📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

ථෙරගාථා-අට්ඨකථා

(දුතියො භාගො)

4. චතුක්කනිපාතො

1. නාගසමාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අලඞ්කතාතිආදිකා ආයස්මතො නාගසමාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ගිම්හසමයෙ සූරියාතපසන්තත්තාය භූමියා ගච්ඡන්තං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ඡත්තං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා නාගසමාලොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කිඤ්චි කාලං භගවතො උපට්ඨාකො අහොසි. සො එකදිවසං නගරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො අලඞ්කතපටියත්තං අඤ්ඤතරං නච්චකිං මහාපථෙ තූරියෙසු වජ්ජන්තෙසු නච්චන්තිං දිස්වා, ‘‘අයං චිත්තකිරියවායොධාතුවිප්ඵාරවසෙන කරජකායස්ස තථා තථා පරිවත්ති, අහො අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.37-48) –

‘‘අඞ්ගාරජාතා පථවී, කුක්කුළානුගතා මහී;

පදුමුත්තරො භගවා, අබ්භොකාසම්හි චඞ්කමි.

‘‘පණ්ඩරං ඡත්තමාදාය, අද්ධානං පටිපජ්ජහං;

තත්ථ දිස්වාන සම්බුද්ධං, විත්ති මෙ උපපජ්ජථ.

‘‘මරීචියොත්ථටා භූමි, අඞ්ගාරාව මහී අයං;

උපහන්ති මහාවාතා, සරීරස්සාසුඛෙපනා.

‘‘සීතං උණ්හං විහනන්තං, වාතාතපනිවාරණං;

පටිග්ගණ්හ ඉමං ඡත්තං, ඵස්සයිස්සාමි නිබ්බුතිං.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, පදුමුත්තරො මහායසො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, පටිග්ගණ්හි තදා ජිනො.

‘‘තිංසකප්පානි දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

සතානං පඤ්චක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී අහොසහං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

අනුභොමි සකං කම්මං, පුබ්බෙ සුකතමත්තනො.

‘‘අයං මෙ පච්ඡිමා ජාති, චරිමො වත්තතෙ භවො;

අජ්ජාපි සෙතච්ඡත්තං මෙ, සබ්බකාලං ධරීයති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං ඡත්තමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඡත්තදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා –

267.

‘‘අලඞ්කතා සුවසනා, මාලිනී චන්දනුස්සදා;

මජ්ඣෙ මහාපථෙ නාරී, තූරියෙ නච්චති නට්ටකී.

268.

‘‘පිණ්ඩිකාය පවිට්ඨොහං, ගච්ඡන්තො නං උදික්ඛිසං;

අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.

269.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

270.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

චතූහි ගාථාහි අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ අලඞ්කතාති හත්ථූපගාදිආභරණෙහි අලඞ්කතගත්තා. සුවසනාති සුන්දරවසනා සොභනවත්ථනිවත්ථා. මාලිනීති මාලාධාරිනී පිළන්ධිතපුප්ඵමාලා. චන්දනුස්සදාති චන්දනානුලෙපලිත්තසරීරා. මජ්ඣෙ මහාපථෙ නාරී, තූරියෙ නච්චති නට්ටකීති යථාවුත්තට්ඨානෙ එකා නාරී නට්ටකී නාටකිත්ථී නගරවීථියා මජ්ඣෙ පඤ්චඞ්ගිකෙ තූරියෙ වජ්ජන්තෙ නච්චති, යථාපට්ඨපිතං නච්චං කරොති.

පිණ්ඩිකායාති භික්ඛාය. පවිට්ඨොහන්ති නගරං පවිට්ඨො අහං. ගච්ඡන්තො නං උදික්ඛිසන්ති නගරවීථියං ගච්ඡන්තො පරිස්සයපරිහරණත්ථං වීථිං ඔලොකෙන්තො තං නට්ටකිං ඔලොකෙසිං. කිං විය? මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතන්ති යථා මච්චුස්ස මච්චුරාජස්ස පාසභූතො රූපාදිකො ඔඩ්ඩිතො ලොකෙ අනුවිචරිත්වා ඨිතො එකංසෙන සත්තානං අනත්ථාවහො, එවං සාපි අප්පටිසඞ්ඛානෙ ඨිතානං අන්ධපුථුජ්ජනානං එකංසතො අනත්ථාවහාති මච්චුපාසසදිසී වුත්තා.

තතොති තස්මා මච්චුපාසසදිසත්තා. මෙති මය්හං. මනසීකාරො යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘අයං අට්ඨිසඞ්ඝාතො න්හාරුසම්බන්ධො මංසෙන අනුපලිත්තො ඡවියා පටිච්ඡන්නො අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලො අනිච්චුච්ඡාදනපරිමද්දනභෙදනවිද්ධංසනධම්මො ඊදිසෙ විකාරෙ දස්සෙතී’’ති එවං යොනිසො මනසිකාරො උප්පජ්ජි. ආදීනවො පාතුරහූති එවං කායස්ස සභාවූපධාරණමුඛෙන තස්ස ච තංනිස්සිතානඤ්ච චිත්තචෙතසිකානං උදයබ්බයං සරසපභඞ්ගුතඤ්ච මනසි කරොතො තෙසු ච යක්ඛරක්ඛසාදීසු විය භයතො උපට්ඨහන්තෙසු තත්ථ මෙ අනෙකාකාරආදීනවො දොසො පාතුරහොසි. තප්පටිපක්ඛතො ච නිබ්බානෙ ආනිසංසො. නිබ්බිදා සමතිට්ඨථාති නිබ්බින්දනං ආදීනවානුපස්සනානුභාවසිද්ධං නිබ්බිදාඤාණං මම හදයෙ සණ්ඨාසි, මුහුත්තම්පි තෙසං රූපාරූපධම්මානං ගහණෙ චිත්තං නාහොසි, අඤ්ඤදත්ථු මුඤ්චිතුකාමතාදිවසෙන තත්ථ උදාසීනමෙව ජාතන්ති අත්ථො.

තතොති විපස්සනාඤාණතො පරං. චිත්තං විමුච්චි මෙති ලොකුත්තරභාවනාය වත්තමානාය මග්ගපටිපාටියා සබ්බකිලෙසෙහි මම චිත්තං විමුත්තං අහොසි. එතෙන ඵලුප්පත්තිං දස්සෙති. මග්ගක්ඛණෙ හි කිලෙසා විමුච්චන්ති නාම, ඵලක්ඛණෙ විමුත්තාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

නාගසමාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. භගුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අහං මිද්ධෙනාතිආදිකා ආයස්මතො භගුත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි පරිනිබ්බුතෙ තස්ස ධාතුයො පුප්ඵෙහි පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිම්මානරතීසු නිබ්බත්තිත්වා අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා භගූති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො අනුරුද්ධකිමිලෙහි සද්ධිං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා බාලකලොණකගාමෙ වසන්තො එකදිවසං ථිනමිද්ධාභිභවං විනොදෙතුං විහාරතො නික්ඛම්ම චඞ්කමං අභිරුහන්තො පපතිත්වා තදෙව අඞ්කුසං කත්වා ථිනමිද්ධං විනොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.49-57) –

‘‘පරිනිබ්බුතෙ භගවති, පදුමුත්තරෙ මහායසෙ;

පුප්ඵවටංසකෙ කත්වා, සරීරමභිරොපයිං.

‘‘තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, නිම්මානං අගමාසහං;

දෙවලොකගතො සන්තො, පුඤ්ඤකම්මං සරාමහං.

‘‘අම්බරා පුප්ඵවස්සො මෙ, සබ්බකාලං පවස්සති;

සංසරාමි මනුස්සෙ චෙ, රාජා හොමි මහායසො.

‘‘තහිං කුසුමවස්සො මෙ, අභිවස්සති සබ්බදා;

තස්සෙව පුප්ඵපූජාය, වාහසා සබ්බදස්සිනො.

‘‘අයං පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

අජ්ජාපි පුප්ඵවස්සො මෙ, අභිවස්සති සබ්බදා.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිරොපයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, දෙහපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච වීතිනාමෙන්තො සත්ථාරා එකවිහාරං අනුමොදිතුං උපගතෙන – ‘‘කච්චි ත්වං, භික්ඛු, අප්පමත්තො විහරසී’’ති පුට්ඨො අත්තනො අප්පමාදවිහාරං නිවෙදෙන්තො –

271.

‘‘අහං මිද්ධෙන පකතො, විහාරා උපනික්ඛමිං;

චඞ්කමං අභිරුහන්තො, තත්ථෙව පපතිං ඡමා.

272.

‘‘ගත්තානි පරිමජ්ජිත්වා, පුනපාරුය්හ චඞ්කමං;

චඞ්කමෙ චඞ්කමිං සොහං, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතො.

273.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

274.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ මිද්ධෙන පකතොති කායාලසියසඞ්ඛාතෙන අසත්තිවිඝාතසභාවෙන මිද්ධෙන අභිභූතො. විහාරාති සෙනාසනතො. උපනික්ඛමින්ති චඞ්කමිතුං නික්ඛමිං. තත්ථෙව පපතිං ඡමාති තත්ථෙව චඞ්කමසොපානෙ නිද්දාභිභූතතාය භූමියං නිපතිං. ගත්තානි පරිමජ්ජිත්වාති භූමියං පතනෙන පංසුකිතානි අත්තනො සරීරාවයවානි අනුමජ්ජිත්වා. පුනපාරුය්හ චඞ්කමන්ති ‘‘පතිතො දානාහ’’න්ති සඞ්කොචං අනාපජ්ජිත්වා පුනපි චඞ්කමට්ඨානං ආරුහිත්වා. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතොති ගොචරජ්ඣත්තෙ කම්මට්ඨානෙ නීවරණවික්ඛම්භනෙන සුට්ඨු සමාහිතො එකග්ගචිත්තො හුත්වා චඞ්කමින්ති යොජනා. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසි.

භගුත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. සභියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පරෙ චාතිආදිකා ආයස්මතො සභියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිවාවිහාරාය ගච්ඡන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපාහනං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපෙ භගවති පරිනිබ්බුතෙ පතිට්ඨිතෙ සුවණ්ණචෙතියෙ ඡහි කුලපුත්තෙහි සද්ධිං අත්තසත්තමො සාසනෙ පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො ඉතරෙ ආහ – ‘‘මයං පිණ්ඩපාතාය ගච්ඡන්තො ජීවිතෙ සාපෙක්ඛා හොම, ජීවිතෙ සාපෙක්ඛෙන ච න සක්කා ලොකුත්තරධම්මං අධිගන්තුං, පුථුජ්ජනකාලඞ්කිරියා ච දුක්ඛා. හන්ද, මයං නිස්සෙණිං බන්ධිත්වා පබ්බතං අභිරුය්හ කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛා සමණධම්මං කරොමා’’ති. තෙ තථා අකංසු.

අථ නෙසං මහාථෙරො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා තදහෙව ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා උත්තරකුරුතො පිණ්ඩපාතං උපනෙසි. ඉතරෙ – ‘‘තුම්හෙ, භන්තෙ, කතකිච්චා තුම්හෙහි සද්ධිං සල්ලාපමත්තම්පි පපඤ්චො, සමණධම්මමෙව මයං කරිස්සාම, තුම්හෙ අත්තනා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුඤ්ජථා’’ති වත්වා පිණ්ඩපාතං පටික්ඛිපිංසු. ථෙරො නෙ සම්පටිච්ඡාපෙතුං අසක්කොන්තො අගමාසි.

තතො නෙසං එකො ද්වීහතීහච්චයෙන අභිඤ්ඤාපරිවාරං අනාගාමිඵලං සච්ඡිකත්වා තථෙව වත්වා තෙහි පටික්ඛිත්තො අගමාසි. තෙසු ඛීණාසවත්ථෙරො පරිනිබ්බායි, අනාගාමී සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජි. ඉතරෙ පුථුජ්ජනකාලඞ්කිරියමෙව කත්වා ඡසු කාමසග්ගෙසු අනුලොමපටිලොමතො දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවිත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ දෙවලොකා චවිත්වා එකො මල්ලරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි, එකො ගන්ධාරරාජකුලෙ, එකො බාහිරරට්ඨෙ, එකො රාජගහෙ එකිස්සා කුලදාරිකාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං ගණ්හි. ඉතරො අඤ්ඤතරිස්සා පරිබ්බාජිකාය කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. සා කිර අඤ්ඤතරස්ස ඛත්තියස්ස ධීතා, නං මාතාපිතරො – ‘‘අම්හාකං ධීතා සමයන්තරං ජානාතූ’’ති එකස්ස පරිබ්බාජකස්ස නිය්යාදයිංසු. අථෙකො පරිබ්බාජකො තාය සද්ධිං විප්පටිපජ්ජි. සා තෙන ගබ්භං ගණ්හි. තං ගබ්භිනිං දිස්වා පරිබ්බාජකා නික්කඩ්ඪිංසු. සා අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙ සභායං විජායි. තෙනස්ස සභියොත්වෙව නාමං අකාසි. සො වඩ්ඪිත්වා පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා නානාසත්ථානි උග්ගහෙත්වා මහාවාදී හුත්වා වාදප්පසුතො විචරන්තො අත්තනා සදිසං අදිස්වා නගරද්වාරෙ අස්සමං කාරෙත්වා ඛත්තියකුමාරාදයො සිප්පං සික්ඛාපෙන්තො විහරන්තො අත්තනො මාතුයා ඉත්ථිභාවං ජිගුච්ඡිත්වා ඣානං උප්පාදෙත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නාය අභිසඞ්ඛරිත්වා දින්නෙ වීසතිපඤ්හෙ ගහෙත්වා තෙ තෙ සමණබ්රාහ්මණෙ පුච්ඡි. තෙ චස්ස තෙසං පඤ්හානං අත්ථං බ්යාකාතුං නාසක්ඛිංසු. සභියසුත්තවණ්ණනායං (සු. නි. අට්ඨ. 2. සභියසුත්තවණ්ණනා) පන ‘‘සුද්ධාවාසබ්රහ්මා තෙ පඤ්හෙ අභිසඞ්ඛරිත්වා අදාසී’’ති ආගතං.

යදා පන භගවා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන රාජගහං ආගන්ත්වා වෙළුවනෙ විහාසි, තදා සභියො තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා තෙ පඤ්හෙ පුච්ඡි. සත්ථා තස්ස තෙ පඤ්හෙ බ්යාකාසීති සබ්බං සභියසුත්තෙ (සු. නි. සභියසුත්තං) ආගතනයෙන වෙදිතබ්බං. සභියො පන භගවතා තෙසු පඤ්හෙසු බ්යාකතෙසු පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.27-31) –

‘‘කකුසන්ධස්ස මුනිනො, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතො;

දිවාවිහාරං වජතො, අක්කමනමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පම්හි, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අක්කමනස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා පන හුත්වා දෙවදත්තෙ සඞ්ඝභෙදාය පරක්කමන්තෙ දෙවදත්තපක්ඛිකානං භික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො –

275.

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා.

276.

‘‘යදා ච අවිජානන්තා, ඉරියන්ත්යමරා විය;

විජානන්ති ච යෙ ධම්මං, ආතුරෙසු අනාතුරා.

277.

‘‘යං කිඤ්චි සිථිලං කම්මං, සංකිලිට්ඨඤ්ච යං වතං;

සඞ්කස්සරං බ්රහ්මචරියං, න තං හොති මහප්ඵලං.

278.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

ආරකා හොති සද්ධම්මා, නභං පුථවියා යථා’’ති. –

චතූහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි.

තත්ථ පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ – ‘‘අධම්මං ධම්මො’’ති ‘‘ධම්මං අධම්මො’’තිආදිභෙදකරවත්ථුදීපනවසෙන විවාදප්පසුතා පරෙ නාම. තෙ තත්ථ විවාදං කරොන්තා ‘‘මයං යමාමසෙ උපරමාම නස්සාම සතතං සමිතං මච්චුසන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ තත්ථ පණ්ඩිතා – ‘‘මයං මච්චුසමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා යොනිසොමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා මෙධගානං කලහානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති. අථ නෙසං තාය පටිපත්තියා තෙ මෙධගා සම්මන්ති. අථ වා පරෙ චාති යෙ සත්ථු ඔවාදානුසාසනියා අග්ගහණෙන සාසනතො බාහිරතාය පරෙ, තෙ යාව ‘‘මයං මිච්ඡාගාහං ගහෙත්වා එත්ථ ඉධ ලොකෙ සාසනස්ස පටිනිග්ගාහෙන යමාමසෙ වායමාමා’’ති න විජානන්ති, තාව විවාදා න වූපසම්මන්ති, යදා පන තස්ස ගාහස්ස විස්සජ්ජනවසෙන යෙ ච තත්ථ තෙසු විවාදප්පසුතෙසු අධම්මධම්මාදිකෙ අධම්මධම්මාදිතො යථාභූතං විජානන්ති, තතො තෙසං සන්තිකා තෙ පණ්ඩිතපුරිසෙ නිස්සාය විවාදසඞ්ඛාතා මෙධගා සම්මන්තීති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යදාති යස්මිං කාලෙ. අවිජානන්තාති විවාදස්ස වූපසමූපායං, ධම්මාධම්මෙ වා යාථාවතො අජානන්තා. ඉරියන්ත්යමරා වියාති අමරා විය ජරාමරණං අතික්කන්තා විය උද්ධතා උන්නළා චපලා මුඛරා විප්පකිණ්ණවාචා හුත්වා වත්තන්ති චරන්ති විචරන්ති තදා විවාදො න වූපසම්මතෙව. විජානන්ති ච යෙ ධම්මං, ආතුරෙසු අනාතුරාති යෙ පන සත්ථු සාසනධම්මං යථාභූතං ජානන්ති, තෙ කිලෙසරොගෙන ආතුරෙසු සත්තෙසු අනාතුරා නික්කිලෙසා අනීඝා විහරන්ති, තෙසං වසෙන විවාදො අච්චන්තමෙව වූපසම්මතීති අධිප්පායො.

යං කිඤ්චි සිථිලං කම්මන්ති ඔලියිත්වා කරණෙන සිථිලගාහං කත්වා සාථලිභාවෙන කතං යං කිඤ්චි කුසලකම්මං. සංකිලිට්ඨන්ති වෙසීආදිකෙ අගොචරෙ චරණෙන, කුහනාදිමිච්ඡාජීවෙන වා සංකිලිට්ඨං වතසමාදානං. සඞ්කස්සරන්ති සඞ්කාහි සරිතබ්බං, විහාරෙ කිඤ්චි අසාරුප්පං සුත්වා – ‘‘නූන අසුකෙන කත’’න්ති පරෙහි අසඞ්කිතබ්බං, උපොසථකිච්චාදීසු අඤ්ඤතරකිච්චවසෙන සන්නිපතිතම්පි සඞ්ඝං දිස්වා, ‘‘අද්ධා ඉමෙ මම චරියං ඤත්වා මං උක්ඛිපිතුකාමා සන්නිපතිතා’’ති එවං අත්තනො වා ආසඞ්කාහි සරිතං උසඞ්කිතං පරිසඞ්කිතං. න තං හොතීති තං එවරූපං බ්රහ්මචරියං සමණධම්මකරණං තස්ස පුග්ගලස්ස මහප්ඵලං න හොති. තස්ස අමහප්ඵලභාවෙනෙව පච්චයදායකානම්පිස්ස න මහප්ඵලං හොති. තස්මා සල්ලෙඛවුත්තිනා භවිතබ්බං. සල්ලෙඛවුත්තිනො ච විවාදස්ස අවසරො එව නත්ථීති අධිප්පායො.

ගාරවො නූපලබ්භතීති අනුසාසනියා අපදක්ඛිණග්ගාහිභාවෙන ගරුකාතබ්බෙසු සබ්රහ්මචාරීසු යස්ස පුග්ගලස්ස ගාරවො ගරුකරණං න විජ්ජති. ආරකා හොති සද්ධම්මාති සො එවරූපො පුග්ගලො පටිපත්තිසද්ධම්මතොපි පටිවෙධසද්ධම්මතොපි දූරෙ හොති, න හි තං ගරූ සික්ඛාපෙන්ති, අසික්ඛියමානො අනාදියන්තො න පටිපජ්ජති, අප්පටිපජ්ජන්තො කුතො සච්චානි පටිවිජ්ඣිස්සතීති. තෙනාහ – ‘‘ආරකා හොති සද්ධම්මා’’ති. යථා කිං? ‘‘නභං පුථවියා යථා’’ති යථා නභං ආකාසං පුථවියා පථවීධාතුයා සභාවතො දූරෙ. න කදාචි සම්මිස්සභාවො. තෙනෙවාහ –

‘‘නභඤ්ච දූරෙ පථවී ච දූරෙ, පාරං සමුද්දස්ස තදාහු දූරෙ;

තතො හවෙ දූරතරං වදන්ති, සතඤ්ච ධම්මො අසතඤ්ච රාජා’’ති.(ජා. 2.21.414);

සභියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. නන්දකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ධිරත්ථූතිආදිකා ආයස්මතො නන්දකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං භික්ඛුනොවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකෙන වත්ථෙන භගවන්තං පූජෙත්වා පණිධානමකාසි, සත්ථු බොධිරුක්ඛෙ පදීපපූජඤ්ච පවත්තෙති. සො තතො පට්ඨාය දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ කරවිකසකුණො හුත්වා මධුරකූජිතං කූජන්තො සත්ථාරං පදක්ඛිණං අකාසි. අපරභාගෙ මයූරො හුත්වා අඤ්ඤතරස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වසනගුහාය ද්වාරෙ පසන්නමානසො දිවසෙ දිවසෙ තික්ඛත්තුං මධුරවස්සිතං වස්සි, එවං තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා අම්හාකං භගවතො කාලෙ සාවත්ථියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා නන්දකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.22-26) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස බොධියා පාදපුත්තමෙ;

පසන්නචිත්තො සුමනො, තයො උක්කෙ අධාරයිං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, සොහං උක්කමධාරයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උක්කදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහා පන හුත්වා විමුත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො සත්ථාරා භික්ඛුනීනං ඔවාදෙ ආණත්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පඤ්ච භික්ඛුනිසතානි එකොවාදෙනෙව අරහත්තං පාපෙසි. තෙන නං භගවා භික්ඛුනොවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං ථෙරං සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරන්තං අඤ්ඤතරා පුරාණදුතියිකා ඉත්ථී කිලෙසවසෙන ඔලොකෙත්වා හසි. ථෙරො තස්සා තං කිරියං දිස්වා සරීරස්ස පටික්කූලවිභාවනමුඛෙන ධම්මං කථෙන්තො –

279.

‘‘ධිරත්ථු පූරෙ දුග්ගන්ධෙ, මාරපක්ඛෙ අවස්සුතෙ;

නවසොතානි තෙ කායෙ, යානි සන්දන්ති සබ්බදා.

280.

‘‘මා පුරාණං අමඤ්ඤිත්ථො, මාසාදෙසි තථාගතෙ;

සග්ගෙපි තෙ න රජ්ජන්ති, කිමඞ්ගං පන මානුසෙ.

281.

‘‘යෙ ච ඛො බාලා දුම්මෙධා, දුම්මන්තී මොහපාරුතා;

තාදිසා තත්ථ රජ්ජන්ති, මාරඛිත්තම්හි බන්ධනෙ.

282.

‘‘යෙසං රාගො ච දොසො ච, අවිජ්ජා ච විරාජිතා;

තාදී තත්ථ න රජ්ජන්ති, ඡින්නසුත්තා අබන්ධනා’’ති. – ගාථා අභාසි;

තත්ථ ධීති ජිගුච්ඡනත්ථෙ නිපාතො, රත්ථූති ර-කාරො පදසන්ධිකරො, ධී අත්ථු තං ජිගුච්ඡාමි තව ධික්කාරො හොතූති අත්ථො. පූරෙතිආදීනි තස්සා ධික්කාතබ්බභාවදීපනානි ආමන්තනවචනානි. පූරෙති අතිවිය ජෙගුච්ඡෙහි නානාකුණපෙහි නානාවිධඅසුචීහි සම්පුණ්ණෙ. දුග්ගන්ධෙති කුණපපූරිතත්තා එව සභාවදුග්ගන්ධෙ. මාරපක්ඛෙති යස්මා විසභාගවත්ථු අන්ධපුථුජ්ජනානං අයොනිසොමනසිකාරනිමිත්තතාය කිලෙසමාරං වඩ්ඪෙති, දෙවපුත්තමාරස්ස ච ඔතාරං පවිට්ඨං දෙති. තස්මා මාරස්ස පක්ඛො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘මාරපක්ඛෙ’’ති. අවස්සුතෙති සබ්බකාලං කිලෙසාවස්සවනෙන තහිං තහිං අසුචිනිස්සන්දනෙන ච අවස්සුතෙ. ඉදානිස්සා නවසොතානි තෙ කායෙ, යානි සන්දන්ති සබ්බදාති ‘‘අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා (සු. නි. 199) වුත්තං අසුචිනො අවස්සවනට්ඨානං දස්සෙති.

එවං පන නවඡිද්දං ධුවස්සවං අසුචිභරිතං කායං යථාභූතං ජානන්තී මා පුරාණං අමඤ්ඤිත්ථොති පුරාණං අජානනකාලෙ පවත්තං හසිතලපිතං කීළිතං මා මඤ්ඤි, ‘‘ඉදානිපි එවං පටිපජ්ජිස්සතී’’ති මා චින්තෙහි. මාසාදෙසි තථාගතෙති යථා උපනිස්සයසම්පත්තියා පුරිමකා බුද්ධසාවකා ආගතා, යථා වා තෙ සම්මාපටිපත්තියා ගතා පටිපන්නා, යථා ච රූපාරූපධම්මානං තථලක්ඛණං තථධම්මෙ ච අරියසච්චානි ආගතා අධිගතා අවබුද්ධා, තථා ඉමෙපීති එවං තථා ආගමනාදිඅත්ථෙන තථාගතෙ අරියසාවකෙ පකතිසත්තෙ විය අවඤ්ඤාය කිලෙසවසෙන ච උපසඞ්කමමානා මාසාදෙසි. අනාසාදෙතබ්බතාය කාරණමාහ. සග්ගෙපි තෙ න රජ්ජන්ති, කිමඞ්ගං පන මානුසෙති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙනාපි අක්ඛානෙන පරියොසාපෙතුං අසක්කුණෙය්යසුඛෙ සග්ගෙපි තෙ සාවකබුද්ධා න රජ්ජන්ති, සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවස්ස සුපරිදිට්ඨත්තා රාගං න ජනෙන්ති, කිමඞ්ගං පන මීළ්හරාසිසදිසෙ මානුසෙ කාමගුණෙ, තත්ථ න රජ්ජන්තීති වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

යෙ ච ඛොති යෙ පන බාල්යප්පයොගතො බාලා, ධම්මොජපඤ්ඤාය අභාවතො දුම්මෙධා, අසුභෙ සුභානුපස්සනෙන දුචින්තිතචින්තිතාය දුම්මන්තී, මොහෙන අඤ්ඤාණෙන සබ්බසො පටිච්ඡාදිතචිත්තතාය මොහපාරුතා තාදිසා තථාරූපා අන්ධපුථුජ්ජනා, තත්ථ තස්මිං ඉත්ථිසඤ්ඤිතෙ, මාරඛිත්තම්හි බන්ධනෙ මාරෙන ඔඩ්ඩිතෙ මාරපාසෙ, රජ්ජන්ති රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොපන්නා තිට්ඨන්ති.

විරාජිතාති යෙසං පන ඛීණාසවානං තෙලඤ්ජනරාගො විය දුම්මොචනීයසභාවො රාගො සපත්තො විය ලද්ධොකාසො දුස්සනසභාවො දොසො අඤ්ඤාණසභාවා අවිජ්ජා ච අරියමග්ගවිරාගෙන සබ්බසො විරාජිතා පහීනා සමුච්ඡින්නා, තාදිසා අග්ගමග්ගසත්ථෙන ඡින්නභවනෙත්තිසුත්තා තතො එව කත්ථචිපි බන්ධනාභාවතො අබන්ධනා තත්ථ තස්මිං යථාවුත්තෙ මාරපාසෙ න රජ්ජන්ති. එවං ථෙරො තස්සා ඉත්ථියා ධම්මං කථෙත්වා ගතො.

නන්දකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. ජම්බුකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පඤ්චපඤ්ඤාසාතිආදිකා ආයස්මතො ජම්බුකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො තිස්සස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සම්මාසම්බොධිං සද්දහන්තො බොධිරුක්ඛං වන්දිත්වා බීජනෙන පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සාසනෙ පබ්බජිත්වා අඤ්ඤතරෙන උපාසකෙන කාරිතෙ ආරාමෙ ආවාසිකො හුත්වා විහරති තෙන උපට්ඨීයමානො. අථෙකදිවසං එකො ඛීණාසවත්ථෙරො ලූඛචීවරධරො කෙසොහරණත්ථං අරඤ්ඤතො ගාමාභිමුඛො ආගච්ඡති, තං දිස්වා සො උපාසකො ඉරියාපථෙ පසීදිත්වා කප්පකෙන කෙසමස්සූනි ඔහාරාපෙත්වා පණීතභොජනං භොජෙත්වා සුන්දරානි චීවරානි දත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථා’’ති වසාපෙති. තං දිස්වා ආවාසිකො ඉස්සාමච්ඡෙරපකතො ඛීණාසවත්ථෙරං ආහ – ‘‘වරං තෙ, භික්ඛු, ඉමිනා පාපුපාසකෙන උපට්ඨීයමානස්ස එවං ඉධ වසනතො අඞ්ගුලීහි කෙසෙ ලුඤ්චිත්වා අචෙලස්ස සතො ගූථමුත්තාහාරජීවන’’න්ති. එවඤ්ච පන වත්වා තාවදෙව වච්චකුටිං පවිසිත්වා පායාසං වඩ්ඪෙන්තො විය හත්ථෙන ගූථං වඩ්ඪෙත්වා වඩ්ඪෙත්වා යාවදත්ථං ඛාදි, මුත්තඤ්ච පිවි. ඉමිනා නියාමෙන යාවතායුකං ඨත්වා කාලඞ්කත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පුන ගූථමුත්තාහාරො වසිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන මනුස්සෙසු උප්පන්නොපි පඤ්ච ජාතිසතානි නිගණ්ඨො හුත්වා ගූථභක්ඛො අහොසි.

පුන ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මනුස්සයොනියං නිබ්බත්තමානොපි අරියූපවාදබලෙන දුග්ගතකූලෙ නිබ්බත්තිත්වා ථඤ්ඤං වා ඛීරං වා සප්පිං වා පායමානො, තං ඡඩ්ඩෙත්වා මුත්තමෙව පිවති, ඔදනං භොජියමානො, තං ඡඩ්ඩෙත්වා ගූථමෙව ඛාදති, එවං ගූථමුත්තපරිභොගෙන වඩ්ඪන්තො වයප්පත්තොපි තදෙව පරිභුඤ්ජති. මනුස්සා තතො වාරෙතුං අසක්කොන්තා පරිච්චජිංසු. සො ඤාතකෙහි පරිච්චත්තො නග්ගපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා න න්හායති, රජොජල්ලධරො කෙසමස්සූනි ලුඤ්චිත්වා අඤ්ඤෙ ඉරියාපථෙ පටික්ඛිපිත්වා එකපාදෙන තිට්ඨති, නිමන්තනං න සාදියති, මාසොපවාසං අධිට්ඨාය පුඤ්ඤත්ථිකෙහි දින්නං භොජනං මාසෙ මාසෙ එකවාරං කුසග්ගෙන ගහෙත්වා දිවා ජිව්හග්ගෙන ලෙහති, රත්තියං පන ‘‘අල්ලගූථං සප්පාණක’’න්ති අඛාදිත්වා සුක්ඛගූථමෙව ඛාදති, එවං කරොන්තස්ස පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි වීතිවත්තානි මහාජනො ‘‘මහාතපො පරමප්පිච්ඡො’’ති මඤ්ඤමානො තන්නින්නො තප්පොණො අහොසි.

අථ භගවා තස්ස හදයබ්භන්තරෙ ඝටෙ පදීපං විය අරහත්තූපනිස්සයං පජ්ජලන්තං දිස්වා සයමෙව තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, එහිභික්ඛූපසම්පදාය ලද්ධූපසම්පදං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන ධම්මපදෙ ‘‘මාසෙ මාසෙ කුසග්ගෙනා’’ති ගාථාවණ්ණනාය (ධ. ප. අට්ඨ. 1.ජම්බුකත්ථෙරවත්ථු) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො පරිනිබ්බානකාලෙ ‘‘ආදිතො මිච්ඡා පටිපජ්ජිත්වාපි සම්මාසම්බුද්ධං නිස්සාය සාවකෙන අධිගන්තබ්බං මයා අධිගත’’න්ති දස්සෙන්තො –

283.

‘‘පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි, රජොජල්ලමධාරයිං;

භුඤ්ජන්තො මාසිකං භත්තං, කෙසමස්සුං අලොචයිං.

284.

‘‘එකපාදෙන අට්ඨාසිං, ආසනං පරිවජ්ජයිං;

සුක්ඛගූථානි ච ඛාදිං, උද්දෙසඤ්ච න සාදියිං.

285.

‘‘එතාදිසං කරිත්වාන, බහුං දුග්ගතිගාමිනං;

වුය්හමානො මහොඝෙන, බුද්ධං සරණමාගමං.

286.

‘‘සරණගමනං පස්ස, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ පඤ්චපඤ්ඤාසවස්සානි, රජොජල්ලමධාරයින්ති නග්ගපබ්බජ්ජූපගමනෙන න්හානපටික්ඛෙපතො පඤ්චාධිකානි පඤ්ඤාසවස්සානි සරීරෙ ලග්ගං ආගන්තුකරෙණුසඞ්ඛාතං රජො, සරීරමලසඞ්ඛාතං ජල්ලඤ්ච කායෙන ධාරෙසිං. භුඤ්ජන්තො මාසිකං භත්තන්ති රත්තියං ගූථං ඛාදන්තො ලොකවඤ්චනත්ථං මාසොපවාසිකො නාම හුත්වා පුඤ්ඤත්ථිකෙහි දින්නං භොජනං මාසෙ මාසෙ එකවාරං ජිව්හග්ගෙ පඨනවසෙන භුඤ්ජන්තො අලොචයින්ති තාදිසච්ඡාරිකාපක්ඛෙපෙන සිථිලමූලං කෙසමස්සුං අඞ්ගුලීහි ලුඤ්චාපෙසිං.

එකපාදෙන අට්ඨාසිං, ආසනං පරිවජ්ජයින්ති සබ්බෙන සබ්බං ආසනං නිසජ්ජං පරිවජ්ජෙසිං, තිට්ඨන්තො ච උභො හත්ථෙ උක්ඛිපිත්වා එකෙනෙව පාදෙන අට්ඨාසිං. උද්දෙසන්ති නිමන්තනං. උදිස්සකතන්ති කෙචි. න සාදියින්ති න සම්පටිච්ඡිං පටික්ඛිපින්ති අත්ථො.

එතාදිසං කරිත්වාන, බහුං දුග්ගතිගාමිනන්ති එතාදිසං එවරූපං විපාකනිබ්බත්තනකං දුග්ගතිගාමිනං බහුං පාපකම්මං පුරිමජාතීසු ඉධ ච කත්වා උප්පාදෙත්වා. වුය්හමානො මහොඝෙනාති කාමොඝාදිනා මහතා ඔඝෙන විසෙසතො දිට්ඨොඝෙන අපායසමුද්දං පතිආකඩ්ඪියමානො, බුද්ධං සරණමාගමන්ති තාදිසෙන පුඤ්ඤකම්මච්ඡිද්දෙන කිච්ඡෙන මනුස්සත්තභාවං ලභිත්වා ඉදානි පුඤ්ඤබලෙන බුද්ධං ‘‘සරණ’’න්ති ආගමාසිං, ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති අවෙච්චපසාදෙන සත්ථරි පසීදිං. සරණගමනං පස්ස, පස්ස ධම්මසුධම්මතන්ති ආයතනගතං මම සරණගමනං පස්ස, පස්ස සාසනධම්මස්ස ච සුධම්මතං යොහං තථාමිච්ඡාපටිපන්නොපි එකොවාදෙනෙව සත්ථාරා එදිසං සම්පත්තිං සම්පාපිතො. ‘‘තිස්සො විජ්ජා’’තිආදිනා තං සම්පත්තිං දස්සෙති තෙනාහ (අප. ථෙර 2.46.17-21) –

‘‘තිස්සස්සාහං භගවතො, බොධිරුක්ඛමවන්දියං;

පග්ගය්හ බීජනිං තත්ථ, සීහාසනමබීජහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, සීහාසනමබීජහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජනාය ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ජම්බුකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සෙනකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ස්වාගතං වතාතිආදිකා ආයස්මතො සෙනකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො මොරහත්ථෙන භගවන්තං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා උරුවෙලකස්සපත්ථෙරස්ස භගිනියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, සෙනකොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො ඝරාවාසං වසති. තෙන ච සමයෙන මහාජනො සංවච්ඡරෙ සංවච්ඡරෙ ඵග්ගුනමාසෙ උත්තරඵග්ගුනනක්ඛත්තෙ උස්සවං අනුභවන්තො ගයායං තිත්ථාභිසෙකං කරොති. තෙන තං උස්සවං ‘‘ගයාඵග්ගූ’’ති වදන්ති. අථ භගවා තාදිසෙ උස්සවදිවසෙ වෙනෙය්යානුකම්පාය ගයාතිත්ථසමීපෙ විහරති, මහාජනොපි තිත්ථාභිසෙකාධිප්පායෙන තතො තතො තං ඨානං උපගච්ඡති. තස්මිං ඛණෙ සෙනකොපි තිත්ථාභිසෙකත්ථං තං ඨානං උපගතො සත්ථාරං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.46.9-16) –

‘‘මොරහත්ථං ගහෙත්වාන, උපෙසිං ලොකනායකං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, මොරහත්ථමදාසහං.

‘‘ඉමිනා මොරහත්ථෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

නිබ්බායිංසු තයො අග්ගී, ලභාමි විපුලං සුඛං.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථුසම්පදා;

දත්වානහං මොරහත්ථං, ලභාමි විපුලං සුඛං.

‘‘තියග්ගී නිබ්බුතා මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

සබ්බාසවා පරික්ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මොරහත්ථස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සඤ්ජාතසොමනස්සො උදානවසෙන –

287.

‘‘ස්වාගතං වත මෙ ආසි, ගයායං ගයඵග්ගුයා;

යං අද්දසාසිං සම්බුද්ධං, දෙසෙන්තං ධම්මමුත්තමං.

288.

‘‘මහප්පභං ගණාචරියං, අග්ගපත්තං විනායකං;

සදෙවකස්ස ලොකස්ස, ජිනං අතුලදස්සනං.

289.

‘‘මහානාගං මහාවීරං, මහාජුතිමනාසවං;

සබ්බාසවපරික්ඛීණං, සත්ථාරමකුතොභයං.

290.

‘‘චිරසඞ්කිලිට්ඨං වත මං, දිට්ඨිසන්දානබන්ධිතං;

විමොචයි සො භගවා, සබ්බගන්ථෙහි සෙනක’’න්ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ ස්වාගතං වත මෙ ආසීති මයා සුට්ඨු ආගතං වත ආසි. මම වා සුන්දරං වත ආගමනං ආසි. ගයායන්ති ගයාතිත්ථසමීපෙ. ගයඵග්ගුයාති ‘‘ගයාඵග්ගූ’’ති ලද්ධවොහාරෙ ඵග්ගුනමාසස්ස උත්තරඵග්ගුනීනක්ඛත්තෙ. ‘‘ය’’න්තිආදි ස්වාගතභාවස්ස කාරණදස්සනං. තත්ථ න්ති යස්මා. අද්දසාසින්ති අද්දක්ඛිං. සම්බුද්ධන්ති සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්බුද්ධං. දෙසෙන්තං ධම්මමුත්තමන්ති උත්තමං අග්ගං සබ්බසෙට්ඨං එකන්තනිය්යානිකං ධම්මං වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං භාසන්තං.

මහප්පභන්ති මහතියා සරීරප්පභාය ඤාණප්පභාය ච සමන්නාගතං. ගණාචරියන්ති භික්ඛුපරිසාදීනං ගණානං උත්තමෙන දමථෙන ආචාරසික්ඛාපනෙන ගණාචරියං. අග්ගභූතානං සීලාදීනං ගුණානං අධිගමෙන අග්ගප්පත්තං. දෙවමනුස්සාදීනං පරමෙන විනයෙන විනයනතො, සයං නායකරහිතත්තා ච විනායකං. කෙනචි අනභිභූතො හුත්වා සකලං ලොකං අභිභවිත්වා ඨිතත්තා, පඤ්චන්නම්පි මාරානං ජිතත්තා ච සදෙවකස්ස ලොකස්ස ජිනං සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගජිනං, බාත්තිංසවරමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනාදිපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිගුණපටිමණ්ඩිතධම්මකායතාය ච සදෙවකෙන ලොකෙන අපරිමෙය්යදස්සනතාය අසදිසදස්සනතාය ච අතුලදස්සනං.

ගතිබලපරක්කමාදිසම්පත්තියා මහානාගසදිසත්තා, නාගෙසුපි ඛීණාසවෙසු මහානුභාවතාය ච මහානාගං. මාරසෙනාවිමථනතො මහාවික්කන්තතාය ච මහාවීරං. මහාජුතින්ති මහාපතාපං මහාතෙජන්ති අත්ථො. නත්ථි එතස්ස චත්තාරොපි ආසවාති අනාසවං. සබ්බෙ ආසවා සවාසනා පරික්ඛීණා එතස්සාති සබ්බාසවපරික්ඛීණං. කාමං සාවකබුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා ච ඛීණාසවාව, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා එව පන සවාසනෙ ආසවෙ ඛෙපෙන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘අනාසව’’න්ති වත්වා පුන ‘‘සබ්බාසවපරික්ඛීණ’’න්ති වුත්තං. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙ ආසවා සවාසනා පරික්ඛීණා එතස්සාති සබ්බාසවපරික්ඛීණ’’න්ති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං වෙනෙය්යානං අනුසාසනතො සත්ථාරං, චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදතාය කුතොචිපි භයාභාවතො අකුතොභයං, එවරූපං සම්මාසම්බුද්ධං යං යස්මා අද්දසාසිං, තස්මා ස්වාගතං වත මෙ ආසීති යොජනා.

ඉදානි සත්ථු දස්සනෙන අත්තනා ලද්ධගුණං දස්සෙන්තො චතුත්ථං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – කඤ්ජියපුණ්ණලාබු විය තක්කභරිතචාටි විය වසාපීතපිලොතිකා විය ච සංකිලෙසවත්ථූහි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ චිරකාලං සංකිලිට්ඨං. ගද්දුලබන්ධිතං විය ථම්භෙ සාරමෙයං සක්කායථම්භෙ දිට්ඨිසන්දානෙන, දිට්ඨිබන්ධනෙන බන්ධිතං බද්ධං, තතො විමොචෙන්තො ච අභිජ්ඣාදීහි සබ්බගන්ථෙ හි මං සෙනකං අරියමග්ගහත්ථෙන, විමොචයි වත සො භගවා මය්හං සත්ථාති භගවති අභිප්පසාදං පවෙදෙති.

සෙනකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සම්භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යො දන්ධකාලෙතිආදිකා ආයස්මතො සම්භූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි කරොන්තො බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ චන්දභාගාය නදියා තීරෙ කින්නරයොනියං නිබ්බත්තො. එකදිවසං අඤ්ඤතරං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා කතඤ්ජලී අජ්ජුනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා සම්භූතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භගවතො පරිනිබ්බානස්ස පච්ඡා ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.28-36) –

‘‘චන්දභාගානදීතීරෙ, අහොසිං කින්නරො තදා;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සයම්භුං අපරාජිතං.

‘‘පසන්නචිත්තො සුමනො, වෙදජාතො කතඤ්ජලී;

ගහෙත්වා අජ්ජුනං පුප්ඵං, සයම්භුං අභිපූජයිං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා කින්නරං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘ඡත්තිසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජමකාරයිං;

දසක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, මහාරජ්ජමකාරයිං.

‘‘පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං;

සුඛෙත්තෙ වප්පිතං බීජං, සයම්භුම්හි අහො මම.

‘‘කුසලං විජ්ජතෙ මය්හං, පබ්බජිං අනගාරියං;

පූජාරහො අහං අජ්ජ, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති වෙසාලිකෙසු වජ්ජිපුත්තකෙසු දස වත්ථූනි පග්ගය්හ ඨිතෙසු කාකණ්ඩකපුත්තෙන යසත්ථෙරෙන උස්සාහිතෙහි සත්තසතෙහි ඛීණාසවෙහි තං දිට්ඨිං භින්දිත්වා සද්ධම්මං පග්ගණ්හන්තෙහි ධම්මවිනයසඞ්ගහෙ කතෙ තෙසං වජ්ජිපුත්තකානං උද්ධම්මඋබ්බිනයදීපනෙ ධම්මසංවෙගෙන ථෙරො –

291.

‘‘යො දන්ධකාලෙ තරති, තරණීයෙ ච දන්ධයෙ;

අයොනිසංවිධානෙන, බාලො දුක්ඛං නිගච්ඡති.

292.

‘‘තස්සත්ථා පරිහායන්ති, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා;

ආයසක්යඤ්ච පප්පොති, මිත්තෙහි ච විරුජ්ඣති.

293.

‘‘යො දන්ධකාලෙ දන්ධෙති, තරණීයෙ ච තාරයෙ;

යොනිසො සංවිධානෙන, සුඛං පප්පොති පණ්ඩිතො.

294.

‘‘තස්සත්ථා පරිපූරෙන්ති, සුක්කපක්ඛෙව චන්දිමා;

යසො කිත්තිඤ්ච පප්පොති, මිත්තෙහි න විරුජ්ඣතී’’ති. –

ඉමා ගාථා භණන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ යො දන්ධකාලෙ තරතීති කිස්මිඤ්චි කත්තබ්බවත්ථුස්මිං – ‘‘කප්පති නු ඛො, න නු ඛො කප්පතී’’ති විනයකුක්කුච්චෙ උප්පන්නෙ යාව වියත්තං විනයධරං පුච්ඡිත්වා තං කුක්කුච්චං න විනොදෙති, තාව දන්ධකාලෙ තස්ස කිච්චස්ස දන්ධායිතබ්බසමයෙ තරති මද්දිත්වා වීතික්කමං කරොති. තරණීයෙ ච දන්ධයෙති ගහට්ඨස්ස තාව සරණගමනසීලසමාදානාදිකෙ, පබ්බජිතස්ස වත්තපටිවත්තකරණාදිකෙ සමථවිපස්සනානුයොගෙ ච තරිතබ්බෙ සම්පත්තෙ සීඝං තං කිච්චං අනනුයුඤ්ජිත්වා – ‘‘ආගමනමාසෙ පක්ඛෙ වා කරිස්සාමී’’ති දන්ධායෙය්ය, තං කිච්චං අකරොන්තොව කාලං වීතිනාමෙය්ය. අයොනිසංවිධානෙනාති එවං දන්ධායිතබ්බෙ තරන්තො තරිතබ්බෙ ච දන්ධායන්තො අනුපායසංවිධානෙන උපායසංවිධානාභාවෙන බාලො, මන්දබුද්ධිකො පුග්ගලො, සම්පති ආයතිඤ්ච දුක්ඛං අනත්ථං පාපුණාති.

තස්සත්ථා පරිහායන්තීති තස්ස තථාරූපස්ස පුග්ගලස්ස දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදා අත්ථා කාළපක්ඛෙ චන්දිමා විය, පරිහායන්ති දිවසෙ දිවසෙ පරික්ඛයං පරියාදානං ගච්ඡන්ති. ‘‘අසුකො පුග්ගලො අස්සද්ධො අප්පසන්නො කුසීතො හීනවීරියො’’තිආදිනා. ආයසක්යං විඤ්ඤූහි ගරහිතබ්බතං පප්පොති පාපුණාති. මිත්තෙහි ච විරුජ්ඣතීති ‘‘එවං පටිපජ්ජ, මා එවං පටිපජ්ජා’’ති ඔවාදදායකෙහි කල්යාණමිත්තෙහි ‘‘අවචනීයා මය’’න්ති ඔවාදස්ස අනාදානෙනෙව විරුද්ධො නාම හොති.

සෙසගාථාද්වයස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කෙචි පනෙත්ථ – ‘‘තරති දන්ධයෙ’’තිපදානං අත්ථභාවෙන භාවනාචිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහෙ උද්ධරන්ති. තං පච්ඡිමගාථාසු යුජ්ජති. පුරිමා හි ද්වෙ ගාථා පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය චරිතබ්බං සමණධම්මං අකත්වා කුක්කුච්චපකතතාය දස වත්ථූනි දීපෙත්වා සඞ්ඝෙන නික්කඩ්ඪිතෙ වජ්ජිපුත්තකෙ සන්ධාය ථෙරෙන වුත්තා. පච්ඡිමා පන අත්තසදිසෙ සම්මා පටිපන්නෙ සකත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා ඨිතෙති.

සම්භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. රාහුලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උභයෙනාතිආදිකා ආයස්මතො රාහුලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සික්ඛාකාමානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා සෙනාසනවිසොධනවිජ්ජොතනාදිකං උළාරං පුඤ්ඤං කත්වා පණිධානමකාසි. සො තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අම්හාකං බොධිසත්තං පටිච්ච යසොධරාය දෙවියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තිත්වා රාහුලොති ලද්ධනාමො මහතා ඛත්තියපරිවාරෙන වඩ්ඪි, තස්ස පබ්බජ්ජාවිධානං ඛන්ධකෙ (මහාව. 105) ආගතමෙව. සො පබ්බජිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි සුලද්ධොවාදො පරිපක්කඤාණො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.68-85) –

‘‘පදුමුත්තරස්ස භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

සත්තභූමම්හි පාසාදෙ, ආදාසං සන්ථරිං අහං.

‘‘ඛීණාසවසහස්සෙහි, පරිකිණ්ණො මහාමුනි;

උපාගමි ගන්ධකුටිං, ද්විපදින්දො නරාසභො.

‘‘විරොචෙන්තො ගන්ධකුටිං, දෙවදෙවො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ ඨිතො සත්ථා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යෙනායං ජොතිතා සෙය්යා, ආදාසොව සුසන්ථතො;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘සොණ්ණමයා රූපිමයා, අථො වෙළුරියාමයා;

නිබ්බත්තිස්සන්ති පාසාදා, යෙ කෙචි මනසො පියා.

‘‘චතුසට්ඨික්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

සහස්සක්ඛත්තුං චක්කවත්තී, භවිස්සති අනන්තරා.

‘‘එකවීසතිකප්පම්හි, විමලො නාම ඛත්තියො;

චාතුරන්තො විජිතාවී, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘නගරං රෙණුවතී නාම, ඉට්ඨකාහි සුමාපිතං;

ආයාමතො තීණි සතං, චතුරස්සසමායුතං.

‘‘සුදස්සනො නාම පාසාදො, විස්සකම්මෙන මාපිතො;

කූටාගාරවරූපෙතො, සත්තරතනභූසිතො.

‘‘දසසද්දාවිවිත්තං තං, විජ්ජාධරසමාකුලං;

සුදස්සනංව නගරං, දෙවතානං භවිස්සති.

‘‘පභා නිග්ගච්ඡතෙ තස්ස, උග්ගච්ඡන්තෙව සූරියෙ;

විරොචෙස්සති තං නිච්චං, සමන්තා අට්ඨයොජනං.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තුසිතා සො චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ගොතමස්ස භගවතො, අත්රජො සො භවිස්සති.

‘‘සචෙවසෙය්ය අගාරං, චක්කවත්තී භවෙය්ය සො;

අට්ඨානමෙතං යං තාදී, අගාරෙ රතිමජ්ඣගා.

‘‘නික්ඛමිත්වා අගාරම්හා, පබ්බජිස්සති සුබ්බතො;

රාහුලො නාම නාමෙන, අරහා සො භවිස්සති.

‘‘කිකීව අණ්ඩං රක්ඛෙය්ය, චාමරී විය වාලධිං;

නිපකො සීලසම්පන්නො, මමං රක්ඛි මහාමුනි.

‘‘තස්සාහං ධම්මමඤ්ඤාය, විහාසිං සාසනෙ රතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

295.

‘‘උභයෙනෙව සම්පන්නො, රාහුලභද්දොති මං විදූ;

යඤ්චම්හි පුත්තො බුද්ධස්ස, යඤ්ච ධම්මෙසු චක්ඛුමා.

296.

‘‘යඤ්ච මෙ ආසවා ඛීණා, යඤ්ච නත්ථි පුනබ්භවො;

අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, තෙවිජ්ජො අමතද්දසො.

297.

‘‘කාමන්ධා ජාලපච්ඡන්නා, තණ්හාඡදනඡාදිතා;

පමත්තබන්ධුනා බද්ධා, මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙ.

298.

‘‘තං කාමං අහමුජ්ඣිත්වා, ඡෙත්වා මාරස්ස බන්ධනං;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො’’ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ උභයෙනෙව සම්පන්නොති ජාතිසම්පදා, පටිපත්තිසම්පදාති උභයසම්පත්තියාපි සම්පන්නො සමන්නාගතො. රාහුලභද්දොති මං විදූති ‘‘රාහුලභද්දො’’ති මං සබ්රහ්මචාරිනො සඤ්ජානන්ති. තස්ස හි ජාතසාසනං සුත්වා බොධිසත්තෙන ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති වුත්තවචනං උපාදාය සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘රාහුලො’’ති නාමං ගණ්හි. තත්ථ ආදිතො පිතරා වුත්තපරියායමෙව ගහෙත්වා ආහ – ‘‘රාහුලභද්දොති මං විදූ’’ති. භද්දොති ච පසංසාවචනමෙතං.

ඉදානි තං උභයසම්පත්තිං දස්සෙතුං ‘‘යඤ්චම්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ න්ති යස්මා. -සද්දො සමුච්චයත්ථො. අම්හි පුත්තො බුද්ධස්සාති සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔරසපුත්තො අම්හි. ධම්මෙසූති ලොකියෙසු ලොකුත්තරෙසු ච ධම්මෙසු, චතුසච්චධම්මෙසූති අත්ථො. චක්ඛුමාති මග්ගපඤ්ඤාචක්ඛුනා චක්ඛුමා ච අම්හීති යොජෙතබ්බං.

පුන අපරාපරෙහිපි පරියායෙහි අත්තනි උභයසම්පත්තිං දස්සෙතුං – ‘‘යඤ්ච මෙ ආසවා ඛීණා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ දක්ඛිණෙය්යොති දක්ඛිණාරහො. අමතද්දසොති නිබ්බානස්ස දස්සාවී. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

ඉදානි යාය විජ්ජාසම්පත්තියා ච විමුත්තිසම්පත්තියා ච අභාවෙන සත්තකායො කුමිනෙ බන්ධමච්ඡා විය සංසාරෙ පරිවත්තති, තං උභයසම්පත්තිං අත්තනි දස්සෙතුං ‘‘කාමන්ධා’’ති ගාථාද්වයමාහ. තත්ථ කාමෙහි කාමෙසු වා අන්ධාති කාමන්ධා. ‘‘ඡන්දො රාගො’’තිආදිවිභාගෙහි (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 8) කිලෙසකාමෙහි රූපාදීසු වත්ථුකාමෙසු අනාදීනවදස්සිතාය අන්ධීකතා. ජාලපච්ඡන්නාති සකලං භවත්තයං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතෙන විසත්තිකාජාලෙන පකාරතො ඡන්නා පලිගුණ්ඨිතා. තණ්හාඡදනඡාදිතාති තතො එව තණ්හාසඞ්ඛාතෙන ඡදනෙන ඡාදිතා නිවුතා සබ්බසො පටිකුජ්ජිතා. පමත්තබන්ධුනා බද්ධා, මච්ඡාව කුමිනාමුඛෙති කුමිනාමුඛෙ මච්ඡබන්ධානං මච්ඡපසිබ්බකමුඛෙ බද්ධා මච්ඡා විය පමත්තබන්ධුනා මාරෙන යෙන කාමබන්ධනෙන බද්ධා ඉමෙ සත්තා තතො න නිගච්ඡන්ති අන්තොබන්ධනගතාව හොන්ති.

තං තථාරූපං කාමං බන්ධනභූතං උජ්ඣිත්වා පුබ්බභාගපටිපත්තියා පහාය කිලෙසමාරස්ස බන්ධනං ඡෙත්වා, පුන අරියමග්ගසත්ථෙන අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දිත්වා තතො එව අවිජ්ජාසඞ්ඛාතෙන මූලෙන සමූලං, කාමතණ්හාදිකං තණ්හං අබ්බුය්හ උද්ධරිත්වා සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහාභාවතො, සීතිභූතො සඋපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා නිබ්බුතො, අහං අස්මි හොමීති අත්ථො.

රාහුලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. චන්දනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ජාතරූපෙනාතිආදිකා ආයස්මතො චන්දනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ රුක්ඛදෙවතා හුත්වා නිබ්බත්තො සුදස්සනං නාම පච්චෙකබුද්ධං පබ්බතන්තරෙ වසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො කුටජපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා චන්දනොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සොතාපන්නො අහොසි. සො එකං පුත්තං ලභිත්වා ඝරාවාසං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං ආගතො සුසානෙ වසති. තස්ස ආගතභාවං සුත්වා පුරාණදුතියිකා අලඞ්කතපටියත්තා දාරකං ආදාය මහතා පරිවාරෙන ථෙරස්ස සන්තිකං ගච්ඡති – ‘‘ඉත්ථිකුත්තාදීහි නං පලොභෙත්වා උප්පබ්බාජෙස්සාමී’’ති. ථෙරො තං ආගච්ඡන්තිං දූරතොව දිස්වා ‘‘ඉදානිස්සා අවිසයො භවිස්සාමී’’ති යථාරද්ධං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.37-43) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, වසලො නාම පබ්බතො;

බුද්ධො සුදස්සනො නාම, වසතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘පුප්ඵං හෙමවන්තං මය්හ, වෙහාසං අගමාසහං;

තත්ථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, ඔඝතිණ්ණමනාසවං.

‘‘පුප්ඵං කුටජමාදාය, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

බුද්ධස්ස අභිරොපෙසිං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං පුප්ඵමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

ඡළභිඤ්ඤො පන හුත්වා ආකාසෙ ඨත්වා තස්සා ධම්මං දෙසෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා සයං අත්තනා පුබ්බෙ වසිතට්ඨානමෙව ගතො. සහායභික්ඛූහි – ‘‘විප්පසන්නානි ඛො තෙ, ආවුසො, ඉන්ද්රියානි, කච්චි තයා සච්චානි පටිවිද්ධානී’’ති පුට්ඨො –

299.

‘‘ජාතරූපෙන සඤ්ඡන්නා, දාසීගණපුරක්ඛතා;

අඞ්කෙන පුත්තමාදාය, භරියා මං උපාගමි.

300.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන ආයන්තිං, සකපුත්තස්ස මාතරං;

අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.

301.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

302.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමාහි ගාථාහි අත්තනො පටිපත්තිං කථෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ ජාතරූපෙන සඤ්ඡන්නාති ජාතරූපමයෙන සීසූපගාදිඅලඞ්කාරෙන අලඞ්කරණවසෙන පටිච්ඡාදිතසරීරා, සබ්බාභරණභූසිතාති අත්ථො. දාසීගණපුරක්ඛතාති යථාරහං අලඞ්කතපටියත්තෙන අත්තනො දාසිගණෙන පුරතො කතා පරිවාරිතාති අත්ථො. අඞ්කෙන පුත්තමාදායාති ‘‘අපි නාම පුත්තම්පි දිස්වා ගෙහස්සිතසාතො භවෙය්යා’’ති පුත්තං අත්තනො අඞ්කෙන ගහෙත්වා.

ආයන්තින්ති ආගච්ඡන්තිං. සකපුත්තස්ස මාතරන්ති මම ඔරසපුත්තස්ස ජනනිං, මය්හං පුරාණදුතියිකන්ති අත්ථො. සබ්බමිදං ථෙරො අත්තනො කාමරාගසමුච්ඡෙදං බහුමඤ්ඤන්තො වදති. යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘එවරූපාපි නාම සම්පත්ති ජරාබ්යාධිමරණෙහි අභිභුය්යති, අහො සඞ්ඛාරා අනිච්චා අධුවා අනස්සාසිකා’’ති එවං යොනිසොමනසිකාරො උප්පජ්ජි. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

චන්දනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. ධම්මිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ධම්මො හවෙතිආදිකා ආයස්මතො ධම්මිකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ මිගලුද්දකො හුත්වා එකදිවසං අරඤ්ඤායතනෙ දෙවපරිසාය සත්ථු ධම්මං දෙසෙන්තස්ස ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති දෙසනාය නිමිත්තං ගණ්හි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා ධම්මිකොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ජෙතවනපටිග්ගහණෙ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා අඤ්ඤතරස්මිං ගාමකාවාසෙ ආවාසිකො හුත්වා විහරන්තො ආගන්තුකානං භික්ඛූනං වත්තාවත්තෙසු උජ්ඣානබහුලො අක්ඛමො අහොසි. තෙන භික්ඛූ තං විහාරං ඡඩ්ඩෙත්වා පක්කමිංසු. සො එකකොව අහොසි. විහාරසාමිකො උපාසකො තං කාරණං සුත්වා භගවතො තං පවත්තිං ආරොචෙසි. සත්ථා තං භික්ඛුං පක්කොසෙත්වා තමත්ථං පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ – ‘‘නායං ඉදානෙව අක්ඛමො, පුබ්බෙපි අක්ඛමො අහොසී’’ති වත්වා භික්ඛූහි යාචිතො රුක්ඛධම්මං (ජා. 1.1.74) කථෙත්වා උපරි තස්ස ඔවාදං දෙන්තො –

303.

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී.

304.

‘‘න හි ධම්මො අධම්මො ච, උභො සමවිපාකිනො;

අධම්මො නිරයං නෙති, ධම්මො පාපෙති සුග්ගතිං.

305.

‘‘තස්මා හි ධම්මෙසු කරෙය්ය ඡන්දං, ඉති මොදමානො සුගතෙන තාදිනා;

ධම්මෙ ඨිතා සුගතවරස්ස සාවකා, නීයන්ති ධීරා සරණවරග්ගගාමිනො.

306.

‘‘විප්ඵොටිතො ගණ්ඩමූලො, තණ්හාජාලො සමූහතො;

සො ඛීණසංසාරො න චත්ථි කිඤ්චනං,

චන්දො යථා දොසිනා පුණ්ණමාසිය’’න්ති. – චතස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ ධම්මොති ලොකියලොකුත්තරො සුචරිතධම්මො. රක්ඛතීති අපායදුක්ඛතො රක්ඛති, සංසාරදුක්ඛතො ච විවට්ටූපනිස්සයභූතො රක්ඛතියෙව. ධම්මචාරින්ති තං ධම්මං චරන්තං පටිපජ්ජන්තං. සුචිණ්ණොති සුට්ඨු චිණ්ණො කම්මඵලානි සද්දහිත්වා සක්කච්චං චිත්තීකත්වා උපචිතො. සුඛන්ති ලොකියලොකුත්තරසුඛං. තත්ථ ලොකියං තාව කාමාවචරාදිභෙදො ධම්මො යථාසකං සුඛං දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ උපපජ්ජෙ වා අපරෙ වා පරියායෙ ආවහති නිප්ඵාදෙති, ඉතරං පන විවට්ටූපනිස්සයෙ ඨත්වා චිණ්ණො පරම්පරාය ආවහතීති වත්තුං වට්ටති අනුපනිස්සයස්ස තදභාවතො. එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරීති ධම්මචාරී පුග්ගලො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ තංනිමිත්තං දුග්ගතිං න ගච්ඡතීති එසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ ආනිසංසො උද්රයොති අත්ථො.

යස්මා ධම්මෙනෙව සුගතිගමනං, අධම්මෙනෙව ච දුග්ගතිගමනං, තස්මා ‘‘ධම්මො අධම්මො’’ති ඉමෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණඵලාති දස්සෙතුං ‘‘න හි ධම්මො’’තිආදිනා දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ අධම්මොති ධම්මපටිපක්ඛො දුච්චරිතං. සමවිපාකිනොති සදිසවිපාකා සමානඵලා.

තස්මාති යස්මා ධම්මාධම්මානං අයං යථාවුත්තො විපාකභෙදො, තස්මා. ඡන්දන්ති කත්තුකම්යතාඡන්දං. ඉති මොදමානො සුගතෙන තාදිනාති ඉති එවං වුත්තප්පකාරෙන ඔවාදදානෙන සුගතෙන සම්මග්ගතෙන සම්මාපටිපන්නෙන ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තියා තාදිනාමවතා හෙතුභූතෙන මොදමානො තුට්ඨිං ආපජ්ජමානො ධම්මෙසු ඡන්දං කරෙය්යාති යොජනා. එත්තාවතා වට්ටං දස්සෙත්වා ඉදානි විවට්ටං දස්සෙන්තො ‘‘ධම්මෙ ඨිතා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යස්මා සුගතස්ස වරස්ස සුගතෙසු ච වරස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාවකා තස්ස ධම්මෙ ඨිතා ධීරා අතිවිය අග්ගභූතසරණගාමිනො තෙනෙව සරණගමනසඞ්ඛාතෙ ධම්මෙ ඨිතභාවෙන සකලවට්ටදුක්ඛතොපි නීයන්ති නිස්සරන්ති, තස්මා හි ධම්මෙසු කරෙය්ය ඡන්දන්ති.

එවං සත්ථාරා තීහි ගාථාහි ධම්මෙ දෙසිතෙ දෙසනානුසාරෙන යථානිසින්නොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.44-50) –

‘‘මිගලුද්දො පුරෙ ආසිං, අරඤ්ඤෙ විපිනෙ අහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

‘‘චතුසච්චං පකාසෙන්තං, දෙසෙන්තං අමතං පදං;

අස්සොසිං මධුරං ධම්මං, සිඛිනො ලොකබන්ධුනො.

‘‘ඝොසෙ චිත්තං පසාදෙසිං, අසමප්පටිපුග්ගලෙ;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, උත්තරිං දුත්තරං භවං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඝොසසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තථා අරහත්තෙ පතිට්ඨිතො. අරහත්තං පන පත්වා අත්තනා අධිගතං විසෙසං සත්ථු නිවෙදෙන්තො චරිමගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ විප්ඵොටිතොති විධුතො, මග්ගඤාණෙන පටිනිස්සට්ඨොති අත්ථො. ගණ්ඩමූලොති අවිජ්ජා. සා හි ගණ්ඩති සවති. ‘‘ගණ්ඩොති ඛො, භික්ඛු, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.103; අ. නි. 6.23; 8.56; 9.15; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 137) එවං සත්ථාරා වුත්තස්ස දුක්ඛමූලයොගතො, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො, උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපක්කපභිජ්ජනතො ච, ගණ්ඩාභිධානස්ස උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකස්ස මූලං කාරණං තණ්හාජාලො සමූහතොති තණ්හාසඞ්ඛාතො ජාලො මග්ගෙන සමුග්ඝාටිතො. සො ඛීණසංසාරො න චත්ථි කිඤ්චනන්ති සො අහං එවං පහීනතණ්හාවිජ්ජතාය පරික්ඛීණසංසාරො පහීනභවමූලත්තා එව න චත්ථි, න ච උපලබ්භති රාගාදිකිඤ්චනං. චන්දො යථා දොසිනා පුණ්ණමාසියන්ති යථා නාම චන්දො අබ්භමහිකාදිදොසරහිතො පුණ්ණමාසියං පරිපුණ්ණකාලෙ එවං අහම්පි අරහත්තාධිගමෙන අපෙතරාගාදිකිඤ්චනො පරිපුණ්ණධම්මකොට්ඨාසො අහොසින්ති.

ධම්මිකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. සප්පකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යදා බලාකාතිආදිකා ආයස්මතො සප්පකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ මහානුභාවො නාගරාජා හුත්වා නිබ්බත්තො සම්භවස්ස නාම පච්චෙකබුද්ධස්ස අබ්භොකාසෙ සමාපත්තියා නිසින්නස්ස මහන්තං පදුමං ගහෙත්වා උපරිමුද්ධනි ධාරෙන්තො පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සප්පකොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අජකරණියා නාම නදියා තීරෙ ලෙණගිරිවිහාරෙ වසන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.52.78-83) –

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, රොමසො නාම පබ්බතො;

බුද්ධොපි සම්භවො නාම, අබ්භොකාසෙ වසී තදා.

‘‘භවනා නික්ඛමිත්වාන, පදුමං ධාරයිං අහං;

එකාහං ධාරයිත්වාන, භවනං පුනරාගමිං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

සො අරහත්තං පත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං ආගතො ඤාතීහි උපට්ඨීයමානො තත්ථ කතිපාහං වසිත්වා ධම්මං දෙසෙත්වා ඤාතකෙ සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපෙත්වා යථාවුත්තට්ඨානමෙව ගන්තුකාමො අහොසි. තං ඤාතකා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථ, මයං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති යාචිංසු. සො ගමනාකාරං දස්සෙත්වා ඨිතො අත්තනා වසිතට්ඨානකිත්තනාපදෙසෙන විවෙකාභිරතිං පකාසෙන්තො –

307.

‘‘යදා බලාකා සුචිපණ්ඩරච්ඡදා, කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතා;

පලෙහිති ආලයමාලයෙසිනී, තදා නදී අජකරණී රමෙති මං.

308.

‘‘යදා බලාකා සුවිසුද්ධපණ්ඩරා, කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතා;

පරියෙසති ලෙණමලෙණදස්සිනී, තදා නදී අජකරණී රමෙති මං.

309.

‘‘කං නු තත්ථ න රමෙන්ති, ජම්බුයො උභතො තහිං;

සොභෙන්තී ආපගාකූලං, මම ලෙණස්ස පච්ඡතො.

310.

‘‘තාමතමදසඞ්ඝසුප්පහීනා, භෙකා මන්දවතී පනාදයන්ති;

නාජ්ජ ගිරිනදීහි විප්පවාසසමයො,

ඛෙමා අජකරණී සිවා සුරම්මා’’ති. – චතස්සො ගාථා අභාසි;

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. බලාකාති බලාකාසකුණිකා. සුචිපණ්ඩරච්ඡදාති සුචිසුද්ධධවලපක්ඛා. කාළස්ස මෙඝස්ස භයෙන තජ්ජිතාති ජලභාරභරිතතාය කාළස්ස අඤ්ජනගිරිසන්නිකාසස්ස පාවුස්සකමෙඝස්ස ගජ්ජතො වුට්ඨිභයෙන නිබ්බිජ්ජිතා භිංසාපිතා. පලෙහිතීති ගොචරභූමිතො උප්පතිත්වා ගමිස්සති. ආලයන්ති නිලයං අත්තනො කුලාවකං. ආලයෙසිනීති තත්ථ ආලයනං නිලීයනමෙව ඉච්ඡන්තී. තදා නදී අජකරණී රමෙති මන්ති තස්මිං පාවුස්සකකාලෙ අජකරණීනාමිකා නදී නවොදකස්ස පූරා හාරහාරිනී කුලඞ්කසා මං රමෙති මම චිත්තං ආරාධෙතීති උතුපදෙසවිසෙසකිත්තනාපදෙසෙන විවෙකාභිරතිං පකාසෙසි.

සුවිසුද්ධපණ්ඩරාති සුට්ඨු විසුද්ධපණ්ඩරවණ්ණා, අසම්මිස්සවණ්ණා සබ්බසෙතාති අත්ථො. පරියෙසතීති මග්ගති. ලෙණන්ති වසනට්ඨානං. අලෙණදස්සිනීති වසනට්ඨානං අපස්සන්තී. පුබ්බෙ නිබද්ධවසනට්ඨානස්ස අභාවෙන අලෙණදස්සිනී, ඉදානි පාවුස්සකකාලෙ මෙඝගජ්ජිතෙන ආහිතගබ්භා පරියෙසති ලෙණන්ති නිබද්ධවසනට්ඨානං කුලාවකං කරොතීති අත්ථො.

කං නු තත්ථ…පෙ… පච්ඡතොති මම වසනකමහාලෙණස්ස පච්ඡතො පච්ඡාභාගෙ ආපගාකූලං අජකරණීනදියා උභතොතීරං තහිං තහිං ඉතො චිතො ච සොභෙන්තියො නිච්චකාලං ඵලභාරනමිතසාඛා සිනිද්ධපණ්ණච්ඡායා ජම්බුයො තත්ථ තස්මිං ඨානෙ කං නාම සත්තං න රමෙන්ති නු, සබ්බං රමෙන්තියෙව.

තාමතමදසඞ්ඝසුප්පහීනාති අමතං වුච්චති අගදං, තෙන මජ්ජන්තීති අමතමදා, සප්පා, තෙසං සඞ්ඝො අමතමදසඞ්ඝො, තතො සුට්ඨු පහීනා අපගතා. භෙකා මණ්ඩූකියො, මන්දවතී සරවතියො, පනාදයන්ති තං ඨානං මධුරෙන වස්සිතෙන නින්නාදයන්ති. නාජ්ජ ගිරිනදීහි විප්පවාසසමයොති අජ්ජ එතරහි අඤ්ඤාහිපි පබ්බතෙය්යාහි නදීහි විප්පවාසසමයො න හොති, විසෙසතො පන වාළමච්ඡසුසුමාරාදිවිරහිතතො ඛෙමා අජකරණී නදී. සුන්දරතලතිත්ථපුලිනසම්පත්තියා සිවා. සුට්ඨු රම්මා රමණීයා, තස්මා තත්ථෙව මෙ මනො රමතීති අධිප්පායො.

එවං පන වත්වා ඤාතකෙ විස්සජ්ජෙත්වා අත්තනො වසනට්ඨානමෙව ගතො. සුඤ්ඤාගාරාභිරතිදීපනෙන ඉදමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

සප්පකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. මුදිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පබ්බජින්තිආදිකා ආයස්මතො මුදිතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො එකං මඤ්චමදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා මුදිතොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පාපුණි. තෙන ච සමයෙන තං කුලං රඤ්ඤා කෙනචිදෙව කරණීයෙන පලිබුද්ධං අහොසි. මුදිතො රාජභයාභීතො පලායිත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො අඤ්ඤතරස්ස ඛීණාසවත්ථෙරස්ස වසනට්ඨානං උපගච්ඡි. ථෙරො තස්ස භීතභාවං ඤත්වා ‘‘මා භායී’’ති සමස්සාසෙසි. සො ‘‘කිත්තකෙන නු ඛො, භන්තෙ, කාලෙන ඉදං මෙ භයං වූපසමෙස්සතී’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්තට්ඨමාසෙ අතික්කමිත්වා’’ති වුත්තෙ – ‘‘එත්තකං කාලං අධිවාසෙතුං න සක්කොමි, පබ්බජිස්සාමහං, භන්තෙ, පබ්බාජෙථ ම’’න්ති ජීවිතරක්ඛණත්ථං පබ්බජ්ජං යාචි. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො භයෙ වූපසන්තෙපි සමණධම්මංයෙව රොචෙන්තො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා ඉමස්මා වසනගබ්භා බහි න නික්ඛමිස්සාමී’’තිආදිනා පටිඤ්ඤං කත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.36.30-33) –

‘‘විපස්සිනො භගවතො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

එකං මඤ්චං මයා දින්නං, පසන්නෙන සපාණිනා.

‘‘හත්ථියානං අස්සයානං, දිබ්බයානං සමජ්ඣගං;

තෙන මඤ්චකදානෙන, පත්තොම්හි ආසවක්ඛයං.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං මඤ්චමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, මඤ්චදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදෙන්තො සහායභික්ඛූහි අධිගතං පුච්ඡිතො අත්තනො පටිපන්නාකාරං කථෙන්තො –

311.

‘‘පබ්බජිං ජීවිකත්ථොහං, ලද්ධාන උපසම්පදං;

තතො සද්ධං පටිලභිං, දළ්හවීරියො පරක්කමිං.

312.

‘‘කාමං භිජ්ජතුයං කායො, මංසපෙසී විසීයරුං;

උභො ජණ්ණුකසන්ධීහි, ජඞ්ඝායො පපතන්තු මෙ.

313.

‘‘නාසිස්සං න පිවිස්සාමි, විහාරා ච න නික්ඛමෙ;

නපි පස්සං නිපාතෙස්සං, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ.

314.

‘‘තස්ස මෙවං විහරතො, පස්ස වීරියපරක්කමං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ ජීවිකත්ථොති ජීවිකාය අත්ථිකො ජීවිකප්පයොජනො. ‘‘එත්ථ පබ්බජිත්වා නිබ්භයො සුඛෙන අකිලමන්තො ජීවිස්සාමී’’ති එවං ජීවිකත්ථාය පබ්බජින්ති අත්ථො. ලද්ධාන උපසම්පදන්ති පඨමං සාමණෙරපබ්බජ්ජායං ඨිතො ඤත්තිචතුත්ථෙන කම්මෙන උපසම්පදං ලභිත්වා. තතො සද්ධං පටිලභින්ති තතො උපසම්පන්නකාලතො පට්ඨාය කල්යාණමිත්තෙ සෙවන්තො ද්වෙ මාතිකා, තිස්සො අනුමොදනා, එකච්චං සුත්තං, සමථකම්මට්ඨානං, විපස්සනාවිධිඤ්ච උග්ගණ්හන්තො බුද්ධාදීනං මහානුභාවතං දිස්වා – ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා, ස්වාක්ඛාතො ධම්මො, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො’’ති රතනත්තයෙ සද්ධං පටිලභිං. දළ්හවීරියො පරක්කමින්ති එවං පටිලද්ධසද්ධො හුත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව සච්චපටිවෙධාය දළ්හවීරියො ථිරවීරියො හුත්වා පරක්කමිං, අකුසලානං ධම්මානං පහානාය කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය සම්මදෙව පදහිං.

