවෙන පඨමං යොජෙතබ්බා, යොජෙන්තෙන නිද්දිට්ඨා හාරානුක්කමෙනෙව යොජෙතබ්බා, න උප්පටිපාටියා. හාරසංවණ්ණනානුක්කමෙන සංවණ්ණෙතබ්බං පඨමං සංවණ්ණෙත්වා පච්ඡා දිසාලොචනෙන ඔලොකෙත්වා අඞ්කුසනයෙන නෙත්වා තීහි අත්ථනයෙහි නිද්දිසෙති අධිප්පායො.

නෙත්තිවිසයං සාසනවරසඞ්ඛාතං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තං යෙසං බ්යඤ්ජනපදානං, අත්ථපදානඤ්ච වසෙන ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති සඞ්ගහවාරෙ වුත්තං, ‘‘කතමානි තානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සරූපතො නිද්දිසිතුං –

‘‘අක්ඛරං පදං බ්යඤ්ජනං, නිරුත්ති තථෙව නිද්දෙසො.

ආකාරඡට්ඨවචනං, එත්තාව බ්යඤ්ජනං සබ්බං.

සඞ්කාසනා පකාසනා, විවරණා විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්ති.

එතෙහි ඡහි පදෙහි, අත්ථො කම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨ’’න්ති. –

ගාථාද්වයං ¶ ¶ වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි යෙසං බ්යඤ්ජනපදානං, අත්ථපදානඤ්ච වසෙන ‘ද්වාදස පදානි ‘සුත්ත’න්ති වුත්තං, තානි පදානි නිද්දිසිතුං ‘අක්ඛරපද’න්තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23) වුත්තං.

තත්ථ කෙනට්ඨෙන අක්ඛරන්ති? අක්ඛරට්ඨෙන අසඤ්චරණට්ඨෙන. අකාරාදිවණ්ණො හි අකාරාදිතො ඉකාරාදිපරියායං නක්ඛරති, න සඤ්චරති, න සඞ්කමති. තෙනාහ අට්ඨකථායං ‘‘අපරියොසිතෙ පදෙ වණ්ණො අක්ඛරං පරියායවසෙන අක්ඛරණතො අසඤ්චරණතො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23). අපරියොසිතෙ පදෙති ච විභත්යන්තභාවං අප්පත්තෙ ද්විතිචතුක්ඛරවන්තෙසු පදෙසු එකද්විතික්ඛරමත්තෙයෙව අක්ඛරං නාම, පරියොසිතෙ පදංයෙව, න අක්ඛරන්ති අධිප්පායො. පදං පන පවෙසනතො අත්ථවසෙන පරියායං සඤ්චරන්තං විය හොති, න එවං අකාරාදිවණ්ණො අවෙවචනත්තා. ‘‘මා එවං මඤ්ඤසී’’තිආදීසු වා එකක්ඛරපදා මා-කාරාදි අක්ඛරං නාම, විභත්යන්තං පදං පන පදමෙව හොති.

පජ්ජති අත්ථො එතෙනාති පදං. තං නාමාඛ්යාතොපසග්ගනිපාතප්පභෙදෙන චතුබ්බිධං. තත්ථ දබ්බපධානං ‘‘ඵස්සො වෙදනා චිත්ත’’න්ති එවමාදිකං නාමපදං. තත්ථ හි දබ්බමාවිභූතරූපං, කිරියා අනාවිභූතරූපා. කිරියාපධානං ‘‘ඵුසති වෙදයති විජානාතී’’ති එවමාදිකං ආඛ්යාතපදං නාම. තත්ථ හි ඵුසනාදිකිරියා ආවිභූතරූපා, දබ්බමනාවිභූතරූපං. කිරියාවිසෙසබොධහෙතුභූතං ප-උප-ඉතිඑවමාදිකං උපසග්ගපදං නාම. ‘‘චිරප්පවාසිං (ධ. ප. 219) උපවුත්ථ’’න්ති (අ. නි. 3.71; සු. නි. 405) එවමාදීසු හි ප-උපාදිසද්දා වසනාදිකිරියාය වියොගාදිවිසිට්ඨතං දීපෙන්ති. වචනත්ථො පන නාමපදආඛ්යාතපදද්වයං උපගන්ත්වා තස්ස පදද්වයස්ස අත්ථං සජ්ජන්තීති උපසග්ගාති දට්ඨබ්බො. කිරියාය චෙව දබ්බස්ස ච සරූපවිසෙසපකාසනහෙතුභූතං ‘‘එවං, ඉතී’’ති එවමාදිකං නිපාතපදං අස්සපි සංවණ්ණනායපි ඉච්ඡිතත්තා, අක්ඛරෙන පන කථං ගහිතොති චෙ? අක්ඛරෙහි සුය්යමානෙහි සුණන්තානං විසෙසවිධානස්ස කතත්තා පදපරියොසානෙ පදත්ථසම්පටිපත්ති හොති. තස්මා අක්ඛරෙනපි අත්ථාකාරො ගහිතොවාති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති, පදෙහි පකාසෙති, අක්ඛරෙහි ච පදෙහි ච උග්ඝටෙතී’’ති (නෙත්ති. 9) ච.

විවරණා ¶ විත්ථාරණා. විභජනා ච උත්තානීකම්මඤ්ච පඤ්ඤත්ති ච විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තීති සමාහාරෙ අයං ද්වන්දසමාසො. තත්ථ විභාගකරණං විභජනං නාම. බ්යඤ්ජනාකාරෙහි යො අත්ථාකාරො නිද්දිසියමානො, සො අත්ථාකාරො විවරණවිභජනාති ද්වීහි අත්ථපදෙහි ¶ නිද්දිසිතො. පාකටකරණං උත්තානීකම්මං නාම. පකාරෙහි ඤාපනං පඤ්ඤත්ති. නිරුත්තිනිද්දෙසසඞ්ඛාතෙහි බ්යඤ්ජනපදෙහි පකාසියමානො යො අත්ථාකාරො අත්ථි, සො අත්ථාකාරො උත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තීහි පටිනිද්දිසිතො. එතෙහි සඞ්කාසනාදීහි ඡහි අත්ථපදෙහි අත්ථො සුත්තත්ථො ගහිතො, කම්මඤ්ච උග්ඝටනාදිකම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨන්ති අත්ථො. යෙන සුත්තත්ථෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුනො චිත්තසන්තානස්ස සම්බොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස උග්ඝටනකම්මස්ස නිබ්බත්ති භවෙ, සො සුත්තත්ථො සඞ්කාසනාපකාසනාකාරො හොති. යෙන සුත්තත්ථෙන විපඤ්චිතඤ්ඤුනො චිත්තසන්තානස්ස බොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස විපඤ්චනකම්මස්ස නිබ්බත්ති, සො සුත්තත්ථො විවරණාවිභජනාකාරො හොති. යෙන සුත්තත්ථෙන නෙය්යස්ස චිත්තසන්තානස්ස පබොධනකිරියාසඞ්ඛාතස්ස නයකම්මස්ස නිබ්බත්ති, සො සුත්තත්ථො උත්තානීකම්මපඤ්ඤත්තාකාරො හොතීති දට්ඨබ්බො. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘සුත්තත්ථෙන හි දෙසනාය පවත්තියමානෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවෙනෙය්යානං චිත්තසන්තානස්ස පබොධනකිරියානිබ්බත්ති, සො ච සුත්තත්ථො සඞ්කාසනාදිආකාරො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 24).

‘‘යථාවුත්තෙහි තීහි අත්ථනයෙහි චෙව ඡහි අත්ථපදෙහි ච අයුත්තොපි අත්ථො කිං කොචි අත්ථි, උදාහු සබ්බො අත්ථො යුත්තො එවා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘තීණි ච නයා අනූනා, අත්ථස්ස ච ඡප්පදානි ගණිතානි.

නවහි පදෙහි භගවතො, වචනස්සත්ථො සමායුත්තො’’ති. –

ගාථමාහ. තත්ථ තීණීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසනිද්දෙසො, තයොති පන පකතිලිඞ්ගනිද්දෙසො වත්තබ්බො. ගණිතා අනූනා තයො අත්ථස්ස නයා ච ගණිතානි අනූනානි ඡ අත්ථස්ස පදානි ච නිද්දිට්ඨානි, නිද්දිට්ඨෙහි ච අත්ථපදෙහි භගවතො වචනස්ස සබ්බො අත්ථො සමායුත්තොව අයුත්තො කොචි අත්ථො නත්ථීති යොජනා කාතබ්බා. අත්ථස්සාති සුත්තත්ථස්ස. නයාති නෙත්තිඅත්ථනයා. පදානීති නෙත්තිඅත්ථපදානි.

26. යෙ ¶ හාරාදයො නිද්දිට්ඨා, තෙ හාරාදයො සම්පිණ්ඩෙත්වා නෙත්තිප්පකරණස්ස පදත්ථෙ සුඛග්ගහණත්ථං ගණනවසෙන පරිච්ඡින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අත්ථස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අත්ථස්ස සමූහස්ස අවයවභූතානි නවභෙදානි අත්ථපදානි සුත්තබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථස්ස පරියෙට්ඨිසඞ්ඛාතාය සංවණ්ණනාය ගණනතො චතුවීසති බ්යඤ්ජනපදානි හොන්ති, අත්ථපදබ්යඤ්ජනපදභූතං උභයං සඞ්ඛෙපයතො සම්පිණ්ඩයතො තෙත්තිංසා තෙත්තිංසවිධා එත්තිකා තෙත්තිංසවිධාව නෙත්තීති යොජනා.

තත්ථ ¶ නවප්පදානීති තයො අත්ථනයා, ඡ අත්ථපදානි ච. චතුබ්බීසාති සොළස හාරා, ඡ බ්යඤ්ජනපදානි, ද්වෙ දිසාලොචනනයඅඞ්කුසනයා චාති එවං තෙත්තිංසවිධා ච නෙත්ති නාම, ඉතො විනිමුත්තො අඤ්ඤො කොචි නෙත්තිපදත්ථො නත්ථීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘එවං තෙත්තිංසපදත්ථාය නෙත්තියා හාරනයානං කතමො දෙසනාහාරවිචයහාරො’’තිආදි දෙසනාක්කමෙනෙව සිද්ධො, එවං සිද්ධෙ සතිපි ‘‘සොළස හාරා පඨම’’න්ති ආරම්භො ‘‘සබ්බෙපිමෙ හාරා චෙව නයා ච ඉමිනා දස්සිතක්කමෙනෙව සංවණ්ණෙතබ්බෙසු සුත්තෙසු සංවණ්ණනාවසෙන යොජෙතබ්බා, න උප්පටිපාටියා’’ති ඉමමත්ථං දීපෙති. දීපනවචනසවනානුසාරෙන ඤාපෙති, තස්මා එවං කමො දස්සිතො, අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි ධම්මදෙසනාය නිස්සයානි, ඵලඤ්ච ධම්මදෙසනාය ඵලං, උපායො ච ධම්මදෙසනාය උපායො, ආණත්ති ච ධම්මදෙසනාය සරීරං. දෙසනාහාරස්ස තාසං අස්සාදාදීනවනිස්සරණඵලුපායාණත්තීනං විභාවනසභාවත්තා.

නිද්ධාරණෙන විනාපි පකතියා සබ්බසංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙසු අනරූපාති සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා, සංවණ්ණනාවිසෙසානං විචයහාරාදීනං නිස්සයභාවතො ච පඨමං දෙසනාහාරො දස්සිතො.

පදපුච්ඡාවිස්සජ්ජනාපුච්ඡාපදානුගීතීහි සද්ධිං දෙසනාහාරපදත්ථානං අස්සාදාදීනං පවිචයභාවතො දෙසනාහාරානන්තරං විචයො හාරො.

විචයහාරෙන පවිචිතානං අත්ථානං යුත්තායුත්තිවිචාරණභාවතො විචයහාරානන්තරං යුත්ති හාරො.

පදට්ඨානහාරස්ස යුත්තායුත්තානංයෙව අත්ථානං උපපත්තිඅනුරූපං කාරණපරම්පරාය නිද්ධාරණත්තා යුත්තිහාරානන්තරං පදට්ඨානහාරො.

යුත්තායුත්තානං ¶ කාරණපරම්පරාය පරිග්ගහිතසභාවානංයෙව ච ධම්මානං අවුත්තානම්පි සමානලක්ඛණතාය ගහණලක්ඛණත්තාය පදට්ඨානහාරානන්තරං ලක්ඛණහාරො.

ලක්ඛණහාරෙන අත්ථතො සුත්තන්තරතො නිද්ධාරිතානම්පි ධම්මානං නිබ්බචනාදීනි වත්තබ්බානි, න සුත්තෙ සරූපතො ආගතධම්මානංයෙවාති දස්සනත්ථං ලක්ඛණහාරානන්තරං චතුබ්යූහො හාරො. එවඤ්හි නිරවසෙසතො අත්ථාවබොධො හොති.

චතුබ්යූහෙන ¶ හාරෙන වුත්තෙහි නිබ්බචනාධිප්පායනිදානෙහි සද්ධිං සුත්තෙ පදත්ථානං සුත්තන්තරසංසන්දනසඞ්ඛාතෙ පුබ්බාපරවිචාරෙ දස්සිතෙ තෙසං සුත්තපදත්ථානං සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනං සුඛෙන සක්කා දස්සෙතුන්ති චතුබ්යූහහාරානන්තරං ආවට්ටො හාරො. සුත්තන්තරසංසන්දනස්ස හි සභාගවිසභාගධම්මන්තරාවට්ටනයස්ස උපායභාවතො ‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’’තිආදිගාථාය (සං. නි. 1.185; නෙත්ති. 29; පෙටකො. 38) ආරම්භනනික්කමනබුද්ධසාසනයොගධුනනෙහි වීරියසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි නිද්ධාරෙත්වා තෙසු ආරම්භනනික්කමනබුද්ධසාසනයොගධුනනෙසු අනනුයොගස්ස මූලං පමාදොති සුත්තන්තරෙ දස්සිතො පමාදො ආවට්ටිතොති.

ආවට්ටෙන හාරෙන සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනෙන පයොජිතෙ සාධාරණාසාධාරණවසෙන සංකිලෙසවොදානධම්මානං පදට්ඨානතො චෙව භූමිතො ච විභාගො සක්කා සුඛෙන යොජෙතුන්ති ආවට්ටහාරානන්තරං විභත්ති හාරො.

විභත්තිහාරෙන සංකිලෙසවොදානධම්මානං විභාගෙ කතෙ සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ආගතා ධම්මා අකසිරෙන පටිපක්ඛතො පරිවත්තෙතුං සක්කාති විභත්තිහාරානන්තරං පරිවත්තනහාරො. විභත්තිහාරෙන හි ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා හොතී’’ති (නෙත්ති. 35) පටිවිභත්තසභාවෙ එව ධම්මෙ පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගෙ උදාහරීයිස්සති.

පරිවත්තනහාරෙන පටිපක්ඛතො පරිවත්තිතාපි ධම්මා පරියායවචනෙහි බොධෙතබ්බා, න සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ආගතධම්මායෙවාති දස්සනත්ථං පරිවත්තනහාරානන්තරං වෙවචනහාරො.

වෙවචනහාරෙන ¶ පරියායතො පකාසිතානං ධම්මානං පභෙදතො පඤ්ඤත්තිවසෙන විභජනං සුඛෙන සක්කා ඤාතුන්ති වෙවචනහාරානන්තරං පඤ්ඤත්ති හාරො.

පඤ්ඤත්තිහාරෙන පභවපරිඤ්ඤාදිපඤ්ඤත්තිවිභාගමුඛෙන පටිච්චසමුප්පාදසච්චාදිධම්මවිභාගෙ කතෙ සුත්තෙ ආගතධම්මානං පටිච්චසමුප්පාදාදිමුඛෙන අවතරණං සක්කා දස්සෙතුන්ති පඤ්ඤත්තිහාරානන්තරං ඔතරණො හාරො.

ඔතරණෙන හාරෙන ධාතායතනාදීසු ඔතාරිතානං සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ පදත්ථානං පුච්ඡාරම්භසොධනං සක්කා සුඛෙන සම්පාදෙතුන්ති ඔතරණහාරානන්තරං සොධනො හාරො.

සොධනෙන ¶ හාරෙන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ පදපදත්ථෙසු විසොධිතෙසු තත්ථ තත්ථ එකත්තතාය වා වෙමත්තතාය වා ලබ්භමානසාමඤ්ඤවිසෙසභාවො සුකරො හොතීති දස්සෙතුං සොධනහාරානන්තරං අධිට්ඨානො හාරො.

සාමඤ්ඤවිසෙසභූතෙසු සාධාරණාසාධාරණෙසු ධම්මෙසු අධිට්ඨානෙන හාරෙන පවෙදිතෙසු පරික්ඛාරසඞ්ඛාතස්ස සාධාරණාසාධාරණරූපස්ස පච්චයහෙතුරාසිස්ස පභෙදො සුවිඤ්ඤෙය්යොති අධිට්ඨානහාරානන්තරං පරික්ඛාරො හාරො.

අසාධාරණෙ, සාධාරණෙ ච කාරණෙ පරික්ඛාරෙන හාරෙන දස්සිතෙ තස්ස අත්තනො ඵලෙසු කාරණාකාරො, තෙසං හෙතුඵලානං පභෙදතො දෙසනාකාරො, භාවෙතබ්බපහාතබ්බධම්මානං භාවනාපහානානි ච නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානානි සම්මා සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තස්ස අත්ථං තථත්තාවබොධාය සංවත්තන්තීති පරික්ඛාරහාරානන්තරං සමාරොපනො හාරො දස්සිතො හොති. ඉදං හාරානං දස්සනානුක්කමකාරණං දට්ඨබ්බං.

උද්දෙසො උග්ඝටිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං නන්දියාවට්ටනයො උග්ඝටිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා පඨමං නන්දියාවට්ටනයො දස්සිතො. නිද්දෙසො විපඤ්චිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං තිපුක්ඛලනයො විපඤ්චිතඤ්ඤුනො උපකාරාය සංවත්තති, තස්මා නන්දියාවට්ටනයානන්තරං තිපුක්ඛලනයො. පටිනිද්දෙසො නෙය්යස්ස උපකාරාය සංවත්තති යථා, එවං සීහවික්කීළිතනයො නෙය්යස්ස උපකාරාය සංවත්තති ¶ . තස්මා තිපුක්ඛලානන්තරං සීහවික්කීළිතනයො දස්සිතොති තිණ්ණං අත්ථනයානං දස්සනානුක්කමො වෙදිතබ්බො. අත්ථනයානං දිසාභූතාය භූමියා ආලොකෙත්වා තෙසං තස්සා දිසාය භූමියා සමානයනං හොති. න හි සක්කා අනොලොකෙත්වා සමානෙතුන්ති දිසාලොචනනයං දස්සෙත්වා අඞ්කුසනයො දස්සිතො. පොත්ථකාරුළ්හාවඡෙකා සබ්බාසු දිසාසු හත්ථිගමනට්ඨානං ඔලොකෙත්වා අඞ්කුසෙන ඉච්ඡිතට්ඨානං සමානයන්ති. කෙචි අච්ඡෙකා අනොලොකෙත්වා විනයන්ති. තෙසං නයනමත්තමෙව, න සමානයනං. එවමෙව පණ්ඩිතා සුත්තත්ථං වණ්ණෙන්තා මනසාව ඔලොකෙත්වාව නයා නෙතබ්බාති දට්ඨබ්බා.

සමුට්ඨානසංවණ්ණනා අධිප්පායසංවණ්ණනා පදත්ථසංවණ්ණනා විධිඅනුවාදසංවණ්ණනා නිගමනසංවණ්ණනාති වා, පයොජනසංවණ්ණනා පිණ්ඩත්ථසංවණ්ණනා අනුසන්ධිසංවණ්ණනා චොදනාසංවණ්ණනා පරිහාරසංවණ්ණනාති වා, උපොග්ඝාටසංවණ්ණනා පදවිග්ගහසංවණ්ණනා පදත්ථචාලනසංවණ්ණනා ¶ පච්චුපට්ඨානසංවණ්ණනාති වා, තථා එකනාළිකාකථා චතුරස්සකථා නිසින්නවත්තිකාකථාති වා ආගතා.

තත්ථ සමුට්ඨානං නිදානමෙව. විධිඅනුවාදො විසෙසවචනමෙව. උපොග්ඝාටො නිදානමෙව. චාලනා චොදනායෙව. පච්චුපට්ඨානං පරිහාරොව.

පාළිං වත්වා එකෙකපදස්ස අත්ථකථනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා එකනාළිකාකථා නාම.

පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා පටිපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා සපක්ඛං දස්සෙත්වා සපක්ඛස්ස උපමං දස්සෙත්වා කථනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා චතුරස්සකථා නාම.

විසභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානං ගන්ත්වා පුන සභාගධම්මවසෙනෙව පරියොසානගමනසඞ්ඛාතා සංවණ්ණනා නිසින්නවත්තිකාකථා නාම.

තා සබ්බා සංවණ්ණනායොපි දෙසනාහාරාදීසු නෙත්තිසංවණ්ණනාසු අන්තොගධායෙව. තෙනාහ ‘‘යත්තකා හි සුත්තස්ස සංවණ්ණනාවිසෙසා, සබ්බෙ තෙ නෙත්තිඋපදෙසායත්තා’’ති. එවං එත්තාවතා එතපරමතා දට්ඨබ්බා ¶ . හෙතුඵලභූමිඋපනිසාසභාගවිසභාගලක්ඛණනයාදයො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 4 ද්වාදසපද) විත්ථාරතො වුත්තාති න විත්ථාරයිස්සාමීති.

නිද්දෙසවාරඅත්ථවිභාවනා නිට්ඨිතා.

5. එවං ¶ හාරාදයො සරූපතො ආචරියෙන උද්දෙසතො උද්දිට්ඨා, නිද්දෙසතො ච නිද්දිට්ඨා, අම්හෙහි ච ඤාතා, අථ කස්මා පුන ‘‘තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො’’තිආදිකො ආරද්ධොති චෙ? වෙනෙය්යානං තිවිධත්තා. වෙනෙය්යා හි අතිතික්ඛපඤ්ඤො නාතිතික්ඛපඤ්ඤො මන්දපඤ්ඤොති තිවිධා හොන්ති. තෙසඤ්හි අතිතික්ඛපඤ්ඤස්සානුරූපං හාරාදයො උද්දෙසතො උද්දිට්ඨා, නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස අනුරූපං නිද්දෙසතො නිද්දිට්ඨා, ඉදානි මන්දපඤ්ඤස්සානුරූපං හාරාදයො විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො’’තිආදිකො විභඞ්ගවාරො ආරද්ධො. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං හාරාදයොසුඛග්ගහණත්ථං ගාථාබන්ධවසෙන සරූපතො නිද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසු හාරෙ තාව පටිනිද්දෙසවසෙන විභජිතුං ‘තත්ථ කතමො දෙසනාහාරො’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 5) වුත්තං.

තත්ථ යෙ හාරාදයො උද්දෙසනිද්දෙසෙසු නිද්දිට්ඨා, තත්ථ හාරාදීසු කතමො දෙසනාහාරොති චෙ? යා ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථා (නෙත්ති. 4) වුත්තා, සා අයං ගාථා නිද්දෙසවසෙන දෙසනාහාරො නාම, තස්ස ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදි (නෙත්ති. 4) නිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘අයං දෙසනාහාරො කිං දෙසයතී’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො දෙසනාහාරවිභඞ්ගො නාමාති යොජනා. ‘‘අයං දෙසනාහාරො කිං දෙසයතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පුච්ඡං ඨපෙත්වා ‘‘ඉමං දෙසයතී’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයං දෙසනාහාරො කිං දෙසයති? අස්සාදං ආදීනව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං දෙසනාහාරො කිං දෙසයතීති චෙ ¶ ? අස්සාදං දෙසයති සංවණ්ණෙති විත්ථාරෙති, ආදීනවං දෙසයති…පෙ… විත්ථාරෙති, නිස්සරණං දෙසයති…පෙ… විත්ථාරෙති, ඵලං දෙසයති…පෙ… විත්ථාරෙති, උපායං දෙසයති…පෙ… විත්ථාරෙති, ආණත්තිං දෙසයති සංවණ්ණෙති විත්ථාරෙතීති යොජනො.

එත්ථ ච ‘‘අයං දෙසනාහාරො’’ති සද්දො පුබ්බාපරාපෙක්ඛොති දට්ඨබ්බො. ‘‘‘අස්සාදාදීනවතා’තිආදිගාථායං (නෙත්ති. 4) දස්සිතා ඉමෙ අස්සාදාදයො කත්ථ සංවණ්ණෙතබ්බෙ පාළිධම්මෙ ආගතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘‘අස්සාදාදීනවතා’තිආදිගාථායං (නෙත්ති. 4) දස්සිතා ඉමෙ අස්සාදාදයො කත්ථ සංවණ්ණෙතබ්බෙ පාළිධම්මෙ ආගතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණං ¶ මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණං සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං පකාසෙස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාතබ්බෙ පාළිධම්මෙ සංවණ්ණෙතබ්බෙ යෙ අස්සාදාදයො ආගතා, තෙ අයං දෙසනාහාරො දෙසයතීති අධිප්පායො.

තත්ථ ධම්මසද්දො පරියත්තිසච්චසමාධිපඤ්ඤාපකතිපුඤ්ඤාපත්තිඤෙය්යාදීසු බහූසු අත්ථෙසු පවත්තො, තථාපි ඉධ පරියත්තිධම්මෙයෙව පවත්තොති දට්ඨබ්බො. අත්ථුද්දෙසො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 5) වුත්තො, තස්මා ඉධ මයා න වුත්තො. වො-කාරොපි උපයොගකරණපදපූරණසම්පදානත්ථෙසු දිස්සති ච, තථාපි ඉධ සම්පදානත්ථෙවාති දට්ඨබ්බො. භික්ඛන්ති යාචන්ති සීලක්ඛන්ධාදයො, පච්චයෙ වා කායවිඤ්ඤත්තියාති භික්ඛූ, සංසාරෙ භයං ඉක්ඛන්ති පච්චවෙක්ඛන්තීති වා භික්ඛූ. භික්ඛවෙති තෙ භික්ඛූ ආලපති, කිමත්ථායාති අත්තනො මුඛාභිමුඛං කත්වා ධම්මස්සවනෙ අතිඋස්සාහනෙ නියොජෙතුං ආලපතීති වෙදිතබ්බො.

ධම්මං දෙසෙස්සාමීති නාහං ඉස්සරතාය තුම්හෙ අඤ්ඤං කිඤ්චි කාරෙය්යාමි, ධම්මංයෙව දෙසෙස්සාමි, දෙසෙන්තො ච න අඤ්ඤෙසං ධම්මං සුත්වා සුතමයඤාණානුසාරෙන දෙසෙස්සාමි, අනාවරණඤාණෙන සබ්බඤෙය්යධම්මෙසු පච්චක්ඛකාරිතාය ඉදානි මයායෙව පවත්තියමානං ධම්මං අහං දෙසෙස්සාමීති පටිජානාති. ආදිම්හි කල්යාණං ආදිකල්යාණං, ආදි කල්යාණමෙතස්සාති වා ආදිකල්යාණං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ආදිකල්යාණාදයො චෙත්ථ අත්ථකල්යාණාදිවසෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බා. තෙනාහ – ‘‘සීලෙන ¶ ආදිකල්යාණං, සමාධිනා මජ්ඣෙකල්යාණං, පඤ්ඤාය පරියොසානකල්යාණං. බුද්ධසුබුද්ධතාය වා ආදිකල්යාණං, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණං, සඞ්ඝසුප්පටිපත්තියා පරියොසානකල්යාණං. අථ වා උග්ඝටිතඤ්ඤුවිනයනෙන ආදිකල්යාණං, විපඤ්චිතඤ්ඤුවිනයනෙන මජ්ඣෙකල්යාණං, නෙය්යපුග්ගලවිනයනෙන පරියොසානකල්යාණං. අයමෙවත්ථො ඉධාධිප්පෙතො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 5).

අරීයති ඤායතීති අත්ථො, අර-ධාතුයා නිප්පරියායතො ඤාණප්පධානො ආරම්මණිකචිත්තුප්පාදො අත්ථො, ඨානූපචාරතො අත්ථස්ස ඤාතබ්බස්ස ආරම්මණපච්චයසත්ති අත්ථො, ඉති-සද්දෙන සායෙව සත්ති පරාමසීයති, ආරම්මණපච්චයසත්තිසහිතො ආරම්මණපච්චයසඞ්ඛාතො ඤාතබ්බො අත්ථො ත-පච්චයස්ස අත්ථොති ධාතුපච්චයානං අත්ථවිසෙසො දට්ඨබ්බො. අසති භවතීති වා අත්ථො, සහ අත්ථෙන යො ධම්මො වත්තතීති සො ධම්මො සාත්ථො, අත්ථෙන සමන්නාගතො වා ධම්මො සාත්ථො, සඞ්කාසනාදිඡඅත්ථපදසමායොගතො වා සාත්ථො. අයමෙවත්ථො ඉධාධිප්පෙතො නෙත්තිවිසයත්තා. සම්පන්නං බ්යඤ්ජනං යස්ස ධම්මස්සාති සබ්යඤ්ජනො. සිථිලධනිතදීඝරස්සගරුලහුසම්බන්ධවවත්ථිතවිමුත්තනිග්ගහිතසම්පන්නත්තා ¶ , අකාරන්තාදිඉත්ථිලිඞ්ගාදිඑකවචනාදිසම්පන්නත්තා, පමාදලෙඛාදිරහිතත්තා ච අවයවො සම්පන්නො තංසමූහත්තා ධම්මො සම්පන්නබ්යඤ්ජනො නාම, අක්ඛරාදිඡබ්යඤ්ජනපදසමායොගා වා සබ්යඤ්ජනො. අයමෙවත්ථො ඉධාධිප්පෙතො. ඉමස්මිං අයං ඌනො, සො නෙතබ්බො පක්ඛිපිතබ්බොති උපනෙතබ්බාභාවතො කෙවලපරිපුණ්ණො, සීලක්ඛන්ධසමාධික්ඛන්ධපඤ්ඤාක්ඛන්ධ- විමුත්තික්ඛන්ධවිමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධපාරිපූරියා වා කෙවලපරිපුණ්ණො. ඉධායං අතිරෙකො, සො අපනෙතබ්බොති වත්වා අපනෙතබ්බාභාවතො පරිසුද්ධො, චතුරොඝනිත්ථරණත්ථාය, ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතාය පවත්තියමානත්තා වා පරිසුද්ධො. සෙට්ඨත්තා බ්රහ්මචරියං, බ්රහ්මානං වා සෙට්ඨානං අරියානං චරියං බ්රහ්මචරියං, පබ්බජ්ජබ්රහ්මචරියමග්ගබ්රහ්මචරියසාසනබ්රහ්මචරියාදීසු සාසනබ්රහ්මචරියං පකාසයිස්සාමි, පරිදීපයිස්සාමීති අත්ථො.

‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි…පෙ… පකාසෙස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාතබ්බෙ පාළිධම්මෙ ආගතෙ අස්සාදාදයො දෙසනාහාරො දෙසයති සංවණ්ණෙති ¶ විත්ථාරෙතීති ආචරියෙන සාමඤ්ඤවසෙනෙව වුත්තං, තස්මා දෙසනාහාරො ඉධ පාළියං ආගතං ඉමං අස්සාදං දෙසයති, ඉධ පාළියං ආගතං ඉමං ආදීනවං දෙසයතීතිආදි විසෙසො න විඤ්ඤාතබ්බො, ‘‘කථං විඤ්ඤාතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉධ පාළියං ආගතො අයං අස්සාදො, ඉධ පාළියං ආගතො අයං ආදීනවො’’ති විසෙසං නියමෙත්වා උපලක්ඛණනයෙන දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො? කාමං කාමයමානස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු විසයවිසයිභෙදෙසු අස්සාදෙසු කතමො අස්සාදො තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළියං ආගතොති පුච්ඡිත්වා –

‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣති;

අද්ධා පීතිමනො හොති, ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’ති. (සු. නි. 772; මහානි. 1) –

ඉධ පාළිගාථායං යො විසයභූතො අස්සාදො ආගතො, සො අයං අස්සාදෙතබ්බො අස්සාදො දෙසනාහාරස්ස විසයොති. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එවං භගවතා දෙසිතො, පකාසිතො ච සාසනධම්මො යෙසං අස්සාදාදීනං දස්සනවසෙන පවත්තො, තෙ අස්සාදාදයො දෙසනාහාරස්ස විසයභූතා යත්ථ යත්ථ පාඨෙ සවිසෙසං ¶ වුත්තා, තතො තතො නිද්ධාරෙත්වා උදාහරණවසෙන ඉධානෙත්වා දස්සෙතුං ‘තත්ථ කතමො අස්සාදො’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 5) වුත්තං.

තත්ථ අස්සාදීයතෙති අස්සාදො, අස්සාදෙතබ්බො වත්ථුකාමො. කාමීයතෙති කාමො, වත්ථුකාමො ච. තං කාමයතීති කාමයමානො, සත්තො. තස්ස පීතියා යුත්තං මනො එතස්සාති පීතිමනො. මනති ජානාතීතිආදිවචනත්ථෙන මච්චො. කාමං කාමිතබ්බං වත්ථු කාමයමානස්ස තස්ස සත්තස්ස එතං කාමිතබ්බං වත්ථු සචෙ සමිජ්ඣති, එවං සති සො සත්තො අද්ධා පීතිමනො හොති. යො මච්චො යං වත්ථුං ඉච්ඡති, තං වත්ථුං සො මච්චො ලද්ධා අද්ධා පීතිමනො හොතීති ගාථායත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘කාමං ¶ …පෙ… පීතිමනො හොතී’’ති එත්තකමෙව අවත්වා ‘‘ලද්ධා මච්චො යදිච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා ලොභනීයං වත්ථුංයෙව ලද්ධා පීතිමනො න හොති, අථ ඛො පත්ථෙතබ්බං පූජෙතබ්බන්ති සබ්බං ලද්ධා මච්චො පීතිමනො ච හොතීති අතිරෙකත්ථො දට්ඨබ්බො.

විසයභූතො අස්සාදෙතබ්බො අස්සාදො ඉධ පාළියං ගාථායං ආගතොති ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘දුක්ඛදොමනස්සාදිභෙදෙසු ආදීනවෙසු කතමො ආදීනවො කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො? තස්ස චෙ කාමයානස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු දුක්ඛදොමනස්සාදීසු ආදීනවෙසු කතමො ආදීනවො තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළියං ආගතොති පුච්ඡිත්වා –

‘‘තස්ස චෙ කාමයානස්ස, ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;

තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති. (සු. නි. 773; මහානි. 2) –

ඉධ පාළිගාථායං යො දොමනස්සසඞ්ඛාතො ආදීනවො ආගතො, සො අයං දොමනස්සසඞ්ඛාතො ආදීනවො දෙසනාහාරස්ස විසයොති.

ගාථායං පන කාමයති ඉච්ඡතීති කාමයානො. අථ වා යායති ගච්ඡතීති යානො, කාමෙන යානො කාමයානො, තස්ස. ඡන්දො ජාතො යස්ස සො ඡන්දජාතො, තස්ස. විජ්ඣීයතෙති විද්ධො ¶ , සල්ලති පවිසතීති සල්ලො, සල්ලෙන විද්ධො සල්ලවිද්ධො. කාමං කාමයානස්ස ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො යෙ කාමා ලභිතබ්බා, තෙ කාමා කෙනචි අන්තරායෙන යදා පරිහායන්ති, තදා සො ජන්තු රුප්පති. කීදිසොව රුප්පති? අයොමයසල්ලවිද්ධො මිගො රුප්පති ඉව, පරිහීනකාමො ජන්තු රුප්පතීති දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච ‘‘රුප්පතී’’තිවචනෙන දොමනස්සුප්පත්ති දස්සිතාති දට්ඨබ්බා.

දොමනස්සභූතො ආදීනවො ඉධ පාළියං ආගතොති ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘මග්ගනිබ්බානවසෙන දුවිධෙසු නිස්සරණෙසු කතමං නිස්සරණං කත්ථ පාළියං ආගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං නිස්සරණං? යො කාමෙ පරිවජ්ජෙතී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ¶ ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු මග්ගනිබ්බානවසෙන දුවිධෙසු නිස්සරණෙසු කතමං නිස්සරණං තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතන්ති පුච්ඡිත්වා –

‘‘යො කාමෙ පරිවජ්ජෙති, සප්පස්සෙව පදා සිරො;

සොමං විසත්තිකං ලොකෙ, සතො සමතිවත්තතී’’ති. (සු. නි. 774; මහානි. 3) –

ඉධ පාළිගාථායං යං සමතිවත්තනකරණං මග්ගසඞ්ඛාතං නිස්සරණං ආගතං, තං ඉදං මග්ගසඞ්ඛාතං සමතිවත්තනකරණං නිස්සරණං දෙසනාහාරස්ස විසයන්ති.

ගාථායං යොති ඣානලාභී වා අරියො වා. කාමෙති වුත්තප්පකාරො වත්ථුකාමො. තෙසු පවත්තඡන්දරාගස්ස වික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡින්දනෙන වා පරිවජ්ජෙති. කිං පරිවජ්ජෙති ඉව වජ්ජෙති? සප්පස්ස සිරො සිරං චක්ඛුමා පුරිසො දිස්වා පදා පාදෙන පරිවජ්ජෙති ඉව, එවං පරිවජ්ජෙති. සතො සතිසම්පන්නො සො පුග්ගලො ලොකෙ රූපාදීසු විසත්තිකං ඉමං තණ්හං යෙන මග්ගෙන සමතිවත්තති සං සුට්ඨු අතික්කමිත්වා වත්තති, ඉදං මග්ගසඞ්ඛාතං සමතිවත්තනකරණං එකදෙසං නිස්සරණං නාමාති යොජෙතබ්බං. ‘‘පාදා’’ති වත්තබ්බෙ ආකාරස්ස රස්සං කත්වා ‘‘පදා’’ති වුත්තං. පාදාති ච පාදෙන යථා ‘‘අමොහභාවා අමොහභාවෙනා’’ති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනො පාදෙනා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 5).

එකදෙසො විසයසඞ්ඛාතො අස්සාදො ඉධ පාළියං ආගතොති ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘එකදෙසො විසයිසඞ්ඛාතො අස්සාදො කත්ථ පාළියං ආගතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ ¶ කතමො අස්සාදො? ඛෙත්තං වත්ථු’’න්තිආදි ආරද්ධං. අථ වා ‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො? ඛෙත්තං වත්ථු’’න්තිආදි කස්මා එවං ආරද්ධං, නනු ‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො? කාමං කාමයමානස්සා’’තිආදිනා අස්සාදො විභත්තො? සච්චං, අස්සාදො පන දුවිධො විසයවිසයිවසෙන, තස්මිං විසයසඞ්ඛාතො අස්සාදො පුබ්බෙ විභත්තො, ඉදානි විසයිසඞ්ඛාතං අස්සාදං විභජිතුං ‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො? ඛෙත්තං වත්ථු’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු විසයවිසයිභෙදෙසු අස්සාදෙසු කතමො අස්සාදො තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළියං ආගතොති පුච්ඡිත්වා –

‘‘ඛෙත්තං වත්ථුං ¶ හිරඤ්ඤං වා, ගවාස්සං දාසපොරිසං;

ථියො බන්ධූ පුථූ කාමෙ, යො නරො අනුගිජ්ඣතී’’ති. (සු. නි. 775; මහානි. 4) –

ඉධ පාළිගාථායං යො අනුගිජ්ඣනසඞ්ඛාතො අස්සාදො ආගතො, සො අයං අනුගිජ්ඣනසඞ්ඛාතො විසයිඅස්සාදො දෙසනාහාරස්ස විසයොති.

ගාථායං ඛෙත්තන්ති ඛිපීයන්ති බීජානි එත්ථ ඨානෙති ඛෙත්තං. ඛිපන්තානං ජනානං ඛිපනකිරියා ඛිප-ධාතුයා මුඛ්යත්ථො, ඛිපනකිරියාජනකො චිත්තුප්පාදො ඵලූපචාරත්ථො, තස්ස චිත්තුප්පාදස්ස උපනිස්සයපච්චයභූතස්ස කෙදාරස්ස විරුළ්හාපනසත්ති ඵලූපචාරත්ථො, ඉති-සද්දෙන සා විරුළ්හාපනසත්තියෙව පරාමසීයති, තස්සා සත්තියා පතිට්ඨං කෙදාරසඞ්ඛාතං ඨානං ත-පච්චයත්ථො. එස නයො තීසු පිටකෙසු එවරූපෙසු ච වචනත්ථෙසු යථාරහං නීහරිත්වා ගහෙතබ්බො. වපන්ති පතිට්ඨහන්ති එත්ථාති වත්ථු. අපරණ්ණාදීනං පතිට්ඨහනං වප-ධාතුයා මුඛ්යත්ථො, ඨානස්ස පතිට්ඨාපනසත්ති ඵලූපචාරත්ථො, ඉති-සද්දෙන සා පතිට්ඨාපනසත්ති පරාමසීයති. තස්සා සත්තියා පතිට්ඨට්ඨානං ත-පච්චයත්ථො. ඛෙත්තං පන පුබ්බණ්ණවිරූහනට්ඨානං, වත්ථු අපරණ්ණවිරූහනට්ඨානං.

හිනොති පවත්තති පීතිසොමනස්සන්ති හි, කිං තං? පීතිසොමනස්සං, රාති පවත්තෙති ජාතරූපන්ති රං, කිං තං? ජාතරූපං, හිං රන්ති හිරං, දුතියාතප්පුරිසසමාසො. ඤාපෙති තොසෙතීති ඤං, කිං තං? ජාතරූපං. හිරං හුත්වා ඤං හිරඤ්ඤං, පවත්තමානං පීතිසොමනස්සං පවත්තෙත්වා ජනෙ විසෙසෙන තොසෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. වා-සද්දො වුත්තාවුත්තත්ථසමුච්චයත්ථො. ගච්ඡන්ති විසෙසෙනාති ගාවො, රත්තින්දිවං අසන්ති භක්ඛන්ති විසෙසෙනාති අස්සා, ගාවො ච අස්සා ච ගවාස්සං. දාතබ්බං පඨමං දෙන්තීති දා, අසන්ති භක්ඛන්තීති අසා, දත්වා අසා දාසා ¶ , සාමිකානං දාතබ්බං පඨමං දත්වා පච්ඡා අසන්ති භක්ඛන්තීති අත්ථො. සාමිකෙහි වා දින්නං අසන්ති භක්ඛන්තීති දාසා, දුක්ඛෙන කසිරෙන අසන්ති පවත්තන්තීති වා දාසා,. මාතාපිතූනං හදයං පුරෙන්තීති පුරිසා, පුරං හිතං වා ඉසන්ති ගවෙසන්තීති පුරිසා. බුද්ධපච්චෙකබුද්ධචක්කවත්තිභාවං පුරෙති කම්මන්ති පුරං, කිං තං? බලවකම්මං, පුරං ඉසන්ති සීලෙනාති වා පුරිසා. පුරිසා එව හි සම්මාසම්බුද්ධපච්චෙකබුද්ධචක්කවත්තිභාවං ගච්ඡන්ති. ‘‘පුරි උච්චට්ඨානෙ සෙන්තීති වා පුරිසා. පුරිසා ¶ හි මාතූනං පිතුට්ඨානෙ ඨිතා’’ති ඉමෙ වචනත්ථා වුත්තප්පකාරා යුත්තායෙව අත්ථසම්භවතො. දාසා ච පුරිසා ච දාසපොරිසං, මජ්ඣෙ වුද්ධි. එත්ථ ච දාසග්ගහණෙන දාසීපි ගහිතා. දාසා දුක්කටජනා, පුරිසා සුඛිතජනාති විසෙසො දට්ඨබ්බො. ඨන්ති පතිට්ඨහන්ති එත්ථ මාතුගාමෙ පුත්තධීතාති ථියො. නරසද්දස්ස විග්ගහත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව.

එකදෙසො දොමනස්සසඞ්ඛාතො ආදීනවො ඉධ පාළිගාථායං ආගතොති ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘දුක්ඛසඞ්ඛාතො ආදීනවො කත්ථ පාළියං ආගතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො? අබලා නං බලීයන්තී’’තිආදි ආරද්ධං. අථ වා ‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො? අබලා නං බලීයන්තී’’තිආදි කස්මා එවං ආරද්ධං, නනු ‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො? තස්ස චෙ කාමයානස්සා’’තිආදිනා ආදීනවො විභත්තොති? සච්චං, ආදීනවො පන බහුවිධො දුක්ඛදොමනස්සාදිවසෙන, තස්මිං බහුවිධෙ ආදීනවෙ එකදෙසො දොමනස්සසඞ්ඛාතො ආදීනවො පුබ්බෙ විභත්තො, ඉදානි දුක්ඛසඞ්ඛාතං ආදීනවං විභජිතුං ‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො? අබලා නං බලීයන්තී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු දුක්ඛදොමනස්සාදීසු ආදීනවෙසු කතමො ආදීනවො තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතොති පුච්ඡිත්වා –

‘‘අබලා නං බලීයන්ති, මද්දන්තෙනං පරිස්සයා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, නාවං භින්නමිවොදක’’න්ති. (සු. නි. 776; මහානි. 5) –

ඉධ පාළිගාථායං යො දුක්ඛසඞ්ඛාතො එකදෙසො ආදීනවො ආගතො, සො අයං දුක්ඛසඞ්ඛාතො එකදෙසො ආදීනවො දෙසනාහාරස්ස විසයොති.

ගාථායං නත්ථි බලං එතෙසං කිලෙසානන්ති අබලා. කස්මා කිලෙසා අබලා හොන්තීති? කුසලෙහි පහාතබ්බත්තා. නරන්ති ඛෙත්තාදිකාමෙ අනුගිජ්ඣන්තං නරං, සද්ධාබලාදිවිරහතො වා අබලං ¶ තං නරං බලීයන්ති අභිභවන්ති. කිඤ්චාපි කිලෙසා කුසලෙහි පහාතබ්බත්තා අබලා හොන්ති, තථාපි කාමමනුගිජ්ඣන්තං සද්ධාබලාදිවිරහිතං අභිභවිතුං සමත්ථා භවන්ති. මද්දන්තෙනං පරිස්සයාති කාමගිද්ධං කාමෙ පරියෙසන්තං, කාමං රක්ඛන්තඤ්ච ¶ එනං නරං පරි සමන්තතො පරිපීළෙත්වා අයන්ති පවත්තන්තීති පරිස්සයා, සීහබ්යග්ඝාදයො චෙව කායදුච්චරිතාදයො ච මද්දන්ති. තතො තෙහි පරිස්සයෙහි අභිභූතං නං නරං ජාතිආදිදුක්ඛං අන්වෙති අනුගච්ඡති. කිමිව අන්වෙති? උදකං භින්නනාවං අන්වෙති ඉව, එවං අන්වෙතීති අත්ථො.

එකදෙසං මග්ගසඞ්ඛාතං නිස්සරණං ඉධ පාළිගාථායං ආගතන්ති ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙති ච විඤ්ඤාතං, ‘‘නිබ්බානසඞ්ඛාතං එකදෙසං නිස්සරණං කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං නිස්සරණං? තස්මා ජන්තු සදා සතො’’තිආදි ආරද්ධං. අථ වා ‘‘තත්ථ කතමං නිස්සරණං? තස්මා ජන්තු සදා සතො’’තිආදි කස්මා එවං ආරද්ධං, නනු ‘‘තත්ථ කතමං නිස්සරණං? යො කාමෙ පරිවජ්ජෙතී’’තිආදිනා නිස්සරණං විභත්තන්ති? සච්චං, නිස්සරණං පන දුවිධං මග්ගනිබ්බානවසෙන, තත්ථ දුවිධෙ නිස්සරණෙ මග්ගසඞ්ඛාතං නිස්සරණං පුබ්බෙ විභත්තං, ඉදානි නිබ්බානසඞ්ඛාතං නිස්සරණං විභජිතුං ‘‘තත්ථ කතමං නිස්සරණං? තස්මා ජන්තු සදා සතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු මග්ගනිබ්බානෙසු නිස්සරණෙසු එකදෙසං නිබ්බානසඞ්ඛාතං නිස්සරණං තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතන්ති පුච්ඡිත්වා –

‘‘තස්මා ජන්තු සදා සතො, කාමානි පරිවජ්ජයෙ;

තෙ පහාය තරෙ ඔඝං, නාවං සිත්වාව පාරගූ’’ති. –

ඉධ පාළිගාථායං යං නිබ්බානසඞ්ඛාතං නිස්සරණං ආගතං, ඉදං නිස්සරණං දෙසනාහාරස්ස විසයන්ති.

ගාථායං තස්මාති යස්මා කාමගිද්ධං නරං දුක්ඛං අන්වෙති, තස්මා ජන්තු සදා සබ්බකාලෙ පුබ්බරත්තාපරරත්තෙ ජාගරියානුයොගෙන සතො සතිසම්පන්නො හුත්වා කාමානි කිලෙසකාමෙ වික්ඛම්භනවසෙන වා සමුච්ඡෙදවසෙන වා පරිවජ්ජයෙ පරිජහෙය්ය. තෙ කාමෙ අරියමග්ගෙන පහාය චතුබ්බිධං ඔඝං තරෙය්ය තරිතුං සක්කුණෙය්ය. කො තරති ඉව තරෙය්ය? නාවාසාමිකො නාවං යං පවිසන්තං උදකං සිත්වා බහි සිඤ්චිත්වා ලහුකාය නාවාය අප්පකසිරෙන තරිත්වා පාරගූ පාරං ගච්ඡති ඉව, එවං අත්තනි පවත්තං කිලෙසූදකං සිඤ්චිත්වා අරියමග්ගෙන නීහරිත්වා ලහුකෙන අත්තභාවෙන අනුපාදිසෙසාය ¶ නිබ්බානධාතුයා නිබ්බානෙන පාරං නිබ්බානං සන්තිං ¶ ගච්ඡෙය්යාති අත්ථො. ඉදං නිබ්බානං කස්මා නිස්සරණං හොති? සබ්බසඞ්ඛතනිස්සරණතො නිස්සරණං නාම.

ඉදං නිස්සරණං ඉධ පාළිධම්මෙ ආගතන්ති ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතං, ‘‘කතමං ඵලං කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං ඵලං? ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරි’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු රක්ඛනනිප්ඵාදනමච්චුතරණාදීසු ඵලෙසු කතමං ඵලං තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතන්ති පුච්ඡිත්වා –

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ඡත්තං මහන්තං යථ වස්සකාලෙ;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (සු. නි. 102, 103) –

ඉධ පාළිගාථායං යං අනත්ථෙහි ධම්මස්ස රක්ඛනඵලං ආගතං, රක්ඛාවහනස්ස අබ්භුදයස්ස යඤ්ච නිප්ඵාදනං ඵලං ආගතං, ඉදං රක්ඛනනිප්ඵාදනං ඵලං දෙසනාහාරස්ස විසයන්ති.

ගාථායං ධම්මොති යෙන පුග්ගලෙන යො දානාදිප්පභෙදො පුඤ්ඤධම්මො නිබ්බත්තිතො, සො ධම්මො. ධම්මචාරිං ධම්මනිබ්බත්තකං තං පුග්ගලං අනත්ථෙහි රක්ඛති. කිමිව? වස්සකාලෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ සති මහන්තං කුසලෙන ධාරෙතබ්බං ඡත්තං ධාරෙන්තං කුසලං තං ජනං වස්සතෙමනතො රක්ඛති යථා, එවං රක්ඛිතබ්බො ධම්මොපි අත්තසම්මාපණිධානෙන අප්පමත්තො හුත්වා සුට්ඨු ධම්මං රක්ඛන්තංයෙව රක්ඛති, තාදිසො ධම්මචාරීයෙව දුග්ගතිං න ගච්ඡති. එසො ආනිසංසො සුචිණ්ණෙ සුචිණ්ණස්ස ධම්මෙ ධම්මස්ස ආනිසංසොති අත්ථො.

එකදෙසං ඵලං ඉධ පාළිධම්මෙ ආගතන්ති ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කතමො උපායො කත්ථ පාළියං ආගතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො උපායො? සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨෙසු විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමනිබ්බිදාදීසු උපායෙසු කතමො උපායො තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතොති පුච්ඡිත්වා –

‘‘සබ්බෙ ¶ ¶ සඞ්ඛාරා ‘අනිච්චා’ති…පෙ…;

සබ්බෙ ධම්මා ‘අනත්තා’ති, යදා පඤ්ඤාය පස්සතී’’ති. (ධ. ප. 277-279) –

ඉධ පාළිගාථාසු යො විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමනිබ්බිදාඤාණසඞ්ඛාතො විසුද්ධියා අධිගමහෙතුභාවතො මග්ගො ආගතො, අයං උපායො දෙසනාහාරස්ස විසයොති.

ගාථාසු සබ්බෙ නිරවසෙසා කම්මචිත්තොතුආහාරෙහි සඞ්ඛරිතා සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා ඉති යදා පඤ්ඤාය පස්සති, අථ අනිච්චෙ දුක්ඛසභාවෙ නිබ්බින්දති, එසො විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමො නිබ්බින්දනඤාණසඞ්ඛාතො ධම්මො විසුද්ධියා මග්ගොති. ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදීසු සඞ්ඛාරානං සඞ්ඛතධම්මභාවො පච්චයාකාරවිභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස) වුත්තොව, තං විභඞ්ගට්ඨකථං අනොලොකෙත්වා එකච්චෙ ආචරියා ‘‘විපස්සනාඤාණාරම්මණත්තා තෙභූමකධම්මායෙවා’’ති වදන්ති, එවං සති මග්ගඵලධම්මානං නිච්චාදිභාවො භවෙය්ය, තස්මා විභඞ්ගට්ඨකථානුරූපොව අත්ථො දට්ඨබ්බො. දුක්ඛාති දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛභාවෙන දුක්ඛා. අනත්තාති නිච්චසාරසුඛසාරඅත්තසාරරහිතත්තා අසාරකට්ඨෙන අනත්තා, අවසවත්තනට්ඨෙන වා අනත්තා.

එකදෙසො උපායො ඉධ පාළිධම්මෙ ආගතොති ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමා ආණත්ති කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමා ආණත්ති? චක්ඛුමා විසමානීවා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘අස්සාදාදීනවතා’’තිආදිගාථායං නිද්දිට්ඨාසු පාපදුච්චරිතපරිවජ්ජනාණත්තිකල්යාණසුචරිතචරණාණත්තිආදීසු කතමාණත්ති තත්ථ තෙසු පාළිධම්මෙසු කත්ථ පාළිධම්මෙ ආගතාති පුච්ඡිත්වා –

‘‘චක්ඛුමා විසමානීව, විජ්ජමානෙ පරක්කමෙ;

පණ්ඩිතො ජීවලොකස්මිං, පාපානි පරිවජ්ජයෙ’’ති. (උදා. 43) –

ඉධ පාළිධම්මෙ යා පාපදුච්චරිතපරිවජ්ජනාණත්ති ආගතා, අයං පාපදුච්චරිතපරිවජ්ජනාණත්ති දෙසනාහාරස්ස විසයාති.

ගාථායං චක්ඛුමා පුරිසො විජ්ජමානෙ පරක්කමෙ ආවහිතං සරීරං ආවහන්තොව හුත්වා විසමානි ¶ භූමිප්පදෙසානි වා විසමෙ හත්ථිආදයො වා ¶ පරිවජ්ජෙති ඉව, එවං ජීවලොකස්මිං පණ්ඩිතො පාපානි ලාමකානි දුච්චරිතානි පරිවජ්ජෙති. ආණත්ති නාම ආණාරහස්ස ධම්මරාජස්ස භගවතො ආණා, සා බහුවිධා, තස්මා ‘‘කරෙය්ය කල්යාණ’’න්තිආදිගාථායං සුචරිතචරණා ආණත්ති.

‘‘උපෙථ සරණං බුද්ධං, ධම්මං සඞ්ඝඤ්ච තාදිනං;

සමාදියථ සීලානි, තං වො අත්ථාය හෙහිතී’’ති. (ථෙරීගා. 249-250, 289-290) –

ආදීසු ගාථාසු සරණගමනාණත්තිසීලසමාදානාණත්තිආදි ආගතාති.

‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’තිආදි කස්මා එවං ආරද්ධං, නනු ‘‘තත්ථ කතමං ඵලං? ධම්මො හවෙ’’තිආදිනා, ‘‘තත්ථ කතමො උපායො? සබ්බෙ සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා, ‘‘තත්ථ කතමා ආණත්ති? චක්ඛුමා’’තිආදිනා ච ඵලූපායාණත්තියො විභත්තාති? සච්චං, විසුං විසුං පන සුත්තෙසු ආගතා ඵලූපායාණත්තියො විභත්තා, ඉදානි එකතො ආගතා ඵලූපායාණත්තියො විභජිතුං ‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූ’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සූති සබ්බම්පි සඞ්ඛාරලොකං අත්තතො සුඤ්ඤොති අවසවත්තිතාසල්ලක්ඛණවසෙන වා තුච්ඡභාවසමනුපස්සනවසෙන වා පස්සාති ඉදං භගවතො වචනං විධානභාවතො ආණත්ති නාම. නිච්චසාරසුඛසාරඅත්තසාරාදිරහිතත්තා ‘‘මොඝරාජා’’ති ආලපති, සද්ධාසීලසුතචාගාදිරහිතත්තා වා මොඝො.

‘‘සදා සතො’’ති පුග්ගලවසෙන වුත්තාය සතියා සුඤ්ඤතාදස්සනස්ස සම්පජානහෙතුභාවතො සතියෙව උපායො, න සතිමාති එත්ථ සතීති අධිප්පායො.

අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්චාති එත්ථ අත්තානුදිට්ඨි නාම ‘‘රූපං අත්තා, රූපවා අත්තා, රූපස්මිං අත්තා, අත්තනි රූප’’න්තිආදිප්පකාරා වීසතිවත්ථුකා දිට්ඨි. මග්ගෙන ඌහච්ච සමුච්ඡින්දිත්වා එවං වුත්තවිධිනා මච්චුතරො මච්චුනො විසයාතික්කන්තො සියා භවෙය්ය. එත්ථ යං මච්චුවිසයං තරණං අතික්කමනං, තස්ස අතික්කමනස්ස යඤ්ච පුබ්බභාගපටිපදාසම්පජ්ජනං, ඉදං භගවතො දෙසනාය ¶ ඵලං දෙසනාහාරස්ස විසයන්ති අධිප්පායො. පුබ්බෙ විසුං විසුං ඵලූපායාණත්තියො විභත්තාපි –

‘‘සුඤ්ඤතො ¶ ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජ සදා සතො;

අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච, එවං මච්චුතරො සියා’’ති. (සු. නි. 1125; මහානි. 186; චූළනි. පිඞ්ගියමාණවපුච්ඡා 144, මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88) –

එකගාථායං පුන එකතො විභජනතො ඵලාදීසු එකතො දස්සිතෙසු සබ්බත්ථ සුත්තෙසු වා සබ්බත්ථ ගාථාසු වා ඵලාදයො දස්සෙතබ්බා අස්සාදාදයො විය කත්ථචි නිද්ධාරෙත්වාති විසෙසො විජානිතබ්බො. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො ‘‘යථා පන…පෙ… එකතො උදාහරණං කතන්ති දට්ඨබ්බ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 5).

6. දෙසනාහාරස්ස විසයභූතා අස්සාදාදයො ‘‘ඉධ පාළිධම්මෙ අයං අස්සාදො ආගතො, ඉධ පාළිධම්මෙ අයං ආදීනවො ආගතො’’තිආදිනා විසෙසතො නිදස්සනවසෙන සරූපතො ආචරියෙන විභත්තා, තෙ අස්සාදාදයො තිණ්ණං උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං පුග්ගලානං සාමඤ්ඤතො භගවා කිං නු ඛො දෙසෙති, උදාහු එකස්ස පුග්ගලස්ස යථාලාභං කිං නු දෙසෙතීති අනුයොගස්ස සම්භවතො ඉමස්ස පුග්ගලස්ස ඉමං දෙසෙති, ඉමස්ස පුග්ගලස්ස ඉමං දෙසෙතීති පුග්ගලභෙදෙන අස්සාදාදයො විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා උග්ඝටිතඤ්ඤුස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු අස්සාදාදීසු. නිස්සරණං උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස පුග්ගලස්ස භගවා දෙසෙති, ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච ඉමෙ ද්වෙ විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස පුග්ගලස්ස භගවා දෙසෙති, අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච ඉමෙ තයො නෙය්යස්ස පුග්ගලස්ස භගවා දෙසෙතීති යොජනත්ථො දට්ඨබ්බො.

අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං අස්සාදාදයො උදාහරණවසෙන සරූපතො දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ පුග්ගලවිභාගෙන දෙසනාවිභාගං දස්සෙතුං ‘තත්ථ භගවා’තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං.

තත්ථ උග්ඝටිතඤ්ඤුස්සාති උග්ඝටීයතෙ පටිවිජ්ඣීයතෙ, ඨපීයතෙ වා සප්පභෙදො විත්ථාරො අත්ථොති උග්ඝටිතො, ජානාතීති ඤූ, උග්ඝටිතං අත්ථං ඤූ උග්ඝටිතඤ්ඤූ, උද්දෙසමත්තෙනෙව සප්පභෙදං සවිත්ථාරං ¶ පටිවිජ්ඣිතබ්බං අත්ථං පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. යො පුග්ගලො උද්දෙසෙනෙව උද්දිට්ඨමත්තෙනෙව අත්ථං ඤත්වා අත්ථසිද්ධිප්පත්තො හොති, සො උග්ඝටිතඤ්ඤූ නාම.

විපඤ්චීයතෙ ¶ විත්ථරීයතෙ අත්ථොති විපඤ්චිතො, තං ජානාතීති විපඤ්චිතඤ්ඤූ. යො පුග්ගලො නිද්දෙසෙන නිද්දිට්ඨමත්තමෙව අත්ථං ඤත්වා අත්ථසිද්ධිප්පත්තො, සො විපඤ්චිතඤ්ඤූ නාම.

පටිනිද්දෙසෙන අත්ථො නෙතබ්බො පාපෙතබ්බොති නෙය්යො. යො පුග්ගලො පටිනිද්දෙසෙන වා පටිලොමෙන වා විභත්තං එව අත්ථං ඤත්වා අත්ථසිද්ධිප්පත්තො, සො නෙය්යො නාම. නිස්සරණදෙසනායෙව උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස පටිවෙධාභිසමයො සිද්ධො හොති, ආදීනවදෙසනාය චෙව නිස්සරණදෙසනාය ච විපඤ්චිතඤ්ඤුස්ස පටිවෙධාභිසමයො සිද්ධො හොති, අස්සාදදෙසනාය ච ආදීනවදෙසනාය ච නිස්සරණදෙසනාය ච නෙය්යස්ස පටිවෙධාභිසමයො සිද්ධො හොතීති අධිප්පායො ඉධ ගහෙතබ්බො.

පදපරමො පනෙත්ථ පටිවෙධාභිසමයභජනාභාවතො න ගහිතො. තස්මිඤ්ච අග්ගහිතෙ අස්සාදො, ආදීනවො, නිස්සරණං, අස්සාදාදීනවා, අස්සාදනිස්සරණානි, ආදීනවනිස්සරණානි, අස්සාදාදීනවනිස්සරණානි චාති සත්තසු පට්ඨානනයෙසු තතියඡට්ඨසත්තමාව ගහිතා, අවසෙසා චත්තාරො නයා න ගහිතා. වෙනෙය්යවිනයනාභාවතො හි ගහණාගහණං දට්ඨබ්බං. වෙනෙය්යවිනයඤ්ච වෙනෙය්යානං සන්තානෙ අරියමග්ගස්සුප්පාදනං, න සාසනවිනයනමත්තං, අරියමග්ගුප්පාදනඤ්ච යථාවුත්තෙහි එව තීහි පදට්ඨානනයෙහි සිජ්ඣතීති ඉතරෙ නයා ඉධ න වුත්තා.

‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො ච ආදීනවො ච?

‘යානි කරොති පුරිසො, තානි පස්සති අත්තනි;

කල්යාණකාරී කල්යාණං, පාපකාරී ච පාපක’න්ති.

‘‘තත්ථ යං කල්යාණකාරී කල්යාණං පච්චනුභොති, අයං අස්සාදො. යං පාපකාරී පාපං පච්චනුභොති, අයං ආදීනවො.

‘‘අට්ඨිමෙ, භික්ඛවෙ, ලොකධම්මා. කතමෙ අට්ඨ? ‘ලාභො’තිආදි (අ. නි. 8.6). තත්ථ ලාභො යසො සුඛං පසංසා, අයං අස්සාදො. අලාභො අයසො දුක්ඛං නින්දා, අයං ආදීනවො.

‘‘තත්ථ ¶ කතමො අස්සාදො ච නිස්සරණඤ්ච?

‘සුඛො ¶ විපාකො පුඤ්ඤානං, අධිප්පායො ච ඉජ්ඣති;

ඛිප්පඤ්ච පරමං සන්තිං, නිබ්බානමධිගච්ඡතී’ති. –

‘‘ද්වත්තිංසිමානි, භික්ඛවෙ, මහාපුරිසස්ස මහාපුරිසලක්ඛණානි, යෙහි සමන්නාගතස්ස මහාපුරිසස්ස ද්වෙයෙව ගතියො භවන්ති…පෙ… විවටච්ඡදොති සබ්බං ලක්ඛණසුත්තං (දී. නි. 3.199) අයං අස්සාදො ච නිස්සරණඤ්ච.

‘‘තත්ථ කතමො ආදීනවො ච නිස්සරණඤ්ච?

‘භාරා හවෙ පඤ්චක්ඛන්ධා, භාරහාරො ච පුග්ගලො;

භාරාදානං දුඛං ලොකෙ, භාරනික්ඛෙපනං සුඛං.

‘නික්ඛිපිත්වා ගරුං භාරං, අඤ්ඤං භාරං අනාදිය;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, නිච්ඡාතො පරිනිබ්බුතො’ති. (සං. නි. 3.22) –

‘‘තත්ථ කතමො අස්සාදො ච ආදීනවො ච නිස්සරණඤ්ච?

‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

තස්මා අහං පබ්බජිතොම්හි රාජ, අපණ්ණකං සාමඤ්ඤමෙව සෙය්යො’ති. (ම. නි. 2.307; ථෙරගා. 787; පෙටකො. 23) –

අයං අස්සාදො ච ආදීනවො ච නිස්සරණඤ්චා’’ති වුත්තං, තස්මා තෙපි නයා ඉධ නිද්ධාරෙත්වා වෙදිතබ්බා. ඵලාදීසුපි අයං නයො ලබ්භතියෙව.

යස්මා ¶ පෙටකෙ (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) – ‘‘තත්ථ කතමං ඵලඤ්ච උපායො ච? ‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සප්පඤ්ඤො’ති ගාථා, ඉදං ඵලඤ්ච උපායො ච.

