අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

සාවත්ථියං කිර මහාසුවණ්ණො නාම කුටුම්බිකො අහොසි අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො අපුත්තකො. සො එකදිවසං න්හානතිත්ථං න්හත්වා නත්වා ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ සම්පන්නපත්තසාඛං එකං වනප්පතිං දිස්වා ‘‘අයං මහෙසක්ඛාය දෙවතාය පරිග්ගහිතො භවිස්සතී’’ති තස්ස හෙට්ඨාභාගං සොධාපෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපං කාරාපෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ධජපටාකං උස්සාපෙත්වා වනප්පතිං අලඞ්කරිත්වා අඤ්ජලිං කරිත්වා ‘‘සචෙ පුත්තං වා ධීතරං වා ලභෙය්යං, තුම්හාකං මහාසක්කාරං කරිස්සාමී’’ති පත්ථනං කත්වා පක්කාමි.

අථස්ස න චිරස්සෙව භරියාය කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ¶ ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා තස්ස ආරොචෙසි. සො තස්සා ගබ්භස්ස පරිහාරමදාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තං නාමග්ගහණදිවසෙ ¶ සෙට්ඨි අත්තනා පාලිතං වනප්පතිං නිස්සාය ලද්ධත්තා තස්ස පාලොති නාමං අකාසි. සා අපරභාගෙ අඤ්ඤම්පි පුත්තං ලභි. තස්ස චූළපාලොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස මහාපාලොති නාමං අකාසි. තෙ වයප්පත්තෙ ඝරබන්ධනෙන බන්ධිංසු. අපරභාගෙ මාතාපිතරො කාලමකංසු. සබ්බම්පි විභවං ඉතරෙයෙව විචාරිංසු.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙනාගන්ත්වා අනාථපිණ්ඩිකෙන මහාසෙට්ඨිනා චතුපණ්ණාසකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ විහරති මහාජනං සග්ගමග්ගෙ ච මොක්ඛමග්ගෙ ච පතිට්ඨාපයමානො. තථාගතො හි මාතිපක්ඛතො අසීතියා, පිතිපක්ඛතො ¶ අසීතියාති ද්වෙඅසීතිඤාතිකුලසහස්සෙහි කාරිතෙ නිග්රොධමහාවිහාරෙ එකමෙව වස්සාවාසං වසි, අනාථපිණ්ඩිකෙන කාරිතෙ ජෙතවනමහාවිහාරෙ එකූනවීසතිවස්සානි, විසාඛාය සත්තවීසතිකොටිධනපරිච්චාගෙන කාරිතෙ පුබ්බාරාමෙ ඡබ්බස්සානීති ද්වින්නං කුලානං ගුණමහත්තතං පටිච්ච සාවත්ථිං නිස්සාය පඤ්චවීසතිවස්සානි වස්සාවාසං වසි. අනාථපිණ්ඩිකොපි විසාඛාපි මහාඋපාසිකා නිබද්ධං දිවසස්ස ද්වෙ වාරෙ තථාගතස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති, ගච්ඡන්තා ච ‘‘දහරසාමණෙරා නො හත්ථෙ ඔලොකෙස්සන්තී’’ති තුච්ඡහත්ථා න ගතපුබ්බා. පුරෙභත්තං ගච්ඡන්තා ඛාදනීයභොජනීයාදීනි ¶ ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති, පච්ඡාභත්තං ගච්ඡන්තා පඤ්ච භෙසජ්ජානි අට්ඨ ච පානානි. නිවෙසනෙසු පන තෙසං ද්වින්නං ද්වින්නං භික්ඛුසහස්සානං නිච්චං පඤ්ඤත්තාසනානෙව හොන්ති. අන්නපානභෙසජ්ජෙසු යො යං ඉච්ඡති, තස්ස තං යථිච්ඡිතමෙව සම්පජ්ජති. තෙසු අනාථපිණ්ඩිකෙන එකදිවසම්පි සත්ථා පඤ්හං න පුච්ඡිතපුබ්බො. සො කිර ‘‘තථාගතො බුද්ධසුඛුමාලො ඛත්තියසුඛුමාලො, ‘බහූපකාරො මෙ, ගහපතී’ති මය්හං ධම්මං දෙසෙන්තො කිලමෙය්යා’’ති සත්ථරි අධිමත්තසිනෙහෙන පඤ්හං න පුච්ඡති. සත්ථා පන තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව ‘‘අයං සෙට්ඨි මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛති. අහඤ්හි කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අලඞ්කතපටියත්තං අත්තනො සීසං ඡින්දිත්වා අක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං උප්පාටෙත්වා පාණසමං පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා පාරමියො පූරෙන්තො පරෙසං ධම්මදෙසනත්ථමෙව පූරෙසිං. එස මං අරක්ඛිතබ්බට්ඨානෙ රක්ඛතී’’ති එකං ධම්මදෙසනං කථෙතියෙව.

තදා ¶ සාවත්ථියං සත්ත මනුස්සකොටියො වසන්ති. තෙසු සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා පඤ්චකොටිමත්තා මනුස්සා අරියසාවකා ජාතා, ද්වෙකොටිමත්තා මනුස්සා පුථුජ්ජනා. තෙසු අරියසාවකානං ද්වෙයෙව කිච්චානි අහෙසුං – පුරෙභත්තං දානං දෙන්ති, පච්ඡාභත්තං ගන්ධමාලාදිහත්ථා වත්ථභෙසජ්ජපානකාදීනි ගාහාපෙත්වා ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්ති. අථෙකදිවසං මහාපාලො අරියසාවකෙ ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ ¶ විහාරං ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘අයං මහාජනො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ධම්මස්සවනායා’’ති සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි.

බුද්ධා ච නාම ධම්මං දෙසෙන්තා සරණසීලපබ්බජ්ජාදීනං උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා අජ්ඣාසයවසෙන ධම්මං දෙසෙන්ති, තස්මා තං දිවසං සත්ථා තස්ස උපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සෙය්යථිදං – දානකථං, සීලකථං, සග්ගකථං, කාමානං ආදීනවං, ඔකාරං සංකිලෙසං, නෙක්ඛම්මෙ ආනිසංසං පකාසෙසි. තං සුත්වා මහාපාලො කුටුම්බිකො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං පුත්තධීතරො වා භාතරො වා භොගා වා නානුගච්ඡන්ති, සරීරම්පි අත්තනා ¶ සද්ධිං න ගච්ඡති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො දෙසනාපරියොසානෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං සත්ථා – ‘‘අත්ථි තෙ කොචි ආපුච්ඡිතබ්බයුත්තකො ඤාතී’’ති ආහ. ‘‘කනිට්ඨභාතා මෙ අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි තං ආපුච්ඡාහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගෙහං ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘තාත, යං මය්හං ඉමස්මිං ගෙහෙ සවිඤ්ඤාණකම්පි අවිඤ්ඤාණකම්පි ධනං කිඤ්චි අත්ථි, සබ්බං තං තව භාරො, පටිපජ්ජාහි න’’න්ති. ‘‘තුම්හෙ පන කිං කරිස්සථා’’ති ආහ. ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කථෙසි භාතික, ත්වං මෙ මාතරි මතාය මාතා විය, පිතරි මතෙ පිතා විය ලද්ධො, ගෙහෙ තෙ මහාවිභවො, සක්කා ගෙහං අජ්ඣාවසන්තෙහෙව පුඤ්ඤානි කාතුං ¶ , මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘තාත, අහං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ඝරාවාසෙ වසිතුං න සක්කොමි. සත්ථාරා හි අතිසණ්හසුඛුමං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණො ධම්මො දෙසිතො, න සක්කා සො අගාරමජ්ඣෙ වසන්තෙන පූරෙතුං ¶ , පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘භාතික, තරුණායෙව තාවත්ථ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිස්සථා’’ති. ‘‘තාත, මහල්ලකස්ස හි අත්තනො හත්ථපාදාපි අනස්සවා හොන්ති, න අත්තනො වසෙ වත්තන්ති, කිමඞ්ගං පන ඤාතකා, ස්වාහං තව කථං න කරොමි, සමණපටිපත්තිංයෙව පූරෙස්සාමි’’.

‘‘ජරාජජ්ජරිතා හොන්ති, හත්ථපාදා අනස්සවා;

යස්ස සො විහතත්ථාමො, කථං ධම්මං චරිස්සති’’. –

පබ්බජිස්සාමෙවාහං, තාතාති තස්ස විරවන්තස්සෙව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ලද්ධපබ්බජ්ජූපසම්පදො ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ පඤ්ච වස්සානි වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා සත්ථාරමුපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ කති ධුරානී’’ති? ‘‘ගන්ථධුරං, විපස්සනාධුරන්ති ද්වෙයෙව ධුරානි භික්ඛූ’’ති. ‘‘කතමං පන, භන්තෙ, ගන්ථධුරං, කතමං විපස්සනාධුර’’න්ති? ‘‘අත්තනො පඤ්ඤානුරූපෙන එකං වා ද්වෙ වා නිකායෙ සකලං වා පන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා තස්ස ධාරණං, කථනං, වාචනන්ති ¶ ඉදං ගන්ථධුරං නාම, සල්ලහුකවුත්තිනො පන පන්තසෙනාසනාභිරතස්ස අත්තභාවෙ ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා සාතච්චකිරියවසෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තග්ගහණන්ති ඉදං විපස්සනාධුරං නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමි, කම්මට්ඨානං මෙ කථෙථා’’ති. අථස්ස සත්ථා යාව අරහත්තං කම්මට්ඨානං කථෙසි.

සො සත්ථාරං වන්දිත්වා අත්තනා සහගාමිනො භික්ඛූ පරියෙසන්තො සට්ඨි භික්ඛූ ලභිත්වා තෙහි ¶ සද්ධිං නික්ඛමිත්වා වීසයොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහන්තං පච්චන්තගාමං පත්වා තත්ථ සපරිවාරො පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා වත්තසම්පන්නෙ භික්ඛූ දිස්වාව පසන්නචිත්තා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කුහිං අය්යා ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථාඵාසුකට්ඨානං උපාසකා’’ති වුත්තෙ පණ්ඩිතා මනුස්සා ‘‘වස්සාවාසං සෙනාසනං පරියෙසන්ති භදන්තා’’ති ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ අය්යා ඉමං තෙමාසං ඉධ වසෙය්යුං, මයං සරණෙසු පතිට්ඨාය සීලානි ගණ්හෙය්යාමා’’ති ආහංසු. තෙපි ‘‘මයං ඉමානි කුලානි නිස්සාය භවනිස්සරණං කරිස්සාමා’’ති අධිවාසෙසුං.

මනුස්සා ¶ තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා විහාරං පටිජග්ගිත්වා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි සම්පාදෙත්වා අදංසු. තෙ නිබද්ධං තමෙව ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්ති. අථ නෙ එකො වෙජ්ජො උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, බහූනං වසනට්ඨානෙ අඵාසුකම්පි නාම හොති, තස්මිං උප්පන්නෙ මය්හං කථෙය්යාථ, භෙසජ්ජං කරිස්සාමී’’ති පවාරෙසි. ථෙරො වස්සූපනායිකදිවසෙ තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො ¶ , ඉමං තෙමාසං කතිහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සථා’’ති? ‘‘චතූහි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පනෙතං, ආවුසො, පතිරූපං, නනු අප්පමත්තෙහි භවිතබ්බං’’? ‘‘මයඤ්හි ධරමානකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආගතා, බුද්ධා ච නාම න සක්කා පමාදෙන ආරාධෙතුං, කල්යාණජ්ඣාසයෙන තෙ වො ආරාධෙතබ්බා. පමත්තස්ස ච නාම චත්තාරො අපායා සකගෙහසදිසා, අප්පමත්තා හොථාවුසො’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං තීහි ඉරියාපථෙහි වීතිනාමෙස්සාමි, පිට්ඨිං න පසාරෙස්සාමි, ආවුසො’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, අප්පමත්තා හොථා’’ති.

අථ ථෙරස්ස නිද්දං අනොක්කමන්තස්ස පඨමමාසෙ අතික්කන්තෙ මජ්ඣිමමාසෙ සම්පත්තෙ අක්ඛිරොගො උප්පජ්ජි. ඡිද්දඝටතො උදකධාරා විය අක්ඛීහි අස්සුධාරා පග්ඝරන්ති. සො සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කත්වා අරුණුග්ගමනෙ ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි. භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භික්ඛාචාරවෙලා, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘තෙන හි, ආවුසො, ගණ්හථ පත්තචීවර’’න්ති. අත්තනො පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. භික්ඛූ තස්ස අක්ඛීහි අස්සූනි පග්ඝරන්තෙ දිස්වා, ‘‘කිමෙතං, භන්තෙ’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, වාතා විජ්ඣන්තී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, වෙජ්ජෙන පවාරිතම්හා, තස්ස කථෙමා’’ති. ‘‘සාධාවුසො’’ති ¶ තෙ වෙජ්ජස්ස කථයිංසු. සො තෙලං පචිත්වා පෙසෙසි. ථෙරො නාසාය තෙලං ආසිඤ්චන්තො නිසින්නකොව ආසිඤ්චිත්වා අන්තොගාමං පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අය්යස්ස කිර අක්ඛීනි වාතො විජ්ඣතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා තෙලං පචිත්වා පෙසිතං, නාසාය වො තෙලං ආසිත්ත’’න්ති? ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘ඉදානි ¶ කීදිස’’න්ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. වෙජ්ජො ‘‘මයා එකවාරෙනෙව වූපසමනසමත්ථං තෙලං පහිතං, කිං නු ඛො රොගො න වූපසන්තො’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසීදිත්වා වො තෙලං ආසිත්තං, නිපජ්ජිත්වා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කථෙසි. සො ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස ¶ වසනට්ඨානං ඔලොකෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති ථෙරං විස්සජ්ජෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ඔලොකෙන්තො චඞ්කමනනිසීදනට්ඨානමෙව දිස්වා සයනට්ඨානං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, නිසින්නෙහි වො ආසිත්තං, නිපන්නෙහී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො තුණ්හී අහොසි. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, සමණධම්මො නාම සරීරං යාපෙන්තෙන සක්කා කාතුං, නිපජ්ජිත්වා ආසිඤ්චථා’’ති පුනප්පුනං යාචි. ‘‘ගච්ඡ ත්වං තාවාවුසො, මන්තෙත්වා ජානිස්සාමී’’ති වෙජ්ජං උය්යොජෙසි. ථෙරස්ස ච තත්ථ නෙව ඤාතී, න සාලොහිතා අත්ථි, තෙන සද්ධිං මන්තෙය්ය? කරජකායෙන පන සද්ධිං මන්තෙන්තො ¶ ‘‘වදෙහි තාව, ආවුසො පාලිත, ත්වං කිං අක්ඛීනි ඔලොකෙස්සසි, උදාහු බුද්ධසාසනං? අනමතග්ගස්මිඤ්හි සංසාරවට්ටෙ තව අක්ඛිකාණස්ස ගණනා නාම නත්ථි, අනෙකානි පන බුද්ධසතානි බුද්ධසහස්සානි අතීතානි. තෙසු තෙ එකබුද්ධොපි න පරිචිණ්ණො, ඉදානි ඉමං අන්තොවස්සං තයො මාසෙ න නිපජ්ජිස්සාමීති තෙමාසං නිබද්ධවීරියං කරිස්සාමි. තස්මා තෙ චක්ඛූනි නස්සන්තු වා භිජ්ජන්තු වා, බුද්ධසාසනමෙව ධාරෙහි, මා චක්ඛූනී’’ති භූතකායං ඔවදන්තො ඉමා ගාථායො අභාසි –

සබ්බම්පිදං හායතු දෙහනිස්සිතං,

සබ්බම්පිදං ජීරතු දෙහනිස්සිතං,

‘‘චක්ඛූනි භිජ්ජන්තු මමායිතානි,

සබ්බම්පිදං ¶ භිජ්ජතු දෙහනිස්සිතං,

කිං කාරණා පාලිත ත්වං පමජ්ජසී’’ති.

එවං ¶ ¶ තීහි ගාථාහි අත්තනො ඔවාදං දත්වා නිසින්නකොව නත්ථුකම්මං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. වෙජ්ජො තං දිස්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, උපාසකා’’ති. ‘‘කීදිසං, භන්තෙ’’ති? ‘‘රුජ්ජතෙව උපාසකා’’ති. ‘‘නිසීදිත්වා වො, භන්තෙ, නත්ථුකම්මං කතං, නිපජ්ජිත්වා’’ති. ථෙරො තුණ්හී අහොසි, පුනප්පුනං පුච්ඡියමානොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං වෙජ්ජො, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ සප්පායං න කරොථ, අජ්ජතො පට්ඨාය ‘අසුකෙන මෙ තෙලං පක්ක’න්ති මා වදිත්ථ, අහම්පි ‘මයා වො තෙලං පක්ක’න්ති න වක්ඛාමී’’ති ආහ. සො වෙජ්ජෙන පච්චක්ඛාතො විහාරං ගන්ත්වා ත්වං වෙජ්ජෙනාපි පච්චක්ඛාතොසි, ඉරියාපථං මා විස්සජ්ජි සමණාති.

‘‘පටික්ඛිත්තො තිකිච්ඡාය, වෙජ්ජෙනාපි විවජ්ජිතො;

නියතො මච්චුරාජස්ස, කිං පාලිත පමජ්ජසී’’ති. –

ඉමාය ගාථාය අත්තානං ඔවදිත්වා සමණධම්මං අකාසි. අථස්ස මජ්ඣිමයාමෙ අතික්කන්තෙ අපුබ්බං අචරිමං අක්ඛීනි චෙව කිලෙසා ච භිජ්ජිංසු. සො සුක්ඛවිපස්සකො අරහා හුත්වා ගබ්භං පවිසිත්වා නිසීදි.

භික්ඛූ භික්ඛාචාරවෙලාය ආගන්ත්වා ‘‘භික්ඛාචාරකාලො, භන්තෙ’’ති ආහංසු. ‘‘කාලො, ආවුසො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කිං තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති? ‘‘අක්ඛීනි මෙ, ආවුසො, පරිහීනානී’’ති. තෙ තස්ස අක්ඛීනි ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණනෙත්තා හුත්වා, ‘‘භන්තෙ, මා චින්තයිත්ථ, මයං ¶ වො පටිජග්ගිස්සාමා’’ති ථෙරං සමස්සාසෙත්වා කත්තබ්බයුත්තකං වත්තපටිවත්තං කත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. මනුස්සා ථෙරං අදිස්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අය්යො කුහි’’න්ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා යාගුං පෙසෙත්වා සයං පිණ්ඩපාතමාදාය ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා පාදමූලෙ පරිවත්තමානා රොදිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං වො පටිජග්ගිස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති සමස්සාසෙත්වා පක්කමිංසු.

තතො පට්ඨාය නිබද්ධං යාගුභත්තං විහාරමෙව පෙසෙන්ති. ථෙරොපි ඉතරෙ සට්ඨි භික්ඛූ නිරන්තරං ඔවදති. තෙ තස්සොවාදෙ ඨත්වා උපකට්ඨාය පවාරණාය සබ්බෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු ¶ . තෙ වුට්ඨවස්සා ච පන සත්ථාරං දට්ඨුකාමා හුත්වා ථෙරමාහංසු, ‘‘භන්තෙ, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති ¶ . ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි එතෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සන්ති, භික්ඛම්පි ලභිතුං න සක්ඛිස්සන්ති, ඉමෙ පුරෙතරමෙව පෙසෙස්සාමී’’ති. අථ නෙ ආහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං දුබ්බලො, අන්තරාමග්ගෙ ච අමනුස්සපරිග්ගහිතා අටවී අත්ථි, මයි තුම්හෙහි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙ කිලමිස්සථ, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති. ‘‘මා, භන්තෙ, එවං කරිත්ථ, මයං තුම්හෙහි සද්ධිංයෙව ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘මා වො, ආවුසො, එවං රුච්චිත්ථ, එවං සන්තෙ මය්හං අඵාසුකං භවිස්සති, මය්හං කනිට්ඨො පන තුම්හෙ දිස්වා පුච්ඡිස්සති, අථස්ස මම චක්ඛූනං ¶ පරිහීනභාවං ආරොචෙය්යාථ, සො මය්හං සන්තිකං කඤ්චිදෙව පහිණිස්සති, තෙන සද්ධිං ආගච්ඡිස්සාමි, තුම්හෙ මම වචනෙන දසබලඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච වන්දථා’’ති තෙ උය්යොජෙසි.

තෙ ථෙරං ඛමාපෙත්වා අන්තොගාමං පවිසිංසු. මනුස්සා තෙ දිස්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං දත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යානං ගමනාකාරො පඤ්ඤායතී’’ති? ‘‘ආම, උපාසකා, සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති. තෙ පුනප්පුනං යාචිත්වා තෙසං ගමනඡන්දමෙව ඤත්වා අනුගන්ත්වා පරිදෙවිත්වා නිවත්තිංසු. තෙපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්ච අසීතිමහාථෙරෙ ච ථෙරස්ස වචනෙන වන්දිත්වා පුනදිවසෙ යත්ථ ථෙරස්ස කනිට්ඨො වසති, තං වීථිං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. කුටුම්බිකො තෙ සඤ්ජානිත්වා නිසීදාපෙත්වා කතපටිසන්ථාරො ‘‘භාතිකත්ථෙරො මෙ, භන්තෙ, කුහි’’න්ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සො තං සුත්වාව තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තෙන්තො රොදිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘ථෙරො ඉතො කස්සචි ආගමනං පච්චාසීසති, තස්ස ගතකාලෙ තෙන සද්ධිං ආගමිස්සතී’’ති. ‘‘අයං මෙ, භන්තෙ, භාගිනෙය්යො පාලිතො නාම, එතං පෙසෙථා’’ති. ‘‘එවං පෙසෙතුං න සක්කා, මග්ගෙ පරිපන්ථො අත්ථි, තං පබ්බාජෙත්වා පෙසෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘එවං කත්වා පෙසෙථ, භන්තෙ’’ති. අථ නං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං පත්තචීවරග්ගහණාදීනි සික්ඛාපෙත්වා මග්ගං ආචික්ඛිත්වා පහිණිංසු.

සො අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා ගාමද්වාරෙ එකං මහල්ලකං දිස්වා, ‘‘ඉමං ගාමං නිස්සාය කොචි ආරඤ්ඤකො විහාරො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො නාම තත්ථ වසතී’’ති? ‘‘පාලිතත්ථෙරො නාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘මග්ගං මෙ ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘කොසි ත්වං, භන්තෙ’’ති? ‘‘ථෙරස්ස භාගිනෙය්යොම්හී’’ති. අථ ¶ නං ගහෙත්වා විහාරං ¶ නෙසි. සො ථෙරං වන්දිත්වා අඩ්ඪමාසමත්තං වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං සම්මා පටිජග්ගිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මාතුලකුටුම්බිකො මෙ තුම්හාකං ¶ ආගමනං පච්චාසීසති, එථ, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉමං මෙ යට්ඨිකොටිං ගණ්හාහී’’ති. සො යට්ඨිකොටිං ගහෙත්වා ථෙරෙන සද්ධිං අන්තොගාමං පාවිසි. මනුස්සා ථෙරං නිසීදාපෙත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, ගමනාකාරො වො පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම, උපාසකා, ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති. තෙ නානප්පකාරෙන යාචිත්වා අලභන්තා ථෙරං උය්යොජෙත්වා උපඩ්ඪපථං ගන්ත්වා රොදිත්වා නිවත්තිංසු. සාමණෙරො ථෙරං යට්ඨිකොටියා ආදාය ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අටවියං කට්ඨනගරං නාම ථෙරෙන උපනිස්සාය වුට්ඨපුබ්බං ගාමං සම්පාපුණි, සො ගාමතො නික්ඛමිත්වා අරඤ්ඤෙ ගීතං ගායිත්වා දාරූනි උද්ධරන්තියා එකිස්සා ඉත්ථියා ගීතසද්දං සුත්වා සරෙ නිමිත්තං ගණ්හි. ඉත්ථිසද්දො විය හි අඤ්ඤො සද්දො පුරිසානං සකලසරීරං ඵරිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකසද්දම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං පුරිසස්ස චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨති, යථයිදං, භික්ඛවෙ, ඉත්ථිසද්දො’’ති (අ. නි. 1.2).

සාමණෙරො තත්ථ නිමිත්තං ගහෙත්වා යට්ඨිකොටිං විස්සජ්ජෙත්වා ‘‘තිට්ඨථ තාව, භන්තෙ, කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති තස්සා සන්තිකං ¶ ගතො. සා තං දිස්වා තුණ්හී අහොසි. සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පාපුණි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානෙව එකො ගීතසද්දො සුය්යිත්ථ. සො ච ඛො ඉත්ථියා සද්දො ඡිජ්ජි, සාමණෙරොපි චිරායති, සො තාය සද්ධිං සීලවිපත්තිං පත්තො භවිස්සතී’’ති. සොපි අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා ආගන්ත්වා ‘‘ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘පාපොජාතොසි සාමණෙරා’’ති. සො තුණ්හී හුත්වා ථෙරෙන පුනප්පුනං පුට්ඨොපි න කිඤ්චි කථෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති. සො සංවෙගප්පත්තො කාසායානි අපනෙත්වා ගිහිනියාමෙන පරිදහිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ සාමණෙරො, ඉදානි පනම්හි ගිහී ජාතො, පබ්බජන්තොපි ච ස්වාහං න සද්ධාය පබ්බජිතො, මග්ගපරිපන්ථභයෙන පබ්බජිතො, එථ ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘ආවුසො, ගිහිපාපොපි සමණපාපොපි පාපොයෙව, ත්වං සමණභාවෙ ඨත්වාපි සීලමත්තං පූරෙතුං නාසක්ඛි, ගිහී හුත්වා කිං ¶ නාම කල්යාණං කරිස්සසි, තාදිසෙන පාපෙන මම යට්ඨිකොටිග්ගහණකිච්චං නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අමනුස්සුපද්දවො මග්ගො, තුම්හෙ ච අන්ධා අපරිණායකා, කථං ඉධ වසිස්සථා’’ති? අථ නං ථෙරො, ‘‘ආවුසො, ත්වං මා එවං චින්තයි, ඉධෙව මෙ නිපජ්ජිත්වා මරන්තස්සාපි අපරාපරං පරිවත්තන්තස්සාපි තයා සද්ධිං ගමනං නාම නත්ථී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘හන්දාහං ¶ හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

සෙය්යමානො න ගච්ඡාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා.

‘‘හන්දාහං ¶ හතචක්ඛුස්මි, කන්තාරද්ධානමාගතො;

මරිස්සාමි නො ගමිස්සාමි, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති.

තං සුත්වා ඉතරො සංවෙගජාතො ‘‘භාරියං වත මෙ සාහසිකං අනනුච්ඡවිකං කම්මං කත’’න්ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො වනසණ්ඩං පක්ඛන්දිත්වා තථා පක්කන්තොව අහොසි. ථෙරස්සාපි සීලතෙජෙන සට්ඨියොජනායාමං පඤ්ඤාසයොජනවිත්ථතං පන්නරසයොජනබහලං ජයසුමනපුප්ඵවණ්ණං නිසීදනුට්ඨහනකාලෙසු ඔනමනුන්නමනපකතිකං සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති ඔලොකෙන්තො දිබ්බෙන චක්ඛුනා ථෙරං අද්දස. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

පාපගරහී අයං පාලො, ආජීවං පරිසොධයි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයි;

ධම්මගරුකො අයං පාලො, නිසින්නො සාසනෙ රතො’’ති.

අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචාහං එවරූපස්ස පාපගරහිනො ධම්මගරුකස්ස අය්යස්ස සන්තිකං න ගමිස්සාමි, මුද්ධා මෙ සත්තධා ඵලෙය්ය, ගමිස්සාමි තස්ස සන්තික’’න්ති. තතො –

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

තඞ්ඛණෙන ආගන්ත්වාන, චක්ඛුපාලමුපාගමි’’. –

උපගන්ත්වා ¶ ච පන ථෙරස්ස අවිදූරෙ පදසද්දමකාසි. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘කො එසො’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, අද්ධිකො’’ති. ‘‘කුහිං යාසි උපාසකා’’ති ¶ ? ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති. ‘‘යාහි, ආවුසො’’ති. ‘‘අය්යො පන, භන්තෙ, කුහිං ගමිස්සතී’’ති? ‘‘අහම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ‘‘අහං, ආවුසො, දුබ්බලො, මයා සද්ධිං ගච්ඡන්තස්ස තව පපඤ්චො භවිස්සතී’’ති. ‘‘මය්හං අච්චායිකං නත්ථි, අහම්පි අය්යෙන ¶ සද්ධිං ගච්ඡන්තො දසසු පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු එකං ලභිස්සාමි, එකතොව ගච්ඡාම, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එසො සප්පුරිසො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘තෙන හි සද්ධිං ගමිස්සාමි, යට්ඨිකොටිං ගණ්හ උපාසකා’’ති ආහ. සක්කො තථා කත්වා පථවිං සඞ්ඛිපන්තො සායන්හසමයෙ ජෙතවනං සම්පාපෙසි. ථෙරො සඞ්ඛපණවාදිසද්දං සුත්වා ‘‘කත්ථෙසො සද්දො’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථියං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පුබ්බෙ මයං ගමනකාලෙ චිරෙන ගමිම්හා’’ති. ‘‘අහං උජුමග්ගං ජානාමි, භන්තෙ’’ති. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො ‘‘නායං මනුස්සො, දෙවතා භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙසි.

‘‘සහස්සනෙත්තො දෙවින්දො, දෙවරජ්ජසිරින්ධරො;

සඞ්ඛිපිත්වාන තං මග්ගං, ඛිප්පං සාවත්ථිමාගමී’’ති.

සො ථෙරං නෙත්වා ථෙරස්සෙවත්ථාය කනිට්ඨකුටුම්බිකෙන කාරිතං ¶ පණ්ණසාලං නෙත්වා ඵලකෙ නිසීදාපෙත්වා පියසහායකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘සම්ම, චූළපාලා’’ති පක්කොසි. ‘‘කිං, සම්මා’’ති? ‘‘ථෙරස්සාගතභාවං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, කිං පන ථෙරො ආගතො’’ති? ‘‘ආම, සම්ම, ඉදානි අහං විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං තයා කාරිතපණ්ණසාලාය නිසින්නකං දිස්වා ආගතොම්හී’’ති වත්වා පක්කාමි. කුටුම්බිකොපි විහාරං ගන්ත්වා ථෙරං දිස්වා පාදමූලෙ පරිවත්තන්තො රොදිත්වා ‘‘ඉදං දිස්වා අහං, භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජිතුං නාදාසි’’න්තිආදීනි වත්වා ද්වෙ දාසදාරකෙ භුජිස්සෙ කත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙත්වා ‘‘අන්තොගාමතො යාගුභත්තාදීනි ආහරිත්වා ථෙරං උපට්ඨහථා’’ති පටියාදෙසි. සාමණෙරා වත්තපටිවත්තං කත්වා ථෙරං උපට්ඨහිංසු.

අථෙකදිවසං දිසාවාසිනො භික්ඛූ ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති ජෙතවනං ආගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා අසීතිමහාථෙරෙ ච, වන්දිත්වා විහාරචාරිකං චරන්තා චක්ඛුපාලත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පත්වා ‘‘ඉදම්පි පස්සිස්සාමා’’ති සායං ¶ තදභිමුඛා අහෙසුං. තස්මිං ඛණෙ මහාමෙඝො උට්ඨහි. තෙ ‘‘ඉදානි අතිසායන්හො, මෙඝො ච උට්ඨිතො, පාතොව ගන්ත්වා පස්සිස්සාමා’’ති නිවත්තිංසු. දෙවො පඨමයාමං වස්සිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ විගතො. ථෙරො ආරද්ධවීරියො ආචිණ්ණචඞ්කමනො, තස්මා පච්ඡිමයාමෙ චඞ්කමනං ඔතරි. තදා ච පන නවවුට්ඨාය භූමියා බහූ ඉන්දගොපකා ¶ උට්ඨහිංසු. තෙ ථෙරෙ චඞ්කමන්තෙ යෙභුය්යෙන විපජ්ජිංසු. අන්තෙවාසිකා ථෙරස්ස චඞ්කමනට්ඨානං කාලස්සෙව න සම්මජ්ජිංසු. ඉතරෙ භික්ඛූ ‘‘ථෙරස්ස වසනට්ඨානං පස්සිස්සාමා’’ති ආගන්ත්වා චඞ්කමනෙ මතපාණකෙ දිස්වා ‘‘කො ඉමස්මිං චඞ්කමතී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං උපජ්ඣායො, භන්තෙ’’ති. තෙ උජ්ඣායිංසු ‘‘පස්සථාවුසො, සමණස්ස කම්මං, සචක්ඛුකකාලෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො ¶ කිඤ්චි අකත්වා ඉදානි චක්ඛුවිකලකාලෙ ‘චඞ්කමාමී’ති එත්තකෙ පාණකෙ මාරෙසි ‘අත්ථං කරිස්සාමී’ති අනත්ථං කරොතී’’ති.

අථ ඛො තෙ ගන්ත්වා තථාගතස්ස ආරොචෙසුං, ‘‘භන්තෙ, චක්ඛුපාලත්ථෙරො ‘චඞ්කමාමී’ති බහූ පාණකෙ මාරෙසී’’ති. ‘‘කිං පන සො තුම්හෙහි මාරෙන්තො දිට්ඨො’’ති? ‘‘න දිට්ඨො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යථෙව තුම්හෙ තං න පස්සථ, තථෙව සොපි තෙ පාණෙ න පස්සති. ඛීණාසවානං මරණචෙතනා නාම නත්ථි, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, අරහත්තස්ස උපනිස්සයෙ සති කස්මා අන්ධො ජාතො’’ති? ‘‘අත්තනො කතකම්මවසෙන, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තෙන කත’’න්ති? තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථ –

අතීතෙ බාරාණසියං කාසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ එකො වෙජ්ජො ගාමනිගමෙසු චරිත්වා වෙජ්ජකම්මං කරොන්තො එකං චක්ඛුදුබ්බලං ඉත්ථිං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං තෙ අඵාසුක’’න්ති? ‘‘අක්ඛීහි න පස්සාමී’’ති. ‘‘භෙසජ්ජං තෙ කරිස්සාමී’’ති? ‘‘කරොහි, සාමී’’ති. ‘‘කිං මෙ දස්සසී’’ති? ‘‘සචෙ මෙ අක්ඛීනි පාකතිකානි කාතුං සක්ඛිස්සසි, අහං තෙ සද්ධිං පුත්තධීතාහි දාසී භවිස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති භෙසජ්ජං සංවිදහි, එකභෙසජ්ජෙනෙව අක්ඛීනි පාකතිකානි අහෙසුං. සා ¶ චින්තෙසි – ‘‘අහමෙතස්ස සපුත්තධීතා දාසී භවිස්සාමී’’ති පටිජානිං, ‘‘න ඛො පන මං සණ්හෙන සම්මාචාරෙන සමුදාචරිස්සති, වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති. සා වෙජ්ජෙනාගන්ත්වා ‘‘කීදිසං, භද්දෙ’’ති පුට්ඨා ‘‘පුබ්බෙ මෙ අක්ඛීනි ථොකං රුජ්ජිංසු, ඉදානි පන අතිරෙකතරං රුජ්ජන්තී’’ති ආහ. වෙජ්ජො ‘‘අයං මං වඤ්චෙත්වා කිඤ්චි අදාතුකාමා, න මෙ එතාය දින්නාය ¶ භතියා අත්ථො, ඉදානෙව නං අන්ධං කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගෙහං ගන්ත්වා භරියාය එතමත්ථං ආචික්ඛි. සා තුණ්හී අහොසි. සො එකං භෙසජ්ජං යොජෙත්වා තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භද්දෙ, ඉමං භෙසජ්ජං අඤ්ජෙහී’’ති අඤ්ජාපෙසි. අථස්සා ද්වෙ අක්ඛීනි දීපසිඛා විය විජ්ඣායිංසු. සො වෙජ්ජො චක්ඛුපාලො අහොසි.

භික්ඛවෙ, තදා මම පුත්තෙන කතකම්මං පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි. පාපකම්මඤ්හි නාමෙතං ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය අනුගච්ඡතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ¶ ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පද’’න්ති.

තත්ථ මනොති කාමාවචරකුසලාදිභෙදං සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං. ඉමස්මිං පන පදෙ තදා තස්ස වෙජ්ජස්ස උප්පන්නචිත්තවසෙන නියමියමානං වවත්ථාපියමානං ¶ පරිච්ඡිජ්ජියමානං දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති ගුණදෙසනාපරියත්තිනිස්සත්තනිජ්ජීවවසෙන චත්තාරො ධම්මා නාම. තෙසු –

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගති’’න්ති. (ථෙරගා. 304; ජා. 1.15.386) –

අයං ගුණධම්මො නාම. ‘‘ධම්මං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි ආදිකල්යාණ’’න්ති (ම. නි. 3.420) අයං දෙසනාධම්මො නාම. ‘‘ඉධ පන, භික්ඛවෙ, එකච්චෙ කුලපුත්තා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං ගෙය්ය’’න්ති (ම. නි. 1.239) අයං පරියත්තිධම්මො නාම. ‘‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්ති, ඛන්ධා හොන්තී’’ති (ධ. ස. 121) අයං නිස්සත්තධම්මො නාම, නිජ්ජීවධම්මොතිපි එසො එව. තෙසු ඉමස්මිං ඨානෙ නිස්සත්තනිජ්ජීවධම්මො අධිප්පෙතො. සො අත්ථතො තයො අරූපිනො ඛන්ධා වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති. එතෙ හි මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම.

කථං ¶ පනෙතෙහි සද්ධිං එකවත්ථුකො එකාරම්මණො අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානො මනො පුබ්බඞ්ගමො නාම හොතීති? උප්පාදපච්චයට්ඨෙන. යථා හි බහූසු එකතො ගාමඝාතාදීනි කම්මානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො නෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තං කම්මං කරොන්ති, සො දත්තො වා මිත්තො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං ¶ වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුපජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨො. යථා හි චොරාදීනං චොරජෙට්ඨකාදයො අධිපතිනො සෙට්ඨා. තථා තෙසම්පි මනො අධිපති මනොව සෙට්ඨා. යථා පන දාරුආදීහි ¶ නිප්ඵන්නානි තානි තානි භණ්ඩානි දාරුමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා තෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පදුට්ඨෙනාති ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨෙන. පකතිමනො හි භවඞ්ගචිත්තං, තං අපදුට්ඨං. යථා හි පසන්නං උදකං ආගන්තුකෙහි නීලාදීහි උපක්කිලිට්ඨං නීලොදකාදිභෙදං හොති, න ච නවං උදකං, නාපි පුරිමං පසන්නඋදකමෙව, තථා තම්පි ආගන්තුකෙහි අභිජ්ඣාදීහි දොසෙහි පදුට්ඨං හොති, න ච නවං චිත්තං, නාපි පුරිමං භවඞ්ගචිත්තමෙව, තෙනාහ භගවා – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). එවං මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා සො භාසමානො චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායදුච්චරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අභිජ්ඣාදීහි පදුට්ඨමානසතාය තිවිධං මනොදුච්චරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස අකුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං දුක්ඛමන්වෙතීති ¶ තතො තිවිධදුච්චරිතතො තං පුග්ගලං දුක්ඛං අන්වෙති, දුච්චරිතානුභාවෙන චතූසු අපායෙසු, මනුස්සෙසු වා තමත්තභාවං ගච්ඡන්තං කායවත්ථුකම්පි ඉතරම්පීති ඉමිනා පරියායෙන කායිකචෙතසිකං විපාකදුක්ඛං අනුගච්ඡති. යථා කිං? චක්කංව වහතො පදන්ති ධුරෙ යුත්තස්ස ධුරං වහතො බලිබද්දස්ස පදං චක්කං විය. යථා හි සො එකම්පි දිවසං ද්වෙපි පඤ්චපි දසපි අඩ්ඪමාසම්පි මාසම්පි වහන්තො චක්කං නිවත්තෙතුං ජහිතුං න සක්කොති ¶ , අථ ඛ්වස්ස පුරතො අභික්කමන්තස්ස යුගං ගීවං බාධති, පච්ඡතො පටික්කමන්තස්ස චක්කං ඌරුමංසං පටිහනති. ඉමෙහි ද්වීහි ආකාරෙහි බාධන්තං චක්කං තස්ස පදානුපදිකං හොති; තථෙව මනසා පදුට්ඨෙන තීණි දුච්චරිතානි පූරෙත්වා ඨිතං පුග්ගලං නිරයාදීසු තත්ථ තත්ථ ගතගතට්ඨානෙ දුච්චරිතමූලකං කායිකම්පි චෙතසිකම්පි දුක්ඛමනුබන්ධතීති.

ගාථාපරියොසානෙ තිංසසහස්සා භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තපරිභායපි දෙසනා සාත්ථිකා සඵලා අහොසීති.

2. මනොපුබ්බඞ්ගමා ¶ ධම්මාති දුතියගාථාපි ¶ සාවත්ථියංයෙව මට්ඨකුණ්ඩලිං ආරබ්භ භාසිතා.

සාවත්ථියං කිර අදින්නපුබ්බකො නාම බ්රාහ්මණො අහොසි. තෙන කස්සචි කිඤ්චි න දින්නපුබ්බං, තෙන තං ‘‘අදින්නපුබ්බකො’’ත්වෙව සඤ්ජානිංසු. තස්ස එකපුත්තකො අහොසි පියො මනාපො. අථස්ස පිලන්ධනං කාරෙතුකාමො ‘‘සචෙ සුවණ්ණකාරෙ කාරෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සතී’’ති සයමෙව සුවණ්ණං කොට්ටෙත්වා මට්ඨානි කුණ්ඩලානි කත්වා අදාසි. තෙනස්ස පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලීත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. තස්ස සොළසවස්සිකකාලෙ පණ්ඩුරොගො උදපාදි. තස්ස මාතා පුත්තං ඔලොකෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, පුත්තස්ස තෙ රොගො උප්පන්නො, තිකිච්ඡාපෙහි න’’න්ති ආහ. ‘‘භොති සචෙ වෙජ්ජං ආනෙස්සාමි, භත්තවෙතනං දාතබ්බං භවිස්සති; කිං ත්වං මම ධනච්ඡෙදං න ඔලොකෙස්සසී’’ති? ‘‘අථ නං කිං කරිස්සසි, බ්රාහ්මණා’’ති? ‘‘යථා මෙ ධනච්ඡෙදො න හොති, තථා කරිස්සාමී’’ති. සො වෙජ්ජානං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අසුකරොගස්ස නාම තුම්හෙ කිං භෙසජ්ජං කරොථා’’ති පුච්ඡි. අථස්ස තෙ යං වා තං වා රුක්ඛතචාදිං ආචික්ඛන්ති. සො තමාහරිත්වා පුත්තස්ස භෙසජ්ජං කරොති. තං කරොන්තස්සෙවස්ස රොගො බලවා අහොසි, අතෙකිච්ඡභාවං උපාගමි. බ්රාහ්මණො ¶ තස්ස දුබ්බලභාවං ඤත්වා එකං වෙජ්ජං පක්කොසි. සො තං ඔලොකෙත්වාව ‘‘අම්හාකං එකං කිච්චං අත්ථි, අඤ්ඤං වෙජ්ජං පක්කොසිත්වා තිකිච්ඡාපෙහී’’ති තං ¶ පහාය නික්ඛමි. බ්රාහ්මණො තස්ස මරණසමයං ඤත්වා ‘‘ඉමස්ස දස්සනත්ථාය ආගතා අන්තොගෙහෙ සාපතෙය්යං පස්සිස්සන්ති, බහි නං කරිස්සාමී’’ති පුත්තං නීහරිත්වා බහිආළින්දෙ නිපජ්ජාපෙසි.

තං දිවසං භගවා බලවපච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය පුබ්බබුද්ධෙසු කතාධිකාරානං උස්සන්නකුසලමූලානං වෙනෙය්යබන්ධවානං දස්සනත්ථං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො දසසහස්සචක්කවාළෙසු ඤාණජාලං පත්ථරි. මට්ඨකුණ්ඩලී බහිආළින්දෙ නිපන්නාකාරෙනෙව තස්ස අන්තො පඤ්ඤායි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අන්තොගෙහා නීහරිත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපිතභාවං ඤත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො මය්හං එත්ථ ගතපච්චයෙන අත්ථො’’ති උපධාරෙන්තො ඉදං අද්දස – අයං මාණවො මයි චිත්තං පසාදෙත්වා කාලං කත්වා තාවතිංසදෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්තිස්සති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො භවිස්සති, බ්රාහ්මණොපි තං ඣාපෙත්වා රොදන්තො ආළාහනෙ විචරිස්සති. දෙවපුත්තො තිගාවුතප්පමාණං සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං අච්ඡරාසහස්සපරිවාරං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා ‘‘කෙන නු ඛො කම්මෙන මයා අයං සිරිසම්පත්ති ලද්ධා’’ති ඔලොකෙත්වා මයි ¶ චිත්තප්පසාදෙන ලද්ධභාවං ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො ධනච්ඡෙදභයෙන මම භෙසජ්ජමකත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තං නං කරිස්සාමී’’ති පිතරි රොදන්තෙ මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ ¶ නිපජ්ජිත්වා රොදිස්සති. අථ නං බ්රාහ්මණො ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිස්සති. ‘‘අහං තෙ පුත්තො මට්ඨකුණ්ඩලී’’ති ආචික්ඛිස්සති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘තාවසිංසභවනෙ’’ති. ‘‘කිං කම්මං කත්වා’’ති වුත්තෙ මයි චිත්තප්පසාදෙන නිබ්බත්තභාවං ආචික්ඛිස්සති. බ්රාහ්මණො ‘‘තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තො නාම අත්ථී’’ති මං පුච්ඡිස්සති. අථස්සාහං ‘‘එත්තකානි සතානි වා සහස්සානි වා සතසහස්සානි වාති න සක්කා ගණනා පරිච්ඡින්දිතු’’න්ති වත්වා ධම්මපදෙ ගාථං භාසිස්සාමි. ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, මට්ඨ කුණ්ඩලී සොතාපන්නො භවිස්සති. තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. ඉති ¶ ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මහාධම්මාභිසමයො භවිස්සතීති දිස්වා පුනදිවසෙ කතසරීරපටිජග්ගනො මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන බ්රාහ්මණස්ස ගෙහද්වාරං ගතො.

තස්මිං ඛණෙ මට්ඨකුණ්ඩලී අන්තොගෙහාභිමුඛො නිපන්නො හොති. අථස්ස සත්ථා අත්තනො අපස්සනභාවං ඤත්වා එකං රස්මිං විස්සජ්ජෙසි. මාණවො ‘‘කිං ඔභාසො නාමෙසො’’ති පරිවත්තෙත්වා නිපන්නොව සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අන්ධබාලපිතරං නිස්සාය එවරූපං බුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා කායවෙය්යාවටිකං වා කාතුං දානං වා දාතුං ධම්මං වා සොතුං නාලත්ථං, ඉදානි මෙ හත්ථාපි අනධිපතෙය්යා, අඤ්ඤං කත්තබ්බං නත්ථී’’ති මනමෙව පසාදෙසි. සත්ථා ‘‘අලං එත්තකෙන චිත්තප්පසාදෙන ඉමස්සා’’ති පක්කාමි. සො තථාගතෙ චක්ඛුපථං විජහන්තෙයෙව ¶ පසන්නමනො කාලං කත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය දෙවලොකෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති.

බ්රාහ්මණොපිස්ස සරීරං ඣාපෙත්වා ආළාහනෙ රොදනපරායණො අහොසි, දෙවසිකං ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති – ‘‘කහං එකපුත්තක, කහං එකපුත්තකා’’ති. දෙවපුත්තොපි අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘කෙන මෙ කම්මෙන ලද්ධා’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සත්ථරි මනොපසාදෙනා’’ති ඤත්වා ‘‘අයං බ්රාහ්මණො මම අඵාසුකකාලෙ භෙසජ්ජමකාරෙත්වා ඉදානි ආළාහනං ගන්ත්වා රොදති, විප්පකාරප්පත්තමෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති මට්ඨකුණ්ඩලිවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ආළාහනස්සාවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ රොදන්තො අට්ඨාසි. බ්රාහ්මණො තං දිස්වා ‘‘අහං තාව පුත්තසොකෙන රොදාමි, එස කිමත්ථං රොදති, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

වනමජ්ඣෙ කිං දුක්ඛිතො තුව’’න්ති. (වි. ව. 1207; පෙ. ව. 186);

තෙන දුක්ඛෙන ජහාමි ජීවිත’’න්ති. (ව. 1208; පෙ. ව. 187);

චක්කයුගං පටිපාදයාමි තෙ’’ති. (වි. ව. 1209; පෙ. ව. 188);

තං සුත්වා මාණවො ‘‘අයං බ්රාහ්මණො පුත්තස්ස භෙසජ්ජමකත්වා පුත්තපතිරූපකං මං දිස්වා රොදන්තො ‘සුවණ්ණාදිමයං රථචක්කං කරොමී’ති වදති, හොතු නිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කීව මහන්තං මෙ චක්කයුගං කරිස්සසී’’ති වත්වා ‘‘යාව මහන්තං ආකඞ්ඛසි, තාව මහන්තං කරිස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘චන්දිමසූරියෙහි මෙ අත්ථො, තෙ මෙ දෙහී’’ති යාචන්තො ආහ –

තෙන චක්කයුගෙන සොභතී’’ති. (වි. ව. 1210; පෙ. ව. 189);

න හි ත්වං ලච්ඡසි චන්දසූරියෙ’’ති. (වි. ව. 1211; පෙ. ව. 190);

‘‘කිං පන පඤ්ඤායමානස්සත්ථාය රොදන්තො බාලො හොති, උදාහු අපඤ්ඤායමානස්සත්ථායා’’ති වත්වා –

කො නිධ කන්දතං බාල්යතරො’’ති. (වි. ව. 1212; පෙ. ව. 191);

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො ‘‘යුත්තං එස වදතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා –

පෙතං කාලකතාභිපත්ථයි’’න්ති. (වි. ව. 1213; පෙ. ව. 192) –

වත්වා ¶ තස්ස කථාය නිස්සොකො හුත්වා මාණවස්ස ථුතිං කරොන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘ආදිත්තං වත මං සන්තං, ඝතසිත්තංව පාවකං;

වාරිනා විය ඔසිඤ්චං, සබ්බං නිබ්බාපයෙ දරං.

‘‘අබ්බහී වත මෙ සල්ලං, සොකං හදයනිස්සිතං;

යො මෙ සොකපරෙතස්ස, පුත්තසොකං අපානුදි.

‘‘ස්වාහං අබ්බූළ්හසල්ලොස්මි, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො;

න සොචාමි න රොදාමි, තව සුත්වාන මාණවා’’ති. (වි. ව. 1214-1216; පෙ. ව. 193-195);

අථ ¶ නං ‘‘කො නාම ත්ව’’න්ති පුච්ඡන්තො –

‘‘දෙවතානුසි ගන්ධබ්බො, අදු සක්කො පුරින්දදො;

කො වා ත්වං කස්ස වා පුත්තො, කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති. (වි. ව. 1217; පෙ. ව. 196) –

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1218; පෙ. ව. 197) –

කෙන කම්මෙන ගතොසි දෙවලොක’’න්ති. (වි. ව. 1219; පෙ. ව. 198);

‘‘ස්වාහං මුදිතධනො පසන්නචිත්තො,

තිදසානං සහබ්යතං ගතො’’ති. (වි. ව. 1220-1221; පෙ. ව. 199-200);

තස්මිං ¶ කථෙන්තෙයෙව බ්රාහ්මණස්ස සකලසරීරං පීතියා පරිපූරි. සො තං පීතිං පවෙදෙන්තො –

අඤ්ජලිකම්මස්ස අයමීදිසො විපාකො;

අහම්පි පමුදිතමනො පසන්නචිත්තො,

අජ්ජෙව බුද්ධං සරණං වජාමී’’ති. (වි. ව. 1222; පෙ. ව. 201) –

සකෙන දාරෙන ච හොහි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1223-1224; පෙ. ව. 202-203) –

ආහ ¶ . සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අත්ථකාමොසි මෙ යක්ඛ, හිතකාමොසි දෙවතෙ;

කරොමි තුය්හං වචනං, ත්වංසි ආචරියො මම.

‘‘උපෙමි සරණං බුද්ධං, ධම්මඤ්චාපි අනුත්තරං;

සඞ්ඝඤ්ච නරදෙවස්ස, ගච්ඡාමි සරණං අහං.

සකෙන දාරෙන ච හොමි තුට්ඨො’’ති. (වි. ව. 1225-1227; පෙ. ව. 204-206);

අථ ¶ නං දෙවපුත්තො, ‘‘බ්රාහ්මණ, තෙ ගෙහෙ බහුං ධනං අත්ථි, සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා දානං දෙහි, ධම්මං සුණාහි, පඤ්හං පුච්ඡාහී’’ති වත්වා තත්ථෙව අන්තරධායි.

බ්රාහ්මණොපි ගෙහං ගන්ත්වා බ්රාහ්මණිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, අහං අජ්ජ සමණං ගොතමං නිමන්තෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, සක්කාරං කරොහී’’ති වත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං නෙව අභිවාදෙත්වා න පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතො, ‘‘භො ගොතම, අධිවාසෙහි අජ්ජතනාය භත්තං සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙනා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො සත්ථු අධිවාසනං විදිත්වා වෙගෙනාගන්ත්වා ¶ සකෙ නිවෙසනෙ පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයඤ්ච පටියාදාපෙසි. සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. බ්රාහ්මණො සක්කච්චං පරිවිසි, මහාජනො සන්නිපති. මිච්ඡාදිට්ඨිකෙන කිර තථාගතෙ නිමන්තිතෙ ද්වෙ ජනකායා සන්නිපතන්ති මිච්ඡාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ සමණං ගොතමං පඤ්හං පුච්ඡනාය විහෙඨියමානං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති, සම්මාදිට්ඨිකා ‘‘අජ්ජ බුද්ධවිසයං බුද්ධලීළං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති. අථ ඛො බ්රාහ්මණො කතභත්තකිච්චං තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා නීචාසනෙ නිසින්නො පඤ්හං පුච්ඡි – ‘‘භො ගොතම, තුම්හාකං දානං අදත්වා පූජං අකත්වා ධම්මං අසුත්වා උපොසථවාසං අවසිත්වා කෙවලං මනොපසාදමත්තෙනෙව සග්ගෙ නිබ්බත්තා නාම හොන්තී’’ති? ‘‘බ්රාහ්මණ, කස්මා මං පුච්ඡසි, නනු තෙ පුත්තෙන මට්ඨකුණ්ඩලිනා මයි මනං පසාදෙත්වා ¶ අත්තනො සග්ගෙ නිබ්බත්තභාවො කථිතො’’ති? ‘‘කදා, භො ගොතමා’’ති? නනු ත්වං අජ්ජ සුසානං ගන්ත්වා කන්දන්තො අවිදූරෙ බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තං එකං මාණවං දිස්වා ‘‘අලඞ්කතො මට්ඨකුණ්ඩලී, මාලධාරී ¶ හරිචන්දනුස්සදො’’ති ද්වීහි ජනෙහි කථිතකථං පකාසෙන්තො සබ්බං මට්ඨකුණ්ඩලිවත්ථුං කථෙසි. තෙනෙවෙතං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං.

තං කථෙත්වා ච පන ‘‘න ඛො, බ්රාහ්මණ, එකසතං වා න ද්වෙසතං, අථ ඛො මයි මනං පසාදෙත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තානං ගණනා නාම නත්ථී’’ති ආහ. අථ මහාජනො න නිබ්බෙමතිකො හොති, අථස්ස අනිබ්බෙමතිකභාවං විදිත්වා සත්ථා ‘‘මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො විමානෙනෙව සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති අධිට්ඨාසි. සො තිගාවුතප්පමාණෙනෙව දිබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතෙන අත්තභාවෙන ආගන්ත්වා විමානතො ඔරුය්හ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ඉමං සම්පත්තිං කිං කම්මං කත්වා පටිලභී’’ති පුච්ඡන්තො –

‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, යා ත්වං තිට්ඨසි දෙවතෙ;

ඔභාසෙන්තී දිසා සබ්බා, ඔසධී විය තාරකා;

පුච්ඡාමි තං දෙව මහානුභාව, මනුස්සභූතො කිමකාසි පුඤ්ඤ’’න්ති. –

ගාථමාහ. ‘‘දෙවපුත්තො අයං මෙ, භන්තෙ, සම්පත්ති තුම්හෙසු චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා’’ති. ‘‘මයි චිත්තං පසාදෙත්වා ලද්ධා තෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. මහාජනො දෙවපුත්තං ඔලොකෙත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත, භො, බුද්ධගුණා, අදින්නපුබ්බකබ්රාහ්මණස්ස නාම පුත්තො අඤ්ඤං ¶ කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා සත්ථරි චිත්තං පසාදෙත්වා එවරූපං සම්පත්තිං පටිලභී’’ති තුට්ඨිං පවෙදෙසි.

අථ ¶ නෙසං කුසලාකුසලකම්මකරණෙ මනොව පුබ්බඞ්ගමො, මනොව සෙට්ඨො. පසන්නෙන හි මනෙන කතං කම්මං දෙවලොකං මනුස්සලොකං ගච්ඡන්තං පුග්ගලං ඡායාව න විජහතීති ඉදං වත්ථුං කථෙත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා පතිට්ඨාපිතමත්තිකං සාසනං රාජමුද්දාය ලඤ්ඡන්තො විය ධම්මරාජා ඉමං ගාථමාහ –

2. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා.

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’ති.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි මනොති අවිසෙසෙන සබ්බම්පි චතුභූමිකචිත්තං වුච්චති, ඉමස්මිං පන පදෙ නියමියමානං වවත්ථාපියමානං පරිච්ඡිජ්ජියමානං අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලචිත්තං ලබ්භති. වත්ථුවසෙන පනාහරියමානං තතොපි සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තචිත්තමෙව ලබ්භති. පුබ්බඞ්ගමාති තෙන පඨමගාමිනා හුත්වා සමන්නාගතා. ධම්මාති වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. එතෙ හි උප්පාදපච්චයට්ඨෙන සොමනස්සසම්පයුත්තමනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති මනොපුබ්බඞ්ගමා නාම. යථා හි බහූසු එකතො හුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානාදීනි වා උළාරපූජාධම්මස්සවනාදීනි වා මාලාගන්ධසක්කාරකරණාදීනි වා පුඤ්ඤානි කරොන්තෙසු ‘‘කො එතෙසං පුබ්බඞ්ගමො’’ති වුත්තෙ යො තෙසං පච්චයො හොති, යං නිස්සාය තෙ තානි පුඤ්ඤානි කරොන්ති, සො තිස්සො වා ඵුස්සො වා තෙසං පුබ්බඞ්ගමොති වුච්චති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඉති උප්පාදපච්චයට්ඨෙන මනො පුබ්බඞ්ගමො එතෙසන්ති ¶ මනොපුබ්බඞ්ගමා. න හි තෙ මනෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ උප්පජ්ජිතුං සක්කොන්ති, මනො පන එකච්චෙසු චෙතසිකෙසු අනුප්පජ්ජන්තෙසුපි උප්පජ්ජතියෙව. එවං අධිපතිවසෙන පන මනො සෙට්ඨො එතෙසන්ති මනොසෙට්ඨා. යථා හි ගණාදීනං අධිපති පුරිසො ගණසෙට්ඨො සෙණිසෙට්ඨොති වුච්චති, තථා තෙසම්පි මනොව සෙට්ඨො. යථා පන සුවණ්ණාදීහි නිප්ඵාදිතානි භණ්ඩානි සුවණ්ණමයාදීනි නාම හොන්ති, තථා එතෙපි මනතො නිප්ඵන්නත්තා මනොමයා නාම.

පසන්නෙනාති අනභිජ්ඣාදීහි ගුණෙහි පසන්නෙන. භාසති වා කරොති වාති එවරූපෙන මනෙන භාසන්තො චතුබ්බිධං වචීසුචරිතමෙව භාසති, කරොන්තො තිවිධං කායසුචරිතමෙව කරොති, අභාසන්තො අකරොන්තො තාය අනභිජ්ඣාදීහි පසන්නමානසතාය තිවිධං මනොසුචරිතං පූරෙති. එවමස්ස දස කුසලකම්මපථා පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති.

තතො නං සුඛමන්වෙතීති තතො තිවිධසුචරිතතො නං පුග්ගලං සුඛ මන්වෙති. ඉධ තෙභූමිකම්පි ¶ කුසලං අධිප්පෙතං, තස්මා තෙභූමිකසුචරිතානුභාවෙන සුගතිභවෙ නිබ්බත්තං පුග්ගලං, දුග්ගතියං වා සුඛානුභවනට්ඨානෙ ඨිතං කායවත්ථුකම්පි ඉතරවත්ථුකම්පි අවත්ථුකම්පීති කායිකචෙතසිකං විපාකසුඛං අනුගච්ඡති, න විජහතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. යථා කිං? ඡායාව අනපායිනීති යථා හි ඡායා නාම සරීරප්පටිබද්ධා සරීරෙ ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡති, තිට්ඨන්තෙ තිට්ඨති ¶ , නිසීදන්තෙ නිසීදති, න සක්කොති, ‘‘සණ්හෙන වා ඵරුසෙන ¶ වා නිවත්තාහී’’ති වත්වා වා පොථෙත්වා වා නිවත්තාපෙතුං. කස්මා? සරීරප්පටිබද්ධත්තා. එවමෙව ඉමෙසං දසන්නං කුසලකම්මපථානං ආචිණ්ණසමාචිණ්ණකුසලමූලිකං කාමාවචරාදිභෙදං කායිකචෙතසිකසුඛං ගතගතට්ඨානෙ අනපායිනී ඡායා විය හුත්වා න විජහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි, මට්ඨකුණ්ඩලිදෙවපුත්තො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, තථා අදින්නපුබ්බකො බ්රාහ්මණො. සො තාවමහන්තං විභවං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරීති.

අක්කොච්ඡි මන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිරායස්මා තිස්සත්ථෙරො භගවතො පිතුච්ඡාපුත්තො අහොසි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධානං උප්පන්නලාභසක්කාරං පරිභුඤ්ජන්තො ථූලසරීරො ආකොටිතපච්චාකොටිතෙහි චීවරෙහි නිවාසෙත්වා යෙභුය්යෙන විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං නිසීදති. තථාගතං දස්සනත්ථාය ආගතා ආගන්තුකභික්ඛූ තං දිස්වා ‘‘එකො මහාථෙරො භවිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වත්තං ආපුච්ඡන්ති, පාදසම්බාහනාදීනි ආපුච්ඡන්ති. සො තුණ්හී අහොසි. අථ නං එකො දහරභික්ඛු ‘‘කතිවස්සා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘වස්සං නත්ථි, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා මය’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආවුසො, දුබ්බිනීත, මහල්ලක ¶ , අත්තනො පමාණං න ජානාසි, එත්තකෙ මහාථෙරෙ දිස්වා සාමීචිකම්මමත්තම්පි න කරොසි, වත්තෙ ආපුච්ඡියමානෙ තුණ්හී හොසි, කුක්කුච්චමත්තම්පි තෙ නත්ථී’’ති අච්ඡරං පහරි. සො ඛත්තියමානං ජනෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කස්ස සන්තිකං ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථු සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘මං පන ‘කො එසො’ති සල්ලක්ඛෙථ, මූලමෙව වො ඡින්දිස්සාමී’’ති වත්වා රුදන්තො දුක්ඛී දුම්මනො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි ¶ . අථ නං සත්ථා ‘‘කිං නු ත්වං තිස්ස දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. තෙපි භික්ඛූ ‘‘එස ගන්ත්වා කිඤ්චි ආලොළං කරෙය්යා’’ති තෙනෙව ¶ සද්ධිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සො සත්ථාරා පුච්ඡිතො ‘‘ඉමෙ මං, භන්තෙ, භික්ඛූ අක්කොසන්තී’’ති ආහ. ‘‘කහං පන ත්වං නිසින්නොසී’’ති? ‘‘විහාරමජ්ඣෙ උපට්ඨානසාලායං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ඉමෙ තෙ භික්ඛූ ආගච්ඡන්තා දිට්ඨා’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං උට්ඨාය තෙ පච්චුග්ගමනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘පරික්ඛාරග්ගහණං ආපුච්ඡිත’’න්ති? ‘‘නාපුච්ඡිතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘වත්තං වා පානීයං වා ආපුච්ඡිත’’න්ති. ‘‘නාපුච්ඡිතං භන්තෙ’’ති? ‘‘ආසනං නීහරිත්වා අභිවාදෙත්වා පාදසම්බාහනං කත’’න්ති? ‘‘න කතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තිස්ස මහල්ලකභික්ඛූනං සබ්බං එතං වත්තං කාතබ්බං, එතං වත්තං අකරොන්තෙන විහාරමජ්ඣෙ නිසීදිතුං න වට්ටති, තවෙව දොසො, එතෙ භික්ඛූ ඛමාපෙහී’’ති? ‘‘එතෙ මං, භන්තෙ, අක්කොසිංසු ¶ , නාහං එතෙ ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘තිස්ස මා එවං කරි, තවෙව දොසො, ඛමාපෙහි නෙ’’ති? ‘‘න ඛමාපෙමි, භන්තෙ’’ති. අථ සත්ථා ‘‘දුබ්බචො එස, භන්තෙ’’ති භික්ඛූහි වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දුබ්බචො එස, පුබ්බෙපි එස දුබ්බචොයෙවා’’ති වත්වා ‘‘ඉදානි තාවස්ස, භන්තෙ, දුබ්බචභාවො අම්හෙහි ඤාතො, අතීතෙ එස කිං අකාසී’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති වත්වා අතීතමාහරි.

අතීතෙ බාරාණසියං බාරාණසිරඤ්ඤෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ දෙවිලො නාම තාපසො අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය චත්තාරො මාසෙ නගරමුපනිස්සාය වසිතුකාමො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරද්වාරෙ දාරකෙ දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉමං නගරං සම්පත්තපබ්බජිතා කත්ථ වසන්තී’’ති? ‘‘කුම්භකාරසාලායං, භන්තෙ’’ති. තාපසො කුම්භකාරසාලං ගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘සචෙ තෙ භග්ගව අගරු, වසෙය්යාම එකරත්තිං සාලාය’’න්ති ආහ. කුම්භකාරො ‘‘මය්හං රත්තිං සාලායං කිච්චං නත්ථි, මහතී සාලා, යථාසුඛං වසථ, භන්තෙ’’ති සාලං නිය්යාදෙසි. තස්මිං පවිසිත්වා නිසින්නෙ අපරොපි නාරදො නාම තාපසො හිමවන්තතො ආගන්ත්වා කුම්භකාරං එකරත්තිවාසං යාචි. කුම්භකාරො ‘‘පඨමං ආගතො ඉමිනා සද්ධිං එකතො වසිතුකාමො භවෙය්ය වා නො වා, අත්තානං පරිමොචෙස්සාමී’’ති ¶ චින්තෙත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, පඨමං උපගතො රොචෙස්සති, තස්ස රුචියා වසථා’’ති ආහ. සො තමුපසඞ්කමිත්වා ‘‘සචෙ තෙ, ආචරිය අගරු, මයඤ්චෙත්ථ එකරත්තිං වසෙය්යාමා’’ති යාචි. ‘‘මහතී සාලා, පවිසිත්වා ¶ එකමන්තෙ වසාහී’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා පුරෙතරං පවිට්ඨස්ස දෙවිලස්ස අපරභාගෙ නිසීදි. උභොපි සාරණීයකථං කථෙත්වා නිපජ්ජිංසු.

සයනකාලෙ ¶ නාරදො දෙවිලස්ස නිපජ්ජනට්ඨානඤ්ච ද්වාරඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා නිපජ්ජි. සො පන දෙවිලො නිපජ්ජමානො අත්තනො නිපජ්ජනට්ඨානෙ අනිපජ්ජිත්වා ද්වාරමජ්ඣෙ තිරියං නිපජ්ජි. නාරදො රත්තිං නික්ඛමන්තො තස්ස ජටාසු අක්කමි. ‘‘කො මං අක්කමී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, අහ’’න්ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා මම ජටාසු අක්කමසී’’ති. ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ඉධ නිපන්නභාවං න ජානාමි, ඛමථ මෙ’’ති වත්වා තස්ස කන්දන්තස්සෙව බහි නික්ඛමි. ඉතරො ‘‘අයං පවිසන්තොපි මං අක්කමෙය්යා’’ති පරිවත්තෙත්වා පාදට්ඨානෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජි. නාරදොපි පවිසන්තො ‘‘පඨමංපාහං ආචරියෙ අපරජ්ඣිං, ඉදානිස්ස පාදපස්සෙන පවිසිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තො ගීවාය අක්කමි. ‘‘කො එසො’’ති ච වුත්තෙ ‘‘අහං, ආචරියා’’ති වත්වා ‘‘කූටජටිල, පඨමං මම ජටාසු අක්කමිත්වා ඉදානි ගීවාය අක්කමසි, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථි, අහං තුම්හාකං එවං නිපන්නභාවං න ජානාමි, ‘පඨමම්පි මෙ අපරද්ධං, ඉදානි පාදපස්සෙන ¶ පවිසිස්සාමී’ති පවිට්ඨොම්හි, ඛමථ මෙ’’ති ආහ. ‘‘කූටජටිල, අභිසපිස්සාමි ත’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ ආචරියා’’ති. සො තස්ස වචනං අනාදියිත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

තං අභිසපි එව. නාරදො, ‘‘ආචරිය, මය්හං දොසො නත්ථීති මම වදන්තස්සෙව තුම්හෙ අභිසපථ, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්ස මුද්ධා ඵලතු, මා නිද්දොසස්සා’’ති වත්වා –

‘‘සහස්සරංසී සතතෙජො, සූරියො තමවිනොදනො;

පාතොදයන්තෙ සූරියෙ, මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා’’ති. –

අභිසපි. සො පන මහානුභාවො අතීතෙ චත්තාලීස, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීතිකප්පෙ අනුස්සරති. තස්මා ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘ආචරියස්සා’’ති ඤත්වා තස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච ඉද්ධිබලෙන අරුණුග්ගමනං නිවාරෙති.

නාගරා ¶ අරුණෙ අනුග්ගච්ඡන්තෙ රාජද්වාරං ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, තයි රජ්ජං කාරෙන්තෙ අරුණො න උට්ඨහති, අරුණං නො උට්ඨාපෙහී’’ති කන්දිංසු. රාජා අත්තනො කායකම්මාදීනි ඔලොකෙන්තො කිඤ්චි අයුත්තං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘පබ්බජිතානං විවාදෙන භවිතබ්බ’’න්ති ¶ පරිසඞ්කමානො ‘‘කච්චි ඉමස්මිං නගරෙ පබ්බජිතා අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘හිය්යො සායං කුම්භකාරසාලායං ආගතා අත්ථි දෙවා’’ති වුත්තෙ තංඛණඤ්ඤෙව රාජා ¶ උක්කාහි ධාරියමානාහි තත්ථ ගන්ත්වා නාරදං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ආහ –

‘‘කම්මන්තා නප්පවත්තන්ති, ජම්බුදීපස්ස නාරද;

කෙන ලොකො තමොභූතො, තං මෙ අක්ඛාහි පුච්ඡිතො’’ති.

නාරදො සබ්බං තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා ඉමිනා කාරණෙන අහං ඉමිනා අභිසපිතො, අථාහං ‘‘මය්හං දොසො නත්ථි, යස්ස දොසො අත්ථි, තස්සෙව උපරි අභිසපො පතතූ’’ති වත්වා අභිසපිං. අභිසපිත්වා ච පන ‘‘කස්ස නු ඛො උපරි අභිසපො පතිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සූරියුග්ගමනවෙලාය ආචරියස්ස මුද්ධා සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති දිස්වා එතස්මිං අනුකම්පං පටිච්ච අරුණස්ස උග්ගමනං න දෙමීති. ‘‘කථං පන අස්ස, භන්තෙ, අන්තරායො න භවෙය්යා’’ති. ‘‘සචෙ මං ඛමාපෙය්ය, න භවෙය්යා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛමාපෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘එසො, මහාරාජ, මං ජටාසු ච ගීවාය ච අක්කමි, නාහං එතං කූටජටිලං ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘ඛමාපෙහි, භන්තෙ, මා එවං කරිත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපෙමී’’ති. ‘‘මුද්ධා තෙ සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති වුත්තෙපි න ඛමාපෙතියෙව. අථ නං රාජා ‘‘න ත්වං අත්තනො රුචියා ඛමාපෙස්සසී’’ති හත්ථපාදකුච්ඡිගීවාසු ගාහාපෙත්වා නාරදස්ස පාදමූලෙ ඔනමාපෙසි. නාරදොපි ‘‘උට්ඨෙහි, ආචරිය, ඛමාමි තෙ’’ති වත්වා, ‘‘මහාරාජ, නායං යථාමනෙන ඛමාපෙති, නගරස්ස අවිදූරෙ ¶ එකො සරො අත්ථි, තත්ථ නං සීසෙ මත්තිකාපිණ්ඩං කත්වා ගලප්පමාණෙ උදකෙ ඨපාපෙහී’’ති ආහ. රාජා තථා කාරෙසි. නාරදො දෙවිලං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයා ඉද්ධියා විස්සට්ඨාය සූරියසන්තාපෙ උට්ඨහන්තෙ උදකෙ නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන උත්තරිත්වා ගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. ‘‘තස්ස සූරියරංසීහි සංඵුට්ඨමත්තොව මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා ඵලි, සො නිමුජ්ජිත්වා අඤ්ඤෙන ඨානෙන පලායී’’ති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, රාජා ආනන්දො අහොසි, දෙවිලො තිස්සො, නාරදො අහමෙවාති එවං තදාපෙස දුබ්බචොයෙවා’’ති ¶ වත්වා තිස්සත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තිස්ස, භික්ඛුනො නාම ‘අසුකෙනාහං අක්කුට්ඨො, අසුකෙන පහටො, අසුකෙන ජිතො, අසුකො ඛො මෙ භණ්ඩං අහාසී’ති චින්තෙන්තස්ස වෙරං නාම න වූපසම්මති, එවං පන අනුපනය්හන්තස්සෙව උපසම්මතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අක්කොච්ඡි ¶ මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං උපනය්හන්ති, වෙරං තෙසං න සම්මති.

‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ;

යෙ ච තං නුපනය්හන්ති, වෙරං තෙසූපසම්මතී’’ති.

තත්ථ අක්කොච්ඡීති අක්කොසි. අවධීති පහරි. අජිනීති ¶ කූටසක්ඛිඔතාරණෙන වා වාදපටිවාදෙන වා කරණුත්තරියකරණෙන වා අජෙසි. අහාසි මෙති මම සන්තකං පත්තාදීසු කිඤ්චිදෙව අවහරි. යෙ ච තන්ති යෙ කෙචි දෙවතා වා මනුස්සා වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා තං ‘‘අක්කොච්ඡි ම’’න්තිආදිවත්ථුකං කොධං සකටධුරං විය නද්ධිනා පූතිමච්ඡාදීනි විය ච කුසාදීහි පුනප්පුනං වෙඨෙත්වා උපනය්හන්ති, තෙසං සකිං උප්පන්නං වෙරං න සම්මතීති වූපසම්මති. යෙ ච තං නුපනය්හන්තීති අසතියා අමනසිකාරවසෙන වා කම්මපච්චවෙක්ඛණාදිවසෙන වා යෙ තං අක්කොසාදිවත්ථුකං කොධං තයාපි කොචි නිද්දොසො පුරිමභවෙ අක්කුට්ඨො භවිස්සති, පහටො භවිස්සති, කූටසක්ඛිං ඔතාරෙත්වා ජිතො භවිස්සති, කස්සචි තෙ පසය්හ කිඤ්චි අච්ඡින්නං භවිස්සති, තස්මා නිද්දොසො හුත්වාපි අක්කොසාදීනි පාපුණාසීති එවං න උපනය්හන්ති. තෙසු පමාදෙන උප්පන්නම්පි වෙරං ඉමිනා අනුපනය්හනෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො වූපසම්මතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සතසහස්සභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීනි ¶ පාපුණිංසු. ධම්මදෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. දුබ්බචොපි සුබ්බචොයෙව ජාතොති.

න හි වෙරෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං වඤ්ඣිත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො ¶ කිර කුටුම්බිකපුත්තො පිතරි කාලකතෙ ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච සබ්බකම්මානි අත්තනාව කරොන්තො මාතරං පටිජග්ගි. අථස්ස මාතා ‘‘කුමාරිකං තෙ, තාත, ආනෙස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘අම්ම ¶ , මා එවං වදෙථ, අහං යාවජීවං තුම්හෙ පටිජග්ගිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, ඛෙත්තෙ ච ඝරෙ ච කිච්චං ත්වමෙව කරොසි, තෙන මය්හං චිත්තසුඛං නාම න හොති, ආනෙස්සාමී’’ති. සො පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා තුණ්හී අහොසි. සා එකං කුලං ගන්තුකාමා ගෙහා නික්ඛමි. අථ නං පුත්තො ‘‘කතරං කුලං ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකකුලං නාමා’’ති වුත්තෙ තත්ථ ගමනං පටිසෙධෙත්වා අත්තනො අභිරුචිතං කුලං ආචික්ඛි. සා තත්ථ ගන්ත්වා කුමාරිකං වාරෙත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා තං ආනෙත්වා තස්ස ඝරෙ අකාසි. සා වඤ්ඣා අහොසි. අථ නං මාතා, පුත්ත, ත්වං අත්තනො රුචියා කුමාරිකං ආණාපෙසි, සා ඉදානි වඤ්ඣා ජාතා, අපුත්තකඤ්ච නාම කුලං විනස්සති ¶ , පවෙණී න ඝටීයති, තෙන අඤ්ඤං තෙ කුමාරිකං ආනෙමීති. තෙන ‘‘අලං, අම්මා’’ති වුච්චමානාපි පුනප්පුනං කථෙසි. වඤ්ඣිත්ථී තං කථං සුත්වා ‘‘පුත්තා නාම මාතාපිතූනං වචනං අතික්කමිතුං න සක්කොන්ති, ඉදානි අඤ්ඤං විජායිනිං ඉත්ථිං ආනෙත්වා මං දාසිභොගෙන භුඤ්ජිස්සති. යංනූනාහං සයමෙව එකං කුමාරිකං ආනෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා එකං කුලං ගන්ත්වා තස්සත්ථාය කුමාරිකං වාරෙත්වා ‘‘කිං නාමෙතං, අම්ම, වදෙසී’’ති තෙහි පටික්ඛිත්තා ‘‘අහං වඤ්ඣා, අපුත්තකං නාම කුලං විනස්සති, තුම්හාකං පන ධීතා පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිත්වා කුටුම්බිකස්ස සාමිනී භවිස්සති, මය්හං සාමිකස්ස නං දෙථා’’ති යාචිත්වා සම්පටිච්ඡාපෙත්වා ආනෙත්වා සාමිකස්ස ඝරෙ අකාසි.

අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සචායං පුත්තං වා ධීතරං වා ලභිස්සති, අයමෙව කුටුම්බස්ස සාමිනී භවිස්සති. යථා දාරකං න ලභති, තථෙව නං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං සා ආහ – ‘‘අම්ම, යදා තෙ කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාති, අථ මෙ ආරොචෙය්යාසී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ තස්සා ආරොචෙසි. ඉතරිස්සා පන සා සයමෙව නිච්චං යාගුභත්තං දෙති, අථස්සා ¶ ආහාරෙනෙව සද්ධිං ගබ්භපාතනභෙසජ්ජමදාසි, ගබ්භො පති. දුතියම්පි ගබ්භෙ පතිට්ඨිතෙ ආරොචෙසි ¶ , ඉතරා දුතියම්පි තථෙව පාතෙසි. අථ නං පටිවිස්සකිත්ථියො පුච්ඡිංසු – ‘‘කච්චි තෙ සපත්ති අන්තරායං කරොතී’’ති? සා තමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘අන්ධබාලෙ, කස්මා එවමකාසි, අයං තව ඉස්සරියභයෙන ගබ්භස්ස පාතනභෙසජ්ජං යොජෙත්වා දෙති, තෙන තෙ ගබ්භො පතති, මා පුන එවමකත්ථා’’ති වුත්තා තතියවාරෙ න කථෙසි. අථ සා ඉතරිස්සා උදරං දිස්වා ‘‘කස්මා මය්හං ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං න කථෙසී’’ති වත්වා ‘‘ත්වං මං ආනෙත්වා වඤ්චෙත්වා ද්වෙ වාරෙ ගබ්භං පාතෙසි, කිමත්ථං තුය්හං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘නට්ඨා දානිම්හී’’ති චින්තෙත්වා තස්සා පමාදං ඔලොකෙන්තී පරිණතෙ ගබ්භෙ ඔකාසං ලභිත්වා භෙසජ්ජං යොජෙත්වා අදාසි. ගබ්භො පරිණතත්තා පතිතුං අසක්කොන්තො තිරියං නිපති, ඛරා වෙදනා උප්පජ්ජි, ජීවිතසංසයං පාපුණි. සා ‘‘නාසිතම්හි තයා, ත්වමෙව මං ආනෙත්වා ත්වමෙව තයොපි වාරෙ ¶ දාරකෙ නාසෙසි, ඉදානි අහම්පි නස්සාමි, ඉතො දානි චුතා යක්ඛිනී හුත්වා තව දාරකෙ ඛාදිතුං සමත්ථා හුත්වා නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කාලං කත්වා තස්මිංයෙව ¶ ගෙහෙ මජ්ජාරී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරම්පි සාමිකො ගහෙත්වා ‘‘තයා මෙ කුලූපච්ඡෙදො කතො’’ති කප්පරජණ්ණුකාදීහි සුපොථිතං පොථෙසි. සා තෙනෙවාබාධෙන කාලං කත්වා තත්ථෙව කුක්කුටී හුත්වා නිබ්බත්තා.

කුක්කුටී න චිරස්සෙව අණ්ඩානි විජායි, මජ්ජාරී ආගන්ත්වා තානි අණ්ඩානි ඛාදි. දුතියම්පි තතියම්පි ඛාදියෙව. කුක්කුටී චින්තෙසි – ‘‘තයො වාරෙ මම අණ්ඩානි ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිතුකාමාසී’’ති. ‘‘ඉතො චුතා සපුත්තකං තං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා තතො චුතා අරඤ්ඤෙ දීපිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. ඉතරා මිගී හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්සා විජාතකාලෙ දීපිනී ආගන්ත්වා තයො වාරෙ පුත්තකෙ ඛාදි. මිගී මරණකාලෙ ‘‘අයං මෙ තික්ඛත්තුං පුත්තකෙ ඛාදිත්වා ඉදානි මම්පි ඛාදිස්සති, ඉතො දානි චුතා එතං සපුත්තකං ඛාදිතුං ලභෙය්ය’’න්ති පත්ථනං කත්වා ඉතො චුතා යක්ඛිනී හුත්වා නිබ්බත්ති. දීපිනීපි තථෙව තතො චුතා සාවත්ථියං කුලධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති, සා වුද්ධිප්පත්තා ද්වාරගාමකෙ පතිකුලං අගමාසි, අපරභාගෙ ච පුත්තං විජායි. යක්ඛිනීපි තස්සා පියසහායිකාවණ්ණෙන ආගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති ‘‘අන්තොගබ්භෙ විජාතා’’ති වුත්තෙ ‘‘පුත්තං නු ඛො විජාතා, උදාහු ධීතරන්ති පස්සිස්සාමි න’’න්ති ගබ්භං පවිසිත්වා පස්සන්තී විය දාරකං ගහෙත්වා ¶ ඛාදිත්වා ගතා. පුන දුතියවාරෙපි තථෙව ඛාදි. තතියවාරෙ ඉතරා ගරුභාරා හුත්වා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාමි, ඉමස්මිං ඨානෙ එකා යක්ඛිනී මම ද්වෙ පුත්තෙ ඛාදිත්වා ගතා, ඉදානි ¶ මම කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති කුලගෙහං ගන්ත්වා විජායි.

තදා සා යක්ඛිනී උදකවාරං ගතා හොති. වෙස්සවණස්ස හි යක්ඛිනියො වාරෙන අනොතත්තදහතො සීසපරම්පරාය උදකමාහරන්ති. තා චතුමාසච්චයෙනපි පඤ්චමාසච්චයෙනපි මුච්චන්ති. අපරා යක්ඛිනියො කිලන්තකායා ජීවිතක්ඛයම්පි පාපුණන්ති. සා පන උදකවාරතො මුත්තමත්තාව වෙගෙන තං ඝරං ගන්ත්වා ‘‘කුහිං මෙ සහායිකා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කුහිං නං පස්සිස්සසි, තස්සා ඉමස්මිං ඨානෙ ජාතජාතදාරකෙ යක්ඛිනී ආගන්ත්වා ඛාදති, තස්මා කුලගෙහං ගතා’’ති. සා ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා ගච්ඡතු, න මෙ මුච්චිස්සතී’’ති වෙරවෙගසමුස්සාහිතමානසා නගරාභිමුඛී පක්ඛන්දි. ඉතරාපි නාමග්ගහණදිවසෙ නං දාරකං න්හාපෙත්වා නාමං කත්වා, ‘‘සාමි, ඉදානි සකඝරං ගච්ඡාමා’’ති පුත්තමාදාය සාමිකෙන සද්ධිං විහාරමජ්ඣෙ ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී පුත්තං සාමිකස්ස දත්වා විහාරපොක්ඛරණියා න්හාත්වා සාමිකෙ න්හායන්තෙ ¶ උත්තරිත්වා පුත්තස්ස ථඤ්ඤං පායමානා ඨිතා යක්ඛිනිං ආගච්ඡන්තිං දිස්වා සඤ්ජානිත්වා, ‘‘සාමි, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී, වෙගෙන එහි, අයං සා යක්ඛිනී’’ති උච්චාසද්දං කත්වා යාව තස්ස ආගමනං ¶ සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තී නිවත්තෙත්වා අන්තොවිහාරාභිමුඛී පක්ඛන්දි.

තස්මිං සමයෙ සත්ථා පරිසමජ්ඣෙ ධම්මං දෙසෙසි. සා පුත්තං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘තුම්හාකං මයා එස දින්නො, පුත්තස්ස මෙ ජීවිතං දෙථා’’ති ආහ. ද්වාරකොට්ඨකෙ අධිවත්ථො සුමනදෙවො නාම යක්ඛිනියා අන්තො පවිසිතුං නාදාසි. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, ආනන්ද, තං යක්ඛිනිං පක්කොසාහී’’ති ආහ. ථෙරො පක්කොසි. ඉතරා ‘‘අයං, භන්තෙ, ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එතු, මා සද්දමකාසී’’ති වත්වා තං ආගන්ත්වා ඨිතං ‘‘කස්මා එවං කරොසි, සචෙ තුම්හෙ මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සම්මුඛීභාවං නාගමිස්සථ, අහිනකුලානං විය අච්ඡඵන්දනානං විය කාකොලූකානං විය ච කප්පට්ඨිතිකං වො වෙරං අභවිස්ස ¶ , කස්මා වෙරං පටිවෙරං කරොථ. වෙරඤ්හි අවෙරෙන උපසම්මති, නො වෙරෙනා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න හි වෙරෙන වෙරානි, සම්මන්තීධ කුදාචනං;

අවෙරෙන ච සම්මන්ති, එස ධම්මො සනන්තනො’’ති.

තත්ථ න හි වෙරෙනාති යථා හි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීහි අසුචීහි මක්ඛිතං ඨානං තෙහෙව අසුචීහි ධොවන්තා සුද්ධං ¶ නිග්ගන්ධං කාතුං න සක්කොන්ති, අථ ඛො තං ඨානං භිය්යොසොමත්තාය අසුද්ධතරඤ්චෙව දුග්ගන්ධතරඤ්ච හොති; එවමෙව අක්කොසන්තං පච්චක්කොසන්තො පහරන්තං පටිපහරන්තො වෙරෙන වෙරං වූපසමෙතුං න සක්කොති, අථ ඛො භිය්යො භිය්යො වෙරමෙව කරොති. ඉති වෙරානි නාම වෙරෙන කිස්මිඤ්චි කාලෙ න සම්මන්ති, අථ ඛො වඩ්ඪන්තියෙව. අවෙරෙන ච සම්මන්තීති යථා පන තානි ඛෙළාදීනි අසුචීනි විප්පසන්නෙන උදකෙන ධොවියමානානි නස්සන්ති, තං ඨානං සුද්ධං හොති සුගන්ධං; එවමෙව අවෙරෙන ඛන්තිමෙත්තොදකෙන යොනිසො මනසිකාරෙන පච්චවෙක්ඛණෙන වෙරානි වූපසම්මන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති අභාවං ගච්ඡන්ති. එස ධම්මො සනන්තනොති එස අවෙරෙන වෙරූපසමනසඞ්ඛාතො පොරාණකො ධම්මො; සබ්බෙසං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවානං ගතමග්ගොති.

ගාථාපරියොසානෙ යක්ඛිනී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සම්පත්තපරිසායපි ධම්මදෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

සත්ථා ¶ තං ඉත්ථිං ආහ – ‘‘එතිස්සා තව පුත්තං දෙහී’’ති. ‘‘භායාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘මා භායි, නත්ථි තෙ එතං නිස්සාය පරිපන්ථො’’ති ආහ. සා තස්සා පුත්තමදාසි. සා තං චුම්බිත්වා ආලිඞ්ගෙත්වා පුන මාතුයෙව දත්වා රොදිතුං ආරභි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිමෙත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, අහං පුබ්බෙ යථා වා තථා වා ජීවිකං කප්පෙන්තීපි කුච්ඡිපූරං නාලත්ථං, ඉදානි කථං ජීවිස්සාමී’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘මා චින්තයී’’ති සමස්සාසෙත්වා තං ඉත්ථිමාහ – ‘‘ඉමං නෙත්වා ¶ අත්තනො ගෙහෙ නිවාසාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගාහී’’ති. සා තං නෙත්වා පිට්ඨිවංසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා අග්ගයාගුභත්තෙහි පටිජග්ගි, තස්සා වීහිපහරණකාලෙ මුසලග්ගෙන මුද්ධං පහරන්තං විය උපට්ඨාසි. සා සහායිකං ආමන්තෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්කොමි, අඤ්ඤත්ථ මං පතිට්ඨාපෙහී’’ති වත්වා මුසලසාලාය උදකචාටියං උද්ධනෙ නිබ්බකොසෙ සඞ්කාරකූටෙ ගාමද්වාරෙ චාති එතෙසු ඨානෙසු ¶ පතිට්ඨාපිතාපි ඉධ මෙ මුසලෙන සීසං භින්දන්තං විය උපට්ඨාති, ඉධ දාරකා උච්ඡිට්ඨොදකං ඔතාරෙන්ති, ඉධ සුනඛා නිපජ්ජන්ති, ඉධ දාරකා අසුචිං කරොන්ති, ඉධ කචවරං ඡඩ්ඩෙන්ති, ඉධ ගාමදාරකා ලක්ඛයොග්ගං කරොන්තීති සබ්බානි තානි පටික්ඛිපි. අථ නං බහිගාමෙ විවිත්තොකාසෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තත්ථ තස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරිත්වා පටිජග්ගි. සා යක්ඛිනී එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං මෙ සහායිකා ඉදානි බහූපකාරා, හන්දාහං කිඤ්චි පටිගුණං කරොමී’’ති. සා ‘‘ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ සුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, ථලට්ඨානෙ සස්සං කරොහි, ඉමස්මිං සංවච්ඡරෙ දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සති, නින්නට්ඨානෙයෙව සස්සං කරොහී’’ති සහායිකාය ආරොචෙති. සෙසජනෙහි කතසස්සං අතිඋදකෙන වා අනොදකෙන වා නස්සති, තස්සා අතිවිය සම්පජ්ජති. අථ නං සෙසජනා, ‘‘අම්ම, තයා කතසස්සං නෙව අච්චොදකෙන, න අනුදකෙන නස්සති, සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ඤත්වා කම්මං කරොසි, කිං නු ඛො එත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්හාකං සහායිකා යක්ඛිනී සුබ්බුට්ඨිදුබ්බුට්ඨිභාවං ¶ ආචික්ඛති, මයං තස්සා වචනෙන ථලෙසු නින්නෙසු සස්සානි කරොම, තෙන නො සම්පජ්ජති. කිං න පස්සථ? නිබද්ධං අම්හාකං ගෙහතො යාගුභත්තාදීනි හරියමානානි, තානි එතිස්සා හරීයන්ති, තුම්හෙපි එතිස්සා අග්ගයාගුභත්තාදීනි හරථ, තුම්හාකම්පි කම්මන්තෙ ඔලොකෙස්සතී’’ති. අථස්සා සකලනගරවාසිනො සක්කාරං කරිංසු. සාපි තතො පට්ඨාය සබ්බෙසං කම්මන්තෙ ඔලොකෙන්තී ලාභග්ගප්පත්තා අහොසි මහාපරිවාරා. සා අපරභාගෙ අට්ඨ සලාකභත්තානි පට්ඨපෙසි. තානි යාවජ්ජකාලා දීයන්තියෙවාති.

පරෙ ¶ ච න විජානන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කොසම්බකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

කොසම්බියඤ්හි ඝොසිතාරාමෙ පඤ්චසතපඤ්චසතපරිවාරා ද්වෙ භික්ඛූ විහරිංසු විනයධරො ච ධම්මකථිකො ච. තෙසු ධම්මකථිකො එකදිවසං ¶ සරීරවලඤ්ජං කත්වා උදකකොට්ඨකෙ ආචමනඋදකාවසෙසං භාජනෙ ඨපෙත්වාව නික්ඛමි. පච්ඡා විනයධරො තත්ථ ¶ පවිට්ඨො තං උදකං දිස්වා නික්ඛමිත්වා ඉතරං පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, තයා උදකං ඨපිත’’න්ති? ‘‘ආම, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙත්ථ ආපත්තිභාවං න ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, න ජානාමී’’ති. ‘‘හොති, ආවුසො, එත්ථ ආපත්තී’’ති. ‘‘තෙන හි පටිකරිස්සාමි න’’න්ති. ‘‘සචෙ පන තෙ, ආවුසො, අසඤ්චිච්ච අස්සතියා කතං, නත්ථි ආපත්තී’’ති. සො තස්සා ආපත්තියා අනාපත්තිදිට්ඨි අහොසි. විනයධරොපි අත්තනො නිස්සිතකානං ‘‘අයං ධම්මකථිකො ආපත්තිං ආපජ්ජමානොපි න ජානාතී’’ති ආරොචෙසි. තෙ තස්ස නිස්සිතකෙ දිස්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො ආපත්තිං ආපජ්ජිත්වාපි ආපත්තිභාවං න ජානාතී’’ති ආහංසු. තෙ ගන්ත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ආරොචෙසුං. සො එවමාහ – ‘‘අයං විනයධරො පුබ්බෙ අනාපත්තීති වත්වා ඉදානි ආපත්තීති වදති, මුසාවාදී එසො’’ති. තෙ ගන්ත්වා ‘‘තුම්හාකං උපජ්ඣායො මුසාවාදී’’ති ආහංසු. තෙ එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහං වඩ්ඪයිංසු. කතො විනයධරො ඔකාසං ලභිත්වා ධම්මකථිකස්ස ආපත්තියා අදස්සනෙ උක්ඛෙපනීයකම්මමකාසි. තතො පට්ඨාය තෙසං පච්චයදායකා උපට්ඨාකාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා අහෙසුං, ඔවාදපටිග්ගාහකා භික්ඛුනියොපි ආරක්ඛදෙවතාපි තාසං සන්දිට්ඨසම්භත්තා ආකාසට්ඨදෙවතාපීති යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා ද්වෙ පක්ඛා අහෙසුං. චාතුමහාරාජිකං ආදිං කත්වා යාව අකනිට්ඨභාවනා පන එකනින්නාදං කොලාහලං අගමාසි.

අථෙකො අඤ්ඤතරො භික්ඛු තථාගතමුපසඞ්කමිත්වා උක්ඛෙපකානං විනයධරඅන්තෙවාසිකානං ‘‘ධම්මිකෙනෙවායං විනයකම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛිත්තානුවත්තකානං ¶ ධම්මකථිකඅන්තෙවාසිකානං පන ‘‘අධම්මිකෙනෙව කම්මෙන උක්ඛිත්තො’’ති ලද්ධිඤ්ච, උක්ඛෙපකෙහි වාරියමානානම්පි ච තෙසං තං අනුපරිවාරෙත්වා විචරණභාවඤ්ච ආරොචෙසි භගවා ‘‘සමග්ගා කිර හොන්තූ’’ති ද්වෙ වාරෙ පෙසෙත්වා ‘‘න ඉච්ඡන්ති, භන්තෙ, සමග්ගා භවිතු’’න්ති සුත්වා තතියවාරෙ ‘‘භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො, භින්නො භික්ඛුසඞ්ඝො’’ති තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා උක්ඛෙපකානං උක්ඛෙපනෙ, ඉතරෙසඤ්ච ආපත්තියා අදස්සනෙ ආදීනවං කථෙත්වා පුන තෙසං තත්ථෙව ¶ එකසීමායං උපොසථාදීනි ¶ අනුජානිත්වා භත්තග්ගාදීසු භණ්ඩනජාතානං ‘‘ආසනන්තරිකාය නිසීදිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 456) භත්තග්ගෙ වත්තං පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘ඉදානිපි භණ්ඩනජාතාව විහරන්තී’’ති සුත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘අලං, භික්ඛවෙ, මා භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භණ්ඩනකලහවිග්ගහවිවාදා නාමෙතෙ අනත්ථකාරකා. කලහං නිස්සාය හි ලටුකිකාපි සකුණිකා හත්ථිනාගං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසී’’ති ලටුකිකජාතකං (ජා. 1.5.39 ආදයො) කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සමග්ගා හොථ, මා විවදථ. විවාදං නිස්සාය හි අනෙකසතසහස්සා වට්ටකාපි ජීවිතක්ඛයං පත්තා’’ති වට්ටකජාතකං (ජා. 1.1.118) කථෙසි. එවම්පි තෙසු භගවතො වචනං අනාදියන්තෙසු අඤ්ඤතරෙන ධම්මවාදිනා තථාගතස්ස විහෙසං අනිච්ඡන්තෙන ‘‘ආගමෙතු, භන්තෙ භගවා, ධම්මසාමි, අප්පොස්සුක්කො, භන්තෙ භගවා, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුත්තො ¶ විහරතු, මයමෙව තෙන භණ්ඩනෙන කලහෙන විග්ගහෙන විවාදෙන පඤ්ඤායිස්සාමා’’ති (මහාව. 457; ම. නි. 3.236) වුත්තෙ අතීතං ආහරි –

භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තො නාම කාසිරාජා අහොසි. බ්රහ්මදත්තෙන දීඝීතිස්ස කොසලරඤ්ඤො රජ්ජං අච්ඡින්දිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන වසන්තස්ස පිතුනො මාරිතභාවඤ්චෙව දීඝාවුකුමාරෙන අත්තනො ජීවිතෙ දින්නෙ තතො පට්ඨාය තෙසං සමග්ගභාවඤ්ච කථෙත්වා ‘‘තෙසඤ්හි නාම, භික්ඛවෙ, රාජූනං ආදින්නදණ්ඩානං ආදින්නසත්ථානං එවරූපං ඛන්තිසොරච්චං භවිස්සති. ඉධ ඛො තං, භික්ඛවෙ, සොභෙථ, යං තුම්හෙ එවං ස්වාඛාතෙ ධම්මවිනයෙ පබ්බජිතා සමානා ඛමා ච භවෙය්යාථ සොරතා චා’’ති ඔවදිත්වාපි නෙව තෙ සමග්ගෙ කාතුං අසක්ඛි. සො තාය ආකිණ්ණවිහාරතාය උක්කණ්ඨිතො ‘‘අහං ඛො ඉදානි ආකිණ්ණො දුක්ඛං විහරාමි, ඉමෙ ච භික්ඛූ මම වචනං න කරොන්ති. යංනූනාහං එකකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා කොසම්බියං පිණ්ඩාය චරිත්වා අනපලොකෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං එකකොව අත්තනො පත්තචීවරමාදාය බාලකලොණකගාමං ගන්ත්වා තත්ථ භගුත්ථෙරස්ස එකචාරිකවත්තං කථෙත්වා පාචිනවංසමිගදායෙ තිණ්ණං කුලපුත්තානං සාමග්ගියානිසංසං කථෙත්වා යෙන ¶ පාලිලෙය්යකං ¶ අත්ථි, තදවසරි. තත්ර සුදං භගවා පාලිලෙය්යකං උපනිස්සාය රක්ඛිතවනසණ්ඩෙ භද්දසාලමූලෙ පාලිලෙය්යකෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො ඵාසුකං වස්සාවාසං වසි.

කොසම්බිවාසිනොපි ඛො උපාසකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං අපස්සන්තා ‘‘කුහිං, භන්තෙ, සත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පාලිලෙය්යකවනසණ්ඩං ගතො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හෙ සමග්ගෙ කාතුං වායමි, මයං පන න සමග්ගා අහුම්හා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙ සමග්ගා නාහුවත්ථා’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘මනුස්සා ඉමෙ ¶ සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්මිං සාමග්ගිං කරොන්තෙපි සමග්ගා න ජාතා, මයං ඉමෙ නිස්සාය සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභිම්හා, ඉමෙසං නෙව ආසනං දස්සාම, න අභිවාදනාදීනි කරිස්සාමා’’ති තතො පට්ඨාය තෙසං සාමීචිමත්තම්පි න කරිංසු. තෙ අප්පාහාරතාය සුස්සමානා කතිපාහෙනෙව උජුකා හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දෙසෙත්වා ඛමාපෙත්වා ‘‘උපාසකා මයං සමග්ගා ජාතා, තුම්හෙපි නො පුරිමසදිසා හොථා’’ති ආහංසු. ‘‘ඛමාපිතො පන වො, භන්තෙ, සත්ථා’’ති. ‘‘න ඛමාපිතො, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සත්ථාරං ඛමාපෙථ, සත්ථු ඛමාපිතකාලෙ මයම්පි තුම්හාකං පුරිමසදිසා භවිස්සාමා’’ති. තෙ අන්තොවස්සභාවෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්තුං අවිසහන්තා දුක්ඛෙන තං අන්තොවස්සං වීතිනාමෙසුං. සත්ථා පන තෙන හත්ථිනා උපට්ඨියමානො සුඛං වසි. සොපි හි හත්ථිනාගො ගණං පහාය ඵාසුවිහාරත්ථායෙව ¶ තං වනසණ්ඩං පාවිසි.

යථාහ – ‘‘අහං ඛො ආකිණ්ණො විහරාමි හත්ථීහි හත්ථීනීහි හත්ථිකලභෙහි හත්ථිච්ඡාපෙහි, ඡින්නග්ගානි චෙව තිණානි ඛාදාමි, ඔභග්ගොභග්ගඤ්ච මෙ සාඛාභඞ්ගං ඛාදන්ති, ආවිලානි ච පානීයානි පිවාමි, ඔගාහා චස්ස මෙ උත්තිණ්ණස්ස හත්ථිනියො කායං උපනිඝංසන්තියො ගච්ඡන්ති, යංනූනාහං එකොව ගණම්හා වූපකට්ඨො විහරෙය්ය’’න්ති (මහාව. 467; උදා. 35). අථ ඛො සො හත්ථිනාගො යූථා අපක්කම්ම යෙන පාලිලෙය්යකං රක්ඛිතවනසණ්ඩං භද්දසාලමූලං, යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා පන භගවන්තං වන්දිත්වා ඔලොකෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි අදිස්වා භද්දසාලමූලං පාදෙනෙව පහරන්තො තච්ඡෙත්වා සොණ්ඩාය සාඛං ගහෙත්වා සම්මජ්ජි. තතො පට්ඨාය සොණ්ඩාය ¶ ඝටං ගහෙත්වා පානීයං පරිභොජනීයං උපට්ඨාපෙති, උණ්හොදකෙන අත්ථෙ සති උණ්හොදකං පටියාදෙති. කථං? හත්ථෙන කට්ඨානි ඝංසිත්වා අග්ගිං සම්පාදෙති, තත්ථ දාරූනි පක්ඛිපන්තො අග්ගිං ජාලෙත්වා තත්ථ පාසාණෙ පක්ඛිපිත්වා පචිත්වා දාරුදණ්ඩකෙන පවට්ටෙත්වා පරිච්ඡින්නාය ඛුද්දකසොණ්ඩිකාය ඛිපති, තතො හත්ථං ඔතාරෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දති. සත්ථා ‘‘උදකං තෙ තාපිතං පාලිලෙය්යකා’’ති වත්වා තත්ථ ගන්ත්වා න්හායති ¶ . අථස්ස නානාවිධානි ඵලානි ආහරිත්වා දෙති. යදා පන සත්ථා ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, තදා සත්ථු පත්තචීවරමාදාය කුම්භෙ පතිට්ඨපෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ගච්ඡති. සත්ථා ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තයා ගන්තුං න සක්කා, ආහාර මෙ පත්තචීවර’’න්ති ආහරාපෙත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. සොපි යාව සත්ථු නික්ඛමනා තත්ථෙව ඨත්වා ආගමනකාලෙ පච්චුග්ගමනං කත්වා පුරිමනයෙනෙව පත්තචීවරං ගහෙත්වා වසනට්ඨානෙ ඔතාරෙත්වා වත්තං දස්සෙත්වා සාඛාය බීජති, රත්තිං වාළමිගපරිපන්ථනිවාරණත්ථං මහන්තං දණ්ඩං සොණ්ඩාය ගහෙත්වා ‘‘සත්ථාරං රක්ඛිස්සාමී’’ති යාව අරුණුග්ගමනා වනසණ්ඩස්ස අන්තරන්තරෙන විචරති, තතො ¶ පට්ඨායයෙව කිර සො වනසණ්ඩො පාලිලෙය්යකරක්ඛිතවනසණ්ඩො නාම ජාතො. අරුණෙ උග්ගතෙ මුඛොදකදානං ආදිං කත්වා තෙනෙවූපායෙන සබ්බවත්තානි කරොති.

අථෙකො මක්කටො තං හත්ථිං උට්ඨාය සමුට්ඨාය දිවසෙ දිවසෙ තථාගතස්ස ආභිසමාචාරිකං කරොන්තං දිස්වා ‘‘අහම්පි කිඤ්චිදෙව කරිස්සාමී’’ති විචරන්තො එකදිවසං නිම්මක්ඛිකං දණ්ඩකමධුං දිස්වා දණ්ඩකං භඤ්ජිත්වා දණ්ඩකෙනෙව සද්ධිං මධුපටලං සත්ථු සන්තිකං ආහරිත්වා කදලිපත්තං ඡින්දිත්වා තත්ථ ඨපෙත්වා අදාසි ¶ . සත්ථා ගණ්හි. මක්කටො ‘‘කරිස්සති නු ඛො පරිභොගං න කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්තො ගහෙත්වා නිසින්නං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති චින්තෙත්වා දණ්ඩකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තෙත්වා උපධාරෙන්තො අණ්ඩකානි දිස්වා තානි සණිකං අපනෙත්වා පුන අදාසි. සත්ථා පරිභොගමකාසි. සො තුට්ඨමානසො තං තං සාඛං ගහෙත්වා නච්චන්තොව අට්ඨාසි. අථස්ස ගහිතසාඛාපි අක්කන්තසාඛාපි භිජ්ජිංසු. සො එකස්මිං ඛාණුමත්ථකෙ පතිත්වා නිවිට්ඨගත්තො සත්ථරි පසන්නෙනෙව චිත්තෙන ¶ කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සපරිවාරො මක්කටදෙවපුත්තො නාම අහොසි.

තථාගතස්ස තත්ථ හත්ථිනාගෙන උපට්ඨියමානස්ස වසනභාවො සකලජම්බුදීපෙ පාකටො අහොසි. සාවත්ථිනගරතො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකො විසාඛා ච මහාඋපාසිකා’’තිඑවමාදීනි මහාකුලානි ආනන්දත්ථෙරස්ස සාසනං පහිණිංසු ‘‘සත්ථාරං නො, භන්තෙ, දස්සෙථා’’ති. දිසාවාසිනොපි පඤ්චසතා භික්ඛූ වුට්ඨවස්සා ආනන්දත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘චිරස්සුතා නො, ආවුසො ආනන්ද, භගවතො සම්මුඛා ධම්මී කථා, සාධු මයං, ආවුසො ආනන්ද, ලභෙය්යාම භගවතො සම්මුඛා ධම්මිං කථං සවනායා’’ති යාචිංසු. ථෙරො තෙ භික්ඛූ ආදාය තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘තෙමාසං එකවිහාරිනො තථාගතස්ස සන්තිකං එත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං උපසඞ්කමිතුං ¶ අයුත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා තෙ භික්ඛූ බහි ඨපෙත්වා එකකොව සත්ථාරං උපසඞ්කමි. පාලිලෙය්යකො තං දිස්වා දණ්ඩමාදාය පක්ඛන්දි. සත්ථා ඔලොකෙත්වා අපෙහි ‘‘අපෙහි පාලිලෙය්යක, මා නිවාරයි, බුද්ධුපට්ඨාකො එසො’’ති ආහ. සො තත්ථෙව දණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ආපුච්ඡි. ථෙරො නාදාසි. නාගො ‘‘සචෙ උග්ගහිතවත්තො භවිස්සති, සත්ථු නිසීදනපාසාණඵලකෙ අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙස්සතී’’ති චින්තෙසි. ථෙරො පත්තචීවරං භූමියං ඨපෙසි. වත්තසම්පන්නා හි ගරූනං ආසනෙ වා සයනෙ වා අත්තනො පරික්ඛාරං න ඨපෙන්ති.

ථෙරො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා ‘‘ආනන්ද, එකොව ආගතොසී’’ති පුච්ඡිත්වා පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ආගතභාවං සුත්වා ‘‘කහං පනෙතෙ’’ති වත්වා ¶ ‘‘තුම්හාකං චිත්තං අජානන්තො බහි ඨපෙත්වා ආගතොම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘පක්කොසාහි නෙ’’ති ආහ. ථෙරො තථා අකාසි. තෙ භික්ඛූ ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා තෙහි භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ භගවා, හි බුද්ධසුඛුමාලො චෙව ඛත්තියසුඛුමාලො ච, තුම්හෙහි තෙමාසං එකකෙහි තිට්ඨන්තෙහි නිසීදන්තෙහි ච දුක්කරං කතං, වත්තපටිවත්තකාරකොපි මුඛොදකාදිදායකොපි නාහොසි මඤ්ඤෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, පාලිලෙය්යකහත්ථිනා මම සබ්බකිච්චානි කතානි. එවරූපඤ්හි සහායං ලභන්තෙන ¶ එකතොව වසිතුං යුත්තං, අලභන්තස්ස එකචාරිකභාවොව ¶ සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

අප්පොස්සුක්කො මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො’’ති. (මහාව. 464; ම. නි. 3.237; ධ. ප. 328-330; සු. නි. 45-46);

ගාථාපරියොසානෙ පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. ආනන්දත්ථෙරොපි අනාථපිණ්ඩිකාදීහි පෙසිතසාසනං ආරොචෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අනාථපිණ්ඩිකප්පමුඛා තෙ පඤ්ච අරියසාවකකොටියො තුම්හාකං ආගමනං පච්චාසීසන්තී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි ගණ්හාහි පත්තචීවර’’න්ති පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා නික්ඛමි. නාගො ගන්ත්වා ගතමග්ගෙ තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘තුම්හාකං, භික්ඛවෙ, භික්ඛං දාතුං පච්චාසීසති, දීඝරත්තං ඛො පනායං ¶ මය්හං උපකාරකො, නාස්ස චිත්තං කොපෙතුං වට්ටති, නිවත්තථ, භික්ඛවෙ’’ති සත්ථා භික්ඛූ ගහෙත්වා ¶ නිවත්ති. හත්ථීපි වනසණ්ඩං පවිසිත්වා පනසකදලිඵලාදීනි නානාඵලානි සංහරිත්වා රාසිං කත්වා පුනදිවසෙ භික්ඛූනං අදාසි. පඤ්චසතා භික්ඛූ සබ්බානි ඛෙපෙතුං නාසක්ඛිංසු. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සත්ථා පත්තචීවරං ගාහෙත්වා නික්ඛමි. නාගො භික්ඛූනං අන්තරන්තරෙන ගන්ත්වා සත්ථු පුරතො තිරියං අට්ඨාසි. ‘‘කිං කරොති, භන්තෙ, නාගො’’ති? ‘‘අයඤ්හි භික්ඛවෙ, තුම්හෙ පෙසෙත්වා මං නිවත්තෙතුකාමො’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘පාලිලෙය්යක, ඉදං පන ¶ මම අනිවත්තගමනං, තව ඉමිනා අත්තභාවෙන ඣානං වා විපස්සනං වා මග්ගඵලං වා නත්ථි, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. තං සුත්වා නාගො මුඛෙ සොණ්ඩං පක්ඛිපිත්වා රොදන්තො පච්ඡතො පච්ඡතො අගමාසි. සො හි සත්ථාරං නිවත්තෙතුං ලභන්තො තෙනෙව නියාමෙන යාවජීවං පටිජග්ගෙය්ය, සත්ථා පන තං ගාමූපචාරං පත්වා ‘‘පාලිලෙය්යක ඉතො පට්ඨාය තව අභූමි, මනුස්සාවාසො සපරිපන්ථො, තිට්ඨ ත්ව’’න්ති ආහ. සො රොදමානො තත්ථෙව ඨත්වා සත්ථරි චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා සත්ථරි පසාදෙන තාවතිංසභවනෙ තිංසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ අච්ඡරාසහස්සමජ්ඣෙ නිබ්බත්ති, පාලිලෙය්යකදෙවපුත්තොයෙවස්ස නාමං අහොසි.

සත්ථාපි අනුපුබ්බෙන ජෙතවනං අගමාසි. කොසම්බකා භික්ඛූ ¶ ‘‘සත්ථා කිර සාවත්ථිං ආගතො’’ති සුත්වා සත්ථාරං ඛමාපෙතුං තත්ථ අගමංසු. කොසලරාජා ‘‘තෙ කිර කොසම්බකා භණ්ඩනකාරකා භික්ඛූ ආගච්ඡන්තී’’ති සුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං මම විජිතං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, සීලවන්තා එතෙ භික්ඛූ, කෙවලං අඤ්ඤමඤ්ඤං විවාදෙන මම වචනං න ගණ්හිංසු, ඉදානි මං ඛමාපෙතුං ආගච්ඡන්ති, ආගච්ඡන්තු මහාරාජා’’ති. අනාථපිණ්ඩිකොපි ‘‘අහං, භන්තෙ, තෙසං විහාරං පවිසිතුං න දස්සාමී’’ති වත්වා තථෙව භගවතා පටික්ඛිත්තො තුණ්හී අහොසි. සාවත්ථියං අනුප්පත්තානං පන තෙසං භගවා එකමන්තෙ විවිත්තං කාරාපෙත්වා සෙනාසනං දාපෙසි. අඤ්ඤෙ භික්ඛූ තෙහි සද්ධිං නෙව එකතො නිසීදන්ති, න තිට්ඨන්ති, ආගතාගතා සත්ථාරං පුච්ඡන්ති – ‘‘කතමෙතෙ, භන්තෙ, භණ්ඩනකාරකා කොසම්බකා භික්ඛූ’’ති? සත්ථා ‘‘එතෙ’’ති දස්සෙති. ‘‘එතෙ කිර තෙ, එතෙ කිර තෙ’’ති ආගතාගතෙහි අඞ්ගුලිකා දස්සියමානා ලජ්ජාය සීසං උක්ඛිපිතුං අසක්කොන්තා භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ඛමාපෙසුං. සත්ථා ‘‘භාරියං වො, භික්ඛවෙ, කතං, තුම්හෙ හි නාම මාදිසස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා මයි සාමග්ගිං කරොන්තෙ මම වචනං න කරිත්ථ, පොරාණකපණ්ඩිතාපි වජ්ඣප්පත්තානං මාතාපිතූනං ඔවාදං ¶ සුත්වා තෙසු ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරයිංසූ’’ති වත්වා පුනදෙව ¶ කොසම්බිකජාතකං (ජා. 1.9.10 ආදයො) කථෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, දීඝාවුකුමාරො මාතාපිතූසු ¶ ජීවිතා වොරොපියමානෙසුපි තෙසං ඔවාදං අනතික්කමිත්වා පච්ඡා බ්රහ්මදත්තස්ස ධීතරං ලභිත්වා ද්වීසු කාසිකොසලරට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි, තුම්හෙහි පන මම වචනං අකරොන්තෙහි භාරියං කත’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා’’ති.

තත්ථ පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ භණ්ඩනකාරකා පරෙ නාම. තෙ තත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ කොලාහලං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපරමාම විනස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න විජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති. අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්තීති. අථ වා පරෙ චාති පුබ්බෙ මයා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, භණ්ඩන’’න්තිආදීනි වත්වා ඔවදියමානාපි මම ඔවාදස්ස අපටිග්ගහණෙන අතික්කමනෙන අමාමකා ¶ පරෙ නාම. ‘‘මයං ඡන්දාදිවසෙන මිච්ඡාගාහං ගහෙත්වා එත්ථ සඞ්ඝමජ්ඣෙ යමාමසෙ භණ්ඩනාදීනං වුද්ධියා වායමාමා’’ති න විජානන්ති. ඉදානි පන යොනිසො පච්චවෙක්ඛමානා තත්ථ තුම්හාකං අන්තරෙ යෙ ච පණ්ඩිතපුරිසා ‘‘පුබ්බෙ මයං ඡන්දාදිවසෙන වායමන්තා අයොනිසො පටිපන්නා’’ති විජානන්ති, තතො තෙසං සන්තිකා තෙ පණ්ඩිතපුරිසෙ නිස්සාය ඉමෙ දානි කලහසඞ්ඛාතා මෙධගා සම්මන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථොති.

ගාථාපරියොසානෙ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

සුභානුපස්සින්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සෙතබ්යනගරං උපනිස්සාය සිංසපාවනෙ විහරන්තො චූළකාළමහාකාළෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සෙතබ්යනගරවාසිනො ¶ හි චූළකාළො, මජ්ඣිමකාළො, මහාකාළොති තයො භාතරො කුටුම්බිකා ¶ . තෙසු ජෙට්ඨකනිට්ඨා දිසාසු විචරිත්වා පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආහරන්ති, මජ්ඣිමකාළො ආභතං වික්කිණාති. අථෙකස්මිං සමයෙ තෙ උභොපි භාතරො ¶ පඤ්චහි සකටසතෙහි නානාභණ්ඩං ගහෙත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සාවත්ථියා ච ජෙතවනස්ස ච අන්තරෙ සකටානි මොචයිංසු. තෙසු මහාකාළො සායන්හසමයෙ මාලාගන්ධාදිහත්ථෙ සාවත්ථිවාසිනො අරියසාවකෙ ධම්මස්සවනාය ගච්ඡන්තෙ දිස්වා ‘‘කුහිං ඉමෙ ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා ‘‘අහම්පි ගමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා කනිට්ඨං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, තෙසු සකටෙසු අප්පමත්තො හොහි, අහං ධම්මං සොතුං ගච්ඡාමී’’ති වත්වා ගන්ත්වා තථාගතං වන්දිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදි. සත්ථා තං දිස්වා තස්ස අජ්ඣාසයවසෙන අනුපුබ්බිං කථං කථෙන්තො දුක්ඛක්ඛන්ධසුත්තාදිවසෙන (ම. නි. 1.163 ආදයො) අනෙකපරියායෙන කාමානං ආදීනවං ඔකාරං සංකිලෙසඤ්ච කථෙසි. තං සුත්වා මහාකාළො ‘‘සබ්බං කිර පහාය ගන්තබ්බං, පරලොකං ගච්ඡන්තං නෙව භොගා, න ඤාතකා ච අනුගච්ඡන්ති, කිං මෙ ඝරාවාසෙන පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා මහාජනෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා පක්කන්තෙ සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සත්ථාරා ‘‘නත්ථි තෙ කොචි අපලොකෙතබ්බො’’ති වුත්තෙ, ‘‘කනිට්ඨො මෙ, භන්තෙ, අත්ථී’’ති වත්වා තෙන හි ‘‘අපලොකෙහි න’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති වත්වා ගන්ත්වා කනිට්ඨං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ඉමං සබ්බං සාපතෙය්යං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හෙ ¶ පන කිං කරිස්සථ භාතිකා’’ති? ‘‘අහං සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. සො තං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘සාධු, සාමි, යථා අජ්ඣාසයං කරොථා’’ති ආහ. මහාකාළො ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. ‘‘අහං භාතිකං ගහෙත්වාව උප්පබ්බජිස්සාමී’’ති චූළකාළොපි පබ්බජි. අපරභාගෙ මහාකාළො උපසම්පදං ලභිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරානි පුච්ඡිත්වා සත්ථාරා ද්වීසු ධුරෙසු කථිතෙසු ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතත්තා ගන්ථධුරං පූරෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා සොසානිකධුතඞ්ගං සමාදාය පඨමයාමාතික්කන්තෙ සබ්බෙසු නිද්දං ඔක්කන්තෙසු සුසානං ගන්ත්වා පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ආගච්ඡති.

අථෙකා ¶ සුසානගොපිකා කාලී නාම ඡවඩාහිකා ථෙරස්ස ඨිතට්ඨානං නිසින්නට්ඨානං චඞ්කමිතට්ඨානඤ්ච දිස්වා ‘‘කො නු ඛො ඉධාගච්ඡති, පරිග්ගණ්හිස්සාමි න’’න්ති පරිග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තී එකදිවසං සුසානකුටිකායමෙව දීපං ජාලෙත්වා පුත්තධීතරො ආදාය ගන්ත්වා එකමන්තෙ නිලීයමානා මජ්ඣිමයාමෙ ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘අය්යො, නො, භන්තෙ, ඉමස්මිං ඨානෙ විහරතී’’ති ආහ. ‘‘ආම, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ විහරන්තෙහි ¶ නාම වත්තං උග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරො ‘‘කිං පන මයං තයා කථිතවත්තෙ වත්තිස්සාමා’’ති අවත්වා ‘‘කිං කාතුං වට්ටති උපාසිකෙ’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සොසානිකෙහි නාම ¶ සුසානෙ වසනභාවො සුසානගොපකානඤ්ච විහාරෙ මහාථෙරස්ස ච ගාමභොජකස්ස ච කථෙතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ථෙරො කිං කාරණා’’ති? ‘‘කතකම්මා චොරා ධනසාමිකෙහි පදානුපදං අනුබද්ධා සුසානෙ භණ්ඩකං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායන්ති, අථ මනුස්සා සොසානිකානං පරිපන්ථං කරොන්ති, එතෙසං පන කථිතෙ ‘මයං ඉමස්ස භද්දන්තස්ස එත්තකං නාම කාලං එත්ථ වසනභාවං ජානාම, අචොරො එසො’ති උපද්දවං නිවාරෙන්ති. තස්මා එතෙසං කථෙතුං වට්ටතී’’ති.

‘‘ථෙරො අඤ්ඤං කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, සුසානෙ වසන්තෙන නාම අය්යෙන මච්ඡමංසතිලපිට්ඨතෙලගුළාදීනි වජ්ජෙතබ්බානි, දිවා න නිද්දායිතබ්බං, කුසීතෙන න භවිතබ්බං, ආරද්ධවීරියෙන භවිතබ්බං, අසඨෙන අමායාවිනා හුත්වා කල්යාණජ්ඣාසයෙන භවිතබ්බං, සායං සබ්බෙසු සුත්තෙසු විහාරතො ආගන්තබ්බං, පච්චූසකාලෙ සබ්බෙසු අනුට්ඨිතෙසුයෙව විහාරං ගන්තබ්බං. සචෙ, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එවං විහරන්තො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙතුං සක්ඛිස්සති, සචෙ මතසරීරං ආනෙත්වා ඡඩ්ඩෙන්ති, අහං කම්බලකූටාගාරං ආරොපෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි සක්කාරං කත්වා සරීරකිච්චං කරිස්සාමි. නො චෙ සක්ඛිස්සති, චිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං ජාලෙත්වා සඞ්කුනා ආකඩ්ඪිත්වා බහි ¶ ඛිපිත්වා ඵරසුනා කොට්ටෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා අග්ගිම්හි පක්ඛිපිත්වා ඣාපෙස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං ථෙරො ‘‘සාධු භද්දෙ, එකං පන රූපාරම්මණං දිස්වා මය්හං කථෙය්යාසී’’ති ආහ. සා ‘‘සාධූ’’ති පච්චස්සොසි. ථෙරො යථාජ්ඣාසයෙන සුසානෙ සමණධම්මං කරොති. චූළකාළත්ථෙරො ¶ පන උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඝරාවාසං චින්තෙති, පුත්තදාරං අනුස්සරති. ‘‘භාතිකො මෙ අතිභාරියං කම්මං කරොතී’’ති චින්තෙති.

අථෙකා කුලධීතා තංමුහුත්තසමුට්ඨිතෙන බ්යාධිනා සායන්හසමයෙ අමිලාතා අකිලන්තා කාලමකාසි. තමෙනං ඤාතකාදයො දාරුතෙලාදීහි සද්ධිං සායං සුසානං නෙත්වා සුසානගොපිකාය ‘‘ඉමං ඣාපෙහී’’ති භතිං දත්වා නිය්යාදෙත්වා පක්කමිංසු. සා තස්සා පාරුතවත්ථං අපනෙත්වා තංමුහුත්තමතං පීණිතපීණිතං සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං දිස්වා, ‘‘ඉමං අය්යස්ස දස්සෙතුං පතිරූපං ආරම්මණ’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවරූපං නාම ආරම්මණං අත්ථි, ඔලොකෙථ අය්යා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පාරුපනං නීහරාපෙත්වා පාදතලතො යාව කෙසග්ගා ඔලොකෙත්වා ‘‘අතිපීණිතමෙතං ¶ රූපං සුවණ්ණවණ්ණං අග්ගිම්හි නං පක්ඛිපිත්වා මහාජාලාහි ගහිතමත්තකාලෙ මය්හං ආරොචෙය්යාසී’’ති වත්වා සකට්ඨානමෙව ගන්ත්වා නිසීදි. සා තථා කත්වා ථෙරස්ස ආරොචෙසි. ථෙරො ගන්ත්වා ඔලොකෙසි. ජාලාය පහටපහටට්ඨානං කබරගාවියා විය සරීරවණ්ණං අහොසි, පාදා නමිත්වා ඔලම්බිංසු, හත්ථා පටිකුටිංසු, ඌරුනලාටං නිච්චම්මං අහොසි ¶ . ථෙරො ‘‘ඉදං සරීරං ඉදානෙව ඔලොකෙන්තානං අපරියන්තකරං හුත්වා ඉදානෙව ඛයං පත්තං වයං පත්ත’’න්ති රත්තිට්ඨානං ගන්ත්වා නිසීදිත්වා ඛයවයං සම්පස්සමානො –

‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො’’ති. (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186; 2.143; ජා. 1.1.95) –

ගාථං වත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තස්මිං අරහත්තං පත්තෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරමානො සෙතබ්යං ගන්ත්වා සිංසපාවනං පාවිසි. චූළකාළස්ස භරියායො ‘‘සත්ථා කිර අනුප්පත්තො සිංසපාවන’’න්ති සුත්වා ‘‘අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති පෙසෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තාපෙසුං. බුද්ධානං පන අපරිචිණ්ණට්ඨානෙ ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛන්තෙන එකෙන භික්ඛුනා පඨමතරං ගන්තුං වට්ටති. බුද්ධානඤ්හි මජ්ඣිමට්ඨානෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තස්ස දක්ඛිණතො ¶ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස, වාමතො ¶ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස, තතො පට්ඨාය උභොසු පස්සෙසු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආසනං පඤ්ඤාපෙතබ්බං හොති. තස්මා මහාකාළත්ථෙරො චීවරපාරුපනට්ඨානෙ ඨත්වා, ‘‘චූළකාළ, ත්වං පුරතො ගන්ත්වා ආසනපඤ්ඤත්තිං ආචික්ඛා’’ති චූළකාළං පෙසෙසි. තස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය ගෙහජනා තෙන සද්ධිං පරිහාසං කරොන්තා නීචාසනානි සඞ්ඝත්ථෙරස්ස කොටියං අත්ථරන්ති, උච්චාසනානි සඞ්ඝනවකස්ස කොටියං. ඉතරො ‘‘මා එවං කරොථ, නීචාසනානි උපරි මා පඤ්ඤාපෙථ, උච්චාසනානි උපරි පඤ්ඤාපෙථ, නීචාසනානි හෙට්ඨා’’ති ආහ. ඉත්ථියො තස්ස වචනං අසුණන්තියො විය ‘‘ත්වං කිං කරොන්තො විචරසි, කිං තව ආසනානි පඤ්ඤාපෙතුං න වට්ටති, ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, කෙන පබ්බජිතොසි, කස්මා ඉධාගතොසී’’ති වත්වා නිවාසනපාරුපනං අච්ඡින්දිත්වා සෙතකානි නිවාසෙත්වා සීසෙ ච මාලාචුම්බුටකං ඨපෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ සත්ථාරං ආනෙහි, මයං ආසනානි පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති පහිණිංසු. න චිරං භික්ඛුභාවෙ ඨත්වා අවස්සිකොව උප්පබ්බජිතත්තා ලජ්ජිතුං න ජානාති, තස්මා සො තෙන ආකප්පෙන නිරාසඞ්කොව ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය ආගතො. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පන භත්තකිච්චාවසානෙ මහාකාළස්ස භරියායො ‘‘ඉමාහි අත්තනො සාමිකො ගහිතො, මයම්පි අම්හාකං සාමිකං ගණ්හිස්සාමා’’ති ¶ චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ සත්ථාරං නිමන්තයිංසු. තදා පන ආසනපඤ්ඤාපනත්ථං අඤ්ඤො භික්ඛු අගමාසි. තා තස්මිං ඛණෙ ඔකාසං අලභිත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. චූළකාළස්ස පන ද්වෙ භරියායො, මජ්ඣිමකාළස්ස ¶ චතස්සො, මහාකාළස්ස පන අට්ඨ. භික්ඛූපි භත්තකිච්චං කාතුකාමා නිසීදිත්වා භත්තකිච්චමකංසු, බහි ගන්තුකාමා උට්ඨාය අගමංසු. සත්ථා පන නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරි. තස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ තා ඉත්ථියො, ‘‘භන්තෙ, මහාකාළො අම්හාකං අනුමොදනං කත්වා ආගච්ඡිස්සති, තුම්හෙ පුරතො ගච්ඡථා’’ති වදිංසු. සත්ථා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පුරතො අගමාසි. ගාමද්වාරං පත්වා භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, ඤත්වා නු ඛො කතං, උදාහු අජානිත්වා. හිය්යො චූළකාළස්ස පුරතො ගතත්තා පබ්බජ්ජන්තරායො ජාතො, අජ්ජ අඤ්ඤස්ස පුරතො ගතත්තා අන්තරායො නාහොසි. ඉදානි මහාකාළං ඨපෙත්වා ආගතො, සීලවා ඛො පන භික්ඛු ආචාරසම්පන්නො, කරිස්සති නු ඛො තස්ස පබ්බජ්ජන්තරාය’’න්ති. සත්ථා තෙසං වචනං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡි ¶ . තෙ තමත්ථං ආරොචෙසුං. ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, චූළකාළං විය මහාකාළං සල්ලක්ඛෙථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’. තස්ස හි ද්වෙ පජාපතියො, ඉමස්ස අට්ඨ. ‘‘අට්ඨහි පරික්ඛිපිත්වා ගහිතො කිං කරිස්සති, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘මා, භික්ඛවෙ, එවං අවචුත්ථ, චූළකාළො උට්ඨාය සමුට්ඨාය සුභාරම්මණබහුලො විහරති, පපාතෙ ඨිතො දුබ්බලරුක්ඛසදිසො. මය්හං පන පුත්තො මහාකාළො ¶ අසුභානුපස්සී විහරති, ඝනසෙලපබ්බතො විය අචලො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘සුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු අසංවුතං;

භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං, කුසීතං හීනවීරියං;

තං වෙ පසහති මාරො, වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලං.

‘‘අසුභානුපස්සිං විහරන්තං, ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතං;

භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං, සද්ධං ආරද්ධවීරියං;

තං වෙ නප්පසහතී මාරො, වාතො සෙලංව පබ්බත’’න්ති.

තත්ථ සුභානුපස්සිං විහරන්තන්ති සුතං අනුපස්සන්තං, ඉට්ඨාරම්මණෙ මානසං විස්සජ්ජෙත්වා විහරන්තන්ති අත්ථො. යො හි පුග්ගලො නිමිත්තග්ගාහං අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහං ගණ්හන්තො ‘‘නඛා සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘අඞ්ගුලියො සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘හත්ථපාදා, ජඞ්ඝා, ඌරු, කටි, උදරං, ථනා, ගීවා, ඔට්ඨා, දන්තා, මුඛං, නාසා, අක්ඛීනි, කණ්ණා, භමුකා, නලාටං, කෙසා, සොභනා’’ති ගණ්හාති, ‘‘කෙසා, ලොමා, නඛා, දන්තා, තචො, සොභනා’’ති ¶ ගණ්හාති, වණ්ණො සුභො, සණ්ඨානං සුභන්ති, අයං සුභානුපස්සී නාම. එවං තං සුභානුපස්සිං විහරන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති ¶ චක්ඛාදීසු ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. අසංවුතන්ති චක්ඛුද්වාරාදීනි අරක්ඛන්තං. පරියෙසනමත්තා පටිග්ගහණමත්තා පරිභොගමත්තාති ඉමිස්සා මත්තාය අජානනතො භොජනම්හි චාමත්තඤ්ඤුං. අපිච පච්චවෙක්ඛණමත්තා විස්සජ්ජනමත්තාති ඉමිස්සාපි මත්තාය අජානනතො අමත්තඤ්ඤුං, ඉදං භොජනං ධම්මිකං, ඉදං අධම්මිකන්තිපි අජානන්තං. කාමච්ඡන්දබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කවසිතාය කුසීතං. හීනවීරියන්ති නිබ්බීරියං චතූසු ඉරියාපථෙසු වීරියකරණරහිතං. පසහතීති අභිභවති අජ්ඣොත්ථරති. වාතො රුක්ඛංව දුබ්බලන්ති බලවවාතො ඡින්නපපාතෙ ජාතං දුබ්බලරුක්ඛං විය. යථා හි සො වාතො තස්ස දුබ්බලරුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලපල්ලවාදීනිපි පාතෙති, ඛුද්දකසාඛාපි භඤ්ජති, මහාසාඛාපි ¶ භඤ්ජති, සමූලකම්පි තං රුක්ඛං උප්පාටෙත්වා උද්ධංමූලං අධොසාඛං කත්වා ගච්ඡති, එවමෙව එවරූපං පුග්ගලං අන්තො උප්පන්නො කිලෙසමාරො පසහති, බලවවාතො දුබ්බලරුක්ඛස්ස ¶ පුප්ඵඵලපල්ලවාදිපාතනං විය ඛුද්දානුඛුද්දකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ඛුද්දකසාඛාභඤ්ජනං විය නිස්සග්ගියාදිආපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, මහාසාඛාභඤ්ජනං විය තෙරසසඞ්ඝාදිසෙසාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, උප්පාටෙත්වා උද්ධං, මූලකං හෙට්ඨාසාඛං කත්වා පාතනං විය පාරාජිකාපත්තිආපජ්ජනම්පි කරොති, ස්වාක්ඛාතසාසනා නීහරිත්වා කතිපාහෙනෙව ගිහිභාවං පාපෙතීති එවං එවරූපං පුග්ගලං කිලෙසමාරො අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති අත්ථො.

අසුභානුපස්සින්ති දසසු අසුභෙසු අඤ්ඤතරං අසුභං පස්සන්තං පටිකූලමනසිකාරෙ යුත්තං කෙසෙ අසුභතො පස්සන්තං ලොමෙ නඛෙ දන්තෙ තචං වණ්ණං සණ්ඨානං අසුභතො පස්සන්තං. ඉන්ද්රියෙසූති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු. සුසංවුතන්ති නිමිත්තාදිග්ගාහරහිතං පිහිතද්වාරං. අමත්තඤ්ඤුතාපටික්ඛෙපෙන භොජනම්හි ච මත්තඤ්ඤුං. සද්ධන්ති කම්මස්ස චෙව ඵලස්ස ච සද්දහනලක්ඛණාය ලොකිකාය සද්ධාය චෙව තීසු වත්ථූසු අවෙච්චප්පසාදසඞ්ඛාතාය ලොකුත්තරසද්ධාය ච සමන්නාගතං. ආරද්ධවීරියන්ති පග්ගහිතවීරියං පරිපුණ්ණවීරියං. තං වෙති එවරූපං තං පුග්ගලං යථා දුබ්බලවාතො සණිකං පහරන්තො එකග්ඝනං සෙලං චාලෙතුං න සක්කොති, තථා ¶ අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානොපි දුබ්බලකිලෙසමාරො නප්පසහති, ඛොභෙතුං වා චාලෙතුං වා න සක්කොතීති අත්ථො.

තාපි ඛො තස්ස පුරාණදුතියිකායො ථෙරං පරිවාරෙත්වා ‘‘ත්වං කං ආපුච්ඡිත්වා පබ්බජිතො, ඉදානි ගිහී භවිස්සසි න භවිස්සසී’’තිආදීනි වත්වා කාසාවං නීහරිතුකාමා අහෙසුං. ථෙරො තාසං ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා නිසින්නාසනා වුට්ඨාය ඉද්ධියා උප්පත්තිත්වා කූටාගාරකණ්ණිකං ද්විධා භින්දිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා සත්ථරි ගාථා පරියොසාපෙන්තෙයෙව සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං අභිත්ථවන්තො ආකාසතො ඔතරිත්වා තථාගතස්ස පාදෙ වන්දි.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ සම්පත්තභික්ඛූ සොතාපත්තිඵලාදීසු පතිට්ඨහිංසූති.

අනික්කසාවොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො රාජගහෙ දෙවදත්තස්ස කාසාවලාභං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා පඤ්චසතෙ පඤ්චසතෙ අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙ ආදාය සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා වන්දිත්වා ජෙතවනතො රාජගහං අගමංසු. රාජගහවාසිනො ද්වෙපි තයොපි බහූපි එකතො හුත්වා ආගන්තුකදානං අදංසු. අථෙකදිවසං ආයස්මා සාරිපුත්තො අනුමොදනං කරොන්තො ¶ ‘‘උපාසකා එකො සයං දානං දෙති, පරං න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ භොගසම්පදං ලභති, නො පරිවාරසම්පදං. එකො සයං න දෙති, පරං සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පරිවාරසම්පදං ලභති, නො භොගසම්පදං. එකො සයම්පි න දෙති, පරම්පි න සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ කඤ්ජිකමත්තම්පි කුච්ඡිපූරං න ලභති, අනාථො හොති නිප්පච්චයො. එකො සයම්පි දෙති, පරම්පි සමාදපෙති, සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අත්තභාවසතෙපි අත්තභාවසහස්සෙපි අත්තභාවසතසහස්සෙපි භොගසම්පදඤ්චෙව පරිවාරසම්පදඤ්ච ලභතී’’ති එවං ධම්මං දෙසෙසි.

තමෙකො පණ්ඩිතපුරිසො ධම්මං සුත්වා ‘‘අච්ඡරියා වත භො, අබ්භුතා වත භො ධම්මදෙසනා, සුකාරණං කථිතං, මයා ඉමාසං ද්වින්නං සම්පත්තීනං නිප්ඵාදකං කම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ථෙරං නිමන්තෙසි. ‘‘කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො උපාසකා’’ති. ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරා’’ති? ‘‘සහස්සමත්තා උපාසකා’’ති. ‘‘සබ්බෙහි සද්ධිංයෙව ස්වෙ භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘ථෙරො අධිවාසෙසි’’. උපාසකො නගරවීථියං චරන්තො – ‘‘අම්මා, තාතා, මයා භික්ඛුසහස්සං නිමන්තිතං, තුම්හෙ කිත්තකානං භික්ඛූනං භික්ඛං දාතුං සක්ඛිස්සථ, තුම්හෙ කිත්තකාන’’න්ති සමාදපෙසි. මනුස්සා අත්තනො අත්තනො පහොනකනියාමෙන ¶ – ‘‘මයං දසන්නං දස්සාම, මයං වීසතියා, මයං සතස්සා’’ති ආහංසු. උපාසකො – ‘‘තෙන හි එකස්මිං ඨානෙ සමාගමං කත්වා එකතොව පරිවිසිස්සාම ¶ , සබ්බෙ තිලතණ්ඩුලසප්පිමධුඵාණිතාදීනි සමාහරථා’’ති එකස්මිං ඨානෙ සමාහරාපෙසි.

අථස්ස ¶ එකො කුටුම්බිකො සතසහස්සග්ඝනිකං ගන්ධකාසාවවත්ථං දත්වා – ‘‘සචෙ තෙ දානවත්තං නප්පහොති, ඉදං විස්සජ්ජෙත්වා යං ඌනං, තං පූරෙය්යාසි. සචෙ පහොති, යස්සිච්ඡසි, තස්ස භික්ඛුනො දදෙය්යාසී’’ති ආහ. තදා තස්ස සබ්බං දානවත්තං පහොසි, කිඤ්චි ඌනං නාම නාහොසි. සො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘ඉදං, අය්යා, කාසාවං එකෙන කුටුම්බිකෙන එවං නාම වත්වා දින්නං අතිරෙකං ජාතං, කස්ස නං දෙමා’’ති. එකච්චෙ ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරස්සා’’ති ආහංසු. එකච්චෙ ‘‘ථෙරො සස්සපාකසමයෙ ආගන්ත්වා ගමනසීලො, දෙවදත්තො අම්හාකං මඞ්ගලාමඞ්ගලෙසු සහායො උදකමණිකො විය නිච්චං පතිට්ඨිතො, තස්ස තං දෙමා’’ති ආහංසු. සම්බහුලිකාය කථායපි ‘‘දෙවදත්තස්ස දාතබ්බ’’න්ති වත්තාරො බහුතරා අහෙසුං, අථ නං දෙවදත්තස්ස අදංසු. සො තං ඡින්දිත්වා සිබ්බිත්වා රජිත්වා නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරති. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘නයිදං දෙවදත්තස්ස අනුච්ඡවිකං, සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස අනුච්ඡවිකං. දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං නිවාසෙත්වා පාරුපිත්වා විචරතී’’ති වදිංසු. අථෙකො ¶ දිසාවාසිකො භික්ඛු රාජගහා සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා කතපටිසන්ථාරො සත්ථාරා ද්වින්නං අග්ගසාවකානං ඵාසුවිහාරං පුච්ඡිතො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘න ඛො භික්ඛු ඉදානෙවෙසො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙති, පුබ්බෙපි ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී එකො හත්ථිමාරකො හත්ථිං මාරෙත්වා මාරෙත්වා දන්තෙ ච නඛෙ ච අන්තානි ච ඝනමංසඤ්ච ආහරිත්වා වික්කිණන්තො ජීවිතං කප්පෙති. අථෙකස්මිං අරඤ්ඤෙ අනෙකසහස්සා හත්ථිනො ගොචරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා තතො පට්ඨාය ගච්ඡමානා ගමනාගමනකාලෙ ජණ්ණුකෙහි නිපතිත්වා වන්දිත්වා පක්කමන්ති. එකදිවසඤ්හි හත්ථිමාරකො තං කිරියං දිස්වා – ‘‘අහං ඉමෙ කිච්ඡෙන මාරෙමි, ඉමෙ ච ගමනාගමනකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දන්ති, කිං නු ඛො දිස්වා වන්දන්තී’’ති චින්තෙන්තො – ‘‘කාසාව’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘මයාපි ඉදානි කාසාවං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ජාතස්සරං ඔරුය්හ න්හායන්තස්ස තීරෙ ඨපිතෙසු කාසාවෙසු චීවරං ථෙනෙත්වා ¶ තෙසං හත්ථීනං ගමනාගමනමග්ගෙ සත්තිං ගහෙත්වා සසීසං පාරුපිත්වා නිසීදති. හත්ථිනො තං දිස්වා – ‘‘පච්චෙකබුද්ධො’’ති සඤ්ඤාය වන්දිත්වා පක්කමන්ති. සො තෙසං සබ්බපච්ඡතො ගච්ඡන්තං සත්තියා පහරිත්වා මාරෙත්වා දන්තාදීනි ගහෙත්වා සෙසං භූමියං ¶ නිඛණිත්වා ගච්ඡති. අපරභාගෙ බොධිසත්තො ¶ හත්ථියොනියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා හත්ථිජෙට්ඨකො යූථපති අහොසි. තදාපි සො තථෙව කරොති. මහාපුරිසො අත්තනො පරිසාය පරිහානිං ඤත්වා, ‘‘කුහිං ඉමෙ හත්ථී ගතා, මන්දා ජාතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘න ජානාම, සාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කුහිඤ්චි ගච්ඡන්තා මං අනාපුච්ඡිත්වා න ගමිස්සන්ති, පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති වත්වා, ‘‘එකස්මිං ඨානෙ කාසාවං පාරුපිත්වා නිසින්නස්ස සන්තිකා පරිපන්ථෙන භවිතබ්බ’’න්ති පරිසඞ්කිත්වා, ‘‘තං පරිග්ගණ්හිතුං වට්ටතී’’ති සබ්බෙ හත්ථී පුරතො පෙසෙත්වා සයං පච්ඡතො විලම්බමානො ආගච්ඡති. සො සෙසහත්ථීසු වන්දිත්වා ගතෙසු මහාපුරිසං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චීවරං සංහරිත්වා සත්තිං විස්සජ්ජි. මහාපුරිසො සතිං උප්පට්ඨපෙත්වා ආගච්ඡන්තො පච්ඡතො පටික්කමිත්වා සත්තිං විවජ්ජෙසි. අථ නං ‘‘ඉමිනා ඉමෙ හත්ථී නාසිතා’’ති ගණ්හිතුං පක්ඛන්දි. ඉතරො එකං රුක්ඛං පුරතො කත්වා නිලීයි. අථ ‘‘නං රුක්ඛෙන සද්ධිං සොණ්ඩාය පරික්ඛිපිත්වා ගහෙත්වා භූමියං පොථෙස්සාමී’’ති තෙන නීහරිත්වා දස්සිතං කාසාවං දිස්වා – ‘‘සචාහං ඉමස්මිං දුබ්භිස්සාමි, අනෙකසහස්සෙසු මෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඛීණාසවෙසු ලජ්ජා නාම භින්නා භවිස්සතී’’ති අධිවාසෙත්වා – ‘‘තයා මෙ එත්තකා ඤාතකා නාසිතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘කස්මා එවං භාරියකම්මමකාසි, අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වීතරාගානං අනුච්ඡවිකං වත්ථං පරිදහිත්වා එවරූපං කම්මං කරොන්තෙන භාරියං තයා කත’’න්ති. එවඤ්ච පන වත්වා උත්තරිපි නං නිග්ගණ්හන්තො ‘‘අනික්කසාවො ¶ කාසාවං…පෙ… ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති ගාථං වත්වා – ‘‘අයුත්තං තෙ කත’’න්ති වත්වා තං විස්සජ්ජෙසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා හත්ථිමාරකො දෙවදත්තො අහොසි, තස්ස නිග්ගාහකො හත්ථිනාගො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො අත්තනො අනනුච්ඡවිකං වත්ථං ධාරෙසියෙවා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අනික්කසාවො ¶ කාසාවං, යො වත්ථං පරිදහිස්සති;

අපෙතො දමසච්චෙන, න සො කාසාවමරහති.

‘‘යො ච වන්තකසාවස්ස, සීලෙසු සුසමාහිතො;

උපෙතො දමසච්චෙන, ස වෙ කාසාවමරහතී’’ති.

ඡද්දන්තජාතකෙනාපි (ජා. 1.16.122-123) ච අයමත්ථො දීපෙතබ්බො.

තත්ථ ¶ අනික්කසාවොති රාගාදීහි කසාවෙහි සකසාවො. පරිදහිස්සතීති නිවාසනපාරුපනඅත්ථරණවසෙන පරිභුඤ්ජිස්සති. පරිධස්සතීතිපි පාඨො. අපෙතො දමසච්චෙනාති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව පරමත්ථසච්චපක්ඛිකෙන වචීසච්චෙන ච අපෙතො, වියුත්තො පරිච්චත්ථොති අත්ථො. න සොති සො එවරූපො පුග්ගලො කාසාවං පරිදහිතුං නාරහති. වන්තකසාවස්සාති චතූහි මග්ගෙහි වන්තකසාවො ඡඩ්ඩිතකසාවො පහීනකසාවො අස්ස. සීලෙසූති චතුපාරිසුද්ධිසීලෙසු. සුසමාහිතොති සුට්ඨු සමාහිතො සුට්ඨිතො. උපෙතොති ඉන්ද්රියදමෙන චෙව වුත්තප්පකාරෙන ච සච්චෙන උපගතො. ස වෙති සො එවරූපො පුග්ගලො තං ගන්ධකාසාවවත්ථං අරහතීති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ සො දිසාවාසිකො භික්ඛු සොතාපන්නො අහොසි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

අසාරෙ සාරමතිනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අග්ගසාවකෙහි නිවෙදිතං සඤ්චයස්ස අනාගමනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අම්හාකඤ්හි සත්ථා ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතියා නාම නගරෙ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණකුමාරො හුත්වා සබ්බසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා මාතාපිතූනං ¶ අච්චයෙන අනෙකකොටිසඞ්ඛ්යං ධනං පරිච්චජිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො ඣානාභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස සුදස්සනවිහාරතො රම්මවතීනගරං පවිසනත්ථාය මග්ගං සොධයමානං ජනං දිස්වා සයම්පි එකං පදෙසං ගහෙත්වා මග්ගං සොධෙති. තස්මිං අසොධිතෙයෙව ආගතස්ස සත්ථුනො අත්තානං සෙතුං කත්වා කලලෙ අජිනචම්මං අත්ථරිත්වා ‘‘සත්ථා සසාවකසඞ්ඝො කලලං අනක්කමිත්වා මං අක්කමන්තො ගච්ඡතූ’’ති නිපන්නො. සත්ථාරා තං දිස්වාව ‘‘බුද්ධඞ්කුරො එස, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං ¶ අසඞ්ඛ්යෙය්යානං පරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකතො. තස්ස සත්ථුනො අපරභාගෙ ‘‘කොණ්ඩඤ්ඤො මඞ්ගලො සුමනො රෙවතො සොභිතො අනොමදස්සී පදුමො නාරදො පදුමුත්තරො සුමෙධො සුජාතො පියදස්සී අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී සිද්ධත්ථො තිස්සො ඵුස්සො විපස්සී සිඛී වෙස්සභූ කකුසන්ධො කොණාගමනො කස්සපො’’ති ලොකං ඔභාසෙත්වා උප්පන්නානං ඉමෙසම්පි තෙවීසතියා ¶ බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො, ‘‘දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියො’’ති සමත්තිංස පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො පථවිකම්පනානි මහාදානානි දත්වා පුත්තදාරං පරිච්චජිත්වා ආයුපරියොසානෙ තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා දස සහස්සචක්කවාළදෙවතාහි සන්නිපතිත්වා –

‘‘කාලො දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.67) –

‘‘කාලං දෙසඤ්ච දීපඤ්ච, කුලං මාතරමෙව ච;

ඉමෙ පඤ්ච විලොකෙත්වා, උප්පජ්ජති මහායසො’’ති. –

පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා දසමාසච්චයෙන මාතුකුච්ඡිතො විජායි. සොළසවස්සකාලෙ තත්ථ මහාසම්පත්තියා පරිහරියමානො අනුක්කමෙන භද්රයොබ්බනං පත්වා තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං ¶ විය රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො ¶ දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා චතුත්ථවාරෙ පබ්බජිතං දිස්වා, ‘‘සාධු පබ්බජ්ජා’’ති පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසං ඛෙපෙත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණීතීරෙ නිසින්නො කප්පකවෙසං ගහෙත්වා ආගතෙන විස්සකම්මෙන දෙවපුත්තෙන අලඞ්කතපටියත්තො රාහුලකුමාරස්ස ජාතසාසනං සුත්වා පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවං ඤත්වා, ‘‘යාව ඉදං බන්ධනං න වඩ්ඪති, තාවදෙව නං ඡින්දිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං නගරං පවිසන්තො –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. –

කිසාගොතමියා නාම පිතුච්ඡාධීතාය භාසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා, ‘‘අහං ඉමාය නිබ්බුතපදං සාවිතො’’ති මුත්තාහාරං ඔමුඤ්චිත්වා තස්සා පෙසෙත්වා අත්තනො භවනං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිසින්නො නිද්දොපගතානං නාටකිත්ථීනං විප්පකාරං දිස්වා නිබ්බින්නහදයො ඡන්නං උට්ඨාපෙත්වා කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා තං ආරුය්හ ඡන්නසහායො දසසහස්සචක්කවාළදෙවතාහි පරිවුතො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා ¶ අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන රාජගහං ගන්ත්වා තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා පණ්ඩවපබ්බතපබ්භාරෙ නිසින්නො මගධරඤ්ඤා රජ්ජෙන නිමන්තියමානො තං පටික්ඛිපිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා අත්තනො විජිතං ආගමනත්ථාය තෙන ගහිතපටිඤ්ඤො ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා තෙසං සන්තිකෙ අධිගතවිසෙසං අනලඞ්කරිත්වා ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා විසාඛපුණ්ණමදිවසෙ ¶ පාතොව සුජාතාය දින්නපායසං පරිභුඤ්ජිත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා සුවණ්ණපාතිං පවාහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ මහාවනසණ්ඩෙ නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයෙ සොත්තියෙන දින්නං තිණං ගහෙත්වා කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුතගුණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ තිණානි සන්ථරිත්වා ‘‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව මෙ අනුපාදාය ¶ ආසවෙහි චිත්තං න මුච්චිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ චුතූපපාතඤාණං පත්වා පච්ඡිමයාමාවසානෙ පච්චයාකාරෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අරුණුග්ගමනෙ දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බගුණපටිමණ්ඩිතං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධමූලෙ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණෙන අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජමානො දසසහස්සචක්කවාළමහාබ්රහ්මපරිවාරෙන සහම්පතිබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙත්වා බ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං අධිවාසෙත්වා, ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති ඔලොකෙන්තො ආළාරුදකානං කාලකතභාවං ඤත්වා පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං බහූපකාරතං අනුස්සරිත්වා උට්ඨායාසනා කාසිපුරං ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ උපකෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා ආසාළ්හිපුණ්ණමදිවසෙ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඤ්චවග්ගියානං වසනට්ඨානං පත්වා තෙ අනනුච්ඡවිකෙන සමුදාචාරෙන සමුදාචරන්තෙ සඤ්ඤාපෙත්වා අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛෙ අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙන්තො ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො පඤ්චමියං පක්ඛස්ස සබ්බෙපි තෙ භික්ඛූ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තං දිවසමෙව යසකුලපුත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බින්දිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං දිස්වා, ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලං පාපෙත්වා පුනදිවසෙ අරහත්තං පාපෙත්වා අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපණ්ණාස ජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා, ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති සට්ඨි භික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංස ජනෙ භද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙ සබ්බෙපි එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා සයං ¶ උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪානි පාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො ¶ සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ ¶ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නං පටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං ගන්ත්වා, ‘‘සත්ථා කිර ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි සද්ධිං ආගතස්ස රඤ්ඤො මධුරධම්මකථං කථෙන්තො රාජානං එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා එකනහුතං සරණෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා පුනදිවසෙ සක්කෙන දෙවරාජෙන මාණවකවණ්ණං ගහෙත්වා අභිත්ථුතගුණො රාජගහනගරං පවිසිත්වා රාජනිවෙසනෙ කතභත්තකිච්චො වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. තත්ථ නං සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා උපසඞ්කමිංසු.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අනුප්පන්නෙයෙව හි බුද්ධෙ රාජගහතො අවිදූරෙ උපතිස්සගාමො කොලිතගාමොති ද්වෙ බ්රාහ්මණගාමා අහෙසුං. තෙසු උපතිස්සගාමෙ සාරියා නාම බ්රාහ්මණියා ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතදිවසෙයෙව කොලිතගාමෙ මොග්ගලියා නාම බ්රාහ්මණියාපි ගබ්භො පතිට්ඨාසි. තානි කිර ද්වෙපි කුලානි යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ආබද්ධපටිබද්ධසහායකානෙව අහෙසුං, තාසං ද්වින්නම්පි එකදිවසමෙව ගබ්භපරිහාරං අදංසු. තා උභොපි දසමාසච්චෙයෙන පුත්තෙ විජායිංසු. නාමග්ගහණදිවසෙ සාරියා බ්රාහ්මණියා පුත්තස්ස උපතිස්සගාමකෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා උපතිස්සොති නාමං කරිංසු ¶ , ඉතරස්ස කොලිතගාමෙ ජෙට්ඨකුලස්ස පුත්තත්තා කොලිතොති නාමං කරිංසු. තෙ උභොපි වුඩ්ඪිමන්වාය සබ්බසිප්පානං පාරං අගමංසු. උපතිස්සමාණවස්ස කීළනත්ථාය නදිං වා උය්යානං වා ගමනකාලෙ පඤ්ච සුවණ්ණසිවිකසතානි පරිවාරානි හොන්ති, කොලිතමාණවස්ස පඤ්ච ආජඤ්ඤයුත්තරථසතානි. ද්වෙපි ජනා පඤ්චපඤ්චමාණවකසතපරිවාරා හොන්ති. රාජගහෙ ච අනුසංවච්ඡරං ගිරග්ගසමජ්ජො නාම අහොසි. තෙසං ද්වින්නම්පි එකට්ඨානෙයෙව මඤ්චං බන්ධන්ති. ද්වෙපි එකතො නිසීදිත්වා සමජ්ජං පස්සන්තා හසිතබ්බට්ඨානෙ හසන්ති, සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙජෙන්ති, දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දායං දෙන්ති. තෙසං ඉමිනාව නියාමෙන එකදිවසං සමජ්ජං පස්සන්තානං පරිපාකගතත්තා ඤාණස්ස පුරිමදිවසෙසු විය හසිතබ්බට්ඨානෙ හාසො වා සංවෙගට්ඨානෙ සංවෙගො වා දාතුං යුත්තට්ඨානෙ දානං වා නාහොසි ¶ . ද්වෙපි පන ජනා එවං චින්තයිංසු – ‘‘කිමෙත්ථ ඔලොකෙතබ්බං අත්ථි, සබ්බෙපිමෙ අප්පත්තෙ වස්සසතෙ අප්පණ්ණත්තිකභාවං ගමිස්සන්ති, අම්හෙහි පන එකං මොක්ඛධම්මං පරියෙසිතුං වට්ටතී’’ති ආරම්මණං ගහෙත්වා නිසීදිංසු. තතො කොලිතො උපතිස්සං ආහ – ‘‘සම්ම උපතිස්ස, න ත්වං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු විය හට්ඨපහට්ඨො, ඉදානි අනත්තමනධාතුකොසි, කිං තෙ සල්ලක්ඛිත’’න්ති? ‘‘සම්ම කොලිත, එතෙසං වොලොකනෙ සාරො නත්ථි ¶ ¶ , නිරත්ථකමෙතං, අත්තනො මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං වට්ටතී’’ති ඉදං චින්තයන්තො නිසින්නොම්හි. ත්වං පන කස්මා අනත්තමනොසීති? සොපි තථෙව ආහ. අථස්ස අත්තනා සද්ධිං එකජ්ඣාසයතං ඤත්වා උපතිස්සො ආහ – ‘‘අම්හාකං උභින්නම්පි සුචින්තිකං, මොක්ඛධම්මං පන ගවෙසන්තෙහි එකා පබ්බජ්ජා ලද්ධුං වට්ටති. කස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාමා’’ති?

තෙන ඛො පන සමයෙන සඤ්චයො නාම පරිබ්බාජකො රාජගහෙ පටිවසති මහතියා පරිබ්බාජකපරිසාය සද්ධිං. තෙ ‘‘තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමා’’ති පඤ්චමාණවකසතානි ‘‘සිවිකායො ච රථෙ ච ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති උය්යොජෙත්වා එකාය සිවිකාය එකෙන රථෙන ගන්ත්වා සඤ්චයස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසං පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සඤ්චයො අතිරෙකලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. තෙ කතිපාහෙනෙව සබ්බං සඤ්චයස්ස සමයං පරිමද්දිත්වා, ‘‘ආචරිය, තුම්හාකං ජානනසමයො එත්තකොව, උදාහු උත්තරිම්පි අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘එත්තකොව සබ්බං තුම්හෙහි ඤාත’’න්ති වුත්තෙ චින්තයිංසු – ‘‘එවං සති ඉමස්ස සන්තිකෙ බ්රහ්මචරියවාසො නිරත්ථකො, මයං යං මොක්ඛධම්මං ගවෙසිතුං නික්ඛන්තා, සො ඉමස්ස සන්තිකෙ උප්පාදෙතුං න සක්කා, මහා ඛො පන ජම්බුදීපො, ගාමනිගමරාජධානියො චරන්තා අද්ධා මොක්ඛධම්මදෙසකං කඤ්චි ආචරියං ලභිස්සාමා’’ති. තතො පට්ඨාය, ‘‘යත්ථ යත්ථ පණ්ඩිතා සමණබ්රාහ්මණා අත්ථී’’ති වදන්ති, තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා සාකච්ඡං කරොන්ති. තෙහි පුට්ඨං පඤ්හං අඤ්ඤෙ කථෙතුං ¶ න සක්කොන්ති, තෙ පන තෙසං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්ති. එවං සකලජම්බුදීපං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවත්තිත්වා සකට්ඨානමෙව ආගන්ත්වා, ‘‘සම්ම කොලිත, අම්හෙසු යො පඨමං අමතං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’’ති කතිකං අකංසුං.

එවං තෙසු කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු සත්ථා වුත්තානුක්කමෙන රාජගහං පත්වා වෙළුවනං පටිග්ගහෙත්වා වෙළුවනෙ විහරති. තදා ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරිකං ¶ බහුජනහිතායා’’ති රතනත්තයගුණපකාසනත්ථං උය්යොජිතානං එකසට්ඨියා අරහන්තානං අන්තරෙ පඤ්චවග්ගියානං අබ්භන්තරො අස්සජිත්ථෙරො පටිනිවත්තිත්වා රාජගහං ආගතො, පුනදිවසෙ පාතොව පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිං සමයෙ උපතිස්සපරිබ්බාජකොපි පාතොව භත්තකිච්චං කත්වා පරිබ්බාජකාරාමං ගච්ඡන්තො ථෙරං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා එවරූපො පබ්බජිතො නාම න දිට්ඨපුබ්බොයෙව, යෙ ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අයං තෙසං භික්ඛූනං අඤ්ඤතරො, යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්යං – ‘කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’’ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අකාලො ඛො ඉමං භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡිතුං, අන්තරඝරං පවිට්ඨො පිණ්ඩාය චරති, යංනූනාහං ඉමං ¶ භික්ඛුං පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධෙය්යං, අත්ථිකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ග’’න්ති. සො ථෙරං ලද්ධපිණ්ඩපාතං අඤ්ඤතරං ඔකාසං ගච්ඡන්තං දිස්වා නිසීදිතුකාමතඤ්චස්ස ඤත්වා අත්තනො ¶ පරිබ්බාජකපීඨකං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි, සො භත්තකිච්චපරියොසානෙපිස්ස අත්තනො කුණ්ඩිකාය උදකං අදාසි.

එවං ආචරියවත්තං කත්වා කතභත්තකිච්චෙන ථෙරෙන සද්ධිං මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා එවමාහ – ‘‘විප්පසන්නානි ඛො පන තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො පරියොදාතො, කංසි ත්වං, ආවුසො, උද්දිස්ස පබ්බජිතො, කො වා තෙ සත්ථා, කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොචෙසී’’ති පුච්ඡි. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ පරිබ්බාජකා නාම සාසනස්ස පටිපක්ඛභූතා, ඉමස්ස සාසනස්ස ගම්භීරතං දස්සෙස්සාමී’’ති. අත්තනො නවකභාවං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘අහං ඛො, ආවුසො, නවො අචිරපබ්බජිතො, අධුනාගතො ඉමං ධම්මවිනයං, න තාවාහං සක්ඛිස්සාමි විත්ථාරෙන ධම්මං දෙසෙතු’’න්ති. පරිබ්බාජකො – ‘‘අහං උපතිස්සො නාම, ත්වං යථාසත්තියා අප්පං වා බහුං වා වද, එතං නයසතෙන නයසහස්සෙන පටිවිජ්ඣිතුං මය්හං භාරො’’ති චින්තෙත්වා ආහ –

‘‘අප්පං වා බහුං වා භාසස්සු, අත්ථංයෙව මෙ බ්රූහි;

අත්ථෙනෙව මෙ අත්ථො, කිං කාහසි බ්යඤ්ජනං බහු’’න්ති. (මහාව. 60);

එවං ¶ වුත්තෙ ථෙරො – ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’ති (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) ගාථමාහ. පරිබ්බාජකො පඨමපදද්වයමෙව සුත්වා සහස්සනයපටිමණ්ඩිතෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, ඉතරං පදද්වයං ¶ සොතාපන්නකාලෙ නිට්ඨාපෙසි. සො සොතාපන්නො හුත්වා උපරිවිසෙසෙ අප්පවත්තන්තෙ ‘‘භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, මා උපරි ධම්මදෙසනං වඩ්ඪයිත්ථ, එත්තකමෙව හොතු, කුහිං අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, තුම්හෙ පුරතො යාථ, මය්හං එකො සහායකො අත්ථි, අම්හෙහි ච අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකා කතා ‘අම්හෙසු යො අමතං පඨමං අධිගච්ඡති, සො ඉතරස්ස ආරොචෙතූ’ති. අහං තං පටිඤ්ඤං මොචෙත්වා සහායකං ගහෙත්වා තුම්හාකං ගතමග්ගෙනෙව සත්ථු සන්තිකං ආගමිස්සාමීති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා ථෙරං උය්යොජෙත්වා පරිබ්බාජකාරාමාභිමුඛො අගමාසි’’.

අථ ඛො කොලිතපරිබ්බාජකො තං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සහායකස්ස ¶ මුඛවණ්ණො න අඤ්ඤදිවසෙසු විය, අද්ධා තෙන අමතං අධිගතං භවිස්සතී’’ති අමතාධිගමං පුච්ඡි. සොපිස්ස ‘‘ආමාවුසො, අමතං අධිගත’’න්ති පටිජානිත්වා තමෙව ගාථං අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ කොලිතො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිත්වා ආහ – ‘‘කුහිං කිර, සම්ම, අම්හාකං සත්ථා වසතී’’ති? ‘‘වෙළුවනෙ කිර, සම්ම, එවං නො ආචරියෙන අස්සජිත්ථෙරෙන කථිත’’න්ති. ‘‘තෙන හි, සම්ම, ආයාම, සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරො ච නාමෙස සදාපි ආචරියපූජකොව, තස්මා සහායං එවමාහ – ‘‘සම්ම, අම්හෙහි අධිගතං අමතං අම්හාකං ආචරියස්ස සඤ්චයපරිබ්බාජකස්සාපි කථෙස්සාම, බුජ්ඣමානො ¶ පටිවිජ්ඣිස්සති, අප්පටිවිජ්ඣන්තො අම්හාකං සද්දහිත්වා සත්ථු, සන්තිකං ගමිස්සති, බුද්ධානං දෙසනං සුත්වා මග්ගඵලපටිවෙධං කරිස්සතී’’ති. තතො ද්වෙපි ජනා සඤ්චයස්ස සන්තිකං අගමංසු.

සඤ්චයො තෙ දිස්වාව – ‘‘කිං, තාතා, කොචි වො අමතමග්ගදෙසකො ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, ආචරිය, ලද්ධො, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, ධම්මො ලොකෙ උප්පන්නො, සඞ්ඝො ලොකෙ උප්පන්නො, තුම්හෙ තුච්ඡෙ අසාරෙ විචරථ, තස්මා එථ, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති ¶ . ‘‘කිං කාරණාහි’’? ‘‘අහං මහාජනස්ස ආචරියො හුත්වා විචරිං, විචරන්තස්ස මෙ අන්තෙවාසිකවාසො චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්ති විය හොති, න සක්ඛිස්සාමහං අන්තෙවාසිකවාසං වසිතු’’න්ති. ‘‘මා එවං කරිත්ථ, ආචරියා’’ති. ‘‘හොතු, තාතා, ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ආචරිය, ලොකෙ බුද්ධස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා තමෙව පූජෙස්සති, මයම්පි තත්ථෙව ගමිස්සාම. ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘තාතා, කිං නු ඛො ඉමස්මිං ලොකෙ දන්ධා බහූ, උදාහු පණ්ඩිතා’’ති. ‘‘දන්ධා, ආචරිය, බහූ, පණ්ඩිතා ච නාම කතිපයා එව හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි, තාතා, පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති ¶ , ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘පඤ්ඤායිස්සථ තුම්හෙ, ආචරියා’’ති පක්කමිංසු. තෙසු ගච්ඡන්තෙසු සඤ්චයස්ස පරිසා භිජ්ජි, තස්මිං ඛණෙ ආරාමො තුච්ඡො අහොසි. සො තුච්ඡං ආරාමං දිස්වා උණ්හං ලොහිතං ඡඩ්ඩෙසි. තෙහිපි සද්ධිං ගච්ඡන්තෙසු පඤ්චසු පරිබ්බාජකසතෙසු සඤ්චයස්ස අඩ්ඪතෙය්යසතානි නිවත්තිංසු, අථ ඛො තෙ අත්තනො අන්තෙවාසිකෙහි අඩ්ඪතෙය්යෙහි පරිබ්බාජකසතෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමංසු.

සත්ථා චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසින්නො ධම්මං දෙසෙන්තො තෙ දූරතොව දිස්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි – ‘‘එතෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සහායකා ආගච්ඡන්ති කොලිතො ච උපතිස්සො ච, එතං මෙ සාවකයුගං භවිස්සති අග්ගං භද්දයුග’’න්ති. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, නිසීදිත්වා ච පන ¶ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘‘ලභෙය්යාම මයං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, ලභෙය්යාම උපසම්පද’’න්ති. ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති භගවා අවොච – ‘‘ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, චරථ බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති. සබ්බෙපි ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං.

අථ නෙසං පරිසාය චරිතවසෙන සත්ථා ධම්මදෙසනං වඩ්ඪෙසි. ඨපෙත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අවසෙසා අරහත්තං පාපුණිංසු, අග්ගසාවකානං පන උපරිමග්ගත්තයකිච්චං න නිට්ඨාසි. කිං කාරණා? සාවකපාරමිඤාණස්ස මහන්තතාය. අථායස්මා මහාමොග්ගල්ලානො පබ්බජිතදිවසතො ¶ ¶ සත්තමෙ දිවසෙ මගධරට්ඨෙ කල්ලවාලගාමකං උපනිස්සාය විහරන්තො ථිනමිද්ධෙ ඔක්කමන්තෙ සත්ථාරා සංවෙජිතො ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා තථාගතෙන දින්නං ධාතුකම්මට්ඨානං සුණන්තොව උපරිමග්ගත්තයකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පබ්බජිතදිවසතො අඩ්ඪමාසං අතික්කමිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං තමෙව රාජගහං උපනිස්සාය සූකරඛතලෙණෙ විහරන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝනඛපරිබ්බාජකස්ස වෙදනාපරිග්ගහසුත්තන්තෙ දෙසියමානෙ සුත්තානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා පරස්ස වඩ්ඪිතභත්තං පරිභුඤ්ජන්තො විය සාවකපාරමිඤාණස්ස මත්ථකං පත්තො. නනු චායස්මා මහාපඤ්ඤො, අථ කස්මා මහාමොග්ගල්ලානතො චිරතරෙන සාවකපාරමිඤාණං පාපුණීති? පරිකම්මමහන්තතාය. යථා හි දුග්ගතමනුස්සා යත්ථ කත්ථචි ගන්තුකාමා ඛිප්පමෙව නික්ඛමන්ති, රාජූනං පන හත්ථිවාහනකප්පනාදිං මහන්තං පරිකම්මං ලද්ධුං වට්ටති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තං දිවසඤ්ඤෙව පන සත්ථා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය වෙළුවනෙ සාවකසන්නිපාතං කත්වා ද්වින්නං ථෙරානං අග්ගසාවකට්ඨානං දත්වා පාතිමොක්ඛං උද්දිසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු – ‘‘සත්ථා මුඛොලොකනෙන භික්ඛං දෙති, අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන නාම පඨමං පබ්බජිතානං පඤ්චවග්ගියානං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන යසථෙරප්පමුඛානං පඤ්චපණ්ණාසභික්ඛූනං දාතුං වට්ටති, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන භද්දවග්ගියානං ¶ තිංසජනානං, එතෙ අනොලොකෙන්තෙන උරුවෙලකස්සපාදීනං තෙභාතිකානං, එතෙ පන එත්තකෙ මහාථෙරෙ පහාය සබ්බපච්ඡා පබ්බජිතානං අග්ගසාවකට්ඨානං දදන්තෙන මුඛං ඔලොකෙත්වා දින්න’’න්ති. සත්ථා, ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා භික්ඛං දෙමි, එතෙසං පන අත්තනා අත්තනා පත්ථිතපත්ථිතමෙව දෙමි. අඤ්ඤාතකොණ්ඩඤ්ඤො හි එකස්මිං සස්සෙ නව වාරෙ අග්ගසස්සදානං දදන්තො අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙත්වා නාදාසි, අග්ගධම්මං පන අරහත්තං සබ්බපඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙත්වා අදාසී’’ති. ‘‘කදා පන භගවා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති, භගවා අතීතං ආහරි –

භික්ඛවෙ ¶ , ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා ලොකෙ උදපාදි. තදා මහාකාළො චූළකාළොති ද්වෙභාතිකා කුටුම්බිකා මහන්තං සාලික්ඛෙත්තං ¶ වපාපෙසුං. අථෙකදිවසං චූළකාළො සාලික්ඛෙත්තං ගන්ත්වා එකං සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා ඛාදි, තං අතිමධුරං අහොසි. සො බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සාලිගබ්භදානං දාතුකාමො හුත්වා ජෙට්ඨභාතිකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භාතික, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා බුද්ධානං අනුච්ඡවිකං කත්වා පචාපෙත්වා දානං දෙමා’’ති ආහ. ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා දානං නාම නෙව අතීතෙ භූතපුබ්බං, න අනාගතෙපි භවිස්සති, මා සස්සං නාසයී’’ති; වුත්තොපි සො පුනප්පුනං යාචියෙව ¶ . අථ නං භාතා, ‘‘තෙන හි සාලික්ඛෙත්තං ද්වෙ කොට්ඨාසෙ කත්වා මම කොට්ඨාසං අනාමසිත්වා අත්තනො කොට්ඨාසෙ ඛෙත්තෙ යං ඉච්ඡසි, තං කරොහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති ඛෙත්තං විභජිත්වා බහූ මනුස්සෙ හත්ථකම්මං යාචිත්වා සාලිගබ්භං ඵාලෙත්වා නිරුදකෙන ඛීරෙන පචාපෙත්වා සප්පිමධුසක්ඛරාදීහි යොජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ – ‘‘ඉදං, භන්තෙ, මම අග්ගදානං අග්ගධම්මස්ස සබ්බපඨමං පටිවෙධාය සංවත්තතූ’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනමකාසි.