යථා පන පරක්කමිං, තං දස්සෙතුං ‘‘කාම’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමන්ති යථාකාමං එකංසතො වා භිජ්ජතු. අයං කායොති අයං මම පූතිකායො, ඉමිනා වීරියපතාපෙන භිජ්ජති චෙ, භිජ්ජතු ඡින්නභින්නං හොතු. මංසපෙසී විසීයරුන්ති ඉමිනා දළ්හපරක්කමෙන ඉමස්මා කායා මංසපෙසියො විසීයන්ති චෙ, විසීයන්තු ඉතො චිතො විද්ධංසන්තු. උභො ජණ්ණුකසන්ධීහි, ජඞ්ඝායො පපතන්තු මෙති උභොහි ජණ්ණුකසන්ධීහි සහ මම උභො ජඞ්ඝායො සත්ථියො ඌරුබන්ධතො භිජ්ජිත්වා භූමියං පපතන්තු. ‘‘ම’’න්තිපි පාඨො, සො එවත්ථො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

මුදිතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතුක්කනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. පඤ්චකනිපාතො

1. රාජදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පඤ්චකනිපාතෙ භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වාතිආදිකා ආයස්මතො රාජදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො, තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො, ඉතො චතුද්දසෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො, එකදිවසං කෙනචිදෙව කරණීයෙන වනන්තං උපගතො තත්ථ අඤ්ඤතරං පච්චෙකබුද්ධං රුක්ඛමූලෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො සුපරිසුද්ධං අම්බාටකඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සත්ථවාහකුලෙ නිබ්බත්ති. තස්ස මහාරාජං වෙස්සවණං ආරාධෙත්වා පටිලද්ධභාවතො මාතාපිතරො රාජදත්තොති නාමං අකංසු. සො වයප්පත්තො පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය වාණිජ්ජවසෙන රාජගහං අගමාසි. තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ අඤ්ඤතරා ගණිකා අභිරූපා දස්සනීයා පරමසොභග්ගයොගතො දිවසෙ දිවසෙ සහස්සං ලභති. අථ සො සත්ථවාහපුත්තො දිවසෙ දිවසෙ තස්සා ගණිකාය සහස්සං දත්වා සංවාසං කප්පෙන්තො නචිරස්සෙව සබ්බං ධනං ඛෙපෙත්වා දුග්ගතො හුත්වා ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තො ඉතො චිතො ච පරිබ්භමන්තො සංවෙගප්පත්තො අහොසි. සො එකදිවසං උපාසකෙහි සද්ධිං වෙළුවනං අගමාසි.

තෙන ච සමයෙන සත්ථා මහතියා පරිසාය පරිවුතො ධම්මං දෙසෙන්තො නිසින්නො හොති. සො පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ධුතඞ්ගානි සමාදියිත්වා සුසානෙ වසති. තදා අඤ්ඤතරොපි සත්ථවාහපුත්තො සහස්සං දත්වා තාය ගණිකාය සහ වසති. සා ච ගණිකා තස්ස හත්ථෙ මහග්ඝරතනං දිස්වා ලොභං උප්පාදෙත්වා අඤ්ඤෙහි ධුත්තපුරිසෙහි තං මාරාපෙත්වා තං රතනං ගණ්හි. අථ තස්ස සත්ථවාහපුත්තස්ස මනුස්සා තං පවත්තිං සුත්වා ඔචරකමනුස්සෙ පෙසෙසුං. තෙ රත්තියං තස්සා ගණිකාය ඝරං පවිසිත්වා ඡවිආදීනි අනුපහච්චෙව තං මාරෙත්වා සිවථිකාය ඡඩ්ඩෙසුං. රාජදත්තත්ථෙරො අසුභනිමිත්තං ගහෙතුං සුසානෙ විචරන්තො තස්සා ගණිකාය කළෙවරං පටික්කුලතො මනසි කාතුං උපගතො කතිපයවාරෙ යොනිසො මනසි කත්වා අචිරමතභාවතො සොණසිඞ්ගාලාදීහි අනුපහතඡවිතාය විසභාගවත්ථුතාය ච අයොනිසො මනසිකරොන්තො, තත්ථ කාමරාගං උප්පාදෙත්වා සංවිග්ගතරමානසො අත්තනො චිත්තං පරිභාසිත්වා මුහුත්තං එකමන්තං අපසක්කිත්වා ආදිතො උපට්ඨිතං අසුභනිමිත්තමෙව ගහෙත්වා යොනිසො මනසිකරොන්තො ඣානං උප්පාදෙත්වා තං ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තාවදෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.55-59) –

‘‘විපිනෙ බුද්ධං දිස්වාන, සයම්භුං අපරාජිතං;

අම්බාටකං ගහෙත්වාන, සයම්භුස්ස අදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පීතිසොමනස්සජාතො –

315.

‘‘භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වා, අද්දස ඉත්ථිමුජ්ඣිතං;

අපවිද්ධං සුසානස්මිං, ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටං.

316.

‘‘යඤ්හි එකෙ ජිගුච්ඡන්ති, මතං දිස්වාන පාපකං;

කාමරාගො පාතුරහු, අන්ධොව සවතී අහුං.

317.

‘‘ඔරං ඔදනපාකම්හා, තම්හා ඨානා අපක්කමිං;

සතිමා සම්පජානොහං, එකමන්තං උපාවිසිං.

318.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

319.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ භික්ඛු සිවථිකං ගන්ත්වාති සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතො භික්ඛු, අසුභකම්මට්ඨානත්ථං ආමකසුසානං උපගන්ත්වා. ‘‘භික්ඛූ’’ති චෙතං අත්තානං සන්ධාය ථෙරො සයං වදති. ඉත්ථින්ති ථීයති එත්ථ සුක්කසොණිතං සත්තසන්තානභාවෙන සංහඤ්ඤතීති ථී, මාතුගාමො. එවඤ්ච සභාවනිරුත්තිවසෙන ‘‘ඉත්ථී’’තිපි වුච්චති. වඤ්ඣාදීසු පන තංසදිසතාය තංසභාවානතිවත්තනතො ච තබ්බොහාරො. ‘‘ඉත්ථී’’ති ඉත්ථිකළෙවරං වදති. උජ්ඣිතන්ති පරිච්චත්තං උජ්ඣනියත්තා එව අපවිද්ධං අනපෙක්ඛභාවෙන ඛිත්තං. ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටන්ති කිමීහි පූරිතං හුත්වා ඛජ්ජමානං.

යඤ්හි එකෙ ජිගුච්ඡන්ති, මතං දිස්වාන පාපකන්ති යං අපගතායුඋස්මාවිඤ්ඤාණතාය මතං කළෙවරං පාපකං නිහීනං ලාමකං එකෙ චොක්ඛජාතිකා ජිගුච්ඡන්ති, ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡන්ති. කාමරාගො පාතුරහූති තස්මිං කුණපෙ අයොනිසොමනසිකාරස්ස බලවතාය කාමරාගො මය්හං පාතුරහොසි උප්පජ්ජි. අන්ධොව සවතී අහුන්ති තස්මිං කළෙවරෙ නවහි ද්වාරෙහි අසුචිං සවති සන්දන්තෙ අසුචිභාවස්ස අදස්සනෙන අන්ධො විය අහොසිං. තෙනාහ –

‘‘රත්තො අත්ථං න ජානාති, රත්තො ධම්මං න පස්සති;

අන්ධතමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති ච.

‘‘කාමච්ඡන්දො ඛො, බ්රාහ්මණ, අන්ධකරණො අචක්ඛුකරණො’’ති ච ආදි. කෙචි පනෙත්ථ තකාරාගමං කත්වා ‘‘කිලෙසපරියුට්ඨානෙන අවසවත්ති කිලෙසස්ස වා වසවත්තී’’ති අත්ථං වදන්ති. අපරෙ ‘‘අන්ධොව අසති අහු’’න්ති පාළිං වත්වා ‘‘කාමරාගෙන අන්ධො එව හුත්වා සතිරහිතො අහොසි’’න්ති අත්ථං වදන්ති. තදුභයං පන පාළියං නත්ථි.

ඔරං ඔදනපාකම්හාති ඔදනපාකතො ඔරං, යාවතා කාලෙන සුපරිධොතතින්තතණ්ඩුලනාළියා ඔදනං පචති, තතො ඔරමෙව කාලං, තතොපි ලහුකාලෙන රාගං විනොදෙන්තො, තම්හා ඨානා අපක්කමිං යස්මිං ඨානෙ ඨිතස්ස මෙ රාගො උප්පජ්ජි, තම්හා ඨානා අපක්කමිං අපසක්කිං. අපක්කන්තොව සතිමා සම්පජානොහං සමණසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා සතිපට්ඨානමනසිකාරවසෙන සතිමා, සම්මදෙව ධම්මසභාවජානනෙන සම්පජානො ච හුත්වා එකමන්තං උපාවිසිං, පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදිං. නිසින්නස්ස ච තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථාතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙවාති.

රාජදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සුභූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අයොගෙතිආදිකා ආයස්මතො සුභූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ බාරාණසියං ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය මාසෙ මාසෙ අට්ඨක්ඛත්තුං චතුජ්ජාතියගන්ධෙන සත්ථු ගන්ධකුටිං ඔපුඤ්ජාපෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සුගන්ධසරීරො හුත්වා, ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සුභූතොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො, නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තිත්ථියෙසු පබ්බජිත්වා තත්ථ සාරං අලභන්තො, සත්ථු සන්තිකෙ උපතිස්සකොලිතසෙලාදිකෙ බහූ සමණබ්රාහ්මණෙ පබ්බජිත්වා සාමඤ්ඤසුඛං අනුභවන්තෙ දිස්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ආචරියුපජ්ඣායෙ ආරාධෙත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විවෙකවාසං වසන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.272-308) –

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘අනුබ්යඤ්ජනසම්පන්නො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො;

බ්යාමප්පභාපරිවුතො, රංසිජාලසමොත්ථටො.

‘‘අස්සාසෙතා යථා චන්දො, සූරියොව පභඞ්කරො;

නිබ්බාපෙතා යථා මෙඝො, සාගරොව ගුණාකරො.

‘‘ධරණීරිව සීලෙන, හිමවාව සමාධිනා;

ආකාසො විය පඤ්ඤාය, අසඞ්ගො අනිලො යථා.

‘‘තදාහං බාරාණසියං, උපපන්නො මහාකුලෙ;

පහූතධනධඤ්ඤස්මිං, නානාරතනසඤ්චයෙ.

‘‘මහතා පරිවාරෙන, නිසින්නං ලොකනායකං;

උපෙච්ච ධම්මමස්සොසිං, අමතංව මනොහරං.

‘‘ද්වත්තිංසලක්ඛණධරො, සනක්ඛත්තොව චන්දිමා;

අනුබ්යඤ්ජනසම්පන්නො, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘රංසිජාලපරික්ඛිත්තො, දිත්තොව කනකාචලො;

බ්යාමප්පභාපරිවුතො, සතරංසී දිවාකරො.

‘‘සොණ්ණානනො ජිනවරො, සමණීව සිලුච්චයො;

කරුණාපුණ්ණහදයො, ගුණෙන විය සාගරො.

‘‘ලොකවිස්සුතකිත්ති ච, සිනෙරූව නගුත්තමො;

යසසා විත්ථතො වීරො, ආකාසසදිසො මුනි.

‘‘අසඞ්ගචිත්තො සබ්බත්ථ, අනිලො විය නායකො;

පතිට්ඨා සබ්බභූතානං, මහීව මුනිසත්තමො.

‘‘අනුපලිත්තො ලොකෙන, තොයෙන පදුමං යථා;

කුවාදගච්ඡදහනො, අග්ගික්ඛන්ධොව සොභති.

‘‘අගදො විය සබ්බත්ථ, කිලෙසවිසනාසකො;

ගන්ධමාදනසෙලොව, ගුණගන්ධවිභූසිතො.

‘‘ගුණානං ආකරො වීරො, රතනානංව සාගරො;

සින්ධූව වනරාජීනං, කිලෙසමලහාරකො.

‘‘විජයීව මහායොධො, මාරසෙනාවමද්දනො;

චක්කවත්තීව සො රාජා, බොජ්ඣඞ්ගරතනිස්සරො.

‘‘මහාභිසක්කසඞ්කාසො, දොසබ්යාධිතිකිච්ඡකො;

සල්ලකත්තො යථා වෙජ්ජො, දිට්ඨිගණ්ඩවිඵාලකො.

‘‘සො තදා ලොකපජ්ජොතො, සනරාමරසක්කතො;

පරිසාසු නරාදිච්චො, ධම්මං දෙසයතෙ ජිනො.

‘‘දානං දත්වා මහාභොගො, සීලෙන සුගතූපගො;

භාවනාය ච නිබ්බාති, ඉච්චෙවමනුසාසථ.

‘‘දෙසනං තං මහස්සාදං, ආදිමජ්ඣන්තසොභනං;

සුණන්ති පරිසා සබ්බා, අමතංව මහාරසං.

‘‘සුත්වා සුමධුරං ධම්මං, පසන්නො ජිනසාසනෙ;

සුගතං සරණං ගන්ත්වා, යාවජීවං නමස්සහං.

‘‘මුනිනො ගන්ධකුටියා, ඔපුඤ්ජෙසිං තදා මහිං;

චතුජ්ජාතෙන ගන්ධෙන, මාසෙ අට්ඨ දිනෙස්වහං.

‘‘පණිධාය සුගන්ධත්තං, සරීරවිස්සගන්ධිනො;

තදා ජිනො වියාකාසි, සුගන්ධතනුලාභිතං.

‘‘යො යං ගන්ධකුටිභූමිං, ගන්ධෙනොපුඤ්ජතෙ සකිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, උපපන්නො තහිං තහිං.

‘‘සුගන්ධදෙහො සබ්බත්ථ, භවිස්සති අයං නරො;

ගුණගන්ධයුත්තො හුත්වා, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො විප්පකුලෙ අහං;

ගබ්භං මෙ වසතො මාතා, දෙහෙනාසි සුගන්ධිතා.

‘‘යදා ච මාතුකුච්ඡිම්හා, නික්ඛමාමි තදා පුරී;

සාවත්ථි සබ්බගන්ධෙහි, වාසිතා විය වායථ.

‘‘පුප්ඵවස්සඤ්ච සුරභි, දිබ්බගන්ධං මනොරමං;

ධූපානි ච මහග්ඝානි, උපවායිංසු තාවදෙ.

‘‘දෙවා ච සබ්බගන්ධෙහි, ධූපපුප්ඵෙහි තං ඝරං;

වාසයිංසු සුගන්ධෙන, යස්මිං ජාතො අහං ඝරෙ.

‘‘යදා ච තරුණො භද්දො, පඨමෙ යොබ්බනෙ ඨිතො;

තදා සෙලං සපරිසං, විනෙත්වා නරසාරථි.

‘‘තෙහි සබ්බෙහි පරිවුතො, සාවත්ථිපුරමාගතො;

තදා බුද්ධානුභාවං තං, දිස්වා පබ්බජිතො අහං.

‘‘සීලං සමාධිපඤ්ඤඤ්ච, විමුත්තිඤ්ච අනුත්තරං;

භාවෙත්වා චතුරො ධම්මෙ, පාපුණිං ආසවක්ඛයං.

‘‘යදා පබ්බජිතො චාහං, යදා ච අරහා අහුං;

නිබ්බායිස්සං යදා චාහං, ගන්ධවස්සො තදා අහු.

‘‘සරීරගන්ධො ච සදාතිසෙති මෙ, මහාරහං චන්දනචම්පකුප්පලං;

තථෙව ගන්ධෙ ඉතරෙ ච සබ්බසො, පසය්හ වායාමි තතො තහිං තහිං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා තිත්ථියෙසු පබ්බජිත්වා අත්තනො පත්තං අත්තකිලමථානුයොගං දුක්ඛං, සාසනෙ පබ්බජිත්වා පත්තං ඣානාදිසුඛඤ්ච චින්තෙත්වා අත්තනො පටිපත්තිපච්චවෙක්ඛණමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

320.

‘‘අයොගෙ යුඤ්ජමත්තානං, පුරිසො කිච්චමිච්ඡකො;

චරං චෙ නාධිගච්ඡෙය්ය, තං මෙ දුබ්භගලක්ඛණං.

321.

‘‘අබ්බූළ්හං අඝගතං විජිතං, එකඤ්චෙ ඔස්සජෙය්ය කලීව සියා;

සබ්බානිපි චෙ ඔස්සජෙය්ය අන්ධොව සියා, සමවිසමස්ස අදස්සනතො.

322.

‘‘යඤ්හි කයිරා තඤ්හි වදෙ, යං න කයිරා න තං වදෙ;

අකරොන්තං භාසමානං, පරිජානන්ති පණ්ඩිතා.

323.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං අගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො.

324.

‘‘යථාපි රුචිරං පුප්ඵං, වණ්ණවන්තං සුගන්ධකං;

එවං සුභාසිතා වාචා, සඵලා හොති කුබ්බතො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ අයොගෙති අයුඤ්ජිතබ්බෙ අසෙවිතබ්බෙ අන්තද්වයෙ. ඉධ පන අත්තකිලමථානුයොගවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. යුඤ්ජන්ති තස්මිං අත්තානං යුඤ්ජන්තො යොජෙන්තො තථා පටිපජ්ජන්තො. කිච්චමිච්ඡකොති උභයහිතාවහං කිච්චං ඉච්ඡන්තො, තප්පටිපක්ඛතො අයොගෙ චරං චරන්තො චෙ භවෙය්ය. නාධිගච්ඡෙය්යාති යථාධිප්පෙතං හිතසුඛං න පාපුණෙය්යාති ඤායො. තස්මා යං අහං තිත්ථියමතවඤ්චිතො අයොගෙ යුඤ්ජිං, තං මෙ දුබ්භගලක්ඛණං අපුඤ්ඤසභාවො. ‘‘පුරිමකම්මබ්යාමොහිතො අයොගෙ යුඤ්ජි’’න්ති දස්සෙති.

අබ්බූළ්හං අඝගතං විජිතන්ති විබාධනසභාවතාය අඝා නාම රාගාදයො, අඝානි එව අඝගතං, අඝගතානං විජිතං සංසාරප්පවත්ති, තෙසං විජයො කුසලධම්මාභිභවො. ‘‘අඝගතං විජිත’’න්ති අනුනාසිකලොපං අකත්වා වුත්තං. තං අබ්බූළ්හං අනුද්ධතං යෙන, තං අබ්බූළ්හාඝගතං විජිතං කත්වා එවංභූතො හුත්වා, කිලෙසෙ අසමුච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. එකඤ්චෙ ඔස්සජෙය්යාති අදුතියතාය පධානතාය ච එකං අප්පමාදං සම්මාපයොගමෙව වා ඔස්සජෙය්ය පරිච්චජෙය්ය චෙ. කලීව සො පුග්ගලො කාළකණ්ණී විය සියා. සබ්බානිපි චෙ ඔස්සජෙය්යාති සබ්බානිපි විමුත්තියා පරිපාචකානි සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි ඔස්සජෙය්ය චෙ, අභාවනාය ඡඩ්ඩෙය්ය චෙ, අන්ධොව සියා සමවිසමස්ස අදස්සනතො.

යථාති ඔපම්මසම්පටිපාදනත්ථෙ නිපාතො. රුචිරන්ති සොභනං. වණ්ණවන්තන්ති වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නං. අගන්ධකන්ති ගන්ධරහිතං පාලිභද්දකගිරිකණ්ණිකජයසුමනාදිභෙදං. එවං සුභාසිතා වාචාති සුභාසිතා වාචා නාම තෙපිටකං බුද්ධවචනං වණ්ණසණ්ඨානසම්පන්නපුප්ඵසදිසං. යථා හි අගන්ධකං පුප්ඵං ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො න ඵරති, එවං එතම්පි යො සක්කච්චසවනාදීහි ච සමාචරති, තස්ස සක්කච්චං අසමාචරන්තස්ස යං තත්ථ කත්තබ්බං, තං අකුබ්බතො සුතගන්ධං පටිපත්තිගන්ධඤ්ච න ආවහති අඵලා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං සුභාසිතා වාචා, අඵලා හොති අකුබ්බතො’’ති.

සුගන්ධකන්ති සුමනචම්පකනීලුප්පලපුප්ඵාදිභෙදං. එවන්ති යථා තං පුප්ඵං ධාරෙන්තස්ස සරීරෙ ගන්ධො ඵරති, එවං තෙපිටකබුද්ධවචනසඞ්ඛාතා සුභාසිතා වාචාපි යො සක්කච්චසවනාදීහි තත්ථ කත්තබ්බං කරොති, අස්ස පුග්ගලස්ස සඵලා හොති, සුතගන්ධපටිපත්තිගන්ධානං ආවහනතො මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා. තස්මා යථොවාදං පටිපජ්ජෙය්ය, යථාකාරී තථාවාදී ච භවෙය්යාති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සුභූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. ගිරිමානන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වස්සති දෙවොතිආදිකා ආයස්මතො ගිරිමානන්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො ඝරාවාසං වසන්තො අත්තනො භරියාය පුත්තෙ ච කාලඞ්කතෙ සොකසල්ලසමප්පිතො අරඤ්ඤං පවිට්ඨො සත්ථාරා තත්ථ ගන්ත්වා ධම්මං කථෙත්වා සොකසල්ලෙ අබ්බූළ්හෙ පසන්නමානසො සුගන්ධපුප්ඵෙහි පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා අභිත්ථවි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, ගිරිමානන්දොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු රාජගහගමනෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො කතිපයං දිවසං ගාමකාවාසෙ වසිත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං රාජගහං අගමාසි. බිම්බිසාරමහාරාජා තස්ස ආගමනං සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථ, අහං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහාමී’’ති සම්පවාරෙත්වා ගතො බහුකිච්චතාය න සරි. ‘‘ථෙරො අබ්භොකාසෙ වසතී’’ති දෙවතා ථෙරස්ස තෙමනභයෙන වස්සං වාරෙසුං. රාජා අවස්සනකාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා ථෙරස්ස කුටිකං කාරාපෙසි. ථෙරො කුටිකායං වසන්තො සෙනාසනසප්පායලාභෙන සමාධානං ලභිත්වා වීරියසමතං යොජෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.40.419-448) –

‘‘භරියා මෙ කාලඞ්කතා, පුත්තො සිවථිකං ගතො;

මාතා පිතා මතා භාතා, එකචිතම්හි ඩය්හරෙ.

‘‘තෙන සොකෙන සන්තත්තො, කිසො පණ්ඩු අහොසහං;

චිත්තක්ඛෙපො ච මෙ ආසි, තෙන සොකෙන අට්ටිතො.

‘‘සොකසල්ලපරෙතොහං, වනන්තමුපසඞ්කමිං;

පවත්තඵලං භුඤ්ජිත්වා, රුක්ඛමූලෙ වසාමහං.

‘‘සුමෙධො නාම සම්බුද්ධො, දුක්ඛස්සන්තකරො ජිනො;

මමුද්ධරිතුකාමො සො, ආගඤ්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘පදසද්දං සුණිත්වාන, සුමෙධස්ස මහෙසිනො;

පග්ගහෙත්වානහං සීසං, උල්ලොකෙසිං මහාමුනිං.

‘‘උපාගතෙ මහාවීරෙ, පීති මෙ උදපජ්ජථ;

තදාසිමෙකග්ගමනො, දිස්වා තං ලොකනායකං.

‘‘සතිං පටිලභිත්වාන, පණ්ණමුට්ඨිමදාසහං;

නිසීදි භගවා තත්ථ, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘නිසජ්ජ තත්ථ භගවා, සුමෙධො ලොකනායකො;

ධම්මං මෙ කථයී බුද්ධො, සොකසල්ලවිනොදනං.

‘‘අනව්හිතා තතො ආගුං, අනනුඤ්ඤාතා ඉතො ගතා;

යථාගතා තථා ගතා, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘යථාපි පථිකා සත්තා, වස්සමානාය වුට්ඨියා;

සභණ්ඩා උපගච්ඡන්ති, වස්සස්සාපතනාය තෙ.

‘‘වස්සෙ ච තෙ ඔරමිතෙ, සම්පයන්ති යදිච්ඡකං;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘ආගන්තුකා පාහුනකා, චලිතෙරිතකම්පිතා;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, තත්ථ කා පරිදෙවනා.

‘‘යථාපි උරගො ජිණ්ණං, හිත්වා ගච්ඡති සං තචං;

එවං මාතා පිතා තුය්හං, සං තනුං ඉධ හීයරෙ.

‘‘බුද්ධස්ස ගිරමඤ්ඤාය, සොකසල්ලං විවජ්ජයිං;

පාමොජ්ජං ජනයිත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨං අවන්දහං.

‘‘වන්දිත්වාන මහානාගං, පූජයිං ගිරිමඤ්ජරිං;

දිබ්බගන්ධං සම්පවන්තං, සුමෙධං ලොකනායකං.

‘‘පූජයිත්වාන සම්බුද්ධං, සිරෙ කත්වාන අඤ්ජලිං;

අනුස්සරං ගුණග්ගානි, සන්ථවිං ලොකනායකං.

‘‘නිත්තිණ්ණොසි මහාවීර, සබ්බඤ්ඤු ලොකනායක;

සබ්බෙ සත්තෙ උද්ධරසි, ඤාණෙන ත්වං මහාමුනෙ.

‘‘විමතිං ද්වෙළ්හකං වාපි, සඤ්ඡින්දසි මහාමුනෙ;

පටිපාදෙසි මෙ මග්ගං, තව ඤාණෙන චක්ඛුම.

‘‘අරහා වසිපත්තා ච, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

අන්තලික්ඛචරා ධීරා, පරිවාරෙන්ති තාවදෙ.

‘‘පටිපන්නා ච සෙඛා ච, ඵලට්ඨා සන්ති සාවකා;

සුරොදයෙව පදුමා, පුප්ඵන්ති තව සාවකා.

‘‘මහාසමුද්දොවක්ඛොභො, අතුලොපි දුරුත්තරො;

එවං ඤාණෙන සම්පන්නො, අප්පමෙය්යොසි චක්ඛුම.

‘‘වන්දිත්වාහං ලොකජිනං, චක්ඛුමන්තං මහායසං;

පුථුදිසා නමස්සන්තො, පටිකුටිකො ආගඤ්ඡහං.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සම්පජානො පතිස්සතො;

ඔක්කමිං මාතුයා කුච්ඡිං, සන්ධාවන්තො භවාභවෙ.

‘‘අගාරා අභිනික්ඛම්ම, පබ්බජිං අනගාරියං;

ආතාපී නිපකො ඣායී, පටිසල්ලානගොචරො.

‘‘පධානං පදහිත්වාන, තොසයිත්වා මහාමුනිං;

චන්දොවබ්භඝනා මුත්තො, විචරාමි අහං සදා.

‘‘විවෙකමනුයුත්තොම්හි, උපසන්තො නිරූපධි;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තිංසකප්පසහස්සම්හි, යං බුද්ධමභිපූජයිං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ ථෙරස්ස අරහත්තප්පත්තියා හට්ඨතුට්ඨෙ විය දෙවෙ වස්සන්තෙ උපරි තං වස්සනෙ නියොජනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

325.

‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීතං, ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා;

තස්සං විහරාමි වූපසන්තො, අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙව.

326.

‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීතං, ඡන්නා මෙ කුටිකා සුඛා නිවාතා;

තස්සං විහරාමි සන්තචිත්තො, අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙව.

327.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතරාගො…පෙ….

328.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතදොසො…පෙ….

329.

‘‘වස්සති දෙවො…පෙ… තස්සං විහරාමි වීතමොහො;

අථ චෙ පත්ථයසී පවස්ස දෙවා’’ති. – ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි;

තත්ථ යථාසුගීතන්ති සුගීතානුරූපං, සුන්දරස්ස අත්තනො මෙඝගීතස්ස අනුරූපමෙවාති අත්ථො. වලාහකො හි යථා අගජ්ජන්තො කෙවලං වස්සන්තො න සොභති, එවං සතපටලසහස්සපටලෙන උට්ඨහිත්වා ථනයන්තො ගජ්ජන්තො විජ්ජුල්ලතා නිච්ඡාරෙන්තොපි අවස්සන්තො න සොභති, තථාභූතො පන හුත්වා වස්සන්තො සොභතීති වුත්තං ‘‘වස්සති දෙවො යථාසුගීත’’න්ති. තෙනාහ – ‘‘අභිත්ථනය, පජ්ජුන්න’’, (චරියා. 3.89; ජා. 1.1.75) ‘‘ගජ්ජිතා චෙව වස්සිතා චා’’ති (අ. නි. 4.101; පු. ප. 157) ච. තස්සං විහරාමීති තස්සං කුටිකායං අරියවිහාරගබ්භෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරාමි. වූපසන්තචිත්තොති අග්ගඵලසමාධිනා සම්මදෙව උපසන්තමානසො.

එවං ථෙරස්ස අනෙකවාරං කතං උය්යොජනං සිරසා සම්පටිච්ඡන්තො වලාහකදෙවපුත්තො නින්නඤ්ච ථලඤ්ච පූරෙන්තො මහාවස්සං වස්සාපෙසි.

ගිරිමානන්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යං පත්ථයානොතිආදිකා ආයස්මතො සුමනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො පඤ්චනවුතෙ කප්පෙ බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං බ්යාධිතං දිස්වා හරීතකං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සුමනොති ලද්ධනාමො සුඛෙන වඩ්ඪි. තස්ස පන මාතුලො පබ්බජිත්වා අරහා හුත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො සුමනෙ වයප්පත්තෙ තං පබ්බාජෙත්වා චරිතානුකූලං කම්මට්ඨානං අදාසි. සො තත්ථ යොගකම්මං කරොන්තො චත්තාරි ඣානානි පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. අථස්ස ථෙරො විපස්සනාවිධිං ආචික්ඛි. සො ච නචිරෙනෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.60-71) –

‘‘හරීතකං ආමලකං, අම්බජම්බුවිභීතකං;

කොලං භල්ලාතකං බිල්ලං, සයමෙව හරාමහං.

‘‘දිස්වාන පබ්භාරගතං, ඣායිං ඣානරතං මුනිං;

ආබාධෙන ආපීළෙන්තං, අදුතීයං මහාමුනිං.

‘‘හරීතකං ගහෙත්වාන, සයම්භුස්ස අදාසහං;

ඛාදමත්තම්හි භෙසජ්ජෙ, බ්යාධි පස්සම්භි තාවදෙ.

‘‘පහීනදරථො බුද්ධො, අනුමොදමකාසි මෙ;

භෙසජ්ජදානෙනිමිනා, බ්යාධිවූපසමෙන ච.

‘‘දෙවභූතො මනුස්සො වා, ජාතො වා අඤ්ඤජාතියා;

සබ්බත්ථ සුඛිතො හොතු, මා ච තෙ බ්යාධිමාගමා.

‘‘ඉදං වත්වාන සම්බුද්ධො, සයම්භූ අපරාජිතො;

නභං අබ්භුග්ගමී ධීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘යතො හරීතකං දින්නං, සයම්භුස්ස මහෙසිනො;

ඉමං ජාතිං උපාදාය, බ්යාධි මෙ නුපපජ්ජථ.

‘‘අයං පච්ඡිමකො මය්හං, චරිමො වත්තතෙ භවො;

තිස්සො විජ්ජා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, භෙසජ්ජමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භෙසජ්ජස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො එකදිවසං මාතුලත්ථෙරස්ස උපට්ඨානං අගමාසි. තං ථෙරො අධිගමං පුච්ඡි, තං බ්යාකරොන්තො –

330.

‘‘යං පත්ථයානො ධම්මෙසු, උපජ්ඣායො අනුග්ගහි;

අමතං අභිකඞ්ඛන්තං, කතං කත්තබ්බකං මයා.

331.

‘‘අනුප්පත්තො සච්ඡිකතො, සයං ධම්මො අනීතිහො;

විසුද්ධඤාණො නික්කඞ්ඛො, බ්යාකරොමි තවන්තිකෙ.

332.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

සදත්ථො මෙ අනුප්පත්තො, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

333.

‘‘අප්පමත්තස්ස මෙ සික්ඛා, සුස්සුතා තව සාසනෙ;

සබ්බෙ මෙ ආසවා ඛීණා, නත්ථි දානි පුනබ්භවො.

334.

‘‘අනුසාසි මං අරියවතා, අනුකම්පි අනුග්ගහි;

අමොඝො තුය්හමොවාදො, අන්තෙවාසිම්හි සික්ඛිතො’’ති. –

ඉමාහි පඤ්චහි ගාථාහි සීහනාදං නදන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

තත්ථ යං පත්ථයානො ධම්මෙසු, උපජ්ඣායො අනුග්ගහි. අමතං අභිකඞ්ඛන්තන්ති සමථවිපස්සනාදීසු අනවජ්ජධම්මෙසු යං ධම්මං මය්හං පත්ථයන්තො ආකඞ්ඛන්තො උපජ්ඣායො අමතං නිබ්බානං අභිකඞ්ඛන්තං මං ඔවාදදානවසෙන අනුග්ගණ්හි. කතං කත්තබ්බකං මයාති තස්ස අධිගමත්ථං කත්තබ්බං පරිඤ්ඤාදිසොළසවිධං කිච්චං කතං නිට්ඨාපිතං මයා.

තතො එව අනුප්පත්තො අධිගතො චතුබ්බිධොපි මග්ගධම්මො සච්ඡිකතො. සයං ධම්මො අනීතිහොති සයං අත්තනායෙව නිබ්බානධම්මො ඵලධම්මො ච අනීතිහො අසන්දිද්ධො අත්තපච්චක්ඛො කතො, ‘‘ඉතිහ, ඉති කිරා’’ති පවත්තියා ඉතිහසඞ්ඛාතං සංසයං සමුච්ඡින්දන්තොයෙව අරියමග්ගො පවත්තති. තෙනාහ ‘‘විසුද්ධඤාණො නික්කඞ්ඛො’’තිආදි. තත්ථ විසුද්ධඤාණොති සබ්බසංකිලෙසවිසුද්ධියා විසුද්ධඤාණො. තවන්තිකෙති තව සමීපෙ.

සදත්ථොති අරහත්තං. සික්ඛාති අධිසීලසික්ඛාදයො. සුස්සුතාති පරියත්තිබාහුසච්චස්ස පටිවෙධබාහුසච්චස්ස ච පාරිපූරිවසෙන සුට්ඨු සුතා. තව සාසනෙති තව ඔවාදෙ අනුසිට්ඨියං ඨිතස්ස.

අරියවතාති සුවිසුද්ධසීලාදිවතසමාදානෙන. අන්තෙවාසිම්හි සික්ඛිතොති තුය්හං සමීපෙ චිණ්ණබ්රහ්මචරියවාසතාය අන්තෙවාසී සික්ඛිතවා සික්ඛිතඅධිසීලාදිසික්ඛො අම්හීති.

සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. වඩ්ඪත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සාධූ හීතිආදිකා ආයස්මතො වඩ්ඪත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයානි පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භාරුකච්ඡනගරෙ ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වඩ්ඪොති ලද්ධනාමො අනුපුබ්බෙන වඩ්ඪති. අථස්ස මාතා සංසාරෙ සඤ්ජාතසංවෙගා පුත්තං ඤාතීනං නිය්යාදෙත්වා භික්ඛුනීනං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තී අරහත්තං පාපුණිත්වා අපරෙන සමයෙන පුත්තම්පි විඤ්ඤුතං පත්තං වෙළුදන්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිතො බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වා බහුස්සුතො ධම්මකථිකො හුත්වා ගන්ථධුරං වහන්තො එකදිවසං ‘‘එකකො සන්තරුත්තරොව මාතරං පස්සිස්සාමී’’ති භික්ඛුනුපස්සයං අගමාසි. තං දිස්වා මාතා ‘‘කස්මා ත්වං එකකො සන්තරුත්තරොව ඉධාගතො’’ති චොදෙසි. සො මාතරා චොදියමානො ‘‘අයුත්තං මයා කත’’න්ති උප්පන්නසංවෙගො විහාරං ගන්ත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නො විපස්සිත්වා අරහත්තං පත්වා මාතු ඔවාදසම්පත්තිපකාසනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

335.

‘‘සාධූ හි කිර මෙ මාතා, පතොදං උපදංසයි;

යස්සාහං වචනං සුත්වා, අනුසිට්ඨො ජනෙත්තියා;

ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, පත්තො සම්බොධිමුත්තමං.

336.

‘‘අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, තෙවිජ්ජො අමතද්දසො;

ජෙත්වා නමුචිනො සෙනං, විහරාමි අනාසවො.

337.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, යෙ මෙ විජ්ජිංසු ආසවා;

සබ්බෙ අසෙසා උච්ඡින්නා, න ච උප්පජ්ජරෙ පුන.

338.

‘‘විසාරදා ඛො භගිනී, එවමත්ථං අභාසයි;

අපිහා නූන මයිපි, වනථො තෙ න විජ්ජති.

339.

‘‘පරියන්තකතං දුක්ඛං, අන්තිමොයං සමුස්සයො;

ජාතිමරණසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ සාධූ හි කිර මෙ මාතා, පතොදං උපදංසයීති සාධු වත මාතා මය්හං ඔවාදසඞ්ඛාතං පතොදං දස්සෙති, තෙන මෙ වීරියං උත්තෙජෙන්තී උත්තමඞ්ගෙ පඤ්ඤාසීසෙ විජ්ඣි. යස්සාති යස්සා මෙ මාතුයා. සම්බොධින්ති අරහත්තං. අයඤ්හෙත්ථ යොජනා – ජනෙත්තියා මෙ අනුසිට්ඨො යස්සා අනුසාසනීභූතං වචනං සුත්වා අහං ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො විහරන්තො උත්තමං අග්ගඵලං සම්බොධිං අරහත්තං පත්තො.

තතො එව ආරකත්තා කිලෙසෙහි අරහා පුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය දක්ඛිණෙය්යො දක්ඛිණාරහො අම්හි. පුබ්බෙනිවාසඤාණාදිවිජ්ජාත්තයස්ස අධිගතත්තා තෙවිජ්ජො නිබ්බානස්ස සච්ඡිකතත්තා අමතද්දසො නමුචිනො මාරස්ස සෙනං කිලෙසවාහිනිං බොධිපක්ඛියසෙනාය ජිනිත්වා තස්ස ජිතත්තායෙව අනාසවො සුඛං විහරාමීති.

ඉදානි ‘‘අනාසවො’’ති වුත්තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අජ්ඣත්තඤ්චා’’ ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – අජ්ඣත්තං අජ්ඣත්තවත්ථුකා ච බහිද්ධා බහිද්ධවත්ථුකා ච ආසවා යෙ මය්හං අරියමග්ගාධිගමතො පුබ්බෙ විජ්ජිංසු උපලබ්භිංසු, තෙ සබ්බෙ අනවසෙසා උච්ඡින්නා අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්නා පහීනා පුන දානි කදාචිපි න ච උප්පජ්ජෙය්යුං න උප්පජ්ජිස්සන්තියෙවාති.

ඉදානි මාතු වචනං අඞ්කුසං කත්වා අත්තනා අරහත්තස්ස අධිගතත්තා මාතරං ථොමෙන්තො ‘‘විසාරදා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ විසාරදා ඛොති එකංසෙන විගතසාරජ්ජා. එවං මාතු අත්තනො ච අරහත්තාධිගමෙන සත්ථු ඔරසපුත්තභාවං උල්ලපෙන්තො මාතරං ‘‘භගිනී’’ති ආහ. එතමත්ථං අභාසයීති එතං මම ඔවාදභූතං අත්ථං අභණි. එවං පන මං ඔවදන්තී න කෙවලං විසාරදා එව, අථ ඛො අපිහා නූන මයිපි තව පුත්තකෙපි අපිහා අසන්ථවා මඤ්ඤෙ, කිං වා එතෙන පරිකප්පනෙන? වනථො තෙ න විජ්ජති අවිජ්ජාදිකො වනථො තව සන්තානෙ නත්ථෙව, යා මං භවක්ඛයෙ නියොජෙසීති අධිප්පායො.

ඉදානි ‘‘තයා නියොජිතාකාරෙනෙව මයා පටිපන්න’’න්ති දස්සෙන්තො ‘‘පරියන්තකත’’න්ති ඔසානගාථමාහ, තස්සත්ථො සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

වඩ්ඪත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. නදීකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අත්ථාය වත මෙතිආදිකා ආයස්මතො නදීකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා පසන්නමානසො අත්තනා රොපිතස්ස අම්බරුක්ඛස්ස පඨමුප්පන්නං මනොසිලාවණ්ණං එකං අම්බඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ උරුවෙලකස්සපස්ස භාතා හුත්වා නිබ්බත්තො. වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං අනිච්ඡන්තො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තීහි තාපසසතෙහි සද්ධිං නෙරඤ්ජරාය නදියා තීරෙ අස්සමං මාපෙත්වා විහරති. නදීතීරෙ වසනතො හිස්ස කස්සපගොත්තතාය ච නදීකස්සපොති සමඤ්ඤා අහොසි. තස්ස භගවා සපරිසස්ස එහිභික්ඛුභාවෙන උපසම්පදං අදාසි. තං සබ්බං ඛන්ධකෙ (මහාව. 36-39) ආගතමෙව. සො භගවතො ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54; සං. නි. 4.28) අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.81-87) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

පිණ්ඩාය විචරන්තස්ස, ධාරතො උත්තමං යසං.

‘‘අග්ගඵලං ගහෙත්වාන, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, අදාසිං සත්ථුනො අහං.

‘‘තෙන කම්මෙන ද්විපදින්ද, ලොකජෙට්ඨ නරාසභ;

පත්තොම්හි අචලං ඨානං, හිත්වා ජයපරාජයං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං දානමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, අග්ගදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අපරභාගෙ අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා දිට්ඨිසමුග්ඝාතකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

340.

‘‘අත්ථාය වත මෙ බුද්ධො, නදිං නෙරඤ්ජරං අගා;

යස්සාහං ධම්මං සුත්වාන, මිච්ඡාදිට්ඨිං විවජ්ජයිං.

341.

‘‘යජිං උච්චාවචෙ යඤ්ඤෙ, අග්ගිහුත්තං ජුහිං අහං;

එසා සුද්ධීති මඤ්ඤන්තො, අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො.

342.

‘‘දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දො, පරාමාසෙන මොහිතො;

අසුද්ධිං මඤ්ඤිසං සුද්ධිං, අන්ධභූතො අවිද්දසු.

343.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨි පහීනා මෙ, භවා සබ්බෙ විදාලිතා;

ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගිං, නමස්සාමි තථාගතං.

344.

‘‘මොහා සබ්බෙ පහීනා මෙ, භවතණ්හා පදාලිතා;

වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ අත්ථාය වත මෙති මය්හං අත්ථාය වත හිතාය වත. බුද්ධොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො. නදිං නෙරඤ්ජරං අගාති නෙරඤ්ජරාසඞ්ඛාතං නදිං අගඤ්ඡි, තස්සා නදියා තීරෙ ච මම භාතු උරුවෙලකස්සපස්ස අස්සමං උපගතොති අධිප්පායො.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යස්සාහ’’න්තිආදි වුත්තං. යස්සාති යස්ස බුද්ධස්ස භගවතො. ධම්මං සුත්වානාති චතුසච්චපටිසංයුත්තං ධම්මං සුත්වා, සොතද්වාරානුසාරෙන උපලභිත්වා. මිච්ඡාදිට්ඨිං විවජ්ජයින්ති ‘‘යඤ්ඤාදීහි සුද්ධි හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තං විපරීතදස්සනං පජහිං.

මිච්ඡාදිට්ඨිං විවජ්ජයින්ති වුත්තමෙවත්ථං විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘යජි’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යජිං උච්චාවචෙ යඤ්ඤෙති පාකටයඤ්ඤෙ සොමයාගවාජපෙය්යාදිකෙ නානාවිධෙ යඤ්ඤෙ යජිං. අග්ගිහුත්තං ජුහිං අහන්ති තෙසං යඤ්ඤානං යජනවසෙන ආහුතිං පග්ගණ්හන්තො අග්ගිං පරිචරිං. එසා සුද්ධීති මඤ්ඤන්තොති එසා යඤ්ඤකිරියා අග්ගිපාරිචරියා සුද්ධිහෙතුභාවතො සුද්ධි ‘‘එවං මෙ සංසාරසුද්ධි හොතී’’ති මඤ්ඤමානො. අන්ධභූතො පුථුජ්ජනොති පඤ්ඤාචක්ඛුවෙකල්ලෙන අවිජ්ජන්ධතාය අන්ධභූතො පුථුජ්ජනො හුත්වා වනගහනපබ්බතගහනාදීනි විය දුරතික්කමනට්ඨෙන දිට්ඨියෙව ගහනං දිට්ඨිගහනං, තං පක්ඛන්දො අනුපවිට්ඨොති දිට්ඨිගහනපක්ඛන්දො. පරාමාසෙනාති ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති පරාමසනතො පරාමාසසඞ්ඛාතෙන මිච්ඡාභිනිවෙසෙන. මොහිතොති මූළ්හභාවං පාපිතො. අසුද්ධිං මඤ්ඤිසං සුද්ධින්ති අසුද්ධිං මග්ගං ‘‘සුද්ධිං මග්ග’’න්ති මඤ්ඤිසං මඤ්ඤිං. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අන්ධභූතො අවිද්දසූ’’ති. යස්මා අවිජ්ජාය අන්ධභූතො, තතො එව ධම්මාධම්මං යුත්තායුත්තඤ්ච අවිද්වා, තස්මා තථා මඤ්ඤින්ති අත්ථො.

මිච්ඡාදිට්ඨි පහීනා මෙති එවංභූතස්ස පන සත්ථු සම්මුඛා චතුසච්චගබ්භං ධම්මකථං සුත්වා යොනිසො පටිපජ්ජන්තස්ස අරියමග්ගසම්මාදිට්ඨියා සබ්බාපි මිච්ඡාදිට්ඨි සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන මය්හං පහීනා. භවාති කාමභවාදයො සබ්බෙපි භවා අරියමග්ගසත්ථෙන විදාලිතා විද්ධංසිතා. ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගින්ති ආහවනීයාදිකෙ අග්ගී ඡඩ්ඩෙත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යතාය සබ්බස්ස ච පාපස්ස දහනතො දක්ඛිණෙය්යග්ගිං සම්මාසම්බුද්ධං ජුහාමි පරිචරාමි. තයිදං මය්හං දක්ඛිණෙය්යග්ගිපරිචරණං දධිනවනීතමථිතසප්පිආදිනිරපෙක්ඛං සත්ථු නමස්සනමෙවාති ආහ ‘‘නමස්සාමි තථාගත’’න්ති. අථ වා ජුහාමි දක්ඛිණෙය්යග්ගින්ති දායකානං දක්ඛිණාය මහප්ඵලභාවකරණෙන පාපස්ස ච දහනෙන දක්ඛිණෙය්යග්ගිභූතං අත්තානං ජුහාමි පරිචරාමි තථා කත්වා පරිචරාමි, තථා කත්වා පරිහරාමි. පුබ්බෙ අග්ගිදෙවං නමස්සාමි, ඉදානි පන නමස්සාමි තථාගතන්ති.

මොහා සබ්බෙ පහීනා මෙති දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණාදිභෙදා සබ්බෙ මොහා මය්හං පහීනා සමුච්ඡින්නා, තතො එව ‘‘භවතණ්හා පදාලිතා. වික්ඛීණො ජාතිසංසාරො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති තීසු පදෙසු මෙ-සද්දො ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො.

නදීකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. ගයාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පාතො මජ්ඣන්හිකන්තිආදිකා ආයස්මතො ගයාකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤායතනෙ අස්සමං කාරෙත්වා වනමූලඵලාහාරො වසති. තෙන ච සමයෙන භගවා එකො අදුතියො තස්ස අස්සමසමීපෙන ගච්ඡති. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං ඨිතො වෙලං ඔලොකෙත්වා මනොහරානි කොලඵලානි සත්ථු උපනෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා ද්වීහි තාපසසතෙහි සද්ධිං ගයායං විහරති. ගයායං වසනතො හිස්ස කස්සපගොත්තතාය ච ගයාකස්සපොති සමඤ්ඤා අහොසි. සො භගවතා සද්ධිං පරිසාය එහිභික්ඛූපසම්පදං දත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) ඔවදියමානො අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.8-14) –

‘‘අජිනෙන නිවත්ථොහං, වාකචීරධරො තදා;

ඛාරියා පූරයිත්වානං, කොලංහාසිං මමස්සමං.

‘‘තම්හි කාලෙ සිඛී බුද්ධො, එකො අදුතියො අහු;

මමස්සමං උපගච්ඡි, ජානන්තො සබ්බකාලිකං.

‘‘සකං චිත්තං පසාදෙත්වා, වන්දිත්වාන ච සුබ්බතං;

උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, කොලං බුද්ධස්සදාසහං.

‘‘එකතිංසෙ ඉතො කප්පෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කොලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාපපවාහනකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

345.

‘‘පාතො මජ්ඣන්හිකං සායං, තික්ඛත්තුං දිවසස්සහං;

ඔතරිං උදකං සොහං, ගයාය ගයඵග්ගුයා.

346.

‘‘යං මයා පකතං පාපං, පුබ්බෙ අඤ්ඤාසු ජාතිසු;

තං දානීධ පවාහෙමි, එවංදිට්ඨි පුරෙ අහුං.

347.

‘‘සුත්වා සුභාසිතං වාචං, ධම්මත්ථසහිතං පදං;

තථං යාථාවකං අත්ථං, යොනිසො පච්චවෙක්ඛිසං.

348.

‘‘නින්හාතසබ්බපාපොම්හි, නිම්මලො පයතො සුචි;

සුද්ධො සුද්ධස්ස දායාදො, පුත්තො බුද්ධස්ස ඔරසො.

349.

‘‘ඔගය්හට්ඨඞ්ගිකං සොතං, සබ්බපාපං පවාහයිං;

තිස්සො විජ්ජා අජ්ඣගමිං, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ පඨමගාථාය තාව අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – පාතො සූරියුග්ගමනවෙලායං, මජ්ඣන්හිකං මජ්ඣන්හවෙලායං, සායං සායන්හවෙලායන්ති දිවසස්ස තික්ඛත්තුං තයො වාරෙ අහං උදකං ඔතරිං ඔගාහිං. ඔතරන්තො ච සොහං න යත්ථ කත්ථචි යදා වා තදා වා ඔතරිං, අථ ඛො ගයාය මහාජනස්ස ‘‘පාපපවාහන’’න්ති අභිසම්මතෙ ගයාතිත්ථෙ, ගයඵග්ගුයා ගයාඵග්ගුනාමකෙ ඵග්ගුනීමාසස්ස උත්තරඵග්ගුනීනක්ඛත්තෙ අනුසංවච්ඡරං උදකොරොහනමනුයුත්තො අහොසින්ති.

ඉදානි තදා යෙනාධිප්පායෙන උදකොරොහනමනුයුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘යං මයා’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ‘‘යං මයා පුබ්බෙ ඉතො අඤ්ඤාසු ජාතීසු පාපකම්මං උපචිතං. තං ඉදානි ඉධ ගයාතිත්ථෙ ඉමිස්සා ච ගයාඵග්ගුයා ඉමිනා උදකොරොහනෙන පවාහෙමි අපනෙමි වික්ඛාලෙමී’’ති. පුරෙ සත්ථු සාසනුපගමනතො පුබ්බෙ එවංදිට්ඨි එවරූපවිපරීතදස්සනො අහුං අහොසිං.

ධම්මත්ථසහිතං පදන්ති විභත්තිඅලොපෙන නිද්දෙසො. ධම්මෙන ච අත්ථෙන ච සහිතකොට්ඨාසං, ආදිතො මජ්ඣතො පරියොසානතො ච ධම්මූපසංහිතං අත්ථූපසංහිතං සුට්ඨු එකන්තෙන නිය්යානිකං කත්වා භාසිතං වාචං සම්මාසම්බුද්ධවචනං සුත්වා තෙන පකාසිතං පරමත්ථභාවෙන තච්ඡභාවතො තථං යථාරහං පවත්තිනිවත්තිඋපායභාවෙ බ්යභිචාරාභාවතො යාථාවකං දුක්ඛාදිඅත්ථං යොනිසො උපායෙන පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවෙන පච්චවෙක්ඛිසං ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්යං, සමුදයො පහාතබ්බො, නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො, මග්ගො භාවෙතබ්බො’’ති පතිඅවෙක්ඛිං, ඤාණචක්ඛුනා පස්සිං පටිවිජ්ඣින්ති අත්ථො.

නින්හාතසබ්බපාපොම්හීති එවං පටිවිද්ධසච්චත්තා එව අරියමග්ගජලෙන වික්ඛාලිතසබ්බපාපො අම්හි. තතො එව රාගමලාදීනං අභාවෙන නිම්මලත්තා නිම්මලො. තතො එව පරිසුද්ධකායසමාචාරතාය පරිසුද්ධවචීසමාචාරතාය පරිසුද්ධමනොසමාචාරතාය පයතො සුචි සුද්ධො. සවාසනසබ්බකිලෙසමලවිසුද්ධියා සුද්ධස්ස බුද්ධස්ස භගවතො ලොකුත්තරධම්මදායස්ස ආදියනතො දායාදො. තස්සෙව දෙසනාඤාණසමුට්ඨානඋරොවායාමජනිතාභිජාතිතාය ඔරසො පුත්තො අම්හීති යොජනා.

පුනපි අත්තනො පරමත්ථතො න්හාතකභාවමෙව විභාවෙතුං ‘‘ඔගය්හා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ ඔගය්හාති ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා. අට්ඨඞ්ගිකං සොතන්ති සම්මාදිට්ඨිආදීහි අට්ඨඞ්ගසමොධානභූතං මග්ගසොතං. සබ්බපාපං පවාහයින්ති අනවසෙසං පාපමලං පක්ඛාලෙසිං, අරියමග්ගජලපවාහනෙන පරමත්ථන්හාතකො අහොසිං. තතො එව තිස්සො විජ්ජා අජ්ඣගමිං, කතං බුද්ධස්ස සාසනන්ති වුත්තත්ථමෙව.

ගයාකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. වක්කලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වාතරොගාභිනීතොතිආදිකා ආයස්මතො වක්කලිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකං ගච්ඡන්තෙහි උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො සත්තාහං මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරි.

සොපි යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං සත්ථු කාලෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, වක්කලීතිස්ස නාමං අකංසු. සො වුද්ධිප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිත්වා බ්රාහ්මණසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො සත්ථාරං දිස්වා රූපකායස්ස සම්පත්තිදස්සනෙන අතිත්තො සත්ථාරා සද්ධිංයෙව විචරති. ‘‘අගාරමජ්ඣෙ වසන්තො නිච්චකාලං සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභිස්සාමී’’ති සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ඨපෙත්වා භොජනවෙලං සරීරකිච්චකාලඤ්ච සෙසකාලෙ යත්ථ ඨිතෙන සක්කා දසබලං පස්සිතුං, තත්ථ ඨිතො අඤ්ඤං කිච්චං පහාය භගවන්තං ඔලොකෙන්තොව විහරති. සත්ථා තස්ස ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො බහුකාලං තස්මිං රූපදස්සනෙනෙව විචරන්තෙ කිඤ්චි අවත්වා පුනෙකදිවසං ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සති. යො මං පස්සති, සො ධම්මං පස්සති. ධම්මඤ්හි, වක්කලි, පස්සන්තො මං පස්සති, මං පස්සන්තො ධම්මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87) ආහ.

සත්ථරි එවං වදන්තෙපි ථෙරො සත්ථු දස්සනං පහාය අඤ්ඤත්ථ ගන්තුං න සක්කොති. තතො සත්ථා ‘‘නායං භික්ඛු සංවෙගං අලභිත්වා බුජ්ඣිස්සතී’’ති වස්සූපනායිකදිවසෙ ‘‘අපෙහි, වක්කලී’’ති ථෙරං පණාමෙසි. සො සත්ථාරා පණාමිතො සම්මුඛෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘‘කිං මය්හං ජීවිතෙන, යොහං සත්ථාරං දට්ඨුං න ලභාමී’’ති ගිජ්ඣකූටපබ්බතෙ පපාතට්ඨානං අභිරුහි. සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘අයං භික්ඛු මම සන්තිකා අස්සාසං අලභන්තො මග්ගඵලානං උපනිස්සයං නාසෙය්යා’’ති අත්තානං දස්සෙතුං ඔභාසං විස්සජ්ජෙන්තො –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි, වක්කලී’’ති හත්ථං පසාරෙසි. ථෙරො ‘‘දසබලො මෙ දිට්ඨො, ‘එහී’ති අව්හානම්පි ලද්ධ’’න්ති බලවපීතිසොමනස්සං උප්පාදෙත්වා ‘‘කුතො ආගච්ඡාමී’’ති අත්තනො ගමනභාවං අජානිත්වා සත්ථු සම්මුඛෙ ආකාසෙ පක්ඛන්දන්තො පඨමපාදෙන පබ්බතෙ ඨිතොයෙව සත්ථාරා වුත්තගාථං ආවජ්ජෙන්තො ආකාසෙයෙව පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණීති අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.208) ධම්මපදවණ්ණනායඤ්ච (ධ. ප. අට්ඨ. 2.381) ආගතං.

ඉධ පන එවං වදන්ති – ‘‘කිං තෙ, වක්කලී’’තිආදිනා සත්ථාරා ඔවදිතො ගිජ්ඣකූටෙ විහරන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙසි, තස්ස සද්ධාය බලවභාවතො එව විපස්සනා වීථිං න ඔතරති, භගවා තං ඤත්වා කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. පුන විපස්සනං මත්ථකං පාපෙතුං නාසක්ඛියෙව, අථස්ස ආහාරවෙකල්ලෙන වාතාබාධො උප්පජ්ජි, තං වාතාබාධෙන පීළියමානං ඤත්වා භගවා තත්ථ ගන්ත්වා පුච්ඡන්තො –

350.

‘‘වාතරොගාභිනීතො ත්වං, විහරං කානනෙ වනෙ;

පවිද්ධගොචරෙ ලූඛෙ, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. –

ආහ. තං සුත්වා ථෙරො –

351.

‘‘පීතිසුඛෙන විපුලෙන, ඵරමානො සමුස්සයං;

ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

352.

‘‘භාවෙන්තො සතිපට්ඨානෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;

බොජ්ඣඞ්ගානි ච භාවෙන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

353.

‘‘ආරද්ධවීරියෙ පහිතත්තෙ, නිච්චං දළ්හපරක්කමෙ;

සමග්ගෙ සහිතෙ දිස්වා, විහරිස්සාමි කානනෙ.

354.

‘‘අනුස්සරන්තො සම්බුද්ධං, අග්ගං දන්තං සමාහිතං;

අතන්දිතො රත්තින්දිවං, විහරිස්සාමි කානනෙ’’ති. –

චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ වාතරොගාභිනීතොති වාතාබාධෙන අසෙරිභාවං උපනීතො, වාතබ්යාධිනා අභිභූතො. ත්වන්ති ථෙරං ආලපති. විහරන්ති තෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරන්තො. කානනෙ වනෙති කානනභූතෙ වනෙ, මහාඅරඤ්ඤෙති අත්ථො. පවිද්ධගොචරෙති විස්සට්ඨගොචරෙ දුල්ලභපච්චයෙ. වාතරොගස්ස සප්පායානං සප්පිආදිභෙසජ්ජානං අභාවෙන ඵරුසභූමිභාගතාය ච ලූඛෙ ලූඛට්ඨානෙ. කථං භික්ඛු කරිස්සසීති භික්ඛු ත්වං කථං විහරිස්සසීති භගවා පුච්ඡි.

තං සුත්වා ථෙරො නිරාමිසපීතිසොමනස්සාදිනා අත්තනො සුඛවිහාරං පකාසෙන්තො ‘‘පීතිසුඛෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පීතිසුඛෙනාති උබ්බෙගලක්ඛණාය ඵරණලක්ඛණාය ච පීතියා තංසම්පයුත්තසුඛෙන ච. තෙනාහ ‘‘විපුලෙනා’’ති උළාරෙනාති අත්ථො. ඵරමානො සමුස්සයන්ති යථාවුත්තපීතිසුඛසමුට්ඨිතෙහි පණීතෙහි රූපෙහි සකලං කායං ඵරාපෙන්තො නිරන්තරං ඵුටං කරොන්තො. ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තොති අරඤ්ඤාවාසජනිතං සල්ලෙඛවුත්තිහෙතුකං දුස්සහම්පි පච්චයලූඛං අභිභවන්තො අධිවාසෙන්තො. විහරිස්සාමි කානනෙති ඣානසුඛෙන විපස්සනාසුඛෙන ච අරඤ්ඤායතනෙ විහරිස්සාමීති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙසි’’න්ති (පාරා. 11).

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති ච. (ධ. ප. 374);

භාවෙන්තො සතිපට්ඨානෙති මග්ගපරියාපන්නෙ කායානුපස්සනාදිකෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ උප්පාදෙන්තො වඩ්ඪෙන්තො ච. ඉන්ද්රියානීති මග්ගපරියාපන්නානි එව සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි. බලානීති තථා සද්ධාදීනි පඤ්ච බලානි. බොජ්ඣඞ්ගානීති තථා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීනි සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි. -සද්දෙන සම්මප්පධානඉද්ධිපාදමග්ගඞ්ගානි සඞ්ගණ්හාති. තදවිනාභාවතො හි තග්ගහණෙනෙව තෙසං ගහණං හොති. විහරිස්සාමීති යථාවුත්තෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ භාවෙන්තො මග්ගසුඛෙන තදධිගමසිද්ධෙන ඵලසුඛෙන නිබ්බානසුඛෙන ච විහරිස්සාමි.

ආරද්ධවීරියෙති චතුබ්බිධසම්මප්පධානවසෙන පග්ගහිතවීරියෙ. පහිතත්තෙති නිබ්බානං පතිපෙසිතචිත්තෙ. නිච්චං දළ්හපරක්කමෙති සබ්බකාලං අසිථිලවීරියෙ. අවිවාදවසෙන කායසාමග්ගිදානවසෙන ච සමග්ගෙ. දිට්ඨිසීලසාමඤ්ඤෙන සහිතෙ සබ්රහ්මචාරී දිස්වා. එතෙන කල්යාණමිත්තසම්පත්තිං දස්සෙති.

අනුස්සරන්තො සම්බුද්ධන්ති සම්මා සාමං සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධං සබ්බසත්තුත්තමතාය, අග්ගං උත්තමෙන දමථෙන දන්තං, අනුත්තරසමාධිනා සමාහිතං අතන්දිතො අනලසො හුත්වා, රත්තින්දිවං සබ්බකාලං ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහ’’න්තිආදිනා අනුස්සරන්තො විහරිස්සාමි. එතෙන බුද්ධානුස්සතිභාවනාය යුත්තාකාරදස්සනෙන සබ්බත්ථ කම්මට්ඨානානුයොගමාහ, පුරිමෙන පාරිහාරියකම්මට්ඨානානුයොගං.

එවං පන වත්වා ථෙරො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.28-65) –

‘‘ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො;

අනොමනාමො අමිතො, නාමෙන පදුමුත්තරො.

‘‘පදුමාකාරවදනො, පදුමාමලසුච්ඡවී;

ලොකෙනානුපලිත්තොව, තොයෙන පදුමං යථා.

‘‘වීරො පදුමපත්තක්ඛො, කන්තො ච පදුමං යථා;

පදුමුත්තරගන්ධොව, තස්මා සො පදුමුත්තරො.

‘‘ලොකජෙට්ඨො ච නිම්මානො, අන්ධානං නයනූපමො;

සන්තවෙසො ගුණනිධි, කරුණාමතිසාගරො.

‘‘ස කදාචි මහාවීරො, බ්රහ්මාසුරසුරච්චිතො;

සදෙවමනුජාකිණ්ණෙ, ජනමජ්ඣෙ ජිනුත්තමො.

‘‘වදනෙන සුගන්ධෙන, මධුරෙන රුතෙන ච;

රඤ්ජයං පරිසං සබ්බං, සන්ථවී සාවකං සකං.

‘‘සද්ධාධිමුත්තො සුමති, මම දස්සනලාලසො;

නත්ථි එතාදිසො අඤ්ඤො, යථායං භික්ඛු වක්කලි.

‘‘තදාහං හංසවතියං, නගරෙ බ්රාහ්මණත්රජො;

හුත්වා සුත්වා ච තං වාක්යං, තං ඨානමභිරොචයිං.

‘‘සසාවකං තං විමලං, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

සත්තාහං භොජයිත්වාන, දුස්සෙහච්ඡාදයිං තදා.

‘‘නිපච්ච සිරසා තස්ස, අනන්තගුණසාගරෙ;

නිමුග්ගො පීතිසම්පුණ්ණො, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘යො සො තයා සන්ථවිතො, ඉතො සත්තමකෙ මුනි;

භික්ඛු සද්ධාවතං අග්ගො, තාදිසො හොමහං මුනෙ.

‘‘එවං වුත්තෙ මහාවීරො, අනාවරණදස්සනො;

ඉමං වාක්යං උදීරෙසි, පරිසාය මහාමුනි.

‘‘පස්සථෙතං මාණවකං, පීතමට්ඨනිවාසනං;

හෙමයඤ්ඤොපචිතඞ්ගං, ජනනෙත්තමනොහරං.

‘‘එසො අනාගතද්ධානෙ, ගොතමස්ස මහෙසිනො;

අග්ගො සද්ධාධිමුත්තානං, සාවකොයං භවිස්සති.

‘‘දෙවභූතො මනුස්සො වා, සබ්බසන්තාපවජ්ජිතො;

සබ්බභොගපරිබ්යූළ්හො, සුඛිතො සංසරිස්සති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

වක්කලි නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තෙන කම්මවිසෙසෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘සබ්බත්ථ සුඛිතො හුත්වා, සංසරන්තො භවාභවෙ;

සාවත්ථියං පුරෙ ජාතො, කුලෙ අඤ්ඤතරෙ අහං.

‘‘නොනීතසුඛුමාලං මං, ජාතපල්ලවකොමලං;

මන්දං උත්තානසයනං, පිසාචභයතජ්ජිතා.

‘‘පාදමූලෙ මහෙසිස්ස, සායෙසුං දීනමානසා;

ඉමං දදාම තෙ නාථ, සරණං හොහි නායක.

‘‘තදා පටිග්ගහි සො මං, භීතානං සරණො මුනි;

ජාලිනා චක්කඞ්කිතෙන, මුදුකොමලපාණිනා.

‘‘තදා පභුති තෙනාහං, අරක්ඛෙය්යෙන රක්ඛිතො;

සබ්බවෙරවිනිමුත්තො, සුඛෙන පරිවුද්ධිතො.

‘‘සුගතෙන විනා භූතො, උක්කණ්ඨාමි මුහුත්තකං;

ජාතියා සත්තවස්සොහං, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘සබ්බපාරමිසම්භූතං, නීලක්ඛිනයනං වරං;

රූපං සබ්බසුභාකිණ්ණං, අතිත්තො විහරාමහං.

‘‘බුද්ධරූපරතිං ඤත්වා, තදා ඔවදි මං ජිනො;

අලං වක්කලි කිං රූපෙ, රමසෙ බාලනන්දිතෙ.

‘‘යො හි පස්සති සද්ධම්මං, සො මං පස්සති පණ්ඩිතො;

අපස්සමානො සද්ධම්මං, මං පස්සම්පි න පස්සති.

‘‘අනන්තාදීනවො කායො, විසරුක්ඛසමූපමො;

ආවාසො සබ්බරොගානං, පුඤ්ජො දුක්ඛස්ස කෙවලො.

‘‘නිබ්බින්දිය තතො රූපෙ, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

පස්ස උපක්කිලෙසානං, සුඛෙනන්තං ගමිස්සසි.

‘‘එවං තෙනානුසිට්ඨොහං, නායකෙන හිතෙසිනා;

ගිජ්ඣකූටං සමාරුය්හ, ඣායාමි ගිරිකන්දරෙ.

‘‘ඨිතො පබ්බතපාදම්හි, අස්සාසයි මහාමුනි;

වක්කලීති ජිනො වාචං, තං සුත්වා මුදිතො අහං.

‘‘පක්ඛන්දිං සෙලපබ්භාරෙ, අනෙකසතපොරිසෙ;

තදා බුද්ධානුභාවෙන, සුඛෙනෙව මහිං ගතො.

‘‘පුනොපි ධම්මං දෙසෙති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

තමහං ධම්මමඤ්ඤාය, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘සුමහාපරිසමජ්ඣෙ, තදා මං චරණන්තගො;

අග්ගං සද්ධාධිමුත්තානං, පඤ්ඤපෙසි මහාමති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ථෙරො ඉමා එව ගාථා අභාසි. අථ නං සත්ථා භික්ඛුසඞ්ඝමජ්ඣෙ නිසින්නො සද්ධාධිමුත්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

වක්කලිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. විජිතසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඔලග්ගෙස්සාමීතිආදිකා ආයස්මතො විජිතසෙනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො අත්ථදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ඝරාවාසං පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො ආකාසෙන ගච්ඡන්තං භගවන්තං දිස්වා පසන්නමානසො පසන්නාකාරං දස්සෙන්තො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අට්ඨාසි. සත්ථා තස්ස අජ්ඣාසයං ඤත්වා ආකාසතො ඔතරි. සො භගවතො මනොහරානි මධුරානි ඵලානි උපනෙසි, පටිග්ගහෙසි භගවා අනුකම්පං උපාදාය. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කොසලරට්ඨෙ හත්ථාචරියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විජිතසෙනොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පාපුණි. තස්ස මාතුලා සෙනො ච උපසෙනො චාති ද්වෙ හත්ථාචරියා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධා පබ්බජිත්වා වාසධුරං පූරෙන්තා අරහත්තං පාපුණිංසු. විජිතසෙනොපි හත්ථිසිප්පෙ නිප්ඵත්තිං ගතො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසෙ අලග්ගමානසො සත්ථු යමකපාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො මාතුලත්ථෙරානං සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තෙසං ඔවාදානුසාසනියා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො විපස්සනාවීථිං ලඞ්ඝිත්වා බහිද්ධා නානාරම්මණෙ විධාවන්තං අත්තනො චිත්තං ඔවදන්තො –

355.

‘‘ඔලග්ගෙස්සාමි තෙ චිත්ත, ආණිද්වාරෙව හත්ථිනං;

න තං පාපෙ නියොජෙස්සං, කාමජාලං සරීරජං.

356.

‘‘ත්වං ඔලග්ගො න ගච්ඡසි, ද්වාරවිවරං ගජොව අලභන්තො;

න ච චිත්තකලි පුනප්පුනං, පසක්ක පාපරතො චරිස්සසි.

357.

‘‘යථා කුඤ්ජරං අදන්තං, නවග්ගහමඞ්කුසග්ගහො;

බලවා ආවත්තෙති අකාමං, එවං ආවත්තයිස්සං තං.

358.

‘‘යථා වරහයදමකුසලො, සාරථිපවරො දමෙති ආජඤ්ඤං;

එවං දමයිස්සං තං, පතිට්ඨිතො පඤ්චසු බලෙසු.

359.

‘‘සතියා තං නිබන්ධිස්සං, පයුත්තො තෙ දමෙස්සාමි;

වීරියධුරනිග්ගහිතො, න යිතො දූරං ගමිස්සසෙ චිත්තා’’ති. –

ගාථා අභාසි.

තත්ථ ඔලග්ගෙස්සාමීති සංවරිස්සාමි නිවාරෙස්සාමි. තෙති තං. උපයොගත්ථෙ හි ඉදං සාමිවචනං. තෙ ගමනන්ති වා වචනසෙසො. හත්ථිනන්ති ච හත්ථින්ති අත්ථො. චිත්තාති අත්තනො චිත්තං ආලපති. යථා තං වාරෙතුකාමො, තං දස්සෙන්තො ‘‘ආණිද්වාරෙව හත්ථින’’න්ති ආහ. ආණිද්වාරං නාම පාකාරබද්ධස්ස නගරස්ස ඛුද්දකද්වාරං, යං ඝටිකාඡිද්දෙ ආණිම්හි පක්ඛිත්තෙ යන්තෙන විනා අබ්භන්තරෙ ඨිතෙහිපි විවරිතුං න සක්කා. යෙන මනුස්සගවස්සමහිංසාදයො න නිග්ගන්තුං සක්කා. නගරතො බහි නිග්ගන්තුකාමම්පි හත්ථිං යතො පලොභෙත්වා හත්ථාචරියො ගමනං නිවාරෙසි. අථ වා ආණිද්වාරං නාම පලිඝද්වාරං. තත්ථ හි තිරියං පලිඝං ඨපෙත්වා රුක්ඛසූචිසඞ්ඛාතං ආණිං පලිඝසීසෙ ආවුණන්ති. පාපෙති රූපාදීසු උප්පජ්ජනකඅභිජ්ඣාදිපාපධම්මෙ තං න නියොජෙස්සං න නියොජිස්සාමි. කාමජාලාති කාමස්ස ජාලභූතං. යථා හි මච්ඡබන්ධමිගලුද්දානං ජාලං නාම මච්ඡාදීනං තෙසං යථාකාමකාරසාධනං, එවං අයොනිසොමනසිකාරානුපාතිතං චිත්තං මාරස්ස කාමකාරසාධනං. තෙන හි සො සත්තෙ අනත්ථෙසු පාතෙති. සරීරජාති සරීරෙසු උප්පජ්ජනක. පඤ්චවොකාරභවෙ හි චිත්තං රූපපටිබද්ධවුත්තිතාය ‘‘සරීරජ’’න්ති වුච්චති.

ත්වං ඔලග්ගො න ගච්ඡසීති ත්වං, චිත්තකලි, මයා සතිපඤ්ඤාපතොදඅඞ්කුසෙහි වාරිතො න දානි යථාරුචිං ගමිස්සසි, අයොනිසොමනසිකාරවසෙන යථාකාමං වත්තිතුං න ලභිස්සසි. යථා කිං? ද්වාරවිවරං ගජොව අලභන්තො නගරතො ගජනිරොධතො වා නිග්ගමනාය ද්වාරවිවරකං අලභමානො හත්ථී විය. චිත්තකලීති චිත්තකාළකණ්ණි. පුනප්පුනන්ති අපරාපරං. පසක්කාති සරණසම්පස්සාසවසෙන. පාපරතොති පාපකම්මනිරතො පුබ්බෙ විය ඉදානි න චරිස්සසි තථා චරිතුං න දස්සාමීති අත්ථො.

අදන්තන්ති අදමිතං හත්ථිසික්ඛං අසික්ඛිතං. නවග්ගහන්ති අචිරගහිතං. අඞ්කුසග්ගහොති හත්ථාචරියො. බලවාති කායබලෙන ඤාණබලෙන ච බලවා. ආවත්තෙති අකාමන්ති අනිච්ඡන්තමෙව නිසෙධනතො නිවත්තෙති. එවං ආවත්තයිස්සන්ති යථා යථාවුත්තං හත්ථිං හත්ථාචරියො, එවං තං චිත්තං චිත්තකලිං දුච්චරිතනිසෙධනතො නිවත්තයිස්සාමි.

වරහයදමකුසලොති උත්තමානං අස්සදම්මානං දමනෙ කුසලො. තතො එව සාරථිපවරො අස්සදම්මසාරථීසු විසිට්ඨො දමෙති ආජඤ්ඤං ආජානීයං අස්සදම්මං දෙසකාලානුරූපං සණ්හඵරුසෙහි දමෙති විනෙති නිබ්බිසෙවනං කරොති. පතිට්ඨිතො පඤ්චසු බලෙසූති සද්ධාදීසු පඤ්චසු බලෙසු පතිට්ඨිතො හුත්වා අස්සද්ධියාදිනිසෙධනතො තං දමයිස්සං දමෙස්සාමීති අත්ථො.

සතියා තං නිබන්ධිස්සන්ති ගොචරජ්ඣත්තතො බහි ගන්තුං අදෙන්තො සතියොත්තෙන කම්මට්ඨානථම්භෙ, චිත්තකලි, තං නිබන්ධිස්සාමි නියමෙස්සාමි. පයුත්තො තෙ දමෙස්සාමීති තත්ථ නිබන්ධන්තො එව යුත්තප්පයුත්තො හුත්වා තෙ දමෙස්සාමි, සංකිලෙසමලතො තං විසොධෙස්සාමි. වීරියධුරනිග්ගහිතොති යථාවුත්තො ඡෙකෙන සුසාරථිනා යුගෙ යොජිතො යුගනිග්ගහිතො යුගන්තරගතො තං නාතික්කමති, එවං ත්වම්පි චිත්ත, මම වීරියධුරෙ නිග්ගහිතො සක්කච්චකාරිතාය සාතච්චකාරිතාය අඤ්ඤථා වත්තිතුං අලභන්තො ඉතො ගොචරජ්ඣත්තතො දූරං බහි න ගමිස්සසි. භාවනානුයුත්තස්ස හි කම්මට්ඨානතො අඤ්ඤං ආසන්නම්පි ලක්ඛණතො දූරමෙවාති එවං ථෙරො ඉමාහි ගාථාහි අත්තනො චිත්තං නිග්ගණ්හන්තොව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.22-30) –

‘‘සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, ද්වත්තිංසවරලක්ඛණං;

විපිනග්ගෙන ගච්ඡන්තං, සාලරාජංව ඵුල්ලිතං.

