අට්ඨකථා > සුත්තපිටක (අට්ඨකථා) > ඛුද්දකනිකාය (අට්ඨකථා)

කා පනෙතා ථෙරගාථා ථෙරීගාථා ච, කථඤ්ච පවත්තාති, කාමඤ්චායමත්ථො ගාථාසු වුත්තොයෙව පාකටකරණත්ථං පන පුනපි වුච්චතෙ – තත්ථ ථෙරගාථා තාව සුභූතිත්ථෙරාදීහි භාසිතා. යා හි තෙ අත්තනා යථාධිගතං මග්ගඵලසුඛං පච්චවෙක්ඛිත්වා කාචි උදානවසෙන, කාචි අත්තනො සමාපත්තිවිහාරපච්චවෙක්ඛණවසෙන, කාචි පුච්ඡාවසෙන, කාචි පරිනිබ්බානසමයෙ සාසනස්ස නිය්යානිකභාවවිභාවනවසෙන අභාසිංසු, තා සබ්බා සඞ්ගීතිකාලෙ එකජ්ඣං කත්වා ‘‘ථෙරගාථා’’ඉච්චෙව ධම්මසඞ්ගාහකෙහි සඞ්ගීතා. ථෙරීගාථා පන ථෙරියො උද්දිස්ස දෙසිතා.

තා පන විනයපිටකං, සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තීසු පිටකෙසු සුත්තන්තපිටකපරියාපන්නා. දීඝනිකායො, මජ්ඣිමනිකායො, සංයුත්තනිකායො, අඞ්ගුත්තරනිකායො, ඛුද්දකනිකායොති ¶ පඤ්චසු නිකායෙසු ඛුද්දකනිකායපරියාපන්නා, සුත්තං, ගෙය්යං, වෙය්යාකරණං, ගාථා, උදානං, ඉතිවුත්තකං ¶ , ජාතකං, අබ්භුතධම්මං, වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ගාථඞ්ගසඞ්ගහං ගතා.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති.

එවං ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිඤ්ඤාතෙසු චතුරාසීතියා ධම්මක්ඛන්ධසහස්සෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහං ගතා.

තත්ථ ¶ ථෙරගාථා තාව නිපාතතො එකනිපාතො එකුත්තරවසෙන යාව චුද්දසනිපාතාති චුද්දසනිපාතො සොළසනිපාතො වීසතිනිපාතො තිංසනිපාතො චත්තාලීසනිපාතො පඤ්ඤාසනිපාතො සට්ඨිනිපාතො සත්තතිනිපාතොති එකවීසතිනිපාතසඞ්ගහා. නිපාතනං නික්ඛිපනන්ති නිපාතො. එකො එකෙකො ගාථානං නිපාතො නික්ඛෙපො එත්ථාති එකනිපාතො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ එකනිපාතෙ ද්වාදස වග්ගා. එකෙකස්මිං වග්ගෙ දස දස කත්වා වීසුත්තරසතං ථෙරා, තත්තිකා එව ගාථා. වුත්තඤ්හි –

‘‘වීසුත්තරසතං ථෙරා, කතකිච්චා අනාසවා;

එකකම්හි නිපාතම්හි, සුසඞ්ගීතා මහෙසිභී’’ති.

දුකනිපාතෙ එකූනපඤ්ඤාස ථෙරා, අට්ඨනවුති ගාථා; තිකනිපාතෙ සොළස ථෙරා, අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; චතුක්කනිපාතෙ තෙරස ථෙරා, ද්වෙපඤ්ඤාස ගාථා; පඤ්චකනිපාතෙ ද්වාදස ථෙරා, සට්ඨි ගාථා; ඡක්කනිපාතෙ චුද්දස ථෙරා, චතුරාසීති ගාථා; සත්තකනිපාතෙ පඤ්ච ථෙරා, පඤ්චතිංස ගාථා; අට්ඨකනිපාතෙ තයො ථෙරා, චතුවීසති ගාථා; නවකනිපාතෙ එකො ථෙරො, නව ගාථා; දසනිපාතෙ සත්ත ථෙරා, සත්තති ගාථා; එකාදසනිපාතෙ එකො ථෙරො, එකාදස ගාථා; ද්වාදසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, චතුවීසති ගාථා; තෙරසනිපාතෙ එකො ථෙරො, තෙරස ගාථා; චුද්දසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, අට්ඨවීසති ගාථා; පන්නරසනිපාතො නත්ථි, සොළසනිපාතෙ ද්වෙ ථෙරා, ද්වත්තිංස ගාථා; වීසතිනිපාතෙ දස ථෙරා, පඤ්චචත්තාලීසාධිකානි ද්වෙ ගාථාසතානි; තිංසනිපාතෙ තයො ථෙරා, සතං පඤ්ච ¶ ච ගාථා; චත්තාලීසනිපාතෙ එකො ¶ ථෙරො, ද්වෙචත්තාලීස ගාථා; පඤ්ඤාසනිපාතෙ එකො ථෙරො, පඤ්චපඤ්ඤාස ගාථා; සට්ඨිනිපාතෙ එකො ථෙරො, අට්ඨසට්ඨි ගාථා; සත්තතිනිපාතෙ එකො ථෙරො, එකසත්තති ගාථා. සම්පිණ්ඩෙත්වා පන ද්වෙසතානි චතුසට්ඨි ච ථෙරා, සහස්සං තීණි සතානි සට්ඨි ච ගාථාති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සහස්සං හොන්ති තා ගාථා, තීණි සට්ඨි සතානි ච;

ථෙරා ච ද්වෙ සතා සට්ඨි, චත්තාරො ච පකාසිතා’’ති.

ථෙරීගාථා පන එකනිපාතො එකුත්තරවසෙන යාව නවනිපාතාති නවනිපාතො එකාදසනිපාතො, ද්වාදසනිපාතො, සොළසනිපාතො, වීසතිනිපාතො, තිංසනිපාතො, චත්තාලීසනිපාතො, මහානිපාතොති ¶ සොළසනිපාතසඞ්ගහා. තත්ථ එකනිපාතෙ අට්ඨාරස ථෙරියො, අට්ඨාරසෙව ගාථා; දුකනිපාතෙ දස ථෙරියො, වීසති ගාථා; තිකනිපාතෙ අට්ඨ ථෙරියො, චතුවීසති ගාථා; චතුක්කනිපාතෙ එකා ථෙරී, චතස්සො ගාථා; පඤ්චකනිපාතෙ ද්වාදස ථෙරියො සට්ඨි ගාථා; ඡක්කනිපාතෙ අට්ඨ ථෙරියො අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; සත්තනිපාතෙ තිස්සො ථෙරියො, එකවීසති ගාථා; අට්ඨ නිපාතතො පට්ඨාය යාව සොළසනිපාතා එකෙකා ථෙරියො තංතංනිපාතපරිමාණා ගාථා; වීසතිනිපාතෙ පඤ්ච ථෙරියො, අට්ඨාරසසතගාථා; තිංසනිපාතෙ එකා ථෙරී, චතුත්තිංස ගාථා; චත්තාලීසනිපාතෙ එකා ථෙරී, අට්ඨචත්තාලීස ගාථා; මහානිපාතෙපි එකා ථෙරී, පඤ්චසත්තති ගාථා. එවමෙත්ථ නිපාතානං ගාථාවග්ගානං ගාථානඤ්ච පරිමාණං වෙදිතබ්බං.

එවං ¶ පරිච්ඡින්නපරිමාණාසු පනෙතාසු ථෙරගාථා ආදි. තත්ථාපි –

‘‘සීහානංව නදන්තානං, දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ;

සුණාථ භාවිතත්තානං, ගාථා අත්ථූපනායිකා’’ති.

අයං පඨමමහාසඞ්ගීතිකාලෙ ආයස්මතා ආනන්දෙන තෙසං ථෙරානං ථොමනත්ථං භාසිතා ගාථා ආදි. තත්ථ සීහානන්ති සීහසද්දො ‘‘සීහො, භික්ඛවෙ, මිගරාජා’’තිආදීසු (අ. නි. 4.33) මිගරාජෙ ආගතො. ‘‘අථ ඛො සීහො සෙනාපති යෙන භගවා තෙනුපසඞ්කමී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.34) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘සීහොති ඛො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං ¶ අධිවචනං අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්සා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.99; 10.21) තථාගතෙ. තත්ථ යථා තථාගතෙ සදිසකප්පනාය ආගතො, එවං ඉධාපි සදිසකප්පනාවසෙනෙව වෙදිතබ්බො, තස්මා සීහානංවාති සීහානං ඉව. සන්ධිවසෙන සරලොපො ‘‘එවංස තෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.22) විය. තත්ථ ඉවාති නිපාතපදං. සුණාථාති ආඛ්යාතපදං. ඉතරානි නාමපදානි. සීහානංවාති ච සම්බන්ධෙ සාමිවචනං. කාමඤ්චෙත්ථ සම්බන්ධී සරූපතො න වුත්තො, අත්ථතො ¶ පන වුත්තොව හොති. යථා හි ‘‘ඔට්ඨස්සෙව මුඛං එතස්සා’’ති වුත්තෙ ඔට්ඨස්ස මුඛං විය මුඛං එතස්සාති අයමත්ථො වුත්තො එව හොති, එවමිධාපි ‘‘සීහානංවා’’ති වුත්තෙ සීහානං නාදො වියාති අයමත්ථො වුත්තො එව හොති. තත්ථ මුඛසද්දසන්නිධානං හොතීති චෙ, ඉධාපි ‘‘නදන්තාන’’න්ති පදසන්නිධානතො, තස්මා සීහානංවාති නිදස්සනවචනං. නදන්තානන්ති තස්ස නිදස්සිතබ්බෙන සම්බන්ධදස්සනං. දාඨීනන්ති තබ්බිසෙසනං. ගිරිගබ්භරෙති තස්ස පවත්තිට්ඨානදස්සනං. සුණාථාති සවනෙ නියොජනං. භාවිතත්තානන්ති සොතබ්බස්ස පභවදස්සනං. ගාථාති සොතබ්බවත්ථුදස්සනං. අත්ථුපනායිකාති තබ්බිසෙසනං. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘සීහානං නදන්තානං දාඨීන’’න්ති පුල්ලිඞ්ගවසෙන ආගතං, ලිඞ්ගං පන පරිවත්තෙත්වා ‘‘සීහීන’’න්තිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙනාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකසෙසවසෙන වා සීහා ච සීහියො ච සීහා, තෙසං සීහානන්තිආදිනා ¶ සාධාරණා හෙතා තිස්සො නිදානගාථා ථෙරගාථානං ථෙරීගාථානඤ්චාති.

තත්ථ සහනතො හනනතො ච සීහො. යථා හි සීහස්ස මිගරඤ්ඤො බලවිසෙසයොගතො සරභමිගමත්තවරවාරණාදිතොපි පරිස්සයො නාම නත්ථි, වාතාතපාදිපරිස්සයම්පි සො සහතියෙව, ගොචරාය පක්කමන්තොපි තෙජුස්සදතාය මත්තගන්ධහත්ථිවනමහිංසාදිකෙ සමාගන්ත්වා අභීරූ අඡම්භී අභිභවති, අභිභවන්තො ච තෙ අඤ්ඤදත්ථු හන්ත්වා තත්ථ මුදුමංසානි භක්ඛයිත්වා සුඛෙනෙව විහරති, එවමෙතෙපි මහාථෙරා අරියබලවිසෙසයොගෙන සබ්බෙසම්පි පරිස්සයානං සහනතො, රාගාදිසංකිලෙසබලස්ස අභිභවිත්වා හනනතො පජහනතො තෙජුස්සදභාවෙන කුතොචිපි අභීරූ අඡම්භී ඣානාදිසුඛෙන විහරන්තීති සහනතො හනනතො ච සීහා වියාති සීහා. සද්දත්ථතො පන යථා කන්තනත්ථෙන ආදිඅන්තවිපල්ලාසතො තක්කං වුච්චති, එවං හිංසනට්ඨෙන සීහො වෙදිතබ්බො. තථා සහනට්ඨෙන. පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙන නිරුත්තිනයෙන පන ¶ වුච්චමානෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

අථ වා යථා මිගරාජා කෙසරසීහො අත්තනො තෙජුස්සදතාය එකචාරී විහරති, න කඤ්චි සහායං පච්චාසීසති, එවමෙතෙපි තෙජුස්සදතාය විවෙකාභිරතියා ච එකචාරිනොති එකචරියට්ඨෙනපි සීහා වියාති සීහා, තෙනාහ – භගවා ‘‘සීහංවෙකචරං නාග’’න්ති (සං. නි. 1.30; සු. නි. 168).

අථ ¶ වා අසන්තාසනජවපරක්කමාදිවිසෙසයොගතො සීහා වියාති සීහා, එතෙ මහාථෙරා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අසනියා ඵලන්තියා න සන්තසන්ති, කතමෙව ද්වෙ? භික්ඛු ච ඛීණාසවො සීහො ච මිගරාජා’’ති (අ. නි. 2.60).

ජවොපි සීහස්ස අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො, තථා පරක්කමො. තථා හි සො උසභසතම්පි ලඞ්ඝිත්වා වනමහිංසාදීසු නිපතති, පොතකොපි සමානො පභින්නමදානම්පි මත්තවරවාරණානං පටිමානං භින්දිත්වා ¶ දන්තකළීරංව ඛාදති. එතෙසං පන අරියමග්ගජවො ඉද්ධිජවො ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණො, සම්මප්පධානපරක්කමො ච නිරතිසයො. තස්මා සීහානංවාති සීහසදිසානං විය. සීහස්ස චෙත්ථ හීනූපමතා දට්ඨබ්බා, අච්චන්තවිසිට්ඨස්ස සහනාදිඅත්ථස්ස ථෙරෙස්වෙව ලබ්භනතො.

නදන්තානන්ති ගජ්ජන්තානං. ගොචරපරක්කමතුට්ඨිවෙලාදීසු හි යථා සීහා අත්තනො ආසයතො නික්ඛමිත්වා විජම්භිත්වා සීහනාදං අභීතනාදං නදන්ති, එවං එතෙපි විසයජ්ඣත්තපච්චවෙක්ඛණඋදානාදිකාලෙසු ඉමං අභීතනාදං නදිංසු. තෙන වුත්තං – ‘‘සීහානංව නදන්තාන’’න්ති. දාඨීනන්ති දාඨාවන්තානං. පසට්ඨදාඨීනං, අතිසයදාඨානන්ති වා අත්ථො. යථා හි සීහා අතිවිය දළ්හානං තික්ඛානඤ්ච චතුන්නං දාඨානං බලෙන පටිපක්ඛං අභිභවිත්වා අත්තනො මනොරථං මත්ථකං පූරෙන්ති, එවමෙතෙපි චතුන්නං අරියමග්ගදාඨානං බලෙන අනාදිමති සංසාරෙ අනභිභූතපුබ්බපටිපක්ඛං ¶ අභිභවිත්වා අත්තනො මනොරථං මත්ථකං පාපෙසුං. ඉධාපි දාඨා වියාති දාඨාති සදිසකප්පනාවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ගිරිගබ්භරෙති පබ්බතගුහායං, සමීපත්ථෙ භුම්මවචනං. ‘‘ගිරිගව්හරෙ’’ති කෙචි පඨන්ති. පබ්බතෙසු වනගහනෙ වනසණ්ඩෙති අත්ථො. ඉදං පන නෙසං විරොචනට්ඨානදස්සනඤ්චෙව සීහනාදස්ස යොග්යභූමිදස්සනඤ්ච. නදන්තානං ගිරිගබ්භරෙති යොජනා. යථා හි සීහා යෙභුය්යෙන ගිරිගබ්භරෙ අඤ්ඤෙහි දුරාසදතාය ජනවිවිත්තෙ වසන්තා අත්තනො දස්සනෙන උප්පජ්ජනකස්ස ඛුද්දකමිගසන්තාසස්ස පරිහරණත්ථං ගොචරගමනෙ සීහනාදං නදන්ති, එවමෙතෙපි අඤ්ඤෙහි දුරාසදගිරිගබ්භරසදිසෙව සුඤ්ඤාගාරෙවසන්තා ගුණෙහි ඛුද්දකානං පුථුජ්ජනානං තණ්හාදිට්ඨිපරිත්තාසපරිවජ්ජනත්ථං වක්ඛමානගාථාසඞ්ඛාතං අභීතනාදං නදිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘සීහානංව නදන්තානං, දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ’’ති.

සුණාථාති ¶ සවනාණත්තිකවචනං, තෙන වක්ඛමානානං ගාථානං සන්නිපතිතාය පරිසාය සොතුකාමතං උප්පාදෙන්තො සවනෙ ආදරං ජනෙති, උස්සාහං සමුට්ඨාපෙන්තො ගාරවං බහුමානඤ්ච උපට්ඨපෙති. අථ වා ‘‘සීහාන’’න්තිආදීනං ¶ පදානං සදිසකප්පනාය විනා මුඛ්යවසෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තස්මා දළ්හතික්ඛභාවෙන පසට්ඨාතිසයදාඨතාය දාඨීනං ගිරිගබ්භරෙ නදන්තානං සීහගජ්ජිතං ගජ්ජන්තානං සීහානං මිගරාජූනං විය තෙසං අභීතනාදසදිසා ගාථා සුණාථාති අත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යථා සීහනාදං නදන්තානං සීහානං මිගරාජූනං කුතොචිපි භයාභාවතො සො අභීතනාදො තදඤ්ඤමිගසන්තාසකරො, එවං භාවිතත්තානං අප්පමත්තානං ථෙරානං සීහනාදසදිසියො සබ්බසො භයහෙතූනං සුප්පහීනත්තා අභීතනාදභූතා, පමත්තජනසන්තාසකරා ගාථා සුණාථා’’ති.

භාවිතත්තානන්ති භාවිතචිත්තානං. චිත්තඤ්හි ‘‘අත්තා හි කිර දුද්දමො (ධ. ප. 159) යො වෙ ඨිතත්තො තසරංව උජ්ජූ’’ති (සු. නි. 217) ච ‘‘අත්තසම්මාපණිධී’’ති ¶ (ඛු. පා. 5.4; සු. නි. 263) ච එවමාදීසු අත්තාති වුච්චති, තස්මා අධිචිත්තානුයොගෙන සමථවිපස්සනාභිවඩ්ඪිතචිත්තානං සමථවිපස්සනාභාවනාමත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතානන්ති අත්ථො. අථ වා භාවිතත්තානන්ති භාවිතසභාවානං, සභාවභූතසීලාදිභාවිතානන්ති අත්ථො. ගීයතීති ගාථා, අනුට්ඨුභාදිවසෙන ඉසීහි පවත්තිතං චතුප්පදං ඡප්පදං වා වචනං. අඤ්ඤෙසම්පි තංසදිසතාය තථා වුච්චන්ති. අත්තත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ උපනෙන්ති තෙසු වා උපනිය්යන්තීති අත්ථූපනායිකා.

අථ වා භාවිතත්තානන්ති භාවිතත්තාභාවානං, අත්තභාවො හි ආහිතො අහං මානො එත්ථාති ‘‘අත්තා’’ති වුච්චති, සො ච තෙහි අප්පමාදභාවනාය අනවජ්ජභාවනාය භාවිතො සම්මදෙව ගුණගන්ධං ගාහාපිතො. තෙන තෙසං කායභාවනා සීලභාවනා චිත්තභාවනා පඤ්ඤාභාවනාති චතුන්නම්පි භාවනානං පරිපුණ්ණභාවං දස්සෙති. ‘‘භාවනා’’ති ච සම්බොධිපටිපදා ඉධාධිප්පෙතා. යායං සච්චසම්බොධි අත්ථි, සා දුවිධා අභිසමයතො තදත්ථතො ච. සම්බොධි පන තිවිධා සම්මාසම්බොධි පච්චෙකසම්බොධි සාවකසම්බොධීති. තත්ථ සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුජ්ඣනතො බොධනතො ච සම්මාසම්බොධි. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං මග්ගඤාණං මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ‘‘සම්මාසම්බොධී’’ති වුච්චති. තෙනාහ –

‘‘බුද්ධොති ¶ යො සො භගවා සයම්භූ අනාචරියකො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පත්තො බලෙසු ච වසීභාව’’න්ති (මහානි. 192; චූළනි. පාරායනත්ථුතිගාථානිද්දෙස 97; පටි. ම. 1.161).

බොධනෙය්යබොධනත්ථො ¶ හි බලෙසු වසීභාවො. පච්චෙකං සයමෙව බොධීති පච්චෙකසම්බොධි, අනනුබුද්ධො සයම්භූඤාණෙන සච්චාභිසමයොති අත්ථො. සම්මාසම්බුද්ධානඤ්හි සයම්භූඤාණතාය සයමෙව පවත්තමානොපි සච්චාභිසමයො සානුබුද්ධො අපරිමාණානං සත්තානං සච්චාභිසමයස්ස හෙතුභාවතො. ඉමෙසං පන සො එකස්සාපි සත්තස්ස සච්චාභිසමයහෙතු න හොති. සත්ථු ධම්මදෙසනාය සවනන්තෙ ජාතාති සාවකා. සාවකානං සච්චාභිසමයො සාවකසම්බොධි. තිවිධාපෙසා ¶ තිණ්ණං බොධිසත්තානං යථාසකං ආගමනීයපටිපදාය මත්ථකප්පත්තියා සතිපට්ඨානාදීනං සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං භාවනාපාරිපූරීති වෙදිතබ්බා ඉතරාභිසමයානං තදවිනාභාවතො. න හි සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන විනා භාවනාභිසමයො සම්භවති, සති ච භාවනාභිසමයෙ පහානාභිසමයො පරිඤ්ඤාභිසමයො ච සිද්ධොයෙව හොතීති.

යදා හි මහාබොධිසත්තො පරිපූරිතබොධිසම්භාරො චරිමභවෙ කතපුබ්බකිච්චො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ – ‘‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි, යාව න මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’’ති පටිඤ්ඤං කත්වා අපරාජිතපල්ලඞ්කෙ නිසින්නො අසම්පත්තාය එව සඤ්ඣාවෙලාය මාරබලං විධමිත්වා පුරිමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන අනෙකාකාරවොකාරෙ පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධෙ අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුවිසොධනෙන චුතූපපාතඤාණඅනාගතංසඤාණානි අධිගන්ත්වා පච්ඡිමයාමෙ ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච, අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්සා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57) ජරාමරණතො පට්ඨාය පටිච්චසමුප්පාදමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා මහාගහනං ඡින්දිතුං නිසදසිලායං ඵරසුං නිසෙන්තො විය කිලෙසගහනං ඡින්දිතුං ලොකනාථො ඤාණඵරසුං තෙජෙන්තො බුද්ධභාවාය හෙතුසම්පත්තියා ¶ පරිපාකං ගතත්තා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාධිගමාය විපස්සනං ගබ්භං ගණ්හාපෙන්තො අන්තරන්තරා නානාසමාපත්තියො සමාපජ්ජිත්වා යථාවවත්ථාපිතෙ නාමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන අනෙකාකාරවොකාරසඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො ඡත්තිංසකොටිසතසහස්සමුඛෙන සම්මසනවාරං විත්ථාරෙත්වා තත්ථ මහාවජිරඤාණසඞ්ඛාතෙ විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ වුට්ඨානගාමිනිභාවෙන පවත්තමානෙ යදා තං මග්ගෙන ඝටෙති, තදා මග්ගපටිපාටියා දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙන්තො අග්ගමග්ගක්ඛණෙ සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය ¶ අධිගතො නාම. සම්මාසම්බුද්ධභාවතො දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදයොපි තස්ස තදා හත්ථගතායෙව හොන්තීති අයං තාව අභිසමයතො සම්මාසම්බොධිපටිපදා. තදත්ථතො පන මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය යාව තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, එත්ථන්තරෙ පවත්තං බොධිසම්භාරසම්භරණං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සබ්බාකාරසම්පන්නං චරියාපිටකවණ්ණනායං විත්ථාරතො වුත්තමෙවාති තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ගහෙතබ්බං.

පච්චෙකබොධිසත්තාපි ¶ පච්චෙකබොධියා කතාභිනීහාරා අනුපුබ්බෙන සම්භතපච්චෙකසම්බොධිසම්භාරා තාදිසෙ කාලෙ චරිමත්තභාවෙ ඨිතා ඤාණස්ස පරිපාකගතභාවෙන උපට්ඨිතං සංවෙගනිමිත්තං ගහෙත්වා සවිසෙසං භවාදීසු ආදීනවං දිස්වා සයම්භූඤාණෙන පවත්ති පවත්තිහෙතුං නිවත්ති නිවත්තිහෙතුඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා ‘‘සො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යොනිසො මනසි කරොතී’’තිආදිනා ආගතනයෙන චතුසච්චකම්මට්ඨානං පරිබ්රූහෙන්තා අත්තනො අභිනීහාරානුරූපං සඞ්ඛාරෙ පරිමද්දන්තා අනුක්කමෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගං අධිගච්ඡන්තා පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣන්ති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය පච්චෙකසම්බුද්ධා නාම හුත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යා හොන්ති.

සාවකා පන සත්ථු සබ්රහ්මචාරිනො වා චතුසච්චකම්මට්ඨානකථං සුත්වා තස්මිංයෙව ඛණෙ කාලන්තරෙ වා තජ්ජං පටිපත්තිං අනුතිට්ඨන්තා ඝටෙන්තා වායමන්තා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා, යදි වා පටිපදාය වඩ්ඪන්තියා, සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තා ¶ අත්තනො අභිනීහාරානුරූපසිද්ධිඅග්ගසාවකභූමියා වා කෙවලං වා අග්ගමග්ගක්ඛණෙ සාවකසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති නාම. තතො පරං සාවකබුද්ධා නාම හොන්ති සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යා. එවං තාව අභිසමයතො පච්චෙකසම්බොධි සාවකසම්බොධි ච වෙදිතබ්බා.

තදත්ථතො පන යථා මහාබොධිසත්තානං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච බොධිසම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං මජ්ඣිමපරිච්ඡෙදෙන අට්ඨ ¶ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච එතෙ ච භෙදා පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකවසෙන වෙදිතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති පඤ්ඤා තික්ඛා, තතො ච උපායකොසල්ලස්ස විසදනිපුණභාවෙන නචිරස්සෙව පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොතීති තෙසං නාතිසීඝං නාතිසණිකං පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. වීරියාධිකානං පන පඤ්ඤා මන්දා හොතීති තෙසං චිරෙනෙව පාරමියො පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති. න එවං පච්චෙකබොධිසත්තානං. තෙසඤ්හි සතිපි පඤ්ඤාධිකභාවෙ ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පානං සතසහස්සඤ්ච බොධිසම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං, න තතො ඔරං. සද්ධාධිකවීරියාධිකාපි වුත්තපරිච්ඡෙදතො පරං කතිපයෙ එව කප්පෙ අතික්කමිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුජ්ඣන්ති, න තතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති. සාවකබොධිසත්තානං පන යෙසං අග්ගසාවකභාවාය අභිනීහාරො, තෙසං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පානං සතසහස්සඤ්ච සම්භාරසම්භරණං ඉච්ඡිතබ්බං. යෙසං මහාසාවකභාවාය, තෙසං කප්පානං සතසහස්සමෙව, තථා බුද්ධස්ස මාතාපිතූනං උපට්ඨාකස්ස පුත්තස්ස ච. තත්ථ යථා –

‘‘මනුස්සත්තං ¶ ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොහානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

එවං වුත්තෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා කතපණිධානානං මහාබොධිසත්තානං මහාභිනීහාරතො පභුති සවිසෙසං දානාදීසු යුත්තප්පයුත්තානං දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං මහාදානං දෙන්තානං තදනුරූපසීලාදිකෙ සබ්බපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තානම්පි යථාවුත්තකාලපරිච්ඡෙදං අසම්පත්වා අන්තරා එව ¶ බුද්ධභාවප්පත්ති නාම නත්ථි. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. පරිච්ඡින්නකාලෙ නිප්ඵාදිතං විය හි සස්සං බුද්ධඤාණං යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනෙව වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජන්තං ¶ ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡතීති එවං –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, විගතාසවදස්සනං;

අධිකාරො ඡන්දතා එතෙ, අභිනීහාරකාරණා’’ති. (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා) –

ඉමෙ පඤ්ච ධම්මෙ සමොධානෙත්වා කතාභිනීහාරානං පච්චෙකබොධිසත්තානං ‘‘අධිකාරො ඡන්දතා’’ති ද්වඞ්ගසමන්නාගතාය පත්ථනාය වසෙන කතපණිධානානං සාවකබොධිසත්තානඤ්ච තත්ථ තත්ථ වුත්තකාලපරිච්ඡෙදං අසම්පත්වා අන්තරා එව පච්චෙකසම්බොධියා යථාවුත්තසාවකසම්බොධියා ච අධිගමො නත්ථි. කස්මා? ඤාණස්ස අපරිපච්චනතො. ඉමෙසම්පි හි යථා මහාබොධිසත්තානං දානාදිපාරමීහි පරිබ්රූහිතා පඤ්ඤාපාරමී අනුක්කමෙන ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී බුද්ධඤාණං පරිපූරෙති, එවං දානාදීහි පරිබ්රූහිතා අනුපුබ්බෙන යථාරහං ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී පච්චෙකබොධිඤාණං සාවකබොධිඤාණඤ්ච පරිපූරෙති. දානපරිචයෙන හෙතෙ තත්ථ තත්ථ භවෙ අලොභජ්ඣාසයතාය සබ්බත්ථ අසඞ්ගමානසා අනපෙක්ඛචිත්තා හුත්වා, සීලපරිචයෙන සුසංවුතකායවාචතාය සුපරිසුද්ධකායවචීකම්මන්තා පරිසුද්ධාජීවා ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරා භොජනෙ මත්තඤ්ඤුනො හුත්වා ජාගරියානුයොගෙන චිත්තං සමාදහන්ති, ස්වායං තෙසං ජාගරියානුයොගො ගතපච්චාගතිකවත්තවසෙන වෙදිතබ්බො.

එවං පන පටිපජ්ජන්තානං අධිකාරසම්පත්තියා අප්පකසිරෙනෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්චාභිඤ්ඤා ඡළභිඤ්ඤා අධිට්ඨානභූතා පුබ්බභාගවිපස්සනා ච හත්ථගතායෙව හොන්ති. වීරියාදයො පන තදන්තොගධා එව. යඤ්හි පච්චෙකබොධියා සාවකබොධියා වා අත්ථාය දානාදිපුඤ්ඤසම්භරණෙ අබ්භුස්සහනං, ඉදං වීරියං. යං තදනුපරොධස්ස සහනං, අයං ඛන්ති. යං දානසීලාදිසමාදානාවිසංවාදනං, ඉදං සච්චං. සබ්බත්ථමෙව අචලසමාධානාධිට්ඨානං, ඉදං අධිට්ඨානං ¶ . යා දානසීලාදීනං පවත්තිට්ඨානභූතෙසු සත්තෙසු හිතෙසිතා, අයං මෙත්තා. යං සත්තානං කතවිප්පකාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනං, අයං ¶ උපෙක්ඛාති. එවං ¶ දානසීලභාවනාසු සීලසමාධිපඤ්ඤාසු ච සිජ්ඣමානාසු වීරියාදයො සිද්ධා එව හොන්ති. සායෙව පච්චෙකබොධිඅත්ථාය සාවකබොධිඅත්ථාය ච දානාදිපටිපදා තෙසං බොධිසත්තානං සන්තානස්ස භාවනතො පරිභාවනතො භාවනා නාම. විසෙසතො දානසීලාදීහි ස්වාභිසඞ්ඛතෙ සන්තානෙ පවත්තා සමථවිපස්සනාපටිපදා, යතො තෙ බොධිසත්තා පුබ්බයොගාවචරසමුදාගමසම්පන්නා හොන්ති. තෙනාහ භගවා –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආනන්ද, ආනිසංසා පුබ්බයොගාවචරෙ. කතමෙ පඤ්ච? ඉධානන්ද, පුබ්බයොගාවචරො දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්ච අඤ්ඤං ආරාධෙති, නො චෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්ච අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ දෙවපුත්තො සමානො අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති, අථ පච්ඡිමෙ කාලෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හොතී’’ති (සු. නි. අට්ඨ. 1.ඛග්ගවිසාණසුත්තවණ්ණනා).

ඉති පුබ්බභාගපටිපදාභූතාය පාරමිතාපරිභාවිතාය සමථවිපස්සනාභාවනාය නිරොධගාමිනිපටිපදාභූතාය අභිසමයසඞ්ඛාතාය මග්ගභාවනාය ච භාවිතත්තභාවා බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකා භාවිතත්තා නාම. තෙසු ඉධ බුද්ධසාවකා අධිප්පෙතා.

එත්ථ ච ‘‘සීහානංවා’’ති ඉමිනා ථෙරානං සීහසමානවුත්තිතාදස්සනෙන අත්තනො පටිපක්ඛෙහි අනභිභවනීයතං, තෙ ච අභිභුය්ය පවත්තිං දස්සෙති. ‘‘සීහානංව නදන්තානං…පෙ… ගාථා’’ති ඉමිනා ථෙරගාථානං සීහනාදසදිසතාදස්සනෙන තාසං පරවාදෙහි අනභිභවනීයතං, තෙ ච අභිභවිත්වා පවත්තිං දස්සෙති. ‘‘භාවිතත්තාන’’න්ති ඉමිනා තදුභයස්ස කාරණං විභාවෙති. භාවිතත්තභාවෙන ථෙරා ඉධ සීහසදිසා වුත්තා, තෙසඤ්ච ගාථා සීහනාදසදිසියො. ‘‘අත්ථූපනායිකා’’ති ඉමිනා අභිභවනෙ පයොජනං දස්සෙති. තත්ථ ථෙරානං පටිපක්ඛො නාම සංකිලෙසධම්මො, තදභිභවො තදඞ්ගිවික්ඛම්භනප්පහානෙහි සද්ධිං සමුච්ඡෙදප්පහානං. තස්මිං සති පටිපස්සද්ධීප්පහානං නිස්සරණප්පහානඤ්ච සිද්ධමෙව හොති, යතො තෙ භාවිතත්තාති ¶ වුච්චන්ති. මග්ගක්ඛණෙ හි අරියා අප්පමාදභාවනං භාවෙන්ති නාම, අග්ගඵලක්ඛණතො පට්ඨාය භාවිතත්තා නාමාති ¶ වුත්තොවායමත්ථො.

තෙසු තදඞ්ගප්පහානෙන නෙසං සීලසම්පදා දස්සිතා, වික්ඛම්භනප්පහානෙන සමාධිසම්පදා, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන පඤ්ඤාසම්පදා, ඉතරෙන තාසං ඵලං දස්සිතං. සීලෙන ච තෙසං පටිපත්තියා ආදිකල්යාණතා ¶ දස්සිතා, ‘‘කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං’’ (සං. නි. 5.369), ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය’’ (සං. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.1), ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) ච වචනතො සීලං පටිපත්තියා ආදිකල්යාණංව අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහත්තා. සමාධිනා මජ්ඣෙකල්යාණතා දස්සිතා, ‘‘චිත්තං භාවයං’’, ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදා’’ති ච වචනතො සමාධිපටිපත්තියා මජ්ඣෙකල්යාණොව, ඉද්ධිවිධාදිගුණාවහත්තා. පඤ්ඤාය පරියොසානකල්යාණතා දස්සිතා, ‘‘සචිත්තපරියොදපනං’’ (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90), ‘‘පඤ්ඤං භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23; විසුද්ධි. 1.1) ච වචනතො පඤ්ඤා පටිපත්තියා පරියොසානංව, පඤ්ඤුත්තරතො කුසලානං ධම්මානං සාව කල්යාණා ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිභාවාවහත්තා.

‘‘සෙලො යථා එකඝනො, වාතෙන න සමීරති; (මහාව. 244);

එවං නින්දාපසංසාසු, න සමිඤ්ජන්ති පණ්ඩිතා’’ති. (ධ. ප. 81) –

තථා සීලසම්පදාය තෙවිජ්ජභාවො දස්සිතො. සීලසම්පත්තිඤ්හි නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණන්ති. සමාධිසම්පදාය ඡළභිඤ්ඤාභාවො. සමාධිසම්පත්තිඤ්හි නිස්සාය ඡළභිඤ්ඤා පාපුණන්ති. පඤ්ඤාසම්පදාය පභින්නපටිසම්භිදාභාවො. පඤ්ඤාසම්පදඤ්හි නිස්සාය චතස්සො පටිසම්භිදා පාපුණන්ති. ඉමිනා තෙසං ථෙරානං කෙචි තෙවිජ්ජා, කෙචි ඡළභිඤ්ඤා, කෙචි පටිසම්භිදාපත්තාති අයමත්ථො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

තථා සීලසම්පදාය තෙසං කාමසුඛානුයොගසඞ්ඛාතස්ස අන්තස්ස පරිවජ්ජනං දස්සෙති. සමාධිසම්පදාය අත්තකිලමථානුයොගසඞ්ඛාතස්ස, පඤ්ඤාසම්පදාය මජ්ඣිමාය පටිපදාය සෙවනං දස්සෙති. තථා සීලසම්පදාය තෙසං වීතික්කමප්පහානං කිලෙසානං දස්සෙති. සමාධිසම්පදාය පරියුට්ඨානප්පහානං ¶ , පඤ්ඤාසම්පදාය අනුසයප්පහානං දස්සෙති. සීලසම්පදාය වා දුච්චරිතසංකිලෙසවිසොධනං, සමාධිසම්පදාය ¶ තණ්හාසංකිලෙසවිසොධනං, පඤ්ඤාසම්පදාය දිට්ඨිසංකිලෙසවිසොධනං දස්සෙති. තදඞ්ගප්පහානෙන වා නෙසං අපායසමතික්කමො දස්සිතො. වික්ඛම්භනප්පහානෙන කාමධාතුසමතික්කමො, සමුච්ඡෙදප්පහානෙන සබ්බභවසමතික්කමො දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

‘‘භාවිතත්තාන’’න්ති වා එත්ථ සීලභාවනා, චිත්තභාවනා පඤ්ඤාභාවනාති තිස්සො භාවනා වෙදිතබ්බා කායභාවනාය තදන්තොගධත්තා. සීලභාවනා ච පටිපත්තියා ආදීති සබ්බං පුරිමසදිසං ¶ . යථා පන සීහනාදං පරෙ මිගගණා න සහන්ති, කුතො අභිභවෙ, අඤ්ඤදත්ථු සීහනාදොව තෙ අභිභවති එවමෙව අඤ්ඤතිත්ථියවාදා ථෙරානං වාදෙ න සහන්ති, කුතො අභිභවෙ, අඤ්ඤදත්ථු ථෙරවාදාව තෙ අභිභවන්ති. තං කිස්ස හෙතු? ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ධ. ප. 277-279) ‘‘නිබ්බානධාතූ’’ති ච පවත්තනතො. න හි ධම්මතො සක්කා කෙනචි අඤ්ඤථා කාතුං අප්පටිවත්තනීයතො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවිභවිස්සති. එවමෙත්ථ සඞ්ඛෙපෙනෙව පඨමගාථාය අත්ථවිභාවනා වෙදිතබ්බා.

දුතියගාථායං පන අයං සම්බන්ධදස්සනමුඛෙන අත්ථවිභාවනා. තත්ථ යෙසං ථෙරානං ගාථා සාවෙතුකාමො, තෙ සාධාරණවසෙන නාමතො ගොත්තතො ගුණතො ච කිත්තෙතුං ‘‘යථානාමා’’තිආදි වුත්තං. අසාධාරණතො පන තත්ථ තත්ථ ගාථාස්වෙව ආවිභවිස්සති. තත්ථ යථානාමාති යංයංනාමා, සුභූති මහාකොට්ඨිකොතිආදිනා නයෙන නාමධෙය්යෙන පඤ්ඤාතාති අත්ථො. යථාගොත්තාති යංයංගොත්තා, ගොතමො කස්සපොතිආදිනා නයෙන කුලපදෙසෙන යාය යාය ජාතියා පඤ්ඤාතාති අත්ථො. යථාධම්මවිහාරිනොති යාදිසධම්මවිහාරිනො, පරියත්තිපරමතායං අට්ඨත්වා යථානුරූපං සමාපත්තිවිහාරිනො හුත්වා විහරිංසූති අත්ථො. අථ වා යථාධම්මවිහාරිනොති යථාධම්මා විහාරිනො ච, යාදිසසීලාදිධම්මා දිබ්බවිහාරාදීසු අභිණ්හසො ¶ විහරමානා යාදිසවිහාරා චාති අත්ථො. යථාධිමුත්තාති යාදිසඅධිමුත්තිකා සද්ධාධිමුත්තිපඤ්ඤාධිමුත්තීසු යංයංඅධිමුත්තිකා සුඤ්ඤතමුඛාදීසු වා යථා යථා නිබ්බානං අධිමුත්තාති යථාධිමුත්තා. ‘‘නිබ්බානං ¶ අධිමුත්තානං, අත්ථං ගච්ඡන්ති ආසවා’’ති (ධ. ප. 226) හි වුත්තං. උභයඤ්චෙතං පුබ්බභාගවසෙන වෙදිතබ්බං. අරහත්තප්පත්තිතො පුබ්බෙයෙව හි යථාවුත්තමධිමුච්චනං, න පරතො. තෙනාහ භගවා –

‘‘අස්සද්ධො අකතඤ්ඤූ ච, සන්ධිච්ඡෙදො ච යො නරො’’තිආදි. (ධ. ප. 97).

‘‘යථාවිමුත්තා’’ති වා පාඨො, පඤ්ඤාවිමුත්තිඋභතොභාගවිමුත්තීසු යංයංවිමුත්තිකාති අත්ථො. සප්පඤ්ඤාති තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය පාරිහාරිකපඤ්ඤාය භාවනාපඤ්ඤාය චාති තිවිධායපි පඤ්ඤාය පඤ්ඤවන්තො. විහරිංසූති තාය එව සප්පඤ්ඤතාය යථාලද්ධෙන ඵාසුවිහාරෙනෙව වසිංසු. අතන්දිතාති අනලසා, අත්තහිතපටිපත්තියං යථාබලං පරහිතපටිපත්තියඤ්ච උට්ඨානවන්තොති අත්ථො.

එත්ථ ච පන නාමගොත්තග්ගහණෙන තෙසං ථෙරානං පකාසපඤ්ඤාතභාවං දස්සෙති. ධම්මවිහාරග්ගහණෙන සීලසම්පදං සමාධිසම්පදඤ්ච දස්සෙති. ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාසම්පදං ¶ . ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා සීලසම්පදාදීනං කාරණභූතං වීරියසම්පදං දස්සෙති. ‘‘යථානාමා’’ති ඉමිනා තෙසං පකාසනනාමතං දස්සෙති. ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉමිනා සද්ධානුසාරීධම්මානුසාරීගොත්තසම්පත්තිසමුදාගමං, ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’තිආදිනා සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනං සම්පත්තිසමුදාගමං, ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා එවං අත්තහිතසම්පත්තියං ඨිතානං පරහිතපටිපත්තිං දස්සෙති.

අථ වා ‘‘යථානාමා’’ති ඉදං තෙසං ථෙරානං ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යදස්සනං සමඤ්ඤාමත්තකිත්තනතො. ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉදං කුලපුත්තභාවදස්සනං කුලාපදෙස කිත්තනතො. තෙන නෙසං සද්ධාපබ්බජිතභාවං දස්සෙති ¶ . ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉදං චරණසම්පත්තිදස්සනං සීලසංවරාදීහි සමඞ්ගීභාවදීපනතො ¶ . ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉදං නෙසං විජ්ජාසම්පත්තිදස්සනං ආසවක්ඛයපරියොසානාය ඤාණසම්පත්තියා අධිගමපරිදීපනතො. ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉදං විජ්ජාචරණසම්පත්තීනං අධිගමූපායදස්සනං. ‘‘යථානාමා’’ති වා ඉමිනා තෙසං පකාසනනාමතංයෙව දස්සෙති. ‘‘යථාගොත්තා’’ති පන ඉමිනා පච්ඡිමචක්කද්වයසම්පත්තිං දස්සෙති. න හි සම්මාඅප්පණිහිතත්තනො පුබ්බෙ ච අකතපුඤ්ඤස්ස සද්ධානුසාරීධම්මානුසාරිනො ගොත්තසම්පත්තිසමුදාගමො සම්භවති. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉමිනා තෙසං පුරිමචක්කද්වයසම්පත්තිං දස්සෙති. න හි අප්පතිරූපෙ දෙසෙ වසතො සප්පුරිසූපනිස්සයරහිතස්ස ච තාදිසා ගුණවිසෙසා සම්භවන්ති. ‘‘යථාධිමුත්තා’’ති ඉමිනා සද්ධම්මසවනසම්පදාසමායොගං දස්සෙති. න හි පරතොඝොසෙන විනා සාවකානං සච්චසම්පටිවෙධො සම්භවති. ‘‘සප්පඤ්ඤා අතන්දිතා’’ති ඉමිනා යථාවුත්තස්ස ගුණවිසෙසස්ස අබ්යභිචාරිහෙතුං දස්සෙති ඤායාරම්භදස්සනතො.

අපරො නයො – ‘‘යථාගොත්තා’’ති එත්ථ ගොත්තකිත්තනෙන තෙසං ථෙරානං යොනිසොමනසිකාරසම්පදං දස්සෙති යථාවුත්තගොත්තසම්පන්නස්ස යොනිසොමනසිකාරසම්භවතො. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති එත්ථ ධම්මවිහාරග්ගහණෙන සද්ධම්මසවනසම්පදං දස්සෙති සද්ධම්මසවනෙන විනා තදභාවතො. ‘‘යථාධිමුත්තා’’ති ඉමිනා මත්ථකප්පත්තං ධම්මානුධම්මපටිපදං දස්සෙති. ‘‘සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා සබ්බත්ථ සම්පජානකාරිතං. ‘‘අතන්දිතා’’ති ඉමිනා වුත්තනයෙන අත්තහිතසම්පත්තිං පරිපූරෙත්වා ඨිතානං පරෙසං හිතසුඛාවහාය පටිපත්තියං අකිලාසුභාවං දස්සෙති. තථා ‘‘යථාගොත්තා’’ති ඉමිනා නෙසං සරණගමනසම්පදා දස්සිතා සද්ධානුසාරීගොත්තකිත්තනතො. ‘‘යථාධම්මවිහාරිනො’’ති ඉමිනා සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො. ‘‘යථාධිමුත්තා සප්පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා පඤ්ඤක්ඛන්ධාදයො. සරණගමනඤ්ච සාවකගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣෙ, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති ආදිමජ්ඣපරියොසානදස්සනෙන සබ්බෙපි ¶ සාවකගුණා දස්සිතා හොන්ති.

ඊදිසී ¶ පන ගුණවිභූති යාය සම්මාපටිපත්තියා තෙහි අධිගතා, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ තත්ථ විපස්සිත්වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු තෙසු ¶ අරඤ්ඤරුක්ඛමූලපබ්බතාදීසු විවිත්තසෙනාසනෙසු. තත්ථ තත්ථාති වා තස්මිං තස්මිං උදානාදිකාලෙ. විපස්සිත්වාති සම්පස්සිත්වා. නාමරූපවවත්ථාපනපච්චයපරිග්ගහෙහි දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියො සම්පාදෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන පඤ්චමං විසුද්ධිං අධිගන්ත්වා පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධියා මත්ථකං පාපනවසෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඵුසිත්වාති පත්වා සච්ඡිකත්වා. අච්චුතං පදන්ති නිබ්බානං. තඤ්හි සයං අචවනධම්මත්තා අධිගතානං අච්චුතිහෙතුභාවතො ච නත්ථි එත්ථ චුතීති ‘‘අච්චුතං’’. සඞ්ඛතධම්මෙහි අසම්මිස්සභාවතාය තදත්ථිකෙහි පටිපජ්ජිතබ්බතාය ච ‘‘පද’’න්ති ච වුච්චති. කතන්තන්ති කතස්ස අන්තං. යො හි තෙහි අධිගතො අරියමග්ගො, සො අත්තනො පච්චයෙහි උප්පාදිතත්තා කතො නාම. තස්ස පන පරියොසානභූතං ඵලං කතන්තොති අධිප්පෙතං. තං කතන්තං අග්ගඵලං. අථ වා පච්චයෙහි කතත්තා නිප්ඵාදිතත්තා කතා නාම සඞ්ඛතධම්මා, තන්නිස්සරණභාවතො කතන්තො නිබ්බානං. තං කතන්තං. පච්චවෙක්ඛන්තාති ‘‘අධිගතං වත මයා අරියමග්ගාධිගමෙන ඉදං අරියඵලං, අධිගතා අසඞ්ඛතා ධාතූ’’ති අරියඵලනිබ්බානානි විමුත්තිඤාණදස්සනෙන පටිපත්තිං අවෙක්ඛමානා. අථ වා සච්චසම්පටිවෙධවසෙන යං අරියෙන කරණීයං පරිඤ්ඤාදිසොළසවිධං කිච්චං අග්ගඵලෙ ඨිතෙන නිප්ඵාදිතත්තා පරියොසාපිතත්තා කතං නාම, එවං කතං තං පච්චවෙක්ඛන්තා. එතෙන පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං දස්සිතං. පුරිමනයෙන පන ඉතරපච්චවෙක්ඛණානීති එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණානි දස්සිතානි හොන්ති.

ඉමමත්ථන්ති එත්ථ ඉමන්ති සකලො ථෙරථෙරීගාථානං අත්ථො අත්තනො ඉතරෙසඤ්ච තත්ථ සන්නිපතිතානං ධම්මසඞ්ගාහකමහාථෙරානං බුද්ධියං විපරිවත්තමානතාය ආසන්නො පච්චක්ඛොති ච කත්වා වුත්තං. අත්ථන්ති ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා’’තිආදීහි ¶ ගාථාහි වුච්චමානං අත්තූපනායිකං පරූපනායිකං ලොකියලොකුත්තරපටිසංයුත්තං අත්ථං. අභාසිසුන්ති ගාථාබන්ධවසෙන කථෙසුං, තංදීපනියො ඉදානි මයා වුච්චමානා තෙසං භාවිතත්තානං ගාථා අත්තූපනායිකා සුණාථාති යොජනා. තෙ ච මහාථෙරා එවං කථෙන්තා ¶ අත්තනො සම්මාපටිපත්තිපකාසනීහි ගාථාහි සාසනස්ස එකන්තනිය්යානිකවිභාවනෙන පරෙපි තත්ථ සම්මාපටිපත්තියං නියොජෙන්තීති එතමත්ථං දීපෙති ආයස්මා ධම්මභණ්ඩාගාරිකො, තථා දීපෙන්තො ච ඉමාහි ගාථාහි තෙසං ථොමනං තාසඤ්ච තෙසං වචනස්ස නිදානභාවෙන ඨපනං ඨානගතමෙවාති දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

ඉදානි ¶ ඡන්නා ¶ මෙ කුටිකාතිආදිනයප්පවත්තානං ථෙරගාථානං අත්ථවණ්ණනා හොති. සා පනායං අත්ථවණ්ණනා යස්මා තාසං තාසං ගාථානං අට්ඨුප්පත්තිං පකාසෙත්වා වුච්චමානා පාකටා හොති සුවිඤ්ඤෙය්යා ච. තස්මා තත්ථ තත්ථ අට්ඨුප්පත්තිං පකාසෙත්වා අත්ථවණ්ණනං කරිස්සාමාති.

තත්ථ ඡන්නා මෙ කුටිකාතිගාථාය කා උප්පත්ති? වුච්චතෙ – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ අනුප්පන්නෙයෙව පදුමුත්තරෙ භගවති ලොකනාථෙ හංසවතීනාමකෙ නගරෙ අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස එකො පුත්තො උප්පජ්ජි. තස්ස ‘‘නන්දමාණවො’’ති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා තත්ථ සාරං අපස්සන්තො අත්තනො පරිවාරභූතෙහි චතුචත්තාලීසාය මාණවකසහස්සෙහි සද්ධිං පබ්බතපාදෙ ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. අන්තෙවාසිකානම්පි කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. තෙපි න චිරෙනෙව ඣානලාභිනො අහෙසුං.

තෙන ¶ ච සමයෙන පදුමුත්තරො භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා හංසවතීනගරං උපනිස්සාය විහරන්තො එකදිවසං පච්චූසසමයෙ ලොකං වොලොකෙන්තො නන්දතාපසස්ස අන්තෙවාසිකජටිලානං අරහත්තූපනිස්සයං නන්දතාපසස්ස ච ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස සාවකට්ඨානන්තරස්ස පත්ථනං දිස්වා පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා පුබ්බණ්හසමයෙ පත්තචීවරමාදාය අඤ්ඤං කඤ්චි අනාමන්තෙත්වා සීහො විය එකචරො නන්දතාපසස්ස අන්තෙවාසිකෙසු ඵලාඵලත්ථාය ගතෙසු ‘‘බුද්ධභාවං මෙ ජානාතූ’’ති පස්සන්තස්සෙව නන්දතාපසස්ස ආකාසතො ඔතරිත්වා පථවියං පතිට්ඨාසි. නන්දතාපසො බුද්ධානුභාවඤ්චෙව ලක්ඛණපාරිපූරිඤ්ච දිස්වා ලක්ඛණමන්තෙ සම්මසිත්වා ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො නාම අගාරං අජ්ඣාවසන්තො රාජා හොති චක්කවත්තී, පබ්බජන්තො ¶ ලොකෙ ¶ විවටච්ඡදො සබ්බඤ්ඤූ බුද්ධො හොති. අයං පුරිසාජානීයො නිස්සංසයං බුද්ධොති ඤත්වා පච්චුග්ගමනං කත්වා, පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා, ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, අදාසි. නිසීදි භගවා පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ. නන්දතාපසොපි අත්තනො අනුච්ඡවිකං ආසනං ගහෙත්වා එකමන්තං නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ චතුචත්තාලීසසහස්සජටිලා පණීතපණීතානි ඔජවන්තානි ඵලාඵලානි ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං සම්පත්තා බුද්ධානඤ්චෙව ආචරියස්ස ච නිසින්නාසනං ඔලොකෙන්තා ආහංසු – ‘‘ආචරිය, මයං ‘ඉමස්මිං ලොකෙ තුම්හෙහි මහන්තතරො නත්ථී’ති විචරාම, අයං පන පුරිසො තුම්හෙහි මහන්තතරො මඤ්ඤෙ’’ති. නන්දතාපසො, ‘‘තාතා, කිං වදෙථ, සාසපෙන සද්ධිං අට්ඨසට්ඨිසතසහස්සයොජනුබ්බෙධං සිනෙරුං උපමෙතුං ඉච්ඡථ, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සද්ධිං මා මං උපමිත්ථා’’ති ආහ. අථ තෙ තාපසා ‘‘සචෙ අයං ඔරකො අභවිස්ස, න අම්හාකං ආචරියො එවං උපමං ආහරෙය්ය, යාව මහා වතායං පුරිසාජානීයො’’ති පාදෙසු නිපතිත්වා සිරසා වන්දිංසු. අථ තෙ ආචරියො ආහ – ‘‘තාතා, අම්හාකං බුද්ධානං අනුච්ඡවිකො දෙය්යධම්මො නත්ථි, භගවා ච භික්ඛාචාරවෙලායං ඉධාගතො, තස්මා මයං යථාබලං දෙය්යධම්මං දස්සාම, තුම්හෙ යං යං පණීතං ඵලාඵලං ආනීතං, තං තං ආහරථා’’ති වත්වා ආහරාපෙත්වා හත්ථෙ ධොවිත්වා සයං තථාගතස්ස පත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථාරා ¶ ඵලාඵලෙ පටිග්ගහිතමත්තෙ දෙවතා දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. තාපසො උදකම්පි සයමෙව පරිස්සාවෙත්වා අදාසි. තතො භොජනකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා නිසින්නෙ සත්ථරි සබ්බෙ අන්තෙවාසිකෙ පක්කොසිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ සාරණීයං කථං කථෙන්තො නිසීදි. සත්ථා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ සත්ථු චිත්තං ඤත්වා සතසහස්සමත්තා ඛීණාසවා ආගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු.

නන්දතාපසො අන්තෙවාසිකෙ ආමන්තෙසි – ‘‘තාතා, බුද්ධානං නිසින්නාසනම්පි නීචං, සමණසතසහස්සස්සපි ආසනං නත්ථි, තුම්හෙහි අජ්ජ උළාරං භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච සක්කාරං කාතුං වට්ටති ¶ , පබ්බතපාදතො වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරථා’’ති. අචින්තෙය්යත්තා ඉද්ධිවිසයස්ස මුහුත්තෙනෙව වණ්ණගන්ධසම්පන්නානි පුප්ඵානි ආහරිත්වා බුද්ධානං යොජනප්පමාණං පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙසුං. අග්ගසාවකානං තිගාවුතං, සෙසභික්ඛූනං අඩ්ඪයොජනිකාදිභෙදං, සඞ්ඝනවකස්ස උසභමත්තං අහොසි. එවං පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු නන්දතාපසො තථාගතස්ස පුරතො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ ඨිතො, ‘‘භන්තෙ, මය්හං දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය ඉමං පුප්ඵාසනං අභිරුහථා’’ති ආහ. නිසීදි භගවා පුප්ඵාසනෙ. එවං නිසින්නෙ සත්ථරි සත්ථු ආකාරං ඤත්වා භික්ඛූ අත්තනො අත්තනො පත්තාසනෙ නිසීදිංසු. නන්දතාපසො මහන්තං පුප්ඵඡත්තං ගහෙත්වා තථාගතස්ස මත්ථකෙ ධාරෙන්තො අට්ඨාසි. සත්ථා ‘‘තාපසානං අයං සක්කාරො මහප්ඵලො හොතූ’’ති ¶ නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජි. සත්ථු සමාපන්නභාවං ඤත්වා භික්ඛූපි සමාපජ්ජිංසු. තථාගතෙ සත්තාහං නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ අන්තෙවාසිකා භික්ඛාචාරකාලෙ සම්පත්තෙ වනමූලඵලාඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා සෙසකාලෙ බුද්ධානං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ තිට්ඨන්ති. නන්දතාපසො පන භික්ඛාචාරම්පි අගන්ත්වා පුප්ඵඡත්තං ධාරෙන්තො සත්තාහං පීතිසුඛෙනෙව වීතිනාමෙති.

සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය අරණවිහාරිඅඞ්ගෙන දක්ඛිණෙය්යඞ්ගෙන චාති ද්වීහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං එකං සාවකං ‘‘ඉසිගණස්ස පුප්ඵාසනානුමොදනං කරොහී’’ති ආණාපෙසි. සො චක්කවත්තිරඤ්ඤො සන්තිකා පටිලද්ධමහාලාභො මහායොධො විය තුට්ඨමානසො අත්තනො විසයෙ ¶ ඨත්වා තෙපිටකං බුද්ධවචනං සම්මසිත්වා අනුමොදනං අකාසි. තස්ස දෙසනාවසානෙ සත්ථා සයං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සබ්බෙ චතුචත්තාලීසසහස්සතාපසා අරහත්තං පාපුණිංසු. සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙසං තාවදෙව කෙසමස්සු අන්තරධායි. අට්ඨ පරික්ඛාරා කායෙ පටිමුක්කාව අහෙසුං සට්ඨිවස්සත්ථෙරා විය සත්ථාරං පරිවාරයිංසු. නන්දතාපසො පන වික්ඛිත්තචිත්තතාය විසෙසං නාධිගච්ඡි. තස්ස ¶ කිර අරණවිහාරිත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සොතුං ආරද්ධකාලතො පට්ඨාය ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ ඉමිනා සාවකෙන ලද්ධධුරං ලභෙය්ය’’න්ති චිත්තං උදපාදි. සො තෙන පරිවිතක්කෙන මග්ගඵලපටිවෙධං කාතුං නාසක්ඛි. තථාගතං පන වන්දිත්වා සම්මුඛෙ ඨත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, යෙන භික්ඛුනා ඉසිගණස්ස පුප්ඵාසනානුමොදනා කතා, කො නාමායං තුම්හාකං සාසනෙ’’ති. ‘‘අරණවිහාරිඅඞ්ගෙ දක්ඛිණෙය්යඅඞ්ගෙ ච එතදග්ගං පත්තො එසො භික්ඛූ’’ති. ‘‘භන්තෙ, ය්වායං මයා සත්තාහං පුප්ඵඡත්තං ධාරෙන්තෙන සක්කාරො කතො, තෙන අධිකාරෙන න අඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අයං ථෙරො විය ද්වීහඞ්ගෙහි සමන්නාගතො සාවකො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනමකාසි.

සත්ථා ‘‘සමිජ්ඣිස්සති නු, ඛො ඉමස්ස තාපසස්ස පත්ථනා’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා ඔලොකෙන්තො කප්පසතසහස්සං අතික්කමිත්වා සමිජ්ඣනකභාවං දිස්වා නන්දතාපසං ආහ – ‘‘න තෙ අයං පත්ථනා මොඝා භවිස්සති, අනාගතෙ කප්පසතසහස්සං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සන්තිකෙ සමිජ්ඣිස්සතී’’ති වත්වා ධම්මකථං කථෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො ආකාසං පක්ඛන්දි. නන්දතාපසො යාව චක්ඛුපථසමතික්කමා සත්ථාරං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච උද්දිස්ස අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. සො අපරභාගෙ කාලෙන කාලං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණි. අපරිහීනජ්ඣානොව කාලඞ්කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. තතො පන චුතො අපරානිපි පඤ්ච ජාතිසතානි පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤකො අහොසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙපි පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤකො හුත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙසි. එතං කිර වත්තං ¶ අපරිපූරෙත්වා මහාසාවකභාවං ¶ පාපුණන්තා නාම නත්ථි. ගතපච්චාගතවත්තං පන ආගමට්ඨකථාසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සො වීසතිවස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා කාලඞ්කත්වා කාමාවචරදෙවලොකෙ තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්ති. වුත්තඤ්හෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.3.151) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ ¶ , නිසභො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘කොසියො නාම නාමෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

එකාකියො අදුතියො, වසාමි නිසභෙ තදා.

‘‘ඵලං මූලඤ්ච පණ්ණඤ්ච, න භුඤ්ජාමි අහං තදා;

පවත්තංව සුපාතාහං, උපජීවාමි තාවදෙ.

‘‘නාහං කොපෙමි ආජීවං, චජමානොපි ජීවිතං;

ආරාධෙමි සකං චිත්තං, විවජ්ජෙමි අනෙසනං.

‘‘රාගූපසංහිතං චිත්තං, යදා උප්පජ්ජතෙ මම;

සයංව පච්චවෙක්ඛාමි, එකග්ගො තං දමෙමහං.

‘‘රජ්ජසෙ රජ්ජනීයෙ ච, දුස්සනීයෙ ච දුස්සසෙ;

මුය්හසෙ මොහනීයෙ ච, නික්ඛමස්සු වනා තුවං.

‘‘විසුද්ධානං අයං වාසො, නිම්මලානං තපස්සිනං;

මා ඛො විසුද්ධං දූසෙසි, නික්ඛමස්සු වනා තුවං.

‘‘අගාරිකො භවිත්වාන, යදා පුත්තං ලභිස්සසි;

උභොපි මා විරාධෙසි, නික්ඛමස්සු වනා තුවං.

‘‘ඡවාලාතං යථා කට්ඨං, න ක්වචි කිච්චකාරකං;

නෙව ගාමෙ අරඤ්ඤෙ වා, න හි තං කට්ඨසම්මතං.

‘‘ඡවාලාතූපමො ත්වං සි, න ගිහී නාපි සඤ්ඤතො;

උභතො මුත්තකො අජ්ජ, නික්ඛමස්සු වනා තුවං.

‘‘සියා නු ඛො තව එතං, කො පජානාති තෙ ඉදං;

සද්ධාධුරං වහිසි මෙ, කොසජ්ජබහුලාය ච.

‘‘ජිගුච්ඡිස්සන්ති ¶ තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

ආකඩ්ඪිත්වාන ඉසයො, චොදයිස්සන්ති තං සදා.

‘‘තං ¶ විඤ්ඤූ පවදිස්සන්ති, සමතික්කන්තසාසනං;

සංවාසං අලභන්තො හි, කථං ජීවිහිසි තුවං.

‘‘තිධාපභින්නං මාතඞ්ගං, කුඤ්ජරං සට්ඨිහායනං;

බලී නාගො උපගන්ත්වා, යූථා නීහරතෙ ගජං.

‘‘යූථා විනිස්සටො සන්තො, සුඛං සාතං න වින්දති;

දුක්ඛිතො විමනො හොති, පජ්ඣායන්තො පවෙධති.

‘‘තථෙව ජටිලා තම්පි, නීහරිස්සන්ති දුම්මතිං;

තෙහි ත්වං නිස්සටො සන්තො, සුඛං සාතං න ලච්ඡසි.

‘‘දිවා වා යදි වා රත්තිං, සොකසල්ලසමප්පිතො;

දය්හති පරිළාහෙන, ගජො යූථාව නිස්සටො.

‘‘ජාතරූපං යථා කූටං, නෙව ඣායති කත්ථචි;

තථා සීලවීහිනො ත්වං, න ඣායිස්සසි කත්ථචි.

‘‘අගාරං වසමානොපි, කථං ජීවිහිසි තුවං;

මත්තිකං පෙත්තිකඤ්චාපි, නත්ථි තෙ නිහිතං ධනං.

‘‘සයං කම්මං කරිත්වාන, ගත්තෙ සෙදං පමොචයං;

එවං ජීවිහිසි ගෙහෙ, සාධු තෙ තං න රුච්චති.

‘‘එවාහං තත්ථ වාරෙමි, සංකිලෙසගතං මනං;

නානාධම්මකථං කත්වා, පාපා චිත්තං නිවාරයිං.

‘‘එවං මෙ විහරන්තස්ස, අප්පමාදවිහාරිනො;

තිංසවස්සසහස්සානි, විපිනෙ මෙ අතික්කමුං.

‘‘අප්පමාදරතං දිස්වා, උත්තමත්ථං ගවෙසකං;

පදුමුත්තරසම්බුද්ධො, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘තිම්බරූසකවණ්ණාභො, අප්පමෙය්යො අනූපමො;

රූපෙනාසදිසො බුද්ධො, ආකාසෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘සුඵුල්ලො ¶ සාලරාජාව, විජ්ජූවබ්භඝනන්තරෙ;

ඤාණෙනාසදිසො බුද්ධො, ආකාසෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘සීහරාජාවසම්භීතො, ගජරාජාව දප්පිතො;

ලාසීතො බ්යග්ඝරාජාව, ආකාසෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘සිඞ්ඝීනික්ඛසවණ්ණාභො, ඛදිරඞ්ගාරසන්නිභො;

මණි යථා ජොතිරසො, ආකාසෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘විසුද්ධකෙලාසනිභො, පුණ්ණමායෙව චන්දිමා;

මජ්ඣන්හිකෙව සූරියො, ආකාසෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘දිස්වා ¶ නභෙ චඞ්කමන්තං, එවං චින්තෙසහං තදා;

දෙවො නු ඛො අයං සත්තො, උදාහු මනුජො අයං.

‘‘න මෙ සුතො වා දිට්ඨො වා, මහියා එදිසො නරො;

අපි මන්තපදං අත්ථි, අයං සත්ථා භවිස්සති.

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, සකං චිත්තං පසාදයිං;

නානාපුප්ඵඤ්ච ගන්ධඤ්ච, සන්නිපාතෙසහං තදා.

‘‘පුප්ඵාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා, සාධුචිත්තං මනොරමං;

නරසාරථිනං අග්ගං, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘ඉදං මෙ ආසනං වීර, පඤ්ඤත්තං තවනුච්ඡවං;

හාසයන්තො මමං චිත්තං, නිසීද කුසුමාසනෙ.

‘‘නිසීදි තත්ථ භගවා, අසම්භීතොව කෙසරී;

සත්තරත්තින්දිවං බුද්ධො, පවරෙ කුසුමාසනෙ.

‘‘නමස්සමානො අට්ඨාසිං, සත්තරත්තින්දිවං අහං;

වුට්ඨහිත්වා සමාධිම්හා, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

මම කම්මං පකිත්තෙන්තො, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘භාවෙහි බුද්ධානුස්සතිං, භාවනානමනුත්තරං;

ඉමං සතිං භාවයිත්වා, පූරයිස්සසි මානසං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි ¶ , දෙවලොකෙ රමිස්සසි;

අසීතික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සසි;

සහස්සක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සසි.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

අනුභොස්සසි තං සබ්බං, බුද්ධානුස්සතියා ඵලං.

‘‘භවාභවෙ සංසරන්තො, මහාභොගං ලභිස්සසි;

භොගෙ තෙ ඌනතා නත්ථි, බුද්ධානුස්සතියා ඵලං.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘අසීතිකොටිං ඡඩ්ඩෙත්වා, දාසෙ කම්මකරෙ බහූ;

ගොතමස්ස භගවතො, සාසනෙ පබ්බජිස්සසි.

‘‘ආරාධයිත්වා සම්බුද්ධං, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

සුභූති නාම නාමෙන, හෙස්සසි සත්ථු සාවකො.

‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, දක්ඛිණෙය්යගුණම්හි තං;

තථාරණවිහාරෙ ච, ද්වීසු අග්ගෙ ඨපෙස්සසි.

‘‘ඉදං ¶ වත්වාන සම්බුද්ධො, ජලජුත්තමනාමකො;

නභං අබ්භුග්ගමී වීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘සාසිතො ලොකනාථෙන, නමස්සිත්වා තථාගතං;

සදා භාවෙමි මුදිතො, බුද්ධානුස්සතිමුත්තමං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසං අගච්ඡහං.

‘‘අසීතික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සහස්සක්ඛත්තුං රාජා ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

අනුභොමි සුසම්පත්තිං, බුද්ධානුස්සතියා ඵලං.

‘‘භවාභවෙ ¶ සංසරන්තො, මහාභොගං ලභාමහං;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, බුද්ධානුස්සතියා ඵලං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධානුස්සතියා ඵලං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉත්ථං සුදං ආයස්මා සුභූතිත්ථෙරො ඉමා ගාථායො අභාසිත්ථාති.

එවං පන සො තාවතිංසභවනෙ අපරාපරං උප්පජ්ජනවසෙන දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා තතො චුතො මනුස්සලොකෙ අනෙකසතක්ඛත්තුං චක්කවත්තිරාජා ච පදෙසරාජා ච හුත්වා උළාරං මනුස්සසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අථ අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං සුමනසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස කනිට්ඨො හුත්වා නිබ්බත්ති ‘‘සුභූතී’’තිස්ස නාමං අහොසි.

තෙන ච සමයෙන අම්හාකං භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං ගන්ත්වා තත්ථ වෙළුවනපටිග්ගහණාදිනා ලොකානුග්ගහං කරොන්තො රාජගහං උපනිස්සාය සීතවනෙ විහරති. තදා අනාථපිණ්ඩිකො සෙට්ඨි සාවත්ථියං උට්ඨානකභණ්ඩං ගහෙත්වා අත්තනො සහායස්ස රාජගහසෙට්ඨිනො ඝරං ගතො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා සත්ථාරං සීතවනෙ විහරන්තං උපසඞ්කමිත්වා පඨමදස්සනෙනෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සත්ථාරං සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය යාචිත්වා තතො පඤ්චචත්තාලීසයොජනෙ මග්ගෙ යොජනෙ යොජනෙ සතසහස්සපරිච්චාගෙන විහාරෙ පතිට්ඨාපෙත්වා සාවත්ථියං රාජමානෙන අට්ඨකරීසප්පමාණං ජෙතස්ස රාජකුමාරස්ස උය්යානභූමිං කොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තත්ථ භගවතො විහාරං කාරෙත්වා අදාසි. විහාරපරිග්ගහණදිවසෙ අයං සුභූතිකුටුම්බිකො අනාථපිණ්ඩිකසෙට්ඨිනා සද්ධිං ගන්ත්වා ධම්මං සුණන්තො සද්ධං පටිලභිත්වා පබ්බජි ¶ . සො උපසම්පජ්ජිත්වා ද්වෙ මාතිකා පගුණා කත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා අරඤ්ඤෙ සමණධම්මං කරොන්තො මෙත්තාඣානපාදකං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො ධම්මං දෙසෙන්තො ¶ යස්මා සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙන අනොදිස්සකං කත්වා ධම්මං දෙසෙති. තස්මා අරණවිහාරීනං අග්ගො නාම ජාතො. පිණ්ඩාය චරන්තො ඝරෙ ඝරෙ මෙත්තාඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ¶ භික්ඛං පටිග්ගණ්හාති ‘‘එවං දායකානං මහප්ඵලං භවිස්සතී’’ති. තස්මා දක්ඛිණෙය්යානං අග්ගො නාම ජාතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං අරණවිහාරීනං යදිදං සුභූති, දක්ඛිණෙය්යානං යදිදං සුභූතී’’ති (අ. නි. 1.198, 201). එවමයං මහාථෙරො අරහත්තෙ පතිට්ඨාය අත්තනා පූරිතපාරමීනං ඵලස්ස මත්ථකං පත්වා ලොකෙ අභිඤ්ඤාතො අභිලක්ඛිතො හුත්වා බහුජනහිතාය ජනපදචාරිකං චරන්තො අනුපුබ්බෙන රාජගහං අගමාසි.