‘සචෙ භායථ දුක්ඛස්ස, සචෙ වො දුක්ඛමප්පියං;

මාකත්ථ පාපකං කම්මං, ආවි වා යදි වා රහො’ති. (උදා. 44) –

‘කුම්භූපමං කායමිමං විදිත්වා, නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වා;

යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙන, ජිතඤ්ච රක්ඛෙ අනිවෙසනො සියා’ති. (ධ. ප. 40) –

අයං උපායො ච ආණත්ති චා’’ති වුත්තං, තස්මා එවං ඵලාදීනං දුක්ඛවසෙනාපි උදාහරණං වෙදිතබ්බං.

‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනං තිණ්ණං පුග්ගලානං ඉමස්ස පුග්ගලස්ස ඉමං දෙසෙති, ඉමස්ස පුග්ගලස්ස ඉමං දෙසෙතී’’ති යෙහි පුග්ගලෙහි අස්සාදාදයො යථාරහං ආචරියෙන විභත්තා, තෙ පුග්ගලා යාහි පටිපදාහි භින්නා, තා පටිපදා කිත්තිකා භවන්ති, තාහි භින්නා පුග්ගලා ච කිත්තිකාති විචාරණාය සම්භවතො තා පටිපදා, තෙ ච පුග්ගලා එත්තකාති ගණනතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ චතස්සො පටිපදා’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ තත්ථාති තෙසු උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීසු පුග්ගලෙසු. යෙ පුග්ගලා යාහි පටිපදාහි භින්නා, තා පටිපදා චතස්සො භවන්ති, තෙ ච පුග්ගලා චත්තාරොති යොජනා කාතබ්බා. කතමා චතස්සො? දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, දුක්ඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා, සුඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා චාති චතස්සො. කතමෙ චත්තාරො? තණ්හාචරිතො මන්දො ¶ පුග්ගලො, තණ්හාචරිතො උදත්තො පුග්ගලො, දිට්ඨිචරිතො මන්දො පුග්ගලො, දිට්ඨිචරිතො උදත්තො පුග්ගලො චාති චත්තාරො.

පටිපදාභිඤ්ඤාහි කතො විභාගොපි පටිපදාහි කතො විභාගො නාම හොති අවිනාභාවතොති මනසි කත්වා ‘‘චතස්සො පටිපදාභිඤ්ඤා’’ති අවත්වා ‘‘චතස්සො පටිපදා’’ති වුත්තා. තා පනෙතා සමථවසෙනාපි භින්නා, විපස්සනාවසෙනාපි භින්නා. කථං සමථවසෙන? පථවීකසිණාදීසු සබ්බපඨමං ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා පවත්තමනසිකාරතො පට්ඨාය යාව ඣානස්ස උපචාරං උප්පජ්ජති, තාව පවත්තා පඤ්ඤා සමථභාවනා ‘‘පටිපදා’’ති වුච්චති. උපචාරතො පන පට්ඨාය යාව අප්පනා, තාව ¶ පවත්තා පඤ්ඤා ‘‘අභිඤ්ඤා’’ති වුච්චති හෙට්ඨිමපඤ්ඤාතො අධිගතපඤ්ඤාභාවතො.

සා ච පටිපදා කස්සචි දුක්ඛා කිච්ඡා හොති නීවරණාදිපච්චනීකධම්මසමුදාචාරග්ගහණතාය, කස්සචි තදභාවතො සුඛා අකිච්ඡා හොති, අභිඤ්ඤාපි කස්සචි දන්ධා අසීඝප්පවත්ති හොති අවිසදඤාණතාය, කස්සචි ඛිප්පා සීඝප්පවත්ති හොති විසදඤාණතායාති.

කථං විපස්සනාවසෙන? යො රූපාරූපමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසන්තො චත්තාරි මහාභූතානි පරිග්ගහෙත්වා උපාදාරූපං පරිග්ගණ්හාති, අරූපං පරිග්ගණ්හාති, රූපාරූපං පන පරිග්ගණ්හන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරිග්ගහඑතඋං සක්කොති, තස්ස දුක්ඛාපටිපදා නාම හොති. පරිග්ගහිතරූපාරූපස්ස විපස්සනාපරිවාසෙ මග්ගපාතුභාවදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. තබ්බිපරියායෙන ඉතරා ද්වෙ හොන්ති. විපස්සනාවසෙන පන භින්නායෙව පටිපදාභිඤ්ඤායො ඉධ දට්ඨබ්බා අභිසමයාධිකාරත්තා, අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං යෙසං පුග්ගලානං වසෙන දෙසනාවිභාගො දස්සිතො, තෙ පුග්ගලෙ පටිපදාවිභාගෙන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘චතස්සො පටිපදා’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 6) වුත්තං. යොජනානයො වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බො.

චතූහි පටිපදාභිඤ්ඤාහි චත්තාරො පුග්ගලා සබ්බෙව අනියමතො වට්ටදුක්ඛතො කිං නු ඛො නිය්යන්ති, උදාහු ‘‘ඉමාය පටිපදාභිඤ්ඤාය අයං පුග්ගලො නිය්යාති, ඉමාය පටිපදාභිඤ්ඤාය අයං පුග්ගලො නිය්යාතී’’ති නියමතො ච නිය්යාතීති විචාරණාය සම්භවතො ‘‘අයං පුග්ගලො ඉමෙහි නිස්සයෙහි උපනිස්සයපච්චයං ලභිත්වා ඉමාය පටිපදාභිඤ්ඤාය වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාතී’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තණ්හාචරිතො මන්දො’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ¶ තණ්හාචරිතො මන්දො පුග්ගලො සතිපට්ඨානෙහි නිස්සයෙහි උපනිස්සයපච්චයං ලභිත්වා සතින්ද්රියෙන සතින්ද්රියාධිකෙන අරියමග්ගෙන දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාය වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාති, තණ්හාචරිතො උදත්තො පුග්ගලො ඣානෙහි නිස්සයෙහි උපනිස්සයපච්චයං ලභිත්වා සමාධින්ද්රියෙන සමාධින්ද්රියාධිකෙන අරියමග්ගෙන දුක්ඛාපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤාය වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාති ¶ , දිට්ඨිචරිතො මන්දො පුග්ගලො සම්මප්පධානෙහි නිස්සයෙහි උපනිස්සයපච්චයං ලභිත්වා වීරියින්ද්රියෙන වීරියින්ද්රියාධිකෙන අරියමග්ගෙන සුඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාය වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාති, දිට්ඨිචරිතො උදත්තො පුග්ගලො සච්චෙහි නිස්සයෙහි උපනිස්සයපච්චයං ලභිත්වා පඤ්ඤින්ද්රියෙන පඤ්ඤින්ද්රියාධිකෙන අරියමග්ගෙන සුඛාපටිපදාඛිප්පාභිඤ්ඤාය වට්ටදුක්ඛතො නිය්යාතීති යොජනා කාතබ්බා. අට්ඨකථායං පන –

‘‘චත්තාරො පුග්ගලාති යථාවුත්තපටිපදාවිභාගෙනෙව චත්තාරො පටිපන්නකපුග්ගලා, තං පන පටිපදාවිභාගං සද්ධිං හෙතුපායඵලෙහි දස්සෙතුං ‘තණ්හාචරිතො’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 6) –

වුත්තං. තත්ථ තණ්හාචරිතොති තණ්හාය නිබ්බත්තිතං චරිතං එතස්ස පුග්ගලස්සාති තණ්හාචරිතො. මන්දොති මන්දියාය අවිජ්ජාය සමන්නාගතොති මන්දො, මොහාධිකපුග්ගලො. උදත්තොති උදඅත්තො, උළාරපඤ්ඤොති අත්ථො. උළාරං ඵලං දෙතීති උදො, කො සො? පවිචයො, අත්තනි නිබ්බත්තොති අත්තො, උදො අත්තො යස්ස පුග්ගලස්සාති උදත්තොති වචනත්ථො කාතබ්බො.

පඨමාය පටිපදාය හෙතු නාම තණ්හාචරිතතා, මන්දපඤ්ඤතා ච, උපායො සතින්ද්රියං, සබ්බාසම්පි ඵලං නිය්යානමෙව. දුතියාය පටිපදාය හෙතු නාම තණ්හාචරිතතා, උදත්තපඤ්ඤතා ච, උපායො වීරියින්ද්රියං. තතියාය පටිපදාය හෙතු නාම දිට්ඨිචරිතතා, මන්දපඤ්ඤතා ච, උපායො සමාධින්ද්රියං. චතුත්ථියා පටිපදාය හෙතු නාම දිට්ඨිචරිතතා, උදත්තපඤ්ඤතා ච, උපායො පඤ්ඤින්ද්රියන්ති හෙතුපායඵලානි දට්ඨබ්බානි.

එත්ථ ච දිට්ඨිචරිතො උදත්තො පුග්ගලො උග්ඝටිතඤ්ඤූ නාම, දිට්ඨිචරිතො මන්දො චෙව තණ්හාචරිතො උදත්තො ච විපඤ්චිතඤ්ඤූ නාම, තණ්හාචරිතො මන්දො පුග්ගලො නෙය්යො නාම, තස්මා ‘‘තත්ථ භගවා උග්ඝටිතඤ්ඤුස්ස පුග්ගලස්ස නිස්සරණං දෙසයතී’’තිආදිනා නයෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුආදිවෙනෙය්යත්තයස්ස භෙදදස්සනෙන නිස්සරණං දෙසයති, ‘‘ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච දෙසයති, අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච දෙසයතී’’ති දෙසනාවිභාගො දස්සිතො. ‘‘තත්ථ චතස්සො ¶ පටිපදා’’තිආදිනා පටිපදාභෙදදස්සනෙන ‘‘තණ්හාචරිතො මන්දො පුග්ගලො, තණ්හාචරිතො උදත්තො ¶ පුග්ගලො, දිට්ඨිචරිතො මන්දො පුග්ගලො, දිට්ඨිචරිතො උදත්තො පුග්ගලො’’ති චතුධා භින්නං තණ්හාචරිතමන්දාදිකං පුග්ගලචතුක්කං දස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි චතූහි පටිපදාභිඤ්ඤාහි චතුධා භින්නං තණ්හාචරිතමන්දචතුක්කං අත්ථනයයොජනාය දුතියාය විසයං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘උභො තණ්හාචරිතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාය සමාධිපටිපක්ඛත්තා තණ්හාචරිතා මන්දඋදත්තා උභො පුග්ගලා සමථපුබ්බඞ්ගමාය විපස්සනාය උපනිස්සයං ලභිත්වා රාගවිරාගාය මග්ගපඤ්ඤාය නිය්යන්ති චෙතොවිමුත්තියා සෙක්ඛඵලභාවාය. සම්මාදිට්ඨිසහිතෙනෙව සම්මාසමාධිනා නිය්යානං භවති, න සම්මාසමාධිනා එව, තස්මා දිට්ඨිචරිතා මන්දඋදත්තා උභො පුග්ගලා විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමෙන සමථෙන අවිජ්ජාවිරාගාය මග්ගපඤ්ඤාය නිය්යන්ති පඤ්ඤාවිමුත්තියා අසෙක්ඛඵලභාවායාති චත්තාරොපි පුග්ගලා දුවිධායෙව භවන්තීති වුත්තං හොති.

රාගවිරාගායාති රඤ්ජතීති රාගො, සො විරජ්ජති එතායාති විරාගා, රාගස්ස විරාගා රාගවිරාගා, තාය රාගවිරාගාය. චෙතොති චිත්තප්පභෙදෙන ච සමාධි වුච්චති යථා ‘‘චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; මි. ප. 2.1.9.). පටිප්පස්සද්ධිවසෙන පටිපක්ඛතො විමුච්චතීති විමුත්ති, චෙතසා චිත්තෙන සමාධිනා විමුච්චතීති චෙතොවිමුත්ති, චෙතො එව වා විමුත්ති චෙතොවිමුත්ති, අනාගාමිඵලසමාධි. අනාගාමිපුග්ගලො හි සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිතාය චෙතොවිමුත්තියා නිය්යාති. අවිජ්ජාවිරාගායාති අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දතීති අවිජ්ජා, වින්දියං වා කායසුචරිතාදිං න වින්දතීති අවිජ්ජා නිරුත්තිනයෙන. විරජ්ජති එතායාති විරාගා, අවිජ්ජාය විරාගා අවිජ්ජාවිරාගා, තාය අවිජ්ජාවිරාගාය. පකාරෙහි ජානාතීති පඤ්ඤා, විමුච්චතීති විමුත්ති, පඤ්ඤාය විමුච්චතීති පඤ්ඤාවිමුත්ති, පඤ්ඤා එව වා විමුත්ති පඤ්ඤාවිමුත්ති, අරහත්තඵලපඤ්ඤා, තාය පඤ්ඤාවිමුත්තියා.

‘‘තෙසු කතමෙ පුග්ගලා කෙන අත්ථනයෙන හාතබ්බා’’ති වත්තබ්බතො ‘‘තත්ථ යෙ සමථපුබ්බඞ්ගමාහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ‘‘උභො තණ්හාචරිතා’’තිආදිනා විභත්තෙසු පුග්ගලෙසු යෙ උභො තණ්හාචරිතා මන්දඋදත්තා පුග්ගලා සමථ…පෙ… නිය්යන්ති, තෙ උභො තණ්හාචරිතා ¶ මන්දඋදත්තා පුග්ගලා නන්දියාවට්ටෙන නයෙන හාතබ්බා ගමෙතබ්බා නෙතබ්බා. යෙ උභො දිට්ඨිචරිතා මන්දඋදත්තා පුග්ගලා විපස්සනා…පෙ… සමථෙන නිය්යන්ති, තෙ උභො දිට්ඨිචරිතා ¶ මන්දඋදත්තා පුග්ගලා සීහවික්කීළිතෙන නයෙන හාතබ්බා ගමෙතබ්බා නෙතබ්බාති අත්ථො.

7. ‘‘තත්ථ චතස්සො පටිපදා’’තිආදිනා දෙසනාහාරෙන දුක්ඛාපටිපදාභෙදෙන තණ්හාචරිතමන්දාදිභෙදො පුග්ගලො විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘තස්ස විභත්තානන්තරං ස්වායං දෙසනාහාරො කත්ථ සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ කෙනචි ආකාරෙන සම්භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො ‘‘ස්වායං හාරො කත්ථ සම්භවතී’’තිආදිමාහ. නවමක්ඛණසම්පන්නස්ස සත්ථා යං ධම්මං දෙසෙති, තස්මිං සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ යා වීමංසාදිකා සුතමයාදිකා තිස්සො පඤ්ඤා විභත්තා, තාහි පඤ්ඤාහි යෙ උග්ඝටිතඤ්ඤුආදයො තයො පුග්ගලා විභත්තා, ඉති විභත්තාකාරෙන අයං දෙසනාහාරො සත්ථාරා දෙසෙතබ්බෙ ධම්මෙ සම්භවතීති දට්ඨබ්බො.

තත්ථ ස්වායං හාරොති දෙසනාහාරෙන පටිපදාවිභාගෙන වෙනෙය්යපුග්ගලවිභාගො දස්සිතො, සො අයං දෙසනාහාරො. කත්ථ සම්භවතීති කත්ථ සංවණ්ණෙතබ්බෙ ධම්මෙ සංවණ්ණනාභාවෙන සම්භවතීති. යස්සාති යො සො වෙනෙය්යො පච්චන්තජාදීහි අට්ඨහි අක්ඛණෙහි විමුත්තො, සවනධාරණාදීහි ච සම්පත්තීහි සමන්නාගතො, තස්ස වෙනෙය්යස්ස. සත්ථාති සදෙවකං ලොකං සාසති අනුසාසතීති සත්ථා. ධම්මන්ති දෙසිතං සංවණ්ණෙතබ්බං ධම්මං. දෙසයතීති සඞ්ඛෙපනයවිත්ථාරනයෙහි භාසති. අඤ්ඤතරොති භගවතො සාවකෙසු එවං ධම්මං දෙසෙතුං සමත්ථො සාවකො. ගරුට්ඨානියොති ගාරවස්ස ඨානභූතෙහි සීලසුතචාගාදිගුණවිසෙසෙහි යුත්තො මානිතො සද්දහිතබ්බවචනො. සබ්රහ්මචාරීති සමං, සහ වා බ්රහ්මං සත්ථුසාසනං චරති පටිපජ්ජතීති සබ්රහ්මචාරී. සද්ධං ලභති ‘‘යො සත්ථා ධම්මං දෙසෙති, සො සත්ථා සම්මාසම්බුද්ධො හොතී’’ති සත්ථරි, ‘‘ස්වාක්ඛාතො වතායං ධම්මො සාත්ථො සබ්යඤ්ජනො එකන්තපරිපුණ්ණො එකන්තපරිසුද්ධො අත්ථාවහො හිතාවහො සුඛාවහො ඣානමග්ගඵලනිබ්බත්තකො, අම්හෙහි ච සද්දහිතබ්බො’’ති දෙසිතෙ ධම්මෙ ච අචලසද්ධං ලභති, සද්දහනං අත්තනො සන්තානෙ පුනප්පුනං උප්පාදෙති. තථා ¶ ‘‘යො සාවකො ධම්මං දෙසෙති, සො සාවකො සඞ්ඛෙපතො වා විත්ථාරතො වා ධම්මං දෙසෙතුං සමත්ථො වත ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී මානිතො සද්දහිතබ්බවචනො’’ති දෙසකෙ සාවකෙ ච ‘‘තාදිසෙන සාවකෙන දෙසිතො යො ධම්මො, සො ධම්මො සාත්ථො සබ්යඤ්ජනො එකන්තපරිපුණ්ණො එකන්තපරිසුද්ධො අත්ථාවහො හිතාවහො සුඛාවහො ඣානමග්ගඵලනිබ්බත්තකො, අම්හෙහි ච සද්දහිතබ්බො’’ති සාවකෙන දෙසිතධම්මෙ ච සද්ධං සද්දහනං අත්තනො සන්තානෙ පුනප්පුනං උප්පාදෙතීති අත්ථො.

තත්ථාති තස්මිං සද්දහිතබ්බෙ සත්ථාරා දෙසිතධම්මෙ චෙව සාවකෙන දෙසිතධම්මෙ ච සද්දහන්තස්ස වෙනෙය්යස්ස ¶ යා වීමංසා, වීමංසන්තස්ස යා උස්සාහනා, උස්සහන්තස්ස යා තුලනා, තුලයන්තස්ස යා උපපරික්ඛා, සා අයං වීමංසාදිකා පඤ්ඤා සද්ධානුසාරෙන පවත්තනතො සුතමයී පඤ්ඤා නාම. තත්ථ වීමංසනං විමංසා, පාළියා, පාළිඅත්ථස්ස ච වීමංසා. වීමංසතීති වා වීමංසා, පදං පදන්තරෙන, පදත්ථං පදත්ථන්තරෙන විචාරණකා පඤ්ඤා. යථා චෙත්ථ, එවං උස්සාහනාදීසුපි භාවසාධනකත්තුසාධනානි කාතබ්බානි. උස්සාහනා ච උස්සාහෙන උපත්ථම්භිකා ධම්මස්ස ධාරණපරිචයසාධිකා පඤ්ඤා ච, න වීරියං, එත්ථ ච යා සුතමත්තෙයෙව පවත්තා, වීමංසාදිභාවං අප්පත්තා නිවත්තා, සා සුතමයී පඤ්ඤා න හොති. යා ච සුත්වා වීමංසිත්වා උස්සාහනාදිභාවං අප්පත්තා නිවත්තා, යා ච සුත්වා වීමංසිත්වා උස්සහිත්වා තුලනාදිභාවං අප්පත්තා නිවත්තා, යා ච සුත්වා වීමංසිත්වා උස්සහිත්වා තුලයිත්වා උපපරික්ඛනභාවං අප්පත්තා නිවත්තා, සාපි පඤ්ඤා න සුතමයී පඤ්ඤා හොතීති දට්ඨබ්බා. යා පන සුත්වා සද්දහන්තස්ස වීමංසා, වීමංසන්තස්ස උස්සාහනා, උස්සහන්තස්ස තුලනා, තුලයන්තස්ස උපපරික්ඛා හොති, අයං සුතමයී පඤ්ඤා නාම හොතීති දට්ඨබ්බා.

සුතමයී පඤ්ඤා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමා චින්තාමයී පඤ්ඤා’’ති වත්තබ්බභාවතො සුතමයියා පඤ්ඤාය විභජනානන්තරං චින්තාමයිං පඤ්ඤං විභජිතුං ‘‘තථා සුතෙන නිස්සයෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුතන්ති සුය්යතෙ පරියත්තිධම්මොති සුතො, සවනං පරියත්තිධම්මස්සාති වා සුතං, දුවිධම්පි සුතං. නිස්සයෙන උපනිස්සායාති අත්ථො. ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චෙතං ‘‘සුතෙන නිස්සයෙනා’’ති කරණවචනං. එත්ථ පන ‘‘ඉදං පාණාතිපාතාදිවිරමනං සීලනට්ඨෙන සීලං, අයං එකග්ගතා සමාදහනට්ඨෙන සමාධි ¶ , ඉමානි භූතුපාදානි රුප්පනට්ඨෙන රූපානි, ඉමෙ ඵස්සාදයො නමනට්ඨෙන නාමානි, ඉමෙ රූපාදයො පඤ්ච ධම්මා රාසට්ඨෙන ඛන්ධා’’ති තෙසං තෙසං ධම්මානං පීළනාදිසභාවස්ස වීමංසනාභූතා පඤ්ඤා වීමංසා නාම. තෙසංයෙව සීලසමාධිආදීනං සීලති පතිට්ඨහති එත්ථාති සීලන්තිආදිවචනත්ථං පුච්ඡිත්වා සභාගලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානං තුලෙත්වා විය ගහණපඤ්ඤා තුලනං නාම. තෙසංයෙව සීලසමාධිආදීනං ධම්මානං සභාවලක්ඛණං අවිජහිත්වා අනිච්චතාදුක්ඛතාදිනමනරුප්පනාදිසප්පච්චයසඞ්ඛතාදිආකාරෙ විතක්කෙත්වා උපපරික්ඛණපඤ්ඤා එව උපපරික්ඛා නාමාති විසෙසතො දට්ඨබ්බො. සුතධම්මස්ස ධාරණපරිචයවසෙන පවත්තනතො සුතමයී පඤ්ඤා උස්සාහනා ජාතා විය න චින්තාමයී පඤ්ඤා චින්තිතස්ස ධාරණපරිචයවසෙන අප්පවත්තනතොති ‘‘උස්සාහනා’’ති න වුත්තං.

සුතමයී පඤ්ඤා චෙව චින්තාමයී පඤ්ඤා ච ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමා භාවනාමයී පඤ්ඤා’’ති වත්තබ්බභාවතො කාරණභූතානං ද්වින්නං සුතමයිචින්තාමයිපඤ්ඤානං දස්සනානන්තරං ¶ ඵලභූතං භාවනාමයිං පඤ්ඤං විභජන්තො ‘‘ඉමාහි ද්වීහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉමාහි ද්වීහි පඤ්ඤාහීති සුතමයිචින්තාමයිපඤ්ඤාහි කාරණභූතාහි. සුතමයිපඤ්ඤාය වා චින්තාමයිපඤ්ඤාය වා උභයත්ථ වා ඨිතොයෙව යොගාවචරො විපස්සනං ආරභතීති. මනසිකාරසම්පයුත්තස්සාති රූපාරූපෙසු පරිග්ගහාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතාදිවසෙන මනසිකාරෙන සම්මා පකාරෙහි යුත්තප්පයුත්තස්ස. දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිමග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි- පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිසම්පාදනෙන විපස්සනං උස්සුක්කන්තස්ස යොගාවචරස්ස සන්තානෙ ඤාණදස්සනවිසුද්ධිසඞ්ඛාතං යං අරියමග්ගඤාණං නිබ්බානාරම්මණදස්සනභූමියං වා භාවනාභූමියං වා උප්පජ්ජති, අයං භාවනාමයී පඤ්ඤාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. යදිපි පඨමමග්ගඤාණං පඨමං නිබ්බානදස්සනතො ‘‘දස්සන’’න්ති වුත්තං, භාවනාවසෙන පන පවත්තනතො ‘‘භාවනාමයී පඤ්ඤා’’ති වෙදිතබ්බං. දස්සනභූමීති පඨමමග්ගඵලානි, සෙසානි ‘‘භාවනාභූමී’’ති වුච්චන්ති.

8. අම්හාකාචරිය තුම්හෙහි ‘‘යස්ස සත්ථා වා’’තිආදිනා සුතමයිපඤ්ඤාදිකා විභත්තා, එවං සති සුතෙන විනා චින්තාමයී පඤ්ඤා නාම න භවෙය්ය, මහාබොධිසත්තානං පන සුතෙන විනා චින්තාමයී පඤ්ඤා හොත්වෙවාති චොදනං මනසි කත්වා තස්මිං සඞ්ගහෙත්වා පකාරන්තරෙන විභජිතුං ‘‘පරතොඝොසා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ පරතොඝොසාති පරතො පවත්තො දෙසනාඝොසො පච්චයො එතිස්සාති පරතොඝොසා. පච්චත්තසමුට්ඨිතාති පති විසුං අත්තනියෙව සමුට්ඨිතා. යොනිසොමනසිකාරාති තෙසං තෙසං චින්තෙතබ්බානං රූපාදීනං ධම්මානං රුප්පනනමනාදිසභාවපරිග්ගණ්හනාදිනා උපායෙන පවත්තමනසිකාරා චින්තාමයී පඤ්ඤා නාම, ඉමිනා සාවකාපි සාමඤ්ඤතො ගහිතා, තථාපි උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනංයෙව වුත්තත්තා සාවකා ඉධ ගහිතා, තස්මා පුරිමනයො යුත්තතරො. පරතොති ධම්මදෙසකතො පවත්තෙන ධම්මදෙසනාඝොසෙන හෙතුනා යං ඤාණං උප්පජ්ජති, පච්චත්තසමුට්ඨිතෙන, යොනිසොමනසිකාරෙන ච හෙතුනා යං ඤාණං උප්පජ්ජති, අයං භාවනාවසෙන පවත්තනතො භාවනාමයී පඤ්ඤා නාම, ඉමිනා සාවකාපි සාමඤ්ඤතො ගහිතා, තථාපි උග්ඝටිතඤ්ඤුආදීනංයෙව වුත්තත්තා සාවකා ඉධ ගහිතා, තස්මා පුරිමනයො යුත්තතරො. පරතොති ධම්මදෙසකතො පවත්තෙන ධම්මදෙසනාඝොසෙන හෙතුනා යං ඤාණං උප්පජ්ජති, පච්චත්තසමුට්ඨිතෙන, යොනිසොමනසිකාරෙන ච හෙතුනා යං ඤාණං උප්පජ්ජති, අයං භාවනාවසෙන පවත්තනතො භාවනාමයී පඤ්ඤා නාමාති විභජිත්වා පණ්ඩිතෙහි ඤෙය්යාති විත්ථාරෙන ගම්භීරත්ථං ඤාතුං ඉච්ඡන්තෙහි ‘‘එවං පටිපදාවිභාගෙනා’’තිආදිනා (නෙත්ති. අට්ඨ. 9) අට්ඨකථාවචනෙන ජානිතබ්බො.

සුතමයිපඤ්ඤාදිකා ¶ තිස්සො පඤ්ඤා ආචරියෙන නානානයෙහි විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘තාසු යස්ස එකා වා ද්වෙ වා පඤ්ඤා අත්ථි, සො පුග්ගලො කොනාමො, යස්ස එකාපි නත්ථි, සො පුග්ගලො කොනාමො’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො යස්ස අයං පඤ්ඤා, ඉමා වා අත්ථි, සො පුග්ගලො ඉත්ථන්නාමො, යස්ස නත්ථි, සො පුග්ගලො ඉත්ථන්නාමොති පටිපදාපඤ්ඤාප්පභෙදෙන පුග්ගලං විභජිතුං ‘‘යස්ස ඉමා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ යස්ස අතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස සුතමයී පඤ්ඤා චෙව චින්තාමයී පඤ්ඤා ච ඉමා ද්වෙ පඤ්ඤා අත්ථි, අයං අතිතික්ඛපඤ්ඤො උද්දෙසමත්තෙනෙව ජානනතො උග්ඝටිතඤ්ඤූ නාම. යස්ස නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස උද්දෙසනිද්දෙසෙහි සුතමයී පඤ්ඤා අත්ථි, චින්තාමයී පඤ්ඤා නත්ථි, අයං නාතිතික්ඛපඤ්ඤො උද්දෙසනිද්දෙසෙහි ජානනතො විපඤ්චිතඤ්ඤූ නාම. යස්ස මන්දපඤ්ඤස්ස උද්දෙසනිද්දෙසෙහි නෙව සුතමයී පඤ්ඤා අත්ථි, න චින්තාමයී පඤ්ඤා ච, අයං මන්දපඤ්ඤො ¶ උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසෙහි ජානනතො නිරවසෙසවිත්ථාරදෙසනාය නෙතබ්බතො නෙය්යො නාමාති. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි යදත්ථං ඉමා පඤ්ඤා උද්ධටා, තමෙව වෙනෙය්යපුග්ගලවිභාගං යොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘යස්සා’තිආදි වුත්ත’’න්තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. 8) වුත්තං.

9. ‘‘තත්ථ භගවා උග්ඝටිතඤ්ඤුස්සා’’තිආදිනා දෙසනං විභාවෙති, ‘‘තත්ථ චතස්සො පටිපදා’’තිආදිනා පටිපදාවිභාගෙහි, ‘‘ස්වායං හාරො’’තිආදිනා ඤාණවිභාගෙහි ච දෙසනාභාජනං වෙනෙය්යත්තයං ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘යාය දෙසනාපාළියා දෙසනාහාරං යොජෙතුං පුබ්බෙ ‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’තිආදිනා දෙසනාහාරස්ස විසයභාවෙන යා පාළිදෙසනා නික්ඛිත්තා, සා පාළිදෙසනා දෙසනාහාරෙන නිද්ධාරිතෙසු අස්සාදාදීසු අත්ථෙසු කිමත්ථං දෙසයතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමං අත්ථං දෙසයතී’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සායං ධම්මදෙසනා’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ සායං ධම්මදෙසනාති යා ධම්මදෙසනා ආදිකල්යාණාදිකා පුබ්බෙ දෙසනාහාරස්ස විසයභාවෙන නික්ඛිත්තා, සායං ධම්මදෙසනා අස්සාදාදීසු කිමත්ථං දෙසයතීති කථෙතුකාමතාය පුච්ඡති, පුච්ඡිත්වා ‘‘චත්තාරි සච්චානි දෙසයතී’’ති විස්සජ්ජෙති, තානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛං සමුදයං නිරොධං මග්ග’’න්ති වුත්තං. පවත්තිපවත්තකනිවත්තිනිවත්තනුපායභාවෙන අවිපරීතභාවතො ‘‘සච්චානී’’ති වුත්තානි.

යස්සං දෙසනායං සච්චානි දෙසනාහාරෙන නිද්ධාරිතානි, සා දෙසනා චත්තාරි සච්චානි දෙසයතීති ¶ යුත්තං හොතු. යස්සං දෙසනායං අස්සාදාදයො නිද්ධාරිතා, සා දෙසනා චත්තාරි සච්චානි දෙසයතීති න සක්කා වත්තුං. හෙට්ඨා ච අස්සාදාදයො නිද්ධාරිතා, තස්මා ‘‘අස්සාදාදයො’’තිපි වත්තබ්බන්ති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘ආදීනවො ඵලඤ්ච දුක්ඛ’’න්තිආදි වුත්තං. දෙසනාහාරෙන සංවණ්ණනානයෙන දෙසනායං නිද්ධාරිතො ආදීනවො චෙව ඵලඤ්ච දුක්ඛසච්චං හොති, අස්සාදො සමුදයසච්චං, නිස්සරණං නිරොධසච්චං, උපායො චෙව ආණත්ති ච මග්ගසච්චං හොති, තස්මා ‘‘චත්තාරි සච්චානි දෙසයතී’’ති වත්තබ්බමෙවාති.

තණ්හාවජ්ජා ¶ තෙභූමකධම්මා දුක්ඛං, තෙ ච අනිච්චාදීහි පීළිතත්තා ආදීනවායෙව. ඵලන්ති දෙසනාය ඵලං ලොකියං, න ලොකුත්තරං, තස්මා දුක්ඛන්ති වත්තබ්බමෙව. අස්සාදොති තණ්හාස්සාදස්ස ගහිතත්තා ‘‘අස්සාදො සමුදයො’’ති ච වත්තබ්බං. අස්සාදෙකදෙසො දුක්ඛමෙව, අස්සාදෙකදෙසො දුක්ඛඤ්චෙව සමුදයො ච. සහ විපස්සනාය අරියමග්ගො ච භගවතො ආණත්ති ච දෙසනාය ඵලාධිගමස්ස උපායභාවතො ‘‘උපායො, ආණත්ති ච මග්ගො’’ති වුත්තං, නිස්සරණෙකදෙසොපි මග්ගොති දට්ඨබ්බො. ‘‘ඉමානි චත්තාරි සච්චානි යා දෙසනා විසෙසතො දෙසයති, කතමා සා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා විසෙසං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘ඉමානි චත්තාරි සච්චානි ඉදං ධම්මචක්ක’’න්ති වුත්තං. ඉදං වුච්චමානං ධම්මචක්කං ඉමානි චත්තාරි සච්චානි විසෙසතො දෙසයතීති යොජනා කාතබ්බා.

‘‘යා දෙසනා ඉමානි චත්තාරි සච්චානි විසෙසතො දෙසයති, තස්සා දෙසනාය ධම්මචක්කභාවං කිං භගවා ආහා’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිවචනතො (මහාව. 14) තණ්හාවජ්ජං ජාතිආදිකං තෙභූමකධම්මජාතං දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවෙන, දුක්ඛදුක්ඛාදිභාවෙන ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුත්තං. මෙති මයා පවත්තිතන්ති යොජනා. භික්ඛවෙති සවනෙ උස්සාහං ජනෙතුං ආලපති. බාරාණසියන්ති බාරාණසීනගරස්ස අවිදූරෙ. ඉසිපතනෙති සීලක්ඛන්ධාදීනං ඉසනතො ගවෙසනතො ‘‘ඉසී’’ති වොහරිතානං පච්චෙකබුද්ධානං පතනට්ඨානෙ. මිගදායෙති මිගානං අභයදානට්ඨානෙ කාරිතෙ අස්සමෙව.

අනුත්තරන්ති උත්තරිතරාභාවෙන අනුත්තරං අනතිසයං. ධම්මචක්කන්ති සතිපට්ඨානාදිකෙ සභාවධාරණාදිනා අත්ථෙන ධම්මො චෙව පවත්තනට්ඨෙන චක්කඤ්චාති ධම්මචක්කං. අප්පටිවත්තියන්ති අප්පටිසෙධනීයං. කස්මා? ජනකස්ස භගවතො ධම්මිස්සරත්තා සම්මාසම්බුද්ධත්තා, ජඤ්ඤස්ස ච අනුත්තරත්තා කොණ්ඩඤ්ඤාදීනඤ්චෙව අට්ඨාරසබ්රහ්මකොටියා ච චතුසච්චපටිවෙධසාධනතො ච. ‘‘කෙන අප්පටිවත්තිය’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සමණෙන වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමණෙනාති පබ්බජ්ජමත්තූපගතෙන ¶ . බ්රාහ්මණෙනාති ජාතිබ්රාහ්මණෙන. පරමත්ථානඤ්හි සමණබ්රාහ්මණානං පටිසෙධනෙ චිත්තුප්පාදානුප්පජ්ජනම්පි නත්ථි. දෙවෙනාති ඡකාමාවචරදෙවෙන. බ්රහ්මුනාති රූපබ්රහ්මා ගහිතා. ‘‘සමණෙන වා ¶ …පෙ… බ්රහ්මුනා’’ති එත්තකමෙව අවත්වා‘‘කෙනචී’’ති වුත්තවචනෙන අවසෙසඛත්තියගහපතිපරිසජනා සඞ්ගහිතා. තස්මා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිසමණචාතුමහාරාජිකතාවතිංසමාරබ්රහ්මපරිසා අට්ඨවිධාපි පටිසෙධෙතුං අසමත්ථායෙවාති වෙදිතබ්බා. ලොකස්මින්ති සත්තසමූහෙ ධම්මචක්කාධාරෙ.

‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති ගාථානුරූපං ධම්මචක්කසුත්තෙ පදානි විභජන්තො ‘‘තත්ථ අපරිමාණා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති ධම්මචක්කදෙසනායං (සං. නි. 5.1081; මහාව. 13 ආදයො; පටි. ම. 2.30). ‘‘අපරිමාණා අක්ඛරා අපරිමාණා පදා’’ති අවත්වා ‘‘අපරිමාණා පදා අපරිමාණා අක්ඛරා’’ති උප්පටිපාටිවචනෙහි යෙභුය්යෙන පදසඞ්ගහිතානීති දස්සෙති. පදා, අක්ඛරා, බ්යඤ්ජනාති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසානීති දට්ඨබ්බානි. එතස්සෙව අත්ථස්සාති වත්තබ්බාකාරස්ස චතුසච්චසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්සෙව සඞ්කාසනා පකාසනා පකාසනාකාරො පඤ්ඤත්තාකාරොති ආකාරවන්තආකාරසම්බන්ධෙ සාමිවචනං. සඞ්කාසනාකාරොති ච සඞ්කාසනීයස්ස අත්ථස්ස ආකාරො. එස නයො සෙසෙසුපි. ඉතිපීති ඉති ඉමිනා පකාරෙනපි, ඉමිනා පකාරෙනපි ඉදං ජාතිආදිකං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති වෙදිතබ්බං.

අයන්ති කාමතණ්හාදිභෙදා අයං තණ්හා. දුක්ඛසමුදයොති දුක්ඛනිබ්බත්තනස්ස හෙතුභාවතො දුක්ඛසමුදයො. අයන්ති සබ්බසඞ්ඛතතො නිස්සටා අයං අසඞ්ඛතා ධාතු. දුක්ඛනිරොධොති ජාතිආදිප්පභෙදස්ස දුක්ඛස්ස අනුප්පාදනනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධො. අයන්ති සම්මාදිට්ඨාදිකො අට්ඨඞ්ගිකො අරියො මග්ගො. දුක්ඛනිරොධභූතං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන ගතත්තා, දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා පටිපදාභාවතො ච දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා. සෙසං වුත්තනයමෙව.

‘‘තත්ථ අපරිමාණා’’තිආදිනා බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදානි විභජිත්වා තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසයිවිසයභාවෙන සම්බන්ධභාවං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’තිආදි වුත්තං. අථ වා භගවා කිං සාමඤ්ඤෙහි අක්ඛරාදීහි සඞ්කාසෙති වා පකාසෙති වා, උදාහු යථාරහං සඞ්කාසෙති පකාසෙතීතිආදිවිචාරණාය සම්භවතො විසයවිසයිභාවෙන සම්බන්ධභාවං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’ති කස්මා එවං වුත්තං, නනු ‘‘දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදීසු ¶ පදෙනෙව දුක්ඛසච්චත්ථත්තාදිකො සඞ්කාසිතබ්බොති? සච්චං, පදාවයවස්ස පන අක්ඛරස්ස ගහණමුඛෙනෙව අක්ඛරසමුදායස්සපි පදස්ස ¶ ගහණං හොති, පදෙ ගහිතෙ ච දුක්ඛසච්චත්ථාදිකාවබොධො හොත්වෙව, එවං සති පදෙනෙව සිජ්ඣනතො අක්ඛරො විසුං න ගහෙතබ්බොති? න, දුක්ඛසච්චත්ථාදිකාවබොධස්ස විසෙසුප්පත්තිභාවතො. දු-ඉති අක්ඛරෙන හි අනෙකුපද්දවාධිට්ඨානභාවෙන කුච්ඡිතත්ථො ගහිතො, ඛ-ඉති අක්ඛරෙන ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහෙන තුච්ඡත්ථොති එවමාදිකාවබොධස්ස විසෙසුප්පත්ති භවති. තෙන වුත්තං ‘‘පදත්ථගහණස්ස විසෙසාධානං ජායතී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 9). පදපරියොසානෙ වාක්යපරියොසානාභාවතො අක්ඛරෙහි සංඛිත්තෙන දීපියමානො අත්ථො පදෙහි පකාසිතොවාති වුත්තං ‘‘පදෙහි පකාසෙතී’’ති. වාක්යපරියොසානෙ පන සඞ්කාසිතො පකාසිතො අත්ථො විවරිතො විවටො කතොවාති වුත්තං. ‘‘බ්යඤ්ජනෙහි විවරතී’’ති. පකාරෙහි ච වාක්යභෙදෙ කතෙ සො අත්ථො විභත්තො නාමාති වුත්තං ‘‘ආකාරෙහි විභජතී’’ති. වාක්යාවයවානං පදානං පච්චෙකං නිබ්බචනවිභාගෙ කතෙ සො අත්ථො පාකටො කතොවාති වුත්තං ‘‘නිරුත්තීහි උත්තානීකරොතී’’ති. කතනිබ්බචනෙහි වාක්යාවයවෙහි විත්ථාරවසෙන නිරවසෙසතො දෙසිතෙහි වෙනෙය්යසත්තානං චිත්තෙ පරිසමන්තතො තොසනං හොති, පඤ්ඤාතෙජනඤ්චාති ආහ ‘‘නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤපෙතී’’ති.

‘‘භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’තිආදීසු ‘‘භගවා එවා’’ති වා ‘‘අක්ඛරෙහි එවා’’ති වා අවධාරණෙ යොජිතෙ ‘‘සාවකො න සඞ්කාසෙති, පදාදීහි න සඞ්කාසෙතී’’ති අත්ථො භවෙය්ය, සාවකො ච සඞ්කාසෙති, පදාදීහි ච සඞ්කාසෙති. කත්ථ අවධාරණං යොජෙතබ්බන්ති චෙ? ‘‘භගවා අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතියෙවා’’ති අවධාරණං යොජෙතබ්බං. එවඤ්හි සති සාවකෙන සඞ්කාසිතො වා පදාදීහි සඞ්කාසිතො වා අත්ථො සඞ්ගහිතො හොති. අත්ථපදානඤ්ච අක්ඛරාදිනානාවිසයතා සිද්ධා හොති. තෙන එකානුසන්ධිකෙ සුත්තෙ ඡළෙව අත්ථපදානි නිද්ධාරෙතබ්බානි, අනෙකානුසන්ධිකෙ සුත්තෙ අනුසන්ධිභෙදෙන විසුං විසුං ඡ ඡ අත්ථපදානි නිද්ධාරෙතබ්බානි.

‘‘ඡසු ¶ බ්යඤ්ජනපදෙසු කතමෙන බ්යඤ්ජනපදෙන කතමං කිච්චං සාධෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමිනා ඉදං කිච්චං, ඉමිනා ඉදං කිච්චං සාධෙතී’’ති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි ච පදෙහි ච උග්ඝටෙතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති අක්ඛරාදීසු බ්යඤ්ජනපදෙසු. උග්ඝටෙතීති උග්ඝටනකිච්චං සාධෙතීති අත්ථො. කිඤ්චාපි දෙසනාව උග්ඝටනකිච්චං සාධෙති, භගවා පන දෙසනාජනකත්තා උග්ඝටනකිච්චං සාධෙතීති වුච්චති. සෙසෙසුපි එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘උග්ඝටනකිච්චසාධිකා දෙසනායෙව කිං විපඤ්චනවිත්ථාරණකිච්චසාධිකා දෙසනාජනකත්තා, උදාහු විසුං විසුං කිච්චසාධිකා අඤ්ඤා’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො විසුං විසුං කිච්චසාධිකා අඤ්ඤා ¶ දෙසනාති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ උග්ඝටනා ආදී’’තිආදිමාහ. අථ වා ‘‘කතමා උග්ඝටනා, කතමා විපඤ්චනා, කතමා විත්ථාරණා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘තත්ථ උග්ඝටනා ආදී’’තිආදි. තත්ථ තත්ථාති උග්ඝටනාදිකිච්චසාධිකාසු දෙසනාසු. උග්ඝටනාති උග්ඝටනකිච්චසාධිකා දෙසනා ආදිදෙසනා හොති. විපඤ්චනාති විපඤ්චනකිච්චසාධිකා දෙසනා මජ්ඣෙදෙසනා හොති. විත්ථාරණාති විත්ථාරණකිච්චසාධිකා දෙසනා පරියොසානදෙසනා හොතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘උග්ඝටියන්තො උද්දිසියමානො පරියත්තිඅත්ථභූතො ධම්මවිනයො කතමං පුග්ගලං විනෙති, විපඤ්චියන්තො නිද්දිසියමානො පරියත්තිඅත්ථභූතො ධම්මවිනයො කතමං පුග්ගලං විනෙති, විත්ථාරියන්තො පටිනිද්දිසියමානො පරියත්තිඅත්ථභූතො ධම්මවිනයො කතමං පුග්ගලං විනෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සොයං ධම්මවිනයො’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං ‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’තිආදීනං ඡන්නං බ්යඤ්ජනපදානං බ්යාපාරං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්ථපදානං බ්යාපාරං දස්සෙතුං ‘සොයං ධම්මවිනයො’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 9) වුත්තං.

තත්ථ උග්ඝටියන්තො උද්දිසියමානො උද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතො සො අයං ධම්මවිනයො උග්ඝටිතඤ්ඤුපුග්ගලං විනෙති, තෙන උග්ඝටිතඤ්ඤුනො පුග්ගලස්ස විනයනෙන නං උග්ඝටියන්තං උද්දිසියමානං උද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතං විනයං ‘‘ආදිකල්යාණො’’ති ආහු. විපඤ්චියන්තො නිද්දිසියමානො නිද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතො සො අයං ධම්මවිනයො විපඤ්චිතඤ්ඤුපුග්ගලං විනෙති, තෙන ¶ විපඤ්චිතඤ්ඤුපුග්ගලස්ස විනයනෙන නං විපඤ්චියන්තං නිද්දිසියමානං නිද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතං විනයං ‘‘මජ්ඣෙකල්යාණො’’ති ආහු. විත්ථාරියන්තො පටිනිද්දිසියමානො පටිනිද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතො සො අයං ධම්මවිනයො නෙය්යං පුග්ගලං විනෙති විනයනං ජනෙති, තෙන නෙය්යස්ස පුග්ගලස්ස විනයනෙන නං විත්ථාරියන්තං පටිනිද්දිසියමානං පටිනිද්දෙසපරියත්තිඅත්ථභූතං විනයං ‘‘පරියොසානකල්යාණො’’ති ආහූති යොජනත්ථොති දට්ඨබ්බො.

අථ වා ‘‘අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙතී’’තිආදිනා ඡන්නං පදානං බ්යාපාරො දස්සිතො, එවං සති අත්ථො නිබ්යාපාරො සියා, අත්ථො ච නිප්පරියායතො සබ්යාපාරොයෙවාති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සොයං ධම්මවිනයො’’තිආදි. එතෙන අත්ථොයෙව මුඛ්යතො වෙනෙය්යත්තයස්ස විනයනකිච්චං සාධෙති, අත්ථවාචකො පන සද්දො ඨානූපචාරතො වෙනෙය්යත්තයස්ස විනයනකිච්චං සාධෙතීති දස්සෙති. පදපරමස්ස පන සච්චප්පටිවෙධස්ස පතිට්ඨානාභාවතො සො ඉධ න වුත්තො. සෙක්ඛග්ගහණෙන වා කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස විය නෙය්යග්ගහණෙන පදපරමස්ස පුග්ගලස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං ¶ . අක්ඛරෙහීතිආදීසු කරණත්ථෙ කරණවචනං, න හෙත්වත්ථෙ. අක්ඛරාදීනඤ්හි උග්ඝටනාදීනි පයොජනානියෙව හොන්ති, න උග්ඝටනාදීනං අක්ඛරාදීනි පයොජනානීති ‘‘අන්නෙන වසතී’’තිආදීසු විය න හෙතුඅත්ථො ගහෙතබ්බො. තත්ථ හි අන්නෙන හෙතුනා වසති, වසනෙන හෙතුනා අන්නං ලද්ධන්ති වසනකිරියාය ඵලං වසනකිරියාය හෙතුභාවෙන ගහිතං. ‘‘අජ්ඣෙසනෙන වසතී’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. තෙනාහ ‘‘යදත්ථා ච කිරියා, සො හෙතූ’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 9). තත්ථ යදත්ථාති සො අන්නාදිකො අත්ථො යස්සා වසනාදිකිරියායාති යදත්ථා, වසනාදිකිරියා, සො අන්නාදිකො අත්ථො තස්සා වසනාදිකිරියාය හෙතූති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

10. ‘‘තත්ථ අපරිමාණා පදා’’තිආදිනා ‘‘ධම්මං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමී’’ති උද්දිට්ඨාය පාළියා ද්වාදසපදසම්පත්තිසඞ්ඛාතං තිවිධකල්යාණතං දස්සෙත්වා ඉදානි ඡඅත්ථපදඡබ්යඤ්ජනපදභෙදෙන සම්පත්තිසඞ්ඛාතං අත්ථපදබ්යඤ්ජනපදකල්යාණතං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ ඡප්පදානි අත්ථො’’තිආදිමාහ. අථ වා ‘‘ද්වාදස පදානි සුත්ත’’න්ති වුත්තානුරූපං ‘‘තත්ථ අපරිමාණා’’තිආදිනා ‘‘ධම්මං වො භික්ඛවෙ දෙසෙස්සාමී’’ති උද්දිට්ඨාය පාළියා ද්වාදසපදතා ¶ දස්සෙත්වා ‘‘ආදිකල්යාණං මජ්ඣෙකල්යාණං පරියොසානකල්යාණ’’න්ති වුත්තානුරූපං ‘‘තත්ථ භගවා අක්ඛරෙහි චා’’තිආදිනා තස්සා පාළියා තිවිධකල්යාණතා දස්සිතා, දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං කෙවලපරිපුණ්ණං පරිසුද්ධ’’න්ති වුත්තානුරූපං තස්සා පාළියා ඡඅත්ථපදබ්යඤ්ජනපදසම්පන්නතං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ ඡප්පදානි අත්ථො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං දෙසනාහාරවිසයසඞ්ඛාතායං පාළියං ඡප්පදානි අත්ථො. කතමානි ඡප්පදානි? සඞ්කාසනා, පකාසනා, විවරණා, විභජනා, උත්තානීකම්මං, පඤ්ඤත්ති ඉමානි ඡප්පදානි. අත්ථො යස්ස අත්ථි තස්මා සාත්ථං. තත්ථාති තිස්සං දෙසනාහාරවිසයසඞ්ඛාතායං පාළියං ඡප්පදානි බ්යඤ්ජනං. කතමානි ඡප්පදානි? අක්ඛරං, පදං, බ්යඤ්ජනං, ආකාරො, නිරුත්ති, නිද්දෙසො ඉමානි ඡප්පදානි. බ්යඤ්ජනං යස්ස අත්ථීති සබ්යඤ්ජනන්ති යොජනා කාතබ්බා. තෙනාති තස්සා පාළියා තිවිධකල්යාණඡඅත්ථපදසම්පන්නඡබ්යඤ්ජනපදසම්පන්නට්ඨෙන, ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ…පෙ… සුද්ධ’’න්ති භගවා ආහාති අත්ථො.

කෙවලසද්දස්ස සකලාදිඅත්ථවාචකත්තා අධිප්පෙතත්ථං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කෙවලන්ති ලොකුත්තරං න මිස්සං ලොකියෙහි ධම්මෙහී’’ති වුත්තං. පරිපුණ්ණන්ති අධිප්පෙතත්ථෙ එකොපි අත්ථො ඌනො නත්ථි, වාචකසද්දෙසුපි අනත්ථකො එකොපි සද්දො අධිකො නත්ථීති පරිපුණ්ණං අනූනං අනතිරෙකං. පරිසුද්ධන්ති සද්දදොසඅත්ථදොසාදිවිරහතො වා පරිසුද්ධං, රාගාදිමලවිරහතො වා පරියොදාතානං උත්තරිමනුස්සධම්මවිසෙසානං උපට්ඨිතට්ඨානත්තා පරිසුද්ධං පරියොදාතං. නිග්ගතං මලං එතස්ස ධම්මස්සාති ¶ නිම්මලං. සද්දදොසාදිවිරහතො වා රාගාදිවිරහතො වා සබ්බමලෙහි අපගතං පරි සමන්තතො ඔදාතන්ති පරියොදාතං. උපට්ඨිතන්ති උපතිට්ඨන්ති එත්ථ සබ්බවිසෙසාති උපට්ඨිතං යථා ‘‘පදක්කන්ත’’න්ති. පදක්කන්තං පදක්කන්තට්ඨානං. විසිසන්ති මනුස්සධම්මෙහීති විසෙසා, සබ්බෙ විසෙසා සබ්බවිසෙසා, සබ්බතො වා විසෙසාති සබ්බවිසෙසා, උත්තරිමනුස්සධම්මා. තෙසං සබ්බවිසෙසානං උපට්ඨිතන්ති යොජනා. ඉදන්ති සික්ඛත්තයසඞ්ගහං සාසනබ්රහ්මචරියං. තථාගතස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පදන්ති තථාගතපදං. පදන්ති ච පටිපත්තිගමනෙන වා දෙසනාගමනෙන වා කිලෙසග්ගහණං. ඔත්ථරිත්වා ගමනට්ඨානං ඉතිපි වුච්චති පවුච්චති, තථාගතෙන ගොචරාසෙවනෙන වා භාවනාසෙවනෙන වා නිසෙවිතං භජිතං ඉතිපි වුච්චති, තථාගතස්ස මහාවජිරඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණදන්තෙහි ¶ ආරඤ්ජිතං ආරඤ්ජිතට්ඨානං ඉතිපි වුච්චති, අතො තථාගතපදාදිභාවෙන වත්තබ්බභාවතො එතං සාසනබ්රහ්මචරියං ඉති පඤ්ඤායති. බ්රහ්මචරියන්ති බ්රහ්මුනො සබ්බසත්තුත්තමස්ස භගවතො චරියං, බ්රහ්මං වා සබ්බසෙට්ඨං චරියං බ්රහ්මචරියං. පඤ්ඤායතීති යථාවුත්තෙහි පකාරෙහි ඤායතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

‘‘ඉමස්ස සික්ඛත්තයස්ස සඞ්ගහස්ස සාසනස්ස පරිපුණ්ණභාවපරිසුද්ධභාවසඞ්ඛාතං තථාගතපදභාවං!තථාගතපදභාවං, තථාගතනිසෙවිතභාවං, තථාගතආරඤ්ජිතභාවං, තෙහි පකාරෙහි ඤාපිතභාවං කථං මයං නික්කඞ්ඛා ජානිස්සාමා’’ති වත්තබ්බතො ‘‘තෙනාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං, තබ්භාවදීපකෙන භගවතා වුත්තෙන වචනෙන තුම්හෙහි නික්කඞ්ඛෙහි ජානිතබ්බොති වුත්තං හොති.

යදි භගවා අක්ඛරෙහි ච පදෙහි ච උග්ඝටෙති, බ්යඤ්ජනෙහි ච ආකාරෙහි ච විපඤ්චයති, නිරුත්තීහි ච නිද්දෙසෙහි ච විත්ථාරෙති, එවං සති ආචරියෙන රචිතෙන දෙසනාහාරෙන පයොජනං න භවති, දෙසනාහාරෙන න විනා භගවතො දෙසනායමෙව අත්ථසිජ්ඣනතොති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘කෙසං අයං ධම්මදෙසනා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යොගීන’’න්ති ආහ. තත්ථ යොගීනන්ති යුජ්ජන්ති චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනායන්ති යොගිනො, තෙසං යොගීනං. තෙන මයා රචිතෙන දෙසනාහාරෙන සංවණ්ණිතා අයං වුත්තප්පකාරා භගවතො දෙසනා උග්ඝටනාදිකිච්චං සාධෙතීති දෙසනාහාරො යොගීනං සාත්ථකොයෙවාති දට්ඨබ්බො. ‘‘දෙසනාහාරස්ස අස්සාදාදිදෙසනාහාරභාවො කෙන අම්හෙහි ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ ආයස්මා…පෙ… දෙසනාහාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ තෙන අස්සාදාදිදෙසනාහාරභාවෙන ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘අස්සාදාදීනවතා…පෙ… දෙසනාහාරො’’ති යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන තුම්හෙහි දෙසනාහාරස්ස යොගීනං අස්සාදාදිදෙසනාහාරභාවො ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති.

‘‘කිං ¶ පන එත්තාවතා දෙසනාහාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො දෙසනාහාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ යස්සං දෙසනායං අස්සාදාදයො යෙන දෙසනාහාරෙන නිද්ධාරිතා, තස්සං දෙසනායං ¶ සො දෙසනාහාරො නිද්ධාරෙත්වා යොජිතොති අත්ථො දට්ඨබ්බොති.

ඉති දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

පණ්ඩිතෙහි පන අට්ඨකථාටීකානුසාරෙන ගම්භීරත්ථො විත්ථාරතො විභජිත්වා ගහෙතබ්බොති.

11. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන දෙසනාහාරවිභඞ්ගෙන අස්සාදාදයො සුත්තත්ථා ආචරියෙන විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො දෙසනාහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො විචයො හාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො විචයො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු හාරෙසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයො හාරො විචයහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘යං පුච්ඡිතඤ්ච විස්සජ්ජිතඤ්චා’’තිආදිනිද්දෙසගාථාය ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘අයං විචයො හාරො කිං විචිනතී’’තිආදිකො සංවණ්ණනාවිසෙසො විචයහාරවිභඞ්ගො නාමාති යොජනා.

‘‘අයං විචයො හාරො කිං විචිනතී’’ති ඉමිනා යො විචයො විචිනිතබ්බො, තං විචයං විචිනිතබ්බං පුච්ඡති, තස්මා විචිනිතබ්බං විසයං විසුං විසුං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘පදං විචිනති, පඤ්හං විචිනතී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කිං විචයො පදවිචයො’’තිආදිං අවත්වා ‘‘කිං විචිනති, පදං විචිනතී’’තිආදිවචනෙන විචයසද්දස්ස කත්තුසාධනත්ථං දස්සෙති. තත්ථ පදං විචිනතීති නවවිධස්ස සුත්තන්තස්ස සබ්බං පදං යාව නිගමනා නාමපදාදිජාතිසද්දාදිඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරන්තාදිපඨමවිභත්යන්තාදිඑකවචනාදිවසෙන විචිනති. පඤ්හං විචිනතීති අදිට්ඨජොතනාදිසත්තාධිට්ඨානාදිසම්මුතිවිසයාදිඅතීතවිසයාදිවසෙන විචිනති. විස්සජ්ජනං විචිනතීති එකංසබ්යාකරණවිස්සජ්ජනාදිසාවසෙසබ්යාකරණවිස්සජ්ජනාදි සඋත්තරබ්යාකරණ විස්සජ්ජනාදි ලොකියබ්යාකරණවිස්සජ්ජනාදිවසෙන විචිනති. පුබ්බාපරං විචිනතීති ¶ පුබ්බෙන අපරං සංසන්දිත්වා ¶ විචිනති. අස්සාදං විචිනතීති අස්සාදකතණ්හාදිඅස්සාදෙතබ්බසුඛාදිවසෙන විචිනති. ආදීනවං විචිනතීති දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවසෙන වා අනිට්ඨානුභවනාදිආදිඅන්තවන්තතාදිසංකිලෙසභාගියාදිවසෙන වා විචිනති. නිස්සරණං විචිනතීති මග්ගවසෙන වා නිබ්බානවසෙන වා මග්ගස්ස වා ආගමවසෙන, නිබ්බානස්ස අසඞ්ඛතධාතුආදිපරියායවසෙන වා විචිනති. ඵලං විචිනතීති ධම්මචරණස්ස දුග්ගතිගමනාභාවෙන වා මච්චුතරණාදිනා වා දෙසනාය ඵලං, දෙසනානුසාරෙන චරණස්ස ඵලං විචිනති. උපායං විචිනතීති අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන පවත්තනනිබ්බිදාඤාණාදිවසෙන වා සද්ධාසතිවසෙන වා විසුද්ධියා උපායං විචිනති. ආණත්තිං විචිනතීති පාපපරිවජ්ජනාණත්තිවසෙන වා ලොකස්ස සුඤ්ඤතාපෙක්ඛනාණත්තිවසෙන වා විචිනති. අනුගීතිං විචිනතීති වුත්තානුගීතිවසෙන වා වුච්චමානානුගීතිවසෙන වා අනුරූපං ගීතිං විචිනති. සබ්බෙ නව සුත්තන්තෙ විචිනතීති සුත්තගෙය්යාදිකෙ නව සුත්තෙ ආහච්චවචනවසෙන වා අනුසන්ධිවචනවසෙන වා නීතත්ථවචනවසෙන වා නෙය්යත්ථවචනවසෙන වා සංකිලෙසභාගියාදිවසෙන වා විචිනති.

කිඤ්චාපි පදවිචයො පඨමං විභත්තො, සුත්තස්ස පන අනුපදං විචිනිතබ්බතාය අතිභාරියො, න සුකරො පදවිචයොති තං අග්ගහෙත්වා පඤ්හාවිචයවිස්සජ්ජනවිචයෙ තාව විභජන්තො ‘‘යථා කිං භවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථා කිං භවෙති යෙන පකාරෙන සො පඤ්හාවිචයො පවත්තෙතබ්බො, තං පකාරජාතං කීදිසං භවෙය්යාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආයස්මා අජිතො පාරායනෙ භගවන්තං පඤ්හං යථා යෙන පකාරෙන පුච්ඡති, තථා තෙන පකාරෙන පඤ්හාවිචයො පවත්තෙතබ්බොති අත්ථො. තත්ථ ආයස්මාති පියවචනං. අජිතොති බාවරීබ්රාහ්මණස්ස පරිචාරකභූතානං සොළසන්නං අඤ්ඤතරො අජිතො. පාරායනෙති පාරං නිබ්බානං අයති ගච්ඡති එතෙනාති පාරායනං, අජිතසුත්තාදිසොළසසුත්තස්සෙතං අධිවචනං.

‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො, (ඉච්චායස්මා අජිතො,)

කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසි, කිං සු තස්ස මහබ්භය’’න්ති. (සු. නි. 1038; චූළනි. වත්ථුගාථා 57, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 1) –

ගාථාය ¶ ‘‘කෙන ධම්මෙන ලොකො අරියවජ්ජො සත්තො නිවුතො පටිච්ඡාදිතො, ඉති ආයස්මා අජිතො ¶ පුච්ඡති. කෙන හෙතුනා යථාවුත්තලොකො නප්පකාසති, අස්ස යථාවුත්තලොකස්ස කිං අභිලෙපනං ඉති ත්වං බ්රූසි, තස්ස යථාවුත්තලොකස්ස කිං මහබ්භයන්ති ත්වං බ්රූසීති පුච්ඡතී’’ති අත්ථො.

ඉති ඉමිනා පභෙදෙන චත්තාරි ඉමානි ගාථාපාදපදානි පුච්ඡිතානි පුච්ඡාවසෙන වුත්තානි, පුච්ඡිතත්ථදීපකානි වා, පධානවසෙන පන සො ‘‘එකො පඤ්හො’’ති මතො, යදිපි චතුන්නං පදානං පුච්ඡනවසෙන පවත්තත්තා චතුබ්බිධොති වත්තබ්බො, ඤාතුං පන ඉච්ඡිතස්ස එකස්සෙව අත්ථස්ස සම්භවතො ‘‘එකො පඤ්හො’’ති වුත්තං. ‘‘කාරණං වදෙහී’’ති වත්තබ්බත්තා කාරණමාහ ‘‘එකවත්ථුපරිග්ගහා’’ති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යදිපි නිවාරණාපකාසනාභිලෙපනමහබ්භයසඞ්ඛාතා චත්තාරො අත්ථා පුච්ඡායං ගහිතා, එකස්ස පන අභිධෙය්යත්ථස්ස ගහණතො ‘එකො පඤ්හො’ති පධානවසෙන ගහිතොති දට්ඨබ්බො’’ති. ‘‘එකවත්ථුපරිග්ගහණං කථං අම්හෙහි සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘එවඤ්හි ආහා’’ති වුත්තං. එවං එකවත්ථුපරිග්ගහණෙනෙව භගවා හි යස්මා ආහ, ඉති තස්මා එකවත්ථුපරිග්ගහණං තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති ඉමිනා ලොකාධිට්ඨානං පටිච්ඡාදනං පුච්ඡති, න නානාධම්මාධිට්ඨානං. ‘‘කෙනස්සු නප්පකාසතී’’ති ඉමිනා ලොකස්සෙව අප්පකාසනං පුච්ඡති, න නානාසභාවධම්මස්ස. ‘‘කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසී’’ති ඉමිනා ලොකස්සෙව අභිලෙපනං පුච්ඡති, න නානාසභාවධම්මස්ස. ‘‘කිං සු තස්ස මහබ්භය’’න්ති ඉමිනා තස්සෙව ලොකස්ස මහබ්භයං පුච්ඡති, න නානාසභාවධම්මස්ස. තස්මා ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’තිආදිපඤ්හො එකාධිට්ඨානනානාධිට්ඨානෙසු එකාධිට්ඨානො, ධම්මාධිට්ඨානසත්තාධිට්ඨානෙසු සත්තාධිට්ඨානො, අදිට්ඨජොතනාදීසු අදිට්ඨජොතනාපඤ්හොතිආදිනා යථාසම්භවං විචිනිතබ්බොති අධිප්පායො.

‘‘පඤ්හස්ස යො ලොකො ‘අධිට්ඨානො’ති ගහිතො, සො ලොකො තිවිධො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘ලොකො තිවිධො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තයො විධා එතස්ස ලොකස්සාති තිවිධො. කිලිස්සති රාගාදිවසෙන කාමාවචරසත්තොති කිලෙසො, කිලෙසො ච සො ලොකො ¶ චාති කිලෙසලොකො, කාමාවචරසත්තො. සො හි රාගාදිකිලෙසබහුලතාය කිලෙසලොකොති. භවති ඣානාභිඤ්ඤාහි බුද්ධීහීති භවො, භවො ච සො ලොකො චාති භවලොකො, රූපාවචරසත්තො. සො හි ඣානාදිබුද්ධීහි භවතීති. ඉන්ද්රියෙන සමන්නාගතොති ඉන්ද්රියො, ඉන්ද්රියො ච සො ලොකො චාති ඉන්ද්රියලොකො, අරූපාවචරසත්තො. සො හි ආනෙඤ්ජසමාධිබහුලතාය විසුද්ධින්ද්රියො හොතීති ලොකසමඤ්ඤා පරියාපන්නධම්මවසෙන පවත්තා, තස්මා අරියා න ගහිතාති.