‘‘තිණත්ථරං පඤ්ඤාපෙත්වා, බුද්ධසෙට්ඨං අයාචහං;

අනුකම්පතු මං බුද්ධො, භික්ඛං ඉච්ඡාමි දාතවෙ.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, අත්ථදස්සී මහායසො;

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, ඔරූහි මම අස්සමෙ.

‘‘ඔරොහිත්වාන සම්බුද්ධො, නිසීදි පණ්ණසන්ථරෙ;

භල්ලාතකං ගහෙත්වාන, බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං.

‘‘මම නිජ්ඣායමානස්ස, පරිභුඤ්ජි තදා ජිනො;

තත්ථ චිත්තං පසාදෙත්වා, අභිවන්දිං තදා ජිනං.

‘‘අට්ඨාරසෙ කප්පසතෙ, යං ඵලමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඵලදානස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ඉමා ගාථා අභාසි.

විජිතසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. යසදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උපාරම්භචිත්තොතිආදිකා ආයස්මතො යසදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනි. තථා හෙස පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො කාමෙ පහාය ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරන්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො අඤ්ජලිං පග්ගය්හ අභිත්ථවි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මල්ලරට්ඨෙ මල්ලරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා යසදත්තොති ලද්ධනාමො, වයප්පත්තො තක්කසිලං ගන්ත්වා සබ්බසිප්පානි සික්ඛිත්වා සභියෙන පරිබ්බාජකෙන සද්ධිංයෙව චාරිකං චරමානො, අනුපුබ්බෙන සාවත්ථියං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා සභියෙන පුට්ඨපඤ්හෙසු විස්සජ්ජියමානෙසු සයං ඔතාරාපෙක්ඛො සුණන්තො නිසීදි ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස වාදෙ දොසං දස්සාමී’’ති. අථස්ස භගවා චිත්තාචාරං ඤත්වා සභියසුත්තදෙසනාවසානෙ (සු. නි. සභියසුත්ත) ඔවාදං දෙන්තො –

360.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

ආරකා හොති සද්ධම්මා, නභසො පථවී යථා.

361.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

පරිහායති සද්ධම්මා, කාළපක්ඛෙව චන්දිමා.

362.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

පරිසුස්සති සද්ධම්මෙ, මච්ඡො අප්පොදකෙ යථා.

363.

‘‘උපාරම්භචිත්තො දුම්මෙධො, සුණාති ජිනසාසනං;

න විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව පූතිකං.

364.

‘‘යො ච තුට්ඨෙන චිත්තෙන, සුණාති ජිනසාසනං;

ඛෙපෙත්වා ආසවෙ සබ්බෙ, සච්ඡිකත්වා අකුප්පතං;

පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, පරිනිබ්බාතිනාසවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ උපාරම්භචිත්තොති සාරම්භචිත්තො, දොසාරොපනාධිප්පායොති අත්ථො. දුම්මෙධොති නිප්පඤ්ඤො. ආරකා හොති සද්ධම්මාති සො තාදිසො පුග්ගලො නභසො විය පථවී පටිපත්තිසද්ධම්මතොපි දූරෙ හොති, පගෙව පටිවෙධසද්ධම්මතො. ‘‘න ත්වං ඉමං ධම්මවිනයං ආජානාසී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.18) විග්ගාහිකකථං අනුයුත්තස්ස කුතො සන්තනිපුණො පටිපත්තිසද්ධම්මො.

පරිහායති සද්ධම්මාති නවවිධලොකුත්තරධම්මතො පුබ්බභාගියසද්ධාදිසද්ධම්මතොපි නිහීයති. පරිසුස්සතීති විසුස්සති කායචිත්තානං පීණනරසස්ස පීතිපාමොජ්ජාදිකුසලධම්මස්සාභාවතො. න විරූහතීති විරූළ්හිං වුද්ධිං න පාපුණාති. පූතිකන්ති ගොමයලෙපදානාදිඅභාවෙන පූතිභාවං පත්තං.

තුට්ඨෙන චිත්තෙනාති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං, අත්තමනො පමුදිතො හුත්වාති අත්ථො. ඛෙපෙත්වාති සමුච්ඡින්දිත්වා. අකුප්පතන්ති අරහත්තං. පප්පුය්යාති පාපුණිත්වා. පරමං සන්තින්ති අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං. තදධිගමො චස්ස කෙවලං කාලාගමනමෙව, න කොචිවිධොති තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘පරිනිබ්බාතිනාසවො’’ති.

එවං සත්ථාරා ඔවදිතො සංවෙගජාතො පබ්බජිත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.35-43) –

‘‘කණිකාරංව ජලිතං, දීපරුක්ඛංව ජොතිතං;

කඤ්චනංව විරොචන්තං, අද්දසං ද්විපදුත්තමං.

‘‘කමණ්ඩලුං ඨපෙත්වාන, වාකචීරඤ්ච කුණ්ඩිකං;

එකංසං අජිනං කත්වා, බුද්ධසෙට්ඨං ථවිං අහං.

‘‘තමන්ධකාරං විධමං, මොහජාලසමාකුලං;

ඤාණාලොකං දස්සෙත්වාන, නිත්තිණ්ණොසි මහාමුනි.

‘‘සමුද්ධරසිමං ලොකං, සබ්බාවන්තමනුත්තරං;

ඤාණෙ තෙ උපමා නත්ථි, යාවතා ජගතො ගති.

‘‘තෙන ඤාණෙන සබ්බඤ්ඤූ, ඉති බුද්ධො පවුච්චති;

වන්දාමි තං මහාවීරං, සබ්බඤ්ඤුතමනාවරං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, බුද්ධසෙට්ඨං ථවිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ඤාණත්ථවායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තොපි ථෙරො ඉමා එව ගාථා අභාසි.

යසදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. සොණකුටිකණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උපසම්පදා ච මෙ ලද්ධාතිආදිකා ආයස්මතො සොණස්ස කුටිකණ්ණස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ විභවසම්පන්නො සෙට්ඨි හුත්වා උළාරාය ඉස්සරියසම්පත්තියා ඨිතො එකදිවසං සත්ථාරං සතසහස්සඛීණාසවපරිවුතං මහතියා බුද්ධලීළාය මහන්තෙන බුද්ධානුභාවෙන නගරං පවිසන්තං දිස්වා පසන්නමානසො වන්දිත්වා අඤ්ජලිං කත්වා අට්ඨාසි. සො පච්ඡාභත්තං උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා භගවතො සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙත්වා මහාදානං දත්වා පණිධානං අකාසි. සත්ථා තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ කල්යාණවාක්කරණානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

සො තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා වත්තපටිවත්තානි පූරෙන්තො එකස්ස භික්ඛුනො චීවරං සිබ්බිත්වා අදාසි. පුන බුද්ධසුඤ්ඤෙ ලොකෙ බාරාණසියං තුන්නවායො හුත්වා එකස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස චීවරකොටිං ඡින්නං ඝටෙත්වා අදාසි. එවං තත්ථ තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අවන්තිරට්ඨෙ කුරරඝරෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සොණොතිස්ස නාමං අකංසු. කොටිඅග්ඝනකස්ස කණ්ණපිළන්ධනස්ස ධාරණෙන ‘‘කොටිකණ්ණො’’ති වත්තබ්බෙ කුටිකණ්ණොති පඤ්ඤායිත්ථ.

සො අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා කුටුම්බං සණ්ඨපෙන්තො ආයස්මන්තෙ මහාකච්චානෙ කුලඝරං නිස්සාය පවත්තපබ්බතෙ විහරන්තෙ තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාය තං චතූහි පච්චයෙහි උපට්ඨහි. සො අපරභාගෙ සංසාරෙ සඤ්ජාතසංවෙගො ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා කිච්ඡෙන කසිරෙන දසවග්ගං සඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා උපසම්පජ්ජිත්වා කතිපයකාලං ථෙරස්ස සන්තිකෙ වසිත්වා, ථෙරං ආපුච්ඡිත්වා සත්ථාරං වන්දිතුං සාවත්ථිං උපගතො, සත්ථාරා එකගන්ධකුටියං වාසං ලභිත්වා පච්චූසසමයෙ අජ්ඣිට්ඨො සොළසඅට්ඨකවග්ගියානං උස්සාරණෙන සාධුකාරං දත්වා භාසිතාය ‘‘දිස්වා ආදීනවං ලොකෙ’’ති (උදා. 46; මහාව. 258) උදානගාථාය පරියොසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.26-34) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

වසීසතසහස්සෙහි, නගරං පාවිසී තදා.

‘‘නගරං පවිසන්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො;

රතනානි පජ්ජොතිංසු, නිග්ඝොසො ආසි තාවදෙ.

‘‘බුද්ධස්ස ආනුභාවෙන, භෙරී වජ්ජුමඝට්ටිතා;

සයං වීණා පවජ්ජන්ති, බුද්ධස්ස පවිසතො පුරං.

‘‘බුද්ධසෙට්ඨං නමස්සාමි, පදුමුත්තරමහාමුනිං;

පාටිහීරඤ්ච පස්සිත්වා, තත්ථ චිත්තං පසාදයිං.

‘‘අහො බුද්ධො අහො ධම්මො, අහො නො සත්ථු සම්පදා;

අචෙතනාපි තූරියා, සයමෙව පවජ්ජරෙ.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤමලභිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධසඤ්ඤායිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තෙ පන පතිට්ඨිතො අත්තනො උපජ්ඣායෙන ආචික්ඛිතනියාමෙන පච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන උපසම්පදා, ධුවන්හානං, චම්මත්ථරණං, ගුණඞ්ගුණූපාහනං, චීවරවිප්පවාසොති පඤ්ච වරෙ යාචිත්වා තෙ සත්ථු සන්තිකා ලභිත්වා පුනදෙව අත්තනො වසිතට්ඨානං ගන්ත්වා උපජ්ඣායස්ස තමත්ථං ආරොචෙසි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන උදානට්ඨකථායං ආගතනයෙන වෙදිතබ්බො. අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.206) පන ‘‘උපසම්පන්නො හුත්වා අත්තනො උපජ්ඣායස්ස සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණී’’ති වුත්තං.

සො අපරභාගෙ විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සොමනස්සජාතො උදානවසෙන –

365.

‘‘උපසම්පදා ච මෙ ලද්ධා, විමුත්තො චම්හි අනාසවො;

සො ච මෙ භගවා දිට්ඨො, විහාරෙ ච සහාවසිං.

366.

‘‘බහුදෙව රත්තිං භගවා, අබ්භොකාසෙතිනාමයි;

විහාරකුසලො සත්ථා, විහාරං පාවිසී තදා.

367.

‘‘සන්ථරිත්වාන සඞ්ඝාටිං, සෙය්යං කප්පෙසි ගොතමො;

සීහො සෙලගුහායංව, පහීනභයභෙරවො.

368.

‘‘තතො කල්යාණවාක්කරණො, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො;

සොණො අභාසි සද්ධම්මං, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා.

369.

‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤාය, භාවයිත්වාන අඤ්ජසං;

පප්පුය්ය පරමං සන්තිං, පරිනිබ්බිස්සත්යනාසවො’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ උපසම්පදා ච මෙ ලද්ධාති යා සා කිච්ඡෙන දසවග්ගං භික්ඛුසඞ්ඝං සන්නිපාතෙත්වා අත්තනා ලද්ධා උපසම්පදා. යා ච පන වරදානවසෙන සබ්බපච්චන්තිමෙසු ජනපදෙසු විනයධරපඤ්චමෙන ගණෙන සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතා උපසම්පදා, තදුභයං සන්ධායාහ. -සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන ඉතරෙපි සත්ථු සන්තිකා ලද්ධවරෙ සඞ්ගණ්හාති. විමුත්තො චම්හි අනාසවොති අග්ගමග්ගෙන සකලකිලෙසවත්ථුවිමුත්තියා විමුත්තො ච අම්හි. තතො එව කාමාසවාදීහි අනාසවො අම්හීති යොජනා. සො ච මෙ භගවා දිට්ඨොති යදත්ථං අහං අවන්තිරට්ඨතො සාවත්ථිං ගතො, සො ච භගවා මයා අදිට්ඨපුබ්බො දිට්ඨො. විහාරෙ ච සහාවසින්ති න කෙවලං තස්ස භගවතො දස්සනමෙව මයා ලද්ධං, අථ ඛො විහාරෙ සත්ථු ගන්ධකුටියං සත්ථාරා කාරණං සල්ලක්ඛෙත්වා වාසෙන්තෙන සහ අවසිං. ‘‘විහාරෙති විහාරසමීපෙ’’ති කෙචි.

බහුදෙව රත්තින්ති පඨමං යාමං භික්ඛූනං ධම්මදෙසනාවසෙන කම්මට්ඨානසොධනවසෙන ච, මජ්ඣිමං යාමං දෙවානං බ්රහ්මූනඤ්ච කඞ්ඛච්ඡෙදනවසෙන භගවා බහුදෙව රත්තිං අබ්භොකාසෙ අතිනාමයි වීතිනාමෙසි. විහාරකුසලොති දිබ්බබ්රහ්මආනෙඤ්ජඅරියවිහාරෙසු කුසලො. විහාරං පාවිසීති අතිවෙලං නිසජ්ජචඞ්කමෙහි උප්පන්නපරිස්සමවිනොදනත්ථං ගන්ධකුටිං පාවිසි.

සන්ථරිත්වාන සඞ්ඝාටිං, සෙය්යං කප්පෙසීති චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤාපෙත්වා සීහසෙය්යං කප්පෙසි. තෙනාහ ‘‘ගොතමො සීහො සෙලගුහායංව පහීනභයභෙරවො’’ති. තත්ථ ගොතමොති භගවන්තං ගොත්තෙන කිත්තෙති. සීහො සෙලගුහායංවාති සෙලස්ස පබ්බතස්ස ගුහායං. යථා සීහො මිගරාජා තෙජුස්සදතාය පහීනභයභෙරවො දක්ඛිණෙන පස්සෙන පාදෙ පාදං අච්චාධාය සෙය්යං කප්පෙසි, එවං චිත්තුත්රාසලොමහංසනඡම්භිතත්තහෙතූනං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා පහීනභයභෙරවො ගොතමො භගවා සෙය්යං කප්පෙසීති අත්ථො.

තතොති පච්ඡා, සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා තතො වුට්ඨහිත්වා ‘‘පටිභාතු තං භික්ඛු ධම්මො භාසිතු’’න්ති (උදා. 46) සත්ථාරා අජ්ඣෙසිතොති අත්ථො. කල්යාණවාක්කරණොති සුන්දරවචීකරණො, ලක්ඛණසම්පන්නවචනක්කමොති අත්ථො. සොණො අභාසි සද්ධම්මන්ති සොළස අට්ඨකවග්ගියසුත්තානි සොණො කුටිකණ්ණො, බුද්ධසෙට්ඨස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස සම්මුඛා, පච්චක්ඛතො අභාසීති ථෙරො අත්තානමෙව පරං විය අවොච.

පඤ්චක්ඛන්ධෙ පරිඤ්ඤායාති පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ තීහිපි පරිඤ්ඤාහි පරිජානිත්වා තෙ පරිජානන්තොයෙව, අඤ්ජසං අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවයිත්වා, පරමං සන්තිං නිබ්බානං පප්පුය්ය පාපුණිත්වා ඨිතො අනාසවො. තතො එව ඉදානි පරිනිබ්බිස්සති අනුපාදිසෙසනිබ්බානවසෙන නිබ්බායිස්සතීති.

සොණකුටිකණ්ණත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. කොසියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යො එව ගරූනන්තිආදිකා ආයස්මතො කොසියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නචිත්තො උච්ඡුඛණ්ඩිකං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්ති, කොසියොතිස්ස ගොත්තවසෙන නාමං අකාසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො ආයස්මන්තං ධම්මසෙනාපතිං අභිණ්හං උපසඞ්කමති, තස්ස සන්තිකෙ ධම්මං සුණාති. සො තෙන සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.44-49) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, ද්වාරපාලො අහොසහං;

අද්දසං විරජං බුද්ධං, සබ්බධම්මාන පාරගුං.

‘‘උච්ඡුඛණ්ඩිකමාදාය බුද්ධසෙට්ඨස්සදාසහං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, විපස්සිස්ස මහෙසිනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං උච්ඡුමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, උච්ඡුඛණ්ඩස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා ගරුවාසං සප්පුරිසූපනිස්සයඤ්ච පසංසන්තො –

370.

‘‘යො වෙ ගරූනං වචනඤ්ඤු ධීරො, වසෙ ච තම්හි ජනයෙථ පෙමං;

සො භත්තිමා නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

371.

‘‘යං ආපදා උප්පතිතා උළාරා, නක්ඛම්භයන්තෙ පටිසඞ්ඛයන්තං;

සො ථාමවා නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

372.

‘‘යො වෙ සමුද්දොව ඨිතො අනෙජො, ගම්භීරපඤ්ඤො නිපුණත්ථදස්සී;

අසංහාරියො නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

373.

‘‘බහුස්සුතො ධම්මධරො ච හොති, ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරී;

සො තාදිසො නාම ච හොති පණ්ඩිතො, ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස.

374.

‘‘අත්ථඤ්ච යො ජානාති භාසිතස්ස,

අත්ථඤ්ච ඤත්වාන තථා කරොති;

අත්ථන්තරො නාම ස හොති පණ්ඩිතො,

ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සා’’ති. –

ඉමා පඤ්ච ගාථා අභාසි.

තත්ථ යොති ඛත්තියාදීසු චතූසු පරිසාසු යො කොචි. වෙති බ්යත්තං. ගරූනන්ති සීලාදිගරුගුණයුත්තානං පණ්ඩිතානං. වචනඤ්ඤූති තෙසං අනුසාසනීවචනං ජානන්තො, යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානො පටිපජ්ජිත්වා ච තස්ස ඵලං ජානන්තොති අත්ථො. ධීරොති ධිතිසම්පන්නො. වසෙ ච තම්හි ජනයෙථ පෙමන්ති තස්මිං ගරූනං වචනෙ ඔවාදෙ වසෙය්ය යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජෙය්ය, පටිපජ්ජිත්වා ‘‘ඉමිනා වතාහං ඔවාදෙන ඉමං ජාතිආදිදුක්ඛං වීතිවත්තො’’ති තත්ථ ජනයෙථ පෙමං ගාරවං උප්පාදෙය්ය. ඉදඤ්හි ද්වයං ‘‘ගරූනං වචනඤ්ඤු ධීරො’’ති පදද්වයෙන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පාකටකරණං. සොති යො ගරූනං වචනඤ්ඤූ ධීරො, සො යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා තත්ථ භත්තිමා ච නාම හොති, ජීවිතහෙතුපි තස්ස අනතික්කමනතො පණ්ඩිතො ච නාම හොති. ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සාති තථා පටිපජ්ජන්තො ච තාය එව පටිපත්තියා චතුන්නං අරියසච්චානං ජානනහෙතු ලොකියලොකුත්තරධම්මෙසු විජ්ජාත්තයාදිවසෙන ‘‘තෙවිජ්ජො, ඡළභිඤ්ඤො, පටිසම්භිදාපත්තො’’ති විසෙසි විසෙසවා සියාති අත්ථො.

න්ති යං පුග්ගලං පටිපත්තියා අන්තරායකරණතො ‘‘ආපදා’’ති ලද්ධවොහාරා සොතුණ්හඛුප්පිපාසාදිපාකටපරිස්සයා චෙව රාගාදිපටිච්ඡන්නපරිස්සයා ච උප්පතිතා උප්පන්නා, උළාරා බලවන්තොපි නක්ඛම්භයන්තෙ න කිඤ්චි චාලෙන්ති. කස්මා? පටිසඞ්ඛයන්තන්ති පටිසඞ්ඛායමානං පටිසඞ්ඛානබලෙ ඨිතන්ති අත්ථො. සොති යො දළ්හතරාහි ආපදාහිපි අක්ඛම්භනීයො, සො ථාමවා ධිතිමා දළ්හපරක්කමො නාම හොති. අනවසෙසසංකිලෙසපක්ඛස්ස අභිභවනකපඤ්ඤාබලසමඞ්ගිතාය පණ්ඩිතො ච නාම හොති. තථාභූතො ච ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්සාති තං වුත්තත්ථමෙව.

සමුද්දොව ඨිතොති සමුද්දො විය ඨිතසභාවො. යථා හි චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ සිනෙරුපාදසමීපෙ මහාසමුද්දො අට්ඨහිපි දිසාහි උට්ඨිතෙහි පකතිවාතෙහි අනිඤ්ජනතො ඨිතො අනෙජො ගම්භීරො ච, එවං කිලෙසවාතෙහි තිත්ථියවාදවාතෙහි ච අකම්පනීයතො ඨිතො අනෙජො. ගම්භීරස්ස අනුපචිතඤාණසම්භාරෙහි අලද්ධගාධස්ස නිපුණස්ස සුඛුමස්ස පටිච්චසමුප්පාදාදිඅත්ථස්ස පටිවිජ්ඣනෙන ගම්භීරපඤ්ඤො නිපුණත්ථදස්සී. අසංහාරියො නාම ච හොති පණ්ඩිතො සො තාදිසො පුග්ගලො කිලෙසෙහි දෙවපුත්තමාරාදීසු වා කෙනචි අසංහාරියතාය අසංහාරියො නාම හොති, යථාවුත්තෙන අත්ථෙන පණ්ඩිතො ච නාම හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

බහුස්සුතොති පරියත්තිබාහුසච්චවසෙන බහුස්සුතො, සුත්තගෙය්යාදි බහුං සුතං එතස්සාති බහුස්සුතො. තමෙව ධම්මං සුවණ්ණභාජනෙ පක්ඛිත්තසීහවසං විය අවිනස්සන්තමෙව ධාරෙතීති ධම්මධරො ච හොති. ධම්මස්ස හොති අනුධම්මචාරීති යථාසුතස්ස යථාපරියත්තස්ස ධම්මස්ස අත්ථමඤ්ඤාය ධම්මමඤ්ඤාය නවලොකුත්තරධම්මස්ස අනුරූපං ධම්මං පුබ්බභාගපටිපදාසඞ්ඛාතං චතුපාරිසුද්ධිසීලධුතඞ්ගඅසුභකම්මට්ඨානාදිභෙදං චරති පටිපජ්ජතීති අනුධම්මචාරී හොති, ‘‘අජ්ජ අජ්ජෙවා’’ති පටිවෙධං ආකඞ්ඛන්තො විචරති. සො තාදිසො නාම ච හොති පණ්ඩිතොති යො පුග්ගලො යං ගරුං නිස්සාය බහුස්සුතො ධම්මධරො ධම්මස්ස ච අනුධම්මචාරී හොති. සො ච තාදිසො තෙන ගරුනා සදිසො පණ්ඩිතො නාම හොති පටිපත්තියා සදිසභාවතො. තථාභූතො පන සො ඤත්වා ච ධම්මෙසු විසෙසි අස්ස, තං වුත්තත්ථංව.

අත්ථඤ්ච යො ජානාති භාසිතස්සාති යො පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධෙන භාසිතස්ස පරියත්තිධම්මස්ස අත්ථං ජානාති. ජානන්තො පන ‘‘ඉධ සීලං වුත්තං, ඉධ සමාධි, ඉධ පඤ්ඤා’’ති තත්ථ තත්ථ යථාවුත්තං අත්ථඤ්ච ඤත්වාන තථා කරොති යථා සත්ථාරා අනුසිට්ඨං, තථා පටිපජ්ජති. අත්ථන්තරො නාම ස හොති පණ්ඩිතොති සො එවරූපො පුග්ගලො අත්ථන්තරො අත්ථකාරණා සීලාදිඅත්ථජානනමත්තමෙව උපනිස්සයං කත්වා පණ්ඩිතො හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එත්ථ ච පඨමගාථාය ‘‘යො වෙ ගරූන’’න්තිආදිනා සද්ධූපනිස්සයො විසෙසභාවො වුත්තො, දුතියගාථාය ‘‘යං ආපදා’’ති ආදිනා වීරියූපනිස්සයො, තතියගාථාය ‘‘යො වෙ සමුද්දොව ඨිතො’’තිආදිනා සමාධූපනිස්සයො, චතුත්ථගාථාය ‘‘බහුස්සුතො’’තිආදිනා සතූපනිස්සයො, පඤ්චමගාථාය ‘‘අත්ථඤ්ච යො ජානාතී’’තිආදිනා පඤ්ඤූපනිස්සයො විසෙසභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

කොසියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඤ්චකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. ඡක්කනිපාතො

1. උරුවෙලකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඡක්කනිපාතෙ දිස්වාන පාටිහීරානීතිආදිකා ආයස්මතො උරුවෙලකස්සපත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා, වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මහාපරිසානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා මහාදානං දත්වා පණිධානමකාසි. භගවා චස්ස අනන්තරායතං දිස්වා, ‘‘අනාගතෙ ගොතමබුද්ධස්ස සාසනෙ මහාපරිසානං අග්ගො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

සො තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ ඵුස්සස්ස භගවතො වෙමාතිකකනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අඤ්ඤෙපිස්ස ද්වෙ කනිට්ඨභාතරො අහෙසුං. තෙ තයොපි බුද්ධප්පමුඛං සඞ්ඝං පරමාය පූජාය පූජෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව බාරාණසියං බ්රාහ්මණකුලෙ භාතරො හුත්වා, අනුක්කමෙන නිබ්බත්තා ගොත්තවසෙන තයොපි කස්සපා එව නාම ජාතා. තෙ වයප්පත්තා තයො වෙදෙ උග්ගණ්හිංසු. තෙසං ජෙට්ඨභාතිකස්ස පඤ්ච මාණවකසතානි පරිවාරො, මජ්ඣිමස්ස තීණි, කනිට්ඨස්ස ද්වෙ. තෙ අත්තනො ගන්ථෙ සාරං ඔලොකෙන්තා දිට්ඨධම්මිකමෙව අත්ථං දිස්වා පබ්බජ්ජං රොචෙසුං. තෙසු ජෙට්ඨභාතා අත්තනො පරිවාරෙන සද්ධිං උරුවෙලං ගන්ත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා උරුවෙලකස්සපො නාම ජාතො මහාගඞ්ගානදීවඞ්කෙ පබ්බජිතො නදීකස්සපො නාම ජාතො, ගයාසීසෙ පබ්බජිතො ගයාකස්සපො නාම ජාතො.

එවං තෙසු ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා තත්ථ තත්ථ වසන්තෙසු බහූනං දිවසානං අච්චයෙන අම්හාකං බොධිසත්තො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා, පටිවිද්ධසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණො අනුක්කමෙන ධම්මචක්කං පවත්තෙත්වා, පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා යසප්පමුඛෙ පඤ්චපඤ්ඤාස සහායකෙ විනෙත්වා සට්ඨි අරහන්තෙ ‘‘චරථ, භික්ඛවෙ, චාරික’’න්ති විස්සජ්ජෙත්වා, භද්දවග්ගියෙ විනෙත්වා උරුවෙලකස්සපස්ස වසනට්ඨානං ගන්ත්වා වසනත්ථාය අග්යාගාරං පවිසිත්වා, තත්ථ කතනාගදමනං ආදිං කත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සෙහි පාටිහාරියෙහි උරුවෙලකස්සපං සපරිසං විනෙත්වා පබ්බාජෙසි. තස්ස පබ්බජිතභාවං ඤත්වා ඉතරෙපි ද්වෙ භාතරො සපරිසා ආගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. සබ්බෙව එහිභික්ඛූ ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා අහෙසුං.

සත්ථා තං සමණසහස්සං ආදාය ගයාසීසං ගන්ත්වා පිට්ඨිපාසාණෙ නිසින්නො ආදිත්තපරියායදෙසනාය සබ්බෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.251-295) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බලොකවිදූ මුනි;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා.

‘‘ඔවාදකො විඤ්ඤාපකො, තාරකො සබ්බපාණිනං;

දෙසනාකුසලො බුද්ධො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘අනුකම්පකො කාරුණිකො, හිතෙසී සබ්බපාණිනං;

සම්පත්තෙ තිත්ථියෙ සබ්බෙ, පඤ්චසීලෙ පතිට්ඨපි.

‘‘එවං නිරාකුලං ආසි, සුඤ්ඤතං තිත්ථියෙහි ච;

විචිත්තං අරහන්තෙහි, වසීභූතෙහි තාදිභි.

‘‘රතනානට්ඨපඤ්ඤාසං, උග්ගතො සො මහාමුනි;

කඤ්චනග්ඝියසඞ්කාසො, බාත්තිංසවරලක්ඛණො.

‘‘වස්සසතසහස්සානි, ආයු විජ්ජති තාවදෙ;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘තදාහං හංසවතියා, බ්රාහ්මණො සාධුසම්මතො;

උපෙච්ච ලොකපජ්ජොතං, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං.

‘‘තදා මහාපරිසතිං, මහාපරිසසාවකං;

ඨපෙන්තං එතදග්ගම්හි, සුත්වාන මුදිතො අහං.

‘‘මහතා පරිවාරෙන, නිමන්තෙත්වා මහාජිනං;

බ්රාහ්මණානං සහස්සෙන, සහදානමදාසහං.

‘‘මහාදානං දදිත්වාන, අභිවාදිය නායකං;

එකමන්තං ඨිතො හට්ඨො, ඉදං වචනමබ්රවිං.

‘‘තයි සද්ධාය මෙ වීර, අධිකාරගුණෙන ච;

පරිසා මහතී හොතු, නිබ්බත්තස්ස තහිං තහිං.

‘‘තදා අවොච පරිසං, ගජගජ්ජිතසුස්සරො;

කරවීකරුතො සත්ථා, එතං පස්සථ බ්රාහ්මණං.

‘‘හෙමවණ්ණං මහාබාහුං, කමලානනලොචනං;

උදග්ගතනුජං හට්ඨං, සද්ධවන්තං ගුණෙ මම.

‘‘එස පත්ථයතෙ ඨානං, සීහඝොසස්ස භික්ඛුනො;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘ඉතො ද්වෙනවුතෙ කප්පෙ, අහු සත්ථා අනුත්තරො;

අනූපමො අසදිසො, ඵුස්සො ලොකග්ගනායකො.

‘‘සො ච සබ්බං තමං හන්ත්වා, විජටෙත්වා මහාජටං;

වස්සතෙ අමතං වුට්ඨිං, තප්පයන්තො සදෙවකං.

‘‘තදා හි බාරාණසියං, රාජාපච්චා අහුම්හසෙ;

භාතරොම්හ තයො සබ්බෙ, සංවිසට්ඨාව රාජිනො.

‘‘වීරඞ්ගරූපා බලිනො, සඞ්ගාමෙ අපරාජිතා;

තදා කුපිතපච්චන්තො, අම්හෙ ආහ මහීපති.

‘‘එථ ගන්ත්වාන පච්චන්තං, සොධෙත්වා අට්ටවීබලං;

ඛෙමං විජිරිතං කත්වා, පුන දෙථාති භාසථ.

‘‘තතො මයං අවොචුම්හ, යදි දෙය්යාසි නායකං;

උපට්ඨානාය අම්හාකං, සාධයිස්සාම වො තතො.

‘‘තතො මයං ලද්ධවරා, භූමිපාලෙන පෙසිතා;

නික්ඛිත්තසත්ථං පච්චන්තං, කත්වා පුනරුපෙච්ච තං.

‘‘යාචිත්වා සත්ථුපට්ඨානං, රාජානං ලොකනායකං;

මුනිවීරං ලභිත්වාන, යාවජීවං යජිම්හ තං.

‘‘මහග්ඝානි ච වත්ථානි, පණීතානි රසානි ච;

සෙනාසනානි රම්මානි, භෙසජ්ජානි හිතානි ච.

‘‘දත්වා සසඞ්ඝමුනිනො, ධම්මෙනුප්පාදිතානි නො;

සීලවන්තො කාරුණිකා, භාවනායුත්තමානසා.

‘‘සද්ධා පරිචරිත්වාන, මෙත්තචිත්තෙන නායකං;

නිබ්බුතෙ තම්හි ලොකග්ගෙ, පූජං කත්වා යථාබලං.

‘‘තතො චුතා සන්තුසිතං, ගතා තත්ථ මහාසුඛං;

අනුභූතා මයං සබ්බෙ, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘මායාකාරො යථා රඞ්ගෙ, දස්සෙසි විකතිං බහුං;

තථා භවෙ භමන්තොහං, විදෙහාධිපතී අහුං.

‘‘ගුණාචෙලස්ස වාක්යෙන, මිච්ඡාදිට්ඨිගතාසයො;

නරකං මග්ගමාරූළ්හො, රුචාය මම ධීතුයා.

‘‘ඔවාදං නාදියිත්වාන, බ්රහ්මුනා නාරදෙනහං;

බහුධා සංසිතො සන්තො, දිට්ඨිං හිත්වාන පාපිකං.

‘‘පූරයිත්වා විසෙසෙන, දස කම්මපථානිහං;

හිත්වාන දෙහමගමිං, සග්ගං සභවනං යථා.

‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, බ්රහ්මබන්ධු අහොසහං;

බාරාණසියං ඵීතායං, ජාතො විප්පමහාකුලෙ.

‘‘මච්චුබ්යාධිජරාභීතො, ඔගාහෙත්වා මහාවනං;

නිබ්බානං පදමෙසන්තො, ජටිලෙසු පරිබ්බජිං.

‘‘තදා ද්වෙ භාතරො මය්හං, පබ්බජිංසු මයා සහ;

උරුවෙලායං මාපෙත්වා, අස්සමං නිවසිං අහං.

‘‘කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උරුවෙලනිවාසිකො;

තතො මෙ ආසි පඤ්ඤත්ති, උරුවෙලකස්සපො ඉති.

‘‘නදීසකාසෙ භාතා මෙ, නදීකස්සපසව්හයො;

ආසී සකාසනාමෙන, ගයායං ගයාකස්සපො.

‘‘ද්වෙ සතානි කනිට්ඨස්ස, තීණි, මජ්ඣස්ස භාතුනො;

මම පඤ්ච සතානූනා, සිස්සා සබ්බෙ මමානුගා.

‘‘තදා උපෙච්ච මං බුද්ධො, කත්වාන විවිධානි මෙ;

පාටිහීරානි ලොකග්ගො, විනෙසි නරසාරථි.

‘‘සහස්සපරිවාරෙන, අහොසිං එහිභික්ඛුකො;

තෙහෙව සහ සබ්බෙහි, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘තෙ චෙවඤ්ඤෙ ච බහවො, සිස්සා මං පරිවාරයුං;

භාසිතුඤ්ච සමත්ථොහං, තතො මං ඉසිසත්තමො.

‘‘මහාපරිසභාවස්මිං, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;

අහො බුද්ධෙ කතං කාරං, සඵලං මෙ අජායථ.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා සීහනාදං නදන්තො –

375.

‘‘දිස්වාන පාටිහීරානි, ගොතමස්ස යසස්සිනො;

න තාවාහං පණිපතිං, ඉස්සාමානෙන වඤ්චිතො.

376.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, චොදෙසි නරසාරථි;

තතො මෙ ආසි සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනො.

377.

‘‘පුබ්බෙ ජටිලභූතස්ස, යා මෙ සිද්ධි පරිත්තිකා;

තාහං තදා නිරාකත්වා, පබ්බජිං ජිනසාසනෙ.

378.

‘‘පුබ්බෙ යඤ්ඤෙන සන්තුට්ඨො, කාමධාතුපුරක්ඛතො;

පච්ඡා රාගඤ්ච දොසඤ්ච, මොහඤ්චාපි සමූහනිං.

379.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

ඉද්ධිමා පරචිත්තඤ්ඤූ, දිබ්බසොතඤ්ච පාපුණිං.

380.

‘‘යස්ස චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ දිස්වාන පාටිහීරානීති නාගරාජදමනාදීනි අඩ්ඪුඩ්ඪසහස්සානි පාටිහාරියානි දිස්වා. ‘‘පාටිහීරං, පාටිහෙරං, පාටිහාරිය’’න්ති හි අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනමෙව නානං. යසස්සිනො’’ති ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා සදෙවකෙ ලොකෙ යථාභුච්චං පත්ථටකිත්තිසද්දස්ස. න තාවාහං පණිපතින්ති යාව මං භගවා ‘‘නෙව ඛො ත්වං, කස්සප, අරහා, නාපි අරහත්තමග්ගං සමාපන්නො, සාපි තෙ පටිපදා නත්ථි, යාය ත්වං අරහා වා අස්ස, අරහත්තමග්ගං වා සමාපන්නො’’ති න තජ්ජෙසි, තාව අහං න පණිපාතනං අකාසිං. කිංකාරණා? ඉස්සාමානෙන වඤ්චිතො, ‘‘ඉමස්ස මයි සාවකත්තං උපගතෙ මම ලාභසක්කාරො පරිහායිස්සති, ඉමස්ස එව වඩ්ඪිස්සතී’’ති එවං පරසම්පත්තිඅසහනලක්ඛණාය ඉස්සාය චෙව, ‘‘අහං ගණපාමොක්ඛො බහුජනසම්මතො’’ති එවං අබ්භුන්නතිලක්ඛණෙන මානෙන ච වඤ්චිතො, පලම්භිතො හුත්වාති අත්ථො.

මම සඞ්කප්පමඤ්ඤායාති මය්හං මිච්ඡාසඞ්කප්පං ජානිත්වා, යං යං භගවා උත්තරි මනුස්සධම්මා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙති, තං තං දිස්වා ‘‘මහිද්ධිකො ඛො මහාසමණො මහානුභාවො’’ති චින්තෙත්වාපි ‘‘න ත්වෙව ඛො අරහා යථා අහ’’න්ති එවං පවත්තං මිච්ඡාවිතක්කං ජානන්තොපි ඤාණපරිපාකං ආගමෙන්තො අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා පච්ඡා නෙරඤ්ජරාය මජ්ඣෙ සමන්තතො උදකං උස්සාරෙත්වා රෙණුහතාය භූමියා චඞ්කමිත්වා තෙන ආභතනාවාය ඨිතො තදාපි ‘‘මහිද්ධිකො’’තිආදිකං චින්තෙත්වා පුන ‘‘න ත්වෙව ඛො අරහා යථා අහ’’න්ති පවත්තිතං මිච්ඡාසඞ්කප්පං ඤත්වාති අත්ථො. චොදෙසි නරසාරථීති තදා මෙ ඤාණපරිපාකං ඤත්වා ‘‘නෙව ඛො ත්වං අරහා’’තිආදිනා පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා මං චොදෙසි නිග්ගණ්හි. තතො මෙ ආසි සංවෙගො, අබ්භුතො ලොමහංසනොති තතො යථාවුත්තචොදනාහෙතු එත්තකං කාලං අභූතපුබ්බතාය අබ්භුතො ලොමහංසනවසෙන පවත්තියා ලොමහංසනො ‘‘අනරහාව සමානො ‘අරහා’ති මඤ්ඤි’’න්ති සංවෙගො සහොත්තප්පො ඤාණුප්පාදො මය්හං අහොසි.

ජටිලභූතස්සාති තාපසභූතස්ස. සිද්ධීති ලාභසක්කාරසමිද්ධි. පරිත්තිකාති අප්පමත්තිකා. තාහන්ති තං අහං. තදාති භගවතො චොදනාය සංවෙගුප්පත්තිකාලෙ. නිරාකත්වාති අපනෙත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා, අනපෙක්ඛො හුත්වාති අත්ථො. ‘‘ඉද්ධීති භාවනාමයඉද්ධී’’ති වදන්ති. තදයුත්තං තදා තස්ස අඣානලාභීභාවතො. තථා හි වුත්තං ‘‘කාමධාතුපුරක්ඛතො’’ති.

යඤ්ඤෙන සන්තුට්ඨොති ‘‘යඤ්ඤං යජිත්වා සග්ගසුඛං අනුභවිස්සාමි, අලමෙත්තාවතා’’ති යඤ්ඤයජනෙන සන්තුට්ඨො නිට්ඨිතකිච්චසඤ්ඤී. කාමධාතුපුරක්ඛතොති කාමසුගතිං ආරබ්භ උප්පන්නතණ්හො යඤ්ඤයජනෙන කාමලොකං පුරක්ඛත්වා ඨිතො. සො චෙ යඤ්ඤො පාණාතිපාතපටිසංයුත්තො හොති, න තෙන සුගතිං සක්කා ලද්ධුං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨො කන්තො විපාකො නිබ්බත්තති. යා පන තත්ථ දානාදිකුසලචෙතනා, තාය සති පච්චයසමවායෙ සුගතිං ගච්ඡෙය්ය. පච්ඡාති තාපසපබ්බජ්ජාතො පච්ඡා සත්ථු ඔවාදෙන තාපසලද්ධිං පහාය චතුසච්චකම්මට්ඨානානුයොගකාලෙ. සමූහනින්ති විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා රාගඤ්ච දොසඤ්ච මොහඤ්ච අනවසෙසතො සමුග්ඝාතෙසිං.

යස්මා පනායං ථෙරො අරියමග්ගෙන රාගාදයො සමූහනන්තොයෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි, තස්මා තං අත්තනො ඡළභිඤ්ඤභාවං දස්සෙන්තො ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පුබ්බෙනිවාසං ජානාමීති අත්තනො පරෙසඤ්ච පුබ්බෙනිවාසං අතීතාසු ජාතීසු නිබ්බත්තක්ඛන්ධෙ ඛන්ධපටිබද්ධෙ ච පුබ්බෙනිවාසඤාණෙන හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛතො ජානාමි බුජ්ඣාමි. දිබ්බචක්ඛු විසොධිතන්ති දිබ්බචක්ඛුඤාණං විසොධිතං, පකතිචක්ඛුනා ආපාථගතං පකතිරූපං විය දිබ්බං මානුසම්පි දූරං තිරොට්ඨිතං අතිසුඛුමඤ්ච රූපං විභාවෙතුං සමත්ථඤාණං භාවනාය මයා විසුද්ධං කත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ඉද්ධිමාති අධිට්ඨානිද්ධිවිකුබ්බනිද්ධිආදීහි ඉද්ධීහි ඉද්ධිමා, ඉද්ධිවිධඤාණලාභීති අත්ථො. සරාගාදිභෙදස්ස පරෙසං චිත්තස්ස ජානනතො පරචිත්තඤ්ඤූ, චෙතොපරියඤාණලාභීති වුත්තං හොති. දිබ්බසොතඤ්ච පාපුණින්ති දිබ්බසොතඤාණඤ්ච පටිලභිං.

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයොති යො සබ්බෙසං සංයොජනානං ඛයභූතො ඛයෙන වා ලද්ධබ්බො, සො සදත්ථො පරමත්ථො ච මයා අරියමග්ගාධිගමෙන අධිගතොති. එවමෙතාය ගාථාය ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති වෙදිතබ්බො.

උරුවෙලකස්සපත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අතිහිතා වීහීතිආදිකා ආයස්මතො තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉතො එකනවුතෙ කප්පෙ විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්වා වෙජ්ජසත්ථෙ නිප්ඵත්තිං ගතො. විපස්සිස්ස භගවතො උපට්ඨාකං අසොකං නාම ථෙරං බ්යාධිතං අරොගමකාසි, අඤ්ඤෙසඤ්ච සත්තානං රොගාභිභූතානං අනුකම්පාය භෙසජ්ජං සංවිදහි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සුබුද්ධස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස තිකිච්ඡකෙහි ගබ්භකාලෙ පරිස්සයං අපහරිත්වා පරිපාලිතතාය තෙකිච්ඡකාරීති නාමං අකංසු. සො අත්තනො කුලානුරූපානි විජ්ජාට්ඨානානි සිප්පානි ච සික්ඛන්තො වඩ්ඪති. තදා චාණක්කො සුබුද්ධස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං කිරියාසු උපායකොසල්ලඤ්ච දිස්වා, ‘‘අයං ඉමස්මිං රාජකුලෙ පතිට්ඨං ලභන්තො මං අභිභවෙය්යා’’ති ඉස්සාපකතො රඤ්ඤා චන්දගුත්තෙන තං බන්ධනාගාරෙ ඛිපාපෙසි. තෙකිච්ඡකාරී පිතු බන්ධනාගාරප්පවෙසනං සුත්වා භීතො පලායිත්වා සාණවාසිත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා අත්තනො සංවෙගකාරණං ථෙරස්ස කථෙත්වා පබ්බජිත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා අබ්භොකාසිකො නෙසජ්ජිකො ච හුත්වා විහරති, සීතුණ්හං අගණෙන්තො සමණධම්මමෙව කරොති, විසෙසතො බ්රහ්මවිහාරභාවනමනුයුඤ්ජති. තං දිස්වා මාරො පාපිමා ‘‘න ඉමස්ස මම විසයං අතික්කමිතුං දස්සාමී’’ති වික්ඛෙපං කාතුකාමො සස්සානං නිප්ඵත්තිකාලෙ ඛෙත්තගොපකවණ්ණෙන ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා තං නිප්පණ්ඩෙන්තො –

381.

‘‘අතිහිතා වීහි, ඛලගතා සාලී;

න ච ලභෙ පිණ්ඩං, කථමහං කස්ස’’න්ති. – ආහ; තං සුත්වා ථෙරො –

382.

‘‘බුද්ධමප්පමෙය්යං අනුස්සර පසන්නො, පීතියා ඵුටසරීරො හොහිසි සතතමුදග්ගො.

383.

‘‘ධම්මමප්පමෙය්යං …පෙ… සතතමුදග්ගො.

384.

‘‘සඞ්ඝමප්පමෙය්යං…පෙ… සතතමුදග්ගො’’ති. – ආහ; තං සුත්වා මාරො –

385.

‘‘අබ්භොකාසෙ විහරසි, සීතා හෙමන්තිකා ඉමා රත්යො;

මා සීතෙන පරෙතො විහඤ්ඤිත්ථො, පවිස ත්වං විහාරං ඵුසිතග්ගළ’’න්ති. –

ආහ. අථ ථෙරො –

386.

‘‘ඵුසිස්සං චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, තාහි ච සුඛිතො විහරිස්සං;

නාහං සීතෙන විහඤ්ඤිස්සං, අනිඤ්ජිතො විහරන්තො’’ති. – ආහ;

තත්ථ අතිහිතා වීහීති වීහයො කොට්ඨාගාරං අතිනෙත්වා ඨපිතා, තත්ථ පටිසාමිතා ඛලතො වා ඝරං උපනීතාති අත්ථො. වීහිග්ගහණෙන චෙත්ථ ඉතරම්පි ධඤ්ඤං සඞ්ගණ්හාති. සාලී පන යෙභුය්යෙන වීහිතො පච්ඡා පච්චන්තීති ආහ. ඛලගතා සාලීති ඛලං ධඤ්ඤකරණට්ඨානං ගතා, තත්ථ රාසිවසෙන මද්දනචාවනාදිවසෙන ඨිතාති අත්ථො. පධානධඤ්ඤභාවදස්සනත්ථඤ්චෙත්ථ සාලීනං විසුං ගහණං, උභයෙනපි ගාමෙ, ගාමතො බහි ච ධඤ්ඤං පරිපුණ්ණං ඨිතන්ති දස්සෙති. න ච ලභෙ පිණ්ඩන්ති එවං සුලභධඤ්ඤෙ සුභික්ඛකාලෙ අහං පිණ්ඩමත්තම්පි න ලභාමි. ඉදානි කථමහං කස්සන්ති අහං කථං කරිස්සාමි, කථං ජීවිස්සාමීති පරිහාසකෙළිං අකාසි.

තං සුත්වා ථෙරො ‘‘අයං වරාකො අත්තනා අත්තනො පවත්තිං මය්හං පකාසෙසි, මයා පන අත්තනාව අත්තා ඔවදිතබ්බො, න මයා කිඤ්චි කථෙතබ්බ’’න්ති වත්ථුත්තයානුස්සතියං අත්තානං නියොජෙන්තො ‘‘බුද්ධමප්පමෙය්ය’’න්තිආදිනා තිස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ බුද්ධමප්පමෙය්යං අනුස්සර පසන්නොති සවාසනාය අවිජ්ජානිද්දාය අච්චන්තවිගමෙන, බුද්ධියා ච විකසිතභාවෙන බුද්ධං භගවන්තං පමාණකරානං රාගාදිකිලෙසානං අභාවා අපරිමාණගුණසමඞ්ගිතාය අප්පමෙය්යපුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය ච අප්පමෙය්යං. ඔකප්පනලක්ඛණෙන අභිප්පසාදෙන පසන්නො, පසන්නමානසො ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.74; සං. නි. 5.997) අනුස්සර අනු අනු බුද්ධාරම්මණං සතිං පවත්තෙහි, පීතියා ඵුටසරීරො හොහිසි. සතතමුදග්ගොති අනුස්සරන්තොව ඵරණලක්ඛණාය පීතියා සතතං සබ්බදා ඵුටසරීරො පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපෙහි අජ්ඣොත්ථටසරීරො උබ්බෙගපීතියා උදග්ගො කායං උදග්ගං කත්වා ආකාසං ලඞ්ඝිතුං සමත්ථො ච භවෙය්යාසි, බුද්ධානුස්සතියා බුද්ධාරම්මණං උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙය්යාසි. යතො සීතුණ්හෙහි විය ජිඝච්ඡාපිපාසාහිපි අනභිභූතො හොහිසීති අත්ථො.

ධම්මන්ති අරියං ලොකුත්තරධම්මං. සඞ්ඝන්ති අරියං පරමත්ථසඞ්ඝං. සෙසං වුත්තනයමෙව. අනුස්සරාති පනෙත්ථ ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො’’තිආදිනා ධම්මං, ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා සඞ්ඝං අනුස්සරාති යොජෙතබ්බං.

එවං ථෙරෙන රතනත්තයගුණානුස්සරණෙ නියොජනවසෙන අත්තනි ඔවදිතෙ පුන මාරො විවෙකවාසතො නං විවෙචෙතුකාමො හිතෙසීභාවං විය දස්සෙන්තො ‘‘අබ්භොකාසෙ විහරසී’’ති පඤ්චමං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – ත්වං, භික්ඛු, අබ්භොකාසෙ කෙනචි අපටිච්ඡන්නෙ විවටඞ්ගණෙ විහරසි ඉරියාපථෙ කප්පෙසි. හෙමන්තිකා හිමපාතසමයෙ පරියාපන්නා ඉමා සීතා රත්තියො වත්තන්ති. තස්මා සීතෙන පරෙතො අභිභූතො හුත්වා මා විහඤ්ඤිත්ථො විඝාතං මා ආපජ්ජි මා කිලමි. ඵුසිතග්ගළං පිහිතකවාටං සෙනාසනං පවිස, එවං තෙ සුඛවිහාරො භවිස්සතීති.

තං සුත්වා ථෙරො ‘‘න මය්හං සෙනාසනපරියෙසනාය පයොජනං, එත්ථෙවාහං සුඛවිහාරී’’ති දස්සෙන්තො ‘‘ඵුසිස්ස’’න්තිආදිනා ඡට්ඨං ගාථමාහ. තත්ථ ඵුසිස්සං චතස්සො අප්පමඤ්ඤායොති අප්පමාණගොචරතාය ‘‘අප්පමඤ්ඤා’’ති ලද්ධවොහාරෙ චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරෙ ඵුසිස්සං ඵුසිස්සාමි, කාලෙන කාලං සමාපජ්ජිස්සාමි. තාහි ච සුඛිතො විහරිස්සන්ති තාහි අප්පමඤ්ඤාහි සුඛිතො සඤ්ජාතසුඛො හුත්වා විහරිස්සං චත්තාරොපි ඉරියාපථෙ කප්පෙස්සාමීති. තෙන මය්හං සබ්බකාලෙ සුඛමෙව, න දුක්ඛං. යතො නාහං සීතෙන විහඤ්ඤිස්සං අන්තරට්ඨකෙපි හිමපාතසමයෙ අහං සීතෙන න කිලමිස්සාමි, තස්මා අනිඤ්ජිතො විහරන්තො චිත්තස්ස ඉඤ්ජිතකාරණානං බ්යාපාදාදීනං සුප්පහීනත්තා පච්චයුප්පන්නිඤ්ජනාය ච අභාවතො සමාපත්තිසුඛෙනෙව සුඛිතො විහරිස්සාමීති. එවං ථෙරො ඉමං ගාථං වදන්තොයෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.18.39-44) –

‘‘නගරෙ බන්ධුමතියා, වෙජ්ජො ආසිං සුසික්ඛිතො;

ආතුරානං සදුක්ඛානං, මහාජනසුඛාවහො.

‘‘බ්යාධිතං සමණං දිස්වා, සීලවන්තං මහාජුතිං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, භෙසජ්ජමදදිං තදා.

‘‘අරොගො ආසි තෙනෙව, සමණො සංවුතින්ද්රියො;

අසොකො නාම නාමෙන, උපට්ඨාකො විපස්සිනො.

‘‘එකනවුතිතො කප්පෙ, යං ඔසධමදාසහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, භෙසජ්ජස්ස ඉදං ඵලං.

‘‘ඉතො ච අට්ඨමෙ කප්පෙ, සබ්බොසධසනාමකො;

සත්තරතනසම්පන්නො, චක්කවත්තී මහප්ඵලො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

එත්ථ ච බින්දුසාරරඤ්ඤො කාලෙ ඉමස්ස ථෙරස්ස උප්පන්නත්තා තතියසඞ්ගීතියං ඉමා ගාථා සඞ්ගීතාති වෙදිතබ්බා.

තෙකිච්ඡකාරිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහානාගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යස්ස සබ්රහ්මචාරීසූතිආදිකා ආයස්මතො මහානාගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනන්තො කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං කකුසන්ධං භගවන්තං අරඤ්ඤං අජ්ඣොගාහෙත්වා අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ඣානසුඛෙන නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො තස්ස දාළිමඵලං අදාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකෙතෙ මධුවාසෙට්ඨස්ස නාම බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, මහානාගොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විඤ්ඤුතං පත්තො භගවති සාකෙතෙ අඤ්ජනවනෙ විහරන්තෙ ආයස්මතො ගවම්පතිත්ථෙරස්ස පාටිහාරියං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො ථෙරස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තස්සොවාදෙ ඨත්වා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.45.1-7) –

‘‘කකුසන්ධො මහාවීරො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

ගණම්හා වූපකට්ඨො සො, අගමාසි වනන්තරං.

‘‘බීජමිඤ්ජං ගහෙත්වාන, ලතාය ආවුණිං අහං;

භගවා තම්හි සමයෙ, ඣායතෙ පබ්බතන්තරෙ.

‘‘දිස්වානහං දෙවදෙවං, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

දක්ඛිණෙය්යස්ස වීරස්ස, බීජමිඤ්ජමදාසහං.

‘‘ඉමස්මිංයෙව කප්පම්හි, යං මිඤ්ජමදදිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බීජමිඤ්ජස්සිදං ඵලං.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා විමුත්තිසුඛෙන විහරන්තො ථෙරො ඡබ්බග්ගියෙ භික්ඛූ සබ්රහ්මචාරීසු ගාරවං අකත්වා විහරන්තෙ දිස්වා තෙසං ඔවාදදානවසෙන –

387.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

පරිහායති සද්ධම්මා, මච්ඡො අප්පොදකෙ යථා.

388.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

න විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව පූතිකං.

389.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො නූපලබ්භති;

ආරකා හොති නිබ්බානා, ධම්මරාජස්ස සාසනෙ.

390.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

න විහායති සද්ධම්මා, මච්ඡො බව්හොදකෙ යථා.

391.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

සො විරූහති සද්ධම්මෙ, ඛෙත්තෙ බීජංව භද්දකං.

392.

‘‘යස්ස සබ්රහ්මචාරීසු, ගාරවො උපලබ්භති;

සන්තිකෙ හොති නිබ්බානං, ධම්මරාජස්ස සාසනෙ’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ සබ්රහ්මචාරීසූති සමානං බ්රහ්මං සීලාදිධම්මං චරන්තීති සබ්රහ්මචාරිනො, සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤගතා සහධම්මිකා, තෙසු. ගාරවොති ගරුභාවො සීලාදිගුණනිමිත්තං ගරුකරණං. නූපලබ්භතීති න විජ්ජති න පවත්තති, න උපතිට්ඨතීති අත්ථො. නිබ්බානාති කිලෙසානං නිබ්බාපනතො කිලෙසක්ඛයාති අත්ථො. ධම්මරාජස්සාති සත්ථුනො. සත්ථා හි සදෙවකං ලොකං යථාරහං ලොකියලොකුත්තරෙන ධම්මෙන රඤ්ජෙති තොසෙතීති ධම්මරාජා. එත්ථ ච ‘‘ධම්මරාජස්ස සාසනෙ’’ති ඉමිනා නිබ්බානං නාම ධම්මරාජස්සෙව සාසනෙ, න අඤ්ඤත්ථ. තත්ථ යො සබ්රහ්මචාරීසු ගාරවරහිතො, සො යථා නිබ්බානා ආරකා හොති, තථා ධම්මරාජස්ස සාසනතොපි ආරකා හොතීති දස්සෙති. බව්හොදකෙති බහුඋදකෙ. සන්තිකෙ හොති නිබ්බානන්ති නිබ්බානං තස්ස සන්තිකෙ සමීපෙ එව හොති. සෙසං වුත්තනයමෙව. ඉමා එව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථා අහෙසුං.

මහානාගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. කුල්ලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

කුල්ලො සිවථිකන්තිආදිකා ආයස්මතො කුල්ලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කුටුම්බියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කුල්ලොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජි. සො ච රාගචරිතත්තා තිබ්බරාගජාතිකො හොති. තෙනස්ස අභික්ඛණං කිලෙසා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. අථස්ස සත්ථා චිත්තාචාරං ඤත්වා අසුභකම්මට්ඨානං දත්වා, ‘‘කුල්ල, තයා අභිණ්හං සුසානෙ චාරිකා චරිතබ්බා’’ති ආහ. සො සුසානං පවිසිත්වා උද්ධුමාතකාදීනි තානි තානි අසුභානි දිස්වා තං මුහුත්තං අසුභමනසිකාරං උප්පාදෙත්වා සුසානතො නික්ඛන්තමත්තොව කාමරාගෙන අභිභුය්යති. පුන භගවා තස්ස තං පවත්තිං ඤත්වා එකදිවසං තස්ස සුසානට්ඨානං ගතකාලෙ එකං තරුණිත්ථිරූපං අධුනා මතං අවිනට්ඨච්ඡවිං නිම්මිනිත්වා දස්සෙති. තස්ස තං දිට්ඨමත්තස්ස ජීවමානවිසභාගවත්ථුස්මිං විය සහසා රාගො උප්පජ්ජති. අථ නං සත්ථා තස්ස පෙක්ඛන්තස්සෙව නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරමානාසුචිං කිමිකුලාකුලං අතිවිය බීභච්ඡං දුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං කත්වා දස්සෙසි. සො තං පෙක්ඛන්තො විරත්තචිත්තො හුත්වා අට්ඨාසි. අථස්ස භගවා ඔභාසං ඵරිත්වා සතිං ජනෙන්තො –

‘‘ආතුරං අසුචිං පූතිං, පස්ස කුල්ල සමුස්සයං;

උග්ඝරන්තං පග්ඝරන්තං, බාලානං අභිනන්දිත’’න්ති. –

ආහ. තං සුත්වා ථෙරො සම්මදෙව සරීරසභාවං උපධාරෙන්තො අසුභසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තත්ථ පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා –

393.

‘‘කුල්ලො සිවථිකං ගන්ත්වා, අද්දස ඉත්ථිමුජ්ඣිතං;

අපවිද්ධං සුසානස්මිං, ඛජ්ජන්තිං කිමිහී ඵුටං.

394.

‘‘ආතුරං…පෙ… බාලානං අභිනන්දිතං.

395.

‘‘ධම්මාදාසං ගහෙත්වාන, ඤාණදස්සනපත්තියා;

පච්චවෙක්ඛිං ඉමං කායං, තුච්ඡං සන්තරබාහිරං.

396.

‘‘යථා ඉදං තථා එතං, යථා එතං තථා ඉදං;

යථා අධො තථා උද්ධං, යථා උද්ධං තථා අධො.

397.

‘‘යථා දිවා තථා රත්තිං, යථා රත්තිං තථා දිවා;

යථා පුරෙ තථා පච්ඡා, යථා පච්ඡා තථා පුරෙ.

398.

‘‘පඤ්චඞ්ගිකෙන තුරියෙන, න රතී හොති තාදිසී;

යථා එකග්ගචිත්තස්ස, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති. –

උදානවසෙන ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ කුල්ලොති අත්තානමෙව ථෙරො පරං විය කත්වා වදති.

ආතුරන්ති නානප්පකාරෙහි දුක්ඛෙහි අභිණ්හං පටිපීළිතං. අසුචින්ති සුචිරහිතං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං. පූතින්ති දුග්ගන්ධං. පස්සාති සභාවතො ඔලොකෙහි. කුල්ලාති ඔවාදකාලෙ භගවා ථෙරං ආලපති. උදානකාලෙ පන ථෙරො සයමෙව අත්තානං වදති. සමුස්සයන්ති සරීරං. උග්ඝරන්තන්ති උද්ධං වණමුඛෙහි අසුචිං සවන්තං. පග්ඝරන්තන්ති අධො වණමුඛෙහි සමන්තතො ච අසුචිං සවන්තං. බාලානං අභිනන්දිතන්ති බාලෙහි අන්ධපුථුජ්ජනෙහි දිට්ඨිතණ්හාභිනන්දනාහි ‘‘අහං මම’’න්ති අභිනිවිස්ස නන්දිතං.

ධම්මාදාසන්ති ධම්මමයං ආදාසං. යථා හි සත්තා අදාසෙන අත්තනො මුඛෙ කායෙ වා ගුණදොසෙ පස්සන්ති, එවං යොගාවචරො යෙන අත්තභාවෙ සංකිලෙසවොදානධම්මෙ යාථාවතො පස්සති, තං විපස්සනාඤාණං ඉධ ‘‘ධම්මාදාස’’න්ති වුත්තං. තං ඤාණදස්සනස්ස මග්ගඤාණසඞ්ඛාතස්ස ධම්මචක්ඛුස්ස අධිගමාය අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙත්වා. පච්චවෙක්ඛිං ඉමං කායන්ති ඉමං කරජකායං නිච්චසාරාදිවිරහතො තුච්ඡං අත්තපරසන්තානානං විභාගතො සන්තරබාහිරං ඤාණචක්ඛුනා පතිඅවෙක්ඛිං පස්සිං.

යථා පන පච්චවෙක්ඛිං, තං දස්සෙතුං ‘‘යථා ඉද’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා ඉදං තථා එතන්ති යථා ඉදං මය්හං සරීරසඞ්ඛාතං අසුභං ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණානං අනපගමා නානාවිධං මායොපමං කිරියං දස්සෙති, තථාව එතං මතසරීරං පුබ්බෙ තෙසං ධම්මානං අනපගමා අහොසි. යථා එතං එතරහි මතසරීරං තෙසං ධම්මානං අපගමා න කිඤ්චි කිරියං දස්සෙති, තථා ඉදං මම සරීරම්පි තෙසං ධම්මානං අපගමා නස්සතෙවාති. යථා ච ඉදං මම සරීරං එතරහි සුසානෙ න මතං න සයිතං, න උද්ධුමාතකාදිභාවං උපගතං, තථා එතං එතරහි මතසරීරම්පි පුබ්බෙ අහොසි. යථා පනෙතං එතරහි මතසරීරං සුසානෙ සයිතං උද්ධුමාතකාදිභාවං උපගතං, තථා ඉදං මම සරීරම්පි භවිස්සති. අථ වා යථා ඉදං මම සරීරං අසුචි දුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං පටික්කූලං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, තථා එතං මතසරීරම්පි. යථා වා එතං මතසරීරං අසුචිආදිසභාවඤ්චෙව අනිච්චාදිසභාවඤ්ච, තථා ඉදං මම සරීරම්පි. යථා අධො තථා උද්ධන්ති යථා නාභිතො අධො හෙට්ඨා අයං කායො අසුචි දුග්ගන්ධො ජෙගුච්ඡො පටික්කූලො අනිච්චො දුක්ඛො අනත්තා ච, තථා උද්ධං නාභිතො උපරි අසුචිආදිසභාවො ච. යථා උද්ධං තථා අධොති යථා ච නාභිතො, උද්ධං අසුචිආදිසභාවො, තථා අධො නාභිතො හෙට්ඨාපි.

යථා දිවා තථා රත්තින්ති යථා අයං කායො දිවා ‘‘අක්ඛිම්හා අක්ඛිගූථකො’’තිආදිනා (සු. නි. 199) අසුචි පග්ඝරති, තථා රත්තිම්පි. යථා රත්තිං තථා දිවාති යථා ච රත්තිං අයං කායො අසුචි පග්ඝරති, තථා දිවාපි, නයිමස්ස කාලවිභාගෙන අඤ්ඤථාභාවොති අත්ථො. යථා පුරෙ තථා පච්ඡාති යථා අයං කායො පුරෙ පුබ්බෙ තරුණකාලෙ අසුචි දුග්ගන්ධො ජෙගුච්ඡො පටික්කූලො, තථා ච පච්ඡා ජිණ්ණකාලෙ. යථා ච පච්ඡා ජිණ්ණකාලෙ අසුචිආදිසභාවො, තථා පුරෙ තරුණකාලෙපි. යථා වා පුරෙ අතීතකාලෙ සවිඤ්ඤාණකාලෙ අසුචිආදිසභාවො ච අනිච්චාදිසභාවො ච, තථා පච්ඡා අනාගතකාලෙ අවිඤ්ඤාණකාලෙති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පඤ්චඞ්ගිකෙන තුරියෙනාති ‘‘ආතතං විතතං ආතතවිතතං ඝනං සුසීර’’න්ති එවං පඤ්චඞ්ගිකෙන පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙන තුරියෙන පරිචරියමානස්ස කාමසුඛසමඞ්ගිනො ඉස්සරජනස්ස තාදිසී තථාරූපා රති සුඛස්සාදො න හොති. යථා එකග්ගචිත්තස්ස, සම්මා ධම්මං විපස්සතොති සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං කත්වා ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන වීථිපටිපන්නාය විපස්සනාය ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සන්තස්ස යොගාවචරස්ස යාදිසා ධම්මරති, තස්සා කලම්පි කාමරති න උපෙතීති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 374);

ඉමා එව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණගාථාපි අහෙසුං.

කුල්ලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

මනුජස්සාතිආදිකා ආයස්මතො මාලුක්යපුත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො අග්ගාසනිකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස මාතා මාලුක්යා නාම, තස්සා වසෙන මාලුක්යපුත්තොත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. සො වයප්පත්තො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං පහාය පරිබ්බාජකපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා විචරන්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. සො ඤාතීසු අනුකම්පාය ඤාතිකුලං අගමාසි. තං ඤාතකා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසිත්වා ධනෙන පලොභෙතුකාමා මහන්තං ධනරාසිං පුරතො උපට්ඨපෙත්වා ‘‘ඉදං ධනං තව සන්තකං, විබ්භමිත්වා ඉමිනා ධනෙන පුත්තදාරං පටිජග්ගන්තො පුඤ්ඤානි කරොහී’’ති යාචිංසු. ථෙරො තෙසං අජ්ඣාසයං විපරිවත්තෙන්තො ආකාසෙ ඨත්වා –

399.

‘‘මනුජස්ස පමත්තචාරිනො, තණ්හා වඩ්ඪති මාලුවා විය;

සො ප්ලවතී හුරා හුරං, ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො.

400.

‘‘යං එසා සහතෙ ජම්මී, තණ්හා ලොකෙ විසත්තිකා;

සොකා තස්ස පවඩ්ඪන්ති, අභිවට්ඨංව බීරණං.

401.

‘‘යො චෙතං සහතෙ ජම්මිං, තණ්හං ලොකෙ දුරච්චයං;

සොකා තම්හා පපතන්ති, උදබින්දූව පොක්ඛරා.

402.

‘‘තං වො වදාමි භද්දං වො, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා;

තණ්හාය මූලං ඛණථ, උසීරත්ථොව බීරණං;

මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුනං.

403.

‘‘කරොථ බුද්ධවචනං, ඛණො වො මා උපච්චගා;

ඛණාතීතා හි සොචන්ති, නිරයම්හි සමප්පිතා.

404.

‘‘පමාදො රජො පමාදො, පමාදානුපතිතො රජො;

අප්පමාදෙන විජ්ජාය, අබ්බහෙ සල්ලමත්තනො’’ති. –

ඉමාහි ඡහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙති.

තත්ථ මනුජස්සාති සත්තස්ස. පමත්තචාරිනොති සතිවොස්සග්ගලක්ඛණෙන පමාදෙන පමත්තචාරිස්ස, නෙව ඣානං, න විපස්සනා, න මග්ගඵලානි වඩ්ඪන්ති. යථා පන රුක්ඛං සංසිබ්බන්තී පරියොනන්ධන්තී තස්ස විනාසාය මාලුවා ලතා වඩ්ඪති, එවමස්ස ඡ ද්වාරානි නිස්සාය රූපාදීසු පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා තණ්හා වඩ්ඪති. වඩ්ඪමානාව යථා මාලුවා ලතා අත්තනො අපස්සයභූතං රුක්ඛං අජ්ඣොත්ථරිත්වා පාතෙති, එවං තණ්හාවසිකං පුග්ගලං අපායෙ නිපාතෙති. සො ප්ලවතීති සො තණ්හාවසිකො පුග්ගලො අපරාපරං භවාභවෙ උප්ලවති ධාවති. යථා කිං? ඵලමිච්ඡංව වනස්මි වානරො යථා රුක්ඛඵලං ඉච්ඡන්තො වානරො වනස්මිං ධාවන්තො රුක්ඛස්ස එකං සාඛං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤං ගණ්හාති, තං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤන්ති ‘‘සාඛං අලභිත්වා නිසින්නො’’ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති; එවමෙව තණ්හාවසිකො පුග්ගලො හුරා හුරං ධාවන්තො ‘‘ආරම්මණං අලභිත්වා තණ්හාය අප්පවත්තිං පත්තො’’ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති.

න්ති යං පුග්ගලං. එසා ලාමකභාවෙන ජම්මී විසාහාරතාය විසමූලතාය විසඵලතාය විසපරිභොගතාය රූපාදීසු විසත්තතාය ආසත්තතාය ච විසත්තිකාති සඞ්ඛං ගතා ඡද්වාරිකා තණ්හා සහතෙ අභිභවති තස්ස පුග්ගලස්ස. යථා නාම වනෙ පුනප්පුනං වස්සන්තෙ දෙවෙ අභිවට්ඨං බීරණං බීරණතිණං වඩ්ඪති, එවං වට්ටමූලකා සොකා අභිවඩ්ඪන්ති වුද්ධිං ආපජ්ජන්තීති අත්ථො.

යො චෙතං…පෙ… දුරච්චයන්ති යො පන පුග්ගලො එවං වුත්තප්පකාරං අතික්කමිතුං පජහිතුං දුක්කරතාය දුරච්චයං තණ්හං සහතෙ අභිභවති, තම්හා පුග්ගලා වට්ටමූලකා සොකා පපතන්ති. යථා නාම පොක්ඛරෙ පදුමපත්තෙ පතිතං උදබින්දු න පතිට්ඨාති, එවං න පතිට්ඨහන්තීති අත්ථො.

තං වො වදාමීති තෙන කාරණෙන අහං තුම්හෙ වදාමි. භද්දං වොති භද්දං තුම්හාකං හොතු, මා තණ්හං අනුවත්තපුග්ගලො විය විභවං අනත්ථං පාපුණාථාති අත්ථො. යාවන්තෙත්ථ සමාගතාති ඉමස්මිං ඨානෙ යත්තකා සන්නිපතිතා, තත්තකා. කිං වදසීති චෙ? තණ්හාය මූලං ඛණථ ඉමිස්සා ඡද්වාරිකතණ්හාය මූලං කාරණං අවිජ්ජාදිකිලෙසග්ගහනං අරහත්තමග්ගඤාණකුදාලෙන ඛණථ සමුච්ඡින්දථ. කිං වියාති? උසීරත්ථොව බීරණං යථා උසීරෙන අත්ථිකො පුරිසො මහන්තෙන කුදාලෙන බීරණාපරනාමං උසීරං නාම තිණං ඛණති, එවමස්ස මූලං ඛණථාති අත්ථො. මා වො නළංව සොතොව, මාරො භඤ්ජි පුනප්පුනන්ති තුම්හෙ නදීතීරෙ ජාතං නළං මහාවෙගෙන ආගතො නදීසොතො විය කිලෙසමාරො මච්චුමාරො දෙවපුත්තමාරො ච පුනප්පුනං මා භඤ්ජීති අත්ථො.

තස්මා කරොථ බුද්ධවචනං ‘‘ඣායථ, භික්ඛවෙ, මා පමාදත්ථා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.215) වුත්තං බුද්ධස්ස භගවතො වචනං කරොථ, යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා සම්පාදෙථ. ඛණො වො මා උපච්චගාති යො හි බුද්ධවචනං න කරොති, තං පුග්ගලං අයං බුද්ධුප්පාදක්ඛණො පතිරූපදෙසවාසෙ උප්පත්තික්ඛණො සම්මදිට්ඨියා පටිලද්ධක්ඛණො ඡන්නං ආයතනානං අවෙකල්ලක්ඛණොති සබ්බොපි ඛණො අතික්කමති, සො ඛණො මා තුම්හෙ අතික්කමතු. ඛණාතීතාති යෙ හි තං ඛණං අතීතා, යෙ වා පුග්ගලෙ සො ඛණො අතීතො, තෙ නිරයම්හි සමප්පිතා තත්ථ නිබ්බත්තා චිරකාලං සොචන්ති.

පමාදො රජොති රූපාදීසු ආරම්මණෙසු සතිවොස්සග්ගලක්ඛණො පමාදො, සංකිලෙසසභාවත්තා රාගරජාදිමිස්සතාය ච රජො. පමාදානුපතිතො රජොති යො හි කොචි රජො නාම රාගාදිකො, සො සබ්බො පමාදානුපතිතො පමාදවසෙනෙව උප්පජ්ජති. අප්පමාදෙනාති අප්පමජ්ජනෙන අප්පමාදපටිපත්තියා. විජ්ජායාති අග්ගමග්ගවිජ්ජාය. අබ්බහෙ සල්ලමත්තනොති අත්තනො හදයනිස්සිතං රාගාදිසල්ලං උද්ධරෙය්ය සමූහනෙය්යාති.

මාලුක්යපුත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. සප්පදාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පණ්ණවීසතීතිආදිකා ආයස්මතො සප්පදාසත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ කපිලවත්ථුස්මිං සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුරොහිතපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස සප්පදාසොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො සත්ථු ඤාතිසමාගමෙ පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා කිලෙසාභිභවෙන චෙතොසමාධිං අලභන්තො බ්රහ්මචරියං චරිත්වා සංවෙගජාතො පච්ඡා සත්ථං ආහරන්තො යොනිසො මනසිකාරං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණිත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

405.

‘‘පණ්ණවීසති වස්සානි, යතො පබ්බජිතො අහං;

අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි, චෙතොසන්තිමනජ්ඣගං.

406.

‘‘අලද්ධා චිත්තස්සෙකග්ගං, කාමරාගෙන අට්ටිතො;

බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තො, විහාරා උපනික්ඛමිං.

407.

‘‘සත්ථං වා ආහරිස්සාමි, කො අත්ථො ජීවිතෙන මෙ;

කථඤ්හි සික්ඛං පච්චක්ඛං, කාලං කුබ්බෙථ මාදිසො.

408.

‘‘තදාහං ඛුරමාදාය, මඤ්චකම්හි උපාවිසිං;

පරිනීතො ඛුරො ආසි, ධමනිං ඡෙත්තුමත්තනො.

409.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

410.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ පණ්ණවීසතිවස්සානි, යතො පබ්බජිතො අහන්ති යතො පට්ඨාය අහං පබ්බජිතො තානිමානි පණ්ණවීසතිවස්සානි. අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි, චෙතොසන්තිමනජ්ඣගන්ති සොහං එත්තකං කාලං බ්රහ්මචරියං චරන්තො අච්ඡරාසඞ්ඝාතමත්තම්පි අඞ්ගුලිඵොටනමත්තම්පි ඛණං චෙතොසන්තිං චෙතසො සමාධානං න ලභිං.

එවං පන අලද්ධා චිත්තස්සෙකග්ගතං, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘කාමරාගෙන අට්ටිතො’’ති. තත්ථ අට්ටිතොති පීළිතො, අභිභූතොති අත්ථො. බාහා පග්ගය්හ කන්දන්තොති ‘‘ඉදමිධ අතිවිය අයුත්තං වත්තති, යදාහං නිය්යානිකෙ සාසනෙ පබ්බජිත්වා අත්තානං කිලෙසපඞ්කතො උද්ධරිතුං න සක්කොමී’’ති උද්ධංමුඛො බාහා පග්ගය්හ කන්දමානො. විහාරා උපනික්ඛමින්ති වසනකවිහාරතො බහි නික්ඛන්තො.