රාජා බිම්බිසාරො ථෙරස්ස ආගමනං සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථා’’ති වත්වා ‘‘නිවාසනට්ඨානං කරිස්සාමී’’ති පක්කන්තො විස්සරි. ථෙරො සෙනාසනං අලභන්තො අබ්භොකාසෙ වීතිනාමෙසි. ථෙරස්ස ආනුභාවෙන දෙවො න වස්සති. මනුස්සා අවුට්ඨිතාය උපද්දුතා රඤ්ඤො නිවෙසනද්වාරෙ උක්කුට්ඨිමකංසු. රාජා ‘‘කෙන නු ඛො කාරණෙන දෙවො න වස්සතී’’ති වීමංසන්තො ‘‘ථෙරස්ස අබ්භොකාසවාසෙන මඤ්ඤෙ න වස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තස්ස පණ්ණකුටිං කාරාපෙත්වා ‘‘ඉමිස්සා, භන්තෙ, පණ්ණකුටියා වසථා’’ති වත්වා වන්දිත්වා පක්කාමි. ථෙරො කුටිකං පවිසිත්වා තිණසන්ථාරකෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. තදා පන දෙවො ථොකං ථොකං ඵුසායති, න සම්මා ධාරං අනුප්පවෙච්ඡති. අථ ථෙරො ලොකස්ස අවුට්ඨිකභයං විසමිතුකාමො අත්තනො අජ්ඣත්තිකබාහිරවත්ථුකස්ස පරිස්සයස්ස අභාවං පවෙදෙන්තො –

‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා, වස්ස දෙව යථාසුඛං;

චිත්තං මෙ සුසමාහිතං විමුත්තං, ආතාපී විහරාමි වස්ස දෙවා’’ති. –

තත්ථ ¶ ඡන්න-සද්දො තාව ‘‘ඡන්නා සා කුමාරිකා ඉමස්ස කුමාරකස්ස’’ (පාරා. 296) ‘‘නච්ඡන්නං නප්පතිරූප’’න්තිආදීසු (පාරා. 383) පතිරූපෙ ආගතො. ‘‘ඡන්නං ත්වෙව, ඵග්ගුණ, ඵස්සායතනාන’’න්තිආදීසු වචනවිසිට්ඨෙ සඞ්ඛ්යාවිසෙසෙ. ‘‘ඡන්නමතිවස්සති, විවටං නාතිවස්සතී’’තිආදීසු ¶ (උදා. 45; චූළව. 385) ගහණෙ. ‘‘ක්යාහං තෙ නච්ඡන්නොපි කරිස්සාමී’’තිආදීසු නිවාසනපාරුපනෙ ‘‘ආයස්මා ඡන්නො අනාචාරං ආචරතී’’තිආදීසු (පාරා. 424) පඤ්ඤත්තියං. ‘‘සබ්බච්ඡන්නං සබ්බපරිච්ඡන්නං (පාචි. 52, 54), ඡන්නා කුටි ආහිතො ¶ ගිනී’’ති (සු. නි. 18) ච ආදීසු තිණාදීහි ඡාදනෙ. ඉධාපි තිණාදීහි ඡාදනෙයෙව දට්ඨබ්බො, තස්මා තිණෙන වා පණ්ණෙන වා ඡන්නා යථා න වස්සති වස්සොදකපතනං න හොති න ඔවස්සති, එවං සම්මදෙව ඡාදිතාති අත්ථො.

මෙ-සද්දො ‘‘කිච්ඡෙන මෙ අධිගතං, හලං දානි පකාසිතු’’න්තිආදීසු (මහාව. 8; දී. නි. 2.65; ම. නි. 1.281; 2.337; සං. නි. 1.172) කරණෙ ආගතො, මයාති අත්ථො. ‘‘තස්ස මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතූ’’තිආදීසු (සං. නි. 3.182; අ. නි. 4.257) සම්පදානෙ, මය්හන්ති අත්ථො. ‘‘පුබ්බෙව මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො’’ආදීසු (ම. නි. 1.206; සං. නි. 4.14) සාමිඅත්ථෙ ආගතො. ඉධාපි සාමිඅත්ථෙ එව දට්ඨබ්බො, මමාති අත්ථො. කිඤ්චාපි ඛීණාසවානං මමායිතබ්බං නාම කිඤ්චි නත්ථි ලොකධම්මෙහි අනුපලිත්තභාවතො, ලොකසමඤ්ඤාවසෙන පන තෙසම්පි ‘‘අහං මමා’’ති වොහාරමත්තං හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’ති (ම. නි. 1.29).

කුටිකාති පන මාතුකුච්ඡිපි කරජකායොපි තිණාදිච්ඡදනො පතිස්සයොපි වුච්චති. තථා හි –

‘‘මාතරං කුටිකං බ්රූසි, භරියං බ්රූසි කුලාවකං;

පුත්තෙ සන්තානකෙ බ්රූසි, තණ්හා මෙ බ්රූසි බන්ධන’’න්ති. (සං. නි. 1.19) –

ආදීසු මාතුකුච්ඡි ‘‘කුටිකා’’ති වුත්තා.

‘‘අට්ඨිකඞ්කලකුටිකෙ ¶ , මංසන්හාරුපසිබ්බිතෙ;

ධිරත්ථු පූරෙ දුග්ගන්ධෙ, පරගත්තෙ මමායසී’’ති. (ථෙරගා. 1153) –

ආදීසු කෙසාදිසමූහභූතො කරජකායො. ‘‘කස්සපස්ස භගවතො භගිනි කුටි ඔවස්සති’’ (ම. නි. 2.291) ‘‘කුටි නාම උල්ලිත්තා වා හොති අවලිත්තා වා’’තිආදීසු (පාරා. 349) තිණඡදනපතිස්සයො. ඉධාපි ¶ සො එව වෙදිතබ්බො පණ්ණසාලාය අධිප්පෙතත්තා. කුටි එව හි කුටිකා, අපාකටකුටි ‘‘කුටිකා’’ති වුත්තා.

සුඛ-සද්දො පන ‘‘විපිට්ඨිකත්වාන සුඛං දුඛඤ්ච, පුබ්බෙව ච සොමනස්සදොමනස්ස’’න්තිආදීසු ¶ (සු. නි. 67) සුඛවෙදනායං ආගතො. ‘‘සුඛො බුද්ධානමුප්පාදො, සුඛා සද්ධම්මදෙසනා’’තිආදීසු (ධ. ප. 194) සුඛමූලෙ. ‘‘සුඛස්සෙතං, භික්ඛවෙ, අධිවචනං යදිදං පුඤ්ඤානී’’තිආදීසු (අ. නි. 7.62; ඉතිවු. 22) සුඛහෙතුම්හි. ‘‘යස්මා ච, ඛො, මහාලි, රූපං සුඛං සුඛානුපතිතං සුඛාවක්කන්ත’’න්තිආදීසු (සං. නි. 3.60) සුඛාරම්මණෙ, ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරා එතෙ, චුන්ද, අරියස්ස විනයෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.82) අබ්යාපජ්ජෙ. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 2.215; ධ. ප. 203-204) නිබ්බානෙ. ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, න සුකරං අක්ඛානෙන පාපුණිතුං යාව සුඛා සග්ගා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.225) සුඛප්පච්චයට්ඨානෙ. ‘‘සොවග්ගිකං සුඛවිපාකං සග්ගසංවත්තනික’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.163; සං. නි. 1.130) ඉට්ඨෙ, පියමනාපෙති අත්ථො. ඉධාපි ඉට්ඨෙ සුඛප්පච්චයෙ වා දට්ඨබ්බො. සා හි කුටි අන්තො බහි ච මනාපභාවෙන සම්පාදිතා නිවාසනඵාසුතාය ‘‘සුඛා’’ති වුත්තා. තථා නාතිසීතනාතිඋණ්හතාය උතුසුඛසම්පත්තියොගෙන කායිකචෙතසිකසුඛස්ස පච්චයභාවතො.

නිවාතාති අවාතා, ඵුසිතග්ගළපිහිතවාතපානත්තා වාතපරිස්සයරහිතාති අත්ථො. ඉදං තස්සා කුටිකා සුඛභාවවිභාවනං. සවාතෙ හි සෙනාසනෙ උතුසප්පායො න ලබ්භති, නිවාතෙ සො ලබ්භතීති. වස්සාති පවස්ස සම්මා ධාරං අනුප්පවෙච්ඡ. දෙවාති අයං දෙව-සද්දො ‘‘ඉමානි තෙ, දෙව, චතුරාසීති නගරසහස්සානි කුසවතීරාජධානිප්පමුඛානි, එත්ථ ¶ , දෙව, ඡන්දං ජනෙහි ජීවිතෙ අපෙක්ඛ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.266) සම්මුතිදෙවෙ ඛත්තියෙ ආගතො. ‘‘චාතුමහාරාජිකා දෙවා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා’’තිආදීසු (දී. නි. 3.337) උපපත්තිදෙවෙසු. ‘‘තස්ස දෙවාතිදෙවස්ස, සාසනං සබ්බදස්සිනො’’තිආදීසු විසුද්ධිදෙවෙසු ¶ . විසුද්ධිදෙවානඤ්හි භගවතො අතිදෙවභාවෙ වුත්තෙ ඉතරෙසං වුත්තො එව හොති. ‘‘විද්ධෙ විගතවලාහකෙ දෙවෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 1.486; සං. නි. 1.110; ඉතිවු. 27) ආකාසෙ. ‘‘දෙවො ච කාලෙන කාලං න සම්මා ධාරං අනුප්පවෙච්ඡතී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) මෙඝෙ පජ්ජුන්නෙ වා. ඉධාපි මෙඝෙ පජ්ජුන්නෙ වා දට්ඨබ්බො. වස්සාති හි තෙ ආණාපෙන්තො ථෙරො ආලපති. යථාසුඛන්ති යථාරුචිං. තව වස්සනෙන මය්හං බාහිරො පරිස්සයො නත්ථි, තස්මා යථාකාමං වස්සාති වස්සූපජීවිසත්තෙ අනුග්ගණ්හන්තො වදති.

ඉදානි අබ්භන්තරෙ පරිස්සයාභාවං දස්සෙන්තො ‘‘චිත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ චිත්තං මෙ සුසමාහිතන්ති මම චිත්තං සුට්ඨු අතිවිය සම්මා සම්මදෙව එකග්ගභාවෙන ආරම්මණෙ ඨපිතං. තඤ්ච ඛො න නීවරණාදිවික්ඛම්භනමත්තෙන; අපි ච ඛො විමුත්තං ඔරම්භාගියඋද්ධංභාගියසඞ්ගහෙහි ¶ සබ්බසංයොජනෙහි සබ්බකිලෙසධම්මතො ච විසෙසෙන විමුත්තං, සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන පටිපස්සද්ධිප්පහානවසෙන තෙ පජහිත්වා ඨිතන්ති අත්ථො. ආතාපීති වීරියවා. ඵලසමාපත්තිඅත්ථං විපස්සනාරම්භවසෙන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථඤ්ච ආරද්ධවීරියො හුත්වා විහරාමි, දිබ්බවිහාරාදීහි අත්තභාවං පවත්තෙමි, න පන කිලෙසප්පහානත්ථං, පහාතබ්බස්සෙව අභාවතොති අධිප්පායො. ‘‘යථා පන බාහිරපරිස්සයාභාවෙන, දෙව, මයා ත්වං වස්සනෙ නියොජිතො, එවං අබ්භන්තරපරිස්සයාභාවෙනපී’’ති දස්සෙන්තො පුනපි ‘‘වස්ස, දෙවා’’ති ආහ.

අපරො නයො ඡන්නාති ඡාදිතා පිහිතා. කුටිකාති අත්තභාවො. සො හි ‘‘අනෙකාවයවස්ස සමුදායස්ස අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, පුග්ගලස්ස තණ්හාසංයුත්තස්ස අයඤ්චෙව කායො සමුදාගතො, බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.19) කායොති ආගතො. ‘‘සිඤ්ච, භික්ඛු, ඉමං නාවං ¶ , සිත්තා තෙ ලහුමෙස්සතී’’තිආදීසු (ධ. ප. 66) නාවාති ආගතො. ‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, ගහකූටං විසඞ්ඛත’’න්ති (ධ. ප. 154) ච ආදීසු ගහන්ති ආගතො. ‘‘සත්තො ගුහායං බහුනාභිඡන්නො, තිට්ඨං නරො මොහනස්මිං පගාළ්හො’’තිආදීසු (සු. නි. 778) ගුහාති ¶ ආගතො. ‘‘නෙලඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො, එකාරො වත්තතී රථො’’තිආදීසු (උදා. 65) රථොති ආගතො. ‘‘පුන ගෙහං න කාහසී’’තිආදීසු (ධ. ප. 154) ගෙහන්ති ආගතො. ‘‘විවටා කුටි නිබ්බුතො ගිනී’’තිආදීසු (සු. නි. 19) කුටීති ආගතො. තස්මා ඉධාපි සො ‘‘කුටිකා’’ති වුත්තො. අත්තභාවො හි කට්ඨාදීනි පටිච්ච ලබ්භමානා ගෙහනාමිකා කුටිකා විය අට්ඨිආදිසඤ්ඤිතෙ පථවීධාතුආදිකෙ ඵස්සාදිකෙ ච පටිච්ච ලබ්භමානො ‘‘කුටිකා’’ති වුත්තො, චිත්තමක්කටස්ස නිවාසභාවතො ච. යථාහ –

‘‘අට්ඨිකඞ්කලකුටිවෙසා, මක්කටාවසථො ඉති;

මක්කටො පඤ්චද්වාරාය, කුටිකාය පසක්කිය;

ද්වාරෙනානුපරියාති, ඝට්ටයන්තො පුනප්පුන’’න්ති ච.

සා පනෙසා අත්තභාවකුටිකා ථෙරස්ස තිණ්ණං ඡන්නං අට්ඨන්නඤ්ච අසංවරද්වාරානං වසෙන සමති විජ්ඣනකස්ස රාගාදිඅවස්සුතස්ස පඤ්ඤාය සංවුතත්තා සම්මදෙව පිහිතත්තා ‘‘ඡන්නා’’ති වුත්තා. තෙනාහ භගවා – ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමි, පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති (සු. නි. 1041). වුත්තනයෙන ඡන්නත්තා එව කිලෙසදුක්ඛාභාවතො නිරාමිසසුඛසමඞ්ගිතාය ච සුඛා සුඛප්පත්තා, තතො එව ච නිවාතා නිහතමානමදථම්භසාරම්භතාය නිවාතවුත්තිකා. අයඤ්ච නයො ¶ ‘‘මය්හං න සංකිලෙසධම්මානං සංවරණමත්තෙන සිද්ධො, අථ ඛො අග්ගමග්ගසමාධිනා සුට්ඨු සමාහිතචිත්තතාය චෙව අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය සබ්බසංයොජනෙහි විප්පමුත්තචිත්තතාය චා’’ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චිත්තං මෙ සුසමාහිතං විමුත්ත’’න්ති. එවංභූතො ච ‘‘ඉදානාහං කතකරණීයො’’ති න අප්පොස්සුක්කො හොමි, අථ ඛො ආතාපී විහරාමි, සදෙවකස්ස ලොකස්ස හිතසුඛූපසංහාරෙ උස්සාහජාතො භික්ඛාචාරකාලෙපි අනුඝරං බ්රහ්මවිහාරෙනෙව විහරාමි. තස්මා ¶ ත්වම්පි, දෙව, පජ්ජුන්න මය්හං පියං කාතුකාමතායපි වස්සූපජීවීනං සත්තානං අනුකම්පායපි වස්ස සම්මා ධාරං අනුප්පවෙච්ඡාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එත්ථ ¶ ච ථෙරො ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා’’ති ඉමිනා ලොකියලොකුත්තරභෙදං අත්තනො අධිසීලසික්ඛං දස්සෙති. ‘‘චිත්තං මෙ සුසමාහිත’’න්ති ඉමිනා අධිචිත්තසික්ඛං. ‘‘විමුත්ත’’න්ති ඉමිනා අධිපඤ්ඤාසික්ඛං. ‘‘ආතාපී විහරාමී’’ති ඉමිනා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරං. අථ වා ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා’’ති ඉමිනා අනිමිත්තවිහාරං දස්සෙති කිලෙසවස්සපිධානමුඛෙන නිච්චාදිනිමිත්තුග්ඝාටනදීපනතො. ‘‘චිත්තං මෙ සුසමාහිත’’න්ති ඉමිනා අප්පණිහිතවිහාරං. ‘‘විමුත්ත’’න්ති ඉමිනා සුඤ්ඤතවිහාරං. ‘‘ආතාපී විහරාමී’’ති ඉමිනා තෙසං තිණ්ණං විහාරානං අධිගමූපායං. පඨමෙන වා දොසප්පහානං, දුතියෙන රාගප්පහානං, තතියෙන මොහප්පහානං. තථා දුතියෙන පඨමදුතියෙහි වා ධම්මවිහාරසම්පත්තියො දස්සෙති. තතියෙන විමුත්තිසම්පත්තියො. ‘‘ආතාපී විහරාමී’’ති ඉමිනා පරහිතපටිපත්තියං අතන්දිතභාවං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

එවං ‘‘යථානාමා’’ති ගාථාය වුත්තානං ධම්මවිහාරාදීනං ඉමාය ගාථාය දස්සිතත්තා තත්ථ අදස්සිතෙසු නාමගොත්තෙසු නාමං දස්සෙතුං ‘‘ඉත්ථං සුද’’න්තිආදි වුත්තං. යෙ හි ථෙරා නාමමත්තෙන පාකටා, තෙ නාමෙන, යෙ ගොත්තමත්තෙන පාකටා, තෙ ගොත්තෙන, යෙ උභයථා පාකටා, තෙ උභයෙනපි දස්සිස්ස’’න්ති. අයං පන ථෙරො නාමෙන අභිලක්ඛිතො, න තථා ගොත්තෙනාති ‘‘ඉත්ථං සුදං ආයස්මා සුභූතී’’ති වුත්තං. තත්ථ ඉත්ථන්ති ඉදං පකාරං, ඉමිනා ආකාරෙනාති අත්ථො. සුදන්ති සු ඉදං, සන්ධිවසෙන ඉකාරලොපො. සූති ච නිපාතමත්තං, ඉදං ගාථන්ති යොජනා. ආයස්මාති පියවචනමෙතං ගරුගාරවසප්පතිස්සවචනමෙතං. සුභූතීති නාමකිත්තනං. සො හි සරීරසම්පත්තියාපි දස්සනීයො පාසාදිකො, ගුණසම්පත්තියාපි. ඉති සුන්දරාය සරීරාවයවවිභූතියා සීලසම්පත්තියාදිවිභූතියා ච සමන්නාගතත්තා සුභූතීති පඤ්ඤායිත්ථ සීලසාරාදිථිරගුණයොගතො ථෙරො. අභාසිත්ථාති කථෙසි. කස්මා පනෙතෙ මහාථෙරා අත්තනො ගුණෙ පකාසෙන්තීති? ඉමිනා දීඝෙන අද්ධුනා ¶ අනධිගතපුබ්බං පරමගම්භීරං අතිවිය සන්තං පණීතං අත්තනා අධිගතං ලොකුත්තරධම්මං පච්චවෙක්ඛිත්වා ¶ පීතිවෙගසමුස්සාහිතඋදානවසෙන සාසනස්ස නිය්යානිකභාවවිභාවනවසෙන ච පරමප්පිච්ඡා අරියා ¶ අත්තනො ගුණෙ පකාසෙන්ති, යථා තං ලොකනාථො බොධනෙය්යඅජ්ඣාසයවසෙන ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදො’’තිආදිනා අත්තනො ගුණෙ පකාසෙති, එවමයං ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා හොතීති.

පරමත්ථදීපනියා ථෙරගාථාසංවණ්ණනාය

සුභූතිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපසන්තොති ආයස්මතො මහාකොට්ඨිකත්ථෙරස්ස ගාථා. තස්ස කා උප්පත්ති? අයම්පි ථෙරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො මාතාපිතූනං අච්චයෙන කුටුම්බං සණ්ඨපෙත්වා ඝරාවාසං වසන්තො එකදිවසං පදුමුත්තරස්ස භගවතො ධම්මදෙසනාකාලෙ හංසවතීනගරවාසිකෙ ගන්ධමාලාදිහත්ථෙ යෙන බුද්ධො යෙන ධම්මො යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නෙ තප්පොණෙ තප්පබ්භාරෙ ගච්ඡන්තෙ දිස්වා මහාජනෙන සද්ධිං උපගතො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘අයං කිර ඉමස්මිං සාසනෙ පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගො, අහො වතාහම්පි එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අයං විය පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා සත්ථු දෙසනාපරියොසානෙ වුට්ඨිතාය පරිසාය භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙසි. සත්ථා අධිවාසෙසි. සො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා සකනිවෙසනං ගන්ත්වා සබ්බරත්තිං බුද්ධස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච නිසජ්ජට්ඨානං ගන්ධදාමමාලාදාමාදීහි අලඞ්කරිත්වා පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදාපෙත්වා තස්සා රත්තියා අච්චයෙන සකෙ නිවෙසනෙ භික්ඛුසතසහස්සපරිවාරං භගවන්තං විවිධයාගුඛජ්ජකපරිවාරං නානාරසසූපබ්යඤ්ජනං ගන්ධසාලිභොජනං භොජෙත්වා ¶ භත්තකිච්චපරියොසානෙ චින්තෙසි – ‘‘මහන්තං, ඛො, අහං ඨානන්තරං පත්ථෙමි න ඛො පන මය්හං යුත්තං එකදිවසමෙව දානං දත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙතුං, අනුපටිපාටියා සත්ත දිවසෙ දානං දත්වා පත්ථෙස්සාමී’’ති ¶ . සො තෙනෙව නියාමෙන සත්ත දිවසෙ මහාදානානි දත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ දුස්සකොට්ඨාගාරං විවරාපෙත්වා උත්තමං තිචීවරප්පහොනකං සුඛුමවත්ථං බුද්ධස්ස පාදමූලෙ ඨපෙත්වා භික්ඛුසතසහස්සස්ස ච තිචීවරං දත්වා තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘භන්තෙ, යො සො භික්ඛු තුම්හෙහි ඉතො සත්තමදිවසමත්ථකෙ එතදග්ගෙ ඨපිතො, අහම්පි සො භික්ඛු විය අනාගතෙ උප්පජ්ජනකබුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති වත්වා සත්ථු පාදමූලෙ ¶ නිපජ්ජිත්වා පත්ථනං අකාසි. සත්ථා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ඉතො කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ තව පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. වුත්තම්පි චෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.221-250) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

‘‘ඔවාදකො විඤ්ඤාපකො, තාරකො සබ්බපාණිනං;

දෙසනාකුසලො බුද්ධො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;

සම්පත්තෙ තිත්ථියෙ සබ්බෙ, පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨපි.

‘‘එවං නිරාකුලං ආසි, සුඤ්ඤතං තිත්ථියෙහි ච;

විචිත්තං අරහන්තෙහි, වසීභූතෙහි තාදිභි.

‘‘රතනානට්ඨපඤ්ඤාසං, උග්ගතො සො මහාමුනි;

කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො.

‘‘වස්සසතසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘තදාහං හංසවතියං, බ්රාහ්මණො වෙදපාරගූ;

උපෙච්ච සබ්බලොකග්ගං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං.

‘‘තදා සො සාවකං වීරො, පභින්නමතිගොචරං;

අත්ථෙ ධම්මෙ නිරුත්තෙ ච, පටිභානෙ ච කොවිදං.

‘‘ඨපෙසි ¶ එතදග්ගම්හි, තං සුත්වා මුදිතො අහං;

සසාවකං ජිනවරං, සත්තාහං භොජයිං තදා.

‘‘දුස්සෙහච්ඡාදයිත්වාන, සසිස්සං බුද්ධිසාගරං;

නිපච්ච පාදමූලම්හි, තං ඨානං පත්ථයිං අහං.

‘‘තතො අවොච ලොකග්ගො, පස්සථෙතං දිජුත්තමං;

විනතං පාදමූලෙ මෙ, කමලොදරසප්පභං.

‘‘බුද්ධසෙට්ඨස්ස භික්ඛුස්ස, ඨානං පත්ථයතෙ අයං;

තාය සද්ධාය චාගෙන, සද්ධම්මස්සවනෙන ච.

‘‘සබ්බත්ථ සුඛිතො හුත්වා, සංසරිත්වා භවාභවෙ;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙතං මනොරථං.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කොට්ඨිකො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තං සුත්වා මුදිතො හුත්වා, යාවජීවං තදා ජිනං;

මෙත්තචිත්තො පරිචරිං, සතො පඤ්ඤා සමාහිතො.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘සතානං තීණික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සතානං පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

සබ්බත්ථ සුඛිතො ආසිං, තස්ස කම්මස්ස වාහසා.

‘‘දුවෙ භවෙ සංසරාමි, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ;

අඤ්ඤං ගතිං න ගච්ඡාමි, සුචිණ්ණස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘දුවෙ කුලෙ පජායාමි, ඛත්තියෙ අථ බ්රාහ්මණෙ;

නීචෙ කුලෙ න ජායාමි, සුචිණ්ණස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘පච්ඡිමෙ ¶ භවෙ සම්පත්තෙ, බ්රහ්මබන්ධු අහොසහං;

සාවත්ථියං විප්පකුලෙ, පච්චාජාතො මහද්ධනෙ.

‘‘මාතා චන්දවතී නාම, පිතා මෙ අස්සලායනො;

යදා මෙ පිතරං බුද්ධො, විනයී සබ්බසුද්ධියා.

‘‘තදා පසන්නො සුගතෙ, පබ්බජිං අනගාරියං;

මොග්ගල්ලානො ආචරියො, උපජ්ඣා සාරිසම්භවො.

‘‘කෙසෙසු ඡිජ්ජමානෙසු, දිට්ඨි ඡින්නා සමූලිකා;

නිවාසෙන්තො ච කාසාවං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘අත්ථධම්මනිරුත්තීසු, පටිභානෙ ච මෙ මති;

පභින්නා තෙන ලොකග්ගො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘අසන්දිට්ඨං වියාකාසිං, උපතිස්සෙන පුච්ඡිතො;

පටිසම්භිදාසු තෙනාහං, අග්ගො සම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, මම බුද්ධස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා ¶ චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං සො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤඤාණසම්භාරං සම්භරන්තො අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. කොට්ඨිකොතිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං ගතො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා පටිසම්භිදාසු චිණ්ණවසී හුත්වා අභිඤ්ඤාතෙ අභිඤ්ඤාතෙ මහාථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තොපි දසබලං උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තොපි පටිසම්භිදාසුයෙව පඤ්හං පුච්ඡි. එවමයං ථෙරො තත්ථ ¶ කතාධිකාරතාය චිණ්ණවසීභාවෙන ච පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගො ජාතො. අථ නං සත්ථා මහාවෙදල්ලසුත්තං (ම. නි. 1.449 ආදයො) අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා පටිසම්භිදාපත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං පටිසම්භිදාපත්තානං යදිදං ¶ මහාකොට්ඨිකො’’ති (අ. නි. 1.209, 218). සො අපරෙන සමයෙන විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො උදානවසෙන –

‘‘උපසන්තො උපරතො, මන්තභාණී අනුද්ධතො;

ධුනාති පාපකෙ ධම්මෙ, දුමපත්තංව මාලුතො’’ති. –

ඉත්ථං සුදං ආයස්මා මහාකොට්ඨිකත්ථෙරො ගාථං අභාසි.

තත්ථ උපසන්තොති මනච්ඡට්ඨානං ඉන්ද්රියානං උපසමනෙන නිබ්බිසෙවනභාවකරණෙන උපසන්තො. උපරතොති සබ්බස්මා පාපකරණතො ඔරතො විරතො. මන්තභාණීති මන්තා වුච්චති පඤ්ඤා, තාය පන උපපරික්ඛිත්වා භණතීති මන්තභාණී, කාලවාදීආදිභාවං අවිස්සජ්ජෙන්තොයෙව භණතීති අත්ථො. මන්තභණනවසෙන වා භණතීති මන්තභාණී, දුබ්භාසිතතො විනා අත්තනො භාසනවසෙන චතුරඞ්ගසමන්නාගතං සුභාසිතංයෙව භණතීති අත්ථො. ජාතිආදිවසෙන අත්තනො අනුක්කංසනතො න උද්ධතොති අනුද්ධතො අථ වා තිණ්ණං කායදුච්චරිතානං වූපසමනෙන තතො පටිවිරතියා උපසන්තො, තිණ්ණං මනොදුච්චරිතානං උපරමණෙන පජහනෙන උපරතො, චතුන්නං වචීදුච්චරිතානං අප්පවත්තියා පරිමිතභාණිතාය මන්තභාණී, තිවිධදුච්චරිතනිමිත්තඋප්පජ්ජනකස්ස උද්ධච්චස්ස අභාවතො අනුද්ධතො. එවං පන තිවිධදුච්චරිතප්පහානෙන සුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨිතො, උද්ධච්චප්පහානෙන සමාහිතො, තමෙව සමාධිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපටිපාටියා ධුනාති පාපකෙ ධම්මෙ ලාමකට්ඨෙන පාපකෙ සබ්බෙපි සංකිලෙසධම්මෙ නිද්ධුනාති, සමුච්ඡෙදවසෙන පජහති ¶ . යථා කිං? දුමපත්තංව මාලුතො, යථා නාම දුමස්ස රුක්ඛස්ස පත්තං පණ්ඩුපලාසං මාලුතො වාතො ධුනාති, බන්ධනතො වියොජෙන්තො නීහරති, එවං යථාවුත්තපටිපත්තියං ඨිතො පාපධම්මෙ අත්තනො සන්තානතො නීහරති, එවමයං ථෙරස්ස අඤ්ඤාපදෙසෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි හොතීති වෙදිතබ්බා.

එත්ථ ¶ ච කායවචීදුච්චරිතප්පහානවචනෙන පයොගසුද්ධිං දස්සෙති, මනොදුච්චරිතප්පහානවචනෙන ආසයසුද්ධිං. එවං පයොගාසයසුද්ධස්ස ‘‘අනුද්ධතො’’ති ¶ ඉමිනා උද්ධච්චාභාවවචනෙන තදෙකට්ඨතාය නීවරණප්පහානං දස්සෙති. තෙසු පයොගසුද්ධියා සීලසම්පත්ති විභාවිතා, ආසයසුද්ධියා සමථභාවනාය උපකාරකධම්මපරිග්ගහො, නීවරණප්පහානෙන සමාධිභාවනා, ‘‘ධුනාති පාපකෙ ධම්මෙ’’ති ඉමිනා පඤ්ඤාභාවනා විභාවිතා හොති. එවං අධිසීලසික්ඛාදයො තිස්සො සික්ඛා, තිවිධකල්යාණං සාසනං, තදඞ්ගප්පහානාදීනි තීණි පහානානි, අන්තද්වයපරිවජ්ජනෙන සද්ධිං මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං, අපායභවාදීනං සමතික්කමනූපායො ච යථාරහං නිද්ධාරෙත්වා යොජෙතබ්බා. ඉමිනා නයෙන සෙසගාථාසුපි යථාරහං අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. අත්ථමත්තමෙව පන තත්ථ තත්ථ අපුබ්බං වණ්ණයිස්සාම. ‘‘ඉත්ථං සුදං ආයස්මා මහාකොට්ඨිකො’’ති ඉදං පූජාවචනං, යථා තං මහාමොග්ගල්ලානොති.

මහාකොට්ඨිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ඤං ඉමං පස්සාති ආයස්මතො කඞ්ඛාරෙවතස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි ථෙරො පදුමුත්තරභගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තො. එකදිවසං බුද්ධානං ධම්මදෙසනාකාලෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ඣානාභිරතානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා දෙසනාවසානෙ සත්ථාරං නිමන්තෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන මහාසක්කාරං කත්වා භගවන්තං ආහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන අඤ්ඤං සම්පත්තිං න පත්ථෙමි, යථා පන සො භික්ඛු තුම්හෙහි ඉතො සත්තමදිවසමත්ථකෙ ඣායීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො, එවං අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ඣායීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනමකාසි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා නිප්ඵජ්ජනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාවසානෙ ගොතමො ¶ නාම ¶ බුද්ධො ¶ උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ ත්වං ඣායීනං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සො යාවජීවං කල්යාණකම්මං කත්වා කප්පසතසහස්සං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථිනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො පච්ඡාභත්තං ධම්මස්සවනත්ථං ගච්ඡන්තෙන මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො දසබලස්ස ධම්මකථං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පදං ලභිත්වා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්වා ඣානපරිකම්මං කරොන්තො ඣානලාභී හුත්වා ඣානං පාදකං කත්වා අරහත්තං පාපුණි. සො යෙභුය්යෙන දසබලෙන සමාපජ්ජිතබ්බසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තො අහොරත්තං ඣානෙසු චිණ්ණවසී අහොසි. අථ නං සත්ථා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ඣායීනං යදිදං කඞ්ඛාරෙවතො’’ති (අ. නි. 1.198, 204) ඣායීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. වුත්තම්පි චෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.34-53) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මෙසු චක්ඛුමා;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.

‘‘සීහහනු බ්රහ්මගිරො, හංසදුන්දුභිනිස්සනො;

නාගවික්කන්තගමනො, චන්දසූරාධිකප්පභො.

‘‘මහාමති මහාවීරො, මහාඣායී මහාබලො;

මහාකාරුණිකො නාථො, මහාතමපනූදනො.

‘‘ස කදාචි තිලොකග්ගො, වෙනෙය්යං විනයං බහුං;

ධම්මං දෙසෙසි සම්බුද්ධො, සත්තාසයවිදූ මුනි.

‘‘ඣායිං ඣානරතං වීරං, උපසන්තං අනාවිලං;

වණ්ණයන්තො පරිසතිං, තොසෙසි ජනතං ජිනො.

‘‘තදාහං හංසවතියං, බ්රාහ්මණො වෙදපාරගූ;

ධම්මං සුත්වාන මුදිතො, තං ඨානමභිපත්ථයිං.

‘‘තදා ජිනො වියාකාසි, සඞ්ඝමජ්ඣෙ විනායකො;

මුදිතො හොහි ත්වං බ්රහ්මෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.

‘‘සතසහස්සිතො ¶ කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

රෙවතො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතොහං කොලියෙ පුරෙ;

ඛත්තියෙ කුලසම්පන්නෙ, ඉද්ධෙ ඵීතෙ මහද්ධනෙ.

‘‘යදා කපිලවත්ථුස්මිං, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

තදා පසන්නො සුගතෙ, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘කඞ්ඛා මෙ බහුලා ආසි, කප්පාකප්පෙ තහිං තහිං;

සබ්බං තං විනයී බුද්ධො, දෙසෙත්වා ධම්මමුත්තමං.

‘‘තතොහං තිණ්ණසංසාරො, තදා ඣානසුඛෙ රතො;

විහරාමි තදා බුද්ධො, මං දිස්වා එතදබ්රවි.

‘‘යා කාචි කඞ්ඛා ඉධ වා හුරං වා, සවෙදියා වා පරවෙදියා වා;

යෙ ඣායිනො තා පජහන්ති සබ්බා, ආතාපිනො බ්රහ්මචරියං චරන්තා.

‘‘සතසහස්සෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං මම.

‘‘තතො ඣානරත්තං දිස්වා, බුද්ධො ලොකන්තගූ මුනි;

ඣායීනං භික්ඛූනං අග්ගො, පඤ්ඤාපෙසි මහාමති.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, මම බුද්ධස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා ¶ චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තථා කතකිච්චො පනායං මහාථෙරො පුබ්බෙ දීඝරත්තං අත්තනො කඞ්ඛාපකතචිත්තතං ඉදානි සබ්බසො විගතකඞ්ඛතඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘අහො නූන මය්හං සත්ථුනො දෙසනානුභාවො, තෙනෙතරහි එවං විගතකඞ්ඛො අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො ජාතො’’ති සඤ්ජාතබහුමානො භගවතො පඤ්ඤං පසංසන්තො ‘‘පඤ්ඤං ඉමං පස්සා’’ති ඉමං ගාථමාහ.

3. තත්ථ පඤ්ඤන්ති පකාරෙ ජානාති, පකාරෙහි ඤාපෙතීති ච පඤ්ඤා. වෙනෙය්යානං ආසයානුසයචරියාධිමුත්තිආදිප්පකාරෙ ධම්මානං කුසලාදිකෙ ඛන්ධාදිකෙ ච දෙසෙතබ්බප්පකාරෙ ජානාති, යථාසභාවතො පටිවිජ්ඣති, තෙහි ච පකාරෙහි ඤාපෙතීති අත්ථො. සත්ථු දෙසනාඤාණඤ්හි ඉධාධිප්පෙතං, තෙනාහ ‘‘ඉම’’න්ති. තඤ්හි අත්තනි සිද්ධෙන දෙසනාබලෙන නයග්ගාහතො ¶ පච්චක්ඛං විය උපට්ඨිතං ගහෙත්වා ‘‘ඉම’’න්ති වුත්තං. යදග්ගෙන වා සත්ථු දෙසනාඤාණං සාවකෙහි නයතො ගය්හති, තදග්ගෙන අත්තනො විසයෙ පටිවෙධඤාණම්පි නයතො ගය්හතෙව. තෙනාහ ¶ ආයස්මා ධම්මසෙනාපති – ‘‘අපිච මෙ, භන්තෙ, ධම්මන්වයො විදිතො’’ති (දී. නි. 2.146; 3.143). පස්සාති විම්හයප්පත්තො අනියමතො ආලපති අත්තනොයෙව වා චිත්තං, යථාහ භගවා උදානෙන්තො – ‘‘ලොකමිමං පස්ස; පුථූ අවිජ්ජාය පරෙතං භූතං භූතරතං භවා අපරිමුත්ත’’න්ති (උදා. 30). තථාගතානන්ති තථා ආගමනාදිඅත්ථෙන තථාගතානං. තථා ආගතොති හි තථාගතො, තථා ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ආගතොති තථාගතො, තථධම්මෙ යාථාවතො අභිසම්බුද්ධොති තථාගතො, තථදස්සිතාය තථාගතො, තථවාදිතාය තථාගතො, තථාකාරිතාය තථාගතො, අභිභවනට්ඨෙන තථාගතොති එවං අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතො. තථාය ආගතොති තථාගතො, තථාය ගතොති තථාගතො, තථලක්ඛණං ගතොති තථාගතො, තථානි ආගතොති තථාගතො, තථාවිධොති තථාගතො, තථා පවත්තිතොති තථාගතො, තථෙහි ආගතොති තථාගතො ¶ , තථා ගතභාවෙන තථාගතොති එවම්පි අට්ඨහි කාරණෙහි භගවා තථාගතොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පරමත්ථදීපනියා උදානට්ඨකථාය (උදා. අට්ඨ. 18) ඉතිවුත්තකට්ඨකථාය (ඉතිවු. අට්ඨ. 38) ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

ඉදානි තස්සා පඤ්ඤාය අසාධාරණවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘අග්ගි යථා’’තිආදි වුත්තං. යථා අග්ගීති උපමාවචනං. යථාති තස්ස උපමාභාවදස්සනං. පජ්ජලිතොති උපමෙය්යෙන සම්බන්ධදස්සනං. නිසීථෙති කිච්චකරණකාලදස්සනං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා නාම නිසීථෙ රත්තියං චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙ අන්ධකාරෙ වත්තමානෙ උන්නතෙ ඨානෙ පජ්ජලිතො අග්ගි තස්මිං පදෙසෙ තයගතං විධමන්තං තිට්ඨති, එවමෙව තථාගතානං ඉමං දෙසනාඤාණසඞ්ඛාතං සබ්බසො වෙනෙය්යානං සංසයතමං විධමන්තං පඤ්ඤං පස්සාති. යතො දෙසනාවිලාසෙන සත්තානං ඤාණමයං ආලොකං දෙන්තීති ආලොකදා. පඤ්ඤාමයමෙව චක්ඛුං දදන්තීති චක්ඛුදදා. තදුභයම්පි කඞ්ඛාවිනයපදට්ඨානමෙව කත්වා ¶ දස්සෙන්තො ‘‘යෙ ආගතානං විනයන්ති කඞ්ඛ’’න්ති ආහ, යෙ තථාගතා අත්තනො සන්තිකං ආගතානං උපගතානං වෙනෙය්යානං ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිනයප්පවත්තං (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) සොළසවත්ථුකං, ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛති ධම්මෙ කඞ්ඛතී’’තිආදිනයප්පවත්තං (ධ. ස. 1008) අට්ඨවත්ථුකඤ්ච කඞ්ඛං විචිකිච්ඡං විනයන්ති දෙසනානුභාවෙන අනවසෙසතො විධමන්ති විද්ධංසෙන්ති. විනයකුක්කුච්චසඞ්ඛාතා පන කඞ්ඛා තබ්බිනයෙනෙව විනීතා හොන්තීති.

අපරො නයො – යථා අග්ගි නිසීථෙ රත්තිභාගෙ පජ්ජලිතො පටුතරජාලො සමුජ්ජලං උච්චාසනෙ ¶ ඨිතානං ඔභාසදානමත්තෙන අන්ධකාරං විධමිත්වා සමවිසමං විභාවෙන්තො ආලොකදදො හොති. අච්චාසන්නෙ පන ඨිතානං තං සුපාකටං කරොන්තො චක්ඛුකිච්චකරණතො චක්ඛුදදො නාම හොති, එවමෙව තථාගතො අත්තනො ධම්මකායස්ස දූරෙ ඨිතානං අකතාධිකාරානං පඤ්ඤාපජ්ජොතෙන මොහන්ධකාරං විධමිත්වා කායවිසමාදිසමවිසමං විභාවෙන්තො ආලොකදා භවන්ති, ආසන්නෙ ඨිතානං පන කතාධිකාරානං ධම්මචක්ඛුං උප්පාදෙන්තො චක්ඛුදදා භවන්ති. යෙ එවංභූතා ¶ අත්තනො වචීගොචරං ආගතානං මාදිසානම්පි කඞ්ඛාබහුලානං කඞ්ඛං විනයන්ති අරියමග්ගසමුප්පාදනෙන විධමන්ති, තෙසං තථාගතානං පඤ්ඤං ඤාණාතිසයං පස්සාති යොජනා. එවමයං ථෙරස්ස අත්තනො කඞ්ඛාවිතරණප්පකාසනෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි හොති. අයඤ්හි ථෙරො පුථුජ්ජනකාලෙ කප්පියෙපි කුක්කුච්චකො හුත්වා කඞ්ඛාබහුලතාය ‘‘කඞ්ඛාරෙවතො’’ති පඤ්ඤාතො, පච්ඡා ඛීණාසවකාලෙපි තථෙව වොහරයිත්ථ. තෙනාහ – ‘‘ඉත්ථං සුදං ආයස්මා කඞ්ඛාරෙවතො ගාථං අභාසිත්ථා’’ති. තං වුත්තත්ථමෙව.

කඞ්ඛාරෙවතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්භිරෙව ¶ සමාසෙථාති ආයස්මතො පුණ්ණත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස දසබලස්ස උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව හංසවතීනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තො අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි ලොකෙ උප්පජ්ජන්තෙ එකදිවසං බුද්ධානං ධම්මදෙසනාකාලෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන මහාජනෙන සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා දෙසනාවසානෙ වුට්ඨිතාය පරිසාය සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා නිමන්තෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව මහාසක්කාරං කත්වා භගවන්තං එවමාහ – ‘‘භන්තෙ, අහං ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන නාඤ්ඤං සම්පත්තිං පත්ථෙමි. යථා පන සො භික්ඛු ඉතො සත්තමදිවසමත්ථකෙ ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතො, එවං අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ ධම්මකථිකානං භික්ඛූනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනාගතං ඔලොකෙත්වා තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො උප්පජ්ජිස්සති, තස්ස සාසනෙ ත්වං පබ්බජිත්වා ධම්මකථිකානං අග්ගො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

සො ¶ තත්ථ යාවජීවං කල්යාණධම්මං කත්වා තතො චුතො කප්පසතසහස්සං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරං සම්භරන්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ කපිලවත්ථුනගරස්ස අවිදූරෙ දොණවත්ථුනාමකෙ ¶ බ්රාහ්මණගාමෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ ‘‘පුණ්ණො’’ති නාමං අකංසු. සො සත්ථරි අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කෙ අනුපුබ්බෙන රාජගහං ගන්ත්වා තං උපනිස්සාය විහරන්තෙ අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සබ්බං පුබ්බකිච්චං කත්වා පධානමනුයුඤ්ජන්තො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වාව ‘‘දසබලස්ස ¶ සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති මාතුලත්ථෙරෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං අගන්ත්වා කපිලවත්ථුසාමන්තායෙව ඔහීයිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. වුත්තම්පි චෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.434-440) –

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

පුරක්ඛතොම්හි සිස්සෙහි, උපගච්ඡිං නරුත්තමං.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙසි, සංඛිත්තෙන මහාමුනි.

‘‘තාහං ධම්මං සුණිත්වාන, අභිවාදෙත්වාන සත්ථුනො;

අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, පක්කමිං දක්ඛිණාමුඛො.

‘‘සංඛිත්තෙන සුණිත්වාන, විත්ථාරෙන අභාසයිං;

සබ්බෙ සිස්සා අත්තමනා, සුත්වාන මම භාසතො.

‘‘සකං දිට්ඨිං විනොදෙත්වා, බුද්ධෙ චිත්තං පසාදයුං;

සංඛිත්තෙනපි දෙසෙමි, විත්ථාරෙන තථෙවහං.

‘‘අභිධම්මනයඤ්ඤූහං, කථාවත්ථුවිසුද්ධියා;

සබ්බෙසං විඤ්ඤාපෙත්වාන, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ඉතො ¶ පඤ්චසතෙ කප්පෙ, චතුරො සුප්පකාසකා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චතුදීපම්හි ඉස්සරා.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තස්ස පන පුණ්ණත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතා කුලපුත්තා පඤ්චසතා අහෙසුං. ථෙරො සයං දසකථාවත්ථුලාභිතාය තෙපි දසහි කථාවත්ථූහි ඔවදි. තෙ තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සබ්බෙව අරහත්තං පත්තා. තෙ අත්තනො පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකප්පත්තං ඤත්වා උපජ්ඣායං උපසඞ්කමිත්වා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං කිච්චං මත්ථකප්පත්තං, දසන්නඤ්චම්හ කථාවත්ථූනං ලාභිනො, සමයො, දානි නො දසබලං පස්සිතු’’න්ති. ථෙරො තෙසං වචනං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘මම දසකථාවත්ථුලාභිතං ¶ සත්ථා ජානාති අහං ධම්මං දෙසෙන්තො දස කථාවත්ථූනි අමුඤ්චිත්වාව දෙසෙමි, මයි ගච්ඡන්තෙ සබ්බෙපිමෙ භික්ඛූ මං පරිවාරෙත්වා ගච්ඡිස්සන්ති, එවං ගණසඞ්ගණිකාය ගන්ත්වා පන අයුත්තං මය්හං දසබලං පස්සිතුං, ඉමෙ තාව ගන්ත්වා පස්සන්තූ’’ති තෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ පුරතො ගන්ත්වා තථාගතං පස්සථ, මම වචනෙන චස්ස පාදෙ වන්දථ, අහම්පි තුම්හාකං ගතමග්ගෙනාගමිස්සාමී’’ති. තෙ ථෙරා සබ්බෙපි දසබලස්ස ජාතිභූමිරට්ඨවාසිනො සබ්බෙ ඛීණාසවා සබ්බෙ දසකථාවත්ථුලාභිනො අත්තනො උපජ්ඣායස්ස ඔවාදං සම්පටිච්ඡිත්වා ථෙරං වන්දිත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරන්තා සට්ඨියොජනමග්ගං අතික්කම්ම රාජගහෙ වෙළුවනමහාවිහාරං ගන්ත්වා දසබලස්ස පාදෙ වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු.

ආචිණ්ණං ඛො පනෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං ආගන්තුකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං පටිසම්මොදිතුන්ති භගවා තෙහි සද්ධිං – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, ඛමනීය’’න්තිආදිනා නයෙන මධුරපටිසන්ථාරං කත්වා ‘‘කුතො ච තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡථා’’ති පුච්ඡි ¶ . අථ තෙහි ‘‘ජාතිභූමිතො’’ති වුත්තෙ ‘‘කො නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජාතිභූමියං ජාතිභූමකානං භික්ඛූනං සබ්රහ්මචාරීනං එවං සම්භාවිතො ‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො අප්පිච්ඡකථඤ්ච භික්ඛූනං කත්තා’’’ති (ම. නි. 1.252) දසකථාවත්ථුලාභිං භික්ඛුං පුච්ඡි. තෙපි ‘‘පුණ්ණො නාම, භන්තෙ, ආයස්මා මන්තාණිපුත්තො’’ති ආරොචයිංසු. තං කථං සුත්වා ආයස්මා සාරිපුත්තො ථෙරස්ස දස්සනකාමො අහොසි. අථ සත්ථා රාජගහතො සාවත්ථිං අගමාසි ¶ . පුණ්ණත්ථෙරොපි දසබලස්ස තත්ථ ආගතභාවං සුත්වා – ‘‘සත්ථාරං පස්සිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා අන්තොගන්ධකුටියංයෙව තථාගතං සම්පාපුණි. සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. ථෙරො ධම්මං සුත්වා දසබලං වන්දිත්වා පටිසල්ලානත්ථාය අන්ධවනං ගන්ත්වා අඤ්ඤතරම්හි රුක්ඛමූලෙ දිවාවිහාරං නිසීදි.

සාරිපුත්තත්ථෙරොපි තස්සාගමනං සුත්වා සීසානුලොකිකො ගන්ත්වා ඔකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා තං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං උපසඞ්කමිත්වා ථෙරෙන සද්ධිං සම්මොදිත්වා, තං සත්තවිසුද්ධික්කමං පුච්ඡි. ථෙරොපිස්ස පුච්ඡිතපුච්ඡිතං බ්යාකරොන්තො රථවිනීතූපමාය චිත්තං ආරාධෙසි, තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සුභාසිතං සමනුමොදිංසු. අථ සත්ථා අපරභාගෙ භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ධම්මකථිකානං යදිදං පුණ්ණො’’ති (අ. නි. 1.188, 196) ධම්මකථිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො එකදිවසං අත්තනො විමුත්තිසම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘සත්ථාරං නිස්සාය අහඤ්චෙව අඤ්ඤෙ ච බහූ සත්තා සංසාරදුක්ඛතො විප්පමුත්තා, බහූපකාරා වත සප්පුරිසසංසෙවා’’ති පීතිසොමනස්සජාතො උදානවසෙන පීතිවෙගවිස්සට්ඨං ‘‘සබ්භිරෙව සමාසෙථා’’ති ගාථං අභාසි.

4. තත්ථ ¶ සබ්භිරෙවාති සප්පුරිසෙහි එව. සන්තොති පනෙත්ථ බුද්ධාදයො අරියා අධිප්පෙතා. තෙ හි අනවසෙසතො අසතං ධම්මං පහාය සද්ධම්මෙ උක්කංසගතත්තා සාතිසයං පසංසියත්තා ච විසෙසතො ‘‘සන්තො සප්පුරිසා’’ති ච වුච්චන්ති. සමාසෙථාති සමං ආසෙථ සහ වසෙය්ය. තෙ පයිරුපාසන්තො තෙසං සුස්සූසන්තො දිට්ඨානුගතිඤ්ච ¶ ආපජ්ජන්තො සමානවාසො භවෙය්යාති අත්ථො. පණ්ඩිතෙහත්ථදස්සිභීති තෙසං ථොමනා. පණ්ඩා වුච්චති පඤ්ඤා, සා ඉමෙසං සඤ්ජාතාති පණ්ඩිතා. තතො එව අත්තත්ථාදිභෙදං අත්ථං අවිපරීතතො පස්සන්තීති අත්ථදස්සිනො. තෙහි පණ්ඩිතෙහි අත්ථදස්සීභි සමාසෙථ. කස්මාති චෙ? යස්මා තෙ සන්තො පණ්ඩිතා, තෙ වා සම්මා සෙවන්තා එකන්තහිතභාවතො මග්ගඤාණාදීහෙව අරණීයතො අත්ථං, මහාගුණතාය සන්තතාය ච මහන්තං, අගාධභාවතො ගම්භීරඤාණගොචරතො ච ගම්භීරං, හීනච්ඡන්දාදීහි දට්ඨුං අසක්කුණෙය්යත්තා ඉතරෙහි ච කිච්ඡෙන දට්ඨබ්බත්තා දුද්දසං ¶ , දුද්දසත්තා සණ්හනිපුණසභාවත්තා නිපුණඤාණගොචරතො ච නිපුණං, නිපුණත්තා එවං සුඛුමසභාවතාය අණුං නිබ්බානං, අවිපරීතට්ඨෙන වා පරමත්ථසභාවත්තා අත්ථං, අරියභාවකරත්තා මහත්තනිමිත්තතාය මහන්තං, අනුත්තානසභාවතාය ගම්භීරං, දුක්ඛෙන දට්ඨබ්බං න සුඛෙන දට්ඨුං සක්කාති දුද්දසං, ගම්භීරත්තා දුද්දසං, දුද්දසත්තා ගම්භීරන්ති චතුසච්චං, විසෙසතො නිපුණං අණුං, නිරොධසච්චන්ති එවමෙතං චතුසච්චං ධීරා සමධිගච්ඡන්ති ධිතිසම්පන්නතාය ධීරා චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා සම්මදෙව අධිගච්ඡන්ති. අප්පමත්තාති සබ්බත්ථ සතිඅවිප්පවාසෙන අප්පමාදපටිපත්තිං පූරෙන්තා. විචක්ඛණාති විපස්සනාභාවනාය ඡෙකා කුසලා. තස්මා සබ්භිරෙව සමාසෙථාති යොජනා. පණ්ඩිතෙහත්ථදස්සිභීති වා එතං නිස්සක්කවචනං. යස්මා පණ්ඩිතෙහි අත්ථදස්සීභි සමුදායභූතෙහි ධීරා අප්පමත්තා විචක්ඛණා මහන්තාදිවිසෙසවන්තං අත්ථං සමධිගච්ඡන්ති, තස්මා තාදිසෙහි සබ්භිරෙව සමාසෙථාති සම්බන්ධො. එවමෙසා ථෙරස්ස පටිවෙධදීපනෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි අහොසීති.

පුණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො දුද්දමියොති ¶ ආයස්මතො දබ්බත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සත්ථාරා බ්යාකතො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා කස්සපදසබලස්ස සාසනොසක්කනකාලෙ පබ්බජි. තදා තෙන සද්ධිං අපරෙ ඡ ජනාති සත්ත භික්ඛූ ¶ එකචිත්තා හුත්වා අඤ්ඤෙ සාසනෙ අගාරවං කරොන්තෙ දිස්වා – ‘‘ඉධ කිං කරොම එකමන්තෙ සමණධම්මං කත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සාමා’’ති නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා උච්චං පබ්බතසිඛරං ආරුහිත්වා, ‘‘අත්තනො චිත්තබලං ජානන්තා නිස්සෙණිං නිපාතෙන්තු, ජීවිතෙ සාලයා ඔතරන්තු, මා පච්ඡානුතප්පිනො අහුවත්ථා’’ති ¶ වත්වා සබ්බෙ එකචිත්තා හුත්වා නිස්සෙණිං පාතෙත්වා – ‘‘අප්පමත්තා හොථ, ආවුසො’’ති අඤ්ඤමඤ්ඤං ඔවදිත්වා චිත්තරුචිකෙසු ඨානෙසු නිසීදිත්වා සමණධම්මං කාතුං ආරභිංසු.

තත්රෙකො ථෙරො පඤ්චමෙ දිවසෙ අරහත්තං පත්වා, ‘‘මම කිච්චං නිප්ඵන්නං, අහං ඉමස්මිං ඨානෙ කිං කරිස්සාමි’’ති ඉද්ධියා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා, ‘‘ආවුසො, ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජථ, භික්ඛාචාරකිච්චං මමායත්තං හොතු, තුම්හෙ අත්තනො කම්මං කරොථා’’ති ආහ. ‘‘කිං නු ඛො මයං, ආවුසො, නිස්සෙණිං පාතෙන්තා එවං අවොචුම්හ – ‘යො පඨමං ධම්මං සච්ඡිකරොති, සො භික්ඛං ආහරතු, තෙනාභතං සෙසා පරිභුඤ්ජිත්වා සමණධම්මං කරිස්සන්තී’’’ති. ‘‘නත්ථි, ආවුසො’’ති. තුම්හෙ අත්තනො පුබ්බහෙතුනා ලභිත්ථ, මයම්පි සක්කොන්තා වට්ටස්සන්තං කරිස්සාම, ගච්ඡථ තුම්හෙති. ථෙරො තෙ සඤ්ඤාපෙතුං අසක්කොන්තො ඵාසුකට්ඨානෙ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා ගතො ¶ . අපරො ථෙරො සත්තමෙ දිවසෙ අනාගාමිඵලං පත්වා තතො චුතො සුද්ධාවාසබ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තො. ඉතරෙ ථෙරා තතො චුතා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා තෙසු තෙසු කුලෙසු නිබ්බත්තා. එකො ගන්ධාරරට්ඨෙ තක්කසිලානගරෙ රාජගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො මජ්ඣන්තිකරට්ඨෙ පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො, එකො බාහියරට්ඨෙ කුටුම්බියගෙහෙ නිබ්බත්තො, එකො භික්ඛුනුපස්සයෙ ජාතො.

අයං පන දබ්බත්ථෙරො මල්ලරට්ඨෙ අනුපියනගරෙ එකස්ස මල්ලරඤ්ඤො ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස මාතා උපවිජඤ්ඤා කාලමකාසි, මතසරීරං සුසානං නෙත්වා දාරුචිතකං ආරොපෙත්වා අග්ගිං අදංසු. තස්සා අග්ගිවෙගසන්තත්තං උදරපටලං ද්වෙධා අහොසි. දාරකො අත්තනො පුඤ්ඤබලෙන උප්පතිත්වා එකස්මිං දබ්බත්ථම්භෙ නිපති. තං දාරකං ගහෙත්වා අය්යිකාය අදංසු. සා තස්ස නාමං ගණ්හන්තී දබ්බත්ථම්භෙ පතිත්වා ලද්ධජීවිතත්තා ‘‘දබ්බො’’තිස්ස නාමං අකාසි. තස්ස ච සත්තවස්සිකකාලෙ සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො මල්ලරට්ඨෙ චාරිකං චරමානො අනුපියම්බවනෙ විහරති. දබ්බකුමාරො සත්ථාරං දිස්වා දස්සනෙනෙව ¶ පසීදිත්වා පබ්බජිතුකාමො හුත්වා ‘‘අහං දසබලස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති අය්යිකං ආපුච්ඡි. සා ‘‘සාධු, තාතා’’ති දබ්බකුමාරං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං කුමාරං පබ්බාජෙථා’’ති ආහ. සත්ථා අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො සඤ්ඤං අදාසි – ‘‘භික්ඛු ඉමං දාරකං පබ්බාජෙහී’’ති. සො ථෙරො සත්ථු වචනං සුත්වා ¶ දබ්බකුමාරං පබ්බාජෙන්තො තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. පුබ්බහෙතුසම්පන්නො කතාභිනීහාරො සත්තො පඨමකෙසවට්ටියා වොරොපනක්ඛණෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි, දුතියාය කෙසවට්ටියා ඔරොපියමානාය සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ, සබ්බකෙසානං පන ඔරොපනඤ්ච අරහත්තඵලසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡා අපුරෙ අහොසි. සත්ථා මල්ලරට්ඨෙ යථාභිරන්තං විහරිත්වා ¶ රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ වාසං කප්පෙසි.

තත්රායස්මා දබ්බො මල්ලපුත්තො රහොගතො අත්තනො කිච්චනිප්ඵත්තිං ඔලොකෙත්වා සඞ්ඝස්ස වෙය්යාවච්චකරණෙ කායං යොජෙතුකාමො චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං සඞ්ඝස්ස සෙනාසනඤ්ච පඤ්ඤාපෙය්යං භත්තානි ච උද්දිසෙය්ය’’න්ති. සො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො පරිවිතක්කං ආරොචෙසි. සත්ථා තස්ස සාධුකාරං දත්වා සෙනාසනපඤ්ඤාපකත්තඤ්ච භත්තුද්දෙසකත්තඤ්ච සම්පටිච්ඡි. අථ නං ‘‘අයං දබ්බො දහරොව සමානො මහන්තෙ ඨානෙ ඨිතො’’ති සත්තවස්සිකකාලෙයෙව උපසම්පාදෙසි. ථෙරො උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තානං සබ්බභික්ඛූනං සෙනාසනානි ච පඤ්ඤාපෙති, භික්ඛඤ්ච උද්දිසති. තස්ස සෙනාසනපඤ්ඤාපකභාවො සබ්බදිසාසු පාකටො අහොසි – ‘‘දබ්බො කිර මල්ලපුත්තො සභාගසභාගානං භික්ඛූනං එකට්ඨානෙ සෙනාසනානි පඤ්ඤාපෙති, ආසන්නෙපි දූරෙපි සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙති, ගන්තුං අසක්කොන්තෙ ඉද්ධියා නෙතී’’ති.

අථ නං භික්ඛූ කාලෙපි විකාලෙපි – ‘‘අම්හාකං, ආවුසො, ජීවකම්බවනෙ සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙහි, අම්හාකං මද්දකුච්ඡිස්මිං මිගදායෙ’’ති එවං සෙනාසනං උද්දිසාපෙත්වා තස්ස ඉද්ධිං පස්සන්තා ගච්ඡන්ති. සොපි ඉද්ධියා මනොමයෙ කායෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා එකෙකස්ස ථෙරස්ස එකෙකං අත්තනා සදිසං භික්ඛුං දත්වා අඞ්ගුලියා ජලමානාය පුරතො ගන්ත්වා ‘‘අයං මඤ්චො ඉදං පීඨ’’න්තිආදීනි වත්වා සෙනාසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පුන අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ආගච්ඡති ¶ . අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනිදං වත්ථු පාළියං ආගතමෙව. සත්ථා ඉදමෙව කාරණං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා අපරභාගෙ අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ථෙරං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සෙනාසනපඤ්ඤාපකානං යදිදං දබ්බො මල්ලපුත්තො’’ති (අ. නි. 1.209; 214). වුත්තම්පි චෙතං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54, 108-149) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

‘‘ඔවාදකො විඤ්ඤාපකො, තාරකො සබ්බපාණිනං;

දෙසනාකුසලො බුද්ධො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘අනුකම්පකො ¶ කාරුණිකො, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;

සම්පත්තෙ තිත්ථියෙ සබ්බෙ, පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨපි.

‘‘එවං නිරාකුලං ආසි, සුඤ්ඤතං තිත්ථියෙහි ච;

විචිත්තං අරහන්තෙහි, වසීභූතෙහි තාදිභි.

‘‘රතනානට්ඨපඤ්ඤාසං, උග්ගතො සො මහාමුනි;

කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො.

‘‘වස්සසතසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘තදාහං හංසවතියං, සෙට්ඨිපුත්තො මහායසො;

උපෙත්වා ලොකපජ්ජොතං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං.

‘‘සෙනාසනානි භික්ඛූනං, පඤ්ඤාපෙන්තං සසාවකං;

කිත්තයන්තස්ස වචනං, සුණිත්වා මුදිතො අහං.

‘‘අධිකාරං සසඞ්ඝස්ස, කත්වා තස්ස මහෙසිනො;

නිපච්ච සිරසා පාදෙ, තං ඨානමභිපත්ථයිං.

‘‘තදාහ ස මහාවීරො, මම කම්මං පකිත්තයං;

යො සසඞ්ඝමභොජෙසි, සත්තාහං ලොකනායකං.

‘‘සොයං ¶ කමලපත්තක්ඛො, සීහංසො කනකත්තචො;

මම පාදමූලෙ නිපති, පත්ථයං ඨානමුත්තමං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සාවකො තස්ස බුද්ධස්ස, දබ්බො නාමෙන විස්සුතො;

සෙනාසනපඤ්ඤාපකො, අග්ගො හෙස්සතියං තදා.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘සතානං තීණික්ඛත්තුඤ්ච, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සතානං පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

සබ්බත්ථ සුඛිතො ආසිං, තස්ස කම්මස්ස වාහසා.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, විපස්සී නාම නායකො;

උප්පජ්ජි චාරුදස්සනො, සබ්බධම්මවිපස්සකො.

‘‘දුට්ඨචිත්තො උපවදිං, සාවකං තස්ස තාදිනො;

සබ්බාසවපරික්ඛීණං, සුද්ධොති ච විජානිය.

‘‘තස්සෙව ¶ නරවීරස්ස, සාවකානං මහෙසිනං;

සලාකඤ්ච ගහෙත්වාන, ඛීරොදනමදාසහං.

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘සාසනං ජොතයිත්වාන, අභිභුය්ය කුතිත්ථියෙ;

විනෙය්යෙ විනයිත්වාව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

‘‘සසිස්සෙ නිබ්බුතෙ නාථෙ, අත්ථමෙන්තම්හි සාසනෙ;

දෙවා කන්දිංසු සංවිග්ගා, මුත්තකෙසා රුදම්මුඛා.

‘‘නිබ්බායිස්සති ධම්මක්ඛො, න පස්සිසාම සුබ්බතෙ;

න සුණිස්සාම සද්ධම්මං, අහො නො අප්පපුඤ්ඤතා.

‘‘තදායං ¶ පථවී සබ්බා, අචලා සා චලාචලා;

සාගරො ච සසොකොව, විනදී කරුණං ගිරං.

‘‘චතුද්දිසා දුන්දුභියො, නාදයිංසු අමානුසා;

සමන්තතො අසනියො, ඵලිංසු ච භයාවහා.

‘‘උක්කා පතිංසු නභසා, ධූමකෙතු ච දිස්සති;

සධූමා ජාලවට්ටා ච, රවිංසු කරුණං මිගා.

‘‘උප්පාදෙ දාරුණෙ දිස්වා, සාසනත්ථඞ්ගසූචකෙ;

සංවිග්ගා භික්ඛවො සත්ත, චින්තයිම්හ මයං තදා.

‘‘සාසනෙන විනාම්හාකං, ජීවිතෙන අලං මයං;

පවිසිත්වා මහාරඤ්ඤං, යුඤ්ජාම ජිනසාසනෙ.

‘‘අද්දසම්හ තදාරඤ්ඤෙ, උබ්බිද්ධං සෙලමුත්තමං;

නිස්සෙණියා තමාරුය්හ, නිස්සෙණිං පාතයිම්හසෙ.

‘‘තදා ඔවදි නො ථෙරො, බුද්ධුප්පාදො සුදුල්ලභො;

සද්ධාතිදුල්ලභා ලද්ධා, ථොකං සෙසඤ්ච සාසනං.

‘‘නිපතන්ති ඛණාතීතා, අනන්තෙ දුක්ඛසාගරෙ;

තස්මා පයොගො කත්තබ්බො, යාව ඨාති මුනෙ මතං.

‘‘අරහා ආසි සො ථෙරො, අනාගාමී තදානුගො;

සුසීලා ඉතරෙ යුත්තා, දෙවලොකං අගම්හසෙ.

‘‘නිබ්බුතො තිණ්ණසංසාරො, සුද්ධාවාසෙ ච එකකො;

අහඤ්ච පක්කුසාති ච, සභියො බාහියො තථා.

‘‘කුමාරකස්සපො, චෙව, තත්ථ තත්ථූපගා මයං;

සංසාරබන්ධනා මුත්තා, ගොතමෙනානුකම්පිතා.

‘‘මල්ලෙසු ¶ කුසිනාරායං, ගබ්භෙ ජාතස්ස මෙ සතො;

මාතා මතා චිතාරුළ්හා, තතො නිප්පතිතො අහං.

‘‘පතිතො දබ්බපුඤ්ජම්හි, තතො දබ්බොති විස්සුතො;

බ්රහ්මචාරීබලෙනාහං, විමුත්තො සත්තවස්සිකො.

‘‘ඛීරොදනබලෙනාහං ¶ , පඤ්චහඞ්ගෙහුපාගතො;

ඛීණාසවොපවාදෙන, පාපෙහි බහු චොදිතො.

‘‘උභො පුඤ්ඤඤ්ච පාපඤ්ච, වීතිවත්තොම්හි දානිහං;

පත්වාන පරමං සන්තිං, විහරාමි අනාසවො.

‘‘සෙනාසනං පඤ්ඤාපයිං, හාසයිත්වාන සුබ්බතෙ;

ජිනො තස්මිං ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ…කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවංභූතං ¶ පන තං යෙන පුබ්බෙ එකස්ස ඛීණාසවත්ථෙරස්ස අනුද්ධංසනවසෙන කතෙන පාපකම්මෙන බහූනි වස්සසතසහස්සානි නිරයෙ පච්චි, තාය එව කම්මපිලොතිකාය චොදියමානා මෙත්තියභූමජකා භික්ඛූ ‘‘ඉමිනා මයං කල්යාණභත්තිකස්ස ගහපතිනො අන්තරෙ පරිභෙදිතා’’ති දුග්ගහිතගාහිනො අමූලකෙන පාරාජිකෙන ධම්මෙන අනුද්ධංසෙසුං. තස්මිඤ්ච අධිකරණෙ සඞ්ඝෙන සතිවිනයෙන වූපසමිතෙ අයං ථෙරො ලොකානුකම්පාය අත්තනො ගුණෙ විභාවෙන්තො ‘‘යො දුද්දමියො’’ති ඉමං ගාථං අභාසි.