සො ඛෙත්තං ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො සකලක්ඛෙත්තං කණ්ණිකබද්ධෙහි විය සාලිසීසෙහි සඤ්ඡන්නං දිස්වා පඤ්චවිධපීතිං පටිලභිත්වා, ‘‘ලාභා වත මෙ’’ති චින්තෙත්වා පුථුකකාලෙ පුථුකග්ගං නාම අදාසි, ගාමවාසීහි සද්ධිං අග්ගසස්සදානං නාම අදාසි, ලායනෙ ලායනග්ගං, වෙණිකරණෙ වෙණග්ගං, කලාපාදීසු කලාපග්ගං, ඛලග්ගං, ඛලභණ්ඩග්ගං, කොට්ඨග්ගන්ති. එවං එකසස්සෙ නව වාරෙ අග්ගදානං අදාසි. තස්ස සබ්බවාරෙසු ගහිතගහිතට්ඨානං පරිපූරි, සස්සං අතිරෙකං උට්ඨානසම්පන්නං අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) –

‘‘එවමෙස ¶ විපස්සීසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ අග්ගධම්මං පඨමං පටිවිජ්ඣිතුං පත්ථෙන්තො නව වාරෙ අග්ගදානානි අදාසි. ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ පන හංසවතීනගරෙ පදුමුත්තරසම්බුද්ධකාලෙපි සත්තාහං මහාදානං දත්වා තස්ස භගවතො පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා අග්ගධම්මස්ස පඨමං පටිවිජ්ඣනත්ථමෙව ¶ පත්ථනං ඨපෙසි. ඉති ඉමිනා පත්ථිතමෙව මයා දින්නං, නාහං, භික්ඛවෙ, මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

‘‘යසකුලපුත්තප්පමුඛා පඤ්චපඤ්ඤාස ජනා කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි එකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙන්තා බහුං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ සහායකා හුත්වා වග්ගබන්ධනෙන පුඤ්ඤානි කරොන්තා අනාථමතසරීරානි පටිජග්ගන්තා විචරිංසු. තෙ එකදිවසං සගබ්භං ඉත්ථිං කාලකතං දිස්වා, ‘ඣාපෙස්සාමා’ති සුසානං හරිංසු. තෙසු පඤ්ච ජනෙ ‘තුම්හෙ ඣාපෙථා’ති සුසානෙ ඨපෙත්වා සෙසා ගාමං පවිට්ඨා. යසදාරකො තං මතසරීරං සූලෙහි විජ්ඣිත්වා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඣාපෙන්තො අසුභසඤ්ඤං පටිලභි, ඉතරෙසම්පි චතුන්නං ජනානං – ‘පස්සථ, භො, ඉමං සරීරං තත්ථ තත්ථ විද්ධංසිතචම්මං, කබරගොරූපං විය අසුචිං දුග්ගන්ධං පටිකූල’න්ති ¶ දස්සෙසි. තෙපි තත්ථ අසුභසඤ්ඤං පටිලභිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා ගාමං ගන්ත්වා සෙසසහායකානං කථයිංසු. යසො පන දාරකො ගෙහං ගන්ත්වා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච කථෙසි. තෙ සබ්බෙපි අසුභං භාවයිංසු. ඉදමෙතෙසං පුබ්බකම්මං. තෙනෙව යසස්ස ඉත්ථාගාරෙ සුසානසඤ්ඤා උප්පජ්ජි, තාය ච උපනිස්සයසම්පත්තියා සබ්බෙසම්පි විසෙසාධිගමො නිබ්බත්ති. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘භද්දවග්ගියසහායකා පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘එතෙපි පුබ්බබුද්ධානං සන්තිකෙ අරහත්තං පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කත්වා අපරභාගෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ තිංස ධුත්තා හුත්වා තුණ්ඩිලොවාදං සුත්වා සට්ඨිවස්සසහස්සානි පඤ්ච සීලානි රක්ඛිංසු. එවං ඉමෙපි අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’ති.

‘‘උරුවෙලකස්සපාදයො පන කිං කම්මං කරිංසු, භන්තෙ’’ති? ‘‘තෙපි අරහත්තමෙව පත්ථෙත්වා පුඤ්ඤානි කරිංසු. ඉතො හි ද්වෙනවුතිකප්පෙ තිස්සො ¶ ඵුස්සොති ද්වෙ බුද්ධා උප්පජ්ජිංසු. ඵුස්සබුද්ධස්ස මහින්දො නාම රාජා පිතා අහොසි. තස්මිං පන සම්බොධිං පත්තෙ රඤ්ඤො කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො අහොසි. රාජා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා – ‘ජෙට්ඨපුත්තො මෙ බුද්ධො, කනිට්ඨපුත්තො පඨමඅග්ගසාවකො, පුරොහිතපුත්තො දුතියඅග්ගසාවකො’ති තෙ ඔලොකෙත්වා, ‘මමෙව බුද්ධො, මමෙව ධම්මො, මමෙව සඞ්ඝො, නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’ති තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙත්වා සත්ථු පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ¶ , ‘භන්තෙ, ඉදානි මෙ නවුතිවස්සසහස්සපරිමාණස්ස ආයුනො කොටියං නිසීදිත්වා නිද්දායනකාලො විය අඤ්ඤෙසං ගෙහද්වාරං අගන්ත්වා යාවාහං ජීවාමි, තාව මෙ චත්තාරො පච්චයෙ අධිවාසෙථා’ති ¶ පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා නිබද්ධං බුද්ධුපට්ඨානං කරොති. රඤ්ඤො පන අපරෙපි තතො පුත්තා අහෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨස්ස පඤ්ච යොධසතානි පරිවාරානි, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ. තෙ ‘මයම්පි භාතිකං භොජෙස්සාමා’ති පිතරං ඔකාසං යාචිත්වා අලභමානා පුනප්පුනං යාචන්තාපි අලභිත්වා පච්චන්තෙ කුපිතෙ තස්ස වූපසමනත්ථාය පෙසිතා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා පිතු සන්තිකං ආගමිංසු. අථ නෙ පිතා ආලිඞ්ගිත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා, ‘වරං වො, තාතා, දම්මී’ති ආහ.

‘‘තෙ ‘සාධු දෙවා’ති වරං ගහිතකං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන පිතරා ‘ගණ්හථ, තාතා, වර’න්ති වුත්තා, ‘‘දෙව, අම්හාකං අඤ්ඤෙන කෙනචි අත්ථො නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයං භාතිකං භොජෙස්සාම, ඉමං නො වරං දෙහී’’ති ආහංසු. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘නිච්චකාලං අදෙන්තො සත්ත සංවච්ඡරානි දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි ඡ පඤ්ච චත්තාරි තීණි ද්වෙ එකං සංවච්ඡරං දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘තෙන හි, දෙව, සත්ත මාසෙ දෙථා’ති. ‘ඡ මාසෙ පඤ්ච මාසෙ චත්තාරො මාසෙ තයො මාසෙ දෙථ, දෙවා’ති. ‘න දෙමි, තාතා’ති. ‘හොතු, දෙව, එකෙකස්ස නො එකෙකං මාසං කත්වා තයො මාසෙ දෙථා’ති. ‘සාධු, තාතා, තෙන හි තයො මාසෙ භොජෙථා’ති ආහ. තෙ තුට්ඨා රාජානං වන්දිත්වා සකට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං පන තිණ්ණම්පි එකොව කොට්ඨාගාරිකො, එකොව ආයුත්තකො, තස්ස ද්වාදසනහුතා පුරිසපරිවාරා. තෙ තෙ පක්කොසාපෙත්වා ¶ , ‘මයං ඉමං තෙමාසං දස සීලානි ගහෙත්වා ද්වෙ කාසාවානි ¶ නිවාසෙත්වා සත්ථාරා සහවාසං වසිස්සාම, තුම්හෙ එත්තකං නාම දානවත්තං ගහෙත්වා දෙවසිකං නවුතිසහස්සානං භික්ඛූනං යොධසහස්සස්ස ච සබ්බං ඛාදනීයභොජනීයං පවත්තෙය්යාථ. මයඤ්හි ඉතො පට්ඨාය න කිඤ්චි වක්ඛාමා’ති වදිංසු.

‘‘තෙ තයොපි ජනා පරිවාරසහස්සං ගහෙත්වා දස සීලානි සමාදාය කාසායවත්ථානි නිවාසෙත්වා විහාරෙයෙව වසිංසු. කොට්ඨාගාරිකො ච ආයුත්තකො ච එකතො හුත්වා තිණ්ණං භාතිකානං කොට්ඨාගාරෙහි වාරෙන වාරෙන දානවත්තං ගහෙත්වා දානං දෙන්ති, කම්මකාරානං පන පුත්තා යාගුභත්තාදීනං අත්ථාය රොදන්ති. තෙ තෙසං භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනාගතෙයෙව යාගුභත්තාදීනි දෙන්ති. භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තකිච්චාවසානෙ කිඤ්චි අතිරෙකං න භූතපුබ්බං. තෙ ‘අපරභාගෙ දාරකානං දෙමා’ති අත්තනාපි ගහෙත්වා ඛාදිංසු. මනුඤ්ඤං ආහාරං දිස්වා අධිවාසෙතුං නාසක්ඛිංසු. තෙ පන චතුරාසීතිසහස්සා අහෙසුං. තෙ සඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා පෙත්තිවිසයෙ නිබ්බත්තිංසු. තෙභාතිකා පන පුරිසසහස්සෙන සද්ධිං කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවලොකා මනුස්සලොකං, මනුස්සලොකා දෙවලොකං සංසරන්තා ද්වෙනවුතිකප්පෙ ඛෙපෙසුං. ‘එවං ¶ තෙ තයො භාතරො අරහත්තං පත්ථෙන්තා තදා කල්යාණකම්මං කරිංසු. තෙ අත්තනා පත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දම්මී’’’ති.

තදා පන ¶ තෙසං ආයුත්තකො බිම්බිසාරො රාජා අහොසි, කොට්ඨාගාරිකො විසාඛො උපාසකො. තයො රාජකුමාරා තයො ජටිලා අහෙසුං. තෙසං කම්මකාරා තදා පෙතෙසු නිබ්බත්තිත්වා සුගතිදුග්ගතිවසෙන සංසරන්තා ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරි බුද්ධන්තරානි පෙතලොකෙයෙව නිබ්බත්තිංසු. තෙ ඉමස්මිං කප්පෙ සබ්බපඨමං උප්පන්නං චත්තාලීසවස්සසහස්සායුකං කකුසන්ධං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අම්හාකං ආහාරං ලභනකාලං ආචික්ඛථා’’ති පුච්ඡිංසු. සො ‘‘මම තාව කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කොණාගමනො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය කස්සපො නාම ¶ බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තං පුච්ඡෙය්යාථා’’ති ආහ. තෙ තත්තකං කාලං ඛෙපෙත්වා තස්මිං උප්පන්නෙ තං පුච්ඡිංසු. සොපි ‘‘මම කාලෙ න ලභිස්සථ, මම පන පච්ඡතො මහාපථවියා යොජනමත්තං අභිරුළ්හාය ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තදා තුම්හාකං ඤාතකො බිම්බිසාරො නාම රාජා භවිස්සති, සො සත්ථු දානං දත්වා තුම්හාකං පත්තිං පාපෙස්සති, තදා ලභිස්සථා’’ති ආහ. තෙසං එකං බුද්ධන්තරං ස්වෙදිවසසදිසං අහොසි. තෙ තථාගතෙ උප්පන්නෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤා පඨමදිවසං දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභිත්වා රත්තිභාගෙ භෙරවසද්දං කත්වා රඤ්ඤො අත්තානං දස්සයිංසු. සො පුනදිවසෙ වෙළුවනං ගන්ත්වා තථාගතස්ස ¶ තං පවත්තිං ආරොචෙසි.

සත්ථා, ‘‘මහාරාජ, ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සබුද්ධකාලෙ එතෙ තව ඤාතකා, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දින්නදානවත්තං ඛාදිත්වා පෙතලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා සංසරන්තා කකුසන්ධාදයො බුද්ධෙ පුච්ඡිත්වා තෙහි ඉදඤ්චිදඤ්ච වුත්තා එත්තකං කාලං තව දානං පච්චාසීසමානා හිය්යො තයා දානෙ දින්නෙ පත්තිං අලභමානා එවමකංසූ’’ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ඉදානිපි දින්නෙ ලභිස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ මහාදානං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බඅන්නපානං සම්පජ්ජතූ’’ති පත්තිං අදාසි, තෙසං තථෙව නිබ්බත්ති. පුනදිවසෙ නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසුං. රාජා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, නග්ගා හුත්වා අත්තානං දස්සෙසු’’න්ති ආරොචෙසි. ‘‘වත්ථානි තෙ න දින්නානි, මහාරාජා’’ති. රාජාපි පුනදිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරදානං දත්වා, ‘‘ඉතො තෙසං පෙතානං දිබ්බවත්ථානි හොන්තූ’’ති පාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව තෙසං දිබ්බවත්ථානි උප්පජ්ජිංසු. තෙ පෙතත්තභාවං ¶ විජහිත්වා දිබ්බත්තභාවෙ සණ්ඨහිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘තිරොකුට්ටෙසු තිට්ඨන්තී’’තිආදිනා (ඛු. පා. 7.1; පෙ. ව. 14) තිරොකුට්ටානුමොදනං අකාසි. අනුමොදනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ඉති සත්ථා තෙභාතිකජටිලානං වත්ථුං කථෙත්වා ඉමම්පි ධම්මදෙසනං ආහරි.

අග්ගසාවකා පන, ‘‘භන්තෙ, කිං කරිංසූ’’ති? ‘‘අග්ගසාවකභාවාය පත්ථනං කරිංසු’’. ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකස්ස හි කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යස්ස මත්ථකෙ සාරිපුත්තො බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නාමෙන සරදමාණවො ¶ නාම අහොසි. මොග්ගල්ලානො ගහපතිමහාසාලකුලෙ ¶ නිබ්බත්ති, නාමෙන සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො නාම අහොසි. තෙ උභොපි සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං. තෙසු සරදමාණවො පිතු අච්චයෙන කුසලන්තකං මහාධනං පටිපජ්ජිත්වා එකදිවසං රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉධලොකත්තභාවමෙව ජානාමි, නො පරලොකත්තභාවං. ජාතසත්තානඤ්ච මරණං නාම ධුවං, මයා එකං පබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මගවෙසනං කාතුං වට්ටතී’’ති. සො සහායකං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සම්ම සිරිවඩ්ඪන, අහං පබ්බජිත්වා මොක්ඛධම්මං ගවෙසිස්සාමි, ත්වං මයා සද්ධිං පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘න සක්ඛිස්සාමි, සම්ම, ත්වංයෙව පබ්බජාහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තො සහායෙ වා ඤාතිමිත්තෙ වා ගහෙත්වා ගතො නාම නත්ථි, අත්තනා කතං අත්තනොව හොතී’’ති. තතො රතනකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා කපණද්ධිකවණිබ්බකයාචකානං මහාදානං දත්වා පබ්බතපාදං පවිසිත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තස්ස එකො ද්වෙ තයොති එවං අනුපබ්බජ්ජං පබ්බජිතා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අහෙසුං. සො පඤ්ච අභිඤ්ඤා, අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා තෙසං ජටිලානං කසිණපරිකම්මං ආචික්ඛි. තෙපි සබ්බෙ පඤ්ච අභිඤ්ඤා අට්ඨ ච සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙසුං.

තෙන සමයෙන අනොමදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උදපාදි. නගරං චන්දවතී නාම අහොසි, පිතා යසවා නාම ඛත්තියො, මාතා යසොධරා නාම දෙවී, බොධි අජ්ජුනරුක්ඛො, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො, සුන්දරා ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා අහෙසුං. ආයු වස්සසතසහස්සං අහොසි, සරීරං අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං ¶ , සරීරප්පභා ද්වාදසයොජනං ඵරි, භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරො අහොසි. සො එකදිවසං පච්චූසකාලෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො සරදතාපසං දිස්වා, ‘‘අජ්ජ මය්හං සරදතාපසස්සං සන්තිකං ගතපච්චයෙන ධම්මදෙසනා ච මහතී භවිස්සති, සො ච අග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙස්සති, තස්ස සහායකො සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකො දුතියසාවකට්ඨානං, දෙසනාපරියොසානෙ ¶ චස්ස පරිවාරා චතුසත්තතිසහස්සමත්තා ජටිලා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති අත්තනො පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤං කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සීහො විය එකචරො හුත්වා සරදතාපසස්ස ¶ අන්තෙවාසිකෙසු ඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා පස්සන්තස්සෙව සරදතාපසස්ස ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. සරදතාපසො බුද්ධානුභාවඤ්චෙව සරීරනිප්ඵත්තිඤ්චස්ස දිස්වා ලක්ඛණමන්තෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො නාම අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජන්තො ලොකෙ විවට්ටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො හොති. අයං පුරිසො නිස්සංසයං බුද්ධො’’ති ජානිත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අග්ගාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ අග්ගාසනෙ. සරදතාපසොපි අත්තනො අනුච්ඡවිකං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ චතුසත්තතිසහස්සජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං සම්පත්තා බුද්ධානඤ්චෙව ආචරියස්ස ච නිසින්නාසනං ඔලොකෙත්වා ආහංසු – ‘‘ආචරිය ¶ , මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ තුම්හෙහි මහන්තතරො නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති? ‘‘තාතා, කිං වදෙථ, සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨියොජනසතසහස්සුබ්බෙධං සිනෙරුං සමං කාතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සද්ධිං මමං උපමං මා කරිත්ථ පුත්තකා’’ති. අථ තෙ තාපසා, ‘‘සචායං ඉත්තරසත්තො අභවිස්ස, අම්හාකං ආචරියො න එවරූපං උපමං ආහරිස්ස, යාව මහා වතායං පුරිසො’’ති සබ්බෙව පාදෙසු නිපතිත්වා සිරසා වන්දිංසු. අථ නෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො දෙය්යධම්මො නත්ථි, සත්ථා ච භික්ඛාචාරවෙලායං ඉධාගතො, මයං යථාසත්ති යථාබලං දෙය්යධම්මං දස්සාම, තුම්හෙ යං යං පණීතං ඵලාඵලං, තං තං ආහරථා’’ති ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. සො තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භත්තකිච්චං කත්වා නිසින්නෙ සත්ථරි සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයකථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘ද්වෙ අග්ගසාවකා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති චින්තෙසි. තෙ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා සතසහස්සඛීණාසවපරිවාරා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

තතො ¶ සරදතාපසො ¶ අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, බුද්ධානං නිසින්නාසනම්පි නීචං, සමණසතසහස්සානම්පි ආසනං නත්ථි, අජ්ජ තුම්හෙහි උළාරං බුද්ධසක්කාරං කාතුං වට්ටති, පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. කථනකාලො පපඤ්චො විය හොති, ඉද්ධිමතො ¶ පන ඉද්ධිවිසයො අචින්තෙය්යොති මුහුත්තමත්තෙනෙව තෙ තාපසා වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධානං යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං. උභින්නං අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං අහොසි. ‘‘කථං එකස්මිං අස්සමපදෙ තාව මහන්තානි ආසනානි පඤ්ඤත්තානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. ඉද්ධිවිසයො හෙස. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු සරදතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘නානාපුප්ඵඤ්ච ගන්ධඤ්ච, සම්පාදෙත්වාන එකතො;

පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘ඉදං මෙ ආසනං වීර, පඤ්ඤත්තං තවනුච්ඡවිං;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, නිසීද පුප්ඵමාසනෙ.

‘‘සත්තරත්තින්දිවං බුද්ධො, නිසීදි පුප්ඵමාසනෙ;

මම චිත්තං පසාදෙත්වා, හාසයිත්වා සදෙවකෙ’’ති.

එවං නිසින්නෙ සත්ථරි ද්වෙ අග්ගසාවකා සෙසභික්ඛූ ච ¶ අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. සරදතාපසො මහන්තං පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වා තථාගතස්ස මත්ථකෙ ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘ජටිලානං අයං සක්කාරො මහප්ඵලො හොතූ’’ති නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපත්තිං සමාපන්නභාවං ඤත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකාපි සෙසභික්ඛූපි සමාපත්තිං සමාපජ්ජිංසු. තථාගතෙ සත්තාහං නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අන්තෙවාසිකා භික්ඛාචාරකාලෙ සම්පත්තෙ වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ බුද්ධානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. සරදතාපසො පන භික්ඛාචාරම්පි අගන්ත්වා පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරයමානොව සත්තාහං පීතිසුඛෙන වීතිනාමෙසි. සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය දක්ඛිණපස්සෙ නිසින්නං පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘නිසභ, සක්කාරකාරකානං ¶ තාපසානං පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති. ථෙරො චක්කවත්තිරඤ්ඤො සන්තිකා පටිලද්ධමහාලාභො මහායොධො විය තුට්ඨමානසො සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා පුප්ඵාසනානුමොදනං ආරභි. තස්ස දෙසනාවසානෙ දුතියසාවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ත්වම්පි භික්ඛු ධම්මං දෙසෙහී’’ති. අනොමත්ථෙරො තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා ධම්මං කථෙසි. ද්වින්නං අග්ගසාවකානං දෙසනාය එකස්සාපි අභිසමයො නාහොසි. අථ සත්ථා අපරිමාණෙ බුද්ධවිසයෙ ඨත්වා ධම්මදෙසනං ආරභි. දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා සරදතාපසං සබ්බෙපි චතුසත්තතිසහස්සජටිලා අරහත්තං පාපුණිංසු ¶ , සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙසං තාවදෙව කෙසමස්සූනි අන්තරධායිංසු, අට්ඨපරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කාව අහෙසුං.

සරදතාපසො ‘‘කස්මා අරහත්තං න පත්තො’’ති? වික්ඛිත්තචිත්තත්තා. සො කිර බුද්ධානං දුතියාසනෙ ¶ නිසීදිත්වා සාවකපාරමිඤාණෙ ඨත්වා ධම්මං දෙසයතො අග්ගසාවකස්ස ධම්මදෙසනං සොතුං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය, ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ ඉමිනා සාවකෙන පටිලද්ධධුරං ලභෙය්ය’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො තෙන පරිවිතක්කෙන මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං නාසක්ඛි. තථාගතං පන වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අනන්තරාසනෙ නිසින්නො භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ කො නාම හොතී’’ති? ‘‘මයා පවත්තිතං ධම්මචක්කං අනුපවත්තෙන්තො සාවකපාරමිඤාණස්ස කොටිප්පත්තො සොළස පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො මය්හං සාසනෙ අග්ගසාවකො නිසභො නාම එසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, ය්වායං මයා සත්තාහං පුප්ඵච්ඡත්තං ධාරෙන්තෙන සක්කාරො කතො, අහං ඉමස්ස ඵලෙන අඤ්ඤං සක්කත්තං වා බ්රහ්මත්තං වා න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන අයං නිසභත්ථෙරො විය එකස්ස බුද්ධස්ස අග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසින්ති. සත්ථා ‘‘සමජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමස්ස පුරිසස්ස පත්ථනා’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ඔලොකෙන්තො කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා සමිජ්ඣනභාවං අද්දස. දිස්වාන සරදතාපසං ආහ – ‘‘න තෙ අයං පත්ථනා මොඝා භවිස්සති, අනාගතෙ පන කප්පසතසහස්සාධිකං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස මාතා මහාමායා ¶ නාම දෙවී භවිස්සති, පිතා සුද්ධොදනො නාම මහාරාජා, පුත්තො රාහුලො නාම, උපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, දුතියඅග්ගසාවකො මොග්ගල්ලානො නාම, ත්වං පනස්ස පඨමඅග්ගසාවකො ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො නාම භවිස්සසී’’ති ¶ . එවං තාපසං බ්යාකරිත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ආකාසං පක්ඛන්දි.

සරදතාපසොපි අන්තෙවාසිකත්ථෙරානං සන්තිකං ගන්ත්වා සහායකස්ස සිරිවඩ්ඪනකුටුම්බිකස්ස සාසනං පෙසෙසි, ‘‘භන්තෙ, මම සහායකස්ස වදෙථ, සහායකෙන තෙ සරදතාපසෙන අනොමදස්සීබුද්ධස්ස පාදමූලෙ අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථිතං, ත්වං දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ථෙරෙහි පුරෙතරමෙව එකපස්සෙන ගන්ත්වා සිරිවඩ්ඪනස්ස නිවෙසනද්වාරෙ අට්ඨාසි. සිරිවඩ්ඪනො ‘‘චිරස්සං වත මෙ අය්යො ආගතො’’ති ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනා නීචාසනෙ නිසින්නො, ‘‘අන්තෙවාසිකපරිසා පන වො, භන්තෙ, න පඤ්ඤායතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සම්ම, අම්හාකං අස්සමං අනොමදස්සී බුද්ධො ආගතො, මයං තස්ස අත්තනො බලෙන සක්කාරං අකරිම්හා, සත්ථා සබ්බෙසං ¶ ධම්මං දෙසෙසි, දෙසනාපරියොසානෙ ඨපෙත්වා මං සෙසා අරහත්තං පත්වා පබ්බජිංසු. අහං සත්ථු පඨමඅග්ගසාවකං නිසභත්ථෙරං දිස්වා අනාගතෙ උප්පජ්ජනකස්ස ගොතමබුද්ධස්ස නාම සාසනෙ පඨමඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙසිං, ත්වම්පි තස්ස සාසනෙ දුතියඅග්ගසාවකට්ඨානං පත්ථෙහී’’ති. ‘‘මය්හං බුද්ධෙහි සද්ධිං පරිචයො නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘බුද්ධෙහි සද්ධිං කථනං මය්හං භාරො හොතු, ත්වං මහන්තං සක්කාරං සජ්ජෙහී’’ති.

සිරිවඩ්ඪනො තස්ස වචනං සුත්වා අත්තනො නිවෙසනද්වාරෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තං ඨානං සමතලං කාරෙත්වා වාලුකං ඔකිරාපෙත්වා ¶ ලාජපඤ්චමානිපුප්ඵානි විකිරාපෙත්වා නීලුප්පලච්ඡදනං මණ්ඩපං කාරෙත්වා බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සෙසභික්ඛූනම්පි ආසනානි පටියාදෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං සජ්ජෙත්වා බුද්ධානං නිමන්තනත්ථාය සරදතාපසස්ස සඤ්ඤං අදාසි. තාපසො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා තස්ස නිවෙසනං අගමාසි. සිරිවඩ්ඪනොපි පච්චුග්ගමනං කත්වා තථාගතස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා මණ්ඩපං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං ¶ දත්වා පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං මහාරහෙහි වත්ථෙහි අච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නායං ආරබ්භො අප්පමත්තකට්ඨානත්ථාය, ඉමිනාව නියාමෙන සත්තාහං අනුකම්පං කරොථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො තෙනෙව නියාමෙන සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො ආහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායො සරදතාපසො යස්ස සත්ථුස්ස පඨමඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙසි, අහම්පි ‘‘තස්සෙව දුතියඅග්ගසාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථෙමීති.

සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකාසි – ‘‘ත්වං ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ගොතමබුද්ධස්ස දුතියඅග්ගසාවකො භවිස්සසී’’ති. බුද්ධානං බ්යාකරණං සුත්වා සිරිවඩ්ඪනො හට්ඨපහට්ඨො අහොසි. සත්ථාපි භත්තානුමොදනං කත්වා සපරිවාරො විහාරමෙව ගතො. ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙහි තදා පත්ථිතපත්ථනා. තෙ යථාපත්ථිතමෙව ලභිංසු. නාහං මුඛං ඔලොකෙත්වා දෙමී’’ති.

එවං ¶ වුත්තෙ ද්වෙ අග්ගසාවකා භගවන්තං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං අගාරියභූතා සමානා ගිරග්ගසමජ්ජං දස්සනාය ගතා’’ති යාව අස්සජිත්ථෙරස්ස සන්තිකා සොතාපත්තිඵලපටිවෙධා සබ්බං පච්චුප්පන්නවත්ථුං කථෙත්වා, ‘‘තෙ මයං, භන්තෙ, ආචරියස්ස සඤ්චයස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං තුම්හාකං පාදමූලෙ ආනෙතුකාමා තස්ස ලද්ධියා නිස්සාරභාවං කථෙත්වා ඉධාගමනෙ ආනිසංසං කථයිම්හා. සො ඉදානි මය්හං අන්තෙවාසිකවාසො නාම චාටියා උදඤ්චනභාවප්පත්තිසදිසො, න සක්ඛිස්සාමි ¶ අන්තෙවාසිවාසං වසිතු’’න්ති වත්වා, ‘‘ආචරිය, ඉදානි මහාජනො ගන්ධමාලාදිහත්ථො ගන්ත්වා සත්ථාරමෙව පූජෙස්සති, තුම්හෙ කථං භවිස්සථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන ඉමස්මිං ලොකෙ පණ්ඩිතා බහූ, උදාහු දන්ධා’’ති? ‘‘දන්ධා’’ති කථිතෙ ‘‘තෙන හි පණ්ඩිතා පණ්ඩිතස්ස සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගමිස්සන්ති, දන්ධා දන්ධස්ස මම සන්තිකං ආගමිස්සන්ති, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති වත්වා ‘‘ආගන්තුං න ඉච්ඡි, භන්තෙ’’ති. තං සුත්වා සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, සඤ්චයො අත්තනො මිච්ඡාදිට්ඨිතාය අසාරං සාරොති, සාරඤ්ච අසාරොති ගණ්හි. තුම්හෙ පන අත්තනො පණ්ඩිතතාය සාරඤ්ච සාරතො, අසාරඤ්ච අසාරතො ඤත්වා අසාරං පහාය සාරමෙව ගණ්හිත්ථා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අසාරෙ ¶ සාරමතිනො, සාරෙ චාසාරදස්සිනො;

තෙ සාරං නාධිගච්ඡන්ති, මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා.

‘‘සාරඤ්ච ¶ සාරතො ඤත්වා, අසාරඤ්ච අසාරතො;

තෙ සාරං අධිගච්ඡන්ති, සම්මාසඞ්කප්පගොචරා’’ති.

තත්ථ අසාරෙ සාරමතිනොති චත්තාරො පච්චයා, දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං අසාරො නාම, තස්මිං සාරදිට්ඨිනොති අත්ථො. සාරෙ චාසාරදස්සිනොති දසවත්ථුකා සම්මාදිට්ඨි, තස්සා උපනිස්සයභූතා ධම්මදෙසනාති අයං සාරො නාම, තස්මිං ‘‘නායං සාරො’’ති අසාරදස්සිනො. තෙ සාරන්ති තෙ පන තං මිච්ඡාදිට්ඨිග්ගහණං ගහෙත්වා ඨිතා කාමවිතක්කාදීනං වසෙන මිච්ඡාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා සීලසාරං, සමාධිසාරං, පඤ්ඤාසාරං, විමුත්තිසාරං, විමුත්තිඤාණදස්සනසාරං, ‘‘පරමත්ථසාරං, නිබ්බානඤ්ච නාධිගච්ඡ’’න්ති. සාරඤ්චාති තමෙව සීලසාරාදිසාරං ‘‘සාරො නාමාය’’න්ති, වුත්තප්පකාරඤ්ච අසාරං ‘‘අසාරො අය’’න්ති ඤත්වා. තෙ සාරන්ති තෙ පණ්ඩිතා එවං සම්මාදස්සනං ගහෙත්වා ඨිතා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදීනං වසෙන සම්මාසඞ්කප්පගොචරා හුත්වා තං වුත්තප්පකාරං සාරං අධිගච්ඡන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. සන්නිපතිතානං සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

යථා ¶ ¶ අගාරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං නන්දං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථා හි පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහරන්තො – ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙත්වා දස්සෙථා’’ති සුද්ධොදනමහාරාජෙන පෙසිතානං සහස්සසහස්සපරිවාරානං දසන්නං දූතානං සබ්බපච්ඡතො ගන්ත්වා අරහත්තප්පත්තෙන කාළුදායිත්ථෙරෙන ගමනකාලං ඤත්වා මග්ගවණ්ණං වණ්ණෙත්වා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො ¶ කපිලපුරං නීතො ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං අත්ථුප්පත්තිං කත්වා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙත්වා පුනදිවසෙ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො, ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ති (ධ. ප. 168) ගාථාය පිතරං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘ධම්මඤ්චරෙ’’ති (ධ. ප. 169) ගාථාය මහාපජාපතිං සොතාපත්තිඵලෙ, රාජානඤ්ච සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි. භත්තකිච්චාවසානෙ පන රාහුලමාතුගුණකථං නිස්සාය චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා තතො තතියදිවසෙ නන්දකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු පවත්තමානෙසු පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නන්දකුමාරස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමන්තො නන්දකුමාරස්ස හත්ථතො පත්තං න ගණ්හි. සොපි තථාගතගාරවෙන ‘‘පත්තං වො, භන්තෙ, ගණ්හථා’’ති වත්තුං නාසක්ඛි. එවං පන චින්තෙසි – ‘‘සොපානසීසෙ පත්තං ගණ්හිස්සතී’’ති. සත්ථා තස්මිම්පි ඨානෙ න ගණ්හි. ඉතරො ‘‘සොපානපාදමූලෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ¶ ගණ්හි. ඉතරො ‘‘රාජඞ්ගණෙ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තත්ථාපි න ගණ්හි. කුමාරො නිවත්තිතුකාමො අරුචියා ගච්ඡන්තො සත්ථුගාරවෙන ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං න සක්කොති. ‘‘ඉධ ගණ්හිස්සති, එත්ථ ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො ගච්ඡති.

තස්මිං ඛණෙ අඤ්ඤා ඉත්ථියො තං දිස්වා ජනපදකල්යාණියා ආචික්ඛිංසු – ‘‘අය්යෙ, භගවා නන්දකුමාරං ගහෙත්වා ගතො, තුම්හෙහි තං විනා කරිස්සතී’’ති. සා උදකබින්දූහි පග්ඝරන්තෙහෙව අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි වෙගෙන ගන්ත්වා, ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති ආහ. තං තස්සා වචනං තස්ස හදයෙ තිරියං පතිත්වා විය ඨිතං. සත්ථාපිස්ස හත්ථතො පත්තං අග්ගණ්හිත්වාව තං විහාරං නෙත්වා, ‘‘පබ්බජිස්සසි නන්දා’’තිආහ. සො බුද්ධගාරවෙන ‘‘න පබ්බජිස්සාමී’’ති අවත්වා, ‘‘ආම, පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘තෙන හි නන්දං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා කපිලපුරං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ ¶ දිවසෙ රාහුලමාතා කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපිවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධිකුම්භියො අහෙසුං. ත්යාස්ස නික්ඛමනතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ නං දායජ්ජං යාචස්සු – ‘අහං ¶ , තාත, කුමාරො, අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතුසන්තකස්සා’’’ති. කුමාරො භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වාව පිතුසිනෙහං පටිලභිත්වා හට්ඨචිත්තො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤම්පි ¶ බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. භගවාපි කුමාරං න නිවත්තාපෙසි. පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො භගවා චින්තෙසි – ‘‘යං අයං පිතුසන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස බොධිතලෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති. අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි ත්වං, සාරිපුත්ත, රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො කුමාරං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ ච පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි. තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවතො නිවෙදෙත්වා, ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා, මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා තස්ස තං වරං දත්වා පුනෙකදිවසං රාජනිවෙසනෙ කතපාතරාසො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා, ‘පුත්තො තෙ කාලකතො’ති ආහ. අහං තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා, ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්වා’’ති ඉමිස්සා අත්ථුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) කථෙසි. ගාථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි. ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ¶ පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා තතො අනාථපිණ්ඩිකෙන සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය ගහිතපටිඤ්ඤො නිට්ඨිතෙ ජෙතවනෙ විහාරෙ තත්ථ ගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

එවං සත්ථරි ජෙතවනෙ විහරන්තෙ ආයස්මා නන්දො උක්කණ්ඨිත්වා භික්ඛූනං එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘‘අනභිරතො අහං, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න ¶ සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති. භගවා තං පවත්තිං සුත්වා ආයස්මන්තං නන්දං පක්කොසාපෙත්වා එතදවොච – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, නන්ද, සම්බහුලානං භික්ඛූනං එවං ආරොචෙසි ¶ – ‘අනභිරතො, ආවුසො, බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිස්ස පන ත්වං, නන්ද, අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරසි, න සක්කොසි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සසී’’ති? ‘‘සාකියානී මං, භන්තෙ, ජනපදකල්යාණී ඝරා නික්ඛමන්තස්ස අඩ්ඪුල්ලිඛිතෙහි කෙසෙහි අපලොකෙත්වා මං එතදවොච – ‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’ති, සො ඛො අහං, භන්තෙ, තං අනුස්සරමානො අනභිරතො බ්රහ්මචරියං චරාමි, න සක්කොමි බ්රහ්මචරියං සන්ධාරෙතුං, සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තිස්සාමී’’ති.

අථ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං බාහායං ගහෙත්වා ඉද්ධිබලෙන තාවතිංසදෙවලොකං ආනෙන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකස්මිං ඣාමක්ඛෙත්තෙ ඣාමඛාණුකෙ නිසින්නං ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨං එකං පලුට්ඨමක්කටිං දස්සෙත්වා තාවතිංසභවනෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො උපට්ඨානං ආගතානි කකුටපාදානි පඤ්ච අච්ඡරාසතානි දස්සෙසි. කකුටපාදානීති ¶ රත්තවණ්ණතාය පාරෙවතපාදසදිසපාදානි. දස්සෙත්වා ච පනාහ – ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, නන්ද, කතමා නු ඛො අභිරූපතරා වා දස්සනීයතරා වා පාසාදිකතරා වා සාකියානී වා ජනපදකල්යාණී, ඉමානි වා පඤ්ච අච්ඡරාසතානි කකුටපාදානී’’ති? තං සුත්වා ආහ – ‘‘සෙය්යථාපි සා, භන්තෙ, ඡින්නකණ්ණනාසනඞ්ගුට්ඨා පලුට්ඨමක්කටී, එවමෙව ඛො, භන්තෙ, සාකියානී ජනපදකල්යාණී, ඉමෙසං පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං උපනිධාය සඞ්ඛ්යම්පි න උපෙති, කලම්පි න උපෙති, කලභාගම්පි න උපෙති. අථ ඛො ඉමානෙව පඤ්ච අච්ඡරාසතානි අභිරූපතරානි චෙව දස්සනීයතරානි ච පාසාදිකතරානි චා’’ති. ‘‘අභිරම, නන්ද, අභිරම, නන්ද, අහං තෙ පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. ‘‘සචෙ මෙ, භන්තෙ භගවා, පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, අභිරමිස්සාමහං, භන්තෙ, භගවති බ්රහ්මචරියෙ’’ති.

අථ ¶ ඛො භගවා ආයස්මන්තං නන්දං ගහෙත්වා තත්ථ අන්තරහිතො ජෙතවනෙයෙව පාතුරහොසි. අස්සොසුං ඛො භික්ඛූ, ‘‘ආයස්මා කිර නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මතො නන්දස්ස සහායකා භික්ඛූ ආයස්මන්තං නන්දං භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච සමුදාචරන්ති, ‘‘භතකො කිරායස්මා නන්දො, උපක්කිතකො කිරායස්මා නන්දො, අච්ඡරානං හෙතු බ්රහ්මචරියං චරති. භගවා කිරස්ස පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදාන’’න්ති. අථ ඛො ආයස්මා නන්දො සහායකානං භික්ඛූනං ¶ භතකවාදෙන ච උපක්කිතකවාදෙන ච අට්ටියමානො හරායමානො ජිගුච්ඡමානො ¶ එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව යස්සත්ථාය කුලපුත්තා සම්මදෙව අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජන්ති, තදනුත්තරං බ්රහ්මචරියපරියොසානං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහාසි, ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීයං, නාපරං ඉත්ථත්තායා’’ති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරො ච ඛො පනායස්මා නන්දො අරහතං අහොසි.

අථෙකා දෙවතා රත්තිභාගෙ සකලං ජෙතවනං ඔභාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආරොචෙසි – ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො භගවතො භාතා මාතුච්ඡාපුත්තො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. භගවතොපි ඛො ඤාණං උදපාදි ‘‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. සොපායස්මා නන්දො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එතදවොච – ‘‘යං මෙ, භන්තෙ, භගවා පාටිභොගො පඤ්චන්නං අච්ඡරාසතානං පටිලාභාය කකුටපාදානං, මුඤ්චාමහං, භන්තෙ, භගවන්තං එතස්මා පටිස්සවා’’ති. ‘‘මයාපි ඛො තෙ, නන්ද, චෙතසා චෙතො පරිච්ච විදිතො ‘නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං ¶ පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. දෙවතාපි මෙ එතමත්ථං ආරොචෙසි – ‘ආයස්මා, භන්තෙ, නන්දො ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’ති. යදෙව ඛො තෙ, නන්ද, අනුපාදාය ආසවෙහි ¶ චිත්තං විමුත්තං, අථාහං මුත්තො එතස්මා පටිස්සවා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘යස්ස නිත්තිණ්ණො පඞ්කො, මද්දිතො කාමකණ්ටකො;

මොහක්ඛයං අනුප්පත්තො, සුඛදුක්ඛෙසු න වෙධතී ස භික්ඛූ’’ති. (උදා. 22);

අථෙකදිවසං භික්ඛූ තං ආයස්මන්තං නන්දං පුච්ඡිංසු – ‘‘ආවුසො නන්ද, පුබ්බෙ ත්වං ‘උක්කණ්ඨිතොමී’ති වදෙසි, ඉදානි තෙ කථ’’න්ති? ‘‘නත්ථි මෙ, ආවුසො, ගිහිභාවාය ආලයො’’ති. තං සුත්වා භික්ඛූ – ‘‘අභූතං ආයස්මා නන්දො කථෙති, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අතීතදිවසෙසු ‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’ති වත්වා ඉදානි ‘නත්ථි මෙ ගිහිභාවාය ආලයො’ති කථෙතී’’ති ගන්ත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘භික්ඛවෙ, අතීතදිවසෙසු නන්දස්ස අත්තභාවො දුච්ඡන්නගෙහසදිසො අහොසි, ඉදානි සුච්ඡන්නගෙහසදිසො ජාතො. අයඤ්හි දිබ්බච්ඡරානං ¶ දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පබ්බජිතකිච්චස්ස මත්ථකං පාපෙතුං ¶ වායමන්තො තං කිච්චං පත්තො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යථා අගාරං දුච්ඡන්නං, වුට්ඨී සමතිවිජ්ඣති;

එවං අභාවිතං චිත්තං, රාගො සමතිවිජ්ඣති.

‘‘යථා අගාරං සුච්ඡන්නං, වුට්ඨී න සමතිවිජ්ඣති;

එවං සුභාවිතං චිත්තං, රාගො න සමතිවිජ්ඣතී’’ති.

තත්ථ අගාරන්ති යංකිඤ්චි ගෙහං. දුච්ඡන්නන්ති විරළච්ඡන්නං ඡිද්දාවඡිද්දං. සමතිවිජ්ඣතීති වස්සවුට්ඨි විනිවිජ්ඣති. අභාවිතන්ති තං අගාරං වුට්ඨි විය භාවනාය රහිතත්තා අභාවිතං චිත්තං රාගො සමති විජ්ඣති. න කෙවලං රාගොව, දොසමොහමානාදයො සබ්බකිලෙසා තථාරූපං චිත්තං අතිවිය විජ්ඣන්තියෙව. සුභාවිතන්ති සමථවිපස්සනාභාවනාහි සුභාවිතං. එවරූපං චිත්තං සුච්ඡන්නං ගෙහං වුට්ඨි විය රාගාදයො කිලෙසා අතිවිජ්ඣිතුං න සක්කොන්තීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. මහාජනස්ස දෙසනා සාත්ථිකා අහොසි.

අථ ඛො භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, බුද්ධා නාම අච්ඡරියා, ජනපදකල්යාණිං නිස්සාය උක්කණ්ඨිතො නාමායස්මා නන්දො ¶ සත්ථාරා දෙවච්ඡරා ආමිසං කත්වා විනීතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා – ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව ¶ , පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බාරාණසිවාසී කප්පටො නාම වාණිජො අහොසි. තස්සෙකො ගද්රභො කුම්භභාරං වහති, එකදිවසෙන සත්ත යොජනානි ගච්ඡති. සො එකස්මිං සමයෙ ගද්රභභාරකෙහි සද්ධිං තක්කසිලං ගන්ත්වා යාව භණ්ඩස්ස විස්සජ්ජනං, තාව ගද්රභං චරිතුං විස්සජ්ජෙසි. අථස්ස සො ගද්රභො පරිඛාපිට්ඨෙ චරමානො එකං ගද්රභිං දිස්වා උපසඞ්කමි. සා තෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කරොන්තී ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘බාරාණසිතො’’ති. ‘‘කෙන කම්මෙනා’’ති? ‘‘වාණිජ්ජකම්මෙනා’’ති. ‘‘කිත්තකං භාරං වහසී’’ති ¶ ? ‘‘කුම්භභාර’’න්ති? ‘‘එත්තකං භාරං වහන්තො කති යොජනානි ගච්ඡසී’’ති? ‘‘සත්ත යොජනානී’’ති. ‘‘ගතගතට්ඨානෙ තෙ කාචි පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මකරා අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථී’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ මහාදුක්ඛං නාම අනුභොසී’’ති? ‘‘කිඤ්චාපි හි තිරච්ඡානගතානං පාදපරිකම්මාදිකාරකා නාම නත්ථි, කාමසංයොජනඝට්ටනත්ථාය පන එවරූපං කථං කථෙසි’’? සො තස්සා කථාය උක්කණ්ඨි. කප්පටොපි භණ්ඩං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා – ‘‘එහි, තාත, ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, නාහං ගමිස්සාමී’’ති. අථ නං ¶ පුනප්පුනං යාචිත්වා, ‘‘අනිච්ඡන්තං පරිභාසෙත්වා නං නෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගාථමාහ –

‘‘පතොදං තෙ කරිස්සාමි, සාළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

සඤ්ඡින්දිස්සාමි තෙ කායං, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා ගද්රභො ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තෙ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පතොදං මෙ කරිස්සසි, සොළසඞ්ගුලිකණ්ටකං;

පුරතො පතිට්ඨහිත්වාන, උද්ධරිත්වාන පච්ඡතො;

දන්තං තෙ පාතයිස්සාමි, එවං ජානාහි කප්පටා’’ති.

තං ¶ සුත්වා වාණිජො – ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන එස එවං වදතී’’ති චින්තෙත්වා, ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තං ගද්රභිං දිස්වා, ‘‘ඉමායෙස එවං සික්ඛාපිතො භවිස්සති, ‘එවරූපිං නාම තෙ ගද්රභිං ආනෙස්සාමී’ති මාතුගාමෙන නං පලොභෙත්වා නෙස්සාමී’’ති ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං තෙ ආනයිස්සාමි, එවං ජානාහි ගද්රභා’’ති.

තං සුත්වා තුට්ඨචිත්තො ගද්රභො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතුප්පදිං සඞ්ඛමුඛිං, නාරිං සබ්බඞ්ගසොභිනිං;

භරියං මෙ ආනයිස්සසි, එවං ජානාහි කප්පට;

කප්පට භිය්යො ගමිස්සාමි, යොජනානි චතුද්දසා’’ති.

අථ ¶ ¶ නං කප්පටො, ‘‘තෙන හි එහී’’ති ගහෙත්වා සකට්ඨානං අගමාසි. සො කතිපාහච්චයෙන නං ආහ – ‘‘නනු මං තුම්හෙ ‘භරියං තෙ ආනයිස්සාමී’ති අවොචුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, වුත්තං, නාහං අත්තනො කථං භින්දිස්සාමි, භරියං තෙ ආනෙස්සාමි, වෙතනං පන තුය්හං එකකස්සෙව දස්සාමි, තුය්හං වෙතනං දුතියස්ස පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසි. උභින්නං පන වො සංවාසමන්වාය පුත්තා විජායිස්සන්ති, තෙහිපි බහූහි සද්ධිං තුය්හං තං පහොතු වා මා වා, ත්වමෙව ජානෙය්යාසී’’ති. ගද්රභො තස්මිං කථෙන්තෙයෙව අනපෙක්ඛො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා, භික්ඛවෙ, ගද්රභී ජනපදකල්යාණී අහොසි, ගද්රභො නන්දො, වාණිජො අහමෙව. එවං පුබ්බෙපෙස මයා මාතුගාමෙන පලොභෙත්වා විනීතො’’ති ජාතකං නිට්ඨාපෙසීති.

ඉධ සොචෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චුන්දසූකරිකං නාම පුරිසං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි සූකරෙ වධිත්වා ඛාදන්තො ච වික්කිණන්තො ච ජීවිකං කප්පෙසි. ඡාතකාලෙ සකටෙන වීහිං ආදාය ජනපදං ගන්ත්වා එකනාළිද්වෙනාළිමත්තෙන ගාමසූකරපොතකෙ ¶ කිණිත්වා සකටං පූරෙත්වා ආගන්ත්වා පච්ඡානිවෙසනෙ වජං විය එකං ඨානං පරික්ඛිපිත්වා තත්ථෙව තෙසං නිවාපං රොපෙත්වා, තෙසු නානාගච්ඡෙ ච සරීරමලඤ්ච ඛාදිත්වා වඩ්ඪිතෙසු යං යං මාරෙතුකාමො හොති, තං තං ආළානෙ නිච්චලං බන්ධිත්වා සරීරමංසස්ස උද්ධුමායිත්වා බහලභාවත්ථං චතුරස්සමුග්ගරෙන පොථෙත්වා, ‘‘බහලමංසො ජාතො’’ති ඤත්වා මුඛං විවරිත්වා අන්තරෙ දණ්ඩකං දත්වා ලොහථාලියා පක්කුථිතං උණ්හොදකං මුඛෙ ආසිඤ්චති. තං කුච්ඡිං පවිසිත්වා පක්කුථිතං කරීසං ආදාය අධොභාගෙන නික්ඛමති, යාව ථොකම්පි කරීසං අත්ථි, තාව ආවිලං හුත්වා නික්ඛමති, සුද්ධෙ උදරෙ අච්ඡං අනාවිලං හුත්වා නික්ඛමති. අථස්ස අවසෙසං උදකං පිට්ඨියං ආසිඤ්චති. තං කාළචම්මං උප්පාටෙත්වා ගච්ඡති. තතො තිණුක්කාය ලොමානි ඣාපෙත්වා තිඛිණෙන අසිනා සීසං ඡින්දති. පග්ඝරණතං ලොහිතං භාජනෙන පටිග්ගහෙත්වා මංසං ලොහිතෙන මද්දිත්වා පචිත්වා පුත්තදාරමජ්ඣෙ නිසින්නො ඛාදිත්වා සෙසං වික්කිණාති. තස්ස ඉමිනාව නියාමෙන ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි අතික්කන්තානි ¶ . තථාගතෙ ධුරවිහාරෙ වසන්තෙ එකදිවසම්පි පුප්ඵමුට්ඨිමත්තෙන පූජා වා කටච්ඡුමත්තං භික්ඛදානං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි පුඤ්ඤං නාම නාහොසි. අථස්ස සරීරෙ රොගො උප්පජ්ජි, ජීවන්තස්සෙව ¶ අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨහි. අවීචිසන්තාපො නාම යොජනසතෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තස්ස අක්ඛීනං භිජ්ජනසමත්ථො පරිළාහො හොති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘තස්ස අයොමයා භූමි, ජලිතා තෙජසායුතා;

සමන්තා යොජනසතං, ඵරිත්වා තිට්ඨති සබ්බදා’’ති. (ම. නි. 3.267; අ. නි. 3.36);

නාගසෙනත්ථෙරෙන පනස්ස පාකතිකග්ගිසන්තාපතො අධිමත්තතාය අයං උපමා වුත්තා – ‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරමත්තො පාසාණොපි නෙරයිකග්ගිම්හි පක්ඛිත්තො ඛණෙන විලයං ගච්ඡති, නිබ්බත්තසත්තා පනෙත්ථ කම්මබලෙන ¶ මාතුකුච්ඡිගතා විය න විලීයන්තී’’ති (මි. ප. 2.4.6). තස්ස තස්මිං සන්තාපෙ උපට්ඨිතෙ කම්මසරික්ඛකො ආකාරො උප්පජ්ජි. ගෙහමජ්ඣෙයෙව සූකරරවං රවිත්වා ජණ්ණුකෙහි විචරන්තො පුරත්ථිමවත්ථුම්පි පච්ඡිමවත්ථුම්පි ගච්ඡති. අථස්ස ගෙහමානුසකා තං දළ්හං ගහෙත්වා මුඛං පිදහන්ති. කම්මවිපාකො නාම න සක්කා කෙනචි පටිබාහිතුං. සො විරවන්තොව ඉතො චිතො ච විචරති. සමන්තා සත්තසු ඝරෙසු මනුස්සා නිද්දං න ලභන්ති. මරණභයෙන තජ්ජිතස්ස පන බහිනික්ඛමනං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තො සබ්බො ගෙහජනො යථා අන්තොඨිතො බහි විචරිතුං න සක්කොති, තථා ගෙහද්වාරානි ථකෙත්වා බහිගෙහං පරිවාරෙත්වා රක්ඛන්තො අච්ඡති. ඉතරො අන්තොගෙහෙයෙව නිරයසන්තාපෙන විරවන්තො ඉතො චිතො ච විචරති. එවං සත්තදිවසානි විචරිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති. අවීචිමහානිරයො දෙවදූතසුත්තෙන (ම. නි. 3.261 ආදයො; අ. නි. 3.36) වණ්ණෙතබ්බොති.

භික්ඛූ තස්ස ඝරද්වාරෙන ගච්ඡන්තා ¶ තං සද්දං සුත්වා, ‘‘සූකරසද්දො’’ති සඤ්ඤිනො හුත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නා එවමාහංසු – ‘‘භන්තෙ, චුන්දසූකරිතස්ස ගෙහද්වාරං පිදහිත්වා සූකරානං මාරියමානානං අජ්ජ සත්තමො දිවසො, ගෙහෙ කාචි මඞ්ගලකිරියා භවිස්සති මඤ්ඤෙ. එත්තකෙ නාම, භන්තෙ, සූකරෙ මාරෙන්තස්ස එකම්පි මෙත්තචිත්තං වා කාරුඤ්ඤං වා නත්ථි, න වත නො එවරූපො කක්ඛළො ඵරුසො සත්තො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. සත්ථා – ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො ඉමෙ සත්තදිවසෙ සූකරෙ මාරෙති, කම්මසරික්ඛකං පනස්ස විපාකං උදපාදි, ජීවන්තස්සෙව අවීචිමහානිරයසන්තාපො උපට්ඨාසි. සො තෙන සන්තාපෙන සත්ත දිවසානි සූකරරවං ¶ රවන්තො අන්තොනිවෙසනෙ විචරිත්වා අජ්ජ කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තො’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉධ ලොකෙ එවං සොචිත්වා පුන ගන්ත්වා සොචනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා හොන්තු පබ්බජිතා වා, උභයත්ථ සොචන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො’’ති.

තත්ථ ¶ පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපකම්මස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, කතං පාප’’න්ති එකංසෙනෙව මරණසමයෙ ඉධ සොචති, ඉදමස්ස කම්මසොචනං. විපාකං අනුභවන්තො පන පෙච්ච සොචති. ඉදමස්ස පරලොකෙ විපාකසොචනං. එවං සො උභයත්ථ සොචතියෙව. තෙනෙව කාරණෙන ජීවමානොයෙව සො චුන්දසූකරිකොපි සොචති. දිස්වා කම්මකිලිට්ඨන්ති ¶ අත්තනො කිලිට්ඨකම්මං පස්සිත්වා නානප්පකාරකං විලපන්තො විහඤ්ඤතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

ඉධ මොදතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මිකඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා ධම්මිකඋපාසකා නාම අහෙසුං. තෙසු එකෙකස්ස පඤ්ච පඤ්ච උපාසකසතානි පරිවාරා. යො තෙසං ජෙට්ඨකො, තස්ස සත්ත පුත්තා සත්ත ධීතරො. තෙසු එකෙකස්ස එකෙකා සලාකයාගු සලාකභත්තං පක්ඛිකභත්තං නිමන්තනභත්තං උපොසථිකභත්තං ආගන්තුකභත්තං සඞ්ඝභත්තං වස්සාවාසිකං අහොසි. තෙපි සබ්බෙව අනුජාතපුත්තා නාම අහෙසුං. ඉති චුද්දසන්නං පුත්තානං භරියාය උපාසකස්සාති සොළස සලාකයාගුආදීනි පවත්තන්ති. ඉති සො සපුත්තදාරො සීලවා ¶ කල්යාණධම්මො දානසංවිභාගරතො අහොසි. අථස්ස අපරභාගෙ රොගො උප්පජ්ජි, ආයුසඞ්ඛාරො පරිහායි. සො ධම්මං ¶ සොතුකාමො ‘‘අට්ඨ වා මෙ සොළස වා භික්ඛූ පෙසෙථා’’ති සත්ථු සන්තිකං පහිණි. සත්ථා පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා තස්ස මඤ්චං පරිවාරෙත්වා පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු නිසින්නා. ‘‘භන්තෙ, අය්යානං මෙ දස්සනං දුල්ලභං භවිස්සති, දුබ්බලොම්හි, එකං මෙ සුත්තං සජ්ඣායථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කතරං සුත්තං සොතුකාමො උපාසකා’’ති? ‘‘සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං සතිපට්ඨානසුත්ත’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘එකායනො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො සත්තානං විසුද්ධියා’’ති ¶ (දී. නි. 2.373; ම. නි. 1.106) සුත්තන්තං පට්ඨපෙසුං. තස්මිං ඛණෙ ඡහි දෙවලොකෙහි සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා සහස්සසින්ධවයුත්තා දියඩ්ඪයොජනසතිකා ඡ රථා ආගමිංසු. තෙසු ඨිතා දෙවතා ‘‘අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්හාකං දෙවලොකං නෙස්සාම, අම්භො මත්තිකභාජනං භින්දිත්වා සුවණ්ණභාජනං ගණ්හන්තො විය අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහි, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමිතුං ඉධ නිබ්බත්තාහී’’ති වදිංසු. උපාසකො ධම්මස්සවනන්තරායං අනිච්ඡන්තො – ‘‘ආගමෙථ ආගමෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘අම්හෙ වාරෙතී’’ති සඤ්ඤාය තුණ්හී අහෙසුං.

අථස්ස පුත්තධීතරො ‘‘අම්හාකං පිතා පුබ්බෙ ධම්මස්සවනෙන අතිත්තො අහොසි, ඉදානි පන භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා සජ්ඣායං කාරෙත්වා සයමෙව වාරෙති, මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’’ති විරවිංසු. භික්ඛූ ‘‘ඉදානි අනොකාසො’’ති උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු. උපාසකො ථොකං වීතිනාමෙත්වා සතිං පටිලභිත්වා පුත්තෙ පුච්ඡි – ‘‘කස්මා කන්දථා’’ති? ‘‘තාත, තුම්හෙ භික්ඛූ පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං සුණන්තා සයමෙව වාරයිත්ථ, අථ මයං ‘මරණස්ස අභායනකසත්තො නාම නත්ථී’ති කන්දිම්හා’’ති ¶ . ‘‘අය්යා පන කුහි’’න්ති? ‘‘‘අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා පක්කන්තා, තාතා’’ති. ‘‘නාහං, අය්යෙහි සද්ධිං කථෙමී’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කෙන සද්ධිං කථෙථා’’ති. ‘‘ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආදාය ආකාසෙ ඨත්වා ‘අම්හාහි දෙවලොකෙ අභිරම, අම්හාකං දෙවලොකෙ අභිරමා’ති සද්දං කරොන්ති, තාහි සද්ධිං කථෙමී’’ති. ‘‘කුහිං, තාත, රථා, න මයං පස්සාමා’’ති? ‘‘අත්ථි පන මය්හං ගන්ථිතානි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අත්ථි, තාතා’’ති. ‘‘කතරො දෙවලොකො රමණීයො’’ති? ‘‘සබ්බබොධිසත්තානං බුද්ධමාතාපිතූනඤ්ච වසිතට්ඨානං තුසිතභවනං රමණීයං, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි ‘තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ලග්ගතූ’ති පුප්ඵදාමං ඛිපථා’’ති. තෙ ඛිපිංසු. තං රථධුරෙ ලග්ගිත්වා ආකාසෙ ඔලම්බි. මහාජනො තදෙව පස්සති, රථං න පස්සති. උපාසකො ‘‘පස්සථෙතං පුප්ඵදාම’’න්ති වත්වා, ‘‘ආම, පස්සාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘එතං තුසිතභවනතො ආගතරථෙ ඔලම්බති, අහං තුසිතභවනං ගච්ඡාමි ¶ , තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිතුකාමා හුත්වා මයා කතනියාමෙනෙව පුඤ්ඤානි කරොථා’’ති වත්වා කාලං කත්වා රථෙ පතිට්ඨාසි.

තාවදෙවස්ස ¶ තිගාවුතප්පමාණො සට්ඨිසකටභාරාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො අත්තභාවො නිබ්බත්ති, අච්ඡරාසහස්සං පරිවාරෙසි, පඤ්චවීසතියොජනිකං කනකවිමානං පාතුරහොසි. තෙපි භික්ඛූ විහාරං අනුප්පත්තෙ සත්ථා පුච්ඡි – ‘‘සුතා, භික්ඛවෙ, උපාසකෙන ධම්මදෙසනා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අන්තරායෙව පන ‘ආගමෙථා’ති වාරෙසි. අථස්ස පුත්තධීතරො කන්දිංසු ¶ . මයං ‘ඉදානි අනොකාසො’ති උට්ඨායාසනා නික්ඛන්තා’’ති. ‘‘න සො, භික්ඛවෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙසි, ඡහි දෙවලොකෙහි දෙවතා ඡ රථෙ අලඞ්කරිත්වා ආහරිත්වා තං උපාසකං පක්කොසිංසු. සො ධම්මදෙසනාය අන්තරායං අනිච්ඡන්තො තාහි සද්ධිං කථෙසී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘එවං, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි ඉධ ඤාතිමජ්ඣෙ මොදමානො විචරිත්වා ඉදානෙව ගන්ත්වා පුන මොදනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා හි ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා සබ්බත්ථ මොදන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

දිස්වා කම්මවිසුද්ධිමත්තනො’’ති.

තත්ථ කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස කුසලස්ස කාරකො පුග්ගලො ‘‘අකතං වත මෙ පාපං, කතං මෙ කල්යාණ’’න්ති ඉධ කම්මමොදනෙන, පෙච්ච විපාකමොදනෙන මොදති. එවං උභයත්ථ මොදති නාම. කම්මවිසුද්ධින්ති ධම්මිකඋපාසකොපි අත්තනො කම්මවිසුද්ධිං පුඤ්ඤකම්මසම්පත්තිං දිස්වා කාලකිරියතො පුබ්බෙ ඉධලොකෙපි මොදති, කාලං කත්වා ඉදානි පරලොකෙපි අතිමොදතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

ඉධ ¶ ¶ ¶ තප්පතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

දෙවදත්තස්ස වත්ථු පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය යාව පථවිප්පවෙසනා දෙවදත්තං ආරබ්භ භාසිතානි සබ්බානි ජාතකානි විත්ථාරෙත්වා කථිතං. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො – සත්ථරි අනුපියං නාම මල්ලානං නිගමො අත්ථි. තං නිස්සාය අනුපියම්බවනෙ විහරන්තෙයෙව තථාගතස්ස ලක්ඛණපටිග්ගහණදිවසෙයෙව අසීතිසහස්සෙහි ඤාතිකුලෙහි ‘‘රාජා වා හොතු, බුද්ධො වා, ඛත්තියපරිවාරොව විචරිස්සතී’’ති අසීතිසහස්සපුත්තා පටිඤ්ඤාතා. තෙසු යෙභුය්යෙන පබ්බජිතෙසු භද්දියං නාම රාජානං, අනුරුද්ධං, ආනන්දං, භගුං, කිමිලං, දෙවදත්තන්ති ඉමෙ ඡ සක්යෙ අපබ්බජන්තෙ දිස්වා, ‘‘මයං අත්තනො පුත්තෙ පබ්බාජෙම, ඉමෙ ඡ සක්යා න ඤාතකා මඤ්ඤෙ, කස්මා න පබ්බජන්තී’’ති? කථං සමුට්ඨාපෙසුං. අථ ඛො මහානාමො සක්යො අනුරුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘තාත, අම්හාකං කුලා පබ්බජිතො නත්ථි, ත්වං වා පබ්බජ, අහං වා පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. සො පන සුඛුමාලො හොති සම්පන්නභොගො, ‘‘නත්ථී’’ති වචනම්පි තෙන න සුතපුබ්බං. එකදිවසඤ්හි තෙසු ඡසු ඛත්තියෙසු ගුළකීළං කීළන්තෙසු අනුරුද්ධො පූවෙන පරාජිතො පූවත්ථාය පහිණි, අථස්ස මාතා පූවෙ සජ්ජෙත්වා පහිණි ¶ . තෙ ඛාදිත්වා පුන කීළිංසු. පුනප්පුනං තස්සෙව පරාජයො හොති. මාතා පනස්ස පහිතෙ පහිතෙ තික්ඛත්තුං පූවෙ පහිණිත්වා චතුත්ථවාරෙ ‘‘පූවා නත්ථී’’ති පහිණි. සො ‘‘නත්ථී’’ති වචනස්ස අසුකපුබ්බත්තා ‘‘එසාපෙකා පූවවිකති භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘නත්ථිපූවං මෙ ආහරථා’’ති පෙසෙසි. මාතා පනස්ස ‘‘නත්ථිපූවං කිර, අය්යෙ, දෙථා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මම පුත්තෙන ‘නත්ථී’ති පදං න සුතපුබ්බං, ඉමිනා පන උපායෙන නං එතමත්ථං ජානාපෙස්සාමී’’ති තුච්ඡං සුවණ්ණපාතිං අඤ්ඤාය සුවණ්ණපාතියා පටිකුජ්ජිත්වා පෙසෙසි. නගරපරිග්ගාහිකා දෙවතා චින්තෙසුං – ‘‘අනුරුද්ධසක්යෙන අන්නභාරකාලෙ අත්තනො භාගභත්තං උපරිට්ඨපච්චෙකබුද්ධස්ස දත්වා ‘‘‘නත්ථී’ති මෙ වචනස්ස සවනං මා හොතු, භොජනුප්පත්තිට්ඨානජානනං මා ‘හොතූ’ති පත්ථනා කතා, සචායං තුච්ඡපාතිං පස්සිස්සති, දෙවසමාගමං පවිසිතුං න ලභිස්සාම, සීසම්පි නො සත්තධා ඵලෙය්යා’’ති. අථ ¶ නං පාතිං දිබ්බපූවෙහි පුණ්ණං අකංසු. කස්සා ගුළමණ්ඩලෙ ඨපෙත්වා උග්ඝාටිතමත්තාය පූවගන්ධො සකලනගරෙ ඡාදෙත්වා ඨිතො. පූවඛණ්ඩං මුඛෙ ඨපිතමත්තමෙව සත්තරසහරණීසහස්සානි අනුඵරි.

සො චින්තෙසි – ‘‘නාහං මාතු පියො, එත්තකං මෙ කාලං ඉමං නත්ථිපූවං ¶ නාම න පචි, ඉතො පට්ඨාය අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමී’’ති, සො ගෙහං ගන්ත්වාව මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම ¶ , තුම්හාකං අහං පියො, අප්පියො’’ති? ‘‘තාත, එකක්ඛිනො අක්ඛි විය ච හදයං විය ච අතිවිය පියො මෙ අහොසී’’ති. ‘‘අථ කස්මා එත්තකං කාලං මය්හං නත්ථි පූවං න පචිත්ථ, අම්මා’’ති? සා චූළූපට්ඨාකං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි කිඤ්චි පාතියං, තාතා’’ති? ‘‘පරිපුණ්ණා, අය්යෙ, පාති පූවෙහි, එවරූපා පූවා නාම මෙ න දිට්ඨපුබ්බා’’ති ආරොචෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘මය්හං පුත්තො පුඤ්ඤවා කතාභිනීහාරො භවිස්සති, දෙවතාහි පාතිං පූරෙත්වා පූවා පහිතා භවිස්සන්තී’’ති. ‘‘අථ නං පුත්තො, අම්ම, ඉතො පට්ඨායාහං අඤ්ඤං පූවං නාම න ඛාදිස්සාමි, නත්ථිපූවමෙව පචෙය්යාසී’’ති. සාපිස්ස තතො පට්ඨාය ‘‘පූවං ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති වුත්තෙ තුච්ඡපාතිමෙව අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුච්ඡිත්වා පෙසෙසි. යාව අගාරමජ්ඣෙ වසි, තාවස්ස දෙවතාව පූවෙ පහිණිංසු.

සො එත්තකම්පි අජානන්තො පබ්බජ්ජං නාම කිං ජානිස්සති? තස්මා ‘‘කා එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති භාතරං පුච්ඡිත්වා ‘‘ඔහාරිතකෙසමස්සුනා කාසායනිවත්ථෙන කට්ඨත්ථරකෙ වා බිදලමඤ්චකෙ වා නිපජ්ජිත්වා පිණ්ඩාය චරන්තෙන විහරිතබ්බං. එසා පබ්බජ්ජා නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භාතික, අහං සුඛුමාලො. නාහං සක්ඛිස්සාමි පබ්බජිතු’’න්ති ¶ ආහ. ‘‘තෙන හි, තාත, කම්මන්තං උග්ගහෙත්වා ඝරාවාසං වස. න හි සක්කා අම්හෙසු එකෙන අපබ්බජිතු’’න්ති. අථ නං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘භත්තුට්ඨානට්ඨානම්පි අජානන්තො කුලපුත්තො කම්මන්තං නාම කිං ජානිස්සතී’’ති? එකදිවසඤ්හි තිණ්ණං ඛත්තියානං කථා උදපාදි – ‘‘භත්තං නාම කුහිං උට්ඨහතී’’ති? කිමිලො ආහ – ‘‘කොට්ඨෙ උට්ඨහතී’’ති. අථ නං භද්දියො ‘‘ත්වං භත්තස්ස උට්ඨානට්ඨානං න ජානාසි, භත්තං නාම උක්ඛලියං උට්ඨහතී’’ති ආහ. අනුරුද්ධො ‘‘තුම්හෙ ද්වෙපි න ජානාථ, භත්තං නාම රතනමකුළාය සුවණ්ණපාතියං උට්ඨහතී’’ති ආහ.

තෙසු ¶ කිර එකදිවසං කිමිලො කොට්ඨතො වීහී ඔතාරියමානෙ දිස්වා, ‘‘එතෙ කොට්ඨෙයෙව ජාතා’’ති සඤ්ඤී අහොසි. භද්දියො එකදිවසං උක්ඛලිතො භත්තං වඩ්ඪියමානං දිස්වා ‘‘උක්ඛලියඤ්ඤෙව උප්පන්න’’න්ති සඤ්ඤී අහොසි. අනුරුද්ධෙන පන නෙව වීහී කොට්ටෙන්තා, න භත්තං පචන්තා, න වඩ්ඪෙන්තා දිට්ඨපුබ්බා, වඩ්ඪෙත්වා පන පුරතො ඨපිතමෙව පස්සති. සො භුඤ්ජිතුකාමකාලෙ ‘‘භත්තං පාතියං උට්ඨහතී’’ති සඤ්ඤමකාසි. එවං තයොපි තෙ භත්තුට්ඨානට්ඨානං න ජානන්ති. තෙනායං ‘‘කො එස කම්මන්තො නාමා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘පඨමං ඛෙත්තං කසාපෙතබ්බ’’න්තිආදිකං සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ කත්තබ්බං කිච්චං සුත්වා, ‘‘කදා කම්මන්තානං අන්තො පඤ්ඤායිස්සති, කදා මයං අප්පොස්සුක්කා භොගෙ භුඤ්ජිස්සාමා’’ති වත්වා කම්මන්තානං අපරියන්තතාය අක්ඛාතාය ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ඤෙව ඝරාවාසං වස, න මය්හං එතෙනත්ථො’’ති මාතරං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ¶ , ‘‘අනුජානාහි මං, අම්ම, පබ්බජිස්සාමී’’ති වත්වා තාය නානප්පකාරෙහි තික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘සචෙ තෙ සහායකො භද්දියරාජා පබ්බජිස්සති, තෙන සද්ධිං පබ්බජාහී’’ති වුත්තෙ තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මම ඛො, සම්ම, පබ්බජ්ජා තව පටිබද්ධා’’ති වත්වා තං නානප්පකාරෙහි සඤ්ඤාපෙත්වා සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනා සද්ධිං පබ්බජනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි.

තතො භද්දියො සක්යරාජා අනුරුද්ධො ආනන්දො භගු කිමිලො දෙවදත්තොති ඉමෙ ඡ ඛත්තියා උපාලිකප්පකසත්තමා දෙවා විය දිබ්බසම්පත්තිං සත්තාහං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තා විය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය නික්ඛමිත්වා පරවිසයං පත්වා රාජාණාය සෙනං නිවත්තාපෙත්වා පරවිසයං ඔක්කමිංසු. තත්ථ ඡ ඛත්තියා අත්තනො අත්තනො ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා, ‘‘හන්ද භණෙ, උපාලි, නිවත්තස්සු, අලං තෙ එත්තකං ජීවිකායා’’ති තස්ස අදංසු. සො තෙසං පාදමූලෙ පරිවත්තිත්වා පරිදෙවිත්වා තෙසං ආණං අතික්කමිතුං අසක්කොන්තො උට්ඨාය තං ගහෙත්වා නිවත්ති. තෙසං ද්විධා ජාතකාලෙ, වනං ආරොදනප්පත්තං විය පථවීකම්පමානාකාරප්පත්තා විය අහොසි. උපාලි කප්පකොපි ථොකං ගන්ත්වා නිවත්තිත්වා ‘‘චණ්ඩා ඛො සාකියා, ‘ඉමිනා කුමාරා නිප්පාතිතා’ති ඝාතෙය්යුම්පි මං. ඉමෙ හි නාම සක්යකුමාරා එවරූපං සම්පත්තිං පහාය ඉමානි අනග්ඝානි ආභරණානි ඛෙළපිණ්ඩං විය ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිස්සන්ති, කිමඞ්ගං ¶ ¶ පනාහ’’න්ති භණ්ඩිකං ඔමුඤ්චිත්වා තානි ආභරණානි රුක්ඛෙ ලග්ගෙත්වා ‘‘අත්ථිකා ගණ්හන්තූ’’ති වත්වා තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙහි ‘‘කස්මා නිවත්තොසී’’ති පුට්ඨො තමත්ථං ආරොචෙසි. අථ නං තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘මයං, භන්තෙ, සාකියා නාම මානනිස්සිතා, අයං අම්හාකං දීඝරත්තං පරිචාරකො, ඉමං පඨමතරං පබ්බාජෙථ, මයමස්ස අභිවාදනාදීනි කරිස්සාම, එවං නො මානො නිම්මානායිස්සතී’’ති වත්වා තං පඨමතරං පබ්බාජෙත්වා පච්ඡා සයං පබ්බජිංසු. තෙසු ආයස්මා භද්දියො තෙනෙව අන්තරවස්සෙන තෙවිජ්ජො අහොසි. ආයස්මා අනුරුද්ධො දිබ්බචක්ඛුකො හුත්වා පච්ඡා මහාවිතක්කසුත්තං (අ. නි. 8.30) සුත්වා අරහත්තං පාපුණි. ආයස්මා ආනන්දො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. භගුත්ථෙරො ච කිමිලත්ථෙරො ච අපරභාගෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. දෙවදත්තො පොථුජ්ජනිකං ඉද්ධිං පත්තො.

අපරභාගෙ සත්ථරි කොසම්බියං විහරන්තෙ සසාවකසඞ්ඝස්ස තථාගතස්ස මහන්තො ලාභසක්කාරො නිබ්බත්ති. වත්ථභෙසජ්ජාදිහත්ථා මනුස්සා විහාරං පවිසිත්වා ‘‘කුහිං සත්ථා, කුහිං සාරිපුත්තත්ථෙරො, කුහිං මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො, කුහිං මහාකස්සපත්ථෙරො, කුහිං භද්දියත්ථෙරො, කුහිං අනුරුද්ධත්ථෙරො, කුහිං ආනන්දත්ථෙරො, කුහිං භගුත්ථෙරො, කුහිං කිමිලත්ථෙරො’’ති අසීතිමහාසාවකානං නිසින්නට්ඨානං ¶ ඔලොකෙන්තා විචරන්ති. ‘‘දෙවදත්තත්ථෙරො කුහිං නිසින්නො වා, ඨිතො වා’’ති පුච්ඡන්තො නාම නත්ථි. සො චින්තෙසි – ‘‘අහම්පි එතෙහි සද්ධිඤ්ඤෙව පබ්බජිතො, එතෙපි ඛත්තියපබ්බජිතා, අහම්පි ඛත්තියපබ්බජිතො, ලාභසක්කාරහත්ථා ¶ මනුස්සා එතෙයෙව පරියෙසන්ති, මම නාමං ගහෙතාපි නත්ථි. කෙන නු ඛො සද්ධිං එකතො හුත්වා කං පසාදෙත්වා මම ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙය්ය’’න්ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං ඛො රාජා බිම්බිසාරො පඨමදස්සනෙනෙව එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, න සක්කා එතෙන සද්ධිං එකතො භවිතුං, කොසලරඤ්ඤාපි සද්ධිං න සක්කා භවිතුං. අයං ඛො පන රඤ්ඤො පුත්තො අජාතසත්තු කුමාරො කස්සචි ගුණදොසෙ න ජානාති, එතෙන සද්ධිං එකතො භවිස්සාමී’’ති. සො කොසම්බිතො රාජගහං ගන්ත්වා කුමාරකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා චත්තාරො ආසීවිසෙ චතූසු හත්ථපාදෙසු එකං ගීවාය පිලන්ධිත්වා ¶ එකං සීසෙ චුම්බටකං කත්වා එකං එකංසං කරිත්වා ඉමාය අහිමෙඛලාය ආකාසතො ඔරුය්හ අජාතසත්තුස්ස උච්ඡඞ්ගෙ නිසීදිත්වා තෙන භීතෙන ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං දෙවදත්තො’’ති වත්වා තස්ස භයවිනොදනත්ථං තං අත්තභාවං පටිසංහරිත්වා සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධරො පුරතො ඨත්වා තං පසාදෙත්වා ලාභසක්කාරං නිබ්බත්තෙසි. සො ලාභසක්කාරාභිභූතො ‘‘අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමී’’ති පාපකං චිත්තං උප්පාදෙත්වා සහ චිත්තුප්පාදෙන ඉද්ධිතො පරිහායිත්වා සත්ථාරං වෙළුවනවිහාරෙ සරාජිකාය පරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ – ‘‘භගවා, භන්තෙ, එතරහි ජිණ්ණො වුඩ්ඪො මහල්ලකො, අප්පොස්සුක්කො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං අනුයුඤ්ජතු, අහං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාමි, නිය්යාදෙථ මෙ භික්ඛුසඞ්ඝ’’න්ති ¶ වත්වා සත්ථාරා ඛෙළාසකවාදෙන අපසාදෙත්වා පටික්ඛිත්තො අනත්තමනො ඉමං පඨමං තථාගතෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා පක්කාමි.

අථස්ස භගවා රාජගහෙ පකාසනීයකම්මං කාරෙසි. සො ‘‘පරිච්චත්තො දානි අහං සමණෙන ගොතමෙන, ඉදානිස්ස අනත්ථං කරිස්සාමී’’ති අජාතසත්තුං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘පුබ්බෙ ඛො, කුමාර, මනුස්සා දීඝායුකා, එතරහි අප්පායුකා. ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යං ත්වං කුමාරොව සමානො කාලං කරෙය්යාසි, තෙන හි ත්වං, කුමාර, පිතරං හන්ත්වා රාජා හොහි, අහං භගවන්තං හන්ත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වත්වා තස්මිං රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙ තථාගතස්ස වධාය පුරිසෙ පයොජෙත්වා තෙසු සොතාපත්තිඵලං පත්වා නිවත්තෙසු සයං ගිජ්ඣකූටපබ්බතං අභිරුහිත්වා, ‘‘අහමෙව සමණං ගොතමං ජීවිතා වොරොපෙස්සාමී’’ති සිලං පවිජ්ඣිත්වා රුහිරුප්පාදකකම්මං කත්වා ඉමිනාපි උපායෙන මාරෙතුං අසක්කොන්තො පුන නාළාගිරිං විස්සජ්ජාපෙසි. තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ආනන්දත්ථෙරො අත්තනො ජීවිතං සත්ථු පරිච්චජිත්වා පුරතො අට්ඨාසි. සත්ථා නාගං දමෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අනෙකසහස්සෙහි උපාසකෙහි අභිහටං මහාදානං පරිභුඤ්ජිත්වා තස්මිං ¶ දිවසෙ සන්නිපතිතානං අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛාතානං රාජගහවාසීනං අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයෙ ජාතෙ ‘‘අහො ආයස්මා ආනන්දො මහාගුණො, තථාරූපෙ නාම හත්ථිනාගෙ ආගච්ඡන්තෙ අත්තනො ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ¶ ¶ සත්ථු පුරතොව අට්ඨාසී’’ති ථෙරස්ස ගුණකථං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මමත්ථාය ජීවිතං පරිච්චජියෙවා’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො චූළහංස (ජා. 1.15.133 ආදයො; 2.21.1 ආදයො) – මහාහංස (ජා. 2.21.89 ආදයො) – කක්කටකජාතකානි (ජා. 1.3.49 ආදයො) කථෙසි. දෙවදත්තස්සාපි කම්මං නෙව පාකටං, තථා රඤ්ඤො මාරාපිතත්තා, න වධකානං පයොජිතත්තා න සිලාය පවිද්ධත්තා පාකටං අහොසි, යථා නාළාගිරිහත්ථිනො විස්සජ්ජිතත්තා. තදා හි මහාජනො ‘‘රාජාපි දෙවදත්තෙනෙව මාරාපිතො, වධකොපි පයොජිතො, සිලාපි අපවිද්ධා. ඉදානි පන තෙන නාළාගිරි විස්සජ්ජාපිතො, එවරූපං නාම පාපකං ගහෙත්වා රාජා විචරතී’’ති කොලාහලමකාසි.

රාජා මහාජනස්ස කථං සුත්වා පඤ්ච ථාලිපාකසතානි නීහරාපෙත්වා න පුන තස්සූපට්ඨානං අගමාසි, නාගරාපිස්ස කුලං උපගතස්ස භික්ඛාමත්තම්පි න අදංසු. සො පරිහීනලාභසක්කාරො කොහඤ්ඤෙන ජීවිතුකාමො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ච වත්ථූනි යාචිත්වා භගවතො ‘‘අලං, දෙවදත්ත, යො ඉච්ඡති, සො ආරඤ්ඤකො හොතූ’’ති පටික්ඛිත්තො කස්සාවුසො, වචනං සොභනං, කිං තථාගතස්ස උදාහු මම, අහඤ්හි උක්කට්ඨවසෙන එවං වදාමි, ‘‘සාධු, භන්තෙ, භික්ඛූ යාවජීවං ආරඤ්ඤකා අස්සු, පිණ්ඩපාතිකා, පංසුකූලිකා, රුක්ඛමූලිකා, මච්ඡමංසං න ඛාදෙය්යු’’න්ති. ‘‘යො දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො මයා සද්ධිං ආගච්ඡතූ’’ති වත්වා පක්කාමි. තස්ස වචනං ¶ සුත්වා එකච්චෙ නවකපබ්බජිතා මන්දබුද්ධිනො ‘‘කල්යාණං දෙවදත්තො ආහ, එතෙන සද්ධිං විචරිස්සාමා’’ති තෙන සද්ධිං එකතො අහෙසුං. ඉති සො පඤ්චසතෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං තෙහි පඤ්චහි වත්ථූහි ලූඛප්පසන්නං ජනං සඤ්ඤාපෙන්තො කුලෙසු විඤ්ඤාපෙත්වා විඤ්ඤාපෙත්වා භුඤ්ජන්තො සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමි. සො භගවතා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමසි චක්කභෙදායා’’ති පුට්ඨො ‘‘සච්චං භගවා’’ති වත්වා, ‘‘ගරුකො ඛො, දෙවදත්ත, සඞ්ඝභෙදො’’තිආදීහි ඔවදිතොපි සත්ථු වචනං අනාදියිත්වා පක්කන්තො ආයස්මන්තං ආනන්දං රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා, ‘‘අජ්ජතග්ගෙ දානාහං, ආවුසො ආනන්ද, අඤ්ඤත්රෙව භගවතා, අඤ්ඤත්ර, භික්ඛුසඞ්ඝා උපොසථං කරිස්සාමි, සඞ්ඝකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ථෙරො තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසි. තං විදිත්වා සත්ථා උප්පන්නධම්මසංවෙගො හුත්වා, ‘‘දෙවදත්තො ¶ සදෙවකස්ස ලොකස්ස අනත්ථනිස්සිතං අත්තනො අවීචිම්හි පච්චනකකම්මං කරොතී’’ති විතක්කෙත්වා –

‘‘සුකරානි ¶ අසාධූනි, අත්තනො අහිතානි ච;

යං වෙ හිතඤ්ච සාධුඤ්ච, තං වෙ පරමදුක්කර’’න්ති. (ධ. ප. 163) –

ඉමං ගාථං වත්වා පුන ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘සුකරං සාධුනා සාධු, සාධු පාපෙන දුක්කරං;

පාපං පාපෙන සුකරං, පාපමරියෙහි දුක්කර’’න්ති. (උදා. 48; චූළව. 343);

අථ ඛො දෙවදත්තො උපොසථදිවසෙ අත්තනො පරිසාය සද්ධිං එකමන්තං නිසීදිත්වා, ‘‘යස්සිමානි පඤ්ච වත්ථූනි ඛමන්ති ¶ , සො සලාකං ගණ්හතූ’’ති වත්වා පඤ්චසතෙහි වජ්ජිපුත්තකෙහි නවකෙහි අප්පකතඤ්ඤූහි සලාකාය ගහිතාය සඞ්ඝං භින්දිත්වා තෙ භික්ඛූ ආදාය ගයාසීසං අගමාසි. තස්ස තත්ථ ගතභාවං සුත්වා සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ආනයනත්ථාය ද්වෙ අග්ගසාවකෙ පෙසෙසි. තෙ තත්ථ ගන්ත්වා ආදෙසනාපාටිහාරියානුසාසනියා චෙව ඉද්ධිපාටිහාරියානුසාසනියා ච අනුසාසන්තා තෙ අමතං පායෙත්වා ආදාය ආකාසෙන ආගමිංසු. කොකාලිකොපි ඛො ‘‘උට්ඨෙහි, ආවුසො දෙවදත්ත, නීතා තෙ භික්ඛූ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි, නනු ත්වං මයා වුත්තො ‘මා, ආවුසො, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ විස්සාසී’ති. පාපිච්ඡා සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, පාපිකානං ඉච්ඡානං වසං ගතා’’ති වත්වා ජණ්ණුකෙන හදයමජ්ඣෙ පහරි, තස්ස තත්ථෙව උණ්හං ලොහිතං මුඛතො උග්ගඤ්ඡි. ආයස්මන්තං පන සාරිපුත්තං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං ආකාසෙන ආගච්ඡන්තං දිස්වා භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, ආයස්මා සාරිපුත්තො ගමනකාලෙ අත්තදුතියො ගතො, ඉදානි මහාපරිවාරො ආගච්ඡන්තො සොභතී’’ති. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව සාරිපුත්තො සොභති, පුබ්බෙ තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තකාලෙපි මය්හං පුත්තො මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො සොභියෙවා’’ති වත්වා –

‘‘හොති සීලවතං අත්ථො, පටිසන්ථාරවුත්තිනං;

ලක්ඛණං පස්ස ආයන්තං, ඤාතිසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

අථ පස්සසිමං කාළං, සුවිහීනංව ඤාතිභී’’ති. (ජා. 1.1.11) –

ඉදං ¶ ¶ ජාතකං කථෙසි. පුන භික්ඛූහි, ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර ද්වෙ අග්ගසාවකෙ උභොසු පස්සෙසු නිසීදාපෙත්වා ‘බුද්ධලීළාය ධම්මං දෙසෙස්සාමී’ති තුම්හාකං අනුකිරියං කරොතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘න ¶ , භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපෙස මම අනුකිරියං කාතුං වායමි, න පන සක්ඛී’’ති වත්වා –

‘‘අපි වීරක පස්සෙසි, සකුණං මඤ්ජුභාණකං;

මයූරගීවසඞ්කාසං, පතිං මය්හං සවිට්ඨකං.

සෙවාලෙ පලිගුණ්ඨිතො මතො’’ති. (ජා. 1.2.107-108) –

ආදිනා ජාතකං වත්වා අපරාපරෙසුපි දිවසෙසු තථානුරූපමෙව කථං ආරබ්භ –

යත්ථබ්භිදා ගරුළො උත්තමඞ්ග’’න්ති. (ජා. 1.2.120);

‘‘ලසී ¶ ච තෙ නිප්ඵලිකා, මත්ථකො ච පදාලිතො;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, අජ්ජ ඛො ත්වං විරොචසී’’ති. (ජා. 1.1.143) –

එවමාදීනි ජාතකානි කථෙසි. පුන ‘‘අකතඤ්ඤූ දෙවදත්තො’’ති කථං ආරබ්භ –

‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ;

මිගරාජ නමො ත්යත්ථු, අපි කිඤ්චි ලභාමසෙ.

‘‘මම ලොහිතභක්ඛස්ස, නිච්චං ලුද්දානි කුබ්බතො;

දන්තන්තරගතො සන්තො, තං බහුං යම්පි ජීවසී’’ති. (ජා. 1.4.29-30) –

ආදීනි ¶ ජාතකානි කථෙසි. පුන වධාය පරිසක්කනමස්ස ආරබ්භ –

‘‘ඤාතමෙතං කුරුඞ්ගස්ස, යං ත්වං සෙපණ්ණි සිය්යසි;

අඤ්ඤං සෙපණ්ණි ගච්ඡාමි, න මෙ තෙ රුච්චතෙ ඵල’’න්ති. (ජා. 1.1.21) –

ආදීනි ¶ ජාතකානි කථෙසි. පුනදිවසෙ ‘‘උභතො පරිහීනො දෙවදත්තො ලාභසක්කාරතො ච සාමඤ්ඤතො චා’’ති කථාසු පවත්තමානාසු ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තො පරිහීනො, පුබ්බෙපෙස පරිහීනොයෙවා’’ති වත්වා –

‘‘අක්ඛී ¶ භින්නා පටො නට්ඨො, සඛිගෙහෙ ච භණ්ඩනං;

උභතො පදුට්ඨා කම්මන්තා, උදකම්හි ථලම්හි චා’’ති. (ජා. 1.1.139) –

ආදීනි ජාතකානි කථෙසි. එවං රාජගහෙ විහරන්තොව දෙවදත්තං ආරබ්භ බහූනි ජාතකානි කථෙත්වා රාජගහතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා ජෙතවනෙ විහාරෙ වාසං කප්පෙසි. දෙවදත්තොපි ඛො නව මාසෙ ගිලානො පච්ඡිමෙ කාලෙ සත්ථාරං දට්ඨුකාමො හුත්වා අත්තනො සාවකෙ ආහ – ‘‘අහං සත්ථාරං දට්ඨුකාමො, තං මෙ දස්සෙථා’’ති. ‘‘ත්වං සමත්ථකාලෙ සත්ථාරා සද්ධිං වෙරී හුත්වා අචරි, න මයං තත්ථ නෙස්සාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘මා මං නාසෙථ, මයා සත්ථරි ආඝාතො කතො, සත්ථු පන මයි කෙසග්ගමත්තොපි ආඝාතො නත්ථි’’. සො හි භගවා –

‘‘වධකෙ දෙවදත්තම්හි, චොරෙ අඞ්ගුලිමාලකෙ;

ධනපාලෙ රාහුලෙ ච, සබ්බත්ථ සමමානසො’’ති. (අප. ථෙර 1.1.585; මි. ප. 6.6.5) –

‘‘දස්සෙථ මෙ භගවන්ත’’න්ති පුනප්පුනං යාචි. අථ නං තෙ මඤ්චකෙනාදාය නික්ඛමිංසු. තස්ස ආගමනං සුත්වා භික්ඛූ සත්ථු ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, දෙවදත්තො කිර තුම්හාකං දස්සනත්ථාය ආගච්ඡතී’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, සො තෙනත්තභාවෙන මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තො කිර පඤ්චන්නං වත්ථූනං ආයාචිතකාලතො පට්ඨාය පුන බුද්ධං දට්ඨුං න ලභති, අයං ¶ ධම්මතා. ‘‘අසුකට්ඨානඤ්ච අසුකට්ඨානඤ්ච ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘යං ඉච්ඡති, තං කරොතු, න සො මං පස්සිතුං ලභිස්සතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉතො යොජනමත්තං ආගතො, අඩ්ඪයොජනං, ගාවුතං, ජෙතවනපොක්ඛරණීසමීපං ආගතො, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙපි අන්තොජෙතවනං පවිසති, නෙව මං පස්සිතුං ¶ ලභිස්සතී’’ති. දෙවදත්තං ගහෙත්වා ආගතා ජෙතවනපොක්ඛරණීතීරෙ මඤ්චං ඔතාරෙත්වා පොක්ඛරණිං න්හායිතුං ඔතරිංසු. දෙවදත්තොපි ඛො මඤ්චතො වුට්ඨාය උභො පාදෙ භූමියං ඨපෙත්වා නිසීදි. පාදා පථවිං පවිසිංසු ¶ . සො අනුක්කමෙන යාව ගොප්ඵකා, යාව ජණ්ණුකා, යාව කටිතො, යාව ථනතො, යාව ගීවතො පවිසිත්වා හනුකට්ඨිකස්ස භූමියං පවිට්ඨකාලෙ –

‘‘ඉමෙහි අට්ඨීහි තමග්ගපුග්ගලං,

පාණෙහි බුද්ධං සරණං උපෙමී’’ති. (මි. ප. 4.1.3) –

ඉමං ගාථමාහ. ඉදං කිර ඨානං දිස්වා තථාගතො දෙවදත්තං පබ්බාජෙසි. සචෙ හි න සො පබ්බජිස්ස, ගිහී හුත්වා කම්මඤ්ච භාරියං අකරිස්ස, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං න සක්ඛිස්ස, පබ්බජිත්වා ච පන කිඤ්චාපි කම්මං භාරියං කරිස්සති, ආයතිං භවනිස්සරණපච්චයං කාතුං ¶ සක්ඛිස්සතීති තං සත්ථා පබ්බාජෙසි. සො හි ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ අට්ඨිස්සරො නාම පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සති, සො පථවිං පවිසිත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්ති. නිච්චලෙ බුද්ධෙ අපරජ්ඣභාවෙන පන නිච්චලොව හුත්වා පච්චතූති යොජනසතිකෙ අන්තො අවීචිම්හි යොජනසතුබ්බෙධමෙවස්ස සරීරං නිබ්බත්ති. සීසං යාව කණ්ණසක්ඛලිතො උපරි අයකපල්ලං පාවිසි, පාදා යාව ගොප්ඵකා හෙට්ඨා අයපථවියං පවිට්ඨා, මහාතාලක්ඛන්ධපරිමාණං අයසූලං පච්ඡිමභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා පිට්ඨිමජ්ඣං භින්දිත්වා උරෙන නික්ඛමිත්වා පුරිමභිත්තිං පාවිසි, අපරං දක්ඛිණභිත්තිතො නික්ඛමිත්වා දක්ඛිණපස්සං භින්දිත්වා වාමපස්සෙන නික්ඛමිත්වා උත්තරභිත්තිං පාවිසි, අපරං උපරි කපල්ලතො නික්ඛමිත්වා මත්ථකං භින්දිත්වා අධොභාගෙන නික්ඛමිත්වා අයපථවිං පාවිසි. එවං සො තත්ථ නිච්චලොව පච්චි.

භික්ඛූ ‘‘එත්තකං ඨානං දෙවදත්තො ආගච්ඡන්තො සත්ථාරං දට්ඨුං අලභිත්වාව පථවිං පවිට්ඨො’’ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, දෙවදත්තො ඉදානෙව මයි අපරජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි, පුබ්බෙපි පවිට්ඨොයෙවා’’ති වත්වා හත්ථිරාජකාලෙ මග්ගමූළ්හං පුරිසං සමස්සාසෙත්වා අත්තනො පිට්ඨිං ආරොපෙත්වා ඛෙමන්තං පාපිතස්ස පුන තික්ඛත්තුං ආගන්ත්වා අග්ගට්ඨානෙ මජ්ඣිමට්ඨානෙ ¶ මූලෙහි එවං දන්තෙ ඡින්දිත්වා තතියවාරෙ මහාපුරිසස්ස චක්ඛුපථං අතික්කමන්තස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං –

‘‘අකතඤ්ඤුස්ස ¶ ¶ පොසස්ස, නිච්චං විවරදස්සිනො;

සබ්බං චෙ පථවිං දජ්ජා, නෙව නං අභිරාධයෙ’’ති. (ජා. 1.1.72; 1.9.107) –

ඉදං ජාතකං කථෙත්වා පුනපි තථෙව කථාය සමුට්ඨිතාය ඛන්තිවාදිභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා කලාබුරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං ඛන්තිවාදිජාතකඤ්ච (ජා. 1.4.49 ආදයො), චූළධම්මපාලභූතෙ අත්තනි අපරජ්ඣිත්වා මහාපතාපරාජභූතස්ස තස්ස පථවිං පවිට්ඨභාවං දීපෙතුං චූළධම්මපාලජාතකඤ්ච (ජා. 1.5.44 ආදයො) කථෙසි.

පථවිං පවිට්ඨෙ පන දෙවදත්තෙ මහාජනො හට්ඨතුට්ඨො ධජපටාකකදලියො උස්සාපෙත්වා පුණ්ණඝටෙ ඨපෙත්වා ‘‘ලාභා වත නො’’ති මහන්තං ඡණං අනුභොති. තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව දෙවදත්තෙ මතෙ මහාජනො තුස්සති, පුබ්බෙපි තුස්සියෙවා’’ති වත්වා සබ්බජනස්ස අප්පියෙ චණ්ඩෙ ඵරුසෙ බාරාණසියං පිඞ්ගලරඤ්ඤෙ නාම මතෙ මහාජනස්ස තුට්ඨභාවං දීපෙතුං –

සො හිංසිතො ආනෙය්ය පුන ඉධා’’ති. (ජා. 1.2.179-180) –

ඉදං පිඞ්ගලජාතකං කථෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, දෙවදත්තො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති? ‘‘අවීචිමහානිරයෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉධ තප්පන්තො විචරිත්වා පුන ගන්ත්වා තප්පනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පබ්බජිතා වා හොන්තු ගහට්ඨා වා, පමාදවිහාරිනො උභයත්ථ තප්පන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉධ ¶ ¶ තප්පති පෙච්ච තප්පති, පාපකාරී උභයත්ථ තප්පති;

පාපං මෙ කතන්ති තප්පති, භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධ තප්පතීති ඉධ කම්මතප්පනෙන දොමනස්සමත්තෙන තප්පති. පෙච්චාති පරලොකෙ පන විපාකතප්පනෙන අතිදාරුණෙන අපායදුක්ඛෙන තප්පති. පාපකාරීති නානප්පකාරස්ස පාපස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන තප්පනෙන උභයත්ථ තප්පති නාම. පාපං මෙති සො හි කම්මතප්පනෙන කප්පන්තො ‘‘පාපං මෙ කත’’න්ති තප්පති. තං අප්පමත්තකං තප්පනං, විපාකතප්පනෙන පන තප්පන්තො භිය්යො තප්පති දුග්ගතිං ගතො අතිඵරුසෙන තප්පනෙන අතිවිය තප්පතීති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ඉධ ¶ නන්දතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුමනාදෙවිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි දෙවසිකං අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ ද්වෙ භික්ඛූසහස්සානි භුඤ්ජන්ති, තථා විසාඛාය මහාඋපාසිකාය. සාවත්ථියං යො යො දානං දාතුකාමො හොති, සො සො තෙසං උභින්නං ඔකාසං ලභිත්වාව කරොති. කිං කාරණා? ‘‘තුම්හාකං දානග්ගං අනාථපිණ්ඩිකො වා විසාඛා වා ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නාගතා’’ති වුත්තෙ සතසහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා කතදානම්පි ‘‘කිං දානං නාමෙත’’න්ති ගරහන්ති. උභොපි හි තෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස රුචිඤ්ච අනුච්ඡවිකකිච්චානි ච අතිවිය ජානන්ති, තෙසු විචාරෙන්තෙසු භික්ඛූ චිත්තරූපං භුඤ්ජන්ති. තස්මා සබ්බෙ දානං දාතුකාමා තෙ ගහෙත්වාව ගච්ඡන්ති. ඉති තෙ අත්තනො අත්තනො ඝරෙ භික්ඛූ පරිවිසිතුං න ලභන්ති. තතො විසාඛා, ‘‘කො නු ඛො මම ඨානෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තී පුත්තස්ස ධීතරං දිස්වා තං අත්තනො ඨානෙ ඨපෙසි. සා තස්සා නිවෙසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසති. අනාථපිණ්ඩිකොපි මහාසුභද්දං නාම ජෙට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා භික්ඛූනං ¶ වෙය්යාවච්චං කරොන්තී ධම්මං සුණන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං අගමාසි. තතො චූළසුභද්දං ඨපෙසි. සාපි තථෙව කරොන්තී සොතාපන්නා හුත්වා පතිකුලං ගතා. අථ සුමනදෙවිං නාම කනිට්ඨධීතරං ඨපෙසි. සා පන ධම්මං සුත්වා සකදාගාමිඵලං පත්වා කුමාරිකාව හුත්වා තථාරූපෙන ¶ අඵාසුකෙන ආතුරා ආහාරුපච්ඡෙදං කත්වා ¶ පිතරං දට්ඨුකාමා හුත්වා පක්කොසාපෙසි. සො එකස්මිං දානග්ගෙ තස්සා සාසනං සුත්වාව ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, අම්ම සුමනෙ’’ති ආහ. සාපි නං ආහ – ‘‘කිං, තාත කනිට්ඨභාතිකා’’ති? ‘‘විලපසි අම්මා’’ති? ‘‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. ‘‘භායසි, අම්මා’’ති? ‘‘න භායාමි, කනිට්ඨභාතිකා’’ති. එත්තකං වත්වායෙව පන සා කාලමකාසි. සො සොතාපන්නොපි සමානො සෙට්ඨිධීතරි උප්පන්නසොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ධීතු සරීරකිච්චං කාරෙත්වා රොදන්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දුක්ඛී දුම්මනො අස්සුමුඛො රොදමානො ආගතොසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘ධීතා මෙ, භන්තෙ, සුමනදෙවී කාලකතා’’ති ආහ. ‘‘අථ කස්මා සොචසි, නනු සබ්බෙසං එකංසිකං මරණ’’න්ති? ‘‘ජානාමෙතං, භන්තෙ, එවරූපා නාම මෙ හිරිඔත්තප්පසම්පන්නා ධීතා, සා මරණකාලෙ සතිං පච්චුපට්ඨාපෙතුං අසක්කොන්තී විලපමානා මතා, තෙන මෙ අනප්පකං දොමනස්සං උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘කිං පන තාය කථිතං මහාසෙට්ඨී’’ති? ‘‘අහං තං, භන්තෙ, ‘අම්ම, සුමනෙ’ති ආමන්තෙසිං. අථ මං ආහ – ‘කිං, තාත, කනිට්ඨභාතිකා’ති? ‘විලපසි, අම්මා’ති? ‘න විලපාමි, කනිට්ඨභාතිකා’ති. ‘භායසි, අම්මා’ති? ‘න භායාමි කනිට්ඨභාතිකා’ති. එත්තකං වත්වා කාලමකාසී’’ති. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න තෙ මහාසෙට්ඨි ධීතා විලපතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා භන්තෙ එවමාහා’’ති? ‘‘කනිට්ඨත්තායෙව ¶ . ධීතා හි තෙ, ගහපති, මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකා. ත්වඤ්හි සොතාපන්නො, ධීතා පන තෙ සකදාගාමිනී. සා මග්ගඵලෙහි තයා මහල්ලිකත්තා තං එවමාහා’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවං, ගහපතී’’ති. ‘‘ඉදානි කුහිං නිබ්බත්තා, භන්තෙ’’ති? ‘‘තුසිතභවනෙ, ගහපතී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ඉධ ඤාතකානං අන්තරෙ නන්දමානා විචරිත්වා ඉතො ගන්ත්වාපි නන්දනට්ඨානෙයෙව නිබ්බත්තා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ආම, ගහපති, අප්පමත්තා නාම ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා ඉධ ලොකෙ ච පරලොකෙ ච නන්දන්තියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉධ ¶ නන්දති පෙච්ච නන්දති, කතපුඤ්ඤො උභයත්ථ නන්දති;

පුඤ්ඤං මෙ කතන්ති නන්දති, භිය්යො නන්දති සුග්ගතිං ගතො’’ති.

තත්ථ ඉධාති ඉධ ලොකෙ කම්මනන්දනෙන නන්දති. පෙච්චාති පරලොකෙ විපාකනන්දනෙන නන්දති. කතපුඤ්ඤොති නානප්පකාරස්ස පුඤ්ඤස්ස කත්තා. උභයත්ථාති ඉධ ‘‘කතං මෙ කුසලං, අකතං මෙ පාප’’න්ති නන්දති, පරත්ථ විපාකං අනුභවන්තො නන්දති. පුඤ්ඤං මෙති ඉධ නන්දන්තො පන ‘‘පුඤ්ඤං මෙ කත’’න්ති සොමනස්සමත්තෙනෙව කම්මනන්දනං උපාදාය නන්දති. භිය්යොති විපාකනන්දනෙන පන සුගතිං ගතො සත්තපඤ්ඤාසවස්සකොටියො සට්ඨිවස්සසතසහස්සානි දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො තුසිතපුරෙ අතිවිය නන්දතීති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ ¶ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

බහුම්පි චෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථිවාසිනො හි ද්වෙ කුලපුත්තා සහායකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කාමෙ පහාය සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිත්වා පඤ්ච වස්සානි ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ වසිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සාසනෙ ධුරං පුච්ඡිත්වා විපස්සනාධුරඤ්ච ගන්ථධුරඤ්ච විත්ථාරතො සුත්වා එකො තාව ‘‘අහං, භන්තෙ, මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතො න සක්ඛිස්සාමි ගන්ථධුරං පූරෙතුං, විපස්සනාධුරං පන පූරෙස්සාමී’’ති යාව අරහත්තා විපස්සනාධුරං කථාපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පන ‘‘අහං ගන්ථධුරං පූරෙස්සාමී’’ති අනුක්කමෙන තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා ගතගතට්ඨානෙ ධම්මං කථෙති, සරභඤ්ඤං භණති, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ධම්මං වාචෙන්තො විචරති. අට්ඨාරසන්නං මහාගණානං ආචරියො අහොසි. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ¶ ඉතරස්ස ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති ¶ වදන්ති. ථෙරො ‘‘ගච්ඡථ, ආවුසො, මම වචනෙන සත්ථාරං වන්දිත්වා අසීති මහාථෙරෙ වන්දථ, සහායකත්ථෙරම්පි මෙ ‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’ති වදථා’’ති පෙසෙති. තෙ භික්ඛූ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා ගන්ථිකත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වදන්ති. ඉතරෙන ච ‘‘කො නාම සො’’ති වුත්තෙ, ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛු, භන්තෙ’’ති වදන්ති. එවං ථෙරෙ පුනප්පුනං සාසනං පහිණන්තෙ සො භික්ඛු ථොකං කාලං සහිත්වා අපරභාගෙ සහිතුං අසක්කොන්තො ‘‘අම්හාකං ආචරියො තුම්හෙ වන්දතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘කො එසො’’ති වත්වා ‘‘තුම්හාකං සහායකභික්ඛූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං පන තුම්හෙහි තස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතං, කිං දීඝනිකායාදීසු අඤ්ඤතරො නිකායො, කිං තීසු පිටකෙසු එකං පිටක’’න්ති වත්වා ‘‘චතුප්පදිකම්පි ගාථං න ජානාති, පංසුකූලං ගහෙත්වා පබ්බජිතකාලෙයෙව අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, බහූ වත අන්තෙවාසිකෙ ලභි, තස්ස ආගතකාලෙ මයා පඤ්හං පුච්ඡිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙසි.

අථ අපරභාගෙ ථෙරො සත්ථාරං දට්ඨුං ආගතො. සහායකස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ පත්තචීවරං ඨපෙත්වා ¶ ගන්ත්වා සත්ථාරඤ්චෙව අසීති මහාථෙරෙ ච වන්දිත්වා සහායකස්ස වසනට්ඨානං පච්චාගමි. අථස්ස සො වත්තං කාරෙත්වා සමප්පමාණං ආසනං ගහෙත්වා, ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ‘‘එස එවරූපං මම පුත්තං විහෙඨෙත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තෙය්යා’’ති තස්මිං අනුකම්පාය විහාරචාරිකං චරන්තො විය තෙසං නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. තත්ථ තත්ථ නිසීදන්තා හි භික්ඛූ බුද්ධාසනං පඤ්ඤාපෙත්වාව නිසීදන්ති. තෙන ¶ සත්ථා පකතිපඤ්ඤත්තෙයෙව ආසනෙ නිසීදි. නිසජ්ජ ඛො පන ගන්ථිකභික්ඛුං පඨමජ්ඣානෙ පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තස්මිං අකථිතෙ දුතියජ්ඣානං ආදිං කත්වා අට්ඨසුපි සමාපත්තීසු රූපාරූපෙසු ච පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි. ඉතරො තං සබ්බං කථෙසි. අථ නං සොතාපත්තිමග්ගෙ පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකත්ථෙරො කථෙතුං නාසක්ඛි. තතො ඛීණාසවත්ථෙරං පුච්ඡි. ථෙරො කථෙසි. සත්ථා ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති අභිනන්දිත්වා සෙසමග්ගෙසුපි පටිපාටියා ¶ පඤ්හං පුච්ඡි. ගන්ථිකො එකම්පි කථෙතුං නාසක්ඛි, ඛීණාසවො පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං කථෙසි. සත්ථා චතූසුපි ඨානෙසු තස්ස සාධුකාරං අදාසි. තං සුත්වා භුම්මදෙවෙ ආදිං කත්වා යාව බ්රහ්මලොකා සබ්බා දෙවතා චෙව නාගසුපණ්ණා ච සාධුකාරං අදංසු. තං සාධුකාරං සුත්වා තස්ස අන්තෙවාසිකා චෙව සද්ධිවිහාරිනො ච සත්ථාරං උජ්ඣායිංසු – ‘‘කිං නාමෙතං සත්ථාරා කතං, කිඤ්චි අජානන්තස්ස මහල්ලකත්ථෙරස්ස චතූසු ඨානෙසු සාධුකාරං අදාසි, අම්හාකං පනාචරියස්ස සබ්බපරියත්තිධරස්ස පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පාමොක්ඛස්ස පසංසාමත්තම්පි න කරී’’ති. අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං නාමෙතං, භික්ඛවෙ, කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ආචරියො මම සාසනෙ භතියා ගාවො රක්ඛණසදිසො, මය්හං පන පුත්තො යථාරුචියා පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජනකසාමිසදිසො’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

සම්මප්පජානො සුවිමුත්තචිත්තො.

තත්ථ සංහිතන්ති තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්සෙතං නාමං. තං ආචරියෙ උපසඞ්කමිත්වා උග්ගණ්හිත්වා බහුම්පි පරෙසං භාසමානො වාචෙන්තො තං ධම්මං සුත්වා යං කාරකෙන පුග්ගලෙන කත්තබ්බං, තක්කරො න හොති. කුක්කුටස්ස පක්ඛපහරණමත්තම්පි අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරං නප්පවත්තෙති. එසො යථා නාම දිවසං භතියා ගාවො රක්ඛන්තො ගොපො පාතොව නිරවසෙසං සම්පටිච්ඡිත්වා සායං ගහෙත්වා සාමිකානං නිය්යාදෙත්වා දිවසභතිමත්තං ගණ්හාති, යථාරුචියා පන පඤ්ච ගොරසෙ පරිභුඤ්ජිතුං ¶ න ලභති, එවමෙව කෙවලං අන්තෙවාසිකානං සන්තිකා වත්තපටිවත්තකරණමත්තස්ස භාගී හොති, සාමඤ්ඤස්ස පන භාගී න හොති. යථා පන ගොපාලකෙන නිය්යාදිතානං ¶ ගුන්නං ගොරසං සාමිකාව පරිභුඤ්ජන්ති, තථා තෙන කථිතං ධම්මං සුත්වා කාරකපුග්ගලා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිත්වා කෙචි පඨමජ්ඣානාදීනි පාපුණන්ති, කෙචි විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගඵලානි පාපුණන්ති, ගොණසාමිකා ගොරසස්සෙව සාමඤ්ඤස්ස භාගිනො හොන්ති.

ඉති සත්ථා සීලසම්පන්නස්ස බහුස්සුතස්ස පමාදවිහාරිනො අනිච්චාදිවසෙන යොනිසොමනසිකාරෙ පමත්තස්ස භික්ඛුනො වසෙන පඨමං ගාථං කථෙසි, න දුස්සීලස්ස. දුතියගාථා පන අප්පස්සුතස්සපි යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තස්ස කාරකපුග්ගලස්ස වසෙන කථිතා.

තත්ථ අප්පම්පී චෙති ථොකං එකවග්ගද්විවග්ගමත්තම්පි. ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරීති අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය නවලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපං ධම්මං පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං චතුපාරිසුද්ධිසීලධුතඞ්ගඅසුභකම්මට්ඨානාදිභෙදං චරන්තො අනුධම්මචාරී හොති. සො ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො විචරති. සො ඉමාය සම්මාපටිපත්තියා රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං සම්මා හෙතුනා නයෙන පරිජානිතබ්බෙ ධම්මෙ පරිජානන්තො තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිප්පස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තීනං වසෙන සුවිමුත්තචිත්තො, අනුපාදියානො ඉධ වා හුරං වාති ඉධලොකපරලොකපරියාපන්නා වා අජ්ඣත්තිකබාහිරා වා ඛන්ධායතනධාතුයො චතූහි උපාදානෙහි අනුපාදියන්තො මහාඛීණාසවො මග්ගසඞ්ඛාතස්ස සාමඤ්ඤස්ස වසෙන ආගතස්ස ඵලසාමඤ්ඤස්ස ¶ චෙව පඤ්චඅසෙක්ඛධම්මක්ඛන්ධස්ස ච භාගවා හොතීති රතනකූටෙන විය අගාරස්ස අරහත්තෙන දෙසනාය කූටං ගණ්හීති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ද්වෙසහායකභික්ඛුවත්ථු චුද්දසමං.

අප්පමාදො ¶ ¶ ¶ අමතපදන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසම්බිං උපනිස්සාය ඝොසිතාරාමෙ විහරන්තො සාමාවතිප්පමුඛානං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං, මාගණ්ඩියප්පමුඛානඤ්ච එතිස්සා පඤ්චන්නං ඤාතිසතානං මරණබ්යසනං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – අතීතෙ අල්ලකප්පරට්ඨෙ අල්ලකප්පරාජා නාම, වෙඨදීපකරට්ඨෙ වෙඨදීපකරාජා නාමාති ඉමෙ ද්වෙ දහරකාලතො පට්ඨාය සහායකා හුත්වා එකාචරියකුලෙ සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා අත්තනො අත්තනො පිතූනං අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා ආයාමෙන දසදසයොජනිකෙ රට්ඨෙ රාජානො අහෙසුං. තෙ කාලෙන කාලං සමාගන්ත්වා එකතො තිට්ඨන්තා නිසීදන්තා නිපජ්ජන්තා මහාජනං ජායමානඤ්ච ජීයමානඤ්ච මීයමානඤ්ච දිස්වා ‘‘පරලොකං ගච්ඡන්තං අනුගච්ඡන්තො නාම නත්ථි, අන්තමසො ¶ අත්තනො සරීරම්පි නානුගච්ඡති, සබ්බං පහාය ගන්තබ්බං, කිං නො ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමා’’ති මන්තෙත්වා රජ්ජානි පුත්තදාරානං නිය්යාදෙත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ වසන්තා මන්තයිංසු – ‘‘මයං රජ්ජං පහාය පබ්බජිතා, න ජීවිතුං අසක්කොන්තා. තෙ මයං එකට්ඨානෙ වසන්තා අපබ්බජිතසදිසායෙව හොම, තස්මා විසුං වසිස්සාම. ත්වං එතස්මිං පබ්බතෙ වස, අහං ඉමස්මිං පබ්බතෙ වසිස්සාමි. අන්වඩ්ඪමාසං පන උපොසථදිවසෙ එකතො භවිස්සාමා’’ති. අථ ඛො නෙසං එතදහොසි – ‘‘එවම්පි නො ගණසඞ්ගණිකාව භවිස්සති, ත්වං පන තව පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙය්යාසි, අහං මම පබ්බතෙ අග්ගිං ජාලෙස්සාමි, තාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවං ජානිස්සාමා’’ති. තෙ තථා කරිංසු.

අථ අපරභාගෙ වෙඨදීපකතාපසො කාලං කත්වා මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො. තතො අඩ්ඪමාසෙ සම්පත්තෙ අග්ගිං අදිස්වාව ඉතරො ‘‘සහායකො මෙ කාලකතො’’ති අඤ්ඤාසි. ඉතරොපි නිබ්බත්තක්ඛණෙයෙව අත්තනො දෙවසිරිං ඔලොකෙත්වා කම්මං උපධාරෙන්තො නික්ඛමනතො පට්ඨාය අත්තනො තපචරියං දිස්වා ‘‘ගන්ත්වා මම සහායකං පස්සිස්සාමී’’ති ¶ තං අත්තභාවං විජහිත්වා මග්ගිකපුරිසො විය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො ¶ ආහ – ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘මග්ගිකපුරිසො ¶ අහං, භන්තෙ, දූරතොව ආගතොම්හි. කිං පන, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ එකකොව වසති, අඤ්ඤොපි කොචි අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි මෙ එකො සහායකො’’ති. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එතස්මිං පබ්බතෙ වසති, උපොසථදිවසෙ පන අග්ගිං න ජාලෙති, මතො නූන භවිස්සතී’’ති. ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති? ‘‘එවමාවුසො’’ති. ‘‘අහං සො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසී’’ති? ‘‘දෙවලොකෙ මහෙසක්ඛො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්තොස්මි, භන්තෙ, ‘අය්යං පස්සිස්සාමී’ති පුන ආගතොම්හි. අපි නු ඛො අය්යානං ඉමස්මිං ඨානෙ වසන්තානං කොචි උපද්දවො අත්ථී’’ති? ‘‘ආම, ආවුසො, හත්ථී නිස්සාය කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං වො, භන්තෙ, හත්ථී කරොන්තී’’ති? ‘‘සම්මජ්ජනට්ඨානෙ ලණ්ඩං පාතෙන්ති, පාදෙහි භූමියං පහරිත්වා පංසුං උද්ධරන්ති, ස්වාහං ලණ්ඩං ඡඩ්ඩෙන්තො පංසුං සමං කරොන්තො කිලමාමී’’ති. ‘‘කිං පන තෙසං අනාගමනං ඉච්ඡථා’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි තෙසං අනාගමනං කරිස්සාමී’’ති තාපසස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තඤ්ච අදාසි. දදන්තො ච පන වීණාය තිස්සො තන්තියො දස්සෙත්වා තයො මන්තෙ උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා හත්ථී පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ නිවත්තිත්වා පච්ඡතො ඔලොකෙන්තා ඔලොකෙන්තා පලායන්ති, ඉමං තන්තිං පහරිත්වා ඉමස්මිං මන්තෙ වුත්තෙ හත්ථියූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගච්ඡතී’’ති ආචික්ඛිත්වා, ‘‘යං වො රුච්චති, තං කරෙය්යාථා’’ති ¶ වත්වා තාපසං වන්දිත්වා පක්කාමි. තාපසො පලායනමන්තං වත්වා පලායනතන්තිං පහරිත්වා හත්ථී පලාපෙත්වා වසි.

තස්මිං සමයෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පො නාම රාජා හොති. සො එකදිවසං ගබ්භිනියා දෙවියා සද්ධිං බාලසූරියතපං තප්පමානො අබ්භොකාසතලෙ නිසීදි. දෙවී රඤ්ඤො පාරුපනං සතසහස්සග්ඝනිකං රත්තකම්බලං පාරුපිත්වා නිසින්නා රඤ්ඤා සද්ධිං සමුල්ලපමානා රඤ්ඤො අඞ්ගුලිතො සතසහස්සග්ඝනිකං රාජමුද්දිකං නීහරිත්වා අත්තනො අඞ්ගුලියං පිලන්ධි. තස්මිං සමයෙ හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආකාසෙන ගච්ඡන්තො දූරතො රත්තකම්බලපාරුපනං දෙවිං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය පක්ඛෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඔතරි. රාජා ¶ තස්ස ඔතරණසද්දෙන භීතො උට්ඨාය අන්තොනිවෙසනං පාවිසි. දෙවී ගරුගබ්භතාය චෙව භීරුකජාතිකතාය ච වෙගෙන ගන්තුං නාසක්ඛි. අථ නං සො සකුණො අජ්ඣප්පත්තො නඛපඤ්ජරෙ නිසීදාපෙත්වා ආකාසං පක්ඛන්දි. තෙ කිර සකුණා පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙන්ති. තස්මා ආකාසෙන නෙත්වා යථාරුචිතට්ඨානෙ නිසීදිත්වා මංසං ඛාදන්ති. සාපි තෙන නීයමානා මරණභයභීතා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං විරවිස්සාමි, මනුස්සසද්දො නාම තිරච්ඡානගතානං උබ්බෙජනීයො, තං සුත්වා මං ඡඩ්ඩෙස්සති. එවං සන්තෙ ¶ සහ ගබ්භෙන ජීවිතක්ඛයං පාපුණිස්සාමි, යස්මිං පන ඨානෙ නිසීදිත්වා මං ඛාදිතුං ආරභිස්සති, තත්ර නං සද්දං කත්වා පලාපෙස්සාමී’’ති. සා අත්තනො පණ්ඩිතතාය අධිවාසෙසි.

තදා ච හිමවන්තපදෙසෙ ථොකං වඩ්ඪිත්වා මණ්ඩපාකාරෙන ¶ ඨිතො එකො මහානිග්රොධො හොති. සො සකුණො මිගරූපාදීනි තත්ථ නෙත්වා ඛාදති, තස්මා තම්පි තත්ථෙව නෙත්වා විටපබ්භන්තරෙ ඨපෙත්වා ආගතමග්ගං ඔලොකෙසි. ආගතමග්ගොලොකනං කිර තෙසං ධම්මතා. තස්මිං ඛණෙ දෙවී, ‘‘ඉදානි ඉමං පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා පාණිසද්දඤ්චෙව මුඛසද්දඤ්ච කත්වා තං පලාපෙසි. අථස්සා සූරියත්ථඞ්ගමනකාලෙ ගබ්භෙ කම්මජවාතා චලිංසු. සබ්බදිසාසු ගජ්ජන්තො මහාමෙඝො උට්ඨහි. සුඛෙධිතාය රාජමහෙසියා ‘‘මා භායි, අය්යෙ’’ති වචනමත්තම්පි අලභමානාය දුක්ඛපරෙතාය සබ්බරත්තිං නිද්දා නාම නාහොසි. විභාතාය පන රත්තියා වලාහකවිගමො ච අරුණුග්ගමනඤ්ච තස්සා ගබ්භවුට්ඨානඤ්ච එකක්ඛණෙයෙව අහොසි. සා මෙඝඋතුඤ්ච පබ්බතඋතුඤ්ච අරුණඋතුඤ්ච ගහෙත්වා ජාතත්තා පුත්තස්ස උතෙනොති නාමං අකාසි.

අල්ලකප්පතාපසස්සපි ඛො තතො අවිදූරෙ වසනට්ඨානං හොති. සො පකතියාව වස්සදිවසෙ සීතභයෙන ඵලාඵලත්ථාය වනං න පවිසති, තං රුක්ඛමූලං ගන්ත්වා සකුණෙහි ඛාදිතමංසානං අට්ඨිං ආහරිත්වා කොට්ටෙත්වා රසං කත්වා පිවති. තස්මා තං දිවසං ‘‘අට්ඨිං ආහරිස්සාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා රුක්ඛමූලෙ අට්ඨිං පරියෙසෙන්තො ¶ උපරි දාරකසද්දං සුත්වා උල්ලොකෙන්තො දෙවිං දිස්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වත්වා ‘‘මානුසිත්ථිම්හී’’ති. ‘‘කථං ආගතාසී’’ති? ‘‘හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙනානීතාම්හී’’ති වුත්තෙ ‘‘ඔතරාහී’’ති ආහ ¶ . ‘‘ජාතිසම්භෙදතො භායාමි, අය්යා’’ති. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘ඛත්තියාම්හී’’ති. ‘‘අහම්පි ඛත්තියොයෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ඛත්තියමායං කථෙහී’’ති. සො ඛත්තියමායං කථෙසි. ‘‘තෙන හි ආරුය්හ පුත්තං මෙ ඔතාරෙහී’’ති. සො එකෙන පස්සෙන අභිරුහනමග්ගං කත්වා අභිරුහිත්වා දාරකං ගණ්හි. ‘‘මා මං හත්ථෙන ඡුපී’’ති ච වුත්තෙ තං අඡුපිත්වාව දාරකං ඔතාරෙසි. දෙවීපි ඔතරි. අථ නං අස්සමපදං නෙත්වා සීලභෙදං අකත්වාව අනුකම්පාය පටිජග්ගි, නිම්මක්ඛිකමධුං ආහරිත්වා සයංජාතසාලිං ආහරිත්වා යාගුං පචිත්වා අදාසි. එවං තස්මිං පටිජග්ගන්තෙ සා අපරභාගෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං නෙව ආගතමග්ගං ජානාමි, න ගමනමග්ගං ජානාමි, ඉමිනාපි මෙ සද්ධිං විස්සාසමත්තම්පි නත්ථි. සචෙ පනායං අම්හෙ පහාය කත්ථචි ගමිස්සති, උභොපි ඉධෙව මරණං පාපුණිස්සාම, යංකිඤ්චි කත්වා ඉමස්ස සීලං භින්දිත්වා යථා මං ¶ න මුඤ්චති, තථා තං කාතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං දුන්නිවත්ථදුප්පාරුතදස්සනෙන පලොභෙත්වා සීලවිනාසං පාපෙසි. තතො පට්ඨාය ද්වෙපි සමග්ගවාසං වසිංසු.

අථෙකදිවසං තාපසො නක්ඛත්තයොගං උල්ලොකෙන්තො පූරන්තප්පස්ස නක්ඛත්තමිලායනං දිස්වා ‘‘භද්දෙ කොසම්බියං පූරන්තප්පරාජා ¶ මතො’’ති ආහ. ‘‘කස්මා, අය්ය, එවං වදෙසි? කිං තෙ තෙන සද්ධිං ආඝාතො අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, භද්දෙ, නක්ඛත්තමිලායනමස්ස දිස්වා එවං වදාමී’’ති, සා පරොදි. අථ නං ‘‘කස්මා රොදසී’’ති පුච්ඡිත්වා තාය තස්ස අත්තනො සාමිකභාවෙ අක්ඛාතෙ ආහ – ‘‘මා, භද්දෙ, රොදි, ජාතස්ස නාම නියතො මච්චූ’’ති. ‘‘ජානාමි, අය්යා’’ති වුත්තෙ ‘‘අථ කස්මා රොදසී’’ති? ‘‘පුත්තො මෙ කුලසන්තකස්ස රජ්ජස්ස අනුච්ඡවිකො, ‘සචෙ තත්ර අභවිස්ස, සෙතච්ඡත්තං උස්සාපයිස්ස. ඉදානි මහාජානිකො වත ජාතො’ති සොකෙන රොදාමි, අය්යා’’ති. ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා චින්තයි, සචස්ස රජ්ජං පත්ථෙසි, අහමස්ස රජ්ජලභනාකාරං කරිස්සාමී’’ති. අථස්ස හත්ථිකන්තවීණඤ්චෙව හත්ථිකන්තමන්තෙ ච අදාසි. තදා අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි ආගන්ත්වා වටරුක්ඛමූලෙ නිසීදන්ති. අථ නං ආහ – ‘‘හත්ථීසු අනාගතෙසුයෙව රුක්ඛං අභිරුහිත්වා තෙසු ආගතෙසු ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙතුම්පි අසක්කොන්තා පලායිස්සන්ති, අථ ඔතරිත්වා ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො තථා කත්වා ආගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. අථ නං දුතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි ¶ , සබ්බෙ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තා පලායිස්සන්තී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආගන්ත්වා ආරොචෙසි ¶ . අථ නං තතියදිවසෙ ආහ – ‘‘අජ්ජ ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහරෙය්යාසි, යූථපති පිට්ඨිං උපනාමෙන්තො ආගමිස්සතී’’ති. තදාපි තථා කත්වා ආරොචෙසි.

අථස්ස මාතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘භද්දෙ, පුත්තස්ස තෙ සාසනං වදෙහි, එත්තොව ගන්ත්වා රාජා භවිස්සතී’’ති ආහ. සා පුත්තං ආමන්තෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, මං සගබ්භං හත්ථිලිඞ්ගසකුණො ආනෙසී’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි ආචික්ඛිත්වා ‘‘අසද්දහන්තානං ඉමං පිතු පාරුපනකම්බලඤ්චෙව පිලන්ධනමුද්දිකඤ්ච දස්සෙය්යාසී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. කුමාරො තාපසං ‘‘ඉදානි කිං කරොමී’’ති ආහ. ‘‘රුක්ඛස්ස හෙට්ඨිමසාඛාය නිසීදිත්වා ඉමං මන්තං වත්වා ඉමං තන්තිං පහර, ජෙට්ඨකහත්ථී තෙ පිට්ඨිං උපනාපෙත්වා උපසඞ්කමිස්සති, තස්ස පිට්ඨියං නිසින්නොව රට්ඨං ගන්ත්වා රජ්ජං ගණ්හාහී’’ති. සො මාතාපිතරො වන්දිත්වා තථා කත්වා ආගතස්ස හත්ථිනො පිට්ඨියං නිසීදිත්වා කණ්ණෙ මන්තයි – ‘‘අහං කොසම්බියං පූරන්තප්පරඤ්ඤො පුත්තො, පෙත්තිකං මෙ රජ්ජං ගණ්හිත්වා දෙහි සාමී’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘අනෙකානි ¶ හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, අනෙකානි හත්ථිසහස්සානි සන්නිපතිංසු. පුන ‘‘ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, ජිණ්ණා හත්ථී පටික්කමිංසු. පුන ‘‘අතිතරුණා හත්ථී නිවත්තන්තූ’’ති හත්ථිරවං රවි, තෙපි නිවත්තිංසු. සො අනෙකෙහි යූථහත්ථිසහස්සෙහෙව පරිවුතො පච්චන්තගාමං පත්වා ‘‘අහං රඤ්ඤො පුත්තො, සම්පත්තිං ¶ පත්ථයමානා මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති ආහ. ‘‘තතො පට්ඨාය මනුස්සානං සඞ්ගහං කරොන්තො ගන්ත්වා නගරං පරිවාරෙත්වා ‘යුද්ධං වා මෙ දෙතු, රජ්ජං වා’’’ති සාසනං පෙසෙසි. නාගරා ආහංසු – ‘‘මයං ද්වෙපි න දස්සාම. අම්හාකඤ්හි දෙවී ගරුගබ්භා හත්ථිලිඞ්ගසකුණෙන නීතා, තස්සා අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා මයං න ජානාම. යාව තස්සා පවත්තිං න සුණාම. තාව නෙව යුද්ධං දස්සාම, න රජ්ජ’’න්ති. තදා කිර තං පවෙණිරජ්ජං අහොසි. තතො කුමාරො ‘‘අහං තස්සා පුත්තො’’ති වත්වා සෙනාපතිආදීනං නාමානි කථෙත්වා තථාපි අසද්දහන්තානං කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච දස්සෙසි. තෙ කම්බලඤ්ච මුද්දිකඤ්ච සඤ්ජානිත්වා නික්කඞ්ඛා හුත්වා ද්වාරං විවරිත්වා තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිංසු. අයං තාව උතෙනස්ස උප්පත්ති.

අල්ලකප්පරට්ඨෙ ¶ පන දුබ්භික්ඛෙ ජීවිතුං අසක්කොන්තො එකො කොතුහලිකො නාම මනුස්සො කාපිං නාම තරුණපුත්තඤ්ච කාළිං නාම භරියඤ්ච ආදාය ‘‘කොසම්බිං ගන්ත්වා ජීවිස්සාමී’’ති පාථෙය්යං ගහෙත්වා නික්ඛමි. ‘‘අහිවාතරොගෙන මහාජනෙ මරන්තෙ දිස්වා නික්ඛමී’’තිපි වදන්තියෙව. තෙ ගච්ඡන්තා පාථෙය්යෙ පරික්ඛීණෙ ඛුදාභිභූතා දාරකං වහිතුං නාසක්ඛිංසු. අථ සාමිකො පජාපතිං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුන පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙත්වා නං ගච්ඡාමා’’ති. මාතු හදයං නාම මුදුකං හොති. තස්මා සා ආහ – ‘‘නාහං ජීවන්තමෙව පුත්තං ඡඩ්ඩෙතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං කරොමා’’ති? ‘‘වාරෙන නං වහාමා’’ති. මාතා අත්තනො වාරෙ පුප්ඵදාමං විය නං උක්ඛිපිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා ¶ අඞ්කෙන වහිත්වා පිතුනො දෙති. තස්ස තං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ඡාතකතොපි බලවතරා වෙදනා උප්පජ්ජි. සො පුනප්පුනං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මයං ජීවන්තා පුත්තං ලභිස්සාම, ඡඩ්ඩෙම න’’න්ති. සාපි පුනප්පුනං පටික්ඛිපිත්වා පටිවචනං නාදාසි. දාරකො වාරෙන පරිවත්තියමානො කිලන්තො පිතු හත්ථෙ නිද්දායි. සො තස්ස නිද්දායනභාවං ඤත්වා මාතරං පුරතො කත්වා එකස්ස ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා පණ්ණසන්ථරෙ තං නිපජ්ජාපෙත්වා පායාසි. මාතා නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තී පුත්තං අදිස්වා, ‘‘සාමි, කුහිං මෙ පුත්තො’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකස්ස මෙ ගච්ඡස්ස හෙට්ඨා නිපජ්ජාපිතො’’ති. ‘‘සාමි, මා මං නාසයි, පුත්තං විනා ජීවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, ආනෙහි මෙ පුත්ත’’න්ති උරං පහරිත්වා පරිදෙවි. අථ නං නිවත්තිත්වා ආනෙසි. පුත්තොපි අන්තරාමග්ගෙ මතො හොති. ඉති සො එත්තකෙ ඨානෙ පුත්තං ඡඩ්ඩෙත්වා තස්ස නිස්සන්දෙන භවන්තරෙ සත්ත වාරෙ ඡඩ්ඩිතො. ‘‘පාපකම්මං නාමෙතං අප්පක’’න්ති න අවමඤ්ඤිතබ්බං.

තෙ ¶ ගච්ඡන්තා එකං ගොපාලකුලං පාපුණිංසු. තං දිවසඤ්ච ගොපාලකස්ස ධෙනුමඞ්ගලං හොති. ගොපාලකස්ස ගෙහෙ නිබද්ධං එකො පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජති. සො තං භොජෙත්වා මඞ්ගලමකාසි. බහු පායාසො පටියත්තො හොති. ගොපාලකො තෙ ආගතෙ දිස්වා, ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡිත්වා සබ්බං පවත්තිං සුත්වා මුදුජාතිකො කුලපුත්තො තෙසු අනුකම්පං කත්වා බහුකෙන සප්පිනා පායාසං දාපෙසි. භරියා ‘‘සාමි, තයි ජීවන්තෙ අහම්පි ජීවාමි නාම, දීඝරත්තං ඌනොදරොසි, යාවදත්ථං භුඤ්ජාහී’’ති සප්පිඤ්ච දධිඤ්ච තදභිමුඛඤ්ඤෙව කත්වා අත්තනා මන්දසප්පිනා ¶ ථොකමෙව භුඤ්ජි. ඉතරො බහුං භුඤ්ජිත්වා සත්තට්ඨදිවසෙ ඡාතතාය ආහාරතණ්හං ඡින්දිතුං නාසක්ඛි. ගොපාලකො තෙසං පායාසං දාපෙත්වා සයං ¶ භුඤ්ජිතුං ආරභි. කොතුහලිකො තං ඔලොකෙන්තො නිසීදිත්වා හෙට්ඨාපීඨෙ නිපන්නාය සුනඛියා ගොපාලකෙන වඩ්ඪෙත්වා දිය්යමානං පායාසපිණ්ඩං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤා වතායං සුනඛී, නිබද්ධං එවරූපං භොජනං ලභතී’’ති චින්තෙසි. සො රත්තිභාගෙ තං පායාසං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො කාලං කත්වා තස්සා සුනඛියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති.

අථස්ස භරියා සරීරකිච්චං කත්වා තස්මිංයෙව ගෙහෙ භතිං කත්වා තණ්ඩුලනාළිං ලභිත්වා පචිත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘දාසස්ස වො පාපුණාතූ’’ති වත්වා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉධෙව වසිතුං වට්ටති, නිබද්ධං, අය්යො, ඉධාගච්ඡති, දෙය්යධම්මො හොතු වා, මා වා, දෙවසිකං වන්දන්තී වෙය්යාවච්චං කරොන්තී චිත්තං පසාදෙන්තී බහුං පුඤ්ඤං පසවිස්සාමී’’ති. සා තත්ථෙව භතිං කරොන්තී වසි. සාපි සුනඛී ඡට්ඨෙ වා සත්තමෙ වා මාසෙ එකමෙව කුක්කුරං විජායි. ගොපාලකො තස්ස එකධෙනුයා ඛීරං දාපෙසි. සො න චිරස්සෙව වඩ්ඪි. අථස්ස පච්චෙකබුද්ධො භුඤ්ජන්තො නිබද්ධං එකං භත්තපිණ්ඩං දෙති. සො භත්තපිණ්ඩං නිස්සාය පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහමකාසි. ගොපාලකොපි නිබද්ධං ද්වෙ වාරෙ පච්චෙකබුද්ධස්සුපට්ඨානං යාති. ගච්ඡන්තොපි අන්තරාමග්ගෙ වාළමිගට්ඨානෙ දණ්ඩෙන ගච්ඡෙ ච භූමිඤ්ච පහරිත්වා ‘‘සුසූ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දං කත්වා වාළමිගෙ පලාපෙති. සුනඛොපි තෙන සද්ධිං ගච්ඡති.

සො එකදිවසං පච්චෙකබුද්ධං ආහ – ‘‘භන්තෙ, යදා මෙ ඔකාසො න භවිස්සති, තදා ඉමං සුනඛං පෙසෙස්සාමි, තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති. තතො පට්ඨාය අනොකාසදිවසෙ, ‘‘ගච්ඡ, තාත, අය්යං ආනෙහී’’ති සුනඛං පෙසෙසි. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා සාමිකස්ස ගච්ඡපොථනභූමිපොථනට්ඨානෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා තෙන සද්දෙන වාළමිගානං පලාතභාවං ඤත්වා ¶ පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පණ්ණසාලද්වාරෙ තික්ඛත්තුං භුස්සිත්වා අත්තනො ආගතභාවං ජානාපෙත්වා එකමන්තෙ නිපජ්ජති, පච්චෙකබුද්ධෙ වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා නික්ඛන්තෙ භුස්සන්තො පුරතො ගච්ඡති. අන්තරන්තරා පච්චෙකබුද්ධො ¶ තං වීමංසන්තො අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජති. අථස්ස පුරතො ¶ තිරියං ඨත්වා භුස්සිත්වා ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙති. අථෙකදිවසං අඤ්ඤං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා තෙන පුරතො තිරියං ඨත්වා වාරියමානොපි අනිවත්තිත්වා සුනඛං පාදෙන පහරිත්වා පායාසි. සුනඛො තස්ස අනිවත්තනභාවං ඤත්වා නිවාසනකණ්ණෙ ඩංසිත්වා ආකඩ්ඪන්තො ඉතරමග්ගමෙව නං ආරොපෙසි. එවං සො තස්මිං බලවසිනෙහං උප්පාදෙසි.

තතො අපරභාගෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස චීවරං ජීරි. අථස්ස ගොපාලකො චීවරවත්ථානි අදාසි. තමෙනං පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ආවුසො, චීවරං නාම එකකෙන කාතුං දුක්කරං, ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා කාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, කරොථා’’ති. ‘‘න සක්කා, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මා චිරං බහි වසිත්ථා’’ති. සුනඛො තෙසං කථං සුණන්තොව අට්ඨාසි, පච්චෙකබුද්ධොපි ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති ගොපාලකං නිවත්තාපෙත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ගන්ධමාදනාභිමුඛො පායාසි. සුනඛස්ස තං ආකාසෙන ගච්ඡන්තං ¶ දිස්වා භුක්කරිත්වා ඨිතස්ස තස්මිං චක්ඛුපථං විජහන්තෙ හදයං ඵලිත්වා මතො. තිරච්ඡානා කිර නාමෙතෙ උජුජාතිකා හොන්ති අකුටිලා. මනුස්සා පන අඤ්ඤං හදයෙන චින්තෙන්ති, අඤ්ඤං මුඛෙන කථෙන්ති. තෙනෙවාහ – ‘‘ගහනඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං මනුස්සා, උත්තානකඤ්හෙතං, භන්තෙ, යදිදං පසවො’’ති (ම. නි. 2.3).

ඉති සො තාය උජුචිත්තතාය අකුටිලතාය කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො මහාසම්පත්තිං අනුභොසි. තස්ස කණ්ණමූලෙ මන්තයන්තස්ස සද්දො සොළසයොජනට්ඨානං ඵරති, පකතිකථාසද්දො පන සකලං දසයොජනසහස්සං දෙවනගරං ඡාදෙති. තෙනෙවස්ස ‘‘ඝොසකදෙවපුත්තො’’ති නාමං අහොසි. ‘‘කිස්ස පනෙස නිස්සන්දො’’ති. පච්චෙකබුද්ධෙ පෙමෙන භුක්කරණස්ස නිස්සන්දො. සො තත්ථ න චිරං ඨත්වා චවි. දෙවලොකතො හි දෙවපුත්තා ආයුක්ඛයෙන පුඤ්ඤක්ඛයෙන ආහාරක්ඛයෙන කොපෙනාති චතූහි කාරණෙහි චවන්ති.

තත්ථ යෙන බහුං පුඤ්ඤකම්මං කතං හොති, සො දෙවලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා උපරූපරි නිබ්බත්තති. එවං ආයුක්ඛයෙන චවති නාම. යෙන පරිත්තං පුඤ්ඤං කතං හොති, තස්ස රාජකොට්ඨාගාරෙ පක්ඛිත්තං තිචතුනාළිමත්තං ධඤ්ඤං විය අන්තරාව තං පුඤ්ඤංඛීයති, අන්තරාව කාලං කරොති ¶ . එවං පුඤ්ඤක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජමානො සතිසම්මොසෙන ආහාරං අපරිභුඤ්ජිත්වා කිලන්තකායො කාලං කරොති. එවං ආහාරක්ඛයෙන චවති නාම. අපරොපි පරස්ස සම්පත්තිං අසහන්තො ¶ කුජ්ඣිත්වා කාලං කරොති. එවං කොපෙන චවති නාම.

අයං ¶ පන කාමගුණෙ පරිභුඤ්ජන්තො මුට්ඨස්සති හුත්වා ආහාරක්ඛයෙන චවි, චවිත්වා ච පන කොසම්බියං නගරසොභිනියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. සාපි ජාතදිවසෙ ‘‘කිං එත’’න්ති දාසිං පුච්ඡිත්වා, ‘‘පුත්තො, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ – ‘‘හන්ද, ජෙ, ඉමං දාරකං කත්තරසුප්පෙ ආරොපෙත්වා සඞ්කාරකූටෙ ඡඩ්ඩෙහී’’ති ඡඩ්ඩාපෙසි. නගරසොභිනියො හි ධීතරං පටිජග්ගන්ති, න පුත්තං. ධීතරා හි තාසං පවෙණී ඝටීයති. දාරකං කාකාපි සුනඛාපි පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහප්පභවස්ස භුක්කරණස්ස නිස්සන්දෙන එකොපි උපගන්තුං න විසහි. තස්මිං ඛණෙ එකො මනුස්සො බහි නික්ඛන්තො තං කාකසුනඛසන්නිපාතං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි. තදා කොසම්බකසෙට්ඨි රාජකුලං ගච්ඡන්තො රාජනිවෙසනතො ආගච්ඡන්තං පුරොහිතං දිස්වා, ‘‘කිං, ආචරිය, අජ්ජ තෙ තිථිකරණනක්ඛත්තයොගො ඔලොකිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාසෙට්ඨි, අම්හාකං කිං අඤ්ඤං කිච්චන්ති? ජනපදස්ස කිං භවිස්සතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤං නත්ථි, ඉමස්මිං පන නගරෙ අජ්ජ ජාතදාරකො ජෙට්ඨකසෙට්ඨි භවිස්සතී’’ති. තදා සෙට්ඨිනො භරියා ගරුගබ්භා හොති. තස්මා සො සීඝං ගෙහං පුරිසං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, ජානාහි නං විජාතා වා, නො වා’’ති. ‘‘න විජායතී’’ති සුත්වා රාජානං දිස්වාව වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා කාළිං නාම දාසිං පක්කොසිත්වා සහස්සං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ ¶ ජෙ, ඉමස්මිං නගරෙ උපධාරෙත්වා සහස්සං දත්වා අජ්ජ ජාතදාරකං ගණ්හිත්වා එහී’’ති. සා උපධාරෙන්තී තං ගෙහං ගන්ත්වා දාරකං දිස්වා, ‘‘අයං දාරකො කදා ජාතො’’ති ගහපතානිං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ ජාතො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඉමං මය්හං දෙහී’’ති එකකහාපණං ආදිං කත්වා මූලං වඩ්ඪෙන්තී සහස්සං දත්වා තං ආනෙත්වා සෙට්ඨිනො දස්සෙසි. සෙට්ඨි ‘‘සචෙ මෙ ධීතා විජායිස්සති, තාය නං සද්ධිං නිවෙසෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානස්ස සාමිකං කරිස්සාමි. සචෙ මෙ පුත්තො විජායිස්සති, මාරෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා තං ගෙහෙ කාරෙසි.

අථස්ස ¶ භරියා කතිපාහච්චයෙන පුත්තං විජායි. සෙට්ඨි ‘‘ඉමස්මිං අසති මම පුත්තොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභිස්සති, ඉදානෙව තං මාරෙතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා කාළිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ජෙ, වජතො ගුන්නං නික්ඛමනවෙලාය වජද්වාරමජ්ඣෙ ඉමං තිරියං නිපජ්ජාපෙහි, ගාවියො නං මද්දිත්වා මාරෙස්සන්ති, මද්දිතාමද්දිතභාවං පනස්ස ඤත්වා එහී’’ති ආහ. සා ගන්ත්වා ගොපාලකෙන වජද්වාරෙ විවටමත්තෙයෙව තං තථා නිපජ්ජාපෙසි. ගොගණජෙට්ඨකො උසභො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමන්තොපි තං දිවසං සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා දාරකං චතුන්නං පාදානං අන්තරෙ කත්වා අට්ඨාසි. අනෙකසතගාවියො උසභස්ස ද්වෙ පස්සානි ඝංසන්තියො නික්ඛමිංසු. ගොපාලකොපි ‘‘අයං උසභො පුබ්බෙ සබ්බපච්ඡා නික්ඛමති, අජ්ජ පන සබ්බපඨමං නික්ඛමිත්වා ¶ වජද්වාරමජ්ඣෙ නිච්චලොව ඨිතො, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා තස්ස හෙට්ඨා නිපන්නං දාරකං දිස්වා පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා සහස්සං දත්වා පුන ආනෙත්වා අදාසි. අථ ¶ නං ආහ – ‘‘අම්ම, කාළි ඉමස්මිං නගරෙ පඤ්ච සකටසතානි පච්චූසකාලෙ උට්ඨාය වාණිජ්ජාය ගච්ඡන්ති, ත්වං ඉමං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙහි, ගොණා වා නං මද්දිස්සන්ති, චක්කා වා ඡින්දිස්සන්ති, පවත්තිං චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා චක්කමග්ගෙ නිපජ්ජාපෙසි. තදා සාකටිකජෙට්ඨකො පුරතො අහොසි. අථස්ස ගොණා තං ඨානං පත්වා ධුරං ඡඩ්ඩෙසුං, පුනප්පුනං ආරොපෙත්වා පාජියමානාපි පුරතො න ගච්ඡිංසු. එවං තස්ස තෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව අරුණං උට්ඨහි. සො ‘‘කිං නාමෙතං ගොණා කරිංසූ’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තො දාරකං දිස්වා, ‘‘භාරියං වත මෙ කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨමානසො තං ගෙහං නෙසි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘ඉදානි නං ආමකසුසානං නෙත්වා ගච්ඡන්තරෙ නිපජ්ජාපෙහි, තත්ථ සුනඛාදීහි වා ඛාදිතො, අමනුස්සෙහි වා පහටො මරිස්සති, මාතාමතභාවඤ්චස්ස ජානිත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං නෙත්වා තත්ථ නිපජ්ජාපෙත්වා එකමන්තෙ අට්ඨාසි. තං සුනඛො වා කාකො වා අමනුස්සො වා උපසඞ්කමිතුං ¶ නාසක්ඛි. ‘‘නනු චස්ස නෙව මාතා න පිතා න භාතිකාදීසු කොචි රක්ඛිතා නාම අත්ථි, කො තං රක්ඛතී’’ති? සුනඛකාලෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සිනෙහෙන පවත්තිතභුක්කරණමත්තමෙව තං රක්ඛති. අථෙකො අජපාලකො අනෙකසහස්සා අජා ගොචරං නෙන්තො සුසානපස්සෙන ගච්ඡති. එකා අජා පණ්ණානි ඛාදමානා ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨා දාරකං දිස්වා ජණ්ණුකෙහි ඨත්වා දාරකස්ස ථනං අදාසි, අජපාලකෙන ‘‘හෙ හෙ’’ති සද්දෙ කතෙපි න නික්ඛමි. සො ‘‘යට්ඨියා නං පහරිත්වා නීහරිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තරං පවිට්ඨො ජණ්ණුකෙහි ¶ ඨත්වා දාරකං ඛීරං පායන්තිං අජිං දිස්වා දාරකෙ පුත්තසිනෙහං පටිලභිත්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති ආදාය පක්කාමි.

කාළී ගන්ත්වා සෙට්ඨිනා පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. අථ නං ආහ – ‘‘අම්ම කාළි, ඉමං ආදාය චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහිත්වා පපාතෙ ඛිප, පබ්බතකුච්ඡියං පටිහඤ්ඤමානො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකො හුත්වා භූමියං පතිස්සති, මතාමතභාවඤ්චස්ස ඤත්වාව ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සා තං තත්ථ නෙත්වා පබ්බතමත්ථකෙ ¶ ඨත්වා ඛිපි. තං ඛො පන පබ්බතකුච්ඡිං නිස්සාය මහාවෙළුගුම්බො පබ්බතානුසාරෙනෙව වඩ්ඪි, තස්ස මත්ථකං ඝනජාතො ජිඤ්ජුකගුම්බො අවත්ථරි. දාරකො පතන්තො කොජවකෙ විය තස්මිං පති. තං දිවසඤ්ච නළකාරජෙට්ඨකස්ස වෙළුබලි පත්තො හොති. සො පුත්තෙන සද්ධිං ගන්ත්වා තං වෙළුගුම්බං ඡින්දිතුං ආරභි. තස්මිං චලන්තෙ දාරකො සද්දමකාසි. සො ‘‘දාරකසද්දො වියා’’ති එකෙන පස්සෙන අභිරුහිත්වා තං දිස්වා, ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති තුට්ඨචිත්තො ආදාය ගතො.

කාළී සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තෙන පුච්ඡිතා තං පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, නං පුන සහස්සං දත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තා තථා අකාසි. සෙට්ඨිනො ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොන්තස්සෙව දාරකො වඩ්ඪිතො ‘‘ඝොසකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො සෙට්ඨිනො අක්ඛිම්හි කණ්ටකො විය ඛායි, උජුකං තං ඔලොකෙතුම්පි න විසති. අථස්ස මාරණූපායං චින්තෙන්තො අත්තනො සහායකස්ස කුම්භකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කදා ත්වං ආවාපං ආලිම්පෙස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘ස්වෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘තෙන ¶ හි ඉදං සහස්සං ගහෙත්වා මම එකං ¶ කම්මං කරොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං, සාමී’’ති? ‘‘එකො මෙ අවජාතපුත්තො අත්ථි, තං තව සන්තිකං පෙසෙස්සාමි, අථ නං ගහෙත්වා ගබ්භං පවෙසෙත්වා තිඛිණාය වාසියා ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දිත්වා චාටියං පක්ඛිපිත්වා ආවාපෙ පචෙය්යාසි, ඉදං තෙ සහස්සං සච්චකාරසදිසං. උත්තරිං පන තෙ කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා කරිස්සාමී’’ති. කුම්භකාරො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. සෙට්ඨි පුනදිවසෙ ඝොසකං පක්කොසිත්වා, ‘‘හිය්යො මයා කුම්භකාරො එකං කම්මං ආණත්තො, එහි, ත්වං තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවං වදෙහි – ‘හිය්යො කිර මෙ පිතරා ආණත්තං කම්මං නිප්ඵාදෙහී’’’ති පහිණි. සො ‘‘සාධූ’’ති අගමාසි. තං තත්ථ ගච්ඡන්තං ඉතරො සෙට්ඨිනො පුත්තො දාරකෙහි සද්ධිං ගුළං කීළන්තො දිස්වා තං පක්කොසිත්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසි භාතිකා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පිතු සාසනං ගහෙත්වා කුම්භකාරස්ස සන්තික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘අහං තත්ථ ගමිස්සාමි. ඉමෙ මං දාරකා බහුං ලක්ඛං ජිනිංසු, තං මෙ පටිජිනිත්වා දෙහී’’ති ආහ. ‘‘අහං පිතු භායාමී’’ති. ‘‘මා භායි, භාතික, අහං තං සාසනං හරිස්සාමි. බහූහි ජිතො, යාවාහං ආගච්ඡාමි, තාව මෙ ලක්ඛං පටිජිනා’’ති.

ඝොසකො කිර ගුළකීළාය ඡෙකො, තෙන නං එවං නිබන්ධි. සොපි තං ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා කුම්භකාරං වදෙහි – ‘පිතරා කිර මෙ හිය්යො එකං කම්මං ආණත්තං, තං නිප්ඵාදෙහී’’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තථා අවච. අථ නං කුම්භකාරො සෙට්ඨිනා වුත්තනියාමෙනෙව මාරෙත්වා ආවාපෙ ඛිපි. ඝොසකොපි දිවසභාගං කීළිත්වා සායන්හසමයෙ ගෙහං ගන්ත්වා ¶ ¶ ‘‘කිං, තාත, න ගතොසී’’ති වුත්තෙ අත්තනො අගතකාරණඤ්ච කනිට්ඨස්ස ගතකාරණඤ්ච ආරොචෙසි. තං සුත්වා සෙට්ඨි ‘‘අහං ධී’’ති මහාවිරවං විරවිත්වා සකලසරීරෙ පක්කුථිතලොහිතො විය හුත්වා, ‘‘අම්භො, කුම්භකාර, මා මං නාසයි, මා මං නාසයී’’ති බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුම්භකාරො තං තථා ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘සාමි, මා සද්දං කරි, කම්මං තෙ නිප්ඵන්න’’න්ති ආහ. සො පබ්බතෙන විය මහන්තෙන සොකෙන අවත්ථටො හුත්වා අනප්පකං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. යථා තං අප්පදුට්ඨස්ස පදුස්සමානො. තෙනාහ භගවා –

‘‘යො ¶ දණ්ඩෙන අදණ්ඩෙසු, අප්පදුට්ඨෙසු දුස්සති;

දසන්නමඤ්ඤතරං ඨානං, ඛිප්පමෙව නිගච්ඡති.

‘‘වෙදනං ඵරුසං ජානිං, සරීරස්ස ච භෙදනං;

ගරුකං වාපි ආබාධං, චිත්තක්ඛෙපඤ්ච පාපුණෙ.

‘‘රාජතො වා උපසග්ගං, අබ්භක්ඛානඤ්ච දාරුණං;

පරික්ඛයඤ්ච ඤාතීනං, භොගානඤ්ච පභඞ්ගුරං.

‘‘අථ වාස්ස අගාරානි, අග්ගි ඩහති පාවකො;

කායස්ස භෙදා දුප්පඤ්ඤො, නිරයං සොපපජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 137-140);

එවං ¶ සන්තෙපි පුන නං සෙට්ඨි උජුකං ඔලොකෙතුං න සක්කොති. ‘‘කින්ති නං මාරෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො, ‘‘මම ගාමසතෙ ආයුත්තකස්ස සන්තිකං පෙසෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති උපායං දිස්වා, ‘‘අයං මෙ අවජාතපුත්තො, ඉමං මාරෙත්වා වච්චකූපෙ ඛිපතු, එවං කතෙ අහං මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති තස්ස පණ්ණං ලිඛිත්වා, ‘‘තාත ඝොසක, අම්හාකං ගාමසතෙ ආයුත්තකො අත්ථි, ඉමං පණ්ණං හරිත්වා තස්ස දෙහී’’ති වත්වා පණ්ණං තස්ස දුස්සන්තෙ බන්ධි. සො පන අක්ඛරසමයං න ජානාති. දහරකාලතො පට්ඨාය හි නං මාරාපෙන්තොව සෙට්ඨි මාරෙතුං නාසක්ඛි, කිං අක්ඛරසමයං සික්ඛාපෙස්සති? ඉති සො අත්තනො මාරාපනපණ්ණමෙව දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා නික්ඛමන්තො ආහ – ‘‘පාථෙය්යං මෙ, තාත, නත්ථී’’ති. ‘‘පාථෙය්යෙන තෙ කම්මං නත්ථි, අන්තරාමග්ගෙ ‘අසුකගාමෙ නාම මමසහායකො සෙට්ඨි අත්ථි, තස්ස ඝරෙ පාතරාසං කත්වා පුරතො ගච්ඡාහී’’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පිතරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො තං ගාමං පත්වා සෙට්ඨිස්ස ඝරං ¶ පුච්ඡිත්වා ගන්ත්වා සෙට්ඨිජායං පස්සි. ‘‘ත්වං කුතො ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘අන්තොනගරතො’’ති ආහ. ‘‘කස්ස පුත්තොසී’’ති? ‘‘තුම්හාකං සහායකසෙට්ඨිනො, අම්මා’’ති. ‘‘ත්වංසි ඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, අම්මා’’ති. තස්සා සහ දස්සනෙනෙව තස්මිං පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සෙට්ඨිනො පනෙකා ධීතා අත්ථි පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා පාසාදිකා, තං රක්ඛිතුං එකමෙව පෙසනකාරිකං දාසිං දත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ වසාපෙන්ති. සෙට්ඨිධීතා තස්මිං ¶ ඛණෙ තං දාසිං අන්තරාපණං පෙසෙසි. අථ නං සෙට්ඨිජායා දිස්වා, ‘‘කුහිං ගච්ඡසී’’ති ¶ පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය්යධීතාය පෙසනෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො තාව එහි, තිට්ඨතු පෙසනං, පුත්තස්ස මෙ පීඨකං අත්ථරිත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛිත්වා සයනං අත්ථරිත්වා දෙහි, පච්ඡා පෙසනං කරිස්සසී’’ති ආහ. සා තථා අකාසි.

අථ නං චිරෙනාගතං සෙට්ඨිධීතා සන්තජ්ජෙසි. අථ නං සා ආහ – ‘‘මා මෙ කුජ්ඣි, සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො ආගතො, තස්ස ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා තත්ථ ගන්ත්වා ආගතාම්හී’’ති. සෙට්ඨිධීතාය ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ඝොසකො’’ති නාමං සුත්වාව පෙමං ඡවියාදීනි ඡින්දිත්වා අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨිතං. කොතුහලකාලස්මිඤ්හි සා තස්ස පජාපතී හුත්වා නාළිකොදනං පච්චෙකබුද්ධස්ස අදාසි, තස්සානුභාවෙනාගන්ත්වා ඉමස්මිං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තා. ඉති තං සො පුබ්බසිනෙහො අවත්ථරිත්වා ගණ්හි. තෙනාහ භගවා –

‘‘පුබ්බෙව සන්නිවාසෙන, පච්චුප්පන්නහිතෙන වා;

එවං තං ජායතෙ පෙමං, උප්පලංව යථොදකෙ’’ති. (ජා. 1.2.174);

අථ නං පුච්ඡි – ‘‘කුහිං සො, අම්මා’’ති? ‘‘සයනෙ නිපන්නො නිද්දායතී’’ති. ‘‘අත්ථි පනස්ස හත්ථෙ කිඤ්චී’’ති? ‘‘දුස්සන්තෙ පණ්ණං අත්ථී’’ති. සා ‘‘කිං පණ්ණං නු ඛො එත’’න්ති තස්මිං නිද්දායන්තෙ මාතාපිතූනං අඤ්ඤවිහිතතාය අපස්සන්තානං ඔතරිත්වා සමීපං ගන්ත්වා තං පණ්ණං මොචෙත්වා ආදාය අත්තනො ගබ්භං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය වාතපානං විවරිත්වා අක්ඛරසමයෙ කුසලතාය පණ්ණං වාචෙත්වා, ‘‘අහො වත බාලො, අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා ¶ විචරති, සචෙ මයා න දිට්ඨං අස්ස, නත්ථිස්ස ජීවිත’’න්ති තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා සෙට්ඨිස්ස වචනෙන අපරං පණ්ණං ලිඛි – ‘‘අයං මම පුත්තො ඝොසකො නාම, ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ඉමස්ස ජනපදසෙට්ඨිනො ධීතරා සද්ධිං මඞ්ගලං කත්වා අත්තනො වසනගාමස්ස මජ්ඣෙ ද්විභූමකං ගෙහං කාරෙත්වා පාකාරපරික්ඛෙපෙන චෙව පුරිසගුත්තියා ච සුසංවිහිතාරක්ඛං කරොතු, මය්හඤ්ච ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’න්ති සාසනං පෙසෙතු, එවං කතෙ අහං ¶ මාතුලස්ස කත්තබ්බයුත්තකං පච්ඡා ජානිස්සාමී’’ති, ලිඛිත්වා ච පන සඞ්ඝරිත්වා ඔතරිත්වා දුස්සන්තෙයෙවස්ස බන්ධි.

සො ¶ දිවසභාගං නිද්දායිත්වා උට්ඨාය භුඤ්ජිත්වා පක්කාමි. පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං ගන්ත්වා ආයුත්තකං ගාමකිච්චං කරොන්තංයෙව පස්සි. සො තං දිස්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘පිතරා මෙ තුම්හාකං පණ්ණං පෙසිත’’න්ති. ‘‘කිං පණ්ණං, තාත, ආහරා’’ති පණ්ණං ගහෙත්වා වාචෙත්වා තුට්ඨමානසො ‘‘පස්සථ, භො, මම සාමිනො මයි සිනෙහං කත්වා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මෙ මඞ්ගලං කරොතූ’’ති මම සන්තිකං පහිණි. ‘‘සීඝං දාරුආදීනි ආහරථා’’ති ගහපතිකෙ වත්වා ගාමමජ්ඣෙ වුත්තපකාරං ගෙහං කාරාපෙත්වා ගාමසතතො පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා ජනපදසෙට්ඨිනො සන්තිකා ධීතරං ආනෙත්වා මඞ්ගලං කත්වා සෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච මයා කත’’න්ති.

තං සුත්වා සෙට්ඨිනො ‘‘යං කාරෙමි, තං න හොති; යං න කාරෙමි, තදෙව හොතී’’ති මහන්තං දොමනස්සං උප්පජ්ජි. පුත්තසොකෙන සද්ධිං සො සොකො එකතො හුත්වා කුච්ඡිඩාහං උප්පාදෙත්වා අතිසාරං ජනෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි ‘‘සචෙ කොචි සෙට්ඨිනො සන්තිකා ආගච්ඡති, මම අකථෙත්වා සෙට්ඨිපුත්තස්ස පඨමතරං මා කථයිත්ථා’’ති ¶ ජනෙ ආණාපෙසි. සෙට්ඨිපි ඛො ‘‘දානි තං දුට්ඨපුත්තං මම සාපතෙය්යස්ස සාමිකං න කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා එකං ආයුත්තකං ආහ – ‘‘මාතුල, පුත්තං මෙ දට්ඨුකාමොම්හි, එකං පාදමූලිකං පෙසෙත්වා මම පුත්තං පක්කොසාපෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා පණ්ණං දත්වා එකං පුරිසං පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතාපි තස්ස ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨිතභාවං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. සො ආහ – ‘‘සෙට්ඨි ගිලානො, පුත්තං පස්සිතුං පක්කොසාපෙසි, අය්යෙ’’ති. ‘‘කිං, තාත, බලවා, දුබ්බලො’’ති? ‘‘බලවා තාව, ආහාරං භුඤ්ජතියෙව, අය්යෙ’’ති. සා සෙට්ඨිපුත්තං අජානාපෙත්වාව තස්ස නිවෙසනඤ්ච පරිබ්බයඤ්ච දාපෙත්වා ‘‘මයා පෙසිතකාලෙ ගමිස්සසි, අච්ඡස්සු තාවා’’ති ආහ. සෙට්ඨි පුන ආයුත්තකං අවච, ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තස්මිම්පි තථෙව පටිපජ්ජි. අථ සෙට්ඨිනො රොගො බලවා ජාතො, එකං භාජනං පවිසති, එකං නික්ඛමති. පුන සෙට්ඨි ආයුත්තකං පුච්ඡි – ‘‘කිං, මාතුල, න තෙ මම පුත්තස්ස සන්තිකං පහිත’’න්ති? ‘‘පහිතං, සාමි, ගතපුරිසො න තාව ¶ එතී’’ති. ‘‘තෙන හි පුන අපරං පෙසෙහී’’ති. සො පෙසෙසි. සෙට්ඨිධීතා තතියවාරෙ ආගතම්පි තං පවත්තිං පුච්ඡි. සො ‘‘බාළ්හගිලානො, අය්යෙ, සෙට්ඨි ආහාරං පච්ඡින්දිත්වා මච්චුපරායණො ජාතො, එකං භාජනං නික්ඛමති ¶ , එකං පවිසතී’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා ‘‘ඉදානි ගන්තුං කාලො’’ති සෙට්ඨිපුත්තස්ස ‘‘පිතා තෙ කිර ගිලානො’’ති ආරොචෙත්වා ‘‘කිං වදෙසි භද්දෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘අඵාසුකමස්ස, සාමී’’ති ආහ. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති. සාමි? ‘‘ගාමසතතො වුට්ඨානකපණ්ණාකාරං ¶ ආදාය ගන්ත්වා පස්සිස්සාම න’’න්ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පණ්ණාකාරං ආහරාපෙත්වා සකටෙහි ආදාය පක්කාමි.

අථ නං සා ‘‘පිතා තෙ දුබ්බලො, එත්තකං පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තානං පපඤ්චො භවිස්සති, එතං නිවත්තාපෙහී’’ති වත්වා තං සබ්බං අත්තනො කුලගෙහං පෙසෙත්වා පුන තං ආහ – ‘‘සාමි, ත්වං අත්තනො පිතු පාදපස්සෙ තිට්ඨෙය්යාසි, අහං උස්සීසකපස්සෙ ඨස්සාමී’’ති. ගෙහං පවිසමානායෙව ච ‘‘ගෙහස්ස පුරතො ච පච්ඡතො ච ආරක්ඛං ගණ්හථා’’ති අත්තනො පුරිසෙ ආණාපෙසි. පවිට්ඨකාලෙ පන සෙට්ඨිපුත්තො පිතු පාදපස්සෙ අට්ඨාසි, ඉතරා උස්සීසකපස්සෙ.

තස්මිං ඛණෙ සෙට්ඨි උත්තානකො නිපන්නො හොති. ආයුත්තකො පන තස්ස පාදෙ පරිමජ්ජන්තො ‘‘පුත්තො තෙ, සාමි, ආගතො’’ති ආහ. ‘‘කුහිං සො’’ති? ‘‘එස පාදමූලෙ ඨිතො’’ති. අථ නං දිස්වා ආයකම්මිකං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘මම ගෙහෙ කිත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, ධනස්සෙව චත්තාලීසකොටියො, උපභොගපරිභොගභණ්ඩානං පන වනගාමක්ඛෙත්තද්විපදචතුප්පදයානවාහනානඤ්ච අයඤ්ච අයඤ්ච පරිච්ඡෙදො’’ති වුත්තෙ, ‘‘අහං එත්තකං ධනං මම පුත්තස්ස ඝොසකස්ස න දෙමී’’ති වත්තුකාමො ‘‘දෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා සෙට්ඨිධීතා ‘‘අයං පුන කථෙන්තො අඤ්ඤං කිඤ්චි කථෙය්යා’’ති චින්තෙත්වා සොකාතුරා විය කෙසෙ විකිරිත්වා රොදමානා ‘‘කිං නාමෙතං, තාත, වදෙථ, ඉදම්පි නාම වො වචනං සුණොම, අලක්ඛිකා වතම්හා’’ති වත්වා මත්ථකෙන නං උරමජ්ඣෙ පහරන්තී පතිත්වා යථා පුන වත්තුං න සක්කොති, තථාස්ස උරමජ්ඣෙ මත්ථකෙන ඝංසෙන්තී ආරොදනං දස්සෙසි. සෙට්ඨි තංඛණඤ්ඤෙව කාලමකාසි. ‘‘සෙට්ඨි මතො’’ති ගන්ත්වා ¶ ¶ උතෙනස්ස රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි පනස්ස පුත්තො වා ධීතා වා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ඝොසකො නාම තස්ස පුත්තො, සබ්බං සාපතෙය්යං තස්ස නිය්යාදෙත්වාව මතො, දෙවා’’ති.

රාජා අපරභාගෙ සෙට්ඨිපුත්තං පක්කොසාපෙසි. තස්මිඤ්ච දිවසෙ දෙවො වස්සි. රාජඞ්ගණෙ තත්ථ තත්ථ උදකං සණ්ඨාති. සෙට්ඨිපුත්තො ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමී’’ති පායාසි. රාජා වාතපානං විවරිත්වා තං ආගච්ඡන්තං ඔලොකෙන්තො රාජඞ්ගණෙ උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගච්ඡන්තං දිස්වා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ඨිතං ‘‘ත්වං ඝොසකො නාම, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘පිතා මෙ ¶ මතොති මා සොචි, තව පෙත්තිකං සෙට්ඨිට්ඨානං තුය්හමෙව දස්සාමී’’ති තං සමස්සාසෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, තාතා’’ති උය්යොජෙසි. රාජා ගච්ඡන්තඤ්ච නං ඔලොකෙන්තොව අට්ඨාසි. සො ආගමනකාලෙ ලඞ්ඝිතං උදකං ගමනකාලෙ ඔතරිත්වා සණිකං අගමාසි. අථ නං රාජා තතොව පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘කිං නු ඛො, තාත, ත්වං මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තො උදකං ලඞ්ඝිත්වා ආගම්ම ගච්ඡන්තො ඔතරිත්වා සණිකං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, දෙව, අහං තස්මිං ඛණෙ කුමාරකො, කීළනකාලො නාම, සො ඉදානි පන මෙ දෙවෙන ඨානන්තරං පටිස්සුතං. තස්මා යථා පුරෙ අචරිත්වා ඉදානි සන්නිසින්නෙන හුත්වා චරිතුං වට්ටතී’’ති. තං සුත්වා රාජා ‘‘ධිතිමායං පුරිසො, ඉදානෙවස්ස ඨානන්තරං දස්සාමී’’ති පිතරා භුත්තං භොගං දත්වා සබ්බසතෙන සෙට්ඨිට්ඨානං අදාසි.

සො රථෙ ඨත්වා නගරං පදක්ඛිණං අකාසි. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පති. සෙට්ඨිධීතා කාළිදාසියා සද්ධිං මන්තයමානා නිසින්නා ¶ ‘‘අම්ම කාළි, පුත්තස්ස තෙ එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය උප්පන්නා’’ති ආහ. ‘‘කිං කාරණා, අම්මා’’ති? ‘‘අයඤ්හි අත්තනො මරණපණ්ණං දුස්සන්තෙ බන්ධිත්වා අම්හාකං ඝරං ආගතො, අථස්ස මයා තං පණ්ණං ඵාලෙත්වා මයා සද්ධිං මඞ්ගලකරණත්ථාය අඤ්ඤං පණ්ණං ලිඛිත්වා එත්තකං කාලං තත්ථ ආරක්ඛො කතො’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං එත්තකං පස්සසි, ඉමං පන සෙට්ඨි දහරකාලතො පට්ඨාය මාරෙතුකාමො මාරෙතුං නාසක්ඛි, කෙවලං ඉමං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයී’’ති. ‘‘අම්ම, අතිභාරියං වත සෙට්ඨිනා කත’’න්ති. නගරං පදක්ඛිණං කත්වා ගෙහං පවිසන්තං පන නං දිස්වා, ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති මං නිස්සාය ¶ උප්පන්නා’’ති හසිතං අකාසි. අථ නං සෙට්ඨිපුත්තො දිස්වා, ‘‘කිං කාරණා හසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘එකං කාරණං නිස්සායා’’ති. ‘‘කථෙහි න’’න්ති? ‘‘සා න කථෙසි’’. සො ‘‘සචෙ න කථෙස්සසි, ද්විධා තං ඡින්දිස්සාමී’’ති තජ්ජෙත්වා අසිං නික්කඩ්ඪි. සා ‘‘අයං එත්තිකා සම්පත්ති තයා මං නිස්සාය ලද්ධාති චින්තෙත්වා හසිත’’න්ති ආහ. ‘‘යදි මම පිතරා අත්තනො සන්තකං මය්හං නිය්යාදිතං, ත්වං එත්ථ කිං හොසී’’ති? සො කිර එත්තකං කාලං කිඤ්චි න ජානාති, තෙනස්සා වචනං න සද්දහි. අථස්ස සා ‘‘තුම්හාකං පිතරා මරණපණ්ණං දත්වා පෙසිතා, තුම්හෙ මයා ඉදඤ්චිදඤ්ච කත්වා රක්ඛිතා’’ති සබ්බං කථෙසි. ‘‘ත්වං අභූතං කථෙසී’’ති අසද්දහන්තො ‘‘මාතරං කාළිං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘ආම, තාත, දහරකාලතො පට්ඨාය තං මාරෙතුකාමො මාරෙතුං අසක්කොන්තො තං නිස්සාය බහුං ධනං ඛීයි, සත්තසු ඨානෙසු ත්වං මරණතො මුත්තො, ඉදානි භොගගාමතො ආගම්ම ¶ සබ්බසතෙන සද්ධිං සෙට්ඨිට්ඨානං පත්තො’’ති. සො තං සුත්වා ‘‘භාරියං වත කම්මං, එවරූපා ඛො පන මරණා මුත්තස්ස මම පමාදජීවිතං ජීවිතුං අයුත්තං, අප්පමත්තො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා දෙවසිකං සහස්සං ¶ විස්සජ්ජෙත්වා අද්ධිකකපණාදීනං දානං පට්ඨපෙසි. මිත්තො නාමස්ස කුටුම්බිකො දානබ්යාවටො අහොසි. අයං ඝොසකසෙට්ඨිනො උප්පත්ති.

තස්මිං පන කාලෙ භද්දවතීනගරෙ භද්දවතියසෙට්ඨි නාම ඝොසකසෙට්ඨිනො අදිට්ඨපුබ්බසහායකො අහොසි. භද්දවතීනගරතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨි භද්දවතියසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. භද්දවතියසෙට්ඨිපි කොසම්බිතො ආගතානං වාණිජානං සන්තිකෙ ඝොසකසෙට්ඨිනො සම්පත්තිඤ්ච වයප්පදෙසඤ්ච සුත්වා තෙන සද්ධිං සහායකභාවං ඉච්ඡන්තො පණ්ණාකාරං පෙසෙසි. එවං තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අදිට්ඨපුබ්බසහායකා හුත්වා වසිංසු. අපරභාගෙ භද්දවතියසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො පතිතො. තස්මිං පතිතෙ පඨමං මක්ඛිකා මරන්ති, තතො අනුක්කමෙනෙව කීටා මූසිකා කුක්කුටා සූකරා ගාවො දාසී දාසා සබ්බපච්ඡා ඝරමානුසකාපි මරන්ති. තෙසු යෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්ති, තෙ ජීවිතං ලභන්ති, තදා පන සෙට්ඨි ච භරියා ච ධීතා චස්ස තථා පලායිත්වා ¶ ඝොසකසෙට්ඨිං පස්සිතුං පත්ථෙන්තා කොසම්බිමග්ගං ¶ පටිපජ්ජිංසු. තෙ අන්තරාමග්ගෙයෙව ඛීණපාථෙය්යා වාතාතපෙන චෙව ඛුප්පිපාසාහි ච කිලන්තසරීරා කිච්ඡෙන කොසම්බිං පත්වා උදකඵාසුකට්ඨානෙ ඨත්වා න්හත්වා නගරද්වාරෙ එකං සාලං පවිසිංසු.

තතො සෙට්ඨි භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමිනා නීහාරෙන ගච්ඡන්තා විජාතමාතුයාපි අමනාපා හොන්ති, සහායකො කිර මෙ අද්ධිකකපණාදීනං දෙවසිකං සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා දානං දාපෙසි. තත්ථ ධීතරං පෙසෙත්වා ආහාරං ආහරාපෙත්වා එකාහං ද්වීහං ඉධෙව සරීරං සන්තප්පෙත්වා සහායකං පස්සිස්සාමා’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති. තෙ සාලායමෙව වසිංසු. පුනදිවසෙ කාලෙ ආරොචිතෙ කපණද්ධිකාදීසු ආහාරත්ථාය ගච්ඡන්තෙසු මාතාපිතරො, ‘‘අම්ම, ගන්ත්වා අම්හාකං ආහාරං ආහරා’’ති ධීතරං පෙසයිංසු. මහාභොගකුලස්ස ධීතා විපත්තියා අච්ඡින්නලජ්ජිතාය අලජ්ජමානා පාතිං ගහෙත්වා කපණජනෙන සද්ධිං ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති පුට්ඨා ච පන ‘‘තයො’’ති ආහ. අථස්සා තයො පටිවීසෙ අදාසි. තාය භත්තෙ ආහටෙ තයොපි එකතො භුඤ්ජිතුං නිසීදිංසු.

