අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

එවං ¶ ¶ සමධිගතසඞ්ඛො ච යස්මා එස වග්ගතො උරගවග්ගො, චූළවග්ගො, මහාවග්ගො, අට්ඨකවග්ගො, පාරායනවග්ගොති පඤ්ච වග්ගා හොන්ති; තෙසු උරගවග්ගො ආදි. සුත්තතො උරගවග්ගෙ ද්වාදස සුත්තානි, චූළවග්ගෙ චුද්දස, මහාවග්ගෙ ද්වාදස, අට්ඨකවග්ගෙ සොළස, පාරායනවග්ගෙ සොළසාති සත්තති සුත්තානි. තෙසං උරගසුත්තං ආදි. පරියත්තිපමාණතො අට්ඨ ¶ භාණවාරා. එවං වග්ගසුත්තපරියත්තිපමාණවතො පනස්ස –

‘‘යො උප්පතිතං විනෙති කොධං, විසටං සප්පවිසංව ඔසධෙහි;

සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං, උරගො ජිණ්ණමිව තචං පුරාණ’’න්ති. –

අයං ගාථා ආදි. තස්මා අස්සා ඉතො පභුති අත්ථවණ්ණනං කාතුං ඉදං වුච්චති –

‘‘යෙන යත්ථ යදා යස්මා, වුත්තා ගාථා අයං ඉමං;

විධිං පකාසයිත්වාස්සා, කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති.

කෙන පනායං ගාථා වුත්තා, කත්ථ, කදා, කස්මා ච වුත්තාති? වුච්චතෙ – යො සො භගවා චතුවීසතිබුද්ධසන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො යාව වෙස්සන්තරජාතකං, තාව පාරමියො පූරෙත්වා තුසිතභවනෙ උප්පජ්ජි, තතොපි චවිත්වා සක්යරාජකුලෙ උපපත්තිං ගහෙත්වා, අනුපුබ්බෙන කතමහාභිනික්ඛමනො බොධිරුක්ඛමූලෙ සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා, ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා දෙව-මනුස්සානං හිතාය ධම්මං දෙසෙසි, තෙන භගවතා සයම්භුනා අනාචරියකෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තා. සා ච පන ආළවියං. යදා ච භූතගාමසික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තදා තත්ථ උපගතානං ධම්මදෙසනත්ථං වුත්තාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපවිස්සජ්ජනා. විත්ථාරතො පන දූරෙනිදානඅවිදූරෙනිදානසන්තිකෙනිදානවසෙන වෙදිතබ්බා. තත්ථ දූරෙනිදානං නාම දීපඞ්කරතො ¶ යාව පච්චුප්පන්නවත්ථුකථා ¶ , අවිදූරෙනිදානං නාම තුසිතභවනතො යාව පච්චුප්පන්නවත්ථුකථා, සන්තිකෙනිදානං නාම බොධිමණ්ඩතො යාව පච්චුප්පන්නවත්ථුකථාති.

තත්ථ යස්මා අවිදූරෙනිදානං සන්තිකෙනිදානඤ්ච දූරෙනිදානෙයෙව සමොධානං ගච්ඡන්ති, තස්මා දූරෙනිදානවසෙනෙවෙත්ථ විත්ථාරතො විස්සජ්ජනා වෙදිතබ්බා. සා පනෙසා ජාතකට්ඨකථායං වුත්තාති ඉධ න විත්ථාරිතා. තතො තත්ථ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො – තත්ථ පඨමගාථාය සාවත්ථියං වත්ථු උප්පන්නං, ඉධ ආළවියං. යථාහ –

‘‘තෙන ¶ සමයෙන බුද්ධො භගවා ආළවියං විහරති අග්ගාළවෙ චෙතියෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආළවකා භික්ඛූ නවකම්මං කරොන්තා රුක්ඛං ඡින්දන්තිපි ඡෙදාපෙන්තිපි. අඤ්ඤතරොපි ආළවකො භික්ඛු රුක්ඛං ඡින්දති. තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා තං භික්ඛුං එතදවොච – ‘මා, භන්තෙ, අත්තනො භවනං කත්තුකාමො මය්හං භවනං ඡින්දී’ති. සො භික්ඛු අනාදියන්තො ඡින්දියෙව. තස්සා ච දෙවතාය දාරකස්ස බාහුං ආකොටෙසි. අථ ඛො තස්සා දෙවතාය එතදහොසි – ‘යංනූනාහං ඉමං භික්ඛුං ඉධෙව ජීවිතා වොරොපෙය්ය’න්ති. අථ ඛො තස්සා දෙවතාය එතදහොසි – ‘න ඛො මෙතං පතිරූපං, යාහං ඉමං භික්ඛුං ඉධෙව ජීවිතා වොරොපෙය්යං, යංනූනාහං භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙය්ය’න්ති. අථ ඛො සා දෙවතා යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා භගවතො එතමත්ථං ආරොචෙසි. ‘සාධු, සාධු දෙවතෙ, සාධු ඛො ත්වං, දෙවතෙ, තං භික්ඛුං ජීවිතා න වොරොපෙසි. සචජ්ජ ත්වං, දෙවතෙ, තං භික්ඛුං ජීවිතා වොරොපෙය්යාසි, බහුඤ්ච ත්වං, දෙවතෙ, අපුඤ්ඤං පසවෙය්යාසි. ගච්ඡ ත්වං, දෙවතෙ, අමුකස්මිං ඔකාසෙ රුක්ඛො විවිත්තො, තස්මිං උපගච්ඡා’’’ති (පාචි. 89).

එවඤ්ච පන වත්වා පුන භගවා තස්සා දෙවතාය උප්පන්නකොධවිනයනත්ථං –

‘‘යො වෙ උප්පතිතං කොධං, රථං භන්තංව වාරයෙ’’ති. (ධ. ප. 222) –

ඉමං ¶ ගාථං අභාසි. තතො ‘‘කථඤ්හි නාම සමණා සක්යපුත්තියා රුක්ඛං ඡින්දිස්සන්තිපි, ඡෙදාපෙස්සන්තිපි, එකින්ද්රියං සමණා සක්යපුත්තියා ජීවං විහෙඨෙන්තී’’ති එවං මනුස්සානං උජ්ඣායිතං සුත්වා භික්ඛූහි ආරොචිතො භගවා – ‘‘භූතගාමපාතබ්යතාය පාචිත්තිය’’න්ති (පාචි. 90) ඉමං සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ උපගතානං ධම්මදෙසනත්ථං –

ඉමං ගාථං අභාසි. එවමිදං එකංයෙව ¶ වත්ථු තීසු ඨානෙසු සඞ්ගහං ගතං – විනයෙ, ධම්මපදෙ, සුත්තනිපාතෙති. එත්තාවතා ච යා සා මාතිකා ඨපිතා –

‘‘යෙන යත්ථ යදා යස්මා, වුත්තා ගාථා අයං ඉමං;

විධි පකාසයිත්වාස්සා, කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති. –

සා සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච පකාසිතා හොති ඨපෙත්වා අත්ථවණ්ණනං.

1. අයං පනෙත්ථ අත්ථවණ්ණනා. යොති යො යාදිසො ඛත්තියකුලා වා පබ්බජිතො, බ්රාහ්මණකුලා වා පබ්බජිතො, නවො වා මජ්ඣිමො වා ථෙරො වා. උප්පතිතන්ති උද්ධමුද්ධං පතිතං ගතං, පවත්තන්ති අත්ථො, උප්පන්නන්ති වුත්තං හොති. උප්පන්නඤ්ච නාමෙතං වත්තමානභුත්වාපගතොකාසකතභූමිලද්ධවසෙන අනෙකප්පභෙදං. තත්ථ සබ්බම්පි සඞ්ඛතං උප්පාදාදිසමඞ්ගි වත්තමානුප්පන්නං නාම, යං සන්ධාය ‘‘උප්පන්නා ධම්මා, අනුප්පන්නා ධම්මා, උප්පාදිනො ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 17) වුත්තං. ආරම්මණරසමනුභවිත්වා නිරුද්ධං අනුභුත්වාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං, උප්පාදාදිත්තයමනුප්පත්වා නිරුද්ධං භුත්වාපගතසඞ්ඛාතං සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භුත්වාපගතුප්පන්නං නාම. තදෙතං ‘‘එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොතී’’ති (ම. නි. 1.234; පාචි. 417) ච, ‘‘යථා ච උප්පන්නස්ස සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාපාරිපූරී හොතී’’ති ච එවමාදීසු සුත්තන්තෙසු දට්ඨබ්බං. ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙ කතානි කම්මානී’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 3.248; නෙත්ති. 120) නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං අඤ්ඤස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා, තථා කතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි එවං කතෙ ඔකාසෙ අවස්සමුප්පත්තිතො ඔකාසකතුප්පන්නං ¶ නාම. තාසු තාසු භූමීසු අසමූහතමකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම.

එත්ථ ච භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං. සෙය්යථිදං – භූමි නාම විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු උප්පත්තාරහං ¶ කිලෙසජාතං. තෙන හි සා භූමිලද්ධා නාම හොතීති. තස්මා ‘‘භූමිලද්ධ’’න්ති වුච්චති. තඤ්ච පන න ආරම්මණවසෙන. ආරම්මණවසෙන හි සබ්බෙපි අතීතාදිභෙදෙ පරිඤ්ඤාතෙපි ච ඛීණාසවානං ¶ ඛන්ධෙ ආරබ්භ කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති මහාකච්චායනඋප්පලවණ්ණාදීනං ඛන්ධෙ ආරබ්භ සොරෙය්යසෙට්ඨිපුත්තනන්දමාණවකාදීනං විය. යදි චෙතං භූමිලද්ධං නාම සියා, තස්ස අප්පහෙය්යතො න කොචි භවමූලං ජහෙය්ය. වත්ථුවසෙන පන භූමිලද්ධං නාම වෙදිතබ්බං. යත්ථ යත්ථ හි විපස්සනාය අපරිඤ්ඤාතා ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථ උප්පාදතො පභුති තෙසු වට්ටමූලං කිලෙසජාතං අනුසෙති. තං අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධුප්පන්නං නාමාති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ච යස්ස ඛන්ධෙසු අප්පහීනානුසයිතා කිලෙසා, තස්ස තෙ එව ඛන්ධා තෙසං කිලෙසානං වත්ථු, න ඉතරෙ ඛන්ධා. අතීතක්ඛන්ධෙසු චස්ස අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං අතීතක්ඛන්ධා එව වත්ථු, න ඉතරෙ. එසෙව නයො අනාගතාදීසු. තථා කාමාවචරක්ඛන්ධෙසු අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං කාමාවචරක්ඛන්ධා එව වත්ථු, න ඉතරෙ. එස නයො රූපාරූපාවචරෙසු.

සොතාපන්නාදීනං පන යස්ස යස්ස අරියපුග්ගලස්ස ඛන්ධෙසු තං තං වට්ටමූලං කිලෙසජාතං තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනං, තස්ස තස්ස තෙ තෙ ඛන්ධා පහීනානං තෙසං තෙසං වට්ටමූලකිලෙසානං අවත්ථුතො භූමීති සඞ්ඛං න ලභන්ති. පුථුජ්ජනස්ස පන සබ්බසො වට්ටමූලානං කිලෙසානං අප්පහීනත්තා යං කිඤ්චි කරියමානං කම්මං කුසලං වා අකුසලං වා හොති, ඉච්චස්ස කිලෙසප්පච්චයා වට්ටං වඩ්ඪති. තස්සෙතං වට්ටමූලං රූපක්ඛන්ධෙ එව, න වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ එව වා, න රූපක්ඛන්ධාදීසූති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අනුසයිතත්තා. කථං? පථවීරසාදිමිව රුක්ඛෙ. යථා හි මහාරුක්ඛෙ පථවීතලං අධිට්ඨාය පථවීරසඤ්ච ආපොරසඤ්ච ¶ නිස්සාය තප්පච්චයා මූලඛන්ධසාඛපසාඛපත්තපල්ලවපලාසපුප්ඵඵලෙහි වඩ්ඪිත්වා නභං පූරෙත්වා යාවකප්පාවසානං බීජපරම්පරාය රුක්ඛපවෙණීසන්තානෙ ඨිතෙ ¶ ‘‘තං පථවීරසාදි මූලෙ එව, න ඛන්ධාදීසු, ඵලෙ එව වා, න මූලාදීසූ’’ති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන සබ්බෙස්වෙව මූලාදීසු අනුගතත්තා, එවං. යථා පන තස්සෙව රුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලාදීසු නිබ්බින්නො කොචි පුරිසො චතූසු දිසාසු මණ්ඩූකකණ්ටකං නාම රුක්ඛෙ විසං පයොජෙය්ය, අථ සො රුක්ඛො තෙන විසසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො පථවීරසආපොරසපරියාදින්නෙන අප්පසවනධම්මතං ආගම්ම පුන සන්තානං නිබ්බත්තෙතුං සමත්ථො න භවෙය්ය, එවමෙවං ඛන්ධප්පවත්තියං නිබ්බින්නො කුලපුත්තො තස්ස පුරිසස්ස චතූසු දිසාසු රුක්ඛෙ විසප්පයොජනං විය අත්තනො සන්තානෙ චතුමග්ගභාවනං ආරභති. අථස්ස සො ඛන්ධසන්තානො තෙන චතුමග්ගවිසසම්ඵස්සෙන සබ්බසො වට්ටමූලකිලෙසානං පරියාදින්නත්තා කිරියභාවමත්තමුපගතකායකම්මාදි සබ්බකම්මප්පභෙදො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තධම්මතමාගම්ම භවන්තරසන්තානං නිබ්බත්තෙතුං සමත්ථො න හොති. කෙවලං පන චරිමවිඤ්ඤාණනිරොධෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො අනුපාදානො පරිනිබ්බාති. එවං භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපිච ¶ අපරම්පි සමුදාචාරාරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමූහතවසෙන චතුබ්බිධමුප්පන්නං. තත්ථ වත්තමානුප්පන්නමෙව සමුදාචාරුප්පන්නං. චක්ඛාදීනං පන ආපාථගතෙ ආරම්මණෙ පුබ්බභාගෙ අනුප්පජ්ජමානම්පි කිලෙසජාතං ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා එව අපරභාගෙ අවස්සමුප්පත්තිතො ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නන්ති වුච්චති. කල්යාණිගාමෙ පිණ්ඩාය චරතො ¶ මහාතිස්සත්ථෙරස්ස විසභාගරූපදස්සනෙන උප්පන්නකිලෙසජාතඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං. තස්ස ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්ක’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.26; අ. නි. 6.58) පයොගො දට්ඨබ්බො. සමථවිපස්සනානං අඤ්ඤතරවසෙන අවික්ඛම්භිතකිලෙසජාතං චිත්තසන්තතිමනාරූළ්හං උප්පත්තිනිවාරකස්ස හෙතුනො අභාවා අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං නාම. තං ‘‘අයම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධි භාවිතො බහුලීකතො සන්තො චෙව පණීතො ච අසෙචනකො ච සුඛො ච විහාරො උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරධාපෙතී’’තිආදීසු (පාරා. 165) දට්ඨබ්බං. සමථවිපස්සනාවසෙන වික්ඛම්භිතම්පි කිලෙසජාතං අරියමග්ගෙන අසමූහතත්තා උප්පත්තිධම්මතං අනතීතන්ති කත්වා අසමූහතුප්පන්නන්ති වුච්චති. ආකාසෙන ගච්ඡන්තස්ස අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො ථෙරස්ස කුසුමිතරුක්ඛෙ උපවනෙ පුප්ඵානි ඔචිනන්තස්ස මධුරස්සරෙන ¶ ගායතො මාතුගාමස්ස ගීතස්සරං සුතවතො උප්පන්නකිලෙසජාතඤ්චෙත්ථ නිදස්සනං. තස්ස ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.157) පයොගො දට්ඨබ්බො. තිවිධම්පි චෙතං ආරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමූහතුප්පන්නං භූමිලද්ධෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.

එවමෙතස්මිං යථාවුත්තප්පභෙදෙ උප්පන්නෙ භූමිලද්ධාරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතාසමූහතුප්පන්නවසෙනායං කොධො උප්පන්නොති වෙදිතබ්බො. කස්මා? එවංවිධස්ස විනෙතබ්බතො. එවංවිධමෙව හි උප්පන්නං යෙන කෙනචි විනයෙන විනෙතුං සක්කා හොති. යං පනෙතං වත්තමානභුත්වාපගතොකාසකතසමුදාචාරසඞ්ඛාතං උප්පන්නං, එත්ථ අඵලො ච අසක්යො ච වායාමො. අඵලො හි භුත්වාපගතෙ වායාමො වායාමන්තරෙනාපි තස්ස නිරුද්ධත්තා. තථා ඔකාසකතෙ. අසක්යො ච වත්තමානසමුදාචාරුප්පන්නෙ කිලෙසවොදානානං එකජ්ඣමනුප්පත්තිතොති.

‘‘දුවිධො විනයො නාම, එකමෙකෙත්ථ පඤ්චධා;

තෙසු අට්ඨවිධෙනෙස, විනෙතීති පවුච්චති’’.

අයඤ්හි ¶ සංවරවිනයො, පහානවිනයොති දුවිධො විනයො. එත්ථ ච දුවිධෙ විනයෙ එකමෙකො විනයො පඤ්චධා භිජ්ජති. සංවරවිනයොපි හි සීලසංවරො, සතිසංවරො, ඤාණසංවරො, ඛන්තිසංවරො, වීරියසංවරොති පඤ්චවිධො. පහානවිනයොපි තදඞ්ගප්පහානං, වික්ඛම්භනප්පහානං, සමුච්ඡෙදප්පහානං, පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං, නිස්සරණප්පහානන්ති පඤ්චවිධො.

තත්ථ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’තිආදීසු (විභ. 511) සීලසංවරො, ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා)

පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041) –

ආදීසු ¶ ඤාණසංවරො, ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114) ඛන්තිසංවරො, ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙති, පජහති, විනොදෙතී’’තිආදීසු (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114) වීරියසංවරො වෙදිතබ්බො. සබ්බොපි චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායවචීදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරො, විනයනතො විනයොති වුච්චති. එවං තාව සංවරවිනයො පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

තථා යං නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු විපස්සනඞ්ගෙසු යාව අත්තනො අපරිහානවසෙන පවත්ති, තාව තෙන තෙන ඤාණෙන තස්ස තස්ස අනත්ථසන්තානස්ස පහානං. සෙය්යථිදං – නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන ¶ අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, තස්සෙව අපරභාගෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථීභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙසු අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනෙන අභිරතිසඤ්ඤාය, මුච්චිතුකම්යතාඤාණෙන අමුච්චිතුකම්යතාය, උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමෙන ධම්මට්ඨිතියං නිබ්බානෙ ච පටිලොමභාවස්ස, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහස්ස පහානං, එතං තදඞ්ගප්පහානං නාම. යං පන උපචාරප්පනාභෙදස්ස සමාධිනො යාව අත්තනො අපරිහානිපවත්ති ¶ , තාව තෙනාභිහතානං නීවරණානං යථාසකං විතක්කාදිපච්චනීකධම්මානඤ්ච අනුප්පත්තිසඞ්ඛාතං පහානං, එතං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. යං පන චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො සන්තානෙ යථාසකං ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසගහනස්ස පුන අච්චන්තඅප්පවත්තිභාවෙන සමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං පහානං, ඉදං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං නාම. යං පන සබ්බසඞ්ඛතනිස්සරණත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං, එතං නිස්සරණප්පහානං නාම. සබ්බම්පි චෙතං පහානං යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘‘පහානවිනයො’’ති වුච්චති, තංතංපහානවතො වා තස්ස තස්ස විනයස්ස සම්භවතොපෙතං ‘‘පහානවිනයො’’ති ¶ වුච්චති. එවං පහානවිනයොපි පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො. එවමෙකෙකස්ස පඤ්චධා භින්නත්තා දසෙතෙ විනයා හොන්ති.

තෙසු පටිප්පස්සද්ධිවිනයං නිස්සරණවිනයඤ්ච ඨපෙත්වා ¶ අවසෙසෙන අට්ඨවිධෙන විනයෙනෙස තෙන තෙන පරියායෙන විනෙතීති පවුච්චති. කථං? සීලසංවරෙන කායවචීදුච්චරිතානි විනෙන්තොපි හි තංසම්පයුත්තං කොධං විනෙති, සතිපඤ්ඤාසංවරෙහි අභිජ්ඣාදොමනස්සාදීනි විනෙන්තොපි දොමනස්සසම්පයුත්තං කොධං විනෙති, ඛන්තිසංවරෙන සීතාදීනි ඛමන්තොපි තංතංආඝාතවත්ථුසම්භවං කොධං විනෙති, වීරියසංවරෙන බ්යාපාදවිතක්කං විනෙන්තොපි තංසම්පයුත්තං කොධං විනෙති. යෙහි ධම්මෙහි තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානානි හොන්ති, තෙසං ධම්මානං අත්තනි නිබ්බත්තනෙන තෙ තෙ ධම්මෙ පජහන්තොපි තදඞ්ගප්පහාතබ්බං වික්ඛම්භෙතබ්බං සමුච්ඡින්දිතබ්බඤ්ච කොධං විනෙති. කාමඤ්චෙත්ථ පහානවිනයෙන විනයො න සම්භවති. යෙහි පන ධම්මෙහි පහානං හොති, තෙහි විනෙන්තොපි පරියායතො ‘‘පහානවිනයෙන විනෙතී’’ති වුච්චති. පටිප්පස්සද්ධිප්පහානකාලෙ පන විනෙතබ්බාභාවතො නිස්සරණප්පහානස්ස ච අනුප්පාදෙතබ්බතො න තෙහි කිඤ්චි විනෙතීති වුච්චති. එවං තෙසු පටිප්පස්සද්ධිවිනයං නිස්සරණවිනයඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසෙන අට්ඨවිධෙන විනයෙනෙස තෙන තෙන පරියායෙන විනෙතීති පවුච්චතීති. යෙ වා –

‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආඝාතපටිවිනයා, යත්ථ භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනෙතබ්බො. කතමෙ පඤ්ච? යස්මිං, භික්ඛවෙ, පුග්ගලෙ ආඝාතො ජායෙථ, මෙත්තා තස්මිං පුග්ගලෙ භාවෙතබ්බා…පෙ… කරුණා… උපෙක්ඛා… අසති-අමනසිකාරො තස්මිං පුග්ගලෙ ආපජ්ජිතබ්බො, එවං තස්මිං පුග්ගලෙ ආඝාතො පටිවිනෙතබ්බො. කම්මස්සකතා එව වා තස්මිං පුග්ගලෙ අධිට්ඨාතබ්බා කම්මස්සකො අයමායස්මා…පෙ… දායාදො භවිස්සතී’’ති (අ. නි. 5.161) –

එවං ¶ පඤ්ච ආඝාතපටිවිනයා වුත්තා. යෙ ච –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආවුසො, ආඝාතපටිවිනයා, යත්ථ භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනෙතබ්බො. කතමෙ පඤ්ච? ඉධාවුසො ¶ , එකච්චො පුග්ගලො අපරිසුද්ධකායසමාචාරො හොති, පරිසුද්ධවචීසමාචාරො, එවරූපෙපි, ආවුසො, පුග්ගලෙ ආඝාතො ¶ පටිවිනෙතබ්බො’’ති (අ. නි. 5.162) –

එවමාදිනාපි නයෙන පඤ්ච ආඝාතපටිවිනයා වුත්තා. තෙසු යෙන කෙනචි ආඝාතපටිවිනයෙන විනෙන්තොපෙස විනෙතීති පවුච්චති. අපිච යස්මා –

‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔක්කන්තෙය්යුං, තත්රාපි යො මනො පදොසෙය්ය, න මෙ සො තෙන සාසනකරො’’ති (ම. නි. 1.232) –-

‘‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.

‘‘උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;

පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මති’’. (සං. නි. 1.188);

‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සපත්තකන්තා සපත්තකරණා කොධනං ආගච්ඡන්ති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා. කතමෙ සත්ත? ඉධ, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති – ‘අහො, වතායං දුබ්බණ්ණො අස්සා’ති. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස වණ්ණවතාය නන්දති. කොධනායං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කිඤ්චාපි සො හොති සුන්හාතො සුවිලිත්තො කප්පිතකෙසමස්සු ඔදාතවත්ථවසනො, අථ ඛො සො දුබ්බණ්ණොව හොති කොධාභිභූතො. අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො ධම්මො සපත්තකන්තො සපත්තකරණො කොධනං ආගච්ඡති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා (අ. නි. 7.64).

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති – ‘අහො, වතායං දුක්ඛං සයෙය්යා’ති…පෙ… ‘න පචුරත්ථො අස්සා’ති…පෙ… ‘න භොගවා අස්සා’ති…පෙ… ‘න යසවා අස්සා’ති…පෙ… ‘න මිත්තවා අස්සා’ති…පෙ… ‘කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං ¶ විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජෙය්යා’ති. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස සුගතිගමනෙන නන්දති. කොධනායං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය… මනසා දුච්චරිතං චරති. සො කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා…පෙ… වාචාය…පෙ… මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා කායස්ස ¶ භෙදා පරං මරණා…පෙ… නිරයං උපපජ්ජති කොධාභිභූතො’’ති (අ. නි. 7.64).

‘‘කුද්ධො අත්ථං න ජානාති, කුද්ධො ධම්මං න පස්සති…පෙ…. (අ. නි. 7.64; මහානි. 5);

‘‘යෙන කොධෙන කුද්ධාසෙ, සත්තා ගච්ඡන්ති දුග්ගතිං;

තං කොධං සම්මදඤ්ඤාය, පජහන්ති විපස්සිනො. (ඉතිවු. 4);

‘‘කොධං ජහෙ විප්පජහෙය්ය මානං, සංයොජනං සබ්බමතික්කමෙය්ය. (ධ. ප. 221);

‘‘අනත්ථජනනො කොධො, කොධො චිත්තප්පකොපනො. (අ. නි. 7.64; ඉතිවු. 88);

‘‘එකාපරාධං ඛම භූරිපඤ්ඤ, න පණ්ඩිතා කොධබලා භවන්තී’’ති. (ජා. 1.15.19) –

එවමාදිනා නයෙන කොධෙ ආදීනවඤ්ච පච්චවෙක්ඛතොපි කොධො විනයං උපෙති. තස්මා එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා කොධං විනෙන්තොපි එස විනෙතීති වුච්චති.

කොධන්ති ‘‘අනත්ථං මෙ අචරීති ආඝාතො ජායතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.340; අ. නි. 9.29) නයෙන සුත්තෙ වුත්තානං නවන්නං, ‘‘අත්ථං මෙ න චරී’’ති ආදීනඤ්ච තප්පටිපක්ඛතො ¶ සිද්ධානං නවන්නමෙවාති අට්ඨාරසන්නං, ඛාණුකණ්ටකාදිනා අට්ඨානෙන සද්ධිං එකූනවීසතියා ආඝාතවත්ථූනං අඤ්ඤතරාඝාතවත්ථුසම්භවං ආඝාතං. විසටන්ති විත්ථතං. සප්පවිසන්ති සප්පස්ස විසං. ඉවාති ඔපම්මවචනං, ඉ-කාර ලොපං කත්වා ව-ඉච්චෙව වුත්තං. ඔසධෙහීති අගදෙහි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා විසතිකිච්ඡකො වෙජ්ජො සප්පෙන දට්ඨං සබ්බං කායං ඵරිත්වා ඨිතං විසටං සප්පවිසං මූලඛන්ධතචපත්තපුප්ඵාදීනං අඤ්ඤතරෙහි ¶ නානාභෙසජ්ජෙහි පයොජෙත්වා කතෙහි වා ඔසධෙහි ඛිප්පමෙව විනෙය්ය, එවමෙවං යො යථාවුත්තෙනත්ථෙන උප්පතිතං චිත්තසන්තානං බ්යාපෙත්වා ඨිතං කොධං යථාවුත්තෙසු විනයනූපායෙසු යෙන කෙනචි උපායෙන විනෙති නාධිවාසෙති පජහති විනොදෙති බ්යන්තීකරොතීති.

සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරන්ති සො එවං කොධං විනෙන්තො භික්ඛු යස්මා කොධො තතියමග්ගෙන සබ්බසො ¶ පහීයති, තස්මා ඔරපාරසඤ්ඤිතානි පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි ජහාතීති වෙදිතබ්බො. අවිසෙසෙන හි පාරන්ති තීරස්ස නාමං, තස්මා ඔරානි ච තානි සංසාරසාගරස්ස පාරභූතානි චාති කත්වා ‘‘ඔරපාර’’න්ති වුච්චති. අථ වා ‘‘යො උප්පතිතං විනෙති කොධං විසටං සප්පවිසංව ඔසධෙහි’’, සො තතියමග්ගෙන සබ්බසො කොධං විනෙත්වා අනාගාමිඵලෙ ඨිතො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං. තත්ථ ඔරන්ති සකත්තභාවො, පාරන්ති පරත්තභාවො. ඔරං වා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, පාරං ඡ බාහිරායතනානි. තථා ඔරං මනුස්සලොකො, පාරං දෙවලොකො. ඔරං කාමධාතු, පාරං රූපාරූපධාතු. ඔරං කාමරූපභවො, පාරං අරූපභවො. ඔරං අත්තභාවො, පාරං අත්තභාවසුඛූපකරණානි. එවමෙතස්මිං ඔරපාරෙ චතුත්ථමග්ගෙන ඡන්දරාගං පජහන්තො ‘‘ජහාති ඔරපාර’’න්ති වුච්චති. එත්ථ ච කිඤ්චාපි අනාගාමිනො කාමරාගස්ස පහීනත්තා ඉධත්තභාවාදීසු ඡන්දරාගො එව නත්ථි; අපිච ඛො පනස්ස තතියමග්ගාදීනං විය වණ්ණප්පකාසනත්ථං සබ්බමෙතං ඔරපාරභෙදං සඞ්ගහෙත්වා තත්ථ ඡන්දරාගප්පහානෙන ‘‘ජහාති ඔරපාර’’න්ති වුත්තං.

ඉදානි තස්සත්ථස්ස විභාවනත්ථාය උපමං ආහ ‘‘උරගො ජිණ්ණමිව තචං පුරාණ’’න්ති. තත්ථ උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, සප්පස්සෙතං අධිවචනං. සො දුවිධො – කාමරූපී ච අකාමරූපී ච. කාමරූපීපි දුවිධො – ජලජො ථලජො ච. ජලජො ජලෙ එව කාමරූපං ලභති, න ථලෙ, සඞ්ඛපාලජාතකෙ සඞ්ඛපාලනාගරාජා විය. ථලජො ථලෙ එව, න ජලෙ. සො ජජ්ජරභාවෙන ජිණ්ණං, චිරකාලතාය පුරාණඤ්චාති සඞ්ඛං ගතං. තචං ජහන්තො චතුබ්බිධෙන ජහාති – සජාතියං ඨිතො, ජිගුච්ඡන්තො, නිස්සාය, ථාමෙනාති. සජාති නාම සප්පජාති දීඝත්තභාවො. උරගා හි පඤ්චසු ඨානෙසු සජාතිං නාතිවත්තන්ති – උපපත්තියං, චුතියං, විස්සට්ඨනිද්දොක්කමනෙ, සමානජාතියා ¶ ¶ මෙථුනපටිසෙවනෙ, ජිණ්ණතචාපනයනෙ චාති. සප්පො හි යදා තචං ජහාති, තදා සජාතියංයෙව ඨත්වා ජහාති. සජාතියං ඨිතොපි ච ජිගුච්ඡන්තො ¶ ජහාති. ජිගුච්ඡන්තො නාම යදා උපඩ්ඪට්ඨානෙ මුත්තො හොති, උපඩ්ඪට්ඨානෙ අමුත්තො ඔලම්බති, තදා නං අට්ටීයන්තො ජහාති. එවං ජිගුච්ඡන්තොපි ච දණ්ඩන්තරං වා මූලන්තරං වා පාසාණන්තරං වා නිස්සාය ජහාති. නිස්සාය ජහන්තොපි ච ථාමං ජනෙත්වා, උස්සාහං කත්වා, වීරියෙන වඞ්කං නඞ්ගුට්ඨං කත්වා, පස්සසන්තොව ඵණං කරිත්වා ජහාති. එවං ජහිත්වා යෙනකාමං පක්කමති. එවමෙවං අයම්පි භික්ඛු ඔරපාරං ජහිතුකාමො චතුබ්බිධෙන ජහාති – සජාතියං ඨිතො, ජිගුච්ඡන්තො, නිස්සාය, ථාමෙනාති. සජාති නාම භික්ඛුනො ‘‘අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති (ම. නි. 2.351) වචනතො සීලං. තෙනෙවාහ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සප්පඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23; පෙටකො. 22). එවමෙතිස්සං සජාතියං ඨිතො භික්ඛු තං සකත්තභාවාදිභෙදං ඔරපාරං ජිණ්ණපුරාණතචමිව දුක්ඛං ජනෙන්තං තත්ථ තත්ථ ආදීනවදස්සනෙන ජිගුච්ඡන්තො කල්යාණමිත්තෙ නිස්සාය අධිමත්තවායාමසඞ්ඛාතං ථාමං ජනෙත්වා ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (අ. නි. 3.16; විභ. 519) වුත්තනයෙන රත්තින්දිවං ඡධා විභජිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො උරගො විය, වඞ්කං නඞ්ගුට්ඨං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උරගො විය පස්සසන්තො, අයම්පි අසිථිලපරක්කමතාය වායමන්තො උරගො විය ඵණං කරිත්වා, අයම්පි ඤාණවිප්ඵාරං ජනෙත්වා උරගොව තචං ඔරපාරං ජහාති. ජහිත්වා ච උරගො විය ඔහිතතචො යෙනකාමං අයම්පි ඔහිතභාරො අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුදිසං පක්කමතීති. තෙනාහ භගවා –

‘‘යො උප්පතිතං විනෙති කොධං, විසටං සප්පවිසංව ඔසධෙහි;

සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං, උරගො ජිණ්ණමිව තචං පුරාණ’’න්ති.

එවමෙසා ¶ භගවතා අරහත්තනිකූටෙන පඨමගාථා දෙසිතාති.

2. ඉදානි දුතියගාථාය අත්ථවණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො. තත්රාපි –

‘‘යෙන ¶ යත්ථ යදා යස්මා, වුත්තා ගාථා අයං ඉමං;

විධිං පකාසයිත්වාස්සා, කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති. –

අයමෙව මාතිකා. තතො පරඤ්ච සබ්බගාථාසු. අතිවිත්ථාරභයෙන පන ඉතො පභුති මාතිකං අනික්ඛිපිත්වා ¶ උප්පත්තිදස්සනනයෙනෙව තස්සා තස්සා අත්ථං දස්සෙන්තො අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමි. සෙය්යථිදං යො රාගමුදච්ඡිදා අසෙසන්ති අයං දුතියගාථා.

තස්සුප්පත්ති – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. තෙන ඛො පන සමයෙන ආයස්මතො සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකො අඤ්ඤතරො සුවණ්ණකාරපුත්තො ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතො. ථෙරො තස්ස ‘‘දහරානං අසුභං සප්පාය’’න්ති මන්ත්වා රාගවිඝාතත්ථං අසුභකම්මට්ඨානං අදාසි. තස්ස තස්මිං ආසෙවනමත්තම්පි චිත්තං න ලභති. සො ‘‘අනුපකාරං මමෙත’’න්ති ථෙරස්ස ආරොචෙසි. ථෙරො ‘‘දහරානමෙතං සප්පාය’’න්ති මන්ත්වා පුනපි තදෙවාචික්ඛි. එවං චත්තාරො මාසා අතීතා, සො කිඤ්චිමත්තම්පි විසෙසං න ලභති. තතො නං ථෙරො භගවතො සන්තිකං නෙසි. භගවා ‘‘අවිසයො, සාරිපුත්ත, තුය්හෙතස්ස සප්පායං ජානිතුං, බුද්ධවෙනෙය්යො එසො’’ති වත්වා පභස්සරවණ්ණං පදුමං ඉද්ධියා නිම්මිනිත්වා තස්ස හත්ථෙ පාදාසි – ‘‘හන්ද, භික්ඛු, ඉමං විහාරපච්ඡායායං වාලිකාතලෙ නාළෙන විජ්ඣිත්වා ඨපෙහි, අභිමුඛඤ්චස්ස පල්ලඞ්කෙන නිසීද ‘ලොහිතං ලොහිත’න්ති ආවජ්ජෙන්තො’’ති. අයං කිර පඤ්ච ජාතිසතානි සුවණ්ණකාරොව අහොසි. තෙනස්ස ‘‘ලොහිතකනිමිත්තං සප්පාය’’න්ති ඤත්වා භගවා ලොහිතකකම්මට්ඨානං අදාසි. සො තථා කත්වා මුහුත්තෙනෙව යථාක්කමං ¶ තත්ථ චත්තාරිපි ඣානානි අධිගන්ත්වා අනුලොමපටිලොමාදිනා නයෙන ඣානකීළං ආරභි. අථ භගවා ‘තං පදුමං මිලායතූ’ති අධිට්ඨාසි. සො ඣානා වුට්ඨිතො තං මිලාතං කාළවණ්ණං දිස්වා ‘‘පභස්සරරූපං ජරාය පරිමද්දිත’’න්ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තතො නං අජ්ඣත්තම්පි උපසංහරි. තතො ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති තයොපි භවෙ ආදිත්තෙ විය පස්සි. එවං පස්සතො චස්සාවිදූරෙ පදුමස්සරො අත්ථි. තත්ථ දාරකා ඔරොහිත්වා පදුමානි භඤ්ජිත්වා භඤ්ජිත්වා රාසිං කරොන්ති. තස්ස තානි උදකෙ පදුමානි නළවනෙ අග්ගිජාලා විය ඛායිංසු, පත්තානි පතන්තානි පපාතං පවිසන්තානි විය ඛායිංසු, ථලෙ නික්ඛිත්තපදුමානං අග්ගානි මිලාතානි අග්ගිඩඩ්ඪානි විය ¶ ඛායිංසු. අථස්ස තදනුසාරෙන සබ්බධම්මෙ උපනිජ්ඣායතො භිය්යොසොමත්තාය තයො භවා ආදිත්තමිව අගාරං අප්පටිසරණා හුත්වා උපට්ඨහිංසු. තතො භගවා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව තස්ස භික්ඛුනො උපරි සරීරාභං මුඤ්චි. සා චස්ස මුඛංයෙව අජ්ඣොත්ථරි. තතො සො ‘‘කිමෙත’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො භගවන්තං ආගන්ත්වා සමීපෙ ඨිතමිව දිස්වා උට්ඨායාසනා අඤ්ජලිං පණාමෙසි. අථස්ස භගවා සප්පායං විදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තො ඉමං ඔභාසගාථං අභාසි ‘‘යො රාගමුදච්ඡිදා අසෙස’’න්ති.

තත්ථ රඤ්ජනවසෙන රාගො, පඤ්චකාමගුණරාගස්සෙතං අධිවචනං. උදච්ඡිදාති උච්ඡින්දති, භඤ්ජති ¶ , විනාසෙති. අතීතකාලිකානම්පි හි ඡන්දසි වත්තමානවචනං අක්ඛරචින්තකා ඉච්ඡන්ති. අසෙසන්ති සානුසයං. භිසපුප්ඵංව සරොරුහන්ති සරෙ විරූළ්හං පදුමපුප්ඵං විය. විගය්හාති ඔගය්හ, පවිසිත්වාති අත්ථො. සෙසං පුබ්බසදිසමෙව. කිං වුත්තං හොති? යථා නාම එතෙ දාරකා සරං ඔරුය්හ භිසපුප්ඵං සරොරුහං ඡින්දන්ති, එවමෙවං යො භික්ඛු ඉමං තෙධාතුකලොකසන්නිවාසං ඔගය්හ –

‘‘නත්ථි රාගසමො අග්ගි’’; (ධ. ප. 202);

‘‘කාමරාගෙන ¶ දය්හාමි, චිත්තං මෙ පරිදය්හති’’; (සං. නි. 1.212);

‘‘යෙ රාගරත්තානුපතන්ති සොතං, සයං කතං මක්කටකොව ජාලං’’. (ධ. ප. 347);

‘‘රත්තො ඛො, ආවුසො, රාගෙන අභිභූතො පරියාදින්නචිත්තො පාණම්පි හනතී’’ති (අ. නි. 3.56, 72) –

එවමාදිනයමනුගන්ත්වා රාගාදීනවපච්චවෙක්ඛණෙන යථාවුත්තප්පකාරෙහි සීලසංවරාදීහි සංවරෙහි සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකෙසු වත්ථූසු අසුභසඤ්ඤාය ච ථොකං ථොකං රාගං සමුච්ඡින්දන්තො අනාගාමිමග්ගෙන අවසෙසං අරහත්තමග්ගෙන ච තතො අනවසෙසම්පි උච්ඡින්දති පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙනෙව සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං උරගො ජිණ්ණමිව තචං පුරාණන්ති. එවමෙසා භගවතා අරහත්තනිකූටෙන ගාථා දෙසිතා. දෙසනාපරියොසානෙ ච සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතොති.

3. යො ¶ තණ්හමුදච්ඡිදාති කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති. අඤ්ඤතරො භික්ඛු ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ විහරන්තො තණ්හාවසෙන අකුසලවිතක්කං විතක්කෙති. භගවා තස්සජ්ඣාසයං විදිත්වා ඉමං ඔභාසගාථමභාසි.

තත්ථ තස්සතීති තණ්හා. විසයෙහි තිත්තිං න උපෙතීති අත්ථො. කාමභවවිභවතණ්හානමෙතං අධිවචනං. සරිතන්ති ගතං පවත්තං, යාව භවග්ගා අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතන්ති වුත්තං හොති. සීඝසරන්ති සීඝගාමිනිං, සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකං ආදීනවං අගණෙත්වා මුහුත්තෙනෙව පරචක්කවාළම්පි ¶ භවග්ගම්පි සම්පාපුණිතුං සමත්ථන්ති වුත්තං හොති. එවමෙතං සරිතං සීඝසරං සබ්බප්පකාරම්පි තණ්හං –

‘‘උපරිවිසාලා දුප්පූරා, ඉච්ඡා විසටගාමිනී;

යෙ ච තං අනුගිජ්ඣන්ති, තෙ හොන්ති චක්කධාරිනො’’ති.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107);

‘‘ඌනො ¶ ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසොති ඛො, මහාරාජා’’ති (ම. නි. 2.305) ච –

එවමාදීනවපච්චවෙක්ඛණෙන වුත්තප්පකාරෙහි සීලසංවරාදීහි ච යො ථොකං ථොකං විසොසයිත්වා අරහත්තමග්ගෙන අසෙසං උච්ඡිජ්ජති, සො භික්ඛු තස්මිංයෙව ඛණෙ සබ්බප්පකාරම්පි ජහාති ඔරපාරන්ති. දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතොති.

4. යො මානමුදබ්බධීති කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති. අඤ්ඤතරො භික්ඛු ගඞ්ගාය තීරෙ විහරන්තො ගිම්හකාලෙ අප්පොදකෙ සොතෙ කතං නළසෙතුං පච්ඡා ආගතෙන මහොඝෙන වුය්හමානං දිස්වා ‘‘අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’ති සංවිග්ගො අට්ඨාසි. තස්සජ්ඣාසයං විදිත්වා භගවා ඉමං ඔභාසගාථං අභාසි.

තත්ථ ¶ මානොති ජාතිආදිවත්ථුකො චෙතසො උණ්ණාමො. සො ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘සදිසොහමස්මී’’ති මානො, ‘‘හීනොහමස්මී’’ති මානොති එවං තිවිධො හොති. පුන ‘‘සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මීති, සෙය්යස්ස සදිසො, සෙය්යස්ස හීනො, සදිසස්ස සෙය්යො, සදිසස්ස සදිසො, සදිසස්ස හීනො, හීනස්ස සෙය්යො, හීනස්ස සදිසො, හීනස්ස හීනොහමස්මී’’ති මානොති එවං නවවිධො හොති. තං සබ්බප්පකාරම්පි මානං –

‘‘යෙන මානෙන මත්තාසෙ, සත්තා ගච්ඡන්ති දුග්ගති’’න්ති. (ඉතිවු. 6) –

ආදිනා ¶ නයෙන තත්ථ ආදීනවපච්චවෙක්ඛණෙන වුත්තප්පකාරෙහි සීලසංවරාදීහි ච යො ථොකං ථොකං වධෙන්තො කිලෙසානං අබලදුබ්බලත්තා නළසෙතුසදිසං ලොකුත්තරධම්මානං අතිබලත්තා මහොඝසදිසෙන අරහත්තමග්ගෙන අසෙසං උදබ්බධි, අනවසෙසප්පහානවසෙන උච්ඡින්දන්තො වධෙතීති වුත්තං හොති. සො භික්ඛු තස්මිංයෙව ඛණෙ සබ්බප්පකාරම්පි ජහාති ඔරපාරන්ති. දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතොති.

5. ති කා උප්පත්ති? ඉමිස්සා ගාථාය ඉතො පරානඤ්ච ද්වාදසන්නං එකායෙව උප්පත්ති. එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරො ¶ බ්රාහ්මණො අත්තනො ධීතුයා වාරෙය්යෙ පච්චුපට්ඨිතෙ චින්තෙසි – ‘‘කෙනචි වසලෙන අපරිභුත්තපුබ්බෙහි පුප්ඵෙහි දාරිකං අලඞ්කරිත්වා පතිකුලං පෙසෙස්සාමී’’ති. සො සන්තරබාහිරං සාවත්ථිං විචිනන්තො කිඤ්චි තිණපුප්ඵම්පි අපරිභුත්තපුබ්බං නාද්දස. අථ සම්බහුලෙ ධුත්තකජාතිකෙ බ්රාහ්මණදාරකෙ සන්නිපතිතෙ දිස්වා ‘‘එතෙ පුච්ඡිස්සාමි, අවස්සං සම්බහුලෙසු කොචි ජානිස්සතී’’ති උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි. තෙ තං බ්රාහ්මණං උප්පණ්ඩෙන්තා ආහංසු – ‘‘උදුම්බරපුප්ඵං නාම, බ්රාහ්මණ, ලොකෙ න කෙනචි පරිභුත්තපුබ්බං. තෙන ධීතරං අලඞ්කරිත්වා දෙහී’’ති. සො දුතියදිවසෙ කාලස්සෙව වුට්ඨාය භත්තවිස්සග්ගං කත්වා අචිරවතියා නදියා තීරෙ උදුම්බරවනං ගන්ත්වා එකමෙකං රුක්ඛං විචිනන්තො පුප්ඵස්ස වණ්ටමත්තම්පි නාද්දස. අථ වීතිවත්තෙ මජ්ඣන්හිකෙ දුතියතීරං අගමාසි. තත්ථ ච අඤ්ඤතරො භික්ඛු අඤ්ඤතරස්මිං මනුඤ්ඤෙ රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසින්නො කම්මට්ඨානං ¶ මනසි කරොති. සො තත්ථ උපසඞ්කමිත්වා අමනසිකරිත්වා, සකිං නිසීදිත්වා, සකිං උක්කුටිකො හුත්වා, සකිං ඨත්වා, තං රුක්ඛං සබ්බසාඛාවිටපපත්තන්තරෙසු විචිනන්තො කිලමති. තතො නං සො භික්ඛු ආහ – ‘‘බ්රාහ්මණ, කිං මග්ගසී’’ති? ‘‘උදුම්බරපුප්ඵං, භො’’ති. ‘‘උදුම්බරපුප්ඵං නාම, බ්රාහ්මණ, ලොකෙ නත්ථි, මුසා එතං වචනං, මා කිලමා’’ති. අථ භගවා තස්ස භික්ඛුනො අජ්ඣාසයං විදිත්වා ඔභාසං මුඤ්චිත්වා සමුප්පන්නසමන්නාහාරබහුමානස්ස ඉමා ඔභාසගාථායො අභාසි ‘‘යො නාජ්ඣගමා භවෙසු සාර’’න්ති සබ්බා වත්තබ්බා.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව නාජ්ඣගමාති නාධිගච්ඡි, නාධිගච්ඡති වා. භවෙසූති කාමරූපාරූපසඤ්ඤීඅසඤ්ඤීනෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීඑකවොකාරචතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවෙසු. සාරන්ති නිච්චභාවං අත්තභාවං වා. විචිනන්ති පඤ්ඤාය ගවෙසන්තො. පුප්ඵමිව උදුම්බරෙසූති යථා උදුම්බරරුක්ඛෙසු ¶ පුප්ඵං විචිනන්තො එස බ්රාහ්මණො නාජ්ඣගමා, එවං යො යොගාවචරොපි පඤ්ඤාය විචිනන්තො සබ්බභවෙසු කිඤ්චි සාරං නාජ්ඣගමා. සො අසාරකට්ඨෙන තෙ ධම්මෙ අනිච්චතො අනත්තතො ච විපස්සන්තො අනුපුබ්බෙන ලොකුත්තරධම්මෙ අධිගච්ඡන්තො ජහාති ඔරපාරං උරගො ජිණ්ණමිව ¶ තචං පුරාණන්ති අයමත්ථො යොජනා ච. අවසෙසගාථාසු පනස්ස යොජනං අවත්වා විසෙසත්ථමත්තමෙව වක්ඛාම.

ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තො’’ති. (උදා. 20) –

‘‘නදීතීරෙසු සණ්ඨානෙ, සභාසු රථියාසු ච;

ජනා සඞ්ගම්ම මන්තෙන්ති, මඤ්ච තඤ්ච කිමන්තර’’න්ති. (සං. නි. 1.228);

‘‘අප්පමත්තකෙන විසෙසාධිගමෙන අන්තරා වොසානමාපාදි’’ (අ. නි. 10.84);

‘‘අනත්ථජනනො කොධො, කොධො චිත්තප්පකොපනො;

භයමන්තරතො ජාතං, තං ජනො නාවබුජ්ඣතී’’ති. (අ. නි. 7.64; ඉතිවු. 88) –

එවං ¶ කාරණවෙමජ්ඣචිත්තාදීසු සම්බහුලෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. ඉධ පන චිත්තෙ. තතො යස්සන්තරතො න සන්ති කොපාති තතියමග්ගෙන සමූහතත්තා යස්ස චිත්තෙ න සන්ති කොපාති අත්ථො. යස්මා පන භවොති සම්පත්ති, විභවොති විපත්ති. තථා භවොති වුද්ධි, විභවොති හානි. භවොති සස්සතො, විභවොති උච්ඡෙදො. භවොති පුඤ්ඤං, විභවොති පාපං. විභවො අභවොති ච අත්ථතො එකමෙව. තස්මා ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තොති එත්ථ යා එසා සම්පත්තිවිපත්තිවුඩ්ඪිහානිසස්සතුච්ඡෙදපුඤ්ඤපාපවසෙන ඉති අනෙකප්පකාරා භවාභවතා වුච්චති. චතූහිපි මග්ගෙහි යථාසම්භවං තෙන තෙන නයෙන තං ඉතිභවාභවතඤ්ච වීතිවත්තොති එවමත්ථො ඤාතබ්බො.

7. යස්ස ¶ විතක්කාති එත්ථ පන යස්ස භික්ඛුනො තයො කාමබ්යාපාදවිහිංසාවිතක්කා, තයො ඤාතිජනපදාමරවිතක්කා, තයො පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තලාභසක්කාරසිලොකඅනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තවිතක්කාති එතෙ නව විතක්කා සමන්තභද්දකෙ වුත්තනයෙන තත්ථ තත්ථ ආදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා ¶ පටිපක්ඛවවත්ථානෙන තස්ස තස්ස පහානසමත්ථෙහි තීහි හෙට්ඨිමමග්ගෙහි ච විධූපිතා භුසං ධූපිතා සන්තාපිතා දඩ්ඪාති අත්ථො. එවං විධූපෙත්වා ච අජ්ඣත්තං සුවිකප්පිතා අසෙසා, නියකජ්ඣත්තභූතෙ අත්තනො ඛන්ධසන්තානෙ අජ්ඣත්තජ්ඣත්තභූතෙ චිත්තෙ ච යථා න පුන සම්භවන්ති, එවං අරහත්තමග්ගෙන අසෙසා ඡින්නා. ඡින්නඤ්හි කප්පිතන්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘කප්පිතකෙසමස්සූ’’ති (සං. නි. 1.122; 4.365). එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

8. ඉදානි යො නාච්චසාරීති එත්ථ යො නාච්චසාරීති යො නාතිධාවි. න පච්චසාරීති න ඔහීයි. කිං වුත්තං හොති? අච්චාරද්ධවීරියෙන හි උද්ධච්චෙ පතන්තො අච්චාසරති, අතිසිථිලෙන කොසජ්ජෙ පතන්තො පච්චාසරති. තථා භවතණ්හාය අත්තානං කිලමෙන්තො අච්චාසරති, කාමතණ්හාය කාමසුඛමනුයුඤ්ජන්තො පච්චාසරති. සස්සතදිට්ඨියා අච්චාසරති, උච්ඡෙදදිට්ඨියා පච්චාසරති. අතීතං අනුසොචන්තො අච්චාසරති, අනාගත පටිකඞ්ඛන්තො පච්චාසරති. පුබ්බන්තානුදිට්ඨියා අච්චාසරති, අපරන්තානුදිට්ඨියා පච්චාසරති. තස්මා යො එතෙ උභො අන්තෙ වජ්ජෙත්වා මජ්ඣිමං පටිපදං පටිපජ්ජන්තො නාච්චසාරී න පච්චසාරීති එවං වුත්තං හොති. සබ්බං ¶ අච්චගමා ඉමං පපඤ්චන්ති තාය ච පන අරහත්තමග්ගවොසානාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය සබ්බං ඉමං වෙදනාසඤ්ඤාවිතක්කප්පභවං තණ්හාමානදිට්ඨිසඞ්ඛාතං තිවිධං පපඤ්චං අච්චගමා අතික්කන්තො, සමතික්කන්තොති අත්ථො.

9. තදනන්තරගාථාය පන සබ්බං විතථමිදන්ති ඤත්වා ලොකෙති අයමෙව විසෙසො. තස්සත්ථො – සබ්බන්ති අනවසෙසං, සකලමනූනන්ති ¶ වුත්තං හොති. එවං සන්තෙපි පන විපස්සනුපගං ලොකියඛන්ධායතනධාතුප්පභෙදං සඞ්ඛතමෙව ඉධාධිප්පෙතං. විතථන්ති විගතතථභාවං. නිච්චන්ති වා සුඛන්ති වා සුභන්ති වා අත්තාති වා යථා යථා කිලෙසවසෙන බාලජනෙහි ගය්හති, තථාතථාභාවතො විතථන්ති වුත්තං හොති. ඉදන්ති තමෙව සබ්බං පච්චක්ඛභාවෙන දස්සෙන්තො ආහ. ඤත්වාති මග්ගපඤ්ඤාය ජානිත්වා, තඤ්ච පන අසම්මොහතො, න විසයතො. ලොකෙති ඔකාසලොකෙ සබ්බං ඛන්ධාදිභෙදං ධම්මජාතං ‘‘විතථමිද’’න්ති ඤත්වාති සම්බන්ධො.

10-13. ඉදානි ඉතො පරාසු චතූසු ගාථාසු වීතලොභො වීතරාගො වීතදොසො වීතමොහොති එතෙ විසෙසා. එත්ථ ලුබ්භනවසෙන ලොභො. සබ්බසඞ්ගාහිකමෙතං පඨමස්ස අකුසලමූලස්ස අධිවචනං, විසමලොභස්ස වා. යො සො ‘‘අප්පෙකදා මාතුමත්තීසුපි ලොභධම්මා උප්පජ්ජන්ති, භගිනිමත්තීසුපි ලොභධම්මා උප්පජ්ජන්ති, ධීතුමත්තීසුපි ලොභධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති (සං. නි. 4.127) එවං වුත්තො. රජ්ජනවසෙන රාගො, පඤ්චකාමගුණරාගස්සෙතං අධිවචනං. දුස්සනවසෙන ¶ දොසො, පුබ්බෙ වුත්තකොධස්සෙතං අධිවචනං. මුය්හනවසෙන මොහො, චතූසු අරියසච්චෙසු අඤ්ඤාණස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ යස්මා අයං භික්ඛු ලොභං ජිගුච්ඡන්තො විපස්සනං ආරභි ‘‘කුදාස්සු නාමාහං ලොභං විනෙත්වා විගතලොභො විහරෙය්ය’’න්ති, තස්මා තස්ස ලොභප්පහානූපායං සබ්බසඞ්ඛාරානං විතථභාවදස්සනං ලොභප්පහානානිසංසඤ්ච ඔරපාරප්පහානං දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ. එස නයො ඉතො පරාසුපි. කෙචි පනාහු – ‘‘යථාවුත්තෙනෙව නයෙන එතෙ ධම්මෙ ජිගුච්ඡිත්වා විපස්සනමාරද්ධස්ස තස්ස ¶ තස්ස භික්ඛුනො එකමෙකාව එත්ථ ගාථා වුත්තා’’ති. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං. එස නයො ඉතො පරාසු චතූසු ගාථාසු.

14. අයං ¶ පනෙත්ථ අත්ථවණ්ණනා – අප්පහීනට්ඨෙන සන්තානෙ සයන්තීති අනුසයා කාමරාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාභවරාගාවිජ්ජානං එතං අධිවචනං. සම්පයුත්තධම්මානං අත්තනො ආකාරානුවිධානට්ඨෙන මූලා; අඛෙමට්ඨෙන අකුසලා; ධම්මානං පතිට්ඨාභූතාතිපි මූලා; සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකට්ඨෙන අකුසලා; උභයම්පෙතං ලොභදොසමොහානං අධිවචනං. තෙ හි ‘‘ලොභො, භික්ඛවෙ, අකුසලඤ්ච අකුසලමූලඤ්චා’’තිආදිනා නයෙන එවං නිද්දිට්ඨා. එවමෙතෙ අනුසයා තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනත්තා යස්ස කෙචි න සන්ති, එතෙ ච අකුසලමූලා තථෙව සමූහතාසෙ, සමූහතා ඉච්චෙව අත්ථො. පච්චත්තබහුවචනස්ස හි සෙ-කාරාගමං ඉච්ඡන්ති සද්දලක්ඛණකොවිදා. අට්ඨකථාචරියා පන ‘‘සෙති නිපාතො’’ති වණ්ණයන්ති. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං. එත්ථ පන ‘‘කිඤ්චාපි සො එවංවිධො භික්ඛු ඛීණාසවො හොති, ඛීණාසවො ච නෙව ආදියති, න පජහති, පජහිත්වා ඨිතො’’ති වුත්තො. තථාපි වත්තමානසමීපෙ වත්තමානවචනලක්ඛණෙන ‘‘ජහාති ඔරපාර’’න්ති වුච්චති. අථ වා අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තො අත්තනො අජ්ඣත්තිකබාහිරායතනසඞ්ඛාතං ජහාති ඔරපාරන්ති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ කිලෙසපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියා චාති ද්විධා අනුසයානං අභාවො වෙදිතබ්බො. කිලෙසපටිපාටියා හි කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තතියමග්ගෙන අභාවො හොති, මානානුසයස්ස චතුත්ථමග්ගෙන, දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං පඨමමග්ගෙන, භවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං චතුත්ථමග්ගෙනෙව. මග්ගපටිපාටියා ¶ පන පඨමමග්ගෙන දිට්ඨානුසයවිචිකිච්ඡානුසයානං අභාවො හොති. දුතියමග්ගෙන කාමරාගානුසයපටිඝානුසයානං තනුභාවො, තතියමග්ගෙන සබ්බසො අභාවො, චතුත්ථමග්ගෙන මානානුසයභවරාගානුසයාවිජ්ජානුසයානං අභාවො හොති. තත්ථ යස්මා න සබ්බෙ අනුසයා අකුසලමූලා; කාමරාගභවරාගානුසයා එව හි ලොභාකුසලමූලෙන සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පටිඝානුසයාවිජ්ජානුසයා ච ‘‘දොසො අකුසලමූලං, මොහො අකුසලමූලං’’ ඉච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡන්ති, දිට්ඨිමානවිචිකිච්ඡානුසයා ¶ පන න කිඤ්චි අකුසලමූලං හොන්ති, යස්මා වා අනුසයාභාවවසෙන ච අකුසලමූලසමුග්ඝාතවසෙන ච කිලෙසප්පහානං පට්ඨපෙසි, තස්මා –

‘‘යස්සානුසයා ¶ න සන්ති කෙචි, මූලා ච අකුසලා සමූහතාසෙ’’. –

15. යස්ස දරථජාති එත්ථ පන පඨමුප්පන්නා කිලෙසා පරිළාහට්ඨෙන දරථා නාම, අපරාපරුප්පන්නා පන තෙහි දරථෙහි ජාතත්තා දරථජා නාම. ඔරන්ති සක්කායො වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඔරිමං තීරන්ති ඛො, භික්ඛු, සක්කායස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.238). ආගමනායාති උප්පත්තියා. පච්චයාසෙති පච්චයා එව. කිං වුත්තං හොති? යස්ස පන උපාදානක්ඛන්ධග්ගහණාය පච්චයභූතා අරියමග්ගෙන පහීනත්තා, කෙචි දරථජවෙවචනා කිලෙසා න සන්ති, පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරන්ති.

16. යස්ස වනථජාති එත්ථපි දරථජා විය වනථජා වෙදිතබ්බා. වචනත්ථෙ පන අයං විසෙසො – වනුතෙ, වනොතීති වා වනං යාචති සෙවති භජතීති අත්ථො. තණ්හායෙතං අධිවචනං. සා හි විසයානං පත්ථනතො සෙවනතො ච ‘‘වන’’න්ති වුච්චති. තං පරියුට්ඨානවසෙන වනං ථරති තනොතීති වනථො, තණ්හානුසයස්සෙතං අධිවචනං. වනථා ජාතාති වනථජාති. කෙචි පනාහු ‘‘සබ්බෙපි කිලෙසා ගහනට්ඨෙන වනථොති වුච්චන්ති, අපරාපරුප්පන්නා පන වනථජා’’ති. අයමෙව ¶ චෙත්ථ උරගසුත්තෙ අත්ථො අධිප්පෙතො, ඉතරො පන ධම්මපදගාථායං. විනිබන්ධාය භවායාති භවවිනිබන්ධාය. අථ වා චිත්තස්ස විසයෙසු විනිබන්ධාය ආයතිං උප්පත්තියා චාති අත්ථො. හෙතුයෙව හෙතුකප්පා.

17. යො නීවරණෙති එත්ථ නීවරණාති චිත්තං, හිතපටිපත්තිං වා නීවරන්තීති නීවරණා, පටිච්ඡාදෙන්තීති අත්ථො. පහායාති ඡඩ්ඩෙත්වා. පඤ්චාති තෙසං සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදො. ඊඝාභාවතො අනීඝො. කථංකථාය තිණ්ණත්තා තිණ්ණකථංකථො. විගතසල්ලත්තා විසල්ලො. කිං වුත්තං හොති? යො භික්ඛු කාමච්ඡන්දාදීනි පඤ්ච නීවරණානි සමන්තභද්දකෙ වුත්තනයෙන සාමඤ්ඤතො විසෙසතො ච නීවරණෙසු ආදීනවං දිස්වා තෙන තෙන මග්ගෙන පහාය තෙසඤ්ච පහීනත්තා එව කිලෙසදුක්ඛසඞ්ඛාතස්ස ඊඝස්සාභාවෙන ¶ අනීඝො, ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) නයෙන පවත්තාය කථංකථාය තිණ්ණත්තා තිණ්ණකථංකථො ¶ , ‘‘තත්ථ කතමෙ පඤ්ච සල්ලා? රාගසල්ලො, දොසසල්ලො, මොහසල්ලො, මානසල්ලො, දිට්ඨිසල්ලො’’ති වුත්තානං පඤ්චන්නං සල්ලානං විගතත්තා විසල්ලො. සො භික්ඛු පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ජහාති ඔරපාරන්ති.

අත්රාපි ච කිලෙසපටිපාටියා මග්ගපටිපාටියා චාති ද්විධා එව නීවරණප්පහානං වෙදිතබ්බං. කිලෙසපටිපාටියා හි කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස බ්යාපාදනීවරණස්ස ච තතියමග්ගෙන පහානං හොති, ථිනමිද්ධනීවරණස්ස උද්ධච්චනීවරණස්ස ච චතුත්ථමග්ගෙන. ‘‘අකතං වත මෙ කුසල’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.248; නෙත්ති. 120) නයෙන පවත්තස්ස විප්පටිසාරසඞ්ඛාතස්ස කුක්කුච්චනීවරණස්ස විචිකිච්ඡානීවරණස්ස ¶ ච පඨමමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා පන කුක්කුච්චනීවරණස්ස විචිකිච්ඡානීවරණස්ස ච පඨමමග්ගෙන පහානං හොති, කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස බ්යාපාදනීවරණස්ස ච දුතියමග්ගෙන තනුභාවො හොති, තතියෙන අනවසෙසප්පහානං. ථිනමිද්ධනීවරණස්ස උද්ධච්චනීවරණස්ස ච චතුත්ථමග්ගෙන පහානං හොතීති. එවං –

‘‘යො නීවරණෙ පහාය පඤ්ච, අනීඝො තිණ්ණකථංකථො විසල්ලො;

සො භික්ඛු ජහාති ඔරපාරං, උරගො ජිණ්ණමිවත්තචං පුරාණ’’න්ති. –

අරහත්තනිකූටෙනෙව භගවා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො. ‘‘එකච්චෙ යෙන යෙන තෙසං භික්ඛූනං යා යා ගාථා දෙසිතා, තෙන තෙන තස්සා තස්සා ගාථාය පරියොසානෙ සො සො භික්ඛු අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො’’ති වදන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය උරගසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

18. පක්කොදනොති ¶ ¶ ධනියසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති. තෙන සමයෙන ධනියො ගොපො මහීතීරෙ පටිවසති. තස්සායං පුබ්බයොගො – කස්සපස්ස භගවතො පාවචනෙ දිබ්බමානෙ වීසති වස්සසහස්සානි දිවසෙ දිවසෙ සඞ්ඝස්ස වීසති සලාකභත්තානි අදාසි. සො තතො චුතො දෙවෙසු උප්පන්නො. එවං දෙවලොකෙ එකං බුද්ධන්තරං ඛෙපෙත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ විදෙහරට්ඨමජ්ඣෙ පබ්බතරට්ඨං නාම අත්ථි තත්ථ ධම්මකොරණ්ඩං නාම නගරං, තස්මිං නගරෙ සෙට්ඨිපුත්තො හුත්වා අභිනිබ්බත්තො, ගොයූථං නිස්සාය ජීවති. තස්ස හි තිංසමත්තානි ගොසහස්සානි හොන්ති, සත්තවීසසහස්සා ගාවො ඛීරං දුය්හන්ති. ගොපා නාම නිබද්ධවාසිනො න හොන්ති. වස්සිකෙ චත්තාරොමාසෙ ථලෙ වසන්ති, අවසෙසෙ අට්ඨමාසෙ යත්ථ තිණොදකං සුඛං ලබ්භති, තත්ථ වසන්ති. තඤ්ච නදීතීරං වා ජාතස්සරතීරං වා හොති. අථායම්පි වස්සකාලෙ අත්තනො වසිතගාමතො නික්ඛමිත්වා ¶ ගුන්නං ඵාසුවිහාරත්ථාය ඔකාසං ගවෙසන්තො මහාමහී භිජ්ජිත්වා එකතො කාලමහී එකතො මහාමහිච්චෙව සඞ්ඛං ගන්ත්වා සන්දමානා පුන සමුද්දසමීපෙ සමාගන්ත්වා පවත්තා. යං ඔකාසං අන්තරදීපං අකාසි, තං පවිසිත්වා වච්ඡානං සාලං අත්තනො ච නිවෙසනං මාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. තස්ස සත්ත පුත්තා, සත්ත ධීතරො, සත්ත සුණිසා, අනෙකෙ ච කම්මකාරා හොන්ති. ගොපා නාම වස්සනිමිත්තං ජානන්ති. යදා සකුණිකා කුලාවකානි රුක්ඛග්ගෙ කරොන්ති, කක්කටකා උදකසමීපෙ ද්වාරං පිදහිත්වා ථලසමීපද්වාරෙන වළඤ්ජෙන්ති, තදා සුවුට්ඨිකා භවිස්සතීති ගණ්හන්ති. යදා පන සකුණිකා කුලාවකානි නීචට්ඨානෙ උදකපිට්ඨෙ කරොන්ති, කක්කටකා ථලසමීපෙ ද්වාරං පිදහිත්වා උදකසමීපද්වාරෙන වළඤ්ජෙන්ති, තදා දුබ්බුට්ඨිකා භවිස්සතීති ගණ්හන්ති.

අථ සො ධනියො සුවුට්ඨිකනිමිත්තානි උපසල්ලක්ඛෙත්වා උපකට්ඨෙ වස්සකාලෙ අන්තරදීපා නික්ඛමිත්වා මහාමහියා පරතීරෙ සත්තසත්තාහම්පි දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන අනජ්ඣොත්ථරණොකාසෙ අත්තනො වසනොකාසං කත්වා සමන්තා පරික්ඛිපිත්වා, වච්ඡසාලායො මාපෙත්වා, තත්ථ නිවාසං කප්පෙසි. අථස්ස දාරුතිණාදිසඞ්ගහෙ කතෙ සබ්බෙසු පුත්තදාරකම්මකරපොරිසෙසු ¶ සමානියෙසු ජාතෙසු නානප්පකාරෙ ඛජ්ජභොජ්ජෙ පටියත්තෙ සමන්තා චතුද්දිසා මෙඝමණ්ඩලානි උට්ඨහිංසු. සො ධෙනුයො දුහාපෙත්වා ¶ , වච්ඡසාලාසු වච්ඡෙ සණ්ඨාපෙත්වා, ගුන්නං චතුද්දිසා ධූමං කාරාපෙත්වා, සබ්බපරිජනං භොජාපෙත්වා, සබ්බකිච්චානි කාරාපෙත්වා තත්ථ තත්ථ දීපෙ උජ්ජාලාපෙත්වා, සයං ඛීරෙන භත්තං භුඤ්ජිත්වා, මහාසයනෙ සයන්තො අත්තනො සිරිසම්පත්තිං දිස්වා, තුට්ඨචිත්තො හුත්වා, අපරදිසාය මෙඝත්ථනිතසද්දං සුත්වා නිපන්නො ඉමං උදානං උදානෙසි ‘‘පක්කොදනො දුද්ධඛීරොහමස්මී’’ති.

තත්රායං අත්ථවණ්ණනා – පක්කොදනොති සිද්ධභත්තො. දුද්ධඛීරොති ගාවො දුහිත්වා ගහිතඛීරො. අහන්ති අත්තානං නිදස්සෙති ¶ , අස්මීති අත්තනො තථාභාවං. පක්කොදනො දුද්ධඛීරො ච අහමස්මි භවාමීති අත්ථො. ඉතීති එවමාහාති අත්ථො. නිද්දෙසෙ පන ‘‘ඉතීති පදසන්ධි, පදසංසග්ගො, පදපාරිපූරි, අක්ඛරසමවායො බ්යඤ්ජනසිලිට්ඨතා පදානුපුබ්බතාමෙත’’න්ති (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 1) එවමස්ස අත්ථො වණ්ණිතො. සොපි ඉදමෙව සන්ධායාති වෙදිතබ්බො. යං යං හි පදං පුබ්බපදෙන වුත්තං, තස්ස තස්ස එවමාහාති එතමත්ථං පකාසෙන්තොයෙව ඉතිසද්දො පච්ඡිමෙන පදෙන මෙත්තෙය්යො ඉති වා භගවා ඉති වා එවමාදිනා පදසන්ධි හොති, නාඤ්ඤථා.

ධනියො ගොපොති තස්ස සෙට්ඨිපුත්තස්ස නාමසමොධානං. සො හි යානිමානි ථාවරාදීනි පඤ්ච ධනානි, තෙසු ඨපෙත්වා දානසීලාදිඅනුගාමිකධනං, ඛෙත්තවත්ථු-ආරාමාදිතො ථාවරධනතොපි, ගවස්සාදිතො ජඞ්ගමධනතොපි හිරඤ්ඤසුවණ්ණාදිතො සංහාරිමධනතොපි, සිප්පායතනාදිතො අඞ්ගසමධනතොපි යං තං ලොකස්ස පඤ්චගොරසානුප්පදානෙන බහූපකාරං තං සන්ධාය ‘‘නත්ථි ගොසමිතං ධන’’න්ති (සං. නි. 1.13; නෙත්ති. 123) එවං විසෙසිතං ගොධනං, තෙන සමන්නාගතත්තා ධනියො, ගුන්නං පාලනතො ගොපො. යො හි අත්තනො ගාවො පාලෙති, සො ‘‘ගොපො’’ති වුච්චති. යො පරෙසං වෙතනෙන භටො හුත්වා, සො ගොපාලකො. අයං පන අත්තනොයෙව, තෙන ගොපොති වුත්තො.

අනුතීරෙති ¶ තීරස්ස සමීපෙ. මහියාති මහාමහීනාමිකාය නදියා. සමානෙන අනුකූලවත්තිනා පරිජනෙන සද්ධිං වාසො යස්ස සො සමානවාසො, අයඤ්ච තථාවිධො. තෙනාහ ‘‘සමානවාසො’’ති. ඡන්නාති තිණපණ්ණච්ඡදනෙහි අනොවස්සකා කතා. කුටීති වසනඝරස්සෙතං අධිවචනං. ආහිතොති ආභතො, ජාලිතො වා. ගිනීති අග්ගි. තෙසු තෙසු ඨානෙසු අග්ගි ‘‘ගිනී’’ති වොහරීයති. අථ චෙ පත්ථයසීති ඉදානි යදි ඉච්ඡසීති වුත්තං හොති. පවස්සාති සිඤ්ච, පග්ඝර, උදකං මුඤ්චාති අත්ථො. දෙවාති මෙඝං ආලපති. අයං තාවෙත්ථ පදවණ්ණනා.

අයං ¶ පන අත්ථවණ්ණනා – එවමයං ධනියො ගොපො අත්තනො සයනඝරෙ මහාසයනෙ නිපන්නො මෙඝත්ථනිතං ¶ සුත්වා ‘‘පක්කොදනොහමස්මී’’ති භණන්තො කායදුක්ඛවූපසමූපායං කායසුඛහෙතුඤ්ච අත්තනො සන්නිහිතං දීපෙති. ‘‘දුද්ධඛීරොහමස්මී’’ති භණන්තො චිත්තදුක්ඛවූපසමූපායං චිත්තසුඛහෙතුඤ්ච. ‘‘අනුතීරෙ මහියා’’ති නිවාසට්ඨානසම්පත්තිං, ‘‘සමානවාසො’’ති තාදිසෙ කාලෙ පියවිප්පයොගපදට්ඨානස්ස සොකස්සාභාවං. ‘‘ඡන්නා කුටී’’ති කායදුක්ඛාපගමපටිඝාතං. ‘‘ආහිතො ගිනී’’ති යස්මා ගොපාලකා පරික්ඛෙපධූමදාරුඅග්ගිවසෙන තයො අග්ගී කරොන්ති. තෙ ච තස්ස ගෙහෙ සබ්බෙ කතා, තස්මා සබ්බදිසාසු පරික්ඛෙපග්ගිං සන්ධාය ‘‘ආහිතො ගිනී’’ති භණන්තො වාළමිගාගමනනිවාරණං දීපෙති, ගුන්නං මජ්ඣෙ ගොමයාදීහි ධූමග්ගිං සන්ධාය ඩංසමකසාදීහි ගුන්නං අනාබාධං, ගොපාලකානං සයනට්ඨානෙ දාරුඅග්ගිං සන්ධාය ගොපාලකානං සීතාබාධපටිඝාතං. සො එවං දීපෙන්තො අත්තනො වා ගුන්නං වා පරිජනස්ස වා වුට්ඨිපච්චයස්ස කස්සචි ආබාධස්ස අභාවතො පීතිසොමනස්සජාතො ආහ – ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති.

19. එවං ධනියස්ස ඉමං ගාථං භාසමානස්ස අස්සොසි භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා විසුද්ධාය අතික්කන්තමානුසිකාය ජෙතවනමහාවිහාරෙ ගන්ධකුටියං විහරන්තො. සුත්වා ච පන බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො අද්දස ධනියඤ්ච පජාපතිඤ්චස්ස ‘‘ඉමෙ උභොපි හෙතුසම්පන්නා. සචෙ අහං ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙස්සාමි, උභොපි පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සන්ති. නො චෙ ගමිස්සාමි, ස්වෙ උදකොඝෙන විනස්සිස්සන්තී’’ති තං ඛණෙයෙව සාවත්ථිතො සත්ත යොජනසතානි ධනියස්ස නිවාසට්ඨානං ආකාසෙන ගන්ත්වා තස්ස කුටියා උපරි අට්ඨාසි. ධනියො තං ගාථං පුනප්පුනං භාසතියෙව ¶ , න නිට්ඨාපෙති, භගවති ගතෙපි භාසති. භගවා ච තං සුත්වා ‘‘න එත්තකෙන සන්තුට්ඨා වා විස්සත්ථා වා හොන්ති, එවං පන හොන්තී’’ති දස්සෙතුං –

‘‘අක්කොධනො විගතඛිලොහමස්මි, අනුතීරෙ මහියෙකරත්තිවාසො;

විවටා කුටි නිබ්බුතො ගිනි, අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති. –

ඉමං පටිගාථං අභාසි බ්යඤ්ජනසභාගං ¶ නො අත්ථසභාගං. න හි ‘‘පක්කොදනො’’ති, ‘‘අක්කොධනො’’ති ච ආදීනි පදානි අත්ථතො සමෙන්ති මහාසමුද්දස්ස ඔරිමපාරිමතීරානි විය, බ්යඤ්ජනං පනෙත්ථ කිඤ්චි කිඤ්චි සමෙතීති බ්යඤ්ජනසභාගානි හොන්ති. තත්ථ පුරිමගාථාය සදිසපදානං වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

විසෙසපදානං පනායං පදතො අත්ථතො ච වණ්ණනා – අක්කොධනොති අකුජ්ඣනසභාවො. යො ¶ හි සො පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරආඝාතවත්ථුසම්භවො කොධො එකච්චස්ස සුපරිත්තොපි උප්පජ්ජමානො හදයං සන්තාපෙත්වා වූපසම්මති, යෙන ච තතො බලවතරුප්පන්නෙන එකච්චො මුඛවිකුණනමත්තං කරොති, තතො බලවතරෙන එකච්චො ඵරුසං වත්තුකාමො හනුසඤ්චලනමත්තං කරොති, අපරො තතො බලවතරෙන ඵරුසං භණති, අපරො තතො බලවතරෙන දණ්ඩං වා සත්ථං වා ගවෙසන්තො දිසා විලොකෙති, අපරො තතො බලවතරෙන දණ්ඩං වා සත්ථං වා ආමසති, අපරො තතො බලවතරෙන දණ්ඩාදීනි ගහෙත්වා උපධාවති, අපරො තතො බලවතරෙන එකං වා ද්වෙ වා පහාරෙ දෙති, අපරො තතො බලවතරෙන අපි ඤාතිසාලොහිතං ජීවිතා වොරොපෙති, එකච්චො තතො බලවතරෙන පච්ඡා විප්පටිසාරී අත්තානම්පි ජීවිතා වොරොපෙති සීහළදීපෙ කාලගාමවාසී අමච්චො විය. එත්තාවතා ච කොධො පරමවෙපුල්ලප්පත්තො හොති. සො භගවතා බොධිමණ්ඩෙයෙව සබ්බසො පහීනො උච්ඡින්නමූලො තාලාවත්ථුකතො, තස්මා භගවා ‘‘අක්කොධනොහමස්මී’’ති ආහ.

විගතඛිලොති අපගතඛිලො. යෙ හි තෙ චිත්තබන්ධභාවෙන පඤ්ච චෙතොඛිලා වුත්තා, යෙ හි ච ඛිලභූතෙ චිත්තෙ සෙය්යථාපි නාම ඛිලෙ භූමිභාගෙ ¶ චත්තාරො මාසෙ වස්සන්තෙපි දෙවෙ සස්සානි න රුහන්ති, එවමෙවං සද්ධම්මස්සවනාදිකුසලහෙතුවස්සෙ වස්සන්තෙපි කුසලං න රුහති තෙ ච භගවතා බොධිමණ්ඩෙයෙව සබ්බසො පහීනා, තස්මා භගවා ‘‘විගතඛිලොහමස්මී’’ති ආහ.

එකරත්තිං වාසො අස්සාති එකරත්තිවාසො ¶ . යථා හි ධනියො තත්ථ චත්තාරො වස්සිකෙ මාසෙ නිබද්ධවාසං උපගතො, න තථා භගවා. භගවා හි තංයෙව රත්තිං තස්ස අත්ථකාමතාය තත්ථ වාසං උපගතො. තස්මා ‘‘එකරත්තිවාසො’’ති ආහ. විවටාති අපනීතච්ඡදනා. කුටීති අත්තභාවො. අත්තභාවො හි තං තං අත්ථවසං පටිච්ච කායොතිපි ගුහාතිපි දෙහොතිපි සන්දෙහොතිපි නාවාතිපි රථොතිපි වණොතිපි ධජොතිපි වම්මිකොතිපි කුටීතිපි කුටිකාතිපි වුච්චති. ඉධ පන කට්ඨාදීනි පටිච්ච ගෙහනාමිකා කුටි විය අට්ඨිආදීනි පටිච්ච සඞ්ඛ්යං ගතත්තා ‘‘කුටී’’ති වුත්තො. යථාහ –

‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, කට්ඨඤ්ච පටිච්ච, වල්ලිඤ්ච පටිච්ච, මත්තිකඤ්ච පටිච්ච, තිණඤ්ච පටිච්ච, ආකාසො පරිවාරිතො අගාරංත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති; එවමෙව ඛො, ආවුසො, අට්ඨිඤ්ච පටිච්ච, න්හාරුඤ්ච පටිච්ච, මංසඤ්ච පටිච්ච, චම්මඤ්ච පටිච්ච, ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.306).

චිත්තමක්කටස්ස නිවාසතො වා කුටි. යථාහ –

‘‘අට්ඨිකඞ්කලකුටි ¶ චෙ සා, මක්කටාවසථො ඉති;

මක්කටො පඤ්චද්වාරාය, කුටිකාය පසක්කිය;

ද්වාරෙන අනුපරියාති, ඝට්ටයන්තො පුනප්පුන’’න්ති. (ථෙරගා. 125);

සා කුටි යෙන තණ්හාමානදිට්ඨිඡදනෙන සත්තානං ඡන්නත්තා පුනප්පුනං රාගාදිකිලෙසවස්සං අතිවස්සති. යථාහ –

‘‘ඡන්නමතිවස්සති, විවටං නාතිවස්සති;

තස්මා ඡන්නං විවරෙථ, එවං තං නාතිවස්සතී’’ති. (උදා. 45; ථෙරගා. 447; පරි. 339);

අයං ¶ ගාථා ද්වීසු ඨානෙසු වුත්තා ඛන්ධකෙ ථෙරගාථායඤ්ච. ඛන්ධකෙ හි ‘‘යො ආපත්තිං පටිච්ඡාදෙති, තස්ස කිලෙසා ච පුනප්පුනං ආපත්තියො ච අතිවස්සන්ති, යො පන න පටිච්ඡාදෙති, තස්ස නාතිවස්සන්තී’’ති ඉමං අත්ථං පටිච්ච වුත්තා. ථෙරගාථායං ‘‘යස්ස රාගාදිච්ඡදනං අත්ථි, තස්ස පුන ඉට්ඨාරම්මණාදීසු රාගාදිසම්භවතො ඡන්නමතිවස්සති ¶ . යො වා උප්පන්නෙ කිලෙසෙ අධිවාසෙති, තස්සෙව අධිවාසිතකිලෙසච්ඡදනච්ඡන්නා අත්තභාවකුටි පුනප්පුනං කිලෙසවස්සං අතිවස්සති. යස්ස පන අරහත්තමග්ගඤාණවාතෙන කිලෙසච්ඡදනස්ස විද්ධංසිතත්තා විවටා, තස්ස නාතිවස්සතී’’ති. අයමත්ථො ඉධ අධිප්පෙතො. භගවතා හි යථාවුත්තං ඡදනං යථාවුත්තෙනෙව නයෙන විද්ධංසිතං, තස්මා ‘‘විවටා කුටී’’ති ආහ. නිබ්බුතොති උපසන්තො. ගිනීති අග්ගි. යෙන හි එකාදසවිධෙන අග්ගිනා සබ්බමිදං ආදිත්තං. යථාහ – ‘‘ආදිත්තං රාගග්ගිනා’’ති විත්ථාරො. සො අග්ගි භගවතො බොධිමූලෙයෙව අරියමග්ගසලිලසෙකෙන නිබ්බුතො, තස්මා ‘‘නිබ්බුතො ගිනී’’ති ආහ.

එවං වදන්තො ච ධනියං අතුට්ඨබ්බෙන තුස්සමානං අඤ්ඤාපදෙසෙනෙව පරිභාසති, ඔවදති, අනුසාසති. කථං? ‘‘අක්කොධනො’’ති හි වදමානො, ධනිය, ත්වං ‘‘පක්කොදනොහමස්මී’’ති තුට්ඨො, ඔදනපාකො ච යාවජීවං ධනපරික්ඛයෙන කත්තබ්බො, ධනපරික්ඛයො ච ආරක්ඛාදිදුක්ඛපදට්ඨානො, එවං සන්තෙ දුක්ඛෙනෙව තුට්ඨො හොසි. අහං පන ‘‘අක්කොධනොහමස්මී’’ති තුස්සන්තො සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකදුක්ඛාභාවෙන තුට්ඨො හොමීති දීපෙති. ‘‘විගතඛිලො’’ති වදමානො ත්වං ‘‘දුද්ධඛීරොහමස්මී’’ති තුස්සන්තො අකතකිච්චොව ‘‘කතකිච්චොහමස්මී’’ති මන්ත්වා තුට්ඨො, අහං පන ‘‘විගතඛිලොහමස්මී’’ති තුස්සන්තො කතකිච්චොව තුට්ඨො හොමීති දීපෙති. ‘‘අනුතීරෙ ¶ මහියෙකරත්තිවාසො’’ති වදමානො ත්වං අනුතීරෙ මහියා සමානවාසොති තුස්සන්තො චතුමාසනිබද්ධවාසෙන තුට්ඨො. නිබද්ධවාසො ච ආවාසසඞ්ගෙන හොති, සො ච දුක්ඛො, එවං සන්තෙ දුක්ඛෙනෙව තුට්ඨො හොසි. අහං පන එකරත්තිවාසොති තුස්සන්තො අනිබද්ධවාසෙන තුට්ඨො, අනිබද්ධවාසො ච ආවාසසඞ්ගාභාවෙන හොති, ආවාසසඞ්ගාභාවො ච සුඛොති සුඛෙනෙව තුට්ඨො හොමීති ¶ දීපෙති.