‘‘කෙනස්සු ¶ නිවුතො ලොකො’’තිආදිගාථාය පුච්ඡාවිචයො හාරො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘විස්සජ්ජනාවිචයො හාරො කත්ථ විස්සජ්ජනාය විභත්තො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ විස්සජ්ජනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්සං ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’තිආදිපුච්ඡායං –

‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො, (අජිතාති භගවා,)

ජප්පාභිලෙපනං බ්රූමි, දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති. (සු. නි. 1039; චූළනි. වත්ථුගාථා 58, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස) –

අයං ගාථා විස්සජ්ජනාති දට්ඨබ්බා. තත්ථ අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකොති කාළපක්ඛචතුද්දසී, ඝනවනසණ්ඩ, මෙඝපටලච්ඡාදන, අඩ්ඪරත්තීනං වසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන අන්ධකාරෙන රථඝටාදි පටිච්ඡාදිතො විය ධම්මසභාවපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය අවිජ්ජාය සත්තලොකො නිවුතො පටිච්ඡාදිතො. ‘‘අජිතා’’ති ච ආලපනං කත්වා භගවා ආහ. විවිච්ඡාති විචිකිච්ඡාය පමාදහෙතු යථාවුත්තලොකො නප්පකාසති. ජප්පං තණ්හං යථාවුත්තලොකස්ස ‘‘අභිලෙපන’’න්ති අහං බ්රූමීති භගවා ආහ, දුක්ඛං ජාතිආදිවට්ටදුක්ඛං අස්ස යථාවුත්තලොකස්ස ‘‘මහබ්භය’’න්ති අහං බ්රූමීති භගවා අජිතං ආහාති අත්ථො.

‘‘ඉමාය විස්සජ්ජනාය කථං විචිනෙය්යා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමානි චත්තාරි පදානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමානි චත්තාරි පදානීති ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’තිආදිපුච්ඡාගාථායං වුත්තානි ගාථාපදානි. ඉමෙහි චතූහි පදෙහීති ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති විස්සජ්ජනාගාථායං වුත්තෙහි ගාථාපදෙහි විස්සජ්ජිතානි. කථං? පඨමං පදං පඨමෙන පදෙන, දුතියං පදං ¶ දුතියෙන පදෙන, තතියං පදං තතියෙන පදෙන, චතුත්ථං පදං චතුත්ථෙන පදෙන විස්සජ්ජිතං.

‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති පඨමපඤ්හෙ ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති පඨමා විස්සජ්ජනා කතා, න උප්පටිපාටියා. විජ්ජාය පටිපක්ඛා අවිජ්ජා, තස්මා අවිජ්ජාය අජානකො ලොකො භවෙය්ය. කථං නිවුතො සද්දහිතබ්බොති ආහ ‘‘නීවරණෙහි නිවුතො ලොකො’’ති. යදි එවං ‘‘නීවරණෙන නිවුතො ලොකො’’ති විස්සජ්ජනා කාතබ්බාති චොදනං මනසි ¶ කත්වා වුත්තං ‘‘අවිජ්ජානීවරණා හි සබ්බෙ සත්තා’’ති. ‘‘සබ්බසත්තානං අවිජ්ජානීවරණභාවො කෙන වචනෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘සබ්බසත්තානං, භික්ඛවෙ, සබ්බපාණානං සබ්බභූතානං, පරියායතො එකමෙව නීවරණං වදාමි, යදිදං අවිජ්ජා. අවිජ්ජානීවරණා හි සබ්බෙ සත්තා. සබ්බසොව භික්ඛවෙ අවිජ්ජාය නිරොධා චාගා පටිනිස්සග්ගා නත්ථි සත්තානං නීවරණන්ති වදාමී’’ති යං වචනං යථා යෙන පකාරෙන භගවා ආහ, තථා තෙන පකාරෙන වුත්තෙන තෙන වචනෙන තුම්හෙහි සබ්බසත්තානං අවිජ්ජානීවරණභාවො සද්දහිතබ්බොති.

‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති පදෙන ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති පඨමස්සෙව පදස්ස විස්සජ්ජනා න සියා, ‘‘කෙනස්සු නප්පකාසතී’’ති දුතියපදස්සාපි විස්සජ්ජනා සියාති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘තෙන චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙන ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති පදෙන ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති පඨමස්ස පදස්ස විස්සජ්ජනා යුත්තා යුත්තතරා හොති, යුත්තතරත්තා ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති පඤ්හෙ ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති විස්සජ්ජනාති මයා වත්තබ්බායෙවාති අධිප්පායො.

‘‘කෙනස්සු නප්පකාසතී’’ති ඉමස්මිං පඤ්හෙ ‘‘විවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතී’’ති අයං විස්සජ්ජනා කාතබ්බා, විවිච්ඡාය පවත්තත්තා, පමාදා ච ලොකො නප්පකාසතීති අත්ථො. අවිජ්ජානීවරණාය නිවුතො ලොකො නප්පකාසතීති විස්සජ්ජනා කාතබ්බා, ‘‘කථං විවිච්ඡා පමාදා ලොකො නප්පකාසතීති විස්සජ්ජනා කතා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො පුථුජ්ජනභූතො පුග්ගලො අවිජ්ජානීවරණෙහි ¶ නිවුතො, සො පුථුජ්ජනභූතො පුග්ගලො විවිච්ඡාය විවිච්ඡති. ‘‘යාය විවිච්ඡාය විවිච්ඡති, සා විවිච්ඡා කතමා නාමා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘විවිච්ඡා නාම වුච්චති විචිකිච්ඡා’’ති වුත්තං. ‘‘තාය කස්මා නප්පකාසතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සො විචිකිච්ඡන්තො’’තිආදි වුත්තං. තාය විචිකිච්ඡන්තො සො පුථුජ්ජනභූතො පුග්ගලො සද්දහිතබ්බෙසු නාභිසද්දහති; සද්දහිතබ්බෙසු න අභිසද්දහන්තො අකුසලානං ධම්මානං පහානාය, කුසලානං ධම්මානං සච්ඡිකිරියාය ආරභිතබ්බං වීරියං නාරභති; අනාරභන්තො සො පුග්ගලො ඉධ ලොකෙ පමාදමනුයුත්තො විහරතීති, පමාදෙන විහරන්තො පමත්තො පුග්ගලො සුක්කෙ ධම්මෙ න උප්පාදියති; අනුප්පාදයන්තස්ස තස්ස පුග්ගලස්ස තෙ සුක්කා ධම්මා අනුප්පාදියමානා හුත්වා නප්පකාසන්ති පකාසනවසෙන න පවත්තන්ති; තස්මා ‘‘විවිච්ඡා පමාදා ලොකො නප්පකාසතී’’ති විස්සජ්ජනා කාතබ්බාති අධිප්පායො.

‘‘තාදිසස්ස ¶ සුක්කධම්මානං අප්පකාසනභාවො අම්හෙහි කෙන වචනෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ –

‘‘දූරෙ සන්තො පකාසන්ති, හිමවන්තොව පබ්බතො;

අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති, රත්තිං ඛිත්තා යථා සරා;

තෙ ගුණෙහි පකාසන්ති, කිත්තියා ච යසෙන චා’’ති. –

යං ගාථාපාඨං භගවා යථා යෙන අප්පකාසනාකාරෙන ආහ, තථා තෙන අප්පකාසනාකාරෙන වුත්තෙන තෙන ගාථාපාඨෙන තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස සුක්කධම්මානං අප්පකාසනභාවො තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බොයෙව, තස්මා ‘‘විවිච්ඡා පමාදා ලොකො නප්පකාසතී’’ති විස්සජ්ජනා කාතබ්බාවාති අධිප්පායො.

ගාථාත්ථො පන – හිමවන්තො පබ්බතො දූරෙ ඨිතො දූරෙ ඨිතානම්පි සචක්ඛුකානං පුග්ගලානං පකාසති ඉව, එවං සන්තො සප්පුරිසා දූරෙ ඨිතානම්පි ගුණවසෙන පවත්තාය කිත්තියා ච ගුණවසෙන පවත්තෙහි යසපරිභොගපරිවාරෙහි ච දූරෙ ඨිතානං පණ්ඩිතානං පකාසන්ති, රත්තිකාලෙ ඛිත්තා සරා උසූ න දිස්සන්ති යථා, එත්ථ සත්තලොකෙ විවිච්ඡාපමාදානං වසෙන විහරන්තො අසන්තො න දිස්සන්ති. යෙ සන්තො පකාසන්ති, තෙ සන්තො ගුණෙහි පකාසන්තීති දස්සෙතුං ‘‘තෙ ගුණෙහි පකාසන්තී’’ති වුත්තං ¶ . ගුණා නාම අබ්භන්තරෙ ජාතා, ‘‘කථං ගුණෙහි පකාසන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කිත්තියා ච යසෙන චා’’ති වුත්තං. ගුණානුභාවෙන පවත්තාය කිත්තියා ච ගුණානුභාවෙන පවත්තෙන යසෙන ච පකාසන්තා පුග්ගලා ගුණෙහි පකාසන්තීති වත්තබ්බාවාති.

යදි විවිච්ඡාපමාදානං වසෙන නප්පකාසති, එවං සති ලොකො නිවුතො හොති, තස්මා පඨමස්ස පදස්සාපි විස්සජ්ජනා කාතබ්බාති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘තෙන චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙනාති ‘‘විවිච්ඡා පමාදා නප්පකාසතී’’ති පදෙන ‘‘කෙනස්සු නප්පකාසතී’’ති දුතියස්ස පදස්ස විස්සජ්ජනා යුත්තා යුත්තතරාති අත්ථො. පදෙනාති ච පදත්ථට්ඨෙන විස්සජ්ජනාති අත්ථො. පදස්සාති පදත්ථස්ස පුච්ඡිතබ්බස්සාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. එස නයො හෙට්ඨා, උපරි ච.

‘‘කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසී’’ති පඤ්හෙ ‘‘ජප්පාභිලෙපනං බ්රූමී’’ති විස්සජ්ජනා තස්සා අජිතෙන දට්ඨබ්බා. ‘‘කතමා ජප්පා නාමා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ජප්පා නාම වුච්චති තණ්හා’’ති වුත්තං. සා තණ්හා ලොකං අභිලිම්පතීති කථං විඤ්ඤායතීති යොජනා. තෙන වුත්තං ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි. තත්ථ යථා යෙන තණ්හාය අභිලෙපනභාවෙන –

‘‘රත්තො ¶ අත්ථං න ජානාති, රත්තො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධං තමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති. –

යං ගාථං භගවා ආහ, තථා තෙන අභිලෙපනභාවෙන වුත්තාය තාය ගාථාය සා තණ්හා ලොකං අභිලිම්පතීති විඤ්ඤායතීති අධිප්පායො.

ගාථායං පන – රජ්ජති සත්තොති රත්තො, රාගසමඞ්ගීසත්තො. කාරණං පටිච්ච අසති පවත්තති ඵලන්ති අත්ථං, ඵලං. කාරණං ඵලං ධාරෙති, තං කාරණං ධම්මං නාම. අන්ධකාරං අන්ධං. යන්ති යම්හි කාලෙ. යන්ති හි භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනං. යම්හි කාලෙ රාගො නරං රාගසමඞ්ගිං සහතෙ අභිභවති, තදා කාලෙ අන්ධං අන්ධකාරං තමං හොතීති යොජනා. රාගො නරං යං යස්මා සහතෙ, තස්මා අන්ධං තමං තදා හොතීති වා, රාගො යං නරං සහතෙ, තස්ස නරස්ස අන්ධං තමං තදා හොතීති වා, රාගො නරං යං සහතෙ අභිභූයතෙ යං සහනං අභිභවනං නිප්ඵාදෙති, තං සහනං අභිභවනං අන්ධං අන්ධකාරං තමං හොතීති වා යොජනා.

‘‘යදි ¶ රත්තො අත්ථාදිකං න ජානාති, එවං සති කථං ජප්පාභිලෙපනං භවතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සායං තණ්හා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආරම්මණෙසු ආසත්තිබහුලස්ස ආසඞ්ගබහුලස්ස තණ්හාසමඞ්ගිස්ස පුග්ගලස්ස සා අයං තණ්හා එවං බහුආසඞ්ගවසෙන අභිජප්පා පරියුට්ඨානට්ඨායිනී හොති. ඉති කරිත්වා ඉමිනා කාරණෙන තත්ථ තණ්හාය සත්තලොකො කෙනචි සිලෙසෙන අභිලිත්තො මක්ඛිතො විය ජප්පාභිලෙපෙන අභිලිත්තො නාම භවතීති යොජනා. ‘‘ජප්පාභිලෙපනං අප්පකාසනස්සපි කාරණං භවති, තස්මා ‘කෙනස්සු නප්පකාසතී’ති දුතියපදත්ථස්සපි විස්සජ්ජනා සියා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙන චා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘තස්ස ලොකස්ස මහබ්භයං කි’’න්ති ඉමස්මිං චතුත්ථපඤ්හෙ ‘‘අස්ස ලොකස්ස දුක්ඛං මහබ්භයං භවෙ’’ති අයං විස්සජ්ජනා තස්සා අජිතෙන දට්ඨබ්බා. භායති ලොකො එතස්මාති භයං, මහන්තං භයං මහබ්භයං. ‘‘කතිවිධං දුක්ඛ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දුවිධං දුක්ඛ’’න්තිආදි වුත්තං. ද්වෙ විධා අස්ස දුක්ඛස්සාති දුවිධං. ‘‘කතමං දුවිධං දුක්ඛ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කායිකඤ්ච චෙතසිකඤ්චා’’ති වුත්තං. ‘‘කතමං කායිකං, කතමං චෙතසික’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං කායිකං, ඉදං දුක්ඛං යං චෙතසිකං, ඉදං දොමනස්ස’’න්ති වුත්තං.

රොගාදිසත්ථාදිඅනිට්ඨරූපං සත්තලොකස්ස මහබ්භයං භවෙය්ය, ‘‘කථං දුක්ඛං මහබ්භයං භවෙති සද්දහෙතබ්බ’’න්ති ¶ වත්තබ්බභාවතො ‘‘සබ්බෙ සත්තා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බෙ සත්තා යථාවුත්තස්ස දුක්ඛස්ස උබ්බිජ්ජන්ති, දුක්ඛෙන සමසමං අඤ්ඤං භයං සත්තානං නත්ථි, දුක්ඛතො උත්තරිතරං වා පන භයං කුතො අත්ථි. හි යස්මා නත්ථි, තස්මා දුක්ඛතො අඤ්ඤස්ස භයස්ස අභාවතො ‘‘දුක්ඛං ලොකස්ස මහබ්භය’’න්ති වචනං සද්දහිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

‘‘සබ්බෙ සත්තා’’තිආදිවචනෙන රොගාදිසත්ථාදිඅනිට්ඨරූපං දුක්ඛමූලමෙවාති දස්සෙති. ‘‘කායිකචෙතසිකවසෙන දුවිධං දුක්ඛං දුක්ඛවෙදනායෙව, එවං සති සඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛානං මහබ්භයභාවො න ආපජ්ජෙය්යා’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තිස්සො දුක්ඛතා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘තිස්සො දුක්ඛතා සබ්බෙසං සත්තානං සබ්බකාලෙසු උප්පජ්ජන්ති, කදාචි කස්සචි න උප්පජ්ජන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ ලොකො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තාසු තීසු දුක්ඛතාසු. ලොකොති භොගසම්පන්නො චෙව අප්පාබාධො ¶ ච සත්තලොකො. ඔධසො ඔධිසො කදාචි කරහචි අත්තූපක්කමමූලාය දුක්ඛදුක්ඛතාය මුච්චති, කදාචි පරූපක්කමමූලාය දුක්ඛදුක්ඛතාය මුච්චති, තථා ඔධසො ඔධිසො කදාචි කරහචි දීඝායුකො ලොකො විපරිණාමදුක්ඛතාය මුච්චති, ‘‘කෙන හෙතුනා මුච්චතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පුච්ඡං ඨපෙත්වා හෙතුං දස්සෙතුං ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’තිආදි වුත්තං. සත්තලොකෙ අප්පෙකච්චෙ අප්පාබාධා හොන්ති, තෙ භොගසම්පන්නත්තා චෙව අප්පාබාධත්තා ච දුක්ඛදුක්ඛතාය මුච්චන්ති, විසෙසතො රූපාවචරසත්තා මුච්චන්ති. අප්පෙකච්චෙ දීඝායුකාපි හොන්ති, තෙ දීඝායුකත්තා විපරිණාමදුක්ඛතාය මුච්චන්ති; විසෙසතො අරූපාවචරසත්තා මුච්චන්ති අරූපාවචරසත්තානං උපෙක්ඛාසමාපත්තිබහුලත්තා.

තෙසං තාහි දුක්ඛතාහි මුච්චනං අනෙකන්තිකං හොති, තස්මා තාහි අනතික්කන්තත්තා අනෙකන්තිකං මුච්චනං තුම්හෙහි වුත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කතමං එකන්තිකමුච්චන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛාරදුක්ඛතායාති දුක්ඛවෙදනාපි සඞ්ඛතත්තා සඞ්ඛාරපරියාපන්නා, තාදිසාය සඞ්ඛාරදුක්ඛතායාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ලොකොති අරහා. උපාදීයති විපාකක්ඛන්ධචතුක්කකටත්තාරූපසඞ්ඛාතං ඛන්ධපඤ්චකන්ති උපාදි, උපාදියෙව සෙසං උපාදිසෙසං, ඛන්ධපඤ්චකං, තං නත්ථි එතිස්සා නිබ්බානධාතුයාති අනුපාදිසෙසා. අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු හුත්වා මුච්චති, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ චායං කරණනිද්දෙසො. නිබ්බානධාතූති ච ඛන්ධපඤ්චකස්ස නිබ්බායනමත්තං අධිප්පෙතං, න අසඞ්ඛතධාතු. තස්මාති සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය සකලලොකබ්යාපකභාවෙන සබ්බලොකසඞ්ගාහකත්තා වුත්තප්පකාරසඞ්ඛාරදුක්ඛතාය සබ්බලොකස්ස ¶ දුක්ඛං හොති, ඉති කත්වා සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය සබ්බලොකස්ස දුක්ඛභාවතො ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති භගවතා වුත්තං.

‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 3, 36; මහාව. 1; විභ. 225) වචනතො ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති පදෙන ‘‘කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසී’’ති තතියපදස්සාපි විස්සජ්ජනා සියාති ආසඞ්කභාවතො ‘‘තෙන ච චතුත්ථස්ස පදස්ස විස්සජ්ජනා යුත්තා’’ති වුත්තං. ‘‘කෙන යථාක්කමං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානං යුත්තතරභාවො ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තෙන යථාක්කමං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානං යුත්තතරත්තා යුත්තතරජානනකො භගවා ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ¶ ලොකො’’තිආදිමාහ, තස්මා යුත්තතරභාවො තුම්හෙහි ජානිතබ්බොති.

එත්ථ ච ලොකස්ස නීවරණාදීනි අජානන්තෙන ච තිත්ථියවාදෙසු සමයන්තරෙසු පරිචයෙන ච තෙසු සමයන්තරෙසු චෙව නීවරණාදීසු ච සංසයපක්ඛන්දෙන එකංසෙනෙව සත්තාධිට්ඨානෙන පුච්ඡිතබ්බත්තා, එකංසෙනෙව සත්තාධිට්ඨානෙන බ්යාකාතබ්බත්තා ච සත්තාධිට්ඨානා පුච්ඡා කතාති වෙදිතබ්බා. සා චායං පුච්ඡා අජානන්තස්ස ජානනත්ථාය, ජාතසංසයස්ස ච සංසයවිනොදනත්ථාය විස්සජ්ජෙතබ්බස්ස නීවරණාදිවිසයස්ස චතුබ්බිධත්තා චතුබ්බිධා. නීවරණාදීනං පන විසයානං ලොකො ච ආධාරභාවෙන ගාථායං වුත්තොති ‘‘එකො පඤ්හො දස්සිතො’’ති අයමෙත්ථ පුච්ඡාවිචයො, විස්සජ්ජනාවිචයො පන ‘‘අදිට්ඨජොතනා විස්සජ්ජනා, විමතිච්ඡෙදනා විස්සජ්ජනා’’තිආදිනා පුච්ඡාවිචයෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

එකාධාරෙ පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ විචයො ආචරියෙහි විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘අනෙකාධාරෙ පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙ යො විචයො විභජනාරහො, සො විචයො කථං අම්හෙහි විඤ්ඤායති, අම්හාකං විඤ්ඤාපනත්ථාය තස්මිං විචයං විභජථා’’ති වත්තබ්බභාවතො අනෙකාධාරං පුච්ඡං තාව නීහරිත්වා දස්සෙතුං –

‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා, (ඉච්චායස්මා අජිතො,)

සොතානං සංවරං බ්රූහි, කෙන සොතා පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1040; චූළනි. වත්ථුගාථා 59, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 3) –

ගාථමාහ ¶ . ගාථාත්ථො තාව දට්ඨබ්බො. සවන්තීති සන්දන්ති, පවත්තන්තීති අත්ථො. සබ්බධීති තණ්හාදීනං ආරම්මණභූතෙසු සබ්බෙසු රූපාදීසු ආයතනෙසු. සොතාති තණ්හාභිජ්ඣාබ්යාපාදාදයො සොතා. ඉච්චායස්මාති ඉති එවං ආයස්මා අජිතො ආහ. සොතානන්ති තණ්හාභිජ්ඣාබ්යාපාදාදීනං සොතානං. කිං නිවාරණන්ති කිං කතමං ධම්මජාතං ආවරණං භවෙ, කා කතමා ධම්මජාති රක්ඛා භවෙ. සොතානං සංවරං බ්රූහීති සොතානං තණ්හාභිජ්ඣාබ්යාපාදාදීනං සංවරණං ආවරණං ඉදං ධම්මජාතං භවෙති සබ්බසත්තහිතත්ථං අම්හාකං ත්වං කථෙහි. කෙන සොතා ¶ පිධීයරෙති කෙන පහායකධම්මෙන තණ්හාභිජ්ඣාබ්යාපාදාදයො සොතා පණ්ඩිතෙහි පිධීයරෙති පුච්ඡතීති පුච්ඡිතානි.

‘‘පුච්ඡාවසෙන කථිතාය ‘සවන්ති…පෙ… පිධීයරෙ’ති ඉමාය ගාථාය කිත්තකානි පදානි පුච්ඡිතානි, කිත්තකා පඤ්හා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමානි චත්තාරි පදානි පුච්ඡිතානි, තෙ ද්වෙ පඤ්හා’’ති වුත්තං. ‘‘පුච්ඡාවසෙන පවත්තාය ඉමිස්සා ගාථාය යදි චත්තාරි පදානි සියුං, එවං සන්තෙසු පඤ්හාපි චතුබ්බිධා සියුං, කස්මා ‘ද්වෙ’ති වුත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කස්මා? ඉමෙ හි බහ්වාධිවචනෙන පුච්ඡිතා’’ති වුත්තං. ඉමෙ එතාය ගාථාය ගහිතා අත්ථා බහ්වාධිවචනෙන පුච්ඡිතා. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘සවන්ති…පෙ… පිධීයරෙති බහූනි වචනානි අධිකිච්ච පවත්තා සංවරසඞ්ඛාතා සති චෙව පිදහනහෙතුභූතා පඤ්ඤා චාති ඉමෙ ද්වෙ අත්ථාව පුච්ඡිතා, තස්මා අත්ථවසෙන ද්වෙ පඤ්හා වුත්තා වා’’ති. ‘‘පුච්ඡාය දුවිධත්ථවිසයතා කථං වුත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා පුච්ඡාය දුවිධත්ථවිසයතං විවරිතුං ‘‘එවං සමාපන්නස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවං සමාපන්නස්සාති ඉමාහි දුග්ගතිහෙතුභූතාහි ඤාතිබ්යසනාදිසඞ්ඛාතාහි ආපදාහි වා, පාණවධාදීහි ආපදාහි වා, සමං සහ, සබ්බථා වා අයං සත්තලොකො ආපන්නො අජ්ඣොත්ථටො, එවං අජ්ඣොත්ථටස්ස වා සමාපන්නස්ස. එවං සංකිලිට්ඨස්සාති ඤාතිබ්යසනාදයො වා පාණවධාදීනි ආගම්ම පවත්තෙහි දසහි කිලෙසවත්ථූහි ච අයං සත්තලොකො සංකිලිට්ඨො, එවං සංකිලිට්ඨස්ස ච ලොකස්සාති සමාපන්නස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස ලොකස්ස වොදානං වුට්ඨානං කිං කතමං ධම්මජාතං භවෙ. ඉති එවඤ්හි සච්චං අජිතසුත්තෙ ආහාති විත්ථාරත්ථො, පුච්ඡාය දුවිධත්ථවිසයතා ඤාතබ්බාති අධිප්පායො.

‘‘කිං නු සොතා සබ්බස්ස ලොකස්ස සබ්බධි සවන්ති, උදාහු, එකච්චස්සෙවා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතාති, අසමාහිතස්ස සවන්ති අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පමාදබහුලස්සා’’ති වුත්තං. තත්ථ අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පමාදබහුලත්තා රූපාදීසු නානාරම්මණෙසු වික්ඛිත්තචිත්තස්සෙව සොතා සවන්ති පවත්තන්ති, න සමාහිතස්ස අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පමාදවිරහිතස්සාති ¶ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. ‘‘කතමා අභිජ්ඣා, කතමො බ්යාපාදො, කතමො පමාදො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යා අභිජ්ඣා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පමාදෙසු. යා අභිජ්ඣා, අයං ලොභො, න අභිජ්ඣායනමත්තං. ලොභො ච අකුසලමූලං, න ලුබ්භනමත්තං. යො බ්යාපාදො ¶ , අයං දොසො, න බ්යාපජ්ජනමත්තං. දොසො ච අකුසලමූලං, න දූසනමත්තං. යො පමාදො, අයං මොහො, න සතිවිප්පවාසමත්තං. මොහො ච අකුසලමූලං, න මූහනමත්තං. එවං ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන අභිජ්ඣාදීනං අකුසලමූලත්තා යස්ස අභිජ්ඣාබ්යාපාදප්පමාදබහුලස්ස අසමාහිතස්ස ඡසු රූපාදීසු ආයතනෙසු තණ්හා සවන්ති.

‘‘කතිවිධා සා තණ්හා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හා’’ති වුත්තං. ‘‘ඡන්නං රූපතණ්හාදීනං ඡසු රූපාදිආයතනෙසු සවනං කෙන ච වචනෙන අම්හෙහි සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සවතීති ච ඛො, භික්ඛවෙ…පෙ… පටිහඤ්ඤතී’’ති යං වචනං භගවා යථා යෙන පකාරෙන ආහ, තථා තෙන පකාරෙන වුත්තනයෙන වචනෙන තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බන්ති අධිප්පායො. එත්ථ ච චක්ඛාදීනං රූපතණ්හාදීනං ඡන්නං සොතානං ද්වාරභාවෙන පවත්තත්තා චක්ඛාදයො නිස්සිතූපචාරවසෙන සයං සවන්තො විය භගවතා වුත්තා. ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන සබ්බා සබ්බස්මා චක්ඛාදිද්වාරතො ච සවති පවත්තති. සබ්බථා සබ්බප්පකාරෙන තණ්හායනමිච්ඡාභිනිවෙසනඋන්නමනාදිප්පකාරෙන සවති පවත්තතීති අත්ථො. ‘‘කස්මා සබ්බස්මා චක්ඛාදිද්වාරතො ච සවති පවත්තති, සබ්බප්පකාරෙන තණ්හායනමිච්ඡාභිනිවෙසනඋන්නමනාදිප්පකාරෙන සවනභාවො විජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙනාති අසමාහිතස්ස අභිජ්ඣාබ්යාපාදාදීනං චක්ඛාදිද්වාරතො ච තණ්හායනමිච්ඡාභිනිවෙසඋන්නමනාකාරෙන තණ්හාදිවසෙන පවත්තනතො පවත්තජානනකො භගවා ‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා’’ති ආහ.

‘‘සොතානං ‘කිං නිවාරණ’න්ති ඉමිනා කිං පුච්ඡති? සොතානං අනුසයප්පහානං පුච්ඡති කිං? උදාහු වීතික්කමප්පහානං පුච්ඡතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සොතානං කිං නිවාරණන්ති පරියුට්ඨානවිඝාතං පුච්ඡතී’’ති වුත්තං. ‘‘ඉදං පරියුට්ඨානවිඝාතං වොදානං, උදාහු වුට්ඨානං කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉදං වොදාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූහි, ‘කෙන සොතා පිධීයරෙ’ති ඉමිනා කිං පුච්ඡති? සොතානං පරියුට්ඨානං පුච්ඡති කිං? උදාහු වීතික්කමනං, සමුග්ඝාටං වා පුච්ඡති කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා සොතානං…පෙ… පිධීයරෙති අනුසයසමුග්ඝාටං පුච්ඡතී’’ති වුත්තං. ‘‘ඉදං අනුසයසමුග්ඝාටං වොදානං කිං, උදාහු වුට්ඨානං කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉදං වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං.

‘‘සවන්ති ¶ ¶ සබ්බධි සොතා’’තිආදිපුච්ඡාවිචයො ආචරියෙන වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො; තාය පුච්ඡාය ‘‘කතමො විස්සජ්ජනවිචයො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ විස්සජ්ජනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුච්ඡායං –

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා,)

සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041 චූළනි. වත්ථුගාථා 60, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 4) –

ගාථා විස්සජ්ජනාති දට්ඨබ්බා. තස්සං ගාථායං අජිත ලොකස්මිං යානි සොතානි සවන්ති, තෙසං සොතානං යං නිවාරණං, සා සති හොති; තං සතිං සොතානං සංවරන්ති අහං බ්රූමි; එතෙ සොතා පඤ්ඤාය පිධීයරෙති යොජනා කාතබ්බා. තත්ථ සතීති විපස්සනාපඤ්ඤාය සම්පයුත්තා සති. පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. පිධීයරෙති උප්පජ්ජිතුං අප්පදානවසෙන පිධීයන්ති පච්ඡිජ්ජන්ති.

‘‘සති තෙසං නිවාරණං සොතානං සංවරං බ්රූමී’’ති භගවා ආහ – ‘‘යාය කායචි සතියා සොතානං සංවරණකිච්චං සිද්ධං කිං, විසිට්ඨාය සතියා සොතානං සංවරණකිච්චං සිද්ධං කිං, කතමාය සතියා සොතානං සංවරණකිච්චං සිද්ධ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කායගතාය සතියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කායගතාය සතියාති රූපකායෙ ගතං කෙසාදිකං අනිච්චාදිතො විපස්සිත්වා පවත්තාය විපස්සනාඤාණසම්පයුත්තාය සතියා. භාවිතායාති කායගතං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො නිබ්බින්දනතො විරජ්ජනතො නිරොධනතො පටිනිස්සජ්ජනතො අනුපස්සනාවසෙන භාවිතාය. එවඤ්හි අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති; දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති; අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති; නිබ්බින්දන්තො නන්දිං පජහති; විරජ්ජන්තො රාගං පජහති; නිරොධෙන්තො සමුදයං පජහති; පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති. බහුලීකතායාති යථාවුත්තප්පකාරෙන දිවසම්පි මාසම්පි සංවච්ඡරම්පි සත්තසංවච්ඡරම්පි බහුලීකතාය. චක්ඛුන්ති අභිජ්ඣාදිපවත්තිද්වාරභාවෙන ඨිතං චක්ඛුං, නිග්ගහිතාගමං දට්ඨබ්බං. නාවිඤ්ඡතීති චක්ඛුද්වාරෙ පවත්තං අභිජ්ඣාදිසහිතං චිත්තසන්තානං, තංසමඞ්ගීපුග්ගලං වා නාකඩ්ඪති, මනාපිකෙසු රූපෙසු නාවිඤ්ඡතීති යොජනා. අමනාපිකෙසු රූපෙසු න පටිහඤ්ඤති ¶ . කායගතාය සතියා ¶ භාවිතාය බහුලීකතාය සොතං නාවිඤ්ඡති. මනාපිකෙසු සද්දෙසු…පෙ… අමනාපිකෙසු සද්දෙසු න පටිහඤ්ඤතීති යොජනා යථාසම්භවතො කාතබ්බා.

‘‘කෙන කාරණෙන නාවිඤ්ඡති පටිහඤ්ඤතී’’ති පුච්ඡති, ඉන්ද්රියානං සංවුතනිවාරිතත්තා නාවිඤ්ඡති න පටිහඤ්ඤතීති විස්සජ්ජෙති. ‘‘කෙනාරක්ඛෙන තෙ සංවුතනිවාරිතා’’ති පුච්ඡති, සතිආරක්ඛෙන තෙ සංවුතනිවාරිතාති විස්සජ්ජෙති. ‘‘සතිආරක්ඛෙන සංවුතනිවාරිතභාවො කෙන අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙනාති තස්මා සතිආරක්ඛෙන සංවුතනිවාරිතත්තා සංවුතනිවාරිතජානනකො භගවා ‘‘සති තෙසං නිවාරණ’’න්ති යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන තුම්හෙහි සතිආරක්ඛෙන සංවුතනිවාරිතභාවො සද්දහිතබ්බොති පුබ්බභාගෙ පඤ්ඤා සත්යානුගාති කිච්චමෙවෙත්ථ අධිකන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘සති තෙසං නිවාරණ’’න්ති විස්සජ්ජනස්ස විත්ථාරත්ථො ආචරියෙන වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති විස්සජ්ජනස්ස විත්ථාරත්ථො ‘‘කථං අම්හෙහි ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති විස්සජ්ජනස්ස විත්ථාරත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ඤාය අනුසයා පහීයන්තී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. අනුසයාති අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජනාරහා කාමරාගානුසයාදයො. පහීයන්ති සමුච්ඡෙදවසෙන අනුසයෙසු පඤ්ඤාය පහීනෙසු පරියුට්ඨානාපි අත්ථතො පහීයන්ති. කිස්ස පහීනත්තා ‘‘පහීයන්තී’’ති වුච්චති? අනුසයස්ස පහීනත්තා පරියුට්ඨානා පහීයන්තීති විස්සජ්ජෙති.

‘‘තං අනුසයප්පහානෙන පරියුට්ඨානප්පහානං කිං විය භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තං යථා ඛන්ධවන්තස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඛන්ධවන්තස්ස රුක්ඛස්ස කුදාලාදිනා භූමිං ඛණිත්වා අනවසෙසමූලුද්ධරණෙ කතෙ තස්ස රුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවඞ්කුරසන්තතිපි කුදාලාදිනා සමුච්ඡින්නාව භවති යථා, එවං අරහත්තමග්ගඤාණෙන අනුසයෙසු පහීනෙසු අනුසයානං පරියුට්ඨානසන්තති සමුච්ඡින්නා පිදහිතා පටිච්ඡන්නා භවති. කෙන සමුච්ඡින්නා භවති? පඤ්ඤාය මග්ගපඤ්ඤාය සමුච්ඡින්නා භවතීති අත්ථයොජනා දට්ඨබ්බා. ‘‘පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්නභාවො කථං සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනතො අනුසයානං පරියුට්ඨානසන්තතියා පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්නභාවො පණ්ඩිතෙහි සද්දහිතබ්බොති අධිප්පායො.

ඉමෙසු ¶ පඤ්හාවිස්සජ්ජනෙසු සොතානං සංවරං, පිධානඤ්ච අජානන්තෙන වා සංසයිතෙන වා සංවරපිධානානං පුච්ඡිතබ්බත්තා ධම්මාධිට්ඨානා පුච්ඡාති පුච්ඡාවිචයො චෙව සතිපඤ්ඤානං විස්සජ්ජෙතබ්බත්තා ¶ ධම්මාධිට්ඨානං විස්සජ්ජනන්ති විස්සජ්ජනවිචයො ච වෙදිතබ්බො. එතෙසු ච ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’තිආදිකො පඤ්හො නීවරණවිචිකිච්ඡාපමාදජප්පානං වසෙන චතුබ්බිධොපි ලොකාධිට්ඨානවසෙන එකො පඤ්හොති වුත්තො, එවං සති ‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා’’තිආදිකොපි පඤ්හො සංවරපිධානානං වසෙන දුවිධොපි එකත්ථවසෙන ගහෙත්වා එකාධිට්ඨානවසෙන ‘‘එකො පඤ්හො’’ති වත්තබ්බො, සොතානං බහුභාවතො වා ‘‘බහුපඤ්හො’’ති වත්තබ්බො; තථා පන අවත්වා සොතෙ අනාමසිත්වා සංවරපිධානානං වසෙන ‘‘සවන්ති සබ්බධි සොතා’’තිආදිම්හි ‘‘ද්වෙ පඤ්හා’’ති වුත්තා. තදනුසාරෙන ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’තිආදිම්හිපි ලොකං අනාමසිත්වා නීවරණාදීනං චතුන්නං වසෙන ‘‘චත්තාරො පඤ්හා’’තිපි වත්තබ්බාති අයං නයො දස්සිතොති නයදස්සනං දට්ඨබ්බං.

දෙසනාකාලෙ වුත්තධම්මස්ස අනුසන්ධිමග්ගහෙත්වා අත්තනා රචිතනියාමෙනෙව පුච්ඡිතපඤ්හස්ස චෙව පඤ්හං අට්ඨපෙත්වා, පටිඤ්ඤඤ්ච අකත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච විචයහාරො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘දෙසනාකාලෙ වුත්තධම්මස්ස අනුසන්ධිං ගහෙත්වා පුච්ඡිතපඤ්හස්ස චෙව තං පඤ්හං ඨපෙත්වා, පටිඤ්ඤඤ්ච කත්වා විස්සජ්ජනස්ස ච යො විචයො හාරො විභත්තො, සො විචයහාරො කථං අම්හෙහි විඤ්ඤායති, අම්හාකං විඤ්ඤාපනත්ථාය තස්මිං විචයං විභජෙථා’’ති වත්තබ්බභාවතො තෙසු විචෙතබ්බාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘යානි සොතානී’’තිආදිගාථාය විචයාකාරදස්සනානන්තරං ‘‘පඤ්ඤා චෙව සති චා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ගාථාත්ථො තාව විඤ්ඤාතබ්බො – යාය පඤ්ඤාය අනුසයප්පහානෙන සොතනිරුජ්ඣනං වුත්තං, යාය සතියා ච පරියුට්ඨානප්පහානෙන සොතනිරුජ්ඣනං වුත්තං, සායං පඤ්ඤා චෙව සායං සති ච තාහි පඤ්ඤාසතීහි අසෙසං සහුප්පන්නං නාමඤ්චෙව රූපඤ්ච, එතං සබ්බං කත්ථ නිරුජ්ඣමානෙ අසෙසං උපරුජ්ඣතීති මාරිස මෙ මයා පුට්ඨො ත්වං භගවා මය්හං එතං නිරුජ්ඣනං පබ්රූහි, ඉති ආයස්මා අජිතො භගවන්තං පුච්ඡති.

අජිත ත්වං යමෙතං පඤ්හං පුච්ඡිතං නිරුජ්ඣනං මං අපුච්ඡි, අහං තෙ තව තං නිරුජ්ඣනං වදාමි. යත්ථ විඤ්ඤාණනිරොධෙ පඤ්ඤාසතිසහිතං නාමඤ්ච රූපඤ්ච විඤ්ඤාණස්ස ¶ නිරොධෙන සහ එකතො අසෙසං උපරුජ්ඣති, එත්ථ විඤ්ඤාණනිරොධෙ එතං සබ්බං විඤ්ඤාණනිරොධෙන එකතො එකක්ඛණෙ අපුබ්බං අචරිමං උපරුජ්ඣති, එතං විඤ්ඤාණනිරොධං තස්ස නාමරූපස්ස නිරොධො නාතිවත්තති, තං තං නාමරූපනිරොධං සො සො විඤ්ඤාණනිරොධො නාතිවත්තතීති.

‘‘තස්මිං ¶ පඤ්හෙ අයං අජිතො කිං පුච්ඡති? උපරුජ්ඣනමෙව පුච්ඡති, උදාහු අඤ්ඤං පුච්ඡතී’’ති වත්තබ්බතො ‘‘අයං පඤ්හෙ අනුසන්ධිං පුච්ඡතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයන්ති යො ආයස්මා අජිතො පඤ්හං අපුච්ඡීති අයං අජිතො. පඤ්හෙති ‘‘පඤ්ඤා චෙව සති චා’’තිආදිපඤ්හෙ. යදි අනුසන්ධිං පුච්ඡති, එවං සති ‘‘කත්ථෙතං උපරුජ්ඣතී’’ති පුච්ඡනං අයුත්තං භවෙය්යාති? න, අනුසන්ධීයති එතෙන උපනිරුජ්ඣනෙනාති අනුසන්ධීති අත්ථසම්භවතො. තෙන වුත්තං ‘‘අනුසන්ධිං පුච්ඡන්තො කිං…පෙ… නිබ්බානධාතු’’න්ති. අනුසන්ධිපුච්ඡනෙන අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයාපි පුච්ඡනතො ‘‘කත්ථෙතං උපරුජ්ඣතී’’ති පුච්ඡනං යුත්තමෙව.

‘‘යා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු පුච්ඡිතා, තං කතමාය පටිපදාය අධිගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනාසඞ්ඛාතං පටිපදං විසයෙන සහ දස්සෙතුං ‘‘තීණී සච්චානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛතානීති කම්මාදිපච්චයෙහි සමෙච්ච සම්භූය දුක්ඛාදීනි කරීයන්තීති සඞ්ඛතානි. නිරොධධම්මානීති නිරුජ්ඣනං නිරොධො, ධම්මොපි නිරොධධම්මොව, තස්මා නිරොධො ධම්මො සභාවො යෙසං දුක්ඛාදීනන්ති නිරොධධම්මානීති අත්ථොව ගහෙතබ්බො. තානි තීණි සච්චානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛං සමුදයො මග්ගො’’ති වුත්තං. තීණි දුක්ඛසමුදයමග්ගසච්චානි සඞ්ඛතානීති වුත්තානි, ‘‘කිං නිරොධසච්ච’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නිරොධො අසඞ්ඛතො’’ති වුත්තං. ඉධ ‘‘නිරොධධම්මො’’තිපි වත්තබ්බං. කම්මාදිපච්චයෙහි අසඞ්ඛතත්තා අසඞ්ඛතො. උප්පාදනිරොධාභාවතො අනිරොධධම්මො. ‘‘පහායකපහාතබ්බෙසු සච්චෙසු කතමෙන පහායකෙන කතමො පහාතබ්බො, කතමාය භූමියා පහීනො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සමුදයො ද්වීසු භූමීසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ද්වීසු භූමීසූති දස්සනභාවනාභූමීසු. කාමච්ඡන්දොති කාමභවරාගො. රූපරාගොති රූපභවරාගො. අරූපරාගොති අරූපභවරාගො. සංයොජනභෙදතො දස සංයොජනානි පහීයන්තීති යොජනා.

12. පහාතබ්බසංයොජනානි ¶ දස්සනභූමිභාවනාභූමිභෙදෙන විභත්තානි, අම්හෙහිපි ඤාතානි, ‘‘ඉන්ද්රියභෙදතො කථං විභත්තානී’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තත්ථ තීණී’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘පහාතබ්බසංයොජනෙසු කතමානි සංයොජනානි කතමං ඉන්ද්රියං අත්තනො පහායකං කත්වා නිරුජ්ඣන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ තීණී’’තිආදි වුත්තං. අධිට්ඨාය අත්තනො පහායකං කත්වා නිරුජ්ඣන්ති අනුප්පාදවසෙන. ‘‘අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියඤ්ච අඤ්ඤින්ද්රියඤ්ච සංයොජනානං නිරුජ්ඣනහෙතු හොතු, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං කිස්ස හෙතූ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං යෙන අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන අරහා ‘‘මෙ ජාති ඛීණා’’ති එවං ජානාති, ඉදං ජානනහෙතු අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං ඛයෙ ජාතික්ඛයෙ අරහත්තඵලෙ පවත්තං ඤාණං. යං යෙන අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන අරහා ‘‘ඉත්ථත්තාය අපරං න භවිස්සාමී’’ති පජානාති, ඉදං පජානනහෙතු ¶ අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. අනුප්පාදෙ පන අනුප්පජ්ජනෙ අරහත්තඵලෙ පවත්තං ඤාණං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං ජානනහෙතු හොතීති වුත්තං හොති. ඉන්ද්රියඤාණානි පහායකානි කත්වා සංයොජනානි නිරුජ්ඣන්ති, ‘‘තානි ඤාණානි කදා නිරුජ්ඣන්තී’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තත්ථ යඤ්චා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං පාපුණන්තස්ස නිරුජ්ඣතු, අඤ්ඤින්ද්රියං අරහත්තං පාපුණන්තස්ස නිරුජ්ඣතු, අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං කදා නිරුජ්ඣතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යඤ්ච ඛයෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ද්වෙති කිච්චභෙදෙන ද්වෙ, සභාවතො පන එකාව.

‘‘පජානනකිච්චම්පි එකමෙව, කථං ද්වෙ සියු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණපඤ්ඤාභෙදෙන ද්වෙ නාමානි ලබ්භන්තීති වුත්තං හොති. සාති යා පඤ්ඤා පුබ්බගාථායං සොතපිධානකිච්චෙන වුත්තා, සා පඤ්ඤා පකාරෙහි ජානනසභාවෙන පඤ්ඤා නාම. යථාදිට්ඨං ආරම්මණං අපිලාපනට්ඨෙන ඔගාහනට්ඨෙන සති නාම.

13. ‘‘පඤ්ඤා චෙව සති චා’’ති පදස්ස අත්ථො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘නාමරූපඤ්චා’ති පදස්ස අත්ථො කථං අම්හෙහි ඤාතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා නාමරූපං විභජන්තො ‘‘තත්ථ යෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති කම්මවිපාකවට්ටභෙදෙ භවත්තයෙ. තත්ථාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධසඞ්ඛාතනාමරූපසමුදායෙ. පඤ්චින්ද්රියානීති චක්ඛාදිපඤ්චින්ද්රියානි ¶ . විඤ්ඤාණසම්පයුත්තන්ති සම්පයුත්තපච්චයත්තං සන්ධාය න වුත්තං, පචුරජනස්ස පන අවිභජිත්වා ගහණීයසභාවමත්තං සන්ධාය වුත්තං. විභාගං ජානන්තෙහි පන ‘‘නාමං විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං, රූපං පන න විඤ්ඤාණසම්පයුත්තං, සහජාත’’න්ති විභජිත්වා ගහෙතබ්බං. තස්සාති පඤ්ඤාසතිසහිතස්ස නාමරූපස්ස. නිරොධන්ති අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුං.

භගවන්තං පුච්ඡන්තො ආයස්මා අජිතො ‘‘පඤ්ඤා චෙව…පෙ… කත්ථෙතං උපරුජ්ඣතී’’ති එවං පාරායනෙ ආහ. ‘‘පඤ්ඤා චෙවාතිආදිගාථාය යා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු පුච්ඡිතා, සා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු කතමෙන අධිගමෙන පත්තබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා චතුරිද්ධිපාදමුඛෙන අරියමග්ගාධිගමමුඛෙන පත්තබ්බා, චතුරිද්ධිපාදභාවනාය ච චත්තාරින්ද්රියානි මූලභූතානි, තස්මා මූලභූතානි තානි චත්තාරින්ද්රියානි නිද්ධාරෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ සති ච පඤ්ඤා චා’’තිආදිමාහ. කුසලාකුසලධම්මගතියො සමන්වෙසමානාය සතියා සිජ්ඣමානාය එකන්තෙන සමාධි නිප්ඵාදෙතබ්බො, සතිග්ගහණෙන ච පරියුට්ඨානප්පහානං ගාථායං අධිප්පෙතං, පරියුට්ඨානප්පහානෙන ච ¶ සමාධිකිච්චං පාකටන්ති ආහ ‘‘සති ද්වෙ ඉන්ද්රියානි සතින්ද්රියඤ්ච සමාධින්ද්රියඤ්චා’’ති. පඤ්ඤාය අනුසයසමුග්ඝාතං චතුබ්බිධසම්මප්පධානසඞ්ඛාතෙන වීරියෙන සිජ්ඣති, න විනා තෙනාති වුත්තං ‘‘පඤ්ඤා ද්වෙ ඉන්ද්රියානි පඤ්ඤින්ද්රියඤ්ච වීරියින්ද්රියඤ්චා’’ති.

ඉමෙසු යථාවුත්තෙසු චතූසු ඉන්ද්රියෙසු පුබ්බභාගෙ වා මග්ගක්ඛණෙ වා සිජ්ඣන්තෙසු තංසම්පයුත්තා යා සද්දහනා ඔකප්පනා සිද්ධා, ඉදං සද්දහනඔකප්පනසඞ්ඛාතං ධම්මජාතං සද්ධින්ද්රියං සිද්ධං, ‘‘තෙසු මූලභූතෙසු ඉන්ද්රියෙසු සිද්ධෙසු කතමෙන ඉන්ද්රියෙන කතමො ධම්මො සිද්ධො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමිනා අයං සිද්ධොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යා සද්ධාධිපතෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති සත්යාදීසු. සද්ධාධිපතෙය්යාති පච්චයභූතාය සද්ධාය සිද්ධො ඡන්දො අධිපතීති සද්ධාධිපති, සද්ධාධිපතිනා පවත්තෙතබ්බා චිත්තෙකග්ගතාති සද්ධාධිපතෙය්යා. ඡන්දසමාධීති ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා පවත්තිතො සමාධි වා ඡන්දාධිපතිනා සම්පයුත්තො පුබ්බභාගෙ පවත්තො සමාධි වා ඡන්දසමාධි, පහානං පහානහෙතු හොතීති යොජනා කාතබ්බා. පහානන්ති ච පජහති වික්ඛම්භිතකිලෙසෙ එතෙන ඡන්දසමාධිනාති පහානන්ති කරණසාධනත්ථො ගහෙතබ්බො. පටිසඞ්ඛානබලෙනාති පරිකම්මබලෙන. භාවනාබලෙනාති මහග්ගතභාවනාබලෙන.

‘‘සො ¶ ඡන්දසමාධි සයං කෙවලොව පහාන’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යෙ අස්සාසපස්සාසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං සමාහිතෙ චිත්තෙ චිත්තුප්පාදෙ. ‘‘තස්මිං සමාහිතෙ චිත්තුප්පාදෙ අස්සාසා’’තිආදිනා අස්සාසාදිසීසෙන අස්සාසාදිජනකා වීරියසඞ්ඛාරා ගහිතා, තෙ ච යාව භාවනාපාරිපූරී, තාව පුනප්පුනං සරණතො ච සරා, පුනප්පුනං සඞ්කප්පතො ච සඞ්කප්පා. යො පන ‘‘සරසඞ්කප්පා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා චා’’ති එවං වුත්තප්පකාරො පුරිමකො ඡන්දසමාධි වා කිලෙසවික්ඛම්භනතාය ච තදඞ්ගප්පහානතාය ච පහානං පහානහෙතුපධානං වා, ‘‘ඉමෙ වුත්තප්පකාරා සඞ්ඛාරාදයො කිං භාවෙන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමෙ ච සඞ්ඛාරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමෙ සඞ්ඛාරා ච තදුභයඤ්ච ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං ඉද්ධිපාදං භාවෙතීති යොජනා.

ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතන්ති ඡන්දො එව අධිපති ඡන්දාධිපති, ඡන්දාධිපතිසමාධි. තෙන වුත්තං භගවතා – ‘‘ඡන්දං චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධි’’න්ති (විභ. 432). ඡන්දහෙතුකො වා සමාධි, ඡන්දාදිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධි, ඡන්දාධිපතිස්ස පච්චයුප්පන්නො සමාධීති වුත්තං හොති. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා, පධානසද්දෙන සඞ්ඛතසඞ්ඛාරාදයො නිවත්තාපිතා, ඡන්දසමාධි ච පධානසඞ්ඛාරා චාති ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරා ¶ , තෙහි සමන්නාගතො ඡන්ද…පෙ… සමන්නාගතො, තං…පෙ… ගතං. ඉජ්ඣති සමිජ්ඣති නිප්පජ්ජතීති ඉද්ධි, කොට්ඨාසො, ඉද්ධි එව පාදො කොට්ඨාසොති ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිපාදචතුත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා තාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි, පජ්ජති එතෙනාති පාදො, ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. ඉද්ධිපාදොති සාමඤ්ඤත්ථවසෙන වුත්තොපි ‘‘ඡන්දසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගත’’න්ති වුත්තත්තා ඡන්දිද්ධිපාදොව ගහෙතබ්බො, තං ඉද්ධිපාදං තං ඡන්දිද්ධිපාදං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති අත්ථො.

විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගක්ඛණෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං. විරාගනිස්සිතන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිරාගනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතං, මග්ගක්ඛණෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිරාගනිස්සිතං ¶ , ආරම්මණතො නිස්සරණවිරාගනිස්සිතං. නිරොධනිස්සිතන්ති විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගනිරොධනිස්සිතං, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණනිරොධනිස්සිතං, මග්ගක්ඛණෙ කිච්චතො සමුච්ඡෙදනිරොධනිස්සිතං, ආරම්මණතො නිස්සරණනිරොධනිස්සිතං. වොස්සග්ගපරිණාමින්ති එත්ථ පරිච්චාගවොස්සග්ගපක්ඛන්දනවොස්සග්ගවසෙන වොස්සග්ගො දුවිධො. තත්ථපි විපස්සනාක්ඛණෙ තදඞ්ගවසෙන පරිච්චාගවොස්සග්ගො, නිබ්බානනින්නභාවෙන පක්ඛන්දනවොස්සග්ගො, මග්ගක්ඛණෙ සමුච්ඡෙදවසෙන පරිච්චාගවොස්සග්ගො, ආරම්මණකරණෙන නිබ්බානපක්ඛන්දනවොස්සග්ගොති විභජිත්වා ගහෙතබ්බො. යථාවුත්තවොස්සග්ගත්ථං පරිණමති, පරිණතං වා පරිපචති පරිපචනං කරොතීති වොස්සග්ගපරිණාමී, තං වොස්සග්ගපරිණාමිං.

ඡන්දිද්ධිපාදභාවනාකාරො ආචරියෙන වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං වීරියිද්ධිපාදභාවනාකාරො අම්හෙහි විජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තත්ථ යා වීරියාධිපතෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙනෙව විඤ්ඤෙය්යො. සංඛිත්තවසෙන පන ඨපිතං පාඨං විත්ථාරතො ඨපෙස්සාමි. කථං? –

‘‘තත්ථ යා වීරියාධිපතෙය්යා චිත්තෙකග්ගතා, අයං වීරියසමාධි. සමාහිතෙ චිත්තෙ කිලෙසානං වික්ඛම්භනතාය පටිසඞ්ඛානබලෙන වා භාවනාබලෙන වා, ඉදං පහානං. තත්ථ යෙ අස්සාසපස්සාසා විතක්කවිචාරා සඤ්ඤාවෙදයිතා සරසඞ්කප්පා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා. ඉති පුරිමකො ච වීරියසමාධි, කිලෙසවික්ඛම්භනතාය ච පහානං ඉමෙ ච සඞ්ඛාරා, තදුභයං වීරියසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ¶ ඉද්ධිපාදං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං.

‘‘තත්ථ යා චිත්තාධිපතෙය්යා චිත්තෙකග්ගතා, අයං චිත්තසමාධි. සමාහිතෙ චිත්තෙ කිලෙසානං වික්ඛම්භනතාය පටිසඞ්ඛානබලෙන වා භාවනාබලෙන වා, ඉදං පහානං. තත්ථ යෙ අස්සාසපස්සාසා විතක්කවිචාරා සඤ්ඤාවෙදයිතා සරසඞ්කප්පා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා. ඉති පුරිමකො ච චිත්තසමාධි, කිලෙසවික්ඛම්භනතාය ච පහානං ඉමෙ ච සඞ්ඛාරා, තදුභයං චිත්තසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමිං.

‘‘තත්ථ ¶ යා වීමංසාධිපතෙය්යා චිත්තෙකග්ගතා, අයං වීමංසාසමාධි, සමාහිතෙ චිත්තෙ කිලෙසානං වික්ඛම්භනතාය පටිසඞ්ඛානබලෙන වා භාවනාබලෙන වා, ඉදං පහානං. තත්ථ යෙ අස්සාසපස්සාසා විතක්කවිචාරා සඤ්ඤාවෙදයිතා සරසඞ්කප්පා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා. ඉති පුරිමකො ච වීමංසාසමාධි කිලෙසවික්ඛම්භනතාය ච පහානං ඉමෙ ච සඞ්ඛාරා, තදුභයං වීමංසාසමාධිප්පධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති විවෙකනිස්සිතං විරාගනිස්සිතං නිරොධනිස්සිතං වොස්සග්ගපරිණාමි’’න්ති.

අයං පන විසෙසො – වීරියසමාධීති වීරියං ජෙට්ඨකං කත්වා පවත්තිතො සමාධි වා වීරියාධිපතිනා සම්පයුත්තො පුබ්බභාගෙ පවත්තො සමාධි වා වීරියසමාධි. චිත්තසමාධීති චිත්තං ජෙට්ඨකං කත්වා පවත්තිතො සමාධි වා චිත්තාධිපතිනා සම්පයුත්තො පුබ්බභාගෙ පවත්තො සමාධි වා චිත්තසමාධි. වීමංසාසමාධීති වීමංසං ජෙට්ඨකං කත්වා පවත්තිතො සමාධි වා වීමංසාධිපතිනා සම්පයුත්තො පුබ්බභාගෙ පවත්තො සමාධි වා වීමංසාසමාධීති.

සත්තිබලානුරූපෙනෙත්ථ සඞ්ඛෙපවණ්ණනා කතා, ගම්භීරඤාණෙහි පන අට්ඨකථාටීකානුරූපෙන විත්ථාරතො වා ගම්භීරතො වා විභජිත්වා ගහෙතබ්බා.

14. ‘‘ඡන්දසමාධි වීරියසමාධි චිත්තසමාධි වීමංසාසමාධී’’ති වුත්තො, ‘‘එවං සති වීමංසාසමාධියෙව ඤාණමූලකො ඤාණපුබ්බඞ්ගමො ඤාණානුපරිවත්ති භවෙය්ය, අඤ්ඤෙ තයො සමාධයො අඤ්ඤාණමූලකා අඤ්ඤාණපුබ්බඞ්ගමා අඤ්ඤාණපවත්තියො භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා සබ්බෙ සමාධයො ඤාණමූලකාදයොයෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සබ්බො සමාධි ඤාණමූලකො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බො සමාධීති ¶ ඡන්දසමාධි, වීරියසමාධි, චිත්තසමාධි, වීමංසාසමාධීති චතුබ්බිධො සමාධි. ඤාණමූලකොති එකාවජ්ජනවීථිනානාවජ්ජනවීථීසු පවත්තං උපචාරඤාණමූලකො. ඤාණපුබ්බඞ්ගමොති අධිගමඤාණං පුබ්බඞ්ගමං අස්සාති ඤාණපුබ්බඞ්ගමො. ඤාණානුපරිවත්තීති පච්චවෙක්ඛණඤාණං අනුපරිවත්ති අස්සාති ඤාණානුපරිවත්ති. අථ වා නානාවජ්ජනූපචාරඤාණං වා පටිසන්ධිඤාණං වා මූලං අස්සාති ඤාණමූලකො, උපචාරඤාණං පුබ්බඞ්ගමං අස්සාති ඤාණපුබ්බඞ්ගමො, අප්පනාඤාණං අනුපරිවත්ති අස්සාති ඤාණානුපරිවත්ති ¶ . සබ්බං වා උපචාරඤාණං මූලං අස්සාති ඤාණමූලකො. අප්පනාඤාණං පුබ්බඞ්ගමං අස්සාති ඤාණපුබ්බඞ්ගමො. අභිඤ්ඤාඤාණං අනුපරිවත්ති අස්සාති ඤාණානුපරිවත්ති, අනුපරිවත්තනං වා අනුපරිවත්ති, ඤාණස්ස අනුපරිවත්ති ඤාණානුපරිවත්ති, ඤාණානුපරිවත්ති අස්සාති ඤාණානුපරිවත්ති. ඤාණං පන පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරමෙව.

යථා පුරෙ තථා පච්ඡාති යථා ඡන්දසමාධිආදිචතුබ්බිධසමාධිස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන පුරෙ අතීතාසු ජාතීසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසුපි සංවට්ටවිවට්ටෙසු අත්තනො ඛන්ධපටිබද්ධස්ස, පරෙසං ඛන්ධපටිබද්ධස්ස ච සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනං තථා තථාවුත්තසමාධිස්ස අනාගතංසඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන පච්ඡා අනාගතාසු ජාතීසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසුපි සංවට්ටවිවට්ටෙසු අත්තනො ඛන්ධපටිබද්ධස්ස, පරෙසං ඛන්ධපටිබද්ධස්ස ච සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො. යථා පච්ඡා තථා පුරෙති යථා යථාවුත්තසමාධිස්ස චෙතොපරියඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන අනාගතෙසු සත්තසුයෙව දිවසෙසු පරසත්තානංයෙව චිත්තස්ස සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනං, තථා තථාවුත්තසමාධිස්ස පුරෙ අතීතෙසු සත්තසුයෙව දිවසෙසු පරසත්තානංයෙව චිත්තස්ස සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනන්ති අත්ථො.

යථා දිවා තථා රත්තින්ති යථා චක්ඛුමන්තානං සත්තානං දිවසභාගෙ සූරියාලොකෙන අන්ධකාරස්ස විද්ධංසිතත්තා ආපාථගතං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං රූපං මනොවිඤ්ඤාණෙනපි සුවිඤ්ඤෙය්යං, තථා රත්තිභාගෙ චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ වත්තමානෙ යථාවුත්තසමාධිස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන රූපායතනස්ස සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනං. යථා රත්තිං තථා දිවාති යථා රත්තිභාගෙ චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙපි අන්ධකාරෙ යථාවුත්තසමාධිස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන රූපායතනස්ස සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනං, තථා දිවසභාගෙ සුඛුමස්ස රූපායතනස්ස වා කෙනචි පාකාරාදිනා තිරොහිතස්ස රූපායතනස්ස වා අතිදූරට්ඨානෙ පවත්තස්ස රූපායතනස්ස වා යථාවුත්තසමාධිස්ස දිබ්බචක්ඛුඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යථා ¶ යථාවුත්තසමාධිස්ස දිවසභාගෙ දිබ්බසොතඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන සුඛුමස්ස සද්දායතනස්ස වා කෙනචි පාකාරාදිනා තිරොහිතස්ස සද්දායතනස්ස ¶ වා අතිදූරට්ඨානෙ පවත්තස්ස සද්දායතනස්ස වා සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනං, තථා රත්තිභාගෙපි යථාවුත්තසමාධිස්ස දිබ්බසොතඤාණානුපරිවත්තිභාවෙන සුඛුමස්ස සද්දායතනස්ස වා කෙනචි පාකාරාදිනා තිරොහිතස්ස සද්දායතනස්ස වා අතිදූරට්ඨානෙ පවත්තස්ස සද්දායතනස්ස වා සුට්ඨු පටිවිජ්ඣනමෙව, න දුප්පටිවිජ්ඣනන්ති අයං නයොපි නෙතබ්බො. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං –

‘‘යථා පුරෙති යථා සමාධිස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණානුපරිවත්තිභාවෙනා’’තිආදිං වත්වා ‘‘යථා ච රූපායතනෙ වුත්තං, තථා සමාධිස්ස දිබ්බසොතඤාණානුපරිවත්තිතාය සද්දායතනෙ ච නෙතබ්බ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 14).

‘‘ඤාණමූලකාදිසමාධිනා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණානුපරිවත්තිභාවාදිසහිතෙන කිං භාවෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉති විවටෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන. අපරියොනද්ධෙනාති නීවරණාදිවිගමනෙන. සප්පභාසං චිත්තන්ති ඉද්ධිපාදසම්පයුත්තං මග්ගචිත්තං භාවෙති. ඉද්ධිපාදසම්පයුත්තෙ මග්ගචිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ හි මග්ගචිත්තසහභූනි කුසලානි සද්ධින්ද්රියවීරියින්ද්රියසතින්ද්රියසමාධින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියභූතානි පඤ්චින්ද්රියානි උප්පජ්ජන්ති. මග්ගචිත්තෙ නිරුජ්ඣමානෙ අනුප්පජ්ජනභාවෙන නිරුජ්ඣන්ති එකචිත්තක්ඛණිකත්තා. එවං මග්ගවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධා පඤ්ඤා ච සති ච නිරුජ්ඣතීති යොජනා.

‘‘කස්ස විඤ්ඤාණස්ස නිරොධා නාමරූපං නිරුජ්ඣතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නාමරූපඤ්චා’’තිආදි වුත්තං, පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධා නාමරූපඤ්ච නිරුජ්ඣතීති වුත්තං හොති. අථ වා ‘‘විඤ්ඤාණස්ස නිරොධා පඤ්ඤා ච සති චාති වුත්තානි පඤ්චින්ද්රියානි එවං නිරුජ්ඣන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා නාමරූපඤ්ච නිරුජ්ඣති, නිරුජ්ඣමානං පන නාමරූපං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධා නිරුජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘නාමරූපඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නාමරූපඤ්චාති මග්ගෙන තණ්හාඅවිජ්ජාදිකෙ අනුපච්ඡින්නෙ උප්පජ්ජනාරහං වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං, භූතුපාදාරූපඤ්ච. විඤ්ඤාණහෙතුකන්ති උප්පජ්ජනාරහං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං හෙතු අස්ස නාමරූපස්සාති විඤ්ඤාණහෙතුකං. විඤ්ඤාණපච්චයා නිබ්බත්තන්ති විඤ්ඤාණෙන පච්චයෙන නිබ්බත්තං. තස්සාති උප්පජ්ජනාරහස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස. හෙතූති තණ්හාඅවිජ්ජාදිකො කිලෙසො. විඤ්ඤාණන්ති උප්පජ්ජනාරහං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං. අනාහාරන්ති අප්පච්චයං. අනභිනන්දිතන්ති කාමතණ්හාදීහි ¶ අනභිනන්දිතබ්බං. අප්පටිසන්ධිකන්ති පුනබ්භවාභිසන්දහනරහිතං. න්ති තාදිසං විඤ්ඤාණං. අහෙතූති ¶ නත්ථි හෙතුසඞ්ඛාතං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං ඉමස්ස නාමරූපස්සාති අහෙතු. අප්පච්චයන්ති සහායවිරහෙන නත්ථි පච්චයා සඞ්ඛාරා ඉමස්සාති අප්පච්චයං. එවං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධා නාමරූපඤ්ච නිරුජ්ඣතීති.

