📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

ධම්මපද-අට්ඨකථා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

1.

මහාමොහතමොනද්ධෙ, ලොකෙ ලොකන්තදස්සිනා;

යෙන සද්ධම්මපජ්ජොතො, ජාලිතො ජලිතිද්ධිනා.

2.

තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා, සම්බුද්ධස්ස සිරීමතො;

සද්ධම්මඤ්චස්ස පූජෙත්වා, කත්වා සඞ්ඝස්ස චඤ්ජලිං.

3.

තං තං කාරණමාගම්ම, ධම්මාධම්මෙසු කොවිදො;

සම්පත්තසද්ධම්මපදො, සත්ථා ධම්මපදං සුභං.

4.

දෙසෙසි කරුණාවෙග-සමුස්සාහිතමානසො;

යං වෙ දෙවමනුස්සානං, පීතිපාමොජ්ජවඩ්ඪනං.

5.

පරම්පරාභතා තස්ස, නිපුණා අත්ථවණ්ණනා;

යා තම්බපණ්ණිදීපම්හි, දීපභාසාය සණ්ඨිතා.

6.

න සාධයති සෙසානං, සත්තානං හිතසම්පදං;

අප්පෙව නාම සාධෙය්ය, සබ්බලොකස්ස සා හිතං.

7.

ඉති ආසීසමානෙන, දන්තෙන සමචාරිනා;

කුමාරකස්සපෙනාහං, ථෙරෙන ථිරචෙතසා.

8 .

සද්ධම්මට්ඨිතිකාමෙන, සක්කච්චං අභියාචිතො;

තං භාසං අතිවිත්ථාර-ගතඤ්ච වචනක්කමං.

9 .

පහායාරොපයිත්වාන, තන්තිභාසං මනොරමං;

ගාථානං බ්යඤ්ජනපදං, යං තත්ථ න විභාවිතං.

10.

කෙවලං තං විභාවෙත්වා, සෙසං තමෙව අත්ථතො;

භාසන්තරෙන භාසිස්සං, ආවහන්තො විභාවිනං;

මනසො පීතිපාමොජ්ජං, අත්ථධම්මූපනිස්සිතන්ති.

1. යමකවග්ගො

1. චක්ඛුපාලත්ථෙරවත්ථු

1.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති. –

අයං ධම්මදෙසනා කත්ථ භාසිතාති? සාවත්ථියං. කං ආරබ්භාති? චක්ඛුපාලත්ථෙරං.

සාවත්ථියං කිර මහාසුවණ්ණො නාම කුටුම්බිකො අහොසි අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අපුත්තකො. සො එකදිවසං න්හානතිත්ථං න්හත්වා නත්වා ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සම්පන්නපත්තසාඛං එකං වනප්පතිං දිස්වා ‘‘අයං මහෙසක්ඛාය දෙවතාය පරිග්ගහිතො භවිස්සතී’’ති තස්ස හෙට්ඨාභාගං සොධාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ධජපටාකං උස්සාපෙත්වා වනප්පතිං අලඞ්කරිත්වා අඤ්ජලිං කරිත්වා ‘‘සචෙ පුත්තං වා ධීතරං වා ලභෙය්යං, තුම්හාකං මහාසක්කාරං කරිස්සාමී’’ති පත්ථනං කත්වා පක්කාමි.

අථස්ස න චිරස්සෙව භරියාය කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා තස්ස ආරොචෙසි. සො තස්සා ගබ්භස්ස පරිහාරමදාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තං නාමග්ගහණදිවසෙ සෙට්ඨි අත්තනා පාලිතං වනප්පතිං නිස්සාය ලද්ධත්තා තස්ස පාලොති නාමං අකාසි. සා අපරභාගෙ අඤ්ඤම්පි පුත්තං ලභි. තස්ස චූළපාලොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස මහාපාලොති නාමං අකාසි. තෙ වයප්පත්තෙ ඝරබන්ධනෙන බන්ධිංසු. අපරභාගෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු. සබ්බම්පි විභවං ඉතරෙයෙව විචාරිංසු.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙනාගන්ත්වා අනාථපිණ්ඩිකෙන මහාසෙට්ඨිනා චතුපණ්ණාසකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරති මහාජනං සග්ගමග්ගෙ ච මොක්ඛමග්ගෙ ච පතිට්ඨාපයමානො. තථාගතො හි මාතිපක්ඛතො අසීතියා, පිතිපක්ඛතො අසීතියාති ද්වෙඅසීතිඤාතිකුලසහස්සෙහි කාරිතෙ නිග්රොධමහාවිහාරෙ එකමෙව වස්සාවාසං වසි, අනාථපිණ්ඩිකෙන කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ එකූනවීසතිවස්සානි, විසාඛාය සත්තවීසතිකොටිධනපරිච්චාගෙන කාරිතෙ පුබ්බාරාමෙ ඡබ්බස්සානීති ද්වින්නං කුලානං ගුණමහත්තතං පටිච්ච සාවත්ථිං නිස්සාය පඤ්චවීසතිවස්සානි වස්සාවාසං වසි. අනාථපිණ්ඩිකොපි විසාඛාපි මහාඋපාසිකා නිබද්ධං දිවසස්ස ද්වෙ වාරෙ තථාගතස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති, ගච්ඡන්තා ච ‘‘දහරසාමණෙරා නො හත්ථෙ ඔලොකෙස්සන්තී’’ති තුච්ඡහත්ථා න ගතපුබ්බා. පුරෙභත්තං ගච්ඡන්තා ඛාදනීයභොජනීයාදීනි ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති, පච්ඡාභත්තං ගච්ඡන්තා පඤ්ච භෙසජ්ජානි අට්ඨ ච පානානි. නිවෙසනෙසු පන තෙසං ද්වින්නං ද්වින්නං භික්ඛුසහස්සානං නිච්චං පඤ්ඤත්තාසනානෙව හොන්ති. අන්නපානභෙසජ්ජෙසු යො යං ඉච්ඡති, තස්ස තං යථිච්ඡිතමෙව සම්පජ්ජති. තෙසු අනාථපිණ්ඩිකෙන එකදිවසම්පි සත්ථා පඤ්හං න පුච්ඡිතපුබ්බො. සො කිර ‘‘තථාගතො බුද්ධසුඛුමාලො ඛත්තියසුඛුමාලො, ‘බහූපකාරො මෙ, ගහපතී’ති මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තො කිලමෙය්යා’’ති සත්ථරි අධිමත්තසිනෙහෙන පඤ්හං න පුච්ඡති. සත්ථා පන තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව ‘‘අයං සෙට්ඨි මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛති. අහඤ්හි කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අලඞ්කතපටියත්තං අත්තනො සීසං ඡින්දිත්වා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං උප්පාටෙත්වා පාණසමං පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා පාරමියො පූරෙන්තො පරෙසං ධම්මදෙසනත්ථමෙව පූරෙසිං. එස මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛතී’’ති එකං ධම්මදෙසනං කථෙතියෙව.

තදා සාවත්ථියං සත්ත මනුස්සකොටියො වසන්ති. තෙසු සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා පඤ්චකොටිමත්තා මනුස්සා අරියසාවකා ජාතා, ද්වෙකොටිමත්තා මනුස්සා පුථුජ්ජනා. තෙසු අරියසාවකානං ද්වෙයෙව කිච්චානි අහෙසුං – පුරෙභත්තං දානං දෙන්ති, පච්ඡාභත්තං ගන්ධමාලාදිහත්ථා වත්ථභෙසජ්ජපානකාදීනි ගාහාපෙත්වා ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්ති. අථෙකදිවසං මහාපාලො අරියසාවකෙ ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ විහාරං ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘අයං මහාජනො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මස්සවනායා’’ති සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි.

බුද්ධා ච නාම ධම්මං දෙසෙන්තා සරණසීලපබ්බජ්ජාදීනං උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා අජ්ඣාසයවසෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, තස්මා තං දිවසං සත්ථා තස්ස උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සෙය්යථිදං – දානකථං, සීලකථං, සග්ගකථං, කාමානං ආදීනවං, ඔකාරං සංකිලෙසං, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. තං සුත්වා මහාපාලො කුටුම්බිකො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං පුත්තධීතරො වා භාතරො වා භොගා වා නානුගච්ඡන්ති, සරීරම්පි අත්තනා සද්ධිං න ගච්ඡති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො දෙසනාපරියොසානෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං සත්ථා – ‘‘අත්ථි තෙ කොචි ආපුච්ඡිතබ්බයුත්තකො ඤාතී’’ති ආහ. ‘‘කනිට්ඨභාතා මෙ අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි තං ආපුච්ඡාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘තාත, යං මය්හං ඉමස්මිං ගෙහෙ සවිඤ්ඤාණකම්පි අවිඤ්ඤාණකම්පි ධනං කිඤ්චි අත්ථි, සබ්බං තං තව භාරො, පටිපජ්ජාහි න’’න්ති. ‘‘තුම්හෙ පන කිං කරිස්සථා’’ති ආහ. ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කථෙසි භාතික, ත්වං මෙ මාතරි මතාය මාතා විය, පිතරි මතෙ පිතා විය ලද්ධො, ගෙහෙ තෙ මහාවිභවො, සක්කා ගෙහං අජ්ඣාවසන්තෙහෙව පුඤ්ඤානි කාතුං, මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘තාත, අහං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ඝරාවාසෙ වසිතුං න සක්කොමි. සත්ථාරා හි අතිසණ්හසුඛුමං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණො ධම්මො දෙසිතො, න සක්කා සො අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන පූරෙතුං, පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘භාතික, තරුණායෙව තාවත්ථ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිස්සථා’’ති. ‘‘තාත, මහල්ලකස්ස හි අත්තනො හත්ථපාදාපි අනස්සවා හොන්ති, න අත්තනො වසෙ වත්තන්ති, කිමඞ්ගං පන ඤාතකා, ස්වාහං තව කථං න කරොමි, සමණපටිපත්තිංයෙව පූරෙස්සාමි’’.

‘‘ජරාජජ්ජරිතා හොන්ති, හත්ථපාදා අනස්සවා;

යස්ස සො විහතත්ථාමො, කථං ධම්මං චරිස්සති’’. –

පබ්බජිස්සාමෙවාහං, තාතාති තස්ස විරවන්තස්සෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ලද්ධපබ්බජ්ජූපසම්පදො ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ පඤ්ච වස්සානි වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා සත්ථාරමුපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානී’’ති? ‘‘ගන්ථධුරං, විපස්සනාධුරන්ති ද්වෙයෙව ධුරානි භික්ඛූ’’ති. ‘‘කතමං පන, භන්තෙ, ගන්ථධුරං, කතමං විපස්සනාධුර’’න්ති? ‘‘අත්තනො පඤ්ඤානුරූපෙන එකං වා ද්වෙ වා නිකායෙ සකලං වා පන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා තස්ස ධාරණං, කථනං, වාචනන්ති ඉදං ගන්ථධුරං නාම, සල්ලහුකවුත්තිනො පන පන්තසෙනාසනාභිරතස්ස අත්තභාවෙ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා සාතච්චකිරියවසෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තග්ගහණන්ති ඉදං විපස්සනාධුරං නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමි, කම්මට්ඨානං මෙ කථෙථා’’ති. අථස්ස සත්ථා යාව අරහත්තං කම්මට්ඨානං කථෙසි.

සො සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනා සහගාමිනො භික්ඛූ පරියෙසන්තො සට්ඨි භික්ඛූ ලභිත්වා තෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා වීසයොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහන්තං පච්චන්තගාමං පත්වා තත්ථ සපරිවාරො පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා වත්තසම්පන්නෙ භික්ඛූ දිස්වාව පසන්නචිත්තා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කුහිං අය්යා ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථාඵාසුකට්ඨානං උපාසකා’’ති වුත්තෙ පණ්ඩිතා මනුස්සා ‘‘වස්සාවාසං සෙනාසනං පරියෙසන්ති භදන්තා’’ති ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ අය්යා ඉමං තෙමාසං ඉධ වසෙය්යුං, මයං සරණෙසු පතිට්ඨාය සීලානි ගණ්හෙය්යාමා’’ති ආහංසු. තෙපි ‘‘මයං ඉමානි කුලානි නිස්සාය භවනිස්සරණං කරිස්සාමා’’ති අධිවාසෙසුං.

මනුස්සා තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා විහාරං පටිජග්ගිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා අදංසු. තෙ නිබද්ධං තමෙව ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්ති. අථ නෙ එකො වෙජ්ජො උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, බහූනං වසනට්ඨානෙ අඵාසුකම්පි නාම හොති, තස්මිං උප්පන්නෙ මය්හං කථෙය්යාථ, භෙසජ්ජං කරිස්සාමී’’ති පවාරෙසි. ථෙරො වස්සූපනායිකදිවසෙ තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, ඉමං තෙමාසං කතිහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සථා’’ති? ‘‘චතූහි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පනෙතං, ආවුසො, පතිරූපං, නනු අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බං’’? ‘‘මයඤ්හි ධරමානකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආගතා, බුද්ධා ච නාම න සක්කා පමාදෙන ආරාධෙතුං, කල්යාණජ්ඣාසයෙන තෙ වො ආරාධෙතබ්බා. පමත්තස්ස ච නාම චත්තාරො අපායා සකගෙහසදිසා, අප්පමත්තා හොථාවුසො’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං තීහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සාමි, පිට්ඨිං න පසාරෙස්සාමි, ආවුසො’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, අප්පමත්තා හොථා’’ති.

අථ ථෙරස්ස නිද්දං අනොක්කමන්තස්ස පඨමමාසෙ අතික්කන්තෙ මජ්ඣිමමාසෙ සම්පත්තෙ අක්ඛිරොගො උප්පජ්ජි. ඡිද්දඝටතො උදකධාරා විය අක්ඛීහි අස්සුධාරා පග්ඝරන්ති. සො සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කත්වා අරුණුග්ගමනෙ ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි. භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භික්ඛාචාරවෙලා, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ගණ්හථ පත්තචීවර’’න්ති. අත්තනො පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. භික්ඛූ තස්ස අක්ඛීහි අස්සූනි පග්ඝරන්තෙ දිස්වා, ‘‘කිමෙතං, භන්තෙ’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, වාතා විජ්ඣන්තී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, වෙජ්ජෙන පවාරිතම්හා, තස්ස කථෙමා’’ති. ‘‘සාධාවුසො’’ති තෙ වෙජ්ජස්ස කථයිංසු. සො තෙලං පචිත්වා පෙසෙසි. ථෙරො නාසාය තෙලං ආසිඤ්චන්තො නිසින්නකොව ආසිඤ්චිත්වා අන්තොගාමං පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අය්යස්ස කිර අක්ඛීනි වාතො විජ්ඣතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා තෙලං පචිත්වා පෙසිතං, නාසාය වො තෙලං ආසිත්ත’’න්ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘ඉදානි කීදිස’’න්ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. වෙජ්ජො ‘‘මයා එකවාරෙනෙව වූපසමනසමත්ථං තෙලං පහිතං, කිං නු ඛො රොගො න වූපසන්තො’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසීදිත්වා වො තෙලං ආසිත්තං, නිපජ්ජිත්වා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කථෙසි. සො ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ඔලොකෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති ථෙරං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ඔලොකෙන්තො චඞ්කමනනිසීදනට්ඨානමෙව දිස්වා සයනට්ඨානං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසින්නෙහි වො ආසිත්තං, නිපන්නෙහී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, සමණධම්මො නාම සරීරං යාපෙන්තෙන සක්කා කාතුං, නිපජ්ජිත්වා ආසිඤ්චථා’’ති පුනප්පුනං යාචි. ‘‘ගච්ඡ ත්වං තාවාවුසො, මන්තෙත්වා ජානිස්සාමී’’ති වෙජ්ජං උය්යොජෙසි. ථෙරස්ස ච තත්ථ නෙව ඤාතී, න සාලොහිතා අත්ථි, තෙන සද්ධිං මන්තෙය්ය? කරජකායෙන පන සද්ධිං මන්තෙන්තො ‘‘වදෙහි තාව, ආවුසො පාලිත, ත්වං කිං අක්ඛීනි ඔලොකෙස්සසි, උදාහු බුද්ධසාසනං? අනමතග්ගස්මිඤ්හි සංසාරවට්ටෙ තව අක්ඛිකාණස්ස ගණනා නාම නත්ථි, අනෙකානි පන බුද්ධසතානි බුද්ධසහස්සානි අතීතානි. තෙසු තෙ එකබුද්ධොපි න පරිචිණ්ණො, ඉදානි ඉමං අන්තොවස්සං තයො මාසෙ න නිපජ්ජිස්සාමීති තෙමාසං නිබද්ධවීරියං කරිස්සාමි. තස්මා තෙ චක්ඛූනි නස්සන්තු වා භිජ්ජන්තු වා, බුද්ධසාසනමෙව ධාරෙහි, මා චක්ඛූනී’’ති භූතකායං ඔවදන්තො ඉමා ගාථායො අභාසි –

‘‘චක්ඛූනි හායන්තු මමායිතානි,

සොතානි හායන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං හායතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසි.

‘‘චක්ඛූනි ජීරන්තු මමායිතානි,

සොතානි ජීරන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං ජීරතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසි.

‘‘චක්ඛූනි භිජ්ජන්තු මමායිතානි,

සොතානි භිජ්ජන්තු තථෙව කායො;

සබ්බම්පිදං භිජ්ජතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසී’’ති.

එවං තීහි ගාථාහි අත්තනො ඔවාදං දත්වා නිසින්නකොව නත්ථුකම්මං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘කීදිසං, භන්තෙ’’ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. ‘‘නිසීදිත්වා වො, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කතං, නිපජ්ජිත්වා’’ති. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං වෙජ්ජො, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සප්පායං න කරොථ, අජ්ජතො පට්ඨාය ‘අසුකෙන මෙ තෙලං පක්ක’න්ති මා වදිත්ථ, අහම්පි ‘මයා වො තෙලං පක්ක’න්ති න වක්ඛාමී’’ති ආහ. සො වෙජ්ජෙන පච්චක්ඛාතො විහාරං ගන්ත්වා ත්වං වෙජ්ජෙනාපි පච්චක්ඛාතොසි, ඉරියාපථං මා විස්සජ්ජි සමණාති.

‘‘පටික්ඛිත්තො තිකිච්ඡාය, වෙජ්ජෙනාපි විවජ්ජිතො;

නියතො මච්චුරාජස්ස, කිං පාලිත පමජ්ජසී’’ති. –

ඉමාය ගාථාය අත්තානං ඔවදිත්වා සමණධම්මං අකාසි. අථස්ස මජ්ඣිමයාමෙ අතික්කන්තෙ අපුබ්බං අචරිමං අක්ඛීනි චෙව කිලෙසා ච භිජ්ජිංසු. සො සුක්ඛවිපස්සකො අරහා හුත්වා ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි.

භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ආගන්ත්වා ‘‘භික්ඛාචාරකාලො, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘කාලො, ආවුසො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, පරිහීනානී’’ති. තෙ තස්ස අක්ඛීනි ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණනෙත්තා හුත්වා, ‘‘භන්තෙ, මා චින්තයිත්ථ, මයං වො පටිජග්ගිස්සාමා’’ති ථෙරං සමස්සාසෙත්වා කත්තබ්බයුත්තකං වත්තපටිවත්තං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. මනුස්සා ථෙරං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අය්යො කුහි’’න්ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා යාගුං පෙසෙත්වා සයං පිණ්ඩපාතමාදාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා පාදමූලෙ පරිවත්තමානා රොදිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං වො පටිජග්ගිස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති සමස්සාසෙත්වා පක්කමිංසු.

තතො පට්ඨාය නිබද්ධං යාගුභත්තං විහාරමෙව පෙසෙන්ති. ථෙරොපි ඉතරෙ සට්ඨි භික්ඛූ නිරන්තරං ඔවදති. තෙ තස්සොවාදෙ ඨත්වා උපකට්ඨාය පවාරණාය සබ්බෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. තෙ වුට්ඨවස්සා ච පන සත්ථාරං දට්ඨුකාමා හුත්වා ථෙරමාහංසු, ‘‘භන්තෙ, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති. ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි එතෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සන්ති, භික්ඛම්පි ලභිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, ඉමෙ පුරෙතරමෙව පෙසෙස්සාමී’’ති. අථ නෙ ආහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි තුම්හෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සථ, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, මයං තුම්හෙහි සද්ධිංයෙව ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘මා වො, ආවුසො, එවං රුච්චිත්ථ, එවං සන්තෙ මය්හං අඵාසුකං භවිස්සති, මය්හං කනිට්ඨො පන තුම්හෙ දිස්වා පුච්ඡිස්සති, අථස්ස මම චක්ඛූනං පරිහීනභාවං ආරොචෙය්යාථ, සො මය්හං සන්තිකං කඤ්චිදෙව පහිණිස්සති, තෙන සද්ධිං ආගච්ඡිස්සාමි, තුම්හෙ මම වචනෙන දසබලඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච වන්දථා’’ති තෙ උය්යොජෙසි.

තෙ ථෙරං ඛමාපෙත්වා අන්තොගාමං පවිසිංසු. මනුස්සා තෙ දිස්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං දත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යානං ගමනාකාරො පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති. තෙ පුනප්පුනං යාචිත්වා තෙසං ගමනඡන්දමෙව ඤත්වා අනුගන්ත්වා පරිදෙවිත්වා නිවත්තිංසු. තෙපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච ථෙරස්ස වචනෙන වන්දිත්වා පුනදිවසෙ යත්ථ ථෙරස්ස කනිට්ඨො වසති, තං වීථිං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. කුටුම්බිකො තෙ සඤ්ජානිත්වා නිසීදාපෙත්වා කතපටිසන්ථාරො ‘‘භාතිකත්ථෙරො මෙ, භන්තෙ, කුහි’’න්ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සො තං සුත්වාව තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තෙන්තො රොදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘ථෙරො ඉතො කස්සචි ආගමනං පච්චාසීසති, තස්ස ගතකාලෙ තෙන සද්ධිං ආගමිස්සතී’’ති. ‘‘අයං මෙ, භන්තෙ, භාගිනෙය්යො පාලිතො නාම, එතං පෙසෙථා’’ති. ‘‘එවං පෙසෙතුං න සක්කා, මග්ගෙ පරිපන්ථො අත්ථි, තං පබ්බාජෙත්වා පෙසෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘එවං කත්වා පෙසෙථ, භන්තෙ’’ති. අථ නං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං පත්තචීවරග්ගහණාදීනි සික්ඛාපෙත්වා මග්ගං ආචික්ඛිත්වා පහිණිංසු.

සො අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා ගාමද්වාරෙ එකං මහල්ලකං දිස්වා, ‘‘ඉමං ගාමං නිස්සාය කොචි ආරඤ්ඤකො විහාරො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො නාම තත්ථ වසතී’’ති? ‘‘පාලිතත්ථෙරො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘මග්ගං මෙ ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘කොසි ත්වං, භන්තෙ’’ති? ‘‘ථෙරස්ස භාගිනෙය්යොම්හී’’ති. අථ නං ගහෙත්වා විහාරං නෙසි. සො ථෙරං වන්දිත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං සම්මා පටිජග්ගිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මාතුලකුටුම්බිකො මෙ තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසති, එථ, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉමං මෙ යට්ඨිකොටිං ගණ්හාහී’’ති. සො යට්ඨිකොටිං ගහෙත්වා ථෙරෙන සද්ධිං අන්තොගාමං පාවිසි. මනුස්සා ථෙරං නිසීදාපෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, ගමනාකාරො වො පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම, උපාසකා, ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති. තෙ නානප්පකාරෙන යාචිත්වා අලභන්තා ථෙරං උය්යොජෙත්වා උපඩ්ඪපථං ගන්ත්වා රොදිත්වා නිවත්තිංසු. සාමණෙරො ථෙරං යට්ඨිකොටියා ආදාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අටවියං කට්ඨනගරං නාම ථෙරෙන උපනිස්සාය වුට්ඨපුබ්බං ගාමං සම්පාපුණි, සො ගාමතො නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤෙ ගීතං ගායිත්වා දාරූනි උද්ධරන්තියා එකිස්සා ඉත්ථියා ගීතසද්දං සුත්වා සරෙ නිමිත්තං ගණ්හි. ඉත්ථිසද්දො විය හි අඤ්ඤො සද්දො පුරිසානං සකලසරීරං ඵරිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකසද්දම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති, යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිසද්දො’’ති (අ. නි. 1.2).

සාමණෙරො තත්ථ නිමිත්තං ගහෙත්වා යට්ඨිකොටිං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ තාව, භන්තෙ, කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති තස්සා සන්තිකං ගතො. සා තං දිස්වා තුණ්හී අහොසි. සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පාපුණි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානෙව එකො ගීතසද්දො සුය්යිත්ථ. සො ච ඛො ඉත්ථියා සද්දො ඡිජ්ජි, සාමණෙරොපි චිරායති, සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පත්තො භවිස්සතී’’ති. සොපි අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ආගන්ත්වා ‘‘ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘පාපොජාතොසි සාමණෙරා’’ති. සො තුණ්හී හුත්වා ථෙරෙන පුනප්පුනං පුට්ඨොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති. සො සංවෙගප්පත්තො කාසායානි අපනෙත්වා ගිහිනියාමෙන පරිදහිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ සාමණෙරො, ඉදානි පනම්හි ගිහී ජාතො, පබ්බජන්තොපි ච ස්වාහං න සද්ධාය පබ්බජිතො, මග්ගපරිපන්ථභයෙන පබ්බජිතො, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ආවුසො, ගිහිපාපොපි සමණපාපොපි පාපොයෙව, ත්වං සමණභාවෙ ඨත්වාපි සීලමත්තං පූරෙතුං නාසක්ඛි, ගිහී හුත්වා කිං නාම කල්යාණං කරිස්සසි, තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අමනුස්සුපද්දවො මග්ගො, තුම්හෙ ච අන්ධා අපරිණායකා, කථං ඉධ වසිස්සථා’’ති? අථ නං ථෙරො, ‘‘ආවුසො, ත්වං මා එවං චින්තයි, ඉධෙව මෙ නිපජ්ජිත්වා මරන්තස්සාපි අපරාපරං පරිවත්තන්තස්සාපි තයා සද්ධිං ගමනං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘හන්දාහං හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

සෙය්යමානො න ගච්ඡාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා.

‘‘හන්දාහං හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

මරිස්සාමි නො ගමිස්සාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති.

තං සුත්වා ඉතරො සංවෙගජාතො ‘‘භාරියං වත මෙ සාහසිකං අනනුච්ඡවිකං කම්මං කත’’න්ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො වනසණ්ඩං පක්ඛන්දිත්වා තථා පක්කන්තොව අහොසි. ථෙරස්සාපි සීලතෙජෙන සට්ඨියොජනායාමං පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථතං පන්නරසයොජනබහලං ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණං නිසීදනුට්ඨහනකාලෙසු ඔනමනුන්නමනපකතිකං සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ඔලොකෙන්තො දිබ්බෙන චක්ඛුනා ථෙරං අද්දස. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

පාපගරහී අයං පාලො, ආජීවං පරිසොධයි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

ධම්මගරුකො අයං පාලො, නිසින්නො සාසනෙ රතො’’ති.

අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචාහං එවරූපස්ස පාපගරහිනො ධම්මගරුකස්ස අය්යස්ස සන්තිකං න ගමිස්සාමි, මුද්ධා මෙ සත්තධා ඵලෙය්ය, ගමිස්සාමි තස්ස සන්තික’’න්ති. තතො –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

තඞ්ඛණෙන ආගන්ත්වාන, චක්ඛුපාලමුපාගමි’’. –

උපගන්ත්වා ච පන ථෙරස්ස අවිදූරෙ පදසද්දමකාසි. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘කො එසො’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, අද්ධිකො’’ති. ‘‘කුහිං යාසි උපාසකා’’ති? ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති. ‘‘යාහි, ආවුසො’’ති. ‘‘අය්යො පන, භන්තෙ, කුහිං ගමිස්සතී’’ති? ‘‘අහම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං, ආවුසො, දුබ්බලො, මයා සද්ධිං ගච්ඡන්තස්ස තව පපඤ්චො භවිස්සතී’’ති. ‘‘මය්හං අච්චායිකං නත්ථි, අහම්පි අය්යෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු එකං ලභිස්සාමි, එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එසො සප්පුරිසො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි සද්ධිං ගමිස්සාමි, යට්ඨිකොටිං ගණ්හ උපාසකා’’ති ආහ. සක්කො තථා කත්වා පථවිං සඞ්ඛිපන්තො සායන්හසමයෙ ජෙතවනං සම්පාපෙසි. ථෙරො සඞ්ඛපණවාදිසද්දං සුත්වා ‘‘කත්ථෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පුබ්බෙ මයං ගමනකාලෙ චිරෙන ගමිම්හා’’ති. ‘‘අහං උජුමග්ගං ජානාමි, භන්තෙ’’ති. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො ‘‘නායං මනුස්සො, දෙවතා භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙසි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

සඞ්ඛිපිත්වාන තං මග්ගං, ඛිප්පං සාවත්ථිමාගමී’’ති.

සො ථෙරං නෙත්වා ථෙරස්සෙවත්ථාය කනිට්ඨකුටුම්බිකෙන කාරිතං පණ්ණසාලං නෙත්වා ඵලකෙ නිසීදාපෙත්වා පියසහායකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘සම්ම, චූළපාලා’’ති පක්කොසි. ‘‘කිං, සම්මා’’ති? ‘‘ථෙරස්සාගතභාවං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, කිං පන ථෙරො ආගතො’’ති? ‘‘ආම, සම්ම, ඉදානි අහං විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං තයා කාරිතපණ්ණසාලාය නිසින්නකං දිස්වා ආගතොම්හී’’ති වත්වා පක්කාමි. කුටුම්බිකොපි විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං දිස්වා පාදමූලෙ පරිවත්තන්තො රොදිත්වා ‘‘ඉදං දිස්වා අහං, භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජිතුං නාදාසි’’න්තිආදීනි වත්වා ද්වෙ දාසදාරකෙ භුජිස්සෙ කත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙත්වා ‘‘අන්තොගාමතො යාගුභත්තාදීනි ආහරිත්වා ථෙරං උපට්ඨහථා’’ති පටියාදෙසි. සාමණෙරා වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං උපට්ඨහිංසු.

අථෙකදිවසං දිසාවාසිනො භික්ඛූ ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති ජෙතවනං ආගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා අසීතිමහාථෙරෙ ච, වන්දිත්වා විහාරචාරිකං චරන්තා චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පත්වා ‘‘ඉදම්පි පස්සිස්සාමා’’ති සායං තදභිමුඛා අහෙසුං. තස්මිං ඛණෙ මහාමෙඝො උට්ඨහි. තෙ ‘‘ඉදානි අතිසායන්හො, මෙඝො ච උට්ඨිතො, පාතොව ගන්ත්වා පස්සිස්සාමා’’ති නිවත්තිංසු. දෙවො පඨමයාමං වස්සිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ විගතො. ථෙරො ආරද්ධවීරියො ආචිණ්ණචඞ්කමනො, තස්මා පච්ඡිමයාමෙ චඞ්කමනං ඔතරි. තදා ච පන නවවුට්ඨාය භූමියා බහූ ඉන්දගොපකා උට්ඨහිංසු. තෙ ථෙරෙ චඞ්කමන්තෙ යෙභුය්යෙන විපජ්ජිංසු. අන්තෙවාසිකා ථෙරස්ස චඞ්කමනට්ඨානං කාලස්සෙව න සම්මජ්ජිංසු. ඉතරෙ භික්ඛූ ‘‘ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පස්සිස්සාමා’’ති ආගන්ත්වා චඞ්කමනෙ මතපාණකෙ දිස්වා ‘‘කො ඉමස්මිං චඞ්කමතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං උපජ්ඣායො, භන්තෙ’’ති. තෙ උජ්ඣායිංසු ‘‘පස්සථාවුසො, සමණස්ස කම්මං, සචක්ඛුකකාලෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො කිඤ්චි අකත්වා ඉදානි චක්ඛුවිකලකාලෙ ‘චඞ්කමාමී’ති එත්තකෙ පාණකෙ මාරෙසි ‘අත්ථං කරිස්සාමී’ති අනත්ථං කරොතී’’ති.

අථ ඛො තෙ ගන්ත්වා තථාගතස්ස ආරොචෙසුං, ‘‘භන්තෙ, චක්ඛුපාලත්ථෙරො ‘චඞ්කමාමී’ති බහූ පාණකෙ මාරෙසී’’ති. ‘‘කිං පන සො තුම්හෙහි මාරෙන්තො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න දිට්ඨො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යථෙව තුම්හෙ තං න පස්සථ, තථෙව සොපි තෙ පාණෙ න පස්සති. ඛීණාසවානං මරණචෙතනා නාම නත්ථි, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, අරහත්තස්ස උපනිස්සයෙ සති කස්මා අන්ධො ජාතො’’ති? ‘‘අත්තනො කතකම්මවසෙන, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තෙන කත’’න්ති? තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථ –

අතීතෙ බාරාණසියං කාසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො වෙජ්ජො ගාමනිගමෙසු චරිත්වා වෙජ්ජකම්මං කරොන්තො එකං චක්ඛුදුබ්බලං ඉත්ථිං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති? ‘‘අක්ඛීහි න පස්සාමී’’ති. ‘‘භෙසජ්ජං තෙ කරිස්සාමී’’ති? ‘‘කරොහි, සාමී’’ති. ‘‘කිං මෙ දස්සසී’’ති? ‘‘සචෙ මෙ අක්ඛීනි පාකතිකානි කාතුං සක්ඛිස්සසි, අහං තෙ සද්ධිං පුත්තධීතාහි දාසී භවිස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති භෙසජ්ජං සංවිදහි, එකභෙසජ්ජෙනෙව අක්ඛීනි පාකතිකානි අහෙසුං. සා චින්තෙසි – ‘‘අහමෙතස්ස සපුත්තධීතා දාසී භවිස්සාමී’’ති පටිජානිං, ‘‘න ඛො පන මං සණ්හෙන සම්මාචාරෙන සමුදාචරිස්සති, වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති. සා වෙජ්ජෙනාගන්ත්වා ‘‘කීදිසං, භද්දෙ’’ති පුට්ඨා ‘‘පුබ්බෙ මෙ අක්ඛීනි ථොකං රුජ්ජිංසු, ඉදානි පන අතිරෙකතරං රුජ්ජන්තී’’ති ආහ. වෙජ්ජො ‘‘අයං මං වඤ්චෙත්වා කිඤ්චි අදාතුකාමා, න මෙ එතාය දින්නාය භතියා අත්ථො, ඉදානෙව නං අන්ධං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගෙහං ගන්ත්වා භරියාය එතමත්ථං ආචික්ඛි. සා තුණ්හී අහොසි. සො එකං භෙසජ්ජං යොජෙත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ, ඉමං භෙසජ්ජං අඤ්ජෙහී’’ති අඤ්ජාපෙසි. අථස්සා ද්වෙ අක්ඛීනි දීපසිඛා විය විජ්ඣායිංසු. සො වෙජ්ජො චක්ඛුපාලො අහොසි.

භික්ඛවෙ, තදා මම පුත්තෙන කතකම්මං පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි. පාපකම්මඤ්හි නාමෙතං ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය අනුගච්ඡතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

1.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති.

තත්ථ මනොති කාමාවචරකුසලාදිභෙදං සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං. ඉමස්මිං පන පදෙ තදා තස්ස වෙජ්ජස්ස උප්පන්නචිත්තවසෙන නියමියමානං වවත්ථාපියමානං පරිච්ඡිජ්ජියමානං දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති ගුණදෙසනාපරියත්තිනිස්සත්තනිජ්ජීවවසෙන චත්තාරො ධම්මා නාම. තෙසු –

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති. (ථෙරගා. 304; ජා. 1.15.386) –

අයං ගුණධම්මො නාම. ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණ’’න්ති (ම. නි. 3.420) අයං දෙසනාධම්මො නාම. ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං ගෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.239) අයං පරියත්තිධම්මො නාම. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති, ඛන්ධා හොන්තී’’ති (ධ. ස. 121) අයං නිස්සත්තධම්මො නාම, නිජ්ජීවධම්මොතිපි එසො එව. තෙසු ඉමස්මිං ඨානෙ නිස්සත්තනිජ්ජීවධම්මො අධිප්පෙතො. සො අත්ථතො තයො අරූපිනො ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති. එතෙ හි මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම.

කථං පනෙතෙහි සද්ධිං එකවත්ථුකො එකාරම්මණො අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානො මනො පුබ්බඞ්ගමො නාම හොතීති? උප්පාදපච්චයට්ඨෙන. යථා හි බහූසු එකතො ගාමඝාතාදීනි කම්මානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො නෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තං කම්මං කරොන්ති, සො දත්තො වා මිත්තො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුපජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨො. යථා හි චොරාදීනං චොරජෙට්ඨකාදයො අධිපතිනො සෙට්ඨා. තථා තෙසම්පි මනො අධිපති මනොව සෙට්ඨා. යථා පන දාරුආදීහි නිප්ඵන්නානි තානි තානි භණ්ඩානි දාරුමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා තෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පදුට්ඨෙනාති ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨෙන. පකතිමනො හි භවඞ්ගචිත්තං, තං අපදුට්ඨං. යථා හි පසන්නං උදකං ආගන්තුකෙහි නීලාදීහි උපක්කිලිට්ඨං නීලොදකාදිභෙදං හොති, න ච නවං උදකං, නාපි පුරිමං පසන්නඋදකමෙව, තථා තම්පි ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨං හොති, න ච නවං චිත්තං, නාපි පුරිමං භවඞ්ගචිත්තමෙව, තෙනාහ භගවා – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). එවං මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා සො භාසමානො චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායදුච්චරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අභිජ්ඣාදීහි පදුට්ඨමානසතාය තිවිධං මනොදුච්චරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස අකුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං දුක්ඛමන්වෙතීති තතො තිවිධදුච්චරිතතො තං පුග්ගලං දුක්ඛං අන්වෙති, දුච්චරිතානුභාවෙන චතූසු අපායෙසු, මනුස්සෙසු වා තමත්තභාවං ගච්ඡන්තං කායවත්ථුකම්පි ඉතරම්පීති ඉමිනා පරියායෙන කායිකචෙතසිකං විපාකදුක්ඛං අනුගච්ඡති. යථා කිං? චක්කංව වහතො පදන්ති ධුරෙ යුත්තස්ස ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය. යථා හි සො එකම්පි දිවසං ද්වෙපි පඤ්චපි දසපි අඩ්ඪමාසම්පි මාසම්පි වහන්තො චක්කං නිවත්තෙතුං ජහිතුං න සක්කොති, අථ ඛ්වස්ස පුරතො අභික්කමන්තස්ස යුගං ගීවං බාධති, පච්ඡතො පටික්කමන්තස්ස චක්කං ඌරුමංසං පටිහනති. ඉමෙහි ද්වීහි ආකාරෙහි බාධන්තං චක්කං තස්ස පදානුපදිකං හොති; තථෙව මනසා පදුට්ඨෙන තීණි දුච්චරිතානි පූරෙත්වා ඨිතං පුග්ගලං නිරයාදීසු තත්ථ තත්ථ ගතගතට්ඨානෙ දුච්චරිතමූලකං කායිකම්පි චෙතසිකම්පි දුක්ඛමනුබන්ධතීති.

ගාථාපරියොසානෙ තිංසසහස්සා භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තපරිභායපි දෙසනා සාත්ථිකා සඵලා අහොසීති.

චක්ඛුපාලත්ථෙරවත්ථු පඨමං

2. මට්ඨකුණ්ඩලීවත්ථු

2. මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මාති දුතියගාථාපි සාවත්ථියංයෙව මට්ඨකුණ්ඩලිං ආරබ්භ භාසිතා.

සාවත්ථියං කිර අදින්නපුබ්බකො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තෙන කස්සචි කිඤ්චි න දින්නපුබ්බං, තෙන තං ‘‘අදින්නපුබ්බකො’’ත්වෙව සඤ්ජානිංසු. තස්ස එකපුත්තකො අහොසි පියො මනාපො. අථස්ස පිලන්ධනං කාරෙතුකාමො ‘‘සචෙ සුවණ්ණකාරෙ කාරෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සතී’’ති සයමෙව සුවණ්ණං කොට්ටෙත්වා මට්ඨානි කුණ්ඩලානි කත්වා අදාසි. තෙනස්ස පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලීත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ පණ්ඩුරොගො උදපාදි. තස්ස මාතා පුත්තං ඔලොකෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තස්ස තෙ රොගො උප්පන්නො, තිකිච්ඡාපෙහි න’’න්ති ආහ. ‘‘භොති සචෙ වෙජ්ජං ආනෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සති; කිං ත්වං මම ධනච්ඡෙදං න ඔලොකෙස්සසී’’ති? ‘‘අථ නං කිං කරිස්සසි, බ්රාහ්මණා’’ති? ‘‘යථා මෙ ධනච්ඡෙදො න හොති, තථා කරිස්සාමී’’ති. සො වෙජ්ජානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අසුකරොගස්ස නාම තුම්හෙ කිං භෙසජ්ජං කරොථා’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ යං වා තං වා රුක්ඛතචාදිං ආචික්ඛන්ති. සො තමාහරිත්වා පුත්තස්ස භෙසජ්ජං කරොති. තං කරොන්තස්සෙවස්ස රොගො බලවා අහොසි, අතෙකිච්ඡභාවං උපාගමි. බ්රාහ්මණො තස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා එකං වෙජ්ජං පක්කොසි. සො තං ඔලොකෙත්වාව ‘‘අම්හාකං එකං කිච්චං අත්ථි, අඤ්ඤං වෙජ්ජං පක්කොසිත්වා තිකිච්ඡාපෙහී’’ති තං පහාය නික්ඛමි. බ්රාහ්මණො තස්ස මරණසමයං ඤත්වා ‘‘ඉමස්ස දස්සනත්ථාය ආගතා අන්තොගෙහෙ සාපතෙය්යං පස්සිස්සන්ති, බහි නං කරිස්සාමී’’ති පුත්තං නීහරිත්වා බහිආළින්දෙ නිපජ්ජාපෙසි.

තං දිවසං භගවා බලවපච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය පුබ්බබුද්ධෙසු කතාධිකාරානං උස්සන්නකුසලමූලානං වෙනෙය්යබන්ධවානං දස්සනත්ථං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො දසසහස්සචක්කවාළෙසු ඤාණජාලං පත්ථරි. මට්ඨකුණ්ඩලී බහිආළින්දෙ නිපන්නාකාරෙනෙව තස්ස අන්තො පඤ්ඤායි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අන්තොගෙහා නීහරිත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපිතභාවං ඤත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො මය්හං එත්ථ ගතපච්චයෙන අත්ථො’’ති උපධාරෙන්තො ඉදං අද්දස – අයං මාණවො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා කාලං කත්වා තාවතිංසදෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්තිස්සති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො භවිස්සති, බ්රාහ්මණොපි තං ඣාපෙත්වා රොදන්තො ආළාහනෙ විචරිස්සති. දෙවපුත්තො තිගාවුතප්පමාණං සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං අච්ඡරාසහස්සපරිවාරං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘කෙන නු ඛො කම්මෙන මයා අයං සිරිසම්පත්ති ලද්ධා’’ති ඔලොකෙත්වා මයි චිත්තප්පසාදෙන ලද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ධනච්ඡෙදභයෙන මම භෙසජ්ජමකත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තං නං කරිස්සාමී’’ති පිතරි රොදන්තෙ මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ නිපජ්ජිත්වා රොදිස්සති. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිස්සති. ‘‘අහං තෙ පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලී’’ති ආචික්ඛිස්සති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘තාවසිංසභවනෙ’’ති. ‘‘කිං කම්මං කත්වා’’ති වුත්තෙ මයි චිත්තප්පසාදෙන නිබ්බත්තභාවං ආචික්ඛිස්සති. බ්රාහ්මණො ‘‘තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො නාම අත්ථී’’ති මං පුච්ඡිස්සති. අථස්සාහං ‘‘එත්තකානි සතානි වා සහස්සානි වා සතසහස්සානි වාති න සක්කා ගණනා පරිච්ඡින්දිතු’’න්ති වත්වා ධම්මපදෙ ගාථං භාසිස්සාමි. ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, මට්ඨ කුණ්ඩලී සොතාපන්නො භවිස්සති. තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. ඉති ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මහාධම්මාභිසමයො භවිස්සතීති දිස්වා පුනදිවසෙ කතසරීරපටිජග්ගනො මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන බ්රාහ්මණස්ස ගෙහද්වාරං ගතො.

තස්මිං ඛණෙ මට්ඨකුණ්ඩලී අන්තොගෙහාභිමුඛො නිපන්නො හොති. අථස්ස සත්ථා අත්තනො අපස්සනභාවං ඤත්වා එකං රස්මිං විස්සජ්ජෙසි. මාණවො ‘‘කිං ඔභාසො නාමෙසො’’ති පරිවත්තෙත්වා නිපන්නොව සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අන්ධබාලපිතරං නිස්සාය එවරූපං බුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා කායවෙය්යාවටිකං වා කාතුං දානං වා දාතුං ධම්මං වා සොතුං නාලත්ථං, ඉදානි මෙ හත්ථාපි අනධිපතෙය්යා, අඤ්ඤං කත්තබ්බං නත්ථී’’ති මනමෙව පසාදෙසි. සත්ථා ‘‘අලං එත්තකෙන චිත්තප්පසාදෙන ඉමස්සා’’ති පක්කාමි. සො තථාගතෙ චක්ඛුපථං විජහන්තෙයෙව පසන්නමනො කාලං කත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය දෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති.

බ්රාහ්මණොපිස්ස සරීරං ඣාපෙත්වා ආළාහනෙ රොදනපරායණො අහොසි, දෙවසිකං ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති – ‘‘කහං එකපුත්තක, කහං එකපුත්තකා’’ති. දෙවපුත්තොපි අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘කෙන මෙ කම්මෙන ලද්ධා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සත්ථරි මනොපසාදෙනා’’ති ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මම අඵාසුකකාලෙ භෙසජ්ජමකාරෙත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තමෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ රොදන්තො අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො තං දිස්වා ‘‘අහං තාව පුත්තසොකෙන රොදාමි, එස කිමත්ථං රොදති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී,

මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දසි,

වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති. (වි. ව. 1207; පෙ. ව. 186);

සො මාණවො ආහ –

‘‘සොවණ්ණමයො පභස්සරො,

උප්පන්නො රථපඤ්ජරො මම;

තස්ස චක්කයුගං න වින්දාමි,

තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති. (ව. 1208; පෙ. ව. 187);

අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘සොවණ්ණමයං මණිමයං,

ලොහිතකමයං අථ රූපියමයං;

ආචික්ඛ මෙ භද්ද මාණව,

චක්කයුගං පටිපාදයාමි තෙ’’ති. (වි. ව. 1209; පෙ. ව. 188);

තං සුත්වා මාණවො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පුත්තස්ස භෙසජ්ජමකත්වා පුත්තපතිරූපකං මං දිස්වා රොදන්තො ‘සුවණ්ණාදිමයං රථචක්කං කරොමී’ති වදති, හොතු නිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කීව මහන්තං මෙ චක්කයුගං කරිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘යාව මහන්තං ආකඞ්ඛසි, තාව මහන්තං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘චන්දිමසූරියෙහි මෙ අත්ථො, තෙ මෙ දෙහී’’ති යාචන්තො ආහ –

‘‘සො මාණවො තස්ස පාවදි,

චන්දසූරියා උභයෙත්ථ දිස්සරෙ;

සොවණ්ණමයො රථො මම,

තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති. (වි. ව. 1210; පෙ. ව. 189);

අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘බාලො ඛො ත්වං අසි මාණව,

යො ත්වං පත්ථයසෙ අපත්ථියං;

මඤ්ඤාමි තුවං මරිස්සසි,

න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති. (වි. ව. 1211; පෙ. ව. 190);

අථ නං මාණවො ආහ –

‘‘කිං පන පඤ්ඤායමානස්සත්ථාය රොදන්තො බාලො හොති, උදාහු අපඤ්ඤායමානස්සත්ථායා’’ති වත්වා –

‘‘ගමනාගමනම්පි දිස්සති,

වණ්ණධාතු උභයත්ථ වීථියා;

පෙතො කාලකතො න දිස්සති,

කො නිධ කන්දතං බාල්යතරො’’ති. (වි. ව. 1212; පෙ. ව. 191);

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘යුත්තං එස වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා –

‘‘සච්චං ඛො වදෙසි මාණව,

අහමෙව කන්දතං බාල්යතරො;

චන්දං විය දාරකො රුදං,

පෙතං කාලකතාභිපත්ථයි’’න්ති. (වි. ව. 1213; පෙ. ව. 192) –

වත්වා තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා මාණවස්ස ථුතිං කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

‘‘ස්වාහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති. (වි. ව. 1214-1216; පෙ. ව. 193-195);

අථ නං ‘‘කො නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡන්තො –

‘‘දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. (වි. ව. 1217; පෙ. ව. 196) –

ආහ. අථස්ස මාණවො –

‘‘යඤ්ච කන්දසි යඤ්ච රොදසි,

පුත්තං ආළාහනෙ සයං දහිත්වා;

ස්වාහං කුසලං කරිත්වා කම්මං,

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1218; පෙ. ව. 197) –

ආචික්ඛි. අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා නාද්දසාම,

දානං දදන්තස්ස සකෙ අගාරෙ;

උපොසථකම්මං වා තාදිසං,

කෙන කම්මෙන ගතොසි දෙවලොක’’න්ති. (වි. ව. 1219; පෙ. ව. 198);

මාණවො ආහ –

‘‘ආබාධිකොහං දුක්ඛිතො ගිලානො,

ආතූරරූපොම්හි සකෙ නිවෙසනෙ;

බුද්ධං විගතරජං විතිණ්ණකඞ්ඛං,

අද්දක්ඛිං සුගතං අනොමපඤ්ඤං.

‘‘ස්වාහං මුදිතධනො පසන්නචිත්තො,

අඤ්ජලිං අකරිං තථාගතස්ස;

තාහං කුසලං කරිත්වාන කම්මං,

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1220-1221; පෙ. ව. 199-200);

තස්මිං කථෙන්තෙයෙව බ්රාහ්මණස්ස සකලසරීරං පීතියා පරිපූරි. සො තං පීතිං පවෙදෙන්තො –

‘‘අච්ඡරියං වත අබ්භුතං වත,

අඤ්ජලිකම්මස්ස අයමීදිසො විපාකො;

අහම්පි පමුදිතමනො පසන්නචිත්තො,

අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති. (වි. ව. 1222; පෙ. ව. 201) –

ආහ. අථ නං මාණවො –

‘‘අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාහි,

ධම්මඤ්ච සඞ්ඝඤ්ච පසන්නචිත්තො;

තථෙව සික්ඛාපදානි පඤ්ච,

අඛණ්ඩඵුල්ලානි සමාදියස්සු.

පාණාතිපාතා විරමස්සු ඛිප්පං,

ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයස්සු;

අමජ්ජපො මා ච මුසා භණාහි,

සකෙන දාරෙන ච හොහි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1223-1224; පෙ. ව. 202-203) –

ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමොසි දෙවතෙ;

කරොමි තුය්හං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මම.

‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;

සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

‘‘පාණාතිපාතා විරමාමි ඛිප්පං,

ලොකෙ අදින්නං පරිවජ්ජයාමි;

අමජ්ජපො නො ච මුසා භණාමි,

සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1225-1227; පෙ. ව. 204-206);

අථ නං දෙවපුත්තො, ‘‘බ්රාහ්මණ, තෙ ගෙහෙ බහුං ධනං අත්ථි, සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා දානං දෙහි, ධම්මං සුණාහි, පඤ්හං පුච්ඡාහී’’ති වත්වා තත්ථෙව අන්තරධායි.

බ්රාහ්මණොපි ගෙහං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, අහං අජ්ජ සමණං ගොතමං නිමන්තෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, සක්කාරං කරොහී’’ති වත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං නෙව අභිවාදෙත්වා න පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතො, ‘‘භො ගොතම, අධිවාසෙහි අජ්ජතනාය භත්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා සකෙ නිවෙසනෙ පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයඤ්ච පටියාදාපෙසි. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. බ්රාහ්මණො සක්කච්චං පරිවිසි, මහාජනො සන්නිපති. මිච්ඡාදිට්ඨිකෙන කිර තථාගතෙ නිමන්තිතෙ ද්වෙ ජනකායා සන්නිපතන්ති මිච්ඡාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡනාය විහෙඨියමානං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති, සම්මාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ බුද්ධවිසයං බුද්ධලීළං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති. අථ ඛො බ්රාහ්මණො කතභත්තකිච්චං තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා නීචාසනෙ නිසින්නො පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘භො ගොතම, තුම්හාකං දානං අදත්වා පූජං අකත්වා ධම්මං අසුත්වා උපොසථවාසං අවසිත්වා කෙවලං මනොපසාදමත්තෙනෙව සග්ගෙ නිබ්බත්තා නාම හොන්තී’’ති? ‘‘බ්රාහ්මණ, කස්මා මං පුච්ඡසි, නනු තෙ පුත්තෙන මට්ඨකුණ්ඩලිනා මයි මනං පසාදෙත්වා අත්තනො සග්ගෙ නිබ්බත්තභාවො කථිතො’’ති? ‘‘කදා, භො ගොතමා’’ති? නනු ත්වං අජ්ජ සුසානං ගන්ත්වා කන්දන්තො අවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තං එකං මාණවං දිස්වා ‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී හරිචන්දනුස්සදො’’ති ද්වීහි ජනෙහි කථිතකථං පකාසෙන්තො සබ්බං මට්ඨකුණ්ඩලිවත්ථුං කථෙසි. තෙනෙවෙතං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං.

තං කථෙත්වා ච පන ‘‘න ඛො, බ්රාහ්මණ, එකසතං වා න ද්වෙසතං, අථ ඛො මයි මනං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානං ගණනා නාම නත්ථී’’ති ආහ. අථ මහාජනො න නිබ්බෙමතිකො හොති, අථස්ස අනිබ්බෙමතිකභාවං විදිත්වා සත්ථා ‘‘මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො විමානෙනෙව සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි. සො තිගාවුතප්පමාණෙනෙව දිබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතෙන අත්තභාවෙන ආගන්ත්වා විමානතො ඔරුය්හ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ඉමං සම්පත්තිං කිං කම්මං කත්වා පටිලභී’’ති පුච්ඡන්තො –

‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, යා ත්වං තිට්ඨසි දෙවතෙ;

ඔභාසෙන්තී දිසා සබ්බා, ඔසධී විය තාරකා;

පුච්ඡාමි තං දෙව මහානුභාව, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤ’’න්ති. –

ගාථමාහ. ‘‘දෙවපුත්තො අයං මෙ, භන්තෙ, සම්පත්ති තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා’’ති. ‘‘මයි චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා තෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. මහාජනො දෙවපුත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත, භො, බුද්ධගුණා, අදින්නපුබ්බකබ්රාහ්මණස්ස නාම පුත්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා සත්ථරි චිත්තං පසාදෙත්වා එවරූපං සම්පත්තිං පටිලභී’’ති තුට්ඨිං පවෙදෙසි.

අථ නෙසං කුසලාකුසලකම්මකරණෙ මනොව පුබ්බඞ්ගමො, මනොව සෙට්ඨො. පසන්නෙන හි මනෙන කතං කම්මං දෙවලොකං මනුස්සලොකං ගච්ඡන්තං පුග්ගලං ඡායාව න විජහතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

2. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා.

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි මනොති අවිසෙසෙන සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං වුච්චති, ඉමස්මිං පන පදෙ නියමියමානං වවත්ථාපියමානං පරිච්ඡිජ්ජියමානං අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලචිත්තං ලබ්භති. වත්ථුවසෙන පනාහරියමානං තතොපි සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. එතෙ හි උප්පාදපච්චයට්ඨෙන සොමනස්සසම්පයුත්තමනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම. යථා හි බහූසු එකතො හුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානාදීනි වා උළාරපූජාධම්මස්සවනාදීනි වා මාලාගන්ධසක්කාරකරණාදීනි වා පුඤ්ඤානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො තෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තානි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, සො තිස්සො වා ඵුස්සො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. එවං අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨා. යථා හි ගණාදීනං අධිපති පුරිසො ගණසෙට්ඨො සෙණිසෙට්ඨොති වුච්චති, තථා තෙසම්පි මනොව සෙට්ඨො. යථා පන සුවණ්ණාදීහි නිප්ඵාදිතානි භණ්ඩානි සුවණ්ණමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා එතෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පසන්නෙනාති අනභිජ්ඣාදීහි ගුණෙහි පසන්නෙන. භාසති වා කරොති වාති එවරූපෙන මනෙන භාසන්තො චතුබ්බිධං වචීසුචරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායසුචරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අනභිජ්ඣාදීහි පසන්නමානසතාය තිවිධං මනොසුචරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස කුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං සුඛමන්වෙතීති තතො තිවිධසුචරිතතො නං පුග්ගලං සුඛ මන්වෙති. ඉධ තෙභූමිකම්පි කුසලං අධිප්පෙතං, තස්මා තෙභූමිකසුචරිතානුභාවෙන සුගතිභවෙ නිබ්බත්තං පුග්ගලං, දුග්ගතියං වා සුඛානුභවනට්ඨානෙ ඨිතං කායවත්ථුකම්පි ඉතරවත්ථුකම්පි අවත්ථුකම්පීති කායිකචෙතසිකං විපාකසුඛං අනුගච්ඡති, න විජහතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා කිං? ඡායාව අනපායිනීති යථා හි ඡායා නාම සරීරප්පටිබද්ධා සරීරෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡති, තිට්ඨන්තෙ තිට්ඨති, නිසීදන්තෙ නිසීදති, න සක්කොති, ‘‘සණ්හෙන වා ඵරුසෙන වා නිවත්තාහී’’ති වත්වා වා පොථෙත්වා වා නිවත්තාපෙතුං. කස්මා? සරීරප්පටිබද්ධත්තා. එවමෙව ඉමෙසං දසන්නං කුසලකම්මපථානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණකුසලමූලිකං කාමාවචරාදිභෙදං කායිකචෙතසිකසුඛං ගතගතට්ඨානෙ අනපායිනී ඡායා විය හුත්වා න විජහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. සො තාවමහන්තං විභවං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරීති.

මට්ඨකුණ්ඩලීවත්ථු දුතියං.

3. තිස්සත්ථෙරවත්ථු

අක්කොච්ඡි මන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිරායස්මා තිස්සත්ථෙරො භගවතො පිතුච්ඡාපුත්තො අහොසි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධානං උප්පන්නලාභසක්කාරං පරිභුඤ්ජන්තො ථූලසරීරො ආකොටිතපච්චාකොටිතෙහි චීවරෙහි නිවාසෙත්වා යෙභුය්යෙන විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං නිසීදති. තථාගතං දස්සනත්ථාය ආගතා ආගන්තුකභික්ඛූ තං දිස්වා ‘‘එකො මහාථෙරො භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වත්තං ආපුච්ඡන්ති, පාදසම්බාහනාදීනි ආපුච්ඡන්ති. සො තුණ්හී අහොසි. අථ නං එකො දහරභික්ඛු ‘‘කතිවස්සා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වස්සං නත්ථි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා මය’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආවුසො, දුබ්බිනීත, මහල්ලක, අත්තනො පමාණං න ජානාසි, එත්තකෙ මහාථෙරෙ දිස්වා සාමීචිකම්මමත්තම්පි න කරොසි, වත්තෙ ආපුච්ඡියමානෙ තුණ්හී හොසි, කුක්කුච්චමත්තම්පි තෙ නත්ථී’’ති අච්ඡරං පහරි. සො ඛත්තියමානං ජනෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කස්ස සන්තිකං ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථු සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මං පන ‘කො එසො’ති සල්ලක්ඛෙථ, මූලමෙව වො ඡින්දිස්සාමී’’ති වත්වා රුදන්තො දුක්ඛී දුම්මනො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං නු ත්වං තිස්ස දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. තෙපි භික්ඛූ ‘‘එස ගන්ත්වා කිඤ්චි ආලොළං කරෙය්යා’’ති තෙනෙව සද්ධිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සො සත්ථාරා පුච්ඡිතො ‘‘ඉමෙ මං, භන්තෙ, භික්ඛූ අක්කොසන්තී’’ති ආහ. ‘‘කහං පන ත්වං නිසින්නොසී’’ති? ‘‘විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉමෙ තෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්තා දිට්ඨා’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං උට්ඨාය තෙ පච්චුග්ගමනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘පරික්ඛාරග්ගහණං ආපුච්ඡිත’’න්ති? ‘‘නාපුච්ඡිතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘වත්තං වා පානීයං වා ආපුච්ඡිත’’න්ති. ‘‘නාපුච්ඡිතං භන්තෙ’’ති? ‘‘ආසනං නීහරිත්වා අභිවාදෙත්වා පාදසම්බාහනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තිස්ස මහල්ලකභික්ඛූනං සබ්බං එතං වත්තං කාතබ්බං, එතං වත්තං අකරොන්තෙන විහාරමජ්ඣෙ නිසීදිතුං න වට්ටති, තවෙව දොසො, එතෙ භික්ඛූ ඛමාපෙහී’’ති? ‘‘එතෙ මං, භන්තෙ, අක්කොසිංසු, නාහං එතෙ ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘තිස්ස මා එවං කරි, තවෙව දොසො, ඛමාපෙහි නෙ’’ති? ‘‘න ඛමාපෙමි, භන්තෙ’’ති. අථ සත්ථා ‘‘දුබ්බචො එස, භන්තෙ’’ති භික්ඛූහි වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දුබ්බචො එස, පුබ්බෙපි එස දුබ්බචොයෙවා’’ති වත්වා ‘‘ඉදානි තාවස්ස, භන්තෙ, දුබ්බචභාවො අම්හෙහි ඤාතො, අතීතෙ එස කිං අකාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති වත්වා අතීතමාහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බාරාණසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ දෙවිලො නාම තාපසො අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය චත්තාරො මාසෙ නගරමුපනිස්සාය වසිතුකාමො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරද්වාරෙ දාරකෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉමං නගරං සම්පත්තපබ්බජිතා කත්ථ වසන්තී’’ති? ‘‘කුම්භකාරසාලායං, භන්තෙ’’ති. තාපසො කුම්භකාරසාලං ගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘සචෙ තෙ භග්ගව අගරු, වසෙය්යාම එකරත්තිං සාලාය’’න්ති ආහ. කුම්භකාරො ‘‘මය්හං රත්තිං සාලායං කිච්චං නත්ථි, මහතී සාලා, යථාසුඛං වසථ, භන්තෙ’’ති සාලං නිය්යාදෙසි. තස්මිං පවිසිත්වා නිසින්නෙ අපරොපි නාරදො නාම තාපසො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා කුම්භකාරං එකරත්තිවාසං යාචි. කුම්භකාරො ‘‘පඨමං ආගතො ඉමිනා සද්ධිං එකතො වසිතුකාමො භවෙය්ය වා නො වා, අත්තානං පරිමොචෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, පඨමං උපගතො රොචෙස්සති, තස්ස රුචියා වසථා’’ති ආහ. සො තමුපසඞ්කමිත්වා ‘‘සචෙ තෙ, ආචරිය අගරු, මයඤ්චෙත්ථ එකරත්තිං වසෙය්යාමා’’ති යාචි. ‘‘මහතී සාලා, පවිසිත්වා එකමන්තෙ වසාහී’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා පුරෙතරං පවිට්ඨස්ස දෙවිලස්ස අපරභාගෙ නිසීදි. උභොපි සාරණීයකථං කථෙත්වා නිපජ්ජිංසු.

සයනකාලෙ නාරදො දෙවිලස්ස නිපජ්ජනට්ඨානඤ්ච ද්වාරඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා නිපජ්ජි. සො පන දෙවිලො නිපජ්ජමානො අත්තනො නිපජ්ජනට්ඨානෙ අනිපජ්ජිත්වා ද්වාරමජ්ඣෙ තිරියං නිපජ්ජි. නාරදො රත්තිං නික්ඛමන්තො තස්ස ජටාසු අක්කමි. ‘‘කො මං අක්කමී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, අහ’’න්ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා මම ජටාසු අක්කමසී’’ති. ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ඉධ නිපන්නභාවං න ජානාමි, ඛමථ මෙ’’ති වත්වා තස්ස කන්දන්තස්සෙව බහි නික්ඛමි. ඉතරො ‘‘අයං පවිසන්තොපි මං අක්කමෙය්යා’’ති පරිවත්තෙත්වා පාදට්ඨානෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජි. නාරදොපි පවිසන්තො ‘‘පඨමංපාහං ආචරියෙ අපරජ්ඣිං, ඉදානිස්ස පාදපස්සෙන පවිසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තො ගීවාය අක්කමි. ‘‘කො එසො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අහං, ආචරියා’’ති වත්වා ‘‘කූටජටිල, පඨමං මම ජටාසු අක්කමිත්වා ඉදානි ගීවාය අක්කමසි, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථි, අහං තුම්හාකං එවං නිපන්නභාවං න ජානාමි, ‘පඨමම්පි මෙ අපරද්ධං, ඉදානි පාදපස්සෙන පවිසිස්සාමී’ති පවිට්ඨොම්හි, ඛමථ මෙ’’ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ ආචරියා’’ති. සො තස්ස වචනං අනාදියිත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

තං අභිසපි එව. නාරදො, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථීති මම වදන්තස්සෙව තුම්හෙ අභිසපථ, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්ස මුද්ධා ඵලතු, මා නිද්දොසස්සා’’ති වත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

අභිසපි. සො පන මහානුභාවො අතීතෙ චත්තාලීස, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීතිකප්පෙ අනුස්සරති. තස්මා ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘ආචරියස්සා’’ති ඤත්වා තස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච ඉද්ධිබලෙන අරුණුග්ගමනං නිවාරෙති.

නාගරා අරුණෙ අනුග්ගච්ඡන්තෙ රාජද්වාරං ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, තයි රජ්ජං කාරෙන්තෙ අරුණො න උට්ඨහති, අරුණං නො උට්ඨාපෙහී’’ති කන්දිංසු. රාජා අත්තනො කායකම්මාදීනි ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අයුත්තං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘පබ්බජිතානං විවාදෙන භවිතබ්බ’’න්ති පරිසඞ්කමානො ‘‘කච්චි ඉමස්මිං නගරෙ පබ්බජිතා අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘හිය්යො සායං කුම්භකාරසාලායං ආගතා අත්ථි දෙවා’’ති වුත්තෙ තංඛණඤ්ඤෙව රාජා උක්කාහි ධාරියමානාහි තත්ථ ගන්ත්වා නාරදං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ආහ –

‘‘කම්මන්තා නප්පවත්තන්ති, ජම්බුදීපස්ස නාරද;

කෙන ලොකො තමොභූතො, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

නාරදො සබ්බං තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ඉමිනා කාරණෙන අහං ඉමිනා අභිසපිතො, අථාහං ‘‘මය්හං දොසො නත්ථි, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්සෙව උපරි අභිසපො පතතූ’’ති වත්වා අභිසපිං. අභිසපිත්වා ච පන ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සූරියුග්ගමනවෙලාය ආචරියස්ස මුද්ධා සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති දිස්වා එතස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච අරුණස්ස උග්ගමනං න දෙමීති. ‘‘කථං පන අස්ස, භන්තෙ, අන්තරායො න භවෙය්යා’’ති. ‘‘සචෙ මං ඛමාපෙය්ය, න භවෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛමාපෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘එසො, මහාරාජ, මං ජටාසු ච ගීවාය ච අක්කමි, නාහං එතං කූටජටිලං ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘ඛමාපෙහි, භන්තෙ, මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘මුද්ධා තෙ සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති වුත්තෙපි න ඛමාපෙතියෙව. අථ නං රාජා ‘‘න ත්වං අත්තනො රුචියා ඛමාපෙස්සසී’’ති හත්ථපාදකුච්ඡිගීවාසු ගාහාපෙත්වා නාරදස්ස පාදමූලෙ ඔනමාපෙසි. නාරදොපි ‘‘උට්ඨෙහි, ආචරිය, ඛමාමි තෙ’’ති වත්වා, ‘‘මහාරාජ, නායං යථාමනෙන ඛමාපෙති, නගරස්ස අවිදූරෙ එකො සරො අත්ථි, තත්ථ නං සීසෙ මත්තිකාපිණ්ඩං කත්වා ගලප්පමාණෙ උදකෙ ඨපාපෙහී’’ති ආහ. රාජා තථා කාරෙසි. නාරදො දෙවිලං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයා ඉද්ධියා විස්සට්ඨාය සූරියසන්තාපෙ උට්ඨහන්තෙ උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන උත්තරිත්වා ගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. ‘‘තස්ස සූරියරංසීහි සංඵුට්ඨමත්තොව මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා ඵලි, සො නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන පලායී’’ති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, රාජා ආනන්දො අහොසි, දෙවිලො තිස්සො, නාරදො අහමෙවාති එවං තදාපෙස දුබ්බචොයෙවා’’ති වත්වා තිස්සත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තිස්ස, භික්ඛුනො නාම ‘අසුකෙනාහං අක්කුට්ඨො, අසුකෙන පහටො, අසුකෙන ජිතො, අසුකො ඛො මෙ භණ්ඩං අහාසී’ති චින්තෙන්තස්ස වෙරං නාම න වූපසම්මති, එවං පන අනුපනය්හන්තස්සෙව උපසම්මතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

3.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං උපනය්හන්ති, වෙරං තෙසං න සම්මති.

4.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං නුපනය්හන්ති, වෙරං තෙසූපසම්මතී’’ති.

තත්ථ අක්කොච්ඡීති අක්කොසි. අවධීති පහරි. අජිනීති කූටසක්ඛිඔතාරණෙන වා වාදපටිවාදෙන වා කරණුත්තරියකරණෙන වා අජෙසි. අහාසි මෙති මම සන්තකං පත්තාදීසු කිඤ්චිදෙව අවහරි. යෙ ච තන්ති යෙ කෙචි දෙවතා වා මනුස්සා වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා තං ‘‘අක්කොච්ඡි ම’’න්තිආදිවත්ථුකං කොධං සකටධුරං විය නද්ධිනා පූතිමච්ඡාදීනි විය ච කුසාදීහි පුනප්පුනං වෙඨෙත්වා උපනය්හන්ති, තෙසං සකිං උප්පන්නං වෙරං න සම්මතීති වූපසම්මති. යෙ ච තං නුපනය්හන්තීති අසතියා අමනසිකාරවසෙන වා කම්මපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන වා යෙ තං අක්කොසාදිවත්ථුකං කොධං තයාපි කොචි නිද්දොසො පුරිමභවෙ අක්කුට්ඨො භවිස්සති, පහටො භවිස්සති, කූටසක්ඛිං ඔතාරෙත්වා ජිතො භවිස්සති, කස්සචි තෙ පසය්හ කිඤ්චි අච්ඡින්නං භවිස්සති, තස්මා නිද්දොසො හුත්වාපි අක්කොසාදීනි පාපුණාසීති එවං න උපනය්හන්ති. තෙසු පමාදෙන උප්පන්නම්පි වෙරං ඉමිනා අනුපනය්හනෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො වූපසම්මතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සතසහස්සභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. ධම්මදෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. දුබ්බචොපි සුබ්බචොයෙව ජාතොති.