‘‘විවටා ¶ කුටී’’ති වදමානො ත්වං ඡන්නා කුටීති තුස්සන්තො ඡන්නගෙහතාය තුට්ඨො, ගෙහෙ ච තෙ ඡන්නෙපි අත්තභාවකුටිකං කිලෙසවස්සං අතිවස්සති, යෙන සඤ්ජනිතෙහි චතූහි මහොඝෙහි වුය්හමානො අනයබ්යසනං පාපුණෙය්යාසි, එවං සන්තෙ අතුට්ඨබ්බෙනෙව තුට්ඨො හොසි. අහං පන ‘‘විවටා කුටී’’ති තුස්සන්තො අත්තභාවකුටියා කිලෙසච්ඡදනාභාවෙන තුට්ඨො. එවඤ්ච මෙ විවටාය කුටියා න තං කිලෙසවස්සං අතිවස්සති, යෙන සඤ්ජනිතෙහි චතූහි මහොඝෙහි වුය්හමානො අනයබ්යසනං පාපුණෙය්යං, එවං සන්තෙ තුට්ඨබ්බෙනෙව තුට්ඨො හොමීති දීපෙති. ‘‘නිබ්බුතො ගිනී’’ති වදමානො ත්වං ආහිතො ගිනීති තුස්සන්තො අකතූපද්දවනිවාරණොව කතූපද්දවනිවාරණොස්මීති මන්ත්වා තුට්ඨො. අහං පන නිබ්බුතො ගිනීති තුස්සන්තො එකාදසග්ගිපරිළාහාභාවතො කතූපද්දවනිවාරණතායෙව තුට්ඨොති දීපෙති. ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති වදමානො එවං විගතදුක්ඛානං අනුප්පත්තසුඛානං කතසබ්බකිච්චානං අම්හාදිසානං එතං වචනං සොභති, අථ චෙ පත්ථයසි, පවස්ස දෙව, න නො තයි වස්සන්තෙ වා අවස්සන්තෙ වා වුඩ්ඪි වා හානි වා අත්ථි, ත්වං පන කස්මා එවං වදසීති දීපෙති. තස්මා යං වුත්තං ‘‘එවං වදන්තො ච ධනිය අතුට්ඨබ්බෙනෙව තුස්සමානං අඤ්ඤාපදෙසෙනෙව පරිභාසති ඔවදති, අනුසාසතී’’ති, තං සම්මදෙව වුත්තන්ති.

20. එවමිමං භගවතා වුත්තං ගාථං සුත්වාපි ධනියො ගොපො ‘‘කො අයං ගාථං භාසතී’’ති අවත්වා තෙන සුභාසිතෙන පරිතුට්ඨො පුනපි තථාරූපං සොතුකාමො අපරම්පි ගාථමාහ ‘‘අන්ධකමකසා’’ති. තත්ථ අන්ධකාති කාළමක්ඛිකානං අධිවචනං, පිඞ්ගලමක්ඛිකානන්තිපි එකෙ. මකසාති මකසායෙව. න විජ්ජරෙති නත්ථි. කච්ඡෙති ද්වෙ කච්ඡා – නදීකච්ඡො ච පබ්බතකච්ඡො ච. ඉධ නදීකච්ඡො. රුළ්හතිණෙති සඤ්ජාතතිණෙ. චරන්තීති භත්තකිච්චං ¶ කරොන්ති. වුට්ඨිම්පීති වාතවුට්ඨිආදිකා අනෙකා වුට්ඨියො, තා ආළවකසුත්තෙ පකාසයිස්සාම. ඉධ පන වස්සවුට්ඨිං සන්ධාය වුත්තං. සහෙය්යුන්ති ඛමෙය්යුං. සෙසං පාකටමෙව. එත්ථ ධනියො යෙ අන්ධකමකසා සන්නිපතිත්වා රුධිරෙ පිවන්තා මුහුත්තෙනෙව ගාවො අනයබ්යසනං පාපෙන්ති, තස්මා වුට්ඨිතමත්තෙයෙව තෙ ගොපාලකා පංසුනා ච සාඛාහි ච ¶ මාරෙන්ති, තෙසං අභාවෙන ගුන්නං ඛෙමතං, කච්ඡෙ ¶ රුළ්හතිණචරණෙන අද්ධානගමනපරිස්සමාභාවං වත්වා ඛුදාකිලමථාභාවඤ්ච දීපෙන්තො ‘‘යථා අඤ්ඤෙසං ගාවො අන්ධකමකසසම්ඵස්සෙහි දිස්සමානා අද්ධානගමනෙන කිලන්තා ඛුදාය මිලායමානා එකවුට්ඨිනිපාතම්පි න සහෙය්යුං, න මෙ තථා ගාවො, මය්හං පන ගාවො වුත්තප්පකාරාභාවා ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛතුං වා වුට්ඨිම්පි සහෙය්යු’’න්ති දීපෙති.

21. තතො භගවා යස්මා ධනියො අන්තරදීපෙ වසන්තො භයං දිස්වා, කුල්ලං බන්ධිත්වා, මහාමහිං තරිත්වා, තං කච්ඡං ආගම්ම ‘‘අහං සුට්ඨු ආගතො, නිබ්භයෙව ඨානෙ ඨිතො’’ති මඤ්ඤමානො එවමාහ, සභයෙ එව ච සො ඨානෙ ඨිතො, තස්මා තස්ස ආගමනට්ඨානා අත්තනො ආගමනට්ඨානං උත්තරිතරඤ්ච පණීතතරඤ්ච වණ්ණෙන්තො ‘‘බද්ධාසි භිසී’’ති ඉමං ගාථමභාසි, අත්ථසභාගං නො බ්යඤ්ජනසභාගං.

තත්ථ භිසීති පත්ථරිත්වා පුථුලං කත්වා බද්ධකුල්ලො වුච්චති ලොකෙ. අරියස්ස පන ධම්මවිනයෙ අරියමග්ගස්සෙතං අධිවචනං. අරියමග්ගො හි –

‘‘මග්ගො පජ්ජො පථො පන්ථො, අඤ්ජසං වටුමායනං;

නාවා උත්තරසෙතු ච, කුල්ලො ච භිසි සඞ්කමො’’. (චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 101);

‘‘අද්ධානං පභවො චෙව, තත්ථ තත්ථ පකාසිතො’’.

ඉමායපි ගාථාය භගවා පුරිමනයෙනෙව තං ඔවදන්තො ඉමං අත්ථං ආහාති වෙදිතබ්බො – ධනිය, ත්වං කුල්ලං බන්ධිත්වා, මහිං තරිත්වා, ඉමං ඨානමාගතො, පුනපි ච තෙ කුල්ලො ¶ බන්ධිතබ්බො එව භවිස්සති, නදී ච තරිතබ්බා, න චෙතං ඨානං ඛෙමං. මයා පන එකචිත්තෙ මග්ගඞ්ගානි සමොධානෙත්වා ඤාණබන්ධනෙන බද්ධා අහොසි භිසි. සා ච සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මපරිපුණ්ණතාය එකරසභාවූපගතත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනෙන පුන බන්ධිතබ්බප්පයොජනාභාවෙන දෙවමනුස්සෙසු කෙනචි මොචෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය ච සුසඞ්ඛතා. තාය චම්හි තිණ්ණො, පුබ්බෙ පත්ථිතං තීරප්පදෙසං ගතො. ගච්ඡන්තොපි ච න සොතාපන්නාදයො විය කඤ්චිදෙව පදෙසං ගතො. අථ ඛො පාරගතො සබ්බාසවක්ඛයං සබ්බධම්මපාරං පරමං ඛෙමං නිබ්බානං ගතො, තිණ්ණොති වා සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො, පාරගතොති අරහත්තං පත්තො ¶ . කිං විනෙය්ය පාරගතොති චෙ? විනෙය්ය ඔඝං, කාමොඝාදිචතුබ්බිධං ඔඝං තරිත්වා අතික්කම්ම තං පාරං ගතොති. ඉදානි ච ¶ පන මෙ පුන තරිතබ්බාභාවතො අත්ථො භිසියා න විජ්ජති, තස්මා මමෙව යුත්තං වත්තුං ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති.

22. තම්පි සුත්වා ධනියො පුරිමනයෙනෙව ‘‘ගොපී මම අස්සවා’’ති ඉමං ගාථං අභාසි. තත්ථ ගොපීති භරියං නිද්දිසති. අස්සවාති වචනකරා කිංකාරපටිසාවිනී. අලොලාති මාතුගාමො හි පඤ්චහි ලොලතාහි ලොලො හොති – ආහාරලොලතාය, අලඞ්කාරලොලතාය, පරපුරිසලොලතාය, ධනලොලතාය, පාදලොලතාය. තථා හි මාතුගාමො භත්තපූවසුරාදිභෙදෙ ආහාරෙ ලොලතාය අන්තමසො පාරිවාසිකභත්තම්පි භුඤ්ජති, හත්ථොතාපකම්පි ඛාදති, දිගුණං ධනමනුප්පදත්වාපි සුරං පිවති. අලඞ්කාරලොලතාය අඤ්ඤං අලඞ්කාරං අලභමානො අන්තමසො උදකතෙලකෙනපි කෙසෙ ඔසණ්ඩෙත්වා මුඛං පරිමජ්ජති. පරපුරිසලොලතාය අන්තමසො පුත්තෙනපි ¶ තාදිසෙ පදෙසෙ පක්කොසියමානො පඨමං අසද්ධම්මවසෙන චින්තෙති. ධනලොලතාය ‘‘හංසරාජං ගහෙත්වාන සුවණ්ණා පරිහායථ’’. පාදලොලතාය ආරාමාදිගමනසීලො හුත්වා සබ්බං ධනං විනාසෙති. තත්ථ ධනියො ‘‘එකාපි ලොලතා මය්හං ගොපියා නත්ථී’’ති දස්සෙන්තො අලොලාති ආහ.

දීඝරත්තං සංවාසියාති දීඝකාලං සද්ධිං වසමානා කොමාරභාවතො පභුති එකතො වඩ්ඪිතා. තෙන පරපුරිසෙ න ජානාතීති දස්සෙති. මනාපාති එවං පරපුරිසෙ අජානන්තී මමෙව මනං අල්ලීයතීති දස්සෙති. තස්සා න සුණාමි කිඤ්චි පාපන්ති ‘‘ඉත්ථන්නාමෙන නාම සද්ධිං ඉමාය හසිතං වා ලපිතං වා’’ති එවං තස්සා න සුණාමි, කඤ්චි අතිචාරදොසන්ති දස්සෙති.

23. අථ භගවා එතෙහි ගුණෙහි ගොපියා තුට්ඨං ධනියං ඔවදන්තො පුරිමනයෙනෙව ‘‘චිත්තං මම අස්සව’’න්ති ඉමං ගාථමභාසි, අත්ථසභාගං, බ්යඤ්ජනසභාගඤ්ච. තත්ථ උත්තානත්ථානෙව පදානි. අයං පන අධිප්පායො – ධනිය, ත්වං ‘‘ගොපී මම අස්සවා’’ති තුට්ඨො, සා පන තෙ අස්සවා ¶ භවෙය්ය වා න වා; දුජ්ජානං පරචිත්තං, විසෙසතො මාතුගාමස්ස. මාතුගාමඤ්හි කුච්ඡියා පරිහරන්තාපි රක්ඛිතුං න සක්කොන්ති, එවං දුරක්ඛචිත්තත්තා එව න සක්කා තුම්හාදිසෙහි ඉත්ථී අලොලාති වා සංවාසියාති වා මනාපාති වා නිප්පාපාති වා ජානිතුං. මය්හං පන චිත්තං අස්සවං ඔවාදපටිකරං මම වසෙ වත්තති, නාහං තස්ස වසෙ වත්තාමි. සො චස්ස අස්සවභාවො යමකපාටිහාරියෙ ඡන්නං වණ්ණානං අග්ගිධාරාසු ච උදකධාරාසු ච පවත්තමානාසු සබ්බජනස්ස පාකටො අහොසි. අග්ගිනිම්මානෙ හි තෙජොකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බං උදකනිම්මානෙ ආපොකසිණං, නීලාදිනිම්මානෙ නීලාදිකසිණානි. බුද්ධානම්පි හි ද්වෙ චිත්තානි එකතො ¶ නප්පවත්තන්ති, එකමෙව පන අස්සවභාවෙන එවං වසවත්ති අහොසි. තඤ්ච ඛො පන සබ්බකිලෙසබන්ධනාපගමා ¶ විමුත්තං, විමුත්තත්තා තදෙව අලොලං, න තව ගොපී. දීපඞ්කරබුද්ධකාලතො ච පභුති දානසීලාදීහි දීඝරත්තං පරිභාවිතත්තා සංවාසියං, න තව ගොපී. තදෙතං අනුත්තරෙන දමථෙන දමිතත්තා සුදන්තං, සුදන්තත්තා අත්තනො වසෙන ඡද්වාරවිසෙවනං පහාය මමෙව අධිප්පායමනස්ස වසෙනානුවත්තනතො මනාපං, න තව ගොපී.

පාපං පන මෙ න විජ්ජතීති ඉමිනා පන භගවා තස්ස අත්තනො චිත්තස්ස පාපාභාවං දස්සෙති, ධනියො විය ගොපියා. සො චස්ස පාපාභාවො න කෙවලං සම්මාසම්බුද්ධකාලෙයෙව, එකූනතිංස වස්සානි සරාගාදිකාලෙ අගාරමජ්ඣෙ වසන්තස්සාපි වෙදිතබ්බො. තදාපි හිස්ස අගාරියභාවානුරූපං විඤ්ඤුපටිකුට්ඨං කායදුච්චරිතං වා වචීදුච්චරිතං වා මනොදුච්චරිතං වා න උප්පන්නපුබ්බං. තතො පරං මාරොපි ඡබ්බස්සානි අනභිසම්බුද්ධං, එකං වස්සං අභිසම්බුද්ධන්ති සත්ත වස්සානි තථාගතං අනුබන්ධි ‘‘අප්පෙව නාම වාලග්ගනිතුදනමත්තම්පිස්ස පාපසමාචාරං පස්සෙය්ය’’න්ති. සො අදිස්වාව නිබ්බින්නො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘සත්ත වස්සානි භගවන්තං, අනුබන්ධිං පදාපදං;

ඔතාරං නාධිගච්ඡිස්සං, සම්බුද්ධස්ස සතීමතො’’ති. (සු. නි. 448);

බුද්ධකාලෙපි නං උත්තරමාණවො සත්ත මාසානි අනුබන්ධි ආභිසමාචාරිකං දට්ඨුකාමො. සො කිඤ්චි වජ්ජං අදිස්වාව පරිසුද්ධසමාචාරො භගවාති ගතො. චත්තාරි හි තථාගතස්ස අරක්ඛෙය්යානි. යථාහ –

‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස අරක්ඛෙය්යානි. කතමානි චත්තාරි? පරිසුද්ධකායසමාචාරො, භික්ඛවෙ, තථාගතො, නත්ථි තථාගතස්ස කායදුච්චරිතං, යං තථාගතො රක්ඛෙය්ය ‘මා මෙ ඉදං පරො අඤ්ඤාසී’ති, පරිසුද්ධවචීසමාචාරො…පෙ… පරිසුද්ධමනොසමාචාරො…පෙ… පරිසුද්ධාජීවො, භික්ඛවෙ, තථාගතො, නත්ථි තථාගතස්ස මිච්ඡාජීවො, යං තථාගතො රක්ඛෙය්ය ¶ ‘මා මෙ ඉදං පරො අඤ්ඤාසී’’’ති (අ. නි. 7.58).

එවං යස්මා තථාගතස්ස චිත්තස්ස න කෙවලං සම්මාසම්බුද්ධකාලෙ, පුබ්බෙපි පාපං නත්ථි එව, තස්මා ආහ – ‘‘පාපං පන මෙ න විජ්ජතී’’ති. තස්සාධිප්පායො – මමෙව චිත්තස්ස පාපං න සක්කා ¶ සුණිතුං, න තව ගොපියා. තස්මා යදි එතෙහි ගුණෙහි තුට්ඨෙන ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති වත්තබ්බං, මයාවෙතං වත්තබ්බන්ති.

24. තම්පි සුත්වා ධනියො තතුත්තරිපි සුභාසිතරසායනං පිවිතුකාමො අත්තනො භුජිස්සභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්තවෙතනභතොහමස්මී’’ති. තත්ථ අත්තවෙතනභතොති අත්තනියෙනෙව ඝාසච්ඡාදනෙන භතො, අත්තනොයෙව කම්මං කත්වා ජීවාමි, න පරස්ස වෙතනං ගහෙත්වා පරස්ස කම්මං කරොමීති දස්සෙති. පුත්තාති ධීතරො ච පුත්තා ච, තෙ සබ්බෙ පුත්තාත්වෙව එකජ්ඣං වුච්චන්ති. සමානියාති සන්නිහිතා අවිප්පවුට්ඨා. අරොගාති නිරාබාධා, සබ්බෙව ඌරුබාහුබලාති දස්සෙති. තෙසං න සුණාමි කිඤ්චි පාපන්ති තෙසං චොරාති වා පරදාරිකාති වා දුස්සීලාති වා කිඤ්චි පාපං න සුණාමීති.

25. එවං වුත්තෙ භගවා පුරිමනයෙනෙව ධනියං ඔවදන්තො ඉමං ගාථං අභාසි – ‘‘නාහං භතකො’’ති. අත්රාපි උත්තානත්ථානෙව පදානි. අයං පන අධිප්පායො – ත්වං ‘‘භුජිස්සොහමස්මී’’ති මන්ත්වා තුට්ඨො, පරමත්ථතො ච අත්තනො කම්මං කරිත්වා ජීවන්තොපි දාසො එවාසි තණ්හාදාසත්තා, භතකවාදා ච න පරිමුච්චසි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඌනො ලොකො අතිත්තො තණ්හාදාසො’’ති (ම. නි. 2.305). පරමත්ථතො පන නාහං භතකොස්මි කස්සචි. අහඤ්හි කස්සචි පරස්ස වා අත්තනො වා භතකො න හොමි. කිං කාරණා? යස්මා ¶ නිබ්බිට්ඨෙන චරාමි සබ්බලොකෙ. අහඤ්හි දීපඞ්කරපාදමූලතො යාව බොධි, තාව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස භතකො අහොසිං. සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො පන නිබ්බිට්ඨො නිබ්බිසො රාජභතො විය. තෙනෙව නිබ්බිට්ඨෙන සබ්බඤ්ඤුභාවෙන ලොකුත්තරසමාධිසුඛෙන ච ජීවාමි. තස්ස මෙ ඉදානි ¶ උත්තරිකරණීයස්ස කතපරිචයස්ස වා අභාවතො අප්පහීනපටිසන්ධිකානං තාදිසානං විය පත්තබ්බො කොචි අත්ථො භතියා න විජ්ජති. ‘‘භටියා’’තිපි පාඨො. තස්මා යදි භුජිස්සතාය තුට්ඨෙන ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති වත්තබ්බං, මයාවෙතං වත්තබ්බන්ති.

26. තම්පි සුත්වා ධනියො අතිත්තොව සුභාසිතාමතෙන අත්තනො පඤ්චප්පකාරගොමණ්ඩලපරිපුණ්ණභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අත්ථි වසා’’ති. තත්ථ වසාති අදමිතවුඩ්ඪවච්ඡකා. ධෙනුපාති ධෙනුං පිවන්තා තරුණවච්ඡකා, ඛීරදායිකා වා ගාවො. ගොධරණියොති ගබ්භිනියො. පවෙණියොති වයප්පත්තා බලීබද්දෙහි සද්ධිං මෙථුනපත්ථනකගාවො. උසභොපි ගවම්පතීති යො ගොපාලකෙහි පාතො එව න්හාපෙත්වා, භොජෙත්වා, පඤ්චඞ්ගුලං දත්වා, මාලං බන්ධිත්වා – ‘‘එහි, තාත, ගාවො ගොචරං පාපෙත්වා රක්ඛිත්වා ආනෙහී’’ති පෙසීයති, එවං පෙසිතො ¶ ච තා ගාවො අගොචරං පරිහරිත්වා, ගොචරෙ චාරෙත්වා, සීහබ්යග්ඝාදිභයා පරිත්තායිත්වා ආනෙති, තථාරූපො උසභොපි ගවම්පති ඉධ මය්හං ගොමණ්ඩලෙ අත්ථීති දස්සෙසි.

27. එවං වුත්තෙ භගවා තථෙව ධනියං ඔවදන්තො ඉමං පච්චනීකගාථං ආහ ‘‘නත්ථි වසා’’ති. එත්ථ චෙස අධිප්පායො – ඉධ අම්හාකං සාසනෙ අදමිතට්ඨෙන වුඩ්ඪට්ඨෙන ච වසාසඞ්ඛාතා පරියුට්ඨානා වා, තරුණවච්ඡකෙ සන්ධාය වසානං මූලට්ඨෙන ඛීරදායිනියො සන්ධාය පග්ඝරණට්ඨෙන ධෙනුපාසඞ්ඛාතා අනුසයා වා, පටිසන්ධිගබ්භධාරණට්ඨෙන ගොධරණිසඞ්ඛාතා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරචෙතනා වා, සංයොගපත්ථනට්ඨෙන පවෙණිසඞ්ඛාතා පත්ථනා තණ්හා වා, ආධිපච්චට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන සෙට්ඨට්ඨෙන ච ගවම්පතිඋසභසඞ්ඛාතං අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං වා නත්ථි, ස්වාහං ඉමාය සබ්බයොගක්ඛෙමභූතාය නත්ථිතාය තුට්ඨො. ත්වං පන සොකාදිවත්ථුභූතාය අත්ථිතාය තුට්ඨො ¶ . තස්මා සබ්බයොගක්ඛෙමතාය ¶ තුට්ඨස්ස මමෙවෙතං යුත්තං වත්තුං ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති.

28. තම්පි සුත්වා ධනියො තතුත්තරිපි සුභාසිතං අමතරසං අධිගන්තුකාමො අත්තනො ගොගණස්ස ඛිලබන්ධනසම්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඛිලා නිඛාතා’’ති. තත්ථ ඛිලාති ගුන්නං බන්ධනත්ථම්භා. නිඛාතාති ආකොටෙත්වා භූමියං පවෙසිතා ඛුද්දකා මහන්තා ඛණිත්වා ඨපිතා. අසම්පවෙධීති අකම්පකා. දාමාති වච්ඡකානං බන්ධනත්ථාය කතා ගන්ථිතපාසයුත්තා රජ්ජුබන්ධනවිසෙසා. මුඤ්ජමයාති මුඤ්ජතිණමයා. නවාති අචිරකතා. සුසණ්ඨානාති සුට්ඨු සණ්ඨානා, සුවට්ටිතසණ්ඨානා වා. න හි සක්ඛින්තීති නෙව සක්ඛිස්සන්ති. ධෙනුපාපි ඡෙත්තුන්ති තරුණවච්ඡකාපි ඡින්දිතුං.

29. එවං වුත්තෙ භගවා ධනියස්ස ඉන්ද්රිය-පරිපාකකාලං ඤත්වා පුරිමනයෙනෙව තං ඔවදන්තො ඉමං චතුසච්චදීපිකං ගාථං අභාසි ‘‘උසභොරිව ඡෙත්වා’’ති. තත්ථ උසභොති ගොපිතා ගොපරිණායකො ගොයූථපති බලීබද්දො. කෙචි පන භණන්ති ‘‘ගවසතජෙට්ඨො උසභො, සහස්සජෙට්ඨො වසභො, සතසහස්සජෙට්ඨො නිසභො’’ති. අපරෙ ‘‘එකගාමඛෙත්තෙ ජෙට්ඨො උසභො, ද්වීසු ජෙට්ඨො වසභො, සබ්බත්ථ අප්පටිහතො නිසභො’’ති. සබ්බෙපෙතෙ පපඤ්චා, අපිච ඛො පන උසභොති වා වසභොති වා නිසභොති වා සබ්බෙපෙතෙ අප්පටිසමට්ඨෙන වෙදිතබ්බා. යථාහ – ‘‘නිසභො වත භො සමණො ගොතමො’’ති (සං. නි. 1.38). ර-කාරො පදසන්ධිකරො. බන්ධනානීති රජ්ජුබන්ධනානි කිලෙසබන්ධනානි ච. නාගොති හත්ථී. පූතිලතන්ති ගළොචීලතං. යථා හි සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො පූතිකායො, වස්සසතිකොපි සුනඛො කුක්කුරො, තදහුජාතොපි සිඞ්ගාලො ¶ ‘‘ජරසිඞ්ගාලො’’ති වුච්චති, එවං අභිනවාපි ගළොචීලතා අසාරකත්තෙන ‘‘පූතිලතා’’ති වුච්චති. දාලයිත්වාති ඡින්දිත්වා. ගබ්භඤ්ච ¶ සෙය්යඤ්ච ගබ්භසෙය්යං. තත්ථ ගබ්භග්ගහණෙන ජලාබුජයොනි, සෙය්යග්ගහණෙන අවසෙසා. ගබ්භසෙය්යමුඛෙන වා සබ්බාපි තා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සෙසමෙත්ථ පදත්ථතො උත්තානමෙව.

අයං ¶ පනෙත්ථ අධිප්පායො – ධනිය, ත්වං බන්ධනෙන තුට්ඨො, අහං පන බන්ධනෙන අට්ටීයන්තො ථාමවීරියූපෙතො මහාඋසභොරිව බන්ධනානි පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි චතුත්ථඅරියමග්ගථාමවීරියෙන ඡෙත්වා, නාගො පූතිලතංව පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනබන්ධනානි හෙට්ඨාමග්ගත්තයථාමවීරියෙන දාලයිත්වා, අථ වා උසභොරිව බන්ධනානි අනුසයෙ නාගො පූතිලතංව පරියුට්ඨානානි ඡෙත්වා දාලයිත්වාව ඨිතො. තස්මා න පුන ගබ්භසෙය්යං උපෙස්සං. සොහං ජාතිදුක්ඛවත්ථුකෙහි සබ්බදුක්ඛෙහි පරිමුත්තො සොභාමි – ‘‘අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති වදමානො. තස්මා සචෙ ත්වම්පි අහං විය වත්තුමිච්ඡසි, ඡින්ද තානි බන්ධනානීති. එත්ථ ච බන්ධනානි සමුදයසච්චං, ගබ්භසෙය්යා දුක්ඛසච්චං, ‘‘න උපෙස්ස’’න්ති එත්ථ අනුපගමො අනුපාදිසෙසවසෙන, ‘‘ඡෙත්වා දාලයිත්වා’’ති එත්ථ ඡෙදො පදාලනඤ්ච සඋපාදිසෙසවසෙන නිරොධසච්චං, යෙන ඡින්දති පදාලෙති ච, තං මග්ගසච්චන්ති.

එවමෙතං චතුසච්චදීපිකං ගාථං සුත්වා ගාථාපරියොසානෙ ධනියො ච පජාපති චස්ස ද්වෙ ච ධීතරොති චත්තාරො ජනා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු. අථ ධනියො අවෙච්චප්පසාදයොගෙන තථාගතෙ මූලජාතාය පතිට්ඨිතාය සද්ධාය පඤ්ඤාචක්ඛුනා භගවතො ධම්මකායං දිස්වා ධම්මතාය චොදිතහදයො චින්තෙසි – ‘‘බන්ධනානි ඡින්දිං, ගබ්භසෙය්යො ච මෙ නත්ථී’’ති අවීචිං පරියන්තං කත්වා යාව භවග්ගා කො අඤ්ඤො එවං සීහනාදං නදිස්සති අඤ්ඤත්ර භගවතා, ආගතො නු ඛො මෙ සත්ථාති. තතො භගවා ඡබ්බණ්ණරස්මිජාලවිචිත්රං සුවණ්ණරසසෙකපිඤ්ජරං විය සරීරාභං ධනියස්ස නිවෙසනෙ මුඤ්චි ‘‘පස්ස දානි යථාසුඛ’’න්ති.

30. අථ ධනියො අන්තො පවිට්ඨචන්දිමසූරියං විය ¶ සමන්තා පජ්ජලිතපදීපසහස්සසමුජ්ජලිතමිව ච නිවෙසනං දිස්වා ‘‘ආගතො භගවා’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. තස්මිංයෙව ච සමයෙ මෙඝොපි පාවස්සි. තෙනාහු සඞ්ගීතිකාරා ‘‘නින්නඤ්ච ථලඤ්ච පූරයන්තො’’ති. තත්ථ නින්නන්ති පල්ලලං. ථලන්ති උක්කූලං. එවමෙතං උක්කූලවිකූලං සබ්බම්පි සමං කත්වා පූරයන්තො මහාමෙඝො පාවස්සි, වස්සිතුං ආරභීති වුත්තං හොති. තාවදෙවාති යං ඛණං භගවා සරීරාභං ¶ මුඤ්චි, ධනියො ච ‘‘සත්ථා මෙ ආගතො’’ති සද්ධාමයං චිත්තාභං ¶ මුඤ්චි, තං ඛණං පාවස්සීති. කෙචි පන ‘‘සූරියුග්ගමනම්පි තස්මිංයෙව ඛණෙ’’ති වණ්ණයන්ති.

31-32. එවං තස්මිං ධනියස්ස සද්ධුප්පාදතථාගතොභාසඵරණසූරියුග්ගමනක්ඛණෙ වස්සතො දෙවස්ස සද්දං සුත්වා ධනියො පීතිසොමනස්සජාතො ඉමමත්ථං අභාසථ ‘‘ලාභා වත නො අනප්පකා’’ති ද්වෙ ගාථා වත්තබ්බා.

තත්ථ යස්මා ධනියො සපුත්තදාරො භගවතො අරියමග්ගපටිවෙධෙන ධම්මකායං දිස්වා, ලොකුත්තරචක්ඛුනා රූපකායං දිස්වා, ලොකියචක්ඛුනා සද්ධාපටිලාභං ලභි. තස්මා ආහ – ‘‘ලාභා වත නො අනප්පකා, යෙ මයං භගවන්තං අද්දසාමා’’ති. තත්ථ වත ඉති විම්හයත්ථෙ නිපාතො. නො ඉති අම්හාකං. අනප්පකාති විපුලා. සෙසං උත්තානමෙව. සරණං තං උපෙමාති එත්ථ පන කිඤ්චාපි මග්ගපටිවෙධෙනෙවස්ස සිද්ධං සරණගමනං, තත්ථ පන නිච්ඡයගමනමෙව ගතො, ඉදානි වාචාය අත්තසන්නිය්යාතනං කරොති. මග්ගවසෙන වා සන්නිය්යාතනසරණතං අචලසරණතං පත්තො, තං පරෙසං වාචාය පාකටං කරොන්තො පණිපාතසරණගමනං ගච්ඡති. චක්ඛුමාති භගවා පකතිදිබ්බපඤ්ඤාසමන්තබුද්ධචක්ඛූහි පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමා. තං ආලපන්තො ආහ – ‘‘සරණං තං උපෙම චක්ඛුමා’’ති. ‘‘සත්ථා නො හොහි තුවං මහාමුනී’’ති ඉදං පන වචනං සිස්සභාවූපගමනෙනාපි සරණගමනං පූරෙතුං භණති, ගොපී ච අහඤ්ච අස්සවා, බ්රහ්මචරියං ¶ සුගතෙ චරාමසෙති ඉදං සමාදානවසෙන.

තත්ථ බ්රහ්මචරියන්ති මෙථුනවිරතිමග්ගසමණධම්මසාසනසදාරසන්තොසානමෙතං අධිවචනං. ‘‘බ්රහ්මචාරී’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.83) හි මෙථුනවිරති බ්රහ්මචරියන්ති වුච්චති. ‘‘ඉදං ඛො පන මෙ පඤ්චසිඛ, බ්රහ්මචරියං එකන්තනිබ්බිදායා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 2.329) මග්ගො. ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, සාරිපුත්ත, චතුරඞ්ගසමන්නාගතං බ්රහ්මචරියං චරිතා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.155) සමණධම්මො. ‘‘තයිදං බ්රහ්මචරියං ඉද්ධඤ්චෙව ඵීතඤ්චා’’ති එවමාදීසු (දී. නි. 3.174) සාසනං.

‘‘මයඤ්ච ¶ භරියා නාතික්කමාම, අම්හෙ ච භරියා නාතික්කමන්ති;

අඤ්ඤත්ර තාහි බ්රහ්මචරියං චරාම, තස්මා හි අම්හං දහරා න මීයරෙ’’ති. (ජා. 1.10.97) –

එවමාදීසු ¶ සදාරසන්තොසො. ඉධ පන සමණධම්මබ්රහ්මචරියපුබ්බඞ්ගමං උපරිමග්ගබ්රහ්මචරියමධිප්පෙතං. සුගතෙති සුගතස්ස සන්තිකෙ. භගවා හි අන්තද්වයමනුපග්ගම්ම සුට්ඨු ගතත්තා, සොභණෙන ච අරියමග්ගගමනෙන සමන්නාගතත්තා, සුන්දරඤ්ච නිබ්බානසඞ්ඛාතං ඨානං ගතත්තා සුගතොති වුච්චති. සමීපත්ථෙ චෙත්ථ භුම්මවචනං, තස්මා සුගතස්ස සන්තිකෙති අත්ථො. චරාමසෙති චරාම. යඤ්හි තං සක්කතෙ චරාමසීති වුච්චති, තං ඉධ චරාමසෙති. අට්ඨකථාචරියා පන ‘‘සෙති නිපාතො’’ති භණන්ති. තෙනෙව චෙත්ථ ආයාචනත්ථං සන්ධාය ‘‘චරෙම සෙ’’තිපි පාඨං විකප්පෙන්ති. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බං.

එවං ධනියො බ්රහ්මචරියචරණාපදෙසෙන භගවන්තං පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජ්ජපයොජනං දීපෙන්තො ආහ ‘‘ජාතීමරණස්ස පාරගූ, දුක්ඛස්සන්තකරා භවාමසෙ’’ති. ජාතිමරණස්ස පාරං නාම නිබ්බානං, තං අරහත්තමග්ගෙන ¶ ගච්ඡාම. දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස. අන්තකරාති අභාවකරා. භවාමසෙති භවාම, අථ වා අහො වත මයං භවෙය්යාමාති. ‘‘චරාමසෙ’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව තං වෙදිතබ්බං. එවං වත්වාපි ච පුන උභොපි කිර භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘පබ්බාජෙථ නො භගවා’’ති එවං පබ්බජ්ජං යාචිංසූති.

33. අථ මාරො පාපිමා එවං තෙ උභොපි වන්දිත්වා පබ්බජ්ජං යාචන්තෙ දිස්වා – ‘‘ඉමෙ මම විසයං අතික්කමිතුකාමා, හන්ද නෙසං අන්තරායං කරොමී’’ති ආගන්ත්වා ඝරාවාසෙ ගුණං දස්සෙන්තො ඉමං ගාථමාහ ‘‘නන්දති පුත්තෙහි පුත්තිමා’’ති. තත්ථ නන්දතීති තුස්සති මොදති. පුත්තෙහීති පුත්තෙහිපි ධීතරෙහිපි, සහයොගත්ථෙ, කරණත්ථෙ වා කරණවචනං, පුත්තෙහි සහ නන්දති, පුත්තෙහි කරණභූතෙහි නන්දතීති වුත්තං හොති. පුත්තිමාති පුත්තවා පුග්ගලො. ඉතීති එවමාහ. මාරොති වසවත්තිභූමියං අඤ්ඤතරො දාමරිකදෙවපුත්තො. සො හි සට්ඨානාතික්කමිතුකාමං ජනං ¶ යං සක්කොති, තං මාරෙති. යං න සක්කොති, තස්සපි මරණං ඉච්ඡති. තෙන ‘‘මාරො’’ති වුච්චති. පාපිමාති ලාමකපුග්ගලො, පාපසමාචාරො වා. සඞ්ගීතිකාරානමෙතං වචනං, සබ්බගාථාසු ච ඊදිසානි. යථා ච පුත්තෙහි පුත්තිමා, ගොපියො ගොහි තථෙව නන්දති. යස්ස ගාවො අත්ථි, සොපි ගොපියො, ගොහි සහ, ගොහි වා කරණභූතෙහි තථෙව නන්දතීති අත්ථො.

එවං වත්වා ඉදානි තස්සත්ථස්ස සාධකකාරණං නිද්දිසති, ‘‘උපධී හි නරස්ස නන්දනා’’ති. තත්ථ උපධීති චත්තාරො උපධයො – කාමූපධි, ඛන්ධූපධි, කිලෙසූපධි, අභිසඞ්ඛාරූපධීති. කාමා හි ‘‘යං පඤ්චකාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) එවං වුත්තස්ස සුඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො උපධීයති ¶ එත්ථ සුඛන්ති ඉමිනා වචනත්ථෙන උපධීති වුච්චන්ති. ඛන්ධාපි ඛන්ධමූලකදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, කිලෙසාපි අපායදුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො, අභිසඞ්ඛාරාපි භවදුක්ඛස්ස ¶ අධිට්ඨානභාවතොති. ඉධ පන කාමූපධි අධිප්පෙතො. සො සත්තසඞ්ඛාරවසෙන දුවිධො. තත්ථ සත්තපටිබද්ධො පධානො, තං දස්සෙන්තො ‘‘පුත්තෙහි ගොහී’’ති වත්වා කාරණමාහ – ‘‘උපධී හි නරස්ස නන්දනා’’ති. තස්සත්ථො – යස්මා ඉමෙ කාමූපධී නරස්ස නන්දනා, නන්දයන්ති නරං පීතිසොමනස්සං උපසංහරන්තා, තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං ‘‘නන්දති පුත්තෙහි පුත්තිමා, ගොපියො ගොහි තථෙව නන්දති, ත්වඤ්ච පුත්තිමා ගොපියො ච, තස්මා එතෙහි, නන්ද, මා පබ්බජ්ජං පාටිකඞ්ඛි. පබ්බජිතස්ස හි එතෙ උපධයො න සන්ති, එවං සන්තෙ ත්වං දුක්ඛස්සන්තං පත්ථෙන්තොපි දුක්ඛිතොව භවිස්සසී’’ති.

ඉදානි තස්සපි අත්ථස්ස සාධකකාරණං නිද්දිසති ‘‘න හි සො නන්දති, යො නිරූපධී’’ති. තස්සත්ථො – යස්මා යස්සෙතෙ උපධයො නත්ථි, සො පියෙහි ඤාතීහි විප්පයුත්තො නිබ්භොගූපකරණො න නන්දති, තස්මා ත්වං ඉමෙ උපධයො වජ්ජෙත්වා පබ්බජිතො දුක්ඛිතොව භවිස්සසීති.

34. අථ භගවා ‘‘මාරො අයං පාපිමා ඉමෙසං අන්තරායාය ආගතො’’ති විදිත්වා ඵලෙන ඵලං පාතෙන්තො විය තායෙව මාරෙනාභතාය උපමාය මාරවාදං භින්දන්තො තමෙව ගාථං පරිවත්තෙත්වා ‘‘උපධි ¶ සොකවත්ථූ’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සොචති පුත්තෙහි පුත්තිමා’’ති. තත්ථ සබ්බං පදත්ථතො උත්තානමෙව. අයං පන අධිප්පායො – මා, පාපිම, එවං අවච ‘‘නන්දති පුත්තෙහි පුත්තිමා’’ති. සබ්බෙහෙව හි පියෙහි, මනාපෙහි නානාභාවො විනාභාවො, අනතික්කමනීයො අයං විධි, තෙසඤ්ච පියමනාපානං පුත්තදාරානං ගවාස්සවළවහිරඤ්ඤසුවණ්ණාදීනං විනාභාවෙන අධිමත්තසොකසල්ලසමප්පිතහදයා සත්තා උම්මත්තකාපි හොන්ති ඛිත්තචිත්තා, මරණම්පි නිගච්ඡන්ති මරණමත්තම්පි දුක්ඛං. තස්මා එවං ගණ්හ – සොචති පුත්තෙහි පුත්තිමා. යථා ච පුත්තෙහි පුත්තිමා, ගොපියො ගොහි තථෙව සොචතීති. කිං කාරණා? උපධී හි නරස්ස සොචනා. යස්මා ච උපධී හි නරස්ස සොචනා, තස්මා එව ‘‘න හි සො සොචති, යො නිරූපධි’’. යො උපධීසු සඞ්ගප්පහානෙන නිරුපධි හොති, සො සන්තුට්ඨො හොති කායපරිහාරිකෙන චීවරෙන, කුච්ඡිපරිහාරිකෙන පිණ්ඩපාතෙන, යෙන යෙනෙව පක්කමති, සමාදායෙව පක්කමති. සෙය්යථාපි නාම පක්ඛී සකුණො ¶ …පෙ… නාපරං ඉත්ථත්තායාති පජානාති. එවං සබ්බසොකසමුග්ඝාතා ‘‘න හි සො සොචති, යො නිරුපධී’’ති. ඉති භගවා අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං වොසාපෙසි. අථ වා යො නිරුපධි, යො නික්කිලෙසො, සො න සොචති. යාවදෙව හි කිලෙසා සන්ති, තාවදෙව සබ්බෙ ¶ උපධයො සොකප්ඵලාව හොන්ති. කිලෙසප්පහානා පන නත්ථි සොකොති. එවම්පි අරහත්තනිකූටෙනෙව දෙසනං වොසාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ධනියො ච ගොපී ච උභොපි පබ්බජිංසු. භගවා ආකාසෙනෙව ජෙතවනං අගමාසි. තෙ පබ්බජිත්වා අරහත්තං සච්ඡිකරිංසු. වසනට්ඨානෙ ච නෙසං ගොපාලකා විහාරං කාරෙසුං. සො අජ්ජාපි ගොපාලකවිහාරොත්වෙව පඤ්ඤායතීති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ධනියසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බෙසු ¶ ¶ භූතෙසූති ඛග්ගවිසාණසුත්තං. කා උප්පත්ති? සබ්බසුත්තානං චතුබ්බිධා උප්පත්ති – අත්තජ්ඣාසයතො, පරජ්ඣාසයතො, අට්ඨුප්පත්තිතො, පුච්ඡාවසිතො චාති. ද්වයතානුපස්සනාදීනඤ්හි අත්තජ්ඣාසයතො උප්පත්ති, මෙත්තසුත්තාදීනං පරජ්ඣාසයතො, උරගසුත්තාදීනං අට්ඨුප්පත්තිතො, ධම්මිකසුත්තාදීනං පුච්ඡාවසිතො. තත්ථ ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති. විසෙසෙන පන යස්මා එත්ථ කාචි ගාථා තෙන තෙන පච්චෙකසම්බුද්ධෙන පුට්ඨෙන වුත්තා, කාචි අපුට්ඨෙන අත්තනා අධිගතමග්ගනයානුරූපං උදානංයෙව උදානෙන්තෙන, තස්මා කායචි ගාථාය පුච්ඡාවසිතො, කායචි අත්තජ්ඣාසයතො උප්පත්ති.

තත්ථ ¶ යා අයං අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති, සා ආදිතො පභුති එවං වෙදිතබ්බා – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ආයස්මතො ආනන්දස්ස රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘බුද්ධානං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච දිස්සති; තථා සාවකානං, පච්චෙකබුද්ධානං න දිස්සති; යංනූනාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්ය’’න්ති. සො පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා යථාක්කමෙන එතමත්ථං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා පුබ්බයොගාවචරසුත්තං අභාසි –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආනන්ද, ආනිසංසා පුබ්බයොගාවචරෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති. නො චෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති. නො චෙ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ දෙවපුත්තො සමානො අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, අථ පච්ඡිමෙ කාලෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හොතී’’ති –

‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම, ආනන්ද, අභිනීහාරසම්පන්නා පුබ්බයොගාවචරා හොන්ති. තස්මා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං සබ්බෙසං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච ඉච්ඡිතබ්බො’’ති.

සො ¶ ¶ ආහ – ‘‘බුද්ධානං, භන්තෙ, පත්ථනා කීව චිරං වට්ටතී’’ති? බුද්ධානං, ආනන්ද, හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, මජ්ඣිමපරිච්ඡෙදෙන අට්ඨ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච. එතෙ ච භෙදා පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවසෙන ඤාතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති, පඤ්ඤා තික්ඛා. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති, සද්ධා බලවා. වීරියාධිකානං සද්ධාපඤ්ඤා මන්දා, වීරියං බලවන්ති. අප්පත්වා පන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං ¶ දානං දෙන්තොපි තදනුරූපසීලාදිසබ්බපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තොපි අන්තරා බුද්ධො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? ඤාණං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. යථා නාම තිමාසචතුමාසපඤ්චමාසච්චයෙන නිප්ඵජ්ජනකං සස්සං තං තං කාලං අප්පත්වා දිවසෙ දිවසෙ සහස්සක්ඛත්තුං කෙළායන්තොපි උදකෙන සිඤ්චන්තොපි අන්තරා පක්ඛෙන වා මාසෙන වා නිප්ඵාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? සස්සං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. එවමෙවං අප්පත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි…පෙ… නෙතං ඨානං විජ්ජතීති. තස්මා යථාවුත්තමෙව කාලං පාරමිපූරණං කාතබ්බං ඤාණපරිපාකත්ථාය. එත්තකෙනපි ච කාලෙන බුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ අට්ඨ සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. අයඤ්හි –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59);

අභිනීහාරොති ච මූලපණිධානස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාති. අඤ්ඤත්ර හි මනුස්සජාතියා අවසෙසජාතීසු දෙවජාතියම්පි ඨිතස්ස පණිධි න ඉජ්ඣති. එත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා මනුස්සත්තංයෙව පත්ථෙතබ්බං. තත්ථ ඨත්වා පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි සමිජ්ඣති. ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසභාවො. මාතුගාමනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානඤ්හි මනුස්සජාතියං ඨිතානම්පි පණිධි න සමිජ්ඣති. තත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා පුරිසභාවොයෙව පත්ථෙතබ්බො. තත්ථ ඨත්වා පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි ¶ සමිජ්ඣති. හෙතූති අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්ති. යො හි තස්මිං අත්තභාවෙ වායමන්තො ¶ අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො, තස්ස සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස, යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරපාදමූලෙ පබ්බජිත්වා තෙනත්තභාවෙන අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො අහොසි ¶ . සත්ථාරදස්සනන්ති බුද්ධානං සම්මුඛාදස්සනං. එවඤ්හි ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා; යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරං සම්මුඛා දිස්වා පණිධෙසි. පබ්බජ්ජාති අනගාරියභාවො. සො ච ඛො සාසනෙ වා කම්මවාදිකිරියවාදිතාපසපරිබ්බාජකනිකායෙ වා වට්ටති යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි සුමෙධො නාම තාපසො හුත්වා පණිධෙසි. ගුණසම්පත්තීති ඣානාදිගුණපටිලාභො. පබ්බජිතස්සාපි හි ගුණසම්පන්නස්සෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස; යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි පඤ්චාභිඤ්ඤො අට්ඨසමාපත්තිලාභී ච හුත්වා පණිධෙසි. අධිකාරොති අධිකකාරො, පරිච්චාගොති අත්ථො. ජීවිතාදිපරිච්චාගඤ්හි කත්වා පණිදහතොයෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස; යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි –

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති. (බු. වං. 2.53) –

එවං ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා පණිධෙසි. ඡන්දතාති කත්තුකම්යතා. සා යස්ස බලවතී හොති, තස්ස ඉජ්ඣති. සා ච, සචෙ කොචි වදෙය්ය ‘‘කො චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච කප්පෙ නිරයෙ පච්චිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති, තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. තථා යදි කොචි වදෙය්ය ‘‘කො සකලචක්කවාළං වීතච්චිකානං අඞ්ගාරානං පූරං අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සත්තිසූලෙහි ආකිණ්ණං අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සමතිත්තිකං උදකපුණ්ණං උත්තරිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං නිරන්තරං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං මද්දන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. එවරූපෙන ච කත්තුකම්යතාඡන්දෙන සමන්නාගතො සුමෙධපණ්ඩිතො පණිධෙසීති.

එවං ¶ සමිද්ධාභිනීහාරො ¶ ච බොධිසත්තො ඉමානි අට්ඨාරස අභබ්බට්ඨානානි න උපෙති. සො හි තතො පභුති න ජච්චන්ධො හොති, න ජච්චබධිරො, න උම්මත්තකො, න එළමූගො, න පීඨසප්පී, න මිලක්ඛූසු උප්පජ්ජති, න දාසිකුච්ඡියා නිබ්බත්තති, න නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, නාස්ස ලිඞ්ගං පරිවත්තති, න පඤ්චානන්තරියකම්මානි කරොති, න කුට්ඨී හොති, න තිරච්ඡානයොනියං වට්ටකතො පච්ඡිමත්තභාවො හොති, න ඛුප්පිපාසිකනිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු උප්පජ්ජති, න කාලකඤ්චිකාසුරෙසු, න අවීචිනිරයෙ, න ලොකන්තරිකෙසු, කාමාවචරෙසු න මාරො ¶ හොති, රූපාවචරෙසු න අසඤ්ඤීභවෙ, න සුද්ධාවාසභවෙසු උප්පජ්ජති, න අරූපභවෙසු, න අඤ්ඤං චක්කවාළං සඞ්කමති.

යා චිමා උස්සාහො උම්මඞ්ගො අවත්ථානං හිතචරියා චාති චතස්සො බුද්ධභූමියො, තාහි සමන්නාගතො හොති. තත්ථ –

‘‘උස්සාහො වීරියං වුත්තං, උම්මඞ්ගො පඤ්ඤා පවුච්චති;

අවත්ථානං අධිට්ඨානං, හිතචරියා මෙත්තාභාවනා’’ති. –

වෙදිතබ්බා. යෙ චාපි ඉමෙ නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො, පවිවෙකජ්ඣාසයො, අලොභජ්ඣාසයො, අදොසජ්ඣාසයො, අමොහජ්ඣාසයො, නිස්සරණජ්ඣාසයොති ඡ අජ්ඣාසයා බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්ති, යෙහි සමන්නාගතත්තා නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා කාමෙ දොසදස්සාවිනො, පවිවෙකජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සඞ්ගණිකාය දොසදස්සාවිනො, අලොභජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා ලොභෙ දොසදස්සාවිනො, අදොසජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා දොසෙ දොසදස්සාවිනො, අමොහජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා මොහෙ දොසදස්සාවිනො, නිස්සරණජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සබ්බභවෙසු දොසදස්සාවිනොති වුච්චන්ති, තෙහි ච සමන්නාගතො හොති.

පච්චෙකබුද්ධානං පන කීව චිරං පත්ථනා වට්ටතීති? පච්චෙකබුද්ධානං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච. තතො ඔරං න සක්කා. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ කාරණං වෙදිතබ්බං. එත්තකෙනාපි ¶ ච කාලෙන පච්චෙකබුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ පඤ්ච සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. තෙසඤ්හි –

මනුස්සත්තං ¶ ලිඞ්ගසම්පත්ති, විගතාසවදස්සනං;

අධිකාරො ඡන්දතා එතෙ, අභිනීහාරකාරණා.

තත්ථ විගතාසවදස්සනන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං යස්ස කස්සචි දස්සනන්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අථ සාවකානං පත්ථනා කිත්තකං වට්ටතීති? ද්වින්නං අග්ගසාවකානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච, අසීතිමහාසාවකානං කප්පසතසහස්සං, තථා බුද්ධස්ස මාතාපිතූනං උපට්ඨාකස්ස ¶ පුත්තස්ස චාති. තතො ඔරං න සක්කා. වුත්තනයමෙවෙත්ථ කාරණං. ඉමෙසං පන සබ්බෙසම්පි අධිකාරො ඡන්දතාති ද්වඞ්ගසම්පන්නොයෙව අභිනීහාරො හොති.

එවං ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන යථාවුත්තප්පභෙදං කාලං පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධා ලොකෙ උප්පජ්ජන්තා ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා උප්පජ්ජන්ති, පච්චෙකබුද්ධා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිකුලානං අඤ්ඤතරස්මිං, අග්ගසාවකා පන ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලෙස්වෙව බුද්ධා ඉව සබ්බබුද්ධා සංවට්ටමානෙ කප්පෙ න උප්පජ්ජන්ති, විවට්ටමානෙ කප්පෙ උප්පජ්ජන්ති. පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධෙ අප්පත්වා බුද්ධානං උප්පජ්ජනකාලෙයෙව උප්පජ්ජන්ති. බුද්ධා සයඤ්ච බුජ්ඣන්ති, පරෙ ච බොධෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධා සයමෙව බුජ්ඣන්ති, න පරෙ බොධෙන්ති. අත්ථරසමෙව පටිවිජ්ඣන්ති, න ධම්මරසං. න හි තෙ ලොකුත්තරධම්මං පඤ්ඤත්තිං ආරොපෙත්වා දෙසෙතුං සක්කොන්ති, මූගෙන දිට්ඨසුපිනො විය වනචරකෙන නගරෙ සායිතබ්යඤ්ජනරසො විය ච නෙසං ධම්මාභිසමයො හොති. සබ්බං ඉද්ධිසමාපත්තිපටිසම්භිදාපභෙදං පාපුණන්ති, ගුණවිසිට්ඨතාය බුද්ධානං හෙට්ඨා සාවකානං උපරි හොන්ති, අඤ්ඤෙ පබ්බාජෙත්වා ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙන්ති, ‘‘චිත්තසල්ලෙඛො කාතබ්බො, වොසානං නාපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා උද්දෙසෙන උපොසථං කරොන්ති, ‘අජ්ජුපොසථො’ති ¶ වචනමත්තෙන වා. උපොසථං කරොන්තා ච ගන්ධමාදනෙ මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ රතනමාළෙ සන්නිපතිත්වා කරොන්තීති. එවං භගවා ආයස්මතො ආනන්දස්ස පච්චෙකබුද්ධානං සබ්බාකාරපරිපූරං පත්ථනඤ්ච අභිනීහාරඤ්ච කථෙත්වා, ඉදානි ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන සමුදාගතෙ තෙ තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ කථෙතුං ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්තිආදිනා ¶ නයෙන ඉමං ඛග්ගවිසාණසුත්තං අභාසි. අයං තාව අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස උප්පත්ති.

35. ඉදානි විසෙසෙන වත්තබ්බා. තත්ථ ඉමිස්සා තාව ගාථාය එවං උප්පත්ති වෙදිතබ්බා – අයං කිර පච්චෙකබුද්ධො පච්චෙකබොධිසත්තභූමිං ඔගාහන්තො ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤිකො හුත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො සමණධම්මං අකාසි. එතං කිර වත්තං අපරිපූරෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණන්තා නාම නත්ථි. කිං පනෙතං ගතපච්චාගතවත්තං නාම? හරණපච්චාහරණන්ති. තං යථා විභූතං හොති, තථා කථෙස්සාම.

ඉධෙකච්චො භික්ඛු හරති, න පච්චාහරති; එකච්චො පච්චාහරති, න හරති; එකච්චො පන නෙව හරති, න පච්චාහරති; එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ච. තත්ථ යො භික්ඛු පගෙව වුට්ඨාය චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා, බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා, පානීයඝටං පූරෙත්වා ¶ පානීයමාළෙ ඨපෙත්වා, ආචරියවත්තං උපජ්ඣායවත්තං කත්වා, ද්වෙඅසීති ඛුද්දකවත්තානි චුද්දස මහාවත්තානි ච සමාදාය වත්තති, සො සරීරපරිකම්මං කත්වා, සෙනාසනං පවිසිත්වා, යාව භික්ඛාචාරවෙලා තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා, වෙලං ඤත්වා, නිවාසෙත්වා, කායබන්ධනං බන්ධිත්වා, උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා, සඞ්ඝාටිං ඛන්ධෙ කරිත්වා, පත්තං අංසෙ ආලග්ගෙත්වා, කම්මට්ඨානං මනසි ¶ කරොන්තො චෙතියඞ්ගණං පත්වා, චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා, ගාමසමීපෙ චීවරං පාරුපිත්වා, පත්තමාදාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එවං පවිට්ඨො ච ලාභී භික්ඛු පුඤ්ඤවා උපාසකෙහි සක්කතගරුකතො උපට්ඨාකකුලෙ වා පටික්කමනසාලායං වා පටික්කමිත්වා උපාසකෙහි තං තං පඤ්හං පුච්ඡියමානො තෙසං පඤ්හවිස්සජ්ජනෙන ධම්මදෙසනාවික්ඛෙපෙන ච තං මනසිකාරං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමති, විහාරං ආගතොපි භික්ඛූනං පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති, ධම්මං භණති, තං තං බ්යාපාරමාපජ්ජති, පච්ඡාභත්තම්පි පුරිමයාමම්පි මජ්ඣිමයාමම්පි එවං භික්ඛූහි සද්ධිං පපඤ්චිත්වා කායදුට්ඨුල්ලාභිභූතො පච්ඡිමයාමෙපි සයති, නෙව කම්මට්ඨානං මනසි කරොති, අයං වුච්චති හරති, න පච්චාහරතීති.

යො ¶ පන බ්යාධිබහුලො හොති, භුත්තාහාරො පච්චූසසමයෙ න සම්මා පරිණමති, පගෙව වුට්ඨාය යථාවුත්තං වත්තං කාතුං න සක්කොති කම්මට්ඨානං වා මනසි කාතුං, අඤ්ඤදත්ථු යාගුං වා භෙසජ්ජං වා පත්ථයමානො කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය ගාමං පවිසති. තත්ථ යාගුං වා භෙසජ්ජං වා භත්තං වා ලද්ධා භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා, පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො කම්මට්ඨානං මනසි කත්වා, විසෙසං පත්වා වා අප්පත්වා වා, විහාරං ආගන්ත්වා, තෙනෙව මනසිකාරෙන විහරති. අයං වුච්චති පච්චාහරති න හරතීති. එදිසා ච භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා, විපස්සනං ආරභිත්වා, බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා. සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලාය න තං ආසනං අත්ථි, යත්ථ යාගුං පිවිත්වා අරහත්තං පත්තො භික්ඛු නත්ථීති.

යො පන පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො, සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛිලවිනිබන්ධනබද්ධචිත්තො විහරන්තො කම්මට්ඨානමනසිකාරමනනුයුත්තො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා ගිහිපපඤ්චෙන පපඤ්චිතො තුච්ඡකො නික්ඛමති, අයං වුච්චති නෙව හරති න පච්චාහරතීති.

යො පන පගෙව ¶ වුට්ඨාය පුරිමනයෙනෙව සබ්බවත්තානි පරිපූරෙත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. කම්මට්ඨානං නාම දුවිධං – සබ්බත්ථකං, පාරිහාරියඤ්ච. සබ්බත්ථකං නාම මෙත්තා ච මරණස්සති ච. තං සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බතො ‘‘සබ්බත්ථක’’න්ති වුච්චති. මෙත්තා නාම ආවාසාදීසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. ආවාසෙසු හි මෙත්තාවිහාරී ¶ භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති, තෙන ඵාසු අසඞ්ඝට්ඨො විහරති. දෙවතාසු මෙත්තාවිහාරී දෙවතාහි රක්ඛිතගොපිතො සුඛං විහරති. රාජරාජමහාමත්තාදීසු මෙත්තාවිහාරී, තෙහි මමායිතො සුඛං විහරති. ගාමනිගමාදීසු මෙත්තාවිහාරී සබ්බත්ථ භික්ඛාචරියාදීසු මනුස්සෙහි සක්කතගරුකතො සුඛං විහරති. මරණස්සතිභාවනාය ජීවිතනිකන්තිං පහාය අප්පමත්තො විහරති.

යං පන සදා පරිහරිතබ්බං චරිතානුකූලෙන ගහිතත්තා දසාසුභකසිණානුස්සතීසු අඤ්ඤතරං, චතුධාතුවවත්ථානමෙව වා, තං සදා පරිහරිතබ්බතො, රක්ඛිතබ්බතො, භාවෙතබ්බතො ච පාරිහාරියන්ති වුච්චති, මූලකම්මට්ඨානන්තිපි ¶ තදෙව. තත්ථ යං පඨමං සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා පච්ඡා පාරිහාරියකම්මට්ඨානං මනසි කරොති, තං චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන දස්සෙස්සාම.

අයඤ්හි යථාඨිතං යථාපණිහිතං කායං ධාතුසො පච්චවෙක්ඛති – යං ඉමස්මිං සරීරෙ වීසතිකොට්ඨාසෙසු කක්ඛළං ඛරගතං, සා පථවීධාතු. යං ද්වාදසසු ආබන්ධනකිච්චකරං ස්නෙහගතං, සා ආපොධාතු. යං චතූසු පරිපාචනකරං උසුමගතං, සා තෙජොධාතු. යං පන ඡසු විත්ථම්භනකරං වායොගතං, සා වායොධාතු. යං පනෙත්ථ චතූහි මහාභූතෙහි අසම්ඵුට්ඨං ඡිද්දං විවරං, සා ආකාසධාතු. තංවිජානනකං චිත්තං විඤ්ඤාණධාතු. තතො උත්තරි අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා නත්ථි. කෙවලං සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොව ¶ අයන්ති.

එවං ආදිමජ්ඣපරියොසානතො කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා, කාලං ඤත්වා, උට්ඨායාසනා නිවාසෙත්වා, පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ගාමං පිණ්ඩාය ගච්ඡති. ගච්ඡන්තො ච යථා අන්ධපුථුජ්ජනා අභික්කමාදීසු ‘‘අත්තා අභික්කමති, අත්තනා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා, ‘‘අහං අභික්කමාමි, මයා අභික්කමො නිබ්බත්තිතො’’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හන්තො ‘‘අභික්කමාමීති චිත්තෙ උප්පජ්ජමානෙ තෙනෙව චිත්තෙන සද්ධිං චිත්තසමුට්ඨානා සන්ධාරණවායොධාතු උප්පජ්ජති. සා ඉමං පථවීධාත්වාදිසන්නිවෙසභූතං කායසම්මතං අට්ඨිකසඞ්ඝාටං විප්ඵරති, තතො චිත්තකිරියාවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන අයං කායසම්මතො අට්ඨිකසඞ්ඝාටො අභික්කමති. තස්සෙවං අභික්කමතො එකෙකපාදුද්ධාරණෙ චතූසු ධාතූසු වායොධාතුඅනුගතා තෙජොධාතු අධිකා උප්පජ්ජති, මන්දා ඉතරා. අතිහරණවීතිහරණාපහරණෙසු පන තෙජොධාතුඅනුගතා වායොධාතු අධිකා උප්පජ්ජති, මන්දා ඉතරා. ඔරොහණෙ පන පථවීධාතුඅනුගතා ආපොධාතු අධිකා උප්පජ්ජති, මන්දා ඉතරා. සන්නික්ඛෙපනසමුප්පීළනෙසු ආපොධාතුඅනුගතා පථවීධාතු අධිකා උප්පජ්ජති, මන්දා ඉතරා. ඉච්චෙතා ධාතුයො තෙන තෙන අත්තනො උප්පාදකචිත්තෙන සද්ධිං තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති ¶ . තත්ථ කො එකො අභික්කමති, කස්ස වා එකස්ස අභික්කමන’’න්ති එවං එකෙකපාදුද්ධාරණාදිප්පකාරෙසු එකෙකස්මිං පකාරෙ උප්පන්නධාතුයො, තදවිනිබ්භුත්තා ච සෙසා රූපධම්මා, තංසමුට්ඨාපකං චිත්තං, තංසම්පයුත්තා ච ¶ සෙසා අරූපධම්මාති එතෙ රූපාරූපධම්මා. තතො පරං අතිහරණවීතිහරණාදීසු අඤ්ඤං පකාරං න සම්පාපුණන්ති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති. තස්මා අනිච්චා. යඤ්ච අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තාති එවං සබ්බාකාරපරිපූරං කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති. අත්ථකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සට්ඨිපි සත්තතිපි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ඨා, න භයට්ඨා, න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා; දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා. තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, ඨානෙ නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසං ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථා’’ති. තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො – ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නවිතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ඔක්කමති. තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති සොයෙව නයො. අරියභූමි ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති. න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති. උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තිත්වා පුරිමප්පදෙසංයෙව එති සීහළදීපෙ ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය ¶ .

සො කිර එකූනවීසති වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො එව විහාසි. මනුස්සාපි සුදං අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි කරොන්තා ථෙරං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා – ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති, කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො, උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තප්පත්තදිවසෙ චස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි. චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො, බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං ආගමංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි ¶ ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො ඔභාසො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති, මණිඔභාසොපී’’ති ¶ එවමාදිං ආහ. සො ‘‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘ආමා’’ති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි.

කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය ච. සොපි කිර ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො ‘‘පඨමං තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙමී’’ති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි. පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. එවං කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො විප්පයුත්තෙන චිත්තෙන උද්ධටෙ පන පටිනිවත්තන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා, ‘‘ගාවී නු පබ්බජිතො නූ’’ති ආසඞ්කනීයප්පදෙසෙ ඨත්වා, සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා පත්තං ගහෙත්වා, ගාමද්වාරං පත්වා, කච්ඡකන්තරතො උදකං ගහෙත්වා, ගණ්ඩූසං කත්වා ගාමං පවිසති ‘‘භික්ඛං දාතුං වා වන්දිතුං වා උපගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනපි මා මෙ කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසී’’ති සචෙ පන ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කිං සත්තමී, උදාහු අට්ඨමී’’ති දිවසං පුච්ඡන්ති, උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති. සචෙ දිවසපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලායං ¶ ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව යාති.

සීහළදීපෙයෙව කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාසභික්ඛූ විය ච. තෙ කිර වස්සූපනායිකඋපොසථදිවසෙ කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං නාලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා ගාමද්වාරෙ උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු, දිවසෙ පුච්ඡිතෙ උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙසුං, අපුච්ඡිතෙ ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වා විහාරං ආගමංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනට්ඨානං දිස්වා ජානිංසු ‘‘අජ්ජ එකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති. එවඤ්ච චින්තෙසුං ‘‘කිං නු ඛො එතෙ අම්හෙහෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති, උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි? යදි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති, හන්ද නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති සබ්බෙ විහාරං අගමංසු. තත්ථ පඤ්ඤාසභික්ඛූසු වස්සං උපගතෙසු ද්වෙ භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො යො තෙසු චක්ඛුමා පුරිසො, සො එවමාහ – ‘‘න, භො, කලහකාරකානං වසනොකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨපිතං පානීයපරිභොජනීය’’න්ති. තෙ තතොව ¶ නිවත්තා. තෙ භික්ඛූ අන්තොතෙමාසෙයෙව විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතභික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං පත්වා, උදකගණ්ඩූසං කත්වා, වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා, යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං ¶ වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරමානො න තුරිතතුරිතො විය ජවෙන ගච්ඡති, ජවනපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගං නාම නත්ථි. විසමභූමිභාගප්පත්තං ¶ පන උදකභරිතසකටමිව නිච්චලොව හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා, පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා, කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තො ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා, අක්ඛබ්භඤ්ජනවණාලෙපනපුත්තමංසූපමාවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති, නෙව දවාය න මදාය…පෙ… භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා, මුහුත්තං භත්තකිලමථං පටිප්පස්සම්භෙත්වා, යථා පුරෙ භත්තං, එවං පච්ඡා භත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අයං වුච්චති හරති චෙව පච්චාහරති චාති. එවමෙතං හරණපච්චාහරණං ගතපච්චාගතවත්තන්ති වුච්චති.

එතං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති. නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ පාපුණාති. නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති. නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අථ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති. නො චෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති, අථ බුද්ධානං සන්තිකෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති; සෙය්යථාපි – ථෙරො බාහියො, මහාපඤ්ඤො වා හොති; සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තො.

අයං පන පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා, ආරඤ්ඤිකො හුත්වා, වීසති වස්සසහස්සානි එතං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා, කාලං කත්වා, කාමාවචරදෙවලොකෙ උප්පජ්ජි. තතො චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. කුසලා ඉත්ථියො තදහෙව ගබ්භසණ්ඨානං ජානන්ති, සා ච තාසමඤ්ඤතරා ¶ , තස්මා තං ගබ්භපතිට්ඨානං රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. ධම්මතා එසා, යං පුඤ්ඤවන්තෙ සත්තෙ ගබ්භෙ උප්පන්නෙ මාතුගාමො ¶ ගබ්භපරිහාරං ලභති. තස්මා රාජා තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා තතො පභුති නාච්චුණ්හං කිඤ්චි අජ්ඣොහරිතුං ලභති, නාතිසීතං, නාතිඅම්බිලං, නාතිලොණං, නාතිකටුකං, නාතිතිත්තකං. අච්චුණ්හෙ හි මාතරා අජ්ඣොහටෙ ගබ්භස්ස ලොහකුම්භිවාසො විය හොති, අතිසීතෙ ලොකන්තරිකවාසො විය, අච්චම්බිලලොණකටුකතිත්තකෙසු භුත්තෙසු සත්ථෙන ඵාලෙත්වා අම්බිලාදීහි සිත්තානි විය ගබ්භසෙය්යකස්ස අඞ්ගානි තිබ්බවෙදනානි හොන්ති. අතිචඞ්කමනට්ඨානනිසජ්ජාසයනතොපි නං නිවාරෙන්ති – ‘‘කුච්ඡිගතස්ස සඤ්චලනදුක්ඛං මා අහොසී’’ති. මුදුකත්ථරණත්ථතාය භූමියං චඞ්කමනාදීනි මත්තාය කාතුං ලභති, වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නං සාදුසප්පායං අන්නපානං ලභති. පරිග්ගහෙත්වාව නං චඞ්කමාපෙන්ති, නිසීදාපෙන්ති, වුට්ඨාපෙන්ති.

සා ¶ එවං පරිහරියමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ සූතිඝරං පවිසිත්වා පච්චූසසමයෙ පුත්තං විජායි පක්කතෙලමද්දිතමනොසිලාපිණ්ඩිසදිසං ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණූපෙතං. තතො නං පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කතප්පටියත්තං රඤ්ඤො දස්සෙසුං, රාජා තුට්ඨො ඡසට්ඨියා ධාතීහි උපට්ඨාපෙසි. සො සබ්බසම්පත්තීහි වඩ්ඪමානො න චිරස්සෙව විඤ්ඤුතං පාපුණි. තං සොළසවස්සුද්දෙසිකමෙව සමානං රාජා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි, විවිධනාටකානි චස්ස උපට්ඨාපෙසි. අභිසිත්තො රාජපුත්තො රජ්ජං කාරෙසි නාමෙන බ්රහ්මදත්තො සකලජම්බුදීපෙ වීසතියා නගරසහස්සෙසු. ජම්බුදීපෙ හි පුබ්බෙ චතුරාසීති නගරසහස්සානි අහෙසුං. තානි පරිහායන්තානි සට්ඨි අහෙසුං, තතො පරිහායන්තානි චත්තාලීසං, සබ්බපරිහායනකාලෙ පන වීසති හොන්ති. අයඤ්ච බ්රහ්මදත්තො සබ්බපරිහායනකාලෙ උප්පජ්ජි. තෙනස්ස වීසති නගරසහස්සානි අහෙසුං, වීසති පාසාදසහස්සානි, වීසති හත්ථිසහස්සානි, වීසති අස්සසහස්සානි, වීසති රථසහස්සානි ¶ , වීසති පත්තිසහස්සානි, වීසති ඉත්ථිසහස්සානි – ඔරොධා ච නාටකිත්ථියො ච, වීසති අමච්චසහස්සානි. සො මහාරජ්ජං කාරයමානො එව කසිණපරිකම්මං කත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤායො, අට්ඨ සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙසි. යස්මා පන අභිසිත්තරඤ්ඤා නාම අවස්සං අට්ටකරණෙ නිසීදිතබ්බං, තස්මා එකදිවසං පගෙව පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදි. තත්ථ උච්චාසද්දමහාසද්දං අකංසු. සො ‘‘අයං සද්දො සමාපත්තියා උපක්කිලෙසො’’ති පාසාදතලං ¶ අභිරුහිත්වා ‘‘සමාපත්තිං අප්පෙමී’’ති නිසින්නො නාසක්ඛි අප්පෙතුං, රජ්ජවික්ඛෙපෙන සමාපත්ති පරිහීනා. තතො චින්තෙසි ‘‘කිං රජ්ජං වරං, උදාහු සමණධම්මො’’ති. තතො ‘‘රජ්ජසුඛං පරිත්තං අනෙකාදීනවං, සමණධම්මසුඛං පන විපුලමනෙකානිසංසං උත්තමපුරිසසෙවිතඤ්චා’’ති ඤත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං රජ්ජං ධම්මෙන සමෙන අනුසාස, මා ඛො අධම්මකාරං අකාසී’’ති සබ්බං නිය්යාතෙත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිසුඛෙන විහරති, න කොචි උපසඞ්කමිතුං ලභති අඤ්ඤත්ර මුඛධොවනදන්තකට්ඨදායකභත්තනීහාරකාදීහි.

තතො අද්ධමාසමත්තෙ වීතික්කන්තෙ මහෙසී පුච්ඡි ‘‘රාජා උය්යානගමනබලදස්සනනාටකාදීසු කත්ථචි න දිස්සති, කුහිං ගතො’’ති? තස්සා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සා අමච්චස්ස පාහෙසි ‘‘රජ්ජෙ පටිච්ඡිතෙ අහම්පි පටිච්ඡිතා හොමි, එතු මයා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙතූ’’ති. සො උභො කණ්ණෙ ථකෙත්වා ‘‘අසවනීයමෙත’’න්ති පටික්ඛිපි. සා පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං පෙසෙත්වා අනිච්ඡමානං තජ්ජාපෙසි – ‘‘යදි න කරොසි, ඨානාපි තෙ චාවෙමි, ජීවිතාපි වොරොපෙමී’’ති. සො භීතො ‘‘මාතුගාමො නාම දළ්හනිච්ඡයො, කදාචි එවම්පි කාරාපෙය්යා’’ති එකදිවසං රහො ගන්ත්වා තාය සද්ධිං සිරිසයනෙ සංවාසං කප්පෙසි. සා පුඤ්ඤවතී ¶ සුඛසම්ඵස්සා. සො තස්සා සම්ඵස්සරාගෙන රත්තො තත්ථ අභික්ඛණං සඞ්කිතසඞ්කිතොව අගමාසි. අනුක්කමෙන ¶ අත්තනො ඝරසාමිකො විය නිබ්බිසඞ්කො පවිසිතුමාරද්ධො.

තතො රාජමනුස්සා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා න සද්දහති. දුතියම්පි තතියම්පි ආරොචෙසුං. තතො නිලීනො සයමෙව දිස්වා සබ්බාමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ආරොචෙසි. තෙ – ‘‘අයං රාජාපරාධිකො හත්ථච්ඡෙදං අරහති, පාදච්ඡෙදං අරහතී’’ති යාව සූලෙ උත්තාසනං, තාව සබ්බකම්මකාරණානි නිද්දිසිංසු. රාජා – ‘‘එතස්ස වධබන්ධනතාළනෙ මය්හං විහිංසා උප්පජ්ජෙය්ය, ජීවිතා වොරොපනෙ පාණාතිපාතො භවෙය්ය, ධනහරණෙ අදින්නාදානං, අලං එවරූපෙහි කතෙහි, ඉමං මම රජ්ජා නික්කඩ්ඪථා’’ති ආහ. අමච්චා තං නිබ්බිසයං අකංසු. සො අත්තනො ධනසාරඤ්ච පුත්තදාරඤ්ච ගහෙත්වා පරවිසයං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුත්වා ‘‘කිං ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ඉච්ඡාමි තං උපට්ඨාතු’’න්ති. සො තං සම්පටිච්ඡි. අමච්චො කතිපාහච්චයෙන ලද්ධවිස්සාසො තං රාජානං එතදවොච – ‘‘මහාරාජ, අමක්ඛිකමධුං ¶ පස්සාමි, තං ඛාදන්තො නත්ථී’’ති. රාජා ‘‘කිං එතං උප්පණ්ඩෙතුකාමො භණතී’’ති න සුණාති. සො අන්තරං ලභිත්වා පුනපි සුට්ඨුතරං වණ්ණෙත්වා ආරොචෙසි. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිරජ්ජං, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘මං නෙත්වා මාරෙතුකාමොසී’’ති ආහ. සො ‘‘මා, දෙව, එවං අවච, යදි න සද්දහසි, මනුස්සෙ පෙසෙහී’’ති. සො මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා ගොපුරං ඛණිත්වා රඤ්ඤො සයනඝරෙ උට්ඨහිංසු.

රාජා දිස්වා ‘‘කිස්ස ආගතාත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘චොරා මයං, මහාරාජා’’ති. රාජා තෙසං ධනං දාපෙත්වා ‘‘මා පුන එවමකත්ථා’’ති ඔවදිත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ ආගන්ත්වා තස්ස රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං තථෙව වීමංසිත්වා ‘‘සීලවා රාජා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා සීමන්තරෙ එකං නගරං උපගම්ම තත්ථ අමච්චස්ස පාහෙසි ‘‘නගරං වා මෙ දෙහි යුද්ධං වා’’ති. සො බ්රහ්මදත්තස්ස තමත්ථං ආරොචාපෙසි ‘‘ආණාපෙතු දෙවො කිං යුජ්ඣාමි, උදාහු නගරං දෙමී’’ති. රාජා ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, නගරං දත්වා ඉධාගච්ඡා’’ති පෙසෙසි. සො තථා අකාසි. පටිරාජාපි තං නගරං ගහෙත්වා අවසෙසනගරෙසුපි ¶ තථෙව දූතං පාහෙසි. තෙපි අමච්චා තථෙව බ්රහ්මදත්තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, ඉධාගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තා බාරාණසිං ආගමංසු.

තතො අමච්චා බ්රහ්මදත්තං ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, තෙන සහ යුජ්ඣාමා’’ති. රාජා – ‘‘මම පාණාතිපාතො භවිස්සතී’’ති වාරෙසි. අමච්චා – ‘‘මයං, මහාරාජ, තං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ¶ ඉධෙව ආනෙස්සාමා’’ති නානාඋපායෙහි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘එහි මහාරාජා’’ති ගන්තුං ආරද්ධා. රාජා ‘‘සචෙ සත්තමාරණප්පහරණවිලුම්පනකම්මං න කරොථ, ගච්ඡාමී’’ති භණති. අමච්චා ‘‘න, දෙව, කරොම, භයං දස්සෙත්වා පලාපෙමා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා ඝටෙසු දීපෙ පක්ඛිපිත්වා රත්තිං ගච්ඡිංසු. පටිරාජා තං දිවසං බාරාණසිසමීපෙ නගරං ගහෙත්වා ඉදානි කින්ති රත්තිං සන්නාහං මොචාපෙත්වා පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි සද්ධිං බලකායෙන. තතො අමච්චා බාරාණසිරාජානං ගහෙත්වා පටිරඤ්ඤො ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා සබ්බඝටෙහි දීපෙ නිහරාපෙත්වා එකපජ්ජොතාය සෙනාය සද්දං අකංසු. පටිරඤ්ඤො අමච්චො මහාබලං දිස්වා භීතො අත්තනො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි අමක්ඛිකමධුං ඛාදාහී’’ති මහාසද්දං අකාසි. තථා දුතියොපි, තතියොපි. පටිරාජා තෙන සද්දෙන පටිබුජ්ඣිත්වා ¶ භයං සන්තාසං ආපජ්ජි. උක්කුට්ඨිසතානි පවත්තිංසු. සො ‘‘පරවචනං සද්දහිත්වා අමිත්තහත්ථං පත්තොම්හී’’ති සබ්බරත්තිං තං තං විප්පලපිත්වා දුතියදිවසෙ ‘‘ධම්මිකො රාජා, උපරොධං න කරෙය්ය, ගන්ත්වා ඛමාපෙමී’’ති චින්තෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨහිත්වා ‘‘ඛම, මහාරාජ, මය්හං අපරාධ’’න්ති ආහ. රාජා තං ඔවදිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, ඛමාමි තෙ’’ති ආහ. සො රඤ්ඤා එවං වුත්තමත්තෙයෙව පරමස්සාසප්පත්තො අහොසි, බාරාණසිරඤ්ඤො සමීපෙයෙව ජනපදෙ රජ්ජං ලභි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායකා අහෙසුං.

අථ බ්රහ්මදත්තො ද්වෙපි සෙනා සම්මොදමානා එකතො ඨිතා දිස්වා ‘‘මමෙකස්ස චිත්තානුරක්ඛණාය අස්මිං ජනකායෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතබින්දු ¶ න උප්පන්නං. අහො සාධු, අහො සුට්ඨු, සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තු, අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ඣා හොන්තූ’’ති මෙත්තාඣානං උප්පාදෙත්වා, තදෙව පාදකං කත්වා, සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා, පච්චෙකබොධිඤාණං සච්ඡිකත්වා, සයම්භුතං පාපුණි. තං මග්ගසුඛෙන ඵලසුඛෙන සුඛිතං හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නං අමච්චා පණිපාතං කත්වා ආහංසු – ‘‘යානකාලො, මහාරාජ, විජිතබලකායස්ස සක්කාරො කාතබ්බො, පරාජිතබලකායස්ස භත්තපරිබ්බයො දාතබ්බො’’ති. සො ආහ – ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා, පච්චෙකබුද්ධො නාමාහ’’න්ති. කිං දෙවො භණති, න එදිසා පච්චෙකබුද්ධා හොන්තීති? කීදිසා, භණෙ, පච්චෙකබුද්ධාති? පච්චෙකබුද්ධා නාම ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සු අට්ඨපරික්ඛාරයුත්තා භවන්තීති. සො දක්ඛිණහත්ථෙන සීසං පරාමසි, තාවදෙව ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පබ්බජිතවෙසො පාතුරහොසි, ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සු අට්ඨපරික්ඛාරසමන්නාගතො වස්සසතිකත්ථෙරසදිසො අහොසි. සො චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පදුමපුප්ඵෙ නිසීදි. අමච්චා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කම්මට්ඨානං, කථං අධිගතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො යතො අස්ස මෙත්තාඣානකම්මට්ඨානං අහොසි ¶ , තඤ්ච විපස්සනං විපස්සිත්වා අධිගතො, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො උදානගාථඤ්ච බ්යාකරණගාථඤ්ච ඉමඤ්ඤෙව ගාථං අභාසි ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්ති.

තත්ථ සබ්බෙසූති අනවසෙසෙසු. භූතෙසූති සත්තෙසු. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරං පන රතනසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම. නිධායාති නික්ඛිපිත්වා. දණ්ඩන්ති ¶ කායවචීමනොදණ්ඩං, කායදුච්චරිතාදීනමෙතං අධිවචනං. කායදුච්චරිතඤ්හි දණ්ඩයතීති දණ්ඩො, බාධෙති අනයබ්යසනං පාපෙතීති වුත්තං හොති. එවං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතං ච. පහරණදණ්ඩො එව වා දණ්ඩො, තං නිධායාතිපි වුත්තං හොති. අවිහෙඨයන්ති අවිහෙඨයන්තො. අඤ්ඤතරම්පීති යංකිඤ්චි එකම්පි. තෙසන්ති තෙසං සබ්බභූතානං. න පුත්තමිච්ඡෙය්යාති අත්රජො, ඛෙත්රජො, දින්නකො, අන්තෙවාසිකොති ඉමෙසු චතූසු ¶ පුත්තෙසු යං කිඤ්චි පුත්තං න ඉච්ඡෙය්ය. කුතො සහායන්ති සහායං පන ඉච්ඡෙය්යාති කුතො එව එතං.

එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාපහානෙන එකො, එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො, එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො. සමණසහස්සස්සාපි හි මජ්ඣෙ වත්තමානො ගිහිසඤ්ඤොජනස්ස ඡින්නත්තා එකො – එවං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො. එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ඉරියති වත්තතීති – එවං අදුතියට්ඨෙන එකො.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එවමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107) –

එවං තණ්හාපහානට්ඨෙන එකො. සබ්බකිලෙසාස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති – එවං එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො. අනාචරියකො හුත්වා සයම්භූ සාමඤ්ඤෙව පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති – එවං එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති යා ඉමා අට්ඨ චරියායො; සෙය්යථිදං – පණිධිසම්පන්නානං චතූසු ඉරියාපථෙසු ඉරියාපථචරියා ¶ , ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං අජ්ඣත්තිකායතනෙසු ආයතනචරියා, අප්පමාදවිහාරීනං චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතිචරියා, අධිචිත්තමනුයුත්තානං චතූසු ඣානෙසු සමාධිචරියා, බුද්ධිසම්පන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු ඤාණචරියා, සම්මා පටිපන්නානං චතූසු අරියමග්ගෙසු මග්ගචරියා, අධිගතප්ඵලානං චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු ¶ පත්තිචරියා, තිණ්ණං බුද්ධානං සබ්බසත්තෙසු ලොකත්ථචරියා, තත්ථ පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධසාවකානන්ති. යථාහ – ‘‘චරියාති අට්ඨ චරියායො ඉරියාපථචරියා’’ති ¶ (පටි. ම. 1.197; 3.28) විත්ථාරො. තාහි චරියාහි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා යා ඉමා ‘‘අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨහන්තො සතියා චරති, අවික්ඛිත්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණෙන චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරතී’’ති (පටි. ම. 1.197; 3.29) එවං අපරාපි අට්ඨ චරියා වුත්තා. තාහිපි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති එත්ථ ඛග්ගවිසාණං නාම ඛග්ගමිගසිඞ්ගං. කප්පසද්දස්ස අත්ථං විත්ථාරතො මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං පකාසයිස්සාම. ඉධ පනායං ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත, භො, කිර සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා’’ති (ම. නි. 1.260) එවමාදීසු විය පටිභාගො වෙදිතබ්බො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති ඛග්ගවිසාණසදිසොති වුත්තං හොති. අයං තාවෙත්ථ පදතො අත්ථවණ්ණනා.

අධිප්පායානුසන්ධිතො පන එවං වෙදිතබ්බා – ය්වායං වුත්තප්පකාරො දණ්ඩො භූතෙසු පවත්තියමානො අහිතො හොති, තං තෙසු අප්පවත්තනෙන තප්පටිපක්ඛභූතාය මෙත්තාය පරහිතූපසංහාරෙන ච සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, නිහිතදණ්ඩත්තා එව ච. යථා අනිහිතදණ්ඩා සත්තා භූතානි දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා විහෙඨයන්ති, තථා අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං. ඉමං මෙත්තාකම්මට්ඨානමාගම්ම යදෙව තත්ථ වෙදනාගතං සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණගතං තඤ්ච තදනුසාරෙනෙව තදඤ්ඤඤ්ච සඞ්ඛාරගතං විපස්සිත්වා ඉමං පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති අයං තාව අධිප්පායො.

අයං පන අනුසන්ධි – එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡථා’’ති? තතො තෙන ‘‘පුබ්බපච්චෙකසම්බුද්ධා කත්ථ වසන්තී’’ති ¶ ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා ‘‘ගන්ධමාදනපබ්බතෙ’’ති වුත්තෙ පුනාහංසු – ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ, න ඉච්ඡථා’’ති. අථ පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්යා’’ති සබ්බං. තත්රාධිප්පායො – අහං ඉදානි අත්රජාදීසු යං ¶ කිඤ්චි පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්යං, කුතො පන තුම්හාදිසං සහායං? තස්මා තුම්හෙසුපි යො මයා සද්ධිං ¶ ගන්තුං මාදිසො වා හොතුං ඉච්ඡති, සො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අථ වා තෙහි ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ න ඉච්ඡථා’’ති වුත්තෙ සො පච්චෙකබුද්ධො ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහාය’’න්ති වත්වා අත්තනො යථාවුත්තෙනත්ථෙන එකචරියාය ගුණං දිස්වා පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො ඉමං උදානං උදානෙසි – ‘‘එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එවං වත්වා පෙක්ඛමානස්සෙව මහාජනස්ස ආකාසෙ උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනං අගමාසි.