‘‘පඤ්ඤාසතීනඤ්චෙව නාමරූපස්ස ච වුත්තප්පකාරෙන නිරුජ්ඣනභාවො කථං අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. වත්තබ්බාකාරෙන පඤ්ඤාසතීනඤ්චෙව නාමරූපස්ස ච නිරුජ්ඣනභාවජානනකො භගවා යථානිරුජ්ඣනභාවදීපකං ‘‘යමෙතං…පෙ… එත්ථෙතං උපරුජ්ඣතී’’ති ගාථාවචනං ආහ. තෙන ගාථාවචනෙන තුම්හෙහි මයා වුත්තො නිරුජ්ඣනභාවො සද්දහිතබ්බොයෙවාති. එත්ථාපි පඤ්ඤාසතිනාමරූපානං නිරුජ්ඣනං අජානන්තෙන තත්ථ වා සංසයන්තෙන අජිතෙන පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡාති වා දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡාති වා පඤ්ඤාදීනං අනෙකත්ථත්තා ධම්මතො වා අනෙකාධිට්ඨානා පුච්ඡාති වා ධම්මාධිට්ඨානා පුච්ඡා’’ති වා ඉච්චෙවමාදිපුච්ඡාවිචයො නිද්ධාරෙතබ්බො. ‘‘සරූපදස්සනවිස්සජ්ජනන්ති වා අනෙකාධිට්ඨානවිස්සජ්ජනන්ති වා ධම්මාධිට්ඨානවිස්සජ්ජන’’න්ති වා ඉච්චෙවමාදිවිස්සජ්ජනවිචයො නිද්ධාරෙතබ්බො.

එවං සත්තාධිට්ඨානාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි චෙව ධම්මාධිට්ඨානාදිපුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි ච විසුං විසුං දස්සෙත්වා පුච්ඡාවිචයො චෙව විස්සජ්ජනවිචයො ච ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘සත්තාධිට්ඨානධම්මාධිට්ඨානෙසු එකතො දස්සිතෙසු පුච්ඡාවිස්සජ්ජනෙසු කථං පුච්ඡාවිචයො චෙව විස්සජ්ජනවිචයො ච අම්හෙහි විඤ්ඤාතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සත්තාධිට්ඨානධම්මාධිට්ඨානං පුච්ඡං නීහරිත්වා තත්ථ විචයං විභජන්තො ‘‘යෙ ච සඞ්ඛතධම්මාසෙ’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එවං අනුසන්ධිපුච්ඡම්පි දස්සෙත්වා හෙට්ඨා සත්තාධිට්ඨානා, ධම්මාධිට්ඨානා ච පුච්ඡා විසුං විසුං දස්සිතාති ඉදානි තා සහ දස්සෙතුං ‘‘යෙ ච සඞ්ඛතධම්මාසෙ’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 14) –

වුත්තං. තස්සායං අත්ථො – ඉධ සාසනෙ යෙ අරහන්තො සඞ්ඛතධම්මා හොන්ති, පුථූ බහූයෙව සත්ත ජනා සෙක්ඛා සීලාදිසික්ඛමානා හොන්ති, තෙසං ¶ අරහන්තාවඤ්චෙව සෙක්ඛානඤ්ච ඉරියං පටිපත්තිං මෙං මහා පුට්ඨො නිපකො ත්වං භගවා පබ්රූහි මාරිස ඉති ආයස්මා අජිතො පුච්ඡන්තො ආහාති.

15. තස්සං ගාථායං ‘‘කිත්තකානි පුච්ඡිතානී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉමානී’’තිආදි වුත්තං. පදත්ථානුරූපං පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමානි තීණි පදානි පුච්ඡිතානී’’ති වුත්තං. ‘‘යෙ ච ¶ …පෙ… මාරිසා’’ති ගාථායං යෙ පඤ්හා පුච්ඡිතා, තෙ පඤ්හා තයො හොන්ති, ‘‘කිස්ස කෙන කාරණෙන තයො හොන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කිස්ස…පෙ… යොගෙනා’’ති වුත්තං. සෙක්ඛා අරියා ච අසෙක්ඛා අරියා ච විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං පහානඤ්චාති සෙඛාසෙඛවිපස්සනාපුබ්බඞ්ගමප්පහානානි, තෙසං යොගොති සෙඛා…පෙ… යොගො, තෙන සෙඛා…පෙ… යොගෙන. එවං පුච්ඡාවිධිනා හි යස්මා ‘‘යෙ ච සඞ්ඛතධම්මාසෙ…පෙ… මාරිසා’’ති ගාථමාහ, තස්මා තයො පඤ්හා හොන්තීති දට්ඨබ්බා.

‘‘යෙ ච සඞ්ඛතධම්මාසෙ’’ති ඉමිනා අසෙක්ඛානං අරහත්තං පුච්ඡති, ‘‘යෙ ච සෙක්ඛා පුථූ ඉධා’’ති ඉමිනා සෙක්ඛාසෙක්ඛානං සෙක්ඛසික්ඛනං පුච්ඡති, ‘‘තෙසං මෙ නිපකො ඉරියං, පුට්ඨො පබ්රූහි මාරිසා’’ති ඉමිනා සෙක්ඛාසෙක්ඛානං විපස්සනා පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගප්පහානං පුච්ඡති. ‘‘අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡාති වා දිට්ඨසංසන්දනා පුච්ඡාති වා සත්තාධිට්ඨානා පුච්ඡාති වා අනෙකාධිට්ඨානා පුච්ඡා’’ති වා ඉච්චෙවමාදිපුච්ඡාවිචයො නිද්ධාරෙතබ්බො.

සත්තධම්මාධිට්ඨානං පුච්ඡං නීහරිත්වා පුච්ඡාවිචයො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘තස්සං පුච්ඡායං කතමා විස්සජ්ජනාගාථා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ විස්සජ්ජනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථාති තස්සං ගාථායං. ‘‘කාමෙසු…පෙ… පරිබ්බජෙ’’ති විස්සජ්ජනාගාථා භගවතා වුත්තා. කාමෙසූති කාමීයන්තීති කාමා, තෙසු කාමෙසු. වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙන පණ්ඩිතෙහි නාභිගිජ්ඣෙය්ය. මනසා නාවිලොසියාති ආවිලභාවකරෙ බ්යාපාදවිතක්කාදයො චෙව කායදුච්චරිතාදයො ච ධම්මෙ පජහන්තො පණ්ඩිතො මනසා අනාවිලො සුප්පසන්නො භවෙය්ය. කුසලො සබ්බධම්මානන්ති සබ්බධම්මානං අනිච්චතාදිනා පරිතුලිතත්තා අනිච්චතාදීසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු කුසලො ඡෙකො. සතොති කෙසාදීසු සරතීති සතො. භික්ඛූති සඞ්ඛතධම්මෙ භයාදිතො ඉක්ඛතීති භික්ඛු. පරිබ්බජෙති ¶ තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානභාවෙන කිලෙසකාමවත්ථුකාමෙ පරි සමන්තතො වජ්ජෙය්ය.

පුච්ඡාගාථායං ‘‘නිපකො’’ති පදෙන පසංසිතෙන භගවතා විස්සජ්ජනාගාථා වුත්තා, තස්ස භගවතො යෙන අනාවරණඤාණෙන උක්කංසගතෙන පක්කභාවො දස්සිතො, තං අනාවරණඤාණං තාව කායකම්මාදිභෙදෙහි විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘භගවතො සබ්බං කායකම්ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අනාවරණඤාණෙන ජානිත්වා කතං සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. අතීතෙ අංසෙති අතීතභවෙ සපරක්ඛන්ධාදිකෙ කොට්ඨාසෙ අඤ්ඤාණෙන අප්පටිහතං භගවතො ¶ ඤාණදස්සනං. අනාගතෙ අංසෙති අනාගතභවෙ සපරක්ඛන්ධාදිකෙ කොට්ඨාසෙ. පච්චුප්පන්නෙ අංසෙති පච්චුප්පන්නෙ භවෙ සපරක්ඛන්ධාදිකෙ කොට්ඨාසෙ.

‘‘ඤාණදස්සනස්ස කතරස්මිං පටිඝාතො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පුච්ඡං ඨපෙත්වා පටිඝාතවිසයං දස්සෙතුං ‘‘කො චා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘පච්චුප්පන්නභවෙ සපරක්ඛන්ධාදිකෙ කොට්ඨාසෙ අඤ්ඤෙසම්පි ඤාණදස්සනං භවෙය්ය, තදනුසාරෙන අතීතානාගතකොට්ඨාසෙසුපි කතරස්මිං අඤ්ඤෙසං ඤාණදස්සනස්ස පටිඝාතො භවෙය්යා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පුච්ඡං ඨපෙත්වා පටිඝාතවිසයං නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කො චා’’ති වුත්තං. තත්ථ කො චාති ක්ව කතරස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙසං ඤාණදස්සනස්ස පටිඝාතො භවෙය්යාති පුච්ඡි.

අනිච්චෙ, දුක්ඛෙ, අනත්තනියෙ ච අඤ්ඤෙසං අඤ්ඤාණං යං අදස්සනං අත්ථි, අඤ්ඤාණාදස්සනසඞ්ඛාතො සභාවො ඤාණදස්සනස්ස පටිඝාතො භවති, න සපරක්ඛන්ධාදිදස්සනමත්තපටිඝාතො. එතෙන අනිච්චතො ලක්ඛණත්තයෙ පවත්තස්ස ඤාණදස්සනස්ස අඤ්ඤෙසං දුරභිසම්භවං, භගවතො ච ඤාණදස්සනස්ස අඤ්ඤෙහි අසාධාරණතං දස්සෙති. භගවතො හි ලක්ඛණත්තයවිභාවනෙන වෙනෙය්යා චතුසච්චප්පටිවෙධං ලභන්ති. ‘‘භගවතො ඤාණදස්සනපටිඝාතාභාවෙන අඤ්ඤෙසඤ්ච ඤාණදස්සනස්ස පටිඝාතභාවො කතමාය උපමාය අම්හාකං පාකටො’’ති වත්තබ්බභාවතො උපමාය පාකටං කාතුං ‘‘යථා ඉධා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉධ සත්තලොකෙ චක්ඛුමා පුරිසො ආකාසෙ තාරකානි පස්සෙය්ය, ගණනසඞ්කෙතෙන ¶ ‘‘එත්තකානී’’ති නො ච ජානෙය්ය යථා, එවං අඤ්ඤෙසං ඤාණදස්සනස්ස පටිඝාතො අයං අඤ්ඤාණදස්සනසභාවො භවති.

භගවතො පන තථා අභාවතො කෙනචි අඤ්ඤාණෙන අදස්සනෙන අප්පටිහතං ඤාණදස්සනං භවතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. ‘‘භගවතො ඤාණදස්සනස්ස අප්පටිහතභාවො කස්මා අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අනාවරණඤාණදස්සනා හි බුද්ධා භගවන්තො’’ති වුත්තං. ‘‘නිපකස්ස…පෙ… භගවතො අනාවරණඤාණං කායකම්මාදිභෙදෙහි ආචරියෙන විභජිත්වා දස්සිතං, අම්හෙහි ච ඤාතං, පච්ඡා ගාථාය ‘ඉරිය’න්ති පදෙන පුච්ඡිතා සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිපදා කථං විජානිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිපදං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ සෙඛෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං විස්සජ්ජනෙ. සෙඛෙනාති සික්ඛනසීලෙන පුග්ගලෙන රජනීයෙසු රූපාරම්මණාදීසු ධම්මෙසු ගෙධා චිත්තං රක්ඛිතබ්බං, පරියුට්ඨානීයෙසු ආඝාතවත්ථූසු දොසා චිත්තං රක්ඛිතබ්බං.

‘‘තෙසු ¶ ගෙධදොසෙසු කතමං නිවාරෙන්තො භගවා විස්සජ්ජනගාථායං කතමං පදමාහා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යා ඉච්ඡා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති ගෙධදොසෙසු. ඉච්ඡාති රාගිච්ඡා. මුච්ඡාති ලොභමොහසහගතමොහමුච්ඡා. පත්ථනාති රාගපත්ථනා. පියායනාති තණ්හාපියායනාව, න මෙත්තාපියායනා. කීළනාති ගෙධකීළනා. එතානි හි ගෙධපරියායවචනානි. තං ගෙධසඞ්ඛාතං ඉච්ඡාදිකං නිවාරෙන්තො භගවා ‘‘කාමෙසු නාභිගිජ්ඣෙය්යා’’ති එවං විසුං විසුං පකාරෙන ආහ.

පරියුට්ඨානවිඝාතං දොසං නිවාරෙන්තො භගවා ‘‘මනසානාවිලො සියා’’ති එවං විසුං විසුං පකාරෙන ආහාති යොජනා. ගෙධදොසානං විසුං විසුං නිවාරෙන්තො භගවා ද්වෙ පදානි ආහාති වුත්තං, ‘‘තං කෙන අත්ථෙන සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තථා හි සෙඛො’’තිආදි වුත්තං. රජනීයෙසු අභිගිජ්ඣන්තො සෙඛො අනුප්පන්නං ලොභපධානං කිලෙසඤ්ච උප්පාදෙති, උප්පන්නං කිලෙසඤ්ච ඵාතිං අභිවඩ්ඪනං කරොති, පරියුට්ඨානීයෙසු ආවිලො සෙඛො අනුප්පන්නං දොසපධානං කිලෙසඤ්ච උප්පාදෙති, උප්පන්නං කිලෙසඤ්ච ඵාතිං වඩ්ඪනං කරොති, ඉති ඉමිනා පටික්ඛෙපඅත්ථෙන තං මම වචනං සද්දහිතබ්බන්ති අධිප්පායො.

‘‘කිං ¶ පන අනභිගිජ්ඣන්තො, අනාවිලො ච සෙක්ඛො අගෙධදොසනිවාරණමෙව කරොති, උදාහු උත්තරිපි පටිපදං පූරෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උත්තරිපි පටිපදං පූරෙතියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘යො පන අනාවිලසඞ්කප්පො’’තිආදිමාහ. තත්ථ අනාවිලසඞ්කප්පොති නත්ථි ආවිලකරා සඞ්කප්පා බ්යාපාදසඞ්කප්පවිහිංසාසඞ්කප්පා එතස්සාති අනාවිලසඞ්කප්පො, ඉච්ඡාදිගෙධස්ස අභාවෙන අනභිගිජ්ඣන්තො වායමති කුසලවායාමං පවත්තෙති. ‘‘කථං වායමතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො අනුප්පන්නාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සොති උපරිභාවනාමග්ගභාවත්ථාය පටිපජ්ජමානො සෙක්ඛො. අනුප්පන්නානන්තිආදීනං අත්ථො සක්කා අට්ඨකථාවචනෙනෙව (නෙත්ති. අට්ඨ. 15-16) ජානිතුන්ති න විභත්තො.

16. යෙනාති අසුභාදීනං අනුස්සරණලක්ඛණෙන ඉන්ද්රියෙන තණ්හාමයිතවත්ථූසු කාමතණ්හාය සහජාතං විතක්කං වාරෙති, ඉදං අසුභාදිඅනුස්සරණලක්ඛණං ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. යෙන මහග්ගතභාවප්පත්තෙන අවික්ඛෙපෙන බ්යාපාදවිතක්කං වාරෙති, ඉදං අවික්ඛෙපසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සමාධින්ද්රියං. යෙන සම්මප්පධානෙන විහිංසාවිතක්කං වාරෙති, ඉදං සම්මප්පධානසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං වීරියින්ද්රියං. යෙන සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන ඉන්ද්රියෙන උප්පන්නුප්පන්නෙ…පෙ… නාධිවාසෙති, ඉදං සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. ඉමෙසු චතූසු ඉන්ද්රියෙසු සහ උප්පජ්ජමානා යා සද්දහනා ඔකප්පනා ¶ උප්පජ්ජති, අනාවිලභාවතො ඉදං සද්දහනසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං. ඉමානි සෙක්ඛස්ස පඤ්චින්ද්රියානි.

එකස්මිංයෙව විසයෙ ජෙට්ඨකභාවං න පාපුණෙය්යුං, අත්තනො විසයෙ ජෙට්ඨකභාවං පාපුණිතුං අරහන්ති, ‘‘කතමං ඉන්ද්රියං කත්ථ විසයෙ ජෙට්ඨකභාවං පවත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො ඉදං ඉන්ද්රියං ඉමස්මිං විසයෙ පවත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ සද්ධින්ද්රියං කත්ථ දට්ඨබ්බ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තෙසු ඉන්ද්රියෙසු චතූසු සොතාපත්තියඞ්ගෙසු සද්ධින්ද්රියං ජෙට්ඨකභාවං පවත්තන්ති දට්ඨබ්බං. එවං සෙසෙසුපි යොජෙතබ්බං. කිං නු සෙක්ඛො පඤ්ඤින්ද්රියෙව අප්පමත්තො’ති භගවතා වුත්තො ථොමිතො, උදාහු සබ්බෙහි කුසලෙහි ධම්මෙහීති පුච්ඡිතබ්බත්තා සබ්බෙහි කුසලෙහි ධම්මෙහි පඤ්චින්ද්රියපමුඛෙහි වුත්තො ථොමිතො හොතීති දස්සෙතුං ‘‘එවං සෙඛො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවං පඤ්චින්ද්රියානං නිබ්බත්තිදස්සනෙන සෙඛො පුග්ගලො ¶ සබ්බෙහි කුසලෙහි ධම්මෙහි අප්පමත්තොති භගවතා වුත්තො ථොමිතො අනාවිලතාය මනසාති යොජනා. ‘‘සෙක්ඛස්ස අනාවිලතා කෙන සද්දහිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ භගවා මනසානාවිලො සියා’’ති වුත්තං. භගවතා ‘‘මනසානාවිලො සියා’’ති වුත්තත්තා සෙක්ඛස්ස අනාවිලතා තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බාති.

17. සෙක්ඛස්ස මත්ථකප්පත්තා පටිපදා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කථං අසෙක්ඛස්ස මත්ථකප්පත්තා පටිපදා ඤාතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා අසෙක්ඛස්ස මත්ථකප්පත්තං පටිපදං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘කුසලො සබ්බධම්මාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බධම්මානන්ති සබ්බෙසු ධම්මෙසු මත්ථකප්පත්තාය පටිපදාය අසෙක්ඛො කුසලො ඡෙකතරොති භගවතා වුත්තො ථොමිතො අනාවිලතාය මනසාති. අසෙක්ඛස්ස සබ්බධම්මෙසු යං කොසල්ලං දස්සෙතුකාමො, තස්ස කොසල්ලස්ස විසයභූතෙ සබ්බධම්මෙ තාව පුග්ගලාධිට්ඨානෙන විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘ලොකො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘සබ්බධම්මාන’’න්ති ඉමිනා වුත්තධම්මසඞ්ඛාතො ලොකො නාම කිලෙසලොකො, භවලොකො, ඉන්ද්රියලොකොති තිවිධො හොතීති යොජනා. තත්ථ පරිත්තධම්මට්ඨො කිලෙසජනනට්ඨෙන කිලෙසො, කුසලාදිපවත්තනට්ඨෙන ලොකො චාති කිලෙසලොකො. මහග්ගතධම්මට්ඨො භවනට්ඨෙන භවො, වුත්තනයෙන ලොකො චාති භවලොකො. සද්ධින්ද්රියාදිධම්මට්ඨො ආධිපච්චට්ඨයොගවසෙන ඉන්ද්රියභූතො හුත්වා සද්ධින්ද්රියාදිපත්තනට්ඨෙන ලොකො චාති ඉන්ද්රියලොකො.

‘‘තීසු ලොකෙසු කතමෙන කතමො සමුදාගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සද්ධාදිඉන්ද්රියානි කො නිබ්බත්තෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො ඉන්ද්රියානි නිබ්බත්තෙතී’’ති වුත්තං ¶ . තත්ථ සොති යො පුග්ගලො කිලෙසලොකසඞ්ඛාතෙ පරිත්තධම්මෙ, භවලොකසඞ්ඛාතෙ මහග්ගතධම්මෙ ච තංතංසම්පාදනවසෙන ඨිතො, සො පුග්ගලො සද්ධින්ද්රියාදීනි ඉන්ද්රියානි අත්තසන්තානෙ නිබ්බත්තෙති.

‘‘ඉන්ද්රියෙසු අත්තසන්තානෙසු පුනප්පුනං නිබ්බත්තාපනවසෙන වුඩ්ඪාපියමානෙසු කා පඤ්ඤා භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉන්ද්රියෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නෙය්යස්සාති අභිඤ්ඤෙය්යස්ස. පරිඤ්ඤාති රූපාරූපධම්මෙ සලක්ඛණතො, පච්චයතො ¶ ච පරිග්ගහාදිවසෙන පවත්තපඤ්ඤා. ‘‘සා පරිඤ්ඤා කතිවිධෙන උපපරික්ඛිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සා දුවිධෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සා පරිඤ්ඤා දස්සනපරිඤ්ඤාය ච භාවනාපරිඤ්ඤාය ච දුවිධෙන විඤ්ඤූහි උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බාති. දස්සනපරිඤ්ඤායාති ච දස්සනමග්ගපඤ්ඤාජනිකාය ඤාතපරිඤ්ඤායාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙන අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘දස්සනපරිඤ්ඤාති ඤාතපරිඤ්ඤා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 17). භාවනාපරිඤ්ඤායාති භාවනාමග්ගපඤ්ඤාජනිකාය තීරණපරිඤ්ඤාය සද්ධිං පහානපරිඤ්ඤායාති අත්ථො.

‘‘සා දුවිධෙනා’තිආදිනා වුත්තො අත්ථො අතිසඞ්ඛෙපො න සක්කා විඤ්ඤාතුං, විත්ථාරෙත්වා කථෙහී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යදා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යදාති බලවවිපස්සනුප්පජ්ජනකාලෙ. සෙඛොති සික්ඛනසීලතාය කල්යාණපුථුජ්ජනො චෙව සොතාපන්නාදිකො ච. ඤෙය්යන්ති ඤාතබ්බං රූපාදිකං සඞ්ඛාරං. පරිජානාතීති පරිග්ගහාදිඤාණෙන පරිග්ගහෙත්වා ජානාති නිබ්බිදාඤාණසහගතෙන. තස්සාති කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස චෙව සොතාපන්නාදිකස්ස ච. ද්වෙ ධම්මාති කල්යාණපුථුජ්ජනස්ස බලවවිපස්සනාධම්මො චෙව සොතාපන්නාදිකස්ස ච බලවවිපස්සනාධම්මො ච. යථාක්කමං දස්සනකොසල්ලං සොතාපත්තිමග්ගඤාණඤ්චෙව භාවනාකොසල්ලං සකදාගාමිමග්ගාදිකඤ්ච සන්තානෙ පවත්තාපනවසෙන ගච්ඡන්ති.

‘‘පුබ්බෙ යං ඤාණං ‘නෙය්යස්ස පරිඤ්ඤා’ති වුත්තං, තං ඤාණං කතිවිධෙන වෙදිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තං ඤාණං පඤ්චවිධෙන වෙදිතබ්බං…පෙ... සච්ඡිකිරියා’’ති වුත්තං. ‘‘තාසු විපස්සනාභෙදෙන භින්නාසු පඤ්චසු අභිඤ්ඤාදීසු කතමා අභිඤ්ඤා, කතමා පරිඤ්ඤා, කතමං පහානං, කතමා භාවනා, කතමා සච්ඡිකිරියා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති අභිඤ්ඤාදීසු. යං ධම්මානං සලක්ඛණෙ ඤාණන්ති රූපධම්මානං කක්ඛළාදිසලක්ඛණෙ, අරූපධම්මානං ඵුසනාදිසලක්ඛණෙ ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තං යං ඤාණං හෙතුඵලජානනහෙතුජානනසඞ්ඛාතා ධම්මපටිසම්භිදා චෙව හෙතුඵලජානනසඞ්ඛාතා අත්ථපටිසම්භිදා ච භවති. අයං සලක්ඛණෙන සද්ධිං හෙතුඵලජානනා පඤ්ඤා අභිඤ්ඤා නාම.

එවන්ති ¶ ¶ වුත්තප්පකාරෙන. අභිඤ්ඤාඤාණෙන අභිජානිත්වා. යා පරිජානනාතිආදීසු ‘‘ඉදං අනවජ්ජං කුසලං, ඉදං සාවජ්ජං අකුසලං, ඉදං අකුසලවිපාකජනකං සාවජ්ජං, ඉදං කුසලවිපාකජනකං අනවජ්ජං, ඉදං සංකිලිට්ඨං කණ්හං, ඉදං අසංකිලිට්ඨං සුක්කං, ඉදං කුසලං අනවජ්ජාදිකං සෙවිතබ්බං, ඉදං අකුසලං සාවජ්ජාදිකං න සෙවිතබ්බ’’න්ති එවං අනිච්චාදිතො කලාපසම්මසනාදිවසෙන ගහිතා සම්මසිතා ඉමෙ විපස්සනාය ආරම්මණභූතා සඞ්ඛතධම්මා ඉදං උදයබ්බයඤාණාදිඵලං ආනිසංසං අනුක්කමෙන නිබ්බත්තාපෙන්ති. තන්නිබ්බත්තවිපස්සනාය උප්පජ්ජනතො උපචාරං උප්පාදෙන්ති, එවං අනුක්කමෙන ගහිතානං පවත්තිතානං තෙසං උදයබ්බයඤාණාදීනං අයං සච්චානුබොධපටිවෙධො අත්ථොති පරිච්ඡින්දිත්වා යා පරිජානනා පවත්තා, සා අයං පරිජානනා පරිඤ්ඤා නාමාති යොජෙත්වා, එවං වුත්තප්පකාරාය පරිඤ්ඤාපඤ්ඤාය පරිජානිත්වා පහාතබ්බා, භාවෙතබ්බා, සච්ඡිකාතබ්බා ච තයො ධම්මා අවසිට්ඨා භවන්ති. ‘‘යෙ අකුසලා, තෙ පහාතබ්බා’’ති යා පරිජානනා පඤ්ඤා පවත්තා, ඉදං පහානං පහානඤාණං. ‘‘යෙ කුසලා, තෙ භාවෙතබ්බා’’ති යා පරිජානනා පඤ්ඤා පවත්තා, සා භාවනාපඤ්ඤා. ‘‘යං අසඞ්ඛතං, ඉදං සච්ඡිකිරිය’’න්ති යා පරිජානනා පඤ්ඤා පවත්තා, සා සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤාති යොජෙත්වා අට්ඨකථාධිප්පායෙන අවිරුද්ධො අත්ථො ගහෙතබ්බො.

අභිඤ්ඤාදයො පඤ්චවිධා පඤ්ඤා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘තාහි පරිඤ්ඤාහි ජානන්තො පුග්ගලො ‘කි’න්ති වුච්චති ථොමීයතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යො එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරෙන ජානාති, අයං ජානන්තො පුග්ගලො පච්චයුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කුසලත්තා ඡෙකත්තා ‘‘අත්ථකුසලො’’ති වුච්චති ථොමීයති, පච්චයධම්මෙසු කුසලත්තා ‘‘ධම්මකුසලො’’ති ච චතුන්නං එකත්තාදීනං නයානං යුත්තතාය කොවිදත්තා ‘‘කල්යාණතාකුසලො’’ති ච ඵලසමාපත්තීසු කොවිදත්තා ‘‘ඵලතාකුසලො’’ති ච වඩ්ඪීසු කොවිදත්තා ‘‘ආයකුසලො’’ති ච අවඩ්ඪීසු කොවිදත්තා ‘‘අපායකුසලො’’ති ච අච්චායිකෙ කිච්චෙ වා භයෙ වා උප්පන්නෙ සති තස්ස කිච්චස්ස, භයස්ස වා තිකිච්ඡනසමත්ථෙ ඨානුප්පත්තියකාරණෙ කොවිදත්තා ‘‘උපායකුසලො’’ති ච මහන්තෙසු අභික්කමාදීසු සතිසම්පජඤ්ඤාය සම්පන්නත්තා ‘‘මහතා කොසල්ලෙන සමන්නාගතො’’ති ච වුච්චති ථොමීයති. ‘‘තස්ස ¶ අසෙක්ඛස්ස අත්ථාදීසු කුසලභාවො කථං සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කුසලො සබ්බධම්මාන’’න්ති වුත්තත්තා සද්දහිතබ්බොති අධිප්පායො.

‘‘කුසලො ¶ සබ්බධම්මාන’’න්ති පදස්ස අත්ථො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති පදස්ස අත්ථො කථං අම්හෙහි විත්ථාරතො විඤ්ඤාතො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති භගවතා වුත්තං, ‘‘කත්ථ පවත්තෙන සතිසහිතෙන ඤාණෙන සම්පන්නො සතො කිමත්ථං පරිබ්බජෙ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමෙසු පවත්තෙන සතිසහිතඤාණෙන සම්පන්නො සතො ඉමමත්ථං පරිබ්බජෙ’’ති නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ තෙනාති යො අභික්කමාදීසු පවත්තෙන සතිසහිතඤාණෙන සමන්නාගතො සතො අසෙක්ඛභික්ඛු, තෙන අසෙක්ඛභික්ඛුනා පරිනිට්ඨිතසික්ඛත්තා අඤ්ඤපයොජනාභාවතො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං අභික්කන්තෙ…පෙ… තුණ්හීභාවෙන සතෙන සතිසහිතෙන සම්පජානෙන ඤාණෙන විහාතබ්බං චතුඉරියාපථපරිවත්තනසඞ්ඛාතං විහරණං පවත්තෙතබ්බං.

‘‘යා සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිපදා නිද්දිට්ඨා, ඉමා සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිපදා සඞ්ඛෙපතො කතිවිධා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමා පටිපදාසඞ්ඛාතා චරියා සඞ්ඛෙපතො පුග්ගලවසෙන ද්වෙති දස්සෙතුං ‘‘ඉමා ද්වෙ චරියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යා චරියා භාවෙතබ්බකුසලාදිභෙදෙන වා අත්ථකොසල්ලාදිභෙදෙන වා අභික්කමාදීසු සතිසම්පජඤ්ඤභෙදෙන වා නිද්දිට්ඨා, ඉමා චරියා ද්වෙති භගවතා අනුඤ්ඤාතා අනුජානනවසෙන දෙසිතා, විසුද්ධානං අරහන්තානං එකා චරියා, විසුජ්ඣන්තානං සෙක්ඛානං එකා චරියාති පුග්ගලවසෙන ද්වෙති දට්ඨබ්බා.

‘‘අසෙක්ඛොයෙව කස්මා ‘සතො අභික්කමතී’තිආදිනා වුච්චති ථොමීයති, කල්යාණපුථුජ්ජනොපි ‘සතො අභික්කමතී’තිආදිනා වුච්චති ථොමීයතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කතකිච්චානි හී’’තිආදි වුත්තං. අරහතො ඉන්ද්රියානි කතකිච්චානි, ඉන්ද්රියානං කතකිච්චත්තා යං පුච්ඡං පුච්ඡිතබ්බං, තං සබ්බං චතුබ්බිධං දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාභිසමයෙන බොජ්ඣිතබ්බං…පෙ… නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන බොජ්ඣිතබ්බං භවෙ. චතුබ්බිධං ඉදං බොජ්ඣං බොජ්ඣිතබ්බං යො අසෙක්ඛො සතිවෙපුල්ලප්පත්තත්තා එවං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිනා ජානාති, අයං ¶ අසෙක්ඛො නිප්පරියායෙන ‘‘රාගස්ස ඛයාය, දොසස්ස ඛයාය, මොහස්ස ඛයාය සතො අභික්කමති, සතො පටික්කමතී’’ති වුච්චති ථොමීයති. සෙක්ඛොපි යථාවුත්තං බොජ්ඣං බොජ්ඣිතබ්බං අත්තනො පරිඤ්ඤාභිසමයාදිනා ජානාති, තස්මා ‘‘සතො…පෙ… මොහස්සා’’ති වුච්චති ථොමීයතීති වෙදිතබ්බො. තෙන වුත්තං ‘‘කෙ විසුජ්ඣන්තා? සෙක්ඛා’’ති.

‘‘කස්මා සෙක්ඛාසෙක්ඛානං සතිසම්පජඤ්ඤෙන අභික්කමනාදිභාවො, රාගාදීනඤ්ච ඛයභාවො ¶ සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා වුත්තං ‘‘තෙනාහ භගවා සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. ‘‘භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගම’න්තිආදිනා (නෙත්ති. 15) මනාපිකෙසු කාමෙසු නාභිගිජ්ඣනභාවො, අමනාපිකෙසු කාමෙසු මනසා අනාවිලභාවො, සබ්බධම්මෙසු කුසලභාවො, සතිසම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතස්ස පරිබ්බජනභාවො ආචරියෙන නිද්දිට්ඨො, සො නාභිගිජ්ඣනභාවාදිකො කස්මා අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘තෙනාහ කාමෙසු…පෙ… පරිබ්බජෙ’’ති. ඉමිස්සා ගාථායපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයො පුබ්බෙ එකාධිට්ඨානාදිධම්මාධිට්ඨානාදිවසෙන වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

විචයහාරවිභඞ්ගෙ අජිතසුත්තං නීහරිත්වා පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සුත්තන්තරෙසු පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අජිතසුත්තෙ පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයනයානුසාරෙන සුත්තන්තරෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනානි නීහරිත්වා පුච්ඡාවිචයවිස්සජ්ජනවිචයා යොජෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘එවං පුච්ඡිතබ්බං, එවං විස්සජ්ජිතබ්බ’’න්ති වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –

එත්තාවතා ච මහාථෙරො විචයහාරං විභජන්තො අජිතසුත්තවසෙන පුච්ඡාවිචයං, විස්සජ්ජනවිචයඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි සුත්තන්තරෙසුපි පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයානං නයං දස්සෙන්තො එවං පුච්ඡිතබ්බං, එවං විස්සජ්ජිතබ්බ’න්ති ආහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 17) –

වුත්තං. තත්ථ එවන්ති අජිතසුත්තෙ (සු. නි. 1038 ආදයො; චූළනි. වත්ථුගාථා 57, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 1 ආදයො) වුත්තපුච්ඡාවිචයානුසාරෙන පුච්ඡාවසෙන පවත්තසුත්තං නීහරිත්වා පුච්ඡාවිචයො විභජෙතබ්බො, එවං අජිතසුත්තෙ (සු. නි. 1038 ආදයො; චූළනි. වත්ථුගාථා 57 ආදයො, අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 1 ආදයො) වුත්තවිස්සජ්ජනවිචයානුසාරෙන සුත්තන්තරෙසුපි විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තසුත්තං නීහරිත්වා විස්සජ්ජනවිචයො විභජෙතබ්බො.

පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවිචයා ¶ ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමො සුත්තඅනුගීතිවිචයො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සුත්තස්ස ච අනුගීතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුත්තස්සාති නීහරිතසුත්තස්ස. අනුගීතීති සුත්තන්තරදෙසනාසඞ්ඛාතා අනුගීති. අත්ථතො ච බ්යඤ්ජනතො ච සමානෙතබ්බාති තස්සා අනුගීතියා අත්ථතො, බ්යඤ්ජනතො ච සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙන සමානා සදිසී කාතබ්බා, තස්මිං වා සංවණ්ණියමානසුත්තෙ අනුගීති සුත්තත්ථතො, බ්යඤ්ජනතො ච සමානෙතබ්බා ¶ . ‘‘අත්ථතො අසමානෙ කො නාම දොසො ආපජ්ජෙය්යා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අත්ථාපගතං හි බ්යඤ්ජනං සම්ඵප්පලාපං භවතී’’ති වුත්තං. ‘‘අත්ථතො අසමානෙ දොසො වුත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, බ්යඤ්ජනතො අසමානෙ පන කො නාම දොසො ආපජ්ජතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දුන්නික්ඛිත්තස්ස පදබ්යඤ්ජනස්ස අත්ථොපි දුන්නයො භවතී’’ති වුත්තං. තස්මා සදොසත්තා අනුගීතියා වා සුත්තෙන අත්ථබ්යඤ්ජනූපෙතං සඞ්ගායිතබ්බං.

අනුගීතිවිචයො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමො සුත්තස්ස විචයො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සුත්තඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුත්තඤ්චාති නිද්ධාරිතසුත්තඤ්ච. ‘‘ඉදං නිද්ධාරිතසුත්තං නාම භගවතා වුත්තං ආහච්චවචනං කිං, උදාහු සඞ්ගායන්තෙහි වුත්තං අනුසන්ධිවචනං කි’’න්ති පවිචිනිතබ්බං, ‘‘ඉදං නිද්ධාරිතසුත්තං නීතත්ථං කිං, උදාහු නෙය්යත්ථං කි’’න්ති පවිචිනිතබ්බං, ‘‘ඉදං නිද්ධාරිතසුත්තං සංකිලෙසභාගියං කිං, උදාහු වාසනාභාගියං කි’’න්ති පවිචිනිතබ්බං, ‘‘ඉදං නිද්ධාරිතසුත්තං නිබ්බෙධභාගියං කිං, උදාහු අසෙක්ඛභාගියං කි’’න්ති පවිචිනිතබ්බං. එවං පවිචිනිත්වා යදි ආහච්චවචනං භවෙ, එවං සති ‘‘ආහච්චවචන’’න්ති නිද්ධාරෙත්වා ගහෙතබ්බං. යදි අසෙක්ඛසුත්තං භවෙ, එවං සති ‘‘අසෙක්ඛසුත්ත’’න්ති නිද්ධාරෙත්වා ගහෙතබ්බං, ඤාතන්ති අත්ථො.

‘‘සුත්තං පවිචිනිත්වා සුත්තස්ස අත්ථභූතානි සබ්බානි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා කත්ථ පදෙසෙ පස්සිතබ්බානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පුච්ඡං ඨපෙත්වා ඉමස්මිං පදෙසෙ පස්සිතබ්බානීති දස්සෙතුං ‘‘කුහිං ඉමස්ස සුත්තස්ස සබ්බානි…පෙ… පරියොසානෙ’’ති වුත්තං. තත්ථ ඉමස්ස සුත්තස්සාති යං සුත්තං විචිනිතුං නිද්ධාරිතං, ඉමස්ස සුත්තස්ස චතුසච්චවිනිමුත්තස්ස සුත්තත්ථස්ස අභාවතො සබ්බානි සච්චානි තස්සෙව සුත්තස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානෙ පස්සිතබ්බානීති අත්ථො.

යථාවුත්තං ¶ සුත්තවිචයං නිගමෙන්තො ‘‘එවං සුත්තං පවිචෙතබ්බ’’න්ති ආහ. ‘‘න යථාවුත්තපුච්ඡාදීනං පවිචෙතබ්බභාවො අම්හෙහි ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙනාහ…පෙ… අනුගීතී’’ති වුත්තං. තත්ථ තෙන යථාවුත්තපුච්ඡාදීනං විචෙතබ්බභාවෙන ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘යං පුච්ඡිතඤ්ච…පෙ… අනුගීතී’’තිආදිකං යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන විචෙතබ්බභාවො තුම්හෙහි ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බොවාති වුත්තං හොති.

‘‘යථාවුත්තප්පකාරො ච විචයො හාරො පරිපුණ්ණො කිං, උදාහු අඤ්ඤොපි නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බො අත්ථි කි’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො විචයො හාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ පුච්ඡාවිචයවිස්සජ්ජනවිචයපුබ්බාපරවිචයඅනුගීතිවිචයසුත්තවිචයා ¶ සරූපතො විභත්තා, තෙහි අවසෙසො අස්සාදාදිවිචයොපි යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා යුත්තො යුඤ්ජිතබ්බොති අධිප්පායො.

ඉති විචයහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

18. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන විචයහාරවිභඞ්ගෙන පදපඤ්හාදයො විචිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො විචයහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො යුත්තිහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො යුත්තිහාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු හාරෙසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො යුත්තිහාරො යුත්තිහාරවිභඞ්ගොති පුච්ඡි. ‘‘සබ්බෙසං හාරාන’’න්තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි වුච්චමානො ‘‘අයං යුත්තිහාරො’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො යුත්තිහාරවිභඞ්ගො නාමාති විඤ්ඤෙය්යො. තෙන වුත්තං ‘‘තත්ථ කතමො යුත්තිහාරොතිආදි යුත්තිහාරවිභඞ්ගො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 18). අයං යුත්තිහාරො කිං නාම සුත්තත්ථං යුත්තායුත්තිවසෙන යොජයතීති යුඤ්ජිතබ්බං සුත්තත්ථං ¶ පුච්ඡති. සුත්තත්ථො පන දුවිධො අතථාකාරෙන ගය්හමානො, තථාකාරෙන ගය්හමානො අත්ථොති. තත්ථ අතථාකාරෙන ගය්හමානොව අත්ථො යාථාවතො යුත්තිනිද්ධාරණෙන යොජෙතබ්බො, ඉතරො පන භූතකථනමත්තෙන යොජෙතබ්බො. යස්මා පනායං යුත්තිගවෙසනා නාම සංවණ්ණනා මහාපදෙසෙහි විනා න සම්භවති, තස්මා යුත්තිහාරං විභජන්තො තස්ස යුත්තිහාරස්ස ලක්ඛණං පඨමං උපදිසිතුං ‘‘චත්තාරො මහාපදෙසා’’තිආදිමාහ. තත්ථ මහාපදෙසාති මහන්තෙ බුද්ධාදයො අපදිසිත්වා වුත්තානි කාරණානි, මහන්තානි වා ධම්මස්ස අපදෙසානි පතිට්ඨානානි. අපදිසීයතෙති අපදෙසො, බුද්ධො අපදෙසො එතස්ස කාරණස්සාති බුද්ධාපදෙසො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො නෙතබ්බො. ‘‘බුද්ධස්ස සම්මුඛා එතං සුත්තං මයා සුත’’න්ති වත්වා ආභතස්ස ගන්ථස්ස සුත්තවිනයෙහි සංසන්දනං ධම්මො, අසංසන්දනං අධම්මොති විනිච්ඡයකාරණං ¶ මහාපදෙසොති අධිප්පායො. ‘‘බුද්ධස්ස සම්මුඛා මයා ආභතං, සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා මයා ආභතං, සම්බහුලත්ථෙරානං සම්මුඛා මයා ආභතං, එකත්ථෙරස්ස සම්මුඛා මයා ආභත’’න්ති වත්වා ආභතස්ස ගන්ථස්ස යානි බ්යඤ්ජනපදඅත්ථපදානි සන්ති, තානි පදබ්යඤ්ජනානි භගවතා දෙසිතෙ සුත්තෙ ඔතරයිතබ්බානි අනුප්පවෙසිතානි, විනයෙ රාගාදිවිනයෙ සන්දස්සයිතබ්බානි සංසන්දෙතබ්බානි. ධම්මතායං උපනික්ඛිපිතබ්බානි පක්ඛිපිතබ්බානි. යදි සුත්තත්ථෙන, විනයත්ථෙන, ධම්මතාය ච අවිරුද්ධානි හොන්ති, එවං සති තව ආභතපදබ්යඤ්ජනානි යුත්තානීති විනිච්ඡයන්තෙහි වත්වා ගහෙතබ්බානීති අධිප්පායො.

සුත්තවිනයධම්මතාසු ඔතරයිතබ්බානි සන්දස්සයිතබ්බානි උපනික්ඛිපිතබ්බානීති ආචරියෙන වුත්තානි, ‘‘කත්ථ සුත්තෙ, කත්ථ විනයෙ, කත්ථ ධම්මතාය’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කතමස්මිං සුත්තෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චතූසු අරියසච්චෙසූති චතුන්නං අරියසච්චානං දස්සනකෙසු සුත්තෙසු. රාගො විනස්සති වූපසමති එතෙන අසුභාදිනාති රාගවිනයං, කිං තං? අසුභාදිනිමිත්තං, තං අස්ස අත්ථීති රාගවිනයො, කො සො? අසුභාදිනිමිත්තදස්සනකො සුත්තන්තවිසෙසො. එස නයො දොසවිනයොතිආදීසුපි. පටිච්චසමුප්පාදො නාම සස්සතදිට්ඨිඋච්ඡෙදදිට්ඨිං විවජ්ජෙත්වා එකත්තනයාදීනං දීපනෙන අවිජ්ජාදිසඞ්ඛාරාදිසභාවධම්මානං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවදීපකොති වුත්තං ‘‘කතමිස්සං ධම්මතායං උපනික්ඛිපිතබ්බානි? පටිච්චසමුප්පාදෙ’’ති.

‘‘සුත්තාදීසු ¶ අවතරන්තෙ සන්දිස්සන්තෙ අවිලොමෙන්තෙ කිං න ජනෙතී’’ති වත්තබ්බතො ‘‘චතූසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘බුද්ධාදීනං සම්මුඛා මයා ආභත’’න්ති වත්වා ආභතගන්ථො චතූසු අරියසච්චෙසු යදි අවතරති, එවං සති ආභතගන්ථො ආසවෙ න ජනෙති. රාගාදිකිලෙසවිනයෙ යදි සන්දිස්සති, එවං සති ආභතගන්ථො ආසවෙ න ජනෙති. ධම්මතඤ්ච යදි න විලොමෙති, එවං සති ආභතගන්ථො ආසවෙ න ජනෙතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘කිමත්ථං යුත්තිහාරවිභඞ්ගෙ චත්තාරො මහාපදෙසා ආභතා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘චතූහි මහාපදෙසෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආභතගන්ථෙ යං යං අත්ථජාතං, යං යං ධම්මජාතං වා චතූහි මහාපදෙසෙහි යුජ්ජති, තං තං අත්ථජාතං වා තං තං ධම්මජාතං වා සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ගහෙතබ්බං. යෙන යෙන කාරණෙන ච චතූහි මහාපදෙසෙහි යුජ්ජති, තං තං කාරණං සංවණ්ණනාවසෙන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ගහෙතබ්බං. යථා යථා පකාරෙන චතූහි මහාපදෙසෙහි යුජ්ජති, සො සො පකාරො සංවණ්ණනාවසෙන සංවණ්ණෙතබ්බසුත්තෙ ගහෙතබ්බො. එවං ගාහණත්ථං චත්තාරො මහාපදෙසා ආභතාති අත්ථො.

19. චතූහි ¶ මහාපදෙසෙහි යුත්තං අවිරුද්ධං තං තං අත්ථජාතං ගහෙතබ්බන්ති ආචරියෙන වුත්තං, ‘‘කත්ථ කෙන යුත්තිනිද්ධාරණං කාතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිතෙනා’’තිආදි වුත්තං. පඤ්හෙ පඤ්හං පුච්ඡිතෙන පුග්ගලෙන යුත්තිනිද්ධාරණං කාතබ්බන්ති. තත්ථ පඤ්හන්ති පඤ්හිතබ්බං සභාවධම්මං. පුච්ඡිතෙනාති විස්සජ්ජෙතුං සමත්ථෙන පණ්ඩිතපුග්ගලෙන. පඤ්හෙති පුච්ඡාවසෙන පවත්තපාඨෙ. පදානි කති කිත්තකානි හොන්තීති පදසො පඨමං පරියොගාහිතබ්බං යුත්තිහාරෙන විචෙතබ්බං වීමංසිතබ්බං. ‘‘කථං විචෙතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යදි සබ්බානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බානි පදානීති පුච්ඡිතපාඨෙ නිරවසෙසානි පදානි එකං සමානං අත්ථං යදි අභිවදන්ති, එවං සති අත්ථවසෙන එකො පඤ්හො. එස නයො සෙසෙසුපි. තෙන වුත්තං ‘‘තදත්ථස්සෙකස්ස ඤාතුං ඉච්ඡිතත්තා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 19).

එකන්ති අත්ථවසෙන එකවිධං පඤ්හං. උපපරික්ඛමානෙන පුග්ගලෙන අඤ්ඤාතබ්බං දළ්හං ජානිතබ්බං. ‘‘කො ආජානනාකාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ආජානනාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘කිං ඉමෙ ධම්මා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘යෙ හි පරියත්තිධම්මා ¶ සංවණ්ණෙතබ්බා, ඉමෙ පරියත්තිධම්මා නානත්ථා හොන්ති කිං, නානාබ්යඤ්ජනා හොන්ති කිං, උදාහු ඉමෙසං පරියත්තිධම්මානං එකො අත්ථො හොති, බ්යඤ්ජනමෙව නානං හොති කි’’න්ති යුත්තිතො විචෙත්වා අඤ්ඤාතබ්බන්ති යොජනා. ‘‘යථාවුත්තො පඤ්හො කිං භවෙ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා යථාවුත්තං පඤ්හං එකදෙසං දස්සෙතුං ‘‘යථා කිං භවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථා සා’’තිආදිමාහ.

තස්සං පුච්ඡාගාථායං – චොරඝාතකෙන මනුස්සෙන චොරො අබ්භාහතො විය කෙන ධම්මෙන සත්තලොකො සදා අබ්භාහතො, මාලුවලතාය අත්තනො නිස්සිතරුක්ඛො පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො විය කෙන ධම්මෙන සත්තලොකො සදා පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො, විසප්පීතඛුරප්පෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො අනුපවිට්ඨො විය කෙන සල්ලෙන සත්තලොකො සදා ඔතිණ්ණො අනුපවිට්ඨො, කිස්ස කෙන කාරණෙන සත්තලොකො සදා ධූපායිතො සන්තාපිතොති යොජනා.

‘‘ඉමාය පුච්ඡාගාථාය කිත්තකානි පදානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුච්ඡිතානීති පුච්ඡිතත්ථානි පදානි චත්තාරි හොන්ති. ‘‘කිත්තකා පඤ්හා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙ තයො පඤ්හා’’ති වුත්තං.

භගවා දෙවතාය හි යස්මා විස්සජ්ජෙති, ඉති තස්මා විස්සජ්ජනතො ‘‘තයොපඤ්හා’’ති විඤ්ඤායති. ‘‘කතමා විස්සජ්ජනගාථා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා –

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ¶ ලොකො, ජරාය පරිවාරිතො;

තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, ඉච්ඡාධූපායිතො සදා’’ති. –

වුත්තං. තස්සං විස්සජ්ජනගාථායං – චොරඝාතකෙන මනුස්සෙන චොරො අබ්භාහතො විය මච්චුනා සත්තලොකො සදා අබ්භාහතො, මාලුවලතාය අත්තනො නිස්සිතරුක්ඛො පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො විය ජරාය සත්තලොකො සදා පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො, විසප්පීතඛුරප්පෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො අනුපවිට්ඨො විය තණ්හාසල්ලෙන සත්තලොකො සදා ඔතිණ්ණො අනුපවිට්ඨො, ඉච්ඡාය සත්තලොකො සදා ධූපායිතො සන්තාපිතොති යොජනා.

20. ‘‘කතමං මච්චු, කතමා ජරා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ ජරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං විස්සජ්ජනගාථායං. දුතියපදෙ වුත්තා ජරා ච පඨමපදෙ ¶ වුත්තං මරණඤ්ච ඉමානි ද්වෙ සඞ්ඛතස්ස ඛන්ධපඤ්චකස්ස සඞ්ඛතලක්ඛණානි හොන්ති, සඞ්ඛතං ඛන්ධපඤ්චකං මුඤ්චිත්වා විසුං න උපලබ්භතීති අත්ථො. ‘‘සඞ්ඛතලක්ඛණානං ජරාමරණානං කථං භෙදො ජානිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ජරායං ඨිතස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජරායං ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තන්ති ඨිතස්ස ඛන්ධප්පබන්ධස්ස යං අඤ්ඤථත්තං, අයං පාකටජරා නාම, න ඛණට්ඨිතිජරා. මරණං වයොති සම්මුතිමරණං චුතියෙව හොති, න ඛණිකමරණං, න සමුච්ඡෙදමරණං. තෙන වුත්තං ‘‘උප්පාදො පඤ්ඤායති, වයො පඤ්ඤායති, ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්තං පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 3.38; අ. නි. 3.47; කථා. 214).

යදි ඨිතස්සෙව මරණං සියා, එවං සති ජරාමරණානං නානත්තං යුත්තං න සියා, අයුත්තෙ සති ‘‘තෙ තයො පඤ්හා’’ති වචනම්පි අයුත්තමෙවාති වත්තබ්බතො ‘‘තත්ථ ජරාය චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තිස්සං විස්සජ්ජනගාථායං වුත්තාය ජරාය ච වුත්තස්ස මරණස්ස ච අත්ථතො නානත්තං යුත්තං.

‘‘කෙන කාරණෙන යුත්තං, කථං කාරණෙන නානත්තං සම්පටිච්ඡිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ගබ්භගතාපි හි මීයන්තී’’ති වුත්තං. ජරං අප්පත්තා ගබ්භගතාපි සත්තා හි යස්මා මීයන්ති, තස්මා නානත්තං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. ‘‘ගබ්භගතාපි ජරප්පත්තා භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘න ච තෙ ජිණ්ණා භවන්තී’’ති වුත්තං. ජරප්පත්තාපි අජිණ්ණත්තා ජිණ්ණජරං අප්පත්තාව මීයන්ති, එවං ඉධාධිප්පෙතස්ස ජිණ්ණජරාවිරහිතස්ස මරණස්ස සම්භවතො අඤ්ඤා ජරා, අඤ්ඤං මරණන්ති ඤාතබ්බන්ති වුත්තං හොති. ‘‘න ගබ්භගතානංයෙව ජිණ්ණජරං අප්පත්තං මරණං අත්ථි, අඤ්ඤෙසම්පි අත්ථී’’ති වත්තබ්බභාවතො ¶ ‘‘අත්ථි ච දෙවානං මරණ’’න්ති වුත්තං. ‘‘දෙවාපි චිරකාලසම්භවතො ජරං පත්තා භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘න ච තෙසං සරීරානි ජීරන්තී’’ති වුත්තං. ‘‘ජරාමරණානං නානත්තෙ කාරණං එත්තකමෙවා’’ති වත්තබ්බත්තා අඤ්ඤම්පි අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘සක්කතෙ වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජිණ්ණජරාය පටිකම්මං කාතුං සක්කතෙව, මරණස්ස පන පටිකම්මස්ස කාතුං න සක්කතෙව, ඉමිනාපි කාරණෙන ජරාමරණානං නානත්තං සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙවාති අත්ථො. ‘‘න සක්කතෙ මරණස්ස පටිකම්මං කාතු’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු ඉද්ධිපාදභාවනාය වසීභාවෙ සති සක්කා මරණස්සාපි පටිකම්මං කාතුන්ති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘අඤ්ඤත්රෙව ඉද්ධිමන්තානං ඉද්ධිවිසයා’’ති වුත්තං.

ජරාමරණානං ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤං නානාභාවො ආචරියෙන දස්සිතො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං පන තණ්හාය ජරාමරණෙහි නානාභාවො’’ති වත්තබ්බතො තෙහි තණ්හාය නානත්තං දස්සෙතුං ‘‘යං පනාහා’’තිආදි වුත්තං. තණ්හාය අවිජ්ජමානායපි ජීරන්තාපි මීයන්තාපි වීතරාගා යස්මා දිස්සන්ති, තස්මා තණ්හාය ජරාමරණෙහි නානාභාවො සම්පටිච්ඡිතබ්බො.

‘‘තණ්හාය ජීරණභිජ්ජනලක්ඛණං අත්ථීති තෙහි තණ්හාය අනඤ්ඤත්තෙ කො නාම දොසො සියා’’ති වත්තබ්බතො දොසං දස්සෙතුං ‘‘යදි චා’’තිආදි වුත්තං. ජරාමරණං යථා යෙන ජීරණභිජ්ජනලක්ඛණෙන පාකටං, එවං ජීරණභිජ්ජනලක්ඛණෙන තණ්හාපි පාකටා. යදි ච සියා; එවං සන්තෙ යොබ්බනට්ඨාපි සබ්බෙ මාණවා විගතතණ්හා සියුං, න ච විගතතණ්හා, තස්මා නානාභාවො සම්පටිච්ඡිතබ්බො. තතො අඤ්ඤොපි දොසො ආපජ්ජෙය්යාති දස්සෙතුං ‘‘යථා ච තණ්හා දුක්ඛස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ජරාමරණානං තණ්හාය අනඤ්ඤත්තෙ සති තණ්හාය භවතණ්හාය දුක්ඛසමුදයො හොති, එවං ජරාමරණම්පි දුක්ඛසමුදයො සියා. යස්මා න ජරාමරණං දුක්ඛසමුදයො, තස්මා ජරාමරණෙහි තණ්හාය නානත්තං වෙදිතබ්බං.

තෙහි තාය අනඤ්ඤත්තෙ සති එවම්පි දොසො ආපජ්ජෙය්යාති දස්සෙතුං ‘‘යථා ච තණ්හා මග්ගවජ්ඣා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙහි තාය අනඤ්ඤත්තෙ සති යථා තණ්හා මග්ගවජ්ඣා හොති, එවං ජරාමරණම්පි මග්ගවජ්ඣං සියා. යථා ජරාමරණං මග්ගවජ්ඣං න හොති, එවං තණ්හාපි මග්ගවජ්ඣා න සියා, තථා ච න හොති පහාතබ්බාපහාතබ්බභාවතො, තස්මාපි ජරාමරණෙහි තණ්හාය නානත්තං වෙදිතබ්බං.

‘‘යදි ¶ චාතිආදිනා වුත්තාය යුත්තියා උපපත්තියා එව ජරාමරණෙහි තණ්හාය අඤ්ඤත්තං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා අඤ්ඤෙහිපි කාරණෙහි ගවෙසිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘ඉමාය යුත්තියා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමාය යුත්තියාති යා යුත්ති ‘‘යදි චා’’තිආදිනා වුත්තාය ඉමාය යුත්තියා උපපත්තියා. අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි කාරණෙහි අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙහි කාරණභූතෙහි උපපත්තීහි ජරාමරණෙහි තණ්හාය අඤ්ඤත්තං ගවෙසිතබ්බන්ති අත්ථො. ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි කාරණෙහි ගවෙසිතබ්බ’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු යුත්තියා, අත්ථතො ච අඤ්ඤත්තං සන්දිස්සතීති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘යදි ච සන්දිස්සතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යුත්තිසමාරුළ්හං අත්ථතො ච මරණෙහි ¶ තණ්හාය ච අඤ්ඤත්තං යදි ච සන්දිස්සති, බ්යඤ්ජනතොපි අඤ්ඤත්තං ගවෙසිතබ්බමෙවාති අත්ථො.

‘‘කථං බ්යඤ්ජනතො අඤ්ඤත්තං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සල්ලොති වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘සල්ලො’’ති වා ‘‘ධූපායන’’න්ති වා ද්වීහි බ්යඤ්ජනෙහි වුච්චමානානං ඉමෙසං ඉච්ඡාතණ්හාසඞ්ඛාතානං ධම්මානං අත්ථතො එකත්තං සමානත්තං යුජ්ජති, න අඤ්ඤත්තං. ‘‘සල්ලො’’ති වා ‘‘ධූපායන’’න්ති වා ද්වීහි බ්යඤ්ජනෙහි අවුච්චමානානං ජරාමරණානං තණ්හාය එකත්තං න යුජ්ජති. තමෙවත්ථං විවරිතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉච්ඡාය ච තණ්හාය ච අත්ථතො අඤ්ඤත්තං න යුජ්ජති, එකත්තමෙව යුජ්ජතීති යොජනා. ඉච්ඡාය ච තණ්හාය ච ජීරණභිජ්ජනසම්භවතො ජරාමරණෙහි තණ්හාය එකත්තං සියා, ‘‘කස්මා අඤ්ඤත්තං යුත්ත’’න්ති වත්තබ්බතො ‘‘තණ්හාය අධිප්පායෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තණ්හාය අධිප්පායෙ අපරිපූරමානෙ නවසු ආඝාතවත්ථූසු කොධො ච උප්පජ්ජති, උපනාහො ච උප්පජ්ජති. ජරාමරණෙසු අපරිපූරමානෙසු නවසු ආඝාතවත්ථූසු කොධො ච න උප්පජ්ජති, උපනාහො ච න උප්පජ්ජති. ඉති ඉමාය යුත්තියා ජරාය ච මරණස්ස ච තණ්හාය ච අත්ථතො අඤ්ඤත්තං යුජ්ජතියෙවාති දට්ඨබ්බං.

යදි ඉච්ඡා තණ්හාය අත්ථතො එකත්තං යුත්තං, එවං සති කස්මා භගවතා ‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො’’තිආදිගාථායං ‘‘තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, ඉච්ඡාධූපායිතො සදා’’ති ද්විධා වුත්තාති චොදනං පරිහරන්තො ‘‘යං පනිදං භගවතා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ඉච්ඡා’’තිපි ‘‘තණ්හා’’තිපි ද්වීහි නාමෙහි යං පනිදං අභිලපිතං යං පනිදං අභිලපනං කතං, ඉදං අභිලපනං භගවතා බාහිරානං ඉච්ඡිතබ්බතසිතබ්බානං වත්ථූනං රූපාදිආරම්මණානං භෙදානං වසෙන ‘‘ඉච්ඡා’’තිපි ‘‘තණ්හා’’තිපි ද්වීහි නාමෙහි අභිලපිතං අභිලපනවසෙන කතන්ති එකත්තං යුත්තමෙව, න නානත්තන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘නාමවසෙන ¶ ද්විධා වුත්තානං ඉච්ඡාතණ්හාදීනං කෙන එකත්තං යුත්තන්ති සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සබ්බාහී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නානානාමවසෙන පභෙදා සබ්බා ඉච්ඡාදිකා තණ්හා අජ්ඣොසානලක්ඛණෙන එකලක්ඛණා හි යස්මා යුත්තා, තස්මා නාමවසෙන භින්නානම්පි එකලක්ඛණෙන එකත්තං යුත්තන්ති සද්දහිතබ්බන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘කිමිව යුත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා සබ්බො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කට්ඨග්ගිආදිවසෙන අනෙකො සබ්බො අග්ගි ¶ උණ්හත්තලක්ඛණෙන එකලක්ඛණො යථා, එවං අජ්ඣොසානලක්ඛණෙන එකලක්ඛණාති යොජනා. සබ්බස්ස අග්ගිනො උපාදානවසෙන අනෙකානි නාමානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො පාකටො. ආරම්මණවසෙන තණ්හා අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙහි නාමෙහි භගවතා අභිලපිතා, උපාදානවසෙන අග්ගි අඤ්ඤෙහි අඤ්ඤෙහි නාමෙහි අභිලපිතොති යොජනා කාතබ්බා.

‘‘විස්සජ්ජනගාථායං ආගතනාමෙහි එව තණ්හා අභිලපිතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අනෙකෙහි නාමෙහි අභිලපිතාති දස්සෙතුං ‘‘ඉච්ඡාඉතිපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉච්ඡිතබ්බානි අත්ථානි රූපාදීනි ආරම්මණානි සත්තා ඉච්ඡන්ති එතායාති ඉච්ඡා. තසන්ති එතායාති තණ්හා. සල්ලති පවිසති විසප්පීතං සල්ලං වියාති සල්ලා, සන්තාපං ලාති ආදදාතීති වා සල්ලා, සන්තාපං ලාති පවත්තෙතීති වා සල්ලා. ධූපායති සන්තාපෙති පරිදහතීති ධූපායනා. සරති ආකඩ්ඪති අවහරති සීඝසොතා සරිතා වියාති සරිතා, සරති සල්ලතීති වා සරිතා. විසරතීති විසත්තිකා. පීතිවසෙන සිනෙහතීති සිනෙහො. තාසු තාසු ගතීසු කිලමථං උප්පාදෙතීති කිලමථො. සත්තා රූපාදිආරම්මණානි මඤ්ඤන්ති එතායාති මඤ්ඤනා. භවං බන්ධතීති බන්ධො. ආසීයතෙ පත්ථීයතෙති ආසා. ආසියති පත්ථෙතීති වා ආසා. පිපාසීයතෙති පිපාසා, ආරම්මණරසං පිපාසතීති වා පිපාසා. අභිනන්දීයතෙති අභිනන්දනා, අභිනන්දතීති වා අභිනන්දනා. විත්ථාරතො අට්ඨකථාවසෙන (නෙත්ති. අට්ඨ. 20) වෙදිතබ්බො.

‘‘තණ්හාය ඉච්ඡාදිප්පකාරවසෙන ආලපිතභාවො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථා ච වෙවචනෙ’’තිආදි වුත්තං. වෙවචනහාරවිභඞ්ගෙ ‘‘ආසා ච පීහා…පෙ… වෙවචන’’න්ති (නෙත්ති. 37) යා තණ්හා යථා යෙන පකාරෙන වුත්තා, තථා තෙන පකාරෙන වුත්තාය තණ්හාය ඉච්ඡාදිප්පකාරවසෙන ආලපිතභාවො සද්දහිතබ්බො. ‘‘වෙවචනවිභඞ්ගෙ ආචරියෙන වුත්තොපි භගවතා අවුත්තෙ කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. යථා යෙන පකාරෙන භගවා ‘‘රූපෙ තිස්සා’’තිආදිකං යං වචනමාහ, තථා තෙන පකාරෙන වුත්තෙන තෙන වචනෙන සද්දහිතබ්බො වාති. එවං යුජ්ජතීති එවං වුත්තනයෙන ඉච්ඡාතණ්හානං අත්ථතො එකත්තා ¶ , ජරාය ¶ ච මරණස්ස ච තණ්හාය ච අත්ථතො අඤ්ඤත්තා ච ‘‘තයො පඤ්හා’’ති යං වචනං වුත්තං, තං වචනං යුජ්ජතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

21. ‘‘කෙනස්සුබ්භාහතො ලොකොතිආදිගාථාය තයො පඤ්හා වුත්තා’’ති පඤ්හත්තයභාවෙ යුත්ති ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා. ‘‘තතො අඤ්ඤෙහි පකාරෙහි යුත්ති කථං ඤාතබ්බා’’ති වත්තබ්බභාවතො අඤ්ඤෙහි පකාරෙහිපි යුත්තිගවෙසනං දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බො දුක්ඛූපචාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බො දුක්ඛූපචාරො කාමතණ්හාසඞ්ඛාරමූලකොති යුජ්ජති, සබ්බො නිබ්බිදූපචාරො කාමතණ්හාපරික්ඛාරමූලකොති න යුජ්ජති. වචනත්ථතො පන දුක්ඛස්ස උපචාරො පවත්තීති දුක්ඛූපචාරො. කාමතණ්හාපච්චයා පවත්තො සඞ්ඛාරො මූලං එතස්සාති කාමතණ්හාසඞ්ඛාරමූලකො. නිබ්බිදාය උපචාරො පවත්තීති නිබ්බිදූපචාරො. කාමතණ්හාය පරික්ඛාරභූතො වත්ථුකාමො මූලං එතස්සාති කාමතණ්හාපරික්ඛාරමූලකොති. තත්ථ අනභිරතිසඞ්ඛාතා උක්කණ්ඨා නිබ්බිදා කාමතණ්හාපරික්ඛාරමූලිකා යුජ්ජති, ඤාණනිබ්බිදා කාමතණ්හාපරික්ඛාරමූලිකා න යුජ්ජති, තස්මා සබ්බො නිබ්බිදූපචාරො කාමතණ්හාපරික්ඛාරමූලකොති න පන යුජ්ජතීති වුත්තං.