යෙනාධිප්පායෙන නික්ඛන්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘සත්ථං වා ආහරිස්සාමී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්ථං වා ආහරිස්සාමීති වා-සද්දො විකප්පනත්ථො. තෙන ‘‘රුක්ඛා වා පපතිස්සාමි, උබ්බන්ධිත්වා වා මරිස්සාමී’’තිආදිකෙ මරණප්පකාරෙ සඞ්ගණ්හාති. සික්ඛන්ති අධිසීලසික්ඛං. පච්චක්ඛන්ති පච්චාචික්ඛන්තො පරිච්චජන්තො. ‘‘පච්චක්ඛා’’තිපි පාළි, පච්චක්ඛායාති අත්ථො. කාලන්ති මරණං. කථඤ්හි නාම මාදිසො සික්ඛාපච්චක්ඛානෙන කාලං කරෙය්යාති අත්ථො. සික්ඛාපච්චක්ඛානඤ්හි අරියස්ස විනයෙ මරණං නාම. යථාහ භගවා – ‘‘මරණඤ්හෙතං, භික්ඛවෙ, යො සික්ඛං පච්චක්ඛාය හීනායාවත්තතී’’ති (ම. නි. 3.63). ‘‘සික්ඛං පච්චක්ඛා’’ති පන පාඨෙ කථඤ්හි නාම මාදිසො සික්ඛං පච්චක්ඛාය කාලං කරෙය්ය, සික්ඛාසමඞ්ගී එව පන හුත්වා කාලං කරෙය්ය? තස්මා සත්ථං වා ආහරිස්සාමි, කො අත්ථො ජීවිතෙන මෙති යොජනා.

තදාහන්ති යදා කිලෙසාභිභවෙන සමණධම්මං කාතුං අසමත්ථතාය ජීවිතෙ නිබ්බින්දන්තො තදා. ඛුරන්ති නිසිතඛුරං, ඛුරසදිසං වා සත්ථකං. මඤ්චකම්හි උපාවිසින්ති පරෙසං නිවාරණභයෙන ඔවරකං පවිසිත්වා මඤ්චකෙ නිසීදිං. පරිනීතොති උපනීතො, ගලෙ ඨපිතොති අධිප්පායො. ධමනින්ති ‘‘කණ්ඨෙ ධමනිං, කණ්ඨධමනිං ගලවලය’’න්තිපි වදන්ති. ඡෙත්තුන්ති ඡින්දිතුං.

තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථාති ‘‘යදාහං මරිස්සාමී’’ති කණ්ඨෙ ධමනිං ඡින්දිතුං ඛුරං උපනෙසිං, තතො පරං ‘‘අරොගං නු ඛො මෙ සීල’’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අක්ඛණ්ඩං අච්ඡිද්දං සුපරිසුද්ධං සීලං දිස්වා පීති උප්පජ්ජි, පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භි, පස්සද්ධකායස්ස නිරාමිසං සුඛං අනුභවන්තස්ස චිත්තස්ස සමාහිතතාය විපස්සනාවසෙන යොනිසො මනසිකාරො උප්පජ්ජි. අථ වා තතොති කණ්ඨෙ ඛුරස්ස උපනයතො වණෙ ජාතෙ උප්පන්නං වෙදනං වික්ඛම්භෙන්තො විපස්සනාය වසෙන යොනිසොමනසිකාරො උප්පජ්ජි. ඉදානි තතො පරං මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණඤාණං උප්පන්නභාවං දස්සෙතුං ‘‘ආදීනවො පාතුරහූ’’තිආදි වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව.

සප්පදාසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. කාතියානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

උට්ඨෙහීතිආදිකා ආයස්මතො කාතියානත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං අඤ්ඤතරස්ස කොසියගොත්තස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්තො, මාතුගොත්තවසෙන පන කාතියානොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො සාමඤ්ඤකානිත්ථෙරස්ස ගිහිසහායො ථෙරං දිස්වා පබ්බජිතො සමණධම්මං කරොන්තො රත්තිං ‘‘නිද්දාභිභවං විනොදෙස්සාමී’’ති චඞ්කමං ආරුහි. සො චඞ්කමන්තො නිද්දාය අභිභූතො පචලායමානො පරිපතිත්වා තත්ථෙව අනන්තරහිතාය භූමියා නිපජ්ජි, සත්ථා තස්ස තං පවත්තිං දිස්වා සයං තත්ථ ගන්ත්වා ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘කාතියානා’’ති සඤ්ඤං අදාසි. සො සත්ථාරං දිස්වා උට්ඨහිත්වා වන්දිත්වා සංවෙගජාතො අට්ඨාසි. අථස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙන්තො –

411.

‘‘උට්ඨෙහි නිසීද කාතියාන, මා නිද්දාබහුලො අහු ජාගරස්සු;

මා තං අලසං පමත්තබන්ධු, කූටෙනෙව ජිනාතු මච්චුරාජා.

412.

‘‘සෙය්යථාපි මහාසමුද්දවෙගො, එවං ජාතිජරාති වත්තතෙ තං;

සො කරොහි සුදීපමත්තනො ත්වං, න හි තාණං තව විජ්ජතෙව අඤ්ඤං.

413.

‘‘සත්ථා හි විජෙසි මග්ගමෙතං, සඞ්ගා ජාතිජරාභයා අතීතං;

පුබ්බාපරරත්තමප්පමත්තො, අනුයුඤ්ජස්සු දළ්හං කරොහි යොගං.

414.

‘‘පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානි, සඞ්ඝාටිඛුරමුණ්ඩභික්ඛභොජී;

මා ඛිඩ්ඩාරතිඤ්ච මා නිද්දං, අනුයුඤ්ජිත්ථ ඣාය කාතියාන.

415.

‘‘ඣායාහි ජිනාහි කාතියාන, යොගක්ඛෙමපථෙසු කොවිදොසි;

පප්පුය්ය අනුත්තරං විසුද්ධිං, පරිනිබ්බාහිසි වාරිනාව ජොති.

416.

‘‘පජ්ජොතකරො පරිත්තරංසො, වාතෙන විනම්යතෙ ලතාව;

එවම්පි තුවං අනාදියානො, මාරං ඉන්දසගොත්ත නිද්ධුනාහි;

සො වෙදයිතාසු වීතරාගො, කාලං කඞ්ඛ ඉධෙව සීතිභූතො’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ උට්ඨෙහීති නිද්දූපගමනතො උට්ඨහන්තො උට්ඨානවීරියං කරොහි. යස්මා නිපජ්ජා නාම කොසජ්ජපක්ඛියා, තස්මා මා සයි. නිසීදාති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා නිසීද. කාතියානාති තං නාමෙන ආලපති. මා නිද්දාබහුලො අහූති නිද්දාබහුලො නිද්දාභිභූතො මා අහු. ජාගරස්සූති ජාගර, ජාගරියමනුයුත්තො හොහි. මා තං අලසන්ති ජාගරියං අනනුයුඤ්ජන්තං තං අලසං කුසීතං පමත්තබන්ධු මච්චුරාජා කූටෙනෙව අද්දුහනෙන විය නෙසාදො මිගං වා පක්ඛිං වා ජරාරොගෙහි මා ජිනාතු මා අභිභවතු, මා අජ්ඣොත්ථරතූති අත්ථො.

සෙය්යථාපීති සෙය්යථා අපි. මහාසමුද්දවෙගොති මහාසමුද්දස්ස ඌමිවෙගො. එවන්ති යථා නාම මහාසමුද්දඌමිවෙගො උපරූපරි උට්ඨහන්තො තං අභික්කමිතුං අසක්කොන්තං පුරිසං අභිභවති, එවං ජාති ජරා ච කොසජ්ජාභිභූතං තං අතිවත්තතෙ උපරූපරි අජ්ඣොත්ථරති. සො කරොහීති සො ත්වං, කාතියාන, චතූහි ඔඝෙහි අනජ්ඣොත්ථරණීයං අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං සුදීපං අත්තනො කරොහි අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදෙහි. න හි තාණං තව විජ්ජතෙව අඤ්ඤන්ති හීති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. යස්මා තතො අග්ගඵලතො අඤ්ඤං තව තාණං නාම ඉධ වා හුරං වා න උපලබ්භති, තස්මා තං අරහත්තසඞ්ඛාතං සුදීපං කරොහීති.

සත්ථා හි විජෙසි මග්ගමෙතන්ති යං සාධෙතුං අවිසහන්තා යතො පරාජිතා පුථූ අඤ්ඤතිත්ථියා, තදෙතං තස්ස සුදීපස්ස කාරණභූතං පඤ්චවිධසඞ්ගතො ජාතිආදිභයතො ච අතීතං අරියමග්ගං දෙවපුත්තමාරාදිකෙ අභිභවිත්වා තුය්හං සත්ථා විජෙසි සාධෙසි. යස්මා සත්ථු සන්තකං නාම සාවකෙන අධිගන්තබ්බං න විස්සජ්ජෙතබ්බං, තස්මා තස්ස අධිගමාය පුබ්බරත්තාපරරත්තං පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච, අප්පමත්තො සතො සම්පජානො හුත්වා අනුයුඤ්ජ යොගං භාවනං දළ්හඤ්ච කරොහි.

පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානීති පුරිමකානි ගිහිකාලෙ ආබද්ධානි ගිහිබන්ධනානි කාමගුණබන්ධනානි පමුඤ්ච විස්සජ්ජෙහි, තත්ථ අනපෙක්ඛො හොහි. සඞ්ඝාටිඛුරමුණ්ඩභික්ඛභොජීති සඞ්ඝාටිධාරී ඛුරෙන කතසිරමුණ්ඩො භික්ඛාහාරභොජී, තිවිධම්පෙතං පුරිමබන්ධනපමොක්ඛස්ස ඛිඩ්ඩාරතිනිද්දානනුයොගස්ස ච කාරණවචනං. යස්මා ත්වං සඞ්ඝාටිපාරුතො මුණ්ඩො භික්ඛාහාරො ජීවති, තස්මා තෙ කාමසුඛානුයොගො ඛිඩ්ඩාරතිනිද්දානුයොගො ච න යුත්තොති තතො පුරිමානි පමුඤ්ච බන්ධනානි ඛිඩ්ඩාරතිං නිද්දඤ්ච මානුයුඤ්ජිත්ථාති යොජනා. ඣායාති ඣායස්සු ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අනුයුඤ්ජ.

තං පන අනුයුඤ්ජන්තො යෙන ඣානෙන ඣායතො කිලෙසා සබ්බසො ජිතා හොන්ති, තං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං අනුයුඤ්ජාති දස්සෙන්තො ‘‘ඣායාහි ජිනාහී’’ති ආහ. යොගක්ඛෙමපථෙසු කොවිදොසීති චතූහි යොගෙහි ඛෙමස්ස නිබ්බානස්ස පථභූතෙසු බොධිපක්ඛියධම්මෙසු කුසලො ඡෙකො අසි, තස්මා භාවනං උස්සුක්කාපෙන්තො අනුත්තරං උත්තරරහිතං, විසුද්ධිං නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච පප්පුය්ය පාපුණිත්වා පන ත්වං පරිනිබ්බාහිසි. වාරිනාව ජොතීති මහතා සලිලවුට්ඨිනිපාතෙන අග්ගිඛන්ධො විය අරියමග්ගවුට්ඨිනිපාතෙන පරිනිබ්බායිස්සති.

පජ්ජොතකරොති පජ්ජොතිං කරො පදීපො. පරිත්තරංසොති ඛුද්දකච්චිකො. විනම්යතෙති විනමීයති අපනිය්යති. ලතාවාති වල්ලි විය. ඉදං වුත්තං හොති – යථා වට්ටිආදිපච්චයවෙකල්ලෙන පරිත්තරංසො මන්දපභො පදීපො අප්පිකා ලතා වා වාතෙන විධමිය්යති විද්ධංසිය්යති, එවං තුවම්පි. කොසියගොත්තතාය, ඉන්දසගොත්ත, ඉන්දසමානගොත්තං. මාරං තස්ස වසෙ අනාවත්තනා අනුපාදානතො ච අනාදියානො, නිද්ධුනාහි විධමෙහි විද්ධංසෙහි. එවං පන විද්ධංසමානො සො ත්වං වෙදයිතාසු සබ්බාසු වෙදනාසු විගතච්ඡන්දරාගො ඉධෙව ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහාභාවෙන සීතිභූතො නිබ්බුතො අත්තනො පරිනිබ්බානකාලං කඞ්ඛ ආගමෙහීති. එවං සත්ථාරා අනුපාදිසෙසං නිබ්බානං පාපෙත්වා දෙසනාය කතාය ථෙරො දෙසනාවසානෙ විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තං පන පත්වා සත්ථාරා දෙසිතනියාමෙනෙව ඉමා ගාථා අභාසි. තා එව ඉමා ගාථා ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණඤ්ච ජාතා.

කාතියානත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. මිගජාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සුදෙසිතොතිආදිකා ආයස්මතො මිගජාලත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං විසාඛාය මහාඋපාසිකාය පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, මිගජාලොතිස්ස නාමං අහොසි. සො විහාරං ගන්ත්වා අභිණ්හසො ධම්මස්සවනෙන පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

417.

‘‘සුදෙසිතො චක්ඛුමතා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

සබ්බසංයොජනාතීතො, සබ්බවට්ටවිනාසනො.

418.

‘‘නිය්යානිකො උත්තරණො, තණ්හාමූලවිසොසනො;

විසමූලං ආඝාතනං, ඡෙත්වා පාපෙති නිබ්බුතිං.

419.

‘‘අඤ්ඤාණමූලභෙදාය, කම්මයන්තවිඝාටනො;

විඤ්ඤාණානං පරිග්ගහෙ, ඤාණවජිරනිපාතනො.

420.

‘‘වෙදනානං විඤ්ඤාපනො, උපාදානප්පමොචනො;

භවං අඞ්ගාරකාසුංව, ඤාණෙන අනුපස්සනො.

421.

‘‘මහාරසො සුගම්භීරො, ජරාමච්චුනිවාරණො;

අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, දුක්ඛූපසමනො සිවො.

422.

‘‘කම්මං කම්මන්ති ඤත්වාන, විපාකඤ්ච විපාකතො;

පටිච්චුප්පන්නධම්මානං, යථාවාලොකදස්සනො;

මහාඛෙමඞ්ගමො සන්තො, පරියොසානභද්දකො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ සුදෙසිතොති සුට්ඨු දෙසිතො, වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථානං යාථාවතො විභාවනවසෙන දෙසිතොති අත්ථො. අථ වා සුදෙසිතොති සම්මා දෙසිතො, පවත්තිනිවත්තීනං තදුභයහෙතූනඤ්ච අවිපරීතතො පකාසනවසෙන භාසිතො ස්වාඛ්යාතොති අත්ථො. චක්ඛුමතාති මංසචක්ඛු, දිබ්බචක්ඛු, පඤ්ඤාචක්ඛු, බුද්ධචක්ඛු, සමන්තචක්ඛූති ඉමෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි චක්ඛුමතා. බුද්ධෙනාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. ආදිච්චබන්ධුනාති ආදිච්චගොත්තෙන. දුවිධො හි ලොකෙ ඛත්තියවංසො – ආදිච්චවංසො, සොමවංසොති. තත්ථ ආදිච්චවංසො, ඔක්කාකරාජවංසොති ජානිතබ්බං. තතො සඤ්ජාතතාය සාකියා ආදිච්චගොත්තාති භගවා ‘‘ආදිච්චබන්ධූ’’ති වුච්චති. අථ වා ආදිච්චස්ස බන්ධූතිපි භගවා ආදිච්චබන්ධු, ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. කාමරාගසංයොජනාදීනං සබ්බෙසං සංයොජනානං සමතික්කමනභාවතො සබ්බසංයොජනාතීතො තතො එව කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං විනාසනතො විද්ධංසනතො සබ්බවට්ටවිනාසනො, සංසාරචාරකතො නිය්යානතො නිය්යානිකො, සංසාරමහොඝතො සමුත්තරණට්ඨෙන උත්තරණො, කාමතණ්හාදීනං සබ්බතණ්හානං මූලං අවිජ්ජං අයොනිසො මනසිකාරඤ්ච විසොසෙති සුක්ඛාපෙතීති තණ්හාමූලවිසොසනො, තිණ්ණම්පි වෙදානං සම්පටිවෙධස්ස විද්ධංසනතො විසස්ස දුක්ඛස්ස කාරණත්තා විසමූලං, සත්තානං බ්යසනුප්පත්තිට්ඨානතාය ආඝාතනං කම්මං කිලෙසං වා ඡෙත්වා සමුච්ඡින්දිත්වා නිබ්බුතිං නිබ්බානං පාපෙති.

අඤ්ඤාණස්ස මූලං අයොනිසො මනසිකාරො ආසවා ච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) හි වුත්තං, තස්ස භෙදාය වජිරූපමඤාණෙන භින්දනත්ථාය. අථ වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිවචනතො (විභ. 225-226; සං. නි. 2.1) අඤ්ඤාණං මූලං එතස්සාති අඤ්ඤාණමූලං, භවචක්කං, තස්ස මග්ගඤාණවජිරෙන පදාලනත්ථං දෙසිතොති සම්බන්ධො. කම්මයන්තවිඝාටනොති කම්මඝටිතස්ස අත්තභාවයන්තස්ස විද්ධංසනො. විඤ්ඤාණානං පරිග්ගහෙති කාමභවාදීසු යථාසකකම්මුනා විඤ්ඤාණග්ගහණෙ උපට්ඨිතෙති වචනසෙසො. තත්ථ තත්ථ හි භවෙ පටිසන්ධියා ගහිතාය තංතංභවනිස්සිතවිඤ්ඤාණානිපි ගහිතානෙව හොන්ති. ඤාණවජිරනිපාතනොති ඤාණවජිරස්ස නිපාතො, ඤාණවජිරං නිපාතෙත්වා තෙසං පදාලෙතා. ලොකුත්තරධම්මො හි උප්පජ්ජමානො සත්තමභවාදීසු උප්පජ්ජනාරහානි විඤ්ඤාණානි භින්දත්තමෙව උප්පජ්ජතීති.

වෙදනානං විඤ්ඤාපනොති සුඛාදීනං තිස්සන්නං වෙදනානං යථාක්කමං දුක්ඛසල්ලානිච්චවසෙන යාථාවතො පවෙදකො. උපාදානප්පමොචනොති කාමුපාදානාදීහි චතූහිපි උපාදානෙහි චිත්තසන්තානස්ස විමොචකො. භවං අඞ්ගාරකාසුංව, ඤාණෙන අනුපස්සනොති කාමභවාදිනවවිධම්පි භවං එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තභාවතො සාධිකපොරිසං අඞ්ගාරකාසුං විය මග්ගඤාණෙන අනුපච්චක්ඛතො දස්සෙතා.

සන්තපණීතභාවතො අතිත්තිකරට්ඨෙන මහාරසො පරිඤ්ඤාදිවසෙන වා මහාකිච්චතාය සාමඤ්ඤඵලවසෙන මහාසම්පත්තිතාය ච මහාරසො, අනුපචිතසම්භාරෙහි දුරවගාහතාය අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨතාය ච සුට්ඨු ගම්භීරො ජරාමච්චුනිවාරණො, ආයතිං භවාභිනිප්ඵත්තියා නිවත්තනෙන ජරාය මච්චුනො ච පටිසෙධකො. ඉදානි යථාවුත්තගුණවිසෙසයුත්තං ධම්මං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘අරියො අට්ඨඞ්ගිකො’’ති වත්වා පුනපි තස්ස කතිපයෙ ගුණෙ විභාවෙතුං ‘‘දුක්ඛූපසමනො සිවො’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – පරිසුද්ධට්ඨෙන අරියො, සම්මාදිට්ඨිආදිඅට්ඨධම්මසමොධානතාය අට්ඨඞ්ගිකො, නිබ්බානගවෙසනට්ඨෙන මග්ගො සකලවට්ටදුක්ඛවූපසමනට්ඨෙන දුක්ඛවූපසමනො, ඛෙමට්ඨෙන සිවො.

යථා ඉතො බාහිරකසමයෙ අසම්මාසම්බුද්ධපවෙදිතත්තා කම්මවිපාකො විපල්ලාසො සියාති එවං අවිපල්ලාසෙත්වා පටිච්චුප්පන්නධම්මානං පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කම්මං කම්මන්ති විපාකඤ්ච විපාකතො ඤත්වාන පුබ්බභාගඤාණෙන ජානනහෙතු සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහානං විධමනෙන යාථාවතො ආලොකදස්සනො තක්කරස්ස ලොකුත්තරඤාණාලොකස්ස දස්සනො. කෙනචි කඤ්චි කදාචිපි අනුපද්දුතත්තා මහාඛෙමං නිබ්බානං ගච්ඡති සත්තෙ ගමෙති චාති මහාඛෙමඞ්ගමො, සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහවූපසමනතො සන්තො, අකුප්පාය චෙතොවිමුත්තියා අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා පාපනෙන පරියොසානභද්දකො සුදෙසිතො චක්ඛුමතාති යොජනා.

එවං ථෙරො නානානයෙහි අරියධම්මං පසංසන්තො තස්ස ධම්මස්ස අත්තනා අධිගතභාවං අඤ්ඤාපදෙසෙන පකාසෙසි.

මිගජාලත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. පුරොහිතපුත්තජෙන්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ජාතිමදෙන මත්තොහන්තිආදිකා ආයස්මතො ජෙන්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො පුරොහිතස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, තස්ස ජෙන්තොති නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ජාතිමදෙන භොගඉස්සරියරූපමදෙන ච මත්තො අඤ්ඤෙ හීළෙන්තො ගරුට්ඨානියානම්පි අපචිතිං අකරොන්තො මානථද්ධො විචරති. සො එකදිවසං සත්ථාරං මහතියා පරිසාය පරිවුතං ධම්මං දෙසෙන්තං දිස්වා උපසඞ්කමන්තො ‘‘සචෙ මං සමණො ගොතමො පඨමං ආලපිස්සති, අහම්පි ආලපිස්සාමි; නො චෙ, නාලපිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා උපසඞ්කමිත්වා ඨිතො භගවති පඨමං අනාලපන්තෙ සයම්පි මානෙන අනාලපිත්වා ගමනාකාරං දස්සෙසි. තං භගවා –

‘‘න මානං බ්රාහ්මණ සාධු, අත්ථිකස්සීධ බ්රාහ්මණ;

යෙන අත්ථෙන ආගච්ඡි, තමෙවමනුබ්රූහයෙ’’ති. (සං. නි. 1.201) –

ගාථාය අජ්ඣභාසි. සො ‘‘චිත්තං මෙ සමණො ගොතමො ජානාතී’’ති අභිප්පසන්නො භගවතො පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා පරමනිපච්චාකාරං කත්වා –

‘‘කෙසු න මානං කයිරාථ, කෙසු චස්ස සගාරවො;

ක්යස්ස අපචිතා අස්සු, ක්යස්සු සාධු සුපූජිතා’’ති. –

පුච්ඡි. තස්ස භගවා –

‘‘මාතරි පිතරි චාපි, අථො ජෙට්ඨම්හි භාතරි;

ආචරියෙ චතුත්ථම්හි, සමණබ්රාහ්මණෙසු ච.

‘‘තෙසු න මානං කයිරාථ, තෙසු අස්ස සගාරවො;

ක්යස්ස අපචිතා අස්සු, ත්යස්සු සාධු සුපූජිතා.

‘‘අරහන්තෙ සීතිභූතෙ, කතකිච්චෙ අනාසවෙ;

නිහච්ච මානං අත්ථද්ධො, තෙ නමස්සෙ අනුත්තරෙ’’ති. (සං. නි. 1.201) –

පඤ්හං විස්සජ්ජෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. සො තාය දෙසනාය සොතාපන්නො හුත්වා පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

423.

‘‘ජාතිමදෙන මත්තොහං, භොගඉස්සරියෙන ච;

සණ්ඨානවණ්ණරූපෙන, මදමත්තො අචාරිහං.

424.

‘‘නාත්තනො සමකං කඤ්චි, අතිරෙකඤ්ච මඤ්ඤිසං;

අතිමානහතො බාලො, පත්ථද්ධො උස්සිතද්ධජො.

425.

‘‘මාතරං පිතරඤ්චාපි, අඤ්ඤෙපි ගරුසම්මතෙ;

න කඤ්චි අභිවාදෙසිං, මානත්ථද්ධො අනාදරො.

426.

‘‘දිස්වා විනායකං අග්ගං, සාරථීනං වරුත්තමං;

තපන්තමිව ආදිච්චං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං.

427.

‘‘මානං මදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

සිරසා අභිවාදෙසිං, සබ්බසත්තානමුත්තමං.

428.

‘‘අතිමානො ච ඔමානො, පහීනා සුසමූහතා;

අස්මිමානො සමුච්ඡින්නො, සබ්බෙ මානවිධා හතා’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ජාතිමදෙන මත්තොහන්ති අහං උදිච්චෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තො, ‘‘න මාදිසො උභතො සුජාතො අඤ්ඤො අත්ථී’’ති කුලමානෙන මත්තො මානථද්ධො අචාරින්ති යොජනා. භොගඉස්සරියෙන චාති විභවෙන ආධිපච්චෙන ච හෙතුභූතෙන භොගසම්පදඤ්ච ඉස්සරියසම්පදඤ්ච පටිච්ච උප්පන්නමදෙන මත්තො අහං අචාරින්ති යොජනා. සණ්ඨානවණ්ණරූපෙනාති සණ්ඨානං ආරොහපරිණාහසම්පත්ති, වණ්ණො ඔදාතසාමතාදිඡවිසම්පත්ති, රූපං අඞ්ගපච්චඞ්ගසොභා. ඉධාපි වුත්තනයෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. මදමත්තොති වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤෙනපි මදෙන මත්තො.

නාත්තනො සමකං කඤ්චීති අත්තනො සමකං සදිසං ජාතිආදීහි සමානං අතිරෙකං වා කඤ්චි න මඤ්ඤිසං න මඤ්ඤිං, මයා සමානම්පි න මඤ්ඤිං, කුතො අධිකන්ති අධිප්පායො. අතිමානහතො බාලොති බාලො අහං තතො බාලභාවතො අතිමානෙන ඛතූපහතකුසලාචාරො, තතො එව පත්ථද්ධො උස්සිතද්ධජො ථම්භවසෙන ගරූනම්පි නිපච්චකාරස්ස අකරණතො භුසං ථද්ධො අනොනමනථද්ධජාතො උස්සිතමානද්ධජො.

වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘මාතර’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤෙති ජෙට්ඨභාතුආදිකෙ, සමණබ්රාහ්මණෙ ච. ගරුසම්මතෙති ගරූති සම්මතෙ ගරුට්ඨානියෙ. අනාදරොති ආදරරහිතො.

දිස්වා විනායකං අග්ගන්ති එවං මානථද්ධො හුත්වා විචරන්තො දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි වෙනෙය්යානං විනයනතො සයම්භුතාය නායකභාවතො ච විනායකං. සදෙවකෙ ලොකෙ සීලාදිගුණෙහි සෙට්ඨභාවතො අග්ගං. පුරිසදම්මානං අච්චන්තතාය දමනතො සාරථීනං වරුත්තමං, අතිවිය උත්තමං බ්යාමප්පභාදිඔභාසෙන ආදිච්චමිව තපන්තං, ඔභාසන්තං භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං ධම්මං දෙසෙන්තං සබ්බසත්තානං උත්තමං සත්ථාරං දිස්වා බුද්ධානුභාවෙන සන්තජ්ජිතො ‘‘අහමෙව සෙට්ඨො, අඤ්ඤෙ හීනා’’ති පවත්තමානං භොගමදාදිමදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා පහාය විප්පසන්නෙන චෙතසා සිරසා අභිවාදෙසින්ති යොජනා. කථං පනායං මානථද්ධො සමානො සත්ථු දස්සනමත්තෙන මානං පහාසීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. සත්ථු දස්සනමත්තෙන මානං න පහාසි ‘‘න මානං, බ්රාහ්මණ, සාධූ’’තිආදිකාය පන දෙසනාය මානං පහාසි. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මානං මදඤ්ච ඡඩ්ඩෙත්වා, විප්පසන්නෙන චෙතසා. සිරසා අභිවාදෙසි’’න්ති. විප්පසන්නෙන චෙතසාති ච ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං දට්ඨබ්බං.

‘‘අහමෙව සෙට්ඨො’’ති පවත්තො මානො අතිමානො. ‘‘ඉමෙ පන නිහීනා’’ති අඤ්ඤෙ හීනතො දහන්තස්ස මානො ‘‘ඔමානො’’ති වදන්ති. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති පන අඤ්ඤං අතික්කමිත්වා අත්තානං සෙය්යතො දහන්තස්ස පවත්තො සෙය්යමානො අතිමානො. ‘‘හීනොහමස්මී’’ති පවත්තො හීනමානො ඔමානො. පහීනා සුසමූහතාති හෙට්ඨිමමග්ගෙහි පහීනා හුත්වා අග්ගමග්ගෙන සුට්ඨු සමුග්ඝාටිතා. අස්මිමානොති ‘‘එසොහමස්මී’’ති ඛන්ධෙ ‘‘අහ’’න්ති ගහණවසෙන පවත්තමානො. සබ්බෙති න කෙවලං අතිමානඔමානඅස්මිමානා එව, අථ ඛො සෙය්යස්ස සෙය්යමානාදයො නවවිධා අන්තරභෙදෙන අනෙකවිධා ච සබ්බෙ මානවිධා මානකොට්ඨාසා හතා අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාටිතාති.

පුරොහිතපුත්තජෙන්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යදා නවො පබ්බජිතොතිආදිකා ආයස්මතො සුමනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිඛිස්ස භගවතො කාලෙ මාලාකාරකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සිඛිං භගවන්තං පස්සිත්වා පසන්නමානසො සුමනපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අඤ්ඤතරස්ස උපාසකස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. සො ච උපාසකො ආයස්මතො අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකො අහොසි. තස්ස ච තතො පුබ්බෙ ජාතාජාතා දාරකා මරිංසු. තෙන සො ‘‘සචාහං ඉදානි එකං පුත්තං ලභිස්සාමි, අය්යස්ස අනුරුද්ධත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සො ච දසමාසච්චයෙන ජාතො අරොගොයෙව හුත්වා අනුක්කමෙන වඩ්ඪෙන්තො සත්තවස්සිකො අහොසි, තං පිතා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා තතො පරිපක්කඤාණත්තා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව ඡළභිඤ්ඤො හුත්වා ථෙරං උපට්ඨහන්තො ‘‘පානීයං ආහරිස්සාමී’’ති ඝටං ආදාය ඉද්ධියා අනොතත්තදහං අගමාසි. අථෙකො මිච්ඡාදිට්ඨිකො නාගරාජා අනොතත්තදහං පටිච්ඡාදෙන්තො සත්තක්ඛත්තුං භොගෙන පරික්ඛිපිත්වා උපරි මහන්තං ඵණං කත්වා සුමනස්ස පානීයං ගහෙතුං ඔකාසං න දෙති. සුමනො ගරුළරූපං ගහෙත්වා තං නාගරාජං අභිභවිත්වා පානීයං ගහෙත්වා ථෙරස්ස වසනට්ඨානං උද්දිස්ස ආකාසෙන ගච්ඡති. තං සත්ථා ජෙතවනෙ නිසින්නො තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ධම්මසෙනාපතිං ආමන්තෙත්වා, ‘‘සාරිපුත්ත, ඉමං පස්සා’’තිආදිනා චතූහි ගාථාහි තස්ස ගුණෙ අභාසි. අථ සුමනත්ථෙරො –

429.

‘‘යදා නවො පබ්බජිතො, ජාතියා සත්තවස්සිකො;

ඉද්ධියා අභිභොත්වාන, පන්නගින්දං මහිද්ධිකං.

430.

‘‘උපජ්ඣායස්ස උදකං, අනොතත්තා මහාසරා;

ආහරාමි තතො දිස්වා, මං සත්ථා එතදබ්රවි.

431.

‘‘සාරිපුත්ත ඉමං පස්ස, ආගච්ඡන්තං කුමාරකං;

උදකකුම්භමාදාය, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතං.

432.

‘‘පාසාදිකෙන වත්තෙන, කල්යාණඉරියාපථො;

සාමණෙරොනුරුද්ධස්ස, ඉද්ධියා ච විසාරදො.

433.

‘‘ආජානීයෙන ආජඤ්ඤො, සාධුනා සාධුකාරිතො;

විනීතො අනුරුද්ධෙන, කතකිච්චෙන සික්ඛිතො.

434.

‘‘සො පත්වා පරමං සන්තිං, සච්ඡිකත්වා අකුප්පතං;

සාමණෙරො ස සුමනො, මා මං ජඤ්ඤාති ඉච්ඡතී’’ති. –

අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ ආදිතො ද්වෙ ගාථා සුමනත්ථෙරෙනෙව භාසිතා, ඉතරා චතස්සො තං පසංසන්තෙන සත්ථාරා භාසිතා. තා සබ්බා එකජ්ඣං කත්වා සුමනත්ථෙරො පච්ඡා අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන අභාසි. තත්ථ පන්නගින්දන්ති නාගරාජං. තතොති තත්ථ, යදා නවො පබ්බජිතො ජාතියා සත්තවස්සිකො ඉද්ධිබලෙන මහිද්ධිකං නාගරාජං අභිභවිත්වා අනොතත්තදහතො උපජ්ඣායස්ස පානීයං ආහරාමි, තස්මිං කාලෙති අත්ථො.

මං උද්දිස්ස මය්හං සත්ථා එතදබ්රවි, තං දස්සෙන්තො, ‘‘සාරිපුත්ත, ඉමං පස්සා’’තිආදිමාහ. අජ්ඣත්තං සුසමාහිතන්ති විසයජ්ඣත්තභූතෙන අග්ගඵලසමාධිනා සුට්ඨු සමාහිතං.

පාසාදිකෙන වත්තෙනාති පස්සන්තානං පසාදාවහෙන ආචාරවත්තෙන, කරණත්ථෙ ඉදං කරණවචනං. කල්යාණඉරියාපථොති සම්පන්නිරියාපථො. පාසාදිකෙන වත්තෙනාති වා ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. සමණස්ස භාවො සාමණ්යං, සාමඤ්ඤන්ති අත්ථො. තදත්ථං ඊරති පවත්තතීති සාමණෙරො, සමණුද්දෙසො. ඉද්ධියා ච විසාරදොති ඉද්ධියම්පි බ්යත්තො සුකුසලො. ආජානීයෙනාති පුරිසාජානීයෙන. අත්තහිතපරහිතානං සාධනතො සාධුනා කතකිච්චෙන අනුරුද්ධෙන සාධු උභයහිතසාධකො, සුට්ඨු වා ආජඤ්ඤො කාරිතො දමිතො. අග්ගවිජ්ජාය විනීතො අසෙක්ඛභාවාපාදනෙන සික්ඛිතො සික්ඛාපිතොති අත්ථො.

සො සාමණෙරො සුමනො පරමං සන්තිං නිබ්බානං පත්වා අග්ගමග්ගාධිගමෙන අධිගන්ත්වා සච්ඡිකත්වා අත්තපච්චක්ඛං කත්වා අකුප්පතං අරහත්තඵලං අප්පිච්ඡභාවස්ස පරමුක්කංසගතත්තා මා මං ජඤ්ඤාති මං ‘‘අයං ඛීණාසවො’’ති වා ‘‘ඡළභිඤ්ඤො’’ති වා කොචිපි මා ජානෙය්යාති ඉච්ඡති අභිකඞ්ඛතීති.

සුමනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. න්හාතකමුනිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

වාතරොගාභිනීතොතිආදිකා ආයස්මතො න්හාතකමුනිස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො විජ්ජාට්ඨානාදීසු නිප්ඵත්තිං ගතො න්හාතකලක්ඛණයොගෙන න්හාතකොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා රාජගහස්ස තියොජනප්පමාණෙ ඨානෙ අරඤ්ඤායතනෙ නීවාරෙහි යාපෙන්තො අග්ගිං පරිචාරයමානො වසති. තස්ස සත්ථා ඝටෙ විය පදීපං හදයබ්භන්තරෙ පජ්ජලන්තං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා අස්සමපදං අගමාසි. සො භගවන්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො අත්තනො උපකප්පනනියාමෙන ආහාරං උපනෙසි. තං භගවා පරිභුඤ්ජි. එවං තයො දිවසෙ දත්වා චතුත්ථදිවසෙ ‘‘භගවා තුම්හෙ පරමසුඛුමාලා, කථං ඉමිනා ආහාරෙන යාපෙථා’’ති ආහ. තස්ස සත්ථා අරියසන්තොසගුණං පකාසෙන්තො ධම්මං දෙසෙසි. තාපසො තං සුත්වා සොතාපන්නො හුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණි. භගවා තං අරහත්තෙ පතිට්ඨපෙත්වා ගතො. සො පන තත්ථෙව විහරන්තො අපරභාගෙ වාතාබාධෙන උපද්දුතො අහොසි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා පටිසන්ථාරමුඛෙන තස්ස විහාරං පුච්ඡන්තො –

435.

‘‘වාතරොගාභිනීතො ත්වං, විහරං කානනෙ වනෙ;

පවිද්ධගොචරෙ ලූඛෙ, කථං භික්ඛු කරිස්සසී’’ති. – ගාථමාහ; අථ ථෙරො –

436.

‘‘පීතිසුඛෙන විපුලෙන, ඵරිත්වාන සමුස්සයං;

ලූඛම්පි අභිසම්භොන්තො, විහරිස්සාමි කානනෙ.

437.

‘‘භාවෙන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ, ඉන්ද්රියානි බලානි ච;

ඣානසොඛුම්මසම්පන්නො, විහරිස්සං අනාසවො.

438.

‘‘විප්පමුත්තං කිලෙසෙහි, සුද්ධචිත්තං අනාවිලං;

අභිණ්හං පච්චවෙක්ඛන්තො, විහරිස්සං අනාසවො.

439.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, යෙ මෙ විජ්ජිංසු ආසවා;

සබ්බෙ අසෙසා උච්ඡින්නා, න ච උප්පජ්ජරෙ පුන.

440.

‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා පරිඤ්ඤාතා, තිට්ඨන්ති ඡින්නමූලකා;

දුක්ඛක්ඛයො අනුප්පත්තො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඉමාහි සෙසගාථාහි අත්තනො විහාරං සත්ථු පවෙදෙසි.

තත්ථ ඣානසොඛුම්මසම්පන්නොති ඣානසුඛුමභාවෙන සමන්නාගතො. ඣානසුඛුමං නාම අරූපජ්ඣානං, තස්මා අට්ඨසමාපත්තිලාභිම්හීති වුත්තං හොති. තෙන අත්තනො උභතොභාගවිමුත්තිතං දස්සෙති. අපරෙ පනාහු – ‘‘සොඛුම්මන්ති අග්ගමග්ගඵලෙසු අධිපඤ්ඤාසික්ඛා අධිප්පෙතා, තතො ඣානග්ගහණෙන අත්තනො උභතොභාගවිමුත්තිතං විභාවෙතී’’ති. විප්පමුත්තං කිලෙසෙහීති පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තියා සබ්බකිලෙසෙහි විමුත්තං, තතො එව සුද්ධචිත්තං, අනාවිලසඞ්කප්පතාය අනාවිලං, තීහිපි පදෙහි අරහත්තඵලචිත්තමෙව වදති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. ඉමමෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

න්හාතකමුනිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. බ්රහ්මදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අක්කොධස්සාතිආදිකා ආයස්මතො බ්රහ්මදත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං කොසලරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, බ්රහ්මදත්තොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො ජෙතවනමහෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සහ පටිසම්භිදාහි ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තං එකදිවසං නගරෙ පිණ්ඩාය චරන්තං අඤ්ඤතරො බ්රාහ්මණො අක්කොසි. ථෙරො තං සුත්වාපි තුණ්හීභූතො පිණ්ඩාය චරතියෙව, බ්රාහ්මණො පුනපි අක්කොසියෙව. මනුස්සා එවං අක්කොසන්තම්පි නං ‘‘අයං ථෙරො න කිඤ්චි භණතී’’ති ආහංසු. තං සුත්වා ථෙරො තෙසං මනුස්සානං ධම්මං දෙසෙන්තො –

441.

‘‘අක්කොධස්ස කුතො කොධො, දන්තස්ස සමජීවිනො;

සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්ස, උපසන්තස්ස තාදිනො.

442.

‘‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.

443.

‘‘උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;

පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මති.

444.

‘‘උභින්නං තිකිච්ඡන්තං තං, අත්තනො ච පරස්ස ච;

ජනා මඤ්ඤන්ති බාලොති, යෙ ධම්මස්ස අකොවිදා. (සං. නි. 1.189);

445.

‘‘උප්පජ්ජෙ තෙ සචෙ කොධො, ආවජ්ජ කකචූපමං;

උප්පජ්ජෙ චෙ රසෙ තණ්හා, පුත්තමංසූපමං සර.

446.

‘‘සචෙ ධාවති චිත්තං තෙ, කාමෙසු ච භවෙසු ච;

ඛිප්පං නිග්ගණ්හ සතියා, කිට්ඨාදං විය දුප්පසු’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ අක්කොධස්සාති කොධරහිතස්ස මග්ගෙන සමුච්ඡින්නකොධස්ස. කුතො කොධොති කුතො නාම හෙතු කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස උප්පත්තිකාරණං නත්ථීති අත්ථො. දන්තස්සාති උත්තමෙන දමෙන අග්ගමග්ගදමථෙන දන්තස්ස. සමජීවිනොති කායවිසමාදීනි සබ්බසො පහාය කායසමාදීනං වසෙන සමං ජීවන්තස්ස සත්තට්ඨානියෙන සම්පජඤ්ඤෙන සම්මදෙව වත්තන්තස්ස. සම්මදඤ්ඤා විමුත්තස්සාති සම්මා අඤ්ඤාය අභිඤ්ඤෙය්යාදිකෙ ධම්මෙ ජානිත්වා සබ්බාසවෙහි විප්පමුත්තස්ස. තතො එව සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහවූපසමෙන උපසන්තස්ස. ඉට්ඨාදීසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො ඛීණාසවස්ස කුතො කොධොති අඤ්ඤාපදෙසෙන ථෙරො අත්තනො කොධාභාවං තස්ස ච කාරණානි වත්වා ඉදානි කොධෙ අකොධෙ ච ආදීනවානිසංසදස්සනෙන ධම්මං කථෙන්තො ‘‘තස්සෙවා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣතීති යො පුග්ගලො අත්තනො උපරි කුද්ධං කුපිතං පුග්ගලං පටිකුජ්ඣති, තස්සෙව තෙන පටිකුජ්ඣනපච්චක්කොසනපටිප්පහරණාදිනා පාපියො ඉධලොකෙ විඤ්ඤූගරහාදිවසෙන පරලොකෙ නිරයදුක්ඛාදිවසෙන අභද්දකතරං අකල්යාණතරං හොති. කුජ්ඣනෙන පන අකුද්ධස්ස පාපං හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කෙචි පන ‘‘යො අකුද්ධං පටිකුද්ධං ආරබ්භ කුජ්ඣතී’’ති අත්ථං වදන්ති. කුද්ධං අප්පටිකුජ්ඣන්තොති යො පන කුද්ධං පුග්ගලං ‘‘අයං කුද්ධො කොධපරෙතො’’ති ඤත්වා න පටිකුජ්ඣති ඛමති, සො දුජ්ජයං කිලෙසසඞ්ගාමං ජෙති නාම. න කෙවලඤ්චස්ස කිලෙසසඞ්ගාමජයො එව, අථ ඛො උභයහිතපටිපත්තිම්පීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘උභින්නමත්ථං…පෙ… උපසම්මතී’’ති. යො පරං පුග්ගලං සඞ්කුපිතං කුද්ධං ‘‘කොධපරෙතො’’ති ඤත්වා තං මෙත්තායන්තො අජ්ඣුපෙක්ඛන්තො වා සතො සම්පජානො හුත්වා උපසම්මති ඛමති න පටිප්ඵරති. සො අත්තනො ච පරස්ස චාති උභින්නං උභයලොකසුඛාවහං අත්ථං හිතං චරති.

උභින්නං තිකිච්ඡන්තං තන්ති තං අත්තනො ච පරස්ස චාති උභින්නං ද්වින්නං කොධබ්යාධිතිකිච්ඡාය තිකිච්ඡන්තං ඛමන්තං පුග්ගලං යෙ ජනා ධම්මස්ස අරියාචාරධම්මෙ අකුසලා, තෙ බාලා ‘‘අයං අවිද්දසු යො අත්තානං අක්කොසන්තස්ස පහරන්තස්ස කිඤ්චි න කරොතී’’ති මඤ්ඤන්ති, තං තෙසං අයොනිසො මඤ්ඤනන්ති අධිප්පායො. ‘‘තිකිච්ඡන’’න්තිපි පඨන්ති, තිකිච්ඡනසභාවන්ති අත්ථො.

එවං ථෙරෙන වුච්චමානං ධම්මං සුත්වා අක්කොසකබ්රාහ්මණො සංවිග්ගො පසන්නචිත්තො ච හුත්වා ථෙරං ඛමාපෙත්වා තස්සෙව සන්තිකෙ පබ්බජි. ථෙරො තස්ස කම්මට්ඨානං දෙන්තො ‘‘ඉමස්ස මෙත්තාභාවනා යුත්තා’’ති මෙත්තාකම්මට්ඨානං දත්වා කොධපරියුට්ඨානාදීසු පච්චවෙක්ඛණාදිවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘උප්පජ්ජෙ තෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පජ්ජෙ තෙ සචෙති සචෙ තෙ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස කඤ්චි පුග්ගලං නිස්සාය චිරපරිචයො කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස වූපසමාය –

‘‘උභතොදණ්ඩකෙන චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔකන්තෙය්යුං, තත්රාපි යො මනො පදූසෙය්ය, න මෙ සො තෙන සාසනකරො’’ති (ම. නි. 1.232) –

සත්ථාරා වුත්තං කකචූපමං ඔවාදං ආවජ්ජෙහි. උප්පජ්ජෙ චෙ රසෙ තණ්හාති සචෙ තෙ මධුරාදිභෙදෙ රසෙ තණ්හා අභිලාසො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස වූපසමාය –

‘‘පුත්තමංසං ජායම්පතිකා යථා කන්තාරනිත්ථරණත්ථමෙව ඛාදිංසු, න රසතණ්හාය එවං කුලපුත්තොපි පබ්බජිතො පිණ්ඩපාතං පටිසෙවති…පෙ… ඵාසුවිහාරො චා’’ති (සං. නි. 2.63 අත්ථතො සමානං) –

එවං වුත්තං පුත්තමංසූපමොවාදං සර අනුස්සර.

සචෙ ධාවති තෙ චිත්තන්ති අයොනිසො මනසි කරොතො තව චිත්තං කාමෙසු පඤ්චකාමගුණෙසු ඡන්දරාගවසෙන, කාමභවාදීසු භවෙසු භවපත්ථනාවසෙන සචෙ ධාවති සරති ජවති. ඛිප්පං නිග්ගණ්හ සතියා, කිට්ඨාදං විය දුප්පසුන්ති තථා ධාවිතුං අදෙන්තො යථා නාම පුරිසො කිට්ඨාදං සස්සඛාදකං දුප්පසුං දුට්ඨගොණං යොත්තෙන ථම්භෙ බන්ධිත්වා අත්තනො වසෙ වත්තෙති, එවං සතියා සතියොත්තෙන සම්මාධිථම්භෙ බන්ධන්තො ඛිප්පං සීඝමෙව නිග්ගණ්හ, යථා කිලෙසවිගමෙන නිබ්බිසෙවනං හොති, තථා දමෙහීති. කෙචි පන ‘‘ථෙරො පුථුජ්ජනොව හුත්වා අක්කොසං අධිවාසෙන්තො තෙසං මනුස්සානං අරියගුණෙ පකාසෙන්තො ධම්මං කථෙත්වා පච්ඡා ද්වීහි ගාථාහි අත්තානං ඔවදන්තො විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො ඉමායෙව ගාථා අභාසී’’ති වදන්ති.

බ්රහ්මදත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. සිරිමණ්ඩත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ඡන්නමතිවස්සතීතිආදිකා ආයස්මතො සිරිමණ්ඩත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සංසුමාරගිරෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සිරිමණ්ඩොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො භෙසකලාවනෙ භගවති විහරන්තෙ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සමණධම්මං කරොන්තො එකස්මිං උපොසථදිවසෙ පාතිමොක්ඛුද්දෙසට්ඨානෙ නිසින්නො නිදානුද්දෙසස්ස පරියොසානෙ ‘‘ආවිකතා හිස්ස ඵාසු හොතී’’ති (මහාව. 134) පාළියා අත්ථං උපධාරෙන්තො ආපන්නං ආපත්තිං අනාවිකත්වා පටිච්ඡාදෙන්තො උපරූපරි ආපත්තියො ආපජ්ජති, තෙනස්ස න ඵාසු හොති, ආවිකත්වා පන යථාධම්මං පටිකරොන්තස්ස ඵාසු හොතීති ඉමමත්ථං මනසි කත්වා ‘‘අහො සත්ථු සාසනං සුවිසුද්ධ’’න්ති ලද්ධප්පසාදො තථා උප්පන්නං පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පසන්නමානසො භික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො –

447.

‘‘ඡන්නමතිවස්සති, විවටං නාතිවස්සති;

තස්මා ඡන්නං විවරෙථ, එවං තං නාතිවස්සති.

448.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො, ජරාය පරිවාරිතො;

තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණො, ඉච්ඡාධූපායිතො සදා. (සං. නි. 1.66);

449.

‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො, පරික්ඛිත්තො ජරාය ච;

හඤ්ඤති නිච්චමත්තාණො, පත්තදණ්ඩොව තක්කරො.

450.

‘‘ආගච්ඡන්තග්ගිඛන්ධාව, මච්චු බ්යාධි ජරා තයො;

පච්චුග්ගන්තුං බලං නත්ථි, ජවො නත්ථි පලායිතුං.

451.

‘‘අමොඝං දිවසං කයිරා, අප්පෙන බහුකෙන වා;

යං යං විජහතෙ රත්තිං, තදූනං තස්ස ජීවිතං.

452.

‘‘චරතො තිට්ඨතො වාපි, ආසීනසයනස්ස වා;

උපෙති චරිමා රත්ති, න තෙ කාලො පමජ්ජිතු’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ඡන්නන්ති ඡාදිතං යථාභූතං අවිවටං අප්පකාසිතං දුච්චරිතං. අතිවස්සතීති ආපත්තිවස්සඤ්චෙව කිලෙසවස්සඤ්ච අතිවිය වස්සති. ආපත්තියා හි ඡාදනං අලජ්ජිභාවාදිනා තාදිසොව, ඡාදනෙන තතො අඤ්ඤථාව පුනපි තථාරූපං තතො වා පාපිට්ඨතරං ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්යාති ඡාදනං වස්සනස්ස කාරණං වුත්තං. විවටන්ති පකාසිතං අප්පටිච්ඡන්නං. නාතිවස්සතීති එත්ථ අතීති උපසග්ගමත්තං, න වස්සතීති අත්ථො. අවස්සනඤ්චෙත්ථ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බං චිත්තසන්තානස්ස විසොධිතත්තා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති, ඡන්නස්ස දුච්චරිතස්ස ආපත්තිවස්සාදීනං අතිවස්සනතො විවටස්ස ච අවස්සනතොති අත්ථො. ඡන්නං විවරෙථාති පුථුජ්ජනභාවෙන ඡාදනාධිප්පායෙ උප්පන්නෙපි තං අනනුවත්තිත්වා විවරෙථ ආවිකරෙය්ය, යථාධම්මං පටිකරෙය්ය. එවන්ති විවරණෙන යථාධම්මං පටිපත්තියා. න්ති තං ඡන්නං දුච්චරිතං. නාතිවස්සති ආපත්තිවස්සං කිලෙසවස්සඤ්ච න වස්සති, සුද්ධන්තෙ පුග්ගලං පතිට්ඨපෙතීති අත්ථො.

ඉදානි ‘‘එකංසෙන සීඝංයෙව ච අත්තා සොධෙතබ්බො, අප්පමාදො කාතබ්බො’’ති තස්ස කාරණං සංවෙගවත්ථුං දස්සෙන්තො ‘‘මච්චුනාබ්භාහතො ලොකො’’තිආදිමාහ. තත්ථ මච්චුනාබ්භාහතො ලොකොති අයං සබ්බොපි සත්තලොකො චොරො විය චොරඝාතකෙන, සබ්බවට්ටනිපාතිනා මච්චුනා මරණෙන අභිහතො, න තස්ස හත්ථතො මුච්චති. ජරාය පරිවාරිතොති අයං ලොකො උප්පාදතො උද්ධං මරණූපනයනරසාය ජරාය පරිවාරිතො අජ්ඣොත්ථටො, ජරාසඞ්ඝාතපරිමුක්කොති අත්ථො. තණ්හාසල්ලෙන ඔතිණ්ණොති සරීරස්ස අන්තො නිමුග්ගෙන විසපීතඛුරප්පෙන විය උපාදානලක්ඛණෙන තණ්හාසඞ්ඛාතෙන සල්ලෙන ඔතිණ්ණො හදයබ්භන්තරෙ ඔගාළ්හො. තණ්හා හි පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො දුරුද්ධාරතො ච ‘‘සල්ලො’’ති වුච්චති. ඉච්ඡාධූපායිතොති ආරම්මණාභිපත්ථනලක්ඛණාය ඉච්ඡාය සන්තාපිතො. තං විසයං ඉච්ඡන්තො හි පුග්ගලො යදිච්ඡිතං විසයං ලභන්තො වා අලභන්තො වා තාය එව අනුදහනලක්ඛණාය ඉච්ඡාය සන්තත්තො පරිළාහප්පත්තො හොති. සදාති සබ්බකාලං, ඉදඤ්ච පදං සබ්බපදෙසු යොජෙතබ්බං.

පරික්ඛිත්තො ජරාය චාති න කෙවලං මච්චුනා අබ්භාහතොයෙව, අථ ඛො ජරාය ච පරික්ඛිත්තො. ජරාය සමවරුද්ධො ජරාපාකාරපරික්ඛිත්තො, න තං සමතික්කමතීති අත්ථො. හඤ්ඤති නිච්චමත්තාණොති අතාණො අසරණො හුත්වා නිච්චකාලං ජරාමරණෙහි හඤ්ඤති විබාධීයති. යථා කිං? පත්තදණ්ඩොව තක්කරො යථා තක්කරො චොරො කතාපරාධො වජ්ඣප්පත්තො අතාණො රාජාණාය හඤ්ඤති, එවමයං ලොකො ජරාමරණෙහීති දස්සෙති.

ආගච්ඡන්තග්ගිඛන්ධාවාති මහාවනෙ ඩය්හමානෙ තං අභිභවන්තා මහන්තා අග්ගික්ඛන්ධා විය මච්චු බ්යාධි ජරාති ඉමෙ තයො අනුදහනට්ඨෙන අග්ගික්ඛන්ධා ඉමං සත්තලොකං අභිභවන්තා ආගච්ඡන්ති, තෙසං පන පටිබලො හුත්වා පච්චුග්ගන්තුං අභිභවිතුං බලං උස්සාහො නත්ථි, ඉමස්ස ලොකස්ස, ජවො නත්ථි පලායිතුං ජවන්තෙසු, අජ්ඣොත්ථරන්තෙසු. යත්ථ තෙ නාභිභවන්ති, පිට්ඨිං දස්සෙත්වා තතො පලායිතුම්පි ඉමස්ස ලොකස්ස ජඞ්ඝාජවො නත්ථි, එවං අත්තනා අසමත්ථො මායාදීහි උපායෙහි අප්පටිකාරෙ තිවිධෙ බලවති පච්චාමිත්තෙ නිච්චුපට්ඨිතෙ කිං කාතබ්බන්ති චෙ? අමොඝං දිවසං කයිරා, අප්පෙන බහුකෙන වාති අප්පෙන අන්තමසො ගද්දූහනමත්තම්පි කාලං පවත්තිතෙන බහුකෙන වා සකලං අහොරත්තං පවත්තිතෙන විපස්සනාමනසිකාරෙන අමොඝං අවඤ්ඣං දිවසං කරෙය්ය, යස්මා යං යං විජහතෙ රත්තිං, තදූනං තස්ස ජීවිතං අයං සත්තො යං යං රත්තිං විජහති නාසෙති ඛෙපෙති, තදූනං තෙන ඌනං තස්ස සත්තස්ස ජීවිතං හොති. එතෙන රත්තික්ඛයො නාම ජීවිතක්ඛයො තස්ස අනිවත්තනතොති දස්සෙති. තෙනාහ –

‘‘යමෙකරත්තිං පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363);

න කෙවලං රත්තිවසෙනෙව, අථ ඛො ඉරියාපථවසෙනාපි ජීවිතක්ඛයො උපධාරෙතබ්බොති ආහ ‘‘චරතො’’තිආදි. චරතොති ගච්ඡන්තස්ස. තිට්ඨතොති ඨිතං කප්පෙන්තස්ස. ආසීනසයනස්ස වාති ආසීනස්ස සයනස්ස වා, නිසින්නස්ස නිපජ්ජන්තස්ස වාති අත්ථො. ‘‘ආසීදන’’න්තිපි පඨන්ති, තත්ථ සාමිඅත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං. උපෙති චරිමා රත්තීති චරිමකචිත්තසහිතා රත්ති උපගච්ඡති, රත්තිග්ගහණඤ්චෙත්ථ දෙසනාසීසමත්තං. ගමනාදීසු යෙන කෙනචි ඉරියාපථෙන සමඞ්ගීභූතස්ස චරිමකාලොයෙව, තෙනෙවස්ස ඉරියාපථක්ඛණා ජීවිතං ඛෙපෙත්වා එව ගච්ඡන්ති, තස්මා න තෙ කාලො පමජ්ජිතුං නායං තුය්හං පමාදං ආපජ්ජිතුං කාලො ‘‘ඉමස්මිං නාම කාලෙ මරණං න හොතී’’ති අවිදිතත්තා. වුත්තං හි –

‘‘අනිමිත්තමනඤ්ඤාතං, මච්චානං ඉධ ජීවිතං;

කසිරඤ්ච පරිත්තඤ්ච, තඤ්ච දුක්ඛෙන සංයුත’’න්ති. (සු. නි. 579);

තස්මා එවං අත්තානං ඔවදිත්වා අප්පමත්තෙන තීසු සික්ඛාසු අනුයොගො කාතබ්බොති අධිප්පායො.

සිරිමණ්ඩත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. සබ්බකාමිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ද්විපාදකොතිආදිකා ආයස්මතො සබ්බකාමිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො සාසනෙ උප්පන්නං අබ්බුදං සොධෙත්වා පටිපාකතිකං ඨපෙන්තං එකං ථෙරං දිස්වා, ‘‘අහම්පි අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අබ්බුදං සොධෙත්වා පටිපාකතිකං ඨපෙතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා තදනුරූපානි පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ අපරිනිබ්බුතෙ එව භගවති වෙසාලියං ඛත්තියකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සබ්බකාමොති ලද්ධනාමො වයප්පත්තො ඤාතකෙහි දාරපරිග්ගහං කාරිතො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය ඝරාවාසං ජිගුච්ඡන්තො ධම්මභණ්ඩාගාරිකස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො උපජ්ඣායෙන සද්ධිං වෙසාලිං උපගතො ඤාතිඝරං අගමාසි. තත්ථ නං පුරාණදුතියිකා පතිවියොගදුක්ඛිතා කිසා දුබ්බණ්ණා අනලඞ්කතා කිලිට්ඨවත්ථනිවසනා වන්දිත්වා රොදමානා එකමන්තං අට්ඨාසි. තං දිස්වා ථෙරස්ස කරුණාපුරස්සරං මෙත්තං උපට්ඨාපයතො අනුභූතාරම්මණෙ අයොනිසොමනසිකාරවසෙන සහසා කිලෙසො උප්පජ්ජි.

සො තෙන කසාහි තාළිතො ආජානීයො විය සඤ්ජාතසංවෙගො තාවදෙව සුසානං ගන්ත්වා, අසුභනිමිත්තං උග්ගහෙත්වා, තත්ථ පටිලද්ධඣානං පාදකං කත්වා, විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා, අරහත්තං පාපුණි. අථස්ස සසුරො අලඞ්කතපටියත්තං ධීතරං ආදාය මහතා පරිවාරෙන නං උප්පබ්බාජෙතුකාමො විහාරං අගමාසි. ථෙරො තස්සා අධිප්පායං ඤත්වා අත්තනො කාමෙසු විරත්තභාවං සබ්බත්ථ ච අනුපලිත්තතං පකාසෙන්තො –

453.

‘‘ද්විපාදකොයං අසුචි, දුග්ගන්ධො පරිහීරති;

නානාකුණපපරිපූරො, විස්සවන්තො තතො තතො.

454.

‘‘මිගං නිලීනං කූටෙන, බළිසෙනෙව අම්බුජං;

වානරං විය ලෙපෙන, බාධයන්ති පුථුජ්ජනං.

455.

‘‘රූපා සද්දා රසා ගන්ධා, ඵොට්ඨබ්බා ච මනොරමා;

පඤ්ච කාමගුණා එතෙ, ඉත්ථිරූපස්මි දිස්සරෙ.

456.

‘‘යෙ එතා උපසෙවන්ති, රත්තචිත්තා පුථුජ්ජනා;

වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරං, ආචිනන්ති පුනබ්භවං.

457.

‘‘යො චෙතා පරිවජ්ජෙති, සප්පස්සෙව පදා සිරො;

සොමං විසත්තිකං ලොකෙ, සතො සමතිවත්තති.

458.

‘‘කාමෙස්වාදීනවං දිස්වා, නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතො;

නිස්සටො සබ්බකාමෙහි, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ ද්විපාදකොති යදිපි අපාදකාදයොපි කායා අසුචීයෙව, අධිකාරවසෙන පන උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වා එවං වුත්තං. යස්මා වා අඤ්ඤෙ අසුචිභූතාපි කායා ලොණම්බිලාදීහි අභිසඞ්ඛරිත්වා මනුස්සානං භොජනෙපි උපනීයන්ති, න පන මනුස්සකායො, තස්මා අසුචිතරසභාවමස්ස දස්සෙන්තො ‘‘ද්විපාදකො’’ති ආහ. අයන්ති තදා උපට්ඨිතං ඉත්ථිරූපං සන්ධායාහ. අසුචීති අසුචි එව, න එත්ථ කිඤ්චිපි සුචීති අත්ථො. දුග්ගන්ධො පරිහීරතීති දුග්ගන්ධො සමානො පුප්ඵගන්ධාදීහි සඞ්ඛරිත්වා පරිහරීයති. නානාකුණපපරිපූරොති කෙසාදිඅනෙකප්පකාරකුණපභරිතො. විස්සවන්තො තතො තතොති පුප්ඵගන්ධාදීහිස්ස ජෙගුච්ඡභාවං පටිච්ඡාදෙතුං වායමන්තානම්පි තං වායාමං නිප්ඵලං කත්වා නවහි ද්වාරෙහි ඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි ලොමකූපෙහි ච සෙදජල්ලිකං ‘විස්සවන්තොයෙව පරිහීරතී’ති සම්බන්ධො.

එවං ජෙගුච්ඡොපි සමානො චායං කායො කූටාදීහි විය මිගාදිකෙ අත්තනො රූපාදීහි අන්ධපුථුජ්ජනෙ වඤ්චෙතියෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘මිග’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මිගං නිලීනං කූටෙනාති පාසවාකරාදිනා කූටෙන නිලීනං, පටිච්ඡන්නං කත්වා මිගං විය නෙසාදො. වක්ඛමානො හි ඉව-සද්දො ඉධාපි ආනෙත්වා යොජෙතබ්බො. බළිසෙනෙව අම්බුජන්ති අම්බුජං මච්ඡං ආමිසබද්ධෙන බළිසෙන විය බාළිසිකො. වානරං විය ලෙපෙනාති රුක්ඛසිලාදීසු පක්ඛිත්තෙන මක්කටලෙපෙන මක්කටං විය මිගලුද්දො අන්ධපුථුජ්ජනං වඤ්චෙන්තො බාධෙන්තීති.

කෙ පන බාධෙන්තීති ආහ. ‘‘රූපා සද්දා’’තිආදි. රූපාදයො හි පඤ්ච කාමකොට්ඨාසා විසෙසතො විසභාගවත්ථුසන්නිස්සයා විපල්ලාසූපනිස්සයෙන අයොනිසොමනසිකාරෙන පරික්ඛිත්තානං අන්ධපුථුජ්ජනානං මනො රමෙන්තො කිලෙසවත්ථුතාය අනත්ථාවහභාවතො තෙ බාධෙන්ති නාම. තෙන වුත්තං ‘‘රූපා සද්දා…පෙ… ඉත්ථිරූපස්මි දිස්සරෙ’’ති.

ඉත්ථිග්ගහණඤ්චෙත්ථ අධිකාරවසෙන කතන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘යෙ එතා උපසෙවන්තී’’තිආදි. තස්සත්ථො – යෙ පුථුජ්ජනා එතා ඉත්ථියො රත්තචිත්තා රාගාභිභූතචිත්තා උපභොගවත්ථුසඤ්ඤාය උපසෙවන්ති. වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරන්ති තෙ ජාතිආදීහි නිරයාදීහි ච ඝොරං, භයානකං, අන්ධබාලෙහි අභිරමිතබ්බතො කටසිසඞ්ඛාතං සංසාරං පුනප්පුනං උප්පත්තිමරණාදිනා වඩ්ඪෙන්ති. තෙනාහ ‘‘ආචිනන්ති පුනබ්භව’’න්ති.

යො චෙතාති යො පන පුග්ගලො එතා ඉත්ථියො තත්ථ ඡන්දරාගස්ස වික්ඛම්භනෙන වා සමුච්ඡින්දනෙන වා අත්තනො පාදෙන සප්පස්ස සිරං විය පරිවජ්ජෙති, සො සබ්බං ලොකං විසජිත්වා ඨිතත්තා ලොකෙ විසත්තිකාසඞ්ඛාතං තණ්හං සතො හුත්වා සමතිවත්තති.

කාමෙස්වාදීනවං දිස්වාති ‘‘අට්ඨිකඞ්කලූපමා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’තිආදිනා (පාචි. 417; චූළව. 65; ම. නි. 1.234) වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමෙසු අනෙකාකාරවොකාරං ආදීනවං, දොසං, දිස්වා. නෙක්ඛම්මං දට්ඨු ඛෙමතොති කාමෙහි භවෙහි ච නික්ඛන්තභාවතො නෙක්ඛම්මං, පබ්බජ්ජං, නිබ්බානඤ්ච, ඛෙමතො, අනුපද්දවතො, දට්ඨු, දිස්වා. සබ්බකාමෙහිපි තෙභූමකධම්මෙහි නිස්සටො විසංයුත්තො. සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා, තෙහි ච ථෙරො විසංයුත්තො. තෙනාහ ‘‘පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො’’ති.

එවං ථෙරො ආදිතො පඤ්චහි ගාථාහි ධම්මං කථෙත්වා ඡට්ඨගාථාය අඤ්ඤං බ්යාකාසි. තං සුත්වා සසුරො ‘‘අයං සබ්බත්ථ අනුපලිත්තො, න සක්කා ඉමං කාමෙසු පතාරෙතු’’න්ති යථාගතමග්ගෙනෙව ගතො. ථෙරොපි වස්සසතපරිනිබ්බුතෙ භගවති උපසම්පදාය වීසවස්සසතිකො පථබ්යා ථෙරො හුත්වා, වෙසාලිකෙහි වජ්ජිපුත්තෙහි උප්පාදිතං සාසනස්ස අබ්බුදං සොධෙත්වා, දුතියං ධම්මසඞ්ගීතිං සඞ්ගායිත්වා ‘‘අනාගතෙ ධම්මාසොකකාලෙ උප්පජ්ජනකං අබ්බුදං සොධෙහී’’ති තිස්සමහාබ්රහ්මානං ආණාපෙත්වා අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

සබ්බකාමිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඡක්කනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. සත්තකනිපාතො

1. සුන්දරසමුද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සත්තකනිපාතෙ අලඞ්කතාතිආදිකා ආයස්මතො සුන්දරසමුද්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිනො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. සමුද්දොතිස්ස නාමං අහොසි. රූපසම්පත්තියා පන සුන්දරසමුද්දොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො පඨමවයෙ ඨිතො භගවතො රාජගහප්පවෙසෙ බුද්ධානුභාවං දිස්වා, පටිලද්ධසද්ධො නිස්සරණජ්ඣාසයතාය පබ්බජිත්වා, ලද්ධූපසම්පදො සමාදින්නධුතධම්මො රාජගහතො සාවත්ථිං ගන්ත්වා, කල්යාණමිත්තස්ස සන්තිකෙ විපස්සනාචාරං උග්ගහෙත්වා, කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො විහරති. තස්ස මාතා රාජගහෙ උස්සවදිවසෙ අඤ්ඤෙ සෙට්ඨිපුත්තෙ සපජාපතිකෙ අලඞ්කතපටියත්තෙ උස්සවකීළං කීළන්තෙ දිස්වා, පුත්තං අනුස්සරිත්වා රොදති. තං දිස්වා අඤ්ඤතරා ගණිකා රොදනකාරණං පුච්ඡි. සා තස්සා තං කාරණං කථෙසි. තං සුත්වා ගණිකා ‘‘අහං තං ආනෙස්සාමි, පස්ස තාව මම ඉත්ථිභාව’’න්ති වත්වා ‘‘යදි එවං තංයෙව තස්ස පජාපතිං කත්වා ඉමස්ස කුලස්ස සාමිනිං කරිස්සාමී’’ති තාය බහුං ධනං දත්වා, විස්සජ්ජිතා මහතා පරිවාරෙන සාවත්ථිං ගන්ත්වා, ථෙරස්ස පිණ්ඩාය විචරණට්ඨානෙ එකස්මිං ගෙහෙ වසමානා දිවසෙ දිවසෙ අඤ්ඤෙහි ථෙරස්ස සක්කච්චං පිණ්ඩපාතං දාපෙසි. අලඞ්කතපටියත්තා ච හුත්වා සුවණ්ණපාදුකා ආරුය්හ අත්තානං දස්සෙසි. අථෙකදිවසං ගෙහද්වාරෙන ගච්ඡන්තං ථෙරං දිස්වා, සුවණ්ණපාදුකා ඔමුඤ්චිත්වා, අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පුරතො ගච්ඡන්තී නානප්පකාරං ථෙරං කාමනිමන්තනාය නිමන්තෙසි. තං සුත්වා ථෙරො ‘‘පුථුජ්ජනචිත්තං නාම චඤ්චලං, යංනූන මයා ඉදානෙව උස්සාහො කරණීයො’’ති තත්ථෙව ඨිතො භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තං සන්ධාය වුත්තං –

459.

‘‘අලඞ්කතා සුවසනා, මාලධාරී විභූසිතා;

අලත්තකකතාපාදා, පාදුකාරුය්හ වෙසිකා.

460.

‘‘පාදුකා ඔරුහිත්වාන, පුරතො පඤ්ජලීකතා;

සා මං සණ්හෙන මුදුනා, ම්හිතපුබ්බං අභාසථ.

461.

‘‘‘යුවාසි ත්වං පබ්බජිතො, තිට්ඨාහි මම සාසනෙ;

භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ, අහං විත්තං දදාමි තෙ;

සච්චං තෙ පටිජානාමි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහං.

462.

‘‘‘යදා ජිණ්ණා භවිස්සාම, උභො දණ්ඩපරායනා;

උභොපි පබ්බජිස්සාම, උභයත්ථ කටග්ගහො’’’.

463.

‘‘තඤ්ච දිස්වාන යාචන්තිං, වෙසිකං පඤ්ජලීකතං;

අලඞ්කතං සුවසනං, මච්චුපාසංව ඔඩ්ඩිතං.

464.

‘‘තතො මෙ මනසීකාරො, යොනිසො උදපජ්ජථ;

ආදීනවො පාතුරහු, නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ.

465.

‘‘තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ, පස්ස ධම්මසුධම්මතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තත්ථ මාලධාරීති මාලාධාරිනී පිළන්ධපුප්ඵදාමා. විභූසිතාති ඌනට්ඨානස්ස පූරණවසෙන පුප්ඵෙහි චෙව ගන්ධවිලෙපනාදීහි ච විභූසිතගත්තා. ‘‘අලඞ්කතා’’ති ඉමිනා හත්ථූපගගීවූපගාදීහි ආභරණෙහි අලඞ්කරණං අධිප්පෙතං. අලත්තකකතාපාදාති පරිණතජයසුමනපුප්ඵවණ්ණෙන ලාඛාරසෙන රඤ්ජිතචරණයුගළා. සමාසපදඤ්හෙතං, ‘‘අලත්තකකතපාදා’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාසුඛත්ථං දීඝං කත්වා වුත්තං. අසමාසභාවෙ පන ‘‘තස්සා’’ති වචනසෙසො වෙදිතබ්බො. පාදුකාරුය්හ වෙසිකාති එකා රූපූපජීවිකා ඉත්ථී යථාවුත්තවෙසා සුවණ්ණපාදුකා පටිමුඤ්චිත්වා ‘‘ඨිතා’’ති වචනසෙසො.

පාදුකා ඔරුහිත්වානාති පාදුකාහි ඔතරිත්වා, සුවණ්ණපාදුකායො ඔමුඤ්චිත්වාති අත්ථො. පඤ්ජලීකතාති පග්ගහිතඅඤ්ජලිකා සා වෙසී මං. සාමං වා වචනපරම්පරං විනා සයමෙව අභාසථ. සණ්හෙනාති මට්ඨෙන. මුදුනාති මධුරෙන. ‘‘වචනෙනා’’ති අවුත්තම්පි වුත්තමෙව හොති, අභාසථාති, වුත්තත්තා.

යුවාසි ත්වං පබ්බජිතොති ත්වං පබ්බජන්තො යුවා, දහරොයෙව හුත්වා පබ්බජිතොසි, නනු පබ්බජන්තෙන සත්තමෙ දසකෙ සම්පත්තෙව පබ්බජිතබ්බන්ති දස්සෙති. තිට්ඨාහි මම සාසනෙති මම වචනෙ තිට්ඨ.

කිං පන තන්ති ආහ ‘‘භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ’’ති කාමෙ පරිභුඤ්ජිතුකාමස්ස රූපසම්පත්ති, වයසම්පත්ති, පරිවාරසම්පත්ති, භොගසම්පත්ති ච ඉච්ඡිතබ්බා. තත්ථ ‘‘කුතො මෙ භොගසම්පත්තී’’ති වදෙය්යාති, ආහ ‘‘අහං විත්තං දදාමි තෙ’’ති. ‘‘තයිදං වචනං කථං සද්දහාතබ්බ’’න්ති මඤ්ඤෙය්යාති තං සද්දහාපෙන්තී ආහ ‘‘සච්චං තෙ පටිජානාමි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහ’’න්ති. ‘‘භුඤ්ජ මානුසකෙ කාමෙ, අහං විත්තං දදාමි තෙ’’ති යදිදං මයා පටිඤ්ඤාතං, තං එකංසෙන සච්චමෙව පටිජානාමි, සචෙ මෙ න පත්තියායසි, අග්ගිං වා තෙ හරාමහං අග්ගිං හරිත්වා අග්ගිපච්චයං සපථං කරොමීති අත්ථො. උභයත්ථ කටග්ගහොති අම්හාකං උභින්නං ජිණ්ණකාලෙ පබ්බජ්ජනං උභයත්ථ ජයග්ගාහො. යං මයං යාව දණ්ඩපරායනකාලා භොගෙ භුඤ්ජාම, එවං ඉධලොකෙපි භොගෙහි න ජීයාම, මයං පච්ඡා පබ්බජිස්සාම, එවං පරලොකෙපි භොගෙහි න ජීයාමාති අධිප්පායො. තතොති තං නිමිත්තං, කාමෙහි නිමන්තෙන්තියා ‘‘යුවාසි ත්ව’’න්තිආදිනා ‘‘යදා ජිණ්ණා භවිස්සාමා’’තිආදිනා ච තස්සා වෙසියා වුත්තවචනහෙතු. තඤ්හි වචනං අඞ්කුසං කත්වා ථෙරො සමණධම්මං කරොන්තො සදත්ථං පරිපූරෙසි. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

සුන්දරසමුද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පරෙ අම්බාටකාරාමෙතිආදිකා ආයස්මතො ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ මහාභොගෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා, වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො නිසින්නො තස්මිං ඛණෙ සත්ථාරං එකං භික්ඛුං මඤ්ජුස්සරානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා, ‘‘අහො වතාහම්පි අනාගතෙ අයං භික්ඛු විය එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ මඤ්ජුස්සරානං අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පණිධානං අකාසි. භගවා ච තස්ස අනන්තරායතං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සො තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඵුස්සස්ස භගවතො කාලෙ චිත්තපත්තකොකිලො හුත්වා රාජුය්යානතො මධුරං අම්බඵලං තුණ්ඩෙනාදාය ගච්ඡන්තො සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘දස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙසි. සත්ථා තස්ස චිත්තං ඤත්වා පත්තං ගහෙත්වා නිසීදි. කොකිලො දසබලස්ස පත්තෙ අම්බපක්කං පතිට්ඨාපෙසි. සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි. සො කොකිලො පසන්නමානසො තෙනෙව පීතිසුඛෙන සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තෙන ච පුඤ්ඤකම්මෙන මඤ්ජුස්සරො අහොසි. කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පන චෙතියෙ ආරද්ධෙ කිං පමාණං කරොම? සත්තයොජනප්පමාණං. අතිමහන්තමෙතං. ඡයොජනප්පමාණං. එතම්පි අතිමහන්තං. පඤ්චයොජනං, චතුයොජනං, තියොජනං, ද්වියොජනන්ති වුත්තෙ අයං තදා ජෙට්ඨවඩ්ඪකී හුත්වා ‘‘එථ, භො, අනාගතෙ සුඛපටිජග්ගියං කාතුං වට්ටතී’’ති වත්වා රජ්ජුයා පරික්ඛිපන්තො ගාවුතමත්තකෙ ඨත්වා ‘‘එකෙකං මුඛං ගාවුතං ගාවුතං හොතු, චෙතියං එකයොජනාවට්ටං යොජනුබ්බෙධං භවිස්සතී’’ති ආහ. තෙ තස්ස වචනෙ අට්ඨංසු. ඉති අප්පමාණස්ස බුද්ධස්ස පමාණං අකාසීති. තෙන පන කම්මෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ අඤ්ඤෙහි නීචතරප්පමාණො හොති.