ගන්ධමාදනො නාම හිමවති චූළකාළපබ්බතං, මහාකාළපබ්බතං, නාගපලිවෙඨනං, චන්දගබ්භං, සූරියගබ්භං, සුවණ්ණපස්සං, හිමවන්තපබ්බතන්ති සත්ත පබ්බතෙ අතික්කම්ම හොති. තත්ථ නන්දමූලකං නාම පබ්භාරං පච්චෙකබුද්ධානං වසනොකාසො. තිස්සො ච ගුහායො – සුවණ්ණගුහා, මණිගුහා, රජතගුහාති. තත්ථ මණිගුහාද්වාරෙ මඤ්ජූසකො නාම රුක්ඛො යොජනං උබ්බෙධෙන, යොජනං විත්ථාරෙන. සො යත්තකානි උදකෙ වා ථලෙ වා පුප්ඵානි, සබ්බානි තානි පුප්ඵයති විසෙසෙන පච්චෙකබුද්ධාගමනදිවසෙ. තස්සූපරිතො සබ්බරතනමාළො හොති. තත්ථ සම්මජ්ජනකවාතො කචවරං ඡඩ්ඩෙති, සමකරණවාතො සබ්බරතනමයං වාලිකං සමං කරොති, සිඤ්චනකවාතො අනොතත්තදහතො ආනෙත්වා උදකං සිඤ්චති, සුගන්ධකරණවාතො හිමවන්තතො සබ්බෙසං ගන්ධරුක්ඛානං ගන්ධෙ ආනෙති, ඔචිනකවාතො පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා ¶ පාතෙති, සන්ථරකවාතො සබ්බත්ථ සන්ථරති. සදා පඤ්ඤත්තානෙව චෙත්ථ ආසනානි හොන්ති, යෙසු පච්චෙකබුද්ධුප්පාදදිවසෙ උපොසථදිවසෙ ච සබ්බපච්චෙකබුද්ධා සන්නිපතිත්වා නිසීදන්ති. අයං තත්ථ පකති. අභිසම්බුද්ධ-පච්චෙකබුද්ධො තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදති. තතො සචෙ තස්මිං කාලෙ අඤ්ඤෙපි පච්චෙකබුද්ධා සංවිජ්ජන්ති, තෙපි තඞ්ඛණං සන්නිපතිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදන්ති. නිසීදිත්වා ච කිඤ්චිදෙව සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨහන්ති, තතො සඞ්ඝත්ථෙරො අධුනාගතපච්චෙකබුද්ධං සබ්බෙසං අනුමොදනත්ථාය ‘‘කථමධිගත’’න්ති කම්මට්ඨානං පුච්ඡති. තදාපි සො තමෙව අත්තනො උදානබ්යාකරණගාථං භාසති. පුන භගවාපි ආයස්මතා ආනන්දෙන පුට්ඨො තමෙව ගාථං භාසති, ආනන්දො ච සඞ්ගීතියන්ති එවමෙකෙකා ගාථා පච්චෙකසම්බොධිඅභිසම්බුද්ධට්ඨානෙ, මඤ්ජූසකමාළෙ ¶ , ආනන්දෙන පුච්ඡිතකාලෙ, සඞ්ගීතියන්ති චතුක්ඛත්තුං භාසිතා හොතීති.

36. සංසග්ගජාතස්සාති කා උප්පත්ති? අයම්පි පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ වීසති වස්සසහස්සානි පුරිමනයෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා, පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා, නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා, ලක්ඛණසම්මසනං කත්වා, අරියමග්ගං අනධිගම්ම බ්රහ්මලොකෙ ¶ නිබ්බත්ති. සො තතො චුතො බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි උප්පජ්ජිත්වා පුරිමනයෙනෙව වඩ්ඪමානො යතො පභුති ‘‘අයං ඉත්ථී අයං පුරිසො’’ති විසෙසං අඤ්ඤාසි, තතුපාදාය ඉත්ථීනං හත්ථෙ න රමති, උච්ඡාදනන්හාපනමණ්ඩනාදිමත්තම්පි න සහති. තං පුරිසා එව පොසෙන්ති, ථඤ්ඤපායනකාලෙ ධාතියො කඤ්චුකං ¶ පටිමුඤ්චිත්වා පුරිසවෙසෙන ථඤ්ඤං පායෙන්ති. සො ඉත්ථීනං ගන්ධං ඝායිත්වා සද්දං වා සුත්වා රොදති, විඤ්ඤුතං පත්තොපි ඉත්ථියො පස්සිතුං න ඉච්ඡති, තෙන තං අනිත්ථිගන්ධොත්වෙව සඤ්ජානිංසු.

තස්මිං සොළසවස්සුද්දෙසිකෙ ජාතෙ රාජා ‘‘කුලවංසං සණ්ඨපෙස්සාමී’’ති නානාකුලෙහි තස්ස අනුරූපා කඤ්ඤායො ආනෙත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘කුමාරං රමාපෙහී’’ති. අමච්චො උපායෙන තං රමාපෙතුකාමො තස්ස අවිදූරෙ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා නාටකානි පයොජාපෙසි. කුමාරො ගීතවාදිතසද්දං සුත්වා – ‘‘කස්සෙසො සද්දො’’ති ආහ. අමච්චො ‘‘තවෙසො, දෙව, නාටකිත්ථීනං සද්දො, පුඤ්ඤවන්තානං ඊදිසානි නාටකානි හොන්ති, අභිරම, දෙව, මහාපුඤ්ඤොසි ත්ව’’න්ති ආහ. කුමාරො අමච්චං දණ්ඩෙන තාළාපෙත්වා නික්කඩ්ඪාපෙසි. සො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා කුමාරස්ස මාතරා සහ ගන්ත්වා, කුමාරං ඛමාපෙත්වා, පුන අමච්චං අප්පෙසි. කුමාරො තෙහි අතිනිප්පීළියමානො සෙට්ඨසුවණ්ණං දත්වා සුවණ්ණකාරෙ ආණාපෙසි – ‘‘සුන්දරං ඉත්ථිරූපං කරොථා’’ති. තෙ විස්සකම්මුනා නිම්මිතසදිසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං ඉත්ථිරූපං කත්වා දස්සෙසුං. කුමාරො දිස්වා විම්හයෙන සීසං චාලෙත්වා මාතාපිතූනං පෙසෙසි ‘‘යදි ඊදිසිං ඉත්ථිං ලභිස්සාමි, ගණ්හිස්සාමී’’ති. මාතාපිතරො ¶ ‘‘අම්හාකං පුත්තො මහාපුඤ්ඤො, අවස්සං තෙන සහ කතපුඤ්ඤා කාචි දාරිකා ලොකෙ උප්පන්නා භවිස්සතී’’ති තං සුවණ්ණරූපං රථං ආරොපෙත්වා අමච්චානං අප්පෙසුං ‘‘ගච්ඡථ, ඊදිසිං දාරිකං ගවෙසථා’’ති. තෙ ගහෙත්වා සොළස මහාජනපදෙ විචරන්තා තං තං ගාමං ගන්ත්වා උදකතිත්ථාදීසු යත්ථ යත්ථ ජනසමූහං පස්සන්ති, තත්ථ තත්ථ දෙවතං විය සුවණ්ණරූපං ඨපෙත්වා නානාපුප්ඵවත්ථාලඞ්කාරෙහි පූජං කත්වා, විතානං බන්ධිත්වා, එකමන්තං තිට්ඨන්ති – ‘‘යදි කෙනචි එවරූපා දිට්ඨපුබ්බා භවිස්සති, සො කථං සමුට්ඨාපෙස්සතී’’ති? එතෙනුපායෙන අඤ්ඤත්ර මද්දරට්ඨා සබ්බෙ ¶ ජනපදෙ ආහිණ්ඩිත්වා තං ‘‘ඛුද්දකරට්ඨ’’න්ති අවමඤ්ඤමානා තත්ථ පඨමං අගන්ත්වා නිවත්තිංසු.

තතො නෙසං අහොසි ‘‘මද්දරට්ඨම්පි තාව ගච්ඡාම, මා නො බාරාණසිං පවිට්ඨෙපි රාජා පුන පාහෙසී’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. සාගලනගරෙ ච මද්දවො නාම රාජා. තස්ස ධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා හොති. තස්සා වණ්ණදාසියො න්හානොදකත්ථාය තිත්ථං ගතා. තත්ථ අමච්චෙහි ඨපිතං තං සුවණ්ණරූපං දූරතොව දිස්වා ‘‘අම්හෙ උදකත්ථාය පෙසෙත්වා රාජපුත්තී සයමෙව ¶ ආගතා’’ති භණන්තියො සමීපං ගන්ත්වා ‘‘නායං සාමිනී, අම්හාකං සාමිනී ඉතො අභිරූපතරා’’ති ආහංසු. අමච්චා තං සුත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා අනුරූපෙන නයෙන දාරිකං යාචිංසු, සොපි අදාසි. තතො බාරාණසිරඤ්ඤො පාහෙසුං ‘‘ලද්ධා දාරිකා, සාමං ආගච්ඡිස්සති, උදාහු අම්හෙව ආනෙමා’’ති? සො ච ‘‘මයි ආගච්ඡන්තෙ ජනපදපීළා භවිස්සති, තුම්හෙව ආනෙථා’’ති පෙසෙසි.

අමච්චා දාරිකං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා කුමාරස්ස පාහෙසුං – ‘‘ලද්ධා සුවණ්ණරූපසදිසී දාරිකා’’ති. කුමාරො සුත්වාව රාගෙන අභිභූතො පඨමජ්ඣානා පරිහායි. සො දූතපරම්පරං පෙසෙසි ‘‘සීඝං ආනෙථ, සීඝං ආනෙථා’’ති. තෙ සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙනෙව බාරාණසිං පත්වා බහිනගරෙ ඨිතා රඤ්ඤො පාහෙසුං – ‘‘අජ්ජ පවිසිතබ්බං, නො’’ති? රාජා ‘‘සෙට්ඨකුලා ආනීතා දාරිකා, මඞ්ගලකිරියං කත්වා මහාසක්කාරෙන පවෙසෙස්සාම, උය්යානං තාව නං නෙථා’’ති ආණාපෙසි. තෙ තථා අකංසු. සා අච්චන්තසුඛුමාලා යානුග්ඝාතෙන උබ්බාළ්හා අද්ධානපරිස්සමෙන උප්පන්නවාතරොගා මිලාතමාලා විය ¶ හුත්වා රත්තිංයෙව කාලමකාසි. අමච්චා ‘‘සක්කාරා පරිභට්ඨම්හා’’ති පරිදෙවිංසු. රාජා ච නාගරා ච ‘‘කුලවංසො විනට්ඨො’’ති පරිදෙවිංසු. නගරෙ මහාකොලාහලං අහොසි. කුමාරස්ස සුතමත්තෙයෙව මහාසොකො උදපාදි. තතො කුමාරො සොකස්ස මූලං ඛණිතුමාරද්ධො. සො චින්තෙසි – ‘‘අයං සොකො නාම න අජාතස්ස හොති, ජාතස්ස පන හොති, තස්මා ජාතිං පටිච්ච සොකො’’ති. ‘‘ජාති පන කිං ¶ පටිච්චා’’ති? තතො ‘‘භවං පටිච්ච ජාතී’’ති එවං පුබ්බභාවනානුභාවෙන යොනිසො මනසිකරොන්තො අනුලොමපටිලොමපටිච්චසමුප්පාදං දිස්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තත්ථෙව නිසින්නො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං මග්ගඵලසුඛෙන සුඛිතං සන්තින්ද්රියං සන්තමානසං නිසින්නං දිස්වා, පණිපාතං කත්වා, අමච්චා ආහංසු – ‘‘මා සොචි, දෙව, මහන්තො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤං තතො සුන්දරතරං ආනෙස්සාමා’’ති. සො ආහ – ‘‘නාහං සොචකො, නිස්සොකො පච්චෙකබුද්ධො අහ’’න්ති. ඉතො පරං සබ්බං පුරිමගාථාසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථාවණ්ණනං.

ගාථාවණ්ණනායං පන සංසග්ගජාතස්සාති ජාතසංසග්ගස්ස. තත්ථ දස්සන, සවන, කාය, සමුල්ලපන, සම්භොගසංසග්ගවසෙන පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො නාම. තත්ථ සීහළදීපෙ කාළදීඝවාපීගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං කල්යාණවිහාරවාසීදීඝභාණකදහරභික්ඛුං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා කෙනචි උපායෙන තං අලභිත්වා, කාලකතා කුටුම්බියධීතා, තස්සා නිවාසනචොළඛණ්ඩං දිස්වා ‘‘එවරූපවත්ථධාරිනියා ¶ නාම සද්ධිං සංවාසං නාලත්ථ’’න්ති හදයං ඵාලෙත්වා කාලකතො. සො එව ච දහරො නිදස්සනං.

පරෙහි පන කථියමානං රූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං සුත්වා සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නො රාගො සවනසංසග්ගො නාම. තත්රාපි ගිරිගාමවාසීකම්මාරධීතාය පඤ්චහි කුමාරීහි සද්ධිං පදුමස්සරං ගන්ත්වා, න්හත්වා මාලං ආරොපෙත්වා, උච්චාසද්දෙන ගායන්තියා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සද්දං සුත්වා කාමරාගෙන විසෙසා පරිහායිත්වා අනයබ්යසනං පත්තො පඤ්චග්ගළලෙණවාසී තිස්සදහරො නිදස්සනං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං අඞ්ගපරාමසනෙන උප්පන්නරාගො කායසංසග්ගො නාම. ධම්මගායනදහරභික්ඛු ¶ චෙත්ථ නිදස්සනං. මහාවිහාරෙ කිර දහරභික්ඛු ධම්මං භාසති ¶ . තත්ථ මහාජනෙ ආගතෙ රාජාපි අගමාසි සද්ධිං අන්තෙපුරෙන. තතො රාජධීතාය තස්ස රූපඤ්ච සද්දඤ්ච ආගම්ම බලවරාගො උප්පන්නො, තස්ස ච දහරස්සාපි. තං දිස්වා රාජා සල්ලක්ඛෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසිත්වා ආලිඞ්ගිංසු. පුන සාණිපාකාරං අපනෙත්වා පස්සන්තා ද්වෙපි කාලකතෙයෙව අද්දසංසූති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනසමුල්ලපනෙ උප්පන්නො රාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛුභික්ඛුනීහි සද්ධිං පරිභොගකරණෙ උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. ද්වීසුපි චෙතෙසු පාරාජිකප්පත්තො භික්ඛු ච භික්ඛුනී ච නිදස්සනං. මරිචිවට්ටිනාමමහාවිහාරමහෙ කිර දුට්ඨගාමණි අභයමහාරාජා මහාදානං පටියාදෙත්වා උභතොසඞ්ඝං පරිවිසති. තත්ථ උණ්හයාගුයා දින්නාය සඞ්ඝනවකසාමණෙරී අනාධාරකස්ස සඞ්ඝනවකසාමණෙරස්ස දන්තවලයං දත්වා සමුල්ලාපං අකාසි. තෙ උභොපි උපසම්පජ්ජිත්වා සට්ඨිවස්සා හුත්වා පරතීරං ගතා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුල්ලාපෙන පුබ්බසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තාවදෙව ජාතසිනෙහා සික්ඛාපදං වීතික්කමිත්වා පාරාජිකා අහෙසුන්ති.

එවං පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යෙන කෙනචි සංසග්ගෙන ජාතසංසග්ගස්ස භවති ස්නෙහො, පුරිමරාගපච්චයා බලවරාගො උප්පජ්ජති. තතො ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති තමෙව ස්නෙහං අනුගච්ඡන්තං සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකසොකපරිදෙවාදිනානප්පකාරකං දුක්ඛමිදං පහොති, නිබ්බත්තති, භවති, ජායති. අපරෙ පන ‘‘ආරම්මණෙ චිත්තස්ස වොස්සග්ගො සංසග්ගො’’ති භණන්ති. තතො ස්නෙහො, ස්නෙහා දුක්ඛමිදන්ති.

එවමත්ථප්පභෙදං ¶ ¶ ඉමං අඩ්ඪගාථං වත්වා සො පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ස්වාහං යමිදං ස්නෙහන්වයං සොකාදිදුක්ඛං පහොති, තස්ස දුක්ඛස්ස මූලං ඛනන්තො පච්චෙකසම්බොධිමධිගතො’’ති. එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘අම්හෙහි දානි, භන්තෙ, කිං කාතබ්බ’’න්ති? තතො සො ආහ – ‘‘තුම්හෙ වා අඤ්ඤෙ වා යො ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො සබ්බොපි ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එත්ථ ච යං ‘‘ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතී’’ති වුත්තං ‘‘තදෙව සන්ධාය ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා යථාවුත්තෙන සංසග්ගෙන සංසග්ගජාතස්ස භවති ස්නෙහො, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති, එතං යථාභූතං ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො අහං අධිගතොති. එවං අභිසම්බන්ධිත්වා චතුත්ථපාදො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ උදානවසෙන වුත්තොපි වෙදිතබ්බො. තතො පරං සබ්බං පුරිමගාථාය වුත්තසදිසමෙවාති.

37. මිත්තෙ සුහජ්ජෙති කා උප්පත්ති? අයං පච්චෙකබොධිසත්තො පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව උප්පජ්ජිත්වා බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙන්තො පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘කිං සමණධම්මො වරො, රජ්ජං වර’’න්ති වීමංසිත්වා චතුන්නං අමච්චානං හත්ථෙ රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා සමණධම්මං කරොති. අමච්චා ‘‘ධම්මෙන සමෙන කරොථා’’ති වුත්තාපි ලඤ්ජං ගහෙත්වා අධම්මෙන කරොන්ති. තෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකෙ පරාජෙන්තා එකදා අඤ්ඤතරං රාජවල්ලභං පරාජෙසුං. සො රඤ්ඤො භත්තහාරකෙන සද්ධිං පවිසිත්වා සබ්බං ආරොචෙසි. රාජා දුතියදිවසෙ සයං විනිච්ඡයට්ඨානං අගමාසි. තතො මහාජනකායා – ‘‘අමච්චා සාමිකෙ අසාමිකෙ කරොන්තී’’ති මහාසද්දං කරොන්තා මහායුද්ධං විය අකංසු. අථ රාජා විනිච්ඡයට්ඨානා වුට්ඨාය පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිං අප්පෙතුං නිසින්නො තෙන සද්දෙන වික්ඛිත්තචිත්තො ¶ න සක්කොති අප්පෙතුං. සො ‘‘කිං මෙ රජ්ජෙන, සමණධම්මො වරො’’ති රජ්ජසුඛං පහාය පුන සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සන්තො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. කම්මට්ඨානඤ්ච පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො;

එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ මෙත්තායනවසෙන මිත්තා. සුහදයභාවෙන සුහජ්ජා. කෙචි හි එකන්තහිතකාමතාය මිත්තාව හොන්ති, න සුහජ්ජා. කෙචි ගමනාගමනට්ඨානනිසජ්ජාසමුල්ලාපාදීසු හදයසුඛජනනෙන සුහජ්ජාව හොන්ති, න මිත්තා. කෙචි තදුභයවසෙන සුහජ්ජා චෙව මිත්තා ච. තෙ දුවිධා හොන්ති ¶ – අගාරියා අනගාරියා ච. තත්ථ අගාරියා තිවිධා හොන්ති – උපකාරො, සමානසුඛදුක්ඛො, අනුකම්පකොති. අනගාරියා විසෙසෙන අත්ථක්ඛායිනො එව. තෙ චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා හොන්ති. යථාහ –

‘‘චතූහි ¶ ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි උපකාරො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො – පමත්තං රක්ඛති, පමත්තස්ස සාපතෙය්යං රක්ඛති, භීතස්ස සරණං හොති, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු තද්දිගුණං භොගං අනුප්පදෙති’’ (දී. නි. 3.261).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි සමානසුඛදුක්ඛො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො – ගුය්හමස්ස ආචික්ඛති, ගුය්හමස්ස පරිගූහති, ආපදාසු න විජහති, ජීවිතම්පිස්ස අත්ථාය පරිච්චත්තං හොති’’ (දී. නි. 3.262).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අනුකම්පකො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො – අභවෙනස්ස න නන්දති, භවෙනස්ස නන්දති, අවණ්ණං භණමානං නිවාරෙති, වණ්ණං භණමානං පසංසති’’ (දී. නි. 3.264).

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අත්ථක්ඛායී මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො – පාපා නිවාරෙති, කල්යාණෙ නිවෙසෙති, අස්සුතං සාවෙති, සග්ගස්ස මග්ගං ආචික්ඛතී’’ති (දී. නි. 3.263).

තෙස්විධ අගාරියා අධිප්පෙතා. අත්ථතො පන සබ්බෙපි යුජ්ජන්ති. තෙ මිත්තෙ සුහජ්ජෙ. අනුකම්පමානොති අනුදයමානො. තෙසං සුඛං උපසංහරිතුකාමො දුක්ඛං ¶ අපහරිතුකාමො ච.

හාපෙති අත්ථන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන තිවිධං, තථා අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථවසෙනාපි ¶ තිවිධං. අත්ථං ලද්ධවිනාසනෙන අලද්ධානුප්පාදනෙනාති ද්විධාපි හාපෙති විනාසෙති. පටිබද්ධචිත්තොති ‘‘අහං ඉමං විනා න ජීවාමි, එස මෙ ගති, එස මෙ පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං නීචෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ‘‘ඉමෙ මං විනා න ජීවන්ති, අහං තෙසං ගති, තෙසං පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ඉධ පන එවං පටිබද්ධචිත්තො අධිප්පෙතො. එතං භයන්ති එතං අත්ථහාපනභයං, අත්තනො සමාපත්තිහානිං සන්ධාය වුත්තං. සන්ථවෙති ¶ තිවිධො සන්ථවො – තණ්හාදිට්ඨිමිත්තසන්ථවවසෙන. තත්ථ අට්ඨසතප්පභෙදාපි තණ්හා තණ්හාසන්ථවො, ද්වාසට්ඨිභෙදාපි දිට්ඨි දිට්ඨිසන්ථවො, පටිබද්ධචිත්තතාය මිත්තානුකම්පනා මිත්තසන්ථවො. සො ඉධාධිප්පෙතො. තෙන හිස්ස සමාපත්ති පරිහීනා. තෙනාහ – ‘‘එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො අහමධිගතො’’ති. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති වෙදිතබ්බන්ති.

මිත්තසුහජ්ජගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

38. වංසො විසාලොති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ තයො පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරාජකුලෙ නිබ්බත්තො, ඉතරෙ පච්චන්තරාජකුලෙසු. තෙ උභොපි කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා, රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, අනුක්කමෙන පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා, නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘මයං කිං කම්මං කත්වා ඉමං ලොකුත්තරසුඛං අනුප්පත්තා’’ති ආවජ්ජෙත්වා පච්චවෙක්ඛමානා කස්සපබුද්ධකාලෙ අත්තනො චරියං අද්දසංසු. තතො ‘‘තතියො කුහි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තා බාරාණසියං රජ්ජං ¶ කාරෙන්තං දිස්වා තස්ස ගුණෙ සරිත්වා ‘‘සො පකතියාව අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගතො අහොසි, අම්හාකඤ්ඤෙව ඔවාදකො වත්තා වචනක්ඛමො පාපගරහී, හන්ද, නං ආරම්මණං දස්සෙත්වා මොචෙස්සාමා’’ති ඔකාසං ගවෙසන්තා තං එකදිවසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං උය්යානං ගච්ඡන්තං දිස්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ වෙළුගුම්බමූලෙ අට්ඨංසු. මහාජනො අතිත්තො රාජදස්සනෙන රාජානං ඔලොකෙති. තතො රාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි මම දස්සනෙ අබ්යාවටො’’ති ඔලොකෙන්තො පච්චෙකබුද්ධෙ අද්දක්ඛි. සහ දස්සනෙනෙව චස්ස තෙසු සිනෙහො උප්පජ්ජි.

සො හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ සන්තෙන උපචාරෙන තෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිං නාමා තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. තෙ ආහංසු ‘‘මයං, මහාරාජ, අසජ්ජමානා නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, ‘අසජ්ජමානා’ති එතස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘අලග්ගනත්ථො, මහාරාජා’’ති. තතො තං වෙළුගුම්බං දස්සෙන්තා ආහංසු – ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, ඉමං වෙළුගුම්බං සබ්බසො මූලඛන්ධසාඛානුසාඛාහි සංසිබ්බිත්වා ¶ ඨිතං අසිහත්ථො පුරිසො මූලෙ ඡෙත්වා ආවිඤ්ඡන්තො න සක්කුණෙය්ය උද්ධරිතුං ¶ , එවමෙව ත්වං අන්තො ච බහි ච ජටාය ජටිතො ආසත්තවිසත්තො තත්ථ ලග්ගො. සෙය්යථාපි වා පනස්ස වෙමජ්ඣගතොපි අයං වංසකළීරො අසඤ්ජාතසාඛත්තා කෙනචි අලග්ගො ඨිතො, සක්කා ච පන අග්ගෙ වා මූලෙ වා ඡෙත්වා උද්ධරිතුං, එවමෙව මයං කත්ථචි අසජ්ජමානා සබ්බදිසා ගච්ඡාමා’’ති තාවදෙව චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පස්සතො එව රඤ්ඤො ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. තතො රාජා චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො අහම්පි එවං අසජ්ජමානො භවෙය්ය’’න්ති තත්ථෙව නිසීදිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. පුරිමනයෙනෙව කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘වංසො විසාලොව යථා විසත්තො, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ¶ වංසොති වෙළු. විසාලොති විත්ථිණ්ණො. චකාරො අවධාරණත්ථො, එවකාරො වා අයං, සන්ධිවසෙනෙත්ථ එකාරො නට්ඨො. තස්ස පරපදෙන සම්බන්ධො, තං පච්ඡා යොජෙස්සාම. යථාති පටිභාගෙ. විසත්තොති ලග්ගො, ජටිතො සංසිබ්බිතො. පුත්තෙසු දාරෙසු චාති පුත්තධීතුභරියාසු. යා අපෙක්ඛාති යා තණ්හා යො ස්නෙහො. වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානොති වංසකළීරො විය අලග්ගමානො. කිං වුත්තං හොති? යථා වංසො විසාලො විසත්තො එව හොති, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා, සාපි එවං තානි වත්ථූනි සංසිබ්බිත්වා ඨිතත්තා විසත්තා එව. ස්වාහං තාය අපෙක්ඛාය අපෙක්ඛවා විසාලො වංසො විය විසත්තොති එවං අපෙක්ඛාය ආදීනවං දිස්වා තං අපෙක්ඛං මග්ගඤාණෙන ඡින්දන්තො අයං වංසකළීරොව රූපාදීසු වා ලොභාදීසු වා කාමභවාදීසු වා දිට්ඨාදීසු වා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන අසජ්ජමානො පච්චෙකබොධිං අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

39. මිගො ¶ අරඤ්ඤම්හීති කා උප්පත්ති? එකො කිර භික්ඛු කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ යොගාවචරො කාලං කත්වා, බාරාණසියං සෙට්ඨිකුලෙ උප්පන්නො අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ මහාභොගෙ, සො සුභගො අහොසි. තතො පරදාරිකො හුත්වා තත්ථ කාලකතො නිරයෙ නිබ්බත්තො තත්ථ පච්චිත්වා විපාකාවසෙසෙන සෙට්ඨිභරියාය කුච්ඡිම්හි ඉත්ථිපටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. නිරයතො ආගතානං ගත්තානි උණ්හානි හොන්ති. තෙන සෙට්ඨිභරියා ඩය්හමානෙන උදරෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන තං ගබ්භං ධාරෙත්වා ¶ කාලෙන දාරිකං විජායි. සා ජාතදිවසතො පභුති මාතාපිතූනං සෙසබන්ධුපරිජනානඤ්ච දෙස්සා අහොසි. වයප්පත්තා ච යම්හි කුලෙ දින්නා, තත්ථාපි සාමිකසස්සුසසුරානං දෙස්සාව අහොසි අප්පියා අමනාපා. අථ නක්ඛත්තෙ ඝොසිතෙ සෙට්ඨිපුත්තො තාය සද්ධිං කීළිතුං අනිච්ඡන්තො වෙසිං ආනෙත්වා කීළති. සා තං දාසීනං සන්තිකා සුත්වා සෙට්ඨිපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා නානප්පකාරෙහි අනුනයිත්වා ආහ – ‘‘අය්යපුත්ත, ඉත්ථී නාම සචෙපි දසන්නං රාජූනං කනිට්ඨා හොති, චක්කවත්තිනො වා ධීතා, තථාපි සාමිකස්ස පෙසනකරා හොති. සාමිකෙ අනාලපන්තෙ සූලෙ ආරොපිතා විය දුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. සචෙ ¶ අහං අනුග්ගහාරහා, අනුග්ගහෙතබ්බා. නො චෙ, විස්සජ්ජෙතබ්බා, අත්තනො ඤාතිකුලං ගමිස්සාමී’’ති. සෙට්ඨිපුත්තො – ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා සොචි, කීළනසජ්ජා හොහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා තාවතකෙනපි සල්ලාපමත්තෙන උස්සාහජාතා ‘‘ස්වෙ නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති බහුං ඛජ්ජභොජ්ජං පටියාදෙති. සෙට්ඨිපුත්තො දුතියදිවසෙ අනාරොචෙත්වාව කීළනට්ඨානං ගතො. සා ‘‘ඉදානි පෙසෙස්සති, ඉදානි පෙසෙස්සතී’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තී නිසින්නා උස්සූරං දිස්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ පච්චාගන්ත්වා ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ගතො’’ති ආරොචෙසුං. සා සබ්බං තං පටියාදිතං ආදාය යානං අභිරුහිත්වා උය්යානං ගන්තුං ආරද්ධා.

අථ නන්දමූලකපබ්භාරෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො සත්තමෙ දිවසෙ නිරොධා වුට්ඨාය අනොතත්තෙ මුඛං ධොවිත්වා නාගලතාදන්තපොණං ඛාදිත්වා ‘‘කත්ථ අජ්ජ භික්ඛං චරිස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං සෙට්ඨිධීතරං දිස්වා ‘‘ඉමිස්සා මයි සක්කාරං කරිත්වා තං කම්මං පරික්ඛයං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා පබ්භාරසමීපෙ ¶ සට්ඨියොජනං මනොසිලාතලං, තත්ථ ඨත්වා නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තස්සා පටිපථෙ ඔරුය්හ බාරාණසීභිමුඛො අගමාසි. තං දිස්වා දාසියො සෙට්ඨිධීතාය ආරොචෙසුං. සා යානා ඔරුය්හ සක්කච්චං වන්දිත්වා, පත්තං ගහෙත්වා, සබ්බරසසම්පන්නෙන ඛාදනීයභොජනීයෙන පූරෙත්වා, පදුමපුප්ඵෙන පටිච්ඡාදෙත්වා හෙට්ඨාපි පදුමපුප්ඵං කත්වා, පුප්ඵකලාපං හත්ථෙන ගහෙත්වා, පච්චෙකබුද්ධං උපසඞ්කමිත්වා, තස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා, වන්දිත්වා, පුප්ඵකලාපහත්ථා පත්ථෙසි ‘‘භන්තෙ, යථා ඉදං පුප්ඵං, එවාහං යත්ථ යත්ථ උප්පජ්ජාමි, තත්ථ තත්ථ මහාජනස්ස පියා භවෙය්යං මනාපා’’ති. එවං පත්ථෙත්වා දුතියං පත්ථෙසි ‘‘භන්තෙ, දුක්ඛො ගබ්භවාසො, තං අනුපගම්ම පදුමපුප්ඵෙ එවං පටිසන්ධි භවෙය්යා’’ති. තතියම්පි පත්ථෙසි ‘‘භන්තෙ, ජිගුච්ඡනීයො මාතුගාමො, චක්කවත්තිධීතාපි පරවසං ගච්ඡති, තස්මා අහං ඉත්ථිභාවං අනුපගම්ම පුරිසො භවෙය්ය’’න්ති. චතුත්ථම්පි ¶ පත්ථෙසි ‘‘භන්තෙ, ඉමං සංසාරදුක්ඛං අතික්කම්ම පරියොසානෙ තුම්හෙහි පත්තං අමතං පාපුණෙය්ය’’න්ති.

එවං ¶ චතුරො පණිධයො කත්වා, තං පදුමපුප්ඵකලාපං පූජෙත්වා, පච්චෙකබුද්ධස්ස පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ‘‘පුප්ඵසදිසො එව මෙ ගන්ධො චෙව වණ්ණො ච හොතූ’’ති ඉමං පඤ්චමං පණිධිං අකාසි. තතො පච්චෙකබුද්ධො පත්තං පුප්ඵකලාපඤ්ච ගහෙත්වා ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති. –

ඉමාය ගාථාය සෙට්ඨිධීතාය අනුමොදනං කත්වා ‘‘සෙට්ඨිධීතා මං ගච්ඡන්තං පස්සතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. සෙට්ඨිධීතාය තං දිස්වා මහතී පීති උප්පන්නා. භවන්තරෙ කතං අකුසලකම්මං අනොකාසතාය පරික්ඛීණං, චිඤ්චම්බිලධොතතම්බභාජනමිව සුද්ධා ජාතා. තාවදෙව චස්සා පතිකුලෙ ඤාතිකුලෙ ච සබ්බො ජනො තුට්ඨො ‘‘කිං කරොමා’’ති පියවචනානි පණ්ණාකාරානි ච පෙසෙසි. සෙට්ඨිපුත්තො මනුස්සෙ පෙසෙසි ‘‘සීඝං සීඝං ආනෙථ සෙට්ඨිධීතරං, අහං විස්සරිත්වා උය්යානං ආගතො’’ති. තතො පභුති ච නං උරෙ විලිත්තචන්දනං විය ආමුත්තමුත්තාහාරං විය පුප්ඵමාලං විය ච පියායන්තො පරිහරි.

සා ¶ තත්ථ යාවතායුකං ඉස්සරියභොගසුඛං අනුභවිත්වා කාලං කත්වා පුරිසභාවෙන දෙවලොකෙ පදුමපුප්ඵෙ උප්පජ්ජි. සො දෙවපුත්තො ගච්ඡන්තොපි පදුමපුප්ඵගබ්භෙයෙව ගච්ඡති, තිට්ඨන්තොපි, නිසීදන්තොපි, සයන්තොපි පදුමගබ්භෙයෙව සයති. මහාපදුමදෙවපුත්තොති චස්ස නාමං අකංසු. එවං සො තෙන ඉද්ධානුභාවෙන අනුලොමපටිලොමං ඡදෙවලොකෙ එව සංසරති.

තෙන ¶ ච සමයෙන බාරාණසිරඤ්ඤො වීසති ඉත්ථිසහස්සානි හොන්ති. රාජා එකිස්සාපි කුච්ඡියං පුත්තං න ලභති. අමච්චා රාජානං විඤ්ඤාපෙසුං ‘‘දෙව, කුලවංසානුපාලකො පුත්තො ඉච්ඡිතබ්බො, අත්රජෙ අවිජ්ජමානෙ ඛෙත්රජොපි කුලවංසධරො හොතී’’ති. රාජා ‘‘ඨපෙත්වා මහෙසිං අවසෙසා නාටකිත්ථියො සත්තාහං ධම්මනාටකං කරොථා’’ති යථාකාමං බහි චරාපෙසි, තථාපි පුත්තං නාලත්ථ. පුන අමච්චා ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, මහෙසී නාම පුඤ්ඤෙන ච පඤ්ඤාය ච සබ්බිත්ථීනං අග්ගා, අප්පෙව නාම දෙවො මහෙසියාපි කුච්ඡිස්මිං පුත්තං ලභෙය්යා’’ති. රාජා මහෙසියා එතමත්ථං ආරොචෙසි. සා ආහ – ‘‘මහාරාජ, යා ඉත්ථී සච්චවාදිනී සීලවතී, සා පුත්තං ලභෙය්ය, හිරොත්තප්පරහිතාය කුතො පුත්තො’’ති පාසාදං අභිරුහිත්වා පඤ්ච සීලානි සමාදියිත්වා පුනප්පුනං අනුමජ්ජති. සීලවතියා රාජධීතාය පඤ්ච සීලානි අනුමජ්ජන්තියා පුත්තපත්ථනාචිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ සක්කස්ස ආසනං සන්තප්පි.

අථ ¶ සක්කො ආසනතාපකාරණං ආවජ්ජෙන්තො එතමත්ථං විදිත්වා ‘‘සීලවතියා රාජධීතාය පුත්තවරං දෙමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා දෙවියා සම්මුඛෙ ඨත්වා ‘‘කිං පත්ථෙසි දෙවී’’ති පුච්ඡි. ‘‘පුත්තං, මහාරාජා’’ති. ‘‘දම්මි තෙ, දෙවි, පුත්තං, මා චින්තයී’’ති වත්වා දෙවලොකං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එත්ථ ඛීණායුකො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අයං මහාපදුමො උපරිදෙවලොකෙ උප්පජ්ජිතුං ඉතො චවතී’’ති ඤත්වා තස්ස විමානං ගන්ත්වා ‘‘තාත මහාපදුම, මනුස්සලොකං ගච්ඡාහී’’ති යාචි. සො ආහ – ‘‘මහාරාජ, මා එවං භණි, ජෙගුච්ඡො මනුස්සලොකො’’ති. ‘‘තාත, ත්වං මනුස්සලොකෙ පුඤ්ඤං කත්වා ඉධූපපන්නො, තත්ථෙව ඨත්වා පාරමියො පූරෙතබ්බා, ගච්ඡ, තාතා’’ති. ‘‘දුක්ඛො, මහාරාජ, ගබ්භවාසො, න සක්කොමි තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘කිං තෙ, තාත, ගබ්භවාසෙන, තථා හි ත්වං කම්මමකාසි, යථා ¶ පදුමගබ්භෙයෙව නිබ්බත්තිස්සසි, ගච්ඡ, තාතා’’ති පුනප්පුනං වුච්චමානො අධිවාසෙසි.

තතො මහාපදුමො දෙවලොකා චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො ¶ උය්යානෙ සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තො. තඤ්ච රත්තිං මහෙසී පච්චූසසමයෙ සුපිනන්තෙන වීසතිඉත්ථිසහස්සපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමස්සරෙ පුත්තං ලද්ධා විය අහොසි. සා පභාතාය රත්තියා සීලානි රක්ඛමානා තථෙව තත්ථ ගන්ත්වා එකං පදුමපුප්ඵං අද්දස. තං නෙව තීරෙ හොති න ගම්භීරෙ. සහ දස්සනෙනෙව චස්සා තත්ථ පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සා සාමංයෙව පවිසිත්වා තං පුප්ඵං අග්ගහෙසි. පුප්ඵෙ ගහිතමත්තෙයෙව පත්තානි විකසිංසු. තත්ථ තට්ටකෙ ආසිත්තසුවණ්ණපටිමං විය දාරකං අද්දස. දිස්වාව ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති සද්දං නිච්ඡාරෙසි. මහාජනො සාධුකාරසහස්සානි මුඤ්චි, රඤ්ඤො ච පෙසෙසි. රාජා සුත්වා ‘‘කත්ථ ලද්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ලද්ධොකාසඤ්ච සුත්වා ‘‘උය්යානඤ්ච පොක්ඛරණියං පදුමඤ්ච අම්හාකඤ්ඤෙව ඛෙත්තං, තස්මා අම්හාකං ඛෙත්තෙ ජාතත්තා ඛෙත්රජො නාමායං පුත්තො’’ති වත්වා නගරං පවෙසෙත්වා වීසතිසහස්සඉත්ථියො ධාතිකිච්චං කාරාපෙසි. යා යා කුමාරස්ස රුචිං ඤත්වා පත්ථිතපත්ථිතං ඛාදනීයං ඛාදාපෙති, සා සා සහස්සං ලභති. සකලබාරාණසී චලිතා, සබ්බො ජනො කුමාරස්ස පණ්ණාකාරසහස්සානි පෙසෙසි. කුමාරො තං තං අතිනෙත්වා ‘‘ඉමං ඛාද, ඉමං භුඤ්ජා’’ති වුච්චමානො භොජනෙන උබ්බාළ්හො උක්කණ්ඨිතො හුත්වා, ගොපුරද්වාරං ගන්ත්වා, ලාඛාගුළකෙන කීළති.

තදා අඤ්ඤතරො පච්චෙකබුද්ධො බාරාණසිං නිස්සාය ඉසිපතනෙ වසති. සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය සෙනාසනවත්තසරීරපරිකම්මමනසිකාරාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා, පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො ‘‘අජ්ජ කත්ථ භික්ඛං ගහෙස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තො කුමාරස්ස සම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එස පුබ්බෙ කිං කම්මං කරී’’ති වීමංසන්තො ‘‘මාදිසස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා, චතස්සො පත්ථනා පත්ථෙසි තත්ථ තිස්සො ¶ සිද්ධා, එකා තාව න සිජ්ඣති, තස්ස උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙමී’’ති භික්ඛාචරියවසෙන ¶ කුමාරස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘සමණ, මා ඉධ ආගච්ඡි, ඉමෙ හි තම්පි ‘ඉදං ඛාද, ඉදං භුඤ්ජා’ති වදෙය්යු’’න්ති ආහ. සො එකවචනෙනෙව තතො නිවත්තිත්වා ¶ අත්තනො සෙනාසනං පාවිසි. කුමාරො පරිජනං ආහ – ‘‘අයං සමණො මයා වුත්තමත්තොව නිවත්තො, කුද්ධො, නු, ඛො මමා’’ති. තතො තෙහි ‘‘පබ්බජිතා නාම, දෙව, න කොධපරායණා හොන්ති, පරෙන පසන්නමනෙන යං දින්නං හොති, තෙන යාපෙන්තී’’ති වුච්චමානොපි ‘‘කුද්ධො එව මමායං සමණො, ඛමාපෙස්සාමි න’’න්ති මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා හත්ථිං අභිරුහිත්වා, මහතා රාජානුභාවෙන ඉසිපතනං ගන්ත්වා, මිගයූථං දිස්වා, පුච්ඡි ‘‘කිං නාම එතෙ’’ති? ‘‘එතෙ, සාමි, මිගා නාමා’’ති. එතෙසං ‘‘ඉමං ඛාදථ, ඉමං භුඤ්ජථ, ඉමං සායථා’’ති වත්වා පටිජග්ගන්තා අත්ථීති. නත්ථි සාමි, යත්ථ තිණොදකං සුලභං, තත්ථ වසන්තීති.

කුමාරො ‘‘යථා ඉමෙ අරක්ඛියමානාව යත්ථ ඉච්ඡන්ති, තත්ථ වසන්ති, කදා නු, ඛො, අහම්පි එවං වසෙය්ය’’න්ති එතමාරම්මණං අග්ගහෙසි. පච්චෙකබුද්ධොපි තස්ස ආගමනං ඤත්වා සෙනාසනමග්ගඤ්ච චඞ්කමඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා, මට්ඨං කත්වා, එකද්වික්ඛත්තුං චඞ්කමිත්වා, පදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා, දිවාවිහාරොකාසඤ්ච පණ්ණසාලඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා, මට්ඨං කත්වා, පවිසනපදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා, නික්ඛමනපදනික්ඛෙපං අදස්සෙත්වා, අඤ්ඤත්ර අගමාසි. කුමාරො තත්ථ ගන්ත්වා තං පදෙසං සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨං කතං දිස්වා ‘‘වසති මඤ්ඤෙ එත්ථ සො පච්චෙකබුද්ධො’’ති පරිජනෙන භාසිතං සුත්වා ආහ – ‘‘පාතොපි සො සමණො කුද්ධො, ඉදානි හත්ථිඅස්සාදීහි අත්තනො ඔකාසං අක්කන්තං දිස්වා, සුට්ඨුතරං කුජ්ඣෙය්ය, ඉධෙව තුම්හෙ තිට්ඨථා’’ති හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ එකකොව සෙනාසනං පවිට්ඨො වත්තසීසෙන සුසම්මට්ඨොකාසෙ ¶ පදනික්ඛෙපං දිස්වා, ‘‘අයං සමණො එත්ථ චඞ්කමන්තො න වණිජ්ජාදිකම්මං චින්තෙසි, අද්ධා අත්තනො හිතමෙව චින්තෙසි මඤ්ඤෙ’’ති පසන්නමානසො චඞ්කමං ආරුහිත්වා, දූරීකතපුථුවිතක්කො ගන්ත්වා, පාසාණඵලකෙ නිසීදිත්වා, සඤ්ජාතඑකග්ගො හුත්වා, පණ්ණසාලං පවිසිත්වා, විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිඤාණං අධිගන්ත්වා, පුරිමනයෙනෙව පුරොහිතෙන කම්මට්ඨානෙ පුච්ඡිතෙ ගගනතලෙ නිසින්නො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘මිගො ¶ අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ මිගොති ද්වෙ මිගා එණීමිගො, පසදමිගො චාති. අපිච සබ්බෙසං ආරඤ්ඤිකානං චතුප්පදානමෙතං ¶ අධිවචනං. ඉධ පන පසදමිගො අධිප්පෙතො. අරඤ්ඤම්හීති ගාමඤ්ච ¶ ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං අරඤ්ඤං, ඉධං පන උය්යානමධිප්පෙතං, තස්මා උය්යානම්හීති වුත්තං හොති. යථාති පටිභාගෙ. අබද්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි අබද්ධො, එතෙන විස්සත්ථචරියං දීපෙති. යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරායති යෙන යෙන දිසාභාගෙන ගන්තුමිච්ඡති, තෙන තෙන දිසාභාගෙන ගොචරාය ගච්ඡති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤකො මිගො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො විස්සත්ථො ගච්ඡති, විස්සත්ථො තිට්ඨති, විස්සත්ථො නිසීදති, විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති. තං කිස්ස හෙතු? අනාපාථගතො, භික්ඛවෙ, ලුද්දස්ස; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අන්ධමකාසි මාරං අපදං, වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’’ති (ම. නි. 1.287; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 125) විත්ථාරො.

විඤ්ඤූ ¶ නරොති පණ්ඩිතපුරිසො. සෙරිතන්ති සච්ඡන්දවුත්තිතං අපරායත්තතං. පෙක්ඛමානොති පඤ්ඤාචක්ඛුනා ඔලොකයමානො. අථ වා ධම්මසෙරිතං පුග්ගලසෙරිතඤ්ච. ලොකුත්තරධම්මා හි කිලෙසවසං අගමනතො සෙරිනො තෙහි සමන්නාගතා පුග්ගලා ච, තෙසං භාවනිද්දෙසො සෙරිතා. තං පෙක්ඛමානොති. කිං වුත්තං හොති? ‘‘යථා මිගො අරඤ්ඤම්හි අබද්ධො යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය, කදා නු ඛො අහම්පි එවං ගච්ඡෙය්ය’’න්ති ඉති මෙ තුම්හෙහි ඉතො චිතො ච පරිවාරෙත්වා ඨිතෙහි බද්ධස්ස යෙනිච්ඡකං ගන්තුං අලභන්තස්ස ¶ තස්මිං යෙනිච්ඡකගමනාභාවෙන යෙනිච්ඡකගමනෙ චානිසංසං දිස්වා අනුක්කමෙන සමථවිපස්සනා පාරිපූරිං අගමංසු. තතො පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි විඤ්ඤූ පණ්ඩිතො නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

40. ආමන්තනා හොතීති කා උප්පත්ති? අතීතෙ කිර එකවජ්ජිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි මුදුකජාතිකො. යදා අමච්චා තෙන සහ යුත්තං වා අයුත්තං වා මන්තෙතුකාමා හොන්ති, තදා නං පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං එකමන්තං නෙන්ති. තං එකදිවසං දිවාසෙය්යං උපගතං අඤ්ඤතරො අමච්චො ‘‘දෙව, මම සොතබ්බං අත්ථී’’ති එකමන්තං ගමනං යාචි. සො උට්ඨාය අගමාසි. පුන එකො මහාඋපට්ඨානෙ නිසින්නං වරං යාචි, එකො හත්ථික්ඛන්ධෙ, එකො අස්සපිට්ඨියං ¶ , එකො සුවණ්ණරථෙ, එකො සිවිකාය නිසීදිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තං යාචි. රාජා තතො ඔරොහිත්වා එකමන්තං අගමාසි. අපරො ජනපදචාරිකං ගච්ඡන්තං යාචි, තස්සාපි වචනං සුත්වා හත්ථිතො ඔරුය්හ එකමන්තං අගමාසි. එවං සො තෙහි නිබ්බින්නො හුත්වා පබ්බජි. අමච්චා ඉස්සරියෙන වඩ්ඪන්ති. තෙසු එකො ගන්ත්වා රාජානං ආහ – ‘‘අමුකං, මහාරාජ, ජනපදං මය්හං දෙහී’’ති. රාජා ‘‘තං ඉත්ථන්නාමො භුඤ්ජතී’’ති භණති. සො රඤ්ඤො වචනං අනාදියිත්වා ‘‘ගච්ඡාමහං තං ජනපදං ගහෙත්වා භුඤ්ජාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා, කලහං කත්වා, පුන උභොපි රඤ්ඤො සන්තිකං ආගන්ත්වා, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දොසං ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘න සක්කා ඉමෙ තොසෙතු’’න්ති තෙසං ¶ ලොභෙ ආදීනවං දිස්වා විපස්සන්තො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. සො පුරිමනයෙනෙව ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය;

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තස්සත්ථො ¶ – සහායමජ්ඣෙ ඨිතස්ස දිවාසෙය්යසඞ්ඛාතෙ වාසෙ ච, මහාඋපට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ඨානෙ ච, උය්යානගමනසඞ්ඛාතෙ ගමනෙ ච, ජනපදචාරිකසඞ්ඛාතාය චාරිකාය ච ‘‘ඉදං මෙ සුණ, ඉදං මෙ දෙහී’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා ආමන්තනා හොති, තස්මා අහං තත්ථ නිබ්බිජ්ජිත්වා යායං අරියජනසෙවිතා අනෙකානිසංසා එකන්තසුඛා, එවං සන්තෙපි ලොභාභිභූතෙහි සබ්බකාපුරිසෙහි අනභිජ්ඣිතා අනභිපත්ථිතා පබ්බජ්ජා, තං අනභිජ්ඣිතං පරෙසං අවසවත්තනෙන ධම්මපුග්ගලවසෙන ච සෙරිතං පෙක්ඛමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකසම්බොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

41. ඛිඩ්ඩා රතීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං එකපුත්තකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො චස්ස එකපුත්තකො පියො අහොසි මනාපො පාණසමො. සො සබ්බිරියාපථෙසු පුත්තං ගහෙත්වාව වත්තති. සො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තං ඨපෙත්වා ගතො. කුමාරොපි තං දිවසංයෙව උප්පන්නෙන බ්යාධිනා මතො. අමච්චා ‘‘පුත්තසිනෙහෙන රඤ්ඤො හදයම්පි ඵලෙය්යා’’ති අනාරොචෙත්වාව නං ඣාපෙසුං. රාජා උය්යානෙ සුරාමදෙන මත්තො පුත්තං නෙව සරි, තථා දුතියදිවසෙපි න්හානභොජනවෙලාසු. අථ භුත්තාවී නිසින්නො සරිත්වා ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙථා’’ති ආහ. තස්ස අනුරූපෙන විධානෙන තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. තතො සොකාභිභූතො නිසින්නො එවං යොනිසො මනසාකාසි ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති. සො එවං අනුක්කමෙන ¶ අනුලොමපටිලොමං ¶ පටිච්චසමුප්පාදං සම්මසන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. සෙසං සංසග්ගගාථාය වුත්තසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථායත්ථවණ්ණනං.

අත්ථවණ්ණනායං ¶ පන ඛිඩ්ඩාති කීළනා. සා දුවිධා හොති – කායිකා, වාචසිකා ච. තත්ථ කායිකා නාම හත්ථීහිපි කීළන්ති, අස්සෙහිපි, රථෙහිපි, ධනූහිපි, ථරූහිපීති එවමාදි. වාචසිකා නාම ගීතං, සිලොකභණනං, මුඛභෙරීති එවමාදි. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. විපුලන්ති යාව අට්ඨිමිඤ්ජං ආහච්ච ඨානෙන සකලත්තභාවබ්යාපකං. සෙසං පාකටමෙව. අනුසන්ධියොජනාපි චෙත්ථ සංසග්ගගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, තතො පරඤ්ච සබ්බන්ති.

42. චාතුද්දිසොති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පඤ්ච පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසියං රාජා අහොසි, සෙසා පාකතිකරාජානො. තෙ චත්තාරොපි කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා, රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, අනුක්කමෙන පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය වංසකළීරගාථායං වුත්තනයෙනෙව අත්තනො කම්මඤ්ච සහායඤ්ච ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙතුං ඔකාසං ගවෙසන්ති. සො ච රාජා තික්ඛත්තුං රත්තියා උබ්බිජ්ජති, භීතො විස්සරං කරොති, මහාතලෙ ධාවති. පුරොහිතෙන කාලස්සෙව වුට්ඨාය සුඛසෙය්යං පුච්ඡිතොපි ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛ’’න්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. පුරොහිතොපි ‘‘අයං රොගො න සක්කා යෙන කෙනචි උද්ධංවිරෙචනාදිනා භෙසජ්ජකම්මෙන විනෙතුං ¶ , මය්හං පන ඛාදනූපායො උප්පන්නො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘රජ්ජහානිජීවිතන්තරායාදීනං පුබ්බනිමිත්තං එතං මහාරාජා’’ති රාජානං සුට්ඨුතරං උබ්බෙජෙත්වා තස්ස වූපසමනත්ථං ‘‘එත්තකෙ ච එත්තකෙ ච හත්ථිඅස්සරථාදයො හිරඤ්ඤසුවණ්ණඤ්ච දක්ඛිණං දත්වා යඤ්ඤො යජිතබ්බො’’ති තං යඤ්ඤයජනෙ සමාදපෙසි.

තතො පච්චෙකබුද්ධා අනෙකානි පාණසහස්සානි යඤ්ඤත්ථාය සම්පිණ්ඩියමානානි දිස්වා ‘‘එතස්මිං කම්මෙ කතෙ දුබ්බොධනෙය්යො භවිස්සති, හන්ද නං පටිකච්චෙව ගන්ත්වා පෙක්ඛාමා’’ති වංසකළීරගාථායං වුත්තනයෙනෙව ආගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරමානා රාජඞ්ගණෙ පටිපාටියා අගමංසු. රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො තෙ අද්දක්ඛි ¶ , සහ දස්සනෙනෙව චස්ස සිනෙහො උප්පජ්ජි. තතො තෙ පක්කොසාපෙත්වා ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කච්චං භොජෙත්වා ¶ කතභත්තකිච්චෙ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, චාතුද්දිසා නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, චාතුද්දිසාති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘චතූසු දිසාසු කත්ථචි කුතොචි භයං වා චිත්තුත්රාසො වා අම්හාකං නත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං තං භයං කිං කාරණා න හොතී’’ති? ‘‘මයඤ්හි, මහාරාජ, මෙත්තං භාවෙම, කරුණං භාවෙම, මුදිතං භාවෙම, උපෙක්ඛං භාවෙම, තෙන නො තං භයං න හොතී’’ති වත්වා උට්ඨායාසනා අත්තනො වසතිං අගමංසු.

තතො රාජා චින්තෙසි ‘‘ඉමෙ සමණා මෙත්තාදිභාවනාය භයං න හොතීති භණන්ති, බ්රාහ්මණා පන අනෙකසහස්සපාණවධං වණ්ණයන්ති, කෙසං නු ඛො වචනං සච්ච’’න්ති. අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සමණා සුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවන්ති, බ්රාහ්මණා පන අසුද්ධෙන අසුද්ධං. න ච සක්කා අසුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවිතුං, පබ්බජිතානං එව වචනං සච්ච’’න්ති. සො ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන මෙත්තාදයො චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා හිතඵරණචිත්තෙන අමච්චෙ ¶ ආණාපෙසි ‘‘සබ්බෙ පාණෙ මුඤ්චථ, සීතානි පානීයානි පිවන්තු, හරිතානි තිණානි ඛාදන්තු, සීතො ච නෙසං වාතො උපවායතූ’’ති. තෙ තථා අකංසු.

තතො රාජා ‘‘කල්යාණමිත්තානං වචනෙනෙව පාපකම්මතො මුත්තොම්හී’’ති තත්ථෙව නිසින්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. අමච්චෙහි ච භොජනවෙලායං ‘‘භුඤ්ජ, මහාරාජ, කාලො’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’ති පුරිමනයෙනෙව සබ්බං වත්වා ඉමං උදානබ්යාකරණගාථං අභාසි –

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති, සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ චාතුද්දිසොති චතූසු දිසාසු යථාසුඛවිහාරී, ‘‘එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.308; අ. නි. 4.125; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) වා නයෙන බ්රහ්මවිහාරභාවනාඵරිතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීතිපි චාතුද්දිසො. තාසු දිසාසු කත්ථචි සත්තෙ ¶ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහඤ්ඤතීති අප්පටිඝො. සන්තුස්සමානොති ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්සවසෙන සන්තුස්සකො, ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පච්චයෙන. පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භීති එත්ථ පරිස්සයන්ති කායචිත්තානි, පරිහාපෙන්ති වා තෙසං සම්පත්තිං, තානි වා පටිච්ච සයන්තීති පරිස්සයා, බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තුපද්දවානං එතං අධිවචනං. තෙ පරිස්සයෙ අධිවාසනඛන්තියා ¶ ච වීරියාදීහි ධම්මෙහි ච සහතීති පරිස්සයානං සහිතා. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන අඡම්භී. කිං වුත්තං හොති? යථා තෙ චත්තාරො සමණා, එවං ඉතරීතරෙන පච්චයෙන සන්තුස්සමානො එත්ථ පටිපත්තිපදට්ඨානෙ සන්තොසෙ ඨිතො චතූසු දිසාසු මෙත්තාදිභාවනාය චාතුද්දිසො, සත්තසඞ්ඛාරෙසු පටිහනනභයාභාවෙන අප්පටිඝො ච හොති. සො චාතුද්දිසත්තා වුත්තප්පකාරානං පරිස්සයානං සහිතා, අප්පටිඝත්තා අඡම්භී ච හොතීති එවං පටිපත්තිගුණං දිස්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. අථ වා තෙ සමණා විය සන්තුස්සමානො ¶ ඉතරීතරෙන වුත්තනයෙනෙව චාතුද්දිසො හොතීති ඤත්වා එවං චාතුද්දිසභාවං පත්ථයන්තො යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි ඊදිසං ඨානං පත්ථයමානො චාතුද්දිසතාය පරිස්සයානං සහිතා අප්පටිඝතාය ච අඡම්භී හුත්වා එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

43. දුස්සඞ්ගහාති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසී කාලමකාසි. තතො වීතිවත්තෙසු සොකදිවසෙසු එකං දිවසං අමච්චා ‘‘රාජූනං නාම තෙසු තෙසු කිච්චෙසු අග්ගමහෙසී අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා, සාධු, දෙවො, අඤ්ඤං දෙවිං ආනෙතූ’’ති යාචිංසු. රාජා‘‘තෙන හි, භණෙ, ජානාථා’’ති ආහ. තෙ පරියෙසන්තා සාමන්තරජ්ජෙ රාජා මතො. තස්ස දෙවී රජ්ජං අනුසාසති. සා ච ගබ්භිනී හොති. අමච්චා ‘‘අයං රඤ්ඤො අනුරූපා’’ති ඤත්වා තං යාචිංසු. සා ‘‘ගබ්භිනී නාම මනුස්සානං අමනාපා හොති, සචෙ ආගමෙථ, යාව විජායාමි, එවං හොතු, නො චෙ, අඤ්ඤං පරියෙසථා’’ති ආහ. තෙ රඤ්ඤොපි එතමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ගබ්භිනීපි හොතු ආනෙථා’’ති. තෙ ආනෙසුං. රාජා තං අභිසිඤ්චිත්වා සබ්බං මහෙසීභොගං අදාසි. තස්සා පරිජනඤ්ච නානාවිධෙහි ¶ පණ්ණාකාරෙහි සඞ්ගණ්හාති. සා කාලෙන පුත්තං විජායි. තම්පි රාජා අත්තනො ජාතපුත්තමිව සබ්බිරියාපථෙසු අඞ්කෙ ච උරෙ ච කත්වා විහරති. තතො දෙවියා පරිජනො චින්තෙසි ‘‘රාජා අතිවිය සඞ්ගණ්හාති කුමාරං, අතිවිස්සාසනියානි රාජහදයානි, හන්ද නං පරිභෙදෙමා’’ති.

තතො කුමාරං – ‘‘ත්වං, තාත, අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තො, න ඉමස්ස රඤ්ඤො, මා එත්ථ විස්සාසං ආපජ්ජී’’ති ආහංසු. අථ කුමාරො ‘‘එහි පුත්තා’’ති රඤ්ඤා වුච්චමානොපි හත්ථෙ ගහෙත්වා ආකඩ්ඪියමානොපි පුබ්බෙ විය රාජානං න අල්ලීයති. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති වීමංසන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘අරෙ, එතෙ මයා එවං සඞ්ගහිතාපි ¶ පටිකූලවුත්තිනො එවා’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො. ‘‘රාජා පබ්බජිතො’’ති අමච්චපරිජනාපි බහූ පබ්බජිතා ¶ , ‘‘සපරිජනො රාජා පබ්බජිතො’’ති මනුස්සා පණීතෙ පච්චයෙ උපනෙන්ති. රාජා පණීතෙ පච්චයෙ යථාවුඩ්ඪං දාපෙති. තත්ථ යෙ සුන්දරං ලභන්ති, තෙ තුස්සන්ති. ඉතරෙ උජ්ඣායන්ති ‘‘මයං පරිවෙණසම්මජ්ජනාදීනි සබ්බකිච්චානි කරොන්තා ලූඛභත්තං ජිණ්ණවත්ථඤ්ච ලභාමා’’ති. සො තම්පි ඤත්වා ‘‘අරෙ, යථාවුඩ්ඪං දිය්යමානෙපි නාම උජ්ඣායන්ති, අහො, අයං පරිසා දුස්සඞ්ගහා’’ති පත්තචීවරං ආදාය එකො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තත්ථ ආගතෙහි ච කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා;

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

සා අත්ථතො පාකටා එව. අයං පන යොජනා – දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, යෙ අසන්තොසාභිභූතා, තථාවිධා එව ච අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා. එතමහං දුස්සඞ්ගහභාවං ජිගුච්ඡන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

44. ඔරොපයිත්වාති ¶ කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා ගිම්හානං පඨමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො. තත්ථ රමණීයෙ භූමිභාගෙ නීලඝනපත්තසඤ්ඡන්නං කොවිළාරරුක්ඛං දිස්වා ‘‘කොවිළාරමූලෙ මම සයනං පඤ්ඤාපෙථා’’ති වත්වා උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයං තත්ථ සෙය්යං කප්පෙසි. පුන ගිම්හානං මජ්ඣිමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො. තදා කොවිළාරො පුප්ඵිතො හොති, තදාපි තථෙව අකාසි. පුන ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ ගතො. තදා කොවිළාරො සඤ්ඡින්නපත්තො සුක්ඛරුක්ඛො විය හොති. තදාපි සො අදිස්වාව තං රුක්ඛං පුබ්බපරිචයෙන තත්ථෙව සෙය්යං ආණාපෙසි. අමච්චා ජානන්තාපි ‘‘රඤ්ඤා ආණත්ත’’න්ති භයෙන තත්ථ සයනං පඤ්ඤාපෙසුං. සො උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයං ¶ තත්ථ සෙය්යං කප්පෙන්තො තං රුක්ඛං දිස්වා ‘‘අරෙ, අයං පුබ්බෙ සඤ්ඡන්නපත්තො මණිමයො විය අභිරූපදස්සනො අහොසි. තතො මණිවණ්ණසාඛන්තරෙ ඨපිතපවාළඞ්කුරසදිසෙහි පුප්ඵෙහි සස්සිරිකචාරුදස්සනො අහොසි. මුත්තාදලසදිසවාලිකාකිණ්ණො චස්ස හෙට්ඨා භූමිභාගො බන්ධනා පමුත්තපුප්ඵසඤ්ඡන්නො රත්තකම්බලසන්ථතො විය අහොසි. සො නාමජ්ජ සුක්ඛරුක්ඛො විය සාඛාමත්තාවසෙසො ඨිතො. ‘අහො, ජරාය උපහතො කොවිළාරො’’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අනුපාදින්නම්පි තාව ජරා හඤ්ඤති, කිමඞ්ග පන උපාදින්න’’න්ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තදනුසාරෙනෙව සබ්බසඞ්ඛාරෙ දුක්ඛතො අනත්තතො ච විපස්සන්තො ‘‘අහො වතාහම්පි ¶ සඤ්ඡින්නපත්තො කොවිළාරො විය අපෙතගිහිබ්යඤ්ජනො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථයමානො අනුපුබ්බෙන තස්මිං සයනතලෙ දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නොයෙව පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තතො ගමනකාලෙ අමච්චෙහි ‘‘කාලො ගන්තුං, මහාරාජා’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’තිආදීනි වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො;

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ඔරොපයිත්වාති අපනෙත්වා. ගිහිබ්යඤ්ජනානීති කෙසමස්සුඔදාතවත්ථාලඞ්කාරමාලාගන්ධවිලෙපනඉත්ථිපුත්තදාසිදාසාදීනි. එතානි හි ගිහිභාවං ¶ බ්යඤ්ජයන්ති, තස්මා ‘‘ගිහිබ්යඤ්ජනානී’’ති වුච්චන්ති. සඤ්ඡින්නපත්තොති පතිතපත්තො. ඡෙත්වානාති මග්ගඤාණෙන ඡින්දිත්වා. වීරොති මග්ගවීරියසමන්නාගතො. ගිහිබන්ධනානීති කාමබන්ධනානි. කාමා හි ගිහීනං බන්ධනානි. අයං තාව පදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායො – ‘‘අහො වතාහම්පි ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො භවෙය්ය’’න්ති එවඤ්හි චින්තයමානො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

කොවිළාරගාථාවණ්ණනා සමත්තා. පඨමො වග්ගො නිට්ඨිතො.

45-46. සචෙ ¶ ලභෙථාති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ ද්වෙ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො අහොසි, කනිට්ඨො පුරොහිතස්ස පුත්තො අහොසි. තෙ එකදිවසංයෙව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එකදිවසමෙව මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා සහපංසුකීළිතසහායකා අහෙසුං. පුරොහිතපුත්තො පඤ්ඤවා අහොසි. සො රාජපුත්තං ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං පිතුනො අච්චයෙන රජ්ජං ලභිස්සසි, අහං පුරොහිතට්ඨානං, සුසික්ඛිතෙන ච සුඛං රජ්ජං අනුසාසිතුං සක්කා, එහි සිප්පං උග්ගහෙස්සාමා’’ති. තතො උභොපි පුබ්බොපචිතකම්මා හුත්වා ¶ ගාමනිගමාදීසු භික්ඛං චරමානා පච්චන්තජනපදගාමං ගතා. තඤ්ච ගාමං පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරවෙලාය පවිසන්ති. අථ මනුස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා උස්සාහජාතා ආසනානි පඤ්ඤාපෙන්ති, පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං උපනාමෙන්ති, මානෙන්ති, පූජෙන්ති. තෙසං එතදහොසි – ‘‘අම්හෙහි සදිසා උච්චාකුලිකා නාම නත්ථි, අථ ච පනිමෙ මනුස්සා යදි ඉච්ඡන්ති, අම්හාකං භික්ඛං දෙන්ති, යදි ච නිච්ඡන්ති, න දෙන්ති, ඉමෙසං පන පබ්බජිතානං එවරූපං සක්කාරං කරොන්ති, අද්ධා එතෙ කිඤ්චි සිප්පං ජානන්ති, හන්ද නෙසං සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හාමා’’ති.

තෙ ¶ මනුස්සෙසු පටික්කන්තෙසු ඔකාසං ලභිත්වා ‘‘යං, භන්තෙ, තුම්හෙ සිප්පං ජානාථ, තං අම්හෙපි සික්ඛාපෙථා’’ති යාචිංසු. පච්චෙකබුද්ධා ‘‘න සක්කා අපබ්බජිතෙන සික්ඛිතු’’න්ති ආහංසු. තෙ පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිංසු. තතො නෙසං පච්චෙකබුද්ධා ‘‘එවං වො නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමස්ස සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්ති, තස්මා එකෙනෙව නිසීදිතබ්බං, එකෙන චඞ්කමිතබ්බං, ඨාතබ්බං, සයිතබ්බ’’න්ති පාටියෙක්කං පණ්ණසාලමදංසු. තතො තෙ අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසීදිංසු. පුරොහිතපුත්තො නිසින්නකාලතො ¶ පභුති චිත්තසමාධානං ලද්ධා ඣානං ලභි. රාජපුත්තො මුහුත්තෙනෙව උක්කණ්ඨිතො තස්ස සන්තිකං ආගතො. සො තං දිස්වා ‘‘කිං, සම්මා’’ති පුච්ඡි. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉධ නිසීදා’’ති. සො තත්ථ මුහුත්තං නිසීදිත්වා ආහ – ‘‘ඉමස්ස කිර, සම්ම, සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්තී’’ති පුරොහිතපුත්තො ‘‘එවං, සම්ම, තෙන හි ත්වං අත්තනො නිසින්නොකාසං එව ගච්ඡ, උග්ගහෙස්සාමි ඉමස්ස සිප්පස්ස නිප්ඵත්ති’’න්ති ආහ. සො ගන්ත්වා පුනපි මුහුත්තෙනෙව උක්කණ්ඨිතො පුරිමනයෙනෙව තික්ඛත්තුං ආගතො.

තතො නං පුරොහිතපුත්තො තථෙව උය්යොජෙත්වා තස්මිං ගතෙ චින්තෙසි ‘‘අයං අත්තනො ච කම්මං හාපෙති, මම ච ඉධාභික්ඛණං ආගච්ඡන්තො’’ති. සො පණ්ණසාලතො නික්ඛම්ම අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. ඉතරො අත්තනො පණ්ණසාලායෙව නිසින්නො පුනපි මුහුත්තෙනෙව උක්කණ්ඨිතො හුත්වා තස්ස පණ්ණසාලං ආගන්ත්වා ඉතො චිතො ච මග්ගන්තොපි තං අදිස්වා චින්තෙසි – ‘‘යො ගහට්ඨකාලෙ පණ්ණාකාරම්පි ආදාය ආගතො මං දට්ඨුං න ලභති, සො නාම මයි ආගතෙ දස්සනම්පි අදාතුකාමො පක්කාමි, අහො, රෙ චිත්ත, න ලජ්ජසි, යං මං චතුක්ඛත්තුං ඉධානෙසි, සොදානි තෙ වසෙ න වත්තිස්සාමි, අඤ්ඤදත්ථු තංයෙව මම වසෙ වත්තාපෙස්සාමී’’ති අත්තනො සෙනාසනං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. ඉතරොපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ¶ ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා තත්ථෙව අගමාසි. තෙ උභොපි මනොසිලාතලෙ නිසීදිත්වා පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං ඉමා උදානගාථායො අභාසිංසු –

‘‘සචෙ ¶ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරි ධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො’’ති.

තත්ථ නිපකන්ති පකතිනිපුණං පණ්ඩිතං කසිණපරිකම්මාදීසු කුසලං. සාධුවිහාරින්ති අප්පනාවිහාරෙන වා උපචාරෙන වා සමන්නාගතං. ධීරන්ති ධිතිසම්පන්නං. තත්ථ නිපකත්තෙන ධිතිසම්පදා වුත්තා. ඉධ පන ධිතිසම්පන්නමෙවාති අත්ථො. ධිති නාම අසිථිලපරක්කමතා, ‘‘කාමං තචො ¶ ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තවීරියස්සෙතං අධිවචනං. අපිච ධිකතපාපොතිපි ධීරො. රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති යථා පටිරාජා ‘‘විජිතං රට්ඨං අනත්ථාවහ’’න්ති ඤත්වා රජ්ජං පහාය එකො චරති, එවං බාලසහායං පහාය එකො චරෙ. අථ වා රාජාව රට්ඨන්ති යථා සුතසොමො රාජා විජිතං රට්ඨං පහාය එකො චරි, යථා ච මහාජනකො, එවං එකො චරෙති අයම්පි තස්සත්ථො. සෙසං වුත්තානුසාරෙන සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

47. අද්ධා පසංසාමාති ඉමිස්සා ගාථාය යාව ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ පච්චෙකබුද්ධානං නිසජ්ජා, තාව චාතුද්දිසගාථාය උප්පත්තිසදිසා එව උප්පත්ති. අයං පන විසෙසො – යථා සො රාජා රත්තියා තික්ඛත්තුං උබ්බිජ්ජි, න තථා අයං, නෙවස්ස යඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො අහොසි. සො ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, අනවජ්ජභොජිනො නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, ‘අනවජ්ජභොජිනො’ති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘සුන්දරං වා අසුන්දරං වා ලද්ධා නිබ්බිකාරා භුඤ්ජාම, මහාරාජා’’ති. තං සුත්වා රඤ්ඤො එතදහොසි ‘‘යංනූනාහං ඉමෙ උපපරික්ඛෙය්යං එදිසා වා නො වා’’ති. තං දිවසං කණාජකෙන ¶ බිලඞ්ගදුතියෙන පරිවිසි. පච්චෙකබුද්ධා අමතං භුඤ්ජන්තා විය නිබ්බිකාරා භුඤ්ජිංසු. රාජා ‘‘හොන්ති නාම එකදිවසං පටිඤ්ඤාතත්තා නිබ්බිකාරා, ස්වෙ ජානිස්සාමී’’ති ස්වාතනායපි ¶ නිමන්තෙසි. තතො දුතියදිවසෙපි තථෙවාකාසි. තෙපි තථෙව පරිභුඤ්ජිංසු. අථ රාජා ‘‘ඉදානි සුන්දරං දත්වා වීමංසිස්සාමී’’ති පුනපි නිමන්තෙත්වා, ද්වෙ දිවසෙ මහාසක්කාරං කත්වා, පණීතෙන අතිවිචිත්රෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. තෙපි තථෙව නිබ්බිකාරා භුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤො මඞ්ගලං වත්වා පක්කමිංසු. රාජා අචිරපක්කන්තෙසු තෙසු ‘‘අනවජ්ජභොජිනොව එතෙ සමණා, අහො වතාහම්පි අනවජ්ජභොජී ¶ භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා මහාරජ්ජං පහාය පබ්බජ්ජං සමාදාය විපස්සනං ආරභිත්වා, පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා, මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ අත්තනො ආරම්මණං විභාවෙන්තො ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං, සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා;

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

සා පදත්ථතො උත්තානා එව. කෙවලං පන සහායසම්පදන්ති එත්ථ අසෙඛෙහි සීලාදික්ඛන්ධෙහි සම්පන්නා සහායා එව සහායසම්පදාති වෙදිතබ්බා. අයං පනෙත්ථ යොජනා – යායං වුත්තා සහායසම්පදා, තං සහායසම්පදං අද්ධා පසංසාම, එකංසෙනෙව ථොමෙමාති වුත්තං හොති. කථං? සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායාති. කස්මා? අත්තනො හි සීලාදීහි සෙට්ඨෙ සෙවමානස්ස සීලාදයො ධම්මා අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණන්ති. සමෙ සෙවමානස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤං සමධාරණෙන කුක්කුච්චස්ස විනොදනෙන ච ලද්ධා න පරිහායන්ති. එතෙ පන සහායකෙ සෙට්ඨෙ ච සමෙ ච අලද්ධා කුහනාදිමිච්ඡාජීවං වජ්ජෙත්වා ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජන්තො තත්ථ ච පටිඝානුනයං අනුප්පාදෙන්තො අනවජ්ජභොජී හුත්වා අත්ථකාමො කුලපුත්තො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අහම්පි හි එවං චරන්තො ඉමං සම්පත්තිං අධිගතොම්හීති.

අනවජ්ජභොජිගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

48. දිස්වා ¶ සුවණ්ණස්සාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො බාරාණසිරාජා ගිම්හසමයෙ දිවාසෙය්යං උපගතො. සන්තිකෙ චස්ස වණ්ණදාසී ගොසීතචන්දනං පිසති. තස්සා එකබාහායං එකං සුවණ්ණවලයං, එකබාහායං ද්වෙ, තානි සඞ්ඝට්ටන්ති ඉතරං න සඞ්ඝට්ටති. රාජා තං දිස්වා ‘‘එවමෙව ගණවාසෙ සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති පුනප්පුනං තං දාසිං ඔලොකයමානො චින්තෙසි. තෙන ච සමයෙන සබ්බාලඞ්කාරභූසිතා දෙවී තං බීජයන්තී ඨිතා හොති. සා ‘‘වණ්ණදාසියා පටිබද්ධචිත්තො මඤ්ඤෙ රාජා’’ති චින්තෙත්වා තං දාසිං උට්ඨාපෙත්වා සයමෙව පිසිතුමාරද්ධා ¶ . තස්සා උභොසු බාහාසු අනෙකෙ සුවණ්ණවලයා, තෙ සඞ්ඝට්ටන්තා මහාසද්දං ජනයිංසු. රාජා සුට්ඨුතරං නිබ්බින්නො දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නොයෙව විපස්සනං ¶ ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං අනුත්තරෙන සුඛෙන සුඛිතං නිපන්නං චන්දනහත්ථා දෙවී උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආලිම්පාමි, මහාරාජා’’ති ආහ. රාජා – ‘‘අපෙහි, මා ආලිම්පාහී’’ති ආහ. සා ‘‘කිස්ස, මහාරාජා’’ති ආහ. සො ‘‘නාහං රාජා’’ති. එවමෙතෙසං තං කථාසල්ලාපං සුත්වා අමච්චා උපසඞ්කමිංසු. තෙහිපි මහාරාජවාදෙන ආලපිතො ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා’’ති ආහ. සෙසං පඨමගාථාය වුත්තසදිසමෙව.

අයං පන ගාථාවණ්ණනා – දිස්වාති ඔලොකෙත්වා. සුවණ්ණස්සාති කඤ්චනස්ස ‘‘වලයානී’’ති පාඨසෙසො. සාවසෙසපාඨො හි අයං අත්ථො. පභස්සරානීති පභාසනසීලානි, ජුතිමන්තානීති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – දිස්වා භුජස්මිං සුවණ්ණස්ස වලයානි ‘‘ගණවාසෙ සති සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

49. එවං දුතියෙනාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො බාරාණසිරාජා දහරොව පබ්බජිතුකාමො අමච්චෙ ආණාපෙසි ‘‘දෙවිං ගහෙත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා ‘‘න, මහාරාජ, අරාජකං රජ්ජං අම්හෙහි සක්කා රක්ඛිතුං, සාමන්තරාජානො ආගම්ම විලුම්පිස්සන්ති, යාව එකපුත්තොපි උප්පජ්ජති, තාව ආගමෙහී’’ති සඤ්ඤාපෙසුං. මුදුචිත්තො රාජා ¶ අධිවාසෙසි. අථ දෙවී ගබ්භං ගණ්හි. රාජා පුනපි තෙ ආණාපෙසි – ‘‘දෙවී ගබ්භිනී, පුත්තං ජාතං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා ‘‘දුජ්ජානං, මහාරාජ, එතං දෙවී පුත්තං වා විජායිස්සති ධීතරං වා, විජායනකාලං තාව ආගමෙහී’’ති පුනපි සඤ්ඤාපෙසුං. අථ සා පුත්තං විජායි. තදාපි රාජා තථෙව අමච්චෙ ආණාපෙසි. අමච්චා පුනපි රාජානං ‘‘ආගමෙහි, මහාරාජ, යාව, පටිබලො හොතී’’ති බහූහි කාරණෙහි සඤ්ඤාපෙසුං. තතො කුමාරෙ පටිබලෙ ¶ ජාතෙ අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘පටිබලො අයං, තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා පටිපජ්ජථා’’ති අමච්චානං ඔකාසං අදත්වා අන්තරාපණා කාසායවත්ථාදයො සබ්බපරික්ඛාරෙ ආහරාපෙත්වා අන්තෙපුරෙ එව පබ්බජිත්වා මහාජනකො විය නික්ඛමි. සබ්බපරිජනො නානප්පකාරකං පරිදෙවමානො රාජානං අනුබන්ධි.

රාජා ¶ යාව අත්තනො රජ්ජසීමා, තාව ගන්ත්වා කත්තරදණ්ඩෙන ලෙඛං කත්වා ‘‘අයං ලෙඛා නාතික්කමිතබ්බා’’ති ආහ. මහාජනො ලෙඛාය සීසං කත්වා, භූමියං නිපන්නො පරිදෙවමානො ‘‘තුය්හං දානි, තාත, රඤ්ඤො ආණා, කිං කරිස්සතී’’ති කුමාරං ලෙඛං අතික්කමාපෙසි. කුමාරො ‘‘තාත, තාතා’’ති ධාවිත්වා රාජානං සම්පාපුණි. රාජා කුමාරං දිස්වා ‘‘එතං මහාජනං පරිහරන්තො රජ්ජං කාරෙසිං, කිං දානි එකං දාරකං පරිහරිතුං න සක්ඛිස්ස’’න්ති කුමාරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, තත්ථ පුබ්බපච්චෙකබුද්ධෙහි වසිතපණ්ණසාලං දිස්වා වාසං කප්පෙසි සද්ධිං පුත්තෙන. තතො කුමාරො වරසයනාදීසු කතපරිචයො තිණසන්ථාරකෙ වා රජ්ජුමඤ්චකෙ වා සයමානො රොදති. සීතවාතාදීහි ඵුට්ඨො සමානො ‘‘සීතං, තාත, උණ්හං, තාත, මක්ඛිකා, තාත, ඛාදන්ති, ඡාතොම්හි, තාත, පිපාසිතොම්හි, තාතා’’ති වදති. රාජා තං සඤ්ඤාපෙන්තොයෙව රත්තිං වීතිනාමෙති. දිවාපිස්ස පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තං උපනාමෙති, තං හොති මිස්සකභත්තං කඞ්ගුවරකමුග්ගාදිබහුලං. කුමාරො අච්ඡාදෙන්තම්පි තං ජිඝච්ඡාවසෙන භුඤ්ජමානො කතිපාහෙනෙව උණ්හෙ ඨපිතපදුමං විය මිලායි. පච්චෙකබොධිසත්තො පන පටිසඞ්ඛානබලෙන නිබ්බිකාරොයෙව භුඤ්ජති.