තිස්සත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. කාළයක්ඛිනීවත්ථු

න හි වෙරෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං වඤ්ඣිත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර කුටුම්බිකපුත්තො පිතරි කාලකතෙ ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච සබ්බකම්මානි අත්තනාව කරොන්තො මාතරං පටිජග්ගි. අථස්ස මාතා ‘‘කුමාරිකං තෙ, තාත, ආනෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, මා එවං වදෙථ, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච කිච්චං ත්වමෙව කරොසි, තෙන මය්හං චිත්තසුඛං නාම න හොති, ආනෙස්සාමී’’ති. සො පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා තුණ්හී අහොසි. සා එකං කුලං ගන්තුකාමා ගෙහා නික්ඛමි. අථ නං පුත්තො ‘‘කතරං කුලං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකකුලං නාමා’’ති වුත්තෙ තත්ථ ගමනං පටිසෙධෙත්වා අත්තනො අභිරුචිතං කුලං ආචික්ඛි. සා තත්ථ ගන්ත්වා කුමාරිකං වාරෙත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා තං ආනෙත්වා තස්ස ඝරෙ අකාසි. සා වඤ්ඣා අහොසි. අථ නං මාතා, පුත්ත, ත්වං අත්තනො රුචියා කුමාරිකං ආණාපෙසි, සා ඉදානි වඤ්ඣා ජාතා, අපුත්තකඤ්ච නාම කුලං විනස්සති, පවෙණී න ඝටීයති, තෙන අඤ්ඤං තෙ කුමාරිකං ආනෙමීති. තෙන ‘‘අලං, අම්මා’’ති වුච්චමානාපි පුනප්පුනං කථෙසි. වඤ්ඣිත්ථී තං කථං සුත්වා ‘‘පුත්තා නාම මාතාපිතූනං වචනං අතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, ඉදානි අඤ්ඤං විජායිනිං ඉත්ථිං ආනෙත්වා මං දාසිභොගෙන භුඤ්ජිස්සති. යංනූනාහං සයමෙව එකං කුමාරිකං ආනෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා එකං කුලං ගන්ත්වා තස්සත්ථාය කුමාරිකං වාරෙත්වා ‘‘කිං නාමෙතං, අම්ම, වදෙසී’’ති තෙහි පටික්ඛිත්තා ‘‘අහං වඤ්ඣා, අපුත්තකං නාම කුලං විනස්සති, තුම්හාකං පන ධීතා පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිත්වා කුටුම්බිකස්ස සාමිනී භවිස්සති, මය්හං සාමිකස්ස නං දෙථා’’ති යාචිත්වා සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ආනෙත්වා සාමිකස්ස ඝරෙ අකාසි.

අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සචායං පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිස්සති, අයමෙව කුටුම්බස්ස සාමිනී භවිස්සති. යථා දාරකං න ලභති, තථෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං සා ආහ – ‘‘අම්ම, යදා තෙ කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාති, අථ මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ තස්සා ආරොචෙසි. ඉතරිස්සා පන සා සයමෙව නිච්චං යාගුභත්තං දෙති, අථස්සා ආහාරෙනෙව සද්ධිං ගබ්භපාතනභෙසජ්ජමදාසි, ගබ්භො පති. දුතියම්පි ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ ආරොචෙසි, ඉතරා දුතියම්පි තථෙව පාතෙසි. අථ නං පටිවිස්සකිත්ථියො පුච්ඡිංසු – ‘‘කච්චි තෙ සපත්ති අන්තරායං කරොතී’’ති? සා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘අන්ධබාලෙ, කස්මා එවමකාසි, අයං තව ඉස්සරියභයෙන ගබ්භස්ස පාතනභෙසජ්ජං යොජෙත්වා දෙති, තෙන තෙ ගබ්භො පතති, මා පුන එවමකත්ථා’’ති වුත්තා තතියවාරෙ න කථෙසි. අථ සා ඉතරිස්සා උදරං දිස්වා ‘‘කස්මා මය්හං ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං න කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘ත්වං මං ආනෙත්වා වඤ්චෙත්වා ද්වෙ වාරෙ ගබ්භං පාතෙසි, කිමත්ථං තුය්හං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘නට්ඨා දානිම්හී’’ති චින්තෙත්වා තස්සා පමාදං ඔලොකෙන්තී පරිණතෙ ගබ්භෙ ඔකාසං ලභිත්වා භෙසජ්ජං යොජෙත්වා අදාසි. ගබ්භො පරිණතත්තා පතිතුං අසක්කොන්තො තිරියං නිපති, ඛරා වෙදනා උප්පජ්ජි, ජීවිතසංසයං පාපුණි. සා ‘‘නාසිතම්හි තයා, ත්වමෙව මං ආනෙත්වා ත්වමෙව තයොපි වාරෙ දාරකෙ නාසෙසි, ඉදානි අහම්පි නස්සාමි, ඉතො දානි චුතා යක්ඛිනී හුත්වා තව දාරකෙ ඛාදිතුං සමත්ථා හුත්වා නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කාලං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ මජ්ජාරී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරම්පි සාමිකො ගහෙත්වා ‘‘තයා මෙ කුලූපච්ඡෙදො කතො’’ති කප්පරජණ්ණුකාදීහි සුපොථිතං පොථෙසි. සා තෙනෙවාබාධෙන කාලං කත්වා තත්ථෙව කුක්කුටී හුත්වා නිබ්බත්තා.

කුක්කුටී න චිරස්සෙව අණ්ඩානි විජායි, මජ්ජාරී ආගන්ත්වා තානි අණ්ඩානි ඛාදි. දුතියම්පි තතියම්පි ඛාදියෙව. කුක්කුටී චින්තෙසි – ‘‘තයො වාරෙ මම අණ්ඩානි ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිතුකාමාසී’’ති. ‘‘ඉතො චුතා සපුත්තකං තං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා තතො චුතා අරඤ්ඤෙ දීපිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරා මිගී හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා විජාතකාලෙ දීපිනී ආගන්ත්වා තයො වාරෙ පුත්තකෙ ඛාදි. මිගී මරණකාලෙ ‘‘අයං මෙ තික්ඛත්තුං පුත්තකෙ ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිස්සති, ඉතො දානි චුතා එතං සපුත්තකං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා ඉතො චුතා යක්ඛිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. දීපිනීපි තථෙව තතො චුතා සාවත්ථියං කුලධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති, සා වුද්ධිප්පත්තා ද්වාරගාමකෙ පතිකුලං අගමාසි, අපරභාගෙ ච පුත්තං විජායි. යක්ඛිනීපි තස්සා පියසහායිකාවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති ‘‘අන්තොගබ්භෙ විජාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘පුත්තං නු ඛො විජාතා, උදාහු ධීතරන්ති පස්සිස්සාමි න’’න්ති ගබ්භං පවිසිත්වා පස්සන්තී විය දාරකං ගහෙත්වා ඛාදිත්වා ගතා. පුන දුතියවාරෙපි තථෙව ඛාදි. තතියවාරෙ ඉතරා ගරුභාරා හුත්වා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාමි, ඉමස්මිං ඨානෙ එකා යක්ඛිනී මම ද්වෙ පුත්තෙ ඛාදිත්වා ගතා, ඉදානි මම කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායි.

තදා සා යක්ඛිනී උදකවාරං ගතා හොති. වෙස්සවණස්ස හි යක්ඛිනියො වාරෙන අනොතත්තදහතො සීසපරම්පරාය උදකමාහරන්ති. තා චතුමාසච්චයෙනපි පඤ්චමාසච්චයෙනපි මුච්චන්ති. අපරා යක්ඛිනියො කිලන්තකායා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති. සා පන උදකවාරතො මුත්තමත්තාව වෙගෙන තං ඝරං ගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කුහිං නං පස්සිස්සසි, තස්සා ඉමස්මිං ඨානෙ ජාතජාතදාරකෙ යක්ඛිනී ආගන්ත්වා ඛාදති, තස්මා කුලගෙහං ගතා’’ති. සා ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා ගච්ඡතු, න මෙ මුච්චිස්සතී’’ති වෙරවෙගසමුස්සාහිතමානසා නගරාභිමුඛී පක්ඛන්දි. ඉතරාපි නාමග්ගහණදිවසෙ නං දාරකං න්හාපෙත්වා නාමං කත්වා, ‘‘සාමි, ඉදානි සකඝරං ගච්ඡාමා’’ති පුත්තමාදාය සාමිකෙන සද්ධිං විහාරමජ්ඣෙ ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී පුත්තං සාමිකස්ස දත්වා විහාරපොක්ඛරණියා න්හාත්වා සාමිකෙ න්හායන්තෙ උත්තරිත්වා පුත්තස්ස ථඤ්ඤං පායමානා ඨිතා යක්ඛිනිං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා, ‘‘සාමි, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී’’ති උච්චාසද්දං කත්වා යාව තස්ස ආගමනං සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී නිවත්තෙත්වා අන්තොවිහාරාභිමුඛී පක්ඛන්දි.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙසි. සා පුත්තං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං මයා එස දින්නො, පුත්තස්ස මෙ ජීවිතං දෙථා’’ති ආහ. ද්වාරකොට්ඨකෙ අධිවත්ථො සුමනදෙවො නාම යක්ඛිනියා අන්තො පවිසිතුං නාදාසි. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, ආනන්ද, තං යක්ඛිනිං පක්කොසාහී’’ති ආහ. ථෙරො පක්කොසි. ඉතරා ‘‘අයං, භන්තෙ, ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එතු, මා සද්දමකාසී’’ති වත්වා තං ආගන්ත්වා ඨිතං ‘‘කස්මා එවං කරොසි, සචෙ තුම්හෙ මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සම්මුඛීභාවං නාගමිස්සථ, අහිනකුලානං විය අච්ඡඵන්දනානං විය කාකොලූකානං විය ච කප්පට්ඨිතිකං වො වෙරං අභවිස්ස, කස්මා වෙරං පටිවෙරං කරොථ. වෙරඤ්හි අවෙරෙන උපසම්මති, නො වෙරෙනා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

5.

‘‘න හි වෙරෙන වෙරානි, සම්මන්තීධ කුදාචනං;

අවෙරෙන ච සම්මන්ති, එස ධම්මො සනන්තනො’’ති.

තත්ථ න හි වෙරෙනාති යථා හි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීහි අසුචීහි මක්ඛිතං ඨානං තෙහෙව අසුචීහි ධොවන්තා සුද්ධං නිග්ගන්ධං කාතුං න සක්කොන්ති, අථ ඛො තං ඨානං භිය්යොසොමත්තාය අසුද්ධතරඤ්චෙව දුග්ගන්ධතරඤ්ච හොති; එවමෙව අක්කොසන්තං පච්චක්කොසන්තො පහරන්තං පටිපහරන්තො වෙරෙන වෙරං වූපසමෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො භිය්යො භිය්යො වෙරමෙව කරොති. ඉති වෙරානි නාම වෙරෙන කිස්මිඤ්චි කාලෙ න සම්මන්ති, අථ ඛො වඩ්ඪන්තියෙව. අවෙරෙන ච සම්මන්තීති යථා පන තානි ඛෙළාදීනි අසුචීනි විප්පසන්නෙන උදකෙන ධොවියමානානි නස්සන්ති, තං ඨානං සුද්ධං හොති සුගන්ධං; එවමෙව අවෙරෙන ඛන්තිමෙත්තොදකෙන යොනිසො මනසිකාරෙන පච්චවෙක්ඛණෙන වෙරානි වූපසම්මන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති අභාවං ගච්ඡන්ති. එස ධම්මො සනන්තනොති එස අවෙරෙන වෙරූපසමනසඞ්ඛාතො පොරාණකො ධම්මො; සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවානං ගතමග්ගොති.

ගාථාපරියොසානෙ යක්ඛිනී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සම්පත්තපරිසායපි ධම්මදෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

සත්ථා තං ඉත්ථිං ආහ – ‘‘එතිස්සා තව පුත්තං දෙහී’’ති. ‘‘භායාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මා භායි, නත්ථි තෙ එතං නිස්සාය පරිපන්ථො’’ති ආහ. සා තස්සා පුත්තමදාසි. සා තං චුම්බිත්වා ආලිඞ්ගෙත්වා පුන මාතුයෙව දත්වා රොදිතුං ආරභි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ යථා වා තථා වා ජීවිකං කප්පෙන්තීපි කුච්ඡිපූරං නාලත්ථං, ඉදානි කථං ජීවිස්සාමී’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘මා චින්තයී’’ති සමස්සාසෙත්වා තං ඉත්ථිමාහ – ‘‘ඉමං නෙත්වා අත්තනො ගෙහෙ නිවාසාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගාහී’’ති. සා තං නෙත්වා පිට්ඨිවංසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගි, තස්සා වීහිපහරණකාලෙ මුසලග්ගෙන මුද්ධං පහරන්තං විය උපට්ඨාසි. සා සහායිකං ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කොමි, අඤ්ඤත්ථ මං පතිට්ඨාපෙහී’’ති වත්වා මුසලසාලාය උදකචාටියං උද්ධනෙ නිබ්බකොසෙ සඞ්කාරකූටෙ ගාමද්වාරෙ චාති එතෙසු ඨානෙසු පතිට්ඨාපිතාපි ඉධ මෙ මුසලෙන සීසං භින්දන්තං විය උපට්ඨාති, ඉධ දාරකා උච්ඡිට්ඨොදකං ඔතාරෙන්ති, ඉධ සුනඛා නිපජ්ජන්ති, ඉධ දාරකා අසුචිං කරොන්ති, ඉධ කචවරං ඡඩ්ඩෙන්ති, ඉධ ගාමදාරකා ලක්ඛයොග්ගං කරොන්තීති සබ්බානි තානි පටික්ඛිපි. අථ නං බහිගාමෙ විවිත්තොකාසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තත්ථ තස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරිත්වා පටිජග්ගි. සා යක්ඛිනී එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ සහායිකා ඉදානි බහූපකාරා, හන්දාහං කිඤ්චි පටිගුණං කරොමී’’ති. සා ‘‘ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ සුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, ථලට්ඨානෙ සස්සං කරොහි, ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, නින්නට්ඨානෙයෙව සස්සං කරොහී’’ති සහායිකාය ආරොචෙති. සෙසජනෙහි කතසස්සං අතිඋදකෙන වා අනොදකෙන වා නස්සති, තස්සා අතිවිය සම්පජ්ජති. අථ නං සෙසජනා, ‘‘අම්ම, තයා කතසස්සං නෙව අච්චොදකෙන, න අනුදකෙන නස්සති, සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ඤත්වා කම්මං කරොසි, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං සහායිකා යක්ඛිනී සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ආචික්ඛති, මයං තස්සා වචනෙන ථලෙසු නින්නෙසු සස්සානි කරොම, තෙන නො සම්පජ්ජති. කිං න පස්සථ? නිබද්ධං අම්හාකං ගෙහතො යාගුභත්තාදීනි හරියමානානි, තානි එතිස්සා හරීයන්ති, තුම්හෙපි එතිස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරථ, තුම්හාකම්පි කම්මන්තෙ ඔලොකෙස්සතී’’ති. අථස්සා සකලනගරවාසිනො සක්කාරං කරිංසු. සාපි තතො පට්ඨාය සබ්බෙසං කම්මන්තෙ ඔලොකෙන්තී ලාභග්ගප්පත්තා අහොසි මහාපරිවාරා. සා අපරභාගෙ අට්ඨ සලාකභත්තානි පට්ඨපෙසි. තානි යාවජ්ජකාලා දීයන්තියෙවාති.

කාළයක්ඛිනීවත්ථු චතුත්ථං.

5. කොසම්බකවත්ථු

පරෙ ච න විජානන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසම්බකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

කොසම්බියඤ්හි ඝොසිතාරාමෙ පඤ්චසතපඤ්චසතපරිවාරා ද්වෙ භික්ඛූ විහරිංසු විනයධරො ච ධම්මකථිකො ච. තෙසු ධම්මකථිකො එකදිවසං සරීරවලඤ්ජං කත්වා උදකකොට්ඨකෙ ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වාව නික්ඛමි. පච්ඡා විනයධරො තත්ථ පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා ඉතරං පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, තයා උදකං ඨපිත’’න්ති? ‘‘ආම, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, න ජානාමී’’ති. ‘‘හොති, ආවුසො, එත්ථ ආපත්තී’’ති. ‘‘තෙන හි පටිකරිස්සාමි න’’න්ති. ‘‘සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අස්සතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි. විනයධරොපි අත්තනො නිස්සිතකානං ‘‘අයං ධම්මකථිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ අනාපත්තීති වත්වා ඉදානි ආපත්තීති වදති, මුසාවාදී එසො’’ති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති ආහංසු. තෙ එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු. කතො විනයධරො ඔකාසං ලභිත්වා ධම්මකථිකස්ස ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මමකාසි. තතො පට්ඨාය තෙසං පච්චයදායකා උපට්ඨාකාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා අහෙසුං, ඔවාදපටිග්ගාහකා භික්ඛුනියොපි ආරක්ඛදෙවතාපි තාසං සන්දිට්ඨසම්භත්තා ආකාසට්ඨදෙවතාපීති යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා ද්වෙ පක්ඛා අහෙසුං. චාතුමහාරාජිකං ආදිං කත්වා යාව අකනිට්ඨභාවනා පන එකනින්නාදං කොලාහලං අගමාසි.

අථෙකො අඤ්ඤතරො භික්ඛු තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා උක්ඛෙපකානං විනයධරඅන්තෙවාසිකානං ‘‘ධම්මිකෙනෙවායං විනයකම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛිත්තානුවත්තකානං ධම්මකථිකඅන්තෙවාසිකානං පන ‘‘අධම්මිකෙනෙව කම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛෙපකෙහි වාරියමානානම්පි ච තෙසං තං අනුපරිවාරෙත්වා විචරණභාවඤ්ච ආරොචෙසි භගවා ‘‘සමග්ගා කිර හොන්තූ’’ති ද්වෙ වාරෙ පෙසෙත්වා ‘‘න ඉච්ඡන්ති, භන්තෙ, සමග්ගා භවිතු’’න්ති සුත්වා තතියවාරෙ ‘‘භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා උක්ඛෙපකානං උක්ඛෙපනෙ, ඉතරෙසඤ්ච ආපත්තියා අදස්සනෙ ආදීනවං කථෙත්වා පුන තෙසං තත්ථෙව එකසීමායං උපොසථාදීනි අනුජානිත්වා භත්තග්ගාදීසු භණ්ඩනජාතානං ‘‘ආසනන්තරිකාය නිසීදිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 456) භත්තග්ගෙ වත්තං පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘ඉදානිපි භණ්ඩනජාතාව විහරන්තී’’ති සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘අලං, භික්ඛවෙ, මා භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භණ්ඩනකලහවිග්ගහවිවාදා නාමෙතෙ අනත්ථකාරකා. කලහං නිස්සාය හි ලටුකිකාපි සකුණිකා හත්ථිනාගං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසී’’ති ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39 ආදයො) කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සමග්ගා හොථ, මා විවදථ. විවාදං නිස්සාය හි අනෙකසතසහස්සා වට්ටකාපි ජීවිතක්ඛයං පත්තා’’ති වට්ටකජාතකං (ජා. 1.1.118) කථෙසි. එවම්පි තෙසු භගවතො වචනං අනාදියන්තෙසු අඤ්ඤතරෙන ධම්මවාදිනා තථාගතස්ස විහෙසං අනිච්ඡන්තෙන ‘‘ආගමෙතු, භන්තෙ භගවා, ධම්මසාමි, අප්පොස්සුක්කො, භන්තෙ භගවා, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුත්තො විහරතු, මයමෙව තෙන භණ්ඩනෙන කලහෙන විග්ගහෙන විවාදෙන පඤ්ඤායිස්සාමා’’ති (මහාව. 457; ම. නි. 3.236) වුත්තෙ අතීතං ආහරි –

භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම කාසිරාජා අහොසි. බ්රහ්මදත්තෙන දීඝීතිස්ස කොසලරඤ්ඤො රජ්ජං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන වසන්තස්ස පිතුනො මාරිතභාවඤ්චෙව දීඝාවුකුමාරෙන අත්තනො ජීවිතෙ දින්නෙ තතො පට්ඨාය තෙසං සමග්ගභාවඤ්ච කථෙත්වා ‘‘තෙසඤ්හි නාම, භික්ඛවෙ, රාජූනං ආදින්නදණ්ඩානං ආදින්නසත්ථානං එවරූපං ඛන්තිසොරච්චං භවිස්සති. ඉධ ඛො තං, භික්ඛවෙ, සොභෙථ, යං තුම්හෙ එවං ස්වාඛාතෙ ධම්මවිනයෙ පබ්බජිතා සමානා ඛමා ච භවෙය්යාථ සොරතා චා’’ති ඔවදිත්වාපි නෙව තෙ සමග්ගෙ කාතුං අසක්ඛි. සො තාය ආකිණ්ණවිහාරතාය උක්කණ්ඨිතො ‘‘අහං ඛො ඉදානි ආකිණ්ණො දුක්ඛං විහරාමි, ඉමෙ ච භික්ඛූ මම වචනං න කරොන්ති. යංනූනාහං එකකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා කොසම්බියං පිණ්ඩාය චරිත්වා අනපලොකෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං එකකොව අත්තනො පත්තචීවරමාදාය බාලකලොණකගාමං ගන්ත්වා තත්ථ භගුත්ථෙරස්ස එකචාරිකවත්තං කථෙත්වා පාචිනවංසමිගදායෙ තිණ්ණං කුලපුත්තානං සාමග්ගියානිසංසං කථෙත්වා යෙන පාලිලෙය්යකං අත්ථි, තදවසරි. තත්ර සුදං භගවා පාලිලෙය්යකං උපනිස්සාය රක්ඛිතවනසණ්ඩෙ භද්දසාලමූලෙ පාලිලෙය්යකෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො ඵාසුකං වස්සාවාසං වසි.

කොසම්බිවාසිනොපි ඛො උපාසකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං අපස්සන්තා ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩං ගතො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හෙ සමග්ගෙ කාතුං වායමි, මයං පන න සමග්ගා අහුම්හා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙ සමග්ගා නාහුවත්ථා’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘මනුස්සා ඉමෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙපි සමග්ගා න ජාතා, මයං ඉමෙ නිස්සාය සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභිම්හා, ඉමෙසං නෙව ආසනං දස්සාම, න අභිවාදනාදීනි කරිස්සාමා’’ති තතො පට්ඨාය තෙසං සාමීචිමත්තම්පි න කරිංසු. තෙ අප්පාහාරතාය සුස්සමානා කතිපාහෙනෙව උජුකා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘උපාසකා මයං සමග්ගා ජාතා, තුම්හෙපි නො පුරිමසදිසා හොථා’’ති ආහංසු. ‘‘ඛමාපිතො පන වො, භන්තෙ, සත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපිතො, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සත්ථාරං ඛමාපෙථ, සත්ථු ඛමාපිතකාලෙ මයම්පි තුම්හාකං පුරිමසදිසා භවිස්සාමා’’ති. තෙ අන්තොවස්සභාවෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්තුං අවිසහන්තා දුක්ඛෙන තං අන්තොවස්සං වීතිනාමෙසුං. සත්ථා පන තෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො සුඛං වසි. සොපි හි හත්ථිනාගො ගණං පහාය ඵාසුවිහාරත්ථායෙව තං වනසණ්ඩං පාවිසි.

යථාහ – ‘‘අහං ඛො ආකිණ්ණො විහරාමි හත්ථීහි හත්ථීනීහි හත්ථිකලභෙහි හත්ථිච්ඡාපෙහි, ඡින්නග්ගානි චෙව තිණානි ඛාදාමි, ඔභග්ගොභග්ගඤ්ච මෙ සාඛාභඞ්ගං ඛාදන්ති, ආවිලානි ච පානීයානි පිවාමි, ඔගාහා චස්ස මෙ උත්තිණ්ණස්ස හත්ථිනියො කායං උපනිඝංසන්තියො ගච්ඡන්ති, යංනූනාහං එකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති (මහාව. 467; උදා. 35). අථ ඛො සො හත්ථිනාගො යූථා අපක්කම්ම යෙන පාලිලෙය්යකං රක්ඛිතවනසණ්ඩං භද්දසාලමූලං, යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පන භගවන්තං වන්දිත්වා ඔලොකෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි අදිස්වා භද්දසාලමූලං පාදෙනෙව පහරන්තො තච්ඡෙත්වා සොණ්ඩාය සාඛං ගහෙත්වා සම්මජ්ජි. තතො පට්ඨාය සොණ්ඩාය ඝටං ගහෙත්වා පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙති, උණ්හොදකෙන අත්ථෙ සති උණ්හොදකං පටියාදෙති. කථං? හත්ථෙන කට්ඨානි ඝංසිත්වා අග්ගිං සම්පාදෙති, තත්ථ දාරූනි පක්ඛිපන්තො අග්ගිං ජාලෙත්වා තත්ථ පාසාණෙ පක්ඛිපිත්වා පචිත්වා දාරුදණ්ඩකෙන පවට්ටෙත්වා පරිච්ඡින්නාය ඛුද්දකසොණ්ඩිකාය ඛිපති, තතො හත්ථං ඔතාරෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දති. සත්ථා ‘‘උදකං තෙ තාපිතං පාලිලෙය්යකා’’ති වත්වා තත්ථ ගන්ත්වා න්හායති. අථස්ස නානාවිධානි ඵලානි ආහරිත්වා දෙති. යදා පන සත්ථා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, තදා සත්ථු පත්තචීවරමාදාය කුම්භෙ පතිට්ඨපෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ගච්ඡති. සත්ථා ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තයා ගන්තුං න සක්කා, ආහාර මෙ පත්තචීවර’’න්ති ආහරාපෙත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. සොපි යාව සත්ථු නික්ඛමනා තත්ථෙව ඨත්වා ආගමනකාලෙ පච්චුග්ගමනං කත්වා පුරිමනයෙනෙව පත්තචීවරං ගහෙත්වා වසනට්ඨානෙ ඔතාරෙත්වා වත්තං දස්සෙත්වා සාඛාය බීජති, රත්තිං වාළමිගපරිපන්ථනිවාරණත්ථං මහන්තං දණ්ඩං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා ‘‘සත්ථාරං රක්ඛිස්සාමී’’ති යාව අරුණුග්ගමනා වනසණ්ඩස්ස අන්තරන්තරෙන විචරති, තතො පට්ඨායයෙව කිර සො වනසණ්ඩො පාලිලෙය්යකරක්ඛිතවනසණ්ඩො නාම ජාතො. අරුණෙ උග්ගතෙ මුඛොදකදානං ආදිං කත්වා තෙනෙවූපායෙන සබ්බවත්තානි කරොති.

අථෙකො මක්කටො තං හත්ථිං උට්ඨාය සමුට්ඨාය දිවසෙ දිවසෙ තථාගතස්ස ආභිසමාචාරිකං කරොන්තං දිස්වා ‘‘අහම්පි කිඤ්චිදෙව කරිස්සාමී’’ති විචරන්තො එකදිවසං නිම්මක්ඛිකං දණ්ඩකමධුං දිස්වා දණ්ඩකං භඤ්ජිත්වා දණ්ඩකෙනෙව සද්ධිං මධුපටලං සත්ථු සන්තිකං ආහරිත්වා කදලිපත්තං ඡින්දිත්වා තත්ථ ඨපෙත්වා අදාසි. සත්ථා ගණ්හි. මක්කටො ‘‘කරිස්සති නු ඛො පරිභොගං න කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො ගහෙත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති චින්තෙත්වා දණ්ඩකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා උපධාරෙන්තො අණ්ඩකානි දිස්වා තානි සණිකං අපනෙත්වා පුන අදාසි. සත්ථා පරිභොගමකාසි. සො තුට්ඨමානසො තං තං සාඛං ගහෙත්වා නච්චන්තොව අට්ඨාසි. අථස්ස ගහිතසාඛාපි අක්කන්තසාඛාපි භිජ්ජිංසු. සො එකස්මිං ඛාණුමත්ථකෙ පතිත්වා නිවිට්ඨගත්තො සත්ථරි පසන්නෙනෙව චිත්තෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො මක්කටදෙවපුත්තො නාම අහොසි.

තථාගතස්ස තත්ථ හත්ථිනාගෙන උපට්ඨියමානස්ස වසනභාවො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. සාවත්ථිනගරතො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච මහාඋපාසිකා’’තිඑවමාදීනි මහාකුලානි ආනන්දත්ථෙරස්ස සාසනං පහිණිංසු ‘‘සත්ථාරං නො, භන්තෙ, දස්සෙථා’’ති. දිසාවාසිනොපි පඤ්චසතා භික්ඛූ වුට්ඨවස්සා ආනන්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘චිරස්සුතා නො, ආවුසො ආනන්ද, භගවතො සම්මුඛා ධම්මී කථා, සාධු මයං, ආවුසො ආනන්ද, ලභෙය්යාම භගවතො සම්මුඛා ධම්මිං කථං සවනායා’’ති යාචිංසු. ථෙරො තෙ භික්ඛූ ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘තෙමාසං එකවිහාරිනො තථාගතස්ස සන්තිකං එත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං උපසඞ්කමිතුං අයුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා තෙ භික්ඛූ බහි ඨපෙත්වා එකකොව සත්ථාරං උපසඞ්කමි. පාලිලෙය්යකො තං දිස්වා දණ්ඩමාදාය පක්ඛන්දි. සත්ථා ඔලොකෙත්වා අපෙහි ‘‘අපෙහි පාලිලෙය්යක, මා නිවාරයි, බුද්ධුපට්ඨාකො එසො’’ති ආහ. සො තත්ථෙව දණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ආපුච්ඡි. ථෙරො නාදාසි. නාගො ‘‘සචෙ උග්ගහිතවත්තො භවිස්සති, සත්ථු නිසීදනපාසාණඵලකෙ අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙස්සතී’’ති චින්තෙසි. ථෙරො පත්තචීවරං භූමියං ඨපෙසි. වත්තසම්පන්නා හි ගරූනං ආසනෙ වා සයනෙ වා අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙන්ති.

ථෙරො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘ආනන්ද, එකොව ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගතභාවං සුත්වා ‘‘කහං පනෙතෙ’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං චිත්තං අජානන්තො බහි ඨපෙත්වා ආගතොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘පක්කොසාහි නෙ’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. තෙ භික්ඛූ ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා තෙහි භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ භගවා, හි බුද්ධසුඛුමාලො චෙව ඛත්තියසුඛුමාලො ච, තුම්හෙහි තෙමාසං එකකෙහි තිට්ඨන්තෙහි නිසීදන්තෙහි ච දුක්කරං කතං, වත්තපටිවත්තකාරකොපි මුඛොදකාදිදායකොපි නාහොසි මඤ්ඤෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, පාලිලෙය්යකහත්ථිනා මම සබ්බකිච්චානි කතානි. එවරූපඤ්හි සහායං ලභන්තෙන එකතොව වසිතුං යුත්තං, අලභන්තස්ස එකචාරිකභාවොව සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං,

සද්ධිංචරං සාධුවිහාරි ධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි,

චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං,

සද්ධිංචරං සාධුවිහාරි ධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය,

එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො.

‘‘එකස්ස චරිතං සෙය්යො,

නත්ථි බාලෙ සහායතා;

එකො චරෙ න ච පාපානි කයිරා,

අප්පොස්සුක්කො මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො’’ති. (මහාව. 464; ම. නි. 3.237; ධ. ප. 328-330; සු. නි. 45-46);

ගාථාපරියොසානෙ පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. ආනන්දත්ථෙරොපි අනාථපිණ්ඩිකාදීහි පෙසිතසාසනං ආරොචෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අනාථපිණ්ඩිකප්පමුඛා තෙ පඤ්ච අරියසාවකකොටියො තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසන්තී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි ගණ්හාහි පත්තචීවර’’න්ති පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. නාගො ගන්ත්වා ගතමග්ගෙ තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘තුම්හාකං, භික්ඛවෙ, භික්ඛං දාතුං පච්චාසීසති, දීඝරත්තං ඛො පනායං මය්හං උපකාරකො, නාස්ස චිත්තං කොපෙතුං වට්ටති, නිවත්තථ, භික්ඛවෙ’’ති සත්ථා භික්ඛූ ගහෙත්වා නිවත්ති. හත්ථීපි වනසණ්ඩං පවිසිත්වා පනසකදලිඵලාදීනි නානාඵලානි සංහරිත්වා රාසිං කත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛූනං අදාසි. පඤ්චසතා භික්ඛූ සබ්බානි ඛෙපෙතුං නාසක්ඛිංසු. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සත්ථා පත්තචීවරං ගාහෙත්වා නික්ඛමි. නාගො භික්ඛූනං අන්තරන්තරෙන ගන්ත්වා සත්ථු පුරතො තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘අයඤ්හි භික්ඛවෙ, තුම්හෙ පෙසෙත්වා මං නිවත්තෙතුකාමො’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘පාලිලෙය්යක, ඉදං පන මම අනිවත්තගමනං, තව ඉමිනා අත්තභාවෙන ඣානං වා විපස්සනං වා මග්ගඵලං වා නත්ථි, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. තං සුත්වා නාගො මුඛෙ සොණ්ඩං පක්ඛිපිත්වා රොදන්තො පච්ඡතො පච්ඡතො අගමාසි. සො හි සත්ථාරං නිවත්තෙතුං ලභන්තො තෙනෙව නියාමෙන යාවජීවං පටිජග්ගෙය්ය, සත්ථා පන තං ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තව අභූමි, මනුස්සාවාසො සපරිපන්ථො, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. සො රොදමානො තත්ථෙව ඨත්වා සත්ථරි චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා සත්ථරි පසාදෙන තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ අච්ඡරාසහස්සමජ්ඣෙ නිබ්බත්ති, පාලිලෙය්යකදෙවපුත්තොයෙවස්ස නාමං අහොසි.

සත්ථාපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං අගමාසි. කොසම්බකා භික්ඛූ ‘‘සත්ථා කිර සාවත්ථිං ආගතො’’ති සුත්වා සත්ථාරං ඛමාපෙතුං තත්ථ අගමංසු. කොසලරාජා ‘‘තෙ කිර කොසම්බකා භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ ආගච්ඡන්තී’’ති සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං මම විජිතං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, සීලවන්තා එතෙ භික්ඛූ, කෙවලං අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදෙන මම වචනං න ගණ්හිංසු, ඉදානි මං ඛමාපෙතුං ආගච්ඡන්ති, ආගච්ඡන්තු මහාරාජා’’ති. අනාථපිණ්ඩිකොපි ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං විහාරං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති වත්වා තථෙව භගවතා පටික්ඛිත්තො තුණ්හී අහොසි. සාවත්ථියං අනුප්පත්තානං පන තෙසං භගවා එකමන්තෙ විවිත්තං කාරාපෙත්වා සෙනාසනං දාපෙසි. අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තෙහි සද්ධිං නෙව එකතො නිසීදන්ති, න තිට්ඨන්ති, ආගතාගතා සත්ථාරං පුච්ඡන්ති – ‘‘කතමෙතෙ, භන්තෙ, භණ්ඩනකාරකා කොසම්බකා භික්ඛූ’’ති? සත්ථා ‘‘එතෙ’’ති දස්සෙති. ‘‘එතෙ කිර තෙ, එතෙ කිර තෙ’’ති ආගතාගතෙහි අඞ්ගුලිකා දස්සියමානා ලජ්ජාය සීසං උක්ඛිපිතුං අසක්කොන්තා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ඛමාපෙසුං. සත්ථා ‘‘භාරියං වො, භික්ඛවෙ, කතං, තුම්හෙ හි නාම මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා මයි සාමග්ගිං කරොන්තෙ මම වචනං න කරිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතාපි වජ්ඣප්පත්තානං මාතාපිතූනං ඔවාදං සුත්වා තෙසු ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරයිංසූ’’ති වත්වා පුනදෙව කොසම්බිකජාතකං (ජා. 1.9.10 ආදයො) කථෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දීඝාවුකුමාරො මාතාපිතූසු ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තෙසං ඔවාදං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා බ්රහ්මදත්තස්ස ධීතරං ලභිත්වා ද්වීසු කාසිකොසලරට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි, තුම්හෙහි පන මම වචනං අකරොන්තෙහි භාරියං කත’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

6.

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා’’ති.

තත්ථ පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ තත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කොලාහලං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපරමාම විනස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න විජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති. අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්තීති. අථ වා පරෙ චාති පුබ්බෙ මයා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා ඔවදියමානාපි මම ඔවාදස්ස අපටිග්ගහණෙන අතික්කමනෙන අමාමකා පරෙ නාම. ‘‘මයං ඡන්දාදිවසෙන මිච්ඡාගාහං ගහෙත්වා එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ යමාමසෙ භණ්ඩනාදීනං වුද්ධියා වායමාමා’’ති න විජානන්ති. ඉදානි පන යොනිසො පච්චවෙක්ඛමානා තත්ථ තුම්හාකං අන්තරෙ යෙ ච පණ්ඩිතපුරිසා ‘‘පුබ්බෙ මයං ඡන්දාදිවසෙන වායමන්තා අයොනිසො පටිපන්නා’’ති විජානන්ති, තතො තෙසං සන්තිකා තෙ පණ්ඩිතපුරිසෙ නිස්සාය ඉමෙ දානි කලහසඞ්ඛාතා මෙධගා සම්මන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථොති.

ගාථාපරියොසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

කොසම්බකවත්ථු පඤ්චමං.

6. මහාකාළත්ථෙරවත්ථු

සුභානුපස්සින්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සෙතබ්යනගරං උපනිස්සාය සිංසපාවනෙ විහරන්තො චූළකාළමහාකාළෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සෙතබ්යනගරවාසිනො හි චූළකාළො, මජ්ඣිමකාළො, මහාකාළොති තයො භාතරො කුටුම්බිකා. තෙසු ජෙට්ඨකනිට්ඨා දිසාසු විචරිත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආහරන්ති, මජ්ඣිමකාළො ආභතං වික්කිණාති. අථෙකස්මිං සමයෙ තෙ උභොපි භාතරො පඤ්චහි සකටසතෙහි නානාභණ්ඩං ගහෙත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සාවත්ථියා ච ජෙතවනස්ස ච අන්තරෙ සකටානි මොචයිංසු. තෙසු මහාකාළො සායන්හසමයෙ මාලාගන්ධාදිහත්ථෙ සාවත්ථිවාසිනො අරියසාවකෙ ධම්මස්සවනාය ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කුහිං ඉමෙ ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කනිට්ඨං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, තෙසු සකටෙසු අප්පමත්තො හොහි, අහං ධම්මං සොතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන අනුපුබ්බිං කථං කථෙන්තො දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තාදිවසෙන (ම. නි. 1.163 ආදයො) අනෙකපරියායෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා මහාකාළො ‘‘සබ්බං කිර පහාය ගන්තබ්බං, පරලොකං ගච්ඡන්තං නෙව භොගා, න ඤාතකා ච අනුගච්ඡන්ති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාජනෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා පක්කන්තෙ සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සත්ථාරා ‘‘නත්ථි තෙ කොචි අපලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තෙ, ‘‘කනිට්ඨො මෙ, භන්තෙ, අත්ථී’’ති වත්වා තෙන හි ‘‘අපලොකෙහි න’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වත්වා ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ඉමං සබ්බං සාපතෙය්යං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙ පන කිං කරිස්සථ භාතිකා’’ති? ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො තං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘සාධු, සාමි, යථා අජ්ඣාසයං කරොථා’’ති ආහ. මහාකාළො ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. ‘‘අහං භාතිකං ගහෙත්වාව උප්පබ්බජිස්සාමී’’ති චූළකාළොපි පබ්බජි. අපරභාගෙ මහාකාළො උපසම්පදං ලභිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරානි පුච්ඡිත්වා සත්ථාරා ද්වීසු ධුරෙසු කථිතෙසු ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතත්තා ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සොසානිකධුතඞ්ගං සමාදාය පඨමයාමාතික්කන්තෙ සබ්බෙසු නිද්දං ඔක්කන්තෙසු සුසානං ගන්ත්වා පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ආගච්ඡති.

අථෙකා සුසානගොපිකා කාලී නාම ඡවඩාහිකා ථෙරස්ස ඨිතට්ඨානං නිසින්නට්ඨානං චඞ්කමිතට්ඨානඤ්ච දිස්වා ‘‘කො නු ඛො ඉධාගච්ඡති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තී එකදිවසං සුසානකුටිකායමෙව දීපං ජාලෙත්වා පුත්තධීතරො ආදාය ගන්ත්වා එකමන්තෙ නිලීයමානා මජ්ඣිමයාමෙ ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘අය්යො, නො, භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ විහරතී’’ති ආහ. ‘‘ආම, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ විහරන්තෙහි නාම වත්තං උග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරො ‘‘කිං පන මයං තයා කථිතවත්තෙ වත්තිස්සාමා’’ති අවත්වා ‘‘කිං කාතුං වට්ටති උපාසිකෙ’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සොසානිකෙහි නාම සුසානෙ වසනභාවො සුසානගොපකානඤ්ච විහාරෙ මහාථෙරස්ස ච ගාමභොජකස්ස ච කථෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ථෙරො කිං කාරණා’’ති? ‘‘කතකම්මා චොරා ධනසාමිකෙහි පදානුපදං අනුබද්ධා සුසානෙ භණ්ඩකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්ති, අථ මනුස්සා සොසානිකානං පරිපන්ථං කරොන්ති, එතෙසං පන කථිතෙ ‘මයං ඉමස්ස භද්දන්තස්ස එත්තකං නාම කාලං එත්ථ වසනභාවං ජානාම, අචොරො එසො’ති උපද්දවං නිවාරෙන්ති. තස්මා එතෙසං කථෙතුං වට්ටතී’’ති.

‘‘ථෙරො අඤ්ඤං කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ වසන්තෙන නාම අය්යෙන මච්ඡමංසතිලපිට්ඨතෙලගුළාදීනි වජ්ජෙතබ්බානි, දිවා න නිද්දායිතබ්බං, කුසීතෙන න භවිතබ්බං, ආරද්ධවීරියෙන භවිතබ්බං, අසඨෙන අමායාවිනා හුත්වා කල්යාණජ්ඣාසයෙන භවිතබ්බං, සායං සබ්බෙසු සුත්තෙසු විහාරතො ආගන්තබ්බං, පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ගන්තබ්බං. සචෙ, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එවං විහරන්තො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙතුං සක්ඛිස්සති, සචෙ මතසරීරං ආනෙත්වා ඡඩ්ඩෙන්ති, අහං කම්බලකූටාගාරං ආරොපෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි සක්කාරං කත්වා සරීරකිච්චං කරිස්සාමි. නො චෙ සක්ඛිස්සති, චිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා සඞ්කුනා ආකඩ්ඪිත්වා බහි ඛිපිත්වා ඵරසුනා කොට්ටෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා අග්ගිම්හි පක්ඛිපිත්වා ඣාපෙස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො ‘‘සාධු භද්දෙ, එකං පන රූපාරම්මණං දිස්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති පච්චස්සොසි. ථෙරො යථාජ්ඣාසයෙන සුසානෙ සමණධම්මං කරොති. චූළකාළත්ථෙරො පන උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඝරාවාසං චින්තෙති, පුත්තදාරං අනුස්සරති. ‘‘භාතිකො මෙ අතිභාරියං කම්මං කරොතී’’ති චින්තෙති.

අථෙකා කුලධීතා තංමුහුත්තසමුට්ඨිතෙන බ්යාධිනා සායන්හසමයෙ අමිලාතා අකිලන්තා කාලමකාසි. තමෙනං ඤාතකාදයො දාරුතෙලාදීහි සද්ධිං සායං සුසානං නෙත්වා සුසානගොපිකාය ‘‘ඉමං ඣාපෙහී’’ති භතිං දත්වා නිය්යාදෙත්වා පක්කමිංසු. සා තස්සා පාරුතවත්ථං අපනෙත්වා තංමුහුත්තමතං පීණිතපීණිතං සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං දිස්වා, ‘‘ඉමං අය්යස්ස දස්සෙතුං පතිරූපං ආරම්මණ’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවරූපං නාම ආරම්මණං අත්ථි, ඔලොකෙථ අය්යා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පාරුපනං නීහරාපෙත්වා පාදතලතො යාව කෙසග්ගා ඔලොකෙත්වා ‘‘අතිපීණිතමෙතං රූපං සුවණ්ණවණ්ණං අග්ගිම්හි නං පක්ඛිපිත්වා මහාජාලාහි ගහිතමත්තකාලෙ මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගන්ත්වා නිසීදි. සා තථා කත්වා ථෙරස්ස ආරොචෙසි. ථෙරො ගන්ත්වා ඔලොකෙසි. ජාලාය පහටපහටට්ඨානං කබරගාවියා විය සරීරවණ්ණං අහොසි, පාදා නමිත්වා ඔලම්බිංසු, හත්ථා පටිකුටිංසු, ඌරුනලාටං නිච්චම්මං අහොසි. ථෙරො ‘‘ඉදං සරීරං ඉදානෙව ඔලොකෙන්තානං අපරියන්තකරං හුත්වා ඉදානෙව ඛයං පත්තං වයං පත්ත’’න්ති රත්තිට්ඨානං ගන්ත්වා නිසීදිත්වා ඛයවයං සම්පස්සමානො –

‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති. (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143; ජා. 1.1.95) –

ගාථං වත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තස්මිං අරහත්තං පත්තෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරමානො සෙතබ්යං ගන්ත්වා සිංසපාවනං පාවිසි. චූළකාළස්ස භරියායො ‘‘සත්ථා කිර අනුප්පත්තො සිංසපාවන’’න්ති සුත්වා ‘‘අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති පෙසෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තාපෙසුං. බුද්ධානං පන අපරිචිණ්ණට්ඨානෙ ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛන්තෙන එකෙන භික්ඛුනා පඨමතරං ගන්තුං වට්ටති. බුද්ධානඤ්හි මජ්ඣිමට්ඨානෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තස්ස දක්ඛිණතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස, වාමතො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස, තතො පට්ඨාය උභොසු පස්සෙසු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බං හොති. තස්මා මහාකාළත්ථෙරො චීවරපාරුපනට්ඨානෙ ඨත්වා, ‘‘චූළකාළ, ත්වං පුරතො ගන්ත්වා ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛා’’ති චූළකාළං පෙසෙසි. තස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය ගෙහජනා තෙන සද්ධිං පරිහාසං කරොන්තා නීචාසනානි සඞ්ඝත්ථෙරස්ස කොටියං අත්ථරන්ති, උච්චාසනානි සඞ්ඝනවකස්ස කොටියං. ඉතරො ‘‘මා එවං කරොථ, නීචාසනානි උපරි මා පඤ්ඤාපෙථ, උච්චාසනානි උපරි පඤ්ඤාපෙථ, නීචාසනානි හෙට්ඨා’’ති ආහ. ඉත්ථියො තස්ස වචනං අසුණන්තියො විය ‘‘ත්වං කිං කරොන්තො විචරසි, කිං තව ආසනානි පඤ්ඤාපෙතුං න වට්ටති, ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, කෙන පබ්බජිතොසි, කස්මා ඉධාගතොසී’’ති වත්වා නිවාසනපාරුපනං අච්ඡින්දිත්වා සෙතකානි නිවාසෙත්වා සීසෙ ච මාලාචුම්බුටකං ඨපෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ සත්ථාරං ආනෙහි, මයං ආසනානි පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති පහිණිංසු. න චිරං භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවස්සිකොව උප්පබ්බජිතත්තා ලජ්ජිතුං න ජානාති, තස්මා සො තෙන ආකප්පෙන නිරාසඞ්කොව ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය ආගතො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පන භත්තකිච්චාවසානෙ මහාකාළස්ස භරියායො ‘‘ඉමාහි අත්තනො සාමිකො ගහිතො, මයම්පි අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං නිමන්තයිංසු. තදා පන ආසනපඤ්ඤාපනත්ථං අඤ්ඤො භික්ඛු අගමාසි. තා තස්මිං ඛණෙ ඔකාසං අලභිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. චූළකාළස්ස පන ද්වෙ භරියායො, මජ්ඣිමකාළස්ස චතස්සො, මහාකාළස්ස පන අට්ඨ. භික්ඛූපි භත්තකිච්චං කාතුකාමා නිසීදිත්වා භත්තකිච්චමකංසු, බහි ගන්තුකාමා උට්ඨාය අගමංසු. සත්ථා පන නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරි. තස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ තා ඉත්ථියො, ‘‘භන්තෙ, මහාකාළො අම්හාකං අනුමොදනං කත්වා ආගච්ඡිස්සති, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති වදිංසු. සත්ථා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පුරතො අගමාසි. ගාමද්වාරං පත්වා භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, ඤත්වා නු ඛො කතං, උදාහු අජානිත්වා. හිය්යො චූළකාළස්ස පුරතො ගතත්තා පබ්බජ්ජන්තරායො ජාතො, අජ්ජ අඤ්ඤස්ස පුරතො ගතත්තා අන්තරායො නාහොසි. ඉදානි මහාකාළං ඨපෙත්වා ආගතො, සීලවා ඛො පන භික්ඛු ආචාරසම්පන්නො, කරිස්සති නු ඛො තස්ස පබ්බජ්ජන්තරාය’’න්ති. සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡි. තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, චූළකාළං විය මහාකාළං සල්ලක්ඛෙථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’. තස්ස හි ද්වෙ පජාපතියො, ඉමස්ස අට්ඨ. ‘‘අට්ඨහි පරික්ඛිපිත්වා ගහිතො කිං කරිස්සති, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, එවං අවචුත්ථ, චූළකාළො උට්ඨාය සමුට්ඨාය සුභාරම්මණබහුලො විහරති, පපාතෙ ඨිතො දුබ්බලරුක්ඛසදිසො. මය්හං පන පුත්තො මහාකාළො අසුභානුපස්සී විහරති, ඝනසෙලපබ්බතො විය අචලො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

7.

‘‘සුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු අසංවුතං;

භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං, කුසීතං හීනවීරියං;

තං වෙ පසහති මාරො, වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලං.

8.

‘‘අසුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතං;

භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං, සද්ධං ආරද්ධවීරියං;

තං වෙ නප්පසහතී මාරො, වාතො සෙලංව පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ සුභානුපස්සිං විහරන්තන්ති සුතං අනුපස්සන්තං, ඉට්ඨාරම්මණෙ මානසං විස්සජ්ජෙත්වා විහරන්තන්ති අත්ථො. යො හි පුග්ගලො නිමිත්තග්ගාහං අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහං ගණ්හන්තො ‘‘නඛා සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘අඞ්ගුලියො සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘හත්ථපාදා, ජඞ්ඝා, ඌරු, කටි, උදරං, ථනා, ගීවා, ඔට්ඨා, දන්තා, මුඛං, නාසා, අක්ඛීනි, කණ්ණා, භමුකා, නලාටං, කෙසා, සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘කෙසා, ලොමා, නඛා, දන්තා, තචො, සොභනා’’ති ගණ්හාති, වණ්ණො සුභො, සණ්ඨානං සුභන්ති, අයං සුභානුපස්සී නාම. එවං තං සුභානුපස්සිං විහරන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. අසංවුතන්ති චක්ඛුද්වාරාදීනි අරක්ඛන්තං. පරියෙසනමත්තා පටිග්ගහණමත්තා පරිභොගමත්තාති ඉමිස්සා මත්තාය අජානනතො භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං. අපිච පච්චවෙක්ඛණමත්තා විස්සජ්ජනමත්තාති ඉමිස්සාපි මත්තාය අජානනතො අමත්තඤ්ඤුං, ඉදං භොජනං ධම්මිකං, ඉදං අධම්මිකන්තිපි අජානන්තං. කාමච්ඡන්දබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කවසිතාය කුසීතං. හීනවීරියන්ති නිබ්බීරියං චතූසු ඉරියාපථෙසු වීරියකරණරහිතං. පසහතීති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති. වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලන්ති බලවවාතො ඡින්නපපාතෙ ජාතං දුබ්බලරුක්ඛං විය. යථා හි සො වාතො තස්ස දුබ්බලරුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවාදීනිපි පාතෙති, ඛුද්දකසාඛාපි භඤ්ජති, මහාසාඛාපි භඤ්ජති, සමූලකම්පි තං රුක්ඛං උප්පාටෙත්වා උද්ධංමූලං අධොසාඛං කත්වා ගච්ඡති, එවමෙව එවරූපං පුග්ගලං අන්තො උප්පන්නො කිලෙසමාරො පසහති, බලවවාතො දුබ්බලරුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවාදිපාතනං විය ඛුද්දානුඛුද්දකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ඛුද්දකසාඛාභඤ්ජනං විය නිස්සග්ගියාදිආපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, මහාසාඛාභඤ්ජනං විය තෙරසසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, උප්පාටෙත්වා උද්ධං, මූලකං හෙට්ඨාසාඛං කත්වා පාතනං විය පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ස්වාක්ඛාතසාසනා නීහරිත්වා කතිපාහෙනෙව ගිහිභාවං පාපෙතීති එවං එවරූපං පුග්ගලං කිලෙසමාරො අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති අත්ථො.

අසුභානුපස්සින්ති දසසු අසුභෙසු අඤ්ඤතරං අසුභං පස්සන්තං පටිකූලමනසිකාරෙ යුත්තං කෙසෙ අසුභතො පස්සන්තං ලොමෙ නඛෙ දන්තෙ තචං වණ්ණං සණ්ඨානං අසුභතො පස්සන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. සුසංවුතන්ති නිමිත්තාදිග්ගාහරහිතං පිහිතද්වාරං. අමත්තඤ්ඤුතාපටික්ඛෙපෙන භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං. සද්ධන්ති කම්මස්ස චෙව ඵලස්ස ච සද්දහනලක්ඛණාය ලොකිකාය සද්ධාය චෙව තීසු වත්ථූසු අවෙච්චප්පසාදසඞ්ඛාතාය ලොකුත්තරසද්ධාය ච සමන්නාගතං. ආරද්ධවීරියන්ති පග්ගහිතවීරියං පරිපුණ්ණවීරියං. තං වෙති එවරූපං තං පුග්ගලං යථා දුබ්බලවාතො සණිකං පහරන්තො එකග්ඝනං සෙලං චාලෙතුං න සක්කොති, තථා අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානොපි දුබ්බලකිලෙසමාරො නප්පසහති, ඛොභෙතුං වා චාලෙතුං වා න සක්කොතීති අත්ථො.

තාපි ඛො තස්ස පුරාණදුතියිකායො ථෙරං පරිවාරෙත්වා ‘‘ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, ඉදානි ගිහී භවිස්සසි න භවිස්සසී’’තිආදීනි වත්වා කාසාවං නීහරිතුකාමා අහෙසුං. ථෙරො තාසං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා නිසින්නාසනා වුට්ඨාය ඉද්ධියා උප්පත්තිත්වා කූටාගාරකණ්ණිකං ද්විධා භින්දිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා සත්ථරි ගාථා පරියොසාපෙන්තෙයෙව සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං අභිත්ථවන්තො ආකාසතො ඔතරිත්වා තථාගතස්ස පාදෙ වන්දි.

ගාථාපරියොසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

මහාකාළත්ථෙරවත්ථු ඡට්ඨං.

7. දෙවදත්තවත්ථු

අනික්කසාවොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජගහෙ දෙවදත්තස්ස කාසාවලාභං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා පඤ්චසතෙ පඤ්චසතෙ අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙ ආදාය සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා වන්දිත්වා ජෙතවනතො රාජගහං අගමංසු. රාජගහවාසිනො ද්වෙපි තයොපි බහූපි එකතො හුත්වා ආගන්තුකදානං අදංසු. අථෙකදිවසං ආයස්මා සාරිපුත්තො අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘උපාසකා එකො සයං දානං දෙති, පරං න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ භොගසම්පදං ලභති, නො පරිවාරසම්පදං. එකො සයං න දෙති, පරං සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පරිවාරසම්පදං ලභති, නො භොගසම්පදං. එකො සයම්පි න දෙති, පරම්පි න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි කුච්ඡිපූරං න ලභති, අනාථො හොති නිප්පච්චයො. එකො සයම්පි දෙති, පරම්පි සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අත්තභාවසතෙපි අත්තභාවසහස්සෙපි අත්තභාවසතසහස්සෙපි භොගසම්පදඤ්චෙව පරිවාරසම්පදඤ්ච ලභතී’’ති එවං ධම්මං දෙසෙසි.

තමෙකො පණ්ඩිතපුරිසො ධම්මං සුත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත භො, අබ්භුතා වත භො ධම්මදෙසනා, සුකාරණං කථිතං, මයා ඉමාසං ද්වින්නං සම්පත්තීනං නිප්ඵාදකං කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ථෙරං නිමන්තෙසි. ‘‘කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො උපාසකා’’ති. ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරා’’ති? ‘‘සහස්සමත්තා උපාසකා’’ති. ‘‘සබ්බෙහි සද්ධිංයෙව ස්වෙ භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘ථෙරො අධිවාසෙසි’’. උපාසකො නගරවීථියං චරන්තො – ‘‘අම්මා, තාතා, මයා භික්ඛුසහස්සං නිමන්තිතං, තුම්හෙ කිත්තකානං භික්ඛූනං භික්ඛං දාතුං සක්ඛිස්සථ, තුම්හෙ කිත්තකාන’’න්ති සමාදපෙසි. මනුස්සා අත්තනො අත්තනො පහොනකනියාමෙන – ‘‘මයං දසන්නං දස්සාම, මයං වීසතියා, මයං සතස්සා’’ති ආහංසු. උපාසකො – ‘‘තෙන හි එකස්මිං ඨානෙ සමාගමං කත්වා එකතොව පරිවිසිස්සාම, සබ්බෙ තිලතණ්ඩුලසප්පිමධුඵාණිතාදීනි සමාහරථා’’ති එකස්මිං ඨානෙ සමාහරාපෙසි.

අථස්ස එකො කුටුම්බිකො සතසහස්සග්ඝනිකං ගන්ධකාසාවවත්ථං දත්වා – ‘‘සචෙ තෙ දානවත්තං නප්පහොති, ඉදං විස්සජ්ජෙත්වා යං ඌනං, තං පූරෙය්යාසි. සචෙ පහොති, යස්සිච්ඡසි, තස්ස භික්ඛුනො දදෙය්යාසී’’ති ආහ. තදා තස්ස සබ්බං දානවත්තං පහොසි, කිඤ්චි ඌනං නාම නාහොසි. සො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘ඉදං, අය්යා, කාසාවං එකෙන කුටුම්බිකෙන එවං නාම වත්වා දින්නං අතිරෙකං ජාතං, කස්ස නං දෙමා’’ති. එකච්චෙ ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්සා’’ති ආහංසු. එකච්චෙ ‘‘ථෙරො සස්සපාකසමයෙ ආගන්ත්වා ගමනසීලො, දෙවදත්තො අම්හාකං මඞ්ගලාමඞ්ගලෙසු සහායො උදකමණිකො විය නිච්චං පතිට්ඨිතො, තස්ස තං දෙමා’’ති ආහංසු. සම්බහුලිකාය කථායපි ‘‘දෙවදත්තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වත්තාරො බහුතරා අහෙසුං, අථ නං දෙවදත්තස්ස අදංසු. සො තං ඡින්දිත්වා සිබ්බිත්වා රජිත්වා නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරති. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘නයිදං දෙවදත්තස්ස අනුච්ඡවිකං, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස අනුච්ඡවිකං. දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරතී’’ති වදිංසු. අථෙකො දිසාවාසිකො භික්ඛු රාජගහා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො සත්ථාරා ද්වින්නං අග්ගසාවකානං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡිතො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො භික්ඛු ඉදානෙවෙසො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙති, පුබ්බෙපි ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී එකො හත්ථිමාරකො හත්ථිං මාරෙත්වා මාරෙත්වා දන්තෙ ච නඛෙ ච අන්තානි ච ඝනමංසඤ්ච ආහරිත්වා වික්කිණන්තො ජීවිතං කප්පෙති. අථෙකස්මිං අරඤ්ඤෙ අනෙකසහස්සා හත්ථිනො ගොචරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා තතො පට්ඨාය ගච්ඡමානා ගමනාගමනකාලෙ ජණ්ණුකෙහි නිපතිත්වා වන්දිත්වා පක්කමන්ති. එකදිවසඤ්හි හත්ථිමාරකො තං කිරියං දිස්වා – ‘‘අහං ඉමෙ කිච්ඡෙන මාරෙමි, ඉමෙ ච ගමනාගමනකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දන්ති, කිං නු ඛො දිස්වා වන්දන්තී’’ති චින්තෙන්තො – ‘‘කාසාව’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘මයාපි ඉදානි කාසාවං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ජාතස්සරං ඔරුය්හ න්හායන්තස්ස තීරෙ ඨපිතෙසු කාසාවෙසු චීවරං ථෙනෙත්වා තෙසං හත්ථීනං ගමනාගමනමග්ගෙ සත්තිං ගහෙත්වා සසීසං පාරුපිත්වා නිසීදති. හත්ථිනො තං දිස්වා – ‘‘පච්චෙකබුද්ධො’’ති සඤ්ඤාය වන්දිත්වා පක්කමන්ති. සො තෙසං සබ්බපච්ඡතො ගච්ඡන්තං සත්තියා පහරිත්වා මාරෙත්වා දන්තාදීනි ගහෙත්වා සෙසං භූමියං නිඛණිත්වා ගච්ඡති. අපරභාගෙ බොධිසත්තො හත්ථියොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා හත්ථිජෙට්ඨකො යූථපති අහොසි. තදාපි සො තථෙව කරොති. මහාපුරිසො අත්තනො පරිසාය පරිහානිං ඤත්වා, ‘‘කුහිං ඉමෙ හත්ථී ගතා, මන්දා ජාතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘න ජානාම, සාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කුහිඤ්චි ගච්ඡන්තා මං අනාපුච්ඡිත්වා න ගමිස්සන්ති, පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා, ‘‘එකස්මිං ඨානෙ කාසාවං පාරුපිත්වා නිසින්නස්ස සන්තිකා පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති පරිසඞ්කිත්වා, ‘‘තං පරිග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති සබ්බෙ හත්ථී පුරතො පෙසෙත්වා සයං පච්ඡතො විලම්බමානො ආගච්ඡති. සො සෙසහත්ථීසු වන්දිත්වා ගතෙසු මහාපුරිසං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චීවරං සංහරිත්වා සත්තිං විස්සජ්ජි. මහාපුරිසො සතිං උප්පට්ඨපෙත්වා ආගච්ඡන්තො පච්ඡතො පටික්කමිත්වා සත්තිං විවජ්ජෙසි. අථ නං ‘‘ඉමිනා ඉමෙ හත්ථී නාසිතා’’ති ගණ්හිතුං පක්ඛන්දි. ඉතරො එකං රුක්ඛං පුරතො කත්වා නිලීයි. අථ ‘‘නං රුක්ඛෙන සද්ධිං සොණ්ඩාය පරික්ඛිපිත්වා ගහෙත්වා භූමියං පොථෙස්සාමී’’ති තෙන නීහරිත්වා දස්සිතං කාසාවං දිස්වා – ‘‘සචාහං ඉමස්මිං දුබ්භිස්සාමි, අනෙකසහස්සෙසු මෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවෙසු ලජ්ජා නාම භින්නා භවිස්සතී’’ති අධිවාසෙත්වා – ‘‘තයා මෙ එත්තකා ඤාතකා නාසිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘කස්මා එවං භාරියකම්මමකාසි, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වීතරාගානං අනුච්ඡවිකං වත්ථං පරිදහිත්වා එවරූපං කම්මං කරොන්තෙන භාරියං තයා කත’’න්ති. එවඤ්ච පන වත්වා උත්තරිපි නං නිග්ගණ්හන්තො ‘‘අනික්කසාවො කාසාවං…පෙ… ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති ගාථං වත්වා – ‘‘අයුත්තං තෙ කත’’න්ති වත්වා තං විස්සජ්ජෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා හත්ථිමාරකො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස නිග්ගාහකො හත්ථිනාගො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

9.

‘‘අනික්කසාවො කාසාවං, යො වත්ථං පරිදහිස්සති;

අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.

10.

‘‘යො ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;

උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති.

ඡද්දන්තජාතකෙනාපි (ජා. 1.16.122-123) ච අයමත්ථො දීපෙතබ්බො.

තත්ථ අනික්කසාවොති රාගාදීහි කසාවෙහි සකසාවො. පරිදහිස්සතීති නිවාසනපාරුපනඅත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිස්සති. පරිධස්සතීතිපි පාඨො. අපෙතො දමසච්චෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව පරමත්ථසච්චපක්ඛිකෙන වචීසච්චෙන ච අපෙතො, වියුත්තො පරිච්චත්ථොති අත්ථො. න සොති සො එවරූපො පුග්ගලො කාසාවං පරිදහිතුං නාරහති. වන්තකසාවස්සාති චතූහි මග්ගෙහි වන්තකසාවො ඡඩ්ඩිතකසාවො පහීනකසාවො අස්ස. සීලෙසූති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු. සුසමාහිතොති සුට්ඨු සමාහිතො සුට්ඨිතො. උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව වුත්තප්පකාරෙන ච සච්චෙන උපගතො. ස වෙති සො එවරූපො පුග්ගලො තං ගන්ධකාසාවවත්ථං අරහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ සො දිසාවාසිකො භික්ඛු සොතාපන්නො අහොසි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

දෙවදත්තවත්ථු සත්තමං.

8. සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු

අසාරෙ සාරමතිනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අග්ගසාවකෙහි නිවෙදිතං සඤ්චයස්ස අනාගමනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අම්හාකඤ්හි සත්ථා ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතියා නාම නගරෙ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණකුමාරො හුත්වා සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා මාතාපිතූනං අච්චයෙන අනෙකකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං පරිච්චජිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස සුදස්සනවිහාරතො රම්මවතීනගරං පවිසනත්ථාය මග්ගං සොධයමානං ජනං දිස්වා සයම්පි එකං පදෙසං ගහෙත්වා මග්ගං සොධෙති. තස්මිං අසොධිතෙයෙව ආගතස්ස සත්ථුනො අත්තානං සෙතුං කත්වා කලලෙ අජිනචම්මං අත්ථරිත්වා ‘‘සත්ථා සසාවකසඞ්ඝො කලලං අනක්කමිත්වා මං අක්කමන්තො ගච්ඡතූ’’ති නිපන්නො. සත්ථාරා තං දිස්වාව ‘‘බුද්ධඞ්කුරො එස, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං පරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකතො. තස්ස සත්ථුනො අපරභාගෙ ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො මඞ්ගලො සුමනො රෙවතො සොභිතො අනොමදස්සී පදුමො නාරදො පදුමුත්තරො සුමෙධො සුජාතො පියදස්සී අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී සිද්ධත්ථො තිස්සො ඵුස්සො විපස්සී සිඛී වෙස්සභූ කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො’’ති ලොකං ඔභාසෙත්වා උප්පන්නානං ඉමෙසම්පි තෙවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො, ‘‘දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියො’’ති සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො පථවිකම්පනානි මහාදානානි දත්වා පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා ආයුපරියොසානෙ තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දස සහස්සචක්කවාළදෙවතාහි සන්නිපතිත්වා –

‘‘කාලො දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

වුත්තෙ –

‘‘කාලං දෙසඤ්ච දීපඤ්ච, කුලං මාතරමෙව ච;

ඉමෙ පඤ්ච විලොකෙත්වා, උප්පජ්ජති මහායසො’’ති. –

පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො විජායි. සොළසවස්සකාලෙ තත්ථ මහාසම්පත්තියා පරිහරියමානො අනුක්කමෙන භද්රයොබ්බනං පත්වා තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා චතුත්ථවාරෙ පබ්බජිතං දිස්වා, ‘‘සාධු පබ්බජ්ජා’’ති පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසං ඛෙපෙත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණීතීරෙ නිසින්නො කප්පකවෙසං ගහෙත්වා ආගතෙන විස්සකම්මෙන දෙවපුත්තෙන අලඞ්කතපටියත්තො රාහුලකුමාරස්ස ජාතසාසනං සුත්වා පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවං ඤත්වා, ‘‘යාව ඉදං බන්ධනං න වඩ්ඪති, තාවදෙව නං ඡින්දිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං නගරං පවිසන්තො –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. –

කිසාගොතමියා නාම පිතුච්ඡාධීතාය භාසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා, ‘‘අහං ඉමාය නිබ්බුතපදං සාවිතො’’ති මුත්තාහාරං ඔමුඤ්චිත්වා තස්සා පෙසෙත්වා අත්තනො භවනං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිසින්නො නිද්දොපගතානං නාටකිත්ථීනං විප්පකාරං දිස්වා නිබ්බින්නහදයො ඡන්නං උට්ඨාපෙත්වා කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා තං ආරුය්හ ඡන්නසහායො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි පරිවුතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන රාජගහං ගන්ත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවපබ්බතපබ්භාරෙ නිසින්නො මගධරඤ්ඤා රජ්ජෙන නිමන්තියමානො තං පටික්ඛිපිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා අත්තනො විජිතං ආගමනත්ථාය තෙන ගහිතපටිඤ්ඤො ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා තෙසං සන්තිකෙ අධිගතවිසෙසං අනලඞ්කරිත්වා ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සුජාතාය දින්නපායසං පරිභුඤ්ජිත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා සුවණ්ණපාතිං පවාහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ මහාවනසණ්ඩෙ නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ සොත්තියෙන දින්නං තිණං ගහෙත්වා කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුතගුණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ තිණානි සන්ථරිත්වා ‘‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං න මුච්චිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ චුතූපපාතඤාණං පත්වා පච්ඡිමයාමාවසානෙ පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අරුණුග්ගමනෙ දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බගුණපටිමණ්ඩිතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණෙන අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජමානො දසසහස්සචක්කවාළමහාබ්රහ්මපරිවාරෙන සහම්පතිබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා බ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං අධිවාසෙත්වා, ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති ඔලොකෙන්තො ආළාරුදකානං කාලකතභාවං ඤත්වා පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං බහූපකාරතං අනුස්සරිත්වා උට්ඨායාසනා කාසිපුරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ උපකෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමදිවසෙ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඤ්චවග්ගියානං වසනට්ඨානං පත්වා තෙ අනනුච්ඡවිකෙන සමුදාචාරෙන සමුදාචරන්තෙ සඤ්ඤාපෙත්වා අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛෙ අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො පඤ්චමියං පක්ඛස්ස සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තං දිවසමෙව යසකුලපුත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බින්දිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං දිස්වා, ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලං පාපෙත්වා පුනදිවසෙ අරහත්තං පාපෙත්වා අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපණ්ණාස ජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා, ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති සට්ඨි භික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස ජනෙ භද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙ සබ්බෙපි එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නං පටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං ගන්ත්වා, ‘‘සත්ථා කිර ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි සද්ධිං ආගතස්ස රඤ්ඤො මධුරධම්මකථං කථෙන්තො රාජානං එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එකනහුතං සරණෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ සක්කෙන දෙවරාජෙන මාණවකවණ්ණං ගහෙත්වා අභිත්ථුතගුණො රාජගහනගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනෙ කතභත්තකිච්චො වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. තත්ථ නං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා උපසඞ්කමිංසු.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අනුප්පන්නෙයෙව හි බුද්ධෙ රාජගහතො අවිදූරෙ උපතිස්සගාමො කොලිතගාමොති ද්වෙ බ්රාහ්මණගාමා අහෙසුං. තෙසු උපතිස්සගාමෙ සාරියා නාම බ්රාහ්මණියා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතදිවසෙයෙව කොලිතගාමෙ මොග්ගලියා නාම බ්රාහ්මණියාපි ගබ්භො පතිට්ඨාසි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායකානෙව අහෙසුං, තාසං ද්වින්නම්පි එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරං අදංසු. තා උභොපි දසමාසච්චෙයෙන පුත්තෙ විජායිංසු. නාමග්ගහණදිවසෙ සාරියා බ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමකෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං කරිංසු, ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි වුඩ්ඪිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු. උපතිස්සමාණවස්ස කීළනත්ථාය නදිං වා උය්යානං වා ගමනකාලෙ පඤ්ච සුවණ්ණසිවිකසතානි පරිවාරානි හොන්ති, කොලිතමාණවස්ස පඤ්ච ආජඤ්ඤයුත්තරථසතානි. ද්වෙපි ජනා පඤ්චපඤ්චමාණවකසතපරිවාරා හොන්ති. රාජගහෙ ච අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජො නාම අහොසි. තෙසං ද්වින්නම්පි එකට්ඨානෙයෙව මඤ්චං බන්ධන්ති. ද්වෙපි එකතො නිසීදිත්වා සමජ්ජං පස්සන්තා හසිතබ්බට්ඨානෙ හසන්ති, සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙජෙන්ති, දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායං දෙන්ති. තෙසං ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං සමජ්ජං පස්සන්තානං පරිපාකගතත්තා ඤාණස්ස පුරිමදිවසෙසු විය හසිතබ්බට්ඨානෙ හාසො වා සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙගො වා දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දානං වා නාහොසි. ද්වෙපි පන ජනා එවං චින්තයිංසු – ‘‘කිමෙත්ථ ඔලොකෙතබ්බං අත්ථි, සබ්බෙපිමෙ අප්පත්තෙ වස්සසතෙ අප්පණ්ණත්තිකභාවං ගමිස්සන්ති, අම්හෙහි පන එකං මොක්ඛධම්මං පරියෙසිතුං වට්ටතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා නිසීදිංසු. තතො කොලිතො උපතිස්සං ආහ – ‘‘සම්ම උපතිස්ස, න ත්වං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු විය හට්ඨපහට්ඨො, ඉදානි අනත්තමනධාතුකොසි, කිං තෙ සල්ලක්ඛිත’’න්ති? ‘‘සම්ම කොලිත, එතෙසං වොලොකනෙ සාරො නත්ථි, නිරත්ථකමෙතං, අත්තනො මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ඉදං චින්තයන්තො නිසින්නොම්හි. ත්වං පන කස්මා අනත්තමනොසීති? සොපි තථෙව ආහ. අථස්ස අත්තනා සද්ධිං එකජ්ඣාසයතං ඤත්වා උපතිස්සො ආහ – ‘‘අම්හාකං උභින්නම්පි සුචින්තිකං, මොක්ඛධම්මං පන ගවෙසන්තෙහි එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටති. කස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාමා’’ති?

තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො නාම පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. තෙ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති පඤ්චමාණවකසතානි ‘‘සිවිකායො ච රථෙ ච ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති උය්යොජෙත්වා එකාය සිවිකාය එකෙන රථෙන ගන්ත්වා සඤ්චයස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො අතිරෙකලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිමද්දිත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ජානනසමයො එත්තකොව, උදාහු උත්තරිම්පි අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘එත්තකොව සබ්බං තුම්හෙහි ඤාත’’න්ති වුත්තෙ චින්තයිංසු – ‘‘එවං සති ඉමස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියවාසො නිරත්ථකො, මයං යං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං නික්ඛන්තා, සො ඉමස්ස සන්තිකෙ උප්පාදෙතුං න සක්කා, මහා ඛො පන ජම්බුදීපො, ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා අද්ධා මොක්ඛධම්මදෙසකං කඤ්චි ආචරියං ලභිස්සාමා’’ති. තතො පට්ඨාය, ‘‘යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අත්ථී’’ති වදන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා සාකච්ඡං කරොන්ති. තෙහි පුට්ඨං පඤ්හං අඤ්ඤෙ කථෙතුං න සක්කොන්ති, තෙ පන තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවත්තිත්වා සකට්ඨානමෙව ආගන්ත්වා, ‘‘සම්ම කොලිත, අම්හෙසු යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’’ති කතිකං අකංසුං.

එවං තෙසු කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු සත්ථා වුත්තානුක්කමෙන රාජගහං පත්වා වෙළුවනං පටිග්ගහෙත්වා වෙළුවනෙ විහරති. තදා ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරිකං බහුජනහිතායා’’ති රතනත්තයගුණපකාසනත්ථං උය්යොජිතානං එකසට්ඨියා අරහන්තානං අන්තරෙ පඤ්චවග්ගියානං අබ්භන්තරො අස්සජිත්ථෙරො පටිනිවත්තිත්වා රාජගහං ආගතො, පුනදිවසෙ පාතොව පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිං සමයෙ උපතිස්සපරිබ්බාජකොපි පාතොව භත්තකිච්චං කත්වා පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා එවරූපො පබ්බජිතො නාම න දිට්ඨපුබ්බොයෙව, යෙ ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අයං තෙසං භික්ඛූනං අඤ්ඤතරො, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්යං – ‘කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’’ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අකාලො ඛො ඉමං භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡිතුං, අන්තරඝරං පවිට්ඨො පිණ්ඩාය චරති, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යං, අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ග’’න්ති. සො ථෙරං ලද්ධපිණ්ඩපාතං අඤ්ඤතරං ඔකාසං ගච්ඡන්තං දිස්වා නිසීදිතුකාමතඤ්චස්ස ඤත්වා අත්තනො පරිබ්බාජකපීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි, සො භත්තකිච්චපරියොසානෙපිස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි.

එවං ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එවමාහ – ‘‘විප්පසන්නානි ඛො පන තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො, කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පරිබ්බාජකා නාම සාසනස්ස පටිපක්ඛභූතා, ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති. අත්තනො නවකභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අහං ඛො, ආවුසො, නවො අචිරපබ්බජිතො, අධුනාගතො ඉමං ධම්මවිනයං, න තාවාහං සක්ඛිස්සාමි විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙතු’’න්ති. පරිබ්බාජකො – ‘‘අහං උපතිස්සො නාම, ත්වං යථාසත්තියා අප්පං වා බහුං වා වද, එතං නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිතුං මය්හං භාරො’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා භාසස්සු, අත්ථංයෙව මෙ බ්රූහි;

අත්ථෙනෙව මෙ අත්ථො, කිං කාහසි බ්යඤ්ජනං බහු’’න්ති. (මහාව. 60);

එවං වුත්තෙ ථෙරො – ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) ගාථමාහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, ඉතරං පදද්වයං සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාපෙසි. සො සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අප්පවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මා උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කුහිං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො යාථ, මය්හං එකො සහායකො අත්ථි, අම්හෙහි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකා කතා ‘අම්හෙසු යො අමතං පඨමං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’ති. අහං තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා සහායකං ගහෙත්වා තුම්හාකං ගතමග්ගෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ආගමිස්සාමීති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමාභිමුඛො අගමාසි’’.

අථ ඛො කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායකස්ස මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය, අද්ධා තෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති අමතාධිගමං පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආමාවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ආහ – ‘‘කුහිං කිර, සම්ම, අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ කිර, සම්ම, එවං නො ආචරියෙන අස්සජිත්ථෙරෙන කථිත’’න්ති. ‘‘තෙන හි, සම්ම, ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරො ච නාමෙස සදාපි ආචරියපූජකොව, තස්මා සහායං එවමාහ – ‘‘සම්ම, අම්හෙහි අධිගතං අමතං අම්හාකං ආචරියස්ස සඤ්චයපරිබ්බාජකස්සාපි කථෙස්සාම, බුජ්ඣමානො පටිවිජ්ඣිස්සති, අප්පටිවිජ්ඣන්තො අම්හාකං සද්දහිත්වා සත්ථු, සන්තිකං ගමිස්සති, බුද්ධානං දෙසනං සුත්වා මග්ගඵලපටිවෙධං කරිස්සතී’’ති. තතො ද්වෙපි ජනා සඤ්චයස්ස සන්තිකං අගමංසු.

සඤ්චයො තෙ දිස්වාව – ‘‘කිං, තාතා, කොචි වො අමතමග්ගදෙසකො ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, ආචරිය, ලද්ධො, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, ධම්මො ලොකෙ උප්පන්නො, සඞ්ඝො ලොකෙ උප්පන්නො, තුම්හෙ තුච්ඡෙ අසාරෙ විචරථ, තස්මා එථ, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කාරණාහි’’? ‘‘අහං මහාජනස්ස ආචරියො හුත්වා විචරිං, විචරන්තස්ස මෙ අන්තෙවාසිකවාසො චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්ති විය හොති, න සක්ඛිස්සාමහං අන්තෙවාසිකවාසං වසිතු’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ, ආචරියා’’ති. ‘‘හොතු, තාතා, ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ආචරිය, ලොකෙ බුද්ධස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා තමෙව පූජෙස්සති, මයම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාම. ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘තාතා, කිං නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ දන්ධා බහූ, උදාහු පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘දන්ධා, ආචරිය, බහූ, පණ්ඩිතා ච නාම කතිපයා එව හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි, තාතා, පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති, ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘පඤ්ඤායිස්සථ තුම්හෙ, ආචරියා’’ති පක්කමිංසු. තෙසු ගච්ඡන්තෙසු සඤ්චයස්ස පරිසා භිජ්ජි, තස්මිං ඛණෙ ආරාමො තුච්ඡො අහොසි. සො තුච්ඡං ආරාමං දිස්වා උණ්හං ලොහිතං ඡඩ්ඩෙසි. තෙහිපි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙසු පඤ්චසු පරිබ්බාජකසතෙසු සඤ්චයස්ස අඩ්ඪතෙය්යසතානි නිවත්තිංසු, අථ ඛො තෙ අත්තනො අන්තෙවාසිකෙහි අඩ්ඪතෙය්යෙහි පරිබ්බාජකසතෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමංසු.

සත්ථා චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙන්තො තෙ දූරතොව දිස්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සහායකා ආගච්ඡන්ති කොලිතො ච උපතිස්සො ච, එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති අග්ගං භද්දයුග’’න්ති. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, නිසීදිත්වා ච පන භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘ලභෙය්යාම මයං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, ලභෙය්යාම උපසම්පද’’න්ති. ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච – ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චරථ බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති. සබ්බෙපි ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං.

අථ නෙසං පරිසාය චරිතවසෙන සත්ථා ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි. ඨපෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අවසෙසා අරහත්තං පාපුණිංසු, අග්ගසාවකානං පන උපරිමග්ගත්තයකිච්චං න නිට්ඨාසි. කිං කාරණා? සාවකපාරමිඤාණස්ස මහන්තතාය. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය විහරන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කමන්තෙ සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා තථාගතෙන දින්නං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තොව උපරිමග්ගත්තයකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පබ්බජිතදිවසතො අඩ්ඪමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං තමෙව රාජගහං උපනිස්සාය සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ දෙසියමානෙ සුත්තානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතභත්තං පරිභුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. නනු චායස්මා මහාපඤ්ඤො, අථ කස්මා මහාමොග්ගල්ලානතො චිරතරෙන සාවකපාරමිඤාණං පාපුණීති? පරිකම්මමහන්තතාය. යථා හි දුග්ගතමනුස්සා යත්ථ කත්ථචි ගන්තුකාමා ඛිප්පමෙව නික්ඛමන්ති, රාජූනං පන හත්ථිවාහනකප්පනාදිං මහන්තං පරිකම්මං ලද්ධුං වට්ටති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තං දිවසඤ්ඤෙව පන සත්ථා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය වෙළුවනෙ සාවකසන්නිපාතං කත්වා ද්වින්නං ථෙරානං අග්ගසාවකට්ඨානං දත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු – ‘‘සත්ථා මුඛොලොකනෙන භික්ඛං දෙති, අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන නාම පඨමං පබ්බජිතානං පඤ්චවග්ගියානං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන යසථෙරප්පමුඛානං පඤ්චපණ්ණාසභික්ඛූනං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන භද්දවග්ගියානං තිංසජනානං, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන උරුවෙලකස්සපාදීනං තෙභාතිකානං, එතෙ පන එත්තකෙ මහාථෙරෙ පහාය සබ්බපච්ඡා පබ්බජිතානං අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන මුඛං ඔලොකෙත්වා දින්න’’න්ති. සත්ථා, ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා භික්ඛං දෙමි, එතෙසං පන අත්තනා අත්තනා පත්ථිතපත්ථිතමෙව දෙමි. අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො හි එකස්මිං සස්සෙ නව වාරෙ අග්ගසස්සදානං දදන්තො අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙත්වා නාදාසි, අග්ගධම්මං පන අරහත්තං සබ්බපඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙත්වා අදාසී’’ති. ‘‘කදා පන භගවා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති, භගවා අතීතං ආහරි –

භික්ඛවෙ, ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා ලොකෙ උදපාදි. තදා මහාකාළො චූළකාළොති ද්වෙභාතිකා කුටුම්බිකා මහන්තං සාලික්ඛෙත්තං වපාපෙසුං. අථෙකදිවසං චූළකාළො සාලික්ඛෙත්තං ගන්ත්වා එකං සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛාදි, තං අතිමධුරං අහොසි. සො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සාලිගබ්භදානං දාතුකාමො හුත්වා ජෙට්ඨභාතිකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භාතික, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා බුද්ධානං අනුච්ඡවිකං කත්වා පචාපෙත්වා දානං දෙමා’’ති ආහ. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා දානං නාම නෙව අතීතෙ භූතපුබ්බං, න අනාගතෙපි භවිස්සති, මා සස්සං නාසයී’’ති; වුත්තොපි සො පුනප්පුනං යාචියෙව. අථ නං භාතා, ‘‘තෙන හි සාලික්ඛෙත්තං ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා මම කොට්ඨාසං අනාමසිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසෙ ඛෙත්තෙ යං ඉච්ඡසි, තං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති ඛෙත්තං විභජිත්වා බහූ මනුස්සෙ හත්ථකම්මං යාචිත්වා සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා නිරුදකෙන ඛීරෙන පචාපෙත්වා සප්පිමධුසක්ඛරාදීහි යොජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, මම අග්ගදානං අග්ගධම්මස්ස සබ්බපඨමං පටිවෙධාය සංවත්තතූ’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනමකාසි.

සො ඛෙත්තං ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො සකලක්ඛෙත්තං කණ්ණිකබද්ධෙහි විය සාලිසීසෙහි සඤ්ඡන්නං දිස්වා පඤ්චවිධපීතිං පටිලභිත්වා, ‘‘ලාභා වත මෙ’’ති චින්තෙත්වා පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි, ගාමවාසීහි සද්ධිං අග්ගසස්සදානං නාම අදාසි, ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදීසු කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, ඛලභණ්ඩග්ගං, කොට්ඨග්ගන්ති. එවං එකසස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි. තස්ස සබ්බවාරෙසු ගහිතගහිතට්ඨානං පරිපූරි, සස්සං අතිරෙකං උට්ඨානසම්පන්නං අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) –

‘‘එවමෙස විපස්සීසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ අග්ගධම්මං පඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙන්තො නව වාරෙ අග්ගදානානි අදාසි. ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ පන හංසවතීනගරෙ පදුමුත්තරසම්බුද්ධකාලෙපි සත්තාහං මහාදානං දත්වා තස්ස භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා අග්ගධම්මස්ස පඨමං පටිවිජ්ඣනත්ථමෙව පත්ථනං ඨපෙසි. ඉති ඉමිනා පත්ථිතමෙව මයා දින්නං, නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

‘‘යසකුලපුත්තප්පමුඛා පඤ්චපඤ්ඤාස ජනා කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙන්තා බහුං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ සහායකා හුත්වා වග්ගබන්ධනෙන පුඤ්ඤානි කරොන්තා අනාථමතසරීරානි පටිජග්ගන්තා විචරිංසු. තෙ එකදිවසං සගබ්භං ඉත්ථිං කාලකතං දිස්වා, ‘ඣාපෙස්සාමා’ති සුසානං හරිංසු. තෙසු පඤ්ච ජනෙ ‘තුම්හෙ ඣාපෙථා’ති සුසානෙ ඨපෙත්වා සෙසා ගාමං පවිට්ඨා. යසදාරකො තං මතසරීරං සූලෙහි විජ්ඣිත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඣාපෙන්තො අසුභසඤ්ඤං පටිලභි, ඉතරෙසම්පි චතුන්නං ජනානං – ‘පස්සථ, භො, ඉමං සරීරං තත්ථ තත්ථ විද්ධංසිතචම්මං, කබරගොරූපං විය අසුචිං දුග්ගන්ධං පටිකූල’න්ති දස්සෙසි. තෙපි තත්ථ අසුභසඤ්ඤං පටිලභිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා ගාමං ගන්ත්වා සෙසසහායකානං කථයිංසු. යසො පන දාරකො ගෙහං ගන්ත්වා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච කථෙසි. තෙ සබ්බෙපි අසුභං භාවයිංසු. ඉදමෙතෙසං පුබ්බකම්මං. තෙනෙව යසස්ස ඉත්ථාගාරෙ සුසානසඤ්ඤා උප්පජ්ජි, තාය ච උපනිස්සයසම්පත්තියා සබ්බෙසම්පි විසෙසාධිගමො නිබ්බත්ති. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘භද්දවග්ගියසහායකා පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි පුබ්බබුද්ධානං සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ තිංස ධුත්තා හුත්වා තුණ්ඩිලොවාදං සුත්වා සට්ඨිවස්සසහස්සානි පඤ්ච සීලානි රක්ඛිංසු. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘උරුවෙලකස්සපාදයො පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘තෙපි අරහත්තමෙව පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කරිංසු. ඉතො හි ද්වෙනවුතිකප්පෙ තිස්සො ඵුස්සොති ද්වෙ බුද්ධා උප්පජ්ජිංසු. ඵුස්සබුද්ධස්ස මහින්දො නාම රාජා පිතා අහොසි. තස්මිං පන සම්බොධිං පත්තෙ රඤ්ඤො කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො අහොසි. රාජා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘ජෙට්ඨපුත්තො මෙ බුද්ධො, කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො, පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො’ති තෙ ඔලොකෙත්වා, ‘මමෙව බුද්ධො, මමෙව ධම්මො, මමෙව සඞ්ඝො, නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’ති තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘භන්තෙ, ඉදානි මෙ නවුතිවස්සසහස්සපරිමාණස්ස ආයුනො කොටියං නිසීදිත්වා නිද්දායනකාලො විය අඤ්ඤෙසං ගෙහද්වාරං අගන්ත්වා යාවාහං ජීවාමි, තාව මෙ චත්තාරො පච්චයෙ අධිවාසෙථා’ති පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා නිබද්ධං බුද්ධුපට්ඨානං කරොති. රඤ්ඤො පන අපරෙපි තතො පුත්තා අහෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨස්ස පඤ්ච යොධසතානි පරිවාරානි, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ. තෙ ‘මයම්පි භාතිකං භොජෙස්සාමා’ති පිතරං ඔකාසං යාචිත්වා අලභමානා පුනප්පුනං යාචන්තාපි අලභිත්වා පච්චන්තෙ කුපිතෙ තස්ස වූපසමනත්ථාය පෙසිතා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා පිතු සන්තිකං ආගමිංසු. අථ නෙ පිතා ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා, ‘වරං වො, තාතා, දම්මී’ති ආහ.

‘‘තෙ ‘සාධු දෙවා’ති වරං ගහිතකං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන පිතරා ‘ගණ්හථ, තාතා, වර’න්ති වුත්තා, ‘‘දෙව, අම්හාකං අඤ්ඤෙන කෙනචි අත්ථො නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයං භාතිකං භොජෙස්සාම, ඉමං නො වරං දෙහී’’ති ආහංසු. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘නිච්චකාලං අදෙන්තො සත්ත සංවච්ඡරානි දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි ඡ පඤ්ච චත්තාරි තීණි ද්වෙ එකං සංවච්ඡරං දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි, දෙව, සත්ත මාසෙ දෙථා’ති. ‘ඡ මාසෙ පඤ්ච මාසෙ චත්තාරො මාසෙ තයො මාසෙ දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘හොතු, දෙව, එකෙකස්ස නො එකෙකං මාසං කත්වා තයො මාසෙ දෙථා’ති. ‘සාධු, තාතා, තෙන හි තයො මාසෙ භොජෙථා’ති ආහ. තෙ තුට්ඨා රාජානං වන්දිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං පන තිණ්ණම්පි එකොව කොට්ඨාගාරිකො, එකොව ආයුත්තකො, තස්ස ද්වාදසනහුතා පුරිසපරිවාරා. තෙ තෙ පක්කොසාපෙත්වා, ‘මයං ඉමං තෙමාසං දස සීලානි ගහෙත්වා ද්වෙ කාසාවානි නිවාසෙත්වා සත්ථාරා සහවාසං වසිස්සාම, තුම්හෙ එත්තකං නාම දානවත්තං ගහෙත්වා දෙවසිකං නවුතිසහස්සානං භික්ඛූනං යොධසහස්සස්ස ච සබ්බං ඛාදනීයභොජනීයං පවත්තෙය්යාථ. මයඤ්හි ඉතො පට්ඨාය න කිඤ්චි වක්ඛාමා’ති වදිංසු.

‘‘තෙ තයොපි ජනා පරිවාරසහස්සං ගහෙත්වා දස සීලානි සමාදාය කාසායවත්ථානි නිවාසෙත්වා විහාරෙයෙව වසිංසු. කොට්ඨාගාරිකො ච ආයුත්තකො ච එකතො හුත්වා තිණ්ණං භාතිකානං කොට්ඨාගාරෙහි වාරෙන වාරෙන දානවත්තං ගහෙත්වා දානං දෙන්ති, කම්මකාරානං පන පුත්තා යාගුභත්තාදීනං අත්ථාය රොදන්ති. තෙ තෙසං භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනාගතෙයෙව යාගුභත්තාදීනි දෙන්ති. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තකිච්චාවසානෙ කිඤ්චි අතිරෙකං න භූතපුබ්බං. තෙ ‘අපරභාගෙ දාරකානං දෙමා’ති අත්තනාපි ගහෙත්වා ඛාදිංසු. මනුඤ්ඤං ආහාරං දිස්වා අධිවාසෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ පන චතුරාසීතිසහස්සා අහෙසුං. තෙ සඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙභාතිකා පන පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවලොකා මනුස්සලොකං, මනුස්සලොකා දෙවලොකං සංසරන්තා ද්වෙනවුතිකප්පෙ ඛෙපෙසුං. ‘එවං තෙ තයො භාතරො අරහත්තං පත්ථෙන්තා තදා කල්යාණකම්මං කරිංසු. තෙ අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’’ති.

තදා පන තෙසං ආයුත්තකො බිම්බිසාරො රාජා අහොසි, කොට්ඨාගාරිකො විසාඛො උපාසකො. තයො රාජකුමාරා තයො ජටිලා අහෙසුං. තෙසං කම්මකාරා තදා පෙතෙසු නිබ්බත්තිත්වා සුගතිදුග්ගතිවසෙන සංසරන්තා ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරි බුද්ධන්තරානි පෙතලොකෙයෙව නිබ්බත්තිංසු. තෙ ඉමස්මිං කප්පෙ සබ්බපඨමං උප්පන්නං චත්තාලීසවස්සසහස්සායුකං කකුසන්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්හාකං ආහාරං ලභනකාලං ආචික්ඛථා’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘මම තාව කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කොණාගමනො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කස්සපො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පන පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තදා තුම්හාකං ඤාතකො බිම්බිසාරො නාම රාජා භවිස්සති, සො සත්ථු දානං දත්වා තුම්හාකං පත්තිං පාපෙස්සති, තදා ලභිස්සථා’’ති ආහ. තෙසං එකං බුද්ධන්තරං ස්වෙදිවසසදිසං අහොසි. තෙ තථාගතෙ උප්පන්නෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤා පඨමදිවසං දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභිත්වා රත්තිභාගෙ භෙරවසද්දං කත්වා රඤ්ඤො අත්තානං දස්සයිංසු. සො පුනදිවසෙ වෙළුවනං ගන්ත්වා තථාගතස්ස තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

සත්ථා, ‘‘මහාරාජ, ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සබුද්ධකාලෙ එතෙ තව ඤාතකා, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා පෙතලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා සංසරන්තා කකුසන්ධාදයො බුද්ධෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි ඉදඤ්චිදඤ්ච වුත්තා එත්තකං කාලං තව දානං පච්චාසීසමානා හිය්යො තයා දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභමානා එවමකංසූ’’ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ඉදානිපි දින්නෙ ලභිස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බඅන්නපානං සම්පජ්ජතූ’’ති පත්තිං අදාසි, තෙසං තථෙව නිබ්බත්ති. පුනදිවසෙ නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසුං. රාජා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසු’’න්ති ආරොචෙසි. ‘‘වත්ථානි තෙ න දින්නානි, මහාරාජා’’ති. රාජාපි පුනදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානං දත්වා, ‘‘ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බවත්ථානි හොන්තූ’’ති පාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තෙසං දිබ්බවත්ථානි උප්පජ්ජිංසු. තෙ පෙතත්තභාවං විජහිත්වා දිබ්බත්තභාවෙ සණ්ඨහිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘තිරොකුට්ටෙසු තිට්ඨන්තී’’තිආදිනා (ඛු. පා. 7.1; පෙ. ව. 14) තිරොකුට්ටානුමොදනං අකාසි. අනුමොදනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ඉති සත්ථා තෙභාතිකජටිලානං වත්ථුං කථෙත්වා ඉමම්පි ධම්මදෙසනං ආහරි.

අග්ගසාවකා පන, ‘‘භන්තෙ, කිං කරිංසූ’’ති? ‘‘අග්ගසාවකභාවාය පත්ථනං කරිංසු’’. ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස හි කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස මත්ථකෙ සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සරදමාණවො නාම අහොසි. මොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං. තෙසු සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුසලන්තකං මහාධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉධලොකත්තභාවමෙව ජානාමි, නො පරලොකත්තභාවං. ජාතසත්තානඤ්ච මරණං නාම ධුවං, මයා එකං පබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මගවෙසනං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො සහායකං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සම්ම සිරිවඩ්ඪන, අහං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මං ගවෙසිස්සාමි, ත්වං මයා සද්ධිං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘න සක්ඛිස්සාමි, සම්ම, ත්වංයෙව පබ්බජාහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තො සහායෙ වා ඤාතිමිත්තෙ වා ගහෙත්වා ගතො නාම නත්ථි, අත්තනා කතං අත්තනොව හොතී’’ති. තතො රතනකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස එකො ද්වෙ තයොති එවං අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤා, අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසං ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙපි සබ්බෙ පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. නගරං චන්දවතී නාම අහොසි, පිතා යසවා නාම ඛත්තියො, මාතා යසොධරා නාම දෙවී, බොධි අජ්ජුනරුක්ඛො, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො, සුන්දරා ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා අහෙසුං. ආයු වස්සසතසහස්සං අහොසි, සරීරං අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං, සරීරප්පභා ද්වාදසයොජනං ඵරි, භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො අහොසි. සො එකදිවසං පච්චූසකාලෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො සරදතාපසං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සරදතාපසස්සං සන්තිකං ගතපච්චයෙන ධම්මදෙසනා ච මහතී භවිස්සති, සො ච අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙස්සති, තස්ස සහායකො සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො දුතියසාවකට්ඨානං, දෙසනාපරියොසානෙ චස්ස පරිවාරා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති අත්තනො පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤං කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සීහො විය එකචරො හුත්වා සරදතාපසස්ස අන්තෙවාසිකෙසු ඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා පස්සන්තස්සෙව සරදතාපසස්ස ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො බුද්ධානුභාවඤ්චෙව සරීරනිප්ඵත්තිඤ්චස්ස දිස්වා ලක්ඛණමන්තෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො නාම අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජන්තො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො හොති. අයං පුරිසො නිස්සංසයං බුද්ධො’’ති ජානිත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අග්ගාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ අග්ගාසනෙ. සරදතාපසොපි අත්තනො අනුච්ඡවිකං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ චතුසත්තතිසහස්සජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං සම්පත්තා බුද්ධානඤ්චෙව ආචරියස්ස ච නිසින්නාසනං ඔලොකෙත්වා ආහංසු – ‘‘ආචරිය, මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ තුම්හෙහි මහන්තතරො නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති? ‘‘තාතා, කිං වදෙථ, සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සද්ධිං මමං උපමං මා කරිත්ථ පුත්තකා’’ති. අථ තෙ තාපසා, ‘‘සචායං ඉත්තරසත්තො අභවිස්ස, අම්හාකං ආචරියො න එවරූපං උපමං ආහරිස්ස, යාව මහා වතායං පුරිසො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සිරසා වන්දිංසු. අථ නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචාරවෙලායං ඉධාගතො, මයං යථාසත්ති යථාබලං දෙය්යධම්මං දස්සාම, තුම්හෙ යං යං පණීතං ඵලාඵලං, තං තං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. සො තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භත්තකිච්චං කත්වා නිසින්නෙ සත්ථරි සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයකථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තෙ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො සරදතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, බුද්ධානං නිසින්නාසනම්පි නීචං, සමණසතසහස්සානම්පි ආසනං නත්ථි, අජ්ජ තුම්හෙහි උළාරං බුද්ධසක්කාරං කාතුං වට්ටති, පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. කථනකාලො පපඤ්චො විය හොති, ඉද්ධිමතො පන ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යොති මුහුත්තමත්තෙනෙව තෙ තාපසා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධානං යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං. උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං අහොසි. ‘‘කථං එකස්මිං අස්සමපදෙ තාව මහන්තානි ආසනානි පඤ්ඤත්තානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. ඉද්ධිවිසයො හෙස. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘නානාපුප්ඵඤ්ච ගන්ධඤ්ච, සම්පාදෙත්වාන එකතො;

පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘ඉදං මෙ ආසනං වීර, පඤ්ඤත්තං තවනුච්ඡවිං;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, නිසීද පුප්ඵමාසනෙ.

‘‘සත්තරත්තින්දිවං බුද්ධො, නිසීදි පුප්ඵමාසනෙ;

මම චිත්තං පසාදෙත්වා, හාසයිත්වා සදෙවකෙ’’ති.

එවං නිසින්නෙ සත්ථරි ද්වෙ අග්ගසාවකා සෙසභික්ඛූ ච අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. සරදතාපසො මහන්තං පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වා තථාගතස්ස මත්ථකෙ ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘ජටිලානං අයං සක්කාරො මහප්ඵලො හොතූ’’ති නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපත්තිං සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි සමාපත්තිං සමාපජ්ජිංසු. තථාගතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අන්තෙවාසිකා භික්ඛාචාරකාලෙ සම්පත්තෙ වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ බුද්ධානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. සරදතාපසො පන භික්ඛාචාරම්පි අගන්ත්වා පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරයමානොව සත්තාහං පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි. සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නං පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘නිසභ, සක්කාරකාරකානං තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො චක්කවත්තිරඤ්ඤො සන්තිකා පටිලද්ධමහාලාභො මහායොධො විය තුට්ඨමානසො සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා පුප්ඵාසනානුමොදනං ආරභි. තස්ස දෙසනාවසානෙ දුතියසාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි භික්ඛු ධම්මං දෙසෙහී’’ති. අනොමත්ථෙරො තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නං අග්ගසාවකානං දෙසනාය එකස්සාපි අභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා අපරිමාණෙ බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු, සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙසං තාවදෙව කෙසමස්සූනි අන්තරධායිංසු, අට්ඨපරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කාව අහෙසුං.

සරදතාපසො ‘‘කස්මා අරහත්තං න පත්තො’’ති? වික්ඛිත්තචිත්තත්තා. සො කිර බුද්ධානං දුතියාසනෙ නිසීදිත්වා සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසයතො අග්ගසාවකස්ස ධම්මදෙසනං සොතුං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය, ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ ඉමිනා සාවකෙන පටිලද්ධධුරං ලභෙය්ය’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො තෙන පරිවිතක්කෙන මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං නාසක්ඛි. තථාගතං පන වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අනන්තරාසනෙ නිසින්නො භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ කො නාම හොතී’’ති? ‘‘මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුපවත්තෙන්තො සාවකපාරමිඤාණස්ස කොටිප්පත්තො සොළස පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො මය්හං සාසනෙ අග්ගසාවකො නිසභො නාම එසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, ය්වායං මයා සත්තාහං පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තෙන සක්කාරො කතො, අහං ඉමස්ස ඵලෙන අඤ්ඤං සක්කත්තං වා බ්රහ්මත්තං වා න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන අයං නිසභත්ථෙරො විය එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසින්ති. සත්ථා ‘‘සමජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමස්ස පුරිසස්ස පත්ථනා’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ඔලොකෙන්තො කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා සමිජ්ඣනභාවං අද්දස. දිස්වාන සරදතාපසං ආහ – ‘‘න තෙ අයං පත්ථනා මොඝා භවිස්සති, අනාගතෙ පන කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස මාතා මහාමායා නාම දෙවී භවිස්සති, පිතා සුද්ධොදනො නාම මහාරාජා, පුත්තො රාහුලො නාම, උපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, දුතියඅග්ගසාවකො මොග්ගල්ලානො නාම, ත්වං පනස්ස පඨමඅග්ගසාවකො ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො නාම භවිස්සසී’’ති. එවං තාපසං බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ආකාසං පක්ඛන්දි.

සරදතාපසොපි අන්තෙවාසිකත්ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා සහායකස්ස සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකස්ස සාසනං පෙසෙසි, ‘‘භන්තෙ, මම සහායකස්ස වදෙථ, සහායකෙන තෙ සරදතාපසෙන අනොමදස්සීබුද්ධස්ස පාදමූලෙ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වං දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ථෙරෙහි පුරෙතරමෙව එකපස්සෙන ගන්ත්වා සිරිවඩ්ඪනස්ස නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨාසි. සිරිවඩ්ඪනො ‘‘චිරස්සං වත මෙ අය්යො ආගතො’’ති ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනා නීචාසනෙ නිසින්නො, ‘‘අන්තෙවාසිකපරිසා පන වො, භන්තෙ, න පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සම්ම, අම්හාකං අස්සමං අනොමදස්සී බුද්ධො ආගතො, මයං තස්ස අත්තනො බලෙන සක්කාරං අකරිම්හා, සත්ථා සබ්බෙසං ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා මං සෙසා අරහත්තං පත්වා පබ්බජිංසු. අහං සත්ථු පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං දිස්වා අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස නාම සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙසිං, ත්වම්පි තස්ස සාසනෙ දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. ‘‘මය්හං බුද්ධෙහි සද්ධිං පරිචයො නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘බුද්ධෙහි සද්ධිං කථනං මය්හං භාරො හොතු, ත්වං මහන්තං සක්කාරං සජ්ජෙහී’’ති.

සිරිවඩ්ඪනො තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ලාජපඤ්චමානිපුප්ඵානි විකිරාපෙත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සෙසභික්ඛූනම්පි ආසනානි පටියාදෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා බුද්ධානං නිමන්තනත්ථාය සරදතාපසස්ස සඤ්ඤං අදාසි. තාපසො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. සිරිවඩ්ඪනොපි පච්චුග්ගමනං කත්වා තථාගතස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා මණ්ඩපං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නායං ආරබ්භො අප්පමත්තකට්ඨානත්ථාය, ඉමිනාව නියාමෙන සත්තාහං අනුකම්පං කරොථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො ආහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායො සරදතාපසො යස්ස සත්ථුස්ස පඨමඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙසි, අහම්පි ‘‘තස්සෙව දුතියඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙමීති.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකාසි – ‘‘ත්වං ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමබුද්ධස්ස දුතියඅග්ගසාවකො භවිස්සසී’’ති. බුද්ධානං බ්යාකරණං සුත්වා සිරිවඩ්ඪනො හට්ඨපහට්ඨො අහොසි. සත්ථාපි භත්තානුමොදනං කත්වා සපරිවාරො විහාරමෙව ගතො. ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙහි තදා පත්ථිතපත්ථනා. තෙ යථාපත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

එවං වුත්තෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා භගවන්තං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං අගාරියභූතා සමානා ගිරග්ගසමජ්ජං දස්සනාය ගතා’’ති යාව අස්සජිත්ථෙරස්ස සන්තිකා සොතාපත්තිඵලපටිවෙධා සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුං කථෙත්වා, ‘‘තෙ මයං, භන්තෙ, ආචරියස්ස සඤ්චයස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං තුම්හාකං පාදමූලෙ ආනෙතුකාමා තස්ස ලද්ධියා නිස්සාරභාවං කථෙත්වා ඉධාගමනෙ ආනිසංසං කථයිම්හා. සො ඉදානි මය්හං අන්තෙවාසිකවාසො නාම චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්තිසදිසො, න සක්ඛිස්සාමි අන්තෙවාසිවාසං වසිතු’’න්ති වත්වා, ‘‘ආචරිය, ඉදානි මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා සත්ථාරමෙව පූජෙස්සති, තුම්හෙ කථං භවිස්සථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන ඉමස්මිං ලොකෙ පණ්ඩිතා බහූ, උදාහු දන්ධා’’ති? ‘‘දන්ධා’’ති කථිතෙ ‘‘තෙන හි පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති වත්වා ‘‘ආගන්තුං න ඉච්ඡි, භන්තෙ’’ති. තං සුත්වා සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, සඤ්චයො අත්තනො මිච්ඡාදිට්ඨිතාය අසාරං සාරොති, සාරඤ්ච අසාරොති ගණ්හි. තුම්හෙ පන අත්තනො පණ්ඩිතතාය සාරඤ්ච සාරතො, අසාරඤ්ච අසාරතො ඤත්වා අසාරං පහාය සාරමෙව ගණ්හිත්ථා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

11.

‘‘අසාරෙ සාරමතිනො, සාරෙ චාසාරදස්සිනො;

තෙ සාරං නාධිගච්ඡන්ති, මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා.

12.

‘‘සාරඤ්ච සාරතො ඤත්වා, අසාරඤ්ච අසාරතො;

තෙ සාරං අධිගච්ඡන්ති, සම්මාසඞ්කප්පගොචරා’’ති.

තත්ථ අසාරෙ සාරමතිනොති චත්තාරො පච්චයා, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං අසාරො නාම, තස්මිං සාරදිට්ඨිනොති අත්ථො. සාරෙ චාසාරදස්සිනොති දසවත්ථුකා සම්මාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං සාරො නාම, තස්මිං ‘‘නායං සාරො’’ති අසාරදස්සිනො. තෙ සාරන්ති තෙ පන තං මිච්ඡාදිට්ඨිග්ගහණං ගහෙත්වා ඨිතා කාමවිතක්කාදීනං වසෙන මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා සීලසාරං, සමාධිසාරං, පඤ්ඤාසාරං, විමුත්තිසාරං, විමුත්තිඤාණදස්සනසාරං, ‘‘පරමත්ථසාරං, නිබ්බානඤ්ච නාධිගච්ඡ’’න්ති. සාරඤ්චාති තමෙව සීලසාරාදිසාරං ‘‘සාරො නාමාය’’න්ති, වුත්තප්පකාරඤ්ච අසාරං ‘‘අසාරො අය’’න්ති ඤත්වා. තෙ සාරන්ති තෙ පණ්ඩිතා එවං සම්මාදස්සනං ගහෙත්වා ඨිතා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනං වසෙන සම්මාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා තං වුත්තප්පකාරං සාරං අධිගච්ඡන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. සන්නිපතිතානං සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු අට්ඨමං.

9. නන්දත්ථෙරවත්ථු

යථා අගාරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං නන්දං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථා හි පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහරන්තො – ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙත්වා දස්සෙථා’’ති සුද්ධොදනමහාරාජෙන පෙසිතානං සහස්සසහස්සපරිවාරානං දසන්නං දූතානං සබ්බපච්ඡතො ගන්ත්වා අරහත්තප්පත්තෙන කාළුදායිත්ථෙරෙන ගමනකාලං ඤත්වා මග්ගවණ්ණං වණ්ණෙත්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො කපිලපුරං නීතො ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං අත්ථුප්පත්තිං කත්වා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘ධම්මඤ්චරෙ’’ති (ධ. ප. 169) ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ, රාජානඤ්ච සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි. භත්තකිච්චාවසානෙ පන රාහුලමාතුගුණකථං නිස්සාය චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා තතො තතියදිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු පවත්තමානෙසු පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නන්දකුමාරස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමන්තො නන්දකුමාරස්ස හත්ථතො පත්තං න ගණ්හි. සොපි තථාගතගාරවෙන ‘‘පත්තං වො, භන්තෙ, ගණ්හථා’’ති වත්තුං නාසක්ඛි. එවං පන චින්තෙසි – ‘‘සොපානසීසෙ පත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්මිම්පි ඨානෙ න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘සොපානපාදමූලෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘රාජඞ්ගණෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. කුමාරො නිවත්තිතුකාමො අරුචියා ගච්ඡන්තො සත්ථුගාරවෙන ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං න සක්කොති. ‘‘ඉධ ගණ්හිස්සති, එත්ථ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ගච්ඡති.

තස්මිං ඛණෙ අඤ්ඤා ඉත්ථියො තං දිස්වා ජනපදකල්යාණියා ආචික්ඛිංසු – ‘‘අය්යෙ, භගවා නන්දකුමාරං ගහෙත්වා ගතො, තුම්හෙහි තං විනා කරිස්සතී’’ති. සා උදකබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහෙව අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි වෙගෙන ගන්ත්වා, ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. තං තස්සා වචනං තස්ස හදයෙ තිරියං පතිත්වා විය ඨිතං. සත්ථාපිස්ස හත්ථතො පත්තං අග්ගණ්හිත්වාව තං විහාරං නෙත්වා, ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’තිආහ. සො බුද්ධගාරවෙන ‘‘න පබ්බජිස්සාමී’’ති අවත්වා, ‘‘ආම, පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි නන්දං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ දිවසෙ රාහුලමාතා කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපිවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධිකුම්භියො අහෙසුං. ත්යාස්ස නික්ඛමනතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ නං දායජ්ජං යාචස්සු – ‘අහං, තාත, කුමාරො, අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතුසන්තකස්සා’’’ති. කුමාරො භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වාව පිතුසිනෙහං පටිලභිත්වා හට්ඨචිත්තො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤම්පි බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. භගවාපි කුමාරං න නිවත්තාපෙසි. පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො භගවා චින්තෙසි – ‘‘යං අයං පිතුසන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස බොධිතලෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති. අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි ත්වං, සාරිපුත්ත, රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො කුමාරං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ ච පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි. තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවතො නිවෙදෙත්වා, ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා, මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා තස්ස තං වරං දත්වා පුනෙකදිවසං රාජනිවෙසනෙ කතපාතරාසො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා, ‘පුත්තො තෙ කාලකතො’ති ආහ. අහං තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා, ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්වා’’ති ඉමිස්සා අත්ථුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) කථෙසි. ගාථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා තතො අනාථපිණ්ඩිකෙන සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය ගහිතපටිඤ්ඤො නිට්ඨිතෙ ජෙතවනෙ විහාරෙ තත්ථ ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

එවං සත්ථරි ජෙතවනෙ විහරන්තෙ ආයස්මා නන්දො උක්කණ්ඨිත්වා භික්ඛූනං එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘‘අනභිරතො අහං, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති. භගවා තං පවත්තිං සුත්වා ආයස්මන්තං නන්දං පක්කොසාපෙත්වා එතදවොච – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, නන්ද, සම්බහුලානං භික්ඛූනං එවං ආරොචෙසි – ‘අනභිරතො, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන ත්වං, නන්ද, අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරසි, න සක්කොසි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සසී’’ති? ‘‘සාකියානී මං, භන්තෙ, ජනපදකල්යාණී ඝරා නික්ඛමන්තස්ස අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි අපලොකෙත්වා මං එතදවොච – ‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’ති, සො ඛො අහං, භන්තෙ, තං අනුස්සරමානො අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං බාහායං ගහෙත්වා ඉද්ධිබලෙන තාවතිංසදෙවලොකං ආනෙන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං ඣාමක්ඛෙත්තෙ ඣාමඛාණුකෙ නිසින්නං ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨං එකං පලුට්ඨමක්කටිං දස්සෙත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො උපට්ඨානං ආගතානි කකුටපාදානි පඤ්ච අච්ඡරාසතානි දස්සෙසි. කකුටපාදානීති රත්තවණ්ණතාය පාරෙවතපාදසදිසපාදානි. දස්සෙත්වා ච පනාහ – ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, නන්ද, කතමා නු ඛො අභිරූපතරා වා දස්සනීයතරා වා පාසාදිකතරා වා සාකියානී වා ජනපදකල්යාණී, ඉමානි වා පඤ්ච අච්ඡරාසතානි කකුටපාදානී’’ති? තං සුත්වා ආහ – ‘‘සෙය්යථාපි සා, භන්තෙ, ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨා පලුට්ඨමක්කටී, එවමෙව ඛො, භන්තෙ, සාකියානී ජනපදකල්යාණී, ඉමෙසං පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං උපනිධාය සඞ්ඛ්යම්පි න උපෙති, කලම්පි න උපෙති, කලභාගම්පි න උපෙති. අථ ඛො ඉමානෙව පඤ්ච අච්ඡරාසතානි අභිරූපතරානි චෙව දස්සනීයතරානි ච පාසාදිකතරානි චා’’ති. ‘‘අභිරම, නන්ද, අභිරම, නන්ද, අහං තෙ පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ භගවා, පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, අභිරමිස්සාමහං, භන්තෙ, භගවති බ්රහ්මචරියෙ’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං ගහෙත්වා තත්ථ අන්තරහිතො ජෙතවනෙයෙව පාතුරහොසි. අස්සොසුං ඛො භික්ඛූ, ‘‘ආයස්මා කිර නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මතො නන්දස්ස සහායකා භික්ඛූ ආයස්මන්තං නන්දං භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච සමුදාචරන්ති, ‘‘භතකො කිරායස්මා නන්දො, උපක්කිතකො කිරායස්මා නන්දො, අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මා නන්දො සහායකානං භික්ඛූනං භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච අට්ටියමානො හරායමානො ජිගුච්ඡමානො එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව යස්සත්ථාය කුලපුත්තා සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති, තදනුත්තරං බ්රහ්මචරියපරියොසානං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහාසි, ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’’ති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරො ච ඛො පනායස්මා නන්දො අරහතං අහොසි.

අථෙකා දෙවතා රත්තිභාගෙ සකලං ජෙතවනං ඔභාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආරොචෙසි – ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදි ‘‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. සොපායස්මා නන්දො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එතදවොච – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, භගවා පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, මුඤ්චාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං එතස්මා පටිස්සවා’’ති. ‘‘මයාපි ඛො තෙ, නන්ද, චෙතසා චෙතො පරිච්ච විදිතො ‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. දෙවතාපි මෙ එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. යදෙව ඛො තෙ, නන්ද, අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුත්තං, අථාහං මුත්තො එතස්මා පටිස්සවා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘යස්ස නිත්තිණ්ණො පඞ්කො, මද්දිතො කාමකණ්ටකො;

මොහක්ඛයං අනුප්පත්තො, සුඛදුක්ඛෙසු න වෙධතී ස භික්ඛූ’’ති. (උදා. 22);

අථෙකදිවසං භික්ඛූ තං ආයස්මන්තං නන්දං පුච්ඡිංසු – ‘‘ආවුසො නන්ද, පුබ්බෙ ත්වං ‘උක්කණ්ඨිතොමී’ති වදෙසි, ඉදානි තෙ කථ’’න්ති? ‘‘නත්ථි මෙ, ආවුසො, ගිහිභාවාය ආලයො’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූ – ‘‘අභූතං ආයස්මා නන්දො කථෙති, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අතීතදිවසෙසු ‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’ති වත්වා ඉදානි ‘නත්ථි මෙ ගිහිභාවාය ආලයො’ති කථෙතී’’ති ගන්ත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘භික්ඛවෙ, අතීතදිවසෙසු නන්දස්ස අත්තභාවො දුච්ඡන්නගෙහසදිසො අහොසි, ඉදානි සුච්ඡන්නගෙහසදිසො ජාතො. අයඤ්හි දිබ්බච්ඡරානං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පබ්බජිතකිච්චස්ස මත්ථකං පාපෙතුං වායමන්තො තං කිච්චං පත්තො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

13.

‘‘යථා අගාරං දුච්ඡන්නං, වුට්ඨී සමතිවිජ්ඣති;

එවං අභාවිතං චිත්තං, රාගො සමතිවිජ්ඣති.

14.

‘‘යථා අගාරං සුච්ඡන්නං, වුට්ඨී න සමතිවිජ්ඣති;

එවං සුභාවිතං චිත්තං, රාගො න සමතිවිජ්ඣතී’’ති.

තත්ථ අගාරන්ති යංකිඤ්චි ගෙහං. දුච්ඡන්නන්ති විරළච්ඡන්නං ඡිද්දාවඡිද්දං. සමතිවිජ්ඣතීති වස්සවුට්ඨි විනිවිජ්ඣති. අභාවිතන්ති තං අගාරං වුට්ඨි විය භාවනාය රහිතත්තා අභාවිතං චිත්තං රාගො සමති විජ්ඣති. න කෙවලං රාගොව, දොසමොහමානාදයො සබ්බකිලෙසා තථාරූපං චිත්තං අතිවිය විජ්ඣන්තියෙව. සුභාවිතන්ති සමථවිපස්සනාභාවනාහි සුභාවිතං. එවරූපං චිත්තං සුච්ඡන්නං ගෙහං වුට්ඨි විය රාගාදයො කිලෙසා අතිවිජ්ඣිතුං න සක්කොන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. මහාජනස්ස දෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

අථ ඛො භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, බුද්ධා නාම අච්ඡරියා, ජනපදකල්යාණිං නිස්සාය උක්කණ්ඨිතො නාමායස්මා නන්දො සත්ථාරා දෙවච්ඡරා ආමිසං කත්වා විනීතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී කප්පටො නාම වාණිජො අහොසි. තස්සෙකො ගද්රභො කුම්භභාරං වහති, එකදිවසෙන සත්ත යොජනානි ගච්ඡති. සො එකස්මිං සමයෙ ගද්රභභාරකෙහි සද්ධිං තක්කසිලං ගන්ත්වා යාව භණ්ඩස්ස විස්සජ්ජනං, තාව ගද්රභං චරිතුං විස්සජ්ජෙසි. අථස්ස සො ගද්රභො පරිඛාපිට්ඨෙ චරමානො එකං ගද්රභිං දිස්වා උපසඞ්කමි. සා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තී ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘බාරාණසිතො’’ති. ‘‘කෙන කම්මෙනා’’ති? ‘‘වාණිජ්ජකම්මෙනා’’ති. ‘‘කිත්තකං භාරං වහසී’’ති? ‘‘කුම්භභාර’’න්ති? ‘‘එත්තකං භාරං වහන්තො කති යොජනානි ගච්ඡසී’’ති? ‘‘සත්ත යොජනානී’’ති. ‘‘ගතගතට්ඨානෙ තෙ කාචි පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මකරා අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ මහාදුක්ඛං නාම අනුභොසී’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි හි තිරච්ඡානගතානං පාදපරිකම්මාදිකාරකා නාම නත්ථි, කාමසංයොජනඝට්ටනත්ථාය පන එවරූපං කථං කථෙසි’’? සො තස්සා කථාය උක්කණ්ඨි. කප්පටොපි භණ්ඩං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා – ‘‘එහි, තාත, ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. අථ නං පුනප්පුනං යාචිත්වා, ‘‘අනිච්ඡන්තං පරිභාසෙත්වා නං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

‘‘පතොදං තෙ කරිස්සාමි, සාළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

සඤ්ඡින්දිස්සාමි තෙ කායං, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා ගද්රභො ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තෙ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පතොදං මෙ කරිස්සසි, සොළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

පුරතො පතිට්ඨහිත්වාන, උද්ධරිත්වාන පච්ඡතො;

දන්තං තෙ පාතයිස්සාමි, එවං ජානාහි කප්පටා’’ති.

තං සුත්වා වාණිජො – ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන එස එවං වදතී’’ති චින්තෙත්වා, ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං ගද්රභිං දිස්වා, ‘‘ඉමායෙස එවං සික්ඛාපිතො භවිස්සති, ‘එවරූපිං නාම තෙ ගද්රභිං ආනෙස්සාමී’ති මාතුගාමෙන නං පලොභෙත්වා නෙස්සාමී’’ති ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං තෙ ආනයිස්සාමි, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා තුට්ඨචිත්තො ගද්රභො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං මෙ ආනයිස්සසි, එවං ජානාහි කප්පට;

කප්පට භිය්යො ගමිස්සාමි, යොජනානි චතුද්දසා’’ති.

අථ නං කප්පටො, ‘‘තෙන හි එහී’’ති ගහෙත්වා සකට්ඨානං අගමාසි. සො කතිපාහච්චයෙන නං ආහ – ‘‘නනු මං තුම්හෙ ‘භරියං තෙ ආනයිස්සාමී’ති අවොචුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, වුත්තං, නාහං අත්තනො කථං භින්දිස්සාමි, භරියං තෙ ආනෙස්සාමි, වෙතනං පන තුය්හං එකකස්සෙව දස්සාමි, තුය්හං වෙතනං දුතියස්ස පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසි. උභින්නං පන වො සංවාසමන්වාය පුත්තා විජායිස්සන්ති, තෙහිපි බහූහි සද්ධිං තුය්හං තං පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසී’’ති. ගද්රභො තස්මිං කථෙන්තෙයෙව අනපෙක්ඛො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, ගද්රභී ජනපදකල්යාණී අහොසි, ගද්රභො නන්දො, වාණිජො අහමෙව. එවං පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතො’’ති ජාතකං නිට්ඨාපෙසීති.

නන්දත්ථෙරවත්ථු නවමං.

10. චුන්දසූකරිකවත්ථු

ඉධ සොචෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චුන්දසූකරිකං නාම පුරිසං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි සූකරෙ වධිත්වා ඛාදන්තො ච වික්කිණන්තො ච ජීවිකං කප්පෙසි. ඡාතකාලෙ සකටෙන වීහිං ආදාය ජනපදං ගන්ත්වා එකනාළිද්වෙනාළිමත්තෙන ගාමසූකරපොතකෙ කිණිත්වා සකටං පූරෙත්වා ආගන්ත්වා පච්ඡානිවෙසනෙ වජං විය එකං ඨානං පරික්ඛිපිත්වා තත්ථෙව තෙසං නිවාපං රොපෙත්වා, තෙසු නානාගච්ඡෙ ච සරීරමලඤ්ච ඛාදිත්වා වඩ්ඪිතෙසු යං යං මාරෙතුකාමො හොති, තං තං ආළානෙ නිච්චලං බන්ධිත්වා සරීරමංසස්ස උද්ධුමායිත්වා බහලභාවත්ථං චතුරස්සමුග්ගරෙන පොථෙත්වා, ‘‘බහලමංසො ජාතො’’ති ඤත්වා මුඛං විවරිත්වා අන්තරෙ දණ්ඩකං දත්වා ලොහථාලියා පක්කුථිතං උණ්හොදකං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තං කුච්ඡිං පවිසිත්වා පක්කුථිතං කරීසං ආදාය අධොභාගෙන නික්ඛමති, යාව ථොකම්පි කරීසං අත්ථි, තාව ආවිලං හුත්වා නික්ඛමති, සුද්ධෙ උදරෙ අච්ඡං අනාවිලං හුත්වා නික්ඛමති. අථස්ස අවසෙසං උදකං පිට්ඨියං ආසිඤ්චති. තං කාළචම්මං උප්පාටෙත්වා ගච්ඡති. තතො තිණුක්කාය ලොමානි ඣාපෙත්වා තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දති. පග්ඝරණතං ලොහිතං භාජනෙන පටිග්ගහෙත්වා මංසං ලොහිතෙන මද්දිත්වා පචිත්වා පුත්තදාරමජ්ඣෙ නිසින්නො ඛාදිත්වා සෙසං වික්කිණාති. තස්ස ඉමිනාව නියාමෙන ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි අතික්කන්තානි. තථාගතෙ ධුරවිහාරෙ වසන්තෙ එකදිවසම්පි පුප්ඵමුට්ඨිමත්තෙන පූජා වා කටච්ඡුමත්තං භික්ඛදානං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි පුඤ්ඤං නාම නාහොසි. අථස්ස සරීරෙ රොගො උප්පජ්ජි, ජීවන්තස්සෙව අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨහි. අවීචිසන්තාපො නාම යොජනසතෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස අක්ඛීනං භිජ්ජනසමත්ථො පරිළාහො හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසායුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා’’ති. (ම. නි. 3.267; අ. නි. 3.36);

නාගසෙනත්ථෙරෙන පනස්ස පාකතිකග්ගිසන්තාපතො අධිමත්තතාය අයං උපමා වුත්තා – ‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරමත්තො පාසාණොපි නෙරයිකග්ගිම්හි පක්ඛිත්තො ඛණෙන විලයං ගච්ඡති, නිබ්බත්තසත්තා පනෙත්ථ කම්මබලෙන මාතුකුච්ඡිගතා විය න විලීයන්තී’’ති (මි. ප. 2.4.6). තස්ස තස්මිං සන්තාපෙ උපට්ඨිතෙ කම්මසරික්ඛකො ආකාරො උප්පජ්ජි. ගෙහමජ්ඣෙයෙව සූකරරවං රවිත්වා ජණ්ණුකෙහි විචරන්තො පුරත්ථිමවත්ථුම්පි පච්ඡිමවත්ථුම්පි ගච්ඡති. අථස්ස ගෙහමානුසකා තං දළ්හං ගහෙත්වා මුඛං පිදහන්ති. කම්මවිපාකො නාම න සක්කා කෙනචි පටිබාහිතුං. සො විරවන්තොව ඉතො චිතො ච විචරති. සමන්තා සත්තසු ඝරෙසු මනුස්සා නිද්දං න ලභන්ති. මරණභයෙන තජ්ජිතස්ස පන බහිනික්ඛමනං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො සබ්බො ගෙහජනො යථා අන්තොඨිතො බහි විචරිතුං න සක්කොති, තථා ගෙහද්වාරානි ථකෙත්වා බහිගෙහං පරිවාරෙත්වා රක්ඛන්තො අච්ඡති. ඉතරො අන්තොගෙහෙයෙව නිරයසන්තාපෙන විරවන්තො ඉතො චිතො ච විචරති. එවං සත්තදිවසානි විචරිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති. අවීචිමහානිරයො දෙවදූතසුත්තෙන (ම. නි. 3.261 ආදයො; අ. නි. 3.36) වණ්ණෙතබ්බොති.

භික්ඛූ තස්ස ඝරද්වාරෙන ගච්ඡන්තා තං සද්දං සුත්වා, ‘‘සූකරසද්දො’’ති සඤ්ඤිනො හුත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, චුන්දසූකරිතස්ස ගෙහද්වාරං පිදහිත්වා සූකරානං මාරියමානානං අජ්ජ සත්තමො දිවසො, ගෙහෙ කාචි මඞ්ගලකිරියා භවිස්සති මඤ්ඤෙ. එත්තකෙ නාම, භන්තෙ, සූකරෙ මාරෙන්තස්ස එකම්පි මෙත්තචිත්තං වා කාරුඤ්ඤං වා නත්ථි, න වත නො එවරූපො කක්ඛළො ඵරුසො සත්තො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. සත්ථා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො ඉමෙ සත්තදිවසෙ සූකරෙ මාරෙති, කම්මසරික්ඛකං පනස්ස විපාකං උදපාදි, ජීවන්තස්සෙව අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨාසි. සො තෙන සන්තාපෙන සත්ත දිවසානි සූකරරවං රවන්තො අන්තොනිවෙසනෙ විචරිත්වා අජ්ජ කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තො’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉධ ලොකෙ එවං සොචිත්වා පුන ගන්ත්වා සොචනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා හොන්තු පබ්බජිතා වා, උභයත්ථ සොචන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

15.

‘‘ඉධ සොචති පෙච්ච සොචති,

පාපකාරී උභයත්ථ සොචති;

සො සොචති සො විහඤ්ඤති;

දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො’’ති.

තත්ථ පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපකම්මස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, කතං පාප’’න්ති එකංසෙනෙව මරණසමයෙ ඉධ සොචති, ඉදමස්ස කම්මසොචනං. විපාකං අනුභවන්තො පන පෙච්ච සොචති. ඉදමස්ස පරලොකෙ විපාකසොචනං. එවං සො උභයත්ථ සොචතියෙව. තෙනෙව කාරණෙන ජීවමානොයෙව සො චුන්දසූකරිකොපි සොචති. දිස්වා කම්මකිලිට්ඨන්ති අත්තනො කිලිට්ඨකම්මං පස්සිත්වා නානප්පකාරකං විලපන්තො විහඤ්ඤතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

චුන්දසූකරිකවත්ථු දසමං.

11. ධම්මිකඋපාසකවත්ථු

ඉධ මොදතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මිකඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා ධම්මිකඋපාසකා නාම අහෙසුං. තෙසු එකෙකස්ස පඤ්ච පඤ්ච උපාසකසතානි පරිවාරා. යො තෙසං ජෙට්ඨකො, තස්ස සත්ත පුත්තා සත්ත ධීතරො. තෙසු එකෙකස්ස එකෙකා සලාකයාගු සලාකභත්තං පක්ඛිකභත්තං නිමන්තනභත්තං උපොසථිකභත්තං ආගන්තුකභත්තං සඞ්ඝභත්තං වස්සාවාසිකං අහොසි. තෙපි සබ්බෙව අනුජාතපුත්තා නාම අහෙසුං. ඉති චුද්දසන්නං පුත්තානං භරියාය උපාසකස්සාති සොළස සලාකයාගුආදීනි පවත්තන්ති. ඉති සො සපුත්තදාරො සීලවා කල්යාණධම්මො දානසංවිභාගරතො අහොසි. අථස්ස අපරභාගෙ රොගො උප්පජ්ජි, ආයුසඞ්ඛාරො පරිහායි. සො ධම්මං සොතුකාමො ‘‘අට්ඨ වා මෙ සොළස වා භික්ඛූ පෙසෙථා’’ති සත්ථු සන්තිකං පහිණි. සත්ථා පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා තස්ස මඤ්චං පරිවාරෙත්වා පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු නිසින්නා. ‘‘භන්තෙ, අය්යානං මෙ දස්සනං දුල්ලභං භවිස්සති, දුබ්බලොම්හි, එකං මෙ සුත්තං සජ්ඣායථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරං සුත්තං සොතුකාමො උපාසකා’’ති? ‘‘සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං සතිපට්ඨානසුත්ත’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’ති (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106) සුත්තන්තං පට්ඨපෙසුං. තස්මිං ඛණෙ ඡහි දෙවලොකෙහි සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා සහස්සසින්ධවයුත්තා දියඩ්ඪයොජනසතිකා ඡ රථා ආගමිංසු. තෙසු ඨිතා දෙවතා ‘‘අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්භො මත්තිකභාජනං භින්දිත්වා සුවණ්ණභාජනං ගණ්හන්තො විය අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහි, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහී’’ති වදිංසු. උපාසකො ධම්මස්සවනන්තරායං අනිච්ඡන්තො – ‘‘ආගමෙථ ආගමෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘අම්හෙ වාරෙතී’’ති සඤ්ඤාය තුණ්හී අහෙසුං.

අථස්ස පුත්තධීතරො ‘‘අම්හාකං පිතා පුබ්බෙ ධම්මස්සවනෙන අතිත්තො අහොසි, ඉදානි පන භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා සජ්ඣායං කාරෙත්වා සයමෙව වාරෙති, මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’’ති විරවිංසු. භික්ඛූ ‘‘ඉදානි අනොකාසො’’ති උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු. උපාසකො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සතිං පටිලභිත්වා පුත්තෙ පුච්ඡි – ‘‘කස්මා කන්දථා’’ති? ‘‘තාත, තුම්හෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං සුණන්තා සයමෙව වාරයිත්ථ, අථ මයං ‘මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’ති කන්දිම්හා’’ති. ‘‘අය්යා පන කුහි’’න්ති? ‘‘‘අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා පක්කන්තා, තාතා’’ති. ‘‘නාහං, අය්යෙහි සද්ධිං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කෙන සද්ධිං කථෙථා’’ති. ‘‘ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආදාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘අම්හාහි දෙවලොකෙ අභිරම, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමා’ති සද්දං කරොන්ති, තාහි සද්ධිං කථෙමී’’ති. ‘‘කුහිං, තාත, රථා, න මයං පස්සාමා’’ති? ‘‘අත්ථි පන මය්හං ගන්ථිතානි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අත්ථි, තාතා’’ති. ‘‘කතරො දෙවලොකො රමණීයො’’ති? ‘‘සබ්බබොධිසත්තානං බුද්ධමාතාපිතූනඤ්ච වසිතට්ඨානං තුසිතභවනං රමණීයං, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි ‘තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ලග්ගතූ’ති පුප්ඵදාමං ඛිපථා’’ති. තෙ ඛිපිංසු. තං රථධුරෙ ලග්ගිත්වා ආකාසෙ ඔලම්බි. මහාජනො තදෙව පස්සති, රථං න පස්සති. උපාසකො ‘‘පස්සථෙතං පුප්ඵදාම’’න්ති වත්වා, ‘‘ආම, පස්සාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘එතං තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ඔලම්බති, අහං තුසිතභවනං ගච්ඡාමි, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිතුකාමා හුත්වා මයා කතනියාමෙනෙව පුඤ්ඤානි කරොථා’’ති වත්වා කාලං කත්වා රථෙ පතිට්ඨාසි.

තාවදෙවස්ස තිගාවුතප්පමාණො සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අත්තභාවො නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සං පරිවාරෙසි, පඤ්චවීසතියොජනිකං කනකවිමානං පාතුරහොසි. තෙපි භික්ඛූ විහාරං අනුප්පත්තෙ සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘සුතා, භික්ඛවෙ, උපාසකෙන ධම්මදෙසනා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අන්තරායෙව පන ‘ආගමෙථා’ති වාරෙසි. අථස්ස පුත්තධීතරො කන්දිංසු. මයං ‘ඉදානි අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා නික්ඛන්තා’’ති. ‘‘න සො, භික්ඛවෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙසි, ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආහරිත්වා තං උපාසකං පක්කොසිංසු. සො ධම්මදෙසනාය අන්තරායං අනිච්ඡන්තො තාහි සද්ධිං කථෙසී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවං, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි ඉධ ඤාතිමජ්ඣෙ මොදමානො විචරිත්වා ඉදානෙව ගන්ත්වා පුන මොදනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා හි ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා සබ්බත්ථ මොදන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

16.

‘‘ඉධ මොදති පෙච්ච මොදති,

කතපුඤ්ඤො උභයත්ථ මොදති;

සො මොදති සො පමොදති,

දිස්වා කම්මවිසුද්ධිමත්තනො’’ති.

තත්ථ කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස කුසලස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ පාපං, කතං මෙ කල්යාණ’’න්ති ඉධ කම්මමොදනෙන, පෙච්ච විපාකමොදනෙන මොදති. එවං උභයත්ථ මොදති නාම. කම්මවිසුද්ධින්ති ධම්මිකඋපාසකොපි අත්තනො කම්මවිසුද්ධිං පුඤ්ඤකම්මසම්පත්තිං දිස්වා කාලකිරියතො පුබ්බෙ ඉධලොකෙපි මොදති, කාලං කත්වා ඉදානි පරලොකෙපි අතිමොදතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

ධම්මිකඋපාසකවත්ථු එකාදසමං.

12. දෙවදත්තවත්ථු

ඉධ තප්පතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

දෙවදත්තස්ස වත්ථු පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය යාව පථවිප්පවෙසනා දෙවදත්තං ආරබ්භ භාසිතානි සබ්බානි ජාතකානි විත්ථාරෙත්වා කථිතං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – සත්ථරි අනුපියං නාම මල්ලානං නිගමො අත්ථි. තං නිස්සාය අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙයෙව තථාගතස්ස ලක්ඛණපටිග්ගහණදිවසෙයෙව අසීතිසහස්සෙහි ඤාතිකුලෙහි ‘‘රාජා වා හොතු, බුද්ධො වා, ඛත්තියපරිවාරොව විචරිස්සතී’’ති අසීතිසහස්සපුත්තා පටිඤ්ඤාතා. තෙසු යෙභුය්යෙන පබ්බජිතෙසු භද්දියං නාම රාජානං, අනුරුද්ධං, ආනන්දං, භගුං, කිමිලං, දෙවදත්තන්ති ඉමෙ ඡ සක්යෙ අපබ්බජන්තෙ දිස්වා, ‘‘මයං අත්තනො පුත්තෙ පබ්බාජෙම, ඉමෙ ඡ සක්යා න ඤාතකා මඤ්ඤෙ, කස්මා න පබ්බජන්තී’’ති? කථං සමුට්ඨාපෙසුං. අථ ඛො මහානාමො සක්යො අනුරුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘තාත, අම්හාකං කුලා පබ්බජිතො නත්ථි, ත්වං වා පබ්බජ, අහං වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සො පන සුඛුමාලො හොති සම්පන්නභොගො, ‘‘නත්ථී’’ති වචනම්පි තෙන න සුතපුබ්බං. එකදිවසඤ්හි තෙසු ඡසු ඛත්තියෙසු ගුළකීළං කීළන්තෙසු අනුරුද්ධො පූවෙන පරාජිතො පූවත්ථාය පහිණි, අථස්ස මාතා පූවෙ සජ්ජෙත්වා පහිණි. තෙ ඛාදිත්වා පුන කීළිංසු. පුනප්පුනං තස්සෙව පරාජයො හොති. මාතා පනස්ස පහිතෙ පහිතෙ තික්ඛත්තුං පූවෙ පහිණිත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘පූවා නත්ථී’’ති පහිණි. සො ‘‘නත්ථී’’ති වචනස්ස අසුකපුබ්බත්තා ‘‘එසාපෙකා පූවවිකති භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘නත්ථිපූවං මෙ ආහරථා’’ති පෙසෙසි. මාතා පනස්ස ‘‘නත්ථිපූවං කිර, අය්යෙ, දෙථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මම පුත්තෙන ‘නත්ථී’ති පදං න සුතපුබ්බං, ඉමිනා පන උපායෙන නං එතමත්ථං ජානාපෙස්සාමී’’ති තුච්ඡං සුවණ්ණපාතිං අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පටිකුජ්ජිත්වා පෙසෙසි. නගරපරිග්ගාහිකා දෙවතා චින්තෙසුං – ‘‘අනුරුද්ධසක්යෙන අන්නභාරකාලෙ අත්තනො භාගභත්තං උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස දත්වා ‘‘‘නත්ථී’ති මෙ වචනස්ස සවනං මා හොතු, භොජනුප්පත්තිට්ඨානජානනං මා ‘හොතූ’ති පත්ථනා කතා, සචායං තුච්ඡපාතිං පස්සිස්සති, දෙවසමාගමං පවිසිතුං න ලභිස්සාම, සීසම්පි නො සත්තධා ඵලෙය්යා’’ති. අථ නං පාතිං දිබ්බපූවෙහි පුණ්ණං අකංසු. කස්සා ගුළමණ්ඩලෙ ඨපෙත්වා උග්ඝාටිතමත්තාය පූවගන්ධො සකලනගරෙ ඡාදෙත්වා ඨිතො. පූවඛණ්ඩං මුඛෙ ඨපිතමත්තමෙව සත්තරසහරණීසහස්සානි අනුඵරි.