5. තත්ථ යොති අනියමිතනිද්දෙසො, තස්ස ‘‘සො’’ති ඉමිනා නියමත්තං දට්ඨබ්බං. උභයෙනපි අඤ්ඤං විය කත්වා අත්තානමෙව වදති. දුද්දමියොති දුද්දමො, දමෙතුං අසක්කුණෙය්යො. ඉදඤ්ච අත්තනො පුථුජ්ජනකාලෙ දිට්ඨිගතානං විසූකායිකානං කිලෙසානං මදාලෙපචිත්තස්ස විප්ඵන්දිතං ඉන්ද්රියානං අවූපසමනඤ්ච චින්තෙත්වා වදති. දමෙනාති උත්තමෙන අග්ගමග්ගදමෙන, තෙන හි දන්තො පුන දමෙතබ්බතාභාවතො ‘‘දන්තො’’ති වත්තබ්බතං අරහති, න අඤ්ඤෙන. අථ වා දමෙනාති දමකෙන පුරිසදම්මසාරථිනා දමිතො ¶ . දබ්බොති ද්රබ්යො, භබ්බොති අත්ථො. තෙනාහ භගවා ඉමමෙව ථෙරං සන්ධාය – ‘‘න ඛො, දබ්බ, දබ්බා එවං නිබ්බෙඨෙන්තී’’ති (පාරා. 384; චූළව. 193) ¶ . සන්තුසිතොති යථාලද්ධපච්චයසන්තොසෙන ඣානසමාපත්තිසන්තොසෙන මග්ගඵලසන්තොසෙන ච සන්තුට්ඨො. විතිණ්ණකඞ්ඛොති සොළසවත්ථුකාය අට්ඨවත්ථුකාය ච කඞ්ඛාය පඨමමග්ගෙනෙව සමුග්ඝාටිතත්තා විගතකඞ්ඛො. විජිතාවීති පුරිසාජානීයෙන විජෙතබ්බස්ස සබ්බස්සපි සංකිලෙසපක්ඛස්ස විජිතත්තා විධමිතත්තා විජිතාවී. අපෙතභෙරවොති පඤ්චවීසතියා භයානං සබ්බසො අපෙතත්තා අපගතභෙරවො අභයූපරතො ¶ . පුන දබ්බොති නාමකිත්තනං. පරිනිබ්බුතොති ද්වෙ පරිනිබ්බානානි කිලෙසපරිනිබ්බානඤ්ච, යා සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතු, ඛන්ධපරිනිබ්බානඤ්ච, යා අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතු. තෙසු ඉධ කිලෙසපරිනිබ්බානං අධිප්පෙතං, තස්මා පහාතබ්බධම්මානං මග්ගෙන සබ්බසො පහීනත්තා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතොති අත්ථො. ඨිතත්තොති ඨිතසභාවො අචලො ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තියා ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයො. හීති ච හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, තෙන යො පුබ්බෙ දුද්දමො හුත්වා ඨිතො යස්මා දබ්බත්තා සත්ථාරා උත්තමෙන දමෙන දමිතො සන්තුසිතො විතිණ්ණකඞ්ඛො විජිතාවී අපෙතභෙරවො, තස්මා සො දබ්බො පරිනිබ්බුතො තතොයෙව ච ඨිතත්තො, එවංභූතෙ ච තස්මිං චිත්තපසාදොව කාතබ්බො, න පසාදඤ්ඤථත්තන්ති පරනෙය්යබුද්ධිකෙ සත්තෙ අනුකම්පන්තො ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

දබ්බත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො සීතවනන්ති ආයස්මතො සම්භූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? ඉතො කිර අට්ඨාරසාධිකස්ස කප්පසතස්ස මත්ථකෙ අත්ථදස්සී නාම සම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සදෙවකං ලොකං සංසාරමහොඝතො තාරෙන්තො එකදිවසං මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ගඞ්ගාතීරං උපගච්ඡි. තස්මිං කාලෙ අයං ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො තත්ථ භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, පාරං ගන්තුකාමත්ථා’’ති පුච්ඡි. භගවා ‘‘ගමිස්සාමා’’ති අවොච. සො තාවදෙව නාවාසඞ්ඝාටං ¶ යොජෙත්වා උපනෙසි. සත්ථා තං අනුකම්පන්තො සහ භික්ඛුසඞ්ඝෙන නාවං අභිරුහි. සො සයම්පි අභිරුය්හ සුඛෙනෙව පරතීරං සම්පාපෙත්වා භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච දුතියදිවසෙ මහාදානං පවත්තෙත්වා අනුගන්ත්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා නිවත්ති. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉතො ¶ තෙරසාධිකකප්පසතස්ස මත්ථකෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා රාජා අහොසි චක්කවත්තී ධම්මිකො ධම්මරාජා. සො සත්තෙ සුගතිමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තතො චුතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ධුතධම්මෙ සමාදාය සුසානෙ වසන්තො සමණධම්මං අකාසි. පුන කස්සපස්ස භගවතො කාලෙපි තස්ස සාසනෙ තීහි සහායෙහි සද්ධිං ¶ පබ්බජිත්වා වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස ‘‘සම්භූතො’’ති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො. භූමිජො ජෙය්යසෙනො අභිරාධනොති තීහි සහායෙහි සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගතො ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. යෙ සන්ධාය වුත්තං –

‘‘භූමිජො ජෙය්යසෙනො ච, සම්භූතො අභිරාධනො;

එතෙ ධම්මං අභිඤ්ඤාසුං, සාසනෙ වරතාදිනො’’ති.

අථ සම්භූතො භගවතො සන්තිකෙ කායගතාසතිකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා නිබද්ධං සීතවනෙ වසති. තෙනෙවායස්මා ‘‘සීතවනියො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. තෙන ච සමයෙන වෙස්සවණො මහාරාජා කෙනචිදෙව කරණීයෙන ජම්බුදීපෙ දක්ඛිණදිසාභාගං උද්දිස්ස ආකාසෙන ගච්ඡන්තො ථෙරං අබ්භොකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තං දිස්වා විමානතො ඔරුය්හ ථෙරං වන්දිත්වා, ‘‘යදා ථෙරො සමාධිතො වුට්ඨහිස්සති, තදා මම ආගමනං ආරොචෙථ, ආරක්ඛඤ්චස්ස කරොථා’’ති ද්වෙ යක්ඛෙ ආණාපෙත්වා පක්කාමි. තෙ ථෙරස්ස සමීපෙ ඨත්වා මනසිකාරං පටිසංහරිත්වා නිසින්නකාලෙ ආරොචෙසුං. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘තුම්හෙ මම වචනෙන වෙස්සවණමහාරාජස්ස කථෙථ, භගවතා අත්තනො සාසනෙ ඨිතානං සතිආරක්ඛා නාම ඨපිතා අත්ථි, සායෙව මාදිසෙ රක්ඛති, ත්වං තත්ථ අප්පොස්සුක්කො හොහි, භගවතො ඔවාදෙ ඨිතානං එදිසාය ආරක්ඛාය ¶ කරණීයං නත්ථී’’ති තෙ විස්සජ්ජෙත්වා තාවදෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා විජ්ජාත්තයං සච්ඡාකාසි. තතො වෙස්සවණො නිවත්තමානො ථෙරස්ස ¶ සමීපං පත්වා මුඛාකාරසල්ලක්ඛණෙනෙවස්ස කතකිච්චභාවං ඤත්වා සාවත්ථිං ගන්ත්වා භගවතො ආරොචෙත්වා සත්ථු සම්මුඛා ථෙරං අභිත්ථවන්තො –

‘‘සතිආරක්ඛසම්පන්නො, ධිතිමා වීරියසමාහිතො;

අනුජාතො සත්ථු සම්භූතො, තෙවිජ්ජො මච්චුපාරගූ’’ති. –

ඉමාය ගාථාය ථෙරස්ස ගුණෙ වණ්ණෙසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.15-20) –

‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, ද්විපදින්දො නරාසභො;

පුරක්ඛතො සාවකෙහි, ගඞ්ගාතීරමුපාගමි.

‘‘සමතිත්ති කාකපෙය්යා, ගඞ්ගා ආසි දුරුත්තරා;

උත්තාරයිං භික්ඛුසඞ්ඝං, බුද්ධඤ්ච ද්විපදුත්තමං.

‘‘අට්ඨාරසෙ ¶ කප්පසතෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තරණාය ඉදං ඵලං.

‘‘තෙරසෙතො කප්පසතෙ, පඤ්ච සබ්බොභවා අහුං;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ අස්මිං, ජාතොහං බ්රාහ්මණෙ කුලෙ;

සද්ධිං තීහි සහායෙහි, පබ්බජිං සත්ථු සාසනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථායස්මා සම්භූතො භගවන්තං දස්සනාය ගච්ඡන්තෙ භික්ඛූ දිස්වා ‘‘ආවුසො, මම වචනෙන භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දථ, එවඤ්ච වදෙථා’’ති වත්වා ධම්මාධිකරණං අත්තනො සත්ථු අවිහෙඨිතභාවං පකාසෙන්තො ‘‘යො සීතවන’’න්ති ගාථමාහ. තෙ භික්ඛූ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා සම්භූතත්ථෙරස්ස සාසනං සම්පවෙදෙන්තා, ‘‘ආයස්මා, භන්තෙ, සම්භූතො භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දති, එවඤ්ච වදතී’’ති වත්වා තං ගාථං ආරොචෙසුං, තං සුත්වා භගවා ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, සම්භූතො ¶ භික්ඛු පච්චපාදි ධම්මස්සානුධම්මං, න ච මං ධම්මාධිකරණං විහෙඨෙති. වෙස්සවණෙන තස්සත්ථො මය්හං ආරොචිතා’’ති ආහ.

6. යං පන තෙ භික්ඛූ සම්භූතත්ථෙරෙන වුත්තං ‘‘යො සීතවන’’න්ති ගාථං සත්ථු නිවෙදෙසුං. තත්ථ සීතවනන්ති එවංනාමකං රාජගහසමීපෙ මහන්තං භෙරවසුසානවනං. උපගාති නිවාසනවසෙන උපගච්ඡි. එතෙන භගවතා අනුඤ්ඤාතං පබ්බජිතානුරූපං නිවාසනට්ඨානං දස්සෙති. භික්ඛූති සංසාරභයස්ස ඉක්ඛනතො භින්නකිලෙසතාය ච භික්ඛු. එකොති අදුතියො, එතෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. සන්තුසිතොති සන්තුට්ඨො. එතෙන චතුපච්චයසන්තොසලක්ඛණං අරියවංසං දස්සෙති. සමාහිතත්තොති උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා සමාහිතචිත්තො, එතෙන චිත්තවිවෙකභාවනාමුඛෙන භාවනාරාමං ¶ අරියවංසං දස්සෙති. විජිතාවීති සාසනෙ සම්මාපටිපජ්ජන්තෙන විජෙතබ්බං කිලෙසගණං විජිත්වා ඨිතො, එතෙන උපධිවිවෙකං දස්සෙති. භයහෙතූනං කිලෙසානං අපගතත්තා අපෙතලොමහංසො, එතෙන සම්මාපටිපත්තියා ඵලං දස්සෙති. රක්ඛන්ති රක්ඛන්තො. කායගතාසතින්ති කායාරම්මණං සතිං, කායගතාසතිකම්මට්ඨානං පරිබ්රූහනවසෙන අවිස්සජ්ජෙන්තො. ධිතිමාති ධීරො, සමාහිතත්තං විජිතාවිභාවතං වා උපාදාය පටිපත්තිදස්සනමෙතං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – සො භික්ඛු විවෙකසුඛානුපෙක්ඛාය එකො සීතවනං උපාගමි, උපාගතො ච ලොලභාවාභාවතො සන්තුට්ඨො ධිතිමා කායගතාසතිකම්මට්ඨානං භාවෙන්තො තථාධිගතං ඣානං පාදකං කත්වා ආරද්ධවිපස්සනං ¶ උස්සුක්කාපෙත්වා අධිගතෙන අග්ගමග්ගෙන සමාහිතො විජිතාවී ච හුත්වා කතකිච්චතාය භයහෙතූනං සබ්බසො අපගතත්තා අපෙතලොමහංසො ජාතොති.

සීතවනියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යොපානුදීති ¶ ආයස්මතො භල්ලියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ සුමනස්ස නාම පච්චෙකබුද්ධස්ස පසන්නචිත්තො ඵලාඵලං දත්වා සුගතීසු එව සංසරන්තො සිඛිස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස කාලෙ අරුණවතීනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො ‘‘සිඛිස්ස භගවතො පඨමාභිසම්බුද්ධස්ස උජිත, ඔජිතා නාම ද්වෙ සත්ථවාහපුත්තා පඨමාහාරං අදංසූ’’ති සුත්වා අත්තනො සහායකෙන සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පත්ථනං අකංසු – ‘‘උභොපි මයං, භන්තෙ, අනාගතෙ තුම්හාදිසස්ස බුද්ධස්ස පඨමාහාරදායකා භවෙය්යාමා’’ති. තෙ ¶ තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤකම්මං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ ගොපාලකසෙට්ඨිස්ස පුත්තා භාතරො හුත්වා නිබ්බත්තා. බහූනි වස්සානි භික්ඛුසඞ්ඝං ඛීරභොජනෙන උපට්ඨහිංසු. අම්හාකං පන භගවතො කාලෙ පොක්ඛරවතීනගරෙ සත්ථවාහස්ස පුත්තා භාතරො හුත්වා නිබ්බත්තා. තෙසු ජෙට්ඨො තඵුස්සො නාම, කනිට්ඨො භල්ලියො නාම, තෙ පඤ්චමත්තානි සකටසතානි භණ්ඩස්ස පූරෙත්වා වාණිජ්ජාය ගච්ඡන්තා භගවති පඨමාභිසම්බුද්ධෙ සත්තසත්තාහං විමුත්තිසුඛධම්මපච්චවෙක්ඛණාහි වීතිනාමෙත්වා අට්ඨමෙ සත්තාහෙ රාජායතනමූලෙ විහරන්තෙ රාජායතනස්ස අවිදූරෙ මහාමග්ගෙන අතික්කමන්ති, තෙසං තස්මිං සමයෙ සමෙපි භූමිභාගෙ අකද්දමොදකෙ සකටානි නප්පවත්තිංසු, ‘‘කිං නු, ඛො, කාරණ’’න්ති ච චින්තෙන්තානං පොරාණසාලොහිතා දෙවතා රුක්ඛවිටපන්තරෙ අත්තානං දස්සෙන්තී ආහ – ‘‘මාදිසා, අයං භගවා අචිරාභිසම්බුද්ධො සත්තසත්තාහං අනාහාරො විමුත්තිසුඛාපටිසංවෙදී ඉදානි රාජායතනමූලෙ නිසින්නො, තං ආහාරෙන පටිමානෙථ, යදස්ස තුම්හාකං දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති. තං සුත්වා තෙ උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තා, ‘‘ආහාරසම්පාදනං පපඤ්ච’’න්ති මඤ්ඤමානා මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච භගවතො දත්වා ද්වෙවාචිකසරණං ගන්ත්වා කෙසධාතුයො ලභිත්වා අගමංසු. තෙ හි පඨමං උපාසකා අහෙසුං. අථ භගවති බාරාණසිං ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා අනුපුබ්බෙන රාජගහෙ විහරන්තෙ තඵුස්සභල්ලියා රාජගහං උපගතා ¶ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිංසු. තෙසං භගවා ධම්මං දෙසෙසි. තෙසු තඵුස්සො ¶ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය උපාසකොව අහොසි. භල්ලියො පන පබ්බජිත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.48.66-70) –

‘‘සුමනො ¶ නාම සම්බුද්ධො, තක්කරායං වසී තදා;

වල්ලිකාරඵලං ගය්හ, සයම්භුස්ස අදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථෙකදිවසං මාරො භල්ලියත්ථෙරස්ස භිංසාපනත්ථං භයානකං රූපං දස්සෙසි. සො අත්තනො සබ්බභයාතික්කමං පකාසෙන්තො ‘‘යොපානුදී’’ති ගාථමභාසි.

7. තත්ථ යොපානුදීති යො අපානුදි ඛිපි පජහි විද්ධංසෙසි. මච්චුරාජස්සාති මච්චු නාම මරණං ඛන්ධානං භෙදො, සො එව ච සත්තානං අත්තනො වසෙ අනුවත්තාපනතො ඉස්සරට්ඨෙන රාජාති මච්චුරාජා, තස්ස. සෙනන්ති ජරාරොගාදිං, සා හිස්ස වසවත්තනෙ අඞ්ගභාවතො සෙනා නාම, තෙන හෙස මහතා නානාවිධෙන විපුලෙන ‘‘මහාසෙනො’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘න හි නො සඞ්ගරං තෙන, මහාසෙනෙන මච්චුනා’’ති (ම. නි. 1.272; ජා. 2.22.121; නෙත්ති. 103). අථ වා ගුණමාරණට්ඨෙන ‘‘මච්චූ’’ති ඉධ දෙවපුත්තමාරො අධිප්පෙතො, තස්ස ච සහායභාවූපගමනතො කාමාදයො සෙනා. තථා චාහ –

‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා, දුතියා අරති වුච්චති;

තතියා ඛුප්පිපාසා තෙ, චතුත්ථී තණ්හා පවුච්චති.

‘‘පඤ්චමී ථිනමිද්ධං තෙ, ඡට්ඨා භීරූ පවුච්චති;

සත්තමී විචිකිච්ඡා තෙ, මානො මක්ඛො ච අට්ඨමී’’ති. (සු. නි. 438-439; මහානි. 28;චූළනි. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 47);

නළසෙතුංව ¶ සුදුබ්බලං මහොඝොති සාරවිරහිතතො නළසෙතුසදිසං අතිවිය අබලභාවතො සුට්ඨු දුබ්බලං සංකිලෙසසෙනං නවලොකුත්තරධම්මානං මහාබලවභාවතො මහොඝසදිසෙන අග්ගමග්ගෙන යො අපානුදි ¶ විජිතාවී අපෙතභෙරවො දන්තො, සො පරිනිබ්බුතො ඨිතත්තොති යොජනා. තං සුත්වා මාරො ‘‘ජානාති මං සමණො’’ති තත්ථෙවන්තරධායීති.

භල්ලියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො ¶ දුද්දමියොති ආයස්මතො වීරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො වසනආවාසං පටිජග්ගි. එකදිවසඤ්ච සින්ධුවාරපුප්ඵසදිසානි නිග්ගුණ්ඨිපුප්ඵානි ගහෙත්වා භගවන්තං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො පඤ්චතිංසෙ කප්පෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාපතාපො නාම රාජා අහොසි චක්කවත්තී. සො ධම්මෙන සමෙන රජ්ජං කාරෙන්තො සත්තෙ සග්ගමග්ගෙ පතිට්ඨාපෙසි. පුන ඉමස්මිං කප්පෙ කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි හුත්වා කපණද්ධිකාදීනං දානං දෙන්තො සඞ්ඝස්ස ඛීරභත්තං අදාසි. එවං තත්ථ තත්ථ දානමයං පුඤ්ඤසම්භාරං කරොන්තො ඉතරඤ්ච නිබ්බානත්ථං සම්භරන්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරෙ රඤ්ඤො පසෙනදිස්ස අමච්චකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘වීරො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො නාමානුගතෙහි පත්තබලජවාදිගුණෙහි සමන්නාගතො සඞ්ගාමසූරො හුත්වා මාතාපිතූහි නිබන්ධවසෙන කාරිතෙ දාරපරිග්ගහෙ එකංයෙව පුත්තං ලභිත්වා පුබ්බහෙතුනා චොදියමානො කාමෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං දිස්වා සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.21-24) –

‘‘විපස්සිස්ස භගවතො, ආසිමාරාමිකො අහං;

නිග්ගුණ්ඨිපුප්ඵං පග්ගය්හ, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පඤ්චවීසෙ ඉතො කප්පෙ, එකො ආසිං ජනාධිපො;

මහාපතාපනාමෙන, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං පන අරහත්තං පත්වා ඵලසමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තං ථෙරං පුරාණදුතියිකා උප්පබ්බාජෙතුකාමා ¶ අන්තරන්තරා නානානයෙහි පලොභෙතුං පරක්කමන්තී එකදිවසං දිවාවිහාරට්ඨානං ගන්ත්වා ඉත්ථිකුත්තාදීනි දස්සෙතුං ආරභි. අථායස්මා වීරො ‘‘මං පලොභෙතුකාමා සිනෙරුං මකසපක්ඛවාතෙන චාලෙතුකාමා විය යාව බාලා වතායං ¶ ඉත්ථී’’ති තස්සා කිරියාය නිරත්ථකභාවං දීපෙන්තො ‘‘යො දුද්දමියො’’ති ගාථං අභාසි.

8. තත්ථ යො දුද්දමියොතිආදීනං පදානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. ඉදං පනෙත්ථ යොජනාමත්තං යො පුබ්බෙ අදන්ත කිලෙසතාය පච්චත්ථිකෙහි වා සඞ්ගමසීසෙ දමෙතුං ජෙතුං අසක්කුණෙය්යතායදුද්දමියො, ඉදානි පන උත්තමෙන දමෙන දන්තො චතුබ්බිධසම්මප්පමධානවීරියසම්පත්තියා වීරො, වුත්තනයෙනෙව සන්තුසිතො විතිණ්ණකඞ්ඛො විජිතාවී අපෙතලොමහංසො වීරො වීරනාමකො අනවසෙසතො කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො, තතො එව ඨිතසභාවො, න තාදිසානං සතෙනපි සහස්සෙනපි චාලනීයොති. තං සුත්වා සා ඉත්ථී – ‘‘මය්හං සාමිකෙ එවං පටිපන්නෙ කො මය්හං ඝරාවාසෙන අත්ථො’’ති සංවෙගජාතා භික්ඛුනීසු පබ්බජිත්වා නචිරස්සෙව තෙවිජ්ජා අහොසීති.

වීරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. පිලින්දවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ස්වාගතන්ති ¶ ආයස්මතො පිලින්දවච්ඡත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්තො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං දෙවතානං පියමනාපභාවෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා භගවති පරිනිබ්බුතෙ සත්ථු ථූපස්ස පූජං කත්වා සඞ්ඝෙ ච මහාදානං පවත්තෙත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු එව සංසරන්තො අනුප්පන්නෙ බුද්ධෙ චක්කවත්තී රාජා හුත්වා මහාජනං පඤ්චසු සීලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා සග්ගපරායණං අකාසි. සො අනුප්පන්නෙයෙව අම්හාකං භගවති සාවත්ථියං බ්රාහ්මණගෙහෙ නිබ්බත්ති. ‘‘පිලින්දො’’තිස්ස නාමං අකංසු. වච්ඡොති පන ගොත්තං ¶ . තෙන සො අපරභාගෙ ‘‘පිලින්දවච්ඡො’’ති පඤ්ඤායිත්ථ. සංසාරෙ පන සංවෙගබහුලතාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා චූළගන්ධාරං නාම විජ්ජං සාධෙත්වා තාය විජ්ජාය ආකාසචාරී පරචිත්තවිදූ ච හුත්වා රාජගහෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො පටිවසති.

අථ ¶ යදා අම්හාකං භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා අනුක්කමෙන රාජගහං උපගතො, තතො පට්ඨාය බුද්ධානුභාවෙන තස්ස සා විජ්ජා න සම්පජ්ජති, අත්තනො කිච්චං න සාධෙති. සො චින්තෙසි – ‘‘සුතං ඛො පන මෙතං ආචරියපාචරියානං භාසමානානං ‘යත්ථ මහාගන්ධාරවිජ්ජා ධරති, තත්ථ චූළගන්ධාරවිජ්ජා න සම්පජ්ජතී’ති, සමණස්ස පන ගොතමස්ස ආගතකාලතො පට්ඨාය නායං මම විජ්ජා සම්පජ්ජති, නිස්සංසයං සමණො ගොතමො මහාගන්ධාරවිජ්ජං ජානාති, යංනූනාහං තං පයිරුපාසිත්වා තස්ස සන්තිකෙ තං විජ්ජං පරියාපුණෙය්ය’’න්ති. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා එතදවොච – ‘‘අහං, මහාසමණ, තව සන්තිකෙ එකං විජ්ජං පරියාපුණිතුකාමො, ඔකාසං මෙ කරොහී’’ති. භගවා ‘‘තෙන හි පබ්බජා’’ති ආහ. සො ‘‘විජ්ජාය පරිකම්මං පබ්බජ්ජා’’ති මඤ්ඤමානො පබ්බජි. තස්ස භගවා ධම්මං කථෙත්වා චරිතානුකූලං කම්මට්ඨානං අදාසි. සො උපනිස්සයසම්පන්නතාය නචිරස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. යා පන පුරිමජාතියං ¶ තස්සොවාදෙ ඨත්වා සග්ගෙ නිබ්බත්තා දෙවතා, තං කතඤ්ඤුතං නිස්සාය සඤ්ජාතබහුමානා සායං පාතං ථෙරං පයිරුපාසිත්වා ගච්ඡන්ති. තස්මා ථෙරො දෙවතානං පියමනාපතාය අග්ගතං පත්තො. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.55-67) –

‘‘නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, සුමෙධෙ අග්ගපුග්ගලෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, ථූපපූජං අකාසහං.

‘‘යෙ ච ඛීණාසවා තත්ථ, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

තෙහං තත්ථ සමානෙත්වා, සඞ්ඝභත්තං අකාසහං.

‘‘සුමෙධස්ස භගවතො, උපට්ඨාකො තදා අහු;

සුමෙධො නාම නාමෙන, අනුමොදිත්ථ සො තදා.

‘‘තෙන චිත්තප්පසාදෙන, විමානං උපපජ්ජහං;

ඡළාසීතිසහස්සානි, අච්ඡරායො රමිංසු මෙ.

‘‘මමෙව අනුවත්තන්ති, සබ්බකාමෙහි තා සදා;

අඤ්ඤෙ දෙවෙ අභිභොමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං.

‘‘පඤ්චවීසම්හි කප්පම්හි, වරුණො නාම ඛත්තියො;

විසුද්ධභොජනො ආසිං, චක්කවත්තී අහං තදා.

‘‘න තෙ බීජං පවප්පන්ති, නපි නීයන්ති නඞ්ගලා;

අකට්ඨපාකිමං සාලිං, පරිභුඤ්ජන්ති මානුසා.

‘‘තත්ථ රජ්ජං කරිත්වාන, දෙවත්තං පුන ගච්ඡහං;

තදාපි එදිසා මය්හං, නිබ්බත්තා භොගසම්පදා.

‘‘න මං මිත්තා අමිත්තා වා, හිංසන්ති සබ්බපාණිනො;

සබ්බෙසම්පි පියො හොමි, පුඤ්ඤකම්මස්සිදං ඵලං.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි ¶ , යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ගන්ධාලෙපස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉමස්මිං භද්දකෙ කප්පෙ, එකො ආසිං ජනාධිපො;

මහානුභාවො රාජාහං, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘සොහං ¶ පඤ්චසු සීලෙසු, ඨපෙත්වා ජනතං බහුං;

පාපෙත්වා සුගතිංයෙව, දෙවතානං පියො අහුං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තථා දෙවතාහි අතිවිය පියායිතබ්බභාවතො ඉමං ථෙරං භගවා දෙවතානං පියමනාපභාවෙන අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං දෙවතානං පියමනාපානං යදිදං පිලින්දවච්ඡො’’ති (අ. නි. 1.209, 215) සො ¶ එකදිවසං භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො අත්තනො ගුණෙ පච්චවෙක්ඛිත්වා තෙසං කාරණභූතං විජ්ජානිමිත්තං භගවතො සන්තිකෙ ආගමනං පසංසන්තො ‘‘ස්වාගතං නාපගත’’න්ති ගාථං අභාසි.

9. තත්ථ ස්වාගතන්ති සුන්දරං ආගමනං, ඉදං මමාති සම්බන්ධො. අථ වා ස්වාගතන්ති සුට්ඨු ආගතං, මයාති විභත්ති විපරිණාමෙතබ්බා. නාපගතන්ති න අපගතං හිතාභිවුද්ධිතො න අපෙතං. නයිදං දුමන්තිතං මමාති ඉදං මම දුට්ඨු කථිතං, දුට්ඨු වා වීමංසිතං න හොති. ඉදං වුත්තං හොති – යං භගවතො සන්තිකෙ මමාගමනං, යං වා මයා තත්ථ ආගතං, තං ස්වාගතං, ස්වාගතත්තායෙව න දුරාගතං. යං ‘‘භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති මම මන්තිතං ගදිතං කථිතං, චිත්තෙන වා වීමංසිතං ඉදම්පි න දුම්මන්තින්ති. ඉදානි තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘සංවිභත්තෙසූ’’තිආදිමාහ. සංවිභත්තෙසූති පකාරතො විභත්තෙසු. ධම්මෙසූති ඤෙය්යධම්මෙසු සමථධම්මෙසු වා, නානාතිත්ථියෙහි පකතිආදිවසෙන, සම්මාසම්බුද්ධෙහි දුක්ඛාදිවසෙන සංවිභජිත්වා වුත්තධම්මෙසු. යං සෙට්ඨං තදුපාගමින්ති යං තත්ථ සෙට්ඨං, තං චතුසච්චධම්මං, තස්ස වා බොධකං සාසනධම්මං උපාගමිං, ‘‘අයං ධම්මො අයං විනයො’’ති උපගච්ඡිං. සම්මාසම්බුද්ධෙහි එව වා කුසලාදිවසෙන ඛන්ධාදිවසෙන යථාසභාවතො සංවිභත්තෙසු සභාවධම්මෙසු යං තත්ථ සෙට්ඨං උත්තමං පවරං, තං මග්ගඵලනිබ්බානධම්මං උපාගමිං, අත්තපච්චක්ඛතො උපගච්ඡිං සච්ඡාකාසිං, තස්මා ස්වාගතං මම න අපගතං සුමන්තිතං න දුම්මන්තිතන්ති යොජනා.

පිලින්දවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විහරි ¶ ¶ ¶ අපෙක්ඛන්ති ආයස්මතො පුණ්ණමාසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ චක්කවාකයොනියං නිබ්බත්තො භගවන්තං ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො අත්තනො මුඛතුණ්ඩකෙන සාලපුප්ඵං ගහෙත්වා පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො සත්තරසෙ කප්පෙ අට්ඨක්ඛත්තුං චක්කවත්තී රාජා අහොසි. ඉමස්මිං පන කප්පෙ කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ ඔසක්කමානෙ කුටුම්බියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරෙ සමිද්ධිස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස ජාතදිවසෙ තස්මිං ගෙහෙ සබ්බා රිත්තකුම්භියො සුවණ්ණමාසානං පුණ්ණා අහෙසුං. තෙනස්ස පුණ්ණමාසොති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණවිජ්ජාසු නිප්ඵත්තිං පත්වා විවාහකම්මං කත්වා එකං පුත්තං ලභිත්වා උපනිස්සයසම්පන්නතාය ඝරාවාසං ජිගුච්ඡන්තො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො පුබ්බකිච්චසම්පන්නො චතුසච්චකම්මට්ඨානෙ යුත්තප්පයුත්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.7.13-19) –

‘‘සින්ධුයා නදියා තීරෙ, චක්කවාකො අහං තදා;

සුද්ධසෙවාලභක්ඛොහං, පාපෙසු ච සුසඤ්ඤතො.

‘‘අද්දසං විරජං බුද්ධං, ගච්ඡන්තං අනිලඤ්ජසෙ;

තුණ්ඩෙන සාලං පග්ගය්හ, විපස්සිස්සාභිරොපයිං.

‘‘යස්ස සද්ධා තථාගතෙ, අචලා සුප්පතිට්ඨිතා;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, දුග්ගතිං සො න ගච්ඡති.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකෙ;

විහඞ්ගමෙන සන්තෙන, සුබීජං රොපිතං මයා.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සුචාරුදස්සනා ¶ නාම, අට්ඨෙතෙ එකනාමකා;

කප්පෙ සත්තරසෙ ආසුං, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථස්ස පුරාණදුතියිකා තං පලොභෙතුකාමා අලඞ්කතපටියත්තා පුත්තෙන සද්ධිං උපගන්ත්වා පියාලාපභාවාදිකෙහි ¶ භාවවිවරණකම්මං නාම කාතුං ආරභි. ථෙරො තස්සා කාරණං දිස්වා අත්තනො කත්ථචිපි අලග්ගභාවං පකාසෙන්තො ‘‘විහරි අපෙක්ඛ’’න්ති ගාථං අභාසි.

10. තත්ථ විහරීති විසෙසතො හරි අපහරි අපනෙසි. අපෙක්ඛන්ති තණ්හං. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ අත්තභාවෙ වා. හුරන්ති අපරස්මිං අනාගතෙ අත්තභාවෙ වා. ඉධාති වා අජ්ඣත්තිකෙසු ආයතනෙසු. හුරන්ති බාහිරෙසු ¶ . වා-සද්දො සමුච්චයත්ථො ‘‘අපදා වා ද්විපදා වා’’තිආදීසු (ඉතිවු. 90; අ. නි. 4.34; 5.32) විය. යොති අත්තානමෙව පරං විය දස්සෙති. වෙදගූති වෙදෙන ගතො මග්ගඤාණෙන නිබ්බානං ගතො අධිගතො, චත්තාරි වා සච්චානි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාභිසමයවසෙන අභිසමෙච්ච ඨිතො. යතත්තොති මග්ගසංවරෙන සංයතසභාවො, සම්මාවායාමෙන වා සංයතසභාවො. සබ්බෙසු ධම්මෙසු අනූපලිත්තොති සබ්බෙසු ආරම්මණෙසු ධම්මෙසු තණ්හාදිට්ඨිලෙපවසෙන න උපලිත්තො, තෙන ලාභාදිලොකධම්මෙ සමතික්කමං දස්සෙති. ලොකස්සාති උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකස්ස. තඤ්හි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො. ජඤ්ඤාති ජානිත්වා. උදයබ්බයඤ්චාති උප්පාදඤ්චෙව වයඤ්ච, එතෙන යථාවුත්තගුණානං පුබ්බභාගපටිපදං දස්සෙති. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – යො සකලස්ස ඛන්ධාදිලොකස්ස සමපඤ්ඤාසාය ආකාරෙහි උදයබ්බයං ජානිත්වා වෙදගූ යතත්තො කත්ථචි අනුපලිත්තො, සො සබ්බත්ථ අපෙක්ඛං විනෙය්ය සන්තුසිතො තාදිසානං විප්පකාරානං න කිඤ්චි මඤ්ඤති, තස්මා ත්වං අන්ධබාලෙ යථාගතමග්ගෙනෙව ගච්ඡාති. අථ සා ඉත්ථී ‘‘අයං සමණො මයි පුත්තෙ ච නිරපෙක්ඛො, න සක්කා ඉමං පලොභෙතු’’න්ති පක්කාමි.

පුණ්ණමාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පරමත්ථදීපනියා ථෙරගාථාසංවණ්ණනාය

පාමොජ්ජබහුලොති ¶ ¶ ආයස්මතො චූළවච්ඡත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පරෙසං භතියා ජීවිකං කප්පෙන්තො භගවතො සාවකං සුජාතං නාම ථෙරං පංසුකූලං පරියෙසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමිත්වා වත්ථං දත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තෙත්තිංසක්ඛත්තුං දෙවරජ්ජං කාරෙසි. සත්තසත්තතික්ඛත්තුං චක්කවත්තී රාජා ¶ අහොසි. අනෙකවාරං පදෙසරාජා. එවං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ ඔසක්කමානෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සගතීසු අපරාපරං පරිවත්තන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ කොසම්බියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. චූළවච්ඡොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො බුද්ධගුණෙ සුත්වා පසන්නමානසො භගවන්තං උපසඞ්කමි, තස්ස භගවා ධම්මං කථෙසි. සො පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො කතපුබ්බකිච්චො චරිතානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා භාවෙන්තො විහරි. තෙන ච සමයෙන කොසම්බිකා භික්ඛූ භණ්ඩනජාතා අහෙසුං. තදා චූළවච්ඡත්ථෙරො උභයෙසං භික්ඛූනං ලද්ධිං අනාදාය භගවතා දින්නොවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං බ්රූහෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.31-40) –

‘‘පදුමුත්තරභගවතො, සුජාතො නාම සාවකො;

පංසුකූලං ගවෙසන්තො, සඞ්කාරෙ චරතී තදා.

‘‘නගරෙ හංසවතියා, පරෙසං භතකො අහං;

උපඩ්ඪුදුස්සං දත්වාන, සිරසා අභිවාදයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘තෙත්තිංසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං ¶ ¶ විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

උපඩ්ඪදුස්සදානෙන, මොදාමි අකුතොභයො.

‘‘ඉච්ඡමානො චහං අජ්ජ, සකානනං සපබ්බතං;

ඛොමදුස්සෙහි ඡාදෙය්යං, අඩ්ඪුදුස්සස්සිදං ඵලං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අඩ්ඪුදුස්සස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ චූළවච්ඡත්ථෙරො අරහත්තං පත්වා තෙසං භික්ඛූනං කලහාභිරතියා සකත්ථවිනාසං දිස්වා ධම්මසංවෙගප්පත්තො, අත්තනො ච පත්තවිසෙසං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සවසෙන ‘‘පාමොජ්ජබහුලො’’ති ගාථං අභාසි.

11. තත්ථ පාමොජ්ජබහුලොති සුපරිසුද්ධසීලතාය විප්පටිසාරාභාවතො අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු අභිරතිවසෙන පමොදබහුලො. තෙනෙවාහ ‘‘ධම්මෙ බුද්ධප්පවෙදිතෙ’’ති. තත්ථ ධම්මෙති. සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මෙ නවවිධෙ වා ලොකුත්තරධම්මෙ. සො හි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන සාමුක්කංසිකාය දෙසනාය පකාසිතත්තා සාතිසයං බුද්ධප්පවෙදිතො නාම. තස්ස පන අධිගමූපායභාවතො දෙසනාධම්මොපි ඉධ ලබ්භතෙව. පදං සන්තන්ති නිබ්බානං සන්ධාය වදති. එවරූපො හි භික්ඛු සන්තං පදං සන්තං කොට්ඨාසං සබ්බසඞ්ඛාරානං උපසමභාවතො සඞ්ඛාරූපසමං පරමසුඛතාය සුඛං නිබ්බානං අධිගච්ඡති වින්දතියෙව. පරිසුද්ධසීලො හි භික්ඛු විප්පටිසාරාභාවෙන පාමොජ්ජබහුලො සද්ධම්මෙ යුත්තප්පයුත්තො විමුත්තිපරියොසානා සබ්බසම්පත්තියො පාපුණාති. යථාහ – ‘‘අවිප්පටිසාරත්ථානි ඛො ¶ , ආනන්ද, කුසලානි සීලානි, අවිප්පටිසාරො පාමොජ්ජත්ථායා’’තිආදි (අ. නි. 10.1). අථ වා පාමොජ්ජබහුලොති සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝොති රතනත්තයං සන්ධාය පමොදබහුලො. තත්ථ පන සො පමොදබහුලො කිං වා කරොතීති ආහ ‘‘ධම්මෙ බුද්ධප්පවෙදිතෙ’’තිආදි. සද්ධාසම්පන්නස්ස හි සප්පුරිසසංසෙවනසද්ධම්මස්සවනයොනිසොමනසිකාරධම්මානුධම්මපටිපත්තීනං සුඛෙනෙව සම්භවතො සම්පත්තියො හත්ථගතා ¶ එව හොන්ති, යථාහ – ‘‘සද්ධාජාතො උපසඞ්කමති, උපසඞ්කමන්තො පයිරුපාසතී’’තිආදි (ම. නි. 2.183).

චූළවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ඤාබලීති ¶ ආයස්මතො මහාවච්ඡත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච පානීයදානමදාසි. පුන සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ උපාසකො හුත්වා විවට්ටූපනිස්සයං බහුං පුඤ්ඤකම්මං අකාසි, සො තෙහි පුඤ්ඤකම්මෙහි තත්ථ තත්ථ සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ නාළකගාමෙ සමිද්ධිස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස මහාවච්ඡොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස භගවතො සාවකභාවං සුත්වා ‘‘සොපි නාම මහාපඤ්ඤො. යස්ස සාවකත්තං උපාගතො, සො එව මඤ්ඤෙ ඉමස්මිං ලොකෙ අග්ගපුග්ගලො’’ති භගවති සද්ධං උප්පාදෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.51-56) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, භික්ඛුසඞ්ඝෙ අනුත්තරෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පානීයඝටමපූරයිං.

‘‘පබ්බතග්ගෙ දුමග්ගෙ වා, ආකාසෙ වාථ භූමියං;

යදා පානීයමිච්ඡාමි, ඛිප්පං නිබ්බත්තතෙ මම.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දකදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… භවා සබ්බෙ සමූහතා;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං ¶ පන අරහත්තං පත්වා විමුත්තිසුඛං අනුභවන්තො සාසනස්ස නිය්යානිකභාවවිභාවනෙන සබ්රහ්මචාරීනං උස්සාහජනනත්ථං ‘‘පඤ්ඤාබලී’’ති ගාථං අභාසි.

12. තත්ථ ¶ පඤ්ඤාබලීති පාරිහාරියපඤ්ඤාය විපස්සනාපඤ්ඤාය ච වසෙන අභිණ්හසො සාතිසයෙන පඤ්ඤාබලෙන සමන්නාගතො. සීලවතූපපන්නොති උක්කංසගතෙන චතුපාරිසුද්ධිසීලෙන, ධුතධම්මසඞ්ඛාතෙහි වතෙහි ච උපපන්නො සමන්නාගතො. සමාහිතොති උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා සමාහිතො. ඣානරතොති තතො එව ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙ ච රතො සතතාභියුත්තො. සබ්බකාලං සතියා අවිප්පවාසවසෙන සතිමා. යදත්ථියන්ති අත්ථතො අනපෙතං අත්ථියං, යෙන අත්ථියං යදත්ථියං. යථා පච්චයෙ පරිභුඤ්ජන්තස්ස පරිභුඤ්ජනං අත්ථියං හොති, තථා ¶ භොජනං භුඤ්ජමානො. සාමිපරිභොගෙන හි තං අත්ථියං හොති දායජ්ජපරිභොගෙන වා, න අඤ්ඤථා භොජනන්ති ච නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. භුඤ්ජියති පරිභුඤ්ජියතීති වා භොජනං, චත්තාරො පච්චයා. ‘‘යදත්ථික’’න්ති වා පාඨො. යදත්ථං යස්සත්ථාය සත්ථාරා පච්චයා අනුඤ්ඤාතා, තදත්ථං කායස්ස ඨිතිආදිඅත්ථං, තඤ්ච අනුපාදිසෙසනිබ්බානත්ථං. තස්මා අනුපාදාපරිනිබ්බානත්ථං භොජනපච්චයෙ භුඤ්ජමානො තතො එව කඞ්ඛෙථ කාලං අත්තනො අනුපාදාපරිනිබ්බානකාලං ආගමෙය්ය. ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ වීතරාගො. බාහිරකස්ස පන කාමෙසු වීතරාගස්ස ඉදං නත්ථීති අධිප්පායො.

මහාවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නීලබ්භවණ්ණාති ආයස්මතො වනවච්ඡත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර අත්ථදස්සිනො භගවතො කාලෙ කච්ඡපයොනියං නිබ්බත්තො විනතාය නාම නදියා වසති. තස්ස ඛුද්දකනාවප්පමාණො අත්තභාවො අහොසි. සො කිර එකදිවසං භගවන්තං ¶ නදියා තීරෙ ඨිතං දිස්වා, ‘‘පාරං ගන්තුකාමො මඤ්ඤෙ භගවා’’ති අත්තනො පිට්ඨියං ආරොපෙත්වා නෙතුකාමො පාදමූලෙ නිපජ්ජි. භගවා තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා තං අනුකම්පන්තො ආරුහි. සො පීතිසොමනස්සජාතො සොතං ඡින්දන්තො ජියාය වෙගෙන ඛිත්තසරො විය තාවදෙව පරතීරං පාපෙසි. භගවා තස්ස පුඤ්ඤස්ස ඵලං එතරහි නිබ්බත්තනකසම්පත්තිඤ්ච බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. සො ¶ තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අනෙකසතක්ඛත්තුං තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤවාසීයෙව අහොසි. පුන කස්සපබුද්ධකාලෙ කපොතයොනියං නිබ්බත්තිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තං මෙත්තාවිහාරිං එකං භික්ඛුං දිස්වා චිත්තං පසාදෙසි.

තතො පන චුතො බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා විවට්ටූපනිස්සයං බහුං පුඤ්ඤකම්මං උපචිනි. එවං තත්ථ තත්ථ දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ වච්ඡගොත්තස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස මාතා පරිපක්කගබ්භා අරඤ්ඤං දස්සනත්ථාය සඤ්ජාතදොහළා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විචරති, තාවදෙවස්සා කම්මජවාතා චලිංසු, තිරොකරණිං පරික්ඛිපිත්වා අදංසු. සා ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණං පුත්තං විජායි. සො බොධිසත්තෙන සහ පංසුකීළිකසහායො අහොසි. ‘‘වච්ඡො’’තිස්ස නාමඤ්ච අහොසි. වනාභිරතියා වසෙන වනවච්ඡොති පඤ්ඤායිත්ථ. අපරභාගෙ මහාසත්තෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා ¶ මහාපධානං පදහන්තෙ, ‘‘අහම්පි සිද්ධත්ථකුමාරෙන සහ අරඤ්ඤෙ විහරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො අභිසම්බුද්ධභාවං සුත්වා භගවතො සන්තිකං උපගන්ත්වා පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ වසමානො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49-148-163) –

‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, සයම්භූ ලොකනායකො;

විනතානදියා තීරං, උපගච්ඡි තථාගතො.

‘‘උදකා අභිනික්ඛම්ම, කච්ඡපො වාරිගොචරො;

බුද්ධං තාරෙතුකාමොහං, උපෙසිං ලොකනායකං.

‘‘අභිරූහතු මං බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහාමුනි;

අහං තං තාරයිස්සාමි, දුක්ඛස්සන්තකරො තුවං.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, අත්ථදස්සී මහායසො;

අභිරූහිත්වා මෙ පිට්ඨිං, අට්ඨාසි ලොකනායකො.

‘‘යතො ¶ සරාමි අත්තානං, යතො පත්තොස්මි විඤ්ඤුතං;

සුඛං මෙ තාදිසං නත්ථි, ඵුට්ඨෙ පාදතලෙ යථා.

‘‘උත්තරිත්වාන සම්බුද්ධො, අත්ථදස්සී මහායසො;

නදිතීරම්හි ඨත්වාන, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යාවතා වත්තතෙ චිත්තං, ගඞ්ගාසොතං තරාමහං;

අයඤ්ච කච්ඡපො රාජා, තාරෙසි මම පඤ්ඤවා.

‘‘ඉමිනා බුද්ධතරණෙන, මෙත්තචිත්තවතාය ච;

අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, දෙවලොකෙ රමිස්සති.

‘‘දෙවලොකා ඉධාගන්ත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

එකාසනෙ නිසීදිත්වා, කඞ්ඛාසොතං තරිස්සති.

‘‘යථාපි භද්දකෙ ඛෙත්තෙ, බීජං අප්පම්පි රොපිතං;

සම්මාධාරෙ පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං තොසෙති කස්සකං.

‘‘තථෙවිදං බුද්ධඛෙත්තං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං;

සම්මාධාරෙ පවෙච්ඡන්තෙ, ඵලං මං තොසයිස්සති.

‘‘පධානපහිතත්තොම්හි, උපසන්තො නිරූපධි;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තරණාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං ¶ පන ¶ අරහත්තං පත්වා භගවති කපිලවත්ථුස්මිං විහරන්තෙ තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා භික්ඛූහි සමාගතො පටිසන්ථාරවසෙන ‘‘කිං, ආවුසො, අරඤ්ඤෙ ඵාසුවිහාරො ලද්ධො’’ති පුට්ඨො ‘‘රමණීයා, ආවුසො, අරඤ්ඤෙ පබ්බතා’’ති අත්තනා වුට්ඨපබ්බතෙ වණ්ණෙන්තො ‘‘නීලබ්භවණ්ණා’’ති ගාථං අභාසි.

13. තත්ථ නීලබ්භවණ්ණාති නීලවලාහකනිභා නීලවලාහකසණ්ඨානා ච. රුචිරාති රුචියා සකිරණා පභස්සරා ච. සීතවාරීති සීතලසලිලා. සුචින්ධරාති සුචිසුද්ධභූමිභාගතාය සුද්ධචිත්තානං වා අරියානං ¶ නිවාසනට්ඨානතාය සුචින්ධරා. ගාථාසුඛත්ථඤ්හි සානුනාසිකං කත්වා නිද්දෙසො. ‘‘සීතවාරිසුචින්ධරා’’තිපි පාඨො, සීතසුචිවාරිධරා සීතලවිමලසලිලාසයවන්තොති අත්ථො. ඉන්දගොපකසඤ්ඡන්නාති ඉන්දගොපකනාමකෙහි පවාළවණ්ණෙහි රත්තකිමීහි සඤ්ඡාදිතා පාවුස්සකාලවසෙන එවමාහ. කෙචි පන ‘‘ඉන්දගොපකනාමානි රත්තතිණානී’’ති වදන්ති. අපරෙ ‘‘කණිකාරරුක්ඛා’’ති. සෙලාති සිලාමයා පබ්බතා, න පංසුපබ්බතාති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො’’ති (උදා. 24). රමයන්ති මන්ති මං රමාපෙන්ති, මය්හං විවෙකාභිරත්තිං පරිබ්රූහෙන්ති. එවං ථෙරො අත්තනො චිරකාලපරිභාවිතං අරඤ්ඤාභිරතිං පවෙදෙන්තො තිවිධං විවෙකාභිරතිමෙව දීපෙති. තත්ථ උපධිවිවෙකෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණං දීපිතමෙව හොතීති.

වනවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උපජ්ඣායොති ¶ සිවකස්ස සාමණෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන අරඤ්ඤං පවිට්ඨො තත්ථ පබ්බතන්තරෙ නිසින්නං වෙස්සභුං භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. පුන තත්ථ මනොහරානි කාසුමාරිකඵලානි දිස්වා තානි ගහෙත්වා භගවතො උපනෙසි, පටිග්ගහෙසි භගවා අනුකම්පං උපාදාය. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ මාතුලෙ පබ්බජන්තෙ තෙන සද්ධිං පබ්බජිත්වා බහුං විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වනවච්ඡත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යො හුත්වා නිබ්බත්තො, සිවකොතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස මාතා අත්තනො ජෙට්ඨභාතිකෙ වනවච්ඡෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තෙ තං පවත්තිං සුත්වා පුත්තං ආහ – ‘‘තාත ¶ සිවක, ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ථෙරං උපට්ඨහ, මහල්ලකො දානි ථෙරො’’ති. සො මාතු ¶ එකවචනෙනෙව ච පුබ්බෙ කතාධිකාරතාය ච මාතුලත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා තං උපට්ඨහන්තො අරඤ්ඤෙ වසති.

තස්ස එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන ගාමන්තං ගතස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි. මනුස්සෙසු භෙසජ්ජං කරොන්තෙසුපි න පටිප්පස්සම්භි. තස්මිං චිරායන්තෙ ථෙරො ‘‘සාමණෙරො චිරායති, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති තත්ථ ගන්ත්වා තං ගිලානං දිස්වා තස්ස තං තං කත්තබ්බයුත්තකං කරොන්තො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා රත්තිභාගෙ බලවපච්චූසවෙලායං ආහ – ‘‘සිවක, න මයා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය ගාමෙ වසිතපුබ්බං, ඉතො අරඤ්ඤමෙව ගච්ඡාමා’’ති. තං සුත්වා සිවකො ‘‘යදිපි මෙ, භන්තෙ, ඉදානි කායො ගාමන්තෙ ඨිතො, චිත්තං පන අරඤ්ඤෙ, තස්මා සයානොපි අරඤ්ඤමෙව ගමිස්සාමී’’ති, තං සුත්වා ථෙරො තං බාහායං ගහෙත්වා අරඤ්ඤමෙව නෙත්වා ඔවාදං අදාසි. සො ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සිත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.38.53-58) –

‘‘කණිකාරංව ¶ ජොතන්තං, නිසින්නං පබ්බතන්තරෙ;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, කිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

කාසුමාරිකමාදාය, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අරහත්තං පත්වා උපජ්ඣායෙන අත්තනා ච වුත්තමත්ථං සංසන්දිත්වා අත්තනො විවෙකාභිරතිකතං කතකිච්චතඤ්ච පවෙදෙන්තො ‘‘උපජ්ඣායො මං අවචා’’ති ගාථං අභාසි.

14. තත්ථ උපජ්ඣායොති වජ්ජාවජ්ජං උපනිජ්ඣායති හිතෙසිතං පච්චුපට්ඨපෙත්වා ඤාණචක්ඛුනා පෙක්ඛතීති උපජ්ඣායො. මන්ති අත්තානං වදති. අවචාති අභාසි. ඉතො ගච්ඡාම සීවකාති වුත්තාකාරදස්සනං, සිවක, ඉතො ගාමන්තතො අරඤ්ඤට්ඨානමෙව එහි ගච්ඡාම, තදෙව අම්හාකං වසනයොග්ගන්ති ¶ අධිප්පායො. එවං පන උපජ්ඣායෙන වුත්තො සිවකො භද්රො අස්සාජානීයො විය කසාභිහතො සඤ්ජාතසංවෙගො හුත්වා අරඤ්ඤමෙව ගන්තුකාමතං පවෙදෙන්තො –

‘‘ගාමෙ ¶ මෙ වසති කායො, අරඤ්ඤං මෙ ගතං මනො;

සෙමානකොපි ගච්ඡාමි, නත්ථි සඞ්ගො විජානත’’න්ති. –ආහ;

තස්සත්ථො – යස්මා ඉදානි යදිපි මෙ ඉදං සරීරං ගාමන්තෙ ඨිතං, අජ්ඣාසයො පන අරඤ්ඤමෙව ගතො, තස්මා සෙමානකොපි ගච්ඡාමි ගෙලඤ්ඤෙන ඨානනිසජ්ජාගමනෙසු අසමත්ථතාය සයානොපි ඉමිනා සයිතාකාරෙන සරීසපො විය සරීසපන්තො, එථ, භන්තෙ, අරඤ්ඤමෙව ගච්ඡාම, කස්මා? නත්ථි සඞ්ගො විජානතන්ති, යස්මා ධම්මසභාවා කාමෙසු සංසාරෙ ච ආදීනවං, නෙක්ඛම්මෙ නිබ්බානෙ ච ආනිසංසං යාථාවතො ජානන්තස්ස න කත්ථචි සඞ්ගො, තස්මා එකපදෙනෙව උපජ්ඣායස්ස ආණා අනුඨිතාති, තදපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සිවකසාමණෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්ච ¶ ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙති ආයස්මතො කුණ්ඩධානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ උප්පන්නො වයප්පත්තො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා එකං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා තදනුරූපං පුඤ්ඤං කරොන්තො විචරි. සො එකදිවසං පදුමුත්තරස්ස භගවතො නිරොධසමාපත්තිතො වුට්ඨාය නිසින්නස්ස මනොසිලාචුණ්ණපිඤ්ජරං මහන්තං කදලිඵලකණ්ණිකං උපනෙසි, තං භගවා පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන එකාදසක්ඛත්තුං දෙවෙසු දෙවරජ්ජං කාරෙසි. චතුවීසතිවාරෙ රාජා අහොසි චක්කවත්තී. එවං සො පුනප්පුනං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපබුද්ධකාලෙ භුම්මදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. දීඝායුකබුද්ධානඤ්ච ¶ නාම න අන්වද්ධමාසිකො උපොසථො හොති. තථා හි විපස්සිස්ස භගවතො ඡබ්බස්සන්තරෙ ඡබ්බස්සන්තරෙ උපොසථො අහොසි. කස්සපදසබලො පන ඡට්ඨෙ ඡට්ඨෙ මාසෙ පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙසි. තස්ස පාතිමොක්ඛස්ස ඔසාරණකාලෙ දිසාවාසිකා ද්වෙ සහායකා භික්ඛූ ‘‘උපොසථං කරිස්සාමා’’ති ගච්ඡන්ති.

අයං භුම්මදෙවතා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙසං ද්වින්නං භික්ඛූනං මෙත්ති අතිවිය දළ්හා, කිං නු ඛො, භෙදකෙ සති භිජ්ජෙය්ය, න භිජ්ජෙය්යා’’ති, සා තෙසං ඔකාසං ඔලොකයමානා තෙසං අවිදූරෙනෙව ගච්ඡති. අථෙකො ථෙරො එකස්ස හත්ථෙ පත්තචීවරං දත්වා සරීරවළඤ්ජනත්ථං උදකඵාසුකට්ඨානං ¶ ගන්ත්වා ධොතහත්ථපාදො හුත්වා ගුම්බසමීපතො නික්ඛමති භුම්මදෙවතා තස්ස ථෙරස්ස පච්ඡතො උත්තමරූපා ඉත්ථී හුත්වා කෙසෙ විධුනිත්වා සංවිධාය සම්බන්ධන්තී විය ¶ පිට්ඨියං පංසුං පුඤ්ඡමානා විය සාටකං සංවිධාය නිවාසයමානා විය ච හුත්වා ථෙරස්ස පදානුපදිකා හුත්වා ගුම්බතො නික්ඛන්තා. එකමන්තෙ ඨිතො සහායකත්ථෙරො තං කාරණං දිස්වාව දොමනස්සජාතො ‘‘නට්ඨො දානි මෙ ඉමිනා භික්ඛුනා සද්ධිං දීඝරත්තානුගතො සිනෙහො, සචාහං එවංවිධභාවං ජානෙය්යං, එත්තකං අද්ධානං ඉමිනා සද්ධිං විස්සාසං න කරෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා ආගච්ඡන්තස්සෙවස්ස, ‘‘හන්දාවුසො, තුය්හං පත්තචීවරං, තාදිසෙන පාපෙන සද්ධිං එකමග්ගං නාගච්ඡාමී’’ති ආහ. තං කථං සුත්වා තස්ස ලජ්ජිභික්ඛුනො හදයං තිඛිණසත්තිං ගහෙත්වා විද්ධං විය අහොසි. තතො නං ආහ – ‘‘ආවුසො, කිං නාමෙතං වදසි, අහං එත්තකං කාලං දුක්කටමත්තම්පි ආපත්තිං න ජානාමි. ත්වං පන මං අජ්ජ ‘පාපො’ති වදසි, කිං තෙ දිට්ඨ’’න්ති. ‘‘කිං අඤ්ඤෙන දිට්ඨෙන, කිං ත්වං එවංවිධෙන අලඞ්කතපටියත්තෙන මාතුගාමෙන සද්ධිං එකට්ඨානෙ හුත්වා නික්ඛන්තො’’ති. ‘‘නත්ථෙතං, ආවුසො, මය්හං, නාහං එවරූපං මාතුගාමං පස්සාමී’’ති. තස්ස යාවතතියං කථෙන්තස්සාපි ඉතරො ථෙරො කථං අසද්දහිත්වා අත්තනා දිට්ඨකාරණංයෙව භූතත්තං කත්වා ගණ්හන්තො තෙන සද්ධිං එකමග්ගෙන අගන්ත්වා අඤ්ඤෙන ¶ මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකං ගතො. ඉතරොපි භික්ඛු අඤ්ඤෙන මග්ගෙන සත්ථු සන්තිකංයෙව ගතො.

තතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස උපොසථාගාරං පවිසනවෙලාය සො භික්ඛු තං භික්ඛුං උපොසථග්ගෙ සඤ්ජානිත්වා, ‘‘ඉමස්මිං උපොසථග්ගෙ එවරූපො නාම පාපභික්ඛු අත්ථි, නාහං තෙන සද්ධිං උපොසථං කරිස්සාමී’’ති නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. අථ භුම්මදෙවතා ‘‘භාරියං මයා කම්මං කත’’න්ති මහල්ලකඋපාසකවණ්ණෙන තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, භන්තෙ, අය්යො ඉමස්මිං ඨානෙ ඨිතො’’ති ආහ. ‘‘උපාසක, ඉමං උපොසථග්ගං එකො පාපභික්ඛු පවිට්ඨො, ‘නාහං ¶ තෙන සද්ධිං උපොසථං කරොමී’ති බහි ඨිතොම්හී’’ති. ‘‘භන්තෙ, මා එවං ගණ්හථ, පරිසුද්ධසීලො එස භික්ඛු. තුම්හෙහි දිට්ඨමාතුගාමො නාම අහං, මයා තුම්හාකං වීමංසනත්ථාය ‘දළ්හා නු ඛො ඉමෙසං ථෙරානං මෙත්ති, නො දළ්හා’ති භිජ්ජනාභිජ්ජනභාවං ඔලොකෙන්තෙන තං කම්මං කත’’න්ති. ‘‘කො පන, ත්වං සප්පුරිසා’’ති? ‘‘අහං එකා භුම්මදෙවතා, භන්තෙ’’ති දෙවපුත්තො කථෙන්තො දිබ්බානුභාවෙන ඨත්වා ථෙරස්ස පාදෙසු නිපතිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, ඛමථ, එතං දොසං ථෙරො න ජානාති, උපොසථං කරොථා’’ති ථෙරං යාචිත්වා උපොසථග්ගං පවෙසෙසි. සො ථෙරො උපොසථං තාව එකට්ඨානෙ අකාසි, මිත්තසන්ථවවසෙන පන පුන තෙන සද්ධිං න එකට්ඨානෙ අහොසීති. ඉමස්ස ථෙරස්ස කම්මං න කථීයති, චුදිතකත්ථෙරො පන අපරාපරං විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පාපුණි.

භුම්මදෙවතා ¶ තස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන එකං බුද්ධන්තරං අපායභයතො න මුච්චිත්ථ. සචෙ පන කිස්මිඤ්චි කාලෙ මනුස්සත්තං ආගච්ඡති, අඤ්ඤෙන යෙන කෙනචි කතො දොසො තස්සෙව උපරි පතති. සො අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. ‘‘ධානමාණවො’’තිස්ස නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා මහල්ලකකාලෙ සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි, තස්ස උපසම්පන්නදිවසතො පට්ඨාය එකා අලඞ්කතපටියත්තා ඉත්ථී තස්මිං ගාමං ¶ පවිසන්තෙ සද්ධිංයෙව ගාමං පවිසති, නික්ඛමන්තෙ නික්ඛමති. විහාරං පවිසන්තෙපි සද්ධිං පවිසති, තිට්ඨන්තෙපි තිට්ඨතීති එවං නිච්චානුබන්ධා පඤ්ඤායති. ථෙරො තං න පස්සති. තස්ස පුන පුරිමකම්මනිස්සන්දෙන සා අඤ්ඤෙසං උපට්ඨාති. ගාමෙ යාගුං භික්ඛඤ්ච දදමානා ඉත්ථියො ‘‘භන්තෙ, අයං එකො යාගුඋළුඞ්කො තුම්හාකං, එකො ඉමිස්සා අම්හාකං සහායිකායා’’ති පරිහාසං කරොන්ති. ථෙරස්ස මහතී විහෙසා හොති. විහාරගතම්පි නං සාමණෙරා චෙව දහරා භික්ඛූ ච පරිවාරෙත්වා ‘‘ධානො කොණ්ඩො ජාතො’’ති පරිහාසං කරොන්ති. අථස්ස තෙනෙව ¶ කාරණෙන කුණ්ඩධානත්ථෙරොති නාමං ජාතං. සො උට්ඨාය සමුට්ඨාය තෙහි කරියමානං කෙළිං සහිතුං අසක්කොන්තො උම්මාදං ගහෙත්වා ‘‘තුම්හෙ කොණ්ඩා, තුම්හාකං උපජ්ඣායො කොණ්ඩො, ආචරියො කොණ්ඩො’’ති වදති. අථ නං සත්ථු ආරොචෙසුං ‘‘කුණ්ඩධානො, භන්තෙ, දහරසාමණෙරෙහි සද්ධිං එවං ඵරුසවාචං වදතී’’ති. සත්ථා තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘සච්චං කිර ත්වං, ධාන, සාමණෙරෙහි සද්ධිං ඵරුසවාචං වදසී’’ති වත්වා තෙන ‘‘සච්චං භගවා’’ති වුත්තෙ ‘‘කස්මා එවං වදෙසී’’ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, නිබද්ධං විහෙසං අසහන්තො එවං කථෙමී’’ති. ‘‘ත්වං පුබ්බෙ කතකම්මං යාවජ්ජදිවසා ජීරාපෙතුං න සක්කොසි, පුන එවරූපං ඵරුසං මාවදී භික්ඛූ’’ති වත්වා ආහ –

‘‘මාවොච ඵරුසං කඤ්චි, වුත්තා පටිවදෙය්යු තං;

දුක්ඛා හි සාරම්භකථා, පටිදණ්ඩා ඵුසෙය්යු තං.

‘‘සචෙ නෙරෙසි අත්තානං, කංසො උපහතො යථා;

එස පත්තොසි නිබ්බානං, සාරම්භො තෙ න විජ්ජතී’’ති. (ධ. ප. 133-134);

ඉමඤ්ච පන තස්ස ථෙරස්ස මාතුගාමෙන සද්ධිං විචරණභාවං කොසලරඤ්ඤොපි කථයිංසු. රාජා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, වීමංසථා’’ති පෙසෙත්වා සයම්පි මන්දෙනෙව පරිවාරෙන ථෙරස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා එකමන්තෙ ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ ථෙරො සූචිකම්මං කරොන්තො නිසින්නො හොති, සාපි ඉත්ථී අවිදූරෙ ඨානෙ ඨිතා විය පඤ්ඤායති. රාජා දිස්වා ‘‘අත්ථිදං කාරණ’’න්ති තස්සා ¶ ඨිතට්ඨානං අගමාසි. සා තස්මිං ආගච්ඡන්තෙ ථෙරස්ස වසනපණ්ණසාලං පවිට්ඨා විය අහොසි. රාජාපි තාය සද්ධිං තමෙව පණ්ණසාලං පවිසිත්වා සබ්බත්ථ ඔලොකෙන්තො අදිස්වා ¶ ‘‘නායං මාතුගාමො, ථෙරස්ස එකො කම්මවිපාකො’’ති සඤ්ඤං කත්වා පඨමං ථෙරස්ස සමීපෙන ගච්ඡන්තොපි ථෙරං අවන්දිත්වා තස්ස කාරණස්ස අභූතභාවං ඤත්වා ආගම්ම ථෙරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො ‘‘කච්චි, භන්තෙ, පිණ්ඩකෙන න කිලමථා’’ති පුච්ඡි. ථෙරො ‘‘වට්ටති, මහාරාජා’’ති ආහ. ‘‘ජානාමහං, භන්තෙ, අය්යස්ස කථං, එවරූපෙන පරික්කිලෙසෙන සද්ධිං චරන්තානං තුම්හාකං කෙ නාම පසීදිස්සන්ති, ඉතො පට්ඨාය වො කත්ථචි ගමනකිච්චං නත්ථි, අහං ¶ චතූහි පච්චයෙහි තුම්හෙ උපට්ඨහිස්සාමි, තුම්හෙ යොනිසො මනසිකාරෙ මා පමජ්ජිත්ථා’’ති නිබද්ධභික්ඛං පට්ඨපෙසි. ථෙරො රාජානං උපත්ථම්භකං ලභිත්වා භොජනසප්පායෙන එකග්ගචිත්තො හුත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තතො පට්ඨාය සා ඉත්ථී අන්තරධායි.

තදා මහාසුභද්දා උග්ගනගරෙ මිච්ඡාදිට්ඨිකකුලෙ වසමානා ‘‘සත්ථා මං අනුකම්පතූ’’ති උපොසථං අධිට්ඨාය නිරාමගන්ධා හුත්වා උපරිපාසාදතලෙ ඨිතා ‘‘ඉමානි පුප්ඵානි අන්තරෙ අට්ඨත්වා දසබලස්ස මත්ථකෙ විතානං හුත්වා තිට්ඨන්තු, දසබලො ඉමාය සඤ්ඤාය ස්වෙ පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හතූ’’ති සච්චකිරියං කත්වා අට්ඨ සුමනපුප්ඵමුට්ඨියො විස්සජ්ජෙසි. පුප්ඵානි ගන්ත්වා ධම්මදෙසනාවෙලාය සත්ථු මත්ථකෙ විතානං හුත්වා අට්ඨංසු. සත්ථා තං සුමනපුප්ඵවිතානං දිස්වා චිත්තෙනෙව සුභද්දාය භික්ඛං අධිවාසෙත්වා පුනදිවසෙ අරුණෙ උට්ඨිතෙ ආනන්දත්ථෙරං ආහ – ‘‘ආනන්ද, මයං අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සාම, පුථුජ්ජනානං අදත්වා අරියානංයෙව සලාකං දෙහී’’ති. ථෙරො භික්ඛූනං ආරොචෙසි – ‘‘ආවුසො, සත්ථා අජ්ජ දූරං භික්ඛාචාරං ගමිස්සති, පුථුජ්ජනා මා ගණ්හන්තු, අරියාව සලාකං ගණ්හන්තූ’’ති. කුණ්ඩධානත්ථෙරො ‘‘ආහර, ආවුසො සලාක’’න්ති පඨමංයෙව හත්ථං පසාරෙසි. ආනන්දො ‘‘සත්ථා තාදිසානං භික්ඛූනං සලාකං න දාපෙති, අරියානංයෙව දාපෙතී’’ති විතක්කං උප්පාදෙත්වා ගන්ත්වා සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා ‘‘ආහරාපෙන්තස්ස සලාකං දෙහී’’ති ආහ. ථෙරො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ කුණ්ඩධානස්ස සලාකා දාතුං න යුත්තා, අථ සත්ථා පටිබාහෙය්ය, භවිස්සති එත්ථ කාරණ’’න්ති ‘‘කුණ්ඩධානස්ස සලාකං දස්සාමී’’ති ¶ ගමනං අභිනීහරි. කුණ්ඩධානො තස්ස පුරෙ ආගමනා එව අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ඉද්ධියා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘ආහරාවුසො, ආනන්ද, සත්ථා මං ජානාති, මාදිසං භික්ඛුං පඨමං සලාකං ගණ්හන්තං න සත්ථා නිවාරෙතී’’ති හත්ථං පසාරෙත්වා සලාකං ගණ්හි. සත්ථා තං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං ඉමස්මිං සාසනෙ පඨමං සලාකං ගණ්හන්තානං ¶ අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. යස්මා අයං ථෙරො රාජානං උපත්ථම්භකං ලභිත්වා සප්පායාහාරලාභෙන ¶ සමාහිතචිත්තො විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො උපනිස්සයසම්පන්නතාය ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.1-16) –

‘‘සත්තාහං පටිසල්ලීනං, සයම්භුං අග්ගපුග්ගලං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධසෙට්ඨං උපට්ඨහිං.

‘‘වුට්ඨිතං කාලමඤ්ඤාය, පදුමුත්තරං මහාමුනිං;

මහන්තිං කදලීකණ්ණිං, ගහෙත්වා උපගච්ඡහං.

‘‘පටිග්ගහෙත්වා භගවා, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

මම චිත්තං පසාදෙන්තො, පරිභුඤ්ජි මහාමුනි.

‘‘පරිභුඤ්ජිත්වා සම්බුද්ධො, සත්ථවාහො අනුත්තරො;

සකාසනෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යෙ ච සන්ති සමිතාරො, යක්ඛා ඉමම්හි පබ්බතෙ;

අරඤ්ඤෙ භූතභබ්යානි, සුණන්තු වචනං මම.

‘‘යො සො බුද්ධං උපට්ඨාසි, මිගරාජංව කෙසරිං;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘එකාදසඤ්චක්ඛත්තුං සො, දෙවරාජා භවිස්සති;

චතුවීසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘අක්කොසිත්වාන සමණෙ, සීලවන්තෙ අනාසවෙ;

පාපකම්මවිපාකෙන, නාමධෙය්යං ලභිස්සති.

‘‘තස්ස ¶ ධම්මෙ සුදායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කුණ්ඩධානොති නාමෙන, සාවකො සො භවිස්සති.

‘‘පවිවෙකමනුයුත්තො, ඣායී ඣානරතො අහං;

තොසයිත්වාන සත්ථාරං, විහරාමි අනාසවො.

‘‘සාවකෙහි පරිවුතො, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, සලාකං ගාහයී ජිනො.

‘‘එකංසං චීවරං කත්වා, වන්දිත්වා ලොකනායකං;

වදතං වරස්ස පුරතො, පඨමං අග්ගහෙසහං.

‘‘තෙන කම්මෙන භගවා, දසසහස්සිකම්පකො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි මං.

‘‘වීරියං ¶ මෙ ධුරධොරය්හං, යොගක්ඛෙමාධිවාහනං;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවංභූතස්සපි ඉමස්ස ථෙරස්ස ගුණෙ අජානන්තා යෙ පුථුජ්ජනා භික්ඛූ තදා පඨමං සලාකග්ගහණෙ ‘‘කිං නු ඛො එත’’න්ති සමචින්තෙසුං. තෙසං විමතිවිධමනත්ථං ථෙරො ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙත්වා අඤ්ඤාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ’’ති ගාථං අභාසි.

15. තත්ථ පඤ්ච ඡින්දෙති අපායූපපත්තිනිබ්බත්තනකානි පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පාදෙ බන්ධනරජ්ජුකං විය පුරිසො සත්ථෙන හෙට්ඨිමමග්ගත්තයෙන ඡින්දෙය්ය පජහෙය්ය. පඤ්ච ජහෙති උපරිදෙවලොකූපපත්තිහෙතුභූතානි පඤ්චුද්ධම්භාගියසංයොජනානි පුරිසො ගීවාය බන්ධනරජ්ජුකං විය අරහත්තමග්ගෙන ජහෙය්ය, ඡින්දෙය්ය වාති අත්ථො. පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙති තෙසංයෙව උද්ධම්භාගියසංයොජනානං පහානාය සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි උත්තරි අනාගාමිමග්ගාධිගමතො උපරි භාවෙය්ය අග්ගමග්ගාධිගමවසෙන වඩ්ඪෙය්ය. පඤ්චසඞ්ගාතිගොති එවංභූතො පන පඤ්චන්නං රාගදොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගානං අතික්කමනෙන පහානෙන පඤ්චසඞ්ගාතිගො හුත්වා. භික්ඛු ¶ ඔඝතිණ්ණොති වුච්චතීති සබ්බථා භින්නකිලෙසතාය භික්ඛූති, කාමභවදිට්ඨිඅවිජ්ජොඝෙ තරිත්වා තෙසං පාරභූතෙ නිබ්බානෙ ඨිතොති ච වුච්චතීති අත්ථො.