තතො සො කුමාරං සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ – ‘‘නගරස්මිං, තාත, පණීතාහාරො ලබ්භති, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. කුමාරො ‘‘ආම, තාතා’’ති ආහ. තතො නං පුරක්ඛත්වා ආගතමග්ගෙනෙව නිවත්ති. කුමාරමාතාපි දෙවී ¶ ‘‘න දානි රාජා කුමාරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ චිරං වසිස්සති, කතිපාහෙනෙව නිවත්තිස්සතී’’ති ¶ චින්තෙත්වා රඤ්ඤා කත්තරදණ්ඩෙන ලිඛිතට්ඨානෙයෙව වතිං කාරාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. තතො රාජා තස්සා වතියා අවිදූරෙ ඨත්වා ‘‘එත්ථ තෙ, තාත, මාතා නිසින්නා, ගච්ඡාහී’’ති පෙසෙසි. යාව ච සො තං ඨානං පාපුණාති, තාව උදික්ඛන්තො අට්ඨාසි ‘‘මා හෙව නං කොචි විහෙඨෙය්යා’’ති. කුමාරො මාතු සන්තිකං ධාවන්තො අගමාසි. ආරක්ඛකපුරිසා ච නං දිස්වා දෙවියා ආරොචෙසුං. දෙවී වීසතිනාටකිත්ථිසහස්සපරිවුතා ගන්ත්වා පටිග්ගහෙසි, රඤ්ඤො ච පවත්තිං පුච්ඡි. අථ ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. රාජාපි තාවදෙව සකවසතිං අගමාසි. මනුස්සා රාජානං අදිස්වා නිවත්තිංසු. තතො දෙවී නිරාසාව හුත්වා, පුත්තං ගහෙත්වා, නගරං ගන්ත්වා, තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. රාජාපි අත්තනො වසතිං පත්වා, තත්ථ නිසින්නො විපස්සිත්වා, පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා, මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘එවං දුතියෙන සහ මමස්ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා;

එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

සා ¶ පදත්ථතො උත්තානා එව. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො – ය්වායං එතෙන දුතියෙන කුමාරෙන සීතුණ්හාදීනි නිවෙදෙන්තෙන සහවාසෙන තං සඤ්ඤාපෙන්තස්ස මම වාචාභිලාපො, තස්මිං සිනෙහවසෙන අභිසජ්ජනා ච ජාතා, සචෙ අහං ඉමං න පරිච්චජාමි, තතො ආයතිම්පි හෙස්සති යථෙව ඉදානි; එවං දුතියෙන සහ මමස්ස වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා. උභයම්පි චෙතං අන්තරායකරං විසෙසාධිගමස්සාති එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො තං ඡඩ්ඩෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

50. කාමා හි චිත්රාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සෙට්ඨිපුත්තො දහරොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. තස්ස තිණ්ණං උතූනං තයො පාසාදා හොන්ති ¶ . සො තත්ථ සබ්බසම්පත්තීහි දෙවකුමාරො විය පරිචාරෙති. සො දහරොව සමානො ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො යාචි. තෙ නං වාරෙන්ති. සො තථෙව නිබන්ධති. පුනපි නං මාතාපිතරො ‘‘ත්වං, තාත, සුඛුමාලො, දුක්කරා පබ්බජ්ජා, ඛුරධාරාය උපරි චඞ්කමනසදිසා’’ති නානප්පකාරෙහි වාරෙන්ති. සො තථෙව නිබන්ධති. තෙ චින්තෙසුං ‘‘සචායං ¶ පබ්බජති, අම්හාකං දොමනස්සං හොති. සචෙ නං නිවාරෙම, එතස්ස දොමනස්සං හොති. අපිච අම්හාකං දොමනස්සං හොතු, මා ච එතස්සා’’ති අනුජානිංසු. තතො සො සබ්බපරිජනං පරිදෙවමානං අනාදියිත්වා ඉසිපතනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ පබ්බජි. තස්ස උළාරසෙනාසනං න පාපුණාති, මඤ්චකෙ තට්ටිකං පත්ථරිත්වා සයි. සො වරසයනෙ කතපරිචයො සබ්බරත්තිං අතිදුක්ඛිතො අහොසි. පභාතෙපි සරීරපරිකම්මං කත්වා, පත්තචීවරමාදාය පච්චෙකබුද්ධෙහි සද්ධිං පිණ්ඩාය පාවිසි. තත්ථ වුඩ්ඪා අග්ගාසනඤ්ච අග්ගපිණ්ඩඤ්ච ලභන්ති, නවකා යංකිඤ්චිදෙව ආසනං ලූඛභොජනඤ්ච. සො තෙන ලූඛභොජනෙනාපි අතිදුක්ඛිතො අහොසි. සො කතිපාහංයෙව කිසො දුබ්බණ්ණො හුත්වා නිබ්බිජ්ජි යථා තං අපරිපාකගතෙ සමණධම්මෙ. තතො මාතාපිතූනං දූතං පෙසෙත්වා උප්පබ්බජි. සො කතිපාහංයෙව බලං ගහෙත්වා පුනපි පබ්බජිතුකාමො අහොසි. තතො තෙනෙව කමෙන පබ්බජිත්වා පුනපි උප්පබ්බජිත්වා තතියවාරෙ පබ්බජිත්වා සම්මා පටිපන්නො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං වත්වා පුන පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමමෙව බ්යාකරණගාථං අභාසි –

‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ¶ කාමාති ද්වෙ කාමා වත්ථුකාමා ච කිලෙසකාමා ච. තත්ථ වත්ථුකාමා මනාපියරූපාදයො ධම්මා, කිලෙසකාමා ඡන්දාදයො සබ්බෙපි රාගප්පභෙදා. ඉධ පන වත්ථුකාමා අධිප්පෙතා. රූපාදිඅනෙකප්පකාරවසෙන චිත්රා. ලොකස්සාදවසෙන මධුරා. බාලපුථුජ්ජනානං මනං රමෙන්තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විරූපෙන රූපෙන, අනෙකවිධෙන සභාවෙනාති වුත්තං හොති. තෙ හි රූපාදිවසෙන චිත්රා, රූපාදීසුපි නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්සාදං දස්සෙත්වා ¶ මථෙන්ති චිත්තං පබ්බජ්ජාය අභිරමිතුං න දෙන්තීති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි ද්වීහි තීහි වා පදෙහි යොජෙත්වා පුරිමගාථාසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

51. ඊතී ¶ චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර රඤ්ඤො ගණ්ඩො උදපාදි. බාළ්හා වෙදනා වත්තන්ති. වෙජ්ජා ‘‘සත්ථකම්මෙන විනා ඵාසු න හොතී’’ති භණන්ති. රාජා තෙසං අභයං දත්වා සත්ථකම්මං කාරාපෙසි. තෙ ඵාලෙත්වා, පුබ්බලොහිතං නීහරිත්වා, නිබ්බෙදනං කත්වා, වණං පට්ටෙන බන්ධිංසු, ආහාරාචාරෙසු ච නං සම්මා ඔවදිංසු. රාජා ලූඛභොජනෙන කිසසරීරො අහොසි, ගණ්ඩො චස්ස මිලායි. සො ඵාසුකසඤ්ඤී හුත්වා සිනිද්ධාහාරං භුඤ්ජි. තෙන ච සඤ්ජාතබලො විසයෙ පටිසෙවි. තස්ස ගණ්ඩො පුන පුරිමසභාවමෙව සම්පාපුණි. එවං යාව තික්ඛත්තුං සත්ථකම්මං කාරාපෙත්වා, වෙජ්ජෙහි පරිවජ්ජිතො නිබ්බිජ්ජිත්වා, රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා, විපස්සනං ආරභිත්වා, සත්තහි වස්සෙහි පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා, ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

‘‘ඊතී ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං;

එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ එතීති ඊති, ආගන්තුකානං අකුසලභාගියානං බ්යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපි එතෙ අනෙකබ්යසනාවහට්ඨෙන දළ්හසන්නිපාතට්ඨෙන ච ඊති. ගණ්ඩොපි අසුචිං පග්ඝරති, උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නො හොති. තස්මා එතෙ කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නභාවතො ච ගණ්ඩො. උපද්දවතීති උපද්දවො; අනත්ථං ජනෙන්තො අභිභවති; අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො, රාජදණ්ඩාදීනමෙතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපෙතෙ අවිදිතනිබ්බානත්ථාවහහෙතුතාය සබ්බුපද්දවවත්ථුතාය ච උපද්දවො. යස්මා පනෙතෙ කිලෙසාතුරභාවං ජනෙන්තා සීලසඞ්ඛාතමාරොග්යං, ලොලුප්පං වා ¶ උප්පාදෙන්තා පාකතිකමෙව ආරොග්යං විලුම්පන්ති, තස්මා ඉමිනා ¶ ආරොග්යවිලුම්පනට්ඨෙනෙව රොගො. අබ්භන්තරමනුප්පවිට්ඨට්ඨෙන පන අන්තොතුදකට්ඨෙන දුන්නිහරණීයට්ඨෙන ච සල්ලං. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයාවහනතො ¶ භයං. මෙ එතන්ති මෙතං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

52. සීතඤ්චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සීතාලුකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤකුටිකාය විහරති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීතෙ සීතං, උණ්හෙ උණ්හමෙව ච හොති අබ්භොකාසත්තා පදෙසස්ස. ගොචරගාමෙ භික්ඛා යාවදත්ථාය න ලබ්භති. පිවනකපානීයම්පි දුල්ලභං, වාතාතපඩංසසරීසපාපි බාධෙන්ති. තස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉතො අඩ්ඪයොජනමත්තෙ සම්පන්නො පදෙසො, තත්ථ සබ්බෙපි එතෙ පරිස්සයා නත්ථි. යංනූනාහං තත්ථ ගච්ඡෙය්යං; ඵාසුකං විහරන්තෙන සක්කා විසෙසං අධිගන්තු’’න්ති. තස්ස පුන අහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම න පච්චයවසිකා හොන්ති, එවරූපඤ්ච චිත්තං වසෙ වත්තෙන්ති, න චිත්තස්ස වසෙ වත්තෙන්ති, නාහං ගමිස්සාමී’’ති පච්චවෙක්ඛිත්වා න අගමාසි. එවං යාවතතියකං උප්පන්නචිත්තං පච්චවෙක්ඛිත්වා නිවත්තෙසි. තතො තත්ථෙව සත්ත වස්සානි වසිත්වා, සම්මා පටිපජ්ජමානො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡිකත්වා, ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

‘‘සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං, වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ ච;

සබ්බානිපෙතානි අභිසම්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ සීතඤ්චාති සීතං නාම දුවිධං අබ්භන්තරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච, බාහිරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච; තථා උණ්හං. ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. සරීසපාති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරිත්වා ගච්ඡන්ති. සෙසං පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

53. නාගොවාති ¶ කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා වීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා කාලකතො නිරයෙ වීසති එව වස්සානි පච්චිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ හත්ථියොනියං උප්පජ්ජිත්වා ¶ සඤ්ජාතක්ඛන්ධො පදුමවණ්ණසකලසරීරො උළාරො යූථපති මහානාගො අහොසි. තස්ස ඔභග්ගොභග්ගං සාඛාභඞ්ගං හත්ථිඡාපාව ඛාදන්ති. ඔගාහෙපි නං හත්ථිනියො කද්දමෙන ලිම්පන්ති ¶ , සබ්බං පාලිලෙය්යකනාගස්සෙව අහොසි. සො යූථා නිබ්බිජ්ජිත්වා පක්කමි. තතො නං පදානුසාරෙන යූථං අනුබන්ධි. එවං යාවතතියං පක්කන්තො අනුබද්ධොව. තතො චින්තෙසි – ‘‘ඉදානි මය්හං නත්තකො බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙති, යංනූනාහං අත්තනො පුරිමජාතියා උය්යානං ගච්ඡෙය්යං, තත්ර මං සො රක්ඛිස්සතී’’ති. තතො රත්තිං නිද්දාවසං ගතෙ යූථෙ යූථං පහාය තමෙව උය්යානං පාවිසි. උය්යානපාලො දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘හත්ථිං ගහෙස්සාමී’’ති සෙනාය පරිවාරෙසි. හත්ථී රාජානං එව අභිමුඛො ගච්ඡති. රාජා ‘‘මං අභිමුඛො එතී’’ති ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා අට්ඨාසි. තතො හත්ථී ‘‘විජ්ඣෙය්යාපි මං එසො’’ති මානුසිකාය වාචාය ‘‘බ්රහ්මදත්ත, මා මං විජ්ඣ, අහං තෙ අය්යකො’’ති ආහ. රාජා ‘‘කිං භණසී’’ති සබ්බං පුච්ඡි. හත්ථීපි රජ්ජෙ ච නරකෙ ච හත්ථියොනියඤ්ච පවත්තිං සබ්බං ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සුන්දරං, මා භායි, මා ච කඤ්චි භිංසාපෙහී’’ති හත්ථිනො වට්ටඤ්ච ආරක්ඛකෙ ච හත්ථිභණ්ඩෙ ච උපට්ඨාපෙසි.

අථෙකදිවසං රාජා හත්ථික්ඛන්ධගතො ‘‘අයං වීසති වස්සානි රජ්ජං කත්වා නිරයෙ පක්කො, විපාකාවසෙසෙන ච තිරච්ඡානයොනියං උප්පන්නො, තත්ථපි ගණවාසසඞ්ඝට්ටනං අසහන්තො ඉධාගතො. අහො දුක්ඛො ගණවාසො, එකීභාවො එව ච පන සුඛො’’ති චින්තෙත්වා තත්ථෙව විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං ලොකුත්තරසුඛෙන සුඛිතං අමච්චා උපසඞ්කමිත්වා, පණිපාතං කත්වා ‘‘යානකාලො මහාරාජා’’ති ආහංසු. තතො ‘‘නාහං රාජා’’ති වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වා, සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරො;

යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

සා ¶ ¶ පදත්ථතො පාකටා එව. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායයොජනා. සා ච ඛො යුත්තිවසෙනෙව, න අනුස්සවවසෙන. යථා අයං හත්ථී මනුස්සකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගච්ඡතීති වා, සරීරමහන්තතාය වා නාගො, එවං කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගමනෙන ආගුං අකරණෙන පුන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන ච ගුණසරීරමහන්තතාය වා නාගො භවෙය්යං. යථා චෙස යූථානි විවජ්ජෙත්වා එකචරියසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං ගණං විවජ්ජෙත්වා එකවිහාරසුඛෙන ඣානසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ අත්තනො යථා යථා සුඛං, තථා තථා යත්තකං වා ඉච්ඡාමි, තත්තකං අරඤ්ඤෙ නිවාසං එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො චරෙය්යන්ති අත්ථො. යථා චෙස සුසණ්ඨිතක්ඛන්ධතාය ¶ සඤ්ජාතක්ඛන්ධො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං අසෙඛසීලක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො භවෙය්යං. යථා චෙස පදුමසදිසගත්තතාය වා පදුමකුලෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පදුමසදිසඋජුගත්තතාය වා අරියජාතිපදුමෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී භවෙය්යං. යථා චෙස ථාමබලජවාදීහි උළාරො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි සීලසමාධිනිබ්බෙධිකපඤ්ඤාදීහි වා උළාරො භවෙය්යන්ති එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති.

54. අට්ඨාන තන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර පුත්තො දහරො එව සමානො පබ්බජිතුකාමො මාතාපිතරො යාචි. මාතාපිතරො නං වාරෙන්ති. සො වාරියමානොපි නිබන්ධතියෙව ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති. තතො නං පුබ්බෙ වුත්තසෙට්ඨිපුත්තං ¶ විය සබ්බං වත්වා අනුජානිංසු. පබ්බජිත්වා ච උය්යානෙයෙව වසිතබ්බන්ති පටිජානාපෙසුං, සො තථා අකාසි. තස්ස මාතා පාතොව වීසතිසහස්සනාටකිත්ථිපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා, පුත්තං යාගුං පායෙත්වා, අන්තරා ඛජ්ජකාදීනි ච ඛාදාපෙත්වා, යාව මජ්ඣන්හිකසමයං තෙන සද්ධිං සමුල්ලපිත්වා, නගරං පවිසති. පිතා ච මජ්ඣන්හිකෙ ආගන්ත්වා, තං භොජෙත්වා අත්තනාපි භුඤ්ජිත්වා, දිවසං තෙන සද්ධිං සමුල්ලපිත්වා, සායන්හසමයෙ ¶ ජග්ගනපුරිසෙ ඨපෙත්වා නගරං පවිසති. සො එවං රත්තින්දිවං අවිවිත්තො විහරති. තෙන ඛො පන සමයෙන ආදිච්චබන්ධු නාම පච්චෙකබුද්ධො නන්දමූලකපබ්භාරෙ විහරති. සො ආවජ්ජෙන්තො තං අද්දස – ‘‘අයං කුමාරො පබ්බජිතුං අසක්ඛි, ජටං ඡින්දිතුං න සක්කොතී’’ති. තතො පරං ආවජ්ජි ‘‘අත්තනො ධම්මතාය නිබ්බිජ්ජිස්සති, නො’’ති. අථ ‘‘ධම්මතාය නිබ්බින්දන්තො අතිචිරං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තස්ස ආරම්මණං දස්සෙස්සාමී’’ති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව මනොසිලාතලතො ආගන්ත්වා උය්යානෙ අට්ඨාසි. රාජපුරිසො දිස්වා ‘‘පච්චෙකබුද්ධො ආගතො, මහාරාජා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘ඉදානි මෙ පුත්තො පච්චෙකබුද්ධෙන සද්ධිං අනුක්කණ්ඨිතො වසිස්සතී’’ති පමුදිතමනො හුත්වා පච්චෙකබුද්ධං සක්කච්චං උපට්ඨහිත්වා තත්ථෙව වාසං යාචිත්වා පණ්ණසාලාදිවාවිහාරට්ඨානචඞ්කමාදිසබ්බං කාරෙත්වා වාසෙසි.

සො තත්ථ වසන්තො එකදිවසං ඔකාසං ලභිත්වා කුමාරං පුච්ඡි ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? සො ආහ ‘‘අහං පබ්බජිතො’’ති. ‘‘පබ්බජිතා නාම න එදිසා හොන්තී’’ති. ‘‘අථ භන්තෙ, කීදිසා හොන්ති, කිං මය්හං අනනුච්ඡවික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ත්වං අත්තනො අනනුච්ඡවිකං න පෙක්ඛසි ¶ , නනු තෙ මාතා වීසතිසහස්සඉත්ථීහි සද්ධිං පුබ්බණ්හසමයෙ ආගච්ඡන්තී උය්යානං අවිවිත්තං කරොති, පිතා මහතා බලකායෙන සායන්හසමයෙ, ජග්ගනපුරිසා සකලරත්තිං; පබ්බජිතා නාම තව සදිසා න හොන්ති, ‘එදිසා පන හොන්තී’’’ති තත්ර ඨිතස්සෙව ඉද්ධියා හිමවන්තෙ අඤ්ඤතරං විහාරං දස්සෙසි. සො තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ ආලම්බනබාහං ¶ නිස්සාය ඨිතෙ ච චඞ්කමන්තෙ ච රජනකම්මසූචිකම්මාදීනි කරොන්තෙ ච දිස්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉධ, නාගච්ඡථ, පබ්බජ්ජා නාම තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතා’’ති. ‘‘ආම, පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සමණා නාම අත්තනො නිස්සරණං කාතුං ඉච්ඡිතපත්ථිතඤ්ච පදෙසං ගන්තුං ලභන්ති, එත්තකංව වට්ටතී’’ති වත්වා ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘අට්ඨාන තං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්ති’’න්ති. –

ඉමං ¶ උපඩ්ඪගාථං වත්වා, දිස්සමානෙනෙව කායෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. එවං ගතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. ආරක්ඛකපුරිසොපි ‘‘සයිතො කුමාරො, ඉදානි කුහිං ගමිස්සතී’’ති පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි. සො තස්ස පමත්තභාවං ඤත්වා පත්තචීවරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පාවිසි. තත්ර ච විවිත්තො විපස්සනං ආරභිත්වා, පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා, පච්චෙකබුද්ධට්ඨානං ගතො. තත්ර ච ‘‘කථමධිගත’’න්ති පුච්ඡිතො ආදිච්චබන්ධුනා වුත්තං උපඩ්ඪගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා අභාසි.

තස්සත්ථො – අට්ඨාන තන්ති. අට්ඨානං තං, අකාරණං තන්ති වුත්තං හොති, අනුනාසිකලොපො කතො ‘‘අරියසච්චාන දස්සන’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 5.11; සු. නි. 270) විය. සඞ්ගණිකාරතස්සාති ගණාභිරතස්ස. යන්ති කරණවචනමෙතං ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 30) විය. ඵස්සයෙති අධිගච්ඡෙ. සාමයිකං විමුත්තින්ති ලොකියසමාපත්තිං. සා හි අප්පිතප්පිතසමයෙ එව පච්චනීකෙහි විමුච්චනතො ‘‘සාමයිකා විමුත්තී’’ති වුච්චති. තං සාමයිකං විමුත්තිං. අට්ඨානං තං, න තං කාරණං විජ්ජති සඞ්ගණිකාරතස්ස, යෙන කාරණෙන ඵස්සයෙති එතං ආදිච්චබන්ධුස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වචො නිසම්ම සඞ්ගණිකාරතිං පහාය යොනිසො පටිපජ්ජන්තො අධිගතොම්හීති ආහ. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

55. දිට්ඨීවිසූකානීති ¶ ¶ කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘යථා සීතාදීනං පටිඝාතකානි උණ්හාදීනි අත්ථි, අත්ථි නු ඛො එවං වට්ටපටිඝාතකං විනට්ටං, නො’’ති. සො අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘විවට්ටං ජානාථා’’ති? තෙ ‘‘ජානාම, මහාරාජා’’ති ආහංසු. රාජා – ‘‘කිං ත’’න්ති? තතො ‘‘අන්තවා ලොකො’’තිආදිනා නයෙන සස්සතුච්ඡෙදං කථෙසුං. අථ රාජා ‘‘ඉමෙ න ජානන්ති, සබ්බෙපිමෙ දිට්ඨිගතිකා’’ති සයමෙව තෙසං විලොමතඤ්ච අයුත්තතඤ්ච දිස්වා ‘‘වට්ටපටිඝාතකං විවට්ටං අත්ථි, තං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. ඉමඤ්ච උදානගාථං අභාසි පච්චෙකබුද්ධමජ්ඣෙ බ්යාකරණගාථඤ්ච –

‘‘දිට්ඨීවිසූකානි ¶ උපාතිවත්තො, පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො;

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තස්සත්ථො – දිට්ඨීවිසූකානීති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි. තානි හි මග්ගසම්මාදිට්ඨියා විසූකට්ඨෙන විජ්ඣනට්ඨෙන විලොමට්ඨෙන ච විසූකානි. එවං දිට්ඨියා විසූකානි, දිට්ඨි එව වා විසූකානි දිට්ඨිවිසූකානි. උපාතිවත්තොති දස්සනමග්ගෙන අතික්කන්තො. පත්තො නියාමන්ති අවිනිපාතධම්මතාය සම්බොධිපරායණතාය ච නියතභාවං අධිගතො, සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං වා පඨමමග්ගන්ති. එත්තාවතා පඨමමග්ගකිච්චනිප්ඵත්ති ච තස්ස පටිලාභො ච වුත්තො. ඉදානි පටිලද්ධමග්ගොති ඉමිනා සෙසමග්ගපටිලාභං දස්සෙති. උප්පන්නඤාණොම්හීති උප්පන්නපච්චෙකබොධිඤාණො අම්හි. එතෙන ඵලං දස්සෙති. අනඤ්ඤනෙය්යොති අඤ්ඤෙහි ‘‘ඉදං සච්චං, ඉදං සච්ච’’න්ති න නෙතබ්බො. එතෙන සයම්භුතං දීපෙති, පත්තෙ වා පච්චෙකබොධිඤාණෙ අනෙය්යතාය අභාවා සයංවසිතං. සමථවිපස්සනාය වා දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තො, ආදිමග්ගෙන පත්තො නියාමං, සෙසෙහි ¶ පටිලද්ධමග්ගො, ඵලඤාණෙන උප්පන්නඤාණො, තං සබ්බං අත්තනාව අධිගතොති අනඤ්ඤනෙය්යො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දිට්ඨිවිසූකගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

56. නිල්ලොලුපොති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර සූදො අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි මනුඤ්ඤදස්සනං සාදුරසං ‘‘අප්පෙව නාම මෙ රාජා ධනමනුප්පදෙය්යා’’ති. තං රඤ්ඤො ගන්ධෙනෙව භොත්තුකාමතං ජනෙසි මුඛෙ ඛෙළං උප්පාදෙන්තං. පඨමකබළෙ පන මුඛෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ සත්තරසහරණිසහස්සානි අමතෙනෙව ඵුට්ඨානි අහෙසුං. සූදො ‘‘ඉදානි මෙ දස්සති, ඉදානි මෙ දස්සතී’’ති ¶ චින්තෙසි. රාජාපි ‘‘සක්කාරාරහො සූදො’’ති චින්තෙසි – ‘‘රසං සායිත්වා පන සක්කරොන්තං මං පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡෙය්ය – ‘ලොලො අයං රාජා රසගරුකො’’’ති න කිඤ්චි අභණි. එවං යාව භොජනපරියොසානං, තාව සූදොපි ‘‘ඉදානි දස්සති, ඉදානි දස්සතී’’ති චින්තෙසි. රාජාපි අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො ¶ සූදො ‘‘නත්ථි ඉමස්ස රඤ්ඤො ජිව්හාවිඤ්ඤාණ’’න්ති දුතියදිවසෙ අරසභත්තං උපනාමෙසි. රාජා භුඤ්ජන්තො ‘‘නිග්ගහාරහො අජ්ජ සූදො’’ති ජානන්තොපි පුබ්බෙ විය පච්චවෙක්ඛිත්වා අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො සූදො ‘‘රාජා නෙව සුන්දරං නාසුන්දරං ජානාතී’’ති චින්තෙත්වා සබ්බං පරිබ්බයං අත්තනා ගහෙත්වා යංකිඤ්චිදෙව පචිත්වා රඤ්ඤො දෙති. රාජා ‘‘අහො වත ලොභො, අහං නාම වීසති නගරසහස්සානි භුඤ්ජන්තො ඉමස්ස ලොභෙන භත්තමත්තම්පි න ලභාමී’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා, රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි, පුරිමනයෙනෙව ච ඉමං ගාථං අභාසි –

‘‘නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසො, නිම්මක්ඛො නිද්ධන්තකසාවමොහො;

නිරාසයො සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ නිල්ලොලුපොති අලොලුපො. යො හි රසතණ්හාභිභූතො හොති, සො භුසං ලුප්පති පුනප්පුනඤ්ච ලුප්පති, තෙන ලොලුපොති වුච්චති. තස්මා එස තං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘නිල්ලොලුපො’’ති. නික්කුහොති එත්ථ කිඤ්චාපි යස්ස තිවිධං කුහනවත්ථු නත්ථි, සො නික්කුහොති වුච්චති. ඉමිස්සා පන ගාථාය මනුඤ්ඤභොජනාදීසු විම්හයමනාපජ්ජනතො නික්කුහොති අයමධිප්පායො ¶ . නිප්පිපාසොති එත්ථ පාතුමිච්ඡා පිපාසා, තස්සා අභාවෙන නිප්පිපාසො, සාදුරසලොභෙන භොත්තුකම්යතාවිරහිතොති අත්ථො. නිම්මක්ඛොති එත්ථ පරගුණවිනාසනලක්ඛණො මක්ඛො, තස්ස අභාවෙන නිම්මක්ඛො. අත්තනො ගහට්ඨකාලෙ සූදස්ස ගුණමක්ඛනාභාවං සන්ධායාහ. නිද්ධන්තකසාවමොහොති එත්ථ රාගාදයො තයො, කායදුච්චරිතාදීනි ච තීණීති ඡ ධම්මා යථාසම්භවං අප්පසන්නට්ඨෙන සකභාවං විජහාපෙත්වා පරභාවං ගණ්හාපනට්ඨෙන කසටට්ඨෙන ච කසාවාති වෙදිතබ්බා. යථාහ –

‘‘තත්ථ, කතමෙ තයො කසාවා? රාගකසාවො, දොසකසාවො, මොහකසාවො, ඉමෙ තයො කසාවා. තත්ථ, කතමෙ අපරෙපි තයො කසාවා? කායකසාවො, වචීකසාවො, මනොකසාවො’’ති (විභ. 924).

තෙසු ¶ ¶ මොහං ඨපෙත්වා පඤ්චන්නං කසාවානං තෙසඤ්ච සබ්බෙසං මූලභූතස්ස මොහස්ස නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො, තිණ්ණං එව වා කායවචීමනොකසාවානං මොහස්ස ච නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. ඉතරෙසු නිල්ලොලුපතාදීහි රාගකසාවස්ස, නිම්මක්ඛතාය දොසකසාවස්ස නිද්ධන්තභාවො සිද්ධො එව. නිරාසයොති නිත්තණ්හො. සබ්බලොකෙති සකලලොකෙ, තීසු භවෙසු ද්වාදසසු වා ආයතනෙසු භවවිභවතණ්හාවිරහිතො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අථ වා තයොපි පාදෙ වත්වා එකො චරෙති එකො චරිතුං සක්කුණෙය්යාති එවම්පි එත්ථ සම්බන්ධො කාතබ්බොති.

57. පාපං සහායන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො මනුස්සෙ කොට්ඨාගාරතො පුරාණධඤ්ඤානි බහිද්ධා නීහරන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං, භණෙ, ඉද’’න්ති අමච්චෙ පුච්ඡි. ‘‘ඉදානි, මහාරාජ, නවධඤ්ඤානි උප්පජ්ජිස්සන්ති, තෙසං ඔකාසං කාතුං ඉමෙ මනුස්සා පුරාණධඤ්ඤාදීනි ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති. රාජා – ‘‘කිං, භණෙ, ඉත්ථාගාරබලකායාදීනං වට්ටං පරිපුණ්ණ’’න්ති ¶ ? ‘‘ආම, මහාරාජ, පරිපුණ්ණන්ති’’. ‘‘තෙන හි, භණෙ, දානසාලං කාරාපෙථ, දානං දස්සාමි, මා ඉමානි ධඤ්ඤානි අනුපකාරානි විනස්සිංසූ’’ති. තතො නං අඤ්ඤතරො දිට්ඨිගතිකො අමච්චො ‘‘මහාරාජ, නත්ථි දින්න’’න්ති ආරබ්භ යාව ‘‘බාලා ච පණ්ඩිතා ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති වත්වා නිවාරෙසි. සො දුතියම්පි තතියම්පි කොට්ඨාගාරෙ විලුම්පන්තෙ දිස්වා තථෙව ආණාපෙසි. තතියම්පි නං ‘‘මහාරාජ, දත්තුපඤ්ඤත්තං යදිදං දාන’’න්තිආදීනි වත්වා නිවාරෙසි. සො ‘‘අරෙ, අහං අත්තනො සන්තකම්පි න ලභාමි දාතුං, කිං මෙ ඉමෙහි පාපසහායෙහී’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තඤ්ච පාපං සහායං ගරහන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං;

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තස්සායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං දසවත්ථුකාය පාපදිට්ඨියා සමන්නාගතත්තා පාපො, පරෙසම්පි අනත්ථං පස්සතීති අනත්ථදස්සී, කායදුච්චරිතාදිම්හි ච විසමෙ නිවිට්ඨො, තං අත්ථකාමො කුලපුත්තො පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං. සයං න සෙවෙති අත්තනො වසෙන න සෙවෙ. යදි පන පරවසො හොති, කිං සක්කා කාතුන්ති වුත්තං හොති. පසුතන්ති පසටං ¶ , දිට්ඨිවසෙන තත්ථ තත්ථ ලග්ගන්ති අත්ථො. පමත්තන්ති කාමගුණෙසු වොස්සට්ඨචිත්තං, කුසලභාවනාරහිතං වා. තං එවරූපං න සෙවෙ, න භජෙ, න පයිරුපාසෙ, අඤ්ඤදත්ථු එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

58. බහුස්සුතන්ති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ අට්ඨ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නාති සබ්බං අනවජ්ජභොජීගාථාය වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා රාජා ආහ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘මයං, මහාරාජ, බහුස්සුතා නාමා’’ති. රාජා ¶ – ‘‘අහං සුතබ්රහ්මදත්තො නාම, සුතෙන තිත්තිං න ගච්ඡාමි, හන්ද, නෙසං සන්තිකෙ විචිත්රනයං සද්ධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති අත්තමනො දක්ඛිණොදකං දත්වා, පරිවිසිත්වා, භත්තකිච්චපරියොසානෙ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස පත්තං ගහෙත්වා, වන්දිත්වා, පුරතො නිසීදි ‘‘ධම්මකථං, භන්තෙ, කරොථා’’ති. සො ‘‘සුඛිතො හොතු, මහාරාජ, රාගක්ඛයො හොතූ’’ති වත්වා උට්ඨිතො. රාජා ‘‘අයං න බහුස්සුතො, දුතියො බහුස්සුතො භවිස්සති, ස්වෙ දානි විචිත්රධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති ස්වාතනාය නිමන්තෙසි. එවං යාව සබ්බෙසං පටිපාටි ගච්ඡති, තාව නිමන්තෙසි. තෙ සබ්බෙපි ‘‘දොසක්ඛයො හොතු, මොහක්ඛයො, ගතික්ඛයො, වට්ටක්ඛයො, උපධික්ඛයො, තණ්හක්ඛයො හොතූ’’ති එවං එකෙකං පදං විසෙසෙත්වා සෙසං පඨමසදිසමෙව වත්වා උට්ඨහිංසු.

තතො රාජා ‘‘ඉමෙ ‘බහුස්සුතා මය’න්ති භණන්ති, න ච තෙසං විචිත්රකථා, කිමෙතෙහි වුත්ත’’න්ති තෙසං වචනත්ථං උපපරික්ඛිතුමාරද්ධො. අථ ‘‘රාගක්ඛයො හොතූ’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘රාගෙ ඛීණෙ දොසොපි මොහොපි ¶ අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙපි කිලෙසා ඛීණා හොන්තී’’ති ඤත්වා අත්තමනො අහොසි – ‘‘නිප්පරියායබහුස්සුතා ඉමෙ සමණා. යථා හි පුරිසෙන මහාපථවිං වා ආකාසං වා අඞ්ගුලියා නිද්දිසන්තෙන න අඞ්ගුලිමත්තොව පදෙසො නිද්දිට්ඨො හොති, අපිච, ඛො, පන පථවීආකාසා එව නිද්දිට්ඨා හොන්ති, එවං ඉමෙහි එකමෙකං අත්ථං නිද්දිසන්තෙහි අපරිමාණා අත්ථා නිද්දිට්ඨා හොන්තී’’ති. තතො සො ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං බහුස්සුතො භවිස්සාමී’’ති තථාරූපං බහුස්සුතභාවං පත්ථෙන්තො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා, ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ, මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං;

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථායං ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – බහුස්සුතන්ති දුවිධො බහුස්සුතො තීසු පිටකෙසු අත්ථතො නිඛිලො පරියත්තිබහුස්සුතො ච, මග්ගඵලවිජ්ජාභිඤ්ඤානං පටිවිද්ධත්තා පටිවෙධබහුස්සුතො ච. ආගතාගමො ධම්මධරො. උළාරෙහි පන කායවචීමනොකම්මෙහි සමන්නාගතො උළාරො. යුත්තපටිභානො ච මුත්තපටිභානො ¶ ච යුත්තමුත්තපටිභානො ච පටිභානවා. පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමවසෙන වා තිධා පටිභානවා වෙදිතබ්බො. යස්ස හි පරියත්ති පටිභාති, සො පරියත්තිපටිභානවා. යස්ස අත්ථඤ්ච ඤාණඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච ඨානාට්ඨානඤ්ච පරිපුච්ඡන්තස්ස පරිපුච්ඡා පටිභාති, සො පරිපුච්ඡාපටිභානවා. යෙන මග්ගාදයො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො අධිගමපටිභානවා. තං එවරූපං බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං. තතො තස්සානුභාවෙන අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථභෙදතො වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථභෙදතො වා අනෙකප්පකාරානි අඤ්ඤාය අත්ථානි. තතො – ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) කඞ්ඛට්ඨානෙසු විනෙය්ය කඞ්ඛං, විචිකිච්ඡං විනෙත්වා විනාසෙත්වා එවං කතසබ්බකිච්චො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

59. ඛිඩ්ඩං ¶ රතින්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං විභූසකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා නානාවිධවිභූසනෙහි අත්තානං විභූසාපෙත්වා මහාආදාසෙ සකලසරීරං දිස්වා යං න ඉච්ඡති තං අපනෙත්වා අඤ්ඤෙන විභූසනෙන විභූසාපෙති. තස්ස එකදිවසං එවං කරොතො භත්තවෙලා මජ්ඣන්හිකසමයො පත්තො. අථ අවිභූසිතොව දුස්සපට්ටෙන සීසං වෙඨෙත්වා, භුඤ්ජිත්වා, දිවාසෙය්යං උපගච්ඡි. පුනපි උට්ඨහිත්වා තථෙව කරොතො සූරියො අත්ථඞ්ගතො. එවං දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි. අථස්ස එවං මණ්ඩනප්පසුතස්ස පිට්ඨිරොගො උදපාදි. තස්සෙතදහොසි – ‘‘අහො රෙ, අහං සබ්බථාමෙන විභූසන්තොපි ඉමස්මිං කප්පකෙ විභූසනෙ අසන්තුට්ඨො ලොභං උප්පාදෙසිං. ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ධම්මො, හන්දාහං, ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ, අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො;

විභූසනට්ඨානා විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ¶ ඛිඩ්ඩා ච රති ච පුබ්බෙ වුත්තාව. කාමසුඛන්ති වත්ථුකාමසුඛං. වත්ථුකාමාපි හි සුඛස්ස විසයාදිභාවෙන සුඛන්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘අත්ථි රූපං සුඛං සුඛානුපතිත’’න්ති (සං. නි. 3.60). එවමෙතං ¶ ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ඉමස්මිං ඔකාසලොකෙ අනලඞ්කරිත්වා අලන්ති අකත්වා, එතං තප්පකන්ති වා සාරභූතන්ති වා එවං අග්ගහෙත්වා. අනපෙක්ඛමානොති තෙන අලඞ්කරණෙන අනපෙක්ඛණසීලො, අපිහාලුකො, නිත්තණ්හො, විභූසනට්ඨානා විරතො සච්චවාදී එකො චරෙති. තත්ථ විභූසා දුවිධා – අගාරිකවිභූසා, අනගාරිකවිභූසා ච. තත්ථ අගාරිකවිභූසා සාටකවෙඨනමාලාගන්ධාදි, අනගාරිකවිභූසා පත්තමණ්ඩනාදි. විභූසා එව විභූසනට්ඨානං. තස්මා විභූසනට්ඨානා තිවිධාය විරතියා විරතො. අවිතථවචනතො සච්චවාදීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

විභූසනට්ඨානගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

60. පුත්තඤ්ච ¶ දාරන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර පුත්තො දහරකාලෙ එව අභිසිත්තො රජ්ජං කාරෙසි. සො පඨමගාථාය වුත්තපච්චෙකබොධිසත්තො විය රජ්ජසිරිමනුභවන්තො එකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘අහං රජ්ජං කාරෙන්තො බහූනං දුක්ඛං කරොමි. කිං මෙ එකභත්තත්ථාය ඉමිනා පාපෙන, හන්ද සුඛමුප්පාදෙමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘පුත්තඤ්ච දාරං පිතරඤ්ච මාතරං, ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි;

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ධනානීති මුත්තාමණිවෙළුරියසඞ්ඛසිලාපවාළරජතජාතරූපාදීනි රතනානි. ධඤ්ඤානීති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්කුවරකකුද්රූසකපභෙදානි සත්ත සෙසාපරණ්ණානි ච. බන්ධවානීති ඤාතිබන්ධුගොත්තබන්ධුමිත්තබන්ධුසිප්පබන්ධුවසෙන ¶ චතුබ්බිධෙ බන්ධවෙ. යථොධිකානීති සකසකඔධිවසෙන ඨිතානෙව. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

61. සඞ්ගො එසොති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර පාදලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා තීසු පාසාදෙසු තිවිධනාටකානි පස්සති. තිවිධනාටකානීති කිර පුබ්බරාජතො ආගතං, අනන්තරරාජතො ආගතං, අත්තනො කාලෙ උට්ඨිතන්ති. සො එකදිවසං පාතොව දහරනාටකපාසාදං ගතො. තා නාටකිත්ථියො ‘‘රාජානං ¶ රමාපෙස්සාමා’’ති සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස අච්ඡරායො විය අතිමනොහරං නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං. රාජා – ‘‘අනච්ඡරියමෙතං දහරාන’’න්ති අසන්තුට්ඨො හුත්වා මජ්ඣිමනාටකපාසාදං ගතො. තාපි නාටකිත්ථියො තථෙව අකංසු. සො තත්ථාපි තථෙව අසන්තුට්ඨො හුත්වා මහානාටකපාසාදං ගතො. තාපි නාටකිත්ථියො තථෙව අකංසු. රාජා ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතානං තාසං මහල්ලකභාවෙන අට්ඨිකීළනසදිසං නච්චං දිස්වා ගීතඤ්ච අමධුරං සුත්වා පුනදෙව දහරනාටකපාසාදං, පුන මජ්ඣිමනාටකපාසාදන්ති එවං විචරිත්වා කත්ථචි අසන්තුට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘ඉමා නාටකිත්ථියො සක්කං ¶ දෙවානමින්දං අච්ඡරායො විය මං රමාපෙතුකාමා සබ්බථාමෙන නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං, ස්වාහං කත්ථචි අසන්තුට්ඨො ලොභමෙව වඩ්ඪෙමි, ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ධම්මො, හන්දාහං ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං, අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො;

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තස්සත්ථො – සඞ්ගො එසොති අත්තනො උපභොගං නිද්දිසති. සො හි සජ්ජන්ති තත්ථ පාණිනො කද්දමෙ පවිට්ඨො හත්ථී වියාති සඞ්ගො. පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති එත්ථ පඤ්චකාමගුණූපභොගකාලෙ විපරීතසඤ්ඤාය උප්පාදෙතබ්බතො කාමාවචරධම්මපරියාපන්නතො වා ලාමකට්ඨෙන සොඛ්යං පරිත්තං, විජ්ජුප්පභාය ඔභාසිතනච්චදස්සනසුඛං විය ඉත්තරං ¶ , තාවකාලිකන්ති වුත්තං හොති. අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යොති එත්ථ ච ය්වායං ‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) වුත්තො. සො යදිදං ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො? ඉධ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති, යදි මුද්දාය, යදි ගණනායා’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 1.167) නයෙනෙත්ථ දුක්ඛං වුත්තං. තං උපනිධාය අප්පො උදකබින්දුමත්තො හොති. අථ ඛො දුක්ඛමෙව භිය්යො බහු, චතූසු සමුද්දෙසු උදකසදිසං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙත්ථ භිය්යො’’ති. ගළො එසොති අස්සාදං දස්සෙත්වා ආකඩ්ඪනවසෙන බළිසො විය එසො යදිදං පඤ්ච කාමගුණා. ඉති ඤත්වා මතිමාති එවං ඤත්වා බුද්ධිමා පණ්ඩිතො පුරිසො සබ්බම්පෙතං පහාය එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

62. සන්දාලයිත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අනිවත්තබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි ¶ . සො සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණො අජිනිත්වා අඤ්ඤං වා කිච්චං ආරද්ධො අනිට්ඨපෙත්වා න නිවත්තති, තස්මා නං එවං සඤ්ජානිංසු. සො ¶ එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන වනදාහො උට්ඨාසි. සො අග්ගි සුක්ඛානි ච හරිතානි ච තිණාදීනි දහන්තො අනිවත්තමානො එව ගච්ඡති. රාජා තං දිස්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි. ‘‘යථායං වනදාහො, එවමෙව එකාදසවිධො අග්ගි සබ්බසත්තෙ දහන්තො අනිවත්තමානොව ගච්ඡති මහාදුක්ඛං උප්පාදෙන්තො, කුදාස්සු නාමාහම්පි ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිවත්තනත්ථං අයං අග්ගි විය අරියමග්ගඤාණග්ගිනා කිලෙසෙ දහන්තො අනිවත්තමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති? තතො මුහුත්තං ගන්ත්වා කෙවට්ටෙ අද්දස නදියං මච්ඡෙ ගණ්හන්තෙ ¶ . තෙසං ජාලන්තරං පවිට්ඨො එකො මහාමච්ඡො ජාලං භෙත්වා පලායි. තෙ ‘‘මච්ඡො ජාලං භෙත්වා ගතො’’ති සද්දමකංසු. රාජා තම්පි වචනං සුත්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියමග්ගඤාණෙන තණ්හාදිට්ඨිජාලං භෙත්වා අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති. සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි, ඉමඤ්ච උදානගාථං අභාසි –

‘‘සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි, ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී;

අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තස්සා දුතියපාදෙ ජාලන්ති සුත්තමයං වුච්චති. අම්බූති උදකං, තත්ථ චරතීති අම්බුචාරී, මච්ඡස්සෙතං අධිවචනං. සලිලෙ අම්බුචාරී සලිලම්බුචාරී, තස්මිං නදීසලිලෙ ජාලං භෙත්වා අම්බුචාරීවාති වුත්තං හොති. තතියපාදෙ දඩ්ඪන්ති දඩ්ඪට්ඨානං වුච්චති. යථා අග්ගි දඩ්ඪට්ඨානං පුන න නිවත්තති, න තත්ථ භිය්යො ආගච්ඡති, එවං මග්ගඤාණග්ගිනා දඩ්ඪං කාමගුණට්ඨානං අනිවත්තමානො තත්ථ භිය්යො අනාගච්ඡන්තොති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

63. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චක්ඛුලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාදලොලබ්රහ්මදත්තො විය නාටකදස්සනමනුයුත්තො හොති. අයං පන විසෙසො – සො අසන්තුට්ඨො තත්ථ තත්ථ ගච්ඡති, අයං තං තං නාටකං දිස්වා අතිවිය අභිනන්දිත්වා නාටකපරිවත්තදස්සනෙන තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො විචරති. සො කිර නාටකදස්සනාය ආගතං අඤ්ඤතරං ¶ කුටුම්බියභරියං දිස්වා රාගං උප්පාදෙසි. තතො සංවෙගමාපජ්ජිත්වා පුන ‘‘අහං ඉමං තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො අපායපරිපූරකො භවිස්සාමි, හන්ද නං නිග්ගණ්හාමී’’ති පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං ¶ සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ න ච පාදලොලො, ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො;

අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ¶ ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු, සත්ත ගීවට්ඨීනි පටිපාටියා ඨපෙත්වා පරිවජ්ජගහෙතබ්බදස්සනත්ථං යුගමත්තං පෙක්ඛමානොති වුත්තං හොති. න තු හනුකට්ඨිනා හදයට්ඨිං සඞ්ඝට්ටෙන්තො. එවඤ්හි ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතා න සමණසාරුප්පා හොතී. න ච පාදලොලොති එකස්ස දුතියො, ද්වින්නං තතියොති එවං ගණමජ්ඣං පවිසිතුකාමතාය කණ්ඩූයමානපාදො විය අභවන්තො, දීඝචාරිකඅනවට්ඨිතචාරිකවිරතො වා. ගුත්තින්ද්රියොති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු ඉධ විසුංවුත්තාවසෙසවසෙන ගොපිතින්ද්රියො. රක්ඛිතමානසානොති මානසං යෙව මානසානං, තං රක්ඛිතමස්සාති රක්ඛිතමානසානො. යථා කිලෙසෙහි න විලුප්පති, එවං රක්ඛිතචිත්තොති වුත්තං හොති. අනවස්සුතොති ඉමාය පටිපත්තියා තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු කිලෙසඅන්වාස්සවවිරහිතො. අපරිඩය්හමානොති එවං අන්වාස්සවවිරහාව කිලෙසග්ගීහි අපරිඩය්හමානො. බහිද්ධා වා අනවස්සුතො, අජ්ඣත්තං අපරිඩය්හමානො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛුගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

64. ඔහාරයිත්වාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අයං අඤ්ඤොපි චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා චතුමාසෙ චතුමාසෙ උය්යානකීළං ගච්ඡති. සො එකදිවසං ගිම්හානං මජ්ඣිමෙ මාසෙ උය්යානං පවිසන්තො උය්යානද්වාරෙ ¶ පත්තසඤ්ඡන්නං පුප්ඵාලඞ්කතවිටපං පාරිච්ඡත්තකකොවිළාරං දිස්වා එකං පුප්ඵං ගහෙත්වා උය්යානං පාවිසි. තතො ‘‘රඤ්ඤා අග්ගපුප්ඵං ගහිත’’න්ති අඤ්ඤතරොපි අමච්චො හත්ථික්ඛන්ධෙ ඨිතො එව එකං පුප්ඵං අග්ගහෙසි. එතෙනෙව උපායෙන සබ්බො බලකායො අග්ගහෙසි. පුප්ඵං අනස්සාදෙන්තා ¶ පත්තම්පි ගණ්හිංසු. සො රුක්ඛො නිප්පත්තපුප්ඵො ඛන්ධමත්තොව අහොසි. තං රාජා සායන්හසමයෙ උය්යානා නික්ඛමන්තො දිස්වා ‘‘කිං කතො අයං රුක්ඛො, මම ආගමනවෙලායං මණිවණ්ණසාඛන්තරෙසු පවාළසදිසපුප්ඵාලඞ්කතො අහොසි, ඉදානි නිප්පත්තපුප්ඵො ජාතො’’ති චින්තෙන්තො තස්සෙවාවිදූරෙ අපුප්ඵිතං රුක්ඛං සඤ්ඡන්නපලාසං අද්දස. දිස්වා චස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං රුක්ඛො පුප්ඵභරිතසාඛත්තා බහුජනස්ස ලොභනීයො අහොසි, තෙන මුහුත්තෙනෙව බ්යසනං පත්තො, අයං පනඤ්ඤො අලොභනීයත්තා තථෙව ඨිතො. ඉදම්පි රජ්ජං පුප්ඵිතරුක්ඛො ¶ විය ලොභනීයං, භික්ඛුභාවො පන අපුප්ඵිතරුක්ඛො විය අලොභනීයො. තස්මා යාව ඉදම්පි අයං රුක්ඛො විය න විලුප්පති, තාව අයමඤ්ඤො සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිච්ඡත්තකො, එවං කාසාවෙන පරිසඤ්ඡන්නෙන හුත්වා පබ්බජිතබ්බ’’න්ති. සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තො;

කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වාති ඉමස්ස පාදස්ස ගෙහා අභිනික්ඛමිත්වා කාසායවත්ථො හුත්වාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

පාරිච්ඡත්තකගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

65. රසෙසූති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා උය්යානෙ අමච්චපුත්තෙහි පරිවුතො සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං කීළති. තස්ස සූදො ¶ සබ්බමංසානං රසං ගහෙත්වා අතීව සුසඞ්ඛතං අමතකප්පං අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි. සො තත්ථ ගෙධමාපන්නො කස්සචි කිඤ්චි අදත්වා අත්තනාව භුඤ්ජි. උදකකීළතො ච අතිවිකාලෙ නික්ඛන්තො සීඝං සීඝං භුඤ්ජි. යෙහි සද්ධිං පුබ්බෙ භුඤ්ජති, න තෙසං කඤ්චි සරි. අථ පච්ඡා පටිසඞ්ඛානං උප්පාදෙත්වා ‘‘අහො, මයා පාපං කතං, ය්වාහං රසතණ්හාය අභිභූතො සබ්බජනං විසරිත්වා ¶ එකකොව භුඤ්ජිං. හන්ද රසතණ්හං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලො, අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී;

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ රසෙසූති අම්බිලමධුරතිත්තකකටුකලොණිකඛාරිකකසාවාදිභෙදෙසු සායනීයෙසු. ගෙධං අකරන්ති ගිද්ධිං අකරොන්තො, තණ්හං අනුප්පාදෙන්තොති වුත්තං හොති. අලොලොති ‘‘ඉදං සායිස්සාමි, ඉදං සායිස්සාමී’’ති එවං රසවිසෙසෙසු අනාකුලො. අනඤ්ඤපොසීති පොසෙතබ්බකසද්ධිවිහාරිකාදිවිරහිතො ¶ , කායසන්ධාරණමත්තෙන සන්තුට්ඨොති වුත්තං හොති. යථා වා පුබ්බෙ උය්යානෙ රසෙසු ගෙධකරණලොලො හුත්වා අඤ්ඤපොසී ආසිං, එවං අහුත්වා යාය තණ්හාය ලොලො හුත්වා රසෙසු ගෙධං කරොති. තං තණ්හං හිත්වා ආයතිං තණ්හාමූලකස්ස අඤ්ඤස්ස අත්තභාවස්ස අනිබ්බත්තනෙන අනඤ්ඤපොසීති දස්සෙති. අථ වා අත්ථභඤ්ජනකට්ඨෙන අඤ්ඤෙති කිලෙසා වුච්චන්ති. තෙසං අපොසනෙන අනඤ්ඤපොසීති අයම්පෙත්ථ අත්ථො. සපදානචාරීති අවොක්කම්මචාරී අනුපුබ්බචාරී, ඝරපටිපාටිං අඡඩ්ඩෙත්වා අඩ්ඪකුලඤ්ච දලිද්දකුලඤ්ච නිරන්තරං පිණ්ඩාය පවිසමානොති අත්ථො. කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති ඛත්තියකුලාදීසු යත්ථ කත්ථචි කිලෙසවසෙන අලග්ගචිත්තො, චන්දූපමො නිච්චනවකො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

66. පහාය ¶ පඤ්චාවරණානීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා පඨමජ්ඣානලාභී අහොසි. සො ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසො, උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ;

අනිස්සිතො ඡෙත්ව සිනෙහදොසං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ආවරණානීති නීවරණානෙව. තානි අත්ථතො උරගසුත්තෙ ¶ වුත්තානි. තානි පන යස්මා අබ්භාදයො විය චන්දසූරියෙ චෙතො ආවරන්ති, තස්මා ‘‘ආවරණානි චෙතසො’’ති වුත්තානි. තානි උපචාරෙන වා අප්පනාය වා පහාය. උපක්කිලෙසෙති උපගම්ම චිත්තං විබාධෙන්තෙ අකුසලෙ ධම්මෙ, වත්ථොපමාදීසු වුත්තෙ අභිජ්ඣාදයො වා. බ්යපනුජ්ජාති පනුදිත්වා විනාසෙත්වා, විපස්සනාමග්ගෙන පජහිත්වාති අත්ථො. සබ්බෙති අනවසෙසෙ. එවං සමථවිපස්සනාසම්පන්නො පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිනිස්සයස්ස පහීනත්තා අනිස්සිතො. සෙසමග්ගෙහි ඡෙත්වා තෙධාතුකං සිනෙහදොසං, තණ්හාරාගන්ති වුත්තං හොති. සිනෙහො එව හි ගුණපටිපක්ඛතො සිනෙහදොසොති වුත්තො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

67. විපිට්ඨිකත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා චතුත්ථජ්ඣානලාභී ¶ අහොසි. සො ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුඛඤ්ච, පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්සං;

ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ¶ විපිට්ඨිකත්වානාති පිට්ඨිතො කත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා ජහිත්වාති අත්ථො. සුඛං දුඛඤ්චාති කායිකං සාතාසාතං. සොමනස්සදොමනස්සන්ති චෙතසිකං සාතාසාතං. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං. සමථන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමථමෙව. විසුද්ධන්ති පඤ්චනීවරණවිතක්කවිචාරපීතිසුඛසඞ්ඛාතෙහි නවහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා විසුද්ධං, නිද්ධන්තසුවණ්ණමිව විගතූපක්කිලෙසන්ති අත්ථො.

අයං පන යොජනා – විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුක්ඛඤ්ච පුබ්බෙව පඨමජ්ඣානුපචාරභූමියංයෙව දුක්ඛං, තතියජ්ඣානුපචාරභූමියං සුඛන්ති අධිප්පායො. පුන ආදිතො වුත්තං චකාරං පරතො නෙත්වා ‘‘සොමනස්සං දොමනස්සඤ්ච ¶ විපිට්ඨිකත්වාන පුබ්බෙවා’’ති අධිකාරො. තෙන සොමනස්සං චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ, දොමනස්සඤ්ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙයෙවාති දීපෙති. එතානි හි එතෙසං පරියායතො පහානට්ඨානානි. නිප්පරියායතො පන දුක්ඛස්ස පඨමජ්ඣානං, දොමනස්සස්ස දුතියජ්ඣානං, සුඛස්ස තතියජ්ඣානං, සොමනස්සස්ස චතුත්ථජ්ඣානං පහානට්ඨානං. යථාහ – ‘‘පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’තිආදි (සං. නි. 5.510). තං සබ්බං අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 165) වුත්තං. යතො පුබ්බෙව තීසු පඨමජ්ඣානාදීසු දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි විපිට්ඨිකත්වා එත්ථෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ සොමනස්සං විපිට්ඨිකත්වා ඉමාය පටිපදාය ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං එකො චරෙති. සෙසං සබ්බත්ථ පාකටමෙවාති.

විපිට්ඨිකත්වාගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

68. ආරද්ධවීරියොති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර පච්චන්තරාජා සහස්සයොධපරිමාණබලකායො රජ්ජෙන ඛුද්දකො, පඤ්ඤාය මහන්තො අහොසි. සො එකදිවසං ‘‘කිඤ්චාපි අහං ඛුද්දකො, පඤ්ඤවතා ච පන සක්කා සකලජම්බුදීපං ගහෙතු’’න්ති චින්තෙත්වා සාමන්තරඤ්ඤො දූතං පාහෙසි – ‘‘සත්තදිවසබ්භන්තරෙ මෙ රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති. තතො සො අත්තනො ¶ අමච්චෙ සමොධානෙත්වා ආහ – ‘‘මයා තුම්හෙ අනාපුච්ඡායෙව සාහසං කතං, අමුකස්ස රඤ්ඤො එවං පහිතං, කිං කාතබ්බ’’න්ති? තෙ ආහංසු – ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සො දූතො නිවත්තෙතු’’න්ති? ‘‘න සක්කා, ගතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘යදි එවං විනාසිතම්හා තයා, තෙන හි දුක්ඛං ¶ අඤ්ඤස්ස සත්ථෙන මරිතුං. හන්ද, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා මරාම, අත්තානං පහරිත්වා මරාම, උබ්බන්ධාම, විසං ඛාදාමා’’ති. එවං තෙසු එකමෙකො මරණමෙව සංවණ්ණෙති. තතො රාජා – ‘‘කිං මෙ, ඉමෙහි, අත්ථි, භණෙ, මය්හං යොධා’’ති ආහ. අථ ‘‘අහං, මහාරාජ, යොධො, අහං, මහාරාජ, යොධො’’ති තං යොධසහස්සං උට්ඨහි.

රාජා ‘‘එතෙ උපපරික්ඛිස්සාමී’’ති මන්ත්වා ¶ චිතකං සජ්ජෙත්වා ආහ – ‘‘මයා, භණෙ, ඉදං නාම සාහසං කතං, තං මෙ අමච්චා පටික්කොසන්ති, සොහං චිතකං පවිසිස්සාමි, කො මයා සද්ධිං පවිසිස්සති, කෙන මය්හං ජීවිතං පරිච්චත්ත’’න්ති? එවං වුත්තෙ පඤ්චසතා යොධා උට්ඨහිංසු – ‘‘මයං, මහාරාජ, පවිසාමා’’ති. තතො රාජා අපරෙ පඤ්චසතෙ යොධෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉදානි, තාතා, කිං කරිස්සථා’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘නායං, මහාරාජ, පුරිසකාරො, ඉත්ථිකිරියා එසා, අපිච මහාරාජෙන පටිරඤ්ඤො දූතො පෙසිතො, තෙන මයං රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා මරිස්සාමා’’ති. තතො රාජා ‘‘පරිච්චත්තං තුම්හෙහි මම ජීවිත’’න්ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා තෙන යොධසහස්සෙන පරිවුතො ගන්ත්වා රජ්ජසීමාය නිසීදි.

සොපි පටිරාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අරෙ, සො ඛුද්දකරාජා මම දාසස්සාපි නප්පහොතී’’ති කුජ්ඣිත්වා සබ්බං බලකායං ආදාය යුජ්ඣිතුං නික්ඛමි. ඛුද්දකරාජා තං අබ්භුය්යාතං දිස්වා බලකායං ආහ – ‘‘තාතා, තුම්හෙ න බහුකා; සබ්බෙ සම්පිණ්ඩිත්වා, අසිචම්මං ගහෙත්වා, සීඝං ඉමස්ස රඤ්ඤො පුරතො උජුකං එව ගච්ඡථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථ සා සෙනා ද්විධා භිජ්ජිත්වා අන්තරමදාසි. තෙ තං රාජානං ජීවග්ගාහං ගණ්හිංසු, අඤ්ඤෙ යොධා පලායිංසු. ඛුද්දකරාජා ‘‘තං මාරෙමී’’ති පුරතො ධාවති, පටිරාජා තං අභයං යාචි. තතො තස්ස අභයං දත්වා, සපථං කාරාපෙත්වා, තං අත්තනො මනුස්සං කත්වා, තෙන සහ අඤ්ඤං රාජානං අබ්භුග්ගන්ත්වා, තස්ස රජ්ජසීමාය ඨත්වා පෙසෙසි – ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති. සො ‘‘අහං එකයුද්ධම්පි න සහාමී’’ති රජ්ජං නිය්යාතෙසි. එතෙනෙව උපායෙන සබ්බරාජානො ගහෙත්වා අන්තෙ බාරාණසිරාජානම්පි අග්ගහෙසි.

සො ¶ එකසතරාජපරිවුතො සකලජම්බුදීපෙ රජ්ජං අනුසාසන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ ඛුද්දකො අහොසිං, සොම්හි අත්තනො ඤාණසම්පත්තියා සකලජම්බුදීපස්ස ඉස්සරො ජාතො. තං ¶ ඛො පන ¶ මෙ ඤාණං ලොකියවීරියසම්පයුත්තං, නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය සංවත්තති, සාධු වතස්ස ස්වාහං ඉමිනා ඤාණෙන ලොකුත්තරධම්මං ගවෙසෙය්ය’’න්ති. තතො බාරාණසිරඤ්ඤො රජ්ජං දත්වා, පුත්තදාරඤ්ච සකජනපදමෙව පෙසෙත්වා, පබ්බජ්ජං සමාදාය විපස්සනං ආරභිත්වා, පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො වීරියසම්පත්තිං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘ආරද්ධවිරියො පරමත්ථපත්තියා, අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති;

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ආරද්ධං වීරියමස්සාති ආරද්ධවිරියො. එතෙන අත්තනො වීරියාරම්භං ආදිවීරියං දස්සෙති. පරමත්ථො වුච්චති නිබ්බානං, තස්ස පත්තියා පරමත්ථපත්තියා. එතෙන වීරියාරම්භෙන පත්තබ්බඵලං දස්සෙති. අලීනචිත්තොති එතෙන බලවීරියූපත්ථම්භානං චිත්තචෙතසිකානං අලීනතං දස්සෙති. අකුසීතවුත්තීති එතෙන ඨානආසනචඞ්කමනාදීසු කායස්ස අනවසීදනං. දළ්හනික්කමොති එතෙන ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තං පදහනවීරියං දස්සෙති, යං තං අනුපුබ්බසික්ඛාදීසු පදහන්තො ‘‘කායෙන චෙව පරමසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති වුච්චති. අථ වා එතෙන මග්ගසම්පයුත්තවීරියං දස්සෙති. තඤ්හි දළ්හඤ්ච භාවනාපාරිපූරිං ගතත්තා, නික්කමො ච සබ්බසො පටිපක්ඛා නික්ඛන්තත්තා, තස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලොපි දළ්හො නික්කමො අස්සාති ‘‘දළ්හනික්කමො’’ති වුච්චති. ථාමබලූපපන්නොති මග්ගක්ඛණෙ කායථාමෙන ඤාණබලෙන ච උපපන්නො, අථ වා ථාමභූතෙන බලෙන උපපන්නොති ථාමබලූපපන්නො, ථිරඤාණබලූපපන්නොති වුත්තං හොති. එතෙන තස්ස වීරියස්ස විපස්සනාඤාණසම්පයොගං දීපෙන්තො යොනිසො පදහනභාවං සාධෙති. පුබ්බභාගමජ්ඣිමඋක්කට්ඨවීරියවසෙන වා තයොපි පාදා යොජෙතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආරද්ධවීරියගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

69. පටිසල්ලානන්ති ¶ කා උප්පත්ති? ඉමිස්සා ගාථාය ආවරණගාථාය උප්පත්තිසදිසා එව උප්පත්ති, නත්ථි කොචි විසෙසො. අත්ථවණ්ණනායං පනස්සා පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි ¶ පටිනිවත්තිත්වා සල්ලීනං එකත්තසෙවිතා එකීභාවො, කායවිවෙකොති අත්ථො. ඣානන්ති පච්චනීකඣාපනතො ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච චිත්තවිවෙකො වුච්චති. තත්ථ අට්ඨසමාපත්තියො නීවරණාදිපච්චනීකඣාපනතො ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ඣානන්ති වුච්චති, විපස්සනාමග්ගඵලානි සත්තසඤ්ඤාදිපච්චනීකඣාපනතො, ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතොයෙව චෙත්ථ ඵලානි. ඉධ ¶ පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව අධිප්පෙතං. එවමෙතං පටිසල්ලානඤ්ච ඣානඤ්ච අරිඤ්චමානො, අජහමානො, අනිස්සජ්ජමානො. ධම්මෙසූති විපස්සනූපගෙසු පඤ්චක්ඛන්ධාදිධම්මෙසු. නිච්චන්ති සතතං, සමිතං, අබ්භොකිණ්ණං. අනුධම්මචාරීති තෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තමානෙන අනුගතං විපස්සනාධම්මං චරමානො. අථ වා ධම්මාති නව ලොකුත්තරධම්මා, තෙසං ධම්මානං අනුලොමො ධම්මොති අනුධම්මො, විපස්සනායෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘ධම්මානං නිච්චං අනුධම්මචාරී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං විභත්තිබ්යත්තයෙන ‘‘ධම්මෙසූ’’ති වුත්තං සියා. ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති තාය අනුධම්මචරිතාසඞ්ඛාතාය විපස්සනාය අනිච්චාකාරාදිදොසං තීසු භවෙසු සමනුපස්සන්තො එවං ඉමං කායවිවෙකචිත්තවිවෙකං අරිඤ්චමානො සිඛාප්පත්තවිපස්සනාසඞ්ඛාතාය පටිපදාය අධිගතොති වත්තබ්බො එකො චරෙති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

70. තණ්හක්ඛයන්ති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොති. තස්ස සරීරසොභාය ආවට්ටිතහදයා සත්තා පුරතො ගච්ඡන්තාපි නිවත්තිත්වා තමෙව උල්ලොකෙන්ති, පච්ඡතො ගච්ඡන්තාපි, උභොහි පස්සෙහි ගච්ඡන්තාපි. පකතියා එව හි බුද්ධදස්සනෙ පුණ්ණචන්දසමුද්දරාජදස්සනෙ ච අතිත්තො ලොකො. අථ අඤ්ඤතරා කුටුම්බියභරියාපි උපරිපාසාදගතා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වාව පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘ජානාහි තාව, භණෙ, අයං ඉත්ථී සසාමිකා වා ¶ අසාමිකා වා’’ති. සො ගන්ත්වා ¶ ‘‘සසාමිකා’’ති ආරොචෙසි. අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමා වීසතිසහස්සනාටකිත්ථියො දෙවච්ඡරායො විය මංයෙව එකං අභිරමෙන්ති, සො දානාහං එතාපි අතුසිත්වා පරස්ස ඉත්ථියා තණ්හං උප්පාදෙසිං, සා උප්පන්නා අපායමෙව ආකඩ්ඪතී’’ති තණ්හාය ආදීනවං දිස්වා ‘‘හන්ද නං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘තණ්හක්ඛයං පත්ථයමප්පමත්තො, අනෙළමූගො සුතවා සතීමා;

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ තණ්හක්ඛයන්ති නිබ්බානං, එවං දිට්ඨාදීනවාය තණ්හාය එව අප්පවත්තිං. අප්පමත්තොති සාතච්චකාරී සක්කච්චකාරී. අනෙළමූගොති අලාලාමුඛො. අථ වා අනෙළො ච අමූගො ච, පණ්ඩිතො බ්යත්තොති වුත්තං හොති. හිතසුඛසම්පාපකං සුතමස්ස අත්ථීති සුතවා ආගමසම්පන්නොති වුත්තං ¶ හොති. සතීමාති චිරකතාදීනං අනුස්සරිතා. සඞ්ඛාතධම්මොති ධම්මුපපරික්ඛාය පරිඤ්ඤාතධම්මො. නියතොති අරියමග්ගෙන නියාමං පත්තො. පධානවාති සම්මප්පධානවීරියසම්පන්නො. උප්පටිපාටියා එස පාඨො යොජෙතබ්බො. එවමෙතෙහි අප්පමාදාදීහි සමන්නාගතො නියාමසම්පාපකෙන පධානෙන පධානවා, තෙන පධානෙන පත්තනියාමත්තා නියතො, තතො අරහත්තප්පත්තියා සඞ්ඛාතධම්මො. අරහා හි පුන සඞ්ඛාතබ්බාභාවතො ‘‘සඞ්ඛාතධම්මො’’ති වුච්චති. යථාහ ‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධා’’ති (සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 7). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

71. සීහො වාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරස්ස කිර බාරාණසිරඤ්ඤො දූරෙ උය්යානං හොති. සො පගෙව වුට්ඨාය උය්යානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ යානා ඔරුය්හ උදකට්ඨානං උපගතො ‘‘මුඛං ¶ ධොවිස්සාමී’’ති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීහී පොතකං ජනෙත්වා ගොචරාය ගතා. රාජපුරිසො තං දිස්වා ‘‘සීහපොතකො දෙවා’’ති ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සීහො කිර ¶ න කස්සචි භායතී’’ති තං උපපරික්ඛිතුං භෙරිආදීනි ආකොටාපෙසි. සීහපොතකො තං සද්දං සුත්වාපි තථෙව සයි. රාජා යාවතතියකං ආකොටාපෙසි, සො තතියවාරෙ සීසං උක්ඛිපිත්වා සබ්බං පරිසං ඔලොකෙත්වා තථෙව සයි. අථ රාජා ‘‘යාවස්ස මාතා නාගච්ඡති, තාව ගච්ඡාමා’’ති වත්වා ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘තං දිවසං ජාතොපි සීහපොතකො න සන්තසති න භායති, කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිපරිතාසං ඡෙත්වා න සන්තසෙය්යං න භායෙය්ය’’න්ති. සො තං ආරම්මණං ගහෙත්වා, ගච්ඡන්තො පුන කෙවට්ටෙහි මච්ඡෙ ගහෙත්වා සාඛාසු බන්ධිත්වා පසාරිතෙ ජාලෙ වාතං අලග්ගංයෙව ගච්ඡමානං දිස්වා, තම්පි නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිජාලං මොහජාලං වා ඵාලෙත්වා එවං අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති.

අථ උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණිතීරෙ නිසින්නො වාතබ්භාහතානි පදුමානි ඔනමිත්වා උදකං ඵුසිත්වා වාතවිගමෙ පුන යථාඨානෙ ඨිතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි දිස්වා තම්පි නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි යථා එතානි උදකෙ ජාතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි තිට්ඨන්ති, එවමෙවං ලොකෙ ජාතො ලොකෙන අනුපලිත්තො තිට්ඨෙය්ය’’න්ති. සො පුනප්පුනං ‘‘යථා සීහවාතපදුමානි, එවං අසන්තසන්තෙන අසජ්ජමානෙන අනුපලිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා, රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා, විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘සීහොව ¶ සද්දෙසු අසන්තසන්තො, වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො;

පදුමංව තොයෙන අලිප්පමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්ඩුසීහො, කාළසීහො, කෙසරසීහොති. කෙසරසීහො තෙසං අග්ගමක්ඛායති. සොව ඉධ අධිප්පෙතො. වාතො පුරත්ථිමාදිවසෙන අනෙකවිධො, පදුමං රත්තසෙතාදිවසෙන. තෙසු යො කොචි වාතො යංකිඤ්චි පදුමඤ්ච වට්ටතියෙව. තත්ථ යස්මා සන්තාසො අත්තසිනෙහෙන හොති, අත්තසිනෙහො ච තණ්හාලෙපො, සොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන වා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙන වා ලොභෙන ¶ හොති, සො ච තණ්හායෙව. සජ්ජනං පන තත්ථ උපපරික්ඛාවිරහිතස්ස මොහෙන හොති, මොහො ¶ ච අවිජ්ජා. තත්ථ සමථෙන තණ්හාය පහානං හොති, විපස්සනාය, අවිජ්ජාය. තස්මා සමථෙන අත්තසිනෙහං පහාය සීහොව සද්දෙසු අනිච්චාදීසු අසන්තසන්තො, විපස්සනාය මොහං පහාය වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධායතනාදීසු අසජ්ජමානො, සමථෙනෙව ලොභං ලොභසම්පයුත්තං එව දිට්ඨිඤ්ච පහාය, පදුමංව තොයෙන සබ්බභවභොගලොභෙන අලිප්පමානො. එත්ථ ච සමථස්ස සීලං පදට්ඨානං, සමථො සමාධි, විපස්සනා පඤ්ඤාති. එවං තෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු සිද්ධෙසු තයොපි ඛන්ධා සිද්ධා හොන්ති. තත්ථ සීලක්ඛන්ධෙන සුරතො හොති. සො සීහොව සද්දෙසු ආඝාතවත්ථූසු කුජ්ඣිතුකාමතාය න සන්තසති. පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන පටිවිද්ධසභාවො වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධාදිධම්මභෙදෙ න සජ්ජති, සමාධික්ඛන්ධෙන වීතරාගො පදුමංව තොයෙන රාගෙන න ලිප්පති. එවං සමථවිපස්සනාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි ච යථාසම්භවං අවිජ්ජාතණ්හානං තිණ්ණඤ්ච අකුසලමූලානං පහානවසෙන අසන්තසන්තො අසජ්ජමානො අලිප්පමානො ච වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

72. සීහො යථාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා පච්චන්තං කුප්පිතං වූපසමෙතුං ගාමානුගාමිමග්ගං ඡඩ්ඩෙත්වා, උජුං අටවිමග්ගං ගහෙත්වා, මහතියා සෙනාය ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරස්මිං පබ්බතපාදෙ සීහො බාලසූරියාතපං තප්පමානො නිපන්නො හොති. තං දිස්වා රාජපුරිසො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සීහො කිර සද්දෙන න සන්තසතී’’ති භෙරිසඞ්ඛපණවාදීහි සද්දං කාරාපෙසි. සීහො තථෙව නිපජ්ජි. දුතියම්පි කාරාපෙසි. සීහො තථෙව නිපජ්ජි. තතියම්පි කාරාපෙසි. සීහො ‘‘මම පටිසත්තු අත්ථී’’ති චතූහි පාදෙහි සුප්පතිට්ඨිතං පතිට්ඨහිත්වා සීහනාදං නදි. තං සුත්වාව හත්ථාරොහාදයො හත්ථිආදීහි ඔරොහිත්වා ¶ තිණගහනානි පවිට්ඨා, හත්ථිඅස්සගණා දිසාවිදිසා පලාතා. රඤ්ඤො හත්ථීපි රාජානං ගහෙත්වා වනගහනානි ¶ පොථයමානො පලායි. සො තං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො රුක්ඛසාඛාය ඔලම්බිත්වා ¶ , පථවිං පතිත්වා, එකපදිකමග්ගෙන ගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධානං වසනට්ඨානං පාපුණිත්වා තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ පුච්ඡි – ‘‘අපි, භන්තෙ, සද්දමස්සුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කස්ස සද්දං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පඨමං භෙරිසඞ්ඛාදීනං, පච්ඡා සීහස්සා’’ති. ‘‘න භායිත්ථ, භන්තෙ’’ති? ‘‘න මයං, මහාරාජ, කස්සචි සද්දස්ස භායාමා’’ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, මය්හම්පි එදිසං කාතු’’න්ති? ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සචෙ පබ්බජසී’’ති. ‘‘පබ්බජාමි, භන්තෙ’’ති. තතො නං පබ්බාජෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙසුං. සොපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී;

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ සහනා ච හනනා ච සීඝජවත්තා ච සීහො. කෙසරසීහොව ඉධ අධිප්පෙතො. දාඨා බලමස්ස අත්ථීති දාඨබලී. පසය්හ අභිභුය්යාති, උභයං චාරීසද්දෙන සහ යොජෙතබ්බං පසය්හචාරී අභිභුය්යචාරීති තත්ථ පසය්හ නිග්ගහෙත්වා චරණෙන පසය්හචාරී, අභිභවිත්වා, සන්තාසෙත්වා, වසීකත්වා, චරණෙන අභිභුය්යචාරී. ස්වායං කායබලෙන පසය්හචාරී, තෙජසා අභිභුය්යචාරී. තත්ථ සචෙ කොචි වදෙය්ය – ‘‘කිං පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති, තතො මිගානන්ති සාමිවචනං උපයොගවචනං කත්වා ‘‘මිගෙ පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති පටිවත්තබ්බං. පන්තානීති දූරානි. සෙනාසනානීති වසනට්ඨානානි. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

73. මෙත්තං උපෙක්ඛන්ති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර රාජා මෙත්තාදිඣානලාභී අහොසි. සො ‘‘ඣානසුඛන්තරායකරං රජ්ජ’’න්ති ඣානානුරක්ඛණත්ථං ¶ රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා, ඉමං උදානගාථං අභාසි –

මෙත්තං ¶ උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ;

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛුපනයනකාමතා මෙත්තා. ‘‘අහො ¶ වත ඉමම්හා දුක්ඛා විමුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා නයෙන අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා කරුණා. ‘‘මොදන්ති වත භොන්තො සත්තා මොදන්ති සාධු සුට්ඨූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛාවිප්පයොගකාමතා මුදිතා. ‘‘පඤ්ඤායිස්සන්ති සකෙන කම්මෙනා’’ති සුඛදුක්ඛෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනතා උපෙක්ඛා. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන උප්පටිපාටියා මෙත්තං වත්වා උපෙක්ඛා වුත්තා, මුදිතා පච්ඡා. විමුත්තින්ති චතස්සොපි හි එතා අත්තනො පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තියො. තෙන වුත්තං ‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං, විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ’’ති.

තත්ථ ආසෙවමානොති තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන, උපෙක්ඛං චතුත්ථජ්ඣානවසෙන භාවයමානො. කාලෙති මෙත්තං ආසෙවිත්වා තතො වුට්ඨාය කරුණං, තතො වුට්ඨාය මුදිතං, තතො ඉතරතො වා නිප්පීතිකඣානතො වුට්ඨාය උපෙක්ඛං ආසෙවමානො ‘‘කාලෙ ආසෙවමානො’’ති වුච්චති, ආසෙවිතුං ඵාසුකාලෙ වා. සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති දසසු දිසාසු සබ්බෙන සත්තලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො. මෙත්තාදීනඤ්හි භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති. සත්තෙසු ච විරොධභූතො පටිඝො වූපසම්මති. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරෙන පන මෙත්තාදිකථා අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 251) වුත්තා. සෙසං පුබ්බවුත්තසදිසමෙවාති.

74. රාගඤ්ච දොසඤ්චාති කා උප්පත්ති? රාජගහං කිර උපනිස්සාය මාතඞ්ගො නාම පච්චෙකබුද්ධො විහරති සබ්බපච්ඡිමො ¶ පච්චෙකබුද්ධානං. අථ අම්හාකං බොධිසත්තෙ උප්පන්නෙ දෙවතායො බොධිසත්තස්ස පූජනත්ථාය ආගච්ඡන්තියො තං දිස්වා ‘‘මාරිසා, මාරිසා, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති භණිංසු ¶ . සො නිරොධා වුට්ඨහන්තො තං සද්දං සුත්වා, අත්තනො ච ජීවිතක්ඛයං දිස්වා, හිමවන්තෙ මහාපපාතො නාම පබ්බතො පච්චෙකබුද්ධානං පරිනිබ්බානට්ඨානං, තත්ථ ආකාසෙන ගන්ත්වා පුබ්බෙ පරිනිබ්බුතපච්චෙකබුද්ධස්ස අට්ඨිසඞ්ඝාතං පපාතෙ පක්ඛිපිත්වා, සිලාතලෙ නිසීදිත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං, සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි;

අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ රාගදොසමොහා උරගසුත්තෙ වුත්තා. සංයොජනානීති දස සංයොජනානි. තානි ච තෙන තෙන ¶ මග්ගෙන සන්දාලයිත්වා. අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හීති ජීවිතසඞ්ඛයො වුච්චති චුතිචිත්තස්ස පරිභෙදො, තස්මිඤ්ච ජීවිතසඞ්ඛයෙ ජීවිතනිකන්තියා පහීනත්තා අසන්තසන්ති. එත්තාවතා සොපාදිසෙසං නිබ්බානධාතුං අත්තනො දස්සෙත්වා ගාථාපරියොසානෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

ජීවිතසඞ්ඛයගාථාවණ්ණනා සමත්තා.

75. භජන්තීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා ආදිගාථාය වුත්තප්පකාරමෙව ඵීතං රජ්ජං සමනුසාසති. තස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, දුක්ඛා වෙදනා වත්තන්ති. වීසතිසහස්සිත්ථියො පරිවාරෙත්වා හත්ථපාදසම්බාහනාදීනි කරොන්ති. අමච්චා ‘‘න දානායං රාජා ජීවිස්සති, හන්ද මයං අත්තනො සරණං ගවෙසාමා’’ති චින්තෙත්වා අඤ්ඤස්ස රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා උපට්ඨානං යාචිංසු. තෙ තත්ථ උපට්ඨහන්තියෙව, න කිඤ්චි ලභන්ති. රාජාපි ආබාධා වුට්ඨහිත්වා පුච්ඡි ‘‘ඉත්ථන්නාමො ච ඉත්ථන්නාමො ච කුහි’’න්ති? තතො තං පවත්තිං සුත්වා සීසං චාලෙත්වා තුණ්හී අහොසි. තෙපි අමච්චා ‘‘රාජා වුට්ඨිතො’’ති සුත්වා තත්ථ කිඤ්චි අලභමානා පරමෙන පාරිජුඤ්ඤෙන සමන්නාගතා පුනදෙව ආගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. තෙන ච රඤ්ඤා ¶ ‘‘කුහිං, තාතා, තුම්හෙ ගතා’’ති වුත්තා ආහංසු – ‘‘දෙවං දුබ්බලං දිස්වා ආජීවිකභයෙනම්හා අසුකං නාම ජනපදං ගතා’’ති. රාජා ¶ සීසං චාලෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං ඉමෙ වීමංසෙය්යං, කිං පුනපි එවං කරෙය්යුං නො’’ති? සො පුබ්බෙ ආබාධිකරොගෙන ඵුට්ඨො විය බාළ්හවෙදනං අත්තානං දස්සෙන්තො ගිලානාලයං අකාසි. ඉත්ථියො සම්පරිවාරෙත්වා පුබ්බසදිසමෙව සබ්බං අකංසු. තෙපි අමච්චා තථෙව පුන බහුතරං ජනං ගහෙත්වා පක්කමිංසු. එවං රාජා යාවතතියං සබ්බං පුබ්බසදිසං අකාසි. තෙපි තථෙව පක්කමිංසු. තතො චතුත්ථම්පි තෙ ආගතෙ දිස්වා ‘‘අහො ඉමෙ දුක්කරං අකංසු, යෙ මං බ්යාධිතං පහාය අනපෙක්ඛා පක්කමිංසූ’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි –

‘‘භජන්ති සෙවන්ති ච කාරණත්ථා, නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා;

අත්තට්ඨපඤ්ඤා අසුචී මනුස්සා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ භජන්තීති සරීරෙන අල්ලීයිත්වා පයිරුපාසන්ති. සෙවන්තීති අඤ්ජලිකම්මාදීහි කිං කාරපටිස්සාවිතාය ච පරිචරන්ති. කාරණං අත්ථො එතෙසන්ති කාරණත්ථා, භජනාය සෙවනාය ච නාඤ්ඤං කාරණමත්ථි, අත්ථො එව නෙසං කාරණං, අත්ථහෙතු සෙවන්තීති වුත්තං හොති. නික්කාරණා ¶ දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ‘‘ඉතො කිඤ්චි ලච්ඡාමා’’ති එවං අත්තපටිලාභකාරණෙන නික්කාරණා, කෙවලං –

යො ච මිත්තානුකම්පකො’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවං වුත්තෙන අරියෙන මිත්තභාවෙන සමන්නාගතා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා. අත්තනි ඨිතා එතෙසං පඤ්ඤා, අත්තානංයෙව ඔලොකෙන්ති, න අඤ්ඤන්ති අත්තට්ඨපඤ්ඤා. දිට්ඨත්ථපඤ්ඤාති අයම්පි ¶ කිර පොරාණපාඨො, සම්පති දිට්ඨියෙව අත්ථෙ එතෙසං පඤ්ඤා, ආයතිං න පෙක්ඛන්තීති වුත්තං හොති. අසුචීති ¶ අසුචිනා අනරියෙන කායවචීමනොකම්මෙන සමන්නාගතා. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

චතුත්ථො වග්ගො නිට්ඨිතො එකාදසහි ගාථාහි.

එවමෙතං එකචත්තාලීසගාථාපරිමාණං ඛග්ගවිසාණසුත්තං කත්ථචිදෙව වුත්තෙන යොජනානයෙන සබ්බත්ථ යථානුරූපං යොජෙත්වා අනුසන්ධිතො අත්ථතො ච වෙදිතබ්බං. අතිවිත්ථාරභයෙන පන අම්හෙහි න සබ්බත්ථ යොජිතන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ මෙ සුතන්ති කසිභාරද්වාජසුත්තං. කා උප්පත්ති? භගවා මගධෙසු විහරන්තො දක්ඛිණාගිරිස්මිං එකනාලායං බ්රාහ්මණගාමෙ පුරෙභත්තකිච්චං පච්ඡාභත්තකිච්චන්ති ඉමෙසු ද්වීසු බුද්ධකිච්චෙසු පුරෙභත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පච්ඡාභත්තකිච්චාවසානෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො කසිභාරද්වාජං බ්රාහ්මණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නං දිස්වා ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ යථා පවත්තිස්සති, තතො කථාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා එස බ්රාහ්මණො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ච ඤත්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, කථං සමුට්ඨාපෙත්වා, ඉමං සුත්තං අභාසි.

තත්ථ සියා ‘‘කතමං බුද්ධානං පුරෙභත්තකිච්චං, කතමං පච්ඡාභත්තකිච්ච’’න්ති? වුච්චතෙ – බුද්ධො භගවා පාතො එව උට්ඨාය උපට්ඨාකානුග්ගහත්ථං සරීරඵාසුකත්ථඤ්ච මුඛධොවනාදිසරීරපරිකම්මං කත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා, භික්ඛාචාරවෙලාය ¶ නිවාසෙත්වා, කායබන්ධනං බන්ධිත්වා, චීවරං පාරුපිත්වා, පත්තමාදාය කදාචි එකකොව කදාචි භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය පවිසති, කදාචි පකතියා, කදාචි අනෙකෙහි ¶ පාටිහාරියෙහි වත්තමානෙහි. සෙය්යථිදං – පිණ්ඩාය පවිසතො ලොකනාථස්ස පුරතො පුරතො ගන්ත්වා මුදුගතියො වාතා පථවිං සොධෙන්ති; වලාහකා උදකඵුසිතානි මුඤ්චන්තා මග්ගෙ රෙණුං වූපසමෙත්වා උපරි විතානං හුත්වා තිට්ඨන්ති. අපරෙ වාතා පුප්ඵානි උපසංහරිත්වා මග්ගෙ ඔකිරන්ති, උන්නතා භූමිප්පදෙසා ඔනමන්ති, ඔනතා උන්නමන්ති, පාදනික්ඛෙපසමයෙ සමාව භූමි හොති, සුඛසම්ඵස්සානි රථචක්කමත්තානි පදුමපුප්ඵානි වා පාදෙ සම්පටිච්ඡන්ති, ඉන්දඛීලස්ස අන්තො ඨපිතමත්තෙ දක්ඛිණපාදෙ සරීරා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නිච්ඡරිත්වා සුවණ්ණරසපිඤ්ජරානි විය චිත්රපටපරික්ඛිත්තානි විය ච පාසාදකූටාගාරාදීනි කරොන්තියො ඉතො චිතො ච විධාවන්ති, හත්ථිඅස්සවිහඞ්ගාදයො සකසකට්ඨානෙසු ඨිතායෙව මධුරෙනාකාරෙන සද්දං කරොන්ති, තථා භෙරිවීණාදීනි තූරියානි මනුස්සානං කායූපගානි ච ආභරණානි, තෙන සඤ්ඤාණෙන මනුස්සා ජානන්ති ‘‘අජ්ජ භගවා ඉධ පිණ්ඩාය පවිට්ඨො’’ති. තෙ සුනිවත්ථා සුපාරුතා ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය ඝරා නික්ඛමිත්වා අන්තරවීථිං පටිපජ්ජිත්වා භගවන්තං ගන්ධපුප්ඵාදීහි සක්කච්චං පූජෙත්වා වන්දිත්වා – ‘‘අම්හාකං ¶ , භන්තෙ, දස භික්ඛූ, අම්හාකං වීසති, අම්හාකං භික්ඛුසතං දෙථා’’ති යාචිත්වා භගවතොපි පත්තං ගහෙත්වා, ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා සක්කච්චං පිණ්ඩපාතෙන පටිමානෙන්ති.

භගවා කතභත්තකිච්චො තෙසං සන්තානානි ඔලොකෙත්වා තථා ධම්මං දෙසෙති, යථා කෙචි සරණගමනෙ පතිට්ඨහන්ති, කෙචි පඤ්චසු සීලෙසු, කෙචි සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලානං අඤ්ඤතරස්මිං, කෙචි පබ්බජිත්වා අග්ගඵලෙ අරහත්තෙති. එවං තථා තථා ජනං අනුග්ගහෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං ගච්ඡති. තත්ථ මණ්ඩලමාළෙ පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදති භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානං ආගමයමානො. තතො භික්ඛූනං භත්තකිච්චපරියොසානෙ උපට්ඨාකො ¶ භගවතො නිවෙදෙති. අථ භගවා ගන්ධකුටිං පවිසති. ඉදං තාව පුරෙභත්තකිච්චං. යඤ්චෙත්ථ න වුත්තං, තං බ්රහ්මායුසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

අථ භගවා එවං කතපුරෙභත්තකිච්චො ගන්ධකුටියා උපට්ඨානෙ නිසීදිත්වා, පාදෙ පක්ඛාලෙත්වා, පාදපීඨෙ ඨත්වා, භික්ඛුසඞ්ඝං ඔවදති – ‘‘භික්ඛවෙ, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ, බුද්ධුප්පාදො දුල්ලභො ලොකස්මිං, මනුස්සපටිලාභො දුල්ලභො, සද්ධාසම්පත්ති දුල්ලභා, පබ්බජ්ජා දුල්ලභා, සද්ධම්මස්සවනං දුල්ලභං ¶ ලොකස්මි’’න්ති. තතො භික්ඛූ භගවන්තං වන්දිත්වා කම්මට්ඨානං පුච්ඡන්ති. අථ භගවා භික්ඛූනං චරියවසෙන කම්මට්ඨානං දෙති. තෙ කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා, භගවන්තං අභිවාදෙත්වා, අත්තනො අත්තනො වසනට්ඨානං ගච්ඡන්ති; කෙචි අරඤ්ඤං, කෙචි රුක්ඛමූලං, කෙචි පබ්බතාදීනං අඤ්ඤතරං, කෙචි චාතුමහාරාජිකභවනං…පෙ… කෙචි වසවත්තිභවනන්ති. තතො භගවා ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා සචෙ ආකඞ්ඛති, දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො මුහුත්තං සීහසෙය්යං කප්පෙති. අථ සමස්සාසිතකායො උට්ඨහිත්වා දුතියභාගෙ ලොකං වොලොකෙති. තතියභාගෙ යං ගාමං වා නිගමං වා උපනිස්සාය විහරති, තත්ථ ජනො පුරෙභත්තං දානං දත්වා පච්ඡාභත්තං සුනිවත්ථො සුපාරුතො ගන්ධපුප්ඵාදීනි ආදාය විහාරෙ සන්නිපතති. තතො භගවා සම්පත්තපරිසාය අනුරූපෙන පාටිහාරියෙන ගන්ත්වා ධම්මසභායං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසජ්ජ ධම්මං දෙසෙති කාලයුත්තං පමාණයුත්තං. අථ කාලං විදිත්වා පරිසං උය්යොජෙති.