සො චින්තෙසි – ‘‘නාහං මාතු පියො, එත්තකං මෙ කාලං ඉමං නත්ථිපූවං නාම න පචි, ඉතො පට්ඨාය අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමී’’ති, සො ගෙහං ගන්ත්වාව මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, තුම්හාකං අහං පියො, අප්පියො’’ති? ‘‘තාත, එකක්ඛිනො අක්ඛි විය ච හදයං විය ච අතිවිය පියො මෙ අහොසී’’ති. ‘‘අථ කස්මා එත්තකං කාලං මය්හං නත්ථි පූවං න පචිත්ථ, අම්මා’’ති? සා චූළූපට්ඨාකං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි කිඤ්චි පාතියං, තාතා’’ති? ‘‘පරිපුණ්ණා, අය්යෙ, පාති පූවෙහි, එවරූපා පූවා නාම මෙ න දිට්ඨපුබ්බා’’ති ආරොචෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා කතාභිනීහාරො භවිස්සති, දෙවතාහි පාතිං පූරෙත්වා පූවා පහිතා භවිස්සන්තී’’ති. ‘‘අථ නං පුත්තො, අම්ම, ඉතො පට්ඨායාහං අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමි, නත්ථිපූවමෙව පචෙය්යාසී’’ති. සාපිස්ස තතො පට්ඨාය ‘‘පූවං ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති වුත්තෙ තුච්ඡපාතිමෙව අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුච්ඡිත්වා පෙසෙසි. යාව අගාරමජ්ඣෙ වසි, තාවස්ස දෙවතාව පූවෙ පහිණිංසු.

සො එත්තකම්පි අජානන්තො පබ්බජ්ජං නාම කිං ජානිස්සති? තස්මා ‘‘කා එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති භාතරං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඔහාරිතකෙසමස්සුනා කාසායනිවත්ථෙන කට්ඨත්ථරකෙ වා බිදලමඤ්චකෙ වා නිපජ්ජිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තෙන විහරිතබ්බං. එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භාතික, අහං සුඛුමාලො. නාහං සක්ඛිස්සාමි පබ්බජිතු’’න්ති ආහ. ‘‘තෙන හි, තාත, කම්මන්තං උග්ගහෙත්වා ඝරාවාසං වස. න හි සක්කා අම්හෙසු එකෙන අපබ්බජිතු’’න්ති. අථ නං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භත්තුට්ඨානට්ඨානම්පි අජානන්තො කුලපුත්තො කම්මන්තං නාම කිං ජානිස්සතී’’ති? එකදිවසඤ්හි තිණ්ණං ඛත්තියානං කථා උදපාදි – ‘‘භත්තං නාම කුහිං උට්ඨහතී’’ති? කිමිලො ආහ – ‘‘කොට්ඨෙ උට්ඨහතී’’ති. අථ නං භද්දියො ‘‘ත්වං භත්තස්ස උට්ඨානට්ඨානං න ජානාසි, භත්තං නාම උක්ඛලියං උට්ඨහතී’’ති ආහ. අනුරුද්ධො ‘‘තුම්හෙ ද්වෙපි න ජානාථ, භත්තං නාම රතනමකුළාය සුවණ්ණපාතියං උට්ඨහතී’’ති ආහ.

තෙසු කිර එකදිවසං කිමිලො කොට්ඨතො වීහී ඔතාරියමානෙ දිස්වා, ‘‘එතෙ කොට්ඨෙයෙව ජාතා’’ති සඤ්ඤී අහොසි. භද්දියො එකදිවසං උක්ඛලිතො භත්තං වඩ්ඪියමානං දිස්වා ‘‘උක්ඛලියඤ්ඤෙව උප්පන්න’’න්ති සඤ්ඤී අහොසි. අනුරුද්ධෙන පන නෙව වීහී කොට්ටෙන්තා, න භත්තං පචන්තා, න වඩ්ඪෙන්තා දිට්ඨපුබ්බා, වඩ්ඪෙත්වා පන පුරතො ඨපිතමෙව පස්සති. සො භුඤ්ජිතුකාමකාලෙ ‘‘භත්තං පාතියං උට්ඨහතී’’ති සඤ්ඤමකාසි. එවං තයොපි තෙ භත්තුට්ඨානට්ඨානං න ජානන්ති. තෙනායං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘පඨමං ඛෙත්තං කසාපෙතබ්බ’’න්තිආදිකං සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ කත්තබ්බං කිච්චං සුත්වා, ‘‘කදා කම්මන්තානං අන්තො පඤ්ඤායිස්සති, කදා මයං අප්පොස්සුක්කා භොගෙ භුඤ්ජිස්සාමා’’ති වත්වා කම්මන්තානං අපරියන්තතාය අක්ඛාතාය ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ඤෙව ඝරාවාසං වස, න මය්හං එතෙනත්ථො’’ති මාතරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අනුජානාහි මං, අම්ම, පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා තාය නානප්පකාරෙහි තික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘සචෙ තෙ සහායකො භද්දියරාජා පබ්බජිස්සති, තෙන සද්ධිං පබ්බජාහී’’ති වුත්තෙ තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මම ඛො, සම්ම, පබ්බජ්ජා තව පටිබද්ධා’’ති වත්වා තං නානප්පකාරෙහි සඤ්ඤාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනා සද්ධිං පබ්බජනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි.

තතො භද්දියො සක්යරාජා අනුරුද්ධො ආනන්දො භගු කිමිලො දෙවදත්තොති ඉමෙ ඡ ඛත්තියා උපාලිකප්පකසත්තමා දෙවා විය දිබ්බසම්පත්තිං සත්තාහං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තා විය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නික්ඛමිත්වා පරවිසයං පත්වා රාජාණාය සෙනං නිවත්තාපෙත්වා පරවිසයං ඔක්කමිංසු. තත්ථ ඡ ඛත්තියා අත්තනො අත්තනො ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා, ‘‘හන්ද භණෙ, උපාලි, නිවත්තස්සු, අලං තෙ එත්තකං ජීවිකායා’’ති තස්ස අදංසු. සො තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවිත්වා තෙසං ආණං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො උට්ඨාය තං ගහෙත්වා නිවත්ති. තෙසං ද්විධා ජාතකාලෙ, වනං ආරොදනප්පත්තං විය පථවීකම්පමානාකාරප්පත්තා විය අහොසි. උපාලි කප්පකොපි ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ‘‘චණ්ඩා ඛො සාකියා, ‘ඉමිනා කුමාරා නිප්පාතිතා’ති ඝාතෙය්යුම්පි මං. ඉමෙ හි නාම සක්යකුමාරා එවරූපං සම්පත්තිං පහාය ඉමානි අනග්ඝානි ආභරණානි ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිස්සන්ති, කිමඞ්ගං පනාහ’’න්ති භණ්ඩිකං ඔමුඤ්චිත්වා තානි ආභරණානි රුක්ඛෙ ලග්ගෙත්වා ‘‘අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති වත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙහි ‘‘කස්මා නිවත්තොසී’’ති පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘මයං, භන්තෙ, සාකියා නාම මානනිස්සිතා, අයං අම්හාකං දීඝරත්තං පරිචාරකො, ඉමං පඨමතරං පබ්බාජෙථ, මයමස්ස අභිවාදනාදීනි කරිස්සාම, එවං නො මානො නිම්මානායිස්සතී’’ති වත්වා තං පඨමතරං පබ්බාජෙත්වා පච්ඡා සයං පබ්බජිංසු. තෙසු ආයස්මා භද්දියො තෙනෙව අන්තරවස්සෙන තෙවිජ්ජො අහොසි. ආයස්මා අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුකො හුත්වා පච්ඡා මහාවිතක්කසුත්තං (අ. නි. 8.30) සුත්වා අරහත්තං පාපුණි. ආයස්මා ආනන්දො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. භගුත්ථෙරො ච කිමිලත්ථෙරො ච අපරභාගෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. දෙවදත්තො පොථුජ්ජනිකං ඉද්ධිං පත්තො.

අපරභාගෙ සත්ථරි කොසම්බියං විහරන්තෙ සසාවකසඞ්ඝස්ස තථාගතස්ස මහන්තො ලාභසක්කාරො නිබ්බත්ති. වත්ථභෙසජ්ජාදිහත්ථා මනුස්සා විහාරං පවිසිත්වා ‘‘කුහිං සත්ථා, කුහිං සාරිපුත්තත්ථෙරො, කුහිං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො, කුහිං මහාකස්සපත්ථෙරො, කුහිං භද්දියත්ථෙරො, කුහිං අනුරුද්ධත්ථෙරො, කුහිං ආනන්දත්ථෙරො, කුහිං භගුත්ථෙරො, කුහිං කිමිලත්ථෙරො’’ති අසීතිමහාසාවකානං නිසින්නට්ඨානං ඔලොකෙන්තා විචරන්ති. ‘‘දෙවදත්තත්ථෙරො කුහිං නිසින්නො වා, ඨිතො වා’’ති පුච්ඡන්තො නාම නත්ථි. සො චින්තෙසි – ‘‘අහම්පි එතෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව පබ්බජිතො, එතෙපි ඛත්තියපබ්බජිතා, අහම්පි ඛත්තියපබ්බජිතො, ලාභසක්කාරහත්ථා මනුස්සා එතෙයෙව පරියෙසන්ති, මම නාමං ගහෙතාපි නත්ථි. කෙන නු ඛො සද්ධිං එකතො හුත්වා කං පසාදෙත්වා මම ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං ඛො රාජා බිම්බිසාරො පඨමදස්සනෙනෙව එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, න සක්කා එතෙන සද්ධිං එකතො භවිතුං, කොසලරඤ්ඤාපි සද්ධිං න සක්කා භවිතුං. අයං ඛො පන රඤ්ඤො පුත්තො අජාතසත්තු කුමාරො කස්සචි ගුණදොසෙ න ජානාති, එතෙන සද්ධිං එකතො භවිස්සාමී’’ති. සො කොසම්බිතො රාජගහං ගන්ත්වා කුමාරකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා චත්තාරො ආසීවිසෙ චතූසු හත්ථපාදෙසු එකං ගීවාය පිලන්ධිත්වා එකං සීසෙ චුම්බටකං කත්වා එකං එකංසං කරිත්වා ඉමාය අහිමෙඛලාය ආකාසතො ඔරුය්හ අජාතසත්තුස්ස උච්ඡඞ්ගෙ නිසීදිත්වා තෙන භීතෙන ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං දෙවදත්තො’’ති වත්වා තස්ස භයවිනොදනත්ථං තං අත්තභාවං පටිසංහරිත්වා සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධරො පුරතො ඨත්වා තං පසාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙසි. සො ලාභසක්කාරාභිභූතො ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති පාපකං චිත්තං උප්පාදෙත්වා සහ චිත්තුප්පාදෙන ඉද්ධිතො පරිහායිත්වා සත්ථාරං වෙළුවනවිහාරෙ සරාජිකාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ – ‘‘භගවා, භන්තෙ, එතරහි ජිණ්ණො වුඩ්ඪො මහල්ලකො, අප්පොස්සුක්කො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුඤ්ජතු, අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමි, නිය්යාදෙථ මෙ භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්ති වත්වා සත්ථාරා ඛෙළාසකවාදෙන අපසාදෙත්වා පටික්ඛිත්තො අනත්තමනො ඉමං පඨමං තථාගතෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා පක්කාමි.

අථස්ස භගවා රාජගහෙ පකාසනීයකම්මං කාරෙසි. සො ‘‘පරිච්චත්තො දානි අහං සමණෙන ගොතමෙන, ඉදානිස්ස අනත්ථං කරිස්සාමී’’ති අජාතසත්තුං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘පුබ්බෙ ඛො, කුමාර, මනුස්සා දීඝායුකා, එතරහි අප්පායුකා. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං ත්වං කුමාරොව සමානො කාලං කරෙය්යාසි, තෙන හි ත්වං, කුමාර, පිතරං හන්ත්වා රාජා හොහි, අහං භගවන්තං හන්ත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වත්වා තස්මිං රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ තථාගතස්ස වධාය පුරිසෙ පයොජෙත්වා තෙසු සොතාපත්තිඵලං පත්වා නිවත්තෙසු සයං ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා, ‘‘අහමෙව සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති සිලං පවිජ්ඣිත්වා රුහිරුප්පාදකකම්මං කත්වා ඉමිනාපි උපායෙන මාරෙතුං අසක්කොන්තො පුන නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙසි. තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ආනන්දත්ථෙරො අත්තනො ජීවිතං සත්ථු පරිච්චජිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. සත්ථා නාගං දමෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අනෙකසහස්සෙහි උපාසකෙහි අභිහටං මහාදානං පරිභුඤ්ජිත්වා තස්මිං දිවසෙ සන්නිපතිතානං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛාතානං රාජගහවාසීනං අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයෙ ජාතෙ ‘‘අහො ආයස්මා ආනන්දො මහාගුණො, තථාරූපෙ නාම හත්ථිනාගෙ ආගච්ඡන්තෙ අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා සත්ථු පුරතොව අට්ඨාසී’’ති ථෙරස්ස ගුණකථං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො චූළහංස (ජා. 1.15.133 ආදයො; 2.21.1 ආදයො) – මහාහංස (ජා. 2.21.89 ආදයො) – කක්කටකජාතකානි (ජා. 1.3.49 ආදයො) කථෙසි. දෙවදත්තස්සාපි කම්මං නෙව පාකටං, තථා රඤ්ඤො මාරාපිතත්තා, න වධකානං පයොජිතත්තා න සිලාය පවිද්ධත්තා පාකටං අහොසි, යථා නාළාගිරිහත්ථිනො විස්සජ්ජිතත්තා. තදා හි මහාජනො ‘‘රාජාපි දෙවදත්තෙනෙව මාරාපිතො, වධකොපි පයොජිතො, සිලාපි අපවිද්ධා. ඉදානි පන තෙන නාළාගිරි විස්සජ්ජාපිතො, එවරූපං නාම පාපකං ගහෙත්වා රාජා විචරතී’’ති කොලාහලමකාසි.

රාජා මහාජනස්ස කථං සුත්වා පඤ්ච ථාලිපාකසතානි නීහරාපෙත්වා න පුන තස්සූපට්ඨානං අගමාසි, නාගරාපිස්ස කුලං උපගතස්ස භික්ඛාමත්තම්පි න අදංසු. සො පරිහීනලාභසක්කාරො කොහඤ්ඤෙන ජීවිතුකාමො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා භගවතො ‘‘අලං, දෙවදත්ත, යො ඉච්ඡති, සො ආරඤ්ඤකො හොතූ’’ති පටික්ඛිත්තො කස්සාවුසො, වචනං සොභනං, කිං තථාගතස්ස උදාහු මම, අහඤ්හි උක්කට්ඨවසෙන එවං වදාමි, ‘‘සාධු, භන්තෙ, භික්ඛූ යාවජීවං ආරඤ්ඤකා අස්සු, පිණ්ඩපාතිකා, පංසුකූලිකා, රුක්ඛමූලිකා, මච්ඡමංසං න ඛාදෙය්යු’’න්ති. ‘‘යො දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො මයා සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා පක්කාමි. තස්ස වචනං සුත්වා එකච්චෙ නවකපබ්බජිතා මන්දබුද්ධිනො ‘‘කල්යාණං දෙවදත්තො ආහ, එතෙන සද්ධිං විචරිස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිං එකතො අහෙසුං. ඉති සො පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං තෙහි පඤ්චහි වත්ථූහි ලූඛප්පසන්නං ජනං සඤ්ඤාපෙන්තො කුලෙසු විඤ්ඤාපෙත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමි. සො භගවතා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමසි චක්කභෙදායා’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්චං භගවා’’ති වත්වා, ‘‘ගරුකො ඛො, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදො’’තිආදීහි ඔවදිතොපි සත්ථු වචනං අනාදියිත්වා පක්කන්තො ආයස්මන්තං ආනන්දං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජතග්ගෙ දානාහං, ආවුසො ආනන්ද, අඤ්ඤත්රෙව භගවතා, අඤ්ඤත්ර, භික්ඛුසඞ්ඝා උපොසථං කරිස්සාමි, සඞ්ඝකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ථෙරො තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසි. තං විදිත්වා සත්ථා උප්පන්නධම්මසංවෙගො හුත්වා, ‘‘දෙවදත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අනත්ථනිස්සිතං අත්තනො අවීචිම්හි පච්චනකකම්මං කරොතී’’ති විතක්කෙත්වා –

‘‘සුකරානි අසාධූනි, අත්තනො අහිතානි ච;

යං වෙ හිතඤ්ච සාධුඤ්ච, තං වෙ පරමදුක්කර’’න්ති. (ධ. ප. 163) –

ඉමං ගාථං වත්වා පුන ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘සුකරං සාධුනා සාධු, සාධු පාපෙන දුක්කරං;

පාපං පාපෙන සුකරං, පාපමරියෙහි දුක්කර’’න්ති. (උදා. 48; චූළව. 343);

අථ ඛො දෙවදත්තො උපොසථදිවසෙ අත්තනො පරිසාය සද්ධිං එකමන්තං නිසීදිත්වා, ‘‘යස්සිමානි පඤ්ච වත්ථූනි ඛමන්ති, සො සලාකං ගණ්හතූ’’ති වත්වා පඤ්චසතෙහි වජ්ජිපුත්තකෙහි නවකෙහි අප්පකතඤ්ඤූහි සලාකාය ගහිතාය සඞ්ඝං භින්දිත්වා තෙ භික්ඛූ ආදාය ගයාසීසං අගමාසි. තස්ස තත්ථ ගතභාවං සුත්වා සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ආනයනත්ථාය ද්වෙ අග්ගසාවකෙ පෙසෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියා චෙව ඉද්ධිපාටිහාරියානුසාසනියා ච අනුසාසන්තා තෙ අමතං පායෙත්වා ආදාය ආකාසෙන ආගමිංසු. කොකාලිකොපි ඛො ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො දෙවදත්ත, නීතා තෙ භික්ඛූ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි, නනු ත්වං මයා වුත්තො ‘මා, ආවුසො, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ විස්සාසී’ති. පාපිච්ඡා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, පාපිකානං ඉච්ඡානං වසං ගතා’’ති වත්වා ජණ්ණුකෙන හදයමජ්ඣෙ පහරි, තස්ස තත්ථෙව උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. ආයස්මන්තං පන සාරිපුත්තං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං ආකාසෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, ආයස්මා සාරිපුත්තො ගමනකාලෙ අත්තදුතියො ගතො, ඉදානි මහාපරිවාරො ආගච්ඡන්තො සොභතී’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සාරිපුත්තො සොභති, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තකාලෙපි මය්හං පුත්තො මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො සොභියෙවා’’ති වත්වා –

‘‘හොති සීලවතං අත්ථො, පටිසන්ථාරවුත්තිනං;

ලක්ඛණං පස්ස ආයන්තං, ඤාතිසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

අථ පස්සසිමං කාළං, සුවිහීනංව ඤාතිභී’’ති. (ජා. 1.1.11) –

ඉදං ජාතකං කථෙසි. පුන භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උභොසු පස්සෙසු නිසීදාපෙත්වා ‘බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’ති තුම්හාකං අනුකිරියං කරොතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම අනුකිරියං කාතුං වායමි, න පන සක්ඛී’’ති වත්වා –

‘‘අපි වීරක පස්සෙසි, සකුණං මඤ්ජුභාණකං;

මයූරගීවසඞ්කාසං, පතිං මය්හං සවිට්ඨකං.

‘‘උදකථලචරස්ස පක්ඛිනො,

නිච්චං ආමකමච්ඡභොජිනො;

තස්සානුකරං සවිට්ඨකො,

සෙවාලෙ පලිගුණ්ඨිතො මතො’’ති. (ජා. 1.2.107-108) –

ආදිනා ජාතකං වත්වා අපරාපරෙසුපි දිවසෙසු තථානුරූපමෙව කථං ආරබ්භ –

‘‘අචාරි වතායං විතුදං වනානි,

කට්ඨඞ්ගරුක්ඛෙසු අසාරකෙසු;

අථාසදා ඛදිරං ජාතසාරං,

යත්ථබ්භිදා ගරුළො උත්තමඞ්ග’’න්ති. (ජා. 1.2.120);

‘‘ලසී ච තෙ නිප්ඵලිකා, මත්ථකො ච පදාලිතො;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, අජ්ජ ඛො ත්වං විරොචසී’’ති. (ජා. 1.1.143) –

එවමාදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුන ‘‘අකතඤ්ඤූ දෙවදත්තො’’ති කථං ආරබ්භ –

‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ;

මිගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ.

‘‘මම ලොහිතභක්ඛස්ස, නිච්චං ලුද්දානි කුබ්බතො;

දන්තන්තරගතො සන්තො, තං බහුං යම්පි ජීවසී’’ති. (ජා. 1.4.29-30) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුන වධාය පරිසක්කනමස්ස ආරබ්භ –

‘‘ඤාතමෙතං කුරුඞ්ගස්ස, යං ත්වං සෙපණ්ණි සිය්යසි;

අඤ්ඤං සෙපණ්ණි ගච්ඡාමි, න මෙ තෙ රුච්චතෙ ඵල’’න්ති. (ජා. 1.1.21) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුනදිවසෙ ‘‘උභතො පරිහීනො දෙවදත්තො ලාභසක්කාරතො ච සාමඤ්ඤතො චා’’ති කථාසු පවත්තමානාසු ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො පරිහීනො, පුබ්බෙපෙස පරිහීනොයෙවා’’ති වත්වා –

‘‘අක්ඛී භින්නා පටො නට්ඨො, සඛිගෙහෙ ච භණ්ඩනං;

උභතො පදුට්ඨා කම්මන්තා, උදකම්හි ථලම්හි චා’’ති. (ජා. 1.1.139) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. එවං රාජගහෙ විහරන්තොව දෙවදත්තං ආරබ්භ බහූනි ජාතකානි කථෙත්වා රාජගහතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා ජෙතවනෙ විහාරෙ වාසං කප්පෙසි. දෙවදත්තොපි ඛො නව මාසෙ ගිලානො පච්ඡිමෙ කාලෙ සත්ථාරං දට්ඨුකාමො හුත්වා අත්තනො සාවකෙ ආහ – ‘‘අහං සත්ථාරං දට්ඨුකාමො, තං මෙ දස්සෙථා’’ති. ‘‘ත්වං සමත්ථකාලෙ සත්ථාරා සද්ධිං වෙරී හුත්වා අචරි, න මයං තත්ථ නෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මා මං නාසෙථ, මයා සත්ථරි ආඝාතො කතො, සත්ථු පන මයි කෙසග්ගමත්තොපි ආඝාතො නත්ථි’’. සො හි භගවා –

‘‘වධකෙ දෙවදත්තම්හි, චොරෙ අඞ්ගුලිමාලකෙ;

ධනපාලෙ රාහුලෙ ච, සබ්බත්ථ සමමානසො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.585; මි. ප. 6.6.5) –

‘‘දස්සෙථ මෙ භගවන්ත’’න්ති පුනප්පුනං යාචි. අථ නං තෙ මඤ්චකෙනාදාය නික්ඛමිංසු. තස්ස ආගමනං සුත්වා භික්ඛූ සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර තුම්හාකං දස්සනත්ථාය ආගච්ඡතී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො තෙනත්තභාවෙන මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තො කිර පඤ්චන්නං වත්ථූනං ආයාචිතකාලතො පට්ඨාය පුන බුද්ධං දට්ඨුං න ලභති, අයං ධම්මතා. ‘‘අසුකට්ඨානඤ්ච අසුකට්ඨානඤ්ච ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යං ඉච්ඡති, තං කරොතු, න සො මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉතො යොජනමත්තං ආගතො, අඩ්ඪයොජනං, ගාවුතං, ජෙතවනපොක්ඛරණීසමීපං ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙපි අන්තොජෙතවනං පවිසති, නෙව මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තං ගහෙත්වා ආගතා ජෙතවනපොක්ඛරණීතීරෙ මඤ්චං ඔතාරෙත්වා පොක්ඛරණිං න්හායිතුං ඔතරිංසු. දෙවදත්තොපි ඛො මඤ්චතො වුට්ඨාය උභො පාදෙ භූමියං ඨපෙත්වා නිසීදි. පාදා පථවිං පවිසිංසු. සො අනුක්කමෙන යාව ගොප්ඵකා, යාව ජණ්ණුකා, යාව කටිතො, යාව ථනතො, යාව ගීවතො පවිසිත්වා හනුකට්ඨිකස්ස භූමියං පවිට්ඨකාලෙ –

‘‘ඉමෙහි අට්ඨීහි තමග්ගපුග්ගලං,

දෙවාතිදෙවං නරදම්මසාරථිං;

සමන්තචක්ඛුං සතපුඤ්ඤලක්ඛණං,

පාණෙහි බුද්ධං සරණං උපෙමී’’ති. (මි. ප. 4.1.3) –

ඉමං ගාථමාහ. ඉදං කිර ඨානං දිස්වා තථාගතො දෙවදත්තං පබ්බාජෙසි. සචෙ හි න සො පබ්බජිස්ස, ගිහී හුත්වා කම්මඤ්ච භාරියං අකරිස්ස, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං න සක්ඛිස්ස, පබ්බජිත්වා ච පන කිඤ්චාපි කම්මං භාරියං කරිස්සති, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං සක්ඛිස්සතීති තං සත්ථා පබ්බාජෙසි. සො හි ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ අට්ඨිස්සරො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සති, සො පථවිං පවිසිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. නිච්චලෙ බුද්ධෙ අපරජ්ඣභාවෙන පන නිච්චලොව හුත්වා පච්චතූති යොජනසතිකෙ අන්තො අවීචිම්හි යොජනසතුබ්බෙධමෙවස්ස සරීරං නිබ්බත්ති. සීසං යාව කණ්ණසක්ඛලිතො උපරි අයකපල්ලං පාවිසි, පාදා යාව ගොප්ඵකා හෙට්ඨා අයපථවියං පවිට්ඨා, මහාතාලක්ඛන්ධපරිමාණං අයසූලං පච්ඡිමභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා පිට්ඨිමජ්ඣං භින්දිත්වා උරෙන නික්ඛමිත්වා පුරිමභිත්තිං පාවිසි, අපරං දක්ඛිණභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණපස්සං භින්දිත්වා වාමපස්සෙන නික්ඛමිත්වා උත්තරභිත්තිං පාවිසි, අපරං උපරි කපල්ලතො නික්ඛමිත්වා මත්ථකං භින්දිත්වා අධොභාගෙන නික්ඛමිත්වා අයපථවිං පාවිසි. එවං සො තත්ථ නිච්චලොව පච්චි.

භික්ඛූ ‘‘එත්තකං ඨානං දෙවදත්තො ආගච්ඡන්තො සත්ථාරං දට්ඨුං අලභිත්වාව පථවිං පවිට්ඨො’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මයි අපරජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි, පුබ්බෙපි පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා හත්ථිරාජකාලෙ මග්ගමූළ්හං පුරිසං සමස්සාසෙත්වා අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා ඛෙමන්තං පාපිතස්ස පුන තික්ඛත්තුං ආගන්ත්වා අග්ගට්ඨානෙ මජ්ඣිමට්ඨානෙ මූලෙහි එවං දන්තෙ ඡින්දිත්වා තතියවාරෙ මහාපුරිසස්ස චක්ඛුපථං අතික්කමන්තස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං –

‘‘අකතඤ්ඤුස්ස පොසස්ස, නිච්චං විවරදස්සිනො;

සබ්බං චෙ පථවිං දජ්ජා, නෙව නං අභිරාධයෙ’’ති. (ජා. 1.1.72; 1.9.107) –

ඉදං ජාතකං කථෙත්වා පුනපි තථෙව කථාය සමුට්ඨිතාය ඛන්තිවාදිභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා කලාබුරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං ඛන්තිවාදිජාතකඤ්ච (ජා. 1.4.49 ආදයො), චූළධම්මපාලභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා මහාපතාපරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං චූළධම්මපාලජාතකඤ්ච (ජා. 1.5.44 ආදයො) කථෙසි.

පථවිං පවිට්ඨෙ පන දෙවදත්තෙ මහාජනො හට්ඨතුට්ඨො ධජපටාකකදලියො උස්සාපෙත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා ‘‘ලාභා වත නො’’ති මහන්තං ඡණං අනුභොති. තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තෙ මතෙ මහාජනො තුස්සති, පුබ්බෙපි තුස්සියෙවා’’ති වත්වා සබ්බජනස්ස අප්පියෙ චණ්ඩෙ ඵරුසෙ බාරාණසියං පිඞ්ගලරඤ්ඤෙ නාම මතෙ මහාජනස්ස තුට්ඨභාවං දීපෙතුං –

‘‘සබ්බො ජනො හිංසිතො පිඞ්ගලෙන,

තස්මිං මතෙ පච්චයා වෙදයන්ති;

පියො නු තෙ ආසි අකණ්හනෙත්තො,

කස්මා තුවං රොදසි ද්වාරපාල.

‘‘න මෙ පියො ආසි අකණ්හනෙත්තො,

භායාමි පච්චාගමනාය තස්ස;

ඉතො ගතො හිංසෙය්ය මච්චුරාජං,

සො හිංසිතො ආනෙය්ය පුන ඉධා’’ති. (ජා. 1.2.179-180) –

ඉදං පිඞ්ගලජාතකං කථෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, දෙවදත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉධ තප්පන්තො විචරිත්වා පුන ගන්ත්වා තප්පනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතා වා හොන්තු ගහට්ඨා වා, පමාදවිහාරිනො උභයත්ථ තප්පන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

17.

‘‘ඉධ තප්පති පෙච්ච තප්පති, පාපකාරී උභයත්ථ තප්පති;

පාපං මෙ කතන්ති තප්පති, භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධ තප්පතීති ඉධ කම්මතප්පනෙන දොමනස්සමත්තෙන තප්පති. පෙච්චාති පරලොකෙ පන විපාකතප්පනෙන අතිදාරුණෙන අපායදුක්ඛෙන තප්පති. පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන තප්පනෙන උභයත්ථ තප්පති නාම. පාපං මෙති සො හි කම්මතප්පනෙන කප්පන්තො ‘‘පාපං මෙ කත’’න්ති තප්පති. තං අප්පමත්තකං තප්පනං, විපාකතප්පනෙන පන තප්පන්තො භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො අතිඵරුසෙන තප්පනෙන අතිවිය තප්පතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

දෙවදත්තවත්ථු ද්වාදසමං.

13. සුමනාදෙවීවත්ථු

ඉධ නන්දතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුමනාදෙවිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි දෙවසිකං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ ද්වෙ භික්ඛූසහස්සානි භුඤ්ජන්ති, තථා විසාඛාය මහාඋපාසිකාය. සාවත්ථියං යො යො දානං දාතුකාමො හොති, සො සො තෙසං උභින්නං ඔකාසං ලභිත්වාව කරොති. කිං කාරණා? ‘‘තුම්හාකං දානග්ගං අනාථපිණ්ඩිකො වා විසාඛා වා ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නාගතා’’ති වුත්තෙ සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා කතදානම්පි ‘‘කිං දානං නාමෙත’’න්ති ගරහන්ති. උභොපි හි තෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස රුචිඤ්ච අනුච්ඡවිකකිච්චානි ච අතිවිය ජානන්ති, තෙසු විචාරෙන්තෙසු භික්ඛූ චිත්තරූපං භුඤ්ජන්ති. තස්මා සබ්බෙ දානං දාතුකාමා තෙ ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති. ඉති තෙ අත්තනො අත්තනො ඝරෙ භික්ඛූ පරිවිසිතුං න ලභන්ති. තතො විසාඛා, ‘‘කො නු ඛො මම ඨානෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තී පුත්තස්ස ධීතරං දිස්වා තං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසි. සා තස්සා නිවෙසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසති. අනාථපිණ්ඩිකොපි මහාසුභද්දං නාම ජෙට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා භික්ඛූනං වෙය්යාවච්චං කරොන්තී ධම්මං සුණන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං අගමාසි. තතො චූළසුභද්දං ඨපෙසි. සාපි තථෙව කරොන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං ගතා. අථ සුමනදෙවිං නාම කනිට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා පන ධම්මං සුත්වා සකදාගාමිඵලං පත්වා කුමාරිකාව හුත්වා තථාරූපෙන අඵාසුකෙන ආතුරා ආහාරුපච්ඡෙදං කත්වා පිතරං දට්ඨුකාමා හුත්වා පක්කොසාපෙසි. සො එකස්මිං දානග්ගෙ තස්සා සාසනං සුත්වාව ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, අම්ම සුමනෙ’’ති ආහ. සාපි නං ආහ – ‘‘කිං, තාත කනිට්ඨභාතිකා’’ති? ‘‘විලපසි අම්මා’’ති? ‘‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. ‘‘භායසි, අම්මා’’ති? ‘‘න භායාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. එත්තකං වත්වායෙව පන සා කාලමකාසි. සො සොතාපන්නොපි සමානො සෙට්ඨිධීතරි උප්පන්නසොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ධීතු සරීරකිච්චං කාරෙත්වා රොදන්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ධීතා මෙ, භන්තෙ, සුමනදෙවී කාලකතා’’ති ආහ. ‘‘අථ කස්මා සොචසි, නනු සබ්බෙසං එකංසිකං මරණ’’න්ති? ‘‘ජානාමෙතං, භන්තෙ, එවරූපා නාම මෙ හිරිඔත්තප්පසම්පන්නා ධීතා, සා මරණකාලෙ සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තී විලපමානා මතා, තෙන මෙ අනප්පකං දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘කිං පන තාය කථිතං මහාසෙට්ඨී’’ති? ‘‘අහං තං, භන්තෙ, ‘අම්ම, සුමනෙ’ති ආමන්තෙසිං. අථ මං ආහ – ‘කිං, තාත, කනිට්ඨභාතිකා’ති? ‘විලපසි, අම්මා’ති? ‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’ති. ‘භායසි, අම්මා’ති? ‘න භායාමි කනිට්ඨභාතිකා’ති. එත්තකං වත්වා කාලමකාසී’’ති. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න තෙ මහාසෙට්ඨි ධීතා විලපතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා භන්තෙ එවමාහා’’ති? ‘‘කනිට්ඨත්තායෙව. ධීතා හි තෙ, ගහපති, මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකා. ත්වඤ්හි සොතාපන්නො, ධීතා පන තෙ සකදාගාමිනී. සා මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකත්තා තං එවමාහා’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවං, ගහපතී’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තා, භන්තෙ’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, ගහපතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ඉධ ඤාතකානං අන්තරෙ නන්දමානා විචරිත්වා ඉතො ගන්ත්වාපි නන්දනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ආම, ගහපති, අප්පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා ඉධ ලොකෙ ච පරලොකෙ ච නන්දන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

18.

‘‘ඉධ නන්දති පෙච්ච නන්දති, කතපුඤ්ඤො උභයත්ථ නන්දති;

පුඤ්ඤං මෙ කතන්ති නන්දති, භිය්යො නන්දති සුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධාති ඉධ ලොකෙ කම්මනන්දනෙන නන්දති. පෙච්චාති පරලොකෙ විපාකනන්දනෙන නන්දති. කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස පුඤ්ඤස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉධ ‘‘කතං මෙ කුසලං, අකතං මෙ පාප’’න්ති නන්දති, පරත්ථ විපාකං අනුභවන්තො නන්දති. පුඤ්ඤං මෙති ඉධ නන්දන්තො පන ‘‘පුඤ්ඤං මෙ කත’’න්ති සොමනස්සමත්තෙනෙව කම්මනන්දනං උපාදාය නන්දති. භිය්යොති විපාකනන්දනෙන පන සුගතිං ගතො සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටියො සට්ඨිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො තුසිතපුරෙ අතිවිය නන්දතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

සුමනාදෙවීවත්ථු තෙරසමං.

14. ද්වෙසහායකභික්ඛුවත්ථු

බහුම්පි චෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථිවාසිනො හි ද්වෙ කුලපුත්තා සහායකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කාමෙ පහාය සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා පඤ්ච වස්සානි ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ වසිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරං පුච්ඡිත්වා විපස්සනාධුරඤ්ච ගන්ථධුරඤ්ච විත්ථාරතො සුත්වා එකො තාව ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො න සක්ඛිස්සාමි ගන්ථධුරං පූරෙතුං, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා විපස්සනාධුරං කථාපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පන ‘‘අහං ගන්ථධුරං පූරෙස්සාමී’’ති අනුක්කමෙන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා ගතගතට්ඨානෙ ධම්මං කථෙති, සරභඤ්ඤං භණති, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ධම්මං වාචෙන්තො විචරති. අට්ඨාරසන්නං මහාගණානං ආචරියො අහොසි. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඉතරස්ස ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති වදන්ති. ථෙරො ‘‘ගච්ඡථ, ආවුසො, මම වචනෙන සත්ථාරං වන්දිත්වා අසීති මහාථෙරෙ වන්දථ, සහායකත්ථෙරම්පි මෙ ‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’ති වදථා’’ති පෙසෙති. තෙ භික්ඛූ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා ගන්ථිකත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වදන්ති. ඉතරෙන ච ‘‘කො නාම සො’’ති වුත්තෙ, ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛු, භන්තෙ’’ති වදන්ති. එවං ථෙරෙ පුනප්පුනං සාසනං පහිණන්තෙ සො භික්ඛු ථොකං කාලං සහිත්වා අපරභාගෙ සහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කො එසො’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං පන තුම්හෙහි තස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතං, කිං දීඝනිකායාදීසු අඤ්ඤතරො නිකායො, කිං තීසු පිටකෙසු එකං පිටක’’න්ති වත්වා ‘‘චතුප්පදිකම්පි ගාථං න ජානාති, පංසුකූලං ගහෙත්වා පබ්බජිතකාලෙයෙව අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, බහූ වත අන්තෙවාසිකෙ ලභි, තස්ස ආගතකාලෙ මයා පඤ්හං පුච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙසි.

අථ අපරභාගෙ ථෙරො සත්ථාරං දට්ඨුං ආගතො. සහායකස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ පත්තචීවරං ඨපෙත්වා ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා සහායකස්ස වසනට්ඨානං පච්චාගමි. අථස්ස සො වත්තං කාරෙත්වා සමප්පමාණං ආසනං ගහෙත්වා, ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ‘‘එස එවරූපං මම පුත්තං විහෙඨෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තෙය්යා’’ති තස්මිං අනුකම්පාය විහාරචාරිකං චරන්තො විය තෙසං නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. තත්ථ තත්ථ නිසීදන්තා හි භික්ඛූ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වාව නිසීදන්ති. තෙන සත්ථා පකතිපඤ්ඤත්තෙයෙව ආසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො පන ගන්ථිකභික්ඛුං පඨමජ්ඣානෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තස්මිං අකථිතෙ දුතියජ්ඣානං ආදිං කත්වා අට්ඨසුපි සමාපත්තීසු රූපාරූපෙසු ච පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි. ඉතරො තං සබ්බං කථෙසි. අථ නං සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො කථෙතුං නාසක්ඛි. තතො ඛීණාසවත්ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරො කථෙසි. සත්ථා ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති අභිනන්දිත්වා සෙසමග්ගෙසුපි පටිපාටියා පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි, ඛීණාසවො පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං කථෙසි. සත්ථා චතූසුපි ඨානෙසු තස්ස සාධුකාරං අදාසි. තං සුත්වා භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බා දෙවතා චෙව නාගසුපණ්ණා ච සාධුකාරං අදංසු. තං සාධුකාරං සුත්වා තස්ස අන්තෙවාසිකා චෙව සද්ධිවිහාරිනො ච සත්ථාරං උජ්ඣායිංසු – ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, කිඤ්චි අජානන්තස්ස මහල්ලකත්ථෙරස්ස චතූසු ඨානෙසු සාධුකාරං අදාසි, අම්හාකං පනාචරියස්ස සබ්බපරියත්තිධරස්ස පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පාමොක්ඛස්ස පසංසාමත්තම්පි න කරී’’ති. අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං නාමෙතං, භික්ඛවෙ, කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ආචරියො මම සාසනෙ භතියා ගාවො රක්ඛණසදිසො, මය්හං පන පුත්තො යථාරුචියා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජනකසාමිසදිසො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

19.

‘‘බහුම්පි චෙ සංහිත භාසමානො,

න තක්කරො හොති නරො පමත්තො;

ගොපොව ගාවො ගණයං පරෙසං,

න භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොති.

20.

‘‘අප්පම්පි චෙ සංහිත භාසමානො,

ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරී;

රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං,

සම්මප්පජානො සුවිමුත්තචිත්තො.

‘‘අනුපාදියානො ඉධ වා හුරං වා,

ස භාගවා සාමඤ්ඤස්ස හොතී’’ති.

තත්ථ සංහිතන්ති තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්සෙතං නාමං. තං ආචරියෙ උපසඞ්කමිත්වා උග්ගණ්හිත්වා බහුම්පි පරෙසං භාසමානො වාචෙන්තො තං ධම්මං සුත්වා යං කාරකෙන පුග්ගලෙන කත්තබ්බං, තක්කරො න හොති. කුක්කුටස්ස පක්ඛපහරණමත්තම්පි අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරං නප්පවත්තෙති. එසො යථා නාම දිවසං භතියා ගාවො රක්ඛන්තො ගොපො පාතොව නිරවසෙසං සම්පටිච්ඡිත්වා සායං ගහෙත්වා සාමිකානං නිය්යාදෙත්වා දිවසභතිමත්තං ගණ්හාති, යථාරුචියා පන පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජිතුං න ලභති, එවමෙව කෙවලං අන්තෙවාසිකානං සන්තිකා වත්තපටිවත්තකරණමත්තස්ස භාගී හොති, සාමඤ්ඤස්ස පන භාගී න හොති. යථා පන ගොපාලකෙන නිය්යාදිතානං ගුන්නං ගොරසං සාමිකාව පරිභුඤ්ජන්ති, තථා තෙන කථිතං ධම්මං සුත්වා කාරකපුග්ගලා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා කෙචි පඨමජ්ඣානාදීනි පාපුණන්ති, කෙචි විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගඵලානි පාපුණන්ති, ගොණසාමිකා ගොරසස්සෙව සාමඤ්ඤස්ස භාගිනො හොන්ති.

ඉති සත්ථා සීලසම්පන්නස්ස බහුස්සුතස්ස පමාදවිහාරිනො අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරෙ පමත්තස්ස භික්ඛුනො වසෙන පඨමං ගාථං කථෙසි, න දුස්සීලස්ස. දුතියගාථා පන අප්පස්සුතස්සපි යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තස්ස කාරකපුග්ගලස්ස වසෙන කථිතා.

තත්ථ අප්පම්පී චෙති ථොකං එකවග්ගද්විවග්ගමත්තම්පි. ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරීති අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය නවලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපං ධම්මං පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං චතුපාරිසුද්ධිසීලධුතඞ්ගඅසුභකම්මට්ඨානාදිභෙදං චරන්තො අනුධම්මචාරී හොති. සො ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො විචරති. සො ඉමාය සම්මාපටිපත්තියා රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං සම්මා හෙතුනා නයෙන පරිජානිතබ්බෙ ධම්මෙ පරිජානන්තො තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං වසෙන සුවිමුත්තචිත්තො, අනුපාදියානො ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකපරලොකපරියාපන්නා වා අජ්ඣත්තිකබාහිරා වා ඛන්ධායතනධාතුයො චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියන්තො මහාඛීණාසවො මග්ගසඞ්ඛාතස්ස සාමඤ්ඤස්ස වසෙන ආගතස්ස ඵලසාමඤ්ඤස්ස චෙව පඤ්චඅසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධස්ස ච භාගවා හොතීති රතනකූටෙන විය අගාරස්ස අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ද්වෙසහායකභික්ඛුවත්ථු චුද්දසමං.

යමකවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමො වග්ගො.

2. අප්පමාදවග්ගො

1. සාමාවතීවත්ථු

අප්පමාදො අමතපදන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසම්බිං උපනිස්සාය ඝොසිතාරාමෙ විහරන්තො සාමාවතිප්පමුඛානං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං, මාගණ්ඩියප්පමුඛානඤ්ච එතිස්සා පඤ්චන්නං ඤාතිසතානං මරණබ්යසනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ අල්ලකප්පරට්ඨෙ අල්ලකප්පරාජා නාම, වෙඨදීපකරට්ඨෙ වෙඨදීපකරාජා නාමාති ඉමෙ ද්වෙ දහරකාලතො පට්ඨාය සහායකා හුත්වා එකාචරියකුලෙ සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා අත්තනො අත්තනො පිතූනං අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා ආයාමෙන දසදසයොජනිකෙ රට්ඨෙ රාජානො අහෙසුං. තෙ කාලෙන කාලං සමාගන්ත්වා එකතො තිට්ඨන්තා නිසීදන්තා නිපජ්ජන්තා මහාජනං ජායමානඤ්ච ජීයමානඤ්ච මීයමානඤ්ච දිස්වා ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං අනුගච්ඡන්තො නාම නත්ථි, අන්තමසො අත්තනො සරීරම්පි නානුගච්ඡති, සබ්බං පහාය ගන්තබ්බං, කිං නො ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා රජ්ජානි පුත්තදාරානං නිය්යාදෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ වසන්තා මන්තයිංසු – ‘‘මයං රජ්ජං පහාය පබ්බජිතා, න ජීවිතුං අසක්කොන්තා. තෙ මයං එකට්ඨානෙ වසන්තා අපබ්බජිතසදිසායෙව හොම, තස්මා විසුං වසිස්සාම. ත්වං එතස්මිං පබ්බතෙ වස, අහං ඉමස්මිං පබ්බතෙ වසිස්සාමි. අන්වඩ්ඪමාසං පන උපොසථදිවසෙ එකතො භවිස්සාමා’’ති. අථ ඛො නෙසං එතදහොසි – ‘‘එවම්පි නො ගණසඞ්ගණිකාව භවිස්සති, ත්වං පන තව පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙය්යාසි, අහං මම පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙස්සාමි, තාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවං ජානිස්සාමා’’ති. තෙ තථා කරිංසු.

අථ අපරභාගෙ වෙඨදීපකතාපසො කාලං කත්වා මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො. තතො අඩ්ඪමාසෙ සම්පත්තෙ අග්ගිං අදිස්වාව ඉතරො ‘‘සහායකො මෙ කාලකතො’’ති අඤ්ඤාසි. ඉතරොපි නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව අත්තනො දෙවසිරිං ඔලොකෙත්වා කම්මං උපධාරෙන්තො නික්ඛමනතො පට්ඨාය අත්තනො තපචරියං දිස්වා ‘‘ගන්ත්වා මම සහායකං පස්සිස්සාමී’’ති තං අත්තභාවං විජහිත්වා මග්ගිකපුරිසො විය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘මග්ගිකපුරිසො අහං, භන්තෙ, දූරතොව ආගතොම්හි. කිං පන, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එකකොව වසති, අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි මෙ එකො සහායකො’’ති. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එතස්මිං පබ්බතෙ වසති, උපොසථදිවසෙ පන අග්ගිං න ජාලෙති, මතො නූන භවිස්සතී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘අහං සො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘දෙවලොකෙ මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තොස්මි, භන්තෙ, ‘අය්යං පස්සිස්සාමී’ති පුන ආගතොම්හි. අපි නු ඛො අය්යානං ඉමස්මිං ඨානෙ වසන්තානං කොචි උපද්දවො අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, ආවුසො, හත්ථී නිස්සාය කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං වො, භන්තෙ, හත්ථී කරොන්තී’’ති? ‘‘සම්මජ්ජනට්ඨානෙ ලණ්ඩං පාතෙන්ති, පාදෙහි භූමියං පහරිත්වා පංසුං උද්ධරන්ති, ස්වාහං ලණ්ඩං ඡඩ්ඩෙන්තො පංසුං සමං කරොන්තො කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං පන තෙසං අනාගමනං ඉච්ඡථා’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි තෙසං අනාගමනං කරිස්සාමී’’ති තාපසස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තඤ්ච අදාසි. දදන්තො ච පන වීණාය තිස්සො තන්තියො දස්සෙත්වා තයො මන්තෙ උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා හත්ථී පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා පච්ඡතො ඔලොකෙන්තා ඔලොකෙන්තා පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ හත්ථියූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගච්ඡතී’’ති ආචික්ඛිත්වා, ‘‘යං වො රුච්චති, තං කරෙය්යාථා’’ති වත්වා තාපසං වන්දිත්වා පක්කාමි. තාපසො පලායනමන්තං වත්වා පලායනතන්තිං පහරිත්වා හත්ථී පලාපෙත්වා වසි.

තස්මිං සමයෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පො නාම රාජා හොති. සො එකදිවසං ගබ්භිනියා දෙවියා සද්ධිං බාලසූරියතපං තප්පමානො අබ්භොකාසතලෙ නිසීදි. දෙවී රඤ්ඤො පාරුපනං සතසහස්සග්ඝනිකං රත්තකම්බලං පාරුපිත්වා නිසින්නා රඤ්ඤා සද්ධිං සමුල්ලපමානා රඤ්ඤො අඞ්ගුලිතො සතසහස්සග්ඝනිකං රාජමුද්දිකං නීහරිත්වා අත්තනො අඞ්ගුලියං පිලන්ධි. තස්මිං සමයෙ හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දූරතො රත්තකම්බලපාරුපනං දෙවිං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය පක්ඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඔතරි. රාජා තස්ස ඔතරණසද්දෙන භීතො උට්ඨාය අන්තොනිවෙසනං පාවිසි. දෙවී ගරුගබ්භතාය චෙව භීරුකජාතිකතාය ච වෙගෙන ගන්තුං නාසක්ඛි. අථ නං සො සකුණො අජ්ඣප්පත්තො නඛපඤ්ජරෙ නිසීදාපෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තෙ කිර සකුණා පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙන්ති. තස්මා ආකාසෙන නෙත්වා යථාරුචිතට්ඨානෙ නිසීදිත්වා මංසං ඛාදන්ති. සාපි තෙන නීයමානා මරණභයභීතා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං විරවිස්සාමි, මනුස්සසද්දො නාම තිරච්ඡානගතානං උබ්බෙජනීයො, තං සුත්වා මං ඡඩ්ඩෙස්සති. එවං සන්තෙ සහ ගබ්භෙන ජීවිතක්ඛයං පාපුණිස්සාමි, යස්මිං පන ඨානෙ නිසීදිත්වා මං ඛාදිතුං ආරභිස්සති, තත්ර නං සද්දං කත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති. සා අත්තනො පණ්ඩිතතාය අධිවාසෙසි.

තදා ච හිමවන්තපදෙසෙ ථොකං වඩ්ඪිත්වා මණ්ඩපාකාරෙන ඨිතො එකො මහානිග්රොධො හොති. සො සකුණො මිගරූපාදීනි තත්ථ නෙත්වා ඛාදති, තස්මා තම්පි තත්ථෙව නෙත්වා විටපබ්භන්තරෙ ඨපෙත්වා ආගතමග්ගං ඔලොකෙසි. ආගතමග්ගොලොකනං කිර තෙසං ධම්මතා. තස්මිං ඛණෙ දෙවී, ‘‘ඉදානි ඉමං පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා පාණිසද්දඤ්චෙව මුඛසද්දඤ්ච කත්වා තං පලාපෙසි. අථස්සා සූරියත්ථඞ්ගමනකාලෙ ගබ්භෙ කම්මජවාතා චලිංසු. සබ්බදිසාසු ගජ්ජන්තො මහාමෙඝො උට්ඨහි. සුඛෙධිතාය රාජමහෙසියා ‘‘මා භායි, අය්යෙ’’ති වචනමත්තම්පි අලභමානාය දුක්ඛපරෙතාය සබ්බරත්තිං නිද්දා නාම නාහොසි. විභාතාය පන රත්තියා වලාහකවිගමො ච අරුණුග්ගමනඤ්ච තස්සා ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච එකක්ඛණෙයෙව අහොසි. සා මෙඝඋතුඤ්ච පබ්බතඋතුඤ්ච අරුණඋතුඤ්ච ගහෙත්වා ජාතත්තා පුත්තස්ස උතෙනොති නාමං අකාසි.

අල්ලකප්පතාපසස්සපි ඛො තතො අවිදූරෙ වසනට්ඨානං හොති. සො පකතියාව වස්සදිවසෙ සීතභයෙන ඵලාඵලත්ථාය වනං න පවිසති, තං රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා සකුණෙහි ඛාදිතමංසානං අට්ඨිං ආහරිත්වා කොට්ටෙත්වා රසං කත්වා පිවති. තස්මා තං දිවසං ‘‘අට්ඨිං ආහරිස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ අට්ඨිං පරියෙසෙන්තො උපරි දාරකසද්දං සුත්වා උල්ලොකෙන්තො දෙවිං දිස්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වත්වා ‘‘මානුසිත්ථිම්හී’’ති. ‘‘කථං ආගතාසී’’ති? ‘‘හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙනානීතාම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඔතරාහී’’ති ආහ. ‘‘ජාතිසම්භෙදතො භායාමි, අය්යා’’ති. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘ඛත්තියාම්හී’’ති. ‘‘අහම්පි ඛත්තියොයෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛත්තියමායං කථෙහී’’ති. සො ඛත්තියමායං කථෙසි. ‘‘තෙන හි ආරුය්හ පුත්තං මෙ ඔතාරෙහී’’ති. සො එකෙන පස්සෙන අභිරුහනමග්ගං කත්වා අභිරුහිත්වා දාරකං ගණ්හි. ‘‘මා මං හත්ථෙන ඡුපී’’ති ච වුත්තෙ තං අඡුපිත්වාව දාරකං ඔතාරෙසි. දෙවීපි ඔතරි. අථ නං අස්සමපදං නෙත්වා සීලභෙදං අකත්වාව අනුකම්පාය පටිජග්ගි, නිම්මක්ඛිකමධුං ආහරිත්වා සයංජාතසාලිං ආහරිත්වා යාගුං පචිත්වා අදාසි. එවං තස්මිං පටිජග්ගන්තෙ සා අපරභාගෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං නෙව ආගතමග්ගං ජානාමි, න ගමනමග්ගං ජානාමි, ඉමිනාපි මෙ සද්ධිං විස්සාසමත්තම්පි නත්ථි. සචෙ පනායං අම්හෙ පහාය කත්ථචි ගමිස්සති, උභොපි ඉධෙව මරණං පාපුණිස්සාම, යංකිඤ්චි කත්වා ඉමස්ස සීලං භින්දිත්වා යථා මං න මුඤ්චති, තථා තං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං දුන්නිවත්ථදුප්පාරුතදස්සනෙන පලොභෙත්වා සීලවිනාසං පාපෙසි. තතො පට්ඨාය ද්වෙපි සමග්ගවාසං වසිංසු.

අථෙකදිවසං තාපසො නක්ඛත්තයොගං උල්ලොකෙන්තො පූරන්තප්පස්ස නක්ඛත්තමිලායනං දිස්වා ‘‘භද්දෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පරාජා මතො’’ති ආහ. ‘‘කස්මා, අය්ය, එවං වදෙසි? කිං තෙ තෙන සද්ධිං ආඝාතො අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, භද්දෙ, නක්ඛත්තමිලායනමස්ස දිස්වා එවං වදාමී’’ති, සා පරොදි. අථ නං ‘‘කස්මා රොදසී’’ති පුච්ඡිත්වා තාය තස්ස අත්තනො සාමිකභාවෙ අක්ඛාතෙ ආහ – ‘‘මා, භද්දෙ, රොදි, ජාතස්ස නාම නියතො මච්චූ’’ති. ‘‘ජානාමි, අය්යා’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කස්මා රොදසී’’ති? ‘‘පුත්තො මෙ කුලසන්තකස්ස රජ්ජස්ස අනුච්ඡවිකො, ‘සචෙ තත්ර අභවිස්ස, සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිස්ස. ඉදානි මහාජානිකො වත ජාතො’ති සොකෙන රොදාමි, අය්යා’’ති. ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා චින්තයි, සචස්ස රජ්ජං පත්ථෙසි, අහමස්ස රජ්ජලභනාකාරං කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තෙ ච අදාසි. තදා අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි ආගන්ත්වා වටරුක්ඛමූලෙ නිසීදන්ති. අථ නං ආහ – ‘‘හත්ථීසු අනාගතෙසුයෙව රුක්ඛං අභිරුහිත්වා තෙසු ආගතෙසු ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා පලායිස්සන්ති, අථ ඔතරිත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො තථා කත්වා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. අථ නං දුතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි, සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තා පලායිස්සන්තී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආගන්ත්වා ආරොචෙසි. අථ නං තතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි, යූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගමිස්සතී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආරොචෙසි.

අථස්ස මාතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස තෙ සාසනං වදෙහි, එත්තොව ගන්ත්වා රාජා භවිස්සතී’’ති ආහ. සා පුත්තං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, මං සගබ්භං හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආනෙසී’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි ආචික්ඛිත්වා ‘‘අසද්දහන්තානං ඉමං පිතු පාරුපනකම්බලඤ්චෙව පිලන්ධනමුද්දිකඤ්ච දස්සෙය්යාසී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. කුමාරො තාපසං ‘‘ඉදානි කිං කරොමී’’ති ආහ. ‘‘රුක්ඛස්ස හෙට්ඨිමසාඛාය නිසීදිත්වා ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, ජෙට්ඨකහත්ථී තෙ පිට්ඨිං උපනාපෙත්වා උපසඞ්කමිස්සති, තස්ස පිට්ඨියං නිසින්නොව රට්ඨං ගන්ත්වා රජ්ජං ගණ්හාහී’’ති. සො මාතාපිතරො වන්දිත්වා තථා කත්වා ආගතස්ස හත්ථිනො පිට්ඨියං නිසීදිත්වා කණ්ණෙ මන්තයි – ‘‘අහං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, පෙත්තිකං මෙ රජ්ජං ගණ්හිත්වා දෙහි සාමී’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතිංසු. පුන ‘‘ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමිංසු. පුන ‘‘අතිතරුණා හත්ථී නිවත්තන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, තෙපි නිවත්තිංසු. සො අනෙකෙහි යූථහත්ථිසහස්සෙහෙව පරිවුතො පච්චන්තගාමං පත්වා ‘‘අහං රඤ්ඤො පුත්තො, සම්පත්තිං පත්ථයමානා මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති ආහ. ‘‘තතො පට්ඨාය මනුස්සානං සඞ්ගහං කරොන්තො ගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙත්වා ‘යුද්ධං වා මෙ දෙතු, රජ්ජං වා’’’ති සාසනං පෙසෙසි. නාගරා ආහංසු – ‘‘මයං ද්වෙපි න දස්සාම. අම්හාකඤ්හි දෙවී ගරුගබ්භා හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙන නීතා, තස්සා අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා මයං න ජානාම. යාව තස්සා පවත්තිං න සුණාම. තාව නෙව යුද්ධං දස්සාම, න රජ්ජ’’න්ති. තදා කිර තං පවෙණිරජ්ජං අහොසි. තතො කුමාරො ‘‘අහං තස්සා පුත්තො’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි කථෙත්වා තථාපි අසද්දහන්තානං කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච දස්සෙසි. තෙ කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච සඤ්ජානිත්වා නික්කඞ්ඛා හුත්වා ද්වාරං විවරිත්වා තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. අයං තාව උතෙනස්ස උප්පත්ති.

අල්ලකප්පරට්ඨෙ පන දුබ්භික්ඛෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො එකො කොතුහලිකො නාම මනුස්සො කාපිං නාම තරුණපුත්තඤ්ච කාළිං නාම භරියඤ්ච ආදාය ‘‘කොසම්බිං ගන්ත්වා ජීවිස්සාමී’’ති පාථෙය්යං ගහෙත්වා නික්ඛමි. ‘‘අහිවාතරොගෙන මහාජනෙ මරන්තෙ දිස්වා නික්ඛමී’’තිපි වදන්තියෙව. තෙ ගච්ඡන්තා පාථෙය්යෙ පරික්ඛීණෙ ඛුදාභිභූතා දාරකං වහිතුං නාසක්ඛිංසු. අථ සාමිකො පජාපතිං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුන පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙත්වා නං ගච්ඡාමා’’ති. මාතු හදයං නාම මුදුකං හොති. තස්මා සා ආහ – ‘‘නාහං ජීවන්තමෙව පුත්තං ඡඩ්ඩෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං කරොමා’’ති? ‘‘වාරෙන නං වහාමා’’ති. මාතා අත්තනො වාරෙ පුප්ඵදාමං විය නං උක්ඛිපිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා අඞ්කෙන වහිත්වා පිතුනො දෙති. තස්ස තං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ඡාතකතොපි බලවතරා වෙදනා උප්පජ්ජි. සො පුනප්පුනං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙම න’’න්ති. සාපි පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා පටිවචනං නාදාසි. දාරකො වාරෙන පරිවත්තියමානො කිලන්තො පිතු හත්ථෙ නිද්දායි. සො තස්ස නිද්දායනභාවං ඤත්වා මාතරං පුරතො කත්වා එකස්ස ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා පණ්ණසන්ථරෙ තං නිපජ්ජාපෙත්වා පායාසි. මාතා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තී පුත්තං අදිස්වා, ‘‘සාමි, කුහිං මෙ පුත්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකස්ස මෙ ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා නිපජ්ජාපිතො’’ති. ‘‘සාමි, මා මං නාසයි, පුත්තං විනා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, ආනෙහි මෙ පුත්ත’’න්ති උරං පහරිත්වා පරිදෙවි. අථ නං නිවත්තිත්වා ආනෙසි. පුත්තොපි අන්තරාමග්ගෙ මතො හොති. ඉති සො එත්තකෙ ඨානෙ පුත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා තස්ස නිස්සන්දෙන භවන්තරෙ සත්ත වාරෙ ඡඩ්ඩිතො. ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අප්පක’’න්ති න අවමඤ්ඤිතබ්බං.

තෙ ගච්ඡන්තා එකං ගොපාලකුලං පාපුණිංසු. තං දිවසඤ්ච ගොපාලකස්ස ධෙනුමඞ්ගලං හොති. ගොපාලකස්ස ගෙහෙ නිබද්ධං එකො පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජති. සො තං භොජෙත්වා මඞ්ගලමකාසි. බහු පායාසො පටියත්තො හොති. ගොපාලකො තෙ ආගතෙ දිස්වා, ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා සබ්බං පවත්තිං සුත්වා මුදුජාතිකො කුලපුත්තො තෙසු අනුකම්පං කත්වා බහුකෙන සප්පිනා පායාසං දාපෙසි. භරියා ‘‘සාමි, තයි ජීවන්තෙ අහම්පි ජීවාමි නාම, දීඝරත්තං ඌනොදරොසි, යාවදත්ථං භුඤ්ජාහී’’ති සප්පිඤ්ච දධිඤ්ච තදභිමුඛඤ්ඤෙව කත්වා අත්තනා මන්දසප්පිනා ථොකමෙව භුඤ්ජි. ඉතරො බහුං භුඤ්ජිත්වා සත්තට්ඨදිවසෙ ඡාතතාය ආහාරතණ්හං ඡින්දිතුං නාසක්ඛි. ගොපාලකො තෙසං පායාසං දාපෙත්වා සයං භුඤ්ජිතුං ආරභි. කොතුහලිකො තං ඔලොකෙන්තො නිසීදිත්වා හෙට්ඨාපීඨෙ නිපන්නාය සුනඛියා ගොපාලකෙන වඩ්ඪෙත්වා දිය්යමානං පායාසපිණ්ඩං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤා වතායං සුනඛී, නිබද්ධං එවරූපං භොජනං ලභතී’’ති චින්තෙසි. සො රත්තිභාගෙ තං පායාසං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො කාලං කත්වා තස්සා සුනඛියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති.

අථස්ස භරියා සරීරකිච්චං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ භතිං කත්වා තණ්ඩුලනාළිං ලභිත්වා පචිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘දාසස්ස වො පාපුණාතූ’’ති වත්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉධෙව වසිතුං වට්ටති, නිබද්ධං, අය්යො, ඉධාගච්ඡති, දෙය්යධම්මො හොතු වා, මා වා, දෙවසිකං වන්දන්තී වෙය්යාවච්චං කරොන්තී චිත්තං පසාදෙන්තී බහුං පුඤ්ඤං පසවිස්සාමී’’ති. සා තත්ථෙව භතිං කරොන්තී වසි. සාපි සුනඛී ඡට්ඨෙ වා සත්තමෙ වා මාසෙ එකමෙව කුක්කුරං විජායි. ගොපාලකො තස්ස එකධෙනුයා ඛීරං දාපෙසි. සො න චිරස්සෙව වඩ්ඪි. අථස්ස පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජන්තො නිබද්ධං එකං භත්තපිණ්ඩං දෙති. සො භත්තපිණ්ඩං නිස්සාය පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහමකාසි. ගොපාලකොපි නිබද්ධං ද්වෙ වාරෙ පච්චෙකබුද්ධස්සුපට්ඨානං යාති. ගච්ඡන්තොපි අන්තරාමග්ගෙ වාළමිගට්ඨානෙ දණ්ඩෙන ගච්ඡෙ ච භූමිඤ්ච පහරිත්වා ‘‘සුසූ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දං කත්වා වාළමිගෙ පලාපෙති. සුනඛොපි තෙන සද්ධිං ගච්ඡති.

සො එකදිවසං පච්චෙකබුද්ධං ආහ – ‘‘භන්තෙ, යදා මෙ ඔකාසො න භවිස්සති, තදා ඉමං සුනඛං පෙසෙස්සාමි, තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. තතො පට්ඨාය අනොකාසදිවසෙ, ‘‘ගච්ඡ, තාත, අය්යං ආනෙහී’’ති සුනඛං පෙසෙසි. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා සාමිකස්ස ගච්ඡපොථනභූමිපොථනට්ඨානෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා තෙන සද්දෙන වාළමිගානං පලාතභාවං ඤත්වා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා එකමන්තෙ නිපජ්ජති, පච්චෙකබුද්ධෙ වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා නික්ඛන්තෙ භුස්සන්තො පුරතො ගච්ඡති. අන්තරන්තරා පච්චෙකබුද්ධො තං වීමංසන්තො අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජති. අථස්ස පුරතො තිරියං ඨත්වා භුස්සිත්වා ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙති. අථෙකදිවසං අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා තෙන පුරතො තිරියං ඨත්වා වාරියමානොපි අනිවත්තිත්වා සුනඛං පාදෙන පහරිත්වා පායාසි. සුනඛො තස්ස අනිවත්තනභාවං ඤත්වා නිවාසනකණ්ණෙ ඩංසිත්වා ආකඩ්ඪන්තො ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙසි. එවං සො තස්මිං බලවසිනෙහං උප්පාදෙසි.

තතො අපරභාගෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස චීවරං ජීරි. අථස්ස ගොපාලකො චීවරවත්ථානි අදාසි. තමෙනං පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ආවුසො, චීවරං නාම එකකෙන කාතුං දුක්කරං, ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා කාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, කරොථා’’ති. ‘‘න සක්කා, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මා චිරං බහි වසිත්ථා’’ති. සුනඛො තෙසං කථං සුණන්තොව අට්ඨාසි, පච්චෙකබුද්ධොපි ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති ගොපාලකං නිවත්තාපෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ගන්ධමාදනාභිමුඛො පායාසි. සුනඛස්ස තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා භුක්කරිත්වා ඨිතස්ස තස්මිං චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයං ඵලිත්වා මතො. තිරච්ඡානා කිර නාමෙතෙ උජුජාතිකා හොන්ති අකුටිලා. මනුස්සා පන අඤ්ඤං හදයෙන චින්තෙන්ති, අඤ්ඤං මුඛෙන කථෙන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘ගහනඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං මනුස්සා, උත්තානකඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං පසවො’’ති (ම. නි. 2.3).

ඉති සො තාය උජුචිත්තතාය අකුටිලතාය කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො මහාසම්පත්තිං අනුභොසි. තස්ස කණ්ණමූලෙ මන්තයන්තස්ස සද්දො සොළසයොජනට්ඨානං ඵරති, පකතිකථාසද්දො පන සකලං දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං ඡාදෙති. තෙනෙවස්ස ‘‘ඝොසකදෙවපුත්තො’’ති නාමං අහොසි. ‘‘කිස්ස පනෙස නිස්සන්දො’’ති. පච්චෙකබුද්ධෙ පෙමෙන භුක්කරණස්ස නිස්සන්දො. සො තත්ථ න චිරං ඨත්වා චවි. දෙවලොකතො හි දෙවපුත්තා ආයුක්ඛයෙන පුඤ්ඤක්ඛයෙන ආහාරක්ඛයෙන කොපෙනාති චතූහි කාරණෙහි චවන්ති.

තත්ථ යෙන බහුං පුඤ්ඤකම්මං කතං හොති, සො දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා උපරූපරි නිබ්බත්තති. එවං ආයුක්ඛයෙන චවති නාම. යෙන පරිත්තං පුඤ්ඤං කතං හොති, තස්ස රාජකොට්ඨාගාරෙ පක්ඛිත්තං තිචතුනාළිමත්තං ධඤ්ඤං විය අන්තරාව තං පුඤ්ඤංඛීයති, අන්තරාව කාලං කරොති. එවං පුඤ්ඤක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජමානො සතිසම්මොසෙන ආහාරං අපරිභුඤ්ජිත්වා කිලන්තකායො කාලං කරොති. එවං ආහාරක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි පරස්ස සම්පත්තිං අසහන්තො කුජ්ඣිත්වා කාලං කරොති. එවං කොපෙන චවති නාම.