කුණ්ඩධානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථාපි ¶ භද්දො ආජඤ්ඤොති ආයස්මතො බෙලට්ඨසීසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො උපනිස්සයසම්පත්තියා අභාවෙන විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. විවට්ටූපනිස්සයං පන බහුං කුසලං උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ වෙස්සභුං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නචිත්තො මාතුලුඞ්ගඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවෙසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතිතො සුගතිං උපගච්ඡන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො භගවතො අභිසම්බොධියා පුරෙතරමෙව උරුවෙලකස්සපස්ස ¶ සන්තිකෙ තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අග්ගිං පරිචරන්තො උරුවෙලකස්සපදමනෙ ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) පුරාණජටිලසහස්සෙන සද්ධිං අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.68-73) –

‘‘කණිකාරංව ජොතන්තං, පුණ්ණමායෙව චන්දිමං;

ජලන්තං දීපරුක්ඛංව, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘මාතුලුඞ්ගඵලං ගය්හ, අදාසිං සත්ථුනො අහං;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං ¶ අධිගතාරහත්තො ආයස්මතො ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස උපජ්ඣායො අයං ථෙරො එකදිවසං ඵලසමාපත්තිතො උට්ඨාය තං සන්තං පණීතං නිරාමිසං සුඛං අත්තනො පුබ්බයොගඤ්ච පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිවෙගවසෙන ‘‘යථාපි භද්දො ආජඤ්ඤො’’ති ගාථං අභාසි.

16. තත්ථ යථාපීති ඔපම්මපටිපාදනත්ථෙ නිපාතො. භද්දොති සුන්දරො ථාමබලසමත්ථජවපරක්කමාදිසම්පන්නො. ආජඤ්ඤොති ආජානීයො ජාතිමා කාරණාකාරණානං ආජානනකො. සො තිවිධො උසභාජඤ්ඤො අස්සාජඤ්ඤො හත්ථාජඤ්ඤොති. තෙසු උසභාජඤ්ඤො ඉධාධිප්පෙතො. සො ච ඛො ඡෙකකසනකිච්චෙ නියුත්තො, තෙනාහ ‘‘නඞ්ගලාවත්තනී’’ති. නඞ්ගලස්ස ඵාලස්ස ආවත්තනකො, නඞ්ගලං ඉතො චිතො ච ආවත්තෙත්වා ඛෙත්තෙ කසනකොති අත්ථො. නඞ්ගලං වා ආවත්තයති එත්ථාති නඞ්ගලාවත්තං ¶ , ඛෙත්තෙ නඞ්ගලපථො, තස්මිං නඞ්ගලාවත්තනි. ගාථාසුඛත්ථඤ්හෙත්ථ ‘‘වත්තනී’’ති දීඝං කත්වා වුත්තං. සිඛීති මත්ථකෙ අවට්ඨානතො සිඛාසදිසතාය සිඛා, සිඞ්ගං. තදස්ස අත්ථීති සිඛී. අපරෙ පන ‘‘කකුධං ඉධ ‘සිඛා’ති අධිප්පෙත’’න්ති වදන්ති, උභයථාපි පධානඞ්ගකිත්තනමෙතං ‘‘සිඛී’’ති. අප්පකසිරෙනාති අප්පකිලමථෙන. රත්තින්දිවාති රත්තියො දිවා ච, එවං මමං අප්පකසිරෙන ගච්ඡන්තීති යොජනා. ඉදං වුත්තං හොති – යථා ‘‘භද්දො උසභාජානීයො කසනෙ නියුත්තො ඝනතිණමූලාදිකෙපි නඞ්ගලපථෙ තං අගණෙන්තො අප්පකසිරෙන ඉතො චිතො ච පරිවත්තෙන්තො ගච්ඡති, යාව කසනතිණානං පරිස්සමං දස්සෙති, එවං මමං රත්තින්දිවාපි අප්පකසිරෙනෙව ගච්ඡන්ති අතික්කමන්තී’’ති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සුඛෙ ලද්ධෙ නිරාමිසෙ’’ති. යස්මා කාමාමිසලොකාමිසවට්ටාමිසෙහි ¶ අසම්මිස්සං සන්තං පණීතං ඵලසමාපත්තිසුඛං ලද්ධං, තස්මාති අත්ථො. පච්චත්තෙ චෙතං භුම්මවචනං යථා ‘‘වනප්පගුම්බෙ’’ (ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236) ‘‘තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ’’ති (කථා. 1) ච. අථ වා තතො පභුති රත්තින්දිවා අප්පකසිරෙන ගච්ඡන්තීති විචාරණාය ආහ – ‘‘සුඛෙ ලද්ධෙ නිරාමිසෙ’’ති, නිරාමිසෙ සුඛෙ ලද්ධෙ සති තස්ස ලද්ධකාලතො පට්ඨායාති අත්ථො.

බෙලට්ඨසීසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මිද්ධී ¶ යදාති ආයස්මතො දාසකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ අනුප්පන්නෙ තථාගතෙ අජිතස්ස නාම පච්චෙකබුද්ධස්ස ගන්ධමාදනතො මනුස්සපථං ඔතරිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තස්ස මනොරමානි අම්බඵලානි අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා විවට්ටූපනිස්සයං බහුං පුඤ්ඤං අකාසි. එවං කුසලකම්මප්පසුතො හුත්වා සුගතිතො ¶ සුගතිං උපගච්ඡන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්ති. දාසකොතිස්ස නාමං අහොසි. සො අනාථපිණ්ඩිකෙන ගහපතිනා විහාරපටිජග්ගනකම්මෙ ඨපිතො සක්කච්චං විහාරං පටිජග්ගන්තො අභිණ්හං බුද්ධදස්සනෙන ධම්මස්සවනෙන ච පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. කෙචි පන භණන්ති – ‘‘අයං කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො අඤ්ඤතරං ඛීණාසවත්ථෙරං උපට්ඨහන්තො කිඤ්චි කම්මං කාරාපෙතුකාමො ථෙරං ආණාපෙසි. සො තෙන කම්මෙන අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං අනාථපිණ්ඩිකස්ස දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තො වයප්පත්තො සෙට්ඨිනා විහාරපටිජග්ගනෙ ඨපිතො වුත්තනයෙනෙව පටිලද්ධසද්ධො අහොසි. මහාසෙට්ඨි තස්ස සීලාචාරං අජ්ඣාසයඤ්ච ඤත්වා භුජිස්සං කත්වා ‘යථාසුඛං පබ්බජා’ති ආහ. තං භික්ඛූ පබ්බාජෙසු’’න්ති. සො පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය කුසීතො හීනවීරියො හුත්වා න කිඤ්චි වත්තපටිවත්තං කරොති, කුතො සමණධම්මං, කෙවලං යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා නිද්දාබහුලො විහරති. ධම්මස්සවනකාලෙපි එකං කොණං පවිසිත්වා පරිසපරියන්තෙ නිසින්නො ඝුරුඝුරුපස්සාසී නිද්දායතෙව. අථස්ස භගවා පුබ්බූපනිස්සයං ඔලොකෙත්වා සංවෙගජනනත්ථං ‘‘මිද්ධී යදා හොති මහග්ඝසො චා’’ති ගාථං අභාසි.

17. තත්ථ මිද්ධීති ථිනමිද්ධාභිභූතො, යඤ්හි මිද්ධං අභිභවති, තං ථිනම්පි අභිභවතෙව. යදාති යස්මිං කාලෙ. මහග්ඝසොති මහාභොජනො, ආහරහත්ථකඅලංසාටකතත්ථවට්ටකකාකමාසකභුත්තවමිතකානං ¶ අඤ්ඤතරො විය. නිද්දායිතාති සුපනසීලො. සම්පරිවත්තසායීති සම්පරිවත්තකං සම්පරිවත්තකං නිපජ්ජිත්වා උභයෙනපි සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං ¶ අනුයුත්තොති දස්සෙති. නිවාපපුට්ඨොති කුණ්ඩකාදිනා සූකරභත්තෙන පුට්ඨො භරිතො. ඝරසූකරො හි බාලකාලතො පට්ඨාය පොසියමානො ථූලසරීරකාලෙ ගෙහා බහි නික්ඛමිතුං අලභන්තො හෙට්ඨාමඤ්චාදීසු ¶ සම්පරිවත්තෙත්වා සම්පරිවත්තෙත්වා සයතෙව. ඉදං වුත්තං හොති – යදා පුරිසො මිද්ධී ච හොති මහග්ඝසො ච නිවාපපුට්ඨො මහාවරාහො විය අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන යාපෙතුං අසක්කොන්තො නිද්දායනසීලො සම්පරිවත්තසායී, තදා සො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති තීණි ලක්ඛණානි මනසිකාතුං න සක්කොති. තෙසං අමනසිකාරා මන්දපඤ්ඤො පුනප්පුනං ගබ්භං උපෙති, ගබ්භාවාසතො න පරිමුච්චතෙවාති. තං සුත්වා දාසකත්ථෙරො සංවෙගජාතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.74, 80-84) –

‘‘අජිතො නාම සම්බුද්ධො, හිමවන්තෙ වසී තදා;

චරණෙන ච සම්පන්නො, සමාධිකුසලො මුනි.

‘‘සුවණ්ණවණ්ණෙ සම්බුද්ධෙ, ආහුතීනං පටිග්ගහෙ;

රථියං පටිපජ්ජන්තෙ, අම්බඵලමදාසහං.

‘‘එකනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො ඉමාය ගාථාය මං භගවා ඔවදි, ‘‘අයං ගාථා මය්හං අඞ්කුසභූතා’’ති තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි. තයිදං ථෙරස්ස පරිවත්තාහාරනයෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණං ජාතං.

දාසකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. සිඞ්ගාලපිතුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අහු බුද්ධස්ස දායාදොති සිඞ්ගාලකපිතුත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සතරංසිං නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා අත්තනො හත්ථගතං තාලඵලං අදාසි. තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං ¶ පුඤ්ඤානි කත්වා ¶ සුගතීසුයෙව සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තො සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො හුත්වා පබ්බජිත්වා අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙසි. පුන ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො දාරපරිග්ගහං කත්වා එකං පුත්තං ලභිත්වා තස්ස ‘‘සිඞ්ගාලකො’’ති නාමං අකාසි. තෙන ¶ නං සිඞ්ගාලකපිතාති වොහරන්ති. සො අපරභාගෙ ඝරබන්ධනං පහාය සාසනෙ පබ්බජි. තස්ස භගවා අජ්ඣාසයං ඔලොකෙන්තො අට්ඨිකසඤ්ඤාකම්මට්ඨානං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා භග්ගෙසු විහරති සුසුමාරගිරෙ භෙසකළාවනෙ, අථස්ස තස්මිං වනෙ අධිවත්ථා දෙවතා උස්සාහජනනත්ථං ‘‘භාවනාඵලං නචිරස්සෙව හත්ථගතං කරිස්සතී’’ති ඉමමත්ථං අඤ්ඤාපදෙසෙන විභාවෙන්තී ‘‘අහු බුද්ධස්ස දායාදො’’ති ගාථං අභාසි.

18. තත්ථ අහූති හොති, වත්තමානත්ථෙ හි ඉදං අතීතකාලවචනං. බුද්ධස්සාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස. දායාදොති ධම්මදායාදො නවවිධස්ස ලොකුත්තරධම්මදායස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා ආදායකො ගණ්හනකො. අථ වා අහූති අහොසි. එවංනාමස්ස බුද්ධස්ස දායාදභාවෙ කොචි විබන්ධො ඉදානෙව භවිස්සතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘මඤ්ඤෙහං කාමරාගං සො, ඛිප්පමෙව වහිස්සතී’’ති. භෙසකළාවනෙති භෙසකෙන නාම යක්ඛෙන ලභිතත්තා පරිග්ගහිතත්තා, භෙසකළානං වා කට්ඨාදීනං බහුලතාය ‘‘භෙසකළාවන’’න්ති ලද්ධනාමෙ අරඤ්ඤෙ. තස්ස භික්ඛුනො බුද්ධස්ස දායාදභාවෙ කාරණං වදන්තො ‘‘කෙවලං අට්ඨිසඤ්ඤාය, අඵරී පථවිං ඉම’’න්ති ආහ. තත්ථ කෙවලන්ති සකලං අනවසෙසං. අට්ඨිසඤ්ඤායාති අට්ඨිකභාවනාය. අඵරීති ‘‘අට්ඨී’’ති අධිමුච්චනවසෙන පත්ථරි. පථවින්ති අත්තභාවපථවිං. අත්තභාවො හි ඉධ ‘‘පථවී’’ති වුත්තො ‘‘කො ඉමං පථවිං විච්චෙස්සතී’’තිආදීසු විය. මඤ්ඤෙහන්ති මඤ්ඤෙ අහං. ‘‘මඤ්ඤාහ’’න්තිපි පාඨො. සොති සො භික්ඛු. ඛිප්පමෙව නචිරස්සෙව කාමරාගං පහිස්සති පජහිස්සතීති මඤ්ඤෙ. කස්මා? අට්ඨිකසඤ්ඤාය කාමරාගස්ස උජුපටිපක්ඛභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – යො එකස්මිං පදෙසෙ ලද්ධාය අත්ථිකසඤ්ඤාය සකලං අත්තනො සබ්බෙසං වා අත්තභාවං ¶ ‘‘අට්ඨී’’ත්වෙව ඵරිත්වා ඨිතො, සො භික්ඛු තං අට්ඨිකඣානං පාදකං කත්වා විපස්සන්තො නචිරෙනෙව අනාගාමිමග්ගෙන කාමරාගං ¶ , සබ්බං වා කාමනට්ඨෙන ‘‘කාමො’’, රඤ්ජනට්ඨෙන ‘‘රාගො’’ති ච ලද්ධනාමං තණ්හං අග්ගමග්ගෙන පජහිස්සතීති. ඉමං ගාථං සුත්වා සො ථෙරො ‘‘අයං දෙවතා මය්හං උස්සාහජනනත්ථං එවමාහා’’ති අප්පටිවානවීරියං අධිට්ඨාය විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.85-90) –

‘‘සතරංසී නාම භගවා, සයම්භූ අපරාජිතො;

විවෙකා උට්ඨහිත්වාන, ගොචරායාභිනික්ඛමි.

‘‘ඵලහත්ථො ¶ අහං දිස්වා, උපගච්ඡිං නරාසභං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, තාලඵලමදාසහං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා තාය දෙවතාය වුත්තවචනං පතිමානෙන්තො තමෙව ගාථං උදානවසෙන අභාසි. තදෙවස්ස ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

සිඞ්ගාලපිතුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උදකඤ්හි නයන්තීති ආයස්මතො කුලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර ථෙරො පුබ්බෙපි විවට්ටූපනිස්සයං බහුං කුසලං උපචිනිත්වා අධිකාරසම්පන්නො විපස්සිං භගවන්තං ආකාසෙ ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො නාළිකෙරඵලං දාතුකාමො අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා ඔතරිත්වා පටිග්ගණ්හි. සො අතිවිය පසන්නචිත්තො හුත්වා තෙනෙව සද්ධාපටිලාභෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි, සත්ථා අඤ්ඤතරං භික්ඛුං ¶ ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං පුරිසං පබ්බාජෙහී’’ති. සො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සමණධම්මං කත්වා තතො චුතො ඡපි බුද්ධන්තරානි දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති. කුලොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සාසනෙ ලද්ධප්පසාදො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා වික්ඛෙපබහුලතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථෙකදිවසං ගාමං පිණ්ඩාය පවිසන්තො අන්තරාමග්ගෙ භූමිං ඛණිත්වා ¶ උදකවාහකං කත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානෙ උදකං නෙන්තෙ පුරිසෙ දිස්වා තං සල්ලක්ඛෙත්වා ගාමං පවිට්ඨො අඤ්ඤතරං උසුකාරං උසුදණ්ඩකං උසුයන්තෙ පක්ඛිපිත්වා අක්ඛිකොටියා ඔලොකෙත්වා උජුං කරොන්තං දිස්වා තම්පි සල්ලක්ඛෙත්වා ගච්ඡන්තො පුරතො ගන්ත්වා අරනෙමිනාභිආදිකෙ රථචක්කාවයවෙ තච්ඡන්තෙ තච්ඡකෙ දිස්වා තම්පි සල්ලක්ඛෙත්වා විහාරං පවිසිත්වා කතභත්තකිච්චො පත්තචීවරං පටිසාමෙත්වා දිවාවිහාරෙ නිසින්නො අත්තනා දිට්ඨනිමිත්තානි උපමාභාවෙන ගහෙත්වා අත්තනො චිත්තදමනෙ උපනෙන්තො ‘‘අචෙතනං උදකම්පි මනුස්සා ඉච්ඡිකිච්ඡිතට්ඨානං නයන්ති තථා අචෙතනං වඞ්කම්පි සරදණ්ඩං උපායෙන නමෙන්තො උජුං කරොන්ති ¶ , තථා අචෙතනං කට්ඨකළිඞ්ගරාදිං තච්ඡකා නෙමිආදිවසෙන වඞ්කං උජුඤ්ච කරොන්ති. අථ කස්මා අහං සකචිත්තං උජුං න කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.51.91-99) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, ආරාමිකො අහං තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ගච්ඡන්තං අනිලඤ්ජසෙ.

‘‘නාළිකෙරඵලං ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

ආකාසෙ ඨිතකො සන්තො, පටිග්ගණ්හි මහායසො.

‘‘විත්තිසඤ්ජනනො මය්හං, දිට්ඨධම්මසුඛාවහො;

ඵලං බුද්ධස්ස දත්වාන, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

‘‘අධිගච්ඡිං තදා පීතිං, විපුලඤ්ච සුඛුත්තමං;

උප්පජ්ජතෙව රතනං, නිබ්බත්තස්ස තහිං තහිං.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘දිබ්බචක්ඛු විසුද්ධං මෙ, සමාධිකුසලො අහං;

අභිඤ්ඤාපාරමිප්පත්තො, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං යානි නිමිත්තානි අඞ්කුසෙ කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි, තෙහි සද්ධිං අත්තනො චිත්තදමනං සංසන්දිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘උදකඤ්හි නයන්ති නෙත්තිකා’’ති ගාථං අභාසි.

19. තත්ථ උදකං හීති හි-සද්දො නිපාතමත්තං. නයන්තීති පථවියා තං තං ථලට්ඨානං ඛණිත්වා නින්නට්ඨානං පූරෙත්වා මාතිකං වා කත්වා රුක්ඛදොණිං වා ඨපෙත්වා අත්තනො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං නෙන්ති. තථා තෙ නෙන්තීති නෙත්තිකා. තෙජනන්ති කණ්ඩං. ඉදං වුත්තං හොති – නෙත්තිකා අත්තනො රුචියා ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං උදකං නයන්ති, උසුකාරාපි තාපෙත්වා තෙජනං නමයන්ති උජුං කරොන්ති. නමනවසෙන තච්ඡකා නෙමිආදීනං අත්ථාය තච්ඡන්තා දාරුං නමයන්ති අත්තනො රුචියා උජුං වා වඞ්කං වා කරොන්ති. එවං එත්තකං ආරම්මණං ¶ කත්වා සුබ්බතා යථාසමාදින්නෙන ¶ සීලාදිනා සුන්දරවතා ධීරා සොතාපත්තිමග්ගාදීනං උප්පාදෙන්තා අත්තානං දමෙන්ති, අරහත්තං පන පත්තෙසු එකන්තදන්තා නාම හොන්තීති.

කුලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මරණෙ මෙ භයං නත්ථීති ආයස්මතො අජිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නචිත්තො කපිත්ථඵලං අදාසි. තතො පරම්පි තං තං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං කප්පෙ අනුප්පන්නෙ එව අම්හාකං සත්ථරි සාවත්ථියං මහාකොසලරඤ්ඤො අග්ගාසනියස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස අජිතොති නාමං අහොසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ ¶ සාවත්ථිවාසී බාවරී නාම බ්රාහ්මණො තීහි මහාපුරිසලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ සාවත්ථිතො නික්ඛමිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ගොධාවරීතීරෙ කපිත්ථාරාමෙ වසති. අථ අජිතො තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිතො අත්ථකාමාය දෙවතාය චොදිතෙන බාවරිනා සත්ථු සන්තිකං පෙසිතො තිස්සමෙත්තෙය්යාදීහි සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා මනසාව පඤ්හෙ පුච්ඡිත්වා තෙසු විස්සජ්ජිතෙසු පසන්නචිත්තො සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.7-11) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, කපිත්ථං අදදිං ඵලං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං දදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්තො සීහනාදං නදන්තො ‘‘මරණෙ මෙ භයං නත්ථී’’ති ගාථං අභාසි.

20. තත්ථ මරණෙති මරණනිමිත්තං මරණහෙතු. මෙති මය්හං, භයං නත්ථි උච්ඡින්නභවමූලතාය පරික්ඛීණජාතිකත්තා ¶ . අනුච්ඡින්නභවමූලානඤ්හි ‘‘කීදිසී නු ඛො මය්හං ආයතිං උප්පත්තී’’ති මරණතො භයං භවෙය්ය. නිකන්තීති අපෙක්ඛා තණ්හා, සා නත්ථි ජීවිතෙ සුපරිමද්දිතසඞ්ඛාරතාය ¶ උපාදානක්ඛන්ධානං දුක්ඛාසාරකාදිභාවෙන සුට්ඨු උපට්ඨහනතො. එවංභූතො චාහං සන්දෙහං සරීරං, සකං වා දෙහං දෙහසඞ්ඛාතං දුක්ඛභාරං නික්ඛිපිස්සාමි ඡඩ්ඩෙස්සාමි, නික්ඛිපන්තො ච ‘‘‘ඉමිනා සරීරකෙන සාධෙතබ්බං සාධිතං, ඉදානි තං එකංසෙන ඡඩ්ඩනීයමෙවා’ති පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සම්පජානො සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා පටිස්සතො නික්ඛිපිස්සාමී’’ති. ඉමං පන ගාථං වත්වා ථෙරො ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තදනන්තරං පරිනිබ්බායීති.

අජිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නාහං ¶ ¶ භයස්ස භායාමීති ආයස්මතො නිග්රොධත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර ඉතො අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං දිස්වා ඝරබන්ධනං පහාය අරඤ්ඤායතනං පවිසිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං සාලවනෙ පණ්ණසාලං කත්වා තාපසපබ්බජං පබ්බජිත්වා වනමූලඵලාහාරො වසති. තෙන සමයෙන පියදස්සී නාම සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස ධම්මාමතවස්සෙන කිලෙසසන්තාපං නිබ්බාපෙන්තො එකදිවසං තාපසෙ අනුකම්පාය තං සාලවනං පවිසිත්වා නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නො. තාපසො වනමූලඵලත්ථාය ගච්ඡන්තො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පුප්ඵිතසාලදණ්ඩසාඛායො ගහෙත්වා සාලමණ්ඩපං කත්වා තං සබ්බත්ථකමෙව සාලපුප්ඵෙහි සඤ්ඡාදෙත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා පීතිසොමනස්සවසෙනෙව ආහාරත්ථායපි අගන්ත්වා නමස්සමානො අට්ඨාසි. සත්ථා නිරොධතො වුට්ඨාය තස්ස අනුකම්පාය ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි, ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි ¶ චිත්තං පසාදෙස්සතී’’ති. තාවදෙව භික්ඛුසඞ්ඝො ආගතො. සො භික්ඛුසඞ්ඝම්පි දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. සත්ථා සිතස්ස පාතුකරණාපදෙසෙන තස්ස භාවිනිං සම්පත්තිං පකාසෙන්තො ධම්මං කථෙත්වා පක්කාමි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසුයෙව සංසරන්තො විවට්ටූපනිස්සයං බහුං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති, නිග්රොධොතිස්ස නාමං අහොසි. සො ජෙතවනපටිග්ගහණදිවසෙ බුද්ධානුභාවදස්සනෙන සඤ්ජාතප්පසාදො පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.49.190-220) –

‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා සාලවනං, සුකතො අස්සමො මම;

සාලපුප්ඵෙහි සඤ්ඡන්නො, වසාමි විපිනෙ තදා.

‘‘පියදස්සී ¶ ච භගවා, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

විවෙකකාමො සම්බුද්ධො, සාලවනමුපාගමි.

‘‘අස්සමා ¶ අභිනික්ඛම්ම, පවනං අගමාසහං;

මූලඵලං ගවෙසන්තො, ආහින්දාමි වනෙ තදා.

‘‘තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, පියදස්සිං මහායසං;

සුනිසින්නං සමාපන්නං, විරොචන්තං මහාවනෙ.

‘‘චතුදණ්ඩෙ ඨපෙත්වාන, බුද්ධස්ස උපරී අහං;

මණ්ඩපං සුකතං කත්වා, සාලපුප්ඵෙහි ඡාදයිං.

‘‘සත්තාහං ධාරයිත්වාන, මණ්ඩපං සාලඡාදිතං;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, බුද්ධසෙට්ඨමවන්දහං.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, වුට්ඨහිත්වා සමාධිතො;

යුගමත්තං පෙක්ඛමානො, නිසීදි පුරිසුත්තමො.

‘‘සාවකො වරුණො නාම, පියදස්සිස්ස සත්ථුනො;

වසීසතසහස්සෙහි, උපගච්ඡි විනායකං.

‘‘පියදස්සී ච භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, සිතං පාතුකරී ජිනො.

‘‘අනුරුද්ධො උපට්ඨාකො, පියදස්සිස්ස සත්ථුනො;

එකංසං චීවරං කත්වා, අපුච්ඡිත්ථ මහාමුනිං.

‘‘කො නු ඛො භගවා හෙතු, සිතකම්මස්ස සත්ථුනො;

කාරණෙ විජ්ජමානම්හි, සත්ථා පාතුකරෙ සිතං.

‘‘සත්තාහං සාලච්ඡදනං, යො මෙ ධාරෙසි මාණවො;

තස්ස කම්මං සරිත්වාන, සිතං පාතුකරිං අහං.

‘‘අනොකාසං න පස්සාමි, යත්ථ පුඤ්ඤං විපච්චති;

දෙවලොකෙ මනුස්සෙ වා, ඔකාසොව න සම්මති.

‘‘දෙවලොකෙ වසන්තස්ස, පුඤ්ඤකම්මසමඞ්ගිනො;

යාවතා පරිසා තස්ස, සාලච්ඡන්නා භවිස්සති.

‘‘තත්ථ ¶ දිබ්බෙහි නච්චෙහි, ගීතෙහි වාදිතෙහි ච;

රමිස්සති සදා සන්තො, පුඤ්ඤකම්මසමාහිතො.

‘‘යාවතා පරිසා තස්ස, ගන්ධගන්ධී භවිස්සති;

සාලස්ස පුප්ඵවස්සො ච, පවස්සිස්සති තාවදෙ.

‘‘තතො චුතොයං මනුජො, මානුසං ආගමිස්සති;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, සබ්බකාලං ධරිස්සති.

‘‘ඉධ නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච, සම්මතාළසමාහිතං;

පරිවාරෙස්සන්ති මං නිච්චං, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘උග්ගච්ඡන්තෙ ¶ ච සූරියෙ, සාලවස්සං පවස්සතෙ;

පුඤ්ඤකම්මෙන සංයුත්තං, වස්සතෙ සබ්බකාලිකං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම නාමෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙ සුදායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘ධම්මං අභිසමෙන්තස්ස, සාලච්ඡන්නං භවිස්සති;

චිතකෙ ඣායමානස්ස, ඡදනං තත්ථ හෙස්සති.

‘‘විපාකං කිත්තයිත්වාන, පියදස්සී මහාමුනි;

පරිසාය ධම්මං දෙසෙසි, තප්පෙන්තො ධම්මවුට්ඨියා.

‘‘තිංසකප්පානි දෙවෙසු, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සට්ඨි ච සත්තක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘දෙවලොකා ඉධාගන්ත්වා, ලභාමි විපුලං සුඛං;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, මණ්ඩපස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘අයං පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

ඉධාපි සාලච්ඡදනං, හෙස්සති සබ්බකාලිකං.

‘‘මහාමුනිං තොසයිත්වා, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘අට්ඨාරසෙ ¶ කප්පසතෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

නාගොව බන්ධනං ඡෙත්වා, විහරාමි අනාසවො.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සන්තිකෙ;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එවං පන ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො සාසනස්ස නිය්යානිකභාවවිභාවනත්ථං අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන ‘‘නාහං භයස්ස භායාමී’’ති ගාථං අභාසි.

21. තත්ථ භායන්ති එතස්මාති භයං, ජාතිජරාදි. භයස්සාති නිස්සක්කෙ සාමිවචනං, භයතො භායිතබ්බනිමිත්තං ජාතිජරාමරණාදිනා හෙතුනා නාහං භායාමීති අත්ථො. තත්ථ කාරණමාහ ¶ ‘‘සත්ථා නො අමතස්ස කොවිදො’’ති. අම්හාකං සත්ථා අමතෙ කුසලො වෙනෙය්යානං අමතදානෙ ඡෙකො. යත්ථ භයං නාවතිට්ඨතීති යස්මිං නිබ්බානෙ යථාවුත්තං භයං න තිට්ඨති ඔකාසං න ලභති. තෙනාති තතො නිබ්බානතො. වජන්තීති අභයට්ඨානමෙව ගච්ඡන්ති. නිබ්බානඤ්හි අභයට්ඨානං නාම. කෙන පන වජන්තීති ආහ ‘‘මග්ගෙන වජන්ති භික්ඛවො’’ති, අට්ඨඞ්ගිකෙන අරියමග්ගෙන සත්ථු ඔවාදකරණා භික්ඛූ සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනකාති අත්ථො. යත්ථාති වා යං නිමිත්තං යස්ස අරියමග්ගස්ස ¶ අධිගමහෙතු අත්තානුවාදාදිකං පඤ්චවීසතිවිධම්පි භයං නාවතිට්ඨති පතිට්ඨං න ලභති, තෙන අරියෙන මග්ගෙන වජන්ති අභයට්ඨානං සත්ථු සාසනෙ භික්ඛූ, තෙන මග්ගෙන අහම්පි ගතො, තස්මා නාහං භයස්ස භායාමීති ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

නිග්රොධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නීලාසුගීවාති ¶ ආයස්මතො චිත්තකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලතො පට්ඨාය විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං ආචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුත්තං පත්තො විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො පුප්ඵෙහි පූජං කත්වා වන්දිත්වා ‘‘සන්තධම්මෙන නාම එත්ථ භවිතබ්බ’’න්ති සත්ථරි නිබ්බානෙ ච අධිමුච්චි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තතො චුතො තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති චිත්තකො නාම නාමෙන. සො භගවති රාජගහං ගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤායතනං පවිසිත්වා භාවනානුයුත්තො ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.1-7) –

‘‘කණිකාරංව ජොතන්තං, නිසින්නං පබ්බතන්තරෙ;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, විපස්සිං ලොකනායකං.

‘‘තීණි කිඞ්කණිපුප්ඵානි, පග්ගය්හ අභිරොපයිං;

සම්බුද්ධං අභිපූජෙත්වා, ගච්ඡාමි දක්ඛිණාමුඛො.

‘‘තෙන ¶ කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසං අගච්ඡහං.

‘‘එකනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං රාජගහං උපගතො තත්ථ භික්ඛූහි ‘‘කිං, ආවුසො, අරඤ්ඤෙ අප්පමත්තො විහාසී’’ති පුට්ඨො අත්තනො අප්පමාදවිහාරනිවෙදනෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘නීලාසුගීවා’’ති ගාථං අභාසි.

22. තත්ථ ¶ නීලාසුගීවාති නීලසුගීවා, ගාථාසුඛත්ථඤ්හෙත්ථ දීඝො ¶ කතො, රාජිවන්තතාය සුන්දරාය ගීවාය සමන්නාගතොති අත්ථො. තෙ යෙභුය්යෙන ච නීලවණ්ණතාය නීලා. සොභනකණ්ඨතාය සුගීවා. සිඛිනොති මත්ථකෙ ජාතාය සිඛාය සස්සිරිකභාවෙන සිඛිනො. මොරාති මයූරා. කාරම්භියන්ති කාරම්බරුක්ඛෙ. කාරම්භියන්ති වා තස්ස වනස්ස නාමං. තස්මා කාරම්භියන්ති කාරම්භනාමකෙ වනෙති අත්ථො. අභිනදන්තීති පාවුස්සකාලෙ මෙඝගජ්ජිතං සුත්වා කෙකාසද්දං කරොන්තා උතුසම්පදාසිද්ධෙන සරෙන හංසාදිකෙ අභිභවන්තා විය නදන්ති. තෙති තෙ මොරා. සීතවාතකීළිතාති සීතෙන මෙඝවාතෙන සඤ්ජාතකීළිතා මධුරවස්සිතං වස්සන්තා. සුත්තන්ති භත්තසම්මදවිනොදනත්ථං සයිතං, කායකිලමථපටිපස්සම්භනාය වා අනුඤ්ඤාතවෙලායං සුපන්තං. ඣායන්ති සමථවිපස්සනාඣානෙහි ඣායනසීලං භාවනානුයුත්තං. නිබොධෙන්තීති පබොධෙන්ති. ‘‘ඉමෙපි නාම නිද්දං අනුපගන්ත්වා ජාගරන්තා අත්තනා කත්තබ්බං කරොන්ති, කිමඞ්ගං පනාහ’’න්ති එවං සම්පජඤ්ඤුප්පාදනෙන සයනතො වුට්ඨාපෙන්තීති අධිප්පායො.

චිත්තකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අහං ඛො වෙළුගුම්බස්මින්ති ආයස්මතො ගොසාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං ආචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ අඤ්ඤතරස්මිං පබ්බතෙ රුක්ඛසාඛායං ඔලම්බමානං පච්චෙකබුද්ධස්ස පංසුකූලචීවරං දිස්වා ‘‘අරහද්ධජො වතාය’’න්ති පසන්නචිත්තො පුප්ඵෙහි පූජෙහි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ¶ තාවතිංසභවනෙ නිබ්බත්තො ¶ . තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්තො ගොසාලො නාම නාමෙන. සොණෙන පන කොටිකණ්ණෙන කතපරිචයත්තා තස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘සොපි නාම මහාවිභවො පබ්බජිස්සති ¶ , කිමඞ්ගං පනාහ’’න්ති සඤ්ජාතසංවෙගො භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සප්පායං වසනට්ඨානං ගවෙසන්තො අත්තනො ජාතගාමස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං සානුපබ්බතෙ විහාසි. තස්ස මාතා දිවසෙ දිවසෙ භික්ඛං දෙති. අථෙකදිවසං ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස මාතා මධුසක්ඛරාභිසඞ්ඛතං පායාසං අදාසි. සො තං ගහෙත්වා තස්ස පබ්බතස්ස ඡායායං අඤ්ඤතරස්ස වෙළුගුම්බස්ස මූලෙ නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා ධොවිතපත්තපාණී විපස්සනං ආරභි. භොජනසප්පායලාභෙන කායචිත්තානං කල්ලතාය සමාහිතො උදයබ්බයඤාණාදිකෙ තික්ඛෙ සූරෙ වහන්තෙ අප්පකසිරෙනෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා භාවනං මත්ථකං පාපෙන්තො සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.8-14) –

‘‘හිමවන්තස්ස අවිදූරෙ, උදඞ්ගණො නාම පබ්බතො;

තත්ථද්දසං පංසුකූලං, දුමග්ගම්හි විලම්බිතං.

‘‘තීණි කිඞ්කණිපුප්ඵානි, ඔචිනිත්වානහං තදා;

හෙට්ඨා පහට්ඨෙන චිත්තෙන, පංසුකූලං අපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසං අගච්ඡහං.

‘‘එකනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පූජිත්වා අරහද්ධජං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන අධිගන්ත්වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං පබ්බතසානුමෙව ගන්තුකාමො අත්තනො පටිපත්තිං පවෙදෙන්තො ‘‘අහං ඛො වෙළුගුම්බස්මි’’න්ති ගාථං අභාසි.

23. තත්ථ වෙළුගුම්බස්මින්ති වෙළුගච්ඡස්ස සමීපෙ, තස්ස ඡායායං. භුත්වාන මධුපායසන්ති මධුපසිත්තපායාසං භුඤ්ජිත්වා. පදක්ඛිණන්ති පදක්ඛිණග්ගාහෙන, සත්ථු ඔවාදස්ස සම්මා සම්පටිච්ඡනෙනාති අත්ථො. සම්මසන්තො ඛන්ධානං ¶ උදයබ්බයන්ති පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං උදයබ්බයඤ්ච විපස්සන්තො, යදිපි ඉදානි ¶ කතකිච්චො, ඵලසමාපත්තිං පන සමාපජ්ජිතුං විපස්සනං පට්ඨපෙන්තොති අධිප්පායො. සානුං පටිගමිස්සාමීති පුබ්බෙ මයා වුත්ථපබ්බතසානුමෙව උද්දිස්ස ¶ ගච්ඡිස්සාමි. විවෙකමනුබ්රූහයන්ති පටිපස්සද්ධිවිවෙකං ඵලසමාපත්තිකායවිවෙකඤ්ච පරිබ්රූහයන්තො, තස්ස වා පරිබ්රූහනහෙතු ගමිස්සාමීති. එවං පන වත්වා ථෙරො තත්ථෙව ගතො, අයමෙව ච ඉමස්ස ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි.

ගොසාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුවස්සිකො පබ්බජිතොති ආයස්මතො සුගන්ධත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ඉතො ද්වානවුතෙ කප්පෙ තිස්සස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස කාලෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො මිගබ්යධනෙන අරඤ්ඤෙ විචරති. සත්ථා තස්ස අනුකම්පාය පදවළඤ්ජං දස්සෙත්වා ගතො. සො සත්ථු පදචෙතියානි දිස්වා පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරතාය ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලස්ස ඉමානි පදානී’’ති පීතිසොමනස්සජාතො කොරණ්ඩකපුප්ඵානි ගහෙත්වා පූජං කත්වා චිත්තං පසාදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා තතො චුතො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුටුම්බිකො හුත්වා සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානං පවත්තෙත්වා ගන්ධකුටිං මහග්ඝගොසිතචන්දනං පිසිත්වා තෙන පරිභණ්ඩං කත්වා පත්ථනං පට්ඨපෙසි – ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ මය්හං සරීරං එවංසුගන්ධං හොතූ’’ති. එවං අඤ්ඤානිපි තත්ථ තත්ථ භවෙ බහූනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා සුගතීසු එව පරිවත්තමානො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තස්ස ච තස්ස මාතුකුච්ඡිගතකාලතො පට්ඨාය මාතු සරීරං සකලම්පි ගෙහං සුරභිගන්ධං වායති. ජාතදිවසෙ පන විසෙසතො පරමසුගන්ධං සාමන්තගෙහෙසුපි වායතෙව. තස්ස මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං පුත්තො අත්තනාව ¶ අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති සුගන්ධොත්වෙව නාමං අකංසු. සො අනුපුබ්බෙන වයප්පත්තො ¶ මහාසෙලත්ථෙරං දිස්වා තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙ එව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.15-24) –

‘‘වනකම්මිකො පුරෙ ආසිං, පිතුමාතුමතෙනහං;

පසුමාරෙන ජීවාමි, කුසලං මෙ න විජ්ජති.

‘‘මම ආසයසාමන්තා, තිස්සො ලොකග්ගනායකො;

පදානි තීණි දස්සෙසි, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘අක්කන්තෙ ¶ ච පදෙ දිස්වා, තිස්සනාමස්ස සත්ථුනො;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, පදෙ චිත්තං පසාදයිං.

‘‘කොරණ්ඩං පුප්ඵිතං දිස්වා, පාදපං ධරණීරුහං;

සකොසකං ගහෙත්වාන, පදසෙට්ඨං අපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

කොරණ්ඩකඡවී හොමි, සුප්පභාසො භවාමහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පදපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘අනුවස්සිකො පබ්බජිතො’’ති ඉමං ගාථං අභාසි.

24. තත්ථ අනුවස්සිකොති අනුගතො උපගතො වස්සං අනුවස්සො, අනුවස්සොව අනුවස්සිකො. පබ්බජිතොති පබ්බජ්ජං උපගතො, පබ්බජිතො හුත්වා උපගතවස්සමත්තො එකවස්සිකොති අත්ථො. අථ වා අනුගතං පච්ඡාගතං අපගතං වස්සං අනුවස්සං, තං අස්ස අත්ථීති අනුවස්සිකො. යස්ස පබ්බජිතස්ස වස්සං අපරිපුණ්ණතාය න ගණනූපගතං, සො එවං වුත්තො, තස්මා ¶ අවස්සිකොති වුත්තං හොති. පස්ස ධම්මසුධම්මතන්ති තව සත්ථු ධම්මස්ස සුධම්මභාවං ස්වාක්ඛාතතං එකන්තනිය්යානිකතං පස්ස, යත්ථ අනුවස්සිකො තුවං පබ්බජිතො. පුබ්බෙනිවාසඤාණං දිබ්බචක්ඛුඤාණං ආසවක්ඛයඤාණන්ති තිස්සො විජ්ජා තයා අනුප්පත්තා සච්ඡිකතා, තතො එව කතං බුද්ධස්ස සාසනං සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනං අනුසිට්ඨි ඔවාදො අනුසික්ඛිතොති කතකිච්චතං නිස්සාය පීතිසොමනස්සජාතො ථෙරො අත්තානං පරං විය කත්වා වදතීති.

සුගන්ධත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඔභාසජාතන්ති ¶ ආයස්මතො නන්දියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො ¶ කාලෙ සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ චෙතියෙ චන්දනසාරෙන වෙදිකං කාරෙත්වා උළාරං පූජාසක්කාරං පවත්තෙසි. තතො පට්ඨාය අජ්ඣාසයසම්පන්නො හුත්වා තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං බහුං පුඤ්ඤකම්මං ආචිනිත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස මාතාපිතරො නන්දිං ජනෙන්තො ජාතොති නන්දියොති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො අනුරුද්ධාදීසු සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජන්තෙසු සයම්පි පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො කතාධිකාරතාය නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.15.15-20) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධොව, සම්බුද්ධො පරිනිබ්බුතො.

‘‘නිබ්බුතෙ ච මහාවීරෙ, ථූපො විත්ථාරිකො අහු;

දූරතොව උපට්ඨෙන්ති, ධාතුගෙහවරුත්තමෙ.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, අකං චන්දනවෙදිකං;

දිස්සති ථූපඛන්ධො ච, ථූපානුච්ඡවිකො තදා.

‘‘භවෙ ¶ නිබ්බත්තමානම්හි, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ.

ඔමත්තං මෙ න පස්සාමි, පුබ්බකම්මස්සිදං ඵලං.

‘‘පඤ්චදසකප්පසතෙ, ඉතො අට්ඨ ජනා අහුං;

සබ්බෙ සමත්තනාමා තෙ චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අනුරුද්ධත්ථෙරාදීහි සද්ධිං පාචීනවංසමිගදායෙ විහරන්තෙ ඉමස්මිං ථෙරෙ එකදිවසං මාරො පාපිමා භිංසාපෙතුකාමො තස්ස භෙරවරූපං දස්සෙති. ථෙරො තං ‘‘මාරො අය’’න්ති ඤත්වා ‘‘පාපිම, යෙ මාරධෙය්යං වීතිවත්තා, තෙසං තව කිරියා කිං කරිස්සති, තතොනිදානං පන ත්වං එව විඝාතං අනත්ථං පාපුණිස්සසී’’ති දස්සෙන්තො ‘‘ඔභාසජාතං ඵලග’’න්ති ගාථං අභාසි.

25. තත්ථ ඔභාසජාතන්ති ඤාණොභාසෙන ජාතොභාසං අග්ගමග්ගඤාණස්ස අධිගතත්තා. තෙන අනවසෙසතො කිලෙසන්ධකාරස්ස විහතවිද්ධංසිතභාවතො අතිවිය පභස්සරන්ති අත්ථො. ඵලගන්ති ඵලං ගතං උපගතං, අග්ගඵලඤාණසහිතන්ති අධිප්පායො. චිත්තන්ති ඛීණාසවස්ස චිත්තං සාමඤ්ඤෙන වදති. තෙනාහ ‘‘අභිණ්හසො’’ති. තඤ්හි නිරොධනින්නතාය ඛීණාසවානං නිච්චකප්පං අරහත්තඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනතො ‘‘ඵලෙන සහිත’’න්ති වත්තබ්බතං අරහති. තාදිසන්ති තථාරූපං, අරහන්තන්ති ¶ අත්ථො. ආසජ්ජාති විසොධෙත්වා පරිභුය්ය. කණ්හාති මාරං ආලපති, සො හි කණ්හකම්මත්තා කණ්හාභිජාතිතාය ¶ ච ‘‘කණ්හො’’ති වුච්චති. දුක්ඛං නිගච්ඡසීති ඉධ කුච්ඡිඅනුප්පවෙසාදිනා නිරත්ථකං කායපරිස්සමං දුක්ඛං, සම්පරායෙ ච අප්පතිකාරං අපායදුක්ඛං උපගමිස්සසි පාපුණිස්සසි. තං සුත්වා මාරො ‘‘ජානාති මං සමණො’’ති තත්ථෙවන්තරධායීති.

නන්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්වා ¶ සුභාසිතං වාචන්ති ආයස්මතො අභයත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ධම්මකථිකො හුත්වා ධම්මකථනකාලෙ පඨමං චතූහි ගාථාහි භගවන්තං අභිත්ථවිත්වා පච්ඡා ධම්මං කථෙසි. තෙනස්ස පුඤ්ඤකම්මබලෙන කප්පානං සතසහස්සං අපායපටිසන්ධි නාම නාහොසි. තථා හි වුත්තං –

‘‘අභිත්ථවිත්වා පදුමුත්තරං ජිනං, පසන්නචිත්තො අභයො සයම්භුං;

න ගච්ඡි කප්පානි අපායභූමිං, සතසහස්සානි උළාරසද්ධො’’ති. (අප. ථෙර 2.55.221)

ඛෙත්තසම්පත්තියාදීහි තස්ස ච පුබ්බපච්ඡිමසන්නිට්ඨානචෙතනානං අතිවිය උළාරභාවෙන සො අපරිමෙය්යො පුඤ්ඤාභිසන්දො කුසලාභිසන්දො තාදිසො අහොසි. ‘‘අචින්තියෙ පසන්නානං, විපාකො හොති අචින්තියො’’ති (අප. ථෙර 1.1.82) හි වුත්තං. තත්ථ තත්ථ හි භවෙ උපචිතං පුඤ්ඤං තස්ස උපත්ථම්භකමහොසි. තථා හි සො විපස්සිස්ස භගවතො කෙතකපුප්ඵෙහි පූජමකාසි. එවං උළාරෙහි පුඤ්ඤවිසෙසෙහි සුගතීසු එව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රඤ්ඤො බිම්බිසාරස්ස පුත්තො ¶ හුත්වා නිබ්බත්ති. අභයොතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස උප්පත්ති පරතො ආවි භවිස්සති. සො නිගණ්ඨෙන නාටපුත්තෙන උභතොකොටිකං පඤ්හං සික්ඛාපෙත්වා ‘‘ඉමං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා සමණස්ස ගොතමස්ස වාදං ආරොපෙහී’’ති විස්සජ්ජිතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා තං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා තස්ස පඤ්හස්ස අනෙකංසබ්යාකරණභාවෙ භගවතා කථිතෙ නිගණ්ඨානං පරාජයං, සත්ථු ච සම්මාසම්බුද්ධභාවං විදිත්වා උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. තතො රඤ්ඤෙ බිම්බිසාරෙ කාලඞ්කතෙ සඤ්ජාතසංවෙගො සාසනෙ පබ්බජිත්වා තාලච්ඡිග්ගළූපමසුත්තදෙසනාය සොතාපන්නො හුත්වා පුන විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.17-22) –

‘‘විනතානදියා ¶ තීරෙ, විහාසි පුරිසුත්තමො;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, එකග්ගං සුසමාහිතං.

‘‘මධුගන්ධස්ස ¶ පුප්ඵෙන, කෙතකස්ස අහං තදා;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධසෙට්ඨමපූජයිං.

‘‘එකනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘සුත්වා සුභාසිතං වාච’’න්ති ගාථං අභාසි.

26. තත්ථ සුත්වාති සොතං ඔදහිත්වා, සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරෙත්වා. සුභාසිතන්ති සුට්ඨු භාසිතං, සම්මදෙව භාසිතං, සම්මාසම්බුද්ධභාවතො මහාකාරුණිකතාය ච කිඤ්චි අවිසංවාදෙත්වා යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස එකන්තතො සාධනවසෙන භාසිතං චතුසච්චවිභාවනීයධම්මකථං. න හි සච්චවිනිමුත්තා භගවතො ධම්මදෙසනා අත්ථි. බුද්ධස්සාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස. ආදිච්චබන්ධුනොති ආදිච්චවංසෙ සම්භූතත්තා ආදිච්චො බන්ධු එතස්සාති ආදිච්චබන්ධු, භගවා. තස්ස ආදිච්චබන්ධුනො. ආදිච්චස්ස වා බන්ධූති ආදිච්චබන්ධු, භගවා. තස්ස භගවතො ඔරසපුත්තභාවතො. තෙනාහ භගවා –

‘‘යො අන්ධකාරෙ තමසී පභඞ්කරො, වෙරොචනො මණ්ඩලී උග්ගතෙජො;

මා රාහු ගිලී චරමන්තලික්ඛෙ, පජං මමං රාහු පමුඤ්ච සූරිය’’න්ති. (සං. නි. 1.91);

පච්චබ්යධින්ති ¶ පටිවිජ්ඣිං. හී-ති නිපාතමත්තං. නිපුණන්ති සණ්හං පරමසුඛුමං, නිරොධසච්චං, චතුසච්චමෙව වා. හී-ති වා හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. යස්මා පච්චබ්යධිං නිපුණං චතුසච්චං, තස්මා න දානි කිඤ්චි පටිවිජ්ඣිතබ්බං අත්ථීති අත්ථො. යථා කිං පටිවිජ්ඣීති ආහ ‘‘වාලග්ගං උසුනා යථා’’ති. යථා සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටිං සුසික්ඛිතො කුසලො ඉස්සාසො උසුනා කණ්ඩෙන අවිරජ්ඣන්තො විජ්ඣෙය්ය, එවං පච්චබ්යධිං නිපුණං අරියසච්චන්ති යොජනා.

අභයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දබ්බං ¶ ¶ කුසන්ති ආයස්මතො ලොමසකඞ්ගියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො නානාපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො පුන අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොති. තෙන ච සමයෙන සත්ථාරා භද්දෙකරත්තපටිපදාය කථිතාය අඤ්ඤතරො භික්ඛු භද්දෙකරත්තසුත්තවසෙන තෙන සාකච්ඡං කරොති. සො තං න සම්පායාසි. අසම්පායන්තො ‘‘අහං අනාගතෙ තුය්හං භද්දෙකරත්තං කථෙතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං අකාසි, ඉතරො ‘‘පුච්ඡෙය්ය’’න්ති. එතෙසු පඨමො එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ කපිලවත්ථුස්මිං සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස සුඛුමාලභාවෙන සොණස්ස විය පාදතලෙසු ලොමානි ජාතානි, තෙනස්ස ලොමසකඞ්ගියොති නාමං අහොසි. ඉතරො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා චන්දනොති පඤ්ඤායිත්ථ. ලොමසකඞ්ගියො අනුරුද්ධාදීසු සක්යකුමාරෙසු පබ්බජන්තෙසු පබ්බජිතුං න ඉච්ඡි. අථ නං සංවෙජෙතුං චන්දනො දෙවපුත්තො උපසඞ්කමිත්වා භද්දෙකරත්තං පුච්ඡි. ඉතරො ‘‘න ජානාමී’’ති. පුන දෙවපුත්තො ‘‘අථ කස්මා තයා ‘භද්දෙකරත්තං කථෙය්ය’න්ති ¶ සඞ්ගරො කතො, ඉදානි පන නාමමත්තම්පි න ජානාසී’’ති චොදෙසි. ඉතරො තෙන සද්ධිං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘මයා කිර, භන්තෙ, පුබ්බෙ ‘ඉමස්ස භද්දෙකරත්තං කථෙස්සාමී’ති සඞ්ගරො කතො’’ති පුච්ඡි. භගවා ‘‘ආම, කුලපුත්ත, කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ තයා එවං කත’’න්ති ආහ. ස්වායමත්ථො උපරිපණ්ණාසකෙ ආගතනයෙන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බො. අථ ලොමසකඞ්ගියො ‘‘තෙන හි, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ ම’’න්ති ආහ. භගවා ‘‘න, ඛො, තථාගතා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං පබ්බාජෙන්තී’’ති පටික්ඛිපි. සො මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අනුජානාහි මං, අම්ම, පබ්බජිතුං, පබ්බජිස්සාමහ’’න්ති වත්වා, මාතරා ‘‘තාත, සුඛුමාලො ත්වං කථං පබ්බජිස්සසී’’ති වුත්තෙ, ‘‘අත්තනො පරිස්සයසහනභාවං පකාසෙන්තො ‘‘දබ්බං කුසං පොටකිල’’න්ති ගාථං අභාසි.

27. තත්ථ ¶ දබ්බන්ති දබ්බතිණමාහ, යං ‘‘සද්දුලො’’තිපි වුච්චති. කුසන්ති කුසතිණං, යො ‘‘කාසො’’ති වුච්චති. පොටකිලන්ති සකණ්ටකං අකණ්ටකඤ්ච ගච්ඡං. ඉධ පන සකණ්ටකමෙව අධිප්පෙතං. උසීරාදීනි සුවිඤ්ඤෙය්යානි. දබ්බාදීනි තිණානි බීරණතිණානි පාදෙහි අක්කන්තස්සාපි දුක්ඛජනකානි ගමනන්තරායකරානි ච, තානි ච පනාහං උරසා පනුදිස්සාමි උරසාපි අපනෙස්සාමි. එවං අපනෙන්තො තං නිමිත්තං දුක්ඛං සහන්තො අරඤ්ඤායතනෙ ගුම්බන්තරං පවිසිත්වා සමණධම්මං කාතුං සක්ඛිස්සාමි. කො පන වාදො පාදෙහි අක්කමනෙති දස්සෙති. විවෙකමනුබ්රූහයන්ති ¶ කායවිවෙකං චිත්තවිවෙකං උපධිවිවෙකඤ්ච අනුබ්රූහයන්තො. ගණසඞ්ගණිකඤ්හි පහාය කායවිවෙකං අනුබ්රූහයන්තස්සෙව අට්ඨතිංසාය ආරම්මණෙසු යත්ථ කත්ථචි චිත්තං සමාදහන්තස්ස චිත්තවිවෙකො, න සඞ්ගණිකාරතස්ස. සමාහිතස්සෙව විපස්සනාය කම්මං කරොන්තස්ස සමථවිපස්සනඤ්ච යුගනද්ධං කරොන්තස්ස කිලෙසානං ඛෙපනෙන උපධිවිවෙකාධිගමො, න අසමාහිතස්ස. තෙන වුත්තං ‘‘විවෙකමනුබ්රූහයන්ති කායවිවෙකං චිත්තවිවෙකං උපධිවිවෙකඤ්ච අනුබ්රූහයන්තො’’ති. එවං පන පුත්තෙන වුත්තෙ මාතා ‘‘තෙන හි, තාත, පබ්බජා’’ති අනුජානි. සො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. තං ¶ සත්ථා පබ්බාජෙසි. තං පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසන්තං භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘ආවුසො, ත්වං සුඛුමාලො කිං සක්ඛිස්සසි අරඤ්ඤෙ වසිතු’’න්ති. සො තෙසම්පි තමෙව ගාථං වත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.23-27) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, නානාපුප්ඵෙහි පූජයිං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො තංයෙව ගාථං අභාසීති.

ලොමසකඞ්ගියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. ජම්බුගාමියපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

කච්චි ¶ නො වත්ථපසුතොති ආයස්මතො ජම්බුගාමියපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො හුත්වා තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං ආචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ එකදිවසං කිංසුකානි පුප්ඵානි දිස්වා තානි පුප්ඵානි ගහෙත්වා බුද්ධගුණෙ අනුස්සරන්තො භගවන්තං උද්දිස්ස ආකාසෙ ඛිපන්තො පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තො. තතො පරං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ චම්පායං ජම්බුගාමියස්ස නාම උපාසකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තෙන ¶ පුඤ්ඤකම්මෙන තාවතිංසෙසු නිබ්බත්තො. තතො පරං පුඤ්ඤානි කත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ චම්පායං ජම්බුගාමියස්ස නාම උපාසකස්ස පුත්වා නිබ්බත්ති. තෙනස්ස ජම්බුගාමියපුත්තොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. සො වයප්පත්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසංවෙගො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සාකෙතෙ අඤ්ජනවනෙ වසති. අථස්ස පිතා ‘‘කිං නු ඛො මම පුත්තො සාසනෙ අභිරතො විහරති, උදාහු නො’’ති වීමංසනත්ථං ‘‘කච්චි නො වත්ථපසුතො’’ති ගාථං ලිඛිත්වා පෙසෙසි. සො තං වාචෙත්වා, ‘‘පිතා මෙ පමාදවිහාරං ආසඞ්කති, අහඤ්ච අජ්ජාපි පුථුජ්ජනභූමිං නාතිවත්තො’’ති සංවෙගජාතො ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.50.25-30) –

‘‘කිංසුකං ¶ පුප්ඵිතං දිස්වා, පග්ගහෙත්වාන අඤ්ජලිං;

බුද්ධසෙට්ඨං සරිත්වාන, ආකාසෙ අභිපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ඤාතීනං වසනනගරං ගන්ත්වා සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං පකාසෙන්තො ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙසි. තං දිස්වා ඤාතකා පසන්නමානසා බහූ සඞ්ඝාරාමෙ කාරෙසුං. ථෙරොපි සකපිතරා පෙසිතං ¶ ගාථං අඞ්කුසං කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං සච්ඡාකාසි. අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි පිතුපූජනත්ථං ‘‘කච්චි නො වත්ථපසුතො’’ති තමෙව ගාථං අභාසි.

28. තත්ථ කච්චීති පුච්ඡායං නිපාතො. නොති පටිසෙධෙ. වත්ථපසුතොති වත්ථෙ පසුතො වත්ථපසුතො, චීවරමණ්ඩනාභිරතො. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං පත්තමණ්ඩනාදිචාපල්ලපටික්ඛෙපස්සාපි අධිප්පෙතත්තා. ‘‘කච්චි න වත්ථපසුතො’’තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. භූසනාරතොති අත්තභාවවිභූසනාය රතො අභිරතො, යථෙකච්චෙ පබ්බජිත්වාපි චපලා කායදළ්හිබහුලා චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස අත්තනො සරීරස්ස ච මණ්ඩනවිභූසනට්ඨානාය යුත්තා හොන්ති. කිමෙව පරික්ඛාරපසුතො භූසනාරතො ච නාහොසීති අයමෙත්ථ පදද්වයස්සාපි අත්ථො. සීලමයං ගන්ධන්ති අඛණ්ඩාදිභාවාපාදනෙන සුපරිසුද්ධස්ස චතුබ්බිධස්සපි සීලස්ස වසෙන ය්වායං ‘‘යො ච සීලවතං පජාති ¶ න ඉතරා දුස්සීලපජා, දුස්සීලත්තායෙව දුස්සිල්යමයං දුග්ගන්ධං වායති, එවං ත්වං දුග්ගන්ධං අවායිත්වා කච්චි සීලමයං ගන්ධං වායසීති ¶ අත්ථො. අථ වා නෙතරා පජාති න ඉතරා දුස්සීලපජා, තං කච්චි න හොති, යතො සීලමයං ගන්ධං වායසීති බ්යතිරෙකෙන සීලගන්ධවායනමෙව විභාවෙති.

ජම්බුගාමියපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සමුන්නමයමත්තානන්ති ආයස්මතො හාරිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො හුත්වා තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤසම්භාරං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සුදස්සනං ¶ නාම පච්චෙකසම්බුද්ධං දිස්වා පසන්නමානසො කුටජපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථිනගරෙ බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්ති. හාරිතොතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස වයප්පත්තස්ස මාතාපිතරො කුලරූපාදීහි අනුච්ඡවිකං කුමාරිකං බ්රාහ්මණධීතරං ආනෙසුං. සො තාය සද්ධිං භොගසුඛං අනුභවන්තො එකදිවසං අත්තනො තස්සා ච රූපසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ධම්මතාය චොදියමානො ‘‘ඊදිසං නාම රූපං නචිරස්සෙව ජරාය මච්චුනා ච අභිප්පමද්දීයතී’’ති සංවෙගං පටිලභි. කතිපයදිවසාතික්කමෙනෙව චස්ස භරියං කණ්හසප්පො ඩංසිත්වා මාරෙසි. සො තෙන භිය්යොසොමත්තාය සඤ්ජාතසංවෙගො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා ඝරබන්ධනෙ ඡින්දිත්වා පබ්බජි. තස්ස ච චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විහරන්තස්ස කම්මට්ඨානං න සම්පජ්ජති, චිත්තං උජුගතං න හොති. සො ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො අඤ්ඤතරං උසුකාරං උසුදණ්ඩං යන්තෙ පක්ඛිපිත්වා උජුං කරොන්තං දිස්වා ‘‘ඉමෙ අචෙතනම්පි නාම උජුං කරොන්ති, කස්මා අහං චිත්තං උජුං න කරිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තතොව පටිනිවත්තිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො විපස්සනං ආරභි. අථස්ස භගවා උපරි ආකාසෙ නිසීදිත්වා ඔවාදං දෙන්තො ‘‘සමුන්නමයමත්තාන’’න්ති ගාථං අභාසි. අයමෙව ථෙරො අත්තානං පරං විය ඔවදන්තො අභාසීති ච වදන්ති.

29. තත්ථ සමුන්නමයන්ති සම්මා උන්නමෙන්තො, සමාපත්තිවසෙන කොසජ්ජපක්ඛෙ ¶ පතිතුං අදත්වා තතො උද්ධරන්තො වීරියසමතං යොජෙන්තොති අත්ථො. අත්තානන්ති චිත්තං, අථ වා සමුන්නමයාති කොසජ්ජපක්ඛතො සමුන්නමෙහි. ම-කාරො පදසන්ධිකරො. හීනවීරියතාය තව චිත්තං කම්මට්ඨානවීථිං නප්පටිපජ්ජති චෙ, තං වීරියාරම්භවසෙන සම්මා උන්නමෙහි, අනොනතං අනපනතං කරොහීති ¶ අධිප්පායො. එවං පන කරොන්තො උසුකාරොව තෙජනං. චිත්තං උජුං කරිත්වාන, අවිජ්ජං භින්ද හාරිතාති. යථා නාම උසුකාරො කණ්ඩං ඊසකම්පි ඔනතං අපනතඤ්ච විජ්ඣන්තො ලක්ඛං භින්දනත්ථං උජුං කරොති, එවං කොසජ්ජපාතතො අරක්ඛණෙන ඔනතං උද්ධච්චපාතතො අරක්ඛණෙන අපනතං විජ්ඣන්තො අප්පනාපත්තියා චිත්තං උජුං ¶ කරිත්වාන සමාහිතචිත්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා සීඝං අග්ගමග්ගඤාණෙන අවිජ්ජං භින්ද පදාලෙහීති. තං සුත්වා ථෙරො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරෙනෙව අරහා අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.35.39-43) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, වසලො නාම පබ්බතො;

බුද්ධො සුදස්සනො නාම, වසතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘පුප්ඵං හෙමවන්තං ගය්හ, වෙහාසං අගමාසහං;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං.

‘‘පුප්ඵං කුටජමාදාය, සීසෙ කත්වානහං තදා;

බුද්ධස්ස අභිරොපෙසිං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි තමෙව ගාථං අභාසි.

හාරිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආබාධෙ මෙ සමුප්පන්නෙති ආයස්මතො උත්තියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ චන්දභාගාය නදියා මහාරූපො ¶ සුසුමාරො හුත්වා නිබ්බත්තො. සො පාරං ගන්තුං නදියා තීරං උපගතං භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පාරං නෙතුකාමො තීරසමීපෙ නිපජ්ජි. භගවා තස්ස අනුකම්පාය පිට්ඨියං පාදෙ ඨපෙසි. සො හට්ඨො උදග්ගො පීතිවෙගෙන දිගුණුස්සාහො හුත්වා සොතං ඡින්දන්තො සීඝෙන ජවෙන භගවන්තං පරතීරං නෙසි. භගවා තස්ස චිත්තප්පසාදං ¶ ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං ඉතො චුතො දෙවලොකෙ ¶ නිබ්බත්තිත්වා තතො පට්ඨාය සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ අමතං පාපුණිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සො තථා සුගතීසුයෙව පරිබ්භමන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති උත්තියො නාම නාමෙන. සො වයප්පත්තො ‘‘අමතං පරියෙසිස්සාමී’’ති පරිබ්බාජකො හුත්වා විචරන්තො එකදිවසං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වාපි සීලාදීනං අවිසොධිතත්තා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො අඤ්ඤෙ භික්ඛූ විසෙසං නිබ්බත්තෙත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තෙ දිස්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා සඞ්ඛෙපෙනෙව ඔවාදං යාචි. සත්ථාපි තස්ස ‘‘තස්මාතිහ ත්වං, උත්තිය, ආදිමෙව විසොධෙහී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.369) සඞ්ඛෙපෙනෙව ඔවාදං අදාසි. සො තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං ආරභි. තස්ස ආරද්ධවිපස්සනස්ස ආබාධො උප්පජ්ජි. උප්පන්නෙ පන ආබාධෙ සඤ්ජාතසංවෙගො වීරියාරම්භවත්ථුං කත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.3.169-179) –

‘‘චන්දභාගානදීතීරෙ, සුසුමාරො අහං තදා;

සගොචරපසුතොහං, නදිතිත්ථං අගච්ඡහං.

‘‘සිද්ධත්ථො තම්හි සමයෙ, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

නදිං තරිතුකාමො සො, නදිතිත්ථං උපාගමි.

‘‘උපගතෙ ච සම්බුද්ධෙ, අහම්පි තත්ථුපාගමිං;

උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, ඉමං වාචං උදීරයිං.

‘‘අභිරූහ මහාවීර, තාරෙස්සාමි අහං තුවං;

පෙත්තිකං විසයං මය්හං, අනුකම්ප මහාමුනි.

‘‘මම උග්ගජ්ජනං සුත්වා, අභිරූහි මහාමුනි;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, තාරෙසිං ලොකනායකං.

‘‘නදියා පාරිමෙ තීරෙ, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො;

අස්සාසෙසි මමං තත්ථ, අමතං පාපුණිස්සති.

‘‘තම්හා ¶ කායා චවිත්වාන, දෙවලොකං අගච්ඡහං;

දිබ්බසුඛං අනුභවිං, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො.

‘‘සත්තක්ඛත්තුඤ්ච දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාසහං;

තීණික්ඛත්තුං චක්කවත්තී, මහියා ඉස්සරො අහුං.

‘‘විවෙකමනුයුත්තොහං ¶ , නිපකො ච සුසංවුතො;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, තාරෙසිං යං නරාසභං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තරණාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො සම්මා පටිපත්තියා පරිපුණ්ණාකාරවිභාවනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘ආබාධෙ මෙ සමුප්පන්නෙ’’ති ගාථං අභාසි.

30. තත්ථ ආබාධෙ මෙ සමුප්පන්නෙති සරීරස්ස ආබාධනතො ‘‘ආබාධො’’ති ලද්ධනාමෙ විසභාගධාතුක්ඛොභහෙතුකෙ රොගෙ මය්හං සඤ්ජාතෙ. සති මෙ උදපජ්ජථාති ‘‘උප්පන්නො ඛො මෙ ආබාධො, ඨානං ඛො පනෙතං විජ්ජති, යදිදං ආබාධො වඩ්ඪෙය්ය. යාව පනායං ආබාධො න වඩ්ඪති, හන්දාහං ¶ වීරියං ආරභාමි ‘අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය අසච්ඡිකතස්ස සච්ඡිකිරියායා’’’ති වීරියාරම්භවත්ථුභූතා සති තස්සෙව ආබාධස්ස වසෙන දුක්ඛාය වෙදනාය පීළියමානස්ස මය්හං උදපාදි. තෙනාහ ‘‘ආබොධො මෙ සමුප්පන්නො, කාලො මෙ නප්පමජ්ජිතු’’න්ති. එවං උප්පන්නඤ්හි සතිං අඞ්කුසං කත්වා අයං ථෙරො අරහත්තං පත්තොති.

උත්තියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඵුට්ඨො ¶ ¶ ඩංසෙහීති ආයස්මතො ගහ්වරතීරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ මිගලුද්දො හුත්වා අරඤ්ඤෙ විචරන්තො අද්දස සිඛිං භගවන්තං අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ දෙවනාගයක්ඛානං ධම්මං දෙසෙන්තං, දිස්වා පන පසන්නමානසො ‘‘ධම්මො එස වුච්චතී’’ති සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසි. සො තෙන චිත්තප්පසාදෙන දෙවලොකෙ උප්පන්නො පුන අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ‘‘අග්ගිදත්තො’’ති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භගවතො යමකපාටිහාරියං දිස්වා සඤ්ජාතප්පසාදො සාසනෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගහ්වරතීරෙ නාම අරඤ්ඤට්ඨානෙ වසති. තෙනස්ස ගහ්වරතීරයොති සමඤ්ඤා අහොසි. සො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.44-50) –

‘‘මිගලුද්දො පුරෙ ආසි, අරඤ්ඤෙ විපිනෙ අහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

‘‘චතුසච්චං පකාසෙන්තං, දෙසෙන්තං, අමතං පදං;

අස්සොසිං මධුරං ධම්මං, සිඛිනො ලොකබන්ධුනො.

‘‘ඝොසෙ චිත්තං පසාදෙසිං, අසමප්පටිපුග්ගලෙ;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, උත්තරිං දුත්තරං භවං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඝොසසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා භගවන්තං වන්දිත්වා සාවත්ථියං අගමාසි. තස්ස ආගතභාවං සුත්වා ඤාතකා උපගන්ත්වා මහාදානං පවත්තෙසුං. සො කතිපයදිවසෙ වසිත්වා අරඤ්ඤමෙව ගන්තුකාමො අහොසි. තං ඤාතකා, ‘‘භන්තෙ, අරඤ්ඤං නාම ඩංසමකසාදිවසෙන බහුපරිස්සයං, ඉධෙව වසථා’’ති ¶ ¶ ආහංසු. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘අරඤ්ඤවාසොයෙව මය්හං රුච්චතී’’ති විවෙකාභිරතිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘ඵුට්ඨො ඩංසෙහී’’ති ගාථං අභාසි.

31. තත්ථ ඵුට්ඨො ඩංසෙහි මකසෙහීති ඩංසනසීලතාය ‘‘ඩංසා’’ති ලද්ධනාමාහි අන්ධකමක්ඛිකාහි, මකසනඤ්ඤිතෙහි ච සූචිමුඛපාණෙහි ඵුස්සිතො දට්ඨොති අත්ථො. අරඤ්ඤස්මින්ති ‘‘පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) වුත්තඅරඤ්ඤලක්ඛණයොගතො අරඤ්ඤෙ. බ්රහාවනෙති මහාරුක්ඛගච්ඡගහනතාය මහාවනෙ අරඤ්ඤානියං. නාගො සඞ්ගාමසීසෙවාති සඞ්ගාමාවචරො හත්ථිනාගො විය සඞ්ගාමමුද්ධනි පරසෙනාසම්පහාරං. ‘‘අරඤ්ඤවාසො නාම බුද්ධාදීහි වණ්ණිතො ථොමිතො’’ති උස්සාහජාතො සතො සතිමා හුත්වා තත්ර තස්මිං අරඤ්ඤෙ, තස්මිං වා ඩංසාදිසම්ඵස්සෙ උපට්ඨිතෙ අධිවාසයෙ අධිවාසෙය්ය සහෙය්ය, ‘‘ඩංසාදයො මං ආබාධෙන්තී’’ති අරඤ්ඤවාසං න ජහෙය්යාති අත්ථො.