අථ මාතාධීතරො සෙට්ඨිං ආහංසු – ‘‘සාමි, විපත්ති නාම මහාකුලානම්පි උප්පජ්ජති, මා අම්හෙ ඔලොකෙත්වා භුඤ්ජ, මා චින්තයී’’ති. ඉති නං නානප්පකාරෙහි යාචිත්වා භොජෙසුං. සො භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ කාලමකාසි. මාතාධීතරො නානප්පකාරෙහි පරිදෙවිත්වා රොදිංසු. කුමාරිකා පුනදිවසෙ රොදමානා ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති ¶ පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසී’’ති ¶ වුත්තා, ‘‘ද්වෙ’’ති වත්වා ආහාරං ආහරිත්වා මාතරං යාචිත්වා භොජෙසි. සාපි තාය යාචියමානා භුඤ්ජිත්වා ආහාරං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තී තං දිවසමෙව කාලමකාසි. කුමාරිකා එකිකාව රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා තාය දුක්ඛුප්පත්තියා අතිවිය සඤ්ජාතඡාතකදුක්ඛා පුනදිවසෙ යාචකෙහි සද්ධිං රොදන්තී ආහාරත්ථාය ගන්ත්වා, ‘‘කති පටිවීසෙ ගණ්හිස්සසි, අම්මා’’ති වුත්තා ‘‘එක’’න්ති ආහ. මිත්තකුටුම්බිකො තං තයො දිවසෙ භත්තං ගණ්හන්තිං සඤ්ජානාති, තෙන තං ‘‘අපෙහි නස්ස, වසලි, අජ්ජ තව කුච්ඡිප්පමාණං අඤ්ඤාසී’’ති ආහ. හිරොත්තප්පසම්පන්නා කුලධීතා ¶ පච්චොරස්මිං සත්තිපහාරං විය වණෙ ඛාරොදකසෙචනකං විය ච පත්වා ‘‘කිං, සාමී’’ති ආහ. ‘‘තයා පුරෙ තයො කොට්ඨාසා ගහිතා, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකං ගණ්හාසි. අජ්ජ තෙ අත්තනො කුච්ඡිප්පමාණං ඤාත’’න්ති. ‘‘මා මං, සාමි, ‘අත්තනොව අත්ථාය ගණ්හී’ති මඤ්ඤිත්ථා’’ති. ‘‘අථ කස්මා එවං ගණ්හී’’ති? ‘‘පුරෙ තයො ජනා අහුම්හ, සාමි, හිය්යො ද්වෙ, අජ්ජ එකිකාව ජාතාම්හී’’ති. සො ‘‘කෙන කාරණෙනා’’ති පුච්ඡිත්වා ආදිතො පට්ඨාය තාය කථිතං සබ්බං පවත්තිං සුත්වා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො සඤ්ජාතබලවදොමනස්සො හුත්වා, ‘‘අම්ම, එවං සන්තෙ මා චින්තයි, ත්වං භද්දවතියසෙට්ඨිනො ධීතා අජ්ජකාලතො පට්ඨාය මම ධීතායෙව නාමා’’ති වත්වා සීසෙ චුම්බිත්වා ඝරං නෙත්වා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

සා දානග්ගෙ උච්චාසද්දං මහාසද්දං සුත්වා, ‘‘තාත, කස්මා එතං ජනං නිස්සද්දං කත්වා දානං න දෙථා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා කාතුං, අම්මා’’ති. ‘‘සක්කා, තාතා’’ති. ‘‘කථං සක්කා, අම්මා’’ති? ‘‘තාත දානග්ගං පරික්ඛිපිත්වා ¶ එකෙකස්සෙව පවෙසනප්පමාණෙන ද්වෙ ද්වාරානි යොජෙත්වා, ‘එකෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා එකෙන නික්ඛමථා’ති වදෙථ, එවං නිස්සද්දා හුත්වාව ගණ්හිස්සන්තී’’ති. සො තං සුත්වා, ‘‘භද්දකොව, අම්ම, උපායො’’ති තථා කාරෙසි. සාපි පුබ්බෙ සාමා නාම. වතියා පන කාරිතත්තා සාමාවතී නාම ජාතා. තතො පට්ඨාය දානග්ගෙ කොලාහලං පච්ඡින්දී. ඝොසකසෙට්ඨි පුබ්බෙ තං සද්දං සුණන්තො ‘‘මය්හං දානග්ගෙ සද්දො’’ති තුස්සති. ද්වීහතීහං පන සද්දං අසුණන්තො මිත්තකුටුම්බිකං අත්තනො උපට්ඨානං ආගතං පුච්ඡි – ‘‘දිය්යති කපණද්ධිකාදීනං දාන’’න්ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘අථ කිං ද්වීහතීහං සද්දො න සුය්යතී’’ති? ‘‘යථා නිස්සද්දා හුත්වා ගණ්හන්ති, තථා මෙ උපායො කතො’’ති. ‘‘අථ පුබ්බෙව කස්මා නාකාසී’’ති? ‘‘අජානනතාය, සාමී’’ති. ‘‘ඉදානි කථං තෙ ඤාතො’’ති? ‘‘ධීතරා මෙ අක්ඛාතො, සාමී’’ති. මය්හං අවිදිතා ‘‘තව ධීතා නාම අත්ථී’’ති. සො අහිවාතරොගුප්පත්තිතො පට්ඨාය සබ්බං භද්දවතියසෙට්ඨිනො පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා තස්සා අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපිතභාවං ආරොචෙසි. අථ නං සෙට්ඨි ‘‘එවං සන්තෙ මම කස්මා න කථෙසි, මම සහායකස්ස ¶ ධීතා මම ධීතා නාමා’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, සෙට්ඨිනො ධීතාසී’’ති? ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘තෙන හි මා චින්තයි, ත්වං මම ¶ ධීතාසී’’ති තං සීසෙ චුම්බිත්වා පරිවාරත්ථාය තස්සා පඤ්ච ඉත්ථිසතානි දත්වා තං අත්තනො ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙසි.

අථෙකදිවසං තස්මිං නගරෙ නක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං හොති. තස්මිං පන නක්ඛත්තෙ බහි අනික්ඛමනකා කුලධීතරොපි අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං පදසාව ¶ නදිං ගන්ත්වා න්හායන්ති. තස්මා තං දිවසං සාමාවතීපි පඤ්චහි ඉත්ථිසතෙහි පරිවාරිතා රාජඞ්ගණෙනෙව න්හායිතුං අගමාසි. උතෙනො සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො තං දිස්වා ‘‘කස්සිමා නාටකිත්ථියො’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි නාටකිත්ථියො, දෙවා’’ති. ‘‘අථ කස්ස ධීතරො’’ති? ‘‘ඝොසකසෙට්ඨිනො ධීතා දෙව, සාමාවතී නාමෙසා’’ති. සො දිස්වාව උප්පන්නසිනෙහො සෙට්ඨිනො සාසනං පාහෙසි – ‘‘ධීතරං කිර මෙ පෙසෙතූ’’ති. ‘‘න පෙසෙමි, දෙවා’’ති. ‘‘මා කිර එවං කරොතු, පෙසෙතුයෙවා’’ති. ‘‘මයං ගහපතිකා නාම කුමාරිකානං පොථෙත්වා විහෙඨෙත්වා කඩ්ඪනභයෙන න දෙම, දෙවා’’ති. රාජා කුජ්ඣිත්වා ගෙහං ලඤ්ඡාපෙත්වා සෙට්ඨිඤ්ච භරියඤ්ච හත්ථෙ ගහෙත්වා බහි කාරාපෙසි. සාමාවතී, න්හායිත්වා ආගන්ත්වා ගෙහං පවිසිතුං ඔකාසං අලභන්තී, ‘‘කිං එතං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්ම, රාජා තව කාරණා පහිණි. අථ ‘න මයං දස්සාමා’ති වුත්තෙ ඝරං ලඤ්ඡාපෙත්වා අම්හෙ බහි කාරාපෙසී’’ති. ‘‘තාත, භාරියං වො කම්මං කතං, රඤ්ඤා නාම පහිතෙ ‘න, දෙමා’ති අවත්වා ‘සචෙ මෙ ධීතරං සපරිවාරං ගණ්හථ, දෙමා’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය, තාතා’’ති. ‘‘සාධු, අම්ම, තව රුචියා සති එවං කරිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො තථා සාසනං පාහෙසි. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තං සපරිවාරං ආනෙත්වා අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සෙසා තස්සායෙව පරිවාරිත්ථියො අහෙසුං. අයං සාමාවතියා උප්පත්ති.

උතෙනස්ස පන අපරාපි වාසුලදත්තා නාම දෙවී අහොසි ¶ චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ධීතා. උජ්ජෙනියඤ්හි චණ්ඩපජ්ජොතො නාම රාජා අහොසි. සො එකදිවසං උය්යානතො ආගච්ඡන්තො අත්තනො සම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අත්ථි නු ඛො අඤ්ඤස්සපි කස්සචි එවරූපා සම්පත්තී’’ති වත්වා තං සුත්වා මනුස්සෙහි ‘‘කිං සම්පත්ති නාමෙසා, කොසම්බියං උතෙනස්ස රඤ්ඤො අතිමහතී සම්පතී’’ති වුත්තෙ රාජා ආහ – ‘‘තෙන හි ගණ්හිස්සාම න’’න්ති? ‘‘න සක්කා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘කිඤ්චි කත්වා ගණ්හිස්සාමයෙවා’’ති? ‘‘න සක්කා දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘සො හත්ථිකන්තං නාම සිප්පං ජානාති, මන්තං ¶ පරිවත්තෙත්වා හත්ථිකන්තවීණං වාදෙන්තො නාගෙ පලාපෙතිපි ගණ්හාතිපි. හත්ථිවාහනසම්පන්නො තෙන සදිසො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘න සක්කා මයා සො ගහෙතු’’න්ති. ‘‘සචෙ තෙ, දෙව, එකන්තෙන අයං නිච්ඡයො, තෙන හි දාරුහත්ථිං කාරෙත්වා ¶ තස්සාසන්නට්ඨානං පෙසෙහි. සො හත්ථිවාහනං වා අස්සවාහනං වා සුත්වා දූරම්පි ගච්ඡති. තත්ථ නං ආගතං ගහෙතුං සක්කා භවිස්සතී’’ති.

රාජා ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති දාරුමයං යන්තහත්ථිං කාරාපෙත්වා බහි පිලොතිකාහි වෙඨෙත්වා කතචිත්තකම්මං කත්වා තස්ස විජිතෙ ආසන්නට්ඨානෙ එකස්මිං සරතීරෙ විස්සජ්ජාපෙසි. හත්ථිනො අන්තොකුච්ඡියං සට්ඨි පුරිසා අපරාපරං චඞ්කමන්ති, හත්ථිලණ්ඩං ආහරිත්වා තත්ථ තත්ථ ඡඩ්ඩෙසුං. එකො වනචරකො හත්ථිං දිස්වා, ‘‘අම්හාකං රඤ්ඤො අනුච්ඡවිකො’’ති චින්තෙත්වා, ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘දෙව, මයා සබ්බසෙතො කෙලාසකූටපටිභාගො තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකො වරවාරණො දිට්ඨො’’ති. උතෙනො තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා හත්ථිං අභිරුය්හ සපරිවාරො නික්ඛමි. තස්ස ආගමනං ඤත්වා ¶ චරපුරිසා ගන්ත්වා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා මජ්ඣෙ තුච්ඡං කත්වා උභොසු පස්සෙසු බලකායං පයොජෙසි. උතෙනො තස්සාගමනං අජානන්තො හත්ථිං අනුබන්ධි. අන්තො ඨිතමනුස්සා වෙගෙන පලාපෙසුං. කට්ඨහත්ථී රඤ්ඤො මන්තං පරිවත්තෙත්වා වීණං වාදෙන්තස්ස තන්තිසද්දං අසුණන්තො විය පලායතියෙව. රාජා හත්ථිනාගං පාපුණිතුං අසක්කොන්තො අස්සං ආරුය්හ අනුබන්ධි. තස්මිං වෙගෙන අනුබන්ධන්තෙ බලකායො ඔහීයි. රාජා එකකොව අහොසි. අථ නං උභොසු පස්සෙසු පයුත්තා චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරිසා ගණ්හිත්වා අත්තනො රඤ්ඤො අදංසු. අථස්ස බලකායො අමිත්තවසං ගතභාවං ඤත්වා බහිනගරෙව ඛන්ධාවාරං නිවෙසෙත්වා අච්ඡි.

චණ්ඩපජ්ජොතොපි උතෙනං ජීවග්ගාහමෙව ගාහාපෙත්වා එකස්මිං චොරගෙහෙ පක්ඛිපිත්වා ද්වාරං පිදහාපෙත්වා තයො දිවසෙ ජයපානං පිවි. උතෙනො තතියදිවසෙ ආරක්ඛකෙ පුච්ඡි – ‘‘කහං වො, තාත, රාජා’’ති? ‘‘‘පච්චාමිත්තො මෙ ගහිතො’ති ජයපානං පිවතී’’ති. ‘‘කා නාමෙසා මාතුගාමස්ස විය තුම්හාකං රඤ්ඤො කිරියා, නනු පටිරාජූනං ගහෙත්වා ¶ විස්සජ්ජෙතුං වා මාරෙතුං වා වට්ටති, අම්හෙ දුක්ඛං නිසීදාපෙත්වා ජයපානං කිර පිවතී’’ති. තෙ ගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො ආගන්ත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං එවං වදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු තං විස්සජ්ජෙස්සාමි, එවරූපො කිර තෙ මන්තො අත්ථි, තං මය්හං දස්සසී’’ති. ‘‘සාධු දස්සාමි, ගහණසමයෙ මං වන්දිත්වා තං ගණ්හාහි. කිං පන ත්වං වන්දිස්සසී’’ති? ‘‘ක්යාහං තං වන්දිස්සාමි, න වන්දිස්සාමී’’ති? ‘‘අහම්පි තෙ න දස්සාමී’’ති ¶ . ‘‘එවං සන්තෙ රාජාණං තෙ කරිස්සාමී’’ති. ‘‘කරොහි, සරීරස්ස මෙ ඉස්සරො, න පන චිත්තස්සා’’ති. රාජා තස්ස සූරගජ්ජිතං සුත්වා, ‘‘කථං නු ඛො ඉමං මන්තං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමං මන්තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා, මම ධීතරං එතස්ස සන්තිකෙ ¶ උග්ගණ්හාපෙත්වා අහං තස්සා සන්තිකෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘අඤ්ඤස්ස වන්දිත්වා ගණ්හන්තස්ස දස්සසී’’ති. ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි අම්හාකං ඝරෙ එකා ඛුජ්ජා අත්ථි තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය ත්වං බහිසාණියං ඨිතොව මන්තං වාචෙහී’’ති. ‘‘සාධු, මහාරාජ, ඛුජ්ජා වා හොතු පීඨසප්පි වා, වන්දන්තියා දස්සාමී’’ති. තතො රාජා ගන්ත්වා ධීතරං වාසුලදත්තං ආහ – ‘‘අම්ම, එකො සඞ්ඛකුට්ඨී අනග්ඝමන්තං ජානාති, තං අඤ්ඤං ජානාපෙතුං න සක්කා. ත්වං අන්තොසාණියං නිසීදිත්වා තං වන්දිත්වා මන්තං ගණ්හ, සො බහිසාණියං ඨත්වා තුය්හං වාචෙස්සති. තව සන්තිකා අහං තං ගණ්හිස්සාමී’’ති.

එවං සො තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං සන්ථවකරණභයෙන ධීතරං ඛුජ්ජං, ඉතරං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසි. සො තස්සා අන්තොසාණියං වන්දිත්වා නිසින්නාය බහි ඨිතො මන්තං වාචෙසි. අථ නං එකදිවසං පුනප්පුනං වුච්චමානම්පි මන්තපදං වත්තුං අසක්කොන්තිං ‘‘අරෙ ඛුජ්ජෙ අතිබහලොට්ඨකපොලං තෙ මුඛං, එවං නාම වදෙහී’’ති ආහ. ‘‘සා කුජ්ඣිත්වා අරෙ දුට්ඨසඞ්ඛකුට්ඨි ¶ කිං වදෙසි, කිං මාදිසා ඛුජ්ජා නාම හොතී’’ති? සාණිකණ්ණං උක්ඛිපිත්වා ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ධීතා වාසුලදත්තා නාමාහ’’න්ති ආහ. ‘‘පිතා තෙ තං මය්හං කථෙන්තො ‘ඛුජ්ජා’ති කථෙසී’’ති. ‘‘මය්හම්පි කථෙන්තො තං සඞ්ඛකුට්ඨිං කත්වා කථෙසී’’ති. තෙ උභොපි ‘‘තෙන හි අම්හාකං සන්ථවකරණභයෙන කථිතං භවිස්සතී’’ති අන්තොසාණියඤ්ඤෙව සන්ථවං කරිංසු.

තතො පට්ඨාය මන්තග්ගහණං වා සිප්පග්ගහණං වා නත්ථි. රාජාපි ධීතරං නිච්චං පුච්ඡති – ‘‘සිප්පං ගණ්හසි, අම්මා’’ති? ‘‘ගණ්හාමි, තාතා’’ති. අථ නං එකදිවසං උතෙනො ¶ ආහ – ‘‘භද්දෙ, සාමිකෙන කත්තබ්බං නාම නෙව මාතාපිතරො න භාතුභගිනියො කාතුං සක්කොන්ති, සචෙ මය්හං ජීවිතං දස්සසි, පඤ්ච තෙ ඉත්ථිසතානි පරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානං දස්සාමී’’ති. ‘‘සචෙ ඉමස්මිං වචනෙ පතිට්ඨාතුං සක්ඛිස්සථ, දස්සාමි වො ජීවිත’’න්ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භද්දෙ’’ති. සා ‘‘සාධු, සාමී’’ති පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, නිට්ඨිතං සිප්ප’’න්ති? ‘‘න තාව නිට්ඨිතං, තාත, සිප්ප’’න්ති. අථ නං සො පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්මා’’ති? ‘‘අම්හාකං එකං ද්වාරඤ්ච එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, තාතා’’ති. ‘‘ඉදං කිං, අම්මා’’ති? ‘‘තාත, රත්තිං කිර තාරකසඤ්ඤාය මන්තස්ස උපචාරත්ථාය එකං ඔසධං ගහෙතබ්බං අත්ථි. තස්මා අම්හාකං වෙලාය ¶ වා අවෙලාය වා නික්ඛමනකාලෙ එකං ද්වාරඤ්චෙව එකං වාහනඤ්ච ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. තෙ අත්තනො අභිරුචිතං එකං ද්වාරං හත්ථගතං කරිංසු. රඤ්ඤො පන පඤ්ච වාහනානි අහෙසුං. භද්දවතී නාම කරෙණුකා ¶ එකදිවසං පඤ්ඤාස යොජනානි ගච්ඡති, කාකො නාම දාසො සට්ඨි යොජනානි ගච්ඡති, චෙලකට්ඨි ච මුඤ්චකෙසී චාති ද්වෙ අස්සා යොජනසතං ගච්ඡන්ති, නාළාගිරි හත්ථී වීසති යොජනසතන්ති.

සො කිර රාජා අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ එකස්ස ඉස්සරස්ස උපට්ඨාකො අහොසි. අථෙකදිවසං ඉස්සරෙ බහිනගරං ගන්ත්වා න්හත්වා ආගච්ඡන්තෙ එකො පච්චෙකබුද්ධො නගරං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා සකලනගරවාසීනං මාරෙන ආවට්ටිතත්තා එකං භික්ඛාම්පි අලභිත්වා යථාධොතෙන පත්තෙන නික්ඛමි. අථ නං නගරද්වාරං පත්තකාලෙ මාරො අඤ්ඤාතකවෙසෙන උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, වො කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන මෙ ත්වං අලභනාකාරං කරී’’ති? ‘‘තෙන හි නිවත්තිත්වා පුන පවිසථ, ඉදානි න කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නාහං පුන නිවත්තිස්සාමී’’ති. සචෙ හි නිවත්තෙය්ය, පුන සො සකලනගරවාසීනං සරීරෙ අධිමුඤ්චිත්වා පාණිං පහරිත්වා හසනකෙළිං කරෙය්ය. පච්චෙකබුද්ධෙ අනිවත්තිත්වා ගතෙ මාරො තත්ථෙව අන්තරධායි. අථ සො ඉස්සරො යථාධොතෙනෙව පත්තෙන ¶ ආගච්ඡන්තං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා වන්දිත්වා, ‘‘අපි, භන්තෙ, කිඤ්චි ලද්ධ’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘චරිත්වා නික්ඛන්තම්හාවුසො’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අය්යො, මයා පුච්ඡිතං අකථෙත්වා අඤ්ඤං වදති, න කිඤ්චි ලද්ධං භවිස්සතී’’ති. අථස්ස පත්තං ඔලොකෙන්තො තුච්ඡං දිස්වා ගෙහෙ භත්තස්ස ¶ නිට්ඨිතානිට්ඨිතභාවං අජානනතාය සූරො හුත්වා පත්තං ගහෙතුං අවිසහන්තො ‘‘ථොකං, භන්තෙ, අධිවාසෙථා’’ති වත්වා වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං භත්තං නිට්ඨිත’’න්ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නිට්ඨිත’’න්ති වුත්තෙ තං උපට්ඨාකං ආහ – ‘‘තාත, අඤ්ඤො තයා සම්පන්නවෙගතරො නාම නත්ථි, සීඝෙන ජවෙන භදන්තං පත්වා ‘පත්තං මෙ, භන්තෙ, දෙථා’ති වත්වා පත්තං ගහෙත්වා වෙගෙන එහී’’ති. සො එකවචනෙනෙව පක්ඛන්දිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආහරි. ඉස්සරොපි අත්තනො භොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා ‘‘ඉමං සීඝං ගන්ත්වා අය්යස්ස සම්පාදෙහි, අහං තෙ ඉතො පත්තිං දම්මී’’ති ආහ.

සොපි තං ගහෙත්වා ජවෙන ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස පත්තං දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ‘වෙලා උපකට්ඨා’ති අහං අතිසීඝෙන ජවෙන ආගතො ච ගතො ච, එතස්ස මෙ ජවස්ස ඵලෙන යොජනානං පණ්ණාසසට්ඨිසතවීසසතගමනසමත්ථානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තන්තු, ආගච්ඡන්තස්ස ච මෙ ගච්ඡන්තස්ස ච සරීරං සූරියතෙජෙන තත්ථං, තස්ස මෙ ඵලෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ ආණා සූරියතෙජසදිසා හොතු, ඉමස්මිං මෙ පිණ්ඩපාතෙ සාමිනා පත්ති දින්නා, තස්සා මෙ නිස්සන්දෙන තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස ¶ භාගී හොමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධො ‘‘එවං හොතූ’’ති වත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං ¶ පත්ථිතං තුය්හං, සබ්බමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1. 192);

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, මණිජොතිරසො යථා’’ති. –

අනුමොදනං අකාසි. පච්චෙකබුද්ධානං කිර ඉධාව ද්වෙ ගාථා අනුමොදනගාථා නාම හොන්ති. තත්ථ ජොතිරසොති සබ්බකාමදදං මණිරතනං වුච්චති. ඉදං තස්ස පුබ්බචරිතං. සො එතරහි චණ්ඩපජ්ජොතො අහොසි. තස්ස ච කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉමානි පඤ්ච වාහනානි නිබ්බත්තිංසු. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානකීළාය නික්ඛමි. උතෙනො ‘‘අජ්ජ පලායිතබ්බ’’න්ති මහන්තාමහන්තෙ චම්මපසිබ්බකෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණස්ස පූරෙත්වා කරෙණුකාපිට්ඨෙ ඨපෙත්වා වාසුලදත්තං ආදාය පලායි. අන්තෙපුරපාලකා පලායන්තං තං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සීඝං ගච්ඡථා’’ති බලං පහිණි. උතෙනො ¶ බලස්ස පක්ඛන්දභාවං ඤත්වා කහාපණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙසි, මනුස්සා කහාපණෙ උච්චිනිත්වා පුන පක්ඛන්දිංසු. ඉතරො සුවණ්ණපසිබ්බකං මොචෙත්වා පාතෙත්වා නෙසං සුවණ්ණලොභෙන පපඤ්චෙන්තානඤ්ඤෙව ¶ බහි නිවුට්ඨං අත්තනො ඛන්ධාවාරං පාපුණි. අථ නං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව අත්තනො බලකායො පරිවාරෙත්වා නගරං පවෙසෙසි. සො පත්වාව වාසුලදත්තං අභිසිඤ්චිත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසීති. අයං වාසුලදත්තාය උප්පත්ති.

අපරා පන මාගණ්ඩියා නාම රඤ්ඤො සන්තිකා අග්ගමහෙසිට්ඨානං ලභි. සා කිර කුරුරට්ඨෙ මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස ධීතා. මාතාපිස්සා මාගණ්ඩියායෙව නාමං. චූළපිතාපිස්සා මාගණ්ඩියොව, සා අභිරූපා අහොසි දෙවච්ඡරපටිභාගා. පිතා පනස්සා අනුච්ඡවිකං සාමිකං අලභන්තො මහන්තෙහි මහන්තෙහි කුලෙහි යාචිතොපි ‘‘න මය්හං ධීතු තුම්හෙ අනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා උය්යොජෙසි. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණස්ස සපජාපතිකස්ස අනාගාමිඵලූපනිස්සයං දිස්වා අත්තනො පත්තචීවරමාදාය තස්ස බහිනිගමෙ අග්ගිපරිචරණට්ඨානං අගමාසි. සො තථාගතස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ ඉමිනා පුරිසෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, අයං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො, ඉමස්ස පොසාපනත්ථාය ධීතරං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සමණ, එකා මෙ ධීතා අත්ථි, අහං එත්තකං කාලං තස්සා අනුච්ඡවිකං පුරිසං න පස්සාමි, තුම්හෙ තස්සා අනුච්ඡවිකා, සා ච තුම්හාකඤ්ඤෙව අනුච්ඡවිකා. තුම්හාකඤ්හි ¶ පාදපරිචාරිකා, තස්සා ච භත්තා ¶ ලද්ධුං වට්ටති, තං වො අහං දස්සාමි, යාව මමාගමනා ඉධෙව තිට්ඨථා’’ති ආහ. සත්ථා කිඤ්චි අවත්වා තුණ්හී අහොසි. බ්රාහ්මණො වෙගෙන ඝරං ගන්ත්වා, ‘‘භොති, භොති ධීතු මෙ අනුච්ඡවිකො පුරිසො දිට්ඨො, සීඝං සීඝං නං අලඞ්කරොහී’’ති තං අලඞ්කාරාපෙත්වා සද්ධිං බ්රාහ්මණියා ආදාය සත්ථු සන්තිකං පායාසි. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. අයං ‘‘එත්තකං කාලං මය්හං ධීතු අනුච්ඡවිකො නත්ථී’’ති කස්සචි අදත්වා ‘‘අජ්ජ මෙ ධීතු අනුච්ඡවිකො දිට්ඨො’’ති කිර වදෙති, ‘‘කීදිසො නු ඛො සො පුරිසො, පස්සිස්සාම න’’න්ති මහාජනො තෙනෙව සද්ධිං නික්ඛමි.

තස්මිං ¶ ධීතරං ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තෙ සත්ථා තෙන වුත්තට්ඨානෙ අට්ඨත්වා තත්ථ පදචෙතියං දස්සෙත්වා ගන්ත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ අට්ඨාසි. බුද්ධානඤ්හි පදචෙතියං අධිට්ඨහිත්වා අක්කන්තට්ඨානෙයෙව පඤ්ඤායති, න අඤ්ඤත්ථ. යෙසඤ්චත්ථාය අධිට්ඨිතං හොති, තෙයෙව නං පස්සන්ති. තෙසං පන අදස්සනකරණත්ථං හත්ථිආදයො වා අක්කමන්තු, මහාමෙඝො වා පවස්සතු, වෙරම්භවාතා වා පහරන්තු, න තං කොචි මක්ඛෙතුං සක්කොති. අථ බ්රාහ්මණී බ්රාහ්මණං ආහ – ‘‘කුහිං සො පුරිසො’’ති. ‘‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ තිට්ඨාහී’ති නං අවචං, කුහිං නු ඛො සො ගතො’’ති ඉතො චිතො ඔලොකෙන්තො පදචෙතියං දිස්වා ‘‘අයමස්ස පදවලඤ්ජො’’ති ¶ ආහ. බ්රාහ්මණී සලක්ඛණමන්තානං තිණ්ණං වෙදානං පගුණතාය ලක්ඛණමන්තෙ පරිවත්තෙත්වා පදලක්ඛණං උපධාරෙත්වා, ‘‘නයිදං, බ්රාහ්මණ, පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පද’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රත්තස්ස හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; විසුද්ධි. 1.45);

අථ නං බ්රාහ්මණො එවමාහ – ‘‘භොති ත්වං උදකපාතියං කුම්භීලං, ගෙහමජ්ඣෙ ච පන චොරං විය මන්තෙ පස්සනසීලා, තුණ්හී හොහී’’ති. බ්රාහ්මණ, යං ඉච්ඡසි, තං වදෙහි, නයිදං පඤ්චකාමගුණසෙවිනො පදන්ති. තතො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො සත්ථාරං දිස්වා, ‘‘අයං සො පුරිසො’’ති වත්වා බ්රාහ්මණො ගන්ත්වා, ‘‘සමණ, ධීතරං මෙ තව පොසාපනත්ථාය දෙමී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘ධීතරා තෙ මය්හං අත්ථො අත්ථි වා නත්ථි වා’’ති අවත්වාව, ‘‘බ්රාහ්මණ, එකං තෙ කාරණං කථෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථෙහි සමණා’’ති වුත්තෙ මහාභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අජපාලනිග්රොධමූලා ¶ මාරෙන අනුබද්ධභාවං අජපාලනිග්රොධමූලෙ ච පන ‘‘අතීතො දානි මෙ එස විසය’’න්ති තස්ස සොකාතුරස්ස සොකවූපසමනත්ථං ආගතාහි මාරධීතාහි කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන ¶ පයොජිතං පලොභනං ආචික්ඛිත්වා, ‘‘තදාපි මය්හං ඡන්දො නාහොසී’’ති වත්වා –

පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙ’’ති. (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.260-261; සු. නි. 841) –

ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ බ්රාහ්මණො ච බ්රාහ්මණී ච අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. මාගණ්ඩියාපි ඛො ‘‘සචස්ස මයා අත්ථො නත්ථි, අනත්ථිකභාවොව වත්තබ්බො, අයං පන මං මුත්තකරීසපුණ්ණං කරොති, පාදාපි නං සම්ඵුසිතුං න ඉච්ඡෙති, හොතු, අත්තනො ජාතිකුලපදෙසභොගයසවයසම්පත්තිං ආගම්ම තථාරූපං භත්තාරං ලභිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති සත්ථරි ආඝාතං බන්ධි. ‘‘කිං පන සත්ථා තාය අත්තනි ආඝාතුප්පත්තිං ජානාති, නො’’ති? ‘‘ජානාතියෙව. ජානන්තො කස්මා ගාථමාහා’’ති? ඉතරෙසං ද්වින්නං වසෙන. බුද්ධා හි ආඝාතං අගණෙත්වා මග්ගඵලාධිගමාරහානං වසෙන ධම්මං දෙසෙන්තියෙව. මාතාපිතරො තං නෙත්වා චූළමාගණ්ඩියං කනිට්ඨං පටිච්ඡාපෙත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. චූළමාගණ්ඩියොපි ¶ චින්තෙසි – ‘‘මම ධීතා ඔමකසත්තස්ස න අනුච්ඡවිකා, එකස්ස රඤ්ඤොව අනුච්ඡවිකා’’ති. තං ආදාය කොසම්බිං ගන්ත්වා සබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරිත්වා, ‘‘ඉමං ඉත්ථිරතනං දෙවස්ස අනුච්ඡවික’’න්ති උතෙනස්ස රඤ්ඤො අදාසි. සො තං දිස්වාව උප්පන්නබලවසිනෙහො අභිසෙකං කත්වා පඤ්චසතමාතුගාමපරිවාරං දත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ ඨපෙසි. අයං මාගණ්ඩියාය උප්පත්ති.

එවමස්ස දියඩ්ඪසහස්සනාටකිත්ථිපරිවාරා තිස්සො අග්ගමහෙසියො අහෙසුං. තස්මිං ඛො පන සමයෙ ඝොසකසෙට්ඨි කුක්කුටසෙට්ඨි පාවාරිකසෙට්ඨීති කොසම්බියං තයො සෙට්ඨිනො හොන්ති. තෙ උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය පඤ්චසතතාපසෙ හිමවන්තතො ආගන්ත්වා නගරෙ භික්ඛාය චරන්තෙ දිස්වා පසීදිත්වා නිසීදාපෙත්වා භොජෙත්වා පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා චත්තාරො මාසෙ අත්තනො සන්තිකෙ වසාපෙත්වා පුන වස්සාරත්තෙ ආගමනත්ථාය පටිජානාපෙත්වා උය්යොජෙසුං. තාපසාපි තතො පට්ඨාය අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා චත්තාරො මාසෙ තෙසං සන්තිකෙ ¶ වසිංසු. තෙ අපරභාගෙ හිමවන්තතො ආගච්ඡන්තා ¶ අරඤ්ඤායතනෙ එකං මහානිග්රොධං දිස්වා තස්ස මූලෙ නිසීදිංසු. තෙසු ජෙට්ඨකතාපසො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා ඔරමත්තිකා න භවිස්සති, මහෙසක්ඛෙනෙවෙත්ථ දෙවරාජෙන භවිතබ්බං ¶ , සාධු වත සචායං ඉසිගණස්ස පානීයං දදෙය්යා’’ති. සොපි පානීයං අදාසි. තාපසො න්හානොදකං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. තතො භොජනං චින්තෙසි, තම්පි අදාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං දෙවරාජා අම්හෙහි චින්තිතං චින්තිතං සබ්බං දෙති, අහො වත නං පස්සෙය්යාමා’’ති. සො රුක්ඛක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා අත්තානං දස්සෙසි. අථ නං තාපසා, ‘‘දෙවරාජ, මහතී තෙ සම්පත්ති, කිං නු ඛො කත්වා අයං තෙ ලද්ධා’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘මා පුච්ඡථ, අය්යා’’ති. ‘‘ආචික්ඛ, දෙවරාජා’’ති. සො අත්තනා කතකම්මස්ස පරිත්තකත්තා ලජ්ජමානො කථෙතුං න විසහි. තෙහි පුනප්පුනං නිප්පීළියමානො පන ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති වත්වා කථෙසි.

සො කිරෙකො දුග්ගතමනුස්සො හුත්වා භතිං පරියෙසන්තො අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකෙ භතිකම්මං ලභිත්වා තං නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙසි. අථෙකස්මිං උපොසථදිවසෙ සම්පත්තෙ අනාථපිණ්ඩිකො විහාරතො ආගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘තස්ස භතිකස්ස අජ්ජුපොසථදිවසභාවො කෙනචි කථිතො’’ති? ‘‘න කථිතො, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හිස්ස සායමාසං පචථා’’ති. අථස්ස පත්ථොදනං පචිංසු. සො දිවසං අරඤ්ඤෙ කම්මං කත්වා සායං ආගන්ත්වා භත්තෙ වඩ්ඪෙත්වා දින්නෙ ‘‘ඡාතොම්හී’’ති සහසා අභුඤ්ජිත්වාව ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු ඉමස්මිං ගෙහෙ ‘භත්තං දෙථ, සූපං දෙථ, බ්යඤ්ජනං දෙථා’ති මහාකොලාහලං අහොසි, අජ්ජ තෙ සබ්බෙ නිස්සද්දා නිපජ්ජිංසු, මය්හමෙව එකස්සාහාරං වඩ්ඪයිංසු, කිං නු ඛො එත’’න්ති චින්තෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘අවසෙසා භුඤ්ජිංසු, න භුඤ්ජිංසූ’’ති? ‘‘න භුඤ්ජිංසු, තාතා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ඉමස්මිං ගෙහෙ උපොසථදිවසෙසු සායමාසං ¶ න භුඤ්ජන්ති, සබ්බෙව උපොසථිකා හොන්ති. අන්තමසො ථනපායිනොපි දාරකෙ මුඛං වික්ඛාලාපෙත්වා චතුමධුරං මුඛෙ පක්ඛිපාපෙත්වා මහාසෙට්ඨි උපොසථිකෙ කාරෙති. ගන්ධතෙලප්පදීපෙ ජාලන්තෙ ඛුද්දකමහල්ලකදාරකා සයනගතා ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්ති. තුය්හං පන උපොසථදිවසභාවං කථෙතුං සතිං න කරිම්හා. තස්මා තවෙව භත්තං පක්කං, නං භුඤ්ජස්සූති. සචෙ ඉදානි උපොසථිකෙන ¶ භවිතුං වට්ටති, අහම්පි භවෙය්යන්ති. ‘‘ඉදං සෙට්ඨි ජානාතී’’ති. ‘‘තෙන හි නං පුච්ඡථා’’ති. තෙ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං පුච්ඡිංසු. සො එවමාහ – ‘‘ඉදානි පන අභුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨහන්තො උපඩ්ඪං උපොසථකම්මං ලභිස්සතී’’ති. ඉතරො තං සුත්වා තථා අකාසි.

තස්ස සකලදිවසං කම්මං කත්වා ඡාතස්ස සරීරෙ වාතා කුප්පිංසු. සො යොත්තෙන උරං බන්ධිත්වා යොත්තකොටියං ගහෙත්වා පරිවත්තති. සෙට්ඨි තං පවත්තිං සුත්වා උක්කාහි ධාරියමානාහි චතුමධුරං ගාහාපෙත්වා ¶ තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, වාතා මෙ කුප්පිතා’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨාය ඉදං භෙසජ්ජං ඛාදාහී’’ති. ‘‘තුම්හෙපි ඛාදථ, සාමී’’ති. ‘‘අම්හාකං අඵාසුකං නත්ථි, ත්වං ඛාදාහී’’ති. ‘‘සාමි, අහං උපොසථකම්මං කරොන්තො ¶ සකලං කාතුං නාසක්ඛිං, උපඩ්ඪකම්මම්පි මෙ විකලං මා අහොසී’’ති න ඉච්ඡි. ‘‘මා එවං කරි, තාතා’’ති වුච්චමානොපි අනිච්ඡිත්වා අරුණෙ උට්ඨහන්තෙ මිලාතමාලා විය කාලං කත්වා තස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ දෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්මා ඉමමත්ථං කථෙත්වා ‘‘සො සෙට්ඨි බුද්ධමාමකො, ධම්මමාමකො, සඞ්ඝමාමකො, තං නිස්සාය කතස්ස උපඩ්ඪුපොසථකම්මස්ස නිස්සන්දෙනෙසා සම්පත්ති මයා ලද්ධා’’ති ආහ.

‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාව පඤ්චසතා තාපසා උට්ඨාය දෙවතාය අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘බුද්ධොති වදෙසි, බුද්ධොති වදෙසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘බුද්ධොති වදාමි, බුද්ධොති වදාමී’’ති තික්ඛත්තුං පටිජානාපෙත්වා ‘‘ඝොසොපි ඛො එසො දුල්ලභො ලොකස්මි’’න්ති උදානං උදානෙත්වා ‘‘දෙවතෙ අනෙකෙසු කප්පසතසහස්සෙසු අසුතපුබ්බං සද්දං තයා සුණාපිතම්හා’’ති ආහංසු. අථ අන්තෙවාසිනො ආචරියං එතදවොචුං – ‘‘තෙන හි සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තාතා, තයො සෙට්ඨිනො අම්හාකං බහූපකාරා, ස්වෙ තෙසං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හිත්වා තෙසම්පි ආචික්ඛිත්වා ගමිස්සාම, අධිවාසෙථ, තාතා’’ති. තෙ අධිවාසයිංසු. පුනදිවසෙ සෙට්ඨිනො යාගුභත්තං සම්පාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘අජ්ජ නො අය්යානං ආගමනදිවසො’’ති ඤත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා තෙ ආදාය නිවෙසනං ගන්ත්වා නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං අදංසු. තෙ කතභත්තකිච්චා මහාසෙට්ඨිනො ‘‘මයං ගමිස්සාමා’’ති වදිංසු. ‘‘නනු, භන්තෙ, තුම්හෙහි චත්තාරො ¶ වස්සිකෙ මාසෙ අම්හාකං ගහිතාව පටිඤ්ඤා, ඉදානි කුහිං ගච්ඡථා’’ති? ‘‘ලොකෙ ¶ කිර බුද්ධො උප්පන්නො, ධම්මො උප්පන්නො, සඞ්ඝො උප්පන්නො, තස්මා සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘කිං පන තස්ස සත්ථුනො සන්තිකං තුම්හාකඤ්ඤෙව ගන්තුං වට්ටතී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසම්පි අවාරිතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ආගමෙථ, මයම්පි ගමනපරිවච්ඡං කත්වා ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘තුම්හෙසු පරිවච්ඡං කරොන්තෙසු අම්හාකං පපඤ්චො හොති, මයං පුරතො ගච්ඡාම, තුම්හෙ පච්ඡා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා තෙ පුරෙතරං ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධං දිස්වා අභිත්ථවිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. අථ නෙසං සත්ථා අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙපි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති වචනසමනන්තරංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා එහිභික්ඛූ අහෙසුං.

තෙපි ඛො තයො සෙට්ඨිනො පඤ්චහි පඤ්චහි සකටසතෙහි භත්තච්ඡාදනසප්පිමධුඵාණිතාදීනි දානූපකරණානි ආදාය සාවත්ථිං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා ධම්මකථං සුත්වා කථාපරියොසානෙ සොතාපත්තිඵලෙ ¶ පතිට්ඨාය අද්ධමාසමත්තම්පි දානං දදමානා සත්ථු සන්තිකෙ වසිත්වා කොසම්බිං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචිත්වා සත්ථාරා පටිඤ්ඤං දදන්තෙන ¶ ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො ගහපතයො තථාගතා අභිරමන්තී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අඤ්ඤාතං, භන්තෙ, අම්හෙහි පහිතසාසනෙන ආගන්තුං වට්ටතී’’ති වත්වා කොසම්බිං ගන්ත්වා ඝොසකසෙට්ඨි ඝොසිතාරාමං, කුක්කුටසෙට්ඨි කුක්කුටාරාමං, පාවාරිකසෙට්ඨි පාවාරිකාරාමන්ති තයො මහාවිහාරෙ කාරෙත්වා සත්ථු ආගමනත්ථාය සාසනං පහිණිංසු. සත්ථා තෙසං සාසනං සුත්වා තත්ථ අගමාසි. තෙ පච්චුග්ගන්ත්වා සත්ථාරං විහාරං පවෙසෙත්වා වාරෙන වාරෙන පටිජග්ගන්ති. සත්ථා දෙවසිකං එකෙකස්මිං විහාරෙ වසති. යස්ස විහාරෙ වුට්ඨො හොති, තස්සෙව ඝරද්වාරෙ පිණ්ඩාය චරති. තෙසං පන තිණ්ණං සෙට්ඨීනං උපට්ඨාකො සුමනො නාම මාලාකාරො අහොසි. සො තෙ සෙට්ඨිනො එවමාහ – ‘‘අහං තුම්හාකං දීඝරත්තං උපකාරකො, සත්ථාරං භොජෙතුකාමොම්හි, මය්හම්පි එකදිවසං සත්ථාරං දෙථා’’ති. ‘‘තෙන හි භණෙ ස්වෙ භොජෙහී’’ති. ‘‘සාධු, සාමී’’ති සො සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සක්කාරං පටියාදෙසි.

තදා ¶ රාජා සාමාවතියා දෙවසිකං පුප්ඵමූලෙ අට්ඨ කහාපණෙ දෙති. තස්සා ඛුජ්ජුත්තරා නාම දාසී සුමනමාලාකාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නිබද්ධං පුප්ඵානි ගණ්හාති. අථ නං තස්මිං දිවසෙ ආගතං මාලාකාරො ආහ – ‘‘මයා සත්ථා නිමන්තිතො, අජ්ජ පුප්ඵෙහි සත්ථාරං පූජෙස්සාමි, තිට්ඨ තාව, ත්වං පරිවෙසනාය සහායිකා හුත්වා ධම්මං සුත්වා අවසෙසානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගමිස්සසී’’ති ¶ . සා ‘‘සාධූ’’ති අධිවාසෙසි. සුමනො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා අනුමොදනකරණත්ථාය පත්තං අග්ගහෙසි. සත්ථා අනුමොදනධම්මදෙසනං ආරභි. ඛුජ්ජුත්තරාපි සත්ථු ධම්මකථං සුණන්තීයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. සා අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගච්ඡති, තං දිවසං අට්ඨහිපි පුප්ඵානි ගහෙත්වා ගතා. අථ නං සාමාවතී ආහ – ‘‘කිං නු ඛො, අම්ම, අජ්ජ අම්හාකං රඤ්ඤා ද්විගුණං පුප්ඵමූලං දින්න’’න්ති? ‘‘නො, අය්යෙ’’ති. ‘‘අථ කස්මා බහූනි පුප්ඵානී’’ති? ‘‘අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු අහං චත්තාරො කහාපණෙ අත්තනො ගහෙත්වා චතූහි පුප්ඵානි ආහරාමී’’ති. ‘‘අජ්ජ කස්මා න ගණ්හී’’ති? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස ධම්මකථං සුත්වා ධම්මස්ස අධිගතත්තා’’ති. අථ නං ‘‘අරෙ, දුට්ඨදාසි එත්තකං කාලං තයා ගහිතකහාපණෙ මෙ දෙහී’’ති අතජ්ජෙත්වා, ‘‘අම්ම, තයා පිවිතං අමතං අම්හෙපි පායෙහී’’ති වත්වා ‘‘තෙන හි මං න්හාපෙහී’’ති වුත්තෙ සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා ද්වෙ මට්ඨසාටකෙ දාපෙසි. සා එකං නිවාසෙත්වා එකං එකංසං පාරුපිත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා එකං බීජනිං ආහරාපෙත්වා ආසනෙ නිසීදිත්වා චිත්රබීජනිං ආදාය පඤ්ච මාතුගාමසතානි ආමන්තෙත්වා තාසං සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ධම්මං දෙසෙසි. තස්සා ධම්මකථං සුත්වා තා සබ්බාපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු.

තා ¶ සබ්බාපි ඛුජ්ජුත්තරං වන්දිත්වා, ‘‘අම්ම ¶ , අජ්ජතො පට්ඨාය ත්වං කිලිට්ඨකම්මං මා කරි, අම්හාකං මාතුට්ඨානෙ ච ආචරියට්ඨානෙ ච ඨත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා දෙසිතං ධම්මං සුත්වා අම්හාකං කථෙහී’’ති වදිංසු. සා තථා කරොන්තී අපරභාගෙ තිපිටකධරා ජාතා. අථ නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවිකානං උපාසිකානං බහුස්සුතානං ධම්මකථිකානං යදිදං ඛුජ්ජුත්තරා’’ති එතදග්ගෙ ඨපෙසි. තාපි ඛො පඤ්චසතා ඉත්ථියො තං එවමාහංසු – ‘‘අම්ම, සත්ථාරං දට්ඨුකාමාම්හා, තං නො දස්සෙහි, ගන්ධමාලාදීහි ¶ තං පූජෙස්සාමා’’ති. ‘‘අය්යෙ, රාජකුලං නාම භාරියං, තුම්හෙ ගහෙත්වා බහි ගන්තුං න සක්කා’’ති. ‘‘අම්ම, නො මා නාසෙහි, දස්සෙහෙව අම්හාකං සත්ථාර’’න්ති. ‘‘තෙන හි තුම්හාකං වසනගබ්භානං භිත්තීසු යත්තකෙන ඔලොකෙතුං සක්කා හොති, තත්තකං ඡිද්දං කත්වා ගන්ධමාලාදීනි ආහරාපෙත්වා සත්ථාරං තිණ්ණං සෙට්ඨීනං ඝරද්වාරං ගච්ඡන්තං තුම්හෙ තෙසු තෙසු ඨානෙසු ඨත්වා ඔලොකෙථ චෙව, හත්ථෙ ච පසාරෙත්වා වන්දථ, පූජෙථ චා’’ති. තා තථා කත්වා සත්ථාරං ගච්ඡන්තඤ්ච ආගච්ඡන්තඤ්ච ඔලොකෙත්වා වන්දිංසු චෙව පූජෙසුඤ්ච.

අථෙකදිවසං මාගණ්ඩියා අත්තනො පාසාදතලතො නික්ඛමිත්වා චඞ්කමමානා තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තාහි තස්සා සත්ථරි ආඝාතබද්ධභාවං අජානන්තීහි ‘‘සත්ථා ¶ ඉමං නගරං ආගතො, මයං එත්ථ ඨත්වා සත්ථාරං වන්දාම චෙව පූජෙම චා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආගතො නාම ඉමං නගරං සමණො ගොතමො, ඉදානිස්ස කත්තබ්බං ජානිස්සාමි, ඉමාපි තස්ස උපට්ඨායිකා, ඉමාසම්පි කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි – ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිමිස්සිකානං බහිද්ධා පත්ථනා අත්ථි, කතිපාහෙනෙව තෙ ජීවිතං මාරෙස්සන්තී’’ති. රාජා ‘‘න තා එවරූපං කරිස්සන්තී’’ති න සද්දහි. පුනප්පුනං වුත්තෙපි න සද්දහි එව. අථ නං එවං තික්ඛත්තුං වුත්තෙපි අසද්දහන්තං ‘‘සචෙ මෙ න සද්දහසි, තාසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා උපචාරෙහි, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා ගන්ත්වා ගබ්භෙසු ඡිද්දං දිස්වා, ‘‘ඉදං කි’’න්ති පුච්ඡිත්වා, තස්මිං අත්ථෙ ආරොචිතෙ තාසං අකුජ්ඣිත්වා, කිඤ්චි අවත්වාව ඡිද්දානි පිදහාපෙත්වා සබ්බගබ්භෙසු උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කාරෙසි. උද්ධච්ඡිද්දකවාතපානානි කිර තස්මිං කාලෙ උප්පන්නානි. මාගණ්ඩියා තාසං කිඤ්චි කාතුං අසක්කුණිත්වා, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්සෙව කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති නාගරානං ලඤ්ජං දත්වා, ‘‘සමණං ගොතමං අන්තොනගරං පවිසිත්වා විචරන්තං දාසකම්මකරපොරිසෙහි අක්කොසෙත්වා පරිභාසෙත්වා පලාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකා තීසු රතනෙසු අප්පසන්නා අන්තොනගරං පවිට්ඨං සත්ථාරං අනුබන්ධිත්වා ¶ , ‘‘චොරොසි ¶ , බාලොසි, මූළ්හොසි, ඔට්ඨොසි, ගොණොසි, ගද්රභොසි, නෙරයිකොසි, තිරච්ඡානගතොසි, නත්ථි තුය්හං සුගති, දුග්ගතියෙව තුය්හං පාටිකඞ්ඛා’’ති දසහි අක්කොසවත්ථූහි අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති.

තං ¶ සුත්වා ආයස්මා ආනන්දො සත්ථාරං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ නාගරා අම්හෙ අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති, ඉතො අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘කුහිං, ආනන්දොති’’? ‘‘අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථ මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු පුන කත්ථ ගමිස්සාම, ආනන්දො’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථාපි මනුස්සෙසු අක්කොසන්තෙසු කුහිං ගමිස්සාමා’’ති? ‘‘තතොපි අඤ්ඤං නගරං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආනන්ද, එවං කාතුං න වට්ටති. යත්ථ අධිකරණං උප්පන්නං, තත්ථෙව තස්මිං වූපසන්තෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං වට්ටති. කෙ පන තෙ, ආනන්ද, අක්කොසන්තී’’ති? ‘‘භන්තෙ, දාසකම්මකරෙ උපාදාය සබ්බෙ අක්කොසන්තී’’ති. ‘‘අහං, ආනන්ද, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිසදිසො, සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණහත්ථිනො හි චතූහි දිසාහි ආගතෙ සරෙ සහිතුං භාරො, තථෙව බහූහි දුස්සීලෙහි කථිතකථානං සහනං නාම මය්හං භාරො’’ති වත්වා අත්තානං ආරබ්භ ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා නාගවග්ගෙ තිස්සො ගාථා අභාසි –

‘‘අහං නාගොව සඞ්ගාමෙ, චාපතො පතිතං සරං;

අතිවාක්යං තිතික්ඛිස්සං, දුස්සීලො හි බහුජ්ජනො.

‘‘දන්තං ¶ නයන්ති සමිතිං, දන්තං රාජාභිරූහති;

දන්තො සෙට්ඨො මනුස්සෙසු, යොතිවාක්යං තිතික්ඛති.

‘‘වරමස්සතරා දන්තා, ආජානීයා ච සින්ධවා;

කුඤ්ජරා ච මහානාගා, අත්තදන්තො තතො වර’’න්ති. (ධ. ප. 320-322);

ධම්මකථා සම්පත්තමහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසි. එවං ධම්මං දෙසෙත්වා මා චින්තයි, ආනන්ද, එතෙ සත්තාහමත්තමෙව අක්කොසිස්සන්ති, අට්ඨමෙ දිවසෙ තුණ්හී භවිස්සන්ති, බුද්ධානඤ්හි උප්පන්නං අධිකරණං සත්තාහතො උත්තරි න ගච්ඡති. මාගණ්ඩියා සත්ථාරං අක්කොසාපෙත්වා පලාපෙතුං අසක්කොන්තී, ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමා එතස්ස උපත්ථම්භභූතා, එතාසම්පි බ්යසනං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං රඤ්ඤො සුරාපානට්ඨානෙ උපට්ඨානං කරොන්තී චූළපිතු සාසනං පහිණි ‘‘අත්ථො මෙ කිර කුක්කුටෙහි ¶ , අට්ඨ මතකුක්කුටෙ, අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ච ගහෙත්වා ආගච්ඡතු, ආගන්ත්වා ච සොපානමත්ථකෙ ඨත්වා ආගතභාවං නිවෙදෙත්වා ‘පවිසතූ’ති වුත්තෙපි අපවිසිත්වා පඨමං අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ පහිණතු, ‘පච්ඡා ඉතරෙ’’’ති. චූළාපට්ඨාකස්ස ච ‘‘මම වචනං කරෙය්යාසී’’ති ලඤ්ජං අදාසි. මාගණ්ඩියො ආගන්ත්වා, රඤ්ඤො නිවෙදාපෙත්වා, ‘‘පවිසතූ’’ති වුත්තෙ, ‘‘රඤ්ඤො ආපානභූමිං න පවිසිස්සාමී’’ති ආහ. ඉතරා චූළුපට්ඨාකං ¶ පහිණි ¶ – ‘‘ගච්ඡ, තාත, මම චූළපිතු සන්තික’’න්ති. සො ගන්ත්වා තෙන දින්නෙ අට්ඨ සජීවකුක්කුටෙ ආනෙත්වා, ‘‘දෙව, පුරොහිතෙන පණ්ණාකාරො පහිතො’’ති ආහ. රාජා ‘‘භද්දකො වත නො උත්තරිභඞ්ගො උප්පන්නො, කො නු ඛො පචෙය්යා’’ති ආහ. මාගණ්ඩියා, ‘‘මහාරාජ, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො නික්කම්මිකා විචරන්ති, තාසං පෙසෙහි, තා පචිත්වා ආහරිස්සන්තී’’ති ආහ. රාජා ‘‘ගච්ඡ, තාසං දත්වා අඤ්ඤස්ස කිර හත්ථෙ අදත්වා සයමෙව මාරෙත්වා පචන්තූ’’ති පෙසෙසි. චූළුපට්ඨාකො ‘‘සාධු දෙවා’’ති ගන්ත්වා තථා වත්වා තාහි ‘‘මයං පාණාතිපාතං න කරොමා’’ති පටික්ඛිත්තො ආගන්ත්වා තමත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. මාගණ්ඩියා ‘‘දිට්ඨං තෙ, මහාරාජ, ඉදානි තාසං පාණාතිපාතස්ස කරණං වා අකරණං වා ජානිස්සසි, ‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙන්තූ’ති වදෙහි දෙවා’’ති ආහ. රාජා තථා වත්වා පෙසෙසි. ඉතරො තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො විය හුත්වා ගන්ත්වා තෙ කුක්කුටෙ පුරොහිතස්ස දත්වා මතකුක්කුටෙ තාසං සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කිර කුක්කුටෙ පචිත්වා සත්ථු සන්තිකං පහිණථා’’ති ආහ. තා, ‘‘සාමි, ආහර, ඉදං නාම අම්හාකං කිච්ච’’න්ති පච්චුග්ගන්ත්වා ගණ්හිංසු. සො රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං, තාතා’’ති පුට්ඨො, ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස පචිත්වා පෙසෙථාති වුත්තමත්තෙයෙව පටිමග්ගං ආගන්ත්වා ගණ්හිංසූ’’ති ආචික්ඛි. මාගණ්ඩියා ‘‘පස්ස, මහාරාජ, න තා තුම්හාදිසානං කරොන්ති, බහිද්ධා පත්ථනා තාසං අත්ථීති වුත්තෙ න සද්දහසී’’ති ආහ. රාජා තං සුත්වාපි අධිවාසෙත්වා ¶ තුණ්හීයෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා ‘‘කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

තදා පන රාජා ‘‘සාමාවතියා වාසුලදත්තාය මාගණ්ඩියාය චා’’ති තිස්සන්නම්පි එතාසං පාසාදතලෙ වාරෙන වාරෙන සත්තාහං සත්තාහං වීතිනාමෙති ¶ . අථ නං ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා සාමාවතියා පාසාදතලං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා මාගණ්ඩියා චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘අගදෙන කිර දාඨා ධොවිත්වා එකං සප්පං පෙසෙතූ’’ති. සො තථා කත්වා පෙසෙසි. රාජා අත්තනො ගමනට්ඨානං හත්ථිකන්තවීණං ආදායයෙව ගච්ඡති, තස්සා පොක්ඛරෙ එකං ඡිද්දං අත්ථි. මාගණ්ඩියා තෙන ඡිද්දෙන සප්පං පවෙසෙත්වා ඡිද්දං මාලාගුළෙන ථකෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං අන්තොවීණායමෙව අහොසි. මාගණ්ඩියා රඤ්ඤො ගමනදිවසෙ ‘‘අජ්ජ කතරිස්සිත්ථියා පාසාදං ගමිස්සසි දෙවා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සාමාවතියා’’ති වුත්තෙ, ‘‘අජ්ජ මයා, මහාරාජ, අමනාපො සුපිනො දිට්ඨො. න සක්කා තත්ථ ගන්තුං, දෙවා’’ති? ‘‘ගච්ඡාමෙවා’’ති. සා යාව තතියං වාරෙත්වා, ‘‘එවං සන්තෙ අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමි, දෙවා’’ති වත්වා නිවත්තියමානාපි අනිවත්තිත්වා, ‘‘න ජානාමි, කිං භවිස්සති දෙවා’’ති රඤ්ඤා සද්ධිංයෙව අගමාසි.

රාජා සාමාවතිමිස්සිකාහි දින්නානි වත්ථපුප්ඵගන්ධාභරණානි ධාරෙත්වා සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා වීණං ¶ උස්සීසකෙ ඨපෙත්වා සයනෙ නිපජ්ජි. මාගණ්ඩියා අපරාපරං විචරන්තී විය හුත්වා වීණාඡිද්දතො පුප්ඵගුළං අපනෙසි. සප්පො ද්වීහතීහං නිරාහාරො තෙන ඡිද්දෙන නික්ඛමිත්වා පස්සසන්තො ඵණං කත්වා සයනපිට්ඨෙ නිපජ්ජි ¶ . මාගණ්ඩියා තං දිස්වා, ‘‘ධී ධී, දෙව, සප්පො’’ති මහාසද්දං කත්වා රාජානඤ්ච තා ච අක්කොසන්තී, ‘‘අයං අන්ධබාලරාජා අලක්ඛිකො මය්හං වචනං න සුණාති, ඉමාපි නිස්සිරීකා දුබ්බිනීතා, කිං නාම රඤ්ඤො සන්තිකා න ලභන්ති, කිං නු තුම්හෙ ඉමස්මිං මතෙයෙව සුඛං ජීවිස්සථ, ජීවන්තෙ දුක්ඛං ජීවථ, ‘අජ්ජ මයා පාපසුපිනො දිට්ඨො, සාමාවතියා පාසාදං ගන්තුං න වට්ටතී’ති වාරෙන්තියාපි මෙ වචනං න සුණසි, දෙවා’’ති ආහ. රාජා සප්පං දිස්වා මරණභයතජ්ජිතො ‘‘එවරූපම්පි නාම ඉමා කරිස්සන්ති, අහො පාපා, අහං ඉමාසං පාපභාවං ආචික්ඛන්තියාපි ඉමිස්සා වචනං න සද්දහිං, පඨමං අත්තනො ගබ්භෙසු ඡිද්දානි කත්වා නිසින්නා, පුන මයා පෙසිතෙ කුක්කුටෙ පටිපහිණිංසු, අජ්ජ සයනෙ සප්පං විස්සජ්ජිංසූ’’ති කොධෙන සම්පජ්ජලිතො විය අහොසි.

සාමාවතීපි ¶ පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්මා, අම්හාකං අඤ්ඤං පටිසරණං නත්ථි, නරින්දෙ ච දෙවියා ච අත්තනි ච සමමෙව මෙත්තචිත්තං පවත්තෙථ, මා කස්සචි කොපං කරිත්ථා’’ති. රාජා සහස්සථාමං සිඞ්ගධනුං ආදාය ජියං පොථෙත්වා විසපීතං සරං සන්නය්හිත්වා සාමාවතිං ධුරෙ කත්වා සබ්බා ¶ තා පටිපාටියා ඨපාපෙත්වා සාමාවතියා උරෙ සරං විස්සජ්ජෙසි. සො තස්සා මෙත්තානුභාවෙන පටිනිවත්තිත්වා ආගතමග්ගාභිමුඛොව හුත්වා රඤ්ඤො හදයං පවිසන්තො විය අට්ඨාසි. රාජා චින්තෙසි – ‘‘මයා ඛිත්තො සරො සිලම්පි විනිවිජ්ඣිත්වා ගච්ඡති, ආකාසෙ පටිහනනකට්ඨානං නත්ථි, අථ ච පනෙස නිවත්තිත්වා මම හදයාභිමුඛො ජාතො, අයඤ්හි නාම නිස්සත්තො නිජ්ජීවො සරොපි එතිස්සා ගුණං ජානාති, අහං මනුස්සභූතොපි න ජානාමී’’ති, සො ධනුං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සාමාවතියා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සම්මුය්හාමි පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

සා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘සාධු, දෙව, මං සරණං ගච්ඡා’’ති අවත්වා, ‘‘යමහං, මහාරාජ, සරණං ගතා, තමෙව ත්වම්පි සරණං ගච්ඡාහී’’ති ඉදං වත්වා සාමාවතී සම්මාසම්බුද්ධසාවිකා –

‘‘මා ¶ මං ත්වං සරණං ගච්ඡ, යමහං සරණං ගතා;

එස බුද්ධො මහාරාජ, එස බුද්ධො අනුත්තරො;

සරණං ගච්ඡ තං බුද්ධං, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති. –

ආහ ¶ . රාජා තස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘ඉදානාහං අතිරෙකතරං භායාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එස භිය්යො පමුය්හාමි, සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා;

සාමාවති මං තායස්සු, ත්වඤ්ච මෙ සරණං භවා’’ති.

අථ නං සා පුරිමනයෙනෙව පුන පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘තෙන හි ත්වඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, සත්ථාරඤ්ච සරණං ගච්ඡාමි, වරඤ්ච තෙ දම්මී’’ති වුත්තෙ, ‘‘වරො ගහිතො හොතු, මහාරාජා’’ති ආහ. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සරණං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා ¶ සාමාවතිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘උට්ඨෙහි, වරං ගණ්හා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, මය්හං හිරඤ්ඤාදීහි අත්ථො නත්ථි, ඉමං පන මෙ වරං දෙහි, තථා කරොහි, යථා සත්ථා නිබද්ධං පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ඉධාගච්ඡති, ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති. රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං ඉධාගච්ඡථ, සාමාවතිමිස්සිකා ‘ධම්මං සුණිස්සාමා’ති වදන්තී’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ, බුද්ධානං නාම එකස්මිං ඨානෙ නිබද්ධං ගන්තුං න වට්ටති, මහාජනො සත්ථාරං ආගමනත්ථාය පච්චාසීසතී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, එකං භික්ඛුං ආණාපෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි. සො තතො පට්ඨාය පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය නිබද්ධං රාජකුලං ගච්ඡති. තාපි දෙවියො නිබද්ධං ථෙරං සපරිවාරං භොජෙන්ති, ධම්මං සුණන්ති. තා එකදිවසං ථෙරස්ස ධම්මකථං සුත්වා පසීදිත්වා, පඤ්චහි උත්තරාසඞ්ගසතෙහි ධම්මපූජං අකංසු ¶ . එකෙකො උත්තරාසඞ්ගො පඤ්ච සතානි පඤ්ච සතානි අග්ඝති.

තා එකවත්ථා දිස්වා රාජා පුච්ඡි – ‘‘කුහිං වො උත්තරාසඞ්ගො’’ති. ‘‘අය්යස්ස නො දින්නා’’ති. ‘‘තෙන සබ්බෙ ගහිතා’’ති? ‘‘ආම, ගහිතා’’ති. රාජා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තාහි උත්තරාසඞ්ගානං දින්නභාවං පුච්ඡිත්වා තාහි දින්නභාවඤ්ච ථෙරෙන ගහිතභාවඤ්ච සුත්වා, ‘‘නනු, භන්තෙ, අතිබහූනි වත්ථානි, එත්තකෙහි කිං කරිස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්හාකං පහොනකානි වත්ථානි ගණ්හිත්වා සෙසානි ජිණ්ණචීවරිකානං භික්ඛූනං දස්සාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙ අත්තනො ජිණ්ණචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ජිණ්ණතරචීවරිකානං දස්සන්තී’’ති. ‘‘තෙ ¶ අත්තනො ජිණ්ණතරචීවරානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පච්චත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණපච්චත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘භූමත්ථරණානි කරිස්සන්තී’’ති. ‘‘පුරාණභූමත්ථරණානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘පාදපුඤ්ඡනානි කරිස්සන්ති, මහාරාජා’’ති. ‘‘පුරාණපාදපුඤ්ඡනානි කිං කරිස්සන්තී’’ති? ‘‘ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කොට්ටෙත්වා මත්තිකාය මද්දිත්වා භිත්තිං ලිම්පිස්සන්තී’’ති. ‘‘භන්තෙ, එත්තකානි කත්වාපි අය්යානං දින්නානි න නස්සන්තී’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. රාජා පසන්නො අපරානිපි පඤ්ච වත්ථසතානි ආහරාපෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපාපෙසි. ථෙරො කිර පඤ්චසතග්ඝනකානෙව වත්ථානි පඤ්චසතභාගෙන ¶ පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි පඤ්චසතක්ඛත්තුං ලභි, සහස්සග්ඝනකානි සහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි ¶ සහස්සක්ඛත්තුං ලභි, සතසහස්සග්ඝනකානි සතසහස්සභාගෙන පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නානි සතසහස්සක්ඛත්තුං ලභි. එකං ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසාතිආදිනා නයෙන ලද්ධානං පන ගණනා නාම නත්ථි. තථාගතෙ කිර පරිනිබ්බුතෙ ථෙරො සකලජම්බුදීපං විචරිත්වා සබ්බවිහාරෙසු භික්ඛූනං අත්තනො සන්තකානෙව පත්තචීවරානි අදාසි.

තදා මාගණ්ඩියාපි ‘‘යමහං කරොමි. තං තථා අහුත්වා අඤ්ඤථාව හොති, ඉදානි කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අත්ථෙසො උපායො’’ති රඤ්ඤෙ උය්යානකීළං ගච්ඡන්තෙ චූළපිතු සාසනං පහිණි – ‘‘සාමාවතියා පාසාදං ගන්ත්වා, දුස්සකොට්ඨාගාරානි ච තෙලකොට්ඨාගාරානි ච විවරාපෙත්වා, දුස්සානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙත්වා තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ද්වාරං පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා දණ්ඩදීපිකාහි ගෙහෙ අග්ගිං දදමානො ඔතරිත්වා ගච්ඡතූ’’ති. සො පාසාදං අභිරුය්හ කොට්ඨාගාරානි ¶ විවරිත්වා වත්ථානි තෙලචාටීසු තෙමෙත්වා තෙමෙත්වා ථම්භෙ වෙඨෙතුං ආරභි. අථ නං සාමාවතිප්පමුඛා ඉත්ථියො ‘‘කිං එතං චූළපිතා’’ති වදන්තියො උපසඞ්කමිංසු. ‘‘අම්මා, රාජා දළ්හිකම්මත්ථාය ඉමෙ ථම්භෙ තෙලපිලොතිකාහි වෙඨාපෙති, රාජගෙහෙ නාම සුයුත්තං දුයුත්තං දුජ්ජානං, මා මෙ සන්තිකෙ හොථ, අම්මා’’ති එවං වත්වා තා ආගතා ගබ්භෙ පවෙසෙත්වා ද්වාරානි පිදහිත්වා බහි යන්තකං දත්වා ආදිතො පට්ඨාය අග්ගිං දෙන්තො ඔතරි. සාමාවතී තාසං ඔවාදං අදාසි – ‘‘අම්හාකං අනමතග්ගෙ සංසාරෙ විචරන්තීනං එවමෙව අග්ගිනා ඣායමානානං අත්තභාවානං පරිච්ඡෙදො බුද්ධඤාණෙනපි න සුකරො, අප්පමත්තා හොථා’’ති. තා ගෙහෙ ඣායන්තෙ වෙදනාපරිග්ගහකම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තියො කාචි දුතියඵලං, කාචි තතියඵලං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘අථ ඛො සම්බහුලා භික්ඛූ පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමිංසු, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු, එකමන්තං නිසින්නා ඛො තෙ භික්ඛූ භගවන්තං එතදවොචුං – ‘ඉධ, භන්තෙ, රඤ්ඤො උතෙනස්ස උය්යානගතස්ස අන්තෙපුරං දඩ්ඪං, පඤ්ච ච ඉත්ථිසතානි කාලකතානි ¶ සාමාවතිප්පමුඛානි. තාසං, භන්තෙ, උපාසිකානං කා ගති, කො අභිසම්පරායො’ති? සන්තෙත්ථ, භික්ඛවෙ, උපාසිකායො සොතාපන්නා ¶ , සන්ති සකදාගාමියො, සන්ති අනාගාමියො, සබ්බා තා, භික්ඛවෙ ¶ , උපාසිකායො අනිප්ඵලා කාලකතා’’ති. අථ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘මොහසම්බන්ධනො ලොකො, භබ්බරූපොව දිස්සති;

උපධීබන්ධනො බාලො, තමසා පරිවාරිතො;

සස්සතොරිව ඛායති, පස්සතො නත්ථි කිඤ්චන’’න්ති. (උදා. 70);

එවඤ්ච පන වත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සත්තා නාම වට්ටෙ විචරන්තා නිච්චකාලං අප්පමත්තා හුත්වා පුඤ්ඤකම්මමෙව න කරොන්ති, පමාදිනො හුත්වා පාපකම්මම්පි කරොන්ති. තස්මා වට්ටෙ විචරන්තා සුඛම්පි දුක්ඛම්පි අනුභවන්තී’’ති ධම්මං දෙසෙසි.

රාජා ‘‘සාමාවතියා ගෙහං කිර ඣායතී’’ති සුත්වා වෙගෙනාගච්ඡන්තොපි අදඩ්ඪෙ සම්පාපුණිතුං නාසක්ඛි. ආගන්ත්වා පන ගෙහං නිබ්බාපෙන්තො උප්පන්නබලවදොමනස්සො අමච්චගණපරිවුතො නිසීදිත්වා සාමාවතියා ගුණෙ අනුස්සරන්තො, ‘‘කස්ස නු ඛො ඉදං කම්ම’’න්ති චින්තෙත්වා – ‘‘මාගණ්ඩියාය කාරිතං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා, ‘‘තාසෙත්වා පුච්ඡියමානා න කථෙස්සති, සණිකං උපායෙන පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අමච්චෙ ¶ ආහ – ‘‘අම්භො, අහං ඉතො පුබ්බෙ උට්ඨාය සමුට්ඨාය ආසඞ්කිතපරිසඞ්කිතොව හොමි, සාමාවතී මෙ නිච්චං ඔතාරමෙව ගවෙසති, ඉදානි පන මෙ චිත්තං නිබ්බුතං භවිස්සති, සුඛෙන ච වසිතුං ලභිස්සාමී’’ති, තෙ ‘‘කෙන නු ඛො, දෙව, ඉදං කත’’න්ති ආහංසු. ‘‘මයි සිනෙහෙන කෙනචි කතං භවිස්සතී’’ති. මාගණ්ඩියාපි සමීපෙ ඨිතා තං සුත්වා, ‘‘නාඤ්ඤො කොචි කාතුං සක්ඛිස්සති, මයා කතං, දෙව, අහං චූළපිතරං ආණාපෙත්වා කාරෙසි’’න්ති ආහ. ‘‘තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤො මයි සිනෙහො සත්තො නාම නත්ථි, පසන්නොස්මි, වරං තෙ දම්මි, අත්තනො ඤාතිගණං පක්කොසාපෙහී’’ති. සා ඤාතකානං සාසනං පහිණි – ‘‘රාජා මෙ පසන්නො වරං දෙති, සීඝං ආගච්ඡන්තූ’’ති. රාජා ආගතාගතානං මහන්තං සක්කාරං කාරෙසි. තං දිස්වා තස්සා අඤ්ඤාතකාපි ලඤ්ජං දත්වා ‘‘මයං මාගණ්ඩියාය ඤාතකා’’ති ආගච්ඡිංසු. රාජා තෙ සබ්බෙ ගාහාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ නාභිප්පමාණෙ ආවාටෙ ඛණාපෙත්වා තෙ තත්ථ නිසීදාපෙත්වා පංසූහි පූරෙත්වා උපරි පලාලෙ විකිරාපෙත්වා අග්ගිං දාපෙසි. චම්මස්ස දඩ්ඪකාලෙ අයනඞ්ගලෙන ¶ කසාපෙත්වා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හීරාහීරං කාරෙසි. මාගණ්ඩියාය ¶ සරීරතොපි තිඛිණෙන ¶ සත්ථෙන ඝනඝනට්ඨානෙසු මංසං උප්පාටෙත්වා තෙලකපාලං උද්ධනං ආරොපෙත්වා පූවෙ විය පචාපෙත්වා තමෙව ඛාදාපෙසි.

ධම්මසභායම්පි භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘අනනුච්ඡවිකං වත, ආවුසො, එවරූපාය සද්ධාය පසන්නාය උපාසිකාය එවරූපං මරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සාමාවතිප්පමුඛානං ඉත්ථීනං එතං අයුත්තං සම්පත්තං. පුබ්බෙ කතකම්මස්ස පන යුත්තමෙව එතාහි ලද්ධ’’න්ති වත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, එතාහි පුබ්බෙ කතං, තං ආචික්ඛථා’’ති තෙහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ රාජගෙහෙ නිබද්ධං අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධා භුඤ්ජන්ති. පඤ්චසතා ඉත්ථියො තෙ උපට්ඨහන්ති. තෙසු සත්ත පච්චෙකබුද්ධා හිමවන්තං ගච්ඡන්ති, එකො නදීතීරෙ එකං තිණගහනං අත්ථි, තත්ථ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. අථෙකදිවසං රාජා පච්චෙකබුද්ධෙසු ගතෙසු තා ඉත්ථියො ආදාය නදියං උදකකීළං ¶ කීළිතුං ගතො. තත්ථ තා ඉත්ථියො දිවසභාගං උදකෙ කීළිත්වා උත්තරිත්වා සීතපීළිතා අග්ගිං විසිබ්බෙතුකාමා ‘‘අම්හාකං අග්ගිකරණට්ඨානං ඔලොකෙථා’’ති අපරාපරං විචරන්තියො තං තිණගහනං දිස්වා, ‘‘තිණරාසී’’ති සඤ්ඤාය තං පරිවාරෙත්වා ඨිතා අග්ගිං අදංසු. තිණෙසු ඣායිත්වා පතන්තෙසු පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා, ‘‘නට්ඨාම්හා, අම්හාකං රඤ්ඤො පච්චෙකබුද්ධො ඣායති, රාජා ඤත්වා අම්හෙ නාසෙස්සති, සුදඩ්ඪං නං කරිස්සාමා’’ති සබ්බා තා ඉත්ථියො ඉතො චිතො ච දාරූනි ආහරිත්වා තස්ස උපරි දාරුරාසිං කරිංසු. මහාදාරුරාසි අහොසි. අථ නං ආලිම්පෙත්වා, ‘‘ඉදානි ඣායිස්සතී’’ති පක්කමිංසු. තා පඨමං අසඤ්චෙතනිකා හුත්වා කම්මුනා න බජ්ඣිංසු, ඉදානි පච්ඡා සඤ්චෙතනාය කම්මුනා බජ්ඣිංසු. පච්චෙකබුද්ධං පන අන්තොසමාපත්තියං සකටසහස්සෙහි දාරූනි ආහරිත්වා ආලිම්පෙන්තාපි උස්මාකාරමත්තම්පි ගහෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා සො සත්තමෙ දිවසෙ උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි. තා තස්ස කම්මස්ස කතත්තා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන අත්තභාවසතෙ ඉමිනාව නියාමෙන ගෙහෙ ඣායමානෙ ඣායිංසු. ඉදං එතාසං පුබ්බකම්මන්ති.

එවං ¶ වුත්තෙ භික්ඛූ සත්ථාරං පටිපුච්ඡිංසු – ‘‘ඛුජ්ජුත්තරා පන, භන්තෙ, කෙන කම්මෙන ඛුජ්ජා ජාතා, කෙන කම්මෙන මහාපඤ්ඤා, කෙන කම්මෙන සොතාපත්තිඵලං අධිගතා, කෙන කම්මෙන පරෙසං පෙසනකාරිතා ¶ ජාතා’’ති? භික්ඛවෙ, තස්සෙව රඤ්ඤො බාරාණසියං රජ්ජං කරණකාලෙ ස්වෙව ¶ පච්චෙකබුද්ධො ථොකං ඛුජ්ජධාතුකො අහොසි. අථෙකා උපට්ඨායිකා ඉත්ථී කම්බලං පාරුපිත්වා සුවණ්ණසරණං ගහෙත්වා, ‘‘අම්හාකං පච්චෙකබුද්ධො එවඤ්ච එවඤ්ච විචරතී’’ති ඛුජ්ජා හුත්වා තස්ස විචරණාකාරං දස්සෙසි. තස්ස නිස්සන්දෙන ඛුජ්ජා ජාතා. තෙ පන පච්චෙකබුද්ධෙ පඨමදිවසෙ රාජගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පත්තෙ ගාහාපෙත්වා පායාසස්ස පූරෙත්වා දාපෙසි. උණ්හපායාසස්ස පූරෙ පත්තෙ පච්චෙකබුද්ධා පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ගණ්හන්ති. සා ඉත්ථී තෙ තථා කරොන්තෙ දිස්වා අත්තනො සන්තකානි අට්ඨ දන්තවලයානි දත්වා, ‘‘ඉධ ඨපෙත්වා ගණ්හථා’’ති ආහ. තෙසු තථා කත්වා තං ඔලොකෙත්වා ඨිතෙසු තෙසං අධිප්පායං ඤත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අම්හාකං එතෙහි අත්ථො. තුම්හාකඤ්ඤෙව එතානි පරිච්චත්තානි, ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ගහෙත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. අජ්ජතනාපි තානි වලයානි අරොගානෙව. සා තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන ඉදානි තිපිටකධරා මහාපඤ්ඤා ජාතා. පච්චෙකබුද්ධානං කතඋපට්ඨානස්ස නිස්සන්දෙන පන සොතාපත්තිඵලං පත්තා. ඉදමස්සා බුද්ධන්තරෙ පුබ්බකම්මං.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන එකා බාරාණසිසෙට්ඨිනො ධීතා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය ආදාසං ගහෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරොන්තී නිසීදි. අථස්සා විස්සාසිකා එකා ඛීණාසවා ¶ භික්ඛුනී තං දට්ඨුං අගමාසි. භික්ඛුනියො හි ඛීණාසවාපි සායන්හසමයෙ උපට්ඨාකකුලානි දට්ඨුකාමා හොන්ති. තස්මිං පන ඛණෙ සෙට්ඨිධීතාය සන්තිකෙ කාචි පෙසනකාරිකා නත්ථි, සා ‘‘වන්දාමි, අය්යෙ, එතං තාව මෙ පසාධනපෙළකං ගහෙත්වා දෙථා’’ති ආහ. ථෙරී චින්තෙසි – ‘‘සචස්සා ඉමං ගණ්හිත්වා න දස්සාමි, මයි ආඝාතං කත්වා නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සති. සචෙ පන දස්සාමි, පරස්ස පෙසනකාරිකා හුත්වා නිබ්බත්තිස්සති. නිරයසන්තාපතො ඛො පන පරස්ස පෙසනභාවොව සෙය්යො’’ති. ‘‘සා අනුදයං පටිච්ච තං ගහෙත්වා තස්සා අදාසි. තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන පරෙසං පෙසනකාරිකා ජාතා’’ති.

අථ ¶ පුනෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො ගෙහෙ අග්ගිනා ඣායිංසු, මාගණ්ඩියාය ඤාතකා උපරි පලාලග්ගිං දත්වා අයනඞ්ගලෙහි භින්නා, මාගණ්ඩියා පක්කුථිතතෙලෙ පක්කා, කෙ නු ඛො එත්ථ ජීවන්ති නාම, කෙ මතා නාමා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි පමත්තා, තෙ වස්සසතං ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. යෙ අප්පමත්තා, තෙ මතාපි ජීවන්තියෙව. තස්මා මාගණ්ඩියා ජීවන්තීපි මතායෙව නාම, සාමාවතිප්පමුඛා පඤ්චසතා ඉත්ථියො මතාපි ජීවන්තියෙව නාම. න හි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා මරන්ති නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අප්පමාදො ¶ ¶ අමතපදං, පමාදො මච්චුනො පදං;

අප්පමත්තා න මීයන්ති, යෙ පමත්තා යථා මතා.

‘‘එවං විසෙසතො ඤත්වා, අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතා;

අප්පමාදෙ පමොදන්ති, අරියානං ගොචරෙ රතා.

‘‘තෙ ඣායිනො සාතතිකා, නිච්චං දළ්හපරක්කමා;

ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තර’’න්ති.

තත්ථ අප්පමාදොති පදං මහන්තං අත්ථං දීපෙති, මහන්තං අත්ථං ගහෙත්වා තිට්ඨති. සකලම්පි හි තෙපිටකං බුද්ධවචනං ආහරිත්වා කථියමානං අප්පමාදපදමෙව ඔතරති. තෙන වුත්තං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, යානි කානිචි ජඞ්ගලානං පාණානං පදජාතානි, සබ්බානි තානි හත්ථිපදෙ සමොධානං ගච්ඡන්ති, හත්ථිපදං තෙසං අග්ගමක්ඛායති යදිදං මහන්තත්තෙන. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා, සබ්බෙතෙ අප්පමාදමූලකා අප්පමාදසමොසරණා, අප්පමාදො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (සං. නි. 5.140).

සො පනෙස අත්ථතො සතියා අවිප්පවාසො නාම. නිච්චං උපට්ඨිතාය සතියා චෙතං නාමං. අමතපදන්ති අමතං වුච්චති නිබ්බානං. තඤ්හි අජාතත්තා නු ජීයති න මීයති, තස්මා අමතන්ති වුච්චති. පජ්ජන්ති ඉමිනාති පදං, අමතං ¶ පාපුණන්තීති අත්ථො. අමතස්ස පදං අමතපදං, අමතස්ස අධිගමූපායොති වුත්තං හොති, පමාදොති පමජ්ජනභාවො, මුට්ඨස්සතිසඞ්ඛාතස්ස සතියා වොසග්ගස්සෙතං නාමං. මච්චුනොති ¶ මරණස්ස. පදන්ති උපායො මග්ගො. පමත්තො හි ජාතිං නාතිවත්තති, ජාතො ජීයති චෙව මීයති චාති පමාදො මච්චුනො පදං නාම හොති, මරණං උපෙති. අප්පමත්තා න මීයන්තීති සතියා සමන්නාගතා හි අප්පමත්තා න මරන්ති. අජරා අමරා හොන්තීති න සල්ලක්ඛෙතබ්බං. න හි කොචි සත්තො අජරො අමරො නාම අත්ථි, පමත්තස්ස පන වට්ටං නාම අපරිච්ඡින්නං, අප්පමත්තස්ස පරිච්ඡින්නං. තස්මා පමත්තා ජාතිආදීහි අපරිමුත්තත්තා ජීවන්තාපි මතායෙව නාම. අප්පමත්තා පන අප්පමාදලක්ඛණං වඩ්ඪෙත්වා ඛිප්පං මග්ගඵලානි සච්ඡිකත්වා දුතියතතියඅත්තභාවෙසු න නිබ්බත්තන්ති. තස්මා තෙ ජීවන්තාපි මතාපි න මීයන්තියෙව නාම. යෙ පමත්තා යථා මතාති යෙ පන සත්තා පමත්තා, තෙ පමාදමරණෙන මතත්තා, යථා හි ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන මතා දාරුක්ඛන්ධසදිසා අපගතවිඤ්ඤාණා ¶ , තථෙව හොන්ති. තෙසම්පි හි මතානං විය ගහට්ඨානං තාව ‘‘දානං දස්සාම, සීලං රක්ඛිස්සාම, උපොසථකම්මං කරිස්සාමා’’ති එකචිත්තම්පි න උප්පජ්ජති, පබ්බජිතානම්පි ‘‘ආචරියුපජ්ඣායවත්තාදීනි පූරෙස්සාම, ධුතඞ්ගානි සමාදියිස්සාම, භාවනං වඩ්ඪෙස්සාමා’’ති න උප්පජ්ජතීති මතෙන තෙ කිං නානාකරණාව හොන්ති. තෙන වුත්තං – ‘‘යෙ පමත්තා යථා මතා’’ති.

එවං විසෙසතො ඤත්වාති පමත්තස්ස වට්ටතො නිස්සරණං නත්ථි, අප්පමත්තස්ස අත්ථීති එවං ¶ විසෙසතොව ජානිත්වා. කෙ පනෙතං විසෙසං ජානන්තීති? අප්පමාදම්හි පණ්ඩිතාති යෙ පණ්ඩිතා මෙධාවිනො සප්පඤ්ඤා අත්තනො අප්පමාදෙ ඨත්වා අප්පමාදං වඩ්ඪෙන්ති, තෙ එවං විසෙසකාරණං ජානන්ති. අප්පමාදෙ පමොදන්තීති තෙ එවං ඤත්වා තස්මිං අත්තනො අප්පමාදෙ පමොදන්ති, පහංසිතමුඛා තුට්ඨපහට්ඨා හොන්ති. අරියානං ගොචරෙ රතාති තෙ එවං අප්පමාදෙ පමොදන්තා තං අප්පමාදං වඩ්ඪෙත්වා අරියානං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං ගොචරසඞ්ඛාතෙ චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මෙ නවවිධලොකුත්තරධම්මෙ ච රතා නිරතා, අභිරතා හොන්තීති අත්ථො.

තෙ ¶ ඣායිනොති තෙ අප්පමත්තා පණ්ඩිතා අට්ඨසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙන ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන විපස්සනාමග්ගඵලසඞ්ඛාතෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති දුවිධෙනපි ඣානෙන ඣායිනො. සාතතිකාති අභිනික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා සතතං පවත්තකායිකචෙතසිකවීරියා. නිච්චං දළ්හපරක්කමාති යං තං පුරිසථාමෙන පුරිසවීරියෙන පුරිසපරක්කමෙන පත්තබ්බං, න තං අපාපුණිත්වා වීරියස්ස සණ්ඨානං භවිස්සතීති එවරූපෙන වීරියෙන අන්තරා අනොසක්කිත්වා නිච්චප්පවත්තෙන දළ්හපරක්කමෙන සමන්නාගතා. ඵුසන්තීති එත්ථ ද්වෙ ඵුසනා ඤාණඵුසනා ච, විපාකඵුසනා ච. තත්ථ චත්තාරො මග්ගා ඤාණඵුසනා නාම, චත්තාරි ඵලානි විපාකඵුසනා නාම. තෙසු ඉධ විපාකඵුසනා අධිප්පෙතා. අරියඵලෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්තො ¶ ධීරා පණ්ඩිතා තාය විපාකඵුසනාය ඵුසන්ති, නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති. යොගක්ඛෙමං අනුත්තරන්ති යෙ චත්තාරො යොගා මහාජනං වට්ටෙ ඔසීදාපෙන්ති, තෙහි ඛෙමං නිබ්භයං සබ්බෙහි ලොකියලොකුත්තරධම්මෙහි සෙට්ඨත්තා අනුත්තරන්ති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

උට්ඨානවතොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො කුම්භඝොසකං ආරබ්භ කථෙසි. රාජගහනගරස්මිඤ්හි රාජගහසෙට්ඨිනො ගෙහෙ අහිවාතරොගො උප්පජ්ජි, තස්මිං උප්පන්නෙ මක්ඛිකා ආදිං කත්වා යාව ගාවා පඨමං තිරච්ඡානගතා මරන්ති, තතො දාසකම්මකරො, සබ්බපච්ඡා ගෙහසාමිකා, තස්මා සො රොගො සබ්බපච්ඡා සෙට්ඨිඤ්ච ජායඤ්ච ගණ්හි. තෙ රොගෙන ඵුට්ඨා පුත්තං සන්තිකෙ ඨිතං ඔලොකෙත්වා අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තං ආහංසු – ‘‘තාත, ඉමස්මිං කිර රොගෙ උප්පන්නෙ භිත්තිං භින්දිත්වා පලායන්තාව ජීවිතං ලභන්ති, ත්වං අම්හෙ අනොලොකෙත්වා පලායිත්වා ජීවන්තො පුනාගන්ත්වා අම්හාකං අසුකට්ඨානෙ නාම චත්තාලීස ධනකොටියො ¶ නිදහිත්වා ඨපිතා, තා උද්ධරිත්වා ජීවිකං කප්පෙය්යාසී’’ති. සො ¶ තෙසං වචනං සුත්වා රුදමානො මාතාපිතරො වන්දිත්වා මරණභයභීතො භිත්තිං භින්දිත්වා පලායිත්වා පබ්බතගහනං ගන්ත්වා ද්වාදස වස්සානි තත්ථ වසිත්වා මාතාපිතුවසනට්ඨානං පච්චාගඤ්ඡි.

අථ නං දහරකාලෙ ගන්ත්වා පරූළ්හකෙසමස්සුකාලෙ ආගතත්තා න කොචි සඤ්ජානි. සො මාතාපිතූහි දින්නසඤ්ඤාවසෙන ධනට්ඨානං ගන්ත්වා ධනස්ස අරොගභාවං ඤත්වා චින්තෙසි – ‘‘මං න කොචි සඤ්ජානාති, සචාහං ධනං උද්ධරිත්වා වලඤ්ජිස්සාමි, ‘එකෙන දුග්ගතෙන නිධි උද්ධටො’ති මං ගහෙත්වා විහෙඨෙය්යුං, යංනූනාහං භතිං කත්වා ජීවෙය්ය’’න්ති. අථෙකං පිලොතිකං නිවාසෙත්වා, ‘‘අත්ථි කොචි භතකෙන අත්ථිකො’’ති පුච්ඡන්තො භතකවීථිං පාපුණි. අථ නං භතකා දිස්වා, ‘‘සචෙ අම්හාකං එකං කම්මං කරිස්සසි, භත්තවෙතනං තෙ දස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කිං කම්මං නාමා’’ති? ‘‘පබොධනචොදනකම්මං. සචෙ උස්සහසි, පාතොව උට්ඨාය ‘තාතා, උට්ඨහථ, සකටානි සන්නය්හථ, ගොණෙ යොජෙථ, හත්ථිඅස්සානං තිණත්ථාය ගමනවෙලා; අම්මා, තුම්හෙපි උට්ඨහථ, යාගුං පචථ, භත්තං පචථා’ති විචරිත්වා ආරොචෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි. අථස්ස වසනත්ථාය එකං ඝරං අදංසු. සො දෙවසිකං තං කම්මං අකාසි.

අථස්ස එකදිවසං රාජා බිම්බිසාරො සද්දමස්සොසි. සො පන සබ්බරවඤ්ඤූ අහොසි. තස්මා ‘‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’’ති ආහ. අථස්ස සන්තිකෙ ඨිතා එකා පරිචාරිකා ‘‘රාජා යං වා ¶ තං වා න කථෙස්සති, ඉදං මයා ඤාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘ගච්ඡ, තාත, එතං ජානාහී’’ති එකං පුරිසං පහිණි. සො වෙගෙන ගන්ත්වා තං දිස්වා ආගන්ත්වා, ‘‘එකො භතකානං භතිකාරකො කපණමනුස්සො එසො’’ති ආරොචෙසි. රාජා තස්ස වචනං සුත්වා තුණ්හී හුත්වා දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි තං තස්ස සද්දං සුත්වා තථෙව ආහ. සාපි පරිචාරිකා ¶ තථෙව චින්තෙත්වා පුනප්පුනං පෙසෙත්වා, ‘‘කපණමනුස්සො එසො’’ති වුත්තෙ චින්තෙසි – ‘‘රාජා ‘කපණමනුස්සො එසො’ති වචනං සුත්වාපි න සද්දහති, පුනප්පුනං ‘මහාධනස්ස පුරිසස්සෙස සද්දො’ති වදති, භවිතබ්බමෙත්ථ කාරණෙන, යථාසභාවතො එතං ඤාතුං වට්ටතී’’ති. සා රාජානං ආහ, ‘‘දෙව ¶ , අහං සහස්සං ලභමානා ධීතරං ආදාය ගන්ත්වා එතං ධනං රාජකුලං පවෙසෙස්සාමී’’ති. රාජා තස්සා සහස්සං දාපෙසි.

සා තං ගහෙත්වා ධීතරං එකං මලිනධාතුකං වත්ථං නිවාසාපෙත්වා තාය සද්ධිං රාජගෙහතො නික්ඛමිත්වා මග්ගපටිපන්නා විය භතකවීථිං ගන්ත්වා එකං ඝරං පවිසිත්වා, ‘‘අම්ම, මයං මග්ගපටිපන්නා, එකාහද්වීහං ඉධ විස්සමිත්වා ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘අම්ම, බහූනි ඝරමානුසකානි, න සක්කා ඉධ වසිතුං, එතං කුම්භඝොසකස්ස ගෙහං තුච්ඡං, තත්ථ ගච්ඡථා’’ති. සා තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, මයං මග්ගපටිපන්නකා, එකාහද්වීහං ඉධ වසිස්සාමා’’ති වත්වා තෙන පුනප්පුනං පටික්ඛිත්තාපි, ‘‘සාමි, අජ්ජෙකදිවසමත්තං වසිත්වා පාතොව ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිතුං න ඉච්ඡි. සා තත්ථෙව වසිත්වා පුනදිවසෙ තස්ස අරඤ්ඤගමනවෙලාය, ‘‘සාමි, තව නිවාපං දත්වා යාහි ¶ , ආහාරං තෙ පචිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘අලං, අම්ම, අහමෙව පචිත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ පුනප්පුනං නිබන්ධිත්වා තෙන දින්නෙ ගහිතමත්තකෙයෙව කත්වා අන්තරාපණතො භාජනානි චෙව පරිසුද්ධතණ්ඩුලාදීනි ච ආහරාපෙත්වා රාජකුලෙ පචනනියාමෙන සුපරිසුද්ධං ඔදනං, සාධුරසානි ච ද්වෙ තීණි සූපබ්යඤ්ජනානි පචිත්වා තස්ස අරඤ්ඤතො ආගතස්ස අදාසි. අථ නං භුඤ්ජිත්වා මුදුචිත්තතං ආපන්නං ඤත්වා, ‘‘සාමි, කිලන්තම්හ, එකාහද්වීහං ඉධෙව හොමා’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡි.

අථස්ස සායම්පි පුනදිවසෙපි මධුරභත්තං පචිත්වා අදාසි. අථ මුදුචිත්තතං තස්ස ඤත්වා ‘‘සාමි, කතිපාහං ඉධෙව වසිස්සාමා’’ති. තත්ථ වසමානා තිඛිණෙන සත්ථෙන තස්ස මඤ්චවාණං හෙට්ඨාඅටනියං තහං තහං ඡින්දි. මඤ්චො තස්මිං ආගන්ත්වා නිසින්නමත්තෙයෙව හෙට්ඨා ඔලම්බි. සො ‘‘කස්මා අයං මඤ්චො එවං ඡිජ්ජිත්වා ගතො’’ති ආහ. ‘‘සාමි, දහරදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, එත්ථෙව සන්නිපතන්තී’’ති. ‘‘අම්ම, ඉදං මෙ දුක්ඛං තුම්හෙ නිස්සාය ජාතං. අහඤ්හි පුබ්බෙ කත්ථචි ගච්ඡන්තො ද්වාරං පිදහිත්වා ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, තාත, වාරෙතුං න සක්කොමී’’ති. සා ඉමිනාව නියාමෙන ද්වෙ තයො දිවසෙ ඡින්දිත්වා තෙන උජ්ඣායිත්වා ඛීයිත්වා වුච්චමානාපි තථෙව වත්වා පුන එකං ද්වෙ රජ්ජුකෙ ඨපෙත්වා සෙසෙ ඡින්දි. තං දිවසං ¶ තස්මිං නිසින්නමත්තෙයෙව සබ්බං වාණං භූමියං පති, සීසං ජණ්ණුකෙහි සද්ධිං එකතො අහොසි, සො උට්ඨාය, ‘‘කිං කරොමි, ඉදානි කුහිං ගමිස්සාමි ¶ , නිපජ්ජනමඤ්චස්සපි තුම්හෙහි අසාමිකො ¶ විය කතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තාත, කිං කරොමි, පටිවිස්සකදාරකෙ වාරෙතුං න සක්කොමි, හොතු, මා චින්තයි, ඉමාය නාම වෙලාය කුහිං ගමිස්සසී’’ති ධීතරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අම්ම, තව භාතිකස්ස නිපජ්ජනොකාසං කරොහී’’ති ආහ. සා එකපස්සෙ සයිත්වා ‘‘ඉධාගච්ඡ, සාමී’’ති ආහ. ඉතරොපි නං ‘‘ගච්ඡ, තාත, භගිනියා සද්ධිං නිපජ්ජා’’ති වදෙසි. සො තාය සද්ධිං එකමඤ්චෙ නිපජ්ජිත්වා තං දිවසඤ්ඤෙව සන්ථවං අකාසි, කුමාරිකා පරොදි. අථ නං මාතා පුච්ඡි – ‘‘කිං, අම්ම, රොදසී’’ති? ‘‘අම්ම, ඉදං නාම ජාත’’න්ති. ‘‘හොතු, අම්ම, කිං සක්කා කාතුං, තයාපි එකං භත්තාරං ඉමිනාපෙකං පාදපරිචාරිකං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති තං ජාමාතරං අකාසි. තෙ සමග්ගවාසං වසිංසු.

සා කතිපාහච්චයෙන රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘භතකවීථියං ඡණං කරොන්තු. යස්ස පන ඝරෙ ඡණො න කරීයති, තස්ස එත්තකො නාම දණ්ඩොති ඝොසනං කාරෙතූ’’ති. රාජා තථා කාරෙසි. අථ නං සස්සු ආහ – ‘‘තාත, භතකවීථියං රාජාණාය ඡණො කත්තබ්බො ජාතො, කිං කරොමා’’ති? ‘‘අම්ම, අහං භතිං කරොන්තොපි ජීවිතුං න සක්කොමි, කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘තාත, ඝරාවාසං වසන්තා නාම ඉණම්පි ගණ්හන්ති, රඤ්ඤො ¶ ආණා අකාතුං න ලබ්භා. ඉණතො නාම යෙන කෙනචි උපායෙන මුච්චිතුං සක්කා, ගච්ඡ, කුතොචි එකං වා ද්වෙ වා කහාපණෙ ආහරා’’ති ආහ. සො උජ්ඣායන්තො ඛීයන්තො ගන්ත්වා චත්තාලීසකොටිධනට්ඨානතො එකමෙව කහාපණං ආහරි. සා තං කහාපණං රඤ්ඤො පෙසෙත්වා අත්තනො කහාපණෙන ඡණං කත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි. පුන රාජා තථෙව ‘‘ඡණං කරොන්තු, අකරොන්තානං එත්තකො දණ්ඩො’’ති ආණාපෙසි. පුනපි සො තාය තථෙව වත්වා නිප්පීළියමානො ගන්ත්වා තයො කහාපණෙ ආහරි. සා තෙපි කහාපණෙ රඤ්ඤො පෙසෙත්වා පුන කතිපාහච්චයෙන තථෙව සාසනං පහිණි – ‘‘ඉදානි පුරිසෙ පෙසෙත්වා ඉමං පක්කොසාපෙතූ’’ති. රාජා පෙසෙසි. පුරිසා ගන්ත්වා, ‘‘කුම්භඝොසකො නාම කතරො’’ති පුච්ඡිත්වා පරියෙසන්තා තං දිස්වා ‘‘එහි, භො රාජා, තං පක්කොසතී’’ති ආහංසු. සො භීතො ‘‘න මං රාජා ජානාතී’’තිආදීනි වත්වා ගන්තුං න ඉච්ඡි. අථ නං බලක්කාරෙන හත්ථාදීසු ගහෙත්වා ¶ ආකඩ්ඪිංසු. සා ඉත්ථී තෙ දිස්වා, ‘‘අරෙ, දුබ්බිනීතා, තුම්හෙ මම ජාමාතරං හත්ථාදීසු ගහෙතුං අනනුච්ඡවිකා’’ති තජ්ජෙත්වා, ‘‘එහි, තාත, මා භායි, රාජානං දිස්වා තව හත්ථාදිගාහකානං හත්ථෙයෙව ඡින්දාපෙස්සාමී’’ති ධීතරං ආදාය පුරතො හුත්වා රාජගෙහං පත්වා වෙසං පරිවත්තෙත්වා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා එකමන්තං අට්ඨාසි. ඉතරම්පි පරිකඩ්ඪිත්වා ආනයිංසුයෙව.

අථ නං වන්දිත්වා ඨිතං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං කුම්භඝොසකො නාමා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති ¶ . ‘‘කිං කාරණා මහාධනං වඤ්චෙත්වා ඛාදසී’’ති ¶ ? ‘‘කුතො මෙ, දෙව, ධනං භතිං කත්වා ජීවන්තස්සා’’ති? ‘‘මා එවං කරි, කිං අම්හෙ වඤ්චෙසී’’ති? ‘‘න වඤ්චෙමි, දෙව, නත්ථි මෙ ධන’’න්ති. අථස්ස රාජා තෙ කහාපණෙ දස්සෙත්වා, ‘‘ඉමෙ කස්ස කහාපණා’’ති ආහ. සො සඤ්ජානිත්වා, ‘‘අහො බාලොම්හි, කථං නු ඛො ඉමෙ රඤ්ඤො හත්ථං පත්තා’’ති ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො තා ද්වෙපි පටිමණ්ඩිතපසාධනා ගබ්භද්වාරමූලෙ ඨිතා දිස්වා, ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, ඉමාහි රඤ්ඤා පයොජිතාහි භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙසි. අථ නං රාජා ‘‘වදෙහි, භො, කස්මා එවං කරොසී’’ති ආහ. ‘‘නිස්සයො මෙ නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘මාදිසො නිස්සයො භවිතුං න වට්ටතී’’ති. ‘‘කල්යාණං, දෙව, සචෙ මෙ දෙවො අවස්සයො හොතී’’ති. ‘‘හොමි, භො, කිත්තකං තෙ ධන’’න්ති? ‘‘චත්තාලීසකොටියො, දෙවා’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සකටානි දෙවා’’ති? රාජා අනෙකසතානි සකටානි යොජාපෙත්වා පහිණිත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ රාසිං කාරාපෙත්වා රාජගහවාසිනො සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘අත්ථි කස්සචි ඉමස්මිං නගරෙ ‘‘එත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං පනස්ස කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සක්කාරං, දෙවා’’ති වුත්තෙ මහන්තෙන සක්කාරෙන තං සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ධීතරං තස්සෙව දත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, පස්සථිමං පුරිසං, එවරූපො ධිතිමා නාම නත්ථි, චත්තාලීසකොටිවිභවො හොන්තොපි උප්පිලාවිතාකාරං වා අස්මිමානමත්තං වා න කරොති, කපණො විය පිලොතිකං ¶ නිවාසෙත්වා භතකවීථියං භතිං කත්වා ජීවන්තො මයා ඉමිනා නාම උපායෙන ඤාතො. ජානිත්වා ච පන පක්කොසාපෙත්වා සධනභාවං සම්පටිච්ඡාපෙත්වා තං ධනං ආහරාපෙත්වා ¶ සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපිතො, ධීතා චස්ස මයා දින්නා. භන්තෙ, මයා ච එවරූපො ධිතිමා න දිට්ඨපුබ්බො’’ති ආහ.

තං සුත්වා සත්ථා ‘‘එවං ජීවන්තස්ස ජීවිකං ධම්මිකජීවිකං නාම, මහාරාජ, චොරිකාදිකම්මං පන ඉධලොකෙ චෙව පීළෙති හිංසෙති, පරලොකෙ ච, තතොනිදානං සුඛං නාම නත්ථි. පුරිසස්ස හි ධනපාරිජුඤ්ඤකාලෙ කසිං වා භතිං වා කත්වා ජීවිකමෙව ධම්මිකජීවිකං නාම. එවරූපස්ස හි වීරියසම්පන්නස්ස සතිසම්පන්නස්ස කායවාචාහි පරිසුද්ධකම්මස්ස පඤ්ඤාය නිසම්මකාරිනො කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස ධම්මජීවිකං ජීවන්තස්ස සතිඅවිප්පවාසෙ ඨිතස්ස ඉස්සරියං වඩ්ඪතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

අප්පමත්තස්ස යසොභිවඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ උට්ඨානවතොති උට්ඨානවීරියවන්තස්ස. සතිමතොති සතිසම්පන්නස්ස. සුචිකම්මස්සාති නිද්දොසෙහි නිරපරාධෙහි කායකම්මාදීහි සමන්නාගතස්ස. නිසම්මකාරිනොති එවඤ්චෙ භවිස්සති, එවං කරිස්සාමීති වා, ඉමස්මිං කම්මෙ එවං කතෙ ඉදං නාම භවිස්සතීති වා එවං නිදානං සල්ලක්ඛෙත්වා රොගතිකිච්ඡනං ¶ විය සබ්බකම්මානි නිසාමෙත්වා උපධාරෙත්වා කරොන්තස්ස. සඤ්ඤතස්සාති කායාදීහි සඤ්ඤතස්ස නිච්ඡිද්දස්ස. ධම්මජීවිනොති අගාරිකස්ස තුලාකූටාදීනි වජ්ජෙත්වා කසිගොරක්ඛාදීහි, අනගාරිකස්ස වෙජ්ජකම්මදූතකම්මාදීනි වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන භික්ඛාචරියාය ජීවිකං කප්පෙන්තස්ස. අප්පමත්තස්සාති අවිප්පවුත්ථසතිනො. යසොභිවඩ්ඪතීති ඉස්සරියභොගසම්පන්නසඞ්ඛාතො චෙව කිත්තිවණ්ණභණනසඞ්ඛාතො ච යසො අභිවඩ්ඪතීති.

ගාථාපරියොසානෙ කුම්භඝොසකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. එවං මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

කුම්භඝොසකසෙට්ඨිවත්ථු දුතියං.

උට්ඨානෙනප්පමාදෙනාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො චූළපන්ථකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජගහෙ කිර ධනසෙට්ඨිකුලස්ස ධීතා වයප්පත්තකාලෙ මාතාපිතූහි සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ අතිවිය රක්ඛියමානා යොබ්බනමදමත්තතාය පුරිසලොලා හුත්වා අත්තනො ¶ දාසෙනෙව සද්ධිං සන්ථවං කත්වා, ‘‘අඤ්ඤෙපි මෙ ඉදං කම්මං ජානෙය්යු’’න්ති භීතා එවමාහ – ‘‘අම්හෙහි ඉමස්මිං ඨානෙ න සක්කා වසිතුං. සචෙ මෙ මාතාපිතරො ඉමං දොසං ජානිස්සන්ති, ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං මං කරිස්සන්ති. විදෙසං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති. තෙ හත්ථසාරං ගහෙත්වා අග්ගද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘යත්ථ වා තත්ථ වා අඤ්ඤෙහි අජානනට්ඨානං ගන්ත්වා වසිස්සාමා’’ති උභොපි අගමංසු. තෙසං එකස්මිං ඨානෙ වසන්තානං සංවාසමන්වාය තස්සා කුච්ඡිස්මිං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා ගබ්භපරිපාකං ආගම්ම තෙන සද්ධිං මන්තෙසි, ‘‘ගබ්භො මෙ පරිපාකං ගතො, ඤාතිබන්ධුවිරහිතෙ ¶ ඨානෙ ගබ්භවුට්ඨානං නාම උභින්නම්පි අම්හාකං දුක්ඛාවහං, කුලගෙහමෙව ගච්ඡාමා’’ති. සො ‘‘සචාහං තත්ථ ගමිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථී’’ති භයෙන ‘‘අජ්ජ ගච්ඡාම, ස්වෙ ගච්ඡාමා’’ති දිවසෙ අතික්කාමෙසි. සා චින්තෙසි – ‘‘අයං බාලො අත්තනො දොසමහන්තතාය ගන්තුං න උස්සහති, මාතාපිතරො නාම එකන්තහිතාව, අයං ගච්ඡතු වා, මා වා, අහං ගමිස්සාමී’’ති. සා තස්මිං ගෙහා නික්ඛන්තෙ ගෙහපරික්ඛාරං පටිසාමෙත්වා අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං අනන්තරගෙහවාසීනං ආරොචෙත්වා මග්ගං පටිපජ්ජි.

සොපි ඝරං ආගන්ත්වා තං අදිස්වා පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘සා කුලඝරං ගතා’’ති සුත්වා වෙගෙන අනුබන්ධිත්වා අන්තරාමග්ගෙ සම්පාපුණි. තස්සාපි තත්ථෙව ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සො ‘‘කිං ඉදං, භද්දෙ’’ති ¶ පුච්ඡි. ‘‘සාමි, මෙ එකො පුත්තො ජාතො’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කරිස්සාමා’’ති? ‘‘යස්සත්ථාය මයං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යාම, තං කම්මං අන්තරාමග්ගෙව නිප්ඵන්නං, තත්ථ ගන්ත්වා කිං කරිස්සාම, නිවත්තිස්සාමා’’ති ද්වෙපි එකචිත්තා හුත්වා නිවත්තිංසු. තස්ස ච දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති නාමං කරිංසු. තස්සා නචිරස්සෙව අපරොපි ගබ්භො පතිට්ඨහි. සබ්බං ¶ පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. තස්සපි දාරකස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පඨමජාතස්ස මහාපන්ථකොති නාමං කත්වා ඉතරස්ස චූළපන්ථකොති නාමං කරිංසු. තෙ ද්වෙපි දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. තෙසං තත්ථ වසන්තානං මහාපන්ථකදාරකො අඤ්ඤෙ දාරකෙ ‘‘චූළපිතා මහාපිතාති, අය්යකො අය්යිකා’’ති ච වදන්තෙ සුත්වා මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙ දාරකා ‘අය්යකො අය්යිකා’තිපි, ‘මහාපිතා චූළපිතා’තිපි වදන්ති, කච්චි අම්හාකඤ්ඤෙව ඤාතකා නත්ථී’’ති? ‘‘ආම, තාත, අම්හාකං එත්ථ ඤාතකා නත්ථි. රාජගහනගරෙ පන වො ධනසෙට්ඨි නාම අය්යකො, තත්ථ අම්හාකං බහූ ඤාතකා’’ති. ‘‘කස්මා තත්ථ න ගච්ඡථ, අම්මා’’ති? සා අත්තනො අගමනකාරණං පුත්තස්ස අකථෙත්වා පුත්තෙසු පුනප්පුනං කථෙන්තෙසු සාමිකං ආහ – ‘‘ඉමෙ දාරකා ¶ මං අතිවිය කිලමෙන්ති, කිං නො මාතාපිතරො දිස්වා මංසං ඛාදිස්සන්ති, එහි, දාරකානං අය්යකකුලං දස්සෙස්සාමා’’ති? ‘‘අහං සම්මුඛා භවිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තෙ පන නයිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු යෙන කෙනචි උපායෙන දාරකානං අය්යකකුලමෙව දට්ඨුං වට්ටතී’’ති. ද්වෙපි ජනා දාරකෙ ආදාය අනුපුබ්බෙන රාජගහං පත්වා නගරද්වාරෙ එකිස්සා සාලාය පවිසිත්වා දාරකමාතා ද්වෙ දාරකෙ ගහෙත්වා අත්තනො ආගතභාවං මාතාපිතූනං ආරොචාපෙසි. තෙ තං සාසනං සුත්වා, ‘‘සංසාරෙ විචරන්තානං න පුත්තො න ධීතා භූතපුබ්බා නාම නත්ථි, තෙ අම්හාකං මහාපරාධිකා, න සක්කා තෙහි අම්හාකං චක්ඛුපථෙ ඨාතුං, එත්තකං නාම ධනං ගහෙත්වා ද්වෙපි ජනා ඵාසුකට්ඨානං ගන්ත්වා ජීවන්තු, දාරකෙ පන ඉධ පෙසෙන්තූ’’ති ධනං දත්වා දූතං පාහෙසුං.

තෙහි ¶ පෙසිතං ධනං ගහෙත්වා දාරකෙ ආගතදූතානඤ්ඤෙව හත්ථෙ දත්වා පහිණිංසු. දාරකා අය්යකකුලෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො, මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං දසබලස්ස ධම්මකථං සොතුං ගච්ඡති. තස්ස නිච්චං සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි. සො අය්යකං ආහ – ‘‘සචෙ මං අනුජානෙය්යාථ, අහං පබ්බජෙය්ය’’න්ති ¶ . ‘‘කිං වදෙසි, තාත, සකලස්ස ලොකස්සපි මෙ පබ්බජ්ජාතො තව පබ්බජ්ජා භද්දිකා. සචෙ සක්කොසි පබ්බජාහී’’ති. තං ¶ සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘කිං, ගහපති, දාරකො තෙ ලද්ධො’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ, අයං මෙ නත්තා තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජිතුකාමො’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරං පිණ්ඩපාතචාරිකං භික්ඛුං ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති ආණාපෙසි. ථෙරො තස්ස තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සො බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පදං ලභිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙන කම්මට්ඨානං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘සක්කා නු ඛො ඉදං සුඛං චූළපන්ථකස්ස දාතු’’න්ති! තතො අය්යකසෙට්ඨිස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘මහාසෙට්ඨි, සචෙ අනුජානෙය්යාථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. සෙට්ඨි කිර සාසනෙ ච සුප්පසන්නො, ‘‘කතරධීතාය වො එතෙ පුත්තා’’ති පුච්ඡියමානො ච ‘‘පලාතධීතායා’’ති වත්තුං ලජ්ජති, තස්මා සුඛෙනෙව තෙසං පබ්බජ්ජං අනුජානි. ථෙරො චූළපන්ථකං පබ්බාජෙත්වා ¶ සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි. සො පබ්බජිත්වාව දන්ධො අහොසි.

තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ඉමං එකං ගාථං චතූහි මාසෙහි උග්ගණ්හිතුං නාසක්ඛි. සො කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පබ්බජිත්වා පඤ්ඤවා හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස දන්ධභික්ඛුනො උද්දෙසග්ගහණකාලෙ පරිහාසකෙළිං අකාසි. සො භික්ඛු තෙන පරිහාසෙන ලජ්ජිතො නෙව උද්දෙසං ගණ්හි, න සජ්ඣායමකාසි. තෙන කම්මෙන අයං පබ්බජිත්වාව දන්ධො ජාතො, ගහිතගහිතං පදං උපරූපරිපදං ගණ්හන්තස්ස නස්සති. තස්ස ඉමමෙව ගාථං උග්ගහෙතුං වායමන්තස්ස චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා. අථ නං මහාපන්ථකො, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකං ගාථම්පි ගණ්හිතුං ¶ න සක්කොසි, පබ්බජිතකිච්චං පන කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි, නික්ඛම ඉතො’’ති විහාරා නික්කඩ්ඪි. චූළපන්ථකො බුද්ධසාසනෙ සිනෙහෙන ගිහිභාවං න පත්ථෙති.

තස්මිඤ්ච කාලෙ මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො අහොසි. ජීවකො කොමාරභච්චො බහුං මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය අත්තනො අම්බවනං ¶ ගන්ත්වා සත්ථාරං පූජෙත්වා ධම්මං සුත්වා උට්ඨායාසනා දසබලං වන්දිත්වා මහාපන්ථකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘කිත්තකා ¶ , භන්තෙ, සත්ථු සන්තිකෙ භික්ඛූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘පඤ්චමත්තානි භික්ඛුසතානී’’ති. ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, බුද්ධප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි ආදාය අම්හාකං නිවෙසනෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ‘‘උපාසක, චූළපන්ථකො නාම භික්ඛු දන්ධො අවිරුළ්හිධම්මො, තං ඨපෙත්වා සෙසානං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡාමී’’ති ථෙරො ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො චින්තෙසි – ‘‘ථෙරො එත්තකානං භික්ඛූනං නිමන්තනං සම්පටිච්ඡන්තො මං බාහිරං කත්වා සම්පටිච්ඡති, නිස්සංසයං මය්හං භාතිකස්ස මයි චිත්තං භින්නං භවිස්සති, කිං දානි මය්හං ඉමිනා සාසනෙන, ගිහී හුත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ජීවිස්සාමී’’ති? සො පුනදිවසෙ පාතොව විබ්භමිතුං පායාසි.

සත්ථා පච්චූසකාලෙයෙව ලොකං වොලොකෙන්තො ඉමං කාරණං දිස්වා පඨමතරං ගන්ත්වා චූළපන්ථකස්ස ගමනමග්ගෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ චඞ්කමන්තො අට්ඨාසි. චූළපන්ථකො ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කුහිං පන ත්වං, චූළපන්ථක, ඉමාය වෙලාය ගච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘භාතා මං, භන්තෙ, නික්කඩ්ඪති, තෙනාහං විබ්භමිතුං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘චූළපන්ථක, තව පබ්බජ්ජා නාම මම සන්තකා, භාතරා නික්කඩ්ඪිතො කස්මා මම සන්තිකං නාගඤ්ඡි, එහි, කිං තෙ ගිහිභාවෙන, මම සන්තිකෙ භවිස්සසී’’ති චක්කඞ්කිතතලෙන පාණිනා තං සිරසි පරාමසිත්වා ආදාය ගන්ත්වා ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ නිසීදාපෙත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, පුරත්ථාභිමුඛො හුත්වා ඉමං පිලොතිකං ‘රජොහරණං රජොහරණ’න්ති පරිමජ්ජන්තො ඉධෙව හොහී’’ති ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං පරිසුද්ධං ¶ පිලොතිකං දත්වා කාලෙ ආරොචිතෙ භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ජීවකස්ස ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකොපි සූරියං ඔලොකෙන්තො තං පිලොතිකං ‘‘රජොහරණං රජොහරණ’’න්ති පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස තං පිලොතිකඛණ්ඩං පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨං අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං පිලොතිකඛණ්ඩං අතිවිය පරිසුද්ධං, ඉමං පන අත්තභාවං නිස්සාය පුරිමපකතිං විජහිත්වා එවං කිලිට්ඨං ජාතං, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙසි. සත්ථා ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං විපස්සනං ආරුළ්හ’’න්ති ඤත්වා, ‘‘චූළපන්ථක, ත්වං පිලොතිකඛණ්ඩමෙව සංකිලිට්ඨං ‘රජං රජ’න්ති ¶ මා සඤ්ඤං කරි, අබ්භන්තරෙ පන තෙ රාගරජාදයො අත්ථි, තෙ හරාහී’’ති ¶ වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා පුරතො නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානරූපො හුත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

එතං රජ්ජං විප්පජහිත්ව භික්ඛවො,

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’ති. (මහානි. 209);

ගාථාපරියොසානෙ ¶ චූළපන්ථකො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සහ පටිසම්භිදාහියෙවස්ස තීණි පිටකානි ආගමිංසු.

සො කිර පුබ්බෙ රාජා හුත්වා නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො නලාටතො සෙදෙ මුච්චන්තෙ පරිසුද්ධෙන සාටකෙන නලාටන්තං පුඤ්ඡි, සාටකො කිලිට්ඨො අහොසි. සො ‘‘ඉමං සරීරං නිස්සාය එවරූපො පරිසුද්ධො සාටකො පකතිං ජහිත්වා කිලිට්ඨො ජාතො, අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තෙ කාරණෙනස්ස රජොහරණමෙව පච්චයො ජාතො.

ජීවකොපි ඛො කොමාරභච්චො දසබලස්ස දක්ඛිණොදකං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘නනු, ජීවක, විහාරෙ භික්ඛූ අත්ථී’’ති හත්ථෙන පත්තං පිදහි. මහාපන්ථකො ‘‘නනු, භන්තෙ, විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අත්ථි, ජීවකා’’ති ආහ. ජීවකො ‘‘තෙන හි භණෙ ගච්ඡ, විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවං වා නත්ථිභාවං වා ත්වඤ්ඤෙව ජානාහී’’ති පුරිසං පෙසෙසි. තස්මිං ¶ ඛණෙ චූළපන්ථකො ‘‘මය්හං භාතිකො ‘විහාරෙ භික්ඛූ නත්ථී’ති භණති ¶ , විහාරෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවමස්ස පකාසෙස්සාමී’’ති සකලං අම්බවනං භික්ඛූනඤ්ඤෙව පූරෙසි. එකච්චෙ භික්ඛූ චීවරකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ රජනකම්මං කරොන්ති, එකච්චෙ සජ්ඣායං කරොන්ති. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤඅසදිසං භික්ඛුසහස්සං මාපෙසි. සො පුරිසො විහාරෙ බහූ භික්ඛූ දිස්වා නිවත්තිත්වා, ‘‘අය්ය, සකලං අම්බවනං භික්ඛූහි පරිපුණ්ණ’’න්ති ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ථෙරොපි ඛො තත්ථෙව –

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං ¶ , නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා’’ති.

අථ සත්ථා තං පුරිසං ආහ – ‘‘විහාරං ගන්ත්වා ‘සත්ථා චූළපන්ථකං නාම පක්කොසතී’ති වදෙහී’’ති. තෙන ගන්ත්වා තථා වුත්තෙ, ‘‘අහං චූළපන්ථකො, අහං චූළපන්ථකො’’ති මුඛසහස්සං උට්ඨහි. සො පුරිසො පුන ගන්ත්වා, ‘‘සබ්බෙපි කිර, භන්තෙ, චූළපන්ථකායෙව නාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා යො ‘අහං චූළපන්ථකො’ති පඨමං වදති, තං හත්ථෙ ගණ්හ, අවසෙසා අන්තරධායිස්සන්තී’’ති. සො තථා අකාසි. තාවදෙව සහස්සමත්තා භික්ඛූ අන්තරධායිංසු. ථෙරොපි තෙන පුරිසෙන සද්ධිං අගමාසි. සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ ජීවකං ආමන්තෙසි – ‘‘ජීවක, චූළපන්ථකස්ස පත්තං ගණ්හාහි, අයං තෙ අනුමොදනං කරිස්සතී’’ති. ජීවකො තථා අකාසි. ථෙරො සීහනාදං නදන්තො තරුණසීහො විය තීහි පිටකෙහි සඞ්ඛොභෙත්වා අනුමොදනමකාසි. සත්ථා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛූහි වත්තෙ දස්සිතෙ ගන්ධකුටිප්පමුඛෙ ඨත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සුගතොවාදං දත්වා කම්මට්ඨානං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං උය්යොජෙත්වා සුරභිගන්ධවාසිතං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සීහසෙය්යං උපගතො. අථ සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ඉතො චිතො ච සමොසරිත්වා රත්තකම්බලසාණියා පරික්ඛිත්තා විය ¶ නිසීදිත්වා සත්ථු ගුණකථං ආරභිංසු, ‘‘ආවුසො, මහාපන්ථකො චූළපන්ථකස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තො චතූහි මාසෙහි එකං ගාථං උග්ගණ්හාපෙතුං න සක්කොති, ‘දන්ධො අය’න්ති විහාරා නික්කඩ්ඪි, සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො අනුත්තරධම්මරාජතාය එකස්මිංයෙවස්ස අන්තරභත්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං අදාසි, තීණි පිටකානි සහ පටිසම්භිදාහියෙව ආගතානි, අහො බුද්ධානං බලං නාම මහන්ත’’න්ති.

අථ ¶ භගවා ධම්මසභායං ඉමං කථාපවත්තිං ඤත්වා, ‘‘අජ්ජ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති බුද්ධසෙය්යාය උට්ඨාය සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා විජ්ජුලතං විය කායබන්ධනං බන්ධිත්වා රත්තකම්බලසදිසං සුගතමහාචීවරං පාරුපිත්වා සුරභිගන්ධකුටිතො නික්ඛම්ම මත්තවරවාරණසීහවිජම්භිතවිලාසෙන ¶ අනන්තාය බුද්ධලීළාය ධම්මසභං ගන්ත්වා අලඞ්කතමණ්ඩලමාළමජ්ඣෙ සුපඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනං අභිරුය්හ ඡබ්බණ්ණබුද්ධරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො අණ්ණවකුච්ඡිං ඛොභයමානො යුගන්ධරමත්ථකෙ බාලසූරියො විය ආසනමජ්ඣෙ නිසීදි. සම්මාසම්බුද්ධෙ පන ආගතමත්තෙ භික්ඛුසඞ්ඝො කථං පච්ඡින්දිත්වා තුණ්හී අහොසි. සත්ථා මුදුකෙන මෙත්තචිත්තෙන ¶ පරිසං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අයං පරිසා අතිවිය සොභති, එකස්සපි හත්ථකුක්කුච්චං වා පාදකුක්කුච්චං වා උක්කාසිතසද්දො වා ඛිපිතසද්දො වා නත්ථි, සබ්බෙපි ඉමෙ බුද්ධගාරවෙන සගාරවා, බුද්ධතෙජෙන තජ්ජිතා. මයි ආයුකප්පම්පි අකථෙත්වා නිසින්නෙ පඨමං කථං සමුට්ඨාපෙත්වා න කථෙස්සන්ති. කථාසමුට්ඨාපනවත්තං නාම මයාව ජානිතබ්බං, අහමෙව පඨමං කථෙස්සාමී’’ති මධුරෙන බ්රහ්මස්සරෙන භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා, කා ච පන වො අන්තරාකථා විප්පකතා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකො ඉදානෙව දන්ධො, පුබ්බෙපි දන්ධොයෙව. න කෙවලඤ්චස්සාහං ඉදානෙව අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්සා’’ති වත්වා තමත්ථං විත්ථාරතො සොතුකාමෙහි භික්ඛූහි ආයාචිතො අතීතං ආහරි –

‘‘අතීතෙ, භික්ඛවෙ, බාරාණසිනගරවාසී එකො මාණවො තක්කසිලං ගන්ත්වා සිප්පුග්ගහණත්ථාය දිසාපාමොක්ඛස්ස ආචරියස්ස ධම්මන්තෙවාසිකො හුත්වා පඤ්චන්නං මාණවකසතානං අන්තරෙ අතිවිය ආචරියස්ස උපකාරකො අහොසි, පාදපරිකම්මාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොති. දන්ධතාය පන කිඤ්චි උග්ගණ්හිතුං න සක්කො’’ති. ආචරියො ‘‘අයං මම බහූපකාරො, සික්ඛාපෙස්සාමි න’’න්ති වායමන්තොපි කිඤ්චි සික්ඛාපෙතුං ¶ න සක්කොති. සො චිරං වසිත්වා එකගාථම්පි උග්ගණ්හිතුං අසක්කොන්තො උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘ගමිස්සාමී’’ති ආචරියං ආපුච්ඡි. ආචරියො චින්තෙසි – ‘‘අයං මය්හං උපකාරකො, පණ්ඩිතභාවමස්ස පච්චාසීසාමි, න නං කාතුං සක්කොමි ¶ , අවස්සං මයා ඉමස්ස පච්චුපකාරො කාතබ්බො, එකමස්ස මන්තං බන්ධිත්වා දස්සාමී’’ති සො තං අරඤ්ඤං නෙත්වා ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ඉමං මන්තං බන්ධිත්වා උග්ගණ්හාපෙන්තො අනෙකසතක්ඛත්තුං පරිවත්තාපෙත්වා, ‘‘පඤ්ඤායති තෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, පඤ්ඤායතී’’ති වුත්තෙ ‘‘දන්ධෙන නාම වායාමං කත්වා පගුණං කතං සිප්පං න පලායතී’’ති චින්තෙත්වා මග්ගපරිබ්බයං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, ඉමං මන්තං නිස්සාය ජීවිස්සසි, අපලායනත්ථාය පනස්ස නිච්චං සජ්ඣායං කරෙය්යාසී’’ති වත්වා තං උය්යොජෙසි. අථස්ස මාතා බාරාණසියං සම්පත්තකාලෙ ‘‘පුත්තො මෙ සිප්පං සික්ඛිත්වා ආගතො’’ති මහාසක්කාරසම්මානං අකාසි.

තදා ¶ බාරාණසිරාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො මෙ කායකම්මාදීසු කොචි දොසො’’ති පච්චවෙක්ඛන්තො අත්තනො අරුච්චනකං කිඤ්චි කම්මං අදිස්වා ‘‘අත්තනො වජ්ජං නාම අත්තනො න පඤ්ඤායති, පරෙසං පඤ්ඤායති, නාගරානං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සායං අඤ්ඤාතකවෙසෙන නික්ඛමිත්වා, ‘‘සායමාසං භුඤ්ජිත්වා නිසින්නමනුස්සානං කථාසල්ලාපො නාම නානප්පකාරකො හොති, ‘සචාහං අධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, පාපෙන අධම්මිකෙන රඤ්ඤා දණ්ඩබලිආදීහි හතම්හා’ති වක්ඛන්ති. ‘සචෙ ධම්මෙන රජ්ජං කාරෙමි, දීඝායුකො හොතු නො රාජා’තිආදීනි ¶ වත්වා මම ගුණං කථෙස්සන්තී’’ති තෙසං තෙසං ගෙහානං භිත්තිඅනුසාරෙනෙව විචරති.

තස්මිං ඛණෙ උමඞ්ගචොරා ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ උමඞ්ගං භින්දන්ති එකඋමඞ්ගෙනෙව ද්වෙ ගෙහානි පවිසනත්ථාය. රාජා තෙ දිස්වා ගෙහච්ඡායාය අට්ඨාසි. තෙසං උමඞ්ගං භින්දිත්වා ගෙහං පවිසිත්වා භණ්ඩකං ඔලොකිතකාලෙ මාණවො පබුජ්ඣිත්වා තං මන්තං සජ්ඣායන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. තෙ තං සුත්වා, ‘‘ඉමිනා කිරම්හා ඤාතා, ඉදානි නො නාසෙස්සතී’’ති නිවත්ථවත්ථානිපි ඡඩ්ඩෙත්වා භීතා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. රාජා තෙ පලායන්තෙ දිස්වා ඉතරස්ස ච මන්තසජ්ඣායනසද්දං සුත්වා ගෙහඤ්ඤෙව වවත්ථපෙත්වා නාගරානං පරිග්ගණ්හිත්වා නිවෙසනං පාවිසි. සො විභාතාය පන රත්තියා පාතොවෙකං පුරිසං පක්කොසිත්වා ආහ – ‘‘ගච්ඡ භණෙ, අසුකවීථියං නාම යස්මිං ගෙහෙ උමඞ්ගො භින්නො, තත්ථ තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො අත්ථි, තං ආනෙහී’’ති. සො ¶ ගන්ත්වා ‘‘රාජා තං පක්කොසතී’’ති වත්වා මාණවං ආනෙසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘ත්වං, තාත, තක්කසිලතො සිප්පං උග්ගණ්හිත්වා ආගතමාණවො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි තං සිප්පං දෙහී’’ති. ‘‘සාධු, දෙව, සමානාසනෙ නිසීදිත්වා ගණ්හාහී’’ති. රාජාපි තථා කත්වා මන්තං ගහෙත්වා ‘‘අයං තෙ ¶ ආචරියභාගො’’ති සහස්සං අදාසි.

තදා සෙනාපති රඤ්ඤො කප්පකං ආහ – ‘‘කදා රඤ්ඤො මස්සුං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ස්වෙ වා පරසුවෙ වා’’ති. සො තස්ස සහස්සං දත්වා ‘‘කිච්චං මෙ අත්ථී’’ති වත්වා, ‘‘කිං, සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘රඤ්ඤො මස්සුකම්මං කරොන්තො විය හුත්වා ඛුරං අතිවිය පහංසිත්වා ගලනාළිං ඡින්ද, ත්වං සෙනාපති භවිස්සසි, අහං රාජා’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා රඤ්ඤො මස්සුකම්මකරණදිවසෙ ගන්ධොදකෙන මස්සුං තෙමෙත්වා ඛුරං පහංසිත්වා නලාටන්තෙ ගහෙත්වා, ‘‘ඛුරො ථොකං කුණ්ඨධාරො, එකප්පහාරෙනෙව ගලනාළිං ඡින්දිතුං වට්ටතී’’ති පුන එකමන්තං ඨත්වා ඛුරං පහංසි. තස්මිං ඛණෙ රාජා අත්තනො මන්තං සරිත්වා සජ්ඣායං කරොන්තො ‘‘ඝට්ටෙසි ඝට්ටෙසි, කිං කාරණා ¶ ඝට්ටෙසි? අහම්පි තං ජානාමි ජානාමී’’ති ආහ. න්හාපිතස්ස නලාටතො සෙදා මුච්චිංසු. සො ‘‘ජානාති මම කාරණං රාජා’’ති භීතො ඛුරං භූමියං ඛිපිත්වා පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජි. රාජානො නාම ඡෙකා හොන්ති, තෙන තං එවමාහ – ‘‘අරෙ, දුට්ඨ, න්හාපිත, ‘න මං රාජා ජානාතී’ති සඤ්ඤං කරොසී’’ති. ‘‘අභයං මෙ දෙහි, දෙවා’’ති. ‘‘හොතු, මා භායි, කථෙහී’’ති. සෙනාපති මෙ, දෙව, සහස්සං දත්වා, ‘‘රඤ්ඤො මස්සුං කරොන්තො විය ගලනාළිං ඡින්ද, අහං රාජා හුත්වා තං සෙනාපතිං කරිස්සාමී’’ති ආහාති. රාජා තං සුත්වා ‘‘ආචරියං මෙ නිස්සාය ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති චින්තෙත්වා සෙනාපතිං ¶ පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්භො, සෙනාපති, කිං නාම තයා මම සන්තිකා න ලද්ධං, ඉදානි තං දට්ඨුං න සක්කොමි, මම රට්ඨා නික්ඛමාහී’’ති තං රට්ඨා පබ්බාජෙත්වා ආචරියං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, තං නිස්සාය මයා ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති වත්වා මහන්තං සක්කාරං කරිත්වා තස්ස සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. ‘‘සො තදා චූළපන්ථකො අහොසි, සත්ථා දිසාපාමොක්ඛො ආචරියො’’ති.

සත්ථා ඉමං අතීතං ආහරිත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, පුබ්බෙපි චූළපන්ථකො දන්ධොයෙව අහොසි, තදාපිස්සාහං අවස්සයො හුත්වා තං ලොකියකුටුම්බෙ ¶ පතිට්ඨාපෙසි’’න්ති වත්වා පුන එකදිවසං ‘‘අහො සත්ථා චූළපන්ථකස්ස අවස්සයො ජාතො’’ති කථාය සමුට්ඨිතාය චූළසෙට්ඨිජාතකෙ අතීතවත්ථුං කථෙත්වා –

‘‘අප්පකෙනාපි මෙධාවී, පාභතෙන විචක්ඛණො;

සමුට්ඨාපෙති අත්තානං, අණුං අග්ගිංව සන්ධම’’න්ති. (ජා. 1.1.4) –

ගාථං වත්වා, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙවාහං ඉමස්ස අවස්සයො ජාතො, පුබ්බෙපි අවස්සයො අහොසිමෙව. පුබ්බෙ පනාහං ඉමං ලොකියකුටුම්බස්ස සාමිකං අකාසිං, ඉදානි ලොකුත්තරකුටුම්බස්ස. තදා හි චූළන්තෙවාසිකො චූළපන්ථකො අහොසි, චූළසෙට්ඨි පන පණ්ඩිතො බ්යත්තො නක්ඛත්තකොවිදො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙසි.

පුනෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං, ‘‘ආවුසො, චූළපන්ථකො චතූහි මාසෙහි චතුප්පදං ගාථං ගහෙතුං අසක්කොන්තොපි වීරියං අනොස්සජ්ජිත්වාව අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො ¶ , ඉදානි ලොකුත්තරධම්මකුටුම්බස්ස සාමිකො ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මම සාසනෙ ආරද්ධවීරියො භික්ඛු ලොකුත්තරධම්මස්ස සාමිකො හොතියෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උට්ඨානෙනප්පමාදෙන ¶ , සංයමෙන දමෙන ච;

දීපං කයිරාථ මෙධාවී, යං ඔඝො නාභිකීරතී’’ති.

තත්ථ දීපං කයිරාථාති වීරියසඞ්ඛාතෙන උට්ඨානෙන, සතියා අවිප්පවාසාකාරසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන, චතුපාරිසුද්ධිසීලසඞ්ඛාතෙන සංයමෙන, ඉන්ද්රියදමෙන චාති ඉමෙහි කාරණභූතෙහි චතූහි ධම්මෙහි ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො මෙධාවී ඉමස්මිං අතිවිය දුල්ලභපතිට්ඨතාය අතිගම්භීරෙ සංසාරසාගරෙ අත්තනො පතිට්ඨානභූතං අරහත්තඵලං දීපං කයිරාථ කරෙය්ය, කාතුං සක්කුණෙය්යාති අත්ථො. කීදිසං? යං ඔඝො නාභිකීරතීති යං චතුබ්බිධොපි කිලෙසොඝො අභිකිරිතුං විද්ධංසෙතුං න සක්කොති. න හි සක්කා අරහත්තං ඔඝෙන අභිකිරිතුන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. එවං දෙසනා සම්පත්තපරිසාය සාත්ථිකා ජාතාති.

පමාදමනුයුඤ්ජන්තීති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බාලනක්ඛත්තං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ සාවත්ථියං බාලනක්ඛත්තං නාම සඞ්ඝුට්ඨං. තස්මිං නක්ඛත්තෙ බාලා දුම්මෙධිනො ජනා ඡාරිකාය චෙව ගොමයෙන ච සරීරං මක්ඛෙත්වා සත්තාහං අසබ්භං භණන්තා විචරන්ති. කිඤ්චි ඤාති සුහජ්ජං වා පබ්බජිතං වා දිස්වා ලජ්ජන්තා නාම නත්ථි. ද්වාරෙ ද්වාරෙ ඨත්වා අසබ්භං භණන්ති. මනුස්සා තෙසං අසබ්භං සොතුං අසක්කොන්තා යථාබලං අඩ්ඪං වා පාදං වා කහාපණං වා පෙසෙන්ති. තෙ තෙසං ද්වාරෙ ලද්ධං ලද්ධං ගහෙත්වා පක්කමන්ති. තදා පන සාවත්ථියං පඤ්ච කොටිමත්තා අරියසාවකා වසන්ති, තෙ සත්ථු සන්තිකං සාසනං පෙසයිංසු – ‘‘භගවා, භන්තෙ, සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නගරං අප්පවිසිත්වා විහාරෙයෙව හොතූ’’ති. තඤ්ච පන සත්තාහං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙයෙව යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා පහිණිංසු, සයම්පි ගෙහා න නික්ඛමිංසු. තෙ නක්ඛත්තෙ පන පරියොසිතෙ අට්ඨමෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නගරං පවෙසෙත්වා මහාදානං දත්වා එකමන්තං නිසින්නා, ‘‘භන්තෙ, අතිදුක්ඛෙන නො සත්ත දිවසානි අතික්කන්තානි, බාලානං අසබ්භානි සුණන්තානං ¶ කණ්ණා භිජ්ජනාකාරප්පත්තා හොන්ති, කොචි කස්සචි ¶ න ලජ්ජති, තෙන මයං තුම්හාකං අන්තොනගරං පවිසිතුං නාදම්හ, මයම්පි ගෙහතො න නික්ඛමිම්හා’’ති ආහංසු. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘බාලානං දුම්මෙධානං කිරියා නාම එවරූපා හොති, මෙධාවිනො පන ධනසාරං විය අප්පමාදං රක්ඛිත්වා අමතමහානිබ්බානසම්පත්තිං පාපුණන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘පමාදමනුයුඤ්ජන්ති, බාලා දුම්මෙධිනො ජනා;

අප්පමාදඤ්ච මෙධාවී, ධනං සෙට්ඨංව රක්ඛති.

‘‘මා ¶ පමාදමනුයුඤ්ජෙථ, මා කාමරතිසන්ථවං;

අප්පමත්තො හි ඣායන්තො, පප්පොති විපුලං සුඛ’’න්ති.

තත්ථ බාලාති බාල්යෙන සමන්නාගතා ඉධලොකපරලොකත්ථං අජානන්තා. දුම්මෙධිනොති නිප්පඤ්ඤා. තෙ පමාදෙ ආදීනවං අපස්සන්තා පමාදං අනුයුඤ්ජන්ති පවත්තෙන්ති, පමාදෙන කාලං වීතිනාමෙන්ති. මෙධාවීති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතො පන පණ්ඩිතො කුලවංසාගතං සෙට්ඨං උත්තමං සත්තරතනධනං විය අප්පමාදං රක්ඛති. යථා හි උත්තමං ධනං නිස්සාය ‘‘කාමගුණසම්පත්තිං පාපුණිස්සාම, පුත්තදාරං පොසෙස්සාම, පරලොකගමනමග්ගං සොධෙස්සාමා’’ති ධනෙ ආනිසංසං පස්සන්තා තං රක්ඛන්ති, එවං පණ්ඩිතොපි අප්පමත්තො ‘‘පඨමජ්ඣානාදීනි ¶ පටිලභිස්සාමි, මග්ගඵලාදීනි පාපුණිස්සාමි, තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා සම්පාදෙස්සාමී’’ති අප්පමාදෙ ආනිසංසං පස්සන්තො ධනං සෙට්ඨංව අප්පමාදං රක්ඛතීති අත්ථො. මා පමාදන්ති තස්මා තුම්හෙ මා පමාදමනුයුඤ්ජෙථ මා පමාදෙන කාලං වීතිනාමයිත්ථ. මා කාමරතිසන්ථවන්ති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු රතිසඞ්ඛාතං තණ්හාසන්ථවම්පි මා අනුයුඤ්ජෙථ මා චින්තයිත්ථ මා පටිලභිත්ථ. අප්පමත්තො හීති උපට්ඨිතස්සතිතාය හි අප්පමත්තො ඣායන්තො පුග්ගලො විපුලං උළාරං නිබ්බානසුඛං පාපුණාතීති.

බාලනක්ඛත්තසඞ්ඝුට්ඨවත්ථු චතුත්ථං.

පමාදං ¶ අප්පමාදෙනාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො පිප්ඵලිගුහායං විහරන්තො රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා පමත්තෙ ච අප්පමත්තෙ ච උදකපථවීපබ්බතාදීසු චවනකෙ උපපජ්ජනකෙ ච සත්තෙ ¶ දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ජෙතවනෙ නිසින්නකොව ¶ ‘‘කෙන නු ඛො විහාරෙන අජ්ජ මම පුත්තො කස්සපො විහරතී’’ති දිබ්බෙන චක්ඛුනා උපධාරෙන්තො ‘‘සත්තානං චුතූපපාතං ඔලොකෙන්තො විහරතී’’ති ඤත්වා ‘‘සත්තානං චුතූපපාතො නාම බුද්ධඤාණෙනපි අපරිච්ඡින්නො, මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා මාතාපිතරො අජානාපෙත්වා චවනසත්තානං පරිච්ඡෙදො කාතුං න සක්කා, තෙ ජානිතුං තව අවිසයො, කස්සප, අප්පමත්තකො තව විසයො, සබ්බසො පන චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච ජානිතුං පස්සිතුං බුද්ධානමෙව විසයො’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය හුත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පමාදං අප්පමාදෙන, යදා නුදති පණ්ඩිතො;

පඤ්ඤාපාසාදමාරුය්හ, අසොකො සොකිනිං පජං;

පබ්බතට්ඨොව භූමට්ඨෙ, ධීරො බාලෙ අවෙක්ඛතී’’ති.

තත්ථ නුදතීති යථා නාම පොක්ඛරණිං පවිසන්තං නවොදකං පුරාණොදකං ඛොභෙත්වා තස්සොකාසං අදත්වා තං අත්තනො මත්ථකමත්ථකෙන පලායන්තං නුදති නීහරති, එවමෙව පණ්ඩිතො අප්පමාදලක්ඛණං බ්රූහෙන්තො පමාදස්සොකාසං අදත්වා යදා අප්පමාදවෙගෙන තං නුදති නීහරති, අථ සො පනුන්නපමාදො අච්චුග්ගතත්ථෙන පරිසුද්ධං දිබ්බචක්ඛුසඞ්ඛාතං පඤ්ඤාපාසාදං තස්ස අනුච්ඡවිකං පටිපදං පූරෙන්තො තාය පටිපදාය නිස්සෙණියා පාසාදං විය ආරුය්හ පහීනසොකසල්ලතාය අසොකො, අප්පහීනසොකසල්ලතාය සොකිනිං පජං සත්තනිකායං චවමානඤ්චෙව උපපජ්ජමානඤ්ච දිබ්බචක්ඛුනා අවෙක්ඛති පස්සති. යථා කිං? පබ්බතට්ඨොව ¶ භූමට්ඨෙති පබ්බතමුද්ධනි ඨිතො භූමියං ඨිතෙ, උපරිපාසාදෙ වා පන ඨිතො පාසාදපරිවෙණෙ ඨිතෙ අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛති, තථා සොපි ධීරො පණ්ඩිතො මහාඛීණාසවො අසමුච්ඡින්නවට්ටබීජෙ බාලෙ චවන්තෙ ච උපපජ්ජන්තෙ ච අකිච්ඡෙන අවෙක්ඛතීති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි සච්ඡිකරිංසූති.

අප්පමත්තො ¶ පමත්තෙසූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ද්වෙ සහායකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ආරඤ්ඤකවිහාරං පවිසිංසු. තෙසු එකො කිර කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං සල්ලපන්තො පඨමයාමං විසිබ්බමානො නිසීදති. එකො අප්පමත්තො සමණධම්මං කරොන්තො ඉතරං ඔවදති, ‘‘ආවුසො, මා එවං කරි, පමත්තස්ස හි චත්තාරො අපායා සකඝරසදිසා. බුද්ධා නාම සාඨෙය්යෙන ආරාධෙතුං න සක්කා’’ති සො තස්සොවාදං න සුණාති. ඉතරො ‘‘නායං වචනක්ඛමො’’ති තං අවත්වා අප්පමත්තොව සමණධම්මමකාසි. අලසත්ථෙරොපි ¶ පඨමයාමෙ විසිබ්බෙත්වා ඉතරස්ස චඞ්කමිත්වා ගබ්භං පවිට්ඨකාලෙ පවිසිත්වා, ‘‘මහාකුසීත, ත්වං නිපජ්ජිත්වා සයනත්ථාය අරඤ්ඤං පවිට්ඨොසි, කිං බුද්ධානං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා උට්ඨාය සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා නිපජ්ජිත්වා සුපති. ඉතරොපි මජ්ඣිමයාමෙ විස්සමිත්වා පච්ඡිමයාමෙ පච්චුට්ඨාය සමණධම්මං කරොති. සො එවං අප්පමත්තො විහරන්තො න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉතරො පමාදෙනෙව කාලං වීතිනාමෙසි. තෙ වුට්ඨවස්සා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙහි සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා, ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරිත්ථ, කච්චි වො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති පුච්ඡි. පඨමං පමත්තො භික්ඛු ආහ – ‘‘කුතො, භන්තෙ, එතස්ස අප්පමාදො, ගතකාලතො පට්ඨාය නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තො කාලං වීතිනාමෙසී’’ති. ‘‘ත්වං පන භික්ඛූ’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, කාලස්සෙව දාරූනි ආහරිත්වා අඞ්ගාරකපල්ලං සජ්ජෙත්වා පඨමයාමෙ විසිබ්බෙන්තො නිසීදිත්වා අනිද්දායන්තොව කාලං වීතිනාමෙසි’’න්ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං පමත්තො කාලං වීතිනාමෙත්වා ‘අප්පමත්තොම්හී’ති වදසි, අප්පමත්තං පන පමත්තං කරොසී’’ති ආහ. පුන පමාදෙ දොසෙ, අප්පමාදෙ ආනිසංසෙ පකාසෙතුං, ‘‘ත්වං මම පුත්තස්ස ¶ සන්තිකෙ ජවච්ඡින්නො දුබ්බලස්සො විය, එස පන තව සන්තිකෙ සීඝජවස්සො වියා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අප්පමත්තො ¶ ¶ පමත්තෙසු, සුත්තෙසු බහුජාගරො;

අබලස්සංව සීඝස්සො, හිත්වා යාති සුමෙධසො’’ති.

තත්ථ අප්පමත්තොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තතාය අප්පමාදසම්පන්නෙ ඛීණාසවො. පමත්තෙසූති සතිවොසග්ගෙ ඨිතෙසු සත්තෙසු. සුත්තෙසූති සතිජාගරියාභාවෙන සබ්බිරියාපථෙසු නිද්දායන්තෙසු. බහුජාගරොති මහන්තෙ සතිවෙපුල්ලෙ ජාගරියෙ ඨිතො. අබලස්සංවාති කුණ්ඨපාදං ඡින්නජවං දුබ්බලස්සං සීඝජවො සින්ධවාජානීයො විය. සුමෙධසොති උත්තමපඤ්ඤො. තථාරූපං පුග්ගලං ආගමෙනපි අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤස්මිඤ්හි එකං සුත්තං ගහෙතුං වායමන්තෙයෙව සුමෙධසො එකං වග්ගං ගණ්හාති, එවං තාව ආගමෙන හිත්වා යාති. මන්දපඤ්ඤෙ පන රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි කාතුං වායමන්තෙයෙව කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා සජ්ඣායන්තෙයෙව ච සුමෙධසො පුබ්බභාගෙපි පරෙන කතං රත්තිට්ඨානං වා දිවාට්ඨානං වා පවිසිත්වා කම්මට්ඨානං සම්මසන්තො සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නෙව ලොකුත්තරධම්මෙ හත්ථගතෙ ¶ කරොති, එවං අධිගමෙනපි හිත්වා යාති. වට්ටෙ පන නං හිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා වට්ටතො නිස්සරන්තො යාතියෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පමත්තාපමත්තද්වෙසහායකවත්ථු ඡට්ඨං.

අප්පමාදෙන මඝවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙසාලියං උපනිස්සාය කූටාගාරසාලායං විහරන්තො සක්කං දෙවරාජානං ආරබ්භ කථෙසි.

වෙසාලියඤ්හි මහාලි නාම ලිච්ඡවී වසති, සො තථාගතස්ස සක්කපඤ්හසුත්තන්තදෙසනං (දී. නි. 2.344 ආදයො) සුත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො සක්කසම්පත්තිං මහතිං කත්වා කථෙසි, ‘දිස්වා නු ඛො කථෙසි, උදාහු අදිස්වා. ජානාති නු ඛො සක්කං, උදාහු නො’ති පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති චින්තෙසි. අථ ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි, උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො, මහාලි, ලිච්ඡවී භගවන්තං එතදවොච – ‘‘දිට්ඨො ¶ ඛො, භන්තෙ, භගවතා සක්කො දෙවානමින්දො’’ති? ‘‘දිට්ඨො ඛො මෙ ¶ , මහාලි, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සො හි නුන, භන්තෙ, සක්කපතිරූපකො භවිස්සති ¶ . දුද්දසො හි, භන්තෙ, සක්කො දෙවානමින්දො’’ති. ‘‘සක්කඤ්ච ඛ්වාහං, මහාලි, පජානාමි සක්කකරණෙ ච ධම්මෙ, යෙසං ධම්මානං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගා, තඤ්ච පජානාමි’’.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො මඝො නාම මාණවො අහොසි, තස්මා ‘‘මඝවා’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො පුරෙ දානං අදාසි, තස්මා ‘‘පුරින්දදො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො සක්කච්චං දානං අදාසි, තස්මා ‘‘සක්කො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො පුබ්බෙ මනුස්සභූතො සමානො ආවසථං අදාසි, තස්මා ‘‘වාසවො’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො සහස්සම්පි අත්ථං මුහුත්තෙන චින්තෙති, තස්මා ‘‘සහස්සක්ඛො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස සුජා නාම අසුරකඤ්ඤා, පජාපති, තස්මා ‘‘සුජම්පතී’’ති වුච්චති.

සක්කො, මහාලි, දෙවානමින්දො දෙවානං තාවතිංසානං ඉස්සරියාධිපච්චං රජ්ජං කාරෙති, තස්මා ‘‘දෙවානමින්දො’’ති වුච්චති.

සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං ¶ අජ්ඣගා. කතමානි සත්ත වතපදානි? යාවජීවං මාතාපෙත්තිභරො අස්සං, යාවජීවං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායී අස්සං, යාවජීවං සණ්හවාචො අස්සං, යාවජීවං අපිසුණවාචො අස්සං, යාවජීවං විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසෙය්යං, මුත්තචාගො පයතපාණි වොසග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො අස්සං. යාවජීවං ¶ සච්චවාචො අස්සං, යාවජීවං අක්කොධනො අස්සං, ‘‘සචෙපි මෙ කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, ඛිප්පමෙව න පටිවිනෙය්ය’’න්ති. සක්කස්ස, මහාලි, දෙවානමින්දස්ස පුබ්බෙ මනුස්සභූතස්ස ඉමානි ¶ සත්ත වතපදානි සමත්තානි සමාදින්නානි අහෙසුං, යෙසං සමාදින්නත්තා සක්කො සක්කත්තං අජ්ඣගාති.

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු සප්පුරිසො ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

ඉදං, මහාලි, සක්කෙන මඝමාණවකාලෙ කතකම්මන්ති වත්වා පුන තෙන ‘‘කථං, භන්තෙ, මඝමාණවො පටිපජ්ජී’’ති? තස්ස පටිපත්තිං විත්ථාරතො සොතුකාමෙන පුට්ඨො ‘‘තෙන හි, මහාලි, සුණාහී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ මගධරට්ඨෙ මචලගාමෙ මඝො නාම මාණවො ¶ ගාමකම්මකරණට්ඨානං ගන්ත්වා අත්තනො ඨිතට්ඨානං පාදන්තෙන පංසුං වියූහිත්වා රමණීයං කත්වා අට්ඨාසි. අපරො තං බාහුනා පහරිත්වා තතො අපනෙත්වා සයං තත්ථ අට්ඨාසි. සො තස්ස අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො. තතොපි නං අඤ්ඤො ආගන්ත්වා බාහුනා පහරිත්වා අපනෙත්වා සයං අට්ඨාසි. සො තස්සපි අකුජ්ඣිත්වාව අඤ්ඤං ඨානං රමණීයං කත්වා ඨිතො, ඉති තං ගෙහතො නික්ඛන්තා නික්ඛන්තා පුරිසා බාහුනා පහරිත්වා ඨිතඨිතට්ඨානතො අපනෙසුං. සො ‘‘සබ්බෙපෙතෙ මං නිස්සාය සුඛිතා ජාතා, ඉමිනා කම්මෙන මය්හං සුඛදායකෙන පුඤ්ඤකම්මෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා, පුනදිවසෙ කුදාලං ආදාය ඛලමණ්ඩලමත්තං ඨානං රමණීයං අකාසි. සබ්බෙ ගන්ත්වා තත්ථෙව අට්ඨංසු. අථ නෙසං සීතසමයෙ අග්ගිං කත්වා අදාසි, ගිම්හකාලෙ උදකං. තතො ‘‘රමණීයං ඨානං නාම සබ්බෙසං පියං, කස්සචි අප්පියං නාම නත්ථි, ඉතො පට්ඨාය මයා මග්ගං සමං කරොන්තෙන විචරිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, පාතොව නික්ඛමිත්වා, මග්ගං සමං කරොන්තො ඡින්දිත්වා, හරිතබ්බයුත්තකා රුක්ඛසාඛා හරන්තො විචරති. අථ නං අපරො දිස්වා ආහ – ‘‘සම්ම, කිං කරොසී’’ති? ‘‘මය්හං සග්ගගාමිනං මග්ගං කරොමි, සම්මා’’ති. ‘‘තෙන හි අහම්පි තෙ සහායො හොමී’’ති. ‘‘හොහි, සම්ම, සග්ගො නාම බහූනම්පි මනාපො සුඛබහුලො’’ති. තතො පට්ඨාය ද්වෙ ජනා ¶ අහෙසුං. තෙ දිස්වා ¶ තථෙව පුච්ඡිත්වා ච සුත්වා ච අපරොපි ¶ තෙසං සහායො ජාතො, එවං අපරොපි අපරොපීති සබ්බෙපි තෙත්තිංස ජනා ජාතා. තෙ සබ්බෙපි කුදාලාදිහත්ථා මග්ගං සමං කරොන්තා එකයොජනද්වියොජනමත්තට්ඨානං ගච්ඡන්ති.

තෙ දිස්වා ගාමභොජකො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මනුස්සා අයොගෙ යුත්තා, සචෙ ඉමෙ අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි වා ආහරෙය්යුං. සුරං වා කත්වා පිවෙය්යුං, අඤ්ඤං වා තාදිසං කම්මං කරෙය්යුං, අහම්පි කිඤ්චි කිඤ්චි ලභෙය්ය’’න්ති. අථ නෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං කරොන්තා විචරථා’’ති? ‘‘සග්ගමග්ගං, සාමී’’ති. ‘‘ඝරාවාසං වසන්තෙහි නාම එවං කාතුං න වට්ටති, අරඤ්ඤතො මච්ඡමංසාදීනි ආහරිතුං, සුරං කත්වා පාතුං, නානප්පකාරෙ ච කම්මන්තෙ කාතුං වට්ටතී’’ති. තෙ තස්ස වචනං පටික්ඛිපිංසු, එවං පුනප්පුනං වුච්චමානාපි පටික්ඛිපිංසුයෙව. සො කුජ්ඣිත්වා ‘‘නාසෙස්සාමි නෙ’’ති රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘චොරෙ තෙ, දෙව, වග්ගබන්ධනෙන විචරන්තෙ පස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තෙ ගහෙත්වා ආනෙහී’’ති වුත්තෙ තථා කත්වා සබ්බෙ තෙ බන්ධිත්වා ආනෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසි. රාජා අවීමංසිත්වාව ‘‘හත්ථිනා මද්දාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. මඝො සෙසානං ඔවාදමදාසි – ‘‘සම්මා, ඨපෙත්වා මෙත්තං අඤ්ඤො අම්හාකං අවස්සයො නත්ථි, තුම්හෙ කත්ථචි කොපං අකත්වා රඤ්ඤෙ ච ගාමභොජකෙ ච මද්දනහත්ථිම්හි ච අත්තනි ච මෙත්තචිත්තෙන සමචිත්තාව හොථා’’ති. තෙ තථා කරිංසු. අථ නෙසං මෙත්තානුභාවෙන හත්ථී උප්පසඞ්කමිතුම්පි න විසහි. රාජා තමත්ථං සුත්වා බහූ ¶ මනුස්සෙ දිස්වා මද්දිතුං න විසහිස්සති? ‘‘ගච්ඡථ, නෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දාපෙථා’’ති ආහ. තෙ කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා මද්දිතුං පෙසියමානොපි හත්ථී දූරතොව පටික්කමි.

රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘කාරණෙනෙත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති තෙ පක්කොසාපෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘තාතා, මං නිස්සාය තුම්හෙ කිං න ලභථා’’ති? ‘‘කිං නාමෙතං, දෙවා’’ති? ‘‘තුම්හෙ කිර වග්ගබන්ධනෙන චොරා හුත්වා අරඤ්ඤෙ විචරථා’’ති? ‘‘කො එවමාහ, දෙවා’’ති? ‘‘ගාමභොජකො, තාතා’’ති. ‘‘න මයං, දෙව, චොරා, මයං පන අත්තනො සග්ගමග්ගං සොධෙන්තා ඉදඤ්චිදඤ්ච කරොම, ගාමභොජකො අම්හෙ අකුසලකිරියාය නියොජෙත්වා අත්තනො වචනං අකරොන්තෙ නාසෙතුකාමො කුජ්ඣිත්වා එවමාහා’’ති. අථ රාජා තෙසං කථං සුත්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා, ‘‘තාතා, අයං තිරච්ඡානො තුම්හාකං ¶ ගුණෙ ජානාති, අහං මනුස්සභූතො ජානිතුං නාසක්ඛිං, ඛමථ මෙ’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා සපුත්තදාරං ගාමභොජකං තෙසං දාසං, හත්ථිං ආරොහනියං, තඤ්ච ගාමං යථාසුඛං පරිභොගං කත්වා අදාසි. තෙ ‘‘ඉධෙව නො කතපුඤ්ඤස්සානිසංසො දිට්ඨො’’ති භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසා හුත්වා තං හත්ථිං වාරෙන වාරෙන අභිරුය්හ ගච්ඡන්තා මන්තයිංසු ¶ ‘‘ඉදානි අම්හෙහි ¶ අතිරෙකතරං පුඤ්ඤං කාතබ්බං, කිං කරොම? චතුමහාපථෙ ථාවරං කත්වා මහාජනස්ස විස්සමනසාලං කරිස්සාමා’’ති. තෙ වඩ්ඪකිං පක්කොසාපෙත්වා සාලං පට්ඨපෙසුං. මාතුගාමෙසු පන විගතච්ඡන්දතාය තස්සා සාලාය මාතුගාමානං පත්තිං නාදංසු.

මඝස්ස පන ගෙහෙ නන්දා, චිත්තා, සුධම්මා, සුජාති චතස්සො ඉත්ථියො හොන්ති. තාසු සුධම්මා වඩ්ඪකිනා සද්ධිං එකතො හුත්වා, ‘‘භාතික, ඉමිස්සා සාලාය මං ජෙට්ඨිකං කරොහී’’ති වත්වා ලඤ්ජං අදාසි. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පඨමමෙව කණ්ණිකත්ථාය රුක්ඛං සුක්ඛාපෙත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා කණ්ණිකං නිට්ඨාපෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාම අයං සාලා’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා වත්ථෙන පලිවෙඨෙත්වා ඨපෙසි. අථ නෙ වඩ්ඪකී සාලං නිට්ඨාපෙත්වා කණ්ණිකාරොපනදිවසෙ ‘‘අහො, අය්යා, එකං කරණීයං න සරිම්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං නාම, භො’’ති? ‘‘කණ්ණික’’න්ති. ‘‘හොතු තං ආහරිස්සාමා’’ති. ‘‘ඉදානි ඡින්නරුක්ඛෙන කාතුං න සක්කා, පුබ්බෙයෙව තං ඡින්දිත්වා තච්ඡෙත්වා විජ්ඣිත්වා ඨපිතකණ්ණිකා ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ඉදානි කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘සචෙ කස්සචි ගෙහෙ නිට්ඨාපෙත්වා ඨපිතා වික්කායිකකණ්ණිකා ¶ අත්ථි, සා පරියෙසිතබ්බා’’ති. තෙ පරියෙසන්තා සුධම්මාය ගෙහෙ දිස්වා සහස්සං දත්වාපි මූලෙන න ලභිංසු. ‘‘සචෙ මං සාලාය පත්තිං කරොථ, දස්සාමී’’ති වුත්තෙ පන ‘‘මයං මාතුගාමානං පත්තිං න දම්මා’’ති ආහංසු.

අථ නෙ වඩ්ඪකී ආහ – ‘‘අය්යා, තුම්හෙ කිං කථෙථ, ඨපෙත්වා බ්රහ්මලොකං අඤ්ඤං මාතුගාමරහිතට්ඨානං නාම නත්ථි, ගණ්හථ කණ්ණිකං. එවං සන්තෙ අම්හාකං කම්මං නිට්ඨං ගමිස්සතී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති කණ්ණිකං ගහෙත්වා සාලං නිට්ඨාපෙත්වා තිධා විභජිංසු. එකස්මිං කොට්ඨාසෙ ඉස්සරානං වසනට්ඨානං කරිංසු, එකස්මිං දුග්ගතානං, එකස්මිං ගිලානානං. තෙත්තිංස ජනා තෙත්තිංස ඵලකානි පඤ්ඤපෙත්වා හත්ථිස්ස සඤ්ඤං අදංසු – ‘‘ආගන්තුකො ආගන්ත්වා යස්ස අත්ථතඵලකෙ නිසීදති, තං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ¶ ගෙහෙ පතිට්ඨපෙහි, තස්ස පාදපරිකම්මපිට්ඨිපරිකම්මපානීයඛාදනීයභොජනීයසයනානි සබ්බානි ඵලකසාමිකස්සෙව භාරො භවිස්සතී’’ති. හත්ථී ආගතාගතං ගහෙත්වා ඵලකසාමිකස්සෙව ඝරං නෙති. සො තස්ස තං දිවසං කත්තබ්බං කරොති. මඝො සාලාය අවිදූරෙ කොවිළාරරුක්ඛං රොපෙත්වා තස්ස මූලෙ පාසාණඵලකං අත්ථරි. සාලං පවිට්ඨපවිට්ඨා ජනා කණ්ණිකං ඔලොකෙත්වා අක්ඛරානි වාචෙත්වා, ‘‘සුධම්මා නාමෙසා සාලා’’ති වදන්ති. තෙත්තිංසජනානං නාමං න පඤ්ඤායති. නන්දා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ සාලං කරොන්තා අම්හෙ අපත්තිකා කරිංසු, සුධම්මා ¶ පන අත්තනො බ්යත්තතාය කණ්ණිකං කත්වා පත්තිකා ජාතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි ¶ – ‘‘සාලං ආගතාගතානං පානීයඤ්චෙව න්හානොදකඤ්ච ලද්ධුං වට්ටති, පොක්ඛරණිං ඛණාපෙස්සාමී’’ති. සා පොක්ඛරණිං කාරෙසි. චිත්තා චින්තෙසි – ‘‘සුධම්මාය කණ්ණිකා දින්නා, නන්දාය පොක්ඛරණී කාරිතා, මයාපි කිඤ්චි කාතුං වට්ටති, කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති? අථස්සා එතදහොසි – ‘‘සාලං ආගතාගතෙහි පානීයං පිවිත්වා න්හත්වා ගමනකාලෙපි මාලං පිලන්ධිත්වා ගන්තුං වට්ටති, පුප්ඵාරාමං කාරාපෙස්සාමී’’ති. සා රමණීයං පුප්ඵාරාමං කාරෙසි. යෙභුය්යෙන තස්මිං ආරාමෙ ‘‘අසුකො නාම පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛො නත්ථී’’ති නාහොසි.

සුජා පන ‘‘අහං මඝස්ස මාතුලධීතා චෙව පාදපරිචාරිකා ච, එතෙන කතං කම්මං මය්හමෙව, මයා කතං එතස්සෙවා’’ති චින්තෙත්වා, කිඤ්චි අකත්වා අත්තභාවමෙව මණ්ඩයමානා කාලං වීතිනාමෙසි. මඝොපි මාතාපිතුඋපට්ඨානං කුලෙ ජෙට්ඨාපචායනකම්මං සච්චවාචං අඵරුසවාචං අපි, සුණවාචං මච්ඡෙරවිනයං අක්කොධනන්ති ඉමානි සත්ත වතපදානි පූරෙත්වා –

‘‘මාතාපෙත්තිභරං ¶ ජන්තුං, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනං;

සණ්හං සඛිලසම්භාසං, පෙසුණෙය්යප්පහායිනං.

‘‘මච්ඡෙරවිනයෙ යුත්තං, සච්චං කොධාභිභුං නරං;

තං වෙ දෙවා තාවතිංසා, ආහු ‘සප්පුරිසො’ඉතී’’ති. (සං. නි. 1.257) –

එවං පසංසියභාවං ආපජ්ජිත්වා ජීවිතපරියොසානෙ තාවතිංසභවනෙ සක්කො දෙවරාජා හුත්වා නිබ්බත්ති, තෙපිස්ස සහායකා තත්ථෙව ¶ නිබ්බත්තිංසු, වඩ්ඪකී විස්සකම්මදෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා තාවතිංසභවනෙ අසුරා වසන්ති. තෙ ‘‘අභිනවා දෙවපුත්තා නිබ්බත්තා’’ති දිබ්බපානං සජ්ජයිංසු. සක්කො අත්තනො පරිසාය කස්සචි අපිවනත්ථාය සඤ්ඤමදාසි. අසුරා දිබ්බපානං පිවිත්වා මජ්ජිංසු. සක්කො ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි සාධාරණෙන රජ්ජෙනා’’ති අත්තනො පරිසාය සඤ්ඤං දත්වා තෙ පාදෙසු ගාහාපෙත්වා මහාසමුද්දෙ ඛිපාපෙසි. තෙ අවංසිරා සමුද්දෙ පතිංසු. අථ නෙසං පුඤ්ඤානුභාවෙන සිනෙරුනො හෙට්ඨිමතලෙ අසුරවිමානං නාම නිබ්බත්ති, චිත්තපාටලි නාම නිබ්බත්ති.

දෙවාසුරසඞ්ගාමෙ පන අසුරෙසු පරාජිතෙසු දසයොජනසහස්සං තාවතිංසදෙවනගරං නාම නිබ්බත්ති. තස්ස පන නගරස්ස පාචීනපච්ඡිමද්වාරානං අන්තරා දසයොජනසහස්සං හොති, තථා දක්ඛිණුත්තරද්වාරානං. තං ඛො පන නගරං ද්වාරසහස්සයුත්තං අහොසි ආරාමපොක්ඛරණිපටිමණ්ඩිතං. තස්ස ¶ මජ්ඣෙ සාලාය ¶ නිස්සන්දෙන තියොජනසතුබ්බෙධෙහි ධජෙහි පටිමණ්ඩිතො සත්තරතනමයො සත්තයොජනසතුබ්බෙධො වෙජයන්තො නාම පාසාදො උග්ගඤ්ඡි. සුවණ්ණයට්ඨීසු මණිධජා අහෙසුං, මණියට්ඨීසු සුවණ්ණධජා; පවාළයට්ඨීසු මුත්තධජා, මුත්තයට්ඨීසු පවාළධජා; සත්තරතනමයාසු යට්ඨීසු සත්තරතනධජා, මජ්ඣෙ ඨිතො ධජො තියොජනසතුබ්බෙධො අහොසි. ඉති සාලාය නිස්සන්දෙන යොජනසහස්සුබ්බෙධො පාසාදො සත්තරතනමයොව හුත්වා නිබ්බත්ති, කොවිළාරරුක්ඛස්ස නිස්සන්දෙන සමන්තා තියොජනසතපරිමණ්ඩලො පාරිච්ඡත්තකො නිබ්බත්ති, පාසාණඵලකස්ස නිස්සන්දෙන පාරිච්ඡත්තකමූලෙ දීඝතො සට්ඨියොජනා පුථුලතො පණ්ණාසයොජනා බහලතො පඤ්චදසයොජනා ජයසුමනරත්තකම්බලවණ්ණා පණ්ඩුකම්බලසිලා නිබ්බත්ති. තත්ථ නිසින්නකාලෙ උපඩ්ඪකායො පවිසති, උට්ඨිතකාලෙ ඌනං පරිපූරති.

හත්ථී පන එරාවණො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. දෙවලොකස්මිඤ්හි තිරච්ඡානගතා න හොන්ති. තස්මා සො උය්යානකීළාය නික්ඛමනකාලෙ අත්තභාවං විජහිත්වා දියඩ්ඪයොජනසතිකො එරාවණො නාම හත්ථී අහොසි. සො තෙත්තිංසජනානං අත්ථාය තෙත්තිංස කුම්භෙ මාපෙසි ¶ ආවට්ටෙන තිගාවුතඅඩ්ඪයොජනප්පමාණෙ, සබ්බෙසං මජ්ඣෙ සක්කස්ස අත්ථාය සුදස්සනං නාම තිංසයොජනිකං කුම්භං මාපෙසි. තස්ස උපරි ද්වාදසයොජනිකො රතනමණ්ඩපො ¶ හොති. තත්ථ අන්තරන්තරා සත්තරතනමයා යොජනුබ්බෙධා ධජා උට්ඨහන්ති. පරියන්තෙ කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බති. යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකතූරියසද්දසංමිස්සො දිබ්බගීතසද්දො විය රවො නිච්ඡරති. මණ්ඩපමජ්ඣෙ සක්කස්සත්ථාය යොජනිකො මණිපල්ලඞ්කො පඤ්ඤත්තො හොති, තත්ථ සක්කො නිසීදි. තෙත්තිංස දෙවපුත්තා අත්තනො කුම්භෙ රතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිංසු. තෙත්තිංසාය කුම්භානං එකෙකස්මිං කුම්භෙ සත්ත සත්ත දන්තෙ මාපෙසි. තෙසු එකෙකො පණ්ණාසයොජනායාමො, එකෙකස්මිඤ්චෙත්ථ දන්තෙ සත්ත සත්ත පොක්ඛරණියො හොන්ති, එකෙකාය පොක්ඛරණියා සත්ත සත්ත පදුමිනීගච්ඡානි, එකෙකස්මිං ගච්ඡෙ සත්ත සත්ත පුප්ඵානි හොන්ති, එකෙකස්මිං පුප්ඵෙ සත්ත සත්ත පත්තානි, එකෙකස්මිං පත්තෙ සත්ත සත්ත දෙවධීතරො නච්චන්ති. එවං සමන්තා පණ්ණාසයොජනඨානෙසු හත්ථිදන්තෙසුයෙව නටසමජ්ජා හොන්ති. එවං මහන්තං යසං අනුභවන්තො සක්කො දෙවරාජා විචරති.

සුධම්මාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති. තස්සා සුධම්මා නාම නව යොජනසතිකා දෙවසභා නිබ්බත්ති. තතො රමණීයතරං කිර අඤ්ඤං ඨානං නාම නත්ථි ¶ , මාසස්ස අට්ඨ දිවසෙ ධම්මස්සවනං තත්ථෙව හොති. යාවජ්ජතනා අඤ්ඤතරං රමණීයං ඨානං දිස්වා, ‘‘සුධම්මා දෙවසභා වියා’’ති වදන්ති. නන්දාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති, තස්සා පඤ්චයොජනසතිකා නන්දා නාම පොක්ඛරණී නිබ්බත්ති. චිත්තාපි කාලං කත්වා ගන්ත්වා තත්ථෙව නිබ්බත්ති ¶ , තස්සාපි පඤ්චයොජනසතිකං චිත්තලතාවනං නාම නිබ්බත්ති, තත්ථ උප්පන්නපුබ්බනිමිත්තෙ දෙවපුත්තෙ නෙත්වා මොහයමානා විචරන්ති. සුජා පන කාලං කත්වා එකිස්සා ගිරිකන්දරාය එකා බකසකුණිකා හුත්වා නිබ්බත්ති. සක්කො අත්තනො පරිචාරිකා ඔලොකෙන්තො ‘‘සුධම්මා ඉධෙව නිබ්බත්තා, තථා නන්දා ච චිත්තා ච, සුජා නු ඛො කුහිං නිබ්බත්තා’’ති චින්තෙන්තො තං තත්ථ නිබ්බත්තං දිස්වා, ‘‘බාලා කිඤ්චි පුඤ්ඤං අකත්වා ඉදානි තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්තා, ඉදානි පන තං පුඤ්ඤං කාරෙත්වා ඉධානෙතුං වට්ටතී’’ති අත්තභාවං විජහිත්වා අඤ්ඤාතකවෙසෙන තස්සා ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං කරොන්තී ඉධ විචරසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කො පන ත්වං, සාමී’’ති? ‘‘අහං තෙ සාමිකො මඝො’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තොසි, සාමී’’ති? ‘‘අහං තාවතිංසදෙවලොකෙ නිබ්බත්තො’’. ‘‘තව සහායිකානං පන නිබ්බත්තට්ඨානං ජානාසී’’ති? ‘‘න ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘තාපි මමෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා, පස්සිස්සසි තා සහායිකා’’ති. ‘‘කථාහං තත්ථ ගමිස්සාමී’’ති? සක්කො ‘‘අහං තං තත්ථ නෙස්සාමී’’ති වත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා දෙවලොකං නෙත්වා නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉතරාසං තිස්සන්නං ආරොචෙසි – ‘‘තුම්හාකං සහායිකං සුජං පස්සිස්සථා’’ති. ‘‘කුහිං සා, දෙවා’’ති ¶ ? ‘‘නන්දාය පොක්ඛරණියා තීරෙ ඨිතා’’ති ආහ. තා තිස්සොපි ගන්ත්වා, ‘‘අහො අය්යාය එවරූපං අත්තභාවමණ්ඩනස්ස ඵලං, ඉදානිස්සා තුණ්ඩං පස්සථ, පාදෙ පස්සථ, ජඞ්ඝා පස්සථ, සොභති වතස්සා අත්තභාවො’’ති කෙළිං කත්වා පක්කමිංසු.