තතො සචෙ ගත්තානි ඔසිඤ්චිතුකාමො හොති. අථ බුද්ධාසනා උට්ඨාය උපට්ඨාකෙන උදකපටියාදිතොකාසං ගන්ත්වා, උපට්ඨාකහත්ථතො උදකසාටිකං ගහෙත්වා, න්හානකොට්ඨකං පවිසති. උපට්ඨාකොපි බුද්ධාසනං ආනෙත්වා ගන්ධකුටිපරිවෙණෙ පඤ්ඤාපෙති. භගවා ගත්තානි ඔසිඤ්චිත්වා, සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා ¶ , කායබන්ධනං බන්ධිත්වා, උත්තරාසඞ්ගං කත්වා, තත්ථ ආගන්ත්වා, නිසීදති එකකොව මුහුත්තං පටිසල්ලීනො. අථ භික්ඛූ තතො තතො ආගම්ම භගවතො උපට්ඨානං ගච්ඡන්ති. තත්ථ ¶ එකච්චෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, එකච්චෙ කම්මට්ඨානං, එකච්චෙ ධම්මස්සවනං යාචන්ති. භගවා තෙසං අධිප්පායං සම්පාදෙන්තො පඨමං යාමං වීතිනාමෙති.

මජ්ඣිමයාමෙ සකලදසසහස්සිලොකධාතුදෙවතායො ඔකාසං ලභමානා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති යථාභිසඞ්ඛතං අන්තමසො චතුරක්ඛරම්පි. භගවා තාසං දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො මජ්ඣිමයාමං වීතිනාමෙති. තතො පච්ඡිමයාමං චත්තාරො භාගෙ කත්වා එකං භාගං චඞ්කමං අධිට්ඨාති, දුතියභාගං ගන්ධකුටිං පවිසිත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො සීහසෙය්යං කප්පෙති, තතියභාගං ඵලසමාපත්තියා වීතිනාමෙති, චතුත්ථභාගං මහාකරුණාසමාපත්තිං පවිසිත්වා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙති අප්පරජක්ඛමහාරජක්ඛාදිසත්තදස්සනත්ථං. ඉදං පච්ඡාභත්තකිච්චං.

එවමිමස්ස ¶ පච්ඡාභත්තකිච්චස්ස ලොකවොලොකනසඞ්ඛාතෙ චතුත්ථභාගාවසානෙ බුද්ධධම්මසඞ්ඝෙසු දානසීලඋපොසථකම්මාදීසු ච අකතාධිකාරෙ කතාධිකාරෙ ච අනුපනිස්සයසම්පන්නෙ උපනිස්සයසම්පන්නෙ ච සත්තෙ පස්සිතුං බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො කසිභාරද්වාජං බ්රාහ්මණං අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නං දිස්වා ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ කථා පවත්තිස්සති, තතො කථාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා එස බ්රාහ්මණො පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ච ඤත්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, කථං සමුට්ඨාපෙත්වා ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ එවං මෙ සුතන්තිආදි ආයස්මතා ආනන්දෙන පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ ධම්මසඞ්ගීතිං කරොන්තෙන ආයස්මතා මහාකස්සපත්ථෙරෙන පුට්ඨෙන පඤ්චන්නං අරහන්තසතානං වුත්තං, ‘‘අහං, ඛො, සමණ කසාමි ච වපාමි චා’’ති කසිභාරද්වාජෙන වුත්තං, ‘‘අහම්පි ඛො බ්රාහ්මණ කසාමි ¶ ච වපාමි චා’’තිආදි භගවතා වුත්තං. තදෙතං සබ්බම්පි සමොධානෙත්වා ‘‘කසිභාරද්වාජසුත්ත’’න්ති වුච්චති.

තත්ථ එවන්ති අයං ආකාරනිදස්සනාවධාරණත්ථො එවං-සද්දො. ආකාරත්ථෙන හි එතෙන එතමත්ථං දීපෙති – නානානයනිපුණමනෙකජ්ඣාසයසමුට්ඨානං අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පන්නං විවිධපාටිහාරියං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරං සබ්බසත්තෙහි සකසකභාසානුරූපමුපලක්ඛණියසභාවං තස්ස භගවතො වචනං, තං සබ්බාකාරෙන කො සමත්ථො විඤ්ඤාතුං; අථ, ඛො, ‘‘එවං මෙ සුතං, මයාපි එකෙනාකාරෙන සුත’’න්ති. නිදස්සනත්ථෙන ‘‘නාහං සයම්භූ, න මයා ඉදං සච්ඡිකත’’න්ති අත්තානං පරිමොචෙන්තො ‘‘එවං මෙ සුතං, මයා එවං සුත’’න්ති ඉදානි වත්තබ්බං සකලසුත්තං නිදස්සෙති. අවධාරණත්ථෙන ¶ ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං බහුස්සුතානං යදිදං ආනන්දො, ගතිමන්තානං, සතිමන්තානං, ධිතිමන්තානං, උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එවං භගවතා පසත්ථභාවානුරූපං අත්තනො ධාරණබලං දස්සෙන්තො සත්තානං සොතුකම්යතං ජනෙති ‘‘එවං මෙ සුතං තඤ්ච අත්ථතො වා බ්යඤ්ජනතො වා අනූනමනධිකං, එවමෙව, න අඤ්ඤථා දට්ඨබ්බ’’න්ති. මෙ සුතන්ති එත්ථ මයාසද්දත්ථො මෙ-සද්දො, සොතද්වාරවිඤ්ඤාණත්ථො සුතසද්දො. තස්මා එවං මෙ සුතන්ති එවං මයා සොතවිඤ්ඤාණපුබ්බඞ්ගමාය විඤ්ඤාණවීථියා උපධාරිතන්ති වුත්තං හොති.

එකං ¶ සමයන්ති එකං කාලං. භගවාති භාග්යවා, භග්ගවා, භත්තවාති වුත්තං හොති. මගධෙසු විහරතීති මගධා නාම ජනපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හීසද්දෙන ‘‘මගධා’’ති වුච්චති. තස්මිං මගධෙසු ජනපදෙ. කෙචි පන ‘‘යස්මා චෙතියරාජා මුසාවාදං භණිත්වා භූමිං පවිසන්තො ‘මා ගධං පවිසා’ති වුත්තො, යස්මා වා තං රාජානං මග්ගන්තා භූමිං ඛනන්තා පුරිසා ‘මා ගධං කරොථා’ති වුත්තා, තස්මා මගධා’’ති එවමාදීහි නයෙහි බහුධා ¶ පපඤ්චෙන්ති. යං රුච්චති, තං ගහෙතබ්බන්ති. විහරතීති එකං ඉරියාපථබාධනං අපරෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපරිපතන්තං අත්තභාවං හරති, පවත්තෙතීති වුත්තං හොති. දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි වා සත්තානං විවිධං හිතං හරතීති විහරති. හරතීති උපසංහරති, උපනෙති, ජනෙති, උප්පාදෙතීති වුත්තං හොති. තථා හි යදා සත්තා කාමෙසු විප්පටිපජ්ජන්ති, තදා කිර භගවා දිබ්බෙන විහාරෙන විහරති තෙසං අලොභකුසලමූලුප්පාදනත්ථං – ‘‘අප්පෙව නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා එත්ථ රුචිං උප්පාදෙත්වා කාමෙසු විරජ්ජෙය්යු’’න්ති. යදා පන ඉස්සරියත්ථං සත්තෙසු විප්පටිපජ්ජන්ති, තදා බ්රහ්මවිහාරෙන විහරති තෙසං අදොසකුසලමූලුප්පාදනත්ථං – ‘‘අප්පෙව නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා එත්ථ රුචිං උප්පාදෙත්වා අදොසෙන දොසං වූපසමෙය්යු’’න්ති. යදා පන පබ්බජිතා ධම්මාධිකරණං විවදන්ති, තදා අරියවිහාරෙන විහරති තෙසං අමොහකුසලමූලුප්පාදනත්ථං – ‘‘අප්පෙව නාම ඉමං පටිපත්තිං දිස්වා එත්ථ රුචිං උප්පාදෙත්වා අමොහෙන මොහං වූපසමෙය්යු’’න්ති. ඉරියාපථවිහාරෙන පන න කදාචි න විහරති තං විනා අත්තභාවපරිහරණාභාවතොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරං පන මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම.

දක්ඛිණාගිරිස්මින්ති යො සො රාජගහං පරිවාරෙත්වා ඨිතො ගිරි, තස්ස දක්ඛිණපස්සෙ ජනපදො ‘‘දක්ඛිණාගිරී’’ති වුච්චති, තස්මිං ජනපදෙති වුත්තං හොති. තත්ථ විහාරස්සාපි තදෙව නාමං. එකනාළායං බ්රාහ්මණගාමෙති එකනාළාති තස්ස ගාමස්ස නාමං. බ්රාහ්මණා චෙත්ථ සම්බහුලා පටිවසන්ති, බ්රාහ්මණභොගො වා සො, තස්මා ‘‘බ්රාහ්මණගාමො’’ති වුච්චති.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙනාති යං සමයං භගවා අපරාජිතපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො මගධරට්ඨෙ ¶ එකනාළං බ්රාහ්මණගාමං උපනිස්සාය දක්ඛිණාගිරිමහාවිහාරෙ ¶ බ්රාහ්මණස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං ආගමයමානො විහරති, තෙන සමයෙන කරණභූතෙනාති වුත්තං හොති. ඛො පනාති ඉදං පනෙත්ථ නිපාතද්වයං පදපූරණමත්තං, අධිකාරන්තරදස්සනත්ථං වාති දට්ඨබ්බං. කසිභාරද්වාජස්ස බ්රාහ්මණස්සාති සො බ්රාහ්මණො කසියා ජීවති, භාරද්වාජොති චස්ස ගොත්තං, තස්මා එවං වුච්චති. පඤ්චමත්තානීති යථා – ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ’’ති එත්ථ මත්තසද්දො පමාණෙ වත්තති, එවමිධාපි, තස්මා පඤ්චපමාණානි අනූනානි අනධිකානි, පඤ්චනඞ්ගලසතානීති වුත්තං හොති. පයුත්තානීති පයොජිතානි, බලිබද්දානං ඛන්ධෙසු ඨපෙත්වා යුගෙ යොත්තෙහි යොජිතානි හොන්තීති අත්ථො.

වප්පකාලෙති වපනකාලෙ, බීජනික්ඛිපකාලෙති වුත්තං හොති. තත්ථ ද්වෙ වප්පානි කලලවප්පඤ්ච, පංසුවප්පඤ්ච. පංසුවප්පං ඉධ අධිප්පෙතං. තඤ්ච ඛො පඨමදිවසෙ මඞ්ගලවප්පං. තත්ථායං උපකරණසම්පදා – තීණි බලිබද්දසහස්සානි උපට්ඨාපිතානි හොන්ති, සබ්බෙසං සුවණ්ණමයානි සිඞ්ගානි පටිමුක්කානි, රජතමයා ඛුරා, සබ්බෙ සෙතමාලාහි සබ්බගන්ධසුගන්ධෙහි පඤ්චඞ්ගුලිකෙහි ච අලඞ්කතා පරිපුණ්ණඞ්ගපච්චඞ්ගා සබ්බලක්ඛණසම්පන්නා, එකච්චෙ කාළා අඤ්ජනවණ්ණායෙව, එකච්චෙ සෙතා ඵලිකවණ්ණා, එකච්චෙ රත්තා පවාළවණ්ණා, එකච්චෙ කම්මාසා මසාරගල්ලවණ්ණා. පඤ්චසතා කස්සකපුරිසා සබ්බෙ අහතසෙතවත්ථනිවත්ථා මාලාලඞ්කතා දක්ඛිණඅංසකූටෙසු ඨපිතපුප්ඵචුම්බටකා හරිතාලමනොසිලාලඤ්ඡනුජ්ජලිතගත්තභාගා දස දස නඞ්ගලා එකෙකගුම්බා හුත්වා ගච්ඡන්ති. නඞ්ගලානං සීසඤ්ච යුගඤ්ච පතොදා ච සුවණ්ණවිනද්ධා. පඨමනඞ්ගලෙ අට්ඨ බලිබද්දා යුත්තා, සෙසෙසු චත්තාරො චත්තාරො, අවසෙසා කිලන්තපරිවත්තනත්ථං ආනීතා. එකෙකගුම්බෙ එකමෙකං බීජසකටං එකෙකො කසති, එකෙකො වපති.

බ්රාහ්මණො පන පගෙව මස්සුකම්මං කාරාපෙත්වා න්හත්වා සුගන්ධගන්ධෙහි විලිත්තො පඤ්චසතග්ඝනකං ¶ වත්ථං නිවාසෙත්වා සහස්සග්ඝනකං එකංසං කරිත්වා එකමෙකිස්සා අඞ්ගුලියා ද්වෙ ද්වෙ කත්වා වීසති අඞ්ගුලිමුද්දිකායො, කණ්ණෙසු සීහකුණ්ඩලානි, සීසෙ ච බ්රහ්මවෙඨනං පටිමුඤ්චිත්වා සුවණ්ණමාලං කණ්ඨෙ ¶ කත්වා බ්රාහ්මණගණපරිවුතො කම්මන්තං වොසාසති. අථස්ස බ්රාහ්මණී අනෙකසතභාජනෙසු පායාසං පචාපෙත්වා මහාසකටෙසු ආරොපෙත්වා ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා බ්රාහ්මණීගණපරිවුතා කම්මන්තං අගමාසි. ගෙහම්පිස්ස සබ්බත්ථ ගන්ධෙහි සුවිලිත්තං පුප්ඵෙහි සුකතබලිකම්මං, ඛෙත්තඤ්ච තෙසු තෙසු ඨානෙසු සමුස්සිතපටාකං අහොසි. පරිජනකම්මකාරෙහි ¶ සහ කම්මන්තං ඔසටපරිසා අඩ්ඪතෙය්යසහස්සා අහොසි. සබ්බෙ අහතවත්ථනිවත්ථා, සබ්බෙසඤ්ච පායාසභොජනං පටියත්තං අහොසි.

අථ බ්රාහ්මණො යත්ථ සාමං භුඤ්ජති, තං සුවණ්ණපාතිං ධොවාපෙත්වා පායාසස්ස පූරෙත්වා සප්පිමධුඵාණිතාදීනි අභිසඞ්ඛරිත්වා නඞ්ගලබලිකම්මං කාරාපෙසි. බ්රාහ්මණී පඤ්ච කස්සකසතානි සුවණ්ණරජතකංසතම්බමයානි භාජනානි ගහෙත්වා නිසින්නානි සුවණ්ණකටච්ඡුං ගහෙත්වා පායාසෙන පරිවිසන්තී ගච්ඡති. බ්රාහ්මණො පන බලිකම්මං කාරාපෙත්වා රත්තසුවණ්ණබන්ධූපාහනායො ආරොහිත්වා රත්තසුවණ්ණදණ්ඩං ගහෙත්වා ‘‘ඉධ පායාසං දෙථ, ඉධ සප්පිං, ඉධ සක්ඛරං දෙථා’’ති වොසාසමානො විචරති. අථ භගවා ගන්ධකුටියං නිසින්නොව බ්රාහ්මණස්ස පරිවෙසනං වත්තමානං ඤත්වා ‘‘අයං කාලො බ්රාහ්මණං දමෙතු’’න්ති නිවාසෙත්වා, කායබන්ධනං බන්ධිත්වා, සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා, පත්තං ගහෙත්වා, ගන්ධකුටිතො නික්ඛමි යථා තං අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි. තෙනාහ ආයස්මා ආනන්දො ‘‘අථ ඛො භගවා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා’’ති.

තත්ථ අථ ඉති නිපාතො අඤ්ඤාධිකාරවචනාරම්භෙ ඛොති ¶ පදපූරණෙ. භගවාති වුත්තනයමෙව. පුබ්බණ්හසමයන්ති දිවසස්ස පුබ්බභාගසමයං, පුබ්බණ්හසමයෙති අත්ථො, පුබ්බණ්හෙ වා සමයං පුබ්බණ්හසමයං, පුබ්බණ්හෙ එකං ඛණන්ති වුත්තං හොති. එවං අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං ලබ්භති. නිවාසෙත්වාති පරිදහිත්වා, විහාරනිවාසනපරිවත්තනවසෙනෙතං වෙදිතබ්බං. න හි භගවා තතො පුබ්බෙ අනිවත්ථො ආසි. පත්තචීවරමාදායාති පත්තං හත්ථෙහි, චීවරං කායෙන ආදියිත්වා, සම්පටිච්ඡිත්වා ධාරෙත්වාති අත්ථො. භගවතො කිර පිණ්ඩාය පවිසිතුකාමස්ස භමරො විය විකසිතපදුමද්වයමජ්ඣං, ඉන්දනීලමණිවණ්ණං ¶ සෙලමයං පත්තං හත්ථද්වයමජ්ඣං ආගච්ඡති. තස්මා එවමාගතං පත්තං හත්ථෙහි සම්පටිච්ඡිත්වා චීවරඤ්ච පරිමණ්ඩලං පාරුතං කායෙන ධාරෙත්වාති එවමස්ස අත්ථො වෙදිතබ්බො. යෙන වා තෙන වා හි පකාරෙන ගණ්හන්තො ආදාය ඉච්චෙව වුච්චති යථා ‘‘සමාදායෙව පක්කමතී’’ති.

යෙනාති යෙන මග්ගෙන. කම්මන්තොති කම්මකරණොකාසො. තෙනාති තෙන මග්ගෙන. උපසඞ්කමීති ගතො, යෙන මග්ගෙන කසිභාරද්වාජස්ස බ්රාහ්මණස්ස කම්මන්තො ගම්මති, තෙන මග්ගෙන ගතොති වුත්තං හොති. අථ කස්මා, භික්ඛූ, භගවන්තං නානුබන්ධිංසූති? වුච්චතෙ – යදා භගවා එකකොව කත්ථචි උපසඞ්කමිතුකාමො හොති, භික්ඛාචාරවෙලායං ද්වාරං පිදහිත්වා අන්තොගන්ධකුටිං පවිසති. තතො භික්ඛූ තාය සඤ්ඤාය ජානන්ති – ‘‘අජ්ජ භගවා එකකොව ගාමං පවිසිතුකාමො, අද්ධා කඤ්චි එව විනෙතබ්බපුග්ගලං අද්දසා’’ති. තෙ අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා, ගන්ධකුටිං පදක්ඛිණං ¶ කත්වා, භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්ති. තදා ච භගවා එවමකාසි. තස්මා භික්ඛූ භගවන්තං නානුබන්ධිංසූති.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙනාති යෙන සමයෙන භගවා කම්මන්තං උපසඞ්කමි, තෙන සමයෙන තස්ස බ්රාහ්මණස්ස පරිවෙසනා වත්තති, භත්තවිස්සග්ගො වත්තතීති අත්ථො. යං පුබ්බෙ අවොචුම්හ – ‘‘බ්රාහ්මණී පඤ්ච කස්සකසතානි සුවණ්ණරජතකංසතම්බමයානි භාජනානි ගහෙත්වා නිසින්නානි සුවණ්ණකටච්ඡුං ගහෙත්වා පායාසෙන පරිවිසන්තී ගච්ඡතී’’ති. අථ ඛො භගවා යෙන පරිවෙසනා තෙනුපසඞ්කමි. කිං කාරණාති? බ්රාහ්මණස්ස අනුග්ගහකරණත්ථං. න හි භගවා කපණපුරිසො විය භොත්තුකාමතාය පරිවෙසනං උපසඞ්කමති. භගවතො හි ද්වෙ අසීතිසහස්සසඞ්ඛ්යා සක්යකොලියරාජානො ඤාතයො, තෙ අත්තනො සම්පත්තියා නිබද්ධභත්තං දාතුං උස්සහන්ති. න පන භගවා භත්තත්ථාය පබ්බජිතො, අපිච ඛො පන ‘‘අනෙකානි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි පඤ්ච මහාපරිච්චාගෙ පරිච්චජන්තො පාරමියො පූරෙත්වා මුත්තො මොචෙස්සාමි, දන්තො දමෙස්සාමි; සන්තො සමෙස්සාමි, පරිනිබ්බුතො පරිනිබ්බාපෙස්සාමී’’ති පබ්බජිතො. තස්මා අත්තනො මුත්තත්තා…පෙ… පරිනිබ්බුතත්තා ච පරං මොචෙන්තො…පෙ… පරිනිබ්බාපෙන්තො ච ලොකෙ විචරන්තො බ්රාහ්මණස්ස අනුග්ගහකරණත්ථං යෙන පරිවෙසනා තෙනුපසඞ්කමීති වෙදිතබ්බං.

උපසඞ්කමිත්වා ¶ එකමන්තං අට්ඨාසීති එවං උපසඞ්කමිත්වා ච එකමන්තං අට්ඨාසි. එකමන්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො, එකොකාසං එකපස්සන්ති වුත්තං හොති. භුම්මත්ථෙ වා උපයොගවචනං, තස්ස දස්සනූපචාරෙ කථාසවනට්ඨානෙ, යත්ථ ඨිතං බ්රාහ්මණො පස්සති, තත්ථ උච්චට්ඨානෙ අට්ඨාසි. ඨත්වා ච සුවණ්ණරසපිඤ්ජරං සහස්සචන්දසූරියොභාසාතිභාසයමානං සරීරාභං මුඤ්චි සමන්තතො අසීතිහත්ථපරිමාණං, යාය අජ්ඣොත්ථරිතත්තා බ්රාහ්මණස්ස කම්මන්තසාලාභිත්තිරුක්ඛකසිතමත්තිකාපිණ්ඩාදයො සුවණ්ණමයා විය අහෙසුං. අථ මනුස්සා පායාසං භුත්තා අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපරිවාරද්වත්තිංසවරලක්ඛණපටිමණ්ඩිතසරීරං බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපවිභූසිතබාහුයුගළං කෙතුමාලාසමුජ්ජලිතසස්සිරිකදස්සනං ¶ ජඞ්ගමමිව පදුමස්සරං, රංසිජාලුජ්ජලිතතාරාගණමිව ගගනතලං, ආදිත්තමිව ච කනකගිරිසිඛරං සිරියා ජලමානං සම්මාසම්බුද්ධං එකමන්තං ඨිතං දිස්වා හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ සම්පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. එවං තෙහි සම්පරිවාරිතං අද්දස ඛො කසිභාරද්වාජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං පිණ්ඩාය ඨිතං. දිස්වාන භගවන්තං එතදවොච ‘‘අහං ඛො, සමණ, කසාමි ච වපාමි චා’’ති.

කස්මා පනායං එවමාහ? කිං සමන්තපාසාදිකෙ පසාදනීයෙ උත්තමදමථසමථමනුප්පත්තෙපි භගවති ¶ අප්පසාදෙන, උදාහු අඩ්ඪතෙය්යානං ජනසහස්සානං පායාසං පටියාදෙත්වාපි කටච්ඡුභික්ඛාය මච්ඡෙරෙනාති? උභයථාපි නො, අපිච ඛ්වාස්ස භගවතො දස්සනෙන අතිත්තං නික්ඛිත්තකම්මන්තං ජනං දිස්වා ‘‘කම්මභඞ්ගං මෙ කාතුං ආගතො’’ති අනත්තමනතා අහොසි. තස්මා එවමාහ. භගවතො ච ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘සචායං කම්මන්තෙ පයොජයිස්ස, සකලජම්බුදීපෙ මනුස්සානං සීසෙ චූළාමණි විය අභවිස්ස, කො නාමස්ස අත්ථො න සම්පජ්ජිස්ස, එවමෙවං අලසතාය කම්මන්තෙ අප්පයොජෙත්වා වප්පමඞ්ගලාදීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජන්තො කායදළ්හීබහුලො විචරතී’’තිපිස්ස අහොසි. තෙනාහ – ‘‘අහං ඛො, සමණ, කසාමි ච වපාමි ච, කසිත්වා ච වපිත්වා ච භුඤ්ජාමී’’ති. න මෙ කම්මන්තා බ්යාපජ්ජන්ති, න චම්හි යථා ත්වං එවං ලක්ඛණසම්පන්නොති අධිප්පායො. ත්වම්පි සමණ…පෙ… භුඤ්ජස්සු, කො තෙ අත්ථො න සම්පජ්ජෙය්ය එවං ලක්ඛණසම්පන්නස්සාති අධිප්පායො.

අපිචායං ¶ අස්සොසි – ‘‘සක්යරාජකුලෙ කිර කුමාරො උප්පන්නො, සො චක්කවත්තිරජ්ජං පහාය පබ්බජිතො’’ති. තස්මා ‘‘ඉදානි අයං සො’’ති ඤත්වා ‘‘චක්කවත්තිරජ්ජං කිර පහාය කිලන්තොසී’’ති උපාරම්භං කරොන්තො ආහ ‘‘අහං ඛො සමණා’’ති. අපිචායං තික්ඛපඤ්ඤො බ්රාහ්මණො, න භගවන්තං අවක්ඛිපන්තො ¶ භණති, භගවතො පන රූපසම්පත්තිං දිස්වා පඤ්ඤාසම්පත්තිං සම්භාවයමානො කථාපවත්තනත්ථම්පි එවමාහ – ‘‘අහං ඛො සමණා’’ති. තතො භගවා වෙනෙය්යවසෙන සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගකස්සකවප්පකභාවං අත්තනො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අහම්පි ඛො බ්රාහ්මණා’’ති.

අථ බ්රාහ්මණස්ස චින්තා උදපාදි – ‘‘අයං සමණො ‘කසාමි ච වපාමි චා’ති ආහ. න චස්ස ඔළාරිකානි යුගනඞ්ගලාදීනි කසිභණ්ඩානි පස්සාමි, සො මුසා නු ඛො භණති, නො’’ති භගවන්තං පාදතලා පට්ඨාය යාව උපරි කෙසන්තා සම්මාලොකයමානො අඞ්ගවිජ්ජාය කතාධිකාරත්තා ද්වත්තිංසවරලක්ඛණසම්පත්තිමස්ස ඤත්වා ‘‘අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං එවරූපො මුසා භණෙය්යා’’ති තාවදෙව සඤ්ජාතබහුමානො භගවති සමණවාදං පහාය ගොත්තෙන භගවන්තං සමුදාචරමානො ආහ ‘‘න ඛො පන මයං පස්සාම භොතො ගොතමස්සා’’ති.

එවඤ්ච පන වත්වා තික්ඛපඤ්ඤො බ්රාහ්මණො ‘‘ගම්භීරත්ථං සන්ධාය ඉමිනා එතං වුත්ත’’න්ති ඤත්වා පුච්ඡිත්වා තමත්ථං ඤාතුකාමො භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසි. තෙනාහ ආයස්මා ආනන්දො ‘‘අථ ඛො කසිභාරද්වාජො බ්රාහ්මණො භගවන්තං ගාථාය අජ්ඣභාසී’’ති. තත්ථ ගාථායාති අක්ඛරපදනියමිතෙන වචනෙන. අජ්ඣභාසීති අභාසි.

76-77. තත්ථ ¶ බ්රාහ්මණො ‘‘කසි’’න්ති යුගනඞ්ගලාදිකසිසම්භාරසමායොගං වදති. භගවා පන යස්මා පුබ්බධම්මසභාගෙන රොපෙත්වා කථනං නාම බුද්ධානං ආනුභාවො, තස්මා බුද්ධානුභාවං දීපෙන්තො පුබ්බධම්මසභාගෙන රොපෙන්තො ආහ – ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති. කො පනෙත්ථ පුබ්බධම්මසභාගො, නනු බ්රාහ්මණෙන භගවා යුගනඞ්ගලාදිකසිසම්භාරසමායොගං පුච්ඡිතො අථ ච පන අපුච්ඡිතස්ස බීජස්ස සභාගෙන රොපෙන්තො ආහ – ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති, එවඤ්ච සති අනනුසන්ධිකාව අයං කථා හොතීති? වුච්චතෙ – න බුද්ධානං ¶ අනනුසන්ධිකා නාම කථා අත්ථි, නාපි බුද්ධා පුබ්බධම්මසභාගං අනාරොපෙත්වා කථෙන්ති. එවඤ්චෙත්ථ ¶ අනුසන්ධි වෙදිතබ්බා – අනෙන හි බ්රාහ්මණෙන භගවා යුගනඞ්ගලාදිකසිසම්භාරවසෙන කසිං පුච්ඡිතො. සො තස්ස අනුකම්පාය ‘‘ඉදං අපුච්ඡිත’’න්ති අපරිහාපෙත්වා සමූලං සඋපකාරං සසම්භාරං සඵලං කසිං ඤාපෙතුං මූලතො පට්ඨාය කසිං දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති. බීජඤ්හි කසියා මූලං තස්මිං සති කත්තබ්බතො, අසති අකත්තබ්බතො, තප්පමාණෙන ච කත්තබ්බතො. බීජෙ හි සති කසිං කරොන්ති, අසති න කරොන්ති. බීජප්පමාණෙන ච කුසලා කස්සකා ඛෙත්තං කසන්ති, න ඌනං ‘‘මා නො සස්සං පරිහායී’’ති, න අධිකං ‘‘මා නො මොඝො වායාමො අහොසී’’ති. යස්මා ච බීජමෙව මූලං, තස්මා භගවා මූලතො පට්ඨාය කසිං දස්සෙන්තො තස්ස බ්රාහ්මණස්ස කසියා පුබ්බධම්මස්ස බීජස්ස සභාගෙන අත්තනො කසියා පුබ්බධම්මං රොපෙන්තො ආහ – ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති. එවමෙත්ථ පුබ්බධම්මසභාගො වෙදිතබ්බො.

පුච්ඡිතංයෙව වත්වා අපුච්ඡිතං පච්ඡා කිං න වුත්තන්ති චෙ? තස්ස උපකාරභාවතො ධම්මසම්බන්ධසමත්ථභාවතො ච. අයඤ්හි බ්රාහ්මණො පඤ්ඤවා, මිච්ඡාදිට්ඨිකුලෙ පන ජාතත්තා සද්ධාවිරහිතො. සද්ධාවිරහිතො ච පඤ්ඤවා පරෙසං සද්ධාය අත්තනො විසයෙ අපටිපජ්ජමානො විසෙසං නාධිගච්ඡති, කිලෙසකාලුස්සියභාවාපගමප්පසාදමත්තලක්ඛණාපි චස්ස දුබ්බලා සද්ධා බලවතියා පඤ්ඤාය සහ වත්තමානා අත්ථසිද්ධිං න කරොති, හත්ථිනා සහ එකධුරෙ යුත්තගොණො විය. තස්මා තස්ස සද්ධා උපකාරිකා. එවං තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඋපකාරභාවතො තං බ්රාහ්මණං සද්ධාය පතිට්ඨාපෙන්තෙන පච්ඡාපි වත්තබ්බො අයමත්ථො පුබ්බෙ වුත්තො දෙසනාකුසලතාය යථා අඤ්ඤත්රාපි ‘‘සද්ධා බන්ධති පාථෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.79) ච, ‘‘සද්ධා දුතියා පුරිසස්ස හොතී’’ති (සං. නි. 1.59) ච, ‘‘සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 184) ච, ‘‘සද්ධාය තරති ඔඝ’’න්ති (සං. නි. 1.246) ච, ‘‘සද්ධාහත්ථො මහානාගො’’ති (අ. නි. 6.43; ථෙරගා. 694) ච, ‘‘සද්ධෙසිකො ඛො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකොති චා’’ති (අ. නි. 7.67). බීජස්ස ච උපකාරිකා ¶ වුට්ඨි, සා තදනන්තරඤ්ඤෙව වුච්චමානා සමත්ථා හොති ¶ . එවං ධම්මසම්බන්ධසමත්ථභාවතො ¶ පච්ඡාපි වත්තබ්බො අයමත්ථො පුබ්බෙ වුත්තො, අඤ්ඤො ච එවංවිධො ඊසායොත්තාදි.

තත්ථ සම්පසාදනලක්ඛණා සද්ධා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා, පක්ඛන්දනරසා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා, අකාලුස්සියපච්චුපට්ඨානා වා, සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා, සද්දහිතබ්බධම්මපදට්ඨානා වා, ආදාසජලතලාදීනං පසාදො විය චෙතසො පසාදභූතා, උදකප්පසාදකමණි විය උදකස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං පසාදිකා. බීජන්ති පඤ්චවිධං – මූලබීජං, ඛන්ධබීජං, ඵලුබීජං, අග්ගබීජං, බීජබීජමෙව පඤ්චමන්ති. තං සබ්බම්පි විරුහනට්ඨෙන බීජංත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති. යථාහ – ‘‘බීජඤ්චෙතං විරුහනට්ඨෙනා’’ති.

තත්ථ යථා බ්රාහ්මණස්ස කසියා මූලභූතං බීජං ද්වෙ කිච්චානි කරොති, හෙට්ඨා මූලෙන පතිට්ඨාති, උපරි අඞ්කුරං උට්ඨාපෙති; එවං භගවතො කසියා මූලභූතා සද්ධා හෙට්ඨා සීලමූලෙන පතිට්ඨාති, උපරි සමථවිපස්සනඞ්කුරං උට්ඨාපෙති. යථා ච තං මූලෙන පථවිරසං ආපොරසං ගහෙත්වා නාළෙන ධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථං වඩ්ඪති; එවමයං සීලමූලෙන සමථවිපස්සනාරසං ගහෙත්වා අරියමග්ගනාළෙන අරියඵලධඤ්ඤපරිපාකගහණත්ථං වඩ්ඪති. යථා ච තං සුභූමියං පතිට්ඨහිත්වා මූලඞ්කුරපණ්ණනාළකණ්ඩප්පසවෙහි වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා, ඛීරං ජනෙත්වා, අනෙකසාලිඵලභරිතං සාලිසීසං නිප්ඵාදෙති; එවමයං චිත්තසන්තානෙ පතිට්ඨහිත්වා සීලචිත්තදිට්ඨිකඞ්ඛාවිතරණමග්ගාමග්ගඤාණදස්සනපටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීහි වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා ඤාණදස්සනවිසුද්ධිඛීරං ජනෙත්වා අනෙකපටිසම්භිදාභිඤ්ඤාභරිතං අරහත්තඵලං නිප්ඵාදෙති. තෙනාහ භගවා – ‘‘සද්ධා බීජ’’න්ති.

තත්ථ සියා ‘‘පරොපඤ්ඤාසකුසලධම්මෙසු එකතො උප්පජ්ජමානෙසු කස්මා සද්ධාව බීජන්ති වුත්තා’’ති? වුච්චතෙ – බීජකිච්චකරණතො. යථා හි තෙසු විඤ්ඤාණංයෙව විජානනකිච්චං කරොති, එවං සද්ධා බීජකිච්චං, සා ච සබ්බකුසලානං මූලභූතා. යථාහ –

‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසති, පයිරුපාසන්තො සොතං ඔදහති ¶ , ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, සුත්වා ධම්මං ධාරෙති, ධතානං ධම්මානං අත්ථං උපපරික්ඛති ¶ , අත්ථං උපපරික්ඛතො ධම්මා නිජ්ඣානං ඛමන්ති, ධම්මනිජ්ඣානක්ඛන්තියා සති ඡන්දො ජායති, ඡන්දජාතො උස්සහති, උස්සාහෙත්වා තුලයති, තුලයිත්වා පදහති, පහිතත්තො ¶ සමානො කායෙන චෙව පරමසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච නං අතිවිජ්ඣපස්සතී’’ති (ම. නි. 2.183, 432).

තපති අකුසලෙ ධම්මෙ කායඤ්චාති තපො; ඉන්ද්රියසංවරවීරියධුතඞ්ගදුක්කරකාරිකානං එතං අධිවචනං. ඉධ පන ඉන්ද්රියසංවරො අධිප්පෙතො. වුට්ඨීති වස්සවුට්ඨිවාතවුට්ඨීතිආදිනා අනෙකවිධා. ඉධ වස්සවුට්ඨි අධිප්පෙතා. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස වස්සවුට්ඨිසමනුග්ගහිතං බීජං බීජමූලකඤ්ච සස්සං විරුහති න මිලායති නිප්ඵත්තිං ගච්ඡති, එවං භගවතො ඉන්ද්රියසංවරසමනුග්ගහිතා සද්ධා සද්ධාමූලා ච සීලාදයො ධම්මා විරුහන්ති න මිලායන්ති නිප්ඵත්තිං ගච්ඡන්ති. තෙනාහ – ‘‘තපො වුට්ඨී’’ති. ‘‘පඤ්ඤා මෙ’’ති එත්ථ ච වුත්තො මෙ-සද්දො ඉමෙසුපි පදෙසු යොජෙතබ්බො ‘‘සද්ධා මෙ බීජං, තපො මෙ වුට්ඨී’’ති. තෙන කිං දීපෙති? යථා, බ්රාහ්මණ, තයා වපිතෙ බීජෙ සචෙ වුට්ඨි අත්ථි, සාධු, නො චෙ අත්ථි, උදකම්පි දාතබ්බං හොති, තථා මයා හිරි-ඊසෙ පඤ්ඤායුගනඞ්ගලෙ මනොයොත්තෙන එකාබද්ධෙ කතෙ වීරියබලිබද්දෙ යොජෙත්වා සතිපාචනෙන විජ්ඣිත්වා අත්තනො චිත්තසන්තානඛෙත්තෙ සද්ධාබීජෙ වපිතෙ වුට්ඨි-අභාවො නාම නත්ථි. අයං පන මෙ සතතං සමිතං තපො වුට්ඨීති.

පජානාති එතාය පුග්ගලො, සයං වා පජානාතීති පඤ්ඤා, සා කාමාවචරාදිභෙදතො අනෙකවිධා. ඉධ පන සහ විපස්සනාය මග්ගපඤ්ඤා අධිප්පෙතා. යුගනඞ්ගලන්ති යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස යුගනඞ්ගලං, එවං ¶ භගවතො දුවිධාපි පඤ්ඤා. තත්ථ යථා යුගං ඊසාය උපනිස්සයං හොති, පුරතො හොති, ඊසාබද්ධං හොති, යොත්තානං නිස්සයං හොති, බලිබද්දානං එකතො ගමනං ධාරෙති, එවං පඤ්ඤා හිරිපමුඛානං ධම්මානං උපනිස්සයා හොති. යථාහ – ‘‘පඤ්ඤුත්තරා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා’’ති (අ. නි. 8.83) ච, ‘‘පඤ්ඤා හි සෙට්ඨා කුසලා වදන්ති, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකාන’’න්ති (ජා. 2.17.81) ච. කුසලානං ධම්මානං පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පුරතො ච හොති. යථාහ – ‘‘සීලං හිරී චාපි සතඤ්ච ධම්මො, අන්වායිකා පඤ්ඤවතො භවන්තී’’ති. හිරිවිප්පයොගෙන ¶ අනුප්පත්තිතො ඊසාබද්ධා හොති, මනොසඞ්ඛාතස්ස සමාධියොත්තස්ස නිස්සයපච්චයතො යොත්තානං නිස්සයො හොති, අච්චාරද්ධාතිලීනභාවපටිසෙධනතො වීරියබලිබද්දානං එකතො ගමනං ධාරෙති. යථා ච නඞ්ගලං ඵාලයුත්තං කසනකාලෙ පථවිඝනං භින්දති, මූලසන්තානකානි පදාලෙති, එවං සතියුත්තා පඤ්ඤා විපස්සනාකාලෙ ධම්මානං සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනං භින්දති, සබ්බකිලෙසමූලසන්තානකානි පදාලෙති. සා ච ඛො ලොකුත්තරාව ඉතරා පන ලොකියාපි සියා. තෙනාහ – ‘‘පඤ්ඤා මෙ යුගනඞ්ගල’’න්ති.

හිරීයති ¶ එතාය පුග්ගලො, සයං වා හිරීයති අකුසලප්පවත්තිං ජිගුච්ඡතීති හිරී. තග්ගහණෙන සහචරණභාවතො ඔත්තප්පං ගහිතංයෙව හොති. ඊසාති යුගනඞ්ගලසන්ධාරිකා දාරුයට්ඨි. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ඊසා යුගනඞ්ගලං සන්ධාරෙති, එවං භගවතොපි හිරී ලොකියලොකුත්තරපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං යුගනඞ්ගලං සන්ධාරෙති හිරියා අසති පඤ්ඤාය අභාවතො. යථා ච ඊසාපටිබද්ධං යුගනඞ්ගලං කිච්චකරං හොති අචලං අසිථිලං, එවං හිරිපටිබද්ධා ච පඤ්ඤා කිච්චකාරී හොති අචලා අසිථිලා අබ්බොකිණ්ණා අහිරිකෙන. තෙනාහ ‘‘හිරී ඊසා’’ති.

මුනාතීති මනො, චිත්තස්සෙතං අධිවචනං. ඉධ පන මනොසීසෙන ¶ තංසම්පයුත්තො සමාධි අධිප්පෙතො. යොත්තන්ති රජ්ජුබන්ධනං. තං තිවිධං ඊසාය සහ යුගස්ස බන්ධනං, යුගෙන සහ බලිබද්දානං බන්ධනං, සාරථිනා සහ බලිබද්දානං බන්ධනන්ති. තත්ථ යථා බ්රාහ්මණස්ස යොත්තං ඊසායුගබලිබද්දෙ එකාබද්ධෙ කත්වා සකකිච්චෙ පටිපාදෙති, එවං භගවතො සමාධි සබ්බෙව තෙ හිරිපඤ්ඤාවීරියධම්මෙ එකාරම්මණෙ අවික්ඛෙපභාවෙන බන්ධිත්වා සකකිච්චෙ පටිපාදෙති. තෙනාහ – ‘‘මනො යොත්ත’’න්ති.

සරති එතාය චිරකතාදිමත්ථං පුග්ගලො, සයං වා සරතීති සති, සා අසම්මුස්සනලක්ඛණා. ඵාලෙතීති ඵාලො. පාජෙති එතෙනාති පාජනං. තං ඉධ ‘‘පාචන’’න්ති වුච්චති, පතොදස්සෙතං අධිවචනං. ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ඵාලපාචනං, එවං භගවතො විපස්සනායුත්තා මග්ගයුත්තා ච සති. තත්ථ යථා ඵාලො නඞ්ගලමනුරක්ඛති, පුරතො චස්ස ගච්ඡති, එවං සති කුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසමානා ආරම්මණෙ වා උපට්ඨාපයමානා පඤ්ඤානඞ්ගලං රක්ඛති, තථා හි ‘‘සතාරක්ඛෙන ¶ චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු (අ. නි. 10.20) ‘‘ආරක්ඛා’’ති වුත්තා. අසම්මුස්සනවසෙන චස්ස පුරතො හොති. සතිපරිචිතෙ හි ධම්මෙ පඤ්ඤා පජානාති, නො සම්මුට්ඨෙ. යථා ච පාචනං බලිබද්දානං විජ්ඣනභයං දස්සෙන්තං සංසීදනං න දෙති, උප්පථගමනඤ්ච වාරෙති, එවං සති වීරියබලිබද්දානං අපායභයං දස්සෙන්තී කොසජ්ජසංසීදනං න දෙති, කාමගුණසඞ්ඛාතෙ අගොචරෙ චාරං නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙන්තී උප්පථගමනඤ්ච වාරෙති. තෙනාහ – ‘‘සති මෙ ඵාලපාචන’’න්ති.

78. කායගුත්තොති තිවිධෙන කායසුචරිතෙන ගුත්තො. වචීගුත්තොති චතුබ්බිධෙන වචීසුචරිතෙන ගුත්තො. එත්තාවතා පාතිමොක්ඛසංවරසීලං වුත්තං. ආහාරෙ උදරෙ යතොති එත්ථ ආහාරමුඛෙන සබ්බපච්චයානං සඞ්ගහිතත්තා චතුබ්බිධෙපි පච්චයෙ ¶ යතො සංයතො නිරුපක්කිලෙසොති අත්ථො. ඉමිනා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං වුත්තං. උදරෙ යතොති උදරෙ යතො සංයතො මිතභොජී, ආහාරෙ ¶ මත්තඤ්ඤූති වුත්තං හොති. ඉමිනා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාමුඛෙන පච්චයපටිසෙවනසීලං වුත්තං. තෙන කිං දීපෙති? යථා ත්වං, බ්රාහ්මණ, බීජං වපිත්වා සස්සපරිපාලනත්ථං කණ්ටකවතිං වා රුක්ඛවතිං වා පාකාරපරික්ඛෙපං වා කරොසි, තෙන තෙ ගොමහිංසමිගගණා පවෙසං අලභන්තා සස්සං න විලුම්පන්ති, එවමහම්පි සද්ධාබීජං වපිත්වා නානප්පකාරකුසලසස්සපරිපාලනත්ථං කායවචීආහාරගුත්තිමයං තිවිධපරික්ඛෙපං කරොමි. තෙන මෙ රාගාදිඅකුසලධම්මගොමහිංසමිගගණා පවෙසං අලභන්තා නානප්පකාරකුසලසස්සං න විලුම්පන්තීති.

සච්චං කරොමි නිද්දානන්ති එත්ථ ද්වීහි ද්වාරෙහි අවිසංවාදනං සච්චං. නිද්දානන්ති ඡෙදනං ලුනනං උප්පාටනං, කරණත්ථෙ චෙතං උපයොගවචනං වෙදිතබ්බං. අයඤ්හි එත්ථ අත්ථො ‘‘සච්චෙන කරොමි නිද්දාන’’න්ති. කිං වුත්තං හොති? යථා ත්වං බාහිරං කසිං කසිත්වා සස්සදූසකානං තිණානං හත්ථෙන වා අසිතෙන වා නිද්දානං කරොසි; එවමහම්පි අජ්ඣත්තිකං කසිං කසිත්වා කුසලසස්සදූසකානං විසංවාදනතිණානං සච්චෙන නිද්දානං කරොමි. ඤාණසච්චං වා එත්ථ සච්චන්ති වෙදිතබ්බං, යං තං යථාභූතඤාණන්ති වුච්චති. තෙන අත්තසඤ්ඤාදීනං තිණානං නිද්දානං කරොමීති එවං යොජෙතබ්බං. අථ වා නිද්දානන්ති ඡෙදකං ලාවකං, උප්පාටකන්ති අත්ථො. එවං සන්තෙ යථා ත්වං දාසං වා කම්මකරං ¶ වා නිද්දානං කරොසි, ‘‘නිද්දෙහි තිණානී’’ති තිණානං ඡෙදකං ලාවකං උප්පාටකං කරොසි; එවමහං සච්චං කරොමීති උපයොගවචනෙනෙව වත්තුං යුජ්ජති. අථ වා සච්චන්ති දිට්ඨිසච්චං. තමහං නිද්දානං කරොමි, ඡින්දිතබ්බං ලුනිතබ්බං උප්පාටෙතබ්බං කරොමීති එවම්පි උපයොගවචනෙනෙව වත්තුං යුජ්ජති.

සොරච්චං මෙ පමොචනන්ති එත්ථ යං තං ‘‘කායිකො අවීතික්කමො, වාචසිකො අවීතික්කමො’’ති, එවං ¶ සීලමෙව ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුත්තං, න තං ඉධ අධිප්පෙතං, වුත්තමෙව එතං ‘‘කායගුත්තො’’තිආදිනා නයෙන, අරහත්තඵලං පන අධිප්පෙතං. තම්පි හි සුන්දරෙ නිබ්බානෙ රතභාවතො ‘‘සොරච්ච’’න්ති වුච්චති. පමොචනන්ති යොග්ගවිස්සජ්ජනං. කිං වුත්තං හොති? යථා තව පමොචනං පුනපි සායන්හෙ වා දුතියදිවසෙ වා අනාගතසංවච්ඡරෙ වා යොජෙතබ්බතො අප්පමොචනමෙව හොති, න මම එවං. න හි මම අන්තරා මොචනං නාම අත්ථි. අහඤ්හි දීපඞ්කරදසබලකාලතො පභුති පඤ්ඤානඞ්ගලෙ වීරියබලිබද්දෙ යොජෙත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච මහාකසිං කසන්තො තාව න මුඤ්චිං, යාව න සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣි. යදා ච මෙ සබ්බං තං කාලං ඛෙපෙත්වා බොධිරුක්ඛමූලෙ අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස සබ්බගුණපරිවාරං අරහත්තඵලං උදපාදි, තදා මයා තං සබ්බුස්සුක්කපටිප්පස්සද්ධිප්පත්තියා ¶ පමුත්තං, න දානි පුන යොජෙතබ්බං භවිස්සතීති. එතමත්ථං සන්ධායාහ භගවා – ‘‘සොරච්චං මෙ පමොචන’’න්ති.

79. වීරියං මෙ ධුරධොරය්හන්ති එත්ථ වීරියන්ති ‘‘කායිකො වා, චෙතසිකො වා වීරියාරම්භො’’තිආදිනා නයෙන වුත්තපධානං. ධුරායං ධොරය්හං ධුරධොරය්හං, ධුරං වහතීති අත්ථො. යථා හි බ්රාහ්මණස්ස ධුරායං ධොරය්හාකඩ්ඪිතං නඞ්ගලං භූමිඝනං භින්දති, මූලසන්තානකානි ච පදාලෙති, එවං භගවතො වීරියාකඩ්ඪිතං පඤ්ඤානඞ්ගලං යථාවුත්තං ඝනං භින්දති, කිලෙසසන්තානකානි ච පදාලෙති. තෙනාහ – ‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හ’’න්ති. අථ වා පුරිමධුරං වහන්තා ධුරා, මූලධුරං වහන්තා ධොරය්හා; ධුරා ච ධොරය්හා ච ධුරධොරය්හා. තත්ථ යථා බ්රාහ්මණස්ස එකමෙකස්මිං නඞ්ගලෙ චතුබලිබද්දප්පභෙදං ධුරධොරය්හං වහන්තං උප්පන්නානුප්පන්නතිණමූලඝාතං සස්සසම්පත්තිඤ්ච සාධෙති, එවං භගවතො චතුසම්මප්පධානවීරියප්පභෙදං ධුරධොරය්හං වහන්තං උප්පන්නානුප්පන්නාකුසලමූලඝාතං කුසලසම්පත්තිඤ්ච ¶ සාධෙති. තෙනාහ – ‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හ’’න්ති.

යොගක්ඛෙමාධිවාහනන්ති ¶ එත්ථ යොගෙහි ඛෙමත්තා ‘‘යොගක්ඛෙම’’න්ති නිබ්බානං වුච්චති, තං අධිකත්වා වාහීයති, අභිමුඛං වා වාහීයතීති අධිවාහනං. යොගක්ඛෙමස්ස අධිවාහනං යොගක්ඛෙමාධිවාහනං. තෙන කිං දීපෙති? යථා තව ධුරධොරය්හං පුරත්ථිමං දිසං පච්ඡිමාදීසු වා අඤ්ඤතරං අභිමුඛං වාහීයති, තථා මම ධුරධොරය්හං නිබ්බානාභිමුඛං වාහීයති.

එවං වාහියමානඤ්ච ගච්ඡති අනිවත්තන්තං. යථා තව නඞ්ගලං වහන්තං ධුරධොරය්හං ඛෙත්තකොටිං පත්වා පුන නිවත්තති, එවං අනිවත්තන්තං දීපඞ්කරකාලතො පභුති ගච්ඡතෙව. යස්මා වා තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනා කිලෙසා පුනප්පුනං පහාතබ්බා න හොන්ති, යථා තව නඞ්ගලෙන ඡින්නානි තිණානි පුනපි අපරස්මිං සමයෙ ඡින්දිතබ්බානි හොන්ති, තස්මාපි එතං පඨමමග්ගවසෙන දිට්ඨෙකට්ඨෙ කිලෙසෙ, දුතියවසෙන ඔළාරිකෙ, තතියවසෙන අනුසහගතෙ කිලෙසෙ, චතුත්ථවසෙන සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තං ගච්ඡති අනිවත්තන්තං. අථ වා ගච්ඡති අනිවත්තන්ති නිවත්තනරහිතං හුත්වා ගච්ඡතීති අත්ථො. න්ති තං ධුරධොරය්හං. එවම්පෙත්ථ පදච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. එවං ගච්ඡන්තඤ්ච යථා තව ධුරධොරය්හං න තං ඨානං ගච්ඡති, යත්ථ ගන්ත්වා කස්සකො අසොකො නිස්සොකො විරජො හුත්වා න සොචති, එතං පන තං ඨානං ගච්ඡති, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචති. යත්ථ සතිපාචනෙන එතං වීරියධුරධොරය්හං චොදෙන්තො ගන්ත්වා මාදිසො කස්සකො අසොකො නිස්සොකො විරජො හුත්වා න සොචති, තං සබ්බසොකසල්ලසමුග්ඝාතභූතං නිබ්බානාමතසඞ්ඛාතං ඨානං ගච්ඡතීති.

80. ඉදානි ¶ නිගමනං කරොන්තො භගවා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘එවමෙසා කසී කට්ඨා, සා හොති අමතප්ඵලා;

එතං කසිං කසිත්වාන, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති.

තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – මයා බ්රාහ්මණ එසා සද්ධාබීජා තපොවුට්ඨියා අනුග්ගහිතා කසි, පඤ්ඤාමයං යුගනඞ්ගලං, හිරිමයඤ්ච ඊසං, මනොමයෙන යොත්තෙන, එකාබද්ධං ¶ කත්වා, පඤ්ඤානඞ්ගලෙ සතිඵාලං ආකොටෙත්වා, සතිපාචනං ගහෙත්වා, කායවචීආහාරගුත්තියා ගොපෙත්වා, සච්චං නිද්දානං කත්වා, සොරච්චං පමොචනං වීරියං ධුරධොරය්හං යොගක්ඛෙමාභිමුඛං අනිවත්තන්තං වාහෙන්තෙන කට්ඨා, කසිකම්මපරියොසානං චතුබ්බිධං සාමඤ්ඤඵලං පාපිතා, සා ¶ හොති අමතප්ඵලා, සා එසා කසි අමතප්ඵලා හොති. අමතං වුච්චති නිබ්බානං, නිබ්බානානිසංසා හොතීති අත්ථො. සා ඛො පනෙසා කසි න මමෙවෙකස්ස අමතප්ඵලා හොති, අපිච, ඛො, පන යො කොචි ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා වෙස්සො වා සුද්දො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා එතං කසිං කසති, සො සබ්බොපි එතං කසිං කසිත්වාන, සබ්බදුක්ඛා පමුච්චති, සබ්බස්මා වට්ටදුක්ඛදුක්ඛදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛා පමුච්චතීති. එවං භගවා බ්රාහ්මණස්ස අරහත්තනිකූටෙන නිබ්බානපරියොසානං කත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙසි.

තතො බ්රාහ්මණො ගම්භීරත්ථං දෙසනං සුත්වා ‘‘මම කසිඵලං භුඤ්ජිත්වා අපරජ්ජු එව ඡාතො හොති, ඉමස්ස පන කසි අමතප්ඵලා, තස්සා ඵලං භුඤ්ජිත්වා සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති ච විදිත්වා පසන්නො පසන්නාකාරං කාතුං පායාසං දාතුමාරද්ධො. තෙනාහ ‘‘අථ ඛො කසිභාරද්වාජො’’ති. තත්ථ මහතියාති මහතියන්ති අත්ථො. කංසපාතියාති සුවණ්ණපාතියං, සතසහස්සග්ඝනකෙ අත්තනො සුවණ්ණථාලෙ. වඩ්ඪෙත්වාති ඡුපිත්වා, ආකිරිත්වාති වුත්තං හොති. භගවතො උපනාමෙසීති සප්පිමධුඵාණිතාදීහි විචිත්රං කත්වා, දුකූලවිතානෙන පටිච්ඡාදෙත්වා, උක්ඛිපිත්වා, සක්කච්චං තථාගතස්ස අභිහරි. කින්ති? ‘‘භුඤ්ජතු භවං ගොතමො පායාසං, කස්සකො භව’’න්ති. තතො කස්සකභාවසාධකං කාරණමාහ ‘‘යඤ්හි…පෙ… කසතී’’ති, යස්මා භවං…පෙ… කසතීති වුත්තං හොති. අථ භගවා ‘‘ගාථාභිගීතං මෙ’’ති ආහ.

81. තත්ථ ගාථාභිගීතන්ති ගාථාහි අභිගීතං, ගාථායො භාසිත්වා ලද්ධන්ති වුත්තං හොති. මෙති මයා. අභොජනෙය්යන්ති භුඤ්ජනාරහං න හොති. සම්පස්සතන්ති සම්මා ආජීවසුද්ධිං පස්සතං ¶ , සමන්තා වා පස්සතං සම්පස්සතං, බුද්ධානන්ති වුත්තං හොති. නෙස ධම්මොති ‘‘ගාථාභිගීතං භුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති ¶ එස ධම්මො එතං චාරිත්තං න හොති, තස්මා ගාථාභිගීතං පනුදන්ති බුද්ධා පටික්ඛිපන්ති න භුඤ්ජන්තීති. කිං පන භගවතා පායාසත්ථං ගාථා අභිගීතා, යෙන එවමාහාති? න එතදත්ථං අභිගීතා, අපිච, ඛො, පන පාතො පට්ඨාය ඛෙත්තසමීපෙ ඨත්වා කටච්ඡුභික්ඛම්පි අලභිත්වා පුන සකලබුද්ධගුණෙ පකාසෙත්වා ලද්ධං තදෙතං නටනච්චකාදීහි නච්චිත්වා ගායිත්වා ච ලද්ධසදිසං හොති, තෙන ‘‘ගාථාභිගීත’’න්ති වුත්තං. තාදිසඤ්ච යස්මා ¶ බුද්ධානං න කප්පති, තස්මා ‘‘අභොජනෙය්ය’’න්ති වුත්තං. අප්පිච්ඡතානුරූපඤ්චෙතං න හොති, තස්මාපි පච්ඡිමං ජනතං අනුකම්පමානෙන ච එවං වුත්තං. යත්ර ච නාම පරප්පකාසිතෙනාපි අත්තනො ගුණෙන උප්පන්නං ලාභං පටික්ඛිපන්ති සෙය්යථාපි අප්පිච්ඡො ඝටිකාරො කුම්භකාරො, තත්ර කථං කොටිප්පත්තාය අප්පිච්ඡතාය සමන්නාගතො භගවා අත්තනාව අත්තනො ගුණප්පකාසනෙන උප්පන්නං ලාභං සාදියිස්සති, යතො යුත්තමෙව එතං භගවතො වත්තුන්ති.

එත්තාවතා ‘‘අප්පසන්නං අදාතුකාමං බ්රාහ්මණං ගාථාගායනෙන දාතුකාමං කත්වා, සමණො ගොතමො භොජනං පටිග්ගහෙසි, ආමිසකාරණා ඉමස්ස දෙසනා’’ති ඉමම්හා ලොකාපවාදා අත්තානං මොචෙන්තො දෙසනාපාරිසුද්ධිං දීපෙත්වා, ඉදානි ආජීවපාරිසුද්ධිං දීපෙන්තො ආහ ‘‘ධම්මෙ සතී බ්රාහ්මණ වුත්තිරෙසා’’ති තස්සත්ථො – ආජීවපාරිසුද්ධිධම්මෙ වා දසවිධසුචරිතධම්මෙ වා බුද්ධානං චාරිත්තධම්මෙ වා සති සංවිජ්ජමානෙ අනුපහතෙ වත්තමානෙ වුත්තිරෙසා එකන්තවොදාතා ආකාසෙ පාණිප්පසාරණකප්පා එසනා පරියෙසනා ජීවිතවුත්ති බුද්ධානං බ්රාහ්මණාති.

82. එවං වුත්තෙ බ්රාහ්මණො ‘‘පායාසං මෙ පටික්ඛිපති, අකප්පියං කිරෙතං භොජනං, අධඤ්ඤො වතස්මිං, දානං දාතුං ¶ න ලභාමී’’ති දොමනස්සං උප්පාදෙත්වා ‘‘අප්පෙව නාම අඤ්ඤං පටිග්ගණ්හෙය්යා’’ති ච චින්තෙසි. තං ඤත්වා භගවා ‘‘අහං භික්ඛාචාරවෙලං පරිච්ඡින්දිත්වා ආගතො – ‘එත්තකෙන කාලෙන ඉමං බ්රාහ්මණං පසාදෙස්සාමී’ති, බ්රාහ්මණො ච දොමනස්සං අකාසි. ඉදානි තෙන දොමනස්සෙන මයි චිත්තං පකොපෙත්වා අමතවරධම්මං පටිවිජ්ඣිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති බ්රාහ්මණස්ස පසාදජනනත්ථං තෙන පත්ථිතමනොරථං පූරෙන්තො ආහ ‘‘අඤ්ඤෙන ච කෙවලින’’න්ති. තත්ථ කෙවලිනන්ති සබ්බගුණපරිපුණ්ණං, සබ්බයොගවිසංයුත්තං වාති අත්ථො. මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං ගුණානං එසනතො මහෙසිං. පරික්ඛීණසබ්බාසවත්තා ඛීණාසවං. හත්ථපාදකුක්කුච්චමාදිං කත්වා වූපසන්තසබ්බකුක්කුච්චත්තා කුක්කුච්චවූපසන්තං. උපට්ඨහස්සූති පරිවිසස්සු පටිමානයස්සු. එවං බ්රාහ්මණෙන චිත්තෙ උප්පාදිතෙපි පරියායමෙව භණති, න තු භණති ‘‘දෙහි, ආහරාහී’’ති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙව.

අථ ¶ ¶ බ්රාහ්මණො ‘‘අයං පායාසො භගවතො ආනීතො නාහං අරහාමි තං අත්තනො ඡන්දෙන කස්සචි දාතු’’න්ති චින්තෙත්වා ආහ ‘‘අථ කස්ස චාහ’’න්ති. තතො භගවා ‘‘තං පායාසං ඨපෙත්වා තථාගතං තථාගතසාවකඤ්ච අඤ්ඤස්ස අජීරණධම්මො’’ති ඤත්වා ආහ – ‘‘න ඛ්වාහං ත’’න්ති. තත්ථ සදෙවකවචනෙන පඤ්චකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සමාරකවචනෙන ඡට්ඨකාමාවචරදෙවග්ගහණං, සබ්රහ්මකවචනෙන රූපාවචරබ්රහ්මග්ගහණං අරූපාවචරා පන භුඤ්ජෙය්යුන්ති අසම්භාවනෙය්යා. සස්සමණබ්රාහ්මණිවචනෙන සාසනපච්චත්ථිකපච්චාමිත්තසමණබ්රාහ්මණග්ගහණං සමිතපාපබාහිතපාපසමණබ්රාහ්මණග්ගහණඤ්ච. පජාවචනෙන සත්තලොකග්ගහණං, සදෙවමනුස්සවචනෙන සම්මුතිදෙවඅවසෙසමනුස්සග්ගහණං. එවමෙත්ථ තීහි වචනෙහි ඔකාසලොකො, ද්වීහි පජාවසෙන සත්තලොකො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. එස සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරං පන ආළවකසුත්තෙ ¶ වණ්ණයිස්සාම.

කස්මා පන සදෙවකාදීසු කස්සචි න සම්මා පරිණාමං ගච්ඡෙය්යාති? ඔළාරිකෙ සුඛුමොජාපක්ඛිපනතො. ඉමස්මිඤ්හි පායාසෙ භගවන්තං උද්දිස්ස ගහිතමත්තෙයෙව දෙවතාහි ඔජා පක්ඛිත්තා යථා සුජාතාය පායාසෙ, චුන්දස්ස ච සූකරමද්දවෙ පච්චමානෙ, වෙරඤ්ජායඤ්ච භගවතා ගහිතගහිතාලොපෙ, භෙසජ්ජක්ඛන්ධකෙ ච කච්චානස්ස ගුළ්හකුම්භස්මිං අවසිට්ඨගුළ්හෙ. සො ඔළාරිකෙ සුඛුමොජාපක්ඛිපනතො දෙවානං න පරිණමති. දෙවා හි සුඛුමසරීරා, තෙසං ඔළාරිකො මනුස්සාහාරො න සම්මා පරිණමති. මනුස්සානම්පි න පරිණමති. මනුස්සා හි ඔළාරිකසරීරා, තෙසං සුඛුමා දිබ්බොජා න සම්මා පරිණමති. තථාගතස්ස පන පකතිඅග්ගිනාව පරිණමති, සම්මා ජීරති. කායබලඤාණබලප්පභාවෙනාති එකෙ තථාගතසාවකස්ස ඛීණාසවස්සෙතං සමාධිබලෙන මත්තඤ්ඤුතාය ච පරිණමති, ඉතරෙසං ඉද්ධිමන්තානම්පි න පරිණමති. අචින්තනීයං වා එත්ථ කාරණං, බුද්ධවිසයො එසොති.

තෙන හි ත්වන්ති යස්මා අඤ්ඤං න පස්සාමි, මම න කප්පති, මම අකප්පන්තං සාවකස්සාපි මෙ න කප්පති, තස්මා ත්වං බ්රාහ්මණාති වුත්තං හොති. අප්පහරිතෙති පරිත්තහරිතතිණෙ, අප්පරුළ්හරිතතිණෙ වා පාසාණපිට්ඨිසදිසෙ. අප්පාණකෙති නිප්පාණකෙ, පායාසජ්ඣොත්ථරණකාරණෙන මරිතබ්බපාණරහිතෙ වා මහාඋදකක්ඛන්ධෙ. සහ තිණනිස්සිතෙහි පාණෙහි තිණානං පාණකානඤ්ච අනුරක්ඛණත්ථාය එතං වුත්තං. චිච්චිටායති චිටිචිටායතීති ¶ එවං සද්දං කරොති. සංධූපායතීති සමන්තා ධූපායති. සම්පධූපායතීති තථෙව අධිමත්තං ධූපායති. කස්මා එවං අහොසීති? භගවතො ආනුභාවෙන, න උදකස්ස, න පායාසස්ස, න බ්රාහ්මණස්ස, න අඤ්ඤෙසං දෙවයක්ඛාදීනං. භගවා හි බ්රාහ්මණස්ස ධම්මසංවෙගත්ථං තථා අධිට්ඨාසි. සෙය්යථාපි නාමාති ඔපම්මනිදස්සනමත්තමෙතං, යථා ඵාලොති එත්තකමෙව ¶ වුත්තං හොති. සංවිග්ගො චිත්තෙන, ලොමහට්ඨජාතො ¶ සරීරෙන. සරීරෙ කිරස්ස නවනවුතිලොමකූපසහස්සානි සුවණ්ණභිත්තියා ආහතමණිනාගදන්තා විය උද්ධග්ගා අහෙසුං. සෙසං පාකටමෙව.

පාදෙසු පන නිපතිත්වා භගවතො ධම්මදෙසනං අබ්භනුමොදමානො භගවන්තං එතදවොච ‘‘අභික්කන්තං, භො ගොතම, අභික්කන්තං, භො ගොතමා’’ති. අබ්භනුමොදනෙ හි අයමිධ අභික්කන්ත සද්දො. විත්ථාරතො පනස්ස මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං අත්ථවණ්ණනා ආවි භවිස්සති. යස්මා ච අබ්භනුමොදනත්ථෙ, තස්මා සාධු සාධු භො ගොතමාති වුත්තං හොතීති වෙදිතබ්බං.

‘‘භයෙ කොධෙ පසංසායං, තුරිතෙ කොතූහලච්ඡරෙ;

හාසෙ සොකෙ පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො’’ති. –

ඉමිනා ච ලක්ඛණෙන ඉධ පසාදවසෙන පසංසාවසෙන චායං ද්වික්ඛත්තුං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. අථ වා අභික්කන්තන්ති අභිකන්තං අතිඉට්ඨං, අතිමනාපං, අතිසුන්දරන්ති වුත්තං හොති.

තත්ථ එකෙන අභික්කන්තසද්දෙන දෙසනං ථොමෙති, එකෙන අත්තනො පසාදං. අයඤ්හි එත්ථ අධිප්පායො – අභික්කන්තං, භො ගොතම, යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනා, අභික්කන්තං යදිදං භොතො ගොතමස්ස ධම්මදෙසනං ආගම්ම මම පසාදොති. භගවතො එව වා වචනං ද්වෙ ද්වෙ අත්ථෙ සන්ධාය ථොමෙති – භොතො ගොතමස්ස වචනං අභික්කන්තං දොසනාසනතො, අභික්කන්තං ගුණාධිගමනතො, තථා සද්ධාජනනතො, පඤ්ඤාජනනතො, සාත්ථතො, සබ්යඤ්ජනතො, උත්තානපදතො, ගම්භීරත්ථතො, කණ්ණසුඛතො, හදයඞ්ගමතො, අනත්තුක්කංසනතො, අපරවම්භනතො, කරුණාසීතලතො, පඤ්ඤාවදාතතො, ආපාථරමණීයතො, විමද්දක්ඛමතො, සුය්යමානසුඛතො, වීමංසියමානහිතතොති එවමාදීහි යොජෙතබ්බං.

තතො ¶ පරම්පි චතූහි උපමාහි දෙසනංයෙව ථොමෙති. තත්ථ නික්කුජ්ජිතන්ති අධොමුඛට්ඨපිතං, හෙට්ඨා මුඛජාතං වා. උක්කුජ්ජෙය්යාති උපරිමුඛං කරෙය්ය. පටිච්ඡන්නන්ති තිණපණ්ණාදිච්ඡාදිතං. විවරෙය්යාති උග්ඝාටෙය්ය. මූළ්හස්සාති දිසාමූළ්හස්ස. මග්ගං ආචික්ඛෙය්යාති හත්ථෙ ගහෙත්වා ¶ ‘‘එස මග්ගො’’ති වදෙය්ය. අන්ධකාරෙති කාළපක්ඛචාතුද්දසීඅඩ්ඪරත්තඝනවනසණ්ඩමෙඝපටලෙහි චතුරඞ්ගෙ තමසි. අයං තාව පදත්ථො.

අයං පන අධිප්පායයොජනා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං සද්ධම්මවිමුඛං ¶ අසද්ධම්මපතිතං මං අසද්ධම්මා වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය; එවං කස්සපස්ස භගවතො සාසනන්තරධානා පභුති මිච්ඡාදිට්ඨිගහනපටිච්ඡන්නං සාසනං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං කුම්මග්ගමිච්ඡාමග්ගපටිපන්නස්ස මෙ සග්ගමොක්ඛමග්ගං ආචික්ඛන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මොහන්ධකාරනිමුග්ගස්ස මෙ බුද්ධාදිරතනරූපානි අපස්සතො තප්පටිච්ඡාදකමොහන්ධකාරවිද්ධංසකදෙසනාපජ්ජොතධාරණෙන මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි දෙසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතො.

අථ වා එකච්චියෙන මත්තෙන යස්මා අයං ධම්මො දුක්ඛදස්සනෙන අසුභෙ ‘‘සුභ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානෙන ච නික්කුජ්ජිතුක්කුජ්ජිතසදිසො, සමුදයදස්සනෙන දුක්ඛෙ ‘‘සුඛ’’න්ති විපල්ලාසප්පහානෙන ච පටිච්ඡන්නවිවරණසදිසො, නිරොධදස්සනෙන අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති විපල්ලාසප්පහානෙන ච මූළ්හස්ස මග්ගාචික්ඛණසදිසො, මග්ගදස්සනෙන අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති විපල්ලාසප්පහානෙන ච අන්ධකාරෙ පජ්ජොතසදිසො, තස්මා සෙය්යථාපි නාම නික්කුජ්ජිතං වා උක්කුජ්ජෙය්ය…පෙ… පජ්ජොතං ධාරෙය්ය ‘‘චක්ඛුමන්තො රූපානි දක්ඛන්තී’’ති, එවං පකාසිතො හොති.

යස්මා පනෙත්ථ සද්ධාතපකායගුත්තතාදීහි සීලක්ඛන්ධො පකාසිතො හොති, පඤ්ඤාය පඤ්ඤාක්ඛන්ධො, හිරිමනාදීහි සමාධික්ඛන්ධො, යොගක්ඛෙමෙන නිරොධොති එවං තික්ඛන්ධො අරියමග්ගො නිරොධො චාති සරූපෙනෙව ද්වෙ අරියසච්චානි පකාසිතානි. තත්ථ මග්ගො පටිපක්ඛො සමුදයස්ස, නිරොධො දුක්ඛස්සාති පටිපක්ඛෙන ද්වෙ. ඉති ඉමිනා පරියායෙන චත්තාරි සච්චානි පකාසිතානි. තස්මා අනෙකපරියායෙන පකාසිතො හොතීති වෙදිතබ්බො ¶ .

එසාහන්තිආදීසු ¶ එසො අහන්ති එසාහං. සරණං ගච්ඡාමීති පාදෙසු නිපතිත්වා පණිපාතෙන සරණගමනෙන ගතොපි ඉදානි වාචාය සමාදියන්තො ආහ. අථ වා පණිපාතෙන බුද්ධංයෙව සරණං ගතොති ඉදානි තං ආදිං කත්වා සෙසෙ ධම්මසඞ්ඝෙපි ගන්තුං ආහ. අජ්ජතග්ගෙති අජ්ජතං ආදිං කත්වා, අජ්ජදග්ගෙති වා පාඨො, ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගං කත්වාති වුත්තං හොති. පාණෙහි උපෙතං පාණුපෙතං, යාව මෙ ජීවිතං පවත්තති, තාව උපෙතං, අනඤ්ඤසත්ථුකං තීහි සරණගමනෙහි සරණං ගතං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු ජානාතූති වුත්තං හොති. එත්තාවතා අනෙන සුතානුරූපා පටිපත්ති දස්සිතා හොති. නික්කුජ්ජිතාදීහි වා සත්ථුසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉමිනා ‘‘එසාහ’’න්තිආදිනා සිස්සසම්පත්ති දස්සිතා. තෙන වා පඤ්ඤාපටිලාභං දස්සෙත්වා ඉමිනා සද්ධාපටිලාභො දස්සිතො. ඉදානි එවං පටිලද්ධසද්ධෙන පඤ්ඤවතා යං ¶ කත්තබ්බං, තං කත්තුකාමො භගවන්තං යාචති ‘‘ලභෙය්යාහ’’න්ති. තත්ථ භගවතො ඉද්ධියාදීහි අභිප්පසාදිතචිත්තො ‘‘භගවාපි චක්කවත්තිරජ්ජං පහාය පබ්බජිතො, කිමඞ්ගං පනාහ’’න්ති සද්ධාය පබ්බජ්ජං යාචති, තත්ථ පරිපූරකාරිතං පත්ථෙන්තො පඤ්ඤාය උපසම්පදං. සෙසං පාකටමෙව.

එකො වූපකට්ඨොතිආදීසු පන එකො කායවිවෙකෙන, වූපකට්ඨො චිත්තවිවෙකෙන, අප්පමත්තො කම්මට්ඨානෙ සතිඅවිජහනෙන, ආතාපී කායිකචෙතසිකවීරියසඞ්ඛාතෙන ආතාපෙන, පහිතත්තො කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතාය විහරන්තො අඤ්ඤතරඉරියාපථවිහාරෙන. න චිරස්සෙවාති පබ්බජ්ජං උපාදාය වුච්චති. කුලපුත්තාති දුවිධා කුලපුත්තා, ජාතිකුලපුත්තා, ආචාරකුලපුත්තා ච. අයං පන උභයථාපි කුලපුත්තො. අගාරස්මාති ඝරා. අගාරානං හිතං අගාරියං කසිගොරක්ඛාදිකුටුම්බපොසනකම්මං වුච්චති. නත්ථි එත්ථ අගාරියන්ති අනගාරියං, පබ්බජ්ජායෙතං අධිවචනං පබ්බජන්තීති උපගච්ඡන්ති උපසඞ්කමන්ති. තදනුත්තරන්ති තං අනුත්තරං. බ්රහ්මචරියපරියොසානන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස පරියොසානං, අරහත්තඵලන්ති ¶ වුත්තං හොති. තස්ස හි අත්ථාය කුලපුත්තා පබ්බජන්ති. දිට්ඨෙව ධම්මෙති තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ. සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වාති අත්තනායෙව පඤ්ඤාය පච්චක්ඛං කත්වා, අපරප්පච්චයං ඤත්වාති අත්ථො. උපසම්පජ්ජ විහාසීති පාපුණිත්වා සම්පාදෙත්වා වා විහාසි. එවං විහරන්තො ච ඛීණා ජාති…පෙ… අබ්භඤ්ඤාසි. එතෙනස්ස පච්චවෙක්ඛණභූමිං දස්සෙති.

කතමා ¶ පනස්ස ජාති ඛීණා, කථඤ්ච නං අබ්භඤ්ඤාසීති? වුච්චතෙ – න තාවස්ස අතීතා ජාති ඛීණා පුබ්බෙව ඛීණත්තා, න අනාගතා අනාගතෙ වායාමාභාවතො, න පච්චුප්පන්නා විජ්ජමානත්තා. යා පන මග්ගස්ස අභාවිතත්තා උප්පජ්ජෙය්ය එකචතුපඤ්චවොකාරභවෙසු එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධප්පභෙදා ජාති, සා මග්ගස්ස භාවිතත්තා අනුප්පාදධම්මතං ආපජ්ජනෙන ඛීණා. තං සො මග්ගභාවනාය පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා කිලෙසාභාවෙ විජ්ජමානම්පි කම්මං ආයතිං අපටිසන්ධිකං හොතීති ජානන්තො ජානාති.

වුසිතන්ති වුත්ථං පරිවුත්ථං, කතං චරිතං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. බ්රහ්මචරියන්ති මග්ගබ්රහ්මචරියං. කතං කරණීයන්ති චතූසු සච්චෙසු චතූහි මග්ගෙහි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියභාවනාවසෙන සොළසවිධම්පි කිච්චං නිට්ඨාපිතන්ති අත්ථො. නාපරං ඉත්ථත්තායාති ඉදානි පුන ඉත්ථභාවාය එවං සොළසකිච්චභාවාය කිලෙසක්ඛයාය වා මග්ගභාවනා නත්ථීති. අථ වා ඉත්ථත්තායාති ඉත්ථභාවතො, ඉමස්මා එවංපකාරා ඉදානි වත්තමානක්ඛන්ධසන්තානා අපරං ඛන්ධසන්තානං නත්ථි. ඉමෙ පන පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකො රුක්ඛො වියාති අබ්භඤ්ඤාසි. අඤ්ඤතරොති ¶ එකො. අරහතන්ති අරහන්තානං. මහාසාවකානං අබ්භන්තරො ආයස්මා භාරද්වාජො අහොසීති අයං කිරෙත්ථ අධිප්පායොති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය කසිභාරද්වාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

83. පුච්ඡාමි ¶ ¶ මුනිං පහූතපඤ්ඤන්ති චුන්දසුත්තං. කා උප්පත්ති? සඞ්ඛෙපතො තාව අත්තජ්ඣාසයපරජ්ඣාසයඅට්ඨුප්පත්තිපුච්ඡාවසිකභෙදතො චතූසු උප්පත්තීසු ඉමස්ස සුත්තස්ස පුච්ඡාවසිකා උප්පත්ති. විත්ථාරතො පන එකං සමයං භගවා මල්ලෙසු චාරිකං චරමානො මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං යෙන පාවා තදවසරි. තත්ර සුදං භගවා පාවායං විහරති චුන්දස්ස කම්මාරපුත්තස්ස අම්බවනෙ. ඉතො පභුති යාව ‘‘අථ ඛො භගවා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන යෙන චුන්දස්ස ¶ කම්මාරපුත්තස්ස නිවෙසනං තෙනුපසඞ්කමි; උපසඞ්කමිත්වා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදී’’ති (දී. නි. 2.189), තාව සුත්තෙ ආගතනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.

එවං භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං නිසින්නෙ භගවති චුන්දො කම්මාරපුත්තො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං පරිවිසන්තො බ්යඤ්ජනසූපාදිගහණත්ථං භික්ඛූනං සුවණ්ණභාජනානි උපනාමෙසි. අපඤ්ඤත්තෙ සික්ඛාපදෙ කෙචි භික්ඛූ සුවණ්ණභාජනානි පටිච්ඡිංසු කෙචි න පටිච්ඡිංසු. භගවතො පන එකමෙව භාජනං අත්තනො සෙලමයං පත්තං, දුතියභාජනං බුද්ධා න ගණ්හන්ති. තත්ථ අඤ්ඤතරො පාපභික්ඛු සහස්සග්ඝනකං සුවණ්ණභාජනං අත්තනො භොජනත්ථාය සම්පත්තං ථෙය්යචිත්තෙන කුඤ්චිකත්ථවිකාය පක්ඛිපි. චුන්දො පරිවිසිත්වා හත්ථපාදං ධොවිත්වා භගවන්තං නමස්සමානො භික්ඛුසඞ්ඝං ඔලොකෙන්තො තං භික්ඛුං අද්දස, දිස්වා ච පන අපස්සමානො විය හුත්වා න නං කිඤ්චි අභණි භගවති ථෙරෙසු ච ගාරවෙන, අපිච ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිකානං වචනපථො මා අහොසී’’ති. සො ‘‘කිං නු ඛො සංවරයුත්තායෙව සමණා, උදාහු භින්නසංවරා ඊදිසාපි සමණා’’ති ඤාතුකාමො සායන්හසමයෙ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ආහ ‘‘පුච්ඡාමි මුනි’’න්ති.

තත්ථ පුච්ඡාමීති ඉදං ‘‘තිස්සො පුච්ඡා අදිට්ඨජොතනා පුච්ඡා’’තිආදිනා ¶ (චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12) නයෙන නිද්දෙසෙ වුත්තනයමෙව. මුනින්ති එතම්පි ‘‘මොනං වුච්චති ඤාණං. යා පඤ්ඤා පජානනා…පෙ… සම්මාදිට්ඨි, තෙන ඤාණෙන සමන්නාගතො මුනි, මොනප්පත්තොති, තීණි මොනෙය්යානි කායමොනෙය්ය’’න්තිආදිනා (මහානි. 14) නයෙන තත්ථෙව වුත්තනයමෙව ¶ . අයම්පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. පුච්ඡාමීති ඔකාසං කාරෙන්තො මුනින්ති මුනිමුනිං භගවන්තං ආලපති. පහූතපඤ්ඤන්තිආදීනි ථුතිවචනානි, තෙහි තං මුනිං ථුනාති. තත්ථ පහූතපඤ්ඤන්ති විපුලපඤ්ඤං. ඤෙය්යපරියන්තිකත්තා චස්ස විපුලතා වෙදිතබ්බා. ඉති චුන්දො කම්මාරපුත්තොති ඉදං ද්වයං ධනියසුත්තෙ වුත්තනයමෙව. ඉතො පරං පන එත්තකම්පි අවත්වා සබ්බං වුත්තනයං ඡඩ්ඩෙත්වා අවුත්තනයමෙව වණ්ණයිස්සාම.

බුද්ධන්ති තීසු බුද්ධෙසු තතියබුද්ධං. ධම්මස්සාමින්ති මග්ගධම්මස්ස ජනකත්තා පුත්තස්සෙව පිතරං අත්තනා උප්පාදිතසිප්පායතනාදීනං විය ච ආචරියං ධම්මස්ස සාමිං, ධම්මිස්සරං ධම්මරාජං ධම්මවසවත්තින්ති අත්ථො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සො ¶ හි, බ්රාහ්මණ, භගවා අනුප්පන්නස්ස මග්ගස්ස උප්පාදෙතා, අසඤ්ජාතස්ස මග්ගස්ස සඤ්ජනෙතා, අනක්ඛාතස්ස මග්ගස්ස අක්ඛාතා, මග්ගඤ්ඤූ, මග්ගවිදූ, මග්ගකොවිදො. මග්ගානුගා ච පන එතරහි සාවකා විහරන්ති පච්ඡා සමන්නාගතා’’ති (ම. නි. 3.79).

වීතතණ්හන්ති විගතකාමභවවිභවතණ්හං. ද්විපදුත්තමන්ති ද්විපදානං උත්තමං. තත්ථ කිඤ්චාපි භගවා න කෙවලං ද්විපදුත්තමො එව, අථ ඛො යාවතා සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා…පෙ… නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො වා, තෙසං සබ්බෙසං උත්තමො. අථ ඛො උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන ද්විපදුත්තමොත්වෙව වුච්චති. ද්විපදා හි සබ්බසත්තානං උක්කට්ඨා චක්කවත්තිමහාසාවකපච්චෙකබුද්ධානං තත්ථ උප්පත්තිතො, තෙසඤ්ච උත්තමොති වුත්තෙ සබ්බසත්තුත්තමොති ¶ වුත්තොයෙව හොති. සාරථීනං පවරන්ති සාරෙතීති සාරථි, හත්ථිදමකාදීනමෙතං අධිවචනං. තෙසඤ්ච භගවා පවරො අනුත්තරෙන දමනෙන පුරිසදම්මෙ දමෙතුං සමත්ථභාවතො. යථාහ –

‘‘හත්ථිදමකෙන, භික්ඛවෙ, හත්ථිදම්මො සාරිතො එකං එව දිසං ධාවති පුරත්ථිමං වා පච්ඡිමං වා උත්තරං වා දක්ඛිණං වා. අස්සදමකෙන, භික්ඛවෙ, අස්සදම්මො…පෙ… ගොදමකෙන, භික්ඛවෙ, ගොදම්මො…පෙ… දක්ඛිණං වා. තථාගතෙන හි, භික්ඛවෙ, අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන පුරිසදම්මො සාරිතො අට්ඨ දිසා විධාවති, රූපී රූපානි පස්සති, අයමෙකා දිසා…පෙ… සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං උපසම්පජ්ජ විහරති, අයං අට්ඨමී දිසා’’ති (ම. නි. 3.312).

කතීති ¶ අත්ථප්පභෙදපුච්ඡා. ලොකෙති සත්තලොකෙ. සමණාති පුච්ඡිතබ්බඅත්ථනිදස්සනං. ඉඞ්ඝාති යාචනත්ථෙ නිපාතො. තදිඞ්ඝාති තෙ ඉඞ්ඝ. බ්රූහීති ආචික්ඛ කථයස්සූති.

84. එවං වුත්තෙ භගවා චුන්දං කම්මාරපුත්තං ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසල’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.296) නයෙන ගිහිපඤ්හං අපුච්ඡිත්වා සමණපඤ්හං පුච්ඡන්තං දිස්වා ආවජ්ජෙන්තො ‘‘තං පාපභික්ඛුං සන්ධාය අයං පුච්ඡතී’’ති ඤත්වා තස්ස අඤ්ඤත්ර වොහාරමත්තා අස්සමණභාවං දීපෙන්තො ආහ ‘‘චතුරො සමණා’’ති. තත්ථ චතුරොති සඞ්ඛ්යාපරිච්ඡෙදො. සමණාති කදාචි ¶ භගවා තිත්ථියෙ සමණවාදෙන වදති; යථාහ – ‘‘යානි තානි පුථුසමණබ්රාහ්මණානං වතකොතූහලමඞ්ගලානී’’ති (ම. නි. 1.407). කදාචි පුථුජ්ජනෙ; යථාහ – ‘‘සමණා සමණාති ඛො, භික්ඛවෙ, ජනො සඤ්ජානාතී’’ති (ම. නි. 1.435). කදාචි සෙක්ඛෙ; යථාහ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139; දී. නි. 2.214; අ. නි. 4.241). කදාචි ඛීණාසවෙ; යථාහ – ‘‘ආසවානං ඛයා සමණො හොතී’’ති (ම. නි. 1.438). කදාචි අත්තානංයෙව; යථාහ – ‘‘සමණොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (අ. නි. 8.85). ඉධ පන තීහි පදෙහි සබ්බෙපි අරියෙ සීලවන්තං පුථුජ්ජනඤ්ච ¶ , චතුත්ථෙන ඉතරං අස්සමණම්පි භණ්ඩුං කාසාවකණ්ඨං කෙවලං වොහාරමත්තකෙන සමණොති සඞ්ගණ්හිත්වා ‘‘චතුරො සමණා’’ති ආහ. න පඤ්චමත්ථීති ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ වොහාරමත්තකෙන පටිඤ්ඤාමත්තකෙනාපි පඤ්චමො සමණො නාම නත්ථි.