අයං පන කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තො මුට්ඨස්සති හුත්වා ආහාරක්ඛයෙන චවි, චවිත්වා ච පන කොසම්බියං නගරසොභිනියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සාපි ජාතදිවසෙ ‘‘කිං එත’’න්ති දාසිං පුච්ඡිත්වා, ‘‘පුත්තො, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ – ‘‘හන්ද, ජෙ, ඉමං දාරකං කත්තරසුප්පෙ ආරොපෙත්වා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩෙහී’’ති ඡඩ්ඩාපෙසි. නගරසොභිනියො හි ධීතරං පටිජග්ගන්ති, න පුත්තං. ධීතරා හි තාසං පවෙණී ඝටීයති. දාරකං කාකාපි සුනඛාපි පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහප්පභවස්ස භුක්කරණස්ස නිස්සන්දෙන එකොපි උපගන්තුං න විසහි. තස්මිං ඛණෙ එකො මනුස්සො බහි නික්ඛන්තො තං කාකසුනඛසන්නිපාතං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි. තදා කොසම්බකසෙට්ඨි රාජකුලං ගච්ඡන්තො රාජනිවෙසනතො ආගච්ඡන්තං පුරොහිතං දිස්වා, ‘‘කිං, ආචරිය, අජ්ජ තෙ තිථිකරණනක්ඛත්තයොගො ඔලොකිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාසෙට්ඨි, අම්හාකං කිං අඤ්ඤං කිච්චන්ති? ජනපදස්ස කිං භවිස්සතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤං නත්ථි, ඉමස්මිං පන නගරෙ අජ්ජ ජාතදාරකො ජෙට්ඨකසෙට්ඨි භවිස්සතී’’ති. තදා සෙට්ඨිනො භරියා ගරුගබ්භා හොති. තස්මා සො සීඝං ගෙහං පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, ජානාහි නං විජාතා වා, නො වා’’ති. ‘‘න විජායතී’’ති සුත්වා රාජානං දිස්වාව වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා කාළිං නාම දාසිං පක්කොසිත්වා සහස්සං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ ජෙ, ඉමස්මිං නගරෙ උපධාරෙත්වා සහස්සං දත්වා අජ්ජ ජාතදාරකං ගණ්හිත්වා එහී’’ති. සා උපධාරෙන්තී තං ගෙහං ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා, ‘‘අයං දාරකො කදා ජාතො’’ති ගහපතානිං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ ජාතො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඉමං මය්හං දෙහී’’ති එකකහාපණං ආදිං කත්වා මූලං වඩ්ඪෙන්තී සහස්සං දත්වා තං ආනෙත්වා සෙට්ඨිනො දස්සෙසි. සෙට්ඨි ‘‘සචෙ මෙ ධීතා විජායිස්සති, තාය නං සද්ධිං නිවෙසෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානස්ස සාමිකං කරිස්සාමි. සචෙ මෙ පුත්තො විජායිස්සති, මාරෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා තං ගෙහෙ කාරෙසි.

අථස්ස භරියා කතිපාහච්චයෙන පුත්තං විජායි. සෙට්ඨි ‘‘ඉමස්මිං අසති මම පුත්තොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිස්සති, ඉදානෙව තං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා කාළිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ජෙ, වජතො ගුන්නං නික්ඛමනවෙලාය වජද්වාරමජ්ඣෙ ඉමං තිරියං නිපජ්ජාපෙහි, ගාවියො නං මද්දිත්වා මාරෙස්සන්ති, මද්දිතාමද්දිතභාවං පනස්ස ඤත්වා එහී’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා ගොපාලකෙන වජද්වාරෙ විවටමත්තෙයෙව තං තථා නිපජ්ජාපෙසි. ගොගණජෙට්ඨකො උසභො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමන්තොපි තං දිවසං සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා දාරකං චතුන්නං පාදානං අන්තරෙ කත්වා අට්ඨාසි. අනෙකසතගාවියො උසභස්ස ද්වෙ පස්සානි ඝංසන්තියො නික්ඛමිංසු. ගොපාලකොපි ‘‘අයං උසභො පුබ්බෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමති, අජ්ජ පන සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා වජද්වාරමජ්ඣෙ නිච්චලොව ඨිතො, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නං දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා සහස්සං දත්වා පුන ආනෙත්වා අදාසි. අථ නං ආහ – ‘‘අම්ම, කාළි ඉමස්මිං නගරෙ පඤ්ච සකටසතානි පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය වාණිජ්ජාය ගච්ඡන්ති, ත්වං ඉමං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙහි, ගොණා වා නං මද්දිස්සන්ති, චක්කා වා ඡින්දිස්සන්ති, පවත්තිං චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙසි. තදා සාකටිකජෙට්ඨකො පුරතො අහොසි. අථස්ස ගොණා තං ඨානං පත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙසුං, පුනප්පුනං ආරොපෙත්වා පාජියමානාපි පුරතො න ගච්ඡිංසු. එවං තස්ස තෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. සො ‘‘කිං නාමෙතං ගොණා කරිංසූ’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තො දාරකං දිස්වා, ‘‘භාරියං වත මෙ කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො තං ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘ඉදානි නං ආමකසුසානං නෙත්වා ගච්ඡන්තරෙ නිපජ්ජාපෙහි, තත්ථ සුනඛාදීහි වා ඛාදිතො, අමනුස්සෙහි වා පහටො මරිස්සති, මාතාමතභාවඤ්චස්ස ජානිත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා එකමන්තෙ අට්ඨාසි. තං සුනඛො වා කාකො වා අමනුස්සො වා උපසඞ්කමිතුං නාසක්ඛි. ‘‘නනු චස්ස නෙව මාතා න පිතා න භාතිකාදීසු කොචි රක්ඛිතා නාම අත්ථි, කො තං රක්ඛතී’’ති? සුනඛකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහෙන පවත්තිතභුක්කරණමත්තමෙව තං රක්ඛති. අථෙකො අජපාලකො අනෙකසහස්සා අජා ගොචරං නෙන්තො සුසානපස්සෙන ගච්ඡති. එකා අජා පණ්ණානි ඛාදමානා ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨා දාරකං දිස්වා ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකස්ස ථනං අදාසි, අජපාලකෙන ‘‘හෙ හෙ’’ති සද්දෙ කතෙපි න නික්ඛමි. සො ‘‘යට්ඨියා නං පහරිත්වා නීහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨො ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකං ඛීරං පායන්තිං අජිං දිස්වා දාරකෙ පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ආදාය පක්කාමි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං ආහ – ‘‘අම්ම කාළි, ඉමං ආදාය චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහිත්වා පපාතෙ ඛිප, පබ්බතකුච්ඡියං පටිහඤ්ඤමානො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකො හුත්වා භූමියං පතිස්සති, මතාමතභාවඤ්චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං තත්ථ නෙත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා ඛිපි. තං ඛො පන පබ්බතකුච්ඡිං නිස්සාය මහාවෙළුගුම්බො පබ්බතානුසාරෙනෙව වඩ්ඪි, තස්ස මත්ථකං ඝනජාතො ජිඤ්ජුකගුම්බො අවත්ථරි. දාරකො පතන්තො කොජවකෙ විය තස්මිං පති. තං දිවසඤ්ච නළකාරජෙට්ඨකස්ස වෙළුබලි පත්තො හොති. සො පුත්තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා තං වෙළුගුම්බං ඡින්දිතුං ආරභි. තස්මිං චලන්තෙ දාරකො සද්දමකාසි. සො ‘‘දාරකසද්දො වියා’’ති එකෙන පස්සෙන අභිරුහිත්වා තං දිස්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨචිත්තො ආදාය ගතො.

කාළී සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. සෙට්ඨිනො ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තස්සෙව දාරකො වඩ්ඪිතො ‘‘ඝොසකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො සෙට්ඨිනො අක්ඛිම්හි කණ්ටකො විය ඛායි, උජුකං තං ඔලොකෙතුම්පි න විසති. අථස්ස මාරණූපායං චින්තෙන්තො අත්තනො සහායකස්ස කුම්භකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කදා ත්වං ආවාපං ආලිම්පෙස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘ස්වෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘තෙන හි ඉදං සහස්සං ගහෙත්වා මම එකං කම්මං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං, සාමී’’ති? ‘‘එකො මෙ අවජාතපුත්තො අත්ථි, තං තව සන්තිකං පෙසෙස්සාමි, අථ නං ගහෙත්වා ගබ්භං පවෙසෙත්වා තිඛිණාය වාසියා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා චාටියං පක්ඛිපිත්වා ආවාපෙ පචෙය්යාසි, ඉදං තෙ සහස්සං සච්චකාරසදිසං. උත්තරිං පන තෙ කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා කරිස්සාමී’’ති. කුම්භකාරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සෙට්ඨි පුනදිවසෙ ඝොසකං පක්කොසිත්වා, ‘‘හිය්යො මයා කුම්භකාරො එකං කම්මං ආණත්තො, එහි, ත්වං තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවං වදෙහි – ‘හිය්යො කිර මෙ පිතරා ආණත්තං කම්මං නිප්ඵාදෙහී’’’ති පහිණි. සො ‘‘සාධූ’’ති අගමාසි. තං තත්ථ ගච්ඡන්තං ඉතරො සෙට්ඨිනො පුත්තො දාරකෙහි සද්ධිං ගුළං කීළන්තො දිස්වා තං පක්කොසිත්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසි භාතිකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පිතු සාසනං ගහෙත්වා කුම්භකාරස්ස සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං තත්ථ ගමිස්සාමි. ඉමෙ මං දාරකා බහුං ලක්ඛං ජිනිංසු, තං මෙ පටිජිනිත්වා දෙහී’’ති ආහ. ‘‘අහං පිතු භායාමී’’ති. ‘‘මා භායි, භාතික, අහං තං සාසනං හරිස්සාමි. බහූහි ජිතො, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව මෙ ලක්ඛං පටිජිනා’’ති.

ඝොසකො කිර ගුළකීළාය ඡෙකො, තෙන නං එවං නිබන්ධි. සොපි තං ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා කුම්භකාරං වදෙහි – ‘පිතරා කිර මෙ හිය්යො එකං කම්මං ආණත්තං, තං නිප්ඵාදෙහී’’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථා අවච. අථ නං කුම්භකාරො සෙට්ඨිනා වුත්තනියාමෙනෙව මාරෙත්වා ආවාපෙ ඛිපි. ඝොසකොපි දිවසභාගං කීළිත්වා සායන්හසමයෙ ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කිං, තාත, න ගතොසී’’ති වුත්තෙ අත්තනො අගතකාරණඤ්ච කනිට්ඨස්ස ගතකාරණඤ්ච ආරොචෙසි. තං සුත්වා සෙට්ඨි ‘‘අහං ධී’’ති මහාවිරවං විරවිත්වා සකලසරීරෙ පක්කුථිතලොහිතො විය හුත්වා, ‘‘අම්භො, කුම්භකාර, මා මං නාසයි, මා මං නාසයී’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුම්භකාරො තං තථා ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘සාමි, මා සද්දං කරි, කම්මං තෙ නිප්ඵන්න’’න්ති ආහ. සො පබ්බතෙන විය මහන්තෙන සොකෙන අවත්ථටො හුත්වා අනප්පකං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. යථා තං අප්පදුට්ඨස්ස පදුස්සමානො. තෙනාහ භගවා –

‘‘යො දණ්ඩෙන අදණ්ඩෙසු, අප්පදුට්ඨෙසු දුස්සති;

දසන්නමඤ්ඤතරං ඨානං, ඛිප්පමෙව නිගච්ඡති.

‘‘වෙදනං ඵරුසං ජානිං, සරීරස්ස ච භෙදනං;

ගරුකං වාපි ආබාධං, චිත්තක්ඛෙපඤ්ච පාපුණෙ.

‘‘රාජතො වා උපසග්ගං, අබ්භක්ඛානඤ්ච දාරුණං;

පරික්ඛයඤ්ච ඤාතීනං, භොගානඤ්ච පභඞ්ගුරං.

‘‘අථ වාස්ස අගාරානි, අග්ගි ඩහති පාවකො;

කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 137-140);

එවං සන්තෙපි පුන නං සෙට්ඨි උජුකං ඔලොකෙතුං න සක්කොති. ‘‘කින්ති නං මාරෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො, ‘‘මම ගාමසතෙ ආයුත්තකස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති උපායං දිස්වා, ‘‘අයං මෙ අවජාතපුත්තො, ඉමං මාරෙත්වා වච්චකූපෙ ඛිපතු, එවං කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති තස්ස පණ්ණං ලිඛිත්වා, ‘‘තාත ඝොසක, අම්හාකං ගාමසතෙ ආයුත්තකො අත්ථි, ඉමං පණ්ණං හරිත්වා තස්ස දෙහී’’ති වත්වා පණ්ණං තස්ස දුස්සන්තෙ බන්ධි. සො පන අක්ඛරසමයං න ජානාති. දහරකාලතො පට්ඨාය හි නං මාරාපෙන්තොව සෙට්ඨි මාරෙතුං නාසක්ඛි, කිං අක්ඛරසමයං සික්ඛාපෙස්සති? ඉති සො අත්තනො මාරාපනපණ්ණමෙව දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා නික්ඛමන්තො ආහ – ‘‘පාථෙය්යං මෙ, තාත, නත්ථී’’ති. ‘‘පාථෙය්යෙන තෙ කම්මං නත්ථි, අන්තරාමග්ගෙ ‘අසුකගාමෙ නාම මමසහායකො සෙට්ඨි අත්ථි, තස්ස ඝරෙ පාතරාසං කත්වා පුරතො ගච්ඡාහී’’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො තං ගාමං පත්වා සෙට්ඨිස්ස ඝරං පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිජායං පස්සි. ‘‘ත්වං කුතො ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘අන්තොනගරතො’’ති ආහ. ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති? ‘‘තුම්හාකං සහායකසෙට්ඨිනො, අම්මා’’ති. ‘‘ත්වංසි ඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, අම්මා’’ති. තස්සා සහ දස්සනෙනෙව තස්මිං පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සෙට්ඨිනො පනෙකා ධීතා අත්ථි පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා පාසාදිකා, තං රක්ඛිතුං එකමෙව පෙසනකාරිකං දාසිං දත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ වසාපෙන්ති. සෙට්ඨිධීතා තස්මිං ඛණෙ තං දාසිං අන්තරාපණං පෙසෙසි. අථ නං සෙට්ඨිජායා දිස්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය්යධීතාය පෙසනෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො තාව එහි, තිට්ඨතු පෙසනං, පුත්තස්ස මෙ පීඨකං අත්ථරිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛිත්වා සයනං අත්ථරිත්වා දෙහි, පච්ඡා පෙසනං කරිස්සසී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි.

අථ නං චිරෙනාගතං සෙට්ඨිධීතා සන්තජ්ජෙසි. අථ නං සා ආහ – ‘‘මා මෙ කුජ්ඣි, සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො ආගතො, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ආගතාම්හී’’ති. සෙට්ඨිධීතාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො’’ති නාමං සුත්වාව පෙමං ඡවියාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨිතං. කොතුහලකාලස්මිඤ්හි සා තස්ස පජාපතී හුත්වා නාළිකොදනං පච්චෙකබුද්ධස්ස අදාසි, තස්සානුභාවෙනාගන්ත්වා ඉමස්මිං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තා. ඉති තං සො පුබ්බසිනෙහො අවත්ථරිත්වා ගණ්හි. තෙනාහ භගවා –

‘‘පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;

එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);

අථ නං පුච්ඡි – ‘‘කුහිං සො, අම්මා’’ති? ‘‘සයනෙ නිපන්නො නිද්දායතී’’ති. ‘‘අත්ථි පනස්ස හත්ථෙ කිඤ්චී’’ති? ‘‘දුස්සන්තෙ පණ්ණං අත්ථී’’ති. සා ‘‘කිං පණ්ණං නු ඛො එත’’න්ති තස්මිං නිද්දායන්තෙ මාතාපිතූනං අඤ්ඤවිහිතතාය අපස්සන්තානං ඔතරිත්වා සමීපං ගන්ත්වා තං පණ්ණං මොචෙත්වා ආදාය අත්තනො ගබ්භං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය වාතපානං විවරිත්වා අක්ඛරසමයෙ කුසලතාය පණ්ණං වාචෙත්වා, ‘‘අහො වත බාලො, අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා විචරති, සචෙ මයා න දිට්ඨං අස්ස, නත්ථිස්ස ජීවිත’’න්ති තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා සෙට්ඨිස්ස වචනෙන අපරං පණ්ණං ලිඛි – ‘‘අයං මම පුත්තො ඝොසකො නාම, ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ඉමස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරා සද්ධිං මඞ්ගලං කත්වා අත්තනො වසනගාමස්ස මජ්ඣෙ ද්විභූමකං ගෙහං කාරෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපෙන චෙව පුරිසගුත්තියා ච සුසංවිහිතාරක්ඛං කරොතු, මය්හඤ්ච ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’න්ති සාසනං පෙසෙතු, එවං කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති, ලිඛිත්වා ච පන සඞ්ඝරිත්වා ඔතරිත්වා දුස්සන්තෙයෙවස්ස බන්ධි.

සො දිවසභාගං නිද්දායිත්වා උට්ඨාය භුඤ්ජිත්වා පක්කාමි. පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං ගන්ත්වා ආයුත්තකං ගාමකිච්චං කරොන්තංයෙව පස්සි. සො තං දිස්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පිතරා මෙ තුම්හාකං පණ්ණං පෙසිත’’න්ති. ‘‘කිං පණ්ණං, තාත, ආහරා’’ති පණ්ණං ගහෙත්වා වාචෙත්වා තුට්ඨමානසො ‘‘පස්සථ, භො, මම සාමිනො මයි සිනෙහං කත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මෙ මඞ්ගලං කරොතූ’’ති මම සන්තිකං පහිණි. ‘‘සීඝං දාරුආදීනි ආහරථා’’ති ගහපතිකෙ වත්වා ගාමමජ්ඣෙ වුත්තපකාරං ගෙහං කාරාපෙත්වා ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ජනපදසෙට්ඨිනො සන්තිකා ධීතරං ආනෙත්වා මඞ්ගලං කත්වා සෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’’න්ති.

තං සුත්වා සෙට්ඨිනො ‘‘යං කාරෙමි, තං න හොති; යං න කාරෙමි, තදෙව හොතී’’ති මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජි. පුත්තසොකෙන සද්ධිං සො සොකො එකතො හුත්වා කුච්ඡිඩාහං උප්පාදෙත්වා අතිසාරං ජනෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි ‘‘සචෙ කොචි සෙට්ඨිනො සන්තිකා ආගච්ඡති, මම අකථෙත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමතරං මා කථයිත්ථා’’ති ජනෙ ආණාපෙසි. සෙට්ඨිපි ඛො ‘‘දානි තං දුට්ඨපුත්තං මම සාපතෙය්යස්ස සාමිකං න කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං ආයුත්තකං ආහ – ‘‘මාතුල, පුත්තං මෙ දට්ඨුකාමොම්හි, එකං පාදමූලිකං පෙසෙත්වා මම පුත්තං පක්කොසාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පණ්ණං දත්වා එකං පුරිසං පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි තස්ස ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතභාවං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘සෙට්ඨි ගිලානො, පුත්තං පස්සිතුං පක්කොසාපෙසි, අය්යෙ’’ති. ‘‘කිං, තාත, බලවා, දුබ්බලො’’ති? ‘‘බලවා තාව, ආහාරං භුඤ්ජතියෙව, අය්යෙ’’ති. සා සෙට්ඨිපුත්තං අජානාපෙත්වාව තස්ස නිවෙසනඤ්ච පරිබ්බයඤ්ච දාපෙත්වා ‘‘මයා පෙසිතකාලෙ ගමිස්සසි, අච්ඡස්සු තාවා’’ති ආහ. සෙට්ඨි පුන ආයුත්තකං අවච, ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තස්මිම්පි තථෙව පටිපජ්ජි. අථ සෙට්ඨිනො රොගො බලවා ජාතො, එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති. පුන සෙට්ඨි ආයුත්තකං පුච්ඡි – ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තතියවාරෙ ආගතම්පි තං පවත්තිං පුච්ඡි. සො ‘‘බාළ්හගිලානො, අය්යෙ, සෙට්ඨි ආහාරං පච්ඡින්දිත්වා මච්චුපරායණො ජාතො, එකං භාජනං නික්ඛමති, එකං පවිසතී’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා ‘‘ඉදානි ගන්තුං කාලො’’ති සෙට්ඨිපුත්තස්ස ‘‘පිතා තෙ කිර ගිලානො’’ති ආරොචෙත්වා ‘‘කිං වදෙසි භද්දෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘අඵාසුකමස්ස, සාමී’’ති ආහ. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති. සාමි? ‘‘ගාමසතතො වුට්ඨානකපණ්ණාකාරං ආදාය ගන්ත්වා පස්සිස්සාම න’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා සකටෙහි ආදාය පක්කාමි.

අථ නං සා ‘‘පිතා තෙ දුබ්බලො, එත්තකං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තානං පපඤ්චො භවිස්සති, එතං නිවත්තාපෙහී’’ති වත්වා තං සබ්බං අත්තනො කුලගෙහං පෙසෙත්වා පුන තං ආහ – ‘‘සාමි, ත්වං අත්තනො පිතු පාදපස්සෙ තිට්ඨෙය්යාසි, අහං උස්සීසකපස්සෙ ඨස්සාමී’’ති. ගෙහං පවිසමානායෙව ච ‘‘ගෙහස්ස පුරතො ච පච්ඡතො ච ආරක්ඛං ගණ්හථා’’ති අත්තනො පුරිසෙ ආණාපෙසි. පවිට්ඨකාලෙ පන සෙට්ඨිපුත්තො පිතු පාදපස්සෙ අට්ඨාසි, ඉතරා උස්සීසකපස්සෙ.

තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි උත්තානකො නිපන්නො හොති. ආයුත්තකො පන තස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො ‘‘පුත්තො තෙ, සාමි, ආගතො’’ති ආහ. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එස පාදමූලෙ ඨිතො’’ති. අථ නං දිස්වා ආයකම්මිකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘මම ගෙහෙ කිත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, ධනස්සෙව චත්තාලීසකොටියො, උපභොගපරිභොගභණ්ඩානං පන වනගාමක්ඛෙත්තද්විපදචතුප්පදයානවාහනානඤ්ච අයඤ්ච අයඤ්ච පරිච්ඡෙදො’’ති වුත්තෙ, ‘‘අහං එත්තකං ධනං මම පුත්තස්ස ඝොසකස්ස න දෙමී’’ති වත්තුකාමො ‘‘දෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා සෙට්ඨිධීතා ‘‘අයං පුන කථෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි කථෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා සොකාතුරා විය කෙසෙ විකිරිත්වා රොදමානා ‘‘කිං නාමෙතං, තාත, වදෙථ, ඉදම්පි නාම වො වචනං සුණොම, අලක්ඛිකා වතම්හා’’ති වත්වා මත්ථකෙන නං උරමජ්ඣෙ පහරන්තී පතිත්වා යථා පුන වත්තුං න සක්කොති, තථාස්ස උරමජ්ඣෙ මත්ථකෙන ඝංසෙන්තී ආරොදනං දස්සෙසි. සෙට්ඨි තංඛණඤ්ඤෙව කාලමකාසි. ‘‘සෙට්ඨි මතො’’ති ගන්ත්වා උතෙනස්ස රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි පනස්ස පුත්තො වා ධීතා වා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ඝොසකො නාම තස්ස පුත්තො, සබ්බං සාපතෙය්යං තස්ස නිය්යාදෙත්වාව මතො, දෙවා’’ති.

රාජා අපරභාගෙ සෙට්ඨිපුත්තං පක්කොසාපෙසි. තස්මිඤ්ච දිවසෙ දෙවො වස්සි. රාජඞ්ගණෙ තත්ථ තත්ථ උදකං සණ්ඨාති. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමී’’ති පායාසි. රාජා වාතපානං විවරිත්වා තං ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙන්තො රාජඞ්ගණෙ උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතං ‘‘ත්වං ඝොසකො නාම, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘පිතා මෙ මතොති මා සොචි, තව පෙත්තිකං සෙට්ඨිට්ඨානං තුය්හමෙව දස්සාමී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාතා’’ති උය්යොජෙසි. රාජා ගච්ඡන්තඤ්ච නං ඔලොකෙන්තොව අට්ඨාසි. සො ආගමනකාලෙ ලඞ්ඝිතං උදකං ගමනකාලෙ ඔතරිත්වා සණිකං අගමාසි. අථ නං රාජා තතොව පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං නු ඛො, තාත, ත්වං මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගම්ම ගච්ඡන්තො ඔතරිත්වා සණිකං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙව, අහං තස්මිං ඛණෙ කුමාරකො, කීළනකාලො නාම, සො ඉදානි පන මෙ දෙවෙන ඨානන්තරං පටිස්සුතං. තස්මා යථා පුරෙ අචරිත්වා ඉදානි සන්නිසින්නෙන හුත්වා චරිතුං වට්ටතී’’ති. තං සුත්වා රාජා ‘‘ධිතිමායං පුරිසො, ඉදානෙවස්ස ඨානන්තරං දස්සාමී’’ති පිතරා භුත්තං භොගං දත්වා සබ්බසතෙන සෙට්ඨිට්ඨානං අදාසි.

සො රථෙ ඨත්වා නගරං පදක්ඛිණං අකාසි. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පති. සෙට්ඨිධීතා කාළිදාසියා සද්ධිං මන්තයමානා නිසින්නා ‘‘අම්ම කාළි, පුත්තස්ස තෙ එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය උප්පන්නා’’ති ආහ. ‘‘කිං කාරණා, අම්මා’’ති? ‘‘අයඤ්හි අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා අම්හාකං ඝරං ආගතො, අථස්ස මයා තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා මයා සද්ධිං මඞ්ගලකරණත්ථාය අඤ්ඤං පණ්ණං ලිඛිත්වා එත්තකං කාලං තත්ථ ආරක්ඛො කතො’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං එත්තකං පස්සසි, ඉමං පන සෙට්ඨි දහරකාලතො පට්ඨාය මාරෙතුකාමො මාරෙතුං නාසක්ඛි, කෙවලං ඉමං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයී’’ති. ‘‘අම්ම, අතිභාරියං වත සෙට්ඨිනා කත’’න්ති. නගරං පදක්ඛිණං කත්වා ගෙහං පවිසන්තං පන නං දිස්වා, ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය උප්පන්නා’’ති හසිතං අකාසි. අථ නං සෙට්ඨිපුත්තො දිස්වා, ‘‘කිං කාරණා හසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකං කාරණං නිස්සායා’’ති. ‘‘කථෙහි න’’න්ති? ‘‘සා න කථෙසි’’. සො ‘‘සචෙ න කථෙස්සසි, ද්විධා තං ඡින්දිස්සාමී’’ති තජ්ජෙත්වා අසිං නික්කඩ්ඪි. සා ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති තයා මං නිස්සාය ලද්ධාති චින්තෙත්වා හසිත’’න්ති ආහ. ‘‘යදි මම පිතරා අත්තනො සන්තකං මය්හං නිය්යාදිතං, ත්වං එත්ථ කිං හොසී’’ති? සො කිර එත්තකං කාලං කිඤ්චි න ජානාති, තෙනස්සා වචනං න සද්දහි. අථස්ස සා ‘‘තුම්හාකං පිතරා මරණපණ්ණං දත්වා පෙසිතා, තුම්හෙ මයා ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා රක්ඛිතා’’ති සබ්බං කථෙසි. ‘‘ත්වං අභූතං කථෙසී’’ති අසද්දහන්තො ‘‘මාතරං කාළිං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘ආම, තාත, දහරකාලතො පට්ඨාය තං මාරෙතුකාමො මාරෙතුං අසක්කොන්තො තං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයි, සත්තසු ඨානෙසු ත්වං මරණතො මුත්තො, ඉදානි භොගගාමතො ආගම්ම සබ්බසතෙන සද්ධිං සෙට්ඨිට්ඨානං පත්තො’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘භාරියං වත කම්මං, එවරූපා ඛො පන මරණා මුත්තස්ස මම පමාදජීවිතං ජීවිතුං අයුත්තං, අප්පමත්තො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දෙවසිකං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා අද්ධිකකපණාදීනං දානං පට්ඨපෙසි. මිත්තො නාමස්ස කුටුම්බිකො දානබ්යාවටො අහොසි. අයං ඝොසකසෙට්ඨිනො උප්පත්ති.

තස්මිං පන කාලෙ භද්දවතීනගරෙ භද්දවතියසෙට්ඨි නාම ඝොසකසෙට්ඨිනො අදිට්ඨපුබ්බසහායකො අහොසි. භද්දවතීනගරතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨි භද්දවතියසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. භද්දවතියසෙට්ඨිපි කොසම්බිතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. එවං තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිට්ඨපුබ්බසහායකා හුත්වා වසිංසු. අපරභාගෙ භද්දවතියසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො පතිතො. තස්මිං පතිතෙ පඨමං මක්ඛිකා මරන්ති, තතො අනුක්කමෙනෙව කීටා මූසිකා කුක්කුටා සූකරා ගාවො දාසී දාසා සබ්බපච්ඡා ඝරමානුසකාපි මරන්ති. තෙසු යෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්ති, තෙ ජීවිතං ලභන්ති, තදා පන සෙට්ඨි ච භරියා ච ධීතා චස්ස තථා පලායිත්වා ඝොසකසෙට්ඨිං පස්සිතුං පත්ථෙන්තා කොසම්බිමග්ගං පටිපජ්ජිංසු. තෙ අන්තරාමග්ගෙයෙව ඛීණපාථෙය්යා වාතාතපෙන චෙව ඛුප්පිපාසාහි ච කිලන්තසරීරා කිච්ඡෙන කොසම්බිං පත්වා උදකඵාසුකට්ඨානෙ ඨත්වා න්හත්වා නගරද්වාරෙ එකං සාලං පවිසිංසු.

තතො සෙට්ඨි භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමිනා නීහාරෙන ගච්ඡන්තා විජාතමාතුයාපි අමනාපා හොන්ති, සහායකො කිර මෙ අද්ධිකකපණාදීනං දෙවසිකං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා දානං දාපෙසි. තත්ථ ධීතරං පෙසෙත්වා ආහාරං ආහරාපෙත්වා එකාහං ද්වීහං ඉධෙව සරීරං සන්තප්පෙත්වා සහායකං පස්සිස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති. තෙ සාලායමෙව වසිංසු. පුනදිවසෙ කාලෙ ආරොචිතෙ කපණද්ධිකාදීසු ආහාරත්ථාය ගච්ඡන්තෙසු මාතාපිතරො, ‘‘අම්ම, ගන්ත්වා අම්හාකං ආහාරං ආහරා’’ති ධීතරං පෙසයිංසු. මහාභොගකුලස්ස ධීතා විපත්තියා අච්ඡින්නලජ්ජිතාය අලජ්ජමානා පාතිං ගහෙත්වා කපණජනෙන සද්ධිං ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති පුට්ඨා ච පන ‘‘තයො’’ති ආහ. අථස්සා තයො පටිවීසෙ අදාසි. තාය භත්තෙ ආහටෙ තයොපි එකතො භුඤ්ජිතුං නිසීදිංසු.

අථ මාතාධීතරො සෙට්ඨිං ආහංසු – ‘‘සාමි, විපත්ති නාම මහාකුලානම්පි උප්පජ්ජති, මා අම්හෙ ඔලොකෙත්වා භුඤ්ජ, මා චින්තයී’’ති. ඉති නං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා භොජෙසුං. සො භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ කාලමකාසි. මාතාධීතරො නානප්පකාරෙහි පරිදෙවිත්වා රොදිංසු. කුමාරිකා පුනදිවසෙ රොදමානා ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසී’’ති වුත්තා, ‘‘ද්වෙ’’ති වත්වා ආහාරං ආහරිත්වා මාතරං යාචිත්වා භොජෙසි. සාපි තාය යාචියමානා භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තී තං දිවසමෙව කාලමකාසි. කුමාරිකා එකිකාව රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා තාය දුක්ඛුප්පත්තියා අතිවිය සඤ්ජාතඡාතකදුක්ඛා පුනදිවසෙ යාචකෙහි සද්ධිං රොදන්තී ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති වුත්තා ‘‘එක’’න්ති ආහ. මිත්තකුටුම්බිකො තං තයො දිවසෙ භත්තං ගණ්හන්තිං සඤ්ජානාති, තෙන තං ‘‘අපෙහි නස්ස, වසලි, අජ්ජ තව කුච්ඡිප්පමාණං අඤ්ඤාසී’’ති ආහ. හිරොත්තප්පසම්පන්නා කුලධීතා පච්චොරස්මිං සත්තිපහාරං විය වණෙ ඛාරොදකසෙචනකං විය ච පත්වා ‘‘කිං, සාමී’’ති ආහ. ‘‘තයා පුරෙ තයො කොට්ඨාසා ගහිතා, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකං ගණ්හාසි. අජ්ජ තෙ අත්තනො කුච්ඡිප්පමාණං ඤාත’’න්ති. ‘‘මා මං, සාමි, ‘අත්තනොව අත්ථාය ගණ්හී’ති මඤ්ඤිත්ථා’’ති. ‘‘අථ කස්මා එවං ගණ්හී’’ති? ‘‘පුරෙ තයො ජනා අහුම්හ, සාමි, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකිකාව ජාතාම්හී’’ති. සො ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති පුච්ඡිත්වා ආදිතො පට්ඨාය තාය කථිතං සබ්බං පවත්තිං සුත්වා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො සඤ්ජාතබලවදොමනස්සො හුත්වා, ‘‘අම්ම, එවං සන්තෙ මා චින්තයි, ත්වං භද්දවතියසෙට්ඨිනො ධීතා අජ්ජකාලතො පට්ඨාය මම ධීතායෙව නාමා’’ති වත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා ඝරං නෙත්වා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

සා දානග්ගෙ උච්චාසද්දං මහාසද්දං සුත්වා, ‘‘තාත, කස්මා එතං ජනං නිස්සද්දං කත්වා දානං න දෙථා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා කාතුං, අම්මා’’ති. ‘‘සක්කා, තාතා’’ති. ‘‘කථං සක්කා, අම්මා’’ති? ‘‘තාත දානග්ගං පරික්ඛිපිත්වා එකෙකස්සෙව පවෙසනප්පමාණෙන ද්වෙ ද්වාරානි යොජෙත්වා, ‘එකෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා එකෙන නික්ඛමථා’ති වදෙථ, එවං නිස්සද්දා හුත්වාව ගණ්හිස්සන්තී’’ති. සො තං සුත්වා, ‘‘භද්දකොව, අම්ම, උපායො’’ති තථා කාරෙසි. සාපි පුබ්බෙ සාමා නාම. වතියා පන කාරිතත්තා සාමාවතී නාම ජාතා. තතො පට්ඨාය දානග්ගෙ කොලාහලං පච්ඡින්දී. ඝොසකසෙට්ඨි පුබ්බෙ තං සද්දං සුණන්තො ‘‘මය්හං දානග්ගෙ සද්දො’’ති තුස්සති. ද්වීහතීහං පන සද්දං අසුණන්තො මිත්තකුටුම්බිකං අත්තනො උපට්ඨානං ආගතං පුච්ඡි – ‘‘දිය්යති කපණද්ධිකාදීනං දාන’’න්ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං ද්වීහතීහං සද්දො න සුය්යතී’’ති? ‘‘යථා නිස්සද්දා හුත්වා ගණ්හන්ති, තථා මෙ උපායො කතො’’ති. ‘‘අථ පුබ්බෙව කස්මා නාකාසී’’ති? ‘‘අජානනතාය, සාමී’’ති. ‘‘ඉදානි කථං තෙ ඤාතො’’ති? ‘‘ධීතරා මෙ අක්ඛාතො, සාමී’’ති. මය්හං අවිදිතා ‘‘තව ධීතා නාම අත්ථී’’ති. සො අහිවාතරොගුප්පත්තිතො පට්ඨාය සබ්බං භද්දවතියසෙට්ඨිනො පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා තස්සා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපිතභාවං ආරොචෙසි. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘එවං සන්තෙ මම කස්මා න කථෙසි, මම සහායකස්ස ධීතා මම ධීතා නාමා’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, සෙට්ඨිනො ධීතාසී’’ති? ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි මා චින්තයි, ත්වං මම ධීතාසී’’ති තං සීසෙ චුම්බිත්වා පරිවාරත්ථාය තස්සා පඤ්ච ඉත්ථිසතානි දත්වා තං අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

අථෙකදිවසං තස්මිං නගරෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. තස්මිං පන නක්ඛත්තෙ බහි අනික්ඛමනකා කුලධීතරොපි අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං පදසාව නදිං ගන්ත්වා න්හායන්ති. තස්මා තං දිවසං සාමාවතීපි පඤ්චහි ඉත්ථිසතෙහි පරිවාරිතා රාජඞ්ගණෙනෙව න්හායිතුං අගමාසි. උතෙනො සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං දිස්වා ‘‘කස්සිමා නාටකිත්ථියො’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි නාටකිත්ථියො, දෙවා’’ති. ‘‘අථ කස්ස ධීතරො’’ති? ‘‘ඝොසකසෙට්ඨිනො ධීතා දෙව, සාමාවතී නාමෙසා’’ති. සො දිස්වාව උප්පන්නසිනෙහො සෙට්ඨිනො සාසනං පාහෙසි – ‘‘ධීතරං කිර මෙ පෙසෙතූ’’ති. ‘‘න පෙසෙමි, දෙවා’’ති. ‘‘මා කිර එවං කරොතු, පෙසෙතුයෙවා’’ති. ‘‘මයං ගහපතිකා නාම කුමාරිකානං පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා කඩ්ඪනභයෙන න දෙම, දෙවා’’ති. රාජා කුජ්ඣිත්වා ගෙහං ලඤ්ඡාපෙත්වා සෙට්ඨිඤ්ච භරියඤ්ච හත්ථෙ ගහෙත්වා බහි කාරාපෙසි. සාමාවතී, න්හායිත්වා ආගන්ත්වා ගෙහං පවිසිතුං ඔකාසං අලභන්තී, ‘‘කිං එතං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්ම, රාජා තව කාරණා පහිණි. අථ ‘න මයං දස්සාමා’ති වුත්තෙ ඝරං ලඤ්ඡාපෙත්වා අම්හෙ බහි කාරාපෙසී’’ති. ‘‘තාත, භාරියං වො කම්මං කතං, රඤ්ඤා නාම පහිතෙ ‘න, දෙමා’ති අවත්වා ‘සචෙ මෙ ධීතරං සපරිවාරං ගණ්හථ, දෙමා’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, තාතා’’ති. ‘‘සාධු, අම්ම, තව රුචියා සති එවං කරිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො තථා සාසනං පාහෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං සපරිවාරං ආනෙත්වා අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සෙසා තස්සායෙව පරිවාරිත්ථියො අහෙසුං. අයං සාමාවතියා උප්පත්ති.

උතෙනස්ස පන අපරාපි වාසුලදත්තා නාම දෙවී අහොසි චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ධීතා. උජ්ජෙනියඤ්හි චණ්ඩපජ්ජොතො නාම රාජා අහොසි. සො එකදිවසං උය්යානතො ආගච්ඡන්තො අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤස්සපි කස්සචි එවරූපා සම්පත්තී’’ති වත්වා තං සුත්වා මනුස්සෙහි ‘‘කිං සම්පත්ති නාමෙසා, කොසම්බියං උතෙනස්ස රඤ්ඤො අතිමහතී සම්පතී’’ති වුත්තෙ රාජා ආහ – ‘‘තෙන හි ගණ්හිස්සාම න’’න්ති? ‘‘න සක්කා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘කිඤ්චි කත්වා ගණ්හිස්සාමයෙවා’’ති? ‘‘න සක්කා දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘සො හත්ථිකන්තං නාම සිප්පං ජානාති, මන්තං පරිවත්තෙත්වා හත්ථිකන්තවීණං වාදෙන්තො නාගෙ පලාපෙතිපි ගණ්හාතිපි. හත්ථිවාහනසම්පන්නො තෙන සදිසො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘න සක්කා මයා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘සචෙ තෙ, දෙව, එකන්තෙන අයං නිච්ඡයො, තෙන හි දාරුහත්ථිං කාරෙත්වා තස්සාසන්නට්ඨානං පෙසෙහි. සො හත්ථිවාහනං වා අස්සවාහනං වා සුත්වා දූරම්පි ගච්ඡති. තත්ථ නං ආගතං ගහෙතුං සක්කා භවිස්සතී’’ති.

රාජා ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති දාරුමයං යන්තහත්ථිං කාරාපෙත්වා බහි පිලොතිකාහි වෙඨෙත්වා කතචිත්තකම්මං කත්වා තස්ස විජිතෙ ආසන්නට්ඨානෙ එකස්මිං සරතීරෙ විස්සජ්ජාපෙසි. හත්ථිනො අන්තොකුච්ඡියං සට්ඨි පුරිසා අපරාපරං චඞ්කමන්ති, හත්ථිලණ්ඩං ආහරිත්වා තත්ථ තත්ථ ඡඩ්ඩෙසුං. එකො වනචරකො හත්ථිං දිස්වා, ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අනුච්ඡවිකො’’ති චින්තෙත්වා, ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘දෙව, මයා සබ්බසෙතො කෙලාසකූටපටිභාගො තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකො වරවාරණො දිට්ඨො’’ති. උතෙනො තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා හත්ථිං අභිරුය්හ සපරිවාරො නික්ඛමි. තස්ස ආගමනං ඤත්වා චරපුරිසා ගන්ත්වා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා මජ්ඣෙ තුච්ඡං කත්වා උභොසු පස්සෙසු බලකායං පයොජෙසි. උතෙනො තස්සාගමනං අජානන්තො හත්ථිං අනුබන්ධි. අන්තො ඨිතමනුස්සා වෙගෙන පලාපෙසුං. කට්ඨහත්ථී රඤ්ඤො මන්තං පරිවත්තෙත්වා වීණං වාදෙන්තස්ස තන්තිසද්දං අසුණන්තො විය පලායතියෙව. රාජා හත්ථිනාගං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො අස්සං ආරුය්හ අනුබන්ධි. තස්මිං වෙගෙන අනුබන්ධන්තෙ බලකායො ඔහීයි. රාජා එකකොව අහොසි. අථ නං උභොසු පස්සෙසු පයුත්තා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරිසා ගණ්හිත්වා අත්තනො රඤ්ඤො අදංසු. අථස්ස බලකායො අමිත්තවසං ගතභාවං ඤත්වා බහිනගරෙව ඛන්ධාවාරං නිවෙසෙත්වා අච්ඡි.

චණ්ඩපජ්ජොතොපි උතෙනං ජීවග්ගාහමෙව ගාහාපෙත්වා එකස්මිං චොරගෙහෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වාරං පිදහාපෙත්වා තයො දිවසෙ ජයපානං පිවි. උතෙනො තතියදිවසෙ ආරක්ඛකෙ පුච්ඡි – ‘‘කහං වො, තාත, රාජා’’ති? ‘‘‘පච්චාමිත්තො මෙ ගහිතො’ති ජයපානං පිවතී’’ති. ‘‘කා නාමෙසා මාතුගාමස්ස විය තුම්හාකං රඤ්ඤො කිරියා, නනු පටිරාජූනං ගහෙත්වා විස්සජ්ජෙතුං වා මාරෙතුං වා වට්ටති, අම්හෙ දුක්ඛං නිසීදාපෙත්වා ජයපානං කිර පිවතී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එවං වදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු තං විස්සජ්ජෙස්සාමි, එවරූපො කිර තෙ මන්තො අත්ථි, තං මය්හං දස්සසී’’ති. ‘‘සාධු දස්සාමි, ගහණසමයෙ මං වන්දිත්වා තං ගණ්හාහි. කිං පන ත්වං වන්දිස්සසී’’ති? ‘‘ක්යාහං තං වන්දිස්සාමි, න වන්දිස්සාමී’’ති? ‘‘අහම්පි තෙ න දස්සාමී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ රාජාණං තෙ කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කරොහි, සරීරස්ස මෙ ඉස්සරො, න පන චිත්තස්සා’’ති. රාජා තස්ස සූරගජ්ජිතං සුත්වා, ‘‘කථං නු ඛො ඉමං මන්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමං මන්තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා, මම ධීතරං එතස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හාපෙත්වා අහං තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘අඤ්ඤස්ස වන්දිත්වා ගණ්හන්තස්ස දස්සසී’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි අම්හාකං ඝරෙ එකා ඛුජ්ජා අත්ථි තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය ත්වං බහිසාණියං ඨිතොව මන්තං වාචෙහී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, ඛුජ්ජා වා හොතු පීඨසප්පි වා, වන්දන්තියා දස්සාමී’’ති. තතො රාජා ගන්ත්වා ධීතරං වාසුලදත්තං ආහ – ‘‘අම්ම, එකො සඞ්ඛකුට්ඨී අනග්ඝමන්තං ජානාති, තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා. ත්වං අන්තොසාණියං නිසීදිත්වා තං වන්දිත්වා මන්තං ගණ්හ, සො බහිසාණියං ඨත්වා තුය්හං වාචෙස්සති. තව සන්තිකා අහං තං ගණ්හිස්සාමී’’ති.

එවං සො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්ථවකරණභයෙන ධීතරං ඛුජ්ජං, ඉතරං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසි. සො තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය බහි ඨිතො මන්තං වාචෙසි. අථ නං එකදිවසං පුනප්පුනං වුච්චමානම්පි මන්තපදං වත්තුං අසක්කොන්තිං ‘‘අරෙ ඛුජ්ජෙ අතිබහලොට්ඨකපොලං තෙ මුඛං, එවං නාම වදෙහී’’ති ආහ. ‘‘සා කුජ්ඣිත්වා අරෙ දුට්ඨසඞ්ඛකුට්ඨි කිං වදෙසි, කිං මාදිසා ඛුජ්ජා නාම හොතී’’ති? සාණිකණ්ණං උක්ඛිපිත්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ධීතා වාසුලදත්තා නාමාහ’’න්ති ආහ. ‘‘පිතා තෙ තං මය්හං කථෙන්තො ‘ඛුජ්ජා’ති කථෙසී’’ති. ‘‘මය්හම්පි කථෙන්තො තං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසී’’ති. තෙ උභොපි ‘‘තෙන හි අම්හාකං සන්ථවකරණභයෙන කථිතං භවිස්සතී’’ති අන්තොසාණියඤ්ඤෙව සන්ථවං කරිංසු.

තතො පට්ඨාය මන්තග්ගහණං වා සිප්පග්ගහණං වා නත්ථි. රාජාපි ධීතරං නිච්චං පුච්ඡති – ‘‘සිප්පං ගණ්හසි, අම්මා’’ති? ‘‘ගණ්හාමි, තාතා’’ති. අථ නං එකදිවසං උතෙනො ආහ – ‘‘භද්දෙ, සාමිකෙන කත්තබ්බං නාම නෙව මාතාපිතරො න භාතුභගිනියො කාතුං සක්කොන්ති, සචෙ මය්හං ජීවිතං දස්සසි, පඤ්ච තෙ ඉත්ථිසතානි පරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානං දස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ ඉමස්මිං වචනෙ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සථ, දස්සාමි වො ජීවිත’’න්ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භද්දෙ’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, නිට්ඨිතං සිප්ප’’න්ති? ‘‘න තාව නිට්ඨිතං, තාත, සිප්ප’’න්ති. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්මා’’ති? ‘‘අම්හාකං එකං ද්වාරඤ්ච එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, තාතා’’ති. ‘‘ඉදං කිං, අම්මා’’ති? ‘‘තාත, රත්තිං කිර තාරකසඤ්ඤාය මන්තස්ස උපචාරත්ථාය එකං ඔසධං ගහෙතබ්බං අත්ථි. තස්මා අම්හාකං වෙලාය වා අවෙලාය වා නික්ඛමනකාලෙ එකං ද්වාරඤ්චෙව එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තෙ අත්තනො අභිරුචිතං එකං ද්වාරං හත්ථගතං කරිංසු. රඤ්ඤො පන පඤ්ච වාහනානි අහෙසුං. භද්දවතී නාම කරෙණුකා එකදිවසං පඤ්ඤාස යොජනානි ගච්ඡති, කාකො නාම දාසො සට්ඨි යොජනානි ගච්ඡති, චෙලකට්ඨි ච මුඤ්චකෙසී චාති ද්වෙ අස්සා යොජනසතං ගච්ඡන්ති, නාළාගිරි හත්ථී වීසති යොජනසතන්ති.

සො කිර රාජා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ එකස්ස ඉස්සරස්ස උපට්ඨාකො අහොසි. අථෙකදිවසං ඉස්සරෙ බහිනගරං ගන්ත්වා න්හත්වා ආගච්ඡන්තෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො නගරං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා සකලනගරවාසීනං මාරෙන ආවට්ටිතත්තා එකං භික්ඛාම්පි අලභිත්වා යථාධොතෙන පත්තෙන නික්ඛමි. අථ නං නගරද්වාරං පත්තකාලෙ මාරො අඤ්ඤාතකවෙසෙන උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, වො කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන මෙ ත්වං අලභනාකාරං කරී’’ති? ‘‘තෙන හි නිවත්තිත්වා පුන පවිසථ, ඉදානි න කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නාහං පුන නිවත්තිස්සාමී’’ති. සචෙ හි නිවත්තෙය්ය, පුන සො සකලනගරවාසීනං සරීරෙ අධිමුඤ්චිත්වා පාණිං පහරිත්වා හසනකෙළිං කරෙය්ය. පච්චෙකබුද්ධෙ අනිවත්තිත්වා ගතෙ මාරො තත්ථෙව අන්තරධායි. අථ සො ඉස්සරො යථාධොතෙනෙව පත්තෙන ආගච්ඡන්තං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘චරිත්වා නික්ඛන්තම්හාවුසො’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අය්යො, මයා පුච්ඡිතං අකථෙත්වා අඤ්ඤං වදති, න කිඤ්චි ලද්ධං භවිස්සතී’’ති. අථස්ස පත්තං ඔලොකෙන්තො තුච්ඡං දිස්වා ගෙහෙ භත්තස්ස නිට්ඨිතානිට්ඨිතභාවං අජානනතාය සූරො හුත්වා පත්තං ගහෙතුං අවිසහන්තො ‘‘ථොකං, භන්තෙ, අධිවාසෙථා’’ති වත්වා වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං භත්තං නිට්ඨිත’’න්ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ තං උපට්ඨාකං ආහ – ‘‘තාත, අඤ්ඤො තයා සම්පන්නවෙගතරො නාම නත්ථි, සීඝෙන ජවෙන භදන්තං පත්වා ‘පත්තං මෙ, භන්තෙ, දෙථා’ති වත්වා පත්තං ගහෙත්වා වෙගෙන එහී’’ති. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආහරි. ඉස්සරොපි අත්තනො භොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා ‘‘ඉමං සීඝං ගන්ත්වා අය්යස්ස සම්පාදෙහි, අහං තෙ ඉතො පත්තිං දම්මී’’ති ආහ.

සොපි තං ගහෙත්වා ජවෙන ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ‘වෙලා උපකට්ඨා’ති අහං අතිසීඝෙන ජවෙන ආගතො ච ගතො ච, එතස්ස මෙ ජවස්ස ඵලෙන යොජනානං පණ්ණාසසට්ඨිසතවීසසතගමනසමත්ථානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තන්තු, ආගච්ඡන්තස්ස ච මෙ ගච්ඡන්තස්ස ච සරීරං සූරියතෙජෙන තත්ථං, තස්ස මෙ ඵලෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ආණා සූරියතෙජසදිසා හොතු, ඉමස්මිං මෙ පිණ්ඩපාතෙ සාමිනා පත්ති දින්නා, තස්සා මෙ නිස්සන්දෙන තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස භාගී හොමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘එවං හොතූ’’ති වත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1. 192);

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, මණිජොතිරසො යථා’’ති. –

අනුමොදනං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධානං කිර ඉධාව ද්වෙ ගාථා අනුමොදනගාථා නාම හොන්ති. තත්ථ ජොතිරසොති සබ්බකාමදදං මණිරතනං වුච්චති. ඉදං තස්ස පුබ්බචරිතං. සො එතරහි චණ්ඩපජ්ජොතො අහොසි. තස්ස ච කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉමානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තිංසු. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානකීළාය නික්ඛමි. උතෙනො ‘‘අජ්ජ පලායිතබ්බ’’න්ති මහන්තාමහන්තෙ චම්මපසිබ්බකෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස පූරෙත්වා කරෙණුකාපිට්ඨෙ ඨපෙත්වා වාසුලදත්තං ආදාය පලායි. අන්තෙපුරපාලකා පලායන්තං තං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සීඝං ගච්ඡථා’’ති බලං පහිණි. උතෙනො බලස්ස පක්ඛන්දභාවං ඤත්වා කහාපණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙසි, මනුස්සා කහාපණෙ උච්චිනිත්වා පුන පක්ඛන්දිංසු. ඉතරො සුවණ්ණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙත්වා නෙසං සුවණ්ණලොභෙන පපඤ්චෙන්තානඤ්ඤෙව බහි නිවුට්ඨං අත්තනො ඛන්ධාවාරං පාපුණි. අථ නං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව අත්තනො බලකායො පරිවාරෙත්වා නගරං පවෙසෙසි. සො පත්වාව වාසුලදත්තං අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසීති. අයං වාසුලදත්තාය උප්පත්ති.

අපරා පන මාගණ්ඩියා නාම රඤ්ඤො සන්තිකා අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලභි. සා කිර කුරුරට්ඨෙ මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස ධීතා. මාතාපිස්සා මාගණ්ඩියායෙව නාමං. චූළපිතාපිස්සා මාගණ්ඩියොව, සා අභිරූපා අහොසි දෙවච්ඡරපටිභාගා. පිතා පනස්සා අනුච්ඡවිකං සාමිකං අලභන්තො මහන්තෙහි මහන්තෙහි කුලෙහි යාචිතොපි ‘‘න මය්හං ධීතු තුම්හෙ අනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා උය්යොජෙසි. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස සපජාපතිකස්ස අනාගාමිඵලූපනිස්සයං දිස්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය තස්ස බහිනිගමෙ අග්ගිපරිචරණට්ඨානං අගමාසි. සො තථාගතස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ඉමිනා පුරිසෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, අයං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො, ඉමස්ස පොසාපනත්ථාය ධීතරං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සමණ, එකා මෙ ධීතා අත්ථි, අහං එත්තකං කාලං තස්සා අනුච්ඡවිකං පුරිසං න පස්සාමි, තුම්හෙ තස්සා අනුච්ඡවිකා, සා ච තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකා. තුම්හාකඤ්හි පාදපරිචාරිකා, තස්සා ච භත්තා ලද්ධුං වට්ටති, තං වො අහං දස්සාමි, යාව මමාගමනා ඉධෙව තිට්ඨථා’’ති ආහ. සත්ථා කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හී අහොසි. බ්රාහ්මණො වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා, ‘‘භොති, භොති ධීතු මෙ අනුච්ඡවිකො පුරිසො දිට්ඨො, සීඝං සීඝං නං අලඞ්කරොහී’’ති තං අලඞ්කාරාපෙත්වා සද්ධිං බ්රාහ්මණියා ආදාය සත්ථු සන්තිකං පායාසි. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. අයං ‘‘එත්තකං කාලං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො නත්ථී’’ති කස්සචි අදත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ ධීතු අනුච්ඡවිකො දිට්ඨො’’ති කිර වදෙති, ‘‘කීදිසො නු ඛො සො පුරිසො, පස්සිස්සාම න’’න්ති මහාජනො තෙනෙව සද්ධිං නික්ඛමි.

තස්මිං ධීතරං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තෙ සත්ථා තෙන වුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තත්ථ පදචෙතියං දස්සෙත්වා ගන්ත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අට්ඨාසි. බුද්ධානඤ්හි පදචෙතියං අධිට්ඨහිත්වා අක්කන්තට්ඨානෙයෙව පඤ්ඤායති, න අඤ්ඤත්ථ. යෙසඤ්චත්ථාය අධිට්ඨිතං හොති, තෙයෙව නං පස්සන්ති. තෙසං පන අදස්සනකරණත්ථං හත්ථිආදයො වා අක්කමන්තු, මහාමෙඝො වා පවස්සතු, වෙරම්භවාතා වා පහරන්තු, න තං කොචි මක්ඛෙතුං සක්කොති. අථ බ්රාහ්මණී බ්රාහ්මණං ආහ – ‘‘කුහිං සො පුරිසො’’ති. ‘‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ තිට්ඨාහී’ති නං අවචං, කුහිං නු ඛො සො ගතො’’ති ඉතො චිතො ඔලොකෙන්තො පදචෙතියං දිස්වා ‘‘අයමස්ස පදවලඤ්ජො’’ති ආහ. බ්රාහ්මණී සලක්ඛණමන්තානං තිණ්ණං වෙදානං පගුණතාය ලක්ඛණමන්තෙ පරිවත්තෙත්වා පදලක්ඛණං උපධාරෙත්වා, ‘‘නයිදං, බ්රාහ්මණ, පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පද’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රත්තස්ස හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

දුට්ඨස්ස හොති සහසානුපීළිතං;

මූළ්හස්ස හොති අවකඩ්ඪිතං පදං,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; විසුද්ධි. 1.45);

අථ නං බ්රාහ්මණො එවමාහ – ‘‘භොති ත්වං උදකපාතියං කුම්භීලං, ගෙහමජ්ඣෙ ච පන චොරං විය මන්තෙ පස්සනසීලා, තුණ්හී හොහී’’ති. බ්රාහ්මණ, යං ඉච්ඡසි, තං වදෙහි, නයිදං පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පදන්ති. තතො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අයං සො පුරිසො’’ති වත්වා බ්රාහ්මණො ගන්ත්වා, ‘‘සමණ, ධීතරං මෙ තව පොසාපනත්ථාය දෙමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘ධීතරා තෙ මය්හං අත්ථො අත්ථි වා නත්ථි වා’’ති අවත්වාව, ‘‘බ්රාහ්මණ, එකං තෙ කාරණං කථෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථෙහි සමණා’’ති වුත්තෙ මහාභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අජපාලනිග්රොධමූලා මාරෙන අනුබද්ධභාවං අජපාලනිග්රොධමූලෙ ච පන ‘‘අතීතො දානි මෙ එස විසය’’න්ති තස්ස සොකාතුරස්ස සොකවූපසමනත්ථං ආගතාහි මාරධීතාහි කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන පයොජිතං පලොභනං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘තදාපි මය්හං ඡන්දො නාහොසී’’ති වත්වා –

‘‘දිස්වාන තණ්හං අරතිං රගඤ්ච,

නාහොසි ඡන්දො අපි මෙථුනස්මිං;

කිමෙවිදං මුත්තකරීසපුණ්ණං,

පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; සු. නි. 841) –

ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. මාගණ්ඩියාපි ඛො ‘‘සචස්ස මයා අත්ථො නත්ථි, අනත්ථිකභාවොව වත්තබ්බො, අයං පන මං මුත්තකරීසපුණ්ණං කරොති, පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙති, හොතු, අත්තනො ජාතිකුලපදෙසභොගයසවයසම්පත්තිං ආගම්ම තථාරූපං භත්තාරං ලභිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති සත්ථරි ආඝාතං බන්ධි. ‘‘කිං පන සත්ථා තාය අත්තනි ආඝාතුප්පත්තිං ජානාති, නො’’ති? ‘‘ජානාතියෙව. ජානන්තො කස්මා ගාථමාහා’’ති? ඉතරෙසං ද්වින්නං වසෙන. බුද්ධා හි ආඝාතං අගණෙත්වා මග්ගඵලාධිගමාරහානං වසෙන ධම්මං දෙසෙන්තියෙව. මාතාපිතරො තං නෙත්වා චූළමාගණ්ඩියං කනිට්ඨං පටිච්ඡාපෙත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. චූළමාගණ්ඩියොපි චින්තෙසි – ‘‘මම ධීතා ඔමකසත්තස්ස න අනුච්ඡවිකා, එකස්ස රඤ්ඤොව අනුච්ඡවිකා’’ති. තං ආදාය කොසම්බිං ගන්ත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා, ‘‘ඉමං ඉත්ථිරතනං දෙවස්ස අනුච්ඡවික’’න්ති උතෙනස්ස රඤ්ඤො අදාසි. සො තං දිස්වාව උප්පන්නබලවසිනෙහො අභිසෙකං කත්වා පඤ්චසතමාතුගාමපරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. අයං මාගණ්ඩියාය උප්පත්ති.

එවමස්ස දියඩ්ඪසහස්සනාටකිත්ථිපරිවාරා තිස්සො අග්ගමහෙසියො අහෙසුං. තස්මිං ඛො පන සමයෙ ඝොසකසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති කොසම්බියං තයො සෙට්ඨිනො හොන්ති. තෙ උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය පඤ්චසතතාපසෙ හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරෙ භික්ඛාය චරන්තෙ දිස්වා පසීදිත්වා නිසීදාපෙත්වා භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා චත්තාරො මාසෙ අත්තනො සන්තිකෙ වසාපෙත්වා පුන වස්සාරත්තෙ ආගමනත්ථාය පටිජානාපෙත්වා උය්යොජෙසුං. තාපසාපි තතො පට්ඨාය අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා චත්තාරො මාසෙ තෙසං සන්තිකෙ වසිංසු. තෙ අපරභාගෙ හිමවන්තතො ආගච්ඡන්තා අරඤ්ඤායතනෙ එකං මහානිග්රොධං දිස්වා තස්ස මූලෙ නිසීදිංසු. තෙසු ජෙට්ඨකතාපසො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ඔරමත්තිකා න භවිස්සති, මහෙසක්ඛෙනෙවෙත්ථ දෙවරාජෙන භවිතබ්බං, සාධු වත සචායං ඉසිගණස්ස පානීයං දදෙය්යා’’ති. සොපි පානීයං අදාසි. තාපසො න්හානොදකං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. තතො භොජනං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං දෙවරාජා අම්හෙහි චින්තිතං චින්තිතං සබ්බං දෙති, අහො වත නං පස්සෙය්යාමා’’ති. සො රුක්ඛක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා අත්තානං දස්සෙසි. අථ නං තාපසා, ‘‘දෙවරාජ, මහතී තෙ සම්පත්ති, කිං නු ඛො කත්වා අයං තෙ ලද්ධා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘මා පුච්ඡථ, අය්යා’’ති. ‘‘ආචික්ඛ, දෙවරාජා’’ති. සො අත්තනා කතකම්මස්ස පරිත්තකත්තා ලජ්ජමානො කථෙතුං න විසහි. තෙහි පුනප්පුනං නිප්පීළියමානො පන ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති වත්වා කථෙසි.

සො කිරෙකො දුග්ගතමනුස්සො හුත්වා භතිං පරියෙසන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකෙ භතිකම්මං ලභිත්වා තං නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙසි. අථෙකස්මිං උපොසථදිවසෙ සම්පත්තෙ අනාථපිණ්ඩිකො විහාරතො ආගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘තස්ස භතිකස්ස අජ්ජුපොසථදිවසභාවො කෙනචි කථිතො’’ති? ‘‘න කථිතො, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හිස්ස සායමාසං පචථා’’ති. අථස්ස පත්ථොදනං පචිංසු. සො දිවසං අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා සායං ආගන්ත්වා භත්තෙ වඩ්ඪෙත්වා දින්නෙ ‘‘ඡාතොම්හී’’ති සහසා අභුඤ්ජිත්වාව ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමස්මිං ගෙහෙ ‘භත්තං දෙථ, සූපං දෙථ, බ්යඤ්ජනං දෙථා’ති මහාකොලාහලං අහොසි, අජ්ජ තෙ සබ්බෙ නිස්සද්දා නිපජ්ජිංසු, මය්හමෙව එකස්සාහාරං වඩ්ඪයිංසු, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අවසෙසා භුඤ්ජිංසු, න භුඤ්ජිංසූ’’ති? ‘‘න භුඤ්ජිංසු, තාතා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ඉමස්මිං ගෙහෙ උපොසථදිවසෙසු සායමාසං න භුඤ්ජන්ති, සබ්බෙව උපොසථිකා හොන්ති. අන්තමසො ථනපායිනොපි දාරකෙ මුඛං වික්ඛාලාපෙත්වා චතුමධුරං මුඛෙ පක්ඛිපාපෙත්වා මහාසෙට්ඨි උපොසථිකෙ කාරෙති. ගන්ධතෙලප්පදීපෙ ජාලන්තෙ ඛුද්දකමහල්ලකදාරකා සයනගතා ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්ති. තුය්හං පන උපොසථදිවසභාවං කථෙතුං සතිං න කරිම්හා. තස්මා තවෙව භත්තං පක්කං, නං භුඤ්ජස්සූති. සචෙ ඉදානි උපොසථිකෙන භවිතුං වට්ටති, අහම්පි භවෙය්යන්ති. ‘‘ඉදං සෙට්ඨි ජානාතී’’ති. ‘‘තෙන හි නං පුච්ඡථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං පුච්ඡිංසු. සො එවමාහ – ‘‘ඉදානි පන අභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨහන්තො උපඩ්ඪං උපොසථකම්මං ලභිස්සතී’’ති. ඉතරො තං සුත්වා තථා අකාසි.

තස්ස සකලදිවසං කම්මං කත්වා ඡාතස්ස සරීරෙ වාතා කුප්පිංසු. සො යොත්තෙන උරං බන්ධිත්වා යොත්තකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තති. සෙට්ඨි තං පවත්තිං සුත්වා උක්කාහි ධාරියමානාහි චතුමධුරං ගාහාපෙත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, වාතා මෙ කුප්පිතා’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨාය ඉදං භෙසජ්ජං ඛාදාහී’’ති. ‘‘තුම්හෙපි ඛාදථ, සාමී’’ති. ‘‘අම්හාකං අඵාසුකං නත්ථි, ත්වං ඛාදාහී’’ති. ‘‘සාමි, අහං උපොසථකම්මං කරොන්තො සකලං කාතුං නාසක්ඛිං, උපඩ්ඪකම්මම්පි මෙ විකලං මා අහොසී’’ති න ඉච්ඡි. ‘‘මා එවං කරි, තාතා’’ති වුච්චමානොපි අනිච්ඡිත්වා අරුණෙ උට්ඨහන්තෙ මිලාතමාලා විය කාලං කත්වා තස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ දෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්මා ඉමමත්ථං කථෙත්වා ‘‘සො සෙට්ඨි බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො, තං නිස්සාය කතස්ස උපඩ්ඪුපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙනෙසා සම්පත්ති මයා ලද්ධා’’ති ආහ.

‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාව පඤ්චසතා තාපසා උට්ඨාය දෙවතාය අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘බුද්ධොති වදෙසි, බුද්ධොති වදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘බුද්ධොති වදාමි, බුද්ධොති වදාමී’’ති තික්ඛත්තුං පටිජානාපෙත්වා ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මි’’න්ති උදානං උදානෙත්වා ‘‘දෙවතෙ අනෙකෙසු කප්පසතසහස්සෙසු අසුතපුබ්බං සද්දං තයා සුණාපිතම්හා’’ති ආහංසු. අථ අන්තෙවාසිනො ආචරියං එතදවොචුං – ‘‘තෙන හි සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තාතා, තයො සෙට්ඨිනො අම්හාකං බහූපකාරා, ස්වෙ තෙසං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හිත්වා තෙසම්පි ආචික්ඛිත්වා ගමිස්සාම, අධිවාසෙථ, තාතා’’ති. තෙ අධිවාසයිංසු. පුනදිවසෙ සෙට්ඨිනො යාගුභත්තං සම්පාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘අජ්ජ නො අය්යානං ආගමනදිවසො’’ති ඤත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා තෙ ආදාය නිවෙසනං ගන්ත්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. තෙ කතභත්තකිච්චා මහාසෙට්ඨිනො ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති වදිංසු. ‘‘නනු, භන්තෙ, තුම්හෙහි චත්තාරො වස්සිකෙ මාසෙ අම්හාකං ගහිතාව පටිඤ්ඤා, ඉදානි කුහිං ගච්ඡථා’’ති? ‘‘ලොකෙ කිර බුද්ධො උප්පන්නො, ධම්මො උප්පන්නො, සඞ්ඝො උප්පන්නො, තස්මා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘කිං පන තස්ස සත්ථුනො සන්තිකං තුම්හාකඤ්ඤෙව ගන්තුං වට්ටතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි අවාරිතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආගමෙථ, මයම්පි ගමනපරිවච්ඡං කත්වා ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තුම්හෙසු පරිවච්ඡං කරොන්තෙසු අම්හාකං පපඤ්චො හොති, මයං පුරතො ගච්ඡාම, තුම්හෙ පච්ඡා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා තෙ පුරෙතරං ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා අභිත්ථවිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. අථ නෙසං සත්ථා අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙපි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති වචනසමනන්තරංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා එහිභික්ඛූ අහෙසුං.

තෙපි ඛො තයො සෙට්ඨිනො පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි භත්තච්ඡාදනසප්පිමධුඵාණිතාදීනි දානූපකරණානි ආදාය සාවත්ථිං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ධම්මකථං සුත්වා කථාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අද්ධමාසමත්තම්පි දානං දදමානා සත්ථු සන්තිකෙ වසිත්වා කොසම්බිං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචිත්වා සත්ථාරා පටිඤ්ඤං දදන්තෙන ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අඤ්ඤාතං, භන්තෙ, අම්හෙහි පහිතසාසනෙන ආගන්තුං වට්ටතී’’ති වත්වා කොසම්බිං ගන්ත්වා ඝොසකසෙට්ඨි ඝොසිතාරාමං, කුක්කුටසෙට්ඨි කුක්කුටාරාමං, පාවාරිකසෙට්ඨි පාවාරිකාරාමන්ති තයො මහාවිහාරෙ කාරෙත්වා සත්ථු ආගමනත්ථාය සාසනං පහිණිංසු. සත්ථා තෙසං සාසනං සුත්වා තත්ථ අගමාසි. තෙ පච්චුග්ගන්ත්වා සත්ථාරං විහාරං පවෙසෙත්වා වාරෙන වාරෙන පටිජග්ගන්ති. සත්ථා දෙවසිකං එකෙකස්මිං විහාරෙ වසති. යස්ස විහාරෙ වුට්ඨො හොති, තස්සෙව ඝරද්වාරෙ පිණ්ඩාය චරති. තෙසං පන තිණ්ණං සෙට්ඨීනං උපට්ඨාකො සුමනො නාම මාලාකාරො අහොසි. සො තෙ සෙට්ඨිනො එවමාහ – ‘‘අහං තුම්හාකං දීඝරත්තං උපකාරකො, සත්ථාරං භොජෙතුකාමොම්හි, මය්හම්පි එකදිවසං සත්ථාරං දෙථා’’ති. ‘‘තෙන හි භණෙ ස්වෙ භොජෙහී’’ති. ‘‘සාධු, සාමී’’ති සො සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සක්කාරං පටියාදෙසි.