පුන සක්කො තස්සා සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ සහායිකා’’ති වත්වා ‘‘දිට්ඨා මං උප්පණ්ඩෙත්වා ගතා, තත්ථෙව මං නෙහී’’ති වුත්තෙ තං තත්ථෙව නෙත්වා උදකෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘දිට්ඨා තෙ තාසං සම්පත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දිට්ඨා, දෙවා’’ති? ‘‘තයාපි තත්ථ නිබ්බත්තනූපායං කාතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, දෙවා’’ති? ‘‘මයා දින්නං ඔවාදං රක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘රක්ඛිස්සාමි, දෙවා’’ති. අථස්සා පඤ්ච සීලානි දත්වා, ‘‘අප්පමත්තා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි. සා තතො පට්ඨාය සයංමතමච්ඡකෙයෙව පරියෙසිත්වා ඛාදති. සක්කො කතිපාහච්චයෙන තස්සා වීමංසනත්ථාය ගන්ත්වා, වාලුකාපිට්ඨෙ මතමච්ඡකො විය හුත්වා උත්තානො නිපජ්ජි. සා තං දිස්වා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය අග්ගහෙසි. මච්ඡො ගිලනකාලෙ නඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. සා ‘‘සජීවමච්ඡකො’’ති උදකෙ විස්සජ්ජෙසි. සො ථොකං වීතිනාමෙත්වා පුන තස්සා පුරතො උත්තානො හුත්වා නිපජ්ජි. පුන සා ‘‘මතමච්ඡකො’’ති සඤ්ඤාය ගහෙත්වා ගිලනකාලෙ අග්ගනඞ්ගුට්ඨං චාලෙසි. තං දිස්වා ‘‘සජීවමච්ඡො’’ති විස්සජ්ජෙසි. එවං තික්ඛත්තුං වීමංසිත්වා ‘‘සාධුකං සීලං රක්ඛතී’’ති අත්තානං ජානාපෙත්වා ‘‘අහං තව වීමංසනත්ථාය ආගතො, සාධුකං සීලං රක්ඛසි, එවං රක්ඛමානා ¶ න චිරස්සෙව මම සන්තිකෙ නිබ්බත්තිස්සසි, අප්පමත්තා හොහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සා ¶ ¶ තතො පට්ඨාය පන සයංමතමච්ඡං ලභති වා, න වා. අලභමානා කතිපාහච්චයෙනෙව සුස්සිත්වා කාලං කත්වා තස්ස සීලස්ස ඵලෙන බාරාණසියං කුම්භකාරස්ස ධීතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අථස්සා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සක්කො ‘‘කුහිං නු ඛො සා නිබ්බත්තා’’ති ආවජ්ජෙන්තො දිස්වා, ‘‘ඉදානි මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති එළාලුකවණ්ණෙන පඤ්ඤායමානෙහි සත්තහි රතනෙහි යානකං පූරෙත්වා තං පාජෙන්තො බාරාණසිං පවිසිත්වා, ‘‘අම්මතාතා, එළාලුකානි ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති උග්ඝොසෙන්තො වීථිං පටිපජ්ජි. මුග්ගමාසාදීනි ගහෙත්වා ආගතෙ පන ‘‘මූලෙන න දෙමී’’ති වත්වා, ‘‘කථං දෙසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සීලරක්ඛිකාය ඉත්ථියා දම්මී’’ති ආහ. ‘‘සීලං නාම, සාමි, කීදිසං, කිං කාළං, උදාහු නීලාදිවණ්ණ’’න්ති? ‘‘තුම්හෙ ‘සීලං කීදිස’න්තිපි න ජානාථ, කිමෙව නං රක්ඛිස්සථ, සීලරක්ඛිකාය පන දස්සාමී’’ති. ‘‘සාමි, එසා කුම්භකාරස්ස ධීතා ‘සීලං රක්ඛාමී’ති විචරති, එතිස්සා දෙහී’’ති. සාපි නං ‘‘තෙන හි මය්හං දෙහි, සාමී’’ති ආහ. ‘‘කාසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං අවිජහිතපඤ්චසීලා’’ති. ‘‘තුය්හමෙවෙතානි ¶ මයා ආනීතානී’’ති යානකං පාජෙන්තො තස්සා ඝරං ගන්ත්වා අඤ්ඤෙහි අනාහරියං කත්වා එළාලුකවණ්ණෙන දෙවදත්තියං ධනං දත්වා අත්තානං ජානාපෙත්වා, ‘‘ඉදං තෙ ජීවිතවුත්තියා ධනං, පඤ්චසීලානි අඛණ්ඩාදීනි කත්වා රක්ඛාහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

සාපි තතො චවිත්වා අසුරභවනෙ අසුරජෙට්ඨකස්ස ධීතා හුත්වා සක්කස්ස වෙරිඝරෙ නිබ්බත්ති. ද්වීසු පන අත්තභාවෙසු සීලස්ස සුරක්ඛිතත්තා අභිරූපා අහොසි සුවණ්ණවණ්ණා අසාධාරණාය රූපසිරියා සමන්නාගතා. වෙපචිත්තිඅසුරින්දො ආගතාගතානං අසුරානං ‘‘තුම්හෙ මම ධීතු අනුච්ඡවිකා න හොථා’’ති තං කස්සචි අදත්වා, ‘‘මම ධීතා අත්තනාව අත්තනො අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගහෙස්සතී’’ති අසුරබලං සන්නිපාතාපෙත්වා, ‘‘තුය්හං අනුච්ඡවිකං සාමිකං ගණ්හා’’ති තස්සා, හත්ථෙ පුප්ඵදාමං අදාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො තස්සා නිබ්බත්තට්ඨානං ඔලොකෙන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා, ‘‘ඉදානි මයා ගන්ත්වා තං ආනෙතුං වට්ටතී’’ති මහල්ලකඅසුරවණ්ණං නිම්මිනිත්වා ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ අට්ඨාසි. සාපි ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තී තං දිට්ඨමත්තාව පුබ්බසන්නිවාසවසෙන උප්පන්නෙන පෙමෙන මහොඝෙනෙව අජ්ඣොත්ථටහදයා හුත්වා, ‘‘එසො මෙ සාමිකො’’ති තස්ස උපරි පුප්ඵදාමං ඛිපි ¶ . අසුරා ‘‘අම්හාකං රාජා එත්තකං කාලං ධීතු අනුච්ඡවිකං අලභිත්වා ඉදානි ලභි, අයමෙවස්ස ධීතු පිතාමහතො මහල්ලකො අනුච්ඡවිකො’’ති ලජ්ජමානා ¶ අපක්කමිංසු. සක්කොපි තං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘සක්කොහමස්මී’’ති නදිත්වා ආකාසෙ පක්ඛන්දි. අසුරා ‘‘වඤ්චිතම්හා ජරසක්කෙනා’’ති තං අනුබන්ධිංසු. මාතලි, සඞ්ගාහකො වෙජයන්තරථං ආහරිත්වා අන්තරාමග්ගෙ අට්ඨාසි. සක්කො තං තත්ථ ආරොපෙත්වා දෙවනගරාභිමුඛො පායාසි. අථස්ස සිප්පලිවනං සම්පත්තකාලෙ රථසද්දං සුත්වා භීතා ගරුළපොතකා ¶ විරවිංසු. තෙසං සද්දං සුත්වා සක්කො මාතලිං පුච්ඡි – ‘‘කෙ එතෙ විරවන්තී’’ති? ‘‘ගරුළපොතකා, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘රථසද්දං සුත්වා මරණභයෙනා’’ති. ‘‘මං එකං නිස්සාය එත්තකො දිජො රථවෙගෙන විචුණ්ණිතො මා නස්සි, නිවත්තෙහි රථ’’න්ති. සොපි සින්ධවසහස්සස්ස දණ්ඩකසඤ්ඤං දත්වා රථං නිවත්තෙසි. තං දිස්වා අසුරා ‘‘ජරසක්කො අසුරපුරතො පට්ඨාය පලායන්තො ඉදානි රථං නිවත්තෙසි, අද්ධා තෙන උපත්ථම්භො ලද්ධො භවිස්සතී’’ති නිවත්තෙත්වා ආගමනමග්ගෙනෙව අසුරපුරං පවිසිත්වා පුන සීසං න උක්ඛිපිංසු.

සක්කොපි සුජං අසුරකඤ්ඤං දෙවනගරං නෙත්වා අඩ්ඪතෙය්යානං අච්ඡරාකොටීනං ජෙට්ඨිකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සා සක්කං වරං යාචි – ‘‘මහාරාජ, මම ඉමස්මිං දෙවලොකෙ මාතාපිතරො වා භාතිකභගිනියො වා නත්ථි, යත්ථ යත්ථ ගච්ඡසි, තත්ථ තත්ථ මං ගහෙත්වාව ¶ ගච්ඡෙය්යාසී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති තස්සා පටිඤ්ඤං අදාසි. තතො පට්ඨාය චිත්තපාටලියා පුප්ඵිතාය අසුරා ‘‘අම්හාකං නිබ්බත්තට්ඨානෙ දිබ්බපාරිච්ඡත්තකස්ස පුප්ඵනකාලො’’ති යුද්ධත්ථාය සග්ගං අභිරුහන්ති. සක්කො හෙට්ඨාසමුද්දෙ නාගානං ආරක්ඛං අදාසි, තතො සුපණ්ණානං, තතො කුම්භණ්ඩානං, තතො යක්ඛානං. තතො චතුන්නං මහාරාජානං. සබ්බූපරි පන උපද්දවනිවත්තනත්ථාය දෙවනගරද්වාරෙසු වජිරහත්ථා ඉන්දපටිමා ඨපෙසි. අසුරා නාගාදයො ජිනිත්වා ආගතාපි ඉන්දපටිමා දූරතො දිස්වා ‘‘සක්කො නික්ඛන්තො’’ති පලායන්ති. එවං, මහාලි, මඝො මාණවො අප්පමාදපටිපදං පටිපජ්ජි. එවං අප්පමත්තො පනෙස එවරූපං ඉස්සරියං පත්වා ද්වීසු දෙවලොකෙසු රජ්ජං කාරෙසි. අප්පමාදො නාමෙස බුද්ධාදීහි පසත්ථො. අප්පමාදඤ්හි නිස්සාය සබ්බෙසම්පි ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං අධිගමො හොතීති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අප්පමාදෙන ¶ මඝවා, දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො;

අප්පමාදං පසංසන්ති, පමාදො ගරහිතො සදා’’ති.

තත්ථ අප්පමාදෙනාති මචලගාමෙ භූමිප්පදෙසසොධනං ආදිං කත්වා කතෙන අප්පමාදෙන. මඝවාති ඉදානි ‘‘මඝවා’’තිපඤ්ඤාතො මඝො මාණවො ද්වින්නං දෙවලොකානං රාජභාවෙන දෙවානං සෙට්ඨතං ගතො. පසංසන්තීති බුද්ධාදයො පණ්ඩිතා අප්පමාදමෙව ථොමෙන්ති ¶ වණ්ණයන්ති. කිං කාරණා? සබ්බෙසං ලොකියලොකුත්තරානං විසෙසානං පටිලාභකාරණත්තා. පමාදො ගරහිතො සදාති පමාදො පන තෙහි අරියෙහි නිච්චං ගරහිතො නින්දිතො. කිං කාරණා? සබ්බවිපත්තීනං මූලභාවතො. මනුස්සදොභග්ගං වා හි අපායුප්පත්ති වා සබ්බා පමාදමූලිකායෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ මහාලි ලිච්ඡවී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, සම්පත්තපරිසායපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

අප්පමාදරතො භික්ඛූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං පත්තුං නාසක්ඛි. සො ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙස්සාමී’’ති තතො නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මහන්තං දාවග්ගිං උට්ඨිතං දිස්වා වෙගෙන එකං මුණ්ඩපබ්බතමත්ථකං අභිරුය්හ නිසින්නො අරඤ්ඤං ¶ ඩය්හමානං අග්ගිං දිස්වා ආරම්මණං ගණ්හි – ‘‘යථා අයං අග්ගි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච උපාදානානි ඩහන්තො ගච්ඡති, එවං අරියමග්ගඤාණග්ගිනාපි මහන්තානි ච ඛුද්දකානි ච සංයොජනානි ඩහන්තෙන ගන්තබ්බං භවිස්සතී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛු, මහන්තානිපි ඛුද්දකානිපි උපාදානානි විය ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජමානානි අණුංථූලානි සංයොජනානි, තානි ¶ ඤාණග්ගිනා ඣාපෙත්වා අභබ්බුප්පත්තිකානි කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඔභාසං විස්සජ්ජෙත්වා තස්ස භික්ඛුනො අභිමුඛෙ නිසින්නො විය පඤ්ඤායමානො ඉමං ඔභාසගාථමාහ –

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

සංයොජනං අණුං ථූලං, ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ අප්පමාදරතොති අප්පමාදෙ රතො අභිරතො, අප්පමාදෙන වීතිනාමෙන්තොති අත්ථො. පමාදෙ භයදස්සි වාති නිරයුප්පත්තිආදිකං පමාදෙ භයං භයතො පස්සන්තො, තාසං වා උප්පත්තීනං මූලත්තා පමාදං භයතො පස්සන්තො. සංයොජනන්ති වට්ටදුක්ඛෙන සද්ධිං යොජනං බන්ධනං පජානං වට්ටෙ ඔසීදාපනසමත්ථං දසවිධං සංයොජනං. අණුං ථූලන්ති මහන්තඤ්ච ඛුද්දකඤ්ච. ඩහං අග්ගීව ගච්ඡතීති යථා අයං අග්ගී එතං මහන්තඤ්ච ¶ ඛුද්දකඤ්ච උපාදානං ඩහන්තොව ගච්ඡති. එවමෙසො ¶ අප්පමාදරතො භික්ඛු අප්පමාදාධිගතෙන ඤාණග්ගිනා එතං සංයොජනං ඩහන්තො අභබ්බුප්පත්තිකං කරොන්තො ගච්ඡතීති අත්ථො.

ගාථාපරියොසානෙ සො භික්ඛු යථානිසින්නොව සබ්බසංයොජනානි ඣාපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ථොමෙත්වා වණ්ණෙත්වා වන්දමානොව පක්කාමීති.

අප්පමාදරතොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරං නාම ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සාවත්ථිතො අවිදූරෙ නිගමගාමෙ ජාතසංවඩ්ඪො එකො කුලපුත්තො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො ‘‘නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො නාම අප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො ආරද්ධවීරියො’’ති පඤ්ඤායි. සො නිබද්ධං ඤාතිගාමෙයෙව පිණ්ඩාය විචරති. අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානානි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි ¶ සාවත්ථිං නාගච්ඡති. භික්ඛූ ‘‘අයං නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො උට්ඨාය සමුට්ඨාය ඤාතිසංසට්ඨො විහරති, අනාථපිණ්ඩිකාදීසු මහාදානාදීනි කරොන්තෙසු, පසෙනදිකොසලෙ අසදිසදානං කරොන්තෙපි නෙව ආගච්ඡතී’’ති කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ¶ සත්ථු ආරොචයිංසු. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘සච්චං කිර ත්වං, භික්ඛු, එවං කරොසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, මය්හං ඤාතිසංසග්ගො, අහං එතෙ මනුස්සෙ නිස්සාය අජ්ඣොහරණීයමත්තං ආහාරං ලභාමි ලූඛෙ වා පණීතෙ වා. යාපනමත්තෙ ලද්ධෙ පුන කිං ආහාරපරියෙසනෙනාති න ගච්ඡාමි, ඤාතීහි පන මෙ සංසග්ගො නාම නත්ථි, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ සත්ථා පකතියාපි තස්ස අජ්ඣාසයං විජානන්තො – ‘‘සාධු සාධු, භික්ඛූ’’ති තස්ස සාධුකාරං දත්වා, ‘‘අනච්ඡරියං ඛො පනෙතං භික්ඛු, යං ත්වං මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡො අහොසි. අයඤ්හි අප්පිච්ඡතා නාම මම තන්ති, මම පවෙණී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ හිමවන්තෙ ගඞ්ගාතීරෙ එකස්මිං උදුම්බරවනෙ අනෙකසහස්සා සුවා වසිංසු. තත්රෙකො සුවරාජා ¶ අත්තනො නිවාසරුක්ඛස්ස ඵලෙසු ඛීණෙසු යං යදෙව අවසිට්ඨං හොති අඞ්කුරො වා පත්තං වා තචො වා, තං තං ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා පරමප්පිච්ඡො සන්තුට්ඨො හුත්වා අඤ්ඤත්ථ න ගච්ඡති. තස්ස අප්පිච්ඡසන්තුට්ඨභාවගුණෙන සක්කස්ස භවනං කම්පි. සක්කො ආවජ්ජමානො තං දිස්වා තස්ස වීමංසනත්ථං අත්තනො ආනුභාවෙන තං රුක්ඛං සුක්ඛාපෙසි. රුක්ඛො ඔභග්ගො ඛාණුමත්තො ඡිද්දාවඡිද්දොව හුත්වා වාතෙ පහරන්තෙ ආකොටිතො විය සද්දං නිච්ඡාරෙන්තො අට්ඨාසි. තස්ස ඡිද්දෙහි චුණ්ණානි නික්ඛමන්ති. සුවරාජා ¶ තානි ඛාදිත්වා ගඞ්ගායං පානීයං පිවිත්වා අඤ්ඤත්ථ අගන්ත්වා වාතාතපං අගණෙත්වා උදුම්බරඛාණුමත්ථකෙ නිසීදති. සක්කො තස්ස පරමප්පිච්ඡභාවං ඤත්වා, ‘‘මිත්තධම්මගුණං කථාපෙත්වා වරමස්ස දත්වා උදුම්බරං අමතඵලං කත්වා ආගමිස්සාමී’’ති එකො හංසරාජා හුත්වා සුජං අසුරකඤ්ඤං පුරතො කත්වා උදුම්බරවනං ගන්ත්වා අවිදූරෙ එකස්ස රුක්ඛස්ස සාඛාය නිසීදිත්වා තෙන සද්ධිං කථෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්ති රුක්ඛා හරිපත්තා, දුමානෙකඵලා බහූ;

කස්මා නු සුක්ඛෙ කොළාපෙ, සුවස්ස නිරතො මනො’’ති. (ජා. 1.9.30);

සබ්බං ¶ සුවජාතකං නවකනිපාතෙ ආගතනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. අට්ඨුප්පත්තියෙව හි තත්ථ ච ඉධ ච නානා, සෙසං තාදිසමෙව. සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘තදා සක්කො ආනන්දො අහොසි, සුවරාජා අහමෙවා’’ති වත්වා, ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අප්පිච්ඡතා නාමෙසා මම තන්ති, මම පවෙණී, අනච්ඡරියා මම පුත්තස්ස නිගමවාසිතිස්සස්ස මාදිසං ආචරියං ලභිත්වා අප්පිච්ඡතා, භික්ඛුනා නාම නිගමවාසිතිස්සෙන විය අප්පිච්ඡෙනෙව භවිතබ්බං. එවරූපො හි භික්ඛු අභබ්බො සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය, අඤ්ඤදත්ථු නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ හොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

අභබ්බො පරිහානාය, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ’’ති.

තත්ථ අභබ්බො පරිහානායාති සො එවරූපො භික්ඛු සමථවිපස්සනාධම්මෙහි වා මග්ගඵලෙහි වා පරිහානාය ¶ අභබ්බො, නාපි පත්තෙහි පරිහායති, න අප්පත්තානි න පාපුණාති. නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙති කිලෙසපරිනිබ්බානස්සපි අනුපාදාපරිනිබ්බානස්සාපි සන්තිකෙයෙවාති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

නිගමවාසිතිස්සත්ථෙරවත්ථු නවමං.

අප්පමාදවග්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා. දුතියො වග්ගො.

ඵන්දනං ¶ ¶ ¶ චපලං චිත්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා චාලිකාය පබ්බතෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං මෙඝියං ආරබ්භ කථෙසි.

තස්ස වත්ථුං විභාවනත්ථං සබ්බං මෙඝියසුත්තන්තං (උදා. 31) විත්ථාරෙතබ්බං. සත්ථා පන තීහි විතක්කෙහි අන්වාසත්තතාය තස්මිං අම්බවනෙ පධානං අනුයුඤ්ජිතුං අසක්කුණිත්වා ආගතං මෙඝියත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘අතිභාරියං තෙ, මෙඝිය, කතං ‘ආගමෙහි තාව, මෙඝිය, එකකොම්හි යාව අඤ්ඤොපි කොචි භික්ඛු ආගච්ඡතී’ති මං යාචන්තං එකකං පහාය ගච්ඡන්තෙන භික්ඛුනා නාම එවං චිත්තවසිකෙන භවිතුං න වට්ටති, චිත්තං නාමෙතං ලහුකං, තං අත්තනො වසෙ වත්තෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘ඵන්දනං චපලං චිත්තං, දූරක්ඛං දුන්නිවාරයං;

උජුං කරොති මෙධාවී, උසුකාරොව තෙජනං.

‘‘වාරිජොව ථලෙ ඛිත්තො, ඔකමොකතඋබ්භතො;

පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තං, මාරධෙය්යං පහාතවෙ’’ති.

තත්ථ ¶ ඵන්දනන්ති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු විප්ඵන්දමානං. චපලන්ති එකඉරියාපථෙන අසණ්ඨහන්තො ගාමදාරකො විය එකස්මිං ආරම්මණෙ අසණ්ඨහනතො චපලං. චිත්තන්ති විඤ්ඤාණං, භූමිවත්ථුආරම්මණකිරියාදිවිචිත්තතාය පනෙතං ‘‘චිත්ත’’න්ති වුත්තං. දූරක්ඛන්ති කිට්ඨසම්බාධෙ ඨානෙ කිට්ඨඛාදකගොණං විය එකෙකස්මිං සප්පායාරම්මණෙයෙව දුට්ඨපනතො දූරක්ඛං. දුන්නිවාරයන්ති විසභාගාරම්මණං ගච්ඡන්තං පටිසෙධෙතුං දුක්ඛත්තා දුන්නිවාරයං. උසුකාරොව තෙජනන්ති යථා නාම උසුකාරො අරඤ්ඤතො එකං වඞ්කදණ්ඩකං ආහරිත්වා නිත්තචං කත්වා කඤ්ජියතෙලෙන මක්ඛෙත්වා අඞ්ගාරකපල්ලෙ තාපෙත්වා රුක්ඛාලකෙ උප්පීළෙත්වා නිවඞ්කං උජුං වාලවිජ්ඣනයොග්ගං කරොති, කත්වා ච ¶ පන රාජරාජමහාමත්තානං සිප්පං දස්සෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං ලභති, එවමෙව ¶ මෙධාවී පණ්ඩිතො විඤ්ඤූ පුරිසො ඵන්දනාදිසභාවමෙතං චිත්තං ධුතඞ්ගාරඤ්ඤාවාසවසෙන, නිත්තචං අපගතඔළාරිකකිලෙසං කත්වා සද්ධාසිනෙහෙන තෙමෙත්වා කායිකචෙතසිකවීරියෙන තාපෙත්වා සමථවිපස්සනාලකෙ උප්පීළෙත්වා උජුං අකුටිලං නිබ්බිසෙවනං කරොති, කත්වා ච පන සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා මහන්තං අවිජ්ජක්ඛන්ධං පදාලෙත්වා, ‘‘තිස්සො විජ්ජා, ඡ අභිඤ්ඤා, නව ලොකුත්තරධම්මෙ’’ති ඉමං විසෙසං හත්ථගතමෙව කත්වා අග්ගදක්ඛිණෙය්යභාවං ¶ ලභති.

වාරිජොවාති මච්ඡො විය, ථලෙ ඛිත්තොති හත්ථෙන වා පාදෙන වා ජාලාදීනං වා අඤ්ඤතරෙන ථලෙ ඡඩ්ඩිතො. ඔකමොකතඋබ්භතොති ‘‘ඔකපුණ්ණෙහි චීවරෙහී’’ති එත්ථ (මහාව. 306) උදකං ඔකං, ‘‘ඔකං පහාය අනිකෙතසාරී’’ති එත්ථ (සු. නි. 850) ආලයො, එත්ථ උභයම්පි ලබ්භති. ‘‘ඔකමොකතඋබ්භතො’’ති හි එත්ථ ඔකමොකතොති උදකසඞ්ඛාතා ආලයාති අයමත්ථො. උබ්භතොති උද්ධටො. පරිප්ඵන්දතිදං චිත්තන්ති යථා සො උදකාලයතො උබ්භතො ථලෙ ඛිත්තො මච්ඡො උදකං අලභන්තො පරිප්ඵන්දති, එවමිදං පඤ්චකාමගුණාලයාභිරතං චිත්තං තතො උද්ධරිත්වා මාරධෙය්යසඞ්ඛාතං වට්ටං පහාතුං විපස්සනාකම්මට්ඨානෙ ඛිත්තං කායිකචෙතසිකවීරියෙන සන්තාපියමානං පරිප්ඵන්දති, සණ්ඨාතුං න සක්කොති. එවං සන්තෙපි ධුරං අනික්ඛිපිත්වා මෙධාවී පුග්ගලො තං වුත්තනයෙනෙව උජුං කම්මනියං කරොතීති අත්ථො. අපරො නයො – ඉදං මාරධෙය්යං කිලෙසවට්ටං අවිජහිත්වා ඨිතං චිත්තං සො වාරිජො විය පරිප්ඵන්දති, තස්මා මාරධෙය්යං පහාතවෙ, යෙන කිලෙසවට්ටසඞ්ඛාතෙන මාරධෙය්යෙනෙව පරිප්ඵන්දති, තං පහාතබ්බන්ති.

ගාථාපරියොසානෙ මෙඝියත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතාති.

දුන්නිග්ගහස්ස ¶ ලහුනොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

කොසලරඤ්ඤො ¶ කිර විජිතෙ පබ්බතපාදෙ මාතිකගාමො නාම එකො ඝනවාසො ගාමො අහොසි. අථෙකදිවසං සට්ඨිමත්තා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා තං ¶ ගාමං ගන්ත්වා පිණ්ඩාය පවිසිංසු. අථ නෙ යො තස්ස ගාමස්ස සාමිකො මාතිකො නාම, තස්ස මාතා දිස්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා නානග්ගරසෙන යාගුභත්තෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කත්ථ ගන්තුකාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘යථා ඵාසුකට්ඨානං මහාඋපාසිකෙ’’ති. සා ‘‘වස්සාවාසට්ඨානං, අය්යා, පරියෙසන්ති මඤ්ඤෙ’’ති ඤත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘සචෙ, අය්යා, ඉමං තෙමාසං ඉධ වසිස්සන්ති, අහං තීණි සරණානි, පඤ්ච සීලානි ගහෙත්වා උපොසථකම්මං කරිස්සාමී’’ති ආහ. භික්ඛූ ‘‘මයං ඉමං නිස්සාය භික්ඛාය අකිලමන්තා භවනිස්සරණං කාතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති අධිවාසයිංසු. සා තෙසං වසනට්ඨානං විහාරං පටිජග්ගිත්වා අදාසි.

තෙ තත්ථෙව වසන්තා එකදිවසං සන්නිපතිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිංසු, ‘‘ආවුසො, අම්හෙහි පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති. අම්හාකඤ්හි සකගෙහං විය අට්ඨ මහානිරයා විවටද්වාරායෙව, ධරමානකබුද්ධස්ස ඛො පන සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා මයං ආගතා, බුද්ධා ච නාම පදානුපදිකං විචරන්තෙනාපි සඨෙන ආරාධෙතුං න සක්කා, යථාජ්ඣාසයෙනෙව ආරාධෙතුං සක්කා, අප්පමත්තා හොථ, ද්වීහි එකට්ඨානෙ න ඨාතබ්බං, න නිසීදිතබ්බං, සායං ඛො පන ථෙරූපට්ඨානකාලෙ පාතොව භික්ඛාචාරකාලෙ එකතො භවිස්සාම, සෙසකාලෙ ද්වෙ එකතො න භවිස්සාම, අපිච ඛො පන අඵාසුකෙන භික්ඛුනා ¶ ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඝණ්ඩියා පහතාය ඝණ්ඩිසඤ්ඤාය ආගන්ත්වා තස්ස භෙසජ්ජං කරිස්සාමා’’ති.

තෙසු එවං කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු එකදිවසං සා උපාසිකා සප්පිතෙලඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා දාසදාසිකම්මකරාදීහි පරිවුතා සායන්හසමයෙ තං විහාරං ගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ භික්ඛූ අදිස්වා, ‘‘කහං නු ඛො, අය්යා, ගතා’’ති පුරිසෙ පුච්ඡිත්වා, ‘‘අත්තනො අත්තනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා භවිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘කිං නු ඛො කත්වා දට්ඨුං ¶ සක්ඛිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං භික්ඛුසඞ්ඝස්ස කතිකවත්තං ජානනමනුස්සා ආහංසු – ‘‘ඝණ්ඩියා පහතාය සන්නිපතිස්සන්ති, අය්යෙ’’ති. සා ච ඝණ්ඩිං පහරාපෙසි. භික්ඛූ ඝණ්ඩිසද්දං සුත්වා, ‘‘කස්සචි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති සකසකට්ඨානෙහි නික්ඛමිත්වා විහාරමජ්ඣෙ සන්නිපතිංසු. ද්වෙපි ජනා එකමග්ගෙනාගතා නාම නත්ථි. උපාසිකා එකෙකට්ඨානතො එකෙකමෙව ආගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘මම පුත්තෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤං කලහො කතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝං වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කලහං නු ඛො, භන්තෙ, කරිත්ථා’’ති? ‘‘න කරොම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘සචෙ වො, භන්තෙ, කලහො නත්ථි, අථ කස්මා යථා අම්හාකං ගෙහං ආගච්ඡන්තා සබ්බෙ එකතොව ආගච්ඡථ, එවං අනාගන්ත්වා එකෙකට්ඨානතො එකෙකාව ආගතා’’ති? ‘‘මහාඋපාසිකෙ, එකෙකස්මිං ඨානෙ නිසීදිත්වා සමණධම්මං කරිම්හා’’ති. ‘‘කො එස ¶ , භන්තෙ, සමණධම්මො නාමා’’ති? ‘‘ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කරොම, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙම, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කාතුං, අත්තභාවෙ ච ඛයවයං පට්ඨපෙතුං තුම්හාකමෙව වට්ටති, උදාහු අම්හාකම්පීති, කස්සචිපි ¶ අවාරිතො එස ධම්මො, මහාඋපාසිකෙ’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මය්හම්පි ද්වත්තිංසාකාරං දෙථ, අත්තභාවෙ ච ඛයවයපට්ඨපනං ආචික්ඛථා’’ති. ‘‘තෙන හි උග්ගණ්හ, මහාඋපාසිකෙ’’ති සබ්බං උග්ගණ්හාපෙසුං.

සා තතො පට්ඨාය ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං කත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තෙහි භික්ඛූහි පුරෙතරමෙව තයො මග්ගෙ, තීණි ච ඵලානි පාපුණි. මග්ගෙනෙව චස්සා චතස්සො පටිසම්භිදා ලොකියඅභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු. සා මග්ගඵලසුඛතො වුට්ඨාය දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා, ‘‘කදා නු ඛො මම පුත්තෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති උපධාරෙන්තී සබ්බෙපිමෙ සරාගා සදොසා සමොහා ඣානවිපස්සනාමත්තම්පි තෙසං නත්ථි, ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තානං අරහත්තස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා, ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා, ‘‘සෙනාසනසප්පායං නු ඛො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙත්වා තම්පි දිස්වා, ‘‘පුග්ගලසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති ආවජ්ජෙසි, පුග්ගලසප්පායම්පි දිස්වා, ‘‘ආහාරසප්පායං නු ඛො ලභන්ති, න ලභන්තී’’ති උපධාරෙන්තී ‘‘ආහාරසප්පායං නෙසං නත්ථී’’ති දිස්වා තතො පට්ඨාය නානාවිධං යාගුං, අනෙකප්පකාරං ඛජ්ජකං, නානග්ගරසඤ්ච භොජනං සම්පාදෙත්වා ගෙහෙ භික්ඛූ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා, ‘‘භන්තෙ ¶ , තුම්හාකං යං යං රුච්චති, තං තං ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති නිය්යාදෙසි. තෙ යථාරුචි යාගුආදීනි ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජන්ති. තෙසං සප්පායාහාරං ලභන්තානං චිත්තං එකග්ගං අහොසි.

තෙ එකග්ගෙන චිත්තෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා චින්තයිංසු – ‘‘අහො මහාඋපාසිකා අම්හාකං පතිට්ඨා ජාතා, සචෙ මයං සප්පායාහාරං න ලභිම්හ, න නො මග්ගඵලපටිවෙධො අභවිස්ස, ඉදානි වුට්ඨවස්සා පවාරෙත්වා සත්ථු ¶ සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති. තෙ ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමම්හා’’ති මහාඋපාසිකං ආපුච්ඡිංසු. ‘‘මහාඋපාසිකා සාධු, අය්යා’’ති. තෙ අනුගන්ත්වා පුනපි, ‘‘භන්තෙ, අම්හෙ ඔලොකෙය්යාථා’’ති බහූනි පියවචනානි වත්වා පටිනිවත්ති. තෙපි ඛො භික්ඛූ සාවත්ථිං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නා ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීයං, කච්චි යාපනීයං, න ච පිණ්ඩකෙන කිලමිත්ථා’’ති වුත්තෙ ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, යාපනීයං, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන පන නෙව කිලමිම්හ. අම්හාකඤ්හි මාතිකමාතා නාමෙකා උපාසිකා චිත්තාචාරං ඤත්වා, ‘අහො වත නො එවරූපං නාම ¶ ආහාරං පටියාදෙය්යා’ති චින්තිතෙ යථාචින්තිතං ආහාරං පටියාදෙත්වා අදාසී’’ති තස්සා ගුණකථං කථයිංසු.

අඤ්ඤතරො භික්ඛු තස්සා ගුණකථං සුත්වා තත්ථ ගන්තුකාමො හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, තං ගාමං ගමිස්සාමී’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිත්වා ජෙතවනතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ගාමං පත්වා විහාරං පවිසනදිවසෙයෙව චින්තෙසි – ‘‘අයං කිර උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං ජානාති, අහඤ්ච මග්ගකිලන්තො විහාරං පටිජග්ගිතුං න සක්ඛිස්සාමි, අහො වත මෙ විහාරපටිජග්ගකං මනුස්සං පෙසෙය්යා’’ති. උපාසිකා ගෙහෙ නිසින්නාව ආවජ්ජෙන්තී තමත්ථං ඤත්වා, ‘‘ගච්ඡ, විහාරං පටිජග්ගිත්වා එහී’’ති මනුස්සං පෙසෙසි. ඉතරොපි පානීයං පිවිතුකාමො ‘‘අහො වත මෙ සක්ඛරපානකං කත්වා පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො පුනදිවසෙ ‘‘පාතොව සිනිද්ධයාගුං මෙ සඋත්තරිභඞ්ගං පෙසෙතූ’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තථා අකාසි ¶ . සො යාගුං පිවිත්වා, ‘‘අහො වත මෙ එවරූපං ඛජ්ජකං පෙසෙය්යා’’ති චින්තෙසි. උපාසිකා තම්පි පෙසෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං උපාසිකා මයා සබ්බං චින්තිතචින්තිතං පෙසෙසි, අහං ¶ එතං දට්ඨුකාමො, අහො වත මෙ නානග්ගරසභොජනං ගාහාපෙත්වා සයමෙව ආගච්ඡෙය්යා’’ති. උපාසිකා ‘‘මම පුත්තො මං දට්ඨුකාමො, ආගමනං මෙ පච්චාසීසතී’’ති භොජනං ගාහාපෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා තස්ස අදාසි. සො කතභත්තකිච්චො ‘‘මාතිකමාතා නාම ත්වං, මහාඋපාසිකෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, තාතා’’ති. ‘‘ත්වං පරචිත්තං ජානාසී’’ති? ‘‘කිං මං පුච්ඡසි, තාතා’’ති? ‘‘මයා චින්තිතචින්තිතං සබ්බමකාසි, තෙන තං පුච්ඡාමී’’ති. ‘‘පරචිත්තජානනකභික්ඛූ බහූ, තාතා’’ති? ‘‘නාහං අඤ්ඤෙ පුච්ඡාමි, තුවං පුච්ඡාමි, උපාසිකෙ’’ති. එවං සන්තෙපි උපාසිකා ‘‘පරචිත්තං ජානාමී’’ති අවත්වා ‘‘පරචිත්තං ජානන්තා නාම එවං කරොන්ති පුත්තා’’ති ආහ. සො ‘‘භාරියං වතිදං කම්මං, පුථුජ්ජනා නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තයිස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙය්ය, මයා ඉතො පලායිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘උපාසිකෙ, අහං ගමිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කහං, අය්යා’’ති? ‘‘සත්ථු සන්තිකං, උපාසිකෙ’’ති. ‘‘වසථ තාව, භන්තෙ, ඉධා’’ති. ‘‘න වසිස්සාමි, උපාසිකෙ, ගමිස්සාමෙවා’’ති නික්ඛමිත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං භික්ඛු න ත්වං තත්ථ වසසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, න සක්කා තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘කිං කාරණා භික්ඛූ’’ති? ‘‘භන්තෙ, සා උපාසිකා චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ජානාති, පුථුජ්ජනා ච නාම සොභනම්පි අසොභනම්පි චින්තෙන්ති, සචාහං කිඤ්චි අයුත්තං චින්තෙස්සාමි, සහ භණ්ඩකෙන චොරං චූළාය ගණ්හන්තී විය මං විප්පකාරං පාපෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ¶ ආගතොම්හීති. ‘‘භික්ඛු, තත්ථෙව තයා වසිතුං වට්ටතී’’ති ¶ , ‘‘න සක්කොමි, භන්තෙ, නාහං තත්ථ වසිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛ, චිත්තං නාමෙතං දුරක්ඛං, ත්වං අත්තනො චිත්තමෙව නිග්ගණ්හ, මා අඤ්ඤං කිඤ්චි චින්තයි, චිත්තං නාමෙතං දුන්නිග්ගහ’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො, යත්ථකාමනිපාතිනො;

චිත්තස්ස දමථො සාධු, චිත්තං දන්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ චිත්තං නාමෙතං දුක්ඛෙන නිග්ගය්හතීති දුන්නිග්ගහං. ලහුං උප්පජ්ජති ච නිරුජ්ඣති චාති ලහු. තස්ස දුන්නිග්ගහස්ස ලහුනො. යත්ථකාමනිපාතිනොති යත්ථ කත්ථචිදෙව නිපතනසීලස්ස. එතඤ්හි ලභිතබ්බට්ඨානං වා අලභිතබ්බට්ඨානං වා යුත්තට්ඨානං වා අයුත්තට්ඨානං වා න ජානාති, නෙව ජාතිං ¶ ඔලොකෙති, න ගොත්තං, න වයං. යත්ථ යත්ථ ඉච්ඡති, තත්ථ තත්ථෙව නිපතතීති ‘‘යත්ථකාමනිපාතී’’ති වුච්චති. තස්ස එවරූපස්ස චිත්තස්ස දමථො සාධු චතූහි අරියමග්ගෙහි දන්තභාවො යථා නිබ්බිසෙවනං හොති, තථා කතභාවො සාධු. කිං කාරණා? ඉදඤ්හි චිත්තං දන්තං සුඛාවහං නිබ්බිසෙවනං කතං මග්ගඵලසුඛං පරමත්ථනිබ්බානසුඛඤ්ච ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සම්පත්තපරිසාය බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

සත්ථා තස්ස ¶ භික්ඛුනො ඉමං ඔවාදං දත්වා, ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, අඤ්ඤං කිඤ්චි අචින්තයිත්වා තත්ථෙව වසාහී’’ති පහිණි. සො භික්ඛු සත්ථු සන්තිකා ඔවාදං ලභිත්වා තත්ථ අගමාසි. කිඤ්චි බහිද්ධා චින්තනං නාම න චින්තෙසි. මහාඋපාසිකාපි දිබ්බෙන චක්ඛුනා ඔලොකෙන්තී ථෙරං දිස්වා, ‘‘ඉදානි ඔවාදදායකං ආචරියං ලභිත්වා පුනාගතො මම පුත්තො’’ති අත්තනො ඤාණෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා තස්ස සප්පායාහාරං පටියාදෙත්වා අදාසි. සො සප්පායභොජනං සෙවිත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පත්වා මග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො ‘‘අහො මහාඋපාසිකා මය්හං පතිට්ඨා ජාතා, අහං ඉමං නිස්සාය භවනිස්සරණං පත්තොම්හී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘ඉමස්මිං තාව මෙ අත්තභාවෙ පතිට්ඨා ජාතා, සංසාරෙ පන මෙ සංසරන්තස්ස අඤ්ඤෙසුපි අත්තභාවෙසු අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි. සාපි එකූනඅත්තභාවසතෙ තස්ස පාදපරිචාරිකා අඤ්ඤෙසු පටිබද්ධචිත්තා හුත්වා තං ජීවිතා වොරොපෙසි. ථෙරො ¶ තස්සා එත්තකං අගුණං දිස්වා, ‘‘අහො මයං මහාඋපාසිකා භාරියං කම්මං අකාසී’’ති චින්තෙසි.

මහාඋපාසිකාපි ගෙහෙ නිසින්නාව ‘‘කිං නු ඛො මය්හං පුත්තස්ස පබ්බජිතකිච්චං මත්තකං පත්තං, නො’’ති උපධාරයමානා තස්ස අරහත්තපත්තිං ඤත්වා උත්තරි උපධාරියමානා, ‘‘මම පුත්තො අරහත්තං පත්වා අහො වත මෙ අයං උපාසිකා මහතී පතිට්ඨා ජාතා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අතීතෙපි නු ඛො මෙ අයං පතිට්ඨා භූතපුබ්බා, නො’’ති උපධාරෙන්තො එකූනඅත්තභාවසතං අනුස්සරි, ‘‘අහං ඛො පන එකූනඅත්තභාවසතෙ අඤ්ඤෙහි සද්ධිං එකතො ¶ හුත්වා එතං ජීවිතා වොරොපෙසිං, අයං මෙ එත්තකං අගුණං ¶ දිස්වා ‘අහො භාරියං කම්මං කතං උපාසිකායා’’ති චින්තෙසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො එවං සංසාරෙ සංසරන්තියා මම පුත්තස්ස උපකාරො කතපුබ්බො’’ති උපධාරයමානා තතො උත්තරිං සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා සතමෙ අත්තභාවෙ මයා එතස්ස පාදපරිචාරිකාය හුත්වා එතස්මිං ජීවිතා වොරොපනට්ඨානෙ ජීවිතදානං දින්නං, අහො මයා මම පුත්තස්ස මහාඋපකාරො කතපුබ්බො’’ති ගෙහෙ නිසින්නාව උත්තරිං විසෙසෙත්වා ‘‘උපධාරෙථා’’ති ආහ. සො දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුත්වා විසෙසෙත්වා සතමං අත්තභාවං අනුස්සරිත්වා තත්ථ තාය අත්තනො ජීවිතස්ස දින්නභාවං දිස්වා, ‘‘අහො මම ඉමාය මහාඋපාසිකාය උපකාරො කතපුබ්බො’’ති අත්තමනො හුත්වා තස්සා තත්ථෙව චතූසු මග්ගඵලෙසු පඤ්හං කථෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

3. අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු

සුදුද්දසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො අඤ්ඤතරං උක්කණ්ඨිතභික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සත්ථරි කිර සාවත්ථියං විහරන්තෙ එකො සෙට්ඨිපුත්තො අත්තනො කුලූපගත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, එකං මෙ දුක්ඛතො මුච්චනකාරණං කථෙථා’’ති ¶ ආහ. ‘‘සාධාවුසො, සචෙසි දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සලාකභත්තං දෙහි, පක්ඛිකභත්තං දෙහි, වස්සාවාසිකං දෙහි, චීවරාදයො පච්චයෙ දෙහි, අත්තනො සාපතෙය්යං තයො කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙන කම්මන්තං පයොජෙහි, එකෙන පුත්තදාරං පොසෙහි, එකං බුද්ධසාසනෙ දෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ¶ වුත්තපටිපාටියා සබ්බං කත්වා පුන ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘තතො උත්තරිං අඤ්ඤං කිං කරොමි, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආවුසො, තීණි සරණානි ගණ්හ, පඤ්ච සීලානි ගණ්හාහී’’ති. තානිපි පටිග්ගහෙත්වා තතො උත්තරිං පුච්ඡි. ‘‘තෙන හි දස සීලානි ගණ්හාහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ගණ්හි. සො එවං අනුපුබ්බෙන පුඤ්ඤකම්මස්ස කතත්තා අනුපුබ්බසෙට්ඨිපුත්තො නාම ජාතො. තතො ‘‘උත්තරිම්පි කත්තබ්බං අත්ථි, භන්තෙ’’ති පුන පුච්ඡිත්වා, ‘‘තෙන හි පබ්බජාහී’’ති වුත්තො නික්ඛමිත්වා ¶ පබ්බජි. තස්සෙකො ආභිධම්මිකභික්ඛු ආචරියො අහොසි. එකො විනයධරො උපජ්ඣායො. තස්ස ලද්ධූපසම්පදස්ස ආචරියො අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ අභිධම්මෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටතී’’ති. උපජ්ඣායොපිස්ස අත්තනො සන්තිකං ආගතකාලෙ විනයෙ පඤ්හං කථෙසි – ‘‘බුද්ධසාසනෙ නාම ඉදං කාතුං වට්ටති, ඉදං න වට්ටති, ඉදං කප්පති, ඉදං න කප්පතී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං ඉදං කම්මං, අහං දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො පබ්බජිතො, ඉධ ච මම හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි න පඤ්ඤායති, ගෙහෙ ¶ ඨත්වාව දුක්ඛා මුච්චිතුං සක්කා, මයා ගිහිනා භවිතුං වට්ටතී’’ති. සො තතො පට්ඨාය උක්කණ්ඨිතො අනභිරතො ද්වත්තිංසාකාරෙ සජ්ඣායං න කරොති, උද්දෙසං න ගණ්හාති, කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො අහොසි.

අථ නං දහරසාමණෙරා, ‘‘ආවුසො, කිං ත්වං ඨිතට්ඨානෙ ඨිතොව නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නොව අහොසි, පණ්ඩුරොගාභිභූතො කිසො ලූඛො ධමනිසන්ථතගත්තො ආලස්සියාභිභූතො කච්ඡුපරිකිණ්ණො, කිං තෙ කත’’න්ති පුච්ඡිංසු. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හි, ආවුසො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? සො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. තෙ තස්ස ආචරියුපජ්ඣායානං ආචික්ඛිංසු. ආචරියුපජ්ඣායා තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථා’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු තුම්හාකං සාසනෙ උක්කණ්ඨිතො’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අහං, භන්තෙ, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමොව පබ්බජිතො, තස්ස මෙ ආචරියො අභිධම්මකථං කථෙසි, උපජ්ඣායො විනයකථං කථෙසි, ස්වාහං ‘ඉධ මෙ හත්ථපසාරණට්ඨානම්පි නත්ථි, ගිහිනා හුත්වා සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතුං, ගිහි භවිස්සාමී’ති සන්නිට්ඨානමකාසිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං, භික්ඛු, එකමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසි, අවසෙසානං රක්ඛනකිච්චං නත්ථී’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තව චිත්තමෙව රක්ඛිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අත්තනො චිත්තමෙව රක්ඛාහි, සක්කා දුක්ඛා මුච්චිතු’’න්ති ඉමං ඔවාදං දත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සුදුද්දසං ¶ සුනිපුණං, යත්ථකාමනිපාතිනං;

චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවී, චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහ’’න්ති.

තත්ථ ¶ සුදුද්දසන්ති ¶ සුට්ඨු දුද්දසං. සුනිපුණන්ති සුට්ඨු නිපුණං පරමසණ්හං. යත්ථකාමනිපාතිනන්ති ජාතිආදීනි අනොලොකෙත්වා ලභිතබ්බාලභිතබ්බයුත්තායුත්තට්ඨානෙසු යත්ථ කත්ථචි නිපතනසීලං. චිත්තං රක්ඛෙථ මෙධාවීති අන්ධබාලො දුම්මෙධො අත්තනො චිත්තං රක්ඛිතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, චිත්තවසිකො හුත්වා අනයබ්යසනං පාපුණාති. මෙධාවී පන පණ්ඩිතොව චිත්තං රක්ඛිතුං සක්කොති, තස්මා ත්වම්පි චිත්තමෙව ගොපෙහි. ඉදඤ්හි චිත්තං ගුත්තං සුඛාවහං මග්ගඵලනිබ්බානසුඛානි ආවහතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

අඤ්ඤතරඋක්කණ්ඨිතභික්ඛුවත්ථු තතියං.

4. සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු

දූරඞ්ගමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො සඞ්ඝරක්ඛිතං නාම භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො ලද්ධූපසම්පදො සඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො නාම හුත්වා කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. තස්ස ¶ කනිට්ඨභගිනී පුත්තං ලභිත්වා ථෙරස්ස නාමං අකාසි. සො භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතො නාම හුත්වා වයප්පත්තො ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාරාමෙ වස්සං උපගන්ත්වා, ‘‘එකං සත්තහත්ථං, එකං අට්ඨහත්ථ’’න්ති ද්වෙ වස්සාවාසිකසාටකෙ ලභිත්වා අට්ඨහත්ථං ‘‘උපජ්ඣායස්ස මෙ භවිස්සතී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘සත්තහත්ථං මය්හං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා වුට්ඨවස්සො ‘‘උපජ්ඣායං පස්සිස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ආගන්ත්වා ථෙරෙ විහාරං අනාගතෙයෙව විහාරං පවිසිත්වා ථෙරස්ස දිවාට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා පාදොදකං උපට්ඨපෙත්වා ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො නිසීදි. අථස්සාගමනභාවං දිස්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරං ¶ පටිග්ගහෙත්වා, ‘‘නිසීදථ, භන්තෙ’’ති ථෙරං නිසීදාපෙත්වා තාලවණ්ටං ආදාය ¶ බීජිත්වා පානීයං දත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තං සාටකං ආනෙත්වා පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පරිභුඤ්ජථා’’ති වත්වා බීජයමානො අට්ඨාසි.

අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මය්හං චීවරං පරිපුණ්ණං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මයා ලද්ධකාලතො පට්ඨාය අයං තුම්හාකමෙව සල්ලක්ඛිතො, පරිභොගං කරොථා’’ති. ‘‘හොතු, සඞ්ඝරක්ඛිත, පරිපුණ්ණං මෙ චීවරං, ත්වමෙව පරිභුඤ්ජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා එවං කරොථ, තුම්හෙහි පරිභුත්තෙ මය්හං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති. අථ නං තස්ස පුනප්පුනං කථෙන්තස්සපි ¶ ථෙරො න ඉච්ඡියෙව.

එවං සො බීජයමානො ඨිතොව චින්තෙසි – ‘‘අහං ථෙරස්ස ගිහිකාලෙ භාගිනෙය්යො, පබ්බජිතකාලෙ සද්ධිවිහාරිකො, එවම්පි මයා සද්ධිං උපජ්ඣායො පරිභොගං න කත්තුකාමො. ඉමස්මිං මයා සද්ධිං පරිභොගං අකරොන්තෙ කිං මෙ සමණභාවෙන, ගිහි භවිස්සාමී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘දුස්සණ්ඨාපිතො ඝරාවාසො, කිං නු ඛො කත්වා ගිහිභූතො ජීවිස්සාමී’’ති. තතො චින්තෙසි – ‘‘අට්ඨහත්ථසාටකං වික්කිණිත්වා එකං එළිකං ගණ්හිස්සාමි, එළිකා නාම ඛිප්පං විජායති, ස්වාහං විජාතං විජාතං වික්කිණිත්වා මූලං කරිස්සාමි, මූලෙ බහූ කත්වා එකං පජාපතිං ආනෙස්සාමි, සා එකං පුත්තං විජායිස්සති. අථස්ස මම මාතුලස්ස නාමං කත්වා චූළයානකෙ නිසීදාපෙත්වා මම පුත්තඤ්ච භරියඤ්ච ආදාය මාතුලං වන්දිතුං ආගමිස්සාමි, ආගච්ඡන්තෙ අන්තරාමග්ගෙ මම භරියං එවං වක්ඛාමි – ‘ආනෙහි තාව මෙ පුත්තං වහිස්සාමින’න්ති. සා ‘කිං තෙ පුත්තෙන, එහි, ඉමං යානකං පාජෙහී’ති වත්වා පුත්තං ගහෙත්වා, ‘අහං නෙස්සාමි න’න්ති නෙත්වා සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තී චක්කපථෙ ඡඩ්ඩෙස්සති. අථස්ස සරීරං අභිරුහිත්වා චක්කං ගමිස්සති, අථ නං ‘ත්වං මම පුත්තං නෙව මය්හං අදාසි, නං සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි නාසිතොස්මි තයා’ති වත්වා පතොදයට්ඨියා පිට්ඨියං පහරිස්සාමී’’ති.

සො එවං චින්තෙන්තොව ඨත්වා ¶ බීජයමානො ථෙරස්ස සීසෙ තාලවණ්ටෙන පහරි. ථෙරො ‘‘කිං නු ඛො අහං සඞ්ඝරක්ඛිතෙන සීසෙ පහතො’’ති ¶ උපධාරෙන්තො තෙන චින්තිතචින්තිතං සබ්බං ඤත්වා, ‘‘සඞ්ඝරක්ඛිත, මාතුගාමස්ස පහාරං දාතුං නාසක්ඛි, කො එත්ථ මහල්ලකත්ථෙරස්ස දොසො’’ති ආහ. සො ‘‘අහො නට්ඨොම්හි, ඤාතං කිර මෙ උපජ්ඣායෙන චින්තිතචින්තිතං, කිං මෙ සමණභාවෙනා’’ති තාලවණ්ටං ඡඩ්ඩෙත්වා පලායිතුං ආරද්ධො.

අථ නං දහරා ච සාමණෙරා ච අනුබන්ධිත්වා ආදාය සත්ථු සන්තිකං අගමංසු. සත්ථා තෙ ¶ භික්ඛූ දිස්වාව ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ආගතත්ථ, එකො වො භික්ඛු ලද්ධො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමං දහරං උක්කණ්ඨිත්වා පලායන්තං ගහෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතම්හා’’ති. ‘‘එවං කිර භික්ඛූ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිමත්ථං තෙ භික්ඛු එවං භාරියං කම්මං කතං, නනු ත්වං ආරද්ධවීරියස්ස එකස්ස බුද්ධස්ස පුත්තො, මාදිසස්ස නාම බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං දමෙත්වා සොතාපන්නොති වා සකදාගාමීති වා අනාගාමීති වා අරහාති වා වදාපෙතුං නාසක්ඛි, කිමත්ථං එවං භාරියං කම්මමකාසී’’ති? ‘‘උක්කණ්ඨිතොස්මි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා උක්කණ්ඨිතොසී’’ති? සො එවං වස්සාවාසිකසාටකානං ලද්ධදිවසතො පට්ඨාය යාව ථෙරස්ස තාලවණ්ටෙන පහාරා සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා, ‘‘ඉමිනා කාරණෙන පලාතොස්මි, භන්තෙ’’ති ¶ ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘එහි භික්ඛු, මා චින්තයි චිත්තං නාමෙතං දූරෙ හොන්තම්පි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනකජාතිකං, රාගදොසමොහබන්ධනා මුච්චනත්ථාය වායමිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දූරඞ්ගමං එකචරං, අසරීරං ගුහාසයං;

යෙ චිත්තං සංයමෙස්සන්ති, මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා’’ති.

තත්ථ දූරඞ්ගමන්ති චිත්තස්ස හි මක්කටසුත්තමත්තකම්පි පුරත්ථිමාදිදිසාභාගෙන ගමනාගමනං නාම නත්ථි, දූරෙ සන්තම්පි පන ආරම්මණං සම්පටිච්ඡතීති දූරඞ්ගමං නාම ජාතං. සත්තට්ඨචිත්තානි පන එකතො කණ්ණිකබද්ධානි එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජිතුං සමත්ථානි නාම නත්ථි. උප්පත්තිකාලෙ එකෙකමෙව චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං නිරුද්ධෙ පුන එකෙකමෙව උප්පජ්ජතීති එකචරං නාම ජාතං. චිත්තස්ස සරීරසණ්ඨානං වා නීලාදිප්පකාරො වණ්ණභෙදො වා නත්ථීති අසරීරං නාම ජාතං. ගුහා නාම චතුමහාභූතගුහා, ඉදඤ්ච හදයරූපං නිස්සාය පවත්තතීති ගුහාසයං ¶ නාම ජාතං. යෙ චිත්තන්ති යෙ කෙචි පුරිසා වා ඉත්ථියො වා ගහට්ඨා වා පබ්බජිතා වා අනුප්පජ්ජනකකිලෙසස්ස උප්පජ්ජිතුං අදෙන්තා සතිසම්මොසෙන උප්පන්නකිලෙසං පජහන්තා චිත්තං සංයමෙස්සන්ති සංයතං අවික්ඛිත්තං කරිස්සන්ති. මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනාති ¶ සබ්බෙතෙ කිලෙසබන්ධනාභාවෙන මාරබන්ධනසඞ්ඛාතා තෙභූමකවට්ටා මුච්චිස්සන්තීති.

දෙසනාපරියොසානෙ භාගිනෙය්යසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ජාතා, මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

සඞ්ඝරක්ඛිතභාගිනෙය්යත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො චිත්තහත්ථත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො නට්ඨගොණං පරියෙසන්තො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ ගොණං දිස්වා ගොයූථෙ විස්සජ්ජෙත්වා, ‘‘අවස්සං අය්යානං සන්තිකෙ ආහාරමත්තං ලභිස්සාමී’’ති ඛුප්පිපාසාපීළිතො විහාරං පවිසිත්වා භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තස්මිං ඛො පන සමයෙ භික්ඛූනං අවක්කාරපාතියං භුත්තාවසෙසකං භත්තං හොති, තෙ තං ඡාතකපීළිතං දිස්වා, ‘‘ඉතො භත්තං ගහෙත්වා භුඤ්ජාහී’’ති වදිංසු. බුද්ධකාලෙ ච පන අනෙකසූපබ්යඤ්ජනං භත්තං උප්පජ්ජති, සො තතො යාපනමත්තං ¶ ගහෙත්වා භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවිත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා, ‘‘කිං, භන්තෙ, අජ්ජ, අය්යා, නිමන්තනට්ඨානං අගමංසූ’’ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි, උපාසක, භික්ඛූ ඉමිනාව නීහාරෙන නිබද්ධං ලභන්තී’’ති. සො ‘‘මයං උට්ඨාය සමුට්ඨාය රත්තින්දිවං නිබද්ධං කම්මං කරොන්තාපි එවං මධුරබ්යඤ්ජනං භත්තං න ලභාම, ඉමෙ කිර නිබද්ධං භුඤ්ජන්ති, කිං මෙ ගිහිභාවෙන, භික්ඛු භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා භික්ඛූ උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘සාධු උපාසකා’’ති පබ්බාජෙසුං.

සො ¶ ලද්ධූපසම්පදො සබ්බප්පකාරං වත්තපටිවත්තං අකාසි. සො බුද්ධානං උප්පන්නෙන ලාභසක්කාරෙන කතිපාහච්චයෙන ථූලසරීරො අහොසි. තතො චින්තෙසි – ‘‘කිං මෙ භික්ඛාය චරිත්වා ජීවිතෙන, ගිහී භවිස්සාමී’’ති. සො විබ්භමිත්වා ගෙහං පාවිසි. තස්ස ගෙහෙ කම්මං කරොන්තස්ස කතිපාහෙනෙව සරීරං මිලායි. තතො ‘‘කිං මෙ ඉමිනා දුක්ඛෙන, සමණො භවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන ගන්ත්වා පබ්බජි. සො කතිපාහං වීතිනාමෙත්වා පුන උක්කණ්ඨිත්වා විබ්භමි, පබ්බජිතකාලෙ පන භික්ඛූනං උපකාරකො හොති. සො කතිපාහෙනෙව පුනපි උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘කිං මෙ ගිහිභාවෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. අථ නං භික්ඛූ උපකාරවසෙන පුන පබ්බාජයිංසු. එවං සො ඉමිනා නියාමෙනෙව ඡක්ඛත්තුං පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතො. තස්ස භික්ඛූ ‘‘එස චිත්තවසිකො හුත්වා විචරතී’’ති චිත්තහත්ථත්ථෙරොති නාමං කරිංසු.

තස්සෙවං අපරාපරං විචරන්තස්සෙව භරියා ගබ්භිනී අහොසි. සො සත්තමෙ වාරෙ අරඤ්ඤතො කසිභණ්ඩමාදාය ¶ ගෙහං ගන්ත්වා භණ්ඩකං ඨපෙත්වා ‘‘අත්තනො කාසාවං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගබ්භං පාවිසි ¶ . තස්මිං ඛණෙ තස්ස භරියා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායති. තස්සා නිවත්ථසාටකො අපගතො හොති, මුඛතො ච ලාලා පග්ඝරති, නාසා ඝුරඝුරායති, මුඛං විවට්ටං, දන්තං ඝංසති, සා තස්ස උද්ධුමාතකසරීරං විය උපට්ඨාසි. සො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං ඉද’’න්ති සඤ්ඤං ලභිත්වා, ‘‘අහං එත්තකං කාලං පබ්බජිත්වා ඉමං නිස්සාය භික්ඛුභාවෙ සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි’’න්ති කාසායකොටියං ගහෙත්වා උදරෙ බන්ධිත්වා ගෙහා නික්ඛමි.

අථස්ස අනන්තරගෙහෙ ඨිතා සස්සු තං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා, ‘‘අයං පටිඋක්කණ්ඨිතො භවිස්සති, ඉදානෙව අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා කාසාවං උදරෙ බන්ධිත්වාව ගෙහා නික්ඛන්තො විහාරාභිමුඛො ගච්ඡති, කිං නු ඛො’’ති ගෙහං පවිසිත්වා නිද්දායමානං ධීතරං පස්සිත්වා ‘‘ඉමං දිස්වා සො විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො’’ති ඤත්වා ධීතරං පහරිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි කාළකණ්ණි, සාමිකො තෙ තං නිද්දායමානං දිස්වා විප්පටිසාරී හුත්වා ගතො, නත්ථි සො ඉතො පට්ඨාය තුය්හ’’න්ති ආහ. ‘‘අපෙහි අපෙහි, අම්ම, කුතො තස්ස ගමනං අත්ථි, කතිපාහෙනෙව පුනාගමිස්සතී’’ති ආහ. සොපි ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්ති වත්වා ¶ ගච්ඡන්තො ගච්ඡන්තොව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. සො ¶ ගන්ත්වා භික්ඛූ වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. ‘‘න සක්ඛිස්සාම මංයං තං පබ්බාජෙතුං, කුතො තුය්හං සමණභාවො, සත්ථකනිසානපාසාණසදිසං තව සීස’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, ඉදානි මං අනුකම්පාය එකවාරං පබ්බාජෙථා’’ති. තෙ තං උපකාරවසෙන පබ්බාජයිංසු. සො කතිපාහෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

තෙපි නං ආහංසු – ‘‘ආවුසො චිත්තහත්ථ, තව ගමනසමයං ත්වමෙව ජානෙය්යාසි, ඉමස්මිං වාරෙ තෙ චිරායිත’’න්ති. ‘‘භන්තෙ, සංසග්ගස්ස අත්ථිභාවකාලෙ ගතම්හා, සො නො සංසග්ගො ඡින්නො, ඉදානි අගමනධම්මා ජාතම්හා’’ති. භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං භික්ඛු අම්හෙහි එවං වුත්තො එවං නාම කථෙසි, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, අභූතං වදතී’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අත්තනො අනවට්ඨිතචිත්තකාලෙ සද්ධම්මං අජානනකාලෙ ගමනාගමනං අකාසි, ඉදානිස්ස පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච පහීන’’න්ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා ආහ –

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස, සද්ධම්මං අවිජානතො;

පරිප්ලවපසාදස්ස, පඤ්ඤා න පරිපූරති.

‘‘අනවස්සුතචිත්තස්ස, අනන්වාහතචෙතසො;

පුඤ්ඤපාපපහීනස්ස, නත්ථි ජාගරතො භය’’න්ති.

තත්ථ ¶ අනවට්ඨිතචිත්තස්සාති චිත්තං නාමෙතං කස්සචි නිබද්ධං වා ථාවරං වා නත්ථි. යො පන පුග්ගලො අස්සපිට්ඨෙ ¶ ඨපිතකුම්භණ්ඩං විය ච ථුසරාසිම්හි කොට්ටිතඛාණුකො විය ච ඛල්ලාටසීසෙ ඨපිතකදම්බපුප්ඵං විය ච න කත්ථචි සණ්ඨාති, කදාචි බුද්ධසාවකො හොති, කදාචි ආජීවකො, කදාචි නිගණ්ඨො, කදාචි තාපසො. එවරූපො පුග්ගලො අනවට්ඨිතචිත්තො නාම. තස්ස අනවට්ඨිතචිත්තස්ස. සද්ධම්මං අවිජානතොති සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මභෙදං ඉමං සද්ධම්මං අවිජානන්තස්ස පරිත්තසද්ධතාය වා උප්ලවසද්ධතාය වා පරිප්ලවපසාදස්ස කාමාවචරරූපාවචරාදිභෙදා පඤ්ඤා න පරිපූරති. කාමාවචරායපි අපරිපූරයමානාය කුතොව රූපාවචරාරූපාවචරලොකුත්තරපඤ්ඤා පරිපූරිස්සතීති දීපෙති. අනවස්සුතචිත්තස්සාති රාගෙන අතින්තචිත්තස්ස. අනන්වාහතචෙතසොති ‘‘ආහතචිත්තො ඛිලජාතො’’ති ¶ (දී. නි. 3.319; විභ. 941; ම. නි. 1.185) ආගතට්ඨානෙ දොසෙන චිත්තස්ස පහතභාවො වුත්තො, ඉධ පන දොසෙන අප්පටිහතචිත්තස්සාති අත්ථො. පුඤ්ඤපාපපහීනස්සාති චතුත්ථමග්ගෙන පහීනපුඤ්ඤස්ස චෙව පහීනපාපස්ස ච ඛීණාසවස්ස. නත්ථි ජාගරතො භයන්ති ඛීණාසවස්ස ජාගරන්තස්සෙව අභයභාවො කථිතො විය. සො පන සද්ධාදීහි පඤ්චහි ජාගරධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා ජාගරො ¶ නාම. තස්මා තස්ස ජාගරන්තස්සාපි අජාගරන්තස්සාපි කිලෙසභයං නත්ථි කිලෙසානං අපච්ඡාවත්තනතො. න හි තං කිලෙසා අනුබන්ධන්ති තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනානං කිලෙසානං පුන අනුපගමනතො. තෙනෙවාහ – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති, සකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතී’’ති (චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27).

දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා සඵලා අහොසි.

අථෙකදිවසං භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘භාරියා වතිමෙ, ආවුසො, කිලෙසා නාම, එවරූපස්ස අරහත්තස්ස උපනිස්සායසම්පන්නො කුලපුත්තො කිලෙසෙහි ආලොළිතො සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිතො’’ති. සත්ථා තෙසං තං කථාපවත්තිං සුත්වා තඞ්ඛණානුරූපෙන ගමනෙන ධම්මසභං ගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසින්නො ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ එවමෙව, භික්ඛවෙ, කිලෙසා නාම භාරියා, සචෙ එතෙ රූපිනො හුත්වා කත්ථචි පක්ඛිපිතුං සක්කා භවෙය්යුං, චක්කවාළං අතිසම්බාධං, බ්රහ්මලොකො අතිනීචකොති ඔකාසො නෙසං න භවෙය්ය, මාදිසම්පි නාමෙතෙ පඤ්ඤාසම්පන්නං පුරිසාජානෙය්යං ආලොළෙන්ති, අවසෙසෙසු කා කථා? ‘‘අහඤ්හි අඩ්ඪනාළිමත්තං වරකචොරකං ¶ කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය ¶ ඡ වාරෙ පබ්බජිත්වා උප්පබ්බජිතපුබ්බො’’ති. ‘‘කදා, භන්තෙ, කදා සුගතා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කුදාලපණ්ඩිතො නාම බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ භූමියා තින්තාය ‘‘ගෙහෙ මෙ අඩ්ඪනාළිමත්තො වරකචොරකො ච කුණ්ඨකුදාලකො ¶ ච අත්ථි, වරකචොරකබීජං මා නස්සී’’ති උප්පබ්බජිත්වා එකං ඨානං කුදාලෙන කසිත්වා තං බීජං වපිත්වා වතිං කත්වා පක්කකාලෙ උද්ධරිත්වා නාළිමත්තබීජං ඨපෙත්වා සෙසං ඛාදි. සො ‘‘කිං මෙ දානි ගෙහෙන, පුන අට්ඨ මාසෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. ඉමිනාව නීහාරෙන නාළිමත්තං වරකචොරකඤ්ච කුණ්ඨකුදාලඤ්ච නිස්සාය සත්තවාරෙ ගිහී හුත්වා සත්තවාරෙ පබ්බජිත්වා සත්තමෙ පන වාරෙ චින්තෙසි – ‘‘අහං ඡ වාරෙ ඉමං කුණ්ඨකුදාලං නිස්සාය ගිහී හුත්වා පබ්බජිතො, කත්ථචිදෙව නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති. සො ගඞ්ගාය තීරං ගන්ත්වා, ‘‘පතිතට්ඨානං පස්සන්තො ඔතරිත්වා ගණ්හෙය්යං, යථාස්ස පතිතට්ඨානං න පස්සාමි, තථා නං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නාළිමත්තං බීජං පිලොතිකාය බන්ධිත්වා පිලොතිකං කුදාලඵලකෙ බන්ධිත්වා කුදාලං අග්ගදණ්ඩකෙ ගහෙත්වා ගඞ්ගාය තීරෙ ඨිතො අක්ඛීනි නිමීලෙත්වා උපරිසීසෙ තික්ඛත්තුං ආවිජ්ඣිත්වා ගඞ්ගායං ඛිපිත්වා ¶ නිවත්තිත්වා ඔලොකෙන්තො පතිතට්ඨානං අදිස්වා ‘‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’’ති තික්ඛත්තුං සද්දමකාසි.

තස්මිං ඛණෙ බාරාණසිරාජා පච්චන්තං වූපසමෙත්වා ආගන්ත්වා නදීතීරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා න්හානත්ථාය නදිං ඔතිණ්ණො තං සද්දං අස්සොසි. රාජූනඤ්ච නාම ‘‘ජිතං මෙ’’ති සද්දො අමනාපො හොති, සො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘අහං ඉදානි අමිත්තමද්දනං කත්වා ‘ජිතං මෙ’ති ආගතො, ත්වං පන ‘ජිතං මෙ, ජිතං මෙ’ති විරවසි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡි. කුදාලපණ්ඩිතො ‘‘ත්වං බාහිරකචොරෙ ජිනි, තයා ජිතං පුන අවජිතමෙව හොති, මයා පන අජ්ඣත්තිකො ලොභචොරො ජිතො, සො පුන මං න ජිනිස්සති, තස්සෙව ජයො සාධූ’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න තං ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං අවජීයති;

තං ඛො ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං නාවජීයතී’’ති. (ජා. 1.1.70);

තං ඛණංයෙව ච ගඞ්ගං ඔලොකෙන්තො ආපොකසිණං නිබ්බත්තෙත්වා අධිගතවිසෙසො ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. රාජා මහාපුරිසස්ස ධම්මකථං සුත්වා වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සද්ධිං බලකායෙන ¶ පබ්බජි. යොජනමත්තා පරිසා අහොසි. අපරොපි සාමන්තරාජා තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා, ‘‘තස්ස රජ්ජං ගණ්හිස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා තථා සමිද්ධං නගරං ¶ සුඤ්ඤං දිස්වා, ‘‘එවරූපං නගරං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො රාජා ඔරකෙ ඨානෙ න පබ්බජිස්සති, මයාපි පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා මහාපුරිසං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා සපරිවාරො පබ්බජි. එතෙනෙව නීහාරෙන සත්ත රාජානො පබ්බජිංසු. සත්තයොජනිකො අස්සමො අහොසි. සත්ත රාජානො භොගෙ ¶ ඡඩ්ඩෙත්වා එත්තකං ජනං ගහෙත්වා පබ්බජිංසු. මහාපුරිසො බ්රහ්මචරියවාසං වසිත්වා බ්රහ්මලොකූපගො අහොසි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා, ‘‘අහං, භික්ඛවෙ, තදා කුදාලපණ්ඩිතො අහොසිං, කිලෙසා නාමෙතෙ එවං භාරියා’’ති ආහ.

කුම්භූපමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආරද්ධවිපස්සකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර පඤ්චසතා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමා’’ති යොජනසතමග්ගං ගන්ත්වා එකං මහාවාසගාමං අගමංසු. අථ තෙ මනුස්සා දිස්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙහි යාගුභත්තාදීහි පරිවිසිත්වා, ‘‘කහං, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘යථාඵාසුකට්ඨාන’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘භන්තෙ, ඉමං තෙමාසං ඉධෙව වසථ, මයම්පි තුම්හාකං සන්තිකෙ සරණෙසු පතිට්ඨාය පඤ්ච සීලානි රක්ඛිස්සාමා’’ති යාචිත්වා තෙසං අධිවාසනං විදිත්වා, ‘‘අවිදූරෙ ඨානෙ මහන්තො වනසණ්ඩො අත්ථි, එත්ථ වසථ, භන්තෙ’’ති වත්වා උය්යොජෙසුං. භික්ඛූ තං වනසණ්ඩං පවිසිංසු. තස්මිං වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා දෙවතා ‘‘සීලවන්තො, අය්යා, ඉමං වනසණ්ඩං ¶ අනුප්පත්තා, අයුත්තං ඛො පන අස්මාකං අය්යෙසු ඉධ වසන්තෙසු පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා රුක්ඛෙ අභිරුය්හ වසිතු’’න්ති රුක්ඛතො ඔතරිත්වා භූමියං නිසීදිත්වා චින්තයිංසු, ‘‘අය්යා, ඉමස්මිං ඨානෙ අජ්ජෙකරත්තිං වසිත්වා අද්ධා ස්වෙ ගමිස්සන්තී’’ති. භික්ඛූපි පුනදිවසෙ අන්තොගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පුන තමෙව වනසණ්ඩං ආගමිංසු. දෙවතා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ¶ ස්වාතනාය කෙනචි නිමන්තිතො භවිස්සති, තස්මා පුනාගච්ඡති ¶ , අජ්ජ ගමනං න භවිස්සති, ස්වෙ ගමිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති ඉමිනා උපායෙන අඩ්ඪමාසමත්තං භූමියමෙව අච්ඡිංසු.

තතො චින්තයිංසු – ‘‘භදන්තා ඉමං තෙමාසං ඉධෙව මඤ්ඤෙ වසිස්සන්ති, ඉධෙව ඛො පන ඉමෙසු වසන්තෙසු අම්හාකං රුක්ඛෙ අභිරුහිත්වා නිසීදිතුම්පි න යුත්තං, තෙමාසං පුත්තදාරෙ ගහෙත්වා භූමියං නිසීදනට්ඨානානිපි දුක්ඛානි, කිඤ්චි කත්වා ඉමෙ භික්ඛූ පලාපෙතුං වට්ටතී’’ති. තා තෙසු තෙසු රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු චෙව චඞ්කමනකොටීසු ච ඡින්නසීසානි කබන්ධානි දස්සෙතුං අමනුස්සසද්දඤ්ච භාවෙතුං ආරභිංසු. භික්ඛූනං ඛිපිතකාසාදයො රොගා පවත්තිංසු. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං ‘‘තුය්හං, ආවුසො, කිං රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡන්තා, ‘‘මය්හං ඛිපිතරොගො, මය්හං කාසො’’ති වත්වා, ‘‘ආවුසො, අහං අජ්ජ චඞ්කමනකොටියං ඡින්නසීසං අද්දසං, අහං රත්තිට්ඨානෙ කබන්ධං අද්දසං ¶ , අහං දිවාට්ඨානෙ අමනුස්සසද්දං අස්සොසිං, පරිවජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨානං, අම්හාකං ඉධ අඵාසුකං අහොසි, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

අථ නෙ සත්ථා ආහ – ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, තස්මිං ඨානෙ වසිතුං න සක්ඛිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, අම්හාකං තස්මිං ඨානෙ වසන්තානං එවරූපානි භෙරවාරම්මණානි උපට්ඨහන්ති, එවරූපං අඵාසුකං හොති, තෙන මයං ‘වජ්ජෙතබ්බයුත්තකමිදං ඨාන’න්ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා තුම්හාකං සන්තිකං ආගතා’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තත්ථෙව තුම්හාකං ගන්තුං වට්ටතී’’ති. ‘‘න සක්කා, භන්තෙ’’ති. ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හෙ ආවුධං අග්ගහෙත්වා ගතා, ඉදානි ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. ‘‘කතරාවුධං, භන්තෙ’’ති? සත්ථා ‘‘අහං ආවුධං වො දස්සාමි, මයා දින්නං ආවුධං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති වත්වා –

‘‘කරණීයමත්ථකුසලෙන, යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්ච;

සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, සුවචො චස්ස මුදු අනතිමානී’’ති. (ඛු. පා. 9.1; සු. නි. 143) –

සකලං මෙත්තසුත්තං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමං තුම්හෙ බහි විහාරස්ස වනසණ්ඩතො පට්ඨාය සජ්ඣායන්තා අන්තොවිහාරං පවිසෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. තෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන තං ඨානං පත්වා බහිවිහාරෙ ගණසජ්ඣායං කත්වා සජ්ඣායමානා වනසණ්ඩං පවිසිංසු. සකලවනසණ්ඩෙ දෙවතා මෙත්තචිත්තං පටිලභිත්වා තෙසං පච්චුග්ගමනං කත්වා පත්තචීවරපටිග්ගහණං ¶ ආපුච්ඡිංසු, හත්ථපාදසම්බාහනං ¶ ආපුච්ඡිංසු, තෙසං තත්ථ තත්ථ ආරක්ඛං සංවිදහිංසු, පක්කධූපනතෙලං ¶ විය සන්නිසින්නා අහෙසුං. කත්ථචි අමනුස්සසද්දො නාම නාහොසි. තෙසං භික්ඛූනං චිත්තං එකග්ගං අහොසි. තෙ රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු නිසින්නා විපස්සනාය චිත්තං ඔතාරෙත්වා අත්තනි ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා, ‘‘අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො’’ති විපස්සනං වඩ්ඪයිංසු. සම්මාසම්බුද්ධො ගන්ධකුටියා නිසින්නොව තෙසං විපස්සනාය ආරද්ධභාවං ඤත්වා තෙ භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛවෙ, අයං අත්තභාවො නාම භිජ්ජනකට්ඨෙන අථාවරට්ඨෙන කුලාලභාජනසදිසො එවා’’ති වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා යොජනසතෙ ඨිතොපි අභිමුඛෙ නිසින්නො විය ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා දිස්සමානෙන රූපෙන ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කුම්භූපමං කායමිංම විදිත්වා, නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වා;

යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙන, ජිතඤ්ච රක්ඛෙ අනිවෙසනො සියා’’ති.

තත්ථ කුම්භූපමන්ති අබලදුබ්බලට්ඨෙන අනද්ධනියතාවකාලිකට්ඨෙන ඉමං කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතං ¶ කායං කුම්භූපමං කුලාලභාජනසදිසං විදිත්වා. නගරූපමං චිත්තමිදං ඨපෙත්වාති නගරං නාම බහිද්ධා ථිරං හොති, ගම්භීරපරිඛං පාකාරපරික්ඛිත්තං ද්වාරට්ටාලකයුත්තං, අන්තොසුවිභත්තවීථිචතුක්කසිඞ්ඝාටකසම්පන්නං අන්තරාපණං, තං ‘‘විලුම්පිස්සාමා’’ති බහිද්ධා චොරා ආගන්ත්වා පවිසිතුං අසක්කොන්තා පබ්බතං ආසජ්ජ පටිහතා විය ගච්ඡන්ති, එවමෙව පණ්ඩිතො කුලපුත්තො අත්තනො විපස්සනාචිත්තං ථිරං නගරසදිසං කත්වා ඨපෙත්වා නගරෙ ඨිතො එකතොධාරාදිනානප්පකාරාවුධෙන චොරගණං විය විපස්සනාමයෙන ච අරියමග්ගමයෙන ච පඤ්ඤාවුධෙන තංතංමග්ගවජ්ඣං කිලෙසමාරං පටිබාහන්තො තං තං කිලෙසමාරං යොධෙථ, පහරෙය්යාථාති අත්ථො. ජිතඤ්ච රක්ඛෙති ජිතඤ්ච උප්පාදිතං තරුණවිපස්සනං ආවාසසප්පායඋතුසප්පායභොජනසප්පායපුග්ගලසප්පායධම්මස්සවනසප්පායාදීනි ආසෙවන්තො අන්තරන්තරා සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛෙය්ය.

අනිවෙසනො ¶ සියාති අනාලයො භවෙය්ය. යථා නාම යොධො සඞ්ගාමසීසෙ බලකොට්ඨකං කත්වා අමිත්තෙහි සද්ධිං යුජ්ඣන්තො ඡාතො වා පිපාසිතො ¶ වා හුත්වා සන්නාහෙ වා සිථිලෙ ආවුධෙ වා පතිතෙ බලකොට්ඨකං පවිසිත්වා විස්සමිත්වා භුඤ්ජිත්වා පිවිත්වා සන්නහිත්වා ආවුධං ගහෙත්වා පුන නික්ඛමිත්වා යුජ්ඣන්තො පරසෙනං මද්දති, අජිතං ජිනාති, ජිතං රක්ඛති. සො හි සචෙ බලකොට්ඨකෙ ඨිතො එවං විස්සමන්තො තං අස්සාදෙන්තො අච්ඡෙය්ය, රජ්ජං පරහත්ථගතං කරෙය්ය, එවමෙව, භික්ඛු, පටිලද්ධං තරුණවිපස්සනං පුනප්පුනං සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ¶ සුද්ධචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො රක්ඛිතුං සක්කොති, උත්තරිමග්ගඵලපටිලාභෙන කිලෙසමාරං ජිනාති. සචෙ පන සො සමාපත්තිමෙව අස්සාදෙති, සුද්ධචිත්තෙන පුනප්පුනං සඞ්ඛාරෙ න සම්මසති, මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං න සක්කොති. තස්මා රක්ඛිතබ්බයුත්තකං රක්ඛන්තො අනිවෙසනො සියා, සමාපත්තිං නිවෙසනං කත්වා තත්ථ න නිවෙසෙය්ය, ආලයං න කරෙය්යාති අත්ථො. ‘‘අද්ධා තුම්හෙපි එවං කරොථා’’ති එවං සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙසි.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතා භික්ඛූ නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නායෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තථාගතස්ස සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං වණ්ණයන්තා ථොමෙන්තා වන්දන්තාව ආගච්ඡිංසූති.

අචිරං ¶ වතයං කායොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර සාවත්ථිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිතො, සො ලද්ධූපසම්පදො තිස්සත්ථෙරො නාම අහොසි. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ තස්ස සරීරෙ රොගො උදපාදි. සාසපමත්තියො පිළකා උට්ඨහිංසු. තා අනුපුබ්බෙන මුග්ගමත්තා කලායමත්තා කොලට්ඨිමත්තා ආමලකමත්තා බෙළුවසලාටුමත්තා බෙළුවමත්තා හුත්වා පභිජ්ජිංසු, සකලසරීරං ඡිද්දාවඡිද්දං අහොසි. පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරොත්වෙවස්ස නාමං උදපාදි. අථස්ස අපරභාගෙ අට්ඨීනි භිජ්ජිංසු. සො අප්පටිජග්ගියො ¶ අහොසි. නිවාසනපාරුපනං පුබ්බලොහිතමක්ඛිතං ජාලපූවසදිසං අහොසි. සද්ධිවිහාරිකාදයො පටිජග්ගිතුං අසක්කොන්තා ඡඩ්ඩයිංසු. සො අනාථො හුත්වා නිපජ්ජි.

බුද්ධානඤ්ච නාම ද්වෙ වාරෙ ලොකවොලොකනං අවිජහිතං හොති. පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තා චක්කවාළමුඛවට්ටිතො පට්ඨාය ගන්ධකුටිඅභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති, සායං ඔලොකෙන්තා ගන්ධකුටිතො පට්ඨාය බාහිරාභිමුඛං ඤාණං කත්වා ඔලොකෙන්ති. තස්මිං පන සමයෙ භගවතො ඤාණජාලස්ස අන්තො පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො පඤ්ඤායි. සත්ථා තස්ස භික්ඛුනො අරහත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා, ‘‘අයං සද්ධිවිහාරිකාදීහි ඡඩ්ඩිතො, ඉදානිස්ස මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං පටිසරණං ¶ නත්ථී’’ති ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා විහාරචාරිකං චරමානො විය අග්ගිසාලං ගන්ත්වා උක්ඛලිං ධොවිත්වා උදකං දත්වා උද්ධනං ආරොපෙත්වා උදකස්ස තත්තභාවං ආගමයමානො අග්ගිසාලායමෙව අට්ඨාසි. තත්තභාවං ජානිත්වා ගන්ත්වා තස්ස භික්ඛුනො නිපන්නමඤ්චකොටියං ¶ ගණ්හි, තදා භික්ඛූ ‘‘අපෙථ, භන්තෙ, මයං ගණ්හිස්සාමා’’ති මඤ්චකං ගහෙත්වා අග්ගිසාලං ආනයිංසු. සත්ථා අම්බණං ආහරාපෙත්වා උණ්හොදකං ආසිඤ්චිත්වා තෙහි භික්ඛූහි තස්ස පාරුපනං ගාහාපෙත්වා උණ්හොදකෙ මද්දාපෙත්වා මන්දාතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස සන්තිකෙ ඨත්වා සරීරං උණ්හොදකෙන තෙමෙත්වා ඝංසිත්වා න්හාපෙසි, තස්ස නහානපරියොසානෙ පාරුපනං සුක්ඛි. අථ නං තං නිවාසාපෙත්වා නිවත්ථකාසාවං උදකෙ මද්දාපෙත්වා ආතපෙ විස්සජ්ජාපෙසි. අථස්ස ගත්තෙ උදකෙ ඡින්නමත්තෙ තම්පි සුක්ඛි. සො එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා සල්ලහුකසරීරො එකග්ගචිත්තො මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. සත්ථා තස්ස උස්සීසකෙ ඨත්වා, ‘‘භික්ඛු අයං තව කායො අපෙතවිඤ්ඤාණො නිරුපකාරො හුත්වා කලිඞ්ගරං විය පථවියං සෙස්සතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අචිරං වතයං කායො, පථවිං අධිසෙස්සති;

ඡුද්ධො අපෙතවිඤ්ඤාණො, නිරත්ථංව කලිඞ්ගර’’න්ති.

තත්ථ අචිරං වතාති භික්ඛු න චිරස්සෙව අයං කායො පථවිං අධිසෙස්සති, ඉමිස්සා පකතිසයනෙන සයිතාය පථවියා උපරි සයිස්සති ¶ . ඡුද්ධොති අපවිද්ධො, අපගතවිඤ්ඤාණතාය ¶ තුච්ඡො හුත්වා සෙස්සතීති දස්සෙති. යථා කිං? නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං නිරුපකාරං නිරත්ථකං කට්ඨඛණ්ඩං විය. දබ්බසම්භාරත්ථිකා හි මනුස්සා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා උජුකං උජුකසණ්ඨානෙන වඞ්කං වඞ්කසණ්ඨානෙන ඡින්දිත්වා දබ්බසම්භාරං ගණ්හන්ති, අවසෙසං පන සුසිරඤ්ච පූතිකඤ්ච අසාරකඤ්ච ගණ්ඨිජාතඤ්ච ඡින්දිත්වා තත්ථෙව ඡඩ්ඩෙන්ති. අඤ්ඤෙ දබ්බසම්භාරත්ථිකා ආගන්ත්වා තං ගහෙතාරො නාම නත්ථි, ඔලොකෙත්වා අත්තනො උපකාරකමෙව ගණ්හන්ති, ඉතරං පථවීගතමෙව හොති. තං පන තෙන තෙන උපායෙන මඤ්චපටිපාදකං වා පාදකථලිකං වා ඵලකපීඨං වා කාතුං සක්කාපි භවෙය්ය. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ද්වත්තිංසාය කොට්ඨාසෙසු එකකොට්ඨාසොපි මඤ්චපටිපාදකාදිවසෙන අඤ්ඤෙන වා උපකාරමුඛෙන ගය්හූපගො නාම නත්ථි, කෙවලං නිරත්ථංව කලිඞ්ගරං අයං කායො අපගතවිඤ්ඤාණො කතිපාහෙනෙව පථවියං සෙස්සතීති.

දෙසනාවසානෙ පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපන්නාදයො ¶ අහෙසුං. ථෙරොපි අරහත්තං පත්වාව පරිනිබ්බායි. සත්ථා තස්ස සරීරකිච්චං කාරාපෙත්වා ධාතුයො ගහෙත්වා චෙතියං කාරාපෙසි. භික්ඛූ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරො කුහිං නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘පරිනිබ්බුතො, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපස්ස පන අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නස්ස භික්ඛුනො කිං කාරණා ගත්තං පුතිකං ජාතං, කිං කාරණා අට්ඨීනි භින්නානි, කිමස්ස කාරණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයභාවං පත්ත’’න්ති? ‘‘භික්ඛවෙ, සබ්බමෙතං එතස්ස අත්තනා කතකම්මෙනෙව නිබ්බත්ත’’න්ති. ‘‘කිං පන තෙන, භන්තෙ, කත’’න්ති? ‘‘තෙන හි, භික්ඛවෙ, සුණාථා’’ති අතීතං ආහරි –

අයං ¶ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සාකුණිකො හුත්වා බහූ සකුණෙ වධිත්වා ඉස්සරජනං උපට්ඨහි. තෙසං දින්නාවසෙසෙ වික්කිණාති, ‘‘වික්කිතාවසෙසා මාරෙත්වා ඨපිතා පූතිකා භවිස්සන්තී’’ති යථා උප්පතිතුං න සක්කොන්ති, තථා තෙසං ජඞ්ඝට්ඨීනි ච පක්ඛට්ඨීනි ච භින්දිත්වා රාසිං කත්වා ඨපෙති, තෙ පුනදිවසෙ වික්කිණාති. අතිබහූනං පන ලද්ධකාලෙ අත්තනොපි අත්ථාය පචාපෙති. තස්සෙකදිවසං රසභොජනෙ පක්කෙ එකො ඛීණාසවො පිණ්ඩාය චරන්තො ගෙහද්වාරෙ අට්ඨාසි. සො ථෙරං දිස්වා ¶ චිත්තං පසාදෙත්වා, ‘‘මයා බහූ පාණා මාරෙත්වා ඛාදිතා, අය්යො ච මෙ ගෙහද්වාරෙ ඨිතො, අන්තොගෙහෙ ච රසභොජනං සංවිජ්ජති, පිණ්ඩපාතමස්ස දස්සාමී’’ති තස්ස පත්තං ආදාය පූරෙත්වා රසපිණ්ඩපාතං දත්වා ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මස්ස මත්ථකං පාපුණෙය්ය’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි. ‘‘භික්ඛවෙ, තදා කතකම්මවසෙනෙතං තිස්සස්ස නිප්ඵන්නං, සකුණානං අට්ඨිභෙදනනිස්සන්දෙන තිස්සස්ස ගත්තඤ්ච පූතිකං ජාතං, අට්ඨීනි ච භින්නානි, ඛීණාසවස්ස රසපිණ්ඩපාතදානනිස්සන්දෙන අරහත්තං පත්තො’’ති.

පූතිගත්තතිස්සත්ථෙරවත්ථු සත්තමං.

දිසො දිසන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා කොසලජනපදෙ නන්දගොපාලකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගහපතිනො නන්දො නාම ¶ ගොපාලකො ගොයූථං රක්ඛති අඩ්ඪො මහද්ධනො මහාභොගො. සො කිර යථා කෙණියො ජටිලො පබ්බජ්ජාවෙසෙන, එවං ගොපාලකත්තෙන රාජබලිං පරිහරන්තො අත්තනො කුටුම්බං රක්ඛති. සො කාලෙන කාලං පඤ්ච ගොරසෙ ආදාය ¶ අනාථපිණ්ඩිකස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා සත්ථාරං පස්සති, ධම්මං සුණාති, අත්තනො වසනට්ඨානං ආගමනත්ථාය සත්ථාරං යාචති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමයමානො ආගන්ත්වා පරිපක්කභාවං ඤත්වා එකදිවසං මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො චාරිකං චරන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම තස්ස වසනට්ඨානාසන්නෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. නන්දො සත්ථු සන්තිකං අගන්ත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්ථාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පණීතං පඤ්චගොරසදානං අදාසි. සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථා අනුමොදනං කත්වා දානකථාදිභෙදං අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ නන්දගොපාලකො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං අනුගච්ඡන්තො දූරං ගන්ත්වා, ‘‘තිට්ඨ, උපාසකා’’ති නිවත්තියමානො වන්දිත්වා නිවත්ති. අථ නං එකො ලුද්දකො විජ්ඣිත්වා මාරෙසි. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තා භික්ඛූ නං දිස්වා ගන්ත්වා සත්ථාරං ¶ ආහංසු – ‘‘නන්දො, භන්තෙ, ගොපාලකො තුම්හාකං ඉධාගතත්තා මහාදානං දත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තෙන්තො මාරිතො, සචෙ තුම්හෙ නාගච්ඡිස්සථ, නාස්ස මරණං අභවිස්සා’’ති. සත්ථා ¶ , ‘‘භික්ඛවෙ, මයි ආගතෙපි අනාගතෙපි තස්ස චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසා ච ගච්ඡන්තස්සාපි මරණතො මුච්චනූපායො නාම නත්ථි. යඤ්හි නෙව චොරා, න වෙරිනො කරොන්ති, තං ඉමෙසං සත්තානං අන්තොපදුට්ඨං මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තමෙව කරොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දිසො දිසං යං තං කයිරා, වෙරී වා පන වෙරිනං;

මිච්ඡාපණිහිතං චිත්තං, පාපියො නං තතො කරෙ’’ති.

තත්ථ දිසො දිසන්ති චොරො චොරං. ‘‘දිස්වා’’ති පාඨසෙසො. යං තං කයිරාති යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. ඉදං වුත්තං හොති – එකො එකස්ස මිත්තදුබ්භී චොරො පුත්තදාරඛෙත්තවත්ථු ගොමහිංසාදීසු අපරජ්ඣන්තො යස්ස අපරජ්ඣති, තම්පි තථෙව අත්තනි අපරජ්ඣන්තං චොරං දිස්වා, වෙරි වා පන කෙනචිදෙව කාරණෙන බද්ධවෙරං වෙරිං දිස්වා අත්තනො කක්ඛළතාය දාරුණතාය යං තං තස්ස අනයබ්යසනං කරෙය්ය, පුත්තදාරං වා පීළෙය්ය, ඛෙත්තාදීනි වා නාසෙය්ය, ජීවිතා වා පන නං වොරොපෙය්ය, දසසු අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතත්තා මිච්ඡාපහිණිතං චිත්තං පාපියො නං තතො කරෙ තං පුරිසං තතො පාපතරං කරෙය්ය. වුත්තප්පකාරෙහි, දිසො දිසස්ස වා වෙරී වෙරිනො වා ඉමස්මිංයෙව ¶ අත්තභාවෙ දුක්ඛං වා උප්පාදෙය්ය, ජීවිතක්ඛයං වා කරෙය්ය. ඉදං පන අකුසලකම්මපථෙසු මිච්ඡාඨපිතං චිත්තං දිට්ඨෙව ධම්මෙ අනයබ්යසනං පාපෙති, අත්තභාවසතසහස්සෙසුපි චතූසු අපායෙසු ඛිපිත්වා සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙතීති.

දෙසනාපරියොසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා දෙසනා ජාතා. උපාසකෙන පන භවන්තරෙ කතකම්මං භික්ඛූහි න පුච්ඡිතං, තස්මා සත්ථාරා න කථිතන්ති.

න ¶ තං මාතා පිතා කයිරාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො සොරෙය්යත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

වත්ථු සොරෙය්යනගරෙ සමුට්ඨිතං, සාවත්ථියං නිට්ඨාපෙසි. සම්මාසම්බුද්ධෙ සාවත්ථියං විහරන්තෙ සොරෙය්යනගරෙ සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො එකෙන සහායකෙන සද්ධිං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන න්හානත්ථාය නගරා නික්ඛමි. තස්මිං ඛණෙ මහාකච්චායනත්ථෙරො සොරෙය්යනගරං පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමො හුත්වා බහිනගරෙ සඞ්ඝාටිං පාරුපති. ථෙරස්ස ච සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං. සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තො තං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය, මම වා භරියාය සරීරවණ්ණො එතස්ස සරීරවණ්ණො ¶ විය භවෙය්යා’’ති. තස්ස චින්තිතමත්තෙයෙව පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුරහොසි. සො ලජ්ජමානො යානකා ඔරුය්හ පලායි. පරිජනො තං අසඤ්ජානන්තො ‘‘කිමෙත’’න්ති ආහ. සාපි තක්කසිලමග්ගං පටිපජ්ජි. සහායකොපිස්සා ඉතො චිතො ච විචරිත්වාපි නාද්දස. සබ්බෙ න්හායිත්වා ගෙහං අගමිංසු. ‘‘කහං සෙට්ඨිපුත්තො’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘න්හත්වා ආගතො භවිස්සතීති මඤ්ඤිම්හා’’ති වදිංසු. අථස්ස මාතාපිතරො තත්ථ තත්ථ පරියෙසිත්වා අපස්සන්තා රොදිත්වා පරිදෙවිත්වා, ‘‘මතො භවිස්සතී’’ති මතකභත්තං අදංසු. සා එකං තක්කසිලගාමිං සත්ථවාහං දිස්වා යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුබන්ධි.

අථ නං මනුස්සා දිස්වා, ‘‘අම්හාකං යානකස්ස පච්ඡතො පච්ඡතො අනුගච්ඡති, මයං ‘කස්සෙසා දාරිකා’ති තං න ජානාමා’’ති වදිංසු. සාපි ‘‘තුම්හෙ අත්තනො යානකං පාජෙථ, අහං පදසා ගමිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී අඞ්ගුලිමුද්දිකං දත්වා එකස්මිං යානකෙ ඔකාසං කාරෙසි. මනුස්සා චින්තයිංසු – ‘‘තක්කසිලනගරෙ අම්හාකං සෙට්ඨිපුත්තස්ස භරියා නත්ථි, තස්ස ආචික්ඛිස්සාම, මහාපණ්ණාකාරො නො භවිස්සතී’’ති. තෙ ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘සාමි, අම්හෙහි තුම්හාකං ¶ එකං ඉත්ථිරතනං ආනීත’’න්ති ආහංසු. සො තං සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො වයානුරූපං ¶ අභිරූපං පාසාදිකං දිස්වා උප්පන්නසිනෙහො ගෙහෙ අකාසි. පුරිසා හි ඉත්ථියො, ඉත්ථියො ¶ වා පුරිසා අභූතපුබ්බා නාම නත්ථි. පුරිසා හි පරස්ස දාරෙසු අතිචරිත්වා කාලං කත්වා බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා මනුස්සජාතිං ආගච්ඡන්තා අත්තභාවසතෙ ඉත්ථිභාවං ආපජ්ජන්ති.

ආනන්දත්ථෙරොපි කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී අරියසාවකො සංසාරෙ සංසරන්තො එකස්මිං අත්තභාවෙ කම්මාරකුලෙ නිබ්බත්තො. පරදාරකම්මං කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන චුද්දසසු අත්තභාවෙසු පුරිසස්ස පාදපරිචාරිකා ඉත්ථී අහොසි, සත්තසු අත්තභාවෙසු බීජුද්ධරණං පාපුණි. ඉත්ථියො පන දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා ඉත්ථිභාවෙ ඡන්දං විරාජෙත්වා, ‘‘ඉදං නො පුඤ්ඤං පුරිසත්තභාවපටිලාභාය සංවත්තතූ’’ති චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා කාලං කත්වා පුරිසත්තභාවං පටිලභන්ති, පතිදෙවතා හුත්වා සාමිකෙ සම්මාපටිපත්තිවසෙනාපි පුරිසත්තභාවං පටිලභන්තෙව.

අයං පන සෙට්ඨිපුත්තො ථෙරෙ අයොනිසො චිත්තං උප්පාදෙත්වා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඉත්ථිභාවං පටිලභි. තක්කසිලායං සෙට්ඨිපුත්තෙන සද්ධිං සංවාසමන්වාය පන තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං ලභිත්වා තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අපරම්පි පුත්තං පටිලභි. එවමස්සා කුච්ඡියං වුත්ථා ද්වෙ, සොරෙය්යනගරෙ තං පටිච්ච නිබ්බත්තා ද්වෙති චත්තාරො පුත්තා අහෙසුං. තස්මිං කාලෙ සොරෙය්යනගරතො තස්සා සහායකො සෙට්ඨිපුත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි තක්කසිලං ¶ ගන්ත්වා සුඛයානකෙ නිසින්නො නගරං පාවිසි. අථ නං සා උපරිපාසාදතලෙ වාතපානං විවරිත්වා අන්තරවීථිං ඔලොකයමානා ඨිතා දිස්වා සඤ්ජානිත්වා දාසිං පෙසෙත්වා පක්කොසාපෙත්වා මහාතලෙ නිසීදාපෙත්වා මහන්තං සක්කාරසම්මානං අකාසි. අථ නං සො ආහ – ‘‘භද්දෙ, ත්වං ඉතො පුබ්බෙ අම්හෙහි න දිට්ඨපුබ්බා, අථ ච පන නො මහන්තං සක්කාරං කරොසි, ජානාසි ත්වං අම්හෙ’’ති. ‘‘ආම, සාමි, ජානාමි, නනු තුම්හෙ සොරෙය්යනගරවාසිනො’’ති? ‘‘ආම, භද්දෙ’’ති. සා මාතාපිතූනඤ්ච භරියාය ච පුත්තානඤ්ච අරොගභාවං පුච්ඡි. ඉතරො ‘‘ආම, භද්දෙ, අරොගා’’ති වත්වා ‘‘ජානාසි ත්වං එතෙ’’ති ආහ. ‘‘ආම සාමි, ජානාමි. තෙසං එකො පුත්තො අත්ථි, සො කහං, සාමී’’ති? ‘‘භද්දෙ, මා එතං කථෙහි, මයං තෙන සද්ධිං එකදිවසං සුඛයානකෙ නිසීදිත්වා න්හායිතුං නික්ඛන්තා නෙවස්ස ගතිං ජානාම, ඉතො චිතො ච විචරිත්වා තං අදිස්වා මාතාපිතූනං ¶ ආරොචයිම්හා, තෙපිස්ස රොදිත්වා කන්දිත්වා පෙතකිච්චං කිරිංසූ’’ති. ‘‘අහං සො, සාමී’’ති. ‘‘අපෙහි, භද්දෙ, කිං කථෙසි මය්හං සහායො දෙවකුමාරො විය එකො පුරිසො’’ති? ‘‘හොතු, සාමි, අහං සො’’ති. ‘‘අථ ඉදං කිං නාමා’’ති? ‘‘තං දිවසං තෙ අය්යො මහාකච්චායනත්ථෙරො දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම, දිට්ඨො’’ති. අහං අය්යං ¶ මහාකච්චායනත්ථෙරං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අහො වත අයං වා ථෙරො මම භරියා භවෙය්ය ¶ , එතස්ස වා සරීරවණ්ණො විය මම භරියාය සරීරවණ්ණො භවෙය්යා’’ති චින්තෙසිං. චින්තිතක්ඛණෙයෙව මෙ පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි. අථාහං ලජ්ජමානා කස්සචි කිඤ්චි වත්තුං අසක්කුණිත්වා තතො පලායිත්වා ඉධාගතා, සාමීති.

‘‘අහො වත තෙ භාරියං කම්මං කතං, කස්මා මය්හං නාචික්ඛි, අපිච පන තෙ ථෙරො ඛමාපිතො’’ති? ‘‘න ඛමාපිතො, සාමි. ජානාසි පන ත්වං කහං ථෙරො’’ති? ‘‘ඉමමෙව නගරං උපනිස්සාය විහරතී’’ති. ‘‘සචෙ පිණ්ඩාය චරන්තො ඉධාගච්ඡෙය්ය, අහං මම අය්යස්ස භික්ඛාහාරං දදෙය්යං, සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි සීඝං සක්කාරං කරොහි, අම්හාකං අය්යං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සො ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘නනු ත්වං, සෙට්ඨිපුත්ත, ආගන්තුකොසී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා අම්හාකං ආගන්තුකභාවං පුච්ඡථ, ස්වෙ මෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි, ගෙහෙපි ථෙරස්ස මහාසක්කාරො පටියත්තො. ථෙරො පුනදිවසෙ තං ගෙහද්වාරං අගමාසි. අථ නං නිසීදාපෙත්වා පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසිත්වා සෙට්ඨිපුත්තො තං ඉත්ථිං ගහෙත්වා ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං සහායිකාය ඛමථා’’ති ආහ. ‘‘කිමෙත’’න්ති? ‘‘අයං, භන්තෙ, පුබ්බෙ මය්හං පියසහායකො හුත්වා තුම්හෙ ඔලොකෙත්වා එවං නාම චින්තෙසි, අථස්ස පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායි, ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවි, ඛමථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි උට්ඨහථ, ඛමාමි වො අහ’’න්ති. ථෙරෙන ¶ ‘‘ඛමාමී’’ති වුත්තමත්තෙයෙව ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පුරිසලිඞ්ගං පාතුභවි.

පුරිසලිඞ්ගෙ පාතුභූතමත්තෙයෙව තං තක්කසිලාය සෙට්ඨිපුත්තො ආහ – ‘‘සම්ම සහායක, ඉමෙ ද්වෙ දාරකා තව කුච්ඡියං වුත්ථත්තා මං පටිච්ච නිබ්බත්තත්තා උභින්නම්පිනො පුත්තා එව, ඉධෙව වසිස්සාම, මා උක්කණ්ඨී’’ති. ‘‘සම්ම, අහං එකෙනත්තභාවෙන පඨමං පුරිසො හුත්වා ඉත්ථිභාවං පත්වා පුන ¶ පුරිසො ජාතොති විප්පකාරප්පත්තො, පඨමං මං පටිච්ච ද්වෙ පුත්තා නිබ්බත්තා, ඉදානි මෙ කුච්ඡිතො ද්වෙ පුත්තා නික්ඛන්තා, ස්වාහං එකෙනත්තභාවෙන විප්පකාරප්පත්තො, පුන ‘ගෙහෙ වසිස්සතී’ති සඤ්ඤං මා කරි, අහං මම අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමි. ඉමෙ ද්වෙ දාරකා තව භාරාති, ඉමෙසු මා පමජ්ජී’’ති වත්වා පුත්තෙ සීසෙ පරිචුම්බිත්වා පරිමජ්ජිත්වා උරෙ නිපජ්ජාපෙත්වා පිතු නිය්යාදෙත්වා නික්ඛමිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං යාචි. ථෙරොපි නං පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙත්වා ගණ්හිත්වාව චාරිකං චරමානො අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං අගමාසි. තස්ස සොරෙය්යත්ථෙරොති නාමං අහොසි. ජනපදවාසිනො තං පවත්තිං ඤත්වා සඞ්ඛුභිත්වා කොතූහලජාතා තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු ¶ – ‘‘එවං කිර, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, ආවුසො’’ති. ‘‘භන්තෙ, එවරූපම්පි කාරණං නාම හොති’’? ‘‘තුම්හාකං කුච්ඡියං කිර ද්වෙ පුත්තා නිබ්බත්තා, තුම්හෙ පටිච්ච ¶ ද්වෙ ජාතා, තෙසං වො කතරෙසු බලවසිනෙහො හොතී’’ති? ‘‘කුච්ඡියං වුත්ථකෙසු, ආවුසො’’ති. ආගතාගතා නිබද්ධං තථෙව පුච්ඡිංසු.

ථෙරො ‘‘කුච්ඡියං වුත්තකෙසු එව සිනෙහො බලවා’’ති පුනප්පුනං කථෙන්තො හරායමානො එකොව නිසීදති, එකොව තිට්ඨති. සො එවං එකත්තූපගතො අත්තභාවෙ ඛයවයං සමුට්ඨාපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අථ නං ආගතාගතා පුච්ඡන්ති – ‘‘භන්තෙ, එවං කිර නාම අහොසී’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. ‘‘කතරෙසු සිනෙහො බලවා’’ති? ‘‘මය්හං කත්ථචි සිනෙහො නාම නත්ථී’’ති. භික්ඛූ ‘‘අයං අභූතං කථෙසි, පුරිමදිවසෙසු ‘කුච්ඡියං වුත්ථපුත්තෙසු සිනෙහො බලවා’ති වත්වා ඉදානි ‘මය්හං කත්ථචි සිනෙහො නත්ථී’ති වදති, අඤ්ඤං බ්යාකරොති, භන්තෙ’’ති ආහංසු. සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අඤ්ඤං බ්යාකරොති, මම පුත්තස්ස සම්මාපණිහිතෙන චිත්තෙන මග්ගස්ස දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය න කත්ථචි සිනෙහො ජාතො, යං සම්පත්තිං නෙව මාතා, න පිතා කාතුං සක්කොති, තං ඉමෙසං සත්තානං අබ්භන්තරෙ පවත්තං සම්මාපණිහිතං චිත්තමෙව දෙතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න ¶ තං මාතා පිතා කයිරා, අඤ්ඤෙ වාපි ච ඤාතකා;

සම්මාපණිහිතං චිත්තං, සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති.

තත්ථන තන්ති තං කාරණං නෙව මාතා කරෙය්ය, න පිතා, න අඤ්ඤෙ ඤාතකා. සම්මාපණිහිතන්ති දසසු කුසලකම්මපථෙසු සම්මා ඨපිතං. සෙය්යසො ¶ නං තතො කරෙති තතො කාරණතො සෙය්යසො නං වරතරං උත්තරිතරං කරෙය්ය, කරොතීති අත්ථො. මාතාපිතරො හි පුත්තානං ධනං දදමානා එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ කම්මං අකත්වා සුඛෙන ජීවිකකප්පනං ධනං දාතුං සක්කොන්ති. විසාඛාය මාතාපිතරොපි තාව මහද්ධනා මහාභොගා, තස්සා එකස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සුඛෙන ජීවිකකප්පනං ධනං අදංසු. චතූසු පන දීපෙසු චක්කවත්තිසිරිං දාතුං සමත්ථා මාතාපිතරොපි නාම පුත්තානං නත්ථි, පගෙව දිබ්බසම්පත්තිං වා පඨමජ්ඣානාදිසම්පත්තිං වා, ලොකුත්තරසම්පත්තිදානෙ කථාව නත්ථි, සම්මාපණිහිතං පන චිත්තං සබ්බම්පෙතං සම්පත්තිං දාතුං සක්කොති. තෙන වුත්තං ‘‘සෙය්යසො නං තතො කරෙ’’ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

1. පථවිකථාපසුතපඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු

කො ¶ ¶ ¶ ඉමං පථවිං විචෙස්සතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පථවිකථාපසුතෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර භගවතා සද්ධිං ජනපදචාරිකං චරිත්වා ජෙතවනං ආගන්ත්වා සායන්හසමයෙ උපට්ඨානසාලායං සන්නිසින්නා අත්තනා ගතගතට්ඨානෙසු ‘‘අසුකගාමතො අසුකගාමගමනට්ඨානෙ සමං විසමං කද්දමබහුලං සක්ඛරබහුලං කාළමත්තිකං තම්බමත්තික’’න්ති පථවිකථං කථෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හෙහි විචරිතට්ඨානෙ පථවිකථායා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, එසා බාහිරපථවී නාම, තුම්හෙහි අජ්ඣුත්තිකපථවියං පරිකම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

තත්ථ කො ඉමන්ති කො ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං පථවිං. විචෙස්සතීති අත්තනො ඤාණෙන විචිනිස්සති විජානිස්සති, පටිවිජ්ඣිස්සති, සච්ඡිකරිස්සතීති අත්ථො. යමලොකඤ්චාති චතුබ්බිධං අපායලොකඤ්ච. ඉමං සදෙවකන්ති ඉමං මනුස්සලොකඤ්ච දෙවලොකෙන සද්ධිං කො විචෙස්සති ¶ විචිනිස්සති විජානිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සතීති පුච්ඡි. කො ධම්මපදං සුදෙසිතන්ති යථාසභාවතො කථිතත්තා සුදෙසිතං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතං ධම්මපදං කුසලො මාලාකාරො පුප්ඵං විචිනන්තො විය කො ¶ පචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති උපපරික්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති, සච්ඡිකරිස්සතීති අත්ථො. සෙඛොති අධිසීලසික්ඛා, අධිචිත්තසික්ඛා, අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති ඉමා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛනතො සොතාපත්තිමග්ගට්ඨං ආදිං කත්වා යාව අරහත්තමග්ගට්ඨා සත්තවිධො සෙඛො ඉමං අත්තභාවසඞ්ඛාතං පථවිං අරහත්තමග්ගෙන තතො ඡන්දරාගං අපකඩ්ඪන්තො විචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති ¶ පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සති. යමලොකඤ්චාති තං යථාවුත්තපකාරං යමලොකඤ්ච ඉමං මනුස්සලොකඤ්ච සහ දෙවෙහි සදෙවකං ස්වෙව විචෙස්සති විචිනිස්සති විජානිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සති. සෙඛොති ස්වෙව සත්තවිධො සෙඛො, යථා නාම කුසලො මාලාකාරො පුප්ඵාරාමං පවිසිත්වා තරුණමකුළානි ච පාණකවිද්ධානි ච මිලාතානි ච ගණ්ඨිකජාතානි ච පුප්ඵානි වජ්ජෙත්වා සොභනානි සුජාතසුජාතානෙව පුප්ඵානි විචිනාති, එවමෙව ඉමං සුකථිතං සුනිද්දිට්ඨං බොධිපක්ඛියධම්මපදම්පි පඤ්ඤාය පචෙස්සති විචිනිස්සති උපපරික්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිස්සති සච්ඡිකරිස්සතීති සත්ථා සයමෙව පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතාපි භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තපරිසායපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

පථවිකථාපසුතපඤ්චසතභික්ඛුවත්ථු පඨමං.

2. මරීචිකම්මට්ඨානිකත්ථෙරවත්ථු

ඵෙණූපමන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො අඤ්ඤතරං මරීචිකම්මට්ඨානිකං භික්ඛුං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර භික්ඛු සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ‘‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙත්වා වායමිත්වා අරහත්තං පත්තුං අසක්කොන්තො ‘‘විසෙසෙත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මරීචිං දිස්වා, ‘‘යථා අයං ගිම්හසමයෙ උට්ඨිතා මරීචි දූරෙ ඨිතානං රූපගතා විය පඤ්ඤායති, සන්තිකං ආගච්ඡන්තානං නෙව පඤ්ඤායති, අයං අත්තභාවොපි උප්පාදවයට්ඨෙන එවරූපො’’ති මරීචිකම්මට්ඨානං භාවෙන්තො ආගන්ත්වා ¶ මග්ගකිලන්තො අචිරවතියං න්හායිත්වා එකස්මිං ¶ චණ්ඩසොතතීරෙ රුක්ඛඡායාය නිසින්නො උදකවෙගාභිඝාතෙන උට්ඨහිත්වා මහන්තෙ මහන්තෙ ඵෙණපිණ්ඩෙ භිජ්ජමානෙ දිස්වා, ‘‘අයං අත්තභාවොපි උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජනට්ඨෙන එවරූපොයෙවා’’ති ආරම්මණං අග්ගහෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං ඨිතොව තං ථෙරං දිස්වා, ‘‘එවමෙව, භික්ඛු, එවරූපොවායං අත්තභාවො ඵෙණපිණ්ඩො විය මරීචි විය උප්පජ්ජනභිජ්ජනසභාවොයෙවා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.

තත්ථ ඵෙණූපමන්ති ඉමං කෙසාදිසමූහසඞ්ඛාතං කායං අබලදුබ්බලට්ඨෙන අනද්ධනියතාවකාලිකට්ඨෙන ඵෙණපිණ්ඩසරික්ඛකොති ¶ විදිත්වා. මරීචිධම්මන්ති යථා මරීචි දූරෙ ඨිතානං රූපගතා විය ගය්හූපගා විය හොති, සන්තිකෙ උපගච්ඡන්තානං රිත්තා තුච්ඡා අගය්හූපගා සම්පජ්ජති, එවමෙව ඛණිකඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන අයං කායොපි මරීචිධම්මොති අභිසම්බුධානො බුජ්ඣන්තො, ජානන්තොති අත්ථො. මාරස්ස පපුප්ඵකානීති මාරස්ස පපුප්ඵකසඞ්ඛාතානි තෙභූමකානි වට්ටානි අරියමග්ගෙන ඡින්දිත්වා ඛීණාසවො භික්ඛු මච්චුරාජස්ස අදස්සනං අවිසයං අමතමහානිබ්බානං ගච්ඡෙය්යාති.

ගාථාපරියොසානෙ ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සත්ථු සුවණ්ණවණ්ණං සරීරං ථොමෙන්තො වණ්ණෙන්තො වන්දන්තොව ආගතොති.

මරීචිකම්මට්ඨානිකත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

පුප්ඵානිහෙව පචිනන්තන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො සපරිසං මහොඝෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරිතං විටටූභං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං ¶ අනුපුබ්බිකථා – සාවත්ථියඤ්හි මහාකොසලරඤ්ඤො පුත්තො පසෙනදිකුමාරො නාම. වෙසාලියං ¶ ලිච්ඡවිරඤ්ඤො පුත්තො ලිච්ඡවිකුමාරො ¶ මහාලි නාම, කුසිනාරායං මල්ලරාජපුත්තො බන්ධුලො නාමාති ඉමෙ තයො දිසාපාමොක්ඛස්සාචරියස්ස සන්තිකෙ සිප්පුග්ගහණත්ථං තක්කසිලං ගන්ත්වා බහිනගරෙ සාලාය සමාගතා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආගතකාරණඤ්ච කුලඤ්ච නාමඤ්ච පුච්ඡිත්වා සහායකා හුත්වා එකතොව ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා සිප්පං සික්ඛන්තා න චිරස්සෙව උග්ගහිතසිප්පා ආචරියං ආපුච්ඡිත්වා එකතොව නික්ඛමිත්වා සකසකට්ඨානානි අගමංසු. තෙසු පසෙනදිකුමාරො පිතු සිප්පං දස්සෙත්වා පසන්නෙන පිතරා රජ්ජෙ අභිසිත්තො. මහාලිකුමාරො ලිච්ඡවීනං සිප්පං දස්සෙන්තො මහන්තෙන උස්සාහෙන දස්සෙසි, තස්ස අක්ඛීනි භිජ්ජිත්වා අගමංසු. ලිච්ඡවිරාජානො ‘‘අහො වත අම්හාකං ආචරියො අක්ඛිවිනාසං පත්තො, න නං පරිච්චජිස්සාම, උපට්ඨහිස්සාම න’’න්ති තස්ස සතසහස්සුට්ඨානකං එකං ද්වාරං අදංසු. සො තං නිස්සාය පඤ්චසතෙ ලිච්ඡවිරාජපුත්තෙ සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො වසි. බන්ධුලකුමාරො සට්ඨිං සට්ඨිං වෙළූ ගහෙත්වා මජ්ඣෙ අයසලාකං පක්ඛිපිත්වා සට්ඨිකලාපෙ උස්සාපෙත්වා ඨපිතෙ මල්ලරාජකුලෙහි ‘‘ඉමෙ කප්පෙතූ’’ති වුත්තො අසීතිහත්ථං ආකාසං උල්ලඞ්ඝිත්වා අසිනා කප්පෙන්තො අගමාසි. සො ඔසානකලාපෙ ¶ අයසලාකාය ‘‘කිරී’’ති සද්දං සුත්වා, ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා සබ්බකලාපෙසු අයසලාකානං ඨපිතභාවං ඤත්වා අසිං ඡඩ්ඩෙත්වා රොදමානො ‘‘මය්හං එත්තකෙසු ඤාතිසුහජ්ජෙසු එකොපි සසිනෙහො හුත්වා ඉමං කාරණං නාචික්ඛි. සචෙ හි අහං ජානෙය්යං, අයසලාකාය සද්දං අනුට්ඨාපෙන්තොව ඡින්දෙය්ය’’න්ති වත්වා, ‘‘සබ්බෙපිමෙ මාරෙත්වා රජ්ජං කරෙය්ය’’න්ති මාතාපිතූනං කථෙසි. තෙහි ‘‘පවෙණිරජ්ජං නාම, තාත, ඉදං න ලබ්භා එවං කාතු’’න්ති නානප්පකාරෙන වාරිතො ‘‘තෙන හි මම සහායකස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති සාවත්ථිං අගමාසි.

පසෙනදි කොසලො රාජා තස්සාගමනං සුත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන තං නගරං පවෙසෙත්වා සෙනාපතිට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො මාතාපිතරො පක්කොසාපෙත්වා තත්ථෙව වාසං කප්පෙසි. අථෙකදිවසං රාජා ¶ උපරිපාසාදෙ ඨිතො අන්තරවීථිං ඔලොකයමානො ‘‘අනාථපිණ්ඩිකස්ස චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස විසාඛාය සුප්පවාසායා’’ති එතෙසං ගෙහෙ නිච්චං භත්තකිච්චත්ථාය ගච්ඡන්තෙ අනෙකසහස්සෙ භික්ඛූ දිස්වා, ‘‘කහං, අය්යා, ගච්ඡන්තී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘දෙව, අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ නිච්චභත්තසලාකභත්තගිලානභත්තාදීනං අත්ථාය දෙවසිකං ද්වෙ භික්ඛුසහස්සානි ගච්ඡන්ති, චූළඅනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ පඤ්චසතානි, තථා විසාඛාය තථා සුප්පවාසායා’’ති වුත්තෙ සයම්පි භික්ඛුසඞ්ඝං උපට්ඨහිතුකාමො විහාරං ගන්ත්වා භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං ¶ සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං සහත්ථා දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, පඤ්චහි මෙ භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ‘‘මහාරාජ බුද්ධා ¶ නාම එකට්ඨානෙ නිබද්ධං භික්ඛං න ගණ්හන්ති, බහූ ජනා බුද්ධානං ආගමනං පච්චාසීසන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි එකං භික්ඛුං නිබද්ධං පෙසෙථා’’ති ආහ. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරස්ස භාරං අකාසි. රාජා භික්ඛුසඞ්ඝෙ ආගතෙ පත්තං ගහෙත්වා, ‘‘ඉමෙ නාම පරිවිසන්තූ’’ති අවිචාරෙත්වාව සත්තාහං සයමෙව පරිවිසිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ වික්ඛිත්තචිත්තො පමජ්ජමකාසි. රාජකුලෙ නාම අනාණත්තා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා භික්ඛූ නිසීදාපෙත්වා පරිවිසිතුං න ලභන්ති ‘‘න මයං ඉධ ඨාතුං සක්ඛිස්සාමා’’ති බහූ භික්ඛූ පක්කමිංසු. රාජා දුතියදිවසෙපි පමජ්ජි, දුතියදිවසෙපි බහූ භික්ඛූ පක්කමිංසු. තතියදිවසෙපි පමජ්ජි, තදා ආනන්දත්ථෙරං එකකමෙව ඨපෙත්වා අවසෙසා පක්කමිංසු. පුඤ්ඤවන්තා නාම කාරණවසිකා හොන්ති, කුලානං පසාදං රක්ඛන්ති. තථාගතස්ස ච සාරිපුත්තත්ථෙරො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරොති ද්වෙ අග්ගසාවකා, ඛෙමා උප්පලවණ්ණාති ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උපාසකෙසු චිත්තො, ගහපති, හත්ථකො ආළවකොති ද්වෙ අග්ගඋපාසකා, උපාසිකාසු වෙළුකණ්ඨකී නන්දමාතා, ඛුජ්ජුත්තරාති ද්වෙ අග්ගඋපාසිකා, ඉති ඉමෙ අට්ඨ ජනෙ ආදිං කත්වා ඨානන්තරපත්තා සබ්බෙපි සාවකා එකදෙසෙන දසන්නං පාරමීනං පූරිතත්තා මහාපුඤ්ඤා අභිනීහාරසම්පන්නා. ආනන්දත්ථෙරොපි ¶ කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමී අභිනීහාරසම්පන්නො මහාපුඤ්ඤො අත්තනො කාරණවසිකතාය කුලස්ස පසාදං රක්ඛන්තො අට්ඨාසි. තං එකකමෙව නිසීදාපෙත්වා පරිවිසිංසු.

රාජා ¶ භික්ඛූනං ගතකාලෙ ආගන්ත්වා ඛාදනීයභොජනීයානි තථෙව ඨිතානි දිස්වා, ‘‘කිං, අය්යා, නාගමිංසූ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආනන්දත්ථෙරො එකකොව ආගතො දෙවා’’ති සුත්වා, ‘‘අද්ධා එත්තකං මෙ භත්තච්ඡෙදනමකංසූ’’ති භික්ඛූනං කුද්ධො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං භික්ඛා පටියත්තා, ආනන්දත්ථෙරො කිර එකකොවාගතො, පටියත්තා භික්ඛා තථෙව ඨිතා, පඤ්චසතා භික්ඛූ මම ගෙහෙ සඤ්ඤං න කරිංසු, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආහ. සත්ථා භික්ඛූනං දොසං අවත්වා, ‘‘මහාරාජ, මම සාවකානං තුම්හෙහි සද්ධිං විස්සාසො නත්ථි, තෙන න ගතා භවිස්සන්තී’’ති වත්වා කුලානං අනුපගමනකාරණඤ්ච උපගමනකාරණඤ්ච පකාසෙන්තො භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා ඉමං සුත්තමාහ –

‘‘නවහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා නාලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා නාලං උපනිසීදිතුං. කතමෙහි නවහි? න මනාපෙන පච්චුට්ඨෙන්ති, න මනාපෙන අභිවාදෙන්ති, න මනාපෙන ආසනං දෙන්ති, සන්තමස්ස පරිගුහන්ති, බහුකම්පි ථොකං දෙන්ති, පණීතම්පි ලූඛං දෙන්ති, අසක්කච්චං දෙන්ති නො සක්කච්චං, න උපනිසීදන්ති ධම්මස්සවනාය, භාසිතමස්ස න සුස්සූසන්ති ¶ . ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, නවහඞ්ගෙහි ¶ සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා නාලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා නාලං උපනිසීදිතුං.

‘‘නවහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා අලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා අලං උපනිසීදිතුං. කතමෙහි නවහි? මනාපෙන පච්චුට්ඨෙන්ති, මනාපෙන අභිවාදෙන්ති, මනාපෙන ආසනං දෙන්ති, සන්තමස්ස න පරිගුහන්ති, බහුකම්පි බහුකං දෙන්ති, පණීතම්පි පණීතං දෙන්ති, සක්කච්චං දෙන්ති නො අසක්කච්චං, උපනිසීදන්ති ධම්මස්සවනාය, භාසිතමස්ස සුස්සූසන්ති. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, නවහඞ්ගෙහි සමන්නාගතං කුලං අනුපගන්ත්වා වා අලං උපගන්තුං, උපගන්ත්වා වා අලං උපනිසීදිතු’’න්ති (අ. නි. 9.17).

ඉති ඛො, මහාරාජ, මම සාවකා තුම්හාකං සන්තිකා විස්සාසං අලභන්තා න ගතා භවිස්සන්තීති. පොරාණකපණ්ඩිතාපි හි අවිස්සාසිකට්ඨානෙ සක්කච්චං උපට්ඨියමානාපි මාරණන්තිකං වෙදනං පත්වා විස්සාසිකට්ඨානමෙව අගමිංසූති. ‘‘කදා, භන්තෙ’’ති රඤ්ඤා පුට්ඨො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ ¶ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ කෙසවො නාම රාජා රජ්ජං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. තං පඤ්ච පුරිසසතානි අනුපබ්බජිංසු. සො කෙසවතාපසො නාම අහොසි. පසාධනකප්පකො පනස්ස අනුපබ්බජිත්වා කප්පකො නාම අන්තෙවාසිකො අහොසි. කෙසවතාපසො පරිසාය සද්ධිං අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සාරත්තසමයෙ ලොණම්බිලසෙවනත්ථාය ¶ බාරාණසිං පත්වා භික්ඛාය පාවිසි. අථ නං රාජා දිස්වා පසීදිත්වා චතුමාසං අත්තනො සන්තිකෙ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා උය්යානෙව වසාපෙන්තො සයං සායංපාතං අස්ස උපට්ඨානං ගච්ඡති. අවසෙසා තාපසා කතිපාහං වසිත්වා හත්ථිසද්දාදීහි උබ්බාළ්හා හුත්වා උක්කණ්ඨිත්වා, ‘‘ආචරිය, උක්කණ්ඨිතම්හා, ගච්ඡාමා’’ති ආහංසු. ‘‘කහං, තාතා’’ති? ‘‘හිමවන්තං, ආචරියා’’ති. රාජා අම්හාකං ආගතදිවසෙයෙව චතුමාසං ඉධ වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං ගණ්හි. ‘‘කථං ගමිස්සථ, තාතා’’ති? ‘‘තුම්හෙහි අම්හාකං අනාචික්ඛිත්වාව පටිඤ්ඤා දින්නා, මයං ඉධ න සක්කොම වසිතුං, ඉතො අවිදූරෙ තුම්හාකං පවත්තිස්සවනට්ඨානෙ වසිස්සාමා’’ති වන්දිත්වා පක්කමිංසු. කප්පන්තෙවාසිකෙන සද්ධිං ආචරියො ඔහීයි.

රාජා උපට්ඨානං ආගතො, ‘‘කහං, අය්යා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සබ්බෙ උක්කණ්ඨිතම්හාති වත්වා හිමවන්තං ¶ ගතා, මහාරාජා’’ති ආහ. කප්පකොපි න චිරස්සෙව උක්කණ්ඨිත්වා ආචරියෙන පුනප්පුනං වාරියමානොපි ‘‘න සක්කොමී’’ති වත්වා පක්කාමි. ඉතරෙසං පන සන්තිකං අගන්ත්වා ආචරියස්ස පවත්තිං සුණන්තො අවිදූරෙ ඨානෙ වසි. අපරභාගෙ ආචරියස්ස අන්තෙවාසිකෙ අනුස්සරන්තස්ස කුච්ඡිරොගො උප්පජ්ජි. රාජා වෙජ්ජෙහි තිකිච්ඡාපෙසි, රොගො න වූපසම්මති. තාපසො ආහ – ‘‘කිං, මහාරාජ, ඉච්ඡසි මෙ රොගවූපසම’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, සචාහං සක්කුණෙය්යං, ඉදානෙව වො ඵාසුකං කරෙය්ය’’න්ති. ‘‘මහාරාජ, සචෙ මෙ ඵාසුකං ඉච්ඡසි, මං අන්තෙවාසිකානං සන්තිකං පෙසෙහී’’ති. රාජා ‘‘සාධු ¶ , භන්තෙ’’ති තං මඤ්චකෙ නිපජ්ජාපෙත්වා නාරදඅමච්චප්පමුඛෙ චත්තාරො අමච්චෙ ‘‘මම අය්යස්ස පවත්තිං ඤත්වා, මය්හං සාසනං පහිණෙය්යාථා’’ති උය්යොජෙසි. කප්පන්තෙවාසිකො ආචරියස්ස ආගමනං සුත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා ඉතරෙ ‘‘කහ’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘අසුකට්ඨානෙ කිර වසන්තී’’ති ආහ. තෙපි ආචරියස්සාගමනභාවං සුත්වා තත්ථෙව සමොසරිත්වා ආචරියස්ස උණ්හොදකං දත්වා ඵලාඵලං අදංසු. තං ¶ ඛණඤ්ඤෙව රොගො වූපසම්මති. සො කතිපාහෙනෙව සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. අථ නං නාරදො පුච්ඡි –

‘‘මනුස්සින්දං ජහිත්වාන, සබ්බකාමසමිද්ධිනං;

කථං නු භගවා කෙසී, කප්පස්ස රමති අස්සමෙ.

‘‘සාදූනි රමණීයානි, සන්ති වක්ඛා මනොරමා;

සුභාසිතානි කප්පස්ස, නාරද රමයන්ති මං.

‘‘සාලීනං ඔදනං භුඤ්ජෙ, සුචිං මංසූපසෙචනං;

කථං සාමාකනීවාරං, අලොණං ඡාදයන්ති තං.

‘‘සාදුං වා යදි වාසාදුං, අප්පං වා යදි වා බහුං;

විස්සත්ථො යත්ථ භුඤ්ජෙය්ය, විස්සාසපරමා රසා’’ති. (ජා. 1.4.181-184);

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙන්තො ‘‘තදා රාජා මොග්ගල්ලානො අහොසි, නාරදො සාරිපුත්තො, කප්පන්තෙවාසිකො ¶ ආනන්දො, කෙසවතාපසො අහමෙවා’’ති වත්වා, ‘‘එවං, මහාරාජ, පුබ්බෙපි පණ්ඩිතා මාරණන්තිකං වෙදනං පත්වා විස්සාසිකට්ඨානං ගමිංසු, මම සාවකා ¶ තුම්හාකං සන්තිකෙ විස්සාසං න ලභන්ති මඤ්ඤෙ’’ති ආහ. රාජා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං මයා විස්සාසං කාතුං වට්ටති, කථං නු ඛො කරිස්සාමීති සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඤාතිධීතරං මම ගෙහෙ කාතුං වට්ටති, එවං සන්තෙ ‘දහරා ච සාමණෙරා ච සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඤාතිරාජා’ති මම සන්තිකං විස්සත්ථා නිබද්ධං ආගමිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘එකං මෙ ධීතරං දෙන්තූ’’ති සාකියානං සන්තිකං සාසනං පෙසෙසි. ‘‘කතරස්ස සක්යස්ස ධීතා’’ති ච පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඤත්වා ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති වත්වා දූතෙ ආණාපෙසි. දූතා ගන්ත්වා සාකියෙ දාරිකං යාචිංසු. තෙ සන්නිපතිත්වා, ‘‘පක්ඛන්තරිකො රාජා, සචෙ න දස්සාම, විනාසෙස්සති නො, න ඛො පන අම්හෙහි කුලෙන සදිසො, කිං නු ඛො කාතබ්බ’’න්ති මන්තයිංසු. මහානාමො ‘‘මම දාසියා කුච්ඡිම්හි ජාතා වාසභඛත්තියා නාම ධීතා රූපසොභග්ගප්පත්තා අත්ථි, තං දස්සාමා’’ති වත්වා දූතෙ ආහ – ‘‘සාධු, රඤ්ඤො දාරිකං දස්සාමා’’ති. ‘‘සා කස්ස, ධීතා’’ති? ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස චූළපිතුපුත්තස්ස මහානාමස්ස සක්කස්ස ධීතා වාසභඛත්තියා නාමා’’ති.

තෙ ¶ ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘යදි එවං, සාධු, සීඝං ආනෙථ, ඛත්තියා ච නාම බහුමායා, දාසිධීතරම්පි පහිණෙය්යුං, පිතරා සද්ධිං එකභාජනෙ භුඤ්ජන්තිං ආනෙය්යාථා’’ති ¶ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙහි සද්ධිං එකතො භුඤ්ජන්තිං රාජා ඉච්ඡතී’’ති ආහංසු. මහානාමො ‘‘සාධු, තාතා’’ති තං අලඞ්කාරාපෙත්වා අත්තනො භොජනකාලෙ පක්කොසාපෙත්වා තාය සද්ධිං එකතො භුඤ්ජනාකාරං දස්සෙත්වා දූතානං නිය්යාදෙසි. තෙ තං ආදාය සාවත්ථිං ගන්ත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා තුට්ඨමානසො තං පඤ්චන්නං ඉත්ථිසතානං ජෙට්ඨිකං කත්වා අග්ගමහෙසිට්ඨානෙ අභිසිඤ්චි. සා න චිරස්සෙව සුවණ්ණවණ්ණං පුත්තං විජායි.

අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ රාජා දාරකස්ස අය්යකස්ස සන්තිකං පෙසෙසි ‘‘සක්යරාජධීතා වාසභඛත්තියා පුත්තං විජාතා, කිමස්ස නාමං කරොමා’’ති? තං පන සාසනං ගහෙත්වා ගතො අමච්චො ථොකං බධිරධාතුකො, සො ගන්ත්වා රඤ්ඤො අය්යකස්ස ආරොචෙසි, සො තං සුත්වා ‘‘වාසභඛත්තියා පුත්තං අවිජායිත්වාපි සබ්බජනං අභිභවි, ඉදානි පන රඤ්ඤො අතිවිය වල්ලභා භවිස්සතී’’ති ආහ. බධිරො අමච්චො ‘‘වල්ලභා’’ති වචනං දුස්සුතං සුත්වා ‘‘විටටූභො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා රාජානං උපගන්ත්වා, ‘‘දෙව, කුමාරස්ස කිර ‘විටටූභො’ති නාමං කරොථා’’ති ආහ. රාජා ‘‘පොරාණකං නො කුලසන්තකං නාමං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තං නාමං අකාසි. අථස්ස දහරකාලෙයෙව රාජා ‘‘සත්ථු පියං කරොමී’’ති සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි.

සො කුමාරපරිහාරෙන වඩ්ඪන්තො සත්තවස්සිකකාලෙ අඤ්ඤෙසං කුමාරානං මාතාමහකුලතො හත්ථිරූපකඅස්සරූපකාදීනි ¶ ආහරියමානානි දිස්වා මාතරං පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, අඤ්ඤෙසං මාතාමහකුලතො ¶ පණ්ණාකාරො ආහරීයති, මය්හං කොචි කිඤ්චි න පෙසෙසි, කිං ත්වං නිමාතා නිපිතා’’ති? අථ නං සා, ‘‘තාත, තව සක්යරාජානො මාතාමහා දූරෙ පන වසන්ති, තෙන තෙ කිඤ්චි න පෙසෙන්තී’’ති වඤ්චෙසි. සොළසවස්සිකකාලෙ, ‘‘අම්ම, තව මාතාමහකුලං පස්සිතුකාමොම්හී’’ති වත්වා, ‘‘අලං, තාත, කිං තත්ථ ගන්ත්වා කරිස්සතී’’ති වාරියමානොපි පුනප්පුනං යාචි. අථස්ස මාතා ‘‘තෙන හි ගච්ඡා’’ති සම්පටිච්ඡි. සො පිතු ආරොචෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. වාසභඛත්තියා පුරෙතරං පණ්ණං පෙසෙසි – ‘‘අහං ¶ ඉධ සුඛං වසාමි, මාස්ස කිඤ්චි සාමිනො අන්තරං දස්සයිංසූ’’ති. සාකියා විටටූභස්ස ආගමනං ඤත්වා, ‘‘වන්දිතුං න සක්කොමා’’ති තස්ස දහරදහරෙ කුමාරෙ ජනපදං පහිණිත්වා තස්මිං කපිලපුරං සම්පත්තෙ සන්ථාගාරෙ සන්නිපතිංසු. කුමාරො තත්ථ ගන්ත්වා අට්ඨාසි.

අථ නං ‘‘අයං තෙ, තාත, මාතාමහො, අයං මාතුලො’’ති වත්වා වන්දාපෙසුං. සො සබ්බෙ වන්දමානො විචරිත්වා එකම්පි අත්තානං වන්දන්තං අදිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මං වන්දන්තා නත්ථී’’ති පුච්ඡි. සාකියා, ‘‘තාත, තෙ කනිට්ඨකුමාරා ජනපදං ගතා’’ති වත්වා තස්ස මහන්තං සක්කාරං ¶ කරිංසු. සො කතිපාහං වසිත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන නික්ඛමි. අථෙකා දාසී සන්ථාගාරෙ තෙන නිසින්නඵලකං ‘‘ඉදං වාසභඛත්තියාය දාසියා පුත්තස්ස නිසින්නඵලක’’න්ති අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ඛීරොදකෙන ධොවි. එකො පුරිසො අත්තනො ආවුධං පමුස්සිත්වා නිවත්තො තං ගණ්හන්තො විටටූභකුමාරස්ස අක්කොසනසද්දං සුත්වා තං කාරණං පුච්ඡිත්වා, ‘‘වාසභඛත්තියා දාසියා කුච්ඡිම්හි මහානාමසක්කං පටිච්ච ජාතා’’ති ඤත්වා බලකායස්ස කථෙසි. ‘‘වාසභඛත්තියා කිර දාසිධීතා’’ති මහාකොලාහලං අහොසි. තං සුත්වා විටටූභො ‘‘එතෙ තාව මම නිසින්නඵලකං ඛීරොදකෙන ධොවන්තු, අහං පන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතකාලෙ එතෙසං ගලලොහිතං ගහෙත්වා මම නිසින්නඵලකං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං පට්ඨපෙසි. තස්මිං සාවත්ථිං ගතෙ අමච්චා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචයිංසු. රාජා ‘‘මය්හං දාසිධීතරං අදංසූ’’ති සාකියානං කුජ්ඣිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච දින්නපරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බමත්තමෙව දාපෙසි.

තතො කතිපාහච්චයෙන සත්ථා රාජනිවෙසනං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. රාජා ආගන්ත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං කිර ඤාතකෙහි දාසිධීතා මය්හං ¶ දින්නා, තෙනස්සා අහං සපුත්තාය පරිහාරං අච්ඡින්දිත්වා දාසදාසීහි ලද්ධබ්බමත්තමෙව දාපෙසි’’න්ති ආහ. සත්ථා ‘‘අයුත්තං, මහාරාජ, සාකියෙහි කතං, දදන්තෙහි නාම සමානජාතිකා දාතබ්බා අස්ස, තං පන ¶ , මහාරාජ, වදාමි, වාසභඛත්තියා ඛත්තියරාජධීතා ඛත්තියරඤ්ඤො ගෙහෙ අභිසෙකං ලභි. විටටූභොපි ඛත්තියරාජානමෙව පටිච්ච ජාතො, මාතුගොත්තං ¶ නාම කිං කරිස්සති, පිතුගොත්තමෙව පමාණන්ති. පොරාණකපණ්ඩිතා දලිද්දිත්ථියා කට්ඨහාරිකාය අග්ගමහෙසිට්ඨානං අදංසු, තස්සා ච කුච්ඡිම්හි ජාතකුමාරො ද්වාදසයොජනිකාය බාරාණසියා රජ්ජං පත්වා කට්ඨවාහනරාජා නාම ජාතො’’ති කට්ඨහාරිජාතකං (ජා. 1.1.7) කථෙසි. රාජා ධම්මකථං සුත්වා ‘‘පිතුගොත්තමෙව කිර පමාණ’’න්ති තුස්සිත්වා වාසභඛත්තියාය ච පුත්තස්ස ච පකතිපරිහාරමෙව දාපෙසි.

බන්ධුලසෙනාපතිස්සපි ඛො කුසිනාරායං මල්ලරාජධීතා මල්ලිකා නාම භරියා දීඝරත්තං පුත්තං න විජායි. අථ නං බන්ධුලො ‘‘අත්තනො කුලඝරමෙව ගච්ඡා’’ති උය්යොජෙසි. සා ‘‘සත්ථාරං දිස්වාව ගමිස්සාමී’’ති ජෙතවනං පවිසිත්වා තථාගතං වන්දිත්වා ඨිතා, ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති වුත්තා ‘‘සාමිකො මං ¶ භන්තෙ, කුලඝරං පෙසෙතී’’ ආහ. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘වඤ්ඣා කිරස්මි අපුත්තිකා’’ති. ‘‘යදි එවං, ගමනකිච්චං නත්ථි, නිවත්තස්සූ’’ති. සා තුට්ඨමානසා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවෙසනං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා නිවත්තාසී’’ති වුත්තා ‘‘දසබලෙන නිවත්තිතාම්හී’’ති ආහ බන්ධුලො ‘‘දිට්ඨං භවිස්සති දීඝදස්සිනා කාරණ’’න්ති සම්පටිච්ඡි. සා න චිරස්සෙව ගබ්භං පටිලභිත්වා උප්පන්නදාහළා ‘‘දොහළො මෙ උප්පන්නො’’ති ආරොචෙසි. ‘‘කිං දොහළො’’ති? ‘‘වෙසාලිනගරෙ ගණරාජකුලානං අභිසෙකමඞ්ගලපොක්ඛරණියං ඔතරිත්වා න්හත්වා පානීයං පාතුකාමාම්හි, සාමී’’ති. බන්ධුලො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා සහස්සථාමධනුං ගහෙත්වා තං රථං ආරොපෙත්වා සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා රථං පාජෙන්තො මහාලිලිච්ඡවිනො දින්නද්වාරෙන වෙසාලිං පාවිසි. මහාලිලිච්ඡවිනො ච ද්වාරසමීපෙ එව නිවෙසනං හොති. සො රථස්ස උම්මාරෙ පනිඝාතසද්දං සුත්වාව ‘‘බන්ධුලස්ස රථසද්දො එසො, අජ්ජ ලිච්ඡවීනං භයං උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ආහ.

පොක්ඛරණියා අන්තො ච බහි ච ආරක්ඛා බලවතී, උපරි ලොහජාලං පත්ථටං, සකුණානම්පි ඔකාසො නත්ථි. බන්ධුලසෙනාපති ¶ පන රථා ඔතරිත්වා ආරක්ඛකෙ මනුස්සෙ වෙත්තෙන පහරන්තො පලාපෙත්වා ලොහජාලං ඡින්දිත්වා අන්තොපොක්ඛරණීයං භරියං න්හාපෙත්වා සයම්පි න්හත්වා පුන තං රථං ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා ආගතමග්ගෙනෙව පායාසි. තෙ ආරක්ඛමනුස්සා ලිච්ඡවිරාජූනං ආරොචෙසුං. ලිච්ඡවිරාජානො කුජ්ඣිත්වා පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ ‘‘බන්ධුලමල්ලං ගණ්හිස්සාමා’’ති නික්ඛමිංසු. තං පවත්තිං ¶ මහාලිස්ස ආරොචෙසුං. මහාලි, ‘‘මා ගමිත්ථ, සො හි වො සබ්බෙ ඝොතෙස්සතී’’ති ආහ. තෙපි ‘‘මයං ගමිස්සාම එවා’’ති වදිංසු. ‘‘තෙන හි තස්ස රථචක්කස්ස යාව නාභිතො පථවිං පවිට්ඨට්ඨානං දිස්වා නිවත්තෙය්යාථ, තතො ¶ අනිවත්තන්තා පුරතො අසනිසද්දං විය සුණිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ. තතො අනිවත්තන්තා තුම්හාකං රථධුරෙසු ඡිද්දං පස්සිස්සථ, තම්හා ඨානා නිවත්තෙය්යාථ, පුරතො මා ගමිත්ථා’’ති. තෙ තස්ස වචනෙන අනිවත්තිත්වා තං අනුබන්ධිංසු ¶ එව. මල්ලිකා දිස්වා, ‘‘රථා, සාමි, පඤ්ඤායන්තී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි එකස්සෙව රථස්ස පඤ්ඤායනකාලෙ මං ආරොචෙය්යාසී’’ති. සා යදා සබ්බෙ රථා එකො විය හුත්වා පඤ්ඤායිංසු, තදා ‘‘එකමෙව, සාමි, රථසීසං පඤ්ඤායතී’’ති ආහ. බන්ධුලො ‘‘තෙන හි ඉමා රස්මියො ගණ්හාහී’’ති තස්සා රස්මියො දත්වා රථෙ ඨිතොව ධනුං ආරොපෙසි, රථචක්කං යාව නාභිතො පථවිං පාවිසි.

ලිච්ඡවිනො තං ඨානං දිස්වාපි න නිවත්තිංසු. ඉතරො ථොකං ගන්ත්වා ජියං පොථෙසි, අසනිසද්දො විය අහොසි. තෙ තතොපි න නිවත්තිංසු, අනුබන්ධන්තා ගච්ඡන්තෙව. බන්ධුලො රථෙ ඨිතකොව එකසරං ඛිපි, සො පඤ්චන්නං රථසතානං රථසීසෙ ඡිද්දං කත්වා පඤ්ච රාජසතානි පරිකරබන්ධනට්ඨානෙ විනිවිජ්ඣිත්වා පථවිං පාවිසි. තෙ අත්තනො පවිද්ධභාවං අජානිත්වා, ‘‘තිට්ඨ, රෙ, තිට්ඨ, රෙ’’ති වදන්තා අනුබන්ධිංසු එව. බන්ධුලො රථං ඨපෙත්වා ‘‘තුම්හෙ මතකා, මතකෙහි සද්ධිං මය්හං යුද්ධං නාම නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘මතකා නාම අම්හාදිසා න හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි සබ්බපච්ඡිමස්ස පරිකරං මොචෙථා’’ති. තෙ මොචයිංසු. සො මුත්තමත්තෙ එව මරිත්වා පතිතො. අථ තෙ සබ්බෙපි ‘‘තුම්හෙ එවරූපා, අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා සංවිධාතබ්බං සංවිදහිත්වා පුත්තදාරං අනුසාසිත්වා සන්නාහං ¶ මොචෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා කත්වා සබ්බෙපි ජීවිතක්ඛයං පත්තා. බන්ධුලොපි මල්ලිකං සාවත්ථිං ආනෙසි. සා සොළසක්ඛත්තුං යමකෙ යමකෙ පුත්තෙ විජායි. සබ්බෙපි සූරා ථාමසම්පන්නා අහෙසුං, සබ්බසිප්පානං නිප්ඵත්තිං පාපුණිංසු. එකෙකස්ස පුරිසසහස්සං පරිවාරො අහොසි. පිතරා සද්ධිං රාජනිවෙසනං ගච්ඡන්තෙහි තෙහෙව රාජඞ්ගණං පරිපූරි.

අථෙකදිවසං ¶ විනිච්ඡයෙ කූටට්ටපරාජිතා මනුස්සා බන්ධුලං ආගච්ඡන්තං දිස්වා මහාවිරවං විරවන්තා විනිච්ඡයඅමච්චානං කූටට්ටකරණං තස්ස ආරොචෙසුං. සො විනිච්ඡයං ගන්ත්වා තං අට්ටං විචාරෙත්වා සාමිකමෙව සාමිකං අකාසි. මහාජනො මහාසද්දෙන සාධුකාරං පවත්තෙති. රාජා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡිත්වා තමත්ථං සුත්වා තුස්සිත්වා සබ්බෙපි තෙ අමච්චෙ හාරෙත්වා බන්ධුලස්සෙව විනිච්ඡයං නිය්යාදෙසි. සො තතො පට්ඨාය සම්මා විනිච්ඡයි. තතො තෙ පොරාණකවිනිච්ඡයිකා අමච්චා කිඤ්චි ලඤ්ජං අලභන්තා අප්පලාභා හුත්වා ‘‘බන්ධුලො රජ්ජං පත්ථෙතී’’ති රාජකුලෙ පරිභින්දිංසු. රාජා තෙසං කථං සද්දහිත්වා චිත්තං නිග්ගහෙතුං නාසක්ඛි. ‘‘ඉමස්මිං ඉධෙව ඝාතියමානෙ ගරහා මෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති පුන චින්තෙත්වා පයුත්තපුරිසෙහි පච්චන්තං පහාරාපෙත්වා බන්ධුලං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘පච්චන්තො කිර කුපිතො, තව පුත්තෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ¶ , චොරෙ ගණ්හාහී’’ති ¶ පහිණිත්වා, ‘‘එත්ථෙවස්ස ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිත්වා ආහරථා’’ති තෙහි සද්ධිං අඤ්ඤෙපි සමත්ථෙ මහායොධෙ පෙසෙසි. තස්මිං පච්චන්තං ගච්ඡන්තෙයෙව ‘‘සෙනාපති කිර ආගච්ඡතී’’ති පයුත්තචොරා පලායිංසු. සො තං පදෙසං ආවාසාපෙත්වා සණ්ඨාපෙත්වා නිවත්ති.

අථස්ස නගරතො අවිදූරෙ ඨානෙ තෙ යොධා පුත්තෙහි සද්ධිං සීසං ඡින්දිංසු. තං දිවසං මල්ලිකාය පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ද්වෙ අග්ගසාවකා නිමන්තිතා හොන්ති. අථස්සා පුබ්බණ්හෙ එව ‘‘සාමිකස්ස තෙ සද්ධිං පුත්තෙහි සීසං ඡින්න’’න්ති පණ්ණං ආහරිත්වා අදංසු. සා තං පවත්තිං ඤත්වා කස්සචි කිඤ්චි අවත්වා පණ්ණං උච්ඡඞ්ගෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමෙව පරිවිසි. අථස්සා පරිචාරිකායො භික්ඛූනං භත්තං දත්වා සප්පිචාටිං ආහරන්තියො ථෙරානං පුරතො සප්පිචාටිං භින්දිංසු. ධම්මසෙනාපති ‘‘භෙදනධම්මං භින්නං, න චින්තිතබ්බ’’න්ති ආහ. සා උච්ඡඞ්ගතො පණ්ණං නීහරිත්වා ‘‘ද්වත්තිංසාය පුත්තෙහි සද්ධිං පිතුසීසං ඡින්නන්ති මෙ ඉමං පණ්ණං ආහරිංසු, අහං ඉදං සුත්වාපි න චින්තෙමි, සප්පිචාටියා භින්නාය කිං චින්තයිස්සාමි, භන්තෙ’’ති ආහ. ධම්මසෙනාපති ‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාතං ¶ , මච්චානං ඉධ ජීවිත’’න්තිආදීනි (සු. නි. 579) වත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං අගමාසි. සාපි ද්වත්තිංස සුණිසායො පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තුම්හාකං සාමිකා නිරපරාධා අත්තනො පුරිමකම්මඵලං ලභිංසු ¶ , තුම්හෙ මා සොචයිත්ථ, මා පරිදෙවිත්ථ, රඤ්ඤො උපරි මනොපදොසං මා කරිත්ථා’’ති ඔවදි.

රඤ්ඤො චරපුරිසා තං කථං සුත්වා ගන්ත්වා තෙසං නිද්දොසභාවං රඤ්ඤො කථයිංසු. රාජා සංවෙගප්පත්තො තස්සා නිවෙසනං ගන්ත්වා මල්ලිකඤ්ච සුණිසායො චස්සා ඛමාපෙත්වා මල්ලිකාය වරං අදාසි. සා ‘‘වරො ගහිතො මෙ හොතූ’’ති වත්වා තස්මිං ගතෙ මතකභත්තං දත්වා න්හත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙහි මය්හං වරො දින්නො, මය්හඤ්ච අඤ්ඤෙන අත්ථො නත්ථි, ද්වත්තිංසාය මෙ සුණිසානං මමඤ්ච කුලඝරගමනං අනුජානාථා’’ති ආහ. රාජා සම්පටිච්ඡි. සා ද්වත්තිංස සුණිසායො යථාසකානි කුලානි පෙසෙසි, සයම්පි කුසිනාරානගරෙ අත්තනො කුලඝරං අගමාසි.

රාජාපි බන්ධුලසෙනාපතිනො භාගිනෙය්යස්ස දීඝකාරායනස්ස නාම සෙනාපතිට්ඨානං අදාසි. සො පන ‘‘මාතුලො මෙ ඉමිනා මාරිතො’’ති රඤ්ඤො ඔතාරං ගවෙසන්තො විචරති. රාජාපි නිරපරාධස්ස ¶ බන්ධුලස්ස මාරිතකාලතො පට්ඨාය විප්පටිසාරී හුත්වා චිත්තස්සාදං න ලභති, රජ්ජසුඛං නානුභොති. තදා සත්ථා සක්යානං මෙදාළුපං නාම නිගමං උපනිස්සාය විහරති. රාජා තත්ථ ගන්ත්වා ආරාමතො අවිදූරෙ ඛන්ධාවාරං නිවාසෙත්වා, ‘‘මන්දෙන පරිවාරෙන සත්ථාරං වන්දිස්සාමී’’ති ¶ විහාරං ගන්ත්වා පඤ්චරාජාකකුධභණ්ඩානි දීඝකාරායනස්ස දත්වා එකකොව ගන්ධකුටිං පාවිසි. සබ්බං ධම්මචෙතියසුත්තනියාමෙන (ම. නි. 2.364 ආදයො) දීපෙතබ්බං. තස්මිං ගන්ධකුටිං පවිට්ඨෙ දීඝකාරායනො තානි පඤ්ච රාජකකුධභණ්ඩානි ගහෙත්වා විටටූභං රාජානං කත්වා රඤ්ඤො එකං අස්සං එකඤ්ච උපට්ඨානකාරිකං මාතුගාමං ඨපෙත්වා නිවත්තෙත්වා සාවත්ථිං අගමාසි.

රාජා සත්ථාරා සද්ධිං පියකථං කථෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නික්ඛන්තො සෙනං අදිස්වා තං මාතුගාමං පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා, ‘‘අහං භාගිනෙය්යං ආදාය ගන්ත්වා, විටටූභං ගහෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරං ගච්ඡන්තො විකාලෙ ද්වාරෙසු පිදහිතෙසු නගරං පත්වා එකිස්සා සාලාය නිපජ්ජිත්වා වාතාතපෙහි කිලන්තො රත්තිභාගෙ තත්ථෙව කාලමකාසි. විභාතාය රත්තියා, ‘‘දෙව, කොසලනරින්ද අනාථො ජාතොසී’’ති විප්පලපන්තියා ¶ තස්සා ඉත්ථියා සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො මාතුලස්ස මහන්තෙන සක්කාරෙන සරීරකිච්චං කාරෙසි.

විටටූභොපි ¶ රජ්ජං ලභිත්වා තං වෙරං සරිත්වා ‘‘සබ්බෙපි සාකියෙ මාරෙස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාතිසඞ්ඝස්ස විනාසං දිස්වා, ‘‘ඤාතිසඞ්ගහං කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා, පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ගන්ධකුටියං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා, සායන්හසමයෙ ආකාසෙන ගන්ත්වා, කපිලවත්ථුසාමන්තෙ එකස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තතො විටටූභස්ස රජ්ජසීමාය මහන්තො සන්දච්ඡායො නිග්රොධො අත්ථි. විටටූභො සත්ථාරං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කිං කාරණා එවරූපාය උණ්හවෙලාය ඉමස්මිං කබරච්ඡායෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදථ, එතස්මිං සන්දච්ඡායෙ නිග්රොධමූලෙ නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වත්වා, ‘‘හොතු, මහාරාජ, ඤාතකානං ඡායා නාම සීතලා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඤාතකානුරක්ඛනත්ථාය සත්ථා ආගතො භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිවත්තිත්වා සාවත්ථිංයෙව පච්චාගමි. සත්ථාපි උප්පතිත්වා ජෙතවනමෙව ගතො.

රාජා සාකියානං දොසං සරිත්වා දුතියම්පි නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්ති. තතියවාරෙපි නික්ඛමිත්වා තථෙව සත්ථාරං පස්සිත්වා පුන නිවත්ති. චතුත්ථවාරෙ පන තස්මිං නික්ඛන්තෙ සත්ථා සාකියානං පුබ්බකම්මං ඔලොකෙත්වා තෙසං එකදිවසං නදියං විසපක්ඛිපනපාපකම්මස්ස අප්පටිබාහියභාවං ඤත්වා චතුත්ථවාරෙ නාගමාසි. විටටූභො ‘‘සාකියෙ ඝාතෙස්සාමී’’ති මහන්තෙන බලකායෙන ¶ නික්ඛමි. සම්මාසම්බුද්ධස්ස පන ඤාතකා අසත්තඝාතකා නාම, අත්තනා මරන්තාපි පරෙසං ජීවිතං න වොරොපෙන්ති. තෙ චින්තයිංසු – ‘‘මයං සුසික්ඛිතා ¶ කතහත්ථා කතූපාසනා මහිස්සාසා, න ඛො පන සක්කා අම්හෙහි පරං ජීවිතා වොරොපෙතුං, අත්තනො කම්මං දස්සෙත්වා පලාපෙස්සාමා’’ති තෙ කතසන්නාහා නික්ඛමිත්වා යුද්ධං ආරභිංසු. තෙහි ඛිත්තා සරා විටටූභස්ස පුරිසානං අන්තරන්තරෙන ගච්ඡන්ති, ඵලකන්තරකණ්ණඡිද්දන්තරාදීහි නික්ඛමන්ති. විටටූභො දිස්වා නනු භණෙ ‘‘සාකියා අසත්තඝාතකාම්හා’’ති වදන්ති, අථ ච පන මෙ පුරිසෙ නාසෙන්තීති.

අථ ¶ නං එකො පුරිසො ආහ – ‘‘කිං සාමි, නිවත්තිත්වා ඔලොකෙසී’’ති? ‘‘සාකියා මෙ පුරිසෙ නාසෙන්තී’’ති. ‘‘තුම්හාකං කොචි පුරිසො මතො නාම නත්ථි. ඉඞ්ඝ තෙ ගණාපෙථා’’ති. ගණාපෙන්තො එකස්සපි ඛයං න පස්සි. සො තතො නිවත්තිත්වා ‘‘යෙ යෙ පන භණෙ ‘සාකියම්හා’ති භණන්ති, සබ්බෙ මාරෙථ, මාතාමහස්ස පන මහානාමසක්කස්ස සන්තිකෙ ඨිතානං ජීවිතං දෙථා’’ති ආහ. සාකියා ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තා එකච්චෙ තිණං ඩංසිත්වා, එකච්චෙ නළං ගහෙත්වා අට්ඨංසු. ‘‘තුම්හෙ සාකියා, නො’’ති පුච්ඡිතා යස්මා තෙ මරන්තාපි මුසාවාදං න භණන්ති, තස්මා තිණං ඩංසිත්වා ඨිතා ‘‘නො සාකො, තිණ’’න්ති ¶ වදන්ති. නළං ගහෙත්වා ඨිතා ‘‘නො සාකො, නළො’’ති වදන්ති. යෙ ච මහානාමස්ස සන්තිකෙ ඨිතා, තෙ ච ජීවිතං ලභිංසු. තෙසු තිණං ඩංසිත්වා ඨිතා තිණසාකියා නාම, නළං ගහෙත්වා ඨිතා නළසාකියා නාම ජාතාති, විටටූභො අවසෙසෙ ඛීරපකෙපි දාරකෙ අවිස්සජ්ජෙත්වා ඝාතාපෙන්තො ලොහිතනදිං පවත්තෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන ඵලකං ධොවාපෙසි. එවං සාකියවංසො විටටූභෙන උපච්ඡින්නො.

සො මහානාමසක්කං ගාහාපෙත්වා නිවත්තො ‘‘පාතරාසවෙලාය පාතරාසං කරිස්සාමී’’ති එකස්මිං ඨානෙ ඔතරිත්වා භොජනෙ උපනීතෙ ‘‘එකතොව භුඤ්ජිස්සාමා’’ති අය්යකං පක්කොසාපෙසි. ඛත්තියා පන ජීවිතං චජන්තාපි දාසිපුත්තෙහි සද්ධිං න භුඤ්ජන්ති. තස්මා මහානාමො එකං සරං ඔලොකෙත්වා ‘‘කිලිට්ඨගත්තොම්හි, න්හායිස්සාමි, තාතා’’ති ආහ. ‘‘සාධු, අය්යක, න්හායථා’’ති. සො ‘‘අයං මං එකතො අභුඤ්ජන්තං ඝාතෙස්සති, සයමෙව මෙ මතං සෙය්යො’’ති කෙසෙ මුඤ්චිත්වා අග්ගෙ ගණ්ඨිං කත්වා කෙසෙසු පාදඞ්ගුට්ඨකෙ පවෙසෙත්වා උදකෙ නිමුජ්ජි. තස්ස ගුණතෙජෙන නාගභවනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. නාගරාජා ‘‘කිං නු ඛො’’ති උපධාරෙන්තො තං ඤත්වා තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා තං අත්තනො ඵණෙ නිසීදාපෙත්වා නාගභවනං පවෙසෙසි. සො ද්වාදස්ස වස්සානි තත්ථෙව වසි. විටටූභොපි ‘‘මය්හං අය්යකො ඉදානි ආගමිස්සති, ඉදානි ආගමිස්සතී’’ති ආගමයමානොව නිසීදි. තස්මිං අතිචිරායන්තෙ සරං විචිනාපෙත්වා දීපාලොකෙන පුරිසබ්භන්තරානිපි ඔලොකෙත්වා අදිස්වා ‘‘ගතො භවිස්සතී’’ති පක්කාමි. සො ¶ රත්තිභාගෙ අචිරවතිං ¶ පත්වා ඛන්ධාවාරං නිවාසෙසි. එකච්චෙ අන්තොනදියං වාලුකාපුලිනෙ නිපජ්ජිංසු ¶ , එකච්චෙ බහිථලෙ, අන්තොනිපන්නෙසුපි පුබ්බෙ අකතපාපකම්මා අත්ථි, බහිනිපන්නෙසුපි පුබ්බෙ කතපාපකම්මා අත්ථි, තෙසං නිපන්නට්ඨානෙසු කිපිල්ලිකා උට්ඨහිංසු. තෙ ‘‘මය්හං නිපන්නට්ඨානෙ කිපිල්ලිකා, මය්හං නිපන්නට්ඨානෙ කිපිල්ලිකා’’ති උට්ඨහිත්වා අකතපාපකම්මා උත්තරිත්වා ථලෙ නිපජ්ජිංසු, කතපාපකම්මා ඔතරිත්වා වාලුකාපුලිනෙ නිපජ්ජිංසු. තස්මිං ඛණෙ මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා ඝනවස්සං වස්සි. නදියා ඔඝො ආගන්ත්වා විටටූභං සද්ධිං පරිසාය සමුද්දමෙව පාපෙසි. සබ්බෙ තත්ථ මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා අහෙසුං.

මහාජනො කථං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘සාකියානං මරණං අයුත්තං, ‘එවං නාම කොට්ටෙත්වා කොට්ටෙත්වා සාකියා මාරෙතබ්බා’ති අනනුච්ඡවිකමෙත’’න්ති. සත්ථා තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ කිඤ්චාපි සාකියානං එවං මරණං අයුත්තං, පුබ්බෙ කතපාපකම්මවසෙන පන යුත්තමෙවෙතෙහි ලද්ධ’’න්ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, එතෙ පුබ්බෙ අකංසූ’’ති? සබ්බෙ එකතො හුත්වා නදියං විසං පක්ඛිපිංසූති. පුනෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘විටටූභො එත්තකෙ සාකියෙ මාරෙත්වා ආගච්ඡන්තො අත්තනො මනොරථෙ මත්ථකං අප්පත්තෙයෙව එත්තකං ජනං ආදාය මහාසමුද්දෙ මච්ඡකච්ඡපභක්ඛො ජාතො’’ති ¶ . සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ඉමෙසං සත්තානං මනොරථෙ මත්ථකං අප්පත්තෙයෙව මච්චුරාජා සුත්තං ගාමං අජ්ඣොත්ථරන්තො මහොඝො විය ජීවිතින්ද්රියං ඡින්දිත්වා චතූසු අපායසමුද්දෙසු නිමුජ්ජාපෙතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

සුත්තං ගාමං මහොඝොව, මච්චු ආදාය ගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ බ්යාසත්තමනසං නරන්ති සම්පත්තෙ වා අසම්පත්තෙ වා ලග්ගමානසං. ඉදං වුත්තං හොති – යථා මාලාකාරො පුප්ඵාරාමං පවිසිත්වා ‘‘පුප්ඵානි පචිනිස්සාමී’’ති තතො පුප්ඵානි ගහෙත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං වා ගච්ඡං පත්ථෙන්තො සකලෙ පුප්ඵාරාමෙ මනං පෙසෙති, ‘‘ඉතො චිතො ච පුප්ඵානි පචිනිස්සාමී’’ති තතො පුප්ඵානි අග්ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ථ මනං පෙසෙසි, තමෙව ගච්ඡං පචිනන්තො ¶ පමාදමාපජ්ජති, එවමෙව එකච්චො පුප්ඵාරාමසදිසං පඤ්චකාමගුණමජ්ඣං ඔතරිත්වා මනොරමං රූපං ලභිත්වා මනොරමානං සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානං අඤ්ඤතරං පත්ථෙති. අඤ්ඤො තෙසු වා අඤ්ඤතරං ලභිත්වා අඤ්ඤතරං පත්ථෙති ¶ , රූපමෙව වා ලභිත්වා අඤ්ඤං අපත්ථෙන්තො තමෙව අස්සාදෙති, සද්දාදීසු වා අඤ්ඤතරං. එසෙව නයො ගොමහිංසදාසිදාසඛෙත්තවත්ථුගාමනිගමජනපදාදීසු, පබ්බජිතානම්පි පරිවෙණවිහාරපත්තචීවරාදීසූති එවං පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතානි පුප්ඵානි එව පචිනන්තං ¶ සම්පත්තෙ වා අසම්පත්තෙ වා කාමගුණෙ බ්යාසත්තමනසං නරං. සුත්තං ගාමන්ති ගාමස්ස ගෙහභිත්තිආදීනං පන සුපනවසෙන සුපනං නාම නත්ථි, සත්තානං පන සුත්තපමත්තතං උපාදාය සුත්තො නාම හොති. එවං සුත්තං ගාමං ද්වෙ තීණි යොජනානි ආයතගම්භීරො මහොඝොව මච්චු ආදාය ගච්ඡති. යථා සො මහොඝො ඉත්ථිපුරිසගොමහිංසකුක්කුටාදීසු කිඤ්චි අනවසෙසෙත්වා සබ්බං තං ගාමං සමුද්දං පාපෙත්වා මච්ඡකච්ඡපභක්ඛං කරොති, එවමෙව බ්යාසත්තමනසං නරං මච්චු ආදාය ජීවිතින්ද්රියමස්ස ඡින්දිත්වා චතූසු අපායසමුද්දෙසු නිමුජ්ජාපෙතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා දෙසනා ජාතාති.

පුප්ඵානි හෙවාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පතිපූජිකං නාම කුමාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු ¶ තාවතිංසදෙවලොකෙ සමුට්ඨිතං.

තත්ථ කිර මාලභාරී නාම දෙවපුත්තො අච්ඡරාසහස්සපරිවුතො උය්යානං පාවිසි. පඤ්චසතා දෙවධීතරො රුක්ඛං ආරුය්හ පුප්ඵානි පාතෙන්ති, පඤ්චසතා පතිතානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා දෙවපුත්තං අලඞ්කරොන්ති. තාසු එකා දෙවධීතා රුක්ඛසාඛායමෙව චුතා, සරීරං දීපසිඛා විය නිබ්බායි. සා සාවත්ථියං එකස්මිං කුලගෙහෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා ජාතකාලෙ ¶ ජාතිස්සරා හුත්වා ‘‘මාලභාරීදෙවපුත්තස්ස භරියාම්හී’’ති අනුස්සරන්තී වුඩ්ඪිමන්වාය ගන්ධමාලාදීහි පූජං කත්වා සාමිකස්ස සන්තිකෙ අභිනිබ්බත්තිං පත්ථෙසි. සා සොළසවස්සකාලෙ පරකුලං ගතාපි සලාකභත්තපක්ඛිකභත්තවස්සාවාසිකාදීනි දත්වා, ‘‘අයං මෙ සාමිකස්ස සන්තිකෙ නිබ්බත්තනත්ථාය පච්චයො හොතූ’’ති වදති. අථස්සා භික්ඛූ ‘‘අයං කුමාරිකා උට්ඨාය සමුට්ඨාය පතිමෙව පත්ථෙතීති පතිපූජිකා’’ති නාමං කරිංසු. සාපි නිබද්ධං ආසනසාලං පටිජග්ගති, පානීයං උපට්ඨපෙති, ආසනානි පඤ්ඤපෙති. අඤ්ඤෙපි මනුස්සා සලාකභත්තාදීනි දාතුකාමා, ‘‘අම්ම, ඉමානිපි භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පටිපාදෙය්යාසී’’ති වත්වා ආහරිත්වා දෙන්ති. සාපි එතෙන නියාමෙන ආගච්ඡන්තී ගච්ඡන්තී එකපදවාරෙ ඡපඤ්ඤාස කුසලධම්මෙ (ධ. ස. 1; ධ. ස. අට්ඨ. 1 යෙවාපනකවණ්ණනා) පටිලභති. තස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. තස්ස පදසා ගමනකාලෙ අඤ්ඤම්පි අඤ්ඤම්පීති චත්තාරො පුත්තෙ පටිලභි.

සා ¶ එකදිවසං දානං දත්වා පූජං කත්වා ධම්මං සුත්වා ¶ සික්ඛාපදානි රක්ඛිත්වා දිවසපරියොසානෙ තං ඛණං නිබ්බත්තෙන කෙනචි රොගෙන කාලං කත්වා අත්තනො සාමිකස්සෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්ති. ඉතරාපි එත්තකං කාලං දෙවපුත්තං අලඞ්කරොන්ති එව. දෙවපුත්තො තං දිස්වා ‘‘ත්වං පාතොව පට්ඨාය න දිස්සසි, කුහිං ගතාසී’’ති ආහ. ‘‘චුතාම්හි සාමී’’ති. ‘‘කිං වදෙසී’’ති? ‘‘එවමෙතං, සාමී’’ති. ‘‘කුහිං නිබ්බත්තාසී’’ති? ‘‘සාවත්ථියං කුලගෙහෙ’’ති. ‘‘කිත්තකං කාලං තත්ථ ඨිතාසී’’ති? ‘‘දසමාසච්චයෙන මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා සොළසවස්සකාලෙ පරකුලං ගන්ත්වා චත්තාරො පුත්තෙ විජායිත්වා දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා තුම්හෙ පත්ථෙත්වා ආගන්ත්වා තුම්හාකමෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තාම්හි, සාමී’’ති. ‘‘මනුස්සානං කිත්තකං ආයූ’’ති? ‘‘වස්සසතමත්ත’’න්ති. ‘‘එත්තකමෙවා’’ති? ‘‘ආම, සාමී’’ති. ‘‘එත්තකං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තමනුස්සා කිං නු ඛො සුත්තපමත්තා කාලං අතික්කාමෙන්ති, උදාහු දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තී’’ති. ‘‘කිං වදෙථ, සාමි’’? ‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යං ආයුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තා විය අජරාමරා විය ච නිච්චං පමත්තා, මනුස්සා’’ති. මාලභාරීදෙවපුත්තස්ස මහාසංවෙගො උදපාදි ‘‘වස්සසතමත්තමායුං ගහෙත්වා නිබ්බත්තමනුස්සා කිර පමත්තා නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්ති, කදා නු ඛො දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති? මනුස්සානං ¶ පන වස්සසතං තාවතිංසානං දෙවානං එකො රත්තින්දිවො, තාය රත්තියා තිංසරත්තියො මාසො, තෙන මාසෙන ද්වාදසමාසිකො සංවච්ඡරො, තෙන සංවච්ඡරෙන දිබ්බවස්සසහස්සං ආයුප්පමාණං ¶ , තං මනුස්සගණනාය තිස්සො වස්සකොටියො, සට්ඨි ච වස්සසතසහස්සානි හොන්ති. තස්මා තස්ස දෙවපුත්තස්ස එකදිවසොපි නාතික්කන්තො මුහුත්තසදිසොව කාලො අහොසි. එවං අප්පායුකමනුස්සානං පමාදො නාම අතිවිය අයුත්තොති.

පුනදිවසෙ භික්ඛූ ගාමං පවිට්ඨා ආසනසාලං අපටිජග්ගිතං, ආසනානි අපඤ්ඤත්තානි, පානීයං අනුට්ඨපිතං දිස්වා, ‘‘කහං පතිපූජිකා’’ති ආහංසු. ‘‘භන්තෙ, කහං තුම්හෙ තං දක්ඛිස්සථ, හිය්යො අය්යෙසු භුඤ්ජිත්වා ගතෙසු සායන්හසමයෙ මතා’’ති. තං සුත්වා පුථුජ්ජනා භික්ඛූ තස්සා උපකාරං සරන්තා අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු. ඛීණාසවානං ධම්මසංවෙගො උදපාදි. තෙ භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, පතිපූජිකා නාම උපාසිකා උට්ඨාය සමුට්ඨාය නානප්පකාරානි පුඤ්ඤානි කත්වා සාමිකමෙව පත්ථෙසි, සා ඉදානි මතා, කහං නු ඛො නිබ්බත්තා’’ති? ‘‘අත්තනො සාමිකස්සෙව සන්තිකෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, සාමිකස්ස සන්තිකෙ’’ති. ‘‘න සා, භික්ඛවෙ, එතං සාමිකං පත්ථෙති, තාවතිංසභවනෙ තස්සා මාලභාරීදෙවපුත්තො නාම සාමිකො, සා තස්ස පුප්ඵපිලන්ධනට්ඨානතො චවිත්වා පුන ගන්ත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ නිබ්බත්තා’’ති. ‘‘එවං කිර, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘අහො පරිත්තං, භන්තෙ, සත්තානං ජීවිතං, පාතොව අම්හෙ පරිවිසිත්වා ¶ සායං උප්පන්නබ්යාධිනා මතා’’ති. සත්ථා ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පරිත්තං සත්තානං ජීවිතං නාම, තෙනෙව ඉමෙ සත්තෙ වත්ථුකාමෙහි චෙව කිලෙසකාමෙහි ච අතිත්තෙ එව අන්තකො අත්තනො වසෙ ¶ වත්තෙත්වා කන්දන්තෙ පරිදෙවන්තෙ ගහෙත්වා ගච්ඡතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

අතිත්තංයෙව කාමෙසු, අන්තකො කුරුතෙ වස’’න්ති.