‘‘පඤ්හත්තයභාවෙ චෙව දුක්ඛූපචාරනිබ්බිදූපචාරෙ ච යා යුත්ති ආචරියෙන විභත්තා, සාව යුත්ති සල්ලක්ඛෙතබ්බා කිං, උදාහු ඉමාය යුත්තියා අඤ්ඤාපි යුත්ති ගවෙසිතබ්බා කි’’න්ති වත්තබ්බතො නයං දස්සෙතුං ‘‘ඉමායා’’තිආදිමාහ. ඉදං වුත්තං හොති – පඤ්හත්තයභාවෙ චෙව දුක්ඛූපචාරනිබ්බිදූපචාරෙ ච යා යුත්ති මයා විභත්තා, ඉමාය යුත්තියා අනුසාරෙන අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි කාරණෙහි තෙසු තෙසු පාළිප්පදෙසෙසු යුත්තිපි ගවෙසිතබ්බාති.

‘‘ඉදං නයදස්සනං සංඛිත්තං, න සක්කා විත්ථාරතො ගවෙසිතු’’න්ති වත්තබ්බතො තං නයදස්සනං විත්ථාරතො විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා හි භගවා’’තිආදි ආරද්ධං. අසුභස්ස ජිගුච්ඡනීයභාවතො රාගුප්පාදො න යුත්තො, තස්මා රාගචරිතස්ස පුග්ගලස්ස අසුභදෙසනා රාගවිනයාය යුත්තා. මෙත්තාය දොසපටිපක්ඛත්තා දොසචරිතස්ස පුග්ගලස්ස මෙත්තාදෙසනා දොසවිනයාය යුත්තා. පටිච්චසමුප්පාදස්ස පඤ්ඤාවිසයත්තා මොහචරිතස්ස පුග්ගලස්ස පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා මොහවිනයාය යුත්තා. ‘‘රාගචරිතස්සාපි මෙත්තාදිදෙසනා යුජ්ජෙය්ය සබ්බසත්තසාධාරණත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යදි ¶ හි භගවා’’තිආදි වුත්තං. තිබ්බකිලෙසස්ස රාගචරිතස්ස අධිප්පෙතත්තා තාදිසස්ස පුග්ගලස්ස මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං යදි දෙසෙය්ය, එවං සති මෙත්තාවසෙනපි රාගුප්පජ්ජනතො දෙසනා න යුජ්ජති. සුඛං පටිපදං වා යදි දෙසෙය්ය, එවං සති රාගචරිතස්ස ¶ දුක්ඛාපටිපදායුජ්ජනතො දෙසනා න යුජ්ජති. විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං පහානං වා යදිපි දෙසෙය්ය, එවං සති රාගචරිතස්ස අසුභානුපස්සනං වජ්ජෙත්වා විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමස්ස පහානස්ස දුක්කරතො දෙසනා න යුජ්ජතීති යොජනා.

‘‘භගවා රාගචරිතස්සා’’තිආදිනා නිරවසෙසවසෙන යුත්ති න විභත්තා, නයදස්සනමෙවාති යො නයො දස්සිතො, තෙන නයෙන අඤ්ඤාපි ගවෙසිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘එවං යං කිඤ්චී’’තිආදි වුත්තං. රාගස්ස යං කිඤ්චි අනුලොමප්පහානං, දොසස්ස යං කිඤ්චි අනුලොමප්පහානං, මොහස්ස යං කිඤ්චි අනුලොමප්පහානං දෙසිතං, තං සබ්බං අනුලොමප්පහානං යත්තකා පාළිප්පදෙසා ඤාණස්ස භූමි, තත්තකෙසු විචයෙන හාරෙන විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන යොජෙතබ්බන්ති යොජනා.

‘‘රාගාදිප්පහානවසෙන යුත්ති ගවෙසිතබ්බා’’ති වත්තබ්බභාවතො අඤ්ඤෙහිපි මෙත්තාදිබ්රහ්මවිහාරඵලසමාපත්තිනවානුපුබ්බසමාපත්තිවසීභාවෙහි විභජිත්වා යුත්තිගවෙසනං දස්සෙතුං ‘‘මෙත්තාවිහාරිස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මෙත්තාවිහාරිස්ස මෙත්තාවිහාරලාභිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස මෙත්තාය බ්යාපාදපටිපක්ඛත්තා බ්යාපාදො චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතීති දෙසනා න යුජ්ජතීති ච, මෙත්තාවිහාරිස්ස සතො බ්යාපාදො පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා යුජ්ජති. කරුණාවිහාරිස්ස කරුණාවිහාරලාභිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස කරුණාය විහෙසාය පටිපක්ඛත්තා විහෙසා චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතීති දෙසනා න යුජ්ජති, කරුණාවිහාරිස්ස සතො විහෙසා පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා යුජ්ජති. මුදිතාවිහාරිස්ස මුදිතාවිහාරලාභිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස මුදිතාය අරතියා පටිපක්ඛත්තා අරති චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතීති දෙසනා න යුජ්ජති, මුදිතාවිහාරිස්ස සතො අරති පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා යුජ්ජති. උපෙක්ඛාවිහාරිස්ස උපෙක්ඛාවිහාරලාභිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස උපෙක්ඛාය රාගස්ස පටිපක්ඛත්තා රාගො චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතීති දෙසනා න යුජ්ජති, උපෙක්ඛාවිහාරිස්ස සතො රාගො පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා යුජ්ජති.

අනිමිත්තවිහාරිස්ස ¶ අනිච්චානුපස්සනාමුඛෙන පටිලද්ධඵලසමාපත්තිවිහාරලාභිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස නිමිත්තානුසාරි තෙන තෙනෙව සඞ්ඛාරනිමිත්තානුසාරෙනෙව නිච්චාදීසු පහීනෙන නිමිත්තෙන විඤ්ඤාණං පවත්තතීති දෙසනා න යුජ්ජති, අනිමිත්තානුපස්සනාය නිච්චාදිවිපල්ලාසපටිපක්ඛත්තා අනිමිත්තවිහාරිස්ස සතො නිමිත්තං පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා ¶ යුජ්ජති. ‘‘අස්මී’’ති මඤ්ඤිතං ඛන්ධපඤ්චකං අත්තවිගතං ‘‘අයං ඛන්ධපඤ්චකො අහං අස්මී’’ති න සමනුපස්සාමි, අථ ච පන අසමනුපස්සනෙ සතිපි ‘‘මෙ කිං අස්මී’’ති ‘‘කථං අස්මී’’ති විචිකිච්ඡා කථංකථාසල්ලං චිත්තං පරියාදාය ඨස්සතීති දෙසනා න යුජ්ජති, විචිකිච්ඡාය පහානෙකට්ඨභාවතො ‘‘අයං ඛන්ධපඤ්චකො අහං අස්මී’’ති අසමනුපස්සන්තස්ස විචිකිච්ඡා කථංකථාසල්ලං පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතීති දෙසනා යුජ්ජති.

‘‘ඵලසමාපත්තිවසෙනෙව යුත්ති ගවෙසිතබ්බා කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා ඣානසමාපත්තිවසෙනපි යුත්ති ගවෙසිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යථා වා පන පඨමං ඣාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. අථ වා ‘‘ඵලසමාපත්තිවිහාරිස්සෙව යුත්ති ගවෙසිතබ්බා කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා ඣානසමාපත්තිවසෙනපි යුත්ති ගවෙසිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යථා වා පන පඨමං ඣාන’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යථා පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස ඵලසමාපත්තිවිහාරිස්ස යුත්ති ගවෙසිතබ්බා, එවං ඣානසමාපත්තිවිහාරිස්සපි යුත්ති ගවෙසිතබ්බා. කථං? පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස පඨමජ්ඣානසමඞ්ගිනො සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස නීවරණවික්ඛම්භනතො කාමරාගබ්යාපාදා විසෙසාය දුතියජ්ඣානාය සංවත්තන්තීති දෙසනා න යුජ්ජති, කාමරාගබ්යාපාදා ඣානස්ස හානාය සංවත්තන්තීති දෙසනා යුජ්ජති. විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා උපචාරධම්මෙන සහ දුතියජ්ඣානධම්මා ඣානස්ස හානාය සංවත්තන්තීති දෙසනා න යුජ්ජති, විතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා විසෙසාය උපරිඣානත්ථාය සංවත්තන්තීති දෙසනා යුජ්ජති.

දුතියං ඣානං සමාපන්නස්ස සතො සංවිජ්ජමානස්ස පුග්ගලස්ස විතක්කවිචාරසහගතා වා සඤ්ඤාමනසිකාරා උපචාරධම්මෙන සහ පඨමජ්ඣානධම්මා විසෙසාය උපරිඣානත්ථාය සංවත්තන්තීති දෙසනා න යුජ්ජති, විතක්කවිචාරසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා අවිතක්කඣානස්ස හානාය සංවත්තන්තීති දෙසනා යුජ්ජති. උපෙක්ඛාසහගතා වා සඤ්ඤාමනසිකාරා උපචාරධම්මෙන සහ චතුත්ථජ්ඣානධම්මා ඣානස්ස හානාය සංවත්තන්තීති දෙසනා න යුජ්ජති, උපෙක්ඛාසහගතා ¶ සඤ්ඤාමනසිකාරා විසෙසාය උපරිඣානත්ථාය සංවත්තන්තීති දෙසනා යුජ්ජති. සෙසෙසුපි අත්ථානුරූපං යොජනා කාතබ්බා. යථාවුත්තසමාපත්තීසු වසීභාවෙන පරිචිතං කල්ලතාපරිචිතං චිත්තං නාම.

එත්තකමෙව යුත්තිගවෙසනං න කාතබ්බං, නවවිධසුත්තන්තෙසු යථාලද්ධයුත්තිගවෙසනම්පි කාතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘එවං සබ්බෙ’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සබ්බෙසං හාරානං යථාවුත්තභූමිගොචරානං විචයහාරෙන විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන යොජෙතබ්බභාවො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ තෙන යොජෙතබ්බභාවෙන ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘සබ්බෙස’’න්තිආදිකං යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති.

ඉති යුත්තිහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

22. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන යුත්තිහාරවිභඞ්ගභූතෙන පඤ්හාවිස්සජ්ජනාදීනං යුත්තායුත්තභාවො විභත්තො, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො යුත්තිහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො පදට්ඨානො හාරො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු හාරෙසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො පදට්ඨානො හාරො පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගොති පුච්ඡති. ‘‘ධම්මං දෙසෙසි ජිනො’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘අයං පදට්ඨානො හාරො’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගොති විඤ්ඤෙය්යො. තෙන වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමො පදට්ඨානො හාරොතිආදි පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 22). ‘‘අයං ඉදානි වුච්චමානො විත්ථාරභූතො පදට්ඨානො හාරො පිටකත්තයෙ දෙසිතෙසු ධම්මෙසු ¶ කිං නාම ධම්මං දෙසයති සංවණ්ණෙතී’’ති පුච්ඡං ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං ආසන්නකාරණං ඉමස්ස ආසන්නඵලස්ස පදට්ඨාන’’න්ති නියමෙත්වා විභජිතුං ‘‘අයං පදට්ඨානො’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – සබ්බෙසු විඤ්ඤෙය්යධම්මෙසු යාථාවතො අසම්පටිවෙධො ලක්ඛණං එතිස්සා අවිජ්ජායාති සබ්බධම්මයාථාවඅසම්පටිවෙධලක්ඛණා, අවිජ්ජා, තස්සා අවිජ්ජාය අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්තිආදිවිපල්ලාසා පදට්ඨානං ආසන්නකාරණං. විපල්ලාසෙ සති අවිජ්ජා වත්තති උපරූපරි ජායති න හායති, තස්මා විපල්ලාසා අවිජ්ජාය පදට්ඨානං ආසන්නකාරණං භවන්ති. අවිජ්ජාය වට්ටමූලකත්තා තං ආදිං කත්වා පදට්ඨානං විභත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

තණ්හායපි වට්ටමූලකත්තා තදනන්තරං තණ්හාය පදට්ඨානං විභජිතුං ‘‘අජ්ඣොසානලක්ඛණා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ පියරූපං සාතරූපන්ති පියසභාවං සාතසභාවං චක්ඛාදිධම්මජාතං. පියනීයසාතනීයෙ චක්ඛාදිකෙ සති තණ්හා වත්තති උපරූපරි ජායති, තස්මා පියරූපං සාතරූපං තණ්හාය පදට්ඨානං ආසන්නකාරණං භවති.

අදින්නාදානෙ සති ලොභො වත්තති, තස්මා අදින්නාදානං ලොභස්ස පදට්ඨානං භවති. අදින්නාදානඤ්හි එකවාරං උප්පන්නම්පි අනාදීනවදස්සනතො ලොභස්ස ආසන්නකාරණං භවත්වෙව.

කෙසාදීසු අසුභෙසු පවත්තායපි සුභසඤ්ඤාය නීලාදිවණ්ණදීඝාදිසණ්ඨානහසනාදිබ්යඤ්ජනග්ගහණලක්ඛණත්තා චක්ඛුන්ද්රියාදීනං අසංවරො සුභසඤ්ඤාය පදට්ඨානං භවති.

දුක්ඛදුක්ඛාදීසු පවත්තායපි සුඛසඤ්ඤාය සාසවඵස්සූපගමනලක්ඛණත්තා රූපාදීසු අස්සාදො සුඛසඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

රූපක්ඛන්ධාදීසු අනිච්චෙසු පවත්තායපි නිච්චසඤ්ඤාය සඞ්ඛතලක්ඛණානං ධම්මානං අසමනුපස්සනලක්ඛණත්තා රූපක්ඛන්ධාදීසු නිච්චග්ගහණං විඤ්ඤාණං නිච්චසඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

අනිච්චදුක්ඛානත්තසඞ්ඛාතෙසු ඛන්ධාදීසු පවත්තායපි අත්තසඤ්ඤාය අනිච්චසඤ්ඤාදුක්ඛසඤ්ඤානං අසමනුපස්සනලක්ඛණත්තා අහංමමාදිවසෙන පවත්තො නාමකායො අත්තසඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

එවං ¶ අවිජ්ජාදීනං අකුසලපක්ඛානං ධම්මානං පදට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි තප්පටිපක්ඛානං විජ්ජාදීනං ධම්මානං පදට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බධම්මසම්පටිවෙධලක්ඛණා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බෙසු ඤෙය්යධම්මෙසු පවත්තාය විජ්ජාය සබ්බධම්මසම්පටිවෙධලක්ඛණත්තා සබ්බං නෙය්යං විජ්ජාය පදට්ඨානං.

සමථස්ස චිත්තවික්ඛෙපසඞ්ඛාතඋද්ධච්චපටිසංහරණසඞ්ඛාතවික්ඛම්භනලක්ඛණත්තා පටිභාගනිමිත්තභූතා අසුභා සමථස්ස පදට්ඨානං. අසුභාය හි තණ්හාපටිපක්ඛත්තා, තණ්හාය ච අභාවෙ සමථො තිට්ඨතීති.

අදින්නාදානා වෙරමණිවසෙන පවත්තස්ස අලොභස්ස ඉච්ඡාවචරපටිසංහරණලක්ඛණත්තා අදින්නාදානා වෙරමණී අලොභස්ස පදට්ඨානං.

පාණාතිපාතා ¶ වෙරමණිවසෙන පවත්තස්ස අදොසස්ස අබ්යාපජ්ජලක්ඛණත්තා පාණාතිපාතා වෙරමණී අදොසස්ස පදට්ඨානං.

සම්මාපටිපත්තිවසෙන පවත්තස්ස අමොහස්ස වත්ථුඅවිප්පටිපත්තිලක්ඛණත්තා සම්මාපටිපත්ති අමොහස්ස පදට්ඨානං.

නිබ්බිදාවසෙන පවත්තාය අසුභසඤ්ඤාය විනීලකවිපුබ්බකගහණලක්ඛණත්තා නිබ්බිදා අසුභසඤ්ඤාය පදට්ඨානං. නිබ්බිදාඤාණෙන හි අනභිරති පවත්තති, අනභිරතියා ච අසුභසඤ්ඤා ඨිතාති.

දුක්ඛවෙදනාවසෙන පවත්තාය දුක්ඛසඤ්ඤාය සාසවඵස්සපරිජානනලක්ඛණත්තා වෙදනා දුක්ඛසඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

උප්පාදවයවසෙන පවත්තාය අනිච්චසඤ්ඤාය සඞ්ඛතලක්ඛණානං ධම්මානං සමනුපස්සනලක්ඛණත්තා උප්පාදවයා අනිච්චසඤ්ඤාය පදට්ඨානං. උප්පාදවයඤ්හි සමනුපස්සිත්වා අනිච්චසඤ්ඤා පවත්තා.

ධම්මමත්තසඤ්ඤාවසෙන පවත්තාය අනත්තසඤ්ඤාය සබ්බධම්මඅභිනිවෙසලක්ඛණත්තා ධම්මසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

කාමරාගස්ස රූපාදිපඤ්චකාමගුණාරම්මණත්තා පඤ්ච කාමගුණා කාමරාගස්ස පදට්ඨානං.

රූපසඞ්ඛාතෙ කායෙ ආරබ්භ පවත්තස්ස රූපරාගස්ස චක්ඛාදිපඤ්චින්ද්රියානං අනුසාරෙන පවත්තනතො පඤ්චින්ද්රියානි රූපානි රූපරාගස්ස පදට්ඨානං.

භවනිකන්තිවසෙන පවත්තස්ස භවරාගස්ස ඡළායතනං පදට්ඨානං. නිබ්බත්තභවානුපස්සිතාති ‘‘එදිසං අනිට්ඨං රූපං මා නිබ්බත්තතු, එදිසං ඉට්ඨං රූපං නිබ්බත්තතු එදිසී ¶ දුක්ඛා වෙදනා මා නිබ්බත්තතු, එදිසී සුඛා වෙදනා නිබ්බත්තතූ’’ති එවමාදිනා පකාරෙන පවත්තා රූපාභිනන්දනා, සා පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං පදට්ඨානං.

කම්මස්සකතඤ්ඤාණස්ස ¶ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණානුගතත්තා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණදස්සනං කම්මස්සකතඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං.

ඔකප්පනං ලක්ඛණං යස්සා සද්ධායාති ඔකප්පනලක්ඛණා සද්ධා. අධිමුත්ති පච්චුපට්ඨානං යස්සා සද්ධායාති අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා ච සද්ධා. අනාවිලං ලක්ඛණං යස්ස පසාදස්සාති අනාවිලලක්ඛණොති පසාදො. සම්පසීදනං පච්චුපට්ඨානං යස්ස පසාදස්සාති සම්පසීදනපච්චුපට්ඨානො ච පසාදො. සො පන පසාදො සද්ධාය එව අවත්ථාවිසෙසොති වෙදිතබ්බො. අවෙච්චපසාදො අභිපත්ථියනලක්ඛණාය සද්ධාය පදට්ඨානං, ඔකප්පනලක්ඛණා සද්ධා අනාවිලලක්ඛණස්ස පසාදස්ස පදට්ඨානං, චතුබ්බිධං සම්මප්පධානං වීරියං ආරම්භලක්ඛණස්ස වීරියස්ස පදට්ඨානං, කායාදිසතිපට්ඨානං අපිලාපනලක්ඛණාය සතියා පදට්ඨානං, ඣානසහිතස්ස සමාධිස්ස එකග්ගලක්ඛණත්තා විතක්කාදිඣානානි සමාධිස්ස පදට්ඨානං, පඤ්ඤාය කිච්චපජානනආරම්මණපජානනලක්ඛණත්තා සච්චානි පඤ්ඤාය පදට්ඨානං.

‘‘යෙසං අවිජ්ජාදීනං පදට්ඨානානි ආචරියෙන විභත්තානි, තෙ අවිජ්ජාදයො කතමෙසං ධම්මානං පදට්ඨානානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තෙ අවිජ්ජාදයොපි ඉමෙසං ධම්මානං පදට්ඨානාති දස්සෙතුං ‘‘අපරො නයො’’තිආදි වුත්තං. අවිජ්ජා අස්සාදමනසිකාරලක්ඛණස්ස අයොනිසොමනසිකාරස්ස පදට්ඨානං. අවිජ්ජාය හි ආදීනවච්ඡාදනතො අයොනිසොමනසිකාරො ජාතොති. සච්චසම්මොහනලක්ඛණා අවිජ්ජා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං පදට්ඨානං, පුනබ්භවවිරොහනලක්ඛණා තෙභූමකචෙතනා සඞ්ඛාරා විපාකවිඤ්ඤාණස්ස පදට්ඨානං, ඔපපච්චයිකසඞ්ඛාතෙන උපපත්තිභවභාවෙන නිබ්බත්තිලක්ඛණං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං නාමරූපස්ස පදට්ඨානං, නාමකායරූපකායසඞ්ඝාතලක්ඛණං නාමරූපං ඡළායතනස්ස පදට්ඨානං සහජාතාදිපච්චයභාවතො, චක්ඛාදීනං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං පවත්තානං ලක්ඛණං ඡළායතනං ඡබ්බිධස්ස ඵස්සස්ස යථාක්කමං පදට්ඨානං නිස්සයාදිපච්චයභාවතො, චක්ඛුපසාදරූපාරම්මණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසන්නිපාතලක්ඛණො ඡබ්බිධො ඵස්සො, තං වෙදනාය තෙන ඡබ්බිධෙන ඵස්සෙන සහජාතාය ඡබ්බිධාය වෙදනාය යථාක්කමං පදට්ඨානං සහජාතාදිපච්චයභාවතො, ඉට්ඨානුභවනඅනිට්ඨානුභවනඉට්ඨානිට්ඨානුභවනලක්ඛණා තිවිධා වෙදනා, තං තණ්හාය තාය තිවිධාය වෙදනාය වසෙන පවත්තාය ¶ තණ්හාය පදට්ඨානං උපනිස්සයාදිපච්චයභාවතො, සපරසන්තානෙසු අජ්ඣොසානලක්ඛණා තණ්හා, තං උපාදානස්ස තාය තණ්හාය වසෙන පවත්තස්ස චතුබ්බිධස්ස උපාදානස්ස පදට්ඨානං උපනිස්සයාදිපච්චයභාවතො. ‘‘සො වෙදනායා’’ති ච ‘‘සා තණ්හායා’’ති ච ‘‘සා උපාදානස්සා’’ති ච පාඨෙන භවිතබ්බං, ලිඞ්ගවිපල්ලාසනිද්දෙසො වා සියා.

යං ¶ උපාදානං ඔපපච්චයිකං උපපත්තික්ඛන්ධනිබ්බත්තකං, තං උපාදානං දුවිධස්ස භවස්ස පදට්ඨානං. යො කම්මභවො නාමකායරූපකායසම්භවනලක්ඛණො, සො කම්මභවො ජාතියා පදට්ඨානං. යා උපපත්තිභූතා ජාති ඛන්ධපාතුභාවලක්ඛණා, තං සා ජාති ජරාය පදට්ඨානං. යා ජිණ්ණජරා උපධික්ඛන්ධපරිපාකලක්ඛණා, තං සා ජිණ්ණජරා මරණස්ස පදට්ඨානං. යම්පි යස්ස සම්මුතිමරණං ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදලක්ඛණං, තම්පි තස්ස සම්මුතිමරණං සොකස්ස පදට්ඨානං. පියස්ස මරණං චින්තෙන්තස්ස යෙභුය්යෙන සොකුප්පජ්ජනතො යො සොකො ඤාතිආදිපියෙසු උස්සුක්කකාරකො, තං සො සොකො පරිදෙවස්ස පදට්ඨානං. යො පරිදෙවො ලාලප්පකාරකො, තං සො පරිදෙවො කායිකදුක්ඛස්ස පදට්ඨානං. යං කායිකං දුක්ඛං කායසම්පීළනලක්ඛණං, තං කායිකං දුක්ඛං දොමනස්සස්ස පදට්ඨානං. යං දොමනස්සං චිත්තසම්පීළනලක්ඛණං, තං දොමනස්සං උපායාසස්ස පදට්ඨානං. යො උපායාසො ඔදහනකාරකො අවදහනකාරකො, තං සො උපායාසො භවස්ස උපායාසස්ස නිස්සයසන්තානභවස්ස පදට්ඨානං.

භවස්සාති වුත්තභවං දස්සෙතුං ‘‘ඉමානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භවඞ්ගානි කිලෙසො භවස්ස අඞ්ගං කාරණං කම්මවට්ටවිපාකවට්ටානි භවසඞ්ඛාතානි අඞ්ගානි අවයවානි. යදා පච්චුප්පන්නාදිකාලෙ සමග්ගානි නිබ්බත්තානි භවන්ති, තදා සො කිලෙසවට්ටකම්මවට්ටවිපාකවට්ටසඞ්ඛාතො ධම්මසමූහො ‘‘භවස්සා’’ති එත්ථ භවොති දට්ඨබ්බො. තං භවසඞ්ඛාතං කිලෙසවට්ටකම්මවට්ටවිපාකවට්ටත්තයං සංසාරස්ස පදට්ඨානං පුරිමං පුරිමං ජාතිනිප්ඵන්නකිලෙසාදිවට්ටෙන සංසාරස්ස අබ්බොච්ඡින්නුප්පජ්ජනතො, යො අරියමග්ගො නිය්යානිකලක්ඛණො, තං සො අරියමග්ගො නිරොධස්ස නිබ්බානස්ස පදට්ඨානං සම්පාපකහෙතුභාවතො.

බහුස්සුතො සබ්බසිස්සාදීනං පතිට්ඨානත්තා තිත්ථං වියාති තිත්ථං, ජානාතීති ඤූ, තිත්ථං ඤූති තිත්ථඤ්ඤූ, තිත්ථඤ්ඤුනො භාවො තිත්ථඤ්ඤුතා, සම්මාපයිරුපාසනා, සා පීතඤ්ඤුතාය පදට්ඨානං. බහුස්සුතස්ස හි සම්මාපයිරුපාසනාය ¶ ධම්මූපසඤ්හිතං පාමොජ්ජං ජායති, පාමොජ්ජෙන ච කම්මට්ඨානබ්රූහනා ජායතීති සප්පායධම්මස්සවනෙන පීතිං ජානාතීති පීතඤ්ඤූ, පීතඤ්ඤුනො භාවො පීතඤ්ඤුතා, කම්මට්ඨානස්ස බ්රූහනා, සා පත්තඤ්ඤුතාය පදට්ඨානං. කම්මට්ඨානබ්රූහනාය හි භාවනාපත්තජානනතා ජායතීති පත්තඤ්ඤුතා. භාවනාපත්තජානනතා අත්තඤ්ඤුතාය පදට්ඨානං. භාවනාපත්තජානනතාය හි පඤ්චහි පධානියඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස අත්තනො ජානනතා ජායතීති අත්තඤ්ඤුතා පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාය පදට්ඨානං.

පධානියඞ්ගෙසු සමන්නාගතත්තජානනතාය හි පුබ්බෙ පුඤ්ඤකරණං ජාතං, පුබ්බෙකතපුඤ්ඤතා පතිරූපදෙසවාසස්ස පදට්ඨානං. පුබ්බෙ හි කතෙන පුඤ්ඤෙන පතිරූපදෙසවාසො ලද්ධො, පතිරූපදෙසවාසො සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස ¶ පදට්ඨානං. පතිරූපදෙසවාසෙන හි සප්පුරිසූපනිස්සයො ලද්ධො, සප්පුරිසූපනිස්සයො අත්තසම්මාපණිධානස්ස පදට්ඨානං. සප්පුරිසූපනිස්සයෙන හි අත්තසම්මාපණිධානං ජාතං, අත්තසම්මාපණිධානං සීලානං පදට්ඨානං. අත්තසම්මාපණිධානෙන හි සීලානි සම්පතිට්ඨිතානි, සීලානි අවිප්පටිසාරස්ස පදට්ඨානං. අත්තනි හි සම්පතිට්ඨිතං සීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස විප්පටිසාරො නත්ථෙවාති, අවිප්පටිසාරෙන පාමොජ්ජං ජායති, තස්මා අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජස්ස පදට්ඨානං. පාමොජ්ජෙන පීති ජායති, තස්මා පාමොජ්ජං පීතියා පදට්ඨානං. පීතියා පස්සද්ධි ජායති, තස්මා පීති පස්සද්ධියා පදට්ඨානං. පස්සද්ධියා සුඛං ජායති, තස්මා පස්සද්ධි සුඛස්ස පදට්ඨානං. සුඛෙන සමාධි ජායති, තස්මා සුඛං සමාධිස්ස පදට්ඨානං. සමාධිනා යථාභූතඤාණදස්සනං ජායති, තස්මා සමාධි යථාභූතඤාණස්ස පදට්ඨානං. යථාභූතඤාණදස්සනෙන නිබ්බිදාඤාණං ජායති, තස්මා යථාභූතඤාණදස්සනං නිබ්බිදාය පදට්ඨානං. නිබ්බිදාය විරාගො ජායති, තස්මා නිබ්බිදා විරාගස්ස පදට්ඨානං. විරාගෙන විමුත්ති ජායති, තස්මා විරාගො විමුත්තියා පදට්ඨානං. විමුත්තියා විමුත්තිඤාණදස්සනං ජායති, තස්මා විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනස්ස පදට්ඨානං. එවං යථාවුත්තනයෙන යො කොචි ධම්මො උපනිස්සයො හොති, යො කොචි ධම්මො පච්චයො හොති, සබ්බො සො ධම්මො අත්තනො පච්චයුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස පදට්ඨානන්ති දට්ඨබ්බො.

‘‘උපනිස්සයධම්මස්ස, පච්චයධම්මස්ස වා පච්චයුප්පන්නධම්මස්ස පදට්ඨානභාවො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙනාති යස්ස කස්සචි උපනිස්සයධම්මස්ස, පච්චයධම්මස්ස ච පච්චයුප්පන්නධම්මස්ස පදට්ඨානභාවෙන ¶ ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘ධම්මං දෙසෙති ජිනො’’තිආදිකං යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන තෙසං උපනිස්සයධම්මපච්චයධම්මානං පදට්ඨානභාවො සද්දහිතබ්බොති. ‘‘යථාවුත්තො පදට්ඨානො හාරො පරිපුණ්ණො කිං, උදාහු අඤ්ඤො නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බො අත්ථි කි’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො පදට්ඨානො හාරො’’ති වුත්තං. ඉධ පාළියං අවිභත්තම්පි යථාලාභවසෙන පදට්ඨානො හාරො නීහරිත්වා යුත්තො යුජ්ජිතබ්බො, විභජිතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

ඉති පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

23. යෙන ¶ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන පදට්ඨානවිභඞ්ගෙන අවිජ්ජාදීනං පදට්ඨානානි විභත්තානි, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො පදට්ඨානහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථ-සද්දස්ස අත්ථො වුත්තොව. කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො ලක්ඛණො හාරො ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගොති පුච්ඡති. ‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘යෙ ධම්මා’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො ලක්ඛණො හාරො ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගො නාමාති විඤ්ඤෙය්යොති. තෙන වුත්තං –‘‘තත්ථ කතමො ලක්ඛණො හාරොතිආදි ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගො නාමා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23). අයං ඉදානි වුච්චමානො විත්ථාරභූතො ලක්ඛණො හාරො පිටකත්තයෙ දෙසිතෙසු ධම්මෙසු කිං නාම ලක්ඛිතබ්බං ධම්මං ලක්ඛීයතීති පුච්ඡිත්වා පුච්ඡිතෙ ලක්ඛණහාරවිචයෙ ධම්මෙ සඞ්ඛෙපෙන දස්සෙතුං ‘‘යෙ ධම්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යෙ ධම්මාති යෙ සමූහා ධම්මා. එකලක්ඛණාති සමානලක්ඛණා. තෙසං ධම්මානන්ති සමානලක්ඛණානං තෙසං සමූහධම්මානං, නිද්ධාරණෙ චෙතං. එකස්මිං ධම්මෙති සමානලක්ඛණෙ ¶ එකස්මිං ධම්මෙ, පාළියං භගවතා වුත්තෙ සති වුත්තධම්මතො අවසිට්ඨසමානලක්ඛණා ධම්මා සමානලක්ඛණෙන වුත්තා භවන්තීති අත්ථො.

ලක්ඛණහාරවිසයෙ ධම්මෙ විත්ථාරතො ඉමස්මිං ධම්මෙ වුත්තෙ ඉමෙ සමානලක්ඛණා ධම්මාපි වුත්තා භවන්තීති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා කිං භවෙ’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා යෙන පකාරෙන වුත්තා භවන්ති, සො පකාරො කිං භවෙති පුච්ඡති. යථා යෙන පකාරෙන වුත්තා භවන්ති, සො පකාරො සමානලක්ඛණාති භාවො භවෙති අත්ථො. කින්ති භගවා ආහ? ‘‘චක්ඛුං භික්ඛවෙ’’තිආදිං භගවා ආහ. ‘‘චක්ඛුං, භික්ඛවෙ, අනවට්ඨිත’’න්තිආදිම්හි වුත්තෙ ‘‘සොතං, භික්ඛවෙ, අනවට්ඨිත’’න්තිආදිවචනම්පි වුත්තමෙව භවති.

‘‘අනවට්ඨිතාදිලක්ඛණෙන සමානලක්ඛණත්තා වා අජ්ඣත්තිකායතනභාවෙන සමානලක්ඛණත්තා වාති ආයතනවසෙනෙව එකලක්ඛණං වත්තබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ඛන්ධවසෙනපි එකලක්ඛණං දස්සෙතුං ‘‘යථා චාහා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අතීතෙ, රාධ, රූපෙ අනපෙක්ඛො හොති, අනාගතං රූපං මා අභිනන්දි ¶ , පච්චුප්පන්නස්ස රූපස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය චාගාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපජ්ජා’’ති වුත්තෙ ‘‘අතීතාය, රාධ, වෙදනාය අනපෙක්ඛො හොති, අනාගතං වෙදනං මා අභිනන්දි, පච්චුප්පන්නාය වෙදනාය නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය චාගාය පටිනිස්සග්ගාය පටිපජ්ජා’’තිආදි වුත්තං භවෙ.

‘‘අනපෙක්ඛනීයලක්ඛණෙන සමානලක්ඛණත්තා වා ඛන්ධලක්ඛණෙන සමානලක්ඛණත්තා වාති ඛන්ධායතනවසෙනෙව එකලක්ඛණධම්මා වත්තබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා සතිපට්ඨානවසෙනාපි වත්තබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා යෙන එකලක්ඛණත්තෙන ච භගවා ආහ, තථා ච තෙන එකලක්ඛණත්තෙන ච අවුත්තාපි ධම්මා වුත්තා භවන්තීති අත්ථො. යෙ විපස්සකා පුග්ගලා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු නිච්චං සුසමාරද්ධා නිච්චං කායගතාසතිං භාවෙන්ති, තෙ විපස්සකා අකිච්චං සුභසුඛාදිකං, කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං වා න සෙවන්ති, කිච්චෙ අසුභාසුඛාදිකෙ, කායාදිකෙ වා සාතච්චකාරිනො හොන්තීති භගවා ආහාති යොජනා.

ඉතිසද්දස්ස චෙත්ථ එකස්ස ලොපො. ඉති එවං ‘‘යෙසඤ්චා’’තිආදිගාථාය කෙසාදිකෙ කායෙ ගතාය පවත්තාය සතියා භගවතා සරූපෙන ¶ වුත්තාය විජ්ජමානාය තදවසෙසා වෙදනාගතා සති ච චිත්තගතා සති ච ධම්මගතා සති ච සතිපට්ඨානභාවෙන එකලක්ඛණත්තෙන වුත්තා භවන්තීති සඞ්ඛෙපතො නිච්චං සුසමාරද්ධා නිච්චං වෙදනාගතා සති ච…පෙ… නිච්චං චිත්තගතා සති ච…පෙ… නිච්චං ධම්මගතා සතීති වත්තබ්බාති.

‘‘සතිපට්ඨානවසෙනෙව එකලක්ඛණා ධම්මා වත්තබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තථා යං කිඤ්චී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං කිඤ්චි රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දිට්ඨං, යං කිඤ්චි සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණෙන සුතං, යං කිඤ්චි ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං ඝානවිඤ්ඤාණාදිත්තයෙන විඤ්ඤාණෙන මුතං, ඉති එවං දිට්ඨාදිත්තයෙ භගවතා සරූපෙන වුත්තෙ සති තදවසෙසං යං කිඤ්චි විඤ්ඤාතං ධම්මාරම්මණපරියාපන්නං රූපං භගවතා ආලම්බිතබ්බභාවෙන එකලක්ඛණත්තා වුත්තං භවතීති අත්ථො. අථ වා යං කිඤ්චි රූපායතනං දිට්ඨං භගවතා වුත්තං, තස්මිං වුත්තෙ සති තදවසෙසං සුතාදිකම්පි වුත්තං හොතීති ආදිඅත්ථො විසුං විසුං යොජෙතබ්බො. තෙන වුත්තං – ‘‘දිට්ඨං වා සුතං වා මුතං වා’’ති.

‘‘කායගතාය සතියා වුත්තාය තදවසෙසා වෙදනාගතාසතිආදයොයෙව වත්තබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මාපි වුත්තා භවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘යථා චාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා යෙන නිය්යානිකලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තෙන ච භගවා ආහ, තථා තෙන එකලක්ඛණත්තෙන ච භගවා ආහ, තථා තෙන එකලක්ඛණත්තෙන ච වුත්තා භවන්තීති ¶ අත්ථො. ‘‘තස්මා අභිජ්ඣාදොමනස්සෙන අභිභූතත්තා ඉහ මම සාසනෙ, භික්ඛු, ත්වං ආතාපී සම්පජානො සතිමා හුත්වා ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං තදඞ්ගප්පහානෙන වා වික්ඛම්භනප්පහානෙන වා විනෙය්ය විනයිත්වා කායෙ කෙසාදිරූපකායෙ කායානුපස්සී කෙසාදිරූපකායානුපස්සී හුත්වා විහරාහී’’ති භගවතා වුත්තෙ සති ‘‘තස්මාතිහ, ත්වං භික්ඛු, වෙදනාසු වෙදනානුපස්සී විහරාහි ආතාපී සම්පජානො සතිමා විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සං, තස්මාතිහ, ත්වං භික්ඛු, චිත්තෙ චිත්තානුපස්සී විහරාහි…පෙ… දොමනස්සං, තස්මාතිහ, ත්වං භික්ඛු, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරාහි…පෙ… දොමනස්ස’’න්ති වුත්තං භවතීති සඞ්ඛෙපත්ථො වෙදිතබ්බො. විත්ථාරත්ථො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 23) බහුධා වුත්තොති අම්හෙහි න විත්ථාරිතො.

‘‘එකස්මිං ¶ සතිපට්ඨානෙ වුත්තෙ කස්මා චත්තාරො සතිපට්ඨානා වුත්තා භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ආතාපීති වීරියින්ද්රිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ආතාපී’’ති ඉමිනා පදෙන කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පවත්තං වීරියින්ද්රියං වුත්තං. ‘‘සම්පජානො’’ති පදෙන කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පවත්තං පඤ්ඤින්ද්රියං වුත්තං. ‘‘සතිමා’’ති පදෙන කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පවත්තං සතින්ද්රියං වුත්තං. ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති පදෙන කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පවත්තං සමාධින්ද්රියං වුත්තං, න කායෙයෙව පවත්තං. එවං පකාරෙන කායෙ කායානුපස්සිනො යොගාවචරස්ස චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති චෙ වදෙය්ය, එවං සති චතුන්නං වීරියපඤ්ඤාසතිසමාධීනං ඉන්ද්රියානං චතුන්නං සතිපට්ඨානානං සාධකභාවෙන එකලක්ඛණත්තා සමානලක්ඛණත්තා පාරිපූරිං ගච්ඡන්තීති යොජනා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං – ‘‘චතුසතිපට්ඨානසාධනෙ ඉමෙසං ඉන්ද්රියානං සභාවභෙදාභාවතො සමානලක්ඛණත්තා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 23).

24. ‘‘එවං වුත්තෙපි චත්තාරො සතිපට්ඨානායෙව වත්තබ්බා භවෙය්යුං, කථං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මා වත්තබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චතූසු සතිපට්ඨානෙසු යෙන යොගාවචරෙන භාවියමානෙසු තස්ස යොගාවචරස්ස චත්තාරො සම්මප්පධානා භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. එවං සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්බා. චතුන්නං සච්චානං බුජ්ඣනං බොධං, අරියමග්ගඤාණං, බොධං ගච්ඡන්තීති බොධඞ්ගමා. බොධස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස පක්ඛෙ භවාති බොධිපක්ඛියා.

‘‘කුසලායෙව ධම්මා එකලක්ඛණභාවෙන නීහරිතා කිං, උදාහු අකුසලාපි ධම්මා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘එවං අකුසලාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කුසලා ධම්මා එකලක්ඛණත්තෙන නිද්ධාරිතා ¶ යථා, එවං අකුසලාපි ධම්මා එකලක්ඛණත්තෙන නිද්ධාරිතබ්බායෙවාති අත්ථො. ‘‘කථං නිද්ධාරෙතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පහානෙකට්ඨභාවෙන නිද්ධාරෙතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘එකලක්ඛණත්තා පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තී’’ති ආහ. තත්ථ එකලක්ඛණත්තාති පහානෙකට්ඨභාවෙන සමානලක්ඛණත්තා. ‘‘කතමං පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘චතූසු සතිපට්ඨානෙසූ’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ¶ චතූසු…පෙ… පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තීති කායාගතාසතිපට්ඨානෙ යොගාවචරෙන භාවියමානෙ සති තෙන යොගාවචරෙන අසුභෙ කෙසාදිකෙ රූපකායෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසො පහීයති, අස්ස යොගාවචරස්ස කබළීකාරාහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡති, ‘‘ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (සං. නි. 3.56) වුත්තත්තා රූපකායෙ ඡන්දරාගං පජහන්තස්ස තස්ස සමුදයෙ කබළීකාරාහාරෙපි ඡන්දරාගො පහීයතීති අත්ථො. වෙදනාගතාසතිපට්ඨානෙ භාවියමානෙ සති දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසො පහීයති, අස්ස යොගාවචරස්ස ඵස්සාහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡති, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; උදා. 1; විභ. 225) වුත්තත්තා වෙදනාය ඡන්දරාගං පජහන්තස්ස තස්ස පච්චයෙ ඵස්සාහාරෙ ඡන්දරාගො පහීයති. චිත්තගතාසතිපට්ඨානෙ භාවියමානෙ අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසො පහීයති, අස්ස යොගාවචරස්ස විඤ්ඤාණාහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡති. ධම්මගතාසතිපට්ඨානෙ භාවියමානෙ අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසො පහීයති, අස්ස යොගාවචරස්ස මනොසඤ්චෙතනාහාරො පරිඤ්ඤං ගච්ඡතීති විසුං විසුං යොජෙත්වා එකෙකස්මිං පහාතබ්බෙ වුත්තෙ තදවසෙසා පහාතබ්බා වුත්තා භවන්ති පහාතබ්බභාවෙන එකලක්ඛණත්තාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘ආහාරා චස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තී’’ති වචනෙ ආහාරෙසු පවත්තා කාමරාගදොසමොහා බ්යන්තීකතා හොන්තීති අත්ථො ගහිතො. කබළීකාරාහාරඤ්හි ආරබ්භ පවත්තෙ කාමරාගෙ විජ්ජමානෙ කබළීකාරාහාරස්ස විජානනා නත්ථෙව, තස්මිං කාමරාගෙ පන පහීනෙ පරිජානනා භවතීති. සෙසාහාරජානනම්පි එසෙව නයො. යස්ස යොගාවචරස්ස සතිපට්ඨානා භාවිතා, විපල්ලාසා පහීනා, ආහාරපරිජානනා උප්පන්නා, සො යොගාවචරො උපාදානෙහි අනුපාදානො භවති. සුභසඤ්ඤිතෙ හි කායෙ කාමුපාදානං විසෙසෙන භවතීති සුභසඤ්ඤිතො කායො කාමුපාදානස්ස වත්ථු, කායගතාය සතියා අනුසරිතබ්බො අසුභසඤ්ඤිතො කෙසාදි කාමුපාදානස්ස වත්ථු න හොත්වෙව. සුඛවෙදනාය අස්සාදවසෙන දිට්ඨුපාදානං භවතීති සුඛසඤ්ඤිතා වෙදනා දිට්ඨුපාදානස්ස වත්ථු, වෙදනාගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා වෙදනා දිට්ඨුපාදානස්ස වත්ථු න හොත්වෙව. ‘‘චිත්තං නිච්ච’’න්ති දිට්ඨිගහණවසෙන තස්ස තස්ස අත්තනො සීලවතවසෙන පරිසුද්ධීති පරාමසනං හොතීති චිත්තං සීලබ්බතුපාදානස්ස ¶ වත්ථු, චිත්තගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බං චිත්තං සීලබ්බතුපාදානස්ස ¶ වත්ථු න හොත්වෙව. ධම්මෙ නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන යථාභූතං අපස්සන්තස්ස ධම්මෙසු අත්තාභිනිවෙසො හොතීති ධම්මා අත්තවාදුපාදානස්ස වත්ථු, ධම්මගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා ධම්මා අත්තවාදුපාදානස්ස වත්ථු න හොන්ති එව. තස්මා චතූසු සතිපට්ඨානෙසු භාවියමානෙසු උපාදානෙහි අනුපාදානො භවතීති වුත්තන්ති අධිප්පායො ගහෙතබ්බො.

‘‘යෙන යොගාවචරෙන සතිපට්ඨානා භාවිතා, සො යොගාවචරො උපාදානෙහියෙව අනුපාදානො භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා යොගාදීහිපි විසංයුත්තො භවතීති දස්සෙතුං ‘‘යොගෙහි ච විසංයුත්තො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යොගෙහි චාති කාමයොගභවයොගදිට්ඨියොගඅවිජ්ජායොගෙහි ච. විසංයුත්තොති තදඞ්ගප්පහානවික්ඛම්භනප්පහානසමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන විගතො, විමුත්තො ච භවතීති අත්ථො. සුභසඤ්ඤිතො හි රූපකායො කාමරාගස්ස වත්ථු හොති, කායගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බො කායො කාමරාගස්ස වත්ථු න හොත්වෙව. ‘‘සුඛො’’ති වා ‘‘සුඛහෙතූ’’ති වා ගහණීයො භවො භවරාගස්ස වත්ථු හොති, වෙදනාගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බො භවො භවරාගස්ස වත්ථු න හොති. ‘‘අත්තා’’ති අභිනිවිසිතබ්බං චිත්තං දිට්ඨියොගස්ස වත්ථු හොති, චිත්තගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බං චිත්තං දිට්ඨියොගස්ස වත්ථු න හොති. විනිබ්භොගස්ස දුක්කරත්තා, ධම්මානං ධම්මමත්තතාය ච දුප්පටිවිජ්ඣත්තා අවිනිබ්භුජිතබ්බා, ධම්මමත්තතාය අප්පටිවිජ්ඣිතබ්බා ධම්මා අවිජ්ජායොගස්ස වත්ථු හොන්ති, ධම්මගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා ධම්මා අවිජ්ජායොගස්ස වත්ථු න හොන්ති. තස්මා චතුසතිපට්ඨානානුපස්සකො ‘‘යොගෙහි ච විසංයුත්තො’’ති වුත්තො. අයං නයො ආසවෙහි ච අනාසවො භවති, ඔඝෙහි ච නිත්ථිණ්ණො භවතීති එත්ථාපි යොජෙතබ්බො.

ගන්ථෙහි ච විප්පයුත්තො භවතීති එත්ථ පන සුභසඤ්ඤිතො රූපකායො අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස වත්ථු, කායගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බො රූපකායො අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස වත්ථු න හොති. දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛභූතා වෙදනා බ්යාපාදකායගන්ථස්ස වත්ථු හොන්ති, තෙන වුත්තං – ‘‘දුක්ඛාය වෙදනාය පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465). වෙදනාගතාය ¶ පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා වෙදනා බ්යාපාදකායගන්ථස්ස වත්ථු න හොති. ‘‘චිත්තං නිච්ච’’න්ති අභිනිවෙසවසෙන සස්සතස්ස ‘‘අත්තනො සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධී’’ති පරාමසනං හොති, තස්මා ‘‘නිච්ච’’න්ති ගහිතං චිත්තං සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථස්ස වත්ථු, චිත්තගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බං චිත්තං සීලබ්බතපරාමාසස්ස වත්ථු න හොති. ධම්මානං සප්පච්චයනාමරූපසභාවස්ස අදස්සනතො භවදිට්ඨිවිභවදිට්ඨි හොති, තස්මා ‘‘ඉදං සච්ච’’න්ති අභිනිවිසිතබ්බා ධම්මා ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථස්ස වත්ථු, ධම්මගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා ¶ ධම්මා ඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථස්ස වත්ථු න හොන්ති, තස්මා චතුසතිපට්ඨානානුපස්සකො ‘‘ගන්ථෙහි ච විප්පයුත්තො’’ති වුත්තො.

සුභසඤ්ඤිතො ච කායො රාගසල්ලස්ස වත්ථු, කායගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බො කායො රාගසල්ලස්ස වත්ථු න හොති. සුඛසඤ්ඤිතාය වෙදනාය දොසො හොති, තස්මා වෙදනා දොසසල්ලස්ස වත්ථු, වෙදනාගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා වෙදනා දොසසල්ලස්ස වත්ථු න හොති. ‘‘චිත්තං අත්තා’’ති ගහෙත්වා ‘‘අත්තා සෙය්යො’’තිආදිවසෙන පවත්තස්ස මානසල්ලස්ස චිත්තං වත්ථු, චිත්තගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බං චිත්තං මානසල්ලස්ස වත්ථු න හොති. ධම්මානං සප්පච්චයනාමරූපසභාවස්ස අජානනතො ධම්මා මොහසල්ලස්ස වත්ථු, ධම්මගතාය පන සතියා අනුපස්සිතබ්බා ධම්මා මොහසල්ලස්ස වත්ථු න හොන්ති, තස්මා චතුසතිපට්ඨානානුපස්සකො ‘‘සල්ලෙහි ච විසල්ලො භවතී’’ති වුත්තො.

‘‘ආහාරා චස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තී’’ති ආචරියෙන වුත්තං, ‘‘කිං පන ආහාරාව අස්ස යොගාවචරස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්ති, උදාහු අඤ්ඤෙපී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා විඤ්ඤාණට්ඨිතියො ච අස්ස යොගාවචරස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තීති දස්සෙතුං ‘‘විඤ්ඤාණට්ඨිතියො චස්ස පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං. යෙන යොගාවචරෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා, තස්ස යොගාවචරස්ස කායවෙදනාචිත්තධම්මාව පරිඤ්ඤං ගච්ඡෙය්යුං, න විඤ්ඤාණට්ඨිතියොති චෙ වදෙය්ය කායානුපස්සනාදීහි ච කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පරිඤ්ඤාතෙසු සඤ්ඤායපි පරිඤ්ඤාතබ්බභාවතො. සා හි වෙදනාචිත්තසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙසු පරිඤ්ඤාතෙසු අවිනාභාවතො පරිඤ්ඤාතාවාති.

යෙන ¶ චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා, සො යොගාවචරො උපාදානෙහි අනුපාදානො ච, යොගෙහි විසංයුත්තො ච, ඛන්ධෙහි විප්පයුත්තො ච, ආසවෙහි අනාසවො ච, ඔඝෙහි නිත්ථිණ්ණො ච, සල්ලෙහි විසල්ලො ච භවතීති වුත්තො, ‘‘කිං පන තථාවිධොව හොති, උදාහු අඤ්ඤථාපී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අගතිම්පි න ගච්ඡතීති දස්සෙන්තො ‘‘අගතිගමනෙහි ච න අගතිං ගච්ඡතී’’ති ආහ. සුභාදිසඤ්ඤිතෙ රූපකායෙ අපෙක්ඛමානො පුග්ගලො ඡන්දාගතිං ගච්ඡතීති සුභාදිසඤ්ඤිතො රූපකායො විසෙසතො ඡන්දාගතියා වත්ථු හොති, කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙන පන අනුපස්සිතබ්බො අස්සාසපස්සාසාදිකො කායො ඡන්දාගතියා වත්ථු න හොති, තස්මා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනං භාවෙන්තො පුග්ගලො ඡන්දාගතිං න ගච්ඡති. සුඛවෙදනස්සාදවසෙන වෙදයමානො තදභාවෙන බ්යාපාදං ආගච්ඡතීති සුඛවෙදනා දොසාගතියා වත්ථු හොති, වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙන පන අනුපස්සිතබ්බා වෙදනා දොසාගතියා වත්ථු න හොති ¶ , තස්මා වෙදනාසතිපට්ඨානභාවනං භාවෙන්තො පුග්ගලො දොසාගතිං න ගච්ඡති. සන්තතිඝනවසෙන ‘‘නිච්චං, ධුව’’න්ති ගහිතං චිත්තං මොහස්ස වත්ථු හොති, චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙන පන අනුපස්සිතබ්බං චිත්තං මොහස්ස වත්ථු න හොති, තස්මා චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනං භාවෙන්තො පුග්ගලො දොසාගතිං න ගච්ඡති. විභජිත්වා ධම්මසභාවං අජානන්තස්ස භයං ජායතීති විභජිත්වා අජානියසභාවා ධම්මා භයස්ස වත්ථු හොන්ති, ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානෙන පන අනුපස්සිතබ්බා විභජිත්වා ජානිතබ්බා ධම්මා රාගස්ස වත්ථු න හොන්ති, තස්මා ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනං භාවෙන්තො පුග්ගලො භයාගතිං න ගච්ඡති. එවං පහාතබ්බභාවෙන එකලක්ඛණෙ අකුසලෙපි ධම්මෙ නීහරිත්වා ඉදානි නිගමෙතුං ‘‘එවං අකුසලාපි ධම්මා එකලක්ඛණත්තා පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡන්තී’’ති පුන වුත්තං.

භාවෙතබ්බෙසු ධම්මෙසු එකදෙසෙසු වුත්තෙ තදවසෙසාපි භාවෙතබ්බා ධම්මා එකලක්ඛණත්තා නීහරිත්වා වත්තබ්බා, පහාතබ්බෙසුපි ධම්මෙසු එකදෙසෙ වුත්තෙ තදවසෙසාපි ධම්මා පහාතබ්බා එකලක්ඛණත්තා නීහරිත්වා වත්තබ්බාති ආචරියෙන වුත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘අඤ්ඤථාපි යදි වත්තබ්බා සියුං, තෙපි වදථා’’ති වත්තබ්බභාවතො අඤ්ඤෙනපි පරියායෙන ලක්ඛණහාරස්ස උදාහරණානි දස්සෙතුං ‘‘යත්ථ වා පනා’’තිආදි වුත්තං ¶ . තත්ථ යත්ථ යස්සං රූපෙකදෙසදෙසනායං රූපින්ද්රියං රුප්පනලක්ඛණං චක්ඛුන්ද්රියාදිජීවිතින්ද්රියපරියොසානං අට්ඨවිධං ඉන්ද්රියං රූපෙකදෙසං භගවතා දෙසිතං. තත්ථෙව තස්සං රූපෙකදෙසදෙසනායං රූපධාතු රුප්පනලක්ඛණා චක්ඛුධාතාදිඵොට්ඨබ්බධාතුපරියොසානා දසවිධා රූපධාතු රුප්පනලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා දෙසිතා. සබ්බො රූපක්ඛන්ධො ච දෙසිතො. රූපායතනං රුප්පනලක්ඛණං චක්ඛායතනාදිඵොට්ඨබ්බායතනපරියොසානං දසවිධං ආයතනං රුප්පනලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා භගවතා දෙසිතං.

යත්ථ වා පන යස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං සුඛා වෙදනා භගවතා දෙසිතා, තත්ථ තස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං සුඛින්ද්රියඤ්ච දෙසිතං, සොමනස්සින්ද්රියඤ්ච දෙසිතං, දුක්ඛසමුදයො අරියසච්චඤ්ච දෙසිතං සුඛවෙදනාභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. යත්ථ වා පන යස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං දුක්ඛා වෙදනා භගවතා දෙසිතා, තත්ථ තස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං දුක්ඛින්ද්රියඤ්ච දෙසිතං දොමනස්සින්ද්රියඤ්ච දෙසිතං, දුක්ඛං අරියසච්චඤ්ච දෙසිතං දුක්ඛවෙදනාභාවෙන එකලක්ඛණත්තා. යත්ථ වා පන යස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා භගවතා දෙසිතා, තත්ථ තස්සං වෙදනෙකදෙසදෙසනායං උපෙක්ඛින්ද්රියඤ්ච දෙසිතං, සබ්බො පටිච්චසමුප්පාදො ච දෙසිතොති යොජනා කාතබ්බා.

යස්සං ¶ දෙසනායං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා දෙසිතා, තස්සං දෙසනායං උපෙක්ඛින්ද්රියං දෙසිතං හොතු සමානලක්ඛණත්තා, ‘‘කෙන පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො භවෙය්යා’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති පුච්ඡිත්වා කාරණං දස්සෙතුං ‘‘අදුක්ඛමසුඛායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය හි යස්මා අවිජ්ජා අනුසෙති, තස්මා අවිජ්ජා දෙසිතා හොති. අවිජ්ජාය ච දෙසිතාය අවිජ්ජාමූලකො සබ්බොපි පටිච්චසමුප්පාදො ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති දෙසිතොව හොතීති අධිප්පායො දට්ඨබ්බො.

‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති අනුලොමවසෙන පවත්තො යො පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතොති ආචරියෙන වුත්තො, ‘‘යදි තථා පවත්තො සො ච පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො, එවං සති සබ්බො ච පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො’’ති න වත්තබ්බොති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘සො චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො ච අනුලොමවසෙන පවත්තො, සො ච සරාගසදොසසමොහසංකිලෙසපක්ඛෙන හාතබ්බො. යො ච ¶ පටිලොමවසෙන ‘‘අවිජ්ජාය ත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදිකො පවත්තො, සො ච වීතරාගවීතදොසවීතමොහඅරියධම්මෙහි හාතබ්බො. යො ච අනුලොමපටිලොමවසෙන පවත්තො, සො ච තදුභයෙහි හාතබ්බො. තස්මා ‘‘සබ්බො ච පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො’’ති වත්තබ්බොවාති අධිප්පායො ගහෙතබ්බො.

‘‘යෙ ධම්මා එකලක්ඛණා, තෙසං ධම්මානං එකස්මිං ධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨා ධම්මා වුත්තා භවන්තීතිආදිනා (නෙත්ති. 23) ආචරියෙන යා ලක්ඛණහාරයොජනා වුත්තා, සාව කාතබ්බා, න අඤ්ඤථා කාතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො අඤ්ඤථාපි ලක්ඛණහාරයොජනා කාතබ්බායෙවාති දස්සෙතුං ‘‘එවං යෙ ධම්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යෙ පථවීආදයො රූපධම්මා, යෙ ඵස්සාදයො අරූපධම්මා සන්ධාරණාදිකිච්චතො සඞ්ඝට්ටනාදිකිච්චතො එකලක්ඛණා, තෙසං රූපාරූපධම්මානං එකස්මිං ධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨා රූපාරූපධම්මා වුත්තා භවන්ති. යෙ පථවීආදයො රූපධම්මා, යෙ ඵස්සාදයො අරූපධම්මා කක්ඛළාදිලක්ඛණතො ඵුසනාදිලක්ඛණතො එකලක්ඛණා, තෙසං රූපාරූපධම්මානං එකස්මිං ධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨා රූපාරූපධම්මා වුත්තා භවන්ති. යෙ ධම්මා රුප්පනසාමඤ්ඤතො නමනසාමඤ්ඤතො අනිච්චාදිසාමඤ්ඤතො වා ඛන්ධායතනාදිසාමඤ්ඤතො වා එකලක්ඛණා, තෙසං සඞ්ඛතධම්මානං එකස්මිං සඞ්ඛතධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨා ධම්මා වුත්තා භවන්ති. යෙ සඞ්ඛතධම්මා භඞ්ගුප්පාදතො සඞ්ඛතො චුතූපපාතතො සමානනිරොධුප්පාදසඞ්ඛතතො වා චුතූපපාතතො එකලක්ඛණා, තෙසං සඞ්ඛතධම්මානං එකස්මිං සඞ්ඛතධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨා සඞ්ඛතධම්මා වුත්තා භවන්තීති අත්ථයොජනා කාතබ්බා.

කිච්චතො ච ලක්ඛණතො චාතිආදීසු ච-සද්දෙන සහචරණසමානහෙතුතාදයො සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා ¶ . සහචරණාදීසු ච යං වත්තබ්බං, තං ‘‘නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤිනො (දී. නි. 3.341, 357, 359; අ. නි. 9.24), නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’තිආදීසු සහචාරිතාය සඤ්ඤාසහගතා ධම්මා නිද්ධාරිතාතිආදිනා වුත්තමෙව.

‘‘එකස්මිං ධම්මෙ සරූපතො වුත්තෙ එකලක්ඛණාදිතො අවසිට්ඨධම්මානම්පි වුත්තභාවො කෙන අම්හෙහි ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙනා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ තෙන අවසිට්ඨධම්මානම්පි වුත්තභාවෙන ‘‘වුත්තම්හි එකධම්මෙ’’තිආදිකං යං වචනං ආයස්මා මහාකච්චානො ආහ, තෙන වචනෙන තුම්හෙහි අවසිට්ඨානම්පි වුත්තභාවො ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති.

‘‘එත්තාවතා ච ලක්ඛණහාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො ලක්ඛණො හාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ යස්සං පාළියං එකස්මිං ධම්මෙ වුත්තෙ අවසිට්ඨධම්මාපි යෙන ලක්ඛණහාරෙන නිද්ධාරිතා, තස්සං පාළියං සො ලක්ඛණො හාරො නියුත්තො නිද්ධාරෙත්වා යොජිතොති අත්ථො දට්ඨබ්බොති.

ඉති ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

25. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගෙන සුත්තත්ථෙහි සමානත්ථා විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො ලක්ඛණහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු. කතමොති කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො චතුබ්යූහො හාරො චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගො නාමාති විඤ්ඤෙය්යො. තෙන වුත්තං – ‘‘තත්ථ කතමො චතුබ්යූහො හාරොති චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 25). ‘‘ඉමිනා චතුබ්යූහහාරෙන කතමස්ස ¶ නෙරුත්තාදයො ගවෙසිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘බ්යඤ්ජනෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බ්යඤ්ජනෙනාති චතුබ්යූහහාරස්ස සුත්තස්ස විසෙසතො බ්යඤ්ජනවිචයභාවතො ‘‘බ්යඤ්ජනා’’ති වොහාරිතෙන ඉමිනා චතුබ්යූහහාරෙන සුත්තස්ස නෙරුත්තඤ්ච, සුත්තස්ස අධිප්පායො ච, සුත්තස්ස නිදානඤ්ච, සුත්තස්ස පුබ්බාපරසන්ධි ච සංවණ්ණෙන්තෙහි ගවෙසිතබ්බොති අත්ථො.

‘‘චතුබ්යූහහාරෙන ¶ ගවෙසිතබ්බෙසු නෙරුත්තාදීසු කතමං සුත්තස්ස ගවෙසිතබ්බං නෙරුත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං නෙරුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – තත්ථ තෙසු ඉමිනා චතුබ්යූහහාරෙන ගවෙසිතබ්බෙසු නෙරුත්තාදීසු කතමං සුත්තස්ස නෙරුත්තං නිබ්බචනං නාමාති චෙ පුච්ඡෙය්ය? සුත්තස්ස යා නිරුත්ති නිද්ධාරෙත්වා වුත්තා සභාවපඤ්ඤත්ති ගවෙසිතබ්බා, ඉදං සභාවනිරුත්තිභූතං නිබ්බචනං නෙරුත්තං නාමාති. ‘‘යා නිරුත්ති නෙරුත්තං නාමාති වුත්තා, කා පන සා නිරුත්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පදසංහිතා’’ති වුත්තං. පදෙසු සංහිතා යුත්තා පදසංහිතා. යථා යථා සුත්තත්ථො වත්තබ්බො, තථා තථා යා සභාවනිරුත්ති පවත්තා, සා පවත්තා සභාවනිරුත්තියෙව නිරුත්ති නාමාති යොජනා. ‘‘කා පන සා සභාවනිරුත්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ච ‘‘යං ධම්මානං නාමසො ඤාණ’’න්ති වුත්තං. යං යාය කාරණභූතාය නාමපඤ්ඤත්තියා ධම්මානං නෙය්යානං නාමසො පථවීනාමාදිනා වා ඵස්සනාමාදිනා වා ඛන්ධනාමාදිනා වා විවිධෙන නාමෙන අත්ථධම්මාදීසු කුසලස්ස පුග්ගලස්ස ඤාණං පවත්තති, සා කාරණභූතා නාමපඤ්ඤත්ති සභාවනිරුත්ති නාමාති අත්ථො. යන්ති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසො, යායාති අත්ථො. ‘‘ලිඞ්ගපකතිධම්මානං නාමසො පවත්තමානං ඤාණං විවරිත්වා කථෙහී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යදා හී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘යදා හි භික්ඛූතිආදිනා ‘ධම්මානං නාමසො ඤාණ’න්ති පදස්ස අත්ථං විවරතී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 25) වුත්තං. තස්සත්ථො අට්ඨකථායං විභජිත්වා වුත්තොවාති න විචාරිතො.

26. නෙරුත්තං ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං ‘‘කතමො සුත්තෙ ගවෙසිතබ්බො භගවතො අධිප්පායො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො අධිප්පායො’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො පාකටො. අපිච ‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛතී’’තිආදීසු යෙන පුග්ගලෙන අත්තනා රක්ඛිතෙන ධම්මෙන රක්ඛිතබ්බභාවො ඉච්ඡිතො, සො ධම්මං රක්ඛිස්සතීති භගවතො අධිප්පායො. යො පුග්ගලො දුග්ගතිතො මුච්චිතුකාමො, සො ධම්මං රක්ඛිස්සතීති භගවතො අධිප්පායො.

චොරො යථා සන්ධිමුඛෙ ගහිතොතිආදීසු යො චොරො ඝාතනතො මුච්චිතුකාමො, සො චොරකම්මං න කරිස්සතීති භගවතො අධිප්පායො. යො පුග්ගලො අපායාදිදුක්ඛතො මුච්චිතුකාමො, සො පාපකම්මං න කරිස්සතීති භගවතො අධිප්පායො.

සුඛකාමානීතිආදීසු ¶ ¶ යෙ පුග්ගලා සුඛං ඉච්ඡන්ති, තෙ පරහිංසනතො විවජ්ජිස්සන්තීති භගවතො අධිප්පායො.