ගහ්වරතීරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අජරං ජීරමානෙනාති ආයස්මතො සුප්පියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ වසන්තො තත්ථ භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො ඵලාඵලං අදාසි, තථා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස කාලෙ ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙන ලද්ධසංවෙගො සාසනෙ පබ්බජිත්වා බහුස්සුතො අහොසි. ජාතිමදෙන සුතමදෙන ච අත්තානං උක්කංසෙන්තො පරෙ ච වම්භෙන්තො විහාසි. සො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ තස්ස ¶ කම්මස්ස නිස්සන්දෙන සාවත්ථියං පරිභූතරූපෙ සුසානගොපකකුලෙ නිබ්බත්ති. සුප්පියොතිස්ස නාමං අහොසි. අථ විඤ්ඤුතං පත්තො අත්තනො සහායභූතං සොපාකත්ථෙරං ¶ උපසඞ්කමිත්වා තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසංවෙගො පබ්බජිත්වා සම්මාපටිපත්තිං පූරෙත්වා ‘‘අජරං ජීරමානෙනා’’ති ගාථං අභාසි.

32. තත්ථ අජරන්ති ජරාරහිතං, නිබ්බානං සන්ධායාහ. තඤ්හි අජාතත්තා නත්ථි එත්ථ ජරා, එතස්මිං වා අධිගතෙ පුග්ගලස්ස සා නත්ථීති ජරාභාවහෙතුතොපි අජරං නාම. ජීරමානෙනාති ජීරන්තෙන, ඛණෙ ඛණෙ ජරං පාපුණන්තෙන. තප්පමානෙනාති සන්තප්පමානෙන, රාගාදීහි ¶ එකාදසහි අග්ගීහි දය්හමානෙන. නිබ්බුතින්ති යථාවුත්තසන්තාපාභාවතො නිබ්බුතසභාවං නිබ්බානං. නිමියන්ති පරිවත්තෙය්යං චෙතාපෙය්යං. පරමං සන්තින්ති අනවසෙසකිලෙසාභිසඞ්ඛාරපරිළාහවූපසමධම්මතාය උත්තමං සන්තිං. චතූහි යොගෙහි අනනුබන්ධත්තා යොගක්ඛෙමං. අත්තනො උත්තරිතරස්ස කස්සචි අභාවතො අනුත්තරං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ඛණෙ ඛණෙ ජරාය අභිභුය්යමානත්තා ජීරමානෙන, තථා රාගග්ගිආදීහි සන්තප්පමානෙන ගතො එවං අනිච්චෙන දුක්ඛෙන අසාරෙන සබ්බථාපි අනුපසන්තසභාවෙන සඋපද්දවෙන, තප්පටිපක්ඛභාවතො අජරං පරමුපසමභූතං කෙනචි අනුපද්දුතං අනුත්තරං නිබ්බානං නිමියං පරිවත්තෙය්යං ‘‘මහා වත මෙ ලාභො මහා උදයො හත්ථගතො’’ති. යථා හි මනුස්සා යං කිඤ්චි භණ්ඩං පරිවත්තෙන්තා නිරපෙක්ඛා ගය්හමානෙන සම්බහුමානා හොන්ති, එවමයං ථෙරො පහිතත්තො විහරන්තො අත්තනො කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛතං, නිබ්බානං පටිපෙසිතත්තඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘නිමියං පරමං සන්තිං, යොගක්ඛෙමං අනුත්තර’’න්ති වත්වා තමෙව ¶ පටිපත්තිං පරිබ්රූහයන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.51-77) –

‘‘වරුණො නාම නාමෙන, බ්රාහ්මණො මන්තපාරගූ;

ඡඩ්ඩෙත්වා දස පුත්තානි, වනමජ්ඣොගහිං තදා.

‘‘අස්සමං සුකතං කත්වා, සුවිභත්තං මනොරමං;

පණ්ණසාලං කරිත්වාන, වසාමි විපිනෙ අහං.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මමුද්ධරිතුකාමො සො, ආගච්ඡි මම අස්සමං.

‘‘යාවතා ¶ වනසණ්ඩම්හි, ඔභාසො විපුලො අහු;

බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, පජ්ජලී විපිනං තදා.

‘‘දිස්වාන තං පාටිහීරං, බුද්ධසෙට්ඨස්ස තාදිනො;

පත්තපුටං ගහෙත්වාන, ඵලෙන පූජයිං අහං.

‘‘උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, සහඛාරිමදාසහං;

අනුකම්පාය මෙ බුද්ධො, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘ඛාරිභාරං ගහෙත්වාන, පච්ඡතො එහි මෙ තුවං;

පරිභුත්තෙ ච සඞ්ඝම්හි, පුඤ්ඤං තව භවිස්සති.

‘‘පුටකං තං ගහෙත්වාන, භික්ඛුසඞ්ඝස්සදාසහං;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, තුසිතං උපපජ්ජහං.

‘‘තත්ථ ¶ දිබ්බෙහි නච්චෙහි, ගීතෙහි වාදිතෙහි ච;

පුඤ්ඤකම්මෙන සංයුත්තං, අනුභොමි සදා සුඛං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

භොගෙ මෙ ඌනතා නත්ථි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘යාවතා චතුරො දීපා, සසමුද්දා සපබ්බතා;

ඵලං බුද්ධස්ස දත්වාන, ඉස්සරං කාරයාමහං.

‘‘යාවතා යෙ පක්ඛිගණා, ආකාසෙ උප්පතන්ති චෙ;

තෙපි මෙ වසමන්වෙන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘යාවතා වනසණ්ඩම්හි, යක්ඛා භූතා ච රක්ඛසා;

කුම්භණ්ඩා ගරුළා චාපි, පාරිචරියං උපෙන්ති මෙ.

‘‘කුම්මා සොණා මධුකාරා, ඩංසා ච මකසා උභො;

තෙපි මං වසමන්වෙන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘සුපණ්ණා නාම සකුණා, පක්ඛිජාතා මහබ්බලා;

තෙපි මං සරණං යන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘යෙපි දීඝායුකා නාගා, ඉද්ධිමන්තො මහායසා;

තෙපි මං වසමන්වෙන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘සීහා ¶ බ්යග්ඝා ච දීපී ච, අච්ඡකොකතරච්ඡකා;

තෙපි මං වසමන්වෙන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘ඔසධී තිණවාසී ච, යෙ ච ආකාසවාසිනො;

සබ්බෙ මං සරණං යන්ති, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘සුදුද්දසං සුනිපුණං, ගම්භීරං සුප්පකාසිතං;

ඵස්සයිත්වා විහරාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘විමොක්ඛෙ අට්ඨ ඵුසිත්වා, විහරාමි අනාසවො;

ආතාපී නිපකො චාහං, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘යෙ ඵලට්ඨා බුද්ධපුත්තා, ඛීණදොසා මහායසා;

අහමඤ්ඤතරො තෙසං, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘අභිඤ්ඤාපාරමිං ගන්ත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තෙවිජ්ජා ඉද්ධිපත්තා ච, බුද්ධපුත්තා මහායසා;

දිබ්බසොතං සමාපන්නා, තෙසං අඤ්ඤතරො අහං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වාපි තමෙව ගාථං අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන අභාසි.

සුප්පියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථාපි එකපුත්තස්මින්ති ආයස්මතො සොපාකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො හුත්වා තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ අඤ්ඤතරස්ස කුටුම්බිකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො බීජපූරඵලානි සත්ථු උපනෙසි. පටිග්ගහෙසි භගවා අනුකම්පං උපාදාය ¶ . සො භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච අභිප්පසන්නො සලාකභත්තං පට්ඨපෙත්වා සඞ්ඝුද්දෙසවසෙන තිණ්ණං භික්ඛූනං යාවතායුකං ඛීරභත්තං අදාසි. සො තෙහි පුඤ්ඤකම්මෙහි අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සම්පත්තිං අනුභවන්තො එකදා මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තො එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස ඛීරභත්තං අදාසි. එවං තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසු එව පරිබ්භමන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ පුරිමකම්මනිස්සන්දෙන සාවත්ථියං අඤ්ඤතරාය දුග්ගතිත්ථියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස මාතා දස මාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා පරිපක්කෙ ගබ්භෙ විජායනකාලෙ විජායිතුං අසක්කොන්තී මුච්ඡං ආපජ්ජිත්වා බහුවෙලං මතා විය නිපජ්ජි. තං ඤාතකා ‘‘මතා’’ති සඤ්ඤාය සුසානං නෙත්වා චිතකං ආරොපෙත්වා දෙවතානුභාවෙන වාතවුට්ඨියා උට්ඨිතාය අග්ගිං අදත්වා පක්කමිංසු. දාරකො ¶ පච්ඡිමභාවිකත්තා දෙවතානුභාවෙන මාතුකුච්ඡිතො අරොගො නික්ඛමි. මාතා පන කාලමකාසි. දෙවතා තං ගහෙත්වා මනුස්සරූපෙන සුසානගොපකස්ස ගෙහෙ ඨපෙත්වා කතිපයකාලං පතිරූපෙන ආහාරෙන පොසෙසි. තතො පරං සුසානගොපකො ච නං අත්තනො පුත්තං කත්වා වඩ්ඪෙති. සො තථා වඩ්ඪෙන්තො තස්ස පුත්තෙන සුපියෙන නාම දාරකෙන සද්ධිං කීළන්තො විචරති. තස්ස සුසානෙ ජාතසංවඩ්ඪභාවතො සොපාකොති සමඤ්ඤා අහොසි.

අථෙකදිවසං සත්තවස්සිකං තං භගවා පච්චූසවෙලාය ඤාණජාලං පත්ථරිත්වා වෙනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙත්වා ඤාණජලන්තොගධං දිස්වා සුසානට්ඨානං අගමාසි. දාරකො පුබ්බහෙතුනා චොදියමානො පසන්නමානසො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස ධම්මං කථෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පබ්බජ්ජං යාචිත්වා ‘‘පිතරා අනුඤ්ඤාතොසී’’ති වුත්තො පිතරං සත්ථු සන්තිකං නෙසි. තස්ස ¶ පිතා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉමං දාරකං පබ්බාජෙථා’’ති අනුජානි. සත්ථා තං පබ්බාජෙත්වා මෙත්තාභාවනාය නියොජෙසි. සො මෙත්තාකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සුසානෙ විහරන්තො ච චිරස්සෙව මෙත්තාඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.1-7) –

‘‘කකුසන්ධො ¶ මහාවීරො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

ගණම්හා වූපකට්ඨො සො, අගමාසි වනන්තරං.

‘‘බීජමිඤ්ජං ගහෙත්වාන, ලතාය ආවුණිං අහං;

භගවා තම්හි සමයෙ, ඣායතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘දිස්වානහං දෙවදෙවං, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, බීජමිඤ්ජමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පම්හි, යං මිඤ්ජමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජමිඤ්ජස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා හුත්වා පන අඤ්ඤෙසං සොසානිකභික්ඛූනං මෙත්තාභාවනාවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘යථාපි එකපුත්තස්මි’’න්ති ගාථං අභාසි.

33. තත්ථ යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. එකපුත්තස්මින්ති පුනාති ච කුලවංසං තායති චාති පුත්තො, අත්රජාදිභෙදො පුත්තො. එකො පුත්තො එකපුත්තො, තස්මිං එකපුත්තස්මිං. විසයෙ චෙතං භුම්මවචනං. පියස්මින්ති පියායිතබ්බතාය චෙව එකපුත්තතාය ච රූපසීලාචාරාදීහි ච පෙමකරණට්ඨානභූතෙ. කුසලීති කුසලං වුච්චති ඛෙමං සොත්ථිභාවො, තං ලභිතබ්බං එතස්ස අත්ථීති කුසලී, සත්තානං හිතෙසී ¶ මෙත්තජ්ඣාසයො. සබ්බෙසු පාණෙසූති සබ්බෙසු සත්තෙසු. සබ්බත්ථාති සබ්බාසු දිසාසු සබ්බෙසු වා භවාදීසු, සබ්බාසු වා අවත්ථාසු. ඉදං වුත්තං හොති – යථා එකපුත්තකෙ පියෙ මනාපෙ මාතාපිතා කුසලී එකන්තහිතෙසී භවෙය්ය, එවං පුරත්ථිමාදිභෙදාසු සබ්බාසු දිසාසු, කාමභවාදිභෙදෙසු සබ්බෙසු භවෙසු දහරාදිභෙදාසු සබ්බාසු අවත්ථාසු ච ඨිතෙසු සබ්බෙසු සත්තෙසු එකන්තහිතෙසිතාය කුසලී භවෙය්ය, ‘‘මිත්තො උදාසීනො පඤ්චත්ථිකො’’ති සීමං අකත්වා සීමාසම්භෙදවසෙන සබ්බත්ථ එකරසං මෙත්තං භාවෙය්යාති. ඉමං පන ගාථං වත්වා ‘‘සචෙ තුම්හෙ ආයස්මන්තො එවං මෙත්තාභාවනං ¶ අනුයුඤ්ජෙය්යාථ, යෙ තෙ භගවතා ‘සුඛං සුපතී’තිආදිනා ¶ (අ. නි. 11.15) එකාදස මෙත්තානිසංසා වුත්තා, එකංසෙන තෙසං භාගිනො භවථා’’ති ඔවාදමදාසි.

සොපාකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනාසන්නවරාති ආයස්මතො පොසියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං බහුං කුසලං උපචිනිත්වා සුගතීසු එව සංසරන්තො ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ මිගලුද්දො හුත්වා අරඤ්ඤෙ විචරති. අථ භගවා තස්ස අනුග්ගහං කාතුං අරඤ්ඤං ගන්ත්වා තස්ස චක්ඛුපථෙ අත්තානං දස්සෙසි. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො ආවුධං නික්ඛිපිත්වා උපසඞ්කමිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. භගවා නිසීදිතුකාමතං දස්සෙසි. සො තාවදෙව තිණමුට්ඨියො ගහෙත්වා සමෙ භූමිභාගෙ සක්කච්චං සන්ථරිත්වා අදාසි. නිසීදි තත්ථ භගවා අනුකම්පං උපාදාය. නිසින්නෙ පන භගවති අනප්පකං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො භගවන්තං වන්දිත්වා සයම්පි එකමන්තං නිසීදි. අථ භගවා ‘‘එත්තකං වට්ටති ඉමස්ස කුසලබීජ’’න්ති උට්ඨායාසනා පක්කාමි. අචිරපක්කන්තෙ භගවති තං සීහො මිගරාජා ඝාතෙසි. සො ¶ කාලඞ්කතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්ති. ‘‘සො කිර භගවති අනුපගච්ඡන්තෙ සීහෙන ඝාතිතො නිරයෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති තං දිස්වා භගවා සුගතියං නිබ්බත්තනත්ථං කුසලබීජරොපනත්ථඤ්ච උපසඞ්කමි.

සො තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා තතො දෙවලොකතො චවිත්වා සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො සඞ්ගාමජිතත්ථෙරස්ස කනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. පොසියොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො දාරපරිග්ගහං කත්වා එකං පුත්තං ලභිත්වා අන්තිමභවිකතාය ධම්මතාය චොදියමානො ජාතිආදිං පටිච්ච උප්පන්නසංවෙගො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා වූපකට්ඨො හුත්වා ¶ චතුසච්චකම්මට්ඨානභාවනං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.53.1-12) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ලම්බකො නාම පබ්බතො;

තත්ථෙව තිස්සො සම්බුද්ධො, අබ්භොකාසම්හි චඞ්කමි.

‘‘මිගලුද්දො ¶ තදා ආසිං, අරඤ්ඤෙ කානනෙ අහං;

දිස්වාන තං දෙවදෙවං, තිණමුට්ඨිමදාසහං.

‘‘නිසීදනත්ථං බුද්ධස්ස, දත්වා චිත්තං පසාදයිං;

සම්බුද්ධං අභිවාදෙත්වා, පක්කාමිං උත්තරාමුඛො.

‘‘අචිරං ගතමත්තස්ස, මිගරාජා අපොථයි;

සොහෙන පොථිතො, සන්තො තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘ආසන්නෙ මෙ කතං කම්මං, බුද්ධසෙට්ඨෙ අනාසවෙ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, දෙවලොකමගච්ඡහං.

‘‘යූපො තත්ථ සුභො ආසි, පුඤ්ඤකම්මාභිනිම්මිතො;

සහස්සකණ්ඩො සතභෙණ්ඩු, ධජාලු හරිතාමයො.

‘‘පභා නිද්ධාවතෙ තස්ස, සතරංසීව උග්ගතො;

ආකිණ්ණො දෙවකඤ්ඤාහි, ආමොදිං කාමකාමිහං.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ආගන්ත්වාන මනුස්සත්තං, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, නිසීදනමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තිණමුට්ඨෙ ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා භගවන්තං වන්දිතුං සාවත්ථිං ආගතො ඤාතිං අනුකම්පාය ඤාතිගෙහං අගමාසි. තත්ථ නං පුරාණදුතියිකා වන්දිත්වා ආසනදානාදිනා පඨමං උපාසිකා විය වත්තං දස්සෙත්වා ථෙරස්ස අජ්ඣාසයං අජානන්තී පච්ඡා ඉත්ථිකුත්තාදීහි පලොභෙතුකාමා අහොසි ¶ . ථෙරො ‘‘අහො අන්ධබාලා මාදිසෙපි නාම එවං පටිපජ්ජතී’’ති චින්තෙත්වා කිඤ්චි අවත්වා උට්ඨායාසනා අරඤ්ඤමෙව ගතො. තං ආරඤ්ඤකා භික්ඛූ ‘‘කිං, ආවුසො, අතිලහුං, නිවත්තොසි, ඤාතකෙහි න දිට්ඨොසී’’ති පුච්ඡිංසු. ථෙරො තත්ථ පවත්තිං ආචික්ඛන්තො ‘‘අනාසන්නවරා එතා’’ති ගාථං අභාසි.

34. තත්ථ අනාසන්නවරාති එතා ඉත්ථියො න ආසන්නා අනුපගතා, දූරෙ එව වා ඨිතා හුත්වා වරා පුරිසස්ස සෙට්ඨා හිතාවහා, තඤ්ච ඛො නිච්චමෙව සබ්බකාලමෙව, න රත්තිමෙව, න දිවාපි, න රහොවෙලායපි. විජානතාති විජානන්තෙන. ‘‘අනාසන්නපරා’’තිපි පාළි, සො එවත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – චණ්ඩහත්ථිඅස්සමහිංසසීහබ්යග්ඝයක්ඛරක්ඛසපිසාචාපි මනුස්සානං ¶ ¶ අනුපසඞ්කමන්තො වරා සෙට්ඨා, න අනත්ථාවහා, තෙ පන උපසඞ්කමන්තා දිට්ඨධම්මිකංයෙව අනත්ථං කරෙය්යුං. ඉත්ථියො පන උපසඞ්කමිත්වා දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකං විමොක්ඛනිස්සිතම්පි අත්ථං විනාසෙත්වා මහන්තං අනත්ථං ආපාදෙන්ති, තස්මා අනාසන්නවරා එතා නිච්චමෙව විජානතාති. ඉදානි තමත්ථං අත්තූපනායිකං කත්වා දස්සෙන්තො ‘‘ගාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගාමාති ගාමං. උපයොගත්ථෙ හි එතං නිස්සක්කවචනං. අරඤ්ඤමාගම්මාති අරඤ්ඤතො ආගන්ත්වා. ම-කාරො පදසන්ධිකරො, නිස්සක්කෙ චෙතං උපයොගවචනං. තතොති මඤ්චකතො. අනාමන්තෙත්වාති අනාලපිත්වා පුරාණදුතියිකං ‘‘අප්පමත්තා හොහී’’ති එත්තකම්පි අවත්වා. පොසියොති අත්තානමෙව පරං විය වදති. යෙ පන ‘‘පක්කාමි’’න්ති පඨන්ති, තෙසං අහං පොසියො පක්කාමින්ති යොජනා. යෙ පන ‘‘සා ඉත්ථී ථෙරං ඝරං උපගතං භොජෙත්වා පලොභෙතුකාමා ජාතා, තං දිස්වා ථෙරො තාවදෙව ගෙහතො නික්ඛමිත්වා විහාරං ගන්ත්වා අත්තනො වසනට්ඨානෙ මඤ්චකෙ නිසීදි. සාපි ඛො ඉත්ථී පච්ඡාභත්තං අලඞ්කතපටියත්තා විහාරෙ ථෙරස්ස වසනට්ඨානං උපසඞ්කමි. තං දිස්වා ථෙරො කිඤ්චි අවත්වා උට්ඨාය දිවාට්ඨානමෙව ගතො’’ති වදන්ති, තෙසං ‘‘ගාමා අරඤ්ඤමාගම්මා’’ති ගාථාපදස්ස අත්ථො යථාරුතවසෙනෙව නිය්යති. විහාරො හි ඉධ ‘‘අරඤ්ඤ’’න්ති අධිප්පෙතො.

පොසියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුඛං ¶ සුඛත්ථොති ආයස්මතො සාමඤ්ඤකානිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො හුත්වා තත්ථ තත්ථ භවෙ කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තො විපස්සිං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො එකං මඤ්චං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අඤ්ඤතරස්ස පරිබ්බාජකස්ස පුත්තො හුත්වා ¶ නිබ්බත්ති. සාමඤ්ඤකානීතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පසන්නමානසො සාසනෙ පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.36.30-33) –

‘‘විපස්සිනො භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

එකං මඤ්චං මයා දින්නං, පසන්නෙන සපාණිනා.

‘‘හත්ථියානං ¶ අස්සයානං, දිබ්බයානං සමජ්ඣගං;

තෙන මඤ්චක දානෙන, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං මඤ්චමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මඤ්චදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ථෙරස්ස පන ගිහිසහායකො කාතියානො නාම පරිබ්බාජකො බුද්ධුප්පාදතො පට්ඨාය තිත්ථියානං හතලාභසක්කාරතාය ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තො ආජීවකාපකතො ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘තුම්හෙ සාකියපුත්තියා නාම මහාලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා සුඛෙන ජීවථ, මයං පන දුක්ඛිතා කිච්ඡජීවිකා, කථං නු ඛො පටිපජ්ජමානස්ස දිට්ඨධම්මිකඤ්චෙව සම්පරායිකඤ්ච සුඛං සම්පජ්ජතී’’ති පුච්ඡි. අථස්ස ථෙරො ‘‘නිප්පරියායතො සුඛං නාම ලොකුත්තරසුඛමෙව, තඤ්ච තදනුරූපං පටිපත්තිං පටිපජ්ජන්තස්සෙවා’’ති අත්තනා තස්ස අධිගතභාවං පරියායෙන විභාවෙන්තො ‘‘සුඛං සුඛත්ථො ලභතෙ තදාචර’’න්ති ගාථං අභාසි.

35. තත්ථ ¶ සුඛන්ති නිරාමිසං සුඛං ඉධාධිප්පෙතං. තඤ්ච ඵලසමාපත්ති චෙව නිබ්බානඤ්ච. තථා හි ‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’’ (දී. නි. 3.355; අ. නි. 5.27; විභ. 804) ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ධ. ප. 203-204) ච වුත්තං. සුඛත්ථොති සුඛප්පයොජනො, යථාවුත්තෙන සුඛෙන අත්ථිකො. ලභතෙති පාපුණාති, අත්ථිකස්සෙවෙදං සුඛං, න ඉතරස්ස. කො පන අත්ථිකොති ආහ ‘‘තදාචර’’න්ති තදත්ථං ආචරන්තො, යාය පටිපත්තියා තං පටිපත්තිං පටිපජ්ජන්තොති අත්ථො. න කෙවලං තදාචරං සුඛමෙව ලභතෙ, අථ ඛො කිත්තිඤ්ච පප්පොති ‘‘ඉතිපි සීලවා සුපරිසුද්ධකායවචීකම්මන්තො සුපරිසුද්ධාජීවො ඣායී ඣානයුත්තො’’තිආදිනා කිත්තිං පරම්මුඛා පත්ථටයසතං පාපුණාති. යසස්ස වඩ්ඪතීති ¶ සම්මුඛෙ ගුණාභිත්ථවසඞ්ඛාතො පරිවාරසම්පදාසඞ්ඛාතො ච යසො අස්ස පරිබ්රූහති. ඉදානි ‘‘තදාචර’’න්ති සාමඤ්ඤතො වුත්තමත්ථං සරූපතො දස්සෙන්තො – ‘‘යො අරියමට්ඨඞ්ගිකමඤ්ජසං උජුං, භාවෙති මග්ගං අමතස්ස පත්තියා’’ති ආහ. තස්සත්ථො යො පුග්ගලො කිලෙසෙහි ආරකත්තා පරිසුද්ධට්ඨෙන පටිපජ්ජන්තානං අරියභාවකරණට්ඨෙන අරියං, සම්මාදිට්ඨිආදිඅට්ඨඞ්ගසමුදායතාය අට්ඨඞ්ගිකං, අන්තද්වයරහිතමජ්ඣිමපටිපත්තිභාවතො අකුටිලට්ඨෙන අඤ්ජසං, කායවඞ්කාදිප්පහානතො උජුං, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගනියට්ඨෙන කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගමනට්ඨෙන ච ‘‘මග්ග’’න්ති ලද්ධනාමං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදං අමතස්ස අසඞ්ඛතාය ධාතුයා පත්තියා අධිගමාය භාවෙති අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති ච, සො නිප්පරියායෙන ‘‘සුඛත්ථො තදාචර’’න්ති ¶ වුච්චති, තස්මා යථාවුත්තං සුඛං ලභති. තං සුත්වා පරිබ්බාජකො පසන්නමානසො පබ්බජිත්වා සම්මා පටිපජ්ජන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. ඉදමෙව ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

සාමඤ්ඤකානිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාධු ¶ සුතන්ති ආයස්මතො කුමාපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ අජිනචම්මවසනො තාපසො හුත්වා බන්ධුමතීනගරෙ රාජුය්යානෙ වසන්තො විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො පාදබ්භඤ්ජනතෙලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො. තතො පට්ඨාය සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අවන්තිරට්ඨෙ වෙළුකණ්ටකනගරෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො. ‘‘නන්දො’’තිස්ස නාමං අකංසු. මාතා පනස්ස කුමා නාම, තෙන කුමාපුත්තොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො පරියන්තපබ්බතපස්සෙ සමණධම්මං කරොන්තො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො ¶ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා සප්පායට්ඨානෙ වසන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.53.24-30) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, රාජුය්යානෙ වසාමහං;

චම්මවාසී තදා ආසිං, කමණ්ඩලුධරො අහං.

‘‘අද්දසං විමලං බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං;

පධානං පහිතත්තං තං, ඣායිං ඣානරතං වසිං.

‘‘සබ්බකාමසමිද්ධඤ්ච, ඔඝතිණ්ණමනාසවං;

දිස්වා පසන්නසුමනො, අබ්භඤ්ජනමදාසහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, අබ්භඤ්ජනමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අබ්භඤ්ජනස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අරඤ්ඤෙ කායදළ්හිබහුලෙ භික්ඛූ, දිස්වා තෙ ඔවදන්තො සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං පකාසෙන්තො ‘‘සාධු සුතං සාධු චරිතක’’න්ති ගාථං අභාසි.

36. තත්ථ ¶ සාධූති සුන්දරං. සුතන්ති සවනං. තඤ්ච ඛො විවට්ටූපනිස්සිතං විසෙසතො අප්පිච්ඡතාදිපටිසංයුත්තං දසකථාවත්ථුසවනං ඉධාධිප්පෙතං. සාධු චරිතකන්ති තදෙව අප්පිච්ඡතාදිචරිතං චිණ්ණං, සාධුචරිතමෙව හි ‘‘චරිතක’’න්ති වුත්තං. පදද්වයෙනාපි බාහුසච්චං තදනුරූපං පටිපත්තිඤ්ච ‘‘සුන්දර’’න්ති දස්සෙති. සදාති සබ්බකාලෙ නවකමජ්ඣිමථෙරකාලෙ, සබ්බෙසු වා ඉරියාපථක්ඛණෙසු. අනිකෙතවිහාරොති කිලෙසානං නිවාසනට්ඨානට්ඨෙන පඤ්චකාමගුණා නිකෙතා නාම, ලොකියා වා ඡළාරම්මණධම්මා. යථාහ – ‘‘රූපනිමිත්තනිකෙතවිසාරවිනිබන්ධා ඛො, ගහපති, ‘නිකෙතසාරී’ති වුච්චතී’’තිආදි (සං. නි. 3.3). තෙසං නිකෙතානං පහානත්ථාය පටිපදා අනිකෙතවිහාරො. අත්ථපුච්ඡනන්ති තං ආජානිතුකාමස්ස කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථපභෙදස්ස පුච්ඡනං, කුසලාදිභෙදස්ස වා අත්ථස්ස සභාවධම්මස්ස ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසලං, කිං සාවජ්ජං, කිං අනවජ්ජ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.296) පුච්ඡනං අත්ථපුච්ඡනං. පදක්ඛිණකම්මන්ති තං පන පුච්ඡිත්වා පදක්ඛිණග්ගාහිභාවෙන තස්ස ඔවාදෙ අධිට්ඨානං සම්මාපටිපත්ති. ඉධාපි ‘‘සාධූ’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. එතං සාමඤ්ඤන්ති ‘‘සාධු සුත’’න්තිආදිනා වුත්තං යං සුතං, යඤ්ච චරිතං, යො ච අනිකෙතවිහාරො ¶ , යඤ්ච අත්ථපුච්ඡනං, යඤ්ච පදක්ඛිණකම්මං, එතං සාමඤ්ඤං එසො සමණභාවො. යස්මා ඉමාය එව පටිපදාය සමණභාවො, න අඤ්ඤථා, තස්මා ‘‘සාමඤ්ඤ’’න්ති නිප්පරියායතො මග්ගඵලස්ස අධිවචනං. තස්ස වා පන අයං අපණ්ණකපටිපදා, තං පනෙතං සාමඤ්ඤං යාදිසස්ස සම්භවාති, තං දස්සෙතුං ‘‘අකිඤ්චනස්සා’’ති වුත්තං. අපරිග්ගාහකස්ස, ඛෙත්තවත්ථුහිරඤ්ඤසුවණ්ණදාසිදාසාදිපරිග්ගහපටිග්ගහණරහිතස්සාති අත්ථො.

කුමාපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කුමාපුත්තසහායත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නානාජනපදං ¶ යන්තීති ආයස්මතො කුමාපුත්තසහායත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා බහුං රුක්ඛදණ්ඩං ඡින්දිත්වා කත්තරයට්ඨිං කත්වා සඞ්ඝස්ස අදාසි. අඤ්ඤඤ්ච යථාවිභවං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවෙසු ¶ නිබ්බත්තිත්වා තතො පට්ඨාය සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙළුකණ්ටකනගරෙ ඉද්ධෙ කුලෙ නිබ්බත්ති. සුදන්තොතිස්ස නාමං අහොසි. ‘‘වාසුලො’’ති කෙචි වදන්ති. සො කුමාපුත්තස්ස පියසහායො හුත්වා විචරන්තො ‘‘කුමාපුත්තො පබ්බජිතො’’ති සුත්වා ‘‘න හි නූන සො ඔරකො ධම්මවිනයො, යත්ථ කුමාපුත්තො පබ්බජිතො’’ති තදනුබන්ධෙන සයම්පි පබ්බජිතුකාමො හුත්වා සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමි. තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. සො භිය්යොසොමත්තාය පබ්බජ්ජාය සඤ්ජාතඡන්දො පබ්බජිත්වා කුමාපුත්තෙනෙව සද්ධිං පරියන්තපබ්බතෙ භාවනානුයුත්තො විහරති. තෙන ච සමයෙන සම්බහුලා භික්ඛූ නානාජනපදෙසු ජනපදචාරිකං චරන්තාපි ගච්ඡන්තාපි ආගච්ඡන්තාපි තං ඨානං ¶ උපගච්ඡන්ති. තෙන තත්ථ කොලාහලං හොති. තං දිස්වා සුදන්තත්ථෙරො ‘‘ඉමෙ භික්ඛූ නිය්යානිකසාසනෙ පබ්බජිත්වා ජනපදවිතක්කං අනුවත්තෙන්තා චිත්තසමාධිං විරාධෙන්තී’’ති සංවෙගජාතො තමෙව සංවෙගං අත්තනො චිත්තදමනස්ස අඞ්කුසං කරොන්තො ‘‘නානාජනපදං යන්තී’’ති ගාථං අභාසි.

37. තත්ථ නානාජනපදන්ති විසුං විසුං නානාවිධං ජනපදං, කාසිකොසලාදිඅනෙකරට්ඨන්ති අත්ථො. යන්තීති ගච්ඡන්ති. විචරන්තාති ‘‘අසුකො ජනපදො සුභික්ඛො සුලභපිණ්ඩො, අසුකො ඛෙමො අරොගො’’තිආදිවිතක්කවසෙන ජනපදචාරිකං චරන්තා. අසඤ්ඤතාති තස්සෙව ජනපදවිතක්කස්ස අප්පහීනතාය චිත්තෙන අසංයතා. සමාධිඤ්ච විරාධෙන්තීති සබ්බස්සපි උත්තරිමනුස්සධම්මස්ස මූලභූතං උපචාරප්පනාභෙදං සමාධිඤ්ච නාම විරාධෙන්ති ¶ . ච-සද්දො සම්භාවනෙ. දෙසන්තරචරණෙන ඣායිතුං ඔකාසාභාවෙන අනධිගතං සමාධිං නාධිගච්ඡන්තා, අධිගතඤ්ච වසීභාවානාපාදනෙන ජීරන්තා වීරාධෙන්ති නාම. කිංසු රට්ඨචරියා කරිස්සතීති සූති නිපාතමත්තං. ‘‘එවංභූතානං රට්ඨචරියා ජනපදචාරිකා කිං කරිස්සති, කිං නාම අත්ථං සාධෙස්සති, නිරත්ථකාවා’’ති ගරහන්තො වදති. තස්මාති යස්මා ඊදිසී දෙසන්තරචරියා භික්ඛුස්ස න අත්ථාවහා, අපි ච ඛො අනත්ථාවහා සම්පත්තීනං විරාධනතො, තස්මා. විනෙය්ය සාරම්භන්ති වසනපදෙසෙ අරතිවසෙන උප්පන්නං සාරම්භං චිත්තසංකිලෙසං තදනුරූපෙන පටිසඞ්ඛානෙන විනෙත්වා වූපසමෙත්වා. ඣායෙය්යාති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන චාති දුවිධෙනපි ඣානෙන ඣායෙය්ය. අපුරක්ඛතොති මිච්ඡාවිතක්කෙහි තණ්හාදීහි වා න පුරක්ඛතොති තෙසං වසං අනුපගච්ඡන්තො කම්මට්ඨානමෙව මනසි කරෙය්යාති අත්ථො. එවං පන වත්වා ථෙරො තමෙව සංවෙගං අඞ්කුසං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.53.36-41) –

‘‘කානනං ¶ වනමොග්ගය්හ, වෙළුං ඡෙත්වානහං තදා;

ආලම්බනං කරිත්වාන, සඞ්ඝස්ස අදදිං බහුං.

‘‘තෙන ¶ චිත්තප්පසාදෙන, සුබ්බතෙ අභිවාදිය;

ආලම්බදණ්ඩං දත්වාන, පක්කාමිං උත්තරාමුඛො.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං දණ්ඩමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දණ්ඩදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

යං පනත්ථං අඞ්කුසං කත්වා අයං ථෙරො අරහත්තං පත්තො, තමෙවත්ථං හදයෙ ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්තොපි ‘‘නානාජනපදං යන්ති’’ති ඉදමෙව ගාථං අභාසි. තස්මා තදෙවස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

කුමාපුත්තසහායත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යො ¶ ඉද්ධියා සරභුන්ති ආයස්මතො ගවම්පතිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො පුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ උප්පන්නො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කරොන්තො කොණාගමනස්ස භගවතො චෙතියෙ ඡත්තඤ්ච වෙදිකඤ්ච කාරෙසි. කස්සපස්ස පන භගවතො කාලෙ අඤ්ඤතරස්මිං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො. තස්මිඤ්ච කුලෙ බහුං ගොමණ්ඩලං අහොසි. තං ගොපාලකා රක්ඛන්ති. අයං තත්ථ අන්තරන්තරා යුත්තප්පයුත්තං විචාරෙන්තො විචරති. සො එකං ඛීණාසවත්ථෙරං ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා බහිගාමෙ දෙවසිකං එකස්මිං පදෙසෙ භත්තකිච්චං කරොන්තං දිස්වා ‘‘අය්යො සූරියාතපෙන කිලමිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා චත්තාරො සිරීසදණ්ඩෙ උස්සාපෙත්වා තෙසං උපරි සිරීසසාඛායො ඨපෙත්වා සාඛාමණ්ඩපං කත්වා අදාසි. ‘‘මණ්ඩපස්ස සමීපෙ සිරීසරුක්ඛං රොපෙසී’’ති ච වදන්ති. තස්ස අනුකම්පාය දෙවසිකං ථෙරො තත්ථ නිසීදි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන තතො චවිත්වා චාතුමහාරාජිකෙසු නිබ්බත්ති. තස්ස පුරිමකම්මසංසූචකං විමානද්වාරෙ මහන්තං සිරීසවනං නිබ්බත්ති වණ්ණගන්ධසම්පන්නෙහි අඤ්ඤෙහි පුප්ඵෙහි සබ්බකාලෙ උපසොභයමානං, තෙන තං විමානං ‘‘සෙරීසක’’න්ති පඤ්ඤායිත්ථ. සො දෙවපුත්තො එකං බුද්ධන්තරං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ යසත්ථෙරස්ස චතූසු ¶ ගිහිසහායෙසු ගවම්පති නාම හුත්වා ආයස්මතො යසස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා අත්තනො සහායෙහි සද්ධිං භගවතො සන්තිකං අගමාසි ¶ . සත්ථා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. සො දෙසනාවසානෙ සහායෙහි සද්ධිං අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.53.42-47) –

‘‘මිගලුද්දො පුරෙ ආසිං, විපිනෙ විචරං අහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

‘‘තස්මිං මහාකාරුණිකෙ, සබ්බසත්තහිතෙ රතෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, නෙලපුප්ඵං අපූජයිං.

‘‘එකතිංසෙ ¶ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො සාකෙතෙ විහරති අඤ්ජනවනෙ. තෙන ච සමයෙන භගවා මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං සාකෙතං ගන්ත්වා අඤ්ජනවනෙ විහාසි. සෙනාසනං නප්පහොසි. සම්බහුලා භික්ඛූ විහාරසාමන්තා සරභුයා නදියා වාලිකාපුළිනෙ සයිංසු. අථ අඩ්ඪරත්තසමයෙ නදියා උදකොඝෙ ආගච්ඡන්තෙ සාමණෙරාදයො උච්චාසද්දමහාසද්දා අහෙසුං. භගවා තං ඤත්වා ආයස්මන්තං ගවම්පතිං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ, ගවම්පති, ජලොඝං වික්ඛම්භෙත්වා භික්ඛූනං ඵාසුවිහාරං කරොහී’’ති. ථෙරො ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ඉද්ධිබලෙන නදීසොතං වික්ඛම්භි, තං දූරතොව පබ්බතකූටං විය අට්ඨාසි. තතො පට්ඨාය ථෙරස්ස ආනුභාවො ලොකෙ පාකටො අහොසි. අථෙකදිවසං සත්ථා මහතියා දෙවපරිසාය මජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙන්තං ථෙරං දිස්වා ලොකානුකම්පාය තස්ස ගුණානං විභාවනත්ථං තං පසංසන්තො ‘‘යො ඉද්ධියා සරභු’’න්ති ගාථං අභාසි.

38. තත්ථ ඉද්ධියාති අධිට්ඨානිද්ධියා. සරභුන්ති එවංනාමිකං නදිං, යං ලොකෙ ‘‘සරභු’’න්ති වදන්ති. අට්ඨපෙසීති සන්දිතුං අදෙන්තො සොතං නිවත්තෙත්වා පබ්බතකූටං විය මහන්තං ජලරාසිං කත්වා ඨපෙසි. අසිතොති නසිතො, තණ්හාදිට්ඨිනිස්සයරහිතො, බන්ධනසඞ්ඛාතානං වා සබ්බසංයොජනානං සමුච්ඡින්නත්තා කෙනචිපි බන්ධනෙන අබද්ධො, තතො එව එජානං කිලෙසානං අභාවතො අනෙජො සො, ගවම්පති, තං සබ්බසඞ්ගාතිගතං තාදිසං සබ්බෙපි රාගදොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගෙ අතික්කමිත්වා ¶ ඨිතත්තා සබ්බසඞ්ගාතිගතං, අසෙක්ඛමුනිභාවතො මහාමුනිං, තතො එව කාමකම්මභවාදිභෙදස්ස සකලස්සපි භවස්ස පාරං නිබ්බානං ගතත්තා භවස්ස පාරගුං. දෙවා නමස්සන්තීති දෙවාපි ඉමස්සන්ති, පගෙව ඉතරා පජාති.

ගාථාපරියොසානෙ ¶ ¶ මහතො ජනකායස්ස ධම්මාභිසමයො අහොසි. ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘සත්ථාරං පූජෙස්සාමී’’ති ඉමමෙව ගාථං අභාසීති.

ගවම්පතිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තියා විය ඔමට්ඨොති ආයස්මතො තිස්සත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පති? අයම්පි කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො තිස්සස්ස භගවතො බොධියා මූලෙ පුරාණපණ්ණානි නීහරිත්වා සොධෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ භගවතො පිතුච්ඡාපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති තිස්සො නාම නාමෙන. සො භගවන්තං අනුපබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො හුත්වා අරඤ්ඤායතනෙ විහරන්තො ජාතිං පටිච්ච මානං කරොන්තො කොධූපායාසබහුලො ච උජ්ඣානබහුලො ච හුත්වා විචරති, සමණධම්මෙ උස්සුක්කං න කරොති. අථ නං සත්ථා එකදිවසං දිවාට්ඨානෙ විවටමුඛං නිද්දායන්තං දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො සාවත්ථිතො ආකාසෙන ගන්ත්වා තස්ස උපරි ආකාසෙයෙව ඨත්වා ඔභාසං ඵරිත්වා තෙනොභාසෙන පටිබුද්ධස්ස සතිං උප්පාදෙත්වා ඔවාදං දෙන්තො ‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො’’ති ගාථං අභාසි.

39. තත්ථ සත්තියාති දෙසනාසීසමෙතං, එකතොධාරාදිනා සත්ථෙනාති අත්ථො. ඔමට්ඨොති පහතො. චත්තාරො හි පහාරා ඔමට්ඨො උම්මට්ඨො මට්ඨො විමට්ඨොති. තත්ථ උපරි ඨත්වා අධොමුඛං දින්නපහාරො ඔමට්ඨො නාම, හෙට්ඨා ඨත්වා උද්ධම්මුඛං දින්නපහාරො උම්මට්ඨො නාම, අග්ගළසූචි ¶ විය විනිවිජ්ඣිත්වා ගතො මට්ඨො නාම, සෙසො සබ්බොපි විමට්ඨො නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඔමට්ඨො ගහිතො. සො හි සබ්බදාරුණො දුරුද්ධරණසල්ලො දුත්තිකිච්ඡො අන්තොදොසො අන්තොපුබ්බලොහිතොව හොති, පුබ්බලොහිතං අනික්ඛමිත්වා වණමුඛං පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨති. පුබ්බලොහිතං නීහරිතුකාමෙහි මඤ්චෙන සද්ධිං බන්ධිත්වා අධොසිරො කාතබ්බො ¶ හොති, මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං පාපුණන්ති. ඩය්හමානෙති අග්ගිනා ඣායමානෙ. මත්ථකෙති සීසෙ. ඉදං වුත්තං හොති – යථා සත්තියා ඔමට්ඨො පුරිසො සල්ලුබ්බාහනවණතිකිච්ඡනානං අත්ථාය වීරියං ආරභති තාදිසං පයොගං කරොති පරක්කමති, යථා ච ඩය්හමානෙ මත්ථකෙ ආදිත්තසීසො පුරිසො තස්ස නිබ්බාපනත්ථං වීරියං ආරභති තාදිසං පයොගං කරොති, එවමෙවං, භික්ඛු, කාමරාගප්පහානාය සතො අප්පමත්තො අතිවිය උස්සාහජාතො හුත්වා විහරෙය්යාති.

එවං ¶ භගවා තස්ස ථෙරස්ස කොධූපායාසවූපසමාය ඔවාදං දෙන්තො තදෙකට්ඨතාය කාමරාගප්පහානසීසෙන දෙසනං නිට්ඨාපෙසි. ථෙරො ඉමං ගාථං සුත්වා සංවිග්ගහදයො විපස්සනාය යුත්තප්පයුත්තො විහාසි. තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා සත්ථා සංයුත්තකෙ තිස්සත්ථෙරසුත්තං (සං. නි. 3.84) දෙසෙසි. සො දෙසනාපරියොසානෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.53.66-73) –

‘‘දෙවලොකෙ මනුස්සෙ චෙ, අනුභොත්වා උභො යසෙ;

අවසානෙ ච නිබ්බානං, සිවං පත්තො අනුත්තරං.

‘‘සම්බුද්ධං උද්දිසිත්වාන, බොධිං වා තස්ස සත්ථුනො;

යො පුඤ්ඤං පසවී පොසො, තස්ස කිං නාම දුල්ලභං.

‘‘මග්ගෙ ඵලෙ ආගමෙ ච, ඣානාභිඤ්ඤාගුණෙසු ච;

අඤ්ඤෙසං අධිකො හුත්වා, නිබ්බායාමි අනාසවො.

‘‘පුරෙහං බොධියා පත්තං, ඡඩ්ඩෙත්වා හට්ඨමානසො;

ඉමෙහි වීසතඞ්ගෙහි, සමඞ්ගී හොමි සබ්බථා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො සත්ථාරං පූජෙතුං තමෙව ගාථං අභාසි.

තිස්සත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තියා ¶ ¶ විය ඔමට්ඨොති ආයස්මතො වඩ්ඪමානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො තිස්සං භගවන්තං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො සුපරිපක්කානි වණ්ටතො මුත්තානි අම්බඵලානි අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤකම්මානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං ලිච්ඡවිරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, වඩ්ඪමානොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සද්ධො පසන්නො දායකො දානරතො කාරකො සඞ්ඝුපට්ඨාකො හුත්වා තථාරූපෙ අපරාධෙ සත්ථාරා පත්තනික්කුජ්ජනකම්මෙ කාරාපිතෙ අග්ගිං අක්කන්තො විය සඞ්ඝං ඛමාපෙත්වා කම්මං පටිප්පස්සම්භෙත්වා සඤ්ජාතසංවෙගො පබ්බජි, පබ්බජිත්වා පන ¶ ථිනමිද්ධාභිභූතො විහාසි. තං සත්ථා සංවෙජෙන්තො ‘‘සත්තියා විය ඔමට්ඨො’’ති ගාථං අභාසි.

40. තත්ථ භවරාගප්පහානායාති භවරාගස්ස රූපරාගස්ස අරූපරාගස්ස ච පජහනත්ථාය. යදිපි අජ්ඣත්තසංයොජනානි අප්පහාය බහිද්ධසංයොජනානං පහානං නාම නත්ථි, නානන්තරිකභාවතො පන උද්ධම්භාගියසංයොජනප්පහානවචනෙන ඔරම්භාගියසංයොජනප්පහානම්පි වුත්තමෙව හොති. යස්මා වා සමුච්ඡින්නොරම්භාගියසංයොජනානම්පි කෙසඤ්චි අරියානං උද්ධම්භාගියසංයොජනානි දුප්පහෙය්යානි හොන්ති, තස්මා සුප්පහෙය්යතො දුප්පහෙය්යමෙව දස්සෙන්තො භගවා භවරාගප්පහානසීසෙන සබ්බස්සාපි උද්ධම්භාගියසංයොජනස්ස පහානමාහ. ථෙරස්ස එව වා අජ්ඣාසයවසෙනෙවං වුත්තං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

වඩ්ඪමානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විවරමනුපතන්ති ¶ ¶ ¶ විජ්ජුතාති ආයස්මතො සිරිවඩ්ඪත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා කිඞ්කණිපුප්ඵෙහි පූජං කත්වා තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්ති, සිරිවඩ්ඪොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො බිම්බිසාරසමාගමෙ සත්ථරි සද්ධම්මෙ ච උප්පන්නප්පසාදො හෙතුසම්පන්නතාය පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච කතපුබ්බකිච්චො වෙභාරපණ්ඩවපබ්බතානං අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤායතනෙ පබ්බතගුහායං කම්මට්ඨානමනුයුත්තො විහරති. තස්මිඤ්ච සමයෙ මහා අකාලමෙඝො උට්ඨහි. විජ්ජුල්ලතා පබ්බතවිවරං පවිසන්තියො විය විචරන්ති. ථෙරස්ස ඝම්මපරිළාහාභිභූතස්ස සාරගබ්භෙහි මෙඝවාතෙහි ඝම්මපරිළාහො වූපසමි. උතුසප්පායලාභෙන චිත්තං එකග්ගං අහොසි. සමාහිතචිත්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.10-14) –

‘‘කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

ඔදකං දහමොග්ගය්හ, සිනායි අග්ගපුග්ගලො.

‘‘පග්ගය්හ කිඞ්කණිං පුප්ඵං, විපස්සිස්සාභිරොපයිං;

උදග්ගචිත්තො සුමනො, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සත්තවීසතිකප්පම්හි, රාජා භීමරථො අහු;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ ¶ පන පත්වා අඤ්ඤාපදෙසෙන අත්තසන්නිස්සයං උදානං උදානෙන්තො ‘‘විවරමනුපතන්ති විජ්ජුතා’’ති ගාථං අභාසි.

41. තත්ථ විවරන්ති අන්තරා වෙමජ්ඣං. අනුපතන්තීති අනුලක්ඛණෙ පතන්ති පවත්තන්ති, විජ්ජොතන්තීති අත්ථො. විජ්ජොතනමෙව හි විජ්ජුල්ලතානං පවත්ති නාම. අනු-සද්දයොගෙන චෙත්ථ උපයොගවචනං, යථා ‘‘රුක්ඛමනුවිජ්ජොතන්තී’’ති. විජ්ජුතාති ¶ සතෙරතා. වෙභාරස්ස ච පණ්ඩවස්ස චාති වෙභාරපබ්බතස්ස ච පණ්ඩවපබ්බතස්ස ච විවරමනුපතන්තීති යොජනා. නගවිවරගතොති නගවිවරං පබ්බතගුහං උපගතො. ඣායතීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායති, සමථවිපස්සනං උස්සුක්කාපෙන්තො භාවෙති. පුත්තො අප්පටිමස්ස තාදිනොති සීලක්ඛන්ධාදිධම්මකායසම්පත්තියා රූපකායසම්පත්තියා ච අනුපමස්ස උපමාරහිතස්ස ඉට්ඨානිට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණසම්පත්තියා තාදිනො බුද්ධස්ස භගවතො ඔරසපුත්තො. පුත්තවචනෙනෙව චෙත්ථ ථෙරෙන සත්ථු අනුජාතභාවදීපනෙන අඤ්ඤා බ්යාකතාති වෙදිතබ්බං.

සිරිවඩ්ඪත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චාලෙ උපචාලෙති ආයස්මතො ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ තිත්ථනාවිකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මහාගඞ්ගාය පයාගතිත්ථෙ තිත්ථනාවාකම්මං කරොන්තො එකදිවසං සසාවකසඞ්ඝං භගවන්තං ගඞ්ගාතීරං උපගතං දිස්වා පසන්නමානසො නාවාසඞ්ඝාටං යොජෙත්වා මහන්තෙන පූජාසක්කාරෙන පරතීරං පාපෙත්වා අඤ්ඤතරං භික්ඛුං සත්ථාරා ආරඤ්ඤකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං දිස්වා තදත්ථං පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානං පවත්තෙසි. භගවා ච තස්ස පත්ථනාය අවජ්ඣභාවං බ්යාකාසි. සො තතො පට්ඨාය තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං කත්වා ¶ දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ නාලකගාමෙ රූපසාරියා බ්රාහ්මණියා කුච්ඡිස්මිං නිබ්බත්ති. තං වයප්පත්තං මාතාපිතරො ඝරබන්ධනෙන බන්ධිතුකාමා ජාතා. සො ¶ සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘මය්හං ජෙට්ඨභාතා අය්යො උපතිස්සො ඉමං විභවං ඡඩ්ඩෙත්වා පබ්බජිතො, තෙන වන්තං ඛෙළපිණ්ඩං කථාහං පච්ඡා ගිලිස්සාමී’’ති ජාතසංවෙගො පාසං අනුපගච්ඡනකමිගො විය ඤාතකෙ වඤ්චෙත්වා හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානො භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මසෙනාපතිනො කනිට්ඨභාවං නිවෙදෙත්වා අත්තනො පබ්බජ්ජාය ඡන්දං ආරොචෙසි. භික්ඛූ තං පබ්බාජෙත්වා පරිපුණ්ණවීසතිවස්සං උපසම්පාදෙත්වා ¶ කම්මට්ඨානෙ නියොජෙසුං. සො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඛදිරවනං පවිසිත්වා, ‘‘අරහත්තං පත්වා භගවන්තං ධම්මසෙනාපතිඤ්ච පස්සිස්සාමී’’ති ඝටෙන්තො වායමන්තො ඤාණස්ස පරිපාකගතත්තා නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.1.628-643) –

‘‘ගඞ්ගා භාගීරථී නාම, හිමවන්තා පභාවිතා;

කුතිත්ථෙ නාවිකො ආසිං, ඔරිමෙ ච තරිං අහං.

‘‘පදුමුත්තරො නායකො, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

වසීසතසහස්සෙහි, ගඞ්ගාතීරමුපාගතො.

‘‘බහූ නාවා සමානෙත්වා, වඩ්ඪකීහි සුසඞ්ඛතං;

නාවාය ඡදනං කත්වා, පටිමානිං නරාසභං.

‘‘ආගන්ත්වාන ච සම්බුද්ධො, ආරූහි තඤ්ච නාවකං;

වාරිමජ්ඣෙ ඨිතො සත්ථා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො සො තාරෙසි සම්බුද්ධං, සඞ්ඝඤ්චාපි අනාසවං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, දෙවලොකෙ රමිස්සති.

‘‘නිබ්බත්තිස්සති තෙ බ්යම්හං, සුකතං නාවසණ්ඨිතං;

ආකාසෙ පුප්ඵඡදනං, ධාරයිස්සති සබ්බදා.

‘‘අට්ඨපඤ්ඤාසකප්පම්හි, තාරකො නාම ඛත්තියො;

චාතුරන්තො විජිතාවී, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘සත්තපඤ්ඤාසකප්පම්හි ¶ , චම්මකො නාම ඛත්තියො;

උග්ගච්ඡන්තොව සූරියො, ජොතිස්සති මහබ්බලො.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තිදසා සො චවිත්වාන, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

රෙවතො නාම නාමෙන, බ්රහ්මබන්ධු භවිස්සති.

‘‘අගාරා නික්ඛමිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ගොතමස්ස භගවතො, සාසනෙ පබ්බජිස්සති.

‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, යුත්තයොගො විපස්සකො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘වීරියං මෙ ධුරධොරය්හං, යොගක්ඛෙමාධිවාහනං;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘සතසහස්සෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

සුමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයී මම.

‘‘තතො ¶ මං වනනිරතං, දිස්වා ලොකන්තගූ මුනි;

වනවාසිභික්ඛූනග්ගං, පඤ්ඤපෙසි මහාමති.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා ථෙරො සත්ථාරං ධම්මසෙනාපතිඤ්ච වන්දිතුං සෙනාසනං සංසාමෙත්වා පත්තචීවරමාදාය අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිං පත්වා ජෙතවනං පවිසිත්වා සත්ථාරං ධම්මසෙනාපතිඤ්ච වන්දිත්වා කතිපාහං ජෙතවනෙ විහාසි ¶ . අථ නං සත්ථා අරියගණමජ්ඣෙ නිසින්නො ආරඤ්ඤකානං භික්ඛූනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි – ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං ආරඤ්ඤකානං යදිදං රෙවතො ඛදිරවනියො’’ති (අ. නි. 1.198, 203). සො අපරභාගෙ අත්තනො ජාතගාමං ගන්ත්වා ‘‘චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලා’’ති තිස්සන්නං භගිනීනං පුත්තෙ ‘‘චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලා’’ති තයො භාගිනෙය්යෙ ආනෙත්වා පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙසි. තෙ කම්මට්ඨානං අනුයුත්තා විහරන්ති. තස්මිඤ්ච සමයෙ ථෙරස්ස කොචිදෙව ආබාධො උප්පන්නො. තං ¶ සුත්වා සාරිපුත්තත්ථෙරො රෙවතං ‘‘ගිලානපුච්ඡනං අධිගමපුච්ඡනඤ්ච කරිස්සාමී’’ති උපගච්ඡි. රෙවතත්ථෙරො ධම්මසෙනාපතිං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා තෙසං සාමණෙරානං සතුප්පාදනවසෙන ඔවදන්තො ‘‘චාලෙ උපචාලෙ’’ති ගාථං අභාසි.

42. තත්ථ චාලෙ උපචාලෙ සීසූපචාලෙති තෙසං ආලපනං. ‘‘චාලා, උපචාලා, සීසූපචාලා’’ති හි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන ලද්ධනාමා තෙ තයො දාරකා පබ්බජිතාපි තථා වොහරීයන්ති. ‘‘‘චාලී, උපචාලී, සීසූපචාලී’ති තෙසං නාම’’න්ති ච වදන්ති. යදත්ථං ‘‘චාලා’’තිආදිනා ආමන්තනං කතං, තං දස්සෙන්තො ‘‘පතිස්සතා නු ඛො විහරථා’’ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ආගතො වො වාලං විය වෙධී’’ති. පතිස්සතාති පතිස්සතිකා. ඛොති අවධාරණෙ. ආගතොති ආගච්ඡි. වොති තුම්හාකං. වාලං විය වෙධීති වාලවෙධී විය, අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – තික්ඛජවනනිබ්බෙධිකපඤ්ඤතාය වාලවෙධිරූපො සත්ථුකප්පො තුම්හාකං මාතුලත්ථෙරො ආගතො, තස්මා සමණසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තා එව හුත්වා විහරථ, ‘‘යථාධිගතෙ විහාරෙ අප්පමත්තා භවථා’’ති.

තං සුත්වා තෙ සාමණෙරා ධම්මසෙනාපතිස්ස පච්චුග්ගමනාදිවත්තං කත්වා උභින්නං මාතුලත්ථෙරානං පටිසන්ථාරවෙලායං නාතිදූරෙ සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදිංසු. ධම්මසෙනාපති රෙවතත්ථෙරෙන සද්ධිං පටිසන්ථාරං කත්වා උට්ඨායාසනා තෙ සාමණෙරෙ උපසඞ්කමි, තෙ තථාකාලපරිච්ඡෙදස්ස කතත්තා ථෙරෙ උපසඞ්කමන්තෙ එව උට්ඨහිත්වා වන්දිත්වා අට්ඨංසු. ථෙරො ‘‘කතරකතරවිහාරෙන විහරථා’’ති පුච්ඡිත්වා ¶ ¶ තෙහි ‘‘ඉමාය ඉමායා’’ති වුත්තෙ ‘‘දාරකෙපි නාම එවං විනෙන්තො මය්හං භාතිකො පච්චපාදි වත ධම්මස්ස අනුධම්ම’’න්ති ථෙරං පසංසන්තො පක්කාමි.

ඛදිරවනියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුමුත්තිකොති ¶ ආයස්මතො සුමඞ්ගලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්ති. සො එකදිවසං සත්ථාරං න්හායිත්වා එකචීවරං ඨිතං දිස්වා සොමනස්සප්පත්තො හුත්වා අප්ඵොටෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියා අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකෙ තාදිසෙන කම්මනිස්සන්දෙන දලිද්දකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස සුමඞ්ගලොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ඛුජ්ජකාසිතනඞ්ගලකුද්දාලපරික්ඛාරො හුත්වා කසියා ජීවති. සො එකදිවසං රඤ්ඤා පසෙනදිකොසලෙන භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානෙ පවත්තියමානෙ දානොපකරණානි ගහෙත්වා ආගච්ඡන්තෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං දධිඝටං ගහෙත්වා ආගතො භික්ඛූනං සක්කාරසම්මානං දිස්වා ‘‘ඉමෙ සමණා සක්යපුත්තියා සුඛුමවත්ථසුනිවත්ථා සුභොජනානි භුඤ්ජිත්වා නිවාතෙසු සෙනාසනෙසු විහරන්ති, යංනූනාහම්පි පබ්බජෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා, අඤ්ඤතරං මහාථෙරං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො පබ්බජ්ජාධිප්පායං නිවෙදෙසි. සො තං කරුණායන්තො පබ්බාජෙත්වා කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො අරඤ්ඤෙ විහරන්තො එකවිහාරෙ නිබ්බින්නො උක්කණ්ඨිතො හුත්වා, විබ්භමිතුකාමො ඤාතිගාමං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කච්ඡං බන්ධිත්වා ඛෙත්තං කසන්තෙ කිලිට්ඨවත්ථනිවත්ථෙ සමන්තතො රජොකිණ්ණසරීරෙ වාතාතපෙන ඵුස්සන්තෙ කස්සකෙ දිස්වා, ‘‘මහන්තං වතිමෙ සත්තා ජීවිකනිමිත්තං දුක්ඛං පච්චනුභොන්තී’’ති ¶ සංවෙගං පටිලභි. ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා යථාගහිතං කම්මට්ඨානං උපට්ඨාසි. සො අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා විවෙකං ලභිත්වා යොනිසො මනසිකරොන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.11-19) –

‘‘අත්ථදස්සී ජිනවරො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

විහාරා අභිනික්ඛම්ම, තළාකං උපසඞ්කමි.

‘‘න්හාත්වා පිත්වා ච සම්බුද්ධො, උත්තරිත්වෙකචීවරො;

අට්ඨාසි භගවා තත්ථ, විලොකෙන්තො දිසොදිසං.

‘‘භවනෙ ¶ ¶ උපවිට්ඨොහං, අද්දසං ලොකනායකං;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, අප්ඵොටෙසිං අහං තදා.

‘‘සතරංසිංව ජොතන්තං, පභාසන්තංව කඤ්චනං;

නච්චගීතෙ පයුත්තොහං, පඤ්චඞ්ගතූරියම්හි ච.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

සබ්බෙ සත්තෙ අභිභොමි, විපුලො හොති මෙ යසො.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

අත්තානං තොසයිත්වාන, පරෙ තොසෙසි ත්වං මුනි.

‘‘පරිග්ගහෙ නිසීදිත්වා, හාසං කත්වාන සුබ්බතෙ;

උපට්ඨහිත්වා සම්බුද්ධං, තුසිතං උපපජ්ජහං.

‘‘සොළසෙතො කප්පසතෙ, ද්විනවඑකචින්තිතා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සම්පත්තිං අත්තනො දුක්ඛවිමුත්තිඤ්ච කිත්තනවසෙන උදානං උදානෙන්තො ‘‘සුමුත්තිකො’’තිආදිමාහ.

43. තත්ථ සුමුත්තිකොති සුන්දරා අච්චන්තිකතාය අපුනබ්භවිකා මුත්ති එතස්සාති සුමුත්තිකො. තස්ස පන විමුත්තියා පාසංසියතාය අච්ඡරියතාය ච අප්ඵොටෙන්තො ආහ ‘‘සුමුත්තිකො’’ති. පුන තත්ථ විමුත්තියං අත්තනො පසාදස්ස දළ්හභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සාහු සුමුත්තිකොම්හී’’ති ආහ. ‘‘සාධු සුට්ඨු මුත්තිකො වතම්හී’’ති අත්ථො. ‘‘කුතො පනායං සුමුත්තිකතා’’ති? කාමඤ්චායං ථෙරො සබ්බස්මාපි වට්ටදුක්ඛතො සුවිමුත්තො, අත්තනො පන තාව උපට්ඨිතං අතිවිය අනිට්ඨභූතං දුක්ඛං දස්සෙන්තො ‘‘තීහි ඛුජ්ජකෙහී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛුජ්ජකෙහීති ඛුජ්ජසභාවෙහි, ඛුජ්ජාකාරෙහි වා. නිස්සක්කවචනඤ්චෙතං මුත්තසද්දාපෙක්ඛාය. කස්සකො හි අඛුජ්ජොපි සමානො තීසු ඨානෙසු අත්තානං ඛුජ්ජං කත්වා දස්සෙති ලායනෙ කසනෙ කුද්දාලකම්මෙ ච. යො හි පන කස්සකො ලායනාදීනි කරොති ¶ , තානිපි අසිතාදීනි කුටිලාකාරතො ඛුජ්ජකානීති වුත්තං ‘‘තීහි ඛුජ්ජකෙහී’’ති.

ඉදානි තානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘අසිතාසු මයා, නඞ්ගලාසු මයා, ඛුද්දකුද්දාලාසු මයා’’ති ආහ. තත්ථ අසිතාසු මයාති ලවිත්තෙහි මයා මුත්තන්ති අත්ථො. නිස්සක්කෙ චෙතං භුම්මවචනං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අපරෙ පන ‘‘අසිතාසු මයාති ලවිත්තෙහි කරණභූතෙහි මයා ඛුජ්ජිත’’න්ති වදන්ති. තෙසං මතෙන කරණත්ථෙ හෙතුම්හි වා භුම්මවචනං. ‘‘නඞ්ගලාසූ’’ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසං ¶ කත්වා වුත්තං, නඞ්ගලෙහි කසිරෙහීති අත්ථො. අත්තනා වළඤ්ජිතකුද්දාලස්ස සභාවතො වළඤ්ජනෙන වා අප්පකතාය වුත්තං ‘‘ඛුද්දකුද්දාලාසූ’’ති ‘‘කුණ්ඨකුද්දාලාසූ’’තිපි ¶ පාළි. වළඤ්ජනෙනෙව අතිඛිණඛණිත්තෙසූති අත්ථො. ඉධමෙවාති ම-කාරො පදසන්ධිකරො. අථ වාපීති වා-සද්දො නිපාතමත්තං. ගාමකෙ ඨිතත්තා තානි අසිතාදීනි කිඤ්චාපි ඉධෙව මම සමීපෙයෙව, තථාපි අලමෙව හොතීති අත්ථො. තුරිතවසෙන චෙතං ආමෙඩිතවචනං. ඣායාති ඵලසමාපත්තිජ්ඣානවසෙන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං දිබ්බවිහාරාදිවසෙන ච ඣාය. සුමඞ්ගලාති අත්තානං ආලපති. ඣානෙ පන ආදරදස්සනත්ථං ආමෙඩිතං කතං. අප්පමත්තො විහරාති සතිපඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සබ්බත්ථකමෙව අප්පමත්තොසි ත්වං, තස්මා ඉදානි සුඛං විහර, සුමඞ්ගල. කෙචි පන ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා එව විපස්සනාය වීථිපටිපන්නාය සාසනෙ සඤ්ජාතාභිරතියා යථානුභූතං ඝරාවාසදුක්ඛං ජිගුච්ඡන්තො ථෙරො ඉමං ගාථං වත්වා පච්ඡා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණී’’ති වදන්ති. තෙසං මතෙන ‘‘ඣාය අප්පමත්තො විහරා’’ති පදානං අත්ථො විපස්සනාමග්ගවසෙනපි යුජ්ජති එව.

සුමඞ්ගලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මතං ¶ වා අම්ම රොදන්තීති ආයස්මතො සානුත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො හත්ථපාදධොවනමුඛවික්ඛාලනානං අත්ථාය උදකං උපනෙසි. සත්ථා හි භොජනකාලෙ හත්ථපාදෙ ධොවිතුකාමො අහොසි. සො සත්ථු ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා උදකං උපනෙසි. භගවා හත්ථපාදෙ ධොවිත්වා භුඤ්ජිත්වා මුඛං වික්ඛාලෙතුකාමො අහොසි. සො තම්පි ¶ ඤත්වා මුඛොදකං උපනෙසි. සත්ථා මුඛං වික්ඛාලෙත්වා මුඛධොවනකිච්චං නිට්ඨාපෙසි. එවං භගවා අනුකම්පං උපාදාය තෙන කරීයමානං වෙය්යාවච්චං සාදියි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්මිං ගබ්භගතෙයෙව පිතා පවාසං ගතො, උපාසිකා දසමාසච්චයෙන පුත්තං විජායිත්වා සානූතිස්ස නාමං අකාසි. තස්මිං අනුක්කමෙන වඩ්ඪන්තෙ සත්තවස්සිකංයෙව නං භික්ඛූනං සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි, ‘‘එවමයං අනන්තරායො වඩ්ඪිත්වා අච්චන්තසුඛභාගී භවිස්සතී’’ති. ‘‘සො සානුසාමණෙරො’’ති පඤ්ඤාතො පඤ්ඤවා වත්තසම්පන්නො බහුස්සුතො ¶ ධම්මකථිකො සත්තෙසු මෙත්තජ්ඣාසයො හුත්වා දෙවමනුස්සානං පියො අහොසි මනාපොති සබ්බං සානුසුත්තෙ ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං.

තස්ස අතීතජාතියං මාතා යක්ඛයොනියං නිබ්බත්ති. තං යක්ඛා ‘‘සානුත්ථෙරස්ස අයං මාතා’’ති ගරුචිත්තිකාරබහුලා හුත්වා මානෙන්ති. එවං ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පුථුජ්ජනභාවස්ස ආදීනවං විභාවෙන්තං විය එකදිවසං සානුස්ස යොනිසො මනසිකාරාභාවා අයොනිසො උම්මුජ්ජන්තස්ස විබ්භමිතුකාමතාචිත්තං උප්පජ්ජි. තං තස්ස යක්ඛිනිමාතා ඤත්වා මනුස්සමාතුයා ආරොචෙසි – ‘‘තව පුත්තො, සානු, ‘විබ්භමිස්සාමී’ති චිත්තං උප්පාදෙසි, තස්මා ත්වං –

‘‘සානුං පබුද්ධං වජ්ජාසි, යක්ඛානං වචනං ඉදං;

මාකාසි පාපකං කම්මං, ආවි වා යදි වා රහො.

‘‘සචෙ ¶ ත්වං පාපකං කම්මං, කරිස්සසි කරොසි වා;

න තෙ දුක්ඛා පමුත්යත්ථි, උප්පච්චාපි පලායතො’’ති. (සං. නි. 1.239; ධ. ප. අට්ඨ. 2.325 සානුසාමණෙරවත්ථු) –

එවං භණාහී’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා යක්ඛිනිමාතා තත්ථෙවන්තරධායි. මනුස්සමාතා පන තං සුත්වා පරිදෙවසොකසමාපන්නා චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා අහොසි. අථ සානුසාමණෙරො පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා ¶ පත්තචීවරමාදාය මාතු සන්තිකං උපගතො මාතරං රොදමානං දිස්වා ‘‘අම්ම, කිං නිස්සාය රොදසී’’ති වත්වා ‘‘තං නිස්සායා’’ති ච වුත්තො මාතු ‘‘මතං වා, අම්ම, රොදන්ති, යො වා ජීවං න දිස්සතී’’ති ගාථං අභාසි.

44. තස්සත්ථො – ‘‘අම්ම, රොදන්තා නාම ඤාතකා මිත්තා වා අත්තනො ඤාතකං මිත්තං වා මතං උද්දිස්ස රොදන්ති පරලොකං ගතත්තා, යො වා ඤාතකො මිත්තො වා ජීවං ජීවන්තො දෙසන්තරං පක්කන්තතාය ච න දිස්සති, තං වා උද්දිස්ස රොදන්ති, උභයම්පෙතං මයි න විජ්ජති, එවං සන්තෙ ජීවන්තං ධරමානං මං පුරතො ඨිතං පස්සන්තී; කස්මා, අම්ම, රොදසි?මං උද්දිස්ස තව රොදනස්ස කාරණමෙව නත්ථී’’ති.