තත්ථ පුප්ඵානි හෙව පචිනන්තන්ති පුප්ඵාරාමෙ මාලාකාරො නානාපුප්ඵානි විය අත්තභාවපටිබද්ධානි චෙව උපකරණපටිබද්ධානි ච කාමගුණපුප්ඵානි ඔචිනන්තමෙව ¶ . බ්යාසත්තමනසං නරන්ති අසම්පත්තෙසු පත්ථනාවසෙන, සම්පත්තෙසු ගෙධවසෙන විවිධෙනාකාරෙන ආසත්තචිත්තං. අතිත්තංයෙව කාමෙසූති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු පරියෙසනෙනපි පටිලාභෙනපි පරිභොගෙනපි නිධානෙනපි අතිත්තං එව සමානං. අන්තකො කුරුතෙ වසන්ති මරණසඞ්ඛාතො අන්තකො කන්දන්තං පරිදෙවන්තං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො අත්තනො වසං පාපෙතීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

පතිපූජිකකුමාරිවත්ථු චතුත්ථං.

යථාපි භමරො පුප්ඵන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො මච්ඡරියකොසියසෙට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි. තස්ස වත්ථු රාජගහෙ සමුට්ඨිතං.

රාජගහනගරස්ස ¶ කිර අවිදූරෙ සක්කාරං නාම නිගමො අහොසි. තත්ථෙකො මච්ඡරියකොසියො නාම සෙට්ඨි අසීතිකොටිවිභවො පටිවසති. සො තිණග්ගෙන තෙලබින්දුම්පි පරෙසං න දෙති, න අත්තනා පරිභුඤ්ජති. ඉතිස්ස තං විභවජාතං නෙව පුත්තදාරාදීනං, න සමණබ්රාහ්මණානං අත්ථං අනුභොති, රක්ඛසපරිග්ගහිතා පොක්ඛරණී විය අපරිභොගං තිට්ඨති. සත්ථා එකදිවසං පච්චූසසමයෙ මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය සකලලොකධාතුයං බොධනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ වසන්තස්ස සෙට්ඨිනො සපජාපතිකස්ස සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයං අද්දස. තතො පුරිමදිවසෙ පන සො රාජානං උපට්ඨාතුං රාජගෙහං ගන්ත්වා රාජූපට්ඨානං කත්වා ¶ ආගච්ඡන්තො එකං ඡාතජ්ඣත්තං ජනපදමනුස්සං කුම්මාසපූරං කපල්ලකපූවං ඛාදන්තං දිස්වා තත්ථ පිපාසං උප්පාදෙත්වා අත්තනො ඝරං ගන්ත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං කපල්ලකපූවං ඛාදිතුකාමොම්හීති වක්ඛාමි, බහූ මනුස්සා මයා සද්ධිං ඛාදිතුකාමා භවිස්සන්ති, එවං මෙ බහූනි තිලතණ්ඩුලසප්පිඵාණිතාදීනි පරික්ඛයං ගමිස්සන්ති, න ¶ කස්සචි කථෙස්සාමී’’ති තණ්හං අධිවාසෙන්තො චරති. සො ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ උප්පණ්ඩුප්පණ්ඩුකජාතො ධමනිසන්ථතගත්තො ජාතො. තතො තණ්හං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො ගබ්භං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ උපගූහිත්වා නිපජ්ජි. එවං ගතොපි ¶ ධනහානිභයෙන න කස්සචි කිඤ්චි කථෙසි.

අථ නං භරියා උපසඞ්කමිත්වා පිට්ඨිං පරිමජ්ජිත්වා, ‘‘කිං තෙ, සාමි, අඵාසුකං ජාත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න මෙ කිඤ්චි අඵාසුකං අත්ථී’’ති. ‘‘කිං නු ඛො තෙ රාජා කුපිතො’’ති? ‘‘රාජාපි මෙ න කුප්පතී’’ති. ‘‘අථ කිං තෙ පුත්තධීතාහි වා දාසකම්මකරාදීහි වා කිඤ්චි අමනාපං කතං අත්ථී’’ති? ‘‘එවරූපම්පි නත්ථී’’ති. ‘‘කිස්මිඤ්චි පන තෙ තණ්හා අත්ථී’’ති? එවං වුත්තෙපි ධනහානිභයෙන කිඤ්චි අවත්වා නිස්සද්දොව නිපජ්ජි, අථ නං භරියා ‘‘කථෙහි, සාමි කිස්මිඤ්චි තෙ තණ්හා අත්ථී’’ති ආහ. සො වචනං පරිගිලන්තො විය ‘‘අත්ථි මෙ තණ්හා’’ති ආහ. ‘‘කිං තණ්හා, සාමී’’ති? ‘‘කපල්ලකපූවං ඛාදිතුකාමොම්හී’’ති. ‘‘අථ කිමත්ථං මෙ න කථෙසි, කිං ත්වං දලිද්දොසි, ඉදානි සකලනිගමවාසීනං පහොනකෙ කපල්ලකපූවෙ පචිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහි, අත්තනො කම්මං කත්වා ඛාදිස්සන්තී’’ති? ‘‘තෙන හි එකරච්ඡවාසීනං පහොනකෙ පචිස්සාමී’’ති. ‘‘ජානාමහං තව මහද්ධනභාව’’න්ති. ‘‘ඉමස්මිං ගෙහසාමන්තෙ සබ්බෙසං පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘ජානාමහං තව මහජ්ඣාසයභාව’’න්ති. ‘‘තෙන හි තෙ පුත්තදාරමත්තස්සෙව පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘කිං තෙ එතෙහී’’ති? ‘‘කිං පන තුය්හඤ්ච මය්හඤ්ච පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති? ‘‘ත්වං කිං කරිස්සසී’’ති ¶ ? ‘‘තෙන හි එකකස්සෙව තෙ පහොනකං කත්වා පචාමී’’ති. ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පචමානෙ බහූ පච්චාසීසන්ති. සකලතණ්ඩුලෙ ඨපෙත්වා භින්නතණ්ඩුලෙ ච උද්ධනකපල්ලානි ච ආදාය ථොකං ඛීරසප්පිමධුඵාණිතඤ්ච ගහෙත්වා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලං ආරුය්හ පච, තත්ථාහං එකකොව නිසීදිත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා ගහෙතබ්බං ගාහාපෙත්වා පාසාදං අභිරුය්හ දාසියො විස්සජ්ජෙත්වා සෙට්ඨිං පක්කොසාපෙසි, සො ආදිතො පට්ඨාය ද්වාරානි පිදහන්තො සබ්බද්වාරෙසු සූචිඝටිකං දත්වා සත්තමතලං අභිරුහිත්වා තත්ථපි ද්වාරං පිදහිත්වා නිසීදි. භරියාපිස්ස උද්ධනෙ අග්ගිං ජාලෙත්වා කපල්ලං ආරොපෙත්වා පූවෙ පචිතුං ආරභි.

අථ ¶ ¶ සත්ථා පාතොව මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘එසො, මොග්ගල්ලාන, රාජගහස්ස අවිදූරෙ සක්කාරනිගමෙ මච්ඡරියසෙට්ඨි ‘කපල්ලකපූවෙ ඛාදිස්සාමී’ති අඤ්ඤෙසං දස්සනභයෙන සත්තභූමිකෙ පාසාදෙ කපල්ලකපූවෙ පචාපෙති, ත්වං තත්ථ ගන්ත්වා සෙට්ඨිං දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා උභොපි ජායම්පතිකෙ පූවෙ ච ඛීරසප්පිමධුඵාණිතානි ච ගාහාපෙත්වා අත්තනො බලෙන ජෙතවනං ආනෙහි, අජ්ජාහං පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ එව නිසීදිස්සාමි, පූවෙහෙව භත්තකිච්චං කරිස්සාමී’’ති.

ථෙරො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සත්ථු වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා ¶ තාවදෙව ඉද්ධිබලෙන තං නිගමං ගන්ත්වා තස්ස පාසාදස්ස සීහපඤ්ජරද්වාරෙ සුනිවත්ථො සුපාරුතො ආකාසෙ එව මණිරූපකං විය අට්ඨාසි. මහාසෙට්ඨිනො ථෙරං දිස්වාව හදයමංසං කම්පි. සො අහං එවරූපානංයෙව දස්සනභයෙන ඉමං ඨානමාගතො, අයඤ්ච භික්ඛු ආකාසෙනාගන්ත්වා වාතපානද්වාරෙ ඨිතොති. සො ගහෙතබ්බගහණං අපස්සන්තො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය දොසෙන තටතටායන්තො එවමාහ – ‘‘සමණ, ආකාසෙ ඨත්වාපි කිං ලභිස්සසි, ආකාසෙ අපදෙ පදං දස්සෙත්වා චඞ්කමන්තොපි නෙව ලභිස්සසී’’ති. ථෙරො තස්මිං එව ඨානෙ අපරාපරං චඞ්කමි. සෙට්ඨි ‘‘චඞ්කමන්තො කිං ලභිස්සසි, ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදන්තොපි න ලභිස්සසියෙවා’’ති ආහ. ථෙරො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. අථ නං ‘‘ආකාසෙ නිසින්නො කිං ලභිස්සසි, ආගන්ත්වා වාතපානස්ස උම්මාරෙ ඨිතොපි න ලභිස්සසී’’ති ආහ. ථෙරො උම්මාරෙ ඨිතො. ‘‘උම්මාරෙ ඨිතොපි කිං ලභිස්සසි, ධූමායන්තොපි න ලභිස්සසි එවා’’ති ආහ. ථෙරොපි ධූමායි. සකලපාසාදො එකධූමො අහොසි. සෙට්ඨිනො අක්ඛීනං සූචියා විජ්ඣනකාලො විය අහොසි, ගෙහජ්ඣායනභයෙන පන ‘‘ත්වං පජ්ජලන්තොපි න ලභිස්සසී’’ති අවත්වා ‘‘අයං සමණො සුට්ඨු ලග්ගො, අලද්ධා න ගමිස්සති ¶ , එකමස්ස පූවං දාපෙස්සාමී’’ති භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ එකං ඛුද්දකපූවං පචිත්වා සමණස්ස දත්වා උය්යොජෙහි න’’න්ති. සා ථොකං එව පිට්ඨං කපල්ලපාතියං පක්ඛිපි, මහාපූවො හුත්වා සකලපාතිං පූරෙත්වා උද්ධුමාතො හුත්වා අට්ඨාසි.

සෙට්ඨි තං දිස්වා ‘‘බහුං තයා පිට්ඨං ගහිතං භවිස්සතී’’ති සයමෙව දබ්බිකණ්ණෙන ථොකං පිට්ඨං ගහෙත්වා පක්ඛිපි, පූවො පුරිමපූවතො මහන්තතරො ජාතො ¶ . එවං යං යං පචති, සො සො මහන්තමහන්තොව හොති. සො නිබ්බින්නො භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉමස්ස එකං පූවං දෙහී’’ති. තස්සා පච්ඡිතො එකං පූවං ගණ්හන්තියා සබ්බෙ එකාබද්ධා අල්ලීයිංසු. සා සෙට්ඨිං ආහ – ‘‘සාමි, සබ්බෙ පූවා එකතො ලග්ගා, විසුං කාතුං න සක්කොමී’’ති. ‘‘අහං කරිස්සාමී’’ති සොපි කාතුං නාසක්ඛි. උභොපි ජනා කොටියං ගහෙත්වා කඩ්ඪන්තාපි වියොජෙතුං නාසක්ඛිංසු එව ¶ . අථස්ස පූවෙහි සද්ධිං වායමන්තස්සෙව සරීරතො සෙදා මුච්චිංසු, පිපාසා උපච්ඡිජ්ජි. තතො භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, න මෙ පූවෙහි අත්ථො, පච්ඡියා සද්ධිංයෙව ඉමස්ස දෙහී’’ති. සා පච්ඡිං ආදාය ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අදාසි. ථෙරො උභින්නම්පි ධම්මං දෙසෙසි, තිණ්ණං රතනානං ගුණං කථෙසි, ‘‘අත්ථි ¶ දින්නං, අත්ථි යිට්ඨ’’න්ති දින්නදානාදීනං ඵලං ගගනතලෙ පුණ්ණචන්දං විය දස්සෙසි.

තං සුත්වා පසන්නචිත්තො හුත්වා සෙට්ඨි ‘‘භන්තෙ, ආගන්ත්වා ඉමස්මිං පල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජථා’’ති ආහ. ථෙරො, ‘‘මහාසෙට්ඨි, සම්මාසම්බුද්ධො ‘පූවෙ ඛාදිස්සාමී’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ නිසින්නො, තුම්හාකං රුචියා සති අහං වො නෙස්සාමි, සෙට්ඨිභරියං පූවෙ ච ඛීරාදීනි ච ගණ්හාපෙථ, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති ආහ. ‘‘කහං පන, භන්තෙ, එතරහි සත්ථා’’ති? ‘‘ඉතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනමත්ථකෙ ජෙතවනවිහාරෙ, මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘භන්තෙ, කාලං අනතික්කමිත්වා එත්තකං අද්ධානං කථං ගමිස්සාමා’’ති. ‘‘මහාසෙට්ඨි, තුම්හාකං රුචියා සති අහං වො අත්තනො ඉද්ධිබලෙන නෙස්සාමි, තුම්හාකං පාසාදෙ සොපානසීසං අත්තනො ඨානෙ එව භවිස්සති, සොපානපරියොසානං පන වො ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ භවිස්සති, උපරිපාසාදා හෙට්ඨාපාසාදං ඔතරණකාලමත්තෙනෙව ජෙතවනං නෙස්සාමී’’ති. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සම්පටිච්ඡි.

ථෙරො සොපානසීසං තත්ථෙව කත්වා ‘‘සොපානපාදමූලං ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තථෙව අහොසි. ඉති ථෙරො සෙට්ඨිඤ්ච සෙට්ඨිභරියඤ්ච උපරිපාසාදා හෙට්ඨාපාසාදං ඔතරණකාලතො ඛිප්පතරං ජෙතවනං සම්පාපෙසි. තෙ උභොපි සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා කාලං ආරොචෙසුං. සත්ථා භත්තග්ගං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. මහාසෙට්ඨි බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දක්ඛිණොදකං ¶ අදාසි. භරියාපිස්ස තථාගතස්ස පත්තෙ පූවං පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා අත්තනො ¶ යාපනමත්තං ගණ්හි, පඤ්චසතා භික්ඛූපි යාපනමත්තං ගණ්හිංසු. සෙට්ඨි ඛීරසප්පිමධුසක්ඛරාදීනි දදමානො න ඛයං අගමාසි. සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙසි. මහාසෙට්ඨිපි සද්ධිං භරියාය යාවදත්ථං ඛාදි. පූවානං පරියොසානමෙව න පඤ්ඤායති. සකලවිහාරෙ භික්ඛූනඤ්ච විඝාසාදානඤ්ච දින්නෙසුපි පරියන්තො න පඤ්ඤායතෙව. ‘‘භන්තෙ, පූවා පරික්ඛයං න ගච්ඡන්තී’’ති භගවතො ආරොචෙසුං. ‘‘තෙන හි ජෙතවනද්වාරකොට්ඨකෙ ඡඩ්ඩෙථා’’ති. අථ නෙ ද්වාරකොට්ඨකස්ස අවිදූරෙ පබ්භාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩයිංසු. යාවජ්ජතනාපි තං ඨානං කපල්ලකපූවපබ්භාරන්තෙව පඤ්ඤායති. මහාසෙට්ඨි සහ භරියාය භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. භගවා අනුමොදනමකාසි. අනුමොදනාවසානෙ උභොපි ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථාරං වන්දිත්වා ද්වාරකොට්ඨකෙ සොපානං ආරුය්හ අත්තනො පාසාදෙයෙව පතිට්ඨහිංසු.

තතො පට්ඨාය සෙට්ඨි අසීතිකොටිධනං බුද්ධසාසනෙයෙව වික්කිරි. පුනදිවසෙ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං සන්නිසින්නා භික්ඛූ ‘‘පස්සථාවුසො, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස ආනුභාවං, අනුපහච්ච නාම සද්ධං, අනුපහච්ච භොගෙ මච්ඡරියසෙට්ඨිං ¶ මුහුත්තෙනෙව දමෙත්වා නිබ්බිසෙවනං කත්වා පූවෙ ගාහාපෙත්වා ජෙතවනං ආනෙත්වා සත්ථු සම්මුඛං කත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙසි, අහො මහානුභාවො ථෙරො’’ති ථෙරස්ස ගුණං කථෙන්තා නිසීදිංසු. සත්ථා දිබ්බාය සොතධාතුයා කථං සුත්වා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, කුලදමකෙන නාම භික්ඛුනා අනුපහච්ච සද්ධං, අනුපහච්ච භොගෙ, කුලං අකිලමෙත්වා අවිහෙඨෙත්වා පුප්ඵතො රෙණුං ගණ්හන්තෙන භමරෙන විය උපසඞ්කමිත්වා බුද්ධගුණං ජානාපෙතබ්බං, තාදිසො මම පුත්තො මොග්ගල්ලානො’’ති ථෙරං පසංසිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵං, වණ්ණගන්ධමහෙඨයං;

පලෙති රසමාදාය, එවං ගාමෙ මුනී චරෙ’’ති.

තත්ථ භමරොති යා කාචි මධුකරජාති. පුප්ඵන්ති පුප්ඵාරාමෙ චරන්තො පුප්ඵඤ්ච වණ්ණඤ්ච ගන්ධඤ්ච අහෙඨයන්තො අවිනාසෙන්තො විචරතීති අත්ථො. පලෙතීති එවං චරිත්වා යාවදත්ථං රසං පිවිත්වා අපරම්පි මධුකරණත්ථාය ¶ ආදාය ¶ පලෙති, සො එවං වනගහනං අජ්ඣොගාහෙත්වා එකස්මිං රුක්ඛසුසිරෙ තං රජමිස්සකං රසං ඨපෙත්වා අනුපුබ්බෙන මධුරරසං මධුං කරොති, න තස්ස පුප්ඵාරාමෙ විචරිතපච්චයා පුප්ඵං වා වණ්ණගන්ධං වාස්ස විගච්ඡති, අථ ඛො සබ්බං පාකතිකමෙව හොති. එවං ගාමෙ මුනී චරෙති එවං සෙඛාසෙඛභෙදො අනාගාරියමුනි කුලපටිපාටියා ගාමෙ භික්ඛං ගණ්හන්තො විචරතීති අත්ථො. න හි තස්ස ගාමෙ චරණපච්චයා කුලානං සද්ධාහානි වා භොගහානි වා හොන්ති. සද්ධාපි භොගාපි පාකතිකාව හොන්ති. එවං චරිත්වා ච පන නික්ඛමිත්වා සෙඛමුනි තාව බහිගාමෙ උදකඵාසුකට්ඨානෙ සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසින්නො අක්ඛභඤ්ජනවණපටිච්ඡාදනපුත්තමංසූපමාදිවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා තථාරූපං වනසණ්ඩං අනුපවිසිත්වා අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො චත්තාරො මග්ගෙ, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි හත්ථගතානෙව කරොති. අසෙඛමුනි පන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුඤ්ජති ¶ . අයමස්ස භමරෙන සද්ධිං මධුකරණසරික්ඛතා වෙදිතබ්බා. ඉධ පන ඛීණාසවොව අධිප්පෙතො.

දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං වත්වා උත්තරිපි ථෙරස්ස ගුණං පකාසෙතුං ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව මොග්ගල්ලානෙන මච්ඡරියසෙට්ඨි දමිතො, පුබ්බෙපි නං දමෙත්වා කම්මඵලසම්බන්ධං ජානාපෙසි එවා’’ති වත්වා ඉමමත්ථං පකාසෙන්තො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘උභො ඛඤ්ජා උභො කුණී, උභො විසමචක්ඛුකා;

උභින්නං පිළකා ජාතා, නාහං පස්සාමි ඉල්ලිස’’න්ති. (ජා. 1.1.78) –

මච්ඡරියකොසියසෙට්ඨිවත්ථු පඤ්චමං.

න පරෙසං විලොමානීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො පාවෙය්යං නාම ආජීවකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං ¶ කිරෙකා ගහපතානී පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා පාවෙය්යං නාම ආජීවකං පටිජග්ගි. තස්සානන්තරඝරෙසු මනුස්සා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා ආගන්ත්වා, ‘‘අහො අච්ඡරියා බුද්ධානං ධම්මදෙසනා’’ති නානප්පකාරෙහි බුද්ධගුණෙ වණ්ණෙන්ති. සා බුද්ධානං ගුණකථං සුත්වා විහාරං ¶ ගන්ත්වා ධම්මං සොතුකාමා ආජීවකස්ස එතමත්ථං කථෙත්වා, ‘‘ගච්ඡිස්සාමි අහං බුද්ධසන්තිකං, අය්යා’’ති ආහ. සො ‘‘මා ගච්ඡාහී’’ති නිවාරෙත්වා තං පුනප්පුනං යාචමානම්පි නිවාරෙසි එව. සා ‘‘අයං මම විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සොතුං න දෙති, සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා ඉධෙව ධම්මං සුණිස්සාමී’’ති සායන්හසමයෙ පුත්තං පක්කොසිත්වා, ‘‘ගච්ඡ, තාත, ස්වාතනාය සත්ථාරං නිමන්තෙහී’’ති පෙසෙසි. සො ගච්ඡන්තො පඨමතරං ආජීවකස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සො ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති ආහ. ‘‘මාතු වචනෙන සත්ථාරං නිමන්තෙතුං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. ‘‘මා තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘අලං, අය්ය, මම මාතු භායාමි, ගච්ඡිස්සාමහ’’න්ති. ‘‘එතස්ස කතසක්කාරං උභොපි ඛාදිස්සාම, මා ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘අලං, අය්ය, මාතා මෙ තජ්ජෙස්සතී’’ති. තෙන හි ගච්ඡ, ගන්ත්වා පන නිමන්තෙත්වා, ‘‘අම්හාකං ගෙහං අසුකට්ඨානෙ ¶ වා අසුකවීථියං වා අසුකමග්ගෙන වා ගන්තබ්බ’’න්ති මා ආචික්ඛි. ‘‘සන්තිකෙ ඨිතො විය අඤ්ඤෙන මග්ගෙන ගච්ඡන්තො විය පලායිත්වා එහී’’ති. සො ආජීවකස්ස වචනං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා නිමන්තෙත්වා ආජීවකෙන වුත්තනියාමෙනෙව සබ්බං කත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘කිං තෙ කත’’න්ති පුට්ඨො, ‘‘සබ්බං කතං, අය්යා’’ති ආහ. ‘‘භද්දකං තෙ කතං, තස්ස සක්කාරං උභොපි ඛාදිස්සාමා’’ති වත්වා පුනදිවසෙ ආජීවකො පාතොව තං ගෙහං අගමාසි. තං ගහෙත්වා පච්ඡාගබ්භෙ නිසීදාපෙසුං.

පටිවිස්සකමනුස්සා තං ගෙහං අල්ලගොමයෙන උපලිම්පිත්වා ලාජපඤ්චමානි ¶ පුප්ඵානි විකිරිත්වා සත්ථු නිසීදනත්ථාය මහාරහං ආසනං පඤ්ඤාපෙසුං. බුද්ධෙහි සද්ධිං අපරිචිතමනුස්සා හි ආසනපඤ්ඤත්තිං න ජානන්ති, බුද්ධානඤ්ච මග්ගදෙසකෙන කිච්චං නාම නත්ථි, බොධිමූලෙ දසසහස්සිසොකධාතුං කම්පෙත්වා සම්බොධිං පත්තදිවසෙයෙව හි නෙසං ‘‘අයං මග්ගො නිරයං ගච්ඡති, අයං තිරච්ඡානයොනිං, අයං පෙත්තිවිසයං, අයං මනුස්සලොකං, අයං දෙවලොකං, අයං අමතමහානිබ්බාන’’න්ති සබ්බෙ මග්ගා ආවිභූතා. ගාමනිගමාදීනං පන මග්ගෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තස්මා සත්ථා පාතොව පත්තචීවරමාදාය මහාඋපාසිකාය ගෙහද්වාරං ගතො. සා ගෙහා නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං ¶ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අන්තොනිවෙසනං පවෙසෙත්වා ආසනෙ නිසීදාපෙත්වා දක්ඛිණොදකං දත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. උපාසිකා කතභත්තකිච්චස්ස සත්ථුනො අනුමොදනං කාරෙතුකාමා පත්තං ගණ්හි. සත්ථා මධුරස්සරෙන අනුමොදනධම්මකථං ආරභි. උපාසිකා ‘‘සාධු, සාධූ’’ති සාධුකාරං දදමානා ධම්මං සුණි. ආජීවකොපි පච්ඡාගබ්භෙ නිසින්නොව තස්සා සාධුකාරං දත්වා ධම්මං සුණන්තියා සද්දං සුත්වා සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි. ‘‘න ඉදානෙසා මය්හ’’න්ති නික්ඛමිත්වා ‘‘නට්ඨාසි කාළකණ්ණි, එතස්ස එවං සක්කාරං කරොතී’’ති නානප්පකාරෙන උපාසිකඤ්ච සත්ථාරඤ්ච අක්කොසන්තො පලායි. උපාසිකා තස්ස කථාය ලජ්ජිතා අඤ්ඤථත්තං ගතං චිත්තං දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙතුං නාසක්ඛි. අථ නං සත්ථා ‘‘කිං උපාසිකෙ චිත්තං දෙසනානුගතං කාතුං න සක්කොසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, එතස්ස මෙ කථාය චිත්තං අඤ්ඤථත්තං උපගත’’න්ති ¶ . සත්ථා ‘‘එවරූපස්ස විසභාගජනස්ස කථිතං කථං නාම ආවජ්ජිතුං න වට්ටති, එවරූපං අසමන්නාහරිත්වා අත්තනො කතාකතමෙව ඔලොකෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න පරෙසං විලොමානි, න පරෙසං කතාකතං;

අත්තනොව අවෙක්ඛෙය්ය, කතානි අකතානි චා’’ති.

තත්ථ ¶ න පරෙසං විලොමානීති පරෙසං විලොමානි ඵරුසානි මම්මච්ඡෙදකවචනානි න මනසිකාතබ්බානි. න පරෙසං කතාකතන්ති ‘‘අසුකො උපාසකො අස්සද්ධො අප්පසන්නො, නාපිස්ස ගෙහෙ කටච්ඡුභික්ඛාදීනි දිය්යන්ති, න සලාකභත්තාදීනි, න චීවරාදිපච්චයදානං එතස්ස අත්ථි, තථා අසුකා උපාසිකා අස්සද්ධා අප්පසන්නා, නාපිස්සා ගෙහෙ කටච්ඡුභික්ඛාදීනි දිය්යන්ති, න සලාකභත්තාදීනි, න චීවරාදිපච්චයදානං එතිස්සා අත්ථි, තථා අසුකො භික්ඛු අස්සද්ධො අප්පසන්නො, නාපි උපජ්ඣායවත්තං කරොති, න ආචරියවත්තං, න ආගන්තුකවත්තං, න ගමිකවත්තං, න චෙතියඞ්ගණවත්තං, න උපොසථාගාරවත්තං, න භොජනසාලාවත්තං, න ජන්තාඝරවත්තාදීනි, නාපිස්ස කිඤ්චි ධුතඞ්ගං අත්ථි, න භාවනාරාමතාය උස්සාහමත්තම්පී’’ති එවං පරෙසං කතාකතං නාම න ඔලොකෙතබ්බං. අත්තනොව අවෙක්ඛෙය්යාති ‘‘කථං භූතස්ස මෙ රත්තින්දිවා වීතිවත්තන්තීති පබ්බජිතෙන අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛිතබ්බ’’න්ති (අ. නි. 10.48) ඉමං ඔවාදං අනුස්සරන්තො සද්ධාපබ්බජිතො කුලපුත්තො ‘‘කිං නු ඛො අහං ‘අනිච්චං ¶ දුක්ඛං අනත්තා’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා යොගෙ කම්මං කාතුං සක්ඛිං ¶ , නාසක්ඛි’’න්ති එවං අත්තනො කතාකතානි ඔලොකෙය්යාති.

දෙසනාවසානෙ සා උපාසිකා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතා, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

යථාපි රුචිරං පුප්ඵන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ඡත්තපාණිඋපාසකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි ඡත්තපාණි නාම උපාසකො තිපිටකධරො අනාගාමී. සො පාතොව උපොසථිකො හුත්වා සත්ථු උපට්ඨානං අගමාසි. අනාගාමිඅරියසාවකානඤ්හි සමාදානවසෙන උපොසථකම්මං නාම නත්ථි, මග්ගෙනෙව තෙසං බ්රහ්මචරියඤ්ච එකභත්තිකඤ්ච ආගතං. තෙනෙවාහ – ‘‘ඝටිකාරො ඛො, මහාරාජ, කුම්භකාරො එකභත්තිකො බ්රහ්මචාරී සීලවා කල්යාණධම්මො’’ති (ම. නි. 2.288). එවං අනාගාමිනො පකතියාව එකභත්තිකා ච බ්රහ්මචාරිනො ච හොන්ති. සොපි තථෙව උපොසථිකො හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ධම්මකථං සුණන්තො නිසීදි. තස්මිං සමයෙ රාජා පසෙනදි කොසලො සත්ථු උපට්ඨානං අගමාසි. ඡත්තපාණි උපාසකො ¶ තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘උට්ඨාතබ්බං නු ඛො, නො’’ති චින්තෙත්වා – ‘‘අහං අග්ගරාජස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, තස්ස මෙ පදෙසරාජානං දිස්වා උට්ඨාතුං න යුත්තං, රාජා ඛො පන මෙ අනුට්ඨහන්තස්ස කුජ්ඣිස්සති, එතස්මිං කුජ්ඣන්තෙපි නෙව උට්ඨහිස්සාමි ¶ . රාජානං දිස්වා උට්ඨහන්තෙන හි රාජා ගරුකතො හොති, නො සත්ථා, තස්මා නෙව උට්ඨහිස්සාමී’’ති න උට්ඨහි. පණ්ඩිතපුරිසා නාම ගරුතරානං සන්තිකෙ නිසීදිත්වා අනුට්ඨහන්තං දිස්වා න කුජ්ඣන්ති. රාජා පන තං අනුට්ඨහන්තං දිස්වා කුපිතමානසො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා කුපිතභාවං ඤත්වා, ‘‘මහාරාජ, අයං ඡත්තපාණි උපාසකො පණ්ඩිතො දිට්ඨධම්මො තිපිටකධරො අත්ථානත්ථකුසලො’’ති උපාසකස්ස ගුණං කථෙසි. රඤ්ඤො තස්ස ගුණකථං සුණන්තස්සෙව චිත්තං මුදුකං ජාතං.

අථෙකදිවසං ¶ රාජා උපරිපාසාදෙ ඨිතො ඡත්තපාණිං උපාසකං කතභත්තකිච්චං ඡත්තමාදාය උපාහනමාරුය්හ රාජඞ්ගණෙන ගච්ඡන්තං දිස්වා පක්කොසාපෙසි. සො ඡත්තුපාහනං අපනෙත්වා රාජානමුපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ආහ – ‘‘භො උපාසක, කින්තෙ ඡත්තුපාහනං අපනීත’’න්ති. ‘‘‘රාජා පක්කොසතී’ති සුත්වා අපනෙත්වා ආගතොම්හී’’ති. ‘‘අජ්ජ අම්හාකං රාජභාවො තුම්හෙහි ඤාතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘සදාපි මයං, දෙව, තුම්හාකං රාජභාවං ජානාමා’’ති. ‘‘යදි එවං කස්මා පුරිමදිවසෙ සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නො මං දිස්වා න උට්ඨහී’’ති? ‘‘මහාරාජ, අහං අග්ගරාජස්ස සන්තිකෙ නිසින්නො, පදෙසරාජානං දිස්වා උට්ඨහන්තො සත්ථරි අගාරවං පවෙදෙය්යං, තස්මා න උට්ඨහි’’න්ති. ‘‘හොතු, භො, තිට්ඨතෙතං’’. ‘‘තුම්හෙ කිර දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකානං ¶ අත්ථානත්ථානං කුසලා තිපිටකධරා අම්හාකං අන්තෙපුරෙ ධම්මං වාචෙථා’’ති. ‘‘න සක්කොමි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘රාජගෙහං නාම මහාසාවජ්ජං, දුයුත්තසුයුත්තකානි ගරුකානෙත්ථ, දෙවා’’ති. ‘‘මා එවං වදෙථ, ‘පුරිමදිවසෙ මං දිස්වා න උට්ඨිතොම්හී’ති මා කුක්කුච්චං කරොථා’’ති. ‘‘දෙව, ගිහීනං විචරණට්ඨානං නාම මහාසාවජ්ජං, එකං පබ්බජිතං පක්කොසාපෙත්වා ධම්මං වාචාපෙථා’’ති. රාජා ‘‘සාධු, භො, ගච්ඡථ තුම්හෙ’’ති තං උය්යොජෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං යාචි, ‘‘භන්තෙ, මල්ලිකා ච දෙවී වාසභඛත්තියා ච ධම්මං පරියාපුණිස්සාමාති වදන්ති, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නිබද්ධං මම ගෙහං ගන්ත්වා තාසං ධම්මං උද්දිසථා’’ති. ‘‘බුද්ධානං නිබද්ධං එකට්ඨානගමනං නාම නත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, අඤ්ඤං එකං භික්ඛුං දෙථා’’ති. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරස්ස භාරමකාසි. ථෙරො නිබද්ධං ගන්ත්වා තාසං උද්දෙසං උද්දිසති. තාසු මල්ලිකා සක්කච්චං ගහෙත්වා සජ්ඣායිත්වා උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙසි. වාසභඛත්තියා පන නෙව සක්කච්චං ගණ්හාති, න සජ්ඣායති, න උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොති.

අථෙකදිවසං ¶ සත්ථා ථෙරං පුච්ඡි – ‘‘කිමානන්ද, උපාසිකා ධම්මං පරියාපුණන්තී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කා සක්කච්චං ගණ්හාතී’’ති? ‘‘මල්ලිකා, භන්තෙ, සක්කච්චං ගණ්හාති, සක්කච්චං සජ්ඣායති, සක්කච්චං උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොති. තුම්හාකං පන ඤාතිධීතා නෙව සක්කච්චං ගණ්හාති, න සජ්ඣායති, න උද්දෙසං පටිච්ඡාපෙතුං සක්කොතී’’ති. සත්ථා ථෙරස්ස වචනං සුත්වා, ‘‘ආනන්ද, මයා කථිතධම්මො නාම සක්කච්චමසුණන්තස්ස අග්ගණ්හන්තස්ස අසජ්ඣායන්තස්ස ¶ අදෙසෙන්තස්ස වණ්ණසම්පන්නං අගන්ධකපුප්ඵං විය අඵලො හොති, සක්කච්චං පන ¶ සවනාදීනි කරොන්තස්ස මහප්ඵලො හොති මහානිසංසො’’ති වත්වා ඉමා ද්වෙ ගාථා අභාසි –

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං අගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං සගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, සඵලා හොති කුබ්බතො’’ති.

තත්ථ රුචිරන්ති සොභනං. වණ්ණවන්තන්ති වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං, අගන්ධකන්ති ගන්ධවිරහිතං පාලිභද්දකගිරිකණ්ණිකජයසුමනාදිභෙදං. එවං සුභාසිතා වාචාති සුභාසිතා වාචා නාම තෙපිටකං බුද්ධවචනං. තං වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං අගන්ධකපුප්ඵසදිසං. යථා පන අගන්ධකපුප්ඵං යො නං ධාරෙති, තස්ස සරීරෙ ගන්ධං න ඵරති, එවං එතම්පි යො නං සක්කච්චං සවනාදීහි න සමාචරති, තස්ස සක්කච්චං අසමාචරන්තස්ස යං තත්ථ කත්තබ්බං, තං අකුබ්බතො සුතගන්ධඤ්ච වාචාගන්ධඤ්ච පටිපත්තිගන්ධඤ්ච න ආවහති අඵලා හොති. තෙන වුත්තං – ‘‘එවං ¶ සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො’’ති. සගන්ධකන්ති චම්පකනීලුප්පලාදිභෙදං. එවන්ති යථා තං පුප්ඵං ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො ඵරති, එවං තෙපිටකබුද්ධවචනසඞ්ඛාතා සුභාසිතා වාචාපි. කුබ්බතොති යො සක්කච්චං සවනාදීහි තත්ථ කත්තබ්බං කරොති, සා අස්ස පුග්ගලස්ස සඵලා හොති, සුතගන්ධවාචාගන්ධපටිපත්තිගන්ධානං ආවහනතො මහප්ඵලා හොති, මහානිසංසාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

යථාපි ¶ පුප්ඵරාසිම්හාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං උපනිස්සාය පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො විසාඛං උපාසිකං ආරබ්භ කථෙසි.

සා ¶ කිර අඞ්ගරට්ඨෙ භද්දියනගරෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො අග්ගමහෙසියා සුමනදෙවියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. තස්සා සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථා සෙලබ්රාහ්මණාදීනං බොධනෙය්යබන්ධවානං උපනිස්සයසම්පදං දිස්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො චාරිකං චරමානො තං නගරං පාපුණි.

තස්මිඤ්ච සමයෙ මෙණ්ඩකො, ගහපති, තස්මිං නගරෙ පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං ජෙට්ඨකො ¶ හුත්වා සෙට්ඨිට්ඨානං කරොති. පඤ්ච මහාපුඤ්ඤා නාම මෙණ්ඩකො සෙට්ඨි, චන්දපදුමා නාම තස්සෙව ජෙට්ඨකභරියා, තස්සෙව ජෙට්ඨකපුත්තො ධනඤ්චයො නාම, තස්ස භරියා සුමනදෙවී නාම, මෙණ්ඩකසෙට්ඨිනො දාසො පුණ්ණො නාමාති. න කෙවලඤ්ච මෙණ්ඩකසෙට්ඨියෙව, බිම්බිසාරරඤ්ඤො පන විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා නාම අහෙසුං – ජොතිකො, ජටිලො, මෙණ්ඩකො, පුණ්ණකො, කාකවලියොති. තෙසු අයං මෙණ්ඩකසෙට්ඨි දසබලස්ස අත්තනො නගරං සම්පත්තභාවං ඤත්වා පුත්තස්ස ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ධීතරං විසාඛං දාරිකං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘අම්ම, තුය්හම්පි මඞ්ගලං, අම්හාකම්පි මඞ්ගලං, තව පරිවාරෙහි පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං පඤ්ච රථසතානි ආරුය්හ පඤ්චහි දාසිසතෙහි පරිවුතා දසබලස්ස පච්චුග්ගමනං කරොහී’’ති. සා ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා තථා අකාසි. කාරණාකාරණෙසු පන කුසලත්තා යාවතිකා යානස්ස භූමි, යානෙන ගන්ත්වා යානා පච්චොරොහිත්වා පත්තිකාව සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථස්සා චරියාවසෙන සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. සා දෙසනාවසානෙ පඤ්චහි දාරිකාසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපි ඛො සත්ථාරමුපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ අත්තනො නිවෙසනෙ පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා එතෙනෙව උපායෙන අඩ්ඪමාසං මහාදානමදාසි. සත්ථා භද්දියනගරෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා පක්කාමි.

තෙන ඛො පන සමයෙන බිම්බිසාරො ච පසෙනදි කොසලො ච අඤ්ඤමඤ්ඤං භගිනිපතිකා හොන්ති. අථෙකදිවසං කොසලරාජා ¶ චින්තෙසි – ‘‘බිම්බිසාරස්ස විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා මහාපුඤ්ඤා වසන්ති, මය්හං විජිතෙ එකොපි තාදිසො නත්ථි, යංනූනාහං බිම්බිසාරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ¶ එකං මහාපුඤ්ඤං යාචෙය්ය’’න්ති. සො තත්ථ ගන්ත්වා රඤ්ඤා කතපටිසන්ථාරො ‘‘කිං කාරණා ආගතොසී’’ති ¶ පුට්ඨො ‘‘‘තුම්හාකං විජිතෙ පඤ්ච අමිතභොගා මහාපුඤ්ඤා වසන්ති, තතො එකං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’ති ආගතොම්හි, තෙසු මෙ එකං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘මහාකුලානි අම්හෙහි චාලෙතුං න සක්කා’’ති ආහ. ‘‘අහං අලද්ධා න ගමිස්සාමී’’ති ආහ. රාජා අමච්චෙහි සද්ධිං මන්තෙත්වා ‘‘ජොතිකාදීනං මහාකුලානං චාලනං නාම මහාපථවියා චාලනසදිසං, මෙණ්ඩකමහාසෙට්ඨිස්ස පුත්තො ධනඤ්චයසෙට්ඨි නාම අත්ථි, තෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා පටිවචනං තෙ දස්සාමී’’ති වත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා, තාත, කොසලරාජා ‘‘‘එකං ධනසෙට්ඨිං ගහෙත්වා ගමිස්සාමී’ති වදති, ත්වං තෙන සද්ධිං ගච්ඡාහී’’ති. ‘‘තුම්හෙසු පහිණන්තෙසු ගමිස්සාමි, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි පරිවච්ඡං කත්වා ගච්ඡ, තාතා’’ති. සො අත්තනො කත්තබ්බයුත්තකමකාසි. රාජාපිස්ස මහන්තං සක්කාරං කත්වා, ‘‘ඉමං ආදාය ගච්ඡථා’’ති පසෙනදිරාජානං උය්යොජෙසි. සො තං ආදාය සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන ගච්ඡන්තො එකං ඵාසුකට්ඨානං පත්වා නිවාසං ගණ්හි, අථ නං ධනඤ්චයසෙට්ඨි පුච්ඡි – ‘‘ඉදං කස්ස විජිත’’න්ති? ‘‘මය්හං, සෙට්ඨී’’ති. ‘‘කීව දූරො ඉතො සාවත්ථී’’ති ¶ ? ‘‘සත්තයොජනමත්ථකෙ’’ති. ‘‘අන්තොනගරං සම්බාධං, අම්හාකං පරිජනො මහන්තො, සචෙ රොචෙථ, ඉධෙව වසෙය්යාම, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තස්මිං ඨානෙ නගරං මාපෙත්වා තස්ස දත්වා අගමාසි. තස්මිං පදෙසෙ සයං වසනට්ඨානස්ස ගහිතත්තා නගරස්ස සාකෙතන්ත්වෙව නාමං අහොසි.

සාවත්ථියම්පි ඛො මිගාරසෙට්ඨිනො පුත්තො පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම වයප්පත්තො අහොසි. අථ නං මාතාපිතරො වදිංසු – ‘‘තාත, තව රුච්චනට්ඨානෙ එකං දාරිකං උපධාරෙහී’’ති. ‘‘‘මය්හං එවරූපාය භරියාය කිච්චං නත්ථී’ති, පුත්ත, මා එවං කරි, කුලං නාම අපුත්තකං න තිට්ඨතී’’ති. සො පුනප්පුනං වුච්චමානො ‘‘තෙන හි පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං දාරිකං ලභමානො තුම්හාකං වචනං කරිස්සාමී’’ති ආහ. ‘‘කානි පනෙතානි පඤ්ච කල්යාණානි නාම, තාතා’’ති. කෙසකල්යාණං, මංසකල්යාණං, අට්ඨිකල්යාණං, ඡවිකල්යාණං, වයකල්යාණන්ති. මහාපුඤ්ඤාය හි ඉත්ථියා කෙසා මොරකලාපසදිසා හුත්වා මුඤ්චිත්වා විස්සට්ඨා නිවාසනන්තං පහරිත්වා නිවත්තිත්වා උද්ධග්ගා තිට්ඨන්ති, ඉදං කෙසකල්යාණං නාම, දන්තාවරණං බිම්බඵලසදිසං වණ්ණසම්පන්නං සමං සුඵුසිතං හොති ¶ , ඉදං මංසකල්යාණං නාම, දන්තා සුක්කා සමා අවිරළා උස්සාපෙත්වා ඨපිතවජිරපන්ති විය සමච්ඡින්නසඞ්ඛපන්ති විය ච සොභන්ති, ඉදං අට්ඨිකල්යාණං නාම, කාළියා චුණ්ණකාදීහි අවිලිත්තො එව ¶ ඡවිවණ්ණො සිනිද්ධො නීලුප්පලදාමසදිසො හොති, ඔදාතාය ච කණිකාරපුප්ඵදාමසදිසො හොති, ඉදං ඡවිකල්යාණං නාම, දසක්ඛත්තුං විජාතාපි ඛො පන සකිං විජාතා විය අවිගතයොබ්බනායෙව හොති, ඉදං වයකල්යාණං නාම හොති. අථස්ස ¶ මාතාපිතරො අට්ඨුත්තරසතබ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා භොජෙත්වා ‘‘පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතා ඉත්ථියො නාම හොන්තී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘ආම, හොන්තී’’ති. ‘‘තෙන හි එවරූපං දාරිකං පරියෙසිතුං අට්ඨ ජනා ගච්ඡන්තූ’’ති බහුං ධනං දත්වා ‘‘ආගතකාලෙ වො කත්තබ්බං ජානිස්සාම, ගච්ඡථ, එවරූපං දාරිකං පරියෙසථ, දිට්ඨකාලෙ ච ඉමං පිලන්ධනං දදෙය්යාථා’’ති සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණමාලං දත්වා උය්යොජෙසුං.

තෙ මහන්තමහන්තානි නගරානි ගන්ත්වා පරියෙසමානා පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං දාරිකං අදිස්වා නිවත්තිත්වා ආගච්ඡන්තා විවටනක්ඛත්තදිවසෙ සාකෙතං අනුප්පත්තා – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං කම්මං නිප්ඵජ්ජිස්සතී’’ති චින්තයිංසු. තස්මිං පන නගරෙ අනුසංවච්ඡරං විවටනක්ඛත්තං නාම හොති. තදා බහි අනික්ඛමනකුලානිපි පරිවාරෙන සද්ධිං ගෙහා නික්ඛමිත්වා අප්පටිච්ඡන්නෙන සරීරෙන පදසාව නදීතීරං ගච්ඡන්ති. තස්මිං දිවසෙ ඛත්තියමහාසාලාදීනං පුත්තාපි ‘‘අත්තනො සමානජාතිකං මනාපං කුලදාරිකං දිස්වා මාලාගුළෙන පරික්ඛිපිස්සාමා’’ති තං තං මග්ගං නිස්සාය තිට්ඨන්ති. තෙපි ඛො බ්රාහ්මණා නදීතීරෙ එකං සාලං පවිසිත්වා අට්ඨංසු. ‘‘තස්මිං ඛණෙ විසාඛා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා හුත්වා සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා පඤ්චහි කුමාරිකාසතෙහි පරිවුතා නදිං ගන්ත්වා න්හායිස්සාමී’’ති තං පදෙසං පත්තා, අථ ඛො මෙඝො ¶ උට්ඨහිත්වා පාවස්සි. පඤ්චසතා කුමාරිකායො වෙගෙන ගන්ත්වා සාලං පවිසිංසු. බ්රාහ්මණා ඔලොකෙන්තා තාසු එකම්පි පඤ්චකල්යාණසමන්නාගතං න පස්සිංසු. අථ විසාඛා පකතිගමනෙනෙව සාලං පාවිසි, වත්ථාභරණානි තෙමිංසු. බ්රාහ්මණා තස්සා චත්තාරි කල්යාණානි දිස්වා දන්තෙ පස්සිතුකාමා ‘‘අලසජාතිකා අම්හාකං ධීතා, එතිස්සා සාමිකො කඤ්ජිකමත්තම්පි න ලභිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං කථයිංසු. අථ නෙ විසාඛා ආහ – ‘‘කං වදෙථ තුම්හෙ’’ති? ‘‘තං කථෙම, අම්මා’’ති. මධුරො හි තස්සා සද්දො කංසතාළසරො විය නිච්ඡරති. අථ නෙ ¶ පුන මධුරසද්දෙන ‘‘කිං කාරණා භණථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තව පරිවාරිත්ථියො වත්ථාලඞ්කාරෙ අතෙමෙත්වා වෙගෙන සාලං පවිට්ඨා, තුය්හං එත්තකං ඨානං වෙගෙන ආගමනමත්තම්පි නත්ථි, වත්ථාභරණානි තෙමෙත්වා ආගතාසි. තස්මා කථෙම, අම්මා’’ති.

‘‘තාතා, එවං මා වදෙථ, අහං එතාහි බලවතරා, කාරණං පන සල්ලක්ඛෙත්වා ජවෙන නාගතාම්හී’’ති. ‘‘කිං, අම්මා’’ති? ‘‘තාතා, චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, අපරම්පි කාරණං අත්ථී’’ති. ‘‘කතමෙ චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, අම්මා’’ති? තාතා, අභිසිත්තරාජා තාව සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතො කච්ඡං බන්ධිත්වා රාජඞ්ගණෙ ජවමානො න සොභති, ‘‘කිං අයං රාජා ගහපතිකො විය ධාවතී’’ති අඤ්ඤදත්ථු ගරහං ලභති, සණිකං ගච්ඡන්තොව ¶ සොභති. රඤ්ඤො මඞ්ගලහත්ථීපි අලඞ්කතො ජවමානො න සොභති, වාරණලීළාය ගච්ඡන්තොව සොභති. පබ්බජිතො ජවමානො න සොභති, ‘‘කිං අයං සමණො ගිහී විය ධාවතී’’ති කෙවලං ගරහමෙව ¶ ලභති, සමිතගමනෙන පන සොභති. ඉත්ථී ජවමානා න සොභති, ‘‘කිං එසා ඉත්ථී පුරිසො විය ධාවතී’’ති ගරහිතබ්බාව හොති, ‘‘ඉමෙ චත්තාරො ජනා ජවමානා න සොභන්ති, තාතා’’ති. ‘‘කතමං පන අපරං කාරණං, අම්මා’’ති? ‘‘තාතා, මාතාපිතරො නාම ධීතරං අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සණ්ඨාපෙත්වා පොසෙන්ති. මයඤ්හි වික්කිණෙය්යභණ්ඩං නාම, අම්හෙ පරකුලපෙසනත්ථාය පොසෙන්ති. සචෙ ජවමානානං නිවත්ථදුස්සකණ්ණෙ වා අක්කමිත්වා භූමියං වා පක්ඛලිත්වා පතිතකාලෙ හත්ථො වා පාදො වා භිජ්ජෙය්ය, කුලස්සෙව භාරො භවෙය්ය, පසාධනභණ්ඩං පන මෙ තෙමෙත්වා සුස්සිස්සති. ඉමං කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා න ධාවිතාම්හි, තාතා’’ති.

බ්රාහ්මණා තස්සා කථනකාලෙ දන්තසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එවරූපා නො දන්තසම්පත්ති දිට්ඨපුබ්බා’’ති තස්සා සාධුකාරං දත්වා, ‘‘අම්ම, තුය්හමෙවෙසා අනුච්ඡවිකා’’ති වත්වා තං සුවණ්ණමාලං පිලන්ධයිංසු. අථ නෙ පුච්ඡි – ‘‘කතරනගරතො ආගතාත්ථ, තාතා’’ති? ‘‘සාවත්ථිතො, අම්මා’’ති. ‘‘සෙට්ඨිකුලං කතරං නාමා’’ති? ‘‘මිගාරසෙට්ඨි නාම, අම්මා’’ති. ‘‘අය්යපුත්තො කො ¶ නාමා’’ති? ‘‘පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම, අම්මා’’ති. සා ‘‘සමානජාතිකං නො කුල’’න්ති අධිවාසෙත්වා පිතු සාසනං පහිණි ‘‘අම්හාකං රථං පෙසෙතූ’’ති ¶ . කිඤ්චාපි හි සා ආගමනකාලෙ පදසා ආගතා, සුවණ්ණමාලාය පන පිලන්ධනකාලතො පට්ඨාය තථා ගන්තුං න ලභති, ඉස්සරදාරිකා රථාදීහි ගච්ඡන්ති, ඉතරා පකතියානකං වා අභිරුහන්ති, ඡත්තං වා තාලපණ්ණං වා උපරි කරොන්ති, තස්මිම්පි අසති නිවත්ථසාටකස්ස දසන්තං උක්ඛිපිත්වා අංසෙ ඛිපන්තා ගච්ඡන්ති එව. තස්සා පන පිතා පඤ්ච රථසතානි පෙසෙසි. සා සපරිවාරා රථං ආරුය්හ ගතා. බ්රාහ්මණාපි එකතොව අගමංසු. අථ නෙ සෙට්ඨි පුච්ඡි – ‘‘කුතො ආගතාත්ථා’’ති? ‘‘සාවත්ථිතො මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘සෙට්ඨි කතරො නාමා’’ති? ‘‘මිගාරසෙට්ඨි නාමා’’ති. ‘‘පුත්තො කො නාමා’’ති? ‘‘පුණ්ණවඩ්ඪනකුමාරො නාම මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘ධනං කිත්තක’’න්ති? ‘‘චත්තාලීසකොටියො මහාසෙට්ඨී’’ති. ‘‘ධනං තාව අම්හාකං ධනං උපාදාය කාකණිකමත්තං, දාරිකාය පන ආරක්ඛමත්තාය ලද්ධකාලතො පට්ඨාය කිං අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’ති අධිවාසෙසි. සො තෙසං සක්කාරං කත්වා එකාහද්වීහං වසාපෙත්වා උය්යොජෙසි.

තෙ සාවත්ථිං ගන්ත්වා මිගාරසෙට්ඨිස්ස ‘‘ලද්ධා නො දාරිකා’’ති ආරොචයිංසු. ‘‘කස්ස ධීතා’’ති? ‘‘ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො’’ති. සො ‘‘මහාකුලස්ස මෙ දාරිකා ලද්ධා, ඛිප්පමෙව නං ආනෙතුං ¶ වට්ටතී’’ති තත්ථ ගමනත්ථං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘‘මහාකුලං එතං මයා බිම්බිසාරස්ස සන්තිකා ආනෙත්වා සාකෙතෙ නිවෙසිතං, තස්ස ¶ සම්මානං කාතුං වට්ටතී’ති අහම්පි ආගමිස්සාමී’’ති ආහ, සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති වත්වා ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘මයි ආගච්ඡන්තෙ රාජාපි ආගමිස්සති, මහන්තං රාජබලං එත්තකස්ස ජනස්ස කත්තබ්බයුත්තකං කාතුං සක්ඛිස්සසි, න සක්ඛිස්සසී’’ති? ඉතරොපි ‘‘සචෙපි දස රාජානො ආගච්ඡන්ති, ආගච්ඡන්තූ’’ති පටිසාසනං පෙසෙසි. මිගාරසෙට්ඨි තාව මහන්තෙ නගරෙ ගෙහගොපකමත්තං ඨපෙත්වා සෙසජනං ආදාය ගන්ත්වා අඩ්ඪයොජනමත්තෙ ඨානෙ ඨත්වා ‘‘ආගතාම්හා’’ති සාසනං පහිණි. ධනඤ්චයසෙට්ඨි බහුපණ්ණාකාරං පෙසෙත්වා ධීතරා සද්ධිං මන්තෙසි, ‘‘අම්ම, සසුරො කිර තෙ කොසලරඤ්ඤා සද්ධිං ආගතො, තස්ස කතරං ගෙහං පටිජග්ගිතබ්බං, රඤ්ඤො කතරං ¶ , උපරාජාදීනං කතරානී’’ති? පණ්ඩිතා සෙට්ඨිධීතා වජිරග්ගතිඛිණඤාණා කප්පසතසහස්සං පත්ථිතපත්ථනා අභිනීහාරසම්පන්නා ‘‘සසුරස්ස මෙ අසුකගෙහං පටිජග්ගථ, රඤ්ඤො අසුකගෙහං, උපරාජාදීනං අසුකානී’’ති සංවිදහිත්වා දාසකම්මකරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘එත්තකා රඤ්ඤො කත්තබ්බකිච්චං කරොථ, එත්තකා උපරාජාදීනං, හත්ථිඅස්සාදයොපි තුම්හෙයෙව පටිජග්ගථ, අස්සබන්ධාදයොපි ආගන්ත්වා මඞ්ගලඡණං අනුභවිස්සන්තී’’ති සංවිදහි. ‘‘කිං කාරණා’’? ‘‘‘මයං විසාඛාය මඞ්ගලට්ඨානං ගන්ත්වා න කිඤ්චි ලභිම්හ, අස්සරක්ඛණාදීනි කරොන්තා සුඛං න විචරිම්හා’ති කෙචි වත්තුං මා ලභිංසූ’’ති.

තං දිවසමෙව විසාඛාය පිතා පඤ්චසතෙ සුවණ්ණකාරෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ධීතු මෙ මහාලතාපසාධනං නාම ¶ කරොථා’’ති රත්තසුවණ්ණස්ස නික්ඛසහස්සං, තදනුරූපානි ච රජතමණිමුත්තාපවාළවජිරාදීනි දාපෙසි. රාජා කතිපාහං වසිත්වාව ධනඤ්චයසෙට්ඨිස්ස සාසනං පහිණි ‘‘න සක්කා සෙට්ඨිනා අම්හාකං චිරං පොසනං නාම කාතුං, දානි දාරිකාය ගමනකාලං ජානාතූ’’ති. සොපි රඤ්ඤො සාසනං පෙසෙසි – ‘‘ඉදානි වස්සකාලො ආගතො, න සක්කා චතුමාසං විචරිතුං, තුම්හාකං බලකායස්ස යං යං ලද්ධුං වට්ටති, සබ්බං තං මම භාරො, මයා පෙසිතකාලෙ දෙවො ගමිස්සතී’’ති. තතො පට්ඨාය සාකෙතනගරං නිච්චනක්ඛත්තං විය අහොසි. රාජානං ආදිං කත්වා සබ්බෙසං මාලාගන්ධවත්ථාදීනි පටියත්තානෙව හොන්ති. තතො තෙ ජනා චින්තයිංසු – ‘‘සෙට්ඨි අම්හාකමෙව සක්කාරං කරොතී’’ති, එවං තයො මාසා අතික්කන්තා, පසාධනං පන තාව න නිට්ඨාති. කම්මන්තාධිට්ඨායකා ආගන්ත්වා සෙට්ඨිනො ආරොචෙසුං – ‘‘අඤ්ඤං අසන්තං නාම නත්ථි, බලකායස්ස පන භත්තපචනදාරූනි නප්පහොන්තී’’ති. ‘‘ගච්ඡථ, තාතා, ඉමස්මිං නගරෙ පරිජිණ්ණා හත්ථිසාලාදයො චෙව පරිජිණ්ණකානි ච ගෙහානි ගහෙත්වා පචථා’’ති. එවං පචන්තානම්පි අඩ්ඪමාසො අතික්කන්තො. තතො පුනපි ‘‘දාරූනි නත්ථී’’ති ආරොචයිංසු ¶ . ‘‘ඉමස්මිං කාලෙ න සක්කා දාරූනි ලද්ධුං, දුස්සකොට්ඨාගාරානි විවරිත්වා ථූලසාටකෙහි වට්ටියො කත්වා තෙලචාටීසු ¶ තෙමෙත්වා භත්තං පචථා’’ති. තෙ අඩ්ඪමාසං තථා අකංසු. එවං චත්තාරො මාසා අතික්කන්තා, පසාධනම්පි නිට්ඨිතං.

තස්මිං පසාධනෙ චතස්සො වජිරනාළියො උපයොගං අගමංසු, මුත්තානං එකාදස නාළියො, පවාළස්ස බාවීසති නාළියො, මණීනං තෙත්තිංස ¶ නාළියො. ඉති එතෙහි ච අඤ්ඤෙහි ච රතනෙහි නිට්ඨානං අගමාසි. අසුත්තමයං පසාධනං රජතෙන සුත්තකිච්චං කරිංසු. තං සීසෙ පටිමුක්කං පාදපිට්ඨිං ගච්ඡති. තස්මිං තස්මිං ඨානෙ මුද්දිකා යොජෙත්වා කතා සුවණ්ණමයා ගණ්ඨිකා හොන්ති, රජතමයා පාසකා, මත්ථකමජ්ඣෙ එකා මුද්දිකා, ද්වීසු කණ්ණපිට්ඨීසු ද්වෙ, ගලවාටකෙ එකා, ද්වීසු ජත්තූසු ද්වෙ, ද්වීසු කප්පරෙසු ද්වෙ, ද්වීසු කටිපස්සෙසු ද්වෙති. තස්මිං ඛො පන පසාධනෙ එකං මොරං කරිංසු, තස්ස දක්ඛිණපක්ඛෙ රත්තසුවණ්ණමයානි පඤ්ච පත්තසතානි අහෙසුං, වාමපක්ඛෙ පඤ්ච පත්තසතානි, තුණ්ඩං පවාළමයං, අක්ඛීනි මණිමයානි, තථා ගීවා ච පිඤ්ඡානි ච, පත්තනාළියො රජතමයා, තථා ජඞ්ඝායො. සො විසාඛාය මත්ථකමජ්ඣෙ පබ්බතකූටෙ ඨත්වා නච්චනමයූරො විය ඛායති. පත්තනාළිසහස්සස්ස සද්දො දිබ්බසඞ්ගීතං විය පඤ්චඞ්ගිකතූරියඝොසො විය ච පවත්තති. සන්තිකං උපගතායෙව තස්සා අමොරභාවං ජානන්ති. පසාධනං ¶ නවකොටිඅග්ඝනකං අහොසි, සතසහස්සං හත්ථකම්මමූලං දීයිත්ථ.

‘‘කිස්ස පන නිස්සන්දෙන තායෙතං පසාධනං ලද්ධ’’න්ති? සා කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං චීවරසාටකං දත්වා සුත්තම්පි සූචියොපි රජනම්පි අත්තනො සන්තකමෙව අදාසි. තස්ස චීවරදානස්ස නිස්සන්දෙන ඉමං මහාලතාපසාධනං ලභි. ඉත්ථීනඤ්හි චීවරදානං මහාලතාපසාධනභණ්ඩෙන මත්ථකං පප්පොති, පුරිසානං ඉද්ධිමයපත්තචීවරෙනාති. එවං මහාසෙට්ඨි චතූහි මාසෙහි ධීතු පරිවච්ඡං කත්වා තස්සා දෙය්යධම්මං දදමානො කහාපණපූරානි පඤ්ච සකටසතානි අදාසි, සුවණ්ණභාජනපූරානි පඤ්ච, රජතභාජනපූරානි පඤ්ච, තම්බභාජනපූරානි පඤ්ච, පත්තුණ්ණවත්ථකොසෙය්යවත්ථපූරානි පඤ්ච, සප්පිපූරානි පඤ්ච, තෙලපූරානි පඤ්ච, සාලිතණ්ඩුලපූරානි පඤ්ච, නඞ්ගලඵාලාදිඋපකරණපූරානි පඤ්චසකටසතානි අදාසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘මම ධීතු ගතට්ඨානෙ ‘අසුකෙන නාම මෙ අත්ථො’ති මා පරස්ස ගෙහද්වාරං පහිණී’’ති. තස්මා සබ්බූපකරණානි දාපෙසි. එකෙකස්මිං රථෙ සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා තිස්සො තිස්සො වණ්ණදාසියො ඨපෙත්වා පඤ්ච රථසතානි අදාසි. ‘‘එතං න්හාපෙන්තියො භොජෙන්තියො අලඞ්කරොන්තියො විචරථා’’ති දියඩ්ඪසහස්සපරිචාරිකායො ¶ අදාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘මම ධීතු ගාවො දස්සාමී’’ති. සො පුරිසෙ ¶ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ ¶ භණෙ චූළවජස්ස ද්වාරං විවරිත්වා තීසු ගාවුතෙසු තිස්සො භෙරියො ගහෙත්වා තිට්ඨථ, පුථුලතො උසභමත්තෙ ඨානෙ උභොසු පස්සෙසු තිට්ඨථ. ගාවීනං තතො පරං ගන්තුං මා අදත්ථ. එවං ඨිතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං කරෙය්යාථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. තෙ ගාවීනං වජතො නික්ඛමිත්වා ගාවුතං ගතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං අකංසු, පුන අඩ්ඪයොජනං ගතකාලෙ අකංසු. පුනපි තිගාවුතං ගතකාලෙ භෙරිසඤ්ඤං අකංසු, පුථුලතො ගමනඤ්ච නිවාරෙසුං. එවං දීඝතො තිගාවුතෙ, පුථුලතො උසභමත්තෙ ඨානෙ ගාවියො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිඝංසන්තියො අට්ඨංසු.

මහාසෙට්ඨි ‘‘මම ධීතු එත්තකා ගාවො අලං, ද්වාරං පිදහථා’’ති වජද්වාරං පිදහාපෙසි. ද්වාරස්මිං පිදහිතෙ විසාඛාය පුඤ්ඤබලෙන බලවගාවො ච ධෙනුයො ච උප්පතිත්වා උප්පතිත්වා නික්ඛමිංසු. මනුස්සානං වාරෙන්තානං වාරෙන්තානමෙව සට්ඨිසහස්සා බලවගාවො ච සට්ඨිසහස්සා ධෙනුයො ච නික්ඛන්තා, තත්තකා බලවවච්ඡා තාසං ධෙනූනං උසභා උප්පතිත්වා අනුබන්ධා අහෙසුං. ‘‘කිස්ස පන නිස්සන්දෙන එවං ගාවො ගතා’’ති? නිවාරෙන්තානං නිවාරෙන්තානං දින්නදානස්ස. සා කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිකිස්ස රඤ්ඤො සත්තන්නං ධීතානං කනිට්ඨා සඞ්ඝදාසී නාම හුත්වා වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං පඤ්චගොරසදානං ¶ දදමානා ථෙරානඤ්ච දහරානඤ්ච සාමණෙරානඤ්ච පත්තං පිදහිත්වා, ‘‘අලං, අල’’න්ති නිවාරෙන්තානම්පි ‘‘ඉදං මධුරං, ඉදං මනාප’’න්ති අදාසි. එවං තස්ස නිස්සන්දෙන වාරියමානාපි ගාවො නික්ඛමිංසු. සෙට්ඨිනා එත්තකස්ස ධනස්ස දින්නකාලෙ සෙට්ඨිභරියා ආහ – ‘‘තුම්හෙහි මය්හං ධීතු සබ්බං සංවිදහිතං, වෙය්යාවච්චකරා පන දාසදාසියො න සංවිදහිතා, කිං කාරණා’’ති? ‘‘මම ධීතරි සසිනෙහනිස්සිනෙහානං ජානනත්ථං. අහඤ්හි තාය සද්ධිං ආගච්ඡමානකෙ ගීවාය ගහෙත්වා න පහිණාමි, යානං ආරුය්හ ගමනකාලෙයෙව එතාය සද්ධිං ගන්තුකාමා ගච්ඡන්තු, මා අගන්තුකාමාති වක්ඛාමී’’ති ආහ.

අථ ‘‘ස්වෙ මම ධීතා ගමිස්සතී’’ති ගබ්භෙ නිසින්නො ධීතරං සමීපෙ නිසීදාපෙත්වා, ‘‘අම්ම, පතිකුලෙ වසන්තියා නාම ඉමඤ්ච ඉමඤ්ච ආචාරං රක්ඛිතුං ¶ වට්ටතී’’ති ඔවාදමදාසි. අයම්පි මිගාරසෙට්ඨි අනන්තරගබ්භෙ නිසින්නො ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ඔවාදං අස්සොසි. සොපි සෙට්ඨි ධීතරං එවං ඔවදි –

‘‘අම්ම, සසුරකුලෙ වසන්තියා නාම අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බො, බහිඅග්ගි අන්තො න පවෙසෙතබ්බො, දදන්තස්සෙව දාතබ්බං, අදදන්තස්ස න දාතබ්බං, දදන්තස්සාපි ¶ අදදන්තස්සාපි දාතබ්බං, සුඛං නිසීදිතබ්බං, සුඛං භුඤ්ජිතබ්බං, සුඛං නිපජ්ජිතබ්බං, අග්ගි පරිචරිතබ්බො, අන්තොදෙවතා නමස්සිතබ්බා’’ති.

ඉමං ¶ දසවිධං ඔවාදං දත්වා පුනදිවසෙ සබ්බා සෙනියො සන්නිපාතෙත්වා රාජසෙනාය මජ්ඣෙ අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පාටිභොගෙ ගහෙත්වා, ‘‘සචෙ මෙ ගතට්ඨානෙ ධීතු දොසො උප්පජ්ජති, තුම්හෙහි සොධෙතබ්බො’’ති වත්වා නවකොටිඅග්ඝනකෙන මහාලතාපසාධනෙන ධීතරං පසාධෙත්වා න්හානචුණ්ණමූලකං චතුපණ්ණාසකොටිධනං දත්වා යානං ආරොපෙත්වා සාකෙතස්ස සාමන්තා අත්තනො සන්තකෙසු අනුරාධපුරමත්තෙසු චුද්දසසු භත්තගාමෙසු භෙරිං චරාපෙසි – ‘‘මම ධීතරා සද්ධිං ගන්තුකාමා ගච්ඡන්තූ’’ති. තෙ සද්දං සුත්වාව – ‘‘අම්හාකං අය්යාය ගමනකාලෙ කිං අම්හාකං ඉධා’’ති චුද්දස ගාමකා කිඤ්චි අසෙසෙත්වා නික්ඛමිංසු? ධනඤ්චයසෙට්ඨිපි රඤ්ඤො ච මිගාරසෙට්ඨිනො ච සක්කාරං කත්වා ථොකං අනුගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං ධීතරං උය්යොජෙසි.

මිගාරසෙට්ඨිපි සබ්බපච්ඡතො යානකෙ නිසීදිත්වා ගච්ඡන්තො බලකායං දිස්වා, ‘‘කෙ නාමෙතෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘සුණිසාය වො වෙය්යාවච්චකරා දාසිදාසා’’ති. ‘‘එත්තකෙ කො පොසෙස්ස’’ති? ‘‘පොථෙත්වා තෙ පලාපෙථ, අපලායන්තෙ ඉතො දණ්ඩං කරොථා’’ති. විසාඛා පන ‘‘අපෙථ, මා වාරෙථ, බලමෙව බලස්ස භත්තං දස්සතී’’ති ආහ. සෙට්ඨි එවං ¶ වුත්තෙපි, ‘‘අම්ම, නත්ථි අම්හාකං එතෙහි අත්ථො, කො එතෙ පොසෙස්සතී’’ති ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පොථෙත්වා පලාපෙත්වා සෙසකෙ ‘‘අලං අම්හාකං එත්තකෙහී’’ති ගහෙත්වා පායාසි. අථ විසාඛා සාවත්ථිනගරද්වාරං සම්පත්තකාලෙ චින්තෙසි – ‘‘පටිච්ඡන්නයානස්මිං නු ඛො නිසීදිත්වා පවිසිස්සාමි, උදාහු රථෙ ඨත්වා’’ති. අථස්සා එතදහොසි – ‘‘පටිච්ඡන්නයානෙන මෙ පවිසන්තියා මහාලතාපසාධනස්ස විසෙසො න පඤ්ඤායිස්සතී’’ති. සා ¶ සකලනගරස්ස අත්තානං දස්සෙන්තී රථෙ ඨත්වා නගරං පාවිසි. සාවත්ථිවාසිනො විසාඛාය සම්පත්තිං දිස්වා, ‘‘එසා කිර විසාඛා නාම, එවරූපා අයං සම්පත්ති එතිස්සාව අනුච්ඡවිකා’’ති ආහංසු. ඉති සා මහාසම්පත්තියා සෙට්ඨිනො ගෙහං පාවිසි. ගතදිවසෙ චස්සා සකලනගරවාසිනො ‘‘අම්හාකං ධනඤ්චයසෙට්ඨි අත්තනො නගරං සම්පත්තානං මහාසක්කාරං අකාසී’’ති යථාසත්ති යථාබලං පණ්ණාකාරං පහිණිංසු. විසාඛා පහිතපහිතං පණ්ණාකාරං තස්මිංයෙව නගරෙ අඤ්ඤමඤ්ඤෙසු කුලෙසු සබ්බත්ථකමෙව දාපෙසි. ඉති සා ‘‘ඉදං මය්හං මාතු දෙථ, ඉදං මය්හං පිතු දෙථ, ඉදං මය්හං භාතු දෙථ, ඉදං මය්හං භගිනියා දෙථා’’ති තෙසං තෙසං වයානුරූපං පියවචනං වත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙන්තී සකලනගරවාසිනො ඤාතකෙ විය අකාසි. අථස්සා රත්තිභාගසමනන්තරෙ ආජඤ්ඤවළවාය ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. සා දාසීහි දණ්ඩදීපිකා ගාහාපෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වළවං උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා තෙලෙන ¶ මක්ඛාපෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව අගමාසි.

මිගාරසෙට්ඨිපි පුත්තස්ස ආවාහමඞ්ගලං කරොන්තො ධුරවිහාරෙ වසන්තම්පි තථාගතං අමනසිකරිත්වා ¶ දීඝරත්තං නග්ගසමණකෙසු පතිට්ඨිතෙන පෙමෙන චොදියමානො ‘‘මය්හං අය්යානම්පි සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති එකදිවසං අනෙකසතෙසු නවභාජනෙසු නිරුදකපායාසං පචාපෙත්වා පඤ්චසතෙ අචෙලකෙ නිමන්තාපෙත්වා අන්තොගෙහං පවෙසෙත්වා, ‘‘ආගච්ඡතු මෙ සුණිසා, අරහන්තෙ වන්දතූ’’ති විසාඛාය සාසනං පහිණි. සා ‘‘අරහන්තො’’ති වචනං සුත්වා සොතාපන්නා අරියසාවිකා හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා තෙසං භොජනට්ඨානං ආගන්ත්වා තෙ ඔලොකෙත්වා, ‘‘එවරූපා හිරොත්තප්පවිරහිතා අරහන්තා නාම න හොන්ති, කස්මා මං සසුරො පක්කොසාපෙසී’’ති, ‘‘ධී, ධී’’ති සෙට්ඨිං ගරහිත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතා. අචෙලකා තං දිස්වා සබ්බෙ එකප්පහාරෙනෙව සෙට්ඨිං ගරහිංසු – ‘‘කිං ත්වං, ගහපති, අඤ්ඤං නාලත්ථ, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවිකං මහාකාළකණ්ණිං ඉධ පවෙසෙසි, වෙගෙන නං ඉමස්මා ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙහී’’ති. සො ‘‘න සක්කා මයා ඉමෙසං වචනමත්තෙනෙව නික්කඩ්ඪාපෙතුං, මහාකුලස්ස සා ධීතා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අය්යා, දහරා නාම ජානිත්වා වා අජානිත්වා වා කරෙය්යුං, තුම්හෙ තුණ්හී හොථා’’ති තෙ උය්යොජෙත්වා ¶ සයං මහාරහෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණපාතියං නිරුදකං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජි.

තස්මිං සමයෙ එකො පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරො පිණ්ඩාය ¶ චරන්තො තං නිවෙසනං පාවිසි. විසාඛා සසුරං බීජයමානා ඨිතා තං දිස්වා ‘‘සසුරස්ස ආචික්ඛිතුං අයුත්ත’’න්ති යථා සො ථෙරං පස්සති, එවං අපගන්ත්වා අට්ඨාසි. සො පන බාලො ථෙරං දිස්වාපි අපස්සන්තො විය හුත්වා අධොමුඛො භුඤ්ජතෙව. විසාඛා ‘‘ථෙරං දිස්වාපි මෙ සසුරො සඤ්ඤං න කරොතී’’ති ඤත්වා, ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ, මය්හං සසුරො පුරාණං ඛාදතී’’ති ආහ. සො නිගණ්ඨෙහි කථිතකාලෙ අධිවාසෙත්වාපි ‘‘පුරාණං ඛාදතී’’ති වුත්තක්ඛණෙයෙව හත්ථං අපනෙත්වා, ‘‘ඉමං පායාසං ඉතො නීහරථ, එතං ඉමස්මා ගෙහා නික්කඩ්ඪථ, අයං මං එවරූපෙ මඞ්ගලකාලෙ අසුචිඛාදකං නාම කරොතී’’ති ආහ. තස්මිං ඛො පන නිවෙසනෙ සබ්බෙපි දාසකම්මකරා විසාඛාය සන්තකාව, කො නං හත්ථෙ වා පාදෙ වා ගණ්හිස්සති, මුඛෙන කථෙතුං සමත්ථොපි නත්ථි. විසාඛා සසුරස්ස කථං සුත්වා ආහ – ‘‘තාත, න එත්තකෙනෙව මයං නික්ඛමාම, නාහං තුම්හෙහි උදකතිත්ථතො කුම්භදාසී විය ආනීතා, ධරමානකමාතාපිතූනං ධීතරො නාම න එත්තකෙනෙව නික්ඛමන්ති, එතෙනෙව මෙ කාරණෙන පිතා ඉධාගමනකාලෙ අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘සචෙ මෙ ධීතු දොසො උප්පජ්ජති, සොධෙය්යාථා’ති වත්වා මං තෙසං හත්ථෙ ඨපෙසි, තෙ පක්කොසාපෙත්වා මය්හං දොසාදොසං සොධාපෙථා’’ති.

සෙට්ඨි ‘‘කල්යාණං එසා කථෙතී’’ති අට්ඨ කුටුම්බිකෙ පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අයං දාරිකා මඞ්ගලකාලෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණපාතියං නිරුදකපායාසං පරිභුඤ්ජන්තං මං ‘අසුචිඛාදකො’ති වදතී’’ති ¶ ¶ ආහ, ‘‘ඉමිස්සා දොසං ආරොපෙත්වා ඉමං ගෙහතො නික්කඩ්ඪථා’’ති. ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. නාහං එවං වදාමි, එකස්මිං පන පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරෙ ඝරද්වාරෙ ඨිතෙ සසුරො මෙ අප්පොදකං මධුපායාසං පරිභුඤ්ජන්තො තං න මනසිකරොති, අහං ‘‘මය්හං සසුරො ඉමස්මිං අත්තභාවෙ පුඤ්ඤං න කරොති, පුරාණපුඤ්ඤමෙව ඛාදතී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘අතිච්ඡථ, භන්තෙ, මය්හං සසුරො පුරාණං ඛාදතී’’ති අවචං, ‘‘එත්ථ මෙ කො දොසො’’ති? ‘‘අය්ය, ඉධ දොසො නත්ථි, අම්හාකං ධීතා යුත්තං කථෙති, ත්වං කස්මා කුජ්ඣසී’’ති? ‘‘අය්යා, එස තාව දොසො ¶ මා හොතු, අයං පන එකදිවසං මජ්ඣිමයාමෙ දාසීපරිවුතා පච්ඡාගෙහං අගමාසී’’ති. ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘තාතා, නාහං අඤ්ඤෙන කාරණෙන ගතා, ඉමස්මිං පන ගෙහෙ ආජානෙය්යවළවාය විජාතාය සඤ්ඤම්පි අකත්වා නිසීදිතුං නාම අයුත්ත’’න්ති දණ්ඩදීපිකා ගාහාපෙත්වා උණ්හොදකාදීනිපි ගාහාපෙත්වා දාසීහි සද්ධිං ගන්ත්වා වළවාය විජාතපරිහාරං කාරාපෙසිං, ‘‘එත්ථ මෙ කො දොසො’’ති? ‘‘අය්ය, ඉධ දොසො නත්ථි, අම්හාකං ධීතා තව ගෙහෙ දාසීහිපි අකත්තබ්බයුත්තකං කම්මං කරොති, ත්වං කිං එත්ථ දොසං පස්සසී’’ති?

අය්යා, ඉධාපි තාව දොසො මා හොතු, ඉමිස්සා පන පිතා ඉධාගමනකාලෙ ඉමං ඔවදන්තො ගුය්හෙ පටිච්ඡන්නෙ දස ඔවාදෙ අදාසි, තෙසං අත්ථං න ජානාමි, තෙසං මෙ අත්ථං කථෙතු. ඉමිස්සා පන ¶ පිතා ‘‘අන්තොඅග්ගි බහි න නීහරිතබ්බො’’ති ආහ, ‘‘සක්කා නු ඛො අම්හෙහි උභතො පටිවිස්සකගෙහානං අග්ගිං අදත්වා වසිතු’’න්ති? ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. ‘‘තාතා, මය්හං පිතා න එතං සන්ධාය කථෙසි. ඉදං පන සන්ධාය කථෙසි – ‘අම්ම, තව සස්සුසසුරසාමිකානං අගුණං දිස්වා බහි තස්මිං තස්මිං ගෙහෙ ඨත්වා මා කථෙසි. එවරූපො හි අග්ගිසදිසො අග්ගි නාම නත්ථී’’’ති.

අය්යා, එතං තාව එවං හොතු, ඉමිස්සා පන පිතා ‘‘බාහිරතො අග්ගි න අන්තො පවෙසෙතබ්බො’’ති ආහ, ‘‘කිං සක්කා අම්හෙහි අන්තො අග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ බාහිරතො අග්ගිං අනාහරිතු’’න්ති? ‘‘එවං කිර, අම්මා’’ති. තාතා, මය්හං පිතා න එතං සන්ධාය කථෙසි, ඉදං පන සන්ධාය කථෙසි – සචෙ පටිවිස්සකගෙහෙසු ඉත්ථියො වා පුරිසා වා සස්සුසසුරසාමිකානං අගුණං කථෙන්ති, තෙහි කථිතං ආහරිත්වා ‘‘අසුකො නාම තුම්හාකං එවඤ්ච එවඤ්ච අගුණං කථෙතී’’ති පුන මා කථෙය්යාසි. ‘‘එතෙන හි අග්ගිනා සදිසො අග්ගි නාම නත්ථී’’ති. එවං ඉමස්මිම්පි කාරණෙ සා නිද්දොසාව අහොසි. යථා ච එත්ථ, එවං සෙසෙසුපි.

තෙසු පන අයමධිප්පායො – යම්පි හි තස්සා පිතරා ‘‘යෙ දදන්ති, තෙසංයෙව දාතබ්බ’’න්ති ¶ වුත්තං. තං ‘‘යාචිතකං උපකරණං ගහෙත්වා යෙ පටිදෙන්ති, තෙසඤ්ඤෙව දාතබ්බ’’න්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘යෙ න දෙන්ති, තෙසං න දාතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි යෙ යාචිතකං ගහෙත්වා න පටිදෙන්ති, තෙසං න දාතබ්බන්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘දදන්තස්සාපි ¶ අදදන්තස්සාපි දාතබ්බ’’න්ති ඉදං පන දලිද්දෙසු ඤාතිමිත්තෙසු ¶ සම්පත්තෙසු තෙ පටිදාතුං සක්කොන්තු වා මා වා, තෙසං දාතුමෙව වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං නිසීදිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි සස්සුසසුරසාමිකෙ දිස්වා වුට්ඨාතබ්බට්ඨානෙ නිසීදිතුං න වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉදං පන සස්සුසසුරසාමිකෙහි පුරෙතරං අභුඤ්ජිත්වා තෙ පරිවිසිත්වා සබ්බෙහි ලද්ධාලද්ධං ඤත්වා පච්ඡා සයං භුඤ්ජිතුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘සුඛං නිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉදම්පි සස්සුසසුරසාමිකෙහි පුරෙතරං සයනං ආරුය්හ න නිපජ්ජිතබ්බං, තෙසං කත්තබ්බයුත්තකං වත්තපටිවත්තං කත්වා පච්ඡා සයං නිපජ්ජිතුං යුත්තන්ති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘අග්ගි පරිචරිතබ්බො’’ති ඉදං පන සස්සුම්පි සසුරම්පි සාමිකම්පි අග්ගික්ඛන්ධං විය උරගරාජානං විය ච කත්වා පස්සිතුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං.

‘‘අන්තොදෙවතා නමස්සිතබ්බා’’ති ඉදම්පි සස්සුඤ්ච සසුරඤ්ච සාමිකඤ්ච දෙවතා විය කත්වා දට්ඨුං වට්ටතීති සන්ධාය වුත්තං. එවං සෙට්ඨි ඉමෙසං දසඔවාදානං අත්ථං සුත්වා පටිවචනං අපස්සන්තො අධොමුඛො නිසීදි.

අථ නං කුටුම්බිකා ‘‘කිං සෙට්ඨි අඤ්ඤොපි අම්හාකං ධීතු දොසො අත්ථී’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘නත්ථි, අය්යා’’ති. ‘‘අථ කස්මා නං නිද්දොසං අකාරණෙන ගෙහා නික්කඩ්ඪාපෙසී’’ති එවං වුත්තෙ විසාඛා ආහ – ‘‘තාතා, කිඤ්චාපි මය්හං සසුරස්ස වචනෙන පඨමමෙව ගමනං න යුත්තං, පිතා පන මෙ ආගමනකාලෙ මම දොසසොධනත්ථාය මං තුම්හාකං හත්ථෙ ඨපෙසි, තුම්හෙහි ච මෙ නිද්දොසභාවො ¶ ඤාතො, ඉදානි ච මය්හං ගන්තුං යුත්ත’’න්ති දාසිදාසෙ ‘‘යානාදීහි සජ්ජාපෙථා’’ති ආණාපෙසි. අථ නං සෙට්ඨි කුටුම්බිකෙ ගහෙත්වා ‘‘අම්ම, මයා ¶ අජානිත්වාව කථිතං, ඛමාහි මෙ’’ති ආහ. ‘‘තාත, තුම්හාකං ඛමිතබ්බං තාව ඛමාමි, අහං පන බුද්ධසාසනෙ අවෙච්චප්පසන්නස්ස කුලස්ස ධීතා, න මයං විනා භික්ඛුසඞ්ඝෙන වත්තාම, සචෙ මම රුචියා භික්ඛුසඞ්ඝං පටිජග්ගිතුං ලභාමි, වසිස්සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං යථාරුචියා තව සමණෙ පටිජග්ගා’’ති ආහ.

විසාඛා ¶ දසබලං නිමන්තාපෙත්වා පුනදිවසෙ නිවෙසනං පවෙසෙසි. නග්ගසමණාපි සත්ථු මිගාරසෙට්ඨිනො ගෙහං ගමනභාවං සුත්වා ගන්ත්වා ගෙහං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. විසාඛා දක්ඛිණොදකං දත්වා ‘‘සබ්බො සක්කාරො පටියාදිතො, සසුරො මෙ ආගන්ත්වා දසබලං පරිවිසතූ’’ති සාසනං පෙසෙසි. අථ නං ගන්තුකාමං ආජීවකා ‘‘මා ඛො ත්වං, ගහපති, සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගච්ඡා’’ති නිවාරෙසුං. සො ‘‘සුණ්හා මෙ සයමෙව පරිවිසතූ’’ති සාසනං පහිණි. සා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා නිට්ඨිතෙ භත්තකිච්චෙ පුන සාසනං පෙසෙසි – ‘‘සසුරො මෙ ආගන්ත්වා ධම්මකථං සුණාතූ’’ති. අථ නං ‘‘ඉදානි අගමනං නාම අතිවිය අයුත්ත’’න්ති ධම්මං සොතුකාමතාය ගච්ඡන්තං පුන තෙ ආහංසු – ‘‘තෙන හි සමණස්ස ගොතමස්ස ධම්මං සුණන්තො බහිසාණියා නිසීදිත්වා සුණාහී’’ති. පුරෙතරමෙවස්ස ගන්ත්වා සාණිං පරික්ඛිපිංසු. සො ගන්ත්වා බහිසාණියං නිසීදි. සත්ථා ‘‘ත්වං බහිසාණියං වා නිසීද, පරකුට්ටෙ වා පරසෙලෙ වා පරචක්කවාළෙ වා පන නිසීද, අහං බුද්ධො නාම සක්කොමි තං මම සද්දං සාවෙතු’’න්ති ¶ මහාජම්බුං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා චාලෙන්තො විය අමතවස්සං වස්සෙන්තො විය ච ධම්මං දෙසෙතුං අනුපුබ්බිං කථං ආරභි.

සම්මාසම්බුද්ධෙ ච පන ධම්මං දෙසෙන්තෙ පුරතො ඨිතාපි පච්ඡතො ඨිතාපි චක්කවාළසතං චක්කවාළසහස්සං අතික්කමිත්වා ඨිතාපි අකනිට්ඨභවනෙ ඨිතාපි ‘‘සත්ථා මමඤ්ඤෙව ඔලොකෙති, මය්හමෙව ධම්මං දෙසෙතී’’ති වදන්ති. සත්ථා හි තං තං ඔලොකෙන්තො විය තෙන තෙන සද්ධිං සල්ලපන්තො විය ච අහොසි. චන්දසමා කිර බුද්ධා. යථා චන්දො ගගනමජ්ඣෙ ඨිතො ‘‘මය්හං උපරි චන්දො, මය්හං උපරි චන්දො’’ති සබ්බසත්තානං ඛායති, එවමෙව යත්ථ කත්ථචි ඨිතානං අභිමුඛෙ ඨිතා විය ඛායන්ති. ඉදං කිර තෙසං අලඞ්කතසීසං ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං උප්පාටෙත්වා පරස්ස දාසත්ථාය ජාලිසදිසෙ පුත්තෙ කණ්හාජිනාසදිසා ධීතරො මද්දිසදිසා පජාපතියො පරිච්චජිත්වා දින්නදානස්ස ඵලං. මිගාරසෙට්ඨිපි ඛො තථාගතෙ ධම්මදෙසනං විනිවත්තෙන්තෙ බහිසාණියං නිසින්නොව සහස්ස නයපටිමණ්ඩිතෙ ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අචලාය සද්ධාය සමන්නාගතො තීසු රතනෙසු නික්කඞ්ඛො හුත්වා සාණිකණ්ණං උක්ඛිපිත්වා ආගන්ත්වා සුණ්හාය ථනං මුඛෙන ගහෙත්වා, ‘‘ත්වං මෙ අජ්ජතො පට්ඨාය මාතා’’ති ¶ තං මාතුට්ඨානෙ ඨපෙසි. තතො පට්ඨාය මිගාරමාතා නාම ජාතා. පච්ඡාභාගෙ ¶ පුත්තං ලභිත්වාපි මිගාරොතිස්ස නාමමකාසි.

මහාසෙට්ඨි සුණ්හාය ථනං විස්සජ්ජෙත්වා ගන්ත්වා භගවතො ද්වීසු පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා පාදෙ පාණීහි ච පරිසම්බාහන්තො මුඛෙන ච පරිචුම්බන්තො ‘‘මිගාරො අහං, භන්තෙ, මිගාරො අහං, භන්තෙ’’ති තික්ඛත්තුං නාමං සාවෙත්වා, ‘‘අහං, භන්තෙ, එත්තකං කාලං යත්ථ නාම ද්වින්නං මහප්ඵලන්ති න ජානාමි, ඉදානි ච මෙ සුණිසං නිස්සාය ඤාතං, සබ්බා අපායදුක්ඛා මුත්තොම්හි, සුණිසා මෙ ඉමං ගෙහං ආගච්ඡන්තී මම අත්ථාය හිතාය සුඛාය ආගතා’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සොහං අජ්ජ පජානාමි, යත්ථ දින්නං මහප්ඵලං;

අත්ථාය වත මෙ භද්දා, සුණිසා ඝරමාගතා’’ති.

විසාඛා පුනදිවසත්ථායපි සත්ථාරං නිමන්තෙසි. අථස්සා පුනදිවසෙපි සස්සු සොතාපත්තිඵලං පත්තා. තතො පට්ඨාය තං ගෙහං සාසනස්ස විවටද්වාරං අහොසි. තතො සෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘බහූපකාරා මෙ සුණිසා පසන්නාකාරමස්සා කරිස්සාමි, එතිස්සා භාරියං පසාධනං නිච්චකාලං පසාධෙතුං න සක්කා, සල්ලහුකමස්සා දිවා ච රත්තො ච සබ්බඉරියාපථෙසු පසාධනයොග්ගං පසාධනං කාරෙස්සාමී’’ති සතසහස්සග්ඝනකං ඝනමට්ඨකං නාම පසාධනං කාරෙත්වා තස්මිං නිට්ඨිතෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා සක්කච්චං භොජෙත්වා විසාඛං සොළසහි ගන්ධොදකඝටෙහි න්හාපෙත්වා සත්ථු සම්මුඛෙ ඨපෙත්වා පසාධෙත්වා සත්ථාරං වන්දාපෙසි. සත්ථා අනුමොදනං ¶ කත්වා විහාරමෙව ගතො. විසාඛාපි තතො පට්ඨාය දානාදීනි පුඤ්ඤානි කරොන්තී සත්ථු සන්තිකා අට්ඨ වරෙ (මහාව. 350) ලභිත්වා ගගනතලෙ චන්දලෙඛා විය පඤ්ඤායමානා පුත්තධීතාහි වුඩ්ඪිං පාපුණි. තස්සා කිර දස පුත්තා දස ධීතරො ච අහෙසුං. තෙසු එකෙකස්ස දස දස පුත්තා දස දස ධීතරො අහෙසුං. තෙසු තෙසුපි එකෙකස්ස දස දස පුත්තා දස දස ධීතරො චාති එවමස්සා පුත්තනත්තපනත්තසන්තානවසෙන පවත්තානි වීසාධිකානි චත්තාරි සතානි අට්ඨ ච පාණසහස්සානි අහෙසුං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘විසාඛා ¶ ¶ වීසති පුත්තා, නත්තා ච චතුරො සතා;

පනත්තා අට්ඨසහස්සා, ජම්බුදීපෙ සුපාකටා’’ති.

ආයු වීසවස්සසතං අහොසි, සීසෙ එකම්පි පලිතං නාම නාහොසි, නිච්චං සොළසවස්සුද්දෙසිකා විය අහොසි. තං පුත්තනත්තපනත්තපරිවාරං විහාරං ගච්ඡන්තිං දිස්වා, ‘‘කතමා එත්ථ විසාඛා’’ති පරිපුච්ඡිතාරො හොන්ති? යෙ නං ගච්ඡන්තිං පස්සන්ති, ‘‘ඉදානි ථොකං ගච්ඡතු, ගච්ඡමානාව නො, අය්යා සොභතී’’ති, චින්තෙන්ති. යෙ නං ඨිතං නිසින්නං නිපන්නං පස්සන්ති, ‘‘ඉදානි ථොකං නිපජ්ජතු, නිපන්නාව නො, අය්යා, සොභතී’’ති චින්තෙන්ති. ඉති සා ‘‘චතූසු ඉරියාපථෙසු අසුකඉරියාපථෙන නාම න සොභතී’’ති වත්තබ්බා න හොති. පඤ්චන්නං ඛො පන හත්ථීනං ¶ බලං ධාරෙති. රාජා ‘‘විසාඛා කිර පඤ්චන්නං හත්ථීනං බලං ධාරෙතී’’ති සුත්වා තස්සා විහාරං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා ආගමනවෙලාය ථාමං වීමංසිතුකාමො හත්ථිං විස්සජ්ජාපෙසි, සො සොණ්ඩං උක්ඛිපිත්වා විසාඛාභිමුඛො අගමාසි. තස්සා පරිවාරිත්ථියො පඤ්චසතා එකච්චා පලායිංසු, එකච්චා න පරිස්සජ්ජිත්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති වුත්තෙ – ‘‘රාජා කිර තෙ, අය්යෙ, බලං වීමංසිතුකාමො හත්ථිං විස්සජ්ජාපෙසී’’ති වදිංසු. විසාඛා ඉමං දිස්වා, ‘‘කිං පලායිතෙන, කථං නු ඛො තං ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘සචෙ තං දළ්හං ගණ්හිස්සාමි, විනස්සෙය්යා’’ති ද්වීහි අඞ්ගුලීහි සොණ්ඩාය ගහෙත්වා පටිපණාමෙසි. හත්ථී අත්තානං සන්ධාරෙත්වා ඨාතුං නාසක්ඛි, රාජඞ්ගණෙ උක්කුටිකො හුත්වා පතිතො. මහාජනො සාධුකාරං අදාසි. සාපි සපරිවාරා සොත්ථිනා ගෙහං අගමාසි.

තෙන ඛො පන සමයෙන සාවත්ථියං විසාඛා මිගාරමාතා බහුපුත්තා හොති බහුනත්තා අරොගපුත්තා අරොගනත්තා අභිමඞ්ගලසම්මතා, තාවතකෙසු පුත්තනත්තෙසු එකොපි අන්තරා මරණං පත්තො නාම නාහොසි. සාවත්ථිවාසිනො මඞ්ගලෙසු ඡණෙසු විසාඛං පඨමං නිමන්තෙත්වා භොජෙන්ති. අථෙකස්මිං උස්සවදිවසෙ මහාජනෙ මණ්ඩිතපසාධිතෙ ධම්මස්සවනාය විහාරං ගච්ඡන්තෙ විසාඛාපි ¶ නිමන්තිතට්ඨානෙ භුඤ්ජිත්වා මහාලතාපසාධනං පසාධෙත්වා මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා දාසියා අදාසි. යං සන්ධාය වුත්තං –

‘‘තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන සාවත්ථියං උස්සවො හොති, මනුස්සා අලඞ්කතපටියත්තා ආරාමං ගච්ඡන්ති, විසාඛාපි මිගාරමාතා අලඞ්කතපටියත්තා විහාරං ගච්ඡති. අථ ඛො ¶ විසාඛා මිගාරමාතා ආභරණානි ඔමුඤ්චිත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා දාසියා අදාසි ‘හන්ද ජෙ ඉමං භණ්ඩිකං ගණ්හාහී’’’ති (පාචි. 503).

සා කිර විහාරං ගච්ඡන්තී චින්තෙසි – ‘‘එවරූපං මහග්ඝං පසාධනං සීසෙ පටිමුක්කං යාව පාදපිට්ඨිං අලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා විහාරං පවිසිතුං අයුත්ත’’න්ති නං ඔමුඤ්චිත්වා භණ්ඩිකං කත්වා අත්තනො පුඤ්ඤෙනෙව නිබ්බත්තාය පඤ්චහත්ථිථාමධරාය දාසියා හත්ථෙ අදාසි. සා එව කිර තං ගණ්හිතුං සක්කොති. තෙන නං ආහ – ‘‘අම්ම, ඉමං පසාධනං ගණ්හ, සත්ථුසන්තිකා නිවත්තනකාලෙ පසාධෙස්සාමි න’’න්ති. තං පන දත්වා ඝනමට්ඨකං පසාධනං පසාධෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං අස්සොසි, ධම්මස්සවනාවසානෙ භගවන්තං වන්දිත්වා උට්ඨාය පක්කාමි. සාපිස්සා දාසී තං පසාධනං පමුට්ඨා. ධම්මං සුත්වා පන පක්කන්තාය පරිසාය සචෙ කිඤ්චි පමුට්ඨං හොති, තං ආනන්දත්ථෙරො පටිසාමෙති. ඉති සො තං දිවසං මහාලතාපසාධනං දිස්වා සත්ථු ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, විසාඛා පසාධනං පමුස්සිත්වා ගතා’’ති. ‘‘එකමන්තං ඨපෙහි, ආනන්දා’’ති. ථෙරො තං උක්ඛිපිත්වා සොපානපස්සෙ ලග්ගෙත්වා ¶ ඨපෙසි.

විසාඛාපි සුප්පියාය සද්ධිං ‘‘ආගන්තුකගමිකගිලානාදීනං කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති අන්තොවිහාරෙ විචරි. තා පන උපාසිකායො අන්තොවිහාරෙ දිස්වා සප්පිමධුතෙලාදීහි අත්ථිකා පකතියාව දහරා ච සාමණෙරා ච ථාලකාදීනි ගහෙත්වා උපසඞ්කමන්ති. තස්මිම්පි දිවසෙ තථෙව කරිංසු. අථෙකං ගිලානං භික්ඛුං දිස්වා සුප්පියා (මහාව. 280) ‘‘කෙනත්ථො අය්යස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පටිච්ඡාදනීයෙනා’’ති වුත්තෙ හොතු, අය්ය, පෙසෙස්සාමීති දුතියදිවසෙ කප්පියමංසං අලභන්තී අත්තනො ඌරුමංසෙන කත්තබ්බකිච්චං කත්වා පුන සත්ථරි පසාදෙන පාකතිකසරීරාව අහොසි. විසාඛාපි ගිලානෙ ච දහරෙ ච සාමණෙරෙ ච ඔලොකෙත්වා අඤ්ඤෙන ද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා විහාරූපචාරෙ ඨිතා, ‘‘අම්ම, පසාධනං ආහර පසාධෙස්සාමී’’ති ආහ. තස්මිං ඛණෙ සා දාසී පමුස්සිත්වා නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා, ‘‘අය්යෙ, පමුට්ඨාම්හී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ගන්ත්වා ගණ්හිත්වා එහි, සචෙ පන ¶ මය්හං අය්යෙන ආනන්දත්ථෙරෙන උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ ඨපිතං හොති, මා ආහරෙය්යාසි, අය්යස්සෙව තං මයා පරිච්චත්ත’’න්ති. ජානාති කිර සා ‘‘කුලමනුස්සානං පමුට්ඨභණ්ඩකං ථෙරො පටිසාමෙතී’’ති; තස්මා එවමාහ. ථෙරොපි තං දාසිං දිස්වාව ‘‘කිමත්ථං ආගතාසී’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘අය්යාය මෙ පසාධනං පමුස්සිත්වා ආගතාම්හී’’ති වුත්තෙ, ‘‘එතස්මිං මෙ සොපානපස්සෙ ඨපිතං, ගච්ඡ නං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සා, ‘‘අය්ය, තුම්හාකං හත්ථෙන ආමට්ඨභණ්ඩකං මය්හං අය්යාය ¶ අනාහාරියං කත’’න්ති වත්වා තුච්ඡහත්ථාව ගන්ත්වා, ‘‘කිං, අම්මා’’ති විසාඛාය පුට්ඨා තමත්ථං ආරොචෙසි. ‘‘අම්ම ¶ , නාහං මම අය්යෙන ආමට්ඨභණ්ඩං පිලන්ධිස්සාමි, පරිච්චත්තං මයා. අය්යානං පන පටිජග්ගිතුං දුක්ඛං, තං විස්සජ්ජෙත්වා කප්පියභණ්ඩං උපනෙස්සාමි, ගච්ඡ, තං ආහරාහී’’ති. සා ගන්ත්වා ආහරි. විසාඛා තං අපිලන්ධිත්වාව කම්මාරෙ පක්කොසාපෙත්වා අග්ඝාපෙසි. තෙහි ‘‘නව කොටියො අග්ඝති, හත්ථකාරාපණියං පනස්ස සතසහස්ස’’න්ති වුත්තෙ පසාධනං යානෙ ඨපාපෙත්වා ‘‘තෙන හි තං වික්කිණථා’’ති ආහ. භත්තකං ධනං දත්වා ගණ්හිංතු න කොචි සක්ඛිස්සති. තඤ්හි පසාධනං පසාධෙතුං අනුච්ඡවිකා ඉත්ථියො නාම දුල්ලභා. පථවිමණ්ඩලස්මිඤ්හි තිස්සොව ඉත්ථියො මහාලතාපසාධනං ලභිංසු විසාඛා මහාඋපාසිකා, බන්ධුලමල්ලසෙනාපතිස්ස භරියා, මල්ලිකා, බාරාණසීසෙට්ඨිනො ධීතාති.

තස්මා විසාඛා සයමෙව තස්ස මූලං දත්වා සතසහස්සාධිකා නව කොටියො සකටෙ ආරොපෙත්වා විහාරං නෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං අය්යෙන ආනන්දත්ථෙරෙන මම පසාධනං හත්ථෙන ආමට්ඨං, තෙන ආමට්ඨකාලතො පට්ඨාය න සක්කා තං මයා පිලන්ධිතුං. තං පන විස්සජ්ජෙත්වා කප්පියං උපනෙස්සාමීති වික්කිණාපෙන්තී අඤ්ඤං තං ගණ්හිතුං සමත්ථං අදිස්වා අහමෙව තස්ස මූලං ගාහාපෙත්වා ආගතා, චතූසු පච්චයෙසු කතරපච්චයෙන උපනෙස්සාමි, භන්තෙ’’ති. පාචීනද්වාරෙ සඞ්ඝස්ස වසනට්ඨානං ¶ කාතුං තෙ යුත්තං විසාඛෙති ‘‘යුත්තං, භන්තෙ’’ති විසාඛා තුට්ඨමානසා නවකොටීහි භූමිමෙව ගණ්හි. අපරාහි නවකොටීහි විහාරං කාතුං ආරභි.

අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො දෙවලොකා චවිත්වා භද්දියනගරෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තස්ස භද්දියස්ස නාම සෙට්ඨිපුත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං දිස්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ භත්තකිච්චං ¶ කත්වා උත්තරද්වාරාභිමුඛො අහොසි. පකතියා හි සත්ථා විසාඛාය ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හිත්වා දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා ජෙතවනෙ වසති. අනාථපිණ්ඩිකස්ස ගෙහෙ භික්ඛං ගහෙත්වා පාචීනද්වාරෙන නික්ඛමිත්වා පුබ්බාරාමෙ වසති. උත්තරද්වාරං සන්ධාය ගච්ඡන්තංයෙව භගවන්තං දිස්වා, ‘‘චාරිකං පක්කමිස්සතී’’ති ජානන්ති. විසාඛාපි තං දිවසං ‘‘සත්ථා උත්තරද්වාරාභිමුඛො ගතො’’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘චාරිකං ගන්තුකාමත්ථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, විසාඛෙ’’ති. ‘‘භන්තෙ, එත්තකං ධනං පරිච්චජිත්වා තුම්හාකං විහාරං කාරෙමි, නිවත්තථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘අනිවත්තගමනං ඉදං විසාඛෙ’’ති. සා ‘‘අද්ධා හෙතුසම්පන්නං කඤ්චි පස්සිස්සති භගවා’’ති චින්තෙත්වා, ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, මය්හං කතාකතවිජානනකං එකං භික්ඛුං නිවත්තෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. ‘‘යං රුච්චසි, තස්ස පත්තං ¶ ගණ්හ විසාඛෙ’’ති ආහ. සා කිඤ්චාපි ආනන්දත්ථෙරං පියායති, ‘‘මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ඉද්ධිමා, එතං මෙ නිස්සාය කම්මං ලහුං ¶ නිප්ඵජ්ජිස්සතී’’ති පන චින්තෙත්වා ථෙරස්ස පත්තං ගණ්හි. ථෙරො සත්ථාරං ඔලොකෙසි. සත්ථා ‘‘තව පරිවාරෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ගහෙත්වා නිවත්ත මොග්ගල්ලානා’’ති ආහ. සො තථා අකාසි. තස්සානුභාවෙන පඤ්ඤාසසට්ඨියොජනානිපි රුක්ඛත්ථාය ච පාසාණත්ථාය ච ගතා මනුස්සා මහන්තෙ මහන්තෙ රුක්ඛෙ ච පාසාණෙ ච ගහෙත්වා තං දිවසමෙව ආගච්ඡන්ති, නෙව සකටෙ රුක්ඛපාසාණෙ ආරොපෙන්තා කිලමන්ති, න අක්ඛො භිජ්ජති. න චිරස්සෙව ද්වෙභූමිකං පාසාදං කරිංසු. හෙට්ඨාභූමියං පඤ්ච ගබ්භසතානි, උපරිභූමියං පඤ්ච ගබ්භසතානීති ගබ්භසහස්සපටිමණ්ඩිතො පාසාදො අහොසි. අට්ඨකරීසෙ පරිසුද්ධෙ භූමිභාගෙ පාසාදං කාරාපෙසි, ‘‘සුද්ධපාසාදො පන න සොභතී’’ති තං පරිවාරෙත්වා පඤ්ච පධානවෙත්තගෙහසතානි, පඤ්ච චූළපාසාදසතානි, පඤ්ච දීඝමාළකසතානි කාරාපෙසි.

අථ සත්ථා නවහි මාසෙහි චාරිකං චරිත්වා පුන සාවත්ථිං අගමාසි. විසාඛායපි පාසාදෙ කම්මං නවහි මාසෙහි නිට්ඨිතං. පාසාදකූටං ඝනකොට්ටිතරත්තසුවණ්ණෙනෙව සට්ඨිඋදකඝටගණ්හනකං ¶ කාරාපෙසි. ‘‘සත්ථා ජෙතවනවිහාරං ගච්ඡතී’’ති ච සුත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා සත්ථාරං අත්තනො විහාරං නෙත්වා පටිඤ්ඤං ගණ්හි, ‘‘භන්තෙ, ඉමං චතුමාසං භික්ඛුසඞ්ඝං ගහෙත්වා ඉධෙව වසථ, පාසාදමහං කරිස්සාමී’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. සා ¶ තතො පට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස විහාරෙ එව දානං දෙති. අථස්සා එකා සහායිකා සතසහස්සග්ඝනකං එකං වත්ථං ආදාය ආගන්ත්වා, ‘‘සහායිකෙ අහං ඉමං වත්ථං තව පාසාදෙ භූමත්ථරණසඞ්ඛෙපෙන අත්ථරිතුකාමා, අත්ථරණට්ඨානං මෙ ආචික්ඛථා’’ති ආහ. ‘‘සාධු සහායිකෙ, සචෙ ත්යාහං ‘ඔකාසො නත්ථී’ති වක්ඛාමි, ත්වං ‘මෙ ඔකාසං අදාතුකාමා’ති මඤ්ඤිස්සසි, සයමෙව පාසාදස්ස ද්වෙ භූමියො ගබ්භසහස්සඤ්ච ඔලොකෙත්වා අත්ථරණට්ඨානං ජානාහී’’ති ආහ. සා සතසහස්සග්ඝනකං වත්ථං ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ විචරන්තී තතො අප්පතරමූලං වත්ථං අදිස්වා ‘‘නාහං ඉමස්මිං පාසාදෙ පුඤ්ඤභාගං ලභාමී’’ති දොමනස්සප්පත්තා එකස්මිං ඨානෙ රොදන්තී අට්ඨාසි. අථ නං ආනන්දත්ථෙරො දිස්වා, ‘‘කස්මා රොදසී’’ති පුච්ඡි. සා තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරො ‘‘මා චින්තයි, අහං තෙ අත්ථරණට්ඨානං ආචික්ඛිස්සාමී’’ති වත්වා, ‘‘සොපානපාදමූලෙ පාදධොවනට්ඨානෙ ඉමං පාදපුඤ්ඡනකං කත්වා අත්ථරාහි, භික්ඛූ පාදෙ ධොවිත්වා පඨමං එත්ථ පාදං පුඤ්ඡිත්වා ¶ අන්තො පවිසිස්සන්ති, එවං තෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති ආහ. විසාඛාය කිරෙතං අසල්ලක්ඛිතට්ඨානං.

විසාඛා චත්තාරො මාසෙ අන්තොවිහාරෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං අදාසි, අවසානදිවසෙ භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චීවරසාටකෙ අදාසි. සඞ්ඝනවකෙන ලද්ධචීවරසාටකා සහස්සග්ඝනකා ¶ හොන්ති. සබ්බෙසං පත්තානි පූරෙත්වා භෙසජ්ජං අදාසි. දානපරිච්චාගෙ නව කොටියො අගමංසු. ඉති විහාරස්ස භූමිග්ගහණෙ නව කොටියො, විහාරස්ස කාරාපනෙ නව, විහාරමහෙ නවාති සබ්බාපි සත්තවීසති කොටියො සා බුද්ධසාසනෙ පරිච්චජි. ඉත්ථිභාවෙ ඨත්වා මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස ගෙහෙ වසමානාය එවරූපො මහාපරිච්චාගො නාම අඤ්ඤිස්සා නත්ථි. සා විහාරමහස්ස නිට්ඨිතදිවසෙ වඩ්ඪමානකච්ඡායාය පුත්තනත්තපනත්තපරිවුතා ‘‘යං යං මයා පුබ්බෙ පත්ථිතං, සබ්බමෙව මත්ථකං පත්ත’’න්ති පාසාදං අනුපරියායන්තී පඤ්චහි ගාථාහි මධුරසද්දෙන ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘කදාහං පාසාදං රම්මං, සුධාමත්තිකලෙපනං;

විහාරදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං ¶ මඤ්චපීඨඤ්ච, භිසිබිම්බොහනානි ච;

සෙනාසනභණ්ඩං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං ¶ සලාකභත්තං, සුචිං මංසූපසෙචනං;

භොජනදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං කාසිකං වත්ථං, ඛොමකප්පාසිකානි ච;

චීවරදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො.

‘‘කදාහං සප්පිනවනීතං, මධුතෙලඤ්ච ඵාණිතං;

භෙසජ්ජදානං දස්සාමි, සඞ්කප්පො මය්හ පූරිතො’’ති.

භික්ඛූ තස්සා සද්දං සුත්වා සත්ථු ආරොචයිංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හෙහි එත්තකෙ අද්ධානෙ විසාඛාය ගායනං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, සා අජ්ජ පුත්තනත්තපනත්තපරිවුතා ගායමානා පාසාදං අනුපරියායති, කිං නු ඛ්වස්සා පිත්තං වා කුපිතං, උදාහු උම්මත්තිකා ජාතා’’ති? සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මය්හං ධීතා ගායති, අත්තනො පනස්සා අජ්ඣාසයො පරිපුණ්ණො, සා ‘පත්ථිතපත්ථනා මෙ මත්ථකං පත්තා’ති තුට්ඨමානසා උදානං උදානෙන්තී විචරතී’’ති වත්වා ‘‘කදා පන, භන්තෙ, තාය පත්ථනා පත්ථිතා’’ති? ‘‘සුණිස්සථ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘සුණිස්සාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ අතීතං ආහරි –

‘‘අතීතෙ ¶ , භික්ඛවෙ, ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො ලොකෙ නිබ්බත්ති. තස්ස වස්සසතසහස්සං ආයු අහොසි, ඛීණාසවානං සතසහස්සපරිවාරො, නගරං හංසවතී නාම, පිතා සුනන්දො නාම රාජා, මාතා සුජාතා නාම දෙවී, තස්ස අග්ගඋපට්ඨායිකා එකා උපාසිකා අට්ඨ වරෙ යාචිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා සත්ථාරං චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගන්තී සායංපාතං උපට්ඨානං ගච්ඡති. තස්සා එකා සහායිකා තාය සද්ධිං විහාරං නිබද්ධං ගච්ඡති. සා තස්සා සත්ථාරා සද්ධිං විස්සාසෙන කථනඤ්ච වල්ලභභාවඤ්ච දිස්වා, ‘කිං නු ඛො කත්වා එවං බුද්ධානං වල්ලතා හොතී’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘භන්තෙ, එසා ඉත්ථී තුම්හාකං කිං හොතී’’’ති? ‘‘උපට්ඨායිකානං ¶ අග්ගා’’ති. ‘‘භන්තෙ, කිං කත්වා උපට්ඨායිකානං අග්ගා හොතී’’ති? ‘‘කප්පසතසහස්සං පත්ථනං පත්ථෙත්වා’’ති. ‘‘ඉදානි පත්ථෙත්වා ලද්ධුං සක්කා, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආම, සක්කා’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, භික්ඛුසතසහස්සෙන සද්ධිං සත්තාහං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. සා සත්තාහං දානං දත්වා ඔසානදිවසෙ චීවරසාටකෙ දත්වා සත්ථාරං ¶ වන්දිත්වා පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, නාහං ඉමස්ස දානස්ස ඵලෙන දෙවිස්සරියාදීනං අඤ්ඤතරං පත්ථෙමි, තුම්හාදිසස්ස පනෙකස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ අට්ඨ වරෙ ලභිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගිතුං සමත්ථානං අග්ගා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සත්ථා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො ඉමිස්සා පත්ථනා’’ති අනාගතං ආවජ්ජෙන්තො කප්පසතසහස්සං ඔලොකෙත්වා ‘‘කප්පසතසහස්සපරියොසානෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තදා ත්වං විසාඛා නාම උපාසිකා හුත්වා තස්ස සන්තිකෙ අට්ඨ වරෙ ලභිත්වා මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතූහි පච්චයෙහි පටිජග්ගන්තීනං උපට්ඨායිකානං අග්ගා භවිස්සසී’’ති ආහ. තස්සා සා සම්පත්ති ස්වෙව ලද්ධබ්බා විය අහොසි.

සා යාවතායුකං පුඤ්ඤං කත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිකිස්ස කාසිරඤ්ඤො සත්තන්නං ධීතානං කනිට්ඨා සඞ්ඝදාසී නාම හුත්වා පරකුලං අගන්ත්වා තාහි ජෙට්ඨභගිනීහි සද්ධිං දීඝරත්තං දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස පාදමූලෙපි ‘‘අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස මාතුට්ඨානෙ ඨත්වා චතුපච්චයදායිකානං අග්ගා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සා තතො පට්ඨාය පන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තී ඉමස්මිං අත්තභාවෙ මෙණ්ඩකසෙට්ඨිපුත්තස්ස ¶ ධනඤ්චයසෙට්ඨිනො ධීතා හුත්වා නිබ්බත්තා. මය්හං සාසනෙ බහූනි පුඤ්ඤානි අකාසි. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, ‘‘න මය්හං ධීතා ගායති, පත්ථිතපත්ථනාය පන නිප්ඵත්තිං දිස්වා උදානං උදානෙතී’’ති වත්වා සත්ථා ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ, යථා නාම ඡෙකො මාලාකාරො නානාපුප්ඵානං මහන්තං රාසිං කත්වා නානප්පකාරෙ මාලාගුණෙ කරොති, එවමෙව විසාඛාය නානප්පකාරානි පුඤ්ඤානි කාතුං චිත්තං නමතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යථාපි ¶ පුප්ඵරාසිම්හා, කයිරා මාලාගුණෙ බහූ;

එවං ජාතෙන මච්චෙන, කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති.

තත්ථ පුප්ඵරාසිම්හාති නානප්පකාරානං පුප්ඵානං රාසිම්හා. කයිරාති කරෙය්ය. මාලාගුණෙ බහූති එකතො වණ්ටිකමාලාදිභෙදා නානප්පකාරා මාලාවිකතියො. මච්චෙනාති මරිතබ්බසභාවතාය ‘‘මච්චො’’ති ලද්ධනාමෙන සත්තෙන චීවරදානාදිභෙදං බහුං කුසලං කත්තබ්බං. තත්ථ පුප්ඵරාසිග්ගහණං බහුපුප්ඵදස්සනත්ථං. සචෙ හි අප්පානි පුප්ඵානි හොන්ති, මාලාකාරො ච ඡෙකො ¶ නෙව බහූ මාලාගුණෙ කාතුං සක්කොති, අඡෙකො පන අප්පෙසු බහූසුපි පුප්ඵෙසු න සක්කොතියෙව. බහූසු පන පුප්ඵෙසු සති ඡෙකො මාලාකාරො දක්ඛො කුසලො බහූ මාලාගුණෙ කරොති, එවමෙව සචෙ එකච්චස්ස සද්ධා මන්දා හොති, භොගා ච බහූ සංවිජ්ජන්ති, නෙව සක්කොති බහූනි කුසලානි කාතුං, මන්දාය ච ¶ පන සද්ධාය මන්දෙසු ච පන භොගෙසු න සක්කොති. උළාරාය ච පන සද්ධාය මන්දෙසු ච භොගෙසු න සක්කොතියෙව. උළාරාය ච පන සද්ධාය උළාරෙසු ච භොගෙසු සති සක්කොති. තථාරූපා ච විසාඛා උපාසිකා. තං සන්ධායෙතං වුත්තං – ‘‘යථාපි…පෙ… කත්තබ්බං කුසලං බහු’’න්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුං. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආනන්දත්ථෙරස්ස පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො කථෙසි.

ථෙරො කිර සායන්හසමයෙ පටිසල්ලීනො චින්තෙසි – ‘‘භගවතා මූලගන්ධො, සාරගන්ධො, පුප්ඵගන්ධොති තයො උත්තමගන්ධා වුත්තා, තෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. අත්ථි නු ඛො තං ගන්ධජාතං, යස්ස පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘කිං මය්හං අත්තනා විනිච්ඡිතෙන, සත්ථාරංයෙව පුච්ඡිස්සාමී’’ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි. තෙන වුත්තං –

‘‘අථ ඛො ආයස්මා ආනන්දො සායන්හසමයෙ පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි ¶ , උපසඞ්කමිත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි, එකමන්තං නිසින්නො ඛො ආයස්මා ආනන්දො භගවන්තං ¶ එතදවොච –

‘‘තීණිමානි, භන්තෙ, ගන්ධජාතානි, යෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. කතමානි තීණි? මූලගන්ධො, සාරගන්ධො, පුප්ඵගන්ධො ¶ , ඉමානි ඛො, භන්තෙ, තීණි ගන්ධජාතානි. යෙසං අනුවාතමෙව ගන්ධො ගච්ඡති, නො පටිවාතං. අත්ථි නු ඛො, භන්තෙ, කිඤ්චි ගන්ධජාතං යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති? (අ. නි. 3.80)

අථස්ස භගවා පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො –

‘‘අත්ථානන්ද, කිඤ්චි ගන්ධජාතං, යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති. ‘‘කතමං පන තං, භන්තෙ, ගන්ධජාතං’’? ‘‘යස්ස අනුවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති, අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති?

‘‘ඉධානන්ද, යස්මිං ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති, පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති, අදින්නාදානා පටිවිරතො හොති, කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරතො හොති, මුසාවාදා පටිවිරතො හොති, සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා පටිවිරතො හොති, සීලවා හොති කල්යාණධම්මො, විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා අගාරං අජ්ඣාවසති මුත්තචාගො පයතපාණි වොස්සග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො.

‘‘තස්ස දිසාසු සමණබ්රාහ්මණා වණ්ණං භාසන්ති, ‘අමුකස්මිං නාම ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති…පෙ… දානසංවිභාගරතො’’’ති.

‘‘දෙවතාපිස්ස වණ්ණං භාසන්ති, ‘අමුකස්මිං නාම ¶ ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඉත්ථී වා පුරිසො වා බුද්ධං සරණං ගතො හොති, ධම්මං සරණං ගතො හොති, සඞ්ඝං සරණං ගතො හොති…පෙ… දානසංවිභාගරතො’’’ති. ‘‘ඉදං ඛො තං, ආනන්ද, ගන්ධජාතං, යස්ස අනුවාතම්පි ¶ ගන්ධො ගච්ඡති, පටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡති ¶ , අනුවාතපටිවාතම්පි ගන්ධො ගච්ඡතී’’ති (අ. නි. 3.80) වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති. (අ. නි. 3.80);

‘‘චන්දනං තගරං වාපි, උප්පලං අථ වස්සිකී;

එතෙසං ගන්ධජාතානං, සීලගන්ධො අනුත්තරො’’ති.

තත්ථ න පුප්ඵගන්ධොති තාවතිංසභවනෙ පරිච්ඡත්තකරුක්ඛො ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනසතිකො, තස්ස පුප්ඵානං ආභා පඤ්ඤාස යොජනානි ගච්ඡති, ගන්ධො යොජනසතං, සොපි අනුවාතමෙව ගච්ඡති, පටිවාතං පන අට්ඨඞ්ගුලමත්තම්පි ගන්තුං න සක්කොති, එවරූපොපි න පුප්ඵගන්ධො පටිවාතමෙති. චන්දනන්ති චන්දනගන්ධො. තගරමල්ලිකා වාති ඉමෙසම්පි ගන්ධො එව අධිප්පෙතො. සාරගන්ධානං අග්ගස්ස හි ලොහිතචන්දනස්සාපි තගරස්සපි මල්ලිකායපි අනුවාතමෙව වායති, නො පටිවාතං. සතඤ්ච ගන්ධොති සප්පුරිසානං පන බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං සීලගන්ධො පටිවාතමෙති. කිං කාරණා? සබ්බා දිසා සප්පුරිසො පවායති යස්මා පන සප්පුරිසො සීලගන්ධෙන සබ්බාපි දිසා අජ්ඣොත්ථරිත්වාව ගච්ඡති, තස්මා ‘‘තස්ස ගන්ධො න පටිවාතමෙතී’’ති න වත්තබ්බො ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘පටිවාතමෙතී’’ති. වස්සිකීති ජාතිසුමනා. එතෙසන්ති ඉමෙසං චන්දනාදීනං ගන්ධජාතානං ගන්ධතො සීලවන්තානං සප්පුරිසානං සීලගන්ධොව අනුත්තරො අසදිසො අපටිභාගොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

10. මහාකස්සපත්ථෙරපිණ්ඩපාතදින්නවත්ථු

අප්පමත්තො ¶ ¶ අයං ගන්ධොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතදානං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨාය ‘‘රාජගහෙ සපදානං පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති නික්ඛමි. තස්මිං පන සමයෙ සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො පරිචාරිකා කකුටපාදිනියො පඤ්චසතා අච්ඡරායො ‘‘ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’’ති උස්සාහජාතා පඤ්ච පිණ්ඩපාතසතානි සජ්ජෙත්වා ආදාය අන්තරාමග්ගෙ ඨත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පිණ්ඩපාතං ගණ්හථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති වදිංසු. ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, අහං දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා නො නාසෙථ, සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති. ථෙරො ඤත්වා පුන පටික්ඛිපිත්වා පුනපි අපගන්තුං අනිච්ඡමානා ¶ යාචන්තියො ‘‘අත්තනො පමාණං න ජානාථ, අපගච්ඡථා’’ති අච්ඡරං පහරි. තා ථෙරස්ස අච්ඡරසද්දං සුත්වා සන්ථම්භිත්වා සම්මුඛා ඨාතුං අසක්කොන්තියො පලායිත්වා දෙවලොකමෙව ගන්ත්වා, සක්කෙන ‘‘කහං ගතාත්ථා’’ති පුට්ඨා, ‘‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’ති ගතාම්හා, දෙවා’’ති. ‘‘දින්නො පන වා’’ති? ‘‘ගණ්හිතුං න ඉච්ඡතී’’ති. ‘‘කිං කථෙසී’’ති? ‘‘‘දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’ති ආහ, දෙවා’’ති. ‘‘තුම්හෙ කෙනාකාරෙන ගතා’’ති. ‘‘ඉමිනාව, දෙවා’’ති. සක්කො ‘‘තුම්හාදිසියො ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං කිං දස්සන්තී’’ති සයං දාතුකාමො හුත්වා, ජරාජිණ්ණො මහල්ලකො ඛණ්ඩදන්තො පලිතකෙසො ඔතග්ගසරීරො මහල්ලකතන්ත වායො හුත්වා සුජම්පි දෙවධීතරං තථාරූපමෙව මහල්ලිකං කත්වා එකං පෙසකාරවීථිං මාපෙත්වා තන්තං පසාරෙන්තො අච්ඡි.

ථෙරොපි ‘‘දුග්ගතානං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති නගරාභිමුඛො ගච්ඡන්තො බහිනගරෙ එව තං වීථිං දිස්වා ඔලොකෙන්තො ද්වෙ ජනෙ අද්දස. තස්මිං ඛණෙ සක්කො තන්තං පසාරෙති, සුජා තසරං වට්ටෙති. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මහල්ලකකාලෙපි කම්මං කරොන්තියෙව ඉමස්මිං නගරෙ ඉමෙහි දුග්ගතතරා නත්ථි මඤ්ඤෙ, ඉමෙහි ¶ දින්නං උළුඞ්කමත්තම්පි සාකමත්තම්පි ගහෙත්වා ඉමෙසං සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති. සො තෙසං ගෙහාභිමුඛො අහොසි. සක්කො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා සුජං ආහ – ‘‘භද්දෙ, මය්හං අය්යො ඉතො ආගච්ඡති, ත්වං අපස්සන්තී විය තුණ්හී හුත්වා නිසීද, ඛණෙන ථෙරං වඤ්චෙත්වා පිණ්ඩපාතං දස්සාමා’’ති. ථෙරො ආගන්ත්වා ගෙහද්වාරෙ ¶ අට්ඨාසි. තෙපි අපස්සන්තා විය අත්තනො කම්මමෙව කරොන්තා ථොකං ආගමිංසු.

අථ ¶ සක්කො ‘‘ගෙහද්වාරෙ එකො ථෙරො විය ඨිතො, උපධාරෙහි තාවා’’ති ආහ. ‘‘ගන්ත්වා උපධාරෙථ, සාමී’’ති. සො ගෙහා නික්ඛමිත්වා ථෙරං පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා උභොහි හත්ථෙහි ජණ්ණුකානි ඔලම්බිත්වා නිත්ථුනන්තො උට්ඨාය ‘‘කතරො ථෙරො නු ඛො අය්යො’’ති ථොකං ඔසක්කිත්වා ‘‘අක්ඛීනි මෙ ධූමායන්තී’’ති වත්වා නලාටෙ හත්ථං ඨපෙත්වා උද්ධං ඔලොකෙත්වා ‘‘අහො දුක්ඛං, අය්යො නො මහාකස්සපත්ථෙරො චිරස්සං මෙ කුටිද්වාරං ආගතො, අත්ථි නු ඛො කිඤ්චි ගෙහෙ’’ති ආහ. සුජා ථොකං ආකුලං විය හුත්වා ‘‘අත්ථි, සාමී’’ති පටිවචනං අදාසි. සක්කො, ‘‘භන්තෙ, ලූඛං වා පණීතං වාති අචින්තෙත්වා සඞ්ගහං නො කරොථා’’ති පත්තං ගණ්හි. ථෙරො ‘‘එතෙහි දින්නං සාකං වා හොතු කුණ්ඩකමුට්ඨි වා, සඞ්ගහං ¶ නෙසං කරිස්සාමී’’ති පත්තං අදාසි. සො අන්තොඝරං පවිසිත්වා ඝටිඔදනං නාම ඝටියා උද්ධරිත්වා පත්තං පූරෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො අහොසි පිණ්ඩපාතො අනෙකසූපබ්යඤ්ජනො, සකලං රාජගහනගරං ගන්ධෙන අජ්ඣොත්ථරි.

තදා ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අයං පුරිසො අප්පෙසක්ඛො, පිණ්ඩපාතො මහෙසක්ඛො, සක්කස්ස භොජනසදිසො, කො නු ඛො එසො’’ති. අථ නං ‘‘සක්කො’’ති ඤත්වා ආහ – ‘‘භාරියං තෙ කම්මං කතං දුග්ගතානං සම්පත්තිං විලුම්පන්තෙන, අජ්ජ මය්හං දානං දත්වා කොචිදෙව දුග්ගතො සෙනාපතිට්ඨානං වා සෙට්ඨිට්ඨානං වා ලභෙය්යා’’ති. ‘‘මයා දුග්ගතතරො නත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා ත්වං දුග්ගතො දෙවලොකෙ රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො’’ති? ‘‘භන්තෙ, එවං නාමෙතං, මයා පන අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ කල්යාණකම්මං කතං, බුද්ධුප්පාදෙ වත්තමානෙ කල්යාණකම්මං කත්වා චූළරථදෙවපුත්තො මහාරථදෙවපුත්තො අනෙකවණ්ණදෙවපුත්තොති ඉමෙ තයො සමානදෙවපුත්තා මම ආසන්නට්ඨානෙ නිබ්බත්තා, මයා තෙජවන්තතරා. අහඤ්හි තෙසු දෙවපුත්තෙසු ‘නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’ති පරිචාරිකායො ගහෙත්වා ¶ අන්තරවීථිං ඔතිණ්ණෙසු පලායිත්වා ගෙහං පවිසාමි. තෙසඤ්හි සරීරතො තෙජො මම සරීරං ඔත්ථරති, මම සරීරතො තෙජො තෙසං සරීරං න ඔත්ථරති, ‘කො මයා දුග්ගතතරො, භන්තෙ’ති. ‘එවං සන්තෙපි ඉතො පට්ඨාය ¶ මය්හං මා එවං වඤ්චෙත්වා දානමදාසී’’’ති. ‘‘වඤ්චෙත්වා තුම්හාකං දානෙ දින්නෙ මය්හං කුසලං අත්ථි, න අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථාවුසො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ කුසලකම්මකරණං නාම මය්හං භාරො, භන්තෙ’’ති. සො එවං වත්වා ථෙරං වන්දිත්වා සුජං ගහෙත්වා ථෙරං පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ‘‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති උදානං උදානෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරති වෙළුවනෙ කලන්දකනිවාපෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මා මහාකස්සපො පිප්පලිගුහායං විහරති, සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ¶ හොති අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො තස්ස සත්තාහස්ස අච්චයෙන තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨාසි. අථ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස තම්හා සමාධිම්හා වුට්ඨිතස්ස එතදහොසි – ‘‘යංනූනාහං රාජගහං පිණ්ඩාය පවිසෙය්ය’’න්ති.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානි උස්සුක්කං ආපන්නානි හොන්ති ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පිණ්ඩපාතපටිලාභාය. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො තානි පඤ්චමත්තානි දෙවතාසතානි ¶ පටික්ඛිපිත්වා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි.

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස පිණ්ඩපාතං දාතුකාමො හොති. පෙසකාරවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා තන්තං විනාති, සුජා අසුරකඤ්ඤා තසරං පූරෙති. අථ ඛො ආයස්මා මහාකස්සපො රාජගහෙ සපදානං පිණ්ඩාය චරමානො යෙන සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි, අද්දසා ඛො සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මන්තං මහාකස්සපං දූරතොව ආගච්ඡන්තං, දිස්වා ඝරා නික්ඛමිත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා ඝරං පවිසිත්වා ඝටියා ඔදනං උද්ධරිත්වා පත්තං පූරෙත්වා ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස අදාසි. සො අහොසි පිණ්ඩපාතො අනෙකසූපො අනෙකබ්යඤ්ජනො අනෙකරසබ්යඤ්ජනො. අථ ඛො ආයස්මතො මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘කො නු ඛො අයං සත්තො, යස්සායං එවරූපො ඉද්ධානුභාවො’ති. අථ ඛො ආයස්මතො ¶ මහාකස්සපස්ස එතදහොසි – ‘සක්කො ඛො අයං දෙවානමින්දො’ති විදිත්වා සක්කං දෙවානමින්දං එතදවොච – ‘කතං ඛො ¶ තෙ ඉදං, කොසිය, මා පුනපි එවරූපමකාසී’’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි, භන්තෙ කස්සප, පුඤ්ඤෙන අත්ථො, අම්හාකම්පි පුඤ්ඤෙන කරණීය’’න්ති.

‘‘අථ ඛො සක්කො දෙවානමින්දො ආයස්මන්තං මහාකස්සපං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙසි – ‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’’න්ති (උදා. 27).

අථ ඛො භගවා විහාරෙ ඨිතො එව තස්ස තං සද්දං සුත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා – ‘‘පස්සථ ¶ , භික්ඛවෙ, සක්කං දෙවානමින්දං උදානං උදානෙත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්ත’’න්ති ආහ. ‘‘කිං පන තෙන කතං, භන්තෙ’’ති? ‘‘වඤ්චෙත්වා තෙන මය්හං පුත්තස්ස කස්සපස්ස පිණ්ඩපාතො දින්නො, තං දත්වා තුට්ඨමානසො උදානං උදානෙන්තො ගච්ඡතී’’ති. ‘‘ථෙරස්ස පිණ්ඩපාතං දාතුං වට්ටතී’’ති කථං, භන්තෙ, තෙන ඤාතන්ති. ‘‘භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙන සදිසං නාම පිණ්ඩපාතිකං දෙවාපි මනුස්සාපි පිහයන්තීති වත්වා සයම්පි උදානං උදානෙ’’සි. සුත්තෙ පන එත්ථකමෙව ආගතං –

‘‘අස්සොසි ඛො භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ තික්ඛත්තුං උදානං උදානෙන්තස්ස ‘‘අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිතං, අහො දානං පරමදානං කස්සපෙ සුප්පතිට්ඨිත’’න්ති (උදා. 27).

අථ ¶ ඛො භගවා එතමත්ථං විදිත්වා තායං වෙලායං ඉමං උදානං උදානෙසි –

උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (උදා. 27);

ඉමඤ්ච පන උදානං උදානෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, සක්කො දෙවානමින්දො මම පුත්තස්ස සීලගන්ධෙන ආගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං අදාසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අප්පමත්තො අයං ගන්ධො, ය්වායං තගරචන්දනං;

යො ච සීලවතං ගන්ධො, වාති දෙවෙසු උත්තමො’’ති.

තත්ථ අප්පමත්තොති පරිත්තප්පමාණො. යො ච සීලවතන්ති යො පන සීලවන්තානං සීලගන්ධො, සො තගරං විය ලොහිතචන්දනං විය ච පරිත්තකො න හොති, අතිවිය උළාරො විප්ඵාරිතො. තෙනෙව කාරණෙන වාති දෙවෙසු උත්තමොති පවරො සෙට්ඨො හුත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සබ්බත්ථමෙව වායති, ඔත්ථරන්තො ගච්ඡතීති.

දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

මහාකස්සපත්ථෙරපිණ්ඩපාතදින්නවත්ථු දසමං.

තෙසං ¶ සම්පන්නසීලානන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තො ගොධිකත්ථෙරස්ස පරිනිබ්බානං ආරබ්භ කථෙසි.

සො හි ආයස්මා ඉසිගිලිපස්සෙ කාළසිලායං විහරන්තො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො සාමායිකං චෙතොවිමුත්තිං ඵුසිත්වා එකස්ස අනුස්සායිකස්ස රොගස්ස වසෙන තතො පරිහායි. සො දුතියම්පි තතියම්පි ඡක්ඛත්තුං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පරිහීනො, සත්තමෙ වාරෙ උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඡක්ඛත්තුං ඣානා පරිහීනො, පරිහීනජ්ඣානස්ස ඛො ¶ පන අනියතා ගති, ඉදානෙව සත්ථං ආහරිස්සාමී’’ති කෙසොරොපනසත්ථකං ගහෙත්වා ගලනාළිං ඡින්දිතුං පඤ්චකෙ නිපජ්ජි. මාරො තස්ස චිත්තං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු සත්ථං ආහරිතුකාමො, සත්ථං ආහරන්තා ඛො පන ජීවිතෙ නිරපෙක්ඛා හොන්ති, තෙ විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තම්පි පාපුණන්ති, සචාහං එතං වාරෙස්සාමි, න මෙ වචනං කරිස්සති, සත්ථාරං වාරාපෙස්සාමී’’ති අඤ්ඤාතකවෙසෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ –

‘‘මහාවීර ¶ මහාපඤ්ඤ, ඉද්ධියා යසසා ජලං;

සබ්බවෙරභයාතීත, පාදෙ වන්දාමි චක්ඛුම.

‘‘සාවකො තෙ මහාවීර, මරණං මරණාභිභූ;

ආකඞ්ඛති චෙතයති, තං නිසෙධ ජුතින්ධර.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159);

තස්මිං ¶ ඛණෙ ථෙරෙන සත්ථං ආහරිතං හොති. සත්ථා ‘‘මාරො අය’’න්ති විදිත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එවඤ්හි ධීරා කුබ්බන්ති, නාවකඞ්ඛන්ති ජීවිතං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, ගොධිකො පරිනිබ්බුතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

අථ ඛො භගවා සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං ථෙරස්ස සත්ථං ආහරිත්වා නිපන්නට්ඨානං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ මාරො පාපිමා ‘‘කත්ථ නු ඛො ඉමස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං පතිට්ඨිත’’න්ති ධූමරාසි විය තිමිරපුඤ්ජො විය ච හුත්වා සබ්බදිසාසු ථෙරස්ස විඤ්ඤාණං සමන්වෙසති. භගවා තං ධූමතිමිරභාවං භික්ඛූනං දස්සෙත්වා ‘‘එසො ඛො, භික්ඛවෙ, මාරො පාපිමා ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස විඤ්ඤාණං සමන්වෙසති ‘කත්ථ ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස විඤ්ඤාණං පතිට්ඨිත’න්ති. අපතිට්ඨිතෙන ච, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණෙන ගොධිකො කුලපුත්තො පරිනිබ්බුතො’’ති ආහ. මාරොපි තස්ස විඤ්ඤාණට්ඨානං දට්ඨුං අසක්කොන්තො කුමාරකවණ්ණො හුත්වා ¶ බෙලුවපණ්ඩුවීණං ආදාය සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි –

‘‘උද්ධං ¶ අධො ච තිරියං, දිසා අනුදිසා ස්වහං;

අන්වෙසං නාධිගච්ඡාමි, ගොධිකො සො කුහිං ගතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

‘‘යො ධීරො ධිතිසම්පන්නො, ඣායී ඣානරතො සදා;

අහොරත්තං අනුයුඤ්ජං, ජීවිතං අනිකාමයං.

‘‘ජෙත්වාන මච්චුනො සෙනං, අනාගන්ත්වා පුනබ්භවං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, ගොධිකො පරිනිබ්බුතො’’ති. (සං. නි. 1.159);

එවං වුත්තෙ මාරො පාපිමා භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘තස්ස ¶ සොකපරෙතස්ස, වීණා කච්ඡා අභස්සථ;

තතො සො දුම්මනො යක්ඛො, තත්ථෙවන්තරධායථා’’ති. (සං. නි. 1.159);

සත්ථාපි ‘‘කිං තෙ, පාපිම, ගොධිකස්ස කුලපුත්තස්ස නිබ්බත්තට්ඨානෙන? තස්ස හි නිබ්බත්තට්ඨානං තුම්හාදිසානං සතම්පි සහස්සම්පි දට්ඨුං න සක්කොතී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තෙසං සම්පන්නසීලානං, අප්පමාදවිහාරිනං;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානං, මාරො මග්ගං න වින්දතී’’ති.

තත්ථ ¶ තෙසන්ති යථා අප්පතිට්ඨිතෙන විඤ්ඤාණෙන ගොධිකො කුලපුත්තො පරිනිබ්බුතො, යෙ ච එවං පරිනිබ්බායන්ති, තෙසං සම්පන්නසීලානන්ති පරිපුණ්ණසීලානං. අප්පමාදවිහාරිනන්ති සතිඅවිප්පවාසසඞ්ඛාතෙන අප්පමාදෙන විහරන්තානං. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තානන්ති හෙතුනා ඤායෙන කාරණෙන ජානිත්වා ‘‘තදඞ්ගවිමුත්තියා, වික්ඛම්භනවිමුත්තියා, සමුච්ඡෙදවිමුත්තියා, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා, නිස්සරණවිමුත්තියා’’ති ඉමාහි පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුත්තානං. මාරො මග්ගං න වින්දතීති එවරූපානං මහාඛීණාසවානං සබ්බථාමෙන මග්ගන්තොපි මාරො ගතමග්ගං න වින්දති න ලභති න පස්සතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා ජාතාති.

ගොධිකත්ථෙරපරිනිබ්බානවත්ථු එකාදසමං.

යථා ¶ සඞ්කාරට්ඨානස්මින්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ගරහදින්නං නාම නිගණ්ඨසාවකං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියඤ්හි සිරිගුත්තො ච ගරහදින්නො චාති ද්වෙ සහායකා අහෙසුං. තෙසු සිරිගුත්තො උපාසකො බුද්ධසාවකො, ගරහදින්නො නිගණ්ඨසාවකො ¶ . තං නිගණ්ඨා අභික්ඛණං එවං වදන්ති – ‘‘තව සහායකං සිරිගුත්තං ‘කිං ත්වං සමණං ගොතමං උපසඞ්කමසි, තස්ස සන්තිකෙ කිං ලභිස්සසී’ති ¶ වත්වා යථා අම්හෙ උපසඞ්කමිත්වා අම්හාකඤ්ච දෙය්යධම්මං දස්සති, කිං එවං ඔවදිතුං න වට්ටතී’’ති. ගරහදින්නො තෙසං වචනං සුත්වා අභික්ඛණං ගන්ත්වා ඨිතනිසින්නට්ඨානාදීසු සිරිගුත්තං එවං ඔවදති – ‘‘සම්ම, කිං තෙ සමණෙන ගොතමෙන, තං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, කිං තෙ මම, අය්යෙ, උපසඞ්කමිත්වා තෙසං දානං දාතුං න වට්ටතී’’ති? සිරිගුත්තො තස්ස කථං සුත්වාපි බහූ දිවසෙ තුණ්හී හුත්වා නිබ්බිජ්ජිත්වා එකදිවසං, ‘‘සම්ම, ත්වං අභික්ඛණං ආගන්ත්වා මං ඨිතට්ඨානාදීසු එවං වදෙසි, ‘සමණං ගොතමං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, මම, අය්යෙ, උපසඞ්කමිත්වා තෙසං දානං දෙහී’ති, කථෙහි තාව මෙ, තව, අය්යා, කිං ජානන්තී’’ති? ‘‘‘අහො, සාමි, මා එවං වද, මම අය්යානං අඤ්ඤාතං නාම නත්ථි, සබ්බං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං සබ්බං කායවචීමනොකම්මං ඉදං භවිස්සති, ඉදං න භවිස්සතී’ති සබ්බං භබ්බාභබ්බං ජානන්තී’’ති? ‘‘එවං වදෙසී’’ති. ‘‘ආම, වදෙමී’’ති. ‘‘යදි එවං, අතිභාරියං තෙ කතං, එත්තකං කාලං මය්හං එතමත්ථං අනාචික්ඛන්තෙන, අජ්ජ මයා ¶ අය්යානං ඤාණානුභාවො ඤාතො, ගච්ඡ, සම්ම, අය්යෙ, මම වචනෙන නිමන්තෙහී’’ති. සො නිගණ්ඨානං සන්තිකං ගන්ත්වා තෙ වන්දිත්වා ‘‘මය්හං සහායකො සිරිගුත්තො ස්වාතනාය තුම්හෙ නිමන්තෙතී’’ති ආහ. ‘‘සිරිගුත්තෙන සාමං ත්වං වුත්තො’’ති? ‘‘ආම, අය්යා’’ති. තෙ හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා ‘‘නිප්ඵන්නං නො කිච්චං, සිරිගුත්තස්ස අම්හෙසු පසන්නකාලතො පට්ඨාය කා නාම සම්පත්ති අම්හාකං න භවිස්සතී’’ති වදිංසු.

සිරිගුත්තස්සාපි මහන්තං නිවෙසනං. සො තස්මිං ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ උභතො දීඝං ආවාටං ඛණාපෙත්වා ගූථකලලස්ස පූරාපෙසි. බහිආවාටෙ ද්වීසු පරියන්තෙසු ඛාණුකෙ කොට්ටාපෙත්වා තෙසු රජ්ජුයො බන්ධාපෙත්වා ආසනානං පුරිමපාදෙ ආවාටස්ස පුරිමපස්සෙ ඨපාපෙත්වා පච්ඡිමපාදෙ රජ්ජුකෙසු ඨපාපෙසි. ‘‘එවං නිසින්නකාලෙ එවං අවංසිරා පතිස්සන්තී’’ති ¶ මඤ්ඤමානො යථා ආවාටො න පඤ්ඤායති, එවං ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි දාපෙසි. මහන්තා මහන්තා චාටියො ඨපාපෙත්වා කදලිපණ්ණෙහි ච සෙතපිලොතිකාහි ච මුඛානි බන්ධාපෙත්වා තා තුච්ඡා එව ගෙහස්ස පච්ඡිමභාගෙ බහි යාගුභත්තසිත්ථසප්පිතෙලමධුඵාණිතපූවචුණ්ණමක්ඛිතා කත්වා ඨපාපෙසි. ගරහදින්නො පාතොව තස්ස ඝරං වෙගෙන ගන්ත්වා, ‘‘අය්යානං සක්කාරො සජ්ජිතො’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, සම්ම, සජ්ජිතො’’ති. ‘‘කහං පන එසො’’ති. ‘‘එතාසු එත්තිකාසු චාටීසු යාගු, එත්තිකාසු භත්තං, එත්තිකාසු සප්පිඵාණිතපූවාදීනි ¶ පූරිතානි, ආසනානි පඤ්ඤත්තානී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ගතො තස්ස ගතකාලෙ පඤ්චසතා නිගණ්ඨා ආගමිංසු. සිරිගුත්තො ගෙහා නික්ඛමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන නිගණ්ඨෙ වන්දිත්වා තෙසං පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො එවං චින්තෙසි – ‘‘තුම්හෙ කිර අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාථ, එවං තුම්හාකං උපට්ඨාකෙන මය්හං ¶ කථිතං. සචෙ සබ්බං තුම්හෙ ජානාථ, මය්හං ගෙහං මා පවිසිත්ථ. මම ගෙහං පවිට්ඨානඤ්හි වො නෙව යාගු අත්ථි, න භත්තාදීනි. සචෙ අජානිත්වා පවිසිස්සථ, ගූථආවාටෙ වො පාතෙත්වා පොථෙස්සාමී’’ති එවං චින්තෙත්වා පුරිසානං සඤ්ඤං අදාසි. එවං තෙසං නිසීදනභාවං ඤත්වා පච්ඡිමපස්සෙ ඨත්වා ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි අපනෙය්යාථ, මා තානි අසුචිනා මක්ඛයිංසූති.

අථ නිගණ්ඨෙ ‘‘ඉතො එථ, භන්තෙ’’ති ආහ. නිගණ්ඨා පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදිතුං ආරභිංසු. අථ නෙ මනුස්සා වදිංසු – ‘‘ආගමෙථ, භන්තෙ, මා තාව නිසීදථා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හාකං ගෙහං පවිට්ඨානං අය්යානං වත්තං ඤත්වා නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති. ‘‘කිං කාතුං වට්ටති, ආවුසො’’ති? ‘‘අත්තනො අත්තනො පත්තාසනමූලෙසු ඨත්වා සබ්බෙපි එකප්පහාරෙනෙව නිසීදිතුං වට්ටතී’’ති. ඉදං කිරස්ස අධිප්පායො – ‘‘එකස්මිං ආවාටෙ පතිතෙ ‘මා, ආවුසො, අවසෙසා ආසනෙ නිසීදන්තූ’ති ¶ වත්තුං මා ලභතූ’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ‘‘ඉමෙහි කථිතකථං අම්හෙහි කාතුං වට්ටතී’’ති චින්තයිංසු. අථ සබ්බෙ අත්තනො අත්තනො පත්තාසනමූලෙ පටිපාටියා අට්ඨංසු. අථ නෙ, ‘‘භන්තෙ, ඛිප්පං එකප්පහාරෙනෙව නිසීදථා’’ති වත්වා තෙසං නිසින්නභාවං ඤත්වා ආසනානං උපරි පච්චත්ථරණානි නීහරිංසු. නිගණ්ඨා එකප්පහාරෙනෙව නිසින්නා, රජ්ජූනං උපරි ඨපිතා ආසනපාදා භට්ඨා, නිගණ්ඨා අවංසිරා ආවාටෙ පතිංසු. සිරිගුත්තො තෙසු පතිතෙසු ද්වාරං පිදහිත්වා ¶ තෙ උත්තිණ්ණුත්තිණ්ණෙ ‘‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං කස්මා න ජානාථා’’ති දණ්ඩෙහි පාථෙත්වා ‘‘එත්තකං එතෙසං වට්ටිස්සතී’’ති ද්වාරං විවරාපෙසි. තෙ නික්ඛමිත්වා පලායිතුං ආරභිංසු. ගමනමග්ගෙ පන තෙසං සුධාපරිකම්මකතං භූමිං පිච්ඡිලං කාරාපෙසි. තෙ තත්ථ අසණ්ඨහිත්වා පතිතෙ පතිතෙ පුන පොථාපෙත්වා ‘‘අලං එත්තකං තුම්හාක’’න්ති උය්යොජෙසි. තෙ ‘‘නාසිතම්හා තයා, නාසිතම්හා තයා’’ති කන්දන්තා උපට්ඨාකස්ස ගෙහද්වාරං අගමංසු.

ගරහදින්නො තං විප්පකාරං දිස්වා කුද්ධො ‘‘නාසිතම්හි සිරිගුත්තෙන, හත්ථං පසාරෙත්වා වන්දන්තානං සදෙවකෙ ලොකෙ යථාරුචියා දාතුං සමත්ථෙ නාම පුඤ්ඤක්ඛෙත්තභූතෙ මම, අය්යෙ ¶ , පොථාපෙත්වා බ්යසනං පාපෙසී’’ති රාජකුලං ගන්ත්වා තස්ස කහාපණසහස්සං දණ්ඩං කාරෙසි. අථස්ස රාජා සාසනං පෙසෙසි. සො ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා, ‘‘දෙව, උපපරික්ඛිත්වා දණ්ඩං ගණ්හථ, මා අනුපපරික්ඛිත්වා’’ති ආහ. ‘‘උපපරික්ඛිත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, දෙවා’’ති. ‘‘තෙන හි ගණ්හාහී’’ති. දෙව, මය්හං සහායකො නිගණ්ඨසාවකො මං උපසඞ්කමිත්වා ඨිතනිසින්නට්ඨානාදීසු අභිණ්හං එවං වදෙසි – ‘‘සම්ම, කිං තෙ සමණෙන ගොතමෙන, තං උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසී’’ති ඉදං ¶ ආදිං කත්වා සිරිගුත්තො සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘දෙව, සචෙ ඉමස්මිං කාරණෙ දණ්ඩං ගහෙතුං යුත්තං, ගණ්හථා’’ති. රාජා ගරහදින්නං ඔලොකෙත්වා ‘‘සච්චං කිර තෙ එවං වුත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘සච්චං, දෙවා’’ති. ත්වං එත්තකම්පි අජානන්තෙ සත්ථාරොති ගහෙත්වා විචරන්තො ‘‘සබ්බං ජානන්තී’’ති කිං කාරණා තථාගතසාවකස්ස කථෙසි. ‘‘තයා ආරොපිතදණ්ඩො තුය්හමෙව හොතූ’’ති එවං ස්වෙව දණ්ඩං පාපිතො, තස්සෙව කුලූපකා පොථෙත්වා නීහටා.

සො තං කුජ්ඣිත්වා තතො පට්ඨාය අඩ්ඪමාසමත්තම්පි සිරිගුත්තෙන සද්ධිං අකථෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘එවං විචරිතුං මය්හං අයුත්තං, එතස්ස කුලූපකානම්පි මයා බ්යසනං කාතුං වට්ටතී’’ති සිරිගුත්තං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සහාය සිරිගුත්තා’’ති. ‘‘කිං, සම්මා’’ති? ‘‘ඤාතිසුහජ්ජානං ¶ නාම කලහොපි හොති විවාදොපි, කිං ත්වං කිඤ්චි න කථෙසි, කස්මා එවං කරොසී’’ති? ‘‘සම්ම, තව මයා සද්ධිං අකථනතො න කථෙමී’’ති. ‘‘යං, සම්ම, කතං, කතමෙව තං න මයං මෙත්තිං භින්දිස්සාමා’’ති. තතො පට්ඨාය උභොපි එකට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති නිසීදන්ති ¶ . අථෙකදිවසං සිරිගුත්තො ගරහදින්නං ආහ – ‘‘කිං තෙ නිගණ්ඨෙහි, තෙ උපසඞ්කමිත්වා කිං ලභිස්සසි, මම සත්ථාරං උපසඞ්කමිතුං වා අය්යානං දානං දාතුං වා කිං තෙ න වට්ටතී’’ති? සොපි එතමෙව පච්චාසීසති, තෙනස්ස කණ්ඩුවනට්ඨානෙ නඛෙන විලෙඛිතං විය අහොසි. සො, ‘‘සිරිගුත්ත, තව සත්ථා කිං ජානාතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අම්භො, මා එවං වද, සත්ථු මෙ අජානිතබ්බං නාම නත්ථි, අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාති, සොළසහාකාරෙහි සත්තානං චිත්තං පරිච්ඡින්දතී’’ති. ‘‘අහං එවං න ජානාමි, කස්මා මය්හං එත්තකං කාලං න කථෙසි, තෙන හි ත්වං ගච්ඡ, තව සත්ථාරං ස්වාතනාය නිමන්තෙහි, භොජෙස්සාමි, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මම භික්ඛං ගණ්හිතුං වදෙහී’’ති.

සිරිගුත්තො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, මම සහායකො ගරහදින්නො තුම්හෙ නිමන්තාපෙති, පඤ්චහි කිර භික්ඛුසතෙහි ¶ සද්ධිං ස්වෙ තස්ස භික්ඛං ගණ්හථ, පුරිමදිවසෙ ඛො පන තස්ස කුලූපකානං මයා ඉදං නාම කතං, මයා කතස්ස පටිකරණම්පි න ජානාමි, තුම්හාකං සුද්ධචිත්තෙන භික්ඛං දාතුකාමතම්පි න ජානාමි, ආවජ්ජෙත්වා යුත්තං චෙ, අධිවාසෙථ. නො චෙ, මා අධිවාසයිත්ථා’’ති. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො සො අම්හාකං කාතු කාමො’’ති ආවජ්ජෙත්වා අද්දස ‘‘ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං ඛණාපෙත්වා අසීතිසකටමත්තානි ඛදිරදාරූනි ආහරාපෙත්වා පූරාපෙත්වා අග්ගිං දත්වා අම්හෙ අඞ්ගාරආවාටෙ පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිතුකාමො’’ති. පුන ආවජ්ජෙසි – ‘‘කිං නු ඛො තත්ථ ගතපච්චයා අත්ථො අත්ථි, නත්ථී’’ති. තතො ඉදං අද්දස – ‘‘අහං අඞ්ගාරආවාටෙ පාදං පසාරෙස්සාමි, තං පටිච්ඡාදෙත්වා ¶ ඨපිතකිලඤ්ජං අන්තරධායිස්සති, අඞ්ගාරකාසුං භින්දිත්වා චක්කමත්තං මහාපදුමං උට්ඨහිස්සති, අථාහං පදුමකණ්ණිකා අක්කමන්තො ආසනෙ නිසීදිස්සාමි, පඤ්චසතා භික්ඛූපි තථෙව ගන්ත්වා නිසීදිස්සන්ති, මහාජනො සන්නිපතිස්සති, අහං තස්මිං සමාගමෙ ද්වීහි ගාථාහි අනුමොදනං කරිස්සාමි, අනුමොදනපරියොසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති, සිරිගුත්තො ච ගරහදින්නො ච සොතාපන්නා භවිස්සන්ති, අත්තනො ච ධනරාසිං සාසනෙ විකිරිස්සන්ති, ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති ¶ භික්ඛං අධිවාසෙසි.

සිරිගුත්තො ගන්ත්වා සත්ථු අධිවාසනං ගරහදින්නස්ස ආරොචෙත්වා ‘‘ලොකජෙට්ඨස්ස සක්කාරං කරොහී’’ති ආහ. ගරහදින්නො ‘‘ඉදානිස්ස ¶ කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං ඛණාපෙත්වා අසීතිසකටමත්තානි ඛදිරදාරූනි ආහරාපෙත්වා පූරාපෙත්වා අග්ගිං දත්වා ඛදිරඞ්ගාරරාසීනං යොජාපෙත්වා සබ්බරත්තිං ධමාපෙත්වා ඛදිරඞ්ගාරරාසිං කාරාපෙත්වා ආවාටමත්ථකෙ රුක්ඛපදරානි ඨපාපෙත්වා කිලඤ්ජෙන පටිච්ඡාදෙත්වා ගොමයෙන ලිම්පාපෙත්වා එකෙන පස්සෙන දුබ්බලදණ්ඩකෙ අත්ථරිත්වා ගමනමග්ගං කාරෙසි, ‘‘එවං අක්කන්තඅක්කන්තකාලෙ දණ්ඩකෙසු භග්ගෙසු පරිවට්ටෙත්වා අඞ්ගාරකාසුයං පතිස්සන්තී’’ති මඤ්ඤමානො ගෙහපච්ඡාභාගෙ සිරිගුත්තෙන ඨපිතනියාමෙනෙව චාටියො ඨපාපෙසි, ආසනානිපි තථෙව පඤ්ඤාපෙසි. සිරිගුත්තො පාතොව තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කතො තෙ, සම්ම, සක්කාරො’’ති ආහ. ‘‘ආම, සම්මා’’ති. ‘‘කහං පන සො’’ති? ‘‘එහි, පස්සාමා’’ති සබ්බං සිරිගුත්තෙන දස්සිතනයෙනෙව දස්සෙසි. සිරිගුත්තො ‘‘සාධු, සම්මා’’ති ආහ. මහාජනො සන්නිපති. මිච්ඡාදිට්ඨිකෙන හි නිමන්තිතෙ මහන්තො සන්නිපාතො අහොසි. මිච්ඡාදිට්ඨිකාපි ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස විප්පකාරං ¶ පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති, සම්මාදිට්ඨිකාපි ‘‘අජ්ජ සත්ථා මහාධම්මදෙසනං දෙසෙස්සති, බුද්ධවිසයං බුද්ධලීලං උපධාරෙස්සාමා’’ති සන්නිපතන්ති.

පුනදිවසෙ සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගරහදින්නස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සො ගෙහා නික්ඛමිත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො චින්තෙසි – ‘‘භන්තෙ, ‘තුම්හෙ කිර අතීතාදිභෙදං සබ්බං ජානාථ, සත්තානං සොළසහාකාරෙහි චිත්තං පරිච්ඡින්දථා’ති එවං තුම්හාකං උපට්ඨාකෙන මය්හං කථිතං. සචෙ ජානාථ, මය්හං ගෙහං මා පවිසිත්ථ. පවිට්ඨානඤ්හි වො නෙව යාගු අත්ථි, න භත්තාදීනි, සබ්බෙ ඛො පන තුම්හෙ අඞ්ගාරකාසුයං පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. එවං චින්තෙත්වා සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා ‘‘ඉතො එථ භගවා’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ගෙහං ආගතානං වත්තං ඤත්වා ආගන්තුං වට්ටතී’’ති ආහ. ‘‘කිං කාතුං වට්ටති, ආවුසො’’ති? ‘‘එකෙකස්ස පවිසිත්වා පුරතො ගන්ත්වා නිසින්නකාලෙ පච්ඡා අඤ්ඤෙන ¶ ආගන්තුං වට්ටතී’’ති. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘පුරතො ගච්ඡන්තං අඞ්ගාරකාසුයං පතිතං දිස්වා අවසෙසා න ආගච්ඡිස්සන්ති, එකෙකමෙව පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘සාධූ’’ති වත්වා එකකොව පායාසි. ගරහදින්නො අඞ්ගාරකාසුං පත්වා අපසක්කිත්වා ඨිතො ¶ ‘‘පුරතො යාථ, භන්තෙ’’ති ආහ. අථ සත්ථා අඞ්ගාරකාසුමත්ථකෙ පාදං පසාරෙසි, කිලඤ්ජං අන්තරධායි, අඞ්ගාරකාසුං භින්දිත්වා චක්කමත්තානි පදුමානි උට්ඨහිංසු ¶ . සත්ථා පදුමකණ්ණිකා අක්කමන්තො ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තෙ බුද්ධාසනෙ නිසීදි, භික්ඛූපි තථෙව ගන්ත්වා නිසීදිංසු. ගරහදින්නස්ස කායතො ඩාහො උට්ඨහි.

සො වෙගෙන ගන්ත්වා සිරිගුත්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාමි, මෙ තාණං හොහී’’ති ආහ. ‘‘කිං එත’’න්ති? ‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ගෙහෙ යාගු වා භත්තාදීනි වා නත්ථි, කිං නු ඛො කරොමී’’ති? ‘‘කිං පන තයා කත’’න්ති ආහ. අහං ද්වින්නං ගෙහානං අන්තරෙ මහන්තං ආවාටං අඞ්ගාරස්ස පූරං කාරෙසිං – ‘‘තත්ථ පාතෙත්වා නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති. ‘‘අථ නං භින්දිත්වා මහාපදුමානි උට්ඨහිංසු. සබ්බෙ පදුමකණ්ණිකා අක්කමිත්වා ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසින්නා, ඉදානි කිං කරොමි, සාමී’’ති? නනු ත්වං ඉදානෙව මය්හං ‘‘‘එත්තිකා චාටියො, එත්තිකා යාගු, එත්තකානි සත්තාදීනී’ති දස්සෙසී’’ති. ‘‘මුසා තං, සාමි, තුච්ඡාව චාටියො’’ති. හොතු, ‘‘ගච්ඡ, තාසු චාටීසු යාගුආදීනි ඔලොකෙහී’’ති. තං ඛණඤ්ඤෙව තෙන යාසු චාටීසු ‘‘යාගූ’’ති වුත්තං, තා යාගුයා පූරයිංසු, යාසු ‘‘භත්තාදීනී’’ති වුත්තං, තා භත්තාදීනං පරිපුණ්ණාව ¶ අහෙසුං. තං සම්පත්තිං දිස්වාව ගරහදින්නස්ස සරීරං පීතිපාමොජ්ජෙන පරිපූරිතං, චිත්තං පසන්නං. සො සක්කච්චං බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා කතභත්තකිච්චස්ස සත්ථුනො අනුමොදනං කාරෙතුකාමො පත්තං ගණ්හි. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘ඉමෙ සත්තා පඤ්ඤාචක්ඛුනො අභාවෙනෙව මම සාවකානං බුද්ධසාසනස්ස ගුණං න ජානන්ති. පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහිතා හි අන්ධා නාම, පඤ්ඤවන්තො සචක්ඛුකා නාමා’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යථා සඞ්කාරධානස්මිං, උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙ;

පදුමං තත්ථ ජායෙථ, සුචිගන්ධං මනොරමං.

‘‘එවං සඞ්කාරභූතෙසු, අන්ධභූතෙ පුථුජ්ජනෙ;

අතිරොචති පඤ්ඤාය, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො’’ති.

තත්ථ සඞ්කාරධානස්මින්ති සඞ්කාරඨානස්මිං, කචවරරාසිම්හීති අත්ථො. උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙති මහාමග්ගෙ ¶ ඡඩ්ඩිතස්මිං. සුචිගන්ධන්ති සුරභිගන්ධං. මනො එත්ථ රමතීති මනොරමං. සඞ්කාරභූතෙසූති සඞ්කාරමිව භූතෙසු. පුථුජ්ජනෙති ¶ පුථූනං කිලෙසානං ජනනතො එවංලද්ධනාමෙ ¶ ලොකියමහාජනෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම මහාපථෙ ඡඩ්ඩිතෙ සඞ්කාරරාසිම්හි අසුචිජෙගුච්ඡියපටිකූලෙපි සුචිගන්ධං පදුමං ජායෙථ, තං රාජරාජමහාමත්තාදීනං මනොරමං පියං මනාපං උපරිමත්ථකෙ පතිට්ඨානාරහමෙව භවෙය්ය, එවමෙව සඞ්කාරභූතෙසුපි පුථුජ්ජනෙසු ජාතො නිප්පඤ්ඤස්ස මහාජනස්ස අචක්ඛුකස්ස අන්තරෙ නිබ්බත්තොපි අත්තනො පඤ්ඤාබලෙන කාමෙසු ආදීනවං, නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතො පබ්බජ්ජාමත්තෙනපි, කතො උත්තරිං සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනානි ආරාධෙත්වාපි අතිරොචති. සම්මාසම්බුද්ධසාවකො හි ඛීණාසවො භික්ඛු අන්ධභූතෙ පුථුජ්ජනෙ අතික්කමිත්වා රොචති විරොචති සොභතීති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. ගරහදින්නො ච සිරිගුත්තො ච සොතාපත්තිඵලං පාපුණිංසු. තෙ සබ්බං අත්තනො ධනං බුද්ධසාසනෙ විප්පකිරිංසු. සත්ථා උට්ඨායාසනා විහාරමගමාසි. භික්ඛූ සායන්හසමයෙ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො අච්ඡරියා බුද්ධගුණා නාම, තථාරූපං නාම ඛදිරඞ්ගාරරාසිං භින්දිත්වා පදුමානි උට්ඨහිංසූ’’ති. සත්ථා ¶ ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ – ‘‘අනච්ඡරියං, භික්ඛවෙ, යං මම එතරහි බුද්ධභූතස්ස අඞ්ගාරරාසිම්හා පදුමානි උට්ඨිතානි, අපරිපක්කෙ ඤාණෙ වත්තමානස්ස බොධිසත්තභූතස්සපි මෙ උට්ඨහිංසූ’’ති වත්වා, ‘‘කදා, භන්තෙ, ආචික්ඛථ නො’’ති යාචිතො අතීතං ආහරිත්වා –

‘‘කාමං පතාමි නිරයං, උද්ධංපාදො අවංසිරො;

නානරියං කරිස්සාමි, හන්ද පිණ්ඩං පටිග්ගහා’’ති. (ජා. 1.1.40) –

ඉදං ඛදිරඞ්ගාරජාතකං විත්ථාරෙත්වා කථෙසීති.

දීඝා ¶ ¶ ¶ ජාගරතො රත්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පසෙනදිකොසලඤ්චෙව අඤ්ඤතරඤ්ච පුරිසං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජා කිර පසෙනදි කොසලො එකස්මිං ඡණදිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තං සබ්බසෙතං එකං පුණ්ඩරීකං නාම හත්ථිං අභිරුය්හ මහන්තෙන රාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොති. උස්සාරණාය වත්තමානාය ලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි පොථියමානො මහාජනො පලායන්තො ගීවං පරිවට්ටෙත්වාපි ඔලොකෙතියෙව. රාජූනං කිර සුදින්නදානස්සෙතං ඵලං. අඤ්ඤතරස්සාපි දුග්ගතපුරිසස්ස භරියා සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිතලෙ ඨිතා එකං වාතපානකවාටං විවරිත්වා රාජානං ඔලොකෙත්වාව අපගච්ඡි. රඤ්ඤො පුණ්ණචන්දො වලාහකන්තරං පවිට්ඨො විය උපට්ඨාසි. සො තස්සා පටිබද්ධචිත්තො හත්ථික්ඛන්ධතො පතනාකාරප්පත්තො විය හුත්වා ඛිප්පං ¶ නගරං පදක්ඛිණං කත්වා අන්තෙපුරං පවිසිත්වා එකං විස්සාසකං අමච්චං ආහ – ‘‘අසුකට්ඨානෙ තෙ මයා ඔලොකිතපාසාදො දිට්ඨො’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘තත්ථෙකං ඉත්ථිං අද්දසා’’ති? ‘‘අද්දසං, දෙවා’’ති. ‘‘ගච්ඡ, තස්සා සසාමිකඅසාමිකභාවං ජානාහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සසාමිකභාවං ඤත්වා ආගන්ත්වා රඤ්ඤො ‘‘සසාමිකා’’ති ආරොචෙසි. අථ රඤ්ඤා ‘‘තෙන හි තස්සා සාමිකං පක්කොසාහී’’ති වුත්තෙ සො ගන්ත්වා, ‘‘එහි, භො, රාජා තං පක්කොසතී’’ති ආහ. සො ‘‘භරියං මෙ නිස්සාය භයෙන උප්පන්නෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤො ආණං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො ගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා අට්ඨාසි. අථ නං රාජා ‘‘මං ඉතො පට්ඨාය උපට්ඨාහී’’ති ආහ. ‘‘අලං, දෙව, අහං අත්තනො කම්මං කත්වා තුම්හාකං සුඞ්කං දදාමි, ඝරෙයෙව මෙ ජීවිකා හොතූ’’ති. ‘‘තව සුඞ්කෙන මය්හං අත්ථො නත්ථි, අජ්ජතො පට්ඨාය මං උපට්ඨාහී’’ති තස්ස ඵලකඤ්ච ආවුධඤ්ච දාපෙසි. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘කඤ්චිදෙවස්ස දොසං ආරොපෙත්වා ඝාතෙත්වා භරියං ගණ්හිස්සාමී’’ති. අථ නං සො මරණභයභීතො අප්පමත්තො හුත්වා උපට්ඨාසි.

රාජා ¶ ¶ තස්ස දොසං අපස්සන්තො කාමපරිළාහෙ වඩ්ඪන්තෙ ‘‘එකමස්ස ¶ දොසං ආරොපෙත්වා රාජාණං කරිස්සාමී’’ති පක්කොසාපෙත්වා එවමාහ – ‘‘අම්භො ඉතො යොජනමත්ථකෙ නදියා අසුකට්ඨානං නාම ගන්ත්වා සායං මම න්හානවෙලාය කුමුදුප්පලානි චෙව අරුණවතීමත්තිකඤ්ච ආහර. සචෙ තස්මිං ඛණෙ නාගච්ඡසි, ආණං තෙ කරිස්සාමී’’ති. සෙවකො කිර චතූහිපි දාසෙහි පතිකිට්ඨතරො. ධනක්කීතාදයො හි දාසා ‘‘සීසං මෙ රුජ්ජති, පිට්ඨි මෙ රුජ්ජතී’’ති වත්වා අච්ඡිතුං ලභන්තියෙව. සෙවකස්සෙතං නත්ථි, ආණත්තකම්මං කාතුමෙව වට්ටති. තස්මා සො ‘‘අවස්සං මයා ගන්තබ්බං, කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකා නාම නාගභවනෙ උප්පජ්ජති, අහං කුහිං ලභිස්සාමී’’ති චින්තෙන්තො මරණභයභීතො වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘භද්දෙ, නිට්ඨිතං මෙ භත්ත’’න්ති ආහ. ‘‘උද්ධනමත්ථකෙ, සාමී’’ති. සො යාව භත්තං ඔතරති, තාව සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො උළුඞ්කෙන කඤ්ජිකං හරාපෙත්වා යථාලද්ධෙන බ්යඤ්ජනෙන සද්ධිං අල්ලමෙව භත්තං පච්ඡියං ඔපීළෙත්වා ආදාය යොජනිකං මග්ගං පක්ඛන්දො, තස්ස ගච්ඡන්තස්සෙව භත්තං පක්කං අහොසි. සො අනුච්ඡිට්ඨං කත්වාව ථොකං භත්තං අපනෙත්වා භුඤ්ජන්තො එකං අද්ධිකං දිස්වා මයා අපනෙත්වා ඨපිතං ථොකං අනුච්ඡිට්ඨං භත්තමෙව අත්ථි ගහෙත්වා භුඤ්ජ සාමීති. සො ගණ්හිත්වා භුඤ්ජි. ඉතරොපි භුඤ්ජිත්වා එකං භත්තමුට්ඨිං ¶ උදකෙ ඛිපිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා මහන්තෙන සද්දෙන ‘‘ඉමස්මිං නදීපදෙසෙ අධිවත්ථා නාගා සුපණ්ණා දෙවතා ච වචනං මෙ සුණන්තු, රාජා මය්හං ආණං කාතුකාමො ‘කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං ආහරා’ති මං ආණාපෙසි, අද්ධිකමනුස්සස්ස ච මෙ භත්තං දින්නං, තං සහස්සානිසංසං, උදකෙ මච්ඡානං දින්නං, තං සතානිසංසං. එත්තකං පුඤ්ඤඵලං තුම්හාකං පත්තිං කත්වා දම්මි, මය්හං කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං ආහරථා’’ති තික්ඛත්තුං අනුස්සාවෙසි. තත්ථ අධිවත්ථො නාගරාජා තං සද්දං සුත්වා මහල්ලකවෙසෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං වදෙසී’’ති ආහ. සො පුනපි තථෙව වත්වා ‘‘මය්හං තං පත්තිං දෙහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘දෙමී’’ති ආහ. පුනපි ‘‘දෙහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘දෙමි, සාමී’’ති ආහ. එවං සො ද්වෙ තයො වාරෙ පත්තිං ආහරාපෙත්වා කුමුදුප්පලෙහි සද්ධිං අරුණවතීමත්තිකං අදාසි.

රාජා ¶ පන චින්තෙසි – ‘‘මනුස්සා නාම බහුමායා, සචෙ සො කෙනචි උපායෙන ලභෙය්ය, කිච්චං මෙ න නිප්ඵජ්ජෙය්යා’’ති. සො කාලස්සෙව ද්වාරං පිදහාපෙත්වා මුද්දිකං අත්තනො සන්තිකං ආහරාපෙසි. ඉතරොපි පුරිසො රඤ්ඤො න්හානවෙලායමෙවාගන්ත්වා ද්වාරං අලභන්තො ද්වාරපාලං පක්කොසෙත්වා ‘‘ද්වාරං විවරා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා විවරිතුං, රාජා කාලස්සෙව මුද්දිකං දත්වා රාජගෙහං ආහරාපෙසී’’ති. සො ‘‘රාජදූතො අහං, ද්වාරං විවරා’’ති වත්වාපි ‘‘ද්වාරං අලභන්තො නත්ථි මෙ ඉදානි ජීවිතං. කිං නු ඛො කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ද්වාරස්ස උපරිඋම්මාරෙ ¶ මත්තිකාපිණ්ඩං ¶ ඛිපිත්වා තස්සූපරි පුප්ඵානි ලග්ගෙත්වා මහාසද්දං කරොන්තො, ‘‘අම්භො, නගරවාසිනො රඤ්ඤො මයා ආණත්තියා ගතභාවං ජානාථ, රාජා මං අකාරණෙන විනාසෙතුකාමො’’ති තික්ඛත්තුං විරවිත්වා ‘‘කත්ථ නු ඛො ගච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘භික්ඛූ නාම මුදුහදයා, විහාරං ගන්ත්වා නිපජ්ජිස්සාමී’’ති සන්නිට්ඨානමකාසි. ඉමෙ හි නාම සත්තා සුඛිතකාලෙ භික්ඛූනං අත්ථිභාවම්පි අජානිත්වා දුක්ඛාභිභූතකාලෙ විහාරං ගන්තුකාමා හොන්ති, තස්මා සොපි ‘‘මෙ අඤ්ඤං තාණං නත්ථී’’ති විහාරං ගන්ත්වා එකස්මිං ඵාසුකට්ඨානෙ නිපජ්ජි. අථ රඤ්ඤොපි තං රත්තිං නිද්දං අලභන්තස්ස තං ඉත්ථිං අනුස්සරන්තස්ස කාමපරිළාහො උප්පජ්ජි. සො චින්තෙසි – ‘‘විභාතක්ඛණෙයෙව තං පුරිසං ඝාතාපෙත්වා තං ඉත්ථිං ආනෙස්සාමී’’ති.