සො අම්හාකං සත්ථු කාලෙ සාවත්ථියං මහාභොගකුලෙ නිබ්බත්ති, භද්දියොතිස්ස නාමං අහොසි. අතිරස්සතාය පන ලකුණ්ඩකභද්දියොති පඤ්ඤායිත්ථ. සො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා, පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා, බහුස්සුතො ධම්මකථිකො හුත්වා මධුරෙන සරෙන පරෙසං ධම්මං කථෙසි. අථෙකස්මිං උස්සවදිවසෙ එකෙන බ්රාහ්මණෙන සද්ධිං රථෙන ගච්ඡන්තී අඤ්ඤතරා ගණිකා ථෙරං දිස්වා දන්තවිදංසකං හසි. ථෙරො තස්සා දන්තට්ඨිකෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා ඣානං උප්පාදෙත්වා, තං පාදකං කත්වා, විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා, අනාගාමී අහොසි. සො අභිණ්හං කායගතාය සතියා විහරන්තො එකදිවසං ආයස්මතා ධම්මසෙනාපතිනා ඔවදියමානො අරහත්තෙ පතිට්ඨහි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.55.1-33) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මෙසු චක්ඛුමා;

ඉතො සතසහස්සම්හි, කප්පෙ උප්පජ්ජි නායකො.

‘‘තදාහං හංසවතියං සෙට්ඨිපුත්තො මහද්ධනො;

ජඞ්ඝාවිහාරං විචරං, සඞ්ඝාරාමං අගච්ඡහං.

‘‘තදා සො ලොකපජ්ජොතො, ධම්මං දෙසෙසි නායකො;

මඤ්ජුස්සරානං පවරං, සාවකං අභිකිත්තයි.

‘‘තං සුත්වා මුදිතො හුත්වා, කාරං කත්වා මහෙසිනො;

වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, තං ඨානමභිපත්ථයිං.

‘‘තදා බුද්ධො වියාකාසි, සඞ්ඝමජ්ඣෙ විනායකො;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ලච්ඡසෙ තං මනොරථං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

භද්දියො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘ද්වෙනවුතෙ ඉතො කප්පෙ, ඵුස්සො උප්පජ්ජි නායකො;

දුරාසදො දුප්පසහො, සබ්බලොකුත්තමො ජිනො.

‘‘චරණෙන ච සම්පන්නො, බ්රහා උජු පතාපවා;

හිතෙසී සබ්බසත්තානං, බහුං මොචෙසි බන්ධනා.

‘‘නන්දාරාමවනෙ තස්ස, අහොසිං ඵුස්සකොකිලො;

ගන්ධකුටිසමාසන්නෙ, අම්බරුක්ඛෙ වසාමහං.

‘‘තදා පිණ්ඩාය ගච්ඡන්තං, දක්ඛිණෙය්යං ජිනුත්තමං;

දිස්වා චිත්තං පසාදෙත්වා, මඤ්ජුනාභිනිකූජහං.

‘‘රාජුය්යානං තදා ගන්ත්වා, සුපක්කං කනකත්තචං;

අම්බපිණ්ඩං ගහෙත්වාන, සම්බුද්ධස්සොපනාමයිං.

‘‘තදා මෙ චිත්තමඤ්ඤාය, මහාකාරුණිකො ජිනො;

උපට්ඨාකස්ස හත්ථතො, පත්තං පග්ගණ්හි නායකො.

‘‘අදාසිං හට්ඨචිත්තොහං, අම්බපිණ්ඩං මහාමුනෙ;

පත්තෙ පක්ඛිප්ප පක්ඛෙහි, පඤ්ජලිං කත්වාන මඤ්ජුනා.

‘‘සරෙන රජනීයෙන, සවනීයෙන වග්ගුනා;

වස්සන්තො බුද්ධපූජත්ථං, නීළං ගන්ත්වා නිපජ්ජහං.

‘‘තදා මුදිතචිත්තං මං, බුද්ධපෙමගතාසයං;

සකුණග්ඝි උපාගන්ත්වා, ඝාතයී දුට්ඨමානසො.

‘‘තතො චුතොහං තුසිතෙ, අනුභොත්වා මහාසුඛං;

මනුස්සයොනිමාගච්ඡිං, තස්ස කම්මස්ස වාහසා.

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘සාසනං ජොතයිත්වා සො, අභිභුය්ය කුතිත්ථියෙ;

විනයිත්වාන වෙනෙය්යෙ, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

‘‘නිබ්බුතෙ තම්හි ලොකග්ගෙ, පසන්නා ජනතා බහූ;

පූජනත්ථාය බුද්ධස්ස, ථූපං කුබ්බන්ති සත්ථුනො.

‘‘සත්තයොජනිකං ථූපං, සත්තරතනභූසිතං;

කරිස්සාම මහෙසිස්ස, ඉච්චෙවං මන්තයන්ති තෙ.

‘‘කිකිනො කාසිරාජස්ස, තදා සෙනාය නායකො;

හුත්වාහං අප්පමාණස්ස, පමාණං චෙතියෙ වදිං.

‘‘තදා තෙ මම වාක්යෙන, චෙතියං යොජනුග්ගතං;

අකංසු නරවීරස්ස, නානාරතනභූසිතං.

‘‘තෙන කම්මෙන සුකතෙන, චෙතනාපණිධීහි ච;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තාවතිංසමගච්ඡහං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො සෙට්ඨිකුලෙ අහං;

සාවත්ථියං පුරවරෙ, ඉද්ධෙ ඵීතෙ මහද්ධනෙ.

‘‘පුරප්පවෙසෙ සුගතං, දිස්වා විම්හිතමානසො;

පබ්බජිත්වාන න චිරං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘චෙතියස්ස පමාණං යං, අකරිං තෙන කම්මුනා;

ලකුණ්ඩකසරීරොහං, ජාතො පරිභවාරහො.

‘‘සරෙන මධුරෙනාහං, පූජිත්වා ඉසිසත්තමං;

මඤ්ජුස්සරානං භික්ඛූනං, අග්ගත්තමනුපාපුණිං.

‘‘ඵලදානෙන බුද්ධස්ස, ගුණානුස්සරණෙන ච;

සාමඤ්ඤඵලසම්පන්නො, විහරාමි අනාසවො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අපරභාගෙ අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

466.

‘‘පරෙ අම්බාටකාරාමෙ, වනසණ්ඩම්හි භද්දියො;

සමූලං තණ්හමබ්බුය්හ, තත්ථ භද්දොව ඣායති.

467.

‘‘රමන්තෙකෙ මුදිඞ්ගෙහි, වීණාහි පණවෙහි ච;

අහඤ්ච රුක්ඛමූලස්මිං, රතො බුද්ධස්ස සාසනෙ.

468.

‘‘බුද්ධො චෙ මෙ වරං දජ්ජා, සො ච ලබ්භෙථ මෙ වරො;

ගණ්හෙහං සබ්බලොකස්ස, නිච්චං කායගතං සති’’න්ති. –

ඉමා තිස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ පරෙති සෙට්ඨෙ අධිකෙ, විසිට්ඨෙති අත්ථො. අධිකවාචී හි අයං පරසද්දො ‘‘පරං විය මත්තායා’’තිආදීසු විය. අම්බාටකාරාමෙති එවංනාමකෙ ආරාමෙ. සො කිර ඡායූදකසම්පන්නො වනසණ්ඩමණ්ඩිතො රමණීයො හොති තෙන ‘‘පරෙ’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තො. ‘‘අම්බාටකවනෙ අම්බාටකෙහි අභිලක්ඛිතවනෙ’’ති ච වදන්ති. වනසණ්ඩම්හීති වනගහනෙ, ඝනනිචිතරුක්ඛගච්ඡලතාසමූහෙ වනෙති අත්ථො. භද්දියොති එවංනාමකො, අත්තානමෙව ථෙරො අඤ්ඤං විය වදති. සමූලං තණ්හමබ්බුය්හාති තණ්හාය මූලං නාම අවිජ්ජා. තස්මා සාවිජ්ජං තණ්හං අග්ගමග්ගෙන සමුග්ඝාටෙත්වාති අත්ථො. තත්ථ භද්දොව ඣායතීති ලොකුත්තරෙහි සීලාදීහි භද්දො සුන්දරො තස්මිංයෙව වනසණ්ඩෙ කතකිච්චතාය දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරවසෙන අග්ගඵලඣානෙන ඣායති.

ඵලසුඛෙන ච ඣානසමාපත්තීහි ච වීතිනාමෙතීති අත්තනො විවෙකරතිං දස්සෙත්වා ‘‘රමන්තෙකෙ’’ති ගාථායපි බ්යතිරෙකමුඛෙන තමෙවත්ථං දස්සෙති. තත්ථ මුදිඞ්ගෙහීති අඞ්ගිකාදීහි මුරජෙහි. වීණාහීති නන්දිනීආදීහි වීණාහි. පණවෙහීති තුරියෙහි රමන්ති එකෙ කාමභොගිනො, සා පන තෙසං රති අනරියා අනත්ථසංහිතා. අහඤ්චා ති අහං පන, එකකො බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ රතො, තතො එව රුක්ඛමූලස්මිං රතො අභිරතො විහරාමීති අත්ථො.

එවං අත්තනො විවෙකාභිරතිං කිත්තෙත්වා ඉදානි යං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පත්තො, තස්ස පසංසනත්ථං ‘‘බුද්ධො චෙ මෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – සචෙ බුද්ධො භගවා ‘‘එකාහං, භන්තෙ, භගවන්තං වරං යාචාමී’’ති මයා යාචිතො ‘‘අතික්කන්තවරා ඛො, භික්ඛු, තථාගතා’’ති අපටික්ඛිපිත්වා මය්හං යථායාචිතං වරං දදෙය්ය, සො ච වරො මමාධිප්පායපූරකො ලබ්භෙථ මය්හං මනොරථං මත්ථකං පාපෙය්යාති ථෙරො පරිකප්පවසෙන වදති. ‘‘භන්තෙ, සබ්බො ලොකො සබ්බකාලං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං භාවෙතූ’’ති ‘‘සබ්බලොකස්ස නිච්චං කායගතාසති භාවෙතබ්බා’’ති කත්වා වරං ගණ්හෙ අහන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගණ්හෙහං සබ්බලොකස්ස, නිච්චං කායගතං සති’’න්ති. ඉදානි අපරික්ඛණගරහාමුඛෙන පරික්ඛණං පසංසන්තො –

469.

‘‘යෙ මං රූපෙන පාමිංසු, යෙ ච ඝොසෙන අන්වගූ;

ඡන්දරාගවසූපෙතා, න මං ජානන්ති තෙ ජනා.

470.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච න ජානාති, බහිද්ධා ච න පස්සති;

සමන්තාවරණො බාලො, ස වෙ ඝොසෙන වුය්හති.

471.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච න ජානාති, බහිද්ධා ච විපස්සති;

බහිද්ධා ඵලදස්සාවී, සොපි ඝොසෙන වුය්හති.

472.

‘‘අජ්ඣත්තඤ්ච පජානාති, බහිද්ධා ච විපස්සති;

අනාවරණදස්සාවී, න සො ඝොසෙන වුය්හතී’’ති. –

ඉමා චතස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ යෙ මං රූපෙන පාමිංසූති යෙ ජනා අවිද්දසූ මම රූපෙන අපසාදිකෙන නිහීනෙන ‘‘ආකාරසදිසී පඤ්ඤා’’ති, ධම්මසරීරෙන ච මං නිහීනං පාමිංසු, ‘‘ඔරකො අය’’න්ති හීළෙන්තා පරිච්ඡින්දනවසෙන මඤ්ඤිංසූති අත්ථො. යෙ ච ඝොසෙන අන්වගූති යෙ ච සත්තා ඝොසෙන මඤ්ජුනා මං සම්භාවනාවසෙන අනුගතා බහු මඤ්ඤිංසු, තං තෙසං මිච්ඡා, න හි අහං රූපමත්තෙන අවමන්තබ්බො, ඝොසමත්තෙන වා න බහුං මන්තබ්බො, තස්මා ඡන්දරාගවසූපෙතා, න මං ජානන්ති තෙ ජනාති තෙ දුවිධාපි ජනා ඡන්දරාගස්ස වසං උපෙතා අප්පහීනඡන්දරාගා සබ්බසො පහීනඡන්දරාගං මං න ජානන්ති.

අවිසයො තෙසං මාදිසො අජ්ඣත්තං බහිද්ධා ච අපරිඤ්ඤාතවත්ථුතායාති දස්සෙතුං ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. අජ්ඣත්තන්ති අත්තනො සන්තානෙ ඛන්ධායතනාදිධම්මං. බහිද්ධාති පරසන්තානෙ. අථ වා අජ්ඣත්තන්ති, මම අබ්භන්තරෙ අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධාදිං. බහිද්ධාති, මමෙව ආකප්පසම්පත්තියාදියුත්තං බහිද්ධා රූපධම්මප්පවත්තිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තිඤ්ච. සමන්තාවරණොති එවං අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච අජානනෙන සමන්තතො ආවරණයුත්තො ආවටඤාණගතිකො. ස වෙ ඝොසෙන වුය්හතීති සො පරනෙය්යබුද්ධිකො බාලො ඝොසෙන පරෙසං වචනෙන වුය්හති නිය්යති ආකඩ්ඪීයති.

බහිද්ධා ච විපස්සතීති යො ච වුත්තනයෙන අජ්ඣත්තං න ජානාති, බහිද්ධා පන සුතානුසාරෙන ආකප්පසම්පත්තිආදිඋපධාරණෙන වා විසෙසතො පස්සති. ‘‘ගුණවිසෙසයුත්තො සියා’’ති මඤ්ඤති, සොපි බහිද්ධා ඵලදස්සාවී නයග්ගාහෙන ඵලමත්තං ගණ්හන්තො වුත්තනයෙන ඝොසෙන වුය්හති, සොපි මාදිසෙ න ජානාතීති අත්ථො.

යො පන අජ්ඣත්තඤ්ච ඛීණාසවස්ස අබ්භන්තරෙ අසෙක්ඛසීලක්ඛන්ධාදිගුණං ජානාති, බහිද්ධා චස්ස පටිපත්තිසල්ලක්ඛණෙන විසෙසතො ගුණවිසෙසයොගං පස්සති. අනාවරණදස්සාවී කෙනචි අනාවටො හුත්වා අරියානං ගුණෙ දට්ඨුං ඤාතුං සමත්ථො, න සො ඝොසමත්තෙන වුය්හති යාථාවතො දස්සනතොති.

ලකුණ්ඩකභද්දියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. භද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

එකපුත්තොතිආදිකා ආයස්මතො භද්දත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරං භගවන්තං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච සතසහස්සපරිමාණං චීවරාදීහි චතූහි පච්චයෙහි පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති. නිබ්බත්තමානො ච අපුත්තකෙසු මාතාපිතූසු දෙවතායාචනාදීනි කත්වාපි අලභන්තෙසු සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සචෙ, භන්තෙ, මයං එකං පුත්තං ලච්ඡාම, තං තුම්හාකං දාසත්ථාය දස්සාමා’’ති වත්වා ආයාචිත්වා ගතෙසු සත්ථු අධිප්පායං ඤත්වා අඤ්ඤතරො දෙවපුත්තො ඛීණායුකො හුත්වා ඨිතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා ‘‘අමුකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තාහී’’ති ආණත්තො තත්ථ නිබ්බත්ති, භද්දොතිස්ස නාමං අකංසු. තං සත්තවස්සුද්දෙසිකං ජාතං මාතාපිතරො අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං නෙත්වා ‘‘අයං සො, භන්තෙ, තුම්හෙ ආයාචිත්වා ලද්ධදාරකො, ඉමං තුම්හාකං නිය්යාතෙමා’’ති ආහංසු. සත්ථා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. ආණාපෙත්වා ච ගන්ධකුටිං පාවිසි. ථෙරො තං පබ්බාජෙත්වා සඞ්ඛෙපෙන විපස්සනාමුඛං ආචික්ඛි. සො උපනිස්සයසම්පන්නත්තා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො සූරියෙ අනොග්ගතෙයෙව භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.5.54-69) –

‘‘පදුමුත්තරසම්බුද්ධං, මෙත්තචිත්තං මහාමුනිං;

උපෙති ජනතා සබ්බා, සබ්බලොකග්ගනායකං.

‘‘සත්තුකඤ්ච බද්ධකඤ්ච, ආමිසං පානභොජනං;

දදන්ති සත්ථුනො සබ්බෙ, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙ අනුත්තරෙ.

‘‘අහම්පි දානං දස්සාමි, දෙවදෙවස්ස තාදිනො;

බුද්ධසෙට්ඨං නිමන්තෙත්වා, සඞ්ඝම්පි ච අනුත්තරං.

‘‘උය්යොජිතා මයා චෙතෙ, නිමන්තෙසුං තථාගතං;

කෙවලං භික්ඛුසඞ්ඝඤ්ච, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං අනුත්තරං.

‘‘සතසහස්සපල්ලඞ්කං, සොවණ්ණං ගොනකත්ථතං;

තූලිකාපටලිකාය, ඛොමකප්පාසිකෙහි ච;

මහාරහං පඤ්ඤාපයිං, ආසනං බුද්ධයුත්තකං.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, දෙවදෙවො නරාසභො;

භික්ඛුසඞ්ඝපරිබ්යූළ්හො, මම ද්වාරමුපාගමි.

‘‘පච්චුග්ගන්ත්වාන සම්බුද්ධං, ලොකනාථං යසස්සිනං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, අභිනාමයිං සඞ්ඝරං.

‘‘භික්ඛූනං සතසහස්සං, බුද්ධඤ්ච ලොකනායකං;

පසන්නචිත්තො සුමනො, පරමන්නෙන තප්පයිං.

‘‘පදුමුත්තරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යෙනිදං ආසනං දින්නං, සොවණ්ණං ගොනකත්ථතං;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘චතුසත්තතික්ඛත්තුං සො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

අනුභොස්සති සම්පත්තිං, අච්ඡරාහි පුරක්ඛතො.

‘‘පදෙසරජ්ජං සහස්සං, වසුධං ආවසිස්සති;

එකපඤ්ඤාසක්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘සබ්බාසු භවයොනීසු, උච්චාකුලී භවිස්සති;

සො ච පච්ඡා පබ්බජිත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

භද්දියො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘විවෙකමනුයුත්තොම්හි, පන්තසෙනනිවාසහං;

ඵලඤ්චාධිගතං සබ්බං, චත්තක්ලෙසොම්හි අජ්ජහං.

‘‘මම සබ්බං අභිඤ්ඤාය, සබ්බඤ්ඤූ ලොකනායකො;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො, විමොක්ඛාපි ච අට්ඨිමෙ;

ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා, කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

තස්ස භගවා ඡළභිඤ්ඤුප්පත්තිං ඤත්වා ‘‘එහි, භද්දා’’ති ආහ. සො තාවදෙව සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා පඤ්ජලිකො සත්ථු සමීපෙ අට්ඨාසි, සා එව චස්ස උපසම්පදා අහොසි. බුද්ධූපසම්පදා නාම කිරෙසා. ථෙරො ජාතිතො පට්ඨාය අත්තනො පවත්තියා කථනමුඛෙන අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

473.

‘‘එකපුත්තො අහං ආසිං, පියො මාතු පියො පිතු;

බහූහි වතචරියාහි, ලද්ධො ආයාචනාහි ච.

474.

‘‘තෙ ච මං අනුකම්පාය, අත්ථකාමා හිතෙසිනො;

උභො පිතා ච මාතා ච, බුද්ධස්ස උපනාමයුං.

475.

‘‘කිච්ඡා ලද්ධො අයං පුත්තො, සුඛුමාලො සුඛෙධිතො;

ඉමං දදාම තෙ නාථ, ජිනස්ස පරිචාරකං.

476.

‘‘සත්ථා ච මං පටිග්ගය්හ, ආනන්දං එතදබ්රවි;

පබ්බාජෙහි ඉමං ඛිප්පං, හෙස්සත්යාජානියො අයං.

477.

‘‘පබ්බාජෙත්වාන මං සත්ථා, විහාරං පාවිසී ජිනො;

අනොග්ගතස්මිං සූරියස්මිං, තතො චිත්තං විමුච්චි මෙ.

478.

‘‘තතො සත්ථා නිරාකත්වා, පටිසල්ලානවුට්ඨිතො;

එහි භද්දාති මං ආහ, සා මෙ ආසූපසම්පදා.

479.

‘‘ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධා මෙ උපසම්පදා;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ වතචරියාහීති, ‘‘එවං කත්වා පුත්තං ලභිස්සථා’’ති වුත්තං සමණබ්රාහ්මණානං වචනං සුත්වා, ඛීරං පායිත්වා, අනසනාදිවතචරණෙහි. ආයාචනාහීති දෙවතායාචනාහි සත්ථුආයාචනාය ච, ඉදමෙව චෙත්ථ කාරණං, ඉතරං ථෙරො මාතාපිතූනං පටිපත්තිදස්සනත්ථඤ්චෙව කිච්ඡලද්ධභාවදස්සනත්ථඤ්ච වදති.

තෙති මාතාපිතරො. උපනාමයුන්ති උපනාමෙසුං.

සුඛෙධිතොති සුඛසංවඩ්ඪිතො. තෙති තුය්හං. පරිචාරකන්ති කිංකාරං.

හෙස්සත්යාජානියො අයන්ති අයං දාරකො මම සාසනෙ ආජානීයො භවිස්සති. තස්මා ඛිප්පං අජ්ජෙව පබ්බාජෙහීති එතං අබ්රවි, ආහ.

පබ්බාජෙත්වානාති ආනන්දත්ථෙරෙන පබ්බාජෙත්වා. විහාරන්ති ගන්ධකුටිං. අනොග්ගතස්මිං සූරියස්මින්ති සූරියෙ අනත්ථඞ්ගතෙයෙව. තතො චිත්තං විමුච්චි මෙති තතො විපස්සනාරම්භතො පරං න චිරෙනෙව ඛණෙන සබ්බාසවෙහි මෙ චිත්තං විමුච්චි, ඛීණාසවො අහොසිං.

තතොති මම ආසවක්ඛයතො පච්ඡා. නිරාකත්වාති අත්තනා සමාපන්නං ඵලසමාපත්තිං අප්පෙත්වා තතො වුට්ඨාය. තෙනාහ ‘‘පටිසල්ලානවුට්ඨිතො’’ති. සා මෙ ආසූපසම්පදාති යා මං උද්දිස්ස ‘‘එහි, භද්දා’’ති සත්ථු වාචා පවත්තා, සා එව මෙ මය්හං උපසම්පදා ආසි. එවං ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධා මෙ උපසම්පදාති සාතිසයං සත්ථාරා අත්තනො කතං අනුග්ගහං සාසනස්ස ච නිය්යානිකතං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති.

එත්ථ ච ‘‘චිත්තං විමුච්චි මෙ’’ති ඛීණාසවභාවං පකාසෙත්වාපි පුන ‘‘තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා’’ති ලොකියාභිඤ්ඤෙකදෙසදස්සනං ඡළභිඤ්ඤභාවවිභාවනත්ථං. තෙනාහ අපදානෙ ‘‘ඡළභිඤ්ඤා සච්ඡිකතා’’ති.

භද්දත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. සොපාකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දිස්වා පාසාදඡායායන්තිආදිකා ආයස්මතො සොපාකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො බ්රාහ්මණානං විජ්ජාසිප්පෙසු නිප්ඵත්තිං ගතො කාමෙසු ආදීනවං දිස්වා ඝරාවාසං පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා එකස්මිං පබ්බතෙ විහරති. සත්ථා ආසන්නමරණං තං ඤත්වා තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො භගවන්තං දිස්වා පසන්නචිත්තො උළාරං පීතිසොමනස්සං පවෙදෙන්තො පුප්ඵමයං ආසනං පඤ්ඤපෙත්වා අදාසි. සත්ථා තත්ථ නිසීදිත්වා, අනිච්චතාපටිසංයුත්තං ධම්මිං කථං කථෙත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසෙන අගමාසි. සො පුබ්බෙ ගහිතං නිච්චග්ගාහං පහාය අනිච්චසඤ්ඤං හදයෙ ඨපෙත්වා, කාලඞ්කත්වා, දෙවලොකෙ උප්පජිත්වා, අපරාපරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො, ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ සොපාකයොනියං නිබ්බත්ති. සො ජාතිආගතෙන සොපාකොති නාමෙන පඤ්ඤායි. කෙචි පන ‘‘වාණිජකුලෙ නිබ්බත්තො, ‘සොපාකො’ති පන නාමමත්ත’’න්ති වදන්ති. තං අපදානපාළියා විරුජ්ඣති ‘‘පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සොපාකයොනුපාගමි’’න්ති වචනතො.

තස්ස චතුමාසජාතස්ස පිතා කාලමකාසි, චූළපිතා පොසෙසි. අනුක්කමෙන සත්තවස්සිකො ජාතො. එකදිවසං චූළපිතා ‘‘අත්තනො පුත්තෙන කලහං කරොතී’’ති කුජ්ඣිත්වා, තං සුසානං නෙත්වා, ද්වෙ හත්ථෙ රජ්ජුයා එකතො බන්ධිත්වා, තාය එව රජ්ජුයා මතමනුස්සස්ස සරීරෙ ගාළ්හං බන්ධිත්වා ගතො ‘‘සිඞ්ගාලාදයො ඛාදන්තූ’’ති. පච්ඡිමභවිකතාය දාරකස්ස පුඤ්ඤඵලෙන සයං මාරෙතුං න විසහි, සිඞ්ගාලාදයොපි න අභිභවිංසු. දාරකො අඩ්ඪරත්තසමයෙ එවං විප්පලපති –

‘‘කා ගති මෙ අගතිස්ස, කො වා බන්ධු අබන්ධුනො;

සුසානමජ්ඣෙ බන්ධස්ස, කො මෙ අභයදායකො’’ති.

සත්ථා තාය වෙලාය වෙනෙය්යබන්ධවෙ ඔලොකෙන්තො දාරකස්ස හදයබ්භන්තරෙ පජ්ජලන්තං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා ඔභාසං ඵරිත්වා සතිං ජනෙත්වා එවමාහ –

‘‘එහි සොපාක මා භායි, ඔලොකස්සු තථාගතං;

අහං තං තාරයිස්සාමි, රාහුමුඛෙව චන්දිම’’න්ති.

දාරකො බුද්ධානුභාවෙන ඡින්නබන්ධනො ගාථාපරියොසානෙ සොතාපන්නො හුත්වා ගන්ධකුටිසම්මුඛෙ අට්ඨාසි. තස්ස මාතා පුත්තං අපස්සන්තී චූළපිතරං පුච්ඡිත්වා තෙනස්ස පවත්තියා අකථිතාය තත්ථ තත්ථ ගන්ත්වා විචිනන්තී ‘‘බුද්ධා කිර අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ජානන්ති, යංනූනාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා මම පුත්තස්ස පවත්තිං ජානෙය්ය’’න්ති සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා, ඉද්ධියා තං පටිච්ඡාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, මම පුත්තං න පස්සාමි, අපිච භගවා තස්ස පවත්තිං ජානාතී’’ති තාය පුට්ඨො –

‘‘න සන්ති පුත්තා තාණාය, න පිතා නාපි බන්ධවා;

අන්තකෙනාධිපන්නස්ස, නත්ථි ඤාතීසු තාණතා’’ති. (ධ. ප. 288) –

ධම්මං කථෙසි. තං සුත්වා සා සොතාපන්නා අහොසි. දාරකො අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.112-123) –

‘‘පබ්භාරං සොධයන්තස්ස, විපිනෙ පබ්බතුත්තමෙ;

සිද්ධත්ථො නාම භගවා, ආගච්ඡි මම සන්තිකං.

‘‘බුද්ධං උපගතං දිස්වා, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

සන්ථරං සන්ථරිත්වාන, පුප්ඵාසනමදාසහං.

‘‘පුප්ඵාසනෙ නිසීදිත්වා, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො;

මමඤ්ච ගතිමඤ්ඤාය, අනිච්චතමුදාහරි.

‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා, උප්පාදවයධම්මිනො;

උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තෙසං වූපසමො සුඛො.

‘‘ඉදං වත්වාන සබ්බඤ්ඤූ, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො;

නභං අබ්භුග්ගමී වීරො, හංසරාජාව අම්බරෙ.

‘‘සකං දිට්ඨිං ජහිත්වාන, භාවයානිච්චසඤ්ඤහං;

එකාහං භාවයිත්වාන, තත්ථ කාලං කතො අහං.

‘‘ද්වෙ සම්පත්තී අනුභොත්වා, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

පච්ඡිමෙ භවෙ සම්පත්තෙ, සපාකයොනුපාගමිං.

‘‘අගාරා අභිනික්ඛම්ම, පබ්බජිං අනගාරියං;

ජාතියා සත්තවස්සොහං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, සීලෙසු සුසමාහිතො;

තොසෙත්වාන මහානාගං, අලත්ථං උපසම්පදං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, පුප්ඵදානස්සිදං ඵලං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං සඤ්ඤං භාවයිං තදා;

තං සඤ්ඤං භාවයන්තස්ස, පත්තො මෙ ආසවක්ඛයො.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ භගවා ඉද්ධිං පටිසංහරි. සාපි පුත්තං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨො තස්ස ඛීණාසවභාවං සුත්වා පබ්බාජෙත්වා ගතා. සො සත්ථාරං ගන්ධකුටිච්ඡායායං චඞ්කමන්තං උපසඞ්කමිත්වා, වන්දිත්වා අනුචඞ්කමි. තස්ස භගවා උපසම්පදං අනුජානිතුකාමො ‘‘එකං නාම කි’’න්තිආදිනා දස පඤ්හෙ පුච්ඡි. සොපි සත්ථු අධිප්පායං ගණ්හන්තො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සංසන්දෙන්තො ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’තිආදිනා (ඛු. පා. 4.1) තෙ පඤ්හෙ විස්සජ්ජෙසි. තෙනෙව තෙ කුමාරපඤ්හා නාම ජාතා. සත්ථා තස්ස පඤ්හබ්යාකරණෙන ආරාධිතචිත්තො උපසම්පදං අනුජානි. තෙන සා පඤ්හබ්යාකරණූපසම්පදා නාම ජාතා. තස්සිමං අත්තනො පවත්තිං පකාසෙත්වා ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො –

480.

‘‘දිස්වා පාසාදඡායායං, චඞ්කමන්තං නරුත්තමං;

තත්ථ නං උපසඞ්කම්ම, වන්දිස්සං පුරිසුත්තමං.

481.

‘‘එකංසං චීවරං කත්වා, සංහරිත්වාන පාණයො;

අනුචඞ්කමිස්සං විරජං, සබ්බසත්තානමුත්තමං.

482.

‘‘තතො පඤ්හෙ අපුච්ඡි මං, පඤ්හානං කොවිදො විදූ;

අච්ඡම්භී ච අභීතො ච, බ්යාකාසිං සත්ථුනො අහං.

483.

‘‘විස්සජ්ජිතෙසු පඤ්හෙසු, අනුමොදි තථාගතො;

භික්ඛුසඞ්ඝං විලොකෙත්වා, ඉමමත්ථං අභාසථ.

484.

‘‘‘ලාභා අඞ්ගානං මගධානං, යෙසායං පරිභුඤ්ජති;

චීවරං පිණ්ඩපාතඤ්ච, පච්චයං සයනාසනං;

පච්චුට්ඨානඤ්ච සාමීචිං, තෙසං ලාභා’ති චාබ්රවි.

485.

‘‘‘අජ්ජදග්ගෙ මං සොපාක, දස්සනායොපසඞ්කම;

එසා චෙව තෙ සොපාක, භවතු උපසම්පදා’’’.

486.

‘‘ජාතියා සත්තවස්සෙන, ලද්ධාන උපසම්පදං;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, අහො ධම්මසුධම්මතා’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ පාසාදඡායායන්ති ගන්ධකුටිච්ඡායායං. වන්දිස්සන්ති, අභිවන්දිං.

සංහරිත්වාන පාණයොති උභො හත්ථෙ කමලමකුළාකාරෙන සඞ්ගතෙ කත්වා, අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාති අත්ථො. අනුචඞ්කමිස්සන්ති චඞ්කමන්තස්ස සත්ථුනො අනුපච්ඡතො අනුගමනවසෙන චඞ්කමිං. විරජන්ති විගතරාගාදිරජං.

පඤ්හෙති කුමාරපඤ්හෙ. විදූති වෙදිතබ්බං විදිතවා, සබ්බඤ්ඤූති අත්ථො. ‘‘සත්ථා මං පුච්ඡතී’’ති උප්පජ්ජනකස්ස ඡම්භිතත්තස්ස භයස්ස ච සෙතුඝාතෙන පහීනත්තා අච්ඡම්භීඅභීතො ච බ්යාකාසි.

යෙසායන්ති යෙසං අඞ්ගමගධානං අයං සොපාකො. පච්චයන්ති ගිලානපච්චයං. සාමීචින්ති මග්ගදානබීජනාදිසාමීචිකිරියං.

අජ්ජදග්ගෙති ද-කාරො පදසන්ධිකරො, අජ්ජ අග්ගෙ ආදිං කත්වා, අජ්ජ පට්ඨාය. ‘‘අජ්ජතග්ගෙ’’තිපි පාළි, අජ්ජතං ආදිං කත්වාති අත්ථො. දස්සනායොපසඞ්කමාති ‘‘හීනජච්චො, වයසා තරුණතරො’’ති වා අචින්තෙත්වා දස්සනාය මං උපසඞ්කම. එසා චෙවාති යා තස්ස මම සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දෙත්වා කතා පඤ්හවිස්සජ්ජනා. එසායෙව තෙ භවතු උපසම්පදා ඉති ච අබ්රවීති යොජනා. ‘‘ලද්ධා මෙ උපසම්පදා’’තිපි පාළි. යෙ පන ‘‘ලද්ධාන උපසම්පද’’න්තිපි පඨන්ති, තෙසං සත්තවස්සෙනාති සත්තමෙන වස්සෙනාති අත්ථො, සත්තවස්සෙන වා හුත්වාති වචනසෙසො. යං පනෙත්ථ අවුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

සොපාකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. සරභඞ්ගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

සරෙ හත්ථෙහීතිආදිකා ආයස්මතො සරභඞ්ගත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ අඤ්ඤතරස්ස බ්රාහ්මණස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, අනභිලක්ඛිතොතිස්ස කුලවංසාගතං නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො කාමෙ පහාය තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා සරතිණානි සයමෙව භඤ්ජිත්වා පණ්ණසාලං කත්වා වසති. තතො පට්ඨාය සරභඞ්ගොතිස්ස සමඤ්ඤා අහොසි. අථ භගවා බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො තස්ස අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා, තත්ථ ගන්ත්වා, ධම්මං දෙසෙසි. සො පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා තත්ථෙව වසති. අථස්ස තාපසකාලෙ කතා පණ්ණසාලා ජිණ්ණා පලුග්ගා අහොසි. තං දිස්වා මනුස්සා ‘‘කිස්ස, භන්තෙ, ඉමං කුටිකං න පටිසඞ්ඛරොථා’’ති ආහංසු. ථෙරො ‘‘කුටිකා යථා තාපසකාලෙ කතා, ඉදානි තථා කාතුං න සක්කා’’ති තං සබ්බං පකාසෙන්තො –

487.

‘‘සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිත්වා, කත්වාන කුටිමච්ඡිසං;

තෙන මෙ සරභඞ්ගොති, නාමං සම්මුතියා අහු.

488.

‘‘න මය්හං කප්පතෙ අජ්ජ, සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිතුං;

සික්ඛාපදා නො පඤ්ඤත්තා, ගොතමෙන යසස්සිනා’’ති. – ද්වෙ ගාථා අභාසි;

තත්ථ සරෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිත්වාති, පුබ්බෙ තාපසකාලෙ සරතිණානි මම හත්ථෙහි ඡින්දිත්වා තිණකුටිං කත්වා අච්ඡිසං වසිං, නිසීදිඤ්චෙව නිපජ්ජිඤ්ච. තෙනාති කුටිකරණත්ථං සරානං භඤ්ජනෙන. සම්මුතියාති අන්වත්ථසම්මුතියා සරභඞ්ගොති, නාමං අහු අහොසි.

න මය්හං කප්පතෙ අජ්ජාති අජ්ජ ඉදානි උපසම්පන්නස්ස මය්හං සරෙ සරතිණෙ හත්ථෙහි භඤ්ජිතුං න කප්පතෙ න වට්ටති. කස්මා? සික්ඛාපදා නො පඤ්ඤත්තා, ගොතමෙන යසස්සිනාති. තෙන යං අම්හාකං සත්ථාරා සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මයං ජීවිතහෙතුනාපි නාතික්කමාමාති දස්සෙති.

එවං එකෙන පකාරෙන තිණකුටිකාය අපටිසඞ්ඛරණෙ කාරණං දස්සෙත්වා ඉදානි අපරෙනපි පරියායෙන නං දස්සෙන්තො –

489.

‘‘සකලං සමත්තං රොගං, සරභඞ්ගො නාද්දසං පුබ්බෙ;

සොයං රොගො දිට්ඨො, වචනකරෙනාතිදෙවස්සා’’ති. – ඉමං ගාථමාහ;

තත්ථ සකලන්ති සබ්බං. සමත්තන්ති සම්පුණ්ණං, සබ්බභාගතො අනවසෙසන්ති අත්ථො. රොගන්ති දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන රුජනට්ඨෙන රොගභූතං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං සන්ධාය වදති. නාද්දසං පුබ්බෙති සත්ථු ඔවාදපටිලාභතො පුබ්බෙ න අද්දක්ඛිං. සොයං රොගො දිට්ඨො, වචනකරෙනාතිදෙවස්සාති සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති සබ්බෙපි දෙවෙ අත්තනො සීලාදිගුණෙහි අතික්කමිත්වා ඨිතත්තා අතිදෙවස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔවාදපටිකරෙන සරභඞ්ගෙන සො අයං ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො රොගො විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පඤ්චක්ඛන්ධතො දිට්ඨො, පරිඤ්ඤාතොති අත්ථො. එතෙන එවං අත්තභාවකුටිකායම්පි අනපෙක්ඛො බාහිරං තිණකුටිකං කථං පටිසඞ්ඛරිස්සතීති දස්සෙති.

ඉදානි යං මග්ගං පටිපජ්ජන්තෙන මයා අයං අත්තභාවරොගො යාථාවතො දිට්ඨො, ස්වායං මග්ගො සබ්බබුද්ධසාධාරණො. යෙන නෙසං ඔවාදධම්මොපි මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණසදිසො යත්ථාහං පතිට්ඨාය දුක්ඛක්ඛයං පත්තොති එවං අත්තනො අරහත්තපටිපත්තිං බ්යාකරොන්තො –

490.

‘‘යෙනෙව මග්ගෙන ගතො විපස්සී, යෙනෙව මග්ගෙන සිඛී ච වෙස්සභූ;

කකුසන්ධකොණාගමනො ච කස්සපො, තෙනඤ්ජසෙන අගමාසි ගොතමො.

491.

‘‘වීතතණ්හා අනාදානා, සත්ත බුද්ධා ඛයොගධා;

යෙහායං දෙසිතො ධම්මො, ධම්මභූතෙහි තාදිභි.

492.

‘‘චත්තාරි අරියසච්චානි, අනුකම්පාය පාණිනං;

දුක්ඛං සමුදයො මග්ගො, නිරොධො දුක්ඛසඞ්ඛයො.

493.

‘‘යස්මිං නිවත්තතෙ දුක්ඛං, සංසාරස්මිං අනන්තකං;

භෙදා ඉමස්ස කායස්ස, ජීවිතස්ස ච සඞ්ඛයා;

අඤ්ඤො පුනබ්භවො නත්ථි, සුවිමුත්තොම්හි සබ්බධී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි –

තත්ථ යෙනෙව මග්ගෙනාති යෙනෙව සපුබ්බභාගෙන අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන. ගතොති පටිපන්නො නිබ්බානං අධිගතො. විපස්සීති විපස්සී සම්මාසම්බුද්ධො. කකුසන්ධාති අවිභත්තිකො නිද්දෙසො. ‘‘කකුසන්ධකොණාගමනා’’තිපි පාඨො. තෙනඤ්ජසෙනාති තෙනෙව අඤ්ජසෙන අරියමග්ගෙන.

අනාදානාති අනුපාදානා අප්පටිසන්ධිකා වා. ඛයොගධාති නිබ්බානොගධා නිබ්බානපතිට්ඨා. යෙහායං දෙසිතො ධම්මොති යෙහි සත්තහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි අයං සාසනධම්මො දෙසිතො පවෙදිතො. ධම්මභූතෙහීති ධම්මකායතාය ධම්මසභාවෙහි, නවලොකුත්තරධම්මතො වා භූතෙහි ජාතෙහි, ධම්මං වා පත්තෙහි. තාදිභීති, ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවප්පත්තෙහි.

‘‘චත්තාරි අරියසච්චානී’’තිආදිනා තෙහි දෙසිතං ධම්මං දස්සෙති. තත්ථ චත්තාරීති ගණනපරිච්ඡෙදො. අරියසච්චානීති පරිච්ඡින්නධම්මදස්සනං. වචනත්ථතො පන අරියානි ච අවිතථට්ඨෙන සච්චානි චාති අරියසච්චානි, අරියස්ස වා භගවතො සච්චානි තෙන දෙසිතත්තා, අරියභාවකරානි වා සච්චානීති අරියසච්චානි. කුච්ඡිතභාවතො තුච්ඡභාවතො ච දුක්ඛං, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. තං දුක්ඛං සමුදෙති එතස්මාති සමුදයො, තණ්හා. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡති, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයතීති වා මග්ගො, සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ ධම්මා. සංසාරචාරකසඞ්ඛාතො නත්ථි එත්ථ රොධො, එතස්මිං වා අධිගතෙ පුග්ගලස්ස රොධාභාවො හොති, නිරුජ්ඣති දුක්ඛමෙත්ථාති වා නිරොධො, නිබ්බානං. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛසඞ්ඛයො’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

යස්මින්ති යස්මිං නිරොධෙ නිබ්බානෙ අධිගතෙ. නිවත්තතෙති අරියමග්ගභාවනාය සති අනන්තකං අපරියන්තං ඉමස්මිං සංසාරෙ ජාතිආදිදුක්ඛං න පවත්තති උච්ඡිජ්ජති, සො නිරොධොති අයං ධම්මභූතෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙහි දෙසිතො ධම්මොති යොජනා. ‘‘භෙදා’’තිආදිනා ‘‘රොගො දිට්ඨො’’ති දුක්ඛපරිඤ්ඤාය සූචිතං අත්තනො අරහත්තප්පත්තිං සරූපතො දස්සෙති. ‘‘යස්මිං නිබ්බත්තතෙ දුක්ඛ’’න්ති පන පාඨෙ සකලගාථාය තත්ථායං යොජනා – යස්මිං ඛන්ධාදිපටිපාටිසඤ්ඤිතෙ සංසාරෙ ඉදං අනන්තකං ජාතිආදිදුක්ඛං නිබ්බත්තං, සො ඉතො දුක්ඛප්පත්තිතො අඤ්ඤො පුනප්පුනං භවනභාවතො පුනබ්භවො. ඉමස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස සඞ්ඛයා කායසඞ්ඛාතස්ස ඛන්ධපඤ්චකස්ස භෙදා විනාසා උද්ධං නත්ථි, තස්මා සබ්බධි සබ්බෙහි කිලෙසෙහි සබ්බෙහි භවෙහි සුට්ඨු විමුත්තො විසංයුත්තො අම්හීති.

සරභඞ්ගත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සත්තකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

8. අට්ඨකනිපාතො

1. මහාකච්චායනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අට්ඨකනිපාතෙ කම්මං බහුකන්තිආදිකා ආයස්මතො මහාකච්චායනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ ගහපතිමහාසාලකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වුද්ධිප්පත්තො, එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරා සංඛිත්තෙන භාසිතස්ස විත්ථාරෙන අත්ථං විභජන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපියමානං එකං භික්ඛුං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානං පත්ථෙන්තො පණිධානං කත්වා, දානාදීනි පුඤ්ඤානි කත්වා, දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො සුමෙධස්ස භගවතො කාලෙ විජ්ජාධරො හුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො සත්ථාරං හිමවන්තපබ්බතෙ එකස්මිං වනසණ්ඩෙ නිසින්නං දිස්වා පසන්නමානසො කණිකාරපුප්ඵෙහි පූජං අකාසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන අපරාපරං සුගතීසුයෙව පරිවත්තෙන්තො කස්සපදසබලස්ස කාලෙ බාරාණසියං කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා පරිනිබ්බුතෙ භගවති සුවණ්ණචෙතියකරණට්ඨානෙ සතසහස්සග්ඝනිකාය සුවණ්ණිට්ඨකාය පූජං කත්වා, ‘‘භගවා මය්හං නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරං සුවණ්ණවණ්ණං හොතූ’’ති පත්ථනං අකාසි.

තතො යාවජීවං කුසලකම්මං කත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ උජ්ජෙනියං රඤ්ඤො චණ්ඩපජ්ජොතස්ස පුරොහිතගෙහෙ නිබ්බත්ති. තස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ මාතා ‘‘මය්හං පුත්තො සුවණ්ණවණ්ණො, අත්තනො නාමං ගහෙත්වා ආගතො’’ති කඤ්චනමාණවො ත්වෙව නාමං අකාසි. සො වුඩ්ඪිමන්වාය තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා පිතු අච්චයෙන පුරොහිතට්ඨානං ලභි. සො ගොත්තවසෙන කච්චායනොති පඤ්ඤායිත්ථ. තං රාජා චණ්ඩපජ්ජොතො බුද්ධුප්පාදං සුත්වා, ‘‘ආචරිය, ත්වං තත්ථ ගන්ත්වා සත්ථාරං ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො අත්තට්ඨමො සත්ථු සන්තිකං උපගතො. තස්ස සත්ථා ධම්මං දෙසෙති. දෙසනාපරියොසානෙ සො සත්තහි ජනෙහි සද්ධිං සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.1-27) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, අනෙජො අජිතං ජයො;

සතසහස්සෙ කප්පානං, ඉතො උප්පජ්ජි නායකො.

‘‘වීරො කමලපත්තක්ඛො, සසඞ්කවිමලානනො;

කනකාචලසඞ්කාසො, රවිදිත්තිසමප්පභො.

‘‘සත්තනෙත්තමනොහාරී, වරලක්ඛණභූසිතො;

සබ්බවාක්යපථාතීතො, මනුජාමරසක්කතො.

‘‘සම්බුද්ධො බොධයං සත්තෙ, වාගීසො මධුරස්සරො;

කරුණානිබන්ධසන්තානො, පරිසාසු විසාරදො.

‘‘දෙසෙති මධුරං ධම්මං, චතුසච්චූපසංහිතං;

නිමුග්ගෙ මොහපඞ්කම්හි, සමුද්ධරති පාණිනෙ.

‘‘තදා එකචරො හුත්වා, තාපසො හිමවාලයො;

නභසා මානුසං ලොකං, ගච්ඡන්තො ජිනමද්දසං.

‘‘උපෙච්ච සන්තිකං තස්ස, අස්සොසිං ධම්මදෙසනං;

වණ්ණයන්තස්ස වීරස්ස, සාවකස්ස මහාගුණං.

‘‘සංඛිත්තෙන මයා වුත්තං, විත්ථාරෙන පකාසයං;

පරිසං මඤ්ච තොසෙති, යථා කච්චායනො අයං.

‘‘නාහං එවමිධෙකච්චං, අඤ්ඤං පස්සාමි සාවකං;

තස්මාතදග්ගෙ එසග්ගො, එවං ධාරෙථ භික්ඛවො.

‘‘තදාහං විම්හිතො හුත්වා, සුත්වා වාක්යං මනොරමං;

හිමවන්තං ගමිත්වාන, ආහිත්වා පුප්ඵසඤ්චයං.

‘‘පූජෙත්වා ලොකසරණං, තං ඨානමභිපත්ථයිං;

තදා මමාසයං ඤත්වා, බ්යාකාසි ස රණඤ්ජහො.

‘‘පස්සථෙතං ඉසිවරං, නිද්ධන්තකනකත්තචං;

උද්ධග්ගලොමං පීණංසං, අචලං පඤ්ජලිං ඨිතං.

‘‘හාසං සුපුණ්ණනයනං, බුද්ධවණ්ණගතාසයං;

ධම්මජං උග්ගහදයං, අමතාසිත්තසන්නිභං.

‘‘කච්චානස්ස ගුණං සුත්වා, තං ඨානං පත්ථයං ඨිතො;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, ගොතමස්ස මහාමුනෙ.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කච්චානො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘බහුස්සුතො මහාඤාණී, අධිප්පායවිදූ මුනෙ;

පාපුණිස්සති තං ඨානං, යථායං බ්යාකතො මයා.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, යං කම්මමකරිං තදා;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ භවෙ සංසරාමි, දෙවත්තෙ අථ මානුසෙ;

අඤ්ඤං ගතිං න ගච්ඡාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘දුවෙ කුලෙ පජායාමි, ඛත්තියෙ අථ බ්රාහ්මණෙ;

නීචෙ කුලෙ න ජායාමි, බුද්ධපූජායිදං ඵලං.

‘‘පච්ඡිමෙ ච භවෙ දානි, ජාතො උජ්ජෙනියං පුරෙ;

පජ්ජොතස්ස ච චණ්ඩස්ස, පුරොහිතදිජාධිනො.

‘‘පුත්තො තිරිටිවච්ඡස්ස, නිපුණො වෙදපාරගූ;

මාතා ච චන්දිමා නාම, කච්චානොහං වරත්තචො.

‘‘වීමංසනත්ථං බුද්ධස්ස, භූමිපාලෙන පෙසිතො;

දිස්වා මොක්ඛපුරද්වාරං, නායකං ගුණසඤ්චයං.

‘‘සුත්වා ච විමලං වාක්යං, ගතිපඞ්කවිසොසනං;

පාපුණිං අමතං සන්තං, සෙසෙහි සහ සත්තහි.

‘‘අධිප්පායවිදූ ජාතො, සුගතස්ස මහාමතෙ.

ඨපිතො එතදග්ගෙ ච, සුසමිද්ධමනොරථො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අථ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. තෙ තාවදෙව ද්වඞ්ගුලමත්තකෙසමස්සුකා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. එවං ථෙරො සදත්ථං නිප්ඵාදෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, රාජා පජ්ජොතො තුම්හාකං පාදෙ වන්දිතුං ධම්මඤ්ච සොතුං ඉච්ඡතී’’ති සත්ථු ආරොචෙසි. සත්ථා, ‘‘ත්වංයෙව, භික්ඛු, තත්ථ ගච්ඡ, තයි ගතෙපි රාජා පසීදිස්සතී’’ති ආහ. ථෙරො සත්ථු ආණාය අත්තට්ඨමො තත්ථ ගන්ත්වා රාජානං පසාදෙත්වා අවන්තීසු සාසනං පතිට්ඨාපෙත්වා පුන සත්ථු සන්තිකමෙව ගතො. සො එකදිවසං සම්බහුලෙ භික්ඛූ සමණධම්මං පහාය කම්මාරාමෙ සඞ්ගණිකාරාමෙ රසතණ්හානුගතෙ ච පමාදවිහාරිනො දිස්වා තෙසං ඔවාදවසෙන –

494.

‘‘කම්මං බහුකං න කාරයෙ, පරිවජ්ජෙය්ය ජනං න උය්යමෙ;

සො උස්සුක්කො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාධිවාහො.

495.

‘‘පඞ්කොති හි නං අවෙදයුං, යායං වන්දනපූජනා කුලෙසු;

සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං, සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො’’ති. –

ද්වෙ ගාථා අභාසි.

තත්ථ කම්මං බහුකං න කාරයෙති නවාවාසකාරාපනාදිං සමණධම්මකරණස්ස පරිබන්ධභූතං මහන්තං නවකම්මං න පට්ඨපෙය්ය, ඛුද්දකං අප්පසමාරම්භං ඛණ්ඩඵුල්ලපටිසඞ්ඛරණාදිං සත්ථු වචනපටිපූජනත්ථං කාතබ්බමෙව. පරිවජ්ජෙය්ය ජනන්ති ගණසඞ්ගණිකවසෙන ජනං විවජ්ජෙය්ය. ජනන්ති වා යාදිසං සංසෙවතො භජතො පයිරුපාසතො කුසලා ධම්මා පරිහායන්ති, අකුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්ති, තාදිසං අකල්යාණමිත්තභූතං ජනං පරිවජ්ජෙය්ය. න උය්යමෙති, පච්චයුප්පාදනත්ථං කුලසඞ්ගණ්හනවසෙන න වායමෙය්ය, යස්මා සො උස්සුක්කො රසානුගිද්ධො, අත්ථං රිඤ්චති යො සුඛාධිවාහොති යො රසානුගිද්ධො රසතණ්හාවසිකො භික්ඛු පච්චයුප්පාදනපසුතො, සො කුලසඞ්ගණ්හනත්ථං උස්සුක්කො, තෙසු සුඛිතෙසු සුඛිතො, දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛිතො, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු අත්තනා යොගං ආපජ්ජති, යො සුඛාධිවාහො සමථවිපස්සනාමග්ගඵලනිබ්බානසුඛාවහො සීලාදිඅත්ථො, තං රිඤ්චති පජහති එකංසෙන අත්තානං තතො විවෙචෙතීති අත්ථො.

එවං පඨමගාථාය ‘‘කම්මාරාමතං සඞ්ගණිකාරාමතං පච්චයගෙධඤ්ච වජ්ජෙථා’’ති ඔවදිත්වා ඉදානි සක්කාරාභිලාසං ගරහන්තො දුතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – යා අයං භික්ඛාය උපගතානං පබ්බජිතානං කුලෙසු ගෙහවාසීහි ගුණසම්භාවනාය කරීයමානා වන්දනා පූජනා ච, යස්මා තං අභාවිතත්තානං ඔසීදාපනට්ඨෙන මලිනභාවකරණට්ඨෙන ච පඞ්කො කද්දමොති බුද්ධාදයො අරියා පවෙදයුං අබ්භඤ්ඤංසු පවෙදෙසුං වා, යස්මා ච අපරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධානං අන්ධපුථුජ්ජනානං සක්කාරාභිලාසං දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවතාය පීළාජනනතො අන්තො තුදනතො දුරුද්ධරණතො ච සුඛුමං සල්ලං දුරුබ්බහං පවෙදයුං, තතො එව සක්කාරො කාපුරිසෙන දුජ්ජහො දුප්පජහෙය්යො තස්ස පහානපටිපත්තියා අප්පටිපජ්ජනතො. සක්කාරාභිලාසප්පහානෙන හි සක්කාරො පහීනො හොති, තස්මා තස්ස පහානාය ආයොගො කරණීයොති දස්සෙති –

496.

‘‘න පරස්සුපනිධාය, කම්මං මච්චස්ස පාපකං;

අත්තනා තං න සෙවෙය්ය, කම්මබන්ධූ හි මාතියා.

497.

‘‘න පරෙ වචනා චොරො, න පරෙ වචනා මුනි;

අත්තා ච නං යථා වෙදි, දෙවාපි නං තථා විදූ.

498.

‘‘පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ;

යෙ ච තත්ථ විජානන්ති, තතො සම්මන්ති මෙධගා.

499.

‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො;

පඤ්ඤාය ච අලාභෙන, විත්තවාපි න ජීවති.

500.

‘‘සබ්බං සුණාති සොතෙන, සබ්බං පස්සති චක්ඛුනා;

න ච දිට්ඨං සුතං ධීරො, සබ්බං උජ්ඣිතුමරහති.

501.

‘‘චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො, සොතවා බධිරො යථා;

පඤ්ඤවාස්ස යථා මූගො, බලවා දුබ්බලොරිව;

අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සයෙථ මතසායික’’න්ති. –

ඉමා ඡ ගාථා රඤ්ඤො පජ්ජොතස්ස ඔවාදවසෙන අභාසි. සො කිර බ්රාහ්මණෙ සද්දහිත්වා පසුඝාතයඤ්ඤං කාරෙති, කම්මං අසොධෙත්වාව අචොරෙ චොරසඤ්ඤාය දණ්ඩෙසි, අට්ටකරණෙ ච අස්සාමිකෙ සාමිකෙ කරොති, සාමිකෙ ච අස්සාමිකෙ. තතො නං ථෙරො විවෙචෙතුං ‘‘න පරස්සා’’තිආදිනා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ න පරස්සුපනිධාය, කම්මං මච්චස්ස පාපකන්ති පරස්ස මච්චස්ස සත්තස්ස උපනිධාය උද්දිස්ස කාරණං කත්වා පාපකං වධබන්ධාදිකම්මං න සෙවෙය්ය, පරෙන න කාරාපෙය්යාති අත්ථො. අත්තනා තං න සෙවෙය්යාති අත්තනාපි තං පාපකං න කරෙය්ය. කස්මා? කම්මබන්ධූ හි මාතියා ඉමෙ මාතියා මච්චා කම්මදායාදා, තස්මා අත්තනා ච කිඤ්චි පාපකම්මං න කරෙය්ය, පරෙනපි න කාරාපෙය්යාති අත්ථො.

න පරෙ වචනා චොරොති අත්තනා චොරියං අකත්වා පරවචනා පරස්ස වචනමත්තෙන චොරො නාම න හොති, තථා න පරෙ වචනා මුනි පරස්ස වචනමත්තෙන මුනි සුවිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරො න හොති. එත්ථ හි පරෙති විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො. කෙචි පන ‘‘පරෙසන්ති වත්තබ්බෙ පරෙති සං-කාරලොපං කත්වා නිද්දිට්ඨ’’න්ති වදන්ති. අත්තා ච නං යථා වෙදීති නං සත්තං තස්ස අත්තා චිත්තං යථා ‘‘අහං පරිසුද්ධො, අපරිසුද්ධො වා’’ති යාථාවතො අවෙදි ජානාති. දෙවාපි නං තථා විදූති විසුද්ධිදෙවා, උපපත්තිදෙවා ච තථා විදූ විදන්ති ජානන්ති, තස්මා සයං තාදිසා දෙවා ච පමාණං සුද්ධාසුද්ධානං සුද්ධාසුද්ධභාවජානනෙ, න යෙ කෙචි ඉච්ඡාදොසපරෙතා සත්තාති අධිප්පායො.

පරෙති පණ්ඩිතෙ ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤෙ, කුසලාකුසලසාවජ්ජානවජ්ජං කම්මං කම්මඵලං කායස්ස අසුභතං සඞ්ඛාරානං අනිච්චතං අජානන්තා ඉධ පරෙ නාම. තෙ මයමෙත්ථ ඉමස්මිං ජීවලොකෙ යමාම උපරමාම, ‘‘සතතං සමිතං මච්චු සන්තිකං ගච්ඡාමා’’ති න ජානන්ති. යෙ ච තත්ථ විජානන්තීති යෙ ච තත්ථ පණ්ඩිතා ‘‘මයං මච්චු සමීපං ගච්ඡාමා’’ති විජානන්ති. තතො සම්මන්ති මෙධගාති එවඤ්හි තෙ ජානන්තා මෙධගානං පරවිහිංසනානං වූපසමාය පටිපජ්ජන්ති, අත්තනා පරෙ ච අඤ්ඤෙ න මෙධන්ති න බාධෙන්තීති අත්ථො. ත්වං පන ජීවිතනිමිත්තං අචොරෙ චොරෙ කරොන්තොපි දණ්ඩනෙන සාමිකෙ අස්සාමිකෙ කරොන්තොපි ධනජානියා බාධසි පඤ්ඤාවෙකල්ලතො. තථා අකරොන්තොපි ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො පරික්ඛීණධනොපි සප්පඤ්ඤජාතිකො ඉතරීතරසන්තොසෙන සන්තුට්ඨො අනවජ්ජාය ජීවිකාය ජීවතියෙව. තස්ස හි ජීවිතං නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 184). දුම්මෙධපුග්ගලො පන පඤ්ඤාය ච අලාභෙන දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච අත්ථං විරාධෙන්තො විත්තවාපි න ජීවති ගරහාදිපවත්තියා ජීවන්තො නාම න හොති, අනුපායඤ්ඤුතාය යථාධිගතං ධනං නාසෙන්තො ජීවිතම්පි සන්ධාරෙතුං න සක්කොතියෙව.

ඉමා කිර චතස්සොපි ගාථා ථෙරො සුපිනන්තෙන රඤ්ඤො කථෙසි. රාජා සුපිනං දිස්වා ථෙරං නමස්සන්තොයෙව පබුජ්ඣිත්වා පභාතාය රත්තියා ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා අත්තනා දිට්ඨනියාමෙන සුපිනං කථෙසි. තං සුත්වා ථෙරො තා ගාථා පච්චුනුභාසිත්වා ‘‘සබ්බං සුණාතී’’තිආදිනා ද්වීහි ගාථාහි රාජානං ඔවදි. තත්ථ සබ්බං සුණාති සොතෙනාති ඉධ සොතබ්බං සද්දං ආපාථගතං සබ්බං සුභාසිතං දුබ්භාසිතඤ්ච අබධිරො සොතෙන සුණාති. තථා සබ්බං රූපං සුන්දරං අසුන්දරම්පි චක්ඛුනා අනන්ධො පස්සති, අයමින්ද්රියානං සභාවො. තත්ථ පන න ච දිට්ඨං සුතං ධීරො, සබ්බං උජ්ඣිතුන්ති ච නිදස්සනමත්තමෙතං. යඤ්හි තං දිට්ඨං සුතං වා, න තං සබ්බං ධීරො සප්පඤ්ඤො උජ්ඣිතුං පරිච්චජිතුං ගහෙතුං වා අරහති. ගුණාගුණං පන තත්ථ උපපරික්ඛිත්වා උජ්ඣිතබ්බමෙව උජ්ඣිතුං ගහෙතබ්බඤ්ච ගහෙතුං අරහති, තස්මා චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො චක්ඛුමාපි සමානො උජ්ඣිතබ්බෙ දිට්ඨෙ අන්ධො යථා අස්ස අපස්සන්තො විය භවෙය්ය, තථා උජ්ඣිතබ්බෙ සුතෙ සොතවාපි බධිරො යථා අස්ස අසුණන්තො විය භවෙය්ය. පඤ්ඤවාස්ස යථා මූගොති විචාරණපඤ්ඤාය පඤ්ඤවා වචනකුසලොපි අවත්තබ්බෙ මූගො විය භවෙය්ය. බලවා ථාමසම්පන්නොපි අකත්තබ්බෙ දුබ්බලොරිව, රකාරො පදසන්ධිකරො, අසමත්ථො විය භවෙය්ය. අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙ, සයෙථ මතසායිකන්ති අත්තනා කාතබ්බකිච්චෙ උප්පන්නෙ උපට්ඨිතෙ මතසායිකං සයෙථ, මතසායිකං සයිත්වාපි තං කිච්චං තීරෙතබ්බමෙව, න විරාධෙතබ්බං. අථ වා අථ අත්ථෙ සමුප්පන්නෙති අත්තනා අකරණීයෙ අත්ථෙ කිච්චෙ උප්පන්නෙ උපට්ඨිතෙ මතසායිකං සයෙථ, මතසායිකං සයිත්වාපි තං න කාතබ්බමෙව. න හි පණ්ඩිතො අයුත්තං කාතුමරහතීති එවං ථෙරෙන ඔවදිතො රාජා අකත්තබ්බං පහාය කාතබ්බෙයෙව යුත්තප්පයුත්තො අහොසීති.

මහාකච්චායනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සිරිමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අක්කොධනොතිආදිකා ආයස්මතො සිරිමිත්තත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ මහද්ධනකුටුම්බිකස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සිරිමිත්තොති ලද්ධනාමො. තස්ස කිර මාතා සිරිගුත්තස්ස භගිනී. තස්ස වත්ථු ධම්මපදවණ්ණනායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.ගරහදින්නවත්ථු) ආගතමෙව. සො සිරිගුත්තස්ස භාගිනෙය්යො සිරිමිත්තො වයප්පත්තො සත්ථු ධනපාලදමනෙ ලද්ධප්පසාදො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්තො. එකදිවසං පාතිමොක්ඛං උද්දිසිතුං ආසනං අභිරුහිත්වා චිත්තබීජනිං ගහෙත්වා නිසින්නො භික්ඛූනං ධම්මං කථෙසි. කථෙන්තො ච උළාරතරෙ ගුණෙ විභජිත්වා දස්සෙන්තො –

502.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

ස වෙ තාදිසකො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

503.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

ගුත්තද්වාරො සදා භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

504.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණසීලො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

505.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණමිත්තො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

506.

‘‘අක්කොධනොනුපනාහී, අමායො රිත්තපෙසුණො;

කල්යාණපඤ්ඤො සො භික්ඛු, එවං පෙච්ච න සොචති.

507.

‘‘යස්ස සද්ධා තථාගතෙ, අචලා සුප්පතිට්ඨිතා;

සීලඤ්ච යස්ස කල්යාණං, අරියකන්තං පසංසිතං.

508.

‘‘සඞ්ඝෙ පසාදො යස්සත්ථි, උජුභූතඤ්ච දස්සනං;

අදලිද්දොති තං ආහු, අමොඝං තස්ස ජීවිතං.

509.

‘‘තස්මා සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච, පසාදං ධම්මදස්සනං;

අනුයුඤ්ජෙථ මෙධාවී, සරං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ අක්කොධනොති අකුජ්ඣනසීලො. උපට්ඨිතෙ හි කොධුප්පත්තිනිමිත්තෙ අධිවාසනඛන්තියං ඨත්වා කොපස්ස අනුප්පාදකො. අනුපනාහීති න උපනාහකො, පරෙහි කතං අපරාධං පටිච්ච ‘‘අක්කොච්ඡි මං අවධි මං, අජිනි මං අහාසි මෙ’’තිආදිනා (ධ. ප. 3; මහාව. 464; ම. නි. 3.237) කොධස්ස අනුපනය්හනසීලො. සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණාය මායාය අභාවතො අමායො. පිසුණවාචාවිරහිතතො රිත්තපෙසුණො, ස වෙ තාදිසකො භික්ඛූති සො තථාරූපො තථාජාතිකො යථාවුත්තගුණසමන්නාගතො භික්ඛු. එවං යථාවුත්තපටිපත්තියා පෙච්ච පරලොකෙ න සොචති සොකනිමිත්තස්ස අභාවතො. චක්ඛුද්වාරාදයො කායද්වාරාදයො ච ගුත්තා පිහිතා සංවුතා එතස්සාති ගුත්තද්වාරො. කල්යාණසීලොති සුන්දරසීලො සුවිසුද්ධසීලො. කල්යාණමිත්තොති –

‘‘පියො ගරුභාවනියො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජයෙ’’ති. (අ. නි. 7.37) –

එවං විභාවිතලක්ඛණො කල්යාණමිත්තො එතස්සාති කල්යාණමිත්තො. කල්යාණපඤ්ඤොති සුන්දරපඤ්ඤො. යදිපි පඤ්ඤා නාම අසුන්දරා නත්ථි, නිය්යානිකාය පන පඤ්ඤාය වසෙන එවං වුත්තං

එවමෙත්ථ කොධාදීනං වික්ඛම්භනවසෙන සමුච්ඡෙදවසෙන ච අක්කොධනාදිමුඛෙන, පුග්ගලාධිට්ඨානාය ගාථාය සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි නිප්ඵත්තිතලොකුත්තරසද්ධාදිකෙ උද්ධරිත්වා පුග්ගලාධිට්ඨානාය එව ගාථාය සම්මාපටිපත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘යස්ස සද්ධා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යස්ස පුග්ගලස්ස තථාගතෙ සම්මාසම්බුද්ධෙ ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තා මග්ගෙනාගතසද්ධා, තතො එව අචලා අවිකම්පා සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. ‘‘අත්ථී’’ති, පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අරියකන්තන්ති අරියානං කන්තං පියායිතං භවන්තරෙපි අවිජහනතො. පසංසිතන්ති බුද්ධාදීහි පසට්ඨං, වණ්ණිතං ථොමිතං අත්ථීති යොජනා. තං පනෙතං සීලං ගහට්ඨසීලං පබ්බජිතසීලන්ති දුවිධං. තත්ථ ගහට්ඨසීලං නාම පඤ්චසික්ඛාපදසීලං, යං ගහට්ඨෙන රක්ඛිතුං සක්කා. පබ්බජිතසීලං නාම දසසික්ඛාපදසීලං උපාදාය සබ්බං චතුපාරිසුද්ධිසීලං, තයිදං සබ්බම්පි අඛණ්ඩාදිභාවෙන අපරාමට්ඨතාය ‘‘කල්යාණ’’න්ති වෙදිතබ්බං.

සඞ්ඝෙ පසාදො යස්සත්ථීති ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො’’තිආදිනා අරියසඞ්ඝෙ පසාදො සද්ධා යස්ස පුග්ගලස්ස අත්ථි අචලො සුප්පතිට්ඨිතොති ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. උජුභූතඤ්ච දස්සනන්ති දිට්ඨිවඞ්කාභාවතො කිලෙසවඞ්කාභාවතො ච උජුභූතං. අකුටිලං අජිම්හං කම්මස්සකතාදස්සනඤ්චෙව සප්පච්චයනාමරූපදස්සනඤ්චාති දුවිධම්පි දස්සනං යස්ස අත්ථි අචලං සුප්පතිට්ඨිතන්ති යොජනා. අදලිද්දොති තං ආහු සද්ධාධනං, සීලධනං, සුතධනං, චාගධනං, පඤ්ඤාධනන්ති ඉමෙසං සුවිසුද්ධානං ධනානං අත්ථිතාය ‘‘අදලිද්දො’’ති තං තාදිසං පුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආහු. අමොඝං තස්ස ජීවිතං තස්ස තථාරූපස්ස ජීවිතං දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථාධිගමෙන අමොඝං අවඤ්ඣං සඵලමෙවාති ආහූති අත්ථො.

තස්මාති, යස්මා යථාවුත්තසද්ධාදිගුණසමන්නාගතො පුග්ගලො ‘‘අදලිද්දො අමොඝජීවිතො’’ති වුච්චති, තස්මා අහම්පි තථාරූපො භවෙය්යන්ති. සද්ධඤ්ච…පෙ… සාසනන්ති ‘‘සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) වුත්තං බුද්ධානං සාසනං අනුස්සරන්තො කුලපුත්තො වුත්තප්පභෙදං සද්ධඤ්චෙව සීලඤ්ච ධම්මදස්සනහෙතුකං ධම්මෙ සුනිච්ඡයා විමොක්ඛභූතං පසාදඤ්ච අනුයුඤ්ජෙය්ය වඩ්ඪෙය්යාති.

එවං ථෙරො භික්ඛූනං ධම්මදෙසනාමුඛෙන අත්තනි විජ්ජමානෙ ගුණෙ පකාසෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සිරිමිත්තත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

යදා පඨමමද්දක්ඛින්තිආදිකා ආයස්මතො මහාපන්ථකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ විභවසම්පන්නො කුටුම්බියො හුත්වා එකදිවසං සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, යං භික්ඛුං තුම්හෙ ඉතො සත්තදිවසමත්ථකෙ – ‘සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අයං මම සාසනෙ අග්ගො’ති එතදග්ගෙ ඨපයිත්ථ, අහම්පි ඉමස්ස අධිකාරකම්මස්ස බලෙන සො භික්ඛු විය අනාගතෙ එකස්ස බුද්ධස්ස සාසනෙ අග්ගො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි. කනිට්ඨභාතා පනස්ස තථෙව භගවති අධිකාරකම්මං කත්වා මනොමයස්ස කායස්සාභිනිම්මානං චෙතොවිවට්ටකොසල්ලන්ති ද්වින්නං අඞ්ගානං වසෙන වුත්තනයෙනෙව පණිධානං අකාසි. භගවා ද්වින්නම්පි පත්ථනං අනන්තරායෙන සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සමත්ථකෙ ගොතමස්ස නාම සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ තුම්හාකං පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති බ්යාකාසි.

තෙ උභොපි ජනා තත්ථ යාවජීවං පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චුතො දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. තත්ථ මහාපන්ථකස්ස අන්තරාකතං කල්යාණධම්මං න කථීයති. චූළපන්ථකො පන කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ඔදාතකසිණකම්මං කත්වා දෙවපුරෙ නිබ්බත්ති. අපදානෙ පන ‘‘චූළපන්ථකො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ තාපසො හුත්වා හිමවන්තෙ වසන්තො තත්ථ භගවන්තං දිස්වා පුප්ඵච්ඡත්තෙන පූජං අකාසී’’ති ආගතං. තෙසං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තානංයෙව කප්පසතසහස්සං අතික්කන්තං. අථ අම්හාකං සත්ථා අභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ මහාවිහාරෙ විහරති.

තෙන ච සමයෙන රාජගහෙ ධනසෙට්ඨිස්ස ධීතා අත්තනො දාසෙන සද්ධිං සන්ථවං කත්වා ඤාතකෙහි භීතා හත්ථසාරං ගහෙත්වා තෙන සද්ධිං පලායිත්වා අඤ්ඤත්ථ වසන්තී තං පටිච්ච ගබ්භං ලභිත්වා පරිපක්කගබ්භා ‘‘ඤාතිඝරං ගන්ත්වා විජායිස්සාමී’’ති ගච්ඡන්තී අන්තරාමග්ගෙයෙව පුත්තං විජායිත්වා සාමිනා නිවත්තිතා පුබ්බෙ වසිතට්ඨානෙ වසන්තී පුත්තස්ස පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකොති, නාමං අකාසි. තස්මිං ආධාවිත්වා විධාවිත්වා විචරණකාලෙ තමෙව පටිච්ච දුතියං ගබ්භං පටිලභිත්වා පරිපක්කගබ්භා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව අන්තරාමග්ගෙ පුත්තං විජායිත්වා සාමිනා නිවත්තිතා ජෙට්ඨපුත්තස්ස මහාපන්ථකොති කනිට්ඨස්ස චූළපන්ථකොති නාමං කත්වා යථාවසිතට්ඨානෙයෙව වසන්තී අනුක්කමෙන දාරකෙසු වඩ්ඪන්තෙසු තෙහි, ‘‘අම්ම, අය්යකකුලං නො දස්සෙහී’’ති නිබුන්ධියමානා දාරකෙ මාතාපිතූනං සන්තිකං පෙසෙසි. තතො පට්ඨාය දාරකා ධනසෙට්ඨිනො ගෙහෙ වඩ්ඪන්ති. තෙසු චූළපන්ථකො අතිදහරො. මහාපන්ථකො පන අය්යකෙන සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගතො සත්ථාරං දිස්වා සහ දස්සනෙන පටිලද්ධසද්ධො ධම්මං සුත්වා උපනිස්සයසම්පන්නතාය පබ්බජිතුකාමො හුත්වා පිතාමහං ආපුච්ඡි. සො සත්ථු තමත්ථං ආරොචෙත්වා තං පබ්බාජෙසි. සො පබ්බජිත්වා බහුං බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා පරිපුණ්ණවස්සො උපසම්පජ්ජිත්වා යොනිසොමනසිකාරෙ කම්මං කරොන්තො විසෙසතො චතුන්නං අරූපජ්ඣානානං ලාභී හුත්වා තතො වුට්ඨාය විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. ඉති සො සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලානං අග්ගො ජාතො. සො ඣානසුඛෙන ඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො එකදිවසං අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා අධිගතසම්පත්තිං පටිච්ච සඤ්ජාතසොමනස්සො සීහනාදං නදන්තො –

510.

‘‘යදා පඨමමද්දක්ඛිං, සත්ථාරමකුතොභයං;

තතො මෙ අහු සංවෙගො, පස්සිත්වා පුරිසුත්තමං.

511.

‘‘සිරිං හත්ථෙහි පාදෙහි, යො පණාමෙය්ය ආගතං;

එතාදිසං සො සත්ථාරං, ආරාධෙත්වා විරාධයෙ.

512.

‘‘තදාහං පුත්තදාරඤ්ච, ධනධඤ්ඤඤ්ච ඡඩ්ඩයිං;

කෙසමස්සූනි ඡෙදෙත්වා, පබ්බජිං අනගාරියං.

513.

‘‘සික්ඛාසාජීවසම්පන්නො, ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතො;

නමස්සමානො සම්බුද්ධං, විහාසිං අපරාජිතො.

514.

‘‘තතො මෙ පණිධී ආසි, චෙතසො අභිපත්ථිතො;

න නිසීදෙ මුහුත්තම්පි, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ.