තං සුත්වා තස්ස මාතා ‘‘මරණඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, යො සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තතී’’ති (ම. නි. 3.63) සුත්තපදානුසාරෙන උප්පබ්බජනං අරියස්ස විනයෙ මරණන්ති දස්සෙන්තී –

‘‘මතං ¶ වා පුත්ත රොදන්ති, යො වා ජීවං න දිස්සති;

යො ච කාමෙ චජිත්වාන, පුනරාගච්ඡතෙ ඉධ.

‘‘තං වාපි පුත්ත රොදන්ති, පුන ජීවං මතො හි සො;

කුක්කුළා උබ්භතො තාත, කුක්කුළං පතිතුමිච්ඡසී’’ති. (සං. නි. 1.239; ධ. ප. අට්ඨ. 2.සානුසාමණෙරවත්ථු) –

තත්ථ කාමෙ චජිත්වානාති නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයෙන වත්ථුකාමෙ පහාය, තඤ්ච කිලෙසකාමස්ස තදඞ්ගප්පහානවසෙන වෙදිතබ්බං. පබ්බජ්ජා හෙත්ථ කාමපරිච්චාගො අධිප්පෙතො. පුනරාගච්ඡතෙ ඉධාති ඉධ ගෙහෙ පුනදෙව ආගච්ඡති, හීනායාවත්තනං සන්ධාය වදති. තං වාපීති යො පබ්බජිත්වා විබ්භමති ¶ , තං වාපි පුග්ගලං මතං වියමාදිසියො රොදන්ති. කස්මාති චෙ? පුන ජීවං මතො හි සොති විබ්භමනතො පච්ඡා යො ජීවන්තො, සො ගුණමරණෙන අත්ථතො මතොයෙව. ඉදානිස්ස සවිසෙසසංවෙගං ජනෙතුං ‘‘කුක්කුළා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – ‘‘අහොරත්තං ආදිත්තං විය හුත්වා ඩහනට්ඨෙන කුක්කුළනිරයසදිසත්තා කුක්කුළා ¶ ගිහිභාවා අනුකම්පන්තියා මයා උබ්භතො උද්ධතො, තාත සානු, කුක්කුළං පතිතුං ඉච්ඡසි පතිතුකාමොසී’’ති.

තං සුත්වා සානුසාමණෙරො සංවෙගජාතො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.25-29) –

‘‘භුඤ්ජන්තං සමණං දිස්වා, විප්පසන්නමනාවිලං;

ඝටෙනොදකමාදාය, සිද්ධත්ථස්ස අදාසහං.

‘‘නිම්මලො හොමහං අජ්ජ, විමලො ඛීණසංසයො;

භවෙ නිබ්බත්තමානස්ස, ඵලං නිබ්බත්තතෙ සුභං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, උදකං යමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දකදානස්සිදං ඵලං.

‘‘එකසට්ඨිම්හිතො කප්පෙ, එකොව විමලො අහු;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා ථෙරො ඉමිස්සා ගාථාය වසෙන ‘‘මය්හං විපස්සනාරම්භො අරහත්තප්පත්ති ච ජාතා’’ති උදානවසෙන තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි.

සානුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. රමණීයවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යථාපි ¶ භද්දො ආජඤ්ඤොති ආයස්මතො රමණීයවිහාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා කොරණ්ඩපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවෙසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස සෙට්ඨිස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො යොබ්බනමදෙන කාමෙසු මුච්ඡං ආපන්නො විහරති. සො එකදිවසං අඤ්ඤතරං පාරදාරිකං රාජපුරිසෙහි විවිධා කම්මකාරණා කරීයමානං දිස්වා සංවෙගජාතො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පබ්බජි. පබ්බජිතො ච රාගචරිතතාය නිච්චකාලං සුසම්මට්ඨං පරිවෙණං සූපට්ඨිතං පානීයපරිභොජනීයං සුපඤ්ඤතං මඤ්චපීඨං කත්වා විහරති. තෙන සො රමණීයවිහාරීත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ.

සො රාගුස්සන්නතාය අයොනිසො මනසි කරිත්වා සඤ්චෙතනිකං සුක්කවිස්සට්ඨිආපත්තිං ආපජ්ජිත්වා, ‘‘ධිරත්ථු, මං එවංභූතො සද්ධාදෙය්යං ¶ භුඤ්ජෙය්ය’’න්ති විප්පටිසාරී හුත්වා ‘‘විබ්භමිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ රුක්ඛමූලෙ නිසීදි, තෙන ච මග්ගෙන සකටෙසු ගච්ඡන්තෙසු එකො සකටයුත්තො ගොණො පරිස්සමන්තො විසමට්ඨානෙ ඛලිත්වා පති, තං සාකටිකා යුගතො මුඤ්චිත්වා තිණොදකං දත්වා පරිස්සමං විනොදෙත්වා පුනපි ධුරෙ යොජෙත්වා අගමංසු. ථෙරො තං දිස්වා – ‘‘යථායං ගොණො සකිං ඛලිත්වාපි උට්ඨාය සකිං ධුරං වහති, එවං මයාපි කිලෙසවසෙන සකිං ඛලිතෙනාපි වුට්ඨාය සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති යොනිසො උම්මුජ්ජන්තො නිවත්තිත්වා උපාලිත්ථෙරස්ස අත්තනො පවත්තිං ආචික්ඛිත්වා තෙන වුත්තවිධිනා ආපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා සීලං පාකතිකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.35-39) –

‘‘අක්කන්තඤ්ච පදං දිස්වා, චක්කාලඞ්කාරභූසිතං;

පදෙනානුපදං යන්තො, විපස්සිස්ස මහෙසිනො.

‘‘කොරණ්ඩං ¶ ¶ පුප්ඵිතං දිස්වා, සමූලං පූජිතං මයා;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, අවන්දිං පදමුත්තමං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සත්තපඤ්ඤාසකප්පම්හි, එකො වීතමලො අහුං;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං අනුභවන්තො අත්තනො පුබ්බභාගපටිපත්තියා සද්ධිං අරියධම්මාධිගමනදීපනිං ‘‘යථාපි භද්දො ආජඤ්ඤො, ඛලිත්වා පතිතිට්ඨතී’’ති ගාථං අභාසි.

45. තත්ථ ඛලිත්වාති පක්ඛලිත්වා. පතිතිට්ඨතීති පතිට්ඨහති, පුනදෙව යථාඨානෙ තිට්ඨති. එවන්ති යථා භද්දො උසභාජානීයො භාරං වහන්තො පරිස්සමප්පත්තො විසමට්ඨානං ආගම්ම එකවාරං පක්ඛලිත්වා පතිතො න තත්තකෙන ධුරං ඡඩ්ඩෙති, ථාමජවපරක්කමසම්පන්නතාය පන ඛලිත්වාපි පතිතිට්ඨති, අත්තනො සභාවෙනෙව ඨත්වා භාරං වහති, එවං කිලෙසපරිස්සමප්පත්තො කිරියාපරාධෙන ඛලිත්වා තං ඛලිතං ථාමවීරියසම්පත්තිතාය පටිපාකතිකං කත්වා මග්ගසම්මාදිට්ඨියා දස්සනසම්පන්නං, තතො එව සම්මාසම්බුද්ධස්ස සවනන්තෙ අරියාය ජාතියා ජාතතාය සාවකං, තස්ස උරෙ වායාමජනිතාභිජාතිතාය ඔරසං ¶ පුත්තං භද්දාජානීයසදිසකිච්චතාය ආජානීයන්ති ච මං ධාරෙථ උපධාරෙථාති අත්ථො.

රමණීයවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධායාහං ¶ පබ්බජිතොති ආයස්මතො සමිද්ධිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කත්තාධිකාරො තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො සවණ්ටානි පුප්ඵානි කණ්ණිකබද්ධානි ගහෙත්වා පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස ජාතකාලතො පට්ඨාය තං කුලං ධනධඤ්ඤාදීහි වඩ්ඪි, අත්තභාවො චස්ස අභිරූපො දස්සනීයො ගුණවා ඉති විභවසමිද්ධියා ච ගුණසමිද්ධියා ¶ ච සමිද්ධීත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො බිම්බිසාරසමාගමෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා භාවනාය යුත්තප්පයුත්තො විහරන්තො භගවති තපොදාරාමෙ විහරන්තෙ එකදිවසං එවං චින්තෙසි – ‘‘ලාභා වත මෙ සත්ථා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො, ස්වාක්ඛාතෙ චාහං ධම්මවිනයෙ පබ්බජිතො, සබ්රහ්මචාරී ච මෙ සීලවන්තො කල්යාණධම්මා’’ති. තස්සෙවං චින්තෙන්තස්ස උළාරං පීතිසොමනස්සං උදපාදි. තං අසහන්තො මාරො පාපිමා ථෙරස්ස අවිදූරෙ මහන්තං භෙරවසද්දමකාසි, පථවියා උන්ද්රියනකාලො විය අහොසි. ථෙරො භගවතො තමත්ථං ආරොචෙසි. භගවා ‘‘මාරො තුය්හං විචක්ඛුකම්මාය චෙතෙති, ගච්ඡ, භික්ඛු තත්ථ අචින්තෙත්වා විහරාහී’’ති ආහ. ථෙරො තත්ථ ගන්ත්වා විහරන්තො නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.30-34) –

‘‘කණිකාරංව ¶ ජොතන්තං, නිසින්නං පබ්බතන්තරෙ;

ඔභාසෙන්තං දිසා සබ්බා, සිද්ධත්ථං නරසාරථිං.

‘‘ධනුං අද්වෙජ්ඣං කත්වාන, උසුං සන්නය්හහං තදා;

පුප්ඵං සවණ්ටං ඡෙත්වාන, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකපඤ්ඤාසිතො කප්පෙ, එකො ආසිං ජුතින්ධරො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා තත්ථෙව විහරන්තස්ස ථෙරස්ස ඛීණාසවභාවං අජානන්තො පුරිමනයෙනෙව මාරො මහන්තං භෙරවසද්දං අකාසි. තං සුත්වා ථෙරො අභීතො අච්ඡම්භී ‘‘තාදිසානං මාරානං සතම්පි සහස්සම්පි මය්හං ලොමම්පි න කම්පෙතී’’ති අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘සද්ධායාහං පබ්බජිතො’’ති ගාථං අභාසි.

46. තත්ථ සද්ධායාති ධම්මච්ඡන්දසමුට්ඨානාය කම්මඵලසද්ධාය චෙව රතනත්තයසද්ධාය ච. අහන්ති අත්තානං නිද්දිසති. පබ්බජිතොති උපගතො. අගාරස්මාති ගෙහතො ඝරාවාසතො වා. අනගාරියන්ති පබ්බජ්ජං, සා හි යංකිඤ්චි කසිවාණිජ්ජාදිකම්මං ‘අගාරස්ස හිත’න්ති අගාරියං නාම, තදභාවතො ‘‘අනගාරියා’’ති වුච්චති. සති පඤ්ඤා ච මෙ වුඩ්ඪාති සරණලක්ඛණා සති, පජානනලක්ඛණා පඤ්ඤාති ඉමෙ ධම්මා විපස්සනාක්ඛණතො පට්ඨාය මග්ගපටිපාටියා ¶ යාව අරහත්තා මෙ වුඩ්ඪා වඩ්ඪිතා, න දානි වඩ්ඪෙතබ්බා අත්ථි සතිපඤ්ඤා වෙපුල්ලප්පත්තාති දස්සෙති. චිත්තඤ්ච සුසමාහිතන්ති අට්ඨසමාපත්තිවසෙන චෙව ලොකුත්තරසමාධිවසෙන ච චිත්තං මෙ සුට්ඨු සමාහිතං, න දානි තස්ස සමාධාතබ්බං අත්ථි, සමාධි වෙපුල්ලප්පත්තොති දස්සෙති. තස්මා කාමං කරස්සු රූපානීති පාපිම මං උද්දිස්ස යානි කානිචි විප්පකාරානි යථාරුචිං කරොහි, තෙහි පන නෙව මං බ්යාධයිස්සසි මම සරීරකම්පනමත්තම්පි කාතුං න සක්ඛිස්සසි, කුතො චිත්තඤ්ඤථත්තං? තස්මා තව කිරියා අප්පටිච්ඡිතපහෙනකං විය න කිඤ්චි අත්ථං සොධෙති, කෙවලං තව චිත්තවිඝාතමත්තඵලාති ථෙරො මාරං තජ්ජෙසි. තං සුත්වා මාරො ‘‘ජානාති මං සමණො’’ති තත්ථෙවන්තරධායි.

සමිද්ධිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නමො ¶ තෙ බුද්ධ වීරත්ථූති ආයස්මතො උජ්ජයත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො ද්වානවුතෙ කප්පෙ තිස්සං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො කණිකාරපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ ¶ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස සොත්තියබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, උජ්ජයොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා තත්ථ සාරං අපස්සන්තො උපනිස්සයසම්පත්තියා චොදියමානො වෙළුවනං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.1-4) –

‘‘කණිකාරං පුප්ඵිතං දිස්වා, ඔචිනිත්වානහං තදා;

තිස්සස්ස අභිරොපෙසිං, ඔඝතිණ්ණස්ස තාදිනො.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පඤ්චතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, අරුණපාණීති විස්සුතො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදිත්වා භගවතො ථොමනාකාරෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථූ’’ති ගාථං අභාසි.

47. තත්ථ නමොති පණාමකිත්තනං. තෙති පණාමකිරියාය සම්පදානකිත්තනං, තුය්හන්ති අත්ථො. බුද්ධ වීරාති ච භගවතො ආලපනං. භගවා හි යථා අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදස්ස අත්ථස්ස අභිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදෙන සයම්භූඤාණෙන අනවසෙසතො බුද්ධත්තා ‘‘බුද්ධො’’ති වුච්චති. එවං පඤ්චන්නම්පි මාරානං අභිප්පමද්දනවසෙන පදහන්තෙන මහතා වීරියෙන සමන්නාගතත්තා ‘‘වීරො’’ති වුච්චති. අත්ථූති හොතු, තස්ස ‘‘නමො’’ති ඉමිනා සම්බන්ධො. විප්පමුත්තොසි සබ්බධීති සබ්බෙහි කිලෙසෙහි සබ්බස්මිඤ්ච සඞ්ඛාරගතෙ විප්පමුත්තො විසංයුත්තො අසි භවසි, න තයා කිඤ්චි අවිප්පමුත්තං නාම අත්ථි, යතොහං තුය්හාපදානෙ විහරං, විහරාමි අනාසවොති තුය්හං තව අපදානෙ ඔවාදෙ ¶ ගතමග්ගෙ පටිපත්තිචරියාය විහරං යථාසත්ති ¶ යථාබලං පටිපජ්ජන්තො කාමාසවාදීනං චතුන්නම්පි ආසවානං සුප්පහීනත්තා අනාසවො විහරාමි, තාදිසස්ස නමො තෙ බුද්ධ-වීරත්ථූති.

උජ්ජයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යතො අහන්ති ආයස්මතො සඤ්ජයත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහති පූගෙ සංකිත්තිවසෙන වත්ථුං සඞ්ඝරිත්වා රතනත්තයං උද්දිස්ස පුඤ්ඤං කරොන්තො සයං දලිද්දො හුත්වා නෙසං ගණාදීනං පුඤ්ඤකිරියාය බ්යාවටො අහොසි. කාලෙන කාලං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පසන්නමානසො භික්ඛූනඤ්ච තං තං වෙය්යාවච්චං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති සඤ්ජයො නාම නාමෙන, සො වයප්පත්තො බ්රහ්මායුපොක්ඛරසාතිආදිකෙ අභිඤ්ඤාතෙ බ්රාහ්මණෙ සාසනෙ අභිප්පසන්නෙ දිස්වා සඤ්ජාතප්පසාදො සත්ථාරං උපසඞ්කමි. තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. සො ධම්මං සුත්වා සොතාපන්නො අහොසි. අපරභාගෙ පබ්බජි. පබ්බජන්තො ච ඛුරග්ගෙයෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසී. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.10.51-55) –

‘‘විපස්සිස්ස ¶ භගවතො, මහාපූගගණො අහු;

වෙය්යාවච්චකරො ආසිං, සබ්බකිච්චෙසු වාවටො.

‘‘දෙය්යධම්මො ච මෙ නත්ථි, සුගතස්ස මහෙසිනො;

අවන්දිං සත්ථුනො පාදෙ, විප්පසන්නෙන චෙතසා.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, වෙය්යාවච්චං අකාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, වෙය්යාවච්චස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො ¶ ච අට්ඨමෙ කප්පෙ, රාජා ආසිං සුචින්තිතො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ පන හුත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘යතො අහං පබ්බජිතො’’ති ගාථං අභාසි.

48. තත්ථ යතො අහං පබ්බජිතොති යතො පභුති යතො පට්ඨාය අහං පබ්බජිතො. පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය නාභිජානාමි සඞ්කප්පං, අනරියං දොසසංහිතන්ති රාගාදිදොසසංහිතං තතො එව අනරියං නිහීනං, අරියෙහි වා අනරණීයතාය අනරියෙහි අරණීයතාය ච අනරියං පාපකං ආරම්මණෙ අභූතගුණාදිසඞ්කප්පනතො ‘‘සඞ්කප්පො’’ති ලද්ධනාමං කාමවිතක්කාදිමිච්ඡාවිතක්කං උප්පාදිතං නාභිජානාමීති, ‘‘ඛුරග්ගෙයෙව මයා අරහත්තං පත්ත’’න්ති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සඤ්ජයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චිහචිහාභිනදිතෙති ආයස්මතො රාමණෙය්යකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසු එව පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ සඤ්ජාතප්පසාදො පබ්බජිත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරති. තස්ස අත්තනො සම්පත්තියා පබ්බජිතසාරුප්පාය ච පටිපත්තියා පාසාදිකභාවතො රාමණෙය්යකොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි ¶ . අථෙකදිවසං මාරො ථෙරං භිංසාපෙතුකාමො භෙරවසද්දං අකාසි. තං සුත්වා ථෙරො ථිරපකතිතාය ¶ තෙන අසන්තසන්තො ‘‘මාරො අය’’න්ති ඤත්වා තත්ථ අනාදරං දස්සෙන්තො ‘‘චිහචිහාභිනදිතෙ’’ති ගාථං අභාසි.

49. තත්ථ චිහචිහාභිනදිතෙති චිහචිහාති අභිණ්හං පවත්තසද්දතාය ‘‘චිහචිහා’’ති ලද්ධනාමානං වට්ටකානං අභිනාදනිමිත්තං, විරවහෙතූති ¶ අත්ථො. සිප්පිකාභිරුතෙහි චාති සිප්පිකා වුච්චන්ති දෙවකා පරනාමකා ගෙලඤ්ඤෙන ඡාතකිසදාරකාකාරා සාඛාමිගා. ‘‘මහාකලන්දකා’’ති කෙචි, සිප්පිකානං අභිරුතෙහි මහාවිරවෙහි, හෙතුම්හි චෙතං කරණවචනං, තං හෙතූති අත්ථො. න මෙ තං ඵන්දති චිත්තන්ති මම චිත්තං න ඵන්දති න චවති. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ විරවහෙතු සිප්පිකාභිරුතහෙතු විය, පාපිම, තව විස්සරකරණහෙතු මම චිත්තං කම්මට්ඨානතො න පරිපතතීති. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘එකත්තනිරතඤ්හි මෙ’’ති. හි-සද්දො හෙතු අත්ථො, යස්මා මම චිත්තං ගණසඞ්ගණිකං පහාය එකත්තෙ එකීභාවෙ, බහිද්ධා වා වික්ඛෙපං පහාය එකත්තෙ එකග්ගතාය, එකත්තෙ එකසභාවෙ වා නිබ්බානෙ නිරතං අභිරතං, තස්මා කම්මට්ඨානතො න ඵන්දති න චවතීති, ඉමං කිර ගාථං වදන්තො එව ථෙරො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.21.5-9) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණො භගවා, සතරංසී පතාපවා;

චඞ්කමනං සමාරූළ්හො, මෙත්තචිත්තො සිඛීසභො.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, වන්දිත්වා ඤාණමුත්තමං;

මිනෙලපුප්ඵං පග්ගය්හ, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකූනතිංසකප්පම්හි, සුමෙඝඝනනාමකො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි.

රාමණෙය්යකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධරණී ¶ ¶ ච සිඤ්චති වාති ආයස්මතො විමලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ සඞ්ඛධමනකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො තස්මිං ¶ සිප්පෙ නිප්ඵත්තිං ගතො එකදිවසං විපස්සිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො සඞ්ඛධමනෙන පූජං කත්වා තතො පට්ඨාය කාලෙන කාලං සත්ථු උපට්ඨානං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ ‘‘අනාගතෙ මෙ විමලො විසුද්ධො කායො හොතූ’’ති බොධිරුක්ඛං ගන්ධොදකෙහි න්හාපෙසි, චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණෙසු ආසනානි ධොවාපෙසි, භික්ඛූනම්පි කිලිට්ඨෙ සමණපරික්ඛාරෙ ධොවාපෙසි.

සො තතො චවිත්වා දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච පරිවත්තෙන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ ඉබ්භකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස මාතුකුච්ඡියං වසන්තස්ස නික්ඛමන්තස්ස ච කායො පිත්තසෙම්හාදීහි අසංකිලිට්ඨො පදුමපලාසෙ උදකබින්දු විය අලග්ගො පච්ඡිමභවිකබොධිසත්තස්ස විය සුවිසුද්ධො අහොසි, තෙනස්ස විමලොත්වෙව නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො රාජගහප්පවෙසනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා කොසලරට්ඨෙ පබ්බතගුහායං විහරති. අථෙකදිවසං චාතුද්දීපිකමහාමෙඝො සකලං චක්කවාළගබ්භං පත්ථරිත්වා පාවස්සි. විවට්ටට්ඨායිම්හි බුද්ධානං චක්කවත්තීනඤ්ච ධරමානකාලෙ එව කිර එවං වස්සති. ඝම්මපරිළාහවූපසමතො උතුසප්පායලාභෙන ථෙරස්ස චිත්තං සමාහිතං අහොසි එකග්ගං. සො සමාහිතචිත්තො තාවදෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.10.56-60) –

‘‘විපස්සිස්ස භගවතො, අහොසිං සඞ්ඛධම්මකො;

නිච්චුපට්ඨානයුත්තොම්හි, සුගතස්ස මහෙසිනො.

‘‘උපට්ඨානඵලං පස්ස, ලොකනාථස්ස තාදිනො;

සට්ඨි තූරියසහස්සානි, පරිවාරෙන්ති මං සදා.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, උපට්ඨහිං මහාඉසිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උපට්ඨානස්සිදං ඵලං.

‘‘චතුවීසෙ ඉතො කප්පෙ, මහානිග්ඝොසනාමකා;

සොළසාසිංසු රාජානො, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා කතකිච්චතාය තුට්ඨමානසො උදානං උදානෙන්තො ‘‘ධරණී ච සිඤ්චති වාති මාලුතො’’ති ගාථං අභාසි.

50. තත්ථ ධරණීති පථවී, සා හි සකලං ධරාධරං ධාරෙතීති ‘‘ධරණී’’ති වුච්චති. සිඤ්චතීති සමන්තතො නභං පූරෙත්වා අභිප්පවස්සතො මහාමෙඝස්ස වුට්ඨිධාරාහි සිඤ්චති ¶ . වාති මාලුතොති උදකඵුසිතසම්මිස්සතාය සීතලො වාතො වායති. විජ්ජුතා චරති නභෙති තත්ථ තත්ථ ගජ්ජතා ගළගළායතා මහාමෙඝතො නිච්ඡරන්තියො සතෙරතා ආකාසෙ ඉතො චිතො ච විචරන්ති. උපසමන්ති විතක්කාති උතුසප්පායසිද්ධෙන සමථවිපස්සනාධිගමෙන පුබ්බභාගෙ තදඞ්ගාදිවසෙන වූපසන්තා හුත්වා කාමවිතක්කාදයො සබ්බෙපි නව මහාවිතක්කා අරියමග්ගාධිගමෙන උපසමන්ති. අනවසෙසතො සමුච්ඡිජ්ජන්තීති. වත්තමානසමීපතාය අරියමග්ගක්ඛණං වත්තමානං කත්වා වදති. අතීතත්ථෙ වා එතං පච්චුප්පන්නවචනං. චිත්තං සුසමාහිතං මමාති තතො එව ලොකුත්තරසමාධිනා මම චිත්තං සුට්ඨු සමාහිතං, න දානි තස්ස සමාධානෙ කිඤ්චි කාතබ්බං අත්ථීති ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

විමලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. ගොධිකාදිචතුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වස්සති ¶ ¶ දෙවොතිආදිකා චතස්සො – ගොධිකො, සුබාහු, වල්ලියො, උත්තියොති ඉමෙසං චතුන්නං ථෙරානං ගාථා. කා උප්පත්ති? ඉමෙපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරා තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තා ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායා හුත්වා විචරිංසු. තෙසු එකො සිද්ධත්ථං භගවන්තං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා කටච්ඡුභික්ඛං අදාසි. දුතියො පසන්නචිත්තො හුත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගණ්හි. තතියො පසන්නචිත්තො එකෙන පුප්ඵහත්ථෙන භගවන්තං පූජෙසි. චතුත්ථො සුමනපුප්ඵෙහි පූජමකාසි. එවං තෙ සත්ථරි චිත්තං පසාදෙත්වා පසුතෙන තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා සහායකා හුත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ පාවායං චතුන්නං මල්ලරාජානං පුත්තා හුත්වා නිබ්බත්තිංසු. තෙසං ¶ ගොධිකො, සුබාහු, වල්ලියො, උත්තියොති නාමානි අකංසු. අඤ්ඤමඤ්ඤං පියසහායා අහෙසුං. තෙ කෙනචිදෙව කරණීයෙන කපිලවත්ථුං අගමංසු. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා නිග්රොධාරාමෙ වසන්තො යමකපාටිහාරියං දස්සෙත්වා සුද්ධොදනප්පමුඛෙ සක්යරාජානො දමෙසි. තදා තෙපි චත්තාරො මල්ලරාජපුත්තා පාටිහාරියං දිස්වා ලද්ධප්පසාදා පබ්බජිත්වා විපස්සනාකම්මං කරොන්තා නචිරස්සෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.1-23) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං;

පවරා අභිනික්ඛන්තං, වනා නිබ්බනමාගතං.

‘‘කටච්ඡුභික්ඛං පාදාසිං, සිද්ධත්ථස්ස මහෙසිනො;

පඤ්ඤාය උපසන්තස්ස, මහාවීරස්ස තාදිනො.

‘‘පදෙනානුපදායන්තං, නිබ්බාපෙන්තෙ මහාජනං;

උළාරා විත්ති මෙ ජාතා, බුද්ධෙ ආදිච්චබන්ධුනෙ.

‘‘චතුන්නවුතිතො ¶ ¶ කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භික්ඛාදානස්සිදං ඵලං.

‘‘සත්තාසීතිම්හිතො කප්පෙ, මහාරෙණුසනාමකා;

සත්තරතනසම්පන්නා, සත්තෙතෙ චක්කවත්තිනො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, නිසභාජානියං යථා;

තිධාපභින්නං මාතඞ්ගං, කුඤ්ජරංව මහෙසිනං.

‘‘ඔභාසෙන්තං දිසා සබ්බා, උළුරාජංව පූරිතං;

රථියං පටිපජ්ජන්තං, ලොකජෙට්ඨං අපස්සහං.

‘‘ඤාණෙ චිත්තං පසාදෙත්වා, පග්ගහෙත්වාන අඤ්ජලිං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, සිද්ධත්ථමභිවාදයිං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘තෙසත්තතිම්හිතො කප්පෙ, සොළසාසුං නරුත්තමා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

‘‘තිවරායං නිවාසීහං, අහොසිං මාලිකො තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සිද්ධත්ථං ලොකපූජිතං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, පුප්ඵහත්ථමදාසහං;

යත්ථ යත්ථුපපජ්ජාමි, තස්ස කම්මස්ස වාහසා.

‘‘අනුභොමි ඵලං ඉට්ඨං, පුබ්බෙ සුකතමත්තනො;

පරික්ඛිත්තො සුමල්ලෙහි, පුප්ඵදානස්සිදං ඵලං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵපූජායිදං ඵලං.

‘‘චතුන්නවුතුපාදාය ¶ , ඨපෙත්වා වත්තමානකං;

පඤ්චරාජසතා තත්ථ, නජ්ජසමසනාමකා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

‘‘සිද්ධත්ථස්ස ¶ භගවතො, ජාතිපුප්ඵමදාසහං;

පාදෙසු සත්ත පුප්ඵානි, හාසෙනොකිරිතානි මෙ.

‘‘තෙන කම්මෙනහං අජ්ජ, අභිභොමි නරාමරෙ;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵපූජායිදං ඵලං.

‘‘සමන්තගන්ධනාමාසුං, තෙරස චක්කවත්තිනො;

ඉතො පඤ්චමකෙ කප්පෙ, චාතුරන්තා ජනාධිපා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. (අප. ථෙර 1.11.1-23);

අරහත්තං පන පත්වා ඉමෙ චත්තාරොපි ථෙරා ලොකෙ පාකටා පඤ්ඤාතා රාජරාජමහාමත්තෙහි සක්කතා ගරුකතා හුත්වා අරඤ්ඤෙ ¶ සහෙව විහරන්ති. අථෙකදා රාජා බිම්බිසාරො තෙ චත්තාරො ථෙරෙ රාජගහං උපගතෙ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා තෙමාසං වස්සාවාසත්ථාය නිමන්තෙත්වා තෙසං පාටියෙක්කං කුටිකායො කාරෙත්වා සතිසම්මොසෙන න ඡාදෙසි. ථෙරා අච්ඡන්නාසු කුටිකාසු විහරන්ති. වස්සකාලෙ දෙවො න වස්සති. රාජා ‘‘කිං නු ඛො කාරණං දෙවො න වස්සතී’’ති චින්තෙන්තො, තං කාරණං ඤත්වා, තා කුටිකායො ඡාදාපෙත්වා, මත්තිකාකම්මං චිත්තකම්මඤ්ච කාරාපෙත්වා, කුටිකාමහං කරොන්තො මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දානං අදාසි. ථෙරා රඤ්ඤො අනුකම්පාය කුටිකායො පවිසිත්වා මෙත්තාසමාපත්තියො සමාපජ්ජිංසු. අථුත්තරපාචීනදිසතො මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා ¶ ථෙරානං සමාපත්තිතො වුට්ඨානක්ඛණෙයෙව වස්සිතුං ආරභි. තෙසු ගොධිකත්ථෙරො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය සහ මෙඝගජ්ජිතෙන –

‘‘වස්සති දෙවො යථා සුගීතං, ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා;

චිත්තං සුසමාහිතඤ්ච මය්හං, අථ චෙ පත්ථයසි පවස්ස දෙවා’’ති. –

තත්ථ වස්සතීති සිඤ්චති වුට්ඨිධාරං පවෙච්ඡති. දෙවොති මෙඝො. යථා සුගීතන්ති සුන්දරගීතං විය ගජ්ජන්තොති අධිප්පායො. මෙඝො හි වස්සනකාලෙ සතපටලසහස්සපටලො උට්ඨහිත්වා ථනයන්තො විජ්ජුතා නිච්ඡාරෙන්තොව සොභති, න කෙවලො. තස්මා සිනිද්ධමධුරගම්භීරනිග්ඝොසො වස්සති ¶ දෙවොති දස්සෙති. තෙන සද්දතො අනුපපීළිතං ආහ ‘‘ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා’’ති. යථා න දෙවො වස්සති, එවං තිණාදීහි ඡාදිතා අයං මෙ කුටිකා, තෙන වුට්ඨිවස්සෙන අනුපපීළිතං ආහ. පරිභොගසුඛස්ස උතුසප්පායඋතුසුඛස්ස ච සබ්භාවතො සුඛා. ඵුසිතග්ගළපිහිතවාතපානතාහි වාතපරිස්සයරහිතා. උභයෙනපි ආවාසසප්පායවසෙන අනුපපීළිතං ආහ. චිත්තං සුසමාහිතඤ්ච මය්හන්ති චිත්තඤ්ච මම සුට්ඨු සමාහිතං අනුත්තරසමාධිනා නිබ්බානාරම්මණෙ ¶ සුට්ඨු අප්පිතං, එතෙන අබ්භන්තරපරිස්සයාභාවතො අප්පොස්සුක්කතං දස්සෙති. අථ චෙ පත්ථයසීති අථ ඉදානි පත්ථයසි චෙ, යදි ඉච්ඡසි. පවස්සාති සිඤ්ච උදකං පග්ඝර වුට්ඨිධාරං පවෙච්ඡ. දෙවාති මෙඝං ආලපති.

ගොධිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

52. ඉතරෙහි වුත්තගාථාසු තතියපදෙ එව විසෙසො. තත්ථ සුබාහුනා වුත්තගාථායං චිත්තං සුසමාහිතඤ්ච කායෙති මම චිත්තං කරජකායෙ කායගතාසතිභාවනාවසෙන සුට්ඨු සමාහිතං සම්මදෙව අප්පිතං. අයඤ්හි ථෙරො කායගතාසතිභාවනාවසෙන පටිලද්ධඣානං පාදකං ¶ කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තං සන්ධායාහ ‘‘චිත්තං සුසමාහිතඤ්ච කායෙ’’ති.

සුබාහුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

53. වල්ලියත්ථෙරගාථායං තස්සං විහරාමි අප්පමත්තොති තස්සං කුටිකායං අප්පමාදපටිපත්තියා මත්ථකං පාපිතත්තා අප්පමත්තො අරියවිහාරූපසංහිතෙන දිබ්බවිහාරාදිසංහිතෙන ච ඉරියාපථවිහාරෙන විහරාමි, අත්තභාවං පවත්තෙමීති වුත්තං හොති.

වල්ලියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා

54. උත්තියත්ථෙරෙන ¶ වුත්තගාථායං අදුතියොති අසහායො, කිලෙසසඞ්ගණිකාය ගණසඞ්ගණිකාය ච විරහිතොති අත්ථො.

උත්තියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුන්නං ථෙරානං ගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආසන්දිං ¶ කුටිකං කත්වාති ආයස්මතො අඤ්ජනවනියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සුදස්සනො නාම මාලාකාරො හුත්වා සුමනපුප්ඵෙහි භගවන්තං පූජෙත්වා අඤ්ඤම්පි තත්ථ තත්ථ බහුං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං අකාසි. අථ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං වජ්ජිරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තස්ස වයප්පත්තකාලෙ වජ්ජිරට්ඨෙ අවුට්ඨිභයං බ්යාධිභයං අමනුස්සභයන්ති තීණි භයානි උප්පජ්ජිංසු ¶ . තං සබ්බං රතනසුත්තවණ්ණනායං (ඛු. පා. අට්ඨ. රතනසුත්තවණ්ණනා; සු. නි. අට්ඨ. 1.රතනසුත්තවණ්ණනා) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. භගවති පන වෙසාලිං පවිට්ඨෙ භයෙසු ච වූපසන්තෙසු සත්ථු ධම්මදෙසනාය සම්බහුලානං දෙවමනුස්සානං ධම්මාභිසමයෙ ච ජාතෙ අයං රාජකුමාරො බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. යථා චායං එවං අනන්තරං වුච්චමානා චත්තාරොපි ජනා. තෙපි හි ඉමස්ස සහායභූතා ලිච්ඡවිරාජකුමාරා එවං ඉමිනාව නීහාරෙන පබ්බජිංසු. කස්සපසම්බුද්ධකාලෙපි සහායා හුත්වා ඉමිනා සහෙව පබ්බජිත්වා සමණධම්මං අකංසු, පදුමුත්තරස්සපි භගවතො පාදමූලෙ කුසලබීජරොපනාදිං අකංසූති. තත්ථායං කතපුබ්බකිච්චො සාකෙතෙ අඤ්ජනවනෙ සුසානට්ඨානෙ වසන්තො උපකට්ඨාය වස්සූපනායිකාය මනුස්සෙහි ඡඩ්ඩිතං ජිණ්ණකං ආසන්දිං ලභිත්වා තං චතූසු පාසාණෙසු ඨපෙත්වා උපරි තිරියඤ්ච තිණාදීහි ඡාදෙත්වා ද්වාරං යොජෙත්වා වස්සං උපගතො. පඨමමාසෙයෙව ඝටෙන්තො වායමන්තො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.24-28) –

‘‘සුදස්සනොති නාමෙන, මාලාකාරො අහං තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං.

‘‘ජාතිපුප්ඵං ¶ ගහෙත්වාන, පූජයිං පදුමුත්තරං;

විසුද්ධචක්ඛු සුමනො, දිබ්බචක්ඛුං සමජ්ඣගං.

‘‘එතිස්සා පුප්ඵපූජාය, චිත්තස්ස පණිධීහි ච;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජහං.

‘‘සොළසාසිංසු රාජානො, දෙවුත්තරසනාමකා;

ඡත්තිංසම්හි ඉතො කප්පෙ, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය යථාලද්ධං සම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිවෙගෙන උදානෙන්තො ‘‘ආසන්දිං කුටිකං කත්වා’’ති ගාථං අභාසි ¶ .

55. තත්ථ ආසන්දිං කුටිකං කත්වාති ආසන්දී නාම දීඝපාදකං චතුරස්සපීඨං, ආයතං චතුරස්සම්පි අත්ථියෙව, යත්ථ නිසීදිතුමෙව සක්කා, න නිපජ්ජිතුං ¶ තං ආසන්දිං කුටිකං කත්වා වාසත්ථාය හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කුටිකං කත්වා යථා තත්ථ නිසින්නස්ස උතුපරිස්සයාභාවෙන සුඛෙන සමණධම්මං කාතුං සක්කා, එවං කුටිකං කත්වා. එතෙන පරමුක්කංසගතං සෙනාසනෙ අත්තනො අප්පිච්ඡතං සන්තුට්ඨිඤ්ච දස්සෙති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස, ජණ්ණුකෙනාභිවස්සති;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 985; මි. ප. 6.1.1);

අපරෙ ‘‘ආසන්දිකුටික’’න්ති පාඨං වත්වා ‘‘ආසන්දිප්පමාණං කුටිකං කත්වා’’ති අත්ථං වදන්ති. අඤ්ඤෙ පන ‘‘ආසනනිසජ්ජාදිගතෙ මනුස්සෙ උද්දිස්ස මඤ්චකස්ස උපරි කතකුටිකා ආසන්දී නාම, තං ආසන්දිං කුටිකං කත්වා’’ති අත්ථං වදන්ති. ඔග්ගය්හාති ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා. අඤ්ජනං වනන්ති එවංනාමකං වනං, අඤ්ජනවණ්ණපුප්ඵභාවතො හි අඤ්ජනා වුච්චන්ති වල්ලියො, තබ්බහුලතාය තං වනං ‘‘අඤ්ජනවන’’න්ති නාමං ලභි. අපරෙ පන ‘‘අඤ්ජනා නාම මහාගච්ඡා’’ති වදන්ති, තං අඤ්ජනවනං ඔග්ගය්හ ආසන්දිකං කුටිකං කත්වා තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති විහරතා මයාති වචනසෙසෙනෙව යොජනා. ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

අඤ්ජනවනියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කො ¶ කුටිකායන්ති ආයස්මතො කුටිවිහාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො ආකාසෙන ගච්ඡන්තස්ස ‘‘උදකදානං ¶ දස්සාමී’’ති සීතලං උදකං ගහෙත්වා පීතිසොමනස්සජාතො උද්ධම්මුඛො හුත්වා උක්ඛිපි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං ආකාසෙ ඨිතොව සම්පටිච්ඡි. සො තෙන අනප්පකං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. සෙසං අඤ්ජනවනියත්ථෙරස්ස වත්ථුම්හි වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – අයං කිර වුත්තනයෙන පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො සායං ඛෙත්තසමීපෙන ගච්ඡන්තො දෙවෙ ඵුසායන්තෙ ඛෙත්තපාලකස්ස පුඤ්ඤං තිණකුටිං දිස්වා පවිසිත්වා තත්ථ තිණසන්ථාරකෙ නිසීදි ¶ . නිසින්නමත්තොව උතුසප්පායං ලභිත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.29-35) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ගච්ඡන්තං අනිලඤ්ජසෙ;

ඝතාසනංව ජලිතං, ආදිත්තංව හුතාසනං.

‘‘පාණිනා උදකං ගය්හ, ආකාසෙ උක්ඛිපිං අහං;

සම්පටිච්ඡි මහාවීරො, බුද්ධො කාරුණිකො ඉසි.

‘‘අන්තලික්ඛෙ ඨිතො සත්ථා, පදුමුත්තරනාමකො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘ඉමිනා දකදානෙන, පීතිඋප්පාදනෙන ච;

කප්පසතසහස්සම්පි, දුග්ගතිං නුපපජ්ජති.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘සහස්සරාජනාමෙන, තයො තෙ චක්කවත්තිනො;

පඤ්චසට්ඨිකප්පසතෙ, චාතුරන්තා ජනාධිපා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරෙ තත්ථ නිසින්නෙ ඛෙත්තපාලකො ආගන්ත්වා ‘‘කො කුටිකාය’’න්ති ආහ. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘භික්ඛු කුටිකාය’’න්තිආදිමාහ. තයිදං ඛෙත්තපාලස්ස ථෙරස්ස ච වචනං එකජ්ඣං කත්වා –

‘‘කො ¶ කුටිකායං භික්ඛු කුටිකායං, වීතරාගො සුසමාහිතචිත්තො;

එවං ජානාහි ආවුසො, අමොඝා තෙ කුටිකා කතා’’ති. –

තත්ථ කො කුටිකායන්ති, ‘‘ඉමිස්සං කුටිකායං කො නිසින්නො’’ති ඛෙත්තපාලස්ස පුච්ඡාවචනං. තස්ස භික්ඛු කුටිකායන්ති ථෙරස්ස පටිවචනදානං. අථ නං අත්තනො අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවතො තං කුටිපරිභොගං අනුමොදාපෙත්වා ¶ උළාරං තමෙව පුඤ්ඤං පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘වීතරාගො’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – එකො භින්නකිලෙසො භික්ඛු තෙ කුටිකායං නිසින්නො, තතො එව සො අග්ගමග්ගෙන සබ්බසො සමුච්ඡින්නරාගතාය වීතරාගො අනුත්තරසමාධිනා නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා සුට්ඨු සමාහිතචිත්තතාය සුසමාහිතචිත්තො, ඉමඤ්ච අත්ථං, ආවුසො ඛෙත්තපාල, යථාහං වදාමි, එවං ජානාහි සද්දහ අධිමුච්චස්සු. අමොඝා ¶ තෙ කුටිකා කතා තයා කතා කුටිකා අමොඝා අවඤ්ඣා සඵලා සඋද්රයා, යස්මා අරහතා ඛීණාසවෙන පරිභුත්තා. සචෙ ත්වං අනුමොදසි, තං තෙ භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායාති.

තං සුත්වා ඛෙත්තපාලො ‘‘ලාභා වත මෙ, සුලද්ධං වත මෙ, යස්ස මෙ කුටිකායං එදිසො අය්යො පවිසිත්වා නිසීදතී’’ති පසන්නචිත්තො අනුමොදන්තො අට්ඨාසි. ඉමං පන තෙසං කථාසල්ලාපං භගවා දිබ්බාය සොතධාතුයා සුත්වා අනුමොදනඤ්චස්ස ඤත්වා තම්භාවිනිං සම්පත්තිං විභාවෙන්තො ඛෙත්තපාලං ඉමාහි ගාථාහි අජ්ඣභාසි –

‘‘විහාසි කුටියං භික්ඛු, සන්තචිත්තො අනාසවො;

තෙන කම්මවිපාකෙන, දෙවින්දො ත්වං භවිස්සසි.

‘‘ඡත්තිංසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සසි;

චතුත්තිංසක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සසි;

රතනකුටි නාම පච්චෙකබුද්ධො, වීතරාගො භවිස්සසී’’ති.

කුටිකායං ලද්ධවිසෙසත්තා පන ථෙරස්ස තතො පභුති කුටිවිහාරීත්වෙව සමඤ්ඤා උදපාදි. අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි අහොසීති.

කුටිවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. දුතියකුටිවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අයමාහු ¶ ¶ පුරාණියාති ආයස්මතො කුටිවිහාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො පසන්නමානසො පරිළාහකාලෙ නළවිලීවෙහි විරචිතං බීජනිං අදාසි. තං සත්ථා අනුමොදනගාථාය සම්පහංසෙසි. සෙසං යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං අඤ්ජනවනියත්ථෙරවත්ථුම්හි වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – අයං කිර වුත්තනයෙන පබ්බජිත්වා අඤ්ඤතරාය පුරාණකුටිකාය විහරන්තො සමණධම්මං අචින්තෙත්වා, ‘‘අයං කුටිකා ජිණ්ණා, අඤ්ඤං කුටිකං කාතුං වට්ටතී’’ති නවකම්මවසෙන චිත්තං උප්පාදෙසි. තස්ස අත්ථකාමා දෙවතා සංවෙගජනනත්ථං ඉමං උත්තානොභාසං ගම්භීරත්ථං ‘‘අයමාහු’’ති ගාථමාහ.

57. තත්ථ ¶ අයන්ති ආසන්නපච්චක්ඛවචනං. ආහූති අහොසීති අත්ථො. ගාථාසුඛත්ථඤ්හි දීඝං කත්වා වුත්තං. පුරාණියාති පුරාතනී අද්ධගතා. අඤ්ඤං පත්ථයසෙ නවං කුටින්ති ඉමිස්සා කුටියා පුරාණභාවෙන ජිණ්ණතාය ඉතො අඤ්ඤං ඉදානි නිබ්බත්තනීයතාය නවං කුටිං පත්ථයසෙ පත්ථෙසි ආසීසසි. සබ්බෙන සබ්බං පන ආසං කුටියා විරාජය පුරාණියං විය නවායම්පි කුටියං ආසං තණ්හං අපෙක්ඛං විරාජෙහි, සබ්බසො තත්ථ විරත්තචිත්තො හොහි. කස්මා? යස්මා දුක්ඛා භික්ඛු පුන නවා නාම කුටි භික්ඛු පුන ඉදානි නිබ්බත්තියමානා දුක්ඛාවහත්තා දුක්ඛා, තස්මා අඤ්ඤං නවං දුක්ඛං අනුප්පාදෙන්තො යථානිබ්බත්තායං පුරාණියංයෙව කුටියං ඨත්වා අත්තනා කතබ්බං කරොහීති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – ත්වං, භික්ඛු, ‘‘අයං පුරාණී තිණකුටිකා ජිණ්ණා’’ති අඤ්ඤං නවං තිණකුටිකං කාතුං ඉච්ඡසි, න සමණධම්මං, එවං ඉච්ඡන්තො පන භාවනාය අනනුයුඤ්ජනෙන පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා අනතිවත්තනතො ආයතිං අත්තභාවකුටිම්පි පත්ථෙන්තො කාතුං ඉච්ඡන්තොයෙව නාම හොති. සා පන නවා තිණකුටි විය කරණදුක්ඛෙන තතො භිය්යොපි ජරාමරණසොකපරිදෙවාදිදුක්ඛසංසට්ඨතාය දුක්ඛා, තස්මා තිණකුටියං විය අත්තභාවකුටියං ආසං අපෙක්ඛං විරාජය සබ්බසො තත්ථ විරත්තචිත්තො හොහි, එවං තෙ වට්ටදුක්ඛං න භවිස්සතීති. දෙවතාය ච වචනං සුත්වා ථෙරො සංවෙගජාතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.36-46) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස ¶ , ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

තිණත්ථරෙ නිසින්නස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො.

‘‘නළමාලං ගහෙත්වාන, බන්ධිත්වා බීජනිං අහං;

බුද්ධස්ස උපනාමෙසිං, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො.

‘‘පටිග්ගහෙත්වා ¶ සබ්බඤ්ඤූ, බීජනිං ලොකනායකො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, ඉමං ගාථං අභාසථ.

‘‘යථා මෙ කායො නිබ්බාති, පරිළාහො න විජ්ජති;

තථෙව තිවිධග්ගීහි, චිත්තං තව විමුච්චතු.

‘‘සබ්බෙ දෙවා සමාගච්ඡුං, යෙ කෙචි වනනිස්සිතා;

සොස්සාම බුද්ධවචනං, හාසයන්තඤ්ච දායකං.

‘‘නිසින්නො භගවා තත්ථ, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතො;

දායකං සම්පහංසෙන්තො, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘ඉමිනා බීජනිදානෙන, චිත්තස්ස පණිධීහි ච;

සුබ්බතො නාම නාමෙන, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

මාලුතො නාම නාමෙන, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘ඉමිනා බීජනිදානෙන, සම්මානවිපුලෙන ච;

කප්පසතසහස්සම්පි, දුග්ගතිං නුපපජ්ජති.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, සුබ්බතා අට්ඨතිංස තෙ;

එකූනතිංසසහස්සෙ, අට්ඨ මාලුතනාමකා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො ‘‘අයං මෙ අරහත්තප්පත්තියා අඞ්කුසභූතා’’ති තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි. සායෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි. කුටිඔවාදෙන ලද්ධවිසෙසත්තා චස්ස කුටිවිහාරීත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසීති.

දුතියකුටිවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රමණීයා ¶ ¶ මෙ කුටිකාති ආයස්මතො රමණීයකුටිකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුසලබීජරොපනං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බුද්ධාරහං ¶ ආසනං භගවතො අදාසි. පුප්ඵෙහි ච භගවන්තං පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සෙසං අඤ්ජනවනියත්ථෙරස්ස වත්ථුම්හි වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – අයං කිර වුත්තනයෙන පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො වජ්ජිරට්ඨෙ අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාවාසෙ කුටිකායං විහරති, සා හොති කුටිකා අභිරූපා දස්සනීයා පාසාදිකා සුපරිකම්මකතභිත්තිභූමිකා ආරාමපොක්ඛරණිරාමණෙය්යාදිසම්පන්නා මුත්තාජාලසදිසවාලිකාකිණ්ණභූමිභාගා ථෙරස්ස ච වත්තසම්පන්නතාය සුසම්මට්ඨඞ්ගණතාදිනා භිය්යොසොමත්තාය රමණීයතරා හුත්වා තිට්ඨති. සො තත්ථ විහරන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.47-52) –

‘‘කානනං වනමොග්ගය්හ, අප්පසද්දං නිරාකුලං;

සීහාසනං මයා දින්නං, අත්ථදස්සිස්ස තාදිනො.

‘‘මාලාහත්ථං ගහෙත්වාන, කත්වා ච නං පදක්ඛිණං;

සත්ථාරං පයිරුපාසිත්වා, පක්කාමිං උත්තරාමුඛො.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

සන්නිබ්බාපෙමි අත්තානං, භවා සබ්බෙ සමූහතා.

‘‘අට්ඨාරසකප්පසතෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, සීහාසනස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො සත්තකප්පසතෙ, සන්නිබ්බාපකඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරෙ තත්ථ විහරන්තෙ කුටිකාය රමණීයභාවතො විහාරපෙක්ඛකා මනුස්සා තතො තතො ආගන්ත්වා කුටිං පස්සන්ති ¶ . අථෙකදිවසං කතිපයා ධුත්තජාතිකා ඉත්ථියො තත්ථ ගතා කුටිකාය රමණීයභාවං දිස්වා, ‘‘එත්ථ වසන්තො අයං සමණො සියා අම්හෙහි ආකඩ්ඪනීයහදයො’’ති අධිප්පායෙන – ‘‘රමණීයං වො, භන්තෙ, වසනට්ඨානං. මයම්පි රමණීයරූපා පඨමයොබ්බනෙ ඨිතා’’ති වත්වා ඉත්ථිකුත්තාදීනි දස්සෙතුං ආරභිංසු. ථෙරො අත්තනො වීතරාගභාවං පකාසෙන්තො ‘‘රමණීයා මෙ කුටිකා, සද්ධාදෙය්යා මනොරමා’’ති ගාථං අභාසි.

58. තත්ථ රමණීයා මෙ කුටිකාති ‘‘රමණීයා තෙ, භන්තෙ, කුටිකා’’ති යං තුම්හෙහි වුත්තං, තං සච්චං. අයං මම වසනකුටිකා රමණීයා මනුඤ්ඤරූපා, සා ච ඛො සද්ධාදෙය්යා, ‘‘එවරූපාය ¶ මනාපං ¶ කත්වා පබ්බජිතානං දින්නාය ඉදං නාම ඵලං හොතී’’ති කම්මඵලානි සද්දහිත්වා සද්ධාය ධම්මච්ඡන්දෙන දාතබ්බත්තා සද්ධාදෙය්යා, න ධනෙන නිබ්බත්තිතා. සයඤ්ච තථාදින්නානි සද්ධාදෙය්යානි පස්සන්තානං පරිභුඤ්ජන්තානඤ්ච මනො රමෙතීති මනොරමා. සද්ධාදෙය්යත්තා එව හි මනොරමා, සද්ධාදීහි දෙය්යධම්මං සක්කච්චං අභිසඞ්ඛරිත්වා දෙන්ති, සද්ධාදෙය්යඤ්ච පරිභුඤ්ජන්තා සප්පුරිසා දායකස්ස අවිසංවාදනත්ථම්පි පයොගාසයසම්පන්නා හොන්ති, න තුම්හෙහි චින්තිතාකාරෙන පයොගාසයවිපන්නාති අධිප්පායො. න මෙ අත්ථො කුමාරීහීති යස්මා සබ්බසො කාමෙහි විනිවත්තිතමානසො අහං, තස්මා න මෙ අත්ථො කුමාරීහි. කප්පියකාරකකම්මවසෙනපි හි මාදිසානං ඉත්ථීහි පයොජනං නාම නත්ථි, පගෙව රාගවසෙන, තස්මා න මෙ අත්ථො කුමාරීහීති. කුමාරිග්ගහණඤ්චෙත්ථ උපලක්ඛණං දට්ඨබ්බං. මාදිසස්ස නාම සන්තිකෙ එවං පටිපජ්ජාහීති අයුත්තකාරිනීහි යාව අපරද්ධඤ්ච තුම්හෙහි සමානජ්ඣාසයානං පුරතො අයං කිරියා සොභෙය්යාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යෙසං අත්ථො තහිං ගච්ඡථ නාරියො’’ති. තත්ථ යෙසන්ති කාමෙසු අවීතරාගානං. අත්ථොති පයොජනං. තහින්ති තත්ථ තෙසං සන්තිකං. නාරියොති ආලපනං. තං සුත්වා ඉත්ථියො මඞ්කුභූතා පත්තක්ඛන්ධා ආගතමග්ගෙනෙව ගතා. එත්ථ ච ‘‘න මෙ අත්ථො කුමාරීහී’’ති කාමෙහි අනත්ථිකභාවවචනෙනෙව ථෙරෙන අරහත්තං බ්යාකතන්ති දට්ඨබ්බං.

රමණීයකුටිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සද්ධායාහං ¶ පබ්බජිතොති ආයස්මතො කොසලවිහාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුසලබීජං රොපෙත්වා තං තං පුඤ්ඤං අකාසි. සෙසං අඤ්ජනවනියත්ථෙරවත්ථුසදිසමෙව. අයං ¶ පන විසෙසො – අයං කිර වුත්තනයෙන පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො කොසලරට්ඨෙ අඤ්ඤතරස්මිං ගාමෙ එකං උපාසකකුලං නිස්සාය අරඤ්ඤෙ විහරති, තං සො උපාසකො රුක්ඛමූලෙ වසන්තං දිස්වා කුටිකං කාරෙත්වා අදාසි. ථෙරො කුටිකායං විහරන්තො ආවාසසප්පායෙන සමාධානං ලභිත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.53-61) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, වසාමි පණ්ණසන්ථරෙ;

ඝාසෙසු ගෙධමාපන්නො, සෙය්යසීලො චහං තදා.

‘‘ඛණන්තාලුකලම්බානි ¶ , බිළාලිතක්කලානි ච;

කොලං භල්ලාතකං බිල්ලං, ආහත්වා පටියාදිතං.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘උපාගතං මහානාගං, දෙවදෙවං නරාසභං;

බිළාලිං පග්ගහෙත්වාන, පත්තම්හි ඔකිරිං අහං.

‘‘පරිභුඤ්ජි මහාවීරො, තොසයන්තො මමං තදා;

පරිභුඤ්ජිත්වාන සබ්බඤ්ඤූ, ඉමං ගාථං අභාසථ.

‘‘සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, බිළාලිං මෙ අදා තුවං;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජසි.

‘‘චරිමං වත්තතෙ මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘චතුපඤ්ඤාසිතො කප්පෙ, සුමෙඛලිය සව්හයො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා විමුත්තිසුඛප්පටිසංවෙදනෙන උප්පන්නපීතිවෙගෙන උදානෙන්තො ‘‘සද්ධායාහං පබ්බජිතො’’ති ගාථං අභාසි.

59. තත්ථ සද්ධායාති භගවතො වෙසාලිං උපගමනෙ ආනුභාවං දිස්වා, ‘‘එකන්තනිය්යානිකං ඉදං සාසනං, තස්මා අද්ධා ඉමාය පටිපත්තියා ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති උප්පන්නසද්ධාවසෙන පබ්බජිතො පබ්බජ්ජං උපගතො. අරඤ්ඤෙ මෙ කුටිකා කතාති තස්සා පබ්බජ්ජාය අනුරූපවසෙන අරඤ්ඤෙ වසතො මෙ කුටිකා කතා, පබ්බජ්ජානුරූපං ආරඤ්ඤකො හුත්වා වූපකට්ඨො විහරාමීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අප්පමත්තො ච ආතාපී, සම්පජානො පතිස්සතො’’ති. අරඤ්ඤවාසලද්ධෙන කායවිවෙකෙන ජාගරියං අනුයුඤ්ජන්තො තත්ථ සතියා අවිප්පවාසෙන අප්පමත්තො, ආරද්ධවීරියතාය ආතාපී, පුබ්බභාගියසතිසම්පජඤ්ඤපාරිපූරියා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තාධිගමෙන පඤ්ඤාසතිවෙපුල්ලප්පත්තියා අච්චන්තමෙව සම්පජානො පතිස්සතො විහරාමීති අත්ථො. අප්පමත්තභාවාදිකිත්තනෙ චස්ස ඉදමෙව අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි කොසලරට්ඨෙ චිරනිවාසිභාවෙන පන කොසලවිහාරීති සමඤ්ඤා ජාතාති.

කොසලවිහාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තෙ ¶ ¶ මෙ ඉජ්ඣිංසු සඞ්කප්පාති ආයස්මතො සීවලිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ලාභීනං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා ‘‘මයාපි අනාගතෙ එවරූපෙන භවිතුං වට්ටතී’’ති දසබලං නිමන්තෙත්වා සත්තාහං සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච මහාදානං දත්වා ‘‘භගවා අහං ඉමිනා අධිකාරකම්මෙන අඤ්ඤං සම්පත්තිං න පත්ථෙමි, අනාගතෙ පන එකබුද්ධස්ස සාසනෙ අහම්පි තුම්හෙහි සො එතදග්ගෙ ඨපිතභික්ඛු විය ලාභීනං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. සත්ථා අනන්තරායං දිස්වා – ‘‘අයං තෙ පත්ථනා අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සන්තිකෙ සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා පක්කාමි. සොපි ¶ කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සීබුද්ධකාලෙ බන්ධුමතීනගරතො අවිදූරෙ එකස්මිං ගාමකෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්මිං සමයෙ බන්ධුමතීනගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං සාකච්ඡිත්වා දසබලස්ස දානං දෙන්ති. තෙ එකදිවසං සබ්බෙව එකතො හුත්වා දානං දෙන්තා ‘‘කිං නු ඛො අම්හාකං දානමුඛෙ නත්ථී’’ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.207) මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච න අද්දසංසු. තෙ ‘‘යතො කුතොචි ආහරිස්සාමා’’ති ජනපදතො නගරපවිසනමග්ගෙ පුරිසං ඨපෙසුං. තදා එස කුලපුත්තො අත්තනො ගාමතො ගුළදධිවාරකං ගහෙත්වා, ‘‘කිඤ්චිදෙව ආහරිස්සාමී’’ති නගරං ගච්ඡන්තො, ‘‘මුඛං ධොවිත්වා ධොතහත්ථපාදො පවිසිස්සාමී’’ති ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නඞ්ගලසීසමත්තං නිම්මක්ඛිකං දණ්ඩකමධුං දිස්වා ‘‘පුඤ්ඤෙන මෙ ඉදං උප්පන්න’’න්ති ගහෙත්වා නගරං පාවිසි. නාගරෙහි ඨපිතපුරිසො තං දිස්වා, ‘‘භො පුරිස, කස්සිමං ආහරසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘න කස්සචි, සාමි, වික්කිණිතුං පන මෙ ඉදං ආභත’’න්ති. ‘‘තෙන ¶ හි, භො, ඉදං කහාපණං ගහෙත්වා එතං මධුඤ්ච ගුළදධිඤ්ච දෙහී’’ති. සො චින්තෙසි – ‘‘ඉදං න බහුමූලං, අයඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව බහුං දෙති, වීමංසිතුං වට්ටතී’’ති. තතො නං ‘‘නාහං එකෙන කහාපණෙන දෙමී’’ති ආහ. ‘‘යදි එවං ද්වෙ ගහෙත්වා දෙහී’’ති. ‘‘ද්වීහිපි න දෙමී’’ති. එතෙනුපායෙන වඩ්ඪෙත්වා සහස්සං පාපුණි.

සො චින්තෙසි – ‘‘අතිවඩ්ඪිතුං න වට්ටති, හොතු තාව ඉමිනා කත්තබ්බකිච්චං පුච්ඡිස්සාමී’’ති. අථ නං ආහ – ‘‘ඉදං න බහුං අග්ඝනකං, ත්වඤ්ච බහුං දෙසි, කෙන කම්මෙන ඉදං ගණ්හාසී’’ති. ‘‘ඉධ, භො, නගරවාසිනො රඤ්ඤා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා විපස්සීදසබලස්ස දානං දෙන්තා ඉදං ද්වයං දානමුඛෙ අපස්සන්තා පරියෙසන්ති, සචෙ ඉදං ද්වයං න ලභිස්සන්ති, නාගරානං පරාජයො භවිස්සති, තස්මා සහස්සං කත්වා ගණ්හාමී’’ති. ‘‘කිං පනෙතං නාගරානමෙව වට්ටති, අඤ්ඤෙසං දාතුං න වට්ටතී’’ති. ‘‘යස්ස කස්සචි දාතුං අවාරිතමෙත’’න්ති. ‘‘අත්ථි පන කොචි නාගරානං දානෙ එකදිවසං සහස්සං දාතා’’ති? ‘‘නත්ථි, සම්මා’’ති. ‘‘ඉමෙසං පන ද්වින්නං සහස්සග්ඝනකභාවං ¶ ජානාසී’’ති? ‘‘ආම, ජානාමී’’ති. ‘‘තෙන හි ගච්ඡ, නාගරානං ආචික්ඛ ‘එකො පුරිසො ඉමානි ද්වෙ මූලෙන න දෙති සහත්ථෙනෙව දාතුකාමො, තුම්හෙ ඉමෙසං ද්වින්නං කාරණා ¶ නිබ්බිතක්කා හොථා’ති, ත්වං පන මෙ ඉමස්මිං දානමුඛෙ ජෙට්ඨකභාවස්ස කායසක්ඛී හොහී’’ති. සො පරිබ්බයත්ථං ගහිතමාසකෙන පඤ්චකටුකං ගහෙත්වා ¶ චුණ්ණං කත්වා දධිතො කඤ්ජියං ගහෙත්වා තත්ථ මධුපටලං පීළෙත්වා පඤ්චකටුකචුණ්ණෙන යොජෙත්වා එකස්මිං පදුමිනිපත්තෙ පක්ඛිපිත්වා තං සංවිදහිත්වා ආදාය දසබලස්ස අවිදූරට්ඨානෙ නිසීදි මහාජනෙන ආහරියමානස්ස සක්කාරස්ස අවිදූරෙ අත්තනො පත්තවාරං ඔලොකයමානො, සො ඔකාසං ඤත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භගවා අයං උප්පන්නදුග්ගතපණ්ණාකාරො, ඉමං මෙ අනුකම්පං පටිච්ච පටිග්ගණ්හථාති. සත්ථා තස්ස අනුකම්පං පටිච්ච චතුමහාරාජදත්තියෙන සෙලමයපත්තෙන තං පටිග්ගහෙත්වා යථා අට්ඨසට්ඨියා භික්ඛුසතසහස්සස්ස දිය්යමානං න ඛීයති, එවං අධිට්ඨාසි. සො කුලපුත්තො නිට්ඨිතභත්තකිච්චං භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං ඨිතො ආහ – ‘‘දිට්ඨො මෙ, භගවා, අජ්ජ බන්ධුමතීනගරවාසිකෙහි තුම්හාකං සක්කාරො ආහරියමානො, අහම්පි ඉමස්ස කම්මස්ස නිස්සන්දෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො භවෙය්ය’’න්ති (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.207). සත්ථා, ‘‘එවං හොතු, කුලපුත්තා’’ති වත්වා තස්ස ච නගරවාසීනඤ්ච භත්තානුමොදනං කත්වා පක්කාමි.

සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුප්පවාසාය රාජධීතාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය සායං පාතඤ්ච පණ්ණාකාරසතානි සකටෙනාදාය සුප්පවාසාය උපනීයන්ති. අථ නං පුඤ්ඤවීමංසනත්ථං හත්ථෙන බීජපච්ඡිං ඵුසාපෙන්ති. එකෙකබීජතො සලාකසතම්පි සලාකසහස්සම්පි නිග්ගච්ඡති. එකෙකකරීසඛෙත්තෙ පණ්ණාසම්පි සට්ඨිපි සකටප්පමාණානි උප්පජ්ජන්ති. කොට්ඨෙ පූරණකාලෙපි කොට්ඨද්වාරං හත්ථෙන ඵුසාපෙන්ති. රාජධීතාය පුඤ්ඤෙන ගණ්හන්තානං ගහිතගහිතට්ඨානං පුන පූරති. පරිපුණ්ණභත්තභාජනතොපි ‘‘රාජධීතාය පුඤ්ඤ’’න්ති වත්වා යස්ස කස්සචි දෙන්තානං යාව න උක්කඩ්ඪන්ති, න තාව භත්තං ඛීයති, දාරකෙ ¶ කුච්ඡිගතෙයෙව සත්තවස්සානි අතික්කමිංසු.

ගබ්භෙ ¶ පන පරිපක්කෙ සත්තාහං මහාදුක්ඛං අනුභොසි. සා සාමිකං ආමන්තෙත්වා, ‘‘පුරෙ මරණා ජීවමානාව දානං දස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘ගච්ඡ, ඉමං පවත්තිං සත්ථු ආරොචෙත්වා සත්ථාරං නිමන්තෙහි, යඤ්ච සත්ථා වදෙති, තං සාධුකං උපලක්ඛෙත්වා ආගන්ත්වා මය්හං කථෙහී’’ති. සො ගන්ත්වා තස්සා සාසනං භගවතො ආරොචෙසි. සත්ථා, ‘‘සුඛිනී හොතු සුප්පවාසා කොලියධීතා අරොගා, අරොගං පුත්තං විජායතූ’’ති (උදා. 18) ආහ. රාජා තං සුත්වා භගවන්තං අභිවාදෙත්වා අත්තනො ගාමාභිමුඛො පායාසි. තස්ස පුරෙ ආගමනායෙව සුප්පවාසාය කුච්ඡිතො ¶ ධමකරණා උදකං විය ගබ්භො නික්ඛමි, පරිවාරෙත්වා නිසින්නජනො අස්සුමුඛොව හසිතුං ආරද්ධො තුට්ඨපහට්ඨො මහාජනො රඤ්ඤො සාසනං ආරොචෙතුං අගමාසි.

රාජා තෙසං ආගමනං දිස්වාව, ‘‘දසබලෙන කථිතකථා නිප්ඵන්නා භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති චින්තෙසි. සො ආගන්ත්වා සත්ථු සාසනං රාජධීතාය ආරොචෙසි. රාජධීතා තයා නිමන්තිතං ජීවිතභත්තමෙව මඞ්ගලභත්තං භවිස්සති, ගච්ඡ සත්තාහං දසබලං නිමන්තෙහීති. රාජා තථා අකාසි. සත්තාහං බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං පවත්තයිංසු. දාරකො සබ්බෙසං ඤාතීනං සන්තත්තං චිත්තං නිබ්බාපෙන්තො ජාතොති සීවලිදාරකොත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. සො සත්තවස්සානි ගබ්භෙ වසිතත්තා ජාතකාලතො පට්ඨාය සබ්බකම්මක්ඛමො අහොසි. ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තො සත්තමෙ දිවසෙ තෙන සද්ධිං කථාසල්ලාපං අකාසි. සත්ථාපි ධම්මපදෙ ගාථං අභාසි –

‘‘යොමං පලිපථං දුග්ගං, සංසාරං මොහමච්චගා;

තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ඣායී, අනෙජො අකථංකථී;

අනුපාදාය නිබ්බුතො, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණ’’න්ති. (ධ. ප. 414);

අථ නං ථෙරො එවමාහ – ‘‘කිං පන තයා එවරූපං දුක්ඛරාසිං අනුභවිත්වා පබ්බජිතුං න වට්ටතී’’ති? ‘‘ලභමානො පබ්බජෙය්යං, භන්තෙ’’ති. සුප්පවාසා නං දාරකං ථෙරෙන ¶ සද්ධිං කථෙන්තං දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො මෙ පුත්තො ධම්මසෙනාපතිනා සද්ධිං කථෙතී’’ති ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡි – ‘‘මය්හං පුත්තො තුම්හෙහි සද්ධිං කිං කථෙති, භන්තෙ’’ති? ‘‘අත්තනා අනුභූතං ගබ්භවාසදුක්ඛං කථෙත්වා, ‘තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතො පබ්බජිස්සාමී’ති වදතී’’ති. ‘‘සාධු ¶ , භන්තෙ, පබ්බාජෙථ න’’න්ති. ථෙරො තං විහාරං නෙත්වා තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙන්තො ‘‘සීවලි, න තුය්හං අඤ්ඤෙන ඔවාදෙන කම්මං අත්ථි, තයා සත්ත වස්සානි අනුභූතදුක්ඛමෙව පච්චවෙක්ඛාහී’’ති. ‘‘භන්තෙ, පබ්බාජනමෙව තුම්හාකං භාරො, යං පන මයා කාතුං සක්කා, තමහං ජානිස්සාමී’’ති. සො පන පඨමකෙසවට්ටියා ඔහාරණක්ඛණෙයෙව සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, දුතියාය ඔහාරණක්ඛණෙ සකදාගාමිඵලෙ, තතියාය අනාගාමිඵලෙ සබ්බෙසංයෙව පන කෙසානං ඔරොපනඤ්ච අරහත්තසච්ඡිකිරියා ච අපච්ඡා අපුරිමා අහොසි. තස්ස පබ්බජිතදිවසතො පට්ඨාය භික්ඛුසඞ්ඝස්ස චත්තාරො පච්චයා යාවතිච්ඡකං උප්පජ්ජන්ති. එවං එත්ථ වත්ථු සමුට්ඨිතං.

අපරභාගෙ සත්ථා සාවත්ථිං අගමාසි. ථෙරො සත්ථාරං අභිවාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මය්හං පුඤ්ඤං වීමංසිස්සාමි, පඤ්ච මෙ භික්ඛුසතානි දෙථා’’ති ආහ. ‘‘ගණ්හ සීවලී’’ති. සො පඤ්චසතෙ භික්ඛූ ¶ ගහෙත්වා හිමවන්තාභිමුඛං ගච්ඡන්තො අටවිමග්ගං ගච්ඡති, තස්ස පඨමං දිට්ඨනිග්රොධෙ අධිවත්ථා දෙවතා සත්තදිවසානි දානං අදාසි. ඉති සො –

‘‘නිග්රොධං පඨමං පස්සි, දුතියං පණ්ඩවපබ්බතං;

තතියං අචිරවතියං, චතුත්ථං වරසාගරං.