තස්මිං ඛණෙයෙව සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තා චත්තාරො පුරිසා පක්කුථිතාය උක්ඛලියා තණ්ඩුලා විය සම්පරිවත්තකං පච්චමානා තිංසාය වස්සසහස්සෙහි හෙට්ඨිමතලං පත්වා අපරෙහි තිංසාය වස්සසහස්සෙහි පුන මුඛවට්ටියං පාපුණිංසු. තෙ සීසං උක්ඛිපිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔලොකෙත්වා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරං වත්වා පරිවත්තිත්වා ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා. රාජා නිද්දං අලභන්තො මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ තං සද්දං සුත්වා ¶ භීතො උත්රස්තමානසො ‘‘කිං නු ඛො මය්හං ජීවිතන්තරායො භවිස්සති, උදාහු මෙ අග්ගමහෙසියා, උදාහු මෙ රජ්ජං විනස්සිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො සකලරත්තිං අක්ඛීනි නිමීලෙතුං නාසක්ඛි. සො අරුණුග්ගමනවෙලාය එව පුරොහිතං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘ආචරිය, මයා මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ මහන්තා භෙරවසද්දා සුතා, ‘රජ්ජස්ස වා අග්ගමහෙසියා වා මය්හං වා කස්ස අන්තරායො ¶ භවිස්සතී’ති න ජානාමි, තෙන මෙ ත්වං පක්කොසාපිතො’’ති ආහ. මහාරාජ, කිං තෙ සද්දා සුතාති? ‘‘ආචරිය, දු-ඉති ස-ඉති න-ඉති සො-ඉතීති ඉමෙ සද්දෙ අස්සොසිං, ඉමෙසං නිප්ඵත්තිං උපධාරෙහී’’ති. බ්රාහ්මණස්ස මහාඅන්ධකාරං පවිට්ඨස්ස විය න කිඤ්චි පඤ්ඤායති, ‘‘න ජානාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘පන ලාභසක්කාරො මෙ පරිහායිස්සතී’’ති භායිත්වා ‘‘භාරියං, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘කිං, ආචරියා’’ති? ‘‘ජීවිතන්තරායො තෙ පඤ්ඤායතී’’ති. සො ද්විගුණං භීතො, ‘‘ආචරිය, අත්ථි කිඤ්චි පන පටිඝාතකාරණ’’න්ති ආහ. ‘‘අත්ථි, මහාරාජ, මා භායි, අහං තයො වෙදෙ ජානාමී’’ති. ‘‘කිං පන ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සබ්බසතයඤ්ඤං යජිත්වා ජීවිතං ලභිස්සසි, දෙවා’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? හත්ථිසතං අස්සසතං උසභසතං ධෙනුසතං අජසතං උරබ්භසතං කුක්කුටසතං සූකරසතං දාරකසතං දාරිකාසතන්ති එවං එකෙකං පාණජාතිං සතං සතං කත්වා ¶ ගණ්හාපෙන්තො ‘‘සචෙ මිගජාතිමෙව ගණ්හාපෙස්සාමි, ‘අත්තනො ඛාදනීයමෙව ගණ්හාපෙතී’ති වක්ඛන්තී’’ති හත්ථිඅස්සමනුස්සෙපි ගණ්හාපෙති. රාජා ‘‘මම ජීවිතමෙව මය්හං ලාභො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සබ්බපාණෙ ¶ සීඝං ගණ්හථා’’ති ආහ. ආණත්තමනුස්සා අධිකතරං ගණ්හිංසු. වුත්තම්පි චෙතං කොසලසංයුත්තෙ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස කොසලස්ස මහායඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො හොති, පඤ්ච ච උසභසතානි පඤ්ච ච වච්ඡතරසතානි පඤ්ච ච වච්ඡතරිසතානි පඤ්ච ච අජසතානි පඤ්ච ච උරබ්භසතානි ථූණූපනීතානි හොන්ති යඤ්ඤත්ථාය. යෙපිස්ස තෙ හොන්ති දාසාති වා පෙස්සාති වා කම්මකරාති වා, තෙපි දණ්ඩතජ්ජිතා භයතජ්ජිතා අස්සුමුඛා රුදමානා පරිකම්මානි කරොන්තී’’ති (සං. නි. 1.120).

මහාජනො අත්තනො අත්තනො පුත්තධීතුඤාතීනං අත්ථාය පරිදෙවමානො මහාසද්දමකාසි, මහාපථවීඋන්ද්රියනසද්දො විය අහොසි. අථ මල්ලිකා දෙවී තං සද්දං සුත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො තෙ, මහාරාජ, ඉන්ද්රියානි අපාකතිකානි, කිලන්තරූපානි විය පඤ්ඤායන්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං තුය්හං ¶ , මල්ලිකෙ, ත්වං මම කණ්ණමූලෙන ආසිවිසම්පි ගච්ඡන්තං න ජානාසී’’ති? ‘‘කිං පනෙතං, දෙවා’’ති? ‘‘රත්තිභාගෙ මෙ එවරූපො නාම සද්දො සුතො ¶ , ස්වාහං පුරොහිතං පුච්ඡිත්වා ජීවිතන්තරායො තෙ පඤ්ඤායති, සබ්බසතයඤ්ඤං යජිත්වා ජීවිතං ලභිස්සසී’’ති සුත්වා ‘‘මම ජීවිතමෙව මය්හං ලාභො’’ති ඉමෙ පාණෙ ගණ්හාපෙසින්ති. මල්ලිකා දෙවී, ‘‘අන්ධබාලොසි, මහාරාජ, කිඤ්චාපි මහාභක්ඛොසි, අනෙකසූපබ්යඤ්ජනවිකතිකං දොණපාකං භොජනං භුඤ්ජසි, ද්වීසු රට්ඨෙසු රජ්ජං කාරෙසි, පඤ්ඤා පන තෙ මන්දා’’ති ආහ. ‘‘කස්මා එවං වදෙසි, දෙවී’’ති? ‘‘කහං තයා අඤ්ඤස්ස මරණෙන අඤ්ඤස්ස ජීවිතලාභො දිට්ඨපුබ්බො, අන්ධබාලස්ස බ්රාහ්මණස්ස කථං ගහෙත්වා කස්මා මහාජනස්ස උපරි දුක්ඛං ඛිපසි, ධුරවිහාරෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගපුග්ගලො අතීතාදීසු අප්පටිහතඤාණො සත්ථා වසති, තං පුච්ඡිත්වා තස්සොවාදං කරොහී’’ති වුත්තෙ රාජා සල්ලහුකෙහි යානෙහි මල්ලිකාය සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා මරණභයතජ්ජිතො කිඤ්චි වත්තුං අසක්කොන්තො සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි.

අථ නං සත්ථා ‘‘හන්ද කුතො නු ත්වං, මහාරාජ, ආගච්ඡසි දිවා දිවස්සා’’ති පඨමතරං ආලපි. සො තුණ්හීයෙව නිසීදි. තතො මල්ලිකා භගවතො ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤා කිර මජ්ඣිමයාමසමනන්තරෙ සද්දො සුතො. අථ නං පුරොහිතස්ස ආරොචෙසි. පුරොහිතො ‘ජීවිතන්තරායො තෙ භවිස්සති, තස්ස පටිඝාතත්ථාය සබ්බසතෙ ¶ පාණෙ ගහෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන යඤ්ඤෙ යජිතෙ ජීවිතං ලභිස්සසී’ති ආහ. රාජා පාණෙ ගණ්හාපෙසි, තෙනායං මයා ¶ ඉධානීතො’’ති. ‘‘එවං කිර, මහාරාජා’’ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කින්ති තෙ සද්දො සුතො’’ති? සො අත්තනා සුතනියාමෙනෙව ආචික්ඛි. තථාගතස්ස තං සුත්වාව එකොභාසො අහොසි. අථ නං සත්තා ආහ – ‘‘මා භායි, මහාරාජ, තව අන්තරායො නත්ථි, පාපකම්මිනො සත්ථා අත්තනො දුක්ඛං ආවීකරොන්තා එවමාහංසූ’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තෙහි කත’’න්ති? අථ ඛො භගවා තෙසං කම්මං ආචික්ඛිතුං ‘‘තෙන හි, මහාරාජ, සුණාහී’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ වීසතිවස්සසහස්සායුකෙසු මනුස්සෙසු කස්සපො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා වීසතියා ඛීණාසවසහස්සෙහි සද්ධිං චාරිකං චරමානො බාරාණසිමගමාසි. බාරාණසිවාසිනො ද්වෙපි තයොපි බහුතරාපි ¶ එකතො හුත්වා ආගන්තුකදානං පවත්තයිංසු. තදා බාරාණසියං චත්තාලීසකොටිවිභවා චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා සහායකා අහෙසුං. තෙ මන්තයිංසු – ‘‘අම්හාකං ගෙහෙ බහුධනං, තෙන කිං කරොමා’’ති? ‘‘එවරූපෙ බුද්ධෙ චාරිකං චරමානෙ දානං දස්සාම, සීලං රක්ඛිස්සාම, පූජං කරිස්සාමා’’ති එකොපි අවත්වා තෙසු එකො තාව එවමාහ – ‘‘තිඛිණසුරං පිවන්තා මධුරමංසං ඛාදන්තා විචරිස්සාම, ඉදං අම්හාකං ජීවිතඵල’’න්ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘දෙවසිකං තිවස්සිකගන්ධසාලිභත්තං ¶ නානග්ගරසෙහි භුඤ්ජන්තා විචරිස්සාමා’’ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘නානප්පකාරං පූවඛජ්ජකවිකතිං පචාපෙත්වා ඛාදන්තා විචරිස්සාමා’’ති. අපරොපි එවමාහ – ‘‘සම්මා මයං අඤ්ඤං කිඤ්චි න කරිස්සාම, ‘ධනං දස්සාමා’ති වුත්තෙ අනිච්ඡමානා ඉත්ථී නාම නත්ථි, තස්මා ධනෙන පලොභෙත්වා පාරදාරිකකම්මං කරිස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, සාධූ’’ති සබ්බෙව තස්ස කථාය අට්ඨංසු.

තෙ තතො පට්ඨාය අභිරූපානං ඉත්ථීනං ධනං පෙසෙත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි පාරදාරිකකම්මං කත්වා කාලං කත්වා අවීචිනිරයෙ නිබ්බත්තා. තෙ එකං බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා තත්ථ කාලං කත්වා පක්කාවසෙසෙන සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තිත්වා තිංසාය වස්සසහස්සෙහි හෙට්ඨිමතලං පත්වා පුනපි තිංසාය වස්සසහස්සෙහි ලොහකුම්භිමුඛං පත්වා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමා හුත්වා වත්තුං අසක්කොන්තා එකෙකං අක්ඛරං වත්වා පුන පරිවත්තිත්වා, ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා. ‘‘වදෙහි, මහාරාජ, පඨමං තෙ කිං සද්දො නාම සුතො’’ති? ‘‘දු-ඉති, භන්තෙ’’ති. සත්ථා තෙන අපරිපුණ්ණං කත්වා වුත්තං ගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙන්තො එවමාහ –

‘‘දුජ්ජීවිතමජීවිම්හ ¶ , යෙ සන්තෙ න දදම්හසෙ;

විජ්ජමානෙසු භොගෙසු, දීපං නාකම්හ අත්තනො’’ති. (ජා. 1.4.53; පෙ. ව. 804);

අථ ¶ රඤ්ඤො ඉමිස්සා ගාථාය අත්ථං පකාසෙත්වා, ‘‘කිං තෙ, මහාරාජ, දුතියසද්දො තතියසද්දො චතුත්ථසද්දො සුතො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං නාමා’’ති වුත්තෙ අවසෙසං පරිපූරෙන්තො –

‘‘සට්ඨිවස්සසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

නිරයෙ පච්චමානානං, කදා අන්තො භවිස්සති.

‘‘නත්ථි ¶ අන්තො කුතො අන්තො, න අන්තො පටිදිස්සති;

තදා හි පකතං පාපං, මම තුය්හඤ්ච මාරිසා.

‘‘සොහං නූන ඉතො ගන්ත්වා, යොනිං ලද්ධාන මානුසිං;

වදඤ්ඤූ සීලසම්පන්නො, කාහාමි කුසලං බහු’’න්ති. (ජා. 1.4.54-56; පෙ. ව. 802, 803, 805) –

පටිපාටියා ඉමා ගාථා වත්වා තාසං අත්ථං පකාසෙත්වා ‘‘ඉති ඛො, මහාරාජ, තෙ චත්තාරො ජනා එකෙකං ගාථං වත්තුකාමාපි වත්තුං අසක්කොන්තා එකකමෙව අක්ඛරං වත්වා පුන ලොහකුම්භිමෙව පවිට්ඨා’’ති ආහ.

රඤ්ඤා කිර පසෙනදිකොසලෙන තස්ස සද්දස්ස සුතකාලතො පට්ඨාය තෙ හෙට්ඨා භස්සන්ති එව, අජ්ජාපි එකං වස්සසහස්සං නාතික්කමන්ති. රඤ්ඤො තං දෙසනං සුත්වා මහාසංවෙගො උප්පජ්ජි. සො ‘‘භාරියං වතිදං පාරදාරිකකම්මං නාම, එකං කිර බුද්ධන්තරං නිරයෙ පච්චිත්වා තතො චුතා සට්ඨියොජනිකාය ලොහකුම්භියා නිබ්බත්තිත්වා තත්ථ සට්ඨිවස්සසහස්සානි පච්චිත්වා එවම්පි නෙසං දුක්ඛා මුච්චනකාලො න පඤ්ඤායති, අහම්පි පරදාරෙ සිනෙහං කත්වා සබ්බරත්තිං ¶ නිද්දං න ලභිං, ඉදානි ඉතො පට්ඨාය පරදාරෙ මානසං න බන්ධිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාගතං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ මෙ රත්තියා දීඝභාවො ඤාතො’’ති. සොපි පුරිසො තත්ථෙව නිසින්නො තං කථං සුත්වා ‘‘ලද්ධො මෙ බලවප්පච්චයො’’ති සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, රඤ්ඤා තාව අජ්ජ රත්තියා දීඝභාවො ඤාතො, අහං පන හිය්යො සයමෙව යොජනස්ස දීඝභාවං අඤ්ඤාසි’’න්ති. සත්ථා ද්වින්නම්පි ¶ කථං සංසන්දිත්වා ‘‘එකච්චස්ස රත්ති දීඝා හොති, එකච්චස්ස යොජනං දීඝං හොති, බාලස්ස පන සංසාරො දීඝො හොතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘දීඝා ජාගරතො රත්ති, දීඝං සන්තස්ස යොජනං;

දීඝො බාලාන සංසාරො, සද්ධම්මං අවිජානත’’න්ති.

තත්ථ දීඝාති රත්ති නාමෙසා තියාමමත්තාව, ජාගරන්තස්ස පන දීඝා හොති, ද්විගුණතිගුණා විය හුත්වා ඛායති. තස්සා දීඝභාවං අත්තානං මඞ්කුණසඞ්ඝස්ස භත්තං කත්වා යාව සූරියුග්ගමනා සම්පරිවත්තකං සෙමානො ¶ මහාකුසීතොපි, සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා සිරිසයනෙ සයමානො කාමභොගීපි න ජානාති, සබ්බරත්තිං පන පධානං පදහන්තො යොගාවචරො ච, ධම්මකථං කථෙන්තො ¶ ධම්මකථිකො ච, ආසනසමීපෙ ඨත්වා ධම්මං සුණන්තො ච, සීසරොගාදිඵුට්ඨො වා හත්ථපාදච්ඡෙදනාදිං පත්තො වා වෙදනාභිභූතො ච, රත්තිං මග්ගපටිපන්නො අද්ධිකො ච ජානාති. යොජනන්ති යොජනම්පි චතුගාවුතමත්තමෙව, සන්තස්ස පන කිලන්තස්ස දීඝං හොති, ද්විගුණතිගුණං විය ඛායති. සකලදිවසඤ්හි මග්ගං ගන්ත්වා කිලන්තො පටිපථං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘පුරතො ගාමො කීවදූරො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යොජන’’න්ති වුත්තෙ ථොකං ගන්ත්වා අපරම්පි පුච්ඡිත්වා තෙනාපි ‘‘යොජන’’න්ති වුත්තෙ පුන ථොකං ගන්ත්වා අපරම්පි පුච්ඡති. සොපි ‘‘යොජන’’න්ති වදති. සො පුච්ඡිතපුච්ඡිතා යොජනන්තෙව වදන්ති, දීඝං වතිදං යොජනං, එකයොජනං ද්වෙ තීණි යොජනානි විය මඤ්ඤෙති. බාලානන්ති ඉධලොකපරලොකත්ථං පන අජානන්තානං බාලානං සංසාරවට්ටස්ස පරියන්තං කාතුං අසක්කොන්තානං යං සත්තතිංසබොධිපක්ඛියභෙදං සද්ධම්මං ඤත්වා සංසාරස්ස අන්තං කරොන්ති, තං සද්ධම්මං අවිජානතං සංසාරො දීඝො නාම හොති. සො හි අත්තනො ධම්මතාය එව දීඝො නාම. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘අනමතග්ගොයං, භික්ඛවෙ, සංසාරො, පුබ්බා කොටි න පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 2.124). බාලානං පන පරියන්තං කාතුං අසක්කොන්තානං අතිදීඝොයෙවාති.

දෙසනාවසානෙ ¶ සො පුරිසො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පත්තා. මහාජනස්ස සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා ජාතාති.

රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා ගච්ඡන්තොයෙව තෙ සත්තෙ බන්ධනා මොචෙසි. තත්ථ ඉත්ථිපුරිසා බන්ධනා මුත්තා සීසං න්හත්වා සකානි ගෙහානි ගච්ඡන්තා ‘‘චිරං ජීවතු නො, අය්යා, මල්ලිකා දෙවී, තං නිස්සාය ජීවිතං ලභිම්හා’’ති මල්ලිකාය ගුණකථං කථයිංසු. සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො පණ්ඩිතා වතායං, මල්ලිකා, අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය එත්තකස්ස ¶ ජනස්ස ජීවිතදානං අදාසී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තෙසං භික්ඛූනං කථං සුත්වා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා ධම්මසභං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය ¶ සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, මල්ලිකා, ඉදානෙව අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය මහාජනස්ස ජීවිතදානං දෙති, පුබ්බෙපි අදාසියෙවා’’ති වත්වා තමත්ථං පකාසන්තො අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං රඤ්ඤො පුත්තො එකං නිග්රොධරුක්ඛං උපසඞ්කමිත්වා තත්ථ නිබ්බත්තාය දෙවතාය ආයාචි – ‘‘සාමි දෙවරාජ, ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ එකසතරාජානො එකසතඅග්ගමහෙසියො, සචාහං පිතු අච්චයෙන රජ්ජං ලභිස්සාමී, එතෙසං ගලලොහිතෙන බලිං කරිස්සාමී’’ති. සො පිතරි කාලකතෙ රජ්ජං පත්වා ‘‘දෙවතාය මෙ ආනුභාවෙන රජ්ජං පත්තං, බලිමස්සා කරිස්සාමී’’ති මහතියා සෙනාය නික්ඛමිත්වා එකං රාජානං අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා තෙන සද්ධිං අපරම්පි ¶ අපරම්පීති සබ්බෙ රාජානො අත්තනො වසෙ කත්වා සද්ධිං අග්ගමහෙසීහි ආදාය ගච්ඡන්තො උග්ගසෙනස්ස නාම සබ්බකනිට්ඨස්ස රඤ්ඤො ධම්මදින්නා නාම අග්ගමහෙසී ගරුගබ්භා, තං ඔහාය ආගන්ත්වා ‘‘එත්තකජනං විසපානකං පායෙත්වා මාරෙස්සාමී’’ති රුක්ඛමූලං සොධාපෙසි. දෙවතා චින්තෙසි – ‘‘අයං රාජා එත්තකෙ රාජානො ගණ්හන්තො ‘මං නිස්සාය ගහිතා ඉමෙ’ති චින්තෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන මය්හං බලිං කාතුකාමො, සචෙ පනායං එතෙ ඝාතෙස්සති, ජම්බුදීපෙ රාජවංසො උපච්ඡිජ්ජිස්සති, රුක්ඛමූලෙපි, මෙ අසුචි භවිස්සති, සක්ඛිස්සාමි නු ඛො එතං නිවාරෙතු’’න්ති. සා උපධාරෙන්තී ‘‘නාහං සක්ඛිස්සාමී’’ති ඤත්වා අඤ්ඤම්පි දෙවතං උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා ‘‘ත්වං සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ. තායපි පටික්ඛිත්තා අඤ්ඤම්පි අඤ්ඤම්පීති එවං සකලචක්කවාළදෙවතායො උපසඞ්කමිත්වා තාහිපි පටික්ඛිත්තා චතුන්නං මහාරාජූනං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මයං න සක්කොම, අම්හාකං පන රාජා අම්හෙහි පුඤ්ඤෙන ච පඤ්ඤාය ච විසිට්ඨො, තං පුච්ඡා’’ති තෙහිපි පටික්ඛිත්තකාලෙ සක්කං උපසඞ්කමිත්වා තමත්ථං ආරොචෙත්වා, ‘‘දෙව, තුම්හෙසු අප්පොස්සුක්කතං ආපන්නෙසු ඛත්තියවංසො උපච්ඡිජ්ජිස්සති, තස්ස පටිසරණං හොථා’’ති ¶ ආහ. සක්කො ‘‘අහම්පි නං පටිබාහිතුං න සක්ඛිස්සාමි, උපායං පන තෙ වක්ඛාමී’’ති වත්වා උපායං ආචික්ඛි – ‘‘ගච්ඡ, ත්වං රඤ්ඤො පස්සන්තස්සෙව රත්තවත්ථං නිවාසෙත්වා අත්තනො රුක්ඛතො නික්ඛමිත්වා ගමනාකාරං දස්සෙහි. අථ තං රාජා ‘දෙවතා ගච්ඡති, නිවත්තාපෙස්සාමි න’න්ති නානප්පකාරෙන යාචිස්සති. අථ නං වදෙය්යාසි ‘ත්වං එකසතරාජානො ¶ සද්ධිං අග්ගමහෙසීහි ආනෙත්වා තෙසං ගලලොහිතෙන බලිං කරිස්සාමී’ති මය්හං ආයාචිත්වා උග්ගසෙනස්ස රඤ්ඤො දෙවිං ඔහාය ආගතො, නාහං තාදිසස්ස මුසාවාදස්ස බලිං සම්පටිච්ඡාමී’’ති, ‘‘එවං කිර වුත්තෙ රාජා තං ආණාපෙස්සති, සා රඤ්ඤො ධම්මං දෙසෙත්වා එත්තකස්ස ¶ ජනස්ස ජීවිතදානං දස්සතී’’ති. ඉමිනා කාරණෙන සක්කො දෙවතාය ඉමං උපායං ආචික්ඛි. දෙවතා තථා අකාසි.

රාජාපි තං ආණාපෙසි. සා ආගන්ත්වා තෙසං රාජූනං පරියන්තෙ නිසින්නම්පි අත්තනො රාජානමෙව වන්දි. රාජා ‘‘මයි සබ්බරාජජෙට්ඨකෙ ඨිතෙ සබ්බකනිට්ඨං අත්තනො සාමිකං වන්දතී’’ති තස්සා කුජ්ඣි. අථ නං සා ආහ – ‘‘කිං මය්හං තයි පටිබද්ධං, අයං පන මෙ සාමිකො ඉස්සරියස්ස දායකො, ඉමං අවන්දිත්වා කස්මා තං වන්දිස්සාමී’’ති? රුක්ඛදෙවතා පස්සන්තස්සෙව මහාජනස්ස ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තං පුප්ඵමුට්ඨිනා පූජෙසි ¶ . පුන රාජා ආහ – ‘‘සචෙ මං න වන්දසි, මය්හං රජ්ජසිරිදායිකං එවං මහානුභාවං දෙවතං කස්මා න වන්දසී’’ති? ‘‘මහාරාජ, තයා අත්තනො පුඤ්ඤෙ ඨත්වා රාජානො ගහිතා, න දෙවතාය ගහෙත්වා දින්නා’’ති. පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තථෙව පූජෙසි. පුන සා රාජානං ආහ – ‘‘ත්වං ‘දෙවතාය මෙ එත්තකා රාජානො ගහෙත්වා දින්නා’ති වදෙසි, ඉදානි තෙ දෙවතාය උපරි වාමපස්සෙ රුක්ඛො අග්ගිනා දඩ්ඪො, සා තං අග්ගිං නිබ්බාපෙතුං කස්මා නාසක්ඛි, යදි එවං මහානුභාවා’’ති. පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා තථෙව පූජෙසි.

සා කථයමානා ඨිතා රොදි චෙව හසි ච. අථ නං රාජා ‘‘කිං උම්මත්තිකාසී’’ති ආහ. ‘‘කස්මා දෙව එවං වදෙසි’’? ‘‘න මාදිසියො උම්මත්තිකා හොන්තී’’ති. අථ ‘‘නං කිං කාරණා රොදසි චෙව හසසි චා’’ති? ‘‘සුණාහි, මහාරාජ, අහඤ්හි අතීතෙ කුලධීතා හුත්වා පතිකුලෙ වසන්තී සාමිකස්ස සහායකං පාහුනකං ආගතං දිස්වා තස්ස භත්තං පචිතුකාමා ‘මංසං ආහරා’ති දාසියා කහාපණං දත්වා තාය මංසං අලභිත්වා ආගතාය ‘නත්ථි මංස’න්ති වුත්තෙ ගෙහස්ස පච්ඡිමභාගෙ සයිතාය එළිකාය සීසං ඡින්දිත්වා භත්තං සම්පාදෙසිං. සාහං එකිස්සාය එළිකාය සීසං ඡින්දිත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන තස්සා ලොමගණනාය සීසච්ඡෙදං පාපුණිං, ‘ත්වං එත්තකං ජනං වධිත්වා කදා දුක්ඛා ¶ මුච්චිස්සසී’ති ¶ එවමහං තව දුක්ඛං අනුස්සරන්තී රොදි’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එකිස්සා කණ්ඨං ඡෙත්වාන, ලොමගණනාය පච්චිසං;

බහූනං කණ්ඨෙ ඡෙත්වාන, කථං කාහසි ඛත්තියා’’ති.

අථ ‘‘කස්මා ත්වං හසසී’’ති? ‘‘‘එතස්මා දුක්ඛා මුත්තාම්හී’ති තුස්සිත්වා, මහාරාජා’’ති ¶ . පුනපි තං දෙවතා ‘‘එවං, භද්දෙ, එවං, භද්දෙ’’ති වත්වා පුප්ඵමුට්ඨිනා පූජෙසි. රාජා ‘‘අහො මෙ භාරියං කතං කම්මං, අයං කිර එකං එළිකං වධිත්වා නිරයෙ පක්කාවසෙසෙන තස්සා ලොමගණනාය සීසච්ඡෙදං පාපුණි, අහං එත්තකං ජනං වධිත්වා කදා සොත්ථිං පාපුණිස්සාමී’’ති සබ්බෙ රාජානො මොචෙත්වා අත්තනො මහල්ලකතරෙ වන්දිත්වා දහරදහරානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සබ්බෙ ඛමාපෙත්වා සකසකට්ඨානමෙව පහිණි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, න ඉදානෙව, මල්ලිකා දෙවී, අත්තනො පඤ්ඤං නිස්සාය මහාජනස්ස ජීවිතදානං දෙති, පුබ්බෙපි අදාසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං සමොධානෙසි – ‘‘තදා බාරාණසිරාජා පසෙනදි කොසලො අහොසි, ධම්මදින්නා, දෙවී මල්ලිකා, රුක්ඛදෙවතා අහමෙවා’’ති. එවං අතීතං සමොධානෙත්වා පුන ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘භික්ඛවෙ, පාණාතිපාතො ¶ නාම න කත්තබ්බයුත්තකො. පාණාතිපාතිනො හි දීඝරත්තං සොචන්තී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා ආහ –

දිස්වා කම්මකිලිට්ඨමත්තනො’’ති. (ධ. ප. 15);

‘‘එවං චෙ සත්තා ජානෙය්යුං, දුක්ඛායං ජාතිසම්භවො;

න පාණො පාණිනං හඤ්ඤෙ, පාණඝාතී හි සොචතී’’ති. (ජා. 1.1.18);

2. මහාකස්සපත්ථෙරසද්ධිවිහාරිකවත්ථු

චරඤ්චෙ ¶ නාධිගච්ඡෙය්යාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරස්ස සද්ධිවිහාරිකං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා රාජගහෙ සමුට්ඨිතා.

ථෙරං කිර රාජගහං නිස්සාය පිප්පලිගුහායං වසන්තං ද්වෙ සද්ධිවිහාරිකා උපට්ඨහිංසු. තෙසු එකො සක්කච්චං වත්තං කරොති, එකො තෙන කතං කතං අත්තනා කතං විය දස්සෙන්තො මුඛොදකදන්තකට්ඨානං ¶ පටියාදිතභාවං ඤත්වා, ‘‘භන්තෙ, මුඛොදකදන්තකට්ඨානි මෙ පටියාදිතානි, මුඛං ධොවථා’’ති වදති, පාදධොවනන්හානාදිකාලෙපි එවමෙව වදති. ඉතරො චින්තෙසි – ‘‘අයං නිච්චකාලං මයා කතං කතං අත්තනා කතං විය කත්වා දස්සෙති, හොතු, කත්තබ්බයුත්තකමස්ස කරිස්සාමී’’ති. තස්ස භුඤ්ජිත්වා සුපන්තස්සෙව න්හානොදකං තාපෙත්වා එකස්මිං ඝටෙ කත්වා පිට්ඨිකොට්ඨකෙ ඨපෙසි, උදකතාපනභාජනෙ පන නාළිමත්තං උදකං ¶ සෙසෙත්වා උසුමං මුඤ්චන්තං ඨපෙසි. තං ඉතරො සායන්හසමයෙ පබුජ්ඣිත්වා උසුමං නික්ඛන්තං දිස්වා ‘‘උදකං තාපෙත්වා කොට්ඨකෙ ඨපිතං භවිස්සතී’’ති වෙගෙන ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කොට්ඨකෙ උදකං ඨපිතං, න්හායථා’’ති වත්වා ථෙරෙන සද්ධිංයෙව කොට්ඨකං පාවිසි. ථෙරො උදකං අපස්සන්තො ‘‘කහං උදකං, ආවුසො’’ති ආහ. දහරො අග්ගිසාලං ගන්ත්වා භාජනෙ උළුඞ්කං ඔතාරෙත්වා තුච්ඡභාවං ඤත්වා ‘‘පස්සථ දුට්ඨස්ස කම්මං තුච්ඡභාජනං උද්ධනෙ ආරොපෙත්වා කුහිං ගතො, අහං ‘කොට්ඨකෙ උදක’න්ති සඤ්ඤාය ආරොචෙසි’’න්ති උජ්ඣායන්තො ඝටං ආදාය තිත්ථං අගමාසි. ඉතරොපි පිට්ඨිකොට්ඨකතො උදකං ආහරිත්වා කොට්ඨකෙ ඨපෙසි.

ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අයං දහරො ‘උදකං මෙ තාපෙත්වා කොට්ඨකෙ ඨපිතං, එථ, භන්තෙ, න්හායථා’ති වත්වා ඉදානි උජ්ඣායන්තො ඝටං ආදාය තිත්ථං ගච්ඡති, කිං නු ඛො එත’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘එත්තකං කාලං එස දහරො ඉමිනා කතං වත්තං අත්තනාව කතං විය පකාසෙතී’’ති ඤත්වා සායං ආගන්ත්වා නිසින්නස්ස ඔවාදමදාසි, ‘‘ආවුසො, භික්ඛුනා නාම ‘අත්තනා කතමෙව කත’න්ති වත්තුං වට්ටති, නො අකතං, ත්වං ඉදානෙව ‘කොට්ඨකෙ උදකං ඨපිතං, න්හායථ, භන්තෙ’ති වත්වා මයි පවිසිත්වා ඨිතෙ ඝටං ¶ ආදාය උජ්ඣායන්තො ගච්ඡසි, පබ්බජිතස්ස නාම එවං කාතුං න වට්ටතී’’ති. සො ‘‘පස්සථ ථෙරස්ස කම්මං, උදකමත්තකං නාම නිස්සාය මං එවං වදෙසී’’ති කුජ්ඣිත්වා පුනදිවසෙ ථෙරෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය න පාවිසි. ථෙරො ඉතරෙන සද්ධිං එකං පදෙසං අගමාසි. සො තස්මිං ගතෙ ථෙරස්ස උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා ‘‘ථෙරො කහං, භන්තෙ’’ති පුට්ඨො ¶ ‘‘ථෙරස්ස අඵාසුකං ජාතං, විහාරෙයෙව නිසින්නො’’ති ආහ. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘එවරූපං කිර නාම ආහාරං දෙථා’’ති වුත්තෙ තෙන වුත්තනියාමෙනෙව සම්පාදෙත්වා අදංසු. සො අන්තරාමග්ගෙව තං භත්තං භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගතො. ථෙරොපි ගතට්ඨානෙ මහන්තං සුඛුමවත්ථං ලභිත්වා අත්තනා සද්ධිං ගතදහරස්ස අදාසි. සො තං රජිත්වා අත්තනො නිවාසනපාරුපනං අකාසි.

ථෙරො පුනදිවසෙ තං උපට්ඨාකකුලං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, ‘තුම්හාකං කිර අඵාසුකං ජාත’න්ති අම්හෙහි දහරෙන වුත්තනියාමෙනෙව පටියාදෙත්වා ආහාරො පෙසිතො, පරිභුඤ්ජිත්වා වො ඵාසුකං ජාත’’න්ති ¶ වුත්තෙ තුණ්හී අහොසි. විහාරං පන ගන්ත්වා තං දහරං වන්දිත්වා නිසින්නං එවමාහ – ‘‘ආවුසො, තයා කිර හිය්යො, ඉදං නාම කතං, ඉදං පබ්බජිතානං න අනුච්ඡවිකං, විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’’ති. සො කුජ්ඣිත්වා ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධිත්වා ‘‘පුරිමදිවසෙ උදකමත්තං නිස්සාය මං මුසාවාදිං කත්වා අජ්ජ අත්තනො උපට්ඨාකකුලෙ භත්තමුට්ඨියා භුත්තකාරණා මං ‘විඤ්ඤත්තිං කත්වා භුඤ්ජිතුං න වට්ටතී’ති වදති, වත්ථම්පි තෙන අත්තනො උපට්ඨාකස්සෙව දින්නං, අහො ථෙරස්ස භාරියං කම්මං, ජානිස්සාමිස්ස කත්තබ්බයුත්තක’’න්ති පුනදිවසෙ ථෙරෙ ගාමං පවිසන්තෙ සයං විහාරෙ ඔහීයිත්වා දණ්ඩං ගහෙත්වා පරිභොගභාජනානි භින්දිත්වා ථෙරස්ස පණ්ණසාලාය අග්ගිං දත්වා යං න ඣායති, තං මුග්ගරෙන පහරන්තො භින්දිත්වා නික්ඛමිත්වා පලාතො. සො කාලං කත්වා අවීචිමහානිරයෙ නිබ්බත්ති.

මහාජනො ¶ කථං සමුට්ඨාපෙසි – ‘‘ථෙරස්ස කිර සද්ධිවිහාරිකො ඔවාදමත්තං අසහන්තො කුජ්ඣිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා පලාතො’’ති. අථෙකො භික්ඛු අපරභාගෙ රාජගහා නික්ඛමිත්වා සත්ථාරං දට්ඨුකාමො ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථාරා පටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ආගතොසී’’ති පුට්ඨො ‘‘රාජගහතො, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘මම පුත්තස්ස මහාකස්සපස්ස ඛමනීය’’න්ති? ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, එකො පන සද්ධිවිහාරිකො ඔවාදමත්තෙන ¶ කුජ්ඣිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙත්වා පලාතො’’ති. සත්ථා ‘‘න සො ඉදානෙව ඔවාදං සුත්වා කුජ්ඣති, පුබ්බෙපි කුජ්ඣියෙව. න ඉදානෙව කුටිං දූසෙති, පුබ්බෙපි දූසෙසියෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි –

අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ හිමවන්තපදෙසෙ එකො සිඞ්ගිලසකුණො කුලාවකං කත්වා වසි. අථෙකදිවසං දෙවෙ වස්සන්තෙ එකො මක්කටො සීතෙන කම්පමානො තං පදෙසං අගමාසි. සිඞ්ගිලො තං දිස්වා ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව තෙ සීසං, හත්ථපාදා ච වානර;

අථ කෙන නු වණ්ණෙන, අගාරං තෙ න විජ්ජතී’’ති. (ජා. 1.4.81);

මක්කටො ‘‘කිඤ්චාපි මෙ හත්ථපාදා අත්ථි, යාය පන පඤ්ඤාය විචාරෙත්වා අගාරං කරෙය්යං, සා මෙ පඤ්ඤා නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා තමත්ථං විඤ්ඤාපෙතුකාමො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මනුස්සස්සෙව මෙ සීසං, හත්ථපාදා ච සිඞ්ගිල;

යාහු සෙට්ඨා මනුස්සෙසු, සා මෙ පඤ්ඤා න විජ්ජතී’’ති. (ජා. 1.4.82);

අථ ¶ නං ‘‘එවරූපස්ස තව කථං ඝරාවාසො ඉජ්ඣිස්සතී’’ති ගරහන්තො සිඞ්ගිලො ඉමං ගාථාද්වයමාහ –

‘‘අනවට්ඨිතචිත්තස්ස ¶ , ලහුචිත්තස්ස දුබ්භිනො;

නිච්චං අද්ධුවසීලස්ස, සුඛභාවො න විජ්ජති.

‘‘සො කරස්සු ආනුභාවං, වීතිවත්තස්සු සීලියං;

සීතවාතපරිත්තාණං, කරස්සු කුටවං කපී’’ති. (ජා. 1.4.83-84);

මක්කටො ‘‘අයං මං අනවට්ඨිතචිත්තං ලහුචිත්තං මිත්තදුබ්භිං අද්ධුවසීලං කරොති, ඉදානිස්ස මිත්තදුබ්භිභාවං දස්සෙස්සාමී’’ති කුලාවකං විද්ධංසෙත්වා විප්පකිරි. සකුණො තස්මිං කුලාවකං ගණ්හන්තෙ එව එකෙන පස්සෙන නික්ඛමිත්වා පලායි.

සත්ථා ඉමං ධම්මදෙසනං ආහරිත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා මක්කටො කුටිදූසකභික්ඛු අහොසි, සිඞ්ගිලසකුණො කස්සපො අහොසී’’ති ¶ . ජාතකං සමොධානෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, න ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සො ඔවාදක්ඛණෙ කුජ්ඣිත්වා කුටිං දූසෙසි, මම පුත්තස්ස කස්සපස්ස එවරූපෙන බාලෙන සද්ධිං වසනතො එකකස්සෙව නිවාසො සෙය්යො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චරඤ්චෙ නාධිගච්ඡෙය්ය, සෙය්යං සදිසමත්තනො;

එකචරියං දළ්හං කයිරා, නත්ථි බාලෙ සහායතා’’ති.

තත්ථ චරන්ති ඉරියාපථචාරං අග්ගහෙත්වා මනසාචාරො වෙදිතබ්බො, කල්යාණමිත්තං පරියෙසන්තොති අත්ථො. සෙය්යං සදිසමත්තනොති අත්තනො සීලසමාධිපඤ්ඤාගුණෙහි අධිකතරං ¶ වා සදිසං වා න ලභෙය්ය චෙ. එකචරියන්ති එතෙසු හි සෙය්යං ලභමානො සීලාදීහි වඩ්ඪති, සදිසං ලභමානො න පරිහායති, හීනෙන පන සද්ධිං එකතො වසන්තො එකතො සංභොගපරිභොගං කරොන්තො සීලාදීහි පරිහායති. තෙන වුත්තං – ‘‘එවරූපො පුග්ගලො න සෙවිතබ්බො න භජිතබ්බො න පයිරුපාසිතබ්බො අඤ්ඤත්ර අනුද්දයා අඤ්ඤත්ර අනුකම්පා’’ති (පු. ප. 121; අ. නි. 3.26). තස්මා සචෙ කාරුඤ්ඤං පටිච්ච ‘‘අයං මං නිස්සාය සීලාදීහි වඩ්ඪිස්සතී’’ති තම්හා පුග්ගලා කිඤ්චි අපච්චාසීසන්තො තං සඞ්ගණ්හිතුං සක්කොති, ඉච්චෙතං කුසලං ¶ . නො චෙ සක්කොති, එකචරියං දළ්හං කයිරා එකීභාවමෙව ථිරං කත්වා සබ්බඉරියාපථෙසු එකකොව විහරෙය්ය. කිං කාරණා? නත්ථි බාලෙ සහායතාති සහායතා නාම චූළසීලං මජ්ඣිමසීලං මහාසීලං දස කථාවත්ථූනි තෙරස ධුතඞ්ගගුණා විපස්සනාගුණා චත්තාරො මග්ගා චත්තාරි ඵලානි තිස්සො විජ්ජා ඡ අභිඤ්ඤා. අයං සහායතාගුණො බාලං නිස්සාය නත්ථීති.

දෙසනාවසානෙ ආගන්තුකො භික්ඛු සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු, දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

මහාකස්සපත්ථෙරසද්ධිවිහාරිකවත්ථු දුතියං.

පුත්තා ¶ මත්ථීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා සාවත්ථියං විහරන්තො ආනන්දසෙට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර ආනන්දසෙට්ඨි නාම චත්තාලීසකොටිවිභවො මහාමච්ඡරී අහොසි. සො අන්වඩ්ඪමාසං ඤාතකෙ සන්නිපාතෙත්වා පුත්තං මූලසිරිං නාම තීසු වෙලාසු එවං ඔවදති – ‘‘ඉදං චත්තාලීසකොටිධනං ‘බහූ’’’ති මා සඤ්ඤං කරි, විජ්ජමානං ධනං න දාතබ්බං, නවං ධනං උප්පාදෙතබ්බං. එකෙකම්පි හි කහාපණං වයං කරොන්තස්ස පන ඛීයතෙව. තස්මා –

‘‘අඤ්ජනානං ඛයං දිස්වා, උපචිකානඤ්ච ආචයං;

මධූනඤ්ච සමාහාරං, පණ්ඩිතො ඝරමාවසෙ’’ති.

සො අපරෙන සමයෙන අත්තනො පඤ්ච මහානිධියො පුත්තස්ස අනාචික්ඛිත්වා ධනනිස්සිතො මච්ඡෙරමලමලිනො කාලං කත්වා තස්සෙව නගරස්ස එකස්මිං ද්වාරගාමකෙ චණ්ඩාලානං කුලසහස්සං පටිවසති. තත්ථෙකිස්සා චණ්ඩාලියා කුච්ඡිස්මිං ¶ පටිසන්ධිං ගණ්හි. රාජා තස්ස කාලකිරියං සුත්වා පුත්තමස්ස මූලසිරිං පක්කොසාපෙත්වා සෙට්ඨිට්ඨානෙ ඨපෙසි. තම්පි චණ්ඩාලකුලසහස්සං එකතොව භතියා කම්මං කත්වා ජීවමානං තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය නෙව භතිං ලභති, න යාපනමත්තතො පරං භත්තපිණ්ඩම්පි. තෙ ‘‘මයං එතරහි කම්මං කරොන්තාපි පිණ්ඩභත්තම්පි න ලභාම, අම්හාකං අන්තරෙ කාළකණ්ණියා භවිතබ්බ’’න්ති ද්වෙ කොට්ඨාසා හුත්වා යාව තස්ස මාතාපිතරො ¶ විසුං හොන්ති, තාව විභජිත්වා ‘‘ඉමස්මිං කුලෙ කාළකණ්ණී උප්පන්නා’’ති තස්ස මාතරං නීහරිංසු.

සාපි යාවස්සා සො කුච්ඡිගතො, තාව යාපනමත්තම්පි කිච්ඡෙන ලභිත්වා පුත්තං විජායි. තස්ස හත්ථා ච පාදා ච අක්ඛීනි ච කණ්ණා ච නාසා ච මුඛඤ්ච යථාඨානෙ න අහෙසුං. සො එවරූපෙන අඞ්ගවෙකල්ලෙන සමන්නාගතො පංසුපිසාචකො විය අතිවිරූපො අහොසි. එවං සන්තෙපි තං මාතා න පරිච්චජි. කුච්ඡියං වසිතපුත්තස්මිඤ්හි සිනෙහො බලවා හොති. සා තං කිච්ඡෙන පොසයමානා තං ආදාය ගතදිවසෙ කිඤ්චි අලභිත්වා ගෙහෙ කත්වා සයමෙව ගතදිවසෙ භතිං ලභති. අථ නං පිණ්ඩාය චරිත්වා ජීවිතුං සමත්ථකාලෙ සා කපාලකං හත්ථෙ ඨපෙත්වා, ‘‘තාත ¶ , මයං තං නිස්සාය මහාදුක්ඛං පත්තා, ඉදානි න සක්කොමි තං පොසෙතුං, ඉමස්මිං නගරෙ කපණද්ධිකාදීනං ¶ පටියත්තභත්තානි අත්ථි, තත්ථ භික්ඛාය චරිත්වා ජීවාහී’’ති තං විස්සජ්ජෙසි. සො ඝරපටිපාටියා චරන්තො ආනන්දසෙට්ඨිකාලෙ නිවුත්තට්ඨානං ගන්ත්වා ජාතිස්සරො හුත්වා අත්තනො ගෙහං පාවිසි. තීසු පන ද්වාරකොට්ඨකෙසු න කොචි සල්ලක්ඛෙසි. චතුත්ථෙ ද්වාරකොට්ඨකෙ මූලසිරිසෙට්ඨිනො පුත්තකා දිස්වා උබ්බිග්ගහදයා පරොදිංසු. අථ නං සෙට්ඨිපුරිසා ‘‘නික්ඛම කාළකණ්ණී’’ති පොථෙත්වා නීහරිත්වා සඞ්කාරට්ඨානෙ ඛිපිංසු. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන පිණ්ඩාය චරන්තො තං ඨානං පත්තො ථෙරං ඔලොකෙත්වා තෙන පුට්ඨො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. ථෙරො මූලසිරිං පක්කොසාපෙසි. අථ මහාජනකායො සන්නිපති. සත්ථා මූලසිරිං ආමන්තෙත්වා ‘‘ජානාසි එත’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘න ජානාමී’’ති වුත්තෙ, ‘‘පිතා තෙ ආනන්දසෙට්ඨී’’ති වත්වා අසද්දහන්තං ‘‘ආනන්දසෙට්ඨි පුත්තස්ස තෙ පඤ්ච මහානිධියො ආචික්ඛාහී’’ති ආචික්ඛාපෙත්වා සද්දහාපෙසි. සො සත්ථාරං සරණං අගමාසි. තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පුත්තා මත්ථි ධනම්මත්ථි, ඉති බාලො විහඤ්ඤති;

අත්තා හි අත්තනො නත්ථි, කුතො පුත්තා කුතො ධන’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – පුත්තා මෙ අත්ථි, ධනං මෙ අත්ථි, ඉති බාලො පුත්තතණ්හාය චෙව ධනතණ්හාය ච හඤ්ඤති විහඤ්ඤති දුක්ඛයති, ‘‘පුත්තා මෙ නස්සිංසූ’’ති විහඤ්ඤති, ‘‘නස්සන්තී’’ති විහඤ්ඤති, ‘‘නස්සිස්සන්තී’’ති විහඤ්ඤති. ධනෙපි එසෙව නයො. ඉති ඡහාකාරෙහි විහඤ්ඤති. ‘‘පුත්තෙ පොසෙස්සාමී’’ති රත්තිඤ්ච දිවා ච ථලජලපථාදීසු නානප්පකාරතො වායමන්තොපි විහඤ්ඤති, ‘‘ධනං උප්පාදෙස්සාමී’’ති කසිවාණිජ්ජාදීනි කරොන්තොපි විහඤ්ඤතෙව. එවං ¶ විහඤ්ඤස්ස ච අත්තා හි අත්තනො නත්ථි තෙන විඝාතෙන දුක්ඛිතං අත්තානං සුඛිතං කාතුං අසක්කොන්තස්ස පවත්තියම්පිස්ස අත්තා හි අත්තනො නත්ථි, මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස මාරණන්තිකාහි වෙදනාහි අග්ගිජාලාහි විය පරිඩය්හමානස්ස ඡිජ්ජමානෙසු සන්ධිබන්ධනෙසු, භිජ්ජමානෙසු අට්ඨිසඞ්ඝාටෙසු නිමීලෙත්වා පරලොකං උම්මීලෙත්වා ඉධලොකං පස්සන්තස්සාපි දිවසෙ දිවසෙ ද්වික්ඛත්තුං න්හාපෙත්වා තික්ඛත්තුං භොජෙත්වා ගන්ධමාලාදීහි අලඞ්කරිත්වා යාවජීවං පොසිතොපි සහායභාවෙන ¶ දුක්ඛපරිත්තාණං කාතුං අසමත්ථතාය අත්තා හි අත්තනො නත්ථි. කුතො ¶ පුත්තා කුතො ධනං පුත්තා වා ධනං වා තස්මිං සමයෙ කිමෙව කරිස්සන්ති, ආනන්දසෙට්ඨිනොපි කස්සචි කිඤ්චි අදත්වා පුත්තස්සත්ථාය ධනං සණ්ඨපෙත්වා පුබ්බෙ වා මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස, ඉදානි වා ඉමං දුක්ඛං පත්තස්ස කුතො පුත්තා කුතො ධනං. පුත්තා වා ධනං වා තස්මිං සමයෙ කිං දුක්ඛං හරිංසු, කිං වා සුඛං උප්පාදයිංසූති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙසනා මහාජනස්ස සාත්ථිකා අහොසීති.

යො බාලොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ගණ්ඨිභෙදකචොරෙ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙ කිර ද්වෙ සහායකා ධම්මස්සවනත්ථාය ගච්ඡන්තෙන මහාජනෙන සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා එකො ධම්මකථං අස්සොසි, එකො අත්තනො ගය්හූපගං ඔලොකෙසි. තෙසු එකො ධම්මං සුණමානො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, ඉතරො එකස්ස දුස්සන්තෙ බද්ධං පඤ්චමාසකමත්තං ලභි. තස්ස තං ගෙහෙ පාකභත්තං ජාතං, ඉතරස්ස ගෙහෙ න පච්චති. අථ නං සහායකචොරො අත්තනො භරියාය සද්ධිං උප්පණ්ඩයමානො ‘‘ත්වං අතිපණ්ඩිතතාය අත්තනො ගෙහෙ පාකභත්තමූලම්පි න නිප්ඵාදෙසී’’ති ආහ. ඉතරො පන ‘‘බාලභාවෙනෙව වතායං අත්තනො පණ්ඩිතභාවං මඤ්ඤතී’’ති තං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙතුං ¶ ඤාතීහි සද්ධිං ජෙතවනං ගන්ත්වා ආරොචෙසි. සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ¶ බාලො මඤ්ඤති බාල්යං, පණ්ඩිතො වාපි තෙන සො;

බාලො ච පණ්ඩිතමානී, ස වෙ ‘බාලො’ති වුච්චතී’’ති.

තත්ථ යො බාලොති යො අන්ධබාලො අපණ්ඩිතො සමානො ‘‘බාලො අහ’’න්ති අත්තනො බාල්යං බාලභාවං මඤ්ඤති ජානාති. තෙන සොති ¶ තෙන කාරණෙන සො පුග්ගලො පණ්ඩිතො වාපි හොති පණ්ඩිතසදිසො වා. සො හි ‘‘බාලො අහ’’න්ති ජානමානො අඤ්ඤං පණ්ඩිතං උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසන්තො තෙන පණ්ඩිතභාවත්ථාය ඔවදියමානො අනුසාසියමානො තං ඔවාදං ගණ්හිත්වා පණ්ඩිතො වා හොති පණ්ඩිතතරො වා. ස වෙ බාලොති යො ච බාලො සමානො ‘‘කො අඤ්ඤො මයා සදිසො බහුස්සුතො වා ධම්මකථිකො වා විනයධරො වා ධුතඞ්ගධරො වා අත්ථී’’ති එවං පණ්ඩිතමානී හොති. සො අඤ්ඤං පණ්ඩිතං අනුපසඞ්කමන්තො අපයිරුපාසන්තො නෙව පරියත්තිං උග්ගණ්හාති, න පටිපත්තිං පූරෙති, එකන්තබාලභාවමෙව පාපුණාති. සො ගණ්ඨිභෙදකචොරො විය. තෙන වුත්තං ‘‘ස වෙ ‘බාලො’ති වුච්චතී’’ති.

දෙසනාපරියොසානෙ ඉතරස්ස ඤාතකෙහි සද්ධිං මහාජනො සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණීති.

යාවජීවම්පි චෙ බාලොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උදායිත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර මහාථෙරෙසු පටික්කන්තෙසු ධම්මසභං ගන්ත්වා ධම්මාසනෙ නිසීදි. අථ නං එකදිවසං ආගන්තුකා භික්ඛූ දිස්වා ‘‘අයං බහුස්සුතො මහාථෙරො භවිස්සතී’’ති මඤ්ඤමානා ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා කිඤ්චි අජානමානං ‘‘කො එසො, බුද්ධෙහි සද්ධිං එකවිහාරෙ වසමානො ඛන්ධධාතුආයතනමත්තම්පි න ජානාතී’’ති ගරහිත්වා තං පවත්තිං තථාගතස්ස ආරොචෙසුං. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යාවජීවම්පි චෙ බාලො, පණ්ඩිතං පයිරුපාසති;

න සො ධම්මං විජානාති, දබ්බී සූපරසං යථා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – බාලො නාමෙස යාවජීවම්පි පණ්ඩිතං උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසන්තො ‘‘ඉදං බුද්ධවචනං, එත්තකං බුද්ධවචන’’න්ති එවං පරියත්තිධම්මං වා ‘‘අයං ¶ චාරො, අයං විහාරො, අයං ආචාරො, අයං ගොචරො, ඉදං සාවජ්ජං, ඉදං අනවජ්ජං, ඉදං සෙවිතබ්බං, ඉදං න සෙවිතබ්බං, ඉදං පටිවිජ්ඣිතබ්බං, ඉදං සච්ඡිකාතබ්බ’’න්ති එවං පටිපත්තිපටිවෙධධම්මං වා න ජානාති. යථා කිං? දබ්බී සූපරසං යථාති. යථා හි දබ්බී යාව පරික්ඛයා නානප්පකාරාය සූපවිකතියා සම්පරිවත්තමානාපි ‘‘ඉදං ලොණිකං, ඉදං අලොණිකං, ඉදං තිත්තකං, ඉදං ඛාරිකං, ඉදං කටුකං, ඉදං අම්බිලං, ඉදං අනම්බිලං, ඉදං කසාව’’න්ති ¶ සූපරසං න ජානාති, එවමෙව බාලො යාවජීවම්පි පණ්ඩිතං පයිරුපාසමානො වුත්තප්පකාරං ධම්මං න ජානාතීති.

දෙසනාවසානෙ ආගන්තුකා භික්ඛූ ආසවෙහි චිත්තානි විමුච්චිංසූති.

6. තිංසමත්තපාවෙය්යකභික්ඛුවත්ථු

මුහුත්තමපි චෙ විඤ්ඤූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිංසමත්තෙ පාවෙය්යකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

තෙසඤ්හි භගවා ඉත්ථිං පරියෙසන්තානං කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ පඨමං ධම්මං දෙසෙසි. තදා තෙ සබ්බෙව එහිභික්ඛුභාවං පත්වා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා හුත්වා තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදාය වත්තමානා පුනපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අනමතග්ගධම්මදෙසනං සුත්වා තස්මිංයෙව ආසනෙ අරහත්තං පාපුණිංසු. භික්ඛූ ‘‘අහො වතිමෙහි භික්ඛූහි ඛිප්පමෙව ධම්මො විඤ්ඤාතො’’ති ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා තං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි ඉමෙ තිංසමත්තා සහායකා ධුත්තා හුත්වා තුණ්ඩිලජාතකෙ (ජා. 1.6.88 ආදයො) මහාතුණ්ඩිලස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වාපි ඛිප්පමෙව ¶ ධම්මං විඤ්ඤාය පඤ්ච සීලානි සමාදියිංසු, තෙ තෙනෙව උපනිස්සයෙන එතරහි නිසින්නාසනෙයෙව අරහත්තං පත්තා’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මුහුත්තමපි චෙ විඤ්ඤූ, පණ්ඩිතං පයිරුපාසති;

ඛිප්පං ධම්මං විජානාති, ජිව්හා සූපරසං යථා’’ති.

තස්සත්ථො ¶ ¶ – විඤ්ඤූ පණ්ඩිතපුරිසො මුහුත්තමපි චෙ අඤ්ඤං පණ්ඩිතං පයිරුපාසති, සො තස්ස සන්තිකෙ උග්ගණ්හන්තො පරිපුච්ඡන්තො ඛිප්පමෙව පරියත්තිධම්මං විජානාති. තතො කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා පටිපත්තියං ඝටෙන්තො වායමන්තො යථා නාම අනුපහතජිව්හාපසාදො පුරිසො රසවිජානනත්ථං ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා එව ලොණිකාදිභෙදං රසං විජානාති, එවං පණ්ඩිතො ඛිප්පමෙව ලොකුත්තරධම්මම්පි විජානාතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ භික්ඛූ අරහත්තං පාපුණිංසූති.

තිංසමත්තපාවෙය්යකභික්ඛුවත්ථු ඡට්ඨං.

චරන්ති බාලා දුම්මෙධාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සුප්පබුද්ධකුට්ඨිං ආරබ්භ කථෙසි. සුප්පබුද්ධකුට්ඨිවත්ථු උදානෙ (උදා. 43) ආගතමෙව.

තදා හි සුප්පබුද්ධකුට්ඨි පරිසපරියන්තෙ නිසින්නො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා සොතාපත්තිඵලං පත්වා අත්තනා පටිලද්ධගුණං ¶ සත්ථු ආරොචෙතුකාමො පරිසමජ්ඣෙ ඔගාහිතුං අවිසහන්තො මහාජනස්ස සත්ථාරං වන්දිත්වා අනුගන්ත්වා නිවත්තනකාලෙ විහාරං අගමාසි. තස්මිං ඛණෙ සක්කො දෙවරාජා ‘‘අයං සුප්පබුද්ධකුට්ඨි අත්තනො සත්ථු සාසනෙ පටිලද්ධගුණං පාකටං කාතුකාමො’’ති ඤත්වා ‘‘වීමංසිස්සාමි න’’න්ති ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතොව එතදවොච – ‘‘සුප්පබුද්ධ, ත්වං මනුස්සදලිද්දො මනුස්සවරාකො, අහං තෙ අපරියන්තං ධනං දස්සාමි, ‘බුද්ධො න බුද්ධො, ධම්මො න ධම්මො, සඞ්ඝො න සඞ්ඝො, අලං මෙ බුද්ධෙන, අලං මෙ ධම්මෙන, අලං මෙ සඞ්ඝෙනා’ති වදෙහී’’ති. අථ නං සො ආහ – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං සක්කො’’ති. අන්ධබාල, අහිරික ත්වං මයා සද්ධිං කථෙතුං න යුත්තරූපො, ත්වං මං ‘‘දුග්ගතො දලිද්දො කපණො’’ති වදෙසි, නෙවාහං දුග්ගතො, න දලිද්දො, සුඛප්පත්තො අහමස්මි මහද්ධනො –

‘‘සද්ධාධනං සීලධනං, හිරී ඔත්තප්පියං ධනං;

සුතධනඤ්ච චාගො ච, පඤ්ඤා වෙ සත්තමං ධනං.

‘‘යස්ස ¶ ¶ එතෙ ධනා අත්ථි, ඉත්ථියා පුරිසස්ස වා;

‘අදලිද්දො’ති තං ආහු, අමොඝං තස්ස ජීවිත’’න්ති. (අ. නි. 7.5-6) –

ඉමානි මෙ සත්තවිධඅරියධනානි සන්ති, යෙසඤ්හි ඉමානි සත්ත ධනානි සන්ති, න තෙ බුද්ධෙහි වා පච්චෙකබුද්ධෙහි වා ‘‘දලිද්දා’’ති ¶ වුච්චන්තීති. සක්කො තස්ස කථං සුත්වා තං අන්තරාමග්ගෙ ඔහාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සබ්බං තං වචනපටිවචනං ආරොචෙසි. අථ නං භගවා ආහ – ‘‘න ඛො, සක්ක, සක්කා තාදිසානං සතෙනපි සහස්සෙනපි සුප්පබුද්ධකුට්ඨිං ‘බුද්ධො න බුද්ධො’ති වා, ‘ධම්මො න ධම්මො’ති වා, ‘සඞ්ඝො න සඞ්ඝො’ති වා කථාපෙතු’’න්ති. සුප්පබුද්ධොපි ඛො කුට්ඨි සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා කතපටිසන්ථාරො සම්මොදමානො අත්තනා පටිලද්ධගුණං ආරොචෙත්වා වුට්ඨායාසනා පක්කාමි. අථ නං අචිරපක්කන්තං ගාවී තරුණවච්ඡා ජීවිතා වොරොපෙසි.

සා කිර එකා යක්ඛිනී පුක්කුසාතිකුලපුත්තං, බාහියං දාරුචීරියං, තම්බදාඨිකචොරඝාතකං, සුප්පබුද්ධකුට්ඨින්ති ඉමෙසං චතුන්නං ජනානං අනෙකසතෙ අත්තභාවෙ ගාවී හුත්වා ජීවිතා වොරොපෙසි. තෙ කිර අතීතෙ චත්තාරො සෙට්ඨිපුත්තා හුත්වා එකං නගරසොභිනිං ගණිකං උය්යානං නෙත්වා දිවසං සම්පත්තිං අනුභවිත්වා සායන්හසමයෙ එවං සම්මන්තයිංසු – ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤො නත්ථි, ඉමිස්සා අම්හෙහි දින්නං කහාපණසහස්සඤ්ච සබ්බඤ්ච පසාධනභණ්ඩං ගහෙත්වා ඉමං මාරෙත්වා ගච්ඡාමා’’ති. සා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘ඉමෙ නිල්ලජ්ජා, මයා සද්ධිං අභිරමිත්වා ඉදානි මං මාරෙතුකාමා, ජානිස්සාමි නෙසං කත්තබ්බයුත්තක’’න්ති තෙහි මාරියමානා ¶ ‘‘අහං යක්ඛිනී හුත්වා යථා මං එතෙ මාරෙන්ති, එවමෙව තෙ මාරෙතුං සමත්ථා භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස නිස්සන්දෙන ඉමෙ මාරෙසි. සම්බහුලා භික්ඛූ තස්ස කාලකිරියං භගවතො ආරොචෙත්වා ‘‘තස්ස කා ගති, කෙන ච කාරණෙන කුට්ඨිභාවං පත්තො’’ති පුච්ඡිංසු. සත්ථා සොතාපත්තිඵලං පත්වා තස්ස තාවතිංසභවනෙ උප්පන්නභාවඤ්ච තගරසිඛිපච්චෙකබුද්ධං දිස්වා නිට්ඨුභිත්වා අපසබ්යං කත්වා දීඝරත්තං නිරයෙ පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන ඉදානි කුට්ඨිභාවප්පත්තිඤ්ච බ්යාකරිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමෙ සත්තා අත්තනාව ¶ අත්තනො කටුකවිපාකකම්මං කරොන්තා විචරන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා උත්තරි ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චරන්ති බාලා දුම්මෙධා, අමිත්තෙනෙව අත්තනා;

කරොන්තා පාපකං කම්මං, යං හොති කටුකප්ඵල’’න්ති.

තත්ථ ¶ චරන්තීති චතූහි ඉරියාපථෙහි අකුසලමෙව කරොන්තා විචරන්ති. බාලාති ඉධලොකත්ථඤ්ච පරලොකත්ථඤ්ච අජානන්තා ඉධ බාලා නාම. දුම්මෙධාති දුප්පඤ්ඤා. අමිත්තෙනෙව ¶ අත්තනාති අත්තනා අමිත්තභූතෙන විය වෙරිනා හුත්වා. කටුකප්ඵලන්ති තිඛිණඵලං දුක්ඛඵලන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සුප්පබුද්ධකුට්ඨිවත්ථු සත්තමං.

න තං කම්මං කතං සාධූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො එකං කස්සකං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර සාවත්ථිතො අවිදූරෙ එකං ඛෙත්තං කසති. චොරා උදකනිද්ධමනෙන නගරං පවිසිත්වා එකස්මිං අඩ්ඪකුලෙ උමඞ්ගං භින්දිත්වා බහුං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං ගහෙත්වා උදකනිද්ධමනෙනෙව නික්ඛමිංසු. එකො චොරො තෙ වඤ්චෙත්වා එකං සහස්සත්ථවිකං ඔවට්ටිකාය කත්වා තං ඛෙත්තං ගන්ත්වා තෙහි සද්ධිං භණ්ඩං භාජෙත්වා ආදාය ගච්ඡන්තො ඔවට්ටිකතො පතමානං සහස්සත්ථවිකං න සල්ලක්ඛෙසි. තං දිවසං සත්ථා පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තං කස්සකං අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තොපවිට්ඨං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරයමානො ඉදං අද්දස – ‘‘අයං කස්සකො පාතොව කසිතුං ගමිස්සති, භණ්ඩසාමිකා චොරානං අනුපදං ගන්ත්වා ඔවට්ටිකතො පතමානං සහස්සත්ථවිකං දිස්වා එතං ගණ්හිස්සන්ති, මං ඨපෙත්වා තස්ස අඤ්ඤො සක්ඛී නාම ¶ න භවිස්සති, සොතාපත්තිමග්ගස්ස උපනිස්සයොපිස්ස අත්ථි, තත්ථ මයා ගන්තුං වට්ටතී’’ති. සොපි කස්සකො පාතොව කසිතුං ගතො. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරෙන පච්ඡාසමණෙන තත්ථ අගමාසි. කස්සකො සත්ථාරං දිස්වා ගන්ත්වා භගවන්තං ¶ වන්දිත්වා පුන කසිතුං ආරභි. සත්ථා තෙන සද්ධිං කිඤ්චි අවත්වාව සහස්සත්ථවිකාය පතිතට්ඨානං ගන්ත්වා තං දිස්වා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘පස්ස, ආනන්ද, ආසීවිසො’’ති. ‘‘පස්සාමි, භන්තෙ, ඝොරවිසො’’ති.

කස්සකො තං කථං සුත්වා ‘‘මම වෙලාය වා අවෙලාය වා විචරණට්ඨානමෙතං, ආසීවිසො කිරෙත්ථ අත්ථී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථරි එත්තකං වත්වා පක්කන්තෙ ‘‘මාරෙස්සාමි න’’න්ති පතොදලට්ඨිං ආදාය ගතො සහස්සභණ්ඩිකං දිස්වා ‘‘ඉමං සන්ධාය සත්ථාරා කථිතං භවිස්සතී’’ති තං ආදාය ¶ නිවත්තො, අබ්යත්තතාය එකමන්තෙ ඨපෙත්වා පංසුනා පටිච්ඡාදෙත්වා පුන කසිතුං ආරභි. මනුස්සා ච විභාතාය රත්තියා ගෙහෙ චොරෙහි කතකම්මං දිස්වා පදානුපදං ගච්ඡන්තා තං ඛෙත්තං ගන්ත්වා තත්ථ චොරෙහි භණ්ඩස්ස භාජිතට්ඨානං දිස්වා කස්සකස්ස පදවලඤ්ජං අද්දසංසු. තෙ තස්ස පදානුසාරෙන ගන්ත්වා ථවිකාය ඨපිතට්ඨානං දිස්වා පංසුං වියූහිත්වා ථවිකං ආදාය ‘‘ත්වං ගෙහං විලුම්පිත්වා ඛෙත්තං කසමානො විය විචරසී’’ති තජ්ජෙත්වා පොථෙත්වා නෙත්වා රඤ්ඤො දස්සයිංසු. රාජා තං පවත්තිං සුත්වා ¶ තස්ස වධං ආණාපෙසි. රාජපුරිසා තං පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා කසාහි තාළෙන්තා ආඝාතනං නයිංසු. සො කසාහි තාළියමානො අඤ්ඤං කිඤ්චි අවත්වා ‘‘පස්සානන්ද, ආසීවිසොති, පස්සාමි භගවා ඝොරවිසො’’ති වදන්තො ගච්ඡති. අථ නං රාජපුරිසා ‘‘ත්වං සත්ථු චෙව ආනන්දත්ථෙරස්ස ච කථං කථෙසි, කිං නාමෙත’’න්ති පුච්ඡිත්වා – ‘‘රාජානං දට්ඨුං ලභමානො කථෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ රඤ්ඤො සන්තිකං නෙත්වා රඤ්ඤො තං පවත්තිං කථයිංසු. අථ නං රාජා ‘‘කස්මා එවං කථෙසී’’ති පුච්ඡි. සො ‘‘නාහං, දෙව, චොරො’’ති වත්වා කසනත්ථාය නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආචික්ඛි. රාජා තස්ස කථං සුත්වා ‘‘අයං භණෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං සත්ථාරං සක්ඛිං අපදිසති, න යුත්තං එතස්ස දොසං ආරොපෙතුං, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති තං ආදාය සායන්හසමයෙ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘භගවා කච්චි තුම්හෙ ආනන්දත්ථෙරෙන සද්ධිං එතස්ස කස්සකස්ස කසනට්ඨානං ගතා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං වො තත්ථ දිට්ඨ’’න්ති? ‘‘සහස්සත්ථවිකා, මහාරාජා’’ති. ‘‘දිස්වා කිං අවොචුත්ථා’’ති? ‘‘ඉදං නාම, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, සචායං පුරිසො තුම්හාදිසං අපදිසං නාකරිස්ස, න ජීවිතං අලභිස්ස, තුම්හෙහි පන කථිතකථං ¶ කථෙත්වා තෙන ජීවිතං ලද්ධ’’න්ති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘ආම, මහාරාජ, අහම්පි එත්තකමෙව වත්වා ගතො, පණ්ඩිතෙන නාම යං කම්මං කත්වා පච්ඡානුතප්පං ¶ හොති, තං න කත්තබ්බ’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න තං කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා අනුතප්පති;

යස්ස අස්සුමුඛො රොදං, විපාකං පටිසෙවතී’’ති.

තත්ථ න තං කම්මන්ති යං නිරයාදීසු නිබ්බත්තනසමත්ථං දුක්ඛුද්රයං කම්මං කත්වා අනුස්සරන්තො අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ අනුතප්පති අනුසොචති, තං කතං න සාධු න සුන්දරං නිරත්ථකං. යස්ස අස්සුමුඛොති යස්ස අස්සූහි තින්තමුඛො රොදන්තො විපාකං අනුභොතීති.

දෙසනාවසානෙ ¶ කස්සකො උපාසකො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, සම්පත්තභික්ඛූපි සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

තඤ්ච කම්මං කතං සාධූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සුමනං නාම මාලාකාරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර දෙවසිකං බිම්බිසාරරාජානං පාතොව අට්ඨහි සුමනපුප්ඵනාළීහි උපට්ඨහන්තො අට්ඨ කහාපණෙ ලභති. අථෙකදිවසං තස්මිං පුප්ඵානි ගහෙත්වා නගරං පවිට්ඨමත්තෙ භගවා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා මහතා බුද්ධානුභාවෙන මහතියා බුද්ධලීළාය නගරං පිණ්ඩාය පාවිසි. භගවා හි එකදා ඡබ්බණ්ණරංසියො චීවරෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අඤ්ඤතරො පිණ්ඩපාතිකො විය චරති තිංසයොජනමග්ගං අඞ්ගුලිමාලස්ස පච්චුග්ගමනං ගච්ඡන්තො විය, එකදා ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙත්වා කපිලවත්ථුප්පවෙසනාදීසු විය. තස්මිම්පි දිවසෙ සරීරතො ඡබ්බණ්ණරංසියො විස්සජ්ජෙන්තො මහන්තෙන බුද්ධානුභාවෙන මහතියා බුද්ධලීළාය රාජගහං පාවිසි. මාලාකාරො භගවතො රතනග්ඝියසදිසං අත්තභාවං දිස්වා ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතානුබ්යඤ්ජනසරීරසොභග්ගං ¶ ඔලොකෙත්වා පසන්නචිත්තො ‘‘කිං නු ඛො සත්ථු අධිකාරං කරොමී’’ති චින්තෙත්වා අඤ්ඤං අපස්සන්තො ‘‘ඉමෙහි පුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙසි – ‘‘ඉමානි රඤ්ඤො නිබද්ධං උපට්ඨානපුප්ඵානි, රාජා ඉමානි අලභන්තො මං බන්ධාපෙය්ය වා ඝාතාපෙය්ය වා රට්ඨතො වා පබ්බාජෙය්ය, කිං නු ඛො කරොමී’’ති? අථස්ස එතදහොසි ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා බන්ධාපෙතු වා රට්ඨතො පබ්බාජෙතු වා, සො හි මය්හං දදමානොපි ඉමස්මිං අත්තභාවෙ ජීවිතමත්තං ධනං දදෙය්ය, සත්ථුපූජා පන මෙ අනෙකාසු කප්පකොටීසු අලං හිතාය චෙව සුඛාය චා’’ති අත්තනො ¶ ජීවිතං තථාගතස්ස පරිච්චජි.

සො ‘‘යාව මෙ පසන්නං චිත්තං න පතිකුටති, තං තාවදෙව පූජං කරිස්සාමී’’ති හට්ඨතුට්ඨො උදග්ගුදග්ගො සත්ථාරං පූජෙසි. කථං? පඨමං තාව ද්වෙව පුප්ඵමුට්ඨියො තථාගතස්ස උපරි ඛිපි, තා උපරිමත්ථකෙ විතානං හුත්වා අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා දක්ඛිණහත්ථපස්සෙන මාලාපටච්ඡන්නෙන ¶ ඔතරිත්වා අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා පිට්ඨිපස්සෙන ඔතරිත්වා තථෙව අට්ඨංසු. අපරා ද්වෙ මුට්ඨියො ඛිපි, තා වාමහත්ථපස්සෙන ඔතරිත්වා තථෙව අට්ඨංසු. එවං අට්ඨ නාළියො අට්ඨ මුට්ඨියො හුත්වා චතූසු ඨානෙසු තථාගතං පරික්ඛිපිංසු. පුරතො ගමනද්වාරමත්තමෙව අහොසි. පුප්ඵානං වණ්ටානි අන්තො අහෙසුං, පත්තානි බහිමුඛානි. භගවා රජතපත්තපරික්ඛිත්තො විය හුත්වා පායාසි. පුප්ඵානි අචිත්තකානිපි සචිත්තකං නිස්සාය සචිත්තකානි විය අභිජ්ජිත්වා අපතිත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ගච්ඡන්ති, ඨිතඨිතට්ඨානෙ තිට්ඨන්ති. සත්ථු සරීරතො සතසහස්සවිජ්ජුලතා විය රංසියො නික්ඛමිංසු. පුරතො ච පච්ඡතො ච දක්ඛිණතො ච වාමතො ච සීසමත්ථකතො ච නිරන්තරං නික්ඛන්තරංසීසු එකාපි සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව අපලායිත්වා සබ්බාපි සත්ථාරං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා තරුණතාලක්ඛන්ධප්පමාණා ¶ හුත්වා පුරතො එව ධාවන්ති. සකලනගරං සඞ්ඛුභි. අන්තොනගරෙ නව කොටියො, බහිනගරෙ නව කොටියොති අට්ඨාරසසු කොටීසු එකොපි පුරිසො වා ඉත්ථී වා භික්ඛං ගහෙත්වා අනික්ඛන්තො නාම නත්ථි. මහාජනො සීහනාදං නදන්තො චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි කරොන්තො සත්ථු පුරතොව ගච්ඡති. සත්ථාපි මාලාකාරස්ස ගුණං පාකටං කාතුං තිගාවුතප්පමාණෙ නගරෙ භෙරිචරණමග්ගෙනෙව ¶ අචරි. මාලාකාරස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා පරිපූරි.

සො ථොකඤ්ඤෙව තථාගතෙන සද්ධිං චරිත්වා මනොසිලාරසෙ නිමුග්ගො විය බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිට්ඨො සත්ථාරං ථොමෙත්වා වන්දිත්වා තුච්ඡපච්ඡිමෙව ගහෙත්වා ගෙහං අගමාසි. අථ නං භරියා පුච්ඡි ‘‘කහං පුප්ඵානී’’ති? ‘‘සත්ථා මෙ පූජිතො’’ති. ‘‘රඤ්ඤො දානි කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා රට්ඨතො වා නීහරතු, අහං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා සත්ථාරං පූජෙසිං, සබ්බපුප්ඵානි අට්ඨ මුට්ඨියොව අහෙසුං, එවරූපා නාම පූජා ජාතා. මහාජනො උක්කුට්ඨිසහස්සානි කරොන්තො සත්ථාරා සද්ධිං චරති, යො එස මහාජනස්ස උක්කුට්ඨිසද්දො, තස්මිං ඨානෙ එසො’’ති. අථස්ස භරියා අන්ධබාලතාය එවරූපෙ පාටිහාරියෙ ¶ පසාදං නාම අජනෙත්වා තං අක්කොසිත්වා පරිභාසිත්වා ‘‘රාජානො නාම චණ්ඩා, සකිං කුද්ධා හත්ථපාදාදිච්ඡෙදනෙන බහුම්පි අනත්ථං කරොන්ති, තයා කතකම්මෙන මය්හම්පි අනත්ථො සියා’’ති පුත්තෙ ආදාය රාජකුලං ගන්ත්වා රඤ්ඤා පක්කොසිත්වා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡිතා ආහ – ‘‘මම සාමිකො තුම්හාකං උපට්ඨානපුප්ඵෙහි සත්ථාරං පූජෙත්වා තුච්ඡහත්ථො ඝරං ආගන්ත්වා ‘කහං පුප්ඵානී’ති මයා පුට්ඨො ඉදං නාම වදෙසි, අහං තං පරිභාසිත්වා ‘රාජානො නාම චණ්ඩා, සකිං කුද්ධා හත්ථපාදාදිච්ඡෙදනෙන බහුම්පි අනත්ථං කරොන්ති, තයා කතකම්මෙන මය්හම්පි අනත්ථො සියා’ති තං ඡඩ්ඩෙත්වා ඉධාගතා, තෙන කතං කම්මං සුකතං වා හොතු, දුක්කටං වා, තස්සෙවෙතං, මයා තස්ස ඡඩ්ඩිතභාවං ජානාහි, දෙවා’’ති. රාජා පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපත්තිඵලං පත්තො සද්ධො පසන්නො අරියසාවකො චින්තෙසි ¶ – ‘‘අහො අයං ඉත්ථී අන්ධබාලා, එවරූපෙ ගුණෙ පසාදං න උප්පාදෙසී’’ති. සො කුද්ධො විය හුත්වා, ‘‘අම්ම, කිං වදෙසි, මය්හං උපට්ඨානපුප්ඵෙහි තෙන පූජා කතා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘භද්දකං තෙ කතං තං ඡඩ්ඩෙන්තියා, මම පුප්ඵෙහි පූජාකාරස්ස අහං කත්තබ්බයුත්තකං ජානිස්සාමී’’ති තං උය්යොජෙත්වා වෙගෙන සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා සත්ථාරා ¶ සද්ධිංයෙව විචරි.

සත්ථා රඤ්ඤො චිත්තප්පසාදං ඤත්වා භෙරිචරණවීථියා නගරං චරිත්වා රඤ්ඤො ඝරද්වාරං අගමාසි. රාජා පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං ගෙහං පවෙසෙතුකාමො අහොසි. සත්ථා පන රාජඞ්ගණෙයෙව නිසීදනාකාරං දස්සෙසි ¶ . රාජා තං ඤත්වා ‘‘සීඝං මණ්ඩපං කරොථා’’ති තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මණ්ඩපං කාරාපෙසි. නිසීදි සත්ථා සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. කස්මා පන සත්ථා රාජගෙහං න පාවිසි?

එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘සචාහං අන්තො පවිසිත්වා නිසීදෙය්යං, මහාජනො මං දට්ඨුං න ලභෙය්ය, මාලාකාරස්ස ගුණො පාකටො න භවෙය්ය, රාජඞ්ගණෙ පන මං නිසින්නං මහාජනො දට්ඨුං ලභිස්සති, මාලාකාරස්ස ගුණො පාකටො භවිස්සතී’’ති. ගුණවන්තානඤ්හි ගුණං බුද්ධා එව පාකටං කාතුං සක්කොන්ති, අවසෙසජනො ගුණවන්තානං ගුණං කථෙන්තො මච්ඡරායති. චත්තාරො පුප්ඵපටා චතුද්දිසං අට්ඨංසු. මහාජනො සත්ථාරං පරිවාරෙසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පණීතෙනාහාරෙන පරිවිසි. සත්ථා භත්තකිච්චාවසානෙ අනුමොදනං කත්වා පුරිමනයෙනෙව චතූහි පුප්ඵපටෙහි පරික්ඛිත්තො සීහනාදං නදන්තො මහාජනෙන පරිවුතො විහාරං අගමාසි. රාජා සත්ථාරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො මාලාකාරං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘මම ආහරිතපුප්ඵෙහි කින්ති කත්වා සත්ථාරං පූජෙසී’’ති පුච්ඡි. මාලාකාරො ‘‘රාජා මං ඝාතෙතු වා රට්ඨතො වා පබ්බාජෙතූති ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පූජෙසිං දෙවා’’ති ආහ. රාජා ‘‘ත්වං මහාපුරිසො නාමා’’ති වත්වා අට්ඨ හත්ථී ච අස්සෙ ච දාසෙ ච දාසියො ¶ ච මහාපසාධනානි ච අට්ඨ කහාපණසහස්සානි ච රාජකුලතො නීහරිත්වා සබ්බාලඞ්කාරප්පටිමණ්ඩිතා අට්ඨ නාරියො ච අට්ඨ ගාමවරෙ චාති ඉදං සබ්බට්ඨකං නාම දානං අදාසි.

ආනන්දත්ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ පාතොව පට්ඨාය සීහනාදසහස්සානි චෙව චෙලුක්ඛෙපසහස්සානි ච පවත්තන්ති, කො නු ඛො මාලාකාරස්ස විපාකො’’ති? සො සත්ථාරං පුච්ඡි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘ආනන්ද, ඉමිනා මාලාකාරෙන අප්පමත්තකං කම්මං කත’’න්ති මා සල්ලක්ඛෙසි, අයඤ්හි මය්හං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පූජං අකාසි. සො එවං මයි චිත්තං පසාදෙත්වා –

‘‘කප්පානං ¶ සතසහස්සං, දුග්ගතිං න ගමිස්සති;

ඨත්වා දෙවමනුස්සෙසු, ඵලං එතස්ස කම්මුනො;

පච්ඡා පච්චෙකසම්බුද්ධො, සුමනො නාම භවිස්සතී’’ති. –

ආහ. සත්ථු පන විහාරං ගන්ත්වා ගන්ධකුටිපවිසනකාලෙ තානි පුප්ඵානි ද්වාරකොට්ඨකෙ පතිංසු. සායන්හසමයෙ භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ¶ – ‘‘අහො අච්ඡරියං මාලාකාරස්ස කම්මං, ධරමානකබුද්ධස්ස ජීවිතං පරිච්චජිත්වා පුප්ඵපූජං කත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සබ්බට්ඨකං නාම ලභතී’’ති. සත්ථා ගන්ධකුටිතො නික්ඛමිත්වා තිණ්ණං ගමනානං අඤ්ඤතරෙන ගමනෙන ධම්මසභං ¶ ගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසීදිත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, යස්ස කම්මස්ස කතත්තා පච්ඡානුතප්පං න හොති, අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙ සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති, එවරූපං කම්මං කත්තබ්බමෙවා’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තඤ්ච කම්මං කතං සාධු, යං කත්වා නානුතප්පති;

යස්ස පතීතො සුමනො, විපාකං පටිසෙවතී’’ති.

තත්ථ යං කත්වාති යං දෙවමනුස්සසම්පත්තීනඤ්චෙව නිබ්බානසම්පත්තියා ච නිබ්බත්තනසමත්ථං සුඛුද්රයං කම්මං කත්වා නානුතප්පති, අථ ඛො දිට්ඨධම්මෙයෙව අනුස්සරිතානුස්සරිතක්ඛණෙයෙව පීතිවෙගෙන පතීතො සොමනස්සවෙගෙන ච සුමනො හුත්වා ආයතිං පීතිසොමනස්සජාතො හුත්වා විපාකං පටිසෙවති, තං කම්මං කතං සාධු භද්දකන්ති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

මධුවා ¶ මඤ්ඤතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො උප්පලවණ්ණත්ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සා ¶ කිර පදුමුත්තරබුද්ධස්ස පාදමූලෙ පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා කප්පසතසහස්සං පුඤ්ඤානි කුරුමානා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තී ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවලොකතො චවිත්වා සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. නීලුප්පලගබ්භසමානවණ්ණතාය චස්සා උප්පලවණ්ණාත්වෙව නාමං අකංසු. අථස්සා වයප්පත්තකාලෙ සකලජම්බුදීපෙ රාජානො ච සෙට්ඨිනො ච සෙට්ඨිස්ස සන්තිකං සාසනං පහිණිංසු – ‘‘ධීතරං අම්හාකං දෙතූ’’ති ¶ . අපහිණන්තො නාම නාහොසි. තතො සෙට්ඨි චින්තෙසි – ‘‘අහං සබ්බෙසං මනං ගහෙතුං න සක්ඛිස්සාමි, උපායං පනෙකං කරිස්සාමී’’ති ධීතරං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘අම්ම, පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති ආහ. තස්සා පච්ඡිමභවිකත්තා තං වචනං සීසෙ ආසිත්තං සතපාකතෙලං විය අහොසි. තස්මා පිතරං ‘‘පබ්බජිස්සාමි, තාතා’’ති ආහ. සො තස්සා මහන්තං සක්කාරං කත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයං නෙත්වා පබ්බාජෙසි ¶ . තස්සා අචිරපබ්බජිතාය එව උපොසථාගාරෙ කාලවාරො පාපුණි. සා දීපං ජාලෙත්වා උපොසථාගාරං සම්මජ්ජිත්වා දීපසිඛාය නිමිත්තං ගණ්හිත්වා ඨිතාව පුනප්පුනං ඔලොකයමානා තෙජොකසිණාරම්මණං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තමෙව පාදකං කත්වා අරහත්තං පාපුණි සද්ධිං පටිසම්භිදාහි චෙව අභිඤ්ඤාහි ච.

සා අපරෙන සමයෙන ජනපදචාරිකං චරිත්වා පච්චාගන්ත්වා අන්ධවනං පාවිසි. තදා භික්ඛුනීනං අරඤ්ඤවාසො අප්පටික්ඛිත්තො හොති. අථස්සා තත්ථ කුටිකං කත්වා මඤ්චකං පඤ්ඤාපෙත්වා සාණියා පරික්ඛිපිංසු. සා සාවත්ථියං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා නික්ඛමි. මාතුලපුත්තො පනස්සා නන්දමාණවො නාම ගිහිකාලතො පට්ඨාය පටිබද්ධචිත්තො. සො තස්සා ආගතභාවං සුත්වා ථෙරියා ආගමනතො පුරෙතරමෙව අන්ධවනං ගන්ත්වා තං කුටිකං පවිසිත්වා හෙට්ඨාමඤ්චකෙ නිලීනො ථෙරියා ආගන්ත්වා කුටිකං පවිසිත්වා ද්වාරං පිධාය මඤ්චකෙ නිසින්නමත්තාය බහි ආතපතො ආගතත්තා චක්ඛුපථෙ අන්ධකාරෙ අවිගතෙයෙව හෙට්ඨාමඤ්චකතො නික්ඛමිත්වා මඤ්චකං අභිරුය්හ ‘‘මා නස්සි බාල, මා නස්සි බාලා’’ති ථෙරියා වාරියමානොයෙව අභිභවිත්වා අත්තනා පත්ථිතකම්මං කත්වා පායාසි. අථස්ස අගුණං ධාරෙතුං අසක්කොන්තී ¶ විය මහාපථවී ද්වෙධා භිජ්ජි. සො පථවිං පවිට්ඨො ගන්ත්වා මහාඅවීචිම්හි එව නිබ්බත්ති. ථෙරීපි තමත්ථං භික්ඛුනීනං ආරොචෙසි. භික්ඛුනියො භික්ඛූනං එතමත්ථං ආරොචෙසුං. භික්ඛූ භගවතො ආරොචයිංසු. තං සුත්වා සත්ථා භික්ඛූ ආමන්තෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුභික්ඛූනී උපාසකඋපාසිකාසු යො කොචි බාලො පාපකම්මං කරොන්තො මධුසක්ඛරාදීසු කිඤ්චි දෙව මධුරරසං ඛාදමානො පුරිසො විය තුට්ඨහට්ඨො උදග්ගුදග්ගො විය කරොතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මධුවා ¶ ¶ මඤ්ඤති බාලො, යාව පාපං න පච්චති;

යදා ච පච්චති පාපං, බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡතී’’ති.

තත්ථ මධුවාති බාලස්ස හි පාපං අකුසලකම්මං කරොන්තස්ස තං කම්මං මධු විය මධුරරසං විය ඉට්ඨං කන්තං මනාපං විය උපට්ඨාති. ඉති නං සො මධුංව මඤ්ඤති. යාවාති යත්තකං කාලං. පාපං න පච්චතීති දිට්ඨධම්මෙ වා සම්පරායෙ වා විපාකං න දෙති, තාව නං එවං මඤ්ඤති. යදා චාති යදා පනස්ස දිට්ඨධම්මෙ වා විවිධා කම්මකාරණා කයිරමානස්ස, සම්පරායෙ වා නිරයාදීසු මහාදුක්ඛං අනුභවන්තස්ස තං පාපං පච්චති, අථ සො බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡති වින්දති පටිලභතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.

අපරෙන ¶ පන සමයෙන ධම්මසභායං මහාජනො කථං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘ඛීණාසවාපි මඤ්ඤෙ කාමසුඛං සාදියන්ති, කාමං සෙවන්ති, කිං න සෙවිස්සන්ති, න හි එතෙ කොළාපරුක්ඛා, න ච වම්මිකා අල්ලමංසසරීරාව, තස්මා එතෙපි කාමසුඛං සාදියන්ති, කාමං සෙවන්තී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවා කාමසුඛං සාදියන්ති, න කාමං සෙවන්ති. යථා හි පදුමපත්තෙ පතිතං උදකබින්දු, න විලිම්පති, න සණ්ඨාති, විනිවත්තෙත්වා පතතෙව, යථා ච ආරග්ගෙ සාසපො න විලිම්පති, න සණ්ඨාති, විනිවත්තෙත්වා පතතෙව, එවං ඛීණාසවස්ස චිත්තෙ දුවිධොපි කාමො න විලිම්පති, න සණ්ඨාතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං බ්රාහ්මණවග්ගෙ ගාථමාහ –

‘‘වාරි පොක්ඛරපත්තෙව, ආරග්ගෙරිව සාසපො;

යො න ලිම්පති කාමෙසු, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 401);

ඉමිස්සා අත්ථො බ්රාහ්මණවග්ගෙයෙව ආවි භවිස්සති. සත්ථා පන රාජානං පසෙනදිකොසලං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘මහාරාජ, ඉමස්මිං සාසනෙ යථෙව කුලපුත්තා, එවං කුලධීතරොපි මහන්තං ඤාතිගණඤ්ච භොගක්ඛන්ධඤ්ච ¶ පහාය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්ති. තා එවං විහරමානා රාගරත්තා පාපපුග්ගලා ඔමානාතිමානවසෙන විහෙඨෙන්තිපි, බ්රහ්මචරියන්තරායම්පි පාපෙන්ති, තස්මා භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස අන්තොනගරෙ වසනට්ඨානං කාතුං ¶ වට්ටතී’’ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා නගරස්ස ¶ එකපස්සෙ භික්ඛුනිසඞ්ඝස්ස වසනට්ඨානං කාරාපෙසි. තතො පට්ඨාය භික්ඛුනියො අන්තොගාමෙයෙව වසන්තීති.

මාසෙ මාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො ජම්බුකං ආජීවකං ආරබ්භ කථෙසි.

අතීතෙ කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ගාමවාසී එකො කුටුම්බිකො එකස්ස ථෙරස්ස විහාරං කත්වා තං තත්ථ විහරන්තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. ථෙරො තස්ස ගෙහෙ නිබද්ධං භුඤ්ජති. අථෙකො ඛීණාසවො භික්ඛු දිවා පිණ්ඩාය චරන්තො තස්ස ගෙහද්වාරං පාපුණි. කුටුම්බිකො තං දිස්වා තස්ස ඉරියාපථෙ පසන්නො ගෙහං පවෙසෙත්වා සක්කච්චං පණීතෙන භොජනෙන පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං සාටකං රජිත්වා නිවාසෙය්යාථා’’ති මහන්තං සාටකං දත්වා, ‘‘භන්තෙ, කෙසා ¶ වො දීඝා, තුම්හාකං කෙසොරොපනත්ථාය න්හාපිතං ආනෙස්සාමි, සයනත්ථාය ච වො මඤ්චකං ගාහාපෙත්වා ආගමිස්සාමී’’ති ආහ. නිබද්ධං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තො කුලූපකො භික්ඛු තං තස්ස සක්කාරං දිස්වා චිත්තං පසාදෙතුං නාසක්ඛි, ‘‘අයං තං මුහුත්තං දිට්ඨකස්ස එවරූපං සක්කාරං කරොති, නිබද්ධං ගෙහෙ භුඤ්ජන්තස්ස පන මය්හං න කරොතී’’ති චින්තෙත්වා විහාරං අගමාසි. ඉතරොපි තෙනෙව සද්ධිං ගන්ත්වා කුටුම්බිකෙන දින්නසාටකං රජිත්වා නිවාසෙසි. කුටම්බිකොපි න්හාපිතං ආදාය ගන්ත්වා ථෙරස්ස කෙසෙ ඔහාරාපෙත්වා මඤ්චකං අත්ථරාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිංයෙව මඤ්චකෙ සයථා’’ති වත්වා ද්වෙපි ථෙරෙ ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පක්කාමි.

නෙවාසිකො තස්ස තං සක්කාරං කයිරමානං අධිවාසෙතුං නාසක්ඛි. අථස්ස සො සායං ථෙරස්ස නිපන්නට්ඨානං ගන්ත්වා චතූහාකාරෙහි ථෙරං අක්කොසි, ‘‘ආවුසො, ආගන්තුක කුටුම්බිකස්ස තෙ ගෙහෙ භත්තං භුඤ්ජනතො වරතරං මීළ්හං ඛාදිතුං, කුටුම්බිකෙන ආනීතන්හාපිතෙන කෙසොහාරාපනතො වරතරං තාලට්ඨිකෙන කෙසෙ ලුඤ්චාපෙතුං. කුටුම්බිකෙන දින්නසාටකනිවාසනතො වරතරං නග්ගෙන විචරිතුං, කුටුම්බිකෙන ආභතමඤ්චකෙ නිපජ්ජනතො වරතරං ¶ භූමියං නිපජ්ජිතු’’න්ති. ථෙරොපි ‘‘මා එස බාලො මං නිස්සාය නස්සී’’ති නිමන්තනං අනාදියිත්වා පාතොව උට්ඨාය යථාසුඛං අගමාසි ¶ . නෙවාසිකොපි පාතොව විහාරෙ කත්තබ්බවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය ¶ ‘‘ඉදානිපි ආගන්තුකො නිද්දායති, ඝණ්ඩිකසද්දෙන පබුජ්ඣෙය්යා’’ති සඤ්ඤාය නඛපිට්ඨෙනෙව ඝණ්ඩිං පහරිත්වා ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. කුටුම්බිකොපි සක්කාරං කත්වා ථෙරානං ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තො නෙවාසිකං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ථෙරො කුහි’’න්ති පුච්ඡි. අථ නං නෙවාසිකො ‘‘මා, ආවුසො, කිඤ්චි අවච, තුය්හං කුලූපකො හිය්යො, තව නික්ඛන්තවෙලාය ඔවරකං පවිසිත්වා නිද්දං ඔක්කන්තො පාතොව උට්ඨාය මම විහාරසම්මජ්ජනසද්දම්පි පානීයඝටපරිභොජනීයඝටෙසු උදකසිඤ්චනසද්දම්පි ඝණ්ඩිකසද්දම්පි කරොන්තස්ස න ජානාතී’’ති ආහ. කුටුම්බිකො චින්තෙසි – ‘‘තාදිසාය ඉරියාපථසම්පත්තියා සමන්නාගතස්ස මෙ අය්යස්ස යාව ඉමම්හා කාලා නිද්දායනං නාම නත්ථි, මං පන තස්ස සක්කාරං කරොන්තං දිස්වා අද්ධා ඉමිනා භදන්තෙන කිඤ්චි වුත්තං භවිස්සතී’’ති. සො අත්තනො පණ්ඩිතභාවෙන තං සක්කච්චං භොජෙත්වා තස්ස පත්තං සාධුකං ධොවිත්වා නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ මෙ අය්යං පස්සෙය්යාථ, ඉමමස්ස පිණ්ඩපාතං දදෙය්යාථා’’ති ආහ.

ඉතරො තං ගහෙත්වාව චින්තෙසි – ‘‘සචෙ සො එවරූපං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජිස්සති, ඉමස්මිංයෙව ඨානෙ පලුද්ධො භවිස්සතී’’ති අන්තරාමග්ගෙ තං පිණ්ඩපාතං ඡඩ්ඩෙත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා තං තත්ථ ඔලොකෙන්තො න අද්දස. අථ නං එත්තකස්ස කම්මස්ස කතත්තා වීසතිවස්සසහස්සානි ¶ කතොපි සමණධම්මො රක්ඛිතුං නාසක්ඛි. ආයුපරියොසානෙ පන කාලං කත්වා අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා එකං බුද්ධන්තරං මහාදුක්ඛං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහනගරෙ එකස්මිං බහ්වන්නපානෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්ති. සො පදසා ගමනකාලතො පට්ඨාය නෙව සයනෙ සයිතුං, න භත්තං භුඤ්ජිතුං ඉච්ඡති, අත්තනො සරීරවලඤ්ජමෙව ඛාදති. ‘‘බාලතාය අජානන්තො කරොතී’’ති තං පොසයිංසු. මහල්ලකකාලෙපි වත්ථං නිවාසෙතුං න ඉච්ඡති, නග්ගොව විචරති, භූමියං සයති, අත්තනො සරීරවලඤ්ජමෙව ඛාදති. අථස්ස මාතාපිතරො ‘‘නායං කුලඝරස්ස අනුච්ඡවිකො, කෙවලං අලජ්ජනකො ආජීවකානං එස අනුච්ඡවිකො’’ති තෙසං සන්තිකං නෙත්වා ‘‘ඉමං දාරකං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. අථ නං තෙ පබ්බාජෙසුං. පබ්බාජෙන්තා ච ¶ පන ගලප්පමාණෙ ආවාටෙ ඨපෙත්වා ද්වින්නං අංසකූටානං උපරිං පදරානි දත්වා තෙසං උපරි නිසීදිත්වා තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසෙ ලුඤ්චිංසු. අථ නෙ තස්ස මාතාපිතරො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා පක්කමිංසු.

පුනදිවසෙ ආජීවකා ‘‘එහි, ගාමං පවිසිස්සාමා’’ති තං වදිංසු. සො ‘‘ගච්ඡථ තුම්හෙ, අහං ඉධෙව භවිස්සාමී’’ති න ඉච්ඡි. අථ නං පුනප්පුනං වත්වා අනිච්ඡමානං ඔහාය අගමංසු. සොපි තෙසං ගතභාවං ඤත්වා වච්චකුටියා පදරං විවරිත්වා ඔරුය්හ උභොහි හත්ථෙහි ආලොපං ¶ ආලොපං කත්වා ගූථං ඛාදි ¶ . ආජීවකා තස්ස අන්තොගාමතො ආහාරං පහිණිංසු. තම්පි න ඉච්ඡි. පුනප්පුනං වුච්චමානොපි ‘‘න මෙ ඉමිනා අත්ථො. ලද්ධො මෙ ආහාරො’’ති ආහ. ‘‘කහං ලද්ධො’’ති? ‘‘ඉධෙව ලද්ධො’’ති. එවං දුතියෙ තතියෙ චතුත්ථෙපි දිවසෙ තෙහි බහුම්පි වුච්චමානො ‘‘අහං ඉධෙව භවිස්සාමී’’ති ගාමං ගන්තුං න ඉච්ඡි. ආජීවකා ‘‘අයං දිවසෙ දිවසෙ නෙව ගාමං පවිසිතුං ඉච්ඡති, න අම්හෙහි පහිතාහාරං ආහරිතුං ඉච්ඡති, ‘ඉධෙව මෙ ලද්ධො’ති වදති, කිං නු ඛො කරොති, පරිග්ගණ්හිස්සාම න’’න්ති ගාමං පවිසන්තා එකං ද්වෙ ජනෙ තස්ස පරිග්ගණ්හනත්ථං ඔහාය ගමිංසු. තෙ පච්ඡතො ගච්ඡන්තා විය හුත්වා නිලීයිංසු. සොපි තෙසං ගතභාවං ඤත්වා පුරිමනයෙනෙව වච්චකුටිං ඔරුය්හ ගූථං ඛාදි.

ඉතරෙ තස්ස කිරියං දිස්වා ආජීවකානං ආරොචයිංසු. තං සුත්වා ආජීවකා ‘‘අහො භාරියං කම්මං, සචෙ සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකා ජානෙය්යුං, ‘ආජීවකා ගූථං ඛාදමානා විචරන්තී’ති අම්හාකං අකිත්තිං පකාසෙය්යුං, නායං අම්හාකං අනුච්ඡවිකො’’ති තං අත්තනො සන්තිකා නීහරිංසු. සො තෙහි නීහරිතො මහාජනස්ස උච්චාරකරණට්ඨානෙ පත්ථරිතො එකො පිට්ඨිපාසාණො අත්ථි. තස්මිං මහන්තං සොණ්ඩි, පිට්ඨිපාසාණං නිස්සාය මහාජනස්ස උච්චාරකරණට්ඨානං. සො තත්ථ ගන්ත්වා රත්තිං ගූථං ඛාදිත්වා මහාජනස්ස සරීරවලඤ්ජනත්ථාය ආගමනකාලෙ එකෙන හත්ථෙන පාසාණස්ස එකං අන්තං ඔලුබ්භ ¶ එකං පාදං උක්ඛිපිත්වා ජණ්ණුකෙ ඨපෙත්වා උද්ධංවාතාභිමුඛො මුඛං විවරිත්වා තිට්ඨති. මහාජනො තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කස්මා අය්යො මුඛං විවරිත්වා ඨිතො’’ති පුච්ඡති. ‘‘අහං වාතභක්ඛො, අඤ්ඤො මෙ ආහාරො නත්ථී’’ති. අථ ‘‘කස්මා එකං පාදං ජණ්ණුකෙ කත්වා ඨිතොසි, භන්තෙ’’ති? ‘‘අහං උග්ගතපො ¶ ඝොරතපො, මයා ද්වීහි පාදෙහි අක්කන්තා පථවී කම්පති, තස්මා එකං පාදං උක්ඛිපිත්වා ජණ්ණුකෙ ඨපෙත්වා ඨිතොම්හි. අහඤ්හි රත්තින්දිවං ඨිතකොව වීතිනාමෙමි, න නිසීදාමි, න නිපජ්ජාමී’’ති. මනුස්සා නාම යෙභුය්යෙන වචනමත්තමෙව සද්දහන්ති, තස්මා ‘‘අහො අච්ඡරියං, එවරූපාපි නාම තපස්සිනො හොන්ති, න නො එවරූපා දිට්ඨපුබ්බා’’ති යෙභුය්යෙන අඞ්ගමගධවාසිනො සඞ්ඛුභිත්වා උපසඞ්කමිත්වා මාසෙ මාසෙ මහන්තං සක්කාරං අභිහරන්ති. සො ‘‘අහං වාතමෙව භක්ඛාමි, න අඤ්ඤං ආහාරං. අඤ්ඤඤ්හි මෙ ඛාදන්තස්ස තපො නස්සතී’’ති තෙහි අභිහටං න කිඤ්චි ඉච්ඡති. මනුස්සා ‘‘මා නො, භන්තෙ, නාසෙථ, තුම්හාදිසෙන ඝොරතපෙන පරිභොගෙ කතෙ අම්හාකං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තතී’’ති පුනප්පුනං යාචන්ති. තස්ස අඤ්ඤො ආහාරො න රුච්චති. මහාජනස්ස පන යාචනාය පීළිතො තෙහි ආභතානි සප්පිඵාණිතාදීනි කුසග්ගෙන ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, අලං ¶ වො එත්තකං හිතාය සුඛාය චා’’ති උය්යොජෙසි. එවං සො පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි නග්ගො ගූථං ඛාදන්තො කෙසෙ ලුඤ්චන්තො භූමියං සයමානො වීතිනාමෙසි.

බුද්ධානම්පි ¶ ඛො පච්චූසකාලෙ ලොකවොලොකනං අවිජහිතමෙව හොති. තස්මා එකදිවසං භගවතො පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තස්ස අයං ජම්බුකාජීවකො ඤාණජාලස්ස අන්තො පඤ්ඤායි. සත්ථා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙත්වා තස්ස සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තස්සූපනිස්සයං දිස්වා ‘‘අහං එතං ආදිං කත්වා එකං ගාථං භාසිස්සාමි, ගාථාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො භවිස්සති. ඉමං කුලපුත්තං නිස්සාය මහාජනො සොත්ථිභාවං පාපුණිස්සතී’’ති ඤත්වා පුනදිවසෙ රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති. ‘‘භන්තෙ, කිං තුම්හෙයෙව ගමිස්සථා’’ති? ‘‘ආම, අහමෙවා’’ති එවං වත්වා සත්ථා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය තස්ස සන්තිකං පායාසි.

දෙවතා චින්තයිංසු – ‘‘සත්ථා සායං ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගච්ඡති, සො ච ජෙගුච්ඡෙ උච්චාරපස්සාවදන්තකට්ඨකිලිට්ඨෙ පිට්ඨිපාසාණෙ වසති, දෙවං වස්සාපෙතුං වට්ටතී’’ති අත්තනො ආනුභාවෙන තං මුහුත්තංයෙව දෙවං වස්සාපෙසුං. පිට්ඨිපාසාණො සුචි නිම්මලො අහොසි. අථස්ස උපරි ¶ පඤ්චවණ්ණං පුප්ඵවස්සං වස්සාපෙසුං. සත්ථා සායං ජම්බුකාජීවකස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘ජම්බුකා’’ති සද්දමකාසි. ජම්බුකො ‘‘කො නු ඛො එස, දුජ්ජනො මං ජම්බුකවාදෙන වදතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කො එසො’’ති ආහ. ‘‘අහං සමණො’’ති. ‘‘කිං මහාසමණා’’ති? ‘‘අජ්ජ මෙ එකරත්තිං ඉධ වසනට්ඨානං දෙහී’’ති. ‘‘නත්ථි, මහාසමණ, ඉමස්මිං ඨානෙ වසනට්ඨාන’’න්ති ¶ . ‘‘ජම්බුක, මා එවං කරි, එකරත්තිං මෙ වසනට්ඨානං දෙහි, පබ්බජිතා නාම පබ්බජිතං පත්ථෙන්ති, මනුස්සා මනුස්සං, පසවො පසව’’න්ති. ‘‘කිං පන ත්වං පබ්බජිතො’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජිතොම්හී’’ති. ‘‘සචෙ ත්වං පබ්බජිතො, කහං තෙ ලාබුකං, කහං ධූමකටච්ඡුකො, කහං යඤ්ඤසුත්තක’’න්ති? ‘‘‘අත්ථෙතං මය්හං, විසුං විසුං පන ගහෙත්වා විචරණං දුක්ඛ’න්ති අබ්භන්තරෙනෙව ගහෙත්වා චරාමී’’ති. සො ‘‘චරිස්සසි ත්වං එතං අග්ගණ්හිත්වා’’ති කුජ්ඣි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘හොතු, ජම්බුක, මා කුජ්ඣ, වසනට්ඨානං මෙ ආචික්ඛා’’ති. ‘‘නත්ථි, මහාසමණ, එත්ථ වසනට්ඨාන’’න්ති.

සත්ථා තස්ස වසනට්ඨානතො අවිදූරෙ එකං පබ්භාරං අත්ථි, තං නිද්දිසන්තො ‘‘එතස්මිං පබ්භාරෙ කො වසතී’’ති ආහ. ‘‘නත්ථි කොචි, මහාසමණා’’ති. ‘‘තෙන හි එතං මය්හං දෙහී’’ති ¶ . ‘‘ත්වඤ්ඤෙව ජාන, මහාසමණා’’ති. සත්ථා පබ්භාරෙ නිසීදනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිසීදි. පඨමයාමෙ චත්තාරො මහාරාජානො චතුද්දිසං එකොභාසං කරොන්තා සත්ථු උපට්ඨානං ආගමිංසු. ජම්බුකො ඔභාසං දිස්වා ‘‘කො ඔභාසො නාමෙසො’’ති චින්තෙසි. මජ්ඣිමයාමෙ සක්කො දෙවරාජා ආගමි. ජම්බුකො තම්පි දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො’’ති චින්තෙසි. පච්ඡිමයාමෙ එකාය අඞ්ගුලියා එකං, ද්වීහි ද්වෙ, දසහි දස චක්කවාළානි ඔභාසෙතුං සමත්ථො මහාබ්රහ්මා සකලං අරඤ්ඤං එකොභාසං කරොන්තො ආගමි. ජම්බුකො තම්පි ¶ දිස්වා ‘‘කො නු ඛො එසො’’ති චින්තෙත්වා පාතොව සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා එකමන්තං ඨිතො සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘මහාසමණ, තුම්හාකං සන්තිකං චතස්සො දිසා ඔභාසෙන්තො කෙ ආගතා’’ති? ‘‘චත්තාරො මහාරාජානො’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘මං උපට්ඨාතු’’න්ති. ‘‘කිං පන ත්වං චතූහි මහාරාජෙහි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, මහාරාජූනම්පි අතිරාජා’’ති. ‘‘මජ්ඣිමයාමෙ පන කො ආගතො’’ති? ‘‘සක්කො දෙවරාජා, ජම්බුකා’’ති ¶ . ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘මං උපට්ඨාතුමෙවා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං සක්කදෙවරාජතොපි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, සක්කතොපි උත්තරිතරොම්හි, එසො පන මය්හං ගිලානුපට්ඨාකො කප්පියකාරකසාමණෙරසදිසො’’ති. ‘‘පච්ඡිමයාමෙ සකලං අරඤ්ඤං ඔභාසෙත්වා කො ආගතො’’ති? ‘‘යං ලොකෙ බ්රාහ්මණාදයො ඛිපිත්වා පක්ඛලිත්වා ‘නමො මහාබ්රහ්මුනො’ති වදන්ති, සො එව මහාබ්රහ්මා’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං මහාබ්රහ්මතොපි උත්තරිතරො’’ති? ‘‘ආම, ජම්බුක, අහඤ්හි බ්රහ්මුනාපි අතිබ්රහ්මා’’ති. ‘‘අච්ඡරියොසි ත්වං, මහාසමණ, මය්හං පන පඤ්ච පඤ්ඤාස වස්සානි ඉධ වසන්තස්ස එතෙසු එකොපි මං උපට්ඨාතුං නාගතපුබ්බො. අහඤ්හි එත්තකං අද්ධානං වාතභක්ඛො හුත්වා ඨිතකොව වීතිනාමෙසිං, න තාව තෙ මය්හං උපට්ඨානං ආගතපුබ්බා’’ති.

අථ නං සත්ථා ආහ – ජම්බුක, ත්වං ලොකස්මිං අන්ධබාලං මහාජනං වඤ්චයමානො මම්පි වඤ්චෙතුකාමො ජාතො, නනු ත්වං පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි ගූථමෙව ඛාදි, භූමියංයෙව නිපජ්ජි, නග්ගො හුත්වා විචරි, තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසෙ ලුඤ්චි. අථ ¶ ච පන ලොකං වඤ්චෙන්තො ‘‘අහං වාතභක්ඛො, එකපාදෙන තිට්ඨාමි, න නිසීදාමි, න නිපජ්ජාමී’’ති වදෙසි, ‘‘මමම්පි වඤ්චෙතුකාමොසි පුබ්බෙපි ත්වං පාපිකං ලාමිකං දිට්ඨිං නිස්සාය එත්තකං කාලං ගූථභක්ඛො භූමිසයො නග්ගො විචරන්තො තාලට්ඨිඛණ්ඩෙන කෙසලුඤ්චනං පත්තො, ඉදානිපි පාපිකං ලාමිකං දිට්ඨිමෙව ගණ්හාසී’’ති. ‘‘කිං පන මයා කතං, මහාසමණා’’ති? අථස්ස සත්ථා පුබ්බෙ කතකම්මං ආචික්ඛි. තස්ස සත්ථරි කථෙන්තෙයෙව සංවෙගො උප්පජ්ජි, හිරොත්තප්පං උපට්ඨිතං, සො උක්කුටිකො නිසීදි. අථස්ස සත්ථා උදකසාටිකං ඛිපිත්වා අදාසි. සො තං නිවාසෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථාපිස්ස අනුපුබ්බිං කථං කථෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො දෙසනාවසානෙ ¶ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච යාචි. එත්තාවතා තස්ස පුරිමකම්මං පරික්ඛීණං. අයඤ්හි ඛීණාසවමහාථෙරං චතූහි අක්කොසෙහි අක්කොසිත්වා යාවායං මහාපථවී තිගාවුතාධිකං යොජනං උස්සන්නා, තාව අවීචිම්හි පච්චිත්වා තත්ථ පක්කාවසෙසෙන පඤ්චපඤ්ඤාස වස්සානි ඉමං විප්පකාරං පත්තො. තෙනස්ස තං කම්මං ඛීණං. වීසති පන වස්සසහස්සානි ඉමිනා කතස්ස සමණධම්මස්ස ඵලං නාසෙතුං න සක්කා. තස්මා සත්ථා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එහි, භික්ඛු, චර බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස ¶ අන්තකිරියායා’’ති ආහ. තාවදෙවස්ස ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි අට්ඨපරික්ඛාරධරො සට්ඨිවස්සිකමහාථෙරො ¶ විය අහොසි.

අඞ්ගමගධවාසීනං තස්ස සක්කාරං ගහෙත්වා ආගතදිවසො කිරෙස, තස්මා උභයරට්ඨවාසිනො සක්කාරං ගහෙත්වා ආගතා තථාගතං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං අය්යො ජම්බුකො මහා, උදාහු සමණො ගොතමො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘සචෙ සමණො ගොතමො මහා භවෙය්ය, අයං සමණස්ස ගොතමස්ස සන්තිකං ගච්ඡෙය්ය, ජම්බුකාජීවකස්ස පන මහන්තතාය සමණො ගොතමො ඉමස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති චින්තයිංසු. සත්ථා මහාජනස්ස පරිවිතක්කං ඤත්වා, ‘‘ජම්බුක, තව උපට්ඨාකානං කඞ්ඛං ඡින්දාහී’’ති ආහ, සො ‘‘අහම්පි, භන්තෙ, එත්තකමෙව පච්චාසීසාමී’’ති වත්වා චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය තාලප්පමාණං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා ඔරුය්හ වන්දිත්වා පුන ද්විතාලමත්තං තිතාලමත්තන්ති එවං සත්තතාලමත්තං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ අත්තනො සාවකභාවං ජානාපෙසි. තං දිස්වා මහාජනො ‘‘අහො බුද්ධා නාම අච්ඡරියා අනොපමගුණා’’ති චින්තෙසි. සත්ථා මහාජනෙන සද්ධිං කථෙන්තො එවමාහ – ‘‘අයං එත්තකං කාලං තුම්හෙහි ආභතං සක්කාරං කුසග්ගෙන ජිව්හග්ගෙ ඨපෙත්වා ‘තපචරණං පූරෙමී’ති ඉධ නිවුට්ඨො, සචෙපි ඉමිනා උපායෙන වස්සසතං තපචරණං පූරෙය්ය, යා චස්ස ඉදානි කාලං වා භත්තං වා කුක්කුච්චායිත්වා අභුඤ්ජන්තස්ස භත්තච්ඡෙදනකුසලචෙතනා, තස්සා තං තපචරණං සොළසිං කලම්පි න අග්ඝතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මාසෙ මාසෙ කුසග්ගෙන, බාලො භුඤ්ජෙය්ය භොජනං;

න සො සඞ්ඛාතධම්මානං, කලං අග්ඝති සොළසි’’න්ති.

තස්සත්ථො ¶ – සචෙ බාලො අපරිඤ්ඤාතධම්මො සීලාදිගුණා පරිබාහිරො තිත්ථායතනෙ පබ්බජිතො ‘‘තපචරණං පූරෙස්සාමී’’ති මාසෙ මාසෙ පත්තෙ කුසග්ගෙන භොජනං භුඤ්ජන්තො වස්සසතං භුඤ්ජෙය්ය ¶ භොජනං. න සො සඞ්ඛාතධම්මානං, කලං අග්ඝති සොළසින්ති සඞ්ඛාතධම්මා වුච්චන්ති ඤාතධම්මා තුලිතධම්මා. තෙසු හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නො සඞ්ඛාතධම්මො, උපරිමකොටියා ඛීණාසවො. ඉමෙසං සඞ්ඛාතධම්මානං සො බාලො කලං න ¶ අග්ඝති සොළසින්ති පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යා චස්ස තථා තපචරණං පූරෙන්තස්ස වස්සසතං චෙතනා යා ච සඞ්ඛාතධම්මානං කාලං වා භත්තං වා කුක්කුච්චායිත්වා අභුඤ්ජන්තානං එකා භත්තච්ඡෙදනකුසලචෙතනා, තස්සා චෙතනාය සා තාව දීඝරත්තං පවත්තචෙතනා සොළසිං කලං න අග්ඝති. ඉදං වුත්තං හොති – යං තස්සා සඞ්ඛාතධම්මානං චෙතනාය ඵලං, තං සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා තතො එකෙකං පුන සොළස සොළස කොට්ඨාසෙ කත්වා තතො එකස්ස කොට්ඨාසස්ස යං ඵලං, තදෙව තස්ස බාලස්ස තපචරණතො මහප්ඵලතරන්ති.

දෙසනාවසානෙ චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසීති.

න හි පාපං කතං කම්මන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං අහිපෙතං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි ¶ දිවසෙ ජටිලසහස්සස්ස අබ්භන්තරො ආයස්මා ලක්ඛණත්ථෙරො ච මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ච ‘‘රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිස්සාමා’’ති ගිජ්ඣකූටතො ඔතරන්ති. තෙසු ආයස්මා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො එකං අහිපෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි. අථ නං ලක්ඛණත්ථෙරො ‘‘කස්මා, ආවුසො, සිතං පාතුකරොසී’’ති සිතකාරණං පුච්ඡි. ‘‘අකාලො, ආවුසො ලක්ඛණ, ඉමස්ස පඤ්හස්ස, භගවතො සන්තිකෙ මං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති ථෙරො ආහ. තෙසු රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා නිසින්නෙසු ලක්ඛණත්ථෙරො පුච්ඡි, ‘‘ආවුසො, මොග්ගල්ලානං ත්වං ගිජ්ඣකූටා ඔතරන්තො සිතං පාතුකරිත්වා මයා සිතකාරණං පුට්ඨො ‘භගවතො සන්තිකෙ මං පුච්ඡෙය්යාසී’ති අවච, කථෙහි ඉදානි තං කාරණ’’න්ති. ථෙරො ආහ – ‘‘අහං, ආවුසො, එකං පෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසිං. තස්ස එවරූපො අත්තභාවො – මනුස්සසීසං විය අස්ස සීසං, අහිස්ස විය ¶ සෙසො අත්තභාවො, අහිපෙතො නාමෙස පමාණතො පඤ්චවීසතියොජනිකො, තස්ස සීසතො උට්ඨිතා අග්ගිජාලා යාව නඞ්ගුට්ඨා ගච්ඡන්ති, නඞ්ගුට්ඨතො උට්ඨිතා අග්ගිජාලා යාව සීසා, මජ්ඣෙසීසතො උට්ඨිතා ද්වෙ පස්සානි ගච්ඡන්ති, ද්වීහි පස්සෙහි උට්ඨිතා මජ්ඣෙ ඔතරන්තී’’ති ¶ . ද්වින්නංයෙව කිර පෙතානං අත්තභාවො පඤ්චවීසතියොජනිකො, අවසෙසානං තිගාවුතප්පමාණො. ඉමස්ස චෙව අහිපෙතස්ස කාකපෙතස්ස ච පඤ්චවීසතියොජනිකො. තෙසු අයං තාව අහිපෙතො. කාකපෙතම්පි මහාමොග්ගල්ලානො ගිජ්ඣකූටමත්ථකෙ පච්චමානං දිස්වා තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘පඤ්චයොජනිකා ¶ ජිව්හා, සීසං තෙ නවයොජනං;

කායො අච්චුග්ගතො තුය්හං, පඤ්චවීසතියොජනං;

කිං නු කම්මං කරිත්වාන, පත්තොසි දුක්ඛමීදිස’’න්ති.

‘‘අහං භන්තෙ මොග්ගල්ලාන, කස්සපස්ස මහෙසිනො;

සඞ්ඝස්ස ආභතං භත්තං, ආහාරෙසිං යදිච්ඡක’’න්ති. –

ගාථං වත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, කස්සපබුද්ධකාලෙ සම්බහුලා භික්ඛූ ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු,. මනුස්සා ථෙරෙ දිස්වා සම්පියායමානා ආසනසාලායං නිසීදාපෙත්වා පාදෙ ධොවිත්වා තෙලං මක්ඛෙත්වා යාගුං පායෙත්වා ඛජ්ජකං දත්වා පිණ්ඩපාතකාලං ආගමයමානා ධම්මං සුණන්තා නිසීදිංසු. ධම්මකථාවසානෙ ථෙරානං පත්තෙ ආදාය අත්තනො අත්තනො ගෙහා නානග්ගරසභොජනස්ස පූරෙත්වා ආහරිංසු. තදා අහං කාකො හුත්වා ආසනසාලාය ඡදනපිට්ඨෙ නිලීනො තං දිස්වා එකෙන ගහිතපත්තතො තික්ඛත්තුං මුඛං පූරෙන්තො තයො කබළෙ අග්ගහෙසිං. තං පන භත්තං නෙව සඞ්ඝස්ස සන්තකං, න සඞ්ඝස්ස නියමෙත්වා දින්නං, න භික්ඛූහි ගහිතාවසෙසකං. අත්තනො අත්තනො ගෙහං නෙත්වා මනුස්සෙහි භුඤ්ජිතබ්බකං, කෙවලං සඞ්ඝං උද්දිස්ස අභිහටමත්තමෙව. තතො මයා තයො කබළා ගහිතා, එත්තකං මෙ පුබ්බකම්මං. ස්වාහං කාලං කත්වා තස්ස කම්මස්ස විපාකෙන අවීචිම්හි ¶ පච්චිත්වා තත්ථ පක්කාවසෙසෙන ඉදානි ගිජ්ඣකූටෙ කාකපෙතො හුත්වා නිබ්බත්තො ඉමං දුක්ඛං පච්චානුභොමී’’ති. ඉදං කාකපෙතස්ස වත්ථු.

ඉධ ¶ පන ථෙරො ‘‘අහිපෙතං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි’’න්ති ආහ. අථස්ස සත්ථා සක්ඛී හුත්වාපි උට්ඨාය ‘‘සච්චං, භික්ඛවෙ, මොග්ගල්ලානො ආහ. මයාපෙස සම්බොධිපත්තදිවසෙයෙව දිට්ඨො, අපිචාහං ‘යෙ මෙ වචනං න සද්දහෙය්යුං, තෙසං අහිතාය භවෙය්යා’ති පරානුද්දයාය න කථෙසි’’න්ති ආහ. ලක්ඛණසංයුත්තෙපි (සං. නි. 2.202 ආදයො) හි මහාමොග්ගල්ලානෙන දිට්ඨකාලෙයෙව ¶ සත්ථා තස්ස සක්ඛී හුත්වා විනීතවත්ථූනි කථෙසි, ඉදම්පි තෙන තථෙව කථිතං. තං සුත්වා භික්ඛූ තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡිංසු. සත්ථාපි තෙසං කථෙසි –

අතීතෙ කිර බාරාණසිං නිස්සාය නදීතීරෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පණ්ණසාලං කරිංසු. සො තත්ථ විහරන්තො නිබද්ධං නගරෙ පිණ්ඩාය චරති. නාගරාපි සායංපාතං ගන්ධපුප්ඵාදිහත්ථා පච්චෙකබුද්ධස්සූපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. එකො බාරාණසිවාසී පුරිසො තං මග්ගං නිස්සාය ඛෙත්තං කසි. මහාජනො සායංපාතං පච්චෙකබුද්ධස්සූපට්ඨානං ගච්ඡන්තො තං ඛෙත්තං මද්දන්තො ගච්ඡති. කස්සකො ච ‘‘මා මෙ ඛෙත්තං මද්දථා’’ති වාරෙන්තොපි වාරෙතුං නාසක්ඛි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ ඉමස්මිං ඨානෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස පණ්ණසාලා න භවෙය්ය, න මෙ ඛෙත්තං මද්දෙය්යු’’න්ති. සො පච්චෙකබුද්ධස්ස පිණ්ඩාය පවිට්ඨකාලෙ පරිභොගභාජනානි භින්දිත්වා පණ්ණසාලං ඣාපෙසි. පච්චෙකබුද්ධො ¶ තං ඣාමං දිස්වා යථාසුඛං පක්කාමි. මහාජනො ගන්ධමාලං ආදාය ආගතො ඣාමපණ්ණසාලං දිස්වා ‘‘කහං නු ඛො නො අය්යො ගතො’’ති ආහ. සොපි මහාජනෙනෙව සද්ධිං ගතො මහාජනමජ්ඣෙ ඨිතකොව එවමාහ – ‘‘මයා තස්ස පණ්ණසාලා ඣාපිතා’’ති. අථ නං ‘‘ගණ්හථ, ඉමං පාපිමං නිස්සාය මයං පච්චෙකබුද්ධං දට්ඨුං න ලභිම්හා’’ති දණ්ඩාදීහි පොථෙත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. සො අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං මහාපථවී යොජනමත්තං උස්සන්නා, තාව නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන ගිජ්ඣකූටෙ අහිපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. සත්ථා ඉදං තස්ස පුබ්බකම්මං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, පාපකම්මං නාමෙතං ඛීරසදිසං, යථා ඛීරං දුය්හමානමෙව න පරිණමති. තථා කම්මං කයිරමානමෙව න විපච්චති. යදා පන විපච්චති, තදා එවරූපෙන දුක්ඛෙන සොචතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න ¶ හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජුඛීරංව මුච්චති;

ඩහන්තං බාලමන්වෙති, භස්මච්ඡන්නොව පාවකො’’ති.

තත්ථ සජ්ජුඛීරං වාති තං ඛණංයෙව ධෙනුයා ථනෙහි නික්ඛන්තං අබ්භුණ්හං ඛීරං න මුච්චති න පරිණමති. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ඉදං සජ්ජුඛීරං තං ඛණඤ්ඤෙව න මුච්චති න පරිණමති න පකතිං විජහති. යස්මිං පන භාජනෙ දුහිත්වා ගහිතං යාව තත්ථ ¶ තක්කාදිඅම්බිලං න පක්ඛිපති, යාව දධිභාජනාදිකං අම්බිලභාජනං න පාපුණාති, තාව පකතිං අවිජහිත්වා පච්ඡා ජහති, එවමෙව පාපකම්මම්පි කරියමානමෙව න විපච්චති. යදි විපච්චෙය්ය, න කොචි පාපකම්මං කාතුං විසහෙය්ය. යාව පන කුසලාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා ධරන්ති, තාව නං තෙ රක්ඛන්ති. තෙසං භෙදා අපායෙ නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙසු විපච්චති, විපච්චමානඤ්ච ¶ ඩහන්තං බාලමන්වෙති.‘‘කිං වියා’’ති? ‘‘භස්මච්ඡන්නොව පාවකො’’ති. යථා හි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නො වීතච්චිතඞ්ගාරො අක්කන්තොපි ඡාරිකාය පටිච්ඡන්නත්තා න තාව ඩහති, ඡාරිකං පන තාපෙත්වා චම්මාදීනං ඩහනවසෙන යාව මත්ථලුඞ්ගා ඩහන්තො ගච්ඡති, එවමෙව පාපකම්මම්පි යෙන කතං හොති, තං බාලං දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ නිරයාදීසු නිබ්බත්තං ඩහන්තං අනුගච්ඡතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුන්ති.

යාවදෙව අනත්ථායාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සට්ඨිකූටපෙතං ආරබ්භ කථෙසි.

පුරිමනයෙනෙව හි මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ලක්ඛණත්ථෙරෙන සද්ධිං ගිජ්ඣකූටා ඔරොහන්තො අඤ්ඤතරස්මිං පදෙසෙ සිතං පාත්වාකාසි. ථෙරෙන සිතකාරණං පුට්ඨො ‘‘භගවතො සන්තිකෙ ¶ මං පුච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා නිසින්නකාලෙ පුන පුට්ඨො ආහ – ‘‘අහං, ආවුසො, එකං පෙතං අද්දසං තිගාවුතප්පමාණෙන අත්තභාවෙන, තස්ස සට්ඨි අයකූටසහස්සානි ආදිත්තානි සම්පජ්ජලිතානි උපරිමත්ථකෙ පතිත්වා පතිත්වා උට්ඨහන්ති සීසං භින්දන්ති, භින්නං භින්නං පුන සමුට්ඨහති ¶ , ඉමිනා අත්තභාවෙන මයා එවරූපො අත්තභාවො න දිට්ඨපුබ්බො, අහං තං දිස්වා සිතං පාත්වාකාසි’’න්ති. පෙතවත්ථුස්මිඤ්හි –

‘‘සට්ඨි කූටසහස්සානි, පරිපුණ්ණානි සබ්බසො;

සීසෙ තුය්හං නිපතන්ති, වොභින්දන්තෙව මත්ථක’’න්ති. (පෙ. ව. 808, 810, 813) ආදි –

ඉමමෙව පෙතං සන්ධාය වුත්තං. සත්ථා ථෙරස්ස කථං සුත්වාව, ‘‘භික්ඛවෙ, මයාපෙස සත්තො බොධිමණ්ඩෙ නිසින්නෙනෙව දිට්ඨො ‘යෙ ච පන මෙ වචනං න සද්දහෙය්යුං, තෙසං අහිතාය භවෙය්යා’ති පරෙසං අනුකම්පාය ¶ න කථෙසිං, ඉදානි පන මොග්ගල්ලානස්ස සක්ඛී හුත්වා කථෙමී’’ති ආහ. තං සුත්වා භික්ඛූ තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡිංසු. සත්ථාපි නෙසං කථෙසි –

අතීතෙ කිර බාරාණසියං සාළිත්තකසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං පත්තො එකො පීඨසප්පි අහොසි. සො නගරද්වාරෙ එකස්ස වටරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා නිසින්නො සක්ඛරානි ඛිපිත්වා තස්ස පණ්ණානි ඡින්දන්තො ‘‘හත්ථිරූපකං නො දස්සෙහි, අස්සරූපකං නො දස්සෙහී’’ති ගාමදාරකෙහි ¶ වුච්චමානො ඉච්ඡිතිච්ඡිතානි රූපානි දස්සෙත්වා තෙසං සන්තිකා ඛාදනීයාදීනි ලභති. අථෙකදිවසං රාජා උය්යානං ගච්ඡන්තො තං පදෙසං පාපුණි. දාරකා පීඨසප්පිං පාරොහන්තරෙ කත්වා පලායිංසු. රඤ්ඤො ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ රුක්ඛමූලං පවිට්ඨස්ස ඡිද්දාවඡිද්දච්ඡායා සරීරං ඵරි. සො ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති උද්ධං ඔලොකෙන්තො රුක්ඛපණ්ණෙසු හත්ථිරූපකාදීනි දිස්වා ‘‘කස්සෙතං කම්ම’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘පීඨසප්පිනො’’ති සුත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ආහ – ‘‘මය්හං පුරොහිතො අතිමුඛරො අප්පමත්තකෙපි වුත්තෙ බහුං භණන්තො මං උපද්දවෙති, සක්ඛිස්සසි තස්ස මුඛෙ නාළිමත්තා අජලණ්ඩිකා ඛිපිතු’’න්ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව. අජලණ්ඩිකා ආහරාපෙත්වා පුරොහිතෙන සද්ධිං තුම්හෙ අන්තොසාණියං නිසීදථ, අහමෙත්ථ කත්තබ්බං ජානිස්සාමී’’ති. අථ රාජා තථා කාරෙසි. ඉතරො කත්තරියග්ගෙන සාණියා ඡිද්දං කත්වා පුරොහිතස්ස රඤ්ඤා සද්ධිං කථෙන්තස්ස මුඛෙ විවටමත්තෙ එකෙකං අජලණ්ඩිකං ඛිපි. පුරොහිතො මුඛං පවිට්ඨං පවිට්ඨං ගිලි. පීඨසප්පී ඛීණාසු අජලණ්ඩිකාසු සාණිං චාලෙසි. රාජා තාය සඤ්ඤාය අජලණ්ඩිකානං ඛීණභාවං ඤත්වා ආහ – ‘‘ආචරිය, අහං තුම්හෙහි සද්ධිං කථෙන්තො කථං ¶ නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සාමි, තුම්හෙ අතිමුඛරතාය නාළිමත්තා අජලණ්ඩිකා ගිලන්තාපි තුණ්හීභාවං නාපජ්ජථා’’ති. බ්රාහ්මණො ¶ මඞ්ගුඋභාවං ආපජ්ජිත්වා තතො පට්ඨාය මුඛං විවරිත්වා රඤ්ඤා සද්ධිං සල්ලපිතුං නසක්ඛි. රාජා පීඨසප්පිගුණං අනුස්සරිත්වා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තං නිස්සාය මෙ සුඛං ලද්ධ’’න්ති තුට්ඨො තස්ස සබ්බට්ඨකං නාම ධනං දත්වා නගරස්ස චතූසු දිසාසු චත්තාරො වරගාමෙ අදාසි. තමත්ථං විදිත්වා රඤ්ඤො අත්ථධම්මානුසාසකො අමච්චො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සාධු ඛො සිප්පකං නාම, අපි යාදිස කීදිසං;

පස්ස ඛඤ්ජප්පහාරෙන, ලද්ධා ගාමා චතුද්දිසා’’ති. (ජා. 1.1.107);

සො පන අමච්චො තෙන සමයෙන අයමෙව භගවා අහොසි. අථෙකො පුරිසො පීඨසප්පිනා ලද්ධසම්පත්තිං දිස්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං නාම පීඨසප්පී හුත්වා ඉමං සිප්පං නිස්සාය මහාසම්පත්තිං පත්තො, මයාපෙතං සික්ඛිතුං වට්ටතී’’ති. සො තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ඉදං මෙ ¶ , ආචරිය, සිප්පං දෙථා’’ති ආහ. ‘‘න සක්කා, තාත, දාතු’’න්ති. සො තෙන පටික්ඛිත්තො ‘‘හොතු, ආරාධෙස්සාමි න’’න්ති තස්ස හත්ථපාදපරිකම්මාදීනි කරොන්තො චිරස්සං තං ආරාධෙත්වා පුනප්පුනං යාචි, පීඨසප්පී ‘‘අයං මෙ අතිවිය උපකාරො’’ති තං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තො සිප්පං සික්ඛාපෙත්වා ‘‘නිප්ඵන්නං තෙ, තාත, සිප්පං, ඉදානි කිං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘බහි ගන්ත්වා සිප්පං වීමංසිස්සාමී’’ති. ‘‘කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘ගාවිං වා මනුස්සං වා පහරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති. ‘‘තාතා, ගාවිං මාරෙන්තස්ස සතං දණ්ඩො හොති මනුස්සං මාරෙන්තස්ස සහස්සං, ත්වං සපුත්තදාරොපි තං නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සසි, මා විනස්ස, යම්හි ¶ පහටෙ දණ්ඩො නත්ථි, තාදිසං නිමාතාපිතිකං කඤ්චි උපධාරෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති සක්ඛරා උච්ඡඞ්ගෙ කත්වා තාදිසං උපධාරයමානො විචරන්තො ගාවිං දිස්වා ‘‘අයං සසාමිකා’’ති පහරිතුං න විසහි, මනුස්සං දිස්වා ‘‘අයං සමාතාපිතිකො’’ති පහරිතුං න විසති.

තෙන සමයෙන සුනෙත්තො නාම පච්චෙකබුද්ධො තං නගරං නිස්සාය පණ්ණසාලාය විහරති. සො තං පිණ්ඩාය පවිසන්තං නගරද්වාරන්තරෙ දිස්වා ‘‘අයං නිමාතාපිතිකො, ඉමස්මිං පහටෙ දණ්ඩො නත්ථි, ඉමං පහරිත්වා සිප්පං වීමංසිස්සාමී’’ති පච්චෙකබුද්ධස්ස දක්ඛිණකණ්ණසොතං සන්ධාය සක්ඛරං ¶ ඛිපි. සා දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා වාමෙන නික්ඛමි, දුක්ඛා වෙදනා උප්පජ්ජි. පච්චෙකබුද්ධො භික්ඛාය චරිතුං නාසක්ඛි, ආකාසෙන පණ්ණසාලං ගන්ත්වා පරිනිබ්බායි. මනුස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ අනාගච්ඡන්තෙ ‘‘කිඤ්චි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තත්ථ ගන්ත්වා තං පරිනිබ්බුතං දිස්වා රොදිංසු පරිදෙවිංසු. සොපි මහාජනං ගච්ඡන්තං දිස්වා තත්ථ ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධං සඤ්ජානිත්වා ‘‘අයං පිණ්ඩාය පවිසන්තො ද්වාරන්තරෙ මම සම්මුඛීභූතො, අහං අත්තනො සිප්පං වීමංසන්තො ඉමං පහරි’’න්ති ආහ. මනුස්සා ‘‘ඉමිනා කිර පාපකෙන පච්චෙකබුද්ධො පහටො, ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති පොථෙත්වා තත්ථෙව නං ජීවිතක්ඛයං පාපෙසුං. සො අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං මහාපථවී යොජනමත්තං උස්සන්නා, තාව පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන ගිජ්ඣකූටමත්ථකෙ සට්ඨිකූටපෙතො හුත්වා නිබ්බත්ති. සත්ථා තස්ස ඉමං පුබ්බකම්මං කථෙත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, බාලස්ස ¶ නාම සිප්පං වා ඉස්සරියං වා උප්පජ්ජමානං අනත්ථාය උප්පජ්ජති. බාලො හි සිප්පං වා ඉස්සරියං වා ලභිත්වා අත්තනො අනත්ථමෙව කරොතී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ.

‘‘යාවදෙව අනත්ථාය, ඤත්තං බාලස්ස ජායති;

හන්ති බාලස්ස සුක්කංසං, මුද්ධමස්ස විපාතය’’න්ති.

තත්ථ යාවදෙවාති අවධිපරිච්ඡෙදනත්ථෙ නිපාතො. ඤත්තන්ති ජානනසභාවො. යං සිප්පං ජානාති ¶ , යම්හි වා ඉස්සරියෙ යසෙ සම්පත්තියඤ්ච ඨිතො ජනෙන ඤායති, පාකටො පඤ්ඤාතො හොති, තස්සෙතං නාමං. සිප්පං වා හි ඉස්සරියාදිභාවො වා බාලස්ස අනත්ථායෙව ජායති. තං නිස්සාය සො අත්තනො අනත්ථමෙව කරොති. හන්තීති විනාසෙති. සුක්කංසන්ති කුසලකොට්ඨාසං, බාලස්ස හි සිප්පං වා ඉස්සරියං වා උප්පජ්ජමානං කුසලකොට්ඨාසං ඝාතෙන්තමෙව උප්පජ්ජති. මුද්ධන්ති පඤ්ඤායෙතං නාමං. විපාතයන්ති විද්ධංසයමානං. තස්ස හි තං සුක්කංසං හනන්තං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං මුද්ධං විපාතෙන්තං විද්ධංසෙන්තමෙව හන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු.

අසන්තං ¶ ¶ භාවනමිච්ඡෙය්යාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සුධම්මත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා මච්ඡිකාසණ්ඩෙ සමුට්ඨාය සාවත්ථියං නිට්ඨිතා.

මච්ඡිකාසණ්ඩනගරස්මිඤ්හි චිත්තො නාම ගහපති පඤ්චවග්ගියානං අබ්භන්තරං මහානාමත්ථෙරං නාම පිණ්ඩාය චරමානං දිස්වා තස්ස ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා පත්තං ආදාය ගෙහං පවෙසෙත්වා භොජෙත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ ධම්මකථං සුණන්තො සොතාපත්තිඵලං පත්වා අචලසද්ධො හුත්වා අම්බාටකවනං නාම අත්තනො උය්යානං සඞ්ඝාරාමං කත්තුකාමො ථෙරස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා නිය්යාදෙසි. තස්මිං ඛණෙ ‘‘පතිට්ඨිතං බුද්ධසාසන’’න්ති උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි. මහාසෙට්ඨි උය්යානෙ මහාවිහාරං කාරෙත්වා සබ්බදිසාහි ආගතානං භික්ඛූනං විවටද්වාරො අහොසි. මච්ඡිකාසණ්ඩෙ සුධම්මත්ථෙරො නාම නෙවාසිකො අහොසි.

අපරෙන සමයෙන චිත්තස්ස ගුණකථං සුත්වා ද්වෙ අග්ගසාවකා තස්ස සඞ්ගහං කත්තුකාමා මච්ඡිකාසණ්ඩං අගමංසු. චිත්තො ගහපති තෙසං ආගමනං සුත්වා අඩ්ඪයොජනමග්ගං පච්චුග්ගන්ත්වා තෙ ආදාය අත්තනො විහාරං පවෙසෙත්වා ආගන්තුකවත්තං කත්වා, ‘‘භන්තෙ, ථොකං ධම්මකථං සොතුකාමොම්හී’’ති ධම්මසෙනාපතිං යාචි. අථ නං ථෙරො, ‘‘උපාසක, අද්ධානෙන ආගතාම්හා කිලන්තරූපා. අපිච ථොකං සුණාහී’’ති තස්ස ධම්මං කථෙසි. සො ථෙරස්ස ධම්මං සුණන්තොව අනාගාමිඵලං පාපුණි. සො ද්වෙ අග්ගසාවකෙ වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං මම ¶ ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා ¶ පච්ඡා නෙවාසිකං සුධම්මත්ථෙරං ‘‘තුම්හෙපි, භන්තෙ, ස්වෙ ථෙරෙහි සද්ධිං ආගච්ඡෙය්යාථා’’ති නිමන්තෙසි. සො ‘‘අයං මං පච්ඡා නිමන්තෙතී’’ති කුද්ධො පටික්ඛිපිත්වා පුනප්පුනං යාචියමානොපි පටික්ඛිපි එව. උපාසකො ‘‘පඤ්ඤායිස්සථ, භන්තෙ’’ති පක්කමිත්වා පුනදිවසෙ අත්තනො නිවෙසනෙ මහාදානං සජ්ජෙසි. සුධම්මත්ථෙරොපි පච්චූසකාලෙයෙව ‘‘කීදිසො නු ඛො ගහපතිනා අග්ගසාවකානං සක්කාරො සජ්ජිතො, ස්වෙ ගන්ත්වා පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා පාතොව පත්තචීවරං ආදාය තස්ස ගෙහං අගමාසි.

සො ගහපතිනා ‘‘නිසීදථ, භන්තෙ’’ති වුච්චමානොපි ‘‘නාහං නිසීදාමි, පිණ්ඩාය චරිස්සාමී’’ති වත්වා අග්ගසාවකානං පටියාදිතං සක්කාරං ඔලොකෙත්වා ¶ ගහපතිං ජාතියා ඝට්ටෙතුකාමො ‘‘උළාරො තෙ, ගහපති, සක්කාරො, අපිචෙත්ථ එකඤ්ඤෙව නත්ථී’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘තිලසංගුළිකා, ගහපතී’’ති වත්වා ගහපතිනා කාකොපමාය අපසාදිතො කුජ්ඣිත්වා ‘‘එසො තෙ, ගහපති, ආවාසො, පක්කමිස්සාමහ’’න්ති වත්වා යාවතතියං වාරියමානොපි පක්කමිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා චිත්තෙන ච අත්තනා ච වුත්තවචනං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘තයා උපාසකො සද්ධො පසන්නො හීනෙන ඛුංසිතො’’ති තස්සෙව දොසං ආරොපෙත්වා පටිසාරණීයකම්මං කාරාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, චිත්තගහපතිං ඛමාපෙහී’’ති පෙසෙසි. සො තත්ථ ගන්ත්වා, ‘‘ගහපති, මය්හමෙව සො දොසො, ඛමාහි මෙ’’ති වත්වාපි ‘‘නාහං ඛමාමී’’ති ¶ තෙන පටික්ඛිත්තො මඞ්කුභූතො තං ඛමාපෙතුං නාසක්ඛි. පුනදෙව සත්ථු සන්තිකං පච්චාගමාසි. සත්ථා ‘‘නාස්ස උපාසකො ඛමිස්සතී’’ති ජානන්තොපි ‘‘මානථද්ධො එස, තිංසයොජනං තාව මග්ගං ගන්ත්වා පච්චාගච්ඡතූ’’ති ඛමනූපායං අනාචික්ඛිත්වාව උය්යොජෙසි. අථස්ස පුනාගතකාලෙ නිහතමානස්ස අනුදූතං දත්වා ‘‘ගච්ඡ, ඉමිනා සද්ධිං ගන්ත්වා උපාසකං ඛමාපෙහී’’ති වත්වා ‘‘සමණෙන නාම ‘මය්හං විහාරො, මය්හං නිවාසට්ඨානං, මය්හං උපාසකො, මය්හං උපාසිකා’ති මානං වා ඉස්සං වා කාතුං න වට්ටති. එවං කරොන්තස්ස හි ඉච්ඡාමානාදයො කිලෙසා වඩ්ඪන්තී’’ති අනුසන්ධිං ඝට්ටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අසන්තං භාවනමිච්ඡෙය්ය, පුරෙක්ඛාරඤ්ච භික්ඛුසු;

ආවාසෙසු ඉස්සරියං, පූජා පරකුලෙසු ච.

‘‘මමෙව කත මඤ්ඤන්තු, ගිහී පබ්බජිතා උභො.

මමෙවාතිවසා අස්සු, කිච්චාකිච්චෙසු කිස්මිචි;

ඉති බාලස්ස සඞ්කප්පො, ඉච්ඡා මානො ච වඩ්ඪතී’’ති.

තත්ථ ¶ අසන්තන්ති යො බාලො භික්ඛු අවිජ්ජමානං සම්භාවනං ඉච්ඡෙය්ය, ‘‘අස්සද්ධොව සමානො ‘සද්ධොති මං ජනො ¶ ජානාතූ’ති ඉච්ඡතී’’ති. පාපිච්ඡතානිද්දෙසෙ (විභ. 851) වුත්තනයෙනෙව බාලො ‘‘අසද්ධො දුස්සීලො අප්පස්සුතො අප්පවිවිත්තො කුසීතො අනුපට්ඨිතස්සති අසමාහිතො දුප්පඤ්ඤො අඛීණාසවොව සමානො ‘අහො වත මං ජනො අයං සද්ධො, සීලවා, බහුස්සුතො, පවිවිත්තො, ආරද්ධවීරියො, උපට්ඨිතස්සති, සමාහිතො, පඤ්ඤවා ¶ , ඛීණාසවො’ති ජානෙය්යා’’ති ඉදං අසන්තසම්භාවනං ඉච්ඡති. පුරෙක්ඛාරන්ති පරිවාරං. ‘‘අහො වත මං සකලවිහාරෙ භික්ඛූ පරිවාරෙත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තා විහරෙය්යු’’න්ති එවං ඉච්ඡාචාරෙ ඨත්වා පුරෙක්ඛාරඤ්ච භික්ඛූසු ඉච්ඡති. ආවාසෙසූති සඞ්ඝිකෙසු ච ආවාසෙසු යානි විහාරමජ්ඣෙ පණීතසෙනාසනානි, තානි අත්තනො සන්දිට්ඨසම්භත්තාදීනං භික්ඛූනං ‘‘තුම්හෙ ඉධ වසථා’’ති විචාරෙන්තො සයම්පි වරතරං සෙනාසනං පලිබොධෙන්තො, සෙසානං ආගන්තුකභික්ඛූනං පච්චන්තිමානි ලාමකසෙනාසනානි චෙව අමනුස්සපරිග්ගහිතානි ච ‘‘තුම්හෙ ඉධ වසථා’’ති විචාරෙන්තො ආවාසෙසු ඉස්සරියං ඉච්ඡති. පූජා පරකුලෙසු චාති නෙව මාතාපිතූනං න ඤාතකානං පරෙසුයෙව කුලෙසු ‘‘අහො වතිමෙ මය්හමෙව දදෙය්යුං, න අඤ්ඤෙස’’න්ති එවං චතුප්පච්චයෙහි පූජං ඉච්ඡති.

මමෙව කත මඤ්ඤන්තූති යස්ස ච බාලස්ස ¶ ‘‘යංකිඤ්චි විහාරෙ උපොසථාගාරාදිකරණවසෙන කතං නවකම්මං, තං සබ්බං අම්හාකං ථෙරෙන කතන්ති එවං ගිහී ච පබ්බජිතා ච උභොපි මමෙව නිස්සාය කතං පරිකම්මං නිට්ඨිතං මඤ්ඤන්තූ’’ති සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. මමෙවාතිවසා අස්සූති ‘‘ගිහී ච පබ්බජිතා ච සබ්බෙපි මමෙව වසෙ වත්තන්තු, සකටගොණවාසිඵරසුආදීනි වා ලද්ධබ්බානි හොන්තු, අන්තමසො යාගුමත්තම්පි තාපෙත්වා පිවනාදීනි වා, එවරූපෙසු කිච්චාකිච්චෙසු ඛුද්දකමහන්තෙසු කරණීයෙසු කිස්මිඤ්චි එකකිච්චෙපි මමෙව වසෙ වත්තන්තු, මමෙව ආපුච්ඡිත්වා කරොන්තූ’’ති සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති. ඉති බාලස්සාති යස්ස බාලස්ස සා ච ඉච්ඡා අයඤ්ච එවරූපො සඞ්කප්පො උප්පජ්ජති, තස්ස නෙව විපස්සනා, න මග්ගඵලානි වඩ්ඪන්ති. කෙවලං පනස්ස චන්දොදයෙ සමුද්දස්ස උදකං විය ඡසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජමානා තණ්හා චෙව නවවිධමානො ච වඩ්ඪතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සුධම්මත්ථෙරොපි ඉමං ඔවාදං සුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා උට්ඨායාසනා පදක්ඛිණං කත්වා තෙන අනුදූතෙන භික්ඛුනා සද්ධිං ගන්ත්වා උපාසකස්ස චක්ඛුපථෙ ආපත්තිං පටිකරිත්වා උපාසකං ඛමාපෙසි. සො උපාසකෙන ‘‘ඛමාමහං, භන්තෙ, සචෙ මය්හං දොසො අත්ථි, ඛමථ මෙ’’ති පටිඛමාපිතො ¶ සත්ථාරා දින්නෙ ඔවාදෙ ඨත්වා කතිපාහෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං ¶ පාපුණි. උපාසකොපි ¶ චින්තෙසි – ‘‘මයා සත්ථාරං අදිස්වාව සොතාපත්තිඵලං පත්තං, අදිස්වා එව අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨිතො, සත්ථාරං මෙ දට්ඨුං වට්ටතී’’ති. සො තිලතණ්ඩුලසප්පිඵාණිතවත්ථච්ඡාදනාදීහි පරිපූරානි පඤ්ච සකටසතානි යොජාපෙත්වා ‘‘සත්ථාරං දට්ඨුකාමා ආගච්ඡන්තු, පිණ්ඩපාතාදීහි න කිලමිස්සන්තී’’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචාපෙත්වා භික්ඛුනීසඞ්ඝස්සාපි උපාසකානම්පි උපාසිකානම්පි ආරොචාපෙසි. තෙන සද්ධිං පඤ්චසතා පඤ්චසතා භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච උපාසකා ච උපාසිකායො ච නික්ඛමිංසු. සො තෙසඤ්චෙව අත්තනො පරිසාය චාති තිණ්ණං ජනසහස්සානං යථා තිංසයොජනෙ මග්ගෙ යාගුභත්තාදීහි කිඤ්චි වෙකල්ලං න හොති, තථා සංවිදහි. තස්ස පන නික්ඛන්තභාවං ඤත්වා යොජනෙ යොජනෙ දෙවතා ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා දිබ්බෙහි යාගුඛජ්ජකභත්තපානකාදීහි තං මහාජනං උපට්ඨහිංසු, කස්සචි කෙනචි වෙකල්ලං න හොති. එවං දෙවතාහි උපට්ඨියමානො දෙවසිකං යොජනං ගච්ඡන්තො මාසෙන සාවත්ථිං පාපුණි, පඤ්ච සකටසතානි යථාපූරිතානෙව අහෙසුං. දෙවතාහි චෙව මනුස්සෙහි ච අභිහටං පණ්ණාකාරං විස්සජ්ජෙන්තොව අගමාසි.

සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, අජ්ජ වඩ්ඪමානකච්ඡායාය චිත්තො ගහපති පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො ආගන්ත්වා මං වන්දිස්සතී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, තස්ස තුම්හාකං ¶ වන්දනකාලෙ කිඤ්චි පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති? ‘‘භවිස්සති, ආනන්දා’’ති. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? තස්ස ආගන්ත්වා ‘‘මං වන්දනකාලෙ රාජමානෙන අට්ඨකරීසමත්තෙ පදෙසෙ ජණ්ණුකමත්තෙන ඔධිනා පඤ්චවණ්ණානං දිබ්බපුප්ඵානං ඝනවස්සං වස්සිස්සතී’’ති. තං කථං සුත්වා නගරවාසිනො ‘‘එවං මහාපුඤ්ඤො කිර චිත්තො නාම ගහපති ආගන්ත්වා අජ්ජ සත්ථාරං වන්දිස්සති, එවරූපං කිර පාටිහාරියං භවිස්සති, මයම්පි තං මහාපුඤ්ඤං දට්ඨුං ලභිස්සාමා’’ති පණ්ණාකාරං ආදාය මග්ගස්ස උභොසු පස්සෙසු අට්ඨංසු. විහාරසමීපෙ ආගතකාලෙ පඤ්ච භික්ඛුසතානි පඨමං ආගමිංසු. චිත්තො ගහපති, ‘‘අම්මා, තුම්හෙ පච්ඡතො ආගච්ඡථා’’ති මහාඋපාසිකායො ඨපෙත්වා පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. බුද්ධානං සම්මුඛට්ඨානෙ පන ඨිතා වා නිසින්නා වා ඉතො වා එත්තො වා න හොන්ති, බුද්ධවීථියා ද්වීසු පස්සෙසු නිච්චලාව තිට්ඨන්ති. චිත්තො ගහපති මහන්තං බුද්ධවීථිං ඔක්කමි. තීණි ඵලානි පත්තෙන අරියසාවකෙන ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානං කම්පි. ‘‘එසො කිර චිත්තො ගහපතී’’ති මහාජනො ඔලොකෙසි ¶ . සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ඡබ්බණ්ණානං බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිසිත්වා ද්වීසු ගොප්ඵකෙසු සත්ථු පාදෙ ගහෙත්වා වන්දි. තං ඛණඤ්ඤෙව වුත්තප්පකාරං පුප්ඵවස්සං වස්සි, සාධුකාරසහස්සානි පවත්තයිංසු. සො එකමාසං සත්ථු සන්තිකෙ වසි, වසමානො ච සකලං බුද්ධප්පමුඛං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ විහාරෙයෙව නිසීදාපෙත්වා මහාදානං අදාසි, අත්තනා සද්ධිං ආගතෙපි අන්තොවිහාරෙයෙව කත්වා පටිජග්ගි. එකදිවසම්පි අත්තනො සකටෙසු කිඤ්චි ගහෙතබ්බං නාහොසි, දෙවමනුස්සෙහි ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව දානං අදාසි, සබ්බකිච්චානි අකාසි. සො සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ‘තුම්හාකං දානං දස්සාමී’ති ආගච්ඡන්තො මාසං අන්තරාමග්ගෙ අහොසිං. ඉධෙව මෙ මාසො වීතිවත්තො, මයා ආභතං පණ්ණාකාරං කිඤ්චි ගහෙතුං න ලභාමි, එත්තකං කාලං දෙවමනුස්සෙහි ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව දානං අදාසිං, සොහං සචෙපි ඉධ සංවච්ඡරං වසිස්සාමි, නෙව මම දෙය්යධම්මං දාතුං ලභිස්සාමි. අහං සකටානි ඔතාරෙත්වා ගන්තුං ඉච්ඡාමි, පටිසාමනට්ඨානං මෙ ආරොචාපෙථා’’ති.

සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, උපාසකස්ස එකං පදෙසං තුච්ඡං කාරෙත්වා දෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. කප්පියභූමි (මහාව. 295) කිර චිත්තස්ස ගහපතිනො අනුඤ්ඤාතා. උපාසකොපි අත්තනා සද්ධිං ආගතෙහි තීහි ජනසහස්සෙහි සද්ධිං තුච්ඡසකටෙහි පුන මග්ගං පටිපජ්ජි. දෙවමනුස්සා උට්ඨාය, ‘‘අය්ය, තයා තුච්ඡසකටෙහි ගමනකම්මං කත’’න්ති සත්තහි රතනෙහි සකටානි පූරයිංසු. සො අත්තනො ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව මහාජනං පටිජග්ගන්තො අගමාසි. ආනන්දත්ථෙරො සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්තොපි මාසෙන ආගතො, ඉධාපි මාසමෙව වුට්ඨො, එත්තකං කාලං දෙවමනුස්සෙහි අභිහටපණ්ණාකාරෙනෙව මහාවදානං අදාසි, ඉදානි පඤ්ච සකටසතානි තුච්ඡානි කත්වා මාසෙනෙව කිර ගමිස්සති, දෙවමනුස්සා පනස්ස උට්ඨාය, ‘අය්ය ¶ , තයා තුච්ඡසකටෙහි ගමනකම්මං කත’න්ති පඤ්ච සකටසතානි සත්තරතනෙහි පූරයිංසු. සො පුන අත්තනො ආභතපණ්ණාකාරෙනෙව කිර මහාජනං පටිජග්ගන්තො ගමිස්සතී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, එතස්ස තුම්හාකං සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සෙවායං සක්කාරො උප්පජ්ජති, උදාහු අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි උප්පජ්ජතී’’ති? ‘‘ආනන්ද, මම සන්තිකං ආගච්ඡන්තස්සාපි අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තස්සාපි එතස්ස ¶ උප්පජ්ජතෙව. අයඤ්හි උපාසකො සද්ධො පසන්නො සම්පන්නසීලො, එවරූපො පුග්ගලො යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙවස්ස ලාභසක්කාරො නිබ්බත්තතී’’ති වත්වා සත්ථා ඉමං පකිණ්ණකවග්ගෙ ගාථමාහ –

‘‘සද්ධො සීලෙන සම්පන්නො, යසො භොගසමප්පිතො;

යං යං පදෙසං භජති, තත්ථ තත්ථෙව පූජිතො’’ති. (ධ. ප. 303);

අත්ථො පනස්සා තත්ථෙව ආවිභවිස්සති.

එවං ¶ වුත්තෙ ආනන්දත්ථෙරො චිත්තස්ස පුබ්බකම්මං පුච්ඡි. අථස්ස සත්ථා ආචික්ඛන්තො ආහ –

ආනන්ද, අයං පදුමුත්තරස්ස භගවතො පාදමූලෙ කතාභිනීහාරො කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපබුද්ධකාලෙ මිගලුද්දකකුලෙ නිබ්බත්තො වුද්ධිමන්වාය එකදිවසං දෙවෙ වස්සන්තෙ මිගානං මාරණත්තාය සත්තිං ආදාය අරඤ්ඤං ගන්ත්වා මිගෙ ඔලොකෙන්තො එකස්මිං අකටපබ්භාරෙ සසීසං පාරුපිත්වා එකං භික්ඛුං නිසින්නං දිස්වා ‘‘එකො, අය්යො, සමණධම්මං කරොන්තො නිසින්නො භවිස්සති, භත්තමස්ස ආහරිස්සාමී’’ති වෙගෙන ගෙහං ගන්ත්වා එකස්මිං උද්ධනෙ හිය්යො, ආභතමංසං, එකස්මිං භත්තං පචාපෙත්වා අඤ්ඤෙ පිණ්ඩපාතචාරිකෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසම්පි පත්තෙ ආදාය පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා භික්ඛං සම්පාදෙත්වා, ‘‘අය්යෙ, පරිවිසථා’’ති අඤ්ඤං ආණාපෙත්වා තං භත්තං පුටකෙ පක්ඛිපිත්වා ආදාය ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ නානාපුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පත්තපුටෙ කත්වා ථෙරස්ස නිසින්නට්ඨානං ගන්ත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, සඞ්ගහං කරොථා’’ති වත්වා පත්තං ආදාය පූරෙත්වා ථෙරස්ස හත්ථෙ ඨපෙත්වා තෙහි පුප්ඵෙහි පූජං කත්වා ‘‘යථා මෙ අයං රසපිණ්ඩපාතො පුප්ඵපූජාය සද්ධිං චිත්තං තොසෙසි, එවං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පණ්ණාකාරසහස්සානි ආදාය ආගන්ත්වා මය්හං චිත්තං තොසෙන්තු, පඤ්චවණ්ණකුසුමවස්සඤ්ච වස්සතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති, නිබ්බත්තට්ඨානෙ ජණ්ණුකමත්තෙන ඔධිනා දිබ්බපුප්ඵවස්සං වස්සි. ඉදානිපිස්ස ජාතදිවසෙ චෙව ඉධ ච ආගතස්ස පුප්ඵවස්සවස්සනඤ්ච පණ්ණාකාරාභිහාරො ච සත්තහි රතනෙහි සකටපූරණඤ්ච තස්සෙව කම්මස්ස නිස්සන්දොති.

අඤ්ඤා ¶ ¶ හි ලාභූපනිසාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො වනවාසිකතිස්සත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා රාජගහෙ සමුට්ඨිතා.

සාරිපුත්තත්ථෙරස කිර පිතු වඞ්ගන්තබ්රාහ්මණස්ස සහායකො මහාසෙනබ්රාහ්මණො නාම රාජගහෙ වසති. සාරිපුත්තත්ථෙරො එකදිවසං පිණ්ඩාය චරන්තො තස්මිං අනුකම්පාය තස්ස ගෙහද්වාරං අගමාසි. සො පන පරික්ඛීණවිභවො දලිද්දො. සො ‘‘මම පුත්තො මය්හං ගෙහද්වාරං පිණ්ඩාය චරිතුං ආගතො භවිස්සති, අහඤ්චම්හි දුග්ගතො, මය්හං දුග්ගතභාවං න ජානාති මඤ්ඤෙ, නත්ථි මෙ කොචි දෙය්යධම්මො’’ති ථෙරස්ස සම්මුඛා භවිතුං අසක්කොන්තො නිලීයි. ථෙරො අපරම්පි දිවසං ¶ අගමාසි, බ්රාහ්මණො තථෙව නිලීයි. ‘‘කිඤ්චිදෙව ලභිත්වා දස්සාමී’’ති චින්තෙන්තොපි නාලභි. අථෙකදිවසං එකස්මිං බ්රාහ්මණවාචකෙ ථූලසාටකෙන සද්ධිං පායසපාතිං ලභිත්වා ආදාය ගෙහං ගන්ත්වාව ථෙරං අනුස්සරි, ‘‘ඉමං පිණ්ඩපාතං මයා ථෙරස්ස දාතුං වට්ටතී’’ති. ථෙරොපි තං ඛණං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය තං බ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘බ්රාහ්මණො දෙය්යධම්මං ලභිත්වා මම ආගමනං පච්චාසීසති, මයා තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය තස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි.

බ්රාහ්මණො ථෙරං දිස්වාව චිත්තං පසීදි. අථ නං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පටිසන්ථාරං කත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පායසපාතිං ගහෙත්වා ථෙරස්ස පත්තෙ ආකිරි ¶ . ථෙරො උපඩ්ඪං සම්පටිච්ඡිත්වා හත්ථෙන පත්තං පිදහි. අථ නං බ්රාහ්මණො ආහ – ‘‘භන්තෙ, එකපටිවීසමත්තොව අයං පායසො, පරලොකසඞ්ගහං මෙ කරොථ, මා ඉධලොකසඞ්ගහං, නිරවසෙසමෙව දාතුකාමොම්හී’’ති සබ්බං ආකිරි. ථෙරො තත්ථෙව පරිභුඤ්ජි. අථස්ස භත්තකිච්චපරියොසානෙ තම්පි සාටකං දත්වා වන්දිත්වා එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, අහම්පි තුම්හෙහි දිට්ඨධම්මමෙව පාපුණෙය්ය’’න්ති. ථෙරො ‘‘එවං හොතු බ්රාහ්මණා’’ති තස්ස අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමන්තො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තො ජෙතවනං අගමාසි. ‘‘දුග්ගතකාලෙ දින්නදානං පන අතිවිය තොසෙතී’’ති බ්රාහ්මණොපි තං දානං දත්වා පසන්නචිත්තො සොමනස්සජාතො ථෙරෙ අධිමත්තං සිනෙහමකාසි. සො ථෙරෙ සිනෙහෙනෙව කාලං කත්වා සාවත්ථියං ථෙරස්සූපට්ඨාකකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි ¶ . තංඛණෙයෙව පනස්ස මාතා ‘‘කුච්ඡියං මෙ ගබ්භො පතිට්ඨිතො’’ති ඤත්වා සාමිකස්ස ආරොචෙසි. සො තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි.

තස්සා අච්චුණ්හඅතිසීතඅතිඅම්බිලාදිපරිභොගං වජ්ජෙත්වා සුඛෙන ගබ්භං පරිහරියමානාය එවරූපො දොහළො උප්පජ්ජි ‘‘අහො වතාහං සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි නිමන්තෙත්වා ගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා අසම්භින්නඛීරපායසං දත්වා සයම්පි කාසායවත්ථානි පරිදහිත්වා සුවණ්ණසරකං ආදාය ආසනපරියන්තෙ නිසීදිත්වා එත්තකානං භික්ඛූනං උච්ඡිට්ඨපායසං පරිභුඤ්ජෙය්ය’’න්ති. තස්සා කිර සො කාසායවත්ථපරිදහනෙ දොහළො කුච්ඡියං පුත්තස්ස බුද්ධසාසනෙ පබ්බජ්ජාය පුබ්බනිමිත්තං අහොසි. අථස්සා ඤාතකා ¶ ‘‘ධම්මිකො නො ධීතාය දොහළො’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරං සඞ්ඝත්ථෙරං කත්වා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අසම්භින්නඛීරපායසං අදංසු. සාපි එකං කාසාවං නිවාසෙත්වා එකං පාරුපිත්වා සුවණ්ණසරකං ගහෙත්වා ආසනපරියන්තෙ නිසින්නා උච්ඡිට්ඨපායසං පරිභුඤ්ජි, දොහළො පටිප්පස්සම්භි. තස්සා යාව ගබ්භවුට්ඨානා අන්තරන්තරා කතමඞ්ගලෙසුපි, දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජාතාය කතමඞ්ගලෙසුපි සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානං ¶ පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු. පුබ්බෙ කිරෙස දාරකෙන බ්රාහ්මණකාලෙ දින්නපායසස්ස නිස්සන්දො.

ජාතමඞ්ගලදිවසෙ පන තං දාරකං පාතොව න්හාපෙත්වා මණ්ඩෙත්වා සිරිසයනෙ සතසහස්සග්ඝනිකස්ස කම්බලස්ස උපරි නිපජ්ජාපෙසුං. සො තත්ථ නිපන්නකොව ථෙරං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මෙ පුබ්බාචරියො, මයා ථෙරං නිස්සාය අයං සම්පත්ති ලද්ධා, මයා ඉමස්ස එකං පරිච්චාගං කාතුං වට්ටතී’’ති සික්ඛාපදගහණත්ථාය ආනීයමානො තං කම්බලං චූළඞ්ගුලියා වෙඨෙත්වා අග්ගහෙසි. අථස්ස ‘‘අඞ්ගුලියං කම්බලො ලග්ගො’’ති තෙ තං හරිතුං ආරභිංසු. සො පරොදි. ඤාතකා ‘‘අපෙථ, මා දාරකං රොදාපෙථා’’ති කම්බලෙනෙව සද්ධිං ආනයිංසු. සො ථෙරං වන්දනකාලෙ කම්බලතො අඞ්ගුලිං අපකඩ්ඪිත්වා කම්බලං ථෙරස්ස පාදමූලෙ පාතෙසි. ඤාතකා ‘‘දහරකුමාරෙන අජානිත්වා කත’’න්ති අවත්වා ‘‘පුත්තෙන නො දින්නං, පරිච්චත්තමෙව හොතු, භන්තෙ’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, සතසහස්සග්ඝනිකෙන කම්බලෙන පූජාකාරකස්ස තුම්හාකං දාසස්ස සික්ඛාපදානි දෙථා’’ති ¶ ආහංසු. ‘‘කො නාමො අයං දාරකො’’ති? ‘‘භන්තෙ, අය්යෙන සමානනාමකො ¶ , තිස්සො නාමෙස භවිස්සතී’’ති. ථෙරො කිර ගිහිකාලෙ උපතිස්සමාණවො නාම අහොසි. මාතාපිස්ස චින්තෙසි – ‘‘න මයා පුත්තස්ස අජ්ඣාසයො භින්දිතබ්බො’’ති. එවං දාරකස්ස නාමකරණමඞ්ගලං කත්වා පුන තස්ස ආහාරපරිභොගමඞ්ගලෙපි පුන තස්ස කණ්ණවිජ්ඣනමඞ්ගලෙපි දුස්සගහණමඞ්ගලෙපි චූළාකප්පනමඞ්ගලෙපි සාරිපුත්තත්ථෙරප්පමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු.

දාරකො වුද්ධිමන්වාය සත්තවස්සිකකාලෙ මාතරං ආහ – ‘‘අම්ම, ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, තාත, පුබ්බෙවාහං ‘න මයා පුත්තස්ස අජ්ඣාසයො භින්දිතබ්බො’ති මනං අකාසිං, පබ්බජ, පුත්තා’’ති ථෙරං නිමන්තාපෙත්වා තස්ස ආගතස්ස භික්ඛඤ්ච දත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දාසො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති වදති, ඉමං ආදාය සායං විහාරං ආගමිස්සාමා’’ති ථෙරං උය්යොජෙත්වා සායන්හසමයෙ මහන්තෙන සක්කාරසම්මානෙන පුත්තං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා ථෙරස්ස නිය්යාදෙසි. ථෙරො තෙන සද්ධිං කථෙසි – ‘‘තිස්ස, පබ්බජ්ජා නාම දුක්කරා, උණ්හෙන අත්ථෙ සති සීතං ලභති, සීතෙන අත්ථෙ සති උණ්හං ලභති, පබ්බජිතා කිච්ඡෙන ජීවන්ති, ත්වඤ්ච සුඛෙධිතො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අහං තුම්හෙහි වුත්තනියාමෙනෙව සබ්බං කාතුං සක්ඛිස්සාමී’’ති. ථෙරො ‘‘සාධූ’’ති වත්වා තස්ස පටිකූලමනසිකාරවසෙන තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ¶ ආචික්ඛිත්වා තං පබ්බාජෙසි. සකලම්පි හි ද්වත්තිංසාකාරං කථෙතුං වට්ටතියෙව. සබ්බං කථෙතුං අසක්කොන්තෙන පන තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං කථෙතබ්බමෙව. ඉදඤ්හි කම්මට්ඨානං ¶ සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතමෙව. කෙසාදීසු එකෙකකොට්ඨාසෙසු අරහත්තං පත්තානං භික්ඛූනම්පි භික්ඛුනීනම්පි උපාසකානම්පි උපාසිකානම්පි පරිච්ඡෙදො නත්ථි. අබ්යත්තා භික්ඛූ පන පබ්බජෙන්තා අරහත්තස්සූපනිස්සයං නාසෙන්ති. තස්මා ථෙරො කම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙසි.

මාතාපිතරො පුත්තස්ස පබ්බජිතසක්කාරං කරොන්තා සත්තාහං විහාරෙයෙව බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු. භික්ඛූපි ‘‘නිබද්ධං අප්පොදකමධුපායසං පරිභුඤ්ජිතුං න සක්කොමා’’ති උජ්ඣායිංසු. තස්සපි මාතාපිතරො සත්තමෙ දිවසෙ සායං ගෙහං අගමංසු. සාමණෙරො අට්ඨමෙ දිවසෙ භික්ඛූහි සද්ධිං පිණ්ඩාය පාවිසි. සාවත්ථිවාසිනො ‘‘සාමණෙරො කිර අජ්ජ පිණ්ඩාය පවිසිස්සති, සක්කාරමස්ස ¶ කරිස්සාමා’’ති පඤ්චහි සාටකසතෙහි චුම්බටකානි කත්වා පඤ්ච පිණ්ඩපාතසතානි සජ්ජෙත්වා ආදාය පටිපථෙ ඨත්වා අදංසු, පුනදිවසෙ විහාරස්ස උපවනං ආගන්ත්වා අදංසු. එවං සාමණෙරො ද්වීහෙව දිවසෙහි සාටකසහස්සෙහි සද්ධිං පිණ්ඩපාතසහස්සං ලභිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාපෙසි. බ්රාහ්මණකාලෙ දින්නථූලසාටකස්ස කිරෙස නිස්සන්දො. අථස්ස භික්ඛූ ‘‘පිණ්ඩපාතදායකතිස්සො’’ති නාමං කරිංසු.

පුනෙකදිවසං සාමණෙරො සීතකාලෙ විහාරචාරිකං චරන්තො භික්ඛූ තත්ථ තත්ථ අග්ගිසාලාදීසු ¶ විසිබ්බෙන්තෙ දිස්වා ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, විසිබ්බෙන්තා නිසින්නාත්ථා’’ති? ‘‘සීතං නො පීළෙති සාමණෙරො’’ති. ‘‘භන්තෙ, සීතකාලෙ නාම කම්බලං පාරුපිතුං වට්ටති. සො හි සීතං පටිබාහිතුං සමත්ථො’’ති. සාමණෙර ‘‘ත්වං මහාපුඤ්ඤො කම්බලං ලභෙය්යාසි, අම්හාකං කුතො කම්බලො’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, කම්බලත්ථිකා මයා සද්ධිං ආගච්ඡන්තූ’’ති සකලවිහාරෙ ආරොචාපෙසි. අථ භික්ඛූ ‘‘සාමණෙරෙන සද්ධිං ගන්ත්වා කම්බලං ආහරිස්සාමා’’ති සත්තවස්සිකසාමණෙරං නිස්සාය සහස්සමත්තා භික්ඛූ නික්ඛමිංසු. සො ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං කුතො කම්බලං ලභිස්සාමී’’ති චිත්තම්පි අනුප්පාදෙත්වා තෙ ආදාය නගරාභිමුඛො පායාසි. සුදින්නස්ස හි දානස්ස එවරූපො ආනුභාවො හොති. සො බහිනගරෙයෙව ඝරපටිපාටියා චරන්තො පඤ්ච කම්බලසතානි ලභිත්වා අන්තොනගරං පාවිසි. මනුස්සා ඉතො චිතො ච කම්බලෙ ආහරන්ති.

එකො පන පුරිසො ආපණද්වාරෙන ආගච්ඡන්තො පඤ්ච කම්බලසතානි පසාරෙත්වා නිසින්නං එකං ආපණිකං දිස්වා ආහ – ‘‘අම්භො, එකො සාමණෙරො කම්බලෙ සංහරන්තො ආගච්ඡති, තව කම්බලෙ පටිච්ඡාදෙහී’’ති? ‘‘කිං පන සො දින්නකෙ ගණ්හාති, උදාහු අදින්නකෙ’’ති? ‘‘දින්නකෙ ගණ්හාතී’’ති ¶ . ‘‘එවං සන්තෙ සචෙ ඉච්ඡාමි, දස්සාමි, නො චෙ, න දස්සාමි, ගච්ඡ ත්ව’’න්ති උය්යොජෙසි. මච්ඡරිනො හි අන්ධබාලා එවරූපෙසු දානං දදමානෙසු මච්ඡරායිත්වා අසදිසදානං දිස්වා මච්ඡරායන්තො කාළො (ධ. ප. 177) විය නිරයෙ නිබ්බත්තන්ති. ආපණිකො චින්තෙසි – ‘‘අයං පුරිසො අත්තනො ධම්මතාය ආගච්ඡමානො ‘තව කම්බලෙ පටිච්ඡාදෙහී’ති මං ආහ. ‘සචෙපි සො දින්නකං ¶ ගණ්හා’ති, අහං පන ‘මම සන්තකං සචෙ ඉච්ඡාමි, දස්සාමි, නො චෙ, න ¶ දස්සාමී’ති අවචං, දිට්ඨකං පන අදෙන්තස්ස ලජ්ජා උප්පජ්ජති, අත්තනො සන්තකං පටිච්ඡාදෙන්තස්ස දොසො නත්ථි, ඉමෙසු පඤ්චකම්බලසතෙසු ද්වෙ කම්බලානි සතසහස්සග්ඝනිකානි, ඉමානෙව පටිච්ඡාදෙතුං වට්ටතී’’ති. ද්වෙපි කම්බලෙ දසාය දසං සම්බන්ධිත්වා තෙසං අන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා පටිච්ඡාදෙසි. සාමණෙරොපි භික්ඛුසහස්සෙන සද්ධිං තං පදෙසං පාපුණි. ආපණිකස්ස සාමණෙරං දිස්වාව පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි, සකලසරීරං සිනෙහෙන පරිපුණ්ණං අහොසි. සො චින්තෙසි – ‘‘තිට්ඨතු කම්බලානි, ඉමං දිස්වා හදයමංසම්පි දාතුං යුත්ත’’න්ති. තෙ ද්වෙපි කම්බලෙ නීහරිත්වා සාමණෙරස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තයා දිට්ඨධම්මස්ස භාගී අස්ස’’න්ති අවච. සොපිස්ස ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි.