515.

‘‘තස්ස මෙවං විහරතො, පස්ස වීරියපරක්කමං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

516.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

අරහා දක්ඛිණෙය්යොම්හි, විප්පමුත්තො නිරූපධි.

517.

‘‘තතො රත්යාවිවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති;

සබ්බං තණ්හං විසොසෙත්වා, පල්ලඞ්කෙන උපාවිසි’’න්ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ යදාති යස්මිං කාලෙ. පඨමන්ති ආදිතො. අද්දක්ඛින්ති පස්සිං, සත්ථාරන්ති, භගවන්තං. අකුතොභයන්ති නිබ්භයං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – සබ්බෙසං භයහෙතූනං බොධිමූලෙයෙව පහීනත්තා කුතොචිපි භයාභාවතො අකුතොභයං නිබ්භයං, චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි වෙනෙය්යානං යථාරහමනුසාසනතො සත්ථාරං සම්මාසම්බුද්ධං මය්හං පිතාමහෙන සද්ධිං ගන්ත්වා යාය වෙලාය සබ්බපඨමං පස්සිං, තං පුරිසුත්තමං සදෙවකෙ ලොකෙ අග්ගපුග්ගලං පස්සිත්වා තතො දස්සනහෙතු තතො දස්සනතො පච්ඡා ‘‘එත්තකං කාලං සත්ථාරං දට්ඨුං ධම්මඤ්ච සොතුං නාලත්ථ’’න්ති මය්හං සංවෙගො අහු සහොත්තප්පං ඤාණං උප්පජ්ජි. උප්පන්නසංවෙගො පනාහං එවං චින්තෙසින්ති දස්සෙති සිරිං හත්ථෙහීති ගාථාය. තස්සත්ථො – යො විභවත්ථිකො පුරිසො ‘‘උපට්ඨායිකො හුත්වා තව සන්තිකෙ වසිස්සාමී’’ති සවිග්ගහං සිරිං සයනෙ උපගතං හත්ථෙහි ච පාදෙහි ච කොට්ටෙන්තො පණාමෙය්ය නීහරෙය්ය, සො තථාරූපො අලක්ඛිකපුරිසො එතාදිසං සත්ථාරං සම්මාසම්බුද්ධං ආරාධෙත්වා ඉමස්මිං නවමෙ ඛණෙ පටිලභිත්වා විරාධයෙ තස්ස ඔවාදාකරණෙන තං විරජ්ඣෙය්ය, අහං පනෙවං න කරොමීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තදාහං…පෙ… අනගාරිය’’න්ති. තත්ථ ඡඩ්ඩයින්ති, පජහිං. ‘‘ඡඩ්ඩිය’’න්තිපි පාඨො. නනු අයං ථෙරො දාරපරිග්ගහං අකත්වාව පබ්බජිතො, සො කස්මා ‘‘පුත්තදාරඤ්ච ඡඩ්ඩයි’’න්ති අවොචාති? යථා නාම පුරිසො අනිබ්බත්තඵලමෙව රුක්ඛං ඡින්දන්තො අච්ඡින්නෙ තතො ලද්ධඵලෙහි පරිහීනො නාම හොති. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

සික්ඛාසාජීවසමාපන්නොති යා අධිසීලසික්ඛා, තාය ච, යත්ථ භික්ඛූ සහ ජීවන්ති, එකජීවිකා සභාගවුත්තිනො හොන්ති, තෙන භගවතා පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසඞ්ඛාතෙන සාජීවෙන ච සමන්නාගතො සික්ඛනභාවෙන සමඞ්ගීභූතො, සික්ඛං පරිපූරෙන්තො සාජීවඤ්ච අවීතික්කමන්තො හුත්වා තදුභයං සම්පාදෙන්තොති අත්ථො. තෙන සුවිසුද්ධෙ පාතිමොක්ඛෙ සීලෙ පතිට්ඨිතභාවං දස්සෙති. ඉන්ද්රියෙසු සුසංවුතොති මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු සුට්ඨු සංවුතො. රූපාදිවිසයෙසු උප්පජ්ජනකානං අභිජ්ඣාදීනං පවත්තිනිවාරණවසෙන සතිකවාටෙන සුපිහිතචක්ඛාදිද්වාරොති අත්ථො. එවං පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරසීලසම්පත්තිදස්සනෙන ඉතරසීලම්පි අත්ථතො දස්සිතමෙව හොතීති ථෙරො අත්තනො චතුපාරිසුද්ධිසීලසම්පදං දස්සෙත්වා ‘‘නමස්සමානො සම්බුද්ධ’’න්ති ඉමිනා බුද්ධානුස්සතිභාවනානුයොගමාහ. විහාසිං අපරාජිතොති කිලෙසමාරාදීහි අපරාජිතො එව හුත්වා විහරිං, යාව අරහත්තප්පත්ති, තාව තෙහි අනභිභූතො, අඤ්ඤදත්ථු තෙ අභිභවන්තො එව විහාසින්ති අත්ථො.

තතොති තස්මා, යස්මා සුවිසුද්ධසීලො සත්ථරි අභිප්පසන්නො කිලෙසාභිභවනපටිපත්තියඤ්ච ඨිතො, තස්මා. පණිධීති පණිධානං. තතො වා චිත්තාභිනීහාරො. ආසීති අහොසි. චෙතසො අභිපත්ථිතොති, මම චිත්තෙන ඉච්ඡිතො. කීදිසො පන සොති ආහ ‘‘න නිසීදෙ මුහුත්තම්පි, තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ’’ති. ‘‘අග්ගමග්ගසණ්ඩාසෙන මම හදයතො තණ්හාසල්ලෙ අනුද්ධටෙ මුහුත්තම්පි න නිසීදෙ, නිසජ්ජං න කප්පෙය්ය’’න්ති එවං මෙ චිත්තාභිනීහාරො අහොසීති අත්ථො.

එවං පන චිත්තං අධිට්ඨාය භාවනං භාවයිත්වා ඨානචඞ්කමෙහෙව රත්තිං වීතිනාමෙන්තො අරූපසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ඣානඞ්ගමුඛෙන විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං සච්ඡාකාසි. තෙන වුත්තං ‘‘තස්ස මෙ’’තිආදි. නිරූපධීති කිලෙසුපධිආදීනං අභාවෙන නිරුපධි. රත්යාවිවසානෙති රත්තිභාගස්ස විගමනෙ විභාතාය රත්තියා. සූරියුග්ගමනං පතීති සූරියුග්ගමනං ලක්ඛණං කත්වා. සබ්බං තණ්හන්ති කාමතණ්හාදිභෙදං සබ්බං තණ්හාසොතං අග්ගමග්ගෙන විසොසෙත්වා සුක්ඛාපෙත්වා ‘‘තණ්හාසල්ලෙ අනූහතෙ න නිසීදෙ’’ති, පටිඤ්ඤාය මොචිතත්තා. පල්ලඞ්කෙන උපාවිසින්ති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදින්ති. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.

මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අට්ඨකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

9. නවකනිපාතො

1. භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නවකනිපාතෙ යදා දුක්ඛන්තිආදිකා ආයස්මතො භූතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං පුඤ්ඤං උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ බ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා සෙනොති ලද්ධනාමො විඤ්ඤුතං පත්තො එකදිවසං සත්ථාරං දිස්වා පසන්නමානසො ‘‘උසභං පවර’’න්තිආදිනා චතූහි ගාථාහි අභිත්ථවි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාකෙතනගරස්ස ද්වාරගාමෙ මහාවිභවස්ස සෙට්ඨිස්ස පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. තස්ස කිර සෙට්ඨිනො ජාතා ජාතා දාරකා බද්ධාඝාතෙන එකෙන යක්ඛෙන ඛාදිතා, ඉමස්ස පන පච්ඡිමභවිකත්තා භූතා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. යක්ඛො පන වෙස්සවණස්ස උපට්ඨානං ගතො, පුන නාගමාසි. නාමකරණදිවසෙ චස්ස ‘‘එවං කතෙ අමනුස්සා අනුකම්පන්තා පරිහරෙය්යු’’න්ති භූතොති නාමං අකංසු. සො පන අත්තනො පුඤ්ඤබලෙන අනන්තරායො වඩ්ඪි, තස්ස ‘‘තයො පාසාදා අහෙසු’’න්තිආදි සබ්බං යසස්ස කුලපුත්තස්ස විභවකිත්තනෙ විය වෙදිතබ්බං. සො විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථරි සාකෙතෙ වසන්තෙ උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගතො. සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා අජකරණියා නාම නදියා තීරෙ ලෙණෙ වසන්තො විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.7.20-28) –

‘‘උසභං පවරං වීරං, මහෙසිං විජිතාවිනං;

සුවණ්ණවණ්ණං සම්බුද්ධං, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘හිමවා වාපරිමෙය්යො, සාගරොව දුරුත්තරො;

තථෙව ඣානං බුද්ධස්ස, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘වසුධා යථාප්පමෙය්යා, චිත්තා වනවටංසකා;

තථෙව සීලං බුද්ධස්ස, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘අනිලඤ්ජසාසඞ්ඛුබ්භො, යථාකාසො අසඞ්ඛියො;

තථෙව ඤාණං බුද්ධස්ස, කො දිස්වා නප්පසීදති.

‘‘ඉමාහි චතුගාථාහි, බ්රාහ්මණො සෙනසව්හයො;

බුද්ධසෙට්ඨං ථවිත්වාන, සිද්ධත්ථං අපරාජිතං.

‘‘චතුන්නවුතිකප්පානි, දුග්ගතිං නුපපජ්ජථ;

සුගතිං සුඛසම්පත්තිං, අනුභොසිමනප්පකං.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, ථවිත්වා ලොකනායකං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, ථොමනාය ඉදං ඵලං.

‘‘චාතුද්දසම්හි කප්පම්හි, චතුරො ආසුමුග්ගතා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අපරෙන සමයෙන ඤාතීනං අනුකම්පාය සාකෙතං ගන්ත්වා කතිපාහං තෙහි උපට්ඨියමානො අඤ්ජනවනෙ වසිත්වා පුන අත්තනා වසිතට්ඨානමෙව ගන්තුකාමො ගමනාකාරං දස්සෙසි. ඤාතකා ‘‘ඉධෙව, භන්තෙ, වසථ, තුම්හෙපි න කිලමිස්සථ, මයම්පි පුඤ්ඤෙන වඩ්ඪිස්සාමා’’ති ථෙරං යාචිංසු. ථෙරො අත්තනො විවෙකාභිරතිං තත්ථ ච ඵාසුවිහාරං පකාසෙන්තො –

518.

‘‘යදා දුක්ඛං ජරාමරණන්ති පණ්ඩිතො, අවිද්දසූ යත්ථ සිතා පුථුජ්ජනා;

දුක්ඛං පරිඤ්ඤාය සතොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

519.

‘‘යදා දුක්ඛස්සාවහනිං විසත්තිකං, පපඤ්චසඞ්ඝාතදුඛාධිවාහිනිං;

තණ්හං පහන්ත්වාන සතොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

520.

‘‘යදා සිවං ද්වෙචතුරඞ්ගගාමිනං, මග්ගුත්තමං සබ්බකිලෙසසොධනං;

පඤ්ඤාය පස්සිත්ව සතොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

521.

‘‘යදා අසොකං විරජං අසඞ්ඛතං, සන්තං පදං සබ්බකිලෙසසොධනං;

භාවෙති සඤ්ඤොජනබන්ධනච්ඡිදං, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

522.

‘‘යදා නභෙ ගජ්ජති මෙඝදුන්දුභි, ධාරාකුලා විහගපථෙ සමන්තතො;

භික්ඛූ ච පබ්භාරගතොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

523.

‘‘යදා නදීනං කුසුමාකුලානං, විචිත්ත-වානෙය්ය-වටංසකානං;

තීරෙ නිසින්නො සුමනොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

524.

‘‘යදා නිසීථෙ රහිතම්හි කානනෙ, දෙවෙ ගළන්තම්හි නදන්ති දාඨිනො;

භික්ඛූ ච පබ්භාරගතොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

525.

‘‘යදා විතක්කෙ උපරුන්ධියත්තනො, නගන්තරෙ නගවිවරං සමස්සිතො;

වීතද්දරො වීතඛිලොව ඣායති, තතො රතිං පරමතරං න වින්දති.

526.

‘‘යදා සුඛී මලඛිලසොකනාසනො,

නිරග්ගළො නිබ්බනථො විසල්ලො;

සබ්බාසවෙ බ්යන්තිකතොව ඣායති,

තතො රතිං පරමතරං න වින්දතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථායං පදයොජනාමුඛෙන පඨමගාථාය අත්ථවණ්ණනා – ඛන්ධානං පරිපාකො ජරා. භෙදො මරණං. ජරාමරණසීසෙන චෙත්ථ ජරාමරණවන්තො ධම්මා ගහිතා. ‘‘තයිදං ජරාමරණං දුක්ඛ’’න්ති අවිද්දසූ යථාභූතං අජානන්තා පුථුජ්ජනා යත්ථ යස්මිං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකෙ සිතා පටිබන්ධා අල්ලීනා, තං ‘‘ඉදං දුක්ඛං, එත්තකං දුක්ඛං, න ඉතො භිය්යො’’ති විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය පරිජානිත්වා, ඉධ ඉමස්මිං සාසනෙ සතො සම්පජානො, පණ්ඩිතො භික්ඛු, යදා යස්මිං කාලෙ ලක්ඛණූපනිජ්ඣානෙන ඣායති. තතො විපස්සනාරතිතො මග්ගඵලරතිතො ච පරමතරං උත්තමතරං රතිං න වින්දති නප්පටිලභති. තෙනාහ භගවා –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානතං.

‘‘පඨබ්යා එකරජ්ජෙන, සග්ගස්ස ගමනෙන වා;

සබ්බලොකාධිපච්චෙන, සොතාපත්තිඵලං වර’’න්ති. (ධ. ප. 374, 178);

එවං පරිඤ්ඤාභිසමයමුඛෙන විවෙකරතිං දස්සෙත්වා ඉදානි පහානාභිසමයාදිමුඛෙනපි තං දස්සෙතුං දුතියාදිකා තිස්සො ගාථා අභාසි. තත්ථ දුක්ඛස්සාවහනින්ති දුක්ඛස්ස ආයතිං පවත්තිං, දුක්ඛස්ස නිප්ඵත්තිකන්ති අත්ථො. විසත්තිකන්ති තණ්හං. සා හි විසතාති විසත්තිකා, විසාලාති විසත්තිකා, විසටාති විසත්තිකා, විසක්කතීති විසත්තිකා, විසං හරතීති විසත්තිකා, විසංවාදිකාති විසත්තිකා, විසමූලාති විසත්තිකා, විසඵලාති විසත්තිකා, විසපරිභොගාති විසත්තිකා, විසාලා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ කුලෙ ගණෙ විත්ථටාති විසත්තිකාති වුච්චති. පපඤ්චසඞ්ඝාතදුඛාධිවාහිනින්ති සත්තසන්තානං සංසාරෙ පපඤ්චෙන්ති විත්ථාරෙන්තීති පපඤ්චා, රාගාදයො මානාදයො ච. තෙ එව පවත්තිදුක්ඛස්ස සඞ්ඝාතට්ඨෙන සඞ්ඝාතා, සදරථපරිළාහසභාවත්තා දුක්ඛඤ්චාති පපඤ්චසඞ්ඝාතදුඛං, තස්ස අධිවාහතො නිබ්බත්තනතො පපඤ්චසඞ්ඝාතදුඛාධිවාහිනී. තං තණ්හං පහන්ත්වානාති අරියමග්ගෙන සමුච්ඡින්දිත්වා.

සිවන්ති ඛෙමං, අඛෙමකරානං කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනෙන තෙහි අනුපද්දුතන්ති අත්ථො. සම්මාදිට්ඨිආදීනං වසෙන ද්විචතුරඞ්ගො හුත්වා අරියෙ නිබ්බානං ගමෙතීති ද්වෙචතුරඞ්ගගාමිනං, ගාථාසුඛත්ථඤ්චෙත්ථ විභත්තිඅලොපො කතොති දට්ඨබ්බං. රූපූපපත්තිමග්ගාදීසු සබ්බෙසු මග්ගෙසු උත්තමත්තා මග්ගුත්තමං. තෙනාහ භගවා – ‘‘මග්ගානට්ඨඞ්ගිකො සෙට්ඨො’’තිආදි (ධ. ප. 273). සබ්බෙහි කිලෙසමලෙහි සත්තානං සොධනතො සබ්බකිලෙසසොධනං. පඤ්ඤාය පස්සිත්වාති පටිවෙධපඤ්ඤාය භාවනාභිසමයවසෙන අභිසමෙච්ච.

සොකහෙතූනං අභාවතො පුග්ගලස්ස ච සොකාභාවහෙතුතො නත්ථි එත්ථ සොකොති අසොකං. තථා විගතරාගාදිරජත්තා විරජං. න කෙනචි පච්චයෙන සඞ්ඛතන්ති අසඞ්ඛතං. සබ්බෙසං කිලෙසානං සබ්බස්ස ච දුක්ඛස්ස වූපසමභාවතො, සංසාරදුක්ඛද්දිතෙහි පජ්ජිතබ්බතො අධිගන්තබ්බතො ච සන්තං පදං. සබ්බෙහි කිලෙසමලෙහි සත්තසන්තානස්ස සොධනනිමිත්තතො සබ්බකිලෙසසොධනං. භාවෙතීති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන අභිසමෙති. බහුක්ඛත්තුඤ්හි නිබ්බානං ආරබ්භ සච්ඡිකිරියාභිසමයං පවත්තෙන්තස්ස ආලම්බකෙ ලබ්භමානවිසෙසකං ආලම්බිතබ්බෙ ආරොපෙත්වා එවං වුත්තං. සංයොජනසඞ්ඛාතානං බන්ධනානං ඡෙදනතො සංයොජනබන්ධනච්ඡිදං. නිමිත්තඤ්හෙත්ථ කත්තුභාවෙන උපචාරිතං, යථා අරියභාවකරානි සච්චානි අරියසච්චානීති. යථා පුරිමගාථාසු යදා ඣායති, තදා තතො රතිං පරමතරං න වින්දතීති යොජනා. එවං ඉධ යදා භාවෙති, තදා තතො රතිං පරමතරං න වින්දතීති යොජනා.

එවං ථෙරො චතූහි ගාථාහි අත්තානං අනුපනෙත්වාව චතුසච්චපටිවෙධකිත්තනෙන අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා ඉදානි අත්තනා වසිතට්ඨානස්ස විවිත්තභාවෙන ඵාසුතං දස්සෙන්තො ‘‘යදා නභෙ’’තිආදිකා ගාථා අභාසි. තත්ථ නභෙති ආකාසෙ. සිනිද්ධගම්භීරනිග්ඝොසතාය මෙඝොයෙව දුන්දුභි මෙඝදුන්දුභි. සමන්තතො පග්ඝරන්තීහි ධාරාහි ආකුලාති ධාරාකුලා. විහගානං පක්ඛීනං ගමනමග්ගත්තා විහගපථෙ නභෙති යොජනා. තතොති ඣානරතිතො.

කුසුමාකුලානන්ති තරූහි ගළිතකුසුමෙහි සමොහිතානං. විචිත්තවානෙය්යවටංසකානන්ති වනෙ ජාතත්තා වානෙය්යානි වනපුප්ඵානි, විචිත්තානි වානෙය්යානි වටංසකානි එතාසන්ති විචිත්තවානෙය්යවටංසකා නදියො, තාසං නානාවිධවනපුප්ඵවටංසකානන්ති අත්ථො. උත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන සුන්දරො මනො එතස්සාති සුමනො ඣායති.

නිසීථෙති රත්තියං. රහිතම්හීති, ජනසම්බාධවිරහිතෙ විවිත්තෙ. දෙවෙති මෙඝෙ. ගළන්තම්හීති වුට්ඨිධාරායො පග්ඝරන්තෙ වස්සන්තෙ. දාඨිනොති සීහබ්යග්ඝාදයො පටිපක්ඛසත්තා. තෙ හි දාඨාවුධාති ‘‘දාඨිනො’’ති වුච්චන්ති, නදන්ති දාඨිනොති ඉදම්පි ජනවිවෙකදස්සනත්ථමෙව ගහිතං.

විතක්කෙ උපරුන්ධියත්තනොති අත්තසන්තානපරියාපන්නතාය අත්තනො කාමවිතක්කාදිකෙ මිච්ඡාවිතක්කෙ පටිපක්ඛබලෙන නිසෙධෙත්වා. අත්තනොති වා ඉදං වින්දතීති ඉමිනා යොජෙතබ්බං ‘‘තතො රතිං පරමතරං අත්තනා න වින්දතී’’ති. නගන්තරෙති පබ්බතන්තරෙ. නගවිවරන්ති පබ්බතගුහං පබ්භාරං වා. සමස්සිතොති නිස්සිතො උපගතො. වීතද්දරොති විගතකිලෙසදරථො. වීතඛිලොති පහීනචෙතොඛිලො.

සුඛීති ඣානාදිසුඛෙන සුඛිතො. මලඛිලසොකනාසනොති රාගාදීනං මලානං පඤ්චන්නඤ්ච චෙතොඛිලානං ඤාතිවියොගාදිහෙතුකස්ස සොකස්ස ච පහායකො. නිරග්ගළොති, අග්ගළං වුච්චති අවිජ්ජා නිබ්බානපුරපවෙසනිවාරණතො, තදභාවතො නිරග්ගළො. නිබ්බනථොති නිතණ්හො. විසල්ලොති, විගතරාගාදිසල්ලො. සබ්බාසවෙති, කාමාසවාදිකෙ සබ්බෙපි ආසවෙ. බ්යන්තිකතොති බ්යන්තිකතාවී අරියමග්ගෙන විගතන්තෙ කත්වා ඨිතො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං යදා ඣායති, තතො ඣානරතිතො පරමතරං රතිං න වින්දතීති යොජනා. එවං පන වත්වා ථෙරො අජකරණීතීරමෙව ගතො.

භූතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නවකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

10. දසකනිපාතො

1. කාළුදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දසකනිපාතෙ අඞ්ගාරිනොතිආදිකා ආයස්මතො කාළුදායිත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පදුමුත්තරබුද්ධස්ස කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තජ්ජං අභිනීහාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං බොධිසත්තස්ස මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ කපිලවත්ථුස්මිංයෙව අමච්චගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසංයෙව ජාතොති තංදිවසංයෙව නං දුකූලචුම්බටෙ නිපජ්ජාපෙත්වා බොධිසත්තස්ස උපට්ඨානං නයිංසු. බොධිසත්තෙන හි සද්ධිං බොධිරුක්ඛො, රාහුලමාතා, චත්තාරො නිධී, ආරොහනියහත්ථී, අස්සකණ්ඩකො, ඡන්නො කාළුදායීති ඉමෙ සත්ත එකදිවසංයෙව ජාතත්තා සහජාතා නාම අහෙසුං. අථස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ සකලනගරස්ස උදග්ගචිත්තදිවසෙ ජාතත්තා උදායීත්වෙව නාමං අකංසු, ථොකං කාළධාතුකත්තා පන කාළුදායීති පඤ්ඤායිත්ථ. සො බොධිසත්තෙන සද්ධිං කුමාරකීළං කීළන්තො වුද්ධිං අගමාසි.

අපරභාගෙ ලොකනාථෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා අනුක්කමෙන සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා තං පවත්තිං සුත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරං එකං අමච්චං ‘‘පුත්තං මෙ ඉධානෙහී’’ති පෙසෙසි. සො ධම්මදෙසනාවෙලාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිසො අරහත්තං පාපුණි. අථ නෙ සත්ථා ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙති. සබ්බෙ තඞ්ඛණංයෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා වස්සසට්ඨිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තං පත්තතො පට්ඨාය පන අරියා මජ්ඣත්තාව හොන්ති, තස්මා රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා ‘‘නෙව ගතබලකොට්ඨකො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති අපරම්පි අමච්චං පුරිසසහස්සෙන පෙසෙසි. තස්මිම්පි තථා පටිපන්නෙ අපරන්ති එවං නවහි අමච්චෙහි සද්ධිං නව පුරිසසහස්සානි පෙසෙසි සබ්බෙ අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහෙසුං.

අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකා ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන දසබලස්ස ඉධාගමනත්ථාය න කිඤ්චි කථයිංසු, අයං ඛො පන උදායී දසබලෙන සමවයො සහපංසුකීළිකො, මයි ච සිනෙහවා, ඉමං පෙසෙස්සාමී’’ති තං පක්කොසාපෙත්වා, ‘‘තාත, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා දසබලං ආනෙහී’’ති වත්වා පෙසෙසි. සො පන ගච්ඡන්තො ‘‘සචාහං, දෙව, පබ්බජිතුං ලභිස්සාමි, එවාහං භගවන්තං ඉධානෙස්සාමී’’ති වත්වා ‘‘යං කිඤ්චි කත්වා මම පුත්තං දස්සෙහී’’ති වුත්තො රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.4.48-63) –

‘‘පදුමුත්තරබුද්ධස්ස, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

අද්ධානං පටිපන්නස්ස, චරතො චාරිකං තදා.

‘‘සුඵුල්ලං පදුමං ගය්හ, උප්පලං මල්ලිකඤ්චහං;

පරමන්නං ගහෙත්වාන, අදාසිං සත්ථුනො අහං.

‘‘පරිභුඤ්ජි මහාවීරො, පරමන්නං සුභොජනං;

තඤ්ච පුප්ඵං ගහෙත්වාන, ජනස්ස සම්පදස්සයි.

‘‘ඉට්ඨං කන්තං පියං ලොකෙ, ජලජං පුප්ඵමුත්තමං;

සුදුක්කරං කතං තෙන, යො මෙ පුප්ඵං අදාසිදං.

‘‘යො පුප්ඵමභිරොපෙසි, පරමන්නඤ්චදාසි මෙ;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘දස අට්ඨ චක්ඛත්තුං සො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

උප්පලං පදුමඤ්චාපි, මල්ලිකඤ්ච තදුත්තරි.

‘‘අස්ස පුඤ්ඤවිපාකෙන, දිබ්බගන්ධසමායුතං;

ආකාසෙ ඡදනං කත්වා, ධාරයිස්සති තාවදෙ.

‘‘පඤ්චවීසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පථබ්යා රජ්ජං පඤ්චසතං, වසුධං ආවසිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සකකම්මාභිරද්ධො සො, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සක්යානං නන්දිජනනො, ඤාතිබන්ධු භවිස්සති.

‘‘සො පච්ඡා පබ්බජිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘පටිසම්භිදමනුප්පත්තං, කතකිච්චමනාසවං;

ගොතමො ලොකබන්ධු තං, එතදග්ගෙ ඨපෙස්සති.

‘‘පධානපහිතත්තො සො, උපසන්තො නිරූපධි;

උදායී නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘රාගො දොසො ච මොහො ච, මානො මක්ඛො ච ධංසිතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘තොසයිඤ්චාපි සම්බුද්ධං, ආතාපී නිපකො අහං;

පසාදිතො ච සම්බුද්ධො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ‘‘න තාවායං දසබලස්ස කුලනගරං ගන්තුං කාලො, වසන්තෙ පන උපගතෙ පුප්ඵිතෙසු වනසණ්ඩෙසු හරිතතිණසඤ්ඡන්නාය භූමියා ගමනකාලො භවිස්සතී’’ති කාලං පටිමානෙන්තො වසන්තෙ සම්පත්තෙ සත්ථු කුලනගරං ගන්තුං ගමනමග්ගවණ්ණං සංවණ්ණෙන්තො –

527.

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගීරසානං.

528.

‘‘දුමානි ඵුල්ලානි මනොරමානි, සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්ති;

පත්තං පහාය ඵලමාසසානා, කාලො ඉතො පක්කමනාය වීර.

529.

‘‘නෙවාතිසීතං න පනාතිඋණ්හං, සුඛා උතු අද්ධනියා භදන්තෙ;

පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තං.

530.

‘‘ආසාය කසතෙ ඛෙත්තං, බීජං ආසාය වප්පති;

ආසාය වාණිජා යන්ති, සමුද්දං ධනහාරකා;

යාය ආසාය තිට්ඨාමි, සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු.

531.

‘‘පුනප්පුනඤ්චෙව වපන්ති බීජං, පුනප්පුනං වස්සති දෙවරාජා;

පුනප්පුනං ඛෙත්තං කසන්ති කස්සකා, පුනප්පුනං ධඤ්ඤමුපෙති රට්ඨං.

532.

‘‘පුනප්පුනං යාචනකා චරන්ති, පුනප්පුනං දානපතී දදන්ති;

පුනප්පුනං දානපතී දදිත්වා, පුනප්පුනං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං.

533.

‘‘වීරො හවෙ සත්තයුගං පුනෙති, යස්මිං කුලෙ ජායති භූරිපඤ්ඤො;

මඤ්ඤාමහං සක්කති දෙවදෙවො, තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො.

534.

‘‘සුද්ධොදනො නාම පිතා මහෙසිනො, බුද්ධස්ස මාතා පන මායනාමා;

යා බොධිසත්තං පරිහරිය කුච්ඡිනා, කායස්ස භෙදා තිදිවම්හි මොදති.

535.

‘‘සා ගොතමී කාලකතා ඉතො චුතා, දිබ්බෙහි කාමෙහි සමඞ්ගිභූතා;

සා මොදති කාමගුණෙහි පඤ්චහි, පරිවාරිතා දෙවගණෙහි තෙහි.

536.

‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;

පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ අඞ්ගාරිනොති අඞ්ගාරානි වියාති අඞ්ගාරානි, රත්තපවාළවණ්ණානි රුක්ඛානං පුප්ඵපල්ලවානි, තානි එතෙසං සන්තීති අඞ්ගාරිනො, අතිලොහිතකුසුමකිසලයෙහි අඞ්ගාරවුට්ඨිසංපරිකිණ්ණා වියාති අත්ථො. ඉදානීති ඉමස්මිං කාලෙ. දුමාති රුක්ඛා. භදන්තෙති, භද්දං අන්තෙ එතස්සාති භදන්තෙති එකස්ස දකාරස්ස ලොපං කත්වා වුච්චති, ගුණවිසෙසයුත්තො, ගුණවිසෙසයුත්තානඤ්ච අග්ගභූතො සත්ථා. තස්මා භදන්තෙති සත්ථු ආලපනං. පච්චත්තවචනඤ්චෙතං එකාරන්තං ‘‘සුකටෙ පටිකම්මෙ සුඛෙ දුක්ඛෙපි චෙ’’තිආදීසු විය. ඉධ පන සම්බොධනත්ථෙ දට්ඨබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘භදන්තෙති ආලපන’’න්ති. ‘‘භද්දසද්දසමානත්ථං පදන්තරමෙක’’න්ති කෙචි. ඵලානි එසන්තීති ඵලෙසිනො. අචෙතනෙපි හි සචෙතනකිරියමාරොපෙත්වා වොහරන්ති, යථා කුලං පතිතුකාමන්ති, ඵලානි ගහෙතුමාරද්ධා සම්පත්තිඵලගහණකාලාති අත්ථො. ඡදනං විප්පහායාති පුරාණපණ්ණානි පජහිත්වා සම්පන්නපණ්ඩුපලාසාති අත්ථො. තෙති දුමා. අච්චිමන්තොව පභාසයන්තීති දීපසිඛාවන්තො විය ජලිතඅග්ගී විය වා ඔභාසයන්ති සබ්බා දිසාති අධිප්පායො. සමයොති කාලො, ‘‘අනුග්ගහායා’’ති වචනසෙසො. මහාවීරාති මහාවික්කන්ත. භාගී රසානන්ති අත්ථරසාදීනං භාගී. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්සා’’තිආදි (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2). මහාවීර, භාගීති ච ඉදම්පි ද්වයං සම්බොධනවචනං දට්ඨබ්බං. භාගීරථානන්ති පන පාඨෙ භගීරථො නාම ආදිරාජා. තබ්බංසජාතතාය සාකියා භාගීරථා, තෙසං භාගීරථානං උපකාරත්ථන්ති අධිප්පායො.

දුමානීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, දුමා රුක්ඛාති අත්ථො. සමන්තතො සබ්බදිසා පවන්තීති, සමන්තතො සබ්බභාගතො සබ්බදිසාසු ච ඵුල්ලානි, තථා ඵුල්ලත්තා එව සබ්බදිසා පවන්ති ගන්ධං විස්සජ්ජෙන්ති. ආසමානාති ආසීසන්තා ගහිතුකාමා. එවං රුක්ඛසොභාය ගමනමග්ගස්ස රාමණෙය්යතං දස්සෙත්වා ඉදානි ‘‘නෙවාතිසීත’’න්තිආදිනා උතුසම්පත්තිං දස්සෙති. සුඛාති නාතිසීතනාතිඋණ්හභාවෙනෙව සුඛා ඉට්ඨා. උතු අද්ධනියාති අද්ධානගමනයොග්ගා උතු. පස්සන්තු තං සාකියා කොළියා ච, පච්ඡාමුඛං රොහිනියං තරන්තන්ති රොහිනී නාම නදී සාකියකොළියජනපදානං අන්තරෙ උත්තරදිසතො දක්ඛිණමුඛා සන්දති, රාජගහං චස්සා පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය, තස්මා රාජගහතො කපිලවත්ථුං ගන්තුං තං නදිං තරන්තා පච්ඡාමුඛා හුත්වා තරන්ති. තෙනාහ ‘‘පස්සන්තු තං…පෙ… තරන්ත’’න්ති. ‘‘භගවන්තං පච්ඡාමුඛං රොහිනිං නාම නදිං අතික්කමන්තං සාකියකොළියජනපදවාසිනො පස්සන්තූ’’ති කපිලවත්ථුගමනාය භගවන්තං ආයාචන්තො උස්සාහෙති.

ඉදානි අත්තනො පත්ථනං උපමාහි පකාසෙන්තො ‘‘ආසාය කසතෙ’’ති ගාථමාහ. ආසාය කසතෙ ඛෙත්තන්ති කස්සකො කසන්තො ඛෙත්තං ඵලාසාය කසති. බීජං ආසාය වප්පතීති කසිත්වා ච වපන්තෙන ඵලාසාය එව බීජං වප්පති නික්ඛිපීයති. ආසාය වාණිජා යන්තීති ධනහාරකා වාණිජා ධනාසාය සමුද්දං තරිතුං දෙසං උපගන්තුං සමුද්දං නාවාය යන්ති ගච්ඡන්ති. යාය ආසාය තිට්ඨාමීති එවං අහම්පි යාය ආසාය පත්ථනාය භගවා තුම්හාකං කපිලපුරගමනපත්ථනාය ඉධ තිට්ඨාමි. සා මෙ ආසා සමිජ්ඣතු, තුම්හෙහි ‘‘කපිලවත්ථු ගන්තබ්බ’’න්ති වදති, ආසාය සදිසතාය චෙත්ථ කත්තුකම්යතාඡන්දං ආසාති ආහ.

ගමනමග්ගසංවණ්ණනාදිනා අනෙකවාරං යාචනාය කාරණං දස්සෙතුං ‘‘පුනප්පුන’’න්තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – සකිං වුත්තමත්තෙන වප්පෙ අසම්පජ්ජමානෙ කස්සකා පුනප්පුනං දුතියම්පි තතියම්පි බීජං වපන්ති. පජ්ජුන්නො දෙවරාජාපි එකවාරමෙව අවස්සිත්වා පුනප්පුනං කාලෙන කාලං වස්සති. කස්සකාපි එකවාරමෙව අකසිත්වා සස්සසම්පත්තිඅත්ථං පංසුං කද්දමං වා මුදුං කාතුං ඛෙත්තං පුනප්පුනං කසන්ති. එකවාරමෙව ධඤ්ඤං සඞ්ගහං කත්වා ‘‘අලමෙත්තාවතා’’ති අපරිතුස්සනතො කොට්ඨාගාරාදීසු පටිසාමනවසෙන මනුස්සෙහි උපනීයමානං පුනප්පුනං සාලිආදිධඤ්ඤං රට්ඨං උපෙති උපගච්ඡති.

යාචනකාපි යාචන්තා පුනප්පුනං කුලානි චරන්ති උපගච්ඡන්ති, න එකවාරමෙව, යාචිතා පන තෙසං පුනප්පුනං දානපතී දදන්ති, න සකිංයෙව. තථා පන දෙය්යධම්මං පුනප්පුනං දානපතී දදිත්වා දානමයං පුඤ්ඤං උපචිනිත්වා පුනප්පුනං අපරාපරං සග්ගමුපෙන්ති ඨානං පටිසන්ධිවසෙන දෙවලොකං උපගච්ඡන්ති. තස්මා අහම්පි පුනප්පුනං යාචාමි භගවා මය්හං මනොරථං මත්ථකං පාපෙහීති අධිප්පායො.

ඉදානි යදත්ථං සත්ථාරං කපිලවත්ථුගමනං යාචති, තං දස්සෙතුං ‘‘වීරො හවෙ’’තිගාථමාහ. තස්සත්ථො – වීරො වීරියවා මහාවික්කන්තො භූරිපඤ්ඤො මහාපඤ්ඤො පුරිසො යස්මිං කුලෙ ජායති නිබ්බත්තති, තත්ථ හවෙ එකංසෙන සත්තයුගං සත්තපුරිසයුගං යාවසත්තමං පිතාමහයුගං සම්මාපටිපත්තියා පුනෙති සොධෙතීති ලොකවාදො අතිවාදො අඤ්ඤෙසු. භගවා පන සබ්බෙසං දෙවානං උත්තමදෙවතාය දෙවදෙවො පාපනිවාරණෙන කල්යාණපතිට්ඨාපනෙන තතො පරම්පි සොධෙතුං සක්කති සක්කොතීති මඤ්ඤාමි අහං. කස්මා? තයා හි ජාතො මුනි සච්චනාමො යස්මා තයා සත්ථාරා අරියාය ජාතියා ජාතො මුනිභාවො, මුනි වා සමානො අත්තහිතපරහිතානං ඉධලොකපරලොකානඤ්ච මුනනට්ඨෙන ‘‘මුනී’’ති අවිතථනාමො, මොනවා වා මුනි, ‘‘සමණො පබ්බජිතො ඉසී’’ති අවිතථනාමො තයා ජාතො. තස්මා සත්තානං එකන්තහිතපටිලාභහෙතුභාවතො භගවා තව තත්ථ ගමනං යාචාමාති අත්ථො.

ඉදානි ‘‘සත්තයුග’’න්ති වුත්තෙ පිතුයුගං දස්සෙතුං ‘‘සුද්ධොදනො නාමා’’තිආදි වුත්තං. සුද්ධං ඔදනං ජීවනං එතස්සාති සුද්ධොදනො. බුද්ධපිතා හි එකංසතො සුවිසුද්ධකායවචීමනොසමාචාරො සුවිසුද්ධාජීවො හොති තථා අභිනීහාරසම්පන්නත්තා. මායනාමාති කුලරූපසීලාචාරාදිසම්පත්තියා ඤාතිමිත්තාදීහි ‘‘මා යාහී’’ති වත්තබ්බගුණතාය ‘‘මායා’’ති ලද්ධනාමා. පරිහරියාති ධාරෙත්වා. කායස්ස භෙදාති සදෙවකස්ස ලොකස්ස චෙතියසදිසස්ස අත්තනො කායස්ස විනාසතො උද්ධං. තිදිවම්හීති තුසිතදෙවලොකෙ.

සාති මායාදෙවී. ගොතමීති ගොත්තෙන තං කිත්තෙති. දිබ්බෙහි කාමෙහීති, තුසිතභවනපරියාපන්නෙහි දිබ්බෙහි වත්ථුකාමෙහි. සමඞ්ගිභූතාති සමන්නාගතා. කාමගුණෙහීති කාමකොට්ඨාසෙහි, ‘‘කාමෙහී’’ති වත්වා පුන ‘‘කාමගුණෙහී’’ති වචනෙන අනෙකභාගෙහි වත්ථුකාමෙහි පරිචාරියතීති දීපෙති. තෙහීති යස්මිං දෙවනිකායෙ නිබ්බත්ති, තෙහි තුසිතදෙවගණෙහි, තෙහි වා කාමගුණෙහි. ‘‘සමඞ්ගිභූතා පරිවාරිතා’’ති ච ඉත්ථිලිඞ්ගනිද්දෙසො පුරිමත්තභාවසිද්ධං ඉත්ථිභාවං, දෙවතාභාවං වා සන්ධාය කතො, දෙවූපපත්ති පන පුරිසභාවෙනෙව ජාතා.

එවං ථෙරෙන යාචිතො භගවා තත්ථ ගමනෙ බහූනං විසෙසාධිගමං දිස්වා වීසතිසහස්ස ඛීණාසවපරිවුතො රාජගහතො අතුරිතචාරිකාවසෙන කපිලවත්ථුගාමිමග්ගං පටිපජ්ජි. ථෙරො ඉද්ධියා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා රඤ්ඤො පුරතො ආකාසෙ ඨිතො අදිට්ඨපුබ්බං වෙසං දිස්වා රඤ්ඤා ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති පුච්ඡිතො, ‘‘සචෙ අමච්චපුත්තං තයා භගවතො සන්තිකං පෙසිතං මං න ජානාසි, එවං පන ජානාහී’’ති දස්සෙන්තො –

‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හි අසය්හසාහිනො, අඞ්ගීරසස්සප්පටිමස්ස තාදිනො;

පිතුපිතා මය්හං තුවංසි සක්ක, ධම්මෙන මෙ ගොතම අය්යකොසී’’ති. –

ඔසානගාථමාහ.

තත්ථ බුද්ධස්ස පුත්තොම්හීති, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්ස උරෙ ජාතතාය ඔරසපුත්තො අම්හි. අසය්හසාහිනොති, අභිසම්බොධිතො පුබ්බෙ ඨපෙත්වා මහාබොධිසත්තං අඤ්ඤෙහි සහිතුං වහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හස්ස සකලස්ස බොධිසම්භාරස්ස මහාකාරුණිකාධිකාරස්ස ච සහනතො වහනතො, තතො පරම්පි අඤ්ඤෙහි සහිතුං අභිභවිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අසය්හානං පඤ්චන්නං මාරානං සහනතො අභිභවනතො, ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදිවිභාගාවබොධනෙන යථාරහං වෙනෙය්යානං දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි අනුසාසනීසඞ්ඛාතස්ස අඤ්ඤෙහි අසය්හස්ස බුද්ධකිච්චස්ස ච සහනතො, තත්ථ වා සාධුකාරීභාවතො අසය්හසාහිනො. අඞ්ගීරසස්සාති අඞ්ගීකතසීලාදිසම්පත්තිකස්ස. ‘‘අඞ්ගමඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකඔභාසස්සා’’ති අපරෙ. කෙචි පන ‘‘අඞ්ගීරසො, සිද්ධත්ථොති ද්වෙ නාමානි පිතරායෙව ගහිතානී’’ති වදන්ති. අප්පටිමස්සාති අනූපමස්ස. ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තාදිලක්ඛණප්පත්තියා තාදිනො. පිතුපිතා මය්හං තුවංසීති අරියජාතිවසෙන මය්හං පිතු සම්මාසම්බුද්ධස්ස ලොකවොහාරෙන ත්වං පිතා අසි. සක්කාති ජාතිවසෙන රාජානං ආලපති. ධම්මෙනාති සභාවෙන අරියජාති ලොකියජාතීති ද්වින්නං ජාතීනං සභාවසමොධානෙන ගොතමාති රාජානං ගොත්තෙන ආලපති. අය්යකොසීති පිතාමහො අසි. එත්ථ ච ‘‘බුද්ධස්ස පුත්තොම්හී’’තිආදිං වදන්තො ථෙරො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

එවං පන අත්තානං ජානාපෙත්වා හට්ඨතුට්ඨෙන රඤ්ඤා මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසස්ස භොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා දින්නෙ ගමනාකාරං දස්සෙති. ‘‘කස්මා ගන්තුකාමත්ථ, භුඤ්ජථා’’ති ච වුත්තෙ, ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමී’’ති. ‘‘කහං පන සත්ථා’’ති? ‘‘වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය මග්ගං පටිපන්නො’’ති. ‘‘තුම්හෙ ඉමං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා යාව මම පුත්තො ඉමං නගරං සම්පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොව පිණ්ඩපාතං හරථා’’ති. ථෙරො භත්තකිච්චං කත්වා රඤ්ඤො පරිසාය ච ධම්මං කථෙත්වා සත්ථු ආගමනතො පුරෙතරමෙව සකලං රාජනිවෙසනං රතනත්තයෙ අභිප්පසන්නං කරොන්තො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව සත්ථු ආහරිතබ්බභත්තපුණ්ණං පත්තං ආකාසෙ විස්සජ්ජෙත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං උපනෙත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. එවං සට්ඨියොජනං මග්ගං දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡන්තස්ස සත්ථු රාජගෙහතොව භත්තං ආහරිත්වා අදාසි. අථ නං භගවා ‘‘මය්හං පිතු මහාරාජස්ස සකලනිවෙසනං පසාදෙසී’’ති කුලප්පසාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසීති.

කාළුදායිත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. එකවිහාරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

පුරතො පච්ඡතො වාතිආදිකා ආයස්මතො එකවිහාරියත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො කස්සපදසබලස්ස කාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විවෙකවාසං වසි.

සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ භගවති පරිනිබ්බුතෙ ධම්මාසොකරඤ්ඤො කනිට්ඨභාතා හුත්වා නිබ්බත්ති. අසොකමහාරාජා කිර සත්ථු පරිනිබ්බානතො ද්වින්නං වස්සසතානං උපරි අට්ඨාරසමෙ වස්සෙ සකලජම්බුදීපෙ එකරජ්ජාභිසෙකං පත්වා අත්තනො කනිට්ඨං තිස්සකුමාරං ඔපරජ්ජෙ ඨපෙත්වා එකෙන උපායෙන තං සාසනෙ අභිප්පසන්නං අකාසි. සො එකදිවසං මිගවං ගතො අරඤ්ඤෙ යොනකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරං හත්ථිනාගෙන සාලසාඛං ගහෙත්වා බීජියමානං නිසින්නං දිස්වා සඤ්ජාතපසාදො ‘‘අහො වතාහම්පි අයං මහාථෙරො විය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ විහරෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. ථෙරො තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා තස්ස පස්සන්තස්සෙව ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා අසොකාරාමෙ පොක්ඛරණියා අභිජ්ජමානෙ උදකෙ ඨත්වා චීවරඤ්ච උත්තරාසඞ්ගඤ්ච ආකාසෙ ඔලග්ගෙත්වා න්හායිතුං ආරභි. කුමාරො ථෙරස්ස ආනුභාවං දිස්වා අභිප්පසන්නො අරඤ්ඤතො නිවත්තිත්වා රාජගෙහං ගන්ත්වා ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා තං අනෙකප්පකාරං යාචිත්වා පබ්බජ්ජාධිප්පායං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. සො උපාසකො හුත්වා පබ්බජ්ජාසුඛං පත්ථෙන්තො –

537.

‘‘පුරතො පච්ඡතො වාපි, අපරො චෙ න විජ්ජති;

අතීව ඵාසු භවති, එකස්ස වසතො වනෙ.

538.

‘‘හන්ද එකො ගමිස්සාමි, අරඤ්ඤං බුද්ධවණ්ණිතං;

ඵාසු එකවිහාරිස්ස, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො.

539.

‘‘යොගී-පීතිකරං රම්මං, මත්තකුඤ්ජරසෙවිතං;

එකො අත්ථවසී ඛිප්පං, පවිසිස්සාමි කානනං.

540.

‘‘සුපුප්ඵිතෙ සීතවනෙ, සීතලෙ ගිරිකන්දරෙ;

ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා, චඞ්කමිස්සාමි එකකො.

541.

‘‘එකාකියො අදුතියො, රමණීයෙ මහාවනෙ;

කදාහං විහරිස්සාමි, කතකිච්චො අනාසවො.

542.

‘‘එවං මෙ කත්තුකාමස්ස, අධිප්පායො සමිජ්ඣතු;

සාධයිස්සාමහංයෙව, නාඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස කාරකො’’ති. –

ඉමා ඡ ගාථා අභාසි.

තත්ථ පුරතො පච්ඡතො වාති අත්තනො පුරතො වා පච්ඡතො වා, වා-සද්දස්ස විකප්පත්ථත්තා පස්සතො වා අපරො අඤ්ඤො ජනො න විජ්ජති චෙ, අතීව අතිවිය ඵාසු චිත්තසුඛං භවති. එකවිහාරීභාවෙන එකස්ස අසහායස්ස. වනෙ වසතොති චිරපරිචිතෙන විවෙකජ්ඣාසයෙන ආකඩ්ඪියමානහදයො සො රත්තින්දිවං මහාජනපරිවුතස්ස වසතො සඞ්ගණිකවිහාරං නිබ්බින්දන්තො විවෙකසුඛඤ්ච බහුං මඤ්ඤන්තො වදති.

හන්දාති වොස්සග්ගත්ථෙ නිපාතො, තෙන ඉදානි කරීයමානස්ස අරඤ්ඤගමනස්ස නිච්ඡිතභාවමාහ. එකො ගමිස්සාමීති ‘‘සුඤ්ඤාගාරෙ ඛො, ගහපති, තථාගතා අභිරමන්තී’’තිආදිවචනතො (චූළව. 306) බුද්ධෙහි වණ්ණිතං පසට්ඨං අරඤ්ඤං එකො අසහායො ගමිස්සාමි වාසාධිප්පායෙන උපගච්ඡාමි. යස්මා එකවිහාරිස්ස ඨානාදීසු අසහායභාවෙන එකවිහාරිස්ස නිබ්බානං පටිපෙසිතචිත්තතාය පහිතත්තස්ස අධිසීලසික්ඛාදිකා තිස්සො සික්ඛා සික්ඛතො භික්ඛුනො අරඤ්ඤං ඵාසු ඉට්ඨං සුඛාවහන්ති අත්ථො.

යොගී-පීතිකරන්ති යොගීනං භාවනාය යුත්තප්පයුත්තානං අප්පසද්දාදිභාවෙන ඣානවිපස්සනාදිපීතිං ආවහනතො යොගී-පීතිකරං. විසභාගාරම්මණාභාවෙන පටිසල්ලානසාරුප්පතාය රම්මං. මත්තකුඤ්ජරසෙවිතන්ති මත්තවරවාරණවිචරිතං, ඉමිනාපි බ්රහාරඤ්ඤභාවෙන ජනවිවෙකංයෙව දස්සෙති. අත්ථවසීති ඉධ අත්ථොති සමණධම්මො අධිප්පෙතො. ‘‘කථං නු ඛො සො මෙ භවෙය්යා’’ති තස්ස වසං ගතො.

සුපුප්ඵිතෙති සුට්ඨු පුප්ඵිතෙ. සීතවනෙති ඡායූදකසම්පත්තියා සීතෙ වනෙ. උභයෙනපි තස්ස රමණීයතංයෙව විභාවෙති. ගිරිකන්දරෙති ගිරීනං අබ්භන්තරෙ කන්දරෙ. කන්ති හි උදකං, තෙන දාරිතං නින්නට්ඨානං කන්දරං නාම. තාදිසෙ සීතලෙ ගිරිකන්දරෙ ඝම්මපරිතාපං විනොදෙත්වා අත්තනො ගත්තානි පරිසිඤ්චිත්වා න්හායිත්වා චඞ්කමිස්සාමි එකකොති කත්ථචි අනායත්තවුත්තිතං දස්සෙති.

එකාකියොති එකාකී අසහායො. අදුතියොති තණ්හාසඞ්ඛාතදුතියාභාවෙන අදුතියො. තණ්හා හි පුරිසස්ස සබ්බදා අවිජහනට්ඨෙන දුතියා නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසර’’න්ති (ඉතිවු. 15, 105).

එවං මෙ කත්තුකාමස්සාති ‘‘හන්ද එකො ගමිස්සාමී’’තිආදිනා වුත්තවිධිනා අරඤ්ඤං ගන්ත්වා භාවනාභියොගං කත්තුකාමස්ස මෙ. අධිප්පායො සමිජ්ඣතූති ‘‘කදාහං විහරිස්සාමි, කතකිච්චො අනාසවො’’ති එවං පවත්තො මනොරථො ඉජ්ඣතු සිද්ධිං පාපුණාතු. අරහත්තප්පත්ති ච යස්මා න ආයාචනමත්තෙන සිජ්ඣති, නාපි අඤ්ඤෙන සාධෙතබ්බා, තස්මා ආහ ‘‘සාධයිස්සාමහංයෙව, නාඤ්ඤො අඤ්ඤස්ස කාරකො’’ති.

එවං උපරාජස්ස පබ්බජ්ජාය දළ්හනිච්ඡයතං ඤත්වා රාජා අසොකාරාමගමනීයං මග්ගං අලඞ්කාරාපෙත්වා කුමාරං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං මහතියා සෙනාය මහච්චරාජානුභාවෙන විහාරං නෙසි. කුමාරො පධානඝරං ගන්ත්වා මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජි, අනෙකසතා මනුස්සා තං අනුපබ්බජිංසු. රඤ්ඤො භාගිනෙය්යො සඞ්ඝමිත්තාය සාමිකො අග්ගිබ්රහ්මාපි තමෙව අනුපබ්බජි. සො පබ්බජිත්වා හට්ඨතුට්ඨො අත්තනා කාතබ්බං පකාසෙන්තො –

543.

‘‘එස බන්ධාමි සන්නාහං, පවිසිස්සාමි කානනං;

න තතො නික්ඛමිස්සාමි, අප්පත්තො ආසවක්ඛයං.

544.

‘‘මාලුතෙ උපවායන්තෙ, සීතෙ සුරභිගන්ධිකෙ;

අවිජ්ජං දාලයිස්සාමි, නිසින්නො නගමුද්ධනි.

545.

‘‘වනෙ කුසුමසඤ්ඡන්නෙ, පබ්භාරෙ නූන සීතලෙ;

විමුත්තිසුඛෙන සුඛිතො, රමිස්සාමි ගිරිබ්බජෙ’’ති. –

තිස්සො ගාථා අභාසි.

තත්ථ එස බන්ධාමි සන්නාහන්ති එසාහං වීරියසඞ්ඛාතං සන්නාහං බන්ධාමි, කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛො වීරියසන්නාහෙන සන්නය්හාමි. ඉදං වුත්තං හොති – යථා නාම සූරො පුරිසො පච්චත්ථිකෙ පච්චුපට්ඨිතෙ තං ජෙතුකාමො අඤ්ඤං කිච්චං පහාය කවචපටිමුච්චනාදිනා යුද්ධාය සන්නය්හති, යුද්ධභූමිඤ්ච ගන්ත්වා පච්චත්ථිකෙ අජෙත්වා තතො න නිවත්තති, එවමහම්පි කිලෙසපච්චත්ථිකෙ ජෙතුං ආදිත්තම්පි සීසං චෙලඤ්ච අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියසන්නාහං සන්නය්හාමි, කිලෙසෙ අජෙත්වා කිලෙසවිජයයොග්ගං විවෙකට්ඨානං න විස්සජ්ජෙමීති. තෙන වුත්තං ‘‘පවිසිස්සාමි කානනං න තතො නික්ඛමිස්සාමි, අප්පත්තො ආසවක්ඛය’’න්ති.

‘‘මාලුතෙ උපවායන්තෙ’’තිආදිනා අරඤ්ඤට්ඨානස්ස කම්මට්ඨානභාවනායොග්යතං වදති, රමිස්සාමි නූන ගිරිබ්බජෙති යොජනා. පබ්බතපරික්ඛෙපෙ අභිරමිස්සාමි මඤ්ඤෙති අනාගතත්ථං පරිකප්පෙන්තො වදති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං වත්වා ථෙරො අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොන්තො උපජ්ඣායෙන සද්ධිං කලිඞ්ගරට්ඨං අගමාසි. තත්ථස්ස පාදෙ චම්මිකාබාධො උප්පජ්ජි, තං දිස්වා එකො වෙජ්ජො ‘‘සප්පිං, භන්තෙ, පරියෙසථ, තිකිච්ඡිස්සාමි න’’න්ති ආහ. ථෙරො සප්පිපරියෙසනං අකත්වා විපස්සනාය එව කම්මං කරොති, රොගො වඩ්ඪති, වෙජ්ජො ථෙරස්ස තත්ථ අප්පොස්සුක්කතං දිස්වා සයමෙව සප්පිං පරියෙසිත්වා ථෙරං අරොගං අකාසි. සො අරොගො හුත්වා නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.44.1-12) –

‘‘ඉමම්හි භද්දකෙ කප්පෙ, බ්රහ්මබන්ධු මහායසො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, උප්පජ්ජි වදතං වරො.

‘‘නිප්පපඤ්චො නිරාලම්බො, ආකාසසමමානසො;

සුඤ්ඤතාබහුලො තාදී, අනිමිත්තරතො වසී.

‘‘අසඞ්ගචිත්තො නික්ලෙසො, අසංසට්ඨො කුලෙ ගණෙ;

මහාකාරුණිකො වීරො, විනයොපායකොවිදො.

‘‘උය්යුත්තො පරකිච්චෙසු, විනයන්තො සදෙවකෙ;

නිබ්බානගමනං මග්ගං, ගතිං පඞ්කවිසොසනං.

‘‘අමතං පරමස්සාදං, ජරාමච්චුනිවාරණං;

මහාපරිසමජ්ඣෙ සො, නිසින්නො ලොකතාරකො.

‘‘කරවීකරුතො නාථො, බ්රහ්මඝොසො තථාගතො;

උද්ධරන්තො මහාදුග්ගා, විප්පනට්ඨෙ අනායකෙ.

‘‘දෙසෙන්තො විරජං ධම්මං, දිට්ඨො මෙ ලොකනායකො;

තස්ස ධම්මං සුණිත්වාන, පබ්බජිං අනගාරියං.

‘‘පබ්බජිත්වා තදාපාහං, චින්තෙන්තො ජිනසාසනං;

එකකොව වනෙ රම්මෙ, වසිං සංසග්ගපීළිතො.

‘‘සක්කායවූපකාසො මෙ, හෙතුභූතො මමාභවී;

මනසො වූපකාසස්ස, සංසග්ගභයදස්සිනො.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ථෙරෙ තත්ථ විහරන්තෙ රාජා කොටිධනපරිච්චාගෙන භොජකගිරිවිහාරං නාම කාරෙත්වා ථෙරං තත්ථ වාසෙසි. සො තත්ථ විහරන්තො පරිනිබ්බානකාලෙ –

546.

‘‘සොහං පරිපුණ්ණසඞ්කප්පො, චන්දො පන්නරසො යථා;

සබ්බාසවපරික්ඛීණො, නත්ථි දානි පුනබ්භවො’’ති. –

ඔසානගාථමාහ. සා උත්තානත්ථාව. තදෙව ච ථෙරස්ස අඤ්ඤාබ්යාකරණං අහොසීති.

එකවිහාරියත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

3. මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

අනාගතං යො පටිකච්ච පස්සතීතිආදිකා ආයස්මතො මහාකප්පිනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරබුද්ධකාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලඝරෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං භික්ඛුඔවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා තජ්ජං අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙසි.

සො තත්ථ යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො පුරිසසහස්සගණජෙට්ඨකො හුත්වා ගබ්භසහස්සපටිමණ්ඩිතං මහන්තං පරිවෙණං කාරාපෙසි. තෙ සබ්බෙපි ජනා යාවජීවං කුසලං කත්වා තං උපාසකං ජෙට්ඨකං කත්වා සපුත්තදාරා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා එකං බුද්ධන්තරං දෙවමනුස්සෙසු සංසරිංසු. තෙසු ගණජෙට්ඨකො අම්හාකං සත්ථු නිබ්බත්තිතො පුරෙතරමෙව පච්චන්තදෙසෙ කුක්කුටනාමකෙ නගරෙ රාජගෙහෙ නිබ්බත්ති, තස්ස කප්පිනොති නාමං අහොසි. සෙසපුරිසා තස්මිංයෙව නගරෙ අමච්චකුලෙ නිබ්බත්තිංසු. කප්පිනකුමාරො පිතු අච්චයෙන ඡත්තං උස්සාපෙත්වා මහාකප්පිනරාජා නාම ජාතො. සො සුතවිත්තකතාය පාතොව චතූහි ද්වාරෙහි සීඝං දූතෙ පෙසෙසි – ‘‘යත්ථ බහුස්සුතෙ පස්සථ, තතො නිවත්තිත්වා මය්හං ආරොචෙථා’’ති.

තෙන ච සමයෙන අම්හාකං සත්ථා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා සාවත්ථිං උපනිස්සාය විහරති. තස්මිං කාලෙ සාවත්ථිවාසිනො වාණිජා සාවත්ථියං උට්ඨානකභණ්ඩං ගහෙත්වා තං නගරං ගන්ත්වා භණ්ඩං පටිසාමෙත්වා ‘‘රාජානං පස්සිස්සාමා’’ති පණ්ණාකාරහත්ථා රඤ්ඤො ආරොචාපෙසුං. තෙ රාජා පක්කොසාපෙත්වා නිය්යාදිතපණ්ණාකාරෙ වන්දිත්වා ඨිතෙ ‘‘කුතො ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘සාවත්ථිතො, දෙවා’’ති. ‘‘කච්චි වො රට්ඨං සුභික්ඛං, ධම්මිකො රාජා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කීදිසො ධම්මො තුම්හාකං දෙසෙ ඉදානි පවත්තතී’’ති? ‘‘තං, දෙව, න සක්කා උච්ඡිට්ඨමුඛෙහි කථෙතු’’න්ති. රාජා සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන උදකං දාපෙසි. තෙ මුඛං වික්ඛාලෙත්වා දසබලාභිමුඛා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා, ‘‘දෙව, අම්හාකං දෙසෙ බුද්ධරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති ආහංසු. රඤ්ඤො ‘‘බුද්ධො’’ති වචනෙ සුතමත්තෙයෙව සකලසරීරං ඵරමානා පීති උප්පජ්ජි. තතො ‘‘බුද්ධොති, තාතා, වදෙථා’’ති ආහ. ‘‘බුද්ධොති, දෙව, වදාමා’’ති. එවං තික්ඛත්තුං වදාපෙත්වා ‘‘බුද්ධොති පදං අපරිමාණ’’න්ති තස්මිංයෙව පදෙ පසන්නො සතසහස්සං දත්වා ‘‘අපරං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ලොකෙ ධම්මරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති. තම්පි සුත්වා තථෙව සතසහස්සං දත්වා ‘‘අපරං වදෙථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, සඞ්ඝරතනං නාම උප්පන්න’’න්ති. තම්පි සුත්වා තථෙව සතසහස්සං දත්වා ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිස්සාමී’’ති තතොව නික්ඛමි. අමච්චාපි තථෙව නික්ඛමිංසු. සො අමච්චසහස්සෙන සද්ධිං ගඞ්ගාතීරං පත්වා ‘‘සචෙ සත්ථා සම්මාසම්බුද්ධො, ඉමෙසං අස්සානං ඛුරමත්තම්පි මා තෙමෙතූ’’ති සච්චාධිට්ඨානං කත්වා උදකපිට්ඨෙනෙව පූරං ගඞ්ගානදිං අතික්කමිත්වා අපරම්පි අඩ්ඪයොජනවිත්ථාරං නදිං තථෙව අතික්කමිත්වා තතියං චන්දභාගං නාම මහානදිං පත්වා තම්පි තාය එව සච්චකිරියාය අතික්කමි.

සත්ථාපි තංදිවසං පච්චූසසමයංයෙව මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ‘‘අජ්ජ මහාකප්පිනො තියොජනසතිකං රජ්ජං පහාය අමච්චසහස්සපරිවාරො මම සන්තිකෙ පබ්බජිතුං ආගමිස්සතී’’ති දිස්වා ‘‘මයා තෙසං පච්චුග්ගමනං කාතුං යුත්ත’’න්ති පාතොව සරීරපටිජග්ගනං කත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො සාවත්ථියං පිණ්ඩාය චරිත්වා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තො සයමෙව ආකාසෙන ගන්ත්වා චන්දභාගාය නදියා තීරෙ තෙසං උත්තරණතිත්ථස්සාභිමුඛට්ඨානෙ මහානිග්රොධමූලෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො ඡබ්බණ්ණබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙසි. තෙ තෙන තිත්ථෙන උත්තරන්තා බුද්ධරස්මියො ඉතො චිතො ච විධාවන්තියො ඔලොකෙන්තො භගවන්තං දිස්වා ‘‘යං සත්ථාරං උද්දිස්ස මයං ආගතා, අද්ධා සො එසො’’ති දස්සනෙනෙව නිට්ඨං ගන්ත්වා දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනමිත්වා පරමනිපච්චාකාරං කරොන්තා භගවන්තං උපසඞ්කමිංසු. රාජා භගවතො ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ සද්ධිං පරිසාය අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 2.54.66-107) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, සබ්බධම්මාන පාරගූ;

උදිතො අජටාකාසෙ, රවීව සරදම්බරෙ.

‘‘වචනාභාය බොධෙති, වෙනෙය්යපදුමානි සො;

කිලෙසපඞ්කං සොසෙති, මතිරංසීහි නායකො.

‘‘තිත්ථියානං යසෙ හන්ති, ඛජ්ජොතාභා යථා රවි;

සච්චත්ථාභං පකාසෙති, රතනංව දිවාකරො.

‘‘ගුණානං ආයතිභූතො, රතනානංව සාගරො;

පජ්ජුන්නොරිව භූතානි, ධම්මමෙඝෙන වස්සති.

‘‘අක්ඛදස්සො තදා ආසිං, නගරෙ හංසසව්හයෙ;

උපෙච්ච ධම්මමස්සොසිං, ජලජුත්තමනාමිනො.

‘‘ඔවාදකස්ස භික්ඛූනං, සාවකස්ස කතාවිනො;

ගුණං පකාසයන්තස්ස, තප්පයන්තස්ස මෙ මනං.

‘‘සුත්වා පතීතො සුමනො, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

සසිස්සං භොජයිත්වාන, තං ඨානමභිපත්ථයිං.

‘‘තදා හංසසමභාගො, හංසදුන්දුභිනිස්සනො;

පස්සථෙතං මහාමත්තං, විනිච්ඡයවිසාරදං.

‘‘පතිතං පාදමූලෙ මෙ, සමුග්ගතතනූරුහං;

ජීමූතවණ්ණං පීණංසං, පසන්නනයනානනං.

‘‘පරිවාරෙන මහතා, රාජයුත්තං මහායසං;

එසො කතාවිනො ඨානං, පත්ථෙති මුදිතාසයො.

‘‘ඉමිනා පණිපාතෙන, චාගෙන පණිධීහි ච;

කප්පසතසහස්සානි, නුපපජ්ජති දුග්ගතිං.

‘‘දෙවෙසු දෙවසොභග්ගං, මනුස්සෙසු මහන්තතං;

අනුභොත්වාන සෙසෙන, නිබ්බානං පාපුණිස්සති.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො;

කප්පිනො නාම නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො.

‘‘තතොහං සුකතං කාරං, කත්වාන ජිනසාසනෙ;

ජහිත්වා මානුසං දෙහං, තුසිතං අගමාසහං.

‘‘දෙවමානුසරජ්ජානි, සතසො අනුසාසිය;

බාරාණසියමාසන්නෙ, ජාතො කෙණියජාතියං.

‘‘සහස්සපරිවාරෙන, සපජාපතිකො අහං;

පඤ්චපච්චෙකබුද්ධානං, සතානි සමුපට්ඨහිං.

‘‘තෙමාසං භොජයිත්වාන, පච්ඡාදම්හ තිචීවරං;

තතො චුතා මයං සබ්බෙ, අහුම්හ තිදසූපගා.

‘‘පුනො සබ්බෙ මනුස්සත්තං, අගමිම්හ තතො චුතා;

කුක්කුටම්හි පුරෙ ජාතා, හිමවන්තස්ස පස්සතො.

‘‘කප්පිනො නාමහං ආසිං, රාජපුත්තො මහායසො;

සෙසාමච්චකුලෙ ජාතා, මමෙව පරිවාරයුං.

‘‘මහාරජ්ජසුඛං පත්තො, සබ්බකාමසමිද්ධිමා;

වාණිජෙහි සමක්ඛාතං, බුද්ධුප්පාදමහං සුණිං.

‘‘බුද්ධො ලොකෙ සමුප්පන්නො, අසමො එකපුග්ගලො;

සො පකාසෙති සද්ධම්මං, අමතං සුඛමුත්තමං.

‘‘සුයුත්තා තස්ස සිස්සා ච, සුමුත්තා ච අනාසවා;

සුත්වා නෙසං සුවචනං, සක්කරිත්වාන වාණිජෙ.

‘‘පහාය රජ්ජං සාමච්චො, නික්ඛමිං බුද්ධමාමකො;

නදිං දිස්වා මහාචන්දං, පූරිතං සමතිත්තිකං.

‘‘අප්පතිට්ඨං අනාලම්බං, දුත්තරං සීඝවාහිනිං;

ගුණං සරිත්වා බුද්ධස්ස, සොත්ථිනා සමතික්කමිං.

‘‘භවසොතං සචෙ බුද්ධො, තිණ්ණො ලොකන්තගූ විදූ;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘යදි සන්තිගමො මග්ගො, මොක්ඛො චච්චන්තිකං සුඛං;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘සඞ්ඝො චෙ තිණ්ණකන්තාරො, පුඤ්ඤක්ඛෙත්තො අනුත්තරො;

එතෙන සච්චවජ්ජෙන, ගමනං මෙ සමිජ්ඣතු.

‘‘සහ කතෙ සච්චවරෙ, මග්ගා අපගතං ජලං;

තතො සුඛෙන උත්තිණ්ණො, නදීතීරෙ මනොරමෙ.

‘‘නිසින්නං අද්දසං බුද්ධං, උදෙන්තංව පභඞ්කරං;

ජලන්තං හෙමසෙලංව, දීපරුක්ඛංව ජොතිතං.

‘‘සසිංව තාරාසහිතං, සාවකෙහි පුරක්ඛතං;

වාසවං විය වස්සන්තං, දෙසනාජලදන්තරං.

‘‘වන්දිත්වාන සහාමච්චො, එකමන්තමුපාවිසිං;

තතො නො ආසයං ඤත්වා, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි.

‘‘සුත්වාන ධම්මං විමලං, අවොචුම්හ මයං ජිනං;

පබ්බාජෙහි මහාවීර, නිබ්බින්දාම්හ මයං භවෙ.

‘‘ස්වක්ඛාතො භික්ඛවෙ ධම්මො, දුක්ඛන්තකරණාය වො;

චරථ බ්රහ්මචරියං, ඉච්චාහ මුනිසත්තමො.

‘‘සහ වාචාය සබ්බෙපි, භික්ඛුවෙසධරා මයං;

අහුම්හ උපසම්පන්නා, සොතාපන්නා ච සාසනෙ.

‘‘තතො ජෙතවනං ගන්ත්වා, අනුසාසි විනායකො;

අනුසිට්ඨො ජිනෙනාහං, අරහත්තමපාපුණිං.

‘‘තතො භික්ඛුසහස්සානි, අනුසාසිමහං තදා;

මමානුසාසනකරා, තෙපි ආසුං අනාසවා.

‘‘ජිනො තස්මිං ගුණෙ තුට්ඨො, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං;

භික්ඛුඔවාදකානග්ගො, කප්පිනොති මහාජනෙ.

‘‘සතසහස්සෙ කතං කම්මං, ඵලං දස්සෙසි මෙ ඉධ;

පමුත්තො සරවෙගොව, කිලෙසෙ ඣාපයිං මම.

‘‘කිලෙසා ඣාපිතා මය්හං…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පත්වා පන තෙ සබ්බෙව සත්ථාරං පබ්බජ්ජං යාචිංසු. සත්ථා තෙ ‘‘එථ, භික්ඛවො’’ති ආහ. සා එව තෙසං පබ්බජ්ජා උපසම්පදා ච අහොසි. සත්ථා තං භික්ඛුසහස්සං ආදාය ආකාසෙන ජෙතවනං අගමාසි. අථෙකදිවසං භගවා තස්සන්තෙවාසිකෙ භික්ඛූ ආහ – ‘‘කච්චි, භික්ඛවෙ, කප්පිනො භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙතී’’ති? ‘‘න, භගවා, දෙසෙති. අප්පොස්සුක්කො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරමනුයුත්තො විහරති, ඔවාදමත්තම්පි න දෙතී’’ති. සත්ථා ථෙරං පක්කොසාපෙත්වා – ‘‘සච්චං කිර ත්වං, කප්පින, අන්තෙවාසිකානං ඔවාදමත්තම්පි න දෙසී’’ති? ‘‘සච්චං, භගවා’’ති. ‘‘බ්රාහ්මණ, මා එවං කරි, අජ්ජ පට්ඨාය උපගතානං ධම්මං දෙසෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො සත්ථු වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා එකොවාදෙනෙව සමණසහස්සං අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙසි. තෙන නං සත්ථා පටිපාටියා අත්තනො සාවකෙ ථෙරෙ ඨානන්තරෙ ඨපෙන්තො භික්ඛුඔවාදකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. අථෙකදිවසං ථෙරො භික්ඛුනියො ඔවදන්තො –

547.

‘‘අනාගතං යො පටිකච්ච පස්සති, හිතඤ්ච අත්ථං අහිතඤ්ච තං ද්වයං;

විද්දෙසිනො තස්ස හිතෙසිනො වා, රන්ධං න පස්සන්ති සමෙක්ඛමානා.

548.

‘‘ආනාපානසතී යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා;

අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා;

සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා.

549.

‘‘ඔදාතං වත මෙ චිත්තං, අප්පමාණං සුභාවිතං;

නිබ්බිද්ධං පග්ගහීතඤ්ච, සබ්බා ඔභාසතෙ දිසා.

550.

‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො, අපි විත්තපරික්ඛයො;

පඤ්ඤාය ච අලාභෙන, විත්තවාපි න ජීවති.

551.

‘‘පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනී, පඤ්ඤා කිත්තිසිලොකවද්ධනී;

පඤ්ඤාසහිතො නරො ඉධ, අපි දුක්ඛෙසු සුඛානි වින්දති.

552.

‘‘නායං අජ්ජතනො ධම්මො, නච්ඡෙරො නපි අබ්භුතො;

යත්ථ ජායෙථ මීයෙථ, තත්ථ කිං විය අබ්භුතං.

553.

‘‘අනන්තරඤ්හි ජාතස්ස, ජීවිතා මරණං ධුවං;

ජාතා ජාතා මරන්තීධ, එවං ධම්මා හි පාණිනො.

554.

‘‘න හෙතදත්ථාය මතස්ස හොති, යං ජීවිතත්ථං පරපොරිසානං;

මතම්හි රුණ්ණං න යසො න ලොක්යං, න වණ්ණිතං සමණබ්රාහ්මණෙහි.

555.

‘‘චක්ඛුං සරීරං උපහන්ති තෙන, නිහීයති වණ්ණබලං මතී ච;

ආනන්දිනො තස්ස දිසා භවන්ති, හිතෙසිනො නාස්ස සුඛී භවන්ති.

556.

‘‘තස්මා හි ඉච්ඡෙය්ය කුලෙ වසන්තෙ, මෙධාවිනො චෙව බහුස්සුතෙ ච;

යෙසඤ්හි පඤ්ඤාවිභවෙන කිච්චං, තරන්ති නාවාය නදිංව පුණ්ණ’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ අනාගතන්ති න ආගතං, අවින්දන්ති, අත්ථො. පටිකච්චාති පුතෙතරංයෙව. පස්සතීති ඔලොකෙති. අත්ථන්ති කිච්චං. තං ද්වයන්ති හිතාහිතං. විද්දෙසිනොති අමිත්තා. හිතෙසිනොති මිත්තා. රන්ධන්ති ඡිද්දං. සමෙක්ඛමානාති ගවෙසන්තා. ඉදං වුත්තං හොති – යො පුග්ගලො අත්තනො හිතාවහං අහිතාවහං තදුභයඤ්ච අත්ථං කිච්චං අනාගතං අසම්පත්තං පුරෙතරංයෙව පඤ්ඤාචක්ඛුනා අහං විය පස්සති වීමංසති විචාරෙති, තස්ස අමිත්තා වා අහිතජ්ඣාසයෙන මිත්තා වා හිතජ්ඣාසයෙන රන්ධං ගවෙසන්තා න පස්සන්ති, තාදිසො පඤ්ඤවා පුග්ගලො අච්ඡිද්දවුත්ති, තස්මා තුම්හෙහි තථාරූපෙහි භවිතබ්බන්ති.

ඉදානි ආනාපානසතිභාවනාය ගුණං දස්සෙන්තො තත්ථ තානි යොජෙතුං ‘‘ආනාපානසතී යස්සා’’ති දුතියං ගාථමාහ. තත්ථ ආනන්ති අස්සාසො. අපානන්ති පස්සාසො. අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණා සති ආනාපානසති. සතිසීසෙන චෙත්ථ තංසම්පයුත්තසමාධිභාවනා අධිප්පෙතා. යස්සාති, යස්ස යොගිනො. පරිපුණ්ණා සුභාවිතාති චතුන්නං සතිපට්ඨානානං සොළසන්නඤ්ච ආකාරානං පාරිපූරියා සබ්බසො පුණ්ණා සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං විජ්ජාවිමුත්තීනඤ්ච පාරිපූරියා සුට්ඨු භාවිතා වඩ්ඪිතා. අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතාති ‘‘සො සතොව අස්සසතී’’තිආදිනා (දී. නි. 2.374; ම. නි. 1.107) යථා භගවතා දෙසිතා, තථා අනුපුබ්බං අනුක්කමෙන පරිචිතා ආසෙවිතා භාවිතා. සොමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමාති සො යොගාවචරො යථා අබ්භාදිඋපක්කිලෙසා විමුත්තො චන්දො චන්දාලොකෙන ඉමං ඔකාසලොකං පභාසෙති, එවං අවිජ්ජාදිඋපක්කිලෙසවිමුත්තො ඤාණාලොකෙන අත්තසන්තානපතිතං පරසන්තානපතිතඤ්ච සඞ්ඛාරලොකං පභාසෙති පකාසෙති. තස්මා තුම්හෙහි ආනාපානසතිභාවනා භාවෙතබ්බාති අධිප්පායො.