තෙ තෙ ආවිකරොමීති තෙ චතුරො සමණෙ තව පාකටෙ කරොමි. සක්ඛිපුට්ඨොති සම්මුඛා පුච්ඡිතො. මග්ගජිනොති මග්ගෙන සබ්බකිලෙසෙ විජිතාවීති අත්ථො. මග්ගදෙසකොති පරෙසං මග්ගං දෙසෙතා. මග්ගෙ ජීවතීති සත්තසු සෙක්ඛෙසු යො කොචි සෙක්ඛො අපරියොසිතමග්ගවාසත්තා ලොකුත්තරෙ, සීලවන්තපුථුජ්ජනො ච ලොකියෙ මග්ගෙ ජීවති නාම, සීලවන්තපුථුජ්ජනො වා ලොකුත්තරමග්ගනිමිත්තං ජීවනතොපි මග්ගෙ ජීවතීති වෙදිතබ්බො. යො ච මග්ගදූසීති යො ච දුස්සීලො මිච්ඡාදිට්ඨි මග්ගපටිලොමාය පටිපත්තියා මග්ගදූසකොති අත්ථො.

85. ‘‘ඉමෙ තෙ චතුරො සමණා’’ති එවං භගවතා සඞ්ඛෙපෙන උද්දිට්ඨෙ චතුරො සමණෙ ‘‘අයං නාමෙත්ථ මග්ගජිනො, අයං මග්ගදෙසකො, අයං මග්ගෙ ජීවති, අයං මග්ගදූසී’’ති එවං පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කොන්තො පුන පුච්ඡිතුං චුන්දො ආහ ‘‘කං මග්ගජින’’න්ති. තත්ථ මග්ගෙ ජීවති මෙති යො සො මග්ගෙ ජීවති, තං මෙ බ්රූහි පුට්ඨොති. සෙසං පාකටමෙව.

86. ඉදානිස්ස භගවා ¶ චතුරොපි සමණෙ චතූහි ගාථාහි නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘යො තිණ්ණකථංකථො විසල්ලො’’ති. තත්ථ තිණ්ණකථංකථො විසල්ලොති එතං උරගසුත්තෙ වුත්තනයමෙව. අයං පන විසෙසො. යස්මා ඉමාය ගාථාය මග්ගජිනොති බුද්ධසමණො අධිප්පෙතො, තස්මා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ¶ කථංකථාපතිරූපකස්ස සබ්බධම්මෙසු අඤ්ඤාණස්ස තිණ්ණත්තාපි ‘‘තිණ්ණකථංකථො’’ති වෙදිතබ්බො. පුබ්බෙ වුත්තනයෙන හි තිණ්ණකථංකථාපි සොතාපන්නාදයො පච්චෙකබුද්ධපරියොසානා සකදාගාමිවිසයාදීසු බුද්ධවිසයපරියොසානෙසු පටිහතඤාණප්පභාවත්තා පරියායෙන අතිණ්ණකථංකථාව ¶ හොන්ති. භගවා පන සබ්බප්පකාරෙන තිණ්ණකථංකථොති. නිබ්බානාභිරතොති නිබ්බානෙ අභිරතො, ඵලසමාපත්තිවසෙන සදා නිබ්බානනින්නචිත්තොති අත්ථො. තාදිසො ච භගවා. යථාහ –

‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සා එව කථාය පරියොසානෙ, තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි, සන්නිසාදෙමි, එකොදිං කරොමි, සමාදහාමී’’ති (ම. නි. 1.387).

අනානුගිද්ධොති කඤ්චි ධම්මං තණ්හාගෙධෙන අනනුගිජ්ඣන්තො. ලොකස්ස සදෙවකස්ස නෙතාති ආසයානුසයානුලොමෙන ධම්මං දෙසෙත්වා පාරායනමහාසමයාදීසු අනෙකෙසු සුත්තන්තෙසු අපරිමාණානං දෙවමනුස්සානං සච්චපටිවෙධසම්පාදනෙන සදෙවකස්ස ලොකස්ස නෙතා, ගමයිතා, තාරෙතා, පාරං සම්පාපෙතාති අත්ථො. තාදින්ති තාදිසං යථාවුත්තප්පකාරලොකධම්මෙහි නිබ්බිකාරන්ති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

87. එවං භගවා ඉමාය ගාථාය ‘‘මග්ගජින’’න්ති බුද්ධසමණං නිද්දිසිත්වා ඉදානි ඛීණාසවසමණං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘පරමං පරමන්තී’’ති. තත්ථ පරමං නාම නිබ්බානං, සබ්බධම්මානං අග්ගං උත්තමන්ති අත්ථො. පරමන්ති යොධ ඤත්වාති තං පරමං පරමමිච්චෙව යො ඉධ සාසනෙ ඤත්වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන. අක්ඛාති විභජතෙ ඉධෙව ධම්මන්ති නිබ්බානධම්මං අක්ඛාති, අත්තනා පටිවිද්ධත්තා පරෙසං පාකටං කරොති ‘‘ඉදං නිබ්බාන’’න්ති, මග්ගධම්මං විභජති ‘‘ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති. උභයම්පි වා උග්ඝටිතඤ්ඤූනං සඞ්ඛෙපදෙසනාය ආචික්ඛති, විපඤ්චිතඤ්ඤූනං විත්ථාරදෙසනාය විභජති. එවං ආචික්ඛන්තො විභජන්තො ච ‘‘ඉධෙව සාසනෙ අයං ධම්මො, න ඉතො බහිද්ධා’’ති සීහනාදං නදන්තො අක්ඛාති ච විභජති ච. තෙන වුත්තං ‘‘අක්ඛාති විභජතෙ ඉධෙව ධම්ම’’න්ති. තං කඞ්ඛඡිදං මුනිං අනෙජන්ති තං එවරූපං චතුසච්චපටිවෙධෙන ¶ අත්තනො, දෙසනාය ච පරෙසං කඞ්ඛච්ඡෙදනෙන කඞ්ඛච්ඡිදං ¶ , මොනෙය්යසමන්නාගමෙන මුනිං, එජාසඞ්ඛාතාය තණ්හාය අභාවතො අනෙජං දුතියං භික්ඛුනමාහු මග්ගදෙසින්ති.

88. එවං ¶ ඉමාය ගාථාය සයං අනුත්තරං මග්ගං උප්පාදෙත්වා දෙසනාය අනුත්තරො මග්ගදෙසී සමානොපි දූතමිව ලෙඛවාචකමිව ච රඤ්ඤො අත්තනො සාසනහරං සාසනජොතකඤ්ච ‘‘මග්ගදෙසි’’න්ති ඛීණාසවසමණං නිද්දිසිත්වා ඉදානි සෙක්ඛසමණඤ්ච සීලවන්තපුථුජ්ජනසමණඤ්ච නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘යො ධම්මපදෙ’’ති. තත්ථ පදවණ්ණනා පාකටායෙව. අයං පනෙත්ථ අත්ථවණ්ණනා – යො නිබ්බානධම්මස්ස පදත්තා ධම්මපදෙ, උභො අන්තෙ අනුපගම්ම දෙසිතත්තා ආසයානුරූපතො වා සතිපට්ඨානාදිනානප්පකාරෙහි දෙසිතත්තා සුදෙසිතෙ, මග්ගසමඞ්ගීපි අනවසිතමග්ගකිච්චත්තා මග්ගෙ ජීවති, සීලසංයමෙන සඤ්ඤතො, කායාදීසු සූපට්ඨිතාය චිරකතාදිසරණාය වා සතියා සතිමා, අණුමත්තස්සාපි වජ්ජස්ස අභාවතො අනවජ්ජත්තා, කොට්ඨාසභාවෙන ච පදත්තා සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මසඞ්ඛාතානි අනවජ්ජපදානි භඞ්ගඤාණතො පභුති භාවනාසෙවනාය සෙවමානො, තං භික්ඛුනං තතියං මග්ගජීවින්ති ආහූති.

89. එවං භගවා ඉමාය ගාථාය ‘‘මග්ගජීවි’’න්ති සෙක්ඛසමණං සීලවන්තපුථුජ්ජනසමණඤ්ච නිද්දිසිත්වා ඉදානි තං භණ්ඩුං කාසාවකණ්ඨං කෙවලං වොහාරමත්තසමණං නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘ඡදනං කත්වානා’’ති. තත්ථ ඡදනං කත්වානාති පතිරූපං කරිත්වා, වෙසං ගහෙත්වා, ලිඞ්ගං ධාරෙත්වාති අත්ථො. සුබ්බතානන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං. තෙසඤ්හි සුන්දරානි වතානි, තස්මා තෙ සුබ්බතාති වුච්චන්ති. පක්ඛන්දීති පක්ඛන්දකො, අන්තො පවිසකොති අත්ථො. දුස්සීලො හි ගූථපටිච්ඡාදනත්ථං තිණපණ්ණාදිච්ඡදනං විය අත්තනො දුස්සීලභාවං පටිච්ඡාදනත්ථං සුබ්බතානං ඡදනං ¶ කත්වා ‘‘අහම්පි භික්ඛූ’’ති භික්ඛුමජ්ඣෙ පක්ඛන්දති, ‘‘එත්තකවස්සෙන භික්ඛුනා ගහෙතබ්බං එත’’න්ති ලාභෙ දීයමානෙ ‘‘අහං එත්තකවස්සො’’ති ගණ්හිතුං පක්ඛන්දති, තෙන වුච්චති ‘‘ඡදනං කත්වාන සුබ්බතානං පක්ඛන්දී’’ති. චතුන්නම්පි ඛත්තියාදිකුලානං උප්පන්නං පසාදං අනනුරූපපටිපත්තියා දූසෙතීති කුලදූසකො. පගබ්භොති අට්ඨට්ඨානෙන කායපාගබ්භියෙන, චතුට්ඨානෙන වචීපාගබ්භියෙන, අනෙකට්ඨානෙන මනොපාගබ්භියෙන ච සමන්නාගතොති අත්ථො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරං පන මෙත්තසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම.

කතපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය ¶ මායාය සමන්නාගතත්තා මායාවී. සීලසංයමාභාවෙන අසඤ්ඤතො. පලාපසදිසත්තා පලාපො. යථා හි පලාපො අන්තො තණ්ඩුලරහිතොපි බහි ථුසෙන වීහි විය දිස්සති, එවමිධෙකච්චො අන්තො සීලාදිගුණසාරවිරහිතොපි බහි සුබ්බතච්ඡදනෙන සමණවෙසෙන සමණො විය දිස්සති. සො එවං පලාපසදිසත්තා ‘‘පලාපො’’ති වුච්චති. ආනාපානස්සතිසුත්තෙ පන ‘‘අපලාපායං, භික්ඛවෙ, පරිසා, නිප්පලාපායං, භික්ඛවෙ, පරිසා, සුද්ධා සාරෙ පතිට්ඨිතා’’ති (ම. නි. 3.146) එවං පුථුජ්ජනකල්යාණොපි ‘‘පලාපො’’ති වුත්තො ¶ . ඉධ පන කපිලසුත්තෙ ච ‘‘තතො පලාපෙ වාහෙථ, අස්සමණෙ සමණමානිනෙ’’ති (සු. නි. 284) එවං පරාජිතකො ‘‘පලාපො’’ති වුත්තො. පතිරූපෙන චරං සමග්ගදූසීති තං සුබ්බතානං ඡදනං කත්වා යථා චරන්තං ‘‘ආරඤ්ඤිකො අයං රුක්ඛමූලිකො, පංසුකූලිකො, පිණ්ඩපාතිකො, අප්පිච්ඡො, සන්තුට්ඨො’’ති ජනො ජානාති, එවං පතිරූපෙන යුත්තරූපෙන බාහිරමට්ඨෙන ආචාරෙන චරන්තො පුග්ගලො අත්තනො ලොකුත්තරමග්ගස්ස, පරෙසං සුගතිමග්ගස්ස ච දූසනතො ‘‘මග්ගදූසී’’ති වෙදිතබ්බො.

90. එවං ඉමාය ගාථාය ‘‘මග්ගදූසී’’ති දුස්සීලං වොහාරමත්තකසමණං නිද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං අබ්යාමිස්සීභාවං දීපෙන්තො ආහ ‘‘එතෙ ච පටිවිජ්ඣී’’ති. තස්සත්ථො – එතෙ චතුරො සමණෙ යථාවුත්තෙන ¶ ලක්ඛණෙන පටිවිජ්ඣි අඤ්ඤාසි සච්ඡාකාසි යො ගහට්ඨො ඛත්තියො වා බ්රාහ්මණො වා අඤ්ඤො වා කොචි, ඉමෙසං චතුන්නං සමණානං ලක්ඛණස්සවනමත්තෙන සුතවා, තස්සෙව ලක්ඛණස්ස අරියානං සන්තිකෙ සුතත්තා අරියසාවකො, තෙයෙව සමණෙ ‘‘අයඤ්ච අයඤ්ච එවංලක්ඛණො’’ති පජානනමත්තෙන සප්පඤ්ඤො, යාදිසො අයං පච්ඡා වුත්තො මග්ගදූසී, ඉතරෙපි සබ්බෙ නෙතාදිසාති ඤත්වා ඉති දිස්වා එවං පාපං කරොන්තම්පි එතං පාපභික්ඛුං දිස්වා. තත්ථායං යොජනා – එතෙ ච පටිවිජ්ඣි යො ගහට්ඨො සුතවා අරියසාවකො සප්පඤ්ඤො, තස්ස තාය පඤ්ඤාය සබ්බෙ ‘‘නෙතාදිසා’’ති ඤත්වා විහරතො ඉති දිස්වා න හාපෙති සද්ධා, එවං පාපකම්මං කරොන්තං පාපභික්ඛුං දිස්වාපි න හාපෙති, න හායති, න නස්සති සද්ධාති.

එවං ¶ ඉමාය ගාථාය තෙසං අබ්යාමිස්සීභාවං දීපෙත්වා ඉදානි ඉති දිස්වාපි ‘‘සබ්බෙ නෙතාදිසා’’ති ජානන්තං අරියසාවකං පසංසන්තො ආහ ‘‘කථඤ්හි දුට්ඨෙනා’’ති. තස්ස සම්බන්ධො – එතදෙව ච යුත්තං සුතවතො අරියසාවකස්ස, යදිදං එකච්චං පාපං කරොන්තං ඉති දිස්වාපි සබ්බෙ ‘‘නෙතාදිසා’’ති ජානනං. කිං කාරණා? කථඤ්හි දුට්ඨෙන අසම්පදුට්ඨං, සුද්ධං අසුද්ධෙන සමං කරෙය්යාති? තස්සත්ථො – කථඤ්හි සුතවා අරියසාවකො සප්පඤ්ඤො, සීලවිපත්තියා දුට්ඨෙන මග්ගදූසිනා අදුට්ඨං ඉතරං සමණත්තයං, සුද්ධං සමණත්තයමෙවං අපරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි අසුද්ධෙන පච්ඡිමෙන වොහාරමත්තකසමණෙන සමං කරෙය්ය සදිසන්ති ජානෙය්යාති. සුත්තපරියොසානෙ උපාසකස්ස මග්ගො වා ඵලං වා න කථිතං. කඞ්ඛාමත්තමෙව හි තස්ස පහීනන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය චුන්දසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ මෙ සුතන්ති පරාභවසුත්තං. කා උප්පත්ති? මඞ්ගලසුත්තං කිර සුත්වා දෙවානං එතදහොසි – ‘‘භගවතා මඞ්ගලසුත්තෙ සත්තානං වුඩ්ඪිඤ්ච සොත්ථිඤ්ච කථයමානෙන එකංසෙන භවො එව කථිතො, නො පරාභවො. හන්ද දානි යෙන සත්තා පරිහායන්ති විනස්සන්ති, තං නෙසං පරාභවම්පි ¶ පුච්ඡාමා’’ති. අථ මඞ්ගලසුත්තං කථිතදිවසතො දුතියදිවසෙ දසසහස්සචක්කවාළෙසු දෙවතායො පරාභවසුත්තං සොතුකාමා ඉමස්මිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා එකවාලග්ගකොටිඔකාසමත්තෙ දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සට්ඨිපි සත්තතිපි අසීතිපි සුඛුමත්තභාවෙ නිම්මිනිත්වා සබ්බදෙවමාරබ්රහ්මානො සිරියා ච තෙජෙන ච අධිගය්හ විරොචමානං පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නං භගවන්තං පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තතො සක්කෙන දෙවානමින්දෙන ආණත්තො අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො භගවන්තං පරාභවපඤ්හං පුච්ඡි. අථ භගවා පුච්ඡාවසෙන ඉමං සුත්තමභාසි.

තත්ථ ¶ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදි ආයස්මතා ආනන්දෙන වුත්තං. ‘‘පරාභවන්තං පුරිස’’න්තිආදිනා නයෙන එකන්තරිකා ගාථා දෙවපුත්තෙන වුත්තා, ‘‘සුවිජානො භවං හොතී’’තිආදිනා නයෙන එකන්තරිකා එව අවසානගාථා ච භගවතා වුත්තා, තදෙතං සබ්බම්පි සමොධානෙත්වා ‘‘පරාභවසුත්ත’’න්ති වුච්චති. තත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම.

91. පරාභවන්තං පුරිසන්තිආදීසු පන පරාභවන්තන්ති පරිහායන්තං විනස්සන්තං. පුරිසන්ති යංකිඤ්චි සත්තං ජන්තුං. මයං පුච්ඡාම ගොතමාති සෙසදෙවෙහි සද්ධිං අත්තානං නිදස්සෙත්වා ඔකාසං කාරෙන්තො සො දෙවපුත්තො ගොත්තෙන භගවන්තං ආලපති. භවන්තං පුට්ඨුමාගම්මාති මයඤ්හි භවන්තං පුච්ඡිස්සාමාති තතො තතො චක්කවාළා ආගතාති අත්ථො. එතෙන ආදරං දස්සෙති. කිං පරාභවතො මුඛන්ති එවං ආගතානං අම්හාකං බ්රූහි පරාභවතො පුරිසස්ස කිං මුඛං, කිං ද්වාරං, කා යොනි, කිං කාරණං, යෙන මයං පරාභවන්තං පුරිසං ජානෙය්යාමාති අත්ථො. එතෙන ‘‘පරාභවන්තං පුරිස’’න්ති එත්ථ වුත්තස්ස පරාභවතො පුරිසස්ස පරාභවකාරණං පුච්ඡති. පරාභවකාරණෙ හි ඤාතෙ තෙන කාරණසාමඤ්ඤෙන සක්කා යො කොචි පරාභවපුරිසො ජානිතුන්ති ¶ .

92. අථස්ස ¶ භගවා සුට්ඨු පාකටීකරණත්ථං පටිපක්ඛං දස්සෙත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය පරාභවමුඛං දීපෙන්තො ආහ ‘‘සුවිජානො භව’’න්ති. තස්සත්ථො – ය්වායං භවං වඩ්ඪන්තො අපරිහායන්තො පුරිසො, සො සුවිජානො හොති, සුඛෙන අකසිරෙන අකිච්ඡෙන සක්කා විජානිතුං. යොපායං පරාභවතීති පරාභවො, පරිහායති විනස්සති, යස්ස තුම්හෙ පරාභවතො පුරිසස්ස මුඛං මං පුච්ඡථ, සොපි සුවිජානො. කථං? අයඤ්හි ධම්මකාමො භවං හොති දසකුසලකම්මපථධම්මං කාමෙති, පිහෙති, පත්ථෙති, සුණාති, පටිපජ්ජති, සො තං පටිපත්තිං දිස්වා සුත්වා ච ජානිතබ්බතො සුවිජානො හොති. ඉතරොපි ධම්මදෙස්සී පරාභවො, තමෙව ධම්මං දෙස්සති, න කාමෙති, න පිහෙති, න පත්ථෙති, න සුණාති, න පටිපජ්ජති, සො තං විප්පටිපත්තිං දිස්වා සුත්වා ච ජානිතබ්බතො සුවිජානො හොතීති. එවමෙත්ථ භගවා පටිපක්ඛං දස්සෙන්තො අත්ථතො ධම්මකාමතං භවතො මුඛං දස්සෙත්වා ධම්මදෙස්සිතං පරාභවතො මුඛං දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං.

93. අථ ¶ සා දෙවතා භගවතො භාසිතං අභිනන්දමානා ආහ ‘‘ඉති හෙත’’න්ති. තස්සත්ථො – ඉති හි යථා වුත්තො භගවතා, තථෙව එතං විජානාම, ගණ්හාම, ධාරෙම, පඨමො සො පරාභවො සො ධම්මදෙස්සිතාලක්ඛණො පඨමො පරාභවො. යානි මයං පරාභවමුඛානි විජානිතුං ආගතම්හා, තෙසු ඉදං තාව එකං පරාභවමුඛන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ විග්ගහො, පරාභවන්ති එතෙනාති පරාභවො. කෙන ච පරාභවන්ති? යං පරාභවතො මුඛං, කාරණං, තෙන. බ්යඤ්ජනමත්තෙන එව හි එත්ථ නානාකරණං, අත්ථතො පන පරාභවොති වා පරාභවතො මුඛන්ති වා නානාකරණං නත්ථි. එවමෙකං පරාභවතො මුඛං විජානාමාති අභිනන්දිත්වා තතො පරං ඤාතුකාමතායාහ ‘‘දුතියං භගවා බ්රූහි, කිං පරාභවතො මුඛ’’න්ති. ඉතො පරඤ්ච තතියං චතුත්ථන්තිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙනත්ථො වෙදිතබ්බො.

94. බ්යාකරණපක්ඛෙපි ච යස්මා ¶ තෙ තෙ සත්තා තෙහි තෙහි පරාභවමුඛෙහි සමන්නාගතා, න එකොයෙව සබ්බෙහි, න ච සබ්බෙ එකෙනෙව, තස්මා තෙසං තෙසං තානි තානි පරාභවමුඛානි දස්සෙතුං ‘‘අසන්තස්ස පියා හොන්තී’’තිආදිනා නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව දෙසනාය නානාවිධානි පරාභවමුඛානි බ්යාකාසීති වෙදිතබ්බා.

තත්රායං සඞ්ඛෙපතො අත්ථවණ්ණනා – අසන්තො නාම ඡ සත්ථාරො, යෙ වා පනඤ්ඤෙපි අවූපසන්තෙන කායවචීමනොකම්මෙන සමන්නාගතා, තෙ අසන්තො අස්සපියා හොන්ති සුනක්ඛත්තාදීනං අචෙලකකොරඛත්තියාදයො විය. සන්තො නාම බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකා. යෙ වා පනඤ්ඤෙපි වූපසන්තෙන ¶ කායවචීමනොකම්මෙන සමන්නාගතා, තෙ සන්තෙ න කුරුතෙ පියං, අත්තනො පියෙ ඉට්ඨෙ කන්තෙ මනාපෙ න කුරුතෙති අත්ථො. වෙනෙය්යවසෙන හෙත්ථ වචනභෙදො කතොති වෙදිතබ්බො. අථ වා සන්තෙ න කුරුතෙති සන්තෙ න සෙවතීති අත්ථො, යථා ‘‘රාජානං සෙවතී’’ති එතස්මිඤ්හි අත්ථෙ රාජානං පියං කුරුතෙති සද්දවිදූ මන්තෙන්ති. පියන්ති පියමානො, තුස්සමානො, මොදමානොති අත්ථො. අසතං ¶ ධම්මො නාම ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි, දසාකුසලකම්මපථා වා. තං අසතං ධම්මං රොචෙති, පිහෙති, පත්ථෙති, සෙවති. එවමෙතාය ගාථාය අසන්තපියතා, සන්තඅප්පියතා, අසද්ධම්මරොචනඤ්චාති තිවිධං පරාභවතො මුඛං වුත්තං. එතෙන හි සමන්නාගතො පුරිසො පරාභවති පරිහායති, නෙව ඉධ න හුරං වුඩ්ඪිං පාපුණාති, තස්මා ‘‘පරාභවතො මුඛ’’න්ති වුච්චති. විත්ථාරං පනෙත්ථ ‘‘අසෙවනා ච බාලානං, පණ්ඩිතානඤ්ච සෙවනා’’ති ගාථාවණ්ණනායං වක්ඛාම.

96. නිද්දාසීලී නාම යො ගච්ඡන්තොපි, නිසීදන්තොපි, තිට්ඨන්තොපි, සයානොපි නිද්දායතියෙව. සභාසීලී නාම සඞ්ගණිකාරාමතං, භස්සාරාමතමනුයුත්තො. අනුට්ඨාතාති වීරියතෙජවිරහිතො උට්ඨානසීලො න හොති, අඤ්ඤෙහි චොදියමානො ගහට්ඨො වා සමානො ගහට්ඨකම්මං ¶ , පබ්බජිතො වා පබ්බජිතකම්මං ආරභති. අලසොති ජාතිඅලසො, අච්චන්තාභිභූතො ථිනෙන ඨිතට්ඨානෙ ඨිතො එව හොති, නිසින්නට්ඨානෙ නිසින්නො එව හොති, අත්තනො උස්සාහෙන අඤ්ඤං ඉරියාපථං න කප්පෙති. අතීතෙ අරඤ්ඤෙ අග්ගිම්හි උට්ඨිතෙ අපලායනඅලසා චෙත්ථ නිදස්සනං. අයමෙත්ථ උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො, තතො ලාමකපරිච්ඡෙදෙනාපි පන අලසො අලසොත්වෙව වෙදිතබ්බො. ධජොව රථස්ස, ධූමොව අග්ගිනො, කොධො පඤ්ඤාණමස්සාති කොධපඤ්ඤාණො. දොසචරිතො ඛිප්පකොපී අරුකූපමචිත්තො පුග්ගලො එවරූපො හොති. ඉමාය ගාථාය නිද්දාසීලතා, සභාසීලතා, අනුට්ඨානතා, අලසතා, කොධපඤ්ඤාණතාති පඤ්චවිධං පරාභවමුඛං වුත්තං. එතෙන හි සමන්නාගතො නෙව ගහට්ඨො ගහට්ඨවුඩ්ඪිං, න පබ්බජිතො පබ්බජිතවුඩ්ඪිං පාපුණාති, අඤ්ඤදත්ථු පරිහායතියෙව පරාභවතියෙව, තස්මා ‘‘පරාභවතො මුඛ’’න්ති වුච්චති.

98. මාතාති ජනිකා වෙදිතබ්බා. පිතාති ජනකොයෙව. ජිණ්ණකං සරීරසිථිලතාය. ගතයොබ්බනං යොබ්බනාතික්කමෙන ආසීතිකං වා නාවුතිකං වා සයං කම්මානි කාතුමසමත්ථං. පහු සන්තොති සමත්ථො සමානො සුඛං ජීවමානො. න භරතීති න පොසෙති. ඉමාය ගාථාය මාතාපිතූනං අභරණං, අපොසනං, අනුපට්ඨානං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං. එතෙන හි සමන්නාගතො යං තං –

‘‘තාය ¶ ¶ නං පාරිචරියාය, මාතාපිතූසු පණ්ඩිතා;

ඉධෙව නං පසංසන්ති, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදතී’’ති. (ඉතිවු. 106; අ. නි. 4.63) –

මාතාපිතුභරණෙ ආනිසංසං වුත්තං. තං න පාපුණාති, අඤ්ඤදත්ථු ‘‘මාතාපිතරොපි න භරති, කං අඤ්ඤං භරිස්සතී’’ති නින්දඤ්ච වජ්ජනීයතඤ්ච දුග්ගතිඤ්ච පාපුණන්තො පරාභවතියෙව, තස්මා ‘‘පරාභවතො මුඛ’’න්ති වුච්චති.

100. පාපානං බාහිතත්තා බ්රාහ්මණං, සමිතත්තා සමණං. බ්රාහ්මණකුලප්පභවම්පි වා බ්රාහ්මණං, පබ්බජ්ජුපගතං ¶ සමණං, තතො අඤ්ඤං වාපි යංකිඤ්චි යාචනකං. මුසාවාදෙන වඤ්චෙතීති ‘‘වද, භන්තෙ, පච්චයෙනා’’ති පවාරෙත්වා යාචිතො වා පටිජානිත්වා පච්ඡා අප්පදානෙන තස්ස තං ආසං විසංවාදෙති. ඉමාය ගාථාය බ්රාහ්මණාදීනං මුසාවාදෙන වඤ්චනං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං. එතෙන හි සමන්නාගතො ඉධ නින්දං, සම්පරායෙ දුග්ගතිං සුගතියම්පි අධිප්පායවිපත්තිඤ්ච පාපුණාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘දුස්සීලස්ස සීලවිපන්නස්ස පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (දී. නි. 2.149; අ. නි. 5.213; මහාව. 285).

‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො යථාභතං නික්ඛිත්තො එවං නිරයෙ. කතමෙහි චතූහි? මුසාවාදී හොතී’’තිආදි (අ. නි. 4.82).

‘‘ඉධ, සාරිපුත්ත, එකච්චො සමණං වා බ්රාහ්මණං වා උපසඞ්කමිත්වා පවාරෙති, ‘වද, භන්තෙ, පච්චයෙනා’ති, සො යෙන පවාරෙති, තං න දෙති. සො චෙ තතො චුතො ඉත්ථත්තං ආගච්ඡති. සො යං යදෙව වණිජ්ජං පයොජෙති, සාස්ස හොති ඡෙදගාමිනී. ඉධ පන සාරිපුත්ත…පෙ… සො යෙන පවාරෙති, න තං යථාධිප්පායං දෙති. සො චෙ තතො චුතො ¶ ඉත්ථත්තං ආගච්ඡති. සො යං යදෙව වණිජ්ජං පයොජෙති, සාස්ස න හොති යථාධිප්පායා’’ති (අ. නි. 4.79).

එවමිමානි ¶ නින්දාදීනි පාපුණන්තො පරාභවතියෙව, තස්මා ‘‘පරාභවතො මුඛ’’න්ති වුත්තං.

102. පහූතවිත්තොති පහූතජාතරූපරජතමණිරතනො. සහිරඤ්ඤොති සකහාපණො. සභොජනොති අනෙකසූපබ්යඤ්ජනභොජනසම්පන්නො. එකො භුඤ්ජති සාදූනීති සාදූනි භොජනානි අත්තනො පුත්තානම්පි අදත්වා පටිච්ඡන්නොකාසෙ භුඤ්ජතීති එකො භුඤ්ජති සාදූනි. ඉමාය ගාථාය භොජනගිද්ධතාය භොජනමච්ඡරියං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං. එතෙන හි සමන්නාගතො නින්දං වජ්ජනීයං දුග්ගතින්ති එවමාදීනි පාපුණන්තො පරාභවතියෙව, තස්මා ‘‘පරාභවතො මුඛ’’න්ති වුත්තං. වුත්තනයෙනෙව සබ්බං සුත්තානුසාරෙන යොජෙතබ්බං, අතිවිත්ථාරභයෙන පන ඉදානි යොජනානයං අදස්සෙත්වා අත්ථමත්තමෙව භණාම.

104. ජාතිත්ථද්ධො නාම යො ‘‘අහං ජාතිසම්පන්නො’’ති මානං ජනෙත්වා තෙන ථද්ධො වාතපූරිතභස්තා විය උද්ධුමාතො හුත්වා න කස්සචි ¶ ඔනමති. එස නයො ධනගොත්තත්ථද්ධෙසු. සඤ්ඤාතිං අතිමඤ්ඤෙතීති අත්තනො ඤාතිම්පි ජාතියා අතිමඤ්ඤති සක්යා විය විටටූභං. ධනෙනාපි ච ‘‘කපණො අයං දලිද්දො’’ති අතිමඤ්ඤති, සාමීචිමත්තම්පි න කරොති, තස්ස තෙ ඤාතයො පරාභවමෙව ඉච්ඡන්ති. ඉමාය ගාථාය වත්ථුතො චතුබ්බිධං, ලක්ඛණතො එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං.

106. ඉත්ථිධුත්තොති ඉත්ථීසු සාරත්තො, යංකිඤ්චි අත්ථි, තං සබ්බම්පි දත්වා අපරාපරං ඉත්ථිං සඞ්ගණ්හාති. තථා සබ්බම්පි අත්තනො සන්තකං නික්ඛිපිත්වා සුරාපානපයුත්තො සුරාධුත්තො. නිවත්ථසාටකම්පි නික්ඛිපිත්වා ජූතකීළනමනුයුත්තො අක්ඛධුත්තො. එතෙහි තීහි ඨානෙහි යංකිඤ්චිපි ලද්ධං හොති, තස්ස විනාසනතො ලද්ධං ලද්ධං විනාසෙතීති වෙදිතබ්බො. එවංවිධො පරාභවතියෙව, තෙනස්සෙතං ඉමාය ගාථාය තිවිධං පරාභවමුඛං වුත්තං.

108. සෙහි දාරෙහීති අත්තනො දාරෙහි. යො අත්තනො දාරෙහි අසන්තුට්ඨො හුත්වා වෙසියාසු පදුස්සති, තථා පරදාරෙසු, සො ¶ යස්මා වෙසීනං ධනප්පදානෙන පරදාරසෙවනෙන ච රාජදණ්ඩාදීහි පරාභවතියෙව, තෙනස්සෙතං ඉමාය ගාථාය දුවිධං පරාභවමුඛං වුත්තං.

110. අතීතයොබ්බනොති ¶ යොබ්බනමතිච්ච ආසීතිකො වා නාවුතිකො වා හුත්වා ආනෙති පරිග්ගණ්හාති. තිම්බරුත්ථනින්ති තිම්බරුඵලසදිසත්ථනිං තරුණදාරිකං. තස්සා ඉස්සා න සුපතීති ‘‘දහරාය මහල්ලකෙන සද්ධිං රති ච සංවාසො ච අමනාපො, මා හෙව ඛො තරුණං පත්ථෙය්යා’’ති ඉස්සාය තං රක්ඛන්තො න සුපති. සො යස්මා කාමරාගෙන ච ඉස්සාය ච ඩය්හන්තො බහිද්ධා කම්මන්තෙ ච අප්පයොජෙන්තො පරාභවතියෙව, තෙනස්සෙතං ඉමාය ගාථාය ඉමං ඉස්සාය අසුපනං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං.

112. සොණ්ඩින්ති මච්ඡමංසාදීසු ලොලං ගෙධජාතිකං. විකිරණින්ති තෙසං අත්ථාය ධනං පංසුකං විය විකිරිත්වා නාසනසීලං. පුරිසං වාපි තාදිසන්ති පුරිසො වාපි යො එවරූපො හොති, තං යො ඉස්සරියස්මිං ඨපෙති, ලඤ්ඡනමුද්දිකාදීනි දත්වා ඝරාවාසෙ කම්මන්තෙ ¶ වා වණිජ්ජාදිවොහාරෙසු වා තදෙව වාවටං කාරෙති. සො යස්මා තස්ස දොසෙන ධනක්ඛයං පාපුණන්තො පරාභවතියෙව, තෙනස්සෙතං ඉමාය ගාථාය තථාවිධස්ස ඉස්සරියස්මිං ඨපනං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං.

114. අප්පභොගො නාම සන්නිචිතානඤ්ච භොගානං ආයමුඛස්ස ච අභාවතො. මහාතණ්හොති මහතියා භොගතණ්හාය සමන්නාගතො, යං ලද්ධං, තෙන අසන්තුට්ඨො. ඛත්තියෙ ජායතෙ කුලෙති ඛත්තියානං කුලෙ ජායති. සො ච රජ්ජං පත්ථයතීති සො එතාය මහාතණ්හතාය අනුපායෙන උප්පටිපාටියා අත්තනො දායජ්ජභූතං අලබ්භනෙය්යං වා පරසන්තකං රජ්ජං පත්ථෙති, සො එවං පත්ථෙන්තො යස්මා තම්පි අප්පකං භොගං යොධාජීවාදීනං දත්වා රජ්ජං අපාපුණන්තො පරාභවතියෙව, තෙනස්සෙතං ඉමාය ගාථාය රජ්ජපත්ථනං එකංයෙව පරාභවමුඛං වුත්තං.

115. ඉතො ¶ පරං යදි සා දෙවතා ‘‘තෙරසමං භගවා බ්රූහි…පෙ… සතසහස්සිමං භගවා බ්රූහී’’ති පුච්ඡෙය්ය, තම්පි භගවා කථෙය්ය. යස්මා පන සා දෙවතා ‘‘කිං ඉමෙහි පුච්ඡිතෙහි, එකමෙත්ථ වුඩ්ඪිකරං නත්ථී’’ති තානි පරාභවමුඛානි අසුය්යමානා එත්තකම්පි පුච්ඡිත්වා විප්පටිසාරී හුත්වා තුණ්හී අහොසි, තස්මා භගවා තස්සාසයං විදිත්වා දෙසනං නිට්ඨාපෙන්තො ඉමං ගාථං අභාසි ‘‘එතෙ පරාභවෙ ලොකෙ’’ති.

තත්ථ පණ්ඩිතොති පරිවීමංසාය සමන්නාගතො. සමවෙක්ඛියාති පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛිත්වා. අරියොති න මග්ගෙන, න ඵලෙන, අපිච ඛො, පන එතස්මිං පරාභවසඞ්ඛාතෙ අනයෙ න ඉරියතීති අරියො. යෙන දස්සනෙන යාය පඤ්ඤාය පරාභවෙ දිස්වා විවජ්ජෙති, තෙන ¶ සම්පන්නත්තා දස්සනසම්පන්නො. ස ලොකං භජතෙ සිවන්ති සො එවරූපො සිවං ඛෙමමුත්තමමනුපද්දවං දෙවලොකං භජති, අල්ලීයති, උපගච්ඡතීති වුත්තං හොති. දෙසනාපරියොසානෙ පරාභවමුඛානි සුත්වා උප්පන්නසංවෙගානුරූපං යොනිසො පදහිත්වා සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඵලානි පත්තා දෙවතා ගණනං වීතිවත්තා. යථාහ –

‘‘මහාසමයසුත්තෙ ¶ ච, අථො මඞ්ගලසුත්තකෙ;

සමචිත්තෙ රාහුලොවාදෙ, ධම්මචක්කෙ පරාභවෙ.

‘‘දෙවතාසමිතී තත්ථ, අප්පමෙය්යා අසඞ්ඛියා;

ධම්මාභිසමයො චෙත්ථ, ගණනාතො අසඞ්ඛියො’’ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය පරාභවසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ මෙ සුතන්ති අග්ගිකභාරද්වාජසුත්තං, ‘‘වසලසුත්ත’’න්තිපි වුච්චති. කා උප්පත්ති? භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ. කසිභාරද්වාජසුත්තෙ වුත්තනයෙන පච්ඡාභත්තකිච්චාවසානෙ බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ¶ වොලොකෙන්තො අග්ගිකභාරද්වාජං බ්රාහ්මණං සරණසික්ඛාපදානං උපනිස්සයසම්පන්නං දිස්වා ‘‘තත්ථ මයි ගතෙ කථා පවත්තිස්සති, තතො කථාවසානෙ ධම්මදෙසනං සුත්වා එස බ්රාහ්මණො සරණං ගන්ත්වා සික්ඛාපදානි සමාදියිස්සතී’’ති ඤත්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, පවත්තාය කථාය බ්රාහ්මණෙන ධම්මදෙසනං යාචිතො ඉමං සුත්තං අභාසි. තත්ථ ‘‘එවං මෙ සුත’’න්තිආදිං මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං වණ්ණයිස්සාම, ‘‘අථ ඛො භගවා පුබ්බණ්හසමය’’න්තිආදි කසිභාරද්වාජසුත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

තෙන ඛො පන සමයෙන අග්ගිකභාරද්වාජස්සාති යං යං අවුත්තපුබ්බං, තං තදෙව වණ්ණයිස්සාම. සෙය්යථිදං – සො හි බ්රාහ්මණො අග්ගිං ජුහති පරිචරතීති කත්වා අග්ගිකොති නාමෙන පාකටො අහොසි, භාරද්වාජොති ගොත්තෙන. තස්මා වුත්තං ‘‘අග්ගිකභාරද්වාජස්සා’’ති. නිවෙසනෙති ඝරෙ. තස්ස කිර බ්රාහ්මණස්ස නිවෙසනද්වාරෙ අන්තරවීථියං අග්ගිහුතසාලා අහොසි. තතො ‘‘නිවෙසනද්වාරෙ’’ති වත්තබ්බෙ තස්සපි පදෙසස්ස නිවෙසනෙයෙව පරියාපන්නත්තා ‘‘නිවෙසනෙ’’ති වුත්තං. සමීපත්ථෙ වා භුම්මවචනං, නිවෙසනසමීපෙති අත්ථො. අග්ගි පජ්ජලිතො හොතීති අග්ගියාධානෙ ඨිතො අග්ගි කතබ්භුද්ධරණො සමිධාපක්ඛෙපං බීජනවාතඤ්ච ලභිත්වා ¶ ජලිතො උද්ධං සමුග්ගතච්චිසමාකුලො හොති. ආහුති පග්ගහිතාති සසීසං න්හායිත්වා මහතා සක්කාරෙන පායාසසප්පිමධුඵාණිතාදීනි අභිසඞ්ඛතානි හොන්තීති අත්ථො. යඤ්හි කිඤ්චි අග්ගිම්හි ජුහිතබ්බං, තං සබ්බං ‘‘ආහුතී’’ති වුච්චති. සපදානන්ති අනුඝරං. භගවා හි සබ්බජනානුග්ගහත්ථාය ආහාරසන්තුට්ඨියා ච උච්චනීචකුලං අවොක්කම්ම පිණ්ඩාය චරති. තෙන වුත්තං ‘‘සපදානං පිණ්ඩාය චරමානො’’ති.

අථ කිමත්ථං සබ්බාකාරසම්පන්නං සමන්තපාසාදිකං භගවන්තං දිස්වා බ්රාහ්මණස්ස චිත්තං නප්පසීදති? කස්මා ච එවං ඵරුසෙන වචනෙන භගවන්තං සමුදාචරතීති? වුච්චතෙ – අයං කිර ¶ බ්රාහ්මණො ‘‘මඞ්ගලකිච්චෙසු සමණදස්සනං අවමඞ්ගල’’න්ති එවංදිට්ඨිකො, තතො ‘‘මහාබ්රහ්මුනො භුඤ්ජනවෙලාය කාළකණ්ණී මුණ්ඩකසමණකො මම නිවෙසනං උපසඞ්කමතී’’ති මන්ත්වා චිත්තං නප්පසාදෙසි, අඤ්ඤදත්ථු දොසවසංයෙව අගමාසි. අථ කුද්ධො අනත්තමනො අනත්තමනවාචං නිච්ඡාරෙසි ‘‘තත්රෙව මුණ්ඩකා’’තිආදි. තත්රාපි ¶ ච යස්මා ‘‘මුණ්ඩො අසුද්ධො හොතී’’ති බ්රාහ්මණානං දිට්ඨි, තස්මා ‘‘අයං අසුද්ධො, තෙන දෙවබ්රාහ්මණපූජකො න හොතී’’ති ජිගුච්ඡන්තො ‘‘මුණ්ඩකා’’ති ආහ. මුණ්ඩකත්තා වා උච්ඡිට්ඨො එස, න ඉමං පදෙසං අරහති ආගච්ඡිතුන්ති සමණො හුත්වාපි ඊදිසං කායකිලෙසං න වණ්ණෙතීති ච සමණභාවං ජිගුච්ඡන්තො ‘‘සමණකා’’ති ආහ. න කෙවලං දොසවසෙනෙව, වසලෙ වා පබ්බාජෙත්වා තෙහි සද්ධිං එකතො සම්භොගපරිභොගකරණෙන පතිතො අයං වසලතොපි පාපතරොති ජිගුච්ඡන්තො ‘‘වසලකා’’ති ආහ – ‘‘වසලජාතිකානං වා ආහුතිදස්සනමත්තසවනෙන පාපං හොතී’’ති මඤ්ඤමානොපි එවමාහ.

භගවා තථා වුත්තොපි විප්පසන්නෙනෙව මුඛවණ්ණෙන මධුරෙන සරෙන බ්රාහ්මණස්ස උපරි අනුකම්පාසීතලෙන චිත්තෙන අත්තනො සබ්බසත්තෙහි අසාධාරණතාදිභාවං පකාසෙන්තො ආහ ‘‘ජානාසි පන, ත්වං බ්රාහ්මණා’’ති. අථ බ්රාහ්මණො භගවතො ¶ මුඛප්පසාදසූචිතං තාදිභාවං ඤත්වා අනුකම්පාසීතලෙන චිත්තෙන නිච්ඡාරිතං මධුරස්සරං සුත්වා අමතෙනෙව අභිසිත්තහදයො අත්තමනො විප්පසන්නින්ද්රියො නිහතමානො හුත්වා තං ජාතිසභාවං විසඋග්ගිරසදිසං සමුදාචාරවචනං පහාය ‘‘නූන යමහං හීනජච්චං වසලන්ති පච්චෙමි, න සො පරමත්ථතො වසලො, න ච හීනජච්චතා එව වසලකරණො ධම්මො’’ති මඤ්ඤමානො ‘‘න ඛ්වාහං, භො ගොතමා’’ති ආහ. ධම්මතා හෙසා, යං හෙතුසම්පන්නො පච්චයාලාභෙන ඵරුසොපි සමානො ලද්ධමත්තෙ පච්චයෙ මුදුකො හොතීති.

තත්ථ සාධූති අයං සද්දො ආයාචනසම්පටිච්ඡනසම්පහංසනසුන්දරදළ්හීකම්මාදීසු දිස්සති. ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 4.95; අ. නි. 7.83) හි ආයාචනෙ. ‘‘සාධු, භන්තෙති ඛො සො භික්ඛු භගවතො භාසිතං අභිනන්දිත්වා අනුමොදිත්වා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.86) සම්පටිච්ඡනෙ. ‘‘සාධු, සාධු, සාරිපුත්තා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.349) සම්පහංසනෙ.

‘‘සාධු ධම්මරුචී රාජා, සාධු පඤ්ඤාණවා නරො;

සාධු මිත්තානමද්දුබ්භො, පාපස්සාකරණං සුඛ’’න්ති. (ජා. 2.18.101) –

ආදීසු ¶ ¶ සුන්දරෙ. ‘‘තං සුණාථ, සාධුකං මනසි කරොථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.1) දළ්හීකම්මෙ. ඉධ පන ආයාචනෙ.

තෙන හීති තස්සාධිප්පායනිදස්සනං, සචෙ ඤාතුකාමොසීති වුත්තං හොති. කාරණවචනං වා, තස්ස යස්මා ඤාතුකාමොසි, තස්මා, බ්රාහ්මණ, සුණාහි, සාධුකං මනසි කරොහි, තථා තෙ භාසිස්සාමි, යථා ත්වං ජානිස්සසීති එවං පරපදෙහි සද්ධිං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ර ච සුණාහීති සොතින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං, සාධුකං මනසි කරොහීති මනසිකාරෙ දළ්හීකම්මනියොජනෙන මනින්ද්රියවික්ඛෙපවාරණං. පුරිමඤ්චෙත්ථ බ්යඤ්ජනවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං, පච්ඡිමං අත්ථවිපල්ලාසග්ගාහවාරණං ¶ . පුරිමෙන ච ධම්මස්සවනෙ නියොජෙති, පච්ඡිමෙන සුතානං ධම්මානං ධාරණත්ථූපපරික්ඛාදීසු. පුරිමෙන ච ‘‘සබ්යඤ්ජනො අයං ධම්මො, තස්මා සවනීයො’’ති දීපෙති, පච්ඡිමෙන ‘‘සාත්ථො, තස්මා මනසි කාතබ්බො’’ති. සාධුකපදං වා උභයපදෙහි යොජෙත්වා ‘‘යස්මා අයං ධම්මො ධම්මගම්භීරො ච දෙසනාගම්භීරො ච, තස්මා සුණාහි සාධුකං. යස්මා අත්ථගම්භීරො පටිවෙධගම්භීරො ච, තස්මා සාධුකං මනසි කරොහී’’ති එතමත්ථං දීපෙන්තො ආහ – ‘‘සුණාහි සාධුකං මනසි කරොහී’’ති.

තතො ‘‘එවං ගම්භීරෙ කථමහං පතිට්ඨං ලභිස්සාමී’’ති විසීදන්තමිව තං බ්රාහ්මණං සමුස්සාහෙන්තො ආහ – ‘‘භාසිස්සාමී’’ති. තත්ථ ‘‘යථා ත්වං ඤස්සසි, තථා පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි උත්තානෙන නයෙන භාසිස්සාමී’’ති එවමධිප්පායො වෙදිතබ්බො. තතො උස්සාහජාතො හුත්වා ‘‘එවං භො’’ති ඛො අග්ගිකභාරද්වාජො බ්රාහ්මණො භගවතො පච්චස්සොසි, සම්පටිච්ඡි පටිග්ගහෙසීති වුත්තං හොති, යථානුසිට්ඨං වා පටිපජ්ජනෙන අභිමුඛො අස්සොසීති. අථස්ස ‘‘භගවා එතදවොචා’’ති ඉදානි වත්තබ්බං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කොධනො උපනාහී’’ති එවමාදිකං.

116. තත්ථ කොධනොති කුජ්ඣනසීලො. උපනාහීති තස්සෙව කොධස්ස දළ්හීකම්මෙන උපනාහෙන සමන්නාගතො. පරෙසං ගුණෙ මක්ඛෙති පුඤ්ඡතීති මක්ඛී, පාපො ච සො මක්ඛී චාති පාපමක්ඛී. විපන්නදිට්ඨීති විනට්ඨසම්මාදිට්ඨි, විපන්නාය වා විරූපං ගතාය දසවත්ථුකාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සමන්නාගතො. මායාවීති අත්තනි විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය මායාය ¶ සමන්නාගතො. තං ජඤ්ඤා වසලො ඉතීති තං එවරූපං පුග්ගලං එතෙසං හීනධම්මානං වස්සනතො සිඤ්චනතො අන්වාස්සවනතො ‘‘වසලො’’ති ජානෙය්යාති, එතෙහි සබ්බෙහි බ්රාහ්මණමත්ථකෙ ජාතො. අයඤ්හි පරමත්ථතො වසලො එව, අත්තනො ¶ හදයතුට්ඨිමත්තං, න පරන්ති. එවමෙත්ථ භගවා ආදිපදෙනෙව තස්ස බ්රාහ්මණස්ස කොධනිග්ගහං කත්වා ‘‘කොධාදිධම්මො හීනපුග්ගලො’’ති පුග්ගලාධිට්ඨානාය ¶ ච දෙසනාය කොධාදිධම්මෙ දෙසෙන්තො එකෙන තාව පරියායෙන වසලඤ්ච වසලකරණෙ ච ධම්මෙ දෙසෙසි. එවං දෙසෙන්තො ච ‘‘ත්වං අහ’’න්ති පරවම්භනං අත්තුක්කංසනඤ්ච අකත්වා ධම්මෙනෙව සමෙන ඤායෙන තං බ්රාහ්මණං වසලභාවෙ, අත්තානඤ්ච බ්රාහ්මණභාවෙ ඨපෙසි.

117. ඉදානි යායං බ්රාහ්මණානං දිට්ඨි ‘‘කදාචි පාණාතිපාතඅදින්නාදානාදීනි කරොන්තොපි බ්රාහ්මණො එවා’’ති. තං දිට්ඨිං පටිසෙධෙන්තො, යෙ ච සත්තවිහිංසාදීසු අකුසලධම්මෙසු තෙහි තෙහි සමන්නාගතා ආදීනවං අපස්සන්තා තෙ ධම්මෙ උප්පාදෙන්ති, තෙසං ‘‘හීනා එතෙ ධම්මා වසලකරණා’’ති තත්ථ ආදීනවඤ්ච දස්සෙන්තො අපරෙහිපි පරියායෙහි වසලඤ්ච වසලකරණෙ ච ධම්මෙ දෙසෙතුං ‘‘එකජං වා ද්විජං වා’’ති එවමාදිගාථායො අභාසි.

තත්ථ එකජොති ඨපෙත්වා අණ්ඩජං අවසෙසයොනිජො. සො හි එකදා එව ජායති. ද්විජොති අණ්ඩජො. සො හි මාතුකුච්ඡිතො අණ්ඩකොසතො චාති ද්වික්ඛත්තුං ජායති. තං එකජං වා ද්විජං වාපි. යොධ පාණන්ති යො ඉධ සත්තං. විහිංසතීති කායද්වාරිකචෙතනාසමුට්ඨිතෙන වා වචීද්වාරිකචෙතනාසමුට්ඨිතෙන වා පයොගෙන ජීවිතා වොරොපෙති. ‘‘පාණානි හිංසතී’’තිපි පාඨො. තත්ථ එකජං වා ද්විජං වාති එවංපභෙදානි යොධ පාණානි හිංසතීති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. යස්ස පාණෙ දයා නත්ථීති එතෙන මනසා අනුකම්පාය අභාවං ආහ. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. ඉතො පරාසු ච ගාථාසු, යතො එත්තකම්පි අවත්වා ඉතො පරං උත්තානත්ථානි පදානි පරිහරන්තා අවණ්ණිතපදවණ්ණනාමත්තමෙව කරිස්සාම.

118. හන්තීති ¶ හනති විනාසෙති. පරිරුන්ධතීති සෙනාය පරිවාරෙත්වා තිට්ඨති. ගාමානි නිගමානි චාති එත්ථ ච-සද්දෙන නගරානීතිපි වත්තබ්බං. නිග්ගාහකො සමඤ්ඤාතොති ඉමිනා හනනපරිරුන්ධනෙන ගාමනිගමනගරඝාතකොති ලොකෙ විදිතො.

119. ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙති ¶ ගාමොපි නිගමොපි නගරම්පි සබ්බොව ඉධ ගාමො සද්ධිං උපචාරෙන, තං ඨපෙත්වා සෙසං අරඤ්ඤං. තස්මිං ගාමෙ වා යදි වාරඤ්ඤෙ යං පරෙසං මමායිතං, යං පරසත්තානං පරිග්ගහිතමපරිච්චත්තං සත්තො වා සඞ්ඛාරො වා. ථෙය්යා අදින්නමාදෙතීති තෙහි අදින්නං අනනුඤ්ඤාතං ථෙය්යචිත්තෙන ආදියති, යෙන කෙනචි පයොගෙන යෙන කෙනචි අවහාරෙන අත්තනො ගහණං සාධෙති.

120. ඉණමාදායාති අත්තනො සන්තකං කිඤ්චි නික්ඛිපිත්වා නික්ඛෙපග්ගහණෙන වා, කිඤ්චි ¶ අනික්ඛිපිත්වා ‘‘එත්තකෙන කාලෙන එත්තකං වඩ්ඪිං දස්සාමී’’ති වඩ්ඪිග්ගහණෙන වා, ‘‘යං ඉතො උදයං භවිස්සති, තං මය්හං මූලං තවෙව භවිස්සතී’’ති වා ‘‘උදයං උභින්නම්පි සාධාරණ’’න්ති වා එවං තංතංආයොගග්ගහණෙන වා ඉණං ගහෙත්වා. චුජ්ජමානො පලායති න හි තෙ ඉණමත්ථීති තෙන ඉණායිකෙන ‘‘දෙහි මෙ ඉණ’’න්ති චොදියමානො ‘‘න හි තෙ ඉණමත්ථි, මයා ගහිතන්ති කො සක්ඛී’’ති එවං භණනෙන ඝරෙ වසන්තොපි පලායති.

121. කිඤ්චික්ඛකම්යතාති අප්පමත්තකෙපි කිස්මිඤ්චිදෙව ඉච්ඡාය. පන්ථස්මිං වජන්තං ජනන්ති මග්ගෙ ගච්ඡන්තං යංකිඤ්චි ඉත්ථිං වා පුරිසං වා. හන්ත්වා කිඤ්චික්ඛමාදෙතීති මාරෙත්වා කොට්ටෙත්වා තං භණ්ඩකං ගණ්හාති.

122. අත්තහෙතූති අත්තනො ජීවිතකාරණා, තථා පරහෙතු. ධනහෙතූති සකධනස්ස වා පරධනස්ස වා කාරණා. ච-කාරො සබ්බත්ථ විකප්පනත්ථො. සක්ඛිපුට්ඨොති යං ජානාසි, තං වදෙහීති පුච්ඡිතො. මුසා බ්රූතීති ජානන්තො වා ‘‘න ජානාමී’’ති අජානන්තො වා ‘‘ජානාමී’’ති භණති, සාමිකෙ අසාමිකෙ, අසාමිකෙ ච සාමිකෙ කරොති.

123. ඤාතීනන්ති ¶ සම්බන්ධීනං. සඛීනන්ති වයස්සානං දාරෙසූති පරපරිග්ගහිතෙසු. පටිදිස්සතීති පටිකූලෙන දිස්සති, අතිචරන්තො දිස්සතීති අත්ථො. සාහසාති බලක්කාරෙන අනිච්ඡං. සම්පියෙනාති තෙහි තෙසං දාරෙහි පත්ථියමානො සයඤ්ච පත්ථයමානො, උභයසිනෙහවසෙනාපීති වුත්තං හොති.

124. මාතරං පිතරං වාති එවං මෙත්තාය පදට්ඨානභූතම්පි, ජිණ්ණකං ගතයොබ්බනන්ති එවං කරුණාය පදට්ඨානභූතම්පි ¶ . පහු සන්තො න භරතීති අත්ථසම්පන්නො උපකරණසම්පන්නො හුත්වාපි න පොසෙති.

125. සසුන්ති සස්සුං. හන්තීති පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි පහරති. රොසෙතීති කොධමස්ස සඤ්ජනෙති වාචාය ඵරුසවචනෙන.

126. අත්ථන්ති සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකපරමත්ථෙසු යංකිඤ්චි. පුච්ඡිතො සන්තොති පුට්ඨො සමානො. අනත්ථමනුසාසතීති තස්ස අහිතමෙව ආචික්ඛති. පටිච්ඡන්නෙන මන්තෙතීති අත්ථං ආචික්ඛන්තොපි ¶ යථා සො න ජානාති, තථා අපාකටෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි පටිච්ඡන්නෙන වචනෙන මන්තෙති, ආචරියමුට්ඨිං වා කත්වා දීඝරත්තං වසාපෙත්වා සාවසෙසමෙව මන්තෙති.

127. යො කත්වාති එත්ථ මයා පුබ්බභාගෙ පාපිච්ඡතා වුත්තා. යා සා ‘‘ඉධෙකච්චො කායෙන දුච්චරිතං චරිත්වා, වාචාය දුච්චරිතං චරිත්වා, මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා, තස්ස පටිච්ඡාදනහෙතු පාපිකං ඉච්ඡං පණිදහති, මා මං ජඤ්ඤාති ඉච්ඡතී’’ති එවං ආගතා. යථා අඤ්ඤෙ න ජානන්ති, තථා කරණෙන කතානඤ්ච අවිවරණෙන පටිච්ඡන්නා අස්ස කම්මන්තාති පටිච්ඡන්නකම්මන්තො.

128. පරකුලන්ති ඤාතිකුලං වා මිත්තකුලං වා. ආගතන්ති යස්ස තෙන කුලෙ භුත්තං, තං අත්තනො ගෙහමාගතං පානභොජනාදීහි නප්පටිපූජෙති, න වා දෙති, අවභුත්තං වා දෙතීති අධිප්පායො.

129. යො බ්රාහ්මණං වාති පරාභවසුත්තෙ වුත්තනයමෙව.

130. භත්තකාලෙ ¶ උපට්ඨිතෙති භොජනකාලෙ ජාතෙ. උපට්ඨිතන්තිපි පාඨො, භත්තකාලෙ ආගතන්ති අත්ථො. රොසෙති වාචා න ච දෙතීති ‘‘අත්ථකාමො මෙ අයං බලක්කාරෙන මං පුඤ්ඤං කාරාපෙතුං ආගතො’’ති අචින්තෙත්වා අප්පතිරූපෙන ඵරුසවචනෙන රොසෙති, අන්තමසො සම්මුඛභාවමත්තම්පි චස්ස න දෙති, පගෙව භොජනන්ති අධිප්පායො.

131. අසතං යොධ පබ්රූතීති යො ඉධ යථා නිමිත්තානි දිස්සන්ති ‘‘අසුකදිවසෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච තෙ භවිස්සතී’’ති එවං අසජ්ජනානං වචනං පබ්රූති. ‘‘අසන්ත’’න්තිපි පාඨො, අභූතන්ති අත්ථො. පබ්රූතීති භණති ‘‘අමුකස්මිං නාම ගාමෙ මය්හං ඊදිසො ඝරවිභවො, එහි තත්ථ ගච්ඡාම, ඝරණී ¶ මෙ භවිස්සසි, ඉදඤ්චිදඤ්ච තෙ දස්සාමී’’ති පරභරියං පරදාසිං වා වඤ්චෙන්තො ධුත්තො විය. නිජිගීසානොති නිජිගීසමානො මග්ගමානො, තං වඤ්චෙත්වා යංකිඤ්චි ගහෙත්වා පලායිතුකාමොති අධිප්පායො.

132. යො චත්තානන්ති යො ච අත්තානං. සමුක්කංසෙති ජාතිආදීහි සමුක්කංසති උච්චට්ඨානෙ ඨපෙති. පරෙ ච මවජානාතීති තෙහියෙව පරෙ අවජානාති, නීචං කරොති. ම-කාරො පදසන්ධිකරො ¶ . නිහීනොති ගුණවුඩ්ඪිතො පරිහීනො, අධමභාවං වා ගතො. සෙන මානෙනාති තෙන උක්කංසනාවජානනසඞ්ඛාතෙන අත්තනො මානෙන.

133. රොසකොති කායවාචාහි පරෙසං රොසජනකො. කදරියොති ථද්ධමච්ඡරී, යො පරෙ පරෙසං දෙන්තෙ අඤ්ඤං වා පුඤ්ඤං කරොන්තෙ වාරෙති, තස්සෙතං අධිවචනං. පාපිච්ඡොති අසන්තගුණසම්භාවනිච්ඡාය සමන්නාගතො. මච්ඡරීති ආවාසාදිමච්ඡරියයුත්තො. සඨොති අසන්තගුණප්පකාසනලක්ඛණෙන සාඨෙය්යෙන සමන්නාගතො, අසම්මාභාසී වා අකාතුකාමොපි ‘‘කරොමී’’තිආදිවචනෙන. නාස්ස පාපජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී, නාස්ස උත්තාසනතො උබ්බෙගලක්ඛණං ඔත්තප්පන්ති අහිරිකො අනොත්තප්පී.

134. බුද්ධන්ති සම්මාසම්බුද්ධං. පරිභාසතීති ‘‘අසබ්බඤ්ඤූ’’තිආදීහි අපවදති, සාවකඤ්ච ‘‘දුප්පටිපන්නො’’තිආදීහි. පරිබ්බාජං ගහට්ඨං වාති සාවකවිසෙසනමෙවෙතං ¶ පබ්බජිතං වා තස්ස සාවකං, ගහට්ඨං වා පච්චයදායකන්ති අත්ථො. බාහිරකං වා පරිබ්බාජකං යංකිඤ්චි ගහට්ඨං වා අභූතෙන දොසෙන පරිභාසතීති එවම්පෙත්ථ අත්ථං ඉච්ඡන්ති පොරාණා.

135. අනරහං සන්තොති අඛීණාසවො සමානො. අරහං පටිජානාතීති ‘‘අහං අරහා’’ති පටිජානාති, යථා නං ‘‘අරහා අය’’න්ති ජානන්ති, තථා වාචං නිච්ඡාරෙති, කායෙන පරක්කමති, චිත්තෙන ඉච්ඡති අධිවාසෙති. චොරොති ථෙනො. සබ්රහ්මකෙ ලොකෙති උක්කට්ඨවසෙන ආහ – සබ්බලොකෙති වුත්තං හොති ¶ . ලොකෙ හි සන්ධිච්ඡෙදනනිල්ලොපහරණඑකාගාරිකකරණපරිපන්ථතිට්ඨනාදීහි පරෙසං ධනං විලුම්පන්තා චොරාති වුච්චන්ති. සාසනෙ පන පරිසසම්පත්තිආදීහි පච්චයාදීනි විලුම්පන්තා. යථාහ –

‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, මහාචොරා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං. කතමෙ පඤ්ච? ඉධ, භික්ඛවෙ, එකච්චස්ස මහාචොරස්ස එවං හොති ‘කුදාස්සු නාමාහං සතෙන වා සහස්සෙන වා පරිවුතො ගාමනිගමරාජධානීසු ආහිණ්ඩිස්සාමි හනන්තො, ඝාතෙන්තො, ඡින්දන්තො, ඡෙදාපෙන්තො, පචන්තො පාචෙන්තොති, සො අපරෙන සමයෙන සතෙන වා සහස්සෙන වා පරිවුතො ගාමනිගමරාජධානීසු ආහිණ්ඩති හනන්තො…පෙ… පාචෙන්තො. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චස්ස පාපභික්ඛුනො එවං හොති ‘කුදාස්සු නාමාහං සතෙන වා…පෙ… රාජධානීසු චාරිකං චරිස්සාමි සක්කතො, ගරුකතො, මානිතො, පූජිතො, අපචිතො, ගහට්ඨානඤ්චෙව පබ්බජිතානඤ්ච ලාභී චීවර…පෙ… පරික්ඛාරාන’න්ති. සො අපරෙන ¶ සමයෙන සතෙන වා සහස්සෙන වා පරිවුතො ගාමනිගමරාජධානීසු චාරිකං චරති සක්කතො…පෙ… පරික්ඛාරානං. අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො මහාචොරො සන්තො සංවිජ්ජමානො ලොකස්මිං.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු තථාගතප්පවෙදිතං ධම්මවිනයං පරියාපුණිත්වා අත්තනො දහති, අයං, භික්ඛවෙ, දුතියො…පෙ… ලොකස්මිං.

‘‘පුන ¶ චපරං, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො පාපභික්ඛු සුද්ධං බ්රහ්මචාරිං පරිසුද්ධං බ්රහ්මචරියං චරන්තං අමූලකෙන අබ්රහ්මචරියෙන අනුද්ධංසෙති. අයං, භික්ඛවෙ, තතියො…පෙ… ලොකස්මිං.

‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො, පාපභික්ඛු යානි තානි සඞ්ඝස්ස ගරුභණ්ඩානි ගරුපරික්ඛාරානි, සෙය්යථිදං – ආරාමො, ආරාමවත්ථු, විහාරො, විහාරවත්ථු, මඤ්චො, පීඨං, භිසි, බිම්බොහනං, ලොහකුම්භී, ලොහභාණකං, ලොහවාරකො, ලොහකටාහං, වාසි, ඵරසු, කුඨාරී, කුදාලො, නිඛාදනං, වල්ලි, වෙළු, මුඤ්ජං, පබ්බජං, තිණං, මත්තිකා, දාරුභණ්ඩං, මත්තිකාභණ්ඩං, තෙහි ගිහිං සඞ්ගණ්හාති උපලාපෙති. අයං, භික්ඛවෙ, චතුත්ථො…පෙ… ලොකස්මිං.

‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අයං අග්ගො මහාචොරො, යො අසන්තං අභූතං උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපතී’’ති (පාරා. 195).

තත්ථ ලොකියචොරා ලොකියමෙව ධනධඤ්ඤාදිං ථෙනෙන්ති. සාසනෙ වුත්තචොරෙසු පඨමො තථාරූපමෙව චීවරාදිපච්චයමත්තං, දුතියො පරියත්තිධම්මං, තතියො පරස්ස බ්රහ්මචරියං, චතුත්ථො සඞ්ඝිකගරුභණ්ඩං, පඤ්චමො ඣානසමාධිසමාපත්තිමග්ගඵලප්පභෙදං ලොකියලොකුත්තරගුණධනං, ලොකියඤ්ච චීවරාදිපච්චයජාතං. යථාහ – ‘‘ථෙය්යාය වො, භික්ඛවෙ, රට්ඨපිණ්ඩො භුත්තො’’ති. තත්ථ ය්වායං පඤ්චමො මහාචොරො, තං සන්ධායාහ භගවා ‘‘චොරො සබ්රහ්මකෙ ලොකෙ’’ති. සො හි ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය අයං අග්ගො මහාචොරො, යො අසන්තං අභූතං උත්තරිමනුස්සධම්මං උල්ලපතී’’ති (පාරා. 195) එවං ලොකියලොකුත්තරධනථෙනනතො අග්ගො මහාචොරොති වුත්තො, තස්මා තං ඉධාපි ‘‘සබ්රහ්මකෙ ලොකෙ’’ති ඉමිනා උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන පකාසෙසි.

එසො ඛො වසලාධමොති. එත්ථ ඛොති අවධාරණත්ථො, තෙන එසො එව වසලාධමො. වසලානං ¶ හීනො සබ්බපච්ඡිමකොති අවධාරෙති. කස්මා? විසිට්ඨවත්ථුම්හි ථෙය්යධම්මවස්සනතො, යාව තං පටිඤ්ඤං න විස්සජ්ජෙති, තාව අවිගතවසලකරණධම්මතො චාති.

එතෙ ¶ ඛො වසලාති. ඉදානි යෙ තෙ පඨමගාථාය ආසයවිපත්තිවසෙන ¶ කොධනාදයො පඤ්ච, පාපමක්ඛිං වා ද්විධා කත්වා ඡ, දුතියගාථාය පයොගවිපත්තිවසෙන පාණහිංසකො එකො, තතියාය පයොගවිපත්තිවසෙනෙව ගාමනිගමනිග්ගාහකො එකො, චතුත්ථාය ථෙය්යාවහාරවසෙන එකො, පඤ්චමාය ඉණවඤ්චනවසෙන එකො, ඡට්ඨාය පසය්හාවහාරවසෙන පන්ථදූසකො එකො, සත්තමාය කූටසක්ඛිවසෙන එකො, අට්ඨමාය මිත්තදුබ්භිවසෙන එකො, නවමාය අකතඤ්ඤුවසෙන එකො, දසමාය කතනාසනවිහෙසනවසෙන එකො, එකාදසමාය හදයවඤ්චනවසෙන එකො, ද්වාදසමාය පටිච්ඡන්නකම්මන්තවසෙන ද්වෙ, තෙරසමාය අකතඤ්ඤුවසෙන එකො, චුද්දසමාය වඤ්චනවසෙන එකො, පන්නරසමාය විහෙසනවසෙන එකො, සොළසමාය වඤ්චනවසෙන එකො, සත්තරසමාය අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන ද්වෙ, අට්ඨාරසමාය පයොගාසයවිපත්තිවසෙන රොසකාදයො සත්ත, එකූනවීසතිමාය පරිභාසනවසෙන ද්වෙ, වීසතිමාය අග්ගමහාචොරවසෙන එකොති එවං තෙත්තිංස චතුත්තිංස වා වසලා වුත්තා. තෙ නිද්දිසන්තො ආහ ‘‘එතෙ ඛො වසලා වුත්තා, මයා යෙ තෙ පකාසිතා’’ති. තස්සත්ථො – යෙ තෙ මයා පුබ්බෙ ‘‘ජානාසි පන ත්වං, බ්රාහ්මණ, වසල’’න්ති එවං සඞ්ඛෙපතො වසලා වුත්තා, තෙ විත්ථාරතො එතෙ ඛො පකාසිතාති. අථ වා යෙ තෙ මයා පුග්ගලවසෙන වුත්තා, තෙ ධම්මවසෙනාපි එතෙ ඛො පකාසිතා. අථ වා එතෙ ඛො වසලා වුත්තා අරියෙහි කම්මවසෙන, න ජාතිවසෙන, මයා යෙ තෙ පකාසිතා ‘‘කොධනො උපනාහී’’තිආදිනා නයෙන.

136. එවං භගවා වසලං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා බ්රාහ්මණො සකාය දිට්ඨියා අතීව අභිනිවිට්ඨො හොති, තස්මා තං දිට්ඨිං පටිසෙධෙන්තො ආහ ‘‘න ජච්චා වසලො හොතී’’ති. තස්සත්ථො – පරමත්ථතො හි න ජච්චා වසලො හොති, න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො, අපිච ඛො කම්මුනා වසලො හොති, කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො, අපරිසුද්ධකම්මවස්සනතො වසලො හොති, පරිසුද්ධෙන කම්මුනා අපරිසුද්ධවාහනතො බ්රාහ්මණො හොති. යස්මා වා තුම්හෙ හීනං වසලං උක්කට්ඨං ¶ බ්රාහ්මණං ¶ මඤ්ඤිත්ථ, තස්මා හීනෙන කම්මුනා වසලො හොති, උක්කට්ඨෙන කම්මුනා බ්රාහ්මණො හොතීති එවම්පි අත්ථං ඤාපෙන්තො එවමාහ.

137-139. ඉදානි තමෙවත්ථං නිදස්සනෙන සාධෙතුං ‘‘තදමිනාපි ජානාථා’’තිආදිකා තිස්සො ගාථායො ආහ. තාසු ද්වෙ චතුප්පාදා, එකා ඡප්පාදා, තාසං අත්ථො – යං මයා වුත්තං ‘‘න ජච්චා වසලො හොතී’’තිආදි, තදමිනාපි ජානාථ, යථා මෙදං නිදස්සනං, තං ඉමිනාපි පකාරෙන ¶ ජානාථ, යෙන මෙ පකාරෙන යෙන සාමඤ්ඤෙන ඉදං නිදස්සනන්ති වුත්තං හොති. කතමං නිදස්සනන්ති චෙ? චණ්ඩාලපුත්තො සොපාකො…පෙ… බ්රහ්මලොකූපපත්තියාති.

චණ්ඩාලස්ස පුත්තො චණ්ඩාලපුත්තො. අත්තනො ඛාදනත්ථාය මතෙ සුනඛෙ ලභිත්වා පචතීති සොපාකො. මාතඞ්ගොති එවංනාමො විස්සුතොති එවං හීනාය ජාතියා ච ජීවිකාය ච නාමෙන ච පාකටො.

සොති පුරිමපදෙන සම්බන්ධිත්වා සො මාතඞ්ගො යසං පරමං පත්තො, අබ්භුතං උත්තමං අතිවිසිට්ඨං යසං කිත්තිං පසංසං පත්තො. යං සුදුල්ලභන්ති යං උළාරකුලූපපන්නෙනාපි දුල්ලභං, හීනකුලූපපන්නෙන සුදුල්ලභං. එවං යසප්පත්තස්ස ච ආගච්ඡුං තස්සුපට්ඨානං, ඛත්තියා බ්රාහ්මණා බහූ, තස්ස මාතඞ්ගස්ස පාරිචරියත්ථං ඛත්තියා ච බ්රාහ්මණා ච අඤ්ඤෙ ච බහූ වෙස්සසුද්දාදයො ජම්බුදීපමනුස්සා යෙභුය්යෙන උපට්ඨානං ආගමිංසූති අත්ථො.

එවං උපට්ඨානසම්පන්නො සො මාතඞ්ගො විගතකිලෙසරජත්තා විරජං, මහන්තෙහි බුද්ධාදීහි පටිපන්නත්තා මහාපථං, බ්රහ්මලොකසඞ්ඛාතං දෙවලොකං යාපෙතුං සමත්ථත්තා දෙවලොකයානසඤ්ඤිතං අට්ඨසමාපත්තියානං අභිරුය්හ, තාය පටිපත්තියා කාමරාගං විරාජෙත්වා, කායස්ස භෙදා බ්රහ්මලොකූපගො අහු, සා තථා හීනාපි න නං ජාති නිවාරෙසි බ්රහ්මලොකූපපත්තියා, බ්රහ්මලොකූපපත්තිතොති වුත්තං හොති.

අයං පනත්ථො එවං වෙදිතබ්බො – අතීතෙ කිර මහාපුරිසො තෙන තෙනුපායෙන සත්තහිතං කරොන්තො සොපාකජීවිකෙ චණ්ඩාලකුලෙ උප්පජ්ජි. සො නාමෙන මාතඞ්ගො ¶ , රූපෙන දුද්දසිකො හුත්වා බහිනගරෙ චම්මකුටිකාය වසති, අන්තොනගරෙ භික්ඛං චරිත්වා ජීවිකං කප්පෙති. අථෙකදිවසං ¶ තස්මිං නගරෙ සුරානක්ඛත්තෙ ඝොසිතෙ ධුත්තා යථාසකෙන පරිවාරෙන කීළන්ති. අඤ්ඤතරාපි බ්රාහ්මණමහාසාලධීතා පන්නරසසොළසවස්සුද්දෙසිකා දෙවකඤ්ඤා විය රූපෙන දස්සනීයා පාසාදිකා ‘‘අත්තනො කුලවංසානුරූපං කීළිස්සාමී’’ති පහූතං ඛජ්ජභොජ්ජාදිකීළනසම්භාරං සකටෙසු ආරොපෙත්වා සබ්බසෙතවළවයුත්තං යානමාරුය්හ මහාපරිවාරෙන උය්යානභූමිං ගච්ඡති දිට්ඨමඞ්ගලිකාති නාමෙන. සා කිර ‘‘දුස්සණ්ඨිතං රූපං අවමඞ්ගල’’න්ති දට්ඨුං න ඉච්ඡති, තෙනස්සා දිට්ඨමඞ්ගලිකාත්වෙව සඞ්ඛා උදපාදි.

තදා සො මාතඞ්ගො කාලස්සෙව වුට්ඨාය පටපිලොතිකං නිවාසෙත්වා, කංසතාළං හත්ථෙ බන්ධිත්වා, භාජනහත්ථො ¶ නගරං පවිසති, මනුස්සෙ දිස්වා දූරතො එව කංසතාළං ආකොටෙන්තො. අථ දිට්ඨමඞ්ගලිකා ‘‘උස්සරථ, උස්සරථා’’ති පුරතො පුරතො හීනජනං අපනෙන්තෙහි පුරිසෙහි නීයමානා නගරද්වාරමජ්ඣෙ මාතඞ්ගං දිස්වා ‘‘කො එසො’’ති ආහ. අහං මාතඞ්ගචණ්ඩාලොති. සා ‘‘ඊදිසං දිස්වා ගතානං කුතො වුඩ්ඪී’’ති යානං නිවත්තාපෙසි. මනුස්සා ‘‘යං මයං උය්යානං ගන්ත්වා ඛජ්ජභොජ්ජාදිං ලභෙය්යාම, තස්ස නො මාතඞ්ගෙන අන්තරායො කතො’’ති කුපිතා ‘‘ගණ්හථ චණ්ඩාල’’න්ති ලෙඩ්ඩූහි පහරිත්වා ‘‘මතො’’ති පාදෙ ගහෙත්වා එකමන්තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා කචවරෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අගමංසු. සො සතිං පටිලභිත්වා උට්ඨාය මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘කිං, අය්යා, ද්වාරං නාම සබ්බසාධාරණං, උදාහු බ්රාහ්මණානංයෙව කත’’න්ති? මනුස්සා ආහංසු – ‘‘සබ්බෙසං සාධාරණ’’න්ති. ‘‘එවං සබ්බසාධාරණද්වාරෙන පවිසිත්වා භික්ඛාහාරෙන යාපෙන්තං මං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය මනුස්සා ඉමං අනයබ්යසනං පාපෙසු’’න්ති රථිකාය රථිකං ආහිණ්ඩන්තො මනුස්සානං ආරොචෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස ඝරද්වාරෙ නිපජ්ජි – ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකං අලද්ධා න වුට්ඨහිස්සාමී’’ති.

බ්රාහ්මණො ‘‘ඝරද්වාරෙ මාතඞ්ගො නිපන්නො’’ති සුත්වා ‘‘තස්ස කාකණිකං දෙථ, තෙලෙන අඞ්ගං මක්ඛෙත්වා ගච්ඡතූ’’ති ආහ. සො තං න ඉච්ඡති, ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකං ¶ අලද්ධා න වුට්ඨහිස්සාමි’’ච්චෙව ආහ. තතො බ්රාහ්මණො ‘‘ද්වෙ කාකණිකායො දෙථ, කාකණිකාය පූවං ඛාදතු, කාකණිකාය ¶ තෙලෙන අඞ්ගං මක්ඛෙත්වා ගච්ඡතූ’’ති ආහ. සො තං න ඉච්ඡති, තථෙව වදති. බ්රාහ්මණො සුත්වා ‘‘මාසකං දෙථ, පාදං, උපඩ්ඪකහාපණං, කහාපණං ද්වෙ තීණී’’ති යාව සතං ආණාපෙසි. සො න ඉච්ඡති, තථෙව වදති. එවං යාචන්තානංයෙව සූරියො අත්ථඞ්ගතො. අථ බ්රාහ්මණී පාසාදා ඔරුය්හ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා යාචි – ‘‘තාත මාතඞ්ග, දිට්ඨමඞ්ගලිකාය අපරාධං ඛම, සහස්සං ගණ්හාහි, ද්වෙ තීණී’’ති යාව ‘‘සතසහස්සං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සො තුණ්හීභූතො නිපජ්ජියෙව.

එවං චතූහපඤ්චාහෙ වීතිවත්තෙ බහුම්පි පණ්ණාකාරං දත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකං අලභන්තා ඛත්තියකුමාරාදයො මාතඞ්ගස්ස උපකණ්ණකෙ ආරොචාපෙසුං – ‘‘පුරිසා නාම අනෙකානිපි සංවච්ඡරානි වීරියං කත්වා ඉච්ඡිතත්ථං පාපුණන්ති, මා ඛො ත්වං නිබ්බිජ්ජි, අද්ධා ද්වීහතීහච්චයෙන දිට්ඨමඞ්ගලිකං ලච්ඡසී’’ති. සො තුණ්හීභූතො නිපජ්ජියෙව. අථ සත්තමෙ දිවසෙ සමන්තා පටිවිස්සකා උට්ඨහිත්වා ‘‘තුම්හෙ මාතඞ්ගං වා උට්ඨාපෙථ, දාරිකං වා දෙථ, මා අම්හෙ සබ්බෙ නාසයිත්ථා’’ති ආහංසු. තෙසං කිර අයං දිට්ඨි ‘‘යස්ස ඝරද්වාරෙ එවං නිපන්නො චණ්ඩාලො මරති, තස්ස ඝරෙන සහ සමන්තා සත්තසත්තඝරවාසිනො චණ්ඩාලා හොන්තී’’ති. තතො දිට්ඨමඞ්ගලිකං නීලපටපිලොතිකං නිවාසාපෙත්වා උළුඞ්කකළොපිකාදීනි දත්වා පරිදෙවමානං තස්ස සන්තිකං ¶ නෙත්වා ‘‘ගණ්හ දාරිකං, උට්ඨාය ගච්ඡාහී’’ති අදංසු. සා පස්සෙ ඨත්වා ‘‘උට්ඨාහී’’ති ආහ, සො ‘‘හත්ථෙන මං ගහෙත්වා උට්ඨාපෙහී’’ති ආහ. සා නං උට්ඨාපෙසි. සො නිසීදිත්වා ආහ – ‘‘මයං අන්තොනගරෙ වසිතුං න ලභාම, එහි මං බහිනගරෙ චම්මකුටිං නෙහී’’ති. සා නං හත්ථෙ ගහෙත්වා තත්ථ නෙසි. ‘‘පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා’’ති ජාතකභාණකා. නෙත්වා ¶ චස්ස සරීරං තෙලෙන මක්ඛෙත්වා, උණ්හොදකෙන න්හාපෙත්වා, යාගුං පචිත්වා අදාසි. සො ‘‘බ්රාහ්මණකඤ්ඤා අයං මා විනස්සී’’ති ජාතිසම්භෙදං අකත්වාව අඩ්ඪමාසමත්තං බලං ගහෙත්වා ‘‘අහං වනං ගච්ඡාමි, ‘අතිචිරායතී’ති මා ත්වං උක්කණ්ඨී’’ති වත්වා ඝරමානුසකානි ච ‘‘ඉමං මා පමජ්ජිත්ථා’’ති ආණාපෙත්වා ඝරා නික්ඛම්ම තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා, කසිණපරිකම්මං කත්වා, කතිපාහෙනෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘ඉදානාහං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය ¶ මනාපො භවිස්සාමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා නගරද්වාරෙ ඔරොහිත්වා දිට්ඨමඞ්ගලිකාය සන්තිකං පෙසෙසි.

සා සුත්වා ‘‘කොචි මඤ්ඤෙ මම ඤාතකො පබ්බජිතො මං දුක්ඛිතං ඤත්වා දට්ඨුං ආගතො භවිස්සතී’’ති චින්තයමානා ගන්ත්වා, තං ඤත්වා, පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘කිස්ස මං අනාථං තුම්හෙ අකත්ථා’’ති ආහ. මහාපුරිසො ‘‘මා ත්වං දිට්ඨමඞ්ගලිකෙ දුක්ඛිනී අහොසි, සකලජම්බුදීපවාසීහි තෙ සක්කාරං කාරෙස්සාමී’’ති වත්වා එතදවොච – ‘‘ගච්ඡ ත්වං ඝොසනං කරොහි – ‘මහාබ්රහ්මා මම සාමිකො න මාතඞ්ගො, සො චන්දවිමානං භින්දිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ මම සන්තිකං ආගමිස්සතී’’’ති. සා ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, බ්රාහ්මණමහාසාලධීතා හුත්වා අත්තනො පාපකම්මෙන ඉමං චණ්ඩාලභාවං පත්තා, න සක්කොමි එවං වත්තු’’න්ති. මහාපුරිසො ‘‘න ත්වං මාතඞ්ගස්ස ආනුභාවං ජානාසී’’ති වත්වා යථා සා සද්දහති, තථා අනෙකානි පාටිහාරියානි දස්සෙත්වා තථෙව තං ආණාපෙත්වා අත්තනො වසතිං අගමාසි. සා තථා අකාසි.

මනුස්සා උජ්ඣායන්ති හසන්ති – ‘‘කථඤ්හි නාමායං අත්තනො පාපකම්මෙන චණ්ඩාලභාවං පත්වා පුන තං මහාබ්රහ්මානං කරිස්සතී’’ති. සා අධිමානා එව හුත්වා දිවසෙ දිවසෙ ඝොසන්තී නගරං ආහිණ්ඩති ‘‘ඉතො ඡට්ඨෙ දිවසෙ, පඤ්චමෙ, චතුත්ථෙ, තතියෙ, සුවෙ, අජ්ජ ආගමිස්සතී’’ති. මනුස්සා ¶ තස්සා විස්සත්ථවාචං සුත්වා ‘‘කදාචි එවම්පි සියා’’ති අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙසු මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා, සාණිපාකාරං සජ්ජෙත්වා, වයප්පත්තා දාරිකායො අලඞ්කරිත්වා ‘‘මහාබ්රහ්මනි ආගතෙ කඤ්ඤාදානං දස්සාමා’’ති ආකාසං උල්ලොකෙන්තා නිසීදිංසු. අථ මහාපුරිසො පුණ්ණමදිවසෙ ගගනතලං උපාරූළ්හෙ චන්දෙ චන්දවිමානං ඵාලෙත්වා පස්සතො මහාජනස්ස මහාබ්රහ්මරූපෙන නිග්ගච්ඡි. මහාජනො ‘‘ද්වෙ චන්දා ජාතා’’ති අතිමඤ්ඤි. තතො අනුක්කමෙන ආගතං දිස්වා ‘‘සච්චං දිට්ඨමඞ්ගලිකා ආහ, මහාබ්රහ්මාව අයං දිට්ඨමඞ්ගලිකං දමෙතුං ¶ පුබ්බෙ මාතඞ්ගවෙසෙනාගච්ඡී’’ති නිට්ඨං අගමාසි. එවං සො මහාජනෙන දිස්සමානො දිට්ඨමඞ්ගලිකාය වසනට්ඨානෙ එව ඔතරි. සා ච තදා උතුනී අහොසි. සො තස්සා නාභිං අඞ්ගුට්ඨකෙන පරාමසි. තෙන ඵස්සෙන ගබ්භො පතිට්ඨාසි. තතො නං ‘‘ගබ්භො තෙ සණ්ඨිතො ¶ , පුත්තම්හි ජාතෙ තං නිස්සාය ජීවාහී’’ති වත්වා පස්සතො මහාජනස්ස පුන චන්දවිමානං පාවිසි.