තදා රාජා සාමාවතියා දෙවසිකං පුප්ඵමූලෙ අට්ඨ කහාපණෙ දෙති. තස්සා ඛුජ්ජුත්තරා නාම දාසී සුමනමාලාකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නිබද්ධං පුප්ඵානි ගණ්හාති. අථ නං තස්මිං දිවසෙ ආගතං මාලාකාරො ආහ – ‘‘මයා සත්ථා නිමන්තිතො, අජ්ජ පුප්ඵෙහි සත්ථාරං පූජෙස්සාමි, තිට්ඨ තාව, ත්වං පරිවෙසනාය සහායිකා හුත්වා ධම්මං සුත්වා අවසෙසානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගමිස්සසී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති අධිවාසෙසි. සුමනො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා අනුමොදනකරණත්ථාය පත්තං අග්ගහෙසි. සත්ථා අනුමොදනධම්මදෙසනං ආරභි. ඛුජ්ජුත්තරාපි සත්ථු ධම්මකථං සුණන්තීයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡති, තං දිවසං අට්ඨහිපි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගතා. අථ නං සාමාවතී ආහ – ‘‘කිං නු ඛො, අම්ම, අජ්ජ අම්හාකං රඤ්ඤා ද්විගුණං පුප්ඵමූලං දින්න’’න්ති? ‘‘නො, අය්යෙ’’ති. ‘‘අථ කස්මා බහූනි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු අහං චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ආහරාමී’’ති. ‘‘අජ්ජ කස්මා න ගණ්හී’’ති? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මකථං සුත්වා ධම්මස්ස අධිගතත්තා’’ති. අථ නං ‘‘අරෙ, දුට්ඨදාසි එත්තකං කාලං තයා ගහිතකහාපණෙ මෙ දෙහී’’ති අතජ්ජෙත්වා, ‘‘අම්ම, තයා පිවිතං අමතං අම්හෙපි පායෙහී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි මං න්හාපෙහී’’ති වුත්තෙ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා ද්වෙ මට්ඨසාටකෙ දාපෙසි. සා එකං නිවාසෙත්වා එකං එකංසං පාරුපිත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා එකං බීජනිං ආහරාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදිත්වා චිත්රබීජනිං ආදාය පඤ්ච මාතුගාමසතානි ආමන්තෙත්වා තාසං සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ධම්මං දෙසෙසි. තස්සා ධම්මකථං සුත්වා තා සබ්බාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තා සබ්බාපි ඛුජ්ජුත්තරං වන්දිත්වා, ‘‘අම්ම, අජ්ජතො පට්ඨාය ත්වං කිලිට්ඨකම්මං මා කරි, අම්හාකං මාතුට්ඨානෙ ච ආචරියට්ඨානෙ ච ඨත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා අම්හාකං කථෙහී’’ති වදිංසු. සා තථා කරොන්තී අපරභාගෙ තිපිටකධරා ජාතා. අථ නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවිකානං උපාසිකානං බහුස්සුතානං ධම්මකථිකානං යදිදං ඛුජ්ජුත්තරා’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. තාපි ඛො පඤ්චසතා ඉත්ථියො තං එවමාහංසු – ‘‘අම්ම, සත්ථාරං දට්ඨුකාමාම්හා, තං නො දස්සෙහි, ගන්ධමාලාදීහි තං පූජෙස්සාමා’’ති. ‘‘අය්යෙ, රාජකුලං නාම භාරියං, තුම්හෙ ගහෙත්වා බහි ගන්තුං න සක්කා’’ති. ‘‘අම්ම, නො මා නාසෙහි, දස්සෙහෙව අම්හාකං සත්ථාර’’න්ති. ‘‘තෙන හි තුම්හාකං වසනගබ්භානං භිත්තීසු යත්තකෙන ඔලොකෙතුං සක්කා හොති, තත්තකං ඡිද්දං කත්වා ගන්ධමාලාදීනි ආහරාපෙත්වා සත්ථාරං තිණ්ණං සෙට්ඨීනං ඝරද්වාරං ගච්ඡන්තං තුම්හෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු ඨත්වා ඔලොකෙථ චෙව, හත්ථෙ ච පසාරෙත්වා වන්දථ, පූජෙථ චා’’ති. තා තථා කත්වා සත්ථාරං ගච්ඡන්තඤ්ච ආගච්ඡන්තඤ්ච ඔලොකෙත්වා වන්දිංසු චෙව පූජෙසුඤ්ච.

අථෙකදිවසං මාගණ්ඩියා අත්තනො පාසාදතලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමමානා තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තාහි තස්සා සත්ථරි ආඝාතබද්ධභාවං අජානන්තීහි ‘‘සත්ථා ඉමං නගරං ආගතො, මයං එත්ථ ඨත්වා සත්ථාරං වන්දාම චෙව පූජෙම චා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආගතො නාම ඉමං නගරං සමණො ගොතමො, ඉදානිස්ස කත්තබ්බං ජානිස්සාමි, ඉමාපි තස්ස උපට්ඨායිකා, ඉමාසම්පි කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිමිස්සිකානං බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථි, කතිපාහෙනෙව තෙ ජීවිතං මාරෙස්සන්තී’’ති. රාජා ‘‘න තා එවරූපං කරිස්සන්තී’’ති න සද්දහි. පුනප්පුනං වුත්තෙපි න සද්දහි එව. අථ නං එවං තික්ඛත්තුං වුත්තෙපි අසද්දහන්තං ‘‘සචෙ මෙ න සද්දහසි, තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා උපචාරෙහි, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ තාසං අකුජ්ඣිත්වා, කිඤ්චි අවත්වාව ඡිද්දානි පිදහාපෙත්වා සබ්බගබ්භෙසු උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කාරෙසි. උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කිර තස්මිං කාලෙ උප්පන්නානි. මාගණ්ඩියා තාසං කිඤ්චි කාතුං අසක්කුණිත්වා, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්සෙව කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති නාගරානං ලඤ්ජං දත්වා, ‘‘සමණං ගොතමං අන්තොනගරං පවිසිත්වා විචරන්තං දාසකම්මකරපොරිසෙහි අක්කොසෙත්වා පරිභාසෙත්වා පලාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකා තීසු රතනෙසු අප්පසන්නා අන්තොනගරං පවිට්ඨං සත්ථාරං අනුබන්ධිත්වා, ‘‘චොරොසි, බාලොසි, මූළ්හොසි, ඔට්ඨොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, නෙරයිකොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නත්ථි තුය්හං සුගති, දුග්ගතියෙව තුය්හං පාටිකඞ්ඛා’’ති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති.

තං සුත්වා ආයස්මා ආනන්දො සත්ථාරං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ නාගරා අම්හෙ අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘කුහිං, ආනන්දොති’’? ‘‘අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථ මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු පුන කත්ථ ගමිස්සාම, ආනන්දො’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථාපි මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු කුහිං ගමිස්සාමා’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආනන්ද, එවං කාතුං න වට්ටති. යත්ථ අධිකරණං උප්පන්නං, තත්ථෙව තස්මිං වූපසන්තෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං වට්ටති. කෙ පන තෙ, ආනන්ද, අක්කොසන්තී’’ති? ‘‘භන්තෙ, දාසකම්මකරෙ උපාදාය සබ්බෙ අක්කොසන්තී’’ති. ‘‘අහං, ආනන්ද, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිසදිසො, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිනො හි චතූහි දිසාහි ආගතෙ සරෙ සහිතුං භාරො, තථෙව බහූහි දුස්සීලෙහි කථිතකථානං සහනං නාම මය්හං භාරො’’ති වත්වා අත්තානං ආරබ්භ ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘අහං නාගොව සඞ්ගාමෙ, චාපතො පතිතං සරං;

අතිවාක්යං තිතික්ඛිස්සං, දුස්සීලො හි බහුජ්ජනො.

‘‘දන්තං නයන්ති සමිතිං, දන්තං රාජාභිරූහති;

දන්තො සෙට්ඨො මනුස්සෙසු, යොතිවාක්යං තිතික්ඛති.

‘‘වරමස්සතරා දන්තා, ආජානීයා ච සින්ධවා;

කුඤ්ජරා ච මහානාගා, අත්තදන්තො තතො වර’’න්ති. (ධ. ප. 320-322);

ධම්මකථා සම්පත්තමහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. එවං ධම්මං දෙසෙත්වා මා චින්තයි, ආනන්ද, එතෙ සත්තාහමත්තමෙව අක්කොසිස්සන්ති, අට්ඨමෙ දිවසෙ තුණ්හී භවිස්සන්ති, බුද්ධානඤ්හි උප්පන්නං අධිකරණං සත්තාහතො උත්තරි න ගච්ඡති. මාගණ්ඩියා සත්ථාරං අක්කොසාපෙත්වා පලාපෙතුං අසක්කොන්තී, ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමා එතස්ස උපත්ථම්භභූතා, එතාසම්පි බ්යසනං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං රඤ්ඤො සුරාපානට්ඨානෙ උපට්ඨානං කරොන්තී චූළපිතු සාසනං පහිණි ‘‘අත්ථො මෙ කිර කුක්කුටෙහි, අට්ඨ මතකුක්කුටෙ, අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ච ගහෙත්වා ආගච්ඡතු, ආගන්ත්වා ච සොපානමත්ථකෙ ඨත්වා ආගතභාවං නිවෙදෙත්වා ‘පවිසතූ’ති වුත්තෙපි අපවිසිත්වා පඨමං අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ පහිණතු, ‘පච්ඡා ඉතරෙ’’’ති. චූළාපට්ඨාකස්ස ච ‘‘මම වචනං කරෙය්යාසී’’ති ලඤ්ජං අදාසි. මාගණ්ඩියො ආගන්ත්වා, රඤ්ඤො නිවෙදාපෙත්වා, ‘‘පවිසතූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ආපානභූමිං න පවිසිස්සාමී’’ති ආහ. ඉතරා චූළුපට්ඨාකං පහිණි – ‘‘ගච්ඡ, තාත, මම චූළපිතු සන්තික’’න්ති. සො ගන්ත්වා තෙන දින්නෙ අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ආනෙත්වා, ‘‘දෙව, පුරොහිතෙන පණ්ණාකාරො පහිතො’’ති ආහ. රාජා ‘‘භද්දකො වත නො උත්තරිභඞ්ගො උප්පන්නො, කො නු ඛො පචෙය්යා’’ති ආහ. මාගණ්ඩියා, ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො නික්කම්මිකා විචරන්ති, තාසං පෙසෙහි, තා පචිත්වා ආහරිස්සන්තී’’ති ආහ. රාජා ‘‘ගච්ඡ, තාසං දත්වා අඤ්ඤස්ස කිර හත්ථෙ අදත්වා සයමෙව මාරෙත්වා පචන්තූ’’ති පෙසෙසි. චූළුපට්ඨාකො ‘‘සාධු දෙවා’’ති ගන්ත්වා තථා වත්වා තාහි ‘‘මයං පාණාතිපාතං න කරොමා’’ති පටික්ඛිත්තො ආගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. මාගණ්ඩියා ‘‘දිට්ඨං තෙ, මහාරාජ, ඉදානි තාසං පාණාතිපාතස්ස කරණං වා අකරණං වා ජානිස්සසි, ‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙන්තූ’ති වදෙහි දෙවා’’ති ආහ. රාජා තථා වත්වා පෙසෙසි. ඉතරො තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො විය හුත්වා ගන්ත්වා තෙ කුක්කුටෙ පුරොහිතස්ස දත්වා මතකුක්කුටෙ තාසං සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කිර කුක්කුටෙ පචිත්වා සත්ථු සන්තිකං පහිණථා’’ති ආහ. තා, ‘‘සාමි, ආහර, ඉදං නාම අම්හාකං කිච්ච’’න්ති පච්චුග්ගන්ත්වා ගණ්හිංසු. සො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුට්ඨො, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙථාති වුත්තමත්තෙයෙව පටිමග්ගං ආගන්ත්වා ගණ්හිංසූ’’ති ආචික්ඛි. මාගණ්ඩියා ‘‘පස්ස, මහාරාජ, න තා තුම්හාදිසානං කරොන්ති, බහිද්ධා පත්ථනා තාසං අත්ථීති වුත්තෙ න සද්දහසී’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වාපි අධිවාසෙත්වා තුණ්හීයෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

තදා පන රාජා ‘‘සාමාවතියා වාසුලදත්තාය මාගණ්ඩියාය චා’’ති තිස්සන්නම්පි එතාසං පාසාදතලෙ වාරෙන වාරෙන සත්තාහං සත්තාහං වීතිනාමෙති. අථ නං ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා සාමාවතියා පාසාදතලං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා මාගණ්ඩියා චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘අගදෙන කිර දාඨා ධොවිත්වා එකං සප්පං පෙසෙතූ’’ති. සො තථා කත්වා පෙසෙසි. රාජා අත්තනො ගමනට්ඨානං හත්ථිකන්තවීණං ආදායයෙව ගච්ඡති, තස්සා පොක්ඛරෙ එකං ඡිද්දං අත්ථි. මාගණ්ඩියා තෙන ඡිද්දෙන සප්පං පවෙසෙත්වා ඡිද්දං මාලාගුළෙන ථකෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං අන්තොවීණායමෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා රඤ්ඤො ගමනදිවසෙ ‘‘අජ්ජ කතරිස්සිත්ථියා පාසාදං ගමිස්සසි දෙවා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමාවතියා’’ති වුත්තෙ, ‘‘අජ්ජ මයා, මහාරාජ, අමනාපො සුපිනො දිට්ඨො. න සක්කා තත්ථ ගන්තුං, දෙවා’’ති? ‘‘ගච්ඡාමෙවා’’ති. සා යාව තතියං වාරෙත්වා, ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමි, දෙවා’’ති වත්වා නිවත්තියමානාපි අනිවත්තිත්වා, ‘‘න ජානාමි, කිං භවිස්සති දෙවා’’ති රඤ්ඤා සද්ධිංයෙව අගමාසි.

රාජා සාමාවතිමිස්සිකාහි දින්නානි වත්ථපුප්ඵගන්ධාභරණානි ධාරෙත්වා සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා වීණං උස්සීසකෙ ඨපෙත්වා සයනෙ නිපජ්ජි. මාගණ්ඩියා අපරාපරං විචරන්තී විය හුත්වා වීණාඡිද්දතො පුප්ඵගුළං අපනෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං නිරාහාරො තෙන ඡිද්දෙන නික්ඛමිත්වා පස්සසන්තො ඵණං කත්වා සයනපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. මාගණ්ඩියා තං දිස්වා, ‘‘ධී ධී, දෙව, සප්පො’’ති මහාසද්දං කත්වා රාජානඤ්ච තා ච අක්කොසන්තී, ‘‘අයං අන්ධබාලරාජා අලක්ඛිකො මය්හං වචනං න සුණාති, ඉමාපි නිස්සිරීකා දුබ්බිනීතා, කිං නාම රඤ්ඤො සන්තිකා න ලභන්ති, කිං නු තුම්හෙ ඉමස්මිං මතෙයෙව සුඛං ජීවිස්සථ, ජීවන්තෙ දුක්ඛං ජීවථ, ‘අජ්ජ මයා පාපසුපිනො දිට්ඨො, සාමාවතියා පාසාදං ගන්තුං න වට්ටතී’ති වාරෙන්තියාපි මෙ වචනං න සුණසි, දෙවා’’ති ආහ. රාජා සප්පං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතො ‘‘එවරූපම්පි නාම ඉමා කරිස්සන්ති, අහො පාපා, අහං ඉමාසං පාපභාවං ආචික්ඛන්තියාපි ඉමිස්සා වචනං න සද්දහිං, පඨමං අත්තනො ගබ්භෙසු ඡිද්දානි කත්වා නිසින්නා, පුන මයා පෙසිතෙ කුක්කුටෙ පටිපහිණිංසු, අජ්ජ සයනෙ සප්පං විස්සජ්ජිංසූ’’ති කොධෙන සම්පජ්ජලිතො විය අහොසි.

සාමාවතීපි පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්මා, අම්හාකං අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථි, නරින්දෙ ච දෙවියා ච අත්තනි ච සමමෙව මෙත්තචිත්තං පවත්තෙථ, මා කස්සචි කොපං කරිත්ථා’’ති. රාජා සහස්සථාමං සිඞ්ගධනුං ආදාය ජියං පොථෙත්වා විසපීතං සරං සන්නය්හිත්වා සාමාවතිං ධුරෙ කත්වා සබ්බා තා පටිපාටියා ඨපාපෙත්වා සාමාවතියා උරෙ සරං විස්සජ්ජෙසි. සො තස්සා මෙත්තානුභාවෙන පටිනිවත්තිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛොව හුත්වා රඤ්ඤො හදයං පවිසන්තො විය අට්ඨාසි. රාජා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඛිත්තො සරො සිලම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡති, ආකාසෙ පටිහනනකට්ඨානං නත්ථි, අථ ච පනෙස නිවත්තිත්වා මම හදයාභිමුඛො ජාතො, අයඤ්හි නාම නිස්සත්තො නිජ්ජීවො සරොපි එතිස්සා ගුණං ජානාති, අහං මනුස්සභූතොපි න ජානාමී’’ති, සො ධනුං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සාමාවතියා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සම්මුය්හාමි පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘සාධු, දෙව, මං සරණං ගච්ඡා’’ති අවත්වා, ‘‘යමහං, මහාරාජ, සරණං ගතා, තමෙව ත්වම්පි සරණං ගච්ඡාහී’’ති ඉදං වත්වා සාමාවතී සම්මාසම්බුද්ධසාවිකා –

‘‘මා මං ත්වං සරණං ගච්ඡ, යමහං සරණං ගතා;

එස බුද්ධො මහාරාජ, එස බුද්ධො අනුත්තරො;

සරණං ගච්ඡ තං බුද්ධං, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති. –

ආහ. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘ඉදානාහං අතිරෙකතරං භායාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එස භිය්යො පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

අථ නං සා පුරිමනයෙනෙව පුන පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, සත්ථාරඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, වරඤ්ච තෙ දම්මී’’ති වුත්තෙ, ‘‘වරො ගහිතො හොතු, මහාරාජා’’ති ආහ. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සරණං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා සාමාවතිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘උට්ඨෙහි, වරං ගණ්හා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, මය්හං හිරඤ්ඤාදීහි අත්ථො නත්ථි, ඉමං පන මෙ වරං දෙහි, තථා කරොහි, යථා සත්ථා නිබද්ධං පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ඉධාගච්ඡති, ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං ඉධාගච්ඡථ, සාමාවතිමිස්සිකා ‘ධම්මං සුණිස්සාමා’ති වදන්තී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, බුද්ධානං නාම එකස්මිං ඨානෙ නිබද්ධං ගන්තුං න වට්ටති, මහාජනො සත්ථාරං ආගමනත්ථාය පච්චාසීසතී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, එකං භික්ඛුං ආණාපෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය නිබද්ධං රාජකුලං ගච්ඡති. තාපි දෙවියො නිබද්ධං ථෙරං සපරිවාරං භොජෙන්ති, ධම්මං සුණන්ති. තා එකදිවසං ථෙරස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසීදිත්වා, පඤ්චහි උත්තරාසඞ්ගසතෙහි ධම්මපූජං අකංසු. එකෙකො උත්තරාසඞ්ගො පඤ්ච සතානි පඤ්ච සතානි අග්ඝති.

තා එකවත්ථා දිස්වා රාජා පුච්ඡි – ‘‘කුහිං වො උත්තරාසඞ්ගො’’ති. ‘‘අය්යස්ස නො දින්නා’’ති. ‘‘තෙන සබ්බෙ ගහිතා’’ති? ‘‘ආම, ගහිතා’’ති. රාජා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තාහි උත්තරාසඞ්ගානං දින්නභාවං පුච්ඡිත්වා තාහි දින්නභාවඤ්ච ථෙරෙන ගහිතභාවඤ්ච සුත්වා, ‘‘නනු, භන්තෙ, අතිබහූනි වත්ථානි, එත්තකෙහි කිං කරිස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්හාකං පහොනකානි වත්ථානි ගණ්හිත්වා සෙසානි ජිණ්ණචීවරිකානං භික්ඛූනං දස්සාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙ අත්තනො ජිණ්ණචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ජිණ්ණතරචීවරිකානං දස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙ අත්තනො ජිණ්ණතරචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පච්චත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණපච්චත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘භූමත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණභූමත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පාදපුඤ්ඡනානි කරිස්සන්ති, මහාරාජා’’ති. ‘‘පුරාණපාදපුඤ්ඡනානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කොට්ටෙත්වා මත්තිකාය මද්දිත්වා භිත්තිං ලිම්පිස්සන්තී’’ති. ‘‘භන්තෙ, එත්තකානි කත්වාපි අය්යානං දින්නානි න නස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා පසන්නො අපරානිපි පඤ්ච වත්ථසතානි ආහරාපෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපාපෙසි. ථෙරො කිර පඤ්චසතග්ඝනකානෙව වත්ථානි පඤ්චසතභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි පඤ්චසතක්ඛත්තුං ලභි, සහස්සග්ඝනකානි සහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි සහස්සක්ඛත්තුං ලභි, සතසහස්සග්ඝනකානි සතසහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි සතසහස්සක්ඛත්තුං ලභි. එකං ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසාතිආදිනා නයෙන ලද්ධානං පන ගණනා නාම නත්ථි. තථාගතෙ කිර පරිනිබ්බුතෙ ථෙරො සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා සබ්බවිහාරෙසු භික්ඛූනං අත්තනො සන්තකානෙව පත්තචීවරානි අදාසි.

තදා මාගණ්ඩියාපි ‘‘යමහං කරොමි. තං තථා අහුත්වා අඤ්ඤථාව හොති, ඉදානි කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති රඤ්ඤෙ උය්යානකීළං ගච්ඡන්තෙ චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘සාමාවතියා පාසාදං ගන්ත්වා, දුස්සකොට්ඨාගාරානි ච තෙලකොට්ඨාගාරානි ච විවරාපෙත්වා, දුස්සානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙත්වා තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ද්වාරං පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා දණ්ඩදීපිකාහි ගෙහෙ අග්ගිං දදමානො ඔතරිත්වා ගච්ඡතූ’’ති. සො පාසාදං අභිරුය්හ කොට්ඨාගාරානි විවරිත්වා වත්ථානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙතුං ආරභි. අථ නං සාමාවතිප්පමුඛා ඉත්ථියො ‘‘කිං එතං චූළපිතා’’ති වදන්තියො උපසඞ්කමිංසු. ‘‘අම්මා, රාජා දළ්හිකම්මත්ථාය ඉමෙ ථම්භෙ තෙලපිලොතිකාහි වෙඨාපෙති, රාජගෙහෙ නාම සුයුත්තං දුයුත්තං දුජ්ජානං, මා මෙ සන්තිකෙ හොථ, අම්මා’’ති එවං වත්වා තා ආගතා ගබ්භෙ පවෙසෙත්වා ද්වාරානි පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා ආදිතො පට්ඨාය අග්ගිං දෙන්තො ඔතරි. සාමාවතී තාසං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්හාකං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ විචරන්තීනං එවමෙව අග්ගිනා ඣායමානානං අත්තභාවානං පරිච්ඡෙදො බුද්ධඤාණෙනපි න සුකරො, අප්පමත්තා හොථා’’ති. තා ගෙහෙ ඣායන්තෙ වෙදනාපරිග්ගහකම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තියො කාචි දුතියඵලං, කාචි තතියඵලං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘ඉධ, භන්තෙ, රඤ්ඤො උතෙනස්ස උය්යානගතස්ස අන්තෙපුරං දඩ්ඪං, පඤ්ච ච ඉත්ථිසතානි කාලකතානි සාමාවතිප්පමුඛානි. තාසං, භන්තෙ, උපාසිකානං කා ගති, කො අභිසම්පරායො’ති? සන්තෙත්ථ, භික්ඛවෙ, උපාසිකායො සොතාපන්නා, සන්ති සකදාගාමියො, සන්ති අනාගාමියො, සබ්බා තා, භික්ඛවෙ, උපාසිකායො අනිප්ඵලා කාලකතා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සති;

උපධීබන්ධනො බාලො, තමසා පරිවාරිතො;

සස්සතොරිව ඛායති, පස්සතො නත්ථි කිඤ්චන’’න්ති. (උදා. 70);

එවඤ්ච පන වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සත්තා නාම වට්ටෙ විචරන්තා නිච්චකාලං අප්පමත්තා හුත්වා පුඤ්ඤකම්මමෙව න කරොන්ති, පමාදිනො හුත්වා පාපකම්මම්පි කරොන්ති. තස්මා වට්ටෙ විචරන්තා සුඛම්පි දුක්ඛම්පි අනුභවන්තී’’ති ධම්මං දෙසෙසි.

රාජා ‘‘සාමාවතියා ගෙහං කිර ඣායතී’’ති සුත්වා වෙගෙනාගච්ඡන්තොපි අදඩ්ඪෙ සම්පාපුණිතුං නාසක්ඛි. ආගන්ත්වා පන ගෙහං නිබ්බාපෙන්තො උප්පන්නබලවදොමනස්සො අමච්චගණපරිවුතො නිසීදිත්වා සාමාවතියා ගුණෙ අනුස්සරන්තො, ‘‘කස්ස නු ඛො ඉදං කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා – ‘‘මාගණ්ඩියාය කාරිතං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා, ‘‘තාසෙත්වා පුච්ඡියමානා න කථෙස්සති, සණිකං උපායෙන පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චෙ ආහ – ‘‘අම්භො, අහං ඉතො පුබ්බෙ උට්ඨාය සමුට්ඨාය ආසඞ්කිතපරිසඞ්කිතොව හොමි, සාමාවතී මෙ නිච්චං ඔතාරමෙව ගවෙසති, ඉදානි පන මෙ චිත්තං නිබ්බුතං භවිස්සති, සුඛෙන ච වසිතුං ලභිස්සාමී’’ති, තෙ ‘‘කෙන නු ඛො, දෙව, ඉදං කත’’න්ති ආහංසු. ‘‘මයි සිනෙහෙන කෙනචි කතං භවිස්සතී’’ති. මාගණ්ඩියාපි සමීපෙ ඨිතා තං සුත්වා, ‘‘නාඤ්ඤො කොචි කාතුං සක්ඛිස්සති, මයා කතං, දෙව, අහං චූළපිතරං ආණාපෙත්වා කාරෙසි’’න්ති ආහ. ‘‘තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො මයි සිනෙහො සත්තො නාම නත්ථි, පසන්නොස්මි, වරං තෙ දම්මි, අත්තනො ඤාතිගණං පක්කොසාපෙහී’’ති. සා ඤාතකානං සාසනං පහිණි – ‘‘රාජා මෙ පසන්නො වරං දෙති, සීඝං ආගච්ඡන්තූ’’ති. රාජා ආගතාගතානං මහන්තං සක්කාරං කාරෙසි. තං දිස්වා තස්සා අඤ්ඤාතකාපි ලඤ්ජං දත්වා ‘‘මයං මාගණ්ඩියාය ඤාතකා’’ති ආගච්ඡිංසු. රාජා තෙ සබ්බෙ ගාහාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ නාභිප්පමාණෙ ආවාටෙ ඛණාපෙත්වා තෙ තත්ථ නිසීදාපෙත්වා පංසූහි පූරෙත්වා උපරි පලාලෙ විකිරාපෙත්වා අග්ගිං දාපෙසි. චම්මස්ස දඩ්ඪකාලෙ අයනඞ්ගලෙන කසාපෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හීරාහීරං කාරෙසි. මාගණ්ඩියාය සරීරතොපි තිඛිණෙන සත්ථෙන ඝනඝනට්ඨානෙසු මංසං උප්පාටෙත්වා තෙලකපාලං උද්ධනං ආරොපෙත්වා පූවෙ විය පචාපෙත්වා තමෙව ඛාදාපෙසි.

ධම්මසභායම්පි භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘අනනුච්ඡවිකං වත, ආවුසො, එවරූපාය සද්ධාය පසන්නාය උපාසිකාය එවරූපං මරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සාමාවතිප්පමුඛානං ඉත්ථීනං එතං අයුත්තං සම්පත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස පන යුත්තමෙව එතාහි ලද්ධ’’න්ති වත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, එතාහි පුබ්බෙ කතං, තං ආචික්ඛථා’’ති තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ රාජගෙහෙ නිබද්ධං අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධා භුඤ්ජන්ති. පඤ්චසතා ඉත්ථියො තෙ උපට්ඨහන්ති. තෙසු සත්ත පච්චෙකබුද්ධා හිමවන්තං ගච්ඡන්ති, එකො නදීතීරෙ එකං තිණගහනං අත්ථි, තත්ථ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. අථෙකදිවසං රාජා පච්චෙකබුද්ධෙසු ගතෙසු තා ඉත්ථියො ආදාය නදියං උදකකීළං කීළිතුං ගතො. තත්ථ තා ඉත්ථියො දිවසභාගං උදකෙ කීළිත්වා උත්තරිත්වා සීතපීළිතා අග්ගිං විසිබ්බෙතුකාමා ‘‘අම්හාකං අග්ගිකරණට්ඨානං ඔලොකෙථා’’ති අපරාපරං විචරන්තියො තං තිණගහනං දිස්වා, ‘‘තිණරාසී’’ති සඤ්ඤාය තං පරිවාරෙත්වා ඨිතා අග්ගිං අදංසු. තිණෙසු ඣායිත්වා පතන්තෙසු පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා, ‘‘නට්ඨාම්හා, අම්හාකං රඤ්ඤො පච්චෙකබුද්ධො ඣායති, රාජා ඤත්වා අම්හෙ නාසෙස්සති, සුදඩ්ඪං නං කරිස්සාමා’’ති සබ්බා තා ඉත්ථියො ඉතො චිතො ච දාරූනි ආහරිත්වා තස්ස උපරි දාරුරාසිං කරිංසු. මහාදාරුරාසි අහොසි. අථ නං ආලිම්පෙත්වා, ‘‘ඉදානි ඣායිස්සතී’’ති පක්කමිංසු. තා පඨමං අසඤ්චෙතනිකා හුත්වා කම්මුනා න බජ්ඣිංසු, ඉදානි පච්ඡා සඤ්චෙතනාය කම්මුනා බජ්ඣිංසු. පච්චෙකබුද්ධං පන අන්තොසමාපත්තියං සකටසහස්සෙහි දාරූනි ආහරිත්වා ආලිම්පෙන්තාපි උස්මාකාරමත්තම්පි ගහෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා සො සත්තමෙ දිවසෙ උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි. තා තස්ස කම්මස්ස කතත්තා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ ඉමිනාව නියාමෙන ගෙහෙ ඣායමානෙ ඣායිංසු. ඉදං එතාසං පුබ්බකම්මන්ති.

එවං වුත්තෙ භික්ඛූ සත්ථාරං පටිපුච්ඡිංසු – ‘‘ඛුජ්ජුත්තරා පන, භන්තෙ, කෙන කම්මෙන ඛුජ්ජා ජාතා, කෙන කම්මෙන මහාපඤ්ඤා, කෙන කම්මෙන සොතාපත්තිඵලං අධිගතා, කෙන කම්මෙන පරෙසං පෙසනකාරිතා ජාතා’’ති? භික්ඛවෙ, තස්සෙව රඤ්ඤො බාරාණසියං රජ්ජං කරණකාලෙ ස්වෙව පච්චෙකබුද්ධො ථොකං ඛුජ්ජධාතුකො අහොසි. අථෙකා උපට්ඨායිකා ඉත්ථී කම්බලං පාරුපිත්වා සුවණ්ණසරණං ගහෙත්වා, ‘‘අම්හාකං පච්චෙකබුද්ධො එවඤ්ච එවඤ්ච විචරතී’’ති ඛුජ්ජා හුත්වා තස්ස විචරණාකාරං දස්සෙසි. තස්ස නිස්සන්දෙන ඛුජ්ජා ජාතා. තෙ පන පච්චෙකබුද්ධෙ පඨමදිවසෙ රාජගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පත්තෙ ගාහාපෙත්වා පායාසස්ස පූරෙත්වා දාපෙසි. උණ්හපායාසස්ස පූරෙ පත්තෙ පච්චෙකබුද්ධා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ගණ්හන්ති. සා ඉත්ථී තෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා අත්තනො සන්තකානි අට්ඨ දන්තවලයානි දත්වා, ‘‘ඉධ ඨපෙත්වා ගණ්හථා’’ති ආහ. තෙසු තථා කත්වා තං ඔලොකෙත්වා ඨිතෙසු තෙසං අධිප්පායං ඤත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අම්හාකං එතෙහි අත්ථො. තුම්හාකඤ්ඤෙව එතානි පරිච්චත්තානි, ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ගහෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. අජ්ජතනාපි තානි වලයානි අරොගානෙව. සා තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉදානි තිපිටකධරා මහාපඤ්ඤා ජාතා. පච්චෙකබුද්ධානං කතඋපට්ඨානස්ස නිස්සන්දෙන පන සොතාපත්තිඵලං පත්තා. ඉදමස්සා බුද්ධන්තරෙ පුබ්බකම්මං.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන එකා බාරාණසිසෙට්ඨිනො ධීතා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය ආදාසං ගහෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරොන්තී නිසීදි. අථස්සා විස්සාසිකා එකා ඛීණාසවා භික්ඛුනී තං දට්ඨුං අගමාසි. භික්ඛුනියො හි ඛීණාසවාපි සායන්හසමයෙ උපට්ඨාකකුලානි දට්ඨුකාමා හොන්ති. තස්මිං පන ඛණෙ සෙට්ඨිධීතාය සන්තිකෙ කාචි පෙසනකාරිකා නත්ථි, සා ‘‘වන්දාමි, අය්යෙ, එතං තාව මෙ පසාධනපෙළකං ගහෙත්වා දෙථා’’ති ආහ. ථෙරී චින්තෙසි – ‘‘සචස්සා ඉමං ගණ්හිත්වා න දස්සාමි, මයි ආඝාතං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති. සචෙ පන දස්සාමි, පරස්ස පෙසනකාරිකා හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති. නිරයසන්තාපතො ඛො පන පරස්ස පෙසනභාවොව සෙය්යො’’ති. ‘‘සා අනුදයං පටිච්ච තං ගහෙත්වා තස්සා අදාසි. තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන පරෙසං පෙසනකාරිකා ජාතා’’ති.

අථ පුනෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො ගෙහෙ අග්ගිනා ඣායිංසු, මාගණ්ඩියාය ඤාතකා උපරි පලාලග්ගිං දත්වා අයනඞ්ගලෙහි භින්නා, මාගණ්ඩියා පක්කුථිතතෙලෙ පක්කා, කෙ නු ඛො එත්ථ ජීවන්ති නාම, කෙ මතා නාමා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි පමත්තා, තෙ වස්සසතං ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. යෙ අප්පමත්තා, තෙ මතාපි ජීවන්තියෙව. තස්මා මාගණ්ඩියා ජීවන්තීපි මතායෙව නාම, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො මතාපි ජීවන්තියෙව නාම. න හි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා මරන්ති නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

21.

‘‘අප්පමාදො අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.

22.

‘‘එවං විසෙසතො ඤත්වා, අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතා;

අප්පමාදෙ පමොදන්ති, අරියානං ගොචරෙ රතා.

23.

‘‘තෙ ඣායිනො සාතතිකා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා;

ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තර’’න්ති.

තත්ථ අප්පමාදොති පදං මහන්තං අත්ථං දීපෙති, මහන්තං අත්ථං ගහෙත්වා තිට්ඨති. සකලම්පි හි තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආහරිත්වා කථියමානං අප්පමාදපදමෙව ඔතරති. තෙන වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි ජඞ්ගලානං පාණානං පදජාතානි, සබ්බානි තානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, හත්ථිපදං තෙසං අග්ගමක්ඛායති යදිදං මහන්තත්තෙන. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (සං. නි. 5.140).

සො පනෙස අත්ථතො සතියා අවිප්පවාසො නාම. නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා චෙතං නාමං. අමතපදන්ති අමතං වුච්චති නිබ්බානං. තඤ්හි අජාතත්තා නු ජීයති න මීයති, තස්මා අමතන්ති වුච්චති. පජ්ජන්ති ඉමිනාති පදං, අමතං පාපුණන්තීති අත්ථො. අමතස්ස පදං අමතපදං, අමතස්ස අධිගමූපායොති වුත්තං හොති, පමාදොති පමජ්ජනභාවො, මුට්ඨස්සතිසඞ්ඛාතස්ස සතියා වොසග්ගස්සෙතං නාමං. මච්චුනොති මරණස්ස. පදන්ති උපායො මග්ගො. පමත්තො හි ජාතිං නාතිවත්තති, ජාතො ජීයති චෙව මීයති චාති පමාදො මච්චුනො පදං නාම හොති, මරණං උපෙති. අප්පමත්තා න මීයන්තීති සතියා සමන්නාගතා හි අප්පමත්තා න මරන්ති. අජරා අමරා හොන්තීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. න හි කොචි සත්තො අජරො අමරො නාම අත්ථි, පමත්තස්ස පන වට්ටං නාම අපරිච්ඡින්නං, අප්පමත්තස්ස පරිච්ඡින්නං. තස්මා පමත්තා ජාතිආදීහි අපරිමුත්තත්තා ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. අප්පමත්තා පන අප්පමාදලක්ඛණං වඩ්ඪෙත්වා ඛිප්පං මග්ගඵලානි සච්ඡිකත්වා දුතියතතියඅත්තභාවෙසු න නිබ්බත්තන්ති. තස්මා තෙ ජීවන්තාපි මතාපි න මීයන්තියෙව නාම. යෙ පමත්තා යථා මතාති යෙ පන සත්තා පමත්තා, තෙ පමාදමරණෙන මතත්තා, යථා හි ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන මතා දාරුක්ඛන්ධසදිසා අපගතවිඤ්ඤාණා, තථෙව හොන්ති. තෙසම්පි හි මතානං විය ගහට්ඨානං තාව ‘‘දානං දස්සාම, සීලං රක්ඛිස්සාම, උපොසථකම්මං කරිස්සාමා’’ති එකචිත්තම්පි න උප්පජ්ජති, පබ්බජිතානම්පි ‘‘ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි පූරෙස්සාම, ධුතඞ්ගානි සමාදියිස්සාම, භාවනං වඩ්ඪෙස්සාමා’’ති න උප්පජ්ජතීති මතෙන තෙ කිං නානාකරණාව හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙ පමත්තා යථා මතා’’ති.

එවං විසෙසතො ඤත්වාති පමත්තස්ස වට්ටතො නිස්සරණං නත්ථි, අප්පමත්තස්ස අත්ථීති එවං විසෙසතොව ජානිත්වා. කෙ පනෙතං විසෙසං ජානන්තීති? අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතාති යෙ පණ්ඩිතා මෙධාවිනො සප්පඤ්ඤා අත්තනො අප්පමාදෙ ඨත්වා අප්පමාදං වඩ්ඪෙන්ති, තෙ එවං විසෙසකාරණං ජානන්ති. අප්පමාදෙ පමොදන්තීති තෙ එවං ඤත්වා තස්මිං අත්තනො අප්පමාදෙ පමොදන්ති, පහංසිතමුඛා තුට්ඨපහට්ඨා හොන්ති. අරියානං ගොචරෙ රතාති තෙ එවං අප්පමාදෙ පමොදන්තා තං අප්පමාදං වඩ්ඪෙත්වා අරියානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං ගොචරසඞ්ඛාතෙ චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ නවවිධලොකුත්තරධම්මෙ ච රතා නිරතා, අභිරතා හොන්තීති අත්ථො.

තෙ ඣායිනොති තෙ අප්පමත්තා පණ්ඩිතා අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන විපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ඛාතෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති දුවිධෙනපි ඣානෙන ඣායිනො. සාතතිකාති අභිනික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා සතතං පවත්තකායිකචෙතසිකවීරියා. නිච්චං දළ්හපරක්කමාති යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති එවරූපෙන වීරියෙන අන්තරා අනොසක්කිත්වා නිච්චප්පවත්තෙන දළ්හපරක්කමෙන සමන්නාගතා. ඵුසන්තීති එත්ථ ද්වෙ ඵුසනා ඤාණඵුසනා ච, විපාකඵුසනා ච. තත්ථ චත්තාරො මග්ගා ඤාණඵුසනා නාම, චත්තාරි ඵලානි විපාකඵුසනා නාම. තෙසු ඉධ විපාකඵුසනා අධිප්පෙතා. අරියඵලෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්තො ධීරා පණ්ඩිතා තාය විපාකඵුසනාය ඵුසන්ති, නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති. යොගක්ඛෙමං අනුත්තරන්ති යෙ චත්තාරො යොගා මහාජනං වට්ටෙ ඔසීදාපෙන්ති, තෙහි ඛෙමං නිබ්භයං සබ්බෙහි ලොකියලොකුත්තරධම්මෙහි සෙට්ඨත්තා අනුත්තරන්ති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

සාමාවතීවත්ථු පඨමං.

2. කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු

උට්ඨානවතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො කුම්භඝොසකං ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහනගරස්මිඤ්හි රාජගහසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි, තස්මිං උප්පන්නෙ මක්ඛිකා ආදිං කත්වා යාව ගාවා පඨමං තිරච්ඡානගතා මරන්ති, තතො දාසකම්මකරො, සබ්බපච්ඡා ගෙහසාමිකා, තස්මා සො රොගො සබ්බපච්ඡා සෙට්ඨිඤ්ච ජායඤ්ච ගණ්හි. තෙ රොගෙන ඵුට්ඨා පුත්තං සන්තිකෙ ඨිතං ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තං ආහංසු – ‘‘තාත, ඉමස්මිං කිර රොගෙ උප්පන්නෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්තාව ජීවිතං ලභන්ති, ත්වං අම්හෙ අනොලොකෙත්වා පලායිත්වා ජීවන්තො පුනාගන්ත්වා අම්හාකං අසුකට්ඨානෙ නාම චත්තාලීස ධනකොටියො නිදහිත්වා ඨපිතා, තා උද්ධරිත්වා ජීවිකං කප්පෙය්යාසී’’ති. සො තෙසං වචනං සුත්වා රුදමානො මාතාපිතරො වන්දිත්වා මරණභයභීතො භිත්තිං භින්දිත්වා පලායිත්වා පබ්බතගහනං ගන්ත්වා ද්වාදස වස්සානි තත්ථ වසිත්වා මාතාපිතුවසනට්ඨානං පච්චාගඤ්ඡි.

අථ නං දහරකාලෙ ගන්ත්වා පරූළ්හකෙසමස්සුකාලෙ ආගතත්තා න කොචි සඤ්ජානි. සො මාතාපිතූහි දින්නසඤ්ඤාවසෙන ධනට්ඨානං ගන්ත්වා ධනස්ස අරොගභාවං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘මං න කොචි සඤ්ජානාති, සචාහං ධනං උද්ධරිත්වා වලඤ්ජිස්සාමි, ‘එකෙන දුග්ගතෙන නිධි උද්ධටො’ති මං ගහෙත්වා විහෙඨෙය්යුං, යංනූනාහං භතිං කත්වා ජීවෙය්ය’’න්ති. අථෙකං පිලොතිකං නිවාසෙත්වා, ‘‘අත්ථි කොචි භතකෙන අත්ථිකො’’ති පුච්ඡන්තො භතකවීථිං පාපුණි. අථ නං භතකා දිස්වා, ‘‘සචෙ අම්හාකං එකං කම්මං කරිස්සසි, භත්තවෙතනං තෙ දස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කිං කම්මං නාමා’’ති? ‘‘පබොධනචොදනකම්මං. සචෙ උස්සහසි, පාතොව උට්ඨාය ‘තාතා, උට්ඨහථ, සකටානි සන්නය්හථ, ගොණෙ යොජෙථ, හත්ථිඅස්සානං තිණත්ථාය ගමනවෙලා; අම්මා, තුම්හෙපි උට්ඨහථ, යාගුං පචථ, භත්තං පචථා’ති විචරිත්වා ආරොචෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්ස වසනත්ථාය එකං ඝරං අදංසු. සො දෙවසිකං තං කම්මං අකාසි.

අථස්ස එකදිවසං රාජා බිම්බිසාරො සද්දමස්සොසි. සො පන සබ්බරවඤ්ඤූ අහොසි. තස්මා ‘‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’’ති ආහ. අථස්ස සන්තිකෙ ඨිතා එකා පරිචාරිකා ‘‘රාජා යං වා තං වා න කථෙස්සති, ඉදං මයා ඤාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘ගච්ඡ, තාත, එතං ජානාහී’’ති එකං පුරිසං පහිණි. සො වෙගෙන ගන්ත්වා තං දිස්වා ආගන්ත්වා, ‘‘එකො භතකානං භතිකාරකො කපණමනුස්සො එසො’’ති ආරොචෙසි. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තුණ්හී හුත්වා දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි තං තස්ස සද්දං සුත්වා තථෙව ආහ. සාපි පරිචාරිකා තථෙව චින්තෙත්වා පුනප්පුනං පෙසෙත්වා, ‘‘කපණමනුස්සො එසො’’ති වුත්තෙ චින්තෙසි – ‘‘රාජා ‘කපණමනුස්සො එසො’ති වචනං සුත්වාපි න සද්දහති, පුනප්පුනං ‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’ති වදති, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, යථාසභාවතො එතං ඤාතුං වට්ටතී’’ති. සා රාජානං ආහ, ‘‘දෙව, අහං සහස්සං ලභමානා ධීතරං ආදාය ගන්ත්වා එතං ධනං රාජකුලං පවෙසෙස්සාමී’’ති. රාජා තස්සා සහස්සං දාපෙසි.

සා තං ගහෙත්වා ධීතරං එකං මලිනධාතුකං වත්ථං නිවාසාපෙත්වා තාය සද්ධිං රාජගෙහතො නික්ඛමිත්වා මග්ගපටිපන්නා විය භතකවීථිං ගන්ත්වා එකං ඝරං පවිසිත්වා, ‘‘අම්ම, මයං මග්ගපටිපන්නා, එකාහද්වීහං ඉධ විස්සමිත්වා ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, බහූනි ඝරමානුසකානි, න සක්කා ඉධ වසිතුං, එතං කුම්භඝොසකස්ස ගෙහං තුච්ඡං, තත්ථ ගච්ඡථා’’ති. සා තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, මයං මග්ගපටිපන්නකා, එකාහද්වීහං ඉධ වසිස්සාමා’’ති වත්වා තෙන පුනප්පුනං පටික්ඛිත්තාපි, ‘‘සාමි, අජ්ජෙකදිවසමත්තං වසිත්වා පාතොව ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡි. සා තත්ථෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ තස්ස අරඤ්ඤගමනවෙලාය, ‘‘සාමි, තව නිවාපං දත්වා යාහි, ආහාරං තෙ පචිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘අලං, අම්ම, අහමෙව පචිත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ පුනප්පුනං නිබන්ධිත්වා තෙන දින්නෙ ගහිතමත්තකෙයෙව කත්වා අන්තරාපණතො භාජනානි චෙව පරිසුද්ධතණ්ඩුලාදීනි ච ආහරාපෙත්වා රාජකුලෙ පචනනියාමෙන සුපරිසුද්ධං ඔදනං, සාධුරසානි ච ද්වෙ තීණි සූපබ්යඤ්ජනානි පචිත්වා තස්ස අරඤ්ඤතො ආගතස්ස අදාසි. අථ නං භුඤ්ජිත්වා මුදුචිත්තතං ආපන්නං ඤත්වා, ‘‘සාමි, කිලන්තම්හ, එකාහද්වීහං ඉධෙව හොමා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථස්ස සායම්පි පුනදිවසෙපි මධුරභත්තං පචිත්වා අදාසි. අථ මුදුචිත්තතං තස්ස ඤත්වා ‘‘සාමි, කතිපාහං ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. තත්ථ වසමානා තිඛිණෙන සත්ථෙන තස්ස මඤ්චවාණං හෙට්ඨාඅටනියං තහං තහං ඡින්දි. මඤ්චො තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නමත්තෙයෙව හෙට්ඨා ඔලම්බි. සො ‘‘කස්මා අයං මඤ්චො එවං ඡිජ්ජිත්වා ගතො’’ති ආහ. ‘‘සාමි, දහරදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, එත්ථෙව සන්නිපතන්තී’’ති. ‘‘අම්ම, ඉදං මෙ දුක්ඛං තුම්හෙ නිස්සාය ජාතං. අහඤ්හි පුබ්බෙ කත්ථචි ගච්ඡන්තො ද්වාරං පිදහිත්වා ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, තාත, වාරෙතුං න සක්කොමී’’ති. සා ඉමිනාව නියාමෙන ද්වෙ තයො දිවසෙ ඡින්දිත්වා තෙන උජ්ඣායිත්වා ඛීයිත්වා වුච්චමානාපි තථෙව වත්වා පුන එකං ද්වෙ රජ්ජුකෙ ඨපෙත්වා සෙසෙ ඡින්දි. තං දිවසං තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව සබ්බං වාණං භූමියං පති, සීසං ජණ්ණුකෙහි සද්ධිං එකතො අහොසි, සො උට්ඨාය, ‘‘කිං කරොමි, ඉදානි කුහිං ගමිස්සාමි, නිපජ්ජනමඤ්චස්සපි තුම්හෙහි අසාමිකො විය කතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තාත, කිං කරොමි, පටිවිස්සකදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, හොතු, මා චින්තයි, ඉමාය නාම වෙලාය කුහිං ගමිස්සසී’’ති ධීතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අම්ම, තව භාතිකස්ස නිපජ්ජනොකාසං කරොහී’’ති ආහ. සා එකපස්සෙ සයිත්වා ‘‘ඉධාගච්ඡ, සාමී’’ති ආහ. ඉතරොපි නං ‘‘ගච්ඡ, තාත, භගිනියා සද්ධිං නිපජ්ජා’’ති වදෙසි. සො තාය සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා තං දිවසඤ්ඤෙව සන්ථවං අකාසි, කුමාරිකා පරොදි. අථ නං මාතා පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්ම, රොදසී’’ති? ‘‘අම්ම, ඉදං නාම ජාත’’න්ති. ‘‘හොතු, අම්ම, කිං සක්කා කාතුං, තයාපි එකං භත්තාරං ඉමිනාපෙකං පාදපරිචාරිකං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති තං ජාමාතරං අකාසි. තෙ සමග්ගවාසං වසිංසු.

සා කතිපාහච්චයෙන රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘භතකවීථියං ඡණං කරොන්තු. යස්ස පන ඝරෙ ඡණො න කරීයති, තස්ස එත්තකො නාම දණ්ඩොති ඝොසනං කාරෙතූ’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. අථ නං සස්සු ආහ – ‘‘තාත, භතකවීථියං රාජාණාය ඡණො කත්තබ්බො ජාතො, කිං කරොමා’’ති? ‘‘අම්ම, අහං භතිං කරොන්තොපි ජීවිතුං න සක්කොමි, කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘තාත, ඝරාවාසං වසන්තා නාම ඉණම්පි ගණ්හන්ති, රඤ්ඤො ආණා අකාතුං න ලබ්භා. ඉණතො නාම යෙන කෙනචි උපායෙන මුච්චිතුං සක්කා, ගච්ඡ, කුතොචි එකං වා ද්වෙ වා කහාපණෙ ආහරා’’ති ආහ. සො උජ්ඣායන්තො ඛීයන්තො ගන්ත්වා චත්තාලීසකොටිධනට්ඨානතො එකමෙව කහාපණං ආහරි. සා තං කහාපණං රඤ්ඤො පෙසෙත්වා අත්තනො කහාපණෙන ඡණං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි. පුන රාජා තථෙව ‘‘ඡණං කරොන්තු, අකරොන්තානං එත්තකො දණ්ඩො’’ති ආණාපෙසි. පුනපි සො තාය තථෙව වත්වා නිප්පීළියමානො ගන්ත්වා තයො කහාපණෙ ආහරි. සා තෙපි කහාපණෙ රඤ්ඤො පෙසෙත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි – ‘‘ඉදානි පුරිසෙ පෙසෙත්වා ඉමං පක්කොසාපෙතූ’’ති. රාජා පෙසෙසි. පුරිසා ගන්ත්වා, ‘‘කුම්භඝොසකො නාම කතරො’’ති පුච්ඡිත්වා පරියෙසන්තා තං දිස්වා ‘‘එහි, භො රාජා, තං පක්කොසතී’’ති ආහංසු. සො භීතො ‘‘න මං රාජා ජානාතී’’තිආදීනි වත්වා ගන්තුං න ඉච්ඡි. අථ නං බලක්කාරෙන හත්ථාදීසු ගහෙත්වා ආකඩ්ඪිංසු. සා ඉත්ථී තෙ දිස්වා, ‘‘අරෙ, දුබ්බිනීතා, තුම්හෙ මම ජාමාතරං හත්ථාදීසු ගහෙතුං අනනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා, ‘‘එහි, තාත, මා භායි, රාජානං දිස්වා තව හත්ථාදිගාහකානං හත්ථෙයෙව ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති ධීතරං ආදාය පුරතො හුත්වා රාජගෙහං පත්වා වෙසං පරිවත්තෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා එකමන්තං අට්ඨාසි. ඉතරම්පි පරිකඩ්ඪිත්වා ආනයිංසුයෙව.

අථ නං වන්දිත්වා ඨිතං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං කුම්භඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා මහාධනං වඤ්චෙත්වා ඛාදසී’’ති? ‘‘කුතො මෙ, දෙව, ධනං භතිං කත්වා ජීවන්තස්සා’’ති? ‘‘මා එවං කරි, කිං අම්හෙ වඤ්චෙසී’’ති? ‘‘න වඤ්චෙමි, දෙව, නත්ථි මෙ ධන’’න්ති. අථස්ස රාජා තෙ කහාපණෙ දස්සෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කස්ස කහාපණා’’ති ආහ. සො සඤ්ජානිත්වා, ‘‘අහො බාලොම්හි, කථං නු ඛො ඉමෙ රඤ්ඤො හත්ථං පත්තා’’ති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තා ද්වෙපි පටිමණ්ඩිතපසාධනා ගබ්භද්වාරමූලෙ ඨිතා දිස්වා, ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, ඉමාහි රඤ්ඤා පයොජිතාහි භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙසි. අථ නං රාජා ‘‘වදෙහි, භො, කස්මා එවං කරොසී’’ති ආහ. ‘‘නිස්සයො මෙ නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘මාදිසො නිස්සයො භවිතුං න වට්ටතී’’ති. ‘‘කල්යාණං, දෙව, සචෙ මෙ දෙවො අවස්සයො හොතී’’ති. ‘‘හොමි, භො, කිත්තකං තෙ ධන’’න්ති? ‘‘චත්තාලීසකොටියො, දෙවා’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සකටානි දෙවා’’ති? රාජා අනෙකසතානි සකටානි යොජාපෙත්වා පහිණිත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ රාසිං කාරාපෙත්වා රාජගහවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි කස්සචි ඉමස්මිං නගරෙ ‘‘එත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං පනස්ස කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සක්කාරං, දෙවා’’ති වුත්තෙ මහන්තෙන සක්කාරෙන තං සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ධීතරං තස්සෙව දත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, පස්සථිමං පුරිසං, එවරූපො ධිතිමා නාම නත්ථි, චත්තාලීසකොටිවිභවො හොන්තොපි උප්පිලාවිතාකාරං වා අස්මිමානමත්තං වා න කරොති, කපණො විය පිලොතිකං නිවාසෙත්වා භතකවීථියං භතිං කත්වා ජීවන්තො මයා ඉමිනා නාම උපායෙන ඤාතො. ජානිත්වා ච පන පක්කොසාපෙත්වා සධනභාවං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපිතො, ධීතා චස්ස මයා දින්නා. භන්තෙ, මයා ච එවරූපො ධිතිමා න දිට්ඨපුබ්බො’’ති ආහ.

තං සුත්වා සත්ථා ‘‘එවං ජීවන්තස්ස ජීවිකං ධම්මිකජීවිකං නාම, මහාරාජ, චොරිකාදිකම්මං පන ඉධලොකෙ චෙව පීළෙති හිංසෙති, පරලොකෙ ච, තතොනිදානං සුඛං නාම නත්ථි. පුරිසස්ස හි ධනපාරිජුඤ්ඤකාලෙ කසිං වා භතිං වා කත්වා ජීවිකමෙව ධම්මිකජීවිකං නාම. එවරූපස්ස හි වීරියසම්පන්නස්ස සතිසම්පන්නස්ස කායවාචාහි පරිසුද්ධකම්මස්ස පඤ්ඤාය නිසම්මකාරිනො කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස ධම්මජීවිකං ජීවන්තස්ස සතිඅවිප්පවාසෙ ඨිතස්ස ඉස්සරියං වඩ්ඪතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

24.

‘‘උට්ඨානවතො සතීමතො,

සුචිකම්මස්ස නිසම්මකාරිනො;

සඤ්ඤතස්ස ධම්මජීවිනො,

අප්පමත්තස්ස යසොභිවඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ උට්ඨානවතොති උට්ඨානවීරියවන්තස්ස. සතිමතොති සතිසම්පන්නස්ස. සුචිකම්මස්සාති නිද්දොසෙහි නිරපරාධෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතස්ස. නිසම්මකාරිනොති එවඤ්චෙ භවිස්සති, එවං කරිස්සාමීති වා, ඉමස්මිං කම්මෙ එවං කතෙ ඉදං නාම භවිස්සතීති වා එවං නිදානං සල්ලක්ඛෙත්වා රොගතිකිච්ඡනං විය සබ්බකම්මානි නිසාමෙත්වා උපධාරෙත්වා කරොන්තස්ස. සඤ්ඤතස්සාති කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස නිච්ඡිද්දස්ස. ධම්මජීවිනොති අගාරිකස්ස තුලාකූටාදීනි වජ්ජෙත්වා කසිගොරක්ඛාදීහි, අනගාරිකස්ස වෙජ්ජකම්මදූතකම්මාදීනි වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස. අප්පමත්තස්සාති අවිප්පවුත්ථසතිනො. යසොභිවඩ්ඪතීති ඉස්සරියභොගසම්පන්නසඞ්ඛාතො චෙව කිත්තිවණ්ණභණනසඞ්ඛාතො ච යසො අභිවඩ්ඪතීති.

ගාථාපරියොසානෙ කුම්භඝොසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. එවං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු දුතියං.

3. චූළපන්ථකත්ථෙරවත්ථු

උට්ඨානෙනප්පමාදෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චූළපන්ථකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජගහෙ කිර ධනසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා වයප්පත්තකාලෙ මාතාපිතූහි සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ අතිවිය රක්ඛියමානා යොබ්බනමදමත්තතාය පුරිසලොලා හුත්වා අත්තනො දාසෙනෙව සද්ධිං සන්ථවං කත්වා, ‘‘අඤ්ඤෙපි මෙ ඉදං කම්මං ජානෙය්යු’’න්ති භීතා එවමාහ – ‘‘අම්හෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ න සක්කා වසිතුං. සචෙ මෙ මාතාපිතරො ඉමං දොසං ජානිස්සන්ති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං මං කරිස්සන්ති. විදෙසං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති. තෙ හත්ථසාරං ගහෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා අඤ්ඤෙහි අජානනට්ඨානං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති උභොපි අගමංසු. තෙසං එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං සංවාසමන්වාය තස්සා කුච්ඡිස්මිං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භපරිපාකං ආගම්ම තෙන සද්ධිං මන්තෙසි, ‘‘ගබ්භො මෙ පරිපාකං ගතො, ඤාතිබන්ධුවිරහිතෙ ඨානෙ ගබ්භවුට්ඨානං නාම උභින්නම්පි අම්හාකං දුක්ඛාවහං, කුලගෙහමෙව ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘සචාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති භයෙන ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති දිවසෙ අතික්කාමෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘අයං බාලො අත්තනො දොසමහන්තතාය ගන්තුං න උස්සහති, මාතාපිතරො නාම එකන්තහිතාව, අයං ගච්ඡතු වා, මා වා, අහං ගමිස්සාමී’’ති. සා තස්මිං ගෙහා නික්ඛන්තෙ ගෙහපරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං අනන්තරගෙහවාසීනං ආරොචෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි.

සොපි ඝරං ආගන්ත්වා තං අදිස්වා පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘සා කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා අන්තරාමග්ගෙ සම්පාපුණි. තස්සාපි තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ‘‘කිං ඉදං, භද්දෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, මෙ එකො පුත්තො ජාතො’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමා’’ති? ‘‘යස්සත්ථාය මයං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යාම, තං කම්මං අන්තරාමග්ගෙව නිප්ඵන්නං, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාම, නිවත්තිස්සාමා’’ති ද්වෙපි එකචිත්තා හුත්වා නිවත්තිංසු. තස්ස ච දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති නාමං කරිංසු. තස්සා නචිරස්සෙව අපරොපි ගබ්භො පතිට්ඨහි. සබ්බං පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තස්සපි දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පඨමජාතස්ස මහාපන්ථකොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස චූළපන්ථකොති නාමං කරිංසු. තෙ ද්වෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං තත්ථ වසන්තානං මහාපන්ථකදාරකො අඤ්ඤෙ දාරකෙ ‘‘චූළපිතා මහාපිතාති, අය්යකො අය්යිකා’’ති ච වදන්තෙ සුත්වා මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙ දාරකා ‘අය්යකො අය්යිකා’තිපි, ‘මහාපිතා චූළපිතා’තිපි වදන්ති, කච්චි අම්හාකඤ්ඤෙව ඤාතකා නත්ථී’’ති? ‘‘ආම, තාත, අම්හාකං එත්ථ ඤාතකා නත්ථි. රාජගහනගරෙ පන වො ධනසෙට්ඨි නාම අය්යකො, තත්ථ අම්හාකං බහූ ඤාතකා’’ති. ‘‘කස්මා තත්ථ න ගච්ඡථ, අම්මා’’ති? සා අත්තනො අගමනකාරණං පුත්තස්ස අකථෙත්වා පුත්තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු සාමිකං ආහ – ‘‘ඉමෙ දාරකා මං අතිවිය කිලමෙන්ති, කිං නො මාතාපිතරො දිස්වා මංසං ඛාදිස්සන්ති, එහි, දාරකානං අය්යකකුලං දස්සෙස්සාමා’’ති? ‘‘අහං සම්මුඛා භවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තෙ පන නයිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු යෙන කෙනචි උපායෙන දාරකානං අය්යකකුලමෙව දට්ඨුං වට්ටතී’’ති. ද්වෙපි ජනා දාරකෙ ආදාය අනුපුබ්බෙන රාජගහං පත්වා නගරද්වාරෙ එකිස්සා සාලාය පවිසිත්වා දාරකමාතා ද්වෙ දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචාපෙසි. තෙ තං සාසනං සුත්වා, ‘‘සංසාරෙ විචරන්තානං න පුත්තො න ධීතා භූතපුබ්බා නාම නත්ථි, තෙ අම්හාකං මහාපරාධිකා, න සක්කා තෙහි අම්හාකං චක්ඛුපථෙ ඨාතුං, එත්තකං නාම ධනං ගහෙත්වා ද්වෙපි ජනා ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවන්තු, දාරකෙ පන ඉධ පෙසෙන්තූ’’ති ධනං දත්වා දූතං පාහෙසුං.

තෙහි පෙසිතං ධනං ගහෙත්වා දාරකෙ ආගතදූතානඤ්ඤෙව හත්ථෙ දත්වා පහිණිංසු. දාරකා අය්යකකුලෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො, මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං දසබලස්ස ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡති. තස්ස නිච්චං සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො අය්යකං ආහ – ‘‘සචෙ මං අනුජානෙය්යාථ, අහං පබ්බජෙය්ය’’න්ති. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සකලස්ස ලොකස්සපි මෙ පබ්බජ්ජාතො තව පබ්බජ්ජා භද්දිකා. සචෙ සක්කොසි පබ්බජාහී’’ති. තං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ, අයං මෙ නත්තා තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිතුකාමො’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරං පිණ්ඩපාතචාරිකං භික්ඛුං ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති ආණාපෙසි. ථෙරො තස්ස තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සො බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මට්ඨානං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘සක්කා නු ඛො ඉදං සුඛං චූළපන්ථකස්ස දාතු’’න්ති! තතො අය්යකසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘මහාසෙට්ඨි, සචෙ අනුජානෙය්යාථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. සෙට්ඨි කිර සාසනෙ ච සුප්පසන්නො, ‘‘කතරධීතාය වො එතෙ පුත්තා’’ති පුච්ඡියමානො ච ‘‘පලාතධීතායා’’ති වත්තුං ලජ්ජති, තස්මා සුඛෙනෙව තෙසං පබ්බජ්ජං අනුජානි. ථෙරො චූළපන්ථකං පබ්බාජෙත්වා සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. සො පබ්බජිත්වාව දන්ධො අහොසි.

‘‘පද්මං යථා කොකනදං සුගන්ධං,

පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං,

තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ඉමං එකං ගාථං චතූහි මාසෙහි උග්ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. සො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පබ්බජිත්වා පඤ්ඤවා හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස දන්ධභික්ඛුනො උද්දෙසග්ගහණකාලෙ පරිහාසකෙළිං අකාසි. සො භික්ඛු තෙන පරිහාසෙන ලජ්ජිතො නෙව උද්දෙසං ගණ්හි, න සජ්ඣායමකාසි. තෙන කම්මෙන අයං පබ්බජිත්වාව දන්ධො ජාතො, ගහිතගහිතං පදං උපරූපරිපදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. තස්ස ඉමමෙව ගාථං උග්ගහෙතුං වායමන්තස්ස චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා. අථ නං මහාපන්ථකො, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකං ගාථම්පි ගණ්හිතුං න සක්කොසි, පබ්බජිතකිච්චං පන කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි, නික්ඛම ඉතො’’ති විහාරා නික්කඩ්ඪි. චූළපන්ථකො බුද්ධසාසනෙ සිනෙහෙන ගිහිභාවං න පත්ථෙති.

තස්මිඤ්ච කාලෙ මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො අහොසි. ජීවකො කොමාරභච්චො බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය අත්තනො අම්බවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා ධම්මං සුත්වා උට්ඨායාසනා දසබලං වන්දිත්වා මහාපන්ථකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘කිත්තකා, භන්තෙ, සත්ථු සන්තිකෙ භික්ඛූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘පඤ්චමත්තානි භික්ඛුසතානී’’ති. ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, බුද්ධප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය අම්හාකං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ‘‘උපාසක, චූළපන්ථකො නාම භික්ඛු දන්ධො අවිරුළ්හිධම්මො, තං ඨපෙත්වා සෙසානං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡාමී’’ති ථෙරො ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො චින්තෙසි – ‘‘ථෙරො එත්තකානං භික්ඛූනං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡන්තො මං බාහිරං කත්වා සම්පටිච්ඡති, නිස්සංසයං මය්හං භාතිකස්ස මයි චිත්තං භින්නං භවිස්සති, කිං දානි මය්හං ඉමිනා සාසනෙන, ගිහී හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ජීවිස්සාමී’’ති? සො පුනදිවසෙ පාතොව විබ්භමිතුං පායාසි.

සත්ථා පච්චූසකාලෙයෙව ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා පඨමතරං ගන්ත්වා චූළපන්ථකස්ස ගමනමග්ගෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ චඞ්කමන්තො අට්ඨාසි. චූළපන්ථකො ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කුහිං පන ත්වං, චූළපන්ථක, ඉමාය වෙලාය ගච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘භාතා මං, භන්තෙ, නික්කඩ්ඪති, තෙනාහං විබ්භමිතුං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘චූළපන්ථක, තව පබ්බජ්ජා නාම මම සන්තකා, භාතරා නික්කඩ්ඪිතො කස්මා මම සන්තිකං නාගඤ්ඡි, එහි, කිං තෙ ගිහිභාවෙන, මම සන්තිකෙ භවිස්සසී’’ති චක්කඞ්කිතතලෙන පාණිනා තං සිරසි පරාමසිත්වා ආදාය ගන්ත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, පුරත්ථාභිමුඛො හුත්වා ඉමං පිලොතිකං ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති පරිමජ්ජන්තො ඉධෙව හොහී’’ති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං පිලොතිකං දත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජීවකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකොපි සූරියං ඔලොකෙන්තො තං පිලොතිකං ‘‘රජොහරණං රජොහරණ’’න්ති පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස තං පිලොතිකඛණ්ඩං පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨං අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං පිලොතිකඛණ්ඩං අතිවිය පරිසුද්ධං, ඉමං පන අත්තභාවං නිස්සාය පුරිමපකතිං විජහිත්වා එවං කිලිට්ඨං ජාතං, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙසි. සත්ථා ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං විපස්සනං ආරුළ්හ’’න්ති ඤත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං පිලොතිකඛණ්ඩමෙව සංකිලිට්ඨං ‘රජං රජ’න්ති මා සඤ්ඤං කරි, අබ්භන්තරෙ පන තෙ රාගරජාදයො අත්ථි, තෙ හරාහී’’ති වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා පුරතො නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානරූපො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජ්ජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

දොසස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති,

මොහස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’ති. (මහානි. 209);

ගාථාපරියොසානෙ චූළපන්ථකො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සහ පටිසම්භිදාහියෙවස්ස තීණි පිටකානි ආගමිංසු.

සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටන්තං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි. සො ‘‘ඉමං සරීරං නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධො සාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තෙ කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො.

ජීවකොපි ඛො කොමාරභච්චො දසබලස්ස දක්ඛිණොදකං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘නනු, ජීවක, විහාරෙ භික්ඛූ අත්ථී’’ති හත්ථෙන පත්තං පිදහි. මහාපන්ථකො ‘‘නනු, භන්තෙ, විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අත්ථි, ජීවකා’’ති ආහ. ජීවකො ‘‘තෙන හි භණෙ ගච්ඡ, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා ත්වඤ්ඤෙව ජානාහී’’ති පුරිසං පෙසෙසි. තස්මිං ඛණෙ චූළපන්ථකො ‘‘මය්හං භාතිකො ‘විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’ති භණති, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවමස්ස පකාසෙස්සාමී’’ති සකලං අම්බවනං භික්ඛූනඤ්ඤෙව පූරෙසි. එකච්චෙ භික්ඛූ චීවරකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ රජනකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ සජ්ඣායං කරොන්ති. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤඅසදිසං භික්ඛුසහස්සං මාපෙසි. සො පුරිසො විහාරෙ බහූ භික්ඛූ දිස්වා නිවත්තිත්වා, ‘‘අය්ය, සකලං අම්බවනං භික්ඛූහි පරිපුණ්ණ’’න්ති ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ථෙරොපි ඛො තත්ථෙව –

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං, නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා’’ති.