ඉදානි අත්තානං නිදස්සනං කත්වා භාවනාභියොගස්ස සඵලතං දස්සෙන්තො ‘‘ඔදාතං වත මෙ චිත්ත’’න්ති තතියං ගාථමාහ. තස්සත්ථො – නීවරණමලවිගමතො ඔදාතං සුද්ධං වත මම චිත්තං. යථා පමාණකරා රාගාදයො පහීනා, අප්පමාණඤ්ච නිබ්බානං පච්චක්ඛං කතං අහොසි, තථා භාවිතත්තා අප්පමාණං සුභාවිතං, තතො එව චතුසච්චං නිබ්බිද්ධං පටිවිජ්ඣිතං, සකලසංකිලෙසපක්ඛතො පග්ගහිතඤ්ච හුත්වා දුක්ඛාදිකා පුබ්බන්තාදිකා ච දිසා ඔභාසතෙ තත්ථ විතිණ්ණකඞ්ඛත්තා සබ්බධම්මෙසු විගතසම්මොහත්තා ච. තස්මා තුම්හෙහිපි එවං චිත්තං භාවෙතබ්බන්ති දස්සෙති.

යථා භාවනාමයා පඤ්ඤා චිත්තමලවිසොධනාදිනා පුරිසස්ස බහුපකාරා, එවං ඉතරාපීති දස්සෙන්තො ‘‘ජීවතෙ වාපි සප්පඤ්ඤො’’ති චතුත්ථගාථමාහ. තස්සත්ථො – පරික්ඛීණධනොපි සප්පඤ්ඤජාතිකො ඉතරීතරසන්තොසෙන සන්තුට්ඨො අනවජ්ජාය ජීවිකාය ජීවතියෙව. තස්ස හි ජීවිතං ජීවිතං නාම. තෙනාහ භගවා – ‘‘පඤ්ඤාජීවිං ජීවිතමාහු සෙට්ඨ’’න්ති (සං. නි. 1.73, 246; සු. නි. 184). දුම්මෙධපුග්ගලො පන පඤ්ඤාය අලාභෙන දිට්ඨධම්මිකං සම්පරායිකඤ්ච අත්ථං විරාධෙන්තො විත්තවාපි න ජීවති, ගරහාදිප්පත්තියා ජීවන්තො නාම න තස්ස හොති, අනුපායඤ්ඤුතාය වා යථාධිගතං ධනං නාසෙන්තො ජීවිතම්පි සන්ධාරෙතුං න සක්කොතියෙව, තස්මා පාරිහාරියපඤ්ඤාපි තුම්හෙහි අප්පමත්තෙහි සම්පාදෙතබ්බාති අධිප්පායො.

ඉදානි පඤ්ඤාය ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනී’’ති පඤ්චමං ගාථමාහ. තත්ථ පඤ්ඤා සුතවිනිච්ඡිනීති පඤ්ඤා නාමෙසා සුතස්ස විනිච්ඡයිනී, යථාසුතෙ සොතපථමාගතෙ අත්ථෙ ‘‘අයං අකුසලො, අයං කුසලො, අයං සාවජ්ජො, අයං අනවජ්ජො’’තිආදිනා විනිච්ඡයජනනී. කිත්තිසිලොකවද්ධනීති කිත්තියා සම්මුඛා පසංසාය සිලොකස්ස පත්ථටයසභාවස්ස වද්ධනී, පඤ්ඤවතොයෙව හි කිත්තිආදයො විඤ්ඤූනං පාසංසභාවතො. පඤ්ඤාසහිතොති පාරිහාරියපඤ්ඤාය, විපස්සනාපඤ්ඤාය ච යුත්තො. අපි දුක්ඛෙසු සුඛානි වින්දතීති එකන්තදුක්ඛසභාවෙසු ඛන්ධායතනාදීසු සම්මාපටිපත්තියා යථාභූතසභාවාවබොධෙන නිරාමිසානිපි සුඛානි පටිලභති.

ඉදානි තාසං භික්ඛුනීනං අනිච්චතාපටිසංයුත්තං ධීරභාවාවහං ධම්මං කථෙන්තො ‘‘නායං අජ්ජතනො ධම්මො’’තිආදිනා සෙසගාථා අභාසි. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං සත්තානං ජායනමීයනසභාවො, අයං ධම්මො අජ්ජතනො අධුනාගතො න හොති, අභිණ්හපවත්තිකතාය න අච්ඡරියො, අබ්භුතපුබ්බතාභාවතො නාපි අබ්භුතො. තස්මා යත්ථ ජායෙථ මීයෙථ, යස්මිං ලොකෙ සත්තො ජායෙය්ය, සො එකංසෙන මීයෙථ, තත්ථ කිං විය? කිං නාම අබ්භුතං සියා? සභාවිකත්තා මරණස්ස – න හි ඛණිකමරණස්ස කිඤ්චි කාරණං අත්ථි. යතො අනන්තරඤ්හි ජාතස්ස, ජීවිතා මරණං ධුවං ජාතස්ස ජාතිසමනන්තරං ජීවිතතො මරණං එකන්තිකං උප්පන්නානං ඛන්ධානං එකංසෙන භිජ්ජනතො. යො පනෙත්ථ ජීවතීති ලොකවොහාරො, සො තදුපාදානස්ස අනෙකපච්චයායත්තතාය අනෙකන්තිකො, යස්මා එතදෙවං, තස්මා ජාතා මරන්තීධ, එවංධම්මා හි පාණිනොති අයං සත්තානං පකති, යදිදං ජාතානං මරණන්ති ජාතියා මරණානුබන්ධනතං ආහ.

ඉදානි යස්මා තාසු භික්ඛුනීසු කාචි සොකබන්ධිතචිත්තාපි අත්ථි, තස්මා තාසං සොකවිනොදනං කාතුං ‘‘න හෙතදත්ථායාතිආදි වුත්තං. තත්ථ න හෙතදත්ථාය මතස්ස හොතීති යං මතස්ස ජීවිතත්ථං ජීවිතනිමිත්තං පරපොරිසානං පරපුග්ගලානං රුණ්ණං, එතං තස්ස මතස්ස සත්තස්ස ජීවිතත්ථං තාව තිට්ඨතු, කස්සචිපි අත්ථාය න හොති, යෙ පන රුදන්ති, තෙසම්පි මතම්හි මතපුග්ගලනිමිත්තං රුණ්ණං, න යසො න ලොක්යං යසාවහං විසුද්ධාවහඤ්ච න හොති. න වණ්ණිතං සමණබ්රාහ්මණෙහීති විඤ්ඤුප්පසට්ඨම්පි න හොති, අථ ඛො විඤ්ඤුගරහිතමෙවාති අත්ථො.

න කෙවලමෙතෙව යෙ රුදතො ආදීනවා, අථ ඛො ඉමෙපීති දස්සෙන්තො ‘‘චක්ඛුං සරීරං උපහන්තී’’ති ගාථං වත්වා තතො පරං සොකාදිඅනත්ථපටිබාහනත්ථං කල්යාණමිත්තපයිරුපාසනායං තා නියොජෙන්තො ‘‘තස්මා’’තිආදිනා ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා රුණ්ණං රුදන්තස්ස පුග්ගලස්ස චක්ඛුං සරීරඤ්ච උපහන්ති විබාධති, තෙන රුණ්ණෙන වණ්ණො බලං මති ච නිහීයති පරිහායති, තස්ස රුදන්තස්ස පුග්ගලස්ස දිසා සපත්තා ආනන්දිනො පමොදවන්තො පීතිවන්තො භවන්ති. හිතෙසිනො මිත්තා දුක්ඛී දුක්ඛිතා භවන්ති තස්මා ධම්මොජපඤ්ඤාය සමන්නාගතත්තා මෙධාවිනො දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථසන්නිස්සිතස්ස බාහුසච්චස්ස පාරිපූරියා බහුස්සුතෙ, අත්තනො කුලෙ වසන්තෙ ඉච්ඡෙය්ය පාටිකඞ්ඛෙය්ය කුලූපකෙ කරෙය්ය. යෙසන්ති යෙසං මෙධාවීනං බහුස්සුතානං පණ්ඩිතානං පඤ්ඤාවිභවෙන පඤ්ඤාබලෙන යථා මහොඝස්ස පුණ්ණං නදිං නාවාය තරන්ති, එවං කුලපුත්තා අත්තනො අත්ථකිච්චං තරන්ති පාරං පාපුණන්ති. තෙ ඉච්ඡෙය්ය කුලෙ වසන්තෙති යොජනා.

එවං ථෙරො තාසං භික්ඛුනීනං ධම්මං කථෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. තා ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා සොකං විනොදෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජන්තියො සදත්ථං පරිපූරෙසුං.

මහාකප්පිනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

4. චූළපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

දන්ධා මය්හං ගතීතිආදිකා ආයස්මතො චූළපන්ථකත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? යදෙත්ථ අට්ඨුප්පත්තිවසෙන වත්තබ්බං, තං අට්ඨකනිපාතෙ මහාපන්ථකවත්ථුස්මිං (ථෙරගා. අට්ඨ. 2.මහාපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා) වුත්තමෙව. අයං පන විසෙසො – මහාපන්ථකත්ථෙරො අරහත්තං පත්වා අග්ගඵලසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො චින්තෙසි – ‘‘කථං නු ඛො සක්කා චූළපන්ථකම්පි ඉමස්මිං සුඛෙ පතිට්ඨපෙතු’’න්ති? සො අත්තනො අය්යකං ධනසෙට්ඨිං උපසඞ්කමිත්වා ආහ – ‘‘සචෙ, මහාසෙට්ඨි, අනුජානාථ, අහං චූළපන්ථකං පබ්බාජෙය්ය’’න්ති. ‘‘පබ්බාජෙථ, භන්තෙ’’ති. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. සො දසසු සීලෙසු පතිට්ඨිතො භාතු සන්තිකෙ –

‘‘පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං, පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං, තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙ’’ති. (සං. නි. 1.123; අ. නි. 5.195) –

ගාථං උග්ගණ්හන්තො චතූහි මාසෙහි ගහෙතුං නාසක්ඛි, ගහිතගහිතං පදං හදයෙ න තිට්ඨති. අථ නං මහාපන්ථකො ආහ – ‘‘පන්ථක, ත්වං ඉමස්මිං සාසනෙ අභබ්බො, චතූහි මාසෙහි එකගාථම්පි ගහෙතුං න සක්කොසි. පබ්බජිතකිච්චං පන ත්වං කථං මත්ථකං පාපෙස්සසි? නික්ඛම ඉතො’’ති. සො ථෙරෙන පණාමිතො ද්වාරකොට්ඨකසමීපෙ රොදමානො අට්ඨාසි.

තෙන ච සමයෙන සත්ථා ජීවකම්බවනෙ විහරති. අථ ජීවකො පුරිසං පෙසෙසි, ‘‘පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං සත්ථාරං නිමන්තෙහී’’ති. තෙන ච සමයෙන ආයස්මා මහාපන්ථකො භත්තුද්දෙසකො හොති. සො ‘‘පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං භික්ඛං පටිච්ඡථ, භන්තෙ’’ති වුත්තො ‘‘චූළපන්ථකං ඨපෙත්වා සෙසානං පටිච්ඡාමී’’ති ආහ. තං සුත්වා චූළපන්ථකො භිය්යොසොමත්තාය දොමනස්සප්පත්තො අහොසි. සත්ථා තස්ස චිත්තක්ඛෙදං ඤත්වා, ‘‘චූළපන්ථකො මයා කතෙන උපායෙන බුජ්ඣිස්සතී’’ති තස්ස අවිදූරෙ ඨානෙ අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කිං, පන්ථක, රොදසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘භාතා මං, භන්තෙ, පණාමෙතී’’ති ආහ. ‘‘පන්ථක, මා චින්තයි, මම සාසනෙ තුය්හං පබ්බජ්ජා, එහි, ඉමං ගහෙත්වා ‘රජොහරණං, රජොහරණ’න්ති මනසි කරොහී’’ති ඉද්ධියා සුද්ධං චොළක්ඛණ්ඩං අභිසඞ්ඛරිත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නං චොළක්ඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං, රජොහරණ’’න්ති හත්ථෙන පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. තස්ස තං පරිමජ්ජන්තස්ස කිලිට්ඨධාතුකං ජාතං, පුන පරිමජ්ජන්තස්ස උක්ඛලිපරිපුඤ්ඡනසදිසං ජාතං. සො ඤාණස්ස පරිපක්කත්තා එවං චින්තෙසි – ‘‘ඉදං චොළක්ඛණ්ඩං පකතියා පරිසුද්ධං, ඉමං උපාදිණ්ණකසරීරං නිස්සාය කිලිට්ඨං අඤ්ඤථා ජාතං, තස්මා අනිච්චං යථාපෙතං, එවං චිත්තම්පී’’ති ඛයවයං පට්ඨපෙත්වා තස්මිංයෙව නිමිත්තෙ ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.35-54) –

‘‘පදුමුත්තරො නාම ජිනො, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

ගණම්හා වූපකට්ඨො සො, හිමවන්තෙ වසී තදා.

‘‘අහම්පි හිමවන්තම්හි, වසාමි අස්සමෙ තදා;

අචිරාගතං මහාවීරං, උපෙසිං ලොකනායකං.

‘‘පුප්ඵච්ඡත්තං ගහෙත්වාන, උපගච්ඡිං නරාසභං;

සමාධිං සමාපජ්ජන්තං, අන්තරායමකාසහං.

‘‘උභො හත්ථෙහි පග්ගය්හ, පුප්ඵච්ඡත්තං අදාසහං;

පටිග්ගහෙසි භගවා, පදුමුත්තරො මහාමුනි.

‘‘සබ්බෙ දෙවා අත්තමනා, හිමවන්තං උපෙන්ති තෙ;

සාධුකාරං පවත්තෙසුං, අනුමොදිස්සති චක්ඛුමා.

‘‘ඉදං වත්වාන තෙ දෙවා, උපගච්ඡුං නරුත්තමං;

ආකාසෙ ධාරයන්තස්ස, පදුමච්ඡත්තමුත්තමං.

‘‘සතපත්තඡත්තං පග්ගය්හ, අදාසි තාපසො මම;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘පඤ්චවීසතිකප්පානි, දෙවරජ්ජං කරිස්සති;

චතුත්තිංසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘යං යං යොනිං සංසරති, දෙවත්තං අථ මානුසං;

අබ්භොකාසෙ පතිට්ඨන්තං, පදුමං ධාරයිස්සති.

‘‘කප්පසතසහස්සම්හි, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘පකාසිතෙ පාවචනෙ, මනුස්සත්තං ලභිස්සති;

මනොමයම්හි කායම්හි, උත්තමො සො භවිස්සති.

‘‘ද්වෙ භාතරො භවිස්සන්ති, උභොපි පන්ථකව්හයා;

අනුභොත්වා උත්තමත්ථං, ජොතයිස්සන්ති සාසනං.

‘‘සොහං අට්ඨාරසවස්සො, පබ්බජිං අනගාරියං;

විසෙසාහං න වින්දාමි, සක්යපුත්තස්ස සාසනෙ.

‘‘දන්ධා මය්හං ගතී ආසි, පරිභූතො පුරෙ අහුං;

භාතා ච මං පණාමෙසි, ගච්ඡ දානි සකං ඝරං.

‘‘සොහං පණාමිතො සන්තො, සඞ්ඝාරාමස්ස කොට්ඨකෙ;

දුම්මනො තත්ථ අට්ඨාසිං, සාමඤ්ඤස්මිං අපෙක්ඛවා.

‘‘භගවා තත්ථ ආගච්ඡි, සීසං මය්හං පරාමසි;

බාහාය මං ගහෙත්වාන, සඞ්ඝාරාමං පවෙසයි.

‘‘අනුකම්පාය මෙ සත්ථා, අදාසි පාදපුඤ්ඡනිං;

එවං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තමධිට්ඨහං.

‘‘හත්ථෙහි තමහං ගය්හ, සරිං කොකනදං අහං;

තත්ථ චිත්තං විමුච්චි මෙ, අරහත්තං අපාපුණිං.

‘‘මනොමයෙසු කායෙසු, සබ්බත්ථ පාරමිං ගතො;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, විහරාමි අනාසවො.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තමග්ගෙනෙවස්ස තෙපිටකං පඤ්චාභිඤ්ඤා ච ආගමිංසු. සත්ථා එකෙන ඌනෙහි පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ගන්ත්වා ජීවකස්ස නිවෙසනෙ පඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ නිසීදි. චූළපන්ථකො පන අත්තනො භික්ඛාය අප්පටිච්ඡිතත්තා එව න ගතො. ජීවකො යාගුං දාතුං ආරභි, සත්ථා පත්තං හත්ථෙන පිදහි. ‘‘කස්මා, භන්තෙ, න ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ – ‘‘විහාරෙ එකො භික්ඛු අත්ථි, ජීවකා’’ති. සො පුරිසං පහිණි, ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, විහාරෙ නිසින්නං අය්යං ගහෙත්වා එහී’’ති. චූළපන්ථකත්ථෙරොපි රූපෙන කිරියාය ච එකම්පි එකෙන අසදිසං භික්ඛුසහස්සං නිම්මිනිත්වා නිසීදි. සො පුරිසො විහාරෙ භික්ඛූනං බහුභාවං දිස්වා ගන්ත්වා ජීවකස්ස කථෙසි – ‘‘ඉමස්මා භික්ඛුසඞ්ඝා විහාරෙ භික්ඛුසඞ්ඝො බහුතරො, පක්කොසිතබ්බං අය්යං න ජානාමී’’ති. ජීවකො සත්ථාරං පටිපුච්ඡි – ‘‘කොනාමො, භන්තෙ, විහාරෙ නිසින්නො භික්ඛූ’’ති? ‘‘චූළපන්ථකො නාම, ජීවකා’’ති. ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, ‘චූළපන්ථකො නාම කතරො’ති පුච්ඡිත්වා තං ආනෙහී’’ති. සො විහාරං ගන්ත්වා ‘‘චූළපන්ථකො නාම කතරො, භන්තෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘අහං චූළපන්ථකො’’,‘‘අහං චූළපන්ථකො’’ති එකපහාරෙනෙව භික්ඛුසහස්සම්පි කථෙසි. සො පුනාගන්ත්වා තං පවත්තිං ජීවකස්ස ආරොචෙසි. ජීවකො පටිවිද්ධසච්චත්තා ‘‘ඉද්ධිමා මඤ්ඤෙ, අය්යො’’ති නයතො ඤත්වා ‘‘ගච්ඡ, භණෙ, පඨමං කථනකමය්යමෙව ‘තුම්හෙ සත්ථා පක්කොසතී’ති වත්වා චීවරකණ්ණෙ ගණ්හා’’ති ආහ. සො විහාරං ගන්ත්වා තථා අකාසි, තාවදෙව නිම්මිතභික්ඛූ අන්තරධායිංසු. සො ථෙරං ගහෙත්වා අගමාසි.

සත්ථා තස්මිං ඛණෙ යාගුඤ්ච ඛජ්ජකාදිභෙදඤ්ච පටිග්ගණ්හි. දසබලෙ භත්තකිච්චං කත්වා විහාරං ගතෙ ධම්මසභායං කථා උදපාදි – ‘‘අහො බුද්ධානං ආනුභාවො, යත්ර හි නාම චත්තාරො මාසෙ එකගාථං ගහෙතුං අසක්කොන්තම්පි ලහුකෙන ඛණෙනෙව එවං මහිද්ධිකං අකංසූ’’ති. සත්ථා තෙසං භික්ඛූනං කථාසල්ලාපං සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධාසනෙ නිසජ්ජ, ‘‘කිං වදෙථ, භික්ඛවෙ’’ති පුච්ඡිත්වා, ‘‘ඉමං නාම, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ, ‘‘භික්ඛවෙ, චූළපන්ථකෙන ඉදානි මය්හං ඔවාදෙ ඨත්වා ලොකුත්තරදායජ්ජං ලද්ධං, පුබ්බෙ පන ලොකියදායජ්ජ’’න්ති වත්වා තෙහි යාචිතො චූළසෙට්ඨිජාතකං (ජා. 1.1.4) කථෙසි. අපරභාගෙ තං සත්ථා අරියගණපරිවුතො ධම්මාසනෙ නිසින්නො මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං භික්ඛූනං චෙතොවිවට්ටකුසලානඤ්ච අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො අපරෙන සමයෙන භික්ඛූහි ‘‘තථා දන්ධධාතුකෙන කථං තයා සච්චානි පටිවිද්ධානී’’ති පුට්ඨො භාතු පණාමනතො පට්ඨාය අත්තනො පටිපත්තිං පකාසෙන්තො –

557.

‘‘දන්ධා මය්හං ගතී ආසි, පරිභූතො පුරෙ අහං;

භාතා ච මං පණාමෙසි, ගච්ඡ දානි තුවං ඝරං.

558.

‘‘සොහං පණාමිතො සන්තො, සඞ්ඝාරාමස්ස කොට්ඨකෙ;

දුම්මනො තත්ථ අට්ඨාසිං, සාසනස්මිං අපෙක්ඛවා.

559.

‘‘භගවා තත්ථ ආගච්ඡි, සීසං මය්හං පරාමසි;

බාහාය මං ගහෙත්වාන, සඞ්ඝාරාමං පවෙසයි.

560.

‘‘අනුකම්පාය මෙ සත්ථා, පාදාසි පාදපුඤ්ඡනිං;

එතං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තං ස්වධිට්ඨිතං.

561.

‘‘තස්සාහං වචනං සුත්වා, විහාසිං සාසනෙ රතො;

සමාධිං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියා.

562.

‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිතං;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

563.

‘‘සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං, නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනා.

564.

‘‘තතො මෙ සත්ථා පාහෙසි, දූතං කාලප්පවෙදකං;

පවෙදිතම්හි කාලම්හි, වෙහාසාදුපසඞ්කමිං.

565.

‘‘වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, එකමන්තං නිසීදහං;

නිසින්නං මං විදිත්වාන, අත්ථ සත්ථා පටිග්ගහි.

566.

‘‘ආයාගො සබ්බලොකස්ස, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං මනුස්සානං, පටිග්ගණ්හිත්ථ දක්ඛිණ’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ දන්ධාති, මන්දා, චතුප්පදිකං ගාථං චතූහි මාසෙහි ගහෙතුං අසමත්ථභාවෙන දුබ්බලා. ගතීති ඤාණගති. ආසීති, අහොසි. පරිභූතොති, තතො එව ‘‘මුට්ඨස්සති අසම්පජානො’’ති හීළිතො. පුරෙති, පුබ්බෙ පුථුජ්ජනකාලෙ. භාතා චාති සමුච්චයත්ථො ච-සද්දො, න කෙවලං පරිභූතොව, අථ ඛො භාතාපි මං පණාමෙසි, ‘‘පන්ථක, ත්වං දුප්පඤ්ඤො අහෙතුකො මඤ්ඤෙ, තස්මා පබ්බජිතකිච්චං මත්ථකං පාපෙතුං අසමත්ථො, න ඉමස්ස සාසනස්ස අනුච්ඡවිකො, ගච්ඡ දානි තුය්හං අය්යකඝර’’න්ති නික්කඩ්ඪෙසි. භාතාති, භාතරා.

කොට්ඨකෙති, ද්වාරකොට්ඨකසමීපෙ. දුම්මනොති, දොමනස්සිතො. සාසනස්මිං අපෙක්ඛවාති, සම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනෙ සාපෙක්ඛො අවිබ්භමිතුකාමො.

භගවා තත්ථ ආගච්ඡීති, මහාකරුණාසඤ්චොදිතමානසො මං අනුග්ගණ්හන්තො භගවා යත්ථාහං ඨිතො, තත්ථ ආගච්ඡි. ආගන්ත්වා ච, ‘‘පන්ථක, අහං තෙ සත්ථා, න මහාපන්ථකො, මං උද්දිස්ස තව පබ්බජ්ජා’’ති සමස්සාසෙන්තො සීසං මය්හං පරාමසි ජාලාබන්ධනමුදුතලුනපීණවරායතඞ්ගුලිසමුපසොභිතෙන විකසිතපදුමසස්සිරීකෙන චක්කඞ්කිතෙන හත්ථතලෙන ‘‘ඉදානියෙව මම පුත්තො භවිස්සතී’’ති දීපෙන්තො මය්හං සීසං පරාමසි. බාහාය මං ගහෙත්වානාති, ‘‘කස්මා ත්වං, ඉධ තිට්ඨසී’’ති චන්දනගන්ධගන්ධිනා අත්තනො හත්ථෙන මං භුජෙ ගහෙත්වා අන්තොසඞ්ඝාරාමං පවෙසෙසි. පාදාසි පාදපුඤ්ඡනින්ති පාදපුඤ්ඡනිං කත්වා පාදාසි ‘‘රජොහරණන්ති මනසි කරොහී’’ති අදාසීති අත්ථො. ‘‘අදාසී’’ති ‘‘පාදපුඤ්ඡනි’’න්ති ච පඨන්ති. කෙචි පන ‘‘පාදපුඤ්ඡනි’’න්ති පාදපුඤ්ඡනචොළක්ඛණ්ඩං පාදාසී’’ති වදන්ති. තදයුත්තං ඉද්ධියා අභිසඞ්ඛරිත්වා චොළක්ඛණ්ඩස්ස දින්නත්තා. එතං සුද්ධං අධිට්ඨෙහි, එකමන්තං ස්වධිට්ඨිතන්ති, එතං සුද්ධං චොළක්ඛණ්ඩං ‘‘රජොහරණං, රජොහරණ’’න්ති මනසිකාරෙන ස්වධිට්ඨිතං කත්වා එකමන්තං එකමන්තෙ විවිත්තෙ ගන්ධකුටිපමුඛෙ නිසින්නො අධිට්ඨෙහි තථා චිත්තං සමාහිතං කත්වා පවත්තෙහි.

තස්සාහං වචනං සුත්වාති, තස්ස භගවතො වචනං ඔවාදං අහං සුත්වා තස්මිං සාසනෙ ඔවාදෙ රතො අභිරතො හුත්වා විහාසිං යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජිං. පටිපජ්ජන්තො ච සමාධිං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියාති, උත්තමත්ථො නාම අරහත්තං, තස්ස අධිගමාය කසිණපරිකම්මවසෙන රූපජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අග්ගමග්ගසමාධිං සම්පාදෙසින්ති අත්ථො. එත්ථ හි සමාධීති උපචාරසමාධිතො පට්ඨාය යාව චතුත්ථමග්ගසමාධි, තාව සමාධිසාමඤ්ඤෙන ගහිතො, අග්ගඵලසමාධි පන උත්තමත්ථග්ගහණෙන, සාතිසයං චෙවායං සමාධිකුසලො, තස්මා ‘‘සමාධිං පටිපාදෙසි’’න්ති ආහ. සමාධිකුසලතාය හි අයමායස්මා චෙතොවිවට්ටකුසලො නාම ජාතො, මහාපන්ථකත්ථෙරො පන විපස්සනාකුසලතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො නාම. එකො චෙත්ථ සමාධිලක්ඛණෙ ඡෙකො, එකො විපස්සනාලක්ඛණෙ, එකො සමාධිගාළ්හො, එකො විපස්සනාගාළ්හො එකො අඞ්ගසංඛිත්තෙ ඡෙකො, එකො ආරම්මණසංඛිත්තෙ, එකො අඞ්ගවවත්ථානෙ, එකො ආරම්මණවවත්ථානෙති වණ්ණෙන්ති. අපිච චූළපන්ථකත්ථෙරො සාතිසයං චතුන්නං රූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය චෙතොවිවට්ටකුසලො වුත්තො, මහාපන්ථකත්ථෙරො සාතිසයං චතුන්නං අරූපාවචරජ්ඣානානං ලාභිතාය සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. පඨමො වා රූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති චෙතොවිවට්ටකුසලො, ඉතරො අරූපාවචරජ්ඣානලාභී හුත්වා ඣානඞ්ගෙහි වුට්ඨාය අරහත්තං පත්තොති සඤ්ඤාවිවට්ටකුසලො. මනොමයං පන කායං නිබ්බත්තෙන්තො අඤ්ඤෙ තයො වා චත්තාරො වා නිබ්බත්තන්ති, න බහුකෙ, එකසදිසෙයෙව ච කත්වා නිබ්බත්තෙන්ති, එකවිධමෙව කම්මං කුරුමානෙ. අයං පන ථෙරො එකාවජ්ජනෙන සමණසහස්සං මාපෙසි, ද්වෙපි න කායෙන එකසදිසෙ අකාසි, න එකවිධං කම්මං කුරුමානෙ. තස්මා මනොමයං කායං අභිනිම්මිනන්තානං අග්ගො නාම ජාතො.

ඉදානි අත්තනො අධිගතවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමී’’තිආදිමාහ. කාමඤ්චායං ථෙරො ඡළභිඤ්ඤො, යා පන අභිඤ්ඤා ආසවක්ඛයඤාණාධිගමස්ස බහූපකාරා, තං දස්සනත්ථං ‘‘පුබ්බෙනිවාසං ජානාමි, දිබ්බචක්ඛු විසොධිත’’න්ති වත්වා ‘‘තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා’’ති වුත්තං. පුබ්බෙනිවාසයථාකම්මුපගඅනාගතංසඤාණානි හි විපස්සනාචාරස්ස බහූපකාරානි, න තථා ඉතරඤාණානි.

සහස්සක්ඛත්තුන්ති සහස්සං. ‘‘සහස්සවාර’’න්ති කෙචි වදන්ති. එකාවජ්ජනෙන පන ථෙරො සහස්සෙ මනොමයෙ කායෙ නිම්මිනි, න වාරෙන. තෙ ච ඛො අඤ්ඤමඤ්ඤමසදිසෙ විවිධඤ්ච කම්මං කරොන්තෙ. ‘‘කිං පන සාවකානම්පි එවරූපං ඉද්ධිනිම්මානං සම්භවතී’’ති? න සම්භවති සබ්බෙසං, අභිනීහාරසම්පත්තියා පන අයමෙව ථෙරො එවමකාසි, තථා හෙස ඉමිනා අඞ්ගෙන එතදග්ගෙ ඨපිතො. පන්ථකො නිසීදීති අත්තානමෙව පරං විය වදති. අම්බවනෙති, අම්බවනෙ ජීවකෙන කතවිහාරෙ. වෙහාසාදුපසඞ්කමින්ති වෙහාසාති කරණෙ නිස්සක්කවචනං, වෙහාසෙනාති අත්ථො, -කාරො පදසන්ධිකරො. අථාති, මම නිසජ්ජාය පච්ඡා. පටිග්ගහීති දක්ඛිණොදකං පටිග්ගණ්හි. ආයාගො සබ්බලොකස්සාති, සබ්බස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යතාය දෙය්යධම්මං ආනෙත්වා යජිතබ්බට්ඨානභූතො. ආහුතීනං පටිග්ගහොති, මහාඵලභාවකරණෙන දක්ඛිණාහුතීනං පටිග්ගණ්හකො. පටිග්ගණ්හිත්ථ දක්ඛිණන්ති ජීවකෙන උපනීතං යාගුඛජ්ජාදිභෙදං දක්ඛිණං පටිග්ගහෙසි.

අථ ඛො භගවා කතභත්තකිච්චො ආයස්මන්තං චූළපන්ථකං ආණාපෙසි – ‘‘අනුමොදනං කරොහී’’ති. සො සිනෙරුං ගහෙත්වා මහාසමුද්දං මන්ථෙන්තො විය පභින්නපටිසම්භිදාප්පත්තතාය තෙපිටකං බුද්ධවචනං සඞ්ඛොභෙන්තො සත්ථු අජ්ඣාසයං ගණ්හන්තො අනුමොදනං අකාසි. තථා උපනිස්සයසම්පන්නොපි චායමායස්මා තථාරූපාය කම්මපිලොතිකාය පරිබාධිතො චතුප්පදිකං ගාථං චතූහිපි මාසෙහි ගහෙතුං නාසක්ඛි. තං පනස්ස උපනිස්සයසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා සත්ථා පුබ්බචරියානුරූපං යොනිසොමනසිකාරෙ නියොජෙසි. තථා හි භගවා තදා ජීවකස්ස නිවෙසනෙ නිසින්නො එව ‘‘චූළපන්ථකස්ස චිත්තං සමාහිතං, වීථිපටිපන්නා විපස්සනා’’ති ඤත්වා යථානිසින්නොව අත්තානං දස්සෙත්වා, ‘‘පන්ථක, යදිපායං පිලොතිකා සංකිලිට්ඨා රජානුකිණ්ණා, ඉතො පන අඤ්ඤො එව අරියස්ස විනයෙ සංකිලෙසො රජො චාති දස්සෙන්තො –

‘‘රාගො රජො න ච පන රෙණු වුච්චති, රාගස්සෙතං අධිවචනං රජොති;

එතං රජං විප්පජහිත්වා භික්ඛවො, විහරන්ති තෙ වීතරජස්ස සාසනෙ.

‘‘දොසො රජො…පෙ… සාසනෙ.

‘‘මොහො රජො…පෙ… වීතරජස්ස සාසනෙ’’ති. –

ඉමා තිස්සො ඔභාසගාථා අභාසි. ගාථාපරියොසානෙ චූළපන්ථකො අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාපරිවාරං අරහත්තං පාපුණීති.

චූළපන්ථකත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

5. කප්පත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නානාකුලමලසම්පුණ්ණොතිආදිකා ආයස්මතො කප්පත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනන්තො සිද්ධත්ථස්ස භගවතො කාලෙ විභවසම්පන්නෙ කුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතු අච්චයෙන විඤ්ඤුතං පත්තො නානාවිරාගවණ්ණවිචිත්තෙහි වත්ථෙහි අනෙකවිධෙහි ආභරණෙහි නානාවිධෙහි මණිරතනෙහි බහුවිධෙහි පුප්ඵදාමමාලාදීහි ච කප්පරුක්ඛං නාම අලඞ්කරිත්වා තෙන සත්ථු ථූපං පූජෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ මගධරට්ඨෙ මණ්ඩලිකරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා පිතු අච්චයෙන රජ්ජෙ පතිට්ඨිතො කාමෙසු අතිවිය රත්තො ගිද්ධො හුත්වා විහරති. තං සත්ථා මහාකරුණාසමාපත්තිතො වුට්ඨාය ලොකං වොලොකෙන්තො ඤාණජාලෙ පඤ්ඤායමානං දිස්වා, ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ආවජ්ජෙන්තො, ‘‘එස මම සන්තිකෙ අසුභකථං සුත්වා කාමෙසු විරත්තචිත්තො හුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පාපුණිස්සතී’’ති ඤත්වා ආකාසෙන තත්ථ ගන්ත්වා –

567.

‘‘නානාකුලමලසම්පුණ්ණො, මහාඋක්කාරසම්භවො;

චන්දනිකංව පරිපක්කං, මහාගණ්ඩො මහාවණො.

568.

‘‘පුබ්බරුහිරසම්පුණ්ණො, ගූථකූපෙන ගාළ්හිතො;

ආපොපග්ඝරණො කායො, සදා සන්දති පූතිකං.

569.

‘‘සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධො, මංසලෙපනලෙපිතො;

චම්මකඤ්චුකසන්නද්ධො, පූතිකායො නිරත්ථකො.

570.

‘‘අට්ඨිසඞ්ඝාතඝටිතො, න්හාරුසුත්තනිබන්ධනො;

නෙකෙසං සංගතීභාවා, කප්පෙති ඉරියාපථං.

571.

‘‘ධුවප්පයාතො මරණාය, මච්චුරාජස්ස සන්තිකෙ;

ඉධෙව ඡඩ්ඩයිත්වාන, යෙනකාමඞ්ගමො නරො.

572.

‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො කායො, චතුගන්ථෙන ගන්ථිතො;

ඔඝසංසීදනො කායො, අනුසයාජාලමොත්ථතො.

573.

‘‘පඤ්චනීවරණෙ යුත්තො, විතක්කෙන සමප්පිතො;

තණ්හාමූලෙනානුගතො, මොහච්ඡාදනඡාදිතො.

574.

‘‘එවායං වත්තතෙ කායො, කම්මයන්තෙන යන්තිතො;

සම්පත්ති ච විපත්යන්තා, නානාභාවො විපජ්ජති.

575.

‘‘යෙමං කායං මමායන්ති, අන්ධබාලා පුථුජ්ජනා;

වඩ්ඪෙන්ති කටසිං ඝොරං, ආදියන්ති පුනබ්භවං.

576.

‘‘යෙමං කායං විවජ්ජෙන්ති, ගූථලිත්තංව පන්නගං;

භවමූලං වමිත්වාන, පරිනිබ්බිස්සන්තිනාසවා’’ති. –

ඉමාහි ගාථාහි තස්ස අසුභකථං කථෙසි. සො සත්ථු සම්මුඛා අනෙකාකාරවොකාරං යාථාවතො සරීරසභාවවිභාවනං අසුභකථං සුත්වා සකෙන කායෙන අට්ටීයමානො හරායමානො ජිගුච්ඡමානො සංවිග්ගහදයො සත්ථාරං වන්දිත්වා, ‘‘ලභෙය්යාහං, භන්තෙ, භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජ’’න්ති පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා සමීපෙ ඨිතමඤ්ඤතරං භික්ඛුං ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡ, භික්ඛු, ඉමං පබ්බාජෙත්වා උපසම්පාදෙත්වා ආනෙහී’’ති. සො තං තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. තෙර 1.4.102-107) –

‘‘සිද්ධත්ථස්ස භගවතො, ථූපසෙට්ඨස්ස සම්මුඛා;

විචිත්තදුස්සෙ ලගෙත්වා, කප්පරුක්ඛං ඨපෙසහං.

‘‘යං යං යොනුපපජ්ජාමි, දෙවත්තං අථ මානුසං;

සොභයන්තො මම ද්වාරං, කප්පරුක්ඛො පතිට්ඨති.

‘‘අහඤ්ච පරිසා චෙව, යෙ කෙචි මමවස්සිතා;

තම්හා දුස්සං ගහෙත්වාන, නිවාසෙම මයං සදා.

‘‘චතුන්නවුතිතො කප්පෙ, යං රුක්ඛං ඨපයිං අහං;

දුග්ගතිං නාභිජානාමි, කප්පරුක්ඛස්සිදං ඵලං.

‘‘ඉතො ච සත්තමෙ කප්පෙ, සුචෙළා අට්ඨ ඛත්තියා;

සත්තරතනසම්පන්නා, චක්කවත්තී මහබ්බලා.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා ලද්ධූපසම්පදො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො අඤ්ඤං බ්යාකරොන්තො තා එව ගාථා අභාසි. තෙනෙව තා ථෙරගාථා නාම ජාතා.

තත්ථ නානාකුලමලසම්පුණ්ණොති, නානාකුලෙහි නානාභාගෙහි මලෙහි සම්පුණ්ණො, කෙසලොමාදිනානාවිධඅසුචිකොට්ඨාසභරිතොති අත්ථො. මහාඋක්කාරසම්භවොති, උක්කාරො වුච්චති වච්චකූපං. යත්තකවයා මාතා, තත්තකං කාලං කාරපරිසෙදිතවච්චකූපසදිසතාය මාතු කුච්ඡි ඉධ ‘‘මහාඋක්කාරො’’ති අධිප්පෙතො. සො කුච්ඡි සම්භවො උප්පත්තිට්ඨානං එතස්සාති මහාඋක්කාරසම්භවො. චන්දනිකංවාති චන්දනිකං නාම උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං ඡඩ්ඩනට්ඨානං, යං ජණ්ණුමත්තං අසුචිභරිතම්පි හොති, තාදිසන්ති අත්ථො. පරිපක්කන්ති, පරිණතං පුරාණං. තෙන යථා චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ නිදාඝසමයෙ ථුල්ලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන සමුපබ්යූළ්හමුත්තකරීසඅට්ඨිචම්මන්හාරුඛණ්ඩඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදිනානාකුණපභරිතං කද්දමොදකාලුළිතං කතිපයදිවසාතික්කමෙන සංජාත කිමිකුලාකුලං සූරියාතපසන්තාපකුථිතං උපරි ඵෙණපුබ්බුළකානි මුඤ්චන්තං අභිනීලවණ්ණං පරමදුග්ගන්ධං ජෙගුච්ඡං චන්දනිකාවාටං නෙව උපගන්තුං, න දට්ඨුං අරහරූපං හුත්වා තිට්ඨති, තථාරූපොයං කායොති දස්සෙති. සදා දුක්ඛතාමූලයොගතො අසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාමරණෙහි උද්ධුමායනපරිපච්චනභිජ්ජනසභාවත්තා ච මහන්තො ගණ්ඩො වියාති මහාගණ්ඩො. සබ්බත්ථකමෙව දුක්ඛවෙදනානුබද්ධත්තා ගණ්ඩානං සහනතො අසුචිවිස්සන්දනතො ච මහන්තො වණො වියාති මහාවණො ගූථකූපෙන ගාළිතොති, වච්චකූපෙන වච්චෙනෙව වා භරිතො. ‘‘ගූථකූපනිගාළ්හිතො’’තිපි පාළි, වච්චකූපතො නික්ඛන්තොති අත්ථො. ආපොපග්ඝරණො කායො, සදා සන්දති පූතිකන්ති, අයං කායො ආපොධාතුයා සදා පග්ඝරණසීලො, තඤ්ච ඛො පිත්තසෙම්හසෙදමුත්තාදිකං පූතිකං අසුචිංයෙව සන්දති, න කදාචි සුචින්ති අත්ථො.

සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධොති, ගීවාය උපරිමභාගතො පට්ඨාය සරීරං විනද්ධමානා සරීරස්ස පුරිමපච්ඡිමදක්ඛිණවාමපස්සෙසු පච්චෙකං පඤ්ච පඤ්ච කත්වා වීසති, හත්ථපාදෙ විනද්ධමානා තෙසං පුරිමපච්ඡිමපස්සෙසු පඤ්ච පඤ්ච කත්වා චත්තාලීසාති සට්ඨියා කණ්ඩරෙහි මහාන්හාරූහි සබ්බසො බද්ධො විනද්ධොති සට්ඨිකණ්ඩරසම්බන්ධො. මංසලෙපනලෙපිතොති, මංසසඞ්ඛාතෙන ලෙපනෙන ලිත්තො, නවමංසපෙසිසතානුලිත්තොති අත්ථො. චම්මකඤ්චුකසන්නද්ධොති, චම්මසඞ්ඛාතෙන කඤ්චුකෙන සබ්බසො ඔනද්ධො පරියොනද්ධො පරිච්ඡින්නො. පූතිකායොති, සබ්බසො පූතිගන්ධිකො කායො. නිරත්ථකොති, නිප්පයොජනො. අඤ්ඤෙසඤ්හි පාණීනං කායො චම්මාදිවිනියොගෙන සියා සප්පයොජනො, න තථා මනුස්සකායොති. අට්ඨිසඞ්ඝාතඝටිතොති, අතිරෙකතිසතානං අට්ඨීනං සඞ්ඝාතෙන ඝටිතො සම්බන්ධො. න්හාරුසුත්තනිබන්ධනොති, සුත්තසදිසෙහි නවහි න්හාරුසතෙහි නිබන්ධිතො. නෙකෙසං සංගතීභාවාති, චතුමහාභූතජීවිතින්ද්රියඅස්සාසපස්සාසවිඤ්ඤාණාදීනං සමවායසම්බන්ධෙන සුත්තමෙරකසමවායෙන යන්තං විය ඨානාදිඉරියාපථං කප්පෙති.

ධුවප්පයාතො මරණායාති, මරණස්ස අත්ථාය එකන්තගමනො, නිබ්බත්තිතො පට්ඨාය මරණං පති පවත්තො. තතො එව මච්චුරාජස්ස මරණස්ස සන්තිකෙ ඨිතො. ඉධෙව ඡඩ්ඩයිත්වානාති, ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ කායං ඡඩ්ඩෙත්වා, යථාරුචිතට්ඨානගාමී අයං සත්තො, තස්මා ‘‘පහාය ගමනීයො අයං කායො’’ති එවම්පි සඞ්ගො න කාතබ්බොති දස්සෙති.

අවිජ්ජාය නිවුතොති, අවිජ්ජානීවරණෙන නිවුතො පටිච්ඡාදිතාදීනවො, අඤ්ඤථා කො එත්ථ සඞ්ගං ජනෙය්යාති අධිප්පායො. චතුගන්ථෙනාති, අභිජ්ඣාකායගන්ථාදිනා චතුබ්බිධෙන ගන්ථෙන ගන්ථිතො, ගන්ථනියභාවෙන විනද්ධිතො. ඔඝසංසීදනොති, ඔඝනියභාවෙන කාමොඝාදීසු චතූසු ඔඝෙසු සංසීදනකො. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සෙන්තීති අනුසයා, කාමරාගාදයො අනුසයා. තෙසං ජාලෙන ඔත්ථතො අභිභූතොති අනුසයාජාලමොත්ථතො. මකාරො පදසන්ධිකරො, ගාථාසුඛත්ථං දීඝං කත්වා වුත්තං. කාමච්ඡන්දාදිනා පඤ්චවිධෙන නීවරණෙන යුත්තො අධිමුත්තොති පඤ්චනීවරණෙ යුත්තො, කරණත්ථෙ භුම්මවචනං.

කාමවිතක්කාදිනා මිච්ඡාවිතක්කෙන සමප්පිතො සමස්සිතොති විතක්කෙන සමප්පිතො. තණ්හාමූලෙනානුගතොති, තණ්හාසඞ්ඛාතෙන භවමූලෙන අනුබද්ධො. මොහච්ඡාදනඡාදිතොති, සම්මොහසඞ්ඛාතෙන ආවරණෙන පලිගුණ්ඨිතො. සබ්බමෙතං සවිඤ්ඤාණකං කරජකායං සන්ධාය වදති. සවිඤ්ඤාණකො හි අත්තභාවො ‘‘උච්ඡින්නභවනෙත්තිකො, භික්ඛවෙ, තථාගතස්ස කායො තිට්ඨති, අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.1.147) කායොති වුච්චති, එවායං වත්තතෙ කායොති එවං ‘‘නානාකුලමලසම්පුණ්ණො’’තිආදිනා ‘‘අවිජ්ජාය නිවුතො’’තිආදිනා ච වුත්තප්පකාරෙන අයං කායො වත්තති, වත්තන්තො ච කම්මයන්තෙන සුකතදුක්කටෙන කම්මසඞ්ඛාතෙන යන්තෙන යන්තිතො සඞ්ඝටිතො. යථා වා ඛෙමන්තං ගන්තුං න සක්කොති, තථා සඞ්ඛොභිතො සුගතිදුග්ගතීසු වත්තති පරිබ්භමති. සම්පත්ති ච විපත්යන්තාති යා එත්ථ සම්පත්ති, සා විපත්තිපරියොසානා. සබ්බඤ්හි යොබ්බනං ජරාපරියොසානං, සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිපරියොසානං, සබ්බං ජීවිතං මරණපරියොසානං, සබ්බො සමාගමො වියොගපරියොසානො. තෙනාහ ‘‘නානාභාවො විපජ්ජතී’’ති. නානාභාවොති, විනාභාවො විප්පයොගො, සො කදාචි විප්පයුඤ්ජකස්ස වසෙන, කදාචි විප්පයුඤ්ජිතබ්බස්ස වසෙනාති විවිධං පජ්ජති පාපුණීයති.

යෙමං කායං මමායන්තීති යෙ අන්ධබාලා පුථුජ්ජනා එවං අසුභං අනිච්චං අධුවං දුක්ඛං අසාරං ඉමං කායං ‘‘මම ඉද’’න්ති ගණ්හන්තා මමායන්ති ඡන්දරාගං උප්පාදෙන්ති, තෙ ජාතිආදීහි නිරයාදීහි ච ඝොරං භයානකං අපණ්ඩිතෙහි අභිරමිතබ්බතො කටසිසඞ්ඛාතං සංසාරං පුනප්පුනං ජනනමරණාදීහි වඩ්ඪෙන්ති, තෙනාහ ‘‘ආදියන්ති පුනබ්භව’’න්ති.

යෙමං කායං විවජ්ජෙන්ති, ගූථලිත්තංව පන්නගන්ති යථා නාම පුරිසො සුඛකාමො ජීවිතුකාමො ගූථගතං ආසීවිසං දිස්වා ජිගුච්ඡනියතාය වා සප්පටිභයතාය වා විවජ්ජෙති න අල්ලීයති, එවමෙවං යෙ පණ්ඩිතා කුලපුත්තා අසුචිභාවෙන ජෙගුච්ඡං අනිච්චාදිභාවෙන සප්පටිභයං ඉමං කායං විවජ්ජෙන්ති ඡන්දරාගප්පහානෙන පජහන්ති. තෙ භවමූලං අවිජ්ජං භවතණ්හඤ්ච වමිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා අච්චන්තමෙව පහාය තතො එව සබ්බසො අනාසවා සඋපාදිසෙසාය අනුපාදිසෙසාය ච නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සන්තීති.

කප්පත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

6. වඞ්ගන්තපුත්තඋපසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

විවිත්තං අප්පනිග්ඝොසන්තිආදිකා ආයස්මතො උපසෙනත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයං කිර පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුණමානො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා සත්ථු අධිකාරකම්මං කත්වා තං ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ නාලකගාමෙ රූපසාරීබ්රාහ්මණියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්ති, උපසෙනොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො තයො වෙදෙ උග්ගහෙත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා උපසම්පදාය එකවස්සිකො ‘‘අරියගබ්භං වඩ්ඪෙමී’’ති එකං කුලපුත්තං අත්තනො සන්තිකෙ උපසම්පාදෙත්වා තෙන සද්ධිං සත්ථු සන්තිකං ගතො. සත්ථාරා චස්ස තස්ස අවස්සිකස්ස භික්ඛුනො සද්ධිවිහාරිකභාවං සුත්වා, ‘‘අතිලහුං ඛො ත්වං, මොඝපුරිස, බාහුල්ලාය ආවත්තො’’ති (මහාව. 75) ගරහිතො. ‘‘ඉදානාහං යදිපි පරිසං නිස්සාය සත්ථාරා ගරහිතො, පරිසංයෙව පන නිස්සාය සත්ථු පාසංසොපි භවිස්සාමී’’ති විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.2.86-96) –

‘‘පදුමුත්තරං භගවන්තං, ලොකජෙට්ඨං නරාසභං;

පබ්භාරම්හි නිසීදන්තං, උපගච්ඡිං නරුත්තමං.

‘‘කණිකාරපුප්ඵං දිස්වා, වණ්ටෙ ඡෙත්වානහං තදා;

අලඞ්කරිත්වා ඡත්තම්හි, බුද්ධස්ස අභිරොපයිං.

‘‘පිණ්ඩපාතඤ්ච පාදාසිං, පරමන්නං සුභොජනං;

බුද්ධෙන නවමෙ තත්ථ, සමණෙ අට්ඨ භොජයිං.

‘‘අනුමොදි මහාවීරො, සයම්භූ අග්ගපුග්ගලො;

ඉමිනා ඡත්තදානෙන, පරමන්නපවෙච්ඡනා.

‘‘තෙන චිත්තප්පසාදෙන, සම්පත්තිමනුභොස්සසි;

ඡත්තිංසක්ඛත්තුං දෙවින්දො, දෙවරජ්ජං කරිස්සති.

‘‘එකවීසතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

පදෙසරජ්ජං විපුලං, ගණනාතො අසඞ්ඛියං.

‘‘සතසහස්සිතො කප්පෙ, ඔක්කාකකුලසම්භවො;

ගොතමො නාම ගොත්තෙන, සත්ථා ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘සාසනෙ දිබ්බමානම්හි, මනුස්සත්තං ගමිස්සති;

තස්ස ධම්මෙසු දායාදො, ඔරසො ධම්මනිම්මිතො.

‘‘උපසෙනොති නාමෙන, හෙස්සති සත්ථු සාවකො;

සමන්තපාසාදිකත්තා, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙස්සති.

‘‘චරිමං වත්තතෙ මය්හං, භවා සබ්බෙ සමූහතා;

ධාරෙමි අන්තිමං දෙහං, ජෙත්වා මාරං සවාහනං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා සයම්පි සබ්බෙ ධුතඞ්ගධම්මෙ සමාදාය වත්තති, අඤ්ඤෙපි තදත්ථාය සමාදපෙති, තෙන නං භගවා සමන්තපාසාදිකානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙසි. සො අපරෙන සමයෙන කොසම්බියං කලහෙ උප්පන්නෙ භික්ඛුසඞ්ඝෙ ච ද්විධාභූතෙ එකෙන භික්ඛුනා තං කලහං පරිවජ්ජිතුකාමෙන ‘‘එතරහි ඛො කලහො උප්පන්නො, සඞ්ඝො ද්විධාභූතො, කථං නු ඛො මයා පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති පුට්ඨො විවෙකවාසතො පට්ඨාය තස්ස පටිපත්තිං කථෙන්තො –

577.

‘‘විවිත්තං අප්පනිග්ඝොසං, වාළමිගනිසෙවිතං;

සෙවෙ සෙනාසනං භික්ඛු, පටිසල්ලානකාරණා.

578.

‘‘සඞ්කාරපුඤ්ජා ආහත්වා, සුසානා රථියාහි ච;

තතො සඞ්ඝාටිකං කත්වා, ලූඛං ධාරෙය්ය චීවරං.

579.

‘‘නීචං මනං කරිත්වාන, සපදානං කුලා කුලං;

පිණ්ඩිකාය චරෙ භික්ඛු, ගුත්තද්වාරො සුසංවුතො.

580.

‘‘ලූඛෙනපි වා සන්තුස්සෙ, නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහුං;

රසෙසු අනුගිද්ධස්ස, ඣානෙ න රමතී මනො.

581.

‘‘අප්පිච්ඡො චෙව සන්තුට්ඨො, පවිවිත්තො වසෙ මුනි;

අසංසට්ඨො ගහට්ඨෙහි, අනාගාරෙහි චූභයං.

582.

‘‘යථා ජළො ව මූගො ව, අත්තානං දස්සයෙ තථා;

නාතිවෙලං සම්භාසෙය්ය, සඞ්ඝමජ්ඣම්හි පණ්ඩිතො.

583.

‘‘න සො උපවදෙ කඤ්චි, උපඝාතං විවජ්ජයෙ;

සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මිං, මත්තඤ්ඤූ චස්ස භොජනෙ.

584. ‘‘සුග්ගහීතනිමිත්තස්ස, චිත්තස්සුප්පාදකොවිදො.

සමථං අනුයුඤ්ජෙය්ය, කාලෙන ච විපස්සනං.

585.

‘‘වීරියසාතච්චසම්පන්නො, යුත්තයොගො සදා සියා;

න ච අප්පත්වා දුක්ඛන්තං, විස්සාසං එය්ය පණ්ඩිතො.

586.

‘‘එවං විහරමානස්ස, සුද්ධිකාමස්ස භික්ඛුනො;

ඛීයන්ති ආසවා සබ්බෙ, නිබ්බුතිඤ්චාධිගච්ඡතී’’ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ විවිත්තන්ති, ජනවිවිත්තං සුඤ්ඤං අරඤ්ඤාදිං. අප්පනිග්ඝොසන්ති, නිස්සද්දං සද්දසඞ්ඝට්ටනරහිතං. වාළමිගනිසෙවිතන්ති, සීහබ්යග්ඝදීපිවාළමිගෙහි චරිතං. ඉමිනාපි ජනවිවෙකංයෙව දස්සෙති පන්තසෙනාසනභාවදීපනතො. සෙනාසනන්ති, සයිතුං ආසයිතුඤ්ච යුත්තභාවෙන වසනට්ඨානං ඉධ සෙනාසනන්ති අධිප්පෙතං. පටිසල්ලානකාරණාති, පටිසල්ලානනිමිත්තං, නානාරම්මණතො නිවත්තෙත්වා කම්මට්ඨානෙයෙව චිත්තස්ස පටි පටි සම්මදෙව අල්ලීයනත්ථං.

එවං භාවනානුරූපං සෙනාසනං නිද්දිසන්තො සෙනාසනෙ සන්තොසං දස්සෙත්වා ඉදානි චීවරාදීසුපි තං දස්සෙතුං ‘‘සංකාරපුඤ්ජා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සංකාරපුඤ්ජාති සංකාරානං පුඤ්ජං සංකාරපුඤ්ජං, තතො කචවරට්ඨානා. ආහත්වාති ආහරිත්වා. තතොති තථා ආහටචොළක්ඛණ්ඩෙහි. කරණෙ හි ඉදං නිස්සක්කවචනං ලූඛන්ති සත්ථලූඛරජනලූඛාදිනා ලූඛං අවණ්ණාමට්ඨං. ධාරෙය්යාති නිවාසනාදිවසෙන පරිහරෙය්ය, එතෙන චීවරසන්තොසං වදති.

නීච මනං කරිත්වානාති ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකාන’’න්තිආදිකං (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80) සුගතොවාදං අනුස්සරිත්වා නිහතමානදප්පං චිත්තං කත්වා. සපදානන්ති ඝරෙසු අවඛණ්ඩරහිතං; අනුඝරන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කුලා කුල’’න්ති. කුලා කුලන්ති කුලතො කුලං, කුලානුපුබ්බියා ඝරපටිපාටියාති අත්ථො. පිණ්ඩිකායාති මිස්සකභික්ඛාය, ඉමිනා පිණ්ඩපාතසන්තොසං වදති. ගුත්තද්වාරොති සුපිහිතචක්ඛාදිද්වාරො. සුසංවුතොති හත්ථකුක්කුච්චාදීනං අභාවෙන සුට්ඨු සංවුතො.

ලූඛෙනපි වාති අපිසද්දො සමුච්චයෙ, වා-සද්දො විකප්පෙ. උභයෙනපි ලූඛෙනපි අප්පෙනපි යෙන කෙනචි සුලභෙන ඉතරීතරෙන සන්තුස්සෙ සමං සම්මා තුස්සෙය්ය. තෙනාහ ‘‘නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහු’’න්ති. නාඤ්ඤං පත්ථෙ රසං බහුන්ති අත්තනා යථාලද්ධතො අඤ්ඤං මධුරාදිරසං බහුං පණීතඤ්ච න පත්ථෙය්ය න පිහෙය්ය, ඉමිනා ගිලානපච්චයෙපි සන්තොසො දස්සිතො හොති. රසෙසු ගෙධවාරණත්ථං පන කාරණං වදන්තො රසෙසු අනුගිද්ධස්ස, ඣානෙ න රමතී මනො’’ති ආහ. ඉන්ද්රියසංවරම්පි අපරිපූරෙන්තස්ස කුතො වික්ඛිත්තචිත්තසමාධානන්ති අධිප්පායො.

එවං චතූසු පච්චයෙසු සල්ලෙඛපටිපත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අවසිට්ඨකථාවත්ථූනි දස්සෙතුං ‘‘අප්පිච්ඡො චෙවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අප්පිච්ඡොති, අනිච්ඡො චතූසු පච්චයෙසු ඉච්ඡාරහිතො, තෙන චතුබ්බිධපච්චයෙසු තණ්හුප්පාදවික්ඛම්භනමාහ. සන්තුට්ඨොති, චතූසු පච්චයෙසු යථාලාභසන්තොසාදිනා සන්තුට්ඨො. යො හි –

‘‘අතීතං නානුසොචෙය්ය, නප්පජප්පෙය්යනාගතං;

පච්චුප්පන්නෙන යාපෙය්ය, සො ‘සන්තුට්ඨො’ති පවුච්චතී’’ති.

පවිවිත්තොති ගණසඞ්ගණිකං පහාය කායෙන පවිවිත්තො වූපකට්ඨො. චිත්තවිවෙකාදිකෙ හි පරතො වක්ඛති. වසෙති සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. මොනෙය්යධම්මසමන්නාගමෙන මුනි. අසංසට්ඨොති දස්සනසවනසමුල්ලපනසම්භොගකායසංසග්ගානං අභාවෙන අසංසට්ඨො යථාවුත්තසංසග්ගරහිතො. උභයන්ති, ගහට්ඨෙහි අනාගාරෙහි චාති උභයෙහිපි අසංසට්ඨො. කරණෙ හි ඉදං පච්චත්තවචනං.

අත්තානං දස්සයෙ තථාති අජළො අමූගොපි සමානො යථා ජළො වා මූගො වා, තථා අත්තානං දස්සෙය්ය, එතෙන පාගබ්බියප්පහානමාහ. ජළො ව මූගො වාති ච ගාථාසුඛත්ථං රස්සත්තං කතං, සමුච්චයත්ථො ච වාසද්දො. නාතිවෙලං සම්භාසෙය්යාති අතිවෙලං අතික්කන්තපමාණං න භාසෙය්ය, මත්තභාණී අස්සාති අත්ථො. සඞ්ඝමජ්ඣම්හීති භික්ඛුසඞ්ඝෙ, ජනසමූහෙ වා.

න සො උපවදෙ කඤ්චීති සො යථාවුත්තපටිපත්තිකො භික්ඛු හීනං වා මජ්ඣිමං වා උක්කට්ඨං වා යංකිඤ්චි න වාචාය උපවදෙය්ය. උපඝාතං විවජ්ජයෙති කායෙන උපඝාතං පරිවිහෙඨනං වජ්ජෙය්ය. සංවුතො පාතිමොක්ඛස්මින්ති පාතිමොක්ඛම්හි පාතිමොක්ඛසංවරසීලෙ සංවුතො අස්ස, පාතිමොක්ඛසංවරෙන පිහිතකායවාචො සියාති අත්ථො. මත්තඤ්ඤූ චස්ස භොජනෙති පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගවිස්සජ්ජනෙසු භොජනෙ පමාණඤ්ඤූ සියා.

සුග්ගහීතනිමිත්තස්සාති ‘‘එවං මෙ මනසි කරොතො චිත්තං සමාහිතං අහොසී’’ති තදාකාරං සල්ලක්ඛෙන්තො සුට්ඨු ගහිතසමාධිනිමිත්තො අස්ස. ‘‘සුග්ගහීතනිමිත්තො සො’’තිපි පාඨො, සො යොගීති අත්ථො. චිත්තස්සුප්පාදකොවිදොති එවං භාවයතො චිත්තං ලීනං හොති, ‘‘එවං උද්ධත’’න්ති ලීනස්ස උද්ධතස්ස ච චිත්තස්ස උප්පත්තිකාරණෙ කුසලො අස්ස. ලීනෙ හි චිත්තෙ ධම්මවිචයවීරියපීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගා භාවෙතබ්බා, උද්ධතෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගා. සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බො. තෙනාහ භගවා – ‘‘යස්මිඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’තිආදි (සං. නි. 5.234). සමථං අනුයුඤ්ජෙය්යාති සමථභාවනං භාවෙය්ය, අනුප්පන්නං සමාධිං උප්පාදෙය්ය, උප්පන්නඤ්ච යාව වසීභාවප්පත්ති, තාව වඩ්ඪෙය්ය බ්යූහෙය්යාති අත්ථො. කාලෙන ච විපස්සනන්ති යථාලද්ධං සමාධිං නිකන්තියා අපරියාදානෙන හානභාගියං ඨිතිභාගියං වා අකත්වා නිබ්බෙධභාගියංව කත්වා කාලෙන විපස්සනඤ්ච අනුයුඤ්ජෙය්ය. අථ වා කාලෙන ච විපස්සනන්ති සමථං අනුයුඤ්ජන්තො තස්ස ථිරීභූතකාලෙ සඞ්කොචං අනාපජ්ජිත්වා අරියමග්ගාධිගමාය විපස්සනං අනුයුඤ්ජෙය්ය. යථාහ –

‘‘අථ වා සමාධිලාභෙන, විවිත්තසයනෙන වා;

භික්ඛු විස්සාසමාපාදි, අප්පත්තො ආසවක්ඛය’’න්ති. (ධ. ප. 271-272);

තෙන වුත්තං – ‘‘වීරියසාතච්චසම්පන්නො’’තිආදි. සතතභාවො සාතච්චං, වීරියස්ස සාතච්චං, තෙන සම්පන්නො සමන්නාගතො, සතතපවත්තවීරියො, නිච්චපග්ගහිතවීරියොති අත්ථො. යුත්තයොගො සදා සියාති සබ්බකාලං භාවනානුයුත්තො සියා. දුක්ඛන්තන්ති වට්ටදුක්ඛස්ස අන්තං පරියොසානං නිරොධං නිබ්බානං අප්පත්වා විස්සාසං න එය්ය න ගච්ඡෙය්ය. ‘‘අහං පරිසුද්ධසීලො ඣානලාභී අභිඤ්ඤාලාභී විපස්සනං මත්ථකං පාපෙත්වා ඨිතො’’ති වා විස්සට්ඨො න භවෙය්යාති අත්ථො.

එවං විහරමානස්සාති, එවං විවිත්තසෙනාසනසෙවනාදිනා විපස්සනාවසෙන යුත්තයොගතාපරියොසානෙන විධිනා විහරන්තස්ස. සුද්ධිකාමස්සාති, ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං අච්චන්තවිසුද්ධිං නිබ්බානං අරහත්තඤ්ච ඉච්ඡන්තස්ස. සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛතො භික්ඛුනො, කාමාසවාදයො සබ්බෙ ආසවා ඛීයන්ති ඛයං අබ්භත්ථං ගච්ඡන්ති, තෙසං ඛයගමනෙනෙව සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසපභෙදං දුවිධම්පි නිබ්බානං අධිගච්ඡති පාපුණාති.

එවං ථෙරො තස්ස භික්ඛුනො ඔවාදදානාපදෙසෙන අත්තනා තථාපටිපන්නභාවං දීපෙන්තො අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

වඞ්ගන්තපුත්තඋපසෙනත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

7. (අපර)-ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

විජානෙය්ය සකං අත්ථන්තිආදිකා ආයස්මතො අපරස්ස ගොතමත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා අම්හාකං භගවතො උප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව සාවත්ථියං උදිච්චබ්රාහ්මණකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ හුත්වා, වාදමග්ගං උග්ගහෙත්වා අත්තනො වාදස්ස උපරි උත්තරිං වදන්තං අලභන්තො තෙහි තෙහි විග්ගාහිකකථං අනුයුත්තො විචරති. අථ අම්හාකං භගවා ලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන යසාදිකෙ වෙනෙය්යෙ විනෙත්වා අනාථපිණ්ඩිකස්ස අභියාචනාය සාවත්ථිං උපගච්ඡි. තදා සත්ථු ජෙතවනපටිග්ගහෙ පටිලද්ධසද්ධො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. සත්ථා අඤ්ඤතරං පිණ්ඩචාරිකං භික්ඛුං ආණාපෙසි – ‘‘භික්ඛු, ඉමං පබ්බාජෙහී’’ති. සො තෙන පබ්බාජියමානො ඛුරග්ගෙයෙව අරහත්තං පාපුණිත්වා කොසලජනපදං ගන්ත්වා තත්ථ චිරං වසිත්වා පුන සාවත්ථිං පච්චාගමි. තං බහූ ඤාතකා බ්රාහ්මණමහාසාලා උපසඞ්කමිත්වා පයිරුපාසිත්වා නිසින්නා ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ බහූ සමණබ්රාහ්මණා සංසාරෙ සුද්ධිවාදා, තෙසු කතමෙසං නු ඛො වාදො නිය්යානිකො, කථං පටිපජ්ජන්තො සංසාරතො සුජ්ඣතී’’ති පුච්ඡිංසු. ථෙරො තෙසං තමත්ථං පකාසෙන්තො –

587.

‘‘විජානෙය්ය සකං අත්ථං, අවලොකෙය්යාථ පාවචනං;

යඤ්චෙත්ථ අස්ස පතිරූපං, සාමඤ්ඤං අජ්ඣූපගතස්ස.

588.

‘‘මිත්තං ඉධ ච කල්යාණං, සික්ඛා විපුලං සමාදානං;

සුස්සූසා ච ගරූනං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

589.

‘‘බුද්ධෙසු සගාරවතා, ධම්මෙ අපචිති යථාභූතං;

සඞ්ඝෙ ච චිත්තීකාරො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

590.

‘‘ආචාරගොචරෙ යුත්තො, ආජීවො සොධිතො අගාරය්හො;

චිත්තස්ස ච සණ්ඨපනං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

591.

‘‘චාරිත්තං අථ වාරිත්තං, ඉරියාපථියං පසාදනියං;

අධිචිත්තෙ ච ආයොගො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

592.

‘‘ආරඤ්ඤකානි සෙනාසනානි, පන්තානි අප්පසද්දානි;

භජිතබ්බානි මුනිනා, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

593.

‘‘සීලඤ්ච බාහුසච්චඤ්ච, ධම්මානං පවිචයො යථාභූතං;

සච්චානං අභිසමයො, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

594.

‘‘භාවෙය්ය ච අනිච්චන්ති, අනත්තසඤ්ඤං අසුභසඤ්ඤඤ්ච;

ලොකම්හි ච අනභිරතිං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

595.

‘‘භාවෙය්ය ච බොජ්ඣඞ්ගෙ, ඉද්ධිපාදානි ඉන්ද්රියානි බලානි;

අට්ඨඞ්ගමග්ගමරියං, එතං සමණස්ස පතිරූපං.

596.

‘‘තණ්හං පජහෙය්ය මුනි, සමූලකෙ ආසවෙ පදාලෙය්ය;

විහරෙය්ය විප්පමුත්තො, එතං සමණස්ස පතිරූප’’න්ති. –

ඉමා ගාථා අභාසි.

තත්ථ විජානෙය්ය සකං අත්ථන්ති, විඤ්ඤූජාතිකො පුරිසො අත්තනො අත්ථං යාථාවතො විචාරෙත්වා ජානෙය්ය. විචාරෙන්තො ච අවලොකෙය්යාථ පාවචනං ඉධ ලොකෙ පුථුසමණබ්රාහ්මණෙහි සම්මාසම්බුද්ධෙන ච පවුත්තං පාවචනං, සමයො. තත්ථ යං නිය්යානිකං, තං ඔලොකෙය්ය පඤ්ඤාචක්ඛුනා පස්සෙය්ය. ඉමෙ හි නානාතිත්ථියා සමණබ්රාහ්මණා අනිච්චෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති, අනත්තනි ‘‘අත්තා’’ති, අසුද්ධිමග්ගඤ්ච ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසිනො අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච විරුද්ධවාදා, තස්මා නෙසං වාදො අනිය්යානිකො. සම්මාසම්බුද්ධො පන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා, සන්තං නිබ්බාන’’න්ති සයම්භූඤාණෙන යථාභූතං අබ්භඤ්ඤාය පවෙදෙති, තස්මා ‘‘තස්ස වාදො නිය්යානිකො’’ති සත්ථු සාසනමහන්තතං ඔලොකෙය්යාති අත්ථො. යඤ්චෙත්ථ අස්ස පතිරූපං, සාමඤ්ඤං අජ්ඣූපගතස්සාති, සාමඤ්ඤං සමණභාවං පබ්බජ්ජං උපගතස්ස කුලපුත්තස්ස යං එත්ථ සාසනෙ පබ්බජිතභාවෙ වා පතිරූපං යුත්තරූපං සාරුප්පං අස්ස සියා, තම්පි අපලොකෙය්ය.

කිං පන තන්ති ආහ ‘‘මිත්තං ඉධ ච කල්යාණ’’න්තිආදි. ඉමස්මිං සාසනෙ කල්යාණමිත්තං සෙවියමානං සමණස්ස පතිරූපන්ති යොජනා. එස නයො ඉතරෙසුපි. කල්යාණමිත්තඤ්හි නිස්සාය අකුසලං පජහති, කුසලං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරති. සික්ඛා විපුලං සමාදානන්ති විපුලං සික්ඛාසමාදානං, මහතියා නිබ්බානාවහාය අධිසීලාදිසික්ඛාය අනුට්ඨානන්ති අත්ථො. සුස්සූසා ච ගරූනන්ති ගරූනං ආචරියුපජ්ඣායාදීනං කල්යාණමිත්තානං ඔවාදස්ස සොතුකම්යතා පාරිචරියා ච. එතන්ති කල්යාණමිත්තසෙවනාදි.

බුද්ධෙසු සගාරවතාති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙසු ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො භගවා’’ති ගාරවයොගො ගරුචිත්තීකාරො. ධම්මෙ අපචිති යථාභූතන්ති අරියධම්මෙ යාථාවතො අපචායනං ආදරෙන අභිපූජනං. සඞ්ඝෙති අරියසඞ්ඝෙ. චිත්තීකාරොති සක්කාරො සම්මානනං. එතන්ති රතනත්තයගරුකරණං.

ආචාරගොචරෙ යුත්තොති කායිකවාචසිකවීතික්කමනසඞ්ඛාතං අනාචාරං, පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං අයුත්තට්ඨානභූතං වෙසියාදිඅගොචරඤ්ච පහාය කායිකවාචසිකඅවීතික්කමනසඞ්ඛාතෙන ආචාරෙන පිණ්ඩපාතාදීනං අත්ථාය උපසඞ්කමිතුං යුත්තට්ඨානභූතෙන ගොචරෙන ච යුත්තො සම්පන්නො, සම්පන්නආචාරගොචරොති අත්ථො. ආජීවො සොධිතොති වෙළුදානාදිං බුද්ධපටිකුට්ඨං අනෙසනං පහාය අනවජ්ජුප්පාදෙ පච්චයෙ සෙවන්තස්ස ආජීවො සොධිතො හොති සුවිසුද්ධො, සොධිතත්තා එව අගාරය්හො විඤ්ඤූහි. චිත්තස්ස ච සණ්ඨපනන්ති යථා චක්ඛාදිද්වාරෙහි රූපාදිආරම්මණෙසු අභිජ්ඣාදයො නප්පවත්තන්ති, එවං දිට්ඨෙ දිට්ඨමත්තාදිවසෙන චිත්තස්ස සම්මා ඨපනං. එතන්ති ආචාරගොචරසම්පත්ති ආජීවපාරිසුද්ධි ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතාති එතං තයං.

චාරිත්තන්ති චරිත්වා පරිපූරෙතබ්බසීලං. වාරිත්තන්ති විරතියා අකරණෙන පරිපූරෙතබ්බසීලං. ඉරියාපථියං පසාදනියන්ති පරෙසං පසාදාවහං ආකප්පසම්පත්තිනිමිත්තං ඉරියාපථනිස්සිතං සම්පජඤ්ඤං. අධිචිත්තෙ ච ආයොගොති සමථවිපස්සනාසු අනුයොගො භාවනා.

ආරඤ්ඤකානීති අරඤ්ඤෙ පරියාපන්නානි. පන්තානීති විවිත්තානි.

සීලන්ති චතුපාරිසුද්ධිසීලං. හෙට්ඨා හි භින්දිත්වා වුත්තං, ඉධ අභින්දිත්වා වදති. බාහුසච්චන්ති බහුස්සුතභාවො. සො හි භාවනානුයොගස්ස බහුකාරො, බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලඅනුත්තරසීතිභාවඅධිචිත්තයුත්තතාදීසු සම්මා පවිචයබහුලස්ස සමථවිපස්සනානුයොගො සම්පජ්ජති. ධම්මානං පවිචයො යථාභූතන්ති රූපාරූපධම්මානං අවිපරීතසලක්ඛණතො සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච පරිවීමංසා. ඉමිනා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනමාහ. සච්චානං අභිසමයොති දුක්ඛාදීනං අරියසච්චානං පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන පටිවෙධො.

ස්වායං සච්චාභිසමයො යථා හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘භාවෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ භාවෙය්ය ච අනිච්චන්ති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’තිආදිනා (ධ. ප. 277) අවිභාගතො ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනා (විභ. 2; සං. නි. 3.49) විභාගතො වා සබ්බසඞ්ඛාරෙසු අනිච්චසඤ්ඤං භාවෙය්ය උප්පාදෙය්ය චෙව වඩ්ඪෙය්ය චාති අත්ථො. අනත්තසඤ්ඤන්ති, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති පවත්තං අනත්තසඤ්ඤඤ්ච භාවෙය්යාති යොජනා. එවං සෙසෙසුපි. අසුභසඤ්ඤන්ති, කරජකායෙ සබ්බස්මිම්පි වා තෙභූමකසඞ්ඛාරෙ කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො ‘‘අසුභා’’ති පවත්තසඤ්ඤං. දුක්ඛසඤ්ඤාපරිවාරා හි අයං, එතෙනෙව චෙත්ථ දුක්ඛසඤ්ඤාපි ගහිතාති වෙදිතබ්බං. ලොකම්හි ච අනභිරතින්ති සබ්බලොකෙ තෙභූමකෙසු සඞ්ඛාරෙසු අනාභිරතිසඤ්ඤං. එතෙන ආදීනවානුපස්සනං නිබ්බිදානුපස්සනඤ්ච වදති.