බ්රාහ්මණා ‘‘දිට්ඨමඞ්ගලිකා මහාබ්රහ්මුනො පජාපති අම්හාකං මාතා ජාතා’’ති වත්වා තතො තතො ආගච්ඡන්ති. තං සක්කාරං කාතුකාමානං මනුස්සානං සම්පීළනෙන නගරද්වාරානි අනොකාසානි අහෙසුං. තෙ දිට්ඨමඞ්ගලිකං හිරඤ්ඤරාසිම්හි ඨපෙත්වා, න්හාපෙත්වා, මණ්ඩෙත්වා, රථං ආරොපෙත්වා, මහාසක්කාරෙන නගරං පදක්ඛිණං කාරාපෙත්වා, නගරමජ්ඣෙ මණ්ඩපං කාරාපෙත්වා, තත්ර නං ‘‘මහාබ්රහ්මුනො පජාපතී’’ති දිට්ඨට්ඨානෙ ඨපෙත්වා වසාපෙන්ති ‘‘යාවස්සා පතිරූපං වසනොකාසං කරොම, තාව ඉධෙව වසතූ’’ති. සා මණ්ඩපෙ එව පුත්තං විජායි. තං විසුද්ධදිවසෙ සද්ධිං පුත්තෙන සසීසං න්හාපෙත්වා මණ්ඩපෙ ජාතොති දාරකස්ස ‘‘මණ්ඩබ්යකුමාරො’’ති නාමං අකංසු. තතො පභුති ච නං බ්රාහ්මණා ‘‘මහාබ්රහ්මුනො පුත්තො’’ති පරිවාරෙත්වා චරන්ති. තතො අනෙකසතසහස්සප්පකාරා පණ්ණාකාරා ආගච්ඡන්ති, තෙ බ්රාහ්මණා කුමාරස්සාරක්ඛං ¶ ඨපෙසුං, ආගතා ලහුං කුමාරං දට්ඨුං න ලභන්ති.

කුමාරො අනුපුබ්බෙන වුඩ්ඪිමන්වාය දානං දාතුං ආරද්ධො. සො සාලාය සම්පත්තානං කපණද්ධිකානං අදත්වා බ්රාහ්මණානංයෙව දෙති. මහාපුරිසො ‘‘කිං මම පුත්තො දානං දෙතී’’ති ආවජ්ජෙත්වා බ්රාහ්මණානංයෙව දානං දෙන්තං දිස්වා ‘‘යථා සබ්බෙසං දස්සති, තථා කරිස්සාමී’’ති චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ආකාසෙන ආගම්ම පුත්තස්ස ඝරද්වාරෙ අට්ඨාසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘කුතො අයං එවං විරූපවෙසො වසලො ආගතො’’ති කුද්ධො ඉමං ගාථමාහ –

‘‘කුතො නු ආගච්ඡසි දුම්මවාසී, ඔතල්ලකො පංසුපිසාචකොව;

සඞ්කාරචොළං පටිමුඤ්ච කණ්ඨෙ, කො රෙ තුවං හොසි අදක්ඛිණෙය්යො’’ති.

බ්රාහ්මණා ‘‘ගණ්හථ ගණ්හථා’’ති තං ගහෙත්වා ආකොටෙත්වා අනයබ්යසනං පාපෙසුං. සො ආකාසෙන ගන්ත්වා බහිනගරෙ පච්චට්ඨාසි ¶ . දෙවතා කුපිතා කුමාරං ගලෙ ගහෙත්වා උද්ධංපාදං අධොසිරං ඨපෙසුං. සො අක්ඛීහි නිග්ගතෙහි මුඛෙන ඛෙළං පග්ඝරන්තෙන ඝරුඝරුපස්සාසී දුක්ඛං වෙදයති. දිට්ඨමඞ්ගලිකා සුත්වා ‘‘කොචි ආගතො අත්ථී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ආම, පබ්බජිතො ආගච්ඡී’’ති. ‘‘කුහිං ගතො’’ති? ‘‘එවං ගතො’’ති. සා තත්ථ ගන්ත්වා ‘‘ඛමථ, භන්තෙ, අත්තනො ¶ දාසස්සා’’ති යාචන්තී තස්ස පාදමූලෙ භූමියා නිපජ්ජි. තෙන ච සමයෙන මහාපුරිසො පිණ්ඩාය චරිත්වා, යාගුං ලභිත්වා, තං පිවන්තො තත්ථ නිසින්නො හොති, සො අවසිට්ඨං ථොකං යාගුං දිට්ඨමඞ්ගලිකාය අදාසි. ‘‘ගච්ඡ ඉමං යාගුං උදකකුම්භියා ආලොලෙත්වා යෙසං භූතවිකාරො අත්ථි, තෙසං අක්ඛිමුඛකණ්ණනාසාබිලෙසු ආසිඤ්ච, සරීරඤ්ච පරිප්ඵොසෙහි, එවං නිබ්බිකාරා භවිස්සන්තී’’ති. සා තථා අකාසි. තතො ¶ කුමාරෙ පකතිසරීරෙ ජාතෙ ‘‘එහි, තාත මණ්ඩබ්ය, තං ඛමාපෙස්සාමා’’ති පුත්තඤ්ච සබ්බෙ බ්රාහ්මණෙ ච තස්ස පාදමූලෙ නික්කුජ්ජිත්වා නිපජ්ජාපෙත්වා ඛමාපෙසි.

සො ‘‘සබ්බජනස්ස දානං දාතබ්බ’’න්ති ඔවදිත්වා, ධම්මකථං කත්වා, අත්තනො වසනට්ඨානංයෙව ගන්ත්වා, චින්තෙසි ‘‘ඉත්ථීසු පාකටා දිට්ඨමඞ්ගලිකා දමිතා, පුරිසෙසු පාකටො මණ්ඩබ්යකුමාරො, ඉදානි කො දමෙතබ්බො’’ති. තතො ජාතිමන්තතාපසං අද්දස බන්ධුමතීනගරං නිස්සාය කුම්භවතීනදීතීරෙ විහරන්තං. සො ‘‘අහං ජාතියා විසිට්ඨො, අඤ්ඤෙහි පරිභුත්තොදකං න පරිභුඤ්ජාමී’’ති උපරිනදියා වසති. මහාපුරිසො තස්ස උපරිභාගෙ වාසං කප්පෙත්වා තස්ස උදකපරිභොගවෙලායං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා උදකෙ පක්ඛිපි. තාපසො තං උදකෙන වුය්හමානං දිස්වා ‘‘කෙනිදං ඛිත්ත’’න්ති පටිසොතං ගන්ත්වා මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. ‘‘මාතඞ්ගචණ්ඩාලො, ආචරියා’’ති. ‘‘අපෙහි, චණ්ඩාල, මා උපරිනදියා වසී’’ති. මහාපුරිසො ‘‘සාධු, ආචරියා’’ති හෙට්ඨානදියා වසති, පටිසොතම්පි දන්තකට්ඨං තාපසස්ස සන්තිකං ආගච්ඡති. තාපසො පුන ගන්ත්වා ‘‘අපෙහි, චණ්ඩාල, මා හෙට්ඨානදියං වස, උපරිනදියායෙව වසා’’ති ආහ. මහාපුරිසො ‘‘සාධු, ආචරියා’’ති තථා අකාසි, පුනපි තථෙව අහොසි. තාපසො පුනපි ‘‘තථා කරොතී’’ති දුට්ඨො මහාපුරිසං සපි ‘‘සූරියස්ස තෙ උග්ගමනවෙලාය සත්තධා මුද්ධා ඵලතූ’’ති. මහාපුරිසොපි ‘‘සාධු, ආචරිය, අහං පන සූරියුට්ඨානං න දෙමී’’ති වත්වා සූරියුට්ඨානං නිවාරෙසි ¶ . තතො රත්ති න විභායති, අන්ධකාරො ජාතො, භීතා බන්ධුමතීවාසිනො තාපසස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො, ආචරිය, අම්හාකං සොත්ථිභාවො’’ති පුච්ඡිංසු. තෙ හි තං ‘‘අරහා’’ති මඤ්ඤන්ති. සො තෙසං සබ්බමාචික්ඛි. තෙ මහාපුරිසං උපසඞ්කමිත්වා ¶ ‘‘සූරියං, භන්තෙ, මුඤ්චථා’’ති යාචිංසු. මහාපුරිසො ‘‘යදි තුම්හාකං අරහා ආගන්ත්වා මං ඛමාපෙති, මුඤ්චාමී’’ති ආහ.

මනුස්සා ගන්ත්වා තාපසං ආහංසු – ‘‘එහි, භන්තෙ, මාතඞ්ගපණ්ඩිතං ඛමාපෙහි, මා තුම්හාකං කලහකාරණා මයං නස්සිම්හා’’ති. සො ‘‘නාහං චණ්ඩාලං ඛමාපෙමී’’ති ආහ. මනුස්සා ‘‘අම්හෙ ත්වං නාසෙසී’’ති තං හත්ථපාදෙසු ගහෙත්වා මහාපුරිසස්ස සන්තිකං නෙසුං. මහාපුරිසො ‘‘මම පාදමූලෙ ¶ කුච්ඡියා නිපජ්ජිත්වා ඛමාපෙන්තෙ ඛමාමී’’ති ආහ. මනුස්සා ‘‘එවං කරොහී’’ති ආහංසු. තාපසො ‘‘නාහං චණ්ඩාලං වන්දාමී’’ති. මනුස්සා ‘‘තව ඡන්දෙන න වන්දිස්සසී’’ති හත්ථපාදමස්සුගීවාදීසු ගහෙත්වා මහාපුරිසස්ස පාදමූලෙ සයාපෙසුං. සො ‘‘ඛමාමහං ඉමස්ස, අපිචාහං තස්සෙවානුකම්පාය සූරියං න මුඤ්චාමි, සූරියෙ හි උග්ගතමත්තෙ මුද්ධා අස්ස සත්තධා ඵලිස්සතී’’ති ආහ. මනුස්සා ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කිං කාතබ්බ’’න්ති ආහංසු. මහාපුරිසො ‘‘තෙන හි ඉමං ගලප්පමාණෙ උදකෙ ඨපෙත්වා මත්තිකාපිණ්ඩෙනස්ස සීසං පටිච්ඡාදෙථ, සූරියරස්මීහි ඵුට්ඨො මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා ඵලිස්සති. තස්මිං ඵලිතෙ එස අඤ්ඤත්ර ගච්ඡතූ’’ති ආහ. තෙ තාපසං හත්ථපාදාදීසු ගහෙත්වා තථා අකංසු. සූරියෙ මුඤ්චිතමත්තෙ මත්තිකාපිණ්ඩො සත්තධා ඵලිත්වා පති, තාපසො භීතො පලායි. මනුස්සා දිස්වා ‘‘පස්සථ, භො, සමණස්ස ආනුභාව’’න්ති දන්තකට්ඨපක්ඛිපනමාදිං කත්වා සබ්බං විත්ථාරෙත්වා ‘‘නත්ථි ඊදිසො සමණො’’ති තස්මිං පසීදිංසු. තතො පභුති සකලජම්බුදීපෙ ඛත්තියබ්රාහ්මණාදයො ගහට්ඨපබ්බජිතා මාතඞ්ගපණ්ඩිතස්ස උපට්ඨානං අගමංසු. සො යාවතායුකං ඨත්වා කායස්ස භෙදා බ්රහ්මලොකෙ උප්පජ්ජි. තෙනාහ භගවා ‘‘තදමිනාපි ජානාථ…පෙ… බ්රහ්මලොකූපපත්තියා’’ති.

140-141. එවං ‘‘න ජච්චා වසලො හොති, කම්මුනා වසලො හොතී’’ති සාධෙත්වා ¶ ඉදානි ‘‘න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො, කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො’’ති එතං සාධෙතුං ආහ ‘‘අජ්ඣායකකුලෙ ජාතා ¶ …පෙ… දුග්ගත්යා ගරහාය වා’’ති. තත්ථ අජ්ඣායකකුලෙ ජාතාති මන්තජ්ඣායකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ ජාතා. ‘‘අජ්ඣායකාකුළෙ ජාතා’’තිපි පාඨො. මන්තානං අජ්ඣායකෙ අනුපකුට්ඨෙ ච බ්රාහ්මණකුලෙ ජාතාති අත්ථො. මන්තා බන්ධවා එතෙසන්ති මන්තබන්ධවා. වෙදබන්ධූ වෙදපටිස්සරණාති වුත්තං හොති. තෙ ච පාපෙසු කම්මෙසු අභිණ්හමුපදිස්සරෙති තෙ එවං කුලෙ ජාතා මන්තබන්ධවා ච සමානාපි යදි පාණාතිපාතාදීසු පාපකම්මෙසු පුනප්පුනං උපදිස්සන්ති, අථ දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගාරය්හා සම්පරායෙ ච දුග්ගති තෙ එවමුපදිස්සමානා ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ මාතාපිතූහිපි ‘‘නයිමෙ අම්හාකං පුත්තා, දුජ්ජාතා එතෙ කුලස්ස අඞ්ගාරභූතා, නික්කඩ්ඪථ නෙ’’ති, බ්රාහ්මණෙහිපි ‘‘ගහපතිකා එතෙ, න එතෙ බ්රාහ්මණා, මා නෙසං සද්ධයඤ්ඤථාලිපාකාදීසු පවෙසං දෙථ, මා නෙහි සද්ධිං සල්ලපථා’’ති, අඤ්ඤෙහිපි මනුස්සෙහි ‘‘පාපකම්මන්තා එතෙ, න එතෙ බ්රාහ්මණා’’ති එවං ගාරය්හා හොන්ති. සම්පරායෙ ච නෙසං දුග්ගති නිරයාදිභෙදා, දුග්ගති එතෙසං පරලොකෙ හොතීති අත්ථො. සම්පරායෙ වාතිපි පාඨො. පරලොකෙ එතෙසං දුක්ඛස්ස ගති දුග්ගති, දුක්ඛප්පත්තියෙව හොතීති අත්ථො. න නෙ ජාති නිවාරෙති, දුග්ගත්යා ගරහාය වාති සා තථා උක්කට්ඨාපි යං ත්වං සාරතො පච්චෙසි, ජාති එතෙ පාපකම්මෙසු පදිස්සන්තෙ බ්රාහ්මණෙ ‘‘සම්පරායෙ ¶ ච දුග්ගතී’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරාය දුග්ගතියා වා, ‘‘දිට්ඨෙව ධම්මෙ ගාරය්හා’’ති එත්ථ වුත්තප්පකාරාය ගරහාය වා න නිවාරෙති.

142. එවං භගවා අජ්ඣායකකුලෙ ජාතානම්පි බ්රාහ්මණානං ගාරය්හාදිකම්මවසෙන දිට්ඨෙව ධම්මෙ පතිතභාවං දීපෙන්තො දුග්ගතිගමනෙන ච සම්පරායෙ බ්රාහ්මණජාතියා අභාවං දීපෙන්තො ‘‘න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො, කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො’’ති එතම්පි අත්ථං සාධෙත්වා ඉදානි දුවිධම්පි අත්ථං නිගමෙන්තො ආහ, එවං බ්රාහ්මණ –

‘‘න ජච්චා වසලො හොති, න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො;

කම්මුනා වසලො හොති, කම්මුනා හොති බ්රාහ්මණො’’ති.

සෙසං ¶ කසිභාරද්වාජසුත්තෙ වුත්තනයමෙව. විසෙසතො වා එත්ථ නික්කුජ්ජිතං වාතිආදීනං එවං යොජනා වෙදිතබ්බා – යථා කොචි නික්කුජ්ජිතං වා ¶ උක්කුජ්ජෙය්ය, එවං මං කම්මවිමුඛං ජාතිවාදෙ පතිතං ‘‘ජාතියා බ්රාහ්මණවසලභාවො හොතී’’ති දිට්ඨිතො වුට්ඨාපෙන්තෙන, යථා පටිච්ඡන්නං විවරෙය්ය, එවං ජාතිවාදපටිච්ඡන්නං කම්මවාදං විවරන්තෙන, යථා මූළ්හස්ස මග්ගං ආචික්ඛෙය්ය, එවං බ්රාහ්මණවසලභාවස්ස අසම්භින්නඋජුමග්ගං ආචික්ඛන්තෙන, යථා අන්ධකාරෙ වා තෙලපජ්ජොතං ධාරෙය්ය, එවං මාතඞ්ගාදිනිදස්සනපජ්ජොතධාරණෙන මය්හං භොතා ගොතමෙන එතෙහි පරියායෙහි පකාසිතත්තා අනෙකපරියායෙන ධම්මො පකාසිතොති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය අග්ගිකභාරද්වාජසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කරණීයමත්ථකුසලෙනාති ¶ මෙත්තසුත්තං. කා උප්පත්ති? හිමවන්තපස්සතො කිර දෙවතාහි උබ්බාළ්හා භික්ඛූ භගවතො සන්තිකං සාවත්ථිං ආගච්ඡිංසු. තෙසං භගවා පරිත්තත්ථාය කම්මට්ඨානත්ථාය ච ඉමං සුත්තං අභාසි. අයං තාව සඞ්ඛෙපො.

අයං පන විත්ථාරො – එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය. තෙන ඛො පන සමයෙන සම්බහුලා නානාවෙරජ්ජකා භික්ඛූ භගවතො සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා තත්ථ තත්ථ වස්සං උපගන්තුකාමා භගවන්තං උපසඞ්කමන්ති. තත්ර සුදං භගවා රාගචරිතානං සවිඤ්ඤාණකාවිඤ්ඤාණකවසෙන එකාදසවිධං අසුභකම්මට්ඨානං, දොසචරිතානං චතුබ්බිධං මෙත්තාදිකම්මට්ඨානං, මොහචරිතානං මරණස්සතිකම්මට්ඨානාදීනි, විතක්කචරිතානං ආනාපානස්සතිපථවීකසිණාදීනි, සද්ධාචරිතානං බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානාදීනි, බුද්ධිචරිතානං චතුධාතුවවත්ථනාදීනීති ඉමිනා නයෙන චතුරාසීතිසහස්සප්පභෙදචරිතානුකූලානි කම්මට්ඨානානි කථෙති.

අථ ඛො පඤ්චමත්තානි භික්ඛුසතානි භගවතො සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා සප්පායසෙනාසනඤ්ච ගොචරගාමඤ්ච පරියෙසමානානි අනුපුබ්බෙන ගන්ත්වා ¶ පච්චන්තෙ හිමවන්තෙන සද්ධිං එකාබද්ධං නීලකාචමණිසන්නිභසිලාතලං සීතලඝනච්ඡායනීලවනසණ්ඩමණ්ඩිතං මුත්තාතලරජතපට්ටසදිසවාලුකාකිණ්ණභූමිභාගං සුචිසාතසීතලජලාසයපරිවාරිතං පබ්බතමද්දසංසු. අථ ඛො තෙ භික්ඛූ තත්ථෙකරත්තිං වසිත්වා පභාතාය රත්තියා සරීරපරිකම්මං කත්වා තස්ස අවිදූරෙ අඤ්ඤතරං ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. ගාමො ඝනනිවෙසසන්නිවිට්ඨකුලසහස්සයුත්තො, මනුස්සා චෙත්ථ සද්ධා පසන්නා, තෙ පච්චන්තෙ පබ්බජිතදස්සනස්ස දුල්ලභතාය භික්ඛූ දිස්වා එව පීතිසොමනස්සජාතා හුත්වා තෙ භික්ඛූ භොජෙත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, තෙමාසං වසථා’’ති යාචිත්වා පඤ්චපධානකුටිසතානි කාරාපෙත්වා තත්ථ මඤ්චපීඨපානීයපරිභොජනීයඝටාදීනි සබ්බූපකරණානි පටියාදෙසුං.

භික්ඛූ දුතියදිවසෙ අඤ්ඤං ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිංසු. තත්ථාපි මනුස්සා තථෙව උපට්ඨහිත්වා වස්සාවාසං යාචිංසු. භික්ඛූ ‘‘අසති අන්තරායෙ’’ති අධිවාසෙත්වා තං වනසණ්ඩං පවිසිත්වා සබ්බරත්තින්දිවං ආරද්ධවීරියා හුත්වා යාමගණ්ඩිකං කොට්ටෙත්වා යොනිසොමනසිකාරබහුලා විහරන්තා රුක්ඛමූලානි උපගන්ත්වා නිසීදිංසු. සීලවන්තානං භික්ඛූනං තෙජෙන විහතතෙජා රුක්ඛදෙවතා ¶ අත්තනො අත්තනො විමානා ඔරුය්හ දාරකෙ ගහෙත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්ති. සෙය්යථාපි නාම රාජූහි වා රාජමහාමත්තෙහි වා ගාමකාවාසං ගතෙහි ගාමවාසීනං ඝරෙසු ඔකාසෙ ගහිතෙ ඝරමානුසකා ඝරා නික්ඛමිත්වා අඤ්ඤත්ර වසන්තා ‘‘කදා නු ඛො ගමිස්සන්තී’’ති දූරතො ඔලොකෙන්ති; එවමෙව දෙවතා අත්තනො අත්තනො විමානානි ඡඩ්ඩෙත්වා ඉතො චිතො ච විචරන්තියො දූරතොව ඔලොකෙන්ති – ‘‘කදා නු ඛො භදන්තා ගමිස්සන්තී’’ති. තතො එවං සමචින්තෙසුං ‘‘පඨමවස්සූපගතා භික්ඛූ අවස්සං තෙමාසං වසිස්සන්ති. මයං පන තාව චිරං දාරකෙ ගහෙත්වා ඔක්කම්ම වසිතුං න සක්ඛිස්සාම. හන්ද මයං භික්ඛූනං භයානකං ආරම්මණං දස්සෙමා’’ති. තා රත්තිං භික්ඛූනං සමණධම්මකරණවෙලාය භිංසනකානි යක්ඛරූපානි නිම්මිනිත්වා පුරතො පුරතො තිට්ඨන්ති, භෙරවසද්දඤ්ච කරොන්ති. භික්ඛූනං තානි රූපානි පස්සන්තානං තඤ්ච සද්දං සුණන්තානං හදයං ඵන්දි, දුබ්බණ්ණා ච අහෙසුං උප්පණ්ඩුපණ්ඩුකජාතා. තෙන තෙ චිත්තං එකග්ගං කාතුං නාසක්ඛිංසු. තෙසං අනෙකග්ගචිත්තානං භයෙන ච පුනප්පුනං සංවිග්ගානං සති සම්මුස්සි. තතො නෙසං මුට්ඨස්සතීනං දුග්ගන්ධානි ආරම්මණානි පයොජෙසුං. තෙසං තෙන ¶ දුග්ගන්ධෙන නිම්මථියමානමිව මත්ථලුඞ්ගං අහොසි, බාළ්හා සීසවෙදනා උප්පජ්ජිංසු, න ච තං පවත්තිං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආරොචෙසුං.

අථෙකදිවසං සඞ්ඝත්ථෙරස්ස උපට්ඨානකාලෙ සබ්බෙසු සන්නිපතිතෙසු සඞ්ඝත්ථෙරො පුච්ඡි – ‘‘තුම්හාකං, ආවුසො, ඉමං වනසණ්ඩං පවිට්ඨානං කතිපාහං අතිවිය පරිසුද්ධො ඡවිවණ්ණො අහොසි පරියොදාතො, විප්පසන්නානි ච ඉන්ද්රියානි එතරහි පනත්ථ කිසා දුබ්බණ්ණා උප්පණ්ඩුපණ්ඩුකජාතා, කිං වො ඉධ අසප්පාය’’න්ති? තතො එකො භික්ඛු ආහ – ‘‘අහං, භන්තෙ, රත්තිං ඊදිසඤ්ච ඊදිසඤ්ච භෙරවාරම්මණං පස්සාමි ච සුණාමි ච, ඊදිසඤ්ච ගන්ධං ඝායාමි, තෙන මෙ චිත්තං න සමාධියතී’’ති. එතෙනෙව උපායෙන සබ්බෙ තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. සඞ්ඝත්ථෙරො ආහ – ‘‘භගවතා ආවුසො ද්වෙ වස්සූපනායිකා පඤ්ඤත්තා, අම්හාකඤ්ච ඉදං සෙනාසනං අසප්පායං, ආයාමාවුසො භගවතො සන්තිකං, ගන්ත්වා අඤ්ඤං සප්පායං සෙනාසනං පුච්ඡාමා’’ති. ‘‘සාධු භන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ ථෙරස්ස පටිස්සුණිත්වා සබ්බෙ සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය අනුපලිත්තත්තා කුලෙසු කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා එව යෙන සාවත්ථි තෙන චාරිකං පක්කමිංසු. අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා භගවතො සන්තිකං අගමිංසු.

භගවා තෙ භික්ඛූ දිස්වා එතදවොච – ‘‘න, භික්ඛවෙ, අන්තොවස්සං චාරිකා චරිතබ්බාති මයා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, කිස්ස තුම්හෙ චාරිකං චරථා’’ති. තෙ භගවතො සබ්බං ආරොචෙසුං. භගවා ආවජ්ජෙන්තො සකලජම්බුදීපෙ අන්තමසො චතුප්පාදපීඨකට්ඨානමත්තම්පි තෙසං සප්පායං සෙනාසනං නාද්දස. අථ තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘න, භික්ඛවෙ, තුම්හාකං අඤ්ඤං සප්පායං සෙනාසනං අත්ථි, තත්ථෙව තුම්හෙ විහරන්තා ආසවක්ඛයං පාපුණෙය්යාථ. ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, තමෙව සෙනාසනං ¶ උපනිස්සාය විහරථ. සචෙ පන දෙවතාහි අභයං ඉච්ඡථ, ඉමං පරිත්තං උග්ගණ්හථ, එතඤ්හි වො පරිත්තඤ්ච කම්මට්ඨානඤ්ච භවිස්සතී’’ති ඉමං සුත්තමභාසි.

අපරෙ පනාහු – ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, තමෙව සෙනාසනං උපනිස්සාය විහරථා’’ති ඉදඤ්ච වත්වා භගවා ආහ – ‘‘අපිච ඛො ආරඤ්ඤකෙන පරිහරණං ඤාතබ්බං. සෙය්යථිදං – සායංපාතං කරණවසෙන ද්වෙ මෙත්තා, ද්වෙ පරිත්තා, ද්වෙ අසුභා, ද්වෙ මරණස්සතී අට්ඨ මහාසංවෙගවත්ථුසමාවජ්ජනඤ්ච. අට්ඨ මහාසංවෙගවත්ථූනි නාම ජාති ජරා බ්යාධි මරණං චත්තාරි අපායදුක්ඛානීති ¶ . අථ වා ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි චත්තාරි, අපායදුක්ඛං පඤ්චමං, අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකං දුක්ඛ’’න්ති. එවං භගවා පරිහරණං ආචික්ඛිත්වා තෙසං භික්ඛූනං මෙත්තත්ථඤ්ච පරිත්තත්ථඤ්ච විපස්සනාපාදකඣානත්ථඤ්ච ඉමං සුත්තං අභාසීති.

143. තත්ථ කරණීයමත්ථකුසලෙනාති ඉමිස්සා පඨමගාථාය තාව අයං පදවණ්ණනා – කරණීයන්ති කාතබ්බං, කරණාරහන්ති අත්ථො. අත්ථොති පටිපදා, යං වා කිඤ්චි අත්තනො හිතං, තං සබ්බං අරණීයතො අත්ථොති වුච්චති, අරණීයතො නාම උපගන්තබ්බතො. අත්ථෙ කුසලෙන අත්ථකුසලෙන, අත්ථඡෙකෙනාති වුත්තං හොති. යන්ති අනියමිතපච්චත්තං. න්ති නියමිතඋපයොගං. උභයම්පි වා යං තන්ති පච්චත්තවචනං. සන්තං පදන්ති උපයොගවචනං. තත්ථ ලක්ඛණතො සන්තං, පත්තබ්බතො පදං, නිබ්බානස්සෙතං අධිවචනං. අභිසමෙච්චාති අභිසමාගන්ත්වා. සක්කොතීති සක්කො, සමත්ථො පටිබලොති වුත්තං හොති. උජූති අජ්ජවයුත්තො. සුට්ඨු උජූති සුහුජු. සුඛං වචො අස්මින්ති සුවචො. අස්සාති භවෙය්ය. මුදූති මද්දවයුත්තො. න අතිමානීති අනතිමානී.

අයං පනෙත්ථ අත්ථවණ්ණනා – කරණීයමත්ථකුසලෙන යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්චාති. එත්ථ තාව අත්ථි කරණීයං, අත්ථි අකරණීයං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො සික්ඛත්තයං කරණීයං, සීලවිපත්ති, දිට්ඨිවිපත්ති, ආචාරවිපත්ති, ආජීවවිපත්තීති එවමාදි අකරණීයං. තථා අත්ථි අත්ථකුසලො, අත්ථි අනත්ථකුසලො.

තත්ථ යො ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා න අත්තානං සම්මා පයොජෙති, ඛණ්ඩසීලො හොති, එකවීසතිවිධං අනෙසනං නිස්සාය ජීවිකං කප්පෙති. සෙය්යථිදං – වෙළුදානං, පත්තදානං, පුප්ඵදානං, ඵලදානං, දන්තකට්ඨදානං, මුඛොදකදානං, සිනානදානං, චුණ්ණදානං, මත්තිකාදානං, චාටුකම්යතං, මුග්ගසූප්යතං, පාරිභටුතං, ජඞ්ඝපෙසනියං, වෙජ්ජකම්මං, දූතකම්මං, පහිණගමනං, පිණ්ඩපටිපිණ්ඩදානානුප්පදානං, වත්ථුවිජ්ජං, නක්ඛත්තවිජ්ජං, අඞ්ගවිජ්ජන්ති. ඡබ්බිධෙ ච අගොචරෙ චරති ¶ . සෙය්යථිදං – වෙසියගොචරෙ විධවාථුල්ලකුමාරිකපණ්ඩකභික්ඛුනිපානාගාරගොචරෙති. සංසට්ඨො ච ¶ විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන ගිහිසංසග්ගෙන. යානි වා පන තානි කුලානි අසද්ධානි අප්පසන්නානි අනොපානභූතානි අක්කොසකපරිභාසකානි අනත්ථකාමානි අහිතඅඵාසුකඅයොගක්ඛෙමකාමානි භික්ඛූනං…පෙ… උපාසිකානං, තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති. අයං අනත්ථකුසලො.

යො පන ඉමස්මිං සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං සම්මා පයොජෙති, අනෙසනං පහාය චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ පතිට්ඨාතුකාමො සද්ධාසීසෙන පාතිමොක්ඛසංවරං, සතිසීසෙන ඉන්ද්රියසංවරං, වීරියසීසෙන ආජීවපාරිසුද්ධිං, පඤ්ඤාසීසෙන පච්චයපටිසෙවනං පූරෙති අයං අත්ථකුසලො.

යො වා සත්තාපත්තික්ඛන්ධසොධනවසෙන පාතිමොක්ඛසංවරං, ඡද්වාරෙ ඝට්ටිතාරම්මණෙසු අභිජ්ඣාදීනං අනුප්පත්තිවසෙන ඉන්ද්රියසංවරං, අනෙසනපරිවජ්ජනවසෙන විඤ්ඤුපසත්ථබුද්ධබුද්ධසාවකවණ්ණිතපච්චයපටිසෙවනෙන ච ආජීවපාරිසුද්ධිං, යථාවුත්තපච්චවෙක්ඛණවසෙන පච්චයපටිසෙවනං, චතුඉරියාපථපරිවත්තනෙ සාත්ථකාදීනං පච්චවෙක්ඛණවසෙන සම්පජඤ්ඤඤ්ච සොධෙති, අයම්පි අත්ථකුසලො.

යො වා යථා ඌසොදකං පටිච්ච සංකිලිට්ඨං වත්ථං පරියොදායති, ඡාරිකං පටිච්ච ආදාසො, උක්කාමුඛං පටිච්ච ජාතරූපං, තථා ඤාණං පටිච්ච සීලං වොදායතීති ඤත්වා ඤාණොදකෙන ධොවන්තො සීලං පරියොදාපෙති. යථා ච කිකී සකුණිකා අණ්ඩං, චමරීමිගො වාලධිං, එකපුත්තිකා නාරී පියං එකපුත්තකං, එකනයනො පුරිසො තං එකනයනං රක්ඛති, තථා අතිවිය අප්පමත්තො අත්තනො සීලක්ඛන්ධං රක්ඛති, සායංපාතං පච්චවෙක්ඛමානො අණුමත්තම්පි වජ්ජං න පස්සති, අයම්පි අත්ථකුසලො.

යො වා පන අවිප්පටිසාරකරසීලෙ පතිට්ඨාය කිලෙසවික්ඛම්භනපටිපදං පග්ගණ්හාති, තං පග්ගහෙත්වා කසිණපරිකම්මං කරොති, කසිණපරිකම්මං කත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙති, අයම්පි අත්ථකුසලො. යො වා පන සමාපත්තිතො ¶ වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං අත්ථකුසලානං අග්ගො.

තත්ථ යෙ ඉමෙ යාව අවිප්පටිසාරකරසීලෙ පතිට්ඨානෙන, යාව වා කිලෙසවික්ඛම්භනපටිපදාය පග්ගහණෙන මග්ගඵලෙන වණ්ණිතා අත්ථකුසලා, තෙ ඉමස්මිං අත්ථෙ අත්ථකුසලාති අධිප්පෙතා. තථාවිධා ච තෙ භික්ඛූ. තෙන භගවා තෙ භික්ඛූ සන්ධාය එකපුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය ‘‘කරණීයමත්ථකුසලෙනා’’ති ආහ.

තතො ¶ ‘‘කිං කරණීය’’න්ති තෙසං සඤ්ජාතකඞ්ඛානං ආහ ‘‘යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්චා’’ති. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – තං බුද්ධානුබුද්ධෙහි වණ්ණිතං සන්තං නිබ්බානපදං පටිවෙධවසෙන අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමෙන යං කරණීයන්ති. එත්ථ ච යන්ති ඉමස්ස ගාථාපාදස්ස ආදිතො වුත්තමෙව කරණීයන්ති. අධිකාරතො අනුවත්තති තං සන්තං පදං අභිසමෙච්චාති. අයං පන යස්මා සාවසෙසපාඨො අත්ථො, තස්මා ‘‘විහරිතුකාමෙනා’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අථ වා සන්තං පදං අභිසමෙච්චාති අනුස්සවාදිවසෙන ලොකියපඤ්ඤාය නිබ්බානපදං සන්තන්ති ඤත්වා තං අධිගන්තුකාමෙන යන්තං කරණීයන්ති අධිකාරතො අනුවත්තති, තං කරණීයමත්ථකුසලෙනාති එවම්පෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අථ වා ‘‘කරණීයමත්ථකුසලෙනා’’ති වුත්තෙ ‘‘කි’’න්ති චින්තෙන්තානං ආහ ‘‘යන්ත සන්තං පදං අභිසමෙච්චා’’ති. තස්සෙවං අධිප්පායො වෙදිතබ්බො – ලොකියපඤ්ඤාය සන්තං පදං අභිසමෙච්ච යං කරණීයං, තන්ති. යං කාතබ්බං, තං කරණීයං, කරණාරහමෙව තන්ති වුත්තං හොති.

කිං පන තන්ති? කිමඤ්ඤං සියා අඤ්ඤත්ර තදධිගමූපායතො. කාමඤ්චෙතං කරණාරහත්ථෙන සික්ඛත්තයදීපකෙන ආදිපදෙනෙව වුත්තං. තථා හි තස්ස අත්ථවණ්ණනායං අවොචුම්හා ‘‘අත්ථි කරණීයං අත්ථි අකරණීයං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො සික්ඛත්තයං කරණීය’’න්ති. අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා පන තෙසං භික්ඛූනං කෙහිචි විඤ්ඤාතං, කෙහිචි න විඤ්ඤාතං. තතො යෙහි න විඤ්ඤාතං, තෙසං විඤ්ඤාපනත්ථං යං විසෙසතො ආරඤ්ඤකෙන භික්ඛුනා කාතබ්බං, තං විත්ථාරෙන්තො ¶ ‘‘සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච, සුවචො චස්ස මුදු අනතිමානී’’ති ඉමං තාව උපඩ්ඪගාථං ආහ.

කිං වුත්තං හොති? සන්තං පදං අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමො ලොකියපඤ්ඤාය වා තං අභිසමෙච්ච තදධිගමාය පටිපජ්ජමානො ආරඤ්ඤකො භික්ඛු දුතියචතුත්ථපධානියඞ්ගසමන්නාගමෙන කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛො හුත්වා සච්චපටිවෙධාය පටිපජ්ජිතුං සක්කො අස්ස, තථා කසිණපරිකම්මවත්තසමාදානාදීසු, අත්තනො පත්තචීවරපටිසඞ්ඛරණාදීසු ච යානි තානි සබ්රහ්මචාරීනං උච්චාවචානි කිං කරණීයානි, තෙසු අඤ්ඤෙසු ච එවරූපෙසු සක්කො අස්ස දක්ඛො අනලසො සමත්ථො. සක්කො හොන්තොපි ච තතියපධානියඞ්ගසමන්නාගමෙන උජු අස්ස. උජු හොන්තොපි ච සකිං උජුභාවෙන සන්තොසං අනාපජ්ජිත්වා යාවජීවං පුනප්පුනං අසිථිලකරණෙන සුට්ඨුතරං උජු අස්ස. අසඨතාය වා උජු, අමායාවිතාය සුහුජු. කායවචීවඞ්කප්පහානෙන වා උජු, මනොවඞ්කප්පහානෙන සුහුජු. අසන්තගුණස්ස වා අනාවිකරණෙන උජු, අසන්තගුණෙන උප්පන්නස්ස ලාභස්ස අනධිවාසනෙන සුහුජු. එවං ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙහි පුරිමද්වයතතියසික්ඛාහි පයොගාසයසුද්ධීහි ච උජු ච සුහුජු ච අස්ස.

න ¶ කෙවලඤ්ච උජු ච සුහුජු ච, අපිච පන සුබ්බචො ච අස්ස. යො හි පුග්ගලො ‘‘ඉදං න කාතබ්බ’’න්ති වුත්තො ‘‘කිං තෙ දිට්ඨං, කිං තෙ සුතං, කො මෙ හුත්වා වදසි, කිං උපජ්ඣායො ආචරියො සන්දිට්ඨො සම්භත්තො වා’’ති වදති, තුණ්හීභාවෙන වා තං විහෙඨෙති, සම්පටිච්ඡිත්වා වා න තථා කරොති, සො විසෙසාධිගමස්ස දූරෙ හොති. යො පන ඔවදියමානො ‘‘සාධු, භන්තෙ, සුට්ඨු වුත්තං, අත්තනො වජ්ජං නාම දුද්දසං හොති, පුනපි මං එවරූපං දිස්වා වදෙය්යාථ අනුකම්පං උපාදාය, චිරස්සං මෙ තුම්හාකං සන්තිකා ඔවාදො ලද්ධො’’ති වදති, යථානුසිට්ඨඤ්ච පටිපජ්ජති, සො විසෙසාධිගමස්ස අවිදූරෙ හොති. තස්මා එවං පරස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා කරොන්තො සුබ්බචො ච අස්ස.

යථා ච සුවචො, එවං මුදු අස්ස. මුදූති ගහට්ඨෙහි දූතගමනප්පහිණගමනාදීසු නියුඤ්ජියමානො තත්ථ මුදුභාවං අකත්වා ථද්ධො හුත්වා වත්තපටිපත්තියං සකලබ්රහ්මචරියෙ ච මුදු අස්ස සුපරිකම්මකතසුවණ්ණං විය තත්ථ තත්ථ විනියොගක්ඛමො. අථ වා මුදූති අභාකුටිකො උත්තානමුඛො සුඛසම්භාසො ¶ පටිසන්ථාරවුත්ති සුතිත්ථං විය සුඛාවගාහො අස්ස. න කෙවලඤ්ච මුදු, අපිච පන අනතිමානී අස්ස, ජාතිගොත්තාදීහි අතිමානවත්ථූහි පරෙ නාතිමඤ්ඤෙය්ය, සාරිපුත්තත්ථෙරො විය චණ්ඩාලකුමාරකසමෙන චෙතසා විහරෙය්යාති.

144. එවං භගවා සන්තං පදං අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමස්ස තදධිගමාය වා පටිපජ්ජමානස්ස විසෙසතො ආරඤ්ඤකස්ස භික්ඛුනො එකච්චං කරණීයං වත්වා පුන තතුත්තරිපි වත්තුකාමො ‘‘සන්තුස්සකො චා’’ති දුතියං ගාථමාහ.

තත්ථ ‘‘සන්තුට්ඨී ච කතඤ්ඤුතා’’ති එත්ථ වුත්තප්පභෙදෙන ද්වාදසවිධෙන සන්තොසෙන සන්තුස්සතීති සන්තුස්සකො. අථ වා තුස්සතීති තුස්සකො, සකෙන තුස්සකො, සන්තෙන තුස්සකො, සමෙන තුස්සකොති සන්තුස්සකො. තත්ථ සකං නාම ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සායා’’ති (මහාව. 73) එවං උපසම්පදමාළකෙ උද්දිට්ඨං අත්තනා ච සම්පටිච්ඡිතං චතුපච්චයජාතං. තෙන සුන්දරෙන වා අසුන්දරෙන වා සක්කච්චං වා අසක්කච්චං වා දින්නෙන පටිග්ගහණකාලෙ පරිභොගකාලෙ ච විකාරමදස්සෙත්වා යාපෙන්තො ‘‘සකෙන තුස්සකො’’ති වුච්චති. සන්තං නාම යං ලද්ධං හොති අත්තනො විජ්ජමානං, තෙන සන්තෙනෙව තුස්සන්තො තතො පරං න පත්ථෙන්තො අත්රිච්ඡතං පජහන්තො ‘‘සන්තෙන තුස්සකො’’ති වුච්චති. සමං නාම ඉට්ඨානිට්ඨෙසු අනුනයපටිඝප්පහානං. තෙන සමෙන සබ්බාරම්මණෙසු තුස්සන්තො ‘‘සමෙන තුස්සකො’’ති වුච්චති.

සුඛෙන භරීයතීති සුභරො, සුපොසොති වුත්තං හොති. යො හි භික්ඛු සාලිමංසොදනාදීනං පත්තෙ පූරෙත්වා දින්නෙපි දුම්මුඛභාවං අනත්තමනභාවමෙව ච දස්සෙති, තෙසං වා සම්මුඛාව තං පිණ්ඩපාතං ¶ ‘‘කිං තුම්හෙහි දින්න’’න්ති අපසාදෙන්තො සාමණෙරගහට්ඨාදීනං දෙති, එස දුබ්භරො. එතං දිස්වා මනුස්සා දූරතොව පරිවජ්ජෙන්ති ‘‘දුබ්භරො භික්ඛු න සක්කා පොසිතු’’න්ති. යො පන යංකිඤ්චි ලූඛං වා පණීතං වා අප්පං වා බහුං වා ලභිත්වා අත්තමනො විප්පසන්නමුඛො හුත්වා යාපෙති, එස සුභරො. එතං දිස්වා මනුස්සා අතිවිය විස්සත්ථා හොන්ති – ‘‘අම්හාකං භදන්තො සුභරො ථොකථොකෙනපි ¶ තුස්සති, මයමෙව නං පොසෙස්සාමා’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා පොසෙන්ති. එවරූපො ඉධ සුභරොති අධිප්පෙතො.

අප්පං කිච්චමස්සාති අප්පකිච්චො, න කම්මාරාමතාභස්සාරාමතාසඞ්ගණිකාරාමතාදිඅනෙකකිච්චබ්යාවටො. අථ වා සකලවිහාරෙ නවකම්මසඞ්ඝභොගසාමණෙරආරාමිකවොසාසනාදිකිච්චවිරහිතො, අත්තනො කෙසනඛච්ඡෙදනපත්තචීවරපරිකම්මාදිං කත්වා සමණධම්මකිච්චපරො හොතීති වුත්තං හොති.

සල්ලහුකා වුත්ති අස්සාති සල්ලහුකවුත්ති. යථා එකච්චො බහුභණ්ඩො භික්ඛු දිසාපක්කමනකාලෙ බහුං පත්තචීවරපච්චත්ථරණතෙලගුළාදිං මහාජනෙන සීසභාරකටිභාරාදීහි උච්චාරාපෙත්වා පක්කමති, එවං අහුත්වා යො අප්පපරික්ඛාරො හොති, පත්තචීවරාදිඅට්ඨසමණපරික්ඛාරමත්තමෙව පරිහරති, දිසාපක්කමනකාලෙ පක්ඛී සකුණො විය සමාදායෙව පක්කමති, එවරූපො ඉධ සල්ලහුකවුත්තීති අධිප්පෙතො. සන්තානි ඉන්ද්රියානි අස්සාති සන්තින්ද්රියො, ඉට්ඨාරම්මණාදීසු රාගාදිවසෙන අනුද්ධතින්ද්රියොති වුත්තං හොති. නිපකොති විඤ්ඤූ විභාවී පඤ්ඤවා, සීලානුරක්ඛණපඤ්ඤාය චීවරාදිවිචාරණපඤ්ඤාය ආවාසාදිසත්තසප්පායපරිජානනපඤ්ඤාය ච සමන්නාගතොති අධිප්පායො.

න පගබ්භොති අප්පගබ්භො, අට්ඨට්ඨානෙන කායපාගබ්භියෙන, චතුට්ඨානෙන වචීපාගබ්භියෙන, අනෙකට්ඨානෙන මනොපාගබ්භියෙන ච විරහිතොති අත්ථො.

අට්ඨට්ඨානං කායපාගබ්භියං (මහානි. 87) නාම සඞ්ඝගණපුග්ගලභොජනසාලාජන්තාඝරන්හානතිත්ථභික්ඛාචාරමග්ගඅන්තරඝරපවෙසනෙසු කායෙන අප්පතිරූපකරණං. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො සඞ්ඝමජ්ඣෙ පල්ලත්ථිකාය වා නිසීදති, පාදෙ පාදමොදහිත්වා වාති එවමාදි, තථා ගණමජ්ඣෙ, ගණමජ්ඣෙති චතුපරිසසන්නිපාතෙ, තථා වුඩ්ඪතරෙ පුග්ගලෙ. භොජනසාලායං පන වුඩ්ඪානං ආසනං න දෙති, නවානං ආසනං පටිබාහති, තථා ජන්තාඝරෙ. වුඩ්ඪෙ චෙත්ථ අනාපුච්ඡා අග්ගිජාලනාදීනි කරොති. න්හානතිත්ථෙ ච යදිදං ‘‘දහරො වුඩ්ඪොති පමාණං අකත්වා ආගතපටිපාටියා න්හායිතබ්බ’’න්ති වුත්තං ¶ , තම්පි අනාදියන්තො පච්ඡා ආගන්ත්වා උදකං ඔතරිත්වා වුඩ්ඪෙ ච නවෙ ච බාධෙති. භික්ඛාචාරමග්ගෙ පන අග්ගාසනඅග්ගොදකඅග්ගපිණ්ඩත්ථං වුඩ්ඪානං පුරතො පුරතො යාති බාහාය ¶ බාහං පහරන්තො, අන්තරඝරප්පවෙසනෙ වුඩ්ඪානං පඨමතරං පවිසති, දහරෙහි කායකීළනං කරොතීති එවමාදි.

චතුට්ඨානං වචීපාගබ්භියං නාම සඞ්ඝගණපුග්ගලඅන්තරඝරෙසු අප්පතිරූපවාචානිච්ඡාරණං. සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො සඞ්ඝමජ්ඣෙ අනාපුච්ඡා ධම්මං භාසති, තථා පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙ ගණෙ වුඩ්ඪතරෙ පුග්ගලෙ ච. තත්ථ මනුස්සෙහි පඤ්හං පුට්ඨො වුඩ්ඪතරං අනාපුච්ඡා විස්සජ්ජෙති. අන්තරඝරෙ පන ‘‘ඉත්ථන්නාමෙ කිං අත්ථි, කිං යාගු උදාහු ඛාදනීයං භොජනීයං, කිං මෙ දස්සසි, කිමජ්ජ ඛාදිස්සාමි, කිං භුඤ්ජිස්සාමි, කිං පිවිස්සාමී’’ති එදමාදිං භාසති.

අනෙකට්ඨානං මනොපාගබ්භියං නාම තෙසු තෙසු ඨානෙසු කායවාචාහි අජ්ඣාචාරං අනාපජ්ජිත්වාපි මනසා එව කාමවිතක්කාදිනානප්පකාරඅප්පතිරූපවිතක්කනං.

කුලෙස්වනනුගිද්ධොති යානි කුලානි උපසඞ්කමති, තෙසු පච්චයතණ්හාය වා අනනුලොමියගිහිසංසග්ගවසෙන වා අනනුගිද්ධො, න සහසොකී, න සහනන්දී, න සුඛිතෙසු සුඛිතො, න දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛිතො, න උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනා වා යොගමාපජ්ජිතාති වුත්තං හොති. ඉමිස්සා ච ගාථාය යං ‘‘සුවචො චස්සා’’ති එත්ථ වුත්තං ‘‘අස්සා’’ති වචනං, තං සබ්බපදෙහි සද්ධිං ‘‘සන්තුස්සකො ච අස්ස, සුභරො ච අස්සා’’ති එවං යොජෙතබ්බං.

145. එවං භගවා සන්තං පදං අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමස්ස තදධිගමාය වා පටිපජ්ජිතුකාමස්ස විසෙසතො ආරඤ්ඤකස්ස භික්ඛුනො තතුත්තරිපි කරණීයං ආචික්ඛිත්වා ඉදානි අකරණීයම්පි ආචික්ඛිතුකාමො ‘‘න ච ඛුද්දමාචරෙ කිඤ්චි, යෙන විඤ්ඤූ පරෙ උපවදෙය්යු’’න්ති ඉමං උපඩ්ඪගාථමාහ. තස්සත්ථො – එවමිමං කරණීයං කරොන්තො යං තං කායවචීමනොදුච්චරිතං ඛුද්දං ලාමකන්ති වුච්චති, තං න ච ඛුද්දං සමාචරෙ. අසමාචරන්තො ච න කෙවලං ඔළාරිකං, කිං පන කිඤ්චි න සමාචරෙ, අප්පමත්තකං අණුමත්තම්පි න සමාචරෙති වුත්තං හොති.

තතො ¶ තස්ස සමාචාරෙ සන්දිට්ඨිකමෙවාදීනවං දස්සෙති ‘‘යෙන විඤ්ඤූ පරෙ උපවදෙය්යු’’න්ති. එත්ථ ච යස්මා අවිඤ්ඤූ පරෙ අප්පමාණං. තෙ හි අනවජ්ජං වා සාවජ්ජං කරොන්ති, අප්පසාවජ්ජං වා මහාසාවජ්ජං. විඤ්ඤූ එව පන පමාණං. තෙ හි අනුවිච්ච පරියොගාහෙත්වා අවණ්ණාරහස්ස අවණ්ණං භාසන්ති, වණ්ණාරහස්ස ච වණ්ණං භාසන්ති, තස්මා ‘‘විඤ්ඤූ පරෙ’’ති වුත්තං.

එවං භගවා ඉමාහි අඩ්ඪතෙය්යාහි ගාථාහි සන්තං පදං අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමස්ස, තදධිගමාය ¶ වා පටිපජ්ජිතුකාමස්ස විසෙසතො ආරඤ්ඤකස්ස ආරඤ්ඤකසීසෙන ච සබ්බෙසම්පි කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරිතුකාමානං කරණීයාකරණීයභෙදං කම්මට්ඨානූපචාරං වත්වා ඉදානි තෙසං භික්ඛූනං තස්ස දෙවතාභයස්ස පටිඝාතාය පරිත්තත්ථං විපස්සනාපාදකජ්ඣානවසෙන කම්මට්ඨානත්ථඤ්ච ‘‘සුඛිනො ව ඛෙමිනො හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන මෙත්තකථං කථෙතුමාරද්ධො.

තත්ථ සුඛිනොති සුඛසමඞ්ගිනො. ඛෙමිනොති ඛෙමවන්තො, අභයා නිරුපද්දවාති වුත්තං හොති. සබ්බෙති අනවසෙසා. සත්තාති පාණිනො. සුඛිතත්තාති සුඛිතචිත්තා. එත්ථ ච කායිකෙන සුඛෙන සුඛිනො, මානසෙන සුඛිතත්තා, තදුභයෙනාපි සබ්බභයූපද්දවවිගමෙන වා ඛෙමිනොති වෙදිතබ්බා. කස්මා පන එවං වුත්තං? මෙත්තාභාවනාකාරදස්සනත්ථං. එවඤ්හි මෙත්තා භාවෙතබ්බා ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිනො හොන්තූ’’ති වා, ‘‘ඛෙමිනො හොන්තූ’’ති වා, ‘‘සුඛිතත්තා හොන්තූ’’ති වා.

146. එවං යාව උපචාරතො අප්පනාකොටි, තාව සඞ්ඛෙපෙන මෙත්තාභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතොපි තං දස්සෙතුං ‘‘යෙ කෙචී’’ති ගාථාද්වයමාහ. අථ වා යස්මා පුථුත්තාරම්මණෙ පරිචිතං චිත්තං න ආදිකෙනෙව එකත්තෙ සණ්ඨාති, ආරම්මණප්පභෙදං පන අනුගන්ත්වා කමෙන සණ්ඨාති, තස්මා තස්ස තසථාවරාදිදුකතිකප්පභෙදෙ ආරම්මණෙ අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා සණ්ඨානත්ථම්පි ‘‘යෙ කෙචී’’ති ගාථාද්වයමාහ. අථ වා යස්මා යස්ස යං ආරම්මණං විභූතං හොති, තස්ස තත්ථ චිත්තං සුඛං තිට්ඨති. තස්මා තෙසං භික්ඛූනං යස්ස යං විභූතං ආරම්මණං, තස්ස තත්ථ චිත්තං සණ්ඨාපෙතුකාමො තසථාවරාදිදුකත්තිකආරම්මණප්පභෙදදීපකං ‘‘යෙ කෙචී’’ති ඉමං ගාථාද්වයමාහ.

එත්ථ ¶ හි තසථාවරදුකං දිට්ඨාදිට්ඨදුකං දූරසන්තිකදුකං භූතසම්භවෙසිදුකන්ති චත්තාරි දුකානි, දීඝාදීහි ච ඡහි පදෙහි මජ්ඣිමපදස්ස තීසු, අණුකපදස්ස ච ද්වීසු තිකෙසු අත්ථසම්භවතො දීඝරස්සමජ්ඣිමත්තිකං මහන්තාණුකමජ්ඣිමත්තිකං ථූලාණුකමජ්ඣිමත්තිකන්ති තයො තිකෙ දීපෙති. තත්ථ යෙ කෙචීති අනවසෙසවචනං. පාණා එව භූතා පාණභූතා. අථ වා පාණන්තීති පාණා. එතෙන අස්සාසපස්සාසපටිබද්ධෙ පඤ්චවොකාරසත්තෙ ගණ්හාති. භවන්තීති භූතා. එතෙන එකවොකාරචතුවොකාරසත්තෙ ගණ්හාති. අත්ථීති සන්ති, සංවිජ්ජන්ති.

එවං ‘‘යෙ කෙචි පාණභූතත්ථී’’ති ඉමිනා වචනෙන දුකත්තිකෙහි සඞ්ගහෙතබ්බෙ සබ්බෙ සත්තෙ එකජ්ඣං දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බෙපි තෙ තසා වා ථාවරා වා අනවසෙසාති ඉමිනා දුකෙන සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති.

තත්ථ තසන්තීති තසා, සතණ්හානං සභයානඤ්චෙතං අධිවචනං. තිට්ඨන්තීති ථාවරා, පහීනතණ්හාභයානං අරහතං එතං අධිවචනං. නත්ථි තෙසං අවසෙසන්ති අනවසෙසා, සබ්බෙපීති වුත්තං ¶ හොති. යඤ්ච දුතියගාථාය අන්තෙ වුත්තං, තං සබ්බදුකතිකෙහි සම්බන්ධිතබ්බං – යෙ කෙචි පාණභූතත්ථි තසා වා ථාවරා වා අනවසෙසා, ඉමෙපි සබ්බෙ සත්තා භවන්තු සුඛිතත්තා. එවං යාව භූතා වා සම්භවෙසී වා ඉමෙපි සබ්බෙ සත්තා භවන්තු සුඛිතත්තාති.

ඉදානි දීඝරස්සමජ්ඣිමාදිතිකත්තයදීපකෙසු දීඝා වාතිආදීසු ඡසු පදෙසු දීඝාති දීඝත්තභාවා නාගමච්ඡගොධාදයො. අනෙකබ්යාමසතප්පමාණාපි හි මහාසමුද්දෙ නාගානං අත්තභාවා අනෙකයොජනප්පමාණාපි මච්ඡගොධාදීනං අත්තභාවා හොන්ති. මහන්තාති මහන්තත්තභාවා ජලෙ මච්ඡකච්ඡපාදයො, ථලෙ හත්ථිනාගාදයො, අමනුස්සෙසු දානවාදයො. ආහ ච – ‘‘රාහුග්ගං අත්තභාවීන’’න්ති (අ. නි. 4.15). තස්ස හි අත්තභාවො උබ්බෙධෙන චත්තාරි යොජනසහස්සානි අට්ඨ ච යොජනසතානි, බාහූ ද්වාදසයොජනසතපරිමාණා, පඤ්ඤාසයොජනං භමුකන්තරං, තථා අඞ්ගුලන්තරිකා, හත්ථතලානි ද්වෙ යොජනසතානීති. මජ්ඣිමාති අස්සගොණමහිංසසූකරාදීනං අත්තභාවා. රස්සකාති තාසු තාසු ජාතීසු වාමනාදයො දීඝමජ්ඣිමෙහි ඔමකප්පමාණා සත්තා. අණුකාති මංසචක්ඛුස්ස ¶ අගොචරා, දිබ්බචක්ඛුවිසයා උදකාදීසු නිබ්බත්තා සුඛුමත්තභාවා සත්තා, ඌකාදයො වා. අපිච යෙ තාසු තාසු ජාතීසු මහන්තමජ්ඣිමෙහි ථූලමජ්ඣිමෙහි ච ඔමකප්පමාණා සත්තා, තෙ අණුකාති වෙදිතබ්බා. ථූලාති පරිමණ්ඩලත්තභාවා මච්ඡකුම්මසිප්පිකසම්බුකාදයො සත්තා.

147. එවං තීහි තිකෙහි අනවසෙසතො සත්තෙ දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘දිට්ඨා වා යෙව අදිට්ඨා’’තිආදීහි තීහි දුකෙහිපි තෙ සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති.

තත්ථ දිට්ඨාති යෙ අත්තනො චක්ඛුස්ස ආපාථමාගතවසෙන දිට්ඨපුබ්බා. අදිට්ඨාති යෙ පරසමුද්දපරසෙලපරචක්කවාළාදීසු ඨිතා. ‘‘යෙව දූරෙ වසන්ති අවිදූරෙ’’ති ඉමිනා පන දුකෙන අත්තනො අත්තභාවස්ස දූරෙ ච අවිදූරෙ ච වසන්තෙ සත්තෙ දස්සෙති. තෙ උපාදායුපාදාවසෙන වෙදිතබ්බා. අත්තනො හි කායෙ වසන්තා සත්තා අවිදූරෙ, බහිකායෙ වසන්තා දූරෙ. තථා අන්තොඋපචාරෙ වසන්තා අවිදූරෙ, බහිඋපචාරෙ වසන්තා දූරෙ. අත්තනො විහාරෙ ගාමෙ ජනපදෙ දීපෙ චක්කවාළෙ වසන්තා අවිදූරෙ, පරචක්කවාළෙ වසන්තා දූරෙ වසන්තීති වුච්චන්ති.

භූතාති ජාතා, අභිනිබ්බත්තා. යෙ භූතා එව, න පුන භවිස්සන්තීති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති, තෙසං ඛීණාසවානමෙතං අධිවචනං. සම්භවමෙසන්තීති සම්භවෙසී. අප්පහීනභවසංයොජනත්තා ආයතිම්පි සම්භවං එසන්තානං සෙක්ඛපුථුජ්ජනානමෙතං අධිවචනං. අථ වා චතූසු යොනීසු අණ්ඩජජලාබුජා සත්තා යාව අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච න භින්දන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම. අණ්ඩකොසං වත්ථිකොසඤ්ච භින්දිත්වා බහි නික්ඛන්තා භූතා නාම. සංසෙදජා ඔපපාතිකා ච පඨමචිත්තක්ඛණෙ ¶ සම්භවෙසී නාම. දුතියචිත්තක්ඛණතො පභුති භූතා නාම. යෙන වා ඉරියාපථෙන ජායන්ති, යාව තතො අඤ්ඤං න පාපුණන්ති, තාව සම්භවෙසී නාම. තතො පරං භූතාති.

148. එවං භගවා ‘‘සුඛිනො වා’’තිආදීහි අඩ්ඪතෙය්යාහි ගාථාහි නානප්පකාරතො තෙසං භික්ඛූනං හිතසුඛාගමපත්ථනාවසෙන සත්තෙසු මෙත්තාභාවනං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි අහිතදුක්ඛානාගමපත්ථනාවසෙනාපි තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න පරො පරං නිකුබ්බෙථා’’ති. එස පොරාණපාඨො, ඉදානි පන ‘‘පරං හී’’තිපි පඨන්ති, අයං න සොභනො.

තත්ථ පරොති පරජනො. පරන්ති පරජනං. න නිකුබ්බෙථාති න වඤ්චෙය්ය. නාතිමඤ්ඤෙථාති න අතික්කමිත්වා මඤ්ඤෙය්ය. කත්ථචීති කත්ථචි ඔකාසෙ, ගාමෙ වා නිගමෙ වා ඛෙත්තෙ වා ඤාතිමජ්ඣෙ වා පූගමජ්ඣෙ වාතිආදි. නන්ති එතං. කඤ්චීති යං කඤ්චි ඛත්තියං වා බ්රාහ්මණං වා ගහට්ඨං වා පබ්බජිතං වා සුගතං වා දුග්ගතං වාතිආදි. බ්යාරොසනා පටිඝසඤ්ඤාති කායවචීවිකාරෙහි බ්යාරොසනාය ච, මනොවිකාරෙන පටිඝසඤ්ඤාය ච. ‘‘බ්යාරොසනාය පටිඝසඤ්ඤායා’’ති හි වත්තබ්බෙ ‘‘බ්යාරොසනා පටිඝසඤ්ඤා’’ති වුච්චති යථා ‘‘සම්ම දඤ්ඤාය විමුත්තා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘සම්ම දඤ්ඤා විමුත්තා’’ති, යථා ච ‘‘අනුපුබ්බසික්ඛාය අනුපුබ්බකිරියාය අනුපුබ්බපටිපදායා’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘අනුපුබ්බසික්ඛා අනුපුබ්බකිරියා අනුපුබ්බපටිපදා’’ති (අ. නි. 8.19; උදා. 45; චූළව. 385). නාඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දුක්ඛමිච්ඡෙය්යාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දුක්ඛං න ඉච්ඡෙය්ය. කිං වුත්තං හොති? න කෙවලං ‘‘සුඛිනො වා ඛෙමිනො වා හොන්තූ’’තිආදි මනසිකාරවසෙනෙව මෙත්තං භාවෙය්ය. කිං පන ‘‘අහො වත යො කොචි පරපුග්ගලො යං කඤ්චි පරපුග්ගලං වඤ්චනාදීහි නිකතීහි න නිකුබ්බෙථ, ජාතිආදීහි ච නවහි මානවත්ථූහි කත්ථචි පදෙසෙ යං කඤ්චි පරපුග්ගලං නාතිමඤ්ඤෙය්ය, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ච බ්යාරොසනාය වා පටිඝසඤ්ඤාය වා දුක්ඛං න ඉච්ඡෙය්යා’’ති එවම්පි මනසි කරොන්තො භාවෙය්යාති.

149. එවං අහිතදුක්ඛානාගමපත්ථනාවසෙන අත්ථතො මෙත්තාභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානි තමෙව උපමාය දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මාතා යථා නියං පුත්ත’’න්ති.

තස්සත්ථො – යථා මාතා නියං පුත්තං අත්තනි ජාතං ඔරසං පුත්තං, තඤ්ච එකපුත්තමෙව ආයුසා අනුරක්ඛෙ, තස්ස දුක්ඛාගමපටිබාහනත්ථං අත්තනො ආයුම්පි චජිත්වා තං අනුරක්ඛෙ, එවම්පි සබ්බභූතෙසු ඉදං මෙත්තමානසං භාවයෙ, පුනප්පුනං ජනයෙ වඩ්ඪයෙ, තඤ්ච අපරිමාණසත්තාරම්මණවසෙන එකස්මිං වා සත්තෙ අනවසෙසඵරණවසෙන අපරිමාණං භාවයෙති.

150. එවං ¶ ¶ සබ්බාකාරෙන මෙත්තාභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්සෙව වඩ්ඪනං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මෙත්තඤ්ච සබ්බලොකස්මී’’ති.

තත්ථ මිජ්ජති තායති චාති මිත්තො, හිතජ්ඣාසයතාය සිනිය්හති, අහිතාගමතො රක්ඛති චාති අත්ථො. මිත්තස්ස භාවො මෙත්තං. සබ්බස්මින්ති අනවසෙසෙ. ලොකස්මින්ති සත්තලොකෙ. මනසි භවන්ති මානසං. තඤ්හි චිත්තසම්පයුත්තත්තා එවං වුත්තං. භාවයෙති වඩ්ඪයෙ. නාස්ස පරිමාණන්ති අපරිමාණං, අප්පමාණසත්තාරම්මණතාය එවං වුත්තං. උද්ධන්ති උපරි. තෙන අරූපභවං ගණ්හාති. අධොති හෙට්ඨා. තෙන කාමභවං ගණ්හාති. තිරියන්ති වෙමජ්ඣං. තෙන රූපභවං ගණ්හාති. අසම්බාධන්ති සම්බාධවිරහිතං, භින්නසීමන්ති වුත්තං හොති. සීමා නාම පච්චත්ථිකො වුච්චති, තස්මිම්පි පවත්තන්ති අත්ථො. අවෙරන්ති වෙරවිරහිතං, අන්තරන්තරාපි වෙරචෙතනාපාතුභාවවිරහිතන්ති වුත්තං හොති. අසපත්තන්ති විගතපච්චත්ථිකං. මෙත්තාවිහාරී හි පුග්ගලො මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, නාස්ස කොචි පච්චත්ථිකො හොති, තෙනස්ස තං මානසං විගතපච්චත්ථිකත්තා ‘‘අසපත්ත’’න්ති වුච්චති. පරියායවචනඤ්හි එතං, යදිදං පච්චත්ථිකො සපත්තොති. අයං අනුපදතො අත්ථවණ්ණනා.

අයං පනෙත්ථ අධිප්පෙතත්ථවණ්ණනා – යදෙතං ‘‘එවම්පි සබ්බභූතෙසු මානසං භාවයෙ අපරිමාණ’’න්ති වුත්තං. තඤ්චෙතං අපරිමාණං මෙත්තං මානසං සබ්බලොකස්මිං භාවයෙ වඩ්ඪයෙ, වුඩ්ඪිං, විරූළ්හිං, වෙපුල්ලං ගමයෙ. කථං? උද්ධං අධො ච තිරියඤ්ච, උද්ධං යාව භවග්ගා, අධො යාව අවීචිතො, තිරියං යාව අවසෙසදිසා. උද්ධං වා ආරුප්පං, අධො කාමධාතුං, තිරියං රූපධාතුං අනවසෙසං ඵරන්තො. එවං භාවෙන්තොපි ච තං යථා අසම්බාධං, අවෙරං, අසපත්තඤ්ච, හොති තථා සම්බාධවෙරසපත්තාභාවං කරොන්තො භාවයෙ. යං වා තං භාවනාසම්පදං පත්තං සබ්බත්ථ ඔකාසලාභවසෙන අසම්බාධං. අත්තනො පරෙසු ආඝාතපටිවිනයෙන අවෙරං, අත්තනි ච පරෙසං ආඝාතපටිවිනයෙන අසපත්තං හොති, තං අසම්බාධං අවෙරං අසපත්තං අපරිමාණං මෙත්තං මානසං උද්ධං අධො තිරියඤ්චාති තිවිධපරිච්ඡෙදෙ සබ්බලොකස්මිං භාවයෙ වඩ්ඪයෙති.

151. එවං ¶ මෙත්තාභාවනාය වඩ්ඪනං දස්සෙත්වා ඉදානි තං භාවනමනුයුත්තස්ස විහරතො ඉරියාපථනියමාභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිට්ඨං චරං…පෙ… අධිට්ඨෙය්යා’’ති.

තස්සත්ථො – එවමෙතං මෙත්තං මානසං භාවෙන්තො සො ‘‘නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා, උජුං කායං පණිධායා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107; විභ. 508) විය ඉරියාපථනියමං අකත්වා යථාසුඛං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරඉරියාපථබාධනවිනොදනං කරොන්තො තිට්ඨං වා චරං වා නිසින්නො වා සයානො වා යාවතා විගතමිද්ධො අස්ස, අථ එතං මෙත්තාඣානස්සතිං අධිට්ඨෙය්ය.

අථ ¶ වා එවං මෙත්තාභාවනාය වඩ්ඪනං දස්සෙත්වා ඉදානි වසීභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘තිට්ඨං චර’’න්ති. වසිප්පත්තො හි තිට්ඨං වා චරං වා නිසින්නො වා සයානො වා යාවතා ඉරියාපථෙන එතං මෙත්තාඣානස්සතිං අධිට්ඨාතුකාමො හොති. අථ වා තිට්ඨං වා චරං වාති න තස්ස ඨානාදීනි අන්තරායකරානි හොන්ති, අපිච ඛො සො යාවතා එතං මෙත්තාඣානස්සතිං අධිට්ඨාතුකාමො හොති, තාවතා විතමිද්ධො හුත්වා අධිට්ඨාති, නත්ථි තස්ස තත්ථ දන්ධායිතත්තං. තෙනාහ ‘‘තිට්ඨං චරං නිසින්නො ව සයානො, යාවතාස්ස විතමිද්ධො. එතං සතිං අධිට්ඨෙය්යා’’ති.

තස්සායමධිප්පායො – යං තං ‘‘මෙත්තඤ්ච සබ්බලොකස්මි, මානසං භාවයෙ’’ති වුත්තං, තං තථා භාවයෙ, යථා ඨානාදීසු යාවතා ඉරියාපථෙන, ඨානාදීනි වා අනාදියිත්වා යාවතා එතං මෙත්තාඣානස්සතිං අධිට්ඨාතුකාමො අස්ස, තාවතා විතමිද්ධො හුත්වා එතං සතිං අධිට්ඨෙය්යාති.

එවං මෙත්තාභාවනාය වසීභාවං දස්සෙන්තො ‘‘එතං සතිං අධිට්ඨෙය්යා’’ති තස්මිං මෙත්තාවිහාරෙ නියොජෙත්වා ඉදානි තං විහාරං ථුනන්තො ආහ ‘‘බ්රහ්මමෙතං විහාරමිධමාහූ’’ති.

තස්සත්ථො – ය්වායං ‘‘සුඛිනොව ඛෙමිනො හොන්තූ’’තිආදිං කත්වා යාව ‘‘එතං සතිං අධිට්ඨෙය්යා’’ති සංවණ්ණිතො මෙත්තාවිහාරො, එතං චතූසු දිබ්බබ්රහ්මඅරියඉරියාපථවිහාරෙසු නිද්දොසත්තා අත්තනොපි පරෙසම්පි අත්ථකරත්තා ච ඉධ අරියස්ස ධම්මවිනයෙ බ්රහ්මවිහාරමාහු, සෙට්ඨවිහාරමාහූති. යතො සතතං සමිතං අබ්බොකිණ්ණං තිට්ඨං චරං නිසින්නො ¶ වා සයානො වා යාවතාස්ස විතමිද්ධො, එතං සතිං අධිට්ඨෙය්යාති.

152. එවං භගවා තෙසං භික්ඛූනං නානප්පකාරතො මෙත්තාභාවනං දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා මෙත්තා සත්තාරම්මණත්තා අත්තදිට්ඨියා ආසන්නා හොති තස්මා දිට්ඨිගහණනිසෙධනමුඛෙන තෙසං භික්ඛූනං තදෙව මෙත්තාඣානං පාදකං කත්වා අරියභූමිප්පත්තිං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘දිට්ඨිඤ්ච අනුපග්ගම්මා’’ති. ඉමාය ගාථාය දෙසනං සමාපෙසි.

තස්සත්ථො – ය්වායං ‘‘බ්රහ්මමෙතං විහාරමිධමාහූ’’ති සංවණ්ණිතො මෙත්තාඣානවිහාරො, තතො වුට්ඨාය යෙ තත්ථ විතක්කවිචාරාදයො ධම්මා, තෙ, තෙසඤ්ච වත්ථාදිඅනුසාරෙන රූපධම්මෙ පරිග්ගහෙත්වා ඉමිනා නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන ‘‘සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං, න ඉධ සත්තූපලබ්භතී’’ති (සං. නි. 1.171) එවං දිට්ඨිඤ්ච අනුපග්ගම්ම අනුපුබ්බෙන ලොකුත්තරසීලෙන සීලවා හුත්වා ලොකුත්තරසීලසම්පයුත්තෙනෙව සොතාපත්තිමග්ගසම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන දස්සනෙන සම්පන්නො. තතො පරං යොපායං වත්ථුකාමෙසු ගෙධො කිලෙසකාමො අප්පහීනො හොති, තම්පි සකදාගාමිඅනාගාමිමග්ගෙහි තනුභාවෙන අනවසෙසප්පහානෙන ච කාමෙසු ගෙධං විනෙය්ය විනයිත්වා වූපසමෙත්වා න හි ජාතු ගබ්භසෙය්ය පුන රෙති ¶ එකංසෙනෙව පුන ගබ්භසෙය්යං න එති, සුද්ධාවාසෙසු නිබ්බත්තිත්වා තත්ථෙව අරහත්තං පාපුණිත්වා පරිනිබ්බාතීති.

එවං භගවා දෙසනං සමාපෙත්වා තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ගච්ඡථ, භික්ඛවෙ, තස්මිංයෙව වනසණ්ඩෙ විහරථ. ඉමඤ්ච සුත්තං මාසස්ස අට්ඨසු ධම්මස්සවනදිවසෙසු ගණ්ඩිං ආකොටෙත්වා උස්සාරෙථ, ධම්මකථං කරොථ, සාකච්ඡථ, අනුමොදථ, ඉදමෙව කම්මට්ඨානං ආසෙවථ, භාවෙථ, බහුලීකරොථ. තෙපි වො අමනුස්සා තං භෙරවාරම්මණං න දස්සෙස්සන්ති, අඤ්ඤදත්ථු අත්ථකාමා හිතකාමා භවිස්සන්තී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති භගවතො පටිස්සුණිත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා, පදක්ඛිණං කත්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, තථා අකංසු. දෙවතායො ච ‘‘භදන්තා අම්හාකං අත්ථකාමා හිතකාමා’’ති පීතිසොමනස්සජාතා හුත්වා සයමෙව සෙනාසනං සම්මජ්ජන්ති, උණ්හොදකං පටියාදෙන්ති, පිට්ඨිපරිකම්මපාදපරිකම්මං කරොන්ති, ආරක්ඛං සංවිදහන්ති. තෙ භික්ඛූ තථෙව මෙත්තං භාවෙත්වා තමෙව ¶ ච පාදකං කත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා සබ්බෙව තස්මිංයෙව අන්තොතෙමාසෙ අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණිත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුන්ති.

ධම්මිස්සරෙන කථිතං කරණීයමත්ථං;

කත්වානුභුය්ය පරමං හදයස්ස සන්තිං,

සන්තං පදං අභිසමෙන්ති සමත්තපඤ්ඤා.

තස්මා හි තං අමතමබ්භුතමරියකන්තං,

සන්තං පදං අභිසමෙච්ච විහරිතුකාමො;

විඤ්ඤූ ජනො විමලසීලසමාධිපඤ්ඤා,

භෙදං කරෙය්ය සතතං කරණීයමත්ථන්ති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය මෙත්තසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අජ්ජ ¶ පන්නරසොති හෙමවතසුත්තං. කා උප්පත්ති? පුච්ඡාවසිකා උප්පත්ති. හෙමවතෙන හි පුට්ඨො භගවා ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො’’තිආදීනි අභාසි. තත්ථ ‘‘අජ්ජ පන්නරසො’’තිආදි සාතාගිරෙන වුත්තං, ‘‘ඉති සාතාගිරො’’තිආදි සඞ්ගීතිකාරෙහි, ‘‘කච්චිමනො’’තිආදි හෙමවතෙන, ‘‘ඡසු ලොකො’’තිආදි භගවතා, තං සබ්බම්පි සමොධානෙත්වා ¶ ‘‘හෙමවතසුත්ත’’න්ති වුච්චති. ‘‘සාතාගිරිසුත්ත’’න්ති එකච්චෙහි.

තත්ථ යායං ‘‘අජ්ජ පන්නරසො’’තිආදි ගාථා. තස්සා උප්පත්ති – ඉමස්මිංයෙව භද්දකප්පෙ වීසතිවස්සසහස්සායුකෙසු පුරිසෙසු උප්පජ්ජිත්වා සොළසවස්සසහස්සායුකානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතස්ස භගවතො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස මහතියා පූජාය සරීරකිච්චං අකංසු. තස්ස ධාතුයො අවිකිරිත්වා ¶ සුවණ්ණක්ඛන්ධො විය එකග්ඝනා හුත්වා අට්ඨංසු. දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි එසා ධම්මතා. අප්පායුකබුද්ධා පන යස්මා බහුතරෙන ජනෙන අදිට්ඨා එව පරිනිබ්බායන්ති, තස්මා ධාතුපූජම්පි කත්වා ‘‘තත්ථ තත්ථ ජනා පුඤ්ඤං පසවිස්සන්තී’’ති අනුකම්පාය ‘‘ධාතුයො විකිරන්තූ’’ති අධිට්ඨහන්ති. තෙන තෙසං සුවණ්ණචුණ්ණානි විය ධාතුයො විකිරන්ති, සෙය්යථාපි අම්හාකං භගවතො.

මනුස්සා තස්ස භගවතො එකංයෙව ධාතුඝරං කත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසුං යොජනං උබ්බෙධෙන පරික්ඛෙපෙන ච. තස්ස එකෙකගාවුතන්තරානි චත්තාරි ද්වාරානි අහෙසුං. එකං ද්වාරං කිකී රාජා අග්ගහෙසි; එකං තස්සෙව පුත්තො පථවින්ධරො නාම; එකං සෙනාපතිපමුඛා අමච්චා; එකං සෙට්ඨිපමුඛා ජානපදා රත්තසුවණ්ණමයා එකග්ඝනා සුවණ්ණරසපටිභාගා ච නානාරතනමයා ඉට්ඨකා අහෙසුං එකෙකා සතසහස්සග්ඝනිකා. තෙ හරිතාලමනොසිලාහි මත්තිකාකිච්චං සුරභිතෙලෙන උදකකිච්චඤ්ච කත්වා තං චෙතියං පතිට්ඨාපෙසුං.

එවං පතිට්ඨිතෙ චෙතියෙ ද්වෙ කුලපුත්තා සහායකා නික්ඛමිත්වා සම්මුඛසාවකානං ථෙරානං සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. දීඝායුකබුද්ධානඤ්හි සම්මුඛසාවකායෙව පබ්බාජෙන්ති, උපසම්පාදෙන්ති, නිස්සයං ¶ දෙන්ති, ඉතරෙ න ලභන්ති. තතො තෙ කුලපුත්තා ‘‘සාසනෙ, භන්තෙ, කති ධුරානී’’ති පුච්ඡිංසු. ථෙරා ‘‘ද්වෙ ධුරානී’’ති කථෙසුං – ‘‘වාසධුරං, පරියත්තිධුරඤ්චා’’ති. තත්ථ පබ්බජිතෙන කුලපුත්තෙන ආචරියුපජ්ඣායානං සන්තිකෙ පඤ්ච වස්සානි වසිත්වා, වත්තපටිවත්තං පූරෙත්වා, පාතිමොක්ඛං ද්වෙ තීණි භාණවාරසුත්තන්තානි ච පගුණං ¶ කත්වා, කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා, කුලෙ වා ගණෙ වා නිරාලයෙන අරඤ්ඤං පවිසිත්වා, අරහත්තසච්ඡිකිරියාය ඝටිතබ්බං වායමිතබ්බං, එතං වාසධුරං. අත්තනො ථාමෙන පන එකං වා නිකායං පරියාපුණිත්වා ද්වෙ වා පඤ්ච වා නිකායෙ පරියත්තිතො ච අත්ථතො ච සුවිසදං සාසනං අනුයුඤ්ජිතබ්බං, එතං පරියත්තිධුරන්ති. අථ තෙ කුලපුත්තා ‘‘ද්වින්නං ධුරානං වාසධුරමෙව සෙට්ඨ’’න්ති වත්වා ‘‘මයං පනම්හා දහරා, වුඩ්ඪකාලෙ වාසධුරං පරිපූරෙස්සාම, පරියත්තිධුරං තාව පූරෙමා’’ති පරියත්තිං ආරභිංසු. තෙ පකතියාව පඤ්ඤවන්තො නචිරස්සෙව සකලෙ බුද්ධවචනෙ පකතඤ්ඤනො විනයෙ ච අතිවිය විනිච්ඡයකුසලා අහෙසුං. තෙසං පරියත්තිං නිස්සාය පරිවාරො උප්පජ්ජි, පරිවාරං නිස්සාය ¶ ලාභො, එකමෙකස්ස පඤ්චසතපඤ්චසතා භික්ඛූ පරිවාරා අහෙසුං. තෙ සත්ථුසාසනං දීපෙන්තා විහරිංසු, පුන බුද්ධකාලො විය අහොසි.

තදා ද්වෙ භික්ඛූ ගාමකාවාසෙ විහරන්ති ධම්මවාදී ච අධම්මවාදී ච. අධම්මවාදී චණ්ඩො හොති ඵරුසො, මුඛරො, තස්ස අජ්ඣාචාරො ඉතරස්ස පාකටො හොති. තතො නං ‘‘ඉදං තෙ, ආවුසො, කම්මං සාසනස්ස අප්පතිරූප’’න්ති චොදෙසි. සො ‘‘කිං තෙ දිට්ඨං, කිං සුත’’න්ති වික්ඛිපති. ඉතරො ‘‘විනයධරා ජානිස්සන්තී’’ති ආහ. තතො අධම්මවාදී ‘‘සචෙ ඉමං වත්ථුං විනයධරා විනිච්ඡිනිස්සන්ති, අද්ධා මෙ සාසනෙ පතිට්ඨා න භවිස්සතී’’ති ඤත්වා අත්තනො පක්ඛං කාතුකාමො තාවදෙව පරික්ඛාරෙ ආදාය තෙ ද්වෙ ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා සමණපරික්ඛාරෙ දත්වා තෙසං නිස්සයෙන විහරිතුමාරද්ධො. සබ්බඤ්ච නෙසං උපට්ඨානං කරොන්තො සක්කච්චං වත්තපටිවත්තං පූරෙතුකාමො විය අකාසි. තතො එකදිවසං උපට්ඨානං ගන්ත්වා වන්දිත්වා තෙහි විස්සජ්ජියමානොපි අට්ඨාසියෙව. ථෙරා ‘‘කිඤ්චි වත්තබ්බමත්ථී’’ති තං පුච්ඡිංසු. සො ‘‘ආම, භන්තෙ, එකෙන මෙ භික්ඛුනා සහ අජ්ඣාචාරං පටිච්ච විවාදො අත්ථි. සො යදි තං වත්ථුං ඉධාගන්ත්වා ආරොචෙති, යථාවිනිච්ඡයං න විනිච්ඡිනිතබ්බ’’න්ති. ථෙරා ‘‘ඔසටං ¶ වත්ථුං යථාවිනිච්ඡයං න විනිච්ඡිනිතුං න වට්ටතී’’ති ආහංසු. සො ‘‘එවං කරියමානෙ, භන්තෙ, මම සාසනෙ පතිට්ඨා නත්ථි, මය්හෙතං පාපං හොතු, මා තුම්හෙ විනිච්ඡිනථා’’ති. තෙ තෙන නිප්පීළියමානා සම්පටිච්ඡිංසු. සො තෙසං පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා පුන තං ආවාසං ගන්ත්වා ‘‘සබ්බං විනයධරානං සන්තිකෙ නිට්ඨිත’’න්ති තං ධම්මවාදිං සුට්ඨුතරං අවමඤ්ඤන්තො ඵරුසෙන සමුදාචරති. ධම්මවාදී ‘‘නිස්සඞ්කො අයං ජාතො’’ති තාවදෙව නික්ඛමිත්වා ථෙරානං පරිවාරං භික්ඛුසහස්සං උපසඞ්කමිත්වා ආහ ¶ – ‘‘නනු, ආවුසො, ඔසටං වත්ථු යථාධම්මං විනිච්ඡිනිතබ්බං, අනොසරාපෙත්වා එව වා අඤ්ඤමඤ්ඤං අච්චයං දෙසාපෙත්වා සාමග්ගී කාතබ්බා. ඉමෙ පන ථෙරා නෙව වත්ථුං විනිච්ඡිනිංසු, න සාමග්ගිං අකංසු. කිං නාමෙත’’න්ති? තෙපි සුත්වා තුණ්හී අහෙසුං – ‘‘නූන කිඤ්චි ආචරියෙහි ඤාත’’න්ති. තතො අධම්මවාදී ඔකාසං ලභිත්වා ‘‘ත්වං පුබ්බෙ ‘විනයධරා ජානිස්සන්තී’ති භණසි. ඉදානි තෙසං විනයධරානං ආරොචෙහි තං ¶ වත්ථු’’න්ති ධම්මවාදිං පීළෙත්වා ‘‘අජ්ජතග්ගෙ පරාජිතො ත්වං, මා තං ආවාසං ආගච්ඡී’’ති වත්වා පක්කාමි. තතො ධම්මවාදී ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ සාසනං අනපෙක්ඛිත්වා ‘අම්හෙ උපට්ඨෙසි පරිතොසෙසී’ති පුග්ගලමෙව අපෙක්ඛිත්ථ, සාසනං අරක්ඛිත්වා පුග්ගලං රක්ඛිත්ථ, අජ්ජතග්ගෙ දානි තුම්හාකං විනිච්ඡයං විනිච්ඡිනිතුං න වට්ටති, අජ්ජ පරිනිබ්බුතො කස්සපො භගවා’’ති මහාසද්දෙන කන්දිත්වා ‘‘නට්ඨං සත්ථු සාසන’’න්ති පරිදෙවමානො පක්කාමි.

අථ ඛො තෙ භික්ඛූ සංවිග්ගමානසා ‘‘මයං පුග්ගලමනුරක්ඛන්තා සාසනරතනං සොබ්භෙ පක්ඛිපිම්හා’’ති කුක්කුච්චං උප්පාදෙසුං ¶ . තෙ තෙනෙව කුක්කුච්චෙන උපහතාසයත්තා කාලං කත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිතුමසක්කොන්තා එකාචරියො හිමවති හෙමවතෙ පබ්බතෙ නිබ්බත්ති හෙමවතො යක්ඛොති නාමෙන. දුතියාචරියො මජ්ඣිමදෙසෙ සාතපබ්බතෙ සාතාගිරොති නාමෙන. තෙපි නෙසං පරිවාරා භික්ඛූ තෙසංයෙව අනුවත්තිත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තිතුමසක්කොන්තා තෙසං පරිවාරා යක්ඛාව හුත්වා නිබ්බත්තිංසු. තෙසං පන පච්චයදායකා ගහට්ඨා දෙවලොකෙ නිබ්බතිංසු. හෙමවතසාතාගිරා අට්ඨවීසතියක්ඛසෙනාපතීනමබ්භන්තරා මහානුභාවා යක්ඛරාජානො අහෙසුං.

යක්ඛසෙනාපතීනඤ්ච අයං ධම්මතා – මාසෙ මාසෙ අට්ඨ දිවසානි ධම්මවිනිච්ඡයත්ථං හිමවති මනොසිලාතලෙ නාගවතිමණ්ඩපෙ දෙවතානං සන්නිපාතො හොති, තත්ථ සන්නිපතිතබ්බන්ති. අථ සාතාගිරහෙමවතා තස්මිං සමාගමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා සඤ්ජානිංසු – ‘‘ත්වං, සම්ම, කුහිං උප්පන්නො, ත්වං කුහි’’න්ති අත්තනො අත්තනො උප්පත්තිට්ඨානඤ්ච පුච්ඡිත්වා විප්පටිසාරිනො අහෙසුං. ‘‘නට්ඨා මයං, සම්ම, පුබ්බෙ වීසති වස්සසහස්සානි සමණධම්මං කත්වා එකං පාපසහායං නිස්සාය යක්ඛයොනියං උප්පන්නා, අම්හාකං පන පච්චයදායකා කාමාවචරදෙවෙසු නිබ්බත්තා’’ති. අථ සාතාගිරො ආහ – ‘‘මාරිස, හිමවා නාම අච්ඡරියබ්භුතසම්මතො, කිඤ්චි අච්ඡරියං දිස්වා වා සුත්වා වා මමාපි ආරොචෙය්යාසී’’ති. හෙමවතොපි ආහ – ‘‘මාරිස, මජ්ඣිමදෙසො නාම අච්ඡරියබ්භුතසම්මතො, කිඤ්චි අච්ඡරියං දිස්වා වා සුත්වා වා මමාපි ආරොචෙය්යාසී’’ති. එවං තෙසු ද්වීසු සහායෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං කතිකං කත්වා, තමෙව උප්පත්තිං අවිවජ්ජෙත්වා වසමානෙසු එකං බුද්ධන්තරං වීතිවත්තං, මහාපථවී එකයොජනතිගාවුතමත්තං උස්සදා.

අථම්හාකං ¶ ¶ ¶ බොධිසත්තො දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතපණිධානො යාව වෙස්සන්තරජාතකං, තාව පාරමියො පූරෙත්වා, තුසිතභවනෙ උප්පජ්ජිත්වා, තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා, ධම්මපදනිදානෙ වුත්තනයෙන දෙවතාහි ආයාචිතො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා, දෙවතානං ආරොචෙත්වා, ද්වත්තිංසාය පුබ්බනිමිත්තෙසු වත්තමානෙසු ඉධ පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි දසසහස්සිලොකධාතුං කම්පෙත්වා. තානි දිස්වාපි ඉමෙ රාජයක්ඛා ‘‘ඉමිනා කාරණෙන නිබ්බත්තානී’’ති න ජානිංසු. ‘‘ඛිඩ්ඩාපසුතත්තා නෙවාද්දසංසූ’’ති එකෙ. එස නයො ජාතියං අභිනික්ඛමනෙ බොධියඤ්ච. ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ පන පඤ්චවග්ගියෙ ආමන්තෙත්වා භගවති තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං වරධම්මචක්කං පවත්තෙන්තෙ මහාභූමිචාලං පුබ්බනිමිත්තං පාටිහාරියානි ච එතෙසං එකො සාතාගිරොයෙව පඨමං අද්දස. නිබ්බත්තිකාරණඤ්ච තෙසං ඤත්වා සපරිසො භගවන්තං උපසඞ්කම්ම ධම්මදෙසනං අස්සොසි, න ච කිඤ්චි විසෙසං අධිගච්ඡි. කස්මා? සො හි ධම්මං සුණන්තො හෙමවතං අනුස්සරිත්වා ‘‘ආගතො නු ඛො මෙ සහායකො, නො’’ති පරිසං ඔලොකෙත්වා තං අපස්සන්තො ‘‘වඤ්චිතො මෙ සහායො, යො එවං විචිත්රපටිභානං භගවතො ධම්මදෙසනං න සුණාතී’’ති වික්ඛිත්තචිත්තො අහොසි. භගවා ච අත්ථඞ්ගතෙපි ච සූරියෙ දෙසනං න නිට්ඨාපෙසි.

අථ සාතාගිරො ‘‘සහායං ගහෙත්වා තෙන සහාගම්ම ධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති හත්ථියානඅස්සයානගරුළයානාදීනි මාපෙත්වා පඤ්චහි යක්ඛසතෙහි පරිවුතො හිමවන්තාභිමුඛො පායාසි, තදා හෙමවතොපි. යස්මා පටිසන්ධිජාති-අභිනික්ඛමන-බොධිපරිනිබ්බානෙස්වෙව ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි හුත්වාව පතිවිගච්ඡන්ති, න චිරට්ඨිතිකානි හොන්ති, ධම්මචක්කපවත්තනෙ පන තානි සවිසෙසානි හුත්වා, චිරතරං ඨත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා හිමවති තං අච්ඡරියපාතුභාවං දිස්වා ‘‘යතො අහං ජාතො, න කදාචි අයං පබ්බතො එවං අභිරාමො භූතපුබ්බො, හන්ද දානි මම සහායං ගහෙත්වා ආගම්ම තෙන සහ ඉමං පුප්ඵසිරිං අනුභවිස්සාමී’’ති තථෙව මජ්ඣිමදෙසාභිමුඛො ආගච්ඡති. තෙ උභොපි රාජගහස්ස ¶ උපරි සමාගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ආගමනකාරණං පුච්ඡිංසු. හෙමවතො ආහ – ‘‘යතො අහං, මාරිස, ජාතො, නායං පබ්බතො එවං අකාලකුසුමිතෙහි රුක්ඛෙහි අභිරාමො භූතපුබ්බො, තස්මා එතං පුප්ඵසිරිං තයා සද්ධිං අනුභවිස්සාමීති ආගතොම්හී’’ති ¶ . සාතාගිරො ආහ – ‘‘ජානාසි, පන, ත්වං මාරිස, යෙන කාරණෙන ඉමං අකාලපුප්ඵපාටිහාරියං ජාත’’න්ති? ‘‘න ජානාමි, මාරිසා’’ති. ‘‘ඉමං, මාරිස, පාටිහාරියං න කෙවල හිමවන්තෙයෙව, අපිච ඛො පන දසසහස්සිලොකධාතූසු නිබ්බත්තං, සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො, අජ්ජ ධම්මචක්කං පවත්තෙසි, තෙන කාරණෙනා’’ති. එවං සාතාගිරො හෙමවතස්ස බුද්ධුප්පාදං කථෙත්වා, තං භගවතො සන්තිකං ආනෙතුකාමො ඉමං ගාථමාහ. කෙචි පන ගොතමකෙ චෙතියෙ විහරන්තෙ භගවති අයමෙවමාහාති භණන්ති ‘‘අජ්ජ පන්නරසො’’ති.

153. තත්ථ ¶ අජ්ජාති අයං රත්තින්දිවො පක්ඛගණනතො පන්නරසො, උපවසිතබ්බතො උපොසථො. තීසු වා උපොසථෙසු අජ්ජ පන්නරසො උපොසථො, න චාතුද්දසී උපොසථො, න සාමග්ගීඋපොසථො. යස්මා වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසඅට්ඨඞ්ගඋපවාසපඤ්ඤත්තිදිවසාදීසු සම්බහුලෙසු අත්ථෙසු උපොසථසද්දො වත්තති. ‘‘ආයාමාවුසො, කප්පින, උපොසථං ගමිස්සාමා’’තිආදීසු හි පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙ උපොසථසද්දො. ‘‘එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතො ඛො විසාඛෙ උපොසථො උපවුත්ථො’’තිආදීසු (අ. නි. 8.43) පාණාතිපාතා වෙරමණිආදිකෙසු අට්ඨඞ්ගෙසු. ‘‘සුද්ධස්ස වෙ සදා ඵග්ගු, සුද්ධස්සුපොසථො සදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.79) උපවාසෙ. ‘‘උපොසථො නාම නාගරාජා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.246; ම. නි. 3.258) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ සීසංන්හාතස්සා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.85; ම. නි. 3.256) දිවසෙ. තස්මා අවසෙසත්ථං පටික්ඛිපිත්වා ආසාළ්හීපුණ්ණමදිවසංයෙව නියාමෙන්තො ආහ – ‘‘අජ්ජ පන්නරසො උපොසථො’’ති. පාටිපදො දුතියොති එවං ගණියමානෙ අජ්ජ පන්නරසො දිවසොති අත්ථො.

දිවි භවානි දිබ්බානි, දිබ්බානි එත්ථ අත්ථීති දිබ්බා. කානි තානි? රූපානි. තඤ්හි ¶ රත්තිං දෙවානං දසසහස්සිලොකධාතුතො සන්නිපතිතානං සරීරවත්ථාභරණවිමානප්පභාහි අබ්භාදිඋපක්කිලෙසවිරහිතාය චන්දප්පභාය ච සකලජම්බුදීපො අලඞ්කතො අහොසි. විසෙසාලඞ්කතො ච පරමවිසුද්ධිදෙවස්ස භගවතො සරීරප්පභාය. තෙනාහ ‘‘දිබ්බා රත්ති උපට්ඨිතා’’ති.

එවං ¶ රත්තිගුණවණ්ණනාපදෙසෙනාපි සහායස්ස චිත්තප්පසාදං ජනෙන්තො බුද්ධුප්පාදං කථෙත්වා ආහ ‘‘අනොමනාමං සත්ථාරං, හන්ද පස්සාම ගොතම’’න්ති. තත්ථ අනොමෙහි අලාමකෙහි සබ්බාකාරපරිපූරෙහි ගුණෙහි නාමං අස්සාති අනොමනාමො. තථා හිස්ස ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’තිආදිනා (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.162) නයෙන බුද්ධොති අනොමෙහි ගුණෙහි නාමං, ‘‘භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා’’තිආදිනා (මහානි. 84) නයෙන ච අනොමෙහි ගුණෙහි නාමං. එස නයො ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො’’තිආදීසු. දිට්ඨධම්මිකාදීසු අත්ථෙසු දෙවමනුස්සෙ අනුසාසති ‘‘ඉමං පජහථ, ඉමං සමාදාය වත්තථා’’ති සත්ථා. අපිච ‘‘සත්ථා භගවා සත්ථවාහො, යථා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙතී’’තිආදිනා (මහානි. 190) නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනාපි සත්ථා. තං අනොමනාමං සත්ථාරං. හන්දාති බ්යවසානත්ථෙ නිපාතො. පස්සාමාති තෙන අත්තානං සහ සඞ්ගහෙත්වා පච්චුප්පන්නවචනං. ගොතමන්ති ගොතමගොත්තං. කිං වුත්තං හොති ¶ ? ‘‘සත්ථා, න සත්ථා’’ති මා විමතිං අකාසි, එකන්තබ්යවසිතො හුත්වාව එහි පස්සාම ගොතමන්ති.

154. එවං වුත්තෙ හෙමවතො ‘‘අයං සාතාගිරො ‘අනොමනාමං සත්ථාර’න්ති භණන්තො තස්ස සබ්බඤ්ඤුතං පකාසෙති, සබ්බඤ්ඤුනො ච දුල්ලභා ලොකෙ, සබ්බඤ්ඤුපටිඤ්ඤෙහි පූරණාදිසදිසෙහෙව ලොකො උපද්දුතො. සො පන යදි සබ්බඤ්ඤූ, අද්ධා තාදිලක්ඛණප්පත්තො භවිස්සති, තෙන තං එවං පරිග්ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තාදිලක්ඛණං පුච්ඡන්තො ආහ – ‘‘කච්චි මනො’’ති.

තත්ථ කච්චීති පුච්ඡා. මනොති චිත්තං. සුපණිහිතොති සුට්ඨු ඨපිතො, අචලො අසම්පවෙධී. සබ්බෙසු භූතෙසු සබ්බභූතෙසු. තාදිනොති තාදිලක්ඛණප්පත්තස්සෙව ¶ සතො. පුච්ඡා එව වා අයං ‘‘සො තෙ සත්ථා සබ්බභූතෙසු තාදී, උදාහු නො’’ති. ඉට්ඨෙ අනිට්ඨෙ චාති එවරූපෙ ආරම්මණෙ. සඞ්කප්පාති විතක්කා. වසීකතාති වසං ගමිතා. කිං වුත්තං හොති? යං ත්වං සත්ථාරං වදසි, තස්ස තෙ සත්ථුනො කච්චි තාදිලක්ඛණප්පත්තස්ස සතො සබ්බභූතෙසු මනො සුපණිහිතො, උදාහු යාව චලනපච්චයං න ලභති, තාව සුපණිහිතො විය ඛායති. සො වා තෙ සත්ථා කච්චි සබ්බභූතෙසු සමචිත්තෙන තාදී, උදාහු නො, යෙ ච ඛො ඉට්ඨානිට්ඨෙසු ¶ ආරම්මණෙසු රාගදොසවසෙන සඞ්කප්පා උප්පජ්ජෙය්යුං, ත්යාස්ස කච්චි වසීකතා, උදාහු කදාචි තෙසම්පි වසෙන වත්තතීති.

155. තතො සාතාගිරො භගවතො සබ්බඤ්ඤුභාවෙ බ්යවසිතත්තා සබ්බෙ සබ්බඤ්ඤුගුණෙ අනුජානන්තො ආහ ‘‘මනො චස්ස සුපණිහිතො’’තිආදි. තත්ථ සුපණිහිතොති සුට්ඨු ඨපිතො, පථවීසමො අවිරුජ්ඣනට්ඨෙන, සිනෙරුසමො සුප්පතිට්ඨිතාචලනට්ඨෙන, ඉන්දඛීලසමො චතුබ්බිධමාරපරවාදිගණෙහි අකම්පියට්ඨෙන. අනච්ඡරියඤ්චෙතං, භගවතො ඉදානි සබ්බාකාරසම්පන්නත්තා සබ්බඤ්ඤුභාවෙ ඨිතස්ස මනො සුපණිහිතො අචලො භවෙය්ය. යස්ස තිරච්ඡානභූතස්සාපි සරාගාදිකාලෙ ඡද්දන්තනාගකුලෙ උප්පන්නස්ස සවිසෙන සල්ලෙන විද්ධස්ස අචලො අහොසි, වධකෙපි තස්මිං නප්පදුස්සි, අඤ්ඤදත්ථු තස්සෙව අත්තනො දන්තෙ ඡෙත්වා අදාසි; තථා මහාකපිභූතස්ස මහතියා සිලාය සීසෙ පහටස්සාපි තස්සෙව ච මග්ගං දස්සෙසි; තථා විධුරපණ්ඩිතභූතස්ස පාදෙසු ගහෙත්වා සට්ඨියොජනෙ කාළපබ්බතපපාතෙ පක්ඛිත්තස්සාපි අඤ්ඤදත්ථු තස්සෙව යක්ඛස්සත්ථාය ධම්මං දෙසෙසි. තස්මා සම්මදෙව ආහ සාතාගිරො – ‘‘මනො චස්ස සුපණිහිතො’’ති.

සබ්බභූතෙසු ¶ තාදිනොති සබ්බසත්තෙසු තාදිලක්ඛණප්පත්තස්සෙව සතො මනො සුපණිහිතො, න යාව පච්චයං න ලභතීති අත්ථො ¶ . තත්ථ භගවතො තාදිලක්ඛණං පඤ්චධා වෙදිතබ්බං. යථාහ –

‘‘භගවා පඤ්චහාකාරෙහි තාදී, ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී, චත්තාවීති තාදී, මුත්තාවීති තාදී, තිණ්ණාවීති තාදී, තන්නිද්දෙසාති තාදී. කථං භගවා ඉට්ඨානිට්ඨෙ තාදී? භගවා ලාභෙපි තාදී’’ති (මහානි. 38).

එවමාදි සබ්බං නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං. ලාභාදයො ච තස්ස මහාඅට්ඨකථායං විත්ථාරිතනයෙන වෙදිතබ්බා. ‘‘පුච්ඡා එව වා අයං. සො තෙ සත්ථා සබ්බභූතෙසු තාදී, උදාහු නො’’ති ඉමස්මිම්පි විකප්පෙ සබ්බභූතෙසු සමචිත්තතාය තාදී අම්හාකං සත්ථාති අත්ථො. අයඤ්හි භගවා සුඛූපසංහාරකාමතාය දුක්ඛාපනයනකාමතාය ච සබ්බසත්තෙසු සමචිත්තො, යාදිසො අත්තනි, තාදිසො පරෙසු, යාදිසො ¶ මාතරි මහාමායාය, තාදිසො චිඤ්චමාණවිකාය, යාදිසො පිතරි සුද්ධොදනෙ, තාදිසො සුප්පබුද්ධෙ, යාදිසො පුත්තෙ රාහුලෙ, තාදිසො වධකෙසු දෙවදත්තධනපාලකඅඞ්ගුලිමාලාදීසු. සදෙවකෙ ලොකෙපි තාදී. තස්මා සම්මදෙවාහ සාතාගිරො – ‘‘සබ්බභූතෙසු තාදිනො’’ති.

අථො ඉට්ඨෙ අනිට්ඨෙ චාති. එත්ථ පන එවං අත්ථො දට්ඨබ්බො – යං කිඤ්චි ඉට්ඨං වා අනිට්ඨං වා ආරම්මණං, සබ්බප්පකාරෙහි තත්ථ යෙ රාගදොසවසෙන සඞ්කප්පා උප්පජ්ජෙය්යුං, ත්යාස්ස අනුත්තරෙන මග්ගෙන රාගාදීනං පහීනත්තා වසීකතා, න කදාචි තෙසං වසෙ වත්තති. සො හි භගවා අනාවිලසඞ්කප්පො සුවිමුත්තචිත්තො සුවිමුත්තපඤ්ඤොති. එත්ථ ච සුපණිහිතමනතාය අයොනිසොමනසිකාරාභාවො වුත්තො. සබ්බභූතෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙහි සො යත්ථ භවෙය්ය, තං සත්තසඞ්ඛාරභෙදතො දුවිධමාරම්මණං වුත්තං. සඞ්කප්පවසීභාවෙන තස්මිං ආරම්මණෙ තස්ස මනසිකාරාභාවතො කිලෙසප්පහානං වුත්තං. සුපණිහිතමනතාය ච මනොසමාචාරසුද්ධි, සබ්බභූතෙසු තාදිතාය කායසමාචාරසුද්ධි, සඞ්කප්පවසීභාවෙන විතක්කමූලකත්තා වාචාය වචීසමාචාරසුද්ධි. තථා සුපණිහිතමනතාය ලොභාදිසබ්බදොසාභාවො ¶ , සබ්බභූතෙසු තාදිතාය මෙත්තාදිගුණසබ්භාවො, සඞ්කප්පවසීභාවෙන පටිකූලෙ අප්පටිකූලසඤ්ඤිතාදිභෙදා අරියිද්ධි, තාය චස්ස සබ්බඤ්ඤුභාවො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

156. එවං හෙමවතො පුබ්බෙ මනොද්වාරවසෙනෙව තාදිභාවං පුච්ඡිත්වා තඤ්ච පටිජානන්තමිමං සුත්වා දළ්හීකම්මත්ථං ඉදානි ද්වාරත්තයවසෙනාපි, පුබ්බෙ වා සඞ්ඛෙපෙන කායවචීමනොද්වාරසුද්ධිං පුච්ඡිත්වා තඤ්ච පටිජානන්තමිමං සුත්වා දළ්හීකම්මත්ථමෙව විත්ථාරෙනාපි පුච්ඡන්තො ¶ ආහ ‘‘කච්චි අදින්න’’න්ති. තත්ථ ගාථාබන්ධසුඛත්ථාය පඨමං අදින්නාදානවිරතිං පුච්ඡති. ආරා පමාදම්හාති පඤ්චසු කාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගතො දූරීභාවෙන අබ්රහ්මචරියවිරතිං පුච්ඡති. ‘‘ආරා පමදම්හා’’තිපි පඨන්ති, ආරා මාතුගාමාති වුත්තං හොති. ඣානං න රිඤ්චතීති ඉමිනා පන තස්සායෙව තිවිධාය කායදුච්චරිතවිරතියා බලවභාවං පුච්ඡති. ඣානයුත්තස්ස හි විරති බලවතී හොතීති.

157. අථ ¶ සාතාගිරො යස්මා භගවා න කෙවලං එතරහි, අතීතෙපි අද්ධානෙ දීඝරත්තං අදින්නාදානාදීහි පටිවිරතො, තස්සා තස්සායෙව ච විරතියා ආනුභාවෙන තං තං මහාපුරිසලක්ඛණං පටිලභි, සදෙවකො චස්ස ලොකො ‘‘අදින්නාදානා පටිවිරතො සමණො ගොතමො’’තිආදිනා නයෙන වණ්ණං භාසති. තස්මා විස්සට්ඨාය වාචාය සීහනාදං නදන්තො ආහ ‘‘න සො අදින්නං ආදියතී’’ති. තං අත්ථතො පාකටමෙව. ඉමිස්සාපි ගාථාය තතියපාදෙ ‘‘පමාදම්හා පමදම්හා’’ති ද්විධා පාඨො. චතුත්ථපාදෙ ච ඣානං න රිඤ්චතීති ඣානං රිත්තකං සුඤ්ඤකං න කරොති, න පරිච්චජතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

158. එවං කායද්වාරෙ සුද්ධිං සුත්වා ඉදානි වචීද්වාරෙ සුද්ධිං පුච්ඡන්තො ¶ ආහ – ‘‘කච්චි මුසා න භණතී’’ති. එත්ථ ඛීණාතීති ඛීණො, විහිංසති බධතීති අත්ථො. වාචාය පථො බ්යප්පථො, ඛීණො බ්යප්පථො අස්සාති ඛීණබ්යප්පථො. තං න-කාරෙන පටිසෙධෙත්වා පුච්ඡති ‘‘න ඛීණබ්යප්පථො’’ති, න ඵරුසවාචොති වුත්තං හොති. ‘‘නාඛීණබ්යප්පථො’’තිපි පාඨො, න අඛීණවචනොති අත්ථො. ඵරුසවචනඤ්හි පරෙසං හදයෙ අඛීයමානං තිට්ඨති. තාදිසවචනො කච්චි න සොති වුත්තං හොති. විභූතීති විනාසො, විභූතිං කාසති කරොති වාති විභූතිකං, විභූතිකමෙව වෙභූතිකං, වෙභූතියන්තිපි වුච්චති, පෙසුඤ්ඤස්සෙතං අධිවචනං. තඤ්හි සත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤතො භෙදනෙන විනාසං කරොති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

159. අථ සාතාගිරො යස්මා භගවා න කෙවලං එතරහි, අතීතෙපි අද්ධානෙ දීඝරත්තං මුසාවාදාදීහි පටිවිරතො, තස්සා තස්සායෙව ච විරතියා ආනුභාවෙන තං තං මහාපුරිසලක්ඛණං පටිලභි, සදෙවකො චස්ස ලොකො ‘‘මුසාවාදා පටිවිරතො සමණො ගොතමො’’ති වණ්ණං භාසති. තස්මා විස්සට්ඨාය වාචාය සීහනාදං නදන්තො ආහ, ‘‘මුසා ච සො න භණතී’’ති. තත්ථ මුසාති විනිධාය දිට්ඨාදීනි පරවිසංවාදනවචනං. තං සො න භණති. දුතියපාදෙ පන පඨමත්ථවසෙන න ඛීණබ්යප්පථොති, දුතියත්ථවසෙන නාඛීණබ්යප්පථොති පාඨො. චතුත්ථපාදෙ මන්තාති පඤ්ඤා වුච්චති. භගවා යස්මා තාය මන්තාය පරිච්ඡින්දිත්වා අත්ථමෙව ¶ භාසති අත්ථතො අනපෙතවචනං, න සම්ඵං ¶ . අඤ්ඤාණපුරෙක්ඛාරඤ්හි නිරත්ථකවචනං බුද්ධානං නත්ථි. තස්මා ආහ – ‘‘මන්තා අත්ථං සො භාසතී’’ති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව.

160. එවං වචීද්වාරසුද්ධිම්පි සුත්වා ඉදානි මනොද්වාරසුද්ධිං ¶ පුච්ඡන්තො ආහ ‘‘කච්චි න රජ්ජති කාමෙසූ’’ති. තත්ථ කාමාති වත්ථුකාමා. තෙසු කිලෙසකාමෙන න රජ්ජතීති පුච්ඡන්තො අනභිජ්ඣාලුතං පුච්ඡති. අනාවිලන්ති පුච්ඡන්තො බ්යාපාදෙන ආවිලභාවං සන්ධාය අබ්යාපාදතං පුච්ඡති. මොහං අතික්කන්තොති පුච්ඡන්තො යෙන මොහෙන මූළ්හො මිච්ඡාදිට්ඨිං ගණ්හාති, තස්සාතික්කමෙන සම්මාදිට්ඨිතං පුච්ඡති. ධම්මෙසු චක්ඛුමාති පුච්ඡන්තො සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතස්ස ඤාණචක්ඛුනො, පඤ්චචක්ඛුවිසයෙසු වා ධම්මෙසු පඤ්චන්නම්පි චක්ඛූනං වසෙන සබ්බඤ්ඤුතං පුච්ඡති ‘‘ද්වාරත්තයපාරිසුද්ධියාපි සබ්බඤ්ඤූ න හොතී’’ති චින්තෙත්වා.

161. අථ සාතාගිරො යස්මා භගවා අප්පත්වාව අරහත්තං අනාගාමිමග්ගෙන කාමරාගබ්යාපාදානං පහීනත්තා නෙව කාමෙසු රජ්ජති, න බ්යාපාදෙන ආවිලචිත්තො, සොතාපත්තිමග්ගෙනෙව ච මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයස්ස සච්චපටිච්ඡාදකමොහස්ස පහීනත්තා මොහං අතික්කන්තො, සාමඤ්ච සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣිත්වා බුද්ධොති විමොක්ඛන්තිකං නාමං යථාවුත්තානි ච චක්ඛූනි පටිලභි, තස්මා තස්ස මනොද්වාරසුද්ධිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ච උග්ඝොසෙන්තො ආහ ‘‘න සො රජ්ජති කාමෙසූ’’ති.

162. එවං හෙමවතො භගවතො ද්වාරත්තයපාරිසුද්ධිං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ච සුත්වා හට්ඨො උදග්ගො අතීතජාතියං බාහුසච්චවිසදාය පඤ්ඤාය අසජ්ජමානවචනප්පථො හුත්වා අච්ඡරියබ්භුතරූපෙ සබ්බඤ්ඤුගුණෙ සොතුකාමො ආහ ‘‘කච්චි විජ්ජාය සම්පන්නො’’ති. තත්ථ විජ්ජාය සම්පන්නොති ඉමිනා දස්සනසම්පත්තිං පුච්ඡති, සංසුද්ධචාරණොති ඉමිනා ගමනසම්පත්තිං. ඡන්දවසෙන චෙත්ථ දීඝං කත්වා චාකාරමාහ, සංසුද්ධචරණොති අත්ථො. ආසවා ඛීණාති ඉමිනා එතාය දස්සනගමනසම්පත්තියා පත්තබ්බාය ආසවක්ඛයසඤ්ඤිතාය පඨමනිබ්බානධාතුයා පත්තිං පුච්ඡති, නත්ථි පුනබ්භවොති ඉමිනා දුතියනිබ්බානධාතුපත්තිසමත්ථතං, පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන වා පරමස්සාසප්පත්තිං ඤත්වා ඨිතභාවං.

163. තතො ¶ යා එසා ‘‘සො අනෙකවිහිතං ¶ පුබ්බෙනිවාස’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.52) නයෙන භයභෙරවාදීසු තිවිධා, ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ…පෙ… ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ඤාණදස්සනාය චිත්තං අභිනීහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.279) නයෙන අම්බට්ඨාදීසු අට්ඨවිධා විජ්ජා වුත්තා, තාය යස්මා සබ්බායපි සබ්බාකාරසම්පන්නාය භගවා උපෙතො. යඤ්චෙතං ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො සීලසම්පන්නො හොති, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො හොති, භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ හොති ¶ , ජාගරියං අනුයුත්තො හොති, සත්තහි සද්ධම්මෙහි සමන්නාගතො හොති, චතුන්නං ඣානානං ආභිචෙතසිකානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරානං නිකාමලාභී හොතී’’ති එවං උද්දිසිත්වා ‘‘කථඤ්ච, මහානාම, අරියසාවකො සීලසම්පන්නො හොතී’’තිආදිනා (ම. නි. 2.24) නයෙන සෙඛසුත්තෙ නිද්දිට්ඨං පන්නරසප්පභෙදං චරණං. තඤ්ච යස්මා සබ්බූපක්කිලෙසප්පහානෙන භගවතො අතිවිය සංසුද්ධං. යෙපිමෙ කාමාසවාදයො චත්තාරො ආසවා, තෙපි යස්මා සබ්බෙ සපරිවාරා සවාසනා භගවතො ඛීණා. යස්මා ච ඉමාය විජ්ජාචරණසම්පදාය ඛීණාසවො හුත්වා තදා භගවා ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති පච්චවෙක්ඛිත්වා ඨිතො, තස්මා සාතාගිරො භගවතො සබ්බඤ්ඤුභාවෙ බ්යවසායෙන සමුස්සාහිතහදයො සබ්බෙපි ගුණෙ අනුජානන්තො ආහ ‘‘විජ්ජාය චෙව සම්පන්නො’’ති.

164. තතො හෙමවතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති භගවති නික්කඞ්ඛො හුත්වා ආකාසෙ ඨිතොයෙව භගවන්තං පසංසන්තො සාතාගිරඤ්ච ආරාධෙන්තො ආහ ‘‘සම්පන්නං මුනිනො චිත්ත’’න්ති. තස්සත්ථො – සම්පන්නං මුනිනො චිත්තං, ‘‘මනො චස්ස සුපණිහිතො’’ති එත්ථ වුත්තතාදිභාවෙන පුණ්ණං සම්පුණ්ණං, ‘‘න සො අදින්නං ආදියතී’’ති එත්ථ වුත්තකායකම්මුනා, ‘‘න සො රජ්ජති කාමෙසූ’’ති එත්ථ වුත්තමනොකම්මුනා ච පුණ්ණං සම්පුණ්ණං, ‘‘මුසා ච සො න භණතී’’ති එත්ථ වුත්තබ්යප්පථෙන ච වචීකම්මුනාති ¶ වුත්තං හොති. එවං සම්පන්නචිත්තඤ්ච අනුත්තරාය විජ්ජාචරණසම්පදාය සම්පන්නත්තා විජ්ජාචරණසම්පන්නඤ්ච ඉමෙහි ගුණෙහි ‘‘මනො චස්ස සුපණිහිතො’’තිආදිනා නයෙන ධම්මතො නං පසංසසි, සභාවතො තච්ඡතො භූතතො එව නං පසංසසි, න කෙවලං සද්ධාමත්තකෙනාති දස්සෙති.

165-166. තතො ¶ සාතාගිරොපි ‘‘එවමෙතං, මාරිස, සුට්ඨු තයා ඤාතඤ්ච අනුමොදිතඤ්චා’’ති අධිප්පායෙන තමෙව සංරාධෙන්තො ආහ – ‘‘සම්පන්නං මුනිනො…පෙ… ධම්මතො අනුමොදසී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා පුන භගවතො දස්සනෙ තං අභිත්ථවයමානො ආහ ‘‘සම්පන්නං…පෙ… හන්ද පස්සාම ගොතම’’න්ති.

167. අථ හෙමවතො අත්තනො අභිරුචිතගුණෙහි පුරිමජාතිබාහුසච්චබලෙන භගවන්තං අභිත්ථුනන්තො සාතාගිරං ආහ – ‘‘එණිජඞ්ඝං…පෙ… එහි පස්සාම ගොතම’’න්ති. තස්සත්ථො – එණිමිගස්සෙව ජඞ්ඝා අස්සාති එණිජඞ්ඝො. බුද්ධානඤ්හි එණිමිගස්සෙව අනුපුබ්බවට්ටා ජඞ්ඝා හොන්ති, න පුරතො නිම්මංසා පච්ඡතො සුසුමාරකුච්ඡි විය උද්ධුමාතා. කිසා ච බුද්ධා හොන්ති දීඝරස්සසමවට්ටිතයුත්තට්ඨානෙසු තථාරූපාය අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පත්තියා, න වඨරපුරිසා විය ථූලා. පඤ්ඤාය විලිඛිතකිලෙසත්තා වා කිසා. අජ්ඣත්තිකබාහිරසපත්තවිද්ධංසනතො වීරා. එකාසනභොජිතාය පරිමිතභොජිතාය ච අප්පාහාරා, න ද්වත්තිමත්තාලොපභොජිතාය. යථාහ –

‘‘අහං ¶ ඛො පන, උදායි, අප්පෙකදා ඉමිනා පත්තෙන සමතිත්තිකම්පි භුඤ්ජාමි, භිය්යොපි භුඤ්ජාමි. ‘අප්පාහාරො සමණො ගොතමො අප්පාහාරතාය ච වණ්ණවාදී’ති ඉති චෙ මං, උදායි, සාවකා සක්කරෙය්යුං, ගරුං කරෙය්යුං, මානෙය්යුං, පූජෙය්යුං, සක්කත්වා, ගරුං කත්වා, උපනිස්සාය විහරෙය්යුං. යෙ තෙ, උදායි, මම සාවකා කොසකාහාරාපි අඩ්ඪකොසකාහාරාපි බෙලුවාහාරාපි අඩ්ඪබෙලුවාහාරාපි, න මං තෙ ඉමිනා ධම්මෙන සක්කරෙය්යුං…පෙ… උපනිස්සාය විහරෙය්යු’’න්ති (ම. නි. 2.242).

ආහාරෙ ඡන්දරාගාභාවෙන ¶ අලොලුපා අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙන්ති මොනෙය්යසම්පත්තියා මුනිනො. අනගාරිකතාය විවෙකනින්නමානසතාය ච වනෙ ඣායන්ති. තෙනාහ හෙමවතො යක්ඛො ‘‘එණිජඞ්ඝං…පෙ… එහි පස්සාම ගොතම’’න්ති.

168. එවඤ්ච වත්වා පුන තස්ස භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සොතුකාමතාය ‘‘සීහංවෙකචර’’න්ති ඉමං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සීහංවාති දුරාසදට්ඨෙන ¶ ඛමනට්ඨෙන නිබ්භයට්ඨෙන ච කෙසරසීහසදිසං. යාය තණ්හාය ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො’’ති වුච්චති, තස්සා අභාවෙන එකචරං, එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වින්නං බුද්ධානං අනුප්පත්තිතොපි එකචරං. ඛග්ගවිසාණසුත්තෙ වුත්තනයෙනාපි චෙත්ථ තං තං අත්ථො දට්ඨබ්බො. නාගන්ති පුනබ්භවං නෙව ගන්තාරං නාගන්තාරං. අථ වා ආගුං න කරොතීතිපි නාගො. බලවාතිපි නාගො. තං නාගං. කාමෙසු අනපෙක්ඛිනන්ති ද්වීසුපි කාමෙසු ඡන්දරාගාභාවෙන අනපෙක්ඛිනං. උපසඞ්කම්ම පුච්ඡාම, මච්චුපාසප්පමොචනන්ති තං එවරූපං මහෙසිං උපසඞ්කමිත්වා තෙභූමකවට්ටස්ස මච්චුපාසස්ස පමොචනං විවට්ටං නිබ්බානං පුච්ඡාම. යෙන වා උපායෙන දුක්ඛසමුදයසඞ්ඛාතා මච්චුපාසා පමුච්චති, තං මච්චුපාසප්පමොචනං පුච්ඡාමාති. ඉමං ගාථං හෙමවතො සාතාගිරඤ්ච සාතාගිරපරිසඤ්ච අත්තනො පරිසඤ්ච සන්ධාය ආහ.

තෙන ඛො පන සමයෙන ආසාළ්හීනක්ඛත්තං ඝොසිතං අහොසි. අථ සමන්තතො අලඞ්කතපටියත්තෙ දෙවනගරෙ සිරිං පච්චනුභොන්තී විය රාජගහෙ කාළී නාම කුරරඝරිකා උපාසිකා පාසාදමාරුය්හ සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ¶ ගබ්භපරිස්සමං විනොදෙන්තී සවාතප්පදෙසෙ උතුග්ගහණත්ථං ඨිතා තෙසං යක්ඛසෙනාපතීනං තං බුද්ධගුණපටිසංයුත්තං කථං ආදිමජ්ඣපරියොසානතො අස්සොසි. සුත්වා ච ‘‘එවං විවිධගුණසමන්නාගතා බුද්ධා’’ති බුද්ධාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා තාය නීවරණානි වික්ඛම්භෙත්වා තත්ථෙව ඨිතා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. තතො එව භගවතා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවිකානං උපාසිකානං අනුස්සවප්පසන්නානං, යදිදං කාළී උපාසිකා කුරරඝරිකා’’ති (අ. නි. 1.267) එතදග්ගෙ ඨපිතා.

169. තෙපි ¶ යක්ඛසෙනාපතයො සහස්සයක්ඛපරිවාරා මජ්ඣිමයාමසමයෙ ඉසිපතනං පත්වා, ධම්මචක්කප්පවත්තිතපල්ලඞ්කෙනෙව නිසින්නං භගවන්තං උපසඞ්කම්ම වන්දිත්වා, ඉමාය ගාථාය භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා ඔකාසමකාරයිංසු ‘‘අක්ඛාතාරං පවත්තාර’’න්ති. තස්සත්ථො – ඨපෙත්වා තණ්හං තෙභූමකෙ ධම්මෙ ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදිනා (සං. නි. 5.1081; මහාව. 14) නයෙන සච්චානං වවත්ථානකථාය අක්ඛාතාරං, ‘‘‘තං ඛො පනිදං දුක්ඛං අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්ය’න්ති මෙ භික්ඛවෙ’’තිආදිනා නයෙන තෙසු කිච්චඤාණකතඤාණප්පවත්තනෙන පවත්තාරං. යෙ වා ධම්මා යථා වොහරිතබ්බා, තෙසු තථා ¶ වොහාරකථනෙන අක්ඛාතාරං, තෙසංයෙව ධම්මානං සත්තානුරූපතො පවත්තාරං. උග්ඝටිතඤ්ඤුවිපඤ්චිතඤ්ඤූනං වා දෙසනාය අක්ඛාතාරං, නෙය්යානං පටිපාදනෙන පවත්තාරං. උද්දෙසෙන වා අක්ඛාතාරං, විභඞ්ගෙන තෙහි තෙහි පකාරෙහි වචනතො පවත්තාරං. බොධිපක්ඛියානං වා සලක්ඛණකථනෙන අක්ඛාතාරං, සත්තානං චිත්තසන්තානෙ පවත්තනෙන පවත්තාරං. සඞ්ඛෙපතො වා තීහි පරිවට්ටෙහි ¶ සච්චානං කථනෙන අක්ඛාතාරං, විත්ථාරතො පවත්තාරං. ‘‘සද්ධින්ද්රියං ධම්මො, තං ධම්මං පවත්තෙතීති ධම්මචක්ක’’න්ති (පටි. ම. 2.40) එවමාදිනා පටිසම්භිදානයෙන විත්ථාරිතස්ස ධම්මචක්කස්ස පවත්තනතො පවත්තාරං.

සබ්බධම්මානන්ති චතුභූමකධම්මානං. පාරගුන්ති ඡහාකාරෙහි පාරං ගතං අභිඤ්ඤාය, පරිඤ්ඤාය, පහානෙන, භාවනාය, සච්ඡිකිරියාය, සමාපත්තියා. සො හි භගවා සබ්බධම්මෙ අභිජානන්තො ගතොති අභිඤ්ඤාපාරගූ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පරිජානන්තො ගතොති පරිඤ්ඤාපාරගූ, සබ්බකිලෙසෙ පජහන්තො ගතොති පහානපාරගූ, චත්තාරො මග්ගෙ භාවෙන්තො ගතොති භාවනාපාරගූ, නිරොධං සච්ඡිකරොන්තො ගතොති සච්ඡිකිරියාපාරගූ, සබ්බා සමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො ගතොති සමාපත්තිපාරගූ. එවං සබ්බධම්මානං පාරගුං. බුද්ධං වෙරභයාතීතන්ති අඤ්ඤාණසයනතො පටිබුද්ධත්තා බුද්ධං, සබ්බෙන වා සරණවණ්ණනායං වුත්තෙනත්ථෙන බුද්ධං, පඤ්චවෙරභයානං අතීතත්තා වෙරභයාතීතං. එවං භගවන්තං අතිත්ථවන්තා ‘‘මයං පුච්ඡාම ගොතම’’න්ති ඔකාසමකාරයිංසු.

170. අථ නෙසං යක්ඛානං තෙජෙන ච පඤ්ඤාය ච අග්ගො හෙමවතො යථාධිප්පෙතං පුච්ඡිතබ්බං පුච්ඡන්තො ‘‘කිස්මිං ලොකො’’ති ඉමං ගාථමාහ. තස්සාදිපාදෙ කිස්මින්ති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මවචනං, කිස්මිං උප්පන්නෙ ලොකො සමුප්පන්නො හොතීති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. සත්තලොකසඞ්ඛාරලොකෙ සන්ධාය පුච්ඡති. කිස්මිං කුබ්බති සන්ථවන්ති අහන්ති වා මමන්ති වා තණ්හාදිට්ඨිසන්ථවං කිස්මිං කුබ්බති, අධිකරණත්ථෙ භුම්මවචනං. කිස්ස ලොකොති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං, කිං උපාදාය ලොකොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො. කිස්මිං ලොකොති භාවෙනභාවලක්ඛණකාරණත්ථෙසු ¶ භුම්මවචනං. කිස්මිං ¶ සති කෙන කාරණෙන ලොකො විහඤ්ඤති පීළීයති බාධීයතීති අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො.

171. අථ ¶ භගවා යස්මා ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු උප්පන්නෙසු සත්තලොකො ච ධනධඤ්ඤාදිවසෙන සඞ්ඛාරලොකො ච උප්පන්නො හොති, යස්මා චෙත්ථ සත්තලොකො තෙස්වෙව ඡසු දුවිධම්පි සන්ථවං කරොති. චක්ඛායතනං වා හි ‘‘අහං මම’’න්ති ගණ්හාති අවසෙසෙසු වා අඤ්ඤතරං. යථාහ – ‘‘චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජතී’’තිආදි (ම. නි. 3.422). යස්මා ච එතානියෙව ඡ උපාදාය දුවිධොපි ලොකොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, යස්මා ච තෙස්වෙව ඡසු සති සත්තලොකො දුක්ඛපාතුභාවෙන විහඤ්ඤති. යථාහ –

‘‘හත්ථෙසු, භික්ඛවෙ, සති ආදානනික්ඛෙපනං හොති, පාදෙසු සති අභික්කමපටික්කමො හොති, පබ්බෙසු සති සමිඤ්ජනපසාරණං හොති, කුච්ඡිස්මිං සති ජිඝච්ඡාපිපාසා හොති; එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුස්මිං සති චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛං දුක්ඛ’’න්තිආදි (සං. නි. 4.237).

තථා තෙසු ආධාරභූතෙසු පටිහතො සඞ්ඛාරලොකො විහඤ්ඤති. යථාහ –

‘‘චක්ඛුස්මිං අනිදස්සනෙ සප්පටිඝෙ පටිහඤ්ඤි වා’’ඉති (ධ. ස. 597-8) ච.

‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, පටිහඤ්ඤති මනාපාමනාපෙසු රූපෙසූ’’ති (සං. නි. 4.238) එවමාදි.

තථා තෙහියෙව කාරණභූතෙහි දුවිධොපි ලොකො විහඤ්ඤති. යථාහ –

‘‘චක්ඛු විහඤ්ඤති මනාපාමනාපෙසු රූපෙසූ’’ති (සං. නි. 4.238) ච.

‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං, රූපා ආදිත්තා. කෙන ආදිත්තං? රාගග්ගිනා’’ති (සං. නි. 4.28; මහාව. 54) එවමාදි.

තස්මා ¶ ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනවසෙන තං පුච්ඡං විස්සජ්ජෙන්තො ආහ ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො’’ති.

172. අථ සො යක්ඛො අත්තනා වට්ටවසෙන පුට්ඨපඤ්හං භගවතා ද්වාදසායතනවසෙන සඞ්ඛිපිත්වා විස්සජ්ජිතං න ¶ සුට්ඨු උපලක්ඛෙත්වා තඤ්ච අත්ථං ¶ තප්පටිපක්ඛඤ්ච ඤාතුකාමො සඞ්ඛෙපෙනෙව වට්ටවිවට්ටං පුච්ඡන්තො ආහ ‘‘කතමං ත’’න්ති. තත්ථ උපාදාතබ්බට්ඨෙන උපාදානං, දුක්ඛසච්චස්සෙතං අධිවචනං. යත්ථ ලොකො විහඤ්ඤතීති ‘‘ඡසු ලොකො විහඤ්ඤතී’’ති එවං භගවතා යත්ථ ඡබ්බිධෙ උපාදානෙ ලොකො විහඤ්ඤතීති වුත්තො, තං කතමං උපාදානන්ති? එවං උපඩ්ඪගාථාය සරූපෙනෙව දුක්ඛසච්චං පුච්ඡි. සමුදයසච්චං පන තස්ස කාරණභාවෙන ගහිතමෙව හොති. නිය්යානං පුච්ඡිතොති ඉමාය පන උපඩ්ඪගාථාය මග්ගසච්චං පුච්ඡි. මග්ගසච්චෙන හි අරියසාවකො දුක්ඛං පරිජානන්තො, සමුදයං පජහන්තො, නිරොධං සච්ඡිකරොන්තො, මග්ගං භාවෙන්තො ලොකම්හා නිය්යාති, තස්මා නිය්යානන්ති වුච්චති. කථන්ති කෙන පකාරෙන. දුක්ඛා පමුච්චතීති ‘‘උපාදාන’’න්ති වුත්තා වට්ටදුක්ඛා පමොක්ඛං පාපුණාති. එවමෙත්ථ සරූපෙනෙව මග්ගසච්චං පුච්ඡි, නිරොධසච්චං පන තස්ස විසයභාවෙන ගහිතමෙව හොති.

173. එවං යක්ඛෙන සරූපෙන දස්සෙත්වා ච අදස්සෙත්වා ච චතුසච්චවසෙන පඤ්හං පුට්ඨො භගවා තෙනෙව නයෙන විස්සජ්ජෙන්තො ආහ ‘‘පඤ්ච කාමගුණා’’ති. තත්ථ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතගොචරග්ගහණෙන තග්ගොචරානි පඤ්චායතනානි ගහිතානෙව හොන්ති. මනො ඡට්ඨො එතෙසන්ති මනොඡට්ඨා. පවෙදිතාති පකාසිතා. එත්ථ අජ්ඣත්තිකෙසු ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස ගහණෙන තස්ස විසයභූතං ධම්මායතනං ගහිතමෙව හොති. එවං ‘‘කතමං තං උපාදාන’’න්ති ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො පුනපි ද්වාදසායතනානං වසෙනෙව දුක්ඛසච්චං පකාසෙසි. මනොගහණෙන වා සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං ගහිතත්තා තාසු පුරිමපඤ්චවිඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තාසං වත්ථූනි පඤ්ච චක්ඛාදීනි ආයතනානි, මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුග්ගහණෙන තාසං වත්ථුගොචරභෙදං ධම්මායතනං ගහිතමෙවාති එවම්පි ද්වාදසායතනවසෙන දුක්ඛසච්චං පකාසෙසි. ලොකුත්තරමනායතනධම්මායතනෙකදෙසො ¶ පනෙත්ථ යත්ථ ලොකො විහඤ්ඤති, තං සන්ධාය නිද්දිට්ඨත්තා න සඞ්ගය්හති.

එත්ථ ඡන්දං විරාජෙත්වාති එත්ථ ද්වාදසායතනභෙදෙ දුක්ඛසච්චෙ තානෙවායතනානි ඛන්ධතො ධාතුතො නාමරූපතොති තථා තථා වවත්ථපෙත්වා, තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා, විපස්සන්තො අරහත්තමග්ගපරියොසානාය විපස්සනාය තණ්හාසඞ්ඛාතං ඡන්දං සබ්බසො විරාජෙත්වා විනෙත්වා විද්ධංසෙත්වාති අත්ථො. එවං දුක්ඛා පමුච්චතීති ඉමිනා පකාරෙන එතස්මා ¶ වට්ටදුක්ඛා පමුච්චතීති ¶ . එවමිමාය උපඩ්ඪගාථාය ‘‘නිය්යානං පුච්ඡිතො බ්රූහි, කථං දුක්ඛා පමුච්චතී’’ති අයං පඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොති, මග්ගසච්චඤ්ච පකාසිතං සමුදයනිරොධසච්චානි පනෙත්ථ පුරිමනයෙනෙව සඞ්ගහිතත්තා පකාසිතානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. උපඩ්ඪගාථාය වා දුක්ඛසච්චං, ඡන්දෙන සමුදයසච්චං, ‘‘විරාජෙත්වා’’ති එත්ථ විරාගෙන නිරොධසච්චං, ‘‘විරාගාවිමුච්චතී’’ති වචනතො වා මග්ගසච්චං. ‘‘එව’’න්ති උපායනිදස්සනෙන මග්ගසච්චං, දුක්ඛනිරොධන්ති වචනතො වා. ‘‘දුක්ඛා පමුච්චතී’’ති දුක්ඛපමොක්ඛෙන නිරොධසච්චන්ති එවමෙත්ථ චත්තාරි සච්චානි පකාසිතානි හොන්තීති වෙදිතබ්බානි.

174. එවං චතුසච්චගබ්භාය ගාථාය ලක්ඛණතො නිය්යානං පකාසෙත්වා පුන තදෙව සකෙන නිරුත්තාභිලාපෙන නිගමෙන්තො ආහ ‘‘එතං ලොකස්ස නිය්යාන’’න්ති. එත්ථ එතන්ති පුබ්බෙ වුත්තස්ස නිද්දෙසො, ලොකස්සාති තෙධාතුකලොකස්ස. යථාතථන්ති අවිපරීතං. එතං වො අහමක්ඛාමීති සචෙපි මං සහස්සක්ඛත්තුං පුච්ඡෙය්යාථ, එතං වො අහමක්ඛාමි, න අඤ්ඤං. කස්මා? යස්මා එවං දුක්ඛා පමුච්චති, න අඤ්ඤථාති අධිප්පායො. අථ වා එතෙන නිය්යානෙන එකද්වත්තික්ඛතුං නිග්ගතානම්පි එතං වො අහමක්ඛාමි, උපරිවිසෙසාධිගමායපි එතදෙව අහමක්ඛාමීති අත්ථො. කස්මා? යස්මා එවං දුක්ඛා පමුච්චති අසෙසනිස්සෙසාති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ ද්වෙපි යක්ඛසෙනාපතයො සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහිංසු සද්ධිං යක්ඛසහස්සෙන.

175. අථ හෙමවතො පකතියාපි ධම්මගරු ඉදානි අරියභූමියං ¶ පතිට්ඨාය සුට්ඨුතරං අතිත්තො භගවතො විචිත්රපටිභානාය දෙසනාය භගවන්තං සෙක්ඛාසෙක්ඛභූමිං පුච්ඡන්තො ‘‘කො සූධ තරතී’’ති ගාථමභාසි. තත්ථ කො සූධ තරති ඔඝන්ති ඉමිනා චතුරොඝං කො තරතීති සෙක්ඛභූමිං පුච්ඡති අවිසෙසෙන. යස්මා අණ්ණවන්ති න විත්ථතමත්තං නාපි ගම්භීරමත්තං අපිච පන යං විත්ථතතරඤ්ච ගම්භීරතරඤ්ච, තං වුච්චති. තාදිසො ච සංසාරණ්ණවො. අයඤ්හි සමන්තතො පරියන්තාභාවෙන විත්ථතො, හෙට්ඨා පතිට්ඨාභාවෙන උපරි ආලම්බනාභාවෙන ච ගම්භීරො, තස්මා ‘‘කො ඉධ තරති අණ්ණවං, තස්මිඤ්ච අප්පතිට්ඨෙ අනාලම්බෙ ගම්භීරෙ අණ්ණවෙ කො න සීදතී’’ති අසෙක්ඛභූමිං පුච්ඡති.

176. අථ ¶ භගවා යො භික්ඛු ජීවිතහෙතුපි වීතික්කමං අකරොන්තො සබ්බදා සීලසම්පන්නො ලොකියලොකුත්තරාය ච පඤ්ඤාය පඤ්ඤවා, උපචාරප්පනාසමාධිනා ඉරියාපථහෙට්ඨිමමග්ගඵලෙහි ච සුසමාහිතො, තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සනාය නියකජ්ඣත්තචින්තනසීලො, සාතච්චකිරියාවහාය ¶ අප්පමාදසතියා ච සමන්නාගතො. යස්මා සො චතුත්ථෙන මග්ගෙන ඉමං සුදුත්තරං ඔඝං අනවසෙසං තරති, තස්මා සෙක්ඛභූමිං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘සබ්බදා සීලසම්පන්නො’’ති ඉමං තිසික්ඛාගබ්භං ගාථමාහ. එත්ථ හි සීලසම්පදාය අධිසීලසික්ඛා, සතිසමාධීහි අධිචිත්තසික්ඛා, අජ්ඣත්තචින්තිතාපඤ්ඤාහි අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති තිස්සො සික්ඛා සඋපකාරා සානිසංසා ච වුත්තා. උපකාරො හි සික්ඛානං ලොකියපඤ්ඤා සති ච, අනිසංසො සාමඤ්ඤඵලානීති.

177. එවං පඨමගාථාය සෙක්ඛභූමිං දස්සෙත්වා ඉදානි අසෙක්ඛභූමිං දස්සෙන්තො දුතියගාථමාහ. තස්සත්ථො විරතො කාමසඤ්ඤායාති යා කාචි කාමසඤ්ඤා, තතො සබ්බතො චතුත්ථමග්ගසම්පයුත්තාය සමුච්ඡෙදවිරතියා විරතො. ‘‘විරත්තො’’තිපි පාඨො. තදා ‘‘කාමසඤ්ඤායා’’ති භුම්මවචනං හොති, සගාථාවග්ගෙ පන ‘‘කාමසඤ්ඤාසූ’’තිපි (සං. නි. 1.96) පාඨො. චතූහිපි මග්ගෙහි දසන්නං සංයොජනානං අතීතත්තා සබ්බසංයොජනාතිගො, චතුත්ථෙනෙව වා උද්ධම්භාගියසබ්බසංයොජනාතිගො ¶ , තත්රතත්රාභිනන්දිනීතණ්හාසඞ්ඛාතාය නන්දියා තිණ්ණඤ්ච භවානං පරික්ඛීණත්තා නන්දීභවපරික්ඛීණො සො තාදිසො ඛීණාසවො භික්ඛු ගම්භීරෙ සංසාරණ්ණවෙ න සීදති නන්දීපරික්ඛයෙන සඋපාදිසෙසං, භවපරික්ඛයෙන ච අනුපාදිසෙසං නිබ්බානථලං සමාපජ්ජ පරමස්සාසප්පත්තියාති.

178. අථ හෙමවතො සහායඤ්ච යක්ඛපරිසඤ්ච ඔලොකෙත්වා පීතිසොමනස්සජාතො ‘‘ගම්භීරපඤ්ඤ’’න්ති එවමාදීහි ගාථාහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා සබ්බාවතියා පරිසාය සහායෙන ච සද්ධිං අභිවාදෙත්වා, පදක්ඛිණං කත්වා, අත්තනො වසනට්ඨානං අගමාසි.

තාසං පන ගාථානං අයං අත්ථවණ්ණනා – ගම්භීරපඤ්ඤන්ති ගම්භීරාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතං. තත්ථ පටිසම්භිදායං වුත්තනයෙන ගම්භීරපඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හි තත්ථ ¶ ‘‘ගම්භීරෙසු ඛන්ධෙසු ඤාණං පවත්තතීති ගම්භීරපඤ්ඤා’’තිආදි (පටි. ම. 3.4). නිපුණත්ථදස්සින්ති නිපුණෙහි ඛත්තියපණ්ඩිතාදීහි අභිසඞ්ඛතානං පඤ්හානං අත්ථදස්සිං අත්ථානං වා යානි නිපුණානි කාරණානි දුප්පටිවිජ්ඣානි අඤ්ඤෙහි තෙසං දස්සනෙන නිපුණත්ථදස්සිං. රාගාදිකිඤ්චනාභාවෙන අකිඤ්චනං. දුවිධෙ කාමෙ තිවිධෙ චෙ භවෙ අලග්ගනෙන කාමභවෙ අසත්තං. ඛන්ධාදිභෙදෙසු සබ්බාරම්මණෙසු ඡන්දරාගබන්ධනාභාවෙන සබ්බධි විප්පමුත්තං. දිබ්බෙ පථෙ කමමානන්ති අට්ඨසමාපත්තිභෙදෙ දිබ්බෙ පථෙ සමාපජ්ජනවසෙන චඞ්කමන්තං. තත්ථ කිඤ්චාපි න තාය වෙලාය භගවා දිබ්බෙ පථෙ කමති, අපිච ඛො පුබ්බෙ කමනං උපාදාය කමනසත්තිසබ්භාවෙන තත්ථ ලද්ධවසීභාවතාය එවං වුච්චති. අථ වා යෙ තෙ විසුද්ධිදෙවා අරහන්තො, තෙසං පථෙ සන්තවිහාරෙ කමනෙනාපෙතං වුත්තං. මහන්තානං ගුණානං එසනෙන මහෙසිං.

179. දුතියගාථාය ¶ අපරෙන පරියායෙන ථුති ආරද්ධාති කත්වා පුන නිපුණත්ථදස්සිග්ගහණං නිදස්සෙති. අථ වා නිපුණත්ථෙ දස්සෙතාරන්ති අත්ථො. පඤ්ඤාදදන්ති පඤ්ඤාපටිලාභසංවත්තනිකාය ¶ පටිපත්තියා කථනෙන පඤ්ඤාදායකං. කාමාලයෙ අසත්තන්ති ය්වායං කාමෙසු තණ්හාදිට්ඨිවසෙන දුවිධො ආලයො, තත්ථ අසත්තං. සබ්බවිදුන්ති සබ්බධම්මවිදුං, සබ්බඤ්ඤුන්ති වුත්තං හොති. සුමෙධන්ති තස්ස සබ්බඤ්ඤුභාවස්ස මග්ගභූතාය පාරමීපඤ්ඤාසඞ්ඛාතාය මෙධාය සමන්නාගතං. අරියෙ පථෙති අට්ඨඞ්ගිකෙ මග්ගෙ, ඵලසමාපත්තියං වා. කමමානන්ති පඤ්ඤාය අජ්ඣොගාහමානං මග්ගලක්ඛණං ඤත්වා දෙසනතො, පවිසමානං වා ඛණෙ ඛණෙ ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනතො, චතුබ්බිධමග්ගභාවනාසඞ්ඛාතාය කමනසත්තියා කමිතපුබ්බං වා.

180. සුදිට්ඨං වත නො අජ්ජාති. අජ්ජ අම්හෙහි සුන්දරං දිට්ඨං, අජ්ජ වා අම්හාකං සුන්දරං දිට්ඨං, දස්සනන්ති අත්ථො. සුප්පභාතං සුහුට්ඨිතන්ති අජ්ජ අම්හාකං සුට්ඨු පභාතං සොභනං වා පභාතං අහොසි. අජ්ජ ච නො සුන්දරං උට්ඨිතං අහොසි, අනුපරොධෙන සයනතො උට්ඨිතං. කිං කාරණං? යං අද්දසාම සම්බුද්ධං, යස්මා සම්බුද්ධං අද්දසාමාති අත්තනො ලාභසම්පත්තිං ආරබ්භ පාමොජ්ජං පවෙදෙති.

181. ඉද්ධිමන්තොති ¶ කම්මවිපාකජිද්ධියා සමන්නාගතා. යසස්සිනොති ලාභග්ගපරිවාරග්ගසම්පන්නා. සරණං යන්තීති කිඤ්චාපි මග්ගෙනෙව ගතා, තථාපි සොතාපන්නභාවපරිදීපනත්ථං පසාදදස්සනත්ථඤ්ච වාචං භින්දති.

182. ගාමා ගාමන්ති දෙවගාමා දෙවගාමං. නගා නගන්ති දෙවපබ්බතා දෙවපබ්බතං. නමස්සමානා සම්බුද්ධං, ධම්මස්ස ච සුධම්මතන්ති ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා, ස්වාක්ඛාතො වත භගවතො ධම්මො’’තිආදිනා නයෙන බුද්ධසුබොධිතඤ්ච ධම්මසුධම්මතඤ්ච. ‘‘සුප්පටිපන්නො වත භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සඞ්ඝ-සුප්පටිපත්තිඤ්ච අභිත්ථවිත්වා අභිත්ථවිත්වා නමස්සමානා ධම්මඝොසකා හුත්වා විචරිස්සාමාති වුත්තං හොති. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

පරමත්ථජොතිකාය ඛුද්දක-අට්ඨකථාය

සුත්තනිපාත-අට්ඨකථාය හෙමවතසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එවං ¶ ¶ මෙ සුතන්ති ආළවකසුත්තං. කා උප්පත්ති? අත්ථවණ්ණනානයෙනෙවස්ස උප්පත්ති ආවිභවිස්සති. අත්ථවණ්ණනාය ච ‘‘එවං මෙ සුතං, එකං සමයං භගවා’’ති එතං වුත්තත්ථමෙව. ආළවියං විහරති ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙති එත්ථ පන කා ආළවී, කස්මා ච භගවා තස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ විහරතීති? වුච්චතෙ – ආළවීති රට්ඨම්පි නගරම්පි වුච්චති, තදුභයම්පි ඉධ වට්ටති. ආළවීනගරස්ස හි සමීපෙ විහරන්තොපි ‘‘ආළවියං විහරතී’’ති වුච්චති. තස්ස ච නගරස්ස සමීපෙ අවිදූරෙ ගාවුතමත්තෙ තං භවනං, ආළවීරට්ඨෙ විහරන්තොපි ‘‘ආළවියං විහරතී’’ති වුච්චති, ආළවීරට්ඨෙ චෙතං භවනං.

යස්මා පන ආළවකො රාජා විවිධනාටකූපභොගං ඡඩ්ඩෙත්වා චොරපටිබාහනත්ථං පටිරාජනිසෙධනත්ථං බ්යායාමකරණත්ථඤ්ච සත්තමෙ සත්තමෙ දිවසෙ මිගවං ගච්ඡන්තො එකදිවසං බලකායෙන සද්ධිං කතිකං අකාසි – ‘‘යස්ස පස්සෙන ¶ මිගො පලායති, තස්සෙව සො භාරො’’ති. අථ තස්සෙව පස්සෙන මිගො පලායි, ජවසම්පන්නො රාජා ධනුං ගහෙත්වා පත්තිකොව තියොජනං තං මිගං අනුබන්ධි. එණිමිගා ච තියොජනවෙගා එව හොන්ති. අථ පරික්ඛීණජවං තං මිගං උදකං පවිසිත්වා, ඨිතං වධිත්වා, ද්විධා ඡෙත්වා, අනත්ථිකොපි මංසෙන ‘‘නාසක්ඛි මිගං ගහෙතු’’න්ති අපවාදමොචනත්ථං කාජෙනාදාය ආගච්ඡන්තො නගරස්සාවිදූරෙ බහලපත්තපලාසං මහානිග්රොධං දිස්වා පරිස්සමවිනොදනත්ථං තස්ස මූලමුපගතො. තස්මිඤ්ච නිග්රොධෙ ආළවකො යක්ඛො මහාරාජසන්තිකා වරං ලභිත්වා මජ්ඣන්හිකසමයෙ තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායාය ඵුට්ඨොකාසං පවිට්ඨෙ පාණිනො ඛාදන්තො පටිවසති. සො තං දිස්වා ¶ ඛාදිතුං උපගතො. අථ රාජා තෙන සද්ධිං කතිකං අකාසි – ‘‘මුඤ්ච මං, අහං තෙ දිවසෙ දිවසෙ මනුස්සඤ්ච ථාලිපාකඤ්ච පෙසෙස්සාමී’’ති. යක්ඛො ‘‘ත්වං රාජූපභොගෙන පමත්තො සම්මුස්සසි, අහං පන භවනං අනුපගතඤ්ච අනනුඤ්ඤාතඤ්ච ඛාදිතුං න ලභාමි, ස්වාහං භවන්තම්පි ජීයෙය්ය’’න්ති න මුඤ්චි. රාජා ‘‘යං දිවසං න පෙසෙමි, තං දිවසං මං ගහෙත්වා ඛාදාහී’’ති අත්තානං අනුජානිත්වා තෙන මුත්තො නගරාභිමුඛො අගමාසි.

බලකායො ¶ මග්ගෙ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා ඨිතො රාජානං දිස්වා – ‘‘කිං, මහාරාජ, අයසමත්තභයා එවං කිලන්තොසී’’ති වදන්තො පච්චුග්ගන්ත්වා පටිග්ගහෙසි. රාජා තං පවත්තිං අනාරොචෙත්වා නගරං ගන්ත්වා, කතපාතරාසො නගරගුත්තිකං ආමන්තෙත්වා එතමත්ථං ආරොචෙසි. නගරගුත්තිකො – ‘‘කිං, දෙව, කාලපරිච්ඡෙදො කතො’’ති ආහ. රාජා ‘‘න කතො, භණෙ’’ති ආහ. ‘‘දුට්ඨු කතං, දෙව, අමනුස්සා හි පරිච්ඡින්නමත්තමෙව ලභන්ති, අපරිච්ඡින්නෙ පන ජනපදස්ස ආබාධො භවිස්සති. හොතු, දෙව, කිඤ්චාපි එවමකාසි, අප්පොස්සුක්කො ත්වං රජ්ජසුඛං අනුභොහි, අහමෙත්ථ කාතබ්බං කරිස්සාමී’’ති. සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය බන්ධනාගාරං ගන්ත්වා යෙ යෙ වජ්ඣා හොන්ති, තෙ තෙ සන්ධාය – ‘‘යො ජීවිතත්ථිකො හොති, සො ¶ නික්ඛමතූ’’ති භණති. යො පඨමං නික්ඛමති තං ගෙහං නෙත්වා, න්හාපෙත්වා, භොජෙත්වා ච, ‘‘ඉමං ථාලිපාකං යක්ඛස්ස දෙහී’’ති පෙසෙති. තං රුක්ඛමූලං පවිට්ඨමත්තංයෙව යක්ඛො භෙරවං අත්තභාවං නිම්මිනිත්වා මූලකන්දං විය ඛාදති ¶ . යක්ඛානුභාවෙන කිර මනුස්සානං කෙසාදීනි උපාදාය සකලසරීරං නවනීතපිණ්ඩො විය හොති. යක්ඛස්ස භත්තං ගාහාපෙත්තුං ගතපුරිසා තං දිස්වා භීතා යථාමිත්තං ආරොචෙසුං. තතො පභුති ‘‘රාජා චොරෙ ගහෙත්වා යක්ඛස්ස දෙතී’’ති මනුස්සා චොරකම්මතො පටිවිරතා. තතො අපරෙන සමයෙන නවචොරානං අභාවෙන පුරාණචොරානඤ්ච පරික්ඛයෙන බන්ධනාගාරානි සුඤ්ඤානි අහෙසුං.

අථ නගරගුත්තිකො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා අත්තනො ධනං නගරරච්ඡාසු ඡඩ්ඩාපෙසි – ‘‘අප්පෙව නාම කොචි ලොභෙන ගණ්හෙය්යා’’ති. තං පාදෙනපි න කොචි ඡුපි. සො චොරෙ අලභන්තො අමච්චානං ආරොචෙසි. අමච්චා ‘‘කුලපටිපාටියා එකමෙකං ජිණ්ණකං පෙසෙම, සො පකතියාපි මච්චුමුඛෙ වත්තතී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘‘අම්හාකං පිතරං, අම්හාකං පිතාමහං පෙසෙතී’ති මනුස්සා ඛොභං කරිස්සන්ති, මා වො එතං රුච්චී’’ති නිවාරෙසි. ‘‘තෙන හි, දෙව, දාරකං පෙසෙම උත්තානසෙය්යකං, තථාවිධස්ස හි ‘මාතා මෙ පිතා මෙ’ති සිනෙහො නත්ථී’’ති ආහංසු. රාජා අනුජානි. තෙ තථා අකංසු. නගරෙ දාරකමාතරො ච දාරකෙ ගහෙත්වා ගබ්භිනියො ච පලායිත්වා පරජනපදෙ දාරකෙ සංවඩ්ඪෙත්වා ආනෙන්ති. එවං සබ්බානිපි ද්වාදස වස්සානි ගතානි.

තතො එකදිවසං සකලනගරං විචිනිත්වා එකම්පි දාරකං අලභිත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘නත්ථි, දෙව, නගරෙ දාරකො ඨපෙත්වා අන්තෙපුරෙ තව පුත්තං ආළවකකුමාර’’න්ති. රාජා ‘‘යථා මම පුත්තො පියො, එවං සබ්බලොකස්ස, අත්තනා පන පියතරං නත්ථි, ගච්ඡථ, තම්පි දත්වා මම ජීවිතං රක්ඛථා’’ති ආහ. තෙන ච සමයෙන ආළවකකුමාරස්ස මාතා පුත්තං ¶ න්හාපෙත්වා, මණ්ඩෙත්වා, දුකූලචුම්බටකෙ කත්වා, අඞ්කෙ සයාපෙත්වා, නිසින්නා හොති. රාජපුරිසා රඤ්ඤො ආණාය තත්ථ ගන්ත්වා විප්පලපන්තියා තස්සා සොළසන්නඤ්ච ඉත්ථිසහස්සානං සද්ධිං ධාතියා තං ආදාය පක්කමිංසු ‘‘ස්වෙ යක්ඛභක්ඛො භවිස්සතී’’ති. තං දිවසඤ්ච භගවා පච්චූසසමයෙ ¶ පච්චුට්ඨාය ජෙතවනමහාවිහාරෙ ¶ ගන්ධකුටියං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා පුන බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො අද්දස ආළවකස්ස කුමාරස්ස අනාගාමිඵලුප්පත්තියා උපනිස්සයං, යක්ඛස්ස ච සොතාපත්තිඵලුප්පත්තියා උපනිස්සයං දෙසනාපරියොසානෙ ච චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මචක්ඛුපටිලාභස්සාති. තස්මා විභාතාය රත්තියා පුරෙභත්තකිච්චං කත්වා අනිට්ඨිතපච්ඡාභත්තකිච්චොව කාළපක්ඛඋපොසථදිවසෙ වත්තමානෙ ඔග්ගතෙ සූරියෙ එකකොව අදුතියො පත්තචීවරමාදාය පාදගමනෙනෙව සාවත්ථිතො තිංස යොජනානි ගන්ත්වා තස්ස යක්ඛස්ස භවනං පාවිසි. තෙන වුත්තං ‘‘ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

කිං පන භගවා යස්මිං නිග්රොධෙ ආළවකස්ස භවනං, තස්ස මූලෙ විහාසි, උදාහු භවනෙයෙවාති? වුච්චතෙ – භවනෙයෙව. යථෙව හි යක්ඛා අත්තනො භවනං පස්සන්ති, තථා භගවාපි. සො තත්ථ ගන්ත්වා භවනද්වාරෙ අට්ඨාසි. තදා ආළවකො හිමවන්තෙ යක්ඛසමාගමං ගතො හොති. තතො ආළවකස්ස ද්වාරපාලො ගද්රභො නාම යක්ඛො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා – ‘‘කිං, භන්තෙ, භගවා විකාලෙ ආගතො’’ති ආහ. ‘‘ආම, ගද්රභ, ආගතොම්හි. සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්තිං ආළවකස්ස භවනෙ’’ති. ‘‘න මෙ, භන්තෙ, ගරු, අපිච ඛො සො යක්ඛො කක්ඛළො ඵරුසො, මාතාපිතූනම්පි අභිවාදනාදීනි න කරොති, මා රුච්චි භගවතො ඉධ වාසො’’ති. ‘‘ජානාමි, ගද්රභ, තස්ස කක්ඛළත්තං, න කොචි මමන්තරායො භවිස්සති, සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්ති’’න්ති ¶ .

දුතියම්පි ගද්රභො යක්ඛො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අග්ගිතත්තකපාලසදිසො, භන්තෙ, ආළවකො, ‘මාතාපිතරො’ති වා ‘සමණබ්රාහ්මණා’ති වා ‘ධම්මො’ති වා න ජානාති, ඉධාගතානං චිත්තක්ඛෙපම්පි කරොති, හදයම්පි ඵාලෙති, පාදෙපි ගහෙත්වා පරසමුද්දෙ වා පරචක්කවාළෙ වා ඛිපතී’’ති. දුතියම්පි භගවා ආහ – ‘‘ජානාමි, ගද්රභ, සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්ති’’න්ති. තතියම්පි ගද්රභො යක්ඛො භගවන්තං එතදවොච – ‘‘අග්ගිතත්තකපාලසදිසො, භන්තෙ, ආළවකො, ‘මාතාපිතරො’ති වා ‘සමණබ්රාහ්මණා’ති වා ‘ධම්මො’ති වා න ජානාති, ඉධාගතානං චිත්තක්ඛෙපම්පි කරොති, හදයම්පි ඵාලෙති, පාදෙපි ගහෙත්වා පරසමුද්දෙ ¶ වා පරචක්කවාළෙ වා ඛිපතී’’ති. තතියම්පි භගවා ආහ – ‘‘ජානාමි, ගද්රභ, සචෙ තෙ අගරු, විහරෙය්යාමෙකරත්ති’’න්ති. ‘‘න මෙ, භන්තෙ, ගරු, අපිච ඛො සො යක්ඛො අත්තනො අනාරොචෙත්වා ¶ අනුජානන්තං මං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, ආරොචෙමි, භන්තෙ, තස්සා’’ති. ‘‘යථාසුඛං, ගද්රභ, ආරොචෙහී’’ති. ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, ත්වමෙව ජානාහී’’ති භගවන්තං අභිවාදෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛො පක්කාමි. භවනද්වාරම්පි සයමෙව භගවතො විවරමදාසි. භගවා අන්තොභවනං පවිසිත්වා යත්ථ අභිලක්ඛිතෙසු මඞ්ගලදිවසාදීසු නිසීදිත්වා ආළවකො සිරිං අනුභොති, තස්මිංයෙව දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා සුවණ්ණාභං මුඤ්චි. තං දිස්වා යක්ඛස්ස ඉත්ථියො ආගන්ත්වා, භගවන්තං වන්දිත්වා, සම්පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසු. භගවා ‘‘පුබ්බෙ තුම්හෙ දානං දත්වා, සීලං සමාදියිත්වා, පූජනෙය්යං පූජෙත්වා, ඉමං සම්පත්තිං පත්තා, ඉදානිපි තථෙව කරොථ, මා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඉස්සාමච්ඡරියාභිභූතා විහරථා’’තිආදිනා නයෙන තාසං පකිණ්ණකධම්මකථං කථෙසි. තා ච භගවතො මධුරනිග්ඝොසං සුත්වා, සාධුකාරසහස්සානි දත්වා, භගවන්තං පරිවාරෙත්වා නිසීදිංසුයෙව. ගද්රභොපි හිමවන්තං ගන්ත්වා ආළවකස්ස ආරොචෙසි – ‘‘යග්ඝෙ, මාරිස, ජානෙය්යාසි, විමානෙ තෙ භගවා නිසින්නො’’ති. සො ගද්රභස්ස සඤ්ඤමකාසි ‘‘තුණ්හී හොහි, ගන්ත්වා කත්තබ්බං කරිස්සාමී’’ති. පුරිසමානෙන කිර ලජ්ජිතො අහොසි, තස්මා ‘‘මා කොචි පරිසමජ්ඣෙ සුණෙය්යා’’ති වාරෙසි.

තදා සාතාගිරහෙමවතා භගවන්තං ජෙතවනෙයෙව වන්දිත්වා ‘‘යක්ඛසමාගමං ගමිස්සාමා’’ති සපරිවාරා නානායානෙහි ආකාසෙන ගච්ඡන්ති. ආකාසෙ ච යක්ඛානං න සබ්බත්ථ ¶ මග්ගො අත්ථි, ආකාසට්ඨානි විමානානි පරිහරිත්වා මග්ගට්ඨානෙනෙව මග්ගො හොති. ආළවකස්ස පන විමානං භූමට්ඨං සුගුත්තං පාකාරපරික්ඛිත්තං සුසංවිහිතද්වාරට්ටාලකගොපුරං, උපරි කංසජාලසඤ්ඡන්නං මඤ්ජූසසදිසං තියොජනං උබ්බෙධෙන. තස්ස උපරි මග්ගො හොති. තෙ තං පදෙසමාගම්ම ගන්තුං අසමත්ථා අහෙසුං. බුද්ධානඤ්හි නිසින්නොකාසස්ස උපරිභාගෙන යාව භවග්ගා, තාව කොචි ගන්තුං අසමත්ථො. තෙ ‘‘කිමිද’’න්ති ආවජ්ජෙත්වා භගවන්තං දිස්වා ආකාසෙ ඛිත්තලෙඩ්ඩු විය ඔරුය්හ වන්දිත්වා, ධම්මං සුත්වා, පදක්ඛිණං කත්වා ‘‘යක්ඛසමාගමං ගච්ඡාම භගවා’’ති තීණි වත්ථූනි පසංසන්තා යක්ඛසමාගමං අගමංසු. ආළවකො තෙ දිස්වා ‘‘ඉධ නිසීදථා’’ති පටික්කම්ම ඔකාසමදාසි. තෙ ¶ ආළවකස්ස නිවෙදෙසුං ‘‘ලාභා තෙ, ආළවක, යස්ස තෙ භවනෙ භගවා විහරති, ගච්ඡාවුසො භගවන්තං පයිරුපාසස්සූ’’ති. එවං භගවා භවනෙයෙව විහාසි, න යස්මිං නිග්රොධෙ ආළවකස්ස භවනං, තස්ස මූලෙති. තෙන වුත්තං ‘‘එකං සමයං භගවා ආළවියං විහරති ආළවකස්ස යක්ඛස්ස භවනෙ’’ති.

අථ ඛො ආළවකො…පෙ… භගවන්තං එතදවොච ‘‘නික්ඛම සමණා’’ති. ‘‘කස්මා පනායං එතදවොචා’’ති? වුච්චතෙ – රොසෙතුකාමතාය. තත්රෙවං ආදිතො පභුති සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො ¶ – අයඤ්හි යස්මා අස්සද්ධස්ස සද්ධාකථා දුක්කථා හොති දුස්සීලාදීනං සීලාදිකථා විය, තස්මා තෙසං යක්ඛානං සන්තිකා භගවතො පසංසං සුත්වා එව අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තලොණසක්ඛරා විය අබ්භන්තරකොපෙන තටතටායමානහදයො හුත්වා ‘‘කො සො භගවා නාම, යො මම භවනං පවිට්ඨො’’ති ආහ. තෙ ආහංසු – ‘‘න ත්වං, ආවුසො, ජානාසි භගවන්තං අම්හාකං සත්ථාරං, යො තුසිතභවනෙ ඨිතො පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා’’තිආදිනා නයෙන යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනං කථෙන්තා පටිසන්ධිආදිනා ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි වත්වා ‘‘ඉමානිපි ත්වං, ආවුසො ¶ , අච්ඡරියානි නාද්දසා’’ති චොදෙසුං. සො දිස්වාපි කොධවසෙන ‘‘නාද්දස’’න්ති ආහ. ආවුසො ආළවක පස්සෙය්යාසි වා ත්වං, න වා, කො තයා අත්ථො පස්සතා වා අපස්සතා වා, කිං ත්වං කරිස්සසි අම්හාකං සත්ථුනො, යො ත්වං තං උපනිධාය චලක්කකුධමහාඋසභසමීපෙ තදහුජාතවච්ඡකො විය, තිධාපභින්නමත්තවාරණසමීපෙ භිඞ්කපොතකො විය, භාසුරවිලම්බකෙසරඋපසොභිතක්ඛන්ධස්ස මිගරඤ්ඤො සමීපෙ ජරසිඞ්ගාලො විය, දියඩ්ඪයොජනසතප්පවඩ්ඪකායසුපණ්ණරාජසමීපෙ ඡින්නපක්ඛකාකපොතකො විය ඛායසි, ගච්ඡ යං තෙ කරණීයං, තං කරොහීති. එවං වුත්තෙ කුද්ධො ආළවකො උට්ඨහිත්වා මනොසිලාතලෙ වාමපාදෙන ඨත්වා ‘‘පස්සථ දානි තුම්හාකං වා සත්ථා මහානුභාවො, අහං වා’’ති දක්ඛිණපාදෙන සට්ඨියොජනමත්තං කෙලාසපබ්බතකූටං අක්කමි, තං අයොකූටපහටො නිද්ධන්තඅයොපිණ්ඩො විය පපටිකායො මුඤ්චි. සො තත්ර ඨත්වා ‘‘අහං ආළවකො’’ති ඝොසෙසි, සකලජම්බුදීපං සද්දො ඵරි.

චත්තාරො ¶ කිර සද්දා සකලජම්බුදීපෙ සුය්යිංසු – යඤ්ච පුණ්ණකො යක්ඛසෙනාපති ධනඤ්චයකොරබ්යරාජානං ජූතෙ ජිනිත්වා අප්ඵොටෙත්වා ‘‘අහං ජිනි’’න්ති උග්ඝොසෙසි, යඤ්ච සක්කො දෙවානමින්දො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පරිහායමානෙ විස්සකම්මං දෙවපුත්තං සුනඛං කාරෙත්වා ‘‘අහං පාපභික්ඛූ ච පාපභික්ඛුනියො ච උපාසකෙ ච උපාසිකායො ච සබ්බෙව අධම්මවාදිනො ඛාදාමී’’ති උග්ඝොසාපෙසි, යඤ්ච කුසජාතකෙ පභාවතිහෙතු සත්තහි රාජූහි නගරෙ උපරුද්ධෙ පභාවතිං අත්තනා සහ හත්ථික්ඛන්ධං ආරොපෙත්වා නගරා නික්ඛම්ම ‘‘අහං සීහස්සරකුසමහාරාජා’’ති මහාපුරිසො උග්ඝොසෙසි, යඤ්ච ආළවකො කෙලාසමුද්ධනි ඨත්වා ‘‘අහං ආළවකො’’ති. තදා හි සකලජම්බුදීපෙ ද්වාරෙ ද්වාරෙ ඨත්වා උග්ඝොසිතසදිසං අහොසි, තියොජනසහස්සවිත්ථතො ¶ ච හිමවාපි සඞ්කම්පි යක්ඛස්ස ආනුභාවෙන.

සො වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි – ‘‘එතෙනෙව සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති. තෙ පුරත්ථිමාදිභෙදා වාතා සමුට්ඨහිත්වා අඩ්ඪයොජනයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උම්මූලෙත්වා ආළවීනගරං පක්ඛන්තා ජිණ්ණහත්ථිසාලාදීනි චුණ්ණෙන්තා ඡදනිට්ඨකා ¶ ආකාසෙ භමෙන්තා. භගවා ‘‘මා කස්සචි උපරොධො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. තෙ වාතා දසබලං පත්වා චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො මහාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘උදකෙන අජ්ඣොත්ථරිත්වා සමණං මාරෙස්සාමී’’ති. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා වස්සිංසු, වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දා අහොසි, වනරුක්ඛාදීනං උපරි මහොඝො ආගන්ත්වා දසබලස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලං පත්වා දිබ්බමාලාගුළානි සම්පජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, එකතොධාරාඋභතොධාරා අසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලං පත්වා දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං. තතො අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, කිංසුකවණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකිරිංසු. තතො කුක්කුලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, අච්චුණ්හො කුක්කුලො ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ චන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපති. තතො වාලුකාවස්සං ¶ සමුට්ඨාපෙසි, අතිසුඛුමා වාලුකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, තං කලලවස්සං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා දසබලස්ස පාදමූලෙ දිබ්බගන්ධං හුත්වා නිපති. තතො අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි ‘‘භිංසෙත්වා සමණං පලාපෙස්සාමී’’ති. තං චතුරඞ්ගසමන්නාගතන්ධකාරසදිසං හුත්වා දසබලං පත්වා සූරියප්පභාවිහතමිවන්ධකාරං අන්තරධායි.

එවං යක්ඛො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඞ්ගාරකුක්කුලවාලුකකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි ¶ භගවන්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො නානාවිධපහරණහත්ථාය අනෙකප්පකාරරූපභූතගණසමාකුලාය චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සයමෙව භගවන්තං අභිගතො. තෙ භූතගණා අනෙකප්පකාරෙ විකාරෙ කත්වා ‘‘ගණ්හථ හනථා’’ති භගවතො උපරි ආගච්ඡන්තා විය හොන්ති, අපිච තෙ නිද්ධන්තලොහපිණ්ඩං විය මක්ඛිකා, භගවන්තං අල්ලීයිතුං අසමත්ථා එවං අහෙසුං. එවං සන්තෙපි යථා බොධිමණ්ඩෙ මාරො ආගතවෙලායමෙව නිවත්තො, තථා අනිවත්තිත්වා උපඩ්ඪරත්තිමත්තං බ්යාකුලමකංසු. එවං උපඩ්ඪරත්තිමත්තං අනෙකප්පකාරවිභිංසනදස්සනෙනපි භගවන්තං චාලෙතුමසක්කොන්තො ආළවකො චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං කෙනචි අජෙය්යං දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය’’න්ති.

චත්තාරි කිර ආවුධානි ලොකෙ සෙට්ඨානි – සක්කස්ස වජිරාවුධං, වෙස්සවණස්ස ගදාවුධං, යමස්ස නයනාවුධං, ආළවකස්ස දුස්සාවුධන්ති. යදි හි සක්කො කුද්ධො වජිරාවුධං සිනෙරුමත්ථකෙ පහරෙය්ය අට්ඨසට්ඨිසහස්සාධිකයොජනසතසහස්සං සිනෙරුං විනිවිජ්ඣිත්වා හෙට්ඨතො ගච්ඡෙය්ය ¶ . වෙස්සවණස්ස පුථුජ්ජනකාලෙ විස්සජ්ජිතගදා බහූනං යක්ඛසහස්සානං සීසං පාතෙත්වා පුන හත්ථපාසං ආගන්ත්වා තිට්ඨති. යමෙන කුද්ධෙන නයනාවුධෙන ඔලොකිතමත්තෙ අනෙකානි කුම්භණ්ඩසහස්සානි තත්තකපාලෙ තිලා විය විප්ඵුරන්තානි විනස්සන්ති. ආළවකො කුද්ධො සචෙ ආකාසෙ දුස්සාවුධං මුඤ්චෙය්ය, ද්වාදස වස්සානි දෙවො න වස්සෙය්ය. සචෙ පථවියං මුඤ්චෙය්ය, සබ්බරුක්ඛතිණාදීනි සුස්සිත්වා ද්වාදසවස්සන්තරං න පුන රුහෙය්යුං. සචෙ සමුද්දෙ මුඤ්චෙය්ය, තත්තකපාලෙ උදකබින්දු විය සබ්බමුදකං සුස්සෙය්ය. සචෙ සිනෙරුසදිසෙපි පබ්බතෙ මුඤ්චෙය්ය, ඛණ්ඩාඛණ්ඩං හුත්වා විකිරෙය්ය. සො එවං මහානුභාවං දුස්සාවුධං උත්තරීයකතං මුඤ්චිත්වා අග්ගහෙසි ¶ ¶ . යෙභුය්යෙන දසසහස්සිලොකධාතුදෙවතා වෙගෙන සන්නිපතිංසු – ‘‘අජ්ජ භගවා ආළ