අථ සත්ථා තං පුරිසං ආහ – ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ‘සත්ථා චූළපන්ථකං නාම පක්කොසතී’ති වදෙහී’’ති. තෙන ගන්ත්වා තථා වුත්තෙ, ‘‘අහං චූළපන්ථකො, අහං චූළපන්ථකො’’ති මුඛසහස්සං උට්ඨහි. සො පුරිසො පුන ගන්ත්වා, ‘‘සබ්බෙපි කිර, භන්තෙ, චූළපන්ථකායෙව නාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා යො ‘අහං චූළපන්ථකො’ති පඨමං වදති, තං හත්ථෙ ගණ්හ, අවසෙසා අන්තරධායිස්සන්තී’’ති. සො තථා අකාසි. තාවදෙව සහස්සමත්තා භික්ඛූ අන්තරධායිංසු. ථෙරොපි තෙන පුරිසෙන සද්ධිං අගමාසි. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ ජීවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ජීවක, චූළපන්ථකස්ස පත්තං ගණ්හාහි, අයං තෙ අනුමොදනං කරිස්සතී’’ති. ජීවකො තථා අකාසි. ථෙරො සීහනාදං නදන්තො තරුණසීහො විය තීහි පිටකෙහි සඞ්ඛොභෙත්වා අනුමොදනමකාසි. සත්ථා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූහි වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුගතොවාදං දත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා සුරභිගන්ධවාසිතං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං උපගතො. අථ සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ඉතො චිතො ච සමොසරිත්වා රත්තකම්බලසාණියා පරික්ඛිත්තා විය නිසීදිත්වා සත්ථු ගුණකථං ආරභිංසු, ‘‘ආවුසො, මහාපන්ථකො චූළපන්ථකස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තො චතූහි මාසෙහි එකං ගාථං උග්ගණ්හාපෙතුං න සක්කොති, ‘දන්ධො අය’න්ති විහාරා නික්කඩ්ඪි, සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො අනුත්තරධම්මරාජතාය එකස්මිංයෙවස්ස අන්තරභත්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, තීණි පිටකානි සහ පටිසම්භිදාහියෙව ආගතානි, අහො බුද්ධානං බලං නාම මහන්ත’’න්ති.

අථ භගවා ධම්මසභායං ඉමං කථාපවත්තිං ඤත්වා, ‘‘අජ්ජ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති බුද්ධසෙය්යාය උට්ඨාය සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතං විය කායබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකම්බලසදිසං සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම මත්තවරවාරණසීහවිජම්භිතවිලාසෙන අනන්තාය බුද්ධලීළාය ධම්මසභං ගන්ත්වා අලඞ්කතමණ්ඩලමාළමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනං අභිරුය්හ ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො අණ්ණවකුච්ඡිං ඛොභයමානො යුගන්ධරමත්ථකෙ බාලසූරියො විය ආසනමජ්ඣෙ නිසීදි. සම්මාසම්බුද්ධෙ පන ආගතමත්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝො කථං පච්ඡින්දිත්වා තුණ්හී අහොසි. සත්ථා මුදුකෙන මෙත්තචිත්තෙන පරිසං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අයං පරිසා අතිවිය සොභති, එකස්සපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා උක්කාසිතසද්දො වා ඛිපිතසද්දො වා නත්ථි, සබ්බෙපි ඉමෙ බුද්ධගාරවෙන සගාරවා, බුද්ධතෙජෙන තජ්ජිතා. මයි ආයුකප්පම්පි අකථෙත්වා නිසින්නෙ පඨමං කථං සමුට්ඨාපෙත්වා න කථෙස්සන්ති. කථාසමුට්ඨාපනවත්තං නාම මයාව ජානිතබ්බං, අහමෙව පඨමං කථෙස්සාමී’’ති මධුරෙන බ්රහ්මස්සරෙන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා, කා ච පන වො අන්තරාකථා විප්පකතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකො ඉදානෙව දන්ධො, පුබ්බෙපි දන්ධොයෙව. න කෙවලඤ්චස්සාහං ඉදානෙව අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්සා’’ති වත්වා තමත්ථං විත්ථාරතො සොතුකාමෙහි භික්ඛූහි ආයාචිතො අතීතං ආහරි –

‘‘අතීතෙ, භික්ඛවෙ, බාරාණසිනගරවාසී එකො මාණවො තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස ධම්මන්තෙවාසිකො හුත්වා පඤ්චන්නං මාණවකසතානං අන්තරෙ අතිවිය ආචරියස්ස උපකාරකො අහොසි, පාදපරිකම්මාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොති. දන්ධතාය පන කිඤ්චි උග්ගණ්හිතුං න සක්කො’’ති. ආචරියො ‘‘අයං මම බහූපකාරො, සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති වායමන්තොපි කිඤ්චි සික්ඛාපෙතුං න සක්කොති. සො චිරං වසිත්වා එකගාථම්පි උග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘ගමිස්සාමී’’ති ආචරියං ආපුච්ඡි. ආචරියො චින්තෙසි – ‘‘අයං මය්හං උපකාරකො, පණ්ඩිතභාවමස්ස පච්චාසීසාමි, න නං කාතුං සක්කොමි, අවස්සං මයා ඉමස්ස පච්චුපකාරො කාතබ්බො, එකමස්ස මන්තං බන්ධිත්වා දස්සාමී’’ති සො තං අරඤ්ඤං නෙත්වා ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ඉමං මන්තං බන්ධිත්වා උග්ගණ්හාපෙන්තො අනෙකසතක්ඛත්තුං පරිවත්තාපෙත්වා, ‘‘පඤ්ඤායති තෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තෙ ‘‘දන්ධෙන නාම වායාමං කත්වා පගුණං කතං සිප්පං න පලායතී’’ති චින්තෙත්වා මග්ගපරිබ්බයං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ඉමං මන්තං නිස්සාය ජීවිස්සසි, අපලායනත්ථාය පනස්ස නිච්චං සජ්ඣායං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා තං උය්යොජෙසි. අථස්ස මාතා බාරාණසියං සම්පත්තකාලෙ ‘‘පුත්තො මෙ සිප්පං සික්ඛිත්වා ආගතො’’ති මහාසක්කාරසම්මානං අකාසි.

තදා බාරාණසිරාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කායකම්මාදීසු කොචි දොසො’’ති පච්චවෙක්ඛන්තො අත්තනො අරුච්චනකං කිඤ්චි කම්මං අදිස්වා ‘‘අත්තනො වජ්ජං නාම අත්තනො න පඤ්ඤායති, පරෙසං පඤ්ඤායති, නාගරානං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘සායමාසං භුඤ්ජිත්වා නිසින්නමනුස්සානං කථාසල්ලාපො නාම නානප්පකාරකො හොති, ‘සචාහං අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, පාපෙන අධම්මිකෙන රඤ්ඤා දණ්ඩබලිආදීහි හතම්හා’ති වක්ඛන්ති. ‘සචෙ ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, දීඝායුකො හොතු නො රාජා’තිආදීනි වත්වා මම ගුණං කථෙස්සන්තී’’ති තෙසං තෙසං ගෙහානං භිත්තිඅනුසාරෙනෙව විචරති.

තස්මිං ඛණෙ උමඞ්ගචොරා ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ උමඞ්ගං භින්දන්ති එකඋමඞ්ගෙනෙව ද්වෙ ගෙහානි පවිසනත්ථාය. රාජා තෙ දිස්වා ගෙහච්ඡායාය අට්ඨාසි. තෙසං උමඞ්ගං භින්දිත්වා ගෙහං පවිසිත්වා භණ්ඩකං ඔලොකිතකාලෙ මාණවො පබුජ්ඣිත්වා තං මන්තං සජ්ඣායන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. තෙ තං සුත්වා, ‘‘ඉමිනා කිරම්හා ඤාතා, ඉදානි නො නාසෙස්සතී’’ති නිවත්ථවත්ථානිපි ඡඩ්ඩෙත්වා භීතා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. රාජා තෙ පලායන්තෙ දිස්වා ඉතරස්ස ච මන්තසජ්ඣායනසද්දං සුත්වා ගෙහඤ්ඤෙව වවත්ථපෙත්වා නාගරානං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවෙසනං පාවිසි. සො විභාතාය පන රත්තියා පාතොවෙකං පුරිසං පක්කොසිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, අසුකවීථියං නාම යස්මිං ගෙහෙ උමඞ්ගො භින්නො, තත්ථ තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො අත්ථි, තං ආනෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා ‘‘රාජා තං පක්කොසතී’’ති වත්වා මාණවං ආනෙසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං, තාත, තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි තං සිප්පං දෙහී’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, සමානාසනෙ නිසීදිත්වා ගණ්හාහී’’ති. රාජාපි තථා කත්වා මන්තං ගහෙත්වා ‘‘අයං තෙ ආචරියභාගො’’ති සහස්සං අදාසි.

තදා සෙනාපති රඤ්ඤො කප්පකං ආහ – ‘‘කදා රඤ්ඤො මස්සුං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා’’ති. සො තස්ස සහස්සං දත්වා ‘‘කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති වත්වා, ‘‘කිං, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘රඤ්ඤො මස්සුකම්මං කරොන්තො විය හුත්වා ඛුරං අතිවිය පහංසිත්වා ගලනාළිං ඡින්ද, ත්වං සෙනාපති භවිස්සසි, අහං රාජා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො මස්සුකම්මකරණදිවසෙ ගන්ධොදකෙන මස්සුං තෙමෙත්වා ඛුරං පහංසිත්වා නලාටන්තෙ ගහෙත්වා, ‘‘ඛුරො ථොකං කුණ්ඨධාරො, එකප්පහාරෙනෙව ගලනාළිං ඡින්දිතුං වට්ටතී’’ති පුන එකමන්තං ඨත්වා ඛුරං පහංසි. තස්මිං ඛණෙ රාජා අත්තනො මන්තං සරිත්වා සජ්ඣායං කරොන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. න්හාපිතස්ස නලාටතො සෙදා මුච්චිංසු. සො ‘‘ජානාති මම කාරණං රාජා’’ති භීතො ඛුරං භූමියං ඛිපිත්වා පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජි. රාජානො නාම ඡෙකා හොන්ති, තෙන තං එවමාහ – ‘‘අරෙ, දුට්ඨ, න්හාපිත, ‘න මං රාජා ජානාතී’ති සඤ්ඤං කරොසී’’ති. ‘‘අභයං මෙ දෙහි, දෙවා’’ති. ‘‘හොතු, මා භායි, කථෙහී’’ති. සෙනාපති මෙ, දෙව, සහස්සං දත්වා, ‘‘රඤ්ඤො මස්සුං කරොන්තො විය ගලනාළිං ඡින්ද, අහං රාජා හුත්වා තං සෙනාපතිං කරිස්සාමී’’ති ආහාති. රාජා තං සුත්වා ‘‘ආචරියං මෙ නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති චින්තෙත්වා සෙනාපතිං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්භො, සෙනාපති, කිං නාම තයා මම සන්තිකා න ලද්ධං, ඉදානි තං දට්ඨුං න සක්කොමි, මම රට්ඨා නික්ඛමාහී’’ති තං රට්ඨා පබ්බාජෙත්වා ආචරියං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, තං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති වත්වා මහන්තං සක්කාරං කරිත්වා තස්ස සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. ‘‘සො තදා චූළපන්ථකො අහොසි, සත්ථා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො’’ති.

සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි චූළපන්ථකො දන්ධොයෙව අහොසි, තදාපිස්සාහං අවස්සයො හුත්වා තං ලොකියකුටුම්බෙ පතිට්ඨාපෙසි’’න්ති වත්වා පුන එකදිවසං ‘‘අහො සත්ථා චූළපන්ථකස්ස අවස්සයො ජාතො’’ති කථාය සමුට්ඨිතාය චූළසෙට්ඨිජාතකෙ අතීතවත්ථුං කථෙත්වා –

‘‘අප්පකෙනාපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4) –

ගාථං වත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං ඉමස්ස අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්ස. තදා හි චූළන්තෙවාසිකො චූළපන්ථකො අහොසි, චූළසෙට්ඨි පන පණ්ඩිතො බ්යත්තො නක්ඛත්තකොවිදො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙසි.

පුනෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, චූළපන්ථකො චතූහි මාසෙහි චතුප්පදං ගාථං ගහෙතුං අසක්කොන්තොපි වීරියං අනොස්සජ්ජිත්වාව අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො, ඉදානි ලොකුත්තරධම්මකුටුම්බස්ස සාමිකො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මම සාසනෙ ආරද්ධවීරියො භික්ඛු ලොකුත්තරධම්මස්ස සාමිකො හොතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

25.

‘‘උට්ඨානෙනප්පමාදෙන, සංයමෙන දමෙන ච;

දීපං කයිරාථ මෙධාවී, යං ඔඝො නාභිකීරතී’’ති.

තත්ථ දීපං කයිරාථාති වීරියසඞ්ඛාතෙන උට්ඨානෙන, සතියා අවිප්පවාසාකාරසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන, චතුපාරිසුද්ධිසීලසඞ්ඛාතෙන සංයමෙන, ඉන්ද්රියදමෙන චාති ඉමෙහි කාරණභූතෙහි චතූහි ධම්මෙහි ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො මෙධාවී ඉමස්මිං අතිවිය දුල්ලභපතිට්ඨතාය අතිගම්භීරෙ සංසාරසාගරෙ අත්තනො පතිට්ඨානභූතං අරහත්තඵලං දීපං කයිරාථ කරෙය්ය, කාතුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. කීදිසං? යං ඔඝො නාභිකීරතීති යං චතුබ්බිධොපි කිලෙසොඝො අභිකිරිතුං විද්ධංසෙතුං න සක්කොති. න හි සක්කා අරහත්තං ඔඝෙන අභිකිරිතුන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. එවං දෙසනා සම්පත්තපරිසාය සාත්ථිකා ජාතාති.

චූළපන්ථකත්ථෙරවත්ථු තතියං.

4. බාලනක්ඛත්තසඞ්ඝුට්ඨවත්ථු

පමාදමනුයුඤ්ජන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බාලනක්ඛත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ සාවත්ථියං බාලනක්ඛත්තං නාම සඞ්ඝුට්ඨං. තස්මිං නක්ඛත්තෙ බාලා දුම්මෙධිනො ජනා ඡාරිකාය චෙව ගොමයෙන ච සරීරං මක්ඛෙත්වා සත්තාහං අසබ්භං භණන්තා විචරන්ති. කිඤ්චි ඤාති සුහජ්ජං වා පබ්බජිතං වා දිස්වා ලජ්ජන්තා නාම නත්ථි. ද්වාරෙ ද්වාරෙ ඨත්වා අසබ්භං භණන්ති. මනුස්සා තෙසං අසබ්භං සොතුං අසක්කොන්තා යථාබලං අඩ්ඪං වා පාදං වා කහාපණං වා පෙසෙන්ති. තෙ තෙසං ද්වාරෙ ලද්ධං ලද්ධං ගහෙත්වා පක්කමන්ති. තදා පන සාවත්ථියං පඤ්ච කොටිමත්තා අරියසාවකා වසන්ති, තෙ සත්ථු සන්තිකං සාසනං පෙසයිංසු – ‘‘භගවා, භන්තෙ, සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නගරං අප්පවිසිත්වා විහාරෙයෙව හොතූ’’ති. තඤ්ච පන සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙයෙව යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා පහිණිංසු, සයම්පි ගෙහා න නික්ඛමිංසු. තෙ නක්ඛත්තෙ පන පරියොසිතෙ අට්ඨමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නගරං පවෙසෙත්වා මහාදානං දත්වා එකමන්තං නිසින්නා, ‘‘භන්තෙ, අතිදුක්ඛෙන නො සත්ත දිවසානි අතික්කන්තානි, බාලානං අසබ්භානි සුණන්තානං කණ්ණා භිජ්ජනාකාරප්පත්තා හොන්ති, කොචි කස්සචි න ලජ්ජති, තෙන මයං තුම්හාකං අන්තොනගරං පවිසිතුං නාදම්හ, මයම්පි ගෙහතො න නික්ඛමිම්හා’’ති ආහංසු. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘බාලානං දුම්මෙධානං කිරියා නාම එවරූපා හොති, මෙධාවිනො පන ධනසාරං විය අප්පමාදං රක්ඛිත්වා අමතමහානිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

26.

‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්ති, බාලා දුම්මෙධිනො ජනා;

අප්පමාදඤ්ච මෙධාවී, ධනං සෙට්ඨංව රක්ඛති.

27.

‘‘මා පමාදමනුයුඤ්ජෙථ, මා කාමරතිසන්ථවං;

අප්පමත්තො හි ඣායන්තො, පප්පොති විපුලං සුඛ’’න්ති.

තත්ථ බාලාති බාල්යෙන සමන්නාගතා ඉධලොකපරලොකත්ථං අජානන්තා. දුම්මෙධිනොති නිප්පඤ්ඤා. තෙ පමාදෙ ආදීනවං අපස්සන්තා පමාදං අනුයුඤ්ජන්ති පවත්තෙන්ති, පමාදෙන කාලං වීතිනාමෙන්ති. මෙධාවීති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො පන පණ්ඩිතො කුලවංසාගතං සෙට්ඨං උත්තමං සත්තරතනධනං විය අප්පමාදං රක්ඛති. යථා හි උත්තමං ධනං නිස්සාය ‘‘කාමගුණසම්පත්තිං පාපුණිස්සාම, පුත්තදාරං පොසෙස්සාම, පරලොකගමනමග්ගං සොධෙස්සාමා’’ති ධනෙ ආනිසංසං පස්සන්තා තං රක්ඛන්ති, එවං පණ්ඩිතොපි අප්පමත්තො ‘‘පඨමජ්ඣානාදීනි පටිලභිස්සාමි, මග්ගඵලාදීනි පාපුණිස්සාමි, තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා සම්පාදෙස්සාමී’’ති අප්පමාදෙ ආනිසංසං පස්සන්තො ධනං සෙට්ඨංව අප්පමාදං රක්ඛතීති අත්ථො. මා පමාදන්ති තස්මා තුම්හෙ මා පමාදමනුයුඤ්ජෙථ මා පමාදෙන කාලං වීතිනාමයිත්ථ. මා කාමරතිසන්ථවන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු රතිසඞ්ඛාතං තණ්හාසන්ථවම්පි මා අනුයුඤ්ජෙථ මා චින්තයිත්ථ මා පටිලභිත්ථ. අප්පමත්තො හීති උපට්ඨිතස්සතිතාය හි අප්පමත්තො ඣායන්තො පුග්ගලො විපුලං උළාරං නිබ්බානසුඛං පාපුණාතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

බාලනක්ඛත්තසඞ්ඝුට්ඨවත්ථු චතුත්ථං.

5. මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු

පමාදං අප්පමාදෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො පිප්ඵලිගුහායං විහරන්තො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා පමත්තෙ ච අප්පමත්තෙ ච උදකපථවීපබ්බතාදීසු චවනකෙ උපපජ්ජනකෙ ච සත්තෙ දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ජෙතවනෙ නිසින්නකොව ‘‘කෙන නු ඛො විහාරෙන අජ්ජ මම පුත්තො කස්සපො විහරතී’’ති දිබ්බෙන චක්ඛුනා උපධාරෙන්තො ‘‘සත්තානං චුතූපපාතං ඔලොකෙන්තො විහරතී’’ති ඤත්වා ‘‘සත්තානං චුතූපපාතො නාම බුද්ධඤාණෙනපි අපරිච්ඡින්නො, මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මාතාපිතරො අජානාපෙත්වා චවනසත්තානං පරිච්ඡෙදො කාතුං න සක්කා, තෙ ජානිතුං තව අවිසයො, කස්සප, අප්පමත්තකො තව විසයො, සබ්බසො පන චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච ජානිතුං පස්සිතුං බුද්ධානමෙව විසයො’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

28.

‘‘පමාදං අප්පමාදෙන, යදා නුදති පණ්ඩිතො;

පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති.

තත්ථ නුදතීති යථා නාම පොක්ඛරණිං පවිසන්තං නවොදකං පුරාණොදකං ඛොභෙත්වා තස්සොකාසං අදත්වා තං අත්තනො මත්ථකමත්ථකෙන පලායන්තං නුදති නීහරති, එවමෙව පණ්ඩිතො අප්පමාදලක්ඛණං බ්රූහෙන්තො පමාදස්සොකාසං අදත්වා යදා අප්පමාදවෙගෙන තං නුදති නීහරති, අථ සො පනුන්නපමාදො අච්චුග්ගතත්ථෙන පරිසුද්ධං දිබ්බචක්ඛුසඞ්ඛාතං පඤ්ඤාපාසාදං තස්ස අනුච්ඡවිකං පටිපදං පූරෙන්තො තාය පටිපදාය නිස්සෙණියා පාසාදං විය ආරුය්හ පහීනසොකසල්ලතාය අසොකො, අප්පහීනසොකසල්ලතාය සොකිනිං පජං සත්තනිකායං චවමානඤ්චෙව උපපජ්ජමානඤ්ච දිබ්බචක්ඛුනා අවෙක්ඛති පස්සති. යථා කිං? පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙති පබ්බතමුද්ධනි ඨිතො භූමියං ඨිතෙ, උපරිපාසාදෙ වා පන ඨිතො පාසාදපරිවෙණෙ ඨිතෙ අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛති, තථා සොපි ධීරො පණ්ඩිතො මහාඛීණාසවො අසමුච්ඡින්නවට්ටබීජෙ බාලෙ චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි සච්ඡිකරිංසූති.

මහාකස්සපත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. පමත්තාපමත්තද්වෙසහායකවත්ථු

අප්පමත්තො පමත්තෙසූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආරඤ්ඤකවිහාරං පවිසිංසු. තෙසු එකො කිර කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමයාමං විසිබ්බමානො නිසීදති. එකො අප්පමත්තො සමණධම්මං කරොන්තො ඉතරං ඔවදති, ‘‘ආවුසො, මා එවං කරි, පමත්තස්ස හි චත්තාරො අපායා සකඝරසදිසා. බුද්ධා නාම සාඨෙය්යෙන ආරාධෙතුං න සක්කා’’ති සො තස්සොවාදං න සුණාති. ඉතරො ‘‘නායං වචනක්ඛමො’’ති තං අවත්වා අප්පමත්තොව සමණධම්මමකාසි. අලසත්ථෙරොපි පඨමයාමෙ විසිබ්බෙත්වා ඉතරස්ස චඞ්කමිත්වා ගබ්භං පවිට්ඨකාලෙ පවිසිත්වා, ‘‘මහාකුසීත, ත්වං නිපජ්ජිත්වා සයනත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨොසි, කිං බුද්ධානං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා උට්ඨාය සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිපජ්ජිත්වා සුපති. ඉතරොපි මජ්ඣිමයාමෙ විස්සමිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පච්චුට්ඨාය සමණධම්මං කරොති. සො එවං අප්පමත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පමාදෙනෙව කාලං වීතිනාමෙසි. තෙ වුට්ඨවස්සා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා, ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරිත්ථ, කච්චි වො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති පුච්ඡි. පඨමං පමත්තො භික්ඛු ආහ – ‘‘කුතො, භන්තෙ, එතස්ස අප්පමාදො, ගතකාලතො පට්ඨාය නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො කාලං වීතිනාමෙසී’’ති. ‘‘ත්වං පන භික්ඛූ’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා පඨමයාමෙ විසිබ්බෙන්තො නිසීදිත්වා අනිද්දායන්තොව කාලං වීතිනාමෙසි’’න්ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං පමත්තො කාලං වීතිනාමෙත්වා ‘අප්පමත්තොම්හී’ති වදසි, අප්පමත්තං පන පමත්තං කරොසී’’ති ආහ. පුන පමාදෙ දොසෙ, අප්පමාදෙ ආනිසංසෙ පකාසෙතුං, ‘‘ත්වං මම පුත්තස්ස සන්තිකෙ ජවච්ඡින්නො දුබ්බලස්සො විය, එස පන තව සන්තිකෙ සීඝජවස්සො වියා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

29.

‘‘අප්පමත්තො පමත්තෙසු, සුත්තෙසු බහුජාගරො;

අබලස්සංව සීඝස්සො, හිත්වා යාති සුමෙධසො’’ති.

තත්ථ අප්පමත්තොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තතාය අප්පමාදසම්පන්නෙ ඛීණාසවො. පමත්තෙසූති සතිවොසග්ගෙ ඨිතෙසු සත්තෙසු. සුත්තෙසූති සතිජාගරියාභාවෙන සබ්බිරියාපථෙසු නිද්දායන්තෙසු. බහුජාගරොති මහන්තෙ සතිවෙපුල්ලෙ ජාගරියෙ ඨිතො. අබලස්සංවාති කුණ්ඨපාදං ඡින්නජවං දුබ්බලස්සං සීඝජවො සින්ධවාජානීයො විය. සුමෙධසොති උත්තමපඤ්ඤො. තථාරූපං පුග්ගලං ආගමෙනපි අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤස්මිඤ්හි එකං සුත්තං ගහෙතුං වායමන්තෙයෙව සුමෙධසො එකං වග්ගං ගණ්හාති, එවං තාව ආගමෙන හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤෙ පන රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි කාතුං වායමන්තෙයෙව කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා සජ්ඣායන්තෙයෙව ච සුමෙධසො පුබ්බභාගෙපි පරෙන කතං රත්තිට්ඨානං වා දිවාට්ඨානං වා පවිසිත්වා කම්මට්ඨානං සම්මසන්තො සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නෙව ලොකුත්තරධම්මෙ හත්ථගතෙ කරොති, එවං අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. වට්ටෙ පන නං හිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා වට්ටතො නිස්සරන්තො යාතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පමත්තාපමත්තද්වෙසහායකවත්ථු ඡට්ඨං.

7. මඝවත්ථු

අප්පමාදෙන මඝවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙසාලියං උපනිස්සාය කූටාගාරසාලායං විහරන්තො සක්කං දෙවරාජානං ආරබ්භ කථෙසි.

වෙසාලියඤ්හි මහාලි නාම ලිච්ඡවී වසති, සො තථාගතස්ස සක්කපඤ්හසුත්තන්තදෙසනං (දී. නි. 2.344 ආදයො) සුත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො සක්කසම්පත්තිං මහතිං කත්වා කථෙසි, ‘දිස්වා නු ඛො කථෙසි, උදාහු අදිස්වා. ජානාති නු ඛො සක්කං, උදාහු නො’ති පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙසි. අථ ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘දිට්ඨො ඛො, භන්තෙ, භගවතා සක්කො දෙවානමින්දො’’ති? ‘‘දිට්ඨො ඛො මෙ, මහාලි, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සො හි නුන, භන්තෙ, සක්කපතිරූපකො භවිස්සති. දුද්දසො හි, භන්තෙ, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සක්කඤ්ච ඛ්වාහං, මහාලි, පජානාමි සක්කකරණෙ ච ධම්මෙ, යෙසං ධම්මානං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගා, තඤ්ච පජානාමි’’.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො මඝො නාම මාණවො අහොසි, තස්මා ‘‘මඝවා’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො පුරෙ දානං අදාසි, තස්මා ‘‘පුරින්දදො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො සක්කච්චං දානං අදාසි, තස්මා ‘‘සක්කො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො ආවසථං අදාසි, තස්මා ‘‘වාසවො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො සහස්සම්පි අත්ථං මුහුත්තෙන චින්තෙති, තස්මා ‘‘සහස්සක්ඛො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස සුජා නාම අසුරකඤ්ඤා, පජාපති, තස්මා ‘‘සුජම්පතී’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො දෙවානං තාවතිංසානං ඉස්සරියාධිපච්චං රජ්ජං කාරෙති, තස්මා ‘‘දෙවානමින්දො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගා. කතමානි සත්ත වතපදානි? යාවජීවං මාතාපෙත්තිභරො අස්සං, යාවජීවං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායී අස්සං, යාවජීවං සණ්හවාචො අස්සං, යාවජීවං අපිසුණවාචො අස්සං, යාවජීවං විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසෙය්යං, මුත්තචාගො පයතපාණි වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො අස්සං. යාවජීවං සච්චවාචො අස්සං, යාවජීවං අක්කොධනො අස්සං, ‘‘සචෙපි මෙ කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, ඛිප්පමෙව න පටිවිනෙය්ය’’න්ති. සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස ඉමානි සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගාති.

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු සප්පුරිසො ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

ඉදං, මහාලි, සක්කෙන මඝමාණවකාලෙ කතකම්මන්ති වත්වා පුන තෙන ‘‘කථං, භන්තෙ, මඝමාණවො පටිපජ්ජී’’ති? තස්ස පටිපත්තිං විත්ථාරතො සොතුකාමෙන පුට්ඨො ‘‘තෙන හි, මහාලි, සුණාහී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමෙ මඝො නාම මාණවො ගාමකම්මකරණට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ඨිතට්ඨානං පාදන්තෙන පංසුං වියූහිත්වා රමණීයං කත්වා අට්ඨාසි. අපරො තං බාහුනා පහරිත්වා තතො අපනෙත්වා සයං තත්ථ අට්ඨාසි. සො තස්ස අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො. තතොපි නං අඤ්ඤො ආගන්ත්වා බාහුනා පහරිත්වා අපනෙත්වා සයං අට්ඨාසි. සො තස්සපි අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො, ඉති තං ගෙහතො නික්ඛන්තා නික්ඛන්තා පුරිසා බාහුනා පහරිත්වා ඨිතඨිතට්ඨානතො අපනෙසුං. සො ‘‘සබ්බෙපෙතෙ මං නිස්සාය සුඛිතා ජාතා, ඉමිනා කම්මෙන මය්හං සුඛදායකෙන පුඤ්ඤකම්මෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා, පුනදිවසෙ කුදාලං ආදාය ඛලමණ්ඩලමත්තං ඨානං රමණීයං අකාසි. සබ්බෙ ගන්ත්වා තත්ථෙව අට්ඨංසු. අථ නෙසං සීතසමයෙ අග්ගිං කත්වා අදාසි, ගිම්හකාලෙ උදකං. තතො ‘‘රමණීයං ඨානං නාම සබ්බෙසං පියං, කස්සචි අප්පියං නාම නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයා මග්ගං සමං කරොන්තෙන විචරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, පාතොව නික්ඛමිත්වා, මග්ගං සමං කරොන්තො ඡින්දිත්වා, හරිතබ්බයුත්තකා රුක්ඛසාඛා හරන්තො විචරති. අථ නං අපරො දිස්වා ආහ – ‘‘සම්ම, කිං කරොසී’’ති? ‘‘මය්හං සග්ගගාමිනං මග්ගං කරොමි, සම්මා’’ති. ‘‘තෙන හි අහම්පි තෙ සහායො හොමී’’ති. ‘‘හොහි, සම්ම, සග්ගො නාම බහූනම්පි මනාපො සුඛබහුලො’’ති. තතො පට්ඨාය ද්වෙ ජනා අහෙසුං. තෙ දිස්වා තථෙව පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච අපරොපි තෙසං සහායො ජාතො, එවං අපරොපි අපරොපීති සබ්බෙපි තෙත්තිංස ජනා ජාතා. තෙ සබ්බෙපි කුදාලාදිහත්ථා මග්ගං සමං කරොන්තා එකයොජනද්වියොජනමත්තට්ඨානං ගච්ඡන්ති.

තෙ දිස්වා ගාමභොජකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මනුස්සා අයොගෙ යුත්තා, සචෙ ඉමෙ අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි වා ආහරෙය්යුං. සුරං වා කත්වා පිවෙය්යුං, අඤ්ඤං වා තාදිසං කම්මං කරෙය්යුං, අහම්පි කිඤ්චි කිඤ්චි ලභෙය්ය’’න්ති. අථ නෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං කරොන්තා විචරථා’’ති? ‘‘සග්ගමග්ගං, සාමී’’ති. ‘‘ඝරාවාසං වසන්තෙහි නාම එවං කාතුං න වට්ටති, අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි ආහරිතුං, සුරං කත්වා පාතුං, නානප්පකාරෙ ච කම්මන්තෙ කාතුං වට්ටතී’’ති. තෙ තස්ස වචනං පටික්ඛිපිංසු, එවං පුනප්පුනං වුච්චමානාපි පටික්ඛිපිංසුයෙව. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘නාසෙස්සාමි නෙ’’ති රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘චොරෙ තෙ, දෙව, වග්ගබන්ධනෙන විචරන්තෙ පස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තෙ ගහෙත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තෙ තථා කත්වා සබ්බෙ තෙ බන්ධිත්වා ආනෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා අවීමංසිත්වාව ‘‘හත්ථිනා මද්දාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මඝො සෙසානං ඔවාදමදාසි – ‘‘සම්මා, ඨපෙත්වා මෙත්තං අඤ්ඤො අම්හාකං අවස්සයො නත්ථි, තුම්හෙ කත්ථචි කොපං අකත්වා රඤ්ඤෙ ච ගාමභොජකෙ ච මද්දනහත්ථිම්හි ච අත්තනි ච මෙත්තචිත්තෙන සමචිත්තාව හොථා’’ති. තෙ තථා කරිංසු. අථ නෙසං මෙත්තානුභාවෙන හත්ථී උප්පසඞ්කමිතුම්පි න විසහි. රාජා තමත්ථං සුත්වා බහූ මනුස්සෙ දිස්වා මද්දිතුං න විසහිස්සති? ‘‘ගච්ඡථ, නෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දාපෙථා’’ති ආහ. තෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දිතුං පෙසියමානොපි හත්ථී දූරතොව පටික්කමි.

රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘කාරණෙනෙත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති තෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තාතා, මං නිස්සාය තුම්හෙ කිං න ලභථා’’ති? ‘‘කිං නාමෙතං, දෙවා’’ති? ‘‘තුම්හෙ කිර වග්ගබන්ධනෙන චොරා හුත්වා අරඤ්ඤෙ විචරථා’’ති? ‘‘කො එවමාහ, දෙවා’’ති? ‘‘ගාමභොජකො, තාතා’’ති. ‘‘න මයං, දෙව, චොරා, මයං පන අත්තනො සග්ගමග්ගං සොධෙන්තා ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොම, ගාමභොජකො අම්හෙ අකුසලකිරියාය නියොජෙත්වා අත්තනො වචනං අකරොන්තෙ නාසෙතුකාමො කුජ්ඣිත්වා එවමාහා’’ති. අථ රාජා තෙසං කථං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා, ‘‘තාතා, අයං තිරච්ඡානො තුම්හාකං ගුණෙ ජානාති, අහං මනුස්සභූතො ජානිතුං නාසක්ඛිං, ඛමථ මෙ’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා සපුත්තදාරං ගාමභොජකං තෙසං දාසං, හත්ථිං ආරොහනියං, තඤ්ච ගාමං යථාසුඛං පරිභොගං කත්වා අදාසි. තෙ ‘‘ඉධෙව නො කතපුඤ්ඤස්සානිසංසො දිට්ඨො’’ති භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසා හුත්වා තං හත්ථිං වාරෙන වාරෙන අභිරුය්හ ගච්ඡන්තා මන්තයිංසු ‘‘ඉදානි අම්හෙහි අතිරෙකතරං පුඤ්ඤං කාතබ්බං, කිං කරොම? චතුමහාපථෙ ථාවරං කත්වා මහාජනස්ස විස්සමනසාලං කරිස්සාමා’’ති. තෙ වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා සාලං පට්ඨපෙසුං. මාතුගාමෙසු පන විගතච්ඡන්දතාය තස්සා සාලාය මාතුගාමානං පත්තිං නාදංසු.

මඝස්ස පන ගෙහෙ නන්දා, චිත්තා, සුධම්මා, සුජාති චතස්සො ඉත්ථියො හොන්ති. තාසු සුධම්මා වඩ්ඪකිනා සද්ධිං එකතො හුත්වා, ‘‘භාතික, ඉමිස්සා සාලාය මං ජෙට්ඨිකං කරොහී’’ති වත්වා ලඤ්ජං අදාසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පඨමමෙව කණ්ණිකත්ථාය රුක්ඛං සුක්ඛාපෙත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා කණ්ණිකං නිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාම අයං සාලා’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා වත්ථෙන පලිවෙඨෙත්වා ඨපෙසි. අථ නෙ වඩ්ඪකී සාලං නිට්ඨාපෙත්වා කණ්ණිකාරොපනදිවසෙ ‘‘අහො, අය්යා, එකං කරණීයං න සරිම්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං නාම, භො’’ති? ‘‘කණ්ණික’’න්ති. ‘‘හොතු තං ආහරිස්සාමා’’ති. ‘‘ඉදානි ඡින්නරුක්ඛෙන කාතුං න සක්කා, පුබ්බෙයෙව තං ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා ඨපිතකණ්ණිකා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘සචෙ කස්සචි ගෙහෙ නිට්ඨාපෙත්වා ඨපිතා වික්කායිකකණ්ණිකා අත්ථි, සා පරියෙසිතබ්බා’’ති. තෙ පරියෙසන්තා සුධම්මාය ගෙහෙ දිස්වා සහස්සං දත්වාපි මූලෙන න ලභිංසු. ‘‘සචෙ මං සාලාය පත්තිං කරොථ, දස්සාමී’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මයං මාතුගාමානං පත්තිං න දම්මා’’ති ආහංසු.

අථ නෙ වඩ්ඪකී ආහ – ‘‘අය්යා, තුම්හෙ කිං කථෙථ, ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකං අඤ්ඤං මාතුගාමරහිතට්ඨානං නාම නත්ථි, ගණ්හථ කණ්ණිකං. එවං සන්තෙ අම්හාකං කම්මං නිට්ඨං ගමිස්සතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති කණ්ණිකං ගහෙත්වා සාලං නිට්ඨාපෙත්වා තිධා විභජිංසු. එකස්මිං කොට්ඨාසෙ ඉස්සරානං වසනට්ඨානං කරිංසු, එකස්මිං දුග්ගතානං, එකස්මිං ගිලානානං. තෙත්තිංස ජනා තෙත්තිංස ඵලකානි පඤ්ඤපෙත්වා හත්ථිස්ස සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘ආගන්තුකො ආගන්ත්වා යස්ස අත්ථතඵලකෙ නිසීදති, තං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ගෙහෙ පතිට්ඨපෙහි, තස්ස පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මපානීයඛාදනීයභොජනීයසයනානි සබ්බානි ඵලකසාමිකස්සෙව භාරො භවිස්සතී’’ති. හත්ථී ආගතාගතං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ඝරං නෙති. සො තස්ස තං දිවසං කත්තබ්බං කරොති. මඝො සාලාය අවිදූරෙ කොවිළාරරුක්ඛං රොපෙත්වා තස්ස මූලෙ පාසාණඵලකං අත්ථරි. සාලං පවිට්ඨපවිට්ඨා ජනා කණ්ණිකං ඔලොකෙත්වා අක්ඛරානි වාචෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාමෙසා සාලා’’ති වදන්ති. තෙත්තිංසජනානං නාමං න පඤ්ඤායති. නන්දා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ සාලං කරොන්තා අම්හෙ අපත්තිකා කරිංසු, සුධම්මා පන අත්තනො බ්යත්තතාය කණ්ණිකං කත්වා පත්තිකා ජාතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සාලං ආගතාගතානං පානීයඤ්චෙව න්හානොදකඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, පොක්ඛරණිං ඛණාපෙස්සාමී’’ති. සා පොක්ඛරණිං කාරෙසි. චිත්තා චින්තෙසි – ‘‘සුධම්මාය කණ්ණිකා දින්නා, නන්දාය පොක්ඛරණී කාරිතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සාලං ආගතාගතෙහි පානීයං පිවිත්වා න්හත්වා ගමනකාලෙපි මාලං පිලන්ධිත්වා ගන්තුං වට්ටති, පුප්ඵාරාමං කාරාපෙස්සාමී’’ති. සා රමණීයං පුප්ඵාරාමං කාරෙසි. යෙභුය්යෙන තස්මිං ආරාමෙ ‘‘අසුකො නාම පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛො නත්ථී’’ති නාහොසි.

සුජා පන ‘‘අහං මඝස්ස මාතුලධීතා චෙව පාදපරිචාරිකා ච, එතෙන කතං කම්මං මය්හමෙව, මයා කතං එතස්සෙවා’’ති චින්තෙත්වා, කිඤ්චි අකත්වා අත්තභාවමෙව මණ්ඩයමානා කාලං වීතිනාමෙසි. මඝොපි මාතාපිතුඋපට්ඨානං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායනකම්මං සච්චවාචං අඵරුසවාචං අපි, සුණවාචං මච්ඡෙරවිනයං අක්කොධනන්ති ඉමානි සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා –

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු ‘සප්පුරිසො’ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

එවං පසංසියභාවං ආපජ්ජිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති, තෙපිස්ස සහායකා තත්ථෙව නිබ්බත්තිංසු, වඩ්ඪකී විස්සකම්මදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා තාවතිංසභවනෙ අසුරා වසන්ති. තෙ ‘‘අභිනවා දෙවපුත්තා නිබ්බත්තා’’ති දිබ්බපානං සජ්ජයිංසු. සක්කො අත්තනො පරිසාය කස්සචි අපිවනත්ථාය සඤ්ඤමදාසි. අසුරා දිබ්බපානං පිවිත්වා මජ්ජිංසු. සක්කො ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි සාධාරණෙන රජ්ජෙනා’’ති අත්තනො පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා තෙ පාදෙසු ගාහාපෙත්වා මහාසමුද්දෙ ඛිපාපෙසි. තෙ අවංසිරා සමුද්දෙ පතිංසු. අථ නෙසං පුඤ්ඤානුභාවෙන සිනෙරුනො හෙට්ඨිමතලෙ අසුරවිමානං නාම නිබ්බත්ති, චිත්තපාටලි නාම නිබ්බත්ති.

දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ පන අසුරෙසු පරාජිතෙසු දසයොජනසහස්සං තාවතිංසදෙවනගරං නාම නිබ්බත්ති. තස්ස පන නගරස්ස පාචීනපච්ඡිමද්වාරානං අන්තරා දසයොජනසහස්සං හොති, තථා දක්ඛිණුත්තරද්වාරානං. තං ඛො පන නගරං ද්වාරසහස්සයුත්තං අහොසි ආරාමපොක්ඛරණිපටිමණ්ඩිතං. තස්ස මජ්ඣෙ සාලාය නිස්සන්දෙන තියොජනසතුබ්බෙධෙහි ධජෙහි පටිමණ්ඩිතො සත්තරතනමයො සත්තයොජනසතුබ්බෙධො වෙජයන්තො නාම පාසාදො උග්ගඤ්ඡි. සුවණ්ණයට්ඨීසු මණිධජා අහෙසුං, මණියට්ඨීසු සුවණ්ණධජා; පවාළයට්ඨීසු මුත්තධජා, මුත්තයට්ඨීසු පවාළධජා; සත්තරතනමයාසු යට්ඨීසු සත්තරතනධජා, මජ්ඣෙ ඨිතො ධජො තියොජනසතුබ්බෙධො අහොසි. ඉති සාලාය නිස්සන්දෙන යොජනසහස්සුබ්බෙධො පාසාදො සත්තරතනමයොව හුත්වා නිබ්බත්ති, කොවිළාරරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන සමන්තා තියොජනසතපරිමණ්ඩලො පාරිච්ඡත්තකො නිබ්බත්ති, පාසාණඵලකස්ස නිස්සන්දෙන පාරිච්ඡත්තකමූලෙ දීඝතො සට්ඨියොජනා පුථුලතො පණ්ණාසයොජනා බහලතො පඤ්චදසයොජනා ජයසුමනරත්තකම්බලවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා නිබ්බත්ති. තත්ථ නිසින්නකාලෙ උපඩ්ඪකායො පවිසති, උට්ඨිතකාලෙ ඌනං පරිපූරති.

හත්ථී පන එරාවණො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. දෙවලොකස්මිඤ්හි තිරච්ඡානගතා න හොන්ති. තස්මා සො උය්යානකීළාය නික්ඛමනකාලෙ අත්තභාවං විජහිත්වා දියඩ්ඪයොජනසතිකො එරාවණො නාම හත්ථී අහොසි. සො තෙත්තිංසජනානං අත්ථාය තෙත්තිංස කුම්භෙ මාපෙසි ආවට්ටෙන තිගාවුතඅඩ්ඪයොජනප්පමාණෙ, සබ්බෙසං මජ්ඣෙ සක්කස්ස අත්ථාය සුදස්සනං නාම තිංසයොජනිකං කුම්භං මාපෙසි. තස්ස උපරි ද්වාදසයොජනිකො රතනමණ්ඩපො හොති. තත්ථ අන්තරන්තරා සත්තරතනමයා යොජනුබ්බෙධා ධජා උට්ඨහන්ති. පරියන්තෙ කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බති. යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දසංමිස්සො දිබ්බගීතසද්දො විය රවො නිච්ඡරති. මණ්ඩපමජ්ඣෙ සක්කස්සත්ථාය යොජනිකො මණිපල්ලඞ්කො පඤ්ඤත්තො හොති, තත්ථ සක්කො නිසීදි. තෙත්තිංස දෙවපුත්තා අත්තනො කුම්භෙ රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිංසු. තෙත්තිංසාය කුම්භානං එකෙකස්මිං කුම්භෙ සත්ත සත්ත දන්තෙ මාපෙසි. තෙසු එකෙකො පණ්ණාසයොජනායාමො, එකෙකස්මිඤ්චෙත්ථ දන්තෙ සත්ත සත්ත පොක්ඛරණියො හොන්ති, එකෙකාය පොක්ඛරණියා සත්ත සත්ත පදුමිනීගච්ඡානි, එකෙකස්මිං ගච්ඡෙ සත්ත සත්ත පුප්ඵානි හොන්ති, එකෙකස්මිං පුප්ඵෙ සත්ත සත්ත පත්තානි, එකෙකස්මිං පත්තෙ සත්ත සත්ත දෙවධීතරො නච්චන්ති. එවං සමන්තා පණ්ණාසයොජනඨානෙසු හත්ථිදන්තෙසුයෙව නටසමජ්ජා හොන්ති. එවං මහන්තං යසං අනුභවන්තො සක්කො දෙවරාජා විචරති.

සුධම්මාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති. තස්සා සුධම්මා නාම නව යොජනසතිකා දෙවසභා නිබ්බත්ති. තතො රමණීයතරං කිර අඤ්ඤං ඨානං නාම නත්ථි, මාසස්ස අට්ඨ දිවසෙ ධම්මස්සවනං තත්ථෙව හොති. යාවජ්ජතනා අඤ්ඤතරං රමණීයං ඨානං දිස්වා, ‘‘සුධම්මා දෙවසභා වියා’’ති වදන්ති. නන්දාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති, තස්සා පඤ්චයොජනසතිකා නන්දා නාම පොක්ඛරණී නිබ්බත්ති. චිත්තාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති, තස්සාපි පඤ්චයොජනසතිකං චිත්තලතාවනං නාම නිබ්බත්ති, තත්ථ උප්පන්නපුබ්බනිමිත්තෙ දෙවපුත්තෙ නෙත්වා මොහයමානා විචරන්ති. සුජා පන කාලං කත්වා එකිස්සා ගිරිකන්දරාය එකා බකසකුණිකා හුත්වා නිබ්බත්ති. සක්කො අත්තනො පරිචාරිකා ඔලොකෙන්තො ‘‘සුධම්මා ඉධෙව නිබ්බත්තා, තථා නන්දා ච චිත්තා ච, සුජා නු ඛො කුහිං නිබ්බත්තා’’ති චින්තෙන්තො තං තත්ථ නිබ්බත්තං දිස්වා, ‘‘බාලා කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා ඉදානි තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තා, ඉදානි පන තං පුඤ්ඤං කාරෙත්වා ඉධානෙතුං වට්ටතී’’ති අත්තභාවං විජහිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං කරොන්තී ඉධ විචරසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කො පන ත්වං, සාමී’’ති? ‘‘අහං තෙ සාමිකො මඝො’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසි, සාමී’’ති? ‘‘අහං තාවතිංසදෙවලොකෙ නිබ්බත්තො’’. ‘‘තව සහායිකානං පන නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘තාපි මමෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා, පස්සිස්සසි තා සහායිකා’’ති. ‘‘කථාහං තත්ථ ගමිස්සාමී’’ති? සක්කො ‘‘අහං තං තත්ථ නෙස්සාමී’’ති වත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා දෙවලොකං නෙත්වා නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉතරාසං තිස්සන්නං ආරොචෙසි – ‘‘තුම්හාකං සහායිකං සුජං පස්සිස්සථා’’ති. ‘‘කුහිං සා, දෙවා’’ති? ‘‘නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ ඨිතා’’ති ආහ. තා තිස්සොපි ගන්ත්වා, ‘‘අහො අය්යාය එවරූපං අත්තභාවමණ්ඩනස්ස ඵලං, ඉදානිස්සා තුණ්ඩං පස්සථ, පාදෙ පස්සථ, ජඞ්ඝා පස්සථ, සොභති වතස්සා අත්තභාවො’’ති කෙළිං කත්වා පක්කමිංසු.

පුන සක්කො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ සහායිකා’’ති වත්වා ‘‘දිට්ඨා මං උප්පණ්ඩෙත්වා ගතා, තත්ථෙව මං නෙහී’’ති වුත්තෙ තං තත්ථෙව නෙත්වා උදකෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ තාසං සම්පත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දිට්ඨා, දෙවා’’ති? ‘‘තයාපි තත්ථ නිබ්බත්තනූපායං කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘මයා දින්නං ඔවාදං රක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘රක්ඛිස්සාමි, දෙවා’’ති. අථස්සා පඤ්ච සීලානි දත්වා, ‘‘අප්පමත්තා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි. සා තතො පට්ඨාය සයංමතමච්ඡකෙයෙව පරියෙසිත්වා ඛාදති. සක්කො කතිපාහච්චයෙන තස්සා වීමංසනත්ථාය ගන්ත්වා, වාලුකාපිට්ඨෙ මතමච්ඡකො විය හුත්වා උත්තානො නිපජ්ජි. සා තං දිස්වා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. මච්ඡො ගිලනකාලෙ නඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. සා ‘‘සජීවමච්ඡකො’’ති උදකෙ විස්සජ්ජෙසි. සො ථොකං වීතිනාමෙත්වා පුන තස්සා පුරතො උත්තානො හුත්වා නිපජ්ජි. පුන සා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය ගහෙත්වා ගිලනකාලෙ අග්ගනඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. තං දිස්වා ‘‘සජීවමච්ඡො’’ති විස්සජ්ජෙසි. එවං තික්ඛත්තුං වීමංසිත්වා ‘‘සාධුකං සීලං රක්ඛතී’’ති අත්තානං ජානාපෙත්වා ‘‘අහං තව වීමංසනත්ථාය ආගතො, සාධුකං සීලං රක්ඛසි, එවං රක්ඛමානා න චිරස්සෙව මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිස්සසි, අප්පමත්තා හොහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සා තතො පට්ඨාය පන සයංමතමච්ඡං ලභති වා, න වා. අලභමානා කතිපාහච්චයෙනෙව සුස්සිත්වා කාලං කත්වා තස්ස සීලස්ස ඵලෙන බාරාණසියං කුම්භකාරස්ස ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්සා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සක්කො ‘‘කුහිං නු ඛො සා නිබ්බත්තා’’ති ආවජ්ජෙන්තො දිස්වා, ‘‘ඉදානි මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති එළාලුකවණ්ණෙන පඤ්ඤායමානෙහි සත්තහි රතනෙහි යානකං පූරෙත්වා තං පාජෙන්තො බාරාණසිං පවිසිත්වා, ‘‘අම්මතාතා, එළාලුකානි ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසෙන්තො වීථිං පටිපජ්ජි. මුග්ගමාසාදීනි ගහෙත්වා ආගතෙ පන ‘‘මූලෙන න දෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථං දෙසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සීලරක්ඛිකාය ඉත්ථියා දම්මී’’ති ආහ. ‘‘සීලං නාම, සාමි, කීදිසං, කිං කාළං, උදාහු නීලාදිවණ්ණ’’න්ති? ‘‘තුම්හෙ ‘සීලං කීදිස’න්තිපි න ජානාථ, කිමෙව නං රක්ඛිස්සථ, සීලරක්ඛිකාය පන දස්සාමී’’ති. ‘‘සාමි, එසා කුම්භකාරස්ස ධීතා ‘සීලං රක්ඛාමී’ති විචරති, එතිස්සා දෙහී’’ති. සාපි නං ‘‘තෙන හි මය්හං දෙහි, සාමී’’ති ආහ. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං අවිජහිතපඤ්චසීලා’’ති. ‘‘තුය්හමෙවෙතානි මයා ආනීතානී’’ති යානකං පාජෙන්තො තස්සා ඝරං ගන්ත්වා අඤ්ඤෙහි අනාහරියං කත්වා එළාලුකවණ්ණෙන දෙවදත්තියං ධනං දත්වා අත්තානං ජානාපෙත්වා, ‘‘ඉදං තෙ ජීවිතවුත්තියා ධනං, පඤ්චසීලානි අඛණ්ඩාදීනි කත්වා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සාපි තතො චවිත්වා අසුරභවනෙ අසුරජෙට්ඨකස්ස ධීතා හුත්වා සක්කස්ස වෙරිඝරෙ නිබ්බත්ති. ද්වීසු පන අත්තභාවෙසු සීලස්ස සුරක්ඛිතත්තා අභිරූපා අහොසි සුවණ්ණවණ්ණා අසාධාරණාය රූපසිරියා සමන්නාගතා. වෙපචිත්තිඅසුරින්දො ආගතාගතානං අසුරානං ‘‘තුම්හෙ මම ධීතු අනුච්ඡවිකා න හොථා’’ති තං කස්සචි අදත්වා, ‘‘මම ධීතා අත්තනාව අත්තනො අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගහෙස්සතී’’ති අසුරබලං සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘තුය්හං අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගණ්හා’’ති තස්සා, හත්ථෙ පුප්ඵදාමං අදාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො තස්සා නිබ්බත්තට්ඨානං ඔලොකෙන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා, ‘‘ඉදානි මයා ගන්ත්වා තං ආනෙතුං වට්ටතී’’ති මහල්ලකඅසුරවණ්ණං නිම්මිනිත්වා ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ අට්ඨාසි. සාපි ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තී තං දිට්ඨමත්තාව පුබ්බසන්නිවාසවසෙන උප්පන්නෙන පෙමෙන මහොඝෙනෙව අජ්ඣොත්ථටහදයා හුත්වා, ‘‘එසො මෙ සාමිකො’’ති තස්ස උපරි පුප්ඵදාමං ඛිපි. අසුරා ‘‘අම්හාකං රාජා එත්තකං කාලං ධීතු අනුච්ඡවිකං අලභිත්වා ඉදානි ලභි, අයමෙවස්ස ධීතු පිතාමහතො මහල්ලකො අනුච්ඡවිකො’’ති ලජ්ජමානා අපක්කමිංසු. සක්කොපි තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති නදිත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දි. අසුරා ‘‘වඤ්චිතම්හා ජරසක්කෙනා’’ති තං අනුබන්ධිංසු. මාතලි, සඞ්ගාහකො වෙජයන්තරථං ආහරිත්වා අන්තරාමග්ගෙ අට්ඨාසි. සක්කො තං තත්ථ ආරොපෙත්වා දෙවනගරාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස සිප්පලිවනං සම්පත්තකාලෙ රථසද්දං සුත්වා භීතා ගරුළපොතකා විරවිංසු. තෙසං සද්දං සුත්වා සක්කො මාතලිං පුච්ඡි – ‘‘කෙ එතෙ විරවන්තී’’ති? ‘‘ගරුළපොතකා, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘රථසද්දං සුත්වා මරණභයෙනා’’ති. ‘‘මං එකං නිස්සාය එත්තකො දිජො රථවෙගෙන විචුණ්ණිතො මා නස්සි, නිවත්තෙහි රථ’’න්ති. සොපි සින්ධවසහස්සස්ස දණ්ඩකසඤ්ඤං දත්වා රථං නිවත්තෙසි. තං දිස්වා අසුරා ‘‘ජරසක්කො අසුරපුරතො පට්ඨාය පලායන්තො ඉදානි රථං නිවත්තෙසි, අද්ධා තෙන උපත්ථම්භො ලද්ධො භවිස්සතී’’ති නිවත්තෙත්වා ආගමනමග්ගෙනෙව අසුරපුරං පවිසිත්වා පුන සීසං න උක්ඛිපිංසු.

සක්කොපි සුජං අසුරකඤ්ඤං දෙවනගරං නෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යානං අච්ඡරාකොටීනං ජෙට්ඨිකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා සක්කං වරං යාචි – ‘‘මහාරාජ, මම ඉමස්මිං දෙවලොකෙ මාතාපිතරො වා භාතිකභගිනියො වා නත්ථි, යත්ථ යත්ථ ගච්ඡසි, තත්ථ තත්ථ මං ගහෙත්වාව ගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්සා පටිඤ්ඤං අදාසි. තතො පට්ඨාය චිත්තපාටලියා පුප්ඵිතාය අසුරා ‘‘අම්හාකං නිබ්බත්තට්ඨානෙ දිබ්බපාරිච්ඡත්තකස්ස පුප්ඵනකාලො’’ති යුද්ධත්ථාය සග්ගං අභිරුහන්ති. සක්කො හෙට්ඨාසමුද්දෙ නාගානං ආරක්ඛං අදාසි, තතො සුපණ්ණානං, තතො කුම්භණ්ඩානං, තතො යක්ඛානං. තතො චතුන්නං මහාරාජානං. සබ්බූපරි පන උපද්දවනිවත්තනත්ථාය දෙවනගරද්වාරෙසු වජිරහත්ථා ඉන්දපටිමා ඨපෙසි. අසුරා නාගාදයො ජිනිත්වා ආගතාපි ඉන්දපටිමා දූරතො දිස්වා ‘‘සක්කො නික්ඛන්තො’’ති පලායන්ති. එවං, මහාලි, මඝො මාණවො අප්පමාදපටිපදං පටිපජ්ජි. එවං අප්පමත්තො පනෙස එවරූපං ඉස්සරියං පත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු රජ්ජං කාරෙසි. අප්පමාදො නාමෙස බුද්ධාදීහි පසත්ථො. අප්පමාදඤ්හි නිස්සාය සබ්බෙසම්පි ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං අධිගමො හොතීති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

30.

‘‘අප්පමාදෙන මඝවා, දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො;

අප්පමාදං පසංසන්ති, පමාදො ගරහිතො සදා’’ති.

තත්ථ අප්පමාදෙනාති මචලගාමෙ භූමිප්පදෙසසොධනං ආදිං කත්වා කතෙන අප්පමාදෙන. මඝවාති ඉදානි ‘‘මඝවා’’තිපඤ්ඤාතො මඝො මාණවො ද්වින්නං දෙවලොකානං රාජභාවෙන දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො. පසංසන්තීති බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා අප්පමාදමෙව ථොමෙන්ති වණ්ණයන්ති. කිං කාරණා? සබ්බෙසං ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං පටිලාභකාරණත්තා. පමාදො ගරහිතො සදාති පමාදො පන තෙහි අරියෙහි නිච්චං ගරහිතො නින්දිතො. කිං කාරණා? සබ්බවිපත්තීනං මූලභාවතො. මනුස්සදොභග්ගං වා හි අපායුප්පත්ති වා සබ්බා පමාදමූලිකායෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ මහාලි ලිච්ඡවී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

මඝවත්ථු සත්තමං.

8. අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු

අප්පමාදරතො භික්ඛූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං පත්තුං නාසක්ඛි. සො ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙස්සාමී’’ති තතො නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මහන්තං දාවග්ගිං උට්ඨිතං දිස්වා වෙගෙන එකං මුණ්ඩපබ්බතමත්ථකං අභිරුය්හ නිසින්නො අරඤ්ඤං ඩය්හමානං අග්ගිං දිස්වා ආරම්මණං ගණ්හි – ‘‘යථා අයං අග්ගි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච උපාදානානි ඩහන්තො ගච්ඡති, එවං අරියමග්ගඤාණග්ගිනාපි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච සංයොජනානි ඩහන්තෙන ගන්තබ්බං භවිස්සතී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛු, මහන්තානිපි ඛුද්දකානිපි උපාදානානි විය ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානානි අණුංථූලානි සංයොජනානි, තානි ඤාණග්ගිනා ඣාපෙත්වා අභබ්බුප්පත්තිකානි කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස භික්ඛුනො අභිමුඛෙ නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානො ඉමං ඔභාසගාථමාහ –

31.

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

සංයොජනං අණුං ථූලං, ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ අප්පමාදරතොති අප්පමාදෙ රතො අභිරතො, අප්පමාදෙන වීතිනාමෙන්තොති අත්ථො. පමාදෙ භයදස්සි වාති නිරයුප්පත්තිආදිකං පමාදෙ භයං භයතො පස්සන්තො, තාසං වා උප්පත්තීනං මූලත්තා පමාදං භයතො පස්සන්තො. සංයොජනන්ති වට්ටදුක්ඛෙන සද්ධිං යොජනං බන්ධනං පජානං වට්ටෙ ඔසීදාපනසමත්ථං දසවිධං සංයොජනං. අණුං ථූලන්ති මහන්තඤ්ච ඛුද්දකඤ්ච. ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතීති යථා අයං අග්ගී එතං මහන්තඤ්ච ඛුද්දකඤ්ච උපාදානං ඩහන්තොව ගච්ඡති. එවමෙසො අප්පමාදරතො භික්ඛු අප්පමාදාධිගතෙන ඤාණග්ගිනා එතං සංයොජනං ඩහන්තො අභබ්බුප්පත්තිකං කරොන්තො ගච්ඡතීති අත්ථො.

ගාථාපරියොසානෙ සො භික්ඛු යථානිසින්නොව සබ්බසංයොජනානි ඣාපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ථොමෙත්වා වණ්ණෙත්වා වන්දමානොව පක්කාමීති.

අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු අට්ඨමං.

9. නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරවත්ථු

අප්පමාදරතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරං නාම ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සාවත්ථිතො අවිදූරෙ නිගමගාමෙ ජාතසංවඩ්ඪො එකො කුලපුත්තො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ‘‘නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො නාම අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො ආරද්ධවීරියො’’ති පඤ්ඤායි. සො නිබද්ධං ඤාතිගාමෙයෙව පිණ්ඩාය විචරති. අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානානි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි සාවත්ථිං නාගච්ඡති. භික්ඛූ ‘‘අයං නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඤාතිසංසට්ඨො විහරති, අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානාදීනි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි නෙව ආගච්ඡතී’’ති කථං සමුට්ඨාපෙත්වා සත්ථු ආරොචයිංසු. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, එවං කරොසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, මය්හං ඤාතිසංසග්ගො, අහං එතෙ මනුස්සෙ නිස්සාය අජ්ඣොහරණීයමත්තං ආහාරං ලභාමි ලූඛෙ වා පණීතෙ වා. යාපනමත්තෙ ලද්ධෙ පුන කිං ආහාරපරියෙසනෙනාති න ගච්ඡාමි, ඤාතීහි පන මෙ සංසග්ගො නාම නත්ථි, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ සත්ථා පකතියාපි තස්ස අජ්ඣාසයං විජානන්තො – ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති තස්ස සාධුකාරං දත්වා, ‘‘අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං භික්ඛු, යං ත්වං මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡො අහොසි. අයඤ්හි අප්පිච්ඡතා නාම මම තන්ති, මම පවෙණී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ හිමවන්තෙ ගඞ්ගාතීරෙ එකස්මිං උදුම්බරවනෙ අනෙකසහස්සා සුවා වසිංසු. තත්රෙකො සුවරාජා අත්තනො නිවාසරුක්ඛස්ස ඵලෙසු ඛීණෙසු යං යදෙව අවසිට්ඨං හොති අඞ්කුරො වා පත්තං වා තචො වා, තං තං ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා පරමප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො හුත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති. තස්ස අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨභාවගුණෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජමානො තං දිස්වා තස්ස වීමංසනත්ථං අත්තනො ආනුභාවෙන තං රුක්ඛං සුක්ඛාපෙසි. රුක්ඛො ඔභග්ගො ඛාණුමත්තො ඡිද්දාවඡිද්දොව හුත්වා වාතෙ පහරන්තෙ ආකොටිතො විය සද්දං නිච්ඡාරෙන්තො අට්ඨාසි. තස්ස ඡිද්දෙහි චුණ්ණානි නික්ඛමන්ති. සුවරාජා තානි ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා වාතාතපං අගණෙත්වා උදුම්බරඛාණුමත්ථකෙ නිසීදති. සක්කො තස්ස පරමප්පිච්ඡභාවං ඤත්වා, ‘‘මිත්තධම්මගුණං කථාපෙත්වා වරමස්ස දත්වා උදුම්බරං අමතඵලං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති එකො හංසරාජා හුත්වා සුජං අසුරකඤ්ඤං පුරතො කත්වා උදුම්බරවනං ගන්ත්වා අවිදූරෙ එකස්ස රුක්ඛස්ස සාඛාය නිසීදිත්වා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්ති රුක්ඛා හරිපත්තා, දුමානෙකඵලා බහූ;

කස්මා නු සුක්ඛෙ කොළාපෙ, සුවස්ස නිරතො මනො’’ති. (ජා. 1.9.30);

සබ්බං සුවජාතකං නවකනිපාතෙ ආගතනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. අට්ඨුප්පත්තියෙව හි තත්ථ ච ඉධ ච නානා, සෙසං තාදිසමෙව. සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා සක්කො ආනන්දො අහොසි, සුවරාජා අහමෙවා’’ති වත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අප්පිච්ඡතා නාමෙසා මම තන්ති, මම පවෙණී, අනච්ඡරියා මම පුත්තස්ස නිගමවාසිතිස්සස්ස මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡතා, භික්ඛුනා නාම නිගමවාසිතිස්සෙන විය අප්පිච්ඡෙනෙව භවිතබ්බං. එවරූපො හි භික්ඛු අභබ්බො සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය, අඤ්ඤදත්ථු නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ හොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

32.

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

අභබ්බො පරිහානාය, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ’’ති.

තත්ථ අභබ්බො පරිහානායාති සො එවරූපො භික්ඛු සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය අභබ්බො, නාපි පත්තෙහි පරිහායති, න අප්පත්තානි න පාපුණාති. නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙති කිලෙසපරිනිබ්බානස්සපි අනුපාදාපරිනිබ්බානස්සාපි සන්තිකෙයෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරවත්ථු නවමං.

අප්පමාදවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා. දුතියො වග්ගො.

3. චිත්තවග්ගො

1. මෙඝියත්ථෙරවත්ථු

ඵන්දනං චපලං චිත්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා චාලිකාය පබ්බතෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං මෙඝියං ආරබ්භ කථෙසි.

තස්ස වත්ථුං විභාවනත්ථං සබ්බං මෙඝියසුත්තන්තං (උදා. 31) විත්ථාරෙතබ්බං. සත්ථා පන තීහි විතක්කෙහි අන්වාසත්තතාය තස්මිං අම්බවනෙ පධානං අනුයුඤ්ජිතුං අසක්කුණිත්වා ආගතං මෙඝියත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අතිභාරියං තෙ, මෙඝිය, කතං ‘ආගමෙහි තාව, මෙඝිය, එකකොම්හි යාව අඤ්ඤොපි කොචි භික්ඛු ආගච්ඡතී’ති මං යාචන්තං එකකං පහාය ගච්ඡන්තෙන භික්ඛුනා නාම එවං චිත්තවසිකෙන භවිතුං න වට්ටති, චිත්තං නාමෙතං ලහුකං, තං අත්තනො වසෙ වත්තෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

33.

‘‘ඵන්දනං චපලං චිත්තං, දූරක්ඛං දුන්නිවාරයං;

උජුං කරොති මෙධාවී, උසුකාරොව තෙජනං.

34.

‘‘වාරිජොව ථලෙ ඛිත්තො, ඔකමොකතඋබ්භතො;

පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තං, මාරධෙය්යං පහාතවෙ’’ති.

තත්ථ ඵන්දනන්ති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු විප්ඵන්දමානං. චපලන්ති එකඉරියාපථෙන අසණ්ඨහන්තො ගාමදාරකො විය එකස්මිං ආරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො චපලං. චිත්තන්ති විඤ්ඤාණං, භූමිවත්ථුආරම්මණකිරියාදිවිචිත්තතාය පනෙතං ‘‘චිත්ත’’න්ති වුත්තං. දූරක්ඛන්ති කිට්ඨසම්බාධෙ ඨානෙ කිට්ඨඛාදකගොණං විය එකෙකස්මිං සප්පායාරම්මණෙයෙව දුට්ඨපනතො දූරක්ඛං. දුන්නිවාරයන්ති විසභාගාරම්මණං ගච්ඡන්තං පටිසෙධෙතුං දුක්ඛත්තා දුන්නිවාරයං. උසුකාරොව තෙජනන්ති යථා නාම උසුකාරො අරඤ්ඤතො එකං වඞ්කදණ්ඩකං ආහරිත්වා නිත්තචං කත්වා කඤ්ජියතෙලෙන මක්ඛෙත්වා අඞ්ගාරකපල්ලෙ තාපෙත්වා රුක්ඛාලකෙ උප්පීළෙත්වා නිවඞ්කං උජුං වාලවිජ්ඣනයොග්ගං කරොති, කත්වා ච පන රාජරාජමහාමත්තානං සිප්පං දස්සෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං ලභති, එවමෙව මෙධාවී පණ්ඩිතො විඤ්ඤූ පුරිසො ඵන්දනාදිසභාවමෙතං චිත්තං ධුතඞ්ගාරඤ්ඤාවාසවසෙන, නිත්තචං අපගතඔළාරිකකිලෙසං කත්වා සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා කායිකචෙතසිකවීරියෙන තාපෙත්වා සමථවිපස්සනාලකෙ උප්පීළෙත්වා උජුං අකුටිලං නිබ්බිසෙවනං කරොති, කත්වා ච පන සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා මහන්තං අවිජ්ජක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා, ‘‘තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා, නව ලොකුත්තරධම්මෙ’’ති ඉමං විසෙසං හත්ථගතමෙව කත්වා අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං ලභති.

වාරිජොවාති මච්ඡො විය, ථලෙ ඛිත්තොති හත්ථෙන වා පාදෙන වා ජාලාදීනං වා අඤ්ඤතරෙන ථලෙ ඡඩ්ඩිතො. ඔකමොකතඋබ්භතොති ‘‘ඔකපුණ්ණෙහි චීවරෙහී’’ති එත්ථ (මහාව. 306) උදකං ඔකං, ‘‘ඔකං පහාය අනිකෙතසාරී’’ති එත්ථ (සු. නි. 850) ආලයො, එත්ථ උභයම්පි ලබ්භති. ‘‘ඔකමොකතඋබ්භතො’’ති හි එත්ථ ඔකමොකතොති උදකසඞ්ඛාතා ආලයාති අයමත්ථො. උබ්භතොති උද්ධටො. පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තන්ති යථා සො උදකාලයතො උබ්භතො ථලෙ ඛිත්තො මච්ඡො උදකං අලභන්තො පරිප්ඵන්දති, එවමිදං පඤ්චකාමගුණාලයාභිරතං චිත්තං තතො උද්ධරිත්වා මාරධෙය්යසඞ්ඛාතං වට්ටං පහාතුං විපස්සනාකම්මට්ඨානෙ ඛිත්තං කායිකචෙතසිකවීරියෙන සන්තාපියමානං පරිප්ඵන්දති, සණ්ඨාතුං න සක්කොති. එවං සන්තෙපි ධුරං අනික්ඛිපිත්වා මෙධාවී පුග්ගලො තං වුත්තනයෙනෙව උජුං කම්මනියං කරොතීති අත්ථො. අපරො නයො – ඉදං මාරධෙය්යං කිලෙසවට්ටං අවිජහිත්වා ඨිතං චිත්තං සො වාරිජො විය පරිප්ඵන්දති, තස්මා මාරධෙය්යං පහාතවෙ, යෙන කිලෙසවට්ටසඞ්ඛාතෙන මාරධෙය්යෙනෙව පරිප්ඵන්දති, තං පහාතබ්බන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ මෙඝියත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

මෙඝියත්ථෙරවත්ථු පඨමං.

2. අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු

දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

කොසලරඤ්ඤො කිර විජිතෙ පබ්බතපාදෙ මාතිකගාමො නාම එකො ඝනවාසො ගාමො අහොසි. අථෙකදිවසං සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා තං ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය පවිසිංසු. අථ නෙ යො තස්ස ගාමස්ස සාමිකො මාතිකො නාම, තස්ස මාතා දිස්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසෙන යාගුභත්තෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කත්ථ ගන්තුකාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘යථා ඵාසුකට්ඨානං මහාඋපාසිකෙ’’ති. සා ‘‘වස්සාවාසට්ඨානං, අය්යා, පරියෙසන්ති මඤ්ඤෙ’’ති ඤත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘සචෙ, අය්යා, ඉමං තෙමාසං ඉධ වසිස්සන්ති, අහං තීණි සරණානි, පඤ්ච සීලානි ගහෙත්වා උපොසථකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘මයං ඉමං නිස්සාය භික්ඛාය අකිලමන්තා භවනිස්සරණං කාතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති අධිවාසයිංසු. සා තෙසං වසනට්ඨානං විහාරං පටිජග්ගිත්වා අදාසි.

තෙ තත්ථෙව වසන්තා එකදිවසං සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිංසු, ‘‘ආවුසො, අම්හෙහි පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති. අම්හාකඤ්හි සකගෙහං විය අට්ඨ මහානිරයා විවටද්වාරායෙව, ධරමානකබුද්ධස්ස ඛො පන සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා මයං ආගතා, බුද්ධා ච නාම පදානුපදිකං විචරන්තෙනාපි සඨෙන ආරාධෙතුං න සක්කා, යථාජ්ඣාසයෙනෙව ආරාධෙතුං සක්කා, අප්පමත්තා හොථ, ද්වීහි එකට්ඨානෙ න ඨාතබ්බං, න නිසීදිතබ්බං, සායං ඛො පන ථෙරූපට්ඨානකාලෙ පාතොව භික්ඛාචාරකාලෙ එකතො භවිස්සාම, සෙසකාලෙ ද්වෙ එකතො න භවිස්සාම, අපිච ඛො පන අඵාසුකෙන භික්ඛුනා ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඝණ්ඩියා පහතාය ඝණ්ඩිසඤ්ඤාය ආගන්ත්වා තස්ස භෙසජ්ජං කරිස්සාමා’’ති.

තෙසු එවං කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු එකදිවසං සා උපාසිකා සප්පිතෙලඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා දාසදාසිකම්මකරාදීහි පරිවුතා සායන්හසමයෙ තං විහාරං ගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ භික්ඛූ අදිස්වා, ‘‘කහං නු ඛො, අය්යා, ගතා’’ති පුරිසෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා භවිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං නු ඛො කත්වා දට්ඨුං සක්ඛිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කතිකවත්තං ජානනමනුස්සා ආහංසු – ‘‘ඝණ්ඩියා පහතාය සන්නිපතිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති. සා ච ඝණ්ඩිං පහරාපෙසි. භික්ඛූ ඝණ්ඩිසද්දං සුත්වා, ‘‘කස්සචි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති සකසකට්ඨානෙහි නික්ඛමිත්වා විහාරමජ්ඣෙ සන්නිපතිංසු. ද්වෙපි ජනා එකමග්ගෙනාගතා නාම නත්ථි. උපාසිකා එකෙකට්ඨානතො එකෙකමෙව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘මම පුත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහො කතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කලහං නු ඛො, භන්තෙ, කරිත්ථා’’ති? ‘‘න කරොම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘සචෙ වො, භන්තෙ, කලහො නත්ථි, අථ කස්මා යථා අම්හාකං ගෙහං ආගච්ඡන්තා සබ්බෙ එකතොව ආගච්ඡථ, එවං අනාගන්ත්වා එකෙකට්ඨානතො එකෙකාව ආගතා’’ති? ‘‘මහාඋපාසිකෙ, එකෙකස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා සමණධම්මං කරිම්හා’’ති. ‘‘කො එස, භන්තෙ, සමණධම්මො නාමා’’ති? ‘‘ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කරොම, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කාතුං, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙතුං තුම්හාකමෙව වට්ටති, උදාහු අම්හාකම්පීති, කස්සචිපි අවාරිතො එස ධම්මො, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මය්හම්පි ද්වත්තිංසාකාරං දෙථ, අත්තභාවෙ ච ඛයවයපට්ඨපනං ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘තෙන හි උග්ගණ්හ, මහාඋපාසිකෙ’’ති සබ්බං උග්ගණ්හාපෙසුං.

සා තතො පට්ඨාය ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තෙහි භික්ඛූහි පුරෙතරමෙව තයො මග්ගෙ, තීණි ච ඵලානි පාපුණි. මග්ගෙනෙව චස්සා චතස්සො පටිසම්භිදා ලොකියඅභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු. සා මග්ගඵලසුඛතො වුට්ඨාය දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා, ‘‘කදා නු ඛො මම පුත්තෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති උපධාරෙන්තී සබ්බෙපිමෙ සරාගා සදොසා සමොහා ඣානවිපස්සනාමත්තම්පි තෙසං නත්ථි, ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තානං අරහත්තස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා, ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා, ‘‘සෙනාසනසප්පායං නු ඛො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා තම්පි දිස්වා, ‘‘පුග්ගලසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති ආවජ්ජෙසි, පුග්ගලසප්පායම්පි දිස්වා, ‘‘ආහාරසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති උපධාරෙන්තී ‘‘ආහාරසප්පායං නෙසං නත්ථී’’ති දිස්වා තතො පට්ඨාය නානාවිධං යාගුං, අනෙකප්පකාරං ඛජ්ජකං, නානග්ගරසඤ්ච භොජනං සම්පාදෙත්වා ගෙහෙ භික්ඛූ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං යං යං රුච්චති, තං තං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති නිය්යාදෙසි. තෙ යථාරුචි යාගුආදීනි ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. තෙසං සප්පායාහාරං ලභන්තානං චිත්තං එකග්ගං අහොසි.

තෙ එකග්ගෙන චිත්තෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා චින්තයිංසු – ‘‘අහො මහාඋපාසිකා අම්හාකං පතිට්ඨා ජාතා, සචෙ මයං සප්පායාහාරං න ලභිම්හ, න නො මග්ගඵලපටිවෙධො අභවිස්ස, ඉදානි වුට්ඨවස්සා පවාරෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. තෙ ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති මහාඋපාසිකං ආපුච්ඡිංසු. ‘‘මහාඋපාසිකා සාධු, අය්යා’’ති. තෙ අනුගන්ත්වා පුනපි, ‘‘භන්තෙ, අම්හෙ ඔලොකෙය්යාථා’’ති බහූනි පියවචනානි වත්වා පටිනිවත්ති. තෙපි ඛො භික්ඛූ සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, න ච පිණ්ඩකෙන කිලමිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, යාපනීයං, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන පන නෙව කිලමිම්හ. අම්හාකඤ්හි මාතිකමාතා නාමෙකා උපාසිකා චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘අහො වත නො එවරූපං නාම ආහාරං පටියාදෙය්යා’ති චින්තිතෙ යථාචින්තිතං ආහාරං පටියාදෙත්වා අදාසී’’ති තස්සා ගුණකථං කථයිංසු.

අඤ්ඤතරො භික්ඛු තස්සා ගුණකථං සුත්වා තත්ථ ගන්තුකාමො හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, තං ගාමං ගමිස්සාමී’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා ජෙතවනතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා විහාරං පවිසනදිවසෙයෙව චින්තෙසි – ‘‘අයං කිර උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං ජානාති, අහඤ්ච මග්ගකිලන්තො විහාරං පටිජග්ගිතුං න සක්ඛිස්සාමි, අහො වත මෙ විහාරපටිජග්ගකං මනුස්සං පෙසෙය්යා’’ති. උපාසිකා ගෙහෙ නිසින්නාව ආවජ්ජෙන්තී තමත්ථං ඤත්වා, ‘‘ගච්ඡ, විහාරං පටිජග්ගිත්වා එහී’’ති මනුස්සං පෙසෙසි. ඉතරොපි පානීයං පිවිතුකාමො ‘‘අහො වත මෙ සක්ඛරපානකං කත්වා පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො පුනදිවසෙ ‘‘පාතොව සිනිද්ධයාගුං මෙ සඋත්තරිභඞ්ගං පෙසෙතූ’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තථා අකාසි. සො යාගුං පිවිත්වා, ‘‘අහො වත මෙ එවරූපං ඛජ්ජකං පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං උපාසිකා මයා සබ්බං චින්තිතචින්තිතං පෙසෙසි, අහං එතං දට්ඨුකාමො, අහො වත මෙ නානග්ගරසභොජනං ගාහාපෙත්වා සයමෙව ආගච්ඡෙය්යා’’ති. උපාසිකා ‘‘මම පුත්තො මං දට්ඨුකාමො, ආගමනං මෙ පච්චාසීසතී’’ති භොජනං ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා තස්ස අදාසි. සො කතභත්තකිච්චො ‘‘මාතිකමාතා නාම ත්වං, මහාඋපාසිකෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘ත්වං පරචිත්තං ජානාසී’’ති? ‘‘කිං මං පුච්ඡසි, තාතා’’ති? ‘‘මයා චින්තිතචින්තිතං සබ්බමකාසි, තෙන තං පුච්ඡාමී’’ති. ‘‘පරචිත්තජානනකභික්ඛූ බහූ, තාතා’’ති? ‘‘නාහං අඤ්ඤෙ පුච්ඡාමි, තුවං පුච්ඡාමි, උපාසිකෙ’’ති. එවං සන්තෙපි උපාසිකා ‘‘පරචිත්තං ජානාමී’’ති අවත්වා ‘‘පරචිත්තං ජානන්තා නාම එවං කරොන්ති පුත්තා’’ති ආහ. සො ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, පුථුජ්ජනා නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තයිස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙය්ය, මයා ඉතො පලායිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘උපාසිකෙ, අහං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කහං, අය්යා’’ති? ‘‘සත්ථු සන්තිකං, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘වසථ තාව, භන්තෙ, ඉධා’’ති. ‘‘න වසිස්සාමි, උපාසිකෙ, ගමිස්සාමෙවා’’ති නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං භික්ඛු න ත්වං තත්ථ වසසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, න සක්කා තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘කිං කාරණා භික්ඛූ’’ති? ‘‘භන්තෙ, සා උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ජානාති, පුථුජ්ජනා ච නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තෙස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ආගතොම්හීති. ‘‘භික්ඛු, තත්ථෙව තයා වසිතුං වට්ටතී’’ති, ‘‘න සක්කොමි, භන්තෙ, නාහං තත්ථ වසිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛ, චිත්තං නාමෙතං දුරක්ඛං, ත්වං අත්තනො චිත්තමෙව නිග්ගණ්හ, මා අඤ්ඤං කිඤ්චි චින්තයි, චිත්තං නාමෙතං දුන්නිග්ගහ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

35.

‘‘දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො, යත්ථකාමනිපාතිනො;

චිත්තස්ස දමථො සාධු, චිත්තං දන්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ චිත්තං නාමෙතං දුක්ඛෙන නිග්ගය්හතීති දුන්නිග්ගහං. ලහුං උප්පජ්ජති ච නිරුජ්ඣති චාති ලහු. තස්ස දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො. යත්ථකාමනිපාතිනොති යත්ථ කත්ථචිදෙව නිපතනසීලස්ස. එතඤ්හි ලභිතබ්බට්ඨානං වා අලභිතබ්බට්ඨානං වා යුත්තට්ඨානං වා අයුත්තට්ඨානං වා න ජානාති, නෙව ජාතිං ඔලොකෙති, න ගොත්තං, න වයං. යත්ථ යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථෙව නිපතතීති ‘‘යත්ථකාමනිපාතී’’ති වුච්චති. තස්ස එවරූපස්ස චිත්තස්ස දමථො සාධු චතූහි අරියමග්ගෙහි දන්තභාවො යථා නිබ්බිසෙවනං හොති, තථා කතභාවො සාධු. කිං කාරණා? ඉදඤ්හි චිත්තං දන්තං සුඛාවහං නිබ්බිසෙවනං කතං මග්ගඵලසුඛං පරමත්ථනිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සම්පත්තපරිසාය බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො ඉමං ඔවාදං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, අඤ්ඤං කිඤ්චි අචින්තයිත්වා තත්ථෙව වසාහී’’ති පහිණි. සො භික්ඛු සත්ථු සන්තිකා ඔවාදං ලභිත්වා තත්ථ අගමාසි. කිඤ්චි බහිද්ධා චින්තනං නාම න චින්තෙසි. මහාඋපාසිකාපි දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තී ථෙරං දිස්වා, ‘‘ඉදානි ඔවාදදායකං ආචරියං ලභිත්වා පුනාගතො මම පුත්තො’’ති අත්තනො ඤාණෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා තස්ස සප්පායාහාරං පටියාදෙත්වා අදාසි. සො සප්පායභොජනං සෙවිත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පත්වා මග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො ‘‘අහො මහාඋපාසිකා මය්හං පතිට්ඨා ජාතා, අහං ඉමං නිස්සාය භවනිස්සරණං පත්තොම්හී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං තාව මෙ අත්තභාවෙ පතිට්ඨා ජාතා, සංසාරෙ පන මෙ සංසරන්තස්ස අඤ්ඤෙසුපි අත්තභාවෙසු අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි. සාපි එකූනඅත්තභාවසතෙ තස්ස පාදපරිචාරිකා අඤ්ඤෙසු පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා තං ජීවිතා වොරොපෙසි. ථෙරො තස්සා එත්තකං අගුණං දිස්වා, ‘‘අහො මයං මහාඋපාසිකා භාරියං කම්මං අකාසී’’ති චින්තෙසි.

මහාඋපාසිකාපි ගෙහෙ නිසින්නාව ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්තකං පත්තං, නො’’ති උපධාරයමානා තස්ස අරහත්තපත්තිං ඤත්වා උත්තරි උපධාරියමානා, ‘‘මම පුත්තො අරහත්තං පත්වා අහො වත මෙ අයං උපාසිකා මහතී පතිට්ඨා ජාතා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අතීතෙපි නු ඛො මෙ අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි, ‘‘අහං ඛො පන එකූනඅත්තභාවසතෙ අඤ්ඤෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා එතං ජීවිතා වොරොපෙසිං, අයං මෙ එත්තකං අගුණං දිස්වා ‘අහො භාරියං කම්මං කතං උපාසිකායා’’ති චින්තෙසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො එවං සංසාරෙ සංසරන්තියා මම පුත්තස්ස උපකාරො කතපුබ්බො’’ති උපධාරයමානා තතො උත්තරිං සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා සතමෙ අත්තභාවෙ මයා එතස්ස පාදපරිචාරිකාය හුත්වා එතස්මිං ජීවිතා වොරොපනට්ඨානෙ ජීවිතදානං දින්නං, අහො මයා මම පුත්තස්ස මහාඋපකාරො කතපුබ්බො’’ති ගෙහෙ නිසින්නාව උත්තරිං විසෙසෙත්වා ‘‘උපධාරෙථා’’ති ආහ. සො දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුත්වා විසෙසෙත්වා සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා තත්ථ තාය අත්තනො ජීවිතස්ස දින්නභාවං දිස්වා, ‘‘අහො මම ඉමාය මහාඋපාසිකාය උපකාරො කතපුබ්බො’’ති අත්තමනො හුත්වා තස්සා තත්ථෙව චතූසු මග්ගඵලෙසු පඤ්හං කථෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

අඤ්ඤතරභික්ඛුවත්ථු දුතියං.

3. අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු

සුදුද්දසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො අඤ්ඤතරං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථරි කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ එකො සෙට්ඨිපුත්තො අත්තනො කුලූපගත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, එකං මෙ දුක්ඛතො මුච්චනකාරණං කථෙථා’’ති ආහ. ‘‘සාධාවුසො, සචෙසි දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සලාකභත්තං දෙහි, පක්ඛිකභත්තං දෙහි, වස්සාවාසිකං දෙහි, චීවරාදයො පච්චයෙ දෙහි, අත්තනො සාපතෙය්යං තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙන කම්මන්තං පයොජෙහි, එකෙන පුත්තදාරං පොසෙහි, එකං බුද්ධසාසනෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වුත්තපටිපාටියා සබ්බං කත්වා පුන ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘තතො උත්තරිං අඤ්ඤං කිං කරොමි, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආවුසො, තීණි සරණානි ගණ්හ, පඤ්ච සීලානි ගණ්හාහී’’ති. තානිපි පටිග්ගහෙත්වා තතො උත්තරිං පුච්ඡි. ‘‘තෙන හි දස සීලානි ගණ්හාහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ගණ්හි. සො එවං අනුපුබ්බෙන පුඤ්ඤකම්මස්ස කතත්තා අනුපුබ්බසෙට්ඨිපුත්තො නාම ජාතො. තතො ‘‘උත්තරිම්පි කත්තබ්බං අත්ථි, භන්තෙ’’ති පුන පුච්ඡිත්වා, ‘‘තෙන හි පබ්බජාහී’’ති වුත්තො නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. තස්සෙකො ආභිධම්මිකභික්ඛු ආචරියො අහොසි. එකො විනයධරො උපජ්ඣායො. තස්ස ලද්ධූපසම්පදස්ස ආචරියො අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ අභිධම්මෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටතී’’ති. උපජ්ඣායොපිස්ස අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ විනයෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටති, ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං ඉදං කම්මං, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො පබ්බජිතො, ඉධ ච මම හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි න පඤ්ඤායති, ගෙහෙ ඨත්වාව දුක්ඛා මුච්චිතුං සක්කා, මයා ගිහිනා භවිතුං වට්ටතී’’ති. සො තතො පට්ඨාය උක්කණ්ඨිතො අනභිරතො ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං න කරොති, උද්දෙසං න ගණ්හාති, කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො අහොසි.

අථ නං දහරසාමණෙරා, ‘‘ආවුසො, කිං ත්වං ඨිතට්ඨානෙ ඨිතොව නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නොව අහොසි, පණ්ඩුරොගාභිභූතො කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො, කිං තෙ කත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හි, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙ තස්ස ආචරියුපජ්ඣායානං ආචික්ඛිංසු. ආචරියුපජ්ඣායා තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ උක්කණ්ඨිතො’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමොව පබ්බජිතො, තස්ස මෙ ආචරියො අභිධම්මකථං කථෙසි, උපජ්ඣායො විනයකථං කථෙසි, ස්වාහං ‘ඉධ මෙ හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි නත්ථි, ගිහිනා හුත්වා සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතුං, ගිහි භවිස්සාමී’ති සන්නිට්ඨානමකාසිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසි, අවසෙසානං රක්ඛනකිච්චං නත්ථී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අත්තනො චිත්තමෙව රක්ඛාහි, සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතු’’න්ති ඉමං ඔවාදං දත්වා ඉමං ගාථමාහ –

36.

‘‘සුදුද්දසං සුනිපුණං, යත්ථකාමනිපාතිනං;

චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී, චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ සුදුද්දසන්ති සුට්ඨු දුද්දසං. සුනිපුණන්ති සුට්ඨු නිපුණං පරමසණ්හං. යත්ථකාමනිපාතිනන්ති ජාතිආදීනි අනොලොකෙත්වා ලභිතබ්බාලභිතබ්බයුත්තායුත්තට්ඨානෙසු යත්ථ කත්ථචි නිපතනසීලං. චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවීති අන්ධබාලො දුම්මෙධො අත්තනො චිත්තං රක්ඛිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, චිත්තවසිකො හුත්වා අනයබ්යසනං පාපුණාති. මෙධාවී පන පණ්ඩිතොව චිත්තං රක්ඛිතුං සක්කොති, තස්මා ත්වම්පි චිත්තමෙව ගොපෙහි. ඉදඤ්හි චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං මග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු තතියං.

4. සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු

දූරඞ්ගමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො සඞ්ඝරක්ඛිතං නාම භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො ලද්ධූපසම්පදො සඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො නාම හුත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. තස්ස කනිට්ඨභගිනී පුත්තං ලභිත්වා ථෙරස්ස නාමං අකාසි. සො භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතො නාම හුත්වා වයප්පත්තො ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාරාමෙ වස්සං උපගන්ත්වා, ‘‘එකං සත්තහත්ථං, එකං අට්ඨහත්ථ’’න්ති ද්වෙ වස්සාවාසිකසාටකෙ ලභිත්වා අට්ඨහත්ථං ‘‘උපජ්ඣායස්ස මෙ භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සත්තහත්ථං මය්හං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා වුට්ඨවස්සො ‘‘උපජ්ඣායං පස්සිස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ආගන්ත්වා ථෙරෙ විහාරං අනාගතෙයෙව විහාරං පවිසිත්වා ථෙරස්ස දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා පාදොදකං උපට්ඨපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. අථස්සාගමනභාවං දිස්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරං පටිග්ගහෙත්වා, ‘‘නිසීදථ, භන්තෙ’’ති ථෙරං නිසීදාපෙත්වා තාලවණ්ටං ආදාය බීජිත්වා පානීයං දත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තං සාටකං ආනෙත්වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පරිභුඤ්ජථා’’ති වත්වා බීජයමානො අට්ඨාසි.

අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මය්හං චීවරං පරිපුණ්ණං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා ලද්ධකාලතො පට්ඨාය අයං තුම්හාකමෙව සල්ලක්ඛිතො, පරිභොගං කරොථා’’ති. ‘‘හොතු, සඞ්ඝරක්ඛිත, පරිපුණ්ණං මෙ චීවරං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා එවං කරොථ, තුම්හෙහි පරිභුත්තෙ මය්හං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති. අථ නං තස්ස පුනප්පුනං කථෙන්තස්සපි ථෙරො න ඉච්ඡියෙව.

එවං සො බීජයමානො ඨිතොව චින්තෙසි – ‘‘අහං ථෙරස්ස ගිහිකාලෙ භාගිනෙය්යො, පබ්බජිතකාලෙ සද්ධිවිහාරිකො, එවම්පි මයා සද්ධිං උපජ්ඣායො පරිභොගං න කත්තුකාමො. ඉමස්මිං මයා සද්ධිං පරිභොගං අකරොන්තෙ කිං මෙ සමණභාවෙන, ගිහි භවිස්සාමී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘දුස්සණ්ඨාපිතො ඝරාවාසො, කිං නු ඛො කත්වා ගිහිභූතො ජීවිස්සාමී’’ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘අට්ඨහත්ථසාටකං වික්කිණිත්වා එකං එළිකං ගණ්හිස්සාමි, එළිකා නාම ඛිප්පං විජායති, ස්වාහං විජාතං විජාතං වික්කිණිත්වා මූලං කරිස්සාමි, මූලෙ බහූ කත්වා එකං පජාපතිං ආනෙස්සාමි, සා එකං පුත්තං විජායිස්සති. අථස්ස මම මාතුලස්ස නාමං කත්වා චූළයානකෙ නිසීදාපෙත්වා මම පුත්තඤ්ච භරියඤ්ච ආදාය මාතුලං වන්දිතුං ආගමිස්සාමි, ආගච්ඡන්තෙ අන්තරාමග්ගෙ මම භරියං එවං වක්ඛාමි – ‘ආනෙහි තාව මෙ පුත්තං වහිස්සාමින’න්ති. සා ‘කිං තෙ පුත්තෙන, එහි, ඉමං යානකං පාජෙහී’ති වත්වා පුත්තං ගහෙත්වා, ‘අහං නෙස්සාමි න’න්ති නෙත්වා සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී චක්කපථෙ ඡඩ්ඩෙස්සති. අථස්ස සරීරං අභිරුහිත්වා චක්කං ගමිස්සති, අථ නං ‘ත්වං මම පුත්තං නෙව මය්හං අදාසි, නං සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි නාසිතොස්මි තයා’ති වත්වා පතොදයට්ඨියා පිට්ඨියං පහරිස්සාමී’’ති.

සො එවං චින්තෙන්තොව ඨත්වා බීජයමානො ථෙරස්ස සීසෙ තාලවණ්ටෙන පහරි. ථෙරො ‘‘කිං නු ඛො අහං සඞ්ඝරක්ඛිතෙන සීසෙ පහතො’’ති උපධාරෙන්තො තෙන චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ඤත්වා, ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මාතුගාමස්ස පහාරං දාතුං නාසක්ඛි, කො එත්ථ මහල්ලකත්ථෙරස්ස දොසො’’ති ආහ. සො ‘‘අහො නට්ඨොම්හි, ඤාතං කිර මෙ උපජ්ඣායෙන චින්තිතචින්තිතං, කිං මෙ සමණභාවෙනා’’ති තාලවණ්ටං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිතුං ආරද්ධො.

අථ නං දහරා ච සාමණෙරා ච අනුබන්ධිත්වා ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා තෙ භික්ඛූ දිස්වාව ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථ, එකො වො භික්ඛු ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමං දහරං උක්කණ්ඨිත්වා පලායන්තං ගහෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතම්හා’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිමත්ථං තෙ භික්ඛු එවං භාරියං කම්මං කතං, නනු ත්වං ආරද්ධවීරියස්ස එකස්ස බුද්ධස්ස පුත්තො, මාදිසස්ස නාම බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං දමෙත්වා සොතාපන්නොති වා සකදාගාමීති වා අනාගාමීති වා අරහාති වා වදාපෙතුං නාසක්ඛි, කිමත්ථං එවං භාරියං කම්මමකාසී’’ති? ‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති? සො එවං වස්සාවාසිකසාටකානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය යාව ථෙරස්ස තාලවණ්ටෙන පහාරා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා, ‘‘ඉමිනා කාරණෙන පලාතොස්මි, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘එහි භික්ඛු, මා චින්තයි චිත්තං නාමෙතං දූරෙ හොන්තම්පි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනකජාතිකං, රාගදොසමොහබන්ධනා මුච්චනත්ථාය වායමිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

37.

‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසයං;

යෙ චිත්තං සංයමෙස්සන්ති, මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා’’ති.

තත්ථ දූරඞ්ගමන්ති චිත්තස්ස හි මක්කටසුත්තමත්තකම්පි පුරත්ථිමාදිදිසාභාගෙන ගමනාගමනං නාම නත්ථි, දූරෙ සන්තම්පි පන ආරම්මණං සම්පටිච්ඡතීති දූරඞ්ගමං නාම ජාතං. සත්තට්ඨචිත්තානි පන එකතො කණ්ණිකබද්ධානි එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජිතුං සමත්ථානි නාම නත්ථි. උප්පත්තිකාලෙ එකෙකමෙව චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ පුන එකෙකමෙව උප්පජ්ජතීති එකචරං නාම ජාතං. චිත්තස්ස සරීරසණ්ඨානං වා නීලාදිප්පකාරො වණ්ණභෙදො වා නත්ථීති අසරීරං නාම ජාතං. ගුහා නාම චතුමහාභූතගුහා, ඉදඤ්ච හදයරූපං නිස්සාය පවත්තතීති ගුහාසයං නාම ජාතං. යෙ චිත්තන්ති යෙ කෙචි පුරිසා වා ඉත්ථියො වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා අනුප්පජ්ජනකකිලෙසස්ස උප්පජ්ජිතුං අදෙන්තා සතිසම්මොසෙන උප්පන්නකිලෙසං පජහන්තා චිත්තං සංයමෙස්සන්ති සංයතං අවික්ඛිත්තං කරිස්සන්ති. මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනාති සබ්බෙතෙ කිලෙසබන්ධනාභාවෙන මාරබන්ධනසඞ්ඛාතා තෙභූමකවට්ටා මුච්චිස්සන්තීති.

දෙසනාපරියොසානෙ භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතා, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

5. චිත්තහත්ථත්ථෙරවත්ථු

අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො චිත්තහත්ථත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො නට්ඨගොණං පරියෙසන්තො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ගොණං දිස්වා ගොයූථෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘අවස්සං අය්යානං සන්තිකෙ ආහාරමත්තං ලභිස්සාමී’’ති ඛුප්පිපාසාපීළිතො විහාරං පවිසිත්වා භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තස්මිං ඛො පන සමයෙ භික්ඛූනං අවක්කාරපාතියං භුත්තාවසෙසකං භත්තං හොති, තෙ තං ඡාතකපීළිතං දිස්වා, ‘‘ඉතො භත්තං ගහෙත්වා භුඤ්ජාහී’’ති වදිංසු. බුද්ධකාලෙ ච පන අනෙකසූපබ්යඤ්ජනං භත්තං උප්පජ්ජති, සො තතො යාපනමත්තං ගහෙත්වා භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවිත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, අජ්ජ, අය්යා, නිමන්තනට්ඨානං අගමංසූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි, උපාසක, භික්ඛූ ඉමිනාව නීහාරෙන නිබද්ධං ලභන්තී’’ති. සො ‘‘මයං උට්ඨාය සමුට්ඨාය රත්තින්දිවං නිබද්ධං කම්මං කරොන්තාපි එවං මධුරබ්යඤ්ජනං භත්තං න ලභාම, ඉමෙ කිර නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති, කිං මෙ ගිහිභාවෙන, භික්ඛු භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘සාධු උපාසකා’’ති පබ්බාජෙසුං.

සො ලද්ධූපසම්පදො සබ්බප්පකාරං වත්තපටිවත්තං අකාසි. සො බුද්ධානං උප්පන්නෙන ලාභසක්කාරෙන කතිපාහච්චයෙන ථූලසරීරො අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ භික්ඛාය චරිත්වා ජීවිතෙන, ගිහී භවිස්සාමී’’ති. සො විබ්භමිත්වා ගෙහං පාවිසි. තස්ස ගෙහෙ කම්මං කරොන්තස්ස කතිපාහෙනෙව සරීරං මිලායි. තතො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා දුක්ඛෙන, සමණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන ගන්ත්වා පබ්බජි. සො කතිපාහං වීතිනාමෙත්වා පුන උක්කණ්ඨිත්වා විබ්භමි, පබ්බජිතකාලෙ පන භික්ඛූනං උපකාරකො හොති. සො කතිපාහෙනෙව පුනපි උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘කිං මෙ ගිහිභාවෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ උපකාරවසෙන පුන පබ්බාජයිංසු. එවං සො ඉමිනා නියාමෙනෙව ඡක්ඛත්තුං පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතො. තස්ස භික්ඛූ ‘‘එස චිත්තවසිකො හුත්වා විචරතී’’ති චිත්තහත්ථත්ථෙරොති නාමං කරිංසු.

තස්සෙවං අපරාපරං විචරන්තස්සෙව භරියා ගබ්භිනී අහොසි. සො සත්තමෙ වාරෙ අරඤ්ඤතො කසිභණ්ඩමාදාය ගෙහං ගන්ත්වා භණ්ඩකං ඨපෙත්වා ‘‘අත්තනො කාසාවං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගබ්භං පාවිසි. තස්මිං ඛණෙ තස්ස භරියා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායති. තස්සා නිවත්ථසාටකො අපගතො හොති, මුඛතො ච ලාලා පග්ඝරති, නාසා ඝුරඝුරායති, මුඛං විවට්ටං, දන්තං ඝංසති, සා තස්ස උද්ධුමාතකසරීරං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං ඉද’’න්ති සඤ්ඤං ලභිත්වා, ‘‘අහං එත්තකං කාලං පබ්බජිත්වා ඉමං නිස්සාය භික්ඛුභාවෙ සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි’’න්ති කාසායකොටියං ගහෙත්වා උදරෙ බන්ධිත්වා ගෙහා නික්ඛමි.

අථස්ස අනන්තරගෙහෙ ඨිතා සස්සු තං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අයං පටිඋක්කණ්ඨිතො භවිස්සති, ඉදානෙව අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා කාසාවං උදරෙ බන්ධිත්වාව ගෙහා නික්ඛන්තො විහාරාභිමුඛො ගච්ඡති, කිං නු ඛො’’ති ගෙහං පවිසිත්වා නිද්දායමානං ධීතරං පස්සිත්වා ‘‘ඉමං දිස්වා සො විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො’’ති ඤත්වා ධීතරං පහරිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි කාළකණ්ණි, සාමිකො තෙ තං නිද්දායමානං දිස්වා විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො, නත්ථි සො ඉතො පට්ඨාය තුය්හ’’න්ති ආහ. ‘‘අපෙහි අපෙහි, අම්ම, කුතො තස්ස ගමනං අත්ථි, කතිපාහෙනෙව පුනාගමිස්සතී’’ති ආහ. සොපි ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්ති වත්වා ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තොව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. සො ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. ‘‘න සක්ඛිස්සාම මංයං තං පබ්බාජෙතුං, කුතො තුය්හං සමණභාවො, සත්ථකනිසානපාසාණසදිසං තව සීස’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි මං අනුකම්පාය එකවාරං පබ්බාජෙථා’’ති. තෙ තං උපකාරවසෙන පබ්බාජයිංසු. සො කතිපාහෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තෙපි නං ආහංසු – ‘‘ආවුසො චිත්තහත්ථ, තව ගමනසමයං ත්වමෙව ජානෙය්යාසි, ඉමස්මිං වාරෙ තෙ චිරායිත’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, සංසග්ගස්ස අත්ථිභාවකාලෙ ගතම්හා, සො නො සංසග්ගො ඡින්නො, ඉදානි අගමනධම්මා ජාතම්හා’’ති. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු අම්හෙහි එවං වුත්තො එවං නාම කථෙසි, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අභූතං වදතී’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අත්තනො අනවට්ඨිතචිත්තකාලෙ සද්ධම්මං අජානනකාලෙ ගමනාගමනං අකාසි, ඉදානිස්ස පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච පහීන’’න්ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා ආහ –

38.

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස, සද්ධම්මං අවිජානතො;

පරිප්ලවපසාදස්ස, පඤ්ඤා න පරිපූරති.

39.

‘‘අනවස්සුතචිත්තස්ස, අනන්වාහතචෙතසො;

පුඤ්ඤපාපපහීනස්ස, නත්ථි ජාගරතො භය’’න්ති.

තත්ථ අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති චිත්තං නාමෙතං කස්සචි නිබද්ධං වා ථාවරං වා නත්ථි. යො පන පුග්ගලො අස්සපිට්ඨෙ ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය ච ථුසරාසිම්හි කොට්ටිතඛාණුකො විය ච ඛල්ලාටසීසෙ ඨපිතකදම්බපුප්ඵං විය ච න කත්ථචි සණ්ඨාති, කදාචි බුද්ධසාවකො හොති, කදාචි ආජීවකො, කදාචි නිගණ්ඨො, කදාචි තාපසො. එවරූපො පුග්ගලො අනවට්ඨිතචිත්තො නාම. තස්ස අනවට්ඨිතචිත්තස්ස. සද්ධම්මං අවිජානතොති සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මභෙදං ඉමං සද්ධම්මං අවිජානන්තස්ස පරිත්තසද්ධතාය වා උප්ලවසද්ධතාය වා පරිප්ලවපසාදස්ස කාමාවචරරූපාවචරාදිභෙදා පඤ්ඤා න පරිපූරති. කාමාවචරායපි අපරිපූරයමානාය කුතොව රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරපඤ්ඤා පරිපූරිස්සතීති දීපෙති. අනවස්සුතචිත්තස්සාති රාගෙන අතින්තචිත්තස්ස. අනන්වාහතචෙතසොති ‘‘ආහතචිත්තො ඛිලජාතො’’ති (දී. නි. 3.319; විභ. 941; ම. නි. 1.185) ආගතට්ඨානෙ දොසෙන චිත්තස්ස පහතභාවො වුත්තො, ඉධ පන දොසෙන අප්පටිහතචිත්තස්සාති අත්ථො. පුඤ්ඤපාපපහීනස්සාති චතුත්ථමග්ගෙන පහීනපුඤ්ඤස්ස චෙව පහීනපාපස්ස ච ඛීණාසවස්ස. නත්ථි ජාගරතො භයන්ති ඛීණාසවස්ස ජාගරන්තස්සෙව අභයභාවො කථිතො විය. සො පන සද්ධාදීහි පඤ්චහි ජාගරධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා ජාගරො නාම. තස්මා තස්ස ජාගරන්තස්සාපි අජාගරන්තස්සාපි කිලෙසභයං නත්ථි කිලෙසානං අපච්ඡාවත්තනතො. න හි තං කිලෙසා අනුබන්ධන්ති තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනානං කිලෙසානං පුන අනුපගමනතො. තෙනෙවාහ – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතී’’ති (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27).

දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා සඵලා අහොසි.

අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘භාරියා වතිමෙ, ආවුසො, කිලෙසා නාම, එවරූපස්ස අරහත්තස්ස උපනිස්සායසම්පන්නො කුලපුත්තො කිලෙසෙහි ආලොළිතො සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිතො’’ති. සත්ථා තෙසං තං කථාපවත්තිං සුත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන ගමනෙන ධම්මසභං ගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ එවමෙව, භික්ඛවෙ, කිලෙසා නාම භාරියා, සචෙ එතෙ රූපිනො හුත්වා කත්ථචි පක්ඛිපිතුං සක්කා භවෙය්යුං, චක්කවාළං අතිසම්බාධං, බ්රහ්මලොකො අතිනීචකොති ඔකාසො නෙසං න භවෙය්ය, මාදිසම්පි නාමෙතෙ පඤ්ඤාසම්පන්නං පුරිසාජානෙය්යං ආලොළෙන්ති, අවසෙසෙසු කා කථා? ‘‘අහඤ්හි අඩ්ඪනාළිමත්තං වරකචොරකං කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය ඡ වාරෙ පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතපුබ්බො’’ති. ‘‘කදා, භන්තෙ, කදා සුගතා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කුදාලපණ්ඩිතො නාම බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ භූමියා තින්තාය ‘‘ගෙහෙ මෙ අඩ්ඪනාළිමත්තො වරකචොරකො ච කුණ්ඨකුදාලකො ච අත්ථි, වරකචොරකබීජං මා නස්සී’’ති උප්පබ්බජිත්වා එකං ඨානං කුදාලෙන කසිත්වා තං බීජං වපිත්වා වතිං කත්වා පක්කකාලෙ උද්ධරිත්වා නාළිමත්තබීජං ඨපෙත්වා සෙසං ඛාදි. සො ‘‘කිං මෙ දානි ගෙහෙන, පුන අට්ඨ මාසෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. ඉමිනාව නීහාරෙන නාළිමත්තං වරකචොරකඤ්ච කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිත්වා සත්තමෙ පන වාරෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං ඡ වාරෙ ඉමං කුණ්ඨකුදාලං නිස්සාය ගිහී හුත්වා පබ්බජිතො, කත්ථචිදෙව නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති. සො ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා, ‘‘පතිතට්ඨානං පස්සන්තො ඔතරිත්වා ගණ්හෙය්යං, යථාස්ස පතිතට්ඨානං න පස්සාමි, තථා නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නාළිමත්තං බීජං පිලොතිකාය බන්ධිත්වා පිලොතිකං කුදාලඵලකෙ බන්ධිත්වා කුදාලං අග්ගදණ්ඩකෙ ගහෙත්වා ගඞ්ගාය තීරෙ ඨිතො අක්ඛීනි නිමීලෙත්වා උපරිසීසෙ තික්ඛත්තුං ආවිජ්ඣිත්වා ගඞ්ගායං ඛිපිත්වා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො පතිතට්ඨානං අදිස්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දමකාසි.

තස්මිං ඛණෙ බාරාණසිරාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගන්ත්වා නදීතීරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා න්හානත්ථාය නදිං ඔතිණ්ණො තං සද්දං අස්සොසි. රාජූනඤ්ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති, සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අහං ඉදානි අමිත්තමද්දනං කත්වා ‘ජිතං මෙ’ති ආගතො, ත්වං පන ‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’ති විරවසි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡි. කුදාලපණ්ඩිතො ‘‘ත්වං බාහිරකචොරෙ ජිනි, තයා ජිතං පුන අවජිතමෙව හොති, මයා පන අජ්ඣත්තිකො ලොභචොරො ජිතො, සො පුන මං න ජිනිස්සති, තස්සෙව ජයො සාධූ’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න තං ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං අවජීයති;

තං ඛො ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං නාවජීයතී’’ති. (ජා. 1.1.70);

තං ඛණංයෙව ච ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො ආපොකසිණං නිබ්බත්තෙත්වා අධිගතවිසෙසො ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. රාජා මහාපුරිසස්ස ධම්මකථං සුත්වා වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සද්ධිං බලකායෙන පබ්බජි. යොජනමත්තා පරිසා අහොසි. අපරොපි සාමන්තරාජා තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා, ‘‘තස්ස රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා තථා සමිද්ධං නගරං සුඤ්ඤං දිස්වා, ‘‘එවරූපං නගරං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො රාජා ඔරකෙ ඨානෙ න පබ්බජිස්සති, මයාපි පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මහාපුරිසං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සපරිවාරො පබ්බජි. එතෙනෙව නීහාරෙන සත්ත රාජානො පබ්බජිංසු. සත්තයොජනිකො අස්සමො අහොසි. සත්ත රාජානො භොගෙ ඡඩ්ඩෙත්වා එත්තකං ජනං ගහෙත්වා පබ්බජිංසු. මහාපුරිසො බ්රහ්මචරියවාසං වසිත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, තදා කුදාලපණ්ඩිතො අහොසිං, කිලෙසා නාමෙතෙ එවං භාරියා’’ති ආහ.

චිත්තහත්ථත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

6. පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

කුම්භූපමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආරද්ධවිපස්සකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමා’’ති යොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහාවාසගාමං අගමංසු. අථ තෙ මනුස්සා දිස්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙහි යාගුභත්තාදීහි පරිවිසිත්වා, ‘‘කහං, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘යථාඵාසුකට්ඨාන’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, ඉමං තෙමාසං ඉධෙව වසථ, මයම්පි තුම්හාකං සන්තිකෙ සරණෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ච සීලානි රක්ඛිස්සාමා’’ති යාචිත්වා තෙසං අධිවාසනං විදිත්වා, ‘‘අවිදූරෙ ඨානෙ මහන්තො වනසණ්ඩො අත්ථි, එත්ථ වසථ, භන්තෙ’’ති වත්වා උය්යොජෙසුං. භික්ඛූ තං වනසණ්ඩං පවිසිංසු. තස්මිං වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘සීලවන්තො, අය්යා, ඉමං වනසණ්ඩං අනුප්පත්තා, අයුත්තං ඛො පන අස්මාකං අය්යෙසු ඉධ වසන්තෙසු පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා රුක්ඛෙ අභිරුය්හ වසිතු’’න්ති රුක්ඛතො ඔතරිත්වා භූමියං නිසීදිත්වා චින්තයිංසු, ‘‘අය්යා, ඉමස්මිං ඨානෙ අජ්ජෙකරත්තිං වසිත්වා අද්ධා ස්වෙ ගමිස්සන්තී’’ති. භික්ඛූපි පුනදිවසෙ අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පුන තමෙව වනසණ්ඩං ආගමිංසු. දෙවතා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ස්වාතනාය කෙනචි නිමන්තිතො භවිස්සති, තස්මා පුනාගච්ඡති, අජ්ජ ගමනං න භවිස්සති, ස්වෙ ගමිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා උපායෙන අඩ්ඪමාසමත්තං භූමියමෙව අච්ඡිංසු.

තතො චින්තයිංසු – ‘‘භදන්තා ඉමං තෙමාසං ඉධෙව මඤ්ඤෙ වසිස්සන්ති, ඉධෙව ඛො පන ඉමෙසු වසන්තෙසු අම්හාකං රුක්ඛෙ අභිරුහිත්වා නිසීදිතුම්පි න යුත්තං, තෙමාසං පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා භූමියං නිසීදනට්ඨානානිපි දුක්ඛානි, කිඤ්චි කත්වා ඉමෙ භික්ඛූ පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති. තා තෙසු තෙසු රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු චෙව චඞ්කමනකොටීසු ච ඡින්නසීසානි කබන්ධානි දස්සෙතුං අමනුස්සසද්දඤ්ච භාවෙතුං ආරභිංසු. භික්ඛූනං ඛිපිතකාසාදයො රොගා පවත්තිංසු. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ‘‘තුය්හං, ආවුසො, කිං රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡන්තා, ‘‘මය්හං ඛිපිතරොගො, මය්හං කාසො’’ති වත්වා, ‘‘ආවුසො, අහං අජ්ජ චඞ්කමනකොටියං ඡින්නසීසං අද්දසං, අහං රත්තිට්ඨානෙ කබන්ධං අද්දසං, අහං දිවාට්ඨානෙ අමනුස්සසද්දං අස්සොසිං, පරිවජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨානං, අම්හාකං ඉධ අඵාසුකං අහොසි, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

අථ නෙ සත්ථා ආහ – ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, තස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්ඛිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අම්හාකං තස්මිං ඨානෙ වසන්තානං එවරූපානි භෙරවාරම්මණානි උපට්ඨහන්ති, එවරූපං අඵාසුකං හොති, තෙන මයං ‘වජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨාන’න්ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතා’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තත්ථෙව තුම්හාකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ආවුධං අග්ගහෙත්වා ගතා, ඉදානි ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කතරාවුධං, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘අහං ආවුධං වො දස්සාමි, මයා දින්නං ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති වත්වා –

‘‘කරණීයමත්ථකුසලෙන, යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්ච;

සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, සුවචො චස්ස මුදු අනතිමානී’’ති. (ඛු. පා. 9.1; සු. නි. 143) –

සකලං මෙත්තසුත්තං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමං තුම්හෙ බහි විහාරස්ස වනසණ්ඩතො පට්ඨාය සජ්ඣායන්තා අන්තොවිහාරං පවිසෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ඨානං පත්වා බහිවිහාරෙ ගණසජ්ඣායං කත්වා සජ්ඣායමානා වනසණ්ඩං පවිසිංසු. සකලවනසණ්ඩෙ දෙවතා මෙත්තචිත්තං පටිලභිත්වා තෙසං පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ආපුච්ඡිංසු, හත්ථපාදසම්බාහනං ආපුච්ඡිංසු, තෙසං තත්ථ තත්ථ ආරක්ඛං සංවිදහිංසු, පක්කධූපනතෙලං විය සන්නිසින්නා අහෙසුං. කත්ථචි අමනුස්සසද්දො නාම නාහොසි. තෙසං භික්ඛූනං චිත්තං එකග්ගං අහොසි. තෙ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා විපස්සනාය චිත්තං ඔතාරෙත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා, ‘‘අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො’’ති විපස්සනං වඩ්ඪයිංසු. සම්මාසම්බුද්ධො ගන්ධකුටියා නිසින්නොව තෙසං විපස්සනාය ආරද්ධභාවං ඤත්වා තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛවෙ, අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො එවා’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා යොජනසතෙ ඨිතොපි අභිමුඛෙ නිසින්නො විය ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා දිස්සමානෙන රූපෙන ඉමං ගාථමාහ –

40.

‘‘කුම්භූපමං කායමිංම විදිත්වා, නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වා;

යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙන, ජිතඤ්ච රක්ඛෙ අනිවෙසනො සියා’’ති.

තත්ථ කුම්භූපමන්ති අබලදුබ්බලට්ඨෙන අනද්ධනියතාවකාලිකට්ඨෙන ඉමං කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතං කායං කුම්භූපමං කුලාලභාජනසදිසං විදිත්වා. නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වාති නගරං නාම බහිද්ධා ථිරං හොති, ගම්භීරපරිඛං පාකාරපරික්ඛිත්තං ද්වාරට්ටාලකයුත්තං, අන්තොසුවිභත්තවීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකසම්පන්නං අන්තරාපණං, තං ‘‘විලුම්පිස්සාමා’’ති බහිද්ධා චොරා ආගන්ත්වා පවිසිතුං අසක්කොන්තා පබ්බතං ආසජ්ජ පටිහතා විය ගච්ඡන්ති, එවමෙව පණ්ඩිතො කුලපුත්තො අත්තනො විපස්සනාචිත්තං ථිරං නගරසදිසං කත්වා ඨපෙත්වා නගරෙ ඨිතො එකතොධාරාදිනානප්පකාරාවුධෙන චොරගණං විය විපස්සනාමයෙන ච අරියමග්ගමයෙන ච පඤ්ඤාවුධෙන තංතංමග්ගවජ්ඣං කිලෙසමාරං පටිබාහන්තො තං තං කිලෙසමාරං යොධෙථ, පහරෙය්යාථාති අත්ථො. ජිතඤ්ච රක්ඛෙති ජිතඤ්ච උප්පාදිතං තරුණවිපස්සනං ආවාසසප්පායඋතුසප්පායභොජනසප්පායපුග්ගලසප්පායධම්මස්සවනසප්පායාදීනි ආසෙවන්තො අන්තරන්තරා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛෙය්ය.

අනිවෙසනො සියාති අනාලයො භවෙය්ය. යථා නාම යොධො සඞ්ගාමසීසෙ බලකොට්ඨකං කත්වා අමිත්තෙහි සද්ධිං යුජ්ඣන්තො ඡාතො වා පිපාසිතො වා හුත්වා සන්නාහෙ වා සිථිලෙ ආවුධෙ වා පතිතෙ බලකොට්ඨකං පවිසිත්වා විස්සමිත්වා භුඤ්ජිත්වා පිවිත්වා සන්නහිත්වා ආවුධං ගහෙත්වා පුන නික්ඛමිත්වා යුජ්ඣන්තො පරසෙනං මද්දති, අජිතං ජිනාති, ජිතං රක්ඛති. සො හි සචෙ බලකොට්ඨකෙ ඨිතො එවං විස්සමන්තො තං අස්සාදෙන්තො අච්ඡෙය්ය, රජ්ජං පරහත්ථගතං කරෙය්ය, එවමෙව, භික්ඛු, පටිලද්ධං තරුණවිපස්සනං පුනප්පුනං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛිතුං සක්කොති, උත්තරිමග්ගඵලපටිලාභෙන කිලෙසමාරං ජිනාති. සචෙ පන සො සමාපත්තිමෙව අස්සාදෙති, සුද්ධචිත්තෙන පුනප්පුනං සඞ්ඛාරෙ න සම්මසති, මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං න සක්කොති. තස්මා රක්ඛිතබ්බයුත්තකං රක්ඛන්තො අනිවෙසනො සියා, සමාපත්තිං නිවෙසනං කත්වා තත්ථ න නිවෙසෙය්ය, ආලයං න කරෙය්යාති අත්ථො. ‘‘අද්ධා තුම්හෙපි එවං කරොථා’’ති එවං සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙසි.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නායෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං වණ්ණයන්තා ථොමෙන්තා වන්දන්තාව ආගච්ඡිංසූති.

පඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු ඡට්ඨං.

7. පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරවත්ථු

අචිරං වතයං කායොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිතො, සො ලද්ධූපසම්පදො තිස්සත්ථෙරො නාම අහොසි. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තස්ස සරීරෙ රොගො උදපාදි. සාසපමත්තියො පිළකා උට්ඨහිංසු. තා අනුපුබ්බෙන මුග්ගමත්තා කලායමත්තා කොලට්ඨිමත්තා ආමලකමත්තා බෙළුවසලාටුමත්තා බෙළුවමත්තා හුත්වා පභිජ්ජිංසු, සකලසරීරං ඡිද්දාවඡිද්දං අහොසි. පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරොත්වෙවස්ස නාමං උදපාදි. අථස්ස අපරභාගෙ අට්ඨීනි භිජ්ජිංසු. සො අප්පටිජග්ගියො අහොසි. නිවාසනපාරුපනං පුබ්බලොහිතමක්ඛිතං ජාලපූවසදිසං අහොසි. සද්ධිවිහාරිකාදයො පටිජග්ගිතුං අසක්කොන්තා ඡඩ්ඩයිංසු. සො අනාථො හුත්වා නිපජ්ජි.

බුද්ධානඤ්ච නාම ද්වෙ වාරෙ ලොකවොලොකනං අවිජහිතං හොති. පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තා චක්කවාළමුඛවට්ටිතො පට්ඨාය ගන්ධකුටිඅභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති, සායං ඔලොකෙන්තා ගන්ධකුටිතො පට්ඨාය බාහිරාභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති. තස්මිං පන සමයෙ භගවතො ඤාණජාලස්ස අන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො පඤ්ඤායි. සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා, ‘‘අයං සද්ධිවිහාරිකාදීහි ඡඩ්ඩිතො, ඉදානිස්ස මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා විහාරචාරිකං චරමානො විය අග්ගිසාලං ගන්ත්වා උක්ඛලිං ධොවිත්වා උදකං දත්වා උද්ධනං ආරොපෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ආගමයමානො අග්ගිසාලායමෙව අට්ඨාසි. තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා තස්ස භික්ඛුනො නිපන්නමඤ්චකොටියං ගණ්හි, තදා භික්ඛූ ‘‘අපෙථ, භන්තෙ, මයං ගණ්හිස්සාමා’’ති මඤ්චකං ගහෙත්වා අග්ගිසාලං ආනයිංසු. සත්ථා අම්බණං ආහරාපෙත්වා උණ්හොදකං ආසිඤ්චිත්වා තෙහි භික්ඛූහි තස්ස පාරුපනං ගාහාපෙත්වා උණ්හොදකෙ මද්දාපෙත්වා මන්දාතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සරීරං උණ්හොදකෙන තෙමෙත්වා ඝංසිත්වා න්හාපෙසි, තස්ස නහානපරියොසානෙ පාරුපනං සුක්ඛි. අථ නං තං නිවාසාපෙත්වා නිවත්ථකාසාවං උදකෙ මද්දාපෙත්වා ආතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස ගත්තෙ උදකෙ ඡින්නමත්තෙ තම්පි සුක්ඛි. සො එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා සල්ලහුකසරීරො එකග්ගචිත්තො මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. සත්ථා තස්ස උස්සීසකෙ ඨත්වා, ‘‘භික්ඛු අයං තව කායො අපෙතවිඤ්ඤාණො නිරුපකාරො හුත්වා කලිඞ්ගරං විය පථවියං සෙස්සතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

41.

‘‘අචිරං වතයං කායො, පථවිං අධිසෙස්සති;

ඡුද්ධො අපෙතවිඤ්ඤාණො, නිරත්ථංව කලිඞ්ගර’’න්ති.

තත්ථ අචිරං වතාති භික්ඛු න චිරස්සෙව අයං කායො පථවිං අධිසෙස්සති, ඉමිස්සා පකතිසයනෙන සයිතාය පථවියා උපරි සයිස්සති. ඡුද්ධොති අපවිද්ධො, අපගතවිඤ්ඤාණතාය තුච්ඡො හුත්වා සෙස්සතීති දස්සෙති. යථා කිං? නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං නිරුපකාරං නිරත්ථකං කට්ඨඛණ්ඩං විය. දබ්බසම්භාරත්ථිකා හි මනුස්සා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා උජුකං උජුකසණ්ඨානෙන වඞ්කං වඞ්කසණ්ඨානෙන ඡින්දිත්වා දබ්බසම්භාරං ගණ්හන්ති, අවසෙසං පන සුසිරඤ්ච පූතිකඤ්ච අසාරකඤ්ච ගණ්ඨිජාතඤ්ච ඡින්දිත්වා තත්ථෙව ඡඩ්ඩෙන්ති. අඤ්ඤෙ දබ්බසම්භාරත්ථිකා ආගන්ත්වා තං ගහෙතාරො නාම නත්ථි, ඔලොකෙත්වා අත්තනො උපකාරකමෙව ගණ්හන්ති, ඉතරං පථවීගතමෙව හොති. තං පන තෙන තෙන උපායෙන මඤ්චපටිපාදකං වා පාදකථලිකං වා ඵලකපීඨං වා කාතුං සක්කාපි භවෙය්ය. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ද්වත්තිංසාය කොට්ඨාසෙසු එකකොට්ඨාසොපි මඤ්චපටිපාදකාදිවසෙන අඤ්ඤෙන වා උපකාරමුඛෙන ගය්හූපගො නාම නත්ථි, කෙවලං නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං අයං කායො අපගතවිඤ්ඤාණො කතිපාහෙනෙව පථවියං සෙස්සතීති.

දෙසනාවසානෙ පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. ථෙරොපි අරහත්තං පත්වාව පරිනිබ්බායි. සත්ථා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කාරාපෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘පරිනිබ්බුතො, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපස්ස පන අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො කිං කාරණා ගත්තං පුතිකං ජාතං, කිං කාරණා අට්ඨීනි භින්නානි, කිමස්ස කාරණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයභාවං පත්ත’’න්ති? ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බමෙතං එතස්ස අත්තනා කතකම්මෙනෙව නිබ්බත්ත’’න්ති. ‘‘කිං පන තෙන, භන්තෙ, කත’’න්ති? ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අයං කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සාකුණිකො හුත්වා බහූ සකුණෙ වධිත්වා ඉස්සරජනං උපට්ඨහි. තෙසං දින්නාවසෙසෙ වික්කිණාති, ‘‘වික්කිතාවසෙසා මාරෙත්වා ඨපිතා පූතිකා භවිස්සන්තී’’ති යථා උප්පතිතුං න සක්කොන්ති, තථා තෙසං ජඞ්ඝට්ඨීනි ච පක්ඛට්ඨීනි ච භින්දිත්වා රාසිං කත්වා ඨපෙති, තෙ පුනදිවසෙ වික්කිණාති. අතිබහූනං පන ලද්ධකාලෙ අත්තනොපි අත්ථාය පචාපෙති. තස්සෙකදිවසං රසභොජනෙ පක්කෙ එකො ඛීණාසවො පිණ්ඩාය චරන්තො ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සො ථෙරං දිස්වා චිත්තං පසාදෙත්වා, ‘‘මයා බහූ පාණා මාරෙත්වා ඛාදිතා, අය්යො ච මෙ ගෙහද්වාරෙ ඨිතො, අන්තොගෙහෙ ච රසභොජනං සංවිජ්ජති, පිණ්ඩපාතමස්ස දස්සාමී’’ති තස්ස පත්තං ආදාය පූරෙත්වා රසපිණ්ඩපාතං දත්වා ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස මත්ථකං පාපුණෙය්ය’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි. ‘‘භික්ඛවෙ, තදා කතකම්මවසෙනෙතං තිස්සස්ස නිප්ඵන්නං, සකුණානං අට්ඨිභෙදනනිස්සන්දෙන තිස්සස්ස ගත්තඤ්ච පූතිකං ජාතං, අට්ඨීනි ච භින්නානි, ඛීණාසවස්ස රසපිණ්ඩපාතදානනිස්සන්දෙන අරහත්තං පත්තො’’ති.

පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරවත්ථු සත්තමං.

8. නන්දගොපාලකවත්ථු

දිසො දිසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසලජනපදෙ නන්දගොපාලකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො නන්දො නාම ගොපාලකො ගොයූථං රක්ඛති අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො. සො කිර යථා කෙණියො ජටිලො පබ්බජ්ජාවෙසෙන, එවං ගොපාලකත්තෙන රාජබලිං පරිහරන්තො අත්තනො කුටුම්බං රක්ඛති. සො කාලෙන කාලං පඤ්ච ගොරසෙ ආදාය අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා සත්ථාරං පස්සති, ධම්මං සුණාති, අත්තනො වසනට්ඨානං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො ආගන්ත්වා පරිපක්කභාවං ඤත්වා එකදිවසං මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම තස්ස වසනට්ඨානාසන්නෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. නන්දො සත්ථු සන්තිකං අගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්ථාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පණීතං පඤ්චගොරසදානං අදාසි. සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථා අනුමොදනං කත්වා දානකථාදිභෙදං අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ නන්දගොපාලකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං අනුගච්ඡන්තො දූරං ගන්ත්වා, ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති නිවත්තියමානො වන්දිත්වා නිවත්ති. අථ නං එකො ලුද්දකො විජ්ඣිත්වා මාරෙසි. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තා භික්ඛූ නං දිස්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං ආහංසු – ‘‘නන්දො, භන්තෙ, ගොපාලකො තුම්හාකං ඉධාගතත්තා මහාදානං දත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තෙන්තො මාරිතො, සචෙ තුම්හෙ නාගච්ඡිස්සථ, නාස්ස මරණං අභවිස්සා’’ති. සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, මයි ආගතෙපි අනාගතෙපි තස්ස චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසා ච ගච්ඡන්තස්සාපි මරණතො මුච්චනූපායො නාම නත්ථි. යඤ්හි නෙව චොරා, න වෙරිනො කරොන්ති, තං ඉමෙසං සත්තානං අන්තොපදුට්ඨං මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තමෙව කරොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

42.

‘‘දිසො දිසං යං තං කයිරා, වෙරී වා පන වෙරිනං;

මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තං, පාපියො නං තතො කරෙ’’ති.

තත්ථ දිසො දිසන්ති චොරො චොරං. ‘‘දිස්වා’’ති පාඨසෙසො. යං තං කයිරාති යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. ඉදං වුත්තං හොති – එකො එකස්ස මිත්තදුබ්භී චොරො පුත්තදාරඛෙත්තවත්ථු ගොමහිංසාදීසු අපරජ්ඣන්තො යස්ස අපරජ්ඣති, තම්පි තථෙව අත්තනි අපරජ්ඣන්තං චොරං දිස්වා, වෙරි වා පන කෙනචිදෙව කාරණෙන බද්ධවෙරං වෙරිං දිස්වා අත්තනො කක්ඛළතාය දාරුණතාය යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය, පුත්තදාරං වා පීළෙය්ය, ඛෙත්තාදීනි වා නාසෙය්ය, ජීවිතා වා පන නං වොරොපෙය්ය, දසසු අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතත්තා මිච්ඡාපහිණිතං චිත්තං පාපියො නං තතො කරෙ තං පුරිසං තතො පාපතරං කරෙය්ය. වුත්තප්පකාරෙහි, දිසො දිසස්ස වා වෙරී වෙරිනො වා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ දුක්ඛං වා උප්පාදෙය්ය, ජීවිතක්ඛයං වා කරෙය්ය. ඉදං පන අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතං චිත්තං දිට්ඨෙව ධම්මෙ අනයබ්යසනං පාපෙති, අත්තභාවසතසහස්සෙසුපි චතූසු අපායෙසු ඛිපිත්වා සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා දෙසනා ජාතා. උපාසකෙන පන භවන්තරෙ කතකම්මං භික්ඛූහි න පුච්ඡිතං, තස්මා සත්ථාරා න කථිතන්ති.

නන්දගොපාලකවත්ථු අට්ඨමං.

9. සොරෙය්යත්ථෙරවත්ථු

තං මාතා පිතා කයිරාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො සොරෙය්යත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

වත්ථු සොරෙය්යනගරෙ සමුට්ඨිතං, සාවත්ථියං නිට්ඨාපෙසි. සම්මාසම්බුද්ධෙ සාවත්ථියං විහරන්තෙ සොරෙය්යනගරෙ සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො එකෙන සහායකෙන සද්ධිං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හානත්ථාය නගරා නික්ඛමි. තස්මිං ඛණෙ මහාකච්චායනත්ථෙරො සොරෙය්යනගරං පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමො හුත්වා බහිනගරෙ සඞ්ඝාටිං පාරුපති. ථෙරස්ස ච සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං. සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය, මම වා භරියාය සරීරවණ්ණො එතස්ස සරීරවණ්ණො විය භවෙය්යා’’ති. තස්ස චින්තිතමත්තෙයෙව පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො ලජ්ජමානො යානකා ඔරුය්හ පලායි. පරිජනො තං අසඤ්ජානන්තො ‘‘කිමෙත’’න්ති ආහ. සාපි තක්කසිලමග්ගං පටිපජ්ජි. සහායකොපිස්සා ඉතො චිතො ච විචරිත්වාපි නාද්දස. සබ්බෙ න්හායිත්වා ගෙහං අගමිංසු. ‘‘කහං සෙට්ඨිපුත්තො’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘න්හත්වා ආගතො භවිස්සතීති මඤ්ඤිම්හා’’ති වදිංසු. අථස්ස මාතාපිතරො තත්ථ තත්ථ පරියෙසිත්වා අපස්සන්තා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා, ‘‘මතො භවිස්සතී’’ති මතකභත්තං අදංසු. සා එකං තක්කසිලගාමිං සත්ථවාහං දිස්වා යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි.

අථ නං මනුස්සා දිස්වා, ‘‘අම්හාකං යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුගච්ඡති, මයං ‘කස්සෙසා දාරිකා’ති තං න ජානාමා’’ති වදිංසු. සාපි ‘‘තුම්හෙ අත්තනො යානකං පාජෙථ, අහං පදසා ගමිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී අඞ්ගුලිමුද්දිකං දත්වා එකස්මිං යානකෙ ඔකාසං කාරෙසි. මනුස්සා චින්තයිංසු – ‘‘තක්කසිලනගරෙ අම්හාකං සෙට්ඨිපුත්තස්ස භරියා නත්ථි, තස්ස ආචික්ඛිස්සාම, මහාපණ්ණාකාරො නො භවිස්සතී’’ති. තෙ ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, අම්හෙහි තුම්හාකං එකං ඉත්ථිරතනං ආනීත’’න්ති ආහංසු. සො තං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො වයානුරූපං අභිරූපං පාසාදිකං දිස්වා උප්පන්නසිනෙහො ගෙහෙ අකාසි. පුරිසා හි ඉත්ථියො, ඉත්ථියො වා පුරිසා අභූතපුබ්බා නාම නත්ථි. පුරිසා හි පරස්ස දාරෙසු අතිචරිත්වා කාලං කත්වා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා මනුස්සජාතිං ආගච්ඡන්තා අත්තභාවසතෙ ඉත්ථිභාවං ආපජ්ජන්ති.

ආනන්දත්ථෙරොපි කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී අරියසාවකො සංසාරෙ සංසරන්තො එකස්මිං අත්තභාවෙ කම්මාරකුලෙ නිබ්බත්තො. පරදාරකම්මං කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන චුද්දසසු අත්තභාවෙසු පුරිසස්ස පාදපරිචාරිකා ඉත්ථී අහොසි, සත්තසු අත්තභාවෙසු බීජුද්ධරණං පාපුණි. ඉත්ථියො පන දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ඉත්ථිභාවෙ ඡන්දං විරාජෙත්වා, ‘‘ඉදං නො පුඤ්ඤං පුරිසත්තභාවපටිලාභාය සංවත්තතූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා කාලං කත්වා පුරිසත්තභාවං පටිලභන්ති, පතිදෙවතා හුත්වා සාමිකෙ සම්මාපටිපත්තිවසෙනාපි පුරිසත්තභාවං පටිලභන්තෙව.

අයං පන සෙට්ඨිපුත්තො ථෙරෙ අයොනිසො චිත්තං උප්පාදෙත්වා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඉත්ථිභාවං පටිලභි. තක්කසිලායං සෙට්ඨිපුත්තෙන සද්ධිං සංවාසමන්වාය පන තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං ලභිත්වා තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අපරම්පි පුත්තං පටිලභි. එවමස්සා කුච්ඡියං වුත්ථා ද්වෙ, සොරෙය්යනගරෙ තං පටිච්ච නිබ්බත්තා ද්වෙති චත්තාරො පුත්තා අහෙසුං. තස්මිං කාලෙ සොරෙය්යනගරතො තස්සා සහායකො සෙට්ඨිපුත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි තක්කසිලං ගන්ත්වා සුඛයානකෙ නිසින්නො නගරං පාවිසි. අථ නං සා උපරිපාසාදතලෙ වාතපානං විවරිත්වා අන්තරවීථිං ඔලොකයමානා ඨිතා දිස්වා සඤ්ජානිත්වා දාසිං පෙසෙත්වා පක්කොසාපෙත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉතො පුබ්බෙ අම්හෙහි න දිට්ඨපුබ්බා, අථ ච පන නො මහන්තං සක්කාරං කරොසි, ජානාසි ත්වං අම්හෙ’’ති. ‘‘ආම, සාමි, ජානාමි, නනු තුම්හෙ සොරෙය්යනගරවාසිනො’’ති? ‘‘ආම, භද්දෙ’’ති. සා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච පුත්තානඤ්ච අරොගභාවං පුච්ඡි. ඉතරො ‘‘ආම, භද්දෙ, අරොගා’’ති වත්වා ‘‘ජානාසි ත්වං එතෙ’’ති ආහ. ‘‘ආම සාමි, ජානාමි. තෙසං එකො පුත්තො අත්ථි, සො කහං, සාමී’’ති? ‘‘භද්දෙ, මා එතං කථෙහි, මයං තෙන සද්ධිං එකදිවසං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා න්හායිතුං නික්ඛන්තා නෙවස්ස ගතිං ජානාම, ඉතො චිතො ච විචරිත්වා තං අදිස්වා මාතාපිතූනං ආරොචයිම්හා, තෙපිස්ස රොදිත්වා කන්දිත්වා පෙතකිච්චං කිරිංසූ’’ති. ‘‘අහං සො, සාමී’’ති. ‘‘අපෙහි, භද්දෙ, කිං කථෙසි මය්හං සහායො දෙවකුමාරො විය එකො පුරිසො’’ති? ‘‘හොතු, සාමි, අහං සො’’ති. ‘‘අථ ඉදං කිං නාමා’’ති? ‘‘තං දිවසං තෙ අය්යො මහාකච්චායනත්ථෙරො දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨො’’ති. අහං අය්යං මහාකච්චායනත්ථෙරං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය, එතස්ස වා සරීරවණ්ණො විය මම භරියාය සරීරවණ්ණො භවෙය්යා’’ති චින්තෙසිං. චින්තිතක්ඛණෙයෙව මෙ පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි. අථාහං ලජ්ජමානා කස්සචි කිඤ්චි වත්තුං අසක්කුණිත්වා තතො පලායිත්වා ඉධාගතා, සාමීති.

‘‘අහො වත තෙ භාරියං කම්මං කතං, කස්මා මය්හං නාචික්ඛි, අපිච පන තෙ ථෙරො ඛමාපිතො’’ති? ‘‘න ඛමාපිතො, සාමි. ජානාසි පන ත්වං කහං ථෙරො’’ති? ‘‘ඉමමෙව නගරං උපනිස්සාය විහරතී’’ති. ‘‘සචෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ඉධාගච්ඡෙය්ය, අහං මම අය්යස්ස භික්ඛාහාරං දදෙය්යං, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි සීඝං සක්කාරං කරොහි, අම්හාකං අය්යං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සො ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘නනු ත්වං, සෙට්ඨිපුත්ත, ආගන්තුකොසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා අම්හාකං ආගන්තුකභාවං පුච්ඡථ, ස්වෙ මෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි, ගෙහෙපි ථෙරස්ස මහාසක්කාරො පටියත්තො. ථෙරො පුනදිවසෙ තං ගෙහද්වාරං අගමාසි. අථ නං නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා සෙට්ඨිපුත්තො තං ඉත්ථිං ගහෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං සහායිකාය ඛමථා’’ති ආහ. ‘‘කිමෙත’’න්ති? ‘‘අයං, භන්තෙ, පුබ්බෙ මය්හං පියසහායකො හුත්වා තුම්හෙ ඔලොකෙත්වා එවං නාම චින්තෙසි, අථස්ස පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි, ඛමථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨහථ, ඛමාමි වො අහ’’න්ති. ථෙරෙන ‘‘ඛමාමී’’ති වුත්තමත්තෙයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පුරිසලිඞ්ගං පාතුභවි.