එවං පන විපස්සනාභාවනං අනුයුත්තො තං උස්සුක්කාපෙන්තො ඉමෙ ධම්මෙ වඩ්ඪෙය්යාති දස්සෙන්තො ‘‘භාවෙය්ය ච බොජ්ඣඞ්ගෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – බොධියා සතිආදිසත්තවිධධම්මසාමග්ගියා, බොධිස්ස වා තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා, සතිආදයො ධම්මා. තෙ සතිආදිකෙ සත්තබොජ්ඣඞ්ගෙ, ඡන්දආදීනි චත්තාරි ඉද්ධිපාදානි, සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි, සද්ධාදීනියෙව පඤ්ච බලානි, සම්මාදිට්ඨිආදීනං වසෙන අට්ඨඞ්ගඅරියමග්ගඤ්ච. ච-සද්දෙන සතිපට්ඨානානි සම්මප්පධානානි ච ගහිතානීති සබ්බෙපි සත්තතිංසප්පභෙදෙ බොධිපක්ඛියධම්මෙ භාවෙය්ය උප්පාදෙය්ය චෙව වඩ්ඪෙය්ය ච. තත්ථ යදෙතෙසං පඨමමග්ගක්ඛණෙ උප්පාදනං, උපරිමග්ගක්ඛණෙ ච වඩ්ඪනං, එතං සමණස්ස භික්ඛුනො සාරුප්පන්ති.

එවං බොධිපක්ඛියසත්තතිංසධම්මෙ භාවෙන්තො යථා මග්ගසච්චං භාවනාභිසමයවසෙන අභිසමෙති, එවං සමුදයසච්චං පහානාභිසමයවසෙන, නිරොධසච්චං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන අභිසමෙතීති දස්සෙන්තො ‘‘තණ්හං පජහෙය්යා’’ති ඔසානගාථමාහ. තත්ථ තණ්හං පජහෙය්යාති, කාමතණ්හාදිපභෙදං සබ්බං තණ්හං අරියමග්ගෙන අනවසෙසතො සමුච්ඡින්දෙය්ය, මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන සමන්නාගතත්තා මුනි. සමූලකෙ ආසවෙ පදාලෙය්යාති කාමරාගානුසයාදිසමූලකෙ කාමාසවාදිකෙ සබ්බෙපි ආසවෙ භින්දෙය්ය සමුච්ඡින්දෙය්ය. විහරෙය්ය විප්පමුත්තොති එවං සබ්බසො කිලෙසානං පහීනත්තා සබ්බධි විමුත්තො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගං නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා විහරෙය්ය. එතන්ති යදෙතං විහරණං, එතං සමණස්ස සමිතපාපස්ස භික්ඛුනො පතිරූපං සාරුප්පන්ති අත්ථො.

එවං ථෙරො සමණසාරුප්පපටිපත්තිකිත්තනමුඛෙන සාසනස්ස නිය්යානිකභාවං තබ්බිලොමතො බාහිරකසමයස්ස අනිය්යානිකතඤ්ච විභාවෙසි. තං සුත්වා තෙ බ්රාහ්මණමහාසාලා සාසනෙ අභිප්පසන්නා සරණාදීසු පතිට්ඨහිංසු.

(අපර)-ගොතමත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

11. එකාදසනිපාතො

1. සංකිච්චත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

එකාදසනිපාතෙ කිං තවත්ථො වනෙ තාතාතිආදිකා ආයස්මතො සංකිච්චත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ සාවත්ථියං බ්රාහ්මණමහාසාලකුලෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්මිං කුච්ඡිගතෙයෙව මාතා බ්යාධිතා හුත්වා කාලමකාසි. තස්සා සුසානං නෙත්වා ඣාපියමානාය ගබ්භාසයො න ඣායි. මනුස්සා සූලෙහි කුච්ඡිං විජ්ඣන්තා දාරකස්ස අක්ඛිකොටිං පහරිංසු. තෙ තං විජ්ඣිත්වා අඞ්ගාරෙහි පටිච්ඡාදෙත්වා පක්කමිංසු. කුච්ඡිපදෙසොපි ඣායි, අඞ්ගාරමත්ථකෙ පන සුවණ්ණබිම්බසදිසො දාරකො පදුමගබ්භෙ නිපන්නො විය අහොසි. පච්ඡිමභවිකසත්තස්ස හි සිනෙරුනා ඔත්ථරියමානස්සපි අරහත්තං අප්පත්වා ජීවිතක්ඛයො නාම නත්ථි.

පුනදිවසෙ ආළාහනට්ඨානං ගතා මනුස්සා තථානිපන්නං දාරකං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තජාතා දාරකං ආදාය ගාමං පවිසිත්වා නෙමිත්තකෙ පුච්ඡිංසු. නෙමිත්තකා ‘‘සචෙ අයං දාරකො අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා දුග්ගතා භවිස්සන්ති. සචෙ පබ්බජිස්සති, පඤ්චහි සමණසතෙහි පරිවුතො විචරිස්සතී’’ති ආහංසු. ඤාතකා ‘‘හොතු, වඩ්ඪිතකාලෙ අම්හාකං අය්යස්ස සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ තං පබ්බාජෙස්සාමා’’ති වත්වා සඞ්කුනා ඡින්නක්ඛිකොටිතාය සංකිච්චොති වදන්තා අපරභාගෙ සංකිච්චොති වොහරිංසු. සො සත්තවස්සිකකාලෙ අත්තනො ගබ්භගතස්සෙව මාතු මරණං, ගබ්භෙ ච අත්තනො පවත්තිං සුත්වා සංවෙගජාතො ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති ආහ. ඤාතකා ‘‘සාධු, තාතා’’ති ධම්මසෙනාපතිස්ස සන්තිකං නෙත්වා, ‘‘භන්තෙ, ඉමං පබ්බාජෙථා’’ති අදංසු. ථෙරො තං තචපඤ්චකකම්මට්ඨානං දත්වා පබ්බාජෙසි. සො ඛුරග්ගෙයෙව සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පත්වා තිංසමත්තෙහි භික්ඛූහි සද්ධිං අරඤ්ඤෙ විහරන්තො චෙ චොරහත්ථතො මොචෙත්වා සයම්පි තෙ චොරෙ දමෙත්වා පබ්බාජෙත්වා අඤ්ඤතරස්මිං විහාරෙ බහූහි භික්ඛූහි සද්ධිං විහරන්තො තෙ විවාදපසුතෙ දිස්වා ‘‘අඤ්ඤත්ථ ගච්ඡාමී’’ති භික්ඛූ ආපුච්ඡි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ධම්මපදවත්ථුම්හි (ධ. ප. අට්ඨ. 1.සඞ්කිච්චසාමණෙරවත්ථු) ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අථ නං අඤ්ඤතරො උපාසකො උපට්ඨාතුකාමො ආසන්නට්ඨානෙ වාසං යාචන්තො –

597.

‘‘කිං තවත්ථො වනෙ තාත, උජ්ජුහානොව පාවුසෙ;

වෙරම්භා රමණීයා තෙ, පවිවෙකො හි ඣායින’’න්ති. –

පඨමං ගාථමාහ. තං සුත්වා ථෙරො –

598.

‘‘යථා අබ්භානි වෙරම්භො, වාතො නුදති පාවුසෙ;

සඤ්ඤා මෙ අභිකිරන්ති, විවෙකපටිසඤ්ඤුතා.

599.

‘‘අපණ්ඩරො අණ්ඩසම්භවො, සීවථිකාය නිකෙතචාරිකො;

උප්පාදයතෙව මෙ සතිං, සන්දෙහස්මිං විරාගනිස්සිතං.

600.

‘‘යඤ්ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛන්ති, යො ච අඤ්ඤෙ න රක්ඛති;

ස වෙ භික්ඛු සුඛං සෙති, කාමෙසු අනපෙක්ඛවා.

601.

‘‘අච්ඡොදිකා පුථුසිලා, ගොනඞ්ගලමිගායුතා;

අම්බුසෙවාලසඤ්ඡන්නා, තෙ සෙලා රමයන්ති මං.

602.

‘‘වසිතං මෙ අරඤ්ඤෙසු, කන්දරාසු ගුහාසු ච;

සෙනාසනෙසු පන්තෙසු, වාළමිගනිසෙවිතෙ.

603.

‘‘‘ඉමෙ හඤ්ඤන්තු වජ්ඣන්තු, දුක්ඛං පප්පොන්තු පාණිනො’;

සඞ්කප්පං නාභිජානාමි, අනරියං දොසසංහිතං.

604.

‘‘පරිචිණ්ණො මයා සත්ථා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං;

ඔහිතො ගරුකො භාරො, භවනෙත්ති සමූහතා.

605.

‘‘යස්ස චත්ථාය පබ්බජිතො, අගාරස්මානගාරියං;

සො මෙ අත්ථො අනුප්පත්තො, සබ්බසංයොජනක්ඛයො.

606.

‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං;

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, නිබ්බිසං භතකො යථා.

607.

‘‘නාභිනන්දාමි මරණං, නාභිනන්දාමි ජීවිතං.

කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමි, සම්පජානො පතිස්සතො’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ කිං තවත්ථො වනෙති කින්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. වනෙ කො තවත්ථො, කිං පයොජනන්ති අත්ථො. තාතාති දහරසාමණෙරතාය නං අත්තනො පුත්තට්ඨානෙ ඨපෙත්වා ආලපති. උජ්ජුහානොව පාවුසෙති උජ්ජුහානො කිර නාම එකො පබ්බතො, සො පන ගහනසඤ්ඡන්නො බහුසොණ්ඩිකන්දරො, තහං තහං සන්දමානසලිලො, වස්සකාලෙ අසප්පායො, තස්මා උජ්ජුහානො වා පබ්බතො එතරහි පාවුසකාලෙ තව කිමත්ථියොති අත්ථො. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘උජ්ජුහානො නාම එකො සකුණො සීතං න සහති, වස්සකාලෙ වනගුම්බෙ නිලීනො අච්ඡතී’’ති වදන්ති. තෙසං මතෙන උජ්ජුහානස්ස විය සකුණස්ස පාවුසකාලෙ කො තව අත්ථො වනෙති? වෙරම්භා රමණීයා තෙති වෙරම්භවාතා වායන්තා කිං තෙ රමණීයාති යොජනා. කෙචි ‘‘වෙරම්භා නාම එකා පබ්බතගුහා, පබ්භාරො’’ති ච වදන්ති. තඤ්ච ඨානං ගමනාගමනයුත්තං ජනසම්බාධරහිතං ඡායූදකසම්පන්නඤ්ච, තස්මා වෙරම්භා රමණීයා, වනෙ වසිතුං යුත්තරූපා. කස්මා? පවිවෙකො හි ඣායිනං යස්මා තාදිසානං ඣායීනං යත්ථ කත්ථචි පවිවෙකොයෙව ඉච්ඡිතබ්බො, තස්මා ‘‘දූරං අරඤ්ඤට්ඨානං අගන්ත්වා වෙරම්භායං වස, තාතා’’ති වදති. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – යස්මා ඣායීනං පවිවෙකක්ඛමෙ නිවාසඵාසුකෙ සෙනාසනෙ ලද්ධෙයෙව ඣානාදයො සම්පජ්ජන්ති, න අලද්ධෙ, තස්මා න එවරූපෙ සීතකාලෙ යත්ථ කත්ථචි වනෙ වසිතුං සක්කා, ගුහාපබ්භාරාදීසු පන සක්කාති.

එවං උපාසකෙන වුත්තෙ ථෙරො වනාදයො එව මං රමෙන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘යථා අබ්භානී’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යථා පාවුසෙ කාලෙ අබ්භානි වලාහකානි වෙරම්භවාතො නුදති ඛිපති නීහරති, එවමෙව මෙ චිත්තං විවෙකපටිසඤ්ඤුතා සඤ්ඤා අභිකිරන්ති විවෙකට්ඨානංයෙව ආකඩ්ඪන්ති.

කිඤ්ච? අපණ්ඩරො කාළවණ්ණො, අණ්ඩසම්භවො අණ්ඩජො කාකො, සීවථිකාය සුසානට්ඨානෙ, නිකෙතචාරිකො තමෙව නිවාසනට්ඨානං කත්වා විචරණකො උප්පාදයතෙව මෙ සතිං, සන්දෙහස්මිං විරාගනිස්සිතන්ති, කායස්මිං විරාගූපසංහිතං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං මය්හං උප්පාදයතියෙව. එකදිවසං කිර ථෙරො කාකෙන ඛජ්ජමානං මනුස්සකුණපං පස්සිත්වා අසුභසඤ්ඤං පටිලභි, තං සන්ධාය එවමාහ. තෙන කායෙ සබ්බසො ඡන්දරාගස්ස නත්ථිතාය වනෙයෙව වසිතුකාමොම්හීති දස්සෙති. යඤ්චාති -සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන අඤ්ඤම්පි මම අරඤ්ඤවාසකාරණං සුණාහීති දස්සෙති. යං පබ්බජිතං මෙත්තාවිහාරිතාය අලොභනියපරික්ඛාරතාය ච රක්ඛිතබ්බස්ස අභාවතො අඤ්ඤෙ සෙවකාදයො න රක්ඛන්ති. යො ච පබ්බජිතො අඤ්ඤෙ කෙනචි කිඤ්චනපලිබොධභූතෙ න රක්ඛති තාදිසානංයෙව අභාවතො. ස වෙ භික්ඛු සුඛං සෙතීති, සො භික්ඛු සමුච්ඡින්නකිලෙසකාමතාය සබ්බසො වත්ථුකාමෙසු අනපෙක්ඛවා අපෙක්ඛාරහිතො යත්ථ කත්ථචි සුඛං සෙති. තස්ස අනුසඞ්කිතපරිසඞ්කිතාභාවතො අරඤ්ඤම්හි ගාමම්හි සදිසමෙවාති අත්ථො.

ඉදානි පබ්බතවනාදීනං රමණීයතං වසිතපුබ්බතඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අච්ඡොදිකා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වසිතං මෙති, වුට්ඨපුබ්බං මයා. වාළමිගනිසෙවිතෙති, සීහබ්යග්ඝාදීහි වාළමිගෙහි උපසෙවිතෙ වනෙ.

සඞ්කප්පං නාභිජානාමීති, ඉමෙ යෙ කෙචි පාණිනො සත්තා උසුසත්තිආදීහි පහරණෙහි හඤ්ඤන්තු මාරියන්තු මුට්ඨිප්පහාරාදීහි වජ්ඣන්තු බාධීයන්තු, අඤ්ඤෙන වා යෙන කෙනචි ආකාරෙන දුක්ඛං පප්පොන්තු පාපුණන්තූති; එවං දොසසංහිතං පටිඝසංයුත්තං තතො එව අනරියං බ්යාපාදවිහිංසාදිප්පභෙදං පාපසඞ්කප්පං උප්පාදිතං නාභිජානාමි, මිච්ඡාවිතක්කො න උප්පන්නපුබ්බොති මෙත්තාවිහාරිතං දස්සෙති.

ඉදානි ‘‘පරිචිණ්ණො’’තිආදිනා අත්තනො කතකිච්චතං දස්සෙති. තත්ථ පරිචිණ්ණොති උපාසිතො ඔවාදානුසාසනීකරණවසෙන. ඔහිතොති ඔරොහිතො. ගරුකො භාරොති ගරුතරො ඛන්ධභාරො.

නාභිනන්දාමි මරණන්ති ‘‘කථං නු ඛො මෙ මරණං සියා’’ති මරණං න ඉච්ඡාමි. නාභිනන්දාමි ජීවිතන්ති ‘‘කථං නු ඛො අහං චිරං ජීවෙය්ය’’න්ති ජීවිතම්පි න ඉච්ඡාමි. එතෙන මරණෙ ජීවිතෙ ච සමානචිත්තතං දස්සෙති. කාලඤ්ච පටිකඞ්ඛාමීති පරිනිබ්බානකාලංව ආගමෙමි. නිබ්බිසන්ති නිබ්බිසන්තො, භතියා කම්මං කරොන්තො. භතකො යථාති යථා භතකො පරස්ස කම්මං කරොන්තො කම්මසිද්ධිං අනභිනන්දන්තොපි කම්මං කරොන්තොව දිවසක්ඛයං උදික්ඛති, එවං අහම්පි ජීවිතං අනභිනන්දන්තොපි අත්තභාවස්ස යාපනෙන මරණං අනභිනන්දන්තොපි පරියොසානකාලං පටිකඞ්ඛාමීති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

සංකිච්චත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

එකාදසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

12. ද්වාදසකනිපාතො

1. සීලවත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

ද්වාදසකනිපාතෙ සීලමෙවාතිආදිකා ආයස්මතො සීලවත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ විවට්ටූපනිස්සයං කුසලං උපචිනිත්වා ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙ රාජගහෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤො පුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, සීලවාතිස්ස නාමං අහොසි. තං වයප්පත්තං රාජා අජාතසත්තු මාරෙතුකාමො චණ්ඩං මත්තහත්ථිං ආරොපෙත්වා නානාවිධෙහි උපායෙහි උපක්කමන්තොපි මාරෙතුං නාසක්ඛි පච්ඡිමභවිකස්ස අරහත්තං අප්පත්වා අන්තරා ජීවිතන්තරායාභාවතො. තස්ස පවත්තිං දිස්වා භගවා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘සීලවකුමාරං ආනෙහී’’ති. ථෙරො ඉද්ධිබලෙන සද්ධිං හත්ථිනා තං ආනෙසි. කුමාරො හත්ථිතො ඔරුය්හ භගවන්තං අභිවාදෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. භගවා තස්ස අජ්ඣාසයානුරූපං ධම්මං දෙසෙසි. සො ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො පබ්බජිත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොන්තො නචිරස්සෙව අරහත්තං පත්වා කොසලරට්ඨෙ වසති. අථ නං අජාතසත්තු ‘‘මාරෙථා’’ති පුරිසෙ ආණාපෙසි. තෙ ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඨිතා ථෙරෙන කථිතං ධම්මකථං සුත්වා සඤ්ජාතසංවෙගා පසන්නචිත්තා හුත්වා පබ්බජිංසු. ථෙරො තෙසං –

608.

‘‘සීලමෙවිධ සික්ඛෙථ, අස්මිං ලොකෙ සුසික්ඛිතං.

සීලඤ්හි සබ්බසම්පත්තිං, උපනාමෙති සෙවිතං.

609.

‘‘සීලං රක්ඛෙය්ය මෙධාවී, පත්ථයානො තයො සුඛෙ;

පසංසං විත්තිලාභඤ්ච, පෙච්ච සග්ගෙ පමොදනං.

610.

‘‘සීලවා හි බහූ මිත්තෙ, සඤ්ඤමෙනාධිගච්ඡති;

දුස්සීලො පන මිත්තෙහි, ධංසතෙ පාපමාචරං.

611.

‘‘අවණ්ණඤ්ච අකිත්තිඤ්ච, දුස්සීලො ලභතෙ නරො;

වණ්ණං කිත්තිං පසංසඤ්ච, සදා ලභති සීලවා.

612.

‘‘ආදි සීලං පතිට්ඨා ච, කල්යාණානඤ්ච මාතුකං;

පමුඛං සබ්බධම්මානං, තස්මා සීලං විසොධයෙ.

613.

‘‘වෙලා ච සංවරං සීලං, චිත්තස්ස අභිහාසනං;

තිත්ථඤ්ච සබ්බබුද්ධානං, තස්මා සීලං විසොධයෙ.

614.

‘‘සීලං බලං අප්පටිමං, සීලං ආවුධමුත්තමං;

සීලමාභරණං සෙට්ඨං, සීලං කවචමබ්භුතං.

615.

‘‘සීලං සෙතු මහෙසක්ඛො, සීලං ගන්ධො අනුත්තරො;

සීලං විලෙපනං සෙට්ඨං, යෙන වාති දිසොදිසං.

616.

‘‘සීලං සම්බලමෙවග්ගං, සීලං පාථෙය්යමුත්තමං;

සීලං සෙට්ඨො අතිවාහො, යෙන යාති දිසොදිසං.

617.

‘‘ඉධෙව නින්දං ලභති, පෙච්චාපායෙ ච දුම්මනො;

සබ්බත්ථ දුම්මනො බාලො, සීලෙසු අසමාහිතො.

618.

‘‘ඉධෙව කිත්තිං ලභති, පෙච්ච සග්ගෙ ච සුම්මනො;

සබ්බත්ථ සුමනො ධීරො, සීලෙසු සුසමාහිතො.

619.

‘‘සීලමෙව ඉධ අග්ගං, පඤ්ඤවා පන උත්තමො;

මනුස්සෙසු ච දෙවෙසු, සීලපඤ්ඤාණතො ජය’’න්ති. –

ඉමාහි ගාථාහි ධම්මං දෙසෙසි.

තත්ථ සීලමෙවිධ සික්ඛෙථ, අස්මිං ලොකෙති ඉධාති, නිපාතමත්තං, ඉමස්මිං සත්තලොකෙ අත්ථකාමො කුලපුත්තො චාරිත්තවාරිත්තාදිභෙදං ආදිතො සීලමෙව සික්ඛෙය්ය, සික්ඛන්තො ච නං සුසික්ඛිතං අඛණ්ඩාදිභාවාපාදනෙන සුට්ඨු සික්ඛිතං සුපරිසුද්ධං පරිපුණ්ණඤ්ච කත්වා සික්ඛෙය්ය. අස්මිං ලොකෙති වා ඉමස්මිං සඞ්ඛාරලොකෙ සික්ඛිතබ්බධම්මෙසු සීලං ආදිතො සික්ඛෙය්ය. දිට්ඨිසම්පත්තියාපි සීලස්ස පතිට්ඨාභාවතො ආහ ‘‘සීලං හී’’තිආදි. තත්ථ හීති කාරණවචනං. යස්මා සීලං සෙවිතං පරිචිතං රක්ඛිතං මනුස්සසම්පත්ති, දිබ්බසම්පත්ති, නිබ්බානසම්පත්තීති එතං සබ්බසම්පත්තිං තංසමඞ්ගිනො සත්තස්ස උපනාමෙති ආවහති.

සීලං සබ්බසම්පත්තිං උපනාමෙතීති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘සීලං රක්ඛෙය්යා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රක්ඛෙය්යාති ගොපෙය්ය. පාණාතිපාතාදිතො හි විරමන්තො වත්තපටිවත්තඤ්ච පූරෙන්තො පටිපක්ඛාභිභවනතො තං රක්ඛති නාම. මෙධාවීති පඤ්ඤවා, ඉදං තස්ස රක්ඛනුපායදස්සනං ඤාණබලෙන හිස්ස සමාදානං අවිකොපනඤ්ච හොති. පත්ථයානොති ඉච්ඡන්තො. තයො සුඛෙති තීණි සුඛානි. සුඛනිමිත්තං වා ‘‘සුඛ’’න්ති අධිප්පෙතං. පසංසන්ති කිත්තිං, විඤ්ඤූහි වා පසංසනං. විත්තිලාභන්ති තුට්ඨිලාභං. ‘‘විත්තලාභ’’න්ති ච පඨන්ති, ධනලාභන්ති අත්ථො. සීලවා හි අප්පමත්තතාය මහන්තං භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡති. පෙච්චාති කාලඞ්කත්වා. සග්ගෙ පමොදනන්ති දෙවලොකෙ ඉට්ඨෙහි කාමගුණෙහි, මොදනඤ්ච පත්ථයමානොති සම්බන්ධො. ඉධලොකෙ පසංසං විත්තිලාභං පරලොකෙ දිබ්බසම්පත්තියා මොදනඤ්ච ඉච්ඡන්තො සීලං රක්ඛෙය්යාති යොජනා.

සඤ්ඤමෙනාති කායාදීනං සංයමෙන. සංයතො හි කායදුච්චරිතාදීහි කඤ්චි අවිහෙඨෙන්තො අභයදානං දදන්තො පියමනාපතාය මිත්තානි ගන්ථති. ධංසතෙති අපෙති. පාපමාචරන්ති පාණාතිපාතාදිපාපකම්මං කරොන්තො. දුස්සීලඤ්හි පුග්ගලං අත්ථකාමා සත්තා න භජන්ති, අඤ්ඤදත්ථු පරිවජ්ජෙන්ති.

අවණ්ණන්ති අගුණං, සම්මුඛා ගරහං වා. අකිත්තින්ති, අයසං අසිලොකං. වණ්ණන්ති ගුණං. කිත්තින්ති සිලොකං පත්ථටයසතං. පසංසන්ති සම්මුඛා ථොමනං.

ආදීති මූලං. සීලඤ්හි කුසලානං ධම්මානං ආදි. යථාහ – ‘‘තස්මාතිහ ත්වං, භික්ඛු, ආදිමෙව විසොධෙහි කුසලෙසු ධම්මෙසු. කො චාදි කුසලානං ධම්මානං? සීලඤ්ච සුවිසුද්ධ’’න්ති (සං. නි. 5.369). පතිට්ඨාති අධිට්ඨානං. සීලඤ්හි සබ්බෙසං උත්තරිමනුස්සධම්මානං පතිට්ඨා. තෙනාහ – ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදි (සං. නි. 1.23; 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9). කල්යාණානඤ්ච මාතුකන්ති සමථවිපස්සනාදීනං කල්යාණධම්මානං මාතුභූතං, ජනකන්ති, අත්ථො. පමුඛං සබ්බධම්මානන්ති, සබ්බෙසං පාමොජ්ජාදීනං අනවජ්ජධම්මානං පමුඛං මුඛභූතං, පවත්තිද්වාරන්ති අත්ථො. තස්මාති ආදිභාවාදිතො. විසොධයෙති අක්ඛණ්ඩාදිභාවෙන සම්පාදෙය්ය.

වෙලාති දුච්චරිතෙහි අනතික්කමනීයට්ඨෙන වෙලා, සීමාති අත්ථො. වෙලායති වා දුස්සිල්යං චලයති විද්ධංසෙතීති වෙලා. සංවරං සීලං කායදුච්චරිතාදීනං උප්පත්තිද්වාරස්ස පිදහනතො. අභිහාසනන්ති තොසනං අවිප්පටිසාරහෙතුතාය චිත්තස්සාභිප්පමොදනතො. තිත්ථඤ්ච සබ්බබුද්ධානන්ති සාවකබුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා, සම්මාසම්බුද්ධාති සබ්බෙසං බුද්ධානං කිලෙසමලප්පවාහනෙ නිබ්බානමහාසමුද්දාවගාහණෙ ච තිත්ථභූතඤ්ච.

සීලං බලං අප්පටිමන්ති මාරසෙනප්පමද්දනෙ අසදිසං බලං සෙනාථාමො ච. ආවුධමුත්තමන්ති සංකිලෙසධම්මානං ඡෙදනෙ උත්තමං පහරණං. ගුණසරීරොපසොභනට්ඨෙන ආභරණං. සෙට්ඨන්ති සබ්බකාලං උත්තමං දබ්බඤ්ච. සපාණපරිත්තානතො කවචමබ්භුතං. ‘‘අබ්භිද’’න්ති ච පඨන්ති, අභෙජ්ජන්ති අත්ථො.

අපායමහොඝාතික්කමනෙ සංසාරමහොඝාතික්කමනෙ ච කිලෙසෙහි අසංසීදනට්ඨෙන සෙතු. මහෙසක්ඛොති මහබ්බලො. ගන්ධො අනුත්තරොති පටිවාතං සබ්බදිසාසු වායනතො අනුත්තරො ගන්ධො සබ්බජනමනොහරත්තා. තෙනාහ ‘‘යෙන වාති දිසොදිස’’න්ති යෙන සීලගන්ධෙන තංසමඞ්ගී දිසොදිසං සබ්බා දිසා වායති. ‘‘දිසොදිසා’’තිපි පාළි, දස දිසාති අත්ථො.

සම්බලමෙවග්ගන්ති සම්බලං නාම පුටභත්තං. යථා පුටභත්තං ගහෙත්වා මග්ගං ගච්ඡන්තො පුරිසො අන්තරාමග්ගෙ ජිඝච්ඡාදුක්ඛෙන න කිලමති, එවං සීලසම්පන්නොපි සුද්ධං සීලසම්බලං ගහෙත්වා සංසාරකන්තාරං පටිපන්නො ගතගතට්ඨානෙ න කිලමතීති සීලං අග්ගං සම්බලං නාම. තථා සීලං පාථෙය්යමුත්තමං චොරාදීහි අසාධාරණත්තා තත්ථ තත්ථ ඉච්ඡිතබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනතො ච. අතික්කාමෙන්තො තං තං ඨානං යථිච්ඡිතට්ඨානං වා වාහෙති සම්පාපෙතීති අතිවාහො, යානං. කෙනචි අනුපද්දුතං හුත්වා ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්තිහෙතුතාය සීලං සෙට්ඨං අතිවාහො. යෙනාති යෙන අතිවාහෙන යාති දිසොදිසන්ති අගතිං ගතිඤ්චාපි තං තං දිසං සුඛෙනෙව ගච්ඡති.

ඉධෙව නින්දං ලභතීති ඉධලොකෙපි දුම්මනො රාගාදීහි දූසිතචිත්තො ‘‘දුස්සීලො පාපධම්මො’’ති නින්දං ගරහං ලභති. පෙච්ච පරලොකෙපි අපායෙ ‘‘පුරිසත්තකලි අවජාතා’’තිආදිනා යමපුරිසාදීහි ච නින්දං ලභති. න කෙවලං නින්දමෙව ලභති, අථ ඛො සබ්බත්ථ දුම්මනො බාලො ඉධලොකෙ දුච්චරිතචරණෙන දූසිතචිත්තො පරලොකෙ කම්මකාරණාදිවසෙන දුක්ඛුප්පත්තියාති සබ්බත්ථ බාලො දුම්මනො හොති. කථං? සීලෙසු අසමාහිතො සම්මා සීලෙසු න ඨපිතචිත්තො අප්පතිට්ඨිතචිත්තො.

ඉධෙව කිත්තිං ලභතීති ඉධලොකෙපි සුමනො ‘‘සප්පුරිසො සීලවා කල්යාණධම්මො’’ති කිත්තිං ලභති. පෙච්ච පරලොකෙපි සග්ගෙ ‘‘අයං සප්පුරිසො සීලවා කල්යාණධම්මො. තථා හි දෙවානං සහබ්යතං උපපන්නො’’තිආදිනා කිත්තිං ලභති. න කෙවලං කිත්තිමෙව ලභති, අථ ඛො ධීරො ධිතිසම්පන්නො සීලෙසු සුට්ඨු සමාහිතො අප්පිතචිත්තො සුපතිට්ඨිතචිත්තො සබ්බත්ථ ඉධලොකෙ සුචරිතචරණෙන, පරලොකෙ සම්පත්තිපටිලාභෙන සුමනො සොමනස්සප්පත්තො හොති. සීලමෙව ඉධ අග්ගන්ති දුවිධං සීලං ලොකියං ලොකුත්තරන්ති. තත්ථ ලොකියං තාව කාමලොකෙ ඛත්තියමහාසාලාදීසු, දෙවලොකෙ බ්රහ්මලොකෙ ච උපපත්තිවිසෙසං ආවහති, ලාභීභාවාදිකස්ස ච කාරණං හොති. ලොකුත්තරං පන සකලම්පි වට්ටදුක්ඛං අතික්කාමෙතීති සීලං අග්ගමෙව. තථා හි වුත්තං –

‘‘හීනෙන බ්රහ්මචරියෙන, ඛත්තියෙ උපපජ්ජති;

මජ්ඣිමෙන ච දෙවත්තං, උත්තමෙන විසුජ්ඣතී’’ති. (ජා. 1.8.75);

ආකඞ්ඛෙය්ය චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු – ‘‘ලාභී අස්සං චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති (ම. නි. 1.65), ‘‘සීලෙස්වෙවස්ස පරිපූරකාරී’’ති (ම. නි. 1.65), ‘‘ඉජ්ඣති, භික්ඛවෙ, සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති (අ. නි. 8.35; දී. නි. 3.337) ච.

ලොකුත්තරසීලස්ස පන සබ්බසො පහීනපටිපක්ඛස්ස සත්තමභවතො පට්ඨාය සංසාරදුක්ඛං විනිවත්තෙන්තස්ස අග්ගභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. පඤ්ඤවා පන උත්තමොති ‘‘පඤ්ඤවා පන පුග්ගලො උත්තමො පරමො සෙට්ඨොයෙවා’’ති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන පඤ්ඤාය එව සෙට්ඨභාවං වදති. ඉදානි සීලපඤ්ඤානං සෙට්ඨභාවං කිච්චතො දස්සෙන්තො ‘‘සීලපඤ්ඤාණතො ජය’’න්ති ආහ. ජයන්ති ච ලිඞ්ගවිපල්ලාසො දට්ඨබ්බො, අහූති වා වචනසෙසො. තත්ථ පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤාණං, සීලතො පඤ්ඤාණතො ච පටිපක්ඛජයො. න හි සීලෙන විනා පඤ්ඤා සම්භවති, පඤ්ඤාය ච විනා සීලං කිච්චකරං, අඤ්ඤමඤ්ඤොපකාරකඤ්චෙතං. වුත්තඤ්හි ‘‘සීලපරිධොතා පඤ්ඤා, පඤ්ඤාපරිධොතං සීල’’න්ති (දී. නි. 1.317) මනුස්සෙසු ච දෙවෙසූති ඉදං නෙසං ඨානවිසෙසදස්සනං. තත්ථ හි තානි සවිසෙසානි වත්තන්ති, සමාධි පනෙත්ථ සීලපක්ඛිකො පඤ්ඤාය අධිට්ඨානභාවතො, පඤ්ඤාපක්ඛිකො වා භාවෙතබ්බතො සීලාධිට්ඨානතො ච.

එවං ථෙරො තෙසං භික්ඛූනං සීලමුඛෙන ධම්මං දෙසෙන්තො අත්තනො සුවිසුද්ධසීලාදිගුණතාදීපනෙන අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සීලවත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

2. සුනීතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

නීචෙ කුලම්හීතිආදිකා ආයස්මතො සුනීතත්ථෙරස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො බුද්ධස්ස සුඤ්ඤකාලෙ කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා වයප්පත්තො බාලජනෙහි සද්ධිං කීළාපසුතො හුත්වා විචරන්තො එකං පච්චෙකබුද්ධං ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං දිස්වා, ‘‘කිං තුය්හං සබ්බසො වණිතසරීරස්ස විය සකලං කායං පටිච්ඡාදෙත්වා භික්ඛාචරණෙන, නනු නාම කසිවාණිජ්ජාදීහි ජීවිකා කප්පෙතබ්බා? තානි චෙ කාතුං න සක්කොසි, ඝරෙ ඝරෙ මුත්තකරීසාදීනි නීහරන්තො පච්ඡා වත්ථුසොධනෙන ජීවාහී’’ති අක්කොසි. සො තෙන කම්මෙන නිරයෙ පච්චිත්වා තස්සෙව කම්මස්ස විපාකාවසෙසෙන මනුස්සලොකෙපි බහූනි ජාතිසතානි පුප්ඵඡඩ්ඩකකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා තථා ජීවිකං කප්පෙසි. ඉමස්මිඤ්ච බුද්ධුප්පාදෙ පුප්ඵඡඩ්ඩකකුලෙ එව නිබ්බත්තො උක්කාරසොධනකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙති ඝාසච්ඡාදනමත්තම්පි අලභන්තො.

අථ භගවා පච්ඡිමයාමෙ බුද්ධාචිණ්ණං මහාකරුණාසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සුනීතස්ස හදයබ්භන්තරෙ ඝටෙ පදීපං විය පජ්ජලන්තං අරහත්තූපනිස්සයං දිස්වා විභාතාය රත්තියා පුබ්බණ්හසමයං නිවාසෙත්වා පත්තචීවරමාදාය භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පිණ්ඩාය පවිට්ඨො. යස්සං වීථියං සුනීතො උක්කාරසොධනකම්මං කරොති, තං වීථිං පටිපජ්ජි. සුනීතොපි තත්ථ තත්ථ විඝාසුච්චාරසඞ්කාරාදිකං රාසිං කත්වා පිටකෙසු පක්ඛිපිත්වා කාජෙනාදාය පරිහරන්තො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතං සත්ථාරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා සාරජ්ජමානො සම්භමාකුලහදයො ගමනමග්ගං නිලීයනොකාසඤ්ච අලභන්තො කාජං භිත්තිපස්සෙ ඨපෙත්වා එකෙන පස්සෙන අනුපවිසන්තො විය භිත්තිං අල්ලීනො පඤ්ජලිකො අට්ඨාසි. ‘‘භිත්තිඡිද්දෙන අපක්කමිතුකාමො අහොසී’’තිපි වදන්ති.

සත්ථා තස්ස සමීපං පත්වා ‘‘අයං අත්තනො කුසලමූලසඤ්චොදිතං උපගතං මං සාරජ්ජමානො ජාතියා කම්මස්ස ච නිහීනතාය සම්මුඛීභාවම්පි ලජ්ජති, හන්දස්ස වෙසාරජ්ජං උප්පාදෙස්සාමී’’ති කරවීකරුතමඤ්ජුනා සකලනගරනින්නාදවර-ගම්භීරෙන බ්රහ්මස්සරෙන ‘‘සුනීතා’’ති ආලපිත්වා ‘‘කිං ඉමාය දුක්ඛජීවිකාය පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සතී’’ති ආහ. සුනීතො තෙන සත්ථු වචනෙන අමතෙන විය අභිසිත්තො උළාරං පීතිසොමනස්සං පටිසංවෙදෙන්තො ‘‘භගවා, සචෙ මාදිසාපි ඉධ පබ්බජ්ජං ලභන්ති, කස්මාහං න පබ්බජිස්සාමි, පබ්බාජෙථ මං භගවා’’ති ආහ. සත්ථා ‘‘එහි, භික්ඛූ’’ති ආහ. සො තාවදෙව එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජ්ජං උපසම්පදඤ්ච ලභිත්වා ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරො වස්සසට්ඨිකත්ථෙරො විය හුත්වා සත්ථු සන්තිකෙ අට්ඨාසි. භගවා තං විහාරං නෙත්වා කම්මට්ඨානං ආචික්ඛි. සො පඨමං අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ඡළභිඤ්ඤො අහොසි. තං සක්කාදයො දෙවා බ්රහ්මානො ච උපසඞ්කමිත්වා නමස්සිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘තා දෙවතා සත්තසතා උළාරා, බ්රහ්මා ච ඉන්දො උපසඞ්කමිත්වා;

ආජානීයං ජාතිජරාභිභූතං, සුනීතං නමස්සන්ති පසන්නචිත්තා’’තිආදි.

භගවා තංයෙව දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතං දිස්වා සිතං කත්වා පසංසන්තො ‘‘තපෙන බ්රහ්මචරියෙනා’’ති ගාථාය ධම්මං දෙසෙසි. අථ නං සම්බහුලා භික්ඛූ සීහනාදං නදාපෙතුකාමා, ‘‘ආවුසො සුනීත, කස්මා කුලා ත්වං පබ්බජිතො, කථං වා පබ්බජිතො, කථඤ්ච සච්චානි පටිවිජ්ඣී’’ති පුච්ඡිංසු. සො තං සබ්බං පකාසෙන්තො –

620.

‘‘නීචෙ කුලම්හි ජාතොහං, දලිද්දො අප්පභොජනො;

හීනකම්මං මමං ආසි, අහොසිං පුප්ඵඡඩ්ඩකො.

621.

‘‘ජිගුච්ඡිතො මනුස්සානං, පරිභූතො ච වම්භිතො;

නීචං මනං කරිත්වාන, වන්දිස්සං බහුකං ජනං.

622.

‘‘අථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, භික්ඛුසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

පවිසන්තං මහාවීරං, මගධානං පුරුත්තමං.

623.

‘‘නික්ඛිපිත්වාන බ්යාභඞ්ගිං, වන්දිතුං උපසඞ්කමිං;

මමෙව අනුකම්පාය, අට්ඨාසි පුරිසුත්තමො.

624.

‘‘වන්දිත්වා සත්ථුනො පාදෙ, එකමන්තං ඨිතො තදා;

පබ්බජ්ජං අහමායාචිං, සබ්බසත්තානමුත්තමං.

625.

‘‘තතො කාරුණිකො සත්ථා, සබ්බලොකානුකම්පකො;

‘එහි භික්ඛූ’ති මං ආහ, සා මෙ ආසූපසම්පදා.

626. ‘‘සොහං එකො අරඤ්ඤස්මිං, විහරන්තො අතන්දිතො.

අකාසිං සත්ථු වචනං, යථා මං ඔවදී ජිනො.

627.

‘‘රත්තියා පඨමං යාමං, පුබ්බජාතිමනුස්සරිං;

රත්තියා මජ්ඣිමං යාමං, දිබ්බචක්ඛුං විසොධයිං;

රත්තියා පච්ඡිමෙ යාමෙ, තමොඛන්ධං පදාලයිං.

628.

‘‘තතො රත්යාවිවසානෙ, සූරියුග්ගමනං පති; (ජා. 1.11.79);

ඉන්දො බ්රහ්මා ච ආගන්ත්වා, මං නමස්සිංසු පඤ්ජලී.

629.

‘‘නමො තෙ පුරිසාජඤ්ඤ, නමො තෙ පුරිසුත්තම;

යස්ස තෙ ආසවා ඛීණා, දක්ඛිණෙය්යොසි මාරිස.

630.

‘‘තතො දිස්වාන මං සත්ථා, දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතං;

සිතං පාතුකරිත්වාන, ඉමමත්ථං අභාසථ.

631.

‘‘තපෙන බ්රහ්මචරියෙන, සංයමෙන දමෙන ච;

එතෙන බ්රාහ්මණො හොති, එතං බ්රාහ්මණමුත්තම’’න්ති. –

ඉමාහි ගාථාහි සීහනාදං නදි.

තත්ථ නීචෙති ලාමකෙ සබ්බනිහීනෙ. උච්චනීචභාවො හි නාම සත්තානං උපාදායුපාදාය, අයං පන සබ්බනිහීනෙ පුක්කුසකුලෙ උප්පන්නතං දස්සෙන්තො ‘‘නීචෙ කුලම්හි ජාතො’’ති ආහ. තෙන වුත්තං – ‘‘නීචෙති ලාමකෙ සබ්බනිහීනෙ’’ති. දලිද්දොති දුග්ගතො, දලිද්දාපි කෙචි කදාචි ඝාසච්ඡාදනස්ස ලාභිනො, අකසිරවුත්තිනො හොන්ති, අහං පන සබ්බකාලං කසිරවුත්තිතාය හීනො උද්ධනං උපට්ඨපිතඋක්ඛලිකො දස්සනයුත්තං ථෙවකම්පි අපස්සිං යෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘අප්පභොජනො’’ති ආහ. නීචකුලිකා දලිද්දාපි කෙචි අනීචකම්මාජීවා හොන්ති, මය්හං පන න තථාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘හීනකම්මං මමං ආසී’’ති. කීදිසන්ති චෙ? අහොසිං පුප්ඵඡඩ්ඩකො, හත්ථවිකලස්ස හත්ථවාති විය උපචාරවසෙනායං ඉමස්ස සමඤ්ඤා අහොසි යදිදං ‘‘පුප්ඵඡඩ්ඩකො’’ති. මිලාතපුප්ඵසන්ථරවණ්ණතාය වා උක්කාරභූමියා එවං වුත්තො.

ජිගුච්ඡිතොති ජාතියා චෙව කම්මුනා ච හීළිතො. මනුස්සානන්ති මනුස්සෙහි. පරිභූතොති අවඤ්ඤාතො. වම්භිතොති ඛුංසිතො. නීචං මනං කරිත්වානාති අඤ්ඤෙ මනුස්සෙ සිනෙරුං විය උක්ඛිපිත්වා තෙසං පාදපංසුතොපි අත්තානං නිහීනං කත්වා පවත්තියා නීචං නිහීනං මනං කත්වා. වන්දිස්සං බහුකං ජනන්ති පුථුමහාජනං දිට්ඨදිට්ඨකාලෙ වන්දිං සිරසි අඤ්ජලිං කරොන්තො පණාමිං.

අථාති අධිකාරන්තරදීපනෙ නිපාතො. අද්දසාසින්ති අද්දක්ඛිං. මගධානන්ති මගධා නාම ජානපදිනො රාජකුමාරා, තෙසං නිවාසො එකොපි ජනපදො රුළ්හියා ‘‘මගධාන’’න්ති වුත්තො, මගධජනපදස්සාති අත්ථො. පුරුත්තමන්ති උත්තමං නගරං.

බ්යාභඞ්ගින්ති කාජං. පබ්බජ්ජං අහමායාචින්ති, ‘‘සුනීත, පබ්බජිතුං සක්ඛිස්සසී’’ති සත්ථාරා ඔකාසෙ කතෙ අහං පබ්බජ්ජං අයාචිං. ආසූපසම්පදාති ‘‘එහි, භික්ඛූ’’ති සත්ථු වචනමත්තෙන ආසි උපසම්පදා. යථා මං ඔවදීති ‘‘එවං සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙහී’’ති යථා මං ඔවදි, තථා සත්ථුනො වචනං අකාසිං පටිපජ්ජිං. රත්තියාතිආදි තස්සා පටිපත්තියා රසදස්සනං. තත්ථ පුබ්බෙනිවාසඤාණං අනාගතංසඤාණඤ්ච බහුකිච්චන්ති ‘‘පඨමං යාමං මජ්ඣිමං යාම’’න්ති අච්චන්තසංයොගවසෙන උපයොගවචනං වුත්තං. න තථා ආසවක්ඛයඤාණං එකාභිසමයවසෙන පවත්තනතොති ‘‘පච්ඡිමෙ යාමෙ’’ති භුම්මවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ඉන්දොති සක්කො දෙවරාජා. බ්රහ්මාති මහාබ්රහ්මා. ඉන්දබ්රහ්මග්ගහණෙන අඤ්ඤෙසං කාමදෙවානං බ්රහ්මූනඤ්ච ආගමනං වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. උක්කට්ඨනිද්දෙසො හෙස යථා ‘‘රාජා ආගතො’’ති. නමස්සිංසූති කායෙන වාචාය ච නමක්කාරං අකංසු.

තත්ථ කායෙන කතං නමක්කාරං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ජලී’’ති වත්වා වාචාය කතං දස්සෙතුං ‘‘නමො තෙ’’තිආදි වුත්තං. දෙවසඞ්ඝපුරක්ඛතන්ති දෙවග්ගහණෙන උපපත්තිදෙවභාවතො බ්රහ්මානොපි ගහිතා. සිතං පාතුකරිත්වානාති අත්තනො ඔවාදස්ස මහප්ඵලතං දෙවබ්රහ්මූනඤ්ච ගුණසම්පත්තිං නිස්සාය සත්ථා සිතං පාත්වාකාසි. පාතුකරොන්තො ච න අඤ්ඤෙ විය දන්තෙ විදංසෙති, මුඛාධානං පන ථොකං විවරති, තත්තකෙන ච අභිභූතදිබ්බඵලිකමුත්තරස්මියො අවහසිතතාරකාසසිමරීචියො සුසුක්කදාඨසම්භවා ඝනරස්මියො නික්ඛමිත්වා තික්ඛත්තුං සත්ථු මුඛං පදක්ඛිණං කරොන්ති, තං දිස්වා පච්ඡතො ගච්ඡන්තාපි සත්ථා සිතං පාත්වාකාසීති සඤ්ජානන්ති.

තපෙනාති ඉන්ද්රියසංවරෙන, ‘‘ධුතධම්මසමාදානෙනා’’ති කෙචි. සංයමෙනාති සීලෙන. දමෙනාති පඤ්ඤාය. බ්රහ්මචරියෙනාති අවසිට්ඨසෙට්ඨචරියාය. එතෙනාති යථාවුත්තෙන තපාදිනා. බ්රාහ්මණො හොති බාහිතපාපභාවතො. එතන්ති තපාදි යථාවුත්තං. බ්රාහ්මණමුත්තමන්ති උත්තමං බ්රාහ්මණං, බ්රාහ්මණෙසු වා උත්තමං සබ්බසෙට්ඨං, අහූති වචනසෙසො. බ්රාහ්මණන්ති වා බ්රහ්මඤ්ඤමාහ, එවං උත්තමං බ්රහ්මඤ්ඤං, න ජච්චාදීති අධිප්පායො. න හි ජාතිකුලපදෙසගොත්තසම්පත්තිආදයො අරියභාවස්ස කාරණං, අධිසීලසික්ඛාදයො එව පන කාරණං. තෙනාහ –

‘‘යථා සඞ්කාරඨානස්මිං, උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙ;

පදුමං තත්ථ ජායෙථ, සුචිගන්ධං මනොරමං.

‘‘එවං සඞ්කාරභූතෙසු, අන්ධභූතෙ පුථුජ්ජනෙ;

අතිරොචති පඤ්ඤාය, සම්මාසම්බුද්ධසාවකො’’ති. (ධ. ප. 58-59);

එවං ථෙරො තෙහි භික්ඛූහි පුච්ඡිතමත්ථං ඉමාහි ගාථාහි විස්සජ්ජෙන්තො සීහනාදං නදීති.

සුනීතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ද්වාදසකනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

13. තෙරසනිපාතො

1. සොණකොළිවිසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

තෙරසනිපාතෙ යාහු රට්ඨෙතිආදිකා ආයස්මතො සොණස්ස කොළිවිසස්ස ගාථා. කා උප්පත්ති? අයම්පි පුරිමබුද්ධෙසු කතාධිකාරො තත්ථ තත්ථ භවෙ පුඤ්ඤානි උපචිනි. අයං කිර අනොමදස්සිස්ස භගවතො කාලෙ මහාවිභවො සෙට්ඨි හුත්වා උපාසකෙහි සද්ධිං විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුත්වා පසන්නමානසො සත්ථු චඞ්කමනට්ඨානෙ සුධාය පරිකම්මං කාරෙත්වා නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි සන්ථරිත්වා උපරි නානාවිරාගවත්ථෙහි විතානං බන්ධාපෙසි, තථා සත්ථු භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච දීඝසාලං කාරෙත්වා නිය්යාදෙසි. සො තෙන පුඤ්ඤකම්මෙන දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො පදුමුත්තරස්ස භගවතො කාලෙ හංසවතීනගරෙ සෙට්ඨිකුලෙ නිබ්බත්ති, සිරිවඩ්ඪොතිස්ස නාමං අහොසි. සො වයප්පත්තො විහාරං ගන්ත්වා සත්ථු සන්තිකෙ ධම්මං සුණන්තො සත්ථාරං එකං භික්ඛුං ආරද්ධවීරියානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙන්තං දිස්වා, සයම්පි තං ඨානන්තරං පත්ථෙන්තො සත්තාහං මහාදානං පවත්තෙත්වා පණිධානමකාසි. සත්ථාපි තස්ස පත්ථනාය සමිජ්ඣනභාවං දිස්වා බ්යාකරිත්වා පක්කාමි.

සොපි යාවජීවං කුසලං කත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො පරිනිබ්බුතෙ කස්සපදසබලෙ අනුප්පන්නෙ අම්හාකං භගවති බාරාණසියං කුලගෙහෙ නිබ්බත්තිත්වා විඤ්ඤුතං පත්තො ගඞ්ගාතීරෙ පණ්ණසාලං කරිත්වා එකං පච්චෙකබුද්ධං තෙමාසං චතූහි පච්චයෙහි සක්කච්චං උපට්ඨහි. පච්චෙකබුද්ධො වුට්ඨවස්සො පරිපුණ්ණපරික්ඛාරො ගන්ධමාදනමෙව ගතො. සොපි කුලපුත්තො යාවජීවං තත්ථ පුඤ්ඤානි කත්වා තතො චවිත්වා දෙවමනුස්සෙසු සංසරන්තො අම්හාකං භගවතො කාලෙ චම්පානගරෙ උසභසෙට්ඨිස්ස ගෙහෙ පටිසන්ධිං ගණ්හි. තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය සෙට්ඨිස්ස මහාභොගක්ඛන්ධො අභිවඩ්ඪි. තස්ස ජාතදිවසෙ සකලනගරෙ මහාසක්කාරසම්පන්නො අහොසි, තස්ස පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධස්ස සතසහස්සග්ඝනිකරත්තකම්බලපරිච්චාගෙන සුවණ්ණවණ්ණො සුඛුමාලතරො ච අත්තභාවො අහොසි, තෙනස්ස සොණොති නාමං අකංසු. මහතා පරිවාරෙන වඩ්ඪති, තස්ස හත්ථපාදතලානි බන්ධුජීවකපුප්ඵවණ්ණානි අහෙසුං, සතවිහතකප්පාසස්ස විය සම්ඵස්සො පාදතලෙසු මණිකුණ්ඩලාවට්ටවණ්ණානි ලොමානි ජායිංසු. වයප්පත්තස්ස තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙත්වා නාටකානි උපට්ඨාපෙසුං. සො තත්ථ මහතිං සම්පත්තිං අනුභවන්තො දෙවකුමාරො විය පටිවසති.

අථ අම්හාකං සත්ථරි සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා පවත්තිතවරධම්මචක්කෙ රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්තෙ බිම්බිසාරරඤ්ඤා පක්කොසාපිතො අසීතියා ගාමිකසහස්සෙහි සද්ධිං රාජගහං ආගතො, සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මං සුත්වා පටිලද්ධසද්ධො මාතාපිතරො අනුජානාපෙත්වා සාසනෙ පබ්බජිත්වා ලද්ධූපසම්පදො සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා, ජනසංසග්ගපරිහරණත්ථං සීතවනෙ වසන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කායං කිලමෙත්වා සමණධම්මං කාතුං වට්ටතී’’ති ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය, පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨහිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හං වීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තො, ‘‘එවං වායමන්තොපි අහං මග්ගං වා ඵලං වා නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොමි, කිං මෙ පබ්බජ්ජාය, හීනායාවත්තිත්වා භොගෙ ච භුඤ්ජිස්සාමි, පුඤ්ඤානි ච කරිස්සාමී’’ති චින්තෙසි. සත්ථා තස්ස චිත්තාචාරං ඤත්වා තත්ථ ගන්ත්වා වීණූපමොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. සොණත්ථෙරොපි සත්ථු සම්මුඛා ඔවාදං ලභිත්වා වීරියසමතං යොජෙත්වා විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං අපදානෙ (අප. ථෙර 1.5.25-53) –

‘‘අනොමදස්සිස්ස මුනිනො, ලොකජෙට්ඨස්ස තාදිනො;

සුධාය ලෙපනං කත්වා, චඞ්කමං කාරයිං අහං.

‘‘නානාවණ්ණෙහි පුප්ඵෙහි, චඞ්කමං සන්ථරිං අහං;

ආකාසෙ විතානං කත්වා, භොජයිං බුද්ධමුත්තමං.

‘‘අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වාන, අභිවාදෙත්වාන සුබ්බතං;

දීඝසාලං භගවතො, නිය්යාදෙසිමහං තදා.

‘‘මම සඞ්කප්පමඤ්ඤාය, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

පටිග්ගහෙසි භගවා, අනුකම්පාය චක්ඛුමා.

‘‘පටිග්ගහෙත්වාන සම්බුද්ධො, දක්ඛිණෙය්යො සදෙවකෙ;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, ඉමා ගාථා අභාසථ.

‘‘යො සො හට්ඨෙන චිත්තෙන, දීඝසාලං අදාසි මෙ;

තමහං කිත්තයිස්සාමි, සුණාථ මම භාසතො.

‘‘ඉමස්ස මච්චුකාලම්හි, පුඤ්ඤකම්මසමඞ්ගිනො;

සහස්සයුත්තස්සරථො, උපට්ඨිස්සති තාවදෙ.

‘‘තෙන යානෙනයං පොසො, දෙවලොකං ගමිස්සති;

අනුමොදිස්සරෙ දෙවා, සම්පත්තෙ කුලසම්භවෙ.

‘‘මහාරහං බ්යම්හං සෙට්ඨං, රතනමත්තිකලෙපනං;

කූටාගාරවරූපෙතං, බ්යම්හං අජ්ඣාවසිස්සති.

‘‘තිංසකප්පසහස්සානි, දෙවලොකෙ රමිස්සති;

පඤ්චවීසති කප්පානි, දෙවරාජා භවිස්සති.

‘‘සත්තසත්තතික්ඛත්තුඤ්ච, චක්කවත්තී භවිස්සති;

යසොධරසනාමා තෙ, සබ්බෙපි එකනාමකා.

‘‘ද්වෙ සම්පත්තී අනුභොත්වා, වඩ්ඪෙත්වා පුඤ්ඤසඤ්චයං;

අට්ඨවීසතිකප්පම්හි, චක්කවත්තී භවිස්සති.

‘‘තත්රාපි බ්යම්හං පවරං, විස්සකම්මෙන මාපිතං;

දසසද්දාවිවිත්තං තං, පුරමජ්ඣාවසිස්සති.

‘‘අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, භූමිපාලො මහිද්ධිකො;

ඔක්කාකො නාම නාමෙන, රාජා රට්ඨෙ භවිස්සති.

‘‘සොළසිත්ථිසහස්සානං, සබ්බාසං පවරා ච සා;

අභිජාතා ඛත්තියානී, නව පුත්තෙ ජනෙස්සති.

‘‘නව පුත්තෙ ජනෙත්වාන, ඛත්තියානී මරිස්සති;

තරුණී ච පියා කඤ්ඤා, මහෙසිත්තං කරිස්සති.

‘‘ඔක්කාකං තොසයිත්වාන, වරං කඤ්ඤා ලභිස්සති;

වරං ලද්ධාන සා කඤ්ඤා, පුත්තෙ පබ්බාජයිස්සති.

‘‘පබ්බාජිතා ච තෙ සබ්බෙ, ගමිස්සන්ති නගුත්තමං;

ජාතිභෙදභයා සබ්බෙ, භගිනීහි වසිස්සරෙ.

‘‘එකා ච කඤ්ඤා බ්යාධීහි, භවිස්සති පරික්ඛතා;

මා නො ජාති පභිජ්ජීති, නිඛණිස්සන්ති ඛත්තියා.

‘‘ඛත්තියො නීහරිත්වාන, තාය සද්ධිං වසිස්සති;

භවිස්සති තදා භෙදො, ඔක්කාකකුලසම්භවො.

‘‘තෙසං පජා භවිස්සන්ති, කොළියා නාම ජාතියා;

තත්ථ මානුසකං භොගං, අනුභොස්සතිනප්පකං.

‘‘තම්හා කායා චවිත්වාන, දෙවලොකං ගමිස්සති;

තත්රාපි පවරං බ්යම්හං, ලභිස්සති මනොරමං.

‘‘දෙවලොකා චවිත්වාන, සුක්කමූලෙන චොදිතො;

ආගන්ත්වාන මනුස්සත්තං, සොණො නාම භවිස්සති.

‘‘ආරද්ධවීරියො පහිතත්තො, පදහං සත්ථු සාසනෙ;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, නිබ්බායිස්සතිනාසවො.

‘‘අනන්තදස්සී භගවා, ගොතමො සක්යපුඞ්ගවො;

විසෙසඤ්ඤූ මහාවීරො, අග්ගට්ඨානෙ ඨපෙස්සති.

‘‘වුට්ඨම්හි දෙවෙ චතුරඞ්ගුලම්හි, තිණෙ අනිලෙරිතඅඞ්ගණම්හි;

ඨත්වාන යොගස්ස පයුත්තතාදිනො, තතොත්තරිං පාරමතා න විජ්ජති.

‘‘උත්තමෙ දමථෙ දන්තො, චිත්තං මෙ සුපණීහිතං;

භාරො මෙ ඔහිතො සබ්බො, නිබ්බුතොම්හි අනාසවො.

‘‘අඞ්ගීරසො මහානාගො, අභිජාතොව කෙසරී;

භික්ඛුසඞ්ඝෙ නිසීදිත්වා, එතදග්ගෙ ඨපෙසි මං.

‘‘පටිසම්භිදා චතස්සො…පෙ… කතං බුද්ධස්ස සාසන’’න්ති.

අරහත්තං පන පත්වා අත්තනො පටිපත්තිං පච්චවෙක්ඛිත්වා උදානවසෙන අඤ්ඤාබ්යාකරණවසෙන ච –

632.

‘‘යාහු රට්ඨෙ සමුක්කට්ඨො, රඤ්ඤො අඞ්ගස්ස පද්ධගූ;

ස්වාජ්ජ ධම්මෙසු උක්කට්ඨො, සොණො දුක්ඛස්ස පාරගූ.

633.

‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ පඤ්ච ජහෙ, පඤ්ච චුත්තරි භාවයෙ;

පඤ්චසඞ්ගාතිගො භික්ඛු, ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති.

634.

‘‘උන්නළස්ස පමත්තස්ස, බාහිරාසස්ස භික්ඛුනො;

සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, පාරිපූරිං න ගච්ඡති.

635.

‘‘යඤ්හි කිච්චං අපවිද්ධං, අකිච්චං පන කරීයති;

උන්නළානං පමත්තානං, තෙසං වඩ්ඪන්ති ආසවා.

636.

‘‘යෙසඤ්ච සුසමාරද්ධා, නිච්චං කායගතා සති;

අකිච්චං තෙ න සෙවන්ති, කිච්චෙ සාතච්චකාරිනො;

සතානං සම්පජානානං, අත්ථං ගච්ඡන්ති ආසවා.

637.

‘‘උජුමග්ගම්හි අක්ඛාතෙ, ගච්ඡථ මා නිවත්තථ;

අත්තනා චොදයත්තානං, නිබ්බානමභිහාරයෙ.

638.

‘‘අච්චාරද්ධම්හි වීරියම්හි, සත්ථා ලොකෙ අනුත්තරො;

වීණොපමං කරිත්වා මෙ, ධම්මං දෙසෙති චක්ඛුමා;

තස්සාහං වචනං සුත්වා, විහාසිං සාසනෙ රතො.

639.

‘‘සමථං පටිපාදෙසිං, උත්තමත්ථස්ස පත්තියා;

තිස්සො විජ්ජා අනුප්පත්තා, කතං බුද්ධස්ස සාසනං.

640.

‘‘නෙක්ඛම්මෙ අධිමුත්තස්ස, පවිවෙකඤ්ච චෙතසො;

අබ්යාබජ්ඣාධිමුත්තස්ස, උපාදානක්ඛයස්ස ච.

641.

‘‘තණ්හක්ඛයාධිමුත්තස්ස, අසම්මොහඤ්ච චෙතසො;

දිස්වා ආයතනුප්පාදං, සම්මා චිත්තං විමුච්චති.

642.

‘‘තස්ස සම්මා විමුත්තස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;

කතස්ස පතිචයො නත්ථි, කරණීයං න විජ්ජති.

643.

‘‘සෙලො යථා එකඝනො, වාතෙන න සමීරති;

එවං රූපා රසා සද්දා, ගන්ධා ඵස්සා ච කෙවලා.

644.

‘‘ඉට්ඨා ධම්මා අනිට්ඨා ච, නප්පවෙධෙන්ති තාදිනො;

ඨිතං චිත්තං විසඤ්ඤුත්තං, වයඤ්චස්සානුපස්සතී’’ති. – ඉමා ගාථා අභාසි;

තත්ථ යාහු රට්ඨෙ සමුක්කට්ඨොති යො අහු අහොසි අඞ්ගරට්ඨෙ අසීතියා ගාමිකසහස්සෙහි භොගසම්පත්තියා ඉස්සරියසම්පත්තියා ච සම්මා අතිවිය උක්කට්ඨො සෙට්ඨො. රඤ්ඤො අඞ්ගස්ස පද්ධගූති චතූහි සඞ්ගහවත්ථූහි පරිසාය රඤ්ජනට්ඨෙන රඤ්ඤො අඞ්ගාධිපතිනො බිම්බිසාරස්ස පරිවාරභූතො ගහපතිවිසෙසො තස්ස රට්ඨෙ කුටුම්බිකො අහූති යොජෙතබ්බං. ස්වාජ්ජ ධම්මෙසු උක්කට්ඨොති සො සොණො අජ්ජෙතරහි ලොකුත්තරධම්මෙසු උක්කට්ඨො ජාතො, ගිහිකාලෙපි කෙහිචි උක්කට්ඨොයෙව හුත්වා ඉදානි පබ්බජිතකාලෙපි උක්කට්ඨොයෙව හොතීති අත්තානමෙව පරං විය දස්සෙති. දුක්ඛස්ස පාරගූති සකලස්ස වට්ටදුක්ඛස්ස පාරං පරියන්තං ගතො, එතෙන ධම්මෙසු උක්කට්ඨොති අවිසෙසෙන වුත්තං උක්කට්ඨභාවං විසෙසෙති අරහත්තාධිගමදීපනතො.

ඉදානි යාය පටිපත්තියා දුක්ඛපාරගූ ජාතො, අඤ්ඤාපදෙසෙන තං දස්සෙන්තො ‘‘පඤ්ච ඡින්දෙ’’ති ගාථමාහ. තස්සත්ථො – අපායකාමසුගතිසම්පාපකානි පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පුරිසො සත්ථෙන පාදෙ බද්ධරජ්ජුකං විය හෙට්ඨිමෙන මග්ගත්තයෙන ඡින්දෙය්ය, රූපාරූපභවසම්පාපකානි පඤ්ච උද්ධම්භාගියානි සංයොජනානි පුරිසො ගීවාය බද්ධරජ්ජුකං විය අග්ගමග්ගෙන ජහෙය්ය, ඡින්දෙය්ය, තෙසං පන උද්ධම්භාගියසංයොජනානං පහානාය පඤ්ච සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි උත්තරි භාවයෙ භාවෙය්ය. එවංභූතො පන භික්ඛු රාගසඞ්ගො දොසමොහමානදිට්ඨිසඞ්ගොති පඤ්චන්නං සඞ්ගානං අතික්කමනෙන පඤ්චසඞ්ගාතිගො හුත්වා, කාමොඝො, භවොඝො, දිට්ඨොඝො, අවිජ්ජොඝොති චතුන්නං ඔඝානං තිණ්ණත්තා ඔඝතිණ්ණොති වුච්චති.

අයඤ්ච ඔඝතරණපටිපත්තිසීලාදීනං පාරිපූරියාව හොති, සීලාදයො ච මානාදිප්පහානෙන පාරිපූරිං ගච්ඡන්ති, න අඤ්ඤථාති දස්සෙන්තො ‘‘උන්නළස්සා’’ති ගාථමාහ. තත්ථ උන්නළස්සාති උග්ගතතුච්ඡමානස්ස. මානො හි උන්නමනාකාරවුත්තියා තුච්ඡභාවෙන නළො වියාති ‘‘නළො’’ති වුච්චති. පමත්තස්සාති සතිවොස්සග්ගෙන පමාදං ආපන්නස්ස. බාහිරාසස්සාති බාහිරෙසු ආයතනෙසු ආසාවතො, කාමෙසු අවීතරාගස්සාති අත්ථො. සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, පාරිපූරිං න ගච්ඡතීති තස්ස සීලාදීනං පටිපක්ඛසෙවිනො ලොකියොපි තාව සීලාදිගුණො පාරිපූරිං න ගච්ඡති, පගෙව ලොකුත්තරො.

තත්ථ කාරණමාහ ‘‘යඤ්හි කිච්ච’’න්තිආදිනා. භික්ඛුනො හි පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනං අරඤ්ඤවාසො ධුතඞ්ගපරිහරණං භාවනාරාමතාති එවමාදි කිච්චං නාම. යෙහි පන ඉදං යථාවුත්තං අත්තනො කිච්චං, තං අපවිද්ධං අකරණෙන ඡඩ්ඩිතං. අකිච්චන්ති පත්තමණ්ඩනං චීවරකායබන්ධනඅංසබද්ධඡත්තුපාහනතාලවණ්ටධම්මකරණමණ්ඩනන්ති එවමාදි පරික්ඛාරමණ්ඩනං පච්චයබාහුලියන්ති එවමාදි භික්ඛුනො අකිච්චං නාම, තං කයිරති, තෙසං මානනළං උක්ඛිපිත්වා චරණෙන උන්නළානං සතිවොස්සග්ගෙන පමත්තානං චත්තාරොපි ආසවා වඩ්ඪන්ති.

යෙසං පන පඤ්ඤාදිගුණො වඩ්ඪති, තෙ දස්සෙතුං ‘‘යෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුසමාරද්ධාති සුට්ඨු පග්ගහිතා. කායගතා සතීති, කායානුපස්සනාභාවනා. අකිච්චං තෙති තෙ එතං පත්තමණ්ඩනාදිඅකිච්චං. න සෙවන්තීති න කරොන්ති. කිච්චෙති, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය කත්තබ්බෙ අපරිමාණසීලක්ඛන්ධගොපනාදිකෙ. සාතච්චකාරිනොති සතතකාරිනො තෙසං සතියා අවිප්පවාසෙන සතානං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං, සප්පායසම්පජඤ්ඤං, ගොචරසම්පජඤ්ඤං, අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතූහි සම්පජඤ්ඤෙහි සම්පජානානං, චත්තාරොපි ආසවා අත්ථං ගච්ඡන්ති පරික්ඛයං අභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො.

ඉදානි අත්තනො සන්තිකෙ ඨිතභික්ඛූනං ඔවාදං දෙන්තො ‘‘උජුමග්ගම්හී’’ති ගාථමාහ. තත්ථ උජුමග්ගම්හි අක්ඛාතෙති අන්තද්වයපරිවජ්ජනෙන කායවඞ්කාදිප්පහානෙන ච උජුකෙ මජ්ඣිමපටිපදාභූතෙ අරියමග්ගෙ සත්ථාරා භාසිතෙ. ගච්ඡථාති පටිපජ්ජථ. මා නිවත්තථාති අන්තරා වොසානං මාපජ්ජථ. අත්තනා චොදයත්තානන්ති ඉධ අත්ථකාමො කුලපුත්තො අපායභයපච්චවෙක්ඛණාදිනා අත්තනාව අත්තානං චොදෙන්තො. නිබ්බානමභිහාරයෙති, අත්තානං නිබ්බානං අභිහරෙය්ය උපනෙය්ය, යථා නං සච්ඡිකරොති, තථා පටිපජ්ජෙය්යාති අත්ථො.

ඉදානි මයාපි එවමෙව පටිපන්නන්ති, අත්තනො පටිපත්තිං දස්සෙතුං ‘‘අච්චාරද්ධම්හී’’තිආදි වුත්තං. අච්චාරද්ධම්හි වීරියම්හීති විපස්සනං භාවෙන්තෙන මයා සමාධිනා වීරියං සමරසං අකත්වා අතිවිය වීරියෙ පග්ගහිතෙ. අච්චාරද්ධවීරියතා චස්ස හෙට්ඨා වුත්තායෙව. වීණොපමං කරිත්වා මෙති ආයස්මතො සොණස්ස ‘‘යෙ ඛො කෙචි භගවතො සාවකා ආරද්ධවීරියා විහරන්ති. අහං තෙසං අඤ්ඤතරො, අථ ච පන මෙ නානුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චති, තස්මාහං විබ්භමිස්සාමී’’ති චිත්තෙ උප්පන්නෙ සත්ථා ඉද්ධියා තස්ස සම්මුඛෙ අත්තානං දස්සෙත්වා ‘‘කස්මා ත්වං, සොණ, ‘විබ්භමිස්සාමී’ති චිත්තං උප්පාදෙසි, කුසලො ත්වං පුබ්බෙ අගාරියභූතො වීණාය තන්තිස්සරෙ’’ති පුච්ඡිත්වා තෙන ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති වුත්තෙ ‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ? යදා තෙ වීණාය තන්තියො අච්චායතා හොන්ති, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? නො හෙතං, භන්තෙ! තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ, යදා තෙ වීණාය තන්තියො අතිසිථිලා හොන්ති, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? නො හෙතං, භන්තෙ. තං කිං මඤ්ඤසි, සොණ, යදා පන තෙ වීණාය තන්තියො නෙව අච්චායතා හොන්ති, නාතිසිථිලා සමෙ ගුණෙ පතිට්ඨිතා, අපි නු තෙ වීණා තස්මිං සමයෙ සරවතී වා හොති කම්මඤ්ඤා වාති? එවං, භන්තෙ. එවමෙව ඛො, සොණ, අච්චාරද්ධවීරියං උද්ධච්චාය සංවත්තති, අතිලීනවීරියං කොසජ්ජාය සංවත්තති, තස්මාතිහ ත්වං, සොණ, වීරියසමතං අධිට්ඨහ, ඉන්ද්රියානඤ්ච සමතං පටිවිජ්ඣා’’ති එවං වීණං උපමං කත්වා පවත්තිතෙන වීණොපමොවාදෙන මය්හං ධම්මං දෙසෙසි. තස්සාහං වචනං සුත්වාති තස්ස භගවතො වචනං වීණොපමොවාදං සුත්වා අන්තරා උප්පන්නං විබ්භමිතුකාමතං පහාය සත්ථු සාසනෙ රතො අභිරතො විහරිං.

විහරන්තො ච සමථං පටිපාදෙසිං වීරියසමතං යොජෙන්තො සද්ධාපඤ්ඤානං විය සමාධිවීරියානං සමරසතං උප්පාදෙන්තො ඣානාධිට්ඨානං විපස්සනාසමාධිං සම්පාදෙසිං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙසිං. තත්ථ පයොජනං ආහ ‘‘උත්තමත්ථස්ස පත්තියා’’ති. උත්තමත්ථස්ස පත්තියාති අරහත්තාධිගමායාති අත්ථො.

ඉදානි යථා පටිපන්නස්ස සමථවිපස්සනා සම්පජ්ජිංසු, තං අඤ්ඤාපදෙසෙන දස්සෙන්තො ‘‘නෙක්ඛම්මෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙක්ඛම්මෙති පබ්බජ්ජාදිකෙ කාමනිස්සරණෙ. අධිමුත්තස්සාති තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන යුත්තප්පයුත්තස්ස, පඨමං තාව පබ්බජ්ජාභිමුඛො හුත්වා කාමෙ පහාය පබ්බජිත්වා ච සීලවිසොධනං අරඤ්ඤවාසො ධුතඞ්ගපරිහරණං භාවනාභියොගොති එවමාදීසු අනවජ්ජධම්මෙසු යුත්තප්පයුත්තස්සාති අත්ථො. පවිවෙකඤ්ච චෙතසොති චෙතසො පවිවෙකඤ්ච අධිමුත්තස්ස එවං නෙක්ඛම්මාධිමුත්තස්ස සතො චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානං නිබ්බත්තනෙන විවෙකෙ යුත්තස්ස පයුත්තස්ස. අබ්යාබජ්ඣාධිමුත්තස්සාති අබ්යාබජ්ඣෙ නිදුක්ඛතාය අධිමුත්තස්ස ඣානසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමථසුඛෙ යුත්තප්පයුත්තස්ස. උපාදානක්ඛයස්ස චාති චතුන්නම්පි උපාදානානං ඛයන්තෙ අරහත්තෙ අධිමුත්තස්ස. භුම්මත්ථෙ හි එතං සාමිවචනං. තං යථාධිගතං ඣානං පාදකං කත්වා අරහත්තාධිගමාය විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තස්සාති අත්ථො.

තණ්හක්ඛයාධිමුත්තස්සාති තණ්හා ඛීයති එත්ථාති තණ්හක්ඛයො, නිබ්බානං, තස්මිං අධිමුත්තස්ස උපාදිං භයතො, අනුපාදිඤ්ච ඛෙමතො දස්සනෙන නිරොධෙ නින්නපොණපබ්භාරස්ස. අසම්මොහඤ්ච චෙතසොති අසම්මොහසම්පජඤ්ඤවසෙන චිත්තස්ස අසම්මොහපවත්තිං සම්මොහසමුච්ඡින්දනෙන වා චිත්තස්ස අසම්මොහභූතං අරියමග්ගං අධිමුත්තස්ස. දිස්වා ආයතනුප්පාදන්ති චක්ඛාදීනං ආයතනානං යථාසකපච්චයෙහි ඛණෙ ඛණෙ උප්පාදං, තප්පටිපක්ඛතො නිරොධඤ්ච විපස්සනාපඤ්ඤාසහිතාය මග්ගපඤ්ඤාය දිස්වා දස්සනහෙතු සම්මා චිත්තං විමුච්චතීති සම්මා හෙතුනා ඤායෙන මග්ගපටිපාටියා සබ්බාසවතො චිත්තං විමුච්චති.

‘‘තස්ස සම්මා විමුත්තස්සා’’තිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – තස්ස වුත්තනයෙන සම්මදෙව සබ්බසංකිලෙසතො විමුත්තස්ස, තතො එව අච්චන්තුපසමෙන සන්තචිත්තස්ස ඛීණාසවභික්ඛුනො කතස්ස කුසලස්ස අකුසලස්ස වා උපචයො නත්ථි මග්ගෙනෙව සමුග්ඝාතිතත්තා, පරිඤ්ඤාදිභෙදං කරණීයං න විජ්ජති කතකිච්චත්තා. එවං භූතස්ස යථා එකඝනො සෙලො පබ්බතො පකතිවාතෙන න සමීරති න සංකම්පති, එවං ඉට්ඨා ච අනිට්ඨා ච රූපාදයො ආරම්මණධම්මා තාදිනො තාදිභාවප්පත්තස්ස ඨිතං අනෙජං පහීනසබ්බසොකතාය විසංයුත්තං චිත්තං නප්පවෙධන්ති න චාලෙන්ති. අස්ස ච ආරම්මණධම්මස්ස කාලෙන කාලං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා විපස්සන්තො වයං නිරොධං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවං අනුපස්සතීති අඤ්ඤං බ්යාකාසි.

සොණකොළිවිසත්ථෙරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තෙරසනිපාතවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

14. චුද්දසකනිපාතො

1. ඛදිරවනියරෙවතත්ථෙරගාථාවණ්ණනා

චුද්දසකනිපාතෙ යදා අ