‘‘පඤ්චමං හිමවන්තං සො, ඡට්ඨං ඡද්දන්තුපාගමි;

සත්තමං ගන්ධමාදනං, අට්ඨමං අථ රෙවත’’න්ති.

සබ්බට්ඨානෙසු සත්ත සත්ත දිවසානෙව දානං අදංසු. ගන්ධමාදනපබ්බතෙ පන නාගදත්තදෙවරාජා නාම සත්තසු දිවසෙසු එකදිවසෙ ඛීරපිණ්ඩපාතං අදාසි, එකදිවසෙ සප්පිපිණ්ඩපාතං. භික්ඛුසඞ්ඝො ආහ – ‘‘ඉමස්ස දෙවරඤ්ඤො නෙව ධෙනුයො දුය්හමානා පඤ්ඤායන්ති, න දධිනිම්මථනං ¶ , කුතො තෙ දෙවරාජ ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති. ‘‘භන්තෙ කස්සපදසබලස්ස කාලෙ ඛීරසලාකභත්තදානස්සෙතං ඵල’’න්ති දෙවරාජා ආහ. අපරභාගෙ සත්ථා ඛදිරවනියරෙවතස්ස පච්චුග්ගමනං අට්ඨුප්පත්තිං කත්වා ථෙරං අත්තනො සාසනෙ ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි.

එවං ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තස්ස පන ඉමස්ස ථෙරස්ස අරහත්තප්පත්තිං එකච්චෙ ආචරියා එවං වදන්ති – ‘‘හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ධම්මසෙනාපතිනා ඔවාදෙ දින්නෙ යං ¶ මයා කාතුං සක්කා, තමහං ජානිස්සාමීති පබ්බජිත්වා විපස්සනාකම්මට්ඨානං ගහෙත්වා තං දිවසංයෙව අඤ්ඤතරං විවිත්තං කුටිකං දිස්වා තං පවිසිත්වා මාතුකුච්ඡිස්මිං සත්ත වස්සානි අත්තනා අනුභූතං දුක්ඛං අනුස්සරිත්වා තදනුසාරෙන අතීතානාගතෙ තස්ස අවෙක්ඛන්තස්ස ආදිත්තා විය තයො භවා උපට්ඨහිංසු. ඤාණස්ස පරිපාකං ගතත්තා විපස්සනාවීථිං ඔතරි, තාවදෙව මග්ගප්පටිපාටියා සබ්බෙපි ආසවෙ ඛෙපෙන්තො අරහත්තං පාපුණී’’ති. උභයථාපි ථෙරස්ස අරහත්තප්පත්තියෙව පකාසිතා. ථෙරො පන පභින්නපටිසම්භිදො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.31-39) –

‘‘වරුණො නාම නාමෙන, දෙවරාජා අහං තදා;

උපට්ඨහෙසිං සම්බුද්ධං, සයොග්ගබලවාහනො.

‘‘නිබ්බුතෙ ලොකනාථම්හි, අත්ථදස්සීනරුත්තමෙ;

තූරියං සබ්බමාදාය, අගමං බොධිමුත්තමං.

‘‘වාදිතෙන ච නච්චෙන, සම්මතාළසමාහිතො;

සම්මුඛා විය සම්බුද්ධං, උපට්ඨිං බොධිමුත්තමං.

‘‘උපට්ඨහිත්වා ¶ තං බොධිං, ධරණීරුහපාදපං;

පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘සකකම්මාභිරද්ධොහං, පසන්නො බොධිමුත්තමෙ;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, නිම්මානං උපපජ්ජහං.

‘‘සට්ඨිතූරියසහස්සානි, පරිවාරෙන්ති මං සදා;

මනුස්සෙසු ච දෙවෙසු, වත්තමානං භවාභවෙ.

‘‘තිවිධග්ගී නිබ්බුතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනෙ.

‘‘සුබාහූ නාම නාමෙන, චතුත්තිංසාසු ඛත්තියා;

සත්තරතනසම්පන්නා, පඤ්චකප්පසතෙ ඉතො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදනෙන පීතිවෙගෙන උදානෙන්තො ‘‘තෙ මෙ ඉජ්ඣිංසු සඞ්කප්පා’’ති ගාථං අභාසි.

60. තත්ථ තෙ මෙ ඉජ්ඣිංසු සඞ්කප්පා, යදත්ථො පාවිසිං කුටිං, විජ්ජාවිමුත්තිං පච්චෙසන්ති යෙ පුබ්බෙ මයා කාමසඞ්කප්පාදීනං සමුච්ඡෙදකරා නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පාදයො අභිපත්ථිතායෙව ‘‘කදා නු ඛ්වාහං තදායතනං උපසම්පජ්ජ විහරිස්සාමි, යදරියා එතරහි ¶ උපසම්පජ්ජ විහරන්තී’’ති, විමුත්තාධිප්පායසඤ්ඤිතා විමුත්තිං උද්දිස්ස සඞ්කප්පා මනොරථා අභිණ්හසො අප්පමත්තා යදත්ථො යංපයොජනො යෙසං නිප්ඵාදනත්ථං කුටිං සුඤ්ඤාගාරං විපස්සිතුං පාවිසිං තිස්සො විජ්ජා ඵලවිමුත්තිඤ්ච පච්චෙසන්තො, ගවෙසන්තො තෙ මෙ ඉජ්ඣිංසු තෙ සබ්බෙව ඉදානි මය්හං ඉජ්ඣිංසු සමිජ්ඣිංසු, නිප්ඵන්නකුසලසඞ්කප්පො පරිපුණ්ණමනොරථො ජාතොති අත්ථො. තෙසං සමිද්ධභාවං දස්සෙතුං ‘‘මානානුසයමුජ්ජහ’’න්ති වුත්තං. යස්මා මානානුසයමුජ්ජහං පජහිං සමුච්ඡින්දිං, තස්මා තෙ මෙ සඞ්කප්පා ඉජ්ඣිංසූති යොජනා. මානානුසයෙ හි පහීනෙ අප්පහීනො නාම අනුසයො නත්ථි, අරහත්තඤ්ච අධිගතමෙව හොතීති මානානුසයප්පහානං යථාවුත්තසඞ්කප්පසමිද්ධියා කාරණං කත්වා වුත්තං.

සීවලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පස්සති ¶ පස්සොති ආයස්මතො වප්පත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ‘‘අසුකො ච අසුකො ච ථෙරො සත්ථු පඨමං ධම්මපටිග්ගාහකා අහෙසු’’න්ති ථොමනං සුත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පත්ථනං පට්ඨපෙසි – ‘‘අහම්පි භගවා අනාගතෙ තාදිසස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස පඨමං ධම්මපටිග්ගාහකානං අඤ්ඤතරො භවෙය්ය’’න්ති, සත්ථු ¶ සන්තිකෙ සරණගමනඤ්ච පවෙදෙසි. සො යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවමනුස්සෙසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං වාසෙට්ඨස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, වප්පොතිස්ස නාමං අහොසි. සො අසිතෙන ඉසිනා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො සබ්බඤ්ඤූ භවිස්සතී’’ති බ්යාකතො කොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛෙහි බ්රාහ්මණපුත්තෙහි සද්ධිං ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ‘‘තස්මිං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා අමතං පාපුණිස්සාමී’’ති උරුවෙලායං විහරන්තං මහාසත්තං ඡබ්බස්සානි පධානං පදහන්තං උපට්ඨහිත්වා ඔළාරිකාහාරපරිභොගෙන නිබ්බිජ්ජිත්වා ඉසිපතනං ගතො. අභිසම්බුජ්ඣිත්වා සත්ථාරා සත්තසත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා ඉසිපතනං ¶ ගන්ත්වා ධම්මචක්කෙ පවත්තිතෙ පාටිපදදිවසෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨිතො පඤ්චමියං පක්ඛස්ස අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤාදීහි සද්ධිං අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.20-30) –

‘‘උභින්නං දෙවරාජූනං, සඞ්ගාමො සමුපට්ඨිතො;

අහොසි සමුපබ්යූළ්හො, මහාඝොසො අවත්තථ.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

අන්තලික්ඛෙ ඨිතො සත්ථා, සංවෙජෙසි මහාජනං.

‘‘සබ්බෙ දෙවා අත්තමනා, නික්ඛිත්තකවචාවුධා;

සම්බුද්ධං අභිවාදෙත්වා, එකග්ගාසිංසු තාවදෙ.

‘‘මය්හං සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, වාචාසභිමුදීරයි;

අනුකම්පකො ලොකවිදූ, නිබ්බාපෙසි මහාජනං.

‘‘පදුට්ඨචිත්තො ¶ මනුජො, එකපාණං විහෙඨයං;

තෙන චිත්තප්පදොසෙන, අපායං උපපජ්ජති.

‘‘සඞ්ගාමසීසෙ නාගොව, බහූ පාණෙ විහෙඨයං;

නිබ්බාපෙථ සකං චිත්තං, මා හඤ්ඤිත්ථො පුනප්පුනං.

‘‘ද්වින්නම්පි යක්ඛරාජූනං, සෙනා සා විම්හිතා අහු;

සරණඤ්ච උපාගච්ඡුං, ලොකජෙට්ඨං සුතාදිනං.

‘‘සඤ්ඤාපෙත්වාන ජනතං, පදමුද්ධරි චක්ඛුමා;

පෙක්ඛමානොව දෙවෙහි, පක්කාමි උත්තරාමුඛො.

‘‘පඨමං ¶ සරණං ගච්ඡිං, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජහං.

‘‘මහාදුන්දුභිනාමා ච, සොළසාසුං රථෙසභා;

තිංසකප්පසහස්සම්හි, රාජානො චක්කවත්තිනො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනා පටිලද්ධසම්පත්තිං පච්චවෙක්ඛණමුඛෙන සත්ථු ගුණමහන්තතං පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘‘ඊදිසං නාම සත්ථාරං බාහුලිකාදිවාදෙන සමුදාචරිම්හ. අහො පුථුජ්ජනභාවො නාම අන්ධකරණො අචක්ඛුකරණො අරියභාවොයෙව චක්ඛුකරණො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘පස්සති පස්සො’’ති ගාථං අභාසි.

61. තත්ථ පස්සති පස්සොති පස්සති සම්මාදිට්ඨියා ධම්මෙ අවිපරීතං ජානාති බුජ්ඣතීති පස්සො, දස්සනසම්පන්නො අරියො, සො පස්සන්තං අවිපරීතදස්සාවිං ‘‘අයං අවිපරීතදස්සාවී’’ති පස්සති පඤ්ඤාචක්ඛුනා ධම්මාධම්මං යථාසභාවතො ජානාති. න කෙවලං පස්සන්තමෙව, අථ ඛො අපස්සන්තඤ්ච පස්සති, යො පඤ්ඤාචක්ඛුවිරහිතො ධම්මෙ යථාසභාවතො න පස්සති, තම්පි අපස්සන්තං පුථුජ්ජනං ‘‘අන්ධො වතායං භවං අචක්ඛුකො’’ති අත්තනො පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සති. අපස්සන්තො අපස්සන්තං, පස්සන්තඤ්ච න පස්සතීති අපස්සන්තො පඤ්ඤාචක්ඛුරහිතො අන්ධබාලො තාදිසං අන්ධබාලං අයං ධම්මාධම්මං යථාසභාවතො න පස්සතීති යථා අපස්සන්තං න පස්සති න ජානාති, එවං අත්තනො පඤ්ඤාචක්ඛුනා ධම්මාධම්මං යථාසභාවතො පස්සන්තඤ්ච පණ්ඩිතං ‘‘අයං එවංවිධො’’ති න පස්සති න ජානාති, තස්මා අහම්පි පුබ්බෙ දස්සනරහිතො සකලං ඤෙය්යං හත්ථාමලකං විය පස්සන්තං භගවන්තං අපස්සන්තම්පි පූරණාදිං යථාසභාවතො න පස්සිං, ඉදානි පන බුද්ධානුභාවෙන සම්පන්නො උභයෙපි යථාසභාවතො පස්සාමීති සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙසු අත්තනො අවිපරීතපටිපත්තිං දස්සෙති.

වප්පත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකකා ¶ ¶ ¶ මයං අරඤ්ඤෙති ආයස්මතො වජ්ජිපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං විපස්සිං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො නාගපුප්ඵකෙසරෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අමච්චකුලෙ නිබ්බත්ති, වජ්ජිපුත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො භගවතො වෙසාලිගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා වෙසාලියා අවිදූරෙ අඤ්ඤතරස්මිං වනසණ්ඩෙ විහරති. තෙන ච සමයෙන වෙසාලියං උස්සවො අහොසි. තත්ථ තත්ථ නච්චගීතවාදිතං පවත්තති, මහාජනො හට්ඨතුට්ඨො උස්සවසම්පත්තිං පච්චනුභොති, තං සුත්වා සො භික්ඛු අයොනිසො උම්මුජ්ජන්තො විවෙකං වජ්ජමානො කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො අනභිරතිං පකාසෙන්තො –

‘‘එකකා මයං අරඤ්ඤෙ විහරාම, අපවිද්ධංව වනස්මිං දාරුකං;

එතාදිසිකාය රත්තියා, කො සු නාම අම්හෙහි පාපියො’’ති. – ගාථමාහ;

තං සුත්වා වනසණ්ඩෙ අධිවත්ථා දෙවතා තං භික්ඛුං අනුකම්පමානා ‘‘යදිපි, ත්වං භික්ඛු, අරඤ්ඤවාසං හීළෙන්තො වදසි, විවෙකකාමා පන විද්දසුනො තං බහු මඤ්ඤන්තියෙවා’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තී –

‘‘එකකො ත්වං අරඤ්ඤෙ විහරසි, අපවිද්ධංව වනස්මිං දාරුකං;

තස්ස තෙ බහුකා පිහයන්ති, නෙරයිකා විය සග්ගගාමින’’න්ති. –

ගාථං වත්වා, ‘‘කථඤ්හි නාම ත්වං, භික්ඛු, නිය්යානිකෙ සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ පබ්බජිත්වා අනිය්යානිකං විතක්කං විතක්කෙස්සසී’’ති සන්තජ්ජෙන්තී සංවෙජෙසි ¶ . එවං සො භික්ඛු තාය දෙවතාය සංවෙජිතො කසාභිහතො විය භද්රො අස්සාජානීයො විපස්සනාවීථිං ¶ ඔතරිත්වා නචිරස්සෙව විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.11.62-66) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, සතරංසිංව භාණුමං;

ඔභාසෙන්තං දිසා සබ්බා, උළුරාජංව පූරිතං.

‘‘පුරක්ඛතං ¶ සාවකෙහි, සාගරෙහෙව මෙදනිං;

නාගං පග්ගය්හ රෙණූහි, විපස්සිස්සාභිරොපයිං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං රෙණුමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පණ්ණතාලීසිතො කප්පෙ, රෙණු නාමාසි ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘අයං මෙ අරහත්තප්පත්තියා අඞ්කුසො ජාතො’’ති අත්තනො දෙවතාය ච වුත්තනයං සංකඩ්ඪිත්වා –

‘‘එකකා මයං අරඤ්ඤෙ විහරාම, අපවිද්ධංව වනස්මිං දාරුකං;

තස්ස මෙ බහුකා පිහයන්ති, නෙරයිකා විය සග්ගගාමින’’න්ති. –

තස්සත්ථො – අනපෙක්ඛභාවෙන වනෙ ඡඩ්ඩිතදාරුක්ඛණ්ඩං විය යදිපි මයං එකකා එකාකිනො අසහායා ඉමස්මිං අරඤ්ඤෙ විහරාම, එවං විහරතො පන තස්ස මෙ බහුකා පිහයන්ති මං බහූ අත්ථකාමරූපා කුලපුත්තා අභිපත්ථෙන්ති, ‘‘අහො වතස්ස මයම්පි වජ්ජිපුත්තත්ථෙරො විය ඝරබන්ධනං පහාය අරඤ්ඤෙ විහරෙය්යාමා’’ති. යථා කිං? නෙරයිකා විය සග්ගගාමිනං, යථා නාම නෙරයිකා අත්තනො පාපකම්මෙන නිරයෙ නිබ්බත්තසත්තා සග්ගගාමීනං සග්ගූපගාමීනං පිහයන්ති – ‘‘අහො වත මයම්පි නිරයදුක්ඛං පහාය සග්ගසුඛං පච්චනුභවෙය්යාමා’’ති එවංසම්පදමිදන්ති අත්ථො. එත්ථ ¶ ච අත්තනි ගරුබහුවචනප්පයොගස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා ‘‘එකකා මයං විහරාමා’’ති පුන තස්ස අත්ථස්ස එකත්තං සන්ධාය ‘‘තස්ස මෙ’’ති එකවචනප්පයොගො කතො. ‘‘තස්ස මෙ’’, ‘‘සග්ගගාමින’’න්ති ච උභයම්පි ‘පිහයන්තී’ති පදං අපෙක්ඛිත්වා උපයොගත්ථෙ සම්පදානනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. තං අභිපත්ථෙන්තීති ච තාදිසෙ අරඤ්ඤවාසාදිගුණෙ අභිපත්ථෙන්තා නාම හොන්තීති කත්වා වුත්තං. තස්ස මෙති වා තස්ස මම සන්තිකෙ ගුණෙති අධිප්පායො.

වජ්ජිපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චුතා ¶ ¶ පතන්තීති ආයස්මතො පක්ඛත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ යක්ඛසෙනාපති හුත්වා විපස්සිං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො දිබ්බවත්ථෙන පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්කෙසු දෙවදහනිගමෙ සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, ‘‘සම්මොදකුමාරො’’තිස්ස නාමං අහොසි. අථස්ස දහරකාලෙ වාතරොගෙන පාදා න වහිංසු. සො කතිපයං කාලං පීඨසප්පී විය විචරි. තෙනස්ස පක්ඛොති සමඤ්ඤා ජාතා. පච්ඡා අරොගකාලෙපි තථෙව නං සඤ්ජානන්ති, සො භගවතො ඤාතිසමාගමෙ පාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරති. අථෙකදිවසං ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිතුං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තස්මිඤ්ච සමයෙ අඤ්ඤතරො කුලලො මංසපෙසිං ආදාය ආකාසෙන ගච්ඡති, තං බහූ කුලලා අනුපතිත්වා පාතෙසුං. පාතිතං මංසපෙසිං එකො කුලලො අග්ගහෙසි. තං අඤ්ඤො අච්ඡින්දිත්වා ගණ්හි, තං දිස්වා ථෙරො ‘‘යථායං මංසපෙසි, එවං කාමා නාම බහුසාධාරණා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’ති – කාමෙසු ආදීනවං නෙක්ඛම්මෙ ච ආනිසංසං පච්චවෙක්ඛිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා මනසිකරොන්තො පිණ්ඩාය චරිත්වා කතභත්තකිච්චො ¶ දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.1-10) –

‘‘විපස්සී නාම භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

අට්ඨසට්ඨිසහස්සෙහි, පාවිසි බන්ධුමං තදා.

‘‘නගරා අභිනික්ඛම්ම, අගමං දීපචෙතියං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, ආහුතීනං පටිග්ගහං.

‘‘චුල්ලාසීතිසහස්සානි, යක්ඛා මය්හං උපන්තිකෙ;

උපට්ඨහන්ති සක්කච්චං, ඉන්දංව තිදසා ගණා.

‘‘භවනා අභිනික්ඛම්ම, දුස්සං පග්ගය්හහං තදා;

සිරසා අභිවාදෙසිං, තඤ්චාදාසිං මහෙසිනො.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථු සම්පදා;

බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, වසුධායං පකම්පථ.

‘‘තඤ්ච අච්ඡරියං දිස්වා, අබ්භුතං ලොමහංසනං;

බුද්ධෙ චිත්තං පසාදෙමි, ද්විපදින්දම්හි තාදිනෙ.

‘‘සොහං ¶ චිත්තං පසාදෙත්වා, දුස්සං දත්වාන සත්ථුනො;

සරණඤ්ච උපාගච්ඡිං, සාමච්චො සපරිජ්ජනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘ඉතො පන්නරසෙ කප්පෙ, සොළසාසුං සුවාහනා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා යදෙව සංවෙගවත්ථුං අඞ්කුසං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අඤ්ඤා අධිගතා, තස්ස සංකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘චුතා පතන්තී’’ති ගාථං අභාසි.

63. තත්ථ චුතාති භට්ඨා. පතන්තීති අනුපතන්ති. පතිතාති ¶ චවනවසෙන භූමියං පතිතා, ආකාසෙ වා සම්පතනවසෙන පතිතා. ගිද්ධාති ගෙධං ආපන්නා ¶ . පුනරාගතාති පුනදෙව උපගතා. ච-සද්දො සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බො. ඉදං වුත්තං හොති – පතන්ති අනුපතන්ති ච ඉධ කුලලා, ඉතරස්ස මුඛතො චුතා ච මංසපෙසි, චුතා පන සා භූමියං පතිතා ච, ගිද්ධා ගෙධං ආපන්නා සබ්බෙව කුලලා පුනරාගතා. යථා චිමෙ කුලලා, එවං සංසාරෙ පරිබ්භමන්තා සත්තා යෙ කුසලධම්මතො චුතා, තෙ පතන්ති නිරයාදීසු, එවං පතිතා ච, සම්පත්තිභවෙ ඨිතා තත්ථ කාමසුඛානුයොගවසෙන කාමභවෙ රූපාරූපභවෙසු ච භවනිකන්තිවසෙන ගිද්ධා ච පුනරාගතා භවතො අපරිමුත්තත්තා තෙන තෙන භවගාමිනා කම්මෙන තං තං භවසඤ්ඤිතං දුක්ඛං ආගතා එව, එවංභූතා ඉමෙ සත්තා. මයා පන කතං කිච්චං පරිඤ්ඤාදිභෙදං සොළසවිධම්පි කිච්චං කතං, න දානි තං කාතබ්බං අත්ථි. රතං රම්මං රමිතබ්බං අරියෙහි සබ්බසඞ්ඛතවිනිස්සටං නිබ්බානං රතං අභිරතං රම්මං. තෙන ච සුඛෙනන්වාගතං සුඛං ඵලසමාපත්තිසුඛෙන අනුආගතං උපගතං අච්චන්තසුඛං නිබ්බානං, සුඛෙන වා සුඛාපටිපදාභූතෙන විපස්සනාසුඛෙන මග්ගසුඛෙන ච අන්වාගතං ඵලසුඛං නිබ්බානසුඛඤ්චාති අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පක්ඛත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. විමලකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දුමව්හයාය උප්පන්නොති විමලකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ¶ තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං විපස්සිං භගවන්තං මහතියා පරිසාය පරිවුතං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා පසන්නමානසො චතූහි සුවණ්ණපුප්ඵෙහි පූජෙසි. භගවා තස්ස පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාරෙසි, යථා සුවණ්ණාභා සකලං තං පදෙසං ඔත්ථරති. තං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසො හුත්වා ¶ භගවන්තං වන්දිත්වා තං නිමිත්තං ගහෙත්වා අත්තනො ගෙහං ගන්ත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං අවිජහන්තො කෙනචි රොගෙන කාලං කත්වා තුසිතෙසු උපපන්නො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජානං ¶ බිම්බිසාරං පටිච්ච අම්බපාලියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. රාජා හි බිම්බිසාරො තරුණකාලෙ අම්බපාලියා රූපසම්පත්තිං සුත්වා සඤ්ජාතාභිලාසො කතිපයමනුස්සපරිවාරො අඤ්ඤාතකවෙසෙන වෙසාලිං ගන්ත්වා එකරත්තිං තාය සංවාසං කප්පෙසි. තදා අයං තස්සා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. සා ච ගබ්භස්ස පතිට්ඨිතභාවං තස්ස ආරොචෙසි. රාජාපි අත්තානං ජානාපෙත්වා දාතබ්බයුත්තකං දත්වා පක්කාමි. සා ගබ්භස්ස පරිපාකමන්වාය පුත්තං විජායි, ‘‘විමලො’’තිස්ස නාමං අහොසි, පච්ඡා විමලකොණ්ඩඤ්ඤොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො භගවතො වෙසාලිගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පසන්නමානසො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.40-48) –

‘‘විපස්සී නාම භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

නිසින්නො ජනකායස්ස, දෙසෙසි අමතං පදං.

‘‘තස්සාහං ධම්මං සුත්වාන, ද්විපදින්නස්ස තාදිනො;

සොණ්ණපුප්ඵානි චත්තාරි, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘සුවණ්ණච්ඡදනං ආසි, යාවතා පරිසා තදා;

බුද්ධාභා ච සුවණ්ණාභා, ආලොකො විපුලො අහු.

‘‘උදග්ගචිත්තො සුමනො, වෙදජාතො කතඤ්ජලී;

විත්තිසඤ්ජනනො තෙසං, දිට්ඨධම්මසුඛාවහො.

‘‘ආයාචිත්වාන සම්බුද්ධං, වන්දිත්වාන ච සුබ්බතං;

පාමොජ්ජං ජනයිත්වාන, සකං භවනුපාගමිං.

‘‘භවනෙ උපවිට්ඨොහං, බුද්ධසෙට්ඨං අනුස්සරිං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, තුසිතං උපපජ්ජහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘සොළසාසිංසු ¶ රාජානො, නෙමිසම්මතනාමකා;

තෙතාලීසෙ ඉතො කප්පෙ, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අඤ්ඤාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ‘‘දුමව්හයායා’’ති ගාථං අභාසි.

64. තත්ථ දුමව්හයායාති දුමෙන අම්බෙන අව්හාතබ්බාය, අම්බපාලියාති අත්ථො. ආධාරෙ චෙතං භුම්මවචනං. උප්පන්නොති තස්සා කුච්ඡියං උප්පන්නො උප්පජ්ජමානො ච. ජාතො පණ්ඩරකෙතුනාති ධවලවත්ථධජත්තා ‘‘පණ්ඩරකෙතූ’’ති පඤ්ඤාතෙන බිම්බිසාරරඤ්ඤා හෙතුභූතෙන ජාතො, තං පටිච්ච නිබ්බත්තොති අත්ථො. උප්පන්නොති වා පඨමාභිනිබ්බත්තිදස්සනං. තතො හි ජාතොති අභිජාතිදස්සනං. විජායනකාලතො පට්ඨාය හි ලොකෙ ජාතවොහාරො. එත්ථ ච ‘‘දුමව්හයාය උප්පන්නො’’ති ඉමිනා අත්තුක්කංසනභාවං අපනෙති, අනෙකපතිපුත්තානම්පි විසෙසාධිගමසම්භවඤ්ච දීපෙති. ‘‘ජාතො පණ්ඩරකෙතුනා’’ති ඉමිනා ¶ විඤ්ඤාතපිතිකදස්සනෙන පරවම්භනං අපනෙති. කෙතුහාති මානප්පහායී. මානො හි උණ්ණතිලක්ඛණත්තා කෙතු වියාති කෙතු. තථා හි සො ‘‘කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානො’’ති වුච්චති. කෙතුනායෙවාති පඤ්ඤාය එව. පඤ්ඤා හි අනවජ්ජධම්මෙසු අච්චුග්ගතට්ඨෙන මාරසෙනප්පමද්දනෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ච අරියානං ධජා නාම. තෙනාහ ‘‘ධම්මො හි ඉසිනං ධජො’’ති (සං. නි. 2.241; අ. නි. 4.48; ජා. 2.21.494). මහාකෙතුං පධංසයීති මහාවිසයතාය මහන්තා, සෙය්යමානජාතිමානාදිභෙදතො බහවො ච මානප්පකාරා, ඉතරෙ ච කිලෙසධම්මා සමුස්සිතට්ඨෙන කෙතු එතස්සාති මහාකෙතු මාරො පාපිමා. තං බලවිධමනවිසයාතික්කමනවසෙන අභිභවි නිබ්බිසෙවනං අකාසීති. ‘‘මහාකෙතුං පධංසයී’’ති අත්තානං පරං විය දස්සෙන්තො අඤ්ඤාපදෙසෙන අරහත්තං බ්යාකාසි.

විමලකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. උක්ඛෙපකතවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උක්ඛෙපකතවච්ඡස්සාති ආයස්මතො උක්ඛෙපකතවච්ඡත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො චතුනවුතෙ කප්පෙ සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථාරං උද්දිස්ස ¶ මාළං කරොන්තස්ස පූගස්ස එකත්ථම්භං අලභන්තස්ස ථම්භං දත්වා සහායකිච්චං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන ¶ දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, වච්ඡොතිස්ස ගොත්තතො ආගතනාමං. සො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කොසලරට්ඨෙ ගාමකාවාසෙ වසන්තො ආගතාගතානං භික්ඛූනං සන්තිකෙ ධම්මං පරියාපුණාති. ‘‘අයං ¶ විනයො ඉදං සුත්තන්තං අයං අභිධම්මො’’ති පන පරිච්ඡෙදං න ජානාති. අථෙකදිවසං ආයස්මන්තං ධම්මසෙනාපතිං පුච්ඡිත්වා යථාපරිච්ඡෙදං සබ්බං සල්ලක්ඛෙසි. ධම්මසඞ්ගීතියා පුබ්බෙපි පිටකාදිසමඤ්ඤා පරියත්තිසද්ධම්මෙ වවත්ථිතා එව, යතො භික්ඛූනං විනයධරාදිවොහාරො. සො තෙපිටකං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හන්තො පරිපුච්ඡන්තො තත්ථ වුත්තෙ රූපාරූපධම්මෙ සල්ලක්ඛෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සම්මසන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.13-26) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස භගවතො, මහාපූගගණො අහු;

සරණං ගතා ච තෙ බුද්ධං, සද්දහන්ති තථාගතං.

‘‘සබ්බෙ සඞ්ගම්ම මන්තෙත්වා, මාළං කුබ්බන්ති සත්ථුනො;

එකත්ථම්භං අලභන්තා, විචිනන්ති බ්රහාවනෙ.

‘‘තෙහං අරඤ්ඤෙ දිස්වාන, උපගම්ම ගණං තදා;

අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, පටිපුච්ඡිං ගණං අහං.

‘‘තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු, සීලවන්තො උපාසකා;

මාළං මයං කත්තුකාමා, එකත්ථම්භො න ලබ්භති.

‘‘එකත්ථම්භං මමං දෙථ, අහං දස්සාමි සත්ථුනො;

ආහරිස්සාමහං ථම්භං, අප්පොස්සුක්කා භවන්තු තෙ.

‘‘තෙ මෙ ථම්භං පවෙච්ඡිංසු, පසන්නා තුට්ඨමානසා;

තතො පටිනිවත්තිත්වා, අගමංසු සකං ඝරං.

‘‘අචිරං ගතෙ පූගගණෙ, ථම්භං අහාසහං තදා;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, පඨමං උස්සපෙසහං.

‘‘තෙන ¶ චිත්තප්පසාදෙන, විමානං උපපජ්ජහං;

උබ්බිද්ධං භවනං මය්හං, සත්තභූමං සමුග්ගතං.

‘‘වජ්ජමානාසු භෙරීසු, පරිචාරෙමහං සදා;

පඤ්චපඤ්ඤාසකප්පම්හි, රාජා ආසිං යසොධරො.

‘‘තත්ථාපි භවනං මය්හං, සත්තභූමං සමුග්ගතං;

කූටාගාරවරූපෙතං, එකත්ථම්භං මනොරමං.

‘‘එකවීසතිකප්පම්හි ¶ , උදෙනො නාම ඛත්තියො;

තත්රාපි භවනං මය්හං, සත්තභූමං සමුග්ගතං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

අනුභොමි සුඛං සබ්බං, එකත්ථම්භස්සිදං ඵලං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං ථම්භමදදං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, එකත්ථම්භස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා කතකිච්චත්තා අකිලාසුභාවෙ ඨිතො අත්තනො සන්තිකං උපගතානං ගහට්ඨපබ්බජිතානං අනුකම්පං උපාදාය තෙපිටකං බුද්ධවචනං වීමංසිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. දෙසෙන්තො ච එකදිවසං අත්තානං පරං විය කත්වා දස්සෙන්තො –

‘‘උක්ඛෙපකතවච්ඡස්ස, සඞ්කලිතං බහූහි වස්සෙහි;

තං භාසති ගහට්ඨානං, සුනිසින්නො උළාරපාමොජ්ජො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ උක්ඛෙපකතවච්ඡස්සාති කතඋක්ඛෙපවච්ඡස්ස, භික්ඛුනො සන්තිකෙ විසුං විසුං උග්ගහිතං විනයපදෙසං සුත්තපදෙසං අභිධම්මපදෙසඤ්ච යථාපරිච්ඡෙදං විනයසුත්තාභිධම්මානංයෙව උපරි ඛිපිත්වා සජ්ඣායනවසෙන තත්ථ තත්ථෙව පක්ඛිපිත්වා ඨිතවච්ඡෙනාති අත්ථො කරණත්ථෙ හි ඉදං සාමිවචනං. සඞ්කලිතං බහූහි වස්සෙහීති බහුකෙහි සංවච්ඡරෙහි සම්පිණ්ඩනවසෙන හදයෙ ඨපිතං. ‘‘සඞ්ඛලිත’’න්තිපි පාඨො, සඞ්ඛලිතං විය කතං එකාබද්ධවසෙන ¶ වාචුග්ගතං ¶ කතං. යං බුද්ධවචනන්ති වචනසෙසො. තන්ති තං පරියත්තිධම්මං භාසති කථෙති. ගහට්ඨානන්ති තෙසං යෙභුය්යතාය වුත්තං. සුනිසින්නොති තස්මිං ධම්මෙ සම්මා නිච්චලො නිසින්නො, ලාභසක්කාරාදිං අපච්චාසීසන්තො කෙවලං විමුත්තායතනසීසෙයෙව ඨත්වා කථෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උළාරපාමොජ්ජො’’ති ඵලසමාපත්තිසුඛවසෙන ධම්මදෙසනාවසෙනෙව ච උප්පන්නඋළාරපාමොජ්ජොති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යථා යථාවුසො භික්ඛු, යථාසුතං යථාපරියත්තං ධම්මං විත්ථාරෙන පරෙසං දෙසෙති තථා තථා සො තස්මිං ධම්මෙ ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජ’’න්තිආදි (දී. නි. 3.355).

උක්ඛෙපකතවච්ඡත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනුසාසි ¶ මහාවීරොති ආයස්මතො මෙඝියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ කුසලබීජානි රොපෙන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පාපුණි. තස්මිඤ්ච සමයෙ විපස්සී භගවා බුද්ධකිච්චස්ස පරියොසානමාගම්ම ආයුසඞ්ඛාරං ඔස්සජ්ජි. තෙන පථවීකම්පාදීසු උප්පන්නෙසු මහාජනො භීතතසිතො අහොසි. අථ නං වෙස්සවණො මහාරාජා තමත්ථං විභාවෙත්වා සමස්සාසෙසි. තං සුත්වා මහාජනො සංවෙගප්පත්තො අහොසි. තත්ථායං කුලපුත්තො බුද්ධානුභාවං සුත්වා සත්ථරි සඤ්ජාතගාරවබහුමානො උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස මෙඝියොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා භගවන්තං උපට්ඨහන්තො භගවති ජාලිකායං විහරන්තෙ කිමිකාලාය නදියා තීරෙ රමණීයං අම්බවනං දිස්වා ¶ තත්ථ විහරිතුකාමො ¶ ද්වෙ වාරෙ භගවතා වාරෙත්වා තතියවාරං විස්සජ්ජිතො තත්ථ ගන්ත්වා මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකාහි ඛජ්ජමානො චිත්තසමාධිං අලභිත්වා සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා තමත්ථං ආරොචෙසි. අථස්ස භගවා ‘‘අපරිපක්කාය, මෙඝිය, චෙතොවිමුත්තියා පඤ්ච ධම්මා පරිපාකාය සංවත්තන්තී’’තිආදිනා (උදා. 31) ඔවාදං අදාසි. සො තස්මිං ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.57-65) –

‘‘යදා විපස්සී ලොකග්ගො, ආයුසඞ්ඛාරමොස්සජි;

පථවී සම්පකම්පිත්ථ, මෙදනී ජලමෙඛලා.

‘‘ඔතතං විතතං මය්හං, සුවිචිත්තවටංසකං;

භවනම්පි පකම්පිත්ථ, බුද්ධස්ස ආයුසඞ්ඛයෙ.

‘‘තාසො මය්හං සමුප්පන්නො, භවනෙ සම්පකම්පිතෙ;

උප්පාදො නු කිමත්ථාය, ආලොකො විපුලො අහු.

‘‘වෙස්සවණො ඉධාගම්ම, නිබ්බාපෙසි මහාජනං;

පාණභූතෙ භයං නත්ථි, එකග්ගා හොථ සංවුතා.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථු සම්පදා;

යස්මිං උප්පජ්ජමානම්හි, පථවී සම්පකම්පති.

‘‘බුද්ධානුභාවං කිත්තෙත්වා, කප්පං සග්ගම්හි මොදහං;

අවසෙසෙසු කප්පෙසු, කුසලං චරිතං මයා.

‘‘එකනවුතිතො ¶ කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘ඉතො චුද්දසකප්පම්හි, රාජා ආසිං පතාපවා;

සමිතො නාම නාමෙන, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සත්ථු සම්මුඛා ඔවාදං ලභිත්වා ‘‘මයා අරහත්තං අධිගත’’න්ති අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘අනුසාසි ¶ මහාවීරො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

තස්සාහං ධම්මං සුත්වාන, විහාසිං සන්තිකෙ සතො;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ අනුසාසීති ‘‘අපරිපක්කාය, මෙඝිය, චෙතොවිමුත්තියා පඤ්ච ධම්මා පරිපාකාය සංවත්තන්තී’’තිආදිනා ඔවදි අනුසිට්ඨිං අදාසි. මහාවීරොති මහාවික්කන්තො, වීරියපාරමිපාරිපූරියා චතුරඞ්ගසමන්නාගතවීරියාධිට්ඨානෙන අනඤ්ඤසාධාරණචතුබ්බිධසම්මප්පධානසම්පත්තියා ච මහාවීරියොති අත්ථො. සබ්බධම්මාන පාරගූති සබ්බෙසඤ්ච ඤෙය්යධම්මානං පාරං පරියන්තං ඤාණගමනෙන ගතො අධිගතොති සබ්බධම්මාන පාරගූ, සබ්බඤ්ඤූති අත්ථො. සබ්බෙසං වා සඞ්ඛතධම්මානං පාරභූතං නිබ්බානං සයම්භූඤාණෙන ගතො අධිගතොති සබ්බධම්මාන පාරගූ. තස්සාහං ධම්මං සුත්වානාති තස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සාමුක්කංසිකං තං චතුසච්චධම්මං සුණිත්වා. විහාසිං සන්තිකෙති අම්බවනෙ මිච්ඡාවිතක්කෙහි උපද්දුතො චාලිකා විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සමීපෙයෙව විහාසිං. සතොති සතිමා, සමථවිපස්සනාභාවනාය අප්පමත්තොති අත්ථො. අහන්ති ඉදං යථා ‘‘අනුසාසී’’ති එත්ථ ‘‘ම’’න්ති එවං ‘‘විජ්ජා ¶ අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති එත්ථ ‘‘මයා’’ති පරිණාමෙතබ්බං. ‘‘කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති ච ඉමිනා යථාවුත්තං විජ්ජාත්තයානුප්පත්තිමෙව සත්ථු ඔවාදපටිකරණභාවදස්සනෙන පරියායන්තරෙන පකාසෙති. සීලක්ඛන්ධාදිපරිපූරණමෙව හි සත්ථු සාසනකාරිතා.

මෙඝියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. එකධම්මසවනීයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හන්ති ආයස්මතො එකධම්මසවනීයත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර ¶ පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්තො කතිපයෙ භික්ඛූ මග්ගමූළ්හෙ මහාරඤ්ඤෙ විචරන්තෙ දිස්වා අනුකම්පමානො අත්තනො භවනතො ඔතරිත්වා තෙ සමස්සාසෙත්වා භොජෙත්වා යථාධිප්පෙතට්ඨානං පාපෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපෙ භගවති ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා කතබුද්ධකිච්චෙ පරිනිබ්බුතෙ තස්මිං කාලෙ බාරාණසිරාජා කිකී නාම අහොසි. තස්මිං කාලඞ්කතෙ තස්ස පුථුවින්දරාජා නාම පුත්තො ආසි. තස්ස පුත්තො සුසාමො නාම. තස්ස පුත්තො කිකීබ්රහ්මදත්තො නාම හුත්වා රජ්ජං කාරෙන්තො සාසනෙ අන්තරහිතෙ ධම්මස්සවනං අලභන්තො, ‘‘යො ධම්මං දෙසෙති, තස්ස සහස්සං දම්මී’’ති ඝොසාපෙත්වා එකම්පි ධම්මකථිකං අලභන්තො, ‘‘මය්හං පිතුපිතාමහාදීනං කාලෙ ධම්මො සංවත්තති, ධම්මකථිකා සුලභා අහෙසුං. ඉදානි පන චතුප්පදිකගාථාමත්තම්පි කථෙන්තො දුල්ලභො. යාව ධම්මසඤ්ඤා න විනස්සති, තාවදෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති රජ්ජං පහාය හිමවන්තං උද්දිස්ස ගච්ඡන්තං සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා, ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ගාථාය ධම්මං කථෙත්වා නිවත්තෙසි. සො නිවත්තිත්වා බහුං පුඤ්ඤං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සෙතබ්යනගරෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො භගවති සෙතබ්යනගරෙ සිංසපාවනෙ විහරන්තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ¶ නිසීදි. තස්ස සත්ථා අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා, ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති ඉමාය ගාථාය ධම්මං දෙසෙසි. තස්ස තත්ථ කතාධිකාරතාය සො අනිච්චසඤ්ඤාය පාකටතරං හුත්වා උපට්ඨිතාය පටිලද්ධසංවෙගො පබ්බජිත්වා ධම්මසම්මසනං පට්ඨපෙත්වා දුක්ඛසඤ්ඤං අනත්තසඤ්ඤඤ්ච මනසිකරොන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.66-71) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, සාවකා වනචාරිනො;

විප්පනට්ඨා බ්රහාරඤ්ඤෙ, අන්ධාව අනුසුය්යරෙ.

‘‘අනුස්සරිත්වා සම්බුද්ධං, පදුමුත්තරනායකං;

තස්ස තෙ මුනිනො පුත්තා, විප්පනට්ඨා මහාවනෙ.

‘‘භවනා ¶ ඔරුහිත්වාන, අගමිං භික්ඛුසන්තිකං;

තෙසං මග්ගඤ්ච ආචික්ඛිං, භොජනඤ්ච අදාසහං.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

ජාතියා සත්තවස්සොහං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘සචක්ඛූ නාම නාමෙන, ද්වාදස චක්කවත්තිනො;

සත්තරතනසම්පන්නා, පඤ්චකප්පසතෙ ඉතො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තස්ස ¶ එකෙනෙව ධම්මස්සවනෙන නිප්ඵන්නකිච්චත්තා එකධම්මසවනීයොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. සො අරහා හුත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ කිලෙසාති යස්මිං සන්තානෙ උප්පන්නා, තං කිලෙසෙන්ති විබාධෙන්ති උපතාපෙන්ති වාති කිලෙසා, රාගාදයො. ඣාපිතාති ඉන්දග්ගිනා විය රුක්ඛගච්ඡාදයො අරියමග්ගඤාණග්ගිනා සමූලං දඩ්ඪා. මය්හන්ති මයා, මම සන්තානෙ වා. භවා සබ්බෙ සමූහතාති කාමකම්මභවාදයො සබ්බෙ භවා සමුග්ඝාටිතා කිලෙසානං ඣාපිතත්තා. සති හි කිලෙසවට්ටෙ කම්මවට්ටෙන භවිතබ්බං. කම්මභවානං සමූහතත්තා එව ච උපපත්තිභවාපි සමූහතා එව අනුප්පත්තිධම්මතාය ආපාදිතත්තා. වික්ඛීණො ජාතිසංසාරොති ජාතිආදිකො –

‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. –

වුත්තලක්ඛණො ¶ සංසාරො විසෙසතො ඛීණො, තස්මා නත්ථි දානි පුනබ්භවො. යස්මා ආයතිං පුනබ්භවො නත්ථි, තස්මා වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො. තස්මා ච පුනබ්භවො නත්ථි, යස්මා භවා සබ්බෙ සමූහතාති ආවත්තෙත්වා වත්තබ්බං. අථ වා වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, තතො එව නත්ථි දානි පුනබ්භවොති යොජෙතබ්බං.

එකධම්මසවනීයත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අධිචෙතසො ¶ අප්පමජ්ජතොති ආයස්මතො එකුදානියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ යක්ඛසෙනාපති හුත්වා නිබ්බත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ, ‘‘අලාභා වත මෙ, දුල්ලද්ධං වත මෙ, යොහං සත්ථුධරමානකාලෙ දානාදිපුඤ්ඤං කාතුං නාලත්ථ’’න්ති පරිදෙවසොකමාපන්නො අහොසි. අථ නං සාගරො නාම සත්ථු සාවකො සොකං විනොදෙත්වා සත්ථු ථූපපූජායං නියොජෙසි. සො පඤ්ච වස්සානි ථූපං ¶ පූජෙත්වා තතො චුතො තෙන පුඤ්ඤෙන දෙවමනුස්සෙසු එව සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො කාලෙන කාලං සත්ථු සන්තිකං උපසඞ්කමි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා ‘‘අධිචෙතසො’’ති ගාථාය සාවකෙ අභිණ්හං ඔවදි. සො තං සුත්වා සද්ධාජාතො පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච පන තමෙව ගාථං පුනප්පුනං පරිවත්තෙති. සො තත්ථ වීසතිවස්සසහස්සානි සමණධම්මං කරොන්තො ඤාණස්ස අපරිපක්කත්තා විසෙසං නිබ්බත්තෙතු නාසක්ඛි. තතො පන චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො විඤ්ඤුතං පත්වා ජෙතවනපටිග්ගහණසමයෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කතපුබ්බකිච්චො අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. තස්මිඤ්ච සමයෙ සත්ථා ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං අත්තනො අවිදූරෙ අධිචිත්තමනුයුත්තං දිස්වා ‘‘අධිචෙතසො’’ති ඉමං උදානං ¶ උදානෙසි. තං සුත්වා අයං චිරකාලං භාවනාය අරඤ්ඤෙ විහරන්තොපි කාලෙන කාලං තමෙව ගාථං උදානෙති, තෙනස්ස එකුදානියොති සමඤ්ඤා උදපාදි. සො අථෙකදිවසං චිත්තෙකග්ගතං ලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.72-81) –

‘‘අත්ථදස්සිම්හි සුගතෙ, නිබ්බුතෙ සමනන්තරා;

යක්ඛයොනිං උපපජ්ජිං, යසං පත්තො චහං තදා.

‘‘දුල්ලද්ධං ¶ වත මෙ ආසි, දුප්පභාතං දුරුට්ඨිතං;

යං මෙ භොගෙ විජ්ජමානෙ, පරිනිබ්බායි චක්ඛුමා.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සාගරො නාම සාවකො;

මමුද්ධරිතුකාමො සො, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘කිං නු සොචසි මා භායි, චර ධම්මං සුමෙධස;

අනුප්පදින්නා බුද්ධෙන, සබ්බෙසං බීජසම්පදා.

‘‘යො චෙ පූරෙය්ය සම්බුද්ධං, තිට්ඨන්තං ලොකනායකං;

ධාතුං සාසපමත්තම්පි, නිබ්බුතස්සාපි පූජයෙ.

‘‘සමෙ චිත්තප්පසාදම්හි, සමං පුඤ්ඤං මහග්ගතං;

තස්මා ථූපං කරිත්වාන, පූජෙහි ජිනධාතුයො.

‘‘සාගරස්ස වචො සුත්වා, බුද්ධථූපං අකාසහං;

පඤ්චවස්සෙ පරිචරිං, මුනිනො ථූපමුත්තමං.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

සම්පත්තිං අනුභොත්වාන, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘භූරිපඤ්ඤා ¶ ච චත්තාරො, සත්තකප්පසතෙ ඉතො;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො එකදිවසං ආයස්මතා ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටිභානං වීමංසිතුං, ‘‘ආවුසො, මය්හං ධම්මං භණාහී’’ති අජ්ඣිට්ඨො චිරකාලපරිචිතත්තා –

‘‘අධිචෙතසො අප්පමජ්ජතො, මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො;

සොකා න භවන්ති තාදිනො, උපසන්තස්ස සදා සතීමතො’’ති. (උදා. 37) –

තත්ථ ¶ අධිචෙතසොති අධිචිත්තවතො, සබ්බචිත්තානං අධිකෙන අරහත්තඵලචිත්තෙන සමන්නාගතස්සාති අත්ථො. අප්පමජ්ජතොති නප්පමජ්ජතො, අප්පමාදෙන අනවජ්ජධම්මෙසු සාතච්චකිරියාය සමන්නාගතස්සාති වුත්තං හොති. මුනිනොති ‘‘යො මුනාති උභො ලොකෙ, මුනි තෙන පවුච්චතී’’ති (ධ. ප. 269; මහානි. 149; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 21) එවං උභයලොකමුනනෙන වා, මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන අරහත්තඵලපඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන මොනෙන සමන්නාගතතාය වා ඛීණාසවො මුනි නාම, තස්ස මුනිනො. මොනපථෙසු සික්ඛතොති අරහත්තඤාණසඞ්ඛාතස්ස මොනස්ස පථෙසු උපායමග්ගෙසු සත්තතිංසබොධිපක්ඛියධම්මෙසු, තීසු වා සික්ඛාසු සික්ඛතො. ඉදඤ්ච පුබ්බභාගපටිපදං ගහෙත්වා වුත්තං. පරිනිට්ඨිතසික්ඛො හි අරහා, තස්මා එවං සික්ඛතො, ඉමාය සික්ඛාය මුනිභාවං පත්තස්ස මුනිනොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. යස්මා චෙතදෙවං තස්මා හෙට්ඨිමමග්ගඵලචිත්තානං වසෙන අධිචෙතසො, චතුසච්චසම්බොධිපටිපත්තියං අප්පමාදවසෙන ¶ අප්පමජ්ජතො, අග්ගමග්ගඤාණසමන්නාගමෙන මුනිනොති එවමෙතෙසං පදානං අත්ථො යුජ්ජතියෙව. අථ වා ‘‘අප්පමජ්ජතො සික්ඛතො’’ පධානහෙතූ අක්ඛාතාති දට්ඨබ්බා. තස්මා අප්පමජ්ජනහෙතු සික්ඛනහෙතු ච අධිචෙතසොති අත්ථො.

සොකා න භවන්ති තාදිනොති තාදිසස්ස ඛීණාසවමුනිනො අබ්භන්තරෙ ඉට්ඨවියොගාදිවත්ථුකා සොකා චිත්තසන්තාපා න හොන්ති. අථ වා තාදිලක්ඛණප්පත්තස්ස අසෙක්ඛමුනිනො සොකා න භවන්තීති. උපසන්තස්සාති රාගාදීනං අච්චන්තූපසමෙන උපසන්තස්ස. සදා සතීමතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා නිච්චකාලං සතියා අවිරහිතස්ස.

එත්ථ ¶ ච ‘‘අධිචෙතසො’’ති ඉමිනා අධිචිත්තසික්ඛා, ‘‘අප්පමජ්ජතො’’ති ඉමිනා අධිසීලසික්ඛා, ‘‘මුනිනො මොනපථෙසු සික්ඛතො’’ති එතෙහි අධිපඤ්ඤාසික්ඛා. ‘‘මුනිනො’’ති වා එතෙන අධිපඤ්ඤාසික්ඛා, ‘‘මොනපථෙසු සික්ඛතො’’ති එතෙන තාසං ලොකුත්තරසික්ඛානං පුබ්බභාගපටිපදා, ‘‘සොකා න භවන්තී’’තිආදීහි සික්ඛාපාරිපූරියා ආනිසංසා පකාසිතාති වෙදිතබ්බං අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි.

එකුදානියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුත්වාන ¶ ධම්මං මහතො මහාරසන්ති ආයස්මතො ඡන්නත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සිද්ධත්ථං භගවන්තං අඤ්ඤතරං රුක්ඛමූලං උපගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො මුදුසම්ඵස්සං පණ්ණසන්ථරං සන්ථරිත්වා අදාසි. පුප්ඵෙහි ච ¶ සමන්තතො ඔකිරිත්වා පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පුනපි අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා සුගතීසුයෙව සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ගෙහෙ දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, ඡන්නොතිස්ස නාමං අහොසි, බොධිසත්තෙන සහජාතො. සො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා භගවති පෙමෙන, ‘‘අම්හාකං බුද්ධො, අම්හාකං ධම්මො’’ති මමත්තං උප්පාදෙත්වා සිනෙහං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තො සමණධම්මං අකත්වා සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ සත්ථාරා ආණත්තවිධිනා කතෙන බ්රහ්මදණ්ඩෙන සන්තජ්ජිතො සංවෙගප්පත්තො හුත්වා සිනෙහං ඡින්දිත්වා විපස්සන්තො නචිරෙනෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.10.45-50) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස භගවතො, අදාසිං පණ්ණසන්ථරං;

සමන්තා උපහාරඤ්ච, කුසුමං ඔකිරිං අහං.

‘‘පාසාදෙවං ගුණං රම්මං, අනුභොමි මහාරහං;

මහග්ඝානි ච පුප්ඵානි, සයනෙභිසවන්ති මෙ.

‘‘සයනෙහං තුවට්ටාමි, විචිත්තෙ පුප්ඵසන්ථතෙ;

පුප්ඵවුට්ඨි ච සයනෙ, අභිවස්සති තාවදෙ.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, අදාසිං පණ්ණසන්ථරං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, සන්ථරස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘තිණසන්ථරකා ¶ නාම, සත්තෙතෙ චක්කවත්තිනො;

ඉතො තෙ පඤ්චමෙ කප්පෙ, උප්පජ්ජිංසු ජනාධිපා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා විමුත්තිසුඛසන්තප්පිතො පීතිවෙගවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙන්තො –

සො යොගක්ඛෙමස්ස පථස්ස කොවිදො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ සුත්වානාති සුණිත්වා, සොතෙන ගහෙත්වා ඔහිතසොතො සොතද්වාරානුසාරෙන උපධාරෙත්වා. ධම්මන්ති චතුසච්චධම්මං. මහතොති භගවතො. භගවා හි මහන්තෙහි උළාරතමෙහි සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතත්තා, සදෙවකෙන ලොකෙන විසෙසතො මහනීයතාය ච ‘‘මහා’’ති වුච්චති, යා තස්ස මහාසමණොති සමඤ්ඤා ජාතා. නිස්සක්කවචනඤ්චෙතං ‘‘මහතො ධම්මං සුත්වානා’’ති. මහාරසන්ති විමුත්තිරසස්ස දායකත්තා උළාරරසං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවරෙන දෙසිතන්ති සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ, තස්ස භාවො සබ්බඤ්ඤුතා. ඤාණමෙව වරං, ඤාණෙසු වා වරන්ති ඤාණවරං, සබ්බඤ්ඤුතා ඤාණවරං එතස්සාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණවරො, භගවා. තෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසඞ්ඛාතඅග්ගඤාණෙන වා කරණභූතෙන දෙසිතං කථිතං ධම්මං සුත්වානාති ¶ යොජනා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරමත්ථදීපනියං ඉතිවුත්තකවණ්ණනායං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං. මග්ගන්ති අට්ඨඞ්ගිකං අරියමග්ගං. පපජ්ජින්ති පටිපජ්ජිං. අමතස්ස පත්තියාති නිබ්බානස්ස අධිගමාය උපායභූතං පටිපජ්ජින්ති යොජනා. සොති සො භගවා. යොගක්ඛෙමස්ස පථස්ස කොවිදොති චතූහි යොගෙහි අනුපද්දුතස්ස නිබ්බානස්ස යො පථො, තස්ස කොවිදො තත්ථ සුකුසලො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – භගවතො චතුසච්චදෙසනං සුත්වා අමතාධිගමූපායමග්ගං අහං පටිපජ්ජිං පටිපජ්ජනමග්ගං මයා කතං, සො එව පන භගවා සබ්බථා යොගක්ඛෙමස්ස පථස්ස කොවිදො, පරසන්තානෙ වා පරමනෙසු කුසලො, යස්ස සංවිධානමාගම්ම අහම්පි මග්ගං පටිපජ්ජින්ති. අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසීති.

ඡන්නත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සීලමෙවාති ¶ ¶ ආයස්මතො පුණ්ණත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ පණ්ණකුටිං කත්වා වාසං කප්පෙසි. තස්ස වසනට්ඨානස්ස අවිදූරෙ එකස්මිං පබ්භාරෙ පච්චෙකබුද්ධො ආබාධිකො හුත්වා පරිනිබ්බායි, තස්ස පරිනිබ්බානසමයෙ මහා ආලොකො අහොසි. තං දිස්වා සො, ‘‘කථං නු ඛො අයං ආලොකො උප්පන්නො’’ති වීමංසනවසෙන ඉතො චිතො ච ආහිණ්ඩන්තො ¶ පබ්භාරෙ පච්චෙකසම්බුද්ධං පරිනිබ්බුතං දිස්වා ගන්ධදාරූනි සංකඩ්ඪිත්වා සරීරං ඣාපෙත්වා ගන්ධොදකෙන උපසිඤ්චි. තත්ථෙකො දෙවපුත්තො අන්තලික්ඛෙ ඨත්වා එවමාහ – ‘‘සාධු, සාධු, සප්පුරිස, බහුං තයා පුඤ්ඤං පසවන්තෙන පූරිතං සුගතිසංවත්තනියං කම්මං තෙන ත්වං සුගතීසුයෙව උප්පජ්ජිස්සසි, ‘පුණ්ණො’ති ච තෙ නාමං භවිස්සතී’’ති. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුනාපරන්තජනපදෙ සුප්පාරකපට්ටනෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, පුණ්ණොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො වාණිජ්ජවසෙන මහතා සත්ථෙන සද්ධිං සාවත්ථිං ගතො. තෙන ච සමයෙන භගවා සාවත්ථියං විහරති. අථ සො සාවත්ථිවාසීහි උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගතො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා වත්තපටිවත්තෙහි ආචරියුපජ්ඣායෙ ආරාධෙන්තො විහාසි. සො එකදිවසං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා, ‘‘සාධු මං, භන්තෙ භගවා, සංඛිත්තෙන ඔවාදෙන ඔවදතු, යමහං සුත්වා සුනාපරන්තජනපදෙ විහරෙය්ය’’න්ති ආහ. තස්ස භගවා, ‘‘සන්ති ඛො, පුණ්ණ, චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා රූපා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.395; සං. නි. 4.88) ඔවාදං දත්වා සීහනාදං නදාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. සො භගවන්තං වන්දිත්වා සුනාපරන්තජනපදං ගන්ත්වා සුප්පාරකපට්ටනෙ විහරන්තො සමථවිපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තිස්සො විජ්ජා සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.41.29-44) –

‘‘පබ්භාරකූටං නිස්සාය, සයම්භූ අපරාජිතො;

ආබාධිකො ච සො බුද්ධො, වසති පබ්බතන්තරෙ.

‘‘මම ¶ අස්සමසාමන්තා, පනාදො ආසි තාවදෙ;

බුද්ධෙ නිබ්බායමානම්හි, ආලොකො උදපජ්ජථ.

‘‘යාවතා වනසණ්ඩස්මිං, අච්ඡකොකතරච්ඡකා;

වාළා ච කෙසරී සබ්බෙ, අභිගජ්ජිංසු තාවදෙ.

‘‘උප්පාතං ¶ තමහං දිස්වා, පබ්භාරං අගමාසහං;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, නිබ්බුතං අපරාජිතං.

‘‘සුඵුල්ලං සාලරාජංව, සතරංසිංව උග්ගතං;

වීතච්චිකංව අඞ්ගාරං, නිබ්බුතං අපරාජිතං.

‘‘තිණං කට්ඨඤ්ච පූරෙත්වා, චිතකං තත්ථකාසහං;

චිතකං සුකතං කත්වා, සරීරං ඣාපයිං අහං.

‘‘සරීරං ඣාපයිත්වාන, ගන්ධතොයං සමොකිරිං;

අන්තලික්ඛෙ ඨිතො යක්ඛො, නාමමග්ගහි තාවදෙ.

‘‘යං පූරිතං තයා කිච්චං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො;

පුණ්ණකො නාම නාමෙන, සදා හොහි තුවං මුනෙ.

‘‘තම්හා කායා චවිත්වාන, දෙවලොකං අගච්ඡහං;

තත්ථ දිබ්බමයො ගන්ධො, අන්තලික්ඛා පවස්සති.

‘‘තත්රාපි නාමධෙය්යං මෙ, පුණ්ණකොති අහූ තදා;

දෙවභූතො මනුස්සො වා, සඞ්කප්පං පූරයාමහං.

‘‘ඉදං පච්ඡිමකං මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

ඉධාපි පුණ්ණකො නාම, නාමධෙය්යං පකාසති.

‘‘තොසයිත්වාන සම්බුද්ධං, ගොතමං සක්යපුඞ්ගවං;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, තනුකිච්චස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා ථෙරො බහූ මනුස්සෙ සාසනෙ අභිප්පසාදෙසි. යතො පඤ්චසතමත්තා පුරිසා උපාසකත්තං පඤ්චසතමත්තා ච ඉත්ථියො උපාසිකාභාවං පටිවෙදෙසුං. සො තත්ථ රත්තචන්දනෙන චන්දනමාළං නාම ගන්ධකුටිං කාරාපෙත්වා, ‘‘සත්ථා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං මාළං පටිච්ඡතූ’’ති භගවන්තං පුප්ඵදූතෙන නිමන්තෙසි ¶ . භගවා ච ඉද්ධානුභාවෙන තත්තකෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං තත්ථ ගන්ත්වා චන්දනමාළං පටිග්ගහෙත්වා අරුණෙ අනුට්ඨිතෙයෙව පච්චාගමාසි. ථෙරො අපරභාගෙ පරිනිබ්බානසමයෙ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘සීලමෙව ¶ ඉධ අග්ගං, පඤ්ඤවා පන උත්තමො;

මනුස්සෙසු ච දෙවෙසු, සීලපඤ්ඤාණතො ජය’’න්ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ සීලන්ති සීලනට්ඨෙන සීලං, පතිට්ඨානට්ඨෙන සමාධානට්ඨෙන චාති අත්ථො. සීලඤ්හි සබ්බගුණානං පතිට්ඨා, තෙනාහ – ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො’’ති (සං. නි. 1.23; පෙටකො. 22; විසුද්ධි. 1.1). සමාදහති ච තං කායවාචාඅවිප්පකිණ්ණං කරොතීති අත්ථො. තයිදං සීලමෙව අග්ගං සබ්බගුණානං මූලභාවතො පමුඛභාවතො ච. යථාහ – ‘‘තස්මාතිහ, ත්වං භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං සීලඤ්ච සුවිසුද්ධ’’න්ති (සං. නි. 5.369), ‘‘පාතිමොක්ඛන්ති මුඛමෙතං පමුඛමෙත’’න්ති (මහාව. 135) ච ආදි. ඉධාති නිපාතමත්තං. පඤ්ඤවාති ඤාණසම්පන්නො. සො උත්තමො සෙට්ඨො පවරොති පුග්ගලාධිට්ඨානාය ගාථාය පඤ්ඤායයෙව සෙට්ඨභාවං දස්සෙති. පඤ්ඤුත්තරා හි කුසලා ධම්මා. ඉදානි තං සීලපඤ්ඤානං අග්ගසෙට්ඨභාවං කාරණතො දස්සෙති ‘‘මනුස්සෙසු ච දෙවෙසු, සීලපඤ්ඤාණතො ජය’’න්ති ච. සීලපඤ්ඤාණහෙතු පටිපක්ඛජයො කාමකිලෙසජයො හොතීති අත්ථො.

පුණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිනාති ¶ ¶ ආයස්මතො වච්ඡපාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි ආචිනන්තො දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා අග්ගිං පරිචරන්තො එකදිවසං මහතියා කංසපාතියා පායාසං ආදාය ¶ දක්ඛිණෙය්යං පරියෙසන්තො විපස්සිං භගවන්තං ආකාසෙ චඞ්කමන්තං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතො භගවන්තං අභිවාදෙත්වා දාතුකාමතං දස්සෙසි. පටිග්ගහෙසි භගවා අනුකම්පං උපාදාය. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ විභවසම්පන්නස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, වච්ඡපාලොතිස්ස නාමං අහොසි. සො බිම්බිසාරසමාගමෙ උරුවෙලකස්සපත්ථෙරෙන ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙත්වා සත්ථු පරමනිපච්චකාරෙ කතෙ තං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සත්තාහපබ්බජිතො එව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.26-34) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණො සම්බුද්ධො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො;

පවනා අභිනික්ඛන්තො, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතො.

‘‘මහච්චා කංසපාතියා, වඩ්ඪෙත්වා පායසං අහං;

ආහුතිං යිට්ඨුකාමො සො, උපනෙසිං බලිං අහං.

‘‘භගවා තම්හි සමයෙ, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

චඞ්කමං සුසමාරූළ්හො, අම්බරෙ අනිලායනෙ.

‘‘තඤ්ච අච්ඡරියං දිස්වා, අබ්භුතං ලොමහංසනං;

ඨපයිත්වා කංසපාතිං, විපස්සිං අභිවාදයිං.

‘‘තුවං දෙවොසි සබ්බඤ්ඤූ, සදෙවෙ සහමානුසෙ;

අනුකම්පං උපාදාය, පටිග්ගණ්හ මහාමුනි.

‘‘පටිග්ගහෙසි ¶ ¶ භගවා, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ මහාමුනි.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පායාසස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘එකතාලීසිතො කප්පෙ, බුද්ධො නාමාසි ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සුඛෙනෙව අත්තනා නිබ්බානස්ස අධිගතභාවං විභාවෙන්තො –

‘‘සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිනා, මතිකුසලෙන නිවාතවුත්තිනා;

සංසෙවිතවුද්ධසීලිනා, නිබ්බානං න හි තෙන දුල්ලභ’’න්ති. –

තත්ථ සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිනාති අතිවිය දුද්දසට්ඨෙන සුඛුමෙ, සණ්හට්ඨෙන නිපුණෙ සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිඅත්ථෙ අනිච්චතාදිං ඔරොපෙත්වා පස්සතීති සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සී, තෙන. මතිකුසලෙනාති මතියා පඤ්ඤාය කුසලෙන ඡෙකෙන, ‘‘එවං පවත්තමානස්ස පඤ්ඤා වඩ්ඪති, එවං න වඩ්ඪතී’’ති ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගපඤ්ඤාය උප්පාදනෙ කුසලෙන. නිවාතවුත්තිනාති සබ්රහ්මචාරීසු නිවාතනීචවත්තනසීලෙන, වුඩ්ඪෙසු නවෙසු ච යථානුරූපපටිපත්තිනා. සංසෙවිතවුද්ධසීලිනාති සංසෙවිතං ආචිණ්ණං වුද්ධසීලං සංසෙවිතවුද්ධසීලං, තං යස්ස අත්ථි, තෙන සංසෙවිතවුද්ධසීලිනා. අථ වා සංසෙවිතා උපාසිතා වුද්ධසීලිනො එතෙනාති සංසෙවිතවුද්ධසීලී, තෙන ¶ . හීතිසද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා යො නිවාතවුත්ති සංසෙවිතවුද්ධසීලී මතිකුසලො සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සී ච, තස්මා නිබ්බානං න තස්ස දුල්ලභන්ති අත්ථො. නිවාතවුත්තිතාය හි සංසෙවිතවුද්ධසීලිතාය ච පණ්ඩිතා තං ඔවදිතබ්බං අනුසාසිතබ්බං මඤ්ඤන්ති, තෙසඤ්ච ඔවාදෙ ඨිතො සයං ¶ මතිකුසලතාය සුසුඛුමනිපුණත්ථදස්සිතාය ච විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව නිබ්බානං අධිගච්ඡතීති, අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසීති.

වච්ඡපාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යථා ¶ කළීරො සුසු වඩ්ඪිතග්ගොති ආයස්මතො ආතුමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං ආචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො විපස්සිං භගවන්තං අන්තරවීථියං ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො ගන්ධොදකෙන ගන්ධචුණ්ණෙන ච පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං අකාසි, ඤාණස්ස පන අපරිපක්කත්තා විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. අථ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ආතුමොතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස වයප්පත්තස්ස මාතා ‘‘පුත්තස්ස මෙ භරියං ආනෙස්සාමා’’ති ඤාතකෙහි සම්මන්තෙසි. සො තං උපධාරෙත්වා හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානො ‘‘කිං මය්හං ඝරාවාසෙන, ඉදානෙව පබ්බජිස්සාමී’’ති භික්ඛූනං සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජි. පබ්බජිතම්පි නං මාතා උප්පබ්බාජෙතුකාමා නානානයෙහි පලොභෙති. සො තස්සා අවසරං අදත්වා අත්තනො අජ්ඣාසයං පකාසෙන්තො –

‘‘යථා කළීරො සුසු වඩ්ඪිතග්ගො, දුන්නික්ඛමො හොති පසාඛජාතො;

එවං අහං භරියායානීතාය, අනුමඤ්ඤ මං පබ්බජිතොම්හි දානී’’ති. –

තත්ථ ¶ කළීරොති අඞ්කුරො, ඉධ පන වංසඞ්කුරො අධිප්පෙතො. සුසූති තරුණො. වඩ්ඪිතග්ගොති පවඩ්ඪිතසාඛො. සුසුවඩ්ඪිතග්ගොති වා සුට්ඨු වඩ්ඪිතසාඛො සඤ්ජාතපත්තසාඛො. දුන්නික්ඛමොති වෙළුගුම්බතො නික්ඛාමෙතුං නීහරිතුං අසක්කුණෙය්යො. පසාඛජාතොති ජාතපසාඛො, සාඛානම්පි පබ්බෙ පබ්බෙ උප්පන්නඅනුසාඛො. එවං අහං භරියායානීතායාති යථා වංසො වඩ්ඪිතග්ගො වංසන්තරෙසු සංසට්ඨ සාඛාපසාඛො වෙළුගුම්බතො දුන්නීහරණීයො හොති, එවං අහම්පි භරියාය මය්හං ආනීතාය පුත්තධීතාදිවසෙන වඩ්ඪිතග්ගො ආසත්තිවසෙන ඝරාවාසතො දුන්නීහරණීයො භවෙය්යං. යථා පන වංසකළීරො අසඤ්ජාතසාඛබන්ධො වෙළුගුම්බතො සුනීහරණීයොව හොති, එවං අහම්පි අසඤ්ජාතපුත්තදාරාදිබන්ධො සුනීහරණීයො හොමි, තස්මා අනානීතාය එව භරියාය අනුමඤ්ඤ මං අත්තනාව මං අනුජානාපෙත්වා. පබ්බජිතොම්හි දානීති, ‘‘ඉදානි පන පබ්බජිතො අම්හි, සාධු සුට්ඨූ’’ති අත්තනො නෙක්ඛම්මාභිරතිං පකාසෙසි, අථ වා ‘‘අනුමඤ්ඤ මං පබ්බජිතොම්හි දානී’’ති මාතු කථෙති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යදිපි තාය පුබ්බෙ නානුමතං, ඉදානි පන පබ්බජිතො අම්හි, තස්මා අනුමඤ්ඤ අනුජානාහි මං සමණභාවෙයෙව ඨාතුං, නාහං තයා නිවත්තනීයොති ¶ . එවං පන කථෙන්තො යථාඨිතොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා මග්ගපටිපාටියා කිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.35-40) –

‘‘නිසජ්ජ පාසාදවරෙ, විපස්සිං අද්දසං ජිනං;

කකුධං විලසන්තංව, සබ්බඤ්ඤුං තමනාසකං.

‘‘පාසාදස්සාවිදූරෙ ච, ගච්ඡති ලොකනායකො;

පභා නිද්ධාවතෙ තස්ස, යථා ච සතරංසිනො.

‘‘ගන්ධොදකඤ්ච පග්ගය්හ, බුද්ධසෙට්ඨං සමොකිරිං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ගන්ධොදකමාකිරිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, සුගන්ධො නාම ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො ¶ පන හුත්වා මාතරං ආපුච්ඡිත්වා තස්සා පෙක්ඛන්තියායෙව ආකාසෙන පක්කාමි. සො අරහත්තප්පත්තියා උත්තරිකාලම්පි අන්තරන්තරා තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි.