සාමණෙරො අන්තොනගරෙපි පඤ්ච කම්බලසතානි ලභි. එවං එකදිවසංයෙව කම්බලසහස්සං ලභිත්වා භික්ඛුසහස්සස්ස අදාසි. අථස්ස කම්බලදායකතිස්සත්ථෙරොති නාමං කරිංසු. එවං නාමකරණදිවසෙ දින්නකම්බලො සත්තවස්සිකකාලෙ කම්බලසහස්සභාවං පාපුණි. බුද්ධසාසනඤ්හි ඨපෙත්වා නත්ථඤ්ඤං තං ඨානං, යත්ථ අප්පං දින්නං බහුං හොති, බහුං දින්නං බහුතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘තථාරූපොයං, භික්ඛවෙ, භික්ඛුසඞ්ඝො, යථාරූපෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ අප්පං දින්නං බහුං හොති, බහුං දින්නං බහුතර’’න්ති ¶ (ම. නි. 3.146) –

එවං සාමණෙරො එකකම්බලස්ස නිස්සන්දෙන සත්තවස්සිකොව කම්බලසහස්සං ලභි. තස්ස ජෙතවනෙ විහරන්තස්ස අභික්ඛණං ඤාතිදායකා සන්තිකං ආගන්ත්වා කථාසල්ලාපං කරොන්ති. සො චින්තෙසි – ‘‘මයා ඉධ වසන්තෙන ඤාතිදායකෙසු ආගන්ත්වා කථෙන්තෙසු අකථෙතුම්පි න සක්කා, එතෙහි සද්ධිං කථාපපඤ්චෙන අත්තනො පතිට්ඨං කාතුං න සක්කා, යංනූනාහං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා අරඤ්ඤං පවිසෙය්ය’’න්ති. සො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා උපජ්ඣායං වන්දිත්වා පත්තචීවරමාදාය විහාරා නික්ඛමිත්වා ‘‘සචෙ ආසන්නට්ඨානෙ වසිස්සාමි, ඤාතකා මං පක්කොසිස්සන්තී’’ති වීසති යොජනසතං මග්ගං අගමාසි. අථෙකෙන ගාමද්වාරෙන ගච්ඡන්තො එකං මහල්ලකපුරිසං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං නු ඛො, මහාඋපාසක ¶ , ඉමස්මිං පදෙසෙ වසන්තානං ¶ ආරඤ්ඤකවිහාරො අත්ථී’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මෙ මග්ගං ආචික්ඛාහී’’ති. මහල්ලකඋපාසකස්ස පන තං දිස්වාව පුත්තසිනෙහො උදපාදි. අථස්ස තත්ථෙව ඨිතො අනාචික්ඛිත්වා ‘‘එහි, භන්තෙ, ආචික්ඛිස්සාමි ¶ තෙ’’ති ගහෙත්වා අගමාසි. සාමණෙරො තෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ නානාපුප්ඵඵලපටිමණ්ඩිතෙ රුක්ඛපබ්බතපදෙසෙ දිස්වා ‘‘අයං, උපාසක, කිං පදෙසො නාම, අයං උපාසක කිං පදෙසො නාමා’’ති පුච්ඡි. සොපිස්ස තෙසං නාමානි ආචික්ඛන්තො ආරඤ්ඤකවිහාරං පත්වා ‘‘ඉදං, භන්තෙ, ඵාසුකට්ඨානං, ඉධෙව වසාහී’’ති වත්වා, ‘‘භන්තෙ, කො නාමො ත්ව’’න්ති නාමං පුච්ඡිත්වා ‘‘අහං වනවාසීතිස්සො නාම උපාසකා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ස්වෙ අම්හාකං ගාමෙ භික්ඛාය චරිතුං වට්ටතී’’ති වත්වා නිවත්තිත්වා අන්තොගාමමෙව ගතො. ‘‘වනවාසීතිස්සො නාම විහාරං ආගතො, තස්ස යාගුභත්තාදීනි පටියාදෙථා’’ති මනුස්සානං ආරොචෙසි.

සාමණෙරො පඨමමෙව තිස්සො නාම හුත්වා තතො පිණ්ඩපාතදායකතිස්සො කම්බලදායකතිස්සො වනවාසීතිස්සොති තීණි නාමානි ලභිත්වා සත්තවස්සබ්භන්තරෙ චත්තාරි නාමානි ලභි. සො පුනදිවසෙ පාතොව තං ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. මනුස්සා භික්ඛං දත්වා වන්දිංසු. සාමණෙරො ‘‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’’ති ආහ. එකමනුස්සොපි තස්ස භික්ඛං දත්වා පුන ගෙහං ගන්තුං නාසක්ඛි, සබ්බෙව ඔලොකෙන්තා අට්ඨංසු. සොපි අත්තනො යාපනමත්තමෙව ගණ්හි. සකලගාමවාසිනො තස්ස පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙසු ඉමං තෙමාසං ඉධ වසන්තෙසු මයං තීණි සරණානි ගහෙත්වා පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාය මාසස්ස අට්ඨ උපොසථකම්මානි ¶ උපවසිස්සාම, ඉධ වසනත්ථාය නො පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති. සො උපකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තෙසං පටිඤ්ඤං දත්වා නිබද්ධං තත්ථෙව පිණ්ඩපාතචාරං චරි. වන්දිතවන්දිතක්ඛණෙ ච ‘‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’’ති පදද්වයමෙව කථෙත්වා පක්කාමි. සො තත්ථෙවපඨමමාසඤ්ච දුතියමාසඤ්ච වීතිනාමෙත්වා තතියමාසෙ ගච්ඡන්තෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

අථස්ස පවාරෙත්වා වුට්ඨවස්සකාලෙ උපජ්ඣායො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති. ‘‘ගච්ඡ, සාරිපුත්තා’’ති. සො අත්තනො පරිවාරෙ පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ¶ ආදාය පක්කන්තො, ‘‘ආවුසො මොග්ගල්ලාන, අහං තිස්සසාමණෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ‘‘අහම්පි, ආවුසො, ගච්ඡාමී’’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමි. එතෙනුපායෙන මහාකස්සපත්ථෙරො අනුරුද්ධත්ථෙරො උපාලිත්ථෙරො පුණ්ණත්ථෙරොති සබ්බෙ මහාසාවකා පඤ්චහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමිංසු. සබ්බෙපි මහාසාවකානං පරිවාරා චත්තාලීස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තෙ වීසතියොජනසතං මග්ගං ගන්ත්වා ¶ ගොචරගාමං සම්පත්තා. සාමණෙරස්ස නිබද්ධූපට්ඨාකො උපාසකො ද්වාරෙයෙව ¶ දිස්වා පච්චුග්ගන්ත්වා වන්දි.

අථ නං සාරිපුත්තත්ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො, උපාසක, ඉමස්මිං පදෙසෙ ආරඤ්ඤකවිහාරො’’ති? ‘‘අත්ථි, භන්තෙ’’ති. ‘‘සභික්ඛුකො, අභික්ඛුකො’’ති? ‘‘සභික්ඛුකො, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො නාමො තත්ථ වසතී’’ති? ‘‘වනවාසීතිස්සො, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි මග්ගං නො ආචික්ඛා’’ති. ‘‘කෙ තුම්හෙ, භන්තෙ’’ති? ‘‘මයං සාමණෙරස්ස සන්තිකං ආගතා’’ති. උපාසකො ඔලොකෙත්වා ධම්මසෙනාපතිං ආදිං කත්වා සබ්බෙපි මහාසාවකෙ සඤ්ජානිත්වා නිරන්තරං පීතියා ඵුට්ඨසරීරො හුත්වා ‘‘තිට්ඨථ තාව, භන්තෙ’’ති වෙගෙන ගාමං පවිසිත්වා ‘‘එතෙ, අය්යා, සාරිපුත්තත්ථෙරං ආදිං කත්වා අසීති මහාසාවකා අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙහි සද්ධිං සාමණෙරස්ස සන්තිකං ආගතා, මඤ්චපීඨපච්චත්ථරණදීපතෙලාදීනි ගහෙත්වා වෙගෙන නික්ඛමථා’’ති උග්ඝොසෙසි. මනුස්සා ‘‘තාවදෙව මඤ්චාදීනි ගහෙත්වා ථෙරානං පදානුපදිකා හුත්වා ථෙරෙහි සද්ධිංයෙව විහාරං පවිසිංසු. සාමණෙරො භික්ඛුසඞ්ඝං සඤ්ජානිත්වා කතිපයානං මහාථෙරානං පත්තචීවරානි පටිග්ගහෙත්වා වත්තමකාසි. තස්ස ථෙරානං වසනට්ඨානං සංවිදහන්තස්ස පත්තචීවරං පටිසාමෙන්තස්සෙව අන්ධකාරො ජාතා’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරො උපාසකෙ ආහ – ‘‘ගච්ඡථ, උපාසකා, තුම්හාකං අන්ධකාරො ජාතො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අජ්ජ ධම්මස්සවනදිවසො, න මයං ගමිස්සාම, ධම්මං සුණිස්සාම, ඉතො පුබ්බෙ ධම්මස්සවනම්පි නත්ථී’’ති. ‘‘තෙන හි, සාමණෙර, දීපං ජාලෙත්වා ධම්මස්සවනස්ස කාලං ඝොසෙහී’’ති. සො තථා අකාසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘තිස්ස තව උපට්ඨාකා ‘ධම්මං සොතුකාමාම්හා’ති වදන්ති ¶ , කථෙහි තෙසං ධම්ම’’න්ති. උපාසකා එකප්පහාරෙනෙව උට්ඨාය, ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං අය්යො ‘සුඛිතා හොථ, දුක්ඛා මුච්චථා’ති ඉමානි ද්වෙ පදානි ඨපෙත්වා අඤ්ඤං ධම්මකථං න ජානාති ¶ , අම්හාකං අඤ්ඤං ධම්මකථිකං දෙථා’’ති වදිංසු. ‘‘සාමණෙරො පන අරහත්තං පත්වාපි නෙව තෙසං ධම්මකථං කථෙසී’’ති.

තදා පන නං උපජ්ඣායො, ‘‘සාමණෙර, කථං පන සුඛිතා හොන්ති, ‘කථං පන දුක්ඛා මුච්චන්තී’ති ඉමෙසං නො ද්වින්නං පදානං අත්ථං කථෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා ධම්මාසනං ආරුය්හ පඤ්චහි නිකායෙහි අත්ථඤ්ච කාරණඤ්ච ආකඩ්ඪිත්වා ඝනවස්සං වස්සන්තො චාතුද්දීපකමහාමෙඝො විය ඛන්ධධාතුආයතනබොධිපක්ඛියධම්මෙ විභජන්තො අරහත්තකූටෙන ධම්මකථං කථෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, එවං අරහත්තප්පත්තස්ස සුඛං හොති, අරහත්තං පත්තොයෙව දුක්ඛා මුච්චති, සෙසජනා ජාතිදුක්ඛාදීහි චෙව නිරයදුක්ඛාදීහි ච න පරිමුච්චන්තී’’ති ආහ. ‘‘සාධු, සාමණෙර, සුකථිතො තෙ පටිභාණො, ඉදානි සරභඤ්ඤං භණාහී’’ති. සො සරභඤ්ඤම්පි ¶ භණි. අරුණෙ උග්ගච්ඡන්තෙ සාමණෙරස්ස උපට්ඨාකමනුස්සා ද්වෙ භාගා අහෙසුං. එකච්චෙ ‘‘න වත නො ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො කක්ඛළො දිට්ඨපුබ්බො. කථඤ්හි නාම එවරූපං ධම්මකථං ජානන්තො එත්තකං කාලං මාතාපිතුට්ඨානෙ ඨත්වා උපට්ඨහන්තානං මනුස්සානං එකම්පි ධම්මපදං න කථෙසී’’ති කුජ්ඣිංසු. එකච්චෙ ‘‘ලාභා වත නො, යෙ මයං එවරූපං භදන්තං ගුණං වා අගුණං වා අජානන්තාපි උපට්ඨහිම්හ ¶ , ඉදානි ච පනස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සොතුං ලභිම්හා’’ති තුස්සිංසු.

සම්මාසම්බුද්ධොපි තං දිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො වනවාසීතිස්සස්ස උපට්ඨාකෙ අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ඉමමත්ථං උපධාරෙසි ‘‘වනවාසීතිස්සසාමණෙරස්ස උපට්ඨාකා එකච්චෙ තුට්ඨා, එකච්චෙ කුද්ධා, මය්හං පුත්තස්ස පන සාමණෙරස්ස කුද්ධා නිරයභාගිනො භවිස්සන්ති, ගන්තබ්බමෙව තත්ථ මයා, මයි ගතෙ සබ්බෙපි තෙ සාමණෙරෙ මෙත්තචිත්තං කත්වා දුක්ඛා මුච්චිස්සන්තී’’ති. තෙපි මනුස්සා භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා ගාමං ගන්ත්වා මණ්ඩපං කාරෙත්වා යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා සඞ්ඝස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තා නිසීදිංසු. භික්ඛූපි සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛාචාරවෙලාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තා සාමණෙරං පුච්ඡිංසු – ‘‘කිං, තිස්ස, ත්වං අම්හෙහි සද්ධිං ගමිස්සසි, උදාහු පච්ඡා’’ති? ‘‘මම ගමනවෙලායමෙව ගමිස්සාමි, ගච්ඡථ තුම්හෙ, භන්තෙ’’ති. භික්ඛූ පත්තචීවරමාදාය පවිසිංසු.

සත්ථා ¶ ජෙතවනස්මිංයෙව චීවරං පාරුපිත්වා පත්තමාදාය එකචිත්තක්ඛණෙනෙව ගන්ත්වා භික්ඛූනං පුරතො ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො ආගතො’’ති සකලගාමො සඞ්ඛුභිත්වා එකකොලාහලො අහොසි. මනුස්සා උදග්ගචිත්තා බුද්ධප්පමුඛං ¶ භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා යාගුං දත්වා ඛජ්ජකං අදංසු. සාමණෙරො භත්තෙ අනිට්ඨිතෙයෙව අන්තොගාමං පාවිසි. ගාමවාසිනො නීහරිත්වා තස්ස සක්කච්චං භික්ඛං අදංසු. සො යාපනමත්තං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පත්තං උපනාමෙසි. සත්ථා ‘‘ආහර, තිස්සා’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා පත්තං ගහෙත්වා ‘‘පස්ස, සාරිපුත්ත, තව සාමණෙරස්ස පත්ත’’න්ති ථෙරස්ස දස්සෙසි. ථෙරො සත්ථු හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා සාමණෙරස්ස දත්වා ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො පත්තට්ඨානෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරොහී’’ති ආහ.

ගාමවාසිනො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා අනුමොදනං යාචිංසු. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො එවමාහ – ‘‘ලාභා වත වො උපාසකා, යෙ තුම්හෙ අත්තනො කුලූපකං සාමණෙරං නිස්සාය සාරිපුත්තං මොග්ගල්ලානං කස්සපං අනුරුද්ධන්ති අසීතිමහාසාවකෙ ¶ දස්සනාය ලභථ, අහම්පි තුම්හාකං කුලූපකමෙව නිස්සාය ආගතො, බුද්ධදස්සනම්පි වො ඉමං නිස්සායෙව ලද්ධං, ලාභා වො, සුලද්ධං වො’’ති. මනුස්සා චින්තයිංසු – ‘‘අහො අම්හාකං ලාභා, බුද්ධානඤ්චෙව භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ආරාධනසමත්ථං අම්හාකං අය්යං දස්සනාය ලභාම, දෙය්යධම්මඤ්චස්ස දාතුං ලභාමා’’ති සාමණෙරස්ස කුද්ධා මනුස්සා තුස්සිංසු. තුට්ඨා මනුස්සා භිය්යොසොමත්තාය පසීදිංසු. අනුමොදනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසු. සත්ථා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. මනුස්සා සත්ථාරං අනුගන්ත්වා වන්දිත්වා නිවත්තිංසු. සත්ථා සාමණෙරෙන සද්ධිං සමධුරෙන ගච්ඡන්තො ¶ , ‘‘සාමණෙර, අයං පදෙසො කොනාමො, අයං පදෙසො කොනාමො’’ති පුබ්බෙ තස්ස උපාසකෙන දස්සිතපදෙසෙ පුච්ඡන්තො අගමාසි. සාමණෙරොපි, ‘‘භන්තෙ, අයං ඉත්ථන්නාමො, අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති ආචික්ඛමානොව අගමාසි. සත්ථා තස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා පබ්බතමත්ථකං අභිරුහි. තත්ථ ඨිතානං පන මහාසමුද්දො පඤ්ඤායති. සත්ථා සාමණෙරං පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙත්වා කිං පස්සසී’’ති? ‘‘මහාසමුද්දං, භන්තෙ’’ති. ‘‘මහාසමුද්දං දිස්වා කිං චින්තෙසී’’ති? ‘‘මම දුක්ඛිතකාලෙ රොදන්තස්ස චතූහි මහාසමුද්දෙහි අතිරෙකතරෙන ¶ අස්සුනා භවිතබ්බන්ති ඉදං, භන්තෙ, චින්තෙසි’’න්ති. ‘‘සාධු සාධු, තිස්ස, එවමෙතං. එකෙකස්ස හි සත්තස්ස දුක්ඛිතකාලෙ පග්ඝරිතඅස්සූනි චතූහි මහාසමුද්දෙහි අතිරෙකතරානෙවා’’ති. ඉදඤ්ච පන වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතූසු සමුද්දෙසු ජලං පරිත්තකං,

කිංකාරණා සම්ම තුවං පමජ්ජසී’’ති.

අථ නං පුන පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, කහං වසසී’’ති? ‘‘ඉමස්මිං පබ්භාරෙ, භන්තෙ’’ති. ‘‘තත්ථ පන වසන්තො කිං චින්තෙසී’’ති? ‘‘මයා මරන්තෙන ඉමස්මිං ඨානෙ කතස්ස සරීරනික්ඛෙපස්ස පරිච්ඡෙදො ‘නත්ථී’ති චින්තෙසිං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සාධු සාධු, තිස්ස, එවමෙතං. ඉමෙසඤ්හි සත්තානං පථවියං ¶ නිපජ්ජිත්වා අමතට්ඨානං නාම නත්ථී’’ති වත්වා –

‘‘උපසාළකනාමානි, සහස්සානි චතුද්දස;

අස්මිං පදෙසෙ දඩ්ඪානි, නත්ථි ලොකෙ අනාමතං.

‘‘යම්හි ¶ සච්චඤ්ච ධම්මො ච, අහිංසා සංයමො දමො;

එතං අරියා සෙවන්ති, එතං ලොකෙ අනාමත’’න්ති. (ජා.1.2.31-32) –

ඉමං දුකනිපාතෙ උපසාළකජාතකං කථෙසි. ඉති පථවියං සරීරනික්ඛෙපං කත්වා මරන්තෙසු සත්තෙසු අමතපුබ්බපදෙසෙ මරන්තා නාම නත්ථි, ආනන්දත්ථෙරසදිසා පන අමතපුබ්බපදෙසෙ පරිනිබ්බායන්ති.

ආනන්දත්ථෙරො කිර වීසවස්සසතිකකාලෙ ආයුසඞ්ඛාරං ඔලොකෙන්තො පරික්ඛීණභාවං ඤත්වා ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති ආරොචෙසි. තං පවත්තිං සුත්වා රොහිණීනදියා උභයතීරවාසිකෙසු මනුස්සෙසු ඔරිමතීරවාසිකා ‘‘මයං ථෙරස්ස බහූපකාරා, අම්හාකං සන්තිකෙ පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති වදිංසු. පරතීරවාසිකාපි ‘‘මයං ථෙරස්ස බහූපකාරා, අම්හාකං සන්තිකෙ පරිනිබ්බායිස්සතී’’ති වදිංසු. ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘උභයතීරවාසිනො මය්හං උපකාරා, ඉමෙ නාම අනුපකාරාති න සක්කා වත්තුං, සචාහං ඔරිමතීරෙ ¶ පරිනිබ්බායිස්සාමි, පරතීරවාසිනො ධාතුගහණත්ථං තෙහි සද්ධිං කලහං කරිස්සන්ති. සචෙ පරතීරෙ පරිනිබ්බායිස්සාමි, ඔරිමතීරවාසිනොපි තථා කරිස්සන්ති, කලහො උප්පජ්ජමානොපි මං නිස්සායෙව උප්පජ්ජිස්සති, වූපසමමානොපි මං නිස්සායෙව ¶ වූපසමිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘ඔරිමතීරවාසිනොපි මය්හං උපකාරා, පරතීරවාසිනොපි මය්හං උපකාරා, අනුපකාරාපි නාම නත්ථි, ඔරිමතීරවාසිනො ඔරිමතීරෙයෙව සන්නිපතන්තු, පරතීරවාසිනොපි පරතීරෙයෙවා’’ති ආහ. තතො සත්තමෙ දිවසෙ මජ්ඣෙනදියා සත්තතාලප්පමාණෙ ආකාසෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා මහාජනස්ස ධම්මං කථෙත්වා ‘‘මම සරීරං මජ්ඣෙ භිජ්ජිත්වා එකො භාගො ඔරිමතීරෙ පතතු, එකො භාගො පරතීරෙ’’ති අධිට්ඨාය යථානිසින්නොව තෙජොධාතුං සමාපජ්ජි, ජාලා උට්ඨහිංසු. සරීරං මජ්ඣෙ භිජ්ජිත්වා එකො භාගො ඔරිමතීරෙ පති, එකො භාගො පරතීරෙ. තතො මහාජනො පරිදෙවි, පථවිඋන්ද්රියනසද්දො විය ආරොදනසද්දො අහොසි. සත්ථු පරිනිබ්බානෙ ආරොදනසද්දතොපි කාරුඤ්ඤතරො අහොසි. මනුස්සා චත්තාරො මාසෙ රොදන්තා පරිදෙවන්තා ‘‘සත්ථු පත්තචීවරග්ගාහකෙ තිට්ඨන්තෙ සත්ථු ඨිතකාලො විය නො අහොසි, ඉදානි නො සත්ථා පරිනිබ්බුතො’’ති විප්පලපන්තා විරවන්තා විචරිංසූති.

පුන සත්ථා සාමණෙරං පුච්ඡි – ‘‘තිස්ස, ඉමස්මිං වනසණ්ඩෙ දීපිආදීනං සද්දෙන භායසි, න භායසී’’ති? ‘‘න භායාමි භගවා, අපිච ඛො පන මෙ එතෙසං සද්දං සුත්වා වනරති නාම උප්පජ්ජතී’’ති වත්වා සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි වනවණ්ණනං නාම කථෙසි. අථ නං සත්ථා ‘‘තිස්සා’’ති ආමන්තෙසි. ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘මයං ගච්ඡාම, ත්වං ගමිස්සසි, නිවත්තිස්සසී’’ති. ‘‘මය්හං උපජ්ඣායෙ මං ආදාය ගච්ඡන්තෙ ගමිස්සාමි, නිවත්තෙන්තෙ නිවත්තිස්සාමි ¶ , භන්තෙ’’ති ¶ . සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං පක්කාමි. සාමණෙරස්ස පන නිවත්තිතුමෙව අජ්ඣාසයො, ථෙරො තං ඤත්වා ‘‘තිස්ස, සචෙ නිවත්තිතුකාමො, නිවත්තා’’ති ආහ. සො සත්ථාරඤ්ච භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච වන්දිත්වා නිවත්ති. සත්ථා ජෙතවනමෙව අගමාසි.

භික්ඛූනං ධම්මසභායං කථා උදපාදි – ‘‘අහො වත වනවාසීතිස්සසාමණෙරො දුක්කරං කරොති, පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨායස්ස ඤාතකා සත්තසු මඞ්ගලෙසු පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං අප්පොදකමධුපායසමෙව අදංසු, පබ්බජිතකාලෙ අන්තොවිහාරෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්ත දිවසානි අප්පොදකමධුපායසමෙව ¶ අදංසු. පබ්බජිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ අන්තොගාමං පවිසන්තො ද්වීහෙව දිවසෙහි සාටකසහස්සෙන සද්ධිං පිණ්ඩපාතසහස්සං ලභි, පුනෙකදිවසං කම්බලසහස්සං ලභි. ඉතිස්ස ඉධ වසනකාලෙ මහාලාභසක්කාරො උප්පජ්ජි, ඉදානි එවරූපං ලාභසක්කාරං ඡඩ්ඩෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා මිස්සකාහාරෙන යාපෙති, දුක්කරකාරකො වත තිස්සසාමණෙරො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා, ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ලාභූපනිසා නාමෙසා අඤ්ඤා, නිබ්බානගාමිනී පටිපදා අඤ්ඤා. ‘එවං ලාභං ලභිස්සාමී’ති හි ආරඤ්ඤිකාදිධුතඞ්ගසමාදානවසෙන ලාභූපනිසං රක්ඛන්තස්ස භික්ඛුනො චත්තාරො අපායා විවටද්වාරා එව තිට්ඨන්ති, නිබ්බානගාමිනියා පන පටිපදාය උප්පන්නං ලාභසක්කාරං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං ගණ්හාතී’’ති අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අඤ්ඤා හි ලාභූපනිසා, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනී;

එවමෙතං අභිඤ්ඤාය, භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකො;

සක්කාරං නාභිනන්දෙය්ය, විවෙකමනුබ්රූහයෙ’’ති.

තත්ථ අඤ්ඤා හි ලාභූපනිසා, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනීති ලාභූපනිසා නාමෙසා අඤ්ඤා එව, අඤ්ඤා නිබ්බානගාමිනී පටිපදා. ලාභුප්පාදකෙන හි භික්ඛුනා ථොකං අකුසලකම්මං කාතුං වට්ටති, කායවඞ්කාදීනි කාතබ්බානි හොන්ති. යස්මිඤ්හි කාලෙ කායවඞ්කාදීසු කිඤ්චි කරොති, තදා ලාභො උප්පජ්ජති. පායසපාතියඤ්හි වඞ්කං අකත්වා උජුකමෙව හත්ථං ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපන්තස්ස හත්ථො මක්ඛිතමත්තකොව හොති, වඞ්කං කත්වා ඔතාරෙත්වා උක්ඛිපන්තස්ස පන පායසපිණ්ඩං උද්ධරන්තොව නික්ඛමති, එවං කායවඞ්කාදීනි කරණකාලෙයෙව ලාභො උප්පජ්ජති. අයං අධම්මිකා ලාභූපනිස්සා නාම. උපධිසම්පදා චීවරධාරණං බාහුසච්චං පරිවාරො අරඤ්ඤවාසොති එවරූපෙහි පන කාරණෙහි උප්පන්නො ලාභො ධම්මිකො නාම හොති. නිබ්බානගාමිනිං ¶ පටිපදං පූරෙන්තෙන පන භික්ඛුනා කායවඞ්කාදීනි පහාතබ්බානි. අනන්ධෙනෙව අන්ධෙන විය, අමූගෙනෙව මූගෙන විය, අබධිරෙනෙව බධිරෙන විය භවිතුං වට්ටති. අසඨෙන අමායෙන භවිතුං වට්ටති. එවමෙතන්ති එතං ලාභුප්පාදනං පටිපදඤ්ච නිබ්බානගාමිනිං පටිපදඤ්ච ¶ එවං ඤත්වා සබ්බෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං බුජ්ඣනට්ඨෙන ¶ බුද්ධස්ස සවනන්තෙ ජාතට්ඨෙන ඔවාදානුසාසනිං වා සවනට්ඨෙන සාවකො භික්ඛු අධම්මිකං චතුපච්චයසක්කාරං නාභිනන්දෙය්ය, න චෙව ධම්මිකං පටික්කොසෙය්ය, කායවිවෙකාදිකං විවෙකං අනුබ්රූහයෙ. තත්ථ කායවිවෙකොති කායස්ස එකීභාවො. චිත්තවිවෙකොති අට්ඨ සමාපත්තියො. උපධිවිවෙකොති නිබ්බානං. තෙසු කායවිවෙකො ගණසඞ්ගණිකං විනොදෙති, චිත්තවිවෙකො කිලෙසසඞ්ගණිකං විනොදෙති, උපධිවිවෙකො සඞ්ඛාරසඞ්ගණිකං විනොදෙති. කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකස්ස පච්චයො හොති, චිත්තවිවෙකො උපධිවිවෙකස්ස පච්චයො හොති. වුත්තම්පිහෙතං –

‘‘කායවිවෙකො ච විවෙකට්ඨකායානං නෙක්ඛම්මාභිරතානං, චිත්තවිවෙකො ච පරිසුද්ධචිත්තානං පරමවොදානප්පත්තානං, උපධිවිවෙකො ච නිරුපධීනං පුග්ගලානං විසඞ්ඛාරගතාන’’න්ති (මහානි. 150). –

ඉමං තිවිධම්පි විවෙකං බ්රූහෙය්ය වඩ්ඪෙය්ය, උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

වනවාසීතිස්සසාමණෙරවත්ථු පන්නරසමං.

නිධීනංව ¶ ¶ ¶ පවත්තාරන්ති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං රාධත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර ගිහිකාලෙ සාවත්ථියං දුග්ගතබ්රාහ්මණො අහොසි. සො ‘‘භික්ඛූනං සන්තිකෙ ජීවිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා විහාරං ගන්ත්වා අප්පහරිතකං කරොන්තො පරිවෙණං සම්මජ්ජන්තො මුඛධොවනාදීනි දදන්තො අන්තොවිහාරෙයෙව වසි. භික්ඛූපි නං සඞ්ගණ්හිංසු, පබ්බාජෙතුං පන න ඉච්ඡන්ති. සො පබ්බජ්ජං අලභමානො කිසො අහොසි. අථෙකදිවසං සත්ථා පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො තං බ්රාහ්මණං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අරහා භවිස්සතී’’ති ඤත්වා සායන්හසමයෙ විහාරචාරිකං චරන්තො විය බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං කරොන්තො විචරසී’’ති ආහ. ‘‘භික්ඛූනං වත්තපටිවත්තං කරොන්තො, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘ලභසි නෙසං සන්තිකා සඞ්ගහ’’න්ති? ‘‘ආම, භන්තෙ, ආහාරමත්තං ලභාමි, න පන මං පබ්බාජෙන්තී’’ති. සත්ථා එතස්මිං නිදානෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතාපෙත්වා තමත්ථං පුච්ඡිත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, අත්ථි කොචි ඉමස්ස බ්රාහ්මණස්ස අධිකාරං සරතී’’ති පුච්ඡි. සාරිපුත්තත්ථෙරො ‘‘අහං, භන්තෙ, සරාමි, අයං මෙ රාජගහෙ පිණ්ඩාය චරන්තස්ස අත්තනො අභිහටං කටච්ඡුභික්ඛං දාපෙසි, ඉමමස්සාහං අධිකාරං සරාමී’’ති ආහ. සො සත්ථාරා ‘‘කිං පන තෙ, සාරිපුත්ත, එවං කතූපකාරං දුක්ඛතො මොචෙතුං න වට්ටතී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සාධු, භන්තෙ, පබ්බාජෙස්සාමී’’ති තං බ්රාහ්මණං පබ්බාජෙසි. තස්ස භත්තග්ගෙ ආසනපරියන්තෙ ආසනං පාපුණාති, යාගුභත්තාදීහිපි කිලමති. ථෙරො තං ආදාය චාරිකං පක්කාමි, අභික්ඛණඤ්ච නං ‘‘ඉදං තෙ කත්තබ්බං, ඉදං තෙ න කත්තබ්බ’’න්ති ඔවදි අනුසාසි. සො සුවචො අහොසි පදක්ඛිණග්ගාහී. තස්මා යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො කතිපාහෙනෙව අරහත්තං පාපුණි.

ථෙරො තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා පටිසන්ථාරං කත්වා ආහ – ‘‘සුවචො නු ඛො, සාරිපුත්ත, තෙ අන්තෙවාසිකො’’ති ¶ . ‘‘ආම, භන්තෙ, අතිවිය ¶ සුවචො, කිස්මිඤ්චි දොසෙ වුච්චමානෙ න කුද්ධපුබ්බො’’ති. ‘‘සාරිපුත්ත ¶ , එවරූපෙ සද්ධිවිහාරිකෙ ලභන්තො කිත්තකෙ ගණ්හෙය්යාසී’’ති? ‘‘භන්තෙ, බහුකෙපි ගණ්හෙය්යමෙවා’’ති. අථෙකදිවසං ධම්මසභාය කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො කිර කතඤ්ඤූ කතවෙදී, කටච්ඡුභික්ඛාමත්තං උපකාරං සරිත්වා දුග්ගතබ්රාහ්මණං පබ්බාජෙසි. ථෙරොපි ඔවාදක්ඛමො ඔවාදක්ඛමමෙව ලභී’’ති. සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි සාරිපුත්තො කතඤ්ඤූ කතවෙදීයෙවා’’ති වත්වා තමත්ථං පකාසෙතුං –

‘‘අලීනචිත්තං නිස්සාය, පහට්ඨා මහතී චමූ;

කොසලං සෙනාසන්තුට්ඨං, ජීවග්ගාහං අගාහයි.

‘‘එවං නිස්සයසම්පන්නො, භික්ඛු ආරද්ධවීරියො;

භාවයං කුසලං ධම්මං, යොගක්ඛෙමස්ස පත්තියා;

පාපුණෙ අනුපුබ්බෙන, සබ්බසංයොජනක්ඛය’’න්ති. (ජා. 1.2.11-12) –

ඉමං දුකනිපාතෙ අලීනචිත්තජාතකං විත්ථාරෙත්වා කථෙසි. තදා කිර වඩ්ඪකීහි පාදස්ස අරොගකරණභාවෙන කහං අත්තනො උපකාරං ඤත්වා සබ්බසෙතස්ස හත්ථිපොතකස්ස දායකො එකචාරිකො හත්ථී සාරිපුත්තත්ථෙරො අහොසීති එවං ථෙරං ආරබ්භ ජාතකං කථෙත්වා රාධත්ථෙරං ආරබ්භ, ‘‘භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා නාම රාධෙන විය සුවචෙන භවිතබ්බං, දොසං දස්සෙත්වා ඔවදියමානෙනපි න කුජ්ඣිතබ්බං, ඔවාදදායකො පන නිධිආචික්ඛණකො විය දට්ඨබ්බො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘නිධීනංව පවත්තාරං, යං පස්සෙ වජ්ජදස්සිනං;

නිග්ගය්හවාදිං මෙධාවිං, තාදිසං පණ්ඩිතං භජෙ;

තාදිසං භජමානස්ස, සෙය්යො හොති න පාපියො’’ති.

තත්ථ නිධීනන්ති තත්ථ තත්ථ නිදහිත්වා ඨපිතානං හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිපූරානං නිධිකුම්භීනං. පවත්තාරන්ති කිච්ඡජීවිකෙ දුග්ගතමනුස්සෙ අනුකම්පං කත්වා ‘‘එහි, සුඛෙන ජීවනූපායං දස්සෙස්සාමී’’ති නිධිට්ඨානං නෙත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා සුඛෙන ජීවා’’ති ආචික්ඛිතාරං විය. වජ්ජදස්සිනන්ති ද්වෙ වජ්ජදස්සිනො ‘‘ඉමිනා නං අසාරුප්පෙන වා ඛලිතෙන වා සඞ්ඝමජ්ඣෙ නිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති රන්ධගවෙසකො ¶ ච, අඤ්ඤාතං ඤාපනත්ථාය ඤාතං අනුග්ගහණත්ථාය ¶ සීලාදීනමස්ස වුද්ධිකාමතාය තං තං වජ්ජං ඔලොකනෙන උල්ලුම්පනසභාවසණ්ඨිතො ච. අයං ඉධ අධිප්පෙතො. යථා හි දුග්ගතමනුස්සො ‘‘ඉමං ගණ්හාහී’’ති තජ්ජෙත්වාපි පොථෙත්වාපි නිධිං දස්සෙන්තෙ කොපං න කරොති, පමුදිතො එව හොති, එවමෙව එවරූපෙ පුග්ගලෙ අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ආචික්ඛන්තෙ කොපො න කාතබ්බො, තුට්ඨෙනෙව භවිතබ්බං, ‘‘භන්තෙ, මහන්තං වො කම්මං කතං ¶ , මය්හං ආචරියුපජ්ඣායට්ඨානෙ ඨත්වා ඔවදන්තෙහි පුනපි මං වදෙය්යාථා’’ති පවාරෙතබ්බමෙව. නිග්ගය්හවාදින්ති එකච්චො හි සද්ධිවිහාරිකාදීනං අසාරුප්පං වා ඛලිතං වා දිස්වා ‘‘අයං මෙ මුඛොදකදානාදීහි සක්කච්චං උපට්ඨහති, සචෙ නං වක්ඛාමි, න මං උපට්ඨහිස්සති, එවං මෙ පරිහානි භවිස්සතී’’ති වත්ථුං අවිසහන්තො න නිග්ගය්හවාදී නාම හොති. සො ඉමස්මිං සාසනෙ කචවරං ආකිරති. යො පන තථාරූපං වජ්ජං දිස්වා වජ්ජානුරූපං තජ්ජෙන්තො පණාමෙන්තො දණ්ඩකම්මං කරොන්තො විහාරා තං නීහරන්තො සික්ඛාපෙති, අයං නිග්ගය්හවාදී නාම සෙය්යථාපි සම්මාසම්බුද්ධො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘නිග්ගය්හ නිග්ගය්හාහං, ආනන්ද, වක්ඛාමි, පවය්හ පවය්හ, ආනන්ද, වක්ඛාමි, යො සාරො සො ඨස්සතී’’ති (ම. නි. 3.196). මෙධාවින්ති ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතං. තාදිසන්ති එවරූපං පණ්ඩිතං භජෙය්ය පයිරුපාසෙය්ය. තාදිසඤ්හි ආචරියං භජමානස්ස අන්තෙවාසිකස්ස සෙය්යො හොති, න පාපියො වඩ්ඪියෙව හොති, නො පරිහානීති.

දෙසනාපරියොසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ඔවදෙය්යානුසාසෙය්යාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අස්සජිපුනබ්බසුකභික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා ¶ පන කීටාගිරිස්මිං සමුට්ඨිතා.

තෙ කිර ද්වෙ භික්ඛූ කිඤ්චාපි අග්ගසාවකානං සද්ධිවිහාරිකා, අලජ්ජිනො පන අහෙසුං පාපභික්ඛූ. තෙ පාපකෙහි අත්තනො පරිවාරෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි ¶ සද්ධිං කීටාගිරිස්මිං විහරන්තා ‘‘මාලාවච්ඡං රොපෙන්තිපි රොපාපෙන්තිපී’’තිආදිකං (පාරා. 431; චූළව. 21) නානප්පකාරං අනාචාරං කරොන්තා කුලදූසකකම්මං කත්වා තතො උප්පන්නෙහි පච්චයෙහි ජීවිකං කප්පෙන්තා තං ආවාසං පෙසලානං භික්ඛූනං අනාවාසං අකංසු. සත්ථා තං පවත්තිං ¶ සුත්වා තෙසං පබ්බාජනීයකම්මකරණත්ථාය සපරිවාරෙ ද්වෙ අග්ගසාවකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, සාරිපුත්තා, තෙසු යෙ තුම්හාකං වචනං න කරොන්ති, තෙසං පබ්බාජනීයකම්මං කරොථ, යෙ පන කරොන්ති, තෙ ඔවදථ අනුසාසථ. ඔවදන්තො හි අනුසාසන්තො අපණ්ඩිතානංයෙව අප්පියො හොති අමනාපො, පණ්ඩිතානං පන පියො හොති මනාපො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඔවදෙය්යානුසාසෙය්ය, අසබ්භා ච නිවාරයෙ;

සතඤ්හි සො පියො හොති, අසතං හොති අප්පියො’’ති.

තත්ථ ඔවදෙය්යාති උප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං වදන්තො ඔවදති නාම, අනුප්පන්නෙ වත්ථුස්මිං ‘‘අයසොපි තෙ සියා’’තිආදිවසෙන අනාගතං දස්සෙන්තො අනුසාසති නාම. සම්මුඛා වදන්තො ඔවදති නාම, පරම්මුඛා දූතං වා සාසනං වා පෙසෙන්තො අනුසාසති නාම. සකිං වදන්තො ඔවදති නාම, පුනප්පුනං ¶ වදන්තො අනුසාසති නාම. ඔවදන්තො එව වා අනුසාසති නාමාති එවං ඔවදෙය්ය අනුසාසෙය්ය. අසබ්භා චාති අකුසලධම්මා ච නිවාරෙය්ය, කුසලධම්මෙ පතිට්ඨාපෙය්යාති අත්ථො. සතඤ්හි සො පියො හොතීති සො එවරූපො පුග්ගලො බුද්ධාදීනං සප්පුරිසානං පියො හොති. යෙ පන අදිට්ඨධම්මා අවිතිණ්ණපරලොකා ආමිසචක්ඛුකා ජීවිකත්ථාය පබ්බජිතා, තෙසං අසතං සො ඔවාදකො අනුසාසකො, ‘‘‘න ත්වං අම්හාකං උපජ්ඣායො, න ආචරියො, කස්මා අම්හෙ ඔවදසී’ති එවං මුඛසත්තීහි විජ්ඣන්තානං අප්පියො හොතී’’ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති. සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානාපි තත්ථ ගන්ත්වා තෙ භික්ඛූ ඔවදිංසු අනුසාසිංසු. තෙසු එකච්චෙ ඔවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා සම්මා වත්තිංසු, එකච්චෙ විබ්භමිංසු, එකච්චෙ පබ්බාජනීයකම්මං පාපුණිංසූති.

අස්සජිපුනබ්බසුකවත්ථු දුතියං.

න ¶ භජෙ පාපකෙ මිත්තෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඡන්නත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර ආයස්මා ‘‘අහං අම්හාකං අය්යපුත්තෙන සද්ධිං මහාභිනික්ඛමනං ¶ නික්ඛන්තො තදා අඤ්ඤං එකම්පි න පස්සාමි, ඉදානි පන ‘අහං සාරිපුත්තො නාම, අහං මොග්ගල්ලානො නාම, මයං අග්ගසාවකම්හා’ති වත්වා ඉමෙ විචරන්තී’’ති ද්වෙ අග්ගසාවකෙ අක්කොසති. සත්ථා භික්ඛූනං සන්තිකා තං පවත්තිං සුත්වා ඡන්නත්ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා ඔවදති. සො තඞ්ඛණෙයෙව තුණ්හී හුත්වා පුන ගන්ත්වා ථෙරෙ අක්කොසතියෙව. එවං යාවතතියං අක්කොසන්තං පක්කොසාපෙත්වා සත්ථා ඔවදිත්වා ‘‘ඡන්න, ද්වෙ අග්ගසාවකා නාම තුය්හං කල්යාණමිත්තා උත්තමපුරිසා, එවරූපෙ කල්යාණමිත්තෙ සෙවස්සු භජස්සූ’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න භජෙ පාපකෙ මිත්තෙ, න භජෙ පුරිසාධමෙ;

භජෙථ මිත්තෙ කල්යාණෙ, භජෙථ පුරිසුත්තමෙ’’ති.

තස්සත්ථො – කායදුච්චරිතාදිඅකුසලකම්මාභිරතා පාපමිත්තා නාම. සන්ධිච්ඡෙදනාදිකෙ වා එකවීසතිඅනෙසනාදිභෙදෙ වා අට්ඨානෙ නියොජකා පුරිසාධමා නාම. උභොපි වා එතෙ පාපමිත්තා චෙව පුරිසාධමා ච, තෙ න භජෙය්ය න පයිරුපාසෙය්ය, විපරීතා පන කල්යාණමිත්තා චෙව සප්පුරිසා ච, තෙ භජෙථ පයිරුපාසෙථාති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ඡන්නත්ථෙරො පන තං ඔවාදං සුත්වාපි පුරිමනයෙනෙව භික්ඛූ අක්කොසති පරිභාසති. පුනපි සත්ථු ආරොචෙසුං ¶ . සත්ථා, ‘‘භික්ඛවෙ, මයි ධරන්තෙ ඡන්නං සික්ඛාපෙතුං න සක්ඛිස්සථ, මයි පන පරිනිබ්බුතෙ සක්ඛිස්සථා’’ති වත්වා පරිනිබ්බානකාලෙ ආයස්මතා ආනන්දෙන, ‘‘භන්තෙ, කථං ඡන්නත්ථෙරෙ අම්හෙහි පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආනන්ද, ඡන්නස්ස භික්ඛුනො බ්රහ්මදණ්ඩො දාතබ්බො’’ති ආණාපෙසි. සො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ ආනන්දත්ථෙරෙන ආරොචිතං බ්රහ්මදණ්ඩං සුත්වා දුක්ඛී දුම්මනො තික්ඛත්තුං මුච්ඡිතො පතිත්වා ‘‘මා ¶ මං, භන්තෙ, නාසයිත්ථා’’ති යාචිත්වා සම්මා වත්තං පූරෙන්තො න චිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණීති.

ධම්මපීති ¶ සුඛං සෙතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො මහාකප්පිනත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

තත්රායං අනුපුබ්බී කථා – අතීතෙ කිර ආයස්මා මහාකප්පිනො පදුමුත්තරබුද්ධස්ස පාදමූලෙ කතාභිනීහාරො සංසාරෙ සංසරන්තො බාරාණසිතො අවිදූරෙ එකස්මිං පෙසකාරගාමෙ ජෙට්ඨකපෙසකාරො හුත්වා නිබ්බත්ති. තදා සහස්සමත්තා පච්චෙකබුද්ධා අට්ඨ මාසෙ හිමවන්තෙ වසිත්වා වස්සිකෙ චත්තාරො මාසෙ ජනපදෙ වසන්ති. තෙ එකවාරං බාරාණසියා අවිදූරෙ ඔතරිත්වා ‘‘සෙනාසනකරණත්ථාය හත්ථකම්මං යාචථා’’ති ¶ රඤ්ඤො සන්තිකං අට්ඨ පච්චෙකබුද්ධෙ පහිණිංසු. තදා පන රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලකාලො හොති. සො ‘‘පච්චෙකබුද්ධා කිර ආගතා’’ති සුත්වා තස්මිං ඛණෙ නික්ඛමිත්වා ආගතකාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, ඔකාසො නත්ථි, ස්වෙ අම්හාකං වප්පමඞ්ගලං, තතියදිවසෙ කරිස්සාමී’’ති වත්වා පච්චෙකබුද්ධෙ අනිමන්තෙත්වාව පාවිසි. පච්චෙකබුද්ධා ‘‘අඤ්ඤත්ථ ගමිස්සාමා’’ති පක්කමිංසු. තස්මිං ඛණෙ ජෙට්ඨපෙසකාරස්ස භරියා කෙනචිදෙව කරණීයෙන බාරාණසිං ගච්ඡන්තී තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, අවෙලාය, අය්යා, ආගතා’’ති පුච්ඡිත්වා ආදිතො පට්ඨාය කථෙසුං. තං පවත්තිං සුත්වා සද්ධාසම්පන්නා ඤාණසම්පන්නා ඉත්ථී ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙසි. ‘‘බහුකා මයං භගිනී’’ති. ‘‘කිත්තකා, භන්තෙ’’ති? ‘‘සහස්සමත්තා’’ති. ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං ගාමෙ සහස්සපෙසකාරා වසිම්හ. එකෙකො එකෙකස්ස භික්ඛං දස්සති, භික්ඛං අධිවාසෙථ, අහමෙව වො වසනට්ඨානම්පි කාරෙස්සාමී’’ති ආහ. පච්චෙකබුද්ධා අධිවාසයිංසු.

සා ගාමං පවිසිත්වා උග්ඝොසෙසි – ‘‘අහං සහස්සමත්තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා නිමන්තයිං, අය්යානං නිසීදනට්ඨානං සංවිදහථ ¶ , යාගුභත්තාදීනි සම්පාදෙථා’’ති ¶ . ගාමමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා පුනදිවසෙ පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ තස්මිං ගාමෙ සබ්බා ඉත්ථියො ආදාය තාහි සද්ධිං පච්චෙකබුද්ධෙ වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තෙමාසං වසනත්ථාය පටිඤ්ඤං දෙථා’’ති තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පුන ගාමෙ උග්ඝොසෙසි – ‘‘අම්මතාතා, එකෙකකුලතො එකෙකො පුරිසො ඵරසුවාසිආදීනි ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා දබ්බසම්භාරෙ ආහරිත්වා අය්යානං වසනට්ඨානං කරොතූ’’ති. ගාමවාසිනො තස්සායෙව වචනං සුත්වා එකෙකො එකෙකං කත්වා සද්ධිං රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙහි පණ්ණසාලසහස්සං කාරෙත්වා අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලායං වස්සූපගතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ ‘‘අහං සක්කච්චං උපට්ඨහිස්සාමි, අහං සක්කච්චං ¶ උපට්ඨහිස්සාමී’’ති උපට්ඨහිංසු. වස්සංවුට්ඨකාලෙ ‘‘අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලාය වස්සංවුට්ඨානං පච්චෙකබුද්ධානං චීවරසාටකෙ සජ්ජෙථා’’ති සමාදපෙත්වා එකෙකස්ස සහස්සසහස්සමූලං චීවරං දාපෙසි. පච්චෙකබුද්ධා වුට්ඨවස්සා අනුමොදනං කත්වා පක්කමිංසු.

ගාමවාසිනොපි ඉදං පුඤ්ඤකම්මං කත්වා ඉතො චුතා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා ගණදෙවපුත්තා නාම අහෙසුං. තෙ තත්ථ දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ ¶ බාරාණසියං කුටුම්බිකගෙහෙසු නිබ්බත්තිංසු. ජෙට්ඨකපෙසකාරො ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස පුත්තො අහොසි. භරියාපිස්ස ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්සෙව ධීතා අහොසි. තා සබ්බාපි වයප්පත්තා පරකුලං ගච්ඡන්තියො තෙසං තෙසංයෙව ගෙහානි අගමිංසු. අථෙකදිවසං විහාරෙ ධම්මස්සවනං සඞ්ඝුට්ඨං. ‘‘සත්ථා ධම්මං දෙසෙස්සතී’’ති සුත්වා සබ්බෙපි තෙ කුටුම්බිකා ‘‘ධම්මං සොස්සාමා’’ති භරියාහි සද්ධිං විහාරං අගමිංසු. තෙසං විහාරමජ්ඣං පවිට්ඨක්ඛණෙ වස්සං උට්ඨහි. යෙසං කුලූපකා වා ඤාතිසාමණෙරාදයො වා අත්ථි, තෙ තෙසං පරිවෙණානි පවිසිංසු. තෙ පන තථාරූපානං නත්ථිතාය කත්ථචි, පවිසිතුං අවිසහන්තා විහාරමජ්ඣෙයෙව අට්ඨංසු. අථ නෙ ජෙට්ඨකකුටුම්බිකො ආහ – ‘‘පස්සථ අම්හාකං විප්පකාරං, කුලපුත්තෙහි නාම එත්තකෙන ලජ්ජිතුං යුත්ත’’න්ති. ‘‘අය්ය, කිං පන කරොමා’’ති? ‘‘මයං විස්සාසිකට්ඨානස්ස අභාවෙන ඉමං විප්පකාරං පත්තා, සබ්බෙ ¶ ධනං සංහරිත්වා පරිවෙණං කරොමා’’ති. ‘‘සාධු, අය්යා’’ති ජෙට්ඨකො සහස්සං අදාසි, සෙසා පඤ්ච පඤ්ච සතානි. ඉත්ථියො අඩ්ඪතෙය්යානි අඩ්ඪතෙය්යානි සතානි. තෙ තං ධනං සංහරිත්වා සහස්සකූටාගාරපරිවාරං ¶ සත්ථු වසනත්ථාය මහාපරිවෙණං නාම ආරභිංසු. නවකම්මස්ස මහන්තතාය ධනෙ අප්පහොන්තෙ පුබ්බෙ දින්නධනතො පුන උපඩ්ඪූපඩ්ඪං අදංසු. නිට්ඨිතෙ පරිවෙණෙ විහාරමහං කරොන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං දත්වා වීසතියා භික්ඛුසහස්සානං චීවරානි සජ්ජිංසු.

ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස පන භරියා සබ්බෙහි සමානං අකත්වා අත්තනො පඤ්ඤාය ඨිතා ‘‘අතිරෙකතරං කත්වා සත්ථාරං පූජෙස්සාමී’’ති අනොජපුප්ඵවණ්ණෙන සහස්සමූලෙන සාටකෙන සද්ධිං අනොජපුප්ඵචඞ්කොටකං ගහෙත්වා අනුමොදනකාලෙ සත්ථාරං අනොජපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා තං සාටකං සත්ථු පාදමූලෙ ඨපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අනොජපුප්ඵවණ්ණංයෙව මෙ සරීරං හොතු, අනොජා එව ච මෙ නාමං හොතූ’’ති පත්ථනං පට්ඨපෙසි. සත්ථා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදනං අකාසි. තෙ සබ්බෙපි යාවතායුකං ඨත්වා තතො චුතා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවලොකා චවිත්වා ජෙට්ඨකකුටුම්බිකො කුක්කුටවතීනගරෙ රාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො මහාකප්පිනරාජා නාම අහොසි, සෙසා අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිංසු. ජෙට්ඨකකුටුම්බිකස්ස භරියා මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරෙ රාජකුලෙ ¶ නිබ්බත්ති, අනොජපුප්ඵවණ්ණමෙවස්සා සරීරං අහොසි, අනොජාත්වෙවස්සා නාමං කරිංසු. සා ¶ වයප්පත්තා මහාකප්පිනරඤ්ඤො ගෙහං ගන්ත්වා අනොජාදෙවී නාම අහොසි. සෙසිත්ථියොපි අමච්චකුලෙසු නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තා තෙසංයෙව අමච්චපුත්තානං ගෙහානි අගමංසු. තෙ සබ්බෙ රඤ්ඤො සම්පත්තිසදිසං සම්පත්තිං අනුභවිංසු. යදා රාජා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො හත්ථිං අභිරුහිත්වා විචරි, තදා තෙපි තථෙව විචරන්ති. තස්මිං අස්සෙන වා රථෙන වා විචරන්තෙ තෙපි තථෙව විචරන්ති? එවං තෙ එකතො හුත්වා කතානං පුඤ්ඤානං ආනුභාවෙන එකතොව සම්පත්තිං අනුභවිංසු. රඤ්ඤො පන බලො, බලවාහනො, පුප්ඵො, පුප්ඵවාහනො, සුපත්තොති පඤ්ච අස්සා හොන්ති. රාජා තෙසු සුපත්තං අස්සං සයං ආරොහති, ඉතරෙ චත්තාරො අස්සාරොහානං සාසනාහරණත්ථාය අදාසි. රාජා තෙ පාතොව භොජෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ ¶ ද්වෙ වා තීණි වා යොජනානි ආහිණ්ඩිත්වා බුද්ධස්ස වා ධම්මස්ස වා සඞ්ඝස්ස වා උප්පන්නභාවං ඤත්වා මය්හං සුඛසාසනං ආහරථා’’ති පෙසෙසි. තෙ චතූහි ද්වාරෙහි නික්ඛමිත්වා තීණි යොජනානි ආහිණ්ඩිත්වා සාසනං අලභිත්වා පච්චාගච්ඡන්ති.

අථෙකදිවසං රාජා සුපත්තං අස්සං ආරුය්හ අමච්චසහස්සපරිවුතො උය්යානං ගච්ඡන්තො කිලන්තරූපෙ පඤ්චසතවාණිජකෙ නගරං පවිසන්තෙ දිස්වා ‘‘ඉමෙ අද්ධානකිලන්තා, අද්ධා ඉමෙසං සන්තිකා එකං භද්දකං සාසනං සොස්සාමී’’ති ¶ තෙ පක්කොසාපෙත්වා ‘‘කුතො ආගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ඉතො වීසතියොජනසතමත්ථකෙ සාවත්ථි නාම නගරං, තතො ආගච්ඡාමා’’ති. ‘‘අත්ථි පන වො පදෙසෙ කිඤ්චි සාසනං උප්පන්න’’න්ති. ‘‘දෙව, අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි, සම්මාසම්බුද්ධො පන උප්පන්නො’’ති. රාජා තාවදෙව පඤ්චවණ්ණාය පීතියා ඵුට්ඨසරීරො කිඤ්චි සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තො මුහුත්තං වීතිනාමෙත්වා, ‘‘තාතා, කිං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධො, දෙව, උප්පන්නො’’ති. රාජා දුතියම්පි තතියම්පි තථෙව වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථෙ වාරෙ ‘‘කිං වදෙථ, තාතා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘බුද්ධො, දෙව, උප්පන්නො’’ති වුත්තෙ, ‘‘තාතා, වො සතසහස්සං දදාමී’’ති වත්වා ‘‘අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි සාසනං අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, ධම්මො උප්පන්නො’’ති. රාජා තම්පි සුත්වා පුරිමනයෙනෙව තයො වාරෙ වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථෙ වාරෙ ‘‘ධම්මො උප්පන්නො’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉධාපි වො සතසහස්සං දම්මී’’ති වත්වා ‘‘අපරම්පි සාසනං අත්ථි, තාතා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අත්ථි, දෙව, සඞ්ඝරතනං උප්පන්න’’න්ති. රාජා තම්පි සුත්වා තයො වාරෙ වීතිනාමෙත්වා චතුත්ථෙ වාරෙ ‘‘සඞ්ඝො’’ති පදෙ වුත්තෙ ‘‘ඉධාපි වො සතසහස්සං දම්මී’’ති වත්වා අමච්චසහස්සං ඔලොකෙත්වා, ‘‘තාතා, කිං කරිස්සථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘අහං, තාතා, ‘බුද්ධො උප්පන්නො, ධම්මො උප්පන්නො, සඞ්ඝො උප්පන්නො’ති සුත්වා න පුන නිවත්තිස්සාමි, සත්ථාරං උද්දිස්ස ගන්ත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘මයම්පි, දෙව ¶ , තුම්හෙහි සද්ධිං පබ්බජිස්සාමා’’ති. රාජා සුවණ්ණපට්ටෙ අක්ඛරානි ලිඛාපෙත්වා වාණිජකෙ ආහ ¶ – ‘‘අනොජා නාම දෙවී තුම්හාකං තීණි සතසහස්සානි දස්සති, එවඤ්ච පන නං වදෙය්යාථ ‘රඤ්ඤො කිර තෙ ඉස්සරියං විස්සට්ඨං, යථාසුඛං සම්පත්තිං පරිභුඤ්ජාහී’ති, සචෙ පන වො ‘රාජා කහ’න්ති පුච්ඡති, ‘සත්ථාරං උද්දිස්ස පබ්බජිස්සාමීති වත්වා ගතො’ති ආරොචෙය්යාථා’’ති. අමච්චාපි අත්තනො අත්තනො භරියානං තථෙව සාසනං පහිණිංසු ¶ . රාජා වාණිජකෙ උය්යොජෙත්වා අස්සං අභිරුය්හ අමච්චසහස්සපරිවුතො තං ඛණංයෙව නික්ඛමි.

සත්ථාපි තං දිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මහාකප්පිනරාජානං සපරිවාරං දිස්වා ‘‘අයං මහාකප්පිනො වාණිජකානං සන්තිකා තිණ්ණං රතනානං උප්පන්නභාවං සුත්වා තෙසං වචනං තීහි සතසහස්සෙහි පූජෙත්වා රජ්ජං පහාය අමච්චසහස්සෙහි පරිවුතො මං උද්දිස්ස පබ්බජිතුකාමො ස්වෙ නික්ඛමිස්සති. සො සපරිවාරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සති, පච්චුග්ගමනමස්ස කරිස්සාමී’’ති පුනදිවසෙ චක්කවත්තී විය ඛුද්දකගාමභොජකං පච්චුග්ගච්ඡන්තො සයමෙව පත්තචීවරං ගහෙත්වා වීසයොජනසතං මග්ගං පච්චුග්ගන්ත්වා චන්දභාගාය නදියා තීරෙ නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ ඡබ්බණ්ණරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තො නිසීදි. ‘‘රාජාපි ආගච්ඡන්තො එකං නදිං පත්වා ‘‘කා නාමෙසා’’ති පුච්ඡි. ‘‘අපරච්ඡා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණං, තාතා’’ති? ‘‘ගම්භීරතො ¶ ගාවුතං, පුථුලතො ද්වෙ ගාවුතානි, දෙවා’’ති. ‘‘අත්ථි පනෙත්ථ නාවා වා උළුම්පො වා’’ති? ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘නාවාදීනි ඔලොකෙන්තෙ අම්හෙ ජාති ජරං උපනෙති, ජරා මරණං. අහං නිබ්බෙමතිකො හුත්වා තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තො, තෙසං මෙ ආනුභාවෙන ඉමං උදකං උදකං විය මා අහොසී’’ති තිණ්ණං රතනානං ගුණං ආවජ්ජෙත්වා ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’ති බුද්ධානුස්සතිං අනුස්සරන්තො සපරිවාරො අස්සසහස්සෙන උදකපිට්ඨිං පක්ඛන්දි. සින්ධවා පිට්ඨිපාසාණෙ විය පක්ඛන්දිංසු. ඛුරානං අග්ගා නෙව තෙමිංසු.

සො තං උත්තරිත්වා පුරතො ගච්ඡන්තො අපරම්පි නදිං දිස්වා ‘‘අයං කා නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘නීලවාහිනී නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණ’’න්ති? ‘‘ගම්භීරතොපි පුථුලතොපි අඩ්ඪයොජනං, දෙවා’’ති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. තං පන නදිං දිස්වා ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’ති ධම්මානුස්සතිං අනුස්සරන්තො පක්ඛන්දි. තම්පි අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්තො අපරම්පි නදිං දිස්වා ‘‘අයං කා නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘චන්දභාගා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘කිමස්සා පරිමාණ’’න්ති? ‘‘ගම්භීරතොපි පුථුලතොපි යොජනං, දෙවා’’ති. සෙසං පුරිමසදිසමෙව. ඉමං ¶ පන නදිං දිස්වා ‘‘සුප්පටිපන්නො ¶ භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’ති සඞ්ඝානුස්සතිං අනුස්සරන්තො ¶ පක්ඛන්දි. තං පන නදිං අතික්කමිත්වා ගච්ඡන්තො සත්ථු සරීරතො නික්ඛන්තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො අද්දස. නිග්රොධරුක්ඛස්ස සාඛාවිටපපලාසානි සොවණ්ණමයානි විය අහෙසුං. රාජා චින්තෙසි – ‘‘අයං පන ඔභාසො නෙව චන්දස්ස, න සූරියස්ස, න දෙවමාරබ්රහ්මනාගසුපණ්ණාදීනං අඤ්ඤතරස්ස, අද්ධා අහං සත්ථාරං උද්දිස්ස ආගච්ඡන්තො මහාගොතමබුද්ධෙන දිට්ඨො භවිස්සාමී’’ති. සො තාවදෙව අස්සපිට්ඨිතො ඔතරිත්වා ඔනතසරීරො රස්මිඅනුසාරෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා මනොසිලාරසෙ නිමුජ්ජන්තො විය බුද්ධරස්මීනං අන්තො පවිසිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන, සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි. දෙසනාවසානෙ රාජා සපරිවාරො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. අථ සබ්බෙව උට්ඨහිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සත්ථා ‘‘ආගමිස්සති නු ඛො ඉමෙසං කුලපුත්තානං ඉද්ධිමයපත්තචීවර’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘ඉමෙ කුලපුත්තා පච්චෙකබුද්ධසහස්සස්ස චීවරසහස්සං අදංසු, කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ වීසතියා භික්ඛුසහස්සානම්පි වීසතිචීවරසහස්සානිපි අදංසු. අනච්ඡරියං ඉමෙසං ඉද්ධිමයපත්තචීවරාගමන’’න්ති ඤත්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ¶ ‘‘එථ, භික්ඛවො, චරථ බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියායා’’ති ආහ. තෙ තාවදෙව අට්ඨපරික්ඛාරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය හුත්වා වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පච්චොරොහිත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදිංසු.

තෙපි වාණිජකා රාජකුලං ගන්ත්වා රඤ්ඤා පහිතභාවං ආරොචාපෙත්වා දෙවියා ‘‘ආගච්ඡන්තූ’’ති වුත්තෙ පවිසිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙ දෙවී පුච්ඡි – ‘‘තාතා, කිං කාරණා ආගතාත්ථා’’ති? ‘‘මයං රඤ්ඤා තුම්හාකං සන්තිකං පහිතා, තීණි කිර නො සතසහස්සානි දෙථා’’ති. ‘‘තාතා, අතිබහුං භණථ, කිං තුම්හෙහි රඤ්ඤො කතං, කිස්මිං වො රාජා පසන්නො එත්තකං ධනං දාපෙසී’’ති? ‘‘දෙවි, න අඤ්ඤං කිඤ්චි කතං, රඤ්ඤො පන එකං සාසනං ආරොචයිම්හා’’ති? ‘‘සක්කා පන, තාතා, මය්හං ආරොචෙතු’’න්ති. ‘‘සක්කා, දෙවී’’ති. ‘‘තෙන හි, තාතා, වදෙථා’’ති. ‘‘දෙවි බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති. සාපි ‘‘තං සුත්වා පුරිමනයෙනෙව පීතියා ඵුට්ඨසරීරා තික්ඛත්තුං කිඤ්චි අසල්ලක්ඛෙත්වා චතුත්ථෙ වාරෙ ‘බුද්ධො’ති පදං සුත්වා, තාතා, ඉමස්මිං පදෙ රඤ්ඤා කිං දින්න’’න්ති? ‘‘සතසහස්සං, දෙවී’’ති. ‘‘තාතා ¶ , අනනුච්ඡවිකං රඤ්ඤා කතං එවරූපං සාසනං සුත්වා තුම්හාකං සතසහස්සං දදමානෙන. අහඤ්හි වො මම දුග්ගතපණ්ණාකාරෙ තීණි සතසහස්සානි දම්මි, අපරම්පි තුම්හෙහි රඤ්ඤො කිං ආරොචිත’’න්ති? තෙ ඉදඤ්චිදඤ්චාති ¶ ඉතරානිපි ද්වෙ සාසනානි ආරොචයිංසු. දෙවී පුරිමනයෙනෙව පීතියා ඵුට්ඨසරීරා තික්ඛත්තුං කිඤ්චි අසල්ලක්ඛෙත්වා චතුත්ථෙ වාරෙ තථෙව සුත්වා තීණි තීණි සතසහස්සානි දාපෙසි, එවං තෙ සබ්බානිපි ද්වාදස සතසහස්සානි ලභිංසු.

අථ ¶ නෙ දෙවී පුච්ඡි – ‘‘රාජා කහං, තාතා’’ති? දෙවි, ‘‘සත්ථාරං උද්දිස්ස ‘පබ්බජිස්සාමී’ති ගතො’’ති. ‘‘මය්හං තෙන කිං සාසනං දින්න’’න්ති? ‘‘සබ්බං කිර තෙන තුම්හාකං ඉස්සරියං විස්සට්ඨං, තුම්හෙ කිර යථාරුචියා සම්පත්තිං අනුභවථා’’ති. ‘‘අමච්චා පන කහං, තාතා’’ති? තෙපි ‘‘‘රඤ්ඤා සද්ධිංයෙව පබ්බජිස්සාමා’ති ගතා, දෙවී’’ති. සා තෙසං භරියායො පක්කොසාපෙත්වා, අම්මා, තුම්හාකං සාමිකා ‘‘රඤ්ඤා සද්ධිං පබ්බජිස්සාමා’’ති ගතා, ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘කිං පන තෙහි අම්හාකං සාසනං පහිතං, දෙවී’’ති? ‘‘තෙහි කිර අත්තනො සම්පත්ති තුම්හාකං විස්සට්ඨා, තුම්හෙ කිර තං සම්පත්තිං යථාරුචි පරිභුඤ්ජථා’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන, දෙවි, කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘අම්මා, සො තාව රාජා සාසනං සුත්වා මග්ගෙ ඨිතකොව තීහි සතසහස්සෙහි තීණි රතනානි පූජෙත්වා ඛෙළපිණ්ඩං විය සම්පත්තිං පහාය ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො, මයා පන තිණ්ණං රතනානං සාසනං සුත්වා තීණි රතනානි නවහි සතසහස්සෙහි පූජිතානි, න ඛො පනෙසා සම්පත්ති නාම රඤ්ඤොයෙව දුක්ඛා, මය්හම්පි දුක්ඛායෙව. කො රඤ්ඤා ඡඩ්ඩිතඛෙළපිණ්ඩං ජාණුකෙහි පතිට්ඨහිත්වා මුඛෙන ගණ්හිස්සති, න මය්හං සම්පත්තියා අත්ථො, අහම්පි සත්ථාරං උද්දිස්ස ගන්ත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘දෙවි, මයම්පි තුම්හෙහෙව සද්ධිං පබ්බජිස්සාමා’’ති. ‘‘සචෙ සක්කොථ, සාධු, අම්මා’’ති? ‘‘සක්කොම, දෙවී’’ති. ‘‘සාධු, අම්මා, තෙන ¶ හි එථා’’ති රථසහස්සං යොජාපෙත්වා රථං ආරුය්හ තාහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා අන්තරාමග්ගෙ පඨමං නදිං දිස්වා යථා රඤ්ඤා පුට්ඨං, තථෙව පුච්ඡිත්වා සබ්බපවත්තිං සුත්වා ‘‘රඤ්ඤො ගතමග්ගං ඔලොකෙථා’’ති වත්වා ‘‘සින්ධවානං පදවලඤ්ජං න පස්සාම, දෙවී’’ති වුත්තෙ ‘‘රාජා තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තො සච්චකිරියං කත්වා ගතො භවිස්සති. අහම්පි තීණි රතනානි උද්දිස්ස නික්ඛන්තා, තෙසමෙව අනුභාවෙන ඉදං උදකං විය මා අහොසී’’ති ¶ තිණ්ණං රතනානං ගුණං අනුස්සරිත්වා රථසහස්සං පෙසෙසි. උදකං පිට්ඨිපාසාණසදිසං අහොසි. චක්කානං අග්ගග්ගනෙමිවට්ටියො නෙව තෙමිංසු. එතෙනෙව උපායෙන ඉතරා ද්වෙ නදියො උත්තරි.

අථ සත්ථා තස්සාගමනභාවං ඤත්වා යථා අත්තනො සන්තිකෙ නිසින්නා භික්ඛූ න පඤ්ඤායන්ති, එවමකාසි. සාපි ගච්ඡන්තී ගච්ඡන්තී සත්ථු සරීරතො නික්ඛන්තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො දිස්වා තථෙව චින්තෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, මහාකප්පිනො තුම්හාකං උද්දිස්ස නික්ඛන්තො ආගතෙත්ථ මඤ්ඤෙ, කහං සො, අම්හාකම්පි නං දස්සෙථා’’ති? ‘‘නිසීදථ තාව, ඉධෙව නං පස්සිස්සථා’’ති ¶ . තා සබ්බාපි තුට්ඨචිත්තා ‘‘ඉධෙව කිර නිසින්නා සාමිකෙ පස්සිස්සාමා’’ති නිසීදිංසු. සත්ථා තාසං අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි, අනොජාදෙවී දෙසනාවසානෙ සපරිවාරා සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. මහාකප්පිනත්ථෙරො තාසං වඩ්ඪිතධම්මදෙසනං ¶ සුණන්තො සපරිවාරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා තාසං තෙ භික්ඛූ අරහත්තප්පත්තෙ දස්සෙසි. තාසං කිර ආගතක්ඛණෙයෙව අත්තනො සාමිකෙ කාසාවධරෙ මුණ්ඩකසීසෙ දිස්වා චිත්තං එකග්ගං න භවෙය්ය, තෙන මග්ගඵලානි පත්තුං න සක්කුණෙය්යුං. තස්මා අචලසද්ධාය පතිට්ඨිතකාලෙ තාසං තෙ භික්ඛූ අරහත්තප්පත්තෙයෙව දස්සෙසි.

තාපි තෙ දිස්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං තාව පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පත්ත’’න්ති වත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. එවං කිර වුත්තෙ ‘‘සත්ථා උප්පලවණ්ණාය ආගමනං චින්තෙසී’’ති එකච්චෙ වදන්ති. සත්ථා පන තා උපාසිකායො ආහ – ‘‘සාවත්ථිං ගන්ත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයෙ පබ්බජෙථා’’ති. තා අනුපුබ්බෙන ජනපදචාරිකං චරමානා අන්තරාමග්ගෙ මහාජනෙන අභිහටසක්කාරසම්මානා පදසාව වීසයොජනසතිකං ගන්ත්වා භික්ඛුනීඋපස්සයෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථාපි භික්ඛුසහස්සං ආදාය ආකාසෙනෙව ජෙතවනං අගමාසි. තත්ර සුදං ආයස්මා මහාකප්පිනො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීසු ‘‘අහො සුඛං ¶ , අහො සුඛ’’න්ති උදානං උදානෙන්තො විචරති. භික්ඛූ භගවතො ආරොචෙසුං – ‘‘භන්තෙ, මහාකප්පිනො ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති උදානං උදානෙන්තො විචරති, අත්තනො කාමසුඛං රජ්ජසුඛං ආරබ්භ කථෙසි මඤ්ඤෙ’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, කප්පින, කාමසුඛං රජ්ජසුඛං ¶ ආරබ්භ උදානං උදානෙසී’’ති. ‘‘භගවා මෙ, භන්තෙ, තං ආරබ්භ උදානභාවං වා අනුදානභාවං වා ජානාතී’’ති? සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො කාමසුඛං රජ්ජසුඛං ආරබ්භ උදානං උදානෙති, පුත්තස්ස පන මෙ ධම්මපීති නාම ධම්මරති නාම උප්පජ්ජති, සො අමතමහානිබ්බානං ආරබ්භ එව උදානං උදානෙසී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ධම්මපීති සුඛං සෙති, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

අරියප්පවෙදිතෙ ධම්මෙ, සදා රමති පණ්ඩිතො’’ති.

තත්ථ ධම්මපීතීති ධම්මපායකො, ධම්මං පිවන්තොති අත්ථො. ධම්මො ච නාමෙස න සක්කා භාජනෙන යාගුආදීනි විය පාතුං? නවවිධං පන ලොකුත්තරධම්මං නාමකායෙන ඵුසන්තො ආරම්මණතො සච්ඡිකරොන්තො පරිඤ්ඤාභිසමයාදීහි දුක්ඛාදීනි අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො ¶ ධම්මං පිවති නාම. සුඛං සෙතීති දෙසනාමත්තමෙවෙතං, චතූහිපි ඉරියාපථෙහි සුඛං විහරතීති අත්ථො. විප්පසන්නෙනාති අනාවිලෙන නිරුපක්කිලෙසෙන. අරියප්පවෙදිතෙති බුද්ධාදීහි අරියෙහි පවෙදිතෙ ¶ සතිපට්ඨානාදිභෙදෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ. සදා රමතීති එවරූපො ධම්මපීති විප්පසන්නෙන චෙතසා විහරන්තො පණ්ඩිච්චෙන සමන්නාගතො සදා රමති අභිරමතීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපන්නාදයො අහෙසුන්ති.

මහාකප්පිනත්ථෙරවත්ථු චතුත්ථං.

උදකඤ්හි නයන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පණ්ඩිතසාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

අතීතෙ කිර කස්සපසම්මාසම්බුද්ධො වීසතිඛීණාසවසහස්සපරිවාරො බාරාණසිං අගමාසි. මනුස්සා අත්තනො බලං සල්ලක්ඛෙත්වා අට්ඨපි දසපි එකතො හුත්වා අගන්තුකදානාදීනි අදංසු. අථෙකදිවසං සත්ථා භත්තකිච්චපරියොසානෙ එවං අනුමොදනමකාසි –

‘‘උපාසකා ඉධ එකච්චො ‘අත්තනො සන්තකමෙව දාතුං වට්ටති, කිං පරෙන සමාදපිතෙනා’ති අත්තනාව දානං දෙති, පරං න සමාදපෙති ¶ . සො ¶ නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ භොගසම්පදං ලභති, නො පරිවාරසම්පදං. එකච්චො පරං සමාදපෙති, අත්තනා න දෙති. සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ පරිවාරසම්පදං ලභති, නො භොගසම්පදං එකච්චො අත්තනාපි න දෙති, පරම්පි න සමාදපෙති. සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ නෙව භොගසම්පදං ලභති, න පරිවාරසම්පදං, විඝාසාදොව හුත්වා ජීවති. එකච්චො අත්තනා ච දෙති, පරඤ්ච සමාදපෙති. සො නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ භොගසම්පදම්පි ලභති පරිවාරසම්පදම්පී’’ති.

තං සුත්වා සමීපෙ ඨිතො එකො පණ්ඩිතපුරිසො චින්තෙසි – ‘‘අහං දානි තථා කරිස්සාමි, යථා මෙ ද්වෙපි සම්පත්තියො භවිස්සන්තී’’ති. සො සත්ථාරං වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, ස්වාතනාය මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. ‘‘කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො’’ති? ‘‘කිත්තකො පන වො, භන්තෙ, පරිවාරො’’ති? ‘‘වීසති භික්ඛුසහස්සානී’’ති. ‘‘භන්තෙ, සබ්බෙහි සද්ධිං ස්වාතනාය මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො ගාමං පවිසිත්වා, ‘‘අම්මතාතා, ස්වාතනාය මයා බුද්ධප්පමුඛො භික්ඛුසඞ්ඝො නිමන්තිතො, තුම්හෙ යත්තකානං භික්ඛූනං දාතුං ¶ සක්ඛිස්සථ, තත්තකානං දානං දෙථා’’ති ආරොචෙත්වා විචරන්තො අත්තනො අත්තනො බලං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘මයං දසන්නං දස්සාම, මයං වීසතියා, මයං සතස්ස, මයං පඤ්චසතාන’’න්ති වුත්තෙ සබ්බෙසං වචනං ආදිතො පට්ඨාය පණ්ණෙ ආරොපෙසි.

තෙන ච සමයෙන තස්මිං නගරෙ අතිදුග්ගතභාවෙනෙව ‘‘මහාදුග්ගතො’’ති ¶ පඤ්ඤාතො එකො පුරිසො අත්ථි. සො තම්පි සම්මුඛාගතං දිස්වා, සම්ම මහාදුග්ගත, මයා ස්වාතනාය බුද්ධප්පමුඛො භික්ඛුසඞ්ඝො නිමන්තිතො, ස්වෙ නගරවාසිනො දානං දස්සන්ති, ‘‘ත්වං කති භික්ඛූ භොජෙස්සසී’’ති? ‘‘සාමි, මය්හං කිං භික්ඛූහි, භික්ඛූහි නාම සධනානං අත්ථො, මය්හං පන ස්වෙ යාගුඅත්ථාය තණ්ඩුලනාළිමත්තම්පි නත්ථි, අහං භතිං කත්වා ජීවාමි, කිං මෙ භික්ඛූහී’’ති? සමාදපකෙන නාම බ්යත්තෙන භවිතබ්බං. තස්මා සො තෙන ‘‘නත්ථී’’ති වුත්තෙපි තුණ්හීභූතො අහුත්වා එවමාහ – ‘‘සම්ම මහාදුග්ගත, ඉමස්මිං නගරෙ සුභොජනං භුඤ්ජිත්වා සුඛුමවත්ථං නිවාසෙත්වා නානාභරණපටිමණ්ඩිතා සිරිසයනෙ සයමානා බහූ ජනා සම්පත්තිං අනුභවන්ති, ත්වං පන දිවසං භතිං කත්වා කුච්ඡිපූරණමත්තම්පි න ලභසි, එවං ¶ සන්තෙපි ‘අහං පුබ්බෙ පුඤ්ඤං අකතත්තා කිඤ්චි න ලභාමී’ති න ජානාසී’’ති? ‘‘ජානාමි, සාමී’’ති. ‘‘අථ කස්මා ඉදානි පුඤ්ඤං න කරොසි, ත්වං යුවා බලසම්පන්නො, කිං තයා භතිං කත්වාපි යථාබලං දානං දාතුං න වට්ටතී’’ති? සො තස්මිං කථෙන්තෙයෙව සංවෙගප්පත්තො හුත්වා ‘‘මය්හම්පි එකං භික්ඛුං පණ්ණෙ ආරොපෙහි, කිඤ්චිදෙව භතිං කත්වා එකස්ස භික්ඛං දස්සාමී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘කිං එකෙන භික්ඛුනා පණ්ණෙ ආරොපිතෙනා’’ති න ආරොපෙසි? මහාදුග්ගතොපි ¶ ගෙහං ගන්ත්වා භරියං ආහ – ‘‘භද්දෙ, නගරවාසිනො ස්වෙ සඞ්ඝභත්තං කරිස්සන්ති, අහම්පි සමාදපකෙන ‘එකස්ස භික්ඛං දෙහී’ති වුත්තො, මයම්පි ස්වෙ එකස්ස භික්ඛං දස්සාමා’’ති. අථස්ස භරියා ‘‘මයං දලිද්දා, කස්මා තයා සම්පටිච්ඡිත’’න්ති අවත්වාව, ‘‘සාමි, භද්දකං තෙ කතං, මයං පුබ්බෙපි කිඤ්චි අදත්වා ඉදානි දුග්ගතා ජාතා, මයං උභොපි භතිං කත්වා එකස්ස භික්ඛං දස්සාම, සාමී’’ති වත්වා උභොපි ගෙහා නික්ඛමිත්වා භතිට්ඨානං අගමංසු.

මහාසෙට්ඨි තං දිස්වා ‘‘කිං, සම්ම මහාදුග්ගත, භතිං කරිස්සසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, අය්යා’’ති. ‘‘කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘යං තුම්හෙ කාරෙස්සථ, තං කරිස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මයං ස්වෙ ද්වෙ තීණි භික්ඛුසතානි භොජෙස්සාම, එහි, දාරූනි ඵාලෙහී’’ති වාසිඵරසුං නීහරිත්වා දාපෙසි. මහාදුග්ගතො දළ්හං කච්ඡං බන්ධිත්වා මහුස්සාහප්පත්තො වාසිං පහාය ඵරසුං ගණ්හන්තො, ඵරසුං පහාය වාසිං ගණ්හන්තො දාරූනි ඵාලෙති. අථ නං සෙට්ඨි ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං අජ්ජ අතිවිය උස්සාහප්පත්තො කම්මං කරොසි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති? ‘‘සාමි, අහං ස්වෙ ¶ එකං භික්ඛුං භොජෙස්සාමී’’ති. තං සුත්වා සෙට්ඨි පසන්නමානසො චින්තෙසි – ‘‘අහො ඉමිනා දුක්කරං කතං, ‘අහං දුග්ගතො’ති තුණ්හීභාවං අනාපජ්ජිත්වා ‘භතිං කත්වා එකං භික්ඛුං භොජෙස්සාමී’ති වදතී’’ති. සෙට්ඨිභරියාපි තස්ස භරියං දිස්වා, ‘‘අම්ම, කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යං තුම්හෙ ¶ කාරෙස්සථ, තං කරොමී’’ති වුත්තෙ උදුක්ඛලසාලං පවෙසෙත්වා සුප්පමුසලාදීනි දාපෙසි. සා නච්චන්තී විය තුට්ඨපහට්ඨා වීහිං කොට්ටෙති චෙව ඔඵුණාති ච. අථ නං සෙට්ඨිභරියා පුච්ඡි – ‘‘අම්ම, ත්වං අතිවිය තුට්ඨපහට්ඨා කම්මං කරොසි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති? ‘‘අය්යෙ, ඉමං භතිං කත්වා මයම්පි එකං භික්ඛුං භොජෙස්සාමා’’ති. තං සුත්වා සෙට්ඨිභරියාපි තස්සං ‘‘අහො වතායං දුක්කරකාරිකා’’ති පසීදි. සෙට්ඨි මහාදුග්ගතස්ස දාරූනං ¶ ඵාලිතකාලෙ ‘‘අයං තෙ භතී’’ති සාලීනං චතස්සො නාළියො දාපෙත්වා ‘‘අයං තෙ තුට්ඨිදායො’’ති අපරාපි චතස්සො නාළියො දාපෙසි.

සො ගෙහං ගන්ත්වා භරියං ආහ – ‘‘මයා භතිං කත්වා සාලි ලද්ධො, අයං නිවාපො භවිස්සති, තයා ලද්ධාය භතියා දධිතෙලකටුකභණ්ඩානි ගණ්හාහී’’ති. සෙට්ඨිභරියාපි පුන තස්සා එකං සප්පිකරොටිකඤ්චෙව දධිභාජනඤ්ච කටුකභණ්ඩඤ්ච සුද්ධතණ්ඩුළිනාළිඤ්ච දාපෙසි. ඉති ච උභින්නම්පි නව තණ්ඩුලනාළියො අහෙසුං. තෙ ‘‘දෙය්යධම්මො නො ලද්ධො’’ති තුට්ඨහට්ඨා පාතොව උට්ඨහිංසු. භරියා මහාදුග්ගතං ආහ – ‘‘ගච්ඡ, සාමි, පණ්ණං පරියෙසිත්වා ආහරා’’ති. සො අන්තරාපණෙ පණ්ණං අදිස්වා නදීතීරං ගන්ත්වා ‘‘අජ්ජ අය්යානං භොජනං දාතුං ලභිස්සාමී’’ති පහට්ඨමානසො ගායන්තො පණ්ණං උච්චිනති. මහාජාලං ඛිපිත්වා ඨිතො කෙවට්ටො ¶ ‘‘මහාදුග්ගතස්ස සද්දෙන භවිතබ්බ’’න්ති තං පක්කොසිත්වා පුච්ඡි – ‘‘අතිවිය තුට්ඨචිත්තො ගායසි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති? ‘‘පණ්ණං උච්චිනාමි, සම්මා’’ති. ‘‘කිං කරිස්සසී’’ති? ‘‘එකං භික්ඛුං භොජෙස්සාමී’’ති. ‘‘අහො සුඛිතො, භික්ඛු, සො තව කිං පණ්ණං ඛාදිස්සතී’’ති? ‘‘කිං කරොමි, සම්ම, අත්තනා ලද්ධපණ්ණෙන භොජෙස්සාමී’’ති? ‘‘තෙන හි එහී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, සම්මා’’ති? ‘‘ඉමෙ මච්ඡෙ ගහෙත්වා පාදග්ඝනකානි අඩ්ඪග්ඝනකානි කහාපණග්ඝනකානි ච උද්දානානි කරොහී’’ති. සො තථා අකාසි. බද්ධබද්ධෙ මච්ඡෙ නගරවාසිනො නිමන්තිතනිමන්තිතානං භික්ඛූනං අත්ථාය හරිංසු. තස්ස මච්ඡුද්දානානි කරොන්තස්සෙව භික්ඛාචාරවෙලා පාපුණි. සො වෙලං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘ගමිස්සාමහං, සම්ම, අයං භික්ඛූනං ආගමනවෙලා’’ති ආහ. ‘‘අත්ථි පන කිඤ්චි මච්ඡුද්දාන’’න්ති? ‘‘නත්ථි, සම්ම, සබ්බානි ඛීණානී’’ති. ‘‘තෙන හි මයා අත්තනො අත්ථාය වාලුකාය නිඛණිත්වා චත්තාරො රොහිතමච්ඡා ඨපිතා, සචෙ භික්ඛුං භොජෙතුකාමොසි, ඉමෙ ගහෙත්වා ගච්ඡා’’ති තෙ මච්ඡෙ තස්ස අදාසි.

තං ¶ දිවසං පන සත්ථා පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙන්තො මහාදුග්ගතං අත්තනො ඤාණජාලස්ස අන්තො පවිට්ඨං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘මහාදුග්ගතො ‘එකං භික්ඛුං භොජෙස්සාමී’ති භරියාය ¶ සද්ධිං හිය්යො භතිං අකාසි, කතරං නු ඛො භික්ඛුං ලභිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘මනුස්සා ¶ පණ්ණෙ ආරොපිතසඤ්ඤාය භික්ඛූ ගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො ගෙහෙසු නිසීදාපෙස්සන්ති, මහාදුග්ගතො මං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං භික්ඛුං න ලභිස්සතී’’ති උපධාරෙසි. බුද්ධා කිර දුග්ගතෙසු අනුකම්පං කරොන්ති. තස්මා සත්ථා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ‘‘මහාදුග්ගතං සඞ්ගණ්හිස්සාමී’’ති ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා නිසීදි. මහාදුග්ගතෙපි මච්ඡෙ ගහෙත්වා ගෙහං පවිසන්තෙ සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ඔලොකෙන්තො ‘‘හිය්යො, මහාදුග්ගතො ‘එකස්ස භික්ඛුනො භික්ඛං දස්සාමී’ති අත්තනො භරියාය සද්ධිං භතිං අකාසි, කතරං නු ඛො භික්ඛුං ලභිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නත්ථෙතස්ස අඤ්ඤො භික්ඛු, සත්ථා පන මහාදුග්ගතස්ස සඞ්ගහං කරිස්සාමී’’ති ගන්ධකුටියං නිසින්නො. මහාදුග්ගතො අත්තනො උපකප්පනකං යාගුභත්තං පණ්ණසූපෙය්යම්පි තථාගතස්ස දදෙය්ය, ‘‘යංනූනාහං මහාදුග්ගතස්ස ගෙහං ගන්ත්වා භත්තකාරකකම්මං කරෙය්ය’’න්ති අඤ්ඤාතකවෙසෙන තස්ස ගෙහසමීපං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි කිඤ්චි භතියා කාතබ්බ’’න්ති පුච්ඡි. මහාදුග්ගතො තං දිස්වා ආහ – ‘‘සම්ම, කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති? ‘‘අහං, සාමි, සබ්බසිප්පිකො, මය්හං අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, යාගුභත්තාදීනිපි සම්පාදෙතුං ජානාමී’’ති. ‘‘සම්ම, මයං තව කම්මෙන අත්ථිකා, තුය්හං පන කිඤ්චි දාතබ්බං භතිං න පස්සාමා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ කත්තබ්බ’’න්ති? ‘‘එකස්ස ¶ භික්ඛුස්ස භික්ඛං දාතුකාමොම්හි, තස්ස යාගුභත්තසංවිධානං ඉච්ඡාමී’’ති. ‘‘සචෙ භික්ඛුස්ස භික්ඛං දස්සසි, න මෙ භතියා අත්ථො, කිං මම පුඤ්ඤං න වට්ටතී’’ති? ‘‘එවං සන්තෙ සාධු, සම්ම, පවිසා’’ති. සො තස්ස ගෙහං පවිසිත්වා තෙලතණ්ඩුලාදීනි ආහරාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡ, අත්තනො පත්තභික්ඛුං ආනෙහී’’ති තං උය්යොජෙසි. දානවෙය්යාවටිකොපි පණ්ණෙ ආරොපිතනියාමෙනෙව තෙසං තෙසං ගෙහානි භික්ඛූ පහිණි.

මහාදුග්ගතො තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මය්හං පත්තභික්ඛුං දෙහී’’ති ආහ. සො තස්මිං ඛණෙ සතිං ලභිත්වා ‘‘අහං තව භික්ඛුං පමුට්ඨො’’ති ආහ. මහාදුග්ගතො තිඛිණාය සත්තියා කුච්ඡියං පහටො විය, ‘‘සාමි, කස්මා මං නාසෙසි, අහං තයා හිය්යො සමාදපිතො භරියාය සද්ධිං දිවසං භතිං කත්වා අජ්ජ පාතොව පණ්ණත්ථාය නදීතීරෙ ආහිණ්ඩිත්වා ආගතො, දෙහි මෙ එකං භික්ඛු’’න්ති බාහා පග්ගය්හ පරිදෙවි. මනුස්සා සන්නිපතිත්වා ¶ ‘‘කිමෙතං, මහාදුග්ගතා’’ති පුච්ඡිංසු. සො තමත්ථං ආරොචෙසි. තෙ වෙය්යාවටිකං පුච්ඡිංසු – ‘‘සච්චං කිර, සම්ම, තයා එස ‘භතිං කත්වා එකස්ස භික්ඛුස්ස භික්ඛං දෙහී’ති සමාදපිතො’’ති? ‘‘ආම ¶ , අය්යා’’ති. ‘‘භාරියං තෙ කම්මං කතං, යො ත්වං එත්තකෙ භික්ඛූ සංවිදහන්තො එතස්ස එකං භික්ඛුං නාදාසී’’ති. සො තෙසං වචනෙන මඞ්කුභූතො තං ආහ – ‘‘සම්ම මහාදුග්ගත, මා මං නාසයි, අහං ¶ තව කාරණා මහාවිහෙසං පත්තො, මනුස්සා පණ්ණෙ ආරොපිතනියාමෙන අත්තනො අත්තනො පත්තභික්ඛූ නයිංසු, අත්තනො ගෙහෙ නිසින්නභික්ඛුං නීහරිත්වා දෙන්තො නාම නත්ථි, සත්ථා පන මුඛං ධොවිත්වා ගන්ධකුටියමෙව නිසින්නො, රාජයුවරාජසෙනාපතිආදයො සත්ථු ගන්ධකුටිතො නික්ඛමනං ඔලොකෙන්තා නිසින්නා සත්ථු පත්තං ගහෙත්වා ‘ගමිස්සාමා’ති. බුද්ධා නාම දුග්ගතෙ අනුකම්පං කරොන්ති, ත්වං විහාරං ගන්ත්වා ‘දුග්ගතොම්හි, භන්තෙ, මම සඞ්ගහං කරොථා’ති සත්ථාරං වන්ද, සචෙ තෙ පුඤ්ඤං අත්ථි, අද්ධා ලච්ඡසී’’ති.

සො විහාරං අගමාසි. අථ නං අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු විහාරෙ විඝාසාදභාවෙන දිට්ඨත්තා රාජයුවරාජාදයො, ‘‘මහාදුග්ගත, න තාව භත්තකාලො, කස්මා ත්වං ආගච්ඡසී’’ති ආහංසු. සො ‘‘ජානාමි, සාමි, ‘න තාව භත්තකාලො’ති. සත්ථාරං පන වන්දිතුං ආගච්ඡාමී’’ති වදන්තො ගන්ත්වා ගන්ධකුටියා උම්මාරෙ සීසං ඨපෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමස්මිං නගරෙ මයා දුග්ගතතරො නත්ථි, අවස්සයො මෙ හොථ, කරොථ මෙ සඞ්ගහ’’න්ති ආහ. සත්ථා ගන්ධකුටිද්වාරං විවරිත්වා පත්තං නීහරිත්වා තස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි. සො චක්කවත්තිසිරිං පත්තො විය අහොසි, රාජයුවරාජාදයො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස මුඛානි ඔලොකයිංසු. සත්ථාරා දින්නපත්තඤ්හි ¶ කොචි ඉස්සරියවසෙන ගහෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි. එවං පන වදිංසු, ‘‘සම්ම මහාදුග්ගත, සත්ථු පත්තං අම්හාකං දෙහි එත්තකං නාම තෙ ධනං දස්සාම, ත්වං දුග්ගතො ධනං ගණ්හාහි, කිං තෙ පත්තෙනා’’ති? මහාදුග්ගතො ‘‘න කස්සචි දස්සාමි, න මෙ ධනෙන අත්ථො, සත්ථාරංයෙව භොජෙස්සාමී’’ති ආහ. අවසෙසා තං යාචිත්වා පත්තං අලභිත්වා නිවත්තිංසු. රාජා පන ‘‘මහාදුග්ගතො ධනෙන පලොභියමානොපි සත්ථු පත්තං න දෙති, සත්ථාරා ච සයං දින්නපත්තං කොචි ගහෙතුං න සක්කොති, ඉමස්ස දෙය්යධම්මො නාම කිත්තකො භවිස්සති, ඉමිනා දෙය්යධම්මස්ස දින්නකාලෙ සත්ථාරං ආදාය ගෙහං නෙත්වා මය්හං සම්පාදිතං ආහාරං දස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා සත්ථාරා සද්ධිංයෙව ¶ අගමාසි. සක්කොපි දෙවරාජා යාගුඛජ්ජකභත්තසූපෙය්යපණ්ණාදීනි සම්පාදෙත්වා සත්ථු නිසීදනාරහං ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා නිසීදි.

මහාදුග්ගතො සත්ථාරං නෙත්වා ‘‘පවිසථ, භන්තෙ’’ති ආහ. වසනගෙහඤ්චස්ස නීචං හොති, අනොනතෙන පවිසිතුං න සක්කා. බුද්ධා ච නාම ගෙහං පවිසන්තා න ඔනමිත්වා පවිසන්ති. ගෙහඤ්හි පවිසනකාලෙ මහාපථවී වා හෙට්ඨා ඔගච්ඡති, ගෙහං වා උද්ධං ගච්ඡති. ඉදං තෙසං සුදින්නදානස්ස ඵලං. පුන නික්ඛමිත්වා ගතකාලෙ සබ්බං පාකතිකමෙව හොති. තස්මා සත්ථා ඨිතකොව ¶ ¶ ගෙහං පවිසිත්වා සක්කෙන පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සත්ථරි නිසින්නෙ රාජා ආහ – ‘‘සම්ම මහාදුග්ගත, තයා අම්හාකං යාචන්තානම්පි සත්ථු පත්තො න දින්නො, පස්සාම තාව, කීදිසො තෙ සත්ථු සක්කාරො කතො’’ති? අථස්ස සක්කො යාගුඛජ්ජකාදීනි විවරිත්වා දස්සෙසි. තෙසං වාසගන්ධො සකලනගරං ඡාදෙත්වා අට්ඨාසි. රාජා යාගුආදීනි ඔලොකෙත්වා භගවන්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, ‘අහං මහාදුග්ගතස්ස දෙය්යධම්මො කිත්තකො භවිස්සති, ඉමිනා දෙය්යධම්මෙ දින්නෙ සත්ථාරං ගෙහං නෙත්වා අත්තනො සම්පාදිතං ආහාරං දස්සාමී’ති චින්තෙත්වා ආගතො, මයා එවරූපො ආහාරො න දිට්ඨපුබ්බො, මයි ඉධ ඨිතෙ මහාදුග්ගතො කිලමෙය්ය, ගච්ඡාමහ’’න්ති සත්ථාරං වන්දිත්වා පක්කාමි. සක්කොපි සත්ථාරං යාගුආදීනි දත්වා සක්කච්චං පරිවිසි. සත්ථාපි කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

සක්කො මහාදුග්ගතස්ස සඤ්ඤං අදාසි. සො පත්තං ගහෙත්වා සත්ථාරං අනුගච්ඡි. සක්කො නිවත්තිත්වා මහාදුග්ගතස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතො ආකාසං ඔලොකෙසි. තාවදෙව ආකාසතො සත්තරතනවස්සං වස්සිත්වා තස්ස ගෙහෙ සබ්බභාජනානි පූරෙත්වා සකලං ගෙහං පූරෙසි. තස්ස ගෙහෙ ඔකාසො නාහොසි. තස්ස භරියා දාරකෙ හත්ථෙසු ගහෙත්වා නීහරිත්වා බහි අට්ඨාසි. සො සත්ථාරං අනුගන්ත්වා නිවත්තො දාරකෙ බහි දිස්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘සාමි, සකලං නො ගෙහං සත්තහි රතනෙහි පුණ්ණං, පවිසිතුං ඔකාසො නත්ථී’’ති. සො ‘‘අජ්ජෙව මෙ දානෙන විපාකො දින්නො’’ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා ¶ වන්දිත්වා, ‘‘කස්මා ආගතොසී’’ති වුත්තෙ ආහ –‘‘දෙව, ගෙහං මෙ සත්තහි රතනෙහි පුණ්ණං, තං ධනං ගණ්හථා’’ති. රාජා ‘‘අහො බුද්ධානං ¶ දින්නදානං, අජ්ජෙව මත්ථකං පත්ත’’න්ති චින්තෙත්වා තං ආහ – ‘‘කිං තෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘ධනහරණත්ථාය සකටසහස්සං, දෙවා’’ති. රාජා සකටසහස්සං පෙසෙත්වා ධනං ආහරාපෙත්වා රාජඞ්ගණෙ ඔකිරාපෙසි. තාලප්පමාණො රාසි අහොසි. රාජා නගරෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අත්ථි කස්සචි එත්තකං ධන’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘නත්ථි, දෙවා’’ති. ‘‘එවං මහාධනස්ස කිං කාතුං වට්ටතී’’ති? ‘‘සෙට්ඨිට්ඨානං දාතුං වට්ටති, දෙවා’’ති. රාජා තස්ස මහාසක්කාරං කත්වා සෙට්ඨිට්ඨානං දාපෙසි.

අථස්ස පුබ්බෙ එකස්ස සෙට්ඨිනො ගෙහට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ ජාතෙ ගච්ඡෙ හරාපෙත්වා ගෙහං උට්ඨාපෙත්වා වසාහී’’ති ආහ. තස්ස තං ඨානං සොධෙත්වා සමං කත්වා භූමියා ඛඤ්ඤමානාය අඤ්ඤමඤ්ඤං ආහච්ච නිධිකුම්භියො උට්ඨහිංසු. තෙන රඤ්ඤො ආරොචිතෙ ‘‘තව පුඤ්ඤෙන නිබ්බත්තා, ත්වමෙව ගණ්හාහී’’ති ආහ. සො ගෙහං කාරෙත්වා සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. තතො පරම්පි යාවතායුකං තිට්ඨන්තො පුඤ්ඤානි කරිත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො.

එකං ¶ බුද්ධන්තරං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තතො චුතො ¶ සාවත්ථියං සාරිපුත්තත්ථෙරස්සූපට්ඨාකකුලෙ සෙට්ඨිධීතු කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගණ්හි. අථස්සා මාතාපිතරො ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං ඤත්වා ගබ්භපරිහාරං අදංසු. තස්සා අපරෙන සමයෙන එවරූපො දොහළො උප්පජ්ජි – ‘‘අහො වතාහං ධම්මදෙසනාපතිං ආදිං කත්වා පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං රොහිතමච්ඡරසෙන දානං දත්වා කාසායානි වත්ථානි නිවාසෙත්වා ආසනපරියන්තෙ නිසින්නා තෙසං භික්ඛූනං උච්ඡිට්ඨභත්තං පරිභුඤ්ජෙය්ය’’න්ති. සා මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා තථා අකාසි, දොහළො පටිපස්සම්භි. අථස්සා තතො අපරෙසුපි සත්තසු මඞ්ගලෙසු රොහිතමච්ඡරසෙනෙව ධම්මසෙනාපතිත්ථෙරප්පමුඛානි පඤ්ච භික්ඛුසතානි භොජෙසුං. සබ්බං තිස්සකුමාරස්ස වත්ථුම්හි වුත්තනියාමෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයමස්ස පන මහාදුග්ගතකාලෙ දින්නස්ස රොහිතමච්ඡරසදානස්සෙව නිස්සන්දො. නාමග්ගහණදිවසෙ පනස්ස, ‘‘භන්තෙ, දාසස්ස වො සික්ඛාපදානි දෙථා’’ති මාතරා වුත්තෙ ථෙරො ආහ – ‘‘කොනාමො අයං දාරකො’’ති? ‘‘භන්තෙ, ඉමස්ස දාරකස්ස කුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය ඉමස්මිං ගෙහෙ ජළා එළමූගාපි පණ්ඩිතා ¶ ජාතා, තස්මා මෙ පුත්තස්ස පණ්ඩිතොත්වෙව නාමං භවිස්සතී’’ති. ථෙරො සික්ඛාපදානි අදාසි. ජාතදිවසතො පට්ඨාය පනස්ස ‘‘නාහං මම පුත්තස්ස අජ්ඣාසයං භින්දිස්සාමී’’ති මාතු චිත්තං උප්පජ්ජි. සො සත්තවස්සිකකාලෙ මාතරං ¶ ආහ – ‘‘අම්ම, ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, තාත, ‘අහං තව අජ්ඣාසයං න භින්දිස්සාමිච්චෙව මනං උප්පාදෙසි’’’න්ති වත්වා ථෙරං නිමන්තෙත්වා භොජෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, දාසො වො පබ්බජිතුකාමො, අහං ඉමං සායන්හසමයෙ විහාරං ආනෙස්සාමී’’ති ථෙරං උය්යොජෙත්වා ඤාතකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘මම පුත්තස්ස ගිහිකාලෙ කත්තබ්බසක්කාරං අජ්ජෙව කරිස්සාමා’’ති මහන්තං සක්කාරං කාරෙත්වා තං ආදාය විහාරං ගන්ත්වා ‘‘ඉමං, භන්තෙ, පබ්බාජෙථා’’ති ථෙරස්ස අදාසි.

ථෙරො පබ්බජ්ජාය දුක්කරභාවං ආචික්ඛිත්වා ‘‘කරිස්සාමහං, භන්තෙ, තුම්හාකං ඔවාද’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි එහී’’ති කෙසෙ තෙමෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. මාතාපිතරොපිස්ස සත්තාහං විහාරෙයෙව වසන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස රොහිතමච්ඡරසෙනෙව දානං දත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සායං ගෙහං අගමංසු. ථෙරො අට්ඨමෙ දිවසෙ අන්තොගාමං ගච්ඡන්තො තං ආදාය ගච්ඡති, භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නාගමාසි. කිං කාරණා? න තාවස්ස පත්තචීවරග්ගහණානි වා ඉරියාපථො වා පාසාදිකො හොති, අපිච විහාරෙ ථෙරස්ස කත්තබ්බවත්තං අත්ථි. ථෙරො හි භික්ඛුසඞ්ඝෙ අන්තොගාමං පවිට්ඨෙ සකලවිහාරං විචරන්තො අසම්මජ්ජනට්ඨානං සම්මජ්ජිත්වා තුච්ඡභාජනෙසු පානීයපරිභොජනීයානි උපට්ඨපෙත්වා දුන්නික්ඛිත්තානි මඤ්චපීඨාදීනි පටිසාමෙත්වා පච්ඡා ගාමං පවිසති. අපිච ‘‘අඤ්ඤතිත්ථියා ¶ තුච්ඡවිහාරං පවිසිත්වා ‘පස්සථ ¶ සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකානං නිසින්නට්ඨානානී’ති වත්තුං මා ලභිංසූ’’ති සකලවිහාරං පටිජග්ගිත්වා පච්ඡා ගාමං පවිසති. තස්මා තං දිවසම්පි සාමණෙරෙන පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා දිවාතරං පිණ්ඩාය පාවිසි.

සාමණෙරො උපජ්ඣායෙන සද්ධිං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මාතිකං දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං කිං නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘මාතිකා නාම, සාමණෙරා’’ති. ‘‘ඉමාය කිං කරොන්තී’’ති? ‘‘ඉතො චිතො ච උදකං ආහරිත්වා අත්තනො සස්සකම්මං සම්පාදෙන්තී’’ති. ‘‘කිං පන, භන්තෙ, උදකස්ස චිත්තං අත්ථී’’ති ¶ ? ‘‘නත්ථාවුසො’’ති. ‘‘එවරූපං අචිත්තකං අත්තනො ඉච්ඡිතට්ඨානං හරන්ති, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආමාවුසො’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ එවරූපම්පි අචිත්තකං අත්තනො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං හරිත්වා කම්මං කරොන්ති, කස්මා සචිත්තකාපි චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තෙත්වා සමණධම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති. අථෙසො පුරතො ගච්ඡන්තො උසුකාරෙ සරදණ්ඩකං අග්ගිම්හි තාපෙත්වා අක්ඛිකොටියා ඔලොකෙත්වා උජුකං කරොන්තෙ දිස්වා, ‘‘ඉමෙ, භන්තෙ, කෙ නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘උසුකාරා නාමාවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙතෙ කරොන්තී’’ති? ‘‘අග්ගිම්හි තාපෙත්වා සරදණ්ඩකං උජුං කරොන්තී’’ති. ‘‘සචිත්තකො, භන්තෙ, එසො’’ති? ‘‘අචිත්තකො, ආවුසො’’ති ¶ . සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අචිත්තකං ගහෙත්වා අග්ගිම්හි තාපෙත්වා උජුං කරොන්ති, කස්මා සචිත්තකාපි අත්තනො චිත්තං වසෙ වත්තෙත්වා සමණධම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති. අථෙසො පුරතො ගච්ඡන්තො දාරූනි අරනෙමිනාභිආදීනි තච්ඡන්තෙ දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමෙ කෙ නාමා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තච්ඡකා නාමාවුසො’’ති. ‘‘කිං පනෙතෙ කරොන්තී’’ති? ‘‘දාරූනි ගහෙත්වා යානකාදීනං චක්කාදීනි කරොන්ති, ආවුසො’’ති. ‘‘එතානි පන සචිත්තකානි, භන්තෙ’’ති? ‘‘අචිත්තකානි, ආවුසො’’ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සචෙ අචිත්තකානි කට්ඨකලිඞ්ගරානි ගහෙත්වා චක්කාදීනි කරොන්ති, කස්මා සචිත්තකා අත්තනො චිත්තං වසෙ වත්තෙත්වා සමණධම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සන්තී’’ති. සො ඉමානි කාරණානි දිස්වා, ‘‘භන්තෙ, සචෙ තුම්හාකං පත්තචීවරෙ තුම්හෙ ගණ්හෙය්යාථ, අහං නිවත්තෙය්ය’’න්ති. ථෙරො ‘‘අයං අධුනා පබ්බජිතො දහරසාමණෙරො මං අනුබන්ධමානො එවං වදෙතී’’ති චිත්තං අනුප්පාදෙත්වාව ‘‘ආහර, සාමණෙරා’’ති වත්වා අත්තනො පත්තචීවරං අග්ගහෙසි.

සාමණෙරොපි උපජ්ඣායං වන්දිත්වා නිවත්තන්තො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං ආහාරං ආහරන්තො රොහිතමච්ඡරසෙනෙව ආහරෙය්යාථා’’ති ආහ. ‘‘කථං ලභිස්සාමාවුසො’’ති? ‘‘භන්තෙ, අත්තනො පුඤ්ඤෙන අලභන්තා මම පුඤ්ඤෙන ලභිස්සථා’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘දහරසාමණෙරස්ස බහි නිසින්නකස්ස පරිපන්ථොපි ¶ භවෙය්යා’’ති කුඤ්ජිකං දත්වා ‘‘මය්හං වසනගබ්භස්ස ද්වාරං විවරිත්වා අන්තො ¶ පවිසිත්වා නිසීදෙය්යාසී’’ති ආහ. සො තථා කත්වා අත්තනො කරජකායෙ ඤාණං ඔතාරෙත්වා අත්තභාවං සම්මසන්තො නිසීදි. අථස්ස ගුණතෙජෙන සක්කස්ස ආසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ¶ උපධාරෙන්තො ‘‘පණ්ඩිතසාමණෙරො උපජ්ඣායස්ස පත්තචීවරං දත්වා ‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති නිවත්තො, මයාපි තත්ථ ගන්තුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා චත්තාරො මහාරාජෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘විහාරස්ස උපවනෙ වසන්තෙ සකුණෙ පලාපෙත්වා සමන්තතො ආරක්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා චන්දදෙවපුත්තං ‘‘චන්දමණ්ඩලං ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හාහී’’ති, සූරියදෙවපුත්තං ‘‘සූරියමණ්ඩලං ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හාහී’’ති වත්වා සයං ගන්ත්වා ආවිඤ්ඡනරජ්ජුට්ඨානෙ ආරක්ඛං ගහෙත්වා අට්ඨාසි, විහාරෙ පුරාණපණ්ණස්ස පතන්තස්සපි සද්දො නාහොසි, සාමණෙරස්ස චිත්තං එකග්ගං අහොසි. සො අන්තරාභත්තෙයෙව අත්තභාවං සම්මසිත්වා තීණි ඵලානි පාපුණි.

ථෙරොපි ‘‘සාමණෙරො විහාරෙ නිසින්නො, තස්ස උපකප්පනකං භොජනං අසුකකුලෙ නාම සක්කා ලද්ධු’’න්ති එකං පෙමගාරවයුත්තං උපට්ඨාකකුලං අගමාසි. තත්ථ ච මනුස්සා තං දිවසං රොහිතමච්ඡෙ ලභිත්වා ථෙරස්සෙව ආගමනං ඔලොකෙන්තො නිසීදිංසු. තෙ ථෙරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා ¶ , ‘‘භන්තෙ, භද්දකං වො කතං ඉධාගච්ඡන්තෙහී’’ති අන්තොගෙහෙ පවෙසෙත්වා යාගුඛජ්ජකාදීනි දත්වා රොහිතමච්ඡරසෙනස්ස පිණ්ඩපාතං අදංසු. ථෙරො හරණාකාරං දස්සෙසි. මනුස්සා ‘‘පරිභුඤ්ජථ, භන්තෙ, හරණකභත්තම්පි ලභිස්සථා’’ති වත්වා ථෙරස්ස භත්තකිච්චාවසානෙ පත්තං රොහිතමච්ඡරසභොජනස්ස පූරෙත්වා අදංසු. ථෙරො ‘‘සාමණෙරො මෙ ඡාතො’’ති සීඝං අගමාසි. සත්ථාපි තං දිවසං කාලස්සෙව භුඤ්ජිත්වා විහාරං ගන්ත්වා එවං ආවජ්ජෙසි – ‘‘පණ්ඩිතසාමණෙරො උපජ්ඣායස්ස පත්තචීවරං දත්වා ‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති නිවත්තො, නිප්ඵජ්ජිස්සති නු ඛො අස්ස පබ්බජිතකිච්ච’’න්ති උපධාරෙන්තො තිණ්ණං ඵලානං පත්තභාවං ඤත්වා ‘‘අරහත්තස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, නත්ථී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අත්ථී’’ති දිස්වා ‘‘පුරෙභත්තමෙව අරහත්තං පත්තුං සක්ඛිස්සති, න සක්ඛිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘සක්ඛිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සාරිපුත්තො සාමණෙරස්ස භත්තං ආදාය සීඝං ආගච්ඡති, අන්තරායම්පිස්ස කරෙය්ය ද්වාරකොට්ඨකෙ ආරක්ඛං ගහෙත්වා නිසීදිස්සාමි, අථ නං පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමි, තස්මිං පඤ්හෙ විස්සජ්ජියමානෙ සාමණෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති. තතො ගන්ත්වා ¶ ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා සම්පත්තං ථෙරං චත්තාරො පඤ්හෙ පුච්ඡි, පුට්ඨං පුට්ඨං පඤ්හං විස්සජ්ජෙසි.

තත්රිදං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනං – සත්ථා කිර නං ¶ ආහ – ‘‘සාරිපුත්ත, කිං තෙ ලද්ධ’’න්ති? ‘‘ආහාරො, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආහාරො නාම කිං ආහරති, සාරිපුත්තා’’ති? ‘‘වෙදනං, භන්තෙ’’ති. ‘‘වෙදනං කිං ආහරති, සාරිපුත්තා’’ති? ‘‘රූපං, භන්තෙ’’ති. ‘‘රූපං පන කිං ආහරති, සාරිපුත්තා’’ති ¶ ? ‘‘ඵස්සං, භන්තෙ’’ති. තත්රායං අධිප්පායො – ‘‘ජිඝච්ඡිතෙන හි පරිභුත්තො ආහාරො තස්ස ඛුද්දං පරිහරිත්වා සුඛං වෙදනං ආහරති. ආහාරපරිභොගෙන සුඛිතස්ස සුඛාය වෙදනාය උප්පජ්ජමානාය සරීරෙ වණ්ණසම්පත්ති හොති. එවං වෙදනා රූපං ආහරති. සුඛිතො පන ආහාරජරූපවසෙන උප්පන්නසුඛසොමනස්සො ‘ඉදානි මෙ අස්සාදො ජාතො’ති නිප්පජ්ජන්තො වා නිසීදන්තො වා සුඛසම්ඵස්සං පටිලභතී’’ති.

එවං ඉමෙසු චතූසු පඤ්හෙසු විස්සජ්ජිකෙසු සාමණෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්තො. සත්ථාපි ථෙරං ආහ – ‘‘ගච්ඡ, සාරිපුත්ත, තව සාමණෙරස්ස භත්තං දෙහී’’ති. ථෙරො ගන්ත්වා ද්වාරං ආකොටෙසි. සාමණෙරො නික්ඛමිත්වා ථෙරස්ස හත්ථතො පත්තං ගහෙත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා තාලවණ්ටෙන ථෙරං බීජි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘සාමණෙර, භත්තකිච්චං කරොහී’’ති. ‘‘තුම්හෙ පන, භන්තෙ’’ති. ‘‘කතං මයා භත්තකිච්චං, ත්වං කරොහී’’ති. සත්තවස්සිකදාරකො පබ්බජිත්වා අට්ඨමෙ දිවසෙ තං ඛණං විකසිතපදුමුප්පලසදිසො අරහත්තං පත්තො, පච්චවෙක්ඛිතට්ඨානං පන පච්චවෙක්ඛන්තො නිසීදිත්වා ¶ භත්තකිච්චමකාසි. තෙන පත්තං ධොවිත්වා පටිසාමිතකාලෙ චන්දදෙවපුත්තො චන්දමණ්ඩලං විස්සජ්ජෙසි, සූරියදෙවපුත්තො සූරියමණ්ඩලං. චත්තාරො මහාරාජානො චතුද්දිසං ආරක්ඛං විස්සජ්ජෙසුං, සක්කො දෙවරාජා ආවිඤ්ඡනකෙ ආරක්ඛං විස්සජ්ජෙසි. සූරියො මජ්ඣට්ඨානතො ගලිත්වා ගතො.

භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු, ‘‘ඡායා අධිකප්පමාණා ජාතා, සූරියො මජ්ඣට්ඨානතො ගලිත්වා ගතො, සාමණෙරෙන ච ඉදානෙව භුත්තං, කිං නු ඛො එත’’න්ති. සත්ථා තං පවත්තිං ඤත්වා ආගන්ත්වා පුච්ඡි – ‘‘භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති? ‘‘ඉදං නාම, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤවතො සමණධම්මං කරණකාලෙ ¶ චන්දදෙවපුත්තො චන්දමණ්ඩලං, සූරියදෙවපුත්තො සූරියමණ්ඩලං ආකඩ්ඪිත්වා ගණ්හි, චත්තාරො මහාරාජානො විහාරොපවනෙ චතුද්දිසං ආරක්ඛං ගණ්හිංසු, සක්කො දෙවරාජා ආවිඤ්ඡනකෙ ආරක්ඛං ගණ්හි, අහම්පි ‘බුද්ධොම්හී’ති අප්පොස්සුක්කො නිසීදිතුං නාලත්ථං, ගන්ත්වා ද්වාරකොට්ඨකෙ මම පුත්තස්ස ආරක්ඛං අග්ගහෙසිං, නෙත්තිකෙ ච මාතිකාය උදකං හරන්තෙ, උසුකාරෙ ච උසුං උජුං කරොන්තෙ, තච්ඡකෙ ච දාරූනි තච්ඡන්තෙ දිස්වා එත්තකං ආරම්මණං ගහෙත්වා පණ්ඩිතා අත්තානං දමෙත්වා අරහත්තං ගණ්හන්තියෙවා’’ති ¶ වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උදකඤ්හි නයන්ති නෙත්තිකා, උසුකාරා නමයන්ති තෙජනං;

දාරුං නමයන්ති තච්ඡකා, අත්තානං දමයන්ති පණ්ඩිතා’’ති.

තත්ථ ¶ උදකන්ති පථවියා ථලට්ඨානං ඛණිත්වා ආවාටට්ඨානං පූරෙත්වා මාතිකං වා කත්වා රුක්ඛදොණිං වා ඨපෙත්වා අත්තනා ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං උදකං. නෙන්තීති නෙත්තිකා. තෙජනන්ති කණ්ඩං. ඉදං වුත්තං හොති – නෙත්තිකා අත්තනො රුචියා උදකං නයන්ති, උසුකාරාපි තාපෙත්වා තෙජනං නමයන්ති උසුං උජුං කරොන්ති. තච්ඡකාපි නෙමිආදීනං අත්ථාය තච්ඡන්තා දාරුං නමයන්ති අත්තනො රුචියා උජුං වා වඞ්කං වා කරොන්ති. එවං එත්තකං ආරම්මණං කත්වා පණ්ඩිතා සොතාපත්තිමග්ගාදීනි උප්පාදෙන්තා අත්තානං දමයන්ති, අරහත්තප්පත්තා පන එකන්තදන්තා නාම හොන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සෙලො ¶ යථාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

පුථුජ්ජනා ¶ කිර සාමණෙරාදයො ථෙරං දිස්වා සීසෙපි කණ්ණෙසුපි නාසායපි ගහෙත්වා ‘‘කිං, චූළපිත, සාසනස්මිං න උක්කණ්ඨසි, අභිරමසී’’ති වදන්ති. ථෙරො තෙසු නෙව කුජ්ඣති, න දුස්සති. ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථාවුසො, ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරං දිස්වා සාමණෙරාදයො එවඤ්චෙවඤ්ච විහෙඨෙන්ති, සො තෙසු නෙව කුජ්ඣති, න දුස්සතී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කිං කථෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමං නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවා නාම නෙව කුජ්ඣන්ති, න දුස්සන්ති. ඝනසෙලසදිසා හෙතෙ අචලා අකම්පියා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සෙලො යථා එකඝනො, වාතෙන න සමීරති;

එවං නින්දාපසංසාසු, න සමිඤ්ජන්ති පණ්ඩිතා’’ති.

තත්ථ නින්දාපසංසාසූති කිඤ්චාපි ඉධ ද්වෙ ලොකධම්මා වුත්තා, අත්ථො පන අට්ඨන්නම්පි වසෙන වෙදිතබ්බො. යථා හි එකඝනො අසුසිරො සෙලො පුරත්ථිමාදිභෙදෙන ¶ වාතෙන න සමීරති න ඉඤ්ජති ¶ න චලති, එවං අට්ඨසුපි ලොකධම්මෙසු අජ්ඣොත්ථරන්තෙසු පණ්ඩිතා න සමිඤ්ජන්ති, පටිඝවසෙන වා අනුනයවසෙන වා න චලන්ති න කම්පන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරවත්ථු ඡට්ඨං.

යථාපි රහදොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කාණමාතරං ආරබ්භ කථෙසි. වත්ථු විනයෙ (පාචි. 230) ආගතමෙව.

තදා පන කාණමාතරා අතුච්ඡහත්ථං ධීතරං පතිකුලං පෙසෙතුං පක්කෙසු පූවෙසු චතුක්ඛත්තුං චතුන්නං භික්ඛූනං දින්නකාලෙ සත්ථාරා තස්මිං වත්ථුස්මිං සික්ඛාපදෙ පඤ්ඤත්තෙ කාණාය සාමිකෙන අඤ්ඤාය පජාපතියා ආනීතාය කාණා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘ඉමෙහි මෙ ඝරාවාසො නාසිතො’’ති දිට්ඨදිට්ඨෙ භික්ඛූ අක්කොසති පරිභාසති. භික්ඛූ ¶ තං වීථිං පටිපජ්ජිතුං න විසහිංසු. සත්ථා තං පවත්තිං ඤත්වා තත්ථ අගමාසි. කාණමාතා සත්ථාරං වන්දිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකං අදාසි. සත්ථා කතපාතරාසො ‘‘කහං කාණා’’ති පුච්ඡි. ‘‘එසා, භන්තෙ, තුම්හෙ දිස්වා මඞ්කුභූතා රොදන්තී ඨිතා’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘එසා, භන්තෙ, භික්ඛූ ¶ අක්කොසති පරිභාසති, තස්මා තුම්හෙ දිස්වා මඞ්කුභූතා රොදමානා ඨිතා’’ති. අථ නං සත්ථා පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘කාණෙ, කස්මා මං දිස්වා මඞ්කුභූතා නිලීයිත්වා රොදසී’’ති. අථස්සා මාතා තාය කතකිරියං ආරොචෙසි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘කිං පන කාණමාතෙ මම සාවකා තයා දින්නකං ගණ්හිංසු, අදින්නක’’න්ති? ‘‘දින්නකං, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ මම සාවකා පිණ්ඩාය චරන්තා තව ගෙහද්වාරං පත්තා තයා දින්නකං ගණ්හිංසු, කො තෙසං දොසො’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අය්යානං දොසො’’. ‘‘එතිස්සායෙව දොසො’’ති. සත්ථා කාණං ආහ – ‘‘කාණෙ, මය්හං කිර සාවකා පිණ්ඩාය චරමානා ගෙහද්වාරං ආගතා, අථ නෙසං තව මාතරා පූවා දින්නා, කො නාමෙත්ථ මම සාවකානං දොසො’’ති? ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, අය්යානං දොසො, මය්හමෙව දොසො’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා ඛමාපෙසි.

අථස්සා සත්ථා අනුපුබ්බිං කථං කථෙසි, සා සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. සත්ථා උට්ඨායාසනා ¶ විහාරං ගච්ඡන්තො රාජඞ්ගණෙන පායාසි. රාජා දිස්වා ‘‘සත්ථා විය භණෙ’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, දෙවා’’ති වුත්තෙ ‘‘ගච්ඡථ, මම ආගන්ත්වා වන්දනභාවං ආරොචෙථා’’ති පෙසෙත්වා රාජඞ්ගණෙ ඨිතං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘කහං, භන්තෙ, ගතාත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කාණමාතාය ගෙහං, මහාරාජා’’ති. ‘‘කිං කාරණා, භන්තෙ’’ති? ‘‘කාණා කිර භික්ඛූ අක්කොසති පරිභාසති, තංකාරණා ගතොම්හී’’ති. ‘‘කිං පන වො, භන්තෙ, තස්සා අනක්කොසනභාවො කතො’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජ, භික්ඛූනඤ්ච අනක්කොසිකා කතා, ලොකුත්තරකුටුම්බසාමිනී චා’’ති ¶ . ‘‘හොතු, භන්තෙ, තුම්හෙහි සා ලොකුත්තරකුටුම්බසාමිනී කතා, අහං පන නං ලොකියකුටුම්බසාමිනිං කරිස්සාමී’’ති වත්වා රාජා සත්ථාරං වන්දිත්වා පටිනිවත්තො පටිච්ඡන්නමහායොග්ගං පහිණිත්වා කාණං පක්කොසාපෙත්වා සබ්බාභරණෙහි අලඞ්කරිත්වා ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ‘‘මම ධීතරං පොසෙතුං ¶ සමත්ථා ගණ්හන්තූ’’ති ආහ. අථෙකො සබ්බත්ථකමහාමත්තො ‘‘අහං දෙවස්ස ධීතරං පොසෙස්සාමී’’ති තං අත්තනො ගෙහං නෙත්වා සබ්බං ඉස්සරියං පටිච්ඡාපෙත්වා ‘‘යථාරුචි පුඤ්ඤානි කරොහී’’ති ආහ. තතො පට්ඨාය කාණා චතූසු ද්වාරෙසු පුරිසෙ ඨපෙත්වා අත්තනා උපට්ඨාතබ්බෙ භික්ඛූ ච භික්ඛුනියො ච පරියෙසමානාපි න ලභති. කාණාය ගෙහද්වාරෙ පටියාදෙත්වා ඨපිතං ඛාදනීයභොජනීයං මහොඝො විය පවත්තති. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පුබ්බෙ, ආවුසො, චත්තාරො මහල්ලකත්ථෙරා කාණාය විප්පටිසාරං කරිංසු, සා එවං විප්පටිසාරිනී හුත්වාපි සත්ථාරං ආගම්ම සද්ධාසම්පදං ලභි. සත්ථාරා පුන තස්සා ගෙහද්වාරං භික්ඛූනං උපසඞ්කමනාරහං කතං. ඉදානි උපට්ඨාතබ්බෙ භික්ඛූ වා භික්ඛුනියො වා පරියෙසමානාපි න ලභති, අහො බුද්ධා නාම අච්ඡරියගුණා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති ¶ වුත්තෙ ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව තෙහි මහල්ලකභික්ඛූහි කාණාය විප්පටිසාරො කතො, පුබ්බෙපි කරිංසුයෙව. න ච ඉදානෙව මයා කාණා මම වචනකාරිකා කතා, පුබ්බෙපි කතායෙවා’’ති වත්වා තමත්ථං සොතුකාමෙහි භික්ඛූහි යාචිතො –

‘‘යත්ථෙකො ලභතෙ බබ්බු, දුතියො තත්ථ ජායති;

තතියො ච චතුත්ථො ච, ඉදං තෙ බබ්බුකා බිල’’න්ති. (ජා. 1.1.137) –

ඉදං බබ්බුජාතකං විත්ථාරෙන කථෙත්වා ‘‘තදා චත්තාරො මහල්ලකභික්ඛූ චත්තාරො බිළාරා අහෙසුං, මූසිකා කාණා, මණිකාරො අහමෙවා’’ති ජාතකං සමොධානෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, අතීතෙපි කාණා දුම්මනා ආවිලචිත්තා වික්ඛිත්තචිත්තා හුත්වා මම වචනෙන පසන්නඋදකරහදො විය විප්පසන්නචිත්තා අහොසී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යථාපි ¶ රහදො ගම්භීරො, විප්පසන්නො අනාවිලො;

එවං ධම්මානි සුත්වාන, විප්පසීදන්ති පණ්ඩිතා’’ති.

තත්ථ ¶ රහදොති යො චතුරඞ්ගිනියාපි සෙනාය ඔගාහන්තියා නඛුභති එවරූපො උදකණ්ණවො, සබ්බාකාරෙන පන චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො නීලමහාසමුද්දො රහදො නාම. තස්ස හි හෙට්ඨා චත්තාලීසයොජනසහස්සමත්තෙ ඨානෙ ¶ උදකං මච්ඡෙහි චලති, උපරි තාවත්තකෙයෙව ඨානෙ උදකං වාතෙන චලති, මජ්ඣෙ චතුයොජනසහස්සමත්තෙ ඨානෙ උදකං නිච්චලං තිට්ඨති. අයං ගම්භීරො රහදො නාම. එවං ධම්මානීති දෙසනාධම්මානි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම රහදො අනාකුලතාය විප්පසන්නො, අචලතාය අනාවිලො, එවං මම දෙසනාධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙන නිරුපක්කිලෙසචිත්තතං ආපජ්ජන්තා විප්පසීදන්ති පණ්ඩිතා, අරහත්තප්පත්තා පන එකන්තවිප්පසන්නාව හොන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සබ්බත්ථ වෙ සප්පුරිසා චජන්තීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි. දෙසනා වෙරඤ්ජායං සමුට්ඨිතා.

පඨමබොධියඤ්හි භගවා වෙරඤ්ජං ගන්ත්වා වෙරඤ්ජෙන බ්රාහ්මණෙන නිමන්තිතො පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං වස්සං උපගඤ්ඡි. වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො මාරාවට්ටනෙන ආවට්ටො එකදිවසම්පි සත්ථාරං ආරබ්භ සතිං න උප්පාදෙසි. වෙරඤ්ජාපි දුබ්භික්ඛා අහොසි, භික්ඛූ සන්තරබාහිරං ¶ වෙරඤ්ජං පිණ්ඩාය චරිත්වා පිණ්ඩපාතං අලභන්තා කිලමිංසු. තෙසං අස්සවාණිජකා පත්ථපත්ථපුලකං භික්ඛං පඤ්ඤාපෙසුං. තෙ කිලමන්තෙ දිස්වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො පථවොජං භොජෙතුකාමො, උත්තරකුරුඤ්ච පිණ්ඩාය පවෙසෙතුකාමො අහොසි, සත්ථා තං පටික්ඛිපි. භික්ඛූනං එකදිවසම්පි පිණ්ඩපාතං ආරබ්භ පරිත්තාසො නාහොසි ¶ , ඉච්ඡාචාරං වජ්ජෙත්වා එව විහරිංසු. සත්ථා තත්ථ තෙමාසං වසිත්වා වෙරඤ්ජං බ්රාහ්මණං අපලොකෙත්වා තෙන කතසක්කාරසම්මානො තං සරණෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තතො නික්ඛන්තො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො එකස්මිං සමයෙ සාවත්ථිං පත්වා ¶ ජෙතවනෙ විහාසි, සාවත්ථිවාසිනො සත්ථු ආගන්තුකභත්තානි කරිංසු. තදා පන පඤ්චසතමත්තා විඝාසාදා භික්ඛූ නිස්සාය අන්තොවිහාරෙයෙව වසන්ති. තෙ භික්ඛූනං භුත්තාවසෙසානි පණීතභොජනානි භුඤ්ජිත්වා නිද්දායිත්වා උට්ඨාය නදීතීරං ගන්ත්වා නදන්තා වග්ගන්තා මල්ලමුට්ඨියුද්ධං යුජ්ඣන්තා කීළන්තා අන්තොවිහාරෙපි බහිවිහාරෙපි අනාචාරමෙව චරන්තා විචරන්ති. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථාවුසො ¶ , ඉමෙ විඝාසාදා දුබ්භික්ඛකාලෙ වෙරඤ්ජායං කඤ්චි විකාරං න දස්සෙසුං, ඉදානි පන එවරූපානි පණීතභොජනානි භුඤ්ජිත්වා අනෙකප්පකාරං විකාරං දස්සෙන්තා විචරන්ති. භික්ඛූ පන වෙරඤ්ජායම්පි උපසන්තරූපා විහරිත්වා ඉදානිපි උපසන්තුපසන්තාව විහරන්තී’’ති. සත්ථා ධම්මසභං ගන්ත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘පුබ්බෙපෙතෙ ගද්රභයොනියං නිබ්බත්තා පඤ්චසතා ගද්රභා හුත්වා පඤ්චසතානං ආජානීයසින්ධවානං අල්ලරසමුද්දිකපානකපීතාවසෙසං උච්ඡිට්ඨකසටං උදකෙන මද්දිත්වා මකචිපිලොතිකාහි පරිස්සාවිතත්තා ‘වොලොදක’න්ති සඞ්ඛ්යං ගතං අප්පරසං නිහීනං පිවිත්වා මධුමත්තා විය නදන්තා විචරිංසූති වත්වා –

‘‘අප්පං ¶ පිවිත්වාන නිහීනජච්චො,

න මජ්ජතී අග්ගරසං පිවිත්වා’’ති. (ජා. 1.2.65);

ඉදං වාලොදකජාතකං විත්ථාරෙන කථෙත්වා ‘‘එවං, භික්ඛවෙ, සප්පුරිසා ලොකධම්මං විවජ්ජෙත්වා සුඛිතකාලෙපි දුක්ඛිතකාලෙපි නිබ්බිකාරාව ¶ හොන්තී’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සබ්බත්ථ වෙ සප්පුරිසා චජන්ති,

න උච්චාවචං පණ්ඩිතා දස්සයන්තී’’ති.

තත්ථ සබ්බත්ථාති පඤ්චක්ඛන්ධාදිභෙදෙසු සබ්බධම්මෙසු. සප්පුරිසාති සුපුරිසා. චජන්තීති අරහත්තමග්ගඤාණෙන අපකඩ්ඪන්තා ඡන්දරාගං විජහන්ති. කාමකාමාති කාමෙ කාමයන්තා කාමහෙතු කාමකාරණා. න ලපයන්ති සන්තොති බුද්ධාදයො සන්තො කාමහෙතු නෙව අත්තනා ¶ ලපයන්ති, න පරං ලපාපෙන්ති. යෙ හි භික්ඛාය පවිට්ඨා ඉච්ඡාචාරෙ ඨිතා ‘‘කිං, උපාසක, සුඛං තෙ පුත්තදාරස්ස, රාජචොරාදීනං වසෙන ද්විපදචතුප්පදෙසු නත්ථි කොචි උපද්දවො’’තිආදීනි වදන්ති, තාව තෙ ලපයන්ති නාම. තථා පන වත්වා ‘‘ආම, භන්තෙ, සබ්බෙසං නො සුඛං, නත්ථි කොචි උපද්දවො, ඉදානි නො ගෙහං පහූතඅන්නපානං, ඉධෙව වසථා’’ති අත්තානං නිමන්තාපෙන්තා ලපාපෙන්ති නාම. සන්තො පන ඉදං උභයම්පි න කරොන්ති. සුඛෙන ඵුට්ඨා අථ වා දුඛෙනාති දෙසනාමත්තමෙතං, අට්ඨහි පන ලොකධම්මෙහි ඵුට්ඨා තුට්ඨිභාවමඞ්කුභාවවසෙන වා වණ්ණභණනඅවණ්ණභණනවසෙන වා උච්චාවචං ආකාරං පණ්ඩිතා න දස්සයන්තීති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

න අත්තහෙතූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මිකත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකො උපාසකො ධම්මෙන සමෙන අගාරං අජ්ඣාවසති. සො පබ්බජිතුකාමො හුත්වා එකදිවසං භරියාය සද්ධිං නිසීදිත්වා ¶ සුඛකථං කථෙන්තො ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉච්ඡාමහං පබ්බජිතු’’න්ති. ‘‘තෙන හි, සාමි, ආගමෙහි තාව ¶ , යාවාහං කුච්ඡිගතං දාරකං විජායාමී’’ති. සො ආගමෙත්වා දාරකස්ස පදසා ගමනකාලෙ පුන තං ආපුච්ඡිත්වා ‘‘ආගමෙහි තාව, සාමි, යාවායං වයප්පත්තො හොතී’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං මෙ ඉමාය අපලොකිතාය වා අනපලොකිතාය වා, අත්තනො දුක්ඛනිස්සරණං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අත්තනො පබ්බජිතකිච්චං නිට්ඨපෙත්වා තෙසං දස්සනත්ථාය පුන සාවත්ථිං ගන්ත්වා පුත්තස්ස ධම්මකථං කථෙසි. සොපි නික්ඛමිත්වා පබ්බජි, පබ්බජිත්වා ච පන න ¶ චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. පුරාණදුතියිකාපිස්ස ‘‘යෙසං අත්ථාය අහං ඝරාවාසෙ වසෙය්යං, තෙ උභොපි පබ්බජිතා, ඉදානි මෙ කිං ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා පබ්බජි, පබ්බජිත්වා ච පන න චිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, ධම්මිකඋපාසකො අත්තනො ධම්මෙ පතිට්ඨිතත්තා නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො පුත්තදාරස්සාපි පතිට්ඨා ජාතො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘ඉමාය නාමා’’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතෙන නාම නෙව අත්තහෙතු, න පරහෙතු සමිද්ධි ඉච්ඡිතබ්බා, ධම්මිකෙනෙව ¶ පන ධම්මපටිසරණෙන භවිතබ්බ’’න්ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

න ඉච්ඡෙය්ය අධම්මෙන සමිද්ධිමත්තනො,

ස සීලවා පඤ්ඤවා ධම්මිකො සියා’’ති.

තත්ථ න අත්තහෙතූති පණ්ඩිතො නාම අත්තහෙතු වා පරහෙතු වා පාපං න කරොති. න පුත්තමිච්ඡෙති පුත්තං වා ධනං වා රට්ඨං වා පාපකම්මෙන න ඉච්ඡෙය්ය, එතානිපි ඉච්ඡතො පාපකම්මං න කරොතියෙවාති අත්ථො. සමිද්ධිමත්තනොති යා අත්තනො සමිද්ධි, තම්පි අධම්මෙන න ඉච්ඡෙය්ය,සමිද්ධිකාරණාපි පාපං න කරොතීති අත්ථො. ස සීලවාති යො එවරූපො පුග්ගලො ¶ , සො එව සීලවා ච පඤ්ඤවා ච ධම්මිකොච සියා, න අඤ්ඤොති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අප්පකා තෙ මනුස්සෙසූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ධම්මස්සවනං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර එකවීථිවාසිනො මනුස්සා සමග්ගා හුත්වා ¶ ගණබන්ධෙන දානං දත්වා සබ්බරත්තිං ¶ ධම්මස්සවනං කාරෙසුං, සබ්බරත්තිං පන ධම්මං සොතුං නාසක්ඛිංසු. එකච්චෙ කාමරතිනිස්සිතා හුත්වා, පුන ගෙහමෙව ගතා, එකච්චෙ දොසනිස්සිතා හුත්වා, එකච්චෙ මානනිස්සිතා හුත්වා, එකච්චෙ ථිනමිද්ධසමඞ්ගිනො හුත්වා තත්ථෙව නිසීදිත්වා පචලායන්තා සොතුං නාසක්ඛිංසු. පුනදිවසෙ භික්ඛූ තං පවත්තිං ඤත්වා ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමා සත්තා නාම යෙභුය්යෙන භවනිස්සිතා, භවෙසු එව ලග්ගා විහරන්ති, පාරගාමිනො නාම අප්පකා’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා ආහ –

‘‘අප්පකා තෙ මනුස්සෙසු, යෙ ජනා පාරගාමිනො;

අථායං ඉතරා පජා, තීරමෙවානුධාවති.

‘‘යෙ ච ඛො සම්මදක්ඛාතෙ, ධම්මෙ ධම්මානුවත්තිනො;

තෙ ජනා පාරමෙස්සන්ති, මච්චුධෙය්යං සුදුත්තර’’න්ති.

තත්ථ අප්පකාති ථොකා න බහූ. පාරගාමිනොති නිබ්බානපාරගාමිනො. අථායං ඉතරා පජාති යා පනායං අවසෙසා පජා සක්කායදිට්ඨිතීරමෙව අනුධාවති, අයමෙව බහුතරාති ¶ අත්ථො. සම්මදක්ඛාතෙති සම්මා අක්ඛාතෙ සුකථිතෙ. ධම්මෙති දෙසනාධම්මෙ. ධම්මානුවත්තිනොති තං ධම්මං ¶ සුත්වා තදනුච්ඡවිකං පටිපදං පූරෙත්වා මග්ගඵලසච්ඡිකරණෙන ධම්මානුවත්තිනො. පාරමෙස්සන්තීති තෙ එවරූපා ජනා නිබ්බානපාරං ගමිස්සන්ති. මච්චුධෙය්යන්ති කිලෙසමාරසඞ්ඛාතස්ස මච්චුස්ස නිවාසට්ඨානභූතං තෙභූමිකවට්ටං. සුදුත්තරන්ති යෙ ජනා ධම්මානුවත්තිනො, තෙ එතං සුදුත්තරං දුරතික්කමං මාරධෙය්යං තරිත්වා අතික්කමිත්වා නිබ්බානපාරං ගමිස්සන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

කණ්හං ධම්මං විප්පහායාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පඤ්චසතෙ ආගන්තුකෙ භික්ඛූ ආරබ්භ කථෙසි.

කොසලරට්ඨෙ ¶ කිර පඤ්චසතා භික්ඛූ වස්සං වසිත්වා වුට්ඨවස්සා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමා’’ති ජෙතවනං ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. සත්ථා තෙසං චරියපටිපක්ඛං නිසාමෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘කණ්හං ධම්මං විප්පහාය, සුක්කං භාවෙථ පණ්ඩිතො;

ඔකා අනොකමාගම්ම, විවෙකෙ යත්ථ දූරමං.

‘‘තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්ය ¶ , හිත්වා කාමෙ අකිඤ්චනො;

පරියොදපෙය්ය අත්තානං, චිත්තක්ලෙසෙහි පණ්ඩිතො.

‘‘යෙසං සම්බොධියඞ්ගෙසු, සම්මා චිත්තං සුභාවිතං;

ආදානපටිනිස්සග්ගෙ, අනුපාදාය යෙ රතා;

ඛීණාසවා ජුතිමන්තො, තෙ ලොකෙ පරිනිබ්බුතා’’ති.

තත්ථ කණ්හං ධම්මන්ති කායදුචරිතාදිභෙදං අකුසලං ධම්මං විප්පහාය ජහිත්වා. සුක්කං භාවෙථාති පණ්ඩිතො භික්ඛු අභිනික්ඛමනතො පට්ඨාය යාව අරහත්තමග්ගා කායසුචරිතාදිභෙදං සුක්කං ධම්මං භාවෙය්ය. කථං? ඔකා ¶ අනොකමාගම්මාති ඔකං වුච්චති ආලයො, අනොකං වුච්චති අනාලයො, ආලයතො නික්ඛමිත්වා අනාලයසඞ්ඛාතං නිබ්බානං පටිච්ච ආරබ්භ තං පත්ථයමානො භාවෙය්යාති අත්ථො. තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්යාති යස්මිං අනාලයසඞ්ඛාතෙ විවෙකෙ නිබ්බානෙ ඉමෙහි සත්තෙහි දුරභිරමං, තත්ර අභිරතිං ඉච්ඡෙය්ය. හිත්වා කාමෙති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙ හිත්වා අකිඤ්චනො හුත්වා විවෙකෙ අභිරතිං ඉච්ඡෙය්යාති අත්ථො. චිත්තක්ලෙසෙහීති පඤ්චහි නීවරණෙහි, අත්තානං පරියොදපෙය්ය වොදාපෙය්ය, පරිසොධෙය්යාති අත්ථො. සම්බොධියඞ්ගෙසූති සම්බොජ්ඣඞ්ගෙසු. සම්මා චිත්තං සුභාවිතන්ති හෙතුනා නයෙන චිත්තං සුට්ඨු භාවිතං වඩ්ඪිතං. ආදානපටිනිස්සග්ගෙති ¶ ආදානං වුච්චති ගහණං, තස්ස පටිනිස්සග්ගසඞ්ඛාතෙ අග්ගහණෙ චතූහි උපාදානෙහි කිඤ්චි අනුපාදියිත්වා යෙ රතාති අත්ථො. ජුතිමන්තොති ආනුභාවවන්තො, අරහත්තමග්ගඤාණජුතියා ඛන්ධාදිභෙදෙ ධම්මෙ ජොතෙත්වා ඨිතාති අත්ථො. තෙ ලොකෙති ඉමස්මිං ඛන්ධාදිලොකෙ පරිනිබ්බුතා නාම අරහත්තපත්තිතො පට්ඨාය කිලෙසවට්ටස්ස ඛෙපිතත්තා සඋපාදිසෙසෙන, චරිමචිත්තනිරොධෙන ඛන්ධවට්ටස්ස ඛෙපිතත්තා අනුපාදිසෙසෙන චාති ද්වීහි පරිනිබ්බානෙහි පරිනිබ්බුතා, අනුපාදානො විය පදීපො අපණ්ණත්තිකභාවං ගතාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ ¶ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

පඤ්චසතආගන්තුකභික්ඛුවත්ථු එකාදසමං.

ගතද්ධිනොති ¶ ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරන්තො ජීවකෙන පුට්ඨපඤ්හං ආරබ්භ කථෙසි. ජීවකවත්ථු ඛන්ධකෙ (මහාව. 326 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව.

එකස්මිං පන සමයෙ දෙවදත්තො අජාතසත්තුනා සද්ධිං එකතො හුත්වා ගිජ්ඣකූටං අභිරුහිත්වා පදුට්ඨචිත්තො ‘‘සත්ථාරං වධිස්සාමී’’ති සිලං පවිජ්ඣි. තං ද්වෙ පබ්බතකූටානි සම්පටිච්ඡිංසු. තතො භිජ්ජිත්වා ගතා පපටිකා භගවතො පාදං පහරිත්වා ලොහිතං උප්පාදෙසි, භුසා වෙදනා පවත්තිංසු. භික්ඛූ සත්ථාරං මද්දකුච්ඡිං නයිංසු. සත්ථා තතොපි ජීවකම්බවනං ගන්තුකාමො ‘‘තත්ථ මං නෙථා’’ති ආහ. භික්ඛූ භගවන්තං ආදාය ජීවකම්බවනං අගමංසු. ජීවකො තං පවත්තිං සුත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වණපටිකම්මත්ථාය තිඛිණභෙසජ්ජං ¶ දත්වා වණං බන්ධිත්වා සත්ථාරං එතදවොච – ‘‘භන්තෙ, මයා අන්තොනගරෙ එකස්ස මනුස්සස්ස භෙසජ්ජං කතං, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුන ආගමිස්සාමි, ඉදං භෙසජ්ජං යාව මමාගමනා බද්ධනියාමෙනෙව තිට්ඨතූ’’ති. සො ගන්ත්වා තස්ස පුරිසස්ස කත්තබ්බකිච්චං කත්වා ද්වාරපිදහනවෙලාය ආගච්ඡන්තො ද්වාරං න සම්පාපුණි. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘අහො මයා භාරියං කම්මං කතං, ය්වාහං අඤ්ඤතරස්ස පුරිසස්ස විය තථාගතස්ස පාදෙ තිඛිණභෙසජ්ජං දත්වා වණං බන්ධිං, අයං තස්ස මොචනවෙලා, තස්මිං අමුච්චමානෙ සබ්බරත්තිං භගවතො සරීරෙ පරිළාහො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති. තස්මිං ඛණෙ සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, ජීවකො සායං ආගච්ඡන්තො ද්වාරං න සම්පාපුණි, ‘අයං වණස්ස මොචනවෙලා’ති පන චින්තෙසි, මොචෙසි න’’න්ති. ථෙරො මොචෙසි, වණො රුක්ඛතො ඡල්ලි විය අපගතො. ජීවකො අන්තොඅරුණෙයෙව සත්ථු සන්තිකං වෙගෙන ආගන්ත්වා ‘‘කිං නු ඛො, භන්තෙ, සරීරෙ වො පරිළාහො උප්පන්නො’’ති පුච්ඡි. සත්ථා ‘‘තථාගතස්ස ඛො, ජීවක, බොධිමණ්ඩෙයෙව සබ්බපරිළාහො වූපසන්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ගතද්ධිනො ¶ ¶ විසොකස්ස, විප්පමුත්තස්ස සබ්බධි;

සබ්බගන්ථප්පහීනස්ස, පරිළාහො න විජ්ජතී’’ති.

තත්ථ ¶ ගතද්ධිනොති ගතමග්ගස්ස කන්තාරද්ධා වට්ටද්ධාති ද්වෙ අද්ධා නාම. තෙසු කන්තාරපටිපන්නො යාව ඉච්ඡිතට්ඨානං න පාපුණාති, තාව අද්ධිකොයෙව, එතස්මිං පන පත්තෙ ගතද්ධි නාම හොති. වට්ටසන්නිස්සිතාපි සත්තා යාව වට්ටෙ වසන්ති, තාව අද්ධිකා එව. කස්මා? වට්ටස්ස අඛෙපිතත්තා. සොතාපන්නාදයොපි අද්ධිකා එව, වට්ටං පන ඛෙපෙත්වා ඨිතො ඛීණාසවො ගතද්ධි නාම හොති. තස්ස ගතද්ධිනො. විසොකස්සාති වට්ටමූලකස්ස සොකස්ස විගතත්තා විසොකස්ස. විප්පමුත්තස්ස සබ්බධීති සබ්බෙසු ඛන්ධාදිධම්මෙසු විප්පමුත්තස්ස, සබ්බගන්ථප්පහීනස්සාති චතුන්නම්පි ගන්ථානං පහීනත්තා සබ්බාගන්ථප්පහීනස්ස. පරිළාහො න විජ්ජතීති දුවිධො පරිළාහො කායිකො චෙතසිකො චාති. තෙසු ඛීණාසවස්ස සීතුණ්හාදිවසෙන උප්පන්නත්තා කායිකපරිළාහො අනිබ්බුතොව, තං සන්ධාය ජීවකො පුච්ඡති. සත්ථා පන ධම්මරාජතාය දෙසනාවිධිකුසලතාය චෙතසිකපරිළාහවසෙන දෙසනං විනිවත්තෙන්තො, ‘‘ජීවක, පරමත්ථෙන එවරූපස්ස ඛීණාසවස්ස පරිළාහො න විජ්ජතී’’ති ආහ.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

උය්යුඤ්ජන්තීති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ සත්ථා රාජගහෙ වුට්ඨවස්සො ‘‘අද්ධමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං ආරොචාපෙසි. වත්තං කිරෙතං බුද්ධානං භික්ඛූහි සද්ධිං චාරිකං චරිතුකාමානං ‘‘එවං භික්ඛූ අත්තනො පත්තපචනචීවරරජනාදීනි කත්වා සුඛං ගමිස්සන්තී’’ති ‘‘ඉදානි අද්ධමාසච්චයෙන චාරිකං පක්කමිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං ආරොචාපනං. භික්ඛූසු පන අත්තනො පත්තචීවරාදීනි කරොන්තෙසු ¶ මහාකස්සපත්ථෙරොපි චීවරානි ධොවි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘ථෙරො කස්මා චීවරානි ධොවති, ඉමස්මිං නගරෙ අන්තො ච බහි ච අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසන්ති ¶ . තත්ථ යෙ ථෙරස්ස න ඤාතකා, තෙ උපට්ඨාකා, යෙ න උපට්ඨාකා, තෙ ඤාතකා. තෙ ථෙරස්ස චතූහි පච්චයෙහි සම්මානසක්කාරං කරොන්ති. එත්තකං උපකාරං පහාය එස කහං ගමිස්සති? සචෙපි ගච්ඡෙය්ය, මාපමාදකන්දරතො පරං න ගමිස්සතී’’ති. සත්ථා කිර යං කන්දරං පත්වා නිවත්තෙතබ්බයුත්තකෙ භික්ඛූ ‘‘තුම්හෙ ඉතො නිවත්තථ, මා පමජ්ජිත්ථා’’ති වදති. තං ‘‘මාපමාදකන්දර’’න්ති වුච්චති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං.

සත්ථාපි චාරිකං පක්කමන්තො ¶ චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං නගරෙ අන්තො ච බහි ච අට්ඨාරස මනුස්සකොටියො වසන්ති. මනුස්සානං මඞ්ගලාමඞ්ගලට්ඨානෙසු භික්ඛූහි ගන්තබ්බං හොති, න සක්කා විහාරං තුච්ඡං කාතුං, කං නු ඛො නිවත්තෙස්සාමී’’ති? අථස්ස එතදහොසි –‘‘කස්සපස්ස හෙතෙ මනුස්සා ඤාතකා ච උපට්ඨාකා ච, කස්සපං නිවත්තෙතුං වට්ටතී’’ති. සො ථෙරං ආහ – ‘‘කස්සප, න සක්කා විහාරං තුච්ඡං කාතුං, මනුස්සානං මඞ්ගලාමඞ්ගලට්ඨානෙසු භික්ඛූහි අත්ථො හොති, ත්වං අත්තනො පරිසාය සද්ධිං නිවත්තස්සූ’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො පරිසං ආදාය නිවත්ති. භික්ඛූ උපජ්ඣායිංසු ‘‘දිට්ඨං වො, ආවුසො, නනු ඉදානෙව අම්හෙහි වුත්තං ‘මහාකස්සපො කස්මා චීවරානි ධොවති, න එසො සත්ථාරා සද්ධිං ගමිස්සතී’ති, යං අම්හෙහි වුත්තං, තදෙව ජාත’’න්ති. සත්ථා භික්ඛූනං කථං සුත්වා නිවත්තිත්වා ඨිතො ආහ – ‘‘භික්ඛවෙ, කිං නාමෙතං කථෙථා’’ති? ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙම, භන්තෙ’’ති අත්තනා කථිතනියාමෙනෙව සබ්බං ආරොචෙසුං. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘න, භික්ඛවෙ, තුම්හෙ කස්සපං ‘කුලෙසු ච පච්චයෙසු ච ලග්ගො’ති වදෙථ, සො ‘මම වචනං කරිස්සාමී’ති නිවත්තො. එසො හි පුබ්බෙ පත්ථනං කරොන්තොයෙව ‘චතූසු පච්චයෙසු අලග්ගො චන්දූපමො හුත්වා කුලානි උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො භවෙය්ය’න්ති පත්ථනං අකාසි. නත්ථෙතස්ස ¶ කුලෙ වා පච්චයෙ වා ලග්ගො, අහං චන්දොපමප්පටිපදඤ්චෙව (සං. නි. 2.146) අරියවංසප්පටිපදඤ්ච කථෙන්තො මම පුත්තං කස්සපං ආදිං කත්වා කථෙසි’’න්ති ආහ.

භික්ඛූ ¶ සත්ථාරං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, කදා පන ථෙරෙන පත්ථනා ඨපිතා’’ති? ‘‘සොතුකාමාත්ථ, භික්ඛවෙ’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. සත්ථා තෙසං, ‘‘භික්ඛවෙ, ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො ලොකෙ උදපාදී’’ති වත්වා පදුමුත්තරපාදමූලෙ තෙන ඨපිතපත්ථනං ආදිං කත්වා සබ්බං ථෙරස්ස පුබ්බචරිතං කථෙසි. තං ථෙරපාළියං (ථෙරගා. 1054 ආදයො) විත්ථාරිතමෙව. සත්ථා පන ඉමං ථෙරස්ස පුබ්බචරිතං විත්ථාරෙත්වා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අහං චන්දොපමප්පටිපදඤ්චෙව අරියවංසප්පටිපදඤ්ච මම පුත්තං කස්සපං ආදිං කත්වා කථෙසිං, මම පුත්තස්ස කස්සපස්ස පච්චයෙසු වා කුලෙසු වා විහාරෙසු වා පරිවෙණෙසු වා ලග්ගො නාම නත්ථි ¶ , පල්ලලෙ ඔතරිත්වා තත්ථ චරිත්වා ගච්ඡන්තො රාජහංසො විය කත්ථචි අලග්ගොයෙව මම පුත්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උය්යුඤ්ජන්ති සතීමන්තො, න නිකෙතෙ රමන්ති තෙ;

හංසාව පල්ලලං හිත්වා, ඔකමොකං ජහන්ති තෙ’’ති.

තත්ථ ¶ උය්යුඤ්ජන්ති සතීමන්තොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තා ඛීණාසවා අත්තනා පටිවිද්ධගුණෙසු ඣානවිපස්සනාදීසු ආවජ්ජනසමාපජ්ජනවුට්ඨානාධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණාහි යුඤ්ජන්ති ඝටෙන්ති. න නිකෙතෙ රමන්ති තෙති තෙසං ආලයෙ රති නාම නත්ථි. හංසාවාති දෙසනාසීසමෙතං, අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යථා ගොචරසම්පන්නෙ පල්ලලෙ සකුණා අත්තනො ගොචරං ගහෙත්වා ගමනකාලෙ ‘‘මම උදකං, මම පදුමං, මම උප්පලං, මම කණ්ණිකා’’ති තස්මිං ඨානෙ කඤ්චි ආලයං අකත්වා අනපෙක්ඛාව තං ඨානං පහාය උප්පතිත්වා ආකාසෙ කීළමානා ගච්ඡන්ති; එවමෙවං ඛීණාසවා යත්ථ කත්ථචි විහරන්තාපි කුලාදීසු අලග්ගා එව විහරිත්වා ගමනසමයෙපි තං ඨානං පහාය ගච්ඡන්තා ‘‘මම විහාරො, මම පරිවෙණං, මමූපට්ඨාකා’’ති අනාලයා අනුපෙක්ඛාව ගච්ඡන්ති. ඔකමොකන්ති ආලයාලයං, සබ්බාලයෙ පරිච්චජන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යෙසං ¶ සන්නිචයො නත්ථීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ආයස්මන්තං බෙලට්ඨසීසං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිරායස්මා අන්තොගාමෙ එකං වීථිං පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තකිච්චං කත්වා පුන අපරං වීථිං චරිත්වා සුක්ඛං කූරං ආදාය විහාරං හරිත්වා පටිසාමෙත්වා ‘‘නිබද්ධං පිණ්ඩපාතපරියෙසනං නාම දුක්ඛ’’න්ති කතිපාහං ඣානසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා ආහාරෙන අත්ථෙ සති තං පරිභුඤ්ජති. භික්ඛූ ඤත්වා උජ්ඣායිත්වා තමත්ථං භගවතො ආරොචෙසුං. සත්ථා එතස්මිං නිදානෙ ආයතිං සන්නිධිකාරපරිවජ්ජනත්ථාය භික්ඛූනං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙත්වාපි ථෙරෙන පන අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ ¶ අප්පිච්ඡතං නිස්සාය කතත්තා තස්ස දොසාභාවං පකාසෙන්තො අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යෙසං සන්නිචයො නත්ථි, යෙ පරිඤ්ඤාතභොජනා;

සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො ච, විමොක්ඛො යෙසං ගොචරො;

ආකාසෙව සකුන්තානං, ගති තෙසං දුරන්නයා’’ති.

තත්ථ සන්නිචයොති ද්වෙ සන්නිචයා – කම්මසන්නිචයො ච, පච්චයසන්නිචයො ච. තෙසු කුසලාකුසලකම්මං කම්මසන්නිචයො නාම, චත්තාරො පච්චයා පච්චයසන්නිචයො නාම. තත්ථ විහාරෙ වසන්තස්ස භික්ඛුනො එකං ගුළපිණ්ඩං, චතුභාගමත්තං සප්පිං, එකඤ්ච තණ්ඩුලනාළිං ඨපෙන්තස්ස පච්චයසන්නිචයො නත්ථි, තතො උත්තරි හොති. යෙසං අයං දුවිධොපි සන්නිචයො නත්ථි. පරිඤ්ඤාතභොජනාති ¶ තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතභොජනා. යාගුආදීනඤ්හි යාගුභාවාදිජානනං ඤාතපරිඤ්ඤා, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාවසෙන පන භොජනස්ස පරිජානනං තීරණපරිඤ්ඤා, කබළීකාරාහාරෙ ඡන්දරාගඅපකඩ්ඪනඤාණං පහානපරිඤ්ඤා. ඉමාහි තීහි පරිඤ්ඤාහි යෙ පරිඤ්ඤාතභොජනා. සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො චාති එත්ථ අප්පණිහිතවිමොක්ඛොපි ගහිතොයෙව. තීණිපි චෙතානි නිබ්බානස්සෙව නාමානි. නිබ්බානඤ්හි රාගදොසමොහානං අභාවෙන සුඤ්ඤතො, තෙහි ච විමුත්තන්ති සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, තථා රාගාදිනිමිත්තානං අභාවෙන අනිමිත්තං, තෙහි ච විමුත්තන්ති අනිමිත්තො විමොක්ඛො, රාගාදිපණිධීනං පන අභාවෙන අප්පණිහිතං ¶ , තෙහි ච විමුත්තන්ති අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති වුච්චති. ඵලසමාපත්තිවසෙන තං ආරම්මණං කත්වා විහරන්තානං අයං තිවිධො විමොක්ඛො යෙසං ගොචරො. ගති තෙසං දුරන්නයාති යථා නාම ආකාසෙන ගතානං සකුණානං පදනික්ඛෙපස්ස අදස්සනෙන ගති දුරන්නයා න සක්කා ජානිතුං, එවමෙව යෙසං අයං දුවිධො සන්නිචයො නත්ථි, ඉමාහි ච තීහි පරිඤ්ඤාහි පරිඤ්ඤාතභොජනා, යෙසඤ්ච ¶ අයං වුත්තප්පකාරො විමොක්ඛො ගොචරො, තෙසං තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසාති ඉමෙසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු ඉමිනා නාම ගතාති ගමනස්ස අපඤ්ඤායනතො ගති දුරන්නයා න සක්කා පඤ්ඤාපෙතුන්ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යස්සාසවාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො අනුරුද්ධත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි දිවසෙ ථෙරො ජිණ්ණචීවරො සඞ්කාරකූටාදීසු චීවරං පරියෙසති. තස්ස ඉතො තතියෙ අත්තභාවෙ පුරාණදුතියිකා තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තිත්වා ජාලිනී නාම දෙවධීතා අහොසි. සා ථෙරං චොළකානි පරියෙසමානං දිස්වා ථෙරස්ස අත්ථාය තෙරසහත්ථායතානි චතුහත්ථවිත්ථතානි තීණි දිබ්බදුස්සානි ගහෙත්වා ‘‘සචාහං ඉමානි ඉමිනා නීහාරෙන දස්සාමි, ථෙරො න ගණ්හිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස චොළකානි පරියෙසමානස්ස පුරතො එකස්මිං සඞ්කාරකූටෙ යථා නෙසං දසන්තමත්තමෙව පඤ්ඤායති, තථා ඨපෙසි. ථෙරො තෙන මග්ගෙන ¶ චොළකපරියෙසමානං චරන්තො නෙසං දසන්තං දිස්වා තත්ථෙව ගහෙත්වා ආකඩ්ඪමානො වුත්තප්පමාණානි දිබ්බදුස්සානි දිස්වා ‘‘උක්කට්ඨපංසුකූලං වත ඉද’’න්ති ආදාය පක්කාමි. අථස්ස චීවරකරණදිවසෙ සත්ථා පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො විහාරං ගන්ත්වා නිසීදි, අසීතිමහාථෙරාපි තත්ථෙව නිසීදිංසු, චීවරං සිබ්බෙතුං මහාකස්සපත්ථෙරො මූලෙ නිසීදි, සාරිපුත්තත්ථෙරො මජ්ඣෙ, ආනන්දත්ථෙරො අග්ගෙ, භික්ඛුසඞ්ඝො සුත්තං වට්ටෙසි, සත්ථා සූචිපාසකෙ ¶ ආවුණි, මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො යෙන යෙන අත්ථො, තං තං උපනෙන්තො විචරි.

දෙවධීතාපි අන්තොගාමං පවිසිත්වා ‘‘භොන්තා අය්යස්ස නො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස චීවරං කරොන්තො සත්ථා අසීතිමහාසාවකපරිවුතො පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං විහාරෙ නිසීදි, යාගුආදීනි ආදාය විහාරං ගච්ඡථා’’ති භික්ඛං සමාදපෙසි. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරොපි අන්තරාභත්තෙ මහාජම්බුපෙසිං ආහරි, පඤ්චසතා භික්ඛූ පරික්ඛීණං ඛාදිතුං නාසක්ඛිංසු. සක්කො චීවරකරණට්ඨානෙ භූමිපරිභණ්ඩමකාසි, භූමි අලත්තකරසරඤ්ජිතා විය අහොසි. භික්ඛූහි පරිභුත්තාවසෙසානං යාගුඛජ්ජකභත්තානං මහාරාසි අහොසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු ‘‘එත්තකානං භික්ඛූනං ¶ කිං එවංබහුකෙහි යාගුආදීහි, නනු නාම පමාණං සල්ලක්ඛෙත්වා එත්තකං නාම ආහරථා’’ති ඤාතකා ච උපට්ඨාකා ච වත්තබ්බා සියුං, අනුරුද්ධත්ථෙරො අත්තනො ඤාතිඋපට්ඨාකානං බහුභාවං ඤාපෙතුකාමො මඤ්ඤෙ’’ති, අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ‘ඉදං අනුරුද්ධෙන ආහරාපිත’න්ති මඤ්ඤථා’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘න, භික්ඛවෙ, මම පුත්තො අනුරුද්ධො එවරූපං වදෙති. න හි ඛීණාසවා පච්චයපටිසංයුත්තං කථං කථෙන්ති, අයං පන පිණ්ඩපාතො දෙවතානුභාවෙන නිබ්බත්තො’’ති අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යස්සාසවා ¶ පරික්ඛීණා, ආහාරෙ ච අනිස්සිතො;

සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො ච, විමොක්ඛො යස්ස ගොචරො;

ආකාසෙව සකුන්තානං, පදං තස්ස දුරන්නය’’න්ති.

තත්ථ යස්සාසවාති යස්ස චත්තාරො ආසවා පරික්ඛීණා. ආහාරෙ ච අනිස්සිතොති ආහාරස්මිඤ්ච තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයෙහි අනිස්සිතො. පදං තස්ස දුරන්නයන්ති යථා ආකාසෙ ගච්ඡන්තානං සකුණානං ‘‘ඉමස්මිං ඨානෙ පාදෙහි අක්කමිත්වා ගතා, ඉදං ඨානං උරෙන පහරිත්වා ගතා, ඉදං සීසෙන, ඉදං පක්ඛෙහී’’ති න සක්කා ඤාතුං, එවමෙව එවරූපස්ස භික්ඛුනො ‘‘නිරයපදෙන වා ගතො, තිරච්ඡානයොනිපදෙන වා’’තිආදිනා නයෙන පදං පඤ්ඤාපෙතුං නාම න සක්කොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්ති ඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යස්සින්ද්රියානීති ¶ ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා පුබ්බාරාමෙ විහරන්තො මහාකච්චායනත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ භගවා මහාපවාරණාය මිගාරමාතුයා පාසාදස්ස හෙට්ඨා මහාසාවකපරිවුතො නිසීදි. තස්මිං සමයෙ මහාකච්චායනත්ථෙරො අවන්තීසු විහරති. සො පනායස්මා දූරතොපි ආගන්ත්වා ධම්මස්සවනං පග්ගණ්හාතියෙව. තස්මා මහාථෙරා නිසීදන්තා මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස ආසනං ඨපෙත්වා නිසීදිංසු. සක්කො දෙවරාජා ද්වීහි දෙවලොකෙහි දෙවපරිසාය සද්ධිං ආගන්ත්වා දිබ්බගන්ධමාලාදීහි සත්ථාරං පූජෙත්වා ඨිතො මහාකච්චායනත්ථෙරං අදිස්වා කිං නු ඛො මම, අය්යො, න දිස්සති, සාධු ඛො පනස්ස සචෙ ආගච්ඡෙය්යාති. ථෙරොපි තං ඛණඤ්ඤෙව ආගන්ත්වා අත්තනො ආසනෙ නිසින්නමෙව අත්තානං දස්සෙසි. සක්කො ථෙරං දිස්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා ‘‘සාධු වත මෙ, අය්යො, ආගතො, අහං අය්යස්ස ආගමනමෙව පච්චාසීසාමී’’ති වත්වා උභොහි හත්ථෙහි පාදෙ සම්බාහිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. භික්ඛූ උජ්ඣායිංසු. ‘‘සක්කො මුඛං ¶ ඔලොකෙත්වා සක්කාරං කරොති, අවසෙසමහාසාවකානං එවරූපං සක්කාරං අකරිත්වා මහාකච්චායනං දිස්වා වෙගෙන ගොප්ඵකෙසු ¶ ගහෙත්වා ‘සාධු වත මෙ, අය්යො, ආගතො, අහං අය්යස්ස ආගමනමෙව පච්චාසීසාමී’ති වත්වා උභොහි හත්ථෙහි පාදෙ සම්බාහිත්වා පූජෙත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො’’ති. සත්ථා තෙසං තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, මම පුත්තෙන මහාකච්චායනෙන සදිසා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා භික්ඛූ දෙවානම්පි මනුස්සානම්පි පියායෙවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යස්සින්ද්රියානි සමථඞ්ගතානි,

දෙවාපි තස්ස පිහයන්ති තාදිනො’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – යස්ස භික්ඛුනො ඡෙකෙන සාරථිනා සුදන්තා අස්සා විය ඡ ඉන්ද්රියානි සමථං දන්තභාවං නිබ්බිසෙවනභාවං ගතානි, තස්ස නවවිධං මානං පහාය ඨිතත්තා පහීනමානස්ස චතුන්නං ආසවානං අභාවෙන අනාසවස්ස. තාදිනොති තාදිභාවසණ්ඨිතස්ස තථාරූපස්ස දෙවාපි පිහයන්ති, මනුස්සාපි දස්සනඤ්ච ආගමනඤ්ච පත්ථෙන්තියෙවාති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

මහාකච්චායනත්ථෙරවත්ථු පඤ්චමං.

පථවිසමොති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ ආයස්මා සාරිපුත්තො වුට්ඨවස්සො චාරිකං පක්කමිතුකාමො භගවන්තං ආපුච්ඡිත්වා වන්දිත්වා අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං නික්ඛමි. අඤ්ඤෙපි බහූ භික්ඛූ ථෙරං අනුගච්ඡිංසු. ථෙරො ච නාමගොත්තවසෙන පඤ්ඤායමානෙ භික්ඛූ නාමගොත්තවසෙන කථෙත්වා නිවත්තාපෙසි. අඤ්ඤතරො නාමගොත්තවසෙන අපාකටො භික්ඛු චින්තෙසි – ‘‘අහො වත මම්පි නාමගොත්තවසෙන පග්ගණ්හන්තො කථෙත්වා නිවත්තාපෙය්යා’’ති ථෙරො මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස අන්තරෙ තං න සල්ලක්ඛෙසි. සො ‘‘අඤ්ඤෙ විය භික්ඛූ න මං පග්ගණ්හාතී’’ති ථෙරෙ ආඝාතං බන්ධි. ථෙරස්සපි සඞ්ඝාටිකණ්ණො ¶ තස්ස භික්ඛුනො සරීරං ඵුසි, තෙනාපි ආඝාතං බන්ධියෙව. සො ‘‘දානි ථෙරො විහාරූපචාරං අතික්කන්තො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආයස්මා මං, භන්තෙ, සාරිපුත්තො තුම්හාකං අග්ගසාවකොම්හීති කණ්ණසක්ඛලිං භින්දන්තො විය පහරිත්වා අඛමාපෙත්වාව චාරිකං පක්කන්තො’’ති ආහ. සත්ථා ථෙරං පක්කොසාපෙසි.

තස්මිං ඛණෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ච ආනන්දත්ථෙරො ච චින්තෙසුං – ‘‘අම්හාකං අග්ගජෙට්ඨභාතරා ඉමස්ස භික්ඛුනො අපහටභාවං සත්ථා නො න ජානාති, සීහනාදං පන ¶ නදාපෙතුකාමො භවිස්සතීති පරිසං සන්නිපාතාපෙස්සාමා’’ති. තෙ කුඤ්චිකහත්ථා පරිවෙණද්වාරානි විවරිත්වා ‘‘අභික්කමථායස්මන්තො ¶ , අභික්කමථායස්මන්තො, ඉදානායස්මා සාරිපුත්තො භගවතො සම්මුඛා සීහනාදං නදිස්සතී’’ති (අ. නි. 9.11) මහාභික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙසුං. ථෙරොපි ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා නිසීදි. අථ නං සත්ථා තමත්ථං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘නායං භික්ඛු මයා පහටො’’ති අවත්වාව අත්තනො ගුණකථං කථෙන්තො ‘‘යස්ස නූන, භන්තෙ, කායෙ කායගතාසති අනුපට්ඨිතා අස්ස, සො ඉධ අඤ්ඤතරං සබ්රහ්මචාරිං ආසජ්ජ අප්පටිනිස්සජ්ජ චාරිකං පක්කමෙය්යා’’ති වත්වා ‘‘සෙය්යථාපි, භන්තෙ, පථවියං සුචිම්පි නික්ඛිපන්ති, අසුචිම්පි නික්ඛිපන්තී’’තිආදිනා නයෙන අත්තනො පථවීසමචිත්තතඤ්ච ආපොතෙජොවායො රජොහරණචණ්ඩාලකුමාරකඋසභඡින්නවිසාණසමචිත්තතඤ්ච අහිකුණපාදීහි විය අත්තනො කායෙන අට්ටියනඤ්ච මෙදකථාලිකා විය අත්තනො කායපරිහරණඤ්ච පකාසෙසි. ඉමාහි ච පන නවහි උපමාහි ථෙරෙ අත්තනො ගුණෙ කථෙන්තෙ නවසුපි ඨානෙසු උදකපරියන්තං කත්වා මහාපථවී කම්පි. රජොහරණචණ්ඩාලකුමාරකමෙදකථාලිකො පමානං පන ආහරණකාලෙ පුථුජ්ජනා භික්ඛූ අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛිංසු, ඛීණාසවානං ධම්මසංවෙගො උදපාදි.

ථෙරෙ අත්තනො ගුණං කථෙන්තෙයෙව අබ්භාචික්ඛනකස්ස ¶ භික්ඛුනො සකලසරීරෙ ඩාහො උප්පජ්ජි, සො තාවදෙව භගවතො පාදෙසු පතිත්වා අත්තනො අබ්භාචික්ඛනදොසං පකාසෙත්වා අච්චයං දෙසෙසි. සත්ථා ථෙරං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, ඛම ඉමස්ස මොඝපුරිසස්ස, යාවස්ස සත්තධා මුද්ධා න ඵලතී’’ති ආහ. ථෙරො උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ‘‘ඛමාමහං, භන්තෙ, තස්ස ආයස්මතො, ඛමතු ච මෙ සො ආයස්මා, සචෙ මය්හං දොසො අත්ථී’’ති ආහ. භික්ඛූ කථයිංසු ‘‘පස්සථ දානාවුසො, ථෙරස්ස අනොපමගුණං, එවරූපස්ස නාම මුසාවාදෙන අබ්භාචික්ඛනකස්ස භික්ඛුනො උපරි අප්පමත්තකම්පි කොපං වා දොසං වා අකත්වා සයමෙව උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඛමාපෙතී’’ති. ‘‘සත්ථා තං කථං සුත්වා, භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘න භික්ඛවෙ, සක්කා සාරිපුත්තසදිසානං කොපං වා දොසං වා උප්පාදෙතුං ¶ , මහාපථවීසදිසං, භික්ඛවෙ, ඉන්දඛීලසදිසං පසන්නඋදකරහදසදිසඤ්ච ¶ සාරිපුත්තස්ස චිත්ත’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ¶ ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

තස්සත්ථො – භික්ඛවෙ, යථා නාම පථවියං සුචීනි ගන්ධමාලාදීනිපි නික්ඛිපන්ති, අසුචීනි මුත්තකරීසාදීනිපි නික්ඛිපන්ති, යථා නාම නගරද්වාරෙ නිඛාතං ඉන්දඛීලං දාරකාදයො ඔමුත්තෙන්තිපි ඌහදන්තිපි, අපරෙ පන තං ගන්ධමාලාදීහි සක්කරොන්ති. තත්ථ පථවියා ඉන්දඛීලස්ස ච නෙව අනුරොධො උප්පජ්ජති, න විරොධො; එවමෙව ය්වායං ඛීණාසවො භික්ඛු අට්ඨහි ලොකධම්මෙහි අකම්පියභාවෙන තාදි, වතානං සුන්දරතාය සුබ්බතො. සො ‘‘ඉමෙ මං චතූහි පච්චයෙහි සක්කරොන්ති, ඉමෙ පන න සක්කරොන්තී’’ති සක්කාරඤ්ච අසක්කාරඤ්ච කරොන්තෙසු නෙව අනුරුජ්ඣති, නො විරුජ්ඣති, අථ ඛො පථවිසමො ච ඉන්දඛිලුපමො එව ච හොති. යථා ¶ ච අපගතකද්දමො රහදො පසන්නොදකො හොති, එවං අපගතකිලෙසතාය රාගකද්දමාදීහි අකද්දමො විප්පසන්නොව හොති. තාදිනොති තස්ස පන එවරූපස්ස සුගතිදුග්ගතීසු සංසරණවසෙන සංසාරා නාම න හොන්තීති.

දෙසනාවසානෙ නව භික්ඛුසහස්සානි සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසූති.

7. කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරසාමණෙරවත්ථු

සන්තං තස්ස මනං හොතීති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො තිස්සත්ථෙරස්ස සාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර කොසම්බිවාසී කුලපුත්තො සත්ථු සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධුපසම්පදො ‘‘කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරො’’ති පඤ්ඤායි. තස්ස කොසම්බියං වුට්ඨවස්සස්ස ¶ උපට්ඨාකො තිචීවරඤ්චෙව ¶ සප්පිඵාණිතඤ්ච ආහරිත්වා පාදමූලෙ ඨපෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘කිං ඉදං උපාසකා’’ති. ‘‘නනු මයා, භන්තෙ, තුම්හෙ වස්සං වාසිතා, අම්හාකඤ්ච විහාරෙ වුට්ඨවස්සා ඉමං ලාභං ලභන්ති, ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘හොතු, උපාසක, න මය්හං ඉමිනා අත්ථො’’ති. ‘‘කිං කාරණා, භන්තෙ’’ති? ‘‘මම සන්තිකෙ කප්පියකාරකො සාමණෙරොපි නත්ථි, ආවුසො’’ති. ‘‘සචෙ, භන්තෙ, කප්පියකාරකො නත්ථි, මම පුත්තො අය්යස්ස සන්තිකෙ සාමණෙරො භවිස්සතී’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. උපාසකො සත්තවස්සිකං අත්තනො පුත්තං ථෙරස්ස සන්තිකං නෙත්වා ‘‘ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදාසි. අථස්ස ථෙරො කෙසෙ තෙමෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි ¶ . සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

ථෙරො තං පබ්බාජෙත්වා අඩ්ඪමාසං තත්ථ වසිත්වා ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති සාමණෙරං භණ්ඩකං ගාහාපෙත්වා ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ එකං විහාරං පාවිසි. සාමණෙරො උපජ්ඣායස්ස සෙනාසනං ගහෙත්වා පටිජග්ගි. තස්ස තං පටිජග්ගන්තස්සෙව විකාලො ජාතො, තෙන අත්තනො සෙනාසනං පටිජග්ගිතුං නාසක්ඛි. අථ නං උපට්ඨානවෙලායං ආගන්ත්වා නිසින්නං ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘සාමණෙර, අත්තනො වසනට්ඨානං පටිජග්ගිත’’න්ති? ‘‘භන්තෙ, පටිජග්ගිතුං ඔකාසං නාලත්ථ’’න්ති. ‘‘තෙන හි මම වසනට්ඨානෙයෙව වස, දුක්ඛං තෙ ආගන්තුකට්ඨානෙ බහි වසිතු’’න්ති තං ගහෙත්වාව සෙනාසනං පාවිසි. ථෙරො පන පුථුජ්ජනො නිපන්නමත්තොව නිද්දං ඔක්කමි. සාමණෙරො චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ උපජ්ඣායෙන සද්ධිං තතියො දිවසො එකසෙනාසනෙ වසන්තස්ස, ‘සචෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායිස්සාමි, ථෙරො සහසෙය්යං ආපජ්ජෙය්යා’ති නිසින්නකොව වීතිනාමෙස්සාමී’’ති උපජ්ඣායස්ස මඤ්චකසමීපෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නකොව රත්තිං වීතිනාමෙසි. ථෙරො පච්චූසකාලෙ පච්චුට්ඨාය ‘‘සාමණෙරං නික්ඛමාපෙතුං වට්ටතී’’ති මඤ්චකපස්සෙ ඨපිතබීජනිං ගහෙත්වා බීජනිපත්තස්ස අග්ගෙන සාමණෙරස්ස කටසාරකං පහරිත්වා බීජනිං උද්ධං උක්ඛිපන්තො ¶ ‘‘සාමණෙර, බහි නික්ඛමා’’ති ආහ, බීජනිපත්තදණ්ඩකො අක්ඛිම්හි පටිහඤ්ඤි, තාවදෙව අක්ඛි භිජ්ජි. සො ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති වත්වා උට්ඨාය ‘‘බහි නික්ඛමා’’ති වුත්තෙ ‘‘අක්ඛි මෙ, භන්තෙ, භින්න’’න්ති අවත්වා එකෙන හත්ථෙන පටිච්ඡාදෙත්වා නික්ඛමි. වත්තකරණකාලෙ ච පන ‘‘අක්ඛි මෙ භින්න’’න්ති තුණ්හී අනිසීදිත්වා එකෙන හත්ථෙන අක්ඛිං ගහෙත්වා එකෙන හත්ථෙන ¶ මුට්ඨිසම්මුඤ්ජනිං ආදාය වච්චකුටිඤ්ච මුඛධොවනට්ඨානඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මුඛධොවනොදකඤ්ච ඨපෙත්වා පරිවෙණං සම්මජ්ජි. සො උපජ්ඣායස්ස දන්තකට්ඨං දදමානො එකෙනෙව හත්ථෙන අදාසි.

අථ නං උපජ්ඣායො ආහ – ‘‘අසික්ඛිතො වතායං සාමණෙරො, ආචරියුපජ්ඣායානං එකෙන ¶ හත්ථෙන දන්තකට්ඨං දාතුං න වට්ටතී’’ති. ජානාමහං, භන්තෙ, ‘‘න එවං වට්ටතී’’ති, එකො පන මෙ හත්ථො න තුච්ඡොති. ‘‘කිං සාමණෙරා’’ති? සො ආදිතො පට්ඨාය තං පවත්තිං ආරොචෙසි. ථෙරො සුත්වාව සංවිග්ගමානසො ‘‘අහො වත මයා භාරියං කම්මං කත’’න්ති වත්වා ‘‘ඛමාහි මෙ, සප්පුරිස, නාහමෙතං ජානාමි, අවස්සයො මෙ හොහී’’ති අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සත්තවස්සිකදාරකස්ස පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදි. අථ නං සාමණෙරො ආහ – ‘‘නාහං, භන්තෙ, එතදත්ථාය කථෙසිං, තුම්හාකං චිත්තං ¶ අනුරක්ඛන්තෙන මයා එවං වුත්තං නෙවෙත්ථ තුම්හාකං දොසො අත්ථි, න මය්හං. වට්ටස්සෙවෙසො දොසො, මා චින්තයිත්ථ, මයා තුම්හාකං විප්පටිසාරං රක්ඛන්තෙනෙව නාරොචිත’’න්ති. ථෙරො සාමණෙරෙන අස්සාසියමානොපි අනස්සාසිත්වා උප්පන්නසංවෙගො සාමණෙරස්ස භණ්ඩකං ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකං පායාසි. සත්ථාපිස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තොව නිසීදි. සො ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා සත්ථාරා සද්ධිං පටිසම්මොදනං කත්වා ‘‘ඛමනීයං තෙ භික්ඛු, කිඤ්චි අතිරෙකං අඵාසුකං අත්ථී’’ති පුච්ඡිතො ආහ – ‘‘ඛමනීයං, භන්තෙ, නත්ථි මෙ කිඤ්චි අතිරෙකං අඵාසුකං, අපිච ඛො පන මෙ අයං දහරසාමණෙරො විය අඤ්ඤො අතිරෙකගුණො න දිට්ඨපුබ්බො’’ති. ‘‘කිං පන ඉමිනා කතං භික්ඛූ’’ති. සො ආදිතො පට්ඨාය සබ්බං තං පවත්තිං භගවතො ආරොචෙන්තො ආහ – ‘‘එවං, භන්තෙ, මයා ඛමාපියමානො මං එවං වදෙසි ‘නෙවෙත්ථ තුම්හාකං දොසො අත්ථි, න මය්හං. වට්ටස්සෙවෙසො දොසො, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’ති, ඉති මං අස්සාසෙසියෙව, මයි නෙව කොපං, න දොසමකාසි, න මෙ, භන්තෙ, එවරූපො ගුණසම්පන්නො දිට්ඨපුබ්බො’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘භික්ඛු ඛීණාසවා නාම න කස්සචි කුප්පන්ති, න දුස්සන්ති, සන්තින්ද්රියා සන්තමානසාව හොන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සන්තං ¶ තස්ස මනං හොති, සන්තා වාචා ච කම්ම ච;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො’’ති.

තත්ථ සන්තං තස්සාති තස්ස ඛීණාසවසාමණෙරස්ස අභිජ්ඣාදීනං අභාවෙන මනං සන්තමෙව හොති උපසන්තං නිබ්බුතං ¶ . තථා මුසාවාදාදීනං අභාවෙන වාචා ච පාණාතිපාතාදීනං අභාවෙන කායකම්මඤ්ච සන්තමෙව හොති. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්සාති නයෙන හෙතුනා ජානිත්වා පඤ්චහි විමුත්තීහි විමුත්තස්ස. උපසන්තස්සාති අබ්භන්තරෙ රාගාදීනං උපසමෙන උපසන්තස්ස. තාදිනොති තථාරූපස්ස ගුණසම්පන්නස්සාති.

දෙසනාවසානෙ ¶ කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සෙසමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

කොසම්බිවාසීතිස්සත්ථෙරසාමණෙරවත්ථු සත්තමං.

අස්සද්ධොති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි සමයෙ තිංසමත්තා ආරඤ්ඤකා භික්ඛූ සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදිංසු. සත්ථා තෙසං සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තස්සූපනිස්සයං දිස්වා සාරිපුත්තත්ථෙරං ආමන්තෙත්වා ‘‘සද්දහසි ත්වං, සාරිපුත්ත, සද්ධින්ද්රියං භාවිතං බහුලීකතං අමතොගධං හොති අමතපරියොසාන’’න්ති (සං. නි. 5.514) එවං පඤ්චින්ද්රියානි ආරබ්භ පඤ්හං පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘න ඛ්වාහං, භන්තෙ, එත්ථ භගවතො සද්ධාය ගච්ඡාමි, සද්ධින්ද්රියං…පෙ… අමතපරියොසානං. යෙසඤ්හෙතං, භන්තෙ, අඤ්ඤාතං අස්ස අදිට්ඨං අවිදිතං අසච්ඡිකතං අඵස්සිතං පඤ්ඤාය, තෙ තත්ථ පරෙසං ¶ සද්ධාය ගච්ඡෙය්යුං. සද්ධින්ද්රියං…පෙ… අමතපරියොසාන’’න්ති (සං. නි. 5.514) එවං තං පඤ්හං බ්යාකාසි. තං සුත්වා භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘සාරිපුත්තත්ථෙරො මිච්ඡාගහණං නෙව විස්සජ්ජෙසි, අජ්ජාපි සම්මාසම්බුද්ධස්ස න සද්දහතියෙවා’’ති. තං සුත්වා සත්ථා ‘‘කිං නාමෙතං, භික්ඛවෙ, වදෙථ. අහඤ්හි ‘පඤ්චින්ද්රියානි අභාවෙත්වා සමථවිපස්සනං අවඩ්ඪෙත්වා ¶ මග්ගඵලානි සච්ඡිකාතුං සමත්ථො නාම අත්ථීති සද්දහසි ත්වං සාරිපුත්තො’ති පුච්ඡිං. සො ‘එවං සච්ඡිකරොන්තො අත්ථි නාමාති න සද්දහාමි, භන්තෙ’ති කථෙසි. න දින්නස්ස වා කතස්ස වා ඵලං විපාකං න සද්දහති, නාපි බුද්ධාදීනං ගුණං න සද්දහති. එසො පන අත්තනා පටිවිද්ධෙසු ඣානවිපස්සනාමග්ගඵලධම්මෙසු පරෙසං සද්ධාය න ගච්ඡති. තස්මා අනුපවජ්ජො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච, සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො,

හතාවකාසො වන්තාසො, ස වෙ උත්තමපොරිසො’’ති.

තස්සථො – අත්තනො පටිවිද්ධගුණං පරෙසං කථාය න සද්දහතීති අස්සද්ධො. අකතං නිබ්බානං ¶ ජානාතීති අකතඤ්ඤූ ¶ , සච්ඡිකතනිබ්බානොති අත්ථො. වට්ටසන්ධිං, සංසාරසන්ධිං ඡින්දිත්වා ඨිතොති සන්ධිච්ඡෙදො. කුසලාකුසලකම්මබීජස්ස ඛීණත්තා නිබ්බත්තනාවකාසො හතො අස්සාති හතාවකාසො. චතූහි මග්ගෙහි කත්තබ්බකිච්චස්ස කතත්තා,සබ්බා ආසා ඉමිනා වන්තාති වන්තාසො. සො එවරූපො නරො. පටිවිද්ධලොකුත්තරධම්මතාය පුරිසෙසු උත්තමභාවං පත්තොති පුරිසුත්තමොති.

ගාථාවසානෙ තෙ ආරඤ්ඤකා තිංසමත්තා භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සෙසජනස්සාපි සත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

ගාමෙ වාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

ආයස්මා හි සාරිපුත්තො සත්තාසීතිකොටිධනං පහාය පබ්බජිත්වා චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලාති තිස්සො භගිනියො, චුන්දො උපසෙනොති ඉමෙ ද්වෙ ච භාතරො පබ්බාජෙසි. රෙවතකුමාරො එකොව ගෙහෙ අවසිට්ඨො. අථස්ස මාතා චින්තෙසි – ‘‘මම පුත්තො ¶ උපතිස්සො එත්තකං ¶ ධනං පහාය පබ්බජිත්වා තිස්සො ච භගිනියො ද්වෙ ච භාතරො පබ්බාජෙසි, රෙවතො එකොව අවසෙසො. සචෙ ඉමම්පි පබ්බාජෙස්සති, එත්තකං නො ධනං නස්සිස්සති, කුලවංසො පච්ඡිජ්ජිස්සති, දහරකාලෙයෙව නං ඝරාවාසෙන බන්ධිස්සාමී’’ති. සාරිපුත්තත්ථෙරොපි පටිකච්චෙව භික්ඛූ ආණාපෙසි ‘‘සචෙ, ආවුසො, රෙවතො පබ්බජිතුකාමො ආගච්ඡති, ආගතමත්තමෙව නං පබ්බාජෙය්යාථ, මම මාතාපිතරො මිච්ඡාදිට්ඨිකා, කිං තෙහි ආපුච්ඡිතෙහි, අහමෙව තස්ස මාතා ච පිතා චා’’ති. මාතාපිස්ස රෙවතකුමාරං සත්තවස්සිකමෙව ඝරබන්ධනෙන බන්ධිතුකාමා සමානජාතිකෙ කුලෙ දාරිකං වාරෙත්වා දිවසං වවත්ථපෙත්වා කුමාරං මණ්ඩෙත්වා පසාධෙත්වා මහතා පරිවාරෙන සද්ධිං ආදාය කුමාරිකාය ඤාතිඝරං අගමාසි. අථ නෙසං කතමඞ්ගලානං ද්වින්නම්පි ඤාතකෙසු සන්නිපතිතෙසු උදකපාතියං හත්ථෙ ඔතාරෙත්වා මඞ්ගලානි වත්වා කුමාරිකාය වුඩ්ඪිං ආකඞ්ඛමානා ඤාතකා ‘‘තව අය්යිකාය දිට්ඨධම්මං පස්ස, අය්යිකා විය චිරං ජීව, අම්මා’’ති ආහංසු. රෙවතකුමාරො ‘‘කො නු ඛො ඉමිස්සා අය්යිකාය දිට්ඨධම්මො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කතරා ¶ ඉමිස්සා අය්යිකා’’ති පුච්ඡි. අථ නං ආහංසු, ‘‘තාත, කිං න පස්සසි ඉමං වීසවස්සසතිකං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං ¶ වලිත්තචං තිලකාහතගත්තං ගොපානසිවඞ්කං, එසා එතිස්සා අය්යිකා’’ති. ‘‘කිං පන අයම්පි එවරූපා භවිස්සතී’’ති? ‘‘සචෙ ජීවිස්සති, භවිස්සති, තාතා’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘එවරූපම්පි නාම සරීරං ජරාය ඉමං විප්පකාරං පාපුණිස්සති, ඉමං මෙ භාතරා උපතිස්සෙන දිට්ඨං භවිස්සති, අජ්ජෙව මයා පලායිත්වා පබ්බජිතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං ඤාතකා කුමාරිකාය සද්ධිං එකයානං ආරොපෙත්වා ආදාය පක්කමිංසු.

සො ථොකං ගන්ත්වා සරීරකිච්චං අපදිසිත්වා ‘‘ඨපෙථ තාව යානං, ඔතරිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති යානා ඔතරිත්වා එකස්මිං ගුම්බෙ ථොකං පපඤ්චං කත්වා අගමාසි. පුනපි ථොකං ගන්ත්වා තෙනෙව අපදෙසෙන ඔතරිත්වා අභිරුහි, පුනපි තථෙව අකාසි. අථස්ස ඤාතකා ‘‘අද්ධා ඉමස්ස උට්ඨානානි වත්තන්තී’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා නාතිදළ්හං ආරක්ඛං කරිංසු. සො පුනපි ථොකං ගන්ත්වා තෙනෙව අපදෙසෙන ඔතරිත්වා ‘‘තුම්හෙ පාජෙන්තො පුරතො ගච්ඡථ, මයං පච්ඡතො සණිකං ආගමිස්සාමා’’ති වත්වා ඔතරිත්වා ගුම්බාභිමුඛො අහොසි. ඤාතකාපිස්ස ‘‘පච්ඡතො ආගමිස්සතී’’ති සඤ්ඤාය යානං පාජෙන්තා ¶ ගමිංසු. සොපි ¶ තතො පලායිත්වා එකස්මිං පදෙසෙ තිංසමත්තා භික්ඛූ වසන්ති, තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘පබ්බාජෙථ මං, භන්තෙ’’ති. ‘‘ආවුසො, ත්වං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො, මයං තෙ රාජපුත්තභාවං වා අමච්චපුත්තභාවං වා න ජානාම, කථං පබ්බාජෙස්සාමා’’ති? ‘‘තුම්හෙ මං, භන්තෙ, න ජානාථා’’ති? ‘‘න ජානාමාවුසො’’ති. ‘‘අහං උපතිස්සස්ස කනිට්ඨභාතිකො’’ති. ‘‘කො එස උපතිස්සො නාමා’’ති? ‘‘භන්තෙ, භද්දන්තා මම භාතරං ‘සාරිපුත්තො’ති වදන්ති, තස්මා මයා ‘උපතිස්සො’ති වුත්තෙ න ජානන්තී’’ති. ‘‘කිං පන ත්වං සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතිකො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘තෙන හි එහි, භාතරා තෙ අනුඤ්ඤාතමෙවා’’ති වත්වා භික්ඛූ තස්ස ආභරණානි ඔමුඤ්චාපෙත්වා එකමන්තං ඨපෙත්වා තං පබ්බාජෙත්වා ථෙරස්ස සාසනං පහිණිංසු. ථෙරො තං සුත්වා භගවතො ආරොචෙසි – ‘‘භන්තෙ, ‘ආරඤ්ඤිකභික්ඛූහි කිර රෙවතො පබ්බාජිතො’ති සාසනං පහිණිංසු, ගන්ත්වා තං පස්සිත්වා ආගමිස්සාමී’’ති. සත්ථා ‘‘අධිවාසෙහි තාව, සාරිපුත්තා’’ති ගන්තුං න අදාසි. ථෙරො පුන කතිපාහච්චයෙන සත්ථාරං ආපුච්ඡි. සත්ථා ‘‘අධිවාසෙහි තාව, සාරිපුත්ත, මයම්පි ආගමිස්සාමා’’ති නෙව ගන්තුං අදාසි.

සාමණෙරොපි ‘‘සචාහං ඉධ වසිස්සාමි ¶ , ඤාතකා මං අනුබන්ධිත්වා පක්කොසිස්සන්තී’’ති තෙසං භික්ඛූනං සන්තිකෙ යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා පත්තචීවරමාදාය චාරිකං චරමානො ¶ තතො තිංසයොජනිකෙ ඨානෙ ඛදිරවනං ගන්ත්වා අන්තොවස්සෙයෙව තෙමාසබ්භන්තරෙ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ථෙරොපි පවාරෙත්වා සත්ථාරං පුන තත්ථ ගමනත්ථාය ආපුච්ඡි. සත්ථා ‘‘මයම්පි ගමිස්සාම, සාරිපුත්තා’’ති පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං නික්ඛමි. ථොකං ගතකාලෙ ආනන්දත්ථෙරො ද්වෙධාපථෙ ඨත්වා සත්ථාරං ආහ – ‘‘භන්තෙ, රෙවතස්ස සන්තිකං ගමනමග්ගෙසු අයං පරිහාරපථො සට්ඨියොජනිකො මනුස්සාවාසො, අයං උජුමග්ගො තිංසයොජනිකො අමනුස්සපරිග්ගහිතො, කතරෙන ගච්ඡාමා’’ති. ‘‘සීවලි, පන, ආනන්ද, අම්හෙහි සද්ධිං ආගතො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ, සීවලි, ආගතො, උජුමග්ගමෙව ගණ්හාහී’’ති. සත්ථා කිර ‘‘අහං තුම්හාකං යාගුභත්තං උප්පාදෙස්සාමි, උජුමග්ගං ගණ්හාහී’’ති අවත්වා ‘‘තෙසං තෙසං ජනානං පුඤ්ඤස්ස විපාකදානට්ඨානං එත’’න්ති ඤත්වා ‘‘සචෙ, සීවලි, ආගතො, උජුමග්ගං ගණ්හාහී’’ති ¶ ආහ. සත්ථරි පන තං මග්ගං පටිපන්නෙ දෙවතා ‘‘අම්හාකං අය්යස්ස සීවලිත්ථෙරස්ස සක්කාරං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා එකෙකයොජනෙ විහාරෙ කාරෙත්වා එකයොජනතො උද්ධං ගන්තුං අදත්වා පාතො වුට්ඨාය දිබ්බයාගුආදීනි ¶ ගහෙත්වා, ‘‘අය්යො, නො සීවලිත්ථෙරො කහං නිසින්නො’’ති විචරන්ති. ථෙරො අත්තනො අභිහටං බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දාපෙසි. එවං සත්ථා සපරිවාරො තිංසයොජනිකං කන්තාරං සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤං අනුභවමානොව ආගමාසි. රෙවතත්ථෙරොපි සත්ථු ආගමනං ඤත්වා භගවතො ගන්ධකුටිං මාපෙත්වා පඤ්ච කූටාගාරසතානි, පඤ්ච චඞ්කමනසතානි, පඤ්චරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානසතානි ච මාපෙසි. සත්ථා තස්ස සන්තිකෙ මාසමත්තමෙව වසි. තස්මිං වසමානොපි සීවලිත්ථෙරස්සෙව පුඤ්ඤං අනුභවි.

තත්ථ පන ද්වෙ මහල්ලකභික්ඛූ සත්ථු ඛදිරවනං පවිසනකාලෙ එවං චින්තයිංසු – ‘‘අයං භික්ඛු එත්තකං නවකම්මං කරොන්තො කිං සක්ඛිස්සති සමණධම්මං කාතුං, සත්ථා ‘සාරිපුත්තස්ස කනිට්ඨො’ති මුඛොලොකනකිච්චං කරොන්තො එවරූපස්ස නවකම්මිකස්ස භික්ඛුස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති. සත්ථාපි තං දිවසං පච්චූසකාලෙ ලොකං වොලොකෙත්වා තෙ භික්ඛූ දිස්වා තෙසං චිත්තාචාරං අඤ්ඤාසි. තස්මා තත්ථ මාසමත්තං වසිත්වා නික්ඛමනදිවසෙ යථා තෙ භික්ඛූ අත්තනො තෙලනාළිඤ්ච උදකතුම්බඤ්ච උපාහනානි ච පමුස්සන්ති, තථා අධිට්ඨහිත්වා නික්ඛමන්තො විහාරූපචාරතො බහි නික්ඛන්තකාලෙ ඉද්ධිං විස්සජ්ජෙසි. අථ තෙ භික්ඛූ ‘‘මයා ඉදඤ්චිදඤ්ච පමුට්ඨං ¶ , මයාපි පමුට්ඨ’’න්ති උභොපි නිවත්තිත්වා තං ඨානං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඛදිරරුක්ඛකණ්ටකෙහි විජ්ඣමානා විචරිත්වා එකස්මිං ඛදිරරුක්ඛෙ ඔලම්බන්තං අත්තනො භණ්ඩකං දිස්වා ආදාය පක්කමිංසු. සත්ථාපි භික්ඛුසඞ්ඝං ආදාය පුන මාසමත්තෙනෙව සීවලිත්ථෙරස්ස පුඤ්ඤං අනුභවමානො පටිගන්ත්වා පුබ්බාරාමං පාවිසි.

අථ ¶ තෙ මහල්ලකභික්ඛූ පාතොව මුඛං ධොවිත්වා ‘‘ආගන්තුකභත්තදායිකාය විසාඛාය ඝරං යාගුං පිවිස්සාමා’’ති ගන්ත්වා යාගුං පිවිත්වා ඛජ්ජකං ඛාදිත්වා නිසීදිංසු. අථ නෙ විසාඛා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙපි, භන්තෙ, සත්ථාරා සද්ධිං රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං අගමිත්ථා’’ති. ‘‘ආම, උපාසිකෙති, රමණීයං, භන්තෙ, ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති. ‘‘කුතො තස්ස රමණීයතා සෙතකණ්ටකඛදිරරුක්ඛගහනං පෙතානං නිවාසනට්ඨානසදිසං උපාසිකෙ’’ති. අථඤ්ඤෙ ද්වෙ දහරභික්ඛූ ආගමිංසු. උපාසිකා තෙසම්පි යාගුඛජ්ජකං දත්වා තථෙව පටිපුච්ඡි ¶ . තෙ ආහංසු – ‘‘න සක්කා උපාසිකෙ වණ්ණෙතුං, සුධම්මදෙවසභාසදිසං ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛතං විය ථෙරස්ස වසනට්ඨාන’’න්ති. උපාසිකා චින්තෙසි – ‘‘පඨමං ආගතා භික්ඛූ අඤ්ඤථා වදිංසු, ඉමෙ අඤ්ඤථා වදන්ති, පඨමං ආගතා භික්ඛූ කිඤ්චිදෙව පමුස්සිත්වා ඉද්ධියා විස්සට්ඨකාලෙ පටිනිවත්තිත්වා ගතා භවිස්සන්ති, ඉමෙ පන ඉද්ධියා ¶ අභිසඞ්ඛරිත්වා නිම්මිතකාලෙ ගතා භවිස්සන්තී’’ති අත්තනො පණ්ඩිතභාවෙන එතමත්ථං ඤත්වා ‘‘සත්ථාරං ආගතකාලෙ පුච්ඡිස්සාමී’’ති අට්ඨාසි. තතො මුහුත්තංයෙව සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො විසාඛාය ගෙහං ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං සක්කච්චං පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චාවසානෙ සත්ථාරං වන්දිත්වා පටිපුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි සද්ධිං ගතභික්ඛූසු එකච්චෙ රෙවතත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ‘ඛදිරගහනං අරඤ්ඤ’න්ති වදන්ති, එකච්චෙ ‘රමණීය’න්ති, කිං නු ඛො එත’’න්ති? තං සුත්වා සත්ථා ‘‘උපාසිකෙ ගාමො වා හොතු අරඤ්ඤං වා, යස්මිං ඨානෙ අරහන්තො විහරන්ති, තං රමණීයමෙවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ, නින්නෙ වා යදි වා ථලෙ;

යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යක’’න්ති.

තත්ථ කිඤ්චාපි අරහන්තො ගාමන්තෙ කායවිවෙකං න ලභන්ති, චිත්තවිවෙකං පන ලභන්තෙව. තෙසඤ්හි දිබ්බපටිභාගානිපි ආරම්මණානි චිත්තං චාලෙතුං න සක්කොන්ති. තස්මා ගාමො වා හොතු අරඤ්ඤාදීනං වා අඤ්ඤතරං, යත්ථ අරහන්තො විහරන්ති, තං භූමිරාමණෙය්යකන්ති සො භූමිපදෙසො රමණීයො එවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අපරෙන ¶ සමයෙන භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘ආවුසො, කෙන නු ඛො කාරණෙන ආයස්මා සීවලිත්ථෙරො සත්තදිවසසත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි මාතු කුච්ඡියං වසි, කෙන නිරයෙ ¶ පච්චි, කෙන නිස්සන්දෙන ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතො’’ති? සත්ථා තං කථං සුත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, කිං කථෙථා’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉදං නාමා’’ති වුත්තෙ තස්සායස්මතො පුබ්බකම්මං කථෙන්තො ආහ –

භික්ඛවෙ ¶ , ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා එකස්මිං සමයෙ ජනපදචාරිකං චරිත්වා පිතු නගරං පච්චාගමාසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආගන්තුකදානං සජ්ජෙත්වා නාගරානං සාසනං පෙසෙසි ‘‘ආගන්ත්වා මය්හං දානෙ සහායකා හොන්තූ’’ති. තෙ තථා කත්වා ‘‘රඤ්ඤා දින්නදානතො අතිරෙකතරං දස්සාමා’’ති සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා පුනදිවසෙ දානං පටියාදෙත්වා රඤ්ඤො සාසනං පහිණිංසු. රාජා ආගන්ත්වා තෙසං දානං දිස්වා ‘‘ඉතො අධිකතරං දස්සාමී’’ති පුනදිවසත්ථාය සත්ථාරං නිමන්තෙසි, නෙව රාජා නාගරෙ පරාජෙතුං සක්ඛි, න නාගරා රාජානං. නාගරා ඡට්ඨෙ වාරෙ ‘‘ස්වෙ දානි යථා ‘ඉමස්මිං දානෙ ඉදං නාම නත්ථී’ති න සක්කා හොති වත්තුං, එවං දානං දස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා පුනදිවසෙ දානං පටියාදෙත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත්ථ නත්ථී’’ති ඔලොකෙන්තා අල්ලමධුමෙව ¶ න අද්දසංසු. පක්කමධු පන බහුං අත්ථි. තෙ අල්ලමධුස්සත්ථාය චතූසු නගරද්වාරෙසු චත්තාරි කහාපණසහස්සානි ගාහාපෙත්වා පහිණිංසු. අථෙකො ජනපදමනුස්සො ගාමභොජකං පස්සිතුං ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ මධුපටලං දිස්වා මක්ඛිකා පලාපෙත්වා සාඛං ඡින්දිත්වා සාඛාදණ්ඩකෙනෙව සද්ධිං මධුපටලං ආදාය ‘‘ගාමභොජකස්ස දස්සාමී’’ති නගරං පාවිසි. මධුඅත්ථාය ගතො තං දිස්වා, ‘‘අම්භො, වික්කිණියං මධු’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘න වික්කිණියං, සාමී’’ති. ‘‘හන්ද, ඉමං කහාපණං ගහෙත්වා දෙහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං මධුපටලං පාදමත්තම්පි න අග්ඝති, අයං පන කහාපණං දෙති. බහුකහාපණකො මඤ්ඤෙ, මයා වඩ්ඪෙතුං වට්ටතී’’ති. අථ නං ‘‘න දෙමී’’ති ආහ, ‘‘තෙන හි ද්වෙ කහාපණෙ ගණ්හාහී’’ති. ‘‘ද්වීහිපි න දෙමී’’ති. එවං තාව වඩ්ඪෙසි, යාව සො ‘‘තෙන හි ඉදං සහස්සං ගණ්හාහී’’ති භණ්ඩිකං උපනෙසි.

අථ නං සො ආහ – ‘‘කිං නු ඛො ත්වං උම්මත්තකො ¶ , උදාහු කහාපණානං ඨපනොකාසං න ලභසි, පාදම්පි න අග්ඝනකං මධුං ‘සහස්සං ගහෙත්වා දෙහී’ති වදසි, ‘කිං නාමෙත’’’න්ති? ‘ජානාමහං, භො, ඉමිනා පන මෙ කම්මං අත්ථි, තෙනෙවං වදාමී’ති. ‘‘කිං කම්මං, සාමී’’ති? ‘‘අම්හෙහි විපස්සීබුද්ධස්ස අට්ඨසට්ඨිසමණසහස්සපරිවාරස්ස මහාදානං සජ්ජිතං, තත්රෙකං අල්ලමධුමෙව නත්ථි, තස්මා එවං ගණ්හාමී’’ති. එවං, සන්තෙ, නාහං මූලෙන දස්සාමි, සචෙ ‘‘අහම්පි දානෙ පත්තිං ලභිස්සාමි, දස්සාමී’’ති. සො ගන්ත්වා නාගරානං තමත්ථං ආරොචෙසි. නාගරා තස්ස සද්ධාය බලවභාවං ඤත්වා, ‘‘සාධු, පත්තිකො හොතූ’’ති ¶ පටිජානිංසු, තෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං ¶ නිසීදාපෙත්වා යාගුඛජ්ජකං දත්වා මහතිං සුවණ්ණපාතිං ආහරාපෙත්වා මධුපටලං පීළාපෙසුං. තෙනෙව මනුස්සෙන පණ්ණාකාරත්ථාය දධිවාරකොපි ආහටො අත්ථි, සො තම්පි දධිං පාතියං ආකිරිත්වා තෙන මධුනා සංසන්දිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආදිතො පට්ඨාය අදාසි. තං යාවදත්ථං ගණ්හන්තානං සබ්බෙසං පාපුණි උත්තරිම්පි අවසිට්ඨං අහොසියෙව. ‘‘එවං ථොකං මධු කථං තාව බහූනං ¶ පාපුණී’’ති න චින්තෙතබ්බං. තඤ්හි බුද්ධානුභාවෙන පාපුණි. බුද්ධවිසයො න චින්තෙතබ්බො. චත්තාරි හි ‘‘අචින්තෙය්යානී’’ති (අ. නි. 4.77) වුත්තානි. තානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්සෙව භාගී හොතීති. සො පුරිසො එත්තකං කම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එත්තකං කාලං සංසරන්තො එකස්මිං සමයෙ දෙවලොකා චවිත්වා බාරාණසියං රාජකුලෙ නිබ්බත්තො පිතු අච්චයෙන රජ්ජං පාපුණි. සො ‘‘එකං නගරං ගණ්හිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා පරිවාරෙසි, නාගරානඤ්ච සාසනං පහිණි ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙන්තු යුද්ධං වා’’ති. තෙ ‘‘නෙව රජ්ජං දස්සාම, න යුද්ධ’’න්ති වත්වා චූළද්වාරෙහි නික්ඛමිත්වා දාරූදකාදීනි ආහරන්ති, සබ්බකිච්චානි කරොන්ති.

ඉතරොපි චත්තාරි මහාද්වාරානි රක්ඛන්තො සත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි නගරං උපරුන්ධි. අථස්ස මාතා ‘‘කිං මෙ පුත්තො කරොතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉදං නාම දෙවී’’ති තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘බාලො මම පුත්තො, ගච්ඡථ, තස්ස ‘චූළද්වාරානිපි පිධාය නගරං උපරුන්ධතූ’ති වදෙථා’’ති. සො මාතු සාසනං සුත්වා තථා අකාසි. නාගරාපි බහි නික්ඛමිතුං අලභන්තා සත්තමෙ දිවසෙ අත්තනො රාජානං මාරෙත්වා තස්ස රජ්ජං අදංසු. සො ඉමං කම්මං කත්වා ආයුපරියොසානෙ අවීචිම්හි නිබ්බත්තිත්වා යාවායං පථවී යොජනමත්තං ¶ උස්සන්නා, තාව නිරයෙ පච්චිත්වා චතුන්නං චූළද්වාරානං පිදහිතත්තා තතො චුතො තස්සා එව මාතු කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්තමාසාධිකානි සත්ත වස්සානි අන්තොකුච්ඡිස්මිං වසිත්වා සත්ත දිවසානි යොනිමුඛෙ තිරියං නිපජ්ජි. එවං, භික්ඛවෙ, සීවලි, තදා නගරං උපරුන්ධිත්වා ගහිතකම්මෙන එත්තකං කාලං නිරයෙ පච්චිත්වා චතුන්නං චූළද්වාරානං පිදහිතත්තා තතො චුතො තස්සා එව මාතු කුච්ඡියං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එත්තකං කාලං කුච්ඡියං වසි. නවමධුනො දින්නත්තා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ජාතොති.

පුනෙකදිවසං ¶ භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘අහො සාමණෙරස්ස ලාභො, අහො පුඤ්ඤං, යෙන එකකෙන පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං පඤ්චකූටාගාරසතාදීනි කතානී’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මය්හං පුත්තස්ස නෙව පුඤ්ඤං අත්ථි, න පාපං, උභයමස්ස පහීන’’න්ති වත්වා බ්රාහ්මණවග්ගෙ ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යොධ ¶ පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, උභො සඞ්ගමුපච්චගා;

අසොකං විරජං සුද්ධං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 412);

ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරවත්ථු නවමං.

රමණීයානීති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අඤ්ඤතරං ඉත්ථිං ආරබ්භ කථෙසි.

එකො කිර පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකං ජිණ්ණඋය්යානං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොති. එකා නගරසොභිනී ඉත්ථී පුරිසෙන සද්ධිං ‘‘අහං අසුකට්ඨානං නාම ගමිස්සාමි, ත්වං තත්ථ ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති සඞ්කෙතං කත්වා අගමාසි. සො පුරිසො නාගච්ඡි. සා තස්ස ආගමනමග්ගං ඔලොකෙන්තී තං අදිස්වා උක්කණ්ඨිත්වා ඉතො චිතො ච විචරමානා තං උය්යානං පවිසිත්වා ථෙරං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නං දිස්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකයමානා අඤ්ඤං කඤ්චි අදිස්වා ‘‘අයඤ්ච පුරිසො එව, ඉමස්ස චිත්තං පමොහෙස්සාමී’’ති තස්ස පුරතො ඨත්වා පුනප්පුනං නිවත්ථසාටකං මොචෙත්වා නිවාසෙති, කෙසෙ මුඤ්චිත්වා බන්ධති, පාණිං පහරිත්වා හසති. ථෙරස්ස සංවෙගො උප්පජ්ජිත්වා සකලසරීරං ඵරි. සො ‘‘කිං නු ඛො ඉද’’න්ති චින්තෙසි. සත්ථාපි ‘‘මම සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ‘සමණධම්මං කරිස්සාමී’ති ගතස්ස භික්ඛුනො කා නු ඛො පවත්තී’’ති උපධාරෙන්තො තං ඉත්ථිං දිස්වා තස්සා අනාචාරකිරියං, ථෙරස්ස ච සංවෙගුප්පත්තිං ඤත්වා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තෙන සද්ධිං කථෙසි ¶ – ‘‘භික්ඛු, කාමගවෙසකානං අරමණට්ඨානමෙව වීතරාගානං රමණට්ඨානං හොතී’’ති ¶ . එවඤ්ච පන වත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘රමණීයානි අරඤ්ඤානි, යත්ථ න රමතී ජනො;

වීතරාගා රමිස්සන්ති, න තෙ කාමගවෙසිනො’’ති.

තත්ථ අරඤ්ඤානීති සුපුප්ඵිතතරුවනසණ්ඩපටිමණ්ඩිතානි විමලසලිලසම්පන්නානි අරඤ්ඤානි නාම රමණීයානි. යත්ථාති යෙසු අරඤ්ඤෙසු විකසිතෙසු පදුමවනෙසු ගාමමක්ඛිකා විය කාමගවෙසකො ජනො න රමති. වීතරාගාති විගතරාගා පන ඛීණාසවා නාම භමරමධුකරා විය පදුමවනෙසු ¶ තථාරූපෙසු අරඤ්ඤෙසු රමිස්සන්ති. කිං කාරණා? න තෙ කාමපවෙසිනො, යස්මා තෙ කාමගවෙසිනො න හොන්තීති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ සො ථෙරො යථානිසින්නොව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා ථුතිං කරොන්තො තථාගතස්ස පාදෙ වන්දිත්වා අගමාසීති.

සහස්සමපි ¶ ¶ ¶ චෙ වාචාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො තම්බදාඨිකචොරඝාතකං ආරබ්භ කථෙසි.

එකූනපඤ්චසතා කිර චොරා ගාමඝාතකාදීනි කරොන්තා ජීවිකං කප්පෙසුං. අථෙකො පුරිසො නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලො තම්බදාඨිකො තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං ජීවිස්සාමී’’ති ආහ. අථ නං චොරජෙට්ඨකස්ස දස්සෙත්වා ‘‘අයම්පි අම්හාකං සන්තිකෙ වසිතුං ඉච්ඡතී’’ති ආහංසු. අථ නං චොරජෙට්ඨකො ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං මාතු ථනං ඡින්දිත්වා පිතු වා ගලලොහිතං නීහරිත්වා ඛාදනසමත්ථො අතිකක්ඛළො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘නත්ථෙතස්ස අම්හාකං සන්තිකෙ වසනකිච්ච’’න්ති පටික්ඛිපි. සො එවං පටික්ඛිත්තොපි ආගන්ත්වා එකං තස්සෙව අන්තෙවාසිකං උපට්ඨහන්තො ආරාධෙසි. සො තං ආදාය චොරජෙට්ඨකං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාමි, භද්දකො එස, අම්හාකං උපකාරකො, සඞ්ගණ්හථ න’’න්ති යාචිත්වා චොරජෙට්ඨකං පටිච්ඡාපෙසි. අථෙකදිවසං ¶ නාගරා රාජපුරිසෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා තෙ චොරෙ ගහෙත්වා විනිච්ඡයමහාමච්චානං සන්තිකං නයිංසු. අමච්චා තෙසං ඵරසුනා සීසච්ඡෙදං ආණාපෙසුං. තතො ‘‘කො නු ඛො ඉමෙ මාරෙස්සතී’’ති පරියෙසන්තා තෙ මාරෙතුං ඉච්ඡන්තං කඤ්චි අදිස්වා චොරජෙට්ඨකං ආහංසු – ‘‘ත්වං ඉමෙ මාරෙත්වා ජීවිතඤ්චෙව ලභිස්සසි සම්මානඤ්ච, මාරෙහි නෙ’’ති. සොපි අත්තානං නිස්සාය වසිතත්තා තෙ මාරෙතුං න ඉච්ඡි. එතෙනූපායෙන එකූනපඤ්චසතෙ පුච්ඡිංසු, සබ්බෙපි න ඉච්ඡිංසු. සබ්බපච්ඡා තං නිබ්බිද්ධපිඞ්ගලං තම්බදාඨිකං පුච්ඡිංසු. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බෙපි මාරෙත්වා ජීවිතඤ්චෙව සම්මානඤ්ච ලභි. එතෙනූපායෙන නගරස්ස දක්ඛිණතොපි පඤ්ච චොරසතානි ආනෙත්වා අමච්චානං දස්සෙත්වා තෙහි තෙසම්පි සීසච්ඡෙදෙ ආණත්තෙ චොරජෙට්ඨකං ආදිං කත්වා පුච්ඡන්තා කඤ්චි මාරෙතුං ඉච්ඡන්තං අදිස්වා ‘‘පුරිමදිවසෙ එකො පුරිසො පඤ්චසතෙ චොරෙ මාරෙසි, කහං නු ඛො සො’’ති. ‘‘අසුකට්ඨානෙ අම්හෙති දිට්ඨො’’ති වුත්තෙ තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘ඉමෙ මාරෙහි, සම්මානං ලච්ඡසී’’ති ආණාපෙසුං. සො ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා තෙ සබ්බෙපි මාරෙත්වා සම්මානං ලභි. අථ නං ‘‘භද්දකො අයං ¶ පුරිසො, නිබද්ධං චොරඝාතකමෙව එතං කරිස්සාමා’’ති ¶ මන්තෙත්වා තස්ස තං ඨානන්තරං දත්වාව ¶ සම්මානං කරිංසු. සො පච්ඡිමදිසතොපි උත්තරදිසතොපි ආනීතෙ පඤ්චසතෙ පඤ්චසතෙ චොරෙ ඝාතෙසියෙව. එවං චතූහි දිසාහි ආනීතානි ද්වෙ සහස්සානි මාරෙත්වා තතො පට්ඨාය දෙවසිකං එකං ද්වෙති ආනීතෙ තෙ මනුස්සෙ මාරෙත්වා පඤ්චපණ්ණාස සංවච්ඡරානි චොරඝාතකකම්මං අකාසි.

සො මහල්ලකකාලෙ එකප්පහාරෙනෙව සීසං ඡින්දිතුං න සක්කොති, ද්වෙ තයො වාරෙ පහරන්තො මනුස්සෙ කිලමෙති. නාගරා චින්තයිංසු – ‘‘අඤ්ඤොපි චොරඝාතකො උප්පජ්ජිස්සති, අයං අතිවිය මනුස්සෙ කිලමෙති, කිං ඉමිනා’’ති තස්ස තං ඨානන්තරං හරිංසු. සො පුබ්බෙ චොරඝාතකකම්මං කරොන්තො ‘‘අහතසාටකෙ නිවාසෙතුං, නවසප්පිනා සඞ්ඛතං ඛීරයාගුං පිවිතුං, සුමනපුප්ඵානි පිලන්ධිතුං, ගන්ධෙ විලිම්පිතු’’න්ති ඉමානි චත්තාරි න ලභි. සො ඨානා චාවිතදිවසෙ ‘‘ඛීරයාගුං මෙ පචථා’’ති වත්වා අහතවත්ථසුමනමාලාවිලෙපනානි ගාහාපෙත්වා නදිං ගන්ත්වා න්හත්වා අහතවත්ථානි නිවාසෙත්වා මාලා පිලන්ධිත්වා ගන්ධෙහි අනුලිත්තගත්තො ගෙහං ආගන්ත්වා නිසීදි. අථස්ස නවසප්පිනා සඞ්ඛතං ¶ ඛීරයාගුං පුරතො ඨපෙත්වා හත්ථධොවනොදකං ආහරිංසු. තස්මිං ඛණෙ සාරිපුත්තත්ථෙරො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘කත්ථ නු ඛො අජ්ජ මයා ගන්තබ්බ’’න්ති අත්තනො භික්ඛාචාරං ඔලොකෙන්තො තස්ස ගෙහෙ ඛීරයාගුං දිස්වා ‘‘කරිස්සති නු ඛො මෙ පුරිසො සඞ්ගහ’’න්ති උපධාරෙන්තො ‘‘මං දිස්වා මම සඞ්ගහං කරිස්සති, කරිත්වා ච පන මහාසම්පත්තිං ලභිස්සති අයං කුලපුත්තො’’ති ඤත්වා චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය තස්ස ගෙහද්වාරෙ ඨිතමෙව අත්තානං දස්සෙසි.

සො ථෙරං දිස්වා පසන්නචිත්තො චින්තෙසි – ‘‘මයා චිරං චොරඝාතකකම්මං කතං, බහූ මනුස්සා මාරිතා, ඉදානි මෙ ගෙහෙ ඛීරයාගු පටියත්තා, ථෙරො ආගන්ත්වා මම ගෙහද්වාරෙ ඨිතො, ඉදානි මයා අය්යස්ස දෙය්යධම්මං දාතුං වට්ටතී’’ති පුරතො ඨපිතයාගුං අපනෙත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අන්තොගෙහෙ නිසීදාපෙත්වා පත්තෙ ඛීරයාගුං ආකිරිත්වා නවසප්පිං ආසිඤ්චිත්වා ථෙරං බීජමානො අට්ඨාසි. අථස්ස ච දීඝරත්තං අලද්ධපුබ්බතාය ඛීරයාගුං පාතුං බලවඅජ්ඣාසයො අහොසි. ථෙරො තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ‘‘ත්වං, උපාසක, අත්තනො යාගුං පිවා’’ති ¶ ආහ. සො අඤ්ඤස්ස හත්ථෙ බීජනිං දත්වා යාගුං පිවි. ථෙරො බීජමානං පුරිසං ‘‘ගච්ඡ, උපාසකමෙව බීජාහී’’ති ආහ. සො බීජියමානො කුච්ඡිපූරං යාගුං පිවිත්වා ආගන්ත්වා ථෙරං බීජමානො ඨත්වා කතාහාරකිච්චස්ස ථෙරස්ස ¶ පත්තං අග්ගහෙසි. ථෙරො තස්ස අනුමොදනං ආරභි. සො අත්තනො චිත්තං ථෙරස්ස ධම්මදෙසනානුගං කාතුං නාසක්ඛි. ථෙරො සල්ලක්ඛෙත්වා, ‘‘උපාසක, කස්මා චිත්තං දෙසනානුගං කාතුං න සක්කොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භන්තෙ, මයා දීඝරත්තං කක්ඛළකම්මං කතං, බහූ මනුස්සා මාරිතා, තමහං අත්තනො කම්මං අනුස්සරන්තො චිත්තං ¶ අය්යස්ස දෙසනානුගං කාතුං නාසක්ඛි’’න්ති. ථෙරො ‘‘වඤ්චෙස්සාමි න’’න්ති චින්තෙත්වා ‘‘කිං පන ත්වං අත්තනො රුචියා අකාසි, අඤ්ඤෙහි කාරිතොසී’’ති? ‘‘රාජා මං කාරෙසි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං නු ඛො තෙ, උපාසක, එවං සන්තෙ අකුසලං හොතී’’ති? මන්දධාතුකො උපාසකො ථෙරෙනෙවං වුත්තෙ ‘‘නත්ථි මය්හං අකුසල’’න්ති සඤ්ඤී හුත්වා තෙන හි, ‘‘භන්තෙ, ධම්මං කථෙථා’’ති. සො ථෙරෙ අනුමොදනං කරොන්තෙ එකග්ගචිත්තො හුත්වා ධම්මං සුණන්තො සොතාපත්තිමග්ගස්ස ඔරතො අනුලොමිකං ඛන්තිං නිබ්බත්තෙසි. ථෙරොපි අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

උපාසකං ථෙරං අනුගන්ත්වා නිවත්තමානං එකා යක්ඛිනී ධෙනුවෙසෙන ආගන්ත්වා උරෙ පහරිත්වා මාරෙසි. සො කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති. භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘චොරඝාතකො පඤ්චපණ්ණාස වස්සානි කක්ඛළකම්මං කත්වා අජ්ජෙව තතො මුත්තො, අජ්ජෙව ථෙරස්ස භික්ඛං දත්වා අජ්ජෙව කාලං කතො, කහං නු ඛො නිබ්බත්තො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ¶ , ‘‘භික්ඛවෙ, තුසිතපුරෙ නිබ්බත්තො’’ති ආහ. ‘‘කිං, භන්තෙ, වදෙථ, එත්තකං කාලං එත්තකෙ මනුස්සෙ ඝාතෙත්වා තුසිතවිමානෙ නිබ්බත්තො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, මහන්තො තෙන කල්යාණමිත්තො ලද්ධො, සො සාරිපුත්තස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා අනුලොමඤාණං නිබ්බත්තෙත්වා ඉතො චුතො තුසිතවිමානෙ නිබ්බත්තො’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සුභාසිතං සුණිත්වාන, නගරෙ චොරඝාතකො;

අනුලොමඛන්තිං ලද්ධාන, මොදතී තිදිවං ගතො’’ති.

‘‘භන්තෙ ¶ , අනුමොදනකථා නාම න බලවා, තෙන කතං අකුසලකම්මං මහන්තං, කථං එත්තකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති. සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, ‘මයා දෙසිතධම්මස්ස අප්පං වා බහුං වා’ති මා පමාණං ගණ්හථ. එකවාචාපි හි අත්ථනිස්සිතා සෙය්යාවා’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සමපි චෙ වාචා, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං අත්ථපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති.

තත්ථ සහස්සමපීති පරිච්ඡෙදවචනං, එකං සහස්සං ද්වෙ සහස්සානීති එවං සහස්සෙන චෙපි පරිච්ඡින්නවාචා හොන්ති, තා ච පන අනත්ථපදසංහිතා ආකාසවණ්ණනාපබ්බතවණ්ණනාවනවණ්ණනාදීනි ¶ ¶ පකාසකෙහි අනිය්යානදීපකෙහි අනත්ථකෙහි පදෙහි සංහිතා යාව බහුකා හොති, තාව පාපිකා එවාති අත්ථො. එකං අත්ථපදන්ති යං පන ‘‘අයං කායො, අයං කායගතාසති, තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති එවරූපං එකං අත්ථපදං සුත්වා රාගාදිවූපසමෙන උපසම්මති, තං අත්ථසාධකං නිබ්බානප්පටිසංයුත්තං ඛන්ධධාතුආයතනඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගසතිපට්ඨානපරිදීපකං එකම්පි පදං සෙය්යොයෙවාති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සහස්සමපි චෙ ගාථාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දාරුචීරියත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

එකස්මිඤ්හි කාලෙ බහූ මනුස්සා නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිත්වා අන්තොමහාසමුද්දෙ භින්නාය නාවාය මච්ඡකච්ඡපභක්ඛා ¶ අහෙසුං. එකොවෙත්ථ එකං ඵලකං ගහෙත්වා වායමන්තො සුප්පාරකපට්ටනතීරං ඔක්කමි, තස්ස නිවාසනපාරුපනං නත්ථි. සො අඤ්ඤං කිඤ්චි අපස්සන්තො සුක්ඛකට්ඨදණ්ඩකෙ වාකෙහි පලිවෙඨෙත්වා නිවාසනපාරුපනං කත්වා දෙවකුලතො කපාලං ¶ ගහෙත්වා සුප්පාරකපට්ටනං අගමාසි, මනුස්සා තං දිස්වා යාගුභත්තාදීනි දත්වා ‘‘අයං එකො අරහා’’ති සම්භාවෙසුං. සො වත්ථෙසු උපනීතෙසු ‘‘සචාහං නිවාසෙස්සාමි වා පාරුපිස්සාමි වා, ලාභසක්කාරො මෙ පරිහායිස්සතී’’ති තානි වත්ථානි පටික්ඛිපිත්වා දාරුචීරානෙව පරිදහි. අථස්ස බහූහි ‘‘අරහා අරහා’’ති වුච්චමානස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි ‘‘යෙ ඛො කෙචි ලොකෙ අරහන්තො වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නා, අහං තෙසං අඤ්ඤතරො’’ති. අථස්ස පුරාණසාලොහිතා දෙවතා එවං චින්තෙසි.

පුරාණසාලොහිතාති පුබ්බෙ එකතො කතසමණධම්මා. පුබ්බෙ කිර කස්සපදසබලස්ස සාසනෙ ඔසක්කමානෙ සාමණෙරාදීනං විප්පකාරං දිස්වා සත්ත භික්ඛූ සංවෙගප්පත්තා ‘‘යාව සාසනස්ස අන්තරධානං න හොති, තාව අත්තනො පතිට්ඨං කරිස්සාමා’’ති සුවණ්ණචෙතියං වන්දිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨා එකං පබ්බතං දිස්වා ‘‘ජීවිතෙ සාලයා ¶ නිවත්තන්තු. නිරාලයා ඉමං පබ්බතං අභිරුහන්තූ’’ති ¶ වත්වා නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා සබ්බෙපි තං අභිරුය්හ නිස්සෙණිං පාතෙත්වා සමණධම්මං කරිංසු. තෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො එකරත්තාතික්කමෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. සො අනොතත්තදහෙ නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, ඉමං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා මුඛං ධොවිත්වා ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථා’’ති. කිං පන, භන්තෙ, අම්හෙහි එවං කතිකා කතා ‘‘යො පඨමං අරහත්තං පාපුණාති, තෙනාභතං පිණ්ඩපාතං අවසෙසා පරිභුඤ්ජිස්සන්තී’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘තෙන හි සචෙ මයම්පි තුම්හෙ විය විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාම, සයං ආහරිත්වා පරිභුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු. දුතියදිවසෙ දුතියත්ථෙරො අනාගාමිඵලං පාපුණි. සොපි තථෙව පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා ඉතරෙ නිමන්තෙසි. තෙ එවමාහංසු – ‘‘කිං පන, භන්තෙ, අම්හෙහි එවං කතිකා කතා ‘මහාථෙරෙන ආභතං පිණ්ඩපාතං අභුඤ්ජිත්වා අනුථෙරෙන ආභතං භුඤ්ජිස්සාමා’’’ති? ‘‘නො හෙතං, ආවුසො’’ති. ‘‘එවං සන්තෙ තුම්හෙ විය මයම්පි විසෙසං නිබ්බත්තෙත්වා අත්තනො පුරිසකාරෙන භුඤ්ජිතුං සක්කොන්තා භුඤ්ජිස්සාමා’’ති න ඉච්ඡිංසු. තෙසු අරහත්තං පත්තො භික්ඛු පරිනිබ්බායි, අනාගාමී බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. ඉතරෙ ¶ පඤ්ච ථෙරා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා සුස්සිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ කාලං කත්වා ¶ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තතො චවිත්වා තත්ථ තත්ථ කුලඝරෙසු නිබ්බත්තිංසු. තෙසු එකො පුක්කුසාති රාජා (ම. නි. 3.342) අහොසි, එකො කුමාරකස්සපො (ම. නි. 1.249), එකො දාරුචීරියො (උදා. 10), එකො දබ්බො මල්ලපුත්තො (පාරා. 380; උදා. 79) එකො සභියො පරිබ්බාජකොති (සු. නි. සභියසුත්තං). තත්ථ යො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො භික්ඛු තං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘පුරාණසාලොහිතා දෙවතා’’ති.

තස්ස හි බ්රහ්මුනො එතදහොසි – ‘‘අයං මයා සද්ධිං නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුහිත්වා සමණධම්මං අකාසි, ඉදානි ඉමං ලද්ධිං ගහෙත්වා විචරන්තො විනස්සෙය්ය, සංවෙජෙස්සාමි න’’න්ති. අථ නං උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘නෙව ඛො ත්වං, බාහිය, අරහා, නපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො, සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති. බාහියො ආකාසෙ ඨත්වා කථෙන්තං මහාබ්රහ්මානං ඔලොකෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං කම්මං කතං, අහං ‘අරහන්තොම්හී’ති චින්තෙසිං, අයඤ්ච මං ‘න ත්වං අරහා, නපි අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නොසී’ති වදති, අත්ථි නු ඛො ¶ ලොකෙ අඤ්ඤො අරහා’’ති. අථ නං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි නු ඛො එතරහි දෙවතෙ ලොකෙ අරහා වා අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති. අථස්ස දෙවතා ආචික්ඛි – ‘‘අත්ථි, බාහිය, උත්තරෙසු ජනපදෙසු සාවත්ථි නාම නගරං, තත්ථ සො භගවා එතරහි විහරති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. සො හි, බාහිය, භගවා අරහා චෙව අරහත්තත්ථාය ච ධම්මං දෙසෙතී’’ති.

බාහියො ¶ රත්තිභාගෙ දෙවතාය කථං සුත්වා සංවිග්ගමානසො තං ඛණංයෙව සුප්පාරකා නික්ඛමිත්වා එකරත්තිවාසෙන සාවත්ථිං අගමාසි, සබ්බං වීසයොජනසතිකං මග්ගං එකරත්තිවාසෙනෙව අගමාසි. ගච්ඡන්තො ච පන දෙවතානුභාවෙන ගතො. ‘‘බුද්ධානුභාවෙනා’’තිපි වදන්තියෙව. තස්මිං පන ඛණෙ සත්ථා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො හොති. සො භුත්තපාතරාසෙ කායආලසියවිමොචනත්ථං අබ්භොකාසෙ චඞ්කමන්තෙ සම්බහුලෙ භික්ඛූ ‘‘කහං එතරහි සත්ථා’’ති පුච්ඡි. භික්ඛූ ‘‘භගවා සාවත්ථිං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති වත්වා තං පුච්ඡිංසු – ‘‘ත්වං පන කුතො ආගතොසී’’ති? ‘‘සුප්පාරකා ආගතොම්හී’’ති. ‘‘කදා ¶ නික්ඛන්තොසී’’ති? ‘‘හිය්යො සායං ¶ නික්ඛන්තොම්හී’’ති. ‘‘දූරතොසි ආගතො, නිසීද, තව පාදෙ ධොවිත්වා තෙලෙන මක්ඛෙත්වා ථොකං විස්සමාහි, ආගතකාලෙ සත්ථාරං දක්ඛිස්සසී’’ති. ‘‘අහං, භන්තෙ, සත්ථු වා අත්තනො වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, එකරත්තෙනෙවම්හි කත්ථචි අට්ඨත්වා අනිසීදිත්වා වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතො, සත්ථාරං පස්සිත්වාව විස්සමිස්සාමී’’ති. සො එවං වත්වා තරමානරූපො සාවත්ථිං පවිසිත්වා භගවන්තං අනොපමාය බුද්ධසිරියා පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ‘‘චිරස්සං වත මෙ ගොතමො සම්මාසම්බුද්ධො දිට්ඨො’’ති දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතසරීරො ගන්ත්වා අන්තරවීථියමෙව පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ගොප්ඵකෙසු දළ්හං ගහෙත්වා එවමාහ – ‘‘දෙසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා ධම්මං, දෙසෙතු සුගතො ධම්මං, යං මමස්ස දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘අකාලො ඛො තාව, බාහිය, අන්තරඝරං පවිට්ඨම්හා පිණ්ඩායා’’ති පටික්ඛිපි.

තං සුත්වා බාහියො, භන්තෙ, සංසාරෙ සංසරන්තෙන කබළීකාරාහාරො න අලද්ධපුබ්බො, තුම්හාකං වා මය්හං වා ජීවිතන්තරායං න ජානාමි, දෙසෙතු මෙ ධම්මන්ති. සත්ථා දුතියම්පි පටික්ඛිපියෙව. එවං කිරස්ස අහොසි – ‘‘ඉමස්ස මං දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය සකලසරීරං පීතියා නිරන්තරං අජ්ඣොත්ථටං හොති, බලවපීතිවෙගො ධම්මං සුත්වාපි න සක්ඛිස්සති පටිවිජ්ඣිතුං, මජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය තාව ¶ තිට්ඨතු, එකරත්තෙනෙව වීසයොජනසතිකං මග්ගං ආගතත්තා දරථොපිස්ස බලවා, සොපි තාව පටිප්පස්සම්භතූ’’ති. තස්මා ද්වික්ඛත්තුං පටික්ඛිපිත්වා තතියං යාචිතො අන්තරවීථියං ඨිතොව ‘‘තස්මාතිහ තෙ, බාහිය, එවං සික්ඛිතබ්බං ‘දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තං භවිස්සතී’’’තිආදිනා (උදා. 10) නයෙන ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මං සුණන්තොයෙව සබ්බාසවෙ ඛෙපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තාවදෙව ච පන භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචි, ‘‘පරිපුණ්ණං තෙ පත්තචීවර’’න්ති පුට්ඨො ‘‘න පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. අථ නං සත්ථා ‘‘තෙන හි පත්තචීවරං පරියෙසාහී’’ති වත්වා පක්කාමි.

‘‘සො කිර වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ‘භික්ඛුනා නාම අත්තනා පච්චයෙ ¶ ලභිත්වා අඤ්ඤං අනොලොකෙත්වා සයමෙව පරිභුඤ්ජිතුං වට්ටතී’ති එකභික්ඛුස්සාපි පත්තෙන වා චීවරෙන වා සඞ්ගහං න අකාසි ¶ , තෙනස්ස ඉද්ධිමයපත්තචීවරං න උපජ්ජිස්සතී’’ති ඤත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං න අදාසි. තම්පි පත්තචීවරං පරියෙසමානමෙව එකා යක්ඛිනී ධෙනුරූපෙන ආගන්ත්වා උරම්හි පහරිත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපෙසි. සත්ථා පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො සම්බහුලෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං නික්ඛන්තො බාහියස්ස ¶ සරීරං සඞ්කාරට්ඨානෙ පතිතං දිස්වා භික්ඛූ ආණාපෙසි, ‘‘භික්ඛවෙ, එකස්මිං ගෙහද්වාරෙ ඨත්වා මඤ්චකං ආහරාපෙත්වා ඉමං සරීරං නගරතො නීහරිත්වා ඣාපෙත්වා ථූපං කරොථා’’ති. භික්ඛූ තථා කරිංසු, කත්වා ච පන විහාරං ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනා කතකිච්චං ආරොචෙත්වා තස්ස අභිසම්පරායං පුච්ඡිංසු. අථ නෙසං භගවා තස්ස පරිනිබ්බුතභාවං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඛිප්පාභිඤ්ඤානං යදිදං බාහියො දාරුචීරියො’’ති (අ. නි. 1.216) එතදග්ගෙ ඨපෙසි. අථ නං භික්ඛූ පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ ‘බාහියො අරහත්තං පත්තො’ති වදෙථ, කදා සො අරහත්තං පත්තො’’ති? ‘‘මම ධම්මං සුතකාලෙ, භික්ඛවෙ’’ති. ‘‘කදා පනස්ස, භන්තෙ, තුම්හෙහි ධම්මො කථිතො’’ති? ‘‘පිණ්ඩාය චරන්තෙන අන්තරවීථියං ඨත්වා’’ති. ‘‘අප්පමත්තකො හි, භන්තෙ, තුම්හෙහි අන්තරවීථියං ඨත්වා කථිතධම්මො කථං සො තාවත්තකෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙසී’’ති, අථ නෙ සත්ථා ‘‘කිං, භික්ඛවෙ, මම ධම්මං ‘අප්පං වා බහුං වා’ති මා පමාණං ගණ්හථ. අනෙකානිපි හි ගාථාසහස්සානි අනත්ථනිස්සිතානි න සෙය්යො, අත්ථනිස්සිතං පන එකම්පි ගාථාපදං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘සහස්සමපි චෙ ගාථා, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ගාථාපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මතී’’ති.

තත්ථ ¶ එකං ගාථාපදං සෙය්යොති ‘‘අප්පමාදො අමතපදං…පෙ… යථා මයා’’ති (ධ. ප. 21) එවරූපා එකා ගාථාපි සෙය්යොති අත්ථො. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

බාහියදාරුචීරියත්ථෙරවත්ථු දුතියං.

යො ¶ ¶ ච ගාථාසතං භාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කුණ්ඩලකෙසිං ආරබ්භ කථෙසි.

රාජගහෙ කිර එකා සෙට්ඨිධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා අහොසි දස්සනීයා පාසාදිකා. තස්මිඤ්ච වයෙ ඨිතා නාරියො පුරිසජ්ඣාසයා හොන්ති පුරිසලොලා. අථ නං මාතාපිතරො සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ සිරිගබ්භෙ නිවාසාපෙසුං. එකමෙවස්සා දාසිං පරිචාරිකං අදංසු. අථෙකං කුලපුත්තං චොරකම්මං කරොන්තං ගහෙත්වා පච්ඡාබාහං බන්ධිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ කසාහි පහරිත්වා ආඝාතනං නයිංසු. සෙට්ඨිධීතා මහාජනස්ස සද්දං සුත්වා ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති පාසාදතලෙ ඨත්වා ඔලොකෙන්තී තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා ¶ හුත්වා තං පත්ථයමානා ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. අථ නං මාතා පුච්ඡි – ‘‘කිං ඉදං, අම්මා’’ති? ‘‘සචෙ එතං ‘චොරො’ති ගහෙත්වා නිය්යමානං පුරිසං ලභිස්සාමි, ජීවිස්සාමි. නො චෙ ලභිස්සාමි, ජීවිතං මෙ නත්ථි, ඉධෙව මරිස්සාමී’’ති. ‘‘අම්ම, මා එවං කරි, අම්හාකං ජාතියා ච ගොත්තෙන ච භොගෙන ච සදිසං අඤ්ඤං සාමිකං ලභිස්සසී’’ති. ‘‘මය්හං අඤ්ඤෙන කිච්චං නත්ථි, ඉමං අලභමානා මරිස්සාමී’’ති. මාතා ධීතරං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තී පිතුනො ආරොචෙසි. සොපි නං සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං සක්කා කාතු’’න්ති චින්තෙත්වා තං චොරං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තස්ස රාජපුරිසස්ස සහස්සභණ්ඩිකං පෙසෙසි – ‘‘ඉමං ගහෙත්වා එතං පුරිසං මය්හං දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති කහාපණෙ ගහෙත්වා තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං මාරෙත්වා ‘‘මාරිතො, දෙව, චොරො’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. සෙට්ඨිපි තස්ස ධීතරං අදාසි.

සා තතො පට්ඨාය ‘‘සාමිකං ආරාධෙස්සාමී’’ති සබ්බාභරණපටිමණ්ඩිතා සයමෙව තස්ස යාගුආදීනි සංවිදහති, චොරො කතිපාහච්චයෙන චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො ඉමං මාරෙත්වා එතිස්සා ආභරණානි ගහෙත්වා එකස්මිං සුරාගෙහෙ වික්කිණිත්වා ඛාදිතුං ලභිස්සාමී’’ති? සො ‘‘අත්ථෙකො උපායො’’ති චින්තෙත්වා ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි, අථ නං සා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං තෙ, සාමි, රුජ්ජතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කිඤ්චි මෙ, භද්දෙති, කච්චි පන මෙ මාතාපිතරො තුය්හං කුද්ධා’’ති? ‘‘න කුජ්ඣන්ති, භද්දෙ’’ති ¶ . අථ ‘‘කිං නාමෙත’’න්ති? ‘‘භද්දෙ, අහං තං දිවසං බන්ධිත්වා නිය්යමානො ¶ චොරපපාතෙ අධිවත්ථාය දෙවතාය බලිකම්මං පටිස්සුණිත්වා ජීවිතං ලභිං, ත්වම්පි මයා තස්සා එව ආනුභාවෙන ලද්ධා, ‘තං මෙ දෙවතාය බලිකම්මං ඨපිත’න්ති චින්තෙමි, භද්දෙ’’ති. ‘‘සාමි, මා චින්තයි, කරිස්සාමි බලිකම්මං, වදෙහි ¶ , කෙනත්ථො’’ති? ‘‘අප්පොදකමධුපායසෙන ච ලාජපඤ්චමකපුප්ඵෙහි චා’’ති. ‘‘සාධු, සාමි, අහං පටියාදෙස්සාමී’’ති සා සබ්බං බලිකම්මං පටියාදෙත්වා ‘‘එහි, සාමි, ගච්ඡාමා’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි, භද්දෙ, තව ඤාතකෙ නිවත්තෙත්වා මහග්ඝානි වත්ථාභරණානි ගහෙත්වා අත්තානං අලඞ්කරොහි, හසන්තා කීළන්තා සුඛං ගමිස්සාමා’’ති. සා තථා අකාසි.

අථ නං සො පබ්බතපාදං ගතකාලෙ ආහ – ‘‘භද්දෙ, ඉතො පරං උභොව ජනා ගමිස්සාම, සෙසජනං යානකෙන සද්ධිං නිවත්තාපෙත්වා බලිකම්මභාජනං සයං උක්ඛිපිත්වා ගණ්හාහී’’ති. සා තථා අකාසි. චොරො තං ගහෙත්වා චොරපපාතපබ්බතං අභිරුහි. තස්ස හි එකෙන පස්සෙන මනුස්සා අභිරුහන්ති, එකං පස්සං ඡින්නපපාතං. පබ්බතමත්ථකෙ ඨිතා තෙන පස්සෙන චොරෙ පාතෙන්ති. තෙ ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හුත්වා භූමියං පතන්ති. තස්මා ‘‘චොරපපාතො’’ති වුච්චති. සා තස්ස පබ්බතස්ස මත්ථකෙ ඨත්වා ‘‘බලිකම්මං තෙ, සාමි, කරොහී’’ති ආහ. සො තුණ්හී අහොසි. පුන තාය ¶ ‘‘කස්මා, සාමි, තුණ්හීභූතොසී’’ති වුත්තෙ තං ආහ – ‘‘න මය්හං බලිකම්මෙනත්ථො, වඤ්චෙත්වා පන තං ආදාය ආගතොම්හී’’ති. ‘‘කිං කාරණා, සාමී’’ති? ‘‘තං මාරෙත්වා තව ආභරණානි ගහෙත්වා පලායනත්ථායා’’ති. සා මරණභයතජ්ජිතා ආහ – ‘‘සාමි, අහඤ්ච ආභරණානි ච තව සන්තකානෙව, කස්මා එවං වදෙසී’’ති? සො, ‘‘මා එවං කරොහී’’ති, පුනප්පුනං යාචියමානොපි ‘‘මාරෙමි එවා’’ති ආහ. ‘‘එවං සන්තෙ කිං තෙ මම මරණෙන? ඉමානි ආභරණානි ගහෙත්වා මය්හං ජීවිතං දෙහි, ඉතො පට්ඨාය මං ‘මතා’ති ධාරෙහි, දාසී වා තෙ හුත්වා කම්මං කරිස්සාමී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘ඉදං සුවණ්ණකෙයූරං, මුත්තා වෙළුරියා බහූ;

සබ්බං හරස්සු භද්දන්තෙ, මං ච දාසීති සාවයා’’ති. (අප. ථෙරී 2.3.27);

තං ¶ සුත්වා චොරො ‘‘එවං කතෙ ත්වං ගන්ත්වා මාතාපිතූනං ආචික්ඛිස්සසි, මාරෙස්සාමියෙව, මා ත්වං බාළ්හං පරිදෙවසී’’ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මා බාළ්හං පරිදෙවෙසි, ඛිප්පං බන්ධාහි භණ්ඩිකං;

න තුය්හං ජීවිතං අත්ථි, සබ්බං ගණ්හාමි භණ්ඩක’’න්ති. –

සා ¶ චින්තෙසි – ‘‘අහො ඉදං කම්මං භාරියං. පඤ්ඤා නාම න පචිත්වා ඛාදනත්ථාය කතා, අථ ඛො විචාරණත්ථාය කතා, ජානිස්සාමිස්ස කත්තබ්බ’’න්ති, අථ නං ආහ – ‘‘සාමි, යදා ත්වං ¶ ‘චොරො’ති ගහෙත්වා නීයසි, තදාහං මාතාපිතූනං ආචික්ඛිං, තෙ සහස්සං විස්සජ්ජෙත්වා තං ආහරාපෙත්වා ගෙහෙ කරිංසු. තතො පට්ඨාය අහං තුය්හං උපකාරිකා, අජ්ජ මෙ සුදිට්ඨං කත්වා අත්තානං වන්දිතුං දෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, භද්දෙ, සුදිට්ඨං කත්වා වන්දාහී’’ති වත්වා පබ්බතන්තෙ අට්ඨාසි. අථ නං සා තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා චතූසු ඨානෙසු වන්දිත්වා, ‘‘සාමි, ඉදං තෙ පච්ඡිමදස්සනං, ඉදානි තුය්හං වා මම දස්සනං, මය්හං වා තව දස්සනං නත්ථී’’ති පුරතො ච පච්ඡතො ච ආලිඞ්ගිත්වා පමත්තං හුත්වා පබ්බතන්තෙ ඨිතං පිට්ඨිපස්සෙ ඨත්වා එකෙන හත්ථෙන ඛන්ධෙ ගහෙත්වා එකෙන පිට්ඨිකච්ඡාය ගහෙත්වා පබ්බතපපාතෙ ඛිපි. සො පබ්බතකුච්ඡියං පටිහතො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං හුත්වා භූමියං පති. චොරපපාතමත්ථකෙ අධිවත්ථා දෙවතා තෙසං ද්වින්නම්පි කිරියං දිස්වා තස්සා ඉත්ථියා සාධුකාරං දත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න හි සබ්බෙසු ඨානෙසු, පුරිසො හොති පණ්ඩිතො;

ඉත්ථීපි පණ්ඩිතා හොති, තත්ථ තත්ථ විචක්ඛණා’’ති. (අප. ථෙරී 2.3.31);

සාපි ¶ චොරං පපාතෙ ඛිපිත්වා චින්තෙසි – ‘‘සචාහං ගෙහං ගමිස්සාමි, ‘සාමිකො තෙ කුහි’න්ති පුච්ඡිස්සන්ති, සචාහං එවං පුට්ඨා ‘මාරිතො මෙ’ති වක්ඛාමි, ‘දුබ්බිනීතෙ සහස්සං දත්වා තං ආහරාපෙත්වා ඉදානි නං මාරෙසී’ති මං මුඛසත්තීහි විජ්ඣිස්සන්ති, ‘ආභරණත්ථාය සො මං මාරෙතුකාමො අහොසී’ති වුත්තෙපි න සද්දහිස්සන්ති, අලං මෙ ගෙහෙනා’’ති තත්ථෙවාභරණානි ඡඩ්ඩෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා අනුපුබ්බෙන විචරන්තී එකං පරිබ්බාජකානං අස්සමං පත්වා වන්දිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං දෙථා’’ති ආහ. අථ නං පබ්බාජෙසුං. සා පබ්බජිත්වාව පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං පබ්බජ්ජාය කිං උත්තම’’න්ති? ‘‘භද්දෙ, දසසු වා කසිණෙසු පරිකම්මං කත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙතබ්බං ¶ , වාදසහස්සං වා උග්ගණ්හිතබ්බං, අයං අම්හාකං පබ්බජ්ජාය උත්තමත්ථො’’ති. ‘‘ඣානං තාව නිබ්බත්තෙතුං අහං න සක්ඛිස්සාමි, වාදසහස්සං පන උග්ගණ්හිස්සාමි, අය්යා’’ති. අථ නං තෙ වාදසහස්සං උග්ගණ්හාපෙත්වා ‘‘උග්ගහිතං තෙ සිප්පං, ඉදානි ත්වං ජම්බුදීපතලෙ විචරිත්වා අත්තනා සද්ධිං පඤ්හං කථෙතුං සමත්ථං ඔලොකෙහී’’ති තස්ස හත්ථෙ ජම්බුසාඛං ¶ දත්වා උය්යොජෙසුං – ‘‘ගච්ඡ, භද්දෙ, සචෙ කොචි ගිහිභූතො තයා සද්ධිං පඤ්හං කථෙතුං සක්කොති, තස්සෙව පාදපරිචාරිකා භවාහි, සචෙ පබ්බජිතො සක්කොති, තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජාහී’’ති.

සා නාමෙන ජම්බුපරිබ්බාජිකා නාම හුත්වා තතො නික්ඛමිත්වා දිට්ඨෙ දිට්ඨෙ පඤ්හං පුච්ඡන්තී විචරති. තාය සද්ධිං කථෙතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. ‘‘ඉතො ජම්බුපරිබ්බාජිකා ආගච්ඡතී’’ති ¶ සුත්වාව මනුස්සා පලායන්ති. සා ගාමං වා නිගමං වා භික්ඛාය පවිසන්තී ගාමද්වාරෙ වාලුකරාසිං කත්වා තත්ථ ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා ‘‘මයා සද්ධිං කථෙතුං සමත්ථො ජම්බුසාඛං මද්දතූ’’ති වත්වා ගාමං පාවිසි. තං ඨානං උපසඞ්කමිතුං සමත්ථො නාම නාහොසි. සාපි මිලාතාය ජම්බුසාඛාය අඤ්ඤං ජම්බුසාඛං ගණ්හාති, ඉමිනා නීහාරෙන විචරන්තී සාවත්ථිං පත්වා ගාමද්වාරෙ වාලුකරාසිං කත්වා ජම්බුසාඛං ඨපෙත්වා වුත්තනයෙනෙව වත්වා භික්ඛාය පාවිසි. සම්බහුලා ගාමදාරකා ජම්බුසාඛං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තදා සාරිපුත්තත්ථෙරො පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො නගරා නික්ඛන්තො තෙ දාරකෙ ජම්බුසාඛං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙ දිස්වා ‘‘කිං ඉද’’න්ති පුච්ඡි. දාරකා ථෙරස්ස තං පවත්තිං ආචික්ඛිංසු. ‘‘තෙන හි දාරකා ඉමං සාඛං මද්දථා’’ති. ‘‘භායාම, භන්තෙ’’ති ¶ . ‘‘අහං පඤ්හං කථෙස්සාමි, මද්දථ තුම්හෙ’’ති. තෙ ථෙරස්ස වචනෙන සඤ්ජාතුස්සාහා තථා කත්වා මද්දන්තා ජම්බුසාඛං උක්ඛිපිංසු. පරිබ්බාජිකා ආගන්ත්වා තෙ පරිභාසිත්වා ‘‘තුම්හෙහි සද්ධිං මම පඤ්හෙන කිච්චං නත්ථි, කස්මා මෙ සාඛං මද්දථා’’ති ආහ. ‘‘අය්යෙනම්හා මද්දාපිතා’’ති ආහංසු. ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙහි මෙ සාඛා මද්දාපිතා’’ති? ‘‘ආම, භගිනී’’ති. ‘‘තෙන හි මයා සද්ධිං පඤ්හං කථෙථා’’ති. ‘‘සාධු කථෙස්සාමී’’ති.

සා වඩ්ඪමානකච්ඡායාය පඤ්හං පුච්ඡිතුං ථෙරස්ස සන්තිකං අගමාසි, සකලනගරං සඞ්ඛුභි. ‘‘ද්වින්නං පණ්ඩිතානං කථං සුණිස්සාමා’’ති නාගරා තාය සද්ධිංයෙව ගන්ත්වා ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. පරිබ්බාජිකා ථෙරං ¶ ආහ – ‘‘භන්තෙ, පුච්ඡාමි තෙ පඤ්හ’’න්ති. ‘‘පුච්ඡ, භගිනී’’ති. සා වාදසහස්සං පුච්ඡි, පුච්ඡිතං පුච්ඡිතං ථෙරො විස්සජ්ජෙසි. අථ නං ථෙරො ආහ – ‘‘එත්තකා එව තෙ පඤ්හා, අඤ්ඤෙපි අත්ථී’’ති? ‘‘එත්තකා එව, භන්තෙ’’ති. ‘‘තයා බහූ පඤ්හා පුට්ඨා, මයම්පි එකං පුච්ඡාම, විස්සජ්ජිස්සසි නො’’ති? ‘‘ජානමානා විස්සජ්ජිස්සාමි පුච්ඡථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො ‘‘එකං නාම ¶ කි’’න්ති (ඛු. පා. 4.1) පඤ්හං පුච්ඡි. සා ‘‘එවං නාමෙස විස්සජ්ජෙතබ්බො’’ති අජානන්තී ‘‘කිං නාමෙතං, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘බුද්ධපඤ්හො නාම, භගිනී’’ති. ‘‘මය්හම්පි තං දෙථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘සචෙ මාදිසා භවිස්සසි, දස්සාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මං පබ්බාජෙථා’’ති. ථෙරො භික්ඛුනීනං ආචික්ඛිත්වා පබ්බාජෙසි. සා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදා කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරී නාම හුත්වා කතිපාහච්චයෙනෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං – ‘‘කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරියා ධම්මස්සවනඤ්ච බහුං නත්ථි, පබ්බජිතකිච්චඤ්චස්සා මත්ථකං පත්තං, එකෙන කිර චොරෙන සද්ධිං මහාසඞ්ගාමං කත්වා ජිනිත්වා ආගතා’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ¶ ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, මයා දෙසිතධම්මං ‘අප්පං වා බහුං වා’ති පමාණං මා ගණ්හථ, අනත්ථකං පදසතම්පි සෙය්යො න හොති, ධම්මපදං පන එකම්පි සෙය්යොව. අවසෙසචොරෙ ජිනන්තස්ස ච ජයො නාම න හොති, අජ්ඣත්තිකකිලෙසචොරෙ ජිනන්තස්සෙව පන ජයො නාම හොතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘යො ච ගාථාසතං භාසෙ, අනත්ථපදසංහිතා;

එකං ධම්මපදං සෙය්යො, යං සුත්වා උපසම්මති.

‘‘යො ¶ සහස්සං සහස්සෙන, සඞ්ගාමෙ මානුසෙ ජිනෙ;

එකඤ්ච ජෙය්යමත්තානං, ස වෙ සඞ්ගාමජුත්තමො’’ති.

තත්ථ ගාථාසතන්ති යො ච පුග්ගලො සතපරිච්ඡෙදා බහූපි ගාථා භාසෙය්යාති අත්ථො. අනත්ථපදසංහිතාති ආකාසවණ්ණනාදිවසෙන අනත්ථකෙහි පදෙහි සංහිතා. ධම්මපදන්ති අත්ථසාධකං ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තං, ‘‘චත්තාරිමානි පරිබ්බාජකා ධම්මපදානි. කතමානි චත්තාරි? අනභිජ්ඣා පරිබ්බාජකා ධම්මපදං, අබ්යාපාදො පරිබ්බාජකා ධම්මපදං, සම්මාසති පරිබ්බාජකා ධම්මපදං ¶ , සම්මාසමාධි පරිබ්බාජකා ධම්මපද’’න්ති (අ. නි. 4.30) එවං වුත්තෙසු චතූසු ධම්මපදෙසු එකම්පි ධම්මපදං සෙය්යො. යො සහස්සං සහස්සෙනාති යො එකො සඞ්ගාමයොධො සහස්සෙන ගුණිතං සහස්සං මානුසෙ එකස්මිං සඞ්ගාමෙ ජිනෙය්ය, දසමනුස්සසතසහස්සං ජිනිත්වා ජයං ආහරෙය්ය, අයම්පි සඞ්ගාමජිනතං උත්තමො පවරො නාම න හොති. එකඤ්ච ජෙය්යමත්තානන්ති යො රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු අජ්ඣත්තිකකම්මට්ඨානං සම්මසන්තො අත්තනො ලොභාදිකිලෙසජයෙන අත්තානං ජිනෙය්ය ¶ . ස වෙ සඞ්ගාමජුත්තමොති සො සඞ්ගාමජිනානං උත්තමො පවරො සඞ්ගාමසීසයොධොති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

කුණ්ඩලකෙසිත්ථෙරීවත්ථු තතියං.

අත්තා හවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො අනත්ථපුච්ඡකං බ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

සො ¶ කිර බ්රාහ්මණො ‘‘කිං නු ඛො සම්මාසම්බුද්ධො අත්ථමෙව ජානාති, උදාහු අනත්ථම්පි, පුච්ඡිස්සාමි න’’න්ති සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ අත්ථමෙව ජානාථ මඤ්ඤෙ, නො අනත්ථ’’න්ති? ‘‘අත්ථඤ්චාහං, බ්රාහ්මණ, ජානාමි අනත්ථඤ්චා’’ති. ‘‘තෙන හි මෙ අනත්ථං කථෙථා’’ති. අථස්ස සත්ථා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘උස්සූරසෙය්යං ආලස්යං, චණ්ඩික්කං දීඝසොණ්ඩියං;

එකස්සද්ධානගමනං පරදාරූපසෙවනං;

එතං බ්රාහ්මණ සෙවස්සු, අනත්ථං තෙ භවිස්සතී’’ති.

තං සුත්වා බ්රාහ්මණො සාධුකාරමදාසි ‘‘සාධු සාධු, ගණාචරිය, ගණජෙට්ඨක, තුම්හෙ අත්ථඤ්ච ජානාථ අනත්ථඤ්චා’’ති ¶ . ‘‘එවං ඛො, බ්රාහ්මණ, අත්ථානත්ථජානනකො නාම මයා සදිසො නත්ථී’’ති. අථස්ස සත්ථා අජ්ඣාසයං උපධාරෙත්වා, ‘‘බ්රාහ්මණ, කෙන කම්මෙන ජීවසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජූතකම්මෙන, භො ගොතමා’’ති. ‘‘කිං පන තෙ ජයො හොති පරාජයො’’ති ¶ . ‘‘ජයොපි හොති පරාජයොපී’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, අප්පමත්තකො එස, පරං ජිනන්තස්ස ජයො නාම න සෙය්යො. යො පන කිලෙසජයෙන අත්තානං ජිනාති, තස්ස ජයො සෙය්යො. න හි තං ජයං කොචි අපජයං කාතුං සක්කොතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘අත්තා හවෙ ජිතං සෙය්යො, යා චායං ඉතරා පජා;

අත්තදන්තස්ස පොසස්ස, නිච්චං සඤ්ඤතචාරිනො.

‘‘නෙව දෙවො න ගන්ධබ්බො, න මාරො සහ බ්රහ්මුනා;

ජිතං අපජිතං කයිරා, තථාරූපස්ස ජන්තුනො’’ති.

තත්ථ හවෙති නිපාතො. ජිතන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසො, අත්තනො කිලෙසජයෙන අත්තා ජිතො සෙය්යොති අත්ථො. යා චායං ඉතරා පජාති යා පනායං අවසෙසා පජා ජූතෙන වා ¶ ධනහරණෙන වා සඞ්ගාමෙන වා බලාභිභවෙන වා ජිතා භවෙය්ය, තං ජිනන්තෙන යං ජිතං, න තං සෙය්යොති අත්ථො. කස්මා පන තදෙව ජිතං සෙය්යො, ඉදං න සෙය්යොති? යස්මා අත්තදන්තස්ස…පෙ… තථාරූපස්ස ජන්තුනොති. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා හි ය්වායං නික්කිලෙසතාය අත්තදන්තො පොසො, තස්ස අත්තදන්තස්ස කායාදීහි නිච්චං සඤ්ඤතචාරිනො එවරූපස්ස ඉමෙහි කායසඤ්ඤමාදීහි සඤ්ඤතස්ස ජන්තුනො දෙවො වා ගන්ධබ්බො වා මාරො වා බ්රහ්මුනා සහ උට්ඨහිත්වා ‘‘අහමස්ස ජිතං අපජිතං ¶ කරිස්සාමි, මග්ගභාවනාය පහීනෙ කිලෙසෙ පුන උප්පාදෙස්සාමී’’ති ඝටෙන්තොපි වායමන්තොපි යථා ධනාදීහි පරාජිතො පක්ඛන්තරො හුත්වා ඉතරෙන ජිතං පුන ජිනන්තො අපජිතං කරෙය්ය, ‘‘එවං අපජිතං කාතුං නෙව සක්කුණෙය්යා’’ති.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

අනත්ථපුච්ඡකබ්රාහ්මණවත්ථු චතුත්ථං.

5. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණවත්ථු

මාසෙ ¶ ¶ මාසෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

ථෙරො කිර තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආහ – ‘‘කිං නු ඛො, බ්රාහ්මණ, කිඤ්චිදෙව කුසලං කරොසී’’ති? ‘‘කරොමි, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘මාසෙ මාසෙ සහස්සපරිච්චාගෙන දානං දම්මී’’ති. ‘‘කස්ස දෙසී’’ති? ‘‘නිගණ්ඨානං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පත්ථයන්තො’’ති? ‘‘බ්රහ්මලොකං, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං පන බ්රහ්මලොකස්ස අයං මග්ගො’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කො එවමාහා’’ති? ‘‘ආචරියෙහි මෙ කථිතං, භන්තෙ’’ති. ‘‘නො ත්වං බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං ජානාසි, නාපි තෙ ආචරියා, සත්ථාව එකො ජානාති, එහි, බ්රාහ්මණ, බ්රහ්මලොකස්ස තෙ මග්ගං කථාපෙස්සාමී’’ති තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, අයං බ්රාහ්මණො එවමාහා’’ති, ‘‘තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා සාධු වතස්ස බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති. සත්ථා ‘‘එවං කිර, බ්රාහ්මණා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ආම, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා එවං දදමානෙන වස්සසතං දින්නදානතොපි මුහුත්තමත්තං පසන්නචිත්තෙන මම සාවකස්ස ¶ ඔලොකනං වා කටච්ඡුභික්ඛාමත්තදානං වා මහප්ඵලතර’’න්ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මාසෙ මාසෙ සහස්සෙන, යො යජෙථ සතං සමං;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ සහස්සෙනාහි සහස්සපරිච්චාගෙන. යො යජෙථ සතං සමන්ති යො වස්සසතං මාසෙ මාසෙ සහස්සං පරිච්චජන්තො ලොකියමහාජනස්ස දානං දදෙය්ය, එකඤ්ච භාවිතත්තානන්ති යො පන එකං සීලාදිගුණවිසෙසෙන වඩ්ඪිතඅත්තානං හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නං, උපරිමකොටියා ඛීණාසවං ඝරද්වාරං සම්පත්තං කටච්ඡුභික්ඛාදානවසෙන වා යාපනමත්තආහාරදානවසෙන වා ථූලසාටකදානමත්තෙන වා පූජෙය්ය. යං ඉතරෙන වස්සසතං හුතං. තතො සායෙව පූජනා සෙය්යො. සෙට්ඨො උත්තමොති අත්ථොති.

දෙසනාවසානෙ ¶ සො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලං පත්තො, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස මාතුලබ්රාහ්මණවත්ථු පඤ්චමං.

6. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යවත්ථු

යො ¶ ච වස්සසතං ජන්තූති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යං ආරබ්භ කථෙසි.

තම්පි හි ථෙරො උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, කුසලං කරොසී’’ති? ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘මාසෙ මාසෙ එකං එකං පසුං ඝාතෙත්වා අග්ගිං පරිචරාමී’’ති. ‘‘කිමත්ථං එවං කරොසී’’ති? ‘‘බ්රහ්මලොකමග්ගො කිරෙසො’’ති. ‘‘කෙනෙවං කථිත’’න්ති? ‘‘ආචරියෙහි මෙ, භන්තෙ’’ති. ‘‘නෙව ත්වං බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං ජානාසි, නාපි තෙ ආචරියා, එහි, සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමා’’ති තං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එවං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, වස්සසතම්පි එවං අග්ගිං පරිචරන්තස්ස තව අග්ගිපාරිචරියා මම සාවකස්ස තඞ්ඛණමත්තං පූජම්පි න පාපුණාතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජන්තු, අග්ගිං පරිචරෙ වනෙ;

එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;

සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ජන්තූති සත්තාධිවචනමෙතං. අග්ගිං පරිචරෙ වනෙති නිප්පපඤ්චභාවපත්ථනාය වනං පවිසිත්වාපි තත්ථ අග්ගිං පරිචරෙය්ය. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

දෙසනාවසානෙ සො බ්රාහ්මණො සොතාපත්තිඵලං පාපුණි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යවත්ථු ඡට්ඨං.

7. සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණවත්ථු

යං ¶ කිඤ්චි යිට්ඨං වාති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා වෙළුවනෙ විහරන්තො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණං ආරබ්භ කථෙසි.

තම්පි හි ථෙරො උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං, බ්රාහ්මණ, කිඤ්චි කුසලං කරොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කරොසී’’ති? ‘‘යිට්ඨයාගං යජාමී’’ති. ‘‘තදා කිර තං යාගං මහාපරිච්චාගෙන යජ’’න්ති. ඉතො පරං ථෙරො පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා තං සත්ථු සන්තිකං නෙත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘ඉමස්ස, භන්තෙ, බ්රහ්මලොකස්ස මග්ගං කථෙථා’’ති ආහ. සත්ථා, ‘‘බ්රාහ්මණ, එවං කිරා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘එවං, භො ගොතමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘බ්රාහ්මණ, තයා සංවච්ඡරං යිට්ඨයාගං යජන්තෙන ලොකියමහාජනස්ස දින්නදානං පසන්නචිත්තෙන ¶ මම සාවකානං වන්දන්තානං උප්පන්නකුසලචෙතනාය චතුභාගමත්තම්පි න අග්ඝතී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යං කිඤ්චි යිට්ඨං ව හුතං ව ලොකෙ,

අභිවාදනා උජ්ජුගතෙසු සෙය්යො’’ති.

තත්ථ යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානවචනමෙතං. යිට්ඨන්ති යෙභුය්යෙන මඞ්ගලකිරියාදිවසෙසු දින්නදානං. හුතන්ති අභිසඞ්ඛරිත්වා කතං පාහුනදානඤ්චෙව, කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා කතදානඤ්ච. සංවච්ඡරං යජෙථාති එකසංවච්ඡරං නිරන්තරමෙව වුත්තප්පකාරං දානං සකලචක්කවාළෙපි ¶ ලොකියමහාජනස්ස දදෙය්ය. පුඤ්ඤපෙක්ඛොති පුඤ්ඤං ඉච්ඡන්තො. උජ්ජුගතෙසූති හෙට්ඨිමකොටියා සොතාපන්නෙසු උපරිමකොටියා ඛීණාසවෙසු. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘එවරූපෙසු පසන්නචිත්තෙන සරීරං ඔනමිත්වා වන්දන්තස්ස කුසලචෙතනාය යං ඵලං, තතො චතුභාගම්පි සබ්බං තං දානං න අග්ඝති, තස්මා උජුගතෙසු අභිවාදනමෙව සෙය්යො’’ති.

සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සහායකබ්රාහ්මණවත්ථු සත්තමං.

අභිවාදනසීලිස්සාති ¶ ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා දීඝලඞ්ඝිකං නිස්සාය අරඤ්ඤකුටියං විහරන්තො දීඝායුකුමාරං ආරබ්භ කථෙසි.

දීඝලඞ්ඝිකනගරවාසිනො කිර ද්වෙ බ්රාහ්මණා බාහිරකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨචත්තාලීස වස්සානි තපචරණං කරිංසු. තෙසු එකො ‘‘පවෙණි මෙ නස්සිස්සති, විබ්භමිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා අත්තනා කතං තපං පරෙසං වික්කිණිත්වා ගොසතෙන චෙව කහාපණසතෙන ච සද්ධිං භරියං ලභිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙසි. අථස්ස භරියා පුත්තං විජායි. ඉතරො පනස්ස සහායකො පවාසං ගන්ත්වා පුනදෙව තං නගරං පච්චාගමි. සො තස්ස ආගතභාවං සුත්වා පුත්තදාරං ආදාය සහායකස්ස දස්සනත්ථාය අගමාසි. ගන්ත්වා පුත්තං මාතු හත්ථෙ දත්වා සයං තාව වන්දි, මාතාපි පුත්තං පිතු හත්ථෙ දත්වා වන්දි. සො ‘‘දීඝායුකා හොථා’’ති ¶ ආහ, පුත්තෙ පන වන්දාපිතෙ තුණ්හී අහොසි. අථ නං ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අම්හෙහි වන්දිතෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වත්වා ඉමස්ස වන්දනකාලෙ කිඤ්චි න වදෙථා’’ති ආහ. ‘‘ඉමස්සෙකො අන්තරායො අත්ථි, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘කිත්තකං ජීවිස්සති, භන්තෙ’’ති? ‘‘සත්තාහං, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘පටිබාහනකාරණං අත්ථි, භන්තෙ’’ති? ‘‘නාහං පටිබාහනකාරණං ජානාමී’’ති. ‘‘කො පන ජානෙය්ය, භන්තෙ’’ති? ‘‘සමණො ගොතමො ජානෙය්ය, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡාහී’’ති. ‘‘තත්ථ ගච්ඡන්තො තපපරිහානිතො භායාමී’’ති. ‘‘සචෙ තෙ පුත්තසිනෙහො අත්ථි, තපපරිහානිං අචින්තෙත්වා තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පුච්ඡාහී’’ති.

සො ¶ සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සයං තාව වන්දි. සත්ථා ‘‘දීඝායුකො හොහී’’ති ආහ, පජාපතියා වන්දනකාලෙපි තස්සා තථෙව වත්වා පුත්තස්ස වන්දාපනකාලෙ තුණ්හී අහොසි. සො පුරිමනයෙනෙව සත්ථාරං පුච්ඡි, සත්ථාපි තථෙව බ්යාකාසි. සො කිර බ්රාහ්මණො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං අපටිවිජ්ඣිත්වාව අත්තනො මන්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දෙසි, පටිබාහනූපායං පන න ජානාති. බ්රාහ්මණො සත්ථාරං පුච්ඡි – ‘‘අත්ථි පන, භන්තෙ, පටිබාහනූපායො’’ති? ‘‘භවෙය්ය, බ්රාහ්මණා’’ති. ‘‘කිං භවෙය්යා’’ති? ‘‘සචෙ ත්වං අත්තනො ගෙහද්වාරෙ මණ්ඩපං කාරෙත්වා තස්ස මජ්ඣෙ ¶ පීඨිකං කාරෙත්වා තං පරික්ඛිපන්තො අට්ඨ වා සොළස වා ආසනානි ¶ පඤ්ඤාපෙත්වා තෙසු මම සාවකෙ නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං නිරන්තරං පරිත්තං කාතුං සක්කුණෙය්යාසි, එවමස්ස අන්තරායො නස්සෙය්යා’’ති. ‘‘භො ගොතම, මයා මණ්ඩපාදීනි සක්කා කාතුං, තුම්හාකං පන සාවකෙ කථං ලච්ඡාමී’’ති? ‘‘තයා එත්තකෙ කතෙ අහං මම සාවකෙ පහිණිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භො ගොතමා’’ති සො අත්තනො ගෙහද්වාරෙ සබ්බං කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා භික්ඛූ පහිණි, තෙ ගන්ත්වා තත්ථ නිසීදිංසු, දාරකම්පි පීඨිකායං නිපජ්ජාපෙසුං, භික්ඛූ සත්තරත්තින්දිවං නිරන්තරං පරිත්තං භණිංසු, සත්තමෙ දිවසෙ සායං සත්ථා ආගච්ඡි. තස්මිං ආගතෙ සබ්බචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිංසු. එකො පන අවරුද්ධකො නාම යක්ඛො ද්වාදස සංවච්ඡරානි වෙස්සවණං උපට්ඨහිත්වා තස්ස සන්තිකා වරං ලභන්තො ‘‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඉමං දාරකං ගණ්හෙය්යාසී’’ති ලභි. තස්මා සොපි ආගන්ත්වා අට්ඨාසි.

සත්ථරි පන තත්ථ ගතෙ මහෙසක්ඛාසු දෙවතාසු සන්නිපතිතාසු අප්පෙසක්ඛා දෙවතා ඔසක්කිත්වා ඔසක්කිත්වා ඔකාසං අලභමානා ද්වාදස ¶ යොජනානි පටික්කමිංසු. අවරුද්ධකොපි තථෙව පටික්කමි, සත්ථාපි සබ්බරත්තිං පරිත්තමකාසි. සත්තාහෙ වීතිවත්තෙ අවරුද්ධකො දාරකං න ලභි. අට්ඨමෙ පන දිවසෙ අරුණෙ උග්ගතමත්තෙ දාරකං ආනෙත්වා සත්ථාරං වන්දාපෙසුං. සත්ථා ‘‘දීඝායුකො හොහී’’ති ආහ. ‘‘කීවචිරං පන, භො ගොතම, දාරකො ඨස්සතී’’ති? ‘‘වීසවස්සසතං, බ්රාහ්මණා’’ති. අථස්ස ‘‘ආයුවඩ්ඪනකුමාරො’’ති නාමං කරිංසු. සො වුද්ධිමන්වාය පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො විචරි. අථෙකදිවසං ධම්මසභායං භික්ඛූ කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘පස්සථාවුසො, ආයුවඩ්ඪනකුමාරෙන කිර සත්තමෙ දිවසෙ මරිතබ්බං අභවිස්ස, සො ඉදානි වීසවස්සසතට්ඨායී හුත්වා පඤ්චහි උපාසකසතෙහි පරිවුතො විචරති, අත්ථි මඤ්ඤෙ ඉමෙසං සත්තානං ආයුවඩ්ඪනකාරණ’’න්ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, න කෙවලං ආයුවඩ්ඪනමෙව, ඉමෙ පන සත්තා ගුණවන්තෙ වන්දන්තා අභිවාදෙන්තා චතූහි කාරණෙහි වඩ්ඪන්ති, පරිස්සයතො ¶ මුච්චන්ති, යාවතායුකමෙව තිට්ඨන්තී’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘අභිවාදනසීලිස්ස ¶ ¶ , නිච්චං වුඩ්ඪාපචායිනො;

චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයු වණ්ණො සුඛං බල’’න්ති.

තත්ථ අභිවාදනසීලිස්සාති වන්දනසීලිස්ස, අභිණ්හං වන්දනකිච්චපසුතස්සාති අත්ථො. වුඩ්ඪාපචායිනොති ගිහිස්ස වා තදහුපබ්බජිතෙ දහරසාමණෙරෙපි, පබ්බජිතස්ස වා පන පබ්බජ්ජාය වා උපසම්පදාය වා වුඩ්ඪතරෙ ගුණවුඩ්ඪෙ අපචායමානස්ස, අභිවාදනෙන වා නිච්චං පූජෙන්තස්සාති අත්ථො. චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්තීති ආයුම්හි වඩ්ඪමානෙ යත්තකං කාලං තං වඩ්ඪති, තත්තකං ඉතරෙපි වඩ්ඪන්තියෙව. යෙන හි පඤ්ඤාසවස්සආයුසංවත්තනිකං කුසලං කතං, පඤ්චවීසතිවස්සකාලෙ චස්ස ජීවිතන්තරායො උප්පජ්ජෙය්ය, සො අභිවාදනසීලතාය පටිප්පස්සම්භති, සො යාවතායුකමෙව තිට්ඨති, වණ්ණාදයොපිස්ස ආයුනාව සද්ධිං වඩ්ඪන්ති. ඉතො උත්තරිපි එසෙව නයො. අනන්තරායෙන පවත්තස්සායුනො වඩ්ඪනං නාම නත්ථි.

දෙසනාවසානෙ ආයුවඩ්ඪනකුමාරො පඤ්චහි උපාසකසතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සංකිච්චසාමණෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිර තිංසමත්තා කුලපුත්තා සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා සාසනෙ උරං දත්වා පබ්බජිංසු. තෙ උපසම්පදාය පඤ්චවස්සා හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ගන්ථධුරං විපස්සනාධුරන්ති ද්වෙ ධුරානීති සුත්වා ‘‘මයං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා’’ති ගන්ථධුරෙ උස්සාහං අකත්වා විපස්සනාධුරං පූරෙතුකාමා යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, එකං අරඤ්ඤායතනං ගමිස්සාමා’’ති සත්ථාරං ආපුච්ඡිංසු. සත්ථා ‘‘කතරං ඨානං ගමිස්සථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘තත්ථ තෙසං ¶ එකං විඝාසාදං නිස්සාය භයං උප්පජ්ජිස්සති, තඤ්ච පන සංකිච්චසාමණෙරෙ ගතෙ වූපසමිස්සති, අථ නෙසං පබ්බජිතකිච්චං පාරිපූරිං ගමිස්සතී’’ති අඤ්ඤාසි.

සංකිච්චසාමණෙරො ¶ නාම සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සාමණෙරො සත්තවස්සිකො ජාතියා. තස්ස කිර මාතා සාවත්ථියං අඩ්ඪකුලස්ස ධීතා. සා තස්මිං කුච්ඡිගතෙ එකෙන බ්යාධිනා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව කාලමකාසි. තස්සා ඣාපියමානාය ඨපෙත්වා ගබ්භමංසං සෙසං ඣායි. අථස්සා ගබ්භමංසං චිතකතො ඔතාරෙත්වා ද්වීසු තීසු ඨානෙසු සූලෙහි විජ්ඣිංසු. සූලකොටි දාරකස්ස අක්ඛිකොටිං පහරි. එවං ගබ්භමංසං ¶ විජ්ඣිත්වා අඞ්ගාරරාසිම්හි ඛිපිත්වා අඞ්ගාරෙහෙව පටිච්ඡාදෙත්වා පක්කමිංසු. ගබ්භමංසං ඣායි, අඞ්ගාරමත්ථකෙ පන සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො පදුමගබ්භෙ නිපන්නො විය අහොසි. පච්ඡිමභවිකස්ස සත්තස්ස හි සිනෙරුනා ඔත්ථරියමානස්සපි අරහත්තං අප්පත්වා ජීවිතක්ඛයො නාම නත්ථි. පුනදිවසෙ ‘‘චිතකං නිබ්බාපෙස්සාමා’’ති ආගතා තථානිපන්නං දාරකං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා ‘‘කථඤ්හි නාම එත්තකෙසු දාරූසු ඛීයමානෙසු සකලසරීරෙ ඣාපියමානෙ දාරකො න ඣායි, කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති දාරකං ආදාය අන්තොගාමං ගන්ත්වා නෙමිත්තකෙ පුච්ඡිංසු. නෙමිත්තකා ‘‘සචෙ අයං දාරකො අගාරං අජ්ඣාවස්සිස්සති, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ඤාතකා දුග්ගතා භවිස්සන්ති? සචෙ පබ්බජිස්සති, පඤ්චහි සමණසතෙහි පරිවුතො විචරිස්සතී’’ති ආහංසු. තස්ස සඞ්කුනා අක්ඛිකොටියා භින්නත්තා සංකිච්චන්ති නාමං කරිංසු. සො අපරෙන සමයෙන සංකිච්චොති පඤ්ඤායි. අථ නං ඤාතකා ‘‘හොතු, වඩ්ඪිතකාලෙ අම්හාකං අය්යස්ස සාරිපුත්තස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමා’’ති පොසිංසු. සො සත්තවස්සිකකාලෙ ‘‘තව මාතුකුච්ඡියං ¶ වසනකාලෙ මාතා තෙ කාලමකාසි, තස්සා සරීරෙ ඣාපියමානෙපි ත්වං න ඣායී’’ති කුමාරකානං කථං සුත්වා ‘‘අහං කිර එවරූපා භයා මුත්තො, කිං මෙ ඝරාවාසෙන, පබ්බජිස්සාමී’’ති ඤාතකානං ආරොචෙසි. තෙ ‘‘සාධු, තාතා’’ති සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. ථෙරො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අයං සංකිච්චසාමණෙරො නාම.

සත්ථා ‘‘එතස්මිං ගතෙ තං භයං වූපසමිස්සති, අථ නෙසං පබ්බජිතකිච්චං පාරිපූරිං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකං සාරිපුත්තත්ථෙරං ඔලොකෙත්වා ගච්ඡථා’’ති ආහ. තෙ ‘‘සාධූ’’ති වත්වා ථෙරස්ස ¶ සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං, ආවුසො’’ති වුත්තෙ මයං සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිතුකාමා හුත්වා ආපුච්ඡිම්හා, අථ නො සත්ථා එවමාහ – ‘‘තුම්හාකං ජෙට්ඨභාතිකං ඔලොකෙත්වා ගච්ඡථා’’ති? ‘‘තෙනම්හා ඉධාගතා’’ති. ථෙරො ‘‘සත්ථාරා ¶ ඉමෙ එකං කාරණං දිස්වා ඉධ පහිතා භවිස්සන්ති, කිං නු ඛො එත’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො තමත්ථං ඤත්වා ආහ – ‘‘අත්ථි පන වො, ආවුසො, සාමණෙරො’’ති? ‘‘නත්ථි, ආවුසො’’ති. ‘‘සචෙ නත්ථි, ඉමං සංකිච්චසාමණෙරං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. ‘‘අලං, ආවුසො, සාමණෙරං නිස්සාය නො පලිබොධො භවිස්සති, කිං අරඤ්ඤෙ වසන්තානං සාමණෙරෙනා’’ති? ‘‘නාවුසො ¶ , ඉමං නිස්සාය තුම්හාකං පලිබොධො, අපිච ඛො පන තුම්හෙ නිස්සාය ඉමස්ස පලිබොධො භවිස්සති. සත්ථාපි තුම්හෙ මම සන්තිකං පහිණන්තො තුම්හෙහි සද්ධිං සාමණෙරස්ස පහිණනං පච්චාසීසන්තො පහිණි, ඉමං ගහෙත්වා ගච්ඡථා’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති අධිවාසෙත්වා සාමණෙරෙන සද්ධිං එකතිංස ජනා ථෙරං අපලොකෙත්වා විහාරා නික්ඛම්ම චාරිකං චරන්තා වීසයොජනසතමත්ථකෙ එකං සහස්සකුලං ගාමං පාපුණිංසු.

මනුස්සා තෙ දිස්වා පසන්නචිත්තා සක්කච්චං පරිවිසිත්වා, ‘‘භන්තෙ, කත්ථ ගමිස්සථා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘යථාඵාසුකට්ඨානං, ආවුසො’’ති වුත්තෙ පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘මයං, භන්තෙ, අය්යෙසු ඉමං ඨානං නිස්සාය අන්තොවස්සං වසන්තෙසු පඤ්චසීලං සමාදාය උපොසථකම්මං කරිස්සාමා’’ති යාචිංසු. ථෙරා අධිවාසෙසුං. අථ නෙසං මනුස්සා රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානචඞ්කමනපණ්ණසාලායො සංවිදහිත්වා ‘‘අජ්ජ මයං, ස්වෙ මය’’න්ති උස්සාහප්පත්තා උපට්ඨානමකංසු. ථෙරා වස්සූපනායිකදිවසෙ කතිකවත්තං කරිංසු, ‘‘ආවුසො, අම්හෙහි ධරමානකබුද්ධස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහිතං, න ඛො පන සක්කා අඤ්ඤත්ර පටිපත්තිසම්පදාය බුද්ධෙ ආරාධෙතුං, අම්හාකඤ්ච අපායද්වාරානි විවටානෙව, තස්මා අඤ්ඤත්ර පාතො භික්ඛාචාරවෙලං, සායං ථෙරූපට්ඨානවෙලඤ්ච ¶ සෙසකාලෙ ද්වෙ එකට්ඨානෙ න භවිස්සාම, යස්ස අඵාසුකං භවිස්සති, තෙන ඝණ්ඩියා පහටාය තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා භෙසජ්ජං කරිස්සාම, ඉතො අඤ්ඤස්මිං රත්තිභාගෙ වා දිවසභාගෙ වා අප්පමත්තා කම්මට්ඨානමනුයුඤ්ජිස්සාමා’’ති.

තෙසු ¶ එවං කතිකං කත්වා විහරන්තෙසු එකො දුග්ගතපුරිසො ධීතරං උපනිස්සාය ජීවන්තො තස්මිං ඨානෙ දුබ්භික්ඛෙ උප්පන්නෙ අපරං ධීතරං උපනිස්සාය ජීවිතුකාමො මග්ගං පටිපජ්ජි. ථෙරාපි ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා වසනට්ඨානං ආගච්ඡන්තා අන්තරාමග්ගෙ එකිස්සා නදියා න්හත්වා වාලුකපුලිනෙ නිසීදිත්වා භත්තකිච්චං කරිංසු. තස්මිං ඛණෙ සො පුරිසො තං ඨානං පත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං ථෙරා ‘‘කහං ගච්ඡසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරා තස්මිං කාරුඤ්ඤං උප්පාදෙත්වා, ‘‘උපාසක, අතිවිය ඡාතොසි, ගච්ඡ, පණ්ණං ආහර, එකමෙකං තෙ භත්තපිණ්ඩං දස්සාමා’’ති වත්වා තෙන පණ්ණෙ ආහටෙ අත්තනා අත්තනා භුඤ්ජනනියාමෙනෙව සූපබ්යඤ්ජනෙහි සන්නහිත්වා එකමෙකං පිණ්ඩං අදංසු. එතදෙව කිර වත්තං, යං භොජනකාලෙ ආගතස්ස ¶ භත්තං දදමානෙන ¶ භික්ඛුනා අග්ගභත්තං අදත්වා අත්තනා භුඤ්ජනනියාමෙනෙව ථොකං වා බහුං වා දාතබ්බං. තස්මා තෙපි තථා අදංසු. සො කතභත්තකිච්චො ථෙරෙ වන්දිත්වා පුච්ඡි – ‘‘කිං, භන්තෙ, අය්යා, කෙනචි නිමන්තිතා’’ති? ‘‘නත්ථි, උපාසක, නිමන්තනං, මනුස්සා දෙවසිකං එවරූපමෙව ආහාරං දෙන්තී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘මයං නිච්චකාලං උට්ඨාය සමුට්ඨාය කම්මං කරොන්තාපි එවරූපං ආහාරං ලද්ධුං න සක්කොම, කිං මෙ අඤ්ඤත්ථ ගතෙන, ඉමෙසං සන්තිකෙයෙව ජීවිස්සාමී’’ති. අථ නෙ ආහ – ‘‘අහං වත්තපටිවත්තං කත්වා අය්යානං සන්තිකෙ වසිතුං ඉච්ඡාමී’’ති. ‘‘සාධු, උපාසකා’’ති. සො තෙහි සද්ධිං තෙසං වසනට්ඨානං ගන්ත්වා සාධුකං වත්තපටිවත්තං කරොන්තො භික්ඛූ අතිවිය ආරාධෙත්වා ද්වෙමාසච්චයෙන ධීතරං දට්ඨුකාමො හුත්වා ‘‘සචෙ, අය්යෙ, ආපුච්ඡිස්සාමි, න මං විස්සජ්ජිස්සන්ති, අනාපුච්ඡා ගමිස්සාමී’’ති තෙසං අනාචික්ඛිත්වාව නික්ඛමි. එත්තකමෙව කිරස්ස ඔළාරිකං ඛලිතං අහොසි, යං භික්ඛූනං අනාරොචෙත්වා පක්කාමි.

තස්ස පන ගමනමග්ගෙ එකා අටවී අත්ථි. තත්ථ පඤ්චසතානං චොරානං ‘‘යො ඉමං අටවිං පවිසති, තං මාරෙත්වා තස්ස මංසලොහිතෙන තුය්හං බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති දෙවතාය ආයාචනං කත්වා වසන්තානං සත්තමො දිවසො හොති. තස්මා සත්තමෙ දිවසෙ චොරජෙට්ඨකො රුක්ඛං ආරුය්හ ¶ ඔලොකෙන්තො තං ආගච්ඡන්තං දිස්වා චොරානං සඤ්ඤමදාසි. තෙ තස්ස අටවිමජ්ඣං පවිට්ඨභාවං ඤත්වා පරික්ඛිපිත්වා තං ගණ්හිත්වා ගාළ්හබන්ධනං කත්වා ¶ අරණිසහිතෙන අග්ගිං නිබ්බත්තෙත්වා දාරූනි සඞ්කඩ්ඪිත්වා මහන්තං අග්ගික්ඛන්ධං කත්වා සූලානි තච්ඡිංසු. සො තෙසං තං කිරියං දිස්වා, ‘‘සාමි, ඉමස්මිං ඨානෙ නෙව සූකරා, න මිගාදයො දිස්සන්ති, කිං කාරණා ඉදං කරොථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘තං මාරෙත්වා තව මංසලොහිතෙන දෙවතාය බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති. සො මරණභයතජ්ජිතො භික්ඛූනං තං උපකාරං අචින්තෙත්වා කෙවලං අත්තනො ජීවිතමෙව රක්ඛමානො එවමාහ – ‘‘සාමි, අහං විඝාසාදො, උච්ඡිට්ඨභත්තං භුඤ්ජිත්වා වඩ්ඪිතො, විඝාසාදො නාම කාළකණ්ණිකො, අය්යා පන යතො තතො නික්ඛමිත්වා පබ්බජිතාපි ඛත්තියාව, අසුකස්මිං ඨානෙ එකතිංස භික්ඛූ වසන්ති, තෙ මාරෙත්වා බලිකම්මං කරොථ, අතිවිය වො දෙවතා තුස්සිස්සතී’’ති. තං සුත්වා චොරා ‘‘භද්දකං එස වදෙති, කිං ඉමිනා කාළකණ්ණිනා, ඛත්තියෙ මාරෙත්වා බලිකම්මං කරිස්සාමා’’ති චින්තෙත්වා ‘‘එහි, නෙසං වසනට්ඨානං දස්සෙහී’’ති තමෙව මග්ගදෙසකං කත්වා තං ඨානං පත්වා විහාරමජ්ඣෙ භික්ඛූ අදිස්වා ‘‘කහං භික්ඛූ’’ති නං පුච්ඡිංසු. සො ද්වෙ මාසෙ වසිතත්තා තෙසං කතිකවත්තං ජානන්තො එවමාහ ¶ – ‘‘අත්තනො දිවාට්ඨානරත්තිට්ඨානෙසු නිසින්නා, එතං ඝණ්ඩිං පහරථ, ඝණ්ඩිසද්දෙන සන්නිපතිස්සන්තී’’ති. චොරජෙට්ඨකො ඝණ්ඩිං පහරි.

භික්ඛූ ¶ ඝණ්ඩිසද්දං සුත්වා ‘‘අකාලෙ ඝණ්ඩි පහටා, කස්සචි අඵාසුකං භවිස්සතී’’ති ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ පටිපාටියා පඤ්ඤත්තෙසු පාසාණඵලකෙසු නිසීදිංසු. සඞ්ඝත්ථෙරො චොරෙ ඔලොකෙත්වා පුච්ඡි – ‘‘උපාසකා කෙනායං ඝණ්ඩි පහටා’’ති? චොරජෙට්ඨකො ආහ – ‘‘මයා, භන්තෙ’’ති. ‘‘කිං කාරණා’’ති? ‘‘අම්හෙහි අටවිදෙවතාය ආයාචිතං අත්ථි, තස්සා බලිකම්මකරණත්ථාය එකං භික්ඛුං ගහෙත්වා ගමිස්සාමා’’ති. තං සුත්වා මහාථෙරො භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, භාතිකානං උප්පන්නකිච්චං නාම ජෙට්ඨභාතිකෙන නිත්ථරිතබ්බං, අහං අත්තනො ජීවිතං තුම්හාකං පරිච්චජිත්වා ඉමෙහි සද්ධිං ගමිස්සාමි, මා සබ්බෙසං අන්තරායො හොතු, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරොථා’’ති. අනුථෙරො ආහ – ‘‘භන්තෙ, ජෙට්ඨභාතු කිච්චං නාම කනිට්ඨස්ස භාරො, අහං ගමිස්සාමි, තුම්හෙ අප්පමත්තා හොථා’’ති. ඉමිනා උපායෙන ‘‘අහමෙව අහමෙවා’’ති වත්වා පටිපාටියා තිංසපි ජනා උට්ඨහිංසු, එවං තෙ නෙව එකිස්සා මාතුයා පුත්තා, න ¶ එකස්ස පිතුනො, නාපි වීතරාගා, අථ ච පන අවසෙසානං අත්ථාය පටිපාටියා ජීවිතං පරිච්චජිංසු. තෙසු එකොපි ‘‘ත්වං යාහී’’ති වත්තුං සමත්ථො නාම නාහොසි.

සංකිච්චසාමණෙරො තෙසං කථං සුත්වා, ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙ තිට්ඨථ ¶ , අහං තුම්හාකං ජීවිතං පරිච්චජිත්වා ගමිස්සාමී’’ති ආහ. තෙ ආහංසු – ‘‘ආවුසො, මයං සබ්බෙ එකතො මාරියමානාපි තං එකකං න විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති. ‘‘කිං කාරණා, භන්තෙ’’ති? ‘‘‘ආවුසො, ත්වං ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සාමණෙරො, සචෙ තං විස්සජ්ජෙස්සාම, සාමණෙරං මෙ ආදාය ගන්ත්වා චොරානං නිය්යාදිංසූ’ති ථෙරො නො ගරහිස්සති, තං නින්දං නිත්ථරිතුං න සක්ඛිස්සාම, තෙන තං න විස්සජ්ජෙස්සාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො තුම්හෙ මම උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං පහිණන්තොපි, මම උපජ්ඣායො මං තුම්හෙහි සද්ධිං පහිණන්තොපි ඉදමෙව කාරණං දිස්වා පහිණි, තිට්ඨථ තුම්හෙ, අහමෙව ගමිස්සාමී’’ති සො තිංස භික්ඛූ වන්දිත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, මෙ දොසො අත්ථි, ඛමථා’’ති වත්වා නික්ඛමි. තදා භික්ඛූනං මහාසංවෙගො උප්පජ්ජි, අක්ඛීනි අස්සුපුණ්ණානි හදයමංසං පවෙධි. මහාථෙරො චොරෙ ආහ – ‘‘උපාසකා අයං දහරකො තුම්හෙ අග්ගිං කරොන්තෙ, සූලානි තච්ඡන්තෙ, පණ්ණානි අත්ථරන්තෙ දිස්වා භායිස්සති, ඉමං එකමන්තෙ ඨපෙත්වා තානි කිච්චානි කරෙය්යාථා’’ති. චොරා සාමණෙරං ආදාය ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඨපෙත්වා සබ්බකිච්චානි කරිංසු.

කිච්චපරියොසානෙ චොරජෙට්ඨකො ¶ අසිං අබ්බාහිත්වා සාමණෙරං උපසඞ්කමි. සාමණෙරො නිසීදමානො ඣානං සමාපජ්ජිත්වාව නිසීදි. චොරජෙට්ඨකො අසිං පරිවත්තෙත්වා සාමණෙරස්ස ඛන්ධෙ පාතෙසි, අසි නමිත්වා ධාරාය ධාරං පහරි, සො ‘‘න සම්මා පහරි’’න්ති මඤ්ඤමානො පුන තං උජුකං ¶ කත්වා පහරි. අසි තාලපණ්ණං විය වෙඨයමානො ථරුමූලං අගමාසි. සාමණෙරඤ්හි තස්මිං කාලෙ සිනෙරුනා අවත්ථරන්තොපි මාරෙතුං සමත්ථො නාම නත්ථි, පගෙව අසිනා. තං පාටිහාරියං දිස්වා චොරජෙට්ඨකො චින්තෙසි – ‘‘පුබ්බෙ මෙ අසි සිලාථම්භං වා ඛදිරඛාණුං වා කළීරං විය ඡින්දති, ඉදානි එකවාරං නමි, එකවාරං තාලපත්තවෙඨකො විය ජාතො. අයං නාම අසි අචෙතනා හුත්වාපි ඉමස්ස ගුණං ජානාති, අහං සචෙතනොපි න ජානාමී’’ති. සො අසිං භූමියං ¶ ඛිපිත්වා තස්ස පාදමූලෙ උරෙන නිපජ්ජිත්වා, ‘‘භන්තෙ, මයං ධනකාරණා අටවිං පවිට්ඨාම්හා, අම්හෙ දූරතොව දිස්වා සහස්සමත්තාපි මනුස්සා පවෙධන්ති, ද්වෙ ¶ තිස්සො කථා කථෙතුං න සක්කොන්ති. තව පන සන්තාසමත්තම්පි නත්ථි, උක්කාමුඛෙ සුවණ්ණං විය සුපුප්ඵිතකණිකාරං විය ච තෙ මුඛං විරොචති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති පුච්ඡන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තස්ස තෙ නත්ථි භීතත්තං, භිය්යො වණ්ණො පසීදති;

කස්මා න පරිදෙවෙසි, එවරූපෙ මහබ්භයෙ’’ති. (ථෙරගා. 706);

සාමණෙරො ඣානා වුට්ඨාය තස්ස ධම්මං දෙසෙන්තො, ‘‘ආවුසො ගාමණි, ඛීණාසවස්ස අත්තභාවො නාම සීසෙ ඨපිතභාරො විය හොති, සො තස්මිං භිජ්ජන්තෙ වා නස්සන්තෙ වා තුස්සතෙව, න භායතී’’ති වත්වා ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘නත්ථි චෙතසිකං දුක්ඛං, අනපෙක්ඛස්ස ගාමණි;

අතික්කන්තා භයා සබ්බෙ, ඛීණසංයොජනස්ස වෙ.

‘‘ඛීණාය භවනෙත්තියා, දිට්ඨෙ ධම්මෙ යථාතථෙ;

න භයං මරණෙ හොති, භාරනික්ඛෙපනෙ යථා’’ති. (ථෙරගා. 707-708);

සො තස්ස කථං සුත්වා පඤ්ච චොරසතානි ඔලොකෙත්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘තුම්හෙ පන, සාමී’’ති. ‘‘මම තාව, භො, ‘එවරූපං පාටිහාරියං දිස්වා අගාරමජ්ඣෙ කම්මං නත්ථි, අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’ති. මයම්පි තථෙව කරිස්සාමා’’ති. ‘‘සාධු, තාතා’’ති තතො පඤ්චසතාපි චොරා සාමණෙරං වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචිංසු ¶ . සො තෙසං අසිධාරාහි එව කෙසෙ චෙව වත්ථදසා ච ඡින්දිත්වා තම්බමත්තිකාය රජිත්වා තානි කාසායානි අච්ඡාදාපෙත්වා දසසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා තෙ ආදාය ගච්ඡන්තො චින්තෙසි ¶ – ‘‘සචාහං ථෙරෙ අදිස්වාව ගමිස්සාමි, තෙ ¶ සමණධම්මං කාතුං න සක්ඛිස්සන්ති. චොරානඤ්හි මං ගහෙත්වා නික්ඛන්තකාලතො පට්ඨාය තෙසු එකොපි අස්සූනි සන්ධාරෙතුං නාසක්ඛි, ‘මාරිතො නු ඛො සාමණෙරො, නො’ති චින්තෙන්තානං කම්මට්ඨානං අභිමුඛං න භවිස්සති, තස්මා දිස්වාව නෙ ගමිස්සාමී’’ති. සො පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරො තත්ථ ගන්ත්වා අත්තනො දස්සනෙන පටිලද්ධඅස්සාසෙහි තෙහි ‘‘කිං, සප්පුරිස, සංකිච්ච, ලද්ධං තෙ ජීවිත’’න්ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ, ඉමෙ මං මාරෙතුකාමා හුත්වා මාරෙතුං අසක්කොන්තා මම ගුණෙ පසීදිත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජිතා, අහං ‘තුම්හෙ දිස්වාව ගමිස්සාමී’ති ආගතො, අප්පමත්තා සමණධම්මං කරොථ, අහං සත්ථු සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති තෙ භික්ඛූ වන්දිත්වා ඉතරෙ ආදාය උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කිං සංකිච්ච, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති තං පවත්තිං ආරොචෙසි. ථෙරෙන ‘‘ගච්ඡ සංකිච්ච, සත්ථාරං පස්සාහී’’ති වුත්තෙ, ‘‘සාධූ’’ති ථෙරං වන්දිත්වා තෙ ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරාපි ¶ ‘‘කිං සංකිච්ච, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, තුම්හාකං චොරකම්මං කත්වා දුස්සීලෙ පතිට්ඨාය වස්සසතං ජීවනතො ඉදානි සීලෙ පතිට්ඨාය එකදිවසම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුස්සීලො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, සීලවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

තත්ථ දුස්සීලොති නිස්සීලො. සීලවන්තස්සාති දුස්සීලස්ස වස්සසතං ජීවනතො සීලවන්තස්ස ද්වීහි ඣානෙහි ඣායිනො එකදිවසම්පි එකමුහුත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො, උත්තමන්ති අත්ථො.

දෙසනාවසානෙ තෙ පඤ්චසතාපි භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු, සම්පත්තමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

අපරෙන සමයෙන සංකිච්චො උපසම්පදං ලභිත්වා දසවස්සො හුත්වා සාමණෙරං ගණ්හි. සො පන තස්සෙව භාගිනෙය්යො අධිමුත්තසාමණෙරො නාම. අථ නං ථෙරො පරිපුණ්ණවස්සකාලෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘උපසම්පදං තෙ කරිස්සාමි, ගච්ඡ, ඤාතකානං සන්තිකෙ වස්සපරිමාණං පුච්ඡිත්වා ¶ එහී’’ති උය්යොජෙසි. සො මාතාපිතූනං සන්තිකං ¶ ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ පඤ්චසතෙහි චොරෙහි බලිකම්මත්ථාය මාරියමානො තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා පසන්නචිත්තෙහි තෙහි ‘‘න තෙ ඉමස්මිං ඨානෙ අම්හාකං ¶ අත්ථිභාවො කස්සචි ආරොචෙතබ්බො’’ති විස්සට්ඨො පටිපථෙ මාතාපිතරො ආගච්ඡන්තෙ දිස්වා තමෙව මග්ගං පටිපජ්ජන්තානම්පි තෙසං සච්චමනුරක්ඛන්තො නාරොචෙසි. තෙසං චොරෙහි විහෙඨියමානානං ‘‘ත්වම්පි චොරෙහි සද්ධිං එකතො හුත්වා මඤ්ඤෙ, අම්හාකං නාරොචෙසී’’ති පරිදෙවන්තානං සද්දං සුත්වා තෙ මාතාපිතූනම්පි අනාරොචිතභාවං ඤත්වා පසන්නචිත්තා පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සොපි සංකිච්චසාමණෙරො විය තෙ සබ්බෙ පබ්බාජෙත්වා උපජ්ඣායස්ස සන්තිකං ආනෙත්වා තෙන සත්ථු සන්තිකං පෙසිතො ගන්ත්වා තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ පුරිමනයෙනෙව අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමමෙව ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුස්සීලො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, සීලවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

ඉදම්පි අධිමුත්තසාමණෙරවත්ථු වුත්තනයමෙවාති.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සො කිර ථෙරො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො අරහත්තං පත්වා ‘‘සත්ථු ආරොචෙස්සාමී’’ති තතො ආගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කිලන්තො මග්ගා ඔක්කම්ම එකස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ නිසින්නො ඣානං සමාපජ්ජි. අථෙකං ගාමං විලුම්පිත්වා පඤ්චසතා චොරා අත්තනො බලානුරූපෙන භණ්ඩිකං බන්ධිත්වා සීසෙනාදාය ගච්ඡන්තා දූරං ගන්ත්වා කිලන්තරූපා ‘‘දූරං ආගතාම්හ, ඉමස්මිං පිට්ඨිපාසාණෙ විස්සමිස්සාමා’’ති මග්ගා ඔක්කම්ම ¶ පිට්ඨිපාසාණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ථෙරං දිස්වාපි ‘‘ඛාණුකො අය’’න්ති සඤ්ඤිනො අහෙසුං. අථෙකො චොරො ථෙරස්ස සීසෙ භණ්ඩිකං ඨපෙසි, අපරොපි තං නිස්සාය භණ්ඩිකං ඨපෙසි. එවං පඤ්චසතාපි චොරා පඤ්චහි භණ්ඩිකසතෙහි ථෙරං පරික්ඛිපිත්වා සයම්පි නිසින්නා නිද්දායිත්වා අරුණුග්ගමනකාලෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො අත්තනො භණ්ඩිකං ගණ්හන්තා ථෙරං දිස්වා ‘‘අමනුස්සො’’ති සඤ්ඤාය පලායිතුං ¶ ආරභිංසු. අථ නෙ ථෙරො ආහ – ‘‘මා භායිත්ථ උපාසකා, පබ්බජිතො අහ’’න්ති. තෙ ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපජ්ජිත්වා ‘‘ඛමථ, භන්තෙ, මයං ඛාණුකසඤ්ඤිනො අහුම්හා’’ති ථෙරං ඛමාපෙත්වා චොරජෙට්ඨකෙන ‘‘අහං අය්යස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති වුත්තෙ සෙසා ‘‘මයම්පි පබ්බජිස්සාමා’’ති ¶ වත්වා සබ්බෙපි එකච්ඡන්දා හුත්වා ථෙරං පබ්බජ්ජං යාචිංසු. ථෙරො සංකිච්චසාමණෙරො විය සබ්බෙපි තෙ පබ්බාජෙසි. තතො පට්ඨාය ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤොති පඤ්ඤායි. සො තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සත්ථාරා ‘‘කිං, කොණ්ඩඤ්ඤ, අන්තෙවාසිකා තෙ ලද්ධා’’ති වුත්තෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘එවං කිර, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ආම, භන්තෙ, න නො අඤ්ඤස්ස එවරූපො ආනුභාවො දිට්ඨපුබ්බො, තෙනම්හා පබ්බජිතා’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, එවරූපෙ දුප්පඤ්ඤකම්මෙ පතිට්ඨාය වස්සසතං ජීවනතො ඉදානි වො පඤ්ඤාසම්පදාය වත්තමානානං එකාහම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, දුප්පඤ්ඤො අසමාහිතො;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පඤ්ඤවන්තස්ස ඣායිනො’’ති.

තත්ථ දුප්පඤ්ඤො නිප්පඤ්ඤො. පඤ්ඤවන්තස්සාති සප්පඤ්ඤස්ස. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.

දෙසනාවසානෙ පඤ්චසතාපි තෙ භික්ඛූ සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. සම්පත්තමහාජනස්සාපි සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා අහොසීති.

ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරවත්ථු දසමං.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො සප්පදාසත්ථෙරං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං ¶ කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අපරෙන සමයෙන උක්කණ්ඨිත්වා ‘‘මාදිසස්ස කුලපුත්තස්ස ගිහිභාවො නාම අයුත්තො, පබ්බජ්ජාය ඨත්වා මරණම්හි මෙ සෙය්යො’’ති චින්තෙත්වා අත්තනො මරණූපායං චින්තෙන්තො විචරති. අථෙකදිවසං පාතොව ¶ කතභත්තකිච්චා භික්ඛූ විහාරං ගන්ත්වා අග්ගිසාලාය සප්පං දිස්වා තං එකස්මිං කුටෙ පක්ඛිපිත්වා කුටං පිදහිත්වා ආදාය විහාරා නික්ඛමිංසු. උක්කණ්ඨිතභික්ඛුපි භත්තකිච්චං කත්වා ආගච්ඡන්තො තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘කිං ඉදං, ආවුසො’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සප්පො, ආවුසො’’ති වුත්තෙ ඉමිනා ‘‘කිං කරිස්සථා’’ති? ‘‘ඡඩ්ඩෙස්සාම න’’න්ති. තෙසං වචනං සුත්වා ‘‘ඉමිනා අත්තානං ඩංසාපෙත්වා මරිස්සාමී’’ති ‘‘ආහරථ, අහං තං ඡඩ්ඩෙස්සාමී’’ති තෙසං හත්ථතො කුටං ගහෙත්වා එකස්මිං ඨානෙ නිසින්නො තෙන සප්පෙන අත්තානං ඩංසාපෙති, සප්පො ඩංසිතුං න ඉච්ඡති. සො කුටෙ හත්ථං ඔතාරෙත්වා ඉතො චිතො ච ආලොලෙති, ඝොරසප්පස්ස මුඛං විවරිත්වා අඞ්ගුලිං පක්ඛිපති, නෙව නං සප්පො ඩංසි. සො ‘‘නායං ආසීවිසො, ඝරසප්පො එසො’’ති තං පහාය විහාරං අගමාසි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘ඡඩ්ඩිතො තෙ, ආවුසො, සප්පො’’ති ආහංසු. ‘‘න සො, ආවුසො, ඝොරසප්පො, ඝරසප්පො එසො’’ති. ‘‘ඝොරසප්පොයෙවාවුසො, මහන්තං ¶ ඵණං කත්වා සුසුයන්තො දුක්ඛෙන අම්හෙහි ගහිතො, කිං කාරණා එවං ත්වං වදෙසී’’ති ආහංසු. ‘‘අහං, ආවුසො, තෙන අත්තානං ඩංසාපෙන්තොපි මුඛෙ අඞ්ගුලිං පක්ඛිපෙන්තොපි තං ඩංසාපෙතුං නාසක්ඛි’’න්ති. තං සුත්වා භික්ඛූ තුණ්හී අහෙසුං.

අථෙකදිවසං න්හාපිතො ද්වෙ තයො ඛුරෙ ආදාය විහාරං ගන්ත්වා එකං භූමියං ඨපෙත්වා එකෙන භික්ඛූනං කෙසෙ ඔහාරෙති. සො භූමියං ඨපිතං ඛුරං ගහෙත්වා ‘‘ඉමිනා ගීවං ඡින්දිත්වා මරිස්සාමී’’ති එකස්මිං රුක්ඛෙ ගීවං උපනිධාය ඛුරධාරං ගලනාළියං කත්වා ඨිතො උපසම්පදාමාළතො පට්ඨාය අත්තනො සීලං ආවජ්ජෙන්තො විමලචන්දමණ්ඩලං විය සුධොතමණිඛන්ධමිව ච නිම්මලං සීලං අද්දස. තස්ස තං ඔලොකෙන්තස්ස සකලසරීරං ඵරන්තී පීති උප්පජ්ජි. සො පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා ඛුරං ආදාය විහාරමජ්ඣං පාවිසි. අථ නං භික්ඛූ ‘‘කහං ගතොසි, ආවුසො’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘‘ඉමිනා ඛුරෙන ගලනාළිං ඡින්දිත්වා ¶ මරිස්සාමී’ති ගතොම්හි ¶ , ආවුසො’’ති. අථ ‘‘කස්මා න මතොසී’’ති? ඉදානිම්හි සත්ථං ආහරිතුං අභබ්බො ජාතො. අහඤ්හි ‘‘ඉමිනා ඛුරෙන ගලනාළිං ඡින්දිස්සාමී’’ති ඤාණඛුරෙන සබ්බකිලෙසෙ ඡින්දින්ති. භික්ඛූ ‘‘අයං අභූතෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොතී’’ති භගවතො ආරොචෙසුං. භගවා තෙසං කථං සුත්වා ආහ – ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඛීණාසවා නාම සහත්ථා අත්තානං ජීවිතා වොරොපෙන්තී’’ති. භන්තෙ, තුම්හෙ ඉමං ‘‘ඛීණාසවො’’ති වදථ, එවං අරහත්තූපනිස්සයසම්පන්නො පනායං කස්මා උක්කණ්ඨති, කිමස්ස අරහත්තූපනිස්සයකාරණං ‘‘කස්මා සො සප්පො එතං න ඩංසතී’’ති? ‘‘භික්ඛවෙ, සො තාව සප්පො ඉමස්ස ඉතො තතියෙ අත්තභාවෙ දාසො අහොසි, සො අත්තනො සාමිකස්ස සරීරං ඩංසිතුං න විසහතී’’ති. එවං ¶ තාව නෙසං සත්ථා එකං කාරණං ආචික්ඛි. තතො පට්ඨාය ච සො භික්ඛු සප්පදාසො නාම ජාතො.

කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ කිරෙකො කුලපුත්තො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා උප්පන්නසංවෙගො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො අපරෙන සමයෙන අනභිරතියා උප්පන්නාය එකස්ස සහායකස්ස භික්ඛුනො ආරොචෙසි. සො තස්ස අභිණ්හං ගිහිභාවෙ ආදීනවං කථෙසි. තං සුත්වා ඉතරො සාසනෙ අභිරමිත්වා පුබ්බෙ අනභිරතකාලෙ මලග්ගහිතෙ සමණපරික්ඛාරෙ එකස්මිං සොණ්ඩිතීරෙ නිම්මලෙ කරොන්තො නිසීදි. සහායකොපිස්ස සන්තිකෙයෙව නිසින්නො. අථ නං සො එවමාහ – ‘‘අහං, ආවුසො, උප්පබ්බජන්තො ඉමෙ පරික්ඛාරෙ තුය්හං දාතුකාමො ¶ අහොසි’’න්ති. සො ලොභං උප්පාදෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමිනා මය්හං පබ්බජිතෙන වා උප්පබ්බජිතෙන වා කො අත්ථො, ඉදානි පරික්ඛාරෙ ගණ්හිස්සාමී’’ති. සො තතො පට්ඨාය ‘‘කිං දානාවුසො, අම්හාකං ජීවිතෙන, යෙ මයං කපාලහත්ථා පරකුලෙසු භික්ඛාය චරාම, පුත්තදාරෙහි සද්ධිං ආලාපසල්ලාපං න කරොමා’’තිආදීනි වදන්තො ගිහිභාවස්ස ගුණං කථෙසි. සො තස්ස කථං සුත්වා පුන උක්කණ්ඨිතො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං මයා ‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’ති වුත්තෙ පඨමං ගිහිභාවෙ ආදීනවං කථෙත්වා ඉදානි අභිණ්හං ගුණං කථෙති, ‘කිං නු ඛො කාරණ’’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ඉමෙසු සමණපරික්ඛාරෙසු ලොභෙනා’’ති ඤත්වා සයමෙව අත්තනො චිත්තං නිවත්තෙසි. එවමස්ස කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ එකස්ස භික්ඛුනො උක්කණ්ඨාපිතත්තා ඉදානි අනභිරති ¶ උප්පන්නා. යො පන තෙනෙව තදා වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මො කතො, ස්වස්ස එතරහි අරහත්තූපනිස්සයො ජාතොති.

ඉමමත්ථං තෙ භික්ඛූ භගවතො සන්තිකා සුත්වා උත්තරිං පුච්ඡිංසු – ‘‘භන්තෙ, අයං කිර භික්ඛු ඛුරධාරං ගලනාළියං කත්වා ඨිතොව අරහත්තං පාපුණාති, උප්පජ්ජිස්සති නු ඛො එත්තකෙන ඛණෙන අරහත්තමග්ගො’’ති. ‘‘ආම, භික්ඛවෙ, ආරද්ධවීරියස්ස භික්ඛුනො පාදං උක්ඛිපිත්වා භූමියං ඨපෙන්තස්ස පාදෙ භූමියං අසම්පත්තෙයෙව අරහත්තමග්ගො උප්පජ්ජති. කුසීතස්ස ¶ පුග්ගලස්ස හි වස්සසතං ජීවනතො ආරද්ධවීරියස්ස ඛණමත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, කුසීතො හීනවීරියො;

එකාහං ජීවිකං සෙය්යො, වීරියමාරභතො දළ්හ’’න්ති.

තත්ථ ¶ කුසීතොති කාමවිතක්කාදීහි තීහි විතක්කෙහි වීතිනාමෙන්තො පුග්ගලො. හීනවීරියොති නිබ්බීරියො. වීරියමාරභතො දළ්හන්ති දුවිධජ්ඣානනිබ්බත්තනසමත්ථං ථිරං වීරියං ආරභන්තස්ස. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

දෙසනාවසානෙ බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

යො ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො පටාචාරං ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සා කිර සාවත්ථියං චත්තාලීසකොටිවිභවස්ස සෙට්ඨිනො ධීතා අහොසි අභිරූපා. තං සොළසවස්සුද්දෙසිකකාලෙ සත්තභූමිකස්ස පාසාදස්ස උපරිමතලෙ රක්ඛන්තා වසාපෙසුං. එවං සන්තෙපි සා එකෙන අත්තනො චූළූපට්ඨාකෙන සද්ධිං විප්පටිපජ්ජි ¶ . අථස්සා මාතාපිතරො සමජාතිකකුලෙ එකස්ස කුමාරස්ස පටිස්සුණිත්වා විවාහදිවසං ඨපෙසුං. තස්මිං උපකට්ඨෙ සා තං චූළූපට්ඨාකං ආහ – ‘‘මං කිර අසුකකුලස්ස නාම දස්සන්ති, මයි පතිකුලං ගතෙ මම පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා ආගතොපි තත්ථ පවෙසනං න ලභිස්සසි, සචෙ තෙ මයි සිනෙහො අත්ථි, ඉදානෙව ¶ මං ගහෙත්වා යෙන වා තෙන වා පලායස්සූ’’ති. ‘‘සො සාධු, භද්දෙ’’ති. ‘‘තෙන හි අහං ස්වෙ පාතොව නගරද්වාරස්ස අසුකට්ඨානෙ නාම ඨස්සාමි, ත්වං එකෙන උපායෙන නික්ඛමිත්වා තත්ථ ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා දුතියදිවසෙ සඞ්කෙතට්ඨානෙ අට්ඨාසි. සාපි පාතොව කිලිට්ඨං වත්ථං නිවාසෙත්වා කෙසෙ වික්කිරිත්වා කුණ්ඩකෙන සරීරං මක්ඛිත්වා කුටං ආදාය දාසීහි සද්ධිං ගච්ඡන්තී විය ඝරා නික්ඛමිත්වා තං ඨානං අගමාසි. සො තං ආදාය දූරං ගන්ත්වා එකස්මිං ගාමෙ නිවාසං කප්පෙත්වා අරඤ්ඤෙ ඛෙත්තං කසිත්වා දාරුපණ්ණාදීනි ආහරති. ඉතරා කුටෙන උදකං ආහරිත්වා සහත්ථා කොට්ටනපචනාදීනි කරොන්තී අත්තනො පාපස්ස ඵලං අනුභොති. අථස්සා කුච්ඡියං ගබ්භො පතිට්ඨාසි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා ‘‘ඉධ මෙ කොචි උපකාරකො නත්ථි, මාතාපිතරො නාම පුත්තෙසු මුදුහදයා හොන්ති, තෙසං සන්තිකං මං නෙහි, තත්ථ මෙ ගබ්භවුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති සාමිකං ¶ යාචි. සො ‘‘කිං, භද්දෙ, කථෙසි, මං දිස්වා තව මාතාපිතරො විවිධා කම්මකාරණා කරෙය්යුං, න සක්කා මයා තත්ථ ගන්තු’’න්ති පටික්ඛිපි. සා පුනප්පුනං යාචිත්වාපි ¶ ගමනං අලභමානා තස්ස අරඤ්ඤං ගතකාලෙ පටිවිස්සකෙ ආමන්තෙත්වා ‘‘සචෙ සො ආගන්ත්වා මං අපස්සන්තො ‘කහං ගතා’ති පුච්ඡිස්සති, මම අත්තනො කුලඝරං ගතභාවං ආචික්ඛෙය්යාථා’’ති වත්වා ගෙහද්වාරං පිදහිත්වා පක්කාමි. සොපි ආගන්ත්වා තං අපස්සන්තො පටිවිස්සකෙ පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘නිවත්තෙස්සාමි න’’න්ති අනුබන්ධිත්වා තං දිස්වා නානප්පකාරං යාචියමානොපි නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථස්සා එකස්මිං ඨානෙ කම්මජවාතා චලිංසු. සා එකං ගච්ඡන්තරං පවිසිත්වා, ‘‘සාමි, කම්මජවාතා මෙ චලිතා’’ති වත්වා භූමියං නිපජ්ජිත්වා සම්පරිවත්තමානා කිච්ඡෙන දාරකං විජායිත්වා ‘‘යස්සත්ථායාහං කුලඝරං ගච්ඡෙය්යං, සො අත්ථො නිප්ඵන්නො’’ති පුනදෙව තෙන සද්ධිං ගෙහං ආගන්ත්වා වාසං කප්පෙසි.

තස්සා අපරෙන සමයෙන පුන ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා පරිපුණ්ණගබ්භා හුත්වා පුරිමනයෙනෙව සාමිකං යාචිත්වා ගමනං අලභමානා පුත්තං අඞ්කෙනාදාය තථෙව පක්කමිත්වා තෙන අනුබන්ධිත්වා ‘‘තිට්ඨාහී’’ති වුත්තෙ නිවත්තිතුං න ඉච්ඡි. අථ නෙසං ගච්ඡන්තානං මහා අකාලමෙඝො උදපාදි සමන්තා විජ්ජුලතාහි ¶ ආදිත්තං විය මෙඝත්ථනිතෙහි, භිජ්ජමානං විය ¶ උදකධාරානිපාතනිරන්තරං නභං අහොසි. තස්මිං ඛණෙ තස්සා කම්මජවාතා චලිංසු. සා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාමි, කම්මජවාතා මෙ චලිතා, න සක්කොමි සන්ධාරෙතුං, අනොවස්සකට්ඨානං මෙ ජානාහී’’ති ආහ. සො හත්ථගතාය වාසියා ඉතො චිතො ච උපධාරෙන්තො එකස්මිං වම්මිකමත්ථකෙ ජාතං ගුම්බං දිස්වා ඡින්දිතුං ආරභි. අථ නං වම්මිකතො නික්ඛමිත්වා ඝොරවිසො ආසීවිසො ඩංසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙවස්ස සරීරං අන්තොසමුට්ඨිතාහි අග්ගිජාලාහි ඩය්හමානං විය නීලවණ්ණං හුත්වා තත්ථෙව පති. ඉතරාපි මහාදුක්ඛං අනුභවමානා තස්ස ආගමනං ඔලොකෙන්තීපි තං අදිස්වාව අපරම්පි පුත්තං විජායි. ද්වෙ දාරකා වාතවුට්ඨිවෙගං අසහමානා මහාවිරවං විරවන්ති. සා උභොපි තෙ උරන්තරෙ කත්වා ද්වීහි ජණ්ණුකෙහි චෙව හත්ථෙහි ච භූමියං උප්පීළෙත්වා තථා ඨිතාව රත්තිං වීතිනාමෙසි. සකලසරීරං නිල්ලොහිතං විය පණ්ඩුපලාසවණ්ණං අහොසි. සා උට්ඨිතෙ අරුණෙ මංසපෙසිවණ්ණං එකං පුත්තං අඞ්කෙනාදාය ඉතරං අඞ්ගුලියා ගහෙත්වා ‘‘එහි, තාත, පිතා තෙ ඉතො ගතො’’ති වත්වා සාමිකස්ස ගතමග්ගෙන ගච්ඡන්තී ¶ තං වම්මිකමත්ථකෙ කාලං කත්වා පතිතං නීලවණ්ණං ථද්ධසරීරං දිස්වා ‘‘මං නිස්සාය මම සාමිකො පන්ථෙ මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී පායාසි.

සා සකලරත්තිං දෙවෙන වුට්ඨත්තා අචිරවතිං නදිං ජණ්ණුප්පමාණෙන කටිප්පමාණෙන ථනප්පමාණෙන උදකෙන පරිපුණ්ණං දිස්වා අත්තනො මන්දබුද්ධිතාය ද්වීහි දාරකෙහි සද්ධිං උදකං ඔතරිතුං අවිසහන්තී ජෙට්ඨපුත්තං ඔරිමතීරෙ ඨපෙත්වා ඉතරං ආදාය පරතීරං ගන්ත්වා සාඛාභඞ්ගං අත්ථරිත්වා ¶ නිපජ්ජාපෙත්වා ‘‘ඉතරස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති බාලපුත්තකං පහාය තරිතුං අසක්කොන්තී පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ඔලොකයමානා පායාසි. අථස්සා නදීමජ්ඣං ගතකාලෙ එකො සෙනො තං කුමාරං දිස්වා ‘‘මංසපෙසී’’ති සඤ්ඤාය ආකාසතො භස්සි. සා තං පුත්තස්සත්ථාය භස්සන්තං දිස්වා උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා ‘‘සූසූ’’ති තික්ඛත්තුං මහාසද්දං නිච්ඡාරෙසි. සෙනො දූරභාවෙන තං අසුත්වාව කුමාරකං ගහෙත්වා වෙහාසං උප්පතිත්වා ගතො. ඔරිමතීරෙ ඨිතපුත්තො මාතරං නදීමජ්ඣෙ උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා මහාසද්දං නිච්ඡාරයමානං දිස්වා ¶ ‘‘මං පක්කොසතී’’ති සඤ්ඤාය වෙගෙන උදකෙ පති. ඉතිස්සා බාලපුත්තං සෙනො හරි, ජෙට්ඨපුත්තො උදකෙන වූළ්හො.

සා ‘‘එකො මෙ පුත්තො සෙනෙන ගහිතො, එකො උදකෙන ¶ වූළ්හො, පන්ථෙ මෙ පති මතො’’ති රොදන්තී පරිදෙවන්තී ගච්ඡමානා සාවත්ථිතො ආගච්ඡන්තං එකං පුරිසං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කත්ථ වාසිකොසි, තාතා’’ති? ‘‘සාවත්ථිවාසිකොම්හි, අම්මා’’ති. ‘‘සාවත්ථිනගරෙ අසුකවීථියං එවරූපං අසුකකුලං නාම අත්ථි, ජානාසි, තාතා’’ති? ‘‘ජානාමි, අම්ම, තං පන මා පුච්ඡි, සචෙ අඤ්ඤං ජානාසි පුච්ඡා’’ති. ‘‘අඤ්ඤෙන මෙ කම්මං නත්ථි, තදෙව පුච්ඡාමි, තාතා’’ති. ‘‘අම්ම, ත්වං අත්තනො අනාචික්ඛිතුං න දෙසි, අජ්ජ තෙ සබ්බරත්තිං දෙවො වස්සන්තො දිට්ඨො’’ති. ‘‘දිට්ඨො මෙ, තාත, මය්හමෙවෙසො සබ්බරත්තිං වුට්ඨො, න අඤ්ඤස්ස. මය්හං පන වුට්ඨකාරණං පච්ඡා තෙ කථෙස්සාමි, එතස්මිං තාව මෙ සෙට්ඨිගෙහෙ පවත්තිං කථෙහී’’ති. ‘‘අම්ම, අජ්ජ රත්තිං සෙට්ඨිඤ්ච සෙට්ඨිභරියඤ්ච සෙට්ඨිපුත්තඤ්චාති තයොපි ජනෙ අවත්ථරමානං ගෙහං පති, තෙ එකචිතකස්මිං ඣායන්ති. එස ධූමො පඤ්ඤායති, අම්මා’’ති. සා තස්මිං ඛණෙ නිවත්ථවත්ථං පතමානං න සඤ්ජානි, උම්මත්තිකභාවං ¶ පත්වා යථාජාතාව රොදන්තී පරිදෙවන්තී –

‘‘උභො පුත්තා කාලකතා, පන්ථෙ මය්හං පතී මතො;

මාතා පිතා ච භාතා ච, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ’’ති. (අප. ථෙරී 2.2.498) –

විලපන්තී පරිබ්භමි. මනුස්සා තං දිස්වා ‘‘උම්මත්තිකා උම්මත්තිකා’’ති කචවරං ගහෙත්වා පංසුං ගහෙත්වා මත්ථකෙ ඔකිරන්තා ලෙඩ්ඩූහි පහරන්ති. සත්ථා ජෙතවනමහාවිහාරෙ අට්ඨපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො තං ආගච්ඡමානං අද්දස කප්පසතසහස්සං පූරිතපාරමිං අභිනීහාරසම්පන්නං.

සා ¶ කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ පදුමුත්තරසත්ථාරා එකං විනයධරත්ථෙරිං බාහාය ගහෙත්වා නන්දනවනෙ ඨපෙන්තං විය එතදග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා ‘‘අහම්පි තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස සන්තිකෙ විනයධරත්ථෙරීනං අග්ගට්ඨානං ලභෙය්ය’’න්ති අධිකාරං කත්වා පත්ථනං ඨපෙසි. පදුමුත්තරබුද්ධො අනාගතංසඤාණං පත්ථරිත්වා පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං ඤත්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස නාම සාසනෙ අයං පටාචාරා නාමෙන විනයධරත්ථෙරීනං අග්ගා ¶ භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තං ¶ එවං පත්ථිතපත්ථනං අභිනීහාරසම්පන්නං සත්ථා දූරතොව ආගච්ඡන්තිං දිස්වා ‘‘ඉමිස්සා ඨපෙත්වා මං අඤ්ඤො අවස්සයො භවිතුං සමත්ථො නාම නත්ථී’’ති චින්තෙත්වා තං යථා විහාරාභිමුඛං ආගච්ඡති, එවං අකාසි. පරිසා තං දිස්වාව ‘‘ඉමිස්සා උම්මත්තිකාය ඉතො ආගන්තුං මා දදිත්ථා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘අපෙථ, මා නං වාරයිත්ථා’’ති වත්වා අවිදූරට්ඨානං ආගතකාලෙ ‘‘සතිං පටිලභ භගිනී’’ති ආහ. සා තං ඛණංයෙව බුද්ධානුභාවෙන සතිං පටිලභි. තස්මිංකාලෙ නිවත්ථවත්ථස්ස පතිතභාවං සල්ලක්ඛෙත්වා හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා උක්කුටිකං නිසීදි. අථස්සා එකො පුරිසො උත්තරසාටකං ඛිපි. සා තං නිවාසෙත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සුවණ්ණවණ්ණෙසු පාදෙසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ‘‘භන්තෙ, අවස්සයො මෙ හොථ, පතිට්ඨා මෙ හොථ. එකඤ්හි මෙ පුත්තං සෙනො ගණ්හි, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ මෙ පති මතො, මාතාපිතරො චෙව මෙ භාතා ච ගෙහෙන අවත්ථටා එකචිතකස්මිං ඣායන්තී’’ති.

සත්ථා තස්සා වචනං සුත්වා ‘‘පටාචාරෙ, මා චින්තයි, තව තාණං සරණං අවස්සයො භවිතුං සමත්ථස්සෙව සන්තිකං ආගතාසි. යථා හි තව ඉදානි එකො පුත්තකො සෙනෙන ගහිතො, එකො උදකෙන වූළ්හො, පන්ථෙ ¶ පති මතො, මාතාපිතරො චෙව භාතා ච ගෙහෙන අවත්ථටා; එවමෙව ඉමස්මිං සංසාරෙ පුත්තාදීනං මතකාලෙ තව රොදන්තියා පග්ඝරිතඅස්සු චතුන්නං මහාසමුද්දානං උදකතො බහුතර’’න්ති වත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘චතූසු සමුද්දෙසු ජලං පරිත්තකං,

කිං කාරණා අම්ම තුවං පමජ්ජසී’’ති.

එවං සත්ථරි අනමතග්ගපරියායං කථෙන්තෙ තස්ස සරීරෙ සොකො තනුත්තං අගමාසි. අථ නං තනුභූතසොකං ඤත්වා පුන සත්ථා ආමන්තෙත්වා ‘‘පටාචාරෙ පුත්තාදයො නාම පරලොකං ගච්ඡන්තස්ස තාණං වා ලෙණං වා සරණං වා භවිතුං න සක්කොන්ති, තස්මා විජ්ජමානාපි තෙ න සන්තියෙව, පණ්ඩිතෙන ¶ පන සීලං විසොධෙත්වා අත්තනො නිබ්බානගාමිමග්ගං ඛිප්පමෙව සොධෙතුං වට්ටතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමා ගාථා අභාසි –

‘‘න ¶ සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා. (ධ. ප. 288; අප. ථෙරී 2.2.501);

‘‘එතමත්ථවස්සං ඤත්වා, පණ්ඩිතො සීලසංවුතො;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, ඛිප්පමෙව විසොධයෙ’’ති. (ධ. ප. 289);

දෙසනාවසානෙ ¶ පටාචාරා මහාපථවියං පංසුපරිමාණෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති. සා පන සොතාපන්නා හුත්වා සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා තං භික්ඛුනීනං සන්තිකං පහිණිත්වා පබ්බාජෙසි. සා ලද්ධූපසම්පදා පටිතාචාරත්තා පටාචාරාත්වෙව පඤ්ඤායි. සා එකදිවසං කුටෙන උදකං ආදාය පාදෙ ධොවන්තී උදකං ආසිඤ්චි, තං ථොකං ගන්ත්වා පච්ඡිජ්ජි. දුතියවාරෙ ආසිත්තං තතො දූරතරං අගමාසි. තතියවාරෙ ආසිත්තං තතොපි දූරතරන්ති. සා තදෙව ආරම්මණං ගහෙත්වා තයො වයෙ පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘මයා පඨමං ආසිත්තං උදකං විය ඉමෙ සත්තා පඨමවයෙපි මරන්ති, තතො දූරතරං ගතං දුතියවාරෙ ආසිත්තං උදකං විය මජ්ඣිමවයෙපි මරන්ති, තතොපි දූරතරං ගතං තතියවාරෙ ආසිත්තං උදකං විය පච්ඡිමවයෙපි මරන්තියෙවා’’ති චින්තෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා තස්සා සම්මුඛෙ ඨත්වා කථෙන්තො විය ‘‘එවමෙතං පටාචාරෙ, පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං උදයබ්බයං අපස්සන්තස්ස වස්සසතං ජීවනතො තෙසං උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති ¶ වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං උදයබ්බයං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො උදයබ්බය’’න්ති.

තත්ථ අපස්සං උදයබ්බයන්ති පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පඤ්චවීසතියා ලක්ඛණෙහි උදයඤ්ච වයඤ්ච අපස්සන්තො. පස්සතො උදයබ්බයන්ති තෙසං උදයඤ්ච වයඤ්ච පස්සන්තස්ස. ඉතරස්ස ජීවනතො එකාහම්පි ජීවිතං සෙය්යොති.

දෙසනාවසානෙ ¶ පටාචාරා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි.

යො ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො කිසාගොතමිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකස්ස සෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ චත්තාලීසකොටිධනං අඞ්ගාරා එව හුත්වා අට්ඨාසි. සෙට්ඨි තං දිස්වා උප්පන්නසොකො ආහාරං පටික්ඛිපිත්වා මඤ්චකෙ නිපජ්ජි. තස්සෙකො සහායකො ගෙහං ගන්ත්වා, ‘‘සම්ම, කස්මා සොචසී’’ති පුච්ඡිත්වා තං පවත්තිං සුත්වා, ‘‘සම්ම, මා සොචි, අහං එකං උපායං ¶ ජානාමි, තං කරොහී’’ති. ‘‘කිං කරොමි, සම්මා’’ති? අත්තනො ආපණෙ කිලඤ්ජං පසාරෙත්වා තත්ථ තෙ අඞ්ගාරෙ රාසිං කත්වා වික්කිණන්තො විය නිසීද, ආගතාගතෙසු මනුස්සෙසු යෙ එවං වදන්ති – ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං පන අඞ්ගාරෙ වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති. තෙ වදෙය්යාසි – ‘‘අත්තනො සන්තකං අවික්කිණන්තො කිං කරොමී’’ති? යො පන තං එවං වදති ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං පන හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති. තං වදෙය්යාසි ‘‘කහං හිරඤ්ඤසුවණ්ණ’’න්ති. ‘‘ඉද’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘ආහර, තාව න’’න්ති හත්ථෙහි පටිච්ඡෙය්යාසි. එවං දින්නං තව හත්ථෙ හිරඤ්ඤසුවණ්ණං භවිස්සති. සා පන සචෙ කුමාරිකා හොති, තව ගෙහෙ පුත්තස්ස නං ආහරිත්වා චත්තාලීසකොටිධනං තස්සා නිය්යාදෙත්වා තාය දින්නං වලඤ්ජෙය්යාසි. සචෙ කුමාරකො හොති, තව ගෙහෙ වයප්පත්තං ධීතරං තස්ස දත්වා චත්තාලීසකොටිධනං නිය්යාදෙත්වා තෙන දින්නං වලඤ්ජෙය්යාසීති. සො ‘‘භද්දකො උපායො’’ති අත්තනො ¶ ආපණෙ අඞ්ගාරෙ රාසිං කත්වා වික්කිණන්තො විය නිසීදි. යෙ පන නං එවමාහංසු – ‘‘සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, කිං පන ත්වං අඞ්ගාරෙ වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති? තෙසං ‘‘අත්තනො සන්තකං අවික්කිණන්තො කිං කරොමී’’ති පටිවචනං අදාසි. අථෙකා ගොතමී නාම කුමාරිකා කිසසරීරතාය කිසාගොතමීති පඤ්ඤායමානා පරිජිණ්ණකුලස්ස ධීතා අත්තනො එකෙන කිච්චෙන ආපණද්වාරං ගන්ත්වා තං සෙට්ඨිං දිස්වා එවමාහ – ‘‘කිං, තාත, සෙසජනා වත්ථතෙලමධුඵාණිතාදීනි වික්කිණන්ති, ත්වං හිරඤ්ඤසුවණ්ණං වික්කිණන්තො නිසින්නො’’ති? ‘‘කහං, අම්ම, හිරඤ්ඤසුවණ්ණ’’න්ති ¶ ? ‘‘නනු ‘ත්වං තදෙව ගහෙත්වා නිසින්නොසී’ති, ආහර, තාව නං, අම්මා’’ති. සා හත්ථපූරං ගහෙත්වා තස්ස හත්ථෙසු ඨපෙසි, තං හිරඤ්ඤසුවණ්ණමෙව අහොසි.

අථ ¶ නං සෙට්ඨි ‘‘කතරං තෙ, අම්ම, ගෙහ’’න්ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අසුකං නාමා’’ති වුත්තෙ තස්සා අස්සාමිකභාවං ඤත්වා ධනං පටිසාමෙත්වා තං අත්තනො පුත්තස්ස ආනෙත්වා චත්තාලීසකොටිධනං පටිච්ඡාපෙසි. සබ්බං හිරඤ්ඤසුවණ්ණමෙව අහොසි. තස්සා අපරෙන සමයෙන ගබ්භො පතිට්ඨහි. සා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායි. සො පදසා ගමනකාලෙ කාලමකාසි. සා අදිට්ඨපුබ්බමරණතාය තං ඣාපෙතුං නීහරන්තෙ වාරෙත්වා ‘‘පුත්තස්ස මෙ භෙසජ්ජං පුච්ඡිස්සාමී’’ති මතකළෙවරං අඞ්කෙනාදාය ‘‘අපි නු මෙ පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ¶ ජානාථා’’ති පුච්ඡන්තී ඝරපටිපාටියා විචරති. අථ නං මනුස්සා, ‘‘අම්ම, ත්වං උම්මත්තිකා ජාතා, මතකපුත්තස්ස භෙසජ්ජං පුච්ඡන්තී විචරසී’’ති වදන්ති. සා ‘‘අවස්සං මම පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ජානනකං ලභිස්සාමී’’ති මඤ්ඤමානා විචරති. අථ නං එකො පණ්ඩිතපුරිසො දිස්වා, ‘‘අයං මම ධීතා පඨමං පුත්තකං විජාතා භවිස්සති අදිට්ඨපුබ්බමරණා, මයා ඉමිස්සා අවස්සයෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා ආහ – ‘‘අම්ම, අහං භෙසජ්ජං න ජානාමි, භෙසජ්ජජානනකං පන ජානාමී’’ති. ‘‘කො ජානාති, තාතා’’ති? ‘‘සත්ථා, අම්ම, ජානාති, ගච්ඡ, තං පුච්ඡාහී’’ති. සා ‘‘ගමිස්සාමි, තාත, පුච්ඡිස්සාමි, තාතා’’ති වත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතා පුච්ඡි – ‘‘තුම්හෙ කිර මෙ පුත්තස්ස භෙසජ්ජං ජානාථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘කිං ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘අච්ඡරග්ගහණමත්තෙ සිද්ධත්ථකෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති. ‘‘ලභිස්සාමි, භන්තෙ’’. ‘‘කස්ස පන ගෙහෙ ලද්ධුං වට්ටතී’’ති? ‘‘යස්ස ගෙහෙ පුත්තො වා ධීතා වා න කොචි මතපුබ්බො’’ති. සා ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති සත්ථාරං වන්දිත්වා මතපුත්තකං අඞ්කෙනාදාය අන්තොගාමං පවිසිත්වා පඨමගෙහස්ස ද්වාරෙ ඨත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො ඉමස්මිං ගෙහෙ සිද්ධත්ථකො, පුත්තස්ස කිර ¶ මෙ භෙසජ්ජං එත’’න්ති වත්වා ‘‘අත්ථී’’ති වුත්තෙ තෙන හි දෙථාති. තෙහි ආහරිත්වා සිද්ධත්ථකෙසු දිය්යමානෙසු ‘‘ඉමස්මිං ගෙහෙ පුත්තො වා ධීතා වා මතපුබ්බො කොචි නත්ථි, අම්මා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘කිං වදෙසි, අම්ම? ජීවමානා හි කතිපයා, මතකා එව බහුකා’’ති වුත්තෙ ‘‘තෙන හි ගණ්හථ වො සිද්ධත්ථකෙ, නෙතං මම පුත්තස්ස භෙසජ්ජ’’න්ති පටිඅදාසි.

සා ඉමිනා නීයාමෙන ආදිතො පට්ඨාය නං පුච්ඡන්තී විචරි. සා එකගෙහෙපි සිද්ධත්ථකෙ අගහෙත්වා සායන්හසමයෙ චින්තෙසි – ‘‘අහො භාරියං ¶ කම්මං, අහං ‘මමෙව පුත්තො මතො’ති සඤ්ඤමකාසිං, සකලගාමෙපි පන ජීවන්තෙහි මතකාව බහුතරා’’ති. තස්සා එවං චින්තයමානාය පුත්තසිනෙහං මුදුකහදයං ථද්ධභාවං අගමාසි. සා පුත්තං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙත්වා සත්ථු සන්තිකං ¶ ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘ලද්ධා තෙ එකච්ඡරමත්තා සිද්ධත්ථකා’’ති ආහ. ‘‘න ලද්ධා, භන්තෙ, සකලගාමෙ ජීවන්තෙහි මතකාව බහුතරා’’ති. අථ නං සත්ථා ‘‘ත්වං ‘මමෙව පුත්තො මතො’ති සල්ලක්ඛෙසි, ධුවධම්මො එස සත්තානං. මච්චුරාජා හි සබ්බසත්තෙ අපරිපුණ්ණජ්ඣාසයෙ එව මහොඝො විය ¶ පරිකඩ්ඪමානොයෙව අපායසමුද්දෙ පක්ඛිපතී’’ති වත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘තං පුත්තපසුසම්මත්තං, බ්යාසත්තමනසං නරං;

සුත්තං ගාමං මහොඝොව, මච්චු ආදාය ගච්ඡතී’’ති. (ධ. ප. 287);

ගාථාපරියොසානෙ කිසාගොතමී සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, අඤ්ඤෙපි බහූ සොතාපත්තිඵලාදීනි පාපුණිංසූති.

සා පන සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචි, සත්ථා තං භික්ඛුනීනං සන්තිකං පෙසෙත්වා පබ්බාජෙසි. සා ලද්ධූපසම්පදා කිසාගොතමී ථෙරීති පඤ්ඤායි. සා එකදිවසං උපොසථාගාරෙ වාරං පත්වා දීපං ජාලෙත්වා නිසින්නා දීපජාලා උප්පජ්ජන්තියො ච භිජ්ජන්තියො ච දිස්වා ‘‘එවමෙව ඉමෙ සත්තා උප්පජ්ජන්ති චෙව නිරුජ්ඣන්ති ච, නිබ්බානප්පත්තා එව න පඤ්ඤායන්තී’’ති ආරම්මණං අග්ගහෙසි. සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා තස්සා සම්මුඛෙ නිසීදිත්වා කථෙන්තො විය ‘‘එවමෙව, ගොතමි, ඉමෙ සත්තා දීපජාලා විය උප්පජ්ජන්ති චෙව නිරුජ්ඣන්ති ච, නිබ්බානප්පත්තා එව න පඤ්ඤායන්ති, එවං නිබ්බානං අපස්සන්තානං වස්සසතං ජීවනතො නිබ්බානං පස්සන්තස්ස ඛණමත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං අමතං පදං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො අමතං පද’’න්ති.

තත්ථ අමතං පදන්ති මරණවිරහිතකොට්ඨාසං, අමතමහානිබ්බානන්ති අත්ථො. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

දෙසනාවසානෙ ¶ කිසාගොතමී යථානිසින්නාව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.

යො ¶ ¶ ච වස්සසතං ජීවෙති ඉමං ධම්මදෙසනං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො බහුපුත්තිකං ථෙරිං ආරබ්භ කථෙසි.

සාවත්ථියං කිරෙකස්මිං කුලෙ සත්ත පුත්තා සත්ත ච ධීතරො අහෙසුං. තෙ සබ්බෙපි වයප්පත්තා ගෙහෙ පතිට්ඨහිත්වා අත්තනො ධම්මතාය සුඛප්පත්තා අහෙසුං. තෙසං අපරෙන සමයෙන පිතා කාලමකාසි. මහාඋපාසිකා සාමිකෙ නට්ඨෙපි න තාව කුටුම්බං විභජති. අථ නං පුත්තා ආහංසු – ‘‘අම්ම, අම්හාකං පිතරි නට්ඨෙ තුය්හං කො අත්ථො කුටුම්බෙන, කිං මයං තං උපට්ඨාතුං න සක්කොමා’’ති. සා තෙසං කථං සුත්වා තුණ්හී හුත්වා පුනප්පුනං තෙහි වුච්චමානා ‘‘පුත්තා මං පටිජග්ගිස්සන්ති, කිං මෙ විසුං කුටුම්බෙනා’’ති සබ්බං සාපතෙය්යං මජ්ඣෙ භින්දිත්වා අදාසි. අථ නං කතිපාහච්චයෙන ජෙට්ඨපුත්තස්ස භරියා ‘‘අහො අම්හාකං, අය්යා, ‘ජෙට්ඨපුත්තො මෙ’ති ද්වෙ කොට්ඨාසෙ දත්වා විය ඉමමෙව ගෙහං ආගච්ඡතී’’ති ආහ. සෙසපුත්තානං භරියාපි එවමෙව වදිංසු. ජෙට්ඨධීතරං ආදිං කත්වා තාසං ගෙහං ගතකාලෙපි නං එවමෙව වදිංසු. සා අවමානප්පත්තා හුත්වා ‘‘කිං ඉමෙසං සන්තිකෙ වුට්ඨෙන, භික්ඛුනී හුත්වා ජීවිස්සාමී’’ති භික්ඛුනීඋපස්සයං ගන්ත්වා ¶ පබ්බජ්ජං යාචි. තා නං පබ්බාජෙසුං. සා ලද්ධූපසම්පදා හුත්වා බහුපුත්තිකත්ථෙරීති පඤ්ඤායි. සා ‘‘අහං මහල්ලකකාලෙ පබ්බජිතා, අප්පමත්තාය මෙ භවිතබ්බ’’න්ති භික්ඛුනීනං වත්තපටිවත්තං කරොන්තී ‘‘සබ්බරත්තිං සමණධම්මං කරිස්සාමී’’ති හෙට්ඨාපාසාදෙ එකං ථම්භං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං ආවිඤ්ඡමානාව සමණධම්මං කරොති, චඞ්කමමානාපි ‘‘අන්ධකාරට්ඨානෙ මෙ රුක්ඛෙ වා කත්ථචි වා සීසං පටිහඤ්ඤෙය්යා’’ති තං රුක්ඛං හත්ථෙන ගහෙත්වා තං ආවිඤ්ඡමානාව සමණධම්මං කරොති, ‘‘සත්ථාරා දෙසිතධම්මමෙව කරිස්සාමී’’ති ධම්මං ආවජ්ජෙත්වා ධම්මං අනුස්සරමානාව සමණධම්මං කරොති. අථ ¶ සත්ථා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව ඔභාසං ඵරිත්වා සම්මුඛෙ නිසින්නො විය තාය සද්ධිං කථෙන්තො ‘‘බහුපුත්තිකෙ මයා දෙසිතං ධම්මං අනාවජ්ජෙන්තස්ස අපස්සන්තස්ස වස්සසතං ජීවනතො මයා දෙසිතං ධම්මං පස්සන්තස්ස මුහුත්තම්පි ජීවිතං සෙය්යො’’ති වත්වා අනුසන්ධිං ඝටෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘යො ච වස්සසතං ජීවෙ, අපස්සං ධම්මමුත්තමං;

එකාහං ජීවිතං සෙය්යො, පස්සතො ධම්මමුත්තම’’න්ති.

තත්ථ ¶ ¶ ධම්මමුත්තමන්ති නවවිධං ලොකුත්තරධම්මං. සො හි උත්තමො ධම්මො නාම. යො හි තං න පස්සති, තස්ස වස්සසතම්පි ජීවනතො තං ධම්මං පස්සන්තස්ස පටිවිජ්ඣන්තස්ස එකාහම්පි එකක්ඛණම්පි ජීවිතං සෙය්යොති.

ගාථාපරියොසානෙ බහුපුත්තිකත්ථෙරී සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨහීති.

බහුපුත්තිකත්ථෙරීවත්ථු චුද්දසමං.