මිද්ධී යදා හොති මහග්ඝසො චාතිආදීසු යෙ පුග්ගලා පුනප්පුනං පවත්තමානජාතිජරාමරණතො මුච්චිතුකාමා, තෙ භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො භවිස්සන්ති, සන්තුට්ඨා භවිස්සන්ති, සුද්ධාජීවා භවිස්සන්ති, පාතිමොක්ඛසංවරසීලසම්පන්නා භවිස්සන්ති, අතන්දිනො භවිස්සන්ති, විපස්සකා භවිස්සන්ති, සගාරවා සප්පතිස්සා භවිස්සන්තීති භගවතො අධිප්පායො.

අප්පමාදො අමතපදන්තිආදීසු යෙ පුග්ගලා මච්චුනො භායන්ති, නිබ්බානමිච්ඡන්ති, තෙ පුග්ගලා දානසීලභාවනාකම්මෙසු අප්පමත්තා භවිස්සන්තීති භගවතො අධිප්පායො.

27. සුත්තෙ ගවෙසිතබ්බො අධිප්පායො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතො, ‘‘කතමං සුත්තස්ස ගවෙසිතබ්බං නිදාන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමං නිදාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිදානන්ති ඵලං නීහරිත්වා දෙතීති නිදානං. කිං තං? කාරණං. ධනියොති ධනවඩ්ඪනකාරණෙ නියුත්තොති ධනියො. ගොපාලකොති ගාවො ඉස්සරභාවෙන පාලෙති රක්ඛතීති ගොපාලකො. උපධීහීති පුත්තගොණාදීහි (සු. නි. අට්ඨ. 1.33). නරස්සාති පුත්තිමන්තස්ස වා ගොපාලකස්ස වා නරස්සාති ච පදට්ඨානවසෙන වා යෙභුය්යවසෙන වා ගාථායං ආගතවසෙන වා වුත්තං, නාරියාපි උපධීහි නන්දනා අත්ථෙවාති දට්ඨබ්බා.

ඉමිනා වත්ථුනාති උපධිසඞ්ඛාතෙන ඉමිනාව පුත්තගවාදිනා වත්ථුනා. වසති පවත්තති නන්දනා එත්ථ පුත්තගොණාදිකෙති වත්ථු. නන්දනං නීහරිත්වා දෙති පුත්තගොණාදිකන්ති නිදානන්ති අත්ථං ගහෙත්වා ධනියො ‘‘උපධීහි නරස්ස නන්දනා’’ති ආහ. භගවා පන ‘‘වසති පවත්තති සොචනා එත්ථ පුත්තගොණාදිකෙහි වත්ථු, සොචනං නීහරිත්වා දෙති පුත්තගොණාදිකන්ති නිදාන’’න්ති අත්ථං ගහෙත්වා ‘‘උපධීහි නරස්ස සොචනා’’ති ආහ. පරිග්ගහීයතෙති පරිග්ගහං. කිං තං? පුත්තගොණාදිකං, තං පරිග්ගහං ‘‘උපධී’’ති ආහ, න කිලෙසූපධිකායඛන්ධූපධින්ති.

උපධීසූති ඛන්ධසඞ්ඛාතෙසු කායෙසු. කායං ‘‘උපධී’’ති ආහ, න පුත්තගවාදිකං, න පරිග්ගහං.

බාහිරෙසු ¶ වත්ථූසූති මණිකුණ්ඩලපුත්තදාරාදීසු වත්ථූසු.

කාමසුඛන්ති ¶ කාමනීයෙසු අස්සාදසුඛවසෙන පවත්තා තණ්හා. බාහිරවත්ථුකාය තණ්හායාති කාමනීයෙසු බාහිරවත්ථූසු අස්සාදසුඛවසෙන පවත්තාය තණ්හාය.

අජ්ඣත්තිකවත්ථුකායාති රූපකායසඞ්ඛාතෙ අජ්ඣත්තිකවත්ථුම්හි අභිනන්දනවසෙන පවත්තාය.

පුන අජ්ඣත්තිකවත්ථුකායාති පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ අජ්ඣත්තිකවත්ථුම්හි සිනෙහවසෙන පවත්තාය.

ගවෙසිතබ්බං නිදානං විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කතමො ගවෙසිතබ්බො පුබ්බාපරසන්ධී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තත්ථ කතමො පුබ්බාපරසන්ධී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නෙරුත්තාධිප්පායනිදානපුබ්බාපරසන්ධීසු. යථාති යෙන අන්ධකාරාදිනා සභාවෙන ‘‘කාමන්ධා…පෙ… මාතර’’න්ති යං කාමතණ්හං භගවා ආහ, අයං කාමතණ්හා තථා තෙන අන්ධකාරාදිනා සභාවෙන ‘‘කාමන්ධා…පෙ… මාතර’’න්ති ගාථා වුත්තාති යොජනා.

ගාථාත්ථො පන – කාමෙතීති කාමො, කාමතණ්හා, කාමෙන අත්ථස්ස අජානනතාය ධම්මස්ස, අපස්සනතාය ච අන්ධාති කාමන්ධා. කාමතණ්හාසඞ්ඛාතෙන ජාලෙන අත්ථධම්මානං අජානනාපස්සනෙන සඤ්ඡන්නා පලිගුණ්ඨිතාති ජාලසඤ්ඡන්නා. තණ්හාසඞ්ඛාතෙන ඡදනෙන තෙසංයෙව අත්ථධම්මානං අජානනාපස්සනෙන ඡාදිතා පිහිතාති තණ්හාඡදනඡාදිතා. අත්ථධම්මෙසු පමත්තසඞ්ඛාතෙන පමාදෙන බන්ධනෙන බද්ධා බන්ධිතබ්බා පුග්ගලා ජරාමරණං අන්වෙන්ති, කුමිනාමුඛෙ පවත්තා මච්ඡා මරණං අන්වෙන්ති ඉව ච, ඛීරපකො වච්ඡො මාතරං අන්වෙති ඉව ච, තථා ජරාමරණං අන්වෙන්තීති ගහෙතබ්බො.

‘‘කාමන්ධා…පෙ… මාතර’න්ති යාය දෙසනාය, ගාථාය වා කාමතණ්හා වුත්තා, සා දෙසනා, ගාථා වා කතමෙන දෙසනාභූතෙන අපරෙන යුජ්ජතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථා පුච්ඡිත්වා ඉමාය දෙසනාය, ගාථාය වා යුජ්ජතීති දස්සෙතුං ‘‘සා කතමෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාති ‘‘කාමන්ධා…පෙ… අන්වෙන්තී’’ති දෙසනා, ගාථා වා. පුබ්බාපරෙනාති තතො දෙසනාතො පුබ්බෙන දෙසනාවචනෙන, ගාථාවචනෙන වා අපරෙන දෙසනාවචනෙන, ගාථාවචනෙන වා. යුජ්ජති යුජ්ජනං එති සමෙතීති පුච්ඡති.

යථාති ¶ යෙන අන්ධකරණාදිනා. ‘‘රත්තො…පෙ… නර’’න්ති යං ගාථාවචනං භගවා ආහ, තෙන ගාථාවචනෙන තථා අන්ධකරණාදිනා යුජ්ජතීති යොජනා. ගාථාත්ථො පන – රත්තො රඤ්ජන්තො පුග්ගලො අත්ථං අත්තහිතපයොජනං පරහිතපයොජනං න ජානාති. රත්තො රඤ්ජන්තො ධම්මං යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස ¶ හෙතුං පඤ්ඤාචක්ඛුනා න පස්සති. රාගො යං නරං යදා සහතෙ, තදා තස්ස නරස්ස අන්ධං අන්ධකාරං තමං අඤ්ඤාණං හොතීති ගහෙතබ්බො.

ඉතීති එවං. අන්ධතාය අන්ධකරණතාය සඤ්ඡන්නතාය සඤ්ඡන්නකරණතාය. සායෙව තණ්හාති ‘‘කාමන්ධා…පෙ… මාතර’’න්ති ගාථාවචනෙන යා කාමතණ්හා වුත්තා, සායෙව කාමතණ්හා. අභිලපිතාති ‘‘රත්තො…පෙ… නර’’න්ති අපරෙන ගාථාවචනෙන භගවතා වොහාරිතා වොහරණෙන ඤාපිතා, අභිලපිතස්ස අත්ථස්ස සමානතා පුබ්බදෙසනා අපරදෙසනාය යුජ්ජතීති වුත්තං හොති.

‘‘ද්වීසු ගාථාසු කතමෙහි පදෙහි සායෙව තණ්හා අභිලපිතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමෙහි අභිලපිතාති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යඤ්චාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පඨමගාථායං ‘‘කාමන්ධා…පෙ… ඡාදිතා’’ති යඤ්ච පදං ආහ, දුතියගාථායඤ්ච ‘‘රත්තො…පෙ… න පස්සතී’’ති යඤ්ච පදං ආහ. පරියුට්ඨානෙහි පරියුට්ඨානදීපකෙහි ඉමෙහි ‘‘කාමන්ධා…පෙ… පස්සතී’’ති පදෙහි සායෙව පඨමගාථාය වුත්තා කාමතණ්හා ච භගවතා අභිලපිතා.

‘‘යං අන්ධකාරං වුත්තං, කතමං තං? යා තණ්හා පොනොභවිකා වුත්තා, කතමා සා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං අන්ධකාර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අන්ධකාරං යං අඤ්ඤාණං වුත්තං, අයං දුක්ඛසමුදයො භවෙ. යා ච තණ්හා පොනොභවිකා වුත්තා, අයඤ්ච දුක්ඛසමුදයො භවෙති යොජනා.

‘‘කාමා’’ති යඤ්ච පදං භගවා ආහ, තෙන පදෙන ඉමෙ කිලෙසකාමා වුත්තා. ‘‘ජාලසඤ්ඡන්නා’’ති යඤ්ච පදං භගවා ආහ, තෙන පදෙන තෙසංයෙව කිලෙසකාමානං පයොගෙන සමුදාචාරෙන පරියුට්ඨානං භගවා දස්සෙති. තස්මාති යස්මා යස්මිං සන්තානෙ තණ්හා උප්පන්නා, තං සන්තානං සංසාරතො නිස්සරිතුං අදත්වා රූපාරම්මණාදීහි පලොභයමානා හුත්වා චිත්තං කිලෙසෙහි පරියාදාය තිට්ඨති, තස්මා තණ්හාය චිත්තං පරියාදාය සන්තානෙ තිට්ඨමානත්තා. කිලෙසවසෙනාති වීතික්කමකිලෙසවසෙන. පරියුට්ඨානවසෙනාති ¶ වීතික්කමනං අප්පත්වා උප්පජ්ජමානවසෙන. යෙති වුත්තප්පකාරතණ්හාසහිතපුග්ගලසදිසා. තෙති තෙ තණ්හාබන්ධනබද්ධා ච එදිසකා ච පුග්ගලා. ජරාමරණං අන්වෙන්ති ජරාමරණං අතික්කමිතුං න සක්කුණන්ති. අයන්ති ජරාමරණානුප්පවත්ති ‘‘ජරාමරණමන්වෙන්තී’’ති ඉමිනා වචනෙන භගවතා දස්සිතාති යොජනා.

‘‘කාමන්ධා’’තිආදිගාථාය චෙව ‘‘රත්තො’’තිආදිගාථාය ච පුබ්බාපරසන්ධි ආචරියෙන විභත්තො ¶ , අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං ‘යස්ස පපඤ්චා ඨිතී චා’තිආදිගාථාසු පුබ්බාපරසන්ධි අම්හෙහි විඤ්ඤාතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා යස්ස පපඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තස්සා ගාථාය – යස්ස මුනිනො පපඤ්චා තණ්හාමානදිට්ඨී ච නත්ථි, තණ්හාමානදිට්ඨීහි අභිසඞ්ඛතා සඞ්ඛාරා ච නත්ථි, ඨිතී අනුසයා තණ්හා ච නත්ථි, සන්දානසදිසං තණ්හාපරියුට්ඨානං නත්ථි, පලිඝසදිසො මොහො ච නත්ථි, සො මුනි පපඤ්චාදිකං සබ්බං වීතිවත්තො අතික්කන්තොති වුච්චති. නිත්තණ්හං නිමානං නිදිට්ඨිං නිසන්දානං නිපලිඝං ලොකෙ චරන්තං තං මුනිං සදෙවකො තණ්හාසහිතො ලොකො න විජානාතීති අත්ථො.

ගාථායං පපඤ්චාදයො භගවතා වුත්තා, ‘‘කතමෙ තෙ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘පපඤ්චා නාමා’’තිආදි වුත්තං. අත්තනො ආධාරපුග්ගලං සංසාරෙ චිරං පපඤ්චන්තාපෙන්තී තණ්හාමානදිට්ඨියො ච, තාහි තණ්හාමානදිට්ඨීහි සහජාතවසෙන වා උපත්ථම්භනවසෙන වා අභිසඞ්ඛතා සඞ්ඛාරා ච පපඤ්චා නාම. සන්තානෙ අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයා තණ්හා සත්තානං තිට්ඨනහෙතුත්තා ඨිතී නාම. පවත්තමානාය තණ්හාය යං පරියුට්ඨානඤ්ච ඡත්තිංසතණ්හාය ජාලිනියා යානි විචරිතානි ච වුත්තානි, ඉදං සබ්බං අත්තනො ආධාරං පුග්ගලං බන්ධනට්ඨෙන සන්දානසදිසත්තා සන්දානං නාම. මොහො අත්තනො ආධාරස්ස පුග්ගලස්ස නිබ්බානනගරප්පවෙසනස්ස පටිසෙධකත්තා පලිඝසදිසත්තා පලිඝො නාම. ‘‘යස්ස පපඤ්චාදයො නත්ථි, සො කිං වීතිවත්තො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යෙ චා’’තිආදි වුත්තං. යෙ වුත්තප්පකාරා පපඤ්චා සඞ්ඛාරා, යා ච වුත්තප්පකාරා ඨිති, යං වුත්තප්පකාරං සන්දානඤ්ච, යං වුත්තප්පකාරං පලිඝඤ්ච නත්ථීති වුත්තා, සබ්බං එතං පපඤ්චාදිකං යො මුනි සමතික්කන්තො, අයං මුනි ‘‘නිත්තණ්හො’’ති වුච්චතීති දට්ඨබ්බො.

28. ‘‘යස්ස පපඤ්චාතිආදිගාථායං යෙ පපඤ්චාදයො වුත්තා, තෙසු තණ්හාමානදිට්ඨිහෙතුකා සඞ්ඛාරා කදා කතිවිධං ඵලං දෙන්ති, තංසඞ්ඛාරසම්පයුත්තා ¶ තණ්හා කදා කතිවිධං ඵලං දෙතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ පරියුට්ඨානසඞ්ඛාරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු පපඤ්චසඞ්ඛාරාදීසු. පරියුට්ඨානසඞ්ඛාරාති වීතික්කමවසෙන පවත්තා පරියුට්ඨානා අකුසලසඞ්ඛාරා චෙතනා. දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීති දිට්ඨෙ පස්සිතබ්බෙ ධම්මෙ අත්තභාවෙ වෙදනීයං ඵලං දෙතීති දිට්ඨධම්මවෙදනීයා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ ඵලං වෙදෙතීති වා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා. කා සා? අපදුස්සනීයාදීසු අතිදුස්සනාදිවසෙන පවත්තා පඨමජවනචෙතනා. උපපජ්ජෙ ඵලං වෙදෙතීති උපපජ්ජවෙදනීයා, සත්තමජවනචෙතනා. අපරාපරියායෙ අත්තභාවෙ ඵලං වෙදෙතීති අපරාපරියායවෙදනීයා, මජ්ඣෙ පවත්තා පඤ්ච ජවනචෙතනා. තිඵලදානවසෙන තිවිධා සඞ්ඛාරා. එවං ඉමාය තිවිධාය සඞ්ඛාරචෙතනාය සම්පයුත්තා තිවිධා තණ්හා තිවිධං ඵලං දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ අත්තභාවෙ ¶ , උපපජ්ජෙ වා අනන්තරභවෙ, අපරෙ වා පරියායෙ භවෙ දෙති නිබ්බත්තෙතීති එවං ඵලනිබ්බත්තකසඞ්ඛාරං වා තංසම්පයුත්තං තණ්හං වා භගවා ආහ.

‘‘යාය දෙසනාය, ගාථාය වා ඵලනිබ්බත්තකං සඞ්ඛාරං ආහ, සා දෙසනා, ගාථා වා කතමෙන දෙසනාභූතෙන වා අපරෙන යුජ්ජතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං ලොභපකතං කම්මං කරොතී’’තිආදි වුත්තං. යා ‘‘යස්ස…පෙ… ලොකො’’ති දෙසනා ච යා ‘‘යං ලොභපකතං කම්මං…පෙ… අපරෙ වා පරියායෙ’’ති දෙසනා ච වුත්තා, භගවතො ඉදං දෙසනාද්වයං අඤ්ඤමඤ්ඤං පුබ්බාපරෙන පුබ්බං අපරෙන අපරං පුබ්බෙන යුජ්ජති යුජ්ජනං එති සමෙති, යථා ගඞ්ගොදකං යමුනොදකෙන, යමුනොදකම්පි ගඞ්ගොදකෙන සංසන්දති සමෙති. ‘‘යස්ස…පෙ… ලොකො’’ති දෙසනා ‘‘යං ලොභපකතං…පෙ… පරියායෙ’’ති දෙසනාය සංසන්දති සමෙති, ‘‘යං ලොභපකතං…පෙ… පරියායෙ’’ති දෙසනාපි ‘‘යස්ස…පෙ… ලොකො’’ති දෙසනාය සංසන්දති සමෙතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘කථං යුජ්ජතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ පරියුට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං, දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදිඵලත්තයනිබ්බත්තකට්ඨෙන යුජ්ජතීති වුත්තං හොති.

යං යං සුත්තං භගවතා දෙසිතං පුබ්බාපරෙන යුජ්ජති, තං තං සුත්තම්පි නීහරිත්වා පුබ්බාපරසංසන්දනං දස්සෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. සංසන්දනාකාරො වුත්තනයානුසාරෙන ගහෙතබ්බො. තත්ථාති තෙසු පරියුට්ඨානසඞ්ඛාරතණ්හාවිචරිතෙසු. පරියුට්ඨානන්ති රූපාරම්මණාදීනි අයොනිසොමනසිකාරෙන ආරබ්භ සත්තසන්තානෙ පවත්තං තණ්හාචරිතං. පටිසඞ්ඛානබලෙනාති ¶ අසුභානිච්චාදිදස්සනබලෙන තදඞ්ගප්පහානවසෙන පහාතබ්බං. සඞ්ඛාරාති දස්සනපහාතබ්බා සඞ්ඛාරා. දස්සනබලෙනාති දස්සනසඞ්ඛාතපඨමමග්ගඤාණබලෙන පහාතබ්බා. ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානීති දස්සනෙන පහාතබ්බතණ්හාවිචරිතෙහි අවසෙසානි ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි. නිග්ගතා තණ්හා යස්ස සො නිත්තණ්හො, නිත්තණ්හස්ස භාවො නිත්තණ්හතා, කා සා? සඋපාදිසෙසා නිබ්බානධාතු.

පපඤ්චසඞ්ඛාරාභිනන්දනත්තයං යදිපි අත්ථතො එකං සමානං, දෙසනාය පන පදක්ඛරාදීහි විසෙසො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘යොයං පුබ්බාපරසන්ධි ආචරියෙන විභත්තො, සොයං කතිවිධො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො චායං පුබ්බාපරො සන්ධී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන වුත්තං – ‘‘න කෙවලං සුත්තන්තරසංසන්දනමෙව පුබ්බාපරසන්ධි, අථ ඛො අඤ්ඤොපි අත්ථීති දස්සෙතුං ‘සො චාය’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 28). තත්ථ අත්ථසන්ධීති කිරියාකාරකාදිවසෙන අත්ථස්ස අත්ථෙන සන්ධි. පදසන්ධීති නාමපදාදිකස්ස ¶ නාමපදාදිකන්තරෙන සන්ධි. දෙසනාසන්ධීති වුත්තප්පකාරස්ස දෙසනන්තරස්ස වුත්තප්පකාරෙන දෙසනන්තරෙන සන්ධි. නිද්දෙසසන්ධීති නිද්දෙසන්තරස්ස නිද්දෙසන්තරෙන සන්ධි.

සන්ධි ච නාම අත්ථාදයො මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො සභාවධම්මො නාම නත්ථි, අත්ථාදීනඤ්ච ඡඅත්ථපදාදීසු අවරොධනතො ‘‘අත්ථසන්ධි ඡප්පදානී’’තිආදි වුත්තං.

අත්ථසන්ධිබ්යඤ්ජනසන්ධයො ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමා දෙසනාසන්ධී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දෙසනාසන්ධි න ච පථවි’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ න ච පථවිං නිස්සාය ඣායති ඣායී ඣායති චාති එත්ථ ඣායී ඣානසමඞ්ගී පුග්ගලො පථවිං නිස්සාය ආලම්බිත්වා න ච ඣායති, සබ්බසඞ්ඛාරනිස්සටං පන නිබ්බානං නිස්සාය ආලම්බිත්වා ඵලසමාපත්තිං ඣායති සමාපජ්ජති එවාති අත්ථො දට්ඨබ්බො. න ච ආපන්තිආදීසුපි එස නයො යොජෙතබ්බො. ඵලසමාපත්තිසමඞ්ගී පුග්ගලො හි පථවීආදයො මුඤ්චිත්වා නිබ්බානමෙව ආරබ්භ ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජතීති. එත්ථ ච පථවීආදීහි මහාභූතෙහි කාමභවරූපභවා ගහිතා රූපපටිබද්ධවුත්තිතාය. ආකාසානඤ්චායතනාදීහිපි අරූපභවො ගහිතො, භවත්තයං වජ්ජෙත්වා ච ¶ ඣායතීති අධිප්පායො. යදි පථවීආදයො නිස්සාය න ඣායී ඣායති ච, එවං සති ඉධලොකසඞ්ඛාතං සත්තසන්තානං වා පරලොකසඞ්ඛාතං සත්තසන්තානං වා අනින්ද්රියසන්තානං වා නිස්සාය ඣායී ඣායතීති ආසඞ්කනීයත්තා තං පරිහරන්තො ‘‘න ච ඉමං ලොක’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ඉමං ලොකන්ති ඉධලොකසඞ්ඛාතො දිට්ඨො අත්තභාවො සත්තසන්තානො වුත්තො, තස්මිං නිස්සාය න ඣායති ඣායී ඣායති ච. පරලොකන්ති ඉධලොකතො අඤ්ඤො භවන්තරසඞ්ඛාතො සත්තසන්තානො වුත්තො, තස්මිං නිස්සාය න ච ඣායති ඣායී ඣායති ච.

යමිදං උභයන්තිආදීසු ඉදං උභයං ඉධලොකපරලොකද්වයං අන්තරෙන වජ්ජෙත්වා යං රූපායතනං දිට්ඨං, තං රූපායතනම්පි. යං සද්දායතනං සුතං, තං සද්දායතනම්පි. යං ගන්ධායතනරසායතනඵොට්ඨබ්බායතනං මුතං, තං ගන්ධායතනරසායතනඵොට්ඨබ්බායතනම්පි. යං ආපොධාතු ආකාසධාතු ලක්ඛණරූපං ඔජාසඞ්ඛාතං ධම්මායතනෙකදෙසරූපං විඤ්ඤාතං, තං ආපොධාතාදිකං ධම්මායතනෙකදෙසරූපම්පි. යං වත්ථු පරියෙසිතං වා අපරියෙසිතං වා සන්තිකෙ පත්තං, තං වත්ථුම්පි. යං වත්ථු පත්තං වා අප්පත්තං වා පරියෙසිතං පරියෙසනාරහං සුන්දරං, තං වත්ථුම්පි. යං වත්ථු විතක්කිතං විතක්කනවසෙන ආලම්බිතබ්බං, තං වත්ථුම්පි. යං වත්ථු විචාරිතං අනුමජ්ජනවසෙන ආලම්බිතබ්බං, තං වත්ථුම්පි. යං වත්ථු මනසා චිත්තෙනෙව අනුචින්තිතං අනුචින්තනවසෙන ආලම්බිතබ්බං, තං වත්ථුම්පි නිස්සාය න ඣායති ඣායී ඣායති චාති යොජනා කාතබ්බා.

එත්ථ ¶ දිට්ඨාදිකං බහිද්ධාරූපමෙව ගහෙතබ්බං අනින්ද්රියබද්ධරූපස්ස අධිප්පෙතත්තා. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො – ‘‘තදුභයවිනිමුත්තො අනින්ද්රියබද්ධො රූපසන්තානො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 28). ‘‘යදි ඣායී පුග්ගලො යථාවුත්තෙ පථවීආදයො නිස්සාය න ඣායති ඣායී ඣායති ච, එවං සති අයං ඣායී පුග්ගලො ඉදං නාම නිස්සාය ඣායතීති ලොකෙ කෙනචි ඤායති කිං, උදාහු න ඤායතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා න ඤායතීති දස්සෙතුං ‘‘අයං සදෙවකෙ ලොකෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඵලසමාපත්තිඣානෙන ඣායන්තො අයං ඛීණාසවපුග්ගලො සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය යත්ථ කත්ථචිපි අනිස්සිතෙන චිත්තෙන ඣායතීති සදෙවකෙ ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය ¶ පජාය කෙනචි න ඤායතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. තෙන වුත්තං –

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ නාභිජානාම, කිං ත්වං නිස්සාය ඣායසී’’ති. (සං. නි. 3.79; නෙත්ති. 104);

‘‘කෙනචි අවිඤ්ඤායභාවො කෙන සුත්තෙන විභාවෙතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමිනා ගොධිකසුත්තෙන (සං. නි. 1.159) විභාවෙතබ්බොති දස්සෙතුං ‘‘යථා මාරො පාපිමා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි ඛීණාසවචිත්තස්ස කත්ථචිපි අනිස්සිතභාවං ගොධිකසුත්තෙන (සං. නි. 1.159) වක්කලිසුත්තෙන (සං. නි. 3.87) ච විභාවෙතුං ‘යථා මාරො’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 28) වුත්තං. තත්ථ දානාදිපුඤ්ඤකාරකෙ, පුඤ්ඤෙ වා මාරෙති නිවාරෙතීති මාරො, අත්තහිතපරහිතෙ මාරෙතීති වා මාරො. පාපචිත්තුප්පාදවන්තතාය පාපිමා. පුබ්බත්තභාවෙ ගොධස්ස ඝාතකත්තා ‘‘ගොධිකො’’ති ලද්ධනාමස්ස පරිනිබ්බායන්තස්ස කුලපුත්තස්ස පරිනිබ්බානතො උද්ධං පටිසන්ධාදි විඤ්ඤාණං සමන්වෙසන්තො න ජානාති න පස්සති. ‘‘පරචිත්තජානනකො මාරො කස්මා න ජානාතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සො හී’’තිආදි වුත්තං. සො ගොධිකො හි යස්මා පපඤ්චාතීතො, තස්මා තණ්හාපහානෙන දිට්ඨිනිස්සයොපි අස්ස ගොධිකස්ස යස්මා නත්ථි, තස්මා ච න ජානාතීති.

‘‘ගොධිකසුත්තෙනෙව විභාවෙතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ගොධිකසුත්තවක්කලිසුත්තෙහි අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා අනිස්සිතභාවො විභාවිතො, එවං සති සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයා අනිස්සිතභාවො කෙන විඤ්ඤායතීති අත්ථො භවෙය්යා’’ති වත්තබ්බත්තා තදාපි න විඤ්ඤායතියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සදෙවකෙන ලොකෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා ඵලසමාපත්තිඣානෙන ඣායමානා ඉමෙ ඛීණාසවා කත්ථචි අනිස්සිතචිත්තා ¶ ඣායන්තීති සදෙවකෙන ලොකෙන න ඤායන්ති සමාරකෙන…පෙ… සදෙවමනුස්සාය න ඤායන්තීති යොජනා කාතබ්බා. අනිස්සිතචිත්තා න ඤායන්තීති එත්ථ හි න-කාරො ච ‘‘ඣායමානා’’ති පදෙ න සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘න ඣායමානා’’ති අත්ථස්ස සම්භවතො. ‘‘න ඤායන්තී’’ති පන සම්බන්ධිතබ්බො ¶ හෙට්ඨා අට්ඨකථායං එව ‘‘ලොකෙ කෙනචිපි න ඤායතී’’ති වුත්තත්තා. අයං දෙසනාසන්ධීති ගොධිකසුත්තවක්කලිසුත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථවසෙන සංසන්දනා නිද්ධාරිතා විය ‘‘න ච පථවිං නිස්සායා’’තිආදිදෙසනාය ච ‘‘න ච ඉමං ලොක’’න්තිආදිදෙසනාය ච යාය දෙසනාය අත්ථවසෙන සංසන්දනා නිද්ධාරිතා, තාය දෙසනාය යත්ථ කත්ථචි යං කිඤ්චි නිස්සාය ඣායී න ඣායති, නිබ්බානං නිස්සාය ඣායී ඣායතීති අත්ථවසෙන නිද්ධාරිතා, අයං සංසන්දනා දෙසනාසන්ධි නාමාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

දෙසනාසන්ධි ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කතමා නිද්දෙසසන්ධී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමා නිද්දෙසසන්ධීති නිස්සිතචිත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු චතූසු අත්ථසන්ධිබ්යඤ්ජනසන්ධිදෙසනාසන්ධිනිද්දෙසසන්ධීසු යා සන්ධි ‘‘නිද්දෙසසන්ධී’’ති උද්දිට්ඨා, සා නිද්දෙසතො කතමාති පුච්ඡතීති අත්ථො. නිස්සිතචිත්තාති තණ්හාදිට්ඨිසහජාතවසෙන වා උපනිස්සයවසෙන වා නිස්සිතං චිත්තං යෙසං පුථුජ්ජනානන්ති නිස්සිතචිත්තා, පුථුජ්ජනා පුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා ඉමාය දෙසනාය පුග්ගලාධිට්ඨානත්තා. යදි දෙසනා ධම්මාධිට්ඨානා, එවං සති නිස්සිතං චිත්තං එත්ථ සුත්තප්පදෙසෙසු දෙසිතන්ති නිස්සිතචිත්තා නිස්සිතචිත්තජානනත්ථාය දෙසිතා සුත්තප්පදෙසා. අනිස්සිතං චිත්තං යෙසං අරියපුග්ගලානන්ති අනිස්සිතචිත්තා, අරියපුග්ගලා නිද්දිසිතබ්බා ඉමාය දෙසනාය පුග්ගලාධිට්ඨානත්තා. ධම්මාධිට්ඨානාය පන අනිස්සිතං චිත්තං යත්ථ සුත්තප්පදෙසෙසු දෙසිතන්ති අනිස්සිතචිත්තා, අනිස්සිතචිත්තජානනත්ථාය දෙසිතා සුත්තප්පදෙසා.

‘‘නිස්සිතචිත්තා කෙන නිද්දෙසෙන නිද්දිසිතබ්බා, අනිස්සිතචිත්තා කෙන නිද්දෙසෙන නිද්දිසිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නිස්සිතචිත්තා අකුසලපක්ඛෙන නිද්දිසිතබ්බා’’තිආදි වුත්තං. අකුසලපක්ඛෙන නිද්දෙසෙන නිද්දිසිතබ්බා. කුසලපක්ඛෙනාතිආදීසුපි එස නයො යොජෙතබ්බො. අකුසලපක්ඛසාමඤ්ඤකුසලපක්ඛසාමඤ්ඤෙහි දස්සෙත්වා අකුසලවිසෙසකුසලවිසෙසෙහි දස්සෙතුං ‘‘නිස්සිතචිත්තා සංකිලෙසෙනා’’තිආදි වුත්තං. අයං නිද්දෙසසන්ධීති අකුසලපක්ඛාදිකස්ස පුරිමනිද්දෙසස්ස සංකිලෙසාදිකෙන පච්ඡිමෙන නිද්දෙසෙන නිස්සිතචිත්තවසෙන අයං සංසන්දනා ච නිද්දෙසසන්ධි නාම. කුසලපක්ඛාදිකස්ස පුරිමස්ස නිද්දෙසස්ස වොදානාදිකෙන පච්ඡිමෙන නිද්දෙසෙන අනිස්සිතචිත්තවසෙන අයං සංසන්දනා ච නිද්දෙසසන්ධි නාමාති විභජිත්වා වෙදිතබ්බා.

‘‘චතුබ්යූහහාරස්ස ¶ ¶ නෙරුත්තමධිප්පායනිදානපුබ්බාපරසන්ධිප්පභෙදෙන චෙව අත්ථබ්යඤ්ජනසන්ධිනිද්දෙසසන්ධිදෙසනාසන්ධිප්පභෙදෙන ච විභජිතබ්බභාවො කෙන අම්හෙහි ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බභාවතො ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙන තථා විභජිතබ්බභාවෙන ආයස්මා මහාකච්චානො ‘‘නෙරුත්තමධිප්පායො’’තිආදිකං (නෙත්ති. 4 හාරසඞ්ඛෙප) යං වචනං ආහ, තෙන වචනෙන තුම්හෙහි චතුබ්යූහහාරස්ස තථා විභජිතබ්බභාවො ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති.

‘‘එත්තාවතා ච චතුබ්යූහහාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො චතුබ්යූහො හාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ යස්සං යස්සං පාළියං යො යො චතුබ්බිධො, සො සො චතුබ්යූහහාරො ච යථාලාභවසෙන යොජිතො, තස්සං තස්සං පාළියං සො සො චතුබ්බිධො චතුබ්යූහහාරො තථා නිද්ධාරෙත්වා යුත්තො යොජිතොති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඉති චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

29. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගෙන නෙරුත්තාදයො විභත්තා, සො…පෙ… චතුබ්යූහහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො ආවට්ටො හාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තත්ථ කතමො ආවට්ටො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො ආවට්ටො හාරො ආවට්ටහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘එකම්හි පදට්ඨානෙ’’න්තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො ආවට්ටහාරවිභඞ්ගො නාමාති ගහිතො. ‘‘තත්ථ දෙසනායං ¶ එකස්මිං පදට්ඨානෙ ¶ දෙසනාරුළ්හෙ සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසති, පරියෙසිත්වා කථං පටිපක්ඛෙ ආවට්ටෙතී’’ති වත්තබ්බත්තා –

‘‘ආරම්භථ නික්කමථ, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ;

ධුනාථ මච්චුනො සෙනං, නළාගාරංව කුඤ්ජරො’’ති. –

ගාථා වුත්තා. ඉධ ගාථායං එකස්මිං පදට්ඨානෙ දෙසනාරුළ්හෙ සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසතීති වුත්තං හොති. ගාථාත්ථො පන අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 29) වුත්තො.

‘‘ආරම්භථා’තිආදිගාථායං කතරස්මිං පදට්ඨානෙ දෙසනාරුළ්හෙ කතමං සෙසකං පදට්ඨානං පරියෙසතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ආරම්භථ නික්කමථාති වීරියස්ස පදට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘වීරියස්ස පදට්ඨාන’’න්ති සාමඤ්ඤවසෙන වුත්තම්පි ආරම්භධාතුසඞ්ඛාතං වීරියං නික්කමධාතුසඞ්ඛාතස්ස වීරියස්ස පදට්ඨානං, නික්කමධාතුසඞ්ඛාතං වීරියං පරක්කමධාතුසඞ්ඛාතස්ස වීරියස්ස පදට්ඨානං, පරක්කමධාතුසඞ්ඛාතං වීරියං සමථභාවනාසහිතස්ස වීරියස්ස පදට්ඨානන්තිආදිනා පරියෙසිතබ්බන්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘යුඤ්ජථා’’ති ඉමිනා වුත්තං සමථභාවනාසහිතං වීරියං ‘‘බුද්ධසාසනෙ’’ති ඉමිනා වුත්තස්ස මහග්ගතසමාධිස්ස පදට්ඨානං, දෙසනාරුළ්හං සුඛාදිකං සෙසකම්පි පදට්ඨානං පරියෙසිතබ්බං. ‘‘ධුනාථ මච්චුනො සෙන’’න්ති පදෙන ගහිතං විපස්සනාසහිතං වීරියං කිලෙසධුනනෙ සමත්ථාය පඤ්ඤාය පදට්ඨානං, දෙසනාරුළ්හං සමාධිආදිකං සෙසකම්පි පදට්ඨානං පරියෙසිතබ්බං.

‘‘යදි ‘ආරම්භථා’තිආදිකං වුත්තං වීරියං සාමඤ්ඤභූතානං වීරියසමාධිපඤ්ඤානංයෙව පදට්ඨානං සියා, එවං සති කථං වට්ටමූලං ඡින්දිත්වා විවට්ටං පාපෙස්සන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා පුන ‘‘ආරම්භථ නික්කමථාති වීරියින්ද්රියස්ස පදට්ඨාන’’න්තිආදි වුත්තං. ආධිපච්චකිච්චතාය යුත්තස්සාපි වීරියාධිකස්ස පදට්ඨානත්තා ආරභන්තා යොගාවචරපුග්ගලා වට්ටමූලං ඡින්දිත්වා විවට්ටං පාපෙන්තීති වුත්තං හොති. ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිකා පන යස්මා වීරියාරම්භවත්ථුආදිදෙසනා හොති, තස්මා ආරම්භවත්ථුආදීනියෙව සංවණ්ණිතානි පදට්ඨානන්ති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘ඉමානි පදට්ඨානානි දෙසනා’’ති. ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිකා යථාවුත්තපදට්ඨානානි දෙසනා හොති, න වීරියාරම්භවත්ථුආදීනි, තස්මා පදට්ඨානංයෙව සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං.

එවං ¶ ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිදෙසනාය පදට්ඨානවසෙන අත්ථො විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං තස්සායෙව දෙසනාය පටිපක්ඛවසෙන අත්ථො විභජිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අයුඤ්ජන්තානං වා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ යොගෙ භාවනායං අයුඤ්ජන්තානං සත්තානං අපරිපක්කඤාණානං යොගෙ යොගහෙතු වාසනාභාගියවසෙන ආයතිං ජානනත්ථාය ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිදෙසනා ආරද්ධා. යුඤ්ජන්තානං පරිපක්කඤාණානං සත්තානං ආරම්භෙ ආරම්භහෙතු දිට්ඨෙව ධම්මෙ පරිජානනත්ථාය ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිදෙසනා ආරද්ධා.

තත්ථ තෙසු යුඤ්ජන්තායුඤ්ජන්තෙසු පරිපක්කාපරිපක්කඤාණෙසු යෙ අපරිපක්කඤාණා සත්තා න යුඤ්ජන්ති, තෙ අපරිපක්කඤාණා සත්තා පමාදමූලකා හුත්වා යොගෙ භාවනායං යෙන පමාදෙන න යුඤ්ජන්ති, සො පමාදො තණ්හාමූලකො පමාදො, අවිජ්ජාමූලකො පමාදොති දුබ්බිධො හොති. තත්ථ තස්මිං දුබ්බිධෙ පමාදෙ අඤ්ඤාණෙන නිවුතො අවිජ්ජාමූලකො සත්තො යෙන පමාදෙන ඤෙය්යට්ඨානං ‘‘ඉමෙ උප්පාදවයධම්මා පඤ්චක්ඛන්ධා ඤෙය්යට්ඨානං නාමා’’ති නප්පජානාති, අයං අඤ්ඤාණහෙතුකො පමාදො අවිජ්ජාමූලකො පමාදා නාම. යො පමාදො තණ්හාමූලකො, සො පමාදො තිවිධො අනුප්පන්නානං භොගානං උප්පාදාය පරියෙසන්තො තණ්හිකො සත්තො යං පමාදං ආපජ්ජති, අයං පමාදො ච, උප්පන්නානං භොගානං ඨිතත්ථාය රක්ඛන්තො තණ්හිකො සත්තො ආරක්ඛනිමිත්තං යං පමාදං ආපජ්ජති, අයං පමාදො ච, ඨිතං භොගං පරිභුඤ්ජන්තො තණ්හිකො සත්තො පරිභොගනිමිත්තං යං පමාදං ආපජ්ජති, අයං පමාදො චාති තිවිධො හොති. ඉති ලොකෙ අයං පමාදො චතුබ්බිධො අවිජ්ජාපදට්ඨානො එකවිධො පමාදො, තණ්හාපදට්ඨානො තිවිධො පමාදොති චතුබ්බිධො හොති. තත්ථ තාසු අවිජ්ජාතණ්හාසු නාමකායො ඵස්සාදිනාමසමූහො අවිජ්ජාය පදට්ඨානං, රූපකායො පථවීආදිරූපසමූහො තණ්හාය පදට්ඨානං හොති. ඉදං වුත්තං හොති – ආරම්භධාතුනික්කමධාතුසඞ්ඛාතස්ස වීරියස්ස පටිපක්ඛො චතුබ්බිධො පමාදො නිද්ධාරෙතබ්බො, නිද්ධාරෙත්වා එකවිධස්ස පමාදස්ස අවිජ්ජා පදට්ඨානං, තිවිධස්ස පමාදස්ස තණ්හා පදට්ඨානං. අවිජ්ජාය නාමකායො පදට්ඨානං, තණ්හාය රූපකායො පදට්ඨානන්ති පටිපක්ඛෙ ආවට්ටෙත්වා පදට්ඨානං පරියෙසිතබ්බන්ති.

‘‘කස්මා ¶ නාමකායො අවිජ්ජාය පදට්ඨානං භවති, රූපකායො තණ්හාය පදට්ඨානං භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තං කිස්ස හෙතූ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘රූපීසු භවෙසු අජ්ඣොසානං, අරූපීසු සම්මොහො’’ති වුත්තං. රූපීසු භවෙසු රූපධම්මෙසු අහංමමාදිවසෙන අජ්ඣොසානං තණ්හාභිනිවෙසො සත්තෙසු පතිට්ඨිතො යස්මා හොති, තස්මා රූපකායො තණ්හාය පදට්ඨානං භවති. අනමතග්ගෙ හි සංසාරෙ ඉත්ථිපුරිසා අඤ්ඤමඤ්ඤරූපාභිරාමා භවන්ති. අරූපීසු ඵස්සාදීසු සුඛුමභාවතො සම්මොහො සත්තෙසු පතිට්ඨිතො යස්මා හොති, තස්මා නාමකායො අවිජ්ජාය පදට්ඨානං භවතීති යොජනා කාතබ්බා. ඉදං වුත්තං හොති – රූපකායනාමකායෙසු ආරම්මණකරණවසෙන තණ්හාය ¶ ච අවිජ්ජාය ච උප්පජ්ජනතො රූපකායො තණ්හාය පදට්ඨානං, නාමකායො අවිජ්ජාය පදට්ඨානන්ති නීහරිතබ්බාවාති.

‘‘කතමො රූපකායො, කතමො නාමකායො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ රූපකායො රූපක්ඛන්ධො, නාමකායො චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා’’ති වුත්තං. තත්ථ තෙසු රූපකායනාමකායෙසු රූපකායො රූපසමූහො නාම රූපක්ඛන්ධො හොති, නාමකායො නාමසමූහො නාම චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධාති. ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා අවිජ්ජාතණ්හානං ආරම්මණත්තා සඋපාදානා භවෙය්යුං, ‘‘කතමෙන උපාදානෙන සඋපාදානා භවන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථෙව පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතුං ‘‘ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා කතමෙන උපාදානෙන සඋපාදානා? තණ්හාය ච අවිජ්ජාය චා’’ති වුත්තං. තත්ථ උපාදානභූතාය තණ්හාය ච උපාදානභූතාය අවිජ්ජාය ච ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධා සඋපාදානා නාම භවන්තීති යොජනා කාතබ්බා.

‘‘කිත්තකානි උපාදානානි තණ්හා නාම භවන්ති, කිත්තකානි උපාදානානි අවිජ්ජා නාම භවන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ තණ්හා ද්වෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තාසු තණ්හාඅවිජ්ජාසු. කාමුපාදානඤ්ච සීලබ්බතුපාදානඤ්ච ද්වෙ උපාදානානි තණ්හා නාම භවන්ති. තණ්හාවසෙන හි ‘‘මම සීලං, මම වත’’න්ති පරාමසනං භවති. දිට්ඨුපාදානඤ්ච අත්තවාදුපාදානඤ්ච ද්වෙ උපාදානානි අවිජ්ජා නාම භවන්ති. අවිජ්ජාවසෙන හි සස්සතදිට්ඨි චෙව අහංමමාදිදිට්ඨි ච භවන්ති. ‘‘ඉමෙහි චතූහි උපාදානෙහි සඋපාදානක්ඛන්ධා චතූසු සච්චෙසු කිත්තකං සච්චං නාමා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමෙහී’’තිආදි වුත්තං. යෙ ලොකියක්ඛන්ධා සඋපාදානා ඛන්ධා භවන්ති, උපාදානෙන හි ¶ උපාදානානිපි භවන්ති, ඉදං සඋපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං නාම. යානි චත්තාරි උපාදානානි දුක්ඛකාරණානි භවන්ති, අයං උපාදානචතුක්කො සමුදයො සමුදයසච්චං නාම භවති. පඤ්චක්ඛන්ධාති සඋපාදානා පඤ්චක්ඛන්ධා දුක්ඛවත්ථුභාවතො දුක්ඛං. තෙසන්ති සඋපාදානානං පඤ්චක්ඛන්ධානං. ධම්මං දෙසෙතීති ‘‘ආරම්භථා’’තිආදිකං ධම්මං වෙනෙය්යානුරූපං භගවා දෙසෙති. සාමඤ්ඤෙන පුබ්බෙ වුත්තම්පි අත්ථවසෙන විසෙසං දස්සෙතුං පුන ‘‘දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය, සමුදයස්ස පහානායා’’ති වුත්තං.

30. ආරම්භපටිපක්ඛභූතපමාදවසෙන පුරිමසච්චද්වයං ආචරියෙන නිද්ධාරිතං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘ඉතරසච්චද්වයං කථං නිද්ධාරිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා තං ද්වයම්පි පමාදමුඛෙනෙව නිද්ධාරිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යො තිවිධො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තණ්හාමූලකඅවිජ්ජාමූලකෙසු පමාදෙසු. තස්සාති තිවිධස්ස තණ්හාමූලකස්ස පමාදස්ස. සම්පටිවෙධෙනාති අස්සාදාදීනං පරිජානනෙන. රක්ඛණාති අත්තචිත්තස්ස රක්ඛණසඞ්ඛාතා. පටිසංහරණාති ‘‘තස්සා’’ති ¶ ඉමිනා වුත්තස්ස පමාදස්ස පටිපක්ඛභූතෙන අප්පමාදානනුයොගෙන සංහරණා යා ඛෙපනා අත්ථි, අයං පමාදස්ස පටිපක්ඛභූතෙන අප්පමාදානුයොගෙන පවත්තා ඛෙපනසඞ්ඛාතා භාවනා සමථො නාමාති පමාදස්ස පටිපක්ඛමුඛෙන පුන ආවට්ටෙත්වා සමථො නිද්ධාරිතොති.

‘‘සො සමථො කථං කෙන උපායෙන භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථා පුච්ඡිත්වා උපායං දස්සෙතුං ‘‘සො කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කථන්ති කෙන උපායෙන. ‘‘කාමෙන්තීති කාමා, කාමීයන්තීති වා කාමා’’ති වුත්තානං ද්වින්නං කාමානං පටිච්ච උප්පජ්ජමානං අස්සාදඤ්ච, ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා’’තිආදි (ම. නි. 1.235) වචනතො අප්පස්සාදනීයානං කාමානං පටිච්ච උප්පජ්ජමානං ආදීනවඤ්ච. කාමානන්ති ච කම්මත්ථෙ සාමිවචනං. තෙන වුත්තං –‘‘කාමෙ පටිච්චා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 30). ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං, යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72) වචනතො නිස්සරණන්ති ඉධ පඨමජ්ඣානං අධිප්පෙතං. වොකාරන්ති එත්ථ ව-කාරො ආගමො, ඔ-කාරං ලාමකභාවං. ආනිසංසන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලාදිකං. යදා ජානාති, තදා තෙන උපායෙන සමථො භවතීති අත්ථො.

සමථො ¶ ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා විපස්සනං විභජිතුං ‘‘තත්ථ යා වීමංසා’’තිආදි වුත්තං. අථ වා කාමානං අස්සාදාදයො යදා ජානාති, තදා සමථො භවතීති වුත්තො, ‘‘තස්මිං සමථෙ භවමානෙ සති කතමා භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යා වීමංසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං සමථෙ භවමානෙ සති අස්සාදාදීනං යා අනිච්චාදිවීමංසා උපපරික්ඛා පඤ්ඤා භවති, අයං වීමංසා උපපරික්ඛා පඤ්ඤා විසෙසෙන පස්සනතො විපස්සනා නාම. අථ වා තිවිධස්ස තණ්හාමූලකස්ස පමාදස්ස සම්පටිවෙධෙන රක්ඛණා පටිසංහරණා, අයං සමථොති ආචරියෙන වුත්තො, ‘‘කතමා විපස්සනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යා වීමංසා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං යථාවුත්තෙ සමථෙ සති යථාවුත්තස්ස පමාදස්ස අනිච්චාදිවසෙන යා වීමංසා උපපරික්ඛා පඤ්ඤා උප්පන්නා, අයං වීමංසා උපපරික්ඛා පඤ්ඤා විසෙසෙන පස්සනතො විපස්සනා නාම. වීමංසාව දුබ්බලා, උපපරික්ඛා බලවතීති විසෙසො.

සමථො චෙව විපස්සනා ච ද්වෙ ධම්මා ආචරියෙන නිද්ධාරිතා, ‘‘ඉමෙ නිද්ධාරිතා ද්වෙ ධම්මා කිං ගච්ඡන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉමෙ ද්වෙ’’තිආදි වුත්තං. සමථො සමථභාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡති, විපස්සනා විපස්සනාභාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡති. ‘‘ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු භාවියමානෙසු කතමෙ යොගාවචරෙන පහීයන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි වුත්තං. සමථෙ ධම්මෙ භාවියමානෙ තණ්හා ¶ යොගාවචරෙන පහීයති, විපස්සනාය භාවියමානාය අවිජ්ජා යොගාවචරෙන පහීයතීති ඉමෙ ද්වෙ පහාතබ්බා ධම්මා පහීයන්ති තණ්හා චෙව අවිජ්ජා ච. ‘‘ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු පහීයමානෙසු කතමෙ ධම්මා නිරුජ්ඣන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා උපාදානාදයොපි නිරුජ්ඣන්තීති සකලවට්ටදුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො ‘‘ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු පහීනෙසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ තණ්හාය සමථභාවනාය පහීයමානාය, අවිජ්ජාය විපස්සනාභාවනාය පහීයමානාය ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු ද්වීහි භාවනාහි පහීනෙසු කාමුපාදානාදීනි චත්තාරි උපාදානානි වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන නිරුජ්ඣන්ති, න භඞ්ගක්ඛණවසෙන.

එත්ථාහ – ‘‘තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො’’ති වුත්තත්තා ‘‘තණ්හාය පහීයමානාය උපාදානානි නිරුජ්ඣන්තී’’ති වචනං යුත්තං හොතු, කථං අවිජ්ජාය පහීයමානාය උපාදානානි නිරුජ්ඣන්තීති? ‘‘තණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධො’’ති ¶ පාඨෙ අවිජ්ජාසහිතතණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධොති අත්ථසම්භවතො. යථා හි තණ්හාසහිතාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො, එවං අවිජ්ජාසහිතාව තණ්හා උපාදානානං පච්චයො හොතීති අවිජ්ජාසහිතතණ්හානිරොධා උපාදානනිරොධොති අත්ථො සම්භවතීති ගහෙතබ්බො. වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන උපාදානනිරොධා තථෙව භවනිරොධොති එස නයො සෙසෙසුපි. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධොති එත්ථාපි තණ්හාසහිතඅවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධොතිආදිකො ගහිතොති දට්ඨබ්බො. ඉතීති එවං විසභාගසභාගධම්මානං ආවට්ටනවසෙන නිද්ධාරිතානි ච පුරිමකානි ද්වෙ සච්චානි ච, සමථො ච විපස්සනා ච ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා මග්ගො ච මග්ගසච්චඤ්ච, වට්ටනිරොධො වට්ටනිරොධසච්චඤ්ච නිබ්බානන්ති චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානි.

‘‘වීරියපටිපක්ඛභූතස්ස පමාදාදිධම්මස්ස වසෙන වා සභාගභූතස්ස පමාදාදිධම්මස්ස වසෙන වා ආවට්ටෙත්වා චතුන්නං සච්චානං නිද්ධාරිතබ්බභාවො අම්හෙහි කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන තථා නිද්ධාරිතබ්බභාවෙන භගවා ‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’’තිආදිගාථාවචනං ආහ, තෙන ‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’’තිආදිගාථාවචනෙන තථා චතුන්නං සච්චානං නිද්ධාරිතබ්බභාවො තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති.

‘‘ආරම්භථ නික්කමථා’තිආදිනා වොදානපක්ඛංයෙව නික්ඛිපිත්වා තස්සෙව වොදානපක්ඛස්ස විසභාගධම්මසභාගධම්මවසෙනෙව ආවට්ටෙත්වා චතුසච්චනිද්ධාරණං කාතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සංකිලෙසපක්ඛම්පි නික්ඛිපිත්වා තස්සෙව සංකිලෙසස්ස විසභාගධම්මසභාගධම්මවසෙනපි ආවට්ටෙත්වා චතුසච්චනිද්ධාරණං දස්සෙන්තො ‘‘යථාපි මූලෙ’’තිආදිගාථාවචනමාහ. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එවං ¶ වොදානපක්ඛං නික්ඛිපිත්වා තස්ස විසභාගධම්මවසෙන, සභාගධම්මවසෙන ච ආවට්ටනං දස්සෙත්වා ඉදානි සංකිලෙසපක්ඛං නික්ඛිපිත්වා තස්ස විසභාගධම්මවසෙන, සභාගධම්මවසෙන ච ආවට්ටනං දස්සෙතුං ‘යථාපි මූලෙ’ති ගාථමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 30) –

වුත්තං. ගාථාත්ථොපි අට්ඨකථායං වුත්තො. තථාපි යතිපොතානං අත්ථාය අට්ඨකථානුසාරෙනෙව කථයිස්සාම.

සමූහො ¶ රුක්ඛො මූලති පතිට්ඨාති එතෙන අවයවෙන භූමිභාගෙ ඨිතෙනාති මූලං, කිං තං? භූමිභාගෙ ඨිතො මූලසඞ්ඛාතො රුක්ඛාවයවො, තස්මිං මූලෙ. නත්ථි උපද්දවො ඵරසුඡෙදාදිඅන්තරායො අස්ස මූලස්සාති අනුපද්දවො. දළ්හෙති උපද්දවාභාවෙන සභාවතො ථිරෙ සති. ඡින්දීයතීති ඡින්නො, කො සො? භූමියං පතිට්ඨිතමූලසහිතො රුක්ඛාවයවො, න ඡින්දිත්වා ගහිතො රුක්ඛාවයවො. රුහති වඩ්ඪතීති රුක්ඛො. සො ච භූමියං පතිට්ඨිතමූලසහිතො රුක්ඛාවයවො රුක්ඛොති වුත්තො යථා ‘‘සමුද්දො දිට්ඨො’’ති. පුනරෙව රූහතීති පුන අඞ්කුරුප්පාදනං සන්ධාය වුත්තං. තණ්හානුසයෙති අත්තභාවසඞ්ඛාතස්ස රුක්ඛස්ස මූලෙ. අනූහතෙති අරහත්තමග්ගඤාණෙන අනුපච්ඡින්නෙ සති ඉදං අත්තභාවසඞ්ඛාතං දුක්ඛං දුක්ඛහෙතු පුනප්පුනං අබ්බොච්ඡින්නං නිබ්බත්තති න නිරුජ්ඣතියෙවාති ගාථාත්ථො.

‘‘ඉධ ගාථායං යො තණ්හානුසයො අනූහතභාවෙන දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තනස්ස මූලන්ති වුත්තො, අයං තණ්හානුසයො කතමස්සා තණ්හාය අනුසයො’’ති පුච්ඡති, ‘‘තණ්හාය කාමතණ්හාදිවසෙන බහුවිධත්තා භවතණ්හාය අනුසයො’’ති විස්සජ්ජෙති භවස්සාදතණ්හාභාවතො. යො අනුසයො එතස්ස භවතණ්හාසඞ්ඛාතස්ස ධම්මස්ස පච්චයො හොති, අයං අනුසයො අවිජ්ජානුසයො හොති. ‘‘අනුසයො බහුවිධො, කස්මා අවිජ්ජානුසයොති සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා හි භවතණ්හා’’ති වුත්තං. අවිජ්ජාය භවතණ්හාය පච්චයත්තා අවිජ්ජානුසයො සද්දහිතබ්බො. අවිජ්ජාය හි භවෙසු ආදීනවස්ස අදස්සනවසෙන භවස්සාදතණ්හා භවතීති. ඉමෙ ද්වෙ කිලෙසාතිආදිම්හි හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරෙත්වා විසභාගසභාගධම්මාවට්ටනං විඤ්ඤාතබ්බං, සමථවිපස්සනා පන මග්ගසම්පයුත්තාව ගහෙතබ්බා.

‘‘සබ්බපාපස්සා’’තිආදිකස්ස අනුසන්ධ්යත්ථො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 30) වුත්තො. සබ්බපාපස්සාති කම්මපථභාවප්පත්තාපත්තස්ස නිරවසෙසස්ස අකුසලස්ස. අකරණන්ති සපරසන්තානෙසු අනුප්පාදනං ¶ . කුසලස්සාති කම්මපථභාවප්පත්තාපත්තස්ස තෙභූමකකුසලස්ස චෙව ලොකුත්තරකුසලස්ස ච. උපසම්පදාති සන්තානෙ උප්පාදනවසෙන සම්පදා. සස්ස අත්තනො චිත්තන්ති සචිත්තං, සචිත්තස්ස පරියොදාපනං වොදානං අරහත්තඵලුප්පත්තියාති සචිත්තපරියොදාපනං ¶ . අරහත්තමග්ගුප්පාදො පන ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදා’’ති පදෙන ගහිතො. එතං අකරණාදිත්තයදීපනං බුද්ධානං සම්මාසම්බුද්ධානං සාසනං ඔවාදොති ගාථාත්ථො.

ගාථායං යස්ස පාපස්ස අකරණං වුත්තං, තං පාපං දුච්චරිතකම්මපථවසෙන විභජිතුං ‘‘සබ්බපාපං නාමා’’තිආදි වුත්තං. දොසසමුට්ඨානන්ති යෙභුය්යවසෙන වුත්තං, ලොභසමුට්ඨානම්පි භවති. ලොභසමුට්ඨානන්තිපි යෙභුය්යවසෙන වුත්තං, දොසසමුට්ඨානම්පි භවති. මොහසමුට්ඨානම්පි තථෙව වුත්තං. ලොභසමුට්ඨානදොසසමුට්ඨානම්පි සම්භවතීති දට්ඨබ්බං. සබ්බපාපො දුච්චරිතකම්මපථප්පභෙදෙන විභත්තො, ‘‘එත්තකෙනෙව විභජිතබ්බො, උදාහු අඤ්ඤෙන විභජිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අඤ්ඤෙන අකුසලමූලඅගතිගමනභෙදෙනපි විභජිතුං ‘‘යා අභිජ්ඣා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං දුච්චරිතඅකුසලකම්මපථකම්මවිභාගෙන ‘සබ්බපාප’න්ති එත්ථ වුත්තපාපං විභජිත්වා ඉදානිස්ස අකුසලමූලවසෙන අගතිගමනවිභාගම්පි දස්සෙතුං ‘අකුසලමූල’න්තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 30) අනුසන්ධ්යත්ථො වුත්තො. මොහවසෙන සභාවං අජානන්තස්ස භයසම්භවතො යං භයා ච මොහා ච අගතිං ගච්ඡති, ඉදං මොහසමුට්ඨානන්ති වුත්තං.

සබ්බපාපො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කතමං සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තත්ථ ලොභො අසුභායා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –

‘‘එත්තාවතා ‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’න්ති එත්ථ පාපං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස අකරණං දස්සෙන්තො ‘ලොභො…පෙ… පඤ්ඤායා’ති තීහි කුසලමූලෙහි තිණ්ණං අකුසලමූලානං පහානවසෙන සබ්බපාපස්ස අකරණං අනුප්පාදනමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 30) –

වුත්තං. සුභාධිමුත්තවසෙන පවත්තො ලොභො අසුභාය අසුභභාවනාය තථාපවත්තෙන අලොභෙන තදඞ්ගවික්ඛම්භනප්පහානෙන පහීයති, සත්තෙසු කුජ්ඣනදුස්සනවසෙන පවත්තො දොසො මෙත්තාය මෙත්තාභාවනාය තථාපවත්තෙන අදොසෙන ච තදඞ්ගවික්ඛම්භනප්පහානෙන පහීයති, සත්තෙසු චෙව සඞ්ඛාරෙසු ච මුය්හනවසෙන පවත්තො මොහො පඤ්ඤාය ¶ විචාරණපඤ්ඤාය ච භාවනාමග්ගපඤ්ඤාය ච තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානෙන පහීයති.

‘‘යදි ¶ තීහි කුසලමූලෙහෙව අකුසලමූලානි පහීයන්ති, එවං සති උපෙක්ඛාකරුණාමුදිතා නිරත්ථකා භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තථා ලොභො උපෙක්ඛායා’’තිආදි වුත්තං. උපෙක්ඛායාති ‘‘සබ්බෙ සත්තා කම්මස්සකා’’තිආදිනා භාවිතාය උපෙක්ඛාය. මුදිතා අරතිං වූපසමෙත්වා අරතියා මූලභූතං මොහම්පි පජහතීති මනසි කත්වා ‘‘මොහො මුදිතාය පහානං අබ්භත්ථං ගච්ඡතී’’ති වුත්තං. ‘‘අකුසලමූලානං කුසලමූලාදීහි පහාතබ්බත්තං කෙන අම්හෙහි සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන තථා පහාතබ්බත්තෙන භගවා ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති වචනං ආහ, තෙන ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති වචනෙන තථා පහාතබ්බත්තං තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බන්ති වුත්තං හොති.

31. ‘‘එත්තාවතා ච සබ්බපාපො විභත්තො, තස්ස අකරණඤ්ච විභත්තං සියා, එවං සති අට්ඨමිච්ඡත්තානං අකරණං අනිවාරිතං සියා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සබ්බපාපං නාම අට්ඨ මිච්ඡත්තානී’’තිආදි වුත්තං. මිච්ඡාසතීති අනිච්චාදීසු ‘‘නිච්ච’’න්ති අනුස්සරණචින්තනාදිවසෙන පවත්තඅකුසලප්පවත්ති.

සබ්බපාපස්ස අකරණං බහුධා ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතං, ‘‘කථං කුසලස්ස සම්පදා විභජිතබ්බා විඤ්ඤාතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා කුසලස්ස සම්පදං විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අට්ඨසු මිච්ඡත්තෙසු පහීනෙසූ’’තිආදිමාහ. අට්ඨ සම්මත්තානීති සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධීති අට්ඨසම්මත්තානි විසභාගපරිවත්තනධම්මවසෙන සම්පජ්ජන්ති. අතීතස්සාති අතීතෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන දෙසිතස්ස. විපස්සිනො හි භගවතො අයං පාතිමොක්ඛුද්දෙසගාථා. චිත්තෙ පරියොදාපිතෙති චිත්තපටිබද්ධා පඤ්චක්ඛන්ධාපි පරියොදාපිතා භවන්ති. ‘‘චිත්තපරියොදාපිතෙන පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පරියොදාපිතභාවො කථං අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. එවං වුත්තප්පකාරෙන භගවා යං ‘‘චෙතොවිසුද්ධත්ථං භික්ඛවෙ තථාගතෙ බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති වචනං ආහ, තෙන ‘‘චෙතො…පෙ… වුස්සතී’’ති වචනෙන තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති. ‘‘පරියොදාපනා කතිවිධා භවන්තී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘දුවිධා හී’’තිආදි වුත්තං. සමථවිපස්සනාය ¶ නීවරණප්පහානඤ්ච අරියමග්ගභාවනාය අනුසයසමුග්ඝාතො චාති පරියොදාපනස්ස දුවිධත්තා පඤ්චක්ඛන්ධා පරියොදාපිතා භවන්තීති අත්ථො. පහීනනීවරණානුසයා හි පුග්ගලා පසාදනීයවණ්ණා හොන්ති.

‘‘පරියොදාපනස්ස කිත්තිකා භූමියො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ද්වෙ පරියොදාපනභූමියො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’න්තිආදිගාථාය දෙසිතෙසු ධම්මෙසු කතමං දුක්ඛසච්චං, කතමං සමුදයසච්චං ¶ , කතමං මග්ගසච්චං, කතමං නිරොධසච්ච’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යං පටිවෙධෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති ගාථාය දෙසිතෙසු ධම්මෙසු යං ඛන්ධපඤ්චකං පටිවෙධෙන පරිඤ්ඤාභිසමයෙන පරියොදාපෙති, ඉදං ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං දුක්ඛසච්චං භවෙ. යතො තණ්හාසංකිලෙසතො ඛන්ධපඤ්චකං පරියොදාපෙති, අයං තණ්හාසංකිලෙසො සමුදයො සමුදයසච්චං. යෙන අරියමග්ගඞ්ගෙන පරියොදාපෙති, අයං අරියමග්ගො මග්ගසච්චං. යං අසඞ්ඛතධාතුං අධිගතෙන පුග්ගලෙන පරියොදාපිතං, අයං අසඞ්ඛතධාතුධම්මො නිරොධො නිරොධසච්චං භවෙ. ඉමානි චත්තාරි සච්චානි ගාථාය දෙසිතධම්මානං සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනවසෙන නිද්ධාරිතානි. ‘‘තෙනාහා’’තිආදිකස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො.

‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිගාථාය දෙසිතානං ධම්මානං සභාගවිසභාගධම්මාවට්ටනවසෙන චත්තාරි සච්චානි ආචරියෙන නිද්ධාරිතානි, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතානි.

‘‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ඡත්තං මහන්තං යථ වස්සකාලෙ;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’ති –

ගාථාය දෙසිතානං ධම්මානං විසභාගසභාගධම්මානං ආවට්ටනවසෙන කථං චත්තාරි සච්චානි නිද්ධාරිතානී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘ධම්මො හවෙ’’තිආදිමාහ. තාය ගාථාය දෙසිතෙ ධම්මෙ විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මො නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ධම්මො නාමාති පුඤ්ඤධම්මො නාම. ඉන්ද්රියසංවරොති මනච්ඡට්ඨින්ද්රියසංවරසීලාදිකො සබ්බො සංවරො. තෙන වුත්තං –‘‘ඉන්ද්රියසංවරසීසෙන ¶ චෙත්ථ සබ්බම්පි සීලං ගහිතන්ති දට්ඨබ්බ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 31). චත්තාරො අපායා දුක්කටකම්මකාරීනං ගතිභූතත්තා දුග්ගති. සබ්බා උපපත්තියො පන දුක්ඛදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසමඞ්ගීනං ගතිභූතත්තා දුග්ගති නාම.

‘‘තස්මිං දුවිධෙ ධම්මෙ ඉන්ද්රියසංවරධම්මො කත්ථ ඨිතො, කථං සුචිණ්ණො, කුතො රක්ඛතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ යා සංවරසීලෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං දුවිධෙ ධම්මෙ. සංවරසීලෙ ඨිතා යා අඛණ්ඩකාරිතා හොති, අයං අඛණ්ඩවසෙන කාතබ්බො සංවරසීලෙ ඨිතො සුට්ඨු ආචිණ්ණපරිචිණ්ණො පුඤ්ඤධම්මො චතූහි අපායෙහි අත්තනො ආධාරං අත්තානං රක්ඛන්තං පුග්ගලං එකන්තිකභාවෙන රක්ඛති, අනෙකන්තිකභාවෙන පන රක්ඛිතමත්තො පුඤ්ඤධම්මොපි රක්ඛතීති අත්ථො ගහෙතබ්බො. අපායෙහීති ච පධානවසෙන වුත්තං, රොගාදිඅන්තරායතොපි රක්ඛති. රොගාදිඅන්තරායො වා අයතො අපගතත්තා අපායන්තොගධොති දට්ඨබ්බො.

‘‘තථා ¶ රක්ඛතීති කෙන අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘එවං භගවා’’තිආදි වුත්තං. එවං වුත්තප්පකාරෙන ලක්ඛණපකාරදස්සනං භගවා ‘‘ද්වෙමා, භික්ඛවෙ, සීලවතො ගතියො දෙවා ච මනුස්සා චා’’ති යං වචනං ආහ, තෙන ‘‘ද්වෙමා…පෙ… මනුස්සා චා’’ති වචනෙන තුම්හෙහි සද්දහිතබ්බොති වුත්තං හොති. ‘‘සංවරසීලෙ ඨිතස්ස අඛණ්ඩකාතබ්බස්ස සුචිණ්ණස්ස පුඤ්ඤධම්මස්ස අපායෙහි රක්ඛණෙ එකන්තිකභාවො කෙන සුත්තෙන දීපෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘එවඤ්ච නාළන්දාය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවඤ්චාති ඉමිනා ඉදානි වුච්චමානෙන පකාරෙනපි වුත්තප්පකාරො අත්ථො වෙදිතබ්බො. නාළන්දායන්ති නාළන්දනාමකෙ නිගමෙ නිසින්නො අසිබන්ධකනාමස්ස පුත්තො ගාමණි ගාමජෙට්ඨකො භගවන්තං එතං වුච්චමානං ‘‘බ්රාහ්මණා, භන්තෙ’’තිආදිවචනං අවොච.

බ්රාහ්මණාති බාහිරකා බ්රාහ්මණා. භන්තෙති භගවන්තං ගාමණි ආලපති. පච්ඡාභූමකාති පච්ඡිමදිසාය නිසින්නකා. උය්යාපෙන්තීති මනුස්සලොකතො උද්ධං දෙවලොකං යාපෙන්ති පාපෙන්ති.

ඉධස්සාති ඉධලොකෙ අස්ස භවෙය්ය. පුරිසො පාණාතිපාතී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨිකො අස්ස භවෙය්යාති යොජනා. සෙසං පාළිතො චෙව වුත්තානුසාරෙන ච ඤෙය්යං.

32. ‘‘විසභාගධම්මසභාගධම්මාවට්ටනවසෙන ¶ චතුන්නං සච්චානං නිද්ධාරිතභාවො කෙන අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ මහාකච්චානො එකම්හි පදට්ඨානෙ’’ති වුත්තං.

‘‘එත්තාවතා ච ආවට්ටො හාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො ආවට්ටො හාරො’’ති වුත්තං. යස්සං යස්සං පාළියං යො යො ආවට්ටො හාරො යථාලාභවසෙන යොජිතො, තස්සං තස්සං පාළියං සො සො ආවට්ටො හාරො තථා නිද්ධාරෙත්වා යුත්තො යොජිතොති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඉති ආවට්ටහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

පණ්ඩිතෙහි පන අට්ඨකථාටීකානුසාරෙනෙව ගම්භීරත්ථො විත්ථාරතො විභජිත්වා ගහෙතබ්බොති.

33. යෙන ¶ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන ආවට්ටහාරවිභඞ්ගෙන ආවට්ටෙතබ්බා පදට්ඨානාදයො විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො ආවට්ටහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘තත්ථ කතමො විභත්තිහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො විභත්තිහාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො විභත්තිහාරො විභත්තිහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘ධම්මඤ්ච පදට්ඨානං භූමිඤ්චා’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘ද්වෙ සුත්තානී’’තිආදිකො විත්ථාරභූතො සංවණ්ණනාවිසෙසො විභත්තිහාරො විභත්තිහාරවිභඞ්ගො නාමාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘යෙසු සුත්තෙසු වුත්තා ධම්මපදට්ඨානභූමියො ඉමිනා විභත්තිහාරෙන විභත්තා, තානි සුත්තානි කිත්තකානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තානි සුත්තානි පඨමං දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙ සුත්තානි වාසනාභාගියඤ්ච නිබ්බෙධභාගියඤ්චා’’ති වුත්තං. තත්ථ වාසනාභාගියන්ති පුඤ්ඤභාවනා වාසනා නාම, වාසනාය භාගො කොට්ඨාසො වාසනාභාගො, වාසනාභාගෙ වාචකභාවෙන නියුත්තං ¶ සුත්තන්ති වාසනාභාගියං, කතමං තං? යස්මිං සුත්තෙ තීණි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි භගවතා දෙසිතානි, තං සුත්තං වාසනාභාගියං. නිබ්බෙධභාගියන්ති ලොභක්ඛන්ධාදීනං නිබ්බිජ්ඣනං පදාලනං නිබ්බෙධො, නිබ්බෙධස්ස භාගො කොට්ඨාසො නිබ්බෙධභාගො, නිබ්බෙධභාගෙ වාචකභාවෙන නියුත්තං සුත්තන්ති නිබ්බෙධභාගියං, කතමං තං? යස්මිං සුත්තෙ සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මා භගවතා දෙසිතා, තං සුත්තං නිබ්බෙධභාගියං.

‘‘තෙසං සුත්තානං පටිග්ගාහකා පුග්ගලා යාහි පටිපදාහි සම්පජ්ජන්ති, තා පටිපදා කිත්තිකා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ද්වෙ පටිපදා’’තිආදි වුත්තං. දානසීලභාවනාමයපුඤ්ඤභාගෙ භවා පටිපදාති පුඤ්ඤභාගියා. ඵලභාගෙ භවා පටිපදාති ඵලභාගියා. ‘‘යෙසු සීලෙසු ඨිතා පටිග්ගාහකා පටිපජ්ජන්ති, තානි සීලානි කිත්තකානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ද්වෙ සීලානී’’තිආදි වුත්තං. සංවරති එතෙන සංවරෙනාති සංවරො, සො සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො, ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති පඤ්චවිධො. සබ්බොපි පාපසංවරණතො සංවරො, ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තිට්ඨානත්තා සීලං නාම. පජහති එතෙන පහාතබ්බෙති පහානං, පජහනං වා පහානං, තඤ්ච පහානං තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිපස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධං. තත්ථ නිස්සරණප්පහානං වජ්ජෙත්වා චතුබ්බිධං පහානං වුත්තනයෙන සීලං නාම.

‘‘තෙසු ¶ සුත්තාදීසු භගවා කතමං සුත්තං කතමාය පටිපදාය දෙසයති, කතරස්මිං සීලෙ ඨිතො පුග්ගලො කතමෙන සීලෙන බ්රහ්මචාරී භවතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථා විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ භගවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙසු වාසනාභාගියාදීසු සුත්තෙසු වාසනාභාගියං සුත්තං තත්ථ තාසු පුඤ්ඤභාගියාදිපටිපදාසු පුඤ්ඤභාගියාය පටිපදාය භගවා යස්ස පුග්ගලස්ස දෙසයති, සො වාසනාභාගියසුත්තපටිග්ගාහකො පුග්ගලො තත්ථ සංවරසීලාදීසු සංවරසීලෙ ඨිතො හුත්වා තෙන සංවරසීලසඞ්ඛාතෙන බ්රහ්මචරියෙන සෙට්ඨචරියෙන බ්රහ්මචාරී සෙට්ඨාචාරපූරකො භවති. තත්ථ තෙසු වාසනාභාගියාදීසු සුත්තෙසු නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං තත්ථ තාසු පුඤ්ඤභාගියාදිපටිපදාසු ඵලභාගියාය පටිපදාය යස්ස පුග්ගලස්ස භගවා දෙසයති, සො නිබ්බෙධභාගියසුත්තපටිග්ගාහකො පුග්ගලො තත්ථ සංවරසීලාදීසු පහානසීලෙ සමුච්ඡෙදප්පස්සද්ධිප්පහානවසෙන ¶ ඨිතො හුත්වා තෙන පහානසීලසඞ්ඛාතෙන විසෙසභූතෙන මග්ගසඞ්ඛාතෙන බ්රහ්මචරියෙන බ්රහ්මචාරී භවතීති යොජනා කාතබ්බා.

‘‘වාසනාභාගියසුත්තාදීසු කතමං වාසනාභාගියං සුත්ත’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතම’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු වාසනාභාගියසුත්තාදීසු. දානකථාති සප්පුරිසදානදානඵලඅසප්පුරිසදානදානඵලකථා. සීලකථාති පඤ්චසීලාදිසීලඵලකථා. සග්ගකථාති සග්ගසම්පත්තිසුඛකථා චෙව සග්ගෙ නිබ්බත්තාපකපුඤ්ඤකථා ච. ආදීනවොති ආදීනවදස්සකො සුත්තන්තො. ආනිසංසොති ආනිසංසදස්සකො සුත්තන්තො. වාසනාභාගියං සුත්තං නාමාති යොජනා.

‘‘තත්ථ කතම’’න්තිආදීසු අනුසන්ධ්යත්ථො වුත්තනයොව. යා දෙසනා චතුසච්චප්පකාසනා, සා දෙසනා නිබ්බෙධභාගියං සුත්තං නාමාති යොජනා. එවඤ්ච සති වාසනාභාගියසුත්තස්සපි නිබ්බෙධභාගියසුත්තභාවො ආපජ්ජෙය්ය චතුසච්චප්පකාසනතොති චොදනං මනසි කත්වා ‘‘වාසනාභාගියෙ සුත්තෙ’’තිආදි වුත්තං. වාසනාභාගියෙ සුත්තෙ පජානනා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අරියමග්ගපදට්ඨානභූතා පඤ්ඤා නත්ථි, මග්ගො අරියමග්ගො නත්ථි, ඵලං අරියඵලං නත්ථි. නිබ්බෙධභාගියෙ සුත්තෙ පන පජානනාදයො අත්ථි, වාසනාභාගියෙ සුත්තෙ නත්ථි. ‘‘පජානනා’’තිආදිනා චතුසච්චප්පකාසනා දානකථාදිකා නිබ්බෙධභාගියෙ සුත්තෙ අන්තොගධා, ඉතරංයෙව වාසනාභාගියසුත්තන්ති නාමාති දස්සෙති. යෙසු සුත්තෙසු වුත්තා ධම්මපදට්ඨානභූමියො විභත්තා, තානි සුත්තානි ද්වෙයෙව න හොන්ති, කස්මා ‘‘ද්වෙයෙව සුත්තානි නිද්ධාරිතානී’’ති චෙ වදෙය්යුං? අසඞ්කරතො සුත්තෙ වුත්තානං ධම්මපදට්ඨානභූමීනං විභජිතබ්බානං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා. ‘‘යදි එවං සංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියසුත්තානිපි නිද්ධාරිතානි අසඞ්කරත්තා’’ති චෙ වදෙය්යුං? නො නිද්ධාරිතානි, වාසනාභාගියසුත්තෙ නිද්ධාරිතෙ සංකිලෙසභාගියසුත්තම්පි නිද්ධාරිතං, සංකිලෙසධම්මතො නිස්සට්ඨධම්මානංයෙව වාසනාභාගියධම්මත්තා නිබ්බෙධභාගියසුත්තෙ ච නිද්ධාරිතෙ අසෙක්ඛභාගියසුත්තම්පි නිද්ධාරිතං අනඤ්ඤත්තා.

‘‘යෙසු ¶ සුත්තෙසු වුත්තා ධම්මපදට්ඨානභූමියො විභත්තිහාරෙන විභත්තා, තානි සුත්තානි කතමෙන ඵලෙන යොජයිතබ්බානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ඉමානි චත්තාරි සුත්තානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමානි චත්තාරි සුත්තානීති ¶ යථානිද්ධාරිතානි වාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියසුත්තානි චෙව තංනිද්ධාරණෙන නිද්ධාරිතානි සංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියසුත්තානි චාති චත්තාරි සුත්තානි ඉමෙසංයෙව චතුන්නං සුත්තානං දෙසනාය නයෙන නීතෙන ඵලෙන සබ්බතො සබ්බභාගෙන සංවරසීලප්පහානසීලෙන බ්රහ්මචරියෙන යොජයිතබ්බානි. යොජෙන්තෙන ච සබ්බතො සබ්බභාගෙන ච පදාදිවිචයෙන හාරෙන සංවරසීලාදිකං ඵලං විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන යුත්තං ඵලං ගවෙසිත්වා ‘‘ඉදං ඵලං ඉමස්ස පුග්ගලස්ස ඵලං, ඉදං ඵලං ඉමස්ස සුත්තස්ස ඵල’’න්ති සුත්තානි විසුං විසුං ඵලෙන යොජයිතබ්බානීති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘කිත්තකෙන ඵලෙන බ්රහ්මචරියෙන යොජෙතබ්බානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යාවතිකා ඤාණස්ස භූමී’’ති වුත්තං. භගවතා දෙසිතෙන වාසනාභාගියසුත්තෙන සිද්ධා යාවතිකා පුඤ්ඤභාගියා පටිපදාදයො විභජනඤාණස්ස භූමි ආරම්මණා භවිතුමරහන්ති, තාවතිකාහි භූමීහි වාසනාභාගියසුත්තං යොජයිතබ්බං. නිබ්බෙධභාගියසුත්තෙන සිද්ධා යාවතිකා ඵලභාගියා පටිපදාදයො විභජනඤාණස්ස භූමි ආරම්මණා භවිතුමරහන්ති, තාවතිකාහි භූමීහි නිබ්බෙධභාගියසුත්තං යොජෙතබ්බං. ඉතරද්වයම්පි සුත්තං යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. එතෙන ඤාණස්ස භූමීනං සුත්තත්ථානං බහුවිධත්තං දස්සෙති.

34. වාසනාභාගියසුත්තාදීසු වුත්තා ධම්මා වාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියභාවෙහි ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කථං සංකිලෙසභාගියඅසෙක්ඛාභාගියභාවෙහි අසාධාරණාසාධාරණභාවෙහි විභජිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමෙ ධම්මා සාධාරණා’’තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨකථාය පන –

‘‘එවං වාසනාභාගියනිබ්බෙධභාගියභාවෙහි ධම්මෙ එකදෙසෙන විභජිත්වා ඉදානි තෙසං කිලෙසභාගියඅසෙක්ඛභාගියභාවෙහි සාධාරණාසාධාරණභාවෙහි විභජිතුං ‘තත්ථ කතමෙ ධම්මා සාධාරණා’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 34) –

වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති යෙ ධම්මා සුත්තෙ වුත්තා විභත්තිහාරෙන විභජිතබ්බා, තෙසු ධම්මෙසු කතමෙ ධම්මා සාධාරණාති පුච්ඡති, ද්වෙ ධම්මා සාධාරණාති ¶ විස්සජ්ජෙති. තෙ ද්වෙ ධම්මෙ සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘නාමසාධාරණා, වත්ථුසාධාරණා චා’’ති වුත්තං. තත්ථ නාමසාධාරණාති නාමෙන නාමපඤ්ඤත්තියා ¶ සාධාරණා සමානා, ‘‘කුසලා’’ති නාමෙන එකවීසති චිත්තුප්පාදා සමානා, ‘‘අකුසලා’’ත්යාදිනාමෙන ද්වාදස චිත්තුප්පාදා සමානා, කුසලාදිනාමපඤ්ඤත්තිවචනෙන වචනීයා අත්ථා කුසලාදිනාමසාධාරණාති වුත්තා. තෙන ටීකායං –

‘‘නාමං නාමපඤ්ඤත්ති, තංමුඛෙනෙව සද්දතො තදත්ථාවගමො. සද්දෙන ච සාමඤ්ඤරූපෙනෙව තථාරූපස්ස අත්ථස්ස ගහණං, න විසෙසරූපෙන. තස්මා සද්දවචනීයා අත්ථා සාධාරණරූපනාමායත්තගහණීයතාය නාමසාධාරණා වුත්තා’’ති –

වුත්තං. වත්ථුසාධාරණාති පතිට්ඨානභූතෙන වත්ථුනා සාධාරණා. යස්මිං පතිට්ඨානභූතෙ සන්තානෙ වා චිත්තුප්පාදාදිම්හි වා යෙ ධම්මා පවත්තන්ති, තෙ ධම්මා තෙන සන්තානෙන වා වත්ථුනා තෙන චිත්තුප්පාදාදිනා වා සාධාරණා සමානාති අත්ථො. එකසන්තානෙ පතිතත්තා ඵුසනාදිසභාවතො භින්නාපි වත්ථුසාධාරණා සමානවත්ථුකායෙව භවන්තීති විභත්තිහාරෙන විභජිත්වාති වුත්තං හොති.

‘‘කිං නාමසාධාරණවත්ථුසාධාරණායෙව විභජිතබ්බා, අඤ්ඤං විභජිතබ්බං නත්ථී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං වා පනා’’තිආදි වුත්තං. නාමසාධාරණවත්ථුසාධාරණෙහි අඤ්ඤං යං වා පන කිච්චසාධාරණපච්චයසාධාරණපටිපක්ඛාදිසාධාරණම්පි ධම්මජාතං එවංජාතියං සාධාරණජාතියං, තම්පි සබ්බං විචයහාරෙන විචිනිත්වා යුත්තිහාරෙන ගවෙසිත්වා යුත්තං සාධාරණං විභත්තිහාරෙන විභජිතබ්බන්ති අධිප්පායො. ‘‘තෙසු නාමසාධාරණාදීසු කතමෙ නාමසාධාරණා, කතමෙ වත්ථුසාධාරණා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘මිච්ඡත්තනියතානං සත්තාන’’න්තිආදි වුත්තං. මාතුඝාතකාදීනං ඡන්නං මිච්ඡත්තනියතකම්මකරානං සත්තානඤ්ච දුග්ගතිඅහෙතුකසුගතිඅහෙතුකදුහෙතුකතිහෙතුකානං චතුන්නං පුථුජ්ජනානං අනියතකම්මකරානං සත්තානඤ්ච සන්තානෙ පවත්තා දස්සනපහාතබ්බා කිලෙසා දස්සනපහාතබ්බනාමසාධාරණා සමානා භවන්ති සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමසනවසෙන භින්නසභාවානම්පි දස්සනපහාතබ්බනාමනාතිවත්තනතො. වුත්තප්පකාරානං නියතානියතසත්තානං ¶ දස්සනපහාතබ්බානං කිලෙසානං පතිට්ඨානවත්ථුභාවතො වත්ථුසාධාරණා ච සමානවත්ථුකාති අත්ථො. පුථුජ්ජනස්ස දුග්ගතිඅහෙතුකාදිචතුබ්බිධසත්තස්ස, සොතාපන්නස්ස ච සන්තානෙ පවත්තා කාමරාගබ්යාපාදා කිලෙසා කාමරාගබ්යාපාදනාමසාධාරණා සමානා භවන්ති සකදාගාමිමග්ගප්පහාතබ්බඅනාගාමිමග්ගප්පහාතබ්බවසෙන භින්නසභාවානම්පි කාමරාගබ්යාපාදනාමනාතිවත්තනතො. වුත්තප්පකාරස්ස පුථුජ්ජනස්ස, සොතාපන්නස්ස ච කාමරාගබ්යාපාදානං පතිට්ඨානවත්ථුභාවතො වත්ථුසාධාරණා සමානවත්ථුකාති අත්ථො ච ගහෙතබ්බො. පුථුජ්ජනස්ස, අනාගාමිස්ස ච සන්තානෙ පවත්තා උද්ධංභාගියා සංයොජනා උද්ධම්භාගියනාමසාධාරණා සමානා භවන්ති රූපරාගාදිවසෙන භින්නසභාවානම්පි ¶ උද්ධංභාගියනාමනාතිවත්තනතො. පුථුජ්ජනස්ස, අනාගාමිස්ස ච උද්ධංභාගියානං පතිට්ඨානවත්ථුභාවතො වත්ථුසාධාරණා සමානවත්ථුකාති අත්ථො ච ගහෙතබ්බො. තෙන වුත්තං ටීකායං – ‘‘දස්සනපහාතබ්බානඤ්හි යථා මිච්ඡත්තනියතසත්තා පවත්තිට්ඨානං, එවං අනියතාපී’’ති වුත්තං. සඞ්ඛෙපතො පන සංකිලෙසපක්ඛෙ පහානෙකට්ඨා කිලෙසා නාමසාධාරණා හොන්ති, සහජෙකට්ඨා කිලෙසා වත්ථුසාධාරණාති දට්ඨබ්බා.

සංකිලෙසපක්ඛෙ සාධාරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කථං වොදානපක්ඛෙ සාධාරණා විභත්තා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යං කිඤ්චි අරියසාවකො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං කිඤ්චීති සාමඤ්ඤවසෙන වුත්තා පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදිකා ලොකියා සමාපත්තියෙව ගහිතා. අරියසාවකොති අරියස්ස භගවතො සාවකො අරියසාවකොති වත්තබ්බො, ඣානලාභී ච ඵලට්ඨො ච පුග්ගලො, න මග්ගට්ඨො. මග්ගට්ඨො හි ලොකියං යං කිඤ්චි සමාපත්තිං න සමාපජ්ජති. සබ්බා සා ලොකියසමාපත්ති රූපාවචරා අරූපාවචරා දිබ්බවිහාරො බ්රහ්මවිහාරො පඨමජ්ඣානසමාපත්තීති එවමාදීහි පරියායෙහි සාධාරණා තංසමඞ්ගීහි වීතරාගාවීතරාගෙහි සාධාරණා ලොකියසමාපත්තිනාමනාතිවත්තනතො ච වීතරාගාවීතරාගෙහි සමාපජ්ජිතබ්බතො ච. ‘‘අරියසාවකො ච ලොකියං සමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තො ඔධිසො ඔධිසො සමාපජ්ජති, එවං සති කථං වීතරාගෙහි සාධාරණාති සද්දහිතබ්බා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සාධාරණා හි ධම්මා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන – ‘‘කථං තෙ ඔධිසො ගහිතා, අථ ¶ ඔධිසො ගහෙතබ්බා, කථං සාධාරණාති අනුයොගං මනසි කත්වා තං විසොධෙන්තො ආහ – ‘සාධාරණා හි ධම්මා එවං අඤ්ඤමඤ්ඤ’න්තිආදී’’ති වුත්තං.

තත්ථ එවං වීතරාගාවීතරාගෙහි ඔධිසො ඔධිසො සමාපජ්ජිතබ්බා ධම්මා පරං පරං පච්ඡා පච්ඡා පවත්තියමානං ධම්මජාතං සකං සකං පුබ්බෙ පුබ්බෙ ජාතං ‘‘ලොකියසමාපත්තී’’ති නාමං නියතවිසයං අඤ්ඤමඤ්ඤං හුත්වා හි යස්මා නාතිවත්තන්ති, තස්මා සාධාරණාති සද්දහිතබ්බා ගහෙතබ්බාති අත්ථො. ‘‘පරං පරං සමාපජ්ජන්තො කථං නාතිවත්තතී’’ති වත්තබ්බත්තා නාතිවත්තනං පාකටං කාතුං ‘‘යොපී’’තිආදි වුත්තං. යො අරියසාවකො වා අවීතරාගො වා. ඉමෙහි ලොකියසමාපත්තිධම්මෙහි සමන්නාගතො, සො අරියසාවකො වා අවීතරාගො වා පරං පරං සමාපජ්ජන්තොපි තං ධම්මං ලොකියං සමාපත්තිධම්මං නාතිවත්තති, අඤ්ඤං උපගන්ත්වා නාතික්කමතීති අත්ථො. යෙහි ලොකියසමාපත්තිධම්මෙහි සමන්නාගතො, ඉමෙ ලොකියසමාපත්ති ධම්මා සාධාරණාවාති දට්ඨබ්බා.

‘‘වාසනාභාගියාදිසුත්තෙසු වුත්තා යෙ ධම්මා ඉමිනා විභත්තිහාරෙන විභත්තා, යෙසු ධම්මෙසු කතමෙ ධම්මා අසාධාරණා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමෙ ධම්මා අසාධාරණා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ තෙසු විභජිතබ්බෙසු ධම්මෙසු කතමෙ ධම්මා අසාධාරණාති පුච්ඡති, පුච්ඡිත්වා යාව දෙසනං උපාදාය අසාධාරණා ධම්මා ගවෙසිතබ්බා, ‘‘සෙක්ඛාසෙක්ඛා’’ති වා ගවෙසිතබ්බා, ‘‘භබ්බාභබ්බා’’ති වා ගවෙසිතබ්බා. අථ වා යාව ‘‘සෙක්ඛාසෙක්ඛා භබ්බාභබ්බා’’ති දෙසනා වුත්තා, තාව දෙසනං උපාදාය අසාධාරණා ගවෙසිතබ්බා. කථං ගවෙසිතබ්බා? අරියෙසු සෙක්ඛාසෙක්ඛධම්මවසෙන ‘‘සෙක්ඛා’’ති නාමං අසෙක්ඛෙන අසාධාරණං, ‘‘අසෙක්ඛා’’ති නාමං සෙක්ඛෙන අසාධාරණන්ති වා, අනරියෙසු ‘‘භබ්බා’’ති නාමං අභබ්බෙන අසාධාරණං, ‘‘අභබ්බා’’ති නාමං භබ්බෙන අසාධාරණන්ති වා ගවෙසිතබ්බා. කාමරාගබ්යාපාදා සංයොජනා අප්පහීනත්තා අනුසයභාවෙන උප්පජ්ජනාරහත්තා අට්ඨමකස්ස සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්ස ච සොතාපන්නස්ස ඵලට්ඨස්ස ච සාධාරණා භවන්ති, ධම්මතා ධම්මසභාවො අසාධාරණො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අට්ඨමකස්ස සොතාපත්තිමග්ගට්ඨතා සොතාපන්නස්ස අසාධාරණා, සොතාපන්නස්ස ¶ සොතාපන්නඵලට්ඨතා ච අට්ඨමකස්ස සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්ස අසාධාරණා. අට්ඨමකස්ස වා පහීයමානකිලෙසතා සොතාපන්නස්ස අසාධාරණා, සොතාපන්නස්ස පහීනකිලෙසතා ච අට්ඨමකස්ස අසාධාරණා’’ති.

උද්ධම්භාගියා සංයොජනා අප්පහීනත්තා අනුසයභාවෙන උප්පජ්ජනාරහත්තා අට්ඨමකස්ස මග්ගට්ඨභාවෙන අට්ඨමකසදිසස්ස අනාගාමිමග්ගට්ඨස්ස ච අනාගාමිස්ස ඵලට්ඨස්ස ච සාධාරණා, ධම්මතා ධම්මසභාවො අසාධාරණා. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘අට්ඨමකස්ස අනාගාමිමග්ගට්ඨතා අනාගාමිස්ස ඵලට්ඨස්ස අසාධාරණා, අනාගාමිස්ස අනාගාමිඵලට්ඨතා ච අට්ඨමකස්ස අසාධාරණා. අට්ඨමකස්ස වා පහීයමානකිලෙසතා අනාගාමිස්ස අසාධාරණා, අනාගාමිස්ස ඵලට්ඨස්ස පහීනකිලෙසතා ච අට්ඨමකස්ස අසාධාරණා’’ති. ‘‘මග්ගට්ඨතා ඵලට්ඨතාය අසාධාරණා, ඵලට්ඨතා ච මග්ගට්ඨතාය අසාධාරණා’’තිපි වත්තුං වට්ටති. සබ්බෙසං සත්තන්නං සෙක්ඛානං පුග්ගලානං නාමං ‘‘සෙක්ඛා’’ති නාමං සාධාරණං. ධම්මතා අසාධාරණාති චතුන්නං මග්ගට්ඨානං තංතංමග්ගට්ඨතා අඤ්ඤමඤ්ඤං මග්ගට්ඨානං අසාධාරණා. හෙට්ඨිමඵලත්තයට්ඨානඤ්ච අසාධාරණා, හෙට්ඨිමඵලත්තයට්ඨානං තංතංඵලට්ඨතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං ඵලට්ඨානං අසාධාරණා, චතුන්නං මග්ගට්ඨානඤ්ච අසාධාරණාති අත්ථො. ‘‘සෙක්ඛානං තංතංමග්ගට්ඨතා තංතංඵලට්ඨතාය අසාධාරණා, තංතංඵලට්ඨතා ච තංතංමග්ගට්ඨතාය අසාධාරණා’’ති වත්තුම්පි වට්ටති. සබ්බෙසං පටිපන්නකානන්ති ඵලත්ථාය පටිපජ්ජන්තීති පටිපන්නකා, තෙසං මග්ගසමඞ්ගීනං චතුන්නං පුග්ගලානං නාමං ‘‘පටිපන්නකා’’ති නාමං සාධාරණං, ධම්මතා තංතංමග්ගට්ඨතා අසාධාරණා. සබ්බෙසං සෙක්ඛානං සත්තන්නං පුග්ගලානං සෙක්ඛානං සීලං සාධාරණං, ධම්මතා තංතංමග්ගට්ඨඵලට්ඨතා අසාධාරණාති. වාසනාභාගියසංකිලෙසභාගියසුත්තෙසු වුත්තා දස්සනෙනපහාතබ්බාදයො චෙව නිබ්බෙධභාගියඅසෙක්ඛභාගියසුත්තෙසු වුත්තා සෙක්ඛාදයො ච ධම්මා සාධාරණාසාධාරණභෙදෙන විභත්තිහාරෙන විභජිතබ්බාති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.

‘‘අට්ඨමකස්සා’’තිආදිනා ¶ අරියෙසු පුග්ගලෙසු අසාධාරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කථං අනරියෙසු අසාධාරණා විභත්තා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අරියෙසු වුත්තනයානුසාරෙන අනරියෙසුපි විභජිත්වා ගවෙසිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘එවං විසෙසානුපස්සිනා’’තිආදි වුත්තං ¶ . අට්ඨකථායං පන – ‘‘එවං ‘අට්ඨමකස්සා’තිආදිනා අරියපුග්ගලෙසු අසාධාරණධම්මං දස්සෙත්වා ඉතරෙසු නයදස්සනත්ථං ‘එවං විසෙසානුපස්සිනා’තිආදි වුත්ත’’න්ති වුත්තං. එවං අරියෙසු වුත්තනයානුසාරෙන භබ්බාභබ්බෙසු අනරියෙසු විසෙසානුපස්සිනා අසාධාරණතො විසෙසං අසාධාරණං අනුපස්සිනා ගවෙසකෙන පණ්ඩිතෙන භබ්බාභබ්බෙසුපි හීනුක්කට්ඨමජ්ඣිමං උපාදාය ගවෙසිතබ්බං. කථං? මාතුඝාතාදිවසෙන පවත්තානං පටිඝසම්පයුත්තදිට්ඨිසම්පයුත්තසත්තමජවනචිත්තුප්පාදානං මිච්ඡත්තනියතානං තංසමඞ්ගීනං වා තථාපවත්තා පඨමජවනචිත්තුපාදාදයො අනියතා ධම්මා පටිඝසම්පයුත්තාදිභාවෙන සාධාරණා, මිච්ඡත්තනියතා ධම්මා එකචිත්තුප්පාදත්තා අසාධාරණා. යථා හි චිත්තං ‘‘චිත්තසංසට්ඨ’’න්ති න වත්තබ්බං, එවං මිච්ඡත්තනියතාපි ‘‘මිච්ඡත්තනියතසාධාරණා’’ති න වත්තබ්බා. මිච්ඡත්තනියතෙසුපි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකානං දිට්ඨිසම්පයුත්තසත්තමජවනචිත්තුප්පාදසමඞ්ගීනං අනියතා දිට්ඨිසම්පයුත්තපඨමජවනචිත්තුප්පාදාදයො ධම්මා දිට්ඨිසම්පයුත්තාදිභාවෙන සාධාරණා, නියතමිච්ඡාදිට්ඨි එකචිත්තුප්පාදසමඞ්ගීභාවතො අසාධාරණා. තෙනාහ අට්ඨකථාචරියො –

‘‘මිච්ඡත්තනියතානං අනියතා ධම්මා සාධාරණ, මිච්ඡත්තනියතා ධම්මා අසාධාරණා. මිච්ඡත්තනියතෙසුපි නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකානං අනියතා ධම්මා සාධාරණා, නියතමිච්ඡාදිට්ඨි අසාධාරණාති ඉමිනා නයෙන විසෙසානුපස්සිනා වෙදිතබ්බා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 34).

තත්ථ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’ති ඉමිනා මිච්ඡත්තනියතානං උප්පජ්ජිතුං භබ්බා අනියතා ධම්මා සාධාරණා, උප්පජ්ජිතුං අභබ්බා අනියතා ධම්මා අසාධාරණාති ගහිතා. තෙන වුත්තං ‘‘භබ්බාභබ්බා’’ති. තථා හීනස්ස හීනො හීනභාවෙන සාධාරණො, මජ්ඣිමුක්කට්ඨා අසාධාරණා. මජ්ඣිමස්ස මජ්ඣිමො සාධාරණො, හීනුක්කට්ඨා අසාධාරණා. උක්කට්ඨස්ස උක්කට්ඨො උක්කට්ඨභාවෙන සාධාරණො, හීනමජ්ඣිමා අසාධාරණාතිපි ගවෙසිතබ්බා. තෙනාහ – ‘‘හීනුක්කට්ඨමජ්ඣිමං උපාදාය ගවෙසිතබ්බ’’න්ති.

‘‘තත්ථ කතමෙ ධම්මා සාධාරණා’’තිආදිනා නානාවිධෙන විභත්තිහාරනයෙන ධම්මා විභජිත්වා දස්සිතා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘කථං භූමිපදට්ඨානානි විභත්තිහාරනයෙන විභජිත්වා දස්සිතානී’’ති පුච්ඡිතබ්බභාවතො ධම්මවිභජනානන්තරං ¶ භූමිපදට්ඨානානි විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘දස්සනභූමී’’තිආදිමාහ. තත්ථ දස්සනභූමීති දස්සනං භවති එත්ථ පඨමමග්ගෙති දස්සනභූමි, සොතාපත්තිමග්ගො ¶ . නියාමාවක්කන්තියාති නියමනං නියාමො, කො සො? සම්පත්තනියාමො, අවක්කනං අවක්කන්ති, සොතාපත්තිඵලං, නියාමස්ස අවක්කන්ති නියාමාවක්කන්ති, තාය. දස්සනභූමිනාමකො සොතාපත්තිමග්ගො නියාමාවක්කන්තිනාමකස්ස සොතාපත්තිඵලස්ස පත්තියා පදට්ඨානං. පඨමමග්ගසමඞ්ගී පුග්ගලො හි නියාමං ඔක්කමන්තො නාම, ඵලසමඞ්ගී පන නියාමං ඔක්කන්තො නාම හොති, තස්මා නියාමාවක්කන්තිසද්දෙන පඨමඵලුප්පත්ති ගහිතා. භාවනාභූමීති උපරිමග්ගත්තයං. උත්තරිකානන්ති තස්ස තස්ස මග්ගස්ස උපරිපවත්තානං තංතංඵලානං පත්තියා පදට්ඨානන්ති පච්චෙකං යොජෙතබ්බං.

දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා මන්දපඤ්ඤස්ස උප්පජ්ජනතො සමථං ආවහන්තී හුත්වා සමථස්ස පදට්ඨානං හොති, සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ඤාණාධිකස්ස උප්පජ්ජනතො විපස්සනාවහන්තී හුත්වා විපස්සනාය පදට්ඨානං, අවසෙසා ද්වෙ පටිපදාපි නාතිපඤ්ඤස්ස උප්පජ්ජනතො සමථස්ස පදට්ඨානන්ති ගහෙතබ්බා. තෙන අට්ඨකථායං වුත්තං – ‘‘ඉතරා පන තිස්සොපි පටිපදා සමථං ආවහන්තී’’තිආදි (නෙත්ති. අට්ඨ. 34). දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු සයමෙව එකන්තෙන ධම්මස්සවනස්ස පදට්ඨානං න හොති, වන්දනයාචනපඤ්හාපුච්ඡනාදයොපි පදට්ඨානං හොන්ති, තස්මා තෙහි කාරණෙහි සාධාරණං හුත්වා පරතොඝොසස්ස පදට්ඨානං හොති, පරතොඝොසො ච ධම්මස්සවනපඤ්හාවිස්සජ්ජනාදිවසෙන පවත්තො. දාතබ්බවත්ථුපරිච්චජනවන්දනයාචනකාලෙසු හි යෙභුය්යෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, පඤ්හාපුච්ඡනාදිකාලෙසු ච විස්සජ්ජෙන්ති, පටිපුච්ඡසාකච්ඡාදීනි වා කරොන්ති. සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු පාමොජ්ජපීතිපස්සද්ධිසුඛසමාධීහි පදට්ඨානභාවෙන සාධාරණං හුත්වා චින්තාමයියා පඤ්ඤාය පදට්ඨානං හොති. සීලවන්තස්ස හි සීලං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පාමොජ්ජාදයො හොන්ති, සමාහිතො ච ධම්මචින්තනෙ සමත්ථො හොති.

භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති පුරිමා පුරිමා සමථභාවනා චෙව විපස්සනාභාවනා ච පුඤ්ඤකිරියවත්ථුදානසීලාදීහි කාරණෙහි සාධාරණං හුත්වා භාවනාමයියා පඤ්ඤාය පච්ඡිමාය පච්ඡිමාය සමථභාවනාය චෙව විපස්සනාභාවනාය ච පදට්ඨානං. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං – ‘‘සාධාරණන්ති න බීජං විය අඞ්කුරස්ස, දස්සනභූමිආදයො විය නියාමාවක්කන්තිආදීනං ආවෙණිකං ¶ , අථ ඛො සාධාරණං තදඤ්ඤකාරණෙහිපී’’ති. ‘‘දානමයසීලමයභාවනාමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනං පරතොඝොසචින්තාමයිභාවනාමයිපඤ්ඤානං පදට්ඨානභාවො ආචරියෙන විභත්තො, එවං සති තෙසං දානමයාදීනං යථාක්කමං පරියත්තිබාහුසච්චකම්මට්ඨානානුයොගමග්ගසම්මාදිට්ඨීනං පදට්ඨානභාවො න භවෙය්යා’’ති වත්තබ්බත්තා තථාපවත්තං පදට්ඨානභාවම්පි දස්සෙතුං ‘‘දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු පරතො ච ඝොසස්ස සුතමයියා ච පඤ්ඤායා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –

‘‘ඉදානි ¶ යස්මා දානං, සීලං, ලොකියභාවනා ච න කෙවලං යථාවුත්තපරතොඝොසාදීනංයෙව, අථ ඛො යථාක්කමං පරියත්තිබාහුසච්චකම්මට්ඨානානුයොගමග්ගසම්මාදිට්ඨීනම්පි පච්චයා හොන්ති, තස්මා තම්පි නයං දස්සෙතුං පුන ‘දානමය’න්තිආදිනා දෙසනං වඩ්ඪෙසී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 34) –

වුත්තං. තත්ථ දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුනො පරතොඝොසස්ස සාධාරණපදට්ඨානභාවො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඤාතබ්බො. දානං පන දත්වා දෙසනං සුත්වා සුතානුසාරෙන විත්ථාරෙත්වා චින්තෙන්තස්ස පවත්තමානාය සුතමයියා පඤ්ඤාය වන්දනයාචනාදීහි සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං හොති. සීලමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුනොපි චින්තාමයියා පඤ්ඤාය සාධාරණපදට්ඨානභාවො වුත්තොයෙව. පරිසුද්ධසීලං පන නිස්සාය ‘‘ඣානං නිබ්බත්තෙස්සාමි, මග්ගඵලං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’තිආදිනා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පවත්තමානස්ස යොනිසොමනසිකාරස්ස පාමොජ්ජාදීහි සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං හොති. භාවනාමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුනො භාවනාමයියා පඤ්ඤාය සාධාරණපදට්ඨානභාවොපි වුත්තොයෙව. සමථභාවනාසඞ්ඛාතං පන ඣානං පාදකං කත්වා වා පරිපාකං විපස්සනාභාවංයෙව වා නිස්සාය පවත්තමානාය සම්මාදිට්ඨියා පරිසුද්ධසීලාදීහි සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං හොති.

දානමයපුඤ්ඤකිරියවත්ථුආදීනං පරතොඝොසාදීනං පදට්ඨානභාවො පුනප්පුනං ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘පතිරූපදෙසවාසාදයොපි ඉමෙසං ධම්මානං පදට්ඨානානීති යථා විභජිතබ්බා, අම්හෙහි ච විඤ්ඤාතබ්බා, තථා විභජිත්වා දස්සෙථා’’ති වත්තබ්බත්තා තෙපි විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘පතිරූපදෙසවාසො’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං පන ‘‘තථා ¶ පතිරූපදෙසවාසාදයො කායවිවෙකචිත්තවිවෙකාදීනං කාරණං හොන්තීති ඉමං නයං දස්සෙතුං ‘පතිරූපදෙසවාසො’තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 34) වුත්තං. පතිරූපදෙසං නිස්සාය වසන්තස්ස කායවිවෙකචිත්තවිවෙකවඩ්ඪනතො, සමාධිවඩ්ඪනතො ච පතිරූපදෙසවාසො කායචිත්තවිවෙකස්ස ච උපචාරසමාධිඅප්පනාසමාධිස්ස ච සීලාදීහි සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං. සප්පුරිසූපනිස්සයොති සප්පුරිසසන්තානෙ පවත්තො පයිරුපාසතො ආලම්බිතබ්බො පසාදො, තතො වා උපනිස්සයං ලභිත්වා පයිරුපාසන්තානං සන්තානෙ පවත්තො පුබ්බපසාදො යථාවිධො සප්පුරිසූපනිස්සයො පයිරුපාසන්තස්ස සද්ධාසම්පන්නස්ස රතනත්තයෙ තිණ්ණං අවෙච්චප්පසාදානං රතනත්තයගුණාදීහි සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං, සමථස්ස ලභනනිමිත්තදායකං සප්පුරිසං පයිරුපාසිත්වා තෙන දින්නනයෙ ඨත්වා පවත්තෙතබ්බස්ස සමථස්ස සප්පුරිසූපනිස්සයො සීලපාමොජ්ජපීතාදීහි ¶ සාධාරණං හුත්වා පදට්ඨානං. අත්තසම්මාපණිහිතස්ස පාපජිගුච්ඡාදීනං සම්භවතො අත්තසම්මාපණිධානං ජාතිවයාදිපච්චවෙක්ඛණෙන සාධාරණං හුත්වා හිරියා ච පදට්ඨානං, අත්තසම්මාපණිහිතස්ස නිබ්බිදාදීනං සම්භවතො සීලාදීහි සාධාරණං හුත්වා විපස්සනාය ච පදට්ඨානං.

තදඞ්ගාදිවසෙන අකුසලපරිච්චාගො නිබ්බිදාඤාණාදීහි සාධාරණං හුත්වා කුසලවීමංසාය පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය පඤ්ඤාය ච අරියමග්ගසමාධින්ද්රියස්ස ච පදට්ඨානං. ධම්මස්වාක්ඛාතතා ස්වාක්ඛාතධම්මස්සවනානුසාරෙන පවත්තකුසලමූලකා ලොකියලොකුත්තරසම්පත්ති කුසලමූලරොපනා නාම, තාය ච තථාවිධකුසලමූලකාය ඵලසමාපත්තියා ච පදට්ඨානං. සඞ්ඝසුප්පටිපන්නතා සඞ්ඝසුට්ඨුතාය සඞ්ඝස්ස උපට්ඨාකානං සුට්ඨුභාවාය සප්පතිස්සවාය වචනසම්පටිච්ඡනභාවාය පදට්ඨානං. සත්ථුසම්පදා සත්ථරි චෙව ධම්මාදීසු ච ගුණඅජානනතාය අප්පසන්නානඤ්ච පසාදාය පසන්නානඤ්ච අප්පමත්තකපසාදානඤ්ච භිය්යොභාවාය වඩ්ඪනාය පදට්ඨානං. අප්පටිහතපාතිමොක්ඛතා සඞ්ඝමජ්ඣෙ වා පරිසමජ්ඣෙ වා දුම්මඞ්කූනං දුම්මුඛානං දුස්සීලානං පුග්ගලානං නිග්ගහාය, පෙසලානං පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලසම්පන්නානං පුග්ගලානං ඵාසුවිහාරාය ච පදට්ඨානං හොති. හොන්තො පන යථානුරූපෙහි අඤ්ඤෙහි කාරණෙහි සාධාරණං හුත්වා හොතීති වෙදිතබ්බො.

‘‘වාසනාභාගියසුත්තාදීසු ¶ වුත්තධම්මභූමිපදට්ඨානානං විභත්තිහාරෙන විභජිතබ්බභාවො අම්හෙහි කෙන ජානිතබ්බො සද්දහිතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

‘‘එත්තාවතා ච විභත්තිහාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො විභත්තිහාරො’’ති වුත්තං. යත්ථ යත්ථ සුත්තෙ යෙ යෙ ධම්මාදයො වුත්තා, තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ වුත්තෙසු තෙසු තෙසු ධම්මාදීසු යථාලාභවසෙන යො යො විභත්තිහාරො යොජිතො, සො සො විභත්තිහාරො නිද්ධාරෙත්වා යුත්තො යොජිතොති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

ඉති විභත්තිහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

35. යෙන ¶ යෙන සංවණ්ණාවිසෙසභූතෙන විභත්තිහාරවිභඞ්ගෙන සුත්තෙ වුත්තා ධම්මාදයො විභත්තා, සො සංවණ්ණාවිසෙසභූතො විභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො පරිවත්තනො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරිවත්තනො හාරො පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘කුසලාකුසලෙ ධම්මෙ’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො පරිවත්තනො හාරො පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගො නාමාති අත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ නිද්දිට්ඨස්ස කතමස්ස භාවිතබ්බස්ස කුසලස්ස කතමො පටිපක්ඛො, කථං පරිවත්තෙතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමස්ස භාවිතබ්බස්ස කුසලස්ස අයං පටිපක්ඛො, එවං පහාතබ්බභාවවසෙන පරිවත්තෙතබ්බොති ¶ දස්සෙන්තො ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදිමාහ. අට්ඨකථායං පන –

‘‘තත්ථ යස්මා සංවණ්ණියමානෙ සුත්තෙ යථානිද්දිට්ඨානං කුසලාකුසලධම්මානං පටිපක්ඛභූතෙ අකුසලකුසලධම්මෙ පහාතබ්බභාවාදිවසෙන නිද්ධාරණං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනං, තස්මා ‘සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා භවතී’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 35) –

වුත්තං. පහායකස්ස හි ධම්මස්ස පහාතබ්බභාවවසෙන නිද්ධාරණං, පහාතබ්බස්ස ච ධම්මස්ස පහායකභාවවසෙන නිද්ධාරණං පටිපක්ඛතො පරිවත්තනං නාම හොති. තත්ථ සම්මාදිට්ඨිස්සාති සම්මා සුන්දරා පසත්ථා දිට්ඨි යස්ස පුග්ගලස්සාති සම්මාදිට්ඨි. පුග්ගලපදට්ඨානා හි අයං දෙසනා. තෙන වුත්තං ‘‘පුරිසපුග්ගලස්සා’’ති. සා පන සම්මාදිට්ඨි කම්මකම්මඵලාදිසද්දහනවසෙන වා අනිච්චාදිවිපස්සනාවසෙන වා මග්ගසම්මාදස්සනවසෙන වා පවත්තා නිරවසෙසාව ගහිතා. ‘‘යාය භාවිතාය සම්මාදිට්ඨියා පහාතබ්බා මිච්ඡාදිට්ඨි නිජ්ජිණ්ණා භවති, යදි කෙවලා මිච්ඡාදිට්ඨියෙව නිජ්ජිණ්ණා භවති, එවං සති තදවසෙසා අකුසලා ධම්මා අජිණ්ණා

භවෙය්යු’’න්ති ¶ වත්තබ්බත්තා ‘‘යෙ චස්ස මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා’’තිආදි වුත්තං. මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයා අනෙකෙ පාපකා අකුසලායෙව ධම්මා ච උප්පජ්ජෙය්යුං උප්පජ්ජනාරහා භවෙය්යුං, තෙ ච අකුසලා ධම්මා අස්ස සම්මාදිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස නිජ්ජිණ්ණා පහාතබ්බාරහා අනුප්පජ්ජනසභාවා හොන්ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘උපාදානනිරොධා භවනිරොධො’’ති (උදා. 2; මහාව. 1).

‘‘යදි සම්මාදිට්ඨිස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස මිච්ඡාදිට්ඨි, තප්පච්චයා අකුසලධම්මායෙව නිජ්ජිණ්ණා භවන්ති, එවං සති සම්මාදිට්ඨිපච්චයා කුසලා ධම්මා න සම්භවෙය්යු’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සම්මාදිට්ඨිපච්චයා චා’’තිආදි වුත්තං. අස්ස සම්මාදිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස උප්පජ්ජනාරහා සම්මාදිට්ඨිපච්චයා අනෙකෙ කුසලා සමථවිපස්සනා වා බොධිපක්ඛියා වා ධම්මා සම්භවන්ති, උප්පන්නා ච තෙ ධම්මා අස්ස සම්මාදිට්ඨිසම්පන්නස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස සන්තානෙ පුනප්පුනං පවත්තනවසෙන භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

සම්මාදිට්ඨියා ¶ පටිපක්ඛානං මිච්ඡාදිට්ඨියා, තප්පච්චයානං අකුසලානං ධම්මානං පරිවත්තනභාවො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘සම්මාසඞ්කප්පස්ස ධම්මස්ස පටිපක්ඛො ධම්මො කථං පරිවත්තෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සම්මාසඞ්කප්පස්ස පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදි වුත්තං. යොජනත්ථ ආදයො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා. සම්මා සුන්දරා පසත්ථා වාචා යස්ස පුග්ගලස්සාති සම්මාවාචො, තස්ස සම්මාවාචස්ස. ‘‘පුරිසපුග්ගලස්සා’’තිආදීනං අත්ථොපි වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසත්ථොසම්මා අවිපරීතතො විමුත්තිඤාණදස්සනං යස්ස පුග්ගලස්සාති සම්මාවිමුත්තිඤාණදස්සනො, තස්ස සම්මාවිමුත්තිඤාණදස්සනස්ස පච්චවෙක්ඛණඤාණදස්සනසම්පන්නස්ස පුරිසපුග්ගලස්ස ‘‘අවිමුත්තාව සමානා විමුත්තා මය’’න්ති මිච්ඡාභිනිවෙසවසෙන පවත්තං මිච්ඡාවිමුත්තිඤාණදස්සනං නිජ්ජිණ්ණං විගතං භවති. ‘‘යෙ චස්සා’’තිආදීනං අනුසන්ධ්යාදිකො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

36. ‘‘සම්මාදිට්ඨිස්සාතිආදිනා සම්මාදිට්ඨිආදීනං කුසලානං පටිපක්ඛා මිච්ඡාදිට්ඨාදිකායෙව අකුසලා පහාතබ්බභාවෙන පරිවත්තෙතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීනං කුසලානං පටිපක්ඛා පාණාතිපාතාදිකාපි අකුසලා පහාතබ්බභාවෙන පරිවත්තෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යස්ස වා පාණාතිපාතා පටිවිරතස්සා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘එවං සම්මාදිට්ඨිආදිමුඛෙන මිච්ඡාදිට්ඨිආදිං දස්සෙත්වා පුන පාණාතිපාතඅදින්නාදානකාමෙසුමිච්ඡාචාරාදිතො වෙරමණියාදීහි පාණාතිපාතාදීනං පරිවත්තනං දස්සෙතුං ‘යස්සා’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 36) වුත්තං. තදඞ්ගාදිවසෙනපහීනො හොති. කාලවාදිස්සාති වදිතබ්බකාලෙ වදිතබ්බං වදති සීලෙනාති කාලවාදී, තස්ස.

‘‘යථාවුත්තප්පකාරෙනෙව ¶ පරිවත්තෙතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා අඤ්ඤෙන පකාරෙනපි පරිවත්තෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යෙ ච ඛො කෙචී’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘යෙ ච ඛො කෙචීතිආදිනා සම්මාදිට්ඨිආදිමුඛෙනෙව මිච්ඡාදිට්ඨිආදීහි එව පරිවත්තනං පකාරන්තරෙන දස්සෙතී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 36) වුත්තං. තත්ථ කෙචි මිච්ඡාදිට්ඨිකමිච්ඡාසඞ්කප්පාදිකායෙව පුග්ගලා පරෙසං අරියානං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං ගරහන්ති. සන්දිට්ඨිකා සන්දිට්ඨෙ නියුත්තා, සහධම්මිකා සහ ධම්මෙන කාරණෙන යෙ වත්තන්ති සහධම්මිකා. ගාරය්හා ගරහිතබ්බාකාරෙ යුත්තා ¶ . වාදා ච අනුවාදා ච වාදානුවාදා, තෙ භවන්තො සම්මාදිට්ඨිඤ්ච ධම්මං ගරහන්ති. තෙන ගරහණෙන. පුජ්ජා පූජිතබ්බා ච න භවන්ති, පාසංසා පසංසිතබ්බා ච න භවන්ති. එවන්තිආදීසු සම්මාසඞ්කප්පං වා සම්මාවාචාදිකං වා විසුං විසුං සම්මාසඞ්කප්පඤ්ච තෙ භවන්තො ධම්මං ගරහන්ති. තෙන හි යෙ මිච්ඡාසඞ්කප්පිකා, තෙ භවන්තො න පුජ්ජා ච පාසංසා ච…පෙ… සම්මාවිමුත්තිඤ්ච තෙ භවන්තො ධම්මං ගරහන්ති. තෙන හි යෙ මිච්ඡාදිට්ඨිවාචිකා, තෙ භවන්තො න පුජ්ජා ච පාසංසා ච. සම්මාවිමුත්තිඤාණදස්සනඤ්ච තෙ භවන්තො ධම්මං ගරහන්ති. තෙන හි යෙ මිච්ඡාවිමුත්තිකා, තෙ භවන්තො න පුජ්ජා ච පාසංසා ච. සම්මාවිමුත්තිඤාණදස්සනඤ්ච තෙ භවන්තො ධම්මං ගරහන්ති. තෙන හි යෙ මිච්ඡාවිමුත්තිඤාණදස්සනිකා, තෙ භවන්තො න පුජ්ජා ච පාසංසා චාති යොජනා කාතබ්බා. ‘‘මිච්ඡාවිමුත්තිඤාණදස්සනා’’තිපි පාඨො අත්ථි.

‘‘අරියමග්ගසම්මාදිට්ඨාදීනං ගරහවසෙනෙව මිච්ඡාදිට්ඨාදයො ච පරිවත්තෙතබ්බා, නාවසෙසානං පසංසාවසෙනා’’ති වත්තබ්බත්තා කාමාදීනං පසංසාවසෙනපි කාමානං පටිපක්ඛා වෙරමණියාදයොපි පරිවත්තෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යෙ ච ඛො කෙචි එවමාහංසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භුඤ්ජිතබ්බා කාමා, පරිභුඤ්ජිතබ්බා කාමා, ආසෙවිතබ්බා කාමා, නිසෙවිතබ්බා කාමාති එත්ථ කාමීයන්තෙති කාමාති කම්මසාධනවසෙන වත්ථුකාමා ගහිතා, නාතිපණීතා කාමා භුඤ්ජිතබ්බා, අතිපණීතා කාමා පරි සමන්තතො භුඤ්ජිතබ්බා. අතිපණීතතරා කාමා ආ භුසො සෙවිතබ්බා, නියතා සෙවිතබ්බා. භාවයිතබ්බා කාමා, බහුලීකාතබ්බා කාමාති එත්ථ පන කාමෙන්තීති කාමාති කත්තුසාධනවසෙන කිලෙසකාමා ගහිතා, පුනප්පුනං උප්පාදනවසෙන භාවයිතබ්බා වඩ්ඪාපෙතබ්බා පවත්තෙතබ්බා කිලෙසකාමා, බහූනං පුනප්පුනං උප්පාදනවසෙන කාතබ්බා වඩ්ඪාපෙතබ්බා කිලෙසකාමාති යෙ ච කාමවසිකා පුථුජ්ජනා කෙචි එවමාහංසු තෙසං කාමවසිකානං පුථුජ්ජනානං කෙසඤ්චි තාදිසෙහි කාමෙහි වෙරමණී කුසලචෙතනා පටිපක්ඛවසෙන අධම්මො අසෙවිතබ්බො නාම ආපජ්ජෙය්යාති අධිප්පායො ගහෙතබ්බො.

අන්තද්වයවසෙන ¶ පරිවත්තනං දස්සෙතුං ‘‘යෙ වා පන කෙචී’’තිආදි වුත්තං. අත්තකිලමථානුයොගො ධම්මොති නිය්යානිකොති යෙ වා පන පඤ්චාතපාදිපටිපන්නකා තත්ථියා එවමාහංසු, තෙසං පඤ්චාතපාදිපටිපන්නකානං නිය්යානිකො ධම්මො මජ්ඣිමාපටිපදාසඞ්ඛාතො විපස්සනාසහිතො අරියමග්ගො ¶ අධම්මො අනිය්යානිකො අභාවෙතබ්බො නාම ආපජ්ජෙය්යාති. සුඛදුක්ඛවසෙනපි පරිවත්තනං දස්සෙතුං ‘‘යෙ ච ඛො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘පාපං නිජ්ජරාපෙස්සාමා’’ති අත්තහිංසනාදිවසෙන පටිපන්නකානං පවත්තො සරීරතාපනො දුක්ඛො ධම්මො නිය්යානිකොති.

යෙ ච තථාපටිපන්නකා කෙචි එවමාහංසු, තෙසං තථාපටිපන්නකානං අනවජ්ජපච්චයපරිභොගවසෙන පවත්තො සරීරදුක්ඛූපසමො සුඛො ධම්මො අධම්මො අප්පවත්තෙතබ්බො ආපජ්ජෙය්යාති.

අන්තද්වයාදිවසෙන පරිවත්තනං ආචරියෙන විභත්තං, අම්හෙහි ච ඤාතං, ‘‘කථං අසුභසඤ්ඤාදිවසෙන පරිවත්තෙතබ්බො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා එවං අසුභසඤ්ඤාදිවසෙන සුභසඤ්ඤාදිකා පරිවත්තෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘යථා වා පනා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන ‘‘ඉදානි අසුභසඤ්ඤාදිමුඛෙන සුභසඤ්ඤාදිපරිවත්තනං දස්සෙතුං ‘යථා වා පනා’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 36) වුත්තං. සබ්බසඞ්ඛාරෙසූති තෙභූමකසඞ්ඛාරෙසු. ආරද්ධවිපස්සකස්ස හි තෙභූමකා ධම්මා කිලෙසාසුචිපග්ඝරණකත්තා අසුභතො උපට්ඨහන්ති.

‘‘යදි සරූපතොයෙව ඉමෙසං ඉමෙ පටිපක්ඛාති අපරිවත්තෙතබ්බා සියුං, එවං සති නිරවසෙසා ච පටිපක්ඛා න සක්කා පරිවත්තෙතුං, කථං සක්කා පරිවත්තෙතු’’න්ති වත්තබ්බත්තා පරිවත්තනලක්ඛණං දස්සෙන්තො ‘‘යං යං වා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කුසලං වා අකුසලං වා යං යං ධම්මං පරිවත්තෙතුකාමො ආචරියො චිත්තෙන රොචයති දිට්ඨියා උපගච්ඡති, කුසලස්ස වා අකුසලස්ස වා තස්ස තස්ස රුචිකස්ස උපගතස්ස ධම්මස්ස යො පටිපක්ඛො, සො පටිපක්ඛධම්මො අසද්ධම්මො අස්ස ධම්මස්ස අනිට්ඨතො පච්චනීකතො අජ්ඣාපන්නො පරිඤ්ඤාතො. ඉට්ඨං වා අනිට්ඨං වා යං යං ධම්මං පරිවත්තෙතුකාමො ආචරියො චිත්තෙන රොචයති දිට්ඨියා උපගච්ඡති, ඉට්ඨස්ස වා අනිට්ඨස්ස වා තස්ස තස්ස රුචිකස්ස ධම්මස්ස යො පටිපක්ඛො, සො පටිපක්ඛධම්මො අස්ස ධම්මස්ස අනිට්ඨතො පච්චනීකධම්මතො අජ්ඣාපන්නො පරිඤ්ඤාතො භවතීති පරිවත්තෙතුකාමෙන ඉච්ඡිතබ්බධම්මානුරූපපටිපක්ඛවසෙන පරිවත්තනං කාතබ්බන්ති පරිවත්තනෙ පටිපක්ඛලක්ඛණං වුත්තං. තෙන අට්ඨකථායං වුත්තං – ‘‘පටිපක්ඛස්ස ලක්ඛණං විභාවෙතී’’ති.

‘‘එවං ¶ ¶ වුත්තප්පකාරං පරිවත්තනං අම්හෙහි කථං සද්දහිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බතා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘එත්තාවතා පරිවත්තො හාරො පරිපුණ්ණො, අඤ්ඤො නියුත්තො නත්ථී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘නියුත්තො පරිවත්තනො හාරො’’ති වුත්තං. යස්මිං සුත්තෙ කුසලාකුසලෙ නිද්දිට්ඨෙ පටිපක්ඛවසෙන නීහරිත්වා යථාසම්භවං යො යො පරිවත්තනො හාරො නියුත්තො, තස්මිං සුත්තෙ නිද්දිට්ඨෙ පටිපක්ඛවසෙන නීහරිත්වා සො සො පරිවත්තනො හාරො නියුත්තො නිද්ධාරෙත්වා යුත්තො යොජිතොති අත්ථො ගහෙතබ්බොති.

ඉති පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

37. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන පවත්තනහාරවිභඞ්ගෙන පරිවත්තෙතබ්බා සුත්තත්ථා විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො පරිවත්තනහාරවිභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො වෙවචනහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො වෙවචනො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො වෙවචනො හාරො වෙවචනහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘වෙවචනානි බහූනී’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘එකං භගවා ධම්ම’’න්තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො වෙවචනො හාරො වෙවචනහාරවිභඞ්ගො නාමාති අත්ථො ගහෙතබ්බො. ‘‘යානි වෙවචනානි නිද්ධාරිතානි, කතමානි තානි වෙවචනානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා එක’’න්තිආදි වුත්තං. එකං විඤ්ඤාතබ්බං ධම්මං සභාවධම්මං පඤ්ඤාපෙතබ්බං වා ධම්මං අඤ්ඤමඤ්ඤෙහි යථා යෙහි පකාරෙහි චෙව වෙවචනෙහි ච භගවා නිද්දිසති, තථාපකාරානි වෙවචනානි විඤ්ඤාතබ්බානීති අත්ථො. ‘‘තානි වෙවචනානි කින්ති ¶ භගවා ආහා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. යථා යංයංපකාරානි වෙවචනානි –

‘‘ආසා ¶ ච පිහා ච අභිනන්දනා ච, අනෙකධාතූසු සරා පතිට්ඨිතා;

අඤ්ඤාණමූලප්පභවා පජප්පිතා, සබ්බා මයා බ්යන්තිකතා සමූලිකා’’ති. –

භගවා ආහ, තංතංපකාරානි වෙවචනානි විඤ්ඤාතබ්බානීති අත්ථො.

එකස්සෙව ධම්මස්ස අනෙකෙහි පරියායභූතෙහි වෙවචනෙහි නිද්දිසනෙ ඵලං අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 37) බහුධා වුත්තං, තස්මා අම්හෙහි න දස්සිතං. ‘‘කතමා ආසා, කතමා පිහාදී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ආසා නාම වුච්චතී’’තිආදි වුත්තං. යා භවිස්සස්ස අත්ථස්ස ආසීසනා අවස්සං ආගමිස්සතීති යා ආසා අස්ස ආසීසන්තස්ස පුග්ගලස්ස උප්පජ්ජති, තස්ස ආසීසනා ‘‘ආසා නාමා’’ති වුච්චති. වත්තමානස්ස යා පත්ථනා අස්ස පත්ථයන්තස්ස උප්පජ්ජති, සෙය්යතරං වා අඤ්ඤං දිස්වා ‘‘එදිසො අහං භවෙය්ය’’න්ති යා පිහා අස්ස පිහයන්තස්ස උප්පජ්ජති, සා පත්ථනා ‘‘පිහා නාමා’’ති වුච්චති. අනාගතත්ථං ආරබ්භ පවත්තා තණ්හා ‘‘ආසා’’ති වුච්චති, අනාගතපච්චුප්පන්නත්ථං ආරබ්භ පවත්තා තණ්හා ‘‘පිහා’’ති වුච්චති, තථාපි තණ්හාභාවෙන එකත්තා එකො ධම්මොව අත්ථස්ස ඉච්ඡිතස්ස නිප්ඵත්ති අත්ථනිප්ඵත්ති, පටිපාලෙති එතාය තණ්හායාති පටිපාලනා, අත්ථනිප්ඵත්තියා පටිපාලනාති අත්ථනිප්ඵත්තිපටිපාලනා. යා තණ්හා අස්ස පාලයන්තස්ස පුග්ගලස්ස උප්පජ්ජති, සා තණ්හා ‘‘අභිනන්දනා’’ති වුච්චති.

‘‘යා අත්ථනිප්ඵත්ති තණ්හාය පටිපාලෙතබ්බා, කතමා සා අත්ථනිප්ඵත්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තං අත්ථනිප්ඵත්තිං සත්තතො වා සඞ්ඛාරතො වා විභජිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පියං වා ඤාතිං, පියං වා ධම්ම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘ඤාති’’න්ති ඉමිනා මිත්තබන්ධවාදයොපි ගහිතා. ධම්මං පන පියරූපාරම්මණාදිකං ඡබ්බිධම්පි යාය තණ්හාය තණ්හිකො අභිනන්දති, සා තණ්හා ‘‘අභිනන්දනා නාමා’’ති වුච්චති. පටික්කූලං ඤාතිං වා ධම්මං වා විපල්ලාසවසෙන අප්පටික්කූලං ඤාතිං වා ධම්මං වා සභාවවසෙන අප්පටික්කූලතො යාය තණ්හාය තණ්හිකො අභිනන්දති ¶ , සා තණ්හා වා ‘‘අභිනන්දනා නාමා’’ති වුච්චතීති යොජෙත්වා අත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘යාසු අනෙකාසු ධාතූසු වුත්තප්පකාරා තණ්හා ‘සරා’ති භගවතා වුත්තා, කතමා තා ධාතුයො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තා ධාතුයො සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුධාතූ’’තිආදි වුත්තං.

‘‘තාසු ධාතූසු කතමාය ධාතුයා කතමා සරා පතිට්ඨිතා පවත්තා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමාය ධාතුයා අයං සරා පතිට්ඨිතා පවත්තාති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘සරාති කෙචි රූපාධිමුත්තා’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ කෙචීති සරාසඞ්ඛාතාය රූපතණ්හාය තණ්හිකා පුග්ගලා. රූපාධිමුත්තාති රූපධාතුසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ අධිමුත්තා අජ්ඣොසිතා. ඉමිනා පදෙන රූපතණ්හාසඞ්ඛාතා සරා රූපධාතුයා පතිට්ඨිතා පවත්තාති ගහිතා, ‘‘කෙචි සද්දාධිමුත්තා’’තිආදීහිපි සද්දතණ්හාසඞ්ඛාතාදයො සරා සද්දධාතුයාදීසු පතිට්ඨිතා පවත්තා සරාව ගහිතා. කෙචි ධම්මාධිමුත්තාති එත්ථ ධම්මග්ගහණෙන චක්ඛුධාතුසොතධාතුඝානධාතුජිව්හාධාතුකායධාතුසත්තවිඤ්ඤාණධාතුධම්මධාතුයො ගහිතා, තස්මා අට්ඨාරස ධාතුයො පතිට්ඨානභාවෙන ගහිතාපි ඡබ්බිධාව ගහිතාති දට්ඨබ්බා. ‘‘රූපාධිමුත්තාදීසු කිත්තකානි පදානි තණ්හාපක්ඛෙ තණ්හාය වෙවචනා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා එතාදිසානි එත්තකානි පදානි තණ්හාපක්ඛෙ තණ්හාවෙවචනානීති නියමෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යානි ඡ ගෙහසිතානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු ඡසු රූපාදීසු. ඡ ගෙහසිතානි දොමනස්සානීති ඡසු රූපාදීසු පවත්තං තණ්හාපෙමං නිස්සාය පවත්තානි ඡ දොමනස්සානි. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘ඡ උපෙක්ඛා ගෙහසිතාපි භගවතා වුත්තා, කස්මා න ගහිතා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යා ඡ උපෙක්ඛා ගෙහසිතා, අයං දිට්ඨිපක්ඛො’’ති වුත්තං, දිට්ඨිපක්ඛත්තා න ගහිතාති අත්ථො.

38. ‘‘කථං වුත්තප්පකාරා තණ්හා එව ගහිතා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සායෙව පත්ථනාකාරෙනා’’තිආදි වුත්තං. සා වුත්තප්පකාරා එව තණ්හා පත්ථනාකාරෙන පවත්තනතො ආසාදිපරියායෙන වුත්තා, රූපාදිආරම්මණධම්මෙසු නන්දනතො ‘‘ධම්මනන්දී’’ති පරියායෙන වුත්තා, රූපාදිආරම්මණධම්මෙසු ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙති විය අජ්ඣොසාය තිට්ඨනතො ‘‘ධම්මජ්ඣොසාන’’න්ති පරියායෙන වුත්තා, තස්මා තණ්හාය වෙවචනානි හොන්ති.

තණ්හාය ¶ වෙවචනානි ආචරියෙන නිද්දිට්ඨානි, අම්හෙහි ච ඤාතානි, ‘‘කතමානි චිත්තස්ස වෙවචනානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘චිත්තං මනො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ආරම්මණං චින්තෙතීති චිත්තං. මනති ජානාතීති මනො. විජානාතීති විඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා අත්ථො පකරණෙසු (ධ. ස. අට්ඨ. 5) වුත්තොව, තස්මා අම්හෙහි න විත්ථාරිතො. වෙවචනානියෙව ඉමානි ඉමස්ස වෙවචනානීති එත්තකානියෙව කථයිස්සාම. ‘‘පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබල’’න්තිආදීනි පඤ්ඤාවෙවචනානි.

‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදීනි බුද්ධස්ස වෙවචනානි. ‘‘තානි කත්ථ දෙසිතානී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා ච බුද්ධානුස්සතියං වුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. බුද්ධානුස්සතිදෙසනායං යථා ච යංයංපකාරං ¶ වෙවචනං භගවතා ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං…පෙ… භගවතො’’ති වුත්තං, එතංපකාරං වෙවචනං බුද්ධානුස්සතියා වෙවචනං බුද්ධස්ස වෙවචනන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘යථා ච ධම්මානුස්සතියං වුත්ත’’න්තිආදීසුපි එවමෙව යොජනා කාතබ්බා.

‘‘තෙනාහා’’තිආද්යානුසන්ධ්යාදිඅත්ථො චෙව ‘‘නියුත්තො වෙවචනො හාරො’’තිආනුසන්ධ්යාදිඅත්ථො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉති වෙවචනහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

39. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන විභඞ්ගෙන වෙවචනානි විභත්තානි, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො විභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො පඤ්ඤත්තිහාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්තිහාරො පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘එකං භගවා ධම්මං පඤ්ඤත්තීහි විවිධාහි දෙසෙතී’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘යා පකතිකථාය දෙසනා’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො පඤ්ඤත්තිහාරො පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගො නාමාති ගහෙතබ්බො.

‘‘යාහි ¶ විවිධාහි පඤ්ඤත්තීහි එකං ධම්මං භගවා දෙසෙති, කතමා තා විවිධා පඤ්ඤත්තියො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යා පකතිකථායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පකතිකථායාති අස්සාදාදිපදත්ථවිසෙසං අනිද්ධාරෙත්වා අත්ථසභාවෙන පවත්තාය කථාය සාධුකං මනසිකාරධම්මකථාය යා දෙසනා යථාධිප්පෙතමත්ථං වෙනෙය්යසන්තානෙ නික්ඛිපති පතිට්ඨපෙති පකාරෙන ඤාපෙති, තස්මා නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, තාය පඤ්ඤත්තියා ධම්මං දෙසෙතීති අත්ථො. ‘‘යා පඤ්ඤත්ති ‘පකතිකථාය ¶ දෙසනා’ති වුත්තා, කතමා සා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථා පුච්ඡිත්වා විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කා ච පකතිකථාය දෙසනා’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන –‘‘ඉති ‘පකතිකථාය දෙසනා’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විත්ථාරෙන විභජිතුං ‘කා ච පකතිකථාය දෙසනා’ති පුච්ඡිත්වා ‘චත්තාරි සච්චානී’තිආදිමාහා’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 39) වුත්තං. තත්ථ දෙසනාදෙසෙතබ්බස්ස භෙදභාවෙපි අභෙදොපචාරෙන ‘‘දෙසනා චත්තාරි සච්චානී’’ති වුත්තං, චතුන්නං සච්චානං පඤ්ඤත්ති දෙසනා නාමාති අත්ථො.

‘‘කථං තං සච්චපඤ්ඤත්තිං භගවා ආහා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා භගවා ආහා’’ති වුත්තං. යථා යෙන පකාරෙන භගවා යං යං පඤ්ඤත්තිං ආහ, තථා තෙන පකාරෙන සා පඤ්ඤත්ති ජානිතබ්බා. ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති යං පඤ්ඤත්තිං භගවා ආහ, අයං ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති පඤ්ඤත්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, ඡන්නං ධාතූනං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, ද්වාදසන්නං ආයතනානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති, දසන්නං ඉන්ද්රියානං නික්ඛෙපපඤ්ඤත්තීති යොජනා කාතබ්බා. ඛන්ධධාතුආයතනින්ද්රියානි ච ලොකියානෙව. පීළනසඞ්ඛතසන්තාපවිපරිණාමත්ථතාසාමඤ්ඤෙන එකත්තං උපනෙත්වා ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති වුත්තා. දසන්නං ඉන්ද්රියානන්ති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසජීවිතමනවෙදනින්ද්රියානං දසන්නං. අනුභවනලක්ඛණෙන එකලක්ඛණත්තා වෙදනින්ද්රියං එකන්ති ගහිතං, සද්ධින්ද්රියාදීනි පන මග්ගපරියාපන්නත්තා න ගහිතානි.

කබළීකාරෙති ඨානූපචාරෙන වොහරිතෙ ඔජාසඞ්ඛාතෙ ආහාරෙ, රාගො අරියමග්ගෙන අප්පහාතබ්බත්තා අනුසයවසෙන, ආසාවසෙන වා පත්ථනාවසෙන වා අත්ථි නන්දී. අත්ථි තණ්හාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පතිට්ඨිතං විරුළ්හන්ති පටිසන්ධිආකඩ්ඪනසමත්ථතාපත්තියා පතිට්ඨිතත්තා පතිට්ඨිතඤ්චෙව විරුළ්හඤ්චාති ගහෙතබ්බං. සඞ්ඛාරානන්ති පුනබ්භවනිබ්බත්තකස්ස භවස්ස අභිනිබ්බත්තිහෙතුකානං ¶ සඞ්ඛාරානං. ජාතිජරාමරණන්ති අභිනිබ්බත්තනලක්ඛණා ජාති, න උප්පාදොව, පරිපාකලක්ඛණා ජරා, න ඨිතියෙව, භෙදනලක්ඛණං මරණං, න භඞ්ගමෙව. තෙන වුත්තං ‘‘සසොකං සදරං සඋපායාස’’න්ති.

‘‘ඵස්සෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ…පෙ… මනොසඤ්චෙතනාය චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ…පෙ… විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො…පෙ… වදාමී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස ච සමුදයස්ස ච පභවස්ස පඤ්ඤාපනතො පභවපඤ්ඤත්ති නාම.

වට්ටවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං විවට්ටවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො ¶ විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ නත්ථි රාගො’’තිආදි වුත්තං. ‘‘කබළීකාරෙ…පෙ… අනුපායාසන්ති වදාමී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, සමුදයස්ස පහානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පහානපඤ්ඤත්ති නාම, මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම.

40. විවට්ටවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං සම්මසනවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථ…පෙ… යථාභූතං පජානාතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, සමුදයස්ස පහානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පහානපඤ්ඤත්ති නාම, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම.

සම්මසනවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං උපාදානක්ඛන්ධවසෙන පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘රූපං, රාධ, විකිරථා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘රූපං, රාධ, විකිරථ…පෙ… නිබ්බාන’’න්ති අයං පඤ්ඤත්ති තණ්හාසඞ්ඛාතස්ස රොධස්ස නිරොධස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නිරොධපඤ්ඤත්ති නාම, අස්සාදස්ස නිබ්බිදාය ච පඤ්ඤාපනතො නිබ්බිදාපඤ්ඤත්ති නාම, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, සමුදයස්ස පහානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පහානපඤ්ඤත්ති නාම, මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම.

‘‘රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානි ¶ විකිරන්තො විද්ධංසෙන්තො විකීළනියං කරොන්තො පඤ්ඤාය තණ්හාක්ඛයාය පටිපජ්ජන්තො කිං පජානාතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘සො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාතීති…පෙ… නිරොධගාමිනිපටිපදාති යථාභූතං පජානාතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති සච්චානං පටිවෙධස්ස පඤ්ඤාපනතො පටිවෙධපඤ්ඤත්ති නාම, දස්සනභූමියා නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, සොතාපත්තිඵලස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘සො ‘ඉමෙ ආසවා’ති යථාභූතං පජානාති…පෙ… ‘ආසවා අසෙසං නිරුජ්ඣන්තී’ති යථාභූතං පජානාතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති ඛයෙඤාණස්ස උප්පාදස්ස ච පඤ්ඤාපනතො උප්පාදපඤ්ඤත්ති නාම, අනුප්පාදෙඤාණස්ස ඔකාසස්ස ච ¶ පඤ්ඤාපනතො ඔකාසපඤ්ඤත්ති නාම, මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, සමුදයස්ස පහානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පහානපඤ්ඤත්ති නාම, වීරියින්ද්රියස්ස ආරම්භස්ස ච පඤ්ඤාපනතො ආරම්භපඤ්ඤත්ති නාම, ආසාටිකානං ආහටනාය ච පඤ්ඤාපනතො ආහටනාපඤ්ඤත්ති නාම, භාවනාභූමියා නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අභිනිඝාතස්ස ච පඤ්ඤාපනතො අභිනිඝාතපඤ්ඤත්ති නාම.

41. වට්ටවසෙන වා විවට්ටවසෙන වා ධම්මසම්මසනවසෙන වා උපාදානක්ඛන්ධවසෙන වා පජානනවසෙන වා සච්චෙසු නානාවිධො පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං තෙපරිවට්ටවසෙන සච්චෙසු පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා තෙපරිවට්ටවසෙන සච්චෙසු පඤ්ඤත්තිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති මෙ, භික්ඛවෙ’’තිආදි ආරද්ධං. අට්ඨකථායං පන – ‘‘එවං වට්ටවිවට්ටමුඛෙන සම්මසනඋපාදානක්ඛන්ධමුඛෙනෙව සච්චෙසු පඤ්ඤත්තිවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි තෙපරිවට්ටවසෙන දස්සෙතුං ‘ඉදං දුක්ඛන්ති මෙ භික්ඛවෙ’තිආදි ආරද්ධ’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 41) වුත්තං. තත්ථ පුබ්බෙ පරිජානනතො පට්ඨාය. අනනුස්සුතෙසූති පරිජානනවසෙන අනනුස්සුතෙසු චතූසු සච්චධම්මෙසු. චක්ඛුන්ති පඨමං නිබ්බානදස්සනට්ඨෙන චක්ඛු නාම. යථාසභාවතො කිච්චපරිජානනට්ඨෙන සච්ඡිකිරියපරිජානනට්ඨෙන ඤාණං නාම. යථාසභාවතො ¶ කිච්චපරිජානනාදීනං පටිවිජ්ඣිත්වා පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා නාම. තථා විදිතකරණට්ඨෙන විජ්ජා නාම. ආලොකොභාසකරණට්ඨෙන ආලොකො නාම. ඉදං චක්ඛාදිකං සබ්බං පඤ්ඤාවෙවචනමෙව. ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති මෙ භික්ඛවෙ…පෙ… උදපාදී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති සච්චානං දෙසනාය පඤ්ඤාපනතො දෙසනාපඤ්ඤත්ති නාම, සුතමයියා පඤ්ඤාය නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම, ධම්මචක්කස්ස පවත්තනාය ච පඤ්ඤාපනතො පවත්තනාපඤ්ඤත්ති නාම.

‘‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… උදපාදී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති මග්ගස්ස භාවනාය පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, චින්තාමයියා පඤ්ඤාය නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, අඤ්ඤින්ද්රියස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම.

‘‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛං පරිඤ්ඤාතං…පෙ… උදපාදී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති මග්ගස්ස භාවනාය පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, භාවනාමයියා පඤ්ඤාය නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො ¶ නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, අඤ්ඤාතාවිනො ඉන්ද්රියස්ස සච්ඡිකිරියාය ච පඤ්ඤාපනතො සච්ඡිකිරියාපඤ්ඤත්ති නාම, ධම්මචක්කස්ස පවත්තනාය ච පඤ්ඤාපනතො පවත්තනාපඤ්ඤත්ති නාම.

තෙපරිවට්ටවසෙන සච්චෙසු නානාවිධො පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං කුසලාකුසලාදිවසෙන දෙසිතධම්මස්ස පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තුලමතුලඤ්ච සම්භව’’න්තිආදි වුත්තං. අථ වා ධම්මචක්කසුත්තෙ පඤ්ඤත්තිභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘තුලමතුලඤ්චාතිආදිගාථාය කථං පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තුලමතුලඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තුලීයති පරිච්ඡිජ්ජීයතීති තුලං, කාමාවචරකම්මං, නත්ථි තුලං සදිසං අඤ්ඤං ලොකියකම්මං අස්ස මහග්ගතකම්මස්සාති අතුලං, රූපාරූපාවචරකම්මං. පුනබ්භවං සම්භවති එතෙන සඞ්ඛාරෙනාති සම්භවො, තං සම්භවං. පුනබ්භවං සඞ්ඛරොතීති භවසඞ්ඛාරො. අජ්ඣත්තෙ විපස්සනාවසෙන රමතීති අජ්ඣත්තරතො. සමථවසෙන සමාධියතීති සමාහිතො. අත්තනි සම්භවතීති අත්තසම්භවො, තං අත්තසම්භවං. මුනි සම්බුද්ධො සම්භවං භවසඞ්ඛාරං තුලඤ්ච අතුලඤ්ච අවස්සජි, අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො කවචං අභින්දි ඉව, එවං අත්තසම්භවං අභින්දි පදාලයීති යොජනා කාතබ්බා. අථ වා මුනි සම්බුද්ධො ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා අනිච්චා ¶ දුක්ඛා අනත්තා විපරිණාමධම්මා, නිබ්බානං පන නිච්චං සුඛං අසඞ්ඛතං අවිපරිණාමධම්ම’’න්ති තුලං තුලයන්තො අතුලං නිබ්බානං දිස්වා සම්භවං භවසඞ්ඛාරං අරියමග්ගෙන අවස්සජි. කථං අවස්සජි? සො හි මුනි විපස්සනාවසෙන අජ්ඣත්තරතො ච හුත්වා, සමථවසෙන උපචාරප්පනාසු සමාහිතො ච හුත්වා කවචං අභින්දි ඉව, එවං අත්තසම්භවං අත්තනි සඤ්ජාතං කිලෙසං අභින්දි පදාලයි, කිලෙසාභාවෙන කම්මඤ්ච ජහීති ගාථාත්ථො ගහෙතබ්බො.

‘‘තුලමතුලඤ්ච සම්භව’’න්ති පඤ්ඤත්ති සබ්බධම්මානං අභිඤ්ඤාය පඤ්ඤාපනතො අභිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, ධම්මපටිසම්භිදාය නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘භවසඞ්ඛාරමවස්සජි මුනී’’ති පඤ්ඤත්ති සමුදයස්ස පරිච්චාගස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පරිච්චාගපඤ්ඤත්ති නාම, දුක්ඛස්ස පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘අජ්ඣත්තරතො සමාහිතො’’ති පඤ්ඤත්ති කායගතාය සතියා භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම, චිත්තෙකග්ගතාය ඨිතියා ච පඤ්ඤාපනතො ඨිතිපඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘අභින්දි කවචමිවත්තසම්භව’’න්ති පඤ්ඤත්ති චිත්තස්ස අභිනිබ්බිදාය ච පඤ්ඤාපනතො අභිනිබ්බිදාපඤ්ඤත්ති නාම, සබ්බඤ්ඤුතාය උපාදානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො උපාදානපඤ්ඤත්ති නාම, අවිජ්ජාණ්ඩකොසානං පදාලනාය ච පඤ්ඤාපනතො පදාලපඤ්ඤත්ති නාම, ‘‘යථාවුත්තො පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තථාවුත්තස්ස පඤ්ඤත්තිප්පභෙදස්ස ¶ සම්භවතො භගවා යං ‘‘තුලමතුල’’න්තිආදිගාථමාහ, තථාසම්භවතො යථාවුත්තාය ගාථාය යථාවුත්තො පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො සද්දහිතබ්බොති.

‘‘තුලමතුලඤ්චා’’තිආදිගාථායං පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො.

‘යො දුක්ඛමද්දක්ඛි යතොනිදානං, කාමෙසු සො ජන්තු කථං නමෙය්ය;

කාමා හි ලොකෙ සඞ්ගොති ඤත්වා, තෙසං සතීමා විනයාය සික්ඛෙ’ති. –

ගාථායං පන කථං පඤ්ඤත්තිභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යො දුක්ඛමද්දක්ඛී’’තිආදි වුත්තං. යො ආරද්ධවිපස්සකො ජන්තු යතොනිදානං සබ්බං තෙභූමකං ¶ හෙතුඵලං දුක්ඛං අද්දක්ඛි, සො ආරද්ධවිපස්සකො ජන්තු කාමෙසු කථං නමෙය්ය නමෙතුං නාරහති. කාමා ලොකෙ ‘‘සඞ්ගො’’ති හි යස්මා පස්සිතබ්බා, තස්මා නමෙතුං නාරහති, ඉති එතං දුක්ඛභාවං දුක්ඛහෙතුභාවං ඤත්වා තෙසං කාමානං විනයාය වූපසමාය සතිමා කායගතාසතිසම්පන්නො තීණි සික්ඛානි සික්ඛෙ සික්ඛෙය්යාති ගාථාත්ථො සඞ්ඛෙපෙන විඤ්ඤාතබ්බො. අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 41) පන විත්ථාරෙන සංවණ්ණිතො.

‘‘යො දුක්ඛ’’න්ති පඤ්ඤත්ති දුක්ඛස්ස වෙවචනස්ස ච පරිඤ්ඤාය ච පඤ්ඤාපනතො වෙවචනපඤ්ඤත්ති, පරිඤ්ඤාපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘යතොනිදාන’’න්ති පඤ්ඤත්ති සමුදයස්ස පභවස්ස ච පහානස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පභවපඤ්ඤත්ති චෙව පහානපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘අද්දක්ඛී’’ති පඤ්ඤත්ති ඤාණචක්ඛුස්ස වෙවචනස්ස ච පටිවෙධස්ස ච පඤ්ඤාපනතො වෙවචනපඤ්ඤත්ති චෙව පටිවෙධපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘කාමෙසු සො ජන්තු කථං නමෙය්යා’’ති පඤ්ඤත්ති කාමතණ්හාය වෙවචනස්ස ච අනභිනිවිසස්ස ච පඤ්ඤාපනතො වෙවචනපඤ්ඤත්ති චෙව අනභිනිවෙසපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘කාමා හි ලොකෙ සඞ්ගොති ඤත්වා’’ති පඤ්ඤත්ති කාමානං පච්චත්ථිකතො දස්සනස්ස ච පඤ්ඤාපනතො දස්සනපඤ්ඤත්ති නාම. කාමා හි අනත්ථජානනතො පච්චත්ථිකසදිසා.

‘‘කීදිසා හුත්වා අනත්ථජනකා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘කාමා හී’’තිආදි වුත්තං. කාමා රාගග්ගිආදීහි අන්තොදය්හනතො අඞ්ගාරකාසූපමා ච, පූතිභාවාපජ්ජනතො මංසපෙසූපමා ච, බහි අඤ්ඤෙන දය්හනතො පාවකකප්පා ජලිතග්ගික්ඛන්ධූපමා ච, පතිට්ඨානාභාවතො පපාතූපමා ච, විසසදිසෙහි දොසාදීහි පරහිංසනතො උරගොපමා ච. ‘‘තෙසං සතීමා’’ති පඤ්ඤත්ති පහානාය අපචයස්ස ච පඤ්ඤාපනතො අපචයපඤ්ඤත්ති නාම, කායගතාය සතියා නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො ¶ නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, මග්ගස්ස භාවනාය ච පඤ්ඤාපනතො භාවනාපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘විනයාය සික්ඛෙ’’ති පඤ්ඤත්තිරාගවිනයස්ස දොසවිනයස්ස මොහවිනයස්ස පටිවෙධස්ස ච පඤ්ඤාපනතො පටිවෙධපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘ජන්තූ’’ති පඤ්ඤත්ති යොගිස්ස වෙවචනස්ස ච පඤ්ඤාපනතො වෙවචනපඤ්ඤත්ති නාම.

‘‘ජන්තූති සාමඤ්ඤසත්තවාචකො සද්දො කස්මා යොගිවාචකොති විඤ්ඤාතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යදා හී’’තිආදි වුත්තං. යොගී යදා යස්මිං කාලෙ ¶ කාමා සඞ්ගොති පජානාති, තදා තස්මිං කාලෙ සො යොගී කාමානං අනුප්පාදාය කුසලෙ ධම්මෙ කායගතාසතිආදීහි උප්පාදයති, සො කුසලෙ ධම්මෙ උප්පාදෙන්තො යොගී අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය වායමති කුසලවීරියං කරොති, තස්මා යොගීවාචකො ජන්තුසද්දොති විඤ්ඤාතබ්බො. ‘‘ජන්තූ’’ති අයං පඤ්ඤත්ති අප්පත්තස්ස කුසලස්ස ඣානධම්මාදිකස්ස පත්තියා වායාමස්ස ච පඤ්ඤාපනතො වායාමපඤ්ඤත්ති නාම, ඔරමත්තිකාය අසන්තුට්ඨියා නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘සො අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය වායමතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති වායාමපඤ්ඤත්ති, ‘‘හෙතුසො උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා වායමතීති පඤ්ඤත්ති කතමා පඤ්ඤත්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ සො උප්පන්නාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්මිං ‘‘අනුප්පන්නාන’’න්තිආදිම්හි. ‘‘සො උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා වායමතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති භාවනාය අප්පමාදස්ස ච පඤ්ඤාපනතො අප්පමාදපඤ්ඤත්ති නාම, වීරියින්ද්රියස්ස නික්ඛෙපස්ස ච පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම, කුසලානං ධම්මානං ආරක්ඛස්ස ච පඤ්ඤාපනතො ආරක්ඛපඤ්ඤත්ති නාම, අධිචිත්තසික්ඛාය ඨිතියා ච පඤ්ඤාපනතො ඨිතිපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘කෙන යථාවුත්තප්පකාරො පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං.

‘‘යො දුක්ඛමද්දක්ඛි යතොනිදාන’’න්තිආදිගාථාය පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො.

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සති;

උපධිබන්ධනො බාලො, තමසා පරිවාරිතො;

අස්සිරී විය ඛායති, පස්සතො නත්ථි කිඤ්චනන්ති. –

ගාථායං පන කථං පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො විභත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘මොහසම්බන්ධනො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මොහසම්බන්ධනොති මොහහෙතුකෙහි සංයොජනෙහි සම්බන්ධො. ලොකොති අප්පහීනසංයොජනො සත්තලොකො. භබ්බරූපොව ¶ දිස්සතීති අභබ්බොපි අත්තා භබ්බරූපොව භබ්බජාතිකො විය බාලානං අවිපස්සකානං දිස්සති. උපධිබන්ධනොති කිලෙසූපධීහි බන්ධිතබ්බො. යු-පච්චයො හි කම්මත්ථෙ විහිතො. උපධීසු වා කිලෙසානං බන්ධනං යස්ස බාලස්සාති උපධිබන්ධනො. ද්වෙ අවඩ්ඪියො ලාති ගණ්හාතීති බාලො. තමසා සම්මොහෙන පරිවාරිතො පටිච්ඡාදිතො පණ්ඩිතානං විපස්සකානං අස්සිරී විය සිරීවිරහිතො විය ඛායති ¶ උපට්ඨාති. පස්සතො පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සන්තස්ස පණ්ඩිතස්ස කිඤ්චනං නත්ථීති සඞ්ඛෙපත්ථො දට්ඨබ්බො.

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො’’ති පඤ්ඤත්ති මොහසීසෙන ගහිතානං විපල්ලාසානං දෙසනාය පඤ්ඤාපනතො දෙසනාපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘භබ්බරූපොව දිස්සතී’’ති පඤ්ඤත්ති ලොකස්ස විපරීතස්ස විපරීතාකාරෙන උපට්ඨහන්තස්ස පඤ්ඤාපනතො විපරීතපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘උපධිබන්ධනො බාලො’’ති පඤ්ඤත්ති පාපකානං ඉච්ඡාවචරානං පභවස්ස පඤ්ඤාපනතො පභවපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘උපධිබන්ධනො බාලො’’ති පඤ්ඤත්ති පරියුට්ඨානානං අකුසලානං ධම්මානං බන්ධනකිච්චස්ස පඤ්ඤාපනතො කිච්චපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘උපධිබන්ධනො බාලො’’ති පඤ්ඤත්ති කිලෙසානං බන්ධනබලමූහනබලානං පඤ්ඤාපනතො බලපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘උපධිබන්ධනො බාලො’’ති පඤ්ඤත්ති සඞ්ඛාරානං විරුහනාය පඤ්ඤාපනතො විරුහනාපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘තමසා පරිවාරිතො’’ති පඤ්ඤත්ති අවිජ්ජන්ධකාරස්ස දෙසනාය පඤ්ඤාපනතො දෙසනාපඤ්ඤත්ති නාම, අවිජ්ජන්ධකාරස්ස වෙවචනස්ස ච පඤ්ඤාපනතො වෙවචනපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘අස්සිරී විය ඛායතී’’ති පඤ්ඤත්ති දිබ්බචක්ඛුස්ස දස්සනකිරියාය පඤ්ඤාපනතො දස්සනපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘අස්සිරී විය ඛායතී’’ති පඤ්ඤත්ති පඤ්ඤාචක්ඛුස්ස නික්ඛෙපස්ස පඤ්ඤාපනතො නික්ඛෙපපඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘පස්සතො නත්ථි කිඤ්චන’’න්ති පඤ්ඤත්ති සත්තානං අරියානං පටිවෙධස්ස පඤ්ඤාපනතො පටිවෙධපඤ්ඤත්ති නාම.

‘‘කතමං කිඤ්චන’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘රාගො කිඤ්චන’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘යථාවුත්තො පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො කථං අම්හෙහි සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. යථාවුත්තස්ස පඤ්ඤත්තිප්පභෙදස්ස සම්භවතො භගවා යං ‘‘මොහසම්බන්ධනො’’තිආදිමාහ, තථාසම්භවතො තාය ගාථාය යථාවුත්තො පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො ගාථානුසාරෙන සද්දහිතබ්බො.

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො’’තිආදිගාථාය පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාත’න්තිආදිපාඨස්ස පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො කථං විභත්තො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිපාළිමාහ. ‘‘සා පන පාළි කිමත්ථං භගවතා වුත්තා’’ති චෙ පුච්ඡෙය්ය? පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා නිබ්බානං නත්ථි, තස්මා ‘‘අත්ථි නිබ්බාන’’න්ති ¶ වචනං සසවිසාණවචනං විය අනත්ථං, වොහාරමත්තමෙතන්ති වදන්තානං මිච්ඡාවාදං භඤ්ජිතුං භගවතා වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

කුතොචිපි ¶ අජාතත්තා අභූතත්තා අජාතං අභූතං. පච්චයෙහි අකතත්තා අකතං. සඞ්ඛතාභාවතො අසඞ්ඛතං නිබ්බානං අත්ථි. එතං අජාතාදිකං නිබ්බානං නො චෙ අභවිස්ස, එවං සති නිස්සරණං න පඤ්ඤායෙථ, නිබ්බානස්ස ච අරියමග්ගඵලානං ආරම්මණත්තා, මග්ගඵලානඤ්ච කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනතො පටිප්පස්සම්භනතො, සමුච්ඡින්දනෙන ච තිවිධස්ස වට්ටස්ස අපවට්ටනතො අජාතාදිකං නිබ්බානං අත්ථියෙවාති දට්ඨබ්බං.

‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං…පෙ… අසඞ්ඛත’’න්ති අයං පඤ්ඤත්ති නිබ්බානස්ස දෙසනාපඤ්ඤත්ති ච නිබ්බානස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘නයිධ ජාතස්ස…පෙ… පඤ්ඤායෙථා’’ති අයං පඤ්ඤත්ති සඞ්ඛතස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්ති ච සඞ්ඛතස්ස උපනයනපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘යස්මා ච…පෙ… අසඞ්ඛත’’න්ති අයං පඤ්ඤත්ති නිබ්බානස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්ති ච නිබ්බානස්ස ජොතනාපඤ්ඤත්ති ච හොති. ‘‘යස්මා ජාතස්ස…පෙ… පඤ්ඤායතී’’ති අයං පඤ්ඤත්ති නිබ්බානස්ස වෙවචනපඤ්ඤත්ති ච මග්ගස්ස සංසාරතො නිය්යානිකපඤ්ඤත්ති ච නිස්සරණපඤ්ඤත්ති ච හොතීති පඤ්ඤත්තිවිසෙසො පණ්ඩිතෙහි නිද්ධාරෙත්වා ගහෙතබ්බො.

‘‘යථාවුත්තො නිබ්බානස්ස පඤ්ඤත්තිප්පභෙදො කෙන සද්දහිතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තෙනාහ භගවා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘තෙනාහ ආයස්මා’’තිආද්යානුසන්ධ්යාදිඅත්ථො චෙව ‘‘නියුත්තො පඤ්ඤත්තිහාරො’’ති අනුසන්ධ්යාදිඅත්ථො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉති පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

42. යෙන ¶ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන පඤ්ඤත්තිහාරවිභඞ්ගෙන පඤ්ඤත්තියො විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො විභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො ඔතරණො හාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො ඔතරණො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු ¶ කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො ඔතරණහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘යො ච පටිච්චුප්පාදො’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො ඔතරණො හාරො ඔතරණහාරවිභඞ්ගො නාමාති ගහෙතබ්බො.

තත්ථ පාඨෙ ‘‘කතමෙ පටිච්චසමුප්පාදාදයො නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි නිද්ධාරිතෙහි ධම්මෙහි ඔතරතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ඉමස්මිං පාඨෙ ඉමෙ පටිච්චසමුප්පාදාදයො නිද්ධාරෙත්වා ඉමෙහි නිද්ධාරිතෙහි ධම්මෙහි ඔතරතීති දස්සෙතුං ‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උද්ධන්ති කාමධාතුතො උද්ධං උපරිභාගෙ පවත්තාය රූපධාතුඅරූපධාතුයා. අධොති රූපධාතුතො හෙට්ඨාභාගෙ පවත්තාය කාමධාතුයා. සබ්බධීති සබ්බස්මිං කාමරූපඅරූපධාතුම්හි. විප්පමුත්තොති පටිසන්ධිවසෙන අප්පවත්තනතො විප්පමුත්තො අසෙක්ඛො. අයං සෙක්ඛො දස්සනමග්ගෙන සක්කායදිට්ඨියා සමුග්ඝාතත්තා ‘‘අහං අස්මී’’ති අනානුපස්සී විහරති. එවං සෙක්ඛාය විමුත්තියා චෙව අසෙක්ඛාය විමුත්තියා ච සෙක්ඛො චෙව අසෙක්ඛො ච අතිණ්ණපුබ්බං ඔඝං අපුනබ්භවාය විමුත්තො උදතාරීති ගාථාත්ථො ගහෙතබ්බො.

තස්මිං ගාථාපාඨෙ ‘‘කතමෙ නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි ඔතරතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘උද්ධන්ති රූපධාතූ’’තිආදි වුත්තං. උද්ධන්ති මනුස්සලොකතො උද්ධං චාතුමහාරාජිකාදයොපි ගහිතාති අත්ථසම්භවතො තං නිවත්තෙතුං ‘‘රූපධාතු අරූපධාතූ’’ති වුත්තං. අධොති මනුස්සභවතො අධො චත්තාරො අපායභූමියො ච ගහිතාති අත්ථසම්භවතො තං නිවත්තෙතුං ‘‘කාමධාතූ’’ති වුත්තං. සබ්බධීති චතුභූමිකෙති අත්ථසම්භවතො ‘‘තෙධාතුකෙ’’ති වුත්තං. අයං අසෙක්ඛා විමුත්තීති විමුත්තස්ස අසෙක්ඛස්ස යා විරාගතා අත්ථි, අයම්පි විරාගතා අසෙක්ඛඵලවිමුත්ති. ‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’ති පාඨෙ වුත්තප්පකාරා අයං අසෙක්ඛා විමුත්ති නිද්ධාරිතාති අත්ථො. නිද්ධාරිතාය අසෙක්ඛාය විමුත්තියා යානි සද්ධාදිපඤ්චින්ද්රියානි නිද්ධාරිතානි, තානියෙව අසෙක්ඛානි ¶ පඤ්චින්ද්රියානි භවන්ති. අයං වුත්තප්පකාරා ඔතරණා ඉන්ද්රියෙහි විමුත්තියා ඔතරණා නාම පවෙසනා නාම.

තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි විජ්ජාය උපකාරකත්තා, පඤ්ඤාපදට්ඨානත්තා වා විජ්ජා භවන්ති. විජ්ජුප්පාදා තාදිසාය විජ්ජාය උප්පාදා උප්පාදහෙතුතො ¶ අවිජ්ජානිරොධො අවිජ්ජාය නිරොධො හොති…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොති, අයං වුත්තප්පකාරා ඔතරණා පටිච්චසමුප්පාදෙහි ඔතරණා නාම.

තානියෙව අසෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතානි සද්ධාවීරියෙහි සීලසම්භවතො, සතියා ච පඤ්ඤානුවත්තකත්තා. සෙසා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

‘‘උද්ධං අධො සබ්බධි විප්පමුත්තො’’ති පාඨෙ නිද්ධාරෙත්වා ඔතරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘අයං අහස්මීති අනානුපස්සී’’ති පාඨෙ ‘‘කතමෙ නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි ඔතරණෙහි ඔතරතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අයං අහස්මීති අනානුපස්සීති අයං සක්කායදිට්ඨියා’’තිආදි වුත්තං. යො අයං සෙක්ඛො ‘‘අහමස්මී’’ති නානුපස්සී, තස්ස සෙක්ඛස්ස සක්කායදිට්ඨියා යො සමුග්ඝාතො අත්ථි, යා සමුග්ඝාතසඞ්ඛාතා සමුග්ඝාතවිමුත්ති සෙක්ඛා විමුත්ති හොති, තස්සා සෙක්ඛාය විමුත්තියා යානි සද්ධාදිපඤ්චින්ද්රියානි නිද්ධාරිතානි, තානියෙව සෙක්ඛානි පඤ්චින්ද්රියානි භවන්ති. අයං වුත්තප්පකාරා ඔතරණා ඉන්ද්රියෙහි ඔතරණා නාම. සෙසා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

43. ‘‘උද්ධං අධො’’තිආදිගාථායං ඔතරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘නිස්සිතස්ස චලිත’’න්තිආදිපාඨෙ ‘‘කතමෙ නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි ඔතරතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නිස්සිතස්ස චලිතං, අනිස්සිතස්ස චලිතං නත්ථී’’තිආදි වුත්තං. නිස්සිතස්ස පුග්ගලස්ස චලිතං චලනං අත්ථි, අනිස්සිතස්ස පුග්ගලස්ස චලිතං චලනං නත්ථි. චලිතෙ චලනෙ අසති පස්සද්ධි භවති, පස්සද්ධියා සති විජ්ජමානාය නති න හොති, නතියා අසති අවිජ්ජමානාය ආගතිගති න හොති, ආගතිගතියා අසති අවිජ්ජමානාය චුතූපපාතො න හොති, චුතූපපාතෙ අසති අවිජ්ජමානෙ ඉධ ඡසු අජ්ඣත්තිකායතනෙසු අත්තානං නෙව පස්සති, හුරං වා ඡසු බාහිරායතනෙසු අත්තානං න පස්සති, උභයං අන්තරෙන වජ්ජෙත්වා ඵස්සාදිසමුදායෙසු ධම්මෙසු අත්තානං න පස්සති, එසොව පටිච්චසමුප්පාදො ‘‘අවිජ්ජානිරොධා’’තිආදිකො දුක්ඛස්ස අන්තො අවසානං කරොතීති අත්ථො.

නිස්සිතස්ස ¶ චලිතන්ති එත්ථ ‘‘නිස්සයො කතිවිධො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘නිස්සිතස්ස චලිතන්ති නිස්සයො නාමා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු දුවිධෙසු තණ්හානිස්සයදිට්ඨිනිස්සයෙසු ¶ යා චෙතනා රත්තස්ස පුග්ගලස්ස නිද්ධාරිතා, අයං චෙතනාධම්මො තණ්හානිස්සයො නාම. යා චෙතනා මූළ්හස්ස පුග්ගලස්ස නිද්ධාරිතා. අයං චෙතනාධම්මො දිට්ඨිනිස්සයො නාම. සා දුවිධා චෙතනා පන සඞ්ඛාරා නාම. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං…පෙ… සබ්බො පටිච්චසමුප්පාදො නිද්ධාරිතො. අයං වුත්තප්පකාරා ඔතරණා පටිච්චසමුප්පාදෙහි ඔතරණා නාම.

තත්ථාති තස්මිං තණ්හානිස්සයදිට්ඨිනිස්සයෙ යා වෙදනා රත්තස්ස පුග්ගලස්ස නිද්ධාරිතා, අයං සුඛා වෙදනා. යා චෙතනා සම්මූළ්හස්ස පුග්ගලස්ස නිද්ධාරිතා, අයං අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා. යෙභුය්යෙන සෙසා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

44. ‘‘නිස්සිතස්ස චලිත’’න්තිආදිපාඨෙ ඔතරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා.

‘‘යෙ කෙචි සොකා පරිදෙවිතා වා…පෙ…

පියං න කයිරාථ කුහිඤ්චි ලොකෙ’’ති. –

ගාථාපාඨෙ ‘‘කතමෙ නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි ඔතරතී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යෙ කෙචි සොකා’’තිආදි වුත්තං. යෙ කෙචි සොකා වා යා කාචි පරිදෙවිතා වා අනෙකරූපා යා කාචි දුක්ඛා වා ලොකස්මිං සම්භවන්ති. එතෙ සොකාදයො පියං පටිච්ච පභවන්ති, පියෙ අසන්තෙ එතෙ සොකාදයො න භවන්ති. තස්මා පියෙ අසන්තෙ සොකාදීනං අභාවතො යෙසං වීතසොකානං කුහිඤ්චි ලොකෙපි නත්ථි, තෙ වීතසොකා සුඛිනො භවන්ති. තස්මා වීතසොකානං සුඛසම්පන්නත්තා අසොකං විරජං පත්ථයානො සප්පුරිසො කුහිඤ්චි ලොකෙ පියං න කයිරාථාති ගාථාත්ථො.

‘‘යෙ කෙචි සොකා පරිදෙවිතා වා, දුක්ඛා ච ලොකස්මිමනෙකරූපා පියං පටිච්ච පභවන්ති එතෙ’’ති එත්ථ පාඨෙ යා වෙදනා නිද්ධාරිතා, අයං දුක්ඛා වෙදනා. සෙසා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

‘‘යෙ කෙචි සොකා’’තිආදිගාථාපාඨෙ ඔතරණා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා ¶ , ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’තිආදිගාථාපාඨෙ ‘‘කතමෙ ¶ නිද්ධාරෙත්වා කතමෙහි ඔතරතී’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘කාමං කාමයමානස්සා’’තිආදි වුත්තං. තස්සං ගාථායං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොව.

තත්ථාති තස්මිං ‘‘පීතිමනො හොතී’’ති පාඨෙ යා පීතිමනතා වුත්තා නිද්ධාරිතා, අයං පීතිමනතා අනුනයො හොති. ‘‘සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති පාඨෙ යං රුප්පනං ආහ, ඉදං රුප්පනං පටිඝං හොති, අනුනයො ච පටිඝඤ්ච නිද්ධාරිතාති අත්ථො.

‘‘අනුනයෙ ච පටිඝෙ ච නිද්ධාරිතෙ කතමො ධම්මො නිද්ධාරිතො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අනුනයො පටිඝඤ්ච පන තණ්හාපක්ඛො’’ති වුත්තං. තණ්හාපක්ඛොති තණ්හාපක්ඛත්තා තණ්හා නිද්ධාරිතා. ‘‘අනුනයො තණ්හාපක්ඛො හොතු, පටිඝං පන තණ්හාපක්ඛං න සියා’’ති චෙ වදෙය්ය? පටිඝස්ස අත්තසිනෙහවසෙන පවත්තනතො පටිඝම්පි තණ්හාපක්ඛං හොති. ‘‘තණ්හාය නිද්ධාරිතාය කතමො නිද්ධාරිතො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තණ්හාය ච පනා’’තිආදි වුත්තං. දසන්නං රූපායතනානං තණ්හාය පදට්ඨානත්තා දස රූපානි ආයතනානි නිද්ධාරිතානි. අයං වුත්තප්පකාරා ඔතරණා ආයතනෙහි ඔතරණා නාම. සුත්තෙ ආගතා පටිච්චසමුප්පාදාදයො තෙන සංවණ්ණනාවිසෙසෙන නයෙන නිද්ධාරිතා, සුත්තත්ථමුඛෙන වා නිද්ධාරිතා, තෙන…පෙ… නයෙන නිද්ධාරිතෙසු පටිච්චසමුප්පාදාදීසු යො සංවණ්ණනානයවිසෙසො තදත්ථවාචකවසෙන වා තදත්ථඤාපකවසෙන වා ඔතරති පවිසති සමොසරති, සො සංවණ්ණනානයවිසෙසො ඔතරණො හාරො නාමාති අධිප්පායො දට්ඨබ්බො. සෙසෙසුපි වුත්තනයානුසාරෙන ඔතරණා ගහෙතබ්බා. ‘‘තෙනාහ ආයස්මා’’තිආද්යානුසන්ධ්යාදිඅත්ථො චෙව ‘‘නියුත්තො ඔතරණො හාරො’’ති අනුසන්ධ්යාදිඅත්ථො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉති ඔතරණහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

45. යෙන ¶ ¶ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන ඔතරණහාරවිභඞ්ගෙන ඔතරෙතබ්බා සුත්තත්ථා විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො විභඞ්ගො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො සොධනහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො සොධනො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනො හාරො සොධනහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘විස්සජ්ජිතම්හි පඤ්හෙ’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘යථා ආයස්මා අජිතො’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො සොධනහාරවිභඞ්ගො නාමාති ගහෙතබ්බො. ‘‘කථං තත්ථ පඤ්හෙ සොධනො හාරො විඤ්ඤාතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යථා ආයස්මා’’තිආදි වුත්තං. යථා යෙන පකාරෙන ආයස්මා අජිතො පාරායනෙ භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡති, තථා තෙන පකාරෙන විස්සජ්ජිතම්හි පඤ්හෙ අයං සොධනො හාරො විඤ්ඤාතබ්බොති. ‘‘නියමෙත්වා විභජෙහී’’ති වත්තබ්බත්තා නියමෙත්වා විභජිතුං ‘‘කෙනස්සූ’’තිආදි වුත්තං. ගාථාත්ථො වුත්තොව.

‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො, කෙනස්සු නප්පකාසති;

කිස්සාභිලෙපනං බ්රූසි, කිංසු තස්ස මහබ්භය’’න්ති. –

‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො, (අජිතාති භගවා,)

ජප්පාභිලෙපනං බ්රූමි, දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති. –

විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තගාථායඤ්චාති ඉමාසු ද්වීසු ගාථාසු ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති ඉමිනා පදෙන පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති ඉමිනා පදෙන භගවා ‘‘කෙනස්සු නිවුතො ලොකො’’ති පදං තදත්ථෙ අඤ්ඤාණසංසයාදිමලානං අපනයනෙන සොධෙති. තදත්ථෙ හි විස්සජ්ජිතෙ අඤ්ඤාණසංසයාදීනං අභාවතො අත්ථො සොධිතො නාම, අත්ථෙ ච සොධිතෙ පදම්පි සොධිතංයෙව. තෙනාහ අට්ඨකථායං – ‘‘තදත්ථස්ස විස්සජ්ජනතො’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 45), ටීකායඤ්ච ‘‘තබ්බිසයඅඤ්ඤාණසංසයාදිමලාපනයනෙන සොධෙතී’’ති වුත්තං. නො ච ආරම්භන්ති පුච්ඡිතුං ආරභිතබ්බං ¶ සබ්බගාථාපදං, ගාථාත්ථං වා, ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස සබ්බස්ස අත්ථස්ස විස්සජ්ජනවසෙන අපරියොසිතත්තා ¶ භගවා ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො ලොකො’’ති එත්තකෙනෙව පදෙන සොධෙති. සෙසෙසුපි එස නයො.

‘‘කිංසු තස්ස මහබ්භය’’න්ති ඉමිනා පදෙන පඤ්හෙ පුච්ඡිතෙ ‘‘දුක්ඛමස්ස මහබ්භය’’න්ති පදෙන භගවතා ආරම්භො ඤාතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො සුද්ධො සොධිතො හොති. සෙසගාථාසුපි එසෙව නයො.

යත්ථ පඤ්හෙ එවං නිරවසෙසවිස්සජ්ජනවසෙන ආරම්භො සුද්ධො සොධිතො භවති, සො පඤ්හො විස්සජ්ජිතො සොධිතො භවති. යත්ථ පඤ්හෙ එවං නිරවසෙසවිස්සජ්ජනවසෙන ආරම්භො යාව අසුද්ධො අසොධිතො භවති, තාව සො පඤ්හො විස්සජ්ජිතො සොධිතො න භවතීති යොජනා. ‘‘තෙනාහා’’තිආද්යානුසන්ධ්යාද්යත්ථො චෙව ‘‘නියුත්තො සොධනො හාරො’’ති අනුසන්ධ්යාද්යත්ථො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉති සොධනහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

46. යෙන යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන විභඞ්ගෙන පඤ්හාදයො සොධිතා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො අධිට්ඨානහාරවිභඞ්ගො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො අධිට්ඨානො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො පටිනිද්දෙසතො අධිට්ඨානො හාරො අධිට්ඨානහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘එකත්තතාය ධම්මා, යෙපි ච වෙමත්තතාය නිද්දිට්ඨා’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘යෙ තත්ථ නිද්දිට්ඨා, තථා තෙ ධාරයිතබ්බා’’තිආදිකො විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො අධිට්ඨානහාරවිභඞ්ගො නාමාති ගහෙතබ්බො.

‘‘යෙ ¶ ධම්මා සුත්තෙසු එකත්තතාය ච වෙමත්තතාය ච නිද්දිට්ඨා, තෙ ධම්මා කිං පන තථෙව ධාරයිතබ්බා ¶ , උදාහු අඤ්ඤථාපි විකප්පයිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යෙ තත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙසු සුත්තන්තෙසු යෙ දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා එකත්තතාය ච වෙමත්තතාය ච නිද්දිට්ඨා, තෙ දුක්ඛසච්චාදයො ධම්මා තථා එකත්තතාය ච වෙමත්තතාය ච ධාරයිතබ්බා උපලක්ඛිතබ්බා, න අඤ්ඤථා විකප්පයිතබ්බා.

‘‘සාමඤ්ඤකප්පනාය වොහාරභාවෙන අනවට්ඨානතො කතමා එකත්තතා, කතමා වෙමත්තතා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘දුක්ඛන්ති එකත්තතා’’තිආදි වුත්තං. දුක්ඛන්ති ජාතිආදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා දුක්ඛසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං දුක්ඛසාමඤ්ඤතා දුක්ඛස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛ’’න්ති පුච්ඡිතා ‘‘ජාති දුක්ඛා, ජරා දුක්ඛා…පෙ... විඤ්ඤාණං දුක්ඛ’’න්ති ජාතිආදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා දුක්ඛවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං දුක්ඛවිසෙසතා දුක්ඛස්ස වෙමත්තතා නාම. තත්ථාති යෙ දුක්ඛාදයො ධම්මා සුත්තෙ වුත්තා, තත්ථ තෙසු දුක්ඛාදීසු අත්ථෙසු.

දුක්ඛසමුදයොති ‘‘තණ්හා පොනොභවිකා’’ති විසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා සමුදයසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං සමුදයසාමඤ්ඤතා සමුදයස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො සමුදයො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යායං තණ්හා…පෙ… විභවතණ්හා’’ති විසෙසං අපෙක්ඛිත්වා යා සමුදයවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං සමුදයවිසෙසතා සමුදයස්ස වෙමත්තතා නාම.

දුක්ඛනිරොධොති ‘‘තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො’’ති විසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා නිරොධසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං නිරොධසාමඤ්ඤතා නිරොධස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො දුක්ඛනිරොධො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති විසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා නිරොධවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං නිරොධවිසෙසතා නිරොධස්ස වෙමත්තතා නාම.

දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති? පටිපදාති සම්මාදිට්ඨිආදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා නිරොධගාමිනිපටිපදාසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං නිරොධගාමිනිපටිපදාසාමඤ්ඤතා මග්ගස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා ‘‘අයමෙව අරියො…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති සම්මාදිට්ඨිආදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා විසෙසදුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදතා වුත්තා, සා අයං විසෙසදුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදතා මග්ගස්ස වෙමත්තතා නාම.

මග්ගොති නිරයගාමිමග්ගාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා සාමඤ්ඤමග්ගතා වුත්තා, සා අයං සාමඤ්ඤමග්ගතා ¶ මග්ගස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො මග්ගො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නිරයගාමී මග්ගො…පෙ… නිබ්බානගාමී මග්ගො’’ති නිරයගාමිමග්ගාදිවිසෙසං අපෙක්ඛිත්වා යා විසෙසමග්ගතා වුත්තා, සා අයං විසෙසමග්ගතා මග්ගස්ස වෙමත්තතා නාම.

නිරොධොති පටිසඞ්ඛානිරොධාදිවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා යා සාමඤ්ඤනිරොධතා වුත්තා, සා අයං සාමඤ්ඤනිරොධතා නිරොධස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො නිරොධො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පටිසඞ්ඛානිරොධො…පෙ… සබ්බකිලෙසනිරොධො’’ති පටිසඞ්ඛානිරොධාදිවිසෙසං අපෙක්ඛිත්වා යා විසෙසනිරොධතා වුත්තා, සා අයං විසෙසනිරොධතා නිරොධස්ස වෙමත්තතා නාම.

රූපන්ති චාතුමහාභූතිකාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා සාමඤ්ඤරූපතා වුත්තා, සා අයං සාමඤ්ඤරූපතා රූපස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමං රූප’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘චාතුමහාභූතිකං…පෙ… වායොධාතුයා චිත්තං විරාජෙතී’’ති චාතුමහාභූතිකාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා විසෙසරූපතා වුත්තා, සා අයං විසෙසරූපතා රූපස්ස වෙමත්තතා නාම.

48. අවිජ්ජාති දුක්ඛෙඅඤ්ඤාණාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා අවිජ්ජාසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං අවිජ්ජාසාමඤ්ඤතා අවිජ්ජාය එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… අවිජ්ජාලඞ්ඝී මොහො අකුසලමූල’’න්ති දුක්ඛෙඅඤ්ඤාණාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා අවිජ්ජාවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං අවිජ්ජාවිසෙසතා අවිජ්ජාය වෙමත්තතා නාම.

විජ්ජාති දුක්ඛෙඤාණාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා විජ්ජාසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං විජ්ජාසාමඤ්ඤතා විජ්ජාය එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා විජ්ජා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙ ඤාණං…පෙ… ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්ති දුක්ඛෙඤාණාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා ¶ විජ්ජාවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං විජ්ජාවිසෙසතා විජ්ජාය වෙමත්තතා නාම.

සමාපත්තීති සඤ්ඤාසමාපත්යාදිවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා යා සාමඤ්ඤසමාපත්තිතා වුත්තා, සා සාමඤ්ඤසමාපත්තිතා සමාපත්තියා එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා සමාපත්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සඤ්ඤාසමාපත්ති අසඤ්ඤාසමාපත්ති…පෙ… නිරොධසමාපත්තී’’ති සඤ්ඤාසමාපත්යාදිවිසෙසං අපෙක්ඛිත්වා යා විසෙසසමාපත්තිතා වුත්තා, සා අයං විසෙසසමාපත්තිතා සමාපත්තියා වෙමත්තතා නාම.

ඣායීති ¶ සෙක්ඛඣායීආදිවිසෙසං අනපෙක්ඛිත්වා යා ඣායීසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා ඣායීසාමඤ්ඤතා ඣායිනො එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො ඣායී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අත්ථි සෙක්ඛො ඣායී, අත්ථි අසෙක්ඛො ඣායී…පෙ… පඤ්ඤුත්තරො ඣායී’’ති සෙක්ඛඣායීඅසෙක්ඛඣායීආදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා ඣායීවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං ඣායීවිසෙසතා ඣායිනො වෙමත්තතා නාම.

සමාධීති සරණසමාධ්යාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා සමාධිසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං සමාධිසාමඤ්ඤතා සමාධිනො එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො සමාධී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සරණො සමාධි, අරණො සමාධි…පෙ… මිච්ඡාසමාධි, සම්මාසමාධී’’ති සරණසමාධ්යාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා සමාධිවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං සමාධිවිසෙසතා සමාධිනො වෙමත්තතා නාම.

පටිපදාති ආගාළ්හපටිපදාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා පටිපදාසාමඤ්ඤතා වුත්තා, අයං පටිපදාසාමඤ්ඤතා පටිපදාය එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමා පටිපදා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආගාළ්හපටිපදා, නිජ්ඣාමපටිපදා…පෙ… සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා’’ති ආගාළ්හපටිපදාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා පටිපදාවිසෙසතා වුත්තා, සා අයං පටිපදාවිසෙසතා පටිපදාය වෙමත්තතා නාම.

කායොති නාමකායාදිවිසෙසමනපෙක්ඛිත්වා යා කායසාමඤ්ඤතා වුත්තා, සා අයං කායසාමඤ්ඤතා කායස්ස එකත්තතා නාම. ‘‘තත්ථ කතමො කායො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නාමකායො රූපකායො…පෙ… අයං නාමකායො’’ති නාමකායාදිවිසෙසමපෙක්ඛිත්වා යා කායවිසෙසතා ¶ වුත්තා, සා අයං කායවිසෙසතා කායස්ස වෙමත්තතා නාමාති යොජනා කාතබ්බා. පදත්ථාදිකො විසෙසො අට්ඨකථායං (නෙත්ති. අට්ඨ. 47) විත්ථාරතො වුත්තො.

වුත්තප්පකාරස්ස දුක්ඛසමුදයාදිකස්ස ධම්මස්ස එකත්තතාදිලක්ඛණං නිගමනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘එවං යො ධම්මො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවන්ති ඉමිනා මයා වුත්තෙන ‘‘දුක්ඛන්ති එකත්තතා. තත්ථ කතමං දුක්ඛං? ජාති දුක්ඛා, ජරා දුක්ඛා’’තිආදිවචනෙන. යො ධම්මොති යො කොචි ජාතිජරාබ්යාධ්යාදිවිසෙසධම්මො. යස්ස ධම්මස්සාති තතො ජාතිආදිවිසෙසධම්මතො අඤ්ඤස්ස ජරාදිවිසෙසධම්මස්ස. සමානභාවොති ජාතිආදිවිසෙසධම්මෙන ජරාදිවිසෙසධම්මස්ස දුක්ඛභාවෙන සමානභාවො. තස්ස ධම්මස්සාති ජරාදිවිසෙසධම්මස්ස. එකත්තතායාති දුක්ඛසමුදයතාදිසමානතාය ¶ දුක්ඛසමුදයාදිභාවානං එකීභාවෙන. එකීභවතීති ජාතිආදිවිසෙසභෙදෙන අනෙකොපි ‘‘දුක්ඛසමුදයො’’තිආදිනා එකසද්දාභිධෙය්යතාය එකීභවති. යෙන යෙන වා පන විලක්ඛණො, තෙන තෙන වෙමත්තං ගච්ඡති. යස්ස ජාතිආදිධම්මස්ස යෙන යෙන අභිනිබ්බත්තනපරිපාචනාදිසභාවෙන යො ජාතිආදිධම්මො ජරාදිධම්මෙන විලක්ඛණො විසදිසො හොති, තස්ස ජාතිආදිධම්මස්ස තෙන තෙන අභිනිබ්බත්තනපරිපාචනාදිසභාවෙන සො ජාතිආදිධම්මො ජරාදිධම්මෙන වෙමත්තතං විසදිසත්තං ගච්ඡති, දුක්ඛසමුදයාදිභාවෙන සමානොපි ජාතිආදිධම්මො ජරාදිධම්මස්ස විසිට්ඨතං ගච්ඡතීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

දුක්ඛසමුදයාදිධම්මස්ස එකත්තවෙමත්තතා ආචරියෙන විභත්තා, අම්හෙහි ච ඤාතා, ‘‘තාය එකත්තවෙමත්තතාය කත්ථ පුච්ඡිතෙ සති අධිට්ඨානං වීමංසිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡිතබ්බත්තා සුත්තාදිකෙ පුච්ඡිතෙ සති වීමංසිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘එවං සුත්තෙ වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එවං ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන සුත්තෙ වා පුච්ඡිතෙ, වෙය්යාකරණෙ වා පුච්ඡිතෙ, ගාථායං වා පුච්ඡිතායං සති අධිට්ඨානං වීමංසිතබ්බං. ‘‘කිං වීමංසිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡෙය්ය ‘‘එකත්තතාය පුච්ඡති කිං, උදාහු වෙමත්තතාය පුච්ඡති කි’’න්ති වීමංසිතබ්බන්ති යොජනා. අට්ඨකථායං පන – ‘‘ඉදානි තාව එකත්තවෙමත්තතාවිසයෙ නියොජෙත්වා දස්සෙතුං ‘සුත්තෙ වා වෙය්යාකරණෙ වා’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 48) වුත්තං. ‘‘කථං පුච්ඡිතං, කථං විස්සජ්ජිතබ්බ’’න්ති වත්තබ්බත්තා ‘‘යදි එකත්තතායා’’තිආදි ¶ වුත්තං. ‘‘තෙනාහා’’තිආද්යානුසන්ධ්යාදිකො ච ‘‘නියුත්තො අධිට්ඨානො හාරො’’ති ඉමස්ස අනුසන්ධ්යාදිකො ච වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉති අධිට්ඨානහාරවිභඞ්ගෙ සත්තිබලානුරූපා රචිතා

49. යෙන ¶ යෙන සංවණ්ණනාවිසෙසභූතෙන විභඞ්ගෙන දුක්ඛසච්චාදීනං එකත්තතාදයො විභත්තා, සො සංවණ්ණනාවිසෙසභූතො පරිපුණ්ණො, ‘‘කතමො පරික්ඛාරහාරවිභඞ්ගො නාමා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කතමො පරික්ඛාරො හාරො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු නිද්දිට්ඨෙසු සොළසසු දෙසනාහාරාදීසු කතමො සංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරො හාරො පරික්ඛාරහාරවිභඞ්ගො නාමාති පුච්ඡති. ‘‘යෙ ධම්මා යං ධම්මං ජනයන්තී’’තිආදිනිද්දෙසස්ස ඉදානි මයා වුච්චමානො ‘‘යො ධම්මො යං ධම්මං ජනයති, තස්ස සො පරික්ඛාරො’’තිආදිකො පරික්ඛාරභූතස්ස හෙතුනො චෙව පච්චයස්ස ච විත්ථාරසංවණ්ණනාවිසෙසො පරික්ඛාරවිභඞ්ගො නාම.

‘‘කතමො සංවණ්ණෙතබ්බො පරික්ඛාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යො ධම්මො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යො හෙතුපච්චයප්පකාරො ධම්මො යං ඵලභූතං ධම්මං ජනයති ජනෙති, තස්ස ඵලධම්මස්ස සො හෙතුපච්චයප්පකාරො ධම්මො පරික්ඛාරො නාම. ‘‘කිංලක්ඛණො පරික්ඛාරො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා තථා පුච්ඡිත්වා ලක්ඛණවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කිංලක්ඛණො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන – ‘‘තත්ථ ‘යො ධම්මො යං ධම්මං ජනයති, තස්ස සො පරික්ඛාරො’ති සඞ්ඛෙපතො පරික්ඛාරලක්ඛණං වත්වා තං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘කිංලක්ඛණො’තිආදි වුත්ත’’න්ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 49) වුත්තං. ‘‘කිත්තකා ධම්මා ජනයන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘ද්වෙ ධම්මා ජනයන්ති හෙතු ච පච්චයො චා’’ති වුත්තං. ‘‘හෙතුපි කාරණං, පච්චයොපි කාරණං ¶ , තස්මා කාරණායෙව කෙන ලක්ඛණෙන ද්විධා වුත්තා’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘තත්ථ කිංලක්ඛණො’’තිආදි වුත්තං. ජනිතබ්බඵලතො අඤ්ඤෙහි ඵලෙහි අසාධාරණලක්ඛණො හෙතු, සබ්බඵලෙහි සාධාරණලක්ඛණො පච්චයො, ඉමිනා විසෙසලක්ඛණෙන ද්විධා වත්තබ්බාති අත්ථො. ‘‘සාධාරණාසාධාරණවිසෙසො කීදිසො භවෙ’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘යථා කිං භවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථා අඞ්කුරස්සා’’තිආදි වුත්තං. යථා යො සාධාරණාසාධාරණවිසෙසො අත්ථි, තථා සො සාධාරණාසාධාරණවිසෙසො කිං විය භවෙති අත්ථො. අඞ්කුරස්ස නිබ්බත්තියා බීජං අසාධාරණං යථා, තථා හෙතු ඵලස්ස නිබ්බත්තියා අසාධාරණො භවෙ. පථවී ච ආපො ච අඞ්කුරස්ස නිබ්බත්තියා සාධාරණා භවන්ති යථා, තථා පච්චයො ඵලස්ස නිබ්බත්තියා සාධාරණො භවෙ. සබ්බඵලස්ස පච්චයත්තා අඞ්කුරස්ස බීජං අසාධාරණං ජනකං හෙතු. ‘‘කථං පථවී, ආපො ච සාධාරණා ජනකාති සද්දහිතබ්බා’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අඞ්කුරස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. සමං සමානං ඵලං භවාපෙතීති සභාවො, කො සො? බීජං හෙතුයෙව. ‘‘කිං හෙතුපච්චයානං විසෙසො බීජඞ්කුරොපමායෙව දස්සෙතබ්බො, උදාහු අඤ්ඤූපමායපි දස්සෙතබ්බො’’ති වත්තබ්බත්තා අඤ්ඤාය උපමායපි ¶ විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘යථා වා පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉමාය උපමායපි හෙතුපච්චයානං විසෙසො විජානිතබ්බොති අධිප්පායො.

බීජඞ්කුරාදීසු බාහිරෙසු පරික්ඛාරභූතානං හෙතුපච්චයානං විසෙසො ආචරියෙන විභත්තො, අම්හෙහි ච ඤාතො, ‘‘කථං අජ්ඣත්තිකෙසු විභත්තො’’ති පුච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘අයඤ්හි සංසාරො’’තිආදි වුත්තං. අථ වා ‘‘බාහිරෙසු පරික්ඛාරභූතො හෙතුපච්චයො යුත්තො හොතු, කථං අජ්ඣත්තිකෙසු යුත්තො’’ති වත්තබ්බත්තා ‘‘අයඤ්හි සංසාරො’’තිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායං පන – ‘‘එවං බාහිරං හෙතුපච්චයවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි අජ