තත්ථ ‘‘පබ්බජිතොම්හී’’ති ඉමිනාපදෙසෙන අයම්පි ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසි ¶ අත්තනො සන්තානෙ රාගාදිමලස්ස පබ්බාජිතභාවදීපනතො. තෙනාහ භගවා – ‘‘පබ්බාජයමත්තනො මලං, තස්මා ‘පබ්බජිතො’ති වුච්චතී’’ති (ධ. ප. 388).

ආතුමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ජිණ්ණඤ්ච දිස්වා දුඛිතඤ්ච බ්යාධිතන්ති ආයස්මතො මාණවත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ලක්ඛණධරො හුත්වා විපස්සිස්ස භගවතො අභිජාතියා ලක්ඛණානි පරිග්ගහෙත්වා පුබ්බනිමිත්තානි සාවෙත්වා, ‘‘එකංසෙන අයං බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ¶ බ්යාකරිත්වා නානානයෙහි ථොමෙත්වා අභිවාදෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා යාව සත්තවස්සානි, තාව අන්තොඝරෙයෙව වඩ්ඪිත්වා සත්තමෙ සංවච්ඡරෙ උපනයනත්ථං උය්යානං නීතො අන්තරාමග්ගෙ ජිණ්ණාතුරමතෙ දිස්වා තෙසං අදිට්ඨපුබ්බත්තා තෙ පරිජනෙ පුච්ඡිත්වා ජරාරොගමරණසභාවං සුත්වා සඤ්ජාතසංවෙගො තතො අනිවත්තන්තො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.41-64) –

‘‘ජායමානෙ විපස්සිම්හි, නිමිත්තං බ්යාකරිං අහං;

නිබ්බාපයිඤ්ච ජනතං, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘යස්මිඤ්ච ¶ ජායමානස්මිං, දසසහස්සි කම්පති;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, ආලොකො විපුලො අහු;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, සරිතායො න සන්දයුං;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, අවීචග්ගි න පජ්ජලි;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, පක්ඛිසඞ්ඝො න සඤ්චරි;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, වාතක්ඛන්ධො න වායති;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, සබ්බරතනානි ජොතයුං;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘යස්මිඤ්ච ජායමානස්මිං, සත්තාසුං පදවික්කමා;

සො දානි භගවා සත්ථා, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘ජාතමත්තො ච සම්බුද්ධො, දිසා සබ්බා විලොකයි;

වාචාසභිමුදීරෙසි, එසා බුද්ධාන ධම්මතා.

‘‘සංවෙජයිත්වා ජනතං, ථවිත්වා ලොකනායකං;

සම්බුද්ධං අභිවාදෙත්වා, පක්කාමිං පාචිනාමුඛො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිථොමයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ථොමනාය ඉදං ඵලං.

‘‘ඉතො ¶ නවුතිකප්පම්හි, සම්මුඛාථවිකව්හයො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘පථවීදුන්දුභි නාම, එකූනනවුතිම්හිතො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘අට්ඨාසීතිම්හිතො ¶ කප්පෙ, ඔභාසො නාම ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘සත්තාසීතිම්හිතො කප්පෙ, සරිතච්ඡෙදනව්හයො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘අග්ගිනිබ්බාපනො නාම, කප්පානං ඡළසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘ගතිපච්ඡෙදනො නාම, කප්පානං පඤ්චසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘රාජා වාතසමො නාම, කප්පානං චුල්ලසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘රතනපජ්ජලො නාම, කප්පානං තෙඅසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘පදවික්කමනො නාම, කප්පානං ද්වෙඅසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘රාජා විලොකනො නාම, කප්පානං එකසීතියා;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘ගිරසාරොති නාමෙන, කප්පෙසීතිම්හි ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අධිගතාරහත්තො පන භික්ඛූහි, ‘‘කෙන, ත්වං ආවුසො, සංවෙගෙන අතිදහරොව සමානො පබ්බජිතො’’ති පුච්ඡිතො අත්තනො පබ්බජ්ජානිමිත්තකිත්තනාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘ජිණ්ණඤ්ච ¶ දිස්වා දුඛිතඤ්ච බ්යාධිතං, මතඤ්ච දිස්වා ගතමායුසඞ්ඛයං;

තතො අහං නික්ඛමිතූන පබ්බජිං, පහාය කාමානි මනොරමානී’’ති. –

තත්ථ ¶ ¶ ජිණ්ණන්ති ජරාය අභිභූතං, ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චවලිත්තචතාදීහි සමඞ්ගීභූතං. දුඛිතන්ති දුක්ඛප්පත්තං. බ්යාධිතන්ති ගිලානං. එත්ථ ච ‘‘බ්යාධිත’’න්ති වුත්තෙපි දුක්ඛප්පත්තභාවො සිද්ධො, ‘‘දුඛිත’’න්ති වචනං තස්ස බාළ්හගිලානභාවපරිදීපනත්ථං. මතන්ති කාලඞ්කතං, යස්මා කාලඞ්කතො ආයුනො ඛයං වයං භෙදං ගතො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ගතමායුසඞ්ඛය’’න්ති. තස්මා ජිණ්ණබ්යාධිමතානං දිට්ඨත්තා, ‘‘ඉමෙ ජරාදයො නාම න ඉමෙසංයෙව, අථ ඛො සබ්බසාධාරණා, තස්මා අහම්පි ජරාදිකෙ අනතිවත්තො’’ති සංවිග්ගත්තා. නික්ඛමිතූනාති නික්ඛමිත්වා, අයමෙව වා පාඨො. පබ්බජ්ජාධිප්පායෙන ඝරතො නිග්ගන්ත්වා. පබ්බජින්ති සත්ථු සාසනෙ පබ්බජං උපගතො. පහාය කාමානි මනොරමානීති ඉට්ඨකන්තාදිභාවතො අවීතරාගානං මනො රමෙන්තීති මනොරමෙ වත්ථුකාමෙ පජහිත්වා, තප්පටිබද්ධස්ස ඡන්දරාගස්ස අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දනෙන නිරපෙක්ඛභාවෙන ඡඩ්ඩෙත්වාති අත්ථො. කාමානං පහානකිත්තනමුඛෙන චෙතං ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි. මාණවකාලෙ පබ්බජිතත්තා ඉමස්ස ථෙරස්ස මාණවොත්වෙව සමඤ්ඤා ජාතාති.

මාණවත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

කාමච්ඡන්දො ච බ්යාපාදොති ආයස්මතො සුයාමනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ ධඤ්ඤවතීනගරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ¶ වයප්පත්තො බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං පත්වා බ්රාහ්මණමන්තෙ වාචෙති. තෙන ච සමයෙන විපස්සී භගවා මහතා භික්ඛුසඞ්ඝෙන සද්ධිං ධඤ්ඤවතීනගරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො හොති. තං දිස්වා බ්රාහ්මණො පසන්නචිත්තො අත්තනො ගෙහං නෙත්වා ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා තස්සූපරි පුප්ඵසන්ථාරං සන්ථරිත්වා අදාසි, සත්ථරි තත්ථ නිසින්නෙ පණීතෙන ආහාරෙන සන්තප්පෙසි, භුත්තාවිඤ්ච පුප්ඵගන්ධෙන පූජෙසි. සත්ථා අනුමොදනං වත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා ¶ දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සුයාමනොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ පරමනිස්සමයුත්තො හුත්වා ගෙහවාසීනං කාමූපභොගං ජිගුච්ඡිත්වා ඣානනින්නො භගවතො වෙසාලිගමනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.65-74) –

‘‘නගරෙ ¶ ධඤ්ඤවතියා, අහොසිං බ්රාහ්මණො තදා;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සනිඝණ්ඩුසකෙටුභෙ.

‘‘පදකො වෙය්යාකරණො, නිමිත්තකොවිදො අහං;

මන්තෙ ච සිස්සෙ වාචෙසිං, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ.

‘‘පඤ්ච උප්පලහත්ථානි, පිට්ඨියං ඨපිතානි මෙ;

ආහුතිං යිට්ඨුකාමොහං, පිතුමාතුසමාගමෙ.

‘‘තදා විපස්සී භගවා, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතො;

ඔභාසෙන්තො දිසා සබ්බා, ආගච්ඡති නරාසභො.

‘‘ආසනං පඤ්ඤපෙත්වාන, නිමන්තෙත්වා මහාමුනිං;

සන්ථරිත්වාන තං පුප්ඵං, අභිනෙසිං සකං ඝරං.

‘‘යං මෙ අත්ථි සකෙ ගෙහෙ, ආමිසං පච්චුපට්ඨිතං;

තාහං බුද්ධස්ස පාදාසිං, පසන්නො සෙහි පාණිභි.

‘‘භුත්තාවිං කාලමඤ්ඤාය පුප්ඵහත්ථමදාසහං;

අනුමොදිත්වාන සබ්බඤ්ඤූ, පක්කාමි උත්තරාමුඛො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵදානස්සිදං ඵලං.

‘‘අනන්තරං ඉතො කප්පෙ, රාජාහුං වරදස්සනො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා නීවරණප්පහානකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘කාමච්ඡන්දො ¶ ච බ්යාපාදො, ථිනමිද්ධඤ්ච භික්ඛුනො;

උද්ධච්චං විචිකිච්ඡා ච, සබ්බසොව න විජ්ජතී’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ කාමච්ඡන්දොති කාමෙසු ඡන්දො, කාමො ච සො ඡන්දො චාතිපි කාමච්ඡන්දො, කාමරාගො. ඉධ පන සබ්බොපි රාගො කාමච්ඡන්දො අග්ගමග්ගවජ්ඣස්සාපි අධිප්පෙතත්තා, තෙනාහ ‘‘සබ්බසොව න විජ්ජතී’’ති. සබ්බෙපි හි තෙභූමකධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා, තත්ථ පවත්තො රාගො කාමච්ඡන්දො, තෙනාහ භගවා – ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණං උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) බ්යාපජ්ජති ¶ චිත්තං පූතිභාවං ¶ ගච්ඡති එතෙනාති බ්යාපාදො, ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිනයප්පවත්තො (ධ. ස. 1066; විභ. 909) ආඝාතො. ථිනං චිත්තස්ස අකල්යතා අනුස්සාහසංහනනං, මිද්ධං කායස්ස අකල්යතා අසත්තිවිඝාතො, තදුභයම්පි ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං, කිච්චාහාරපටිපක්ඛානං එකතාය එකං කත්වා වුත්තං. උද්ධතභාවො උද්ධච්චං, යෙන ධම්මෙන චිත්තං උද්ධතං හොති අවූපසන්තං, සො චෙතසො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. උද්ධච්චග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ කිච්චාහාරපටිපක්ඛානං සමානතාය කුක්කුච්චම්පි ගහිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං. යො හි කතාකතකුසලාකුසලූපනිස්සයො විප්පටිසාරො, තං කුක්කුච්චං. විචිකිච්ඡාති, ‘‘එවං නු ඛො න නු ඛො’’ති සංසයං ආපජ්ජති, ධම්මසභාවං වා විචිනන්තො කිච්ඡති කිලමති එතායාති විචිකිච්ඡා, බුද්ධාදිවත්ථුකො සංසයො. සබ්බසොති අනවසෙසතො. න විජ්ජතීති නත්ථි, මග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා න උපලබ්භති. ඉදඤ්ච පදද්වයං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං අයඤ්හෙත්ථ යොජනා – යස්ස භික්ඛුනො තෙන තෙන අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්නත්තා කාමච්ඡන්දො ච බ්යාපාදො ච ථිනමිද්ධඤ්ච උද්ධච්චකුක්කුච්චඤ්ච විචිකිච්ඡා ච සබ්බසොව න විජ්ජති, තස්ස න කිඤ්චි කරණීයං, කතස්ස වා පතිචයොති අඤ්ඤාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොති. පඤ්චසු හි නීවරණෙසු මග්ගෙන සමුච්ඡින්නෙසු තදෙකට්ඨතාය සබ්බෙපි කිලෙසා සමුච්ඡින්නායෙව හොන්ති. තෙනාහ – ‘‘සබ්බෙතෙ භගවන්තො පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො උපක්කිලෙසෙ’’ති (දී. නි. 2.146).

සුයාමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සාධු ¶ සුවිහිතාන දස්සනන්ති ආයස්මතො සුසාරදත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විජ්ජාපදෙසු නිප්ඵත්තිං ගන්ත්වා කාමෙසු ආදීනවං ¶ දිස්වා ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තප්පදෙසෙ අරඤ්ඤායතනෙ අස්සමං කාරෙත්වා විහාසි. අථ නං අනුග්ගණ්හන්තො පදුමුත්තරො භගවා භික්ඛාචාරවෙලායං උපසඞ්කමි. සො දූරතොව දිස්වා පසන්නමානසො පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ගහෙත්වා මධුරානි ඵලානි පක්ඛිපිත්වා අදාසි. භගවා තං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං කත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ ධම්මසෙනාපතිනො ඤාතිබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මන්දපඤ්ඤත්තා සුසාරදොති ගහිතනාමො අපරභාගෙ ධම්මසෙනාපතිස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා ¶ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.75-83) –

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, වසාමි අස්සමෙ අහං.

‘‘අග්ගිහුත්තඤ්ච මෙ අත්ථි, පුණ්ඩරීකඵලානි ච;

පුටකෙ නික්ඛිපිත්වාන, දුමග්ගෙ ලග්ගිතං මයා.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මමුද්ධරිතුකාමො සො, භික්ඛන්තො මමුපාගමි.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, ඵලං බුද්ධස්සදාසහං;

විත්තිසඤ්ජනනො මය්හං, දිට්ඨධම්මසුඛාවහො.

‘‘සුවණ්ණවණ්ණො සම්බුද්ධො, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

අන්තලික්ඛෙ ඨිතො සත්ථා, ඉමං ගාථං අභාසථ.

‘‘ඉමිනා ඵලදානෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජසි.

‘‘තෙනෙව සුක්කමූලෙන, අනුභොත්වාන සම්පදා;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘ඉතො ¶ සත්තසතෙ කප්පෙ, රාජා ආසිං සුමඞ්ගලො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සප්පුරිසූපනිස්සයානිසංසකිත්තනාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘සාධු සුවිහිතාන දස්සනං, කඞ්ඛා ඡිජ්ජති බුද්ධි වඩ්ඪති;

බාලම්පි කරොන්ති පණ්ඩිතං, තස්මා සාධු සතං සමාගමො’’ති. –

තත්ථ සාධූති සුන්දරං, භද්දකන්ති අත්ථො. සුවිහිතාන දස්සනන්ති සුවිහිතානං දස්සනං. ගාථාසුඛත්ථං අනුස්වාරලොපො කතො. සීලාදිගුණෙහි සුසංවිහිතත්තභාවානං පරානුද්දයාය සුට්ඨු විහිතධම්මදෙසනානං අරියානං දස්සනං සාධූති යොජනා. ‘‘දස්සන’’න්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං සවනාදීනම්පි බහුකාරත්තා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යෙ ¶ තෙ භික්ඛූ සීලසම්පන්නා සමාධිසම්පන්නා පඤ්ඤාසම්පන්නා විමුත්තිසම්පන්නා විමුත්තිඤාණදස්සනසම්පන්නා ඔවාදකා විඤ්ඤාපකා සන්දස්සකා සමාදපකා සමුත්තෙජකා සම්පහංසකා අලංසමක්ඛාතාරො සද්ධම්මස්ස, දස්සනම්පාහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහූපකාරං වදාමි, සවනං…පෙ… උපසඞ්කමනං…පෙ… පයිරුපාසනං…පෙ… අනුස්සරණං…පෙ… අනුපබ්බජ්ජම්පාහං, භික්ඛවෙ, තෙසං භික්ඛූනං බහූපකාරං වදාමී’’ති ¶ (ඉතිවු. 104).

දස්සනමූලකත්තා වා ඉතරෙසං දස්සනමෙවෙත්ථ වුත්තං, කඞ්ඛා ඡිජ්ජතීතිආදි තත්ථ කාරණවචනං. තාදිසානඤ්හි කල්යාණමිත්තානං දස්සනෙ සති විඤ්ඤුජාතිකො අත්ථකාමො කුලපුත්තො තෙ උපසඞ්කමති පයිරුපාසති ‘‘කිං, භන්තෙ, කුසලං, කිං අකුසල’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.296) පඤ්හං පුච්ඡති. තෙ චස්ස අනෙකවිහිතෙසු කඞ්ඛාට්ඨානීයෙසු කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති, තෙන වුත්තං ‘‘කඞ්ඛා ඡිජ්ජතී’’ති. යස්මා ච තෙ ධම්මදෙසනාය තෙසං කඞ්ඛං පටිවිනොදෙත්වා ¶ පුබ්බභාගෙ කම්මපථසම්මාදිට්ඨිං විපස්සනාසම්මාදිට්ඨිඤ්ච උප්පාදෙන්ති, තස්මා තෙසං බුද්ධි වඩ්ඪති. යදා පන තෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා සච්චානි පටිවිජ්ඣන්ති, තදා සොළසවත්ථුකා අට්ඨවත්ථුකා ච විචිකිච්ඡා ඡිජ්ජති සමුච්ඡිජ්ජති, නිප්පරියායෙන පඤ්ඤා බුද්ධි වඩ්ඪති. බාල්යසමතික්කමනතො තෙ පණ්ඩිතා හොන්ති. සො තෙහි බුද්ධිං වඩ්ඪෙති, බාලම්පි කරොන්ති පණ්ඩිතන්ති. තස්මාතිආදි නිගමනං, යස්මා සාධූනං දස්සනං වුත්තනයෙන කඞ්ඛා ඡිජ්ජති බුද්ධි වඩ්ඪති, තෙ බාලං පණ්ඩිතං කරොන්ති, තස්මා තෙන කාරණෙන සාධු සුන්දරං සතං සප්පුරිසානං අරියානං සමාගමො, තෙහි සමොධානං සම්මා වඩ්ඪනන්ති අත්ථො.

සුසාරදත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උප්පතන්තෙසු නිපතෙති ආයස්මතො පියඤ්ජහත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ හිමවන්තෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා පබ්බතන්තරෙ වසන්තො දෙවතාසමාගමෙසු අප්පානුභාවතාය පරිසපරියන්තෙ ඨත්වා ධම්මං සුත්වා සත්ථරි පටිලද්ධසද්ධො එකදිවසං සුවිසුද්ධං රමණීයං ගඞ්ගායං පුලිනප්පදෙසං දිස්වා සත්ථු ගුණෙ අනුස්සරි – ‘‘ඉතොපි සුවිසුද්ධා සත්ථු ගුණා අනන්තා අපරිමෙය්යා චා’’ති, එවං සො ¶ සත්ථු ගුණෙ ආරබ්භ චිත්තං පසාදෙත්වා ¶ තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ වෙසාලියං ලිච්ඡවිරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො යුද්ධසොණ්ඩො අපරාජිතසඞ්ගාමො අමිත්තානං පියහානිකරණෙන පියඤ්ජහොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො සත්ථු වෙසාලිගමනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ වසමානො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.84-90) –

‘‘පබ්බතෙ හිමවන්තම්හි, වසාමි පබ්බතන්තරෙ;

පුලිනං සොභනං දිස්වා, බුද්ධසෙට්ඨං අනුස්සරිං.

‘‘ඤාණෙ ¶ උපනිධා නත්ථි, සඞ්ඛාරං නත්ථි සත්ථුනො;

සබ්බධම්මං අභිඤ්ඤාය, ඤාණෙන අධිමුච්චති.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

ඤාණෙන තෙ සමො නත්ථි, යාවතා ඤාණමුත්තමං.

‘‘ඤාණෙ චිත්තං පසාදෙත්වා, කප්පං සග්ගම්හි මොදහං;

අවසෙසෙසු කප්පෙසු, කුසලං චරිතං මයා.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘ඉතො සත්තතිකප්පම්හි, එකො පුලිනපුප්ඵියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘අන්ධපුථුජ්ජනානං පටිපත්තිතො විධුරා අරියානං පටිපත්තී’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස දස්සනවසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘උප්පතන්තෙසු නිපතෙ, නිපතන්තෙසු උප්පතෙ;

වසෙ අවසමානෙසු, රමමානෙසු නො රමෙ’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ උප්පතන්තෙසූති උණ්ණමන්තෙසු, සත්තෙසු මානුද්ධච්චථම්භසාරම්භාදීහි අත්තුක්කංසනෙන අනුපසන්තෙසු. නිපතෙති නමෙය්ය, තෙසඤ්ඤෙව පාපධම්මානං පරිවජ්ජනෙන නිවාතවුත්ති භවෙය්ය. නිපතන්තෙසූති ඔණමන්තෙසු, හීනාධිමුත්තිකතාය කොසජ්ජෙන ච ගුණතො නිහීයමානෙසු. උප්පතෙති උණ්ණමෙය්ය, පණීතාධිමුත්තිකතාය වීරියාරම්භෙන ච ගුණතො උස්සුක්කෙය්ය. අථ වා උප්පතන්තෙසූති උට්ඨහන්තෙසු, කිලෙසෙසු පරියුට්ඨානවසෙන සීසං උක්ඛිපන්තෙසු. නිපතෙති පටිසඞ්ඛානබලෙන යථා තෙ න උප්පජ්ජන්ති, තථා අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාය නිපතෙය්ය, වික්ඛම්භෙය්ය චෙව ¶ සමුච්ඡින්දෙය්ය ච. නිපතන්තෙසූති පරිපතන්තෙසු, අයොනිසොමනසිකාරෙසු වීරියපයොගමන්දතාය වා යථාරද්ධෙසු සමථවිපස්සනාධම්මෙසු හාය මානෙසු ¶ . උප්පතෙති යොනිසොමනසිකාරෙන වීරියාරම්භසම්පදාය ච තෙ උපට්ඨාපෙය්ය උප්පාදෙය්ය වඩ්ඪෙය්ය ච. වසෙ ¶ අවසමානෙසූති සත්තෙසු මග්ගබ්රහ්මචරියවාසං අරියවාසඤ්ච අවසන්තෙසු සයං තං වාසං වසෙය්යාති, අරියෙසු වා කිලෙසවාසං දුතියකවාසං අවසන්තෙසු යෙන වාසෙන තෙ අවසමානා නාම හොන්ති, සයං තථා වසෙ. රමමානෙසු නො රමෙති සත්තෙසු කාමගුණරතියා කිලෙසරතියා රමන්තෙසු සයං තථා නො රමෙ නං රමෙය්ය, අරියෙසු වා නිරාමිසාය ඣානාදිරතියා රමමානෙසු සයම්පි තථා රමෙ, තතො අඤ්ඤථා පන කදාචිපි නො රමෙ නාභිරමෙය්ය වාති අත්ථො.

පියඤ්ජහත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. හත්ථාරොහපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඉදං පුරෙ චිත්තමචාරි චාරිකන්ති ආයස්මතො හත්ථාරොහපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං විහාරතො නික්ඛන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පුප්ඵෙහි පූජං කත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං හත්ථාරොහකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො හත්ථිසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං අගමාසි. සො එකදිවසං හත්ථිං සික්ඛාපෙන්තො නදීතීරං ගන්ත්වා හෙතුසම්පත්තියා චොදියමානො ‘‘කිං මය්හං ඉමිනා හත්ථිදමනෙන, අත්තානං දමනමෙව වර’’න්ති චින්තෙත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වාව චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො චිරපරිචයෙන කම්මට්ඨානතො බහිද්ධා විධාවන්තං චිත්තං ඡෙකො හත්ථාචරියො විය අඞ්කුසෙන චණ්ඩමත්තවරවාරණං පටිසඞ්ඛානඅඞ්කුසෙන නිග්ගණ්හන්තො ‘‘ඉදං පුරෙ චිත්තමචාරි චාරික’’න්ති ගාථං අභාසි.

77. තත්ථ ¶ ඉදන්ති වුච්චමානස්ස චිත්තස්ස අත්තපච්චක්ඛතාය වුත්තං. පුරෙති නිග්ගහකාලතො පුබ්බෙ. අචාරීති විචරි, අනවට්ඨිතතාය නානාරම්මණෙසු පරිබ්භමි ¶ . චාරිකන්ති යථාකාමචරියං. තෙනාහ ‘‘යෙනිච්ඡකං යත්ථකාමං යථාසුඛ’’න්ති. තන්ති තං චිත්තං. අජ්ජාති එතරහි. නිග්ගහෙස්සාමීති නිග්ගණ්හිස්සාමි, නිබ්බිසෙවනං කරිස්සාමි. යොනිසොති උපායෙන. යථා ¶ කිං? හත්ථිප්පභින්නං විය අඞ්කුසග්ගහො. ඉදං වුත්තං හොති – ඉදං මම චිත්තං නාම ඉතො පුබ්බෙ රූපාදීසු ආරම්මණෙසු යෙන යෙන රමිතුං ඉච්ඡති, තස්ස තස්ස වසෙන යෙනිච්ඡකං, යත්ථ යත්ථ චස්ස කාමො, තස්ස තස්ස වසෙන යත්ථකාමං, යථා යථා විචරන්තස්ස සුඛං හොති, තථෙව චරණතො යථාසුඛං දීඝරත්තං චාරිකං අචරි, තං අජ්ජපාහං භින්නමදමත්තහත්ථිං හත්ථාචරියසඞ්ඛාතො ඡෙකො අඞ්කුසග්ගහො අඞ්කුසෙන විය යොනිසොමනසිකාරෙන නිග්ගහෙස්සාමි, නාස්ස වීතික්කමිතුං දස්සාමීති. එවං වදන්තො එව ච ථෙරො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.91-96) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණො සම්බුද්ධො, විපස්සී දක්ඛිණාරහො;

පුරක්ඛතො සාවකෙහි, ආරාමා අභිනික්ඛමි.

‘‘දිස්වානහං බුද්ධසෙට්ඨං, සබ්බඤ්ඤුං තමනාසකං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, ගණ්ඨිපුප්ඵං අපූජයිං.

‘‘තෙන චිත්තප්පසාදෙන, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො;

හට්ඨො හට්ඨෙන චිත්තෙන, පුන වන්දිං තථාගතං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකතාලීසිතො කප්පෙ, චරණො නාම ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අයමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහොසීති.

හත්ථාරොහපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අනෙකජාතිසංසාරන්ති ¶ ආයස්මතො මෙණ්ඩසිරත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහතා ඉසිගණෙන සද්ධිං හිමවන්තෙ වසන්තො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ඉසිගණෙන පදුමානි ආහරාපෙත්වා ¶ සත්ථු පුප්ඵපූජං කත්වා ¶ සාවකෙ අප්පමාදපටිපත්තියං ඔවදිත්වා කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකෙතෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස මෙණ්ඩසරික්ඛසීසතාය මෙණ්ඩසිරොත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි. සො භගවති සාකෙතෙ අඤ්ජනවනෙ විහරන්තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමථවිපස්සනාසු කම්මං කරොන්තො ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙව වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.97-105) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ගොතමො නාම පබ්බතො;

නානාරුක්ඛෙහි සඤ්ඡන්නො, මහාභූතගණාලයො.

‘‘වෙමජ්ඣම්හි ච තස්සාසි, අස්සමො අභිනිම්මිතො;

පුරක්ඛතො සසිස්සෙහි, වසාමි අස්සමෙ අහං.

‘‘ආයන්තු මෙ සිස්සගණා, පදුමං ආහරන්තු මෙ;

බුද්ධපූජං කරිස්සාමි, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො.

‘‘එවන්ති තෙ පටිස්සුත්වා, පදුමං ආහරිංසු මෙ;

තථා නිමිත්තං කත්වාහං, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘සිස්සෙ තදා සමානෙත්වා, සාධුකං අනුසාසහං;

මා ඛො තුම්හෙ පමජ්ජිත්ථ, අප්පමාදො සුඛාවහො.

‘‘එවං සමනුසාසිත්වා, තෙ සිස්සෙ වචනක්ඛමෙ;

අප්පමාදගුණෙ යුත්තො, තදා කාලඞ්කතො අහං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකපඤ්ඤාසකප්පම්හි ¶ , රාජා ආසිං ජලුත්තමො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අත්තනො පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තො –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

තස්ස මෙ දුක්ඛජාතස්ස, දුක්ඛක්ඛන්ධො අපරද්ධො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ අනෙකජාතිසංසාරන්ති අනෙකජාතිසතසහස්සසඞ්ඛ්යං ඉදං සංසාරවට්ටං, අද්ධුනො අධිප්පෙතත්තා ¶ අච්චන්තසංයොගෙකවචනං. සන්ධාවිස්සන්ති සංසරිං, අපරාපරං චවනුප්පජ්ජනවසෙන පරිබ්භමිං. අනිබ්බිසන්ති තස්ස නිවත්තකඤාණං අවින්දන්තො අලභන්තො. තස්ස මෙති එවං සංසරන්තස්ස මෙ. දුක්ඛජාතස්සාති ජාතිආදිවසෙන උප්පන්නදුක්ඛස්ස, තිස්සන්නං වා දුක්ඛතානං වසෙන දුක්ඛසභාවස්ස. දුක්ඛක්ඛන්ධොති කම්මකිලෙසවිපාකවට්ටප්පකාරො දුක්ඛරාසි. අපරද්ධොති අරහත්තමග්ගප්පත්තිතො පට්ඨාය පරිබ්භට්ඨො චුතො න අභිනිබ්බත්තිස්සති. ‘‘අපරට්ඨො’’ති වා පාඨො, අපගතසමිද්ධිතො සමුච්ඡින්නකාරණත්තා අපගතොති අත්ථො. ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

මෙණ්ඩසිරත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බො ¶ රාගො පහීනො මෙති ආයස්මතො රක්ඛිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පසන්නමානසො දෙසනාඤාණං ආරබ්භ ථොමනං අකාසි. සත්ථා තස්ස චිත්තප්පසාදං ඔලොකෙත්වා ‘‘අයං ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස රක්ඛිතො නාම සාවකො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි ¶ . සො තං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ දෙවදහනිගමෙ සාකියරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, රක්ඛිතොතිස්ස නාමං අහොසි. සො යෙ සාකියකොලියරාජූහි භගවතො පරිවාරත්ථාය දින්නා පඤ්චසතරාජකුමාරා පබ්බජිතා, තෙසං අඤ්ඤතරො. තෙ පන රාජකුමාරා න සංවෙගෙන පබ්බජිතත්තා උක්කණ්ඨාභිභූතා යදා සත්ථාරා කුණාලදහතීරං නෙත්වා කුණාලජාතකදෙසනාය (ජා. 2.21.කුණාලජාතක) ඉත්ථීනං දොසවිභාවනෙන කාමෙසු ආදීනවං පකාසෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජිතා, තදා අයම්පි කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.1-9) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

මහතො ජනකායස්ස, දෙසෙති අමතං පදං.

‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, වාචාසභිමුදීරිතං;

අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, එකග්ගො ආසහං තදා.

‘‘යථා ¶ සමුද්දො උදධීනමග්ගො, නෙරූ නගානං පවරො සිලුච්චයො;

තථෙව යෙ චිත්තවසෙන වත්තරෙ, න බුද්ධඤාණස්ස කලං උපෙන්ති තෙ.

‘‘ධම්මවිධිං ඨපෙත්වාන, බුද්ධො කාරුණිකො ඉසි;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො සො ඤාණං පකිත්තෙසි, බුද්ධම්හි ලොකනායකෙ;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං න ගමිස්සති.

‘‘කිලෙසෙ ඣාපයිත්වාන, එකග්ගො සුසමාහිතො;

සොභිතො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘පඤ්ඤාසෙ කප්පසහස්සෙ, සත්තෙවාසුං යසුග්ගතා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා අත්තනො පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛන්තො ‘‘සබ්බො රාගො’’ති ගාථං අභාසි.

79. තත්ථ ‘‘සබ්බො රාගො’’ති කාමරාගාදිප්පභෙදො සබ්බොපි රාගො. පහීනොති අරියමග්ගභාවනාය සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන පහීනො. සබ්බො දොසොති ආඝාතවත්ථුකාදිභාවෙන අනෙකභෙදභින්නො සබ්බොපි බ්යාපාදො. සමූහතොති මග්ගෙන සමුග්ඝාටිතො. සබ්බො මෙ විගතො මොහොති ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1067; විභ. 909) වත්ථුභෙදෙන අට්ඨභෙදො, සංකිලෙසවත්ථුවිභාගෙන අනෙකවිභාගො සබ්බොපි මොහො මග්ගෙන විද්ධංසිතත්තා මය්හං විගතො. සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතොති එවං මූලකිලෙසප්පහානෙන තදෙකට්ඨතාය සංකිලෙසානං සම්මදෙව පටිප්පස්සද්ධත්තා අනවසෙසකිලෙසදරථපරිළාහාභාවතො ¶ සීතිභාවං පත්තො, තතො එව සබ්බසො කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බුතො අහං අස්මි භවාමීති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

රක්ඛිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යං මයා පකතං කම්මන්ති ආයස්මතො උග්ගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො ¶ කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සිඛිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො කෙතකපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ උග්ගනිගමෙ සෙට්ඨිපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, උග්ගොත්වෙවස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො භගවති තස්මිං නිගමෙ භද්දාරාමෙ විහරන්තෙ විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.10-16) –

‘‘විනතානදියා ¶ තීරෙ, පිලක්ඛු ඵලිතො අහු;

තාහං රුක්ඛං ගවෙසන්තො, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘කෙතකං පුප්ඵිතං දිස්වා, වණ්ටෙ ඡෙත්වානහං තදා;

බුද්ධස්ස අභිරොපෙසිං, සිඛිනො ලොකබන්ධුනො.

‘‘යෙන ඤාණෙන පත්තොසි, අච්චුතං අමතං පදං;

තං ඤාණං අභිපූජෙමි, බුද්ධසෙට්ඨ මහාමුනි.

‘‘ඤාණම්හි පූජං කත්වාන, පිලක්ඛුමද්දසං අහං;

පටිලද්ධොම්හි තං පඤ්ඤං, ඤාණපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණපූජායිදං ඵලං.

‘‘ඉතො තෙරසකප්පම්හි, ද්වාදසාසුං ඵලුග්ගතා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො වට්ටූපච්ඡෙදදීපනෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘යං මයා පකතං කම්මං, අප්පං වා යදි වා බහුං;

සබ්බමෙතං පරික්ඛීණං, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ යං මයා පකතං කම්මන්ති යං කම්මං තීහි කම්මද්වාරෙහි, ඡහි උප්පත්තිද්වාරෙහි, අට්ඨහි අසංවරද්වාරෙහි ¶ , අට්ඨහි ච සංවරද්වාරෙහි පාපාදිවසෙන දානාදිවසෙන චාති අනෙකෙහි පකාරෙහි අනාදිමති සංසාරෙ යං මයා කතං උපචිතං අභිනිබ්බත්තිතං විපාකකම්මං. අප්පං වා යදි වා ¶ බහුන්ති තඤ්ච වත්ථුචෙතනාපයොගකිලෙසාදීනං දුබ්බලභාවෙන අප්පං වා, තෙසං බලවභාවෙන අභිණ්හපවත්තියා ච බහුං වා. සබ්බමෙතං පරික්ඛීණන්ති සබ්බමෙව චෙතං කම්මං කම්මක්ඛයකරස්ස අග්ගමග්ගස්ස අධිගතත්තා පරික්ඛයං ගතං, කිලෙසවට්ටප්පහානෙන හි කම්මවට්ටං පහීනමෙව හොති විපාකවට්ටස්ස ¶ අනුප්පාදනතො. තෙනාහ ‘‘නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්ති මය්හං නත්ථීති අත්ථො. ‘‘සබ්බම්පෙත’’න්තිපි පාඨො, සබ්බම්පි එතන්ති පදවිභාගො.

උග්ගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යං ¶ මයා පකතං පාපන්ති ආයස්මතො සමිතිගුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නචිත්තො ජාතිසුමනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන යත්ථ යත්ථ භවෙ නිබ්බත්ති, තත්ථ තත්ථ කුලරූපපරිවාරසම්පදාය අඤ්ඤෙ සත්තෙ අභිභවිත්වා අට්ඨාසි. එකස්මිං පන අත්තභාවෙ අඤ්ඤතරං පච්චෙකබුද්ධං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා ‘‘අයං මුණ්ඩකො කුට්ඨී මඤ්ඤෙ, තෙනායං පටිච්ඡාදෙත්වා විචරතී’’ති නිට්ඨුභිත්වා පක්කාමි. සො තෙන කම්මෙන බහුං කාලං නිරයෙ පච්චිත්වා කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තො පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං උපගතො එකං සීලාචාරසම්පන්නං උපාසකං දිස්වා දොසන්තරො හුත්වා, ‘‘කුට්ඨරොගී භවෙය්යාසී’’ති අක්කොසි, න්හානතිත්ථෙ ච මනුස්සෙහි ඨපිතානි ¶ න්හානචුණ්ණානි දූසෙසි. සො තෙන කම්මෙන පුන නිරයෙ නිබ්බත්තිත්වා බහූනි වස්සානි දුක්ඛං අනුභවිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සමිතිගුත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සුවිසුද්ධසීලො හුත්වා විහරති. තස්ස පුරිමකම්මනිස්සන්දෙන කුට්ඨරොගො උප්පජ්ජි, තෙන තස්ස සරීරාවයවා යෙභුය්යෙන ඡින්නභින්නා හුත්වා පග්ඝරන්ති. සො ගිලානසාලායං වසති. අථෙකදිවසං ධම්මසෙනාපති ගිලානපුච්ඡං ගන්ත්වා තත්ථ තත්ථ ගිලානෙ භික්ඛූ පුච්ඡන්තො තං භික්ඛුං දිස්වා ‘‘ආවුසො, යාවතා ඛන්ධප්පවත්ති නාම, සබ්බං දුක්ඛමෙව වෙදනා. ඛන්ධෙසු පන අසන්තෙසුයෙව නත්ථි ¶ දුක්ඛ’’න්ති වෙදනානුපස්සනාකම්මට්ඨානං කථෙත්වා අගමාසි. සො ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.12.82-90) –

‘‘ජායන්තස්ස විපස්සිස්ස, ආලොකො විපුලො අහු;

පථවී ච පකම්පිත්ථ, සසාගරා සපබ්බතා.

‘‘නෙමිත්තා ¶ ච වියාකංසු, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති;

අග්ගො ච සබ්බසත්තානං, ජනතං උද්ධරිස්සති.

‘‘නෙමිත්තානං සුණිත්වාන, ජාතිපූජමකාසහං;

එදිසා පූජනා නත්ථි, යාදිසා ජාතිපූජනා.

‘‘සඞ්ඛරිත්වාන කුසලං, සකං චිත්තං පසාදයිං;

ජාතිපූජං කරිත්වාන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

සබ්බෙ සත්තෙ අභිභොමි, ජාතිපූජායිදං ඵලං.

‘‘ධාතියො මං උපට්ඨෙන්ති, මම චිත්තවසානුගා;

න තා සක්කොන්ති කොපෙතුං, ජාතිපූජායිදං ඵලං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පූජමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ජාතිපූජායිදං ඵලං.

‘‘සුපාරිචරියා නාම, චතුත්තිංස ජනාධිපා;

ඉතො තතියකප්පම්හි, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන එතරහි අනුභුය්යමානරොගවසෙන පුරිමජාතීසු අත්තනා කතං පාපකම්මං අනුස්සරිත්වා තස්ස ඉදානි සබ්බසො පහීනභාවං විභාවෙන්තො –

‘‘යං මයා පකතං පාපං, පුබ්බෙ අඤ්ඤාසු ජාතිසු;

ඉධෙව තං වෙදනීයං, වත්ථු අඤ්ඤං න විජ්ජතී’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ ¶ පාපන්ති අකුසලං කම්මං. තඤ්හි ලාමකට්ඨෙන පාපන්ති වුච්චති. පුබ්බෙති පුරා. අඤ්ඤාසු ජාතිසූති ඉතො අඤ්ඤාසු ජාතීසු, අඤ්ඤෙසු අත්තභාවෙසු. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යදිපි මයා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ න තාදිසං පාපං කතං අත්ථි, ඉදානි පන තස්ස සම්භවොයෙව නත්ථි. යං පන ඉතො අඤ්ඤාසු ජාතීසු කතං අත්ථි, ඉධෙව තං වෙදනීයං, තඤ්හි ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ වෙදයිතබ්බං අනුභවිතබ්බං ඵලං, කස්මා? වත්ථු අඤ්ඤං න විජ්ජතීති තස්ස කම්මස්ස විපච්චනොකාසො අඤ්ඤො ඛන්ධප්පබන්ධො නත්ථි, ඉමෙ ¶ පන ඛන්ධා සබ්බසො උපාදානානං ¶ පහීනත්තා අනුපාදානො විය ජාතවෙදො චරිමකචිත්තනිරොධෙන අප්පටිසන්ධිකා නිරුජ්ඣන්තීති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සමිතිගුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

යෙන යෙන සුභික්ඛානීති ආයස්මතො කස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තීසු වෙදෙසු අඤ්ඤෙසු ච බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො, සො එකදිවසං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො සුමනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. කරොන්තො ච සත්ථු සමන්තතො උපරි ච පුප්ඵමුට්ඨියො ඛිපි. බුද්ධානුභාවෙන පුප්ඵානි පුප්ඵාසනාකාරෙන සත්තාහං අට්ඨංසු. සො තං අච්ඡරියං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය පසන්නමානසො අහොසි. අපරාපරං පුඤ්ඤානි කරොන්තො කප්පසතසහස්සං සුගතීසුයෙව සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස උදිච්චබ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, කස්සපොතිස්ස නාමං අහොසි. තස්ස දහරකාලෙයෙව පිතා කාලමකාසි. මාතා තං පටිජග්ගති. සො එකදිවසං ජෙතවනං ගතො භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා හෙතුසම්පන්නතාය තස්මිංයෙව ආසනෙ සොතාපන්නො හුත්වා මාතු සන්තිකං ගන්ත්වා අනුජානාපෙත්වා පබ්බජිතො සත්ථරි වුට්ඨවස්සෙ පවාරෙත්වා ජනපදචාරිකං පක්කන්තෙ සයම්පි සත්ථාරා සද්ධිං ගන්තුකාමො ආපුච්ඡිතුං මාතු සන්තිකං අගමාසි. මාතා විස්සජ්ජෙන්තී ඔවාදවසෙන –

‘‘යෙන ¶ යෙන සුභික්ඛානි, සිවානි අභයානි ච;

තෙන පුත්තක ගච්ඡස්සු, මා සොකාපහතො භවා’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ යෙන යෙනාති යත්ථ යත්ථ. භුම්මත්ථෙ හි එතං කරණවචනං, යස්මිං යස්මිං දිසාභාගෙති අත්ථො. සුභික්ඛානීති සුලභපිණ්ඩානි, රට්ඨානීති අධිප්පායො. සිවානීති ඛෙමානි අරොගානි. අභයානීති චොරභයාදීහි නිබ්භයානි, රොගදුබ්භික්ඛභයානි පන ‘‘සුභික්ඛානි, සිවානී’’ති පදද්වයෙනෙව ගහිතානි. තෙනාති තත්ථ, තස්මිං තස්මිං ¶ දිසාභාගෙති අත්ථො. පුත්තකාති අනුකම්පන්තී තං ආලපති. මාති පටිසෙධත්ථෙ නිපාතො සොකාපහතොති වුත්තගුණරහිතානි රට්ඨානි ගන්ත්වා දුබ්භික්ඛභයාදිජනිතෙන සොකෙන උපහතො මා භව මාහොසීති අත්ථො. තං සුත්වා ථෙරො, ‘‘මම මාතා මය්හං සොකරහිතට්ඨානගමනං ආසීසති, හන්ද මයං සබ්බසො අච්චන්තමෙව සොකරහිතං ¶ ඨානං පත්තුං යුත්ත’’න්ති උස්සාහජාතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.13.1-9) –

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

අබ්භොකාසෙ ඨිතො සන්තො, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘සීහං යථා වනචරං, බ්යග්ඝරාජංව නිත්තසං;

තිධාපභින්නමාතඞ්ගං, කුඤ්ජරංව මහෙසිනං.

‘‘සෙරෙයකං ගහෙත්වාන, ආකාසෙ උක්ඛිපිං අහං;

බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, පරිවාරෙන්ති සබ්බසො.

‘‘අධිට්ඨහි මහාවීරො, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

සමන්තා පුප්ඵච්ඡදනා, ඔකිරිංසු නරාසභං.

‘‘තතො සා පුප්ඵකඤ්චුකා, අන්තොවණ්ටා බහිමුඛා;

සත්තාහං ඡදනං කත්වා, තතො අන්තරධායථ.

‘‘තඤ්ච අච්ඡරියං දිස්වා, අබ්භුතං ලොමහංසනං;

බුද්ධෙ චිත්තං පසාදෙසිං, සුගතෙ ලොකනායකෙ.

‘‘තෙන ¶ චිත්තප්පසාදෙන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජහං.

‘‘පන්නරසසහස්සම්හි, කප්පානං පඤ්චවීසති;

වීතමලාසනාමා ච, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘ඉදමෙව මාතු වචනං අරහත්තප්පත්තියා අඞ්කුසං ජාත’’න්ති තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි.

කස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සීහප්පමත්තො විහරාති ආයස්මතො සීහත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සො කිර පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ චන්දභාගාය නදියා තීරෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්තිත්වා පුප්ඵභක්ඛො පුප්ඵනිවසනො හුත්වා විහරන්තො ආකාසෙන ගච්ඡන්තං අත්ථදස්සිං භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො පූජෙතුකාමො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. භගවා තස්ස අජ්ඣාසයං ¶ ඤත්වා ආකාසතො ඔරුය්හ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ පල්ලඞ්කෙන නිසීදි. කින්නරො චන්දනසාරං ඝංසිත්වා චන්දනගන්ධෙන පුප්ඵෙහි ච පූජං කත්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මල්ලරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, තස්ස ¶ සීහොති නාමං අහොසි. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ධම්මං කථෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරති. තස්ස චිත්තං නානාරම්මණෙ විධාවති, එකග්ගං න හොති, සකත්ථං නිප්ඵාදෙතුං න සක්කොති. සත්ථා තං දිස්වා ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘සීහප්පමත්තො ¶ විහර, රත්තින්දිවමතන්දිතො;

භාවෙහි කුසලං ධම්මං, ජහ සීඝං සමුස්සය’’න්ති. –

ගාථාය ඔවදි. සො ගාථාවසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.17-25) –

‘‘චන්දභාගානදීතීරෙ, අහොසිං කින්නරො තදා;

පුප්ඵභක්ඛො චහං ආසිං, පුප්ඵනිවසනො තථා.

‘‘අත්ථදස්සී තු භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

විපිනග්ගෙන නිය්යාසි, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, චිත්තං තෙ සුවිසොධිතං;

පසන්නමුඛවණ්ණොසි, විප්පසන්නමුඛින්ද්රියො.

‘‘ඔරොහිත්වාන ආකාසා, භූරිපඤ්ඤො සුමෙධසො;

සඞ්ඝාටිං පත්ථරිත්වාන, පල්ලඞ්කෙන උපාවිසි.

‘‘විලීනං චන්දනාදාය, අගමාසිං ජිනන්තිකං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘අභිවාදෙත්වාන සම්බුද්ධං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං;

පාමොජ්ජං ජනයිත්වාන, පක්කාමිං උත්තරාමුඛො.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, චන්දනං යං අපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘චතුද්දසෙ කප්පසතෙ, ඉතො ආසිංසු තෙ තයො;

රොහණී නාම නාමෙන, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

යා පන භගවතා ඔවාදවසෙන වුත්තා ‘‘සීහප්පමත්තො’’ති ගාථා, තත්ථ සීහාති තස්ස ථෙරස්ස ආලපනං. අප්පමත්තො විහරාති සතියා අවිප්පවාසෙන පමාදවිරහිතො සබ්බිරියාපථෙසු සතිසම්පජඤ්ඤයුත්තො හුත්වා විහරාහි. ඉදානි තං අප්පමාදවිහාරං සහ ඵලෙන සඞ්ඛෙපතො දස්සෙතුං ‘‘රත්තින්දිව’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – රත්තිභාගං ¶ දිවසභාගඤ්ච ‘‘චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’ති (සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16; විභ. 519) වුත්තනයෙන චතුසම්මප්පධානවසෙන අතන්දිතො අකුසීතො ආරද්ධවීරියො කුසලං සමථවිපස්සනාධම්මඤ්ච ලොකුත්තරධම්මඤ්ච භාවෙහි උප්පාදෙහි වඩ්ඪෙහි ච, එවං භාවෙත්වා ච ජහ සීඝං සමුස්සයන්ති තව සමුස්සයං අත්තභාවං පඨමං තාව තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන සීඝං නචිරස්සෙව පජහ, එවංභූතො ච පච්ඡා චරිමකචිත්තනිරොධෙන අනවසෙසතො ච පජහිස්සතීති. අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසීති.

සීහත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සබ්බරත්තිං ¶ සුපිත්වානාති ආයස්මතො නීතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ සුනන්දො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා අනෙකසතෙ බ්රාහ්මණෙ මන්තෙ වාචෙන්තො වාජපෙය්යං නාම යඤ්ඤං යජි, භගවා තං බ්රාහ්මණං අනුකම්පන්තො යඤ්ඤට්ඨානං ගන්ත්වා ආකාසෙ චඞ්කමි. බ්රාහ්මණො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො සිස්සෙහි පුප්ඵානි ආහරාපෙත්වා ආකාසෙ ඛිපිත්වා පූජං අකාසි. බුද්ධානුභාවෙන තං ඨානං සකලඤ්ච නගරං පුප්ඵපටවිතානිකං විය ඡාදිතං අහොසි. මහාජනො සත්ථරි උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙසි. සුනන්දබ්රාහ්මණො තෙන කුසලමූලෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, නීතොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ‘‘ඉමෙ සමණා සක්යපුත්තියා සුඛසීලා සුඛසමාචාරා සුභොජනානි භුඤ්ජිත්වා නිවාතෙසු සෙනාසනෙසු විහරන්ති, ඉමෙසු පබ්බජිත්වා සුඛෙන විහරිතුං සක්කා’’ති සුඛාභිලාසාය පබ්බජිත්වාව සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා කතිපාහමෙව මනසිකරිත්වා තං ඡඩ්ඩෙත්වා යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා දිවසභාගං සඞ්ගණිකාරාමො තිරච්ඡානකථාය වීතිනාමෙති, රත්තිභාගෙපි ථිනමිද්ධාභිභූතො සබ්බරත්තිං සුපති. සත්ථා තස්ස හෙතුපරිපාකං ඔලොකෙත්වා ඔවාදං දෙන්තො –

‘‘සබ්බරත්තිං ¶ ¶ සුපිත්වාන, දිවා සඞ්ගණිකෙ රතො;

කුදාස්සු නාම දුම්මෙධො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතී’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ සබ්බරත්තින්ති සකලං රත්තිං. සුපිත්වානාති නිද්දායිත්වා, ‘‘රත්තියා පඨමං යාමං චඞ්කමෙන නිසජ්ජාය ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තං පරිසොධෙතී’’තිආදිනා වුත්තං ජාගරියං අනනුයුඤ්ජිත්වා කෙවලං රත්තියා තීසුපි යාමෙසු නිද්දං ඔක්කමිත්වාති අත්ථො. දිවාති දිවසං, සකලං දිවසභාගන්ති අත්ථො. සඞ්ගණිකෙති තිරච්ඡානකථිකෙහි කායදළ්හිබහුලපුග්ගලෙහි ¶ සන්නිසජ්ජා සඞ්ගණිකො, තස්මිං රතො අභිරතො තත්ථ අවිගතච්ඡන්දො ‘‘සඞ්ගණිකෙ රතො’’ති වුත්තො ‘‘සඞ්ගණිකාරතො’’තිපි පාළි. කුදාස්සු නාමාති කුදා නාම. අස්සූති නිපාතමත්තං, කස්මිං නාම කාලෙති අත්ථො. දුම්මෙධොති නිප්පඤ්ඤො. දුක්ඛස්සාති වට්ටදුක්ඛස්ස. අන්තන්ති පරියොසානං. අච්චන්තමෙව අනුප්පාදං කදා නාම කරිස්සති, එදිසස්ස දුක්ඛස්සන්තකරණං නත්ථීති අත්ථො. ‘‘දුම්මෙධ දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සසී’’තිපි පාළි.

එවං පන සත්ථාරා ගාථාය කථිතාය ථෙරො සංවෙගජාතො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.26-33) –

‘‘සුනන්දො නාම නාමෙන, බ්රාහ්මණො මන්තපාරගූ;

අජ්ඣායකො යාචයොගො, වාජපෙය්යං අයාජයි.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, අග්ගො කාරුණිකො ඉසි;

ජනතං අනුකම්පන්තො, අම්බරෙ චඞ්කමී තදා.

‘‘චඞ්කමිත්වාන සම්බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

මෙත්තාය අඵරි සත්තෙ, අප්පමාණෙ නිරූපධි.

‘‘වණ්ටෙ ඡෙත්වාන පුප්ඵානි, බ්රාහ්මණො මන්තපාරගූ;

සබ්බෙ සිස්සෙ සමානෙත්වා, ආකාසෙ උක්ඛිපාපයි.

‘‘යාවතා නගරං ආසි, පුප්ඵානං ඡදනං තදා;

බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, සත්තාහං න විගච්ඡථ.

‘‘තෙනෙව ¶ සුක්කමූලෙන, අනුභොත්වාන සම්පදා;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, තිණ්ණො ලොකෙ විසත්තිකං.

‘‘එකාරසෙ කප්පසතෙ, පඤ්චතිංසාසු ඛත්තියා;

අම්බරංසසනාමා තෙ, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ¶ ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො තමෙව ගාථං පච්චුදාහාසි.

නීතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චිත්තනිමිත්තස්ස කොවිදොති ආයස්මතො සුනාගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකත්තිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා අරඤ්ඤායතනෙ අස්සමෙ වසන්තො තීණි බ්රාහ්මණසහස්සානි මන්තෙ වාචෙසි. අථෙකදිවසං තස්ස සත්ථාරං දිස්වා ලක්ඛණානි උපධාරෙත්වා ලක්ඛණමන්තෙ පරිවත්තෙන්තස්ස, ‘‘ඊදිසෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො අනන්තජිනො අනන්තඤාණො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බුද්ධඤාණං ආරබ්භ උළාරො පසාදො උප්පජ්ජි. සො තෙන චිත්තප්පසාදෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ¶ ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ නාලකගාමෙ අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සුනාගොතිස්ස නාමං අහොසි. සො ධම්මසෙනාපතිස්ස ගිහිසහායො ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා දස්සනභූමියං පතිට්ඨිතො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.34-40) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, වසභො නාම පබ්බතො;

තස්මිං පබ්බතපාදම්හි, අස්සමො ආසි මාපිතො.

‘‘තීණි ¶ සිස්සසහස්සානි, වාචෙසිං බ්රාහ්මණො තදා;

සංහරිත්වාන තෙ සිස්සෙ, එකමන්තං උපාවිසිං.

‘‘එකමන්තං නිසීදිත්වා, බ්රාහ්මණො මන්තපාරගූ;

බුද්ධවෙදං ගවෙසන්තො, ඤාණෙ චිත්තං පසාදයිං.

‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, නිසීදිං පණ්ණසන්ථරෙ;

පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘සත්තවීසති ¶ කප්පම්හි, රාජා සිරිධරො අහු;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා භික්ඛූනං ධම්මදෙසනාපදෙසෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘චිත්තනිමිත්තස්ස කොවිදො, පවිවෙකරසං විජානිය;

ඣායං නිපකො පතිස්සතො, අධිගච්ඡෙය්ය සුඛං නිරාමිස’’න්ති. –

තත්ථ චිත්තනිමිත්තස්ස කොවිදොති භාවනාචිත්තස්ස නිමිත්තග්ගහණෙ කුසලො, ‘‘ඉමස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං, ඉමස්මිං සම්පහංසිතබ්බං, ඉමස්මිං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බ’’න්ති එවං පග්ගහණාදියොග්යස්ස චිත්තනිමිත්තස්ස ගහණෙ ඡෙකො. පවිවෙකරසං විජානියාති කායවිවෙකසංවඩ්ඪිතස්ස චිත්තවිවෙකස්ස රසං සඤ්ජානිත්වා, විවෙකසුඛං අනුභවිත්වාති අත්ථො. ‘‘පවිවෙකරසං පිත්වා’’ති (ධ. ප. 205) හි වුත්තං. ඣායන්ති පඨමං ආරම්මණූපනිජ්ඣානෙන පච්ඡා ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ච ඣායන්තො. නිපකොති කම්මට්ඨානපරිහරණෙ කුසලො. පතිස්සතොති උපට්ඨිතස්සති. අධිගච්ඡෙය්ය සුඛං නිරාමිසන්ති එවං සමථනිමිත්තාදිකොසල්ලෙන ලබ්භෙ චිත්තවිවෙකසුඛෙ පතිට්ඨාය සතො සම්පජානො ¶ හුත්වා විපස්සනාඣානෙනෙව ඣායන්තො කාමාමිසවට්ටාමිසෙහි අසම්මිස්සතාය නිරාමිසං නිබ්බානසුඛං ඵලසුඛඤ්ච අධිගච්ඡෙය්ය සමුපගච්ඡෙය්යාති අත්ථො.

සුනාගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉතො ¶ බහිද්ධා පුථුඅඤ්ඤවාදිනන්ති ආයස්මතො නාගිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ නාරදො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා එකදිවසං මාළකෙ නිසින්නො භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝෙන පුරක්ඛතං ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො තීහි ගාථාහි අභිත්ථවි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුනගරෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්ති, නාගිතොතිස්ස නාමං අහොසි. සො භගවති ¶ කපිලවත්ථුස්මිං විහරන්තෙ මධුපිණ්ඩිකසුත්තං (ම. නි. 1.199 ආදයො) සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.47-54) –

‘‘විසාලමාළෙ ආසීනො, අද්දසං ලොකනායකං;

ඛීණාසවං බලප්පත්තං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

‘‘සතසහස්සා තෙවිජ්ජා, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

පරිවාරෙන්ති සම්බුද්ධං, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘ඤාණෙ උපනිධා යස්ස, න විජ්ජති සදෙවකෙ;

අනන්තඤාණං සම්බුද්ධං, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘ධම්මකායඤ්ච දීපෙන්තං, කෙවලං රතනාකරං;

විකප්පෙතුං න සක්කොන්ති, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘ඉමාහි තීහි ගාථාහි, නාරදොව්හයවච්ඡලො;

පදුමුත්තරං ථවිත්වාන, සම්බුද්ධං අපරාජිතං.

‘‘තෙන ¶ චිත්තප්පසාදෙන, බුද්ධසන්ථවනෙන ච;

කප්පානං සතසහස්සං, දුග්ගතිං නුපපජ්ජහං.

‘‘ඉතො තිංසකප්පසතෙ, සුමිත්තො නාම ඛත්තියො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සත්ථු අවිතථදෙසනතං ධම්මස්ස ච නිය්යානිකතං නිස්සාය සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො පීතිවෙගප්පවිස්සට්ඨං උදානං උදානෙන්තො –

‘‘ඉතො බහිද්ධා පුථුඅඤ්ඤවාදිනං, මග්ගො න නිබ්බානගමො යථා අයං;

ඉතිස්සු සඞ්ඝං භගවානුසාසති, සත්ථා සයං පාණිතලෙව දස්සය’’න්ති. –

තත්ථ ඉතො බහිද්ධාති ඉමස්මා බුද්ධසාසනා බාහිරකෙ සමයෙ, තෙනාහ ‘‘පුථුඅඤ්ඤවාදින’’න්ති, නානාතිත්ථියානන්ති අත්ථො. මග්ගො න නිබ්බානගමො යථා අයන්ති යථා අයං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො එකංසෙන නිබ්බානං ගච්ඡතීති නිබ්බානගමො, නිබ්බානගාමී, එවං නිබ්බානගමො මග්ගො තිත්ථියසමයෙ නත්ථි අසම්මාසම්බුද්ධප්පවෙදිතත්තා අඤ්ඤතිත්ථියවාදස්ස. තෙනාහ භගවා –

‘‘ඉධෙව ¶ , භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො, ඉධ තතියො සමණො, ඉධ ¶ චතුත්ථො සමණො, සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214; ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241).

ඉතීති එවං. අස්සූති නිපාතමත්තං. සඞ්ඝන්ති භික්ඛුසඞ්ඝං, උක්කට්ඨනිද්දෙසොයං යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති. සඞ්ඝන්ති වා සමූහං, වෙනෙය්යජනන්ති අධිප්පායො. භගවාති භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා, අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පරමත්ථදීපනියං ඉතිවුත්තකවණ්ණනායං වුත්තනයෙන ¶ වෙදිතබ්බො. සත්ථාති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. සයන්ති සයමෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ‘‘සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහො සම්මාදිට්ඨිආදීනං අට්ඨන්නං අඞ්ගානං වසෙන අට්ඨඞ්ගිකො නිබ්බානගාමී අරියමග්ගො යථා මම සාසනෙ අත්ථි, එවං බාහිරකසමයෙ මග්ගො නාම නත්ථී’’ති සීහනාදං නදන්තො අම්හාකං සත්ථා භගවා සයමෙව සයම්භූඤාණෙන ඤාතං, සයමෙව වා මහාකරුණාසඤ්චොදිතො හුත්වා අත්තනො දෙසනාවිලාසසම්පත්තියා හත්ථතලෙ ආමලකං විය දස්සෙන්තො භික්ඛුසඞ්ඝං වෙනෙය්යජනතං අනුසාසති ඔවදතීති.

නාගිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛන්ධා දිට්ඨා යථාභූතන්ති ආයස්මතො පවිට්ඨත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං කරොන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කෙසවො නාම තාපසො හුත්වා එකදිවසං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො අභිවාදෙත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පජ්ජිත්වා අනුක්කමෙන විඤ්ඤුතං පත්තො නෙක්ඛම්මනින්නජ්ඣාසයතාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තත්ථ සික්ඛිතබ්බං සික්ඛිත්වා ¶ විචරන්තො උපතිස්සකොලිතානං බුද්ධසාසනෙ පබ්බජිතභාවං සුත්වා ‘‘තෙපි නාම මහාපඤ්ඤා තත්ථ පබ්බජිතා, තදෙව මඤ්ඤෙ සෙය්යො’’ති සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. තස්ස සත්ථා විපස්සනං ආචික්ඛි. සො විපස්සනං ආරභිත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.55-59) –

‘‘නාරදො ¶ ඉති මෙ නාමං, කෙසවො ඉති මං විදූ;

කුසලාකුසලං එසං, අගමං බුද්ධසන්තිකං.

‘‘මෙත්තචිත්තො ¶ කාරුණිකො, අත්ථදස්සී මහාමුනි;

අස්සාසයන්තො සත්තෙ සො, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා.

‘‘සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

සත්ථාරං අභිවාදෙත්වා, පක්කාමිං පාචිනාමුඛො.

‘‘සත්තරසෙ කප්පසතෙ, රාජා ආසි මහීපති;

අමිත්තතාපනො නාම, චක්කවත්තී මහබ්බලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

‘‘ඛන්ධා දිට්ඨා යථාභූතං, භවා සබ්බෙ පදාලිතා;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ ඛන්ධාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, තෙ හි විපස්සනුපලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච ඤාතපරිඤ්ඤාදීහි පරිජානනවසෙන විපස්සිතබ්බා. දිට්ඨා යථාභූතන්ති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා අවිපරීතතො දිට්ඨා. භවා සබ්බෙ පදාලිතාති කාමභවාදයො සබ්බෙ කම්මභවා උපපත්තිභවා ච මග්ගඤාණසත්ථෙන භින්නා විද්ධංසිතා. කිලෙසපදාලනෙනෙව හි කම්මොපපත්තිභවා පදාලිතා නාම හොන්ති. තෙනාහ ‘‘වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. තස්සත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

පවිට්ඨත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අසක්ඛිං වත අත්තානන්ති ආයස්මතො අජ්ජුනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස ¶ භගවතො කාලෙ සීහයොනියං නිබ්බත්තො එකදිවසං අරඤ්ඤෙ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං සත්ථාරං ¶ දිස්වා ‘‘අයං ඛො ඉමස්මිං කාලෙ සබ්බසෙට්ඨො පුරිසසීහො’’ති පසන්නමානසො සුපුප්ඵිතසාලසාඛං ¶ භඤ්ජිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති. අජ්ජුනොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො නිගණ්ඨෙහි කතපරිචයො හුත්වා ‘‘එවාහං අමතං අධිගමිස්සාමී’’ති විවට්ටජ්ඣාසයතාය දහරකාලෙයෙව නිගණ්ඨෙසු පබ්බජිත්වා තත්ථ සාරං අලභන්තො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො සාසනෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා නචිරස්සෙව අරහා අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.60-65) –

‘‘මිගරාජා තදා ආසිං, අභිජාතො සුකෙසරී;

ගිරිදුග්ගං ගවෙසන්තො, අද්දසං ලොකනායකං.

‘‘අයං නු ඛො මහාවීරො, නිබ්බාපෙති මහාජනං;

යංනූනාහං උපාසෙය්යං, දෙවදෙවං නරාසභං.

‘‘සාඛං සාලස්ස භඤ්ජිත්වා, සකොසං පුප්ඵමාහරිං;

උපගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, අදාසිං පුප්ඵමුත්තමං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵදානස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො ච නවමෙ කප්පෙ, විරොචනසනාමකා;

තයො ආසිංසු රාජානො, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අනුත්තරසුඛාධිගමසම්භූතෙන පීතිවෙගෙන උදානං උදානෙන්තො –

‘‘අසක්ඛිං වත අත්තානං, උද්ධාතුං උදකා ථලං;

වුය්හමානො මහොඝෙව, සච්චානි පටිවිජ්ඣහ’’න්ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ ¶ අසක්ඛින්ති සක්කොසිං. වතාති විම්හයෙ නිපාතො. අතිවිම්හයනීයඤ්හෙතං යදිදං සච්චපටිවෙධො. තෙනාහ –

‘‘තං කිංමඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා, යං සත්තධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යා’’තිආදි (සං. නි. 5.1115)?

අත්තානන්ති නියකජ්ඣත්තං සන්ධාය වදති. යො හි පරො න හොති සො අත්තාති. උද්ධාතුන්ති ¶ උද්ධරිතුං, ‘‘උද්ධට’’න්තිපි පාඨො. උදකාති සංසාරමහොඝසඞ්ඛාතා උදකා. ථලන්ති නිබ්බානථලං. වුය්හමානො මහොඝෙවාති මහණ්ණවෙ වුය්හමානො විය. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම ගම්භීරවිත්ථතෙ අප්පතිට්ඨෙ මහති උදකොඝෙ වෙගසා වුය්හමානො පුරිසො කෙනචි ¶ අත්ථකාමෙන උපනීතං ඵියාරිත්තසම්පන්නං දළ්හනාවං ලභිත්වා සුඛෙනෙව තතො අත්තානං උද්ධරිතුං සක්කුණෙය්ය පාරං පාපුණෙය්ය, එවමෙවාහං සංසාරමහොඝෙ කිලෙසාභිසඞ්ඛාරවෙගෙන වුය්හමානො සත්ථාරා උපනීතං සමථවිපස්සනුපෙතං අරියමග්ගනාවං ලභිත්වා තතො අත්තානං උද්ධරිතුං නිබ්බානථලං පත්තුං අහො අසක්ඛින්ති. යථා පන අසක්ඛි, තං දස්සෙතුං ‘‘සච්චානි පටිවිජ්ඣහ’’න්ති ආහ. යස්මා අහං දුක්ඛාදීනි චත්තාරි අරියසච්චානි පරිඤ්ඤාපහානසච්ඡිකිරියාභාවනාපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣිං අරියමග්ගඤාණෙන අඤ්ඤාසිං, තස්මා අසක්ඛිං වත අත්තානං උද්ධාතුං උදකා ථලන්ති යොජනා.

අජ්ජුනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

උත්තිණ්ණා පඞ්කපලිපාති ආයස්මතො දෙවසභත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? සොපි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ පාරාවතයොනියං නිබ්බත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො පියාලඵලං උපනෙසි. සත්ථා තස්ස පසාදසංවඩ්ඪනත්ථං තං පරිභුඤ්ජි. සො තෙන අතිවිය පසන්නචිත්තො හුත්වා කාලෙන කාලං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා චිත්තං පසාදෙති ¶ . සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තො අපරාපරං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අඤ්ඤතරස්ස මණ්ඩලිකරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො තරුණකාලෙයෙව රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො රජ්ජසුඛමනුභවන්තො වුද්ධො සත්ථාරං උපසඞ්කමි, තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො සංවෙගජාතො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.14.66-72) –

‘‘පාරාවතො තදා ආසිං, පරං අනුපරොධකො;

පබ්භාරෙ සෙය්යං කප්පෙමි, අවිදූරෙ සිඛිසත්ථුනො.

‘‘සායං පාතඤ්ච පස්සාමි, බුද්ධං ලොකග්ගනායකං;

දෙය්යධම්මො ච මෙ නත්ථි, ද්විපදින්දස්ස තාදිනො.

‘‘පියාලඵලමාදාය ¶ , අගමං බුද්ධසන්තිකං;

පටිග්ගහෙසි භගවා, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො.

‘‘තතො පරං උපාදාය, පරිචාරිං විනායකං;

තෙන චිත්තප්පසාදෙන, තත්ථ කාලඞ්කතො අහං.

‘‘එකත්තිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලං අදදිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො පන්නරසෙ කප්පෙ, තයො ආසුං පියාලිනො;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං ¶ පන පත්වා පහීනකිලෙසපච්චවෙක්ඛණවසෙන උප්පන්නසොමනස්සො උදානං උදානෙන්තො –

‘‘උත්තිණ්ණා පඞ්කපලිපා, පාතාලා පරිවජ්ජිතා;

මුත්තො ඔඝා ච ගන්ථා ච, සබ්බෙ මානා විසංහතා’’ති. – ගාථං අභාසි;

තත්ථ ¶ උත්තිණ්ණාති උත්තරිතා අතික්කන්තා. පඞ්කපලිපාති පඞ්කා ච පලිපා ච. පඞ්කො වුච්චති පකතිකද්දමො. ‘‘පලිපො’’ති ගම්භීරපුථුලො මහාකද්දමො. ඉධ පන පඞ්කො වියාති පඞ්කො, කාමරාගො අසුචිභාවාපාදනෙන චිත්තස්ස මක්ඛනතො. පලිපො වියාති පලිපො, පුත්තදාරාදිවිසයො බහලො ඡන්දරාගො වුත්තනයෙන සම්මක්ඛනතො දුරුත්තරණතො ච. තෙ මයා අනාගාමිමග්ගෙන සබ්බසො අතික්කන්තාති ආහ ‘‘උත්තිණ්ණා පඞ්කපලිපා’’ති. පාතාලාති පාතායාලන්ති පාතාලා, මහාසමුද්දෙ නින්නතරපදෙසා. කෙචි පන නාගභවනං ‘‘පාතාල’’න්ති වදන්ති. ඉධ පන අගාහදුරවග්ගාහදුරුත්තරණට්ඨෙන පාතාලා වියාති පාතාලා, දිට්ඨියො. තෙ ච මයා පඨමමග්ගාධිගමෙනෙව සබ්බථා වජ්ජිතා සමුච්ඡින්නාති ආහ ‘‘පාතාලා පරිවජ්ජිතා’’ති මුත්තො ඔඝා ච ගන්ථා චාති කාමොඝාදිඔඝතො අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිගන්ථතො ච තෙන තෙන මග්ගෙන මුත්තො පරිමුත්තො, පුන අනභිකිරණඅගන්ථනවසෙන අතික්කන්තොති අත්ථො. සබ්බෙ මානා විසංහතාති නවවිධාපි මානා අග්ගමග්ගාධිගමෙන විසෙසතො සඞ්ඝාතං විනාසං ආපාදිතා සමුච්ඡින්නා ‘‘මානවිධා හතා’’ති කෙචි පඨන්ති, මානකොට්ඨාසාති අත්ථො. ‘‘මානවිසා’’ති අපරෙ, තෙසං පන මානවිසස්ස දුක්ඛස්ස ඵලතො මානවිසාති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

(පඨම) දෙවසභත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චක්ඛන්ධා ¶ ¶ පරිඤ්ඤාතාති ආයස්මතො සාමිදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත