📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

ඛුද්දකනිකායෙ

අපදාන-අට්ඨකථා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

වන්දිත්වා සිරසා සෙට්ඨං, බුද්ධමප්පටිපුග්ගලං;

ඤෙය්යසාගරමුත්තිණ්ණං, තිණ්ණං සංසාරසාගරං.

තථෙව පරමං සන්තං, ගම්භීරං දුද්දසං අණුං;

භවාභවකරං සුද්ධං, ධම්මං සම්බුද්ධපූජිතං.

තථෙව අනඝං සඞ්ඝං, අසඞ්ගං සඞ්ඝමුත්තමං;

උත්තමං දක්ඛිණෙය්යානං, සන්තින්ද්රියමනාසවං.

කතෙන තස්ස එතස්ස, පණාමෙන විසෙසතො;

රතනත්තයෙ විසෙසෙන, විසෙසස්සාදරෙන මෙ.

ථෙරෙහි ධීරධීරෙහි, ආගමඤ්ඤූහි විඤ්ඤුභි;

‘‘අපදානට්ඨකථා භන්තෙ, කාතබ්බා’’ති විසෙසතො.

පුනප්පුනාදරෙනෙව, යාචිතොහං යසස්සිභි;

තස්මාහං සාපදානස්ස, අපදානස්සසෙසතො.

විසෙසනයදීපස්ස, දීපිස්සං පිටකත්තයෙ;

යථා පාළිනයෙනෙව, අත්ථසංවණ්ණනං සුභං.

කෙන කත්ථ කදා චෙතං, භාසිතං ධම්මමුත්තමං;

කිමත්ථං භාසිතඤ්චෙතං, එතං වත්වා විධිං තතො.

නිදානෙසු කොසල්ලත්ථං, සුඛුග්ගහණධාරණං;

තස්මා තං තං විධිං වත්වා, පුබ්බාපරවිසෙසිතං.

පුරා සීහළභාසාය, පොරාණට්ඨකථාය ච;

ඨපිතං තං න සාධෙති, සාධූනං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං.

තස්මා තමුපනිස්සාය, පොරාණට්ඨකථානයං;

විවජ්ජෙත්වා විරුද්ධත්ථං, විසෙසත්ථං පකාසයං;

විසෙසවණ්ණනං සෙට්ඨං, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනන්ති.

නිදානකථා

‘‘කෙන කත්ථ කදා චෙතං, භාසිතං ධම්මමුත්තම’’න්ති ච, ‘‘කරිස්සාමත්ථවණ්ණන’’න්ති ච පටිඤ්ඤාතත්තා සා පනායං අපදානස්සත්ථවණ්ණනා දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති ඉමානි තීණි නිදානානි දස්සෙත්වා වණ්ණියමානා යෙ නං සුණන්ති, තෙහි සමුදාගමතො පට්ඨාය විඤ්ඤාතත්තා යස්මා සුට්ඨු විඤ්ඤාතා නාම හොති, තස්මා නං තානි නිදානානි දස්සෙත්වාව වණ්ණයිස්සාම.

තත්ථ ආදිතො තාව තෙසං නිදානානං පරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. දීපඞ්කරපාදමූලස්මිඤ්හි කතාභිනීහාරස්ස මහාසත්තස්ස යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා චවිත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො දූරෙනිදානං නාම. තුසිතභවනතො පන චවිත්වා යාව බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, තාව පවත්තො කථාමග්ගො අවිදූරෙනිදානං නාම. සන්තිකෙනිදානං පන තෙසු තෙසු ඨානෙසු විහරතො තස්මිං තස්මිංයෙව ඨානෙ ලබ්භතීති.

1. දූරෙනිදානකථා

තත්රිදං දූරෙනිදානං නාම – ඉතො කිර කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති, උභතො සුජාතො මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා, අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිභරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා ‘‘එත්තකං තෙ, කුමාර, මාතු සන්තකං, එත්තකං පිතු සන්තකං, එත්තකං අය්යකපය්යකාන’’න්ති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා ‘‘එතං පටිපජ්ජාහී’’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමං ධනං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’’ති, සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. ඉමස්ස පනත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ සුමෙධකථා කථෙතබ්බා. සා පනෙසා කිඤ්චාපි බුද්ධවංසෙ නිරන්තරං ආගතායෙව, ගාථාබන්ධෙන පන ආගතත්තා න සුට්ඨු පාකටා, තස්මා තං අන්තරන්තරා ගාථාසම්බන්ධදීපකෙහි වචනෙහි සද්ධිං කථෙස්සාම.

සුමෙධකථා

කප්පසතසහස්සාධිකානඤ්හි චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං ‘‘අමරවතී’’ති ච ‘‘අමර’’න්ති ච ලද්ධනාමං නගරං අහොසි, යං සන්ධාය බුද්ධවංසෙ වුත්තං –

‘‘කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරමං;

දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුත’’න්ති. (බු. වං. 2.1-2);

තත්ථ දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තන්ති හත්ථිසද්දෙන අස්සසද්දෙන රථසද්දෙන භෙරිසද්දෙන මුදිඞ්ගසද්දෙන වීණාසද්දෙන ගීතසද්දෙන සඞ්ඛසද්දෙන සම්මසද්දෙන තාළසද්දෙන ‘‘අස්නාථ පිවථ ඛාදථා’’ති දසමෙන සද්දෙනාති ඉමෙහි දසහි සද්දෙහි අවිවිත්තං අහොසි. තෙසං පන සද්දානං එකදෙසමෙව ගහෙත්වා –

‘‘හත්ථිසද්දං අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිත’’න්ති. –

බුද්ධවංසෙ (බු. වං. 2.3-5) ඉමං ගාථං වත්වා –

‘‘නගරං සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං;

සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනං.

‘‘නගරෙ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

‘‘අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො’’ති. – වුත්තං;

අථෙකදිවසං සො සුමෙධපණ්ඩිතො උපරිපාසාදවරතලෙ රහොගතො හුත්වා පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසින්නො එවං චින්තෙසි – ‘‘පුනබ්භවෙ, පණ්ඩිත, පටිසන්ධිග්ගහණං නාම දුක්ඛං, තථා නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙ සරීරස්ස භෙදනං, අහඤ්ච ජාතිධම්මො, ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො, මරණධම්මො, එවංභූතෙන මයා අජාතිං අජරං අබ්යාධිං අමරණං අදුක්ඛං සුඛං සීතලං අමතමහානිබ්බානං පරියෙසිතුං වට්ටති. අවස්සං භවතො මුච්චිත්වා නිබ්බානගාමිනා එකෙන මග්ගෙන භවිතබ්බ’’න්ති. තෙන වුත්තං –

‘‘රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

‘‘ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමරං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

‘‘යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා’’ති.

තතො උත්තරිපි එවං චින්තෙසි – ‘‘යථා හි ලොකෙ දුක්ඛස්ස පටිපක්ඛභූතං සුඛං නාම අත්ථි, එවං භවෙ සති තප්පටිපක්ඛෙන විභවෙනාපි භවිතබ්බං. යථා ච උණ්හෙ සති තස්ස වූපසමභූතං සීතලම්පි අත්ථි, එවං රාගග්ගිආදීනං වූපසමෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බං. යථා නාම පාපස්ස ලාමකස්ස ධම්මස්ස පටිපක්ඛභූතො කල්යාණො අනවජ්ජභූතො ධම්මොපි අත්ථියෙව, එවමෙව පාපිකාය ජාතියා සති සබ්බජාතිඛෙපනතො අජාතිසඞ්ඛාතෙන නිබ්බානෙනාපි භවිතබ්බමෙවා’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපිච්ඡිතබ්බකො.

‘‘යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානම්පිච්ඡිතබ්බකං.

‘‘යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බක’’න්ති.

අපරම්පි චින්තෙසි – ‘‘යථා නාම ගූථරාසිම්හි නිමුග්ගෙන පුරිසෙන දූරතොව පඤ්චවණ්ණපදුමසඤ්ඡන්නං මහාතළාකං දිස්වා ‘කතරෙන නු ඛො මග්ගෙන එත්ථ ගන්තබ්බ’න්ති තං තළාකං ගවෙසිතුං යුත්තං. යං තස්ස අගවෙසනං, න සො තළාකස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවං කිලෙසමලධොවනෙ අමතමහානිබ්බානතළාකෙ විජ්ජන්තෙ යං තස්ස අගවෙසනං, න සො අමතමහානිබ්බානතළාකස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා ච චොරෙහි සම්පරිවාරිතො පුරිසො පලායනමග්ගෙ විජ්ජමානෙපි සචෙ න පලායති, න සො මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව කිලෙසෙහි පරිවාරෙත්වා ගහිතස්ස පුරිසස්ස විජ්ජමානෙයෙව නිබ්බානගාමිම්හි සිවෙ මග්ගෙ මග්ගස්ස අගවෙසනං නාම න මග්ගස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. යථා ච බ්යාධිපීළිතො පුරිසො විජ්ජමානෙ බ්යාධිතිකිච්ඡකෙ වෙජ්ජෙ සචෙ තං වෙජ්ජං ගවෙසිත්වා බ්යාධිං න තිකිච්ඡාපෙති, න සො වෙජ්ජස්ස දොසො, පුරිසස්සෙව දොසො. එවමෙව යො කිලෙසබ්යාධිපීළිතො කිලෙසවූපසමමග්ගකොවිදං විජ්ජමානමෙව ආචරියං න ගවෙසති, තස්සෙව දොසො, න කිලෙසවිනාසකස්ස ආචරියස්ස දොසො’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථා ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

‘‘එවං කිලෙසමලධොවෙ, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

‘‘යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

‘‘එවං කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

‘‘යථාපි බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

‘‘එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පරිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ’’ති.

අපරම්පි චින්තෙසි – ‘‘යථා මණ්ඩනකජාතිකො පුරිසො කණ්ඨෙ ආසත්තං කුණපං ඡඩ්ඩෙත්වා සුඛං ගච්ඡෙය්ය, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛෙන නිබ්බානනගරං පවිසිතබ්බං. යථා ච නරනාරියො උක්කාරභූමියං උච්චාරපස්සාවං කත්වා න තං උච්ඡඞ්ගෙන වා ආදාය, දුස්සන්තෙන වා වෙඨෙත්වා ගච්ඡන්ති, ජිගුච්ඡමානා පන අනපෙක්ඛාව, ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං මයාපි ඉමං පූතිකායං අනපෙක්ඛෙන ඡඩ්ඩෙත්වා අමතනිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටති. යථා ච නාවිකා නාම ජජ්ජරං නාවං අනපෙක්ඛාව ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, එවං අහම්පි ඉමං නවහි වණමුඛෙහි පග්ඝරන්තං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අනපෙක්ඛො නිබ්බානපුරං පවිසිස්සාමි. යථා ච පුරිසො නානාරතනානි ආදාය චොරෙහි සද්ධිං මග්ගං ගච්ඡන්තො අත්තනො රතනනාසභයෙන තෙ ඡඩ්ඩෙත්වා ඛෙමං මග්ගං ගණ්හාති, එවං අයම්පි කරජකායො රතනවිලොපකචොරසදිසො. සචාහං එත්ථ තණ්හං කරිස්සාමි, අරියමග්ගකුසලධම්මරතනං මෙ නස්සිස්සති, තස්මා මයා ඉමං චොරසදිසං කායං ඡඩ්ඩෙත්වා අමතමහානිබ්බානනගරං පවිසිතුං වට්ටතී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථාපි කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

‘‘තථෙවිමං පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

‘‘යථා උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

‘‘යථාපි ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

‘‘එවමෙවාහං ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

‘‘යථාපි පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

‘‘එවමෙව අයං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනා භයා’’ති.

එවං සුමෙධපණ්ඩිතො නානාවිධාහි උපමාහි ඉමං නෙක්ඛම්මූපසංහිතං අත්ථං චින්තෙත්වා සකනිවෙසනෙ අපරිමිතභොගක්ඛන්ධං හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කපණද්ධිකාදීනං විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා වත්ථුකාමෙ ච කිලෙසකාමෙ ච පහාය අමරනගරතො නික්ඛමිත්වා එකකොව හිමවන්තෙ ධම්මිකං නාම පබ්බතං නිස්සාය අස්සමං කත්වා තත්ථ පණ්ණසාලඤ්ච චඞ්කමඤ්ච මාපෙත්වා පඤ්චහි නීවරණදොසෙහි වජ්ජිතං ‘‘එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙහි අට්ඨහි කාරණගුණෙහි සමුපෙතං අභිඤ්ඤාසඞ්ඛාතං බලං ආහරිතුං තස්මිං අස්සමපදෙ නවදොසසමන්නාගතං සාටකං පජහිත්වා, ද්වාදසගුණසමන්නාගතං වාකචීරං නිවාසෙත්වා, ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජි. එවං පබ්බජිතො අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං තං පණ්ණසාලං පහාය දසගුණසමන්නාගතං රුක්ඛමූලං උපගන්ත්වා සබ්බං ධඤ්ඤවිකතිං පහාය පවත්තඵලභොජනො හුත්වා නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමනවසෙනෙව පධානං පදහන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං පඤ්චන්නඤ්ච අභිඤ්ඤානං ලාභී අහොසි. එවං තං යථාපත්ථිතං අභිඤ්ඤාබලං පාපුණි. තෙන වුත්තං –

‘‘එවාහං චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

‘‘හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං;

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

‘‘සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

තත්ථ ‘‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා’’ති ඉමාය පන පාළියා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලචඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – මහාසත්තඤ්හි ‘‘හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා අජ්ජ ධම්මිකපබ්බතං පවිසිස්සතී’’ති දිස්වා සක්කො විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තාත, අයං සුමෙධපණ්ඩිතො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො, එතස්ස වසනට්ඨානං මාපෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රමණීයං අස්සමං, සුගුත්තං පණ්ණසාලං, මනොරමං චඞ්කමඤ්ච මාපෙසි. භගවා පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිප්ඵන්නං තං අස්සමපදං සන්ධාය ‘‘සාරිපුත්ත, තස්මිං ධම්මිකපබ්බතෙ –

‘‘අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’’න්ති. –

ආහ. තත්ථ සුකතො මය්හන්ති සුට්ඨු කතො මයා. පණ්ණසාලා සුමාපිතාති පණ්ණච්ඡදනසාලාපි මෙ සුමාපිතා අහොසි.

පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චිමෙ චඞ්කමදොසා නාම ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා, අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති. ථද්ධවිසමභූමිභාගස්මිඤ්හි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, ඵොටා උට්ඨහන්ති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං විපජ්ජති. මුදුසමතලෙ පන ඵාසුවිහාරං ආගම්ම කම්මට්ඨානං සම්පජ්ජති. තස්මා ථද්ධවිසමභූමිභාගතා එකො දොසොති වෙදිතබ්බො. චඞ්කමස්ස අන්තො වා මජ්ඣෙ වා කොටියං වා රුක්ඛෙ සති පමාදමාගම්ම චඞ්කමන්තස්ස නලාටං වා සීසං වා පටිහඤ්ඤතීති අන්තොරුක්ඛතා දුතියො දොසො. තිණලතාදිගහනච්ඡන්නෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො අන්ධකාරවෙලායං උරගාදිකෙ පාණෙ අක්කමිත්වා වා මාරෙති, තෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛං ආපජ්ජතීති ගහනච්ඡන්නතා තතියො දොසො. අතිසම්බාධෙ චඞ්කමෙ විත්ථාරතො රතනිකෙ වා අඩ්ඪරතනිකෙ වා චඞ්කමන්තස්ස පරිච්ඡෙදෙ පක්ඛලිත්වා නඛාපි අඞ්ගුලියොපි භිජ්ජන්තීති අතිසම්බාධතා චතුත්ථො දොසො. අතිවිසාලෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස චිත්තං විධාවති, එකග්ගතං න ලභතීති අතිවිසාලතා පඤ්චමො දොසො. පුථුලතො පන දියඩ්ඪරතනං ද්වීසු පස්සෙසු රතනමත්තං අනුචඞ්කමං දීඝතො සට්ඨිහත්ථං මුදුතලං සමවිප්පකිණ්ණවාලුකං චඞ්කමං වට්ටති චෙතියගිරිම්හි දීපප්පසාදකමහාමහින්දත්ථෙරස්ස චඞ්කමං විය, තාදිසං තං අහොසි. තෙනාහ – ‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති.

අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං. අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො, අනවජ්ජපිණ්ඩපාතපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩපාතභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනසාරං වා සීසකහාපණාදීනි වා ගණ්හන්තෙසු රාජකුලෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමත්තෙහි අසංසට්ඨභාවො, චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති. ඉදං වුත්තං හොති – ‘‘යථා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තෙන සක්කා හොන්ති ඉමානි අට්ඨ සුඛානි වින්දිතුං, එවං අට්ඨගුණසමුපෙතං තං අස්සමං මාපෙසි’’න්ති.

අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති පච්ඡා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤානඤ්ච සමාපත්තීනඤ්ච උප්පාදනත්ථාය අනිච්චතො ච දුක්ඛතො ච විපස්සනං ආරභිත්වා ථාමප්පත්තං විපස්සනාබලං ආහරිං. යථා තස්මිං වසන්තො තං බලං ආහරිතුං සක්කොමි, එවං තං අස්සමං අභිඤ්ඤත්ථාය විපස්සනාබලස්ස අනුච්ඡවිකං කත්වා මාපෙසින්ති අත්ථො.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතන්ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා. තදා කිර කුටිලෙණචඞ්කමාදිපටිමණ්ඩිතං පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නං රමණීයං මධුරසලිලාසයං අපගතවාළමිගභිංසනකසකුණං පවිවෙකක්ඛමං අස්සමං මාපෙත්වා අලඞ්කතචඞ්කමස්ස උභොසු අන්තෙසු ආලම්බනඵලකං සංවිධාය නිසීදනත්ථාය චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ සමතලං මුග්ගවණ්ණසිලං මාපෙත්වා අන්තො පණ්ණසාලාය ජටාමණ්ඩලවාකචීරතිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිකෙ තාපසපරික්ඛාරෙ මණ්ඩපෙ පානීයඝටපානීයසඞ්ඛපානීයසරාවානි, අග්ගිසාලායං අඞ්ගාරකපල්ලදාරුආදීනීති එවං යං යං පබ්බජිතානං උපකාරාය සංවත්තති, තං සබ්බං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාය භිත්තියං – ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තෙ සුමෙධපණ්ඩිතො හිමවන්තපාදෙ ගිරිකන්දරානුසාරෙන අත්තනො නිවාසානුරූපං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නදීනිවත්තනෙ විස්සකම්මනිම්මිතං සක්කදත්තියං රමණීයං අස්සමං දිස්වා චඞ්කමනකොටිං ගන්ත්වා පදවළඤ්ජං අපස්සන්තො ‘‘ධුවං පබ්බජිතා ධුරගාමෙ භික්ඛං පරියෙසිත්වා කිලන්තරූපා ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නා භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා ‘‘අතිවිය චිරායන්ති, ජානිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මහාභිත්තියං අක්ඛරානි වාචෙත්වා ‘‘මය්හං කප්පියපරික්ඛාරා එතෙ, ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අත්තනා නිවත්ථපාරුතං සාටකයුගං පජහි. තෙනාහ ‘‘සාටකං පජහිං තත්ථා’’ති. එවං පවිට්ඨො අහං, සාරිපුත්ත, තස්සං පණ්ණසාලායං සාටකං පජහිං.

නවදොසමුපාගතන්ති සාටකං පජහන්තො නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා උපට්ඨහන්ති. මහග්ඝභාවො එකො දොසො, පරපටිබද්ධතාය උප්පජ්ජනභාවො එකො, පරිභොගෙන ලහුං කිලිස්සනභාවො එකො, කිලිට්ඨො හි ධොවිතබ්බො ච රජිතබ්බො ච හොති, පරිභොගෙන ජීරණභාවො එකො, ජිණ්ණස්ස හි තුන්නං වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති, පුන පරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො එකො, තාපසපබ්බජ්ජාය අසාරුප්පභාවො එකො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො එකො, යථා හි නං පච්චත්ථිකා න ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානභාවො එකො, ගහෙත්වා විචරන්තස්ස ඛන්ධභාරමහිච්ඡභාවො එකොති.

වාකචීරං නිවාසෙසින්ති තදාහං, සාරිපුත්ත, ඉමෙ නව දොසෙ දිස්වා සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසිං, මුඤ්ජතිණං හීරං හීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතං වාකචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො.

ද්වාදස ගුණමුපාගතන්ති ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි සමන්නාගතං. වාකචීරස්මිඤ්හි ද්වාදස ආනිසංසා – අප්පග්ඝං සුන්දරං කප්පියන්ති අයං තාව එකො ආනිසංසො, සහත්ථා කාතුං සක්කාති අයං දුතියො, පරිභොගෙන සණිකං කිලිස්සති, ධොවියමානෙපි පපඤ්චො නත්ථීති අයං තතියො, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො චතුත්ථො, පුන පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො පඤ්චමො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො ඡට්ඨො, පච්චත්ථිකානං නිරුපභොගභාවො සත්තමො, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො අට්ඨමො, ධාරණෙ සල්ලහුකභාවො නවමො, චීවරපච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො දසමො, වාකුප්පත්තියා ධම්මිකඅනවජ්ජභාවො එකාදසමො, වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවො ද්වාදසමොති.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකන්ති කථං පජහිං? සො කිර වරසාටකයුගං ඔමුඤ්චන්තො චීවරවංසෙ ලග්ගිතං අනොජපුප්ඵදාමසදිසං රත්තං වාකචීරං ගහෙත්වා නිවාසෙත්වා තස්සූපරි අපරං සුවණ්ණවණ්ණං වාකචීරං පරිදහිත්වා පුන්නාගපුප්ඵසන්ථරසදිසං සඛුරං අජිනචම්මං එකංසං කත්වා ජටාමණ්ඩලං පටිමුඤ්චිත්වා චූළාය සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං සාරසූචිං පවෙසෙත්වා මුත්තාජාලසදිසාය සික්කාය පවාළවණ්ණං කුණ්ඩිකං ඔදහිත්වා තීසු ඨානෙසු වඞ්කං කාජං ආදාය එකිස්සා කාජකොටියා කුණ්ඩිකං, එකිස්සා අඞ්කුසපච්ඡිතිදණ්ඩකාදීනි ඔලග්ගෙත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමන්තො අත්තනො වෙසං ඔලොකෙත්වා – ‘‘මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, සොභති වත මෙ පබ්බජ්ජා, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීහි සබ්බෙහි ධීරපුරිසෙහි වණ්ණිතා ථොමිතා අයං පබ්බජ්ජා නාම, පහීනං මෙ ගිහිබන්ධනං, නික්ඛන්තොස්මි නෙක්ඛම්මං, ලද්ධා මෙ උත්තමපබ්බජ්ජා, කරිස්සාමි සමණධම්මං, ලභිස්සාමි මග්ගඵලසුඛ’’න්ති උස්සාහජාතො ඛාරිකාජං ඔතාරෙත්වා චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ මුග්ගවණ්ණසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසින්නො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං පණ්ණසාලං පවිසිත්වා බිදලමඤ්චකපස්සෙ කට්ඨත්ථරිකාය නිපන්නො සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා බලවපච්චූසෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ආගමනං ආවජ්ජෙසි – ‘‘අහං ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා අමිතභොගං අනන්තයසං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නෙක්ඛම්මගවෙසකො හුත්වා පබ්බජිතො. ඉතො දානි පට්ඨාය පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති, පවිවෙකඤ්හි පහාය විචරන්තං මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකා ඛාදන්ති, ඉදානි මයා විවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටති, අහඤ්හි ඝරාවාසං පලිබොධතො දිස්වා නික්ඛන්තො, අයඤ්ච මනාපා පණ්ණසාලා, බෙලුවපක්කවණ්ණා පරිභණ්ඩකතා භූමි, රජතවණ්ණා සෙතභිත්තියො, කපොතපාදවණ්ණං පණ්ණච්ඡදනං, විචිත්තත්ථරණවණ්ණො බිදලමඤ්චකො, නිවාසඵාසුකං වසනට්ඨානං, න එත්තො අතිරෙකතරා විය මෙ ගෙහසම්පදා පඤ්ඤායතී’’ති පණ්ණසාලාය දොසෙ විචිනන්තො අට්ඨ දොසෙ පස්සි.

පණ්ණසාලපරිභොගස්මිඤ්හි අට්ඨ ආදීනවා – මහාසමාරම්භෙන දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා කරණපරියෙසනභාවො එකො ආදීනවො, තිණපණ්ණමත්තිකාසු පතිතාසු තාසං පුනප්පුනං ඨපෙතබ්බතාය නිබද්ධජග්ගනභාවො දුතියො, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාති, අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති උට්ඨාපනීයභාවො තතියො, සීතුණ්හාදිපටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො චතුත්ථො, ගෙහං පවිට්ඨෙන යංකිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහාපටිච්ඡාදනභාවො පඤ්චමො, ‘‘මය්හ’’න්ති පරිග්ගහකරණභාවො ඡට්ඨො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො නාමෙස සදුතියකවාසො වියාති සත්තමො, ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවො අට්ඨමො. ඉති ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජහි. තෙනාහ – ‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති. තත්රිමෙ දස ගුණා – අප්පසමාරම්භතා එකො ගුණො, උපගමනමත්තකමෙව හි තත්ථ හොතීති. අප්පටිජග්ගනතා දුතියො, තඤ්හි සම්මට්ඨම්පි අසම්මට්ඨම්පි පරිභොගඵාසුකං හොතියෙව. අනුට්ඨාපනීයභාවො තතියො. ගරහං නප්පටිච්ඡාදෙති, තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති ගරහාය අප්පටිච්ඡන්නභාවො චතුත්ථො. අබ්භොකාසවාසො විය කායං න සන්ථම්භෙතීති කායස්ස අසන්ථම්භනභාවො පඤ්චමො, පරිග්ගහකරණාභාවො ඡට්ඨො, ගෙහාලයපටික්ඛෙපො සත්තමො. බහුසාධාරණෙ ගෙහෙ විය ‘‘පටිජග්ගිස්සාමි නං, නික්ඛමථා’’ති නීහරණකාභාවො අට්ඨමො, වසන්තස්ස සප්පීතිකභාවො නවමො, රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවො දසමොති ඉමෙ දසගුණෙ දිස්වා රුක්ඛමූලං උපගතොස්මීති වදති.

ඉමානි හි එත්තකානි කාරණානි සල්ලක්ඛෙත්වා මහාසත්තො පුනදිවසෙ භික්ඛාය ගාමං පාවිසි. අථස්ස සම්පත්තගාමෙ මනුස්සා මහන්තෙන උස්සාහෙන භික්ඛං අදංසු. සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා අස්සමං ආගම්ම නිසීදිත්වා චින්තෙසි – ‘‘නාහං ‘ආහාරං ලභාමී’ති පබ්බජිතො, සිනිද්ධාහාරො නාමෙස මානමදපුරිසමදෙ වඩ්ඪෙති, ආහාරමූලකස්ස ච දුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථි, යංනූනාහං වාපිතරොපිතධඤ්ඤනිබ්බත්තකං ආහාරං පජහිත්වා පවත්තඵලභොජනො භවෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය තථා කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

දීපඞ්කරො බුද්ධො

එවං අභිඤ්ඤාබලං පත්වා සුමෙධතාපසෙ සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තෙ දීපඞ්කරො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්ස පටිසන්ධිජාතිබොධි ධම්මචක්කප්පවත්තනෙසු සකලාපි දසසහස්සිලොකධාතු සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි, මහාවිරවං රවි, ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. සුමෙධතාපසො සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙන්තො නෙව තං සද්දමස්සොසි, න ච තානි නිමිත්තානි අද්දස. තෙන වුත්තං –

‘‘එවං මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

‘‘උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො’’ති.

තස්මිං කාලෙ දීපඞ්කරදසබලො චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි පරිවුතො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො රම්මං නාම නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. රම්මනගරවාසිනො ‘‘දීපඞ්කරො කිර සමණිස්සරො පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො අම්හාකං රම්මනගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසතී’’ති සුත්වා සප්පිනවනීතාදීනි චෙව භෙසජ්ජානි වත්ථච්ඡාදනානි ච ගාහාපෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා යෙන බුද්ධො, යෙන ධම්මො, යෙන සඞ්ඝො, තන්නින්නා තප්පොණා තප්පබ්භාරා හුත්වා සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ගන්ධමාලාදීහි පූජෙත්වා එකමන්තං නිසින්නා ධම්මදෙසනං සුත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කමිංසු.

තෙ පුනදිවසෙ මහාදානං සජ්ජෙත්වා නගරං අලඞ්කරිත්වා දසබලස්ස ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොන්තා උදකභින්නට්ඨානෙසු පංසුං පක්ඛිපිත්වා සමං භූමිතලං කත්වා රජතපට්ටවණ්ණං වාලුකං ආකිරන්ති, ලාජෙ චෙව පුප්ඵානි ච විකිරන්ති, නානාවිරාගෙහි වත්ථෙහි ධජපටාකෙ උස්සාපෙන්ති, කදලියො චෙව පුණ්ණඝටපන්තියො ච පතිට්ඨාපෙන්ති. තස්මිං කාලෙ සුමෙධතාපසො අත්තනො අස්සමපදා ආකාසං උග්ගන්ත්වා, තෙසං මනුස්සානං උපරිභාගෙන ආකාසෙන ගච්ඡන්තො තෙ හට්ඨතුට්ඨෙ මනුස්සෙ දිස්වා ‘‘කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආකාසතො ඔරුය්හ එකමන්තං ඨිතො මනුස්සෙ පුච්ඡි – ‘‘අම්භො, කස්ස තුම්හෙ ඉධ විසමං මග්ගං අලඞ්කරොථා’’ති? තෙන වුත්තං –

‘‘පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

‘‘වෙදජාතං ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

‘‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායන’’’න්ති.

මනුස්සා ආහංසු – ‘‘භන්තෙ සුමෙධ, න ත්වං ජානාසි, දීපඞ්කරො දසබලො සම්මාසම්බුද්ධො සම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො චාරිකං චරමානො අම්හාකං නගරං පත්වා සුදස්සනමහාවිහාරෙ පටිවසති. මයං තං භගවන්තං නිමන්තයිම්හ, තස්සෙතං බුද්ධස්ස භගවතො ආගමනමග්ගං අලඞ්කරොමා’’ති. අථ සුමෙධතාපසො චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධොති ඛො ඝොසමත්තකම්පි ලොකෙ දුල්ලභං, පගෙව බුද්ධුප්පාදො, මයාපි ඉමෙහි මනුස්සෙහි සද්ධිං දසබලස්ස මග්ගං අලඞ්කරිතුං වට්ටතී’’ති. සො තෙ මනුස්සෙ ආහ – ‘‘සචෙ, භො, තුම්හෙ එතං මග්ගං බුද්ධස්ස අලඞ්කරොථ, මය්හම්පි එකං ඔකාසං දෙථ, අහම්පි තුම්හෙහි සද්ධිං මග්ගං අලඞ්කරිස්සාමී’’ති. තෙ ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො ඉද්ධිමා’’ති ජානන්තා උදකභින්නොකාසං සල්ලක්ඛෙත්වා – ‘‘ත්වං ඉමං ඨානං අලඞ්කරොහී’’ති අදංසු. සුමෙධො බුද්ධාරම්මණං පීතිං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘අහං ඉමං ඔකාසං ඉද්ධියා අලඞ්කරිතුං පහොමි, එවං අලඞ්කතො න මං පරිතොසෙස්සති, අජ්ජ මයා කායවෙය්යාවච්චං කාතුං වට්ටතී’’ති පංසුං ආහරිත්වා තස්මිං පදෙසෙ පක්ඛිපි.

තස්ස තස්මිං පදෙසෙ අනිට්ඨිතෙයෙව දීපඞ්කරදසබලො මහානුභාවානං ඡළභිඤ්ඤානං ඛීණාසවානං චතූහි සතසහස්සෙහි පරිවුතො දෙවතාසු දිබ්බගන්ධමාලාදීහි පූජයන්තාසු දිබ්බතුරියෙහි වජ්ජන්තාසු දිබ්බසඞ්ගීතෙසු පවත්තෙන්තෙසු මනුස්සෙසු මානුසකෙහි ගන්ධමාලාදීහි චෙව තුරියෙහි ච පූජයන්තෙසු අනොපමාය බුද්ධලීලාය මනොසිලාතලෙ විජම්භමානො සීහො විය තං අලඞ්කතපටියත්තං මග්ගං පටිපජ්ජි. සුමෙධතාපසො අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා අලඞ්කතමග්ගෙන ආගච්ඡන්තස්ස දසබලස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං අසීතියා අනුබ්යඤ්ජනෙහි අනුරඤ්ජිතං බ්යාමප්පභාය සම්පරිවාරිතං මණිවණ්ණගගනතලෙ නානප්පකාරා විජ්ජුලතා විය ආවෙළාවෙළභූතා චෙව යුගළයුගළභූතා ච ඡබ්බණ්ණඝනබුද්ධරස්මියො විස්සජ්ජෙන්තං රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං ඔලොකෙත්වා – ‘‘අජ්ජ මයා දසබලස්ස ජීවිතපරිච්චාගං කාතුං වට්ටති, මා භගවා කලලං අක්කමි, මණිඵලකසෙතුං පන අක්කමන්තො විය සද්ධිං චතූහි ඛීණාසවසතසහස්සෙහි මම පිට්ඨිං මද්දමානො ගච්ඡතු, තං මෙ භවිස්සති දීඝරත්තං හිතාය සුඛායා’’ති කෙසෙ මොචෙත්වා අජිනචම්මජටාමණ්ඩලවාකචීරානි කාළවණ්ණෙ කලලෙ පත්ථරිත්වා මණිඵලකසෙතු විය කලලපිට්ඨෙ නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු, ‘බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’.

‘‘බුද්ධොතිවචනං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

බුද්ධො බුද්ධොති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

‘‘තත්ථ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

‘ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො වෙ මා උපච්චගා’.

‘‘යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

‘‘අදංසු තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

බුද්ධො බුද්ධොති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

‘‘අනිට්ඨිතෙ මමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

‘‘පච්චුග්ගමනා වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

‘‘දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

‘‘දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

‘‘දිබ්බං චන්දනචුණ්ණඤ්ච, වරගන්ධඤ්ච කෙවලං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

‘‘චම්පකං සලලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතකං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

‘‘කෙසෙ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති.

සො පන කලලපිට්ඨෙ නිපන්නකොව පුන අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා දීපඞ්කරදසබලස්ස බුද්ධසිරිං සම්පස්සමානො එවං චින්තෙසි – ‘‘සචෙ අහං ඉච්ඡෙය්යං, සබ්බකිලෙසෙ ඣාපෙත්වා සඞ්ඝනවකො හුත්වා රම්මනගරං පවිසෙය්යං, අඤ්ඤාතකවෙසෙන පන මෙ කිලෙසෙ ඣාපෙත්වා නිබ්බානප්පත්තියා කිච්චං නත්ථි, යංනූනාහං දීපඞ්කරදසබලො විය පරමාභිසම්බොධිං පත්වා ධම්මනාවං ආරොපෙත්වා මහාජනං සංසාරසාගරා උත්තාරෙත්වා පච්ඡා පරිනිබ්බායෙය්යං, ඉදං මය්හං පතිරූප’’න්ති. තතො අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි. තෙන වුත්තං –

‘‘පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

‘ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

‘‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

‘‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවක’’’න්ති.

යස්මා පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති.

මනුස්සත්තභාවස්මිංයෙව හි ඨත්වා බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තස්ස පත්ථනා සමිජ්ඣති, නාගස්ස වා සුපණ්ණස්ස වා දෙවතාය වා සක්කස්ස වා පත්ථනා නො සමිජ්ඣති. මනුස්සත්තභාවෙපි පුරිසලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, ඉත්ථියා වා පණ්ඩකනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානං වා නො සමිජ්ඣති. පුරිසස්සපි තස්මිං අත්තභාවෙ අරහත්තප්පත්තියා හෙතුසම්පන්නස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස. හෙතුසම්පන්නස්සාපි ජීවමානබුද්ධස්සෙව සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, පරිනිබ්බුතෙ බුද්ධෙ චෙතියසන්තිකෙ වා බොධිමූලෙ වා පත්ථෙන්තස්ස න සමිජ්ඣති. බුද්ධානං සන්තිකෙ පත්ථෙන්තස්සපි පබ්බජ්ජාලිඞ්ගෙ ඨිතස්සෙව සමිජ්ඣති, නො ගිහිලිඞ්ගෙ ඨිතස්ස. පබ්බජිතස්සපි පඤ්චාභිඤ්ඤාඅට්ඨසමාපත්තිලාභිනොයෙව සමිජ්ඣති, න ඉමාය ගුණසම්පත්තියා විරහිතස්ස. ගුණසම්පන්නෙනපි යෙන අත්තනො ජීවිතං බුද්ධානං පරිච්චත්තං හොති, තස්සෙව ඉමිනා අධිකාරෙන අධිකාරසම්පන්නස්ස සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. අධිකාරසම්පන්නස්සාපි යස්ස බුද්ධකාරකධම්මානං අත්ථාය මහන්තො ඡන්දො ච උස්සාහො ච වායාමො ච පරියෙට්ඨි ච, තස්සෙව සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස.

තත්රිදං ඡන්දමහන්තතාය ඔපම්මං – සචෙ හි එවමස්ස යො සකලචක්කවාළගබ්භං එකොදකීභූතං අත්තනො බාහුබලෙන උත්තරිත්වා පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං වියූහිත්වා මද්දිත්වා පදසා ගච්ඡන්තො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං සත්තියො ආකොටෙත්වා නිරන්තරං සත්තිඵලසමාකිණ්ණං පදසා අක්කමමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාති. යො වා පන සකලචක්කවාළගබ්භං වීතච්චිතඞ්ගාරභරිතං පාදෙහි මද්දමානො පාරං ගන්තුං සමත්ථො, සො බුද්ධත්තං පාපුණාතීති. යො එතෙසු එකම්පි අත්තනො දුක්කරං න මඤ්ඤති, ‘‘අහං එතම්පි තරිත්වා වා ගන්ත්වා වා පාරං ගමිස්සාමී’’ති එවං මහන්තෙන ඡන්දෙන ච උස්සාහෙන ච වායාමෙන ච පරියෙට්ඨියා ච සමන්නාගතො හොති, එතස්සෙව පත්ථනා සමිජ්ඣති, න ඉතරස්ස. තස්මා සුමෙධතාපසො ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වාව බුද්ධභාවාය අභිනීහාරං කත්වා නිපජ්ජි.

දීපඞ්කරොපි භගවා ආගන්ත්වා සුමෙධතාපසස්ස සීසභාගෙ ඨත්වා මණිසීහපඤ්ජරං උග්ඝාටෙන්තො විය පඤ්චවණ්ණපසාදසම්පන්නානි අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා කලලපිට්ඨෙ නිපන්නං සුමෙධතාපසං දිස්වා ‘‘අයං තාපසො බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති නු ඛො එතස්ස පත්ථනා, උදාහු නො’’ති අනාගතංසඤාණං පෙසෙත්වා උපධාරෙන්තො – ‘‘ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි අතික්කමිත්වා අයං ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ඨිතකොව පරිසමජ්ඣෙ බ්යාකාසි – ‘‘පස්සථ නො තුම්හෙ ඉමං උග්ගතපං තාපසං කලලපිට්ඨෙ නිපන්න’’න්ති? ‘‘එවං, භන්තෙ’’ති. අයං බුද්ධත්තාය අභිනීහාරං කත්වා නිපන්නො, සමිජ්ඣිස්සති ඉමස්ස පත්ථනා. අයඤ්හි ඉතො කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛයෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සති. තස්මිං පනස්ස අත්තභාවෙ කපිලවත්ථු නාම නගරං නිවාසො භවිස්සති, මායා නාම දෙවී මාතා, සුද්ධොදනො නාම රාජා පිතා, අග්ගසාවකො උපතිස්සො නාම ථෙරො, දුතියසාවකො කොලිතො නාම, බුද්ධුපට්ඨාකො ආනන්දො නාම, අග්ගසාවිකා ඛෙමා නාම ථෙරී, දුතියසාවිකා උප්පලවණ්ණා නාම ථෙරී භවිස්සති. අයං පරිපක්කඤාණො මහාභිනික්ඛමනං කත්වා මහාපධානං පදහිත්වා නිග්රොධරුක්ඛමූලෙ පායාසං පටිග්ගහෙත්වා නෙරඤ්ජරාය තීරෙ පරිභුඤ්ජිත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ අස්සත්ථරුක්ඛමූලෙ අභිසම්බුජ්ඣිස්සතීති. තෙන වුත්තං –

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘‘පස්සථ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘‘අහු කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

‘‘‘අජපාලරුක්ඛමූලෙ, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

‘‘‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමුපෙහිති.

‘‘‘තතො පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

‘‘‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

‘‘‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සති තං ජිනං.

‘‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

බොධි තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චතී’’’ති. (බු. වං. 2.60-68);

තං සුත්වා සුමෙධතාපසො – ‘‘මය්හං කිර පත්ථනා සමිජ්ඣිස්සතී’’ති සොමනස්සප්පත්තො අහොසි. මහාජනො දීපඞ්කරදසබලස්ස වචනං සුත්වා ‘‘සුමෙධතාපසො කිර බුද්ධබීජං බුද්ධඞ්කුරො’’ති හට්ඨතුට්ඨො අහොසි. එවඤ්චස්ස අහොසි – ‘‘යථා නාම මනුස්සා නදිං තරන්තා උජුකෙන තිත්ථෙන උත්තරිතුං අසක්කොන්තා හෙට්ඨාතිත්ථෙන උත්තරන්ති, එවමෙව මයම්පි දීපඞ්කරදසබලස්ස සාසනෙ මග්ගඵලං අලභමානා අනාගතෙ යදා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, තදා තව සම්මුඛා මග්ගඵලං සච්ඡිකාතුං සමත්ථා භවෙය්යාමා’’ති පත්ථනං ඨපයිංසු. දීපඞ්කරදසබලොපි බොධිසත්තං පසංසිත්වා අට්ඨපුප්ඵමුට්ඨීහි පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. තෙපි චතුසතසහස්සසඞ්ඛා ඛීණාසවා බොධිසත්තං ගන්ධෙහි ච මාලාහි ච පූජෙත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමිංසු. දෙවමනුස්සා පන තථෙව පූජෙත්වා වන්දිත්වා පක්කන්තා.

බොධිසත්තො සබ්බෙසං පටික්කන්තකාලෙ සයනා වුට්ඨාය ‘‘පාරමියො විචිනිස්සාමී’’ති පුප්ඵරාසිමත්ථකෙ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි. එවං නිසින්නෙ බොධිසත්තෙ සකලදසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා සාධුකාරං දත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, පොරාණකබොධිසත්තානං පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ‘පාරමියො විචිනිස්සාමා’ති නිසින්නකාලෙ යානි පුබ්බනිමිත්තානි නාම පඤ්ඤායන්ති, තානි සබ්බානිපි අජ්ජ පාතුභූතානි, නිස්සංසයෙන ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි. මයමෙතං ජානාම ‘යස්සෙතානි නිමිත්තානි පඤ්ඤායන්ති, එකන්තෙන සො බුද්ධො හොති’, ත්වං අත්තනො වීරියං දළ්හං කත්වා පග්ගණ්හා’’ති බොධිසත්තං නානප්පකාරාහි ථුතීහි අභිත්ථවිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘ඉදං සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

‘‘උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

‘‘යදිමස්ස ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘‘යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨා තිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

‘‘එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

‘‘දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

‘‘යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, සබ්බෙ පදක්ඛිණමකංසු මං;

නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

‘‘දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

හට්ඨතුට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

‘‘සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

‘වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාපාරමිං ගතො.

‘‘‘දසසහස්සිලොකම්හි, ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං’.

‘‘පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

‘‘සීතං බ්යාපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මහාවාතා න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘ආකාසට්ඨා ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මානුසකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘විචිත්තපුප්ඵා ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘නිරයෙපි දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘අනොවට්ඨෙන උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘තාරාගණා විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘න හොති අරති සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රොගා තදුපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රාගො තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සති;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘රජො නුද්ධංසති උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘අනිට්ඨගන්ධො පක්කමති, දිබ්බගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායති ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘සබ්බෙ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘කුට්ටා කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

ආකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘චුතී ච උපපත්ති ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

‘‘දළ්හං පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.70-107);

බොධිසත්තො දීපඞ්කරදසබලස්ස ච දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානඤ්ච වචනං සුත්වා භිය්යොසොමත්තාය සඤ්ජාතුස්සාහො හුත්වා චින්තෙසි – ‘‘බුද්ධා නාම අමොඝවචනා, නත්ථි බුද්ධානං කථාය අඤ්ඤථත්තං. යථා හි ආකාසෙ ඛිත්තලෙඩ්ඩුස්ස පතනං ධුවං, ජාතස්ස මරණං, රත්තික්ඛයෙ සූරියුග්ගමනං, ආසයා නික්ඛන්තසීහස්ස සීහනාදනදනං, ගරුගබ්භාය ඉත්ථියා භාරමොරොපනං ධුවං අවස්සම්භාවී, එවමෙව බුද්ධානං වචනං නාම ධුවං අමොඝං, අද්ධා අහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සීන චූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

‘‘අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

‘‘යථා ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

‘‘යථාපි සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

‘‘යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සත’’න්ති. (බු. වං. 2.108-114);

සො ‘‘ධුවාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති එවං කතසන්නිට්ඨානො බුද්ධකාරකෙ ධම්මෙ උපධාරෙතුං – ‘‘කහං නු ඛො බුද්ධකාරකා ධම්මා, කිං උද්ධං, උදාහු අධො, දිසාවිදිසාසූ’’ති අනුක්කමෙන සකලං ධම්මධාතුං විචිනන්තො පොරාණකබොධිසත්තෙහි ආසෙවිතනිසෙවිතං පඨමං දානපාරමිං දිස්වා එවං අත්තානං ඔවදි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඨමං දානපාරමිං පූරෙය්යාසි. යථා හි නික්කුජ්ජිතො උදකකුම්භො නිස්සෙසං කත්වා උදකං වමතියෙව, න පච්චාහරති, එවමෙව ධනං වා යසං වා පුත්තදාරං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගං වා අනොලොකෙත්වා සම්පත්තයාචකානං සබ්බං ඉච්ඡිතිච්ඡිතං නිස්සෙසං කත්වා දදමානො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඨමං දානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

‘‘ඉමං ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;

වමතෙවුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

‘‘තථෙව යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධොකතො’’ති. (බු. වං. 2.115-119);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දුතියං සීලපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සීලපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චමරී මිගො නාම ජීවිතං අනොලොකෙත්වා අත්තනො වාලමෙව රක්ඛති, එවං ත්වම්පි ඉතො පට්ඨාය ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා සීලමෙව රක්ඛමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දුතියං සීලපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

‘‘තථෙව චතූසු භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සදා සීලං, චමරී විය වාලධි’’න්ති. (බු. වං. 2.120-124);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය නෙක්ඛම්මපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. යථා හි චිරං බන්ධනාගාරෙ වසමානො පුරිසො න තත්ථ සිනෙහං කරොති, අථ ඛො උක්කණ්ඨතියෙව, අවසිතුකාමො හොති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බභවෙ බන්ධනාගාරසදිසෙ කත්වා සබ්බභවෙහි උක්කණ්ඨිතො මුච්චිතුකාමො හුත්වා නෙක්ඛම්මාභිමුඛොව හොහි. එවං බුද්ධො භවිස්සසී’’ති තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිමෙව ගවෙසති.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරං විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොහි, භවතො පරිමුත්තියා’’ති. (බු. වං. 2.125-129);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය පඤ්ඤාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි. හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨෙසු කඤ්චි අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙපි පණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡෙය්යාසි. යථා හි පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු හීනාදිභෙදෙසු කුලෙසු කිඤ්චි අවජ්ජෙත්වා පටිපාටියා පිණ්ඩාය චරන්තො ඛිප්පං යාපනං ලභති, එවං ත්වම්පි සබ්බපණ්ඩිතෙ උපසඞ්කමිත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡං බුධං ජනං;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.130-134);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො පඤ්චමං වීරියපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය වීරියපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, යථා හි සීහො මිගරාජා සබ්බිරියාපථෙසු දළ්හවීරියො හොති, එවං ත්වම්පි සබ්බභවෙසු සබ්බිරියාපථෙසු දළ්හවීරියො අනොලීනවීරියො සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති පඤ්චමං වීරියපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

‘‘තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.135-139);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය ඛන්තිපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවියං නාම සුචිම්පි නික්ඛිපන්ති අසුචිම්පි, න තෙන පථවී සිනෙහං පටිඝං කරොති, ඛමති සහති අධිවාසෙතියෙව, එවමෙව ත්වම්පි සම්මානනෙපි අවමානනෙපි ඛමොව සමානො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති ඡට්ඨං ඛන්තිපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.140-144);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො සත්තමං සච්චපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය සච්චපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, අසනියා මත්ථකෙ පතමානායපි ධනාදීනං අත්ථාය ඡන්දාදීනං වසෙන සම්පජානමුසාවාදං නාම මා භාසි. යථා හි ඔසධී තාරකා නාම සබ්බඋතූසු අත්තනො ගමනවීථිං ජහිත්වා අඤ්ඤාය වීථියා න ගච්ඡති, සකවීථියාව ගච්ඡති, එවමෙව ත්වම්පි සච්චං පහාය මුසාවාදං නාම අවදන්තොයෙව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති සත්තමං සච්චපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි ඔසධී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති වීථිතො.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කමසි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.145-149);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය අධිට්ඨානපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, යං අධිට්ඨාසි, තස්මිං අධිට්ඨානෙ නිච්චලොව භවෙය්යාසි. යථා හි පබ්බතො නාම සබ්බාසු දිසාසු වාතෙහි පහටො න කම්පති න චලති, අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨති, එවමෙව ත්වම්පි අත්තනො අධිට්ඨානෙ නිච්චලො හොන්තොව බුද්ධො භවිස්සසී’’ති අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

‘‘තථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.150-154);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො නවමං මෙත්තාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය මෙත්තාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, හිතෙසුපි අහිතෙසුපි එකචිත්තො භවෙය්යාසි. යථා හි උදකං නාම පාපජනස්සපි කල්යාණජනස්සපි සීතභාවං එකසදිසං කත්වා ඵරති, එවමෙව ත්වම්පි සබ්බෙසු සත්තෙසු මෙත්තචිත්තෙන එකචිත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති නවමං මෙත්තාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොහි, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

‘‘යථාපි උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

‘‘තථෙව ත්වම්පි හිතාහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.155-159);

අථස්ස ‘‘න එත්තකෙහෙව බුද්ධකාරකධම්මෙහි භවිතබ්බ’’න්ති උත්තරිම්පි උපධාරයතො දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දිස්වා එතදහොසි – ‘‘සුමෙධපණ්ඩිත, ත්වං ඉතො පට්ඨාය උපෙක්ඛාපාරමිම්පි පූරෙය්යාසි, සුඛෙපි දුක්ඛෙපි මජ්ඣත්තොව භවෙය්යාසි. යථා හි පථවී නාම සුචිම්පි අසුචිම්පි පක්ඛිපමානෙ මජ්ඣත්තාව හොති, එවමෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙසු මජ්ඣත්තොව හොන්තො බුද්ධො භවිස්සසී’’ති දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

‘‘ඉමං ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

‘‘යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

‘‘තථෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසී’’ති. (බු. වං. 2.160-164);

තතො චින්තෙසි – ‘‘ඉමස්මිං ලොකෙ බොධිසත්තෙහි පූරෙතබ්බා බොධිපරිපාචනා බුද්ධකාරකධම්මා එත්තකායෙව, දස පාරමියො ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ නත්ථි. ඉමාපි දස පාරමියො උද්ධං ආකාසෙපි නත්ථි, හෙට්ඨා පථවියම්පි, පුරත්ථිමාදීසු දිසාසුපි නත්ථි, මය්හංයෙව පන හදයබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතා’’ති. එවං තාසං හදයෙ පතිට්ඨිතභාවං දිස්වා සබ්බාපි තා දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය පුනප්පුනං සම්මසන්තො අනුලොමපටිලොමං සම්මසති, පරියන්තෙ ගහෙත්වා ආදිං පාපෙති, ආදිම්හි ගහෙත්වා පරියන්තං පාපෙති, මජ්ඣෙ ගහෙත්වා උභතො කොටිං පාපෙත්වා ඔසාපෙති, උභතො කොටීසු ගහෙත්වා මජ්ඣං පාපෙත්වා ඔසාපෙති. බාහිරකභණ්ඩපරිච්චාගො දානපාරමී නාම, අඞ්ගපරිච්චාගො දානඋපපාරමී නාම, ජීවිතපරිච්චාගො දානපරමත්ථපාරමී නාමාති දස පාරමියො දස උපපාරමියො දස පරමත්ථපාරමියොති සමත්තිංස පාරමියො තෙලයන්තං විනිවට්ටෙන්තො විය මහාමෙරුං මත්ථං කත්වා චක්කවාළමහාසමුද්දං ආලුළෙන්තො විය ච සම්මසති. තස්සෙවං දස පාරමියො සම්මසන්තස්ස ධම්මතෙජෙන චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා අයං මහාපථවී හත්ථිනා අක්කන්තනළකලාපො විය, පීළියමානං උච්ඡුයන්තං විය ච මහාවිරවං විරවමානා සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. කුලාලචක්කං විය තෙලයන්තචක්කං විය ච පරිබ්භමි. තෙන වුත්තං –

‘‘එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තදුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

‘‘ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

‘‘චලති රවති පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදනී’’ති. (බු. වං. 2.165-167);

මහාපථවියා කම්පමානාය රම්මනගරවාසිනො සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා යුගන්තවාතබ්භාහතා මහාසාලා විය මුච්ඡිතා පපතිංසු. ඝටාදීනි කුලාලභාජනානි පවට්ටන්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරන්තානි චුණ්ණවිචුණ්ණානි අහෙසුං. මහාජනො භීතතසිතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘කිං නු ඛො භගවා නාගාවට්ටො අයං, භූතයක්ඛදෙවතාසු අඤ්ඤතරාවට්ටො වාති න හි මයං එතං ජානාම, අපිච ඛො සබ්බොපි අයං මහාජනො උපද්දුතො, කිං නු ඛො ඉමස්ස ලොකස්ස පාපකං භවිස්සති, උදාහු කල්යාණං, කථෙථ නො එතං කාරණ’’න්ති ආහ. අථ සත්ථා තෙසං කථං සුත්වා ‘‘තුම්හෙ මා භායථ, මා චින්තයිත්ථ, නත්ථි වො ඉතොනිදානං භයං. යො සො මයා අජ්ජ ‘සුමෙධපණ්ඩිතො අනාගතෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’ති බ්යාකතො, සො ඉදානි දස පාරමියො සම්මසති, තස්ස සම්මසන්තස්ස විලොළෙන්තස්ස ධම්මතෙජෙන සකලදසසහස්සී ලොකධාතු එකප්පහාරෙන කම්පති චෙව රවති චා’’ති ආහ. තෙන වුත්තං –

‘‘යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙසි භූමියා.

‘‘ඝටානෙකසහස්සානි, කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

‘‘උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යථිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

‘‘කිං භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම.

‘‘තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

‘‘යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, ‘බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති’;

එසො සම්මසති ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

‘‘තස්ස සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 2.168-174);

මහාජනො තථාගතස්ස වචනං සුත්වා හට්ඨතුට්ඨො මාලාගන්ධවිලෙපනං ආදාය රම්මනගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා මාලාගන්ධාදීහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා රම්මනගරමෙව පාවිසි. බොධිසත්තොපි දස පාරමියො සම්මසිත්වා වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නිසින්නාසනා වුට්ඨාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි අභිවන්දිසුං.

‘‘සමාදියිත්වා බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා’’ති. (බු. වං. 2.175-176);

අථ බොධිසත්තං ආසනා වුට්ඨහන්තං සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා සන්නිපතිත්වා දිබ්බෙහි මාලාගන්ධෙහි පූජෙත්වා වන්දිත්වා ‘‘අය්ය සුමෙධතාපස, තයා අජ්ජ දීපඞ්කරදසබලස්ස පාදමූලෙ මහතී පත්ථනා පත්ථිතා, සා තෙ අනන්තරායෙන සමිජ්ඣතු, මා තෙ භයං වා ඡම්භිතත්තං වා අහොසි, සරීරෙ අප්පමත්තකොපි රොගො මා උප්පජ්ජතු, ඛිප්පං පාරමියො පූරෙත්වා සම්මාසම්බොධිං පටිවිජ්ඣ. යථා පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛා සමයෙ පුප්ඵන්ති චෙව ඵලන්ති ච, තථෙව ත්වම්පි තං සමයං අනතික්කමිත්වා ඛිප්පං සම්බොධිමුත්තමං ඵුසස්සූ’’තිආදීනි ථුතිමඞ්ගලානි පයිරුදාහංසු. එවඤ්ච පයිරුදාහිත්වා අත්තනො අත්තනො දෙවට්ඨානමෙව අගමංසු. බොධිසත්තොපි දෙවතාහි අභිත්ථවිතො – ‘‘අහං දස පාරමියො පූරෙත්වා කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති වීරියං දළ්හං කත්වා අධිට්ඨාය නභං අබ්භුග්ගන්ත්වා හිමවන්තමෙව අගමාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

‘‘වෙදයන්ති ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

‘‘සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

‘‘යථාපි සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵසු.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දස පාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරය දස පාරමී.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

‘‘යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

‘‘පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

‘‘රාහුමුත්තො යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුච්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

‘‘යථා යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

‘‘තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා’’ති. (බු. වං. 2.177-187);

සුමෙධකථා නිට්ඨිතා.

රම්මනගරවාසිනොපි ඛො නගරං පවිසිත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදංසු. සත්ථා තෙසං ධම්මං දෙසෙත්වා මහාජනං සරණාදීසු පතිට්ඨපෙත්වා රම්මනගරා නික්ඛමි. තතො උද්ධම්පි යාවතායුකං තිට්ඨන්තො සබ්බං බුද්ධකිච්චං කත්වා අනුක්කමෙන අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං සබ්බං බුද්ධවංසෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

‘‘තදා තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘සරණගමනෙ කඤ්චි, නිවෙසෙසි තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

‘‘කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

‘‘කස්සචි වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

‘‘තෙන යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

‘‘මහාහනූසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

‘‘බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනි.

‘‘පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

‘‘යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මමදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහු.

‘‘සන්නිපාතා තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො.

‘‘පුන නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො.

‘‘යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

‘‘අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ.

‘‘දසවීසසහස්සානං, ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනතො අසඞ්ඛියා.

‘‘විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහූ තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසරං සුවිසොධිතං.

‘‘චත්තාරි සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

‘‘යෙ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අප්පත්තමානසා සෙඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

‘‘සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිභි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සබ්බදා.

‘‘නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘දසවස්සසහස්සානි, අගාරං අජ්ඣ සො වසි;

හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, තයො පාසාදමුත්තමා.

‘‘තීණි සතසහස්සානි, නාරියො සමලඞ්කතා;

පදුමා නාම සා නාරී, උසභක්ඛන්ධො අත්රජො.

‘‘නිමිත්තෙ චතුරො දිස්වා, හත්ථියානෙන නික්ඛමි;

අනූනදසමාසානි, පධානෙ පදහී ජිනො.

‘‘පධානචාරං චරිත්වාන, අබුජ්ඣි මානසං මුනි;

බ්රහ්මුනා යාචිතො සන්තො, දීපඞ්කරො මහාමුනි.

‘‘වත්ති චක්කං මහාවීරො, නන්දාරාමෙ සිරීඝරෙ;

නිසින්නො සිරීසමූලම්හි, අකාසි තිත්ථියමද්දනං.

‘‘සුමඞ්ගලො ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සුනන්දා ච‘‘නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

‘‘තපුස්සභල්ලිකා නාම, අහෙසුං අග්ගුපට්ඨකා;

සිරිමා කොණා උපට්ඨිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

‘‘අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව ඵුල්ලිතො.

‘‘පභා විධාවති තස්ස, සමන්තා ද්වාදස යොජනෙ;

සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

‘‘ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

‘‘සා ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති.

‘‘දීපඞ්කරො ජිනො සත්ථා, නන්දාරාමම්හි නිබ්බුතො;

තත්ථෙතස්ස ජිනථූපො, ඡත්තිංසුබ්බෙධයොජනො’’ති. (බු. වං. 3.1-31);

කොණ්ඩඤ්ඤො බුද්ධො

දීපඞ්කරස්ස පන භගවතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං, දුතියෙ කොටිසහස්සං, තතියෙ නවුතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම චක්කවත්තී හුත්වා කොටිසතසහස්සස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථා බොධිසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ධම්මකථං සුත්වා රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා පබ්බජි. සො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො ච පඤ්ච අභිඤ්ඤායො ච උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. කොණ්ඩඤ්ඤබුද්ධස්ස පන රම්මවතී නාම නගරං, සුනන්දො නාම ඛත්තියො පිතා, සුජාතා නාම දෙවී මාතා, භද්දො ච සුභද්දො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනුරුද්ධො නාමුපට්ඨාකො, තිස්සා ච උපතිස්සා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලකල්යාණිරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘දීපඞ්කරස්ස අපරෙන, කොණ්ඩඤ්ඤො නාම නායකො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිං කප්පෙයෙව චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු – මඞ්ගලො, සුමනො, රෙවතො, සොභිතොති. මඞ්ගලස්ස භගවතො තීසු සාවකසන්නිපාතෙසු පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ කොටිසතසහස්සං, තතියෙ නවුටිකොටියො. වෙමාතිකභාතා කිරස්ස ආනන්දකුමාරො නාම නවුතිකොටිසඞ්ඛාය පරිසාය සද්ධිං ධම්මස්සවනත්ථාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි. සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සො සද්ධිං පරිසාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා තෙසං කුලපුත්තානං පුබ්බචරිතං ඔලොකෙන්තො ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස උපනිස්සයං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිවාරයිංසු. අයමස්ස තතියො සාවකසන්නිපාතො අහොසි.

යථා පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණායෙව සරීරප්පභා අහොසි, න එවං තස්ස. තස්ස පන භගවතො සරීරප්පභා නිච්චකාලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. රුක්ඛපථවීපබ්බතසමුද්දාදයො අන්තමසො උක්ඛලියාදීනි උපාදාය සුවණ්ණපට්ටපරියොනද්ධා විය අහෙසුං. ආයුප්පමාණං පනස්ස නවුතිවස්සසහස්සානි අහොසි. එත්තකං කාලං චන්දිමසූරියාදයො අත්තනො පභාය විරොචිතුං නාසක්ඛිංසු, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායිත්ථ. දිවා සූරියාලොකෙන විය සත්තා නිච්චං බුද්ධාලොකෙනෙව විචරිංසු. සායං පුප්ඵිතකුසුමානං පාතො ච රවනකසකුණාදීනඤ්ච වසෙන ලොකො රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං සල්ලක්ඛෙසි.

කිං පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අයමානුභාවො නත්ථීති? නො නත්ථි. තෙපි හි ආකඞ්ඛමානා දසසහස්සිලොකධාතුං වා තතො වා භිය්යො ආභාය ඵරෙය්යුං. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො පුබ්බපත්ථනාවසෙන අඤ්ඤෙසං බ්යාමප්පභා විය සරීරප්පභා නිච්චමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. සො කිර බොධිසත්තචරියචරණකාලෙ වෙස්සන්තරසදිසෙ අත්තභාවෙඨිතො සපුත්තදාරො වඞ්කපබ්බතසදිසෙ පබ්බතෙ වසි. අථෙකො ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි. මහාසත්තො ‘‘දදාමි, බ්රාහ්මණ, පුත්තකෙ’’ති වත්වා හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං මහාපථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාසත්තස්ස මුලාලකලාපං විය දාරකෙ ඛාදි. මහාපුරිසස්ස යක්ඛං ඔලොකෙත්වා මුඛෙ විවටමත්තෙ අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං තස්ස මුඛං දිස්වාපි කෙසග්ගමත්තම්පි දොමනස්සං න උප්පජ්ජි. ‘‘සුදින්නං වත මෙ දාන’’න්ති චින්තයතො පනස්ස සරීරෙ මහන්තං පීතිසොමනස්සං උදපාදි. සො ‘‘ඉමස්ස මෙ දානස්ස නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන සරීරතො රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිත්වා එත්තකං ඨානං ඵරිංසු.

අපරම්පිස්ස පුබ්බචරියං අත්ථි. සො කිර බොධිසත්තකාලෙ එකස්ස බුද්ධස්ස චෙතියං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බුද්ධස්ස මයා ජීවිතං පරිච්චජිතුං වට්ටතී’’ති දණ්ඩකදීපිකාවෙඨනනියාමෙන සකලසරීරං වෙඨාපෙත්වා රතනමත්තමකුළං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා තත්ථ සහස්සවට්ටියො ජාලෙත්වා තං සීසෙනාදාය සකලසරීරං ජාලාපෙත්වා චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො සකලරත්තිං වීතිනාමෙති. එවං යාව අරුණුග්ගමනා වායමන්තස්සාපිස්ස ලොමකූපමත්තම්පි උසුමං න ගණ්හි. පදුමගබ්භං පවිට්ඨකාලො විය අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං, ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ, න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102) –

ඉමස්සපි කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තස්ස භගවතො සරීරොභාසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා ‘‘සත්ථාරං නිමන්තෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමිත්වා මධුරධම්මකථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථ, භන්තෙ’’ති ආහ. ‘‘බ්රාහ්මණ, කිත්තකෙහි තෙ භික්ඛූහි අත්ථො’’ති? ‘‘කිත්තකා පන වො, භන්තෙ, පරිවාරභික්ඛූ’’ති ආහ. තදා සත්ථු පඨමසන්නිපාතොයෙව හොති, තස්මා ‘‘කොටිසතසහස්ස’’න්ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සබ්බෙහිපි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති. සත්ථා අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ගෙහං ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං එත්තකානං භික්ඛූනං යාගුභත්තවත්ථාදීනි දාතුං සක්කොමි, නිසීදනට්ඨානං පන කථං භවිස්සතී’’ති?

තස්ස සා චින්තා චතුරාසීතියොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හභාවං ජනෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නිසීදනට්ඨානත්ථාය චින්තෙසි, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා පුඤ්ඤකොට්ඨාසං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වඩ්ඪකිවණ්ණං නිම්මිනිත්වා වාසිඵරසුහත්ථො මහාපුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි භතියා කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති ආහ. මහාපුරිසො තං දිස්වා ‘‘කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. ‘‘මම අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, ගෙහං වා මණ්ඩපං වා යො යං කාරෙති, තස්ස තං කාතුං ජානාමී’’ති. ‘‘තෙන හි මය්හං කම්මං අත්ථී’’ති. ‘‘කිං, අය්යා’’ති? ‘‘ස්වාතනාය මෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ නිමන්තිතා. තෙසං නිසීදනමණ්ඩපං කරිස්සසී’’ති? ‘‘අහං නාම කරෙය්යං සචෙ මෙ භතිං දාතුං සක්ඛිස්සථා’’ති. ‘‘සක්ඛිස්සාමි, තාතා’’ති. ‘‘සාධු කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා එකං පදෙසං ඔලොකෙසි. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණො පදෙසො කසිණමණ්ඩලං විය සමතලො අහොසි. සො ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ සත්තරතනමයො මණ්ඩපො උට්ඨහතූ’’ති චින්තෙත්වා ඔලොකෙසි. තාවදෙව පථවිං භින්දිත්වා මණ්ඩපො උට්ඨහි. තස්ස සොවණ්ණමයෙසු ථම්භෙසු රජතමයා ඝටකා අහෙසුං, රජතමයෙසු සොවණ්ණමයා, මණිමයෙසු ථම්භෙසු පවාළමයා, පවාළමයෙසු මණිමයා, සත්තරතනමයෙසු ථම්භෙසු සත්තරතනමයා ඝටකා අහෙසුං. තතො ‘‘මණ්ඩපස්ස අන්තරන්තරෙ කිඞ්කණිකජාලං ඔලම්බතූ’’ති ඔලොකෙසි. සහ ඔලොකනෙනෙව ජාලං ඔලම්බි. යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකස්සෙව තූරියස්ස මධුරසද්දො නිච්ඡරති. දිබ්බසඞ්ගීතිවත්තනකාලො විය අහොසි. ‘‘අන්තරන්තරා ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔලම්බන්තූ’’ති චින්තෙන්තස්ස මාලාදාමානි ඔලම්බිංසු. ‘‘කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං ආසනානි ච ආධාරකානි ච පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, තාවදෙව උට්ඨහිංසු. ‘‘කොණෙ කොණෙ එකෙකා උදකචාටියො උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, උදකචාටියො උට්ඨහිංසු.

සො එත්තකං මාපෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි, අය්ය, තව මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා මය්හං භතිං දෙහී’’ති ආහ. මහාපුරිසො ගන්ත්වා මණ්ඩපං ඔලොකෙසි. ඔලොකෙන්තස්සෙව ච සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. අථස්ස මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා එතදහොසි – ‘‘නායං මණ්ඩපො මනුස්සභූතෙන කතො, මය්හං පන අජ්ඣාසයං මය්හං ගුණං ආගම්ම අද්ධා සක්කභවනං උණ්හං භවිස්සති. තතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා අයං මණ්ඩපො කාරිතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න ඛො පන මෙ යුත්තං එවරූපෙ මණ්ඩපෙ එකදිවසංයෙව දානං දාතුං, සත්තාහං දස්සාමී’’ති චින්තෙසි. බාහිරකදානඤ්හි තත්තකම්පි සමානං බොධිසත්තානං තුට්ඨිං කාතුං න සක්කොති, අලඞ්කතසීසං පන ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා හදයමංසං වා උබ්බට්ටෙත්වා දින්නකාලෙ බොධිසත්තානං චාගං නිස්සාය තුට්ඨි නාම හොති. අම්හාකම්පි හි බොධිසත්තස්ස සිවිරාජජාතකෙ දෙවසිකං පඤ්චකහාපණසතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා චතූසු ද්වාරෙසු නගරමජ්ඣෙ ච දානං දෙන්තස්ස තං දානං චාගතුට්ඨිං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි. යදා පනස්ස බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා සක්කො දෙවරාජා අක්ඛීනි යාචි, තදා තානි උප්පාටෙත්වා දදමානස්සෙව හාසො උප්පජ්ජි, කෙසග්ගමත්තම්පි චිත්තං අඤ්ඤථත්තං නාහොසි. එවං දින්නදානං නිස්සාය බොධිසත්තානං තිත්ති නාම නත්ථි. තස්මා සොපි මහාපුරිසො ‘‘සත්තාහං මයා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛානං භික්ඛූනං දානං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං මණ්ඩපෙ නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං ගවපානං නාම අදාසි. ගවපානන්ති මහන්තෙ මහන්තෙ කොලම්බෙ ඛීරස්ස පූරෙත්වා උද්ධනෙසු ආරොපෙත්වා ඝනපාකපක්කෙ ඛීරෙ ථොකෙ තණ්ඩුලෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කමධුසක්කරචුණ්ණසප්පීහි අභිසඞ්ඛතභොජනං වුච්චති. මනුස්සායෙව පන පරිවිසිතුං නාසක්ඛිංසු. දෙවාපි එකන්තරිකා හුත්වා පරිවිසිංසු. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණං ඨානම්පි භික්ඛූ ගණ්හිතුං නප්පහොසියෙව, තෙ පන භික්ඛූ අත්තනො ආනුභාවෙන නිසීදිංසු. පරියොසානදිවසෙ පන සබ්බභික්ඛූනං පත්තානි ධොවාපෙත්වා භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතානං පූරෙත්වා තිචීවරෙහි සද්ධිං අදාසි, සඞ්ඝනවකභික්ඛුනා ලද්ධචීවරසාටකා සතසහස්සග්ඝනිකා අහෙසුං.

සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො – ‘‘අයං පුරිසො එවරූපං මහාදානං අදාසි, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො – ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං ද්වින්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති දිස්වා මහාපුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං එත්තකං නාම කාලං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. මහාපුරිසො බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අහං කිර බුද්ධො භවිස්සාමි, කො මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො, පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාරූපං සම්පත්තිං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අභිඤ්ඤායො ච සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසානෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

මඞ්ගලො බුද්ධො

මඞ්ගලස්ස පන භගවතො නගරං උත්තරං නාම අහොසි, පිතාපි උත්තරො නාම ඛත්තියො, මාතාපි උත්තරා නාම දෙවී, සුදෙවො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, පාලිතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලී ච අසොකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි. නවුති වස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව දස චක්කවාළසහස්සානි එකන්ධකාරානි අහෙසුං. සබ්බචක්කවාළෙසු මනුස්සානං මහන්තං ආරොදනපරිදෙවනං අහොසි.

‘‘කොණ්ඩඤ්ඤස්ස අපරෙන, මඞ්ගලො නාම නායකො;

තමං ලොකෙ නිහන්ත්වාන, ධම්මොක්කමභිධාරයී’’ති. (බු. වං. 5.1);

සුමනො බුද්ධො

එවං දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරං කත්වා පරිනිබ්බුතස්ස තස්ස භගවතො අපරභාගෙ සුමනො නාම සත්ථා ලොකෙ උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කඤ්චනපබ්බතම්හි නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා මහාසත්තො අතුලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කොටිසතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස තස්ස භගවතො දිබ්බතූරියෙහි උපහාරං කාරෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පච්චෙකං දුස්සයුගානි දත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං මෙඛලං නාම අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා දෙවී, සරණො ච භාවිතත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උදෙනො නාමුපට්ඨාකො, සොණා ච උපසොණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, නවුතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුතියෙව වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණං අහොසි.

‘‘මඞ්ගලස්ස අපරෙන, සුමනො නාම නායකො;

සබ්බධම්මෙහි අසමො, සබ්බසත්තානමුත්තමො’’ති. (බු. වං. 6.1);

රෙවතො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ රෙවතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ ගණනා නත්ථි, දුතියෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො අතිදෙවො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය සිරසි අඤ්ජලිං ඨපෙත්වා තස්ස සත්ථුනො කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං සුත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන පූජං අකාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො නගරං සුධඤ්ඤවතී නාම අහොසි, පිතා විපුලො නාම ඛත්තියො, මාතා විපුලා නාම, වරුණො ච බ්රහ්මදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සම්භවො නාමුපට්ඨාකො, භද්දා ච සුභද්දා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු සට්ඨි වස්සසහස්සානීති.

‘‘සුමනස්ස අපරෙන, රෙවතො නාම නායකො;

අනූපමො අසදිසො, අතුලො උත්තමො ජිනො’’ති. (බු. වං. 7.1);

සොභිතො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ සොභිතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො අජිතො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො නගරං සුධම්මං නාම අහොසි, පිතා සුධම්මො නාම රාජා, මාතාපි සුධම්මා නාම දෙවී, අසමො ච සුනෙත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනොමො නාමුපට්ඨාකො, නකුලා ච සුජාතා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

‘‘රෙවතස්ස අපරෙන, සොභිතො නාම නායකො;

සමාහිතො සන්තචිත්තො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 8.1);

අනොමදස්සී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛයෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිං කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු අනොමදස්සී, පදුමො, නාරදොති. අනොමදස්සිස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨ භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ. තදා බොධිසත්තො එකො යක්ඛසෙනාපති අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො, අනෙකකොටිසතසහස්සානං යක්ඛානං අධිපති. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. අනොමදස්සිස්ස පන භගවතො චන්දවතී නාම නගරං අහොසි, යසවා නාම රාජා පිතා, යසොධරා නාම මාතා දෙවී, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, සුන්දරී ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අජ්ජුනරුක්ඛො බොධි, අට්ඨපඤ්ඤාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණන්ති.

‘‘සොභිතස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

අනොමදස්සී අමිතයසො, තෙජස්සී දුරතික්කමො’’ති. (බු. වං. 9.1);

පදුමො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ පදුමො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ තීණි සතසහස්සානි, තතියෙ අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ මහාවනසණ්ඩවාසීනං භික්ඛූනං ද්වෙ සතසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සත්ථාරං නිරොධසමාපත්තිං සමාපන්නං දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පීතිසොමනස්සජාතො තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තාහං බුද්ධාරම්මණං පීතිං අවිජහිත්වා පීතිසුඛෙනෙව ගොචරාය අපක්කමිත්වා ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා භගවන්තං පයිරුපාසමානො අට්ඨාසි. සත්ථා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො සීහං ඔලොකෙත්වා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා සඞ්ඝං වන්දිස්සතී’’ති ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ තාවදෙව ආගමිංසු. සීහොපි භික්ඛුසඞ්ඝෙ චිත්තං පසාදෙති. සත්ථා තස්ස මනං ඔලොකෙත්වා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. පදුමස්ස පන භගවතො චම්පකං නාම නගරං අහොසි, අසමො නාම රාජා පිතා, මාතා අසමා නාම දෙවී, සාලො ච උපසාලො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සොණරුක්ඛො නාම බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘අනොමදස්සිස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. ව. 10.1);

නාරදො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ නාරදො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු අට්ඨසු ච සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ලොහිතචන්දනෙන පූජං අකාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො ධඤ්ඤවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, අනොමා නාම මාතා දෙවී, භද්දසාලො ච ජිතමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වාසෙට්ඨො නාමුපට්ඨාකො, උත්තරා ච ඵග්ගුනී ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසොණරුක්ඛො නාම බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘පදුමස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

නාරදො නාම නාමෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 11.1);

පදුමුත්තරො බුද්ධො

නාරදබුද්ධස්ස පන අපරභාගෙ ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ සන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ වෙභාරපබ්බතෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ජටිලො නාම මහාරට්ඨියො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස සචීවරං දානං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. පදුමුත්තරස්ස පන භගවතො කාලෙ තිත්ථියා නාම නාහෙසුං. සබ්බදෙවමනුස්සා බුද්ධමෙව සරණං අගමංසු. තස්ස නගරං හංසවතී නාම අහොසි, පිතා ආනන්දො නාම ඛත්තියො, මාතා සුජාතා නාම දෙවී, දෙවලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුමනො නාමුපට්ඨාකො, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො ද්වාදසයොජනානි ගණ්හි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘නාරදස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

පදුමුත්තරො නාම ජිනො, අක්ඛොභො සාගරූපමො’’ති. (බු. වං. 12.1);

සුමෙධො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ තිංස කප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා සුමෙධොසුජාතො චාති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. සුමෙධස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතං ඛීණාසවා අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උත්තරො නාම මාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතාපි සුදත්තා නාම දෙවී, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාමුපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සන්ති.

‘‘පදුමුත්තරස්ස අපරෙන, සුමෙධො නාම නායකො;

දුරාසදො උග්ගතෙජො, සබ්බලොකුත්තමො මුනී’’ති. (බු. වං. 13.1);

සුජාතො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ සුජාතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පඤ්ඤාසං, තතියෙ චත්තාලීසං. තදා බොධිසත්තො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සද්ධිං සත්තහි රතනෙහි චතුමහාදීපරජ්ජං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සකලරට්ඨවාසිනො රට්ඨුප්පාදං ගහෙත්වා ආරාමිකකිච්චං සාධෙන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිච්චං මහාදානං අදංසු. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං සුමඞ්ගලං නාම අහොසි, උග්ගතො නාම රාජා පිතා, පභාවතී නාම මාතා, සුදස්සනො ච සුදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, නාරදො නාමුපට්ඨාකො, නාගා ච නාගසමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාවෙළුරුක්ඛො බොධි. සො කිර මන්දච්ඡිද්දො ඝනක්ඛන්ධො උපරි නිග්ගතාහි මහාසාඛාහි මොරපිඤ්ඡකලාපො විය විරොචිත්ථ. තස්ස භගවතො සරීරං පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සන්ති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, සුජාතො නාම නායකො;

සීහහනූසභක්ඛන්ධො, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති. (බු. වං. 14.1);

පියදස්සී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. පියදස්සිස්සපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතසහස්සං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො කස්සපො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කොටිසතසහස්සධනපරිච්චාගෙන සඞ්ඝාරාමං කාරෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අට්ඨාරසකප්පසතච්චයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, පිතා සුදින්නො නාම රාජා, මාතා චන්දා නාම, පාලිතො ච සබ්බදස්සී ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොභිතො නාමුපට්ඨාකො, සුජාතා ච ධම්මදින්නා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කකුධරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සං ආයූති.

‘‘සුජාතස්ස අපරෙන, සයම්භූ ලොකනායකො;

දුරාසදො අසමසමො, පියදස්සී මහායසො’’ති. (බු. වං. 15.1);

අත්ථදස්සී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ අත්ථදස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨනවුති භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ අට්ඨාසීතිසතසහස්සානි, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො සුසීමො නාම මහිද්ධිකො තාපසො හුත්වා දෙවලොකතො මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තං ආහරිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභනං නාම නගරං අහොසි, සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො ච උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාමුපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අත්ථදස්සී නරාසභො;

මහාතමං නිහන්ත්වාන, පත්තො සම්බොධිමුත්තම’’න්ති. (බු. වං. 16.1);

ධම්මදස්සී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ධම්මදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි ච දිබ්බතූරියෙහි ච පූජං අකාසි, සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සරණං නාම නගරං අහොසි, පිතා සරණො නාම රාජා, මාතා සුනන්දා නාම දෙවී, පදුමො ච ඵුස්සදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුනෙත්තො නාමුපට්ඨාකො, ඛෙමා ච සබ්බනාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, රත්තඞ්කුරරුක්ඛො බොධි, ‘‘බිම්බිජාලො’’තිපි වුච්චති, සරීරං පනස්ස අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, ධම්මදස්සී මහායසො;

තමන්ධකාරං විධමිත්වා, අතිරොචති සදෙවකෙ’’ති. (බු. වං. 17.1);

සිද්ධත්ථො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව සිද්ධත්ථො නාම සම්මාසම්බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතං භික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උග්ගතෙජො අභිඤ්ඤාබලසම්පන්නො මඞ්ගලො නාම තාපසො හුත්වා මහාජම්බුඵලං ආහරිත්වා තථාගතස්ස අදාසි. සත්ථා තං ඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො නගරං වෙභාරං නාම අහොසි, පිතා ජයසෙනො නාම රාජා, මාතා සුඵස්සා නාම දෙවී, සම්බලො ච සුමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, රෙවතො නාමුපට්ඨාකො, සීවලා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කණිකාරරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘ධම්මදස්සිස්ස අපරෙන, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො;

නිහනිත්වා තමං සබ්බං, සූරියො අබ්භුග්ගතො යථා’’ති. (බු. වං. 18.1);

තිස්සො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො ද්වානවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තිස්සස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූනං කොටිසතං අහොසි, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො මහාභොගො මහායසො සුජාතො නාම ඛත්තියො හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකභාවං පත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා දිබ්බමන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකපුප්ඵානි ආදාය චතුපරිසමජ්ඣෙ ගච්ඡන්තං තථාගතං පූජෙසි, ආකාසෙ පුප්ඵවිතානං අකාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, පිතා ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො, මාතා පදුමා නාම දෙවී, බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුමනො නාමුපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

‘‘සිද්ධත්ථස්ස අපරෙන, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

අනන්තතෙජො අමිතයසො, තිස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති. (බු. වං. 19.1);

ඵුස්සො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඵුස්සො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පණ්ණාස, තතියෙ ද්වත්තිංස. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම ඛත්තියො හුත්වා මහාරජ්ජං පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මකථං කථෙසි, සීලපාරමිඤ්ච පූරෙසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො කාසි නාම නගරං අහොසි, ජයසෙනො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සුරක්ඛිතො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සභියො නාමුපට්ඨාකො, චාලා ච උපචාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, ආමලකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අහු සත්ථා අනුත්තරො;

අනූපමො අසමසමො, ඵුස්සො ලොකග්ගනායකො’’ති. (බු. වං. 20.1);

විපස්සී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ අට්ඨසට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ එකසතසහස්සං, තතියෙ අසීතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො මහිද්ධිකො මහානුභාවො අතුලො නාම නාගරාජා හුත්වා සත්තරතනඛචිතං සොවණ්ණමයං මහාපීඨං භගවතො අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකනවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා, බන්ධුමතී නාම මාතා, ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසොකො නාමුපට්ඨාකො, චන්දා ච චන්දමිත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පාටලිරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සදා සත්ත යොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අසීති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘ඵුස්සස්ස ච අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

විපස්සී නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි චක්ඛුමා’’ති. (බු. වං. 21.1);

සිඛී බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ සිඛී ච වෙස්සභූචාති ද්වෙ බුද්ධා අහෙසුං. සිඛිස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ අසීතිසහස්සානි, තතියෙ සත්තතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො අරින්දමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තරතනපටිමණ්ඩිතං හත්ථිරතනං දත්වා හත්ථිප්පමාණං කත්වා කප්පියභණ්ඩං අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො අරුණවතී නාම නගරං අහොසි, අරුණො නාම ඛත්තියො පිතා, පභාවතී නාම මාතා, අභිභූ ච සම්භවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, ඛෙමඞ්කරො නාමුපට්ඨාකො, සඛිලා ච පදුමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පුණ්ඩරීකරුක්ඛො බොධි, සරීරං සත්තතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා යොජනත්තයං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, සත්තති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘විපස්සිස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

සිඛිව්හයො ආසි ජිනො, අසමො අප්පටිපුග්ගලො’’ති. (බු. වං. 22.1);

වෙස්සභූ බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ වෙස්සභූ නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ අසීති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්තති, තතියෙ සට්ඨි. තදා බොධිසත්තො සුදස්සනො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං දත්වා තස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආචාරගුණසම්පන්නො බුද්ධරතනෙ චිත්තීකාරපීතිබහුලො අහොසි. සොපි නං භගවා ‘‘ඉතො එකත්තිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස පන භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, සුප්පතීතො නාම රාජා පිතා, යසවතී නාම මාතා, සොණො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උපසන්තො නාමුපට්ඨායො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සට්ඨි වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘තත්ථෙව මණ්ඩකප්පම්හි, අසමො අප්පටිපුග්ගලො;

වෙස්සභූ නාම නාමෙන, ලොකෙ උප්පජ්ජි සො ජිනො’’ති. (බු. වං. 23.1);

කකුසන්ධො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තා කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවාති. කකුසන්ධස්ස භගවතො එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ චත්තාලීස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ඛෙමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සපත්තචීවරං මහාදානඤ්චෙව අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජානි ච දත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, අග්ගිදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, විසාඛා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, විධුරො ච සඤ්ජීවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, බුද්ධිජො නාමුපට්ඨාකො, සාමා ච චම්පා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසිරීසරුක්ඛො බොධි, සරීරං චත්තාලීසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, චත්තාලීස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘වෙස්සභුස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කකුසන්ධො නාම නාමෙන, අප්පමෙය්යො දුරාසදො’’ති. (බු. වං. 24.1);

කොණාගමනො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ කොණාගමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ තිංස භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො පබ්බතො නාම රාජා හුත්වා අමච්චගණපරිවුතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පත්තුණ්ණචීනපටකොසෙය්යකම්බලදුකූලානි චෙව සුවණ්ණපටිකඤ්ච දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො සොභවතී නාම නගරං අහොසි, යඤ්ඤදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, උත්තරා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, භිය්යසො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොත්ථිජො නාමුපට්ඨාකො, සමුද්දා ච උත්තරා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උදුම්බරරුක්ඛො බොධි, සරීරං තිංසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, තිංස වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කකුසන්ධස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කොණාගමනො නාම ජිනො, ලොකජෙට්ඨො නරාසභො’’ති. (බු. වං. 25.1);

කස්සපො බුද්ධො

තස්ස අපරභාගෙ කස්සපො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ වීසති භික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම මාණවො හුත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ භූමියඤ්චෙව අන්තලික්ඛෙ ච පාකටො ඝටිකාරස්ස කුම්භකාරස්ස මිත්තො අහොසි. සො තෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා පබ්බජිත්වා ආරද්ධවීරියො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා වත්තාවත්තසම්පත්තියා බුද්ධසාසනං සොභෙසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකාසි. තස්ස භගවතො ජාතනගරං බාරාණසී නාම අහොසි, බ්රහ්මදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා, තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සබ්බමිත්තො නාමුපට්ඨාකො, අනුළා ච උරුවෙළා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නිග්රොධරුක්ඛො බොධි, සරීරං වීසතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වීසති වස්සසහස්සානි ආයූති.

‘‘කොණාගමනස්ස අපරෙන, සම්බුද්ධො ද්විපදුත්තමො;

කස්සපො නාම ගොත්තෙන, ධම්මරාජා පභඞ්කරො’’ති. (බු. වං. 26.1);

යස්මිං පන කප්පෙ දීපඞ්කරදසබලො උදපාදි, තස්මිං අඤ්ඤෙපි තයො බුද්ධා අහෙසුං. තෙසං සන්තිකෙ බොධිසත්තස්ස බ්යාකරණං නත්ථි, තස්මා තෙ ඉධ න දස්සිතා. අට්ඨකථායං පන තණ්හඞ්කරතො පට්ඨාය සබ්බෙපි බුද්ධෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං –

‘‘තණ්හඞ්කරො මෙධඞ්කරො, අථොපි සරණඞ්කරො;

දීපඞ්කරො ච සම්බුද්ධො, කොණ්ඩඤ්ඤො ද්විපදුත්තමො.

‘‘මඞ්ගලො ච සුමනො ච, රෙවතො සොභිතො මුනි;

අනොමදස්සී පදුමො, නාරදො පදුමුත්තරො.

‘‘සුමෙධො ච සුජාතො ච, පියදස්සී මහායසො;

අත්ථදස්සී ධම්මදස්සී, සිද්ධත්ථො ලොකනායකො.

‘‘තිස්සො ඵුස්සො ච සම්බුද්ධො, විපස්සී සිඛී වෙස්සභූ;

කකුසන්ධො කොණාගමනො, කස්සපො චාපි නායකො.

‘‘එතෙ අහෙසුං සම්බුද්ධා, වීතරාගා සමාහිතා;

සතරංසීව උප්පන්නා, මහාතමවිනොදනා;

ජලිත්වා අග්ගිඛන්ධාව, නිබ්බුතා තෙ සසාවකා’’ති.

ගොතමො බුද්ධො

තත්ථ අම්හාකං බොධිසත්තො දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ අධිකාරං කරොන්තො කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ආගතො. කස්සපස්ස පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59) –

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදා දක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති දානපාරමිතාදයො බුද්ධකාරකධම්මා දිට්ඨා, පූරෙන්තොයෙව යාව වෙස්සන්තරත්තභාවො ආගමි. ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජිකා.

‘‘න හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නුපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති.

තෙ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. පාරමියො පූරෙන්තස්ස චස්ස අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ, සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙ, ධනඤ්චයරාජකාලෙ, මහාසුදස්සනරාජකාලෙ, මහාගොවින්දකාලෙ, නිමිමහාරාජකාලෙ, චන්දකුමාරකාලෙ, විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ, සිවිරාජකාලෙ, වෙස්සන්තරරාජකාලෙති දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකෙ –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.තස්සුද්දාන) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සීලවනාගරාජකාලෙ, චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ, භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ, ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ, ජයද්දිසරාජපුත්තකාලෙ, අලීනසත්තුකුමාරකාලෙති සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකෙ –

‘‘සූලෙහි විජ්ඣයන්තොපි, කොට්ටියන්තොපි සත්තිභි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා සොමනස්සකුමාරකාලෙ, හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ, අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙති මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකෙ –

‘‘මහාරජ්ජං හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලග්ගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. –

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා විධුරපණ්ඩිතකාලෙ, මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ, කුද්දාලපණ්ඩිතකාලෙ, අරකපණ්ඩිතකාලෙ, බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ, මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති පඤ්ඤාපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභස්තජාතකෙ සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. තථා වීරියපාරමිතාදීනම්පි පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. –

එවං මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ඛන්තිවාදිජාතකෙ –

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. –

එවං අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මහාසුතසොමජාතකෙ –

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. –

එවං ජීවිතං චජිත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. මූගපක්ඛජාතකෙ –

‘‘මාතාපිතා න මෙ දෙස්සා, නපි දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. (චරියා. 3.65) –

එවං ජීවිතම්පි චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. සුවණ්ණසාමජාතකෙ –

‘‘න මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ජීවිතම්පි අනොලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. ලොමහංසජාතකෙ –

‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්තිනප්පක’’න්ති. (චරියා. 3.119) –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛං අනතිවත්තෙන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පනෙස අත්ථො චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බොති. එවං පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124) –

එවං මහාපථවිකම්පනාදීනි මහාපුඤ්ඤානි කරිත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති. ඉති දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව අයං තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති, එත්තකං ඨානං දූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

දූරෙනිදානකථා නිට්ඨිතා.

2. අවිදූරෙනිදානකථා

තුසිතපුරෙ වසන්තෙයෙව පන බොධිසත්තෙ බුද්ධකොලාහලං නාම උදපාදි. ලොකස්මිඤ්හි තීණි කොලාහලානි මහන්තානි උප්පජ්ජන්ති කප්පකොලාහලං, බුද්ධකොලාහලං, චක්කවත්තිකොලාහලන්ති. තත්ථ ‘‘වස්සසතසහස්සච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති ලොකබ්යූහා නාම කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදමුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා මනුස්සපථෙ විචරන්තා එවං ආරොචෙන්ති – ‘‘මාරිසා, ඉතො වස්සසතසහස්සච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සති, අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දොපි සුස්සිස්සති, අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උඩ්ඩය්හිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති, යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති, මෙත්තං මාරිසා, භාවෙථ, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛං මාරිසා, භාවෙථ, මාතරං උපට්ඨහථ, පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථා’’ති. ඉදං කප්පකොලාහලං නාම. ‘‘වස්සසහස්සච්චයෙන පන සබ්බුඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති ලොකපාලදෙවතා ‘‘ඉතො, මාරිසා, වස්සසහස්සච්චයෙන සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං බුද්ධකොලාහලං නාම. ‘‘වස්සසතස්සච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා උප්පජ්ජිස්සතී’’ති දෙවතායො ‘‘ඉතො මාරිසා වස්සසතච්චයෙන චක්කවත්තිරාජා ලොකෙ උප්පජ්ජිස්සතී’’ති උග්ඝොසෙන්තියො ආහිණ්ඩන්ති. ඉදං චක්කවත්තිකොලාහලං නාම. ඉමානි තීණි කොලාහලානි මහන්තානි හොන්ති.

තෙසු බුද්ධකොලාහලසද්දං සුත්වා සකලදසසහස්සචක්කවාළදෙවතා එකතො සන්නිපතිත්වා ‘‘අසුකො නාම සත්තො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා ආයාචන්ති. ආයාචමානා ච පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු ආයාචන්ති. තදා පන සබ්බාපි තා එකෙකචක්කවාළෙ චාතුමහාරාජසක්කසුයාමසන්තුසිතසුනිම්මිතවසවත්තිමහාබ්රහ්මෙහි සද්ධිං එකචක්කවාළෙ සන්නිපතිත්වා තුසිතභවනෙ බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘මාරිස, තුම්හෙහි දස පාරමියො පූරෙන්තෙහි න සක්කසම්පත්තිං, න මාරබ්රහ්මචක්කවත්තිසම්පත්තිං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, ලොකනිත්ථරණත්ථාය පන සබ්බඤ්ඤුතං පත්ථෙන්තෙහි පූරිතා, සො වො දානි කාලො, මාරිස, බුද්ධත්තාය, සමයො, මාරිස, බුද්ධත්තායා’’ති යාචිංසු.

අථ මහාසත්තො දෙවතානං පටිඤ්ඤං අදත්වාව කාලදීපදෙසකුලජනෙත්තිආයුපරිච්ඡෙදවසෙන පඤ්චමහාවිලොකනං නාම විලොකෙසි. තත්ථ ‘‘කාලො නු ඛො, අකාලො නු ඛො’’ති පඨමං කාලං විලොකෙසි. තත්ථ වස්සසතසහස්සතො උද්ධං වඩ්ඪිතආයුකාලො කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තානං ජාතිජරාමරණානි න පඤ්ඤායන්ති. බුද්ධානඤ්ච ධම්මදෙසනා තිලක්ඛණමුත්තා නාම නත්ථි. තෙසං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති කථෙන්තානං ‘‘කිං නාමෙතං කථෙන්තී’’ති නෙව සොතබ්බං න සද්ධාතබ්බං මඤ්ඤන්ති, තතො අභිසමයො න හොති, තස්මිං අසති අනිය්යානිකං සාසනං හොති. තස්මා සො අකාලො. වස්සසතතො ඌනආයුකාලොපි කාලො නාම න හොති. කස්මා? තදා හි සත්තා උස්සන්නකිලෙසා හොන්ති, උස්සන්නකිලෙසානඤ්ච දින්නො ඔවාදො ඔවාදට්ඨානෙ න තිට්ඨති, උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ඛිප්පං විගච්ඡති. තස්මා සොපි අකාලො. වස්සසතසහස්සතො පන පට්ඨාය හෙට්ඨා, වස්සසතතො පට්ඨාය උද්ධං ආයුකාලො කාලො නාම. තදා ච වස්සසතායුකාලො, අථ මහාසත්තො ‘‘නිබ්බත්තිතබ්බකාලො’’ති කාලං පස්සි.

තතො දීපං විලොකෙන්තො සපරිවාරෙ චත්තාරො දීපෙ ඔලොකෙත්වා ‘‘තීසු දීපෙසු බුද්ධා න නිබ්බත්තන්ති, ජම්බුදීපෙයෙව නිබ්බත්තන්තී’’ති දීපං පස්සි.

තතො ‘‘ජම්බුදීපො නාම මහා, දසයොජනසහස්සපරිමාණො, කතරස්මිං නු ඛො පදෙසෙ බුද්ධා නිබ්බත්තන්තී’’ති ඔකාසං විලොකෙන්තො මජ්ඣිමදෙසං පස්සි. මජ්ඣිමදෙසො නාම ‘‘පුරත්ථිමාය දිසාය ගජඞ්ගලං නාම නිගමො, තස්ස පරෙන මහාසාලා, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පුරත්ථිමදක්ඛිණාය දිසාය සල්ලවතී නාම නදී, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. දක්ඛිණාය දිසාය සෙතකණ්ණිකං නාම නිගමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. පච්ඡිමාය දිසාය ථූණං නාම බ්රාහ්මණගාමො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ. උත්තරාය දිසාය උසීරද්ධජො නාම පබ්බතො, තතො පරා පච්චන්තිමා ජනපදා, ඔරතො මජ්ඣෙ’’ති එවං විනයෙ (මහාව. 259) වුත්තො පදෙසො. සො ආයාමතො තීණි යොජනසතානි, විත්ථාරතො අඩ්ඪතෙය්යානි, පරික්ඛෙපතො නව යොජනසතානීති එතස්මිං පදෙසෙ බුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධා, අග්ගසාවකා, අසීති මහාසාවකා, චක්කවත්තිරාජානො, අඤ්ඤෙ ච මහෙසක්ඛා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිමහාසාලා උප්පජ්ජන්ති. ඉදඤ්චෙත්ථ කපිලවත්ථු නාම නගරං, තත්ථ මයා නිබ්බත්තිතබ්බන්ති නිට්ඨං අගමාසි.

තතො කුලං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධා නාම වෙස්සකුලෙ වා සුද්දකුලෙ වා න නිබ්බත්තන්ති. ලොකසම්මතෙ පන ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වාති ද්වීසුයෙව කුලෙසු නිබ්බත්තන්ති. ඉදානි ච ඛත්තියකුලං ලොකසම්මතං, තත්ථ නිබ්බත්තිස්සාමි. සුද්ධොදනො නාම රාජා මෙ පිතා භවිස්සතී’’ති කුලං පස්සි.

තතො මාතරං විලොකෙන්තො ‘‘බුද්ධමාතා නාම ලොලා සුරාධුත්තා න හොති, කප්පසතසහස්සං පන පූරිතපාරමී ජාතිතො පට්ඨාය අඛණ්ඩපඤ්චසීලායෙව හොති. අයඤ්ච මහාමායා නාම දෙවී එදිසී, අයං මෙ මාතා භවිස්සති. කිත්තකං පනස්සා ආයූති දසන්නං මාසානං උපරි සත්ත දිවසානී’’ති පස්සි.

ඉති ඉමං පඤ්චමහාවිලොකනං විලොකෙත්වා ‘‘කාලො මෙ, මාරිසා, බුද්ධභාවායා’’ති දෙවතානං සඞ්ගහං කරොන්තො පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘ගච්ඡථ, තුම්හෙ’’ති තා දෙවතා උය්යොජෙත්වා තුසිතදෙවතාහි පරිවුතො තුසිතපුරෙ නන්දනවනං පාවිසි. සබ්බදෙවලොකෙසු හි නන්දනවනං අත්ථියෙව. තත්ථ නං දෙවතා ‘‘ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡ, ඉතො චුතො සුගතිං ගච්ඡා’’ති පුබ්බෙ කතකුසලකම්මොකාසං සාරයමානා විචරන්ති. සො එවං දෙවතාහි කුසලං සාරයමානාහි පරිවුතො තත්ථ විචරන්තොයෙව චවිත්වා මහාමායාය දෙවියා කුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිං ගණ්හි.

තස්ස ආවිභාවත්ථං අයං අනුපුබ්බිකථා – තදා කිර කපිලවත්ථුනගරෙ ආසාළ්හිනක්ඛත්තං සඞ්ඝුට්ඨං අහොසි, මහාජනො නක්ඛත්තං කීළති. මහාමායාපි දෙවී පුරෙ පුණ්ණමාය සත්තමදිවසතො පට්ඨාය විගතසුරාපානං මාලාගන්ධවිභූතිසම්පන්නං නක්ඛත්තකීළං අනුභවමානා සත්තමෙ දිවසෙ පාතොව උට්ඨාය ගන්ධොදකෙන න්හායිත්වා චත්තාරි සතසහස්සානි විස්සජ්ජෙත්වා මහාදානං දත්වා සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා වරභොජනං භුඤ්ජිත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය අලඞ්කතපටියත්තං සිරිගබ්භං පවිසිත්වා සිරිසයනෙ නිපන්නා නිද්දං ඔක්කමමානා ඉමං සුපිනං අද්දස – චත්තාරො කිර නං මහාරාජානො සයනෙනෙව සද්ධිං උක්ඛිපිත්වා හිමවන්තං නෙත්වා සට්ඨියොජනිකෙ මනොසිලාතලෙ සත්තයොජනිකස්ස මහාසාලරුක්ඛස්ස හෙට්ඨා ඨපෙත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. අථ නෙසං දෙවියො ආගන්ත්වා දෙවිං අනොතත්තදහං නෙත්වා මනුස්සමලහරණත්ථං න්හාපෙත්වා දිබ්බවත්ථං නිවාසාපෙත්වා ගන්ධෙහි විලිම්පාපෙත්වා දිබ්බපුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා තතො අවිදූරෙ එකො රජතපබ්බතො අත්ථි, තස්ස අන්තො කනකවිමානං අත්ථි, තත්ථ පාචීනසීසකං දිබ්බසයනං පඤ්ඤාපෙත්වා නිපජ්ජාපෙසුං. අථ බොධිසත්තො සෙතවරවාරණො හුත්වා තතො අවිදූරෙ එකො සුවණ්ණපබ්බතො අත්ථි, තත්ථ විචරිත්වා තතො ඔරුය්හ රජතපබ්බතං අභිරුහිත්වා උත්තරදිසතො ආගම්ම රජතදාමවණ්ණාය සොණ්ඩාය සෙතපදුමං ගහෙත්වා කොඤ්චනාදං නදිත්වා කනකවිමානං පවිසිත්වා මාතුසයනං තික්ඛත්තුං පදක්ඛිණං කත්වා දක්ඛිණපස්සං ඵාලෙත්වා කුච්ඡිං පවිට්ඨසදිසො අහොසීති. එවං උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හි.

පුනදිවසෙ පබුද්ධා දෙවී තං සුපිනං රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා චතුසට්ඨිමත්තෙ බ්රාහ්මණපාමොක්ඛෙ පක්කොසාපෙත්වා ගොමයහරිතූපලිත්තාය ලාජාදීහි කතමඞ්ගලසක්කාරාය භූමියා මහාරහානි ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ නිසින්නානං බ්රාහ්මණානං සප්පිමධුසක්ඛරාභිසඞ්ඛතස්ස වරපායාසස්ස සුවණ්ණරජතපාතියො පූරෙත්වා සුවණ්ණරජතපාතීහියෙව පටිකුජ්ජිත්වා අදාසි, අඤ්ඤෙහි ච අහතවත්ථකපිලගාවිදානාදීහි තෙ සන්තප්පෙසි. අථ නෙසං සබ්බකාමෙහි සන්තප්පිතානං බ්රාහ්මණානං සුපිනං ආරොචාපෙත්වා ‘‘කිං භවිස්සතී’’ති පුච්ඡි. බ්රාහ්මණා ආහංසු – ‘‘මා චින්තයි, මහාරාජ, දෙවියා තෙ කුච්ඡිම්හි ගබ්භො පතිට්ඨිතො, සො ච ඛො පුරිසගබ්භො, න ඉත්ථිගබ්භො, පුත්තො තෙ භවිස්සති, සො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී. සචෙ අගාරා නික්ඛම්ම පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සති ලොකෙ විවටච්ඡදො’’ති.

බොධිසත්තස්ස පන මාතුකුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙයෙව එකප්පහාරෙනෙව සකලදසසහස්සී ලොකධාතු සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං – දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු අප්පමාණො ඔභාසො ඵරි. තස්ස තං සිරිං දට්ඨුකාමා විය අන්ධා චක්ඛූනි පටිලභිංසු, බධිරා සද්දං සුණිංසු, මූගා සමාලපිංසු, ඛුජ්ජා උජුගත්තා අහෙසුං, පඞ්ගුලා පදසා ගමනං පටිලභිංසු, බන්ධනගතා සබ්බසත්තා අන්දුබන්ධනාදීහි මුච්චිංසු, සබ්බනිරයෙසු අග්ගී නිබ්බායිංසු, පෙත්තිවිසයෙසු ඛුප්පිපාසා වූපසමිංසු, තිරච්ඡානානං භයං නාහොසි, සබ්බසත්තානං රොගො වූපසමි, සබ්බසත්තා පියංවදා අහෙසුං, මධුරෙනාකාරෙන අස්සා හසිංසු, වාරණා ගජ්ජිංසු, සබ්බතූරියානි සකං සකං නින්නාදං මුඤ්චිංසු, අඝට්ටිතානියෙව මනුස්සානං හත්ථූපගාදීනි ආභරණානි විරවිංසු, සබ්බා දිසා විප්පසන්නා අහෙසුං, සත්තානං සුඛං උප්පාදයමානො මුදුසීතලො වාතො වායි, අකාලමෙඝො වස්සි, පථවිතොපි උදකං උබ්භිජ්ජිත්වා විස්සන්දි, පක්ඛිනො ආකාසගමනං විජහිංසු, නදියො අසන්දමානා අට්ඨංසු, මහාසමුද්දො මධුරොදකො අහොසි, සබ්බත්ථකමෙව පඤ්චවණ්ණෙහි පදුමෙහි සඤ්ඡන්නතලො අහොසි, ථලජජලජාදීනි සබ්බපුප්ඵානි පුප්ඵිංසු, රුක්ඛානං ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි පුප්ඵිංසු, ඝනසිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සතපත්තානි හුත්වා දණ්ඩපදුමානි නාම නික්ඛමිංසු, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි නාම නිබ්බත්තිංසු, සමන්තතො පුප්ඵවස්සානි වස්සිංසු. ආකාසෙ දිබ්බතූරියානි වජ්ජිංසු, සකලදසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළො විය, උප්පීළෙත්වා බද්ධමාලාකලාපො විය, අලඞ්කතපටියත්තමාලාසනං විය ච එකමාලාමාලිනී විප්ඵුරන්තවාළබීජනී පුප්ඵධූපගන්ධපරිවාසිතා පරමසොභග්ගප්පත්තා අහොසි.

එවං ගහිතපටිසන්ධිකස්ස බොධිසත්තස්ස පටිසන්ධිග්ගහණකාලතො පට්ඨාය බොධිසත්තස්ස චෙව බොධිසත්තමාතුයා ච උපද්දවනිවාරණත්ථං ඛග්ගහත්ථා චත්තාරො දෙවපුත්තා ආරක්ඛං ගණ්හිංසු. බොධිසත්තස්ස මාතුයා පුරිසෙසු රාගචිත්තං නුප්පජ්ජි, ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තා ච අහොසි සුඛිනී අකිලන්තකායා. බොධිසත්තඤ්ච අන්තොකුච්ඡිගතං විප්පසන්නෙ මණිරතනෙ ආවුතපණ්ඩුසුත්තං විය පස්සති. යස්මා ච බොධිසත්තෙන වසිතකුච්ඡි නාම චෙතියගබ්භසදිසා හොති, න සක්කා අඤ්ඤෙන සත්තෙන ආවසිතුං වා පරිභුඤ්ජිතුං වා, තස්මා බොධිසත්තමාතා සත්තාහජාතෙ බොධිසත්තෙ කාලං කත්වා තුසිතපුරෙ නිබ්බත්ති. යථා ච අඤ්ඤා ඉත්ථියො දසමාසෙ අප්පත්වාපි අතික්කමිත්වාපි නිසින්නාපි නිපන්නාපි විජායන්ති, න එවං බොධිසත්තමාතා. සා පන බොධිසත්තං දසමාසෙ කුච්ඡිනා පරිහරිත්වා ඨිතාව විජායති. අයං බොධිසත්තමාතුධම්මතා.

මහාමායාපි දෙවී පත්තෙන තෙලං විය දසමාසෙ කුච්ඡිනා බොධිසත්තං පරිහරිත්වා පරිපුණ්ණගබ්භා ඤාතිඝරං ගන්තුකාමා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසි – ‘‘ඉච්ඡාමහං, දෙව, කුලසන්තකං දෙවදහනගරං ගන්තු’’න්ති. රාජා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා කපිලවත්ථුතො යාව දෙවදහනගරා මග්ගං සමං කාරෙත්වා කදලිපුණ්ණඝටධජපටාකාදීහි අලඞ්කාරෙහි අලඞ්කාරාපෙත්වා දෙවිං සොවණ්ණසිවිකාය නිසීදාපෙත්වා අමච්චසහස්සෙන උක්ඛිපාපෙත්වා මහන්තෙන පරිවාරෙන පෙසෙසි. ද්වින්නං පන නගරානං අන්තරෙ උභයනගරවාසීනම්පි ලුම්බිනීවනං නාම මඞ්ගලසාලවනං අත්ථි. තස්මිං සමයෙ මූලතො පට්ඨාය යාව අග්ගසාඛා සබ්බං එකපාලිඵුල්ලං අහොසි, සාඛන්තරෙහි චෙව පුප්ඵන්තරෙහි ච පඤ්චවණ්ණා භමරගණා නානප්පකාරා ච සකුණසඞ්ඝා මධුරස්සරෙන විකූජන්තා විචරන්ති. සකලං ලුම්බිනීවනං චිත්තලතාවනසදිසං, මහානුභාවස්ස රඤ්ඤො සුසජ්ජිතආපානමණ්ඩලං විය අහොසි. දෙවියා තං දිස්වා සාලවනෙ කීළිතුකාමතා උදපාදි. අමච්චා දෙවිං ගහෙත්වා සාලවනං පවිසිංසු. සා මඞ්ගලසාලමූලං උපගන්ත්වා සාලසාඛං ගණ්හිතුකාමා අහොසි, සාලසාඛා සුසෙදිතවෙත්තග්ගං විය ඔණමිත්වා දෙවියා හත්ථසමීපං උපගඤ්ඡි. සා හත්ථං පසාරෙත්වා සාඛං අග්ගහෙසි. තාවදෙව ච දෙවියා කම්මජවාතා චලිංසු, අථස්සා සාණිං පරික්ඛිපාපෙත්වා මහාජනො පටික්කමි, සාලසාඛං ගහෙත්වා තිට්ඨමානාය එව චස්සා ගබ්භවුට්ඨානං අහොසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව චත්තාරො විසුද්ධචිත්තා මහාබ්රහ්මානො සුවණ්ණජාලං ආදාය සම්පත්තා. තෙ තෙන සුවණ්ණජාලෙන බොධිසත්තං සම්පටිච්ඡිත්වා මාතු පුරතො ඨත්වා ‘‘අත්තමනා, දෙවි, හොහි, මහෙසක්ඛො තෙ පුත්තො උප්පන්නො’’ති ආහංසු.

යථා පන අඤ්ඤෙ සත්තා මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තා පටිකූලෙන අසුචිනා මක්ඛිතා නික්ඛමන්ති, න එවං බොධිසත්තො. සො පන ධම්මාසනතො ඔතරන්තො ධම්මකථිකො විය, නිස්සෙණිතො ඔතරන්තො පුරිසො විය ච ද්වෙ හත්ථෙ ද්වෙ ච පාදෙ පසාරෙත්වා ඨිතකොව මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන කෙනචි අසුචිනා අමක්ඛිතො සුද්ධො විසදො කාසිකවත්ථෙ නික්ඛිත්තමණිරතනං විය ජොතෙන්තො මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමි. එවං සන්තෙපි බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සක්කාරත්ථං ආකාසතො ද්වෙ උදකධාරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස ච බොධිසත්තමාතුයා ච සරීරෙ උතුං ගාහාපෙසුං.

අථ නං සුවණ්ණජාලෙන පටිග්ගහෙත්වා ඨිතානං බ්රහ්මානං හත්ථතො චත්තාරො මහාරාජානො මඞ්ගලසම්මතාය සුඛසම්ඵස්සාය අජිනප්පවෙණියා ගණ්හිංසු, තෙසං හත්ථතො මනුස්සා දුකූලචුම්බටකෙන ගණ්හිංසු, මනුස්සානං හත්ථතො මුච්චිත්වා පථවියං පතිට්ඨාය පුරත්ථිමදිසං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තත්ථ දෙවමනුස්සා ගන්ධමාලාදීහි පූජයමානා ‘‘මහාපුරිස, ඉධ තුම්හෙහි සදිසො අඤ්ඤො නත්ථි, කුතෙත්ථ උත්තරිතරො’’ති ආහංසු. එවං චතස්සො දිසා, චතස්සො අනුදිසා ච හෙට්ඨා, උපරීති දසපි දිසා අනුවිලොකෙත්වා අත්තනා සදිසං කඤ්චි අදිස්වා ‘‘අයං උත්තරාදිසා’’ති සත්තපදවීතිහාරෙන අගමාසි මහාබ්රහ්මුනා සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානෙන, සුයාමෙන වාළබීජනිං, අඤ්ඤාහි ච දෙවතාහි සෙසරාජකකුධභණ්ඩහත්ථාහි අනුගම්මමානො. තතො සත්තමපදෙ ඨිතො ‘‘අග්ගොහමස්මි ලොකස්සා’’තිආදිකං ආසභිං වාචං නිච්ඡාරෙන්තො සීහනාදං නදි.

බොධිසත්තො හි තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි මහොසධත්තභාවෙ, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ, ඉමස්මිං අත්තභාවෙ චාති. මහොසධත්තභාවෙ කිරස්ස මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තස්සෙව සක්කො දෙවරාජා ආගන්ත්වා චන්දනසාරං හත්ථෙ ඨපෙත්වා ගතො. සො තං මුට්ඨියං කත්වාව නික්ඛන්තො. අථ නං මාතා ‘‘තාත, කිං ගහෙත්වා ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ඔසධං, අම්මා’’ති. ඉති ඔසධං ගහෙත්වා ආගතත්තා ‘‘ඔසධදාරකො’’ත්වෙවස්ස නාමං අකංසු. තං ඔසධං ගහෙත්වා චාටියං පක්ඛිපිංසු, ආගතාගතානං අන්ධබධිරාදීනං තදෙව සබ්බරොගවූපසමාය භෙසජ්ජං අහොසි. තතො ‘‘මහන්තං ඉදං ඔසධං, මහන්තං ඉදං ඔසධ’’න්ති උප්පන්නවචනං උපාදාය ‘‘මහොසධො’’ත්වෙවස්ස නාමං ජාතං. වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වාව ‘‘අත්ථි නු ඛො, අම්ම, කිඤ්චි ගෙහස්මිං, දානං දස්සාමී’’ති වදන්තො නික්ඛමි. අථස්ස මාතා ‘‘සධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තොසි, තාතා’’ති පුත්තස්ස හත්ථං අත්තනො හත්ථතලෙ කත්වා සහස්සත්ථවිකං ඨපාපෙසි. ඉමස්මිං පන අත්තභාවෙ ඉමං සීහනාදං නදීති එවං බොධිසත්තො තීසු අත්තභාවෙසු මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛන්තමත්තොව වාචං නිච්ඡාරෙසි. යථා ච පටිසන්ධිග්ගහණක්ඛණෙ තථා ජාතික්ඛණෙපිස්ස ද්වත්තිංස පුබ්බනිමිත්තානි පාතුරහෙසුං. යස්මිං පන සමයෙ අම්හාකං බොධිසත්තො ලුම්බිනීවනෙ ජාතො, තස්මිංයෙව සමයෙ රාහුලමාතාදෙවී, ආනන්දත්ථෙරො,ඡන්නො අමච්චො, කාළුදායී අමච්චො, කණ්ඩකො අස්සරාජා, මහාබොධිරුක්ඛො, චතස්සො නිධිකුම්භියො ච ජාතා. තත්ථ එකා නිධිකුම්භී ගාවුතප්පමාණා, එකා අඩ්ඪයොජනප්පමාණා, එකා තිගාවුතප්පමාණා, එකා යොජනප්පමාණා. ගම්භීරතො පථවීපරියන්තා එව අහොසීති. ඉමෙ සත්ත සහජාතා නාම.

උභයනගරවාසිනො බොධිසත්තං ගහෙත්වා කපිලවත්ථුනගරමෙව අගමංසු. තං දිවසංයෙව ච ‘‘කපිලවත්ථුනගරෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො ජාතො, අයං කුමාරො බොධිමූලෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො භවිස්සතී’’ති තාවතිංසභවනෙ හට්ඨතුට්ඨා දෙවසඞ්ඝා චෙලුක්ඛෙපාදීනි පවත්තෙන්තා කීළිංසු. තස්මිං සමයෙ සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලූපකො අට්ඨසමාපත්තිලාභී කාලදෙවලො නාම තාපසො භත්තකිච්චං කත්වා දිවාවිහාරත්ථාය තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ දිවාවිහාරං නිසින්නො තා දෙවතා තථා කීළමානා දිස්වා ‘‘කිං කාරණා තුම්හෙ එවං තුට්ඨමානසා කීළථ, මය්හම්පෙතං කාරණං කථෙථා’’ති පුච්ඡි. දෙවතා ආහංසු – ‘‘මාරිස, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තො ජාතො, සො බොධිමණ්ඩෙ නිසීදිත්වා බුද්ධො හුත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සති, ‘තස්ස අනන්තං බුද්ධලීළං දට්ඨුං, ධම්මඤ්ච සොතුං ලච්ඡාමා’ති ඉමිනා කාරණෙන තුට්ඨාම්හා’’ති. තාපසො තාසං වචනං සුත්වා ඛිප්පං දෙවලොකතො ඔරුය්හ රාජනිවෙසනං පවිසිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො ‘‘පුත්තො කිර තෙ, මහාරාජ, ජාතො, පස්සිස්සාමි න’’න්ති ආහ. රාජා අලඞ්කතපටියත්තං කුමාරං ආහරාපෙත්වා තාපසං වන්දාපෙතුං අභිහරි. බොධිසත්තස්ස පාදා පරිවත්තිත්වා තාපසස්ස ජටාසු පතිට්ඨහිංසු. බොධිසත්තස්ස හි තෙනත්තභාවෙන වන්දිතබ්බයුත්තකො නාම අඤ්ඤො නත්ථි. සචෙ හි අජානන්තා බොධිසත්තස්ස සීසං තාපසස්ස පාදමූලෙ ඨපෙය්යුං, සත්තධා තස්ස මුද්ධා ඵලෙය්ය. තාපසො ‘‘න මෙ අත්තානං නාසෙතුං යුත්ත’’න්ති උට්ඨායාසනා බොධිසත්තස්ස අඤ්ජලිං පග්ගහෙසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා අත්තනො පුත්තං වන්දි.

තාපසො අතීතෙ චත්තාලීස කප්පෙ, අනාගතෙ චත්තාලීසාති අසීති කප්පෙ අනුස්සරති. බොධිසත්තස්ස ලක්ඛණසම්පත්තිං දිස්වා ‘‘භවිස්සති නු ඛො බුද්ධො, උදාහු නො’’ති ආවජ්ජෙත්වා උපධාරෙන්තො ‘‘නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘අච්ඡරියපුරිසො අය’’න්ති සිතං අකාසි. තතො ‘‘අහං ඉමං අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සාමි නු ඛො, නො’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘න ලභිස්සාමි, අන්තරායෙව කාලං කත්වා බුද්ධසතෙනපි බුද්ධසහස්සෙනපි ගන්ත්වා බොධෙතුං අසක්කුණෙය්යෙ අරූපභවෙ නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති දිස්වා ‘‘එවරූපං නාම අච්ඡරියපුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’’ති පරොදි.

මනුස්සා දිස්වා ‘‘අම්හාකං අය්යො ඉදානෙව හසිත්වා පුන පරොදිත්වා පතිට්ඨිතො, කිං නු ඛො, භන්තෙ, අම්හාකං අය්යපුත්තස්ස කොචි අන්තරායො භවිස්සතී’’ති තං පුච්ඡිංසු. ‘‘නත්ථෙතස්ස අන්තරායො, නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සතී’’ති. ‘‘අථ කස්මා, භන්තෙ, පරොදිත්ථා’’ති? ‘‘එවරූපං පුරිසං බුද්ධභූතං දට්ඨුං න ලභිස්සාමි, ‘මහතී වත මෙ ජානි භවිස්සතී’ති අත්තානං අනුසොචන්තො රොදාමී’’ති ආහ. තතො සො ‘‘කිං නු ඛො මෙ ඤාතකෙසු කොචි එකං බුද්ධභූතං දට්ඨුං ලභිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො අත්තනො භාගිනෙය්යං නාලකදාරකං අද්දස. සො භගිනියා ගෙහං ගන්ත්වා ‘‘කහං තෙ පුත්තො නාලකො’’ති? ‘‘අත්ථි ගෙහෙ, අය්යා’’ති. ‘‘පක්කොසාහි න’’න්ති පක්කොසාපෙත්වා අත්තනො සන්තිකං ආගතං කුමාරං ආහ – ‘‘තාත, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස කුලෙ පුත්තො ජාතො, බුද්ධඞ්කුරො එසො, පඤ්චතිංස වස්සානි අතික්කමිත්වා බුද්ධො භවිස්සති, ත්වං එතං දට්ඨුං ලභිස්සසි, අජ්ජෙව පබ්බජාහී’’ති. සත්තාසීතිකොටිධනෙ කුලෙ නිබ්බත්තදාරකොපි ‘‘න මං මාතුලො අනත්ථෙ නියොජෙස්සතී’’ති චින්තෙත්වා තාවදෙව අන්තරාපණතො කාසායානි චෙව මත්තිකාපත්තඤ්ච ආහරාපෙත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා ‘‘යො ලොකෙ උත්තමපුග්ගලො, තං උද්දිස්ස මය්හං පබ්බජ්ජා’’ති බොධිසත්තාභිමුඛං අඤ්ජලිං පග්ගය්හ පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා පත්තං ථවිකාය පක්ඛිපිත්වා අංසකූටෙ ඔලග්ගෙත්වා හිමවන්තං පවිසිත්වා සමණධම්මං අකාසි. සො පරමාභිසම්බොධිප්පත්තං තථාගතං උපසඞ්කමිත්වා නාලකපටිපදං කථාපෙත්වා පුන හිමවන්තං පවිසිත්වා අරහත්තං පත්වා උක්කට්ඨපටිපදං පටිපන්නො සත්තෙව මාසෙ ආයුං පාලෙත්වා එකං සුවණ්ණපබ්බතං නිස්සාය ඨිතකොව අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායි.

බොධිසත්තම්පි ඛො පඤ්චමදිවසෙ සීසං න්හාපෙත්වා ‘‘නාමග්ගහණං ගණ්හිස්සාමා’’ති රාජභවනං චතුජ්ජාතියගන්ධෙහි විලිම්පෙත්වා ලාජපඤ්චමකානි පුප්ඵානි විකිරිත්වා අසම්භින්නපායාසං සම්පාදෙත්වා තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතෙ අට්ඨසතං බ්රාහ්මණෙ නිමන්තෙත්වා රාජභවනෙ නිසීදාපෙත්වා සුභොජනං භොජාපෙත්වා මහාසක්කාරං කත්වා ‘‘කිං නු ඛො භවිස්සතී’’ති ලක්ඛණානි පරිග්ගහාපෙසුං. තෙසු –

‘‘රාමො ධජො ලක්ඛණො චාපි මන්තී, යඤ්ඤො සුභොජො සුයාමො සුදත්තො;

එතෙ තදා අට්ඨ අහෙසුං බ්රාහ්මණා, ඡළඞ්ගවා මන්තං වියාකරිංසූ’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.284) –

ඉමෙ අට්ඨෙව බ්රාහ්මණා ලක්ඛණපරිග්ගාහකා අහෙසුං. පටිසන්ධිග්ගහණදිවසෙ සුපිනොපි එතෙහෙව පරිග්ගහිතො. තෙසු සත්ත ජනා ද්වෙ අඞ්ගුලියො උක්ඛිපිත්වා ද්විධා නං බ්යාකරිංසු – ‘‘ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතො සචෙ අගාරං අජ්ඣාවසිස්සති, රාජා භවිස්සති චක්කවත්තී, සචෙ පබ්බජිස්සති, බුද්ධො භවිස්සතී’’ති සබ්බං චක්කවත්තිරඤ්ඤො සිරිවිභවං ආචික්ඛිංසු. තෙසං පන සබ්බදහරො ගොත්තතො කොණ්ඩඤ්ඤො නාම මාණවො බොධිසත්තස්ස වරලක්ඛණසම්පත්තිං ඔලොකෙත්වා ‘‘ඉමස්ස අගාරමජ්ඣෙ ඨානකාරණං නත්ථි, එකන්තෙනෙස විවටච්ඡදො බුද්ධො භවිස්සතී’’ති එකමෙව අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එකංසබ්යාකරණං බ්යාකාසි. අයඤ්හි කතාධිකාරො පච්ඡිමභවිකසත්තො පඤ්ඤාය ඉතරෙ සත්ත ජනෙ අභිභවිත්වා ඉමෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතස්ස බොධිසත්තස්ස එකන්තබුද්ධභාවසඞ්ඛාතං එකමෙව ගහිං අද්දස, තස්මා එකං අඞ්ගුලිං උක්ඛිපිත්වා එවං බ්යාකාසි. අථස්ස නාමං ගණ්හන්තා සබ්බලොකස්ස අත්ථසිද්ධිකරත්තා ‘‘සිද්ධත්ථො’’ති නාමං අකංසු.

අථ ඛො තෙ බ්රාහ්මණා අත්තනො අත්තනො ඝරානි ගන්ත්වා පුත්තෙ ආමන්තයිංසු – ‘‘තාතා, අම්හෙ මහල්ලකා, සුද්ධොදනමහාරාජස්ස පුත්තං සබ්බඤ්ඤුතං පත්තං මයං සම්භාවෙය්යාම වා නො වා, තුම්හෙ තස්මිං කුමාරෙ සබ්බඤ්ඤුතං පත්තෙ තස්ස සාසනෙ පබ්බජෙය්යාථා’’ති. තෙ සත්තපි ජනා යාවතායුකං ඨත්වා යථාකම්මං ගතා, කොණ්ඩඤ්ඤමාණවොයෙව පන අරොගො අහොසි. සො මහාසත්තෙ වුද්ධිමන්වාය මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා පබ්බජිත්වා අනක්කමෙන උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වත අයං භූමිභාගො, අලං වතිදං පධානත්ථිකස්ස කුලපුත්තස්ස පධානායා’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා තත්ථ වාසං උපගතෙ ‘‘මහාපුරිසො පබ්බජිතො’’ති සුත්වා තෙසං බ්රාහ්මණානං පුත්තෙ උපසඞ්කමිත්වා එවමාහ – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො කිර පබ්බජිතො, සො නිස්සංසයෙන බුද්ධො භවිස්සති. සචෙ තුම්හාකං පිතරො අරොගා අස්සු, අජ්ජ නික්ඛමිත්වා පබ්බජෙය්යුං. සචෙ තුම්හෙපි ඉච්ඡෙය්යාථ, එථ, මයං තං මහාපුරිසං අනුපබ්බජිස්සාමා’’ති. තෙ සබ්බෙ එකච්ඡන්දා භවිතුං නාසක්ඛිංසු, තෙසු තයො ජනා න පබ්බජිංසු, කොණ්ඩඤ්ඤබ්රාහ්මණං ජෙට්ඨකං කත්වා ඉතරෙ චත්තාරො පබ්බජිංසු. තෙ පඤ්චපි ජනා පඤ්චවග්ගියත්ථෙරා නාම ජාතා.

තදා පන සුද්ධොදනරාජා – ‘‘කිං දිස්වා මය්හං පුත්තො පබ්බජිස්සතී’’ති පුච්ඡි. ‘‘චත්තාරි පුබ්බනිමිත්තානී’’ති. ‘‘කතරඤ්ච කතරඤ්චා’’ති? ‘‘ජරාජිණ්ණං, බ්යාධිතං, මතං, පබ්බජිත’’න්ති. රාජා ‘‘ඉතො පට්ඨාය එවරූපානං මම පුත්තස්ස සන්තිකං උපසඞ්කමිතුං මා අදත්ථ, මය්හං පුත්තස්ස බුද්ධභාවෙන කම්මං නත්ථි, අහං මම පුත්තං ද්විසහස්සදීපපරිවාරානං, චතුන්නං මහාදීපානං, ඉස්සරියාධිපච්චං චක්කවත්තිරජ්ජං කරොන්තං ඡත්තිංසයොජනපරිමණ්ඩලාය පරිසාය පරිවුතං ගගනතලෙ විචරමානං පස්සිතුකාමො’’ති. එවඤ්ච පන වත්වා ඉමෙසං චතුප්පකාරානං නිමිත්තානං කුමාරස්ස චක්ඛුපථෙ ආගමනනිවාරණත්ථං චතූසු දිසාසු ගාවුතෙ ගාවුතෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. තං දිවසඤ්ච මඞ්ගලට්ඨානෙ සන්නිපතිතෙසු අසීතියා ඤාතිකුලසහස්සෙසු එකමෙකො එකමෙකං පුත්තං පටිජානි – ‘‘අයං බුද්ධො වා හොතු රාජා වා, මයං එකමෙතං පුත්තං දස්සාම. සචෙපි බුද්ධො භවිස්සති, ඛත්තියසමණගණෙහෙව පරිවාරිතො විචරිස්සති. සචෙපි රාජා භවිස්සති, ඛත්තියකුමාරෙහෙව පුරක්ඛතපරිවාරිතො විචරිස්සතී’’ති. රාජාපි බොධිසත්තස්ස උත්තමරූපසම්පන්නා විගතසබ්බදොසා ධාතියො පච්චුපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො මහන්තෙන පරිවාරෙන මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන වඩ්ඪති.

අථෙකදිවසං රඤ්ඤො වප්පමඞ්ගලං නාම අහොසි. තං දිවසං සකලනගරං දෙවනගරං විය අලඞ්කරොන්ති, සබ්බෙ දාසකම්මකරාදයො අහතවත්ථනිවත්ථා ගන්ධමාලාදිපටිමණ්ඩිතා රාජකුලෙ සන්නිපතන්ති, රඤ්ඤො කම්මන්තෙ නඞ්ගලසහස්සං යොජයන්ති, තස්මිං පන දිවසෙ එකෙනූනඅට්ඨසතනඞ්ගලානි සද්ධිං බලිබද්දරස්මියොත්තෙහි රජතපරික්ඛතානි හොන්ති. රඤ්ඤො ආලම්බනනඞ්ගලං පන රත්තසුවණ්ණපරික්ඛතං හොති. බලිබද්දානං සිඞ්ගරස්මිපතොදාපි සුවණ්ණපරික්ඛතාව හොන්ති. රාජා මහාපරිවාරෙන නික්ඛමන්තො පුත්තං ගහෙත්වාව අගමාසි. කම්මන්තට්ඨානෙ එකො ජම්බුරුක්ඛො බහලපලාසො සන්දච්ඡායො අහොසි. තස්ස හෙට්ඨා කුමාරස්ස සයනං පඤ්ඤාපෙත්වා උපරි සුවණ්ණතාරකඛචිතවිතානං බන්ධාපෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙත්වා ආරක්ඛං ඨපෙත්වා රාජා සබ්බාලඞ්කාරං අලඞ්කරිත්වා අමච්චගණපරිවුතො නඞ්ගලකරණට්ඨානං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුවණ්ණනඞ්ගලං ගණ්හාති, අමච්චා එකෙනූනඅට්ඨසතරජතනඞ්ගලානි, කස්සකා සෙසනඞ්ගලානි. තෙ තානි ගහෙත්වා ඉතො චිතො ච කසන්ති. රාජා පන ඔරතො වා පාරං ගච්ඡති, පාරතො වා ඔරං ආගච්ඡති.

එතස්මිං ඨානෙ මහාසම්පත්ති අහොසි. බොධිසත්තං පරිවාරෙත්වා නිසින්නා ධාතියො ‘‘රඤ්ඤො සම්පත්තිං පස්සාමා’’ති අන්තොසාණිතො බහි නික්ඛන්තා. බොධිසත්තො ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො කඤ්චි අදිස්වාව වෙගෙන උට්ඨාය පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා ආනාපානෙ පරිග්ගහෙත්වා පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙසි. ධාතියො ඛජ්ජභොජ්ජන්තරෙ විචරමානා ථොකං චිරායිංසු. සෙසරුක්ඛානං ඡායා වීතිවත්තා, තස්ස පන ජම්බුරුක්ඛස්ස ඡායා පරිමණ්ඩලා හුත්වා අට්ඨාසි. ධාතියො ‘‘අය්යපුත්තො එකකො’’ති වෙගෙන සාණිං උක්ඛිපිත්වා අන්තො පවිසමානා බොධිසත්තං සයනෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නං තඤ්ච පාටිහාරියං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං – ‘‘දෙව, කුමාරො එවං නිසින්නො, අඤ්ඤෙසං රුක්ඛානං ඡායා වීතිවත්තා, ජම්බුරුක්ඛස්ස පන ඡායා පරිමණ්ඩලා ඨිතා’’ති. රාජා වෙගෙනාගන්ත්වා පාටිහාරියං දිස්වා ‘‘අයං තෙ, තාත, දුතියවන්දනා’’ති පුත්තං වන්දි.

අථ අනුක්කමෙන බොධිසත්තො සොළසවස්සුද්දෙසිකො ජාතො. රාජා බොධිසත්තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙ තයො පාසාදෙ කාරෙසි – එකං නවභූමිකං, එකං සත්තභූමිකං, එකං පඤ්චභූමිකං, චත්තාලීසසහස්සා ච නාටකිත්ථියො උපට්ඨාපෙසි. බොධිසත්තො දෙවො විය අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතො අලඞ්කතනාටකිත්ථීහි පරිවුතො නිප්පුරිසෙහි තූරියෙහි පරිචාරියමානො මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තො උතුවාරෙන තීසු පාසාදෙසු විහාසි. රාහුලමාතා පනස්ස දෙවී අග්ගමහෙසී අහොසි.

තස්සෙවං මහාසම්පත්තිං අනුභවන්තස්ස එකදිවසං ඤාතිසඞ්ඝස්ස අබ්භන්තරෙ අයං කථා උදපාදි – ‘‘සිද්ධත්ථො කීළාපසුතොව විචරති, න කිඤ්චි සිප්පං සික්ඛති, සඞ්ගාමෙ පච්චුපට්ඨිතෙ කිං කරිස්සතී’’ති? රාජා බොධිසත්තං පක්කොසාපෙත්වා ‘‘තාත, තව ඤාතකා ‘සිද්ධත්ථො කිඤ්චි සිප්පං අසික්ඛිත්වා කීළාපසුතොව විචරතී’ති වදන්ති, එත්ථ කිං සත්තු පත්තකාලෙ මඤ්ඤසී’’ති? ‘‘දෙව, මම සිප්පං සික්ඛනකිච්චං නත්ථි, නගරෙ මම සිප්පදස්සනත්ථං භෙරිං චරාපෙථ ‘ඉතො සත්තමෙ දිවසෙ ඤාතකානං සිප්පං දස්සෙස්සාමී’’’ති. රාජා තථා අකාසි. බොධිසත්තො අක්ඛණවෙධිවාලවෙධිධනුග්ගහෙ සන්නිපාතාපෙත්වා මහාජනස්ස මජ්ඣෙ අඤ්ඤෙහි ධනුග්ගහෙහි අසාධාරණං ඤාතකානං ද්වාදසවිධං සිප්පං දස්සෙසි. තං සරභඞ්ගජාතකෙ ආගතනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. තදා තස්ස ඤාතිසඞ්ඝො නික්කඞ්ඛො අහොසි.

අථෙකදිවසං බොධිසත්තො උය්යානභූමිං ගන්තුකාමො සාරථිං ආමන්තෙත්වා ‘‘රථං යොජෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා මහාරහං උත්තමරථං සබ්බාලඞ්කාරෙන අලඞ්කරිත්වා කුමුදපත්තවණ්ණෙ චත්තාරො මඞ්ගලසින්ධවෙ යොජෙත්වා බොධිසත්තස්ස පටිවෙදෙසි. බොධිසත්තො දෙවවිමානසදිසං රථං අභිරුහිත්වා උය්යානාභිමුඛො අගමාසි. දෙවතා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරස්ස අභිසම්බුජ්ඣනකාලො ආසන්නො, පුබ්බනිමිත්තං දස්සෙස්සාමා’’ති එකං දෙවපුත්තං ජරාජිණ්ණං ඛණ්ඩදන්තං පලිතකෙසං වඞ්කං ඔභග්ගසරීරං දණ්ඩහත්ථං පවෙධමානං කත්වා දස්සෙසුං. තං බොධිසත්තො චෙව සාරථි ච පස්සන්ති. තතො බොධිසත්තො, ‘‘සම්ම, කො නාමෙස පුරිසො, කෙසාපිස්ස න යථා අඤ්ඤෙස’’න්ති මහාපදානෙ (දී. නි. 2.45) ආගතනයෙන සාරථිං පුච්ඡිත්වා තස්ස වචනං සුත්වා ‘‘ධිරත්ථු වත, භො, ජාති, යත්ර හි නාම ජාතස්ස ජරා පඤ්ඤායිස්සතී’’ති සංවිග්ගහදයො තතොව පටිනිවත්තිත්වා පාසාදමෙව අභිරුහි. රාජා ‘‘කිං කාරණා මම පුත්තො ඛිප්පං පටිනිවත්තී’’ති පුච්ඡි. ‘‘ජිණ්ණපුරිසං දිස්වා, දෙවා’’ති. ‘‘ජිණ්ණකං දිස්වා පබ්බජිස්සතීති ආහංසු, කස්මා මං නාසෙථ, සීඝං පුත්තස්ස නාටකානි සජ්ජෙථ, සම්පත්තිං අනුභවන්තො පබ්බජ්ජාය සතිං න කරිස්සතී’’ති වත්වා ආරක්ඛං වඩ්ඪෙත්වා සබ්බදිසාසු අද්ධයොජනෙ අද්ධයොජනෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි.

පුනෙකදිවසං බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාභිනිම්මිතං බ්යාධිතං පුරිසං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො නිවත්තිත්වා පාසාදං අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තා තිගාවුතප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරම්පි එකදිවසං බොධිසත්තො තථෙව උය්යානං ගච්ඡන්තො දෙවතාභිනිම්මිතං කාලඞ්කතං දිස්වා පුරිමනයෙනෙව පුච්ඡිත්වා සංවිග්ගහදයො පුන නිවත්තිත්වා පාසාදං අභිරුහි. රාජාපි පුච්ඡිත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සංවිදහිත්වා පුන වඩ්ඪෙත්වා සමන්තතො යොජනප්පමාණෙ පදෙසෙ ආරක්ඛං ඨපෙසි. අපරං පනෙකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තථෙව දෙවතාභිනිම්මිතං සුනිවත්ථං සුපාරුතං පබ්බජිතං දිස්වා ‘‘කො නාමෙසො සම්මා’’හි සාරථිං පුච්ඡි. සාරථි කිඤ්චාපි බුද්ධුප්පාදස්ස අභාවා පබ්බජිතං වා පබ්බජිතගුණෙ වා න ජානාති, දෙවතානුභාවෙන පන ‘‘පබ්බජිතො නාමායං, දෙවා’’ති වත්වා පබ්බජ්ජාය ගුණෙ වණ්ණෙසි. බොධිසත්තො පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා තං දිවසං උය්යානං අගමාසි. දීඝභාණකා පනාහු – ‘‘චත්තාරිපි නිමිත්තානි එකදිවසෙනෙව දිස්වා අගමාසී’’ති.

සො තත්ථ දිවසභාගං කීළිත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණියං න්හායිත්වා අත්ථඞ්ගතෙ සූරියෙ මඞ්ගලසිලාපට්ටෙ නිසීදි අත්තානං අලඞ්කාරාපෙතුකාමො, අථස්ස පරිචාරකපුරිසා නානාවණ්ණානි දුස්සානි නානප්පකාරා ආභරණවිකතියො මාලාගන්ධවිලෙපනානි ච ආදාය සමන්තා පරිවාරෙත්වා අට්ඨංසු. තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හං අහොසි. සො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමම්හා ඨානා චාවෙතුකාමොසී’’ති උපධාරෙන්තො බොධිසත්තස්ස අලඞ්කාරෙතුකාමතං ඤත්වා විස්සකම්මං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම විස්සකම්ම, සිද්ධත්ථකුමාරො අජ්ජ අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිස්සති, අයමස්ස පච්ඡිමො අලඞ්කාරො, ත්වං උය්යානං ගන්ත්වා මහාපුරිසං දිබ්බාලඞ්කාරෙහි අලඞ්කරොහී’’ති. සො ‘‘සාධූ’’ති පටිස්සුණිත්වා දෙවානුභාවෙන තඞ්ඛණඤ්ඤෙව බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා තස්සෙව කප්පකසදිසො හුත්වා දිබ්බදුස්සෙන බොධිසත්තස්ස සීසං වෙඨෙසි. බොධිසත්තො හත්ථසම්ඵස්සෙනෙව ‘‘නාමං මනුස්සො, දෙවපුත්තො අය’’න්ති අඤ්ඤාසි. වෙඨනෙන වෙඨිතමත්තෙ සීසෙ මොළියං මණිරතනාකාරෙන දුස්සසහස්සං අබ්භුග්ගඤ්ඡි, පුන වෙඨෙන්තස්ස දුස්සසහස්සන්ති දසක්ඛත්තුං වෙඨෙන්තස්ස දස දුස්සසහස්සානි අබ්භුග්ගච්ඡිංසු. ‘‘සීසං ඛුද්දකං, දුස්සානි බහූනි, කථං අබ්භුග්ගතානී’’ති න චින්තෙතබ්බං. තෙසු හි සබ්බමහන්තං ආමලකපුප්ඵප්පමාණං, අවසෙසානි කදම්බකපුප්ඵප්පමාණානි අහෙසුං. බොධිසත්තස්ස සීසං කිඤ්ජක්ඛගවච්ඡිතං විය කුය්යකපුප්ඵං අහොසි.

අථස්ස සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතස්ස සබ්බතාලාවචරෙසු සකානි සකානි පටිභානානි දස්සයන්තෙසු, බ්රාහ්මණෙසු ‘‘ජයනන්දා’’තිආදිවචනෙහි, සුතමඞ්ගලිකාදීසු ච නානප්පකාරෙහි මඞ්ගලවචනත්ථුතිඝොසෙහි සම්භාවෙන්තෙසු සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං තං රථවරං අභිරුහි. තස්මිං සමයෙ ‘‘රාහුලමාතා පුත්තං විජාතා’’ති සුත්වා සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තස්ස මෙ තුට්ඨිං නිවෙදෙථා’’ති සාසනං පහිණි. බොධිසත්තො තං සුත්වා ‘‘රාහු ජාතො, බන්ධනං ජාත’’න්ති ආහ. රාජා ‘‘කිං මෙ පුත්තො අවචා’’ති පුච්ඡිත්වා තං වචනං සුත්වා ‘‘ඉතො පට්ඨාය මෙ නත්තා ‘රාහුලකුමාරො’ත්වෙව නාම හොතූ’’ති ආහ.

බොධිසත්තොපි ඛො රථවරං ආරුය්හ අතිමහන්තෙන යසෙන අතිමනොරමෙන සිරිසොභග්ගෙන නගරං පාවිසි. තස්මිං සමයෙ කිසාගොතමී නාම ඛත්තියකඤ්ඤා උපරිපාසාදවරතලගතා නගරං පදක්ඛිණං කුරුමානස්ස බොධිසත්තස්ස රූපසිරිං දිස්වා පීතිසොමනස්සජාතා ඉමං උදානං උදානෙසි –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා); –

බොධිසත්තො තං සුත්වා චින්තෙසි – ‘‘අයං එවමාහ – ‘එවරූපං අත්තභාවං පස්සන්තියා මාතු හදයං නිබ්බායති, පිතු හදයං නිබ්බායති, පජාපතියා හදයං නිබ්බායතී’ති. කිස්මිං නු ඛො නිබ්බුතෙ හදයං නිබ්බුතං නාම හොතී’’ති. අථස්ස කිලෙසෙසු විරත්තමනස්ස එතදහොසි – ‘‘රාගග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, දොසග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මොහග්ගිම්හි නිබ්බුතෙ නිබ්බුතං නාම හොති, මානදිට්ඨිආදීසු සබ්බකිලෙසදරථෙසු නිබ්බුතෙසු නිබ්බුතං නාම හොතී’’ති. ‘‘අයං මෙ සුස්සවනං සාවෙති, අහඤ්හි නිබ්බානං ගවෙසන්තො විචරාමි, අජ්ජෙව මයා ඝරාවාසං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛම්ම පබ්බජිත්වා නිබ්බානං ගවෙසිතුං වට්ටති, අයං ඉමිස්සා ආචරියභාගො හොතූ’’ති කණ්ඨතො ඔමුඤ්චිත්වා කිසාගොතමියා සතසහස්සග්ඝනකං මුත්තාහාරං පෙසෙසි. සා ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මයි පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා පණ්ණාකාරං පෙසෙතී’’ති සොමනස්සජාතා අහොසි.

බොධිසත්තොපි මහන්තෙන සිරිසොභග්ගෙන අත්තනො පාසාදං අභිරුහිත්වා සිරිසයනෙ නිපජ්ජි. තාවදෙව ච නං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා නච්චගීතාදීසු සුසික්ඛිතා දෙවකඤ්ඤා විය රූපසොභග්ගප්පත්තා නාටකිත්ථියො නානාතූරියානි ගහෙත්වා සම්පරිවාරෙත්වා අභිරමාපෙන්තියො නච්චගීතවාදිතානි පයොජයිංසු. බොධිසත්තො කිලෙසෙසු විරත්තචිත්තතාය නච්චාදීසු අනභිරතො මුහුත්තං නිද්දං ඔක්කමි. තාපි ඉත්ථියො ‘‘යස්සත්ථාය මයං නච්චාදීනි පයොජෙම, සො නිද්දං උපගතො, ඉදානි කිමත්ථං කිලමිස්සාමා’’ති ගහිතගහිතානි තූරියානි අජ්ඣොත්ථරිත්වා නිපජ්ජිංසු, ගන්ධතෙලප්පදීපා ඣායන්ති. බොධිසත්තො පබුජ්ඣිත්වා සයනපිට්ඨෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො අද්දස තා ඉත්ථියො තූරියභණ්ඩානි අවත්ථරිත්වා නිද්දායන්තියො – එකච්චා පග්ඝරිතඛෙළා, කිලින්නගත්තා, එකච්චා දන්තෙ ඛාදන්තියො, එකච්චා කාකච්ඡන්තියො, එකච්චා විප්පලපන්තියො, එකච්චා විවටමුඛී, එකච්චා අපගතවත්ථා පාකටබීභච්ඡසම්බාධට්ඨානා. සො තාසං තං විප්පකාරං දිස්වා භිය්යොසොමත්තාය කාමෙසු විරත්තචිත්තො අහොසි. තස්ස අලඞ්කතපටියත්තං සක්කභවනසදිසම්පි තං මහාතලං විවිධනානාකුණපභරිතං ආමකසුසානං විය උපට්ඨාසි, තයො භවා ආදිත්තගෙහසදිසා ඛාදිංසු – ‘‘උපද්දුතං වත, භො, උපස්සට්ඨං වත, භො’’ති උදානං පවත්තෙසි, අතිවියස්ස පබ්බජ්ජාය චිත්තං නමි.

සො ‘‘අජ්ජෙව මයා මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුං වට්ටතී’’ති සයනා වුට්ඨාය ද්වාරසමීපං ගන්ත්වා ‘‘කො එත්ථා’’ති ආහ. උම්මාරෙ සීසං කත්වා නිපන්නො ඡන්නො – ‘‘අහං, අය්යපුත්ත, ඡන්නො’’ති ආහ. ‘‘අජ්ජාහං මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො, එකං මෙ අස්සං කප්පෙහී’’ති ආහ. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති අස්සභණ්ඩකං ගහෙත්වා අස්සසාලං ගන්ත්වා ගන්ධතෙලප්පදීපෙසු ජලන්තෙසු සුමනපට්ටවිතානස්ස හෙට්ඨා රමණීයෙ භූමිභාගෙ ඨිතං කණ්ඩකං අස්සරාජානං දිස්වා ‘‘අජ්ජ මයා ඉමමෙව කප්පෙතුං වට්ටතී’’ති කණ්ඩකං කප්පෙසි. සො කප්පියමානොව අඤ්ඤාසි ‘‘අයං කප්පනා අතිවිය ගාළ්හා, අඤ්ඤෙසු දිවසෙසු උය්යානකීළාදිගමනකාලෙ කප්පනා විය න හොති, මය්හං අය්යපුත්තො අජ්ජ මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිතුකාමො භවිස්සතී’’ති. තතො තුට්ඨමානසො මහාහසිතං හසි, සො සද්දො සකලනගරං පත්ථරිත්වා ගච්ඡෙය්ය. දෙවතා පන නං සන්නිරුම්භිත්වා න කස්සචි සොතුං අදංසු.

බොධිසත්තොපි ඛො ඡන්නං පෙසෙත්වාව ‘‘පුත්තං තාව පස්සිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නිසින්නපල්ලඞ්කතො උට්ඨාය රාහුලමාතුයා වසනට්ඨානං ගන්ත්වා ගබ්භද්වාරං විවරි. තස්මිං ඛණෙ අන්තොගබ්භෙ ගන්ධතෙලප්පදීපො ඣායති, රාහුලමාතා සුමනමල්ලිකාදීනං පුප්ඵානං අම්බණමත්තෙන අභිප්පකිණ්ණෙ සයනෙ පුත්තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙත්වා නිද්දායති. බොධිසත්තො උම්මාරෙ පාදං ඨපෙත්වා ඨිතකොව ඔලොකෙත්වා ‘‘සචාහං දෙවියා හත්ථං අපනෙත්වා මම පුත්තං ගණ්හිස්සාමි, දෙවී පබුජ්ඣිස්සති, එවං මෙ ගමනන්තරායො භවිස්සති, බුද්ධො හුත්වාව ආගන්ත්වා පුත්තං පස්සිස්සාමී’’ති පාසාදතලතො ඔතරි. යං පන ජාතකට්ඨකථායං ‘‘තදා සත්තාහජාතො රාහුලකුමාරො හොතී’’ති වුත්තං, තං සෙසට්ඨකථාසු නත්ථි, තස්මා ඉදමෙව ගහෙතබ්බං.

එවං බොධිසත්තො පාසාදතලා ඔතරිත්වා අස්සසමීපං ගන්ත්වා එවමාහ – ‘‘තාත කණ්ඩක, ත්වං අජ්ජ එකරත්තිං මං තාරය, අහං තං නිස්සාය බුද්ධො හුත්වා සදෙවකං ලොකං තාරයිස්සාමී’’ති. තතො උල්ලඞ්ඝිත්වා කණ්ඩකස්ස පිට්ඨිං අභිරුහි. කණ්ඩකො ගීවතො පට්ඨාය ආයාමෙන අට්ඨාරසහත්ථො හොති, තදනුච්ඡවිකෙන උබ්බෙධෙන සමන්නාගතො ථාමජවසම්පන්නො සබ්බසෙතො ධොතසඞ්ඛසදිසො. සො සචෙ හසෙය්ය වා පදසද්දං වා කරෙය්ය, සද්දො සකලනගරං අවත්ථරෙය්ය, තස්මා දෙවතා අත්තනො ආනුභාවෙන තස්ස යථා න කොචි සුණාති, එවං හසිතසද්දං සන්නිරුම්භිත්වා අක්කමනඅක්කමනපදවාරෙ හත්ථතලානි උපනාමෙසුං. බොධිසත්තො අස්සවරස්ස පිට්ඨිවෙමජ්ඣගතො ඡන්නං අස්සස්ස වාලධිං ගාහාපෙත්වා අඩ්ඪරත්තසමයෙ මහාද්වාරසමීපං පත්තො. තදා පන රාජා ‘‘එවං මම පුත්තො යාය කායචි වෙලාය නගරද්වාරං විවරිත්වා නික්ඛමිතුං න සක්ඛිස්සතී’’ති ද්වීසු ද්වාරකවාටෙසු එකෙකං පුරිසසහස්සෙන විවරිතබ්බං කාරෙසි. බොධිසත්තො පන ථාමබලසම්පන්නො හත්ථිගණනාය කොටිසහස්සහත්ථීනං බලං ධාරෙසි, පුරිසගණනාය දසකොටිසහස්සපුරිසානං බලං ධාරෙසි. සො චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අජ්ජ කණ්ඩකස්ස පිට්ඨෙ නිසින්නොව වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන ඡන්නෙන සද්ධිංයෙව කණ්ඩකං ඌරුහි නිප්පීළෙත්වා අට්ඨාරසහත්ථුබ්බෙධං පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. ඡන්නොපි චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අහං අත්තනො සාමිකං අය්යපුත්තං ඛන්ධෙ නිසීදාපෙත්වා කණ්ඩකං දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කුච්ඡියං පරික්ඛිපන්තො උපකච්ඡන්තරෙ කත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. කණ්ඩකොපි චින්තෙසි – ‘‘සචෙ ද්වාරං න විවරිය්යති, අහං අත්තනො සාමිකං පිට්ඨෙ යථානිසින්නමෙව ඡන්නෙන වාලධිං ගහෙත්වා ඨිතෙන සද්ධිංයෙව උක්ඛිපිත්වා පාකාරං උප්පතිත්වා අතික්කමිස්සාමී’’ති. සචෙ ද්වාරං න විවරෙය්ය, යථාචින්තිතමෙව තෙසු තීසු ජනෙසු අඤ්ඤතරො සම්පාදෙය්ය. ද්වාරෙ පන අධිවත්ථා දෙවතා ද්වාරං විවරි.

තස්මිංයෙව ඛණෙ මාරො පාපිමා ‘‘බොධිසත්තං නිවත්තෙස්සාමී’’ති ආගන්ත්වා ආකාසෙ ඨිතො ආහ – ‘‘මාරිස, මා නික්ඛමි, ඉතො තෙ සත්තමෙ දිවසෙ චක්කරතනං පාතුභවිස්සති, ද්විසහස්සපරිත්තදීපපරිවාරානං චතුන්නං මහාදීපානං රජ්ජං කාරෙස්සසි, නිවත්ත, මාරිසා’’ති. ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං වසවත්තී’’ති. ‘‘මාර, ජානාමහං මය්හං චක්කරතනස්ස පාතුභාවං, අනත්ථිකොහං රජ්ජෙන, දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති ආහ. මාරො ‘‘ඉතො දානි තෙ පට්ඨාය කාමවිතක්කං වා බ්යාපාදවිතක්කං වා විහිංසාවිතක්කං වා චින්තිතකාලෙ ජානිස්සාමී’’ති ඔතාරාපෙක්ඛො ඡායා විය අනුගච්ඡන්තො අනුබන්ධි.

බොධිසත්තොපි හත්ථගතං චක්කවත්තිරජ්ජං ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩෙත්වා මහන්තෙන සක්කාරෙන නගරා නික්ඛමි. ආසාළ්හිපුණ්ණමාය උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තෙ වත්තමානෙ, නික්ඛමිත්වා ච පුන නගරං අපලොකෙතුකාමො ජාතො. එවඤ්ච පනස්ස චිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙයෙව – ‘‘මහාපුරිස, න තයා නිවත්තෙත්වා ඔලොකනකම්මං කත’’න්ති වදමානා විය මහාපථවී කුලාලචක්කං විය ඡිජ්ජිත්වා පරිවත්ති. බොධිසත්තො නගරාභිමුඛො ඨත්වා නගරං ඔලොකෙත්වා තස්මිං පථවිප්පදෙසෙ කණ්ඩකනිවත්තනචෙතියට්ඨානං දස්සෙත්වා ගන්තබ්බමග්ගාභිමුඛං කණ්ඩකං කත්වා පායාසි මහන්තෙන සක්කාරෙන උළාරෙන සිරිසොභග්ගෙන. තදා කිරස්ස දෙවතා පුරතො සට්ඨි උක්කාසහස්සානි ධාරයිංසු, පච්ඡතො සට්ඨි, දක්ඛිණපස්සතො සට්ඨි, වාමපස්සතො සට්ඨීති. අපරා දෙවතා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අපරිමාණා උක්කා ධාරයිංසු. අපරා දෙවතා ච නාගසුපණ්ණාදයො ච දිබ්බෙහි ගන්ධෙහි මාලාහි චුණ්ණෙහි ධූපෙහි පූජයමානා ගච්ඡන්ති, පාරිච්ඡත්තකපුප්ඵෙහි චෙව මන්දාරවපුප්ඵෙහි ච ඝනමෙඝවුට්ඨිකාලෙ ධාරාහි විය නභං නිරන්තරං අහොසි, දිබ්බානි සංගීතානි පවත්තිංසු, සමන්තතො අට්ඨ තූරියානි, සට්ඨි තූරියානීති අට්ඨසට්ඨි තූරියසතසහස්සානි පවත්තයිංසු. තෙසං සද්දො සමුද්දකුච්ඡියං මෙඝධනිතකාලො විය, යුගන්ධරකුච්ඡියං සාගරනිග්ඝොසකාලො විය ච වත්තති.

ඉමිනා සිරිසොභග්ගෙන ගච්ඡන්තො බොධිසත්තො එකරත්තෙනෙව තීණි රජ්ජානි අතික්කම්ම තිංසයොජනමත්ථකෙ අනොමානදීතීරං පාපුණි. කිං පන අස්සො තතො පරං ගන්තුං න සක්කොතීති? නො න සක්කොති. සො හි එකං චක්කවාළගබ්භං නාභියා ඨිතචක්කස්ස නෙමිවට්ටිං මද්දන්තො විය අන්තන්තෙන චරිත්වා පුරෙපාතරාසමෙව ආගන්ත්වා අත්තනො සම්පාදිතං භත්තං භුඤ්ජිතුං සමත්ථො. තදා පන දෙවනාගසුපණ්ණාදීහි ආකාසෙ ඨත්වා ඔස්සට්ඨෙහි ගන්ධමාලාදීහි යාව ඌරුප්පදෙසා සඤ්ඡන්නසරීරං ආකඩ්ඪිත්වා ගන්ධමාලාජටං ඡින්දන්තස්ස අතිපපඤ්චො අහොසි, තස්මා තිංසයොජනමත්තමෙව අගමාසි. අථ බොධිසත්තො නදීතීරෙ ඨත්වා ඡන්නං පුච්ඡි – ‘‘කා නාම අයං නදී’’ති? ‘‘අනොමා නාම, දෙවා’’ති. ‘‘අම්හාකම්පි පබ්බජ්ජා අනොමා භවිස්සතී’’ති පණ්හියා ඝට්ටෙන්තො අස්සස්ස සඤ්ඤං අදාසි. අස්සො ච උප්පතිත්වා අට්ඨුසභවිත්ථාරාය නදියා පාරිමතීරෙ අට්ඨාසි.

බොධිසත්තො අස්සපිට්ඨිතො ඔරුය්හ රජතපට්ටසදිසෙ වාළුකාපුලිනෙ ඨත්වා ඡන්නං ආමන්තෙසි – ‘‘සම්ම ඡන්න, ත්වං මය්හං ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච ආදාය ගච්ඡ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. ‘‘අහම්පි, දෙව, පබ්බජිස්සාමී’’ති. බොධිසත්තො ‘‘න ලබ්භා තයා පබ්බජිතුං, ගච්ඡෙව ත්ව’’න්ති තික්ඛත්තුං පටිබාහිත්වා ආභරණානි චෙව කණ්ඩකඤ්ච පටිච්ඡාපෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ මය්හං කෙසා සමණසාරුප්පා න හොන්ති, අඤ්ඤො බොධිසත්තස්ස කෙසෙ ඡින්දිතුං යුත්තරූපො නත්ථී’’ති. තතො ‘‘සයමෙව ඛග්ගෙන ඡින්දිස්සාමී’’ති දක්ඛිණෙන හත්ථෙන අසිං ගහෙත්වා වාමහත්ථෙන මොළියා සද්ධිං චූළං ගහෙත්වා ඡින්දි. කෙසා ද්වඞ්ගුලමත්තා හුත්වා දක්ඛිණතො ආවට්ටමානා සීසං අල්ලීයිංසු. තෙසං යාවජීවං තදෙව පමාණං අහොසි, මස්සු ච තදනුරූපං, පුන කෙසමස්සුඔහාරණකිච්චං නාම නාහොසි. බොධිසත්තො සහ මොළියා චූළං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං සම්බුද්ධො භවිස්සාමි, ආකාසෙ තිට්ඨතු. නො චෙ, භූමියං පතතූ’’ති අන්තලික්ඛෙ ඛිපි. සා චූළා යොජනප්පමාණං ඨානං අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙ අට්ඨාසි. සක්කො දෙවරාජා දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා යොජනියරතනචඞ්කොටකෙන සම්පටිච්ඡිත්වා තාවතිංසභවනෙ චූළාමණිචෙතියං නාම පතිට්ඨාපෙසි.

‘‘ඡෙත්වාන මොළිං වරගන්ධවාසිතං, වෙහායසං උක්ඛිපි සක්යපුඞ්ගවො;

සහස්සනෙත්තො සිරසා පටිග්ගහි, රතනචඞ්කොටවරෙන වාසවො’’ති. (ම. නි. අට්ඨ. 1.222);

පුන බොධිසත්තො චින්තෙසි – ‘‘ඉමානි කාසිකවත්ථානි මය්හං න සමණසාරුප්පානී’’ති. අථස්ස කස්සපබුද්ධකාලෙ පුරාණසහායකො ඝටිකාරමහාබ්රහ්මා එකං බුද්ධන්තරං ජරං අප්පත්තෙන මිත්තභාවෙන චින්තෙසි – ‘‘අජ්ජ මෙ සහායකො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛන්තො, සමණපරික්ඛාරමස්ස ගහෙත්වා ගච්ඡිස්සාමී’’ති.

‘‘තිචීවරඤ්ච පත්තො ච, වාසී සූචි ච බන්ධනං;

පරිස්සාවනෙන අට්ඨෙතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛූනො’’ති. –

ඉමෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ ආහරිත්වා අදාසි. බොධිසතො අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා උත්තමපබ්බජිතවෙසං ගණ්හිත්වා ‘‘ඡන්න, ත්වං මම වචනෙන මාතාපිතූනං ආරොග්යං වදෙහී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. ඡන්නො බොධිසත්තං වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා පක්කාමි. කණ්ඩකො පන ඡන්නෙන සද්ධිං මන්තයමානස්ස බොධිසත්තස්ස වචනං සුණන්තොව ‘‘නත්ථි දානි මය්හං පුන සාමිනො දස්සන’’න්ති චින්තෙත්වා චක්ඛුපථං විජහන්තො සොකං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො හදයෙන ඵලිතෙන කාලං කත්වා තාවතිංසභවනෙ කණ්ඩකො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති. ඡන්නස්ස පඨමං එකොව සොකො අහොසි, කණ්ඩකස්ස පන කාලකිරියාය දුතියෙන සොකෙන පීළිතො රොදන්තො පරිදෙවන්තො නගරං අගමාසි.

බොධිසත්තො පබ්බජිත්වා තස්මිංයෙව පදෙසෙ අනුපියං නාම අම්බවනං අත්ථි, තත්ථ සත්තාහං පබ්බජ්ජාසුඛෙන වීතිනාමෙත්වා එකදිවසෙනෙව තිංසයොජනමග්ගං පදසා ගන්ත්වා රාජගහං පාවිසි. පවිසිත්වා ච සපදානං පිණ්ඩාය චරි. සකලනගරං බොධිසත්තස්ස රූපදස්සනෙනෙව ධනපාලකෙ පවිට්ඨෙ රාජගහං විය ච, අසුරින්දෙ පවිට්ඨෙ දෙවනගරං විය ච සඞ්ඛොභං අගමාසි. රාජපුරිසා ගන්ත්වා ‘‘දෙව, එවරූපො නාම සත්තො නගරෙ පිණ්ඩාය චරති, ‘දෙවො වා මනුස්සො වා නාගො වා සුපණ්ණො වා අසුකො නාම එසො’ති න ජානාමා’’ති ආරොචෙසුං. රාජා පාසාදතලෙ ඨත්වා මහාපුරිසං දිස්වා අච්ඡරියබ්භුතචිත්තො පුරිසෙ ආණාපෙසි – ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, වීමංසථ, සචෙ අමනුස්සො භවිස්සති, නගරා නික්ඛමිත්වා අන්තරධායිස්සති, සචෙ දෙවතා භවිස්සති, ආකාසෙන ගච්ඡිස්සති, සචෙ නාගො භවිස්සති, පථවියං නිමුජ්ජිත්වා ගමිස්සති, සචෙ මනුස්සො භවිස්සති, යථාලද්ධං භික්ඛං පරිභුඤ්ජිස්සතී’’ති.

මහාපුරිසොපි ඛො මිස්සකභත්තං සංහරිත්වා ‘‘අලං මෙ එත්තකං යාපනායා’’ති ඤත්වා පවිට්ඨද්වාරෙනෙව නගරා නික්ඛමිත්වා පණ්ඩවපබ්බතච්ඡායායං පුරත්ථිමාභිමුඛො නිසීදිත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජිතුං ආරද්ධො. අථස්ස අන්තානි පරිවත්තිත්වා මුඛෙන නික්ඛමනාකාරප්පත්තානි අහෙසුං. තතො සො තෙන අත්තභාවෙන එවරූපස්ස ආහාරස්ස චක්ඛුනාපි අදිට්ඨපුබ්බතාය තෙන පටිකූලාහාරෙන අට්ටීයමානොපි එවං අත්තනා එව අත්තානං ඔවදි – ‘‘සිද්ධත්ථ, ත්වං සුලභඅන්නපානෙ කුලෙ තිවස්සිකගන්ධසාලිභොජනං නානග්ගරසෙහි භුඤ්ජනට්ඨානෙ නිබ්බත්තිත්වාපි එකං පංසුකූලිකං දිස්වා ‘කදා නු ඛො අහම්පි එවරූපො හුත්වා පිණ්ඩාය චරිත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, භවිස්සති නු ඛො මෙ සො කාලො’ති චින්තෙත්වා නික්ඛන්තො, ඉදානි කින්නාමෙතං කරොසී’’ති එවං අත්තානං ඔවදිත්වා නිබ්බිකාරො හුත්වා ආහාරං පරිභුඤ්ජි.

රාජපුරිසා තං පවත්තිං දිස්වා ගන්ත්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා දූතවචනං සුත්වා වෙගෙන නගරා නික්ඛමිත්වා බොධිසත්තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ඉරියාපථස්මිංයෙව පසීදිත්වා බොධිසත්තස්ස සබ්බං ඉස්සරියං නිය්යාතෙසි. බොධිසත්තො ‘‘මය්හං, මහාරාජ, වත්ථුකාමෙහි වා කිලෙසකාමෙහි වා අත්ථො නත්ථි, අහං පරමාභිසම්බොධිං පත්ථයන්තො නික්ඛන්තො’’ති ආහ. රාජා අනෙකප්පකාරං යාචන්තොපි තස්ස චිත්තං අලභිත්වා ‘‘අද්ධා ත්වං බුද්ධො භවිස්සසි, බුද්ධභූතෙන පන තයා පඨමං මම විජිතං ආගන්තබ්බ’’න්ති පටිඤ්ඤං ගණ්හි. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ‘‘පබ්බජ්ජං කිත්තයිස්සාමි, යථා පබ්බජි චක්ඛුමා’’ති ඉමං පබ්බජ්ජාසුත්තං (සු. නි. 407) සද්ධිං අට්ඨකථාය ඔලොකෙත්වා වෙදිතබ්බො.

බොධිසත්තොපි ඛො රඤ්ඤො පටිඤ්ඤං දත්වා අනුපුබ්බෙන චාරිකං චරමානො ආළාරඤ්ච කාලාමං උදකඤ්ච රාමපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘නායං මග්ගො බොධායා’’ති තම්පි සමාපත්තිභාවනං අනලඞ්කරිත්වා සදෙවකස්ස ලොකස්ස අත්තනො ථාමවීරියසන්දස්සනත්ථං මහාපධානං පදහිතුකාමො උරුවෙලං ගන්ත්වා ‘‘රමණීයො වතායං භූමිභාගො’’ති තත්ථෙව වාසං උපගන්ත්වා මහාපධානං පදහි. තෙපි ඛො කොණ්ඩඤ්ඤප්පමුඛා පඤ්චවග්ගියා ගාමනිගමරාජධානීසු භික්ඛාය චරන්තා තත්ථ බොධිසත්තං සම්පාපුණිංසු. අථ නං ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහන්තං ‘‘ඉදානි බුද්ධො භවිස්සති, ඉදානි බුද්ධො භවිස්සතී’’ති පරිවෙණසම්මජ්ජනාදිකාය වත්තපටිපත්තියා උපට්ඨහමානා සන්තිකාවචරා අහෙසුං. බොධිසත්තොපි ඛො ‘‘කොටිප්පත්තං දුක්කරකාරිකං කරිස්සාමී’’ති එකතිලතණ්ඩුලාදීහිපි වීතිනාමෙසි, සබ්බසොපි ආහාරුපච්ඡෙදනං අකාසි. දෙවතාපි ලොමකූපෙහි ඔජං උපසංහරමානා පක්ඛිපිංසු.

අථස්ස තාය නිරාහාරතාය පරමකසිරප්පත්තතාය සුවණ්ණවණ්ණොපි කායො කාළවණ්ණො අහොසි, ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පටිච්ඡන්නානි අහෙසුං. අප්පෙකදා ආනාපානකජ්ඣානං ඣායන්තො මහාවෙදනාභිතුන්නො විසඤ්ඤීභූතො චඞ්කමනකොටියං පතති. අථ නං එකච්චා දෙවතා ‘‘කාලඞ්කතො සමණො ගොතමො’’ති වදන්ති. එකච්චා ‘‘විහාරොත්වෙවෙසො අරහත’’න්ති ච ආහංසු. තත්ථ යාසං ‘‘කාලඞ්කතො’’ති සඤ්ඤා අහොසි, තා ගන්ත්වා සුද්ධොදනමහාරාජස්ස ආරොචෙසුං – ‘‘තුම්හාකං පුත්තො කාලඞ්කතො’’ති. ‘‘මම පුත්තො බුද්ධො හුත්වා කාලඞ්කතො, අහුත්වා’’ති? ‘‘බුද්ධො භවිතුං නාසක්ඛි, පධානභූමියංයෙව පතිත්වා කාලඞ්කතො’’ති. ඉදං සුත්වා රාජා – ‘‘නාහං සද්දහාමි, මම පුත්තස්ස බොධිං අප්පත්වා කාලකිරියා නාම නත්ථී’’ති පටික්ඛිපි. ‘‘කස්මා පන රාජා න සද්දහතී’’ති? කාලදෙවලතාපසවන්දාපනදිවසෙ ජම්බුරුක්ඛමූලෙ ච පාටිහාරියානං දිට්ඨත්තා.

පුන බොධිසත්තෙ සඤ්ඤං පටිලභිත්වා උට්ඨිතෙ තා දෙවතා ගන්ත්වා ‘‘අරොගො තෙ, මහාරාජ, පුත්තො’’ති ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ජානාමහං මම පුත්තස්ස අමරණභාව’’න්ති වදති. මහාසත්තස්ස ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්සෙව ආකාසෙ ගණ්ඨිකරණකාලො විය අහොසි. සො ‘‘අයං දුක්කරකාරිකා නාම බොධාය මග්ගො න හොතී’’ති ඔළාරිකං ආහාරං ආහාරෙතුං ගාමනිගමෙසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ආහාරං ආහරි. අථස්ස ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණානි පාකතිකානි අහෙසුං, කායොපි සුවණ්ණවණ්ණො අහොසි. පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ ‘‘අයං ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං කරොන්තොපි සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිතුං නාසක්ඛි, ඉදානි ගාමනිගමාදීසු පිණ්ඩාය චරිත්වා ඔළාරිකං ආහාරං ආහරමානො කිං සක්ඛිස්සති, බාහුලිකො එස පධානවිබ්භන්තො, සීසං න්හායිතුකාමස්ස උස්සාවබින්දුතක්කනං විය අම්හාකං එතස්ස සන්තිකා විසෙසතක්කනං, කිං නො ඉමිනා’’ති මහාපුරිසං පහාය අත්තනො අත්තනො පත්තචීවරං ගහෙත්වා අට්ඨාරසයොජනමග්ගං ගන්ත්වා ඉසිපතනං පවිසිංසු.

තෙන ඛො පන සමයෙන උරුවෙලායං සෙනානිගමෙ සෙනානිකුටුම්බිකස්ස ගෙහෙ නිබ්බත්තා සුජාතා නාම දාරිකා වයප්පත්තා එකස්මිං නිග්රොධරුක්ඛෙ පත්ථනං අකාසි – ‘‘සචාහං සමජාතිකං කුලඝරං ගන්ත්වා පඨමගබ්භෙ පුත්තං ලභිස්සාමි, අනුසංවච්ඡරං තෙ සතසහස්සපරිච්චාගෙන බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති. තස්සා සා පත්ථනා සමිජ්ඣි. සා මහාසත්තස්ස දුක්කරකාරිකං කරොන්තස්ස ඡට්ඨෙ වස්සෙ පරිපුණ්ණෙ විසාඛාපුණ්ණමායං බලිකම්මං කාතුකාමා හුත්වා පුරෙතරංයෙව ධෙනුසහස්සං ලට්ඨිමධුකවනෙ චරාපෙත්වා, තාසං ඛීරං පඤ්ච ධෙනුසතානි පායෙත්වා, තාසං ඛීරං අඩ්ඪතියානි ච සතානීති එවං යාව සොළසන්නං ධෙනූනං ඛීරං අට්ඨ ධෙනුයො පිවන්ති, තාව ඛීරස්ස බහලතඤ්ච මධුරතඤ්ච ඔජවන්තතඤ්ච පත්ථයමානා ඛීරපරිවත්තනං නාම අකාසි. සා විසාඛාපුණ්ණමදිවසෙ ‘‘පාතොව බලිකම්මං කරිස්සාමී’’ති රත්තියා පච්චූසසමයං පච්චුට්ඨාය තා අට්ඨ ධෙනුයො දුහාපෙසි. වච්ඡකා ධෙනූනං ථනමූලං න ආගමංසු, ථනමූලෙ පන නවභාජනෙසු උපනීතමත්තෙසු අත්තනො ධම්මතාය ඛීරධාරා පග්ඝරිංසු. තං අච්ඡරියං දිස්වා සුජාතා සහත්ථෙනෙව ඛීරං ගහෙත්වා නවභාජනෙ පක්ඛිපිත්වා සහත්ථෙනෙව අග්ගිං කත්වා පචිතුං ආරභි.

තස්මිං පායාසෙ පච්චමානෙ මහන්තා මහන්තා පුබ්බුළා උට්ඨහිත්වා දක්ඛිණාවට්ටා හුත්වා සඤ්චරන්ති. එකඵුසිතම්පි බහි න උප්පතති, උද්ධනතො අප්පමත්තකොපි ධූමො න උට්ඨහති. තස්මිං සමයෙ චත්තාරො ලොකපාලා ආගන්ත්වා උද්ධනෙ ආරක්ඛං ගණ්හිංසු, මහාබ්රහ්මා ඡත්තං ධාරෙසි, සක්කො අලාතානි සමානෙන්තො අග්ගිං ජාලෙසි. දෙවතා ද්විසහස්සදීපපරිවාරෙසු චතූසු මහාදීපෙසු දෙවමනුස්සානං උපකප්පනඔජං අත්තනො දෙවානුභාවෙන දණ්ඩකබද්ධං මධුපටලං පීළෙත්වා මධුං ගණ්හමානා විය සංහරිත්වා තත්ථ පක්ඛිපිංසු. අඤ්ඤෙසු හි කාලෙසු දෙවතා කබළෙ කබළෙ ඔජං පක්ඛිපිංසු, සම්බොධිප්පත්තදිවසෙ ච පරිනිබ්බානදිවසෙ ච උක්ඛලියංයෙව පක්ඛිපිංසු. සුජාතා එකදිවසෙයෙව තත්ථ අත්තනො පාකටානි අනෙකානි අච්ඡරියානි දිස්වා පුණ්ණං නාම දාසිං ආමන්තෙසි – ‘‘අම්ම පුණ්ණෙ, අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා අතිවිය පසන්නා, මයා හි එත්තකෙ කාලෙ එවරූපං අච්ඡරියං නාම න දිට්ඨපුබ්බං, වෙගෙන ගන්ත්වා දෙවට්ඨානං පටිජග්ගාහී’’ති. සා ‘‘සාධු, අය්යෙ’’ති තස්සා වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා තුරිතතුරිතා රුක්ඛමූලං අගමාසි.

බොධිසත්තොපි ඛො තස්මිං රත්තිභාගෙ පඤ්ච මහාසුපිනෙ (අ. නි. 5.196) දිස්වා පරිග්ගණ්හන්තො ‘‘නිස්සංසයං අජ්ජාහං බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති කතසන්නිට්ඨානො තස්සා රත්තියා අච්චයෙන කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛාචාරකාලං ආගමයමානො පාතොව ආගන්ත්වා තස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිසීදි, අත්තනො පභාය සකලං රුක්ඛමූලං ඔභාසයමානො. අථ ඛො සා පුණ්ණා ආගන්ත්වා අද්දස බොධිසත්තං රුක්ඛමූලෙ පාචීනලොකධාතුං ඔලොකයමානං නිසින්නං, සරීරතො චස්ස නික්ඛන්තාහි පභාහි සකලරුක්ඛං සුවණ්ණවණ්ණං. දිස්වානස්සා එතදහොසි – ‘‘අජ්ජ අම්හාකං දෙවතා රුක්ඛතො ඔරුය්හ සහත්ථෙනෙව බලිකම්මං සම්පටිච්ඡිතුං නිසින්නා මඤ්ඤෙ’’ති උබ්බෙගප්පත්තා හුත්වා වෙගෙන ආගන්ත්වා සුජාතාය එතමත්ථං ආරොචෙසි.

සුජාතා තස්සා වචනං සුත්වා තුට්ඨමානසා හුත්වා ‘‘අජ්ජ දානි පට්ඨාය මම ජෙට්ඨධීතුට්ඨානෙ තිට්ඨාහී’’ති ධීතු අනුච්ඡවිකං සබ්බාලඞ්කාරං අදාසි. යස්මා පන බුද්ධභාවං පාපුණනදිවසෙ සතසහස්සග්ඝනිකා එකා සුවණ්ණපාති ලද්ධුං වට්ටති, තස්මා සා ‘‘සුවණ්ණපාතියං පායාසං පක්ඛිපිස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං නීහරාපෙත්වා තත්ථ පායාසං පක්ඛිපිතුකාමා පක්කභාජනං ආවජ්ජෙසි. සබ්බො පායාසො පදුමපත්තතො උදකං විය වත්තිත්වා පාතියං පතිට්ඨාසි, එකපාතිපූරමත්තොව අහොසි. සා තං පාතිං අඤ්ඤාය පාතියා පටිකුජ්ජිත්වා ඔදාතවත්ථෙන වෙඨෙත්වා සයං සබ්බාලඞ්කාරෙහි අත්තභාවං අලඞ්කරිත්වා තං පාතිං අත්තනො සීසෙ ඨපෙත්වා මහන්තෙන ආනුභාවෙන නිග්රොධරුක්ඛමූලං ගන්ත්වා බොධිසත්තං දිස්වා බලවසොමනස්සජාතා ‘‘රුක්ඛදෙවතා’’ති සඤ්ඤාය දිට්ඨට්ඨානතො පට්ඨාය ඔනතොනතා ගන්ත්වා සීසතො පාතිං ඔතාරෙත්වා විවරිත්වා සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන ගන්ධපුප්ඵවාසිතං උදකං ගහෙත්වා බොධිසත්තං උපගන්ත්වා අට්ඨාසි. ඝටිකාරමහාබ්රහ්මුනා දින්නො මත්තිකාපත්තො එත්තකං කාලං බොධිසත්තං අවිජහිත්වා තස්මිං ඛණෙ අදස්සනං ගතො, බොධිසත්තො පත්තං අපස්සන්තො දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා උදකං සම්පටිච්ඡි. සුජාතා සහෙව පාතියා පායාසං මහාපුරිසස්ස හත්ථෙ ඨපෙසි, මහාපුරිසො සුජාතං ඔලොකෙසි. සා ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ‘‘අය්ය, මයා තුම්හාකං පරිච්චත්තා, තං ගණ්හිත්වා යථාරුචි කරොථා’’ති වන්දිත්වා ‘‘යථා මය්හං මනොරථො නිප්ඵන්නො, එවං තුම්හාකම්පි නිප්ඵජ්ජතූ’’ති වත්වා සතසහස්සග්ඝනිකම්පි සුවණ්ණපාතිං පුරාණකපණ්ණං විය පරිච්චජිත්වා අනපෙක්ඛාව පක්කාමි.

බොධිසත්තොපි ඛො නිසින්නට්ඨානා වුට්ඨාය රුක්ඛං පදක්ඛිණං කත්වා පාතිං ආදාය නෙරඤ්ජරාය තීරං ගන්ත්වා අනෙකෙසං බොධිසත්තසතසහස්සානං අභිසම්බුජ්ඣනදිවසෙ ඔතරිත්වා න්හානට්ඨානං සුපතිට්ඨිතං නාම අත්ථි, තස්සා තීරෙ පාතිං ඨපෙත්වා සුපතිට්ඨිතතිත්ථෙ ඔතරිත්වා න්හත්වා අනෙකබුද්ධසතසහස්සානං නිවාසනං අරහද්ධජං නිවාසෙත්වා පුරත්ථාභිමුඛො නිසීදිත්වා එකට්ඨිතාලපක්කප්පමාණෙ එකූනපණ්ණාසපිණ්ඩෙ කත්වා සබ්බං අප්පොදකමධුපායාසං පරිභුඤ්ජි. සොයෙවස්ස බුද්ධභූතස සත්තසත්තාහං බොධිමණ්ඩෙ වසන්තස්ස එකූනපණ්ණාසදිවසානි ආහාරො අහොසි. එත්තකං කාලං අඤ්ඤො ආහාරො නත්ථි, න න්හානං, න මුඛධොවනං, න සරීරවළඤ්ජො, ඣානසුඛෙන ඵලසමාපත්තිසුඛෙන ච වීතිනාමෙසි. තං පන පායාසං භුඤ්ජිත්වා සුවණ්ණපාතිං ගහෙත්වා ‘‘සචාහං අජ්ජ බුද්ධො භවිස්සාමි, අයං පාති පටිසොතං ගච්ඡතු, නො චෙ භවිස්සාමි, අනුසොතං ගච්ඡතූ’’ති වත්වා නදීසොතෙ පක්ඛිපි. සා සොතං ඡින්දමානා නදීමජ්ඣං ගන්ත්වා මජ්ඣට්ඨානෙනෙව ජවසම්පන්නො අස්සො විය අසීතිහත්ථමත්තට්ඨානං පටිසොතං ගන්ත්වා එකස්මිං ආවට්ටෙ නිමුජ්ජිත්වා කාළනාගරාජභවනං ගන්ත්වා තිණ්ණං බුද්ධානං පරිභොගපාතියො ‘‘කිලි කිලී’’ති රවං කාරයමානා පහරිත්වා තාසං සබ්බහෙට්ඨිමා හුත්වා අට්ඨාසි. කාළො නාගරාජා ත සද්දං සුත්වා ‘‘හිය්යො එකො බුද්ධො නිබ්බත්ති, පුන අජ්ජ එකො නිබ්බත්තො’’ති වත්වා අනෙකෙහි පදසතෙහි ථුතියො වදමානො උට්ඨාසි. තස්ස කිර මහාපථවියා එකයොජනතිගාවුතප්පමාණං නභං පූරෙත්වා ආරොහනකාලො අජ්ජ වා හිය්යො වා සදිසො අහොසි.

බොධිසත්තොපි නදීතීරම්හි සුපුප්ඵිතසාලවනෙ දිවාවිහාරං කත්වා සායන්හසමයං පුප්ඵානං වණ්ටතො මුච්චනකාලෙ දෙවතාහි අලඞ්කතෙන අට්ඨූසභවිත්ථාරෙන මග්ගෙන සීහො විය විජම්භමානො බොධිරුක්ඛාභිමුඛො පායාසි. නාගයක්ඛසුපණ්ණාදයො දිබ්බෙහි ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයිංසු, දිබ්බසංගීතාදීනි පවත්තයිංසු, දසසහස්සී ලොකධාතු එකගන්ධා එකමාලා එකසාධුකාරා අහොසි. තස්මිං සමයෙ සොත්ථියො නාම තිණහාරකො තිණං ආදාය පටිපථෙ ආගච්ඡන්තො මහාපුරිසස්ස ආකාරං ඤත්වා අට්ඨ තිණමුට්ඨියො අදාසි. බොධිසත්තො තිණං ගහෙත්වා බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ දක්ඛිණදිසාභාගෙ උත්තරාභිමුඛො අට්ඨාසි. තස්මිං ඛණෙ දක්ඛිණචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි. උත්තරචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො පච්ඡිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පුරත්ථිමාභිමුඛො අට්ඨාසි, තතො පච්ඡිමචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, පුරත්ථිමචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. ඨිතට්ඨිතට්ඨානෙ කිරස්ස නෙමිවට්ටිපරියන්තෙ අක්කන්තං නාභියා පතිට්ඨිතමහාසකටචක්කං විය මහාපථවී ඔනතුන්නතා අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො උත්තරදිසාභාගං ගන්ත්වා දක්ඛිණාභිමුඛො අට්ඨාසි. තතො උත්තරචක්කවාළං ඔසීදිත්වා හෙට්ඨා අවීචිසම්පත්තං විය අහොසි, දක්ඛිණචක්කවාළං උල්ලඞ්ඝිත්වා උපරි භවග්ගප්පත්තං විය අහොසි. බොධිසත්තො ‘‘ඉදම්පි සම්බොධිපාපුණනට්ඨානං න භවිස්සති මඤ්ඤෙ’’ති පදක්ඛිණං කරොන්තො පුරත්ථිමදිසාභාගං ගන්ත්වා පච්ඡිමාභිමුඛො අට්ඨාසි. පුරත්ථිමදිසාභාගෙ පන සබ්බබුද්ධානං පල්ලඞ්කට්ඨානං අහොසි, තං නෙව ඡම්භති, න කම්පති. බොධිසත්තො ‘‘ඉදං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතං අචලට්ඨානං කිලෙසපඤ්ජරවිද්ධංසනට්ඨාන’’න්ති ඤත්වා තානි තිණානි අග්ගෙ ගහෙත්වා චාලෙසි, තාවදෙව චුද්දසහත්ථො පල්ලඞ්කො අහොසි. තානිපි ඛො තිණානි තථාරූපෙන සණ්ඨානෙන සණ්ඨහිංසු, යථාරූපං සුකුසලො චිත්තකාරො වා පොත්ථකාරො වා ආලිඛිතුම්පි සමත්ථො නත්ථි. බොධිසත්තො බොධික්ඛන්ධං පිට්ඨිතො කත්වා පුරත්ථාභිමුඛො දළ්හමානසො හුත්වා –

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච, අට්ඨි ච අවසිස්සතු;

උපසුස්සතු නිස්සෙසං, සරීරෙ මංසලොහිතං. (අ. නි. 2.5; ම. නි. 2.184) –

‘න ත්වෙවාහං සම්මාසම්බොධිං අප්පත්වා ඉමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමී’’’ති අසනිසතසන්නිපාතෙනපි අභෙජ්ජරූපං අපරාජිතපල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො පාපිමා – ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො මය්හං වසං අතික්කමිතුකාමො, න දානිස්ස අතික්කමිතුං දස්සාමී’’ති මාරබලස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා එතමත්ථං ආරොචෙත්වා මාරඝොසනං නාම ඝොසාපෙත්වා මාරබලං ආදාය නික්ඛමි. සා මාරසෙනා මාරස්ස පුරතො ද්වාදසයොජනා හොති, දක්ඛිණතො ච වාමතො ච ද්වාදසයොජනා, පච්ඡතො චක්කවාළපරියන්තං කත්වා ඨිතා, උද්ධං නවයොජනුබ්බෙධා හොති, යස්සා උන්නදන්තියා උන්නාදසද්දො යොජනසහස්සතො පට්ඨාය පථවිඋන්ද්රියනසද්දොවිය සූයති. අථ මාරො දෙවපුත්තො දියඩ්ඪයොජනසතිකං ගිරිමෙඛලං නාම හත්ථිං අභිරුහිත්වා බාහුසහස්සං මාපෙත්වා නානාවුධානි අග්ගහෙසි. අවසෙසායපි මාරපරිසාය ද්වෙ ජනා එකසදිසා එකසදිසං ආවුධං ගණ්හන්තා නාහෙසුං. නානාවණ්ණා නානප්පකාරමුඛා හුත්වා නානාවුධානි ගණ්හන්තා බොධිසත්තං අජ්ඣොත්ථරමානා ආගමංසු.

දසසහස්සචක්කවාළදෙවතා පන මහාසත්තස්ස ථුතියො වදමානා අට්ඨංසු. සක්කො දෙවරාජා විජයුත්තරසඞ්ඛං ධමමානො අට්ඨාසි. සො කිර සඞ්ඛො වීසහත්ථසතිකො හොති, සකිං වාතං ගාහාපෙත්වා ධමියමානො චත්තාරො මාසෙ සද්දං කරිත්වා නිස්සද්දො හොති. මහාකාළනාගරාජා අතිරෙකපදසතෙන වණ්ණං වණ්ණෙන්තොව අට්ඨාසි, මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං ධාරයමානො අට්ඨාසි. මාරබලෙ පන බොධිමණ්ඩං උපසඞ්කමන්තෙ තෙසං එකොපි ඨාතුං නාසක්ඛි, සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙනෙව පලායිංසු. කාළො නාම නාගරාජාපි පථවියං නිමුජ්ජිත්වා පඤ්චයොජනසතිකං මඤ්ජෙරිකනාගභවනං ගන්ත්වා උභොහි හත්ථෙහි මුඛං පිදහිත්වා නිපන්නො. සක්කො දෙවරාජාපි විජයුත්තරසඞ්ඛං පිට්ඨියං කත්වා චක්කවාළමුඛවට්ටියං අට්ඨාසි, මහාබ්රහ්මා සෙතච්ඡත්තං කොටියං ගහෙත්වා බ්රහ්මලොකමෙව අගමාසි. එකදෙවතාපි ඨාතුං සමත්ථා නාම නාහොසි. මහාපුරිසො පන එකකොව නිසීදි.

මාරොපි අත්තනො පරිසං ආහ – ‘‘තාතා, සුද්ධොදනපුත්තෙන සිද්ධත්ථෙන සදිසො අඤ්ඤො පුරිසො නාම නත්ථි, මයං සම්මුඛා යුද්ධං දාතුං න සක්ඛිස්සාම, පච්ඡාභාගෙන දස්සාමා’’ති. මහාපුරිසොපි තීණි පස්සානි ඔලොකෙත්වා සබ්බදෙවතානං පලාතත්තා සුඤ්ඤානි අද්දස. පුන උත්තරපස්සෙන මාරබලං අජ්ඣොත්ථරමානං දිස්වා ‘‘අයං එත්තකො ජනො මං එකකං සන්ධාය මහන්තං වායාමං කරොති, ඉමස්මිං ඨානෙ මය්හං මාතා වා පිතා වා භාතා වා අඤ්ඤො වා කොචි ඤාතකො නත්ථි, ඉමා පන දස පාරමියොව මය්හං දීඝරත්තං පුට්ඨපරිජනසදිසා. තස්මා මයා පාරමියොව බලග්ගං කත්වා පාරමිසත්ථෙනෙව පහරිත්වා ඉමං බලකායං විද්ධංසෙතුං වට්ටතී’’ති දස පාරමියො ආවජ්ජමානො නිසීදි.

අථ ඛො මාරො දෙවපුත්තො – ‘‘වාතෙනෙව සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පුරත්ථිමාදිභෙදාවාතා සමුට්ඨහිත්වා අද්ධයොජනයොජනද්වියොජනතියොජනප්පමාණානි පබ්බතකූටානි පදාලෙත්වා වනගච්ඡරුක්ඛාදීනි උද්ධංමූලානි කත්වා සමන්තා ගාමනිගමෙ චුණ්ණවිචුණ්ණෙ කාතුං සමත්ථාපි මහාපුරිසස්ස පුඤ්ඤතෙජෙන විහතානුභාවා බොධිසත්තං පත්වා බොධිසත්තස්ස චීවරකණ්ණමත්තම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිංසු. තතො – ‘‘උදකෙන නං අජ්ඣොත්ථරිත්වා මාරෙස්සාමී’’ති මහාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. තස්සානුභාවෙන උපරූපරි සතපටලසහස්සපටලාදිභෙදා වලාහකා උට්ඨහිත්වා වස්සිංසු. වුට්ඨිධාරාවෙගෙන පථවී ඡිද්දාවඡිද්දා අහොසි. වනරුක්ඛාදීනං උපරිභාගෙන මහාමෙඝො ආගන්ත්වා මහාසත්තස්ස චීවරෙ උස්සාවබින්දුගහණමත්තම්පි තෙමෙතුං නාසක්ඛි. තතො පාසාණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. මහන්තානි මහන්තානි පබ්බතකූටානි ධූමායන්තානි පජ්ජලන්තානි ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බමාලාගුළභාවං ආපජ්ජිංසු. තතො පහරණවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. එකතොධාරා උභතොධාරා අසිසත්තිඛුරප්පාදයො ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තං පත්වා දිබ්බපුප්ඵානි අහෙසුං. තතො අඞ්ගාරවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. කිංසුකවණ්ණා අඞ්ගාරා ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා විකිරිංසු. තතො කුක්කුළවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අච්චුණ්හො අග්ගිවණ්ණො කුක්කුළො ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ චන්දනචුණ්ණං හුත්වා නිපතති. තතො වාලුකාවස්සං සමුට්ඨාපෙසි. අතිසුඛුමා වාලුකා ධූමායන්තා පජ්ජලන්තා ආකාසෙනාගන්ත්වා මහාසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බපුප්ඵානි හුත්වා නිපතිංසු. තතො කලලවස්සං සමුට්ඨාපෙසි, තං කලලං ධූමායන්තං පජ්ජලන්තං ආකාසෙනාගන්ත්වා බොධිසත්තස්ස පාදමූලෙ දිබ්බවිලෙපනං හුත්වා නිපතති. තතො ‘‘ඉමිනා භිංසෙත්වා සිද්ධත්ථං පලාපෙස්සාමී’’ති අන්ධකාරං සමුට්ඨාපෙසි. තං චතුරඞ්ගසමන්නාගතං අන්ධකාරං විය මහාතමං හුත්වා බොධිසත්තං පත්වා සූරියප්පභාවිහතං විය අන්ධකාරං අන්තරධායි.

එවං සො මාරො ඉමාහි නවහි වාතවස්සපාසාණපහරණඅඞ්ගාරකුක්කුළවාලුකාකලලන්ධකාරවුට්ඨීහි බොධිසත්තං පලාපෙතුං අසක්කොන්තො – ‘‘කිං, භණෙ, තිට්ඨථ, ඉමං සිද්ධත්ථකුමාරං ගණ්හථ හනථ පලාපෙථා’’ති අත්තනො පරිසං ආණාපෙත්වා සයම්පි ගිරිමෙඛලස්ස හත්ථිනො ඛන්ධෙ නිසින්නො චක්කාවුධං ආදාය බොධිසත්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සිද්ධත්ථ, උට්ඨෙහි එතස්මා පල්ලඞ්කා, නායං තුය්හං පාපුණාති, මය්හං එස පාපුණාතී’’ති ආහ. මහාසත්තො තස්ස වචනං සුත්වා අවොච – ‘‘මාර, නෙව තයා දස පාරමියො පූරිතා, න උපපාරමියො, න පරමත්ථපාරමියො, නාපි පඤ්ච මහාපරිච්චාගා පරිච්චත්තා, න ඤාතත්ථචරියා, න ලොකත්ථචරියා, න බුද්ධත්ථචරියා පූරිතා, සබ්බා තා මයායෙව පූරිතා, තස්මා නායං පල්ලඞ්කො තුය්හං පාපුණාති, මය්හෙවෙසො පාපුණාතී’’ති.

මාරො කුද්ධො කොධවෙගං අසහන්තො මහාපුරිසස්ස චක්කාවුධං විස්සජ්ජෙසි. තං තස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්සෙව උපරිභාගෙ මාලාවිතානං හුත්වා අට්ඨාසි. තං කිර ඛුරධාරං චක්කාවුධං අඤ්ඤදා කුද්ධෙන විස්සට්ඨං එකග්ඝනපාසාණත්ථම්භෙ වංසකළීරෙ විය ඡින්දන්තං ගච්ඡති. ඉදානි පන තස්මිං මාලාවිතානං හුත්වා ඨිතෙ අවසෙසා මාරපරිසා ‘‘ඉදානි සිද්ධත්ථො පල්ලඞ්කතො වුට්ඨාය පලායිස්සතී’’ති මහන්තමහන්තානි සෙලකූටානි විස්සජ්ජෙසුං, තානිපි මහාපුරිසස්ස දස පාරමියො ආවජ්ජෙන්තස්ස මාලාගුළභාවං ආපජ්ජිත්වා භූමියං පතිංසු. දෙවතා චක්කවාළමුඛවට්ටියං ඨිතා ගීවං පසාරෙත්වා සීසං උක්ඛිපිත්වා ‘‘නට්ඨො වත, භො, සිද්ධත්ථකුමාරස්ස රූපග්ගප්පත්තො අත්තභාවො, කිං නු ඛො සො කරිස්සතී’’ති ඔලොකෙන්ති.

තතො බොධිසත්තො ‘‘පූරිතපාරමීනං බොධිසත්තානං සම්බුජ්ඣනදිවසෙ පත්තපල්ලඞ්කො මය්හං පාපුණාතී’’ති වත්වා ඨිතං මාරං ආහ – ‘‘මාර, තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මාරො ‘‘ඉමෙ එත්තකාව ජනා සක්ඛිනො’’ති මාරබලාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. තස්මිං ඛණෙ මාරපරිසාය ‘‘අහං සක්ඛි, අහං සක්ඛී’’ති පවත්තසද්දො පථවිඋන්ද්රියනසද්දසදිසො අහොසි. අථ මාරො මහාපුරිසං ආහ – ‘‘සිද්ධත්ථ, තුය්හං දානස්ස දින්නභාවෙ කො සක්ඛී’’ති. මහාපුරිසො ‘‘තුය්හං තාව දානස්ස දින්නභාවෙ සචෙතනා සක්ඛිනො, මය්හං පන ඉමස්මිං ඨානෙ සචෙතනො කොචි සක්ඛි නාම නත්ථි, තිට්ඨතු තාව මෙ අවසෙසඅත්තභාවෙසු දින්නදානං, වෙස්සන්තරත්තභාවෙ පන ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස තාව දින්නභාවෙ අචෙතනාපි අයං ඝනමහාපථවී සක්ඛී’’ති චීවරගබ්භන්තරතො දක්ඛිණහත්ථං අභිනීහරිත්වා ‘‘වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨත්වා මය්හං සත්තසතකමහාදානස්ස දින්නභාවෙ ත්වං සක්ඛි, න සක්ඛී’’ති මහාපථවියාභිමුඛං හත්ථං පසාරෙසි. මහාපථවී ‘‘අහං තෙ තදා සක්ඛී’’ති විරවසතෙන විරවසහස්සෙන විරවසතසහස්සෙන මාරබලං අවත්ථරමානා විය උන්නදි.

තතො මහාපුරිසෙ ‘‘දින්නං තෙ, සිද්ධත්ථ, මහාදානං උත්තමදාන’’න්ති වෙස්සන්තරදානං සම්මසන්තෙ දියඩ්ඪයොජනසතිකො ගිරිමෙඛලහත්ථී ජණ්ණුකෙහි පථවියං පතිට්ඨාසි, මාරපරිසා දිසාවිදිසා පලායිංසු, ද්වෙ එකමග්ගෙන ගතා නාම නත්ථි, සීසාභරණානි චෙව නිවත්ථවසනානි ච ඡඩ්ඩෙත්වා සම්මුඛසම්මුඛදිසාහියෙව පලායිංසු. තතො දෙවසඞ්ඝා පලායමානං මාරබලං දිස්වා ‘‘මාරස්ස පරාජයො ජාතො, සිද්ධත්ථකුමාරස්ස ජයො ජාතො, ජයපූජං කරිස්සාමා’’ති දෙවතා දෙවතානං, නාගා නාගානං, සුපණ්ණා සුපණ්ණානං, බ්රහ්මානො බ්රහ්මානං ඝොසෙත්වා ගන්ධමාලාදිහත්ථා මහාපුරිසස්ස සන්තිකං බොධිපල්ලඞ්කං ආගමංසු.

එවං ගතෙසු පන තෙසු –

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා දෙවගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා නාගගණා මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා සුපණ්ණසඞ්ඝාපි මහෙසිනො.

‘‘ජයො හි බුද්ධස්ස සිරීමතො අයං, මාරස්ස ච පාපිමතො පරාජයො;

උග්ඝොසයුං බොධිමණ්ඩෙ පමොදිතා, ජයං තදා බ්රහ්මගණා මහෙසිනො’’ති. –

අවසෙසා දසසු චක්කවාළසහස්සෙසු දෙවතා මාලාගන්ධවිලෙපනෙහි පූජයමානා නානප්පකාරා ච ථුතියො වදමානා අට්ඨංසු. එවං ධරමානෙයෙව සූරියෙ මහාපුරිසො මාරබලං විධමිත්වා චීවරූපරි පතමානෙහි බොධිරුක්ඛඞ්කුරෙහි රත්තපවාළදලෙහි විය පූජියමානො පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරිත්වා මජ්ඣිමයාමෙ දිබ්බචක්ඛුං විසොධෙත්වා පච්ඡිමයාමෙ පටිච්චසමුප්පාදෙ ඤාණං ඔතාරෙසි. අථස්ස ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරං වට්ටවිවට්ටවසෙන අනුලොමපටිලොමතො සම්මසන්තස්ස දසසහස්සී ලොකධාතු උදකපරියන්තං කත්වා ද්වාදසක්ඛත්තුං සඞ්කම්පි.

මහාපුරිසෙ පන දසසහස්සිලොකධාතුං උන්නාදෙත්වා අරුණුග්ගමනවෙලාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තෙ සකලා දසසහස්සී ලොකධාතු අලඞ්කතපටියත්තා අහොසි. පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, තථා පච්ඡිමචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා පාචීනචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, උත්තරචක්කවාළමුඛවට්ටියං උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා දක්ඛිණචක්කවාළමුඛවට්ටිං පහරන්ති, පථවිතලෙ උස්සාපිතානං ධජානං පටාකා බ්රහ්මලොකං ආහච්ච අට්ඨංසු, බ්රහ්මලොකෙ බද්ධානං ධජානං පටාකා පථවිතලෙ පතිට්ඨහිංසු, දසසහස්සෙසු චක්කවාළෙසු පුප්ඵූපගා රුක්ඛා පුප්ඵං ගණ්හිංසු, ඵලූපගා රුක්ඛා ඵලපිණ්ඩිභාරසහිතා අහෙසුං. ඛන්ධෙසු ඛන්ධපදුමානි පුප්ඵිංසු, සාඛාසු සාඛාපදුමානි, ලතාසු ලතාපදුමානි, ආකාසෙ ඔලම්බකපදුමානි, ඝනසිලාතලානි භින්දිත්වා උපරූපරි සතපත්තානි හුත්වා දණ්ඩකපදුමානි උට්ඨහිංසු. දසසහස්සී ලොකධාතු වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමාලාගුළා විය සුසන්ථතපුප්ඵසන්ථාරො විය ච පුප්ඵාභිකිණ්ණා අහොසි. චක්කවාළන්තරෙසු අට්ඨයොජනසහස්සා ලොකන්තරිකනිරයා සත්තසූරියප්පභාහිපිඅනොභාසිතපුබ්බා තදා එකොභාසා අහෙසුං. චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො මහාසමුද්දො මධුරොදකො අහොසි, නදියො න පවත්තිංසු, ජච්චන්ධා රූපානි පස්සිංසු, ජාතිබධිරා සද්දං සුණිංසු, ජාතිපීඨසප්පිනො පදසා ගච්ඡිංසු, අන්දුබන්ධනාදීනි ඡිජ්ජිත්වා පතිංසු.

එවං අපරිමාණෙන සිරිවිභවෙන පූජියමානො මහාපුරිසො අනෙකප්පකාරෙසු අච්ඡරියධම්මෙසු පාතුභූතෙසු සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිජ්ඣිත්වා සබ්බබුද්ධෙහි අවිජහිතං උදානං උදානෙසි –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);

ඉති තුසිතභවනතො පට්ඨාය යාව අයං බොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්ති, එත්තකං ඨානං අවිදූරෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

අවිදූරෙනිදානකථා නිට්ඨිතා.

3. සන්තිකෙනිදානකථා

‘‘සන්තිකෙනිදානං පන ‘එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති ජෙතවනෙ අනාථපිණ්ඩිකස්ස ආරාමෙ’. ‘වෙසාලියං විහරති මහාවනෙ කූටාගාරසාලාය’න්ති ච එවං තස්මිං තස්මිං ඨානෙයෙව ලබ්භතී’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි එවං වුත්තං, අථ ඛො පන තම්පි ආදිතො පට්ඨාය එවං වෙදිතබ්බං – උදානඤ්හි උදානෙත්වා ජයපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස භගවතො එතදහොසි – ‘‘අහං කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි ඉමස්ස පල්ලඞ්කස්ස කාරණා සන්ධාවිං, එත්තකං මෙ කාලං ඉමස්සෙව පල්ලඞ්කස්ස කාරණා අලඞ්කතසීසං ගීවාය ඡින්දිත්වා දින්නං, සුඅඤ්ජිතානි අක්ඛීනි හදයමංසඤ්ච උප්පාටෙවා දින්නං, ජාලීකුමාරසදිසා පුත්තා, කණ්හාජිනකුමාරිසදිසා ධීතරො, මද්දීදෙවිසදිසා භරියායො ච පරෙසං දාසත්ථාය දින්නා. අයං මෙ පල්ලඞ්කො ජයපල්ලඞ්කො ථිරපල්ලඞ්කො, එත්ථ මෙ නිසින්නස්ස සඞ්කප්පා පරිපුණ්ණා, න තාව ඉතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති අනෙකකොටිසතසහස්සසමාපත්තියො සමාපජ්ජන්තො සත්තාහං තත්ථෙව නිසීදි. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අථ ඛො භගවා සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි විමුත්තිසුඛපටිසංවෙදී’’ති (මහාව. 1; උදා. 1).

අථ එකච්චානං දෙවතානං ‘‘අජ්ජාපි නූන සිද්ධත්ථස්ස කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’’ති පරිවිතක්කො උදපාදි. සත්ථා දෙවතානං පරිවිතක්කං ඤත්වා තාසං විතක්කවූපසමත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාබොධිමණ්ඩෙ හි කතපාටිහාරියඤ්ච ඤාතිසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච පාථිකපුත්තසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච සබ්බං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කතයමකපාටිහාරියසදිසං අහොසි.

එවං සත්ථා ඉමිනා පාටිහාරියෙන දෙවතානං විතක්කං වූපසමෙත්වා පල්ලඞ්කතො ඊසකං පාචීනනිස්සිතෙ උත්තරදිසාභාගෙ ඨත්වා ‘‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතං පටිවිද්ධ’’න්ති චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පූරිතානං පාරමීනං බලාධිගමට්ඨානං පල්ලඞ්කං බොධිරුක්ඛඤ්ච අනිමිසෙහි අක්ඛීහි ඔලොකයමානො සත්තාහං වීතිනාමෙසි, තං ඨානං අනිමිසචෙතියං නාම ජාතං. අථ සත්ථා පල්ලඞ්කස්ස ච ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරා චඞ්කමං මාපෙත්වා පුරත්ථිමපච්ඡිමතො ආයතෙ රතනචඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි. තං ඨානං රතනචඞ්කමචෙතියං නාම ජාතං.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ බොධිතො පච්ඡිමුත්තරදිසාභාගෙ දෙවතා රතනඝරං මාපයිංසු. තත්ථ භගවා පල්ලඞ්කෙන නිසීදිත්වා අභිධම්මපිටකං විසෙසතො චෙත්ථ අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං විචිනන්තො සත්තාහං වීතිනාමෙසි. ආභිධම්මිකා පනාහු – ‘‘රතනඝරං නාම න සත්තරතනමයං ගෙහං, සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං ‘රතනඝර’න්ති වුච්චතී’’ති. යස්මා පනෙත්ථ උභොපෙතෙ පරියායෙන යුජ්ජන්ති, තස්මා උභයම්පෙතං ගහෙතබ්බමෙව. තතො පට්ඨාය පන තං ඨානං රතනඝරචෙතියං නාම ජාතං. එවං සත්ථා බොධිසමීපෙයෙව චත්තාරි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා පඤ්චමෙ සත්තාහෙ බොධිරුක්ඛමූලා යෙන අජපාලනිග්රොධො තෙනුපසඞ්කමි. තත්රාපි ධම්මං විචිනන්තො විමුත්තිසුඛඤ්ච පටිසංවෙදෙන්තො නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ මාරො පාපිමා ‘‘එත්තකං කාලං අනුබන්ධන්තො ඔතාරාපෙක්ඛොපි ඉමස්ස න කිඤ්චි ඛලිතං අද්දසං, අතික්කන්තොදානි එස මම වස’’න්ති දොමනස්සප්පත්තො මහාමග්ගෙ නිසීදිත්වා සොළස කාරණානි චින්තෙන්තො භූමියං සොළස ලෙඛා ආකඩ්ඪි – ‘‘අහං එසො විය දානපාරමිං න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය සීලපාරමිං…පෙ… නෙක්ඛම්මපාරමිං, පඤ්ඤාපාරමිං, වීරියපාරමිං, ඛන්තිපාරමිං, සච්චපාරමිං, අධිට්ඨානපාරමිං, මෙත්තාපාරමිං, උපෙක්ඛාපාරමිං න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති දසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති එකාදසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. තථා ‘‘අහං එසො විය අසාධාරණස්ස ආසයානුසයඤාණස්ස…පෙ… මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස, යමකපාටිහාරියඤාණස්ස, අනාවරණඤාණස්ස, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිවෙධාය උපනිස්සයභූතා දස පාරමියො න පූරෙසිං, තෙනම්හි ඉමිනා සදිසො න ජාතො’’ති සොළසමං ලෙඛං ආකඩ්ඪි. එවං මාරො ඉමෙහි කාරණෙහි මහාමග්ගෙ සොළස ලෙඛා ආකඩ්ඪිත්වා නිසීදි.

තස්මිඤ්ච සමයෙ තණ්හා, අරති, රගා චාති තිස්සො මාරධීතරො (සං. නි. 1.161) ‘‘පිතා නො න පඤ්ඤායති, කහං නු ඛො එතරහී’’ති ඔලොකයමානා තං දොමනස්සප්පත්තං භූමිං ලෙඛමානං නිසින්නං දිස්වා පිතු සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘කස්මා, තාත, ත්වං දුක්ඛී දුම්මනො’’ති පුච්ඡිංසු. ‘‘අම්මා, අයං මහාසමණො මය්හං වසං අතික්කන්තො, එත්තකං කාලං ඔලොකෙන්තො ඔතාරමස්ස දට්ඨුං නාසක්ඛිං, තෙනම්හි දුක්ඛී දුම්මනො’’ති. ‘‘යදි එවං මා චින්තයිත්ථ, මයමෙතං අත්තනො වසෙ කත්වා ආදාය ආගමිස්සාමා’’ති ආහංසු. ‘‘න සක්කා, අම්මා, එස කෙනචි වසෙ කාතුං, අචලාය සද්ධාය පතිට්ඨිතො එස පුරිසො’’ති. ‘‘තාත, මයං ඉත්ථියො නාම, ඉදානෙව නං රාගපාසාදීහි බන්ධිත්වා ආනෙස්සාම, තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථා’’ති වත්වා භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ, පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. භගවා නෙව තාසං වචනං මනසි අකාසි, න අක්ඛීනි උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි, අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තියා විවෙකසුඛඤ්ඤෙව අනුභවන්තො නිසීදි.

පුන මාරධීතරො ‘‘උච්චාවචා ඛො පුරිසානං අධිප්පායා, කෙසඤ්චි කුමාරිකාසු පෙමං හොති, කෙසඤ්චි පඨමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි මජ්ඣිමවයෙ ඨිතාසු, කෙසඤ්චි පච්ඡිමවයෙ ඨිතාසු, යංනූන මයං නානප්පකාරෙහි රූපෙහි පලොභෙත්වා ගණ්හෙය්යාමා’’ති එකමෙකා කුමාරිකවණ්ණාදිවසෙන සකං සකං අත්තභාවං අභිනිම්මිනිත්වා කුමාරිකා, අවිජාතා, සකිංවිජාතා, දුවිජාතා, මජ්ඣිමිත්ථියො, මහිත්ථියො ච හුත්වා ඡක්ඛත්තුං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘පාදෙ තෙ, සමණ, පරිචාරෙමා’’ති ආහංසු. තම්පි භගවා න මනසාකාසි, යථා තං අනුත්තරෙ උපධිසඞ්ඛයෙ විමුත්තො. කෙචි පනාචරියා වදන්ති – ‘‘තා මහිත්ථිභාවෙන උපගතා දිස්වා භගවා – ‘එතා ඛණ්ඩදන්තා පලිතකෙසා හොන්තූ’ති අධිට්ඨාසී’’ති. තං න ගහෙතබ්බං. න හි භගවා එවරූපං අධිට්ඨානං අකාසි. භගවා පන ‘‘අපෙථ තුම්හෙ, කිං දිස්වා එවං වායමථ, එවරූපං නාම අවීතරාගාදීනං පුරතො කාතුං වට්ටති. තථාගතස්ස පන රාගො පහීනො, දොසො පහීනො, මොහො පහීනො’’ති අත්තනො කිලෙසප්පහානං ආරබ්භ –

‘‘යස්ස ජිතං නාවජීයති, ජිතමස්ස නොයාති කොචි ලොකෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථ.

‘‘යස්ස ජාලිනී විසත්තිකා, තණ්හා නත්ථි කුහිඤ්චි නෙතවෙ;

තං බුද්ධමනන්තගොචරං, අපදං කෙන පදෙන නෙස්සථා’’ති. (ධ. ප. 179-180) –

ඉමා ධම්මපදෙ බුද්ධවග්ගෙ ද්වෙ ගාථා වදන්තො ධම්මං දෙසෙසි. තා ‘‘සච්චං කිර නො පිතා අවොච, ‘අරහං සුගතො ලොකෙ, න රාගෙන සුවානයො’’’තිආදීනි (සං. නි. 1.161) වත්වා පිතු සන්තිකං ආගමිංසු.

භගවාපි තත්ථෙව සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා තතො මුචලින්දමූලං අගමාසි. තත්ථ සත්තාහවද්දලිකාය උප්පන්නාය සීතාදිපටිබාහනත්ථං මුචලින්දෙන නාම නාගරාජෙන සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිත්තො අසම්බාධාය ගන්ධකුටියං විහරන්තො විය විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානො සත්තාහං වීතිනාමෙත්වා රාජායතනං උපසඞ්කමිත්වා තත්ථපි විමුත්තිසුඛං පටිසංවෙදියමානොයෙව සත්තාහං වීතිනාමෙසි. එත්තාවතා සත්ත සත්තාහානි පරිපුණ්ණානි. එත්ථන්තරෙ නෙව මුඛධොවනං, න සරීරපටිජග්ගනං, න ආහාරකිච්චං අහොසි, ඣානසුඛඵලසුඛෙනෙව ච වීතිනාමෙසි.

අථස්ස තස්මිං සත්තසත්තාහමත්ථකෙ එකූනපඤ්ඤාසතිමෙ දිවසෙ තත්ථ නිසින්නස්ස ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති චිත්තං උදපාදි. සක්කො දෙවානමින්දො අගදහරීතකං ආහරිත්වා අදාසි, සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි, තෙනස්ස සරීරවළඤ්ජො අහොසි. අථස්ස සක්කොයෙව නාගලතාදන්තකට්ඨඤ්චෙව මුඛධොවනොදකඤ්ච අදාසි. සත්ථා තං දන්තකට්ඨං ඛාදිත්වාව අනොතත්තදහොදකෙන මුඛං ධොවිත්වා තත්ථෙව රාජායතනමූලෙ නිසීදි.

තස්මිං සමයෙ තපුස්ස භල්ලිකා නාම ද්වෙ වාණිජා පඤ්චහි සකටසතෙහි උක්කලා ජනපදා මජ්ඣිමදෙසං ගච්ඡන්තා පුබ්බෙ අත්තනො ඤාතිසාලොහිතාය දෙවතාය සකටානි සන්නිරුම්භිත්වා සත්ථු ආහාරසම්පාදනෙ උස්සාහිතා මන්ථඤ්ච මධුපිණ්ඩිකඤ්ච ආදාය – ‘‘පටිග්ගණ්හාතු නො, භන්තෙ, භගවා ඉමං ආහාරං අනුකම්පං උපාදායා’’ති සත්ථාරං උපනාමෙත්වා අට්ඨංසු. භගවා පායාසපටිග්ගහණදිවසෙයෙව පත්තස්ස අන්තරහිතත්තා ‘‘න ඛො තථාගතා හත්ථෙසු පටිග්ගණ්හන්ති, කිම්හි නු ඛො අහං පටිග්ගණ්හෙය්ය’’න්ති චින්තෙසි. අථස්ස චිත්තං ඤත්වා චතූහි දිසාහි චත්තාරො මහාරාජානො ඉන්දනීලමණිමයෙ පත්තෙ උපනාමෙසුං, භගවා තෙ පටික්ඛිපි. පුන මුග්ගවණ්ණසෙලමයෙ චත්තාරො පත්තෙ උපනාමෙසුං. භගවා චතුන්නම්පි මහාරාජානං සද්ධානුරක්ඛණත්ථාය චත්තාරොපි පත්තෙ පටිග්ගහෙත්වා උපරූපරි ඨපෙත්වා ‘‘එකො හොතූ’’ති අධිට්ඨාසි. චත්තාරොපි මුඛවට්ටියං පඤ්ඤායමානලෙඛා හුත්වා මජ්ඣිමප්පමාණෙන එකත්තං උපගමිංසු. භගවා තස්මිං පච්චග්ඝෙ සෙලමයෙ පත්තෙ ආහාරං පටිග්ගහෙත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අනුමොදනං අකාසි. තෙ ද්වෙ භාතරො වාණිජා බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච සරණං ගන්ත්වා ද්වෙවාචිකා උපාසකා අහෙසුං. අථ නෙසං ‘‘එකං නො, භන්තෙ, පරිචරිතබ්බට්ඨානං දෙථා’’ති වදන්තානං දක්ඛිණහත්ථෙන අත්තනො සීසං පරාමසිත්වා කෙසධාතුයො අදාසි. තෙ අත්තනො නගරෙ තා ධාතුයො සුවණ්ණසමුග්ගස්ස අන්තො පක්ඛිපිත්වා චෙතියං පතිට්ඨාපෙසුං.

සම්මාසම්බුද්ධො පන තතො වුට්ඨාය පුන අජපාලනිග්රොධමෙව ගන්ත්වා නිග්රොධමූලෙ නිසීදි. අථස්ස තත්ථ නිසින්නමත්තස්සෙව අත්තනා අධිගතධම්මස්ස ගම්භීරතං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස සබ්බබුද්ධානං ආචිණ්ණො – ‘‘කිච්ඡෙන අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො’’ති පරෙසං අදෙසෙතුකාමතාකාරප්පත්තො විතක්කො උදපාදි. අථ ඛො බ්රහ්මා සහම්පති ‘‘නස්සති වත භො ලොකො, විනස්සති වත භො ලොකො’’ති දසහි චක්කවාළසහස්සෙහි සක්කසුයාමසන්තුසිතනිම්මානරතිවසවත්තිමහාබ්රහ්මානො ආදාය සත්ථු සන්තිකං ආගන්ත්වා ‘‘දෙසෙතු, භන්තෙ, භගවා ධම්ම’’න්තිආදිනා නයෙන ධම්මදෙසනං ආයාචි.

සත්ථා තස්ස පටිඤ්ඤං දත්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’’න්ති චින්තෙන්තො ‘‘ආළාරො පණ්ඩිතො, සො ඉමං ධම්මං ඛිප්පං ආජානිස්සතී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා පුන ඔලොකෙන්තො තස්ස සත්තාහකාලඞ්කතභාවං ඤත්වා උදකං ආවජ්ජෙසි. තස්සාපි අභිදොසකාලඞ්කතභාවං ඤත්වා ‘‘බහූපකාරා ඛො මෙ පඤ්චවග්ගියා භික්ඛූ’’ති පඤ්චවග්ගියෙ ආරබ්භ මනසි කත්වා ‘‘කහං නු ඛො තෙ එතරහි විහරන්තී’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘බාරාණසියං ඉසිපතනෙ මිගදායෙ’’ති ඤත්වා කතිපාහං බොධිමණ්ඩසාමන්තායෙව පිණ්ඩාය චරන්තො විහරිත්වා ‘‘ආසාළ්හිපුණ්ණමායං බාරාණසිං ගන්ත්වා ධම්මචක්කං පවත්තෙස්සාමී’’ති පක්ඛස්ස චාතුද්දසියං පච්චූසසමයෙ පච්චුට්ඨාය පභාතාය රත්තියා කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය අට්ඨාරසයොජනමග්ගං පටිපන්නො අන්තරාමග්ගෙ උපකං නාම ආජීවකං දිස්වා තස්ස අත්තනො බුද්ධභාවං ආචික්ඛිත්වා තං දිවසමෙව සායන්හසමයෙ ඉසිපතනං සම්පාපුණි.

පඤ්චවග්ගියා තථාගතං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ආවුසො, සමණො ගොතමො පච්චයබාහුල්ලාය ආවත්තිත්වා පරිපුණ්ණකායො පීණින්ද්රියො සුවණ්ණවණ්ණො හුත්වා ආගච්ඡති. ඉමස්ස වන්දනාදීනි න කරිස්සාම, මහාකුලප්පසුතො ඛො පනෙස ආසනාභිහාරං අරහති, තෙනස්ස ආසනමත්තං පඤ්ඤාපෙස්සාමා’’ති කතිකං අකංසු. භගවා සදෙවකස්ස ලොකස්ස චිත්තාචාරජානනසමත්ථෙන ඤාණෙන ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ චින්තයිංසූ’’ති ආවජ්ජෙත්වා චිත්තං අඤ්ඤාසි. අථ තෙසු සබ්බදෙවමනුස්සෙසු අනොදිස්සකවසෙන ඵරණසමත්ථං මෙත්තචිත්තං සඞ්ඛිපිත්වා ඔදිස්සකවසෙන මෙත්තචිත්තෙන ඵරි. තෙ භගවතා මෙත්තචිත්තෙන සංඵුට්ඨා තථාගතෙ උපසඞ්කමන්තෙ සකාය කතිකාය සණ්ඨාතුං අසක්කොන්තා පච්චුග්ගන්ත්වා අභිවාදනාදීනි සබ්බකිච්චානි අකංසු. සම්මාසම්බුද්ධභාවං පනස්ස අජානන්තා කෙවලං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරිංසු.

අථ නෙ භගවා – ‘‘මා, භික්ඛවෙ, තථාගතං නාමෙන ච ආවුසොවාදෙන ච සමුදාචරථ. අරහං, භික්ඛවෙ, තථාගතො සම්මාසම්බුද්ධො’’ති අත්තනො බුද්ධභාවං ඤාපෙත්වා පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසින්නො උත්තරාසාළ්හනක්ඛත්තයොගෙ වත්තමානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි පරිවුතො පඤ්චවග්ගියත්ථෙරෙ ආමන්තෙත්වා තිපරිවට්ටං ද්වාදසාකාරං ඡඤාණවිජම්භනං අනුත්තරං ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තන්තං (මහාව. 13 ආදයො; සං. නි. 5.1081) දෙසෙසි. තෙසු කොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙන්තො සුත්තපරියොසානෙ අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි. සත්ථා තත්ථෙව වස්සං උපගන්ත්වා පුනදිවසෙ වප්පත්ථෙරං ඔවදන්තො විහාරෙයෙව නිසීදි, සෙසා චත්තාරොපි පිණ්ඩාය චරිංසු. වප්පත්ථෙරො පුබ්බණ්හෙයෙව සොතාපත්තිඵලං පාපුණි. එතෙනෙවුපායෙන පුනදිවසෙ භද්දියත්ථෙරං, පුනදිවසෙ මහානාමත්ථෙරං, පුනදිවසෙ අස්සජිත්ථෙරන්ති සබ්බෙ සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා පඤ්චමියං පක්ඛස්ස පඤ්චපි ථෙරෙ සන්නිපාතෙත්වා අනත්තලක්ඛණසුත්තන්තං (මහාව. 20 ආදයො; සං. නි. 3.59) දෙසෙසි. දෙසනාපරියොසානෙ පඤ්චපි ථෙරා අරහත්තෙ පතිට්ඨහිංසු. අථ සත්ථා යසස්ස කුලපුත්තස්ස උපනිස්සයං දිස්වා තං රත්තිභාගෙ නිබ්බිජ්ජිත්වා ගෙහං පහාය නික්ඛන්තං ‘‘එහි යසා’’ති පක්කොසිත්වා තස්මිංයෙව රත්තිභාගෙ සොතාපත්තිඵලෙ, පුනදිවසෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, අපරෙපි තස්ස සහායකෙ චතුපඤ්ඤාසජනෙ එහිභික්ඛුපබ්බජ්ජාය පබ්බාජෙත්වා අරහත්තං පාපෙසි.

එවං ලොකෙ එකසට්ඨියා අරහන්තෙසු ජාතෙසු සත්ථා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා ‘‘චරථ භික්ඛවෙ චාරික’’න්ති සට්ඨිභික්ඛූ දිසාසු පෙසෙත්වා සයං උරුවෙලං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ කප්පාසිකවනසණ්ඩෙ තිංසභද්දවග්ගියකුමාරෙ විනෙසි. තෙසු සබ්බපච්ඡිමකො සොතාපන්නො, සබ්බුත්තමො අනාගාමී අහොසි. තෙපි සබ්බෙ එහිභික්ඛුභාවෙනෙව පබ්බාජෙත්වා දිසාසු පෙසෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා අඩ්ඪුඩ්ඪපාටිහාරියසහස්සානි දස්සෙත්වා උරුවෙලකස්සපාදයො සහස්සජටිලපරිවාරෙ තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බාජෙත්වා ගයාසීසෙ නිසීදාපෙත්වා ආදිත්තපරියායදෙසනාය (මහාව. 54) අරහත්තෙ පතිට්ඨාපෙත්වා තෙන අරහන්තසහස්සෙන පරිවුතො ‘‘බිම්බිසාරරඤ්ඤො දින්නපටිඤ්ඤං මොචෙස්සාමී’’ති රාජගහනගරූපචාරෙ ලට්ඨිවනුය්යානං අගමාසි. රාජා උය්යානපාලස්ස සන්තිකා ‘‘සත්ථා ආගතො’’ති සුත්වා ද්වාදසනහුතෙහි බ්රාහ්මණගහපතිකෙහි පරිවුතො සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා චක්කවිචිත්තතලෙසු සුවණ්ණපට්ටවිතානං විය පභාසමුදයං විස්සජ්ජෙන්තෙසු තථාගතස්ස පාදෙසු සිරසා නිපතිත්වා එකමන්තං නිසීදි සද්ධිං පරිසාය.

අථ ඛො තෙසං බ්රාහ්මණගහපතිකානං එතදහොසි – ‘‘කිං නු ඛො මහාසමණො උරුවෙලකස්සපෙ බ්රහ්මචරියං චරති, උදාහු උරුවෙලකස්සපො මහාසමණෙ’’ති. භගවා තෙසං චෙතස්සා චෙතොපරිවිතක්කමඤ්ඤාය උරුවෙලකස්සපං ගාථාය අජ්ඣභාසි –

‘‘කිමෙව දිස්වා උරුවෙලවාසි, පහාසි අග්ගිං කිසකොවදානො;

පුච්ඡාමි තං කස්සප එතමත්ථං, කථං පහීනං තව අග්ගිහුත්ත’’න්ති. –

ථෙරොපි භගවතො අධිප්පායං විදිත්වා –

‘‘රූපෙ ච සද්දෙ ච අථො රසෙ ච, කාමිත්ථියො චාභිවදන්ති යඤ්ඤා;

එතං මලන්තී උපධීසු ඤත්වා, තස්මා න යිට්ඨෙ න හුතෙ අරඤ්ජි’’න්ති. (මහාව. 55) –

ඉමං ගාථං වත්වා අත්තනො සාවකභාවප්පකාසනත්ථං තථාගතස්ස පාදපිට්ඨෙ සීසං ඨපෙත්වා ‘‘සත්ථා මෙ, භන්තෙ භගවා, සාවකොහමස්මී’’ති වත්වා එකතාලං ද්විතාලං තිතාලන්ති යාව සත්තතාලප්පමාණං සත්තක්ඛත්තුං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා ඔරුය්හ තථාගතං වන්දිත්වා එකමන්තං නිසීදි. තං පාටිහාරියං දිස්වා මහාජනො ‘‘අහො මහානුභාවා බුද්ධා, එවඤ්හි ථාමගතදිට්ඨිකො නාම ‘අරහා’ති මඤ්ඤමානො උරුවෙලකස්සපොපි දිට්ඨිජාලං භින්දිත්වා තථාගතෙන දමිතො’’ති සත්ථු ගුණකථංයෙව කථෙසි. භගවා ‘‘නාහං ඉදානියෙව උරුවෙලකස්සපං දමෙමි, අතීතෙපි එස මයා දමිතො’’ති වත්වා ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහානාරදකස්සපජාතකං (ජා. 2.22.1153 ආදයො) කථෙත්වා චත්තාරි සච්චානි පකාසෙසි. රාජා එකාදසහි නහුතෙහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, එකනහුතං උපාසකත්තං පටිවෙදෙසි. රාජා සත්ථු සන්තිකෙ නිසින්නොයෙව පඤ්ච අස්සාසකෙ පවෙදෙත්වා සරණං ගන්ත්වා ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා උට්ඨායාසනා භගවන්තං පදක්ඛිණං කත්වා පක්කමි.

පුනදිවසෙ යෙහි ච භගවා හිය්යො දිට්ඨො, යෙහි ච අදිට්ඨො, තෙ සබ්බෙපි රාජගහවාසිනො අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා මනුස්සා තථාගතං දට්ඨුකාමා පාතොව රාජගහතො ලට්ඨිවනුය්යානං අගමංසු. තිගාවුතො මග්ගො නප්පහොසි, සකලලට්ඨිවනුය්යානං නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. මහාජනො දසබලස්ස රූපසොභග්ගප්පත්තං අත්තභාවං පස්සන්තොපි තිත්තිං කාතුං නාසක්ඛි. වණ්ණභූමි නාමෙසා. එවරූපෙසු හි ඨානෙසු භගවතො ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනාදිප්පභෙදා සබ්බාපි රූපකායසිරී වණ්ණෙතබ්බා. එවං රූපසොභග්ගප්පත්තං දසබලස්ස සරීරං පස්සමානෙන මහාජනෙන නිරන්තරං ඵුටෙ උය්යානෙ ච ගමනමග්ගෙ ච එකභික්ඛුස්සපි නික්ඛමනොකාසො නාහොසි. තං දිවසං කිර භගවතො භත්තං ඡින්නං භවෙය්ය, තස්මා ‘‘තං මා අහොසී’’ති සක්කස්ස නිසින්නාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සො ආවජ්ජමානො තං කාරණං ඤත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා බුද්ධධම්මසඞ්ඝපටිසංයුත්තා ථුතියො වදමානො දසබලස්ස පුරතො ඔතරිත්වා දෙවානුභාවෙන ඔකාසං කත්වා –

‘‘දන්තො දන්තෙහි සහ පුරාණජටිලෙහි, විප්පමුත්තො විප්පමුත්තෙහි;

සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘මුත්තො මුත්තෙහි…පෙ….

‘‘තිණ්ණො තිණ්ණෙහි…පෙ….

‘‘සන්තො සන්තෙහි…පෙ… රාජගහං පාවිසි භගවා.

‘‘දසවාසො දසබලො, දසධම්මවිදූ දසභි චුපෙතො;

සො දසසතපරිවාරො, රාජගහං පාවිසි භගවා’’ති. (මහාව. 58) –

ඉමාහි ගාථාහි සත්ථු වණ්ණං වදමානො පුරතො පායාසි. තදා මහාජනො මාණවකස්ස රූපසිරිං දිස්වා ‘‘අතිවිය අභිරූපො වතායං මාණවකො, න ඛො පන අම්හෙහි දිට්ඨපුබ්බො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘කුතො අයං මාණවකො, කස්ස වා අය’’න්ති ආහ. තං සුත්වා මාණවො –

‘‘යො ධීරො සබ්බධි දන්තො, සුද්ධො අප්පටිපුග්ගලො;

අරහං සුගතො ලොකෙ, තස්සාහං පරිචාරකො’’ති. – ගාථමාහ;

සත්ථා සක්කෙන කතොකාසං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවුතො රාජගහං පාවිසි. රාජා බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තීණි රතනානි විනා වසිතුං න සක්ඛිස්සාමි, වෙලාය වා අවෙලාය වා භගවතො සන්තිකං ආගමිස්සාමි, ලට්ඨිවනුය්යානඤ්ච නාම අතිදූරෙ, ඉදං පන අම්හාකං වෙළුවනුය්යානං නාතිදූරං නච්චාසන්නං ගමනාගමනසම්පන්නං බුද්ධාරහං සෙනාසනං. ඉදං මෙ, භන්තෙ, භගවා පටිග්ගණ්හාතූ’’ති සුවණ්ණභිඞ්ගාරෙන පුප්ඵගන්ධවාසිතං මණිවණ්ණං උදකමාදාය වෙළුවනුය්යානං පරිච්චජන්තො දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙසි. තස්මිං ආරාමෙ පටිග්ගහිතෙයෙව ‘‘බුද්ධසාසනස්ස මූලානි ඔතිණ්ණානී’’ති මහාපථවී කම්පි. ජම්බුදීපතලස්මිඤ්හි ඨපෙත්වා වෙළුවනං අඤ්ඤං මහාපථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. තම්බපණ්ණිදීපෙපි ඨපෙත්වා මහාවිහාරං අඤ්ඤං පථවිං කම්පෙත්වා ගහිතසෙනාසනං නාම නත්ථි. සත්ථා වෙළුවනාරාමං පටිග්ගහෙත්වා රඤ්ඤො අනුමොදනං කත්වා උට්ඨායාසනා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො වෙළුවනං අගමාසි.

තස්මිං ඛො පන සමයෙ සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො චාති ද්වෙ පරිබ්බාජකා රාජගහං උපනිස්සාය විහරන්ති අමතං පරියෙසමානා. තෙසු සාරිපුත්තො අස්සජිත්ථෙරං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං දිස්වා පසන්නචිත්තො පයිරුපාසිත්වා ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’තිආදිගාථං (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය අත්තනො සහායකස්ස මොග්ගල්ලානස්සපි තමෙව ගාථං අභාසි. සොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨහි. තෙ උභොපි සඤ්චයං ඔලොකෙත්වා අත්තනො පරිසාය සද්ධිං භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. තෙසු මොග්ගල්ලානො සත්තාහෙන අරහත්තං පාපුණි, සාරිපුත්තො අඩ්ඪමාසෙන. උභොපි තෙ සත්ථා අග්ගසාවකට්ඨානෙ ඨපෙසි. සාරිපුත්තත්ථෙරෙන ච අරහත්තං පත්තදිවසෙයෙව සන්නිපාතං අකාසි.

තථාගතෙ පන තස්මිඤ්ඤෙව වෙළුවනුය්යානෙ විහරන්තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා ‘‘පුත්තො කිර මෙ ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකං චරිත්වා පරමාභිසම්බොධිං පත්වා පවත්තවරධම්මචක්කො රාජගහං උපනිස්සාය වෙළුවනෙ විහරතී’’ති සුත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආමන්තෙසි – ‘‘එහි භණෙ, ත්වං පුරිසසහස්සපරිවාරො රාජගහං ගන්ත්වා මම වචනෙන ‘පිතා තෙ සුද්ධොදනමහාරාජා දට්ඨුකාමො’ති වත්වා මම පුත්තං ගණ්හිත්වා එහී’’ති ආහ. සො ‘‘එවං, දෙවා’’ති රඤ්ඤො වචනං සිරසා සම්පටිච්ඡිත්වා පුරිසසහස්සපරිවාරො ඛිප්පමෙව සට්ඨියොජනමග්ගං ගන්ත්වා දසබලස්ස චතුපරිසමජ්ඣෙ නිසීදිත්වා ධම්මදෙසනාවෙලායං විහාරං පාවිසි. සො ‘‘තිට්ඨතු තාව රඤ්ඤා පහිතසාසන’’න්ති පරිසපරියන්තෙ ඨිතො සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා යථාඨිතොව සද්ධිං පුරිසසහස්සෙන අරහත්තං පත්වා පබ්බජ්ජං යාචි. භගවා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති හත්ථං පසාරෙසි. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය අහෙසුං. අරහත්තං පත්තකාලතො පට්ඨාය පන අරියා නාම මජ්ඣත්තාව හොන්තීති, සො රඤ්ඤා පහිතසාසනං දසබලස්ස න කථෙසි. රාජා – ‘‘නෙව ගතො ආගච්ඡති, න සාසනං සුය්යතී’’ති ‘‘එහි භණෙ, ත්වං ගච්ඡා’’ති එතෙනෙව නියාමෙන අඤ්ඤං අමච්චං පෙසෙසි. සොපි ගන්ත්වා පුරිමනයෙනෙව සද්ධිං පරිසාය අරහත්තං පත්වා තුණ්හී අහොසි. පුන රාජා ‘‘එහි භණෙ, ත්වං ගච්ඡ, ත්වං ගච්ඡා’’ති එතෙනෙව නියාමෙන අපරෙපි සත්ත අමච්චෙ පෙසෙසි. තෙ සබ්බෙ නව පුරිසසහස්සපරිවාරා නව අමච්චා අත්තනො කිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා තුණ්හීභූතා තත්ථෙව විහරිංසු.

රාජා සාසනමත්තම්පි ආහරිත්වා ආචික්ඛන්තං අලභිත්වා චින්තෙසි – ‘‘එත්තකාපි ජනා මයි සිනෙහාභාවෙන සාසනමත්තම්පි න පච්චාහරිංසු, කො නු ඛො මෙ සාසනං කරිස්සතී’’ති සබ්බං රාජබලං ඔලොකෙන්තො කාළුදායිං අද්දස. සො කිර රඤ්ඤො සබ්බත්ථසාධකො අබ්භන්තරිකො අතිවිය විස්සාසිකො අමච්චො බොධිසත්තෙන සද්ධිං එකදිවසෙ ජාතො සහපංසුකීළකො සහායො. අථ නං රාජා ආමන්තෙසි – ‘‘තාත කාළුදායි, අහං මම පුත්තං දට්ඨුකාමො නවපුරිසසහස්සපරිවාරෙන නව අමච්චෙ පෙසෙසිං, තෙසු එකොපි ආගන්ත්වා සාසනමත්තං ආරොචෙන්තො නාම නත්ථි. දුජ්ජානො ඛො පන මෙ ජීවිතන්තරායො, ජීවමානොයෙවාහං පුත්තං දට්ඨුකාමො. සක්ඛිස්සසි නු ඛො මෙ පුත්තං දස්සෙතු’’න්ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, දෙව, සචෙ පබ්බජිතුං ලභිස්සාමී’’ති. ‘‘තාත, ත්වං පබ්බජිතො වා අපබ්බජිතො වා මය්හං පුත්තං දස්සෙහී’’ති. සො ‘‘සාධු, දෙවා’’ති රඤ්ඤො සාසනං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනාවෙලාය පරිසපරියන්තෙ ඨිතො ධම්මං සුත්වා සපරිවාරො අරහත්තං පත්වා එහිභික්ඛුභාවෙන පබ්බජිත්වා විහාසි.

සත්ථා බුද්ධො හුත්වා පඨමං අන්තොවස්සං ඉසිපතනෙ වසිත්වා වුට්ඨවස්සො පවාරෙත්වා උරුවෙලං ගන්ත්වා තත්ථ තයො මාසෙ වසන්තො තෙභාතිකජටිලෙ විනෙත්වා භික්ඛුසහස්සපරිවාරො ඵුස්සමාසපුණ්ණමායං රාජගහං ගන්ත්වා ද්වෙ මාසෙ වසි. එත්තාවතා බාරාණසිතො නික්ඛන්තස්ස පඤ්ච මාසා ජාතා, සකලො හෙමන්තො අතික්කන්තො. කාළුදායිත්ථෙරස්ස ආගතදිවසතො සත්තට්ඨදිවසා වීතිවත්තා. ථෙරො ඵග්ගුණමාසපුණ්ණමායං චින්තෙසි – ‘‘අතික්කන්තො දානි හෙමන්තො, වසන්තසමයො අනුප්පත්තො, මනුස්සෙහි සස්සාදීනි උද්ධරිත්වා සම්මුඛසම්මුඛට්ඨානෙහි මග්ගා දින්නා, හරිතතිණසඤ්ඡන්නා පථවී, සුපුප්ඵිතා වනසණ්ඩා, පටිපජ්ජනක්ඛමා මග්ගා, කාලො දසබලස්ස ඤාතිසඞ්ගහං කාතු’’න්ති. අථ භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා –

‘‘අඞ්ගාරිනො දානි දුමා භදන්තෙ, ඵලෙසිනො ඡදනං විප්පහාය;

තෙ අච්චිමන්තොව පභාසයන්ති, සමයො මහාවීර භාගී රසානං…පෙ…. (ථෙරගා. 527);

‘‘නාතිසීතං නාතිඋණ්හං, නාතිදුබ්භික්ඛඡාතකං;

සද්දලා හරිතා භූමි, එස කාලො මහාමුනී’’ති. –

සට්ඨිමත්තාහි ගාථාහි දසබලස්ස කුලනගරගමනවණ්ණං වණ්ණෙසි. අථ නං සත්ථා – ‘‘කිං නු ඛො, උදායි, මධුරස්සරෙන ගමනවණ්ණං වණ්ණෙසී’’ති ආහ. ‘‘තුම්හාකං, භන්තෙ, පිතා සුද්ධොදනමහාරාජා තුම්හෙ පස්සිතුකාමො, කරොථ ඤාතකානං සඞ්ගහ’’න්ති. ‘‘සාධු, උදායි, කරිස්සාමි ඤාතකානං සඞ්ගහං, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ආරොචෙහි, ගමියවත්තං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො තෙසං ආරොචෙසි.

භගවා අඞ්ගමගධවාසීනං කුලපුත්තානං දසහි සහස්සෙහි, කපිලවත්ථුවාසීනං දසහි සහස්සෙහීති සබ්බෙහෙව වීසතිසහස්සෙහි ඛීණාසවභික්ඛූහි පරිවුතො රාජගහා නික්ඛමිත්වා දිවසෙ දිවසෙ යොජනං ගච්ඡති. ‘‘රාජගහතො සට්ඨියොජනං කපිලවත්ථුං ද්වීහි මාසෙහි පාපුණිස්සාමී’’ති අතුරිතචාරිකං පක්කාමි. ථෙරොපි ‘‘භගවතො නික්ඛන්තභාවං රඤ්ඤො ආරොචෙස්සාමී’’ති වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා රඤ්ඤො නිවෙසනෙ පාතුරහොසි. රාජා ථෙරං දිස්වා තුට්ඨචිත්තො මහාරහෙ පල්ලඞ්කෙ නිසීදාපෙත්වා අත්තනො පටියාදිතස්ස නානග්ගරසභොජනස්ස පත්තං පූරෙත්වා අදාසි. ථෙරො උට්ඨාය ගමනාකාරං දස්සෙසි. ‘‘නිසීදිත්වා භුඤ්ජ, තාතා’’ති. ‘‘සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා භුඤ්ජිස්සාමි, මහාරාජා’’ති. ‘‘කහං පන, තාත, සත්ථා’’ති? ‘‘වීසතිසහස්සභික්ඛුපරිවාරො තුම්හාකං දස්සනත්ථාය චාරිකං නික්ඛන්තො, මහාරාජා’’ති. රාජා තුට්ඨමානසො ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉමං පරිභුඤ්ජිත්වා යාව මම පුත්තො ඉමං නගරං පාපුණාති, තාවස්ස ඉතොව පිණ්ඩපාතං පරිහරථා’’ති. ථෙරො අධිවාසෙසි. රාජා ථෙරං පරිවිසිත්වා පත්තං ගන්ධචුණ්ණෙන උබ්බට්ටෙත්වා උත්තමස්ස භොජනස්ස පූරෙත්වා ‘‘තථාගතස්ස දෙථා’’ති ථෙරස්ස හත්ථෙ පතිට්ඨාපෙසි. ථෙරො සබ්බෙසං පස්සන්තානංයෙව පත්තං ආකාසෙ ඛිපිත්වා සයම්පි වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා සත්ථු හත්ථෙ ඨපෙසි. සත්ථා තං පරිභුඤ්ජි. එතෙනෙව උපායෙන ථෙරො දිවසෙ දිවසෙ පිණ්ඩපාතං ආහරි. සත්ථාපි අන්තරාමග්ගෙ රඤ්ඤොයෙව පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජි. ථෙරොපි භත්තකිච්චාවසානෙ දිවසෙ දිවසෙ ‘‘අජ්ජ භගවා එත්තකං ආගතො, අජ්ජ එත්තක’’න්ති බුද්ධගුණපටිසංයුත්තාය ච කථාය සකලං රාජකුලං සත්ථුදස්සනං විනායෙව සත්ථරි සඤ්ජාතප්පසාදං අකාසි. තෙනෙව නං භගවා ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං කුලප්පසාදකානං යදිදං කාළුදායී’’ති (අ. නි. 1.219, 225) එතදග්ගෙ ඨපෙසි.

සාකියාපි ඛො අනුප්පත්තෙ භගවති ‘‘අම්හාකං ඤාතිසෙට්ඨං පස්සිස්සාමා’’ති සන්නිපතිත්වා භගවතො වසනට්ඨානං වීමංසමානා ‘‘නිග්රොධසක්කස්ස ආරාමො රමණීයො’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා තත්ථ සබ්බං පටිජග්ගනවිධිං කාරෙත්වා ගන්ධපුප්ඵහත්ථා පච්චුග්ගමනං කරොන්තා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතෙ දහරදහරෙ නාගරදාරකෙ ච නාගරදාරිකායො ච පඨමං පහිණිංසු, තතො රාජකුමාරෙ ච රාජකුමාරිකායො ච, තෙසං අනන්තරා සාමං ගන්ධපුප්ඵාදීහි පූජයමානා භගවන්තං ගහෙත්වා නිග්රොධාරාමමෙව අගමංසු. තත්ථ භගවා වීසතිසහස්සඛීණාසවපරිවුතො පඤ්ඤත්තවරබුද්ධාසනෙ නිසීදි. සාකියා නාම මානජාතිකා මානත්ථද්ධා, තෙ ‘‘සිද්ධත්ථකුමාරො අම්හෙහි දහරතරො, අම්හාකං කනිට්ඨො, භාගිනෙය්යො, පුත්තො, නත්තා’’ති චින්තෙත්වා දහරදහරෙ රාජකුමාරෙ ආහංසු – ‘‘තුම්හෙ වන්දථ, මයං තුම්හාකං පිට්ඨිතො නිසීදිස්සාමා’’ති.

තෙසු එවං අවන්දිත්වා නිසින්නෙසු භගවා තෙසං අජ්ඣාසයං ඔලොකෙත්වා ‘‘න මං ඤාතයො වන්දන්ති, හන්ද දානි තෙ වන්දාපෙස්සාමී’’ති අභිඤ්ඤාපාදකං චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨාය ආකාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා තෙසං සීසෙ පාදපංසුං ඔකිරමානො විය කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ යමකපාටිහාරියසදිසං පාටිහාරියං අකාසි. රාජා තං අච්ඡරියං දිස්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං ජාතදිවසෙ කාලදෙවලස්ස වන්දනත්ථං උපනීතානං වොපාදෙ පරිවත්තෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස මත්ථකෙ පතිට්ඨිතෙ දිස්වාපි අහං තුම්හාකං පාදෙ වන්දිං, අයං මෙ පඨමවන්දනා. වප්පමඞ්ගලදිවසෙ ච ජම්බුච්ඡායාය සිරිසයනෙ නිපන්නානං වොජම්බුච්ඡායාය අපරිවත්තනං දිස්වාපි පාදෙ වන්දිං, අයං මෙ දුතියවන්දනා. ඉදානි පන ඉමං අදිට්ඨපුබ්බං පාටිහාරියං දිස්වාපි අහං තුම්හාකං පාදෙ වන්දාමි, අයං මෙ තතියවන්දනා’’ති. රඤ්ඤා පන වන්දිතෙ භගවන්තං අවන්දිත්වා ඨාතුං සමත්ථො නාම එකසාකියොපි නාහොසි, සබ්බෙ වන්දිංසුයෙව.

ඉති භගවා ඤාතයො වන්දාපෙත්වා ආකාසතො ඔතරිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. නිසින්නෙ භගවති සිඛාපත්තො ඤාතිසමාගමො අහොසි, සබ්බෙ එකග්ගචිත්තා හුත්වා නිසීදිංසු. තතො මහාමෙඝො පොක්ඛරවස්සං වස්සි. තම්බවණ්ණං උදකං හෙට්ඨා විරවන්තං ගච්ඡති, තෙමිතුකාමොව තෙමෙති, අතෙමිතුකාමස්ස සරීරෙ එකබින්දුමත්තම්පි න පතති. තං දිස්වා සබ්බෙ අච්ඡරියබ්භුතචිත්තා ජාතා ‘‘අහො අච්ඡරියං, අහො අබ්භුත’’න්ති කථං සමුට්ඨාපෙසුං. සත්ථා ‘‘න ඉදානෙව මය්හං ඤාතිසමාගමෙ පොක්ඛරවස්සං වස්සති, අතීතෙපි වස්සී’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා වෙස්සන්තරජාතකං (ජා. 2.22.1655 ආදයො) කථෙසි. ධම්මකථං සුත්වා සබ්බෙ උට්ඨාය වන්දිත්වා පක්කමිංසු. එකොපි රාජා වා රාජමහාමත්තො වා ‘‘ස්වෙ අම්හාකං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති වත්වා ගතො නාම නත්ථි.

සත්ථා පුනදිවසෙ වීසතිභික්ඛුසහස්සපරිවුතො කපිලවත්ථුං පිණ්ඩාය පාවිසි. තං න කොචි ගන්ත්වා නිමන්තෙසි, න පත්තං වා අග්ගහෙසි. භගවා ඉන්දඛීලෙ ඨිතොව ආවජ්ජෙසි – ‘‘කථං නු ඛො පුබ්බබුද්ධා කුලනගරෙ පිණ්ඩාය චරිංසු, කිං උප්පටිපාටියා ඉස්සරජනානං ඝරානි අගමංසු, උදාහු සපදානචාරිකං චරිංසූ’’ති? තතො එකබුද්ධස්සපි උප්පටිපාටියා ගමනං අදිස්වා ‘‘මයාපි දානි අයමෙව තෙසං වංසො පග්ගහෙතබ්බො, ආයතිඤ්ච මම සාවකා මමඤ්ඤෙව අනුසික්ඛන්තා පිණ්ඩචාරිකවත්තං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති කොටියං නිවිට්ඨගෙහතො පට්ඨාය සපදානං පිණ්ඩාය චරි. ‘‘අය්යො කිර සිද්ධත්ථකුමාරො පිණ්ඩාය චරතී’’ති ද්විභූමිකතිභූමිකාදීසු පාසාදෙසු සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා මහාජනො දස්සනබ්යාවටො අහොසි.

රාහුලමාතාපි දෙවී – ‘‘අය්යපුත්තො කිර ඉමස්මිංයෙව නගරෙ මහන්තෙන රාජානුභාවෙන සුවණ්ණසිවිකාදීහි විචරිත්වා ඉදානි කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායවත්ථනිවාසනො කපාලහත්ථො පිණ්ඩාය චරති, සොභති නු ඛො’’ති සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා භගවන්තං නානාවිරාගසමුජ්ජලාය සරීරප්පභාය නගරවීථියො ඔභාසෙත්වා බ්යාමප්පභාපරික්ඛෙපසමුපබ්යූළ්හාය අසීතානුබ්යඤ්ජනප්පභාසිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණපටිමණ්ඩිතාය අනොපමාය බුද්ධසිරියා විරොචමානං දිස්වා උණ්හීසතො පට්ඨාය යාව පාදතලා –

‘‘සිනිද්ධනීලමුදුකුඤ්චිතකෙසො, සූරියනිම්මලතලාභිනලාටො;

යුත්තතුඞ්ගමුදුකායතනාසො, රංසිජාලවිකසිතො නරසීහො’’ති. –

එවමාදිකාහි දසහි නරසීහගාථාහි අභිත්ථවිත්වා ‘‘තුම්හාකං පුත්තො පිණ්ඩාය චරතී’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා සංවිග්ගහදයො හත්ථෙන සාටකං සණ්ඩපෙන්තො තුරිතතුරිතො නික්ඛමිත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා භගවතො පුරතො ඨත්වා ආහ – ‘‘කින්නු ඛො, භන්තෙ, අම්හෙ ලජ්ජාපෙථ, කිමත්ථං පිණ්ඩාය චරථ, කිං ‘එත්තකානං භික්ඛූනං න සක්කා භත්තං ලද්ධු’න්ති සඤ්ඤං කරිත්ථා’’ති? ‘‘වංසචාරිත්තමෙතං, මහාරාජ, අම්හාක’’න්ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, අම්හාකං වංසො නාම මහාසම්මතඛත්තියවංසො, එත්ථ ච එකඛත්තියොපි භික්ඛාචරකො නාම නත්ථී’’ති. ‘‘අයං, මහාරාජ, ඛත්තියවංසො නාම තව වංසො. අම්හාකං පන ‘දීපඞ්කරො කොණ්ඩඤ්ඤො…පෙ… කස්සපො’ති අයං බුද්ධවංසො නාම. එතෙ ච අඤ්ඤෙ ච අනෙකසහස්සසඞ්ඛා බුද්ධා භික්ඛාචාරෙනෙව ජීවිකං කප්පෙසු’’න්ති අන්තරවීථියං ඨිතොව –

‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්ය, ධම්මං සුචරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 168) –

ඉමං ගාථමාහ. ගාථාපරියොසානෙ රාජා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි.

‘‘ධම්මඤ්චරෙ සුචරිතං, න නං දුච්චරිතං චරෙ;

ධම්මචාරී සුඛං සෙති, අස්මිං ලොකෙ පරම්හි චා’’ති. (ධ. ප. 169) –

ඉමං ගාථං සුත්වා සකදාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි, මහාධම්මපාලජාතකං (ජා. 1.10.92 ආදයො) සුත්වා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨාසි, මරණසමයෙ සෙතච්ඡත්තස්ස හෙට්ඨා සිරිසයනෙ නිපන්නොයෙව අරහත්තං පාපුණි. අරඤ්ඤවාසෙන පධානානුයොගකිච්චං රඤ්ඤො නාහොසි. සො සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකත්වායෙව පන භගවතො පත්තං ගහෙත්වා සපරිසං භගවන්තං මහාපාසාදං ආරොපෙත්වා පණීතෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. භත්තකිච්චපරියොසානෙ සබ්බං ඉත්ථාගාරං ආගන්ත්වා භගවන්තං වන්දි ඨපෙත්වා රාහුලමාතරං. සා පන ‘‘ගච්ඡ, අය්යපුත්තං වන්දාහී’’ති පරිජනෙන වුච්චමානාපි ‘‘සචෙ මය්හං ගුණො අත්ථි, සයමෙව මම සන්තිකං අය්යපුත්තො ආගමිස්සති, ආගතමෙව නං වන්දිස්සාමී’’ති වත්වා න අගමාසි.

භගවා රාජානං පත්තං ගාහාපෙත්වා ද්වීහි අග්ගසාවකෙහි සද්ධිං රාජධීතාය සිරිගබ්භං ගන්ත්වා ‘‘රාජධීතා යථාරුචි වන්දමානා න කිඤ්චි වත්තබ්බා’’ති වත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදි. සා වෙගෙනාගන්ත්වා ගොප්ඵකෙසු ගහෙත්වා පාදපිට්ඨියං සීසං පරිවත්තෙත්වා යථාජ්ඣාසයං වන්දි. රාජා රාජධීතාය භගවති සිනෙහබහුමානාදිගුණසම්පත්තිං කථෙසි – ‘‘භන්තෙ, මම ධීතා ‘තුම්හෙහි කාසායානි වත්ථානි නිවාසිතානී’ති සුත්වා තතො පට්ඨාය කාසායවත්ථනිවත්ථා ජාතා, තුම්හාකං එකභත්තිකභාවං සුත්වා එකභත්තිකාව ජාතා, තුම්හෙහි මහාසයනස්ස ඡඩ්ඩිතභාවං සුත්වා පට්ටිකාමඤ්චකෙයෙව නිපන්නා, තුම්හාකං මාලාගන්ධාදීහි විරතභාවං ඤත්වා විරතමාලාගන්ධාව ජාතා, අත්තනො ඤාතකෙහි ‘මයං පටිජග්ගිස්සාමා’ති සාසනෙ පෙසිතෙපි තෙසු එකඤාතකම්පි න ඔලොකෙසි, එවං ගුණසම්පන්නා මෙ, භන්තෙ, ධීතා’’ති. ‘‘අනච්ඡරියං, මහාරාජ, අයං ඉදානි තයා රක්ඛියමානා රාජධීතා පරිපක්කෙ ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛෙය්ය, එසා පුබ්බෙ අනාරක්ඛා පබ්බතපාදෙ විචරමානා අපරිපක්කෙපි ඤාණෙ අත්තානං රක්ඛී’’ති වත්වා චන්දකින්නරීජාතකං (ජා. 1.14.18 ආදයො) කථෙත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි.

පුනදිවසෙ පන නන්දස්ස රාජකුමාරස්ස අභිසෙකගෙහප්පවෙසනවිවාහමඞ්ගලෙසු වත්තමානෙසු තස්ස ගෙහං ගන්ත්වා කුමාරං පත්තං ගාහාපෙත්වා පබ්බාජෙතුකාමො මඞ්ගලං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. ජනපදකල්යාණී කුමාරං ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘තුවටං ඛො, අය්යපුත්ත, ආගච්ඡෙය්යාසී’’ති වත්වා ගීවං පසාරෙත්වා ඔලොකෙසි. සො භගවන්තං ‘‘පත්තං ගණ්හථා’’ති වත්තුං අවිසහමානො විහාරංයෙව අගමාසි. තං අනිච්ඡමානංයෙව භගවා පබ්බාජෙසි. ඉති භගවා කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා තතියදිවසෙ නන්දං පබ්බාජෙසි.

සත්තමෙ දිවසෙ රාහුලමාතාපි කුමාරං අලඞ්කරිත්වා භගවතො සන්තිකං පෙසෙසි – ‘‘පස්ස, තාත, එතං වීසතිසහස්සසමණපරිවුතං සුවණ්ණවණ්ණං බ්රහ්මරූපවණ්ණං සමණං, අයං තෙ පිතා, එතස්ස මහන්තා නිධයො අහෙසුං ත්යස්ස නික්ඛමනකාලතො පට්ඨාය න පස්සාම, ගච්ඡ, නං දායජ්ජං යාචාහි – ‘අහං, තාත, කුමාරො අභිසෙකං පත්වා චක්කවත්තී භවිස්සාමි, ධනෙන මෙ අත්ථො, ධනං මෙ දෙහි. සාමිකො හි පුත්තො පිතුසන්තකස්සා’’’ති. කුමාරො ච භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වාව පිතුසිනෙහං ලභිත්වා හට්ඨචිත්තො ‘‘සුඛා තෙ, සමණ, ඡායා’’ති වත්වා අඤ්ඤඤ්ච බහුං අත්තනො අනුරූපං වදන්තො අට්ඨාසි. භගවා කතභත්තකිච්චො අනුමොදනං වත්වා උට්ඨායාසනා පක්කාමි. කුමාරොපි ‘‘දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහි, දායජ්ජං මෙ, සමණ, දෙහී’’ති භගවන්තං අනුබන්ධි. න භගවා කුමාරං නිවත්තාපෙසි, පරිජනොපි භගවතා සද්ධිං ගච්ඡන්තං නිවත්තෙතුං නාසක්ඛි. ඉති සො භගවතා සද්ධිං ආරාමමෙව අගමාසි.

තතො භගවා චින්තෙසි – ‘‘යං අයං පිතුසන්තකං ධනං ඉච්ඡති, තං වට්ටානුගතං සවිඝාතං, හන්දස්ස මෙ බොධිමණ්ඩෙ පටිලද්ධං සත්තවිධං අරියධනං දෙමි, ලොකුත්තරදායජ්ජස්ස නං සාමිකං කරොමී’’ති ආයස්මන්තං සාරිපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘තෙන හි, සාරිපුත්ත, රාහුලං පබ්බාජෙහී’’ති. ථෙරො තං පබ්බාජෙසි. පබ්බජිතෙ ච පන කුමාරෙ රඤ්ඤො අධිමත්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජි, තං අධිවාසෙතුං අසක්කොන්තො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘සාධු, භන්තෙ, අය්යා මාතාපිතූහි අනනුඤ්ඤාතං පුත්තං න පබ්බාජෙය්යු’’න්ති වරං යාචි. භගවා ච තස්ස වරං දත්වා පුනෙකදිවසෙ රාජනිවෙසනෙ කතභත්තකිච්චො එකමන්තං නිසින්නෙන රඤ්ඤා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං දුක්කරකාරිකකාලෙ එකා දෙවතා මං උපසඞ්කමිත්වා ‘පුත්තො තෙ කාලඞ්කතො’ති ආහ, තස්සා වචනං අසද්දහන්තො ‘න මය්හං පුත්තො සම්බොධිං අප්පත්වා කාලං කරොතී’ති තං පටික්ඛිපි’’න්ති වුත්තෙ ‘‘තුම්හෙ ඉදානි කිං සද්දහිස්සථ, යෙ තුම්හෙ පුබ්බෙපි අට්ඨිකානි දස්සෙත්වා ‘පුත්තො තෙ මතො’ති වුත්තෙ න සද්දහිත්ථා’’ති ඉමිස්සා අට්ඨුප්පත්තියා මහාධම්මපාලජාතකං කථෙසි. කථාපරියොසානෙ රාජා අනාගාමිඵලෙ පතිට්ඨහි.

ඉති භගවා පිතරං තීසු ඵලෙසු පතිට්ඨාපෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනදෙව රාජගහං ගන්ත්වා සීතවනෙ විහාසි. තස්මිං සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති පඤ්චහි සකටසතෙහි භණ්ඩං ආදාය රාජගහං ගන්ත්වා අත්තනො පියසහායකස්ස සෙට්ඨිනො ගෙහං ගන්ත්වා තත්ථ බුද්ධස්ස භගවතො උප්පන්නභාවං සුත්වා බලවපච්චූසෙ දෙවතානුභාවෙන විවටෙන ද්වාරෙන සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය, දුතියෙ දිවසෙ බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා සාවත්ථිං ආගමනත්ථාය සත්ථු පටිඤ්ඤං ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ පඤ්චචත්තාලීසයොජනට්ඨානෙ සතසහස්සං දත්වා යොජනිකෙ යොජනිකෙ විහාරං කාරෙත්වා ජෙතවනං කොටිසන්ථාරෙන අට්ඨාරසහි හිරඤ්ඤකොටීහි කිණිත්වා නවකම්මං පට්ඨපෙසි. සො මජ්ඣෙ දසබලස්ස ගන්ධකුටිං කාරෙසි, තං පරිවාරෙත්වා අසීතියා මහාථෙරානං පාටියෙක්කං එකසන්නිවෙසනෙ ආවාසෙ එකකුටිකද්විකුටිකහංසවට්ටකදීඝරස්සසාලාමණ්ඩපාදිවසෙන සෙසසෙනාසනානි පොක්ඛරණිචඞ්කමනරත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානානි චාති අට්ඨාරසකොටිපරිච්චාගෙන රමණීයෙ භූමිභාගෙ මනොරමං විහාරං කාරෙත්වා දසබලස්ස ආගමනත්ථාය දූතං පාහෙසි. සත්ථා තස්ස වචනං සුත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවාරො රාජගහා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන සාවත්ථිනගරං පාපුණි.

මහාසෙට්ඨිපි ඛො විහාරමහං සජ්ජෙත්වා තථාගතස්ස ජෙතවනං පවිසනදිවසෙ පුත්තං සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතං කත්වා අලඞ්කතපටියත්තෙහෙව පඤ්චහි කුමාරසතෙහි සද්ධිං පෙසෙසි. සො සපරිවාරො පඤ්චවණ්ණවත්ථසමුජ්ජලානි පඤ්ච ධජසතානි ගහෙත්වා දසබලස්ස පුරතො අහොසි, තෙසං පච්ඡතො මහාසුභද්දා චූළසුභද්දාති ද්වෙ සෙට්ඨිධීතරො පඤ්චහි කුමාරිකාසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණඝටෙ ගහෙත්වා නික්ඛමිංසු, තාසං පච්ඡතො සෙට්ඨිභරියා සබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතා පඤ්චහි මාතුගාමසතෙහි සද්ධිං පුණ්ණපාතියො ගහෙත්වා නික්ඛමි, සබ්බෙසං පච්ඡතො මහාසෙට්ඨි අහතවත්ථනිවත්ථො අහතවත්ථනිවත්ථෙහෙව පඤ්චහි සෙට්ඨිසතෙහි සද්ධිං භගවන්තං අබ්භුග්ගඤ්ඡි. භගවා ඉමං උපාසකපරිසං පුරතො කත්වා මහාභික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අත්තනො සරීරප්පභාය සුවණ්ණරසසෙකසිඤ්චනානි විය වනන්තරානි කුරුමානො අනන්තාය බුද්ධලීලාය අපරිමාණාය බුද්ධසිරියා ජෙතවනවිහාරං පාවිසි.

අථ නං අනාථපිණ්ඩිකො ආපුච්ඡි – ‘‘කථාහං, භන්තෙ, ඉමස්මිං විහාරෙ පටිපජ්ජාමී’’ති? ‘‘තෙන හි, ගහපති, ඉමං විහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස පතිට්ඨාපෙහී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති මහාසෙට්ඨි සුවණ්ණභිඞ්ගාරං ආදාය දසබලස්ස හත්ථෙ උදකං පාතෙත්වා ‘‘ඉමං ජෙතවනවිහාරං ආගතානාගතස්ස චාතුද්දිසස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස දම්මී’’ති අදාසි. සත්ථා විහාරං පටිග්ගහෙත්වා අනුමොදනං කරොන්තො –

‘‘සීතං උණ්හං පටිහන්ති, තතො වාළමිගානි ච;

සරීසපෙ ච මකසෙ, සිසිරෙ චාපි වුට්ඨියො.

‘‘තතො වාතාතපො ඝොරො, සඤ්ජාතො පටිහඤ්ඤති;

ලෙණත්ථඤ්ච සුඛත්ථඤ්ච, ඣායිතුඤ්ච විපස්සිතුං.

‘‘විහාරදානං සඞ්ඝස්ස, අග්ගං බුද්ධෙන වණ්ණිතං;

තස්මා හි පණ්ඩිතො පොසො, සම්පස්සං අත්ථමත්තනො.

‘‘විහාරෙ කාරයෙ රම්මෙ, වාසයෙත්ථ බහුස්සුතෙ;

තෙසං අන්නඤ්ච පානඤ්ච, වත්ථසෙනාසනානි ච.

‘‘දදෙය්ය උජුභූතෙසු, විප්පසන්නෙන චෙතසා;

තෙ තස්ස ධම්මං දෙසෙන්ති, සබ්බදුක්ඛාපනූදනං;

යං සො ධම්මං ඉධඤ්ඤාය, පරිනිබ්බාති අනාසවො’’ති. (චූළව. 295) –

විහාරානිසංසං කථෙසි. අනාථපිණ්ඩිකො දුතියදිවසතො පට්ඨාය විහාරමහං ආරභි. විසාඛාය විහාරමහො චතූහි මාසෙහි නිට්ඨිතො, අනාථපිණ්ඩිකස්ස පන විහාරමහො නවහි මාසෙහි නිට්ඨාසි. විහාරමහෙපි අට්ඨාරසෙව කොටියො පරිච්චාගං අගමංසු. ඉති එකස්මිංයෙව විහාරෙ චතුපණ්ණාසකොටිසඞ්ඛං ධනං පරිච්චජි.

අතීතෙ පන විපස්සිස්ස භගවතො කාලෙ පුනබ්බසුමිත්තො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. සිඛිස්ස පන භගවතො කාලෙ සිරිවඩ්ඪො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණඵාලසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ තිගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. වෙස්සභුස්ස භගවතො කාලෙ සොත්ථියො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණහත්ථිපදසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪයොජනප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කකුසන්ධස්ස භගවතො කාලෙ අච්චුතො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණිට්ඨකාසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ ගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කොණාගමනස්ස භගවතො කාලෙ උග්ගො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණකච්ඡපසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අඩ්ඪගාවුතප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. කස්සපස්ස භගවතො කාලෙ සුමඞ්ගලො නාම සෙට්ඨි සුවණ්ණයට්ඨිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ සොළසකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. අම්හාකං පන භගවතො කාලෙ අනාථපිණ්ඩිකො නාම සෙට්ඨි කහාපණකොටිසන්ථාරෙන කිණිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ අට්ඨකරීසප්පමාණං සඞ්ඝාරාමං කාරෙසි. ඉදං කිර ඨානං සබ්බබුද්ධානං අවිජහිතට්ඨානමෙව.

ඉති මහාබොධිමණ්ඩෙ සබ්බඤ්ඤුතප්පත්තිතො යාව මහාපරිනිබ්බානමඤ්චා යස්මිං යස්මිං ඨානෙ භගවා විහාසි, ඉදං සන්තිකෙනිදානං නාමාති වෙදිතබ්බං.

සන්තිකෙනිදානකථා නිට්ඨිතා.

නිදානකථා නිට්ඨිතා.

ථෙරාපදානං

1. බුද්ධවග්ගො

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා

5.

‘‘අථ බුද්ධාපදානානි, සුණාථ සුද්ධමානසා;

තිංසපාරමිසම්පුණ්ණා, ධම්මරාජා අසඞ්ඛියා’’ති. –

එත්ථ අථාති අධිකාරන්තරූපදස්සනත්ථෙ නිපාතපදං, විභත්තියුත්තායුත්තනිපාතද්වයෙසු විභත්තියුත්තනිපාතපදං. අථ වා –

‘‘අධිකාරෙ මඞ්ගලෙ චෙව, නිප්ඵන්නත්ථෙවධාරණෙ;

අනන්තරෙපගමනෙ, අථ-සද්දො පවත්තති’’.

තථා හි –

‘‘අධිකිච්චං අධිට්ඨානං, අධිඅත්ථං විභාසති;

සෙට්ඨජෙට්ඨකභාවෙන, අධිකාරො විධීයතෙ’’ති. –

වුත්තත්තා බුද්ධානං සමත්තිංසපාරමිධම්මානං අධිකිච්චතො, සෙට්ඨජෙට්ඨතො අධිකාරට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. තිවිධබොධිසත්තානං පූජාමඞ්ගලසභාවතො ‘‘පූජා ච පූජනෙය්යානං, එතං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති වචනතො (ඛු. පා. 5.3; සු. නි. 262) මඞ්ගලට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. බුද්ධාදීනං භගවන්තානං සම්පත්තිකිච්චස්ස අරහත්තමග්ගෙන නිප්ඵන්නතො නිප්ඵන්නට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. බුද්ධාදීනං අරහත්තමග්ගාදිකුසලතො අඤ්ඤකුසලානං අභාවතො අවධාරණට්ඨෙන නිවාරණට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. ඛුද්දකපාඨසඞ්ගහානන්තරං සඞ්ගහිතන්ති අනන්තරට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති. ඉතො ඛුද්දකපාඨතො පට්ඨායාති අපගමනට්ඨෙන අථ-සද්දෙන යුත්තමපදානානීති.

බුද්ධොති එත්ථ බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො, බොධෙතා පජායාති බුද්ධො, සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො, සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො, අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො, විසවිතාය බුද්ධො, ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, නිරුපක්කිලෙසසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, අදුතියට්ඨෙන බුද්ධො, තණ්හාපහානට්ඨෙන බුද්ධො, එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධො, එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධො, අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධො, බුද්ධි බුද්ධං බොධොති අනත්ථන්තරමෙතං. යථා නීලාදිවණ්ණයොගතො පටො ‘‘නීලො පටො, රත්තො පටො’’ති වුච්චති, එවං බුද්ධගුණයොගතො බුද්ධො. අථ වා ‘‘බොධි’’වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං, තෙන ඤාණෙන සකලදියඩ්ඪසහස්සකිලෙසාරිගණෙ ඛෙපෙත්වා නිබ්බානාධිගමනතො ඤාණං ‘‘බොධී’’ති වුච්චති. තෙන සම්පයුත්තො සමඞ්ගීපුග්ගලො බුද්ධො. තෙනෙව ඤාණෙන පච්චෙකබුද්ධොපි සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා නිබ්බානමධිගච්ඡති. බුද්ධානං පන චතූසු අසඞ්ඛ්යෙය්යෙසු කප්පසතසහස්සෙසු ච පාරමියො පූරෙත්වා බොධිඤාණස්සාධිගතත්තා ච ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණමහාකරුණාසමාපත්තිඤාණයමකපාටිහීරඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ- අනාවරණආසයානුසයාදිඅසාධාරණඤාණානං සමධිගතත්තා ච එකායපි ධම්මදෙසනාය අසඞ්ඛ්යෙය්යාසත්තනිකායෙ ධම්මාමතං පායෙත්වා නිබ්බානස්ස පාපනතො ච තදෙව ඤාණං බුද්ධානමෙවාධිකභාවතො තෙසමෙව සම්බුද්ධානං අපදානං කාරණං බුද්ධාපදානං. තඤ්හි දුවිධං කුසලාකුසලවසෙන. පච්චෙකබුද්ධා පන න තථා කාතුං සමත්ථා, අන්නාදිපච්චයදායකානං සඞ්ගහං කරොන්තාපි –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

පූරෙන්තු චිත්තසඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා.

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

පූරෙන්තු චිත්තසඞ්කප්පා, මණි ජොතිරසො යථා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 පුබ්බූපනිස්සයසම්පත්තිකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.192; ධ. ප. අට්ඨ. 1.සාමාවතීවත්ථු) –

ඉමාහි ද්වීහියෙව ගාථාහි ධම්මං දෙසෙන්ති. දෙසෙන්තාපි අසඞ්ඛ්යෙය්යසත්තනිකායෙ බොධෙතුං න සක්කුණන්ති, තස්මා න සබ්බඤ්ඤුබුද්ධසදිසා හුත්වා පාටිඑක්කං විසුං බුද්ධාති පච්චෙකබුද්ධා. තෙසං අපදානං කාරණං පච්චෙකබුද්ධාපදානං.

චිරං ඨිතාති ථෙරා. අථ වා ථිරතරසීලාචාරමද්දවාදිගුණෙහි යුත්තාති ථෙරා. අථ වා ථිරවරසීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙහි යුත්තාති ථෙරා. අථ වා ථිරතරසඞ්ඛාතපණීතානුත්තරසන්තිනිබ්බානමධිගතාති ථෙරා, ථෙරානං අපදානානි ථෙරාපදානානි. තථා තාදිගුණෙහි යුත්තාති ථෙරී, ථෙරීනං අපදානානි ථෙරීපදානානි. තෙසු බුද්ධාපදානෙ පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්චෙව සුත්තන්තා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්ච සුත්තානි යස්ස ච;

ඉදං බුද්ධාපදානන්ති, පඨමං අනුලොමතො’’ති.

පච්චෙකබුද්ධාපදානෙපි පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්චෙව සුත්තන්තා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චෙව අපදානානි, පඤ්ච සුත්තානි යස්ස ච;

ඉදං පච්චෙකබුද්ධාපදානන්ති, දුතියං අනුලොමතො’’ති.

ථෙරාපදානෙසු දසාධිකපඤ්චසතාපදානානි, වග්ගතො එකපඤ්ඤාස වග්ගා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘පඤ්චසතදසපදානානි, එකපඤ්ඤාස වග්ගතො;

ඉදං ථෙරාපදානන්ති, තතියං අනුලොමතො’’ති.

ථෙරීඅපදානෙසු චත්තාලීසං අපදානානි, වග්ගතො චතුරො වග්ගා. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘චත්තාලීසංපදානානි, චතුවග්ගානි යස්ස ච;

ඉදං ථෙරීපදානන්ති, චතුත්ථං අනුලොමතො’’ති.

අපදානන්ති එත්ථ අපදාන-සද්දො කාරණගහණඅපගමනපටිපාටිඅක්කොසනාදීසු දිස්සති. තථා හි එස ‘‘ඛත්තියානං අපදානං, බ්රාහ්මණානං අපදාන’’න්තිආදීසු කාරණෙ දිස්සති, ඛත්තියානං කාරණං බ්රාහ්මණානං කාරණන්ති අත්ථො. ‘‘උපාසකානං අපදාන’’න්තිආදීසු ගහණෙ දිස්සති, සංසුට්ඨු ගහණන්ති අත්ථො. ‘‘වාණිජානං අපදානං, සුද්දානං අපදාන’’න්තිආදීසු අපගමනෙ දිස්සති, තතො තතො තෙසං අපගමනන්ති අත්ථො. ‘‘පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු සපදානචාරවසෙන පිණ්ඩාය චරතී’’තිආදීසු පටිපාටියා දිස්සති, ඝරපටිපාටියා චරතීති අත්ථො. ‘‘අපගතා ඉමෙ සාමඤ්ඤා, අපගතා ඉමෙ බ්රහ්මඤ්ඤාති අපදානෙතී’’තිආදීසු අක්කොසනෙ දිස්සති, අක්කොසති පරිභාසතීති අත්ථො. ඉධ පන කාරණෙ දිස්සති. තස්මා බුද්ධානං අපදානානි බුද්ධාපදානි, බුද්ධකාරණානීති අත්ථො. ගඞ්ගාවාලුකූපමානං අනෙකෙසං බුද්ධානං දානපාරමිතාදිසමත්තිංසපාරමිතා කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. අථ අධිකාරාදීසු යුත්තඅපදානානි සුද්ධමානසා සුණාථාති සම්බන්ධො.

තත්ථ සුද්ධමානසාති අරහත්තමග්ගඤාණෙන දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා ඨිතත්තා සුද්ධමානසා පරිසුද්ධචිත්තා සුද්ධහදයා පඤ්චසතා ඛීණාසවා ඉමස්මිං ධම්මසභායෙ සන්නිසින්නා සුණාථ, ඔහිතසොතා මනසි කරොථාති අත්ථො.

එත්ථ පන ‘‘අපදානානී’’ති අවත්වා පච්චෙකබුද්ධාපදානථෙරාපදානථෙරීඅපදානෙසු විජ්ජමානෙසුපි ‘‘අථ බුද්ධාපදානානී’’ති වචනං ඛන්ධයමකආයතනධාතුසච්චසඞ්ඛාරඅනුසයයමකෙසු විජ්ජමානෙසුපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච ‘‘මූලයමක’’න්ති වචනං විය, තෙරසසඞ්ඝාදිසෙසද්වෙඅනියතතිංසනිස්සග්ගියෙසු විජ්ජමානෙසුපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච ‘‘පාරාජිකකණ්ඩො’’ති වචනං විය ච ඉධාපි පධානවසෙන ආදිවසෙන ච වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

‘‘සම්මාසම්බුද්ධාපදානානී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘වණ්ණාගමො…පෙ… පඤ්චවිධං නිරුත්ත’’න්ති නිරුත්තිනයෙන වා ‘‘තෙසු වුද්ධිලොපාගමවිකාරවිපරීතාදෙසා චා’’ති සුත්තෙන වා තතියත්ථවාචකස්ස සම්මාතිනිපාතපදස්ස, සයංසද්දත්ථවාචකස්ස -න්තිඋපසග්ගපදස්ස ච ලොපං කත්වා කිතන්තවාචීබුද්ධසද්දමෙව ගහෙත්වා ගාථාබන්ධසුඛත්ථං ‘‘බුද්ධාපදානානී’’ති වුත්තං. තස්මා සම්මාසම්බුද්ධාපදානානීති අත්ථො.

ඉති විසුද්ධජනවිලාසිනියා අපදාන-අට්ඨකථාය

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

1. බුද්ධඅපදානවණ්ණනා

ඉදානි අබ්භන්තරනිදානානන්තරං අපදානට්ඨකථං කථෙතුකාමො –

‘‘සපදානං අපදානං, විචිත්රනයදෙසනං;

යං ඛුද්දකනිකායස්මිං, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො;

තස්ස දානි අනුප්පත්තො, අත්ථසංවණ්ණනාක්කමො’’ති.

තත්ථ යං අපදානං තාව ‘‘සකලං බුද්ධවචනං එකවිමුත්තිරස’’න්ති වුත්තත්තා එකරසෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, ධම්මවිනයවසෙන ද්විධාසඞ්ගහෙ ධම්මෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, පඨමමජ්ඣිමපච්ඡිමබුද්ධවචනෙසු මජ්ඣිමබුද්ධවචනෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, විනයාභිධම්මසුත්තන්තපිටකෙසු සුත්තන්තපිටකෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, දීඝනිකායමජ්ඣිමසංයුත්තඅඞ්ගුත්තරඛුද්දකනිකායෙසු පඤ්චසු ඛුද්දකනිකායෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති, සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ලන්ති නවසු සාසනඞ්ගෙසු ගාථාය සඞ්ගහිතං.

‘‘ද්වාසීති බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙසහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීතිසහස්සානි, යෙමෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. –

එවං වුත්තචතුරාසීතිසහස්සධම්මක්ඛන්ධෙසු කතිපයධම්මක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං හොතීති.

ඉදානි තං අපදානං දස්සෙන්තො ‘‘තිංසපාරමිසම්පුණ්ණා, ධම්මරාජා අසඞ්ඛියා’’ති ආහ. තත්ථ දසපාරමිතාව පච්ඡිමමජ්ඣිමුක්කට්ඨවසෙන දසපාරමීදසඋපපාරමීදසපරමත්ථපාරමීනං වසෙන සමත්තිංසපාරමී. තාහි සංසුට්ඨු පුණ්ණා සම්පුණ්ණා සමන්නාගතා සමඞ්ගීභූතා අජ්ඣාපන්නා සංයුත්තාති තිංසපාරමිසම්පුණ්ණා. සකලලොකත්තයවාසිනෙ සත්තනිකායෙ මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාහි චතූහි බ්රහ්මවිහාරසමාපත්තීහි වා ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන වා එකචිත්තභාවෙන අත්තනො ච කායෙ රඤ්ජෙන්ති අල්ලීයාපෙන්තීති රාජානො, ධම්මෙන රාජානො ධම්මරාජා, ඉත්ථම්භූතා බුද්ධා. දසසතං සහස්සං දසසහස්සං සතසහස්සං දසසතසහස්සං කොටි පකොටි කොටිප්පකොටි නහුතං නින්නහුතං අක්ඛොභිණි බින්දු අබ්බුදං නිරබ්බුදං අහහං අබබං අටටං සොගන්ධිකං උප්පලං කුමුදං පුණ්ඩරිකං පදුමං කථානං මහාකථානං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං වසෙන අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා ධම්මරාජානො අතීතා විගතා නිරුද්ධා අබ්භත්ථං ගතාති අධිප්පායො.

6. තෙසු අතීතබුද්ධෙසු කතාධිකාරඤ්ච අත්තනා බොධිසත්තභූතෙන චක්කවත්තිරඤ්ඤා හුත්වා කතසම්භාරඤ්ච ආනන්දත්ථෙරෙන පුට්ඨො භගවා ‘‘සම්බොධිං බුද්ධසෙට්ඨාන’’න්තිආදිමාහ. භො ආනන්ද, මම අපදානං සුණොහීති අධිප්පායො. ආනන්ද, අහං පුබ්බෙ බොධිසම්භාරපූරණකාලෙ චක්කවත්තිරාජා හුත්වා සෙට්ඨානං පසට්ඨානං පටිවිද්ධචතුසච්චානං බුද්ධානං සම්බොධිං චතුසච්චමග්ගඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං වා සිරසා අභිවාදයෙති සම්බන්ධො. සසඞ්ඝෙ සාවකසඞ්ඝසහිතෙ ලොකනායකෙ ලොකජෙට්ඨෙ බුද්ධෙ දසහි අඞ්ගුලීහි උභොහි හත්ථපුටෙහි නමස්සිත්වා වන්දිත්වා සිරසා සීසෙන අභිවාදයෙ ආදරෙන ථොමනං කත්වා පණාමං කරොමීති අත්ථො.

7. යාවතා බුද්ධඛෙත්තෙසූති දසසහස්සචක්කවාළෙසු බුද්ධඛෙත්තෙසු, ආකාසට්ඨා ආකාසගතා, භූමට්ඨා භූමිතලගතා, වෙළුරියාදයො සත්ත රතනා අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා, යාවතා යත්තකා, විජ්ජන්ති. තානි සබ්බානි මනසා චිත්තෙන සමාහරෙ, සං සුට්ඨු චිත්තෙන අධිට්ඨහිත්වා ආහරිස්සාමීති අත්ථො, මම පාසාදස්ස සාමන්තා රාසිං කරොමීති අත්ථො.

8. තත්ථ රූපියභූමියන්ති තස්මිං අනෙකභූමිම්හි පාසාදෙ රූපියමයං රජතමයං භූමිං නිම්මිතන්ති අත්ථො. අහං රතනමයං සත්තහි රතනෙහි නිම්මිතං අනෙකසතභූමිකං පාසාදං උබ්බිද්ධං උග්ගතං නභමුග්ගතං ආකාසෙ ජොතමානං මාපයින්ති අත්ථො.

9. තමෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘විචිත්තථම්භ’’න්ත්යාදිමාහ. විචිත්තෙහි අනෙකෙහි මසාරගල්ලාදිවණ්ණෙහි ථම්භෙහි උස්සාපිතං සුකතං සුට්ඨු කතං ලක්ඛණයුත්තං ආරොහපරිණාහවසෙන සුට්ඨු විභත්තං අනෙකකොටිසතග්ඝනතොරණනිම්මිතත්තා මහාරහං. පුනපි කිං විසිට්ඨං? කනකමයසඞ්ඝාටං සුවණ්ණෙහි කතතුලාසඞ්ඝාටවලයෙහි යුත්තං, තත්ථ උස්සාපිතකොන්තෙහි ච ඡත්තෙහි ච මණ්ඩිතං සොභිතං පාසාදන්ති සම්බන්ධො.

10. පුනපි පාසාදස්සෙව සොභං වණ්ණෙන්තො ‘‘පඨමා වෙළුරියා භූමී’’ත්යාදිමාහ. තස්ස අනෙකසතභූමිපාසාදස්ස සුභා ඉට්ඨා කන්තා මනාපා අබ්භසමා වලාහකපටලසදිසා විමලා නිම්මලා වෙළුරියමණිමයා නීලවණ්ණා පඨමා භූමි අහොසීති අත්ථො. ජලජනළිනපදුමෙහි ආකිණ්ණා සමඞ්ගීභූතා වරාය උත්තමාය කඤ්චනභූමියා සුවණ්ණභූමියාව සොභතීති අත්ථො.

11. තස්සෙව පාසාදස්ස කාචි භූමි පවාළංසා පවාළකොට්ඨාසා පවාළවණ්ණා, කාචි භූමි ලොහිතකා ලොහිතවණ්ණා, කාචි භූමි සුභා මනොහරා ඉන්දගොපකවණ්ණාභා රස්මියො නිච්ඡරමානා, කාචි භූමි දස දිසා ඔභාසතීති අත්ථො.

12. තස්මිංයෙව පාසාදෙ නිය්යූහා නිග්ගතපමුඛසාලා ච සුවිභත්තා සුට්ඨු විභත්තා කොට්ඨාසතො විසුං විසුං කතා සීහපඤ්ජරා සීහද්වාරා ච. චතුරො වෙදිකාති චතූහි වෙදිකාවලයෙහි ජාලකවාටෙහි ච මනොරමා මනඅල්ලීයනකා ගන්ධාවෙළා ගන්ධදාමා ච ඔලම්බන්තීති අත්ථො.

13. තස්මිංයෙව පාසාදෙ සත්තරතනභූසිතා සත්තරතනෙහි සොභිතා කූටාගාරා. කිං භූතා? නීලා නීලවණ්ණා, පීතා පීතවණ්ණා සුවණ්ණවණ්ණා, ලොහිතකා ලොහිතකවණ්ණා රත්තවණ්ණා, ඔදාතා ඔදාතවණ්ණා සෙතවණ්ණා, සුද්ධකාළකා අමිස්සකාළවණ්ණා, කූටාගාරවරූපෙතා කූටාගාරවරෙහි කණ්ණිකකූටාගාරවරෙහි උපෙතො සමන්නාගතො සො පාසාදොති අත්ථො.

14. තස්මිංයෙව පාසාදෙ ඔලොකමයා උද්ධම්මුඛා පදුමා සුපුප්ඵිතා පදුමා සොභන්ති, සීහබ්යග්ඝාදීහි වාළමිගගණෙහි ච හංසකොඤ්චමයූරාදිපක්ඛිසමූහෙහි ච සොභිතො සො පාසාදොති අත්ථො. අතිඋච්චො හුත්වා නභමුග්ගතත්තා නක්ඛත්තතාරකාහි ආකිණ්ණො චන්දසූරෙහි චන්දසූරියරූපෙහි ච මණ්ඩිතො සො පාසාදොති අත්ථො.

15. සො එව චක්කවත්තිස්ස පාසාදො හෙමජාලෙන සුවණ්ණජාලෙන සඤ්ඡන්නා, සොණ්ණකිඞ්කණිකායුතො සුවණ්ණකිඞ්කණිකජාලෙහි යුතො සමන්නාගතොති අත්ථො. මනොරමා මනල්ලීයනකා සොණ්ණමාලා සුවණ්ණපුප්ඵපන්තියො වාතවෙගෙන වාතප්පහාරෙන කූජන්ති සද්දං කරොන්තීති අත්ථො.

16. මඤ්ජෙට්ඨකං මඤ්ජිට්ඨවණ්ණං, ලොහිතකං ලොහිතවණ්ණං, පීතකං පීතවණ්ණං, හරිපිඤ්ජරං ජම්බොනදසුවණ්ණවණ්ණං පඤ්ජරවණ්ණඤ්ච ධජං නානාරඞ්ගෙහි අනෙකෙහි වණ්ණෙහි, සම්පීතං රඤ්ජිතං ධජං, උස්සිතං තස්මිං පාසාදෙ උස්සාපිතං. ධජමාලිනීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසවසෙන වුත්තං, ධජමාලායුත්තො සො පාසාදොති අත්ථො.

17. තස්මිං පාසාදෙ අත්ථරණාදයො වණ්ණෙන්තො ‘‘න නං බහූ’’ත්යාදිමාහ. තත්ථ නං පාසාදං බහූහි අවිජ්ජමානං නාම නත්ථීති අත්ථො, නානාසයනවිචිත්තා අනෙකෙහි අත්ථරණෙහි විචිත්තා සොභිතා මඤ්චපීඨාදිසයනා අනෙකසතා අනෙකසතසඞ්ඛ්යා, කිං භූතා? ඵලිකා ඵලිකමණිමයා ඵලිකාහි කතා, රජතාමයා රජතෙහි කතා, මණිමයා නීලමණීහි කතා, ලොහිතඞ්ගා රත්තජාතිමණීහි කතා, මසාරගල්ලමයා කබරවණ්ණමණීහි කතා, සණ්හකාසිකසන්ථතා සණ්හෙහි සුඛුමෙහි කාසිකවත්ථෙහි අත්ථතා.

18. පාවුරාති පාවුරණා. කීදිසා? කම්බලා ලොමසුත්තෙහි කතා, දුකූලා දුකූලපටෙහි කතා, චීනා චීනපටෙහි කතා, පත්තුණ්ණා පත්තුණ්ණදෙසෙ ජාතපටෙහි කතා, පණ්ඩු පණ්ඩුවණ්ණා, විචිත්තත්ථරණං අනෙකෙහි අත්ථරණෙහි පාවුරණෙහි ච විචිත්තං, සබ්බං සයනං, මනසා චිත්තෙන, අහං පඤ්ඤපෙසින්ති අත්ථො.

19. තදෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘තාසු තාස්වෙව භූමීසූ’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතනකූටලඞ්කතන්ති රතනමයකූටෙහි රතනකණ්ණිකාහි අලඞ්කතං සොභිතන්ති අත්ථො. මණිවෙරොචනා උක්කාති වෙරොචනමණීහි රත්තමණීහි කතා, උක්කා දණ්ඩපදීපා. ධාරයන්තා සුතිට්ඨරෙති ආකාසෙ සුට්ඨු ධාරයන්තා ගණ්හන්තා අනෙකසතජනා සුට්ඨු තිට්ඨන්තීති අත්ථො.

20. පුන තදෙව පාසාදං වණ්ණෙන්තො ‘‘සොභන්ති එසිකාථම්භා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එසිකාථම්භා නාම නගරද්වාරෙ සොභනත්ථාය නිඛාතා ථම්භා, සුභා ඉට්ඨා, කඤ්චනතොරණා සුවණ්ණමයා, ජම්බොනදා ජම්බොනදසුවණ්ණමයා ච, සාරමයා ඛදිරරුක්ඛසාරමයා ච රජතමයා ච තොරණා සොභන්ති, එසිකා ච තොරණා ච තං පාසාදං සොභයන්තීති අත්ථො.

21. තස්මිං පාසාදෙ සුවිභත්තා අනෙකා සන්ධී කවාටෙහි ච අග්ගළෙහි ච චිත්තිතා සොභිතා සන්ධිපරික්ඛෙපා සොභයන්තීති අත්ථො, උභතොති තස්ස පාසාදස්ස උභොසු පස්සෙසු, පුණ්ණඝටා අනෙකෙහි පදුමෙහි අනෙකෙහි ච උප්පලෙහි, සංයුතා පුණ්ණා තං පාසාදං සොභයන්තීති අත්ථො.

22-23. එවං පාසාදස්ස සොභං වණ්ණෙත්වා රතනමයං පාසාදඤ්ච සක්කාරසම්මානඤ්ච පකාසෙන්තො ‘‘අතීතෙ සබ්බබුද්ධෙ චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ අතීතෙති අතික්කන්තෙ විගතෙ කාලෙ ජාතෙ භූතෙ, සසඞ්ඝෙ සාවකසමූහසහිතෙ, සබ්බෙ ලොකනායකෙ බුද්ධෙ සභාවෙන පකතිවණ්ණෙන රූපෙන සණ්ඨානෙන ච, සසාවකෙ සාවකසහිතෙ, බුද්ධෙ නිම්මිනිත්වා යෙන ද්වාරෙන පාසාදො පවිසිතබ්බො හොති, තෙන ද්වාරෙන පවිසිත්වා සසාවකා සබ්බෙ බුද්ධා සබ්බසොණ්ණමයෙ සකලසුවණ්ණමයෙ, පීඨෙ නිසින්නා අරියමණ්ඩලා අරියසමූහා අහෙසුන්ති අත්ථො.

24-25. එතරහි වත්තමානෙ කාලෙ අනුත්තරා උත්තරවිරහිතා යෙබුද්ධා අත්ථි සංවිජ්ජන්ති, තෙ ච පච්චෙකබුද්ධෙ අනෙකසතෙ සයම්භූ සයමෙව භූතෙ අඤ්ඤාචරියරහිතෙ, අපරාජිතෙ ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරමච්චුදෙවපුත්තමාරෙහි අපරාජිතෙ, ජයමාපන්නෙ සන්තප්පෙසින්ති අත්ථො. භවනං මය්හං පාසාදං අතීතකාලෙ ච වත්තමානකාලෙ ච, සබ්බෙ බුද්ධා සමාරුහුං සං සුට්ඨු ආරුහිංසූති අත්ථො.

26. යෙ දිබ්බා දිවි භවා දිබ්බා දෙවලොකෙ ජාතා, යෙබහූ කප්පරුක්ඛා අත්ථි. යෙ ච මානුසා මනුස්සෙ ජාතා යෙ ච බහූ කප්පරුක්ඛා අත්ථි, තතො සබ්බං දුස්සං සමාහන්ත්වා සං සුට්ඨු ආහරිත්වා තෙචීවරානි කාරෙත්වා තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ තිචීවරෙහි අච්ඡාදෙමීති සම්බන්ධො.

27. එවං තිචීවරෙහි අච්ඡාදෙත්වා පාරුපාපෙත්වා තෙසං නිසින්නානං පච්චෙකබුද්ධානං සම්පන්නං මධුරං ඛජ්ජං ඛාදිතබ්බං පූවාදි කිඤ්චි, මධුරං භොජ්ජං භුඤ්ජිතබ්බං ආහාරඤ්ච, මධුරං සායනීයං ලෙහනීයඤ්ච, සම්පන්නං මධුරං පිවිතබ්බං අට්ඨපානඤ්ච, භොජනං භුඤ්ජිතබ්බං ආහාරඤ්ච, සුභෙ සුන්දරෙ මණිමයෙ සෙලමයෙ පත්තෙ සං සුට්ඨු පූරෙත්වා අදාසිං පටිග්ගහාපෙසින්ති අත්ථො.

28. සබ්බෙ තෙ අරියමණ්ඩලා සබ්බෙ තෙ අරියසමූහා, දිබ්බචක්ඛු සමා හුත්වා මට්ඨාති දිබ්බචක්ඛුසමඞ්ගිනො හුත්වා මට්ඨා කිලෙසෙහි රහිතත්තා සිලිට්ඨා සොභමානා චීවරසංයුතා තිචීවරෙහි සමඞ්ගීභූතා මධුරසක්ඛරාහි ච තෙලෙන ච මධුඵාණිතෙහි ච පරමන්නෙන උත්තමෙන අන්නෙන ච මයා තප්පිතා අප්පිතා පරිපූරිතා අහෙසුන්ති අත්ථො.

29. තෙ එවං සන්තප්පිතා අරියමණ්ඩලා රතනගබ්භං සත්තහි රතනෙහි නිම්මිතගබ්භං ගෙහං, පවිසිත්වා ගුහාසයා ගුහායං සයමානා, කෙසරීව කෙසරසීහා ඉව, මහාරහම්හි සයනෙ අනග්ඝෙ මඤ්චෙ, සීහසෙය්යමකප්පයුං යථා සීහො මිගරාජා දක්ඛිණපස්සෙන සයන්තො පාදෙ පාදං අච්චාධාය දක්ඛිණහත්ථං සීසූපධානං කත්වා වාමහත්ථං උජුකං ඨපෙත්වා වාලධිං අන්තරසත්ථියං කත්වා නිච්චලො සයති, එවං සෙය්යං කප්පයුං කරිංසූති අත්ථො.

30. තෙ එවං සීහසෙය්යං කප්පෙත්වා සම්පජානා සතිසම්පජඤ්ඤසම්පන්නා. සමුට්ඨාය සං සුට්ඨු උට්ඨහිත්වා සයනෙ පල්ලඞ්කමාභුජුං ඌරුබද්ධාසනං කරිංසූති අත්ථො.

31. ගොචරං සබ්බබුද්ධානන්ති සබ්බෙසං අතීතානාගතානං බුද්ධානං ගොචරං ආරම්මණභූතං ඣානරතිසමප්පිතා ඣානරතියා සං සුට්ඨු අප්පිතා සමඞ්ගීභූතා අහෙසුන්ති අත්ථො, අඤ්ඤෙ ධම්මානි දෙසෙන්තීති තෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු අඤ්ඤෙ එකච්චෙ ධම්මෙ දෙසෙන්ති, අඤ්ඤෙ එකච්චෙ ඉද්ධියා පඨමාදිජ්ඣානකීළාය කීළන්ති රමන්ති.

32. අඤ්ඤෙ එකච්චෙ අභිඤ්ඤා පඤ්ච අභිඤ්ඤායො වසිභාවිතා වසීකරිංසු, පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු ආවජ්ජනසමාපජ්ජනවුට්ඨානඅධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණසඞ්ඛාතාහි පඤ්චවසිතාහි වසීභාවං ඉතා ගතා පත්තා අභිඤ්ඤායො, අප්පෙන්ති සමාපජ්ජන්ති. අඤ්ඤෙ එකච්චෙ අනෙකසහස්සියො විකුබ්බනානි එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීති එවමාදීනි ඉද්ධිවිකුබ්බනානි විකුබ්බන්ති කරොන්තීති අත්ථො.

33. බුද්ධාපි බුද්ධෙති එවං සන්නිපතිතෙසු පච්චෙකබුද්ධෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස විසයං ආරම්මණභූතං පඤ්හං බුද්ධා බුද්ධෙ පුච්ඡන්තීති අත්ථො. තෙ බුද්ධා අත්ථගම්භීරතාය ගම්භීරං නිපුණං සුඛුමං, ඨානං කාරණං, පඤ්ඤාය විනිබුජ්ඣරෙ විසෙසෙන නිරවසෙසතො බුජ්ඣන්ති.

34. තදා මම පාසාදෙ සන්නිපතිතා සාවකාපි බුද්ධෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, බුද්ධා සාවකෙ සිස්සෙ පඤ්හං පුච්ඡන්ති, තෙ බුද්ධා ච සාවකා ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං බ්යාකරොන්ති විස්සජ්ජෙන්ති.

35. පුන තෙ සබ්බෙ එකතො දස්සෙන්තො ‘‘බුද්ධා පච්චෙකබුද්ධා චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද්ධා සම්මාසම්බුද්ධා, පච්චෙකබුද්ධාසාවකා ච සිස්සා පරිචාරකා නිස්සිතකා එතෙ සබ්බෙ, සකාය සකාය රතියා රමමානා සල්ලීනා මම පාසාදෙ අභිරමන්තීති අත්ථො.

36. එවං තස්මිං වෙජයන්තපාසාදෙ පච්චෙකබුද්ධානං ආචාරසම්පත්තිං දස්සෙත්වා ඉදානි අත්තනො ආනුභාවං දස්සෙන්තො සො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා ‘‘ඡත්තා තිට්ඨන්තු රතනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ රතනා සත්තරතනමයා, ඡත්තා කඤ්චනාවෙළපන්තිකා සුවණ්ණජාලෙහි ඔලම්බිතා තිට්ඨන්තු. මුත්තාජාලපරික්ඛිත්තා මුත්තාජාලෙහි පරිවාරිතා, සබ්බෙ ඡත්තා මම මත්ථකෙ මුද්ධනි, ධාරෙන්තූති චින්තිතමත්තෙයෙව ඡත්තා පාතුභූතා හොන්තීති අත්ථො.

37. සොණ්ණතාරකචිත්තිතා සුවණ්ණතාරකාහි දද්දල්ලමානා චෙලවිතානා භවන්තු නිබ්බත්තන්තු. විචිත්තා අනෙකවණ්ණා, මල්යවිතතා පුප්ඵපත්ථටා, සබ්බෙ අනෙකවිතානා, මත්ථකෙ නිසීදනට්ඨානස්ස උපරිභාගෙ ධාරෙන්තූති අත්ථො.

38-40. මල්යදාමෙහි අනෙකසුගන්ධපුප්ඵදාමෙහි විතතා පරිකිණ්ණා, ගන්ධදාමෙහි චන්දනකුඞ්කුමතගරාදිසුගන්ධදාමෙහි, සොභිතා පොක්ඛරණීති සම්බන්ධො. දුස්සදාමෙහි පත්තුණ්ණචීනාදිඅනග්ඝදුස්සදාමෙහි, පරිකිණ්ණා සත්තරතනදාමෙහි භූසිතා අලඞ්කතා පොක්ඛරණී, පුප්ඵාභිකිණ්ණා චම්පකසළලසොගන්ධිකාදිසුගන්ධපුප්ඵෙහි අභිකිණ්ණා සුට්ඨු විචිත්තා සොභිතා. පුනරපි කිං භූතා පොක්ඛරණී? සුරභිගන්ධසුගන්ධෙහි භූසිතා වාසිතා. සමන්තතො ගන්ධපඤ්චඞ්ගුලලඞ්කතා පඤ්චහි අඞ්ගුලෙහි ලිම්පිතගන්ධෙහි අලඞ්කතා, හෙමච්ඡදනඡාදිතා සුවණ්ණඡදනෙහි සුවණ්ණවිතානෙහි ඡාදිතා, පාසාදස්ස චාතුද්දිසා පොක්ඛරණියො පදුමෙහි ච උප්පලෙහි ච සුට්ඨු සන්ථතා පත්ථටා සුවණ්ණරූපෙ සුවණ්ණවණ්ණා, ඛායන්තු, පද්මරෙණුරජුග්ගතා පදුමරෙණූහි ධූලීහි ච ආකිණ්ණා පොක්ඛරණියො සොභන්තූති අත්ථො.

41. මම වෙජයන්තපාසාදස්ස සමන්තතො පාදපා චම්පකාදයො රුක්ඛා සබ්බෙ පුප්ඵන්තු එතෙ පුප්ඵරුක්ඛා. සයමෙව පුප්ඵා මුඤ්චිත්වා විගළිත්වා ගන්ත්වා භවනං ඔකිරුං, ඔකිණ්ණා පාසාදස්ස උපරි කරොන්තූති අත්ථො.

42. තත්ථ තස්මිං මම වෙජයන්තපාසාදෙ සිඛිනො මයූරා නච්චන්තූ, දිබ්බහංසා දෙවතාහංසා, පකූජරෙ සද්දං කරොන්තු, කරවීකා ච මධුරසද්දා කොකිලා ගායන්තු ගීතවාක්යං කරොන්තු, අපරෙ අනුත්තා ච දිජසඞ්ඝා පක්ඛිනො සමූහා පාසාදස්ස සමන්තතො මධුරරවං රවන්තූති අත්ථො.

43. පාසාදස්ස සමන්තකො සබ්බා ආතතවිතතාදයො භෙරියො වජ්ජන්තු හඤ්ඤන්තු, සබ්බා තා අනෙකතන්තියො වීණා රසන්තු සද්දං කරොන්තු, සබ්බා අනෙකප්පකාරා සඞ්ගීතියො පාසාදස්ස සමන්තතො වත්තන්තු පවත්තන්තු ගායන්තූති අත්ථො.

44-5. යාවතා යත්තකෙ ඨානෙ බුද්ධඛෙත්තම්හි දසසහස්සිචක්කවාළෙ තතො පරෙ චක්කවාළෙ, ජොතිසම්පන්නා පභාසම්පන්නා අච්ඡින්නා මහන්තා සමන්තතො රතනාමයා සත්තහි රතනෙහි කතා ඛචිතා සොණ්ණපල්ලඞ්කා සුවණ්ණපල්ලඞ්කා තිට්ඨන්තු, පාසාදස්ස සමන්තතො දීපරුක්ඛා පදීපධාරණා තෙලරුක්ඛා ජලන්තු, පදීපෙහි පජ්ජලන්තු, දසසහස්සිපරම්පරා දසසහස්සීනං පරම්පරා දසසහස්සියො එකපජ්ජොතා එකපදීපා විය භවන්තු උජ්ජොතන්තූති අත්ථො.

46. නච්චගීතෙසු ඡෙකා ගණිකා නච්චිත්ථියො ච ලාසිකා මුඛෙන සද්දකාරිකා ච පාසාදස්ස සමන්තතො නච්චන්තු, අච්ඡරාගණා දෙවිත්ථිසමූහා නච්චන්තු, නානාරඞ්ගා අනෙකවණ්ණා නානාරඞ්ගමණ්ඩලා පාසාදස්ස සමන්තතො නච්චන්තු, පදිස්සන්තු පාකටා හොන්තූති අත්ථො.

47. තදා අහං තිලොකවිජයො නාම චක්කවත්තිරාජා හුත්වා සකලචක්කවාළෙ දුමග්ගෙ රුක්ඛග්ගෙ පබ්බතග්ගෙ හිමවන්තචක්කවාළපබ්බතාදීනං අග්ගෙ සිනෙරූපබ්බතමුද්ධනි ච සබ්බට්ඨානෙසු විචිත්තං අනෙකවණ්ණවිචිත්තං පඤ්චවණ්ණිකං නීලපීතාදිපඤ්චවණ්ණං සබ්බං ධජං උස්සාපෙමීති අත්ථො.

48. නරා ලොකන්තරා නරා ච නාගලොකතො නාගා ච දෙවලොකතො ගන්ධබ්බාදෙවාසබ්බෙ උපෙන්තු උපගච්ඡන්තු, තෙ නරාදයො නමස්සන්තා මම නමක්කාරං කරොන්තා පඤ්ජලිකා කතහත්ථපුටා මම වෙජයන්තං පාසාදං පරිවාරයුන්ති අත්ථො.

49. එවං සො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා පාසාදස්ස ච අත්තනො ච ආනුභාවං වණ්ණෙත්වා ඉදානි අත්තනා සම්පත්තිකතපුඤ්ඤඵලං සමාදපෙන්තො ‘‘යං කිඤ්චි කුසලං කම්ම’’න්තිආදිමාහ. යං කිඤ්චි කුසලකම්මසඞ්ඛාතං කිරියං කත්තබ්බං අත්ථි, තං සබ්බං මම මයා කායෙන වා වාචාය වා මනසා වා තීහි ද්වාරෙහි කතං තිදසෙ සුකතං සුට්ඨු කතං, තාවතිංසභවනෙ උප්පජ්ජනාරහං කතන්ති අත්ථො.

50. පුන සමාදපෙන්තො ‘‘යෙ සත්තා සඤ්ඤිනො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යෙ සත්තා මනුස්සා වා දෙවා වා බ්රහ්මානො වා සඤ්ඤිනො සඤ්ඤාසහිතා අත්ථි, යෙ ච සත්තා අසඤ්ඤිනො සඤ්ඤාරහිතා අසඤ්ඤා සත්තා සන්ති, තෙ සබ්බෙ සත්තා මය්හං මයා කතං පුඤ්ඤඵලං, භාගී භවන්තු පුඤ්ඤවන්තා හොන්තූති අත්ථො.

51. පුනපි සමාදපෙන්තො බොධිසත්තො ‘‘යෙසං කත’’න්තිආදිමාහ. මයා කතං පුඤ්ඤං යෙහි නරනාගගන්ධබ්බදෙවෙහි සුවිදිතං ඤාතං, තෙසං මයා දින්නං පුඤ්ඤඵලං, තස්මිං මයා කතෙ පුඤ්ඤෙ දින්නභාවං යෙ නරාදයො න ජානන්ති, දෙවා ගන්ත්වා තෙසං තං නිවෙදයුං ආරොචයුන්ති අත්ථො.

52. සබ්බලොකම්හි යෙ සත්තා ආහාරනිස්සිතා ජීවන්ති, තෙ සබ්බෙ සත්තා මනුඤ්ඤං භොජනං සබ්බං මම චෙතසා මම චිත්තෙන ලභන්තු, මම පුඤ්ඤිද්ධියා ලභන්තූති අත්ථො.

53. මනසා පසන්නෙන චිත්තෙන යං දානං මයා දින්නං තස්මිං දානෙ චිත්තෙන පසාදං ආවහිං උප්පාදෙසිං. සබ්බසම්බුද්ධා පච්චෙකා පටිඑක්කා ජිනසාවකා ච මයා චක්කවත්තිරඤ්ඤා පූජිතා.

54. සුකතෙන තෙන කම්මෙන සද්දහිත්වා කතෙන කුසලකම්මෙන, චෙතනාපණිධීහි ච චිත්තෙන කතපත්ථනාහි ච, මානුසං දෙහං මනුස්සසරීරං, ජහිත්වා ඡඩ්ඩෙත්වා, අහං තාවතිංසං දෙවලොකං අගච්ඡිං අගමාසිං, සුත්තප්පබුද්ධො විය තත්ථ උප්පජ්ජින්ති අත්ථො.

55. තතො තිලොකවිජයො චක්කවත්තිරාජා කාලඞ්කතො, තතො පට්ඨාය ආගතෙ දුවෙ භවෙ ද්වෙ ජාතියො පජානාමි දෙවත්තෙ දෙවත්තභාවෙ මානුසෙ මනුස්සත්තභාවෙ ච, තතො ජාතිද්වයතො අඤ්ඤං ගතිං අඤ්ඤං උපපත්තිං න ජානාමි න පස්සාමි, මනසා චිත්තෙන පත්ථනාඵලං පත්ථිතපත්ථනාඵලන්ති අත්ථො.

56. දෙවානං අධිකො හොමීති යදි දෙවෙසු ජාතො, ආයුවණ්ණබලතෙජෙහි දෙවානං අධිකො ජෙට්ඨො සෙට්ඨො අහොසින්ති අත්ථො. යදි මනුස්සෙසු ජාතො, මනුජාධිපො මනුස්සානං අධිපති ඉස්සරො භවාමි, තථා රාජභූතො අභිරූපෙන රූපසම්පත්තියා ච ලක්ඛණෙන ආරොහපරිණාහාදිලක්ඛණෙන ච සම්පන්නො සම්පුණ්ණො උප්පන්නුප්පන්නභවෙ පඤ්ඤාය පරමත්ථජානනපඤ්ඤාය අසමො සමරහිතො, මයා සදිසො කොචි නත්ථීති අත්ථො.

57. මයා කතපුඤ්ඤසම්භාරෙන පුඤ්ඤඵලෙන උප්පන්නුප්පන්නභවෙ සෙට්ඨං පසට්ඨං මධුරං විවිධං අනෙකප්පකාරං භොජනඤ්ච අනප්පකං බහුසත්තරතනඤ්ච විවිධානි, අනෙකප්පකාරානි පත්තුණ්ණකොසෙය්යාදිවත්ථානිනභා ආකාසතො මං මම සන්තිකං ඛිප්පං සීඝං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති.

58-66. පථබ්යා පථවියා පබ්බතෙආකාසෙඋදකෙවනෙයං යං යත්ථ යත්ථ හත්ථං පසාරෙමි නික්ඛිපාමි, තතො තතො දිබ්බා භක්ඛා දිබ්බා ආහාරා මං මම සන්තිකං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති, පාතුභවන්තීති අත්ථො. තථා යථාක්කමං සබ්බෙ රතනා. සබ්බෙ චන්දනාදයො ගන්ධා. සබ්බෙ යානා වාහනා. සබ්බෙ චම්පකනාගපුන්නාගාදයො මාලා පුප්ඵා. සබ්බෙ අලඞ්කාරා ආභරණා. සබ්බා දිබ්බකඤ්ඤා. සබ්බෙ මධුසක්ඛරා. සබ්බෙ පූපාදයො ඛජ්ජා ඛාදිතබ්බා මං මම සන්තිකං උපෙන්ති උපගච්ඡන්ති.

67-68. සම්බොධිවරපත්තියාති උත්තමචතුමග්ගඤාණපත්තියා පාපුණනත්ථාය. මයා යං උත්තමදානං කතං පූරිතං, තෙන උත්තමදානෙන සෙලසඞ්ඛාතං පබ්බතං සකලං එකනින්නාදං කරොන්තො බහලං ගිරං පුථුලං ඝොසං ගජ්ජෙන්තො, සදෙවකං ලොකං සකලං මනුස්සදෙවලොකං හාසයන්තො සොමනස්සප්පත්තං කරොන්තො ලොකෙ සකලලොකත්තයෙ විවට්ටච්ඡදො බුද්ධො අහං භවාමීති අත්ථො.

69. දිසා දසවිධා ලොකෙති චක්කවාළලොකෙ දසවිධා දසකොට්ඨාසා දිසා හොන්ති, තත්ථ කොට්ඨාසෙ යායතො යායන්තස්ස ගච්ඡන්තස්ස අන්තකං නත්ථීති අත්ථො, චක්කවත්තිකාලෙ තස්මිං මයා ගතගතට්ඨානෙ දිසාභාගෙ වා බුද්ධඛෙත්තා බුද්ධවිසයා අසඞ්ඛියා සඞ්ඛාරහිතා.

70. පභා පකිත්තිතාති තදා චක්කවත්තිරාජකාලෙ මය්හං පභා චක්කරතනමණිරතනාදීනං පභා ආලොකා යමකා යුගළයුගළා හුත්වා රංසිවාහනා රංසිං මුඤ්චමානා පකිත්තිතා පාකටා, එත්ථන්තරෙ දසසහස්සිචක්කවාළන්තරෙ රංසිජාලං රංසිසමූහං, ආලොකො විපුලො බහුතරො භවෙ අහොසීති අත්ථො.

71. එත්තකෙ ලොකධාතුම්හීති දසසහස්සිචක්කවාළෙසු සබ්බෙ ජනා මං පස්සන්තු දක්ඛන්තූති අත්ථො. සබ්බෙ දෙවා යාව බ්රහ්මනිවෙසනා යාව බ්රහ්මලොකා මං අනුවත්තන්තු අනුකූලා භවන්තු.

72. විසිට්ඨමධුනාදෙනාති විසට්ඨෙන මධුරෙන නාදෙන, අමතභෙරිමාහනින්ති අමතභෙරිං දෙවදුන්දුභිං පහරිං, එත්ථන්තරෙ එතස්මිං දසසහස්සිචක්කවාළබ්භන්තරෙ සබ්බෙ ජනා මන මධුරං ගිරං සද්දං සුණන්තු මනසි කරොන්තු.

73. ධම්මමෙඝෙන වස්සන්තෙ ධම්මදෙසනාමයෙන නාදෙන තබ්බොහාරපරමත්ථගම්භීරමධුරසුඛුමත්ථවස්සෙ වස්සන්තෙ වස්සමානෙ සම්මාසම්බුද්ධානුභාවෙන සබ්බෙ භික්ඛුභික්ඛුනීආදයො අනාසවා නික්කිලෙසා හොන්තු භවන්තු. යෙත්ථ පච්ඡිමකා සත්තාති එත්ථ එතෙසු රාසිභූතෙසු චතූසු පරිසසත්තෙසු යෙ සත්තා පච්ඡිමකා ගුණවසෙන හෙට්ඨිමකා, තෙ සබ්බෙ සොතාපන්නා භවන්තූති අධිප්පායො.

74. තදා තිලොකවිජයචක්කවත්තිරාජකාලෙ දාතබ්බකං දාතබ්බයුත්තකං, දානං කත්වා, අසෙසතො නිස්සෙසෙන, සීලං සීලපාරමිං, පූරෙත්වා නෙක්ඛම්මෙ නෙක්ඛම්මපාරමිතාය, පාරමිං කොටිං පත්වා, උත්තමං සම්බොධිං චතුමග්ගඤාණං, පත්තො භවාමි භවෙය්යං.

75. පණ්ඩිතෙ පඤ්ඤවන්තෙ මෙධාවිනො පරිපුච්ඡිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කත්තබ්බං? කිං න කත්තබ්බං? කිං කුසලං? කිං අකුසලං? කිං කත්වා සග්ගමොක්ඛද්වයස්ස භාගී හොතී’’ති පුච්ඡිත්වා, එවං පඤ්ඤාපාරමිං පූරෙත්වාති අත්ථො. කත්වා වීරියමුත්තමන්ති උත්තමං සෙට්ඨං ඨානනිසජ්ජාදීසු අවිච්ඡින්නං වීරියං කත්වා, වීරියපාරමිං පූරෙත්වාති අත්ථො. සකලවිරුද්ධජනෙහි කතඅනාදරාධිවාසනාඛන්තියා පාරමිං කොටිං ගන්ත්වා ඛන්තිපාරමිං පූරෙත්වා උත්තමං සම්බොධිං උත්තමං සම්බුද්ධත්තං පත්තො භවාමි භවෙය්යං.

76. කත්වා දළ්හමධිට්ඨානන්ති ‘‘මම සරීරජීවිතෙසු විනස්සන්තෙසුපි පුඤ්ඤකම්මතො න විරමිස්සාමී’’ති අචලවසෙන දළ්හං අධිට්ඨානපාරමිං කත්වා ‘‘සීසෙ ඡිජ්ජමානෙපි මුසාවාදං න කථෙස්සාමී’’ති සච්චපාරමිතාය කොටිං පූරිය පූරෙත්වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛී අවෙරා’’තිආදිනා මෙත්තාපාරමිතාය කොටිං පත්වා උත්තමං සම්බොධිං පත්තොති අත්ථො.

77. සජීවකාජීවකවත්ථූනං ලාභෙ ච තෙසං අලාභෙ ච කායිකචෙතසිකසුඛෙ චෙව තථා දුක්ඛෙ ච සාදරජනෙහි කතෙ, සම්මානෙ චෙව ඔමානෙ, ච සබ්බත්ථ සමකො සමානමානසො උපෙක්ඛාපාරමිං පූරෙත්වා උත්තමං සම්බොධිං පත්තො පාපුණෙය්යන්ති අත්ථො.

78. කොසජ්ජං කුසීතභාවං, භයතො භයවසෙන ‘‘අපායදුක්ඛභාගී’’ති දිස්වා ඤත්වා අකොසජ්ජං අකුසීතභාවං අලීනවුත්තිං, වීරියං ඛෙමතො ඛෙමවසෙන ‘‘නිබ්බානගාමී’’ති දිස්වා ඤත්වා ආරද්ධවීරියා හොථ භවථ. එසා බුද්ධානුසාසනී එසා බුද්ධානං අනුසිට්ඨි.

79. විවාදං භයතො දිස්වාති විවාදං කලහං භයතො දිස්වා ‘‘අපායභාගී’’ති දිස්වා ඤත්වා අවිවාදං විවාදතො විරමණං ‘‘නිබ්බානප්පත්තී’’ති, ඛෙමතො දිස්වා ඤත්වා සමග්ගා එකග්ගචිත්තා සඛිලා සිලිට්ඨා මෙත්තාය ධුරගතාය සොභමානා හොථාති අත්ථො. එසා කථා මන්තනා උදීරණා බුද්ධානං අනුසාසනී ඔවාදදානං.

80. පමාදං ඨානනිසජ්ජාදීසු සතිවිප්පවාසෙන විහරණං භයතො ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තට්ඨානෙසු දුක්ඛිතදුරූපඅප්පන්නපානතාදිසංවත්තනකං අපායාදිගමනඤ්චා’’ති දිස්වා ඤත්වා, අප්පමාදං සබ්බකිරියාසු සතියා විහරණං, ඛෙමතො වඩ්ඪිතො ‘‘නිබ්බානසම්පාපුණන’’න්ති දිස්වා පච්චක්ඛතො ඤත්වා අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං සම්මාදිට්ඨි සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවො සම්මාවායාමො සම්මාසති සම්මාසමාධීති අට්ඨඅවයවං සම්මාසම්බොධියා මග්ගං අධිගමූපායං භාවෙථ වඩ්ඪෙථ මනසි කරොථ, එසා කථා භාසනා උදීරණා බුද්ධානුසාසනී බුද්ධානං අනුසිට්ඨීති අත්ථො.

81. සමාගතා බහූ බුද්ධාති අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛ්යා පච්චෙකබුද්ධා සමාගතා රාසිභූතා, සබ්බසො සබ්බප්පකාරෙන අරහන්තා ච ඛීණාසවා අනෙකසතසහස්සා සමාගතා රාසිභූතා. තස්මා තෙ බුද්ධෙ ච අරහන්තෙවන්දමානෙ වන්දනාරහෙ නමස්සථ අඞ්ගපච්චඞ්ගනමක්කාරෙන නමස්සථ වන්දථ.

82. එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන අචින්තියා චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යා, බුද්ධා, බුද්ධධම්මාති බුද්ධෙහි දෙසිතා චත්තාරො සතිපට්ඨානා…පෙ… අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, පඤ්චක්ඛන්ධා, හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයොතිආදයො ධම්මා, බුද්ධානං වා සභාවා අචින්තියා චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යා, අචින්තියෙ චින්තාවිසයාතික්කන්තෙ පසන්නානං දෙවමනුස්සානං විපාකො දෙවමනුස්සසම්පත්තිනිබ්බානසම්පත්තිසඞ්ඛාතො චින්තෙතුං අසක්කුණෙය්යො සඞ්ඛ්යාතික්කන්තො හොති භවති.

ඉති එත්තාවතා ච යථා අද්ධානගාමිනො ‘‘මග්ගං නො ආචික්ඛා’’ති පුට්ඨෙන ‘‘වාමං මුඤ්චිත්වා දක්ඛිණං ගණ්හථා’’ති වුත්තෙ තෙන මග්ගෙන ගාමනිගමරාජධානීසු කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පුන මුඤ්චිතෙන අපරෙන වාමමග්ගෙන ගතාපි ගාමනිගමාදීසු කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙන්ති, එවමෙව බුද්ධාපදානං කුසලාපදානවසෙන නිට්ඨාපෙත්වා තදෙව අකුසලාපදානවසෙන විත්ථාරෙතුං ඉදං පඤ්හකම්මං –

‘‘දුක්කරඤ්ච අබ්භක්ඛානං, අබ්භක්ඛානං පුනාපරං;

අබ්භක්ඛානං සිලාවෙධො, සකලිකාපි ච වෙදනා.

‘‘නාළාගිරි සත්තච්ඡෙදො, සීසදුක්ඛං යවඛාදනං;

පිට්ඨිදුක්ඛමතීසාරො, ඉමෙ අකුසලකාරණා’’ති.

අත්ථ පඨමපඤ්හෙ – දුක්කරන්ති ඡබ්බස්සානි දුක්කරකාරිකා. අතීතෙ කස්සපසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම බ්රාහ්මණමාණවො හුත්වා නිබ්බත්තො බ්රාහ්මණජාතිවසෙන සාසනෙ අප්පසන්නො තස්ස භගවතො පිලොතිකකම්මනිස්සන්දෙන ‘‘කස්සපො භගවා’’ති සුත්වා ‘‘කුතො මුණ්ඩකස්ස සමණස්ස බොධි, බොධි පරමදුල්ලභා’’ති ආහ. සො තෙන කම්මනිස්සන්දෙන අනෙකජාතිසතෙසු නරකාදිදුක්ඛමනුභවිත්වා තස්සෙව භගවතො අනන්තරං තෙනෙව ලද්ධබ්යාකරණෙන කම්මෙන ජාතිසංසාරං ඛෙපෙත්වා පරියොසානෙ වෙස්සන්තරත්තභාවං පත්වා තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්තො. දෙවතායාචනෙන තතො චවිත්වා සක්යකුලෙ නිබ්බත්තො ඤාණස්ස පරිපාකත්තා සකලජම්බුදීපරජ්ජං පහාය අනොමානදීතීරෙ සුනිසිතෙනාසිනා සමකුටකෙසකලාපං ඡින්දිත්වා බ්රහ්මුනා ආනීතෙ ඉද්ධිමයෙ කප්පස්ස සණ්ඨානකාලෙ පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තෙ අට්ඨ පරික්ඛාරෙ පටිග්ගහෙත්වා පබ්බජිත්වා බොධිඤාණදස්සනස්ස තාව අපරිපක්කත්තා බුද්ධභාවාය මග්ගාමග්ගං අජානිත්වා ඡබ්බස්සානි උරුවෙලජනපදෙ එකාහාරඑකාලොපඑකපුග්ගලඑකමග්ගඑකාසනභොජනවසෙන අට්ඨිචම්මනහාරුසෙසං නිම්මංසරුධිරපෙතරූපසදිසසරීරො පධානසුත්තෙ (සු. නි. 427 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව පධානං මහාවීරියං දුක්කරකාරිකං අකාසි. සො ඉමං දුක්කරකාරිකං ‘‘සම්බොධියා මග්ගං න හොතී’’ති චින්තෙත්වා ගාමනිගමරාජධානීසු පණීතාහාරං පරිභුඤ්ජිත්වා පීණින්ද්රියො පරිපුණ්ණද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණො කමෙන බොධිමණ්ඩමුපගන්ත්වා පඤ්ච මාරෙ ජිනිත්වා බුද්ධො ජාතොති.

‘‘අවචාහං ජොතිපාලො, සුගතං කස්සපං තදා;

කුතො නු බොධි මුණ්ඩස්ස, බොධි පරමදුල්ලභා.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, අචරිං දුක්කරං බහුං;

ඡබ්බස්සානුරුවෙලායං, තතො බොධිමපාපුණිං.

‘‘නාහං එතෙන මග්ගෙන, පාපුණිං බොධිමුත්තමං;

කුම්මග්ගෙන ගවෙසිස්සං, පුබ්බකම්මෙන වාරිතො.

‘‘පුඤ්ඤපාපපරික්ඛීණො, සබ්බසන්තාපවජ්ජිතො;

අසොකො අනුපායාසො, නිබ්බායිස්සමනාසවො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.92-95);

දුතියපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානන්ති අභි අක්ඛානං පරිභාසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො සුද්දකුලෙ ජාතො අපාකටො අප්පසිද්ධො මුනාළි නාම ධුත්තො හුත්වා පටිවසති. තදා මහිද්ධිකො මහානුභාවො සුරභි නාම පච්චෙකබුද්ධො කෙනචි කරණීයෙන තස්ස සමීපට්ඨානං පාපුණි. සො තං දිස්වාව ‘‘දුස්සීලො පාපධම්මො අයං සමණො’’තිආදිනා අබ්භාචික්ඛි. සො තෙන අකුසලනිස්සන්දෙන නරකාදීසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ යදා තිත්ථියා පඨමතරං භගවතො තුසිතභවනෙ වසනසමයෙ ච පාකටා හුත්වා සකලජනං වඤ්චෙත්වා ද්වාසට්ඨිදිට්ඨියො දීපෙත්වා විචරන්ති, තදා තුසිතපුරා චවිත්වා සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන බුද්ධො ජාතො. තිත්ථියා සූරියුග්ගමනෙ ඛජ්ජොපනකා විය විහතලාභසක්කාරා භගවති ආඝාතං බන්ධිත්වා විචරන්ති. තස්මිං සමයෙ රාජගහසෙට්ඨි ගඞ්ගාය ජාලං බන්ධිත්වා කීළන්තො රත්තචන්දනඝටිකං දිස්වා අම්හාකං ගෙහෙ චන්දනානි බහූනි, ඉමං භමං ආරොපෙත්වා තෙන භමකාරෙහි පත්තං ලිඛාපෙත්වා වෙළුපරම්පරාය ලග්ගෙත්වා ‘‘යෙ ඉමං පත්තං ඉද්ධියා ආගන්ත්වා ගණ්හන්ති, තෙසං භත්තිකො භවිස්සාමී’’ති භෙරිං චරාපෙසි.

තදා තිත්ථියා ‘‘නට්ඨම්හා දානි නට්ඨම්හා දානී’’ති මන්තෙත්වා නිගණ්ඨො නාටපුත්තො සකපරිසං එවමාහ – ‘‘අහං වෙළුසමීපං ගන්ත්වා ආකාසෙ උල්ලඞ්ගනාකාරං කරොමි, ‘තුම්හෙ ඡවදාරුමයං පත්තං පටිච්ච මා ඉද්ධිං කරොථා’ති මං ඛන්ධෙ ගහෙත්වා වාරෙථා’’ති, තෙ තථා ගන්ත්වා තථා අකංසු.

තදා පිණ්ඩොලභාරද්වාජො ච මොග්ගල්ලානො ච තිගාවුතෙ සෙලපබ්බතමත්ථකෙ ඨත්වා පිණ්ඩපාතගණ්හනත්ථාය චීවරං පාරුපන්තා තං කොලාහලං සුණිංසු. තෙසු මොග්ගල්ලානො පිණ්ඩොලභාරද්වාජං ‘‘ත්වං ආකාසෙන ගන්ත්වා තං පත්තං ගණ්හාහී’’ති ආහ. සො ‘‘භන්තෙ, තුම්හෙයෙව භගවතා ඉද්ධිමන්තානං අග්ගට්ඨානෙ ඨපිතා, තුම්හෙව ගණ්හථා’’ති ආහ. තථාපි ‘‘මයා ආණත්තො ත්වමෙව ගණ්හාහී’’ති ආණත්තො අත්තනා ඨිතං තිගාවුතං සෙලපබ්බතං පාදතලෙ ලග්ගෙත්වා උක්ඛලියා පිධානං විය සකලරාජගහනගරං ඡාදෙසි, තදා නගරවාසිනො ඵළිකපබ්බතෙ ආවුතං රත්තසුත්තමිව තං ථෙරං පස්සිත්වා ‘‘භන්තෙ භාරද්වාජ, අම්හෙ රක්ඛථා’’ති උග්ඝොසයිංසු, භීතා සුප්පාදීනි සීසෙ අකංසු. තදා ථෙරො තං පබ්බතං ඨිතට්ඨානෙ විස්සජ්ජෙත්වා ඉද්ධියා ගන්ත්වා තං පත්තං අග්ගහෙසි, තදා නගරවාසිනො මහාකොලාහලමකංසු.

භගවා වෙළුවනාරාමෙ නිසින්නො තං සද්දං සුත්වා ‘‘කිං එසො සද්දො’’ති ආනන්දං පුච්ඡි. ‘‘භාරද්වාජෙන, භන්තෙ, පත්තස්ස ගහිතත්තා සන්තුට්ඨා නගරවාසිනො උක්කුට්ඨිසද්දමකංසූ’’ති ආහ. තදා භගවා ආයතිං පරූපවාදමොචනත්ථං තං පත්තං ආහරාපෙත්වා භෙදාපෙත්වා අඤ්ජනුපපිසනං කත්වා භික්ඛූනං දාපෙසි, දාපෙත්වා ච පන ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉද්ධිවිකුබ්බනා කාතබ්බා, යො කරෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (චූළව. 252 ථොකං විසදිසං) සික්ඛාපදං පඤ්ඤාපෙසි.

තතො තිත්ථියා ‘‘සමණෙන කිර ගොතමෙන සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තෙ ජීවිතහෙතුපි තං නාතික්කමන්ති, මයං ඉද්ධිපාටිහාරියං කරිස්සාමා’’ති තත්ථ තත්ථ රාසිභූතා කොලාහලමකංසු. අථ රාජා බිම්බිසාරො තං සුත්වා භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා එකමන්තං නිසින්නො භගවන්තමෙවමාහ – ‘‘තිත්ථියා, භන්තෙ, ‘ඉද්ධිපාටිහාරියං කරිස්සාමා’ති උග්ඝොසෙන්තී’’ති. ‘‘අහම්පි, මහාරාජ, කරිස්සාමී’’ති. ‘‘නනු, භන්තෙ, භගවතා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්ත’’න්ති. ‘‘තමෙව, මහාරාජ, පුච්ඡිස්සාමි, තවුය්යානෙ අම්බඵලාදීනි ඛාදන්තානං ‘එත්තකො දණ්ඩො’ති දණ්ඩං ඨපෙන්තො තවාපි එකතො කත්වා ඨපෙසී’’ති. ‘‘න මය්හං, භන්තෙ, දණ්ඩො’’ති. ‘‘එවං, මහාරාජ, න මය්හං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං අත්ථී’’ති. ‘‘කත්ථ, භන්තෙ, පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති? ‘‘සාවත්ථියා සමීපෙ කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ, මහාරාජා’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ, තං පස්සිස්සාමා’’ති. තතො තිත්ථියා ‘‘කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කිර පාටිහාරියං භවිස්සතී’’ති සුත්වා නගරස්ස සාමන්තා අම්බරුක්ඛෙ ඡෙදාපෙසුං, නාගරා මහාඅඞ්ගණට්ඨානෙ මඤ්චාතිමඤ්චං අට්ටාදයො බන්ධිංසු, සකලජම්බුදීපවාසිනො රාසිභූතා පුරත්ථිමදිසායමෙව ද්වාදසයොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨංසු. සෙසදිසාසුපි තදනුරූපෙනාකාරෙන සන්නිපතිංසු.

භගවාපි කාලෙ සම්පත්තෙ ආසාළ්හිපුණ්ණමාසියං පාතොව කත්තබ්බකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා තං ඨානං ගන්ත්වා නිසීදි. තස්මිං ඛණෙ කණ්ඩො නාම උය්යානපාලො කිපිල්ලිකපුටෙ සුපක්කං අම්බඵලං දිස්වා ‘‘සචාහං ඉමං රඤ්ඤො දදෙය්යං, කහාපණාදිසාරං ලභෙය්යං, භගවතො උපනාමිතෙ පන ඉධලොකපරලොකෙසු සම්පත්ති භවිස්සතී’’ති භගවතො උපනාමෙසි. භගවා තං පටිග්ගහෙත්වා ආනන්දත්ථෙරං ආණාපෙසි – ‘‘ඉමං ඵලං මද්දිත්වා පානං දෙහී’’ති. ථෙරො තථා අකාසි. භගවා අම්බරසං පිවිත්වා අම්බට්ඨිං උය්යානපාලස්ස දත්වා ‘‘ඉමං රොපෙහී’’ති ආහ. සො වාලුකං වියූහිත්වා තං රොපෙසි, ආනන්දත්ථෙරො කුණ්ඩිකාය උදකං ආසිඤ්චි. තස්මිං ඛණෙ අම්බඞ්කුරො උට්ඨහිත්වා මහාජනස්ස පස්සන්තස්සෙව සාඛාවිටපපුප්ඵඵලපල්ලවභරිතො පඤ්ඤායිත්ථ. පතිතං අම්බඵලං ඛාදන්තා සකලජම්බුදීපවාසිනො ඛයං පාපෙතුං නාසක්ඛිංසු.

අථ භගවා පුරත්ථිමචක්කවාළතො යාව පච්ඡිමචක්කවාළං, තාව ඉමස්මිං චක්කවාළෙ මහාමෙරුමුද්ධනි රතනචඞ්කමං මාපෙත්වා අනෙකපරිසාහි සීහනාදං නදාපෙන්තො ධම්මපදට්ඨකථායං වුත්තනයෙන මහාඉද්ධිපාටිහාරියං කත්වා තිත්ථියෙ මද්දිත්වා තෙ විප්පකාරං පාපෙත්වා පාටිහීරාවසානෙ පුරිමබුද්ධාචිණ්ණවසෙන තාවතිංසභවනං ගන්ත්වා තත්ථ වස්සංවුට්ඨො නිරන්තරං තෙමාසං අභිධම්මං දෙසෙත්වා මාතුප්පමුඛානං අනෙකදෙවතානං සොතාපත්තිමග්ගාධිගමනං කත්වා, වුට්ඨවස්සො දෙවොරොහනං කත්වා අනෙකදෙවබ්රහ්මගණපරිවුතො සඞ්කස්සපුරද්වාරං ඔරුය්හ ලොකානුග්ගහං අකාසි. තදා භගවතො ලාභසක්කාරො ජම්බුදීපමජ්ඣොත්ථරමානො පඤ්චමහාගඞ්ගා විය අහොසි.

අථ තිත්ථියා පරිහීනලාභසක්කාරා දුක්ඛී දුම්මනා පත්තක්ඛන්ධා අධොමුඛා නිසීදිංසු. තදා තෙසං උපාසිකා චිඤ්චමාණවිකා නාම අතිවිය රූපග්ගප්පත්තා තෙ තථා නිසින්නෙ දිස්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, එවංදුක්ඛී දුම්මනා නිසින්නා’’ති පුච්ඡි. ‘‘කිං පන ත්වං, භගිනි, අප්පොස්සුක්කාසී’’ති? ‘‘කිං, භන්තෙ’’ති? ‘‘භගිනි, සමණස්ස ගොතමස්ස උප්පාදකාලතො පට්ඨාය මයං හතලාභසක්කාරා, නගරවාසිනො අම්හෙ න කිඤ්චි මඤ්ඤන්තී’’ති. ‘‘මයා එත්ථ කිං කාතබ්බ’’න්ති? ‘‘තයා සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙතුං වට්ටතී’’ති. සා ‘‘න මය්හං භාරො’’ති වත්වා තත්ථ උස්සාහං කරොන්තී විකාලෙ ජෙතවනවිහාරං ගන්ත්වා තිත්ථියානං උපස්සයෙ වසිත්වා පාතො නගරවාසීනං ගන්ධාදීනි ගහෙත්වා භගවන්තං වන්දනත්ථාය ගමනසමයෙ ජෙතවනා විය නික්ඛන්තා, ‘‘කත්ථ සයිතා’’ති පුට්ඨා ‘‘කිං තුම්හාකං මම සයිතට්ඨානෙනා’’ති වත්වා පක්කාමි. සා කමෙන ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පුච්ඡිතා ‘‘සමණෙනාහං ගොතමෙන එකගන්ධකුටියං සයිත්වා නික්ඛන්තා’’ති ආහ. තං බාලපුථුජ්ජනා සද්දහිංසු, පණ්ඩිතා සොතාපන්නාදයො න සද්දහිංසු. එකදිවසං සා දාරුමණ්ඩලං උදරෙ බන්ධිත්වා උපරි රත්තපටං පරිදහිත්වා ගන්ත්වා සරාජිකාය පරිසාය ධම්මදෙසනත්ථාය නිසින්නං භගවන්තං එවමාහ – ‘‘භො සමණ, ත්වං ධම්මං දෙසෙසි, තුය්හං පටිච්ච උප්පන්නදාරකගබ්භිනියා මය්හං ලසුණමරිචාදීනි න විචාරෙසී’’ති? ‘‘තථාභාවං, භගිනි, ත්වඤ්චෙව පජානාසි, අහඤ්චා’’ති. සා ‘‘එවමෙව මෙථුනසංසග්ගසමයං ද්වෙයෙව ජානන්ති, න අඤ්ඤෙ’’ති ආහ.

තස්මිං ඛණෙ සක්කස්ස පණ්ඩුකම්බලසිලාසනං උණ්හාකාරං දස්සෙසි. සක්කො ආවජ්ජෙන්තො තං කාරණං ඤත්වා ද්වෙ දෙවපුත්තෙ ආණාපෙසි – ‘‘තුම්හෙසු එකො මූසිකවණ්ණං මාපෙත්වා තස්සා දාරුමණ්ඩලස්ස බන්ධනං ඡින්දතු, එකො වාතමණ්ඩලං සමුට්ඨාපෙත්වා පාරුතපටං උද්ධං ඛිපතූ’’ති. තෙ ගන්ත්වා තථා අකංසු. දාරුමණ්ඩලං පතමානං තස්සා පාදපිට්ඨිං භින්දි. ධම්මසභායං සන්නිපතිතා පුථුජ්ජනා සබ්බෙ ‘‘අරෙ, දුට්ඨචොරි, ත්වං එවරූපස්ස ලොකත්තයසාමිනො එවරූපං අබ්භක්ඛානං අකාසී’’ති උට්ඨහිත්වා එකෙකමුට්ඨිපහාරං දත්වා සභාය නීහරිංසු, දස්සනාතික්කන්තාය පථවී විවරමදාසි. තස්මිං ඛණෙ අවීචිතො ජාලා උට්ඨහිත්වා කුලදත්තිකෙන රත්තකම්බලෙනෙව තං අච්ඡාදෙත්වා අවීචිම්හි පක්ඛිපි, භගවතො ලාභසක්කාරො අතිරෙකතරො අහොසි. තෙන වුත්තං –

‘‘සබ්බාභිභුස්ස බුද්ධස්ස, නන්දො නාමාසි සාවකො;

තං අබ්භක්ඛාය නිරයෙ, චිරං සංසරිතං මයා.

‘‘දසවස්සසහස්සානි, නිරයෙ සංසරිං චිරං;

මනුස්සභාවං ලද්ධාහං, අබ්භක්ඛානං බහුං ලභිං.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, චිඤ්චමාණවිකා මමං;

අබ්භාචික්ඛි අභූතෙන, ජනකායස්ස අග්ගතො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.70-72);

තතියපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානන්ති අභි අක්ඛානං අක්කොසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො අපාකටජාතියං උප්පන්නො මුනාළි නාම ධුත්තො හුත්වා දුජ්ජනසංසග්ගබලෙන සුරභිං නාම පච්චෙකබුද්ධං ‘‘දුස්සීලො පාපධම්මො අයං භික්ඛූ’’ති අක්කොසි. සො තෙන අකුසලෙන වචීකම්මෙන බහූනි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ දසපාරමිතාසංසිද්ධිබලෙන බුද්ධො ජාතො ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො අහොසි. පුන තිත්ථියා උස්සාහජාතා – ‘‘කථං නු ඛො සමණස්ස ගොතමස්ස අයසං උප්පාදෙස්සාමා’’ති දුක්ඛී දුම්මනා නිසීදිංසු. තදා සුන්දරී නාමෙකා පරිබ්බාජිකා තෙ උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ඨිතා තුණ්හීභූතෙ කිඤ්චි අවදන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං මය්හං දොසො’’ති පුච්ඡි. ‘‘සමණෙන ගොතමෙන අම්හෙ විහෙඨියමානෙ ත්වං අප්පොස්සුක්කා විහරිස්සසි, ඉදං තව දොසො’’ති. ‘‘එවමහං තත්ථ කිං කරිස්සාමී’’ති? ‘‘ත්වං සමණස්ස ගොතමස්ස අවණ්ණං උප්පාදෙතුං සක්ඛිස්සසී’’ති? ‘‘සක්ඛිස්සාමි, අය්යා’’ති වත්වා තතො පට්ඨාය වුත්තනයෙන දිට්ඨදිට්ඨානං ‘‘සමණෙන ගොතමෙන එකගන්ධකුටියං සයිත්වා නික්ඛන්තා’’ති වත්වා අක්කොසති පරිභාසති. තිත්ථියාපි ‘‘පස්සථ, භො, සමණස්ස ගොතමස්ස කම්ම’’න්ති අක්කොසන්ති පරිභාසන්ති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘මුනාළි නාමහං ධුත්තො, පුබ්බෙ අඤ්ඤාසු ජාතිසු;

පච්චෙකබුද්ධං සුරභිං, අබ්භාචික්ඛිං අදූසකං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, නිරයෙ සංසරිං චිරං;

බහූ වස්සසහස්සානි, දුක්ඛං වෙදෙසි වෙදනං.

‘‘තෙන කම්මාවසෙසෙන, ඉධ පච්ඡිමකෙ භවෙ;

අබ්භක්ඛානං මයා ලද්ධං, සුන්දරිකාය කාරණා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.67-69);

චතුත්ථපඤ්හෙ – අබ්භක්ඛානං අභි විසෙසෙන අක්කොසනං පරිභාසනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො බ්රාහ්මණකුලෙ උප්පන්නො බහුස්සුතො බහූහි සක්කතො පූජිතො තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා හිමවන්තෙ වනමූලඵලාහාරො බහුමාණවෙ මන්තෙ වාචෙන්තො වාසං කප්පෙසි. එකො පඤ්චාභිඤ්ඤාඅට්ඨසමාපත්තිලාභී තාපසො තස්ස සන්තිකං අගමාසි. සො තං දිස්වාව ඉස්සාපකතො තං අදූසකං ඉසිං ‘‘කාමභොගී කුහකො අයං ඉසී’’ති අබ්භාචික්ඛි, අත්තනො සිස්සෙ ච ආහ – ‘‘අයං ඉසි එවරූපො අනාචාරකො’’ති. තෙපි තථෙව අක්කොසිංසු පරිභාසිංසු. සො තෙන අකුසලකම්මවිපාකෙන වස්සසහස්සානි නිරයෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො හුත්වා ලාභග්ගයසග්ගප්පත්තො ආකාසෙ පුණ්ණචන්දො විය පාකටො ජාතො. තථෙව තිත්ථියා අබ්භක්ඛානෙනපි අසන්තුට්ඨා පුනපි සුන්දරියා අබ්භක්ඛානං කාරෙත්වා සුරාධුත්තෙ පක්කොසාපෙත්වා ලඤ්ජං දත්වා ‘‘තුම්හෙ සුන්දරිං මාරෙත්වා ජෙතවනද්වාරසමීපෙ මාලාකචවරෙන ඡාදෙථා’’ති ආණාපෙසුං. තෙ තථා කරිංසු. තතො තිත්ථියා ‘‘සුන්දරිං න පස්සාමා’’ති රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘පරියෙසථා’’ති ආහ. තෙ අත්තනා පාතිතට්ඨානතො ගහෙත්වා මඤ්චකං ආරොපෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙත්වා ‘‘පස්සථ, භො, සමණස්ස ගොතමස්ස සාවකානං කම්ම’’න්ති භගවතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච සකලනගරෙ අවණ්ණං උග්ඝොසෙන්තා විචරිංසු. සුන්දරිං ආමකසුසානෙ අට්ටකෙ ඨපෙසුං. රාජා ‘‘සුන්දරිමාරකෙ පරියෙසථා’’ති ආණාපෙසි. තදා ධුත්තා සුරං පිවිත්වා ‘‘ත්වං සුන්දරිං මාරෙසි, ත්වං මාරෙසී’’ති කලහං කරිංසු. රාජපුරිසා තෙ ධුත්තෙ ගහෙත්වා රඤ්ඤො දස්සෙසුං. රාජා ‘‘කිං, භණෙ, තුම්හෙහි සුන්දරී මාරිතා’’ති? ‘‘ආම, දෙවා’’ති. ‘‘කෙහි ආණත්තා’’ති? ‘‘තිත්ථියෙහි, දෙවා’’ති. රාජා තිත්ථියෙ ආහරාපෙත්වා බන්ධාපෙත්වා ‘‘ගච්ඡථ, භණෙ, ‘බුද්ධස්ස අවණ්ණත්ථාය අම්හෙහි සයමෙව සුන්දරී මාරාපිතා, භගවා තස්ස සාවකා ච අකාරකා’ති උග්ඝොසථා’’ති ආහ. තෙ තථා අකංසු. සකලනගරවාසිනො නික්කඞ්ඛා අහෙසුං. රාජා තිත්ථියෙ ච ධුත්තෙ ච මාරාපෙත්වා ඡඩ්ඩාපෙති. තතො භගවතො භිය්යොසොමත්තාය ලාභසක්කාරො වඩ්ඪි. තෙන වුත්තං –

‘‘බ්රාහ්මණො සුතවා ආසිං, අහං සක්කතපූජිතො;

මහාවනෙ පඤ්චසතෙ, මන්තෙ වාචෙමි මාණවෙ.

‘‘තත්ථාගතො ඉසි භීමො, පඤ්චාභිඤ්ඤො මහිද්ධිකො;

තඤ්චාහං ආගතං දිස්වා, අබ්භාචික්ඛිං අදූසකං.

‘‘තතොහං අවචං සිස්සෙ, කාමභොගී අයං ඉසි;

මය්හම්පි භාසමානස්ස, අනුමොදිංසු මාණවා.

‘‘තතො මාණවකා සබ්බෙ, භික්ඛමානං කුලෙ කුලෙ;

මහාජනස්ස ආහංසු, කාමභොගී අයං ඉසි.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, පඤ්චභික්ඛුසතා ඉමෙ;

අබ්භක්ඛානං ලභුං සබ්බෙ, සුන්දරිකාය කාරණා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.73-77);

පඤ්චමෙ පඤ්හෙ – සිලාවෙධොති ආහතචිත්තො සිලං පවිජ්ඣි. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ච කනිට්ඨභාතා ච එකපිතුපුත්තා අහෙසුං. තෙ පිතු අච්චයෙන දාසෙ පටිච්ච කලහං කරොන්තා අඤ්ඤමඤ්ඤං විරුද්ධා අහෙසුං. බොධිසත්තො අත්තනො බලවභාවෙන කනිට්ඨභාතරං අජ්ඣොත්ථරිත්වා තස්සුපරි පාසාණං පවිජ්ඣෙසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නරකාදීසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො ජාතො. දෙවදත්තො රාහුලකුමාරස්ස මාතුලො පුබ්බෙ සෙරිවාණිජකාලෙ බොධිසත්තෙන සද්ධිං වාණිජො අහොසි, තෙ එකං පට්ටනගාමං පත්වා ‘‘ත්වං එකවීථිං ගණ්හාහි, අහම්පි එකවීථිං ගණ්හාමී’’ති ද්වෙපි පවිට්ඨා. තෙසු දෙවදත්තස්ස පවිට්ඨවීථියං ජිණ්ණසෙට්ඨිභරියා ච නත්තා ච ද්වෙයෙව අහෙසුං, තෙසං මහන්තං සුවණ්ණථාලකං මලග්ගහිතං භාජනන්තරෙ ඨපිතං හොති, තං සුවණ්ණථාලකභාවං අජානන්තී ‘‘ඉමං ථාලකං ගහෙත්වා පිළන්ධනං දෙථා’’ති ආහ. සො තං ගහෙත්වා සූචියා ලෙඛං කඩ්ඪිත්වා සුවණ්ණථාලකභාවං ඤත්වා ‘‘ථොකං දත්වා ගණ්හිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා ගතො. අථ බොධිසත්තං ද්වාරසමීපං ආගතං දිස්වා ‘‘නත්තා, අය්යෙ, මය්හං කච්ඡපුටං පිළන්ධනං දෙථා’’ති. සා තං පක්කොසාපෙත්වා නිසීදාපෙත්වා තං ථාලකං දත්වා ‘‘ඉමං ගහෙත්වා මය්හං නත්තාය කච්ඡපුටං පිළන්ධනං දෙථා’’ති. බොධිසත්තො තං ගහෙත්වා සුවණ්ණථාලකභාවං ඤත්වා ‘‘තෙන වඤ්චිතා’’ති ඤත්වා අත්තනො පසිබ්බකාය ඨපිතඅට්ඨකහාපණෙ අවසෙසභණ්ඩඤ්ච දත්වා කච්ඡපුටං පිළන්ධනං කුමාරිකාය හත්ථෙ පිළන්ධාපෙත්වා අගමාසි. සො වාණිජො පුනාගන්ත්වා පුච්ඡි. ‘‘තාත, ත්වං න ගණ්හිත්ථ, මය්හං පුත්තො ඉදඤ්චිදඤ්ච දත්වා තං ගහෙත්වා ගතො’’ති. සො තං සුත්වාව හදයෙන ඵාලිතෙන විය ධාවිත්වා අනුබන්ධි. බොධිසත්තො නාවං ආරුය්හ පක්ඛන්දි. සො ‘‘තිට්ඨ, මා පලායි මා පලායී’’ති වත්වා ‘‘නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ තං නාසෙතුං සමත්ථො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථනං අකාසි.

සො පත්ථනාවසෙන අනෙකෙසු ජාතිසතසහස්සෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විහෙඨෙත්වා ඉමස්මිං අත්තභාවෙ සක්යකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන භගවති සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා රාජගහෙ විහරන්තෙ අනුරුද්ධාදීහි සද්ධිං භගවතො සන්තිකං ගන්ත්වා පබ්බජිත්වා ඣානලාභී හුත්වා පාකටො භගවන්තං වරං යාචි – ‘‘භන්තෙ, සබ්බො භික්ඛුසඞ්ඝො පිණ්ඩපාතිකාදීනි තෙරස ධුතඞ්ගානි සමාදියතු, සකලො භික්ඛුසඞ්ඝො මම භාරො හොතූ’’ති. භගවා න අනුජානි. දෙවදත්තො වෙරං බන්ධිත්වා පරිහීනජ්ඣානො භගවන්තං මාරෙතුකාමො එකදිවසං වෙභාරපබ්බතපාදෙ ඨිතස්ස භගවතො උපරි ඨිතො පබ්බතකූටං පවිද්ධෙසි. භගවතො ආනුභාවෙන අපරො පබ්බතකූටො තං පතමානං සම්පටිච්ඡි. තෙසං ඝට්ටනෙන උට්ඨිතා පපටිකා ආගන්ත්වා භගවතො පාදපිට්ඨියං පහරි. තෙන වුත්තං –

‘‘වෙමාතුභාතරං පුබ්බෙ, ධනහෙතු හනිං අහං;

පක්ඛිපිං ගිරිදුග්ගස්මිං, සිලාය ච අපිංසයිං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, දෙවදත්තො සිලං ඛිපි;

අඞ්ගුට්ඨං පිංසයී පාදෙ, මම පාසාණසක්ඛරා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.78-79);

ඡට්ඨපඤ්හෙ – සකලිකාවෙධොති සකලිකාය ඝට්ටනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො එකස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො දහරකාලෙ මහාවීථියං කීළමානො වීථියං පිණ්ඩාය චරමානං පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘අයං මුණ්ඩකො සමණො කුහිං ගච්ඡතී’’ති පාසාණසකලිකං ගහෙත්වා තස්ස පාදපිට්ඨියං ඛිපි. පාදපිට්ඨිචම්මං ඡින්දිත්වා රුහිරං නික්ඛමි. සො තෙන පාපකම්මෙන අනෙකවස්සසහස්සානි නිරයෙ මහාදුක්ඛං අනුභවිත්වා බුද්ධභූතොපි කම්මපිලොතිකවසෙන පාදපිට්ඨියං පාසාණසකලිකඝට්ටනෙන රුහිරුප්පාදං ලභි. තෙන වුත්තං –

‘‘පුරෙහං දාරකො හුත්වා, කීළමානො මහාපථෙ;

පච්චෙකබුද්ධං දිස්වාන, මග්ගෙ සකලිකං ඛිපිං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, ඉධ පච්ඡිමකෙ භවෙ;

වධත්ථං මං දෙවදත්තො, අභිමාරෙ පය්යොජයී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.80-81);

සත්තමපඤ්හෙ – නාළාගිරීති ධනපාලකො හත්ථී මාරණත්ථාය පෙසිතො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො හත්ථිගොපකො හුත්වා නිබ්බත්තො හත්ථිං ආරුය්හ විචරමානො මහාපථෙ පච්චෙකබුද්ධං දිස්වා ‘‘කුතො ආගච්ඡති අයං මුණ්ඩකො’’ති ආහතචිත්තො ඛිලජාතො හත්ථිනා ආසාදෙසි. සො තෙන කම්මෙන අපායෙසු අනෙකවස්සසහස්සානි දුක්ඛං අනුභවිත්වා පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධො ජාතො. දෙවදත්තො අජාතසත්තුරාජානං සහායං කත්වා ‘‘ත්වං, මහාරාජ, පිතරං ඝාතෙත්වා රාජා හොහි, අහං බුද්ධං මාරෙත්වා බුද්ධො භවිස්සාමී’’ති සඤ්ඤාපෙත්වා එකදිවසං රඤ්ඤො අනුඤ්ඤාතාය හත්ථිසාලං ගන්ත්වා – ‘‘ස්වෙ තුම්හෙ නාළාගිරිං සොළසසුරාඝටෙ පායෙත්වා භගවතො පිණ්ඩාය චරණවෙලායං පෙසෙථා’’ති හත්ථිගොපකෙ ආණාපෙසි. සකලනගරං මහාකොලාහලං අහොසි, ‘‘බුද්ධනාගෙන හත්ථිනාගස්ස යුද්ධං පස්සිස්සාමා’’ති උභතො රාජවීථියං මඤ්චාතිමඤ්චං බන්ධිත්වා පාතොව සන්නිපතිංසු. භගවාපි කතසරීරපටිජග්ගනො භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො රාජගහං පිණ්ඩාය පාවිසි. තස්මිං ඛණෙ වුත්තනියාමෙනෙව නාළාගිරිං විස්සජ්ජෙසුං. සො වීථිචච්චරාදයො විධමෙන්තො ආගච්ඡති. තදා එකා ඉත්ථී දාරකං ගහෙත්වා වීථිතො වීථිං ගච්ඡති, හත්ථී තං ඉත්ථිං දිස්වා අනුබන්ධි. භගවා ‘‘නාළාගිරි, න තං හනත්ථාය පෙසිතො, ඉධාගච්ඡාහී’’ති ආහ. සො තං සද්දං සුත්වා භගවන්තාභිමුඛො ධාවි. භගවා අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අනන්තසත්තෙසු ඵරණාරහං මෙත්තං එකස්මිංයෙව නාළාගිරිම්හි ඵරි. සො භගවතො මෙත්තාය ඵුටො නිබ්භයො හුත්වා භගවතො පාදමූලෙ නිපති. භගවා තස්ස මත්ථකෙ හත්ථං ඨපෙසි. තදා දෙවබ්රහ්මාදයො අච්ඡරියබ්භුතජාතචිත්තා පුප්ඵපරාගාදීහි පූජෙසුං. සකලනගරෙ ජණ්ණුකමත්තා ධනරාසයො අහෙසුං. රාජා ‘‘පච්ඡිමද්වාරෙ ධනානි නගරවාසීනං හොන්තු, පුරත්ථිමද්වාරෙ ධනානි රාජභණ්ඩාගාරෙ හොන්තූ’’ති භෙරිං චරාපෙසි. සබ්බෙ තථා කරිංසු. තදා නාළාගිරි ධනපාලො නාම අහොසි. භගවා වෙළුවනාරාමං අගමාසි. තෙන වුත්තං –

‘‘හත්ථාරොහො පුරෙ ආසිං, පච්චෙකමුනිමුත්තමං;

පිණ්ඩාය විචරන්තං තං, ආසාදෙසිං ගජෙනහං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, භන්තො නාළාගිරී ගජො;

ගිරිබ්බජෙ පුරවරෙ, දාරුණො සමුපාගමී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.82-83);

අට්ඨමපඤ්හෙ – සත්ථච්ඡෙදොති සත්ථෙන ගණ්ඩඵාලනං කුඨාරාය සත්ථෙන ඡෙදො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො පච්චන්තදෙසෙ රාජා අහොසි. සො දුජ්ජනසංසග්ගවසෙන පච්චන්තදෙසෙ වාසවසෙන ච ධුත්තො සාහසිකො එකදිවසං ඛග්ගහත්ථො පත්තිකොව නගරෙ විචරන්තො නිරාපරාධෙ ජනෙ ඛග්ගෙන ඵාලෙන්තො අගමාසි. සො තෙන පාපකම්මවිපාකෙන බහූනි වස්සසහස්සානි නිරයෙ පච්චිත්වා තිරච්ඡානාදීසු දුක්ඛමනුභවිත්වා පක්කාවසෙසෙන පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධභූතොපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙන දෙවදත්තෙන ඛිත්තපාසාණසක්ඛලිකපහාරෙන උට්ඨිතගණ්ඩො අහොසි. ජීවකො මෙත්තචිත්තෙන තං ගණ්ඩං ඵාලෙසි. වෙරිචිත්තස්ස දෙවදත්තස්ස රුහිරුප්පාදකම්මං අනන්තරිකං අහොසි, මෙත්තචිත්තස්ස ජීවකස්ස ගණ්ඩඵාලනං පුඤ්ඤමෙව අහොසි. තෙන වුත්තං –

‘‘රාජාහං පත්තිකො ආසිං, සත්තියා පුරිසෙ හනිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, නිරයෙ පච්චිසං භුසං.

‘‘කම්මුනො තස්ස සෙසෙන, ඉදානි සකලං මම;

පාදෙ ඡවිං පකප්පෙසි, න හි කම්මං විනස්සතී’’ති. (අප. ථෙර 1.39.84-85);

නවමෙ පඤ්හෙ – ‘‘සීසදුක්ඛන්ති සීසාබාධො සීසවෙදනා. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො කෙවට්ටගාමෙ කෙවට්ටො හුත්වා නිබ්බත්ති. සො එකදිවසං කෙවට්ටපුරිසෙහි සද්ධිං මච්ඡමාරණට්ඨානං ගන්ත්වා මච්ඡෙ මාරෙන්තෙ දිස්වා තත්ථ සොමනස්සං උප්පාදෙසි, සහගතාපි තථෙව සොමනස්සං උප්පාදයිංසු. සො තෙන අකුසලකම්මෙන චතුරාපායෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ තෙහි පුරිසෙහි සද්ධිං සක්යරාජකුලෙ නිබ්බත්තිත්වා කමෙන බුද්ධත්තං පත්තොපි සයං සීසාබාධං පච්චනුභොසි. තෙ ච සක්යරාජානො ධම්මපදට්ඨකථායං (ධ. ප. අට්ඨ. 1.විඩඩූභවත්ථු) වුත්තනයෙන විඩඩූභසඞ්ගාමෙ සබ්බෙ විනාසං පාපුණිංසු. තෙන වුත්තං –

‘‘අහං කෙවට්ටගාමස්මිං, අහුං කෙවට්ටදාරකො;

මච්ඡකෙ ඝාතිතෙ දිස්වා, ජනයිං සොමනස්සකං.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, සීසදුක්ඛං අහූ මම;

සබ්බෙ සක්කා ච හඤ්ඤිංසු, යදා හනි විටටූභො’’ති. (අප. ථෙර 1.39.86-87);

දසමපඤ්හෙ – යවඛාදනන්ති වෙරඤ්ජායං යවතණ්ඩුලඛාදනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො අඤ්ඤතරස්මිං කුලෙ නිබ්බත්තො ජාතිවසෙන ච අන්ධබාලභාවෙන ච ඵුස්සස්ස භගවතො සාවකෙ මධුරන්නපානෙ සාලිභොජනාදයො ච භුඤ්ජමානෙ දිස්වා ‘‘අරෙ මුණ්ඩකසමණා, යවං ඛාදථ, මා සාලිභොජනං භුඤ්ජථා’’ති අක්කොසි. සො තෙන අකුසලකම්මවිපාකෙන අනෙකවස්සසහස්සානි චතුරාපායෙ දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ කමෙන බුද්ධත්තං පත්වා ලොකසඞ්ගහං කරොන්තො ගාමනිගමරාජධානීසු චරිත්වා එකස්මිං සමයෙ වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණගාමසමීපෙ සාඛාවිටපසම්පන්නං පුචිමන්දරුක්ඛමූලං පාපුණි. වෙරඤ්ජබ්රාහ්මණො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා අනෙකපරියායෙන භගවන්තං ජිනිතුං අසක්කොන්තො සොතාපන්නො හුත්වා ‘‘භන්තෙ, ඉධෙව වස්සං උපගන්තුං වට්ටතී’’ති ආරොචෙසි. භගවා තුණ්හීභාවෙන අධිවාසෙසි. අථ පුනදිවසතො පට්ඨාය මාරො පාපිමා සකලවෙරඤ්ජබ්රාහ්මණගාමවාසීනං මාරාවට්ටනං අකාසි. පිණ්ඩාය පවිට්ඨස්ස භගවතො මාරාවට්ටනවසෙන එකොපි කටච්ඡුභික්ඛාමත්තං දාතා නාහොසි. භගවා තුච්ඡපත්තොව භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො පුනාගඤ්ඡි. තස්මිං එවං ආගතෙ තත්ථෙව නිවුට්ඨා අස්සවාණිජා තං දිවසං දානං දත්වා තතො පට්ඨාය භගවන්තං පඤ්චසතභික්ඛුපරිවාරං නිමන්තෙත්වා පඤ්චන්නං අස්සසතානං භත්තතො විභාගං කත්වා යවං කොට්ටෙත්වා භික්ඛූනං පත්තෙසු පක්ඛිපිංසු. සකලස්ස සහස්සචක්කවාළදෙවතා සුජාතාය පායාසපචනදිවසෙ විය දිබ්බොජං පක්ඛිපිංසු. භගවා පරිභුඤ්ජි, එවං තෙමාසං යවං පරිභුඤ්ජි. තෙමාසච්චයෙන මාරාවට්ටනෙ විගතෙ පවාරණාදිවසෙ වෙරඤ්ජො බ්රාහ්මණො සරිත්වා මහාසංවෙගප්පත්තො බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා වන්දිත්වා ඛමාපෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘ඵුස්සස්සාහං පාවචනෙ, සාවකෙ පරිභාසයිං;

යවං ඛාදථ භුඤ්ජථ, මා ච භුඤ්ජථ සාලයො.

‘‘තෙන කම්මවිපාකෙන, තෙමාසං ඛාදිතං යවං;

නිමන්තිතො බ්රාහ්මණෙන, වෙරඤ්ජායං වසිං තදා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.88-89);

එකාදසමපඤ්හෙ පිට්ඨිදුක්ඛන්ති පිට්ඨිආබාධො. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො ථාමසම්පන්නො කිඤ්චි රස්සධාතුකො අහොසි. තෙන සමයෙන එකො මල්ලයුද්ධයොධො සකලජම්බුදීපෙ ගාමනිගමරාජධානීසු මල්ලයුද්ධෙ වත්තමානෙ පුරිසෙ පාතෙත්වා ජයප්පත්තො කමෙන බොධිසත්තස්ස වසනනගරං පත්වා තස්මිම්පි ජනෙ පාතෙත්වා ගන්තුමාරද්ධො. තදා බොධිසත්තො ‘‘මය්හං වසනට්ඨානෙ එස ජයං පත්වා ගච්ඡතී’’ති තත්ථ නගරමණ්ඩලමාගම්ම අප්පොටෙත්වා ආගච්ඡ මයා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා ගච්ඡාති. සො හසිත්වා ‘‘අහං මහන්තෙ පුරිසෙ පාතෙසිං, අයං රස්සධාතුකො වාමනකො මම එකහත්ථස්සාපි නප්පහොතී’’ති අප්පොටෙත්වා නදිත්වා ආගච්ඡි. තෙ උභොපි අඤ්ඤමඤ්ඤං හත්ථං පරාමසිංසු, බොධිසත්තො තං උක්ඛිපිත්වා ආකාසෙ භමිත්වා භූමියං පාතෙන්තො ඛන්ධට්ඨිං භින්දිත්වා පාතෙසි. සකලනගරවාසිනො උක්කුට්ඨිං කරොන්තා අප්පොටෙත්වා වත්ථාභරණාදීහි බොධිසත්තං පූජෙසුං. බොධිසත්තො තං මල්ලයොධං උජුං සයාපෙත්වා ඛන්ධට්ඨිං උජුකං කත්වා ‘‘ගච්ඡ ඉතො පට්ඨාය එවරූපං මා කරොසී’’ති වත්වා උය්යොජෙසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ සරීරසීසාදි දුක්ඛමනුභවිත්වා ඉමස්මිං පච්ඡිමත්තභාවෙ බුද්ධභූතොපි පිට්ඨිරුජාදිදුක්ඛමනුභොසි. තස්මා කදාචි පිට්ඨිදුක්ඛෙ උප්පන්නෙ සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ ‘‘ඉතො පට්ඨාය ධම්මං දෙසෙථා’’ති වත්වා සයං සුගතචීවරං පඤ්ඤාපෙත්වා සයති, කම්මපිලොතිකං නාම බුද්ධමපි න මුඤ්චති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නිබ්බුද්ධෙ වත්තමානම්හි, මල්ලපුත්තං නිහෙඨයිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, පිට්ඨිදුක්ඛං අහූ මමා’’ති. (අප. ථෙර 1.39.90);

ද්වාදසමපඤ්හෙ අතිසාරොති ලොහිතපක්ඛන්දිකාවිරෙචනං. අතීතෙ කිර බොධිසත්තො ගහපතිකුලෙ නිබ්බත්තො වෙජ්ජකම්මෙන ජීවිකං කප්පෙසි. සො එකං සෙට්ඨිපුත්තං රොගෙන විච්ඡිතං තිකිච්ඡන්තො භෙසජ්ජං කත්වා තිකිච්ඡිත්වා තස්ස දෙය්යධම්මදානෙ පමාදමාගම්ම අපරං ඔසධං දත්වා වමනවිරෙචනං අකාසි. සෙට්ඨි බහුධනං අදාසි. සො තෙන කම්මවිපාකෙන නිබ්බත්තනිබ්බත්තභවෙ ලොහිතපක්ඛන්දිකාබාධෙන විච්ඡිතො අහොසි. ඉමස්මිම්පි පච්ඡිමත්තභාවෙ පරිනිබ්බානසමයෙ චුන්දෙන කම්මාරපුත්තෙන පචිතසූකරමද්දවස්ස සකලචක්කවාළදෙවතාහි පක්ඛිත්තදිබ්බොජෙන ආහාරෙන සහ භුත්තක්ඛණෙ ලොහිතපක්ඛන්දිකාවිරෙචනං අහොසි. කොටිසතසහස්සානං හත්ථීනං බලං ඛයමගමාසි. භගවා විසාඛපුණ්ණමායං කුසිනාරායං පරිනිබ්බානත්ථාය ගච්ඡන්තො අනෙකෙසු ඨානෙසු නිසීදන්තො පිපාසිතො පානීයං පිවිත්වා මහාදුක්ඛෙන කුසිනාරං පත්වා පච්චූසසමයෙ පරිනිබ්බායි. කම්මපිලොතිකං එවරූපං ලොකත්තයසාමිම්පි න විජහති. තෙන වුත්තං –

‘‘තිකිච්ඡකො අහං ආසිං, සෙට්ඨිපුත්තං විරෙචයිං;

තෙන කම්මවිපාකෙන, හොති පක්ඛන්දිකා මමාති.

‘‘එවං ජිනො වියාකාසි, භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අග්ගතො;

සබ්බාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො, අනොතත්තෙ මහාසරෙ’’ති. (අප. ථෙර 1.39.91, 96);

එවං පටිඤ්ඤාතපඤ්හානං, මාතිකාඨපනවසෙන අකුසලාපදානං සමත්තං නාම හොතීති වුත්තං ඉත්ථං සුදන්ති ඉත්ථං ඉමිනා පකාරෙන හෙට්ඨා වුත්තනයෙන. සුදන්ති නිපාතො පදපූරණත්ථෙ ආගතො. භගවා භාග්යසම්පන්නො පූරිතපාරමිමහාසත්තො –

‘‘භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;

භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතො’’ති. –

එවමාදිගුණයුත්තො දෙවාතිදෙවො සක්කාතිසක්කො බ්රහ්මාතිබ්රහ්මා බුද්ධාතිබුද්ධො සො මහාකාරුණිකො භගවා අත්තනො බුද්ධචරියං බුද්ධකාරණං සම්භාවයමානො පාකටං කුරුමානො බුද්ධාපදානියං නාම බුද්ධකාරණපකාසකං නාම ධම්මපරියායං ධම්මදෙසනං සුත්තං අභාසිත්ථ කථෙසීති.

ඉති විසුද්ධජනවිලාසිනියා අපදාන-අට්ඨකථාය

බුද්ධඅපදානසංවණ්ණනා සමත්තා.

2.පච්චෙකබුද්ධඅපදානවණ්ණනා

තතො අනන්තරං අපදානං සඞ්ගායන්තො ‘‘පච්චෙකබුද්ධාපදානං, ආවුසො ආනන්ද, භගවතා කත්ථ පඤ්ඤත්ත’’න්ති පුට්ඨො ‘‘අථ පච්චෙකබුද්ධාපදානං සුණාථා’’ති ආහ. තෙසං අපදානත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

83. ‘‘සුණාථා’’ති වුත්තපදං උප්පත්තිනිබ්බත්තිවසෙන පකාසෙන්තො ‘‘තථාගතං ජෙතවනෙ වසන්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ජෙතකුමාරස්ස නාමවසෙන තථාසඤ්ඤිතෙ විහාරෙ චතූහි ඉරියාපථවිහාරෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි වා වසන්තං විහරන්තං යථා පුරිමකා විපස්සිආදයො බුද්ධා සමත්තිංසපාරමියො පූරෙත්වා ආගතා, තථා අම්හාකම්පි භගවා ආගතොති තථාගතො. තං තථාගතං ජෙතවනෙ වසන්තන්ති සම්බන්ධො. වෙදෙහමුනීති වෙදෙහරට්ඨෙ ජාතා වෙදෙහී, වෙදෙහියා පුත්තො වෙදෙහිපුත්තො. මොනං වුච්චති ඤාණං, තෙන ඉතො ගතො පවත්තොති මුනි. වෙදෙහිපුත්තො ච සො මුනි චෙති ‘‘වෙදෙහිපුත්තමුනී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘වණ්ණාගමො’’තිආදිනා නිරුත්තිනයෙන ඉ-කාරස්ස අත්තං පුත්ත-සද්දස්ස ච ලොපං කත්වා ‘‘වෙදෙහමුනී’’ති වුත්තං. ‘‘එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, මම සාවකානං භික්ඛූනං සතිමන්තානං ධිතිමන්තානං ගතිමන්තානං බහුස්සුතානං උපට්ඨාකානං යදිදං ආනන්දො’’ති (අ. නි. 1.219-223) එතදග්ගෙ ඨපිතො ආයස්මා ආනන්දො නතඞ්ගො නමනකායඞ්ගො අඤ්ජලිකො හුත්වා ‘‘භන්තෙ, පච්චෙකබුද්ධා නාම කීදිසා හොන්තී’’ති අපුච්ඡීති සම්බන්ධො. තෙ පච්චෙකබුද්ධා කෙහි හෙතුභි කෙහි කාරණෙහි භවන්ති උප්පජ්ජන්ති. වීරාති භගවන්තං ආලපති.

84-85. තතො පරං විස්සජ්ජිතාකාරං දස්සෙන්තො ‘‘තදාහ සබ්බඤ්ඤුවරො මහෙසී’’තිආදිමාහ. සබ්බං අතීතාදිභෙදං හත්ථාමලකං විය ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤූ ච සො වරො උත්තමො චෙති සබ්බඤ්ඤුවරො. මහන්තං සීලක්ඛන්ධං, සමාධික්ඛන්ධං, පඤ්ඤාක්ඛන්ධං, විමුත්තික්ඛන්ධං, මහන්තං විමුත්තිඤාණදස්සනක්ඛන්ධං එසති ගවෙසතීති මහෙසි. ආනන්දභද්දං මධුරෙන සරෙන තදා තස්මිං පුච්ඡිතකාලෙ ආහ කථෙසීති සම්බන්ධො. භො ආනන්ද, යෙ පච්චෙකබුද්ධා පුබ්බබුද්ධෙසු පුබ්බෙසු අතීතබුද්ධෙසු කතාධිකාරා කතපුඤ්ඤසම්භාරා ජිනසාසනෙසු අලද්ධමොක්ඛා අප්පත්තනිබ්බානා. තෙ සබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා ධීරා ඉධ ඉමස්මිං ලොකෙ සංවෙගමුඛෙන එකපුග්ගලං පධානං කත්වා පච්චෙකබුද්ධා ජාතාති අත්ථො. සුතික්ඛපඤ්ඤා සුට්ඨු තික්ඛපඤ්ඤා. විනාපි බුද්ධෙහි බුද්ධානං ඔවාදානුසාසනීහි රහිතා අපි. පරිත්තකෙනපි අප්පමත්තකෙනපි ආරම්මණෙන පච්චෙකබොධිං පටිඑක්කං බොධිං සම්මාසම්බුද්ධානන්තරං බොධිං අනුපාපුණන්ති පටිවිජ්ඣන්ති.

86. සබ්බම්හි ලොකම්හි සකලස්මිං ලොකත්තයෙ මමං ඨපෙත්වා මං විහාය පචෙකබුද්ධෙහි සමොව සදිසො එව නත්ථි, තෙසං මහාමුනීනං පච්චෙකබුද්ධානං ඉමං වණ්ණං ඉමං ගුණං පදෙසමත්තං සඞ්ඛෙපමත්තං අහං තුම්හාකං සාධු සාධුකං වක්ඛාමි කථෙස්සාමීති අත්ථො.

87. අනාචරියකා හුත්වා සයමෙව බුද්ධානං අත්තනාව පටිවිද්ධානං ඉසීනං අන්තරෙ මහාඉසීනං මධූවඛුද්දං ඛුද්දකමධුපටලං ඉව සාධූනි මධුරානි වාක්යානි උදානවචනානි අනුත්තරං උත්තරවිරහිතං භෙසජං ඔසධං නිබ්බානං පත්ථයන්තා ඉච්ඡන්තා සබ්බෙ තුම්හෙ සුපසන්නචිත්තා සුප්පසන්නමනා සුණාථ මනසි කරොථාති අත්ථො.

88-89. පච්චෙකබුද්ධානං සමාගතානන්ති රාසිභූතානං උප්පන්නානං පච්චෙකබුද්ධානං. අරිට්ඨො, උපරිට්ඨො, තගරසිඛි, යසස්සී, සුදස්සනො, පියදස්සී, ගන්ධාරො, පිණ්ඩොලො, උපාසභො, නිථො, තථො, සුතවා, භාවිතත්තො, සුම්භො, සුභො, මෙථුලො, අට්ඨමො, සුමෙධො, අනීඝො, සුදාඨො, හිඞ්ගු, හිඞ්ගො, ද්වෙජාලිනො, අට්ඨකො, කොසලො, සුබාහු, උපනෙමිසො, නෙමිසො, සන්තචිත්තො, සච්චො, තථො, විරජො, පණ්ඩිතො, කාලො, උපකාලො, විජිතො, ජිතො, අඞ්ගො, පඞ්ගො, ගුත්තිජ්ජිතො, පස්සී, ජහී, උපධිං, දුක්ඛමූලං, අපරාජිතො, සරභඞ්ගො, ලොමහංසො, උච්චඞ්ගමායො, අසිතො, අනාසවො, මනොමයො, මානච්ඡිදො, බන්ධුමා, තදාධිමුත්තො, විමලො, කෙතුමා, කොතුම්බරඞ්ගො, මාතඞ්ගො, අරියො, අච්චුතො, අච්චුතගාමි, බ්යාමකො, සුමඞ්ගලො, දිබ්බිලො චාතිආදීනං පච්චෙකබුද්ධසතානං යානි අපදානානි පරම්පරං පච්චෙකං බ්යාකරණානි යො ච ආදීනවො යඤ්ච විරාගවත්ථුං අනල්ලීයනකාරණං යථා ච යෙන කාරණෙන බොධිං අනුපාපුණිංසු චතුමග්ගඤාණං පච්චක්ඛං කරිංසු. සරාගවත්ථුසූති සුට්ඨු අල්ලීයිතබ්බවත්ථූසු වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු විරාගසඤ්ඤී විරත්තසඤ්ඤවන්තො රත්තම්හි ලොකම්හි අල්ලීයනසභාවලොකෙ විරතචිත්තා අනල්ලීයනමනා හිත්වා පපඤ්චෙති රාගො පපඤ්චං දොසො පපඤ්චං සබ්බකිලෙසා පපඤ්චාති පපඤ්චසඞ්ඛාතෙ කිලෙසෙ හිත්වා ජිය ඵන්දිතානීති ඵන්දිතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි ජිනිත්වා තථෙව තෙන කාරණෙන එවං බොධිං අනුපාපුණිංසු පච්චෙකබොධිඤාණං පච්චක්ඛං කරිංසූති අත්ථො.

90-91. සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති තජ්ජනඵාලනවධබන්ධනං නිධාය ඨපෙත්වා තෙසං සබ්බසත්තානං අන්තරෙ අඤ්ඤතරං කඤ්චි එකම්පි සත්තං අවිහෙඨයං අවිහෙඨයන්තො අදුක්ඛාපෙන්තො මෙත්තෙන චිත්තෙන ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’ති මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා හිතානුකම්පී හිතෙන අනුකම්පනසභාවො. අථ වා සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩන්ති සබ්බෙසූති සබ්බෙන සබ්බං සබ්බථා සබ්බං අසෙසං නිස්සෙසං පරියාදියනවචනමෙතං. භූතෙසූති භූතා වුච්චන්ති තසා ච ථාවරා ච. යෙසං තසිණා තණ්හා අප්පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා අප්පහීනා, තෙ තසා. කිං කාරණා වුච්චන්ති තසා? තසන්ති උත්තසන්ති පරිතසන්ති භායන්ති සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තං කාරණා වුච්චන්ති තසා. යෙසං තසිණා තණ්හා පහීනා, යෙසඤ්ච භයභෙරවා පහීනා, තෙ ථාවරා. කිං කාරණා වුච්චන්ති ථාවරා? ථිරන්ති න තසන්ති න උත්තසන්ති න පරිතසන්ති න භායන්ති න සන්තාසං ආපජ්ජන්ති, තං කාරණා වුච්චන්ති ථාවරා.

තයො දණ්ඩා – කායදණ්ඩො, වචීදණ්ඩො, මනොදණ්ඩොති. තිවිධං කායදුච්චරිතං කායදණ්ඩො, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං වචීදණ්ඩො, තිවිධං මනොදුච්චරිතං මනොදණ්ඩො. සබ්බෙසු සකලෙසු භූතෙසු සත්තෙසු තං තිවිධං දණ්ඩං නිධාය නිදහිත්වා ඔරොපයිත්වා සමොරොපයිත්වා නික්ඛිපිත්වා පටිප්පස්සම්භෙත්වා හිංසනත්ථං අගහෙත්වාති සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං. අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසන්ති එකමෙකම්පි සත්තං පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයන්තො, සබ්බෙපි සත්තෙ පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අන්දුයා වා රජ්ජුයා වා අවිහෙඨයං අවිහෙඨයන්තො අඤ්ඤතරම්පි තෙසං. න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායන්ති නාති පටික්ඛෙපො. පුත්තන්ති චත්තාරො පුත්තා අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්තජො, දින්නකො, අන්තෙවාසිකො පුත්තො. සහායන්ති සහායො වුච්චති යෙන සහ ආගමනං ඵාසු, ගමනං ඵාසු, ඨානං ඵාසු, නිසජ්ජා ඵාසු, ආලපනං ඵාසු, සල්ලපනං ඵාසු, සමුල්ලපනං ඵාසු. න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායන්ති පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්ය න සාදියෙය්ය න පත්ථෙය්ය න පිහයෙය්ය නාභිජප්පෙය්ය, කුතො මිත්තං වා සන්දිට්ඨං වා සම්භත්තං වා සහායං වා ඉච්ඡෙය්ය සාදියෙය්ය පත්ථෙය්ය පිහයෙය්ය අභිජප්පෙය්යාති න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං. එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො, එකන්තවීතරාගොති එකො, එකන්තවීතදොසොති එකො, එකන්තවීතමොහොති එකො, එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එකායනමග්ගං ගතොති එකො, එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො? සො හි පච්චෙකසම්බුද්ධො සබ්බං ඝරාවාසපලිබොධං ඡින්දිත්වා, පුත්තදාරපලිබොධං ඡින්දිත්වා, ඤාතිපලිබොධං, මිත්තාමච්චපලිබොධං, සන්නිධිපලිබොධං ඡින්දිත්වා කෙසමස්සුං ඔහාරෙත්වා කාසායානි වත්ථානි අච්ඡාදෙත්වා අගාරස්මා නික්ඛම්ම අනගාරියං පබ්බජිත්වා අකිඤ්චනභාවං උපගන්ත්වා එකොව චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො අදුතියට්ඨෙන එකො? සො එවං පබ්බජිතො සමානො එකො අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි පටිසෙවති අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානි. සො එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති, එකො පටික්කමති, එකො රහො නිසීදති, එකො චඞ්කමති, එකො චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එවං සො අදුතියට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො? සො එකො අදුතියො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරන්තො මහාපධානං පදහන්තො මාරං සසෙනකං නමුචිං කණ්හං පමත්තබන්ධුං විධමෙත්වා ච තණ්හාජාලිනිං විසරිතං විසත්තිකං පජහි විනොදෙසි බ්යන්තිං අකාසි අනභාවං ගමෙසි.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191) –

එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො? රාගස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතරාගොති එකො, දොසස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතදොසොති එකො, මොහස්ස පහීනත්තා එකන්තවීතමොහොති එකො, කිලෙසානං පහීනත්තා එකන්තනික්කිලෙසොති එකො, එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකන්තවීතරාගොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකායනමග්ගං ගතොති එකො? එකායනමග්ගො වුච්චති චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො.

‘‘එකායනං ජාතිඛයන්තදස්සී, මග්ගං පජානාති හිතානුකම්පී;

එතෙන මග්ගෙන තරිංසු පුබ්බෙ, තරිස්සන්ති යෙ ච තරන්ති ඔඝ’’න්ති. (සං. නි. 5.384; මහානි. 191) –

එවං සො එකායනමග්ගං ගතොති එකො.

කථං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො? බොධි වුච්චති චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං (මහානි. 191; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121). පඤ්ඤා පඤ්ඤින්ද්රියං පඤ්ඤාබලං ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො වීමංසා විපස්සනා සම්මාදිට්ඨි. සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තෙන පච්චෙකබොධිඤාණෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති බුජ්ඣි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති බුජ්ඣි. ‘‘අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘භවනිරොධා ජාතිනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ජාතිනිරොධා ජරාමරණනිරොධො’’ති බුජ්ඣි. ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛසමුදයො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධො’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදා’’ති බුජ්ඣි. ‘‘ඉමෙ ආසවා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘අයං ආසවසමුදයො’’ති බුජ්ඣි…පෙ… ‘‘පටිපදා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා අභිඤ්ඤෙය්යා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා පහාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා සච්ඡිකාතබ්බා’’ති බුජ්ඣි, ‘‘ඉමෙ ධම්මා භාවෙතබ්බා’’ති බුජ්ඣි. ඡන්නං ඵස්සායතනානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, පඤ්චන්නං උපාදානක්ඛන්ධානං සමුදයඤ්ච…පෙ… නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, චතුන්නං මහාභූතානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච අස්සාදඤ්ච ආදීනවඤ්ච නිස්සරණඤ්ච බුජ්ඣි, ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති බුජ්ඣි.

අථ වා යං බුජ්ඣිතබ්බං අනුබුජ්ඣිතබ්බං පටිබුජ්ඣිතබ්බං සම්බුජ්ඣිතබ්බං අධිගන්තබ්බං ඵස්සිතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං, සබ්බං තං තෙන පච්චෙකබොධිඤාණෙන බුජ්ඣි අනුබුජ්ඣි පටිබුජ්ඣි සම්බුජ්ඣි අධිගඤ්ඡි ඵස්සෙසි සච්ඡාකාසීති, එවං සො පච්චෙකසම්බුද්ධො එකො අනුත්තරං පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති අට්ඨ චරියායො (චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 121) – ඉරියාපථචරියා, ආයතනචරියා, සතිචරියා, සමාධිචරියා, ඤාණචරියා, මග්ගචරියා, පත්තිචරියා, ලොකත්ථචරියා. ඉරියාපථචරියාති චතූසු ඉරියාපථෙසු, ආයතනචරියාති ඡසු අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ආයතනෙසු, සතිචරියාති චතූසු සතිපට්ඨානෙසු, සමාධිචරියාති චතූසු ඣානෙසු, ඤාණචරියාති චතූසු අරියසච්චෙසු, මග්ගචරියාති චතූසු අරියමග්ගෙසු, පත්තිචරියාති චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු, ලොකත්ථචරියාති තථාගතෙසු අරහන්තෙසු සම්මාසම්බුද්ධෙසු, පදෙසතො පච්චෙකසම්බුද්ධෙසු, පදෙසතො සාවකෙසු.

ඉරියාපථචරියා ච පණිධිසම්පන්නානං, ආයතනචරියා ච ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං, සතිචරියා ච අප්පමාදවිහාරීනං, සමාධිචරියා ච අධිචිත්තමනුයුත්තානං, ඤාණචරියා ච බුද්ධිසම්පන්නානං, මග්ගචරියා ච සම්මාපටිපන්නානං, පත්තිචරියා ච අධිගතඵලානං, ලොකත්ථචරියා ච තථාගතානං අරහන්තානං සම්මාසම්බුද්ධානං, පදෙසතො පච්චෙකසම්බුද්ධානං, පදෙසතො සාවකානං. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි අට්ඨ චරියායො – අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨපෙන්තො සතියා චරති, අවික්ඛෙපං කරොන්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණචරියාය චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතනන්ති ආයතනචරියාය චරති. එවං පටිපන්නො විසෙසමධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරති. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

අපරාපි අට්ඨ චරියායො – දස්සනචරියා ච සම්මාදිට්ඨියා, අභිනිරොපනචරියා ච සම්මාසඞ්කප්පස්ස, පරිග්ගහචරියා ච සම්මාවාචාය, සමුට්ඨානචරියා ච සම්මාකම්මන්තස්ස, වොදානචරියා ච සම්මාආජීවස්ස, පග්ගහචරියා ච සම්මාවායාමස්ස, උපට්ඨානචරියා ච සම්මාසතියා, අවික්ඛෙපචරියා ච සම්මාසමාධිස්ස. ඉමා අට්ඨ චරියායො.

ඛග්ගවිසාණකප්පොති යථා ඛග්ගස්ස නාම විසාණං එකමෙව හොති, අදුතියං, එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො තක්කප්පො තස්සදිසො තප්පටිභාගො. යථා අතිලොණං වුච්චති ලොණකප්පො, අතිතිත්තකං වුච්චති තිත්තකප්පො, අතිමධුරං වුච්චති මධුරකප්පො, අතිඋණ්හං වුච්චති අග්ගිකප්පො, අතිසීතං වුච්චති හිමකප්පො, මහාඋදකක්ඛන්ධො වුච්චති සමුද්දකප්පො, මහාභිඤ්ඤාබලප්පත්තො සාවකො වුච්චති සත්ථුකප්පොති. එවමෙව සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ඛග්ගවිසාණකප්පො, ඛග්ගවිසාණසදිසො ඛග්ගවිසාණපටිභාගො එකො අදුතියො මුත්තබන්ධනො සම්මා ලොකෙ චරති විහරති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙතීති එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. තෙනාහු පච්චෙකසම්බුද්ධා –

‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, අවිහෙඨයං අඤ්ඤතරම්පි තෙසං;

න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහායං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සංසග්ගජාතස්ස භවන්ති ස්නෙහා, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති;

ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො; එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානො, හාපෙති අත්ථං පටිබද්ධචිත්තො;

එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘වංසො විසාලොව යථා විසත්තො, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා;

වංසෙ කළීරොව අසජ්ජමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මිගො අරඤ්ඤම්හි යථා අබද්ධො, යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය;

විඤ්ඤූ නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ආමන්තනා හොති සහායමජ්ඣෙ, වාසෙ ච ඨානෙ ගමනෙ චාරිකාය;

අනභිජ්ඣිතං සෙරිතං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඛිඩ්ඩා රතී හොති සහායමජ්ඣෙ, පුත්තෙසු පෙමං විපුලඤ්ච හොති;

පියවිප්පයොගං විජිගුච්ඡමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘චාතුද්දිසො අප්පටිඝො ච හොති, සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන;

පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා;

අප්පොස්සුක්කො පරපුත්තෙසු හුත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො;

ඡෙත්වාන වීරො ගිහිබන්ධනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සචෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරිධීරං;

අභිභුය්ය සබ්බානි පරිස්සයානි, චරෙය්ය තෙනත්තමනො සතීමා.

‘‘නො චෙ ලභෙථ නිපකං සහායං, සද්ධිං චරං සාධුවිහාරිධීරං;

රාජාව රට්ඨං විජිතං පහාය, එකො චරෙ මාතඞ්ගරඤ්ඤෙව නාගො.

‘‘අද්ධා පසංසාම සහායසම්පදං, සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායා;

එතෙ අලද්ධා අනවජ්ජභොජී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දිස්වා සුවණ්ණස්ස පභස්සරානි, කම්මාරපුත්තෙන සුනිට්ඨිතානි;

සඞ්ඝට්ටමානානි දුවෙ භුජස්මිං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘එවං දුතීයෙන සහා මමස්ස, වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා;

එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘කාමා හි චිත්රා මධුරා මනොරමා, විරූපරූපෙන මථෙන්ති චිත්තං;

ආදීනවං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඊතී ච ගණ්ඩො ච උපද්දවො ච, රොගො ච සල්ලඤ්ච භයඤ්ච මෙතං;

එතං භයං කාමගුණෙසු දිස්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීතඤ්ච උණ්හඤ්ච ඛුදං පිපාසං, වාතාතපෙ ඩංසසරීසපෙ ච;

සබ්බානිපෙතානි අභිබ්භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘නාගොව යූථානි විවජ්ජයිත්වා, සඤ්ජාතඛන්ධො පදුමී උළාරො;

යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘අට්ඨානතං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තිං;

ආදිච්චබන්ධුස්ස වචො නිසම්ම, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘දිට්ඨීවිසූකානි උපාතිවත්තො, පත්තො නියාමං පටිලද්ධමග්ගො;

උප්පන්නඤාණොම්හි අනඤ්ඤනෙය්යො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘නිල්ලොලුපො නික්කුහො නිප්පිපාසො, නිම්මක්ඛ නිද්ධන්තකසාවමොහො;

නිරාසයො සබ්බලොකෙ භවිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං;

සයං න සෙවෙ පසුතං පමත්තං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ, මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං;

අඤ්ඤාය අත්ථානි විනෙය්ය කඞ්ඛං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ලොකෙ, අනලඞ්කරිත්වා අනපෙක්ඛමානො;

විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදී, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පුත්තඤ්ච දාරං පිතරඤ්ච මාතරං, ධනානි ධඤ්ඤානි ච බන්ධවානි;

හිත්වාන කාමානි යථොධිකානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සඞ්ගො එසො පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යං, අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ භිය්යො;

ගළො එසො ඉති ඤත්වා මතිමා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි, ජාලංව භෙත්වා සලිලම්බුචාරී,

අග්ගීව දඩ්ඪං අනිවත්තමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔක්ඛිත්තචක්ඛූ න ච පාදලොලො, ගුත්තින්ද්රියො රක්ඛිතමානසානො;

අනවස්සුතො අපරිඩය්හමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ඔහාරයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි, සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිඡත්තො;

කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘රසෙසු ගෙධං අකරං අලොලො, අනඤ්ඤපොසී සපදානචාරී;

කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පහාය පඤ්චාවරණානි චෙතසො, උපක්කිලෙසෙ බ්යපනුජ්ජ සබ්බෙ;

අනිස්සිතො ඡෙජ්ජ සිනෙහදොසං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘විපිට්ඨිකත්වාන සුඛඤ්ච දුක්ඛං, පුබ්බෙව සොමනස්සදොමනස්සං;

ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘ආරද්ධවීරියො පරමත්ථපත්තියා, අලීනචිත්තො අකුසීතවුත්ති;

දළ්හනික්කමො ථාමබලූපපන්නො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘පටිසල්ලානං ඣානමරිඤ්චමානො, ධම්මෙසු නිච්චං අනුධම්මචාරී;

ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසු, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘තණ්හක්ඛයං පත්ථයමප්පමත්තො, අනෙළමූගො සුතවා සතීමා;

සඞ්ඛාතධම්මො නියතො පධානවා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීහොව සද්දෙසු අසන්තසන්තො, වාතොව ජාලම්හි අසජ්ජමානො;

පදුමංව තොයෙන අලිම්පමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘සීහො යථා දාඨබලී පසය්හ, රාජා මිගානං අභිභුය්ය චාරී;

සෙවෙථ පන්තානි සෙනාසනානි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ;

සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘රාගඤ්ච දොසඤ්ච පහාය මොහං, සන්දාලයිත්වාන සංයොජනානි;

අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හි, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො.

‘‘භජන්ති සෙවන්ති ච කාරණත්ථා, නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා;

අත්තත්ථපඤ්ඤා අසුචීමනුස්සා, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති.

තත්ථ සබ්බෙසු භූතෙසූති ඛග්ගවිසාණපච්චෙකබුද්ධාපදානසුත්තං. කා උප්පත්ති? සබ්බසුත්තානං චතුබ්බිධා උප්පත්ති – අත්තජ්ඣාසයතො, පරජ්ඣාසයතො, අට්ඨුප්පත්තිතො, පුච්ඡාවසිතොති. තත්ථ ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති. විසෙසෙන පන යස්මා එත්ථ කාචි ගාථා තෙන තෙන පච්චෙකබුද්ධෙන පුට්ඨෙන වුත්තා, කාචි අපුට්ඨෙන අත්තනා අධිගතමග්ගනයානුරූපං උදානංයෙව උදානෙන්තෙන, තස්මා කායචි ගාථාය පුච්ඡාවසිතො, කායචි අත්තජ්ඣාසයතො උප්පත්ති. තත්ථ යා අයං අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො උප්පත්ති, සා ආදිතො පභුති එවං වෙදිතබ්බා –

එකං සමයං භගවා සාවත්ථියං විහරති. අථ ඛො ආයස්මතො ආනන්දස්ස රහොගතස්ස පටිසල්ලීනස්ස එවං චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි – ‘‘බුද්ධානං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච දිස්සති, තථා සාවකානං, පච්චෙකබුද්ධානං න දිස්සති, යංනූනාහං භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡෙය්ය’’න්ති? සො පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො භගවන්තං උපසඞ්කමිත්වා යථාක්කමෙන එතමත්ථං පුච්ඡි. අථස්ස භගවා පුබ්බයොගාවචරසුත්තං අභාසි –

‘‘පඤ්චිමෙ, ආනන්ද, ආනිසංසා පුබ්බයොගාවචරෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති. නො චෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ පටිකච්චෙව අඤ්ඤං ආරාධෙති, අථ මරණකාලෙ අඤ්ඤං ආරාධෙති. අථ දෙවපුත්තො සමානො අඤ්ඤං ආරාධෙති. අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති. අථ පච්ඡිමෙ කාලෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හොතී’’ති.

එවං වත්වා පුන ආහ –

‘‘පච්චෙකසම්බුද්ධා නාම, ආනන්ද, අභිනීහාරසම්පන්නා පුබ්බයොගාවචරා හොන්ති, තස්මා පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං සබ්බෙසං පත්ථනා ච අභිනීහාරො ච ඉච්ඡිතබ්බො’’ති.

සො ආහ – ‘‘බුද්ධානං, භන්තෙ, පත්ථනා කීව චිරං වට්ටතී’’ති. බුද්ධානං, ආනන්ද, හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, මජ්ඣිමපරිච්ඡෙදෙන අට්ඨ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සොළස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච. එතෙ ච භෙදා පඤ්ඤාධිකසද්ධාධිකවීරියාධිකානං වසෙන ඤාතබ්බා. පඤ්ඤාධිකානඤ්හි සද්ධා මන්දා හොති, පඤ්ඤා තික්ඛා. සද්ධාධිකානං පඤ්ඤා මජ්ඣිමා හොති, සද්ධා තික්ඛා. වීරියාධිකානං සද්ධා පඤ්ඤා මන්දා හොති, වීරියං තික්ඛන්ති. අප්පත්වා පන චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච දිවසෙ දිවසෙ වෙස්සන්තරදානසදිසං දානං දෙන්තොපි තදනුරූපෙ සීලාදිපාරමිධම්මෙ ආචිනන්තොපි අන්තරා බුද්ධො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? ඤාණං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. යථා නාම තිමාසචතුමාසපඤ්චමාසච්චයෙන නිප්ඵජ්ජනකං සස්සං තං තං කාලං අප්පත්වා දිවසෙ දිවසෙ සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තුං කෙළායන්තොපි උදකෙන සිඤ්චන්තොපි අන්තරා පක්ඛෙන වා මාසෙන වා නිප්ඵාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. කස්මා? සස්සං ගබ්භං න ගණ්හාති, වෙපුල්ලං නාපජ්ජති, පරිපාකං න ගච්ඡතීති. එවමෙවං අප්පත්වා චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච අන්තරා බුද්ධො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. තස්මා යථාවුත්තමෙව කාලං පාරමිපූරණං කාතබ්බං ඤාණපරිපාකත්ථාය. එත්තකෙනාපි ච කාලෙන බුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ අට්ඨ සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. අයඤ්හි –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣති’’. (බු. වං. 2.59);

අභිනීහාරොති මූලපණිධානස්සෙතං අධිවචනං. තත්ථ මනුස්සත්තන්ති මනුස්සජාති. අඤ්ඤත්ර හි මනුස්සජාතියා අවසෙසජාතීසු දෙවජාතියම්පි ඨිතස්ස පණිධි න ඉජ්ඣති, තත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථයන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා මනුස්සත්තංයෙව පත්ථෙතබ්බං, තත්ථ ඨත්වා පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි සමිජ්ඣති. ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසභාවො. මාතුගාමනපුංසකඋභතොබ්යඤ්ජනකානඤ්හි මනුස්සජාතියං ඨිතානම්පි පණිධි න ඉජ්ඣති. තත්ථ ඨිතෙන පන බුද්ධත්තං පත්ථෙන්තෙන දානාදීනි පුඤ්ඤකම්මානි කත්වා පුරිසභාවොයෙව පත්ථෙතබ්බො, තත්ථ ඨත්වා පණිධි කාතබ්බො. එවඤ්හි සමිජ්ඣති. හෙතූති අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පත්ති. යො හි තස්මිං අත්තභාවෙ වායමන්තො අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො, තස්ස පණිධි සමිජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරපාදමූලෙ පබ්බජිත්වා තෙනත්තභාවෙන අරහත්තං පාපුණිතුං සමත්ථො අහොසි. සත්ථාරදස්සනන්ති බුද්ධානං සම්මුඛාදස්සනං. එවඤ්හි ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි දීපඞ්කරං සම්මුඛා දිස්වා පණිධිං අකාසි. පබ්බජ්ජාති අනගාරියභාවො. සො ච ඛො සාසනෙ වා කම්මවාදිකිරියවාදිතාපසපරිබ්බාජකනිකායෙ වා වට්ටති යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි සුමෙධො නාම තාපසො හුත්වා පණිධිං අකාසි. ගුණසම්පත්තීති ඣානාදිගුණපටිලාභො. පබ්බජිතස්සපි හි ගුණසම්පන්නස්සෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි පඤ්චාභිඤ්ඤො ච අට්ඨසමාපත්තිලාභී ච හුත්වා පණිධෙසි. අධිකාරොති අධිකකාරො, පරිච්චාගොති අත්ථො. ජීවිතාදිපරිච්චාගඤ්හි කත්වා පණිදහතොයෙව ඉජ්ඣති, නො ඉතරස්ස යථා සුමෙධපණ්ඩිතස්ස. සො හි –

‘‘අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සතී’’ති. (බු. වං. 2.53);

එවං අත්තපරිච්චාගං කත්වා පණිධෙසි. ඡන්දතාති කත්තුකම්යතා. සා යස්ස බලවතී හොති, තස්ස ඉජ්ඣති පණිධි. සා ච සචෙ කොචි වදෙය්ය ‘‘කො චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච නිරයෙ පච්චිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති. තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. තථා යදි කොචි වදෙය්ය ‘‘කො සකලචක්කවාළං වීතච්චිකානං අඞ්ගාරානං පූරං අක්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සත්තිසූලෙහි ආකිණ්ණං අක්කමන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං සමතිත්තිකං උදකපුණ්ණං උත්තරිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡති, කො සකලචක්කවාළං නිරන්තරං වෙළුගුම්බසඤ්ඡන්නං මද්දන්තො අතික්කමිත්වා බුද්ධත්තං ඉච්ඡතී’’ති, තං සුත්වා යො ‘‘අහ’’න්ති වත්තුං උස්සහති, තස්ස බලවතීති වෙදිතබ්බා. එවරූපෙන ච කත්තුකම්යතාඡන්දෙන සමන්නාගතො සුමෙධපණ්ඩිතො පණිධෙසීති.

එවං සමිද්ධාභිනීහාරො ච බොධිසත්තො ඉමානි අට්ඨාරස අභබ්බට්ඨානානි න උපෙති. සො හි තතො පභුති න ජච්චන්ධො හොති න ජච්චපධිරො, න උම්මත්තකො, න එළමුගො, න පීඨසප්පි, න මිලක්ඛෙසු උප්පජ්ජති, න දාසියා කුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තති, න නියතමිච්ඡාදිට්ඨිකො හොති, නාස්ස ලිඞ්ගං පරිවත්තති, න පඤ්චානන්තරියකම්මානි කරොති, න කුට්ඨී හොති, න තිරච්ඡානයොනියං වට්ටකතො පච්ඡිමත්තභාවො හත්ථිතො අධිකත්තභාවො හොති, න ඛුප්පිපාසිකනිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු උප්පජ්ජති, න කාලකඤ්චිකාසුරෙසු, න අවීචිනිරයෙ, න ලොකන්තරිකෙසු උප්පජ්ජති. කාමාවචරෙසු පන න මාරො හොති, රූපාවචරෙසු න අසඤ්ඤීභවෙ, න සුද්ධාවාසෙසු උප්පජ්ජති, න අරූපභවෙසු, න අඤ්ඤං චක්කවාළං සඞ්කමති.

යා චිමා උස්සාහො ච උම්මඞ්ගො ච අවත්ථානඤ්ච හිතචරියා චාති චතස්සො බුද්ධභූමියො, තාහි සමන්නාගතො හොති. තත්ථ –

‘‘උස්සාහො වීරියං වුත්තං, උම්මඞ්ගො පඤ්ඤා පවුච්චති;

අවත්ථානං අධිට්ඨානං, හිතචරියා මෙත්තාභාවනා’’ති. –

වෙදිතබ්බා. යෙ ච ඉමෙ නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයො, පවිවෙකජ්ඣාසයො, අලොභජ්ඣාසයො, අදොසජ්ඣාසයො, අමොහජ්ඣාසයො, නිස්සරණජ්ඣාසයොති ඡ අජ්ඣාසයා බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්ති, යෙහි සමන්නාගතත්තා නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා කාමෙසු දොසදස්සාවිනො, පවිවෙකජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සඞ්ගණිකාය දොසදස්සාවිනො, අලොභජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා ලොභෙ දොසදස්සාවිනො, අදොසජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා දොසෙ දොසදස්සාවිනො, අමොහජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා මොහෙ දොසදස්සාවිනො, නිස්සරණජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සබ්බභවෙසු දොසදස්සාවිනොති වුච්චන්ති, තෙහි ච සමන්නාගතො හොති.

පච්චෙකබුද්ධානං පන කීව චිරං පත්ථනා වට්ටතීති? පච්චෙකබුද්ධානං ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච, තතො ඔරං න සක්කා, පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ කාරණං වෙදිතබ්බං. එත්තකෙනාපි ච කාලෙන පච්චෙකබුද්ධත්තං පත්ථයතො අභිනීහාරකරණෙ පඤ්ච සම්පත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. තෙසඤ්හි –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, විගතාසවදස්සනං;

අධිකාරො ච ඡන්දතා, එතෙ අභිනීහාරකාරණා’’.

තත්ථ විගතාසවදස්සනන්ති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං යස්ස කස්සචි දස්සනන්ති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අථ ‘‘සාවකානං පත්ථනා කිත්තකං වට්ටතී’’ති? ද්වින්නං අග්ගසාවකානං එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං කප්පසතසහස්සඤ්ච, අසීතිමහාසාවකානං කප්පසතසහස්සමෙව. තථා බුද්ධස්ස මාතාපිතූනං උපට්ඨාකස්ස පුත්තස්ස චාති, තතො ඔරං න සක්කා, තත්ථ කාරණං වුත්තනයමෙව. ඉමෙසං පන සබ්බෙසම්පි අධිකාරො ච ඡන්දතාති ද්වඞ්ගසමන්නාගතොයෙව අභිනීහාරො හොති.

එවං ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන යථාවුත්තප්පභෙදං කාලං පාරමියො පූරෙත්වා බුද්ධා ලොකෙ උප්පජ්ජන්තා ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා උප්පජ්ජන්ති, පච්චෙකබුද්ධා ඛත්තියබ්රාහ්මණගහපතිකුලානං අඤ්ඤතරස්මිං, අග්ගසාවකා පන බුද්ධා විය ඛත්තියබ්රාහ්මණකුලෙස්වෙව. සබ්බබුද්ධා සංවට්ටමානෙ කප්පෙ න උප්පජ්ජන්ති, විවට්ටමානෙ කප්පෙ උප්පජ්ජන්ති, තථා පච්චෙකබුද්ධා. තෙ පන බුද්ධානං උප්පජ්ජනකාලෙ න උප්පජ්ජන්ති. බුද්ධා සයඤ්ච බුජ්ඣන්ති, පරෙ ච බොධෙන්ති. පච්චෙකබුද්ධා සයමෙව බුජ්ඣන්ති, න පරෙ බොධෙන්ති. අත්ථරසමෙව පටිවිජ්ඣන්ති, න ධම්මරසං. න හි තෙ ලොකුත්තරධම්මං පඤ්ඤත්තිං ආරොපෙත්වා දෙසෙතුං සක්කොන්ති, මූගෙන දිට්ඨසුපිනො විය වනචරකෙන නගරෙ සායිතබ්යඤ්ජනරසො විය ච නෙසං ධම්මාභිසමයො හොති. සබ්බං ඉද්ධිසමාපත්තිපටිසම්භිදාපභෙදං පාපුණන්ති. ගුණවිසිට්ඨතාය බුද්ධානං හෙට්ඨා සාවකානං උපරි හොන්ති, න අඤ්ඤෙ පබ්බාජෙත්වා ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙන්ති, ‘‘චිත්තසල්ලෙඛො කාතබ්බො, වොසානං නාපජ්ජිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා උද්දෙසෙන උපොසථං කරොන්ති, අජ්ජ උපොසථොති වචනමත්තෙන වා, උපොසථං කරොන්තා ච ගන්ධමාදනෙ මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ රතනමාළෙ සන්නිපතිත්වා කරොන්තීති. එවං භගවා ආයස්මතො ආනන්දස්ස පච්චෙකබුද්ධානං සබ්බාකාරපරිපූරං පත්ථනඤ්ච අභිනීහාරඤ්ච කථෙත්වා ඉදානි ඉමාය පත්ථනාය ඉමිනා ච අභිනීහාරෙන සමුදාගතෙ තෙ තෙ පච්චෙකබුද්ධෙ කථෙතුං ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්තිආදිනා නයෙන ඉමං ඛග්ගවිසාණසුත්තං අභාසි. අයං තාව අවිසෙසෙන පුච්ඡාවසිතො ඛග්ගවිසාණසුත්තස්ස උප්පත්ති.

ඉදානි විසෙසෙන වත්තබ්බා. තත්ථ ඉමිස්සා තාව ගාථාය එවං උප්පත්ති වෙදිතබ්බා – අයං කිර පච්චෙකබුද්ධො පච්චෙකබොධිසත්තභූමිං ඔගාහන්තො ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරෙත්වා කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤිකො හුත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො සමණධම්මං අකාසි. එතං කිර වත්තං අපරිපූරෙත්වා පච්චෙකබොධිං පාපුණන්තො නාම නත්ථි. කිං පනෙතං ගතපච්චාගතවත්තං නාම? හරණපච්චාහරණන්ති. තං යථා විභූතං හොති, තථා කථෙස්සාම.

ඉධ එකච්චො භික්ඛු හරති න පච්චාහරති, එකච්චො පච්චාහරති න හරති, එකච්චො නෙව හරති න පච්චාහරති, එකච්චො හරති ච පච්චාහරති ච. තත්ථ යො භික්ඛු පගෙව වුට්ඨාය චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවත්තං කත්වා බොධිරුක්ඛෙ උදකං ආසිඤ්චිත්වා පානීයඝටං පූරෙත්වා පානීයමාළෙ ඨපෙත්වා ආචරියවත්තං උපජ්ඣායවත්තං කත්වා ද්වෙඅසීති ඛන්ධකවත්තානි ච චුද්දස මහාවත්තානි සමාදාය වත්තති. සො සරීරපරිකම්මං කත්වා සෙනාසනං පවිසිත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව විවිත්තාසනෙ වීතිනාමෙත්වා වෙලං ඤත්වා නිවාසෙත්වා කායබන්ධනං බන්ධිත්වා උත්තරාසඞ්ගං කත්වා සඞ්ඝාටිං ඛන්ධෙ කරිත්වා පත්තං අංසෙ ආලග්ගෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තො චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා චෙතියඤ්ච බොධිඤ්ච වන්දිත්වා ගාමසමීපෙ චීවරං පාරුපිත්වා පත්තං ආදාය ගාමං පිණ්ඩාය පවිසති. එවං පවිට්ඨො ච ලාභී භික්ඛු පුඤ්ඤවා උපාසකෙහි සක්කතො ගරුකතො උපට්ඨාකකුලෙ වා පටික්කමනසාලායං වා පටික්කමිත්වා උපාසකෙහි තං තං පඤ්හං පුච්ඡියමානො තෙසං පඤ්හවිස්සජ්ජනෙන ධම්මදෙසනාවික්ඛෙපෙන ච තං මනසිකාරං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමති. විහාරං ආගතොපි භික්ඛූහි පඤ්හං පුට්ඨො කථෙති, ධම්මං භණති, තං තං බ්යාපාරඤ්ච ආපජ්ජති. පච්ඡාභත්තම්පි පුරිමයාමම්පි මජ්ඣිමයාමම්පි එවං භික්ඛූහි සද්ධිං පපඤ්චෙත්වා කායදුට්ඨුල්ලාභිභූතො පච්ඡිමයාමෙපි සයති, නෙව කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අයං වුච්චති ‘‘හරති න පච්චාහරතී’’ති.

යො පන බ්යාධිබහුලො හොති, භුත්තාහාරො පච්චූසසමයෙ න සම්මා පරිණමති. පගෙව වුට්ඨාය යථාවුත්තං වත්තං කාතුං න සක්කොති කම්මට්ඨානං වා මනසි කාතුං, අඤ්ඤදත්ථු යාගුං වා ඛජ්ජකං වා භෙසජ්ජං වා භත්තං වා පත්ථයමානො කාලස්සෙව පත්තචීවරමාදාය ගාමං පවිසති. තත්ථ යාගුං වා ඛජ්ජකං වා භෙසජ්ජං වා භත්තං වා ලද්ධා පත්තං නීහරිත්වා භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසින්නො කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා විසෙසං පත්වා වා අපත්වා වා විහාරං ආගන්ත්වා තෙනෙව මනසිකාරෙන විහරති. අයං වුච්චති ‘‘පච්චාහරති න හරතී’’ති. එදිසා හි භික්ඛූ යාගුං පිවිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා බුද්ධසාසනෙ අරහත්තං පත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා, සීහළදීපෙයෙව තෙසු තෙසු ගාමෙසු ආසනසාලායං තං ආසනං නත්ථි, යත්ථ භික්ඛූ නිසින්නා යාගුං පිවිත්වා අරහත්තං අප්පත්තා.

යො පන පමාදවිහාරී හොති නික්ඛිත්තධුරො, සබ්බවත්තානි භින්දිත්වා පඤ්චවිධචෙතොඛිලවිනිබන්ධනබද්ධචිත්තො විහරන්තො කම්මට්ඨානමනසිකාරමනනුයුත්තො ගාමං පිණ්ඩාය පවිසිත්වා ගිහීහි සද්ධිං කථාපපඤ්චෙන පපඤ්චිතො තුච්ඡකොව නික්ඛමති. අයං වුච්චති ‘‘නෙව හරති න පච්චාහරතී’’ති.

යො පන පගෙව වුට්ඨාය පුරිමනයෙනෙව සබ්බවත්තානි පරිපූරෙත්වා යාව භික්ඛාචාරවෙලා, තාව පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. කම්මට්ඨානං නාම දුවිධං – සබ්බත්ථකඤ්ච පාරිහාරියඤ්ච. තත්ථ සබ්බත්ථකං නාම මෙත්තා ච මරණානුස්සති ච. තඤ්හි සබ්බත්ථ අත්ථයිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ‘‘සබ්බත්ථක’’න්ති වුච්චති. මෙත්තා නාම ආවාසාදීසු සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බා. ආවාසෙසු හි මෙත්තාවිහාරී භික්ඛු සබ්රහ්මචාරීනං පියො හොති මනාපො, තෙන ඵාසු අසඞ්ඝට්ඨො විහරති. දෙවතාසු මෙත්තාවිහාරී දෙවතාහි රක්ඛිතගොපිතො සුඛං විහරති. රාජරාජමහාමත්තාදීසු මෙත්තාවිහාරී තෙහි මමායිතො සුඛං විහරති. ගාමනිගමාදීසු මෙත්තාවිහාරී සබ්බත්ථ භික්ඛාචරියාදීසු මනුස්සෙහි සක්කතො ගරුකතො සුඛං විහරති. මරණානුස්සතිභාවනාය ජීවිතනිකන්තිං පහාය අප්පමත්තො විහරති.

යං පන සදා පරිහරිතබ්බං චරියානුකූලෙන ගහිතං. තං දසාසුභකසිණානුස්සතීසු අඤ්ඤතරං, චතුධාතුවවත්ථානමෙව වා, තං සදා පරිහරිතබ්බතො රක්ඛිතබ්බතො භාවෙතබ්බතො ච ‘‘පාරිහාරිය’’න්ති වුච්චති, මූලකම්මට්ඨානන්තිපි තදෙව. අත්ථකාමා හි කුලපුත්තා සාසනෙ පබ්බජිත්වා දසපි වීසම්පි තිංසම්පි චත්තාලීසම්පි පඤ්ඤාසම්පි සතම්පි එකතො වසන්තා කතිකවත්තං කත්වා විහරන්ති – ‘‘ආවුසො, තුම්හෙ න ඉණට්ටා න භයට්ටා න ජීවිකාපකතා පබ්බජිතා, දුක්ඛා මුච්චිතුකාමා පනෙත්ථ පබ්බජිතා. තස්මා ගමනෙ උප්පන්නකිලෙසෙ ගමනෙයෙව නිග්ගණ්හථ, ඨානෙ, නිසජ්ජාය, සයනෙ උප්පන්නකිලෙසෙ සයනෙයෙව නිග්ගණ්හථා’’ති.

තෙ එවං කතිකවත්තං කත්වා භික්ඛාචාරං ගච්ඡන්තා අඩ්ඪඋසභඋසභඅඩ්ඪගාවුතගාවුතන්තරෙසු පාසාණා හොන්ති, තාය සඤ්ඤාය කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තාව ගච්ඡන්ති. සචෙ කස්සචි ගමනෙ කිලෙසො උප්පජ්ජති, සො තත්ථෙව නං නිග්ගණ්හාති. තථා අසක්කොන්තො තිට්ඨති, අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි තිට්ඨති. සො ‘‘අයං භික්ඛු තුය්හං උප්පන්නං විතක්කං ජානාති, අනනුච්ඡවිකං තෙ එත’’න්ති අත්තානං පටිචොදෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා තත්ථෙව අරියභූමිං ඔක්කමති. තථා අසක්කොන්තො නිසීදති. අථස්ස පච්ඡතො ආගච්ඡන්තොපි නිසීදතීති. සොයෙව නයො අරියභූමිං ඔක්කමිතුං අසක්කොන්තොපි තං කිලෙසං වික්ඛම්භෙත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තොව ගච්ඡති, න කම්මට්ඨානවිප්පයුත්තෙන චිත්තෙන පාදං උද්ධරති. උද්ධරති චෙ, පටිනිවත්තිත්වා පුරිමපදෙසෙයෙව තිට්ඨති. ආලින්දකවාසී මහාඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.

සො කිර එකූනවීසතිවස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො එවං විහාසි. මනුස්සාපි සුදං අන්තරාමග්ගෙ කසන්තා ච වපන්තා ච මද්දන්තා ච කම්මානි කරොන්තා ච ථෙරං තථා ගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘අයං ථෙරො පුනප්පුනං නිවත්තිත්වා ගච්ඡති, කිං නු ඛො මග්ගමූළ්හො, උදාහු කිඤ්චි පමුට්ඨො’’ති සමුල්ලපන්ති. සො තං අනාදියිත්වා කම්මට්ඨානයුත්තෙන චිත්තෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො වීසතිවස්සබ්භන්තරෙ අරහත්තං පාපුණි. අරහත්තපත්තදිවසෙයෙවස්ස චඞ්කමනකොටියං අධිවත්ථා දෙවතා අඞ්ගුලීහි දීපං උජ්ජාලෙත්වා අට්ඨාසි, චත්තාරොපි මහාරාජානො සක්කො ච දෙවානමින්දො බ්රහ්මා ච සහම්පති උපට්ඨානං ආගමිංසු. තඤ්ච ඔභාසං දිස්වා වනවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො තං දුතියදිවසෙ පුච්ඡි – ‘‘රත්තිභාගෙ ආයස්මතො සන්තිකෙ ඔභාසො අහොසි, කිං සො’’ති? ථෙරො වික්ඛෙපං කරොන්තො ‘‘ඔභාසො නාම දීපොභාසොපි හොති මණිඔභාසොපී’’ති එවමාදිමාහ. සො ‘‘පටිච්ඡාදෙථ තුම්හෙ’’ති නිබද්ධො ‘‘ආමා’’ති පටිජානිත්වා ආරොචෙසි.

කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය ච. සොපි කිර ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙන්තො ‘‘පඨමං තාව භගවතො මහාපධානං පූජෙස්සාමී’’ති සත්ත වස්සානි ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාසි, පුන සොළස වස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා අරහත්තං පාපුණි. එවං කම්මට්ඨානමනුයුත්තචිත්තෙනෙව පාදං උද්ධරන්තො විප්පයුත්තෙන චිත්තෙන උද්ධටෙ පටිනිවත්තන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා ‘‘ගාවී නු ඛො පබ්බජිතො නු ඛො’’ති ආසඞ්කනීයප්පදෙසෙ ඨත්වා සඞ්ඝාටිං පාරුපිත්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමද්වාරං පත්වා කච්ඡකන්තරතො උදකං ගහෙත්වා ගණ්ඩූසං කත්වා ගාමං පවිසති ‘‘භික්ඛං වා දාතුං වන්දිතුං වා උපගතෙ මනුස්සෙ ‘දීඝායුකා හොථා’ති වචනමත්තෙනාපි මා මෙ කම්මට්ඨානවික්ඛෙපො අහොසී’’ති. සචෙ පන නං ‘‘අජ්ජ, භන්තෙ, කිං සත්තමී, උදාහු අට්ඨමී’’ති දිවසං පුච්ඡන්ති, උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙති. සචෙ දිවසපුච්ඡකා න හොන්ති, නික්ඛමනවෙලායං ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වාව යාති.

සීහළදීපෙ කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා පඤ්ඤාස භික්ඛූ විය ච. තෙ කිර වස්සූපනායිකඋපොසථදිවසෙ කතිකවත්තං අකංසු – ‘‘අරහත්තං අප්පත්වා න අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපිස්සාමා’’ති. ගාමඤ්ච පිණ්ඩාය පවිසන්තා ගාමද්වාරෙ උදකගණ්ඩූසං කත්වා පවිසිංසු, දිවසෙ පුච්ඡිතෙ උදකං ගිලිත්වා ආරොචෙසුං, අපුච්ඡිතෙ ගාමද්වාරෙ නිට්ඨුභිත්වා විහාරං ආගමංසු. තත්ථ මනුස්සා නිට්ඨුභනට්ඨානං දිස්වා ජානිංසු – ‘‘අජ්ජ එකො ආගතො, අජ්ජ ද්වෙ’’ති. එවඤ්ච චින්තෙසුං – ‘‘කිං නු ඛො එතෙ අම්හෙහෙව සද්ධිං න සල්ලපන්ති, උදාහු අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි, යදි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි න සල්ලපන්ති, අද්ධා විවාදජාතා භවිස්සන්ති, හන්ද නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං ඛමාපෙස්සාමා’’ති. සබ්බෙ විහාරං අගමංසු. තත්ථ පඤ්ඤාසාය භික්ඛූසු වස්සං උපගතෙසු ද්වෙ භික්ඛූ එකොකාසෙ නාද්දසංසු. තතො තෙසු යො චක්ඛුමා පුරිසො, සො එවමාහ – ‘‘න, භො, කලහකාරකානං වසනොකාසො ඊදිසො හොති, සුසම්මට්ඨං චෙතියඞ්ගණං බොධියඞ්ගණං, සුනික්ඛිත්තා සම්මජ්ජනියො, සූපට්ඨපිතං පානීයපරිභොජනීය’’න්ති, තෙ තතො නිවත්තා. තෙපි භික්ඛූ අන්තොවස්සෙයෙව විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්වා මහාපවාරණාය විසුද්ධිපවාරණං පවාරෙසුං.

එවං කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො විය කලම්බතිත්ථවිහාරෙ වස්සූපගතා භික්ඛූ විය ච කම්මට්ඨානයුත්තෙනෙව චිත්තෙන පාදං උද්ධරන්තො ගාමසමීපං ගන්ත්වා උදකගණ්ඩූසං කත්වා වීථියො සල්ලක්ඛෙත්වා යත්ථ සුරාසොණ්ඩධුත්තාදයො කලහකාරකා චණ්ඩහත්ථිඅස්සාදයො වා නත්ථි, තං වීථිං පටිපජ්ජති. තත්ථ ච පිණ්ඩාය චරන්තො න තුරිතතුරිතො ජවෙන ගච්ඡති, ජවනපිණ්ඩපාතිකධුතඞ්ගං නාම නත්ථි, විසමභූමිභාගප්පත්තං පන උදකභරිතසකටමිව නිච්චලො හුත්වා ගච්ඡති. අනුඝරං පවිට්ඨො ච දාතුකාමං වා අදාතුකාමං වා සල්ලක්ඛෙතුං තදනුරූපං කාලං ආගමෙන්තො භික්ඛං ගහෙත්වා පතිරූපෙ ඔකාසෙ නිසීදිත්වා කම්මට්ඨානං මනසිකරොන්තො ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤං උපට්ඨපෙත්වා අක්ඛබ්භඤ්ජනවණාලෙපනපුත්තමංසූපමාවසෙන පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙති නෙව දවාය න මදාය…පෙ… භුත්තාවී ච උදකකිච්චං කත්වා මුහුත්තං භත්තකිලමථං විනොදෙත්වා යථා පුරෙභත්තං, එවං පච්ඡාභත්තං, පුරිමයාමං පච්ඡිමයාමඤ්ච කම්මට්ඨානං මනසි කරොති. අයං වුච්චති ‘‘හරති ච පච්චාහරති චා’’ති. එවමෙතං හරණපච්චාහරණං ගතපච්චාගතවත්තන්ති වුච්චති.

එතං පූරෙන්තො යදි උපනිස්සයසම්පන්නො හොති, පඨමවයෙ එව අරහත්තං පාපුණාති. නො චෙ පඨමවයෙ පාපුණාති, අථ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති. නො චෙ මජ්ඣිමවයෙ පාපුණාති, අථ මරණසමයෙ පාපුණාති. නො චෙ මරණසමයෙ පාපුණාති, අථ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති. නො චෙ දෙවපුත්තො හුත්වා පාපුණාති, අථ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති. නො චෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො හුත්වා පරිනිබ්බාති, අථ බුද්ධානං සම්මුඛීභාවෙ ඛිප්පාභිඤ්ඤො හොති සෙය්යථාපි ථෙරො බාහියො, මහාපඤ්ඤො වා හොති සෙය්යථාපි ථෙරො සාරිපුත්තොති.

අයං පන පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පබ්බජිත්වා ආරඤ්ඤිකො හුත්වා වීසති වස්සසහස්සානි එතං ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා කාලං කත්වා කාමාවචරදෙවලොකෙ උප්පජ්ජි. තතො චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි පටිසන්ධිං අග්ගහෙසි. කුසලා ඉත්ථියො තදහෙව ගබ්භසණ්ඨානං ජානන්ති. සා ච තාසං අඤ්ඤතරා, තස්මා එසාපි තං ගබ්භපතිට්ඨානං රඤ්ඤො නිවෙදෙසි. ධම්මතා එසා, යං පුඤ්ඤවන්තෙ සත්තෙ ගබ්භෙ උප්පන්නෙ මාතුගාමො ගබ්භපරිහාරං ලභති. තස්මා රාජා තස්සා ගබ්භපරිහාරං අදාසි. සා තතො පභුති නාච්චුණ්හං කිඤ්චි අජ්ඣොහරිතුං ලභති, නාතිසීතං නාච්චම්බිලං නාතිලොණං නාතිකටුකං නාතිතිත්තකං. අච්චුණ්හෙ හි මාතරා අජ්ඣොහටෙ ගබ්භස්ස ලොහකුම්භිවාසො විය හොති, අතිසීතෙ ලොකන්තරිකවාසො විය, අච්චම්බිලලොණකටුකතිත්තකෙසු භුත්තෙසු සත්ථෙන ඵාලෙත්වා අම්බිලාදීහි සිත්තානි විය දාරකස්ස අඞ්ගානි තිබ්බවෙදනානි හොන්ති. අතිචඞ්කමනට්ඨානනිසජ්ජසයනතොපි නං නිවාරෙන්ති ‘‘කුච්ඡිගතස්ස සඤ්චලනදුක්ඛං මා අහොසී’’ති. මුදුකත්ථරණත්ථතාය භූමියා චඞ්කමනාදීනි මත්තාය කාතුං ලභති, වණ්ණගන්ධාදිසම්පන්නං සාදුං සප්පායං අන්නපානං භුඤ්ජිතුං ලභති. පරිග්ගහෙත්වාව නං චඞ්කමාපෙන්ති නිසීදාපෙන්ති වුට්ඨාපෙන්ති.

සා එවං පරිහරියමානා ගබ්භපරිපාකකාලෙ සූතිඝරං පවිසිත්වා පච්චූසසමයෙ පුත්තං විජායි පක්කතෙලමද්දිතමනොසිලාපිණ්ඩිසදිසං ධඤ්ඤපුඤ්ඤලක්ඛණූපෙතං. තතො නං පඤ්චමදිවසෙ අලඞ්කතපටියත්තං රඤ්ඤො දස්සෙසුං, රාජා තුට්ඨො ඡසට්ඨියා ධාතීහි උපට්ඨාපෙසි. සො සබ්බසම්පත්තීහි වඩ්ඪමානො නචිරස්සෙව විඤ්ඤුතං පාපුණි. සොළසවස්සුද්දෙසිකං නං රාජා රජ්ජෙන අභිසිඤ්චි, විවිධනාටකාහි ච උපට්ඨාපෙසි. අභිසිත්තො රාජපුත්තො රජ්ජං කාරෙසි නාමෙන බ්රහ්මදත්තො, සකලජම්බුදීපෙ වීසතියා නගරසහස්සෙසු. ජම්බුදීපෙ කිර පුබ්බෙ චතුරාසීති නගරසතසහස්සානි අහෙසුං, තානි පරිහායන්තානි සට්ඨි අහෙසුං, තතො පරිහායන්තානි චත්තාලීසං, සබ්බපරිහායනකාලෙ පන වීසතිසහස්සානි හොන්ති. අයඤ්ච බ්රහ්මදත්තො සබ්බපරිහායනකාලෙ උප්පජ්ජි, තෙනස්ස වීසති නගරසහස්සානි අහෙසුං වීසති පාසාදසහස්සානි, වීසති හත්ථිසහස්සානි, වීසති අස්සසහස්සානි, වීසති රථසහස්සානි, වීසති පත්තිසහස්සානි, වීසති ඉත්ථිසහස්සානි ඔරොධා ච නාටකිත්ථියො ච, වීසති අමච්චසහස්සානි.

සො මහාරජ්ජං කාරයමානොයෙව කසිණපරිකම්මං කත්වා පඤ්ච අභිඤ්ඤායො, අට්ඨ සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙසි. යස්මා පන අභිසිත්තරඤ්ඤා නාම අවස්සං අට්ටකරණෙ නිසීදිතබ්බං, තස්මා එකදිවසං පගෙව පාතරාසං භුඤ්ජිත්වා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසීදි. තත්ථ උච්චාසද්දමහාසද්දං අකංසු, සො ‘‘අයං සද්දො සමාපත්තියා උපක්කිලෙසො’’ති පාසාදතලං අභිරුහිත්වා ‘‘සමාපත්තිං අප්පෙමී’’ති නිසින්නො නාසක්ඛි අප්පෙතුං රජ්ජවික්ඛෙපෙන සමාපත්ති පරිහීනා. තතො චින්තෙසි – ‘‘කිං රජ්ජං වරං, උදාහු සමණධම්මො’’ති? තතො ‘‘රජ්ජසුඛං පරිත්තං අනෙකාදීනවං, සමණධම්මසුඛං පන විපුලං අනෙකානිසංසං උත්තමපුරිසෙහි සෙවිතඤ්චා’’ති ඤත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘ඉමං රජ්ජං ධම්මෙන සමෙන අනුසාස, මා ඛො අධම්මකාරං කාරෙසී’’ති සබ්බං තස්ස නිය්යාතෙත්වා පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිසුඛෙන වීතිනාමෙසි, න කොචි උපසඞ්කමිතුං ලභති අඤ්ඤත්ර මුඛධොවනදන්තකට්ඨදායකභත්තනීහාරකාදීහි.

තතො අද්ධමාසමත්තෙ වීතික්කන්තෙ මහෙසී පුච්ඡි – ‘‘රාජා උය්යානගමනබලදස්සනනාටකාදීසු කත්ථචි න දිස්සති, කුහිං ගතො’’ති? තස්සා තමත්ථං ආරොචෙසුං. සා අමච්චස්ස පාහෙසි – ‘‘රජ්ජෙ පටිච්ඡිතෙ අහම්පි පටිච්ඡිතා හොමි, එතු මයා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙතූ’’ති. සො උභො කණ්ණෙ ථකෙත්වා ‘‘අසවනීයමෙත’’න්ති පටික්ඛිපි. සා පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං පෙසෙත්වා අනිච්ඡමානං සන්තජ්ජාපෙසි ‘‘යදි න කරොසි, ඨානාපි තං චාවෙමි. ජීවිතාපි තං වොරොපෙමී’’ති. සො භීතො ‘‘මාතුගාමො නාම දළ්හනිච්ඡයො, කදාචි එවම්පි කාරාපෙය්යා’’ති. එකදිවසං රහො ගන්ත්වා තාය සද්ධිං සිරිසයනෙ සංවාසං කප්පෙසි. සා පුඤ්ඤවතී සුඛසම්ඵස්සා, සො තස්සා සම්ඵස්සරාගෙන රත්තො තත්ථ අභික්ඛණං සඞ්කිතසඞ්කිතොව අගමාසි. අනුක්කමෙන අත්තනො ඝරසාමිකො විය නිබ්බිසඞ්කො පවිසිතුමාරද්ධො.

තතො රාජමනුස්සා තං පවත්තිං රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා න සද්දහති. දුතියම්පි තතියම්පි ආරොචෙසුං, තතො රාජා නිලීනො සයමෙව දිස්වා සබ්බෙ අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ආරොචෙසි. තෙ ‘‘අයං රාජාපරාධිකො හත්ථච්ඡෙදං අරහති, පාදච්ඡෙදං අරහතී’’ති යාව සූලෙ උත්තාසනං, තාව සබ්බකම්මකාරණානි නිද්දිසිංසු. රාජා ‘‘එතස්ස වධබන්ධනතාළනෙ මය්හං විහිංසා උප්පජ්ජෙය්ය, ජීවිතා වොරොපනෙ පාණාතිපාතො භවෙය්ය, ධනහරණෙ අදින්නාදානං භවෙය්ය, අලං එවරූපෙහි කතෙහි, ඉමං මම රජ්ජා නික්කඩ්ඪථා’’ති ආහ. අමච්චා තං නිබ්බිසයං අකංසු. සො අත්තනො ධනසාරඤ්ච පුත්තදාරඤ්ච ගහෙත්වා පරවිසයං අගමාසි. තත්ථ රාජා සුත්වා ‘‘කිං ආගතොසී’’ති පුච්ඡි. ‘‘දෙව, ඉච්ඡාමි තං උපට්ඨාතු’’න්ති. සො තං සම්පටිච්ඡි. අමච්චො කතිපාහච්චයෙන ලද්ධවිස්සාසො තං රාජානං එතදවොච – ‘‘මහාරාජ, අමක්ඛිකං මධුං පස්සාමි, තං ඛාදන්තො නත්ථී’’ති. රාජා ‘‘කිං එතං උප්පණ්ඩෙතුකාමො භණතී’’ති න සුණාති. සො අන්තරං ලභිත්වා පුනපි සුට්ඨුතරං වණ්ණෙත්වා අවොච. රාජා ‘‘කිං එත’’න්ති පුච්ඡි. ‘‘බාරාණසිරජ්ජං, දෙවා’’ති. රාජා ‘‘කිං මං නෙත්වා මාරෙතුකාමොසී’’ති ආහ. සො ‘‘මා, දෙව, එවං අවච, යදි න සද්දහසි, මනුස්සෙ පෙසෙහී’’ති. සො මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ ගන්ත්වා ගොපුරං ඛණිත්වා රඤ්ඤො සයනඝරෙ උට්ඨහිංසු.

රාජා දිස්වා ‘‘කිස්ස ආගතත්ථා’’ති පුච්ඡි. ‘‘චොරා මයං, මහාරාජා’’ති. රාජා තෙසං ධනං දාපෙත්වා ‘‘මා පුන එවං අකත්ථා’’ති ඔවදිත්වා විස්සජ්ජෙසි. තෙ ආගන්ත්වා තස්ස රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. සො පුනපි ද්වත්තික්ඛත්තුං තථෙව වීමංසිත්වා ‘‘සීලවා රාජා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා සීමන්තරෙ එකං නගරං උපගම්ම තත්ථ අමච්චස්ස පාහෙසි ‘‘නගරං වා මෙ දෙහි, යුද්ධං වා’’ති. සො බ්රහ්මදත්තස්ස රඤ්ඤො තමත්ථං ආරොචාපෙසි – ‘‘ආණාපෙතු, දෙව, ‘කිං යුජ්ඣාමි, උදාහු නගරං දෙමී’’’ති. රාජා ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, නගරං දත්වා ඉධාගච්ඡා’’ති පෙසෙසි. සො තථා අකාසි. පටිරාජාපි තං නගරං ගහෙත්වා අවසෙසනගරෙසුපි තථෙව දූතං පෙසෙසි. තෙපි අමච්චා තථෙව බ්රහ්මදත්තස්ස ආරොචෙත්වා තෙන ‘‘න යුජ්ඣිතබ්බං, ඉධාගන්තබ්බ’’න්ති වුත්තා බාරාණසිං ආගමංසු.

තතො අමච්චා බ්රහ්මදත්තං ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, තෙන සහ යුජ්ඣමා’’ති. රාජා ‘‘මම පාණාතිපාතො භවිස්සතී’’ති වාරෙසි. අමච්චා ‘‘මයං, මහාරාජ, තං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා ඉධෙව ආනෙස්සාමා’’ති නානාඋපායෙහි රාජානං සඤ්ඤාපෙත්වා ‘‘එහි, මහාරාජා’’ති ගන්තුමාරද්ධා. රාජා ‘‘සචෙ සත්තමාරණප්පහරණවිලුම්පනකම්මං න කරොථ, ගච්ඡාමී’’ති භණති. අමච්චා ‘‘න, දෙව, කරොම, භයං දස්සෙත්වා පලාපෙමා’’ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා ඝටෙසු දීපෙ පක්ඛිපිත්වා රත්තිං ගච්ඡිංසු. පටිරාජා තං දිවසං බාරාණසිසමීපෙ නගරං ගහෙත්වා ඉදානි කින්ති රත්තිං සන්නාහං මොචාපෙත්වා පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි සද්ධිං බලකායෙන. තතො අමච්චා බ්රහ්මදත්තරාජානං ආදාය පටිරඤ්ඤො ඛන්ධාවාරං ගන්ත්වා සබ්බඝටෙහි දීපෙ නීහරාපෙත්වා එකපජ්ජොතං කත්වා උක්කුට්ඨිං අකංසු. පටිරඤ්ඤො අමච්චො මහාබලකායං දිස්වා භීතො අත්තනො රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි අමක්ඛිකං මධුං ඛාදාහී’’ති මහාසද්දං අකාසි. තථා දුතියොපි තතියොපි. පටිරාජා තෙන සද්දෙන පටිබුජ්ඣිත්වා භයං සන්තාසං ආපජ්ජි. උක්කුට්ඨිසතානි පවත්තිංසු. සො ‘‘පරවචනං සද්දහිත්වා අමිත්තහත්ථං පත්තොම්හී’’ති සබ්බරත්තිං තං තං විප්පලපිත්වා දුතියදිවසෙ ‘‘ධම්මිකො රාජා, උපරොධං න කරෙය්ය ගන්ත්වා ඛමාපෙමී’’ති චින්තෙත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා ජණ්ණුකෙහි පතිට්ඨහිත්වා ‘‘ඛම, මහාරාජ, මය්හං අපරාධ’’න්ති ආහ. රාජා තං ඔවදිත්වා ‘‘උට්ඨෙහි, ඛමාමි තෙ’’ති ආහ. සො රඤ්ඤා එවං වුත්තමත්තෙයෙව පරමස්සාසප්පත්තො අහොසි. බාරාණසිරඤ්ඤො සමීපෙයෙව ජනපදෙ රජ්ජං ලභි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං සහායකා අහෙසුං.

අථ බ්රහ්මදත්තො ද්වෙපි සෙනා සම්මොදමානා එකතො ඨිතා දිස්වා ‘‘මමෙවෙකස්ස චිත්තානුරක්ඛණාය අස්මිං මහාජනකායෙ ඛුද්දකමක්ඛිකාය පිවනමත්තම්පි ලොහිතබින්දු න උප්පන්නං, අහො සාධු, අහො සුට්ඨු, සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තු, අවෙරා හොන්තු, අබ්යාපජ්ජා හොන්තූ’’ති මෙත්තාඣානං උප්පාදෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා පච්චෙකබොධිඤාණං සච්ඡිකත්වා සයම්භුතං පාපුණි. තං මග්ගඵලසුඛෙන සුඛිතං හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නං අමච්චා පණිපාතං කත්වා ආහංසු – ‘‘යානකාලො, මහාරාජ, විජිතබලකායස්ස සක්කාරො කාතබ්බො, පරාජිතබලකායස්ස භත්තපරිබ්බයො දාතබ්බො’’ති. සො ආහ – ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා, පච්චෙකබුද්ධො නාමාහ’’න්ති. ‘‘කිං දෙවො භණති, න එදිසා පච්චෙකබුද්ධා හොන්තී’’ති. ‘‘කීදිසා, භණෙ, පච්චෙකබුද්ධා’’ති? ‘‘පච්චෙකබුද්ධා නාම ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සූ අට්ඨපරික්ඛාරයුත්තා භවන්තී’’ති. සො දක්ඛිණහත්ථෙන සීසං පරාමසි, තාවදෙව ගිහිලිඞ්ගං අන්තරධායි, පබ්බජිතවෙසො පාතුරහොසි. ද්වඞ්ගුලකෙසමස්සු අට්ඨපරික්ඛාරසමන්නාගතො වස්සසතිකත්ථෙරසදිසො අහොසි. සො චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා පදුමපුප්ඵෙ නිසීදි. අමච්චා වන්දිත්වා ‘‘කිං, භන්තෙ, කම්මට්ඨානං, කථං අධිගතොසී’’ති පුච්ඡිංසු. සො යතො අස්ස මෙත්තාඣානකම්මට්ඨානං අහොසි, තඤ්ච විපස්සනං විපස්සිත්වා අධිගතො, තස්මා තමත්ථං දස්සෙන්තො උදානගාථඤ්ච බ්යාකරණගාථඤ්ච ඉමංයෙව ගාථං අභාසි ‘‘සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩ’’න්ති.

තත්ථ සබ්බෙසූති අනවසෙසෙසු. භූතෙසූති සත්තෙසු. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරං පන රතනසුත්තවණ්ණනායං වක්ඛාම. නිධායාති නික්ඛිපිත්වා. දණ්ඩන්ති කායවචීමනොදණ්ඩං, කායදුච්චරිතාදීනමෙතං අධිවචනං. කායදුච්චරිතඤ්හි දණ්ඩයතීති දණ්ඩං, බාධෙති අනයබ්යසනං පාපෙතීති වුත්තං හොති. එවං වචීදුච්චරිතං මනොදුච්චරිතඤ්ච. පහරණදණ්ඩො එව වා දණ්ඩො, තං නිධායාතිපි වුත්තං හොති. අවිහෙඨයන්ති අවිහෙඨයන්තො. අඤ්ඤතරම්පීති යංකිඤ්චි එකම්පි. තෙසන්ති තෙසං සබ්බභූතානං. න පුත්තමිච්ඡෙය්යාති අත්රජො, ඛෙත්තජො, දින්නකො, අන්තෙවාසිකොති ඉමෙසු චතූසු පුත්තෙසු යංකිඤ්චි පුත්තං න ඉච්ඡෙය්ය. කුතො සහායන්ති සහායං පන ඉච්ඡෙය්යාති කුතො එව එතං.

එකොති පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො, අදුතියට්ඨෙන එකො, තණ්හාය පහානට්ඨෙන එකො, එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො, එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො. සමණසහස්සස්සාපි හි මජ්ඣෙ වත්තමානො ගිහිසංයොජනස්ස ඡින්නත්තා එකො, එවං පබ්බජ්ජාසඞ්ඛාතෙන එකො. එකො තිට්ඨති, එකො ගච්ඡති, එකො නිසීදති, එකො සෙය්යං කප්පෙති, එකො ඉරියති වත්තතීති එවං අදුතියට්ඨෙන එකො.

‘‘තණ්හාදුතියො පුරිසො, දීඝමද්ධානසංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තති.

‘‘එතමාදීනවං ඤත්වා, තණ්හං දුක්ඛස්ස සම්භවං;

වීතතණ්හො අනාදානො, සතො භික්ඛු පරිබ්බජෙ’’ති. (ඉතිවු. 15, 105; මහානි. 191; චූළනි.පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107) –

එවං තණ්හාපහානට්ඨෙන එකො. සබ්බකිලෙසාස්ස පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මාති එවං එකන්තවිගතකිලෙසොති එකො. අනාචරියකො හුත්වා සයම්භූ සාමංයෙව පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එවං එකො පච්චෙකසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති එකො.

චරෙති යා ඉමා අට්ඨ චරියායො. සෙය්යථිදං – පණිධිසම්පන්නානං චතූසු ඉරියාපථෙසු ඉරියාපථචරියා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරානං ඡසු අජ්ඣත්තිකායතනෙසු ආයතනචරියා, අප්පමාදවිහාරීනං චතූසු සතිපට්ඨානෙසු සතිචරියා, අධිචිත්තමනුයුත්තානං චතූසු ඣානෙසු සමාධිචරියා, බුද්ධිසම්පන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු ඤාණචරියා, සම්මාපටිපන්නානං චතූසු අරියසච්චෙසු මග්ගචරියා, අධිගතප්ඵලානං චතූසු සාමඤ්ඤඵලෙසු පත්තිචරියා, තිණ්ණං බුද්ධානං සබ්බසත්තෙසු ලොකත්ථචරියා, තත්ථ පදෙසතො පච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානන්ති. යථාහ – ‘‘චරියාති අට්ඨ චරියායො ඉරියාපථචරියා’’ති (පටි. ම. 1.197; 3.28) විත්ථාරො. තාහි චරියාහි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා යා ඉමා අධිමුච්චන්තො සද්ධාය චරති, පග්ගණ්හන්තො වීරියෙන චරති, උපට්ඨහන්තො සතියා චරති, අවික්ඛිත්තො සමාධිනා චරති, පජානන්තො පඤ්ඤාය චරති, විජානන්තො විඤ්ඤාණෙන චරති, එවං පටිපන්නස්ස කුසලා ධම්මා ආයතන්තීති ආයතනචරියාය චරති, එවං පටිපන්නො විසෙසං අධිගච්ඡතීති විසෙසචරියාය චරතීති (පටි. ම. 1.197; 3.28) එවං අපරාපි අට්ඨ චරියායො වුත්තා, තාහිපි සමන්නාගතො භවෙය්යාති අත්ථො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති එත්ථ ඛග්ගවිසාණං නාම ඛග්ගමිගසිඞ්ගං. කප්ප-සද්දස්ස අත්ථං විත්ථාරතො මඞ්ගලසුත්තවණ්ණනායං පකාසයිස්සාම, ඉධ පනායං ‘‘සත්ථුකප්පෙන වත, භො, කිර සාවකෙන සද්ධිං මන්තයමානා’’ති එවමාදීසු (ම. නි. 1.260) විය පටිභාගො වෙදිතබ්බො. ඛග්ගවිසාණකප්පොති ඛග්ගවිසාණසදිසොති වුත්තං හොති. අයං තාවෙත්ථ පදතො අත්ථවණ්ණනා.

අධිප්පායානුසන්ධිතො පන එවං වෙදිතබ්බො – ය්වායං වුත්තප්පකාරො දණ්ඩො භූතෙසු පවත්තියමානො අහිතො හොති, තං තෙසු අප්පවත්තනෙන තප්පටිපක්ඛභූතාය මෙත්තාය පරහිතූපසංහාරෙන ච සබ්බෙසු භූතෙසු නිධාය දණ්ඩං, නිහිතදණ්ඩත්තා එව ච යථා අනිහිතදණ්ඩා සත්තා භූතානි දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා විහෙඨයන්ති, තථා අවිහෙඨයං, අඤ්ඤතරම්පි තෙසං ඉමං මෙත්තාකම්මට්ඨානමාගම්ම යදෙව තත්ථ වෙදනාගතං සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණගතං තඤ්ච තදනුසාරෙනෙව තදඤ්ඤඤ්ච සඞ්ඛාරගතං විපස්සිත්වා ඉමං පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති අයං තාව අධිප්පායො.

අයං පන අනුසන්ධි – එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘ඉදානි, භන්තෙ, කුහිං ගච්ඡථා’’ති? තතො තෙන ‘‘පුබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා කත්ථ වසන්තී’’ති ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා ‘‘ගන්ධමාදනපබ්බතෙ’’ති වුත්තෙ පුන ආහංසු – ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ න ඉච්ඡථා’’ති. අථ පච්චෙකසම්බුද්ධො ආහ ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්යා’’ති සබ්බං. තත්රාධිප්පායො – අහං ඉදානි අත්රජාදීසු යංකිඤ්චි පුත්තම්පි න ඉච්ඡෙය්යං, කුතො පන තුම්හාදිසං සහායං. තස්මා තුම්හෙසුපි යො මයා සද්ධිං ගන්තුං මාදිසො වා හොතුං ඉච්ඡති, සො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අථ වා තෙහි ‘‘අම්හෙ දානි, භන්තෙ, පජහථ න ඉච්ඡථා’’ති වුත්තෙ සො පච්චෙකසම්බුද්ධො ‘‘න පුත්තමිච්ඡෙය්ය කුතො සහාය’’න්ති වත්වා අත්තනො යථාවුත්තෙනත්ථෙන එකචරියාය ගුණං දිස්වා පමුදිතො පීතිසොමනස්සජාතො ඉමං උදානං උදානෙසි – ‘‘එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එවං වත්වා පෙක්ඛමානස්සෙව මහාජනස්ස ආකාසෙ උප්පතිත්වා ගන්ධමාදනං අගමාසි.

ගන්ධමාදනො නාම හිමවති චූළකාළපබ්බතං මහාකාළපබ්බතං නාගපලිවෙඨනං චන්දගබ්භං සූරියගබ්භං සුවණ්ණපස්සං හිමවන්තපබ්බතන්ති සත්ත පබ්බතෙ අතික්කම්ම හොති. තත්ථ නන්දමූලකං නාම පබ්භාරං පච්චෙකබුද්ධානං වසනොකාසො, තිස්සො ච ගුහායො – සුවණ්ණගුහා, මණිගුහා, රජතගුහාති. තත්ථ මණිගුහාද්වාරෙ මඤ්ජූසකො නාම රුක්ඛො යොජනං උබ්බෙධෙන, යොජනං විත්ථාරෙන. සො යත්තකානි උදකෙ වා ථලෙ වා පුප්ඵානි, සබ්බානි තානි පුප්ඵයති, විසෙසෙන පච්චෙකබුද්ධාගමනදිවසෙ. තස්සූපරිතො සබ්බරතනමාළො හොති. තත්ථ සම්මජ්ජනකවාතො කචවරං ඡඩ්ඩෙති, සමකරණවාතො සබ්බරතනමයවාලුකං සමං කරොති, සිඤ්චනකවාතො අනොතත්තදහතො ආනෙත්වා උදකං සිඤ්චති, සුගන්ධකරණවාතො හිමවන්තතො සබ්බෙසං සුගන්ධරුක්ඛානං ගන්ධෙ ආනෙති, ඔචිනකවාතො පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පාතෙති, සන්ථරකවාතො සබ්බත්ථ සන්ථරති. සදා සුපඤ්ඤත්තානෙව චෙත්ථ ආසනානි හොන්ති, යෙසු පච්චෙකබුද්ධුප්පාදදිවසෙ, උපොසථදිවසෙ ච සබ්බෙ පච්චෙකබුද්ධා සන්නිපතිත්වා නිසීදන්ති. අයං තත්ථ පකති. අයං පච්චෙකබුද්ධො තත්ථ ගන්ත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදති. තතො සචෙ තස්මිං කාලෙ අඤ්ඤෙපි පච්චෙකබුද්ධා සංවිජ්ජන්ති, තෙපි තඞ්ඛණෙයෙව සන්නිපතිත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙසු නිසීදන්ති. නිසීදිත්වා ච කිඤ්චිදෙව සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨහන්ති. තතො සඞ්ඝත්ථෙරො අධුනාගතපච්චෙකබුද්ධං සබ්බෙසං අනුමොදනත්ථාය ‘‘කථමධිගත’’න්ති එවං කම්මට්ඨානං පුච්ඡති, තදාපි සො තමෙව අත්තනො උදානබ්යාකරණගාථං භාසති. පුන භගවාපි ආයස්මතා ආනන්දෙන පුට්ඨො තමෙව ගාථං භාසති. ආනන්දොපි සඞ්ගීතියන්ති එවං එකෙකා ගාථා පච්චෙකසම්බොධිඅභිසම්බුද්ධට්ඨානෙ, මඤ්ජූසකමාළෙ, ආනන්දෙන පුච්ඡිතකාලෙ, සඞ්ගීතියන්ති චතුක්ඛත්තුං භාසිතා හොතීති.

පඨමගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

92. සංසග්ගජාතස්සාති ගාථා කා උප්පත්ති? අයම්පි පච්චෙකබොධිසත්තො කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ වීසති වස්සසහස්සානි පුරිමනයෙනෙව සමණධම්මං කරොන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා පඨමං ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා ලක්ඛණසම්මසනං කත්වා අරියමග්ගං අනධිගම්ම බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. සො තතො චුතො බාරාණසිරඤ්ඤො අග්ගමහෙසියා කුච්ඡිම්හි උප්පජ්ජිත්වා පුරිමනයෙනෙව වඩ්ඪමානො යතො පභුති ‘‘අයං ඉත්ථී, අයං පුරිසො’’ති විසෙසං අඤ්ඤාසි. තදුපාදාය ඉත්ථීනං හත්ථෙ න රමති, උච්ඡාදනන්හාපනමණ්ඩනාදිමත්තම්පි න සාදියති. තං පුරිසා එව පොසෙන්ති. ථඤ්ඤපායනකාලෙ ධාතියො කඤ්චුකං පටිමුඤ්චිත්වා පුරිසවෙසෙන ථඤ්ඤං පායෙන්ති. සො ඉත්ථීනං ගන්ධං ඝායිත්වා සද්දං වා සුත්වා රොදති, විඤ්ඤුතං පත්තොපි ඉත්ථියො පස්සිතුං න ඉච්ඡති. තෙන තං අනිත්ථිගන්ධොත්වෙව සඤ්ජානිංසු.

තස්මිං සොළසවස්සුද්දෙසිකෙ ජාතෙ රාජා ‘‘කුලවංසං සණ්ඨපෙස්සාමී’’ති නානාකුලෙහි තස්ස අනුරූපා කඤ්ඤායො ආනෙත්වා අඤ්ඤතරං අමච්චං ආණාපෙසි ‘‘කුමාරං රමාපෙහී’’ති. අමච්චො උපායෙන තං රමාපෙතුකාමො තස්ස අවිදූරෙ සාණිපාකාරං පරික්ඛිපාපෙත්වා නාටකානි පයොජාපෙසි. කුමාරො ගීතවාදිතසද්දං සුත්වා ‘‘කස්සෙසො සද්දො’’ති ආහ. අමච්චො ‘‘තවෙසො, දෙව, නාටකිත්ථීනං සද්දො, පුඤ්ඤවන්තානං ඊදිසානි නාටකානි හොන්ති. අභිරම, දෙව, මහාපුඤ්ඤොසි ත්ව’’න්ති ආහ. කුමාරො අමච්චං දණ්ඩෙන තාළාපෙත්වා නික්කඩ්ඪාපෙසි. සො රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා කුමාරස්ස මාතරා සහ ගන්ත්වා කුමාරං ඛමාපෙත්වා පුන අමච්චං ආණාපෙසි. කුමාරො තෙහි අතිනිප්පීළියමානො සෙට්ඨසුවණ්ණං දත්වා සුවණ්ණකාරෙ ආණාපෙසි ‘‘සුන්දරං ඉත්ථිරූපං කරොථා’’ති. තෙ විස්සකම්මුනා නිම්මිතසදිසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං ඉත්ථිරූපං කරිත්වා දස්සෙසුං. කුමාරො දිස්වා විම්හයෙන සීසං චාලෙත්වා මාතාපිතූනං පෙසෙසි – ‘‘යදි ඊදිසිං ඉත්ථිං ලභිස්සාමි, ගණ්හිස්සාමී’’ති. මාතාපිතරො ‘‘අම්හාකං පුත්තො මහාපුඤ්ඤො, අවස්සං තෙන සහ කතපුඤ්ඤා කාචි දාරිකා ලොකෙ උප්පන්නා භවිස්සතී’’ති තං සුවණ්ණරූපං රථං ආරොපෙත්වා අමච්චානං අප්පෙසුං – ‘‘ගච්ඡථ, ඊදිසිං දාරිකං ගවෙසථා’’ති. තෙ තං ගහෙත්වා සොළසමහාජනපදෙ විචරන්තා තං තං ගාමං ගන්ත්වා උදකතිත්ථාදීසු යත්ථ යත්ථ ජනසමූහං පස්සන්ති, තත්ථ තත්ථ දෙවතං විය සුවණ්ණරූපං ඨපෙත්වා නානාපුප්ඵවත්ථාලඞ්කාරෙහි පූජං කත්වා විතානං බන්ධිත්වා එකමන්තං තිට්ඨන්ති ‘‘යදි කෙනචි එවරූපා දිට්ඨපුබ්බා භවිස්සති, සො කථං සමුට්ඨාපෙස්සතී’’ති? එතෙනුපායෙන අඤ්ඤත්ර මද්දරට්ඨා සබ්බජනපදෙ ආහිණ්ඩිත්වා තං ‘‘ඛුද්දකරට්ඨ’’න්ති අවමඤ්ඤමානා තත්ථ පඨමං අගන්ත්වා නිවත්තිංසු.

තතො නෙසං එතදහොසි – ‘‘මද්දරට්ඨම්පි තාව ගච්ඡාම, මා නො බාරාණසිං පවිට්ඨෙපි රාජා පුන පෙසෙසී’’ති මද්දරට්ඨෙ සාගලනගරං අගමංසු. සාගලනගරෙ ච මද්දවො නාම රාජා. තස්ස ධීතා සොළසවස්සුද්දෙසිකා අභිරූපා අහොසි. තස්සා වණ්ණදාසියො න්හානොදකත්ථාය තිත්ථං ගච්ඡන්ති. තත්ථ අමච්චෙහි ඨපිතං තං සුවණ්ණරූපං දූරතොව දිස්වා ‘‘අම්හෙ උදකත්ථාය පෙසෙත්වා රාජපුත්තී සයමෙව ආගතා’’ති භණන්තියො සමීපං ගන්ත්වා ‘‘නායං සාමිනී, අම්හාකං සාමිනී ඉතො අභිරූපතරා’’ති ආහංසු. අමච්චා තං සුත්වා රාජානං උපසඞ්කමිත්වා අනුරූපෙන නයෙන දාරිකං යාචිංසු. සොපි අදාසි. තෙ බාරාණසිරඤ්ඤො පාහෙසුං – ‘‘ලද්ධා, දෙව, කුමාරිකා, සාමං ආගච්ඡථ, උදාහු අම්හෙව ආනෙමා’’ති. සො ‘‘මයි ආගච්ඡන්තෙ ජනපදපීළා භවිස්සති, තුම්හෙව නං ආනෙථා’’ති පෙසෙසි.

අමච්චාපි දාරිකං ගහෙත්වා නගරා නික්ඛමිත්වා කුමාරස්ස පාහෙසුං – ‘‘ලද්ධා සුවණ්ණරූපසදිසා කුමාරිකා’’ති. කුමාරො සුත්වාව රාගෙන අභිභූතො පඨමජ්ඣානා පරිහායි. සො දූතපරම්පරාය පෙසෙසි – ‘‘සීඝං ආනෙථ, සීඝං ආනෙථා’’ති. තෙ සබ්බත්ථ එකරත්තිවාසෙන බාරාණසිං පත්වා බහිනගරෙ ඨිතා රඤ්ඤො පෙසෙසුං – ‘‘අජ්ජෙව පවිසිතබ්බං, නො’’ති. රාජා ‘‘සෙට්ඨකුලා ආනීතා දාරිකා, මඞ්ගලකිරියං කත්වා මහාසක්කාරෙන පවෙසෙස්සාම, උය්යානං තාව නං නෙථා’’ති ආහ. තෙ තථා අකංසු. සා අච්චන්තසුඛුමාලා කුමාරිකා යානුග්ඝාටෙන උබ්බාළ්හා අද්ධානපරිස්සමෙන උප්පන්නවාතරොගා මිලාතමාලා විය හුත්වා රත්තිභාගෙ කාලමකාසි. අමච්චා ‘‘සක්කාරා පරිභට්ඨම්හා’’ති පරිදෙවිංසු. රාජා ච නාගරා ච ‘‘කුලවංසො විනට්ඨො’’ති පරිදෙවිංසු. සකලනගරං කොලාහලං අහොසි. කුමාරස්ස සුතමත්තෙයෙව මහාසොකො උදපාදි.

තතො කුමාරො සොකස්ස මූලං ඛනිතුං ආරද්ධො. සො එවං චින්තෙසි – ‘‘අයං සොකො නාම න අජාතස්ස හොති, ජාතස්ස පන හොති. තස්මා ජාතිං පටිච්ච සොකො. ජාති පන කිං පටිච්චාති? භවං පටිච්ච ජාතී’’ති. එවං පුබ්බභාවනානුභාවෙන යොනිසො මනසිකරොන්තො අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදං දිස්වා පුන අනුලොමඤ්ච සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො තත්ථෙව නිසින්නො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. අමච්චා තං මග්ගඵලසුඛෙන සුඛිතං සන්තින්ද්රියං සන්තමානසං නිසින්නං දිස්වා පණිපාතං කත්වා ආහංසු – ‘‘මා සොචි, දෙව, මහන්තො ජම්බුදීපො, අඤ්ඤං තතො සුන්දරතරං කඤ්ඤං ආනෙස්සාමා’’ති. සො ආහ – ‘‘න සොචාමි, නිස්සොකො පච්චෙකබුද්ධො අහ’’න්ති. ඉතො පරං සබ්බං වුත්තපුරිමගාථාසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථාවණ්ණනං.

ගාථාවණ්ණනා පන එවං වෙදිතබ්බා – සංසග්ගජාතස්සාති ජාතසංසග්ගස්ස. තත්ථ දස්සනසවනකායසමුල්ලපනසම්භොගසංසග්ගවසෙන පඤ්චවිධො සංසග්ගො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤං දිස්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො දස්සනසංසග්ගො නාම. තත්ථ සීහළදීපෙ කාළදීඝවාපී ගාමෙ පිණ්ඩාය චරන්තං කල්යාණවිහාරවාසිදීඝභාණකදහරභික්ඛුං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තා කෙනචි උපායෙන තං අලභිත්වා කාලඞ්කතා කුටුම්බියධීතා ච තස්සා නිවාසනචොළඛණ්ඩං දිස්වා ‘‘එවරූපං වත්ථං ධාරිනියා නාම සද්ධිං සංවාසං නාලභි’’න්ති ඵලිතහදයො කාලඞ්කතො. සො එව දහරො ච නිදස්සනං.

පරෙහි පන කථියමානං රූපාදිසම්පත්තිං අත්තනා වා හසිතලපිතගීතසද්දං සුත්වා සොතවිඤ්ඤාණවීථිවසෙන උප්පන්නරාගො සවනසංසග්ගො නාම. තත්රාපි ගිරිගාමවාසිකම්මාරධීතාය පඤ්චහි කුමාරිකාහි සද්ධිං පදුමස්සරං ගන්ත්වා න්හත්වා මාලං ආරොපෙත්වා උච්චාසද්දෙන ගායන්තියා සද්දං සුත්වා ආකාසෙන ගච්ඡන්තො කාමරාගෙන විසෙසා පරිහායිත්වා බ්යසනං පත්තො පඤ්චග්ගළලෙණවාසී තිස්සදහරො නිදස්සනං.

අඤ්ඤමඤ්ඤං අඞ්ගපරාමසනෙන උප්පන්නරාගො කායසංසග්ගො නාම. ධම්මභාසනදහරභික්ඛු ච රාජධීතා චෙත්ථ නිදස්සනං. මහාවිහාරෙ කිර දහරභික්ඛු ධම්මං භාසති. තත්ථ මහාජනො ආගතො, රාජාපි අග්ගමහෙසියා රාජධීතාය ච සද්ධිං අගමාසි. තතො රාජධීතාය තස්ස රූපඤ්ච සරඤ්ච ආගම්ම බලවරාගො උප්පන්නො, තස්ස දහරස්සාපි. තං දිස්වා රාජා සල්ලක්ඛෙත්වා සාණිපාකාරෙන පරික්ඛිපාපෙසි. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පරාමසිත්වා ආලිඞ්ගිංසු. පුන සාණිපාකාරං අපනෙත්වා පස්සන්තා ද්වෙපි කාලඞ්කතෙයෙව අද්දසංසූති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලපනසමුල්ලපනවසෙන උප්පන්නරාගො පන සමුල්ලපනසංසග්ගො නාම. භික්ඛු භික්ඛුනීහි සද්ධිං පරිභොගකරණෙ උප්පන්නරාගො සම්භොගසංසග්ගො නාම. ද්වීසුපි එතෙසු පාරාජිකප්පත්තො භික්ඛු ච භික්ඛුනී ච නිදස්සනං. මරිචවට්ටිනාමමහාවිහාරමහෙ කිර දුට්ඨගාමණිඅභයරාජා මහාදානං පටියාදෙත්වා උභතොසඞ්ඝං පරිවිසති. තත්ථ උණ්හයාගුයා දින්නාය සඞ්ඝනවකසාමණෙරී අනාධාරකස්ස සඞ්ඝනවකස්ස සාමණෙරස්ස දන්තවලයං දත්වා සමුල්ලපනමකාසි. තෙ උභොපි උපසම්පජ්ජිත්වා සට්ඨිවස්සා හුත්වා පරතීරං ගතා අඤ්ඤමඤ්ඤං සමුල්ලපනෙන පුබ්බසඤ්ඤං පටිලභිත්වා තාවදෙව සඤ්ජාතසිනෙහා සික්ඛාපදං වීතික්කමිත්වා පාරාජිකා අහෙසුන්ති. එවං පඤ්චවිධෙ සංසග්ගෙ යෙන කෙනචි සංසග්ගෙන ජාතසංසග්ගස්ස භවති ස්නෙහො, පුරිමරාගපච්චයො බලවරාගො උප්පජ්ජති. තතො ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති තමෙව ස්නෙහං අනුගච්ඡන්තං සන්දිට්ඨිකසම්පරායිකං සොකපරිදෙවාදිනානප්පකාරකං ඉදං දුක්ඛං පහොති පභවති ජායති.

අපරෙ ‘‘ආරම්මණෙ චිත්තස්ස වොස්සග්ගො සංසග්ගො’’ති භණන්ති. තතො ස්නෙහො, ස්නෙහදුක්ඛමිදන්ති. එවමත්ථප්පභෙදං ඉමං අඩ්ඪගාථං වත්වා සො පච්චෙකබුද්ධො ආහ – ‘‘ස්වායං යමිදං ස්නෙහන්වයං සොකාදිදුක්ඛං පහොති, තමෙව ස්නෙහං අනුගතස්ස දුක්ඛස්ස මූලං ඛනන්තො පච්චෙකබොධිං අධිගතො’’ති.

එවං වුත්තෙ තෙ අමච්චා ආහංසු – ‘‘අම්හෙහි දානි, භන්තෙ, කිං කත්තබ්බ’’න්ති? තතො සො ආහ – ‘‘තුම්හෙ වා අඤ්ඤතරො වා ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චිතුකාමො, සො සබ්බොපි ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො, එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො’’ති. එත්ථ ච යං තං ‘‘ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොතී’’ති වුත්තං, තදෙව සන්ධාය ‘‘ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා යථාවුත්තෙන සංසග්ගෙන ‘සංසග්ගජාතස්ස භවති ස්නෙහො, ස්නෙහන්වයං දුක්ඛමිදං පහොති’, එවං යථාභූතං ආදීනවං ස්නෙහජං පෙක්ඛමානො අහමධිගතොති එවං සම්බන්ධිත්වා චතුත්ථපාදො පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ස්නෙහවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. තතො පරං සබ්බං පුරිමගාථාය වුත්තසදිසමෙවාති.

සංසග්ගගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

93. මිත්තෙ සුහජ්ජෙති කා උප්පත්ති? අයං පච්චෙකබොධිසත්තො පුරිමගාථාය වුත්තනයෙනෙව උප්පජ්ජිත්වා බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙන්තො පඨමජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා ‘‘කිං සමණධම්මො වරො, රජ්ජං වර’’න්ති වීමංසිත්වා අමච්චානං රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා සමණධම්මං අකාසි. අමච්චා ‘‘ධම්මෙන සමෙන කරොථා’’ති වුත්තාපි ලඤ්ජං ගහෙත්වා අධම්මෙන කරොන්ති. තෙ ලඤ්ජං ගහෙත්වා සාමිකෙ පරාජයන්තා එකදා අඤ්ඤතරං රාජවල්ලභං පරාජෙසුං. සො රඤ්ඤො භත්තකාරකෙහි සද්ධිං පවිසිත්වා සබ්බං ආරොචෙසි. රාජා දුතියදිවසෙ සයං විනිච්ඡයට්ඨානං අගමාසි. තතො මහාජනා – ‘‘අමච්චා, දෙව, සාමිකෙ අසාමිකෙ කරොන්තී’’ති උච්චාසද්දං කරොන්තා මහායුද්ධං විය අකංසු. අථ රාජා විනිච්ඡයට්ඨානා වුට්ඨාය පාසාදං අභිරුහිත්වා සමාපත්තිං අප්පෙතුං නිසින්නො. තෙන සද්දෙන වික්ඛිත්තචිත්තො න සක්කොති අප්පෙතුං. සො ‘‘කිං මෙ රජ්ජෙන, සමණධම්මො වර’’න්ති රජ්ජසුඛං පහාය පුන සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සිත්වා පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. කම්මට්ඨානඤ්ච පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ මෙත්තායනවසෙන මිත්තා. සුහදයභාවෙන සුහජ්ජා. කෙචි එකන්තහිතකාමතාය මිත්තාව හොන්ති න සුහජ්ජා. කෙචි ගමනාගමනට්ඨානනිසජ්ජාසමුල්ලාපාදීසු, හදයසුඛජනනෙන සුහජ්ජාව හොන්ති, න මිත්තා. කෙචි තදුභයවසෙන සුහජ්ජා චෙව මිත්තා ච හොන්ති. තෙ දුවිධා අගාරියා ච අනගාරියා ච. තත්ථ අගාරියා තිවිධා හොන්ති උපකාරො සමානසුඛදුක්ඛො අනුකම්පකොති. අනගාරියා විසෙසෙන අත්ථක්ඛායිනො එව. තෙ චතූහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා හොන්ති. යථාහ –

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි උපකාරො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. පමත්තං රක්ඛති, පමත්තස්ස සාපතෙය්යං රක්ඛති, භීතස්ස සරණං හොති, උප්පන්නෙසු කිච්චකරණීයෙසු තද්දිගුණං භොගං අනුප්පදෙති’’ (දී. නි. 3.261).

තථා –

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි සමානසුඛදුක්ඛො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. ගුය්හමස්ස ආචික්ඛති, ගුය්හමස්ස පරිගූහති, ආපදාසු න විජහති, ජීවිතංපිස්ස අත්ථාය පරිච්චත්තං හොති’’ (දී. නි. 3.262).

තථා –

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අනුකම්පකො මිත්තො සුහදො වෙදිතබ්බො. අභවෙනස්ස න නන්දති, භවෙනස්ස නන්දති, අවණ්ණං භණමානං නිවාරෙති, වණ්ණං භණමානං පසංසති’’ (දී. නි. 3.264).

තථා

‘‘චතූහි ඛො, ගහපතිපුත්ත, ඨානෙහි අත්ථක්ඛායී මිත්තා සුහදො වෙදිතබ්බො. පාපා නිවාරෙති, කල්යාණෙ නිවෙසෙති, අස්සුතං සාවෙති, සග්ගස්ස මග්ගං ආචික්ඛතී’’ති (දී. නි. 3.263).

තෙස්විධ අගාරියා අධිප්පෙතා, අත්ථතො පන සබ්බෙපි යුජ්ජන්ති. තෙ මිත්තෙ සුහජ්ජෙ අනුකම්පමානොති අනුදයමානො, තෙසං සුඛං උපසංහරිතුකාමො දුක්ඛං අපහරිතුකාමො ච.

හාපෙති අත්ථන්ති දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථවසෙන තිවිධං, තථා අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථවසෙනාපි තිවිධං අත්ථං ලද්ධවිනාසනෙන අලද්ධානුප්පාදනෙනාති ද්විධාපි හාපෙති විනාසෙති. පටිබද්ධචිත්තොති ‘‘අහං ඉමං විනා න ජීවාමි, එස මෙ ගති, එස මෙ පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං නීචෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ‘‘ඉමෙ මං විනා න ජීවන්ති, අහං තෙසං ගති, අහං තෙසං පරායණ’’න්ති එවං අත්තානං උච්චෙ ඨානෙ ඨපෙන්තොපි පටිබද්ධචිත්තො හොති. ඉධ පන එවං පටිබද්ධචිත්තො අධිප්පෙතො. එතං භයන්ති එතං අත්ථහාපනභයං, අත්තනො සමාපත්තිහානිං සන්ධායාහ. සන්ථවෙති තිවිධො සන්ථවො තණ්හාදිට්ඨිමිත්තසන්ථවවසෙන. තත්ථ අට්ඨසතපභෙදාපි තණ්හා තණ්හාසන්ථවො, ද්වාසට්ඨිභෙදාපි දිට්ඨි දිට්ඨිසන්ථවො, පටිබද්ධචිත්තතාය මිත්තානුකම්පනා මිත්තසන්ථවො. තෙසු සො ඉධ අධිප්පෙතො. තෙන හිස්ස සමාපත්ති පරිහීනා. තෙනාහ – ‘‘එතං භයං සන්ථවෙ පෙක්ඛමානො අහං අධිගතො’’ති. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති.

මිත්තසුහජ්ජගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

94. වංසො විසාලොති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ තයො පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරාජකුලෙ නිබ්බත්තො, ඉතරෙ ද්වෙ පච්චන්තරාජකුලෙසු. තෙ උභොපි කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය ‘‘මයං කිං කම්මං කත්වා ඉමං ලොකුත්තරසුඛං අනුප්පත්තා’’ති ආවජ්ජෙත්වා පච්චවෙක්ඛමානා කස්සපබුද්ධකාලෙ අත්තනො අත්තනො චරියං අද්දසංසු. තතො ‘‘තතියො කුහි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තා බාරාණසිරජ්ජං කාරෙන්තං දිස්වා තස්ස ගුණෙ සරිත්වා ‘‘සො පකතියාව අප්පිච්ඡතාදිගුණසමන්නාගතො හොති, අම්හාකංයෙව ඔවාදකො වත්තා වචනක්ඛමො පාපගරහී, හන්ද, නං ආරම්මණං දස්සෙත්වා ආරොචෙමා’’ති ඔකාසං ගවෙසන්තා තං එකදිවසං සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතං උය්යානං ගච්ඡන්තං දිස්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා උය්යානද්වාරෙ වෙළුගුම්බමූලෙ අට්ඨංසු. මහාජනො අතිත්තො රාජදස්සනෙන රාජානං උල්ලොකෙති. තතො රාජා ‘‘අත්ථි නු ඛො කොචි මම දස්සනෙ බ්යාපාරං න කරොතී’’ති ඔලොකෙන්තො පච්චෙකබුද්ධෙ අද්දක්ඛි. සහ දස්සනෙනෙව චස්ස තෙසු සිනෙහො උප්පජ්ජි. සො හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ සන්තෙන ආචාරෙන උපසඞ්කමිත්වා ‘‘භන්තෙ, කිං නාම තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. තෙ ‘‘මයං, මහාරාජ, අසජ්ජමානා නාමා’’ති ආහංසු. ‘‘භන්තෙ, අසජ්ජමානාති එතස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘අලග්ගනත්ථො, මහාරාජා’’ති. තතො වෙළුගුම්බං දස්සෙත්වා ආහංසු – ‘‘සෙය්යථාපි, මහාරාජ, ඉමං වෙළුගුම්බං සබ්බසො මූලඛන්ධසාඛානුසාඛාහි සංසිබ්බිත්වා ඨිතං අසිහත්ථො පුරිසො මූලෙ ඡෙත්වා ආවිඤ්ඡන්තො න සක්කුණෙය්ය උද්ධරිතුං, එවමෙව ත්වං අන්තො ච බහි ච ජටාය ජටිතො ආසත්තවිසත්තො තත්ථ විලග්ගො. සෙය්යථාපි වා පනස්ස වෙමජ්ඣගතොපි අයං වංසකළීරො අසඤ්ජාතසාඛත්තා කෙනචි අලග්ගොව ඨිතො, සක්කා ච පන අග්ගෙ වා මූලෙ වා ඡෙත්වා උද්ධරිතුං, එවමෙව මයං කත්ථචි අසජ්ජමානා සබ්බා දිසා ගච්ඡාමා’’ති තාවදෙව චතුත්ථජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පස්සතො එව රඤ්ඤො ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමංසු. තතො රාජා චින්තෙසි – ‘‘කදා නු ඛො අහම්පි එවං අසජ්ජමානො භවෙය්ය’’න්ති තත්ථෙව ඨිතො විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. පුරිමනයෙනෙව කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ වංසොති වෙළු. විසාලොති විත්ථිණ්ණො. -කාරො අවධාරණත්ථො, එව-කාරො වා අයං, සන්ධිවසෙන එත්ථ -කාරො නට්ඨා. තස්ස පරපදෙන සම්බන්ධො. තං පච්ඡා යොජෙස්සාම. යථාති පටිභාගෙ. විසත්තොති ලග්ගො ජටිතො සංසිබ්බිතො. පුත්තෙසු දාරෙසු චාති පුත්තධීතුභරියාසු. යා අපෙක්ඛාති යා තණ්හා යො සිනෙහො. වංසක්කළීරොව අසජ්ජමානොති වංසකළීරො විය අලග්ගමානො. කිං වුත්තං හොති? යථා වංසො විසාලො විසත්තො එව හොති, පුත්තෙසු දාරෙසු ච යා අපෙක්ඛා, සාපි එවං තානි වත්ථූනි, සංසිබ්බිත්වා ඨිතත්තා විසත්තා එව. ස්වාහං තාය අපෙක්ඛාය අපෙක්ඛවා විසාලො වංසො විය විසත්තොති එවං අපෙක්ඛාය ආදීනවං දිස්වා තං අපෙක්ඛං මග්ගඤාණෙන ඡින්දන්තො අයං වංසකළීරොව රූපාදීසු වා ලාභාදීසු වා කාමභවාදීසු වා දිට්ඨාදීසු වා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන අසජ්ජමානො පච්චෙකබොධිං අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

වංසක්කළීරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

95. මිගො අරඤ්ඤම්හීති කා උප්පත්ති? එකො කිර භික්ඛු කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ යොගාවචරො කාලං කත්වා බාරාණසියං සෙට්ඨිකුලෙ උප්පන්නො අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ මහාභොගෙ. සො සුභගො අහොසි, තතො පරදාරිකො හුත්වා කාලඞ්කතො නිරයෙ නිබ්බත්තො තත්ථ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන සෙට්ඨිභරියාය කුච්ඡිම්හි ඉත්ථී හුත්වා පටිසන්ධිං ගණ්හි. නිරයතො ආගතානං සත්තානං ගත්තානි උණ්හානි හොන්ති. තෙන සෙට්ඨිභරියා ඩය්හමානෙන උදරෙන කිච්ඡෙන කසිරෙන තං ගබ්භං ධාරෙත්වා කාලෙන දාරිකං විජායි. සා ජාතදිවසතො පභුති මාතාපිතූනං සෙසබන්ධුපරිජනානඤ්ච දෙස්සා අහොසි. වයප්පත්තා ච යම්හි කුලෙ දින්නා, තත්ථාපි සාමිකසස්සුසසුරානං දෙස්සාව අහොසි අප්පියා අමනාපා. අථ නක්ඛත්තෙ ඝොසිතෙ සෙට්ඨිපුත්තො තාය සද්ධිං කීළිතුං අනිච්ඡන්තො වෙසිං ආනෙත්වා කීළති. සා තං දාසීනං සන්තිකා සුත්වා සෙට්ඨිපුත්තං උපසඞ්කමිත්වා නානප්පකාරෙහි අනුනයිත්වා ච ආහ – ‘‘අය්යපුත්ත, ඉත්ථී නාම සචෙපි දසන්නං රාජූනං කනිට්ඨා හොති, චක්කවත්තිනො වා ධීතා, තථාපි සාමිකස්ස පෙසනකරා හොති. සාමිකෙ අනාලපන්තෙ සූලෙ ආරොපිතා විය දුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. සචෙ අහං අනුග්ගහාරහා අනුග්ගහෙතබ්බා, නො චෙ, විස්සජ්ජෙතබ්බා. අත්තනො ඤාතිකුලං ගමිස්සාමී’’ති. සෙට්ඨිපුත්තො – ‘‘හොතු, භද්දෙ, මා සොචි කීළනසජ්ජා හොහි, නක්ඛත්තං කීළිස්සාමා’’ති ආහ. සෙට්ඨිධීතා තාවත්තකෙන සල්ලාපමත්තෙන උස්සාහජාතා ‘‘ස්වෙ නක්ඛත්තං කීළිස්සාමී’’ති බහුං ඛජ්ජභොජ්ජං පටියාදෙති. සෙට්ඨිපුත්තො දුතියදිවසෙ අනාරොචෙත්වාව කීළනට්ඨානං ගතො. සා ‘‘ඉදානි පෙසෙස්සති, ඉදානි පෙසෙස්සතී’’ති මග්ගං ඔලොකෙන්තී නිසින්නා උස්සූරං දිස්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. තෙ පච්චාගන්ත්වා ‘‘සෙට්ඨිපුත්තො ගතො’’ති ආරොචෙසුං. සා තං සබ්බං පටියාදිතං ආදාය යානං අභිරුහිත්වා උය්යානං ගන්තුං ආරද්ධා.

අථ නන්දමූලකපබ්භාරෙ පච්චෙකසම්බුද්ධො සත්තමෙ දිවසෙ නිරොධා වුට්ඨාය නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා ‘‘කත්ථ අජ්ජ භික්ඛං චරිස්සාමා’’ති ආවජ්ජෙන්තො තං සෙට්ඨිධීතරං දිස්වා ‘‘මයි ඉමිස්සා සද්ධාකාරං කාරෙත්වා තං කම්මං පරික්ඛයං ගමිස්සතී’’ති ඤත්වා පබ්භාරසමීපෙ සට්ඨියොජනමනොසිලාතලෙ ඨත්වා පත්තචීවරමාදාය අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ආකාසෙනාගන්ත්වා තස්සා පටිපථෙ ඔරුය්හ බාරාණසිං අභිමුඛො අගමාසි. තං දිස්වාව දාසියො සෙට්ඨිධීතාය ආරොචෙසුං. සා යානා ඔරුය්හ සක්කච්චං වන්දිත්වා පත්තං සබ්බරසසම්පන්නෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පූරෙත්වා පදුමපුප්ඵෙන පටිච්ඡාදෙත්වා හෙට්ඨාපි පදුමපුප්ඵං කත්වා පුප්ඵකලාපං හත්ථෙන ගහෙත්වා පච්චෙකබුද්ධස්ස හත්ථෙ පත්තං දත්වා වන්දිත්වා පුප්ඵකලාපහත්ථා පත්ථනං අකාසි – ‘‘භන්තෙ, යථා ඉදං පුප්ඵං, එවාහං යත්ථ යත්ථ උපපජ්ජාමි, තත්ථ තත්ථ මහාජනස්ස පියා භවෙය්යං මනාපා’’ති. එවං පත්ථෙත්වා දුතියම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, දුක්ඛො ගබ්භවාසො, තං අනුපගම්ම පදුමපුප්ඵෙ එව පටිසන්ධි භවෙය්යා’’ති. තතියම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, ජෙගුච්ඡො මාතුගාමො, චක්කවත්තිධීතාපි පරවසං ගච්ඡති. තස්මා අහං ඉත්ථිභාවං අනුපගම්ම පුරිසො භවෙය්ය’’න්ති. චතුත්ථම්පි පත්ථෙසි – ‘‘භන්තෙ, ඉමං සංසාරදුක්ඛං අතික්කම්ම පරියොසානෙ තුම්හෙහි පත්තං අමතං පාපුණෙය්ය’’න්ති. එවං චතුරො පණිධී කත්වා තං පදුමපුප්ඵකලාපං පූජෙත්වා පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා ‘‘පුප්ඵසදිසො එව මෙ ගන්ධො චෙව වණ්ණො ච හොතූ’’ති ඉමං පඤ්චමං පණිධිං අකාසි.

තතො පච්චෙකබුද්ධො පත්තඤ්ච පුප්ඵකලාපඤ්ච ගහෙත්වා ආකාසෙ ඨත්වා –

‘‘ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු;

සබ්බෙ පූරෙන්තු සඞ්කප්පා, චන්දො පන්නරසො යථා’’ති. –

ඉමාය ගාථාය සෙට්ඨිධීතාය අනුමොදනං කත්වා ‘‘සෙට්ඨිධීතා මං ගච්ඡන්තං පස්සතූ’’ති අධිට්ඨහිත්වා ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. සෙට්ඨිධීතාය තං පස්සන්තියා මහතී පීති උප්පජ්ජි. භවන්තරෙ කතං අකුසලං කම්මං අනොකාසතාය පරික්ඛීණං චිඤ්චම්බිලධොතතම්බලොහභාජනමිව සුද්ධා ජාතා. තාවදෙවස්සා පතිකුලෙ ඤාතිකුලෙ ච සබ්බො ජනො තුට්ඨො. ‘‘කිං කරොමා’’ති පියවචනානි ච පණ්ණාකාරානි ච පෙසෙසි. සාමිකොපි මනුස්සෙ පෙසෙසි – ‘‘සෙට්ඨිධීතරං සීඝං ආනෙථ, අහං විස්සරිත්වා උය්යානං ආගතො’’ති. තතො පභුති ච නං උරෙ විලිත්තචන්දනං විය ආමුත්තමුත්තාහාරං විය පුප්ඵමාලා විය ච පියායන්තො පරිහරි. සා තත්ථ යාවතායුකං ඉස්සරියභොගයුත්තසුඛං අනුභවිත්වා කාලං කත්වා පුරිසභාවෙන දෙවලොකෙ පදුමපුප්ඵෙ උප්පජ්ජි. සො දෙවපුත්තො ගච්ඡන්තොපි පදුමපුප්ඵගබ්භෙ එව ගච්ඡති, තිට්ඨන්තොපි නිසීදන්තොපි සයන්තොපි පදුමපුප්ඵගබ්භෙයෙව සයති. ‘‘මහාපදුමදෙවපුත්තො’’ති ච නං වොහරිංසු. එවං සො තෙන ඉද්ධානුභාවෙන අනුලොමපටිලොමං ඡ දෙවලොකෙ එව සංසරති.

තෙන ච සමයෙන බාරාණසිරඤ්ඤො වීසති ඉත්ථිසහස්සානි හොන්ති. තාසු එකාපි පුත්තං න ලභති. අමච්චා රාජානං විඤ්ඤාපෙසුං – ‘‘දෙව, කුලවංසානුපාලකො පුත්තො ඉච්ඡිතබ්බො, අත්රජෙ අවිජ්ජමානෙ ඛෙත්තජොපි කුලවංසධරො හොතී’’ති. අථ රාජා ‘‘ඨපෙත්වා මහෙසිං අවසෙසා ඉත්ථියො සත්තාහං ධම්මනාටකං කරොථා’’ති යථාකාමං බහි චරාපෙසි, තථාපි පුත්තං නාලත්ථ. පුන අමච්චා ආහංසු – ‘‘මහාරාජ, මහෙසී නාම පුඤ්ඤෙන ච පඤ්ඤාය ච සබ්බඉත්ථීනං අග්ගා, අප්පෙව නාම දෙවො මහෙසියා කුච්ඡිම්හි පුත්තං ලභෙය්යා’’ති. රාජා මහෙසියා එතමත්ථං ආරොචෙසි. සා ආහ – ‘‘මහාරාජ, යා ඉත්ථී සීලවතී සච්චවාදිනී, සා පුත්තං ලභෙය්ය, හිරොත්තප්පරහිතාය කුතො පුත්තො’’ති පාසාදං අභිරුහිත්වා පඤ්ච සීලානි සමාදියිත්වා පුනප්පුනං ආවජ්ජෙසි, සීලවතියා රාජධීතාය පඤ්ච සීලානි ආවජ්ජෙන්තියා පුත්තපත්ථනාචිත්තෙ උප්පන්නමත්තෙ සක්කස්ස ආසනං සංකම්පි.

අථ සක්කො ආවජ්ජෙන්තො එතමත්ථං විදිත්වා – ‘‘සීලවතියා රාජධීතාය පුත්තවරං දෙමී’’ති ආකාසෙනාගන්ත්වා දෙවියා සම්මුඛෙ ඨිතො ‘‘කිං වරෙසි, දෙවී’’ති? ‘‘පුත්තං, මහාරාජා’’ති. ‘‘දම්මි තෙ, දෙවි, පුත්තං, මා චින්තයී’’ති වත්වා දෙවලොකං ගන්ත්වා ‘‘අත්ථි නු ඛො එත්ථ ඛීණායුකො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අයං මහාපදුමො උපරිදෙවලොකං ගන්තුකාමො ච භවිස්සතී’’ති ඤත්වා තස්ස විමානං ගන්ත්වා ‘‘තාත මහාපදුම, මනුස්සලොකං ගච්ඡාහී’’ති යාචි. සො ‘‘මා එවං, මහාරාජ, භණ, ජෙගුච්ඡිතො මනුස්සලොකො’’ති. ‘‘තාත, ත්වං මනුස්සලොකෙ පුඤ්ඤං කත්වා ඉධූපපන්නො, තත්ථෙව ඨත්වා පාරමියො පූරෙතබ්බා, ගච්ඡ, තාතා’’ති. ‘‘දුක්ඛො, මහාරාජ, ගබ්භවාසො, න සක්කොමි තත්ථ වසිතු’’න්ති. ‘‘තාත, තෙ ගබ්භවාසො නත්ථි, තථා හි ත්වං කම්මමකාසි, යථා පදුමගබ්භෙයෙව නිබ්බත්තිස්සසි, ගච්ඡ, තාතා’’ති පුනප්පුනං වුච්චමානො අධිවාසෙසි.

සො දෙවලොකා චවිත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උය්යානෙ සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමගබ්භෙ නිබ්බත්තො. තඤ්ච රත්තිං පච්චූසසමයෙ මහෙසී සුපිනන්තෙන වීසතිඉත්ථිසහස්සපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං පදුමගබ්භෙ පුත්තං ලද්ධා විය අහොසි. සා පභාතාය රත්තියා සීලානි රක්ඛමානා තත්ථ ගන්ත්වා එකං පදුමපුප්ඵං අද්දස, තං නෙව තීරෙ හොති න ගම්භීරෙ. සහ දස්සනෙනෙව චස්සා තත්ථ පුත්තසිනෙහො උප්පජ්ජි. සා සයං එව ඔතරිත්වා තං පුප්ඵං අග්ගහෙසි, පුප්ඵෙ ගහිතමත්තෙයෙව පත්තානි විකසිංසු. තත්ථ සුවණ්ණපටිමං විය දාරකං අද්දස, දිස්වාව ‘‘පුත්තො මෙ ලද්ධො’’ති සද්දං නිච්ඡාරෙසි. මහාජනො සාධුකාරසහස්සානි පවත්තෙසි. රඤ්ඤො ච පෙසෙසි. රාජා සුත්වා ‘‘කත්ථ ලද්ධො’’ති පුච්ඡිත්වා ලද්ධොකාසං සුත්වා ‘‘උය්යානඤ්ච පොක්ඛරණියං පදුමඤ්ච අම්හාකංයෙව, තස්මා අම්හාකං ඛෙත්තෙ ජාතත්තා ඛෙත්තජො නාමායං පුත්තො’’ති වත්වා නගරං පවෙසෙත්වා වීසතිසහස්සඉත්ථියො ධාතිකිච්චං කාරෙසි. යා යා කුමාරස්ස රුචිං ඤත්වා පත්ථිතං පත්ථිතං ඛාදනීයං ඛාදාපෙති, සා සා සහස්සං ලභති. සකලබාරාණසී චලිතා, සබ්බො ජනො කුමාරස්ස පණ්ණාකාරසහස්සානි පෙසෙසි. කුමාරො තං තං අතිනෙත්වා ‘‘ඉමං ඛාද, ඉමං භුඤ්ජා’’ති වුච්චමානො භොජනෙන උබ්බාළ්හො උක්කණ්ඨිතො හුත්වා ගොපුරද්වාරං ගන්ත්වා ලාඛාගුළකෙන කීළති.

තදා අඤ්ඤතරො පච්චෙකබුද්ධො බාරාණසිං නිස්සාය ඉසිපතනෙ වසති. සො කාලස්සෙව වුට්ඨාය සෙනාසනවත්තසරීරපරිකම්මමනසිකාරාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා පටිසල්ලානා වුට්ඨිතො ‘‘අජ්ජ කත්ථ භික්ඛං ගහෙස්සාමී’’ති ආවජ්ජෙන්තො කුමාරස්ස සම්පත්තිං දිස්වා ‘‘එස පුබ්බෙ කිං කම්මං කරී’’ති වීමංසන්තො ‘‘මාදිසස්ස පිණ්ඩපාතං දත්වා චතස්සො පත්ථනා පත්ථෙසි, තත්ථ තිස්සො සිද්ධා, එකා තාව න සිජ්ඣති, තස්ස උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙමී’’ති භික්ඛාචාරවසෙන කුමාරස්ස සන්තිකං අගමාසි. කුමාරො තං දිස්වා ‘‘සමණ, මා ඉධ ආගච්ඡි, ඉමෙ හි තම්පි ‘ඉමං ඛාද, ඉමං භුඤ්ජා’ති වදෙය්යු’’න්ති ආහ. සො එකවචනෙනෙව තතො නිවත්තිත්වා අත්තනො සෙනාසනං අගමාසි. කුමාරො පරිජනං ආහ – ‘‘අයං සමණො මයා වුත්තමත්තොව නිවත්තො, කුද්ධො නු ඛො මමා’’ති. සො තෙහි ‘‘පබ්බජිතා නාම න කොධපරායණා හොන්ති, පරෙන පසන්නමනෙන යං දින්නං, තෙන යාපෙන්තී’’ති වුච්චමානෙපි ‘‘දුට්ඨො එවරූපො නාම සමණො, ඛමාපෙස්සාමි න’’න්ති මාතාපිතූනං ආරොචෙත්වා හත්ථිං අභිරුහිත්වා මහතා රාජානුභාවෙන ඉසිපතනං ගන්ත්වා මිගයූථං දිස්වා පුච්ඡි – ‘‘කින්නාමෙතෙ’’ති? ‘‘එතෙ, සාමි, මිගා නාමා’’ති. ‘‘එතෙසං ‘ඉමං ඛාදථ, ඉමං භුඤ්ජථ, ඉමං සායථා’ති වත්වා පටිජග්ගන්තා අත්ථී’’ති? ‘‘නත්ථි, සාමි, යත්ථ තිණොදකං සුලභං තත්ථ වසන්තී’’ති.

කුමාරො ‘‘යථා ඉමෙ අරක්ඛියමානාව යත්ථ ඉච්ඡන්ති, තත්ථ වසන්ති, කදා නු ඛො අහම්පි එවං වසෙය්ය’’න්ති එතං ආරම්මණං අග්ගහෙසි. පච්චෙකබුද්ධොපි තස්ස ආගමනං ඤත්වා සෙනාසනමග්ගඤ්ච චඞ්කමනඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨං කත්වා එකද්වත්තික්ඛත්තුං චඞ්කමිත්වා පදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා දිවාවිහාරොකාසඤ්ච පණ්ණසාලඤ්ච සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨං කත්වා පවිසනපදනික්ඛෙපං දස්සෙත්වා නික්ඛමනපදනික්ඛෙපං අදස්සෙත්වා අඤ්ඤත්ර අගමාසි. කුමාරො තත්ථ ගන්ත්වා තං පදෙසං සම්මජ්ජිත්වා මට්ඨකතං දිස්වා ‘‘වසති මඤ්ඤෙ එත්ථ සො පච්චෙකබුද්ධො’’ති පරිජනෙන භාසිතං සුත්වා ආහ – ‘‘පාතොපි සො සමණො දුස්සති, ඉදානි හත්ථිඅස්සාදීහි අත්තනො ඔකාසං අක්කන්තං දිස්වා සුට්ඨුතරං දුස්සෙය්ය, ඉධෙව තුම්හෙ තිට්ඨථා’’ති හත්ථික්ඛන්ධා ඔරුය්හ එකකොව සෙනාසනං පවිට්ඨො වත්තසීසෙන සුසම්මට්ඨොකාසෙ පදනික්ඛෙපං දිස්වා ‘‘සො දානායං සමණො එත්ථ චඞ්කමන්තො න වණිජ්ජාදිකම්මං චින්තෙසි, අද්ධායං අත්තනො හිතමෙව චින්තෙසි මඤ්ඤෙ’’ති පසන්නමානසො චඞ්කමං අභිරුහිත්වා දූරීකතපුථුවිතක්කො ගන්ත්වා පාසාණඵලකෙ නිසීදිත්වා සඤ්ජාතඑකග්ගො හුත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිඤාණං අධිගන්ත්වා පුරිමනයෙනෙව පුරොහිතෙන කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ගගනතලෙ නිසින්නො ඉමං ගාථමභාසි.

තත්ථ මිගොති ද්වෙ මිගා – එණීමිගො ච පසදමිගො ච. අපිච සබ්බෙසං ආරඤ්ඤිකානං චතුප්පදානං එතං අධිවචනං. ඉධ පන පසදමිගො අධිප්පෙතොති වදන්ති. අරඤ්ඤම්හීති ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං අරඤ්ඤං, ඉධ පන උය්යානං අධිප්පෙතං, තස්මා ‘‘උය්යානම්හී’’ති වුත්තං හොති. යථාති පටිභාගෙ. අබද්ධොති රජ්ජුබන්ධනාදීහි අබද්ධො, එතෙන විස්සත්ථචරියං දීපෙති. යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති වොචරායාති යෙන යෙන දිසාභාගෙන ගන්තුමිච්ඡති, තෙන තෙන දිසාභාගෙන ගොචරාය ගච්ඡති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, ආරඤ්ඤකො මිගො අරඤ්ඤෙ පවනෙ චරමානො විස්සත්ථො ගච්ඡති, විස්සත්ථො තිට්ඨති, විස්සත්ථො නිසීදති, විස්සත්ථො සෙය්යං කප්පෙති. තං කිස්ස හෙතු? අනාපාථගතො, භික්ඛවෙ, ලුද්දස්ස, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අන්තමකාසි මාරං අපදං, වධිත්වා මාරචක්ඛුං අදස්සනං ගතො පාපිමතො’’ති (ම. නි. 1.287; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 125) විත්ථාරො.

සෙරිතන්ති සච්ඡන්දවුත්තිතං අපරායත්තතං වා, ඉදං වුත්තං හොති – යථා මිගො අරඤ්ඤම්හි අබද්ධො යෙනිච්ඡකං ගච්ඡති ගොචරාය, තථා කදා නු ඛො අහම්පි තණ්හාබන්ධනං ඡින්දිත්වා එවං ගච්ඡෙය්යන්ති. විඤ්ඤූ පණ්ඩිතො නරො සෙරිතං පෙක්ඛමානො එකො චරෙති.

මිගොඅරඤ්ඤගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

96. ආමන්තනා හොතීති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර මහාඋපට්ඨානසමයෙ අමච්චා උපසඞ්කමිංසු. තෙසු එකො අමච්චො ‘‘දෙව, සොතබ්බං අත්ථී’’ති එකමන්තං ගමනං යාචි. සො උට්ඨායාසනා අගමාසි. පුන එකො මහාඋපට්ඨානෙ නිසින්නං යාචි, එකො හත්ථික්ඛන්ධෙ නිසින්නං, එකො අස්සපිට්ඨියං නිසින්නං, එකො සුවණ්ණරථෙ නිසින්නං, එකො සිවිකාය නිසීදිත්වා උය්යානං ගච්ඡන්තං යාචි. රාජා තතො ඔරොහිත්වා අගමාසි. අපරො ජනපදචාරිකං ගච්ඡන්තං යාචි, තස්සපි වචනං සුත්වා හත්ථික්ඛන්ධතො ඔරුය්හ එකමන්තං අගමාසි. එවං සො තෙහි නිබ්බින්නො හුත්වා පබ්බජි. අමච්චා ඉස්සරියෙන වඩ්ඪන්ති. තෙසු එකො ගන්ත්වා රාජානං ආහ – ‘‘අසුකං නාම, මහාරාජ, ජනපදං මය්හං දෙහී’’ති. රාජා තං ‘‘ඉත්ථන්නාමො භුඤ්ජතී’’ති භණති. සො රඤ්ඤො වචනං අනාදියිත්වා ‘‘ගච්ඡාමහං තං ජනපදං ගහෙත්වා භුඤ්ජාමී’’ති තත්ථ ගන්ත්වා කලහං කත්වා පුන උභොපි රඤ්ඤො සන්තිකං ආගන්ත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දොසං ආරොචෙන්ති. රාජා ‘‘න සක්කා ඉමෙ තොසෙතු’’න්ති තෙසං ලොභෙ ආදීනවං දිස්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. සො පුරිමනයෙන ඉමං උදානං අභාසි.

තස්සත්ථො – සහායමජ්ඣෙ ඨිතස්ස දිවාසෙය්යසඞ්ඛාතෙ වාසෙ ච, මහාඋපට්ඨානසඞ්ඛාතෙ ඨානෙ ච, උය්යානගමනසඞ්ඛාතෙ ගමනෙ ච, ජනපදචාරිකසඞ්ඛාතාය චාරිකාය ච, ‘‘ඉදං මෙ සුණ, ඉදං මෙ දෙහී’’තිආදිනා නයෙන තථා තථා ආමන්තනා හොති, තස්මා අහං තත්ථ නිබ්බිජ්ජිත්වා යායං අරියජනසෙවිතා අනෙකානිසංසා එකන්තසුඛා, එවං සන්තෙපි ලොභාභිභූතෙහි සබ්බකාපුරිසෙහි අනභිපත්ථිතා පබ්බජ්ජා, තං අනභිජ්ඣිතං පරෙසං අවසවත්තනෙන භබ්බපුග්ගලවසෙන සෙරිතඤ්ච පෙක්ඛමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකබොධිං අධිගතොස්මි. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආමන්තනාගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

97. ඛිඩ්ඩාරතීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර එකපුත්තකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො තස්ස එකපුත්තකො පියො අහොසි මනාපො පාණසමො, රාජා සබ්බඉරියාපථෙසු පුත්තකං ගහෙත්වාව වත්තති. සො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡන්තො තං ඨපෙත්වා ගතො. කුමාරොපි තං දිවසංයෙව උප්පන්නෙන බ්යාධිනා මතො. අමච්චා ‘‘පුත්තසිනෙහෙන රඤ්ඤො හදයම්පි ඵලෙය්යා’’ති අනාරොචෙත්වාව නං ඣාපෙසුං. රාජා උය්යානෙ සුරාමදෙන මත්තො පුත්තං නෙව සරති, තථා දුතියදිවසෙපි න්හානභොජනවෙලාසු. අථ භුත්තාවී නිසින්නො සරිත්වා ‘‘පුත්තං මෙ ආනෙථා’’ති ආහ. තස්ස අනුරූපෙන විධානෙන තං පවත්තිං ආරොචෙසුං. තතො සොකාභිභූතො නිසින්නො එවං යොනිසො මනසාකාසි – ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති. එවං අනුක්කමෙන අනුලොමපටිලොමං පටිච්චසමුප්පාදං සම්මසන්තො පච්චෙකසම්බොධිං සච්ඡාකාසි. සෙසං සංසග්ගගාථාවණ්ණනායං වුත්තසදිසමෙව ඨපෙත්වා ගාථායත්ථවණ්ණනං.

අත්ථවණ්ණනා පන – ඛිඩ්ඩාති කීළනා. සා දුවිධා හොති කායිකා ච වාචසිකා ච. තත්ථ කායිකා නාම හත්ථීහිපි කීළන්ති, අස්සෙහිපි රථෙහිපි ධනූහිපි ථරූහිපීති එවමාදි. වාචසිකා නාම ගීතං සිලොකභණනං මුඛභෙරිආලම්බරභෙරීති එවමාදි. රතීති පඤ්චකාමගුණරති. විපුලන්ති යාව අට්ඨිමිඤ්ජං අහච්ච ඨානෙන සකලත්තභාවබ්යාපකං. සෙසං පාකටමෙව. අනුසන්ධියොජනාපි චෙත්ථ සංසග්ගගාථාය වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, තතො පරඤ්ච සබ්බං.

ඛිඩ්ඩාරතිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

98. චාතුද්දිසොති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ පඤ්ච පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරාජා අහොසි, සෙසා පාකතිකරාජානො. තෙ චත්තාරොපි කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අනුක්කමෙන පච්චෙකබුද්ධා හුත්වා නන්දමූලකපබ්භාරෙ වසන්තා එකදිවසං සමාපත්තිතො වුට්ඨාය වංසක්කළීරගාථායං වුත්තනයෙනෙව අත්තනො කම්මඤ්ච සහායඤ්ච ආවජ්ජෙත්වා ඤත්වා බාරාණසිරඤ්ඤො උපායෙන ආරම්මණං දස්සෙතුං ඔකාසං ගවෙසන්ති. සො ච රාජා තික්ඛත්තුං රත්තියා උබ්බිජ්ජති, භීතො විස්සරං කරොති, මහාතලෙ ධාවති. පුරොහිතෙන කාලස්සෙව වුට්ඨාය සුඛසෙය්යං පුච්ඡිතොපි ‘‘කුතො මෙ, ආචරිය, සුඛ’’න්ති සබ්බං තං පවත්තිං ආරොචෙසි. පුරොහිතොපි ‘‘අයං රොගො න සක්කා යෙන කෙනචි උද්ධං විරෙචනාදිනා භෙසජ්ජකම්මෙන විනෙතුං, මය්හං පන ඛාදනූපායො උප්පන්නො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘රජ්ජහානිජීවිතන්තරායාදීනං පුබ්බනිමිත්තං එතං, මහාරාජා’’ති රාජානං සුට්ඨුතරං උබ්බෙජෙත්වා ‘‘තස්ස වූපසමනත්ථං එත්තකෙ ච එත්තකෙ ච හත්ථිඅස්සරථාදයො හිරඤ්ඤසුවණ්ණඤ්ච දක්ඛිණං දත්වා යඤ්ඤො යජිතබ්බො’’ති යඤ්ඤයජනෙ සමාදපෙසි.

තතො පච්චෙකබුද්ධා අනෙකානි පාණසහස්සානි යඤ්ඤත්ථාය සම්පිණ්ඩියමානානි දිස්වා ‘‘එතස්මිං කම්මෙ කතෙ දුබ්බොධනෙය්යො භවිස්සති, හන්ද නං පටිකච්චෙව ගන්ත්වා පෙක්ඛාමා’’ති වංසක්කළීරගාථායං වුත්තනයෙන ආගන්ත්වා පිණ්ඩාය චරමානා රාජඞ්ගණෙ පටිපාටියා අගමංසු. රාජා සීහපඤ්ජරෙ ඨිතො රාජඞ්ගණං ඔලොකයමානො තෙ අද්දක්ඛි, සහ දස්සනෙනෙව චස්ස සිනෙහො උප්පජ්ජි. තතො තෙ පක්කොසාපෙත්වා ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කච්චං භොජෙත්වා කතභත්තකිච්චෙ ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, චාතුද්දිසා නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, චාතුද්දිසාති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘චතූසු දිසාසු කත්ථචි කුතොචි භයං වා චිත්තුත්රාසො වා අම්හාකං නත්ථි, මහාරාජා’’ති. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං තං භයං කිං කාරණා න හොතී’’ති? ‘‘මයං, මහාරාජ, මෙත්තං භාවෙම, කරුණං භාවෙම, මුදිතං භාවෙම, උපෙක්ඛං භාවෙම. තෙන නො තං භයං න හොතී’’ති වත්වා උට්ඨායාසනා අත්තනො වසනට්ඨානං අගමංසු.

තතො රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමෙ සමණා ‘මෙත්තාදිභාවනාය භයං න හොතී’ති භණන්ති, බ්රාහ්මණා පන අනෙකසහස්සපාණවධං වණ්ණයන්ති, කෙසං නු ඛො වචනං සච්ච’’න්ති? අථස්ස එතදහොසි – ‘‘සමණා සුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවන්ති, බ්රාහ්මණා පන අසුද්ධෙන අසුද්ධං. න සක්කා ඛො පන අසුද්ධෙන අසුද්ධං ධොවිතුං, පබ්බජිතානං එව වචනං සච්ච’’න්ති. සො ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා නයෙන මෙත්තාදයො චත්තාරොපි බ්රහ්මවිහාරෙ භාවෙත්වා හිතඵරණෙන චිත්තෙන අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘සබ්බෙ පාණෙ මුඤ්චථ, සීතානි පානීයානි පිවන්තු, හරිතානි තිණානි ඛාදන්තු, සීතො ච වාතො තෙසං උපවායතූ’’ති. තෙ තථා අකංසු.

තතො රාජා ‘‘කල්යාණමිත්තානං වචනෙන පාපකම්මතො මුත්තොම්හී’’ති තත්ථෙව නිසින්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. අමච්චෙහි ච භොජනවෙලායං ‘‘භුඤ්ජ, මහාරාජ, කාලො’’ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’ති පුරිමනයෙනෙව සබ්බං වත්වා ඉමං උදානබ්යාකරණගාථං අභාසි.

තත්ථ චාතුද්දිසොති චතූසු දිසාසු යථාසුඛවිහාරී, ‘‘එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා වා නයෙන බ්රහ්මවිහාරභාවනාය ඵරිතා චතස්සො දිසා අස්ස සන්තීති චාතුද්දිසො. තාසු චතූසු දිසාසු කත්ථචි සත්තෙ වා සඞ්ඛාරෙ වා භයෙන න පටිහනතීති අප්පටිඝො. සන්තුස්සමානොති ද්වාදසවිධස්ස සන්තොසස්ස වසෙන සන්තුස්සකො ච. ඉතරීතරෙනාති උච්චාවචෙන පච්චයෙන. පරිස්සයානං සහිතා අඡම්භීති එත්ථ පරිස්සයන්ති කායචිත්තානි, පරිහාපෙන්ති වා තෙසං සම්පත්තිං, තානි වා පටිච්ච සයන්තීති පරිස්සයා, බාහිරානං සීහබ්යග්ඝාදීනං අබ්භන්තරානඤ්ච කාමච්ඡන්දාදීනං කායචිත්තුපද්දවානං එතං අධිවචනං. තෙ පරිස්සයෙ අධිවාසනඛන්තියා ච වීරියාදීහි ධම්මෙහි ච සහතීති පරිස්සයානං සහිතා. ථද්ධභාවකරභයාභාවෙන අඡම්භී. කිං වුත්තං හොති? යථා තෙ චත්තාරො සමණා, එවං ඉතරීතරෙන පච්චයෙන සන්තුස්සමානො එත්ථ පටිපත්තිපදට්ඨානෙ සන්තොසෙ ඨිතො චතූසු දිසාසු මෙත්තාදිභාවනාය චාතුද්දිසො, සත්තසඞ්ඛාරෙසු පටිහනනභයාභාවෙන අප්පටිඝො ච හොති. සො චාතුද්දිසත්තා වුත්තප්පකාරානං පරිස්සයානං සහිතා, අප්පටිඝත්තා අඡම්භී ච හොතීති එවං පටිපත්තිගුණං දිස්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති. අථ වා තෙ සමණා විය සන්තුස්සමානො ඉතරීතරෙන වුත්තනයෙන චාතුද්දිසො හොතීති ඤත්වා එවං චාතුද්දිසභාවං පත්ථයන්තො යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා අධිගතොම්හි. තස්මා අඤ්ඤොපි ඊදිසං ඨානං පත්ථයන්තො චාතුද්දිසතාය පරිස්සයානං සහිතා අප්පටිඝතාය ච අඡම්භී හුත්වා එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

චාතුද්දිසගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

99. දුස්සඞ්ගහාති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර අග්ගමහෙසී කාලමකාසි. තතො වීතිවත්තෙසු සොකදිවසෙසු එකදිවසං අමච්චා ‘‘රාජූනං නාම තෙසු තෙසු කිච්චෙසු අග්ගමහෙසී අවස්සං ඉච්ඡිතබ්බා, සාධු දෙවො අඤ්ඤම්පි දෙවිං ආනෙතූ’’ති යාචිංසු. රාජා ‘‘තෙන හි, භණෙ, ජානාථා’’ති ආහ. තෙ පරියෙසන්තා සාමන්තරජ්ජෙ රාජා මතො, තස්ස දෙවී රජ්ජං අනුසාසති, සා ච ගබ්භිනී අහොසි, අමච්චා ‘‘අයං රඤ්ඤො අනුරූපා’’ති ඤත්වා තං යාචිංසු. සා ‘‘ගබ්භිනී නාම මනුස්සානං අමනාපා හොති. සචෙ ආගමෙථ, යාව විජායාමි, එවං සාධු. නො චෙ, අඤ්ඤං පරියෙසථා’’ති ආහ. තෙ රඤ්ඤොපි එතමත්ථං ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘ගබ්භිනීපි හොතු, ආනෙථා’’ති ආහ. තෙ ආනෙසුං. රාජා තං අභිසිඤ්චිත්වා සබ්බං මහෙසියා භොගං අදාසි, තස්සා පරිජනානඤ්ච නානාවිධෙහි පණ්ණාකාරෙහි සඞ්ගණ්හාති. සා කාලෙන පුත්තං විජායි. රාජා තං අත්තනො පුත්තං විය සබ්බිරියාපථෙසු අඞ්කෙ ච උරෙ ච කත්වා විහරති. තදා දෙවියා පරිජනා චින්තෙසුං – ‘‘රාජා අතිවිය සඞ්ගණ්හාති, කුමාරෙ අතිවිස්සාසං කරොති, හන්ද, නං පරිභින්දිස්සාමා’’ති.

තතො කුමාරං ආහංසු – ‘‘ත්වං, තාත, අම්හාකං රඤ්ඤො පුත්තො, න ඉමස්ස රඤ්ඤො පුත්තො. මා එත්ථ විස්සාසං ආපජ්ජී’’ති. අථ කුමාරො ‘‘එහි පුත්තා’’ති රඤ්ඤා වුච්චමානොපි හත්ථෙන ආකඩ්ඪියමානොපි පුබ්බෙ විය රාජානං න අල්ලීයති. රාජා ‘‘කිං කාරණ’’න්ති වීමංසන්තො තං පවත්තිං ඤත්වා ‘‘එතෙ මයා සඞ්ගහිතාපි පටික්කූලවුත්තිනො එවා’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිතො. ‘‘රාජා පබ්බජිතො’’ති අමච්චපරිජනාපි බහූ පබ්බජිංසු. සපරිජනො රාජා පබ්බජිතොපි මනුස්සා පණීතෙ පච්චයෙ උපනෙන්ති, රාජා පණීතෙ පච්චයෙ යථාවුඩ්ඪං දාපෙසි. තත්ථ යෙ සුන්දරං ලභන්ති, තෙ තුස්සන්ති. ඉතරෙ උජ්ඣායන්ති ‘‘මයං පරිවෙණාදීනි සම්මජ්ජන්තා සබ්බකිච්චානි කරොන්ති, ලූඛභත්තං ජිණ්ණවත්ථඤ්ච ලභාමා’’ති. සො තම්පි ඤත්වා ‘‘ඉමෙ යථාවුඩ්ඪං දීයමානාපි උජ්ඣායන්ති, අහො දුස්සඞ්ගහා පරිසා’’ති පත්තචීවරමාදාය එකොව අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තත්ථ ආගතෙහි ච කම්මට්ඨානං පුච්ඡිතො ඉමං ගාථමභාසි. සා අත්ථතො පාකටා එව. අයං පන යොජනා – දුස්සඞ්ගහා පබ්බජිතාපි එකෙ, යෙ අසන්තොසාභිභූතා, තථාවිධා එව ච අථො ගහට්ඨා ඝරමාවසන්තා. එතාහං දුස්සඞ්ගහභාවං ජිගුච්ඡන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දුස්සඞ්ගහගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

100. ඔරොපයිත්වාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා ගිම්හානං පඨමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො. තත්ථ රමණීයෙ භූමිභාගෙ නීලඝනපත්තසඤ්ඡන්නං කොවිළාරරුක්ඛං දිස්වා ‘‘කොවිළාරමූලෙ මම සයනං පඤ්ඤාපෙථා’’ති වත්වා උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයං තත්ථ සෙය්යං කප්පෙසි. පුන ගිම්හානං මජ්ඣිමෙ මාසෙ උය්යානං ගතො, තදා කොවිළාරො පුප්ඵිතො හොති, තදාපි තථෙව අකාසි. පුනපි ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ ගතො, තදා කොවිළාරො සඤ්ඡින්නපත්තො සුක්ඛරුක්ඛො විය හොති, තදාපි රාජා අදිස්වාව තං රුක්ඛං පුබ්බපරිචයෙන තත්ථෙව සෙය්යං ආණාපෙසි. අමච්චා ජානන්තාපි රඤ්ඤො ආණත්තියා තත්ථ සයනං පඤ්ඤාපෙසුං. සො උය්යානෙ කීළිත්වා සායන්හසමයෙ තත්ථ සෙය්යං කප්පෙන්තො තං රුක්ඛං දිස්වා ‘‘අරෙ, අයං පුබ්බෙ සඤ්ඡන්නපත්තො මණිමයො විය අභිරූපදස්සනො අහොසි, තතො මණිවණ්ණසාඛන්තරෙ ඨපිතපවාළඞ්කුරසදිසෙහි පුප්ඵෙහි සස්සිරිකදස්සනො අහොසි, මුත්තජාලසදිසවාලිකාකිණ්ණො චස්ස හෙට්ඨාභූමිභාගො බන්ධනා පවුත්තපුප්ඵසඤ්ඡන්නො රත්තකම්බලසන්ථතො විය අහොසි. සො නාමජ්ජ සුක්ඛරුක්ඛො විය සාඛාමත්තාවසෙසො ඨිතො, අහො ජරාය උපහතො කොවිළාරො’’ති චින්තෙත්වා ‘‘අනුපාදිණ්ණම්පි තාය ජරාය හඤ්ඤති, කිමඞ්ගං පන උපාදිණ්ණ’’න්ති අනිච්චසඤ්ඤං පටිලභි. තදනුසාරෙනෙව සබ්බසඞ්ඛාරෙ දුක්ඛතො අනත්තතො ච විපස්සන්තොව ‘‘අහො වතාහම්පි සඤ්ඡින්නපත්තො කොවිළාරො විය අපගතගිහිබ්යඤ්ජනො භවෙය්ය’’න්ති පත්ථයමානො අනුපුබ්බෙන තස්මිං සයනතලෙ දක්ඛිණෙන පස්සෙන නිපන්නොයෙව විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තතො ගමනකාලෙ අමච්චෙහි ‘‘කාලො, දෙව, ගන්තු’’න්ති වුත්තෙ ‘‘නාහං රාජා’’තිආදීනි වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථමභාසි.

තත්ථ ඔරොපයිත්වාති අපනෙත්වා. ගිහිබ්යඤ්ජනානීති කෙසමස්සුඔදාතවත්ථාලඞ්කාරමාලාගන්ධවිලෙපනපුත්තදාරදාසිදාසාදීනි. එතානි ගිහිභාවං බ්යඤ්ජයන්ති, තස්මා ‘‘ගිහිබ්යඤ්ජනානී’’ති වුච්චන්ති. සඤ්ඡින්නපත්තොති පතිතපත්තො. ඡෙත්වානාති මග්ගඤාණෙන ඡින්දිත්වා. වීරොති මග්ගවීරියෙන සමන්නාගතො. ගිහිබන්ධනානීති කාමබන්ධනානි. කාමා හි ගිහීනං බන්ධනානි. අයං තාව පදත්ථො. අයං පන අධිප්පායො – ‘‘අහො වතාහම්පි ඔරොපයිත්වා ගිහිබ්යඤ්ජනානි සඤ්ඡින්නපත්තො යථා කොවිළාරො භවෙය්ය’’න්ති එවං චින්තයමානො විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

කොවිළාරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පඨමවග්ගො නිට්ඨිතො.

101-2. සචෙ ලභෙථාති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ ද්වෙ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා වීසති වස්සසහස්සානි ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නා. තතො චවිත්වා තෙසං ජෙට්ඨකො බාරාණසිරඤ්ඤො පුත්තො, කනිට්ඨො පුරොහිතස්ස පුත්තො අහොසි. තෙ එකදිවසංයෙව පටිසන්ධිං ගහෙත්වා එකදිවසමෙව මාතු කුච්ඡිතො නික්ඛමිත්වා සහපංසුකීළකා සහායකා අහෙසුං. පුරොහිතපුත්තො පඤ්ඤවා අහොසි. සො රාජපුත්තං ආහ – ‘‘සම්ම, ත්වං තව පිතුනො අච්චයෙන රජ්ජං ලභිස්සසි, අහං පුරොහිතට්ඨානං, සුසික්ඛිතෙන ච රජ්ජං අනුසාසිතුං සක්කා, එහි සිප්පං උග්ගණ්හිස්සාමා’’ති. තතො උභොපි යඤ්ඤොපචිතා හුත්වා ගාමනිගමාදීසු භික්ඛං චරමානා පච්චන්තජනපදගාමං ගතා. තඤ්ච ගාමං පඤ්ච පච්චෙකබුද්ධා භික්ඛාචාරවෙලාය පවිසිංසු. තත්ථ මනුස්සා පච්චෙකබුද්ධෙ දිස්වා උස්සාහජාතා ආසනානි පඤ්ඤාපෙත්වා පණීතං ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා උපනාමෙත්වා පූජෙන්ති. තෙසං එතදහොසි – ‘‘අම්හෙහි සදිසා උච්චාකුලිකා නාම නත්ථි, අපි ච පනිමෙ මනුස්සා යදි ඉච්ඡන්ති, අම්හාකං භික්ඛං දෙන්ති, යදි නිච්ඡන්ති, න දෙන්ති, ඉමෙසං පන පබ්බජිතානං එවරූපං සක්කාරං කරොන්ති, අද්ධා එතෙ කිඤ්චි සිප්පං ජානන්ති, හන්ද, නෙසං සන්තිකෙ සිප්පං උග්ගණ්හාමා’’ති. තෙ මනුස්සෙසු පටික්කන්තෙසු ඔකාසං ලභිත්වා ‘‘යං, භන්තෙ, තුම්හෙ සිප්පං ජානාථ, තං අම්හෙහි සික්ඛාපෙථා’’ති යාචිංසු. පච්චෙකබුද්ධා ‘‘න සක්කා අපබ්බජිතෙන සික්ඛිතු’’න්ති ආහංසු. තෙ පබ්බජ්ජං යාචිත්වා පබ්බජිංසු. තතො නෙසං පච්චෙකබුද්ධා ‘‘එවං වො නිවාසෙතබ්බං, එවං පාරුපිතබ්බ’’න්තිආදිනා නයෙන ආභිසමාචාරිකං ආචික්ඛිත්වා ‘‘ඉමස්ස සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්ති, තස්මා එකෙනෙව නිසීදිතබ්බං, එකෙන චඞ්කමිතබ්බං, එකෙන ඨාතබ්බං, එකෙන සයිතබ්බ’’න්ති පාටියෙක්කං පණ්ණසාලං අදංසු, තතො තෙ අත්තනො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසීදිංසු. පුරොහිතපුත්තො නිසින්නකාලතො පභුති චිත්තසමාධානං ලද්ධා ඣානං පටිලභි. රාජපුත්තො මුහුත්තෙනෙව උක්කණ්ඨිතො තස්ස සන්තිකං ආගතො. සො තං දිස්වා ‘‘කිං, සම්මා’’ති පුච්ඡි. ‘‘උක්කණ්ඨිතොම්හී’’ති ආහ. ‘‘තෙන හි ඉධ නිසීදා’’ති. සො තත්ථ මුහුත්තං නිසීදිත්වා ආහ – ‘‘ඉමස්ස කිර, සම්ම, සිප්පස්ස එකීභාවාභිරති නිප්ඵත්තී’’ති? පුරොහිතපුත්තො ‘‘එවං, සම්ම, තෙන හි ත්වං අත්තනො නිසින්නොකාසං එව ගච්ඡ, උග්ගණ්හිස්සාමි ඉමස්ස සිප්පස්ස නිප්ඵත්ති’’න්ති ආහ. සො ගන්ත්වා පුනපි මුහුත්තකෙනෙව උක්කණ්ඨිතො පුරිමනයෙනෙව තික්ඛත්තුං ආගතො.

තතො නං පුරොහිතපුත්තො තථෙව උය්යොජෙත්වා තස්මිං ගතෙ චින්තෙසි – ‘‘අයං අත්තනො ච කම්මං හාපෙති මම ච, ඉධාභික්ඛණං ආගච්ඡතී’’ති. සො පණ්ණසාලතො නික්ඛම්ම අරඤ්ඤං පවිට්ඨො. ඉතරො අත්තනො පණ්ණසාලායෙව නිසින්නො පුනපි මුහුත්තකෙනෙව උක්කණ්ඨිතො තස්ස සන්තිකං ආගන්ත්වා ඉතො චිතො ච මග්ගන්තොපි තං අදිස්වා චින්තෙසි – ‘‘යො ගහට්ඨකාලෙ පණ්ණාකාරං ආදාය ආගතොපි මං දට්ඨුං න ලභති, සො දානි මයි ආගතෙ දස්සනම්පි අදාතුකාමො අපක්කමි. අහො අරෙ, චිත්ත, න ලජ්ජසි, යං මං චතුක්ඛත්තුං ඉධානෙසි, න සො දානි තෙ වසෙ වත්තිස්සාමි, අඤ්ඤදත්ථු තංයෙව මම වසෙ වත්තාපෙස්සාමී’’ති අත්තනො සෙනාසනං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. ඉතරොපි අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා තත්ථෙව අගමාසි. තෙ උභොපි මනොසිලාතලෙ නිසීදිත්වා පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං ඉමා උදානගාථායො අභාසිංසු.

තත්ථ නිපකන්ති පකතිනිපකං පණ්ඩිතං කසිණපරිකම්මාදිකුසලං. සාධුවිහාරින්ති අප්පනාවිහාරෙන වා උපචාරෙන වා සමන්නාගතං. ධීරන්ති ධිතිසම්පන්නං. තත්ථ නිපකත්තෙන ධිතිසම්පදා වුත්තා. ඉධ පන ධිතිසම්පන්නමෙවාති අත්ථො. ධිති නාම අසිථිලපරක්කමතා, ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තවීරියස්සෙතං අධිවචනං. අපිච ධික්කතපාපොතිපි ධීරො. රාජාව රට්ඨං විජිතං පහායාති යථා පකතිරාජා ‘‘විජිතං රට්ඨං අනත්ථාවහ’’න්ති ඤත්වා රජ්ජං පහාය එකො චරති, එවං බාලසහායං පහාය එකො චරෙ. අථ වා රාජාව රට්ඨන්ති යථා සුතසොමො රාජා රට්ඨං විජිතං පහාය එකො චරි, යථා ච මහාජනකො රාජා, එවං එකො චරීති අයම්පි තස්ස අත්ථො. සෙසං වුත්තානුසාරෙන සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

සහායගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

103. අද්ධා පසංසාමාති ඉමිස්සා ගාථාය යාව ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තාසනෙ පච්චෙකබුද්ධානං නිසජ්ජා, තාව චාතුද්දිසගාථාය උප්පත්තිසදිසා එව උප්පත්ති. අයං පන විසෙසො – යථා සො රාජා රත්තියා තික්ඛත්තුං උබ්බිජ්ජි, න තථා අයං, නෙවස්ස යඤ්ඤො පච්චුපට්ඨිතො අහොසි. සො ආකාසතලෙ පඤ්ඤත්තෙසු ආසනෙසු පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති පුච්ඡි. ‘‘මයං, මහාරාජ, අනවජ්ජභොජිනො නාමා’’ති. ‘‘භන්තෙ, අනවජ්ජභොජිනොති ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති? ‘‘සුන්දරං වා අසුන්දරං වා ලද්ධා නිබ්බිකාරා භුඤ්ජාම, මහාරාජා’’ති. තං සුත්වා රඤ්ඤො එතදහොසි – ‘‘යංනූනාහං ඉමෙ උපපරික්ඛෙය්යං ‘එදිසා වා නො වා’’’ති? තං දිවසං කණාජකෙන බිලඞ්ගදුතියෙන පරිවිසි. තං පච්චෙකබුද්ධා අමතං විය නිබ්බිකාරා භුඤ්ජිංසු. රාජා ‘‘ඉමෙ පටිඤ්ඤාතත්තා එකදිවසං නිබ්බිකාරා හොන්ති, පුන ස්වෙ ජානිස්සාමී’’ති ස්වාතනාය නිමන්තෙසි. දුතියදිවසෙපි තථෙවාකාසි. තෙපි තථෙව පරිභුඤ්ජිංසු. අථ රාජා ‘‘සුන්දරං දත්වා වීමංසිස්සාමී’’ති පුනපි නිමන්තෙත්වා ද්වෙ දිවසෙ මහාසක්කාරං කත්වා පණීතෙන අතිවිචිත්රෙන ඛාදනීයෙන භොජනීයෙන පරිවිසි. තෙපි තථෙව නිබ්බිකාරා පරිභුඤ්ජිත්වා රඤ්ඤො මඞ්ගලං වත්වා පක්කමිංසු. රාජා අචිරපක්කන්තෙසු තෙසු ‘‘අනවජ්ජභොජිනො එතෙ, අහො වතාහම්පි අනවජ්ජභොජී භවෙය්ය’’න්ති චින්තෙත්වා මහාරජ්ජං පහාය පබ්බජ්ජං සමාදාය විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබුද්ධො හුත්වා මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ අත්තනො ආරම්මණං විභාවෙන්තො ඉමං ගාථමභාසි. සා පදත්ථතො උත්තානමෙව. කෙවලං පන සහායසම්පදන්ති එත්ථ අසෙඛෙහි සීලාදික්ඛන්ධෙහි සම්පන්නා සහායා එව සහායසම්පදාති වෙදිතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ යොජනා – යා අයං වුත්තා සහායසම්පදා, තං සහායසම්පදං අද්ධා පසංසාම, එකංසෙනෙව ථොමෙමාති වුත්තං හොති. කථං? සෙට්ඨා සමා සෙවිතබ්බා සහායාති. කස්මා? අත්තනො සීලාදීහි සෙට්ඨෙ සෙවමානස්ස සීලාදයො ධම්මා අනුප්පන්නා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණන්ති. සමෙ සෙවමානස්ස අඤ්ඤමඤ්ඤං සාධාරණෙන කුක්කුච්චස්ස විනොදනෙන ච ලද්ධා න පරිහායන්ති. එතෙ පන සහායකෙ සෙට්ඨෙ ච සමෙ ච අලද්ධා කුහනාදිමිච්ඡාජීවං පහාය ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නං භොජනං භුඤ්ජන්තො තත්ථ ච පටිඝානුනයං අනුප්පාදෙන්තො අනවජ්ජභොජී හුත්වා අත්ථකාමො කුලපුත්තො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො. අහම්පි එවං චරන්තො ඉමං සම්පත්තිං අධිගතොම්හීති.

අද්ධාපසංසාගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

104. දිස්වා සුවණ්ණස්සාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසියං රාජා ගිම්හසමයෙ දිවාසෙය්යං උපගතො අහොසි, සන්තිකෙ චස්ස වණ්ණදාසී ගොසීතචන්දනං පිසති. තස්සා එකබාහාය එකං සුවණ්ණවලයං, එකබාහාය ද්වෙ. තානි සඞ්ඝට්ටෙන්ති, ඉතරං න සඞ්ඝට්ටති. රාජා තං දිස්වා ‘‘එවමෙව ගණවාසෙ සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති චින්තෙත්වා පුනප්පුනං දාසිං ඔලොකෙසි. තෙන ච සමයෙන සබ්බාලඞ්කාරවිභූසිතා දෙවී තං බීජයන්තී ඨිතා හොති. සා ‘‘වණ්ණදාසියා පටිබද්ධචිත්තො මඤ්ඤෙ රාජා’’ති චින්තෙත්වා තං දාසිං උට්ඨාපෙත්වා සයමෙව පිසිතුමාරද්ධා. අථස්සා ච උභොසු බාහාසු අනෙකෙ සුවණ්ණවලයා, තෙ සඞ්ඝට්ටයන්තා මහාසද්දං ජනයිංසු. රාජා අතිසුට්ඨුතරං නිබ්බින්දො දක්ඛිණපස්සෙන නිපන්නොයෙව විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං අනුත්තරසුඛෙන සුඛිතං නිපන්නං චන්දනහත්ථා දෙවී උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ආලිම්පාමි, මහාරාජා’’ති ආහ. සො ‘‘අපෙහි, මා ආලිම්පාහී’’ති ආහ. සා ‘‘කිස්ස, මහාරාජා’’ති? සො ‘‘නාහං, රාජා’’ති. එවමෙතෙසං කථාසල්ලාපං සුත්වා අමච්චා උපසඞ්කමිංසු, තෙහිපි මහාරාජවාදෙන ආලපිතො ‘‘නාහං, භණෙ, රාජා’’ති ආහ. සෙසං පඨමගාථාය වුත්තසදිසමෙව.

අයං පන ගාථාවණ්ණනා තත්ථ දිස්වාති ඔලොකෙත්වා. සුවණ්ණස්සාති කඤ්චනස්ස. ‘‘වලයානී’’ති පාඨසෙසො. සාවසෙසපදත්ථො හි අයං අත්ථො. පභස්සරානීති පභාසනසීලානි, ජුතිමන්තානීති වුත්තං හොති. සෙසං උත්තානපදත්ථමෙව. අයං පන යොජනා – දිස්වා භුජස්මිං සුවණ්ණස්ස වලයානි ‘‘ගණවාසෙ සති සඞ්ඝට්ටනා, එකවාසෙ අසඞ්ඝට්ටනා’’ති එවං චින්තෙත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා අධිගතොම්හීති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

සුවණ්ණවලයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

105. එවං දුතියෙනාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා දහරොව පබ්බජිතුකාමො අමච්චෙ ආණාපෙසි – ‘‘දෙවිං ගහෙත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා – ‘‘මහාරාජ, අරාජකං රජ්ජං අම්හෙහි න සක්කා රක්ඛිතුං සාමන්තරාජානො ආගම්ම විලුම්පිස්සන්ති, යාව එකොපි පුත්තො උප්පජ්ජති, තාව ආගමෙහී’’ති සඤ්ඤාපෙසුං. මුදුචිත්තො රාජා අධිවාසෙසි. අථ දෙවී ගබ්භං ගණ්හි. රාජා පුන තෙ ආණාපෙසි – ‘‘දෙවී ගබ්භිනී, පුත්තං ජාතං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා රජ්ජං පරිහරථ, අහං පබ්බජිස්සාමී’’ති. අමච්චා ‘‘දුජ්ජානං, මහාරාජ, එතං, යං දෙවී පුත්තං වා විජායිස්සති, ධීතරං වාති, තාව විජායනකාලං ආගමෙහී’’ති පුනපි රාජානං සඤ්ඤාපෙසුං. අථ සා පුත්තං විජායි. තදාපි රාජා තථෙව අමච්චෙ ආණාපෙසි. අමච්චා පුනපි රාජානං – ‘‘ආගමෙහි, මහාරාජ, යාව පටිබලො හොතී’’ති බහූහි කාරණෙහි සඤ්ඤාපෙසුං. තතො කුමාරෙ පටිබලෙ ජාතෙ අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘‘පටිබලො දානි අයං, තං රජ්ජෙ අභිසිඤ්චිත්වා පටිපජ්ජථා’’ති අමච්චානං ඔකාසං අදත්වා අන්තරාපණතො කාසායවත්ථාදයො සබ්බපරික්ඛාරෙ ආහරාපෙත්වා අන්තෙපුරෙ එව පබ්බජිත්වා මහාජනකො විය නික්ඛමිත්වා ගතො. සබ්බපරිජනො නානප්පකාරං පරිදෙවමානො රාජානං අනුබන්ධි. සො රාජා යාව අත්තනො රජ්ජසීමා, තාව ගන්ත්වා කත්තරදණ්ඩෙන ලෙඛං ආකඩ්ඪිත්වා – ‘‘අයං ලෙඛා නාතික්කමිතබ්බා’’ති ආහ. මහාජනො ලෙඛාය සීසං කත්වා භූමියං නිපන්නො පරිදෙවමානො ‘‘තුය්හං දානි, තාත, රඤ්ඤො ආණා, කිං කරිස්සතී’’ති කුමාරං ලෙඛං අතික්කමාපෙසි. කුමාරො ‘‘තාත, තාතා’’ති ධාවිත්වා රාජානං සම්පාපුණි. රාජා කුමාරං දිස්වා ‘‘එතං මහාජනං පරිහරන්තො රජ්ජං කාරෙසිං, කිං දානි එකං දාරකං පරිහරිතුං න සක්ඛිස්ස’’න්ති කුමාරං ගහෙත්වා අරඤ්ඤං පවිට්ඨො, තත්ථ පුබ්බපච්චෙකබුද්ධෙහි වසිතපණ්ණසාලං දිස්වා වාසං කප්පෙසි සද්ධිං පුත්තෙන.

තතො කුමාරො වරසයනාදීසු කතපරිචයො තිණසන්ථාරකෙ වා රජ්ජුමඤ්චකෙ වා සයමානො රොදති. සීතවාතාදීහි ඵුට්ඨො සමානො – ‘‘සීතං තාත උණ්හං තාත මකසා තාත ඩංසන්ති. ඡාතොම්හි තාත, පිපාසිතොම්හි තාතා’’ති වදති. රාජා තං සඤ්ඤාපෙන්තොයෙව රත්තිං වීතිනාමෙසි. දිවාපිස්ස පිණ්ඩාය චරිත්වා භත්තං උපනාමෙසි, කුමාරො මිස්සකභත්තං කඞ්ගුවරකමුග්ගාදිබහුලං අච්ඡාදෙන්තම්පි තං ජිඝච්ඡාවසෙන භුඤ්ජමානො කතිපාහච්චයෙන උණ්හෙ ඨපිතපදුමං විය මිලායි. රාජා පන පටිසඞ්ඛානබලෙන නිබ්බිකාරො භුඤ්ජති. තතො සො කුමාරං සඤ්ඤාපෙන්තො ආහ – ‘‘නගරෙ, තාත, පණීතාහාරො ලබ්භති, තත්ථ ගච්ඡාමා’’ති. කුමාරො ‘‘ආම, තාතා’’ති. තතො නං පුරක්ඛත්වා ආගතමග්ගෙනෙව නිවත්ති. කුමාරමාතාපි දෙවී ‘‘න දානි රාජා කුමාරං ගණ්හිත්වා අරඤ්ඤෙ චිරං වසිස්සති, කතිපාහෙනෙව නිවත්තිස්සතී’’ති චින්තෙත්වා රඤ්ඤා කත්තරදණ්ඩෙන ලිඛිතට්ඨානෙයෙව වතිං කාරාපෙත්වා වාසං කප්පෙසි. රාජා තස්සා වතියා අවිදූරෙ ඨත්වා ‘‘එත්ථ තෙ, තාත, මාතා නිසින්නා, ගච්ඡාහී’’ති පෙසෙසි. යාව සො තං ඨානං පාපුණාති, තාව උදික්ඛන්තො අට්ඨාසි – ‘‘මා හෙව නං කොචි විහෙඨෙය්යා’’ති. කුමාරො මාතු සන්තිකං ධාවන්තො අගමාසි.

ආරක්ඛපුරිසා කුමාරං ආගච්ඡන්තං දිස්වා දෙවියා ආරොචෙසි. දෙවී වීසතිනාටකිත්ථිසහස්සපරිවුතා පච්චුග්ගන්ත්වා පටිග්ගහෙසි. රඤ්ඤො ච පවත්තිං පුච්ඡි. ‘‘පච්ඡතො ආගච්ඡතී’’ති සුත්වා මනුස්සෙ පෙසෙසි. රාජාපි තාවදෙව සකවසනට්ඨානං අගමාසි. මනුස්සා රාජානං අදිස්වා නිවත්තිංසු. තතො දෙවී නිරාසාව හුත්වා පුත්තං ගහෙත්වා නගරං ගන්ත්වා රජ්ජෙ අභිසිඤ්චි. රාජාපි අත්තනො වසනට්ඨානෙ නිසින්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං පත්වා මඤ්ජූසකරුක්ඛමූලෙ පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමං උදානගාථං අභාසි. සා අත්ථතො උත්තානා එව.

අයං පනෙත්ථාධිප්පායො – ය්වායං එකෙන දුතියෙන කුමාරෙන සීතුණ්හාදීහි නිවෙදෙන්තෙන සහවාසෙන තං සඤ්ඤාපෙන්තස්ස මම වාචාභිලාපො තස්මිං සිනෙහවසෙන අභිසජ්ජනා වා ජාතා. සචාහං ඉමං න පරිච්චජාමි, තතො ආයතිම්පි තථෙව හෙස්සති, යථා ඉදානි, එවං දුතියෙන සහ මමස්ස වාචාභිලාපො අභිසජ්ජනා වා. ‘‘උභයම්පෙතං අන්තරායකරං විසෙසාධිගමස්සා’’ති එතං භයං ආයතිං පෙක්ඛමානො තං ඡඩ්ඩෙත්වා යොනිසො පටිපජ්ජිත්වා පච්චෙකබොධිමධිගතොම්හීති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආයතිභයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

106. කාමා හි චිත්රාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සෙට්ඨිපුත්තො දහරොව සෙට්ඨිට්ඨානං ලභි. තස්ස තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකා තයො පාසාදා අහෙසුං. සො සබ්බසම්පත්තීහි දෙවකුමාරො විය පරිචාරෙති. අථ සො දහරොව සමානො ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති මාතාපිතරො ආපුච්ඡි, තෙ නං නිවාරෙන්ති. සො තථෙව නිබන්ධති. පුනපි නං මාතාපිතරො ‘‘ත්වං, තාත, සුඛුමාලො, දුක්කරා පබ්බජ්ජා, ඛුරධාරාය උපරි චඞ්කමනසදිසා’’ති නානප්පකාරෙහි නිවාරෙන්ති. සො තථෙව නිබන්ධති. තෙ චින්තෙසුං – ‘‘සචායං පබ්බජති, අම්හාකං දොමනස්සං හොති. සචෙ නං නිවාරෙම, එතස්ස දොමනස්සං හොති. අපිච අම්හාකං දොමනස්සං හොතු, මා ච එතස්සා’’ති අනුජානිංසු. තතො සො සබ්බං පරිජනං පරිදෙවමානං අනාදියිත්වා ඉසිපතනං ගන්ත්වා පච්චෙකබුද්ධානං සන්තිකෙ පබ්බජි. තස්ස උළාරසෙනාසනං න පාපුණාති, මඤ්චකෙ තට්ටිකං අත්ථරිත්වා සයි. සො වරසයනෙ කතපරිචයො සබ්බරත්තිං අතිදුක්ඛිතො අහොසි. පභාතෙ සරීරපරිකම්මං කත්වා පත්තචීවරමාදාය පච්චෙකබුද්ධෙහි සද්ධිං පිණ්ඩාය පාවිසි. තත්ථ වුඩ්ඪා අග්ගාසනඤ්ච අග්ගපිණ්ඩඤ්ච ලභන්ති, නවකා යංකිඤ්චිදෙව ආසනලූඛං භොජනඤ්ච. සො තෙන ලූඛභොජනෙනාපි අතිදුක්ඛිතො අහොසි. සො කතිපාහංයෙව කිසො දුබ්බණ්ණො හුත්වා නිබ්බිජ්ජි, යථා තං අපරිපක්කගතෙ සමණධම්මෙ. තතො මාතාපිතූනං දූතං පෙසෙත්වා උප්පබ්බජි. සො කතිපාහංයෙව බලං ගහෙත්වා පුනපි පබ්බජිතුකාමො අහොසි, තතො දුතියම්පි පබ්බජිත්වා පුනපි උප්පබ්බජි. තතියවාරෙ පන පබ්බජිත්වා සම්මා පටිපන්නො විපස්සිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං වත්වා පුන පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ ඉමමෙව බ්යාකරණගාථම්පි අභාසි.

තත්ථ කාමාති ද්වෙ කාමා වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ වත්ථුකාමො නාම පියරූපාදිආරම්මණධම්මො, කිලෙසකාමො නාම සබ්බො රාගප්පභෙදො. ඉධ පන වත්ථුකාමො අධිප්පෙතො. රූපාදිඅනෙකප්පකාරවසෙන චිත්රා. ලොකස්සාදවසෙන මධුරා. බාලපුථුජ්ජනානං මනං රමාපෙන්තීති මනොරමා. විරූපරූපෙනාති විවිධෙන රූපෙන, අනෙකවිධෙන සභාවෙනාති වුත්තං හොති. තෙ හි රූපාදිවසෙන චිත්රා, රූපාදීසුපි නීලාදිවසෙන විවිධරූපා. එවං තෙන තෙන විරූපරූපෙන තථා තථා අස්සාදං දස්සෙත්වා මථෙන්ති චිත්තං, පබ්බජ්ජාය අභිරමිතුං න දෙන්තීති. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි ද්වීහි තීහි වා පදෙහි යොජෙත්වා පුරිමගාථාසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

කාමගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

107. ඊතී චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර රඤ්ඤො ගණ්ඩො උදපාදි, බාළ්හා වෙදනා වඩ්ඪන්ති. වෙජ්ජා ‘‘සත්ථකම්මෙන විනා ඵාසු න හොතී’’ති භණන්ති. රාජා තෙසං අභයං දත්වා සත්ථකම්මං කාරාපෙසි. තෙ තං ඵාලෙත්වා පුබ්බලොහිතං නීහරිත්වා නිවෙදනං කත්වා වණං පිලොතිකෙන බන්ධිංසු. ලූඛමංසාහාරෙසු ච නං සම්මා ඔවදිංසු. රාජා ලූඛභොජනෙන කිසසරීරො අහොසි, ගණ්ඩො චස්ස මිලායි. සො ඵාසුකසඤ්ඤී හුත්වා සිනිද්ධාහාරං භුඤ්ජි, තෙන සඤ්ජාතබලො විසයෙයෙව පටිසෙවි, තස්ස ගණ්ඩො පුරිමසභාවමෙව සම්පාපුණි. එවං යාව තික්ඛත්තුං සත්ථකම්මං කාරාපෙත්වා වෙජ්ජෙහි පරිවජ්ජිතො නිබ්බින්දිත්වා මහාරජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤං පවිසිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා සත්තහි වස්සෙහි පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

තත්ථ එතීති ඊති, ආගන්තුකානං අකුසලභාගීනං බ්යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපි එතෙ අනෙකබ්යසනාවහට්ඨෙන අනත්ථානං සන්නිපාතට්ඨෙන ච ඊති. ගණ්ඩොපි අසුචිං පග්ඝරති, උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නො හොති. තස්මා එතෙ කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපරිභින්නභාවතො ච ගණ්ඩො. උපද්දවතීති උපද්දවො, අනත්ථං ජනෙන්තො අභිභවති අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො, රාගගණ්ඩාදීනමෙතමධිවචනං. තස්මා කාමගුණාපෙතෙ අවිදිතනිබ්බානත්ථාවහහෙතුතාය සබ්බුපද්දවකම්මපරිවත්ථුතාය ච උපද්දවො. යස්මා පනෙතෙ කිලෙසාතුරභාවං ජනෙන්තා සීලසඞ්ඛාතං ආරොග්යං ලොලුප්පං වා උප්පාදෙන්තා පාකතිකමෙව ආරොග්යං විලුම්පන්ති, තස්මා ඉමිනා ආරොග්යවිලුම්පනට්ඨෙන රොගො. අබ්භන්තරමනුපවිට්ඨට්ඨෙන පන අන්තොතුදනට්ඨෙන ච දුන්නීහරණීයට්ඨෙන ච සල්ලං. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයාවහනතො භයං. මෙ එතන්ති මෙතං. සෙසමෙත්ථ පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

ඊතිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

108. සීතඤ්චාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර සීතාලුකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පබ්බජිත්වා අරඤ්ඤෙ තිණකුටිකාය විහරති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීතෙ සීතං, උණ්හෙ දණ්හමෙව හොති අබ්භොකාසත්තා පදෙසස්ස. ගොචරගාමෙ භික්ඛා යාවදත්ථං න ලබ්භති, පානීයම්පි දුල්ලභං, වාතාතපඩංසසරීසපාපි බාධෙන්ති. තස්ස එතදහොසි – ‘‘ඉතො අඩ්ඪයොජනමත්තෙ සම්පන්නො පදෙසො, තත්ථ සබ්බෙපි එතෙ පරිස්සයා නත්ථි, යංනූනාහං තත්ථ ගච්ඡෙය්යං, ඵාසුකං විහරන්තෙන සක්කා සුඛමධිගන්තු’’න්ති? තස්ස පුන අහොසි – ‘‘පබ්බජිතා නාම න පච්චයගිද්ධා හොන්ති, එවරූපඤ්ච චිත්තං අත්තනො වසෙ වත්තාපෙන්ති, න චිත්තස්ස වසෙ වත්තන්ති, නාහං ගමිස්සාමී’’ති එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා න අගමාසි. එවං යාවතතියකං උප්පන්නචිත්තං පච්චවෙක්ඛිත්වා නිවත්තෙසි. තතො තත්ථෙව සත්ත වස්සානි වසිත්වා සම්මා පටිපජ්ජමානො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං භාසිත්වා නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි.

තත්ථ සීතඤ්චාති සීතං දුවිධං අබ්භන්තරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච බාහිරධාතුක්ඛොභපච්චයඤ්ච, තථා උණ්හම්පි. ඩංසාති පිඞ්ගලමක්ඛිකා. සරීසපාති යෙ කෙචි දීඝජාතිකා සරන්තා ගච්ඡන්ති. සෙසං පාකටමෙව. නිගමනම්පි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

සීතාලුකගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

109. නාගොවාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා වීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා කාලඞ්කතො නිරයෙ වීසති වස්සානි එව පච්චිත්වා, හිමවන්තප්පදෙසෙ හත්ථියොනියං උප්පජ්ජිත්වා සඤ්ජාතක්ඛන්ධො පදුමවණ්ණසකලසරීරො උළාරො යූථපති මහානාගො අහොසි. තස්ස ඔභග්ගොභග්ගසාඛාභඞ්ගානි හත්ථිඡාපාව ඛාදන්ති, ඔගාහෙපි නං හත්ථිනියො කද්දමෙන විලිම්පිංසු, සබ්බං පාලිලෙය්යකනාගස්සෙව අහොසි. සො යූථා නිබ්බිජ්ජිත්වා පක්කාමි. තතො නං පදානුසාරෙන යූථා අනුබන්ධන්ති, එවං යාවතතියං පක්කන්තම්පි අනුබන්ධිංසුයෙව. තතො චින්තෙසි ‘‘ඉදානි මය්හං නත්තකො බාරාණසියං රජ්ජං කාරෙති, යංනූනාහං අත්තනො පුරිමජාතියා උය්යානං ගච්ඡෙය්යං. තත්ර සො මං රක්ඛිස්සතී’’ති. තතො රත්තියං නිද්දුපගතෙ යූථෙ යූථං පහාය තමෙව උය්යානං පාවිසි. උය්යානපාලො දිස්වා රඤ්ඤො ආරොචෙසි. රාජා ‘‘හත්ථිං ගහෙස්සාමී’’ති සෙනාය පරිවාරෙසි. හත්ථී රාජානමෙව අභිමුඛො ගච්ඡති. රාජා ‘‘මං අභිමුඛො එතී’’ති ඛුරප්පං සන්නය්හිත්වා අට්ඨාසි. තතො හත්ථී ‘‘විජ්ඣෙය්යාපි මං එසො’’ති මානුසිකාය වාචාය ‘‘බ්රහ්මදත්ත, මා මං විජ්ඣ, අහං තෙ අය්යකො’’ති ආහ. රාජා ‘‘කිං භණසී’’ති සබ්බං පුච්ඡි. හත්ථීපි රජ්ජෙ ච නරකෙ ච හත්ථියොනියඤ්ච පවත්තිං සබ්බං ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සුන්දරං මා භායි, මා කඤ්චි භිංසාපෙහී’’ති හත්ථිනො වට්ටඤ්ච ආරක්ඛකෙ ච හත්ථිභණ්ඩෙ ච උපට්ඨාපෙසි.

අථෙකදිවසං රාජා හත්ථික්ඛන්ධවරගතො ‘‘අයං වීසති වස්සානි රජ්ජං කාරෙත්වා නිරයෙ පච්චිත්වා පක්කාවසෙසෙන තිරච්ඡානයොනියං උප්පන්නො, තත්ථාපි ගණසංවාසසඞ්ඝට්ටනං අසහන්තො ඉධාගතොසි, අහො දුක්ඛොව ගණසංවාසො, එකීභාවො එව පන සුඛො’’ති චින්තෙත්වා තත්ථෙව විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තං ලොකුත්තරසුඛෙන සුඛිතං අමච්චා උපසඞ්කමිත්වා පණිපාතං කත්වා ‘‘යානකාලො, මහාරාජා’’ති ආහංසු. තතො ‘‘නාහං, රාජා’’ති වත්වා පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථමභාසි. සා පදත්ථතො පාකටා එව.

අයං පනෙත්ථ අධිප්පායයොජනා – සා ච ඛො යුත්තිවසෙනෙව, න අනුස්සවවසෙන. යථා අයං හත්ථී අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගච්ඡතීති වා, සරීරමහන්තතාය වා නාගො, එවං කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියකන්තෙසු සීලෙසු දන්තත්තා අදන්තභූමිං නාගමනෙන, ආගුමකරණෙන, පුන ඉත්ථත්තං අනාගමනෙන ච ගුණසරීරමහන්තතාය වා නාගො භවෙය්යං. යථා චෙස යූථානි විවජ්ජයිත්වා එකචරියසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං ගණං විවජ්ජෙත්වා එකවිහාරසුඛෙන යථාභිරන්තං විහරං අරඤ්ඤෙ අත්තනො යථා යථා සුඛං, තථා තථා යත්තකං වා ඉච්ඡාමි, තත්තකං අරඤ්ඤෙ නිවාසං එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පො එකො චරෙය්යන්ති අත්ථො. යථා චෙස සුසණ්ඨිතක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං අසෙඛසීලක්ඛන්ධමහන්තතාය සඤ්ජාතක්ඛන්ධො භවෙය්යං. යථා චෙස පදුමසදිසගත්තතාය වා, පදුමකුලෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පදුමසදිසඋජුකතාය වා, අරියජාතිපදුමෙ උප්පන්නතාය වා පදුමී භවෙය්යං. යථා චෙස ථාමබලාදීහි උළාරො, කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං පරිසුද්ධකායසමාචාරතාදීහි සීලසමාධිනිබ්බෙධිකපඤ්ඤාදීහි වා උළාරො භවෙය්යන්ති. එවං චින්තෙන්තො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං අධිගතොම්හීති.

නාගගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

110. අට්ඨානතන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර පුත්තො දහරො එව සමානො පබ්බජිතුකාමො මාතාපිතරො යාචි. මාතාපිතරො නං නිවාරෙන්ති. සො නිවාරියමානොපි නිබන්ධතියෙව ‘‘පබ්බජිස්සාමී’’ති. තතො පුබ්බෙ වුත්තසෙට්ඨිපුත්තං විය සබ්බං වත්වා අනුජානිංසු. ‘‘පබ්බජිත්වා ච උය්යානෙයෙව වසිතබ්බ’’න්ති පටිජානාපෙසුං, සො තථා අකාසි. තස්ස මාතා පාතොව වීසතිසහස්සනාටකිත්ථිපරිවුතා උය්යානං ගන්ත්වා පුත්තං යාගුං පායෙත්වා අන්තරා ඛජ්ජකාදීනි ච ඛාදාපෙත්වා යාව මජ්ඣන්හිකසමයා තෙන සද්ධිං සමුල්ලපිත්වා නගරං පවිසති. පිතාපි මජ්ඣන්හිකෙ ආගන්ත්වා තං භොජෙත්වා අත්තනාපි භුඤ්ජිත්වා දිවසං තෙන සද්ධිං සමුල්ලපිත්වා සායන්හසමයං පටිජග්ගනකපුරිසෙ ඨපෙත්වා නගරං පවිසති. සො එවං රත්තින්දිවං අවිවිත්තො විහරති.

තෙන ඛො පන සමයෙන ආදිච්චබන්ධු නාම පච්චෙකබුද්ධො නන්දමූලකපබ්භාරෙ විහරති. සො ආවජ්ජෙන්තො තං අද්දස – ‘‘අයං කුමාරො පබ්බජිතුං අසක්ඛි, ජටං ඡින්දිතුං න සක්කොතී’’ති. තතො පරං ආවජ්ජි – ‘‘අත්තනො ධම්මතාය නිබ්බිජ්ජිස්සති නු ඛො, නො’’ති. අථ ‘‘ධම්මතාය නිබ්බින්දන්තො අතිචිරං භවිස්සතී’’ති ඤත්වා ‘‘තස්ස ආරම්මණං දස්සෙස්සාමී’’ති පුරිමනයෙනෙව මනොසිලාතලතො ආගන්ත්වා උය්යානෙ අට්ඨාසි. රාජපරිසා දිස්වා ‘‘පච්චෙකබුද්ධො ආගතො, මහාරාජා’’ති ආරොචෙසි. රාජා ‘‘ඉදානි මෙ පුත්තො පච්චෙකබුද්ධෙන සද්ධිං අනුක්කණ්ඨිතො වසිස්සතී’’ති පමුදිතමනො හුත්වා පච්චෙකබුද්ධං සක්කච්චං උපට්ඨහිත්වා තත්ථෙව වාසං යාචිත්වා පණ්ණසාලාදිවාවිහාරචඞ්කමාදිසබ්බං කාරෙත්වා වාසෙසි. සො තත්ථ වසන්තො එකදිවසං ඔකාසං ලභිත්වා කුමාරං පුච්ඡි – ‘‘කොසි ත්ව’’න්ති? ‘‘අහං පබ්බජිතො’’ති. ‘‘පබ්බජිතා නාම න ඊදිසා හොන්තී’’ති. අථ ‘‘භන්තෙ, කීදිසා හොන්ති, කිං මය්හං අනනුච්ඡවික’’න්ති වුත්තෙ ‘‘ත්වං අත්තනො අනනුච්ඡවිකං න පෙක්ඛසි, නනු තෙ මාතා වීසතිසහස්සිත්ථීති සද්ධිං පුබ්බණ්හසමයෙ ආගච්ඡන්තී උය්යානං අවිවිත්තං කරොති, පිතා චස්ස මහතා බලකායෙන සායන්හසමයෙ ජග්ගනකපරිසා සකලං රත්තිං, පබ්බජිතා නාම තව සදිසා න හොන්ති, ඊදිසා පන හොන්තී’’ති තත්ථ ඨිතස්සෙව ඉද්ධියා හිමවන්තෙ අඤ්ඤතරං විහාරං දස්සෙසි. සො තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨිතෙ ච චඞ්කමන්තෙ ච රජනකකම්මසූචිකම්මාදීනි කරොන්තෙ ච දිස්වා ආහ – ‘‘තුම්හෙ ඉධ නාගච්ඡථ, පබ්බජ්ජා ච තුම්හෙහි අනුඤ්ඤාතා’’ති? ‘‘ආම, පබ්බජ්ජා අනුඤ්ඤාතා, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය සමණා නාම අත්තනො නිස්සරණං කාතුං, පදෙසඤ්ච ඉච්ඡිතං පත්ථිතං ගන්තුං ලභන්ති, එත්තකංව වට්ටතී’’ති වත්වා ආකාසෙ ඨත්වා අට්ඨාන තං සඞ්ගණිකාරතස්ස, යං ඵස්සයෙ සාමයිකං විමුත්තින්ති ඉමං උපඩ්ඪුගාථං වත්වා දිස්සමානොයෙව ආකාසෙන නන්දමූලකපබ්භාරං අගමාසි. එවං ගතෙ පච්චෙකබුද්ධෙ සො අත්තනො පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිපජ්ජි. ආරක්ඛපුරිසොපි ‘‘සයිතො කුමාරො, ඉදානි කුහිං ගමිස්සතී’’ති පමත්තො නිද්දං ඔක්කමි. සො තස්ස පමත්තභාවං ඤත්වා පත්තචීවරමාදාය අරඤ්ඤං පාවිසි. තත්ර ච ඨිතො විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා පච්චෙකබුද්ධට්ඨානං ගතො. තත්ර ච ‘‘කථමධිගත’’න්ති පුච්ඡිතො ආදිච්චබන්ධුනා වුත්තං උපඩ්ඪගාථං පරිපුණ්ණං කත්වා අභාසි.

තස්සත්ථො – අට්ඨාන තන්ති අට්ඨානං තං, අකාරණං තන්ති වුත්තං හොති. අනුනාසිකලොපො කතො ‘‘අරියසච්චාන දස්සන’’න්තිආදීසු (ඛු. පා. 5.11; සු. නි. 270) විය. සඞ්ගණිකාරතස්සාති ගණාභිරතස්ස. න්ති කාරණවචනමෙතං ‘‘යං හිරීයති හිරීයිතබ්බෙනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 30) විය. ඵස්සයෙති අධිගච්ඡෙ. සාමයිකං විමුත්තින්ති ලොකියසමාපත්තිං. සා හි අප්පිතප්පිතසමයෙ එව පච්චත්ථිකෙහි විමුච්චනතො ‘‘සාමයිකා විමුත්තී’’ති වුච්චති. තං සාමයිකං විමුත්තිං. අට්ඨානං තං, න තං කාරණං විජ්ජති සඞ්ගණිකාරතස්ස, යෙන කාරණෙන විමුත්තිං ඵස්සයෙ ඉති එතං ආදිච්චබන්ධුස්ස පච්චෙකබුද්ධස්ස වචො නිසම්ම සඞ්ගණිකාරතිං පහාය යොනිසො පටිපජ්ජන්තො අධිගතොම්හීති ආහ. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

අට්ඨානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුතියවග්ගො නිට්ඨිතො.

111. දිට්ඨීවිසූකානීති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා රහොගතො චින්තෙසි – ‘‘යථා සීතාදීනං පටිඝාතකානි උණ්හාදීනි අත්ථි, අත්ථි නු ඛො එවං වට්ටපටිඝාතකං විවට්ටං, නො’’ති? සො අමච්චෙ පුච්ඡි – ‘‘විවට්ටං ජානාථා’’ති? තෙ ‘‘ජානාම, මහාරාජා’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘කිං ත’’න්ති? තතො ‘‘අන්තවා ලොකො’’තිආදිනා නයෙන සස්සතුච්ඡෙදං කථෙසුං. රාජා ‘‘ඉමෙ න ජානන්ති, සබ්බෙපිමෙ දිට්ඨිගතිකා’’ති සයමෙව තෙසං විලොමතඤ්ච අයුත්තතඤ්ච දිස්වා ‘‘වට්ටපටිඝාතකං විවට්ටං අත්ථි, තං ගවෙසිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. ඉමඤ්ච උදානගාථං අභාසි පච්චෙකබුද්ධානං මජ්ඣෙ බ්යාකරණගාථඤ්ච.

තස්සත්ථො – දිට්ඨීවිසූකානීති ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගතානි. තානි හි මග්ගසම්මාදිට්ඨියා විසූකට්ඨෙන විජ්ඣනට්ඨෙන විලොමට්ඨෙන ච විසූකානි, එවං දිට්ඨියා විසූකානි, දිට්ඨි එව වා විසූකානි දිට්ඨිවිසූකානි. උපාතිවත්තොති දස්සනමග්ගෙන අතික්කන්තො. පත්තො නියාමන්ති අවිනිපාතධම්මතාය සම්බොධිපරායණතාය ච නියතභාවං අධිගතො, සම්මත්තනියාමසඞ්ඛාතං වා පඨමමග්ගන්ති. එත්තාවතා පඨමමග්ගකිච්චනිප්ඵත්ති ච තස්ස පටිලාභො ච වුත්තො. ඉදානි පටිලද්ධමග්ගොති ඉමිනා සෙසමග්ගපටිලාභං දස්සෙති. උප්පන්නඤාණොම්හීති උප්පන්නපච්චෙකබොධිඤාණො අම්හි. එතෙන ඵලං දස්සෙති. අනඤ්ඤනෙය්යොති අඤ්ඤෙහි ඉදං සච්චන්ති න නෙතබ්බො. එතෙන සයම්භුතං දස්සෙති, පත්තෙ වා පච්චෙකබොධිඤාණෙ අඤ්ඤනෙය්යතාය අභාවා සයංවසිතං. සමථවිපස්සනාය වා දිට්ඨිවිසූකානි උපාතිවත්තො, ආදිමග්ගෙන නියාමං පත්තො, සෙසෙහි පටිලද්ධමග්ගො, ඵලඤාණෙන උප්පන්නඤාණො, තං සබ්බං අත්තනාව අධිගතොති අනඤ්ඤනෙය්යොති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දිට්ඨීවිසූකගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

112. නිල්ලොලුපොති කා උප්පත්ති? බාරාණසිරඤ්ඤො කිර සූදො අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි මනුඤ්ඤදස්සනං සාදුරසං ‘‘අප්පෙව නාම මෙ රාජා ධනමනුප්පාදෙය්යා’’ති. තං රඤ්ඤො ගන්ධෙනෙව භොත්තුකම්යතං ජනෙසි, මුඛෙ ඛෙළං උප්පාදෙති. පඨමකබළෙ පන මුඛෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ සත්තරසහරණිසහස්සානි අමතෙනෙව ඵුසිතානි අහෙසුං. සූදො ‘‘ඉදානි මෙ දස්සති, ඉදානි මෙ දස්සතී’’ති චින්තෙසි. රාජාපි ‘‘සක්කාරාරහො සූදො’’ති චින්තෙසි, ‘‘රසං සායිත්වා පන සක්කරොන්තං මං පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡෙය්ය ‘ලොලො අයං රාජා රසගරුකො’’’ති න කිඤ්චි අභණි. එවං යාව භොජනපරියොසානං, තාව සූදො ‘‘ඉදානි දස්සති, ඉදානි දස්සතී’’ති චින්තෙසි. රාජාපි අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො සූදො ‘‘නත්ථි මඤ්ඤෙ ඉමස්ස රඤ්ඤො ජිව්හාවිඤ්ඤාණ’’න්ති. දුතියදිවසෙ අසාදුරසං උපනාමෙසි. රාජා භුඤ්ජන්තො ‘‘නිග්ගහාරහො වත, භො, අජ්ජ සූදො’’ති ජානන්තොපි පුබ්බෙ විය පච්චවෙක්ඛිත්වා අවණ්ණභයෙන න කිඤ්චි අභණි. තතො සූදො ‘‘රාජා නෙව සුන්දරං නාසුන්දරං ජානාතී’’ති චින්තෙත්වා සබ්බං පරිබ්බයං අත්තනාව ගහෙත්වා කිඤ්චිදෙව පචිත්වා රඤ්ඤො දෙති. රාජා ‘‘අහො වත ලොභො, අහං නාම වීසති නගරසහස්සානි භුඤ්ජන්තො ඉමස්ස ලොභෙන භත්තමත්තම්පි න ලභාමී’’ති නිබ්බිජ්ජිත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. පුරිමනයෙනෙව ඉමං ගාථං අභාසි.

තත්ථ නිල්ලොලුපොති අලොලුපො. යො හි රසතණ්හාභිභූතො හොති, සො භුසං ලුප්පති පුනප්පුනං ලුප්පති, තෙන ‘‘ලොලුපො’’ති වුච්චති. තස්මා එස තං පටික්ඛිපන්තො ‘‘නිල්ලොලුපො’’ති ආහ. නික්කුහොති එත්ථ කිඤ්චාපි යස්ස තිවිධං කුහනවත්ථු නත්ථි, සො ‘‘නික්කුහො’’ති වුච්චති. ඉමිස්සා පන ගාථාය මනුඤ්ඤභොජනාදීසු විම්හයමනාපජ්ජනතො නික්කුහොති අයමධිප්පායො. නිප්පිපාසොති එත්ථ පාතුමිච්ඡා පිපාසා, තස්සා අභාවෙන නිප්පිපාසො, සාදුරසලොභෙන භොත්තුකම්යතාවිරහිතොති අත්ථො. නිම්මක්ඛොති එත්ථ පරගුණවිනාසනලක්ඛණො මක්ඛො, තස්ස අභාවෙන නිම්මක්ඛො. අත්තනො ගිහිකාලෙ සූදස්ස ගුණමක්ඛනාභාවං සන්ධායාහ. නිද්ධන්තකසාවමොහොති එත්ථ රාගාදයො තයො කායදුච්චරිතාදීනි ච තීණීති ඡ ධම්මා යථාසම්භවං අප්පසන්නට්ඨෙන සකභාවං විජහාපෙත්වා පරභාවං ගණ්හාපනට්ඨෙන කසටට්ඨෙන ච ‘‘කසාවා’’ති වෙදිතබ්බා. යථාහ –

‘‘තත්ථ කතමෙ තයො කසාවා? රාගකසාවො, දොසකසාවො, මොහකසාවො. ඉමෙ තයො කසාවා. තත්ථ කතමෙ අපරෙපි තයො කසාවා? කායකසාවො, වචීකසාවො, මනොකසාවො’’ති (විභ. 924).

තෙසු මොහං ඨපෙත්වා පඤ්චන්නං කසාවානං තෙසඤ්ච සබ්බෙසං මූලභූතස්ස මොහස්ස නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. තිණ්ණං එව වා කායවචීමනොකසාවානං මොහස්ස ච නිද්ධන්තත්තා නිද්ධන්තකසාවමොහො. ඉතරෙසු නිල්ලොලුපතාදීහි රාගකසාවස්ස, නිම්මක්ඛතාය දොසකසාවස්ස නිද්ධන්තභාවො සිද්ධො එව. නිරාසයොති නිත්තණ්හො. සබ්බලොකෙ භවිත්වාති සකලලොකෙ, තීසු භවෙසු ද්වාදසසු වා ආයතනෙසු භවවිභවතණ්හාවිරහිතො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අථ වා තයොපි පාදෙ වත්වා එකො චරෙති එකො චරිතුං සක්කුණෙය්යාති එවම්පෙත්ථ සම්බන්ධො කාතබ්බො.

නිල්ලොලුපගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

113. පාපං සහායන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොන්තො මනුස්සෙ කොට්ඨාගාරතො පුරාණධඤ්ඤාදීනි බහිද්ධා නීහරන්තෙ දිස්වා ‘‘කිං, භණෙ, ඉද’’න්ති අමච්චෙ පුච්ඡි. අමච්චා ‘‘ඉදානි, මහාරාජ, නවධඤ්ඤාදීනි උප්පජ්ජිස්සන්ති, තෙසං ඔකාසං කාතුං ඉමෙ මනුස්සා පුරාණධඤ්ඤාදීනි ඡඩ්ඩෙන්තී’’ති ආහංසු. රාජා ‘‘කිං, භණෙ, ඉත්ථාගාරබලකායාදීනං වත්තං පරිපුණ්ණ’’න්ති ආහ. ‘‘ආම, මහාරාජ, පරිපුණ්ණ’’න්ති. ‘‘තෙන හි, භණෙ, දානසාලං කාරෙථ, දානං දස්සාමි, මා ඉමානි ධඤ්ඤානි අනුපකාරානි විනස්සන්තූ’’ති. තතො නං අඤ්ඤතරො දිට්ඨිගතිකො අමච්චො ‘‘මහාරාජ, නත්ථි දින්න’’න්ති ආරබ්භ යාව ‘‘බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්තී’’ති වත්වා නිවාරෙසි. රාජා දුතියම්පි තතියම්පි කොට්ඨාගාරෙ විලුම්පන්තෙ දිස්වා තථෙව ආණාපෙසි. සොපි තතියම්පි නං ‘‘මහාරාජ, දත්තුපඤ්ඤත්තං යදිදං දාන’’න්තිආදීනි වත්වා නිවාරෙසි. සො ‘‘අරෙ, අහං අත්තනො සන්තකම්පි න ලභාමි දාතුං, කිං මෙ ඉමෙහි පාපසහායෙහී’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි. තඤ්ච පාපසහායං ගරහන්තො ඉමං උදානගාථමාහ.

තස්සායං සඞ්ඛෙපත්ථො – ය්වායං දසවත්ථුකාය පාපදිට්ඨියා සමන්නාගතත්තා පාපො, පරෙසම්පි අනත්ථං පස්සතීති අනත්ථදස්සී, කායදුච්චරිතාදිම්හි ච විසමෙ නිවිට්ඨො, තං අත්ථකාමො කුලපුත්තො පාපං සහායං පරිවජ්ජයෙථ, අනත්ථදස්සිං විසමෙ නිවිට්ඨං. සයං න සෙවෙති අත්තනො වසෙන තං න සෙවෙය්ය. යදි පන පරස්ස වසො හොති, කිං සක්කා කාතුන්ති වුත්තං හොති. පසුතන්ති පසටං, දිට්ඨිවසෙන තත්ථ තත්ථ ලග්ගන්ති අත්ථො. පමත්තන්ති කාමගුණෙසු වොස්සට්ඨචිත්තං, කුසලභාවනාරහිතං වා. තං එවරූපං සහායං න සෙවෙ න භජෙ න පයිරුපාසෙ, අඤ්ඤදත්ථු එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

පාපසහායගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

114. බහුස්සුතන්ති කා උප්පත්ති? පුබ්බෙ කිර කස්සපස්ස භගවතො සාසනෙ අට්ඨ පච්චෙකබොධිසත්තා පබ්බජිත්වා ගතපච්චාගතවත්තං පූරෙත්වා දෙවලොකෙ උප්පන්නාතිආදි සබ්බං අනවජ්ජභොජීගාථාය වුත්තසදිසමෙව. අයං පන විසෙසො – පච්චෙකබුද්ධෙ නිසීදාපෙත්වා රාජා ආහ – ‘‘කෙ තුම්හෙ’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘මයං, මහාරාජ, බහුස්සුතා නාමා’’ති. රාජා ‘‘අහං සුතබ්රහ්මදත්තො නාම, සුතෙන තිත්තිං න ගච්ඡාමි, හන්ද, නෙසං සන්තිකෙ විචිත්රනයධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති අත්තමනො දක්ඛිණොදකං දත්වා පරිවිසිත්වා භත්තකිච්චපරියොසානෙ සඞ්ඝත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ නිසීදිත්වා ‘‘ධම්මකථං, භන්තෙ, කථෙථා’’ති ආහ. සො ‘‘සුඛිතො හොතු, මහාරාජ, රාගක්ඛයො හොතූ’’ති වත්වා උට්ඨිතො. රාජා ‘‘අයං න බහුස්සුතො, දුතියො බහුස්සුතො භවිස්සති, ස්වෙ තස්ස විචිත්රධම්මදෙසනං සොස්සාමී’’ති ස්වාතනාය නිමන්තෙසි. එවං යාව සබ්බෙසං පටිපාටි ගච්ඡති, තාව නිමන්තෙසි, තෙ සබ්බෙපි ‘‘දොසක්ඛයො හොතු, මොහක්ඛයො, ගතික්ඛයො, භවක්ඛයො, වට්ටක්ඛයො, උපධික්ඛයො, තණ්හක්ඛයො හොතූ’’ති එවං එකෙකපදං විසෙසෙත්වා සෙසං පඨමසදිසමෙව වත්වා උට්ඨහිංසු.

තතො රාජා – ‘‘ඉමෙ ‘බහුස්සුතා මය’න්ති භණන්ති, න ච තෙසං විචිත්රකථා, කිමෙතෙහි වුත්ත’’න්ති තෙසං වචනත්ථං උපපරික්ඛිතුමාරද්ධො. අථ ‘‘රාගක්ඛයො හොතූ’’ති උපපරික්ඛන්තො ‘‘රාගෙ ඛීණෙ දොසොපි මොහොපි අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙපි කිලෙසා ඛීණා හොන්තී’’ති ඤත්වා අත්තමනො අහොසි ‘‘නිප්පරියායබහුස්සුතා ඉමෙ සමණා. යථාපි හි පුරිසෙන මහාපථවිං වා ආකාසං වා අඞ්ගුලියා නිද්දිසන්තෙන න අඞ්ගුලිමත්තොව පදෙසො නිද්දිට්ඨො හොති. අපි ච ඛො පන සකලපථවී ආකාසා එව නිද්දිට්ඨා හොන්ති. එවං ඉමෙහි එකෙකං අත්ථං නිද්දිසන්තෙහි අපරිමාණා අත්ථා නිද්දිට්ඨා හොන්තී’’ති. තතො සො ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි එවං බහුස්සුතො භවිස්සාමී’’ති තථාරූපං බහුස්සුතභාවං පත්ථෙන්තො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථමභාසි.

තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – බහුස්සුතන්ති දුවිධො බහුස්සුතො තීසු පිටකෙසු අත්ථතො නිඛිලො පරියත්තිබහුස්සුතො ච, මග්ගඵලවිජ්ජාභිඤ්ඤාපටිවෙධකො පටිවෙධබහුස්සුතො ච. ආගතාගමො ධම්මධරො. උළාරෙහි පන කායවචීමනොකම්මෙහි සමන්නාගතො උළාරො. යුත්තපටිභානො ච මුත්තපටිභානො ච යුත්තමුත්තපටිභානො ච පටිභානවා. පරියත්තිපරිපුච්ඡාධිගමවසෙන වා තිවිධො පටිභානවා වෙදිතබ්බො. යස්ස හි පරියත්ති පටිභාති, සො පරියත්තිපටිභානවා. යස්ස අත්ථඤ්ච ඤාණඤ්ච ලක්ඛණඤ්ච ඨානාට්ඨානඤ්ච පරිපුච්ඡන්තස්ස පරිපුච්ඡා පටිභාති, සො පරිපුච්ඡාපටිභානවා. යස්ස මග්ගාදයො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො අධිගමපටිභානවා. තං එවරූපං බහුස්සුතං ධම්මධරං භජෙථ මිත්තං උළාරං පටිභානවන්තං. තතො තස්සානුභාවෙන අත්තත්ථපරත්ථඋභයත්ථභෙදතො වා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථභෙදතො වා අනෙකප්පකාරානි අඤ්ඤාය අත්ථානි, තතො ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) කඞ්ඛාට්ඨානියෙසු විනෙය්ය කඞ්ඛං විචිකිච්ඡං විනෙත්වා විනාසෙත්වා එවං කතසබ්බකිච්චො එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

බහුස්සුතගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

115. ඛිඩ්ඩං රතින්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර විභූසකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා නානාවිධවිභූසනෙහි අත්තානං විභූසාපෙත්වා මහාආදාසෙ සකලං සරීරං දිස්වා යං න ඉච්ඡති, තං අපනෙත්වා අඤ්ඤෙන විභූසනෙන විභූසාපෙති. තස්ස එකදිවසං එවං කරොන්තස්ස භත්තවෙලා මජ්ඣන්හිකා සම්පත්තා. විප්පකතවිභූසිතොව දුස්සපට්ටෙන සීසං වෙඨෙත්වා භුඤ්ජිත්වා දිවාසෙය්යං උපගඤ්ඡි. පුනපි උට්ඨහිත්වා තථෙව කරොතො සූරියො ඔග්ගතො. එවං දුතියදිවසෙපි තතියදිවසෙපි. අථස්ස එවං මණ්ඩනප්පසුතස්ස පිට්ඨිරොගො උදපාදි. තස්ස එතදහොසි – ‘‘අහො රෙ, අහං සබ්බථාමෙන විභූසන්තොපි ඉමස්මිං කප්පකෙ විභූසනෙ අසන්තුට්ඨො ලොභං උප්පාදෙසිං, ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ධම්මො, හන්දාහං ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථමභාසි.

තත්ථ ඛිඩ්ඩාරති ච පුබ්බෙ වුත්තාව. කාමසුඛන්ති වත්ථුකාමසුඛං. වත්ථුකාමාපි හි සුඛස්ස විසයාදිභාවෙන ‘‘සුඛ’’න්ති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘අත්ථි රූපං සුඛං සුඛානුපතිත’’න්ති (සං. නි. 3.60). එවමෙතං ඛිඩ්ඩං රතිං කාමසුඛඤ්ච ඉමස්මිං ඔකාසලොකෙ අනලඞ්කරිත්වා අලන්ති අකත්වා, එතං තප්පකන්ති වා සාරභූතන්ති වා එවං අග්ගහෙත්වා. අනපෙක්ඛමානොති තෙන අනලඞ්කරණෙන අනපෙක්ඛණසීලො අපිහාලුකො නිත්තණ්හො. විභූසට්ඨානා විරතො සච්චවාදීති තත්ථ විභූතා දුවිධා – අගාරිකවිභූසා ච අනගාරිකවිභූසා ච. සාටකවෙඨනමාලාගන්ධාදිවිභූසා අගාරිකවිභූසා නාම. පත්තමණ්ඩනාදිවිභූසා අනගාරිකවිභූසා. විභූසා එව විභූසට්ඨානං, තස්මා විභූසට්ඨානා තිවිධාය විරතියා විරතො. අවිතථවචනතො සච්චවාදීති එවමත්ථො දට්ඨබ්බො.

විභූසට්ඨානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

116. පුත්තඤ්ච දාරන්ති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර රඤ්ඤො පුත්තො දහරකාලෙයෙව අභිසිත්තො රජ්ජං කාරෙසි. සො පඨමගාථාය වුත්තපච්චෙකබොධිසත්තො විය රජ්ජසිරිං අනුභවන්තො එකදිවසං චින්තෙසි – ‘‘අහං රජ්ජං කාරෙන්තො බහූනං දුක්ඛං කරොමි, කිං මෙ එකභත්තත්ථාය ඉමිනා පාපෙන, හන්ද, සුඛමුප්පාදෙමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ධනානීති මුත්තාමණිවෙළුරියසඞ්ඛසිලාපවාළරජතජාතරූපාදීනි රතනානි. ධඤ්ඤානීති සාලිවීහියවගොධුමකඞ්ගුවරකකුද්රූසකප්පභෙදානි සත්ත සෙසාපරණ්ණානි ච. බන්ධවානීති ඤාතිබන්ධුගොත්තබන්ධුමිත්තබන්ධුසිප්පබන්ධුවසෙන චතුබ්බිධබන්ධවෙ. යථොධිකානීති සකසකඔධිවසෙන ඨිතානියෙව. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

පුත්තදාරගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

117. සඞ්ගො එසොති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර පාදලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො පාතොව යාගුං වා භත්තං වා භුඤ්ජිත්වා තීසු පාසාදෙසු තිවිධානි නාටකානි පස්සති. තිවිධා නාම නාටකා පුබ්බරාජතො ආගතං, අනන්තරරාජතො ආගතං, අත්තනො කාලෙ උට්ඨිතන්ති. සො එකදිවසං පාතොව දහරනාටකපාසාදං ගතො. තා නාටකිත්ථියො ‘‘රාජානං රමාපෙස්සාමා’’ති සක්කස්ස දෙවානමින්දස්ස අච්ඡරායො විය අතිමනොහරං නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං. රාජා ‘‘අනච්ඡරියමෙතං දහරාන’’න්ති අසන්තුට්ඨො හුත්වා මජ්ඣිමනාටකපාසාදං ගතො, තාපි නාටකිත්ථියො තථෙව අකංසු. සො තත්ථපි තථෙව අසන්තුට්ඨො හුත්වා මහල්ලකනාටකපාසාදං ගතො, තාපි තථෙව අකංසු. රාජා ද්වෙ තයො රාජපරිවට්ටෙ අතීතානං තාසං මහල්ලකභාවෙන අට්ඨිකීළනසදිසං නච්චං දිස්වා ගීතඤ්ච අමධුරං සුත්වා පුනදෙව දහරනාටකපාසාදං, පුන මජ්ඣිමනාටකපාසාදන්ති එවම්පි විචරිත්වා කත්ථචි අසන්තුට්ඨො චින්තෙසි – ‘‘ඉමා නාටකිත්ථියො සක්කං දෙවානමින්දං අච්ඡරායො විය මං රමාපෙතුකාමා සබ්බථාමෙන නච්චගීතවාදිතං පයොජෙසුං. ස්වාහං කත්ථචි අසන්තුට්ඨො ලොභං වඩ්ඪෙමි. ලොභො ච නාමෙස අපායගමනීයො ධම්මො, හන්දාහං ලොභං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තස්සත්ථො – සඞ්ගො එසොති අත්තනො උපභොගං නිද්දිසති. සො හි සජ්ජන්ති තත්ථ පාණිනො කද්දමෙ පවිට්ඨො හත්ථී වියාති සඞ්ගො. පරිත්තමෙත්ථ සොඛ්යන්ති එත්ථ පඤ්චකාමගුණූපභොගකාලෙ විපරීතසඤ්ඤාය උප්පාදෙතබ්බතො කාමාවචරධම්මපරියාපන්නතො වා ලාමකට්ඨෙන සොඛ්යං පරිත්තං, විජ්ජුප්පභාය ඔභාසිතනච්චදස්සනසුඛං ඉව ඉත්තරං, තාවකාලිකන්ති වුත්තං හොති. අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ භිය්යොති එත්ථ ච ය්වායං ‘‘යං ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ පඤ්ච කාමගුණෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං කාමානං අස්සාදො’’ති (ම. නි. 1.166) වුත්තො, සො යමිදං ‘‘කො ච, භික්ඛවෙ, කාමානං ආදීනවො, ඉධ, භික්ඛවෙ, කුලපුත්තො යෙන සිප්පට්ඨානෙන ජීවිකං කප්පෙති, යදි මුද්දාය යදි ගණනායා’’ති එවමාදිනා (ම. නි. 1.167) නයෙනෙත්ථ දුක්ඛං වුත්තං, තං උපනිධාය අප්පො උදකබින්දුමත්තො හොති, අථ ඛො දුක්ඛමෙව භිය්යො බහු, චතූසු සමුද්දෙසු උදකසදිසං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පස්සාදො දුක්ඛමෙවෙත්ථ භිය්යො’’ති. ගළො එසොති අස්සාදං දස්සෙත්වා ආකඩ්ඪනවසෙන බළිසො විය එසො, යදිදං පඤ්චකාමගුණා. ඉති ඤත්වා මතිමාති එවං ජානිත්වා බුද්ධිමා පණ්ඩිතො පුරිසො සබ්බමෙතං පහාය එකො චරෙ ඛග්ගවිසාණකප්පොති.

සඞ්ගගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

118. සන්දාලයිත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අනිවත්තබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා අහොසි. සො සඞ්ගාමං ඔතිණ්ණො අජිනිත්වා අඤ්ඤං වා කිච්චං ආරද්ධො අනිට්ඨපෙත්වා න නිවත්තති, තස්මා නං එවං සඤ්ජානිංසු. සො එකදිවසං උය්යානං ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන දවඩාහො උට්ඨාසි. සො අග්ගි සුක්ඛානි චෙව හරිතානි ච තිණාදීනි දහන්තො අනිවත්තමානො එව ගච්ඡති. රාජා තං දිස්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි. ‘‘යථායං දවඩාහො, එවමෙව එකාදසවිධො අග්ගි සබ්බෙ සත්තෙ දහන්තො අනිවත්තමානො ගච්ඡති මහාදුක්ඛං උප්පාදෙන්තො, කුදාස්සු නාමාහම්පි ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිවත්තනත්ථං අයං අග්ගි විය අරියමග්ගඤාණග්ගිනා කිලෙසෙ දහන්තො අනිවත්තමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති? තතො මුහුත්තං ගන්ත්වා කෙවට්ටෙ අද්දස නදියං මච්ඡෙ ගණ්හන්තෙ. තෙසං ජාලන්තරෙ පවිට්ඨො එකො මහාමච්ඡො ජාලං භෙත්වා පලායි. තෙ ‘‘මච්ඡො ජාලං භෙත්වා ගතො’’ති සද්දමකංසු. රාජා තම්පි වචනං සුත්වා තප්පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි අරියමග්ගඤාණෙන තණ්හාදිට්ඨිජාලං භෙත්වා අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති? සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡාකාසි, ඉමඤ්ච උදානගාථමභාසි.

තස්සා දුතියපාදෙ ජාලන්ති සුත්තමයං වුච්චති. අම්බූති උදකං, තත්ථ චරතීති අම්බුචාරී, මච්ඡස්සෙතං අධිවචනං. සලිලෙ අම්බුචාරී සලිලම්බුචාරී. තස්මිං නදීසලිලෙ ජාලං භෙත්වා ගතඅම්බුචාරීවාති වුත්තං හොති. තතියපාදෙ දඩ්ඪන්ති දඩ්ඪට්ඨානං වුච්චති. යථා අග්ගි දඩ්ඪට්ඨානං පුන න නිවත්තති, න තත්ථ භිය්යො ආගච්ඡති, එවං මග්ගඤාණග්ගිනා දඩ්ඪකාමගුණට්ඨානං අනිවත්තමානො තත්ථ භිය්යො අනාගච්ඡන්තොති වුත්තං හොති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

සන්දාලගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

119. ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර චක්ඛුලොලබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා පාදලොලබ්රහ්මදත්තො විය නාටකදස්සනං අනුයුත්තො හොති. අයං පන විසෙසො – සො අසන්තුට්ඨො තත්ථ තත්ථ ගච්ඡති. අයං තං තං නාටකං දිස්වා අතීව අභිනන්දිත්වා නාටකදස්සනපරිවත්තනෙන තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො විචරති. සො කිර නාටකදස්සනත්ථං ආගතං අඤ්ඤතරං කුටුම්බියභරියං දිස්වා රාගං උප්පාදෙසි. තතො සංවෙගං ආපජ්ජිත්වා පුන ‘‘අරෙ, අහං ඉමං තණ්හං වඩ්ඪෙන්තො අපායපරිපූරකො භවිස්සාමි, හන්ද, නං නිග්ගණ්හාමී’’ති පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ඔක්ඛිත්තචක්ඛූති හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු, සත්තගීවට්ඨිකානි පටිපාටියා ඨපෙත්වා පරිවජ්ජනගහෙතබ්බදස්සනත්ථං යුගමත්තං පෙක්ඛමානොති වුත්තං හොති. න තු හනුකට්ඨිනා හදයට්ඨිං සඞ්ඝට්ටෙන්තො. එවඤ්හි ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතා න සමණසාරුප්පා හොති. න ච පාදලොලොති එකස්ස දුතියො, ද්වින්නං තතියොති එවං ගණමජ්ඣං පවිසිතුකාමතාය කණ්ඩූයමානපාදො විය අභවන්තො, දීඝචාරිකඅනිවත්තචාරිකවිරතො. ගුත්තින්ද්රියොති ඡසු ඉන්ද්රියෙසු ඉධ මනින්ද්රියස්ස විසුං වුත්තත්තා වුත්තාවසෙසවසෙන ච ගොපිතින්ද්රියො. රක්ඛිතමානසානොති මානසං එව මානසානං, තං රක්ඛිතමස්සාති රක්ඛිතමානසානො. යථා කිලෙසෙහි න විලුප්පති, එවං රක්ඛිතචිත්තොති වුත්තං හොති. අනවස්සුතොති ඉමාය පටිපත්තියා තෙසු තෙසු ආරම්මණෙසු කිලෙසඅන්වස්සවවිරහිතො. අපරිඩය්හමානොති කිලෙසග්ගීහි අපරිඩය්හමානො. බහිද්ධා වා අනවස්සුතො, අජ්ඣත්තං අපරිඩය්හමානො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ඔක්ඛිත්තචක්ඛුගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

120. ඔහාරයිත්වාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤොපි චාතුමාසිකබ්රහ්මදත්තො නාම රාජා චතුමාසෙ චතුමාසෙ උය්යානකීළං ගච්ඡති. සො එකදිවසං ගිම්හානං මජ්ඣිමමාසෙ උය්යානං පවිසන්තො උය්යානද්වාරෙ පත්තසඤ්ඡන්නං පුප්ඵාලඞ්කතසාඛාවිටපං පාරිච්ඡත්තකකොවිළාරං දිස්වා එකං පුප්ඵං ගහෙත්වා උය්යානං පාවිසි. තතො ‘‘රඤ්ඤා අග්ගපුප්ඵං ගහිත’’න්ති අඤ්ඤතරොපි අමච්චො හත්ථික්ඛන්ධෙ ඨිතො එකමෙව පුප්ඵං අග්ගහෙසි. එතෙනෙවුපායෙන සබ්බො බලකායො අග්ගහෙසි. පුප්ඵෙහි අනස්සාදෙන්තා පත්තම්පි ගණ්හිංසු. සො රුක්ඛො නිප්පත්තපුප්ඵො ඛන්ධමත්තොව අහොසි. රාජා සායන්හසමයෙ උය්යානා නික්ඛමන්තො තං දිස්වා ‘‘කිං කතො අයං රුක්ඛො, මමාගමනවෙලාය මණිවණ්ණසාඛන්තරෙසු පවාළසදිසපුප්ඵාලඞ්කතො අහොසි, ඉදානි නිප්පත්තපුප්ඵො ජාතො’’ති චින්තෙන්තො තස්සෙව අවිදූරෙ අපුප්ඵිතරුක්ඛං සඤ්ඡන්නපලාසං අද්දස. දිස්වා චස්ස එතදහොසි – ‘‘අයං රුක්ඛො පුප්ඵභරිතසාඛත්තා බහුජනස්ස ලොභනීයො අහොසි, තෙන මුහුත්තෙනෙව බ්යසනං පත්තො. අයං පනඤ්ඤො අලොභනීයත්තා තථෙව ඨිතො. ඉදඤ්චාපි රජ්ජං පුප්ඵිතරුක්ඛො විය ලොභනීයං, භික්ඛුභාවො පන අපුප්ඵිතරුක්ඛො විය අලොභනීයො. තස්මා යාව ඉදම්පි අයං රුක්ඛො විය න විලුප්පති, තාව අයමඤ්ඤො සඤ්ඡන්නපත්තො යථා පාරිච්ඡත්තකො, එවං කාසාවෙන සඤ්ඡන්නො හුත්වා පබ්බජෙය්ය’’න්ති. සො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ කාසායවත්ථො අභිනික්ඛමිත්වාති ඉමස්ස පාදස්ස ගෙහා නික්ඛමිත්වා කාසායවත්ථනිවත්ථො හුත්වාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

පාරිච්ඡත්තකගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

තතියවග්ගො නිට්ඨිතො.

121. රසෙසූති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා උය්යානෙ අමච්චපුත්තෙහි පරිවුතො සිලාපට්ටපොක්ඛරණියං කීළති. තස්ස සූදො සබ්බමංසානං රසං ගහෙත්වා අතීව සුසඞ්ඛතං අමතකප්පං අන්තරභත්තං පචිත්වා උපනාමෙසි. සො තත්ථ ගෙධමාපන්නො කස්සචි කිඤ්චි අදත්වා අත්තනාව භුඤ්ජි. උදකං කීළන්තො අතිවිකාලෙ නික්ඛන්තො සීඝං සීඝං භුඤ්ජි. යෙහි සද්ධිං පුබ්බෙ භුඤ්ජති, න තෙසං කඤ්චි සරි. අථ පච්ඡා පටිසඞ්ඛානං උප්පාදෙත්වා ‘‘අහො! මයා පාපං කතං, ය්වායං රසතණ්හාභිභූතො සබ්බජනං විස්සරිත්වා එකකොව භුඤ්ජිං, හන්ද, නං රසතණ්හං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පුරිමපටිපත්තිං ගරහන්තො තප්පටිපක්ඛගුණදීපිකං ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ රසෙසූති අම්බිලමධුරතිත්තකකටුකලොණඛාරිකකසාවාදිභෙදෙසු සායනීයෙසු. ගෙධං අකරන්ති ගිද්ධිං අකරොන්තො, තණ්හං අනුප්පාදෙන්තොති වුත්තං හොති. අලොලොති ‘‘ඉදං සායිස්සාමි, ඉදං සායිස්සාමී’’ති එවං රසවිසෙසෙසු අනාකුලො. අනඤ්ඤපොසීති පොසෙතබ්බකසද්ධිවිහාරිකාදිවිරහිතො. කායසන්ධාරණමත්තෙන සන්තුට්ඨොති වුත්තං හොති. යථා වා පුබ්බෙ උය්යානෙ රසෙසු ගෙධකරණසීලො අඤ්ඤපොසී ආසිං, එවං අහුත්වා යාය තණ්හාය ලොලො හුත්වා රසෙසු ගෙධං කරොති, තං තණ්හං හිත්වා ආයතිං තණ්හාමූලකස්ස අඤ්ඤස්ස අත්තභාවස්සානිබ්බත්තාපනෙන අනඤ්ඤපොසීති වුත්තං හොති. අථ වා අත්ථභඤ්ජනකට්ඨෙන කිලෙසා ‘‘අඤ්ඤෙ’’ති වුච්චන්ති, තෙසං අපොසනෙන අනඤ්ඤපොසීති අයමෙත්ථ අත්ථො. සපදානචාරීති අවොක්කම්මචාරී අනුපුබ්බචාරී, ඝරපටිපාටිං අඡඩ්ඩෙත්වා අඩ්ඪකුලඤ්ච දලිද්දකුලඤ්ච නිරන්තරං පිණ්ඩාය පවිසමානොති අත්ථො. කුලෙ කුලෙ අප්පටිබද්ධචිත්තොති ඛත්තියකුලාදීසු යත්ථ කත්ථචි කිලෙසවසෙන අලග්ගචිත්තො, චන්දොපමො නිච්චනවකො හුත්වාති අත්ථො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

රසගෙධගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

122. පහාය පඤ්චාවරණානීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා පඨමජ්ඣානලාභී අහොසි. සො ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං පත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ පඤ්චාවරණානීති පඤ්ච නීවරණානි එව, තානි උරගසුත්තෙ (සු. නි. 1 ආදයො) අත්ථතො වුත්තානි. තානි පන යස්මා අබ්භාදයො විය චන්දසූරියෙ චෙතො ආවරන්ති, තස්මා ‘‘ආවරණානි චෙතසො’’ති වුත්තානි. තානි උපචාරෙන වා අප්පනාය වා පහාය විජහිත්වාති අත්ථො. උපක්කිලෙසෙති උපගම්ම චිත්තං විබාධෙන්තෙ අකුසලධම්මෙ, වත්ථොපමාදීසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) වුත්තෙ අභිජ්ඣාදයො වා. බ්යපනුජ්ජාති පනුදිත්වා, විපස්සනාමග්ගෙන පජහිත්වාති අත්ථො. සබ්බෙති අනවසෙසෙ. එවං සමථවිපස්සනාසම්පන්නො පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිනිස්සයස්ස පහීනත්තා අනිස්සිතො, සෙසමග්ගෙහි ඡෙත්වා තෙධාතුකං සිනෙහදොසං, තණ්හාරාගන්ති වුත්තං හොති. සිනෙහො එව හි ගුණපටිපක්ඛතො සිනෙහදොසොති වුත්තො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආවරණගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

123. විපිට්ඨිකත්වානාති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා චතුත්ථජ්ඣානලාභී අහොසි. සොපි ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො පටිපත්තිසම්පදං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ විපිට්ඨිකත්වානාති පිට්ඨිතො කත්වා, ඡඩ්ඩෙත්වා විජහිත්වාති අත්ථො. සුඛඤ්ච දුක්ඛන්ති කායිකං සාතාසාතං. සොමනස්සදොමනස්සන්ති චෙතසිකං සාතාසාතං. උපෙක්ඛන්ති චතුත්ථජ්ඣානුපෙක්ඛං. සමථන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමාධිං එව. විසුද්ධන්ති පඤ්චනීවරණවිතක්කවිචාරපීතිසුඛසඞ්ඛාතෙහි නවහි පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා අතිසුද්ධං, නිද්ධන්තසුවණ්ණමිව විගතූපක්කිලෙසන්ති අත්ථො.

අයං පන යොජනා – විපිට්ඨිකත්වාන සුඛඤ්ච දුක්ඛඤ්ච පුබ්බෙව, පඨමජ්ඣානූපචාරෙයෙව දුක්ඛං තතියජ්ඣානූපචාරෙයෙව සුඛන්ති අධිප්පායො. පුන ආදිතො වුත්තං -කාරං පරතො නෙත්වා ‘‘සොමනස්සං දොමනස්සඤ්ච විපිට්ඨිකත්වාන පුබ්බෙවා’’ති අධිකාරො. තෙන සොමනස්සං චතුත්ථජ්ඣානූපචාරෙ, දොමනස්සඤ්ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙයෙවාති දීපෙති. එතානි හි එතෙසං පරියායතො පහානට්ඨානානි. නිප්පරියායතො පන දුක්ඛස්ස පඨමජ්ඣානං, දොමනස්සස්ස දුතියජ්ඣානං, සුඛස්ස තතියජ්ඣානං, සොමනස්සස්ස චතුත්ථජ්ඣානං පහානට්ඨානං. යථාහ – ‘‘පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’තිආදිකං (සං. නි. 5.510) සබ්බං අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 165) වුත්තං. යථා පුබ්බෙවාති තීසු පඨමජ්ඣානාදීසු දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි විපිට්ඨිකත්වා එවමෙත්ථ චතුත්ථජ්ඣානෙ සොමනස්සං විපිට්ඨිකත්වා ඉමාය පටිපදාය ලද්ධානුපෙක්ඛං සමථං විසුද්ධං එකො චරෙති. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

විපිට්ඨිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

124. ආරද්ධවීරියොති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර පච්චන්තරාජා සහස්සයොධබලකායො රජ්ජෙන ඛුද්දකො, පඤ්ඤාය මහන්තො අහොසි. සො එකදිවසං ‘‘කිඤ්චාපි අහං ඛුද්දකො රජ්ජෙන, පඤ්ඤවතා පන සක්කා සකලජම්බුදීපං ගහෙතු’’න්ති චින්තෙත්වා සාමන්තරඤ්ඤො දූතං පාහෙසි – ‘‘සත්තාහබ්භන්තරෙ මෙ රජ්ජං වා දෙතු යුද්ධං වා’’ති. තතො සො අත්තනො අමච්චෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ආහ – ‘‘මයා තුම්හෙ අනාපුච්ඡායෙව සාහසං කම්මං කතං, අමුකස්ස රඤ්ඤො එවං පෙසිතං, කිං කාතබ්බ’’න්ති? තෙ ආහංසු – ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සො දූතො නිවත්තෙතු’’න්ති. ‘‘න සක්කා, ගතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘යදි එවං විනාසිතම්හා තයා, තෙන හි දුක්ඛං අඤ්ඤස්ස සත්ථෙන මරිතුං, හන්ද, මයං අඤ්ඤමඤ්ඤං පහරිත්වා මරාම, අත්තානං පහරිත්වා මරාම, උබ්බන්ධාම, විසං ඛාදාමා’’ති. එවං එතෙසු එකමෙකො මරණමෙව සංවණ්ණෙති. තතො රාජා ‘‘කිං මෙ ඉමෙහි, අත්ථි, භණෙ, මය්හං යොධා’’ති ආහ. අථ ‘‘අහං මහාරාජ යොධො, අහං මහාරාජ යොධො’’ති යොධසහස්සං උට්ඨහි.

රාජා ‘‘එතෙ උපපරික්ඛිස්සාමී’’ති මහන්තං චිතකං සජ්ජාපෙත්වා ආහ – ‘‘මයා, භණෙ, ඉදං සාහසං කතං, තං මෙ අමච්චා පටික්කොසන්ති, ස්වාහං චිතකං පවිසිස්සාමි. කො මයා සද්ධිං පවිසිස්සති, කෙන මය්හං ජීවිතං පරිච්චත්ත’’න්ති? එවං වුත්තෙ පඤ්චසතා යොධා උට්ඨහිංසු ‘‘මයං, මහාරාජ, පවිසිස්සාමා’’ති. තතො රාජා ඉතරෙ පඤ්චසතෙ ආහ – ‘‘තුම්හෙ දානි, තාතා, කිං කරිස්සථා’’ති? තෙ ආහංසු – ‘‘නායං, මහාරාජ, පුරිසකාරො, ඉත්ථිචරියා එසා, අපිච මහාරාජෙන පටිරඤ්ඤො දූතො පෙසිතො, තෙ මයං තෙන රඤ්ඤා සද්ධිං යුජ්ඣිත්වා මරිස්සාමා’’ති. තතො රාජා ‘‘පරිච්චත්තං තුම්හෙහි මම ජීවිත’’න්ති චතුරඞ්ගිනිං සෙනං සන්නය්හිත්වා තෙන යොධසහස්සෙන පරිවුතො ගන්ත්වා රජ්ජසීමාය නිසීදි.

සොපි පටිරාජා තං පවත්තිං සුත්වා ‘‘අරෙ, සො ඛුද්දකරාජා මම දාසස්සාපි නප්පහොතී’’ති දුස්සිත්වා සබ්බං බලකායං ආදාය යුජ්ඣිතුං නික්ඛමි. ඛුද්දකරාජා තං අබ්භුය්යාතං දිස්වා බලකායං ආහ – ‘‘තාතා, තුම්හෙ න බහුකා, සබ්බෙ සම්පිණ්ඩිත්වා අසිචම්මං ගහෙත්වා සීඝං ඉමස්ස රඤ්ඤො පුරතො උජුකං එව ගච්ඡථා’’ති. තෙ තථා අකංසු. අථස්ස සා සෙනා ද්විධා භින්දිත්වා අන්තරමදාසි. තෙ තං රාජානං ජීවග්ගාහං ගහෙත්වා අත්තනො රඤ්ඤො ‘‘තං මාරෙස්සාමී’’ති ආගච්ඡන්තස්ස අදංසු. පටිරාජා තං අභයං යාචි. රාජා තස්ස අභයං දත්වා සපථං කාරාපෙත්වා අත්තනො වසෙ කත්වා තෙන සහ අඤ්ඤං රාජානං අබ්භුග්ගන්ත්වා තස්ස රජ්ජසීමාය ඨත්වා පෙසෙසි – ‘‘රජ්ජං වා මෙ දෙතු යුද්ධං වා’’ති. සො ‘‘අහං එකයුද්ධම්පි න සහාමී’’ති රජ්ජං නිය්යාදෙසි. එතෙනුපායෙන සබ්බෙ රාජානො ගහෙත්වා අන්තෙ බාරාණසිරාජානම්පි අග්ගහෙසි.

සො එකසතරාජපරිවුතො සකලජම්බුදීපරජ්ජං අනුසාසන්තො චින්තෙසි – ‘‘අහං පුබ්බෙ ඛුද්දකො අහොසිං, සොම්හි ඉදානි අත්තනො ඤාණසම්පත්තියා සකලජම්බුදීපමණ්ඩලස්ස ඉස්සරො රාජා ජාතො. තං ඛො පන මෙ ඤාණං ලොකියවීරියසම්පයුත්තං, නෙව නිබ්බිදාය න විරාගාය සංවත්තති, යංනූනාහං ඉමිනා ඤාණෙන ලොකුත්තරධම්මං ගවෙසෙය්ය’’න්ති. තතො බාරාණසිරඤ්ඤො රජ්ජං දත්වා පුත්තදාරඤ්ච සකජනපදෙයෙව ඨපෙත්වා සබ්බං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා අත්තනො වීරියසම්පත්තිං දීපෙන්තො ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ආරද්ධං වීරියං අස්සාති ආරද්ධවීරියො. එතෙන අත්තනො මහාවීරියතං දස්සෙති. පරමත්ථො වුච්චති නිබ්බානං, පරමත්ථස්ස පත්ති පරමත්ථපත්ති, තස්සා පරමත්ථපත්තියා. එතෙන වීරියාරම්භෙන පත්තබ්බං ඵලං දස්සෙති. අලීනචිත්තොති එතෙන වීරියූපත්ථම්භානං චිත්තචෙතසිකානං අලීනතං දස්සෙති. අකුසීතවුත්තීති එතෙන ඨානචඞ්කමාදීසු කායස්ස අනවසීදනං දස්සෙති. දළ්හනික්කමොති එතෙන ‘‘කාමං තචො ච න්හාරු චා’’ති (ම. නි. 2.184; අ. නි. 2.5; මහානි. 196) එවං පවත්තං පදහනවීරියං දස්සෙති, යං තං අනුපුබ්බසික්ඛාදීසු පදහන්තො ‘‘කායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොතී’’ති වුච්චති. අථ වා එතෙන මග්ගසම්පයුත්තං වීරියං දස්සෙති. තම්පි දළ්හඤ්ච භාවනාපාරිපූරිගතත්තා, නික්කමො ච සබ්බසො පටිපක්ඛා නික්ඛන්තත්තා, තස්මා තංසමඞ්ගීපුග්ගලොපි දළ්හො නික්කමො අස්සාති ‘‘දළ්හනික්කමො’’ති වුච්චති. ථාමබලූපපන්නොති මග්ගක්ඛණෙ කායථාමෙන ච ඤාණබලෙන ච උපපන්නො. අථ වා ථාමභූතෙන බලෙන උපපන්නො, ථිරඤාණබලූපපන්නොති වුත්තං හොති. එතෙන තස්ස වීරියස්ස විපස්සනාඤාණසම්පයොගං දීපෙන්තො යොගපධානභාවං සාධෙති. පුබ්බභාගමජ්ඣිමඋක්කට්ඨවීරියවසෙන වා තයොපි පාදා යොජෙතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

ආරද්ධවීරියගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

125. පටිසල්ලානන්ති කා උප්පත්ති? ඉමිස්සා ගාථාය ආවරණගාථාය විය උප්පත්ති, නත්ථි කොචි විසෙසො. අත්ථවණ්ණනාය පනස්සා පටිසල්ලානන්ති තෙහි තෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි පටිනිවත්තිත්වා සල්ලානං, එකමන්තසෙවිතා එකීභාවො කායවිවෙකොති අත්ථො. ඣානන්ති පච්චනීකඣාපනතො ආරම්මණලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච චිත්තවිවෙකො වුච්චති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො නීවරණාදිපච්චනීකඣාපනතො කසිණාදිආරම්මණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’න්ති වුච්චති. විපස්සනාමග්ගඵලානි සත්තසඤ්ඤාදිපච්චනීකඣාපනතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානතො ච ‘‘ඣාන’’නි වුච්චති. ඉධ පන ආරම්මණූපනිජ්ඣානමෙව අධිප්පෙතං. එවමෙතං පටිසල්ලානඤ්ච ඣානඤ්ච අරිඤ්චමානො අජහමානො අනිස්සජ්ජමානො. ධම්මෙසූති විපස්සනූපගෙසු පඤ්චක්ඛන්ධාදිධම්මෙසු. නිච්චන්ති සතතං සමිතං අබ්බොකිණ්ණං. අනුධම්මචාරීති තෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තනෙන අනුගතං විපස්සනාධම්මං චරමානො. අථ වා ධම්මෙසූති එත්ථ ධම්මාති නවලොකුත්තරධම්මා, තෙසං ධම්මානං අනුලොමො ධම්මොති අනුධම්මො, විපස්සනායෙතං අධිවචනං. තත්ථ ‘‘ධම්මානං නිච්චං අනුධම්මචාරී’’ති වත්තබ්බෙ ගාථාබන්ධසුඛත්ථං විභත්තිබ්යත්තයෙන ‘‘ධම්මෙසූ’’ති වුත්තං සියා. ආදීනවං සම්මසිතා භවෙසූති තාය අනුධම්මචාරිතාසඞ්ඛාතාය විපස්සනාය අනිච්චාකාරාදිදොසං තීසු භවෙසු සමනුපස්සන්තො එවං ඉමාය කායචිත්තවිවෙකසිඛාපත්තවිපස්සනාසඞ්ඛාතාය පටිපදාය අධිගතොති වත්තබ්බො එකො චරෙති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.

පටිසල්ලානගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

126. තණ්හක්ඛයන්ති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා මහච්චරාජානුභාවෙන නගරං පදක්ඛිණං කරොති. තස්ස සරීරසොභාය ආවජ්ජිතහදයා සත්තා පුරතො ගච්ඡන්තාපි නිවත්තිත්වා තමෙව උල්ලොකෙන්ති, පච්ඡතො ගච්ඡන්තාපි, උභොහි පස්සෙහි ගච්ඡන්තාපි. පකතියා එව හි බුද්ධදස්සනෙ පුණ්ණචන්දසමුද්දරාජදස්සනෙ ච අතිත්තො ලොකො. අථ අඤ්ඤතරා කුටුම්බියභරියාපි උපරිපාසාදගතා සීහපඤ්ජරං විවරිත්වා ඔලොකයමානා අට්ඨාසි. රාජා තං දිස්වා පටිබද්ධචිත්තො හුත්වා අමච්චං ආණාපෙසි – ‘‘ජානාහි තාව, භණෙ, ‘අයං ඉත්ථී සසාමිකා වා අසාමිකා වා’’’ති? සො ඤත්වා ‘‘සසාමිකා, දෙවා’’ති ආරොචෙසි. අථ රාජා චින්තෙසි – ‘‘ඉමා වීසතිසහස්සනාටකිත්ථියො දෙවච්ඡරායො විය මං එව එකං අභිරමාපෙන්ති, සො දානාහං එතාපි අතුස්සිත්වා පරස්ස ඉත්ථියා තණ්හං උප්පාදෙසිං. සා උප්පන්නා අපායමෙව ආකඩ්ඪතී’’ති තණ්හාය ආදීනවං දිස්වා ‘‘හන්ද, නං නිග්ගණ්හාමී’’ති රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ තණ්හක්ඛයන්ති නිබ්බානං, එවං දිට්ඨාදීනවාය වා තණ්හාය අප්පවත්තිං. අප්පමත්තොති සාතච්චකාරී, සක්කච්චකාරී. අනෙළමූගොති අලාලාමුඛො. අථ වා අනෙළො ච අමූගො ච, පණ්ඩිතො බ්යත්තොති වුත්තං හොති. හිතසුඛසම්පාපකං සුතමස්ස අත්ථීති සුතවා, ආගමසම්පන්නොති වුත්තං හොති. සතීමාති චිරකතාදීනං අනුස්සරිතා. සඞ්ඛාතධම්මොති ධම්මූපපරික්ඛාය පරිඤ්ඤාතධම්මො. නියතොති අරියමග්ගෙන නියතභාවප්පත්තො. පධානවාති සම්මප්පධානවීරියසම්පන්නො. උප්පටිපාටියා එස පාඨො යොජෙතබ්බො. එවමෙව තෙහි අප්පමාදාදීහි සමන්නාගතො නියාමසම්පාපකෙන පධානෙන පධානවා, තෙන පධානෙන සම්පත්තනියාමතො නියතො, තතො අරහත්තප්පත්තියා සඞ්ඛාතධම්මො. අරහා හි පුන සඞ්ඛාතබ්බාභාවතො ‘‘සඞ්ඛාතධම්මො’’ති වුච්චති. යථාහ – ‘‘යෙ ච සඞ්ඛාතධම්මාසෙ, යෙ ච සෙඛා පුථූ ඉධා’’ති (සු. නි. 1044; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 7). සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

තණ්හක්ඛයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

127. සීහොවාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරස්ස කිර බාරාණසිරඤ්ඤො දූරෙ උය්යානං හොති, සො පගෙව උට්ඨාය උය්යානං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ යානා ඔරුය්හ උදකට්ඨානං උපගතො ‘‘මුඛං ධොවිස්සාමී’’ති. තස්මිඤ්ච පදෙසෙ සීහී සීහපොතකං ජනෙත්වා ගොචරාය ගතා. රාජපුරිසො තං දිස්වා ‘‘සීහපොතකො, දෙවා’’ති ආරොචෙසි. රාජා ‘‘සීහො කිර කස්සචි න භායතී’’ති තං උපපරික්ඛිතුං භෙරිආදීනි ආකොටාපෙසි, සීහපොතකො තං සද්දං සුත්වාපි තථෙව සයි. අථ යාවතතියං ආකොටාපෙසි. සො තතියවාරෙ සීසං උක්ඛිපිත්වා සබ්බං පරිසං ඔලොකෙත්වා තථෙව සයි. අථ රාජා ‘‘යාවස්ස මාතා නාගච්ඡති, තාව ගච්ඡාමා’’ති වත්වා ගච්ඡන්තො චින්තෙසි – ‘‘තදහුජාතොපි සීහපොතකො න සන්තසති න භායති, කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිපරිතාසං ඡඩ්ඩෙත්වා න සන්තසෙය්යං න භායෙය්ය’’න්ති? සො තං ආරම්මණං ගහෙත්වා ගච්ඡන්තො පුන කෙවට්ටෙහි මච්ඡෙ ගහෙත්වා සාඛාසු බන්ධිත්වා පසාරිතෙ ජාලෙ වාතං අසඞ්ගංයෙව ගච්ඡමානං දිස්වා තස්මිං නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි තණ්හාදිට්ඨිමොහජාලං ඵාලෙත්වා එවං අසජ්ජමානො ගච්ඡෙය්ය’’න්ති?

අථ උය්යානං ගන්ත්වා සිලාපට්ටපොක්ඛරණියා තීරෙ නිසින්නො වාතබ්භාහතානි පදුමානි ඔනමිත්වා උදකං ඵුසිත්වා වාතවිගමෙ පුන යථාඨානෙ ඨිතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි දිස්වා තස්මිං නිමිත්තං අග්ගහෙසි – ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි යථා එතානි උදකෙ ජාතානි උදකෙන අනුපලිත්තානි තිට්ඨන්ති. එවං ලොකෙ ජාතො ලොකෙන අනුපලිත්තො තිට්ඨෙය්ය’’න්ති. සො පුනප්පුනං ‘‘යථා සීහො වාතො පදුමානි, එවං අසන්තසන්තෙන අසජ්ජමානෙන අනුපලිත්තෙන භවිතබ්බ’’න්ති චින්තෙත්වා රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ සීහොති චත්තාරො සීහා – තිණසීහො, පණ්ඩුසීහො, කාළසීහො, කෙසරසීහොති. තෙසං කෙසරසීහො අග්ගමක්ඛායති. සො ඉධ අධිප්පෙතො. වාතො පුරත්ථිමාදිවසෙන අනෙකවිධො. පදුමං රත්තසෙතාදිවසෙන. තෙසු යො කොචි වාතො යං කිඤ්චි පදුමඤ්ච වට්ටතියෙව. තත්ථ යස්මා සන්තාසො නාම අත්තසිනෙහෙන හොති, අත්තසිනෙහො ච නාම තණ්හාලෙපො, සොපි දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන වා දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙන වා ලොභෙන හොති, සොපි ච තණ්හායෙව. සජ්ජනං පන තත්ථ උපපරික්ඛාදිවිරහිතස්ස මොහෙන හොති, මොහො ච අවිජ්ජා. තත්ථ සමථෙන තණ්හාය පහානං, විපස්සනාය අවිජ්ජාය. තස්මා සමථෙන අත්තසිනෙහං පහාය සීහොව සද්දෙසු අනිච්චදුක්ඛාදීසු අසන්තසන්තො, විපස්සනාය මොහං පහාය වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධායතනාදීසු අසජ්ජමානො, සමථෙනෙව ලොභං ලොභසම්පයුත්තදිට්ඨිඤ්ච පහාය, පදුමංව තොයෙන සබ්බභවභොගලොභෙන අලිප්පමානො. එත්ථ ච සමථස්ස සීලං පදට්ඨානං, සමථො සමාධිස්ස, සමාධි විපස්සනායාති එවං ද්වීසු ධම්මෙසු සිද්ධෙසු තයො ඛන්ධා සිද්ධාව හොන්ති. තත්ථ සීලක්ඛන්ධෙන සූරො හොති. සො සීහොව සද්දෙසු ආඝාතවත්ථූසු කුජ්ඣිතුකාමතාය න සන්තසති, පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන පටිවිද්ධසභාවො වාතොව ජාලම්හි ඛන්ධාදිධම්මභෙදෙ න සජ්ජති, සමාධික්ඛන්ධෙන වීතරාගො පදුමංව තොයෙන රාගෙන න ලිප්පති. එවං සමථවිපස්සනාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි ච යථාසම්භවං තණ්හාවිජ්ජානං තිණ්ණඤ්ච අකුසලමූලානං පහානවසෙන අසන්තසන්තො අසජ්ජමානො අලිප්පමානො ච වෙදිතබ්බො. සෙසං වුත්තනයමෙවාති.

සීහාදිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

128. සීහො යථාති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර බාරාණසිරාජා පච්චන්තං කුපිතං වූපසමෙතුං ගාමානුගාමිමග්ගං ඡඩ්ඩෙත්වා උජුං අටවිමග්ගං ගහෙත්වා මහතියා සෙනාය ගච්ඡති. තෙන ච සමයෙන අඤ්ඤතරස්මිං පබ්බතපාදෙ සීහො බාලසූරියාතපං තප්පමානො නිපන්නො හොති. තං දිස්වා රාජපුරිසා රඤ්ඤො ආරොචෙසුං. රාජා ‘‘සීහො කිර න සන්තසතී’’ති භෙරිපණවාදිසද්දං කාරාපෙසි, සීහො තථෙව නිපජ්ජි. දුතියම්පි කාරාපෙසි, සීහො තථෙව නිපජ්ජි. තතියම්පි කාරාපෙසි, තදා ‘‘සීහො මම පටිසත්තු අත්ථී’’ති චතූහි පාදෙහි සුප්පතිට්ඨිතං පතිට්ඨහිත්වා සීහනාදං නදි. තං සුත්වා හත්ථාරොහාදයො හත්ථිආදීහි ඔරොහිත්වා තිණගහනානි පවිට්ඨා, හත්ථිඅස්සගණා දිසාවිදිසා පලාතා. රඤ්ඤො හත්ථීපි රාජානං ගහෙත්වා වනගහනානි පොථයමානො පලායි. රාජා තං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො රුක්ඛසාඛාය ඔලම්බිත්වා පථවිං පතිත්වා එකපදිකමග්ගෙන ගච්ඡන්තො පච්චෙකබුද්ධානං වසනට්ඨානං පාපුණි. තත්ථ පච්චෙකබුද්ධෙ පුච්ඡි – ‘‘අපි, භන්තෙ, සද්දමස්සුත්ථා’’ති? ‘‘ආම, මහාරාජා’’ති. ‘‘කස්ස සද්දං, භන්තෙ’’ති? ‘‘පඨමං භෙරිසඞ්ඛාදීනං, පච්ඡා සීහස්සා’’ති. ‘‘න භායිත්ථ, භන්තෙ’’ති. ‘‘න මයං, මහාරාජ, කස්සචි සද්දස්ස භායාමා’’ති. ‘‘සක්කා පන, භන්තෙ, මය්හම්පි එදිසං කාතු’’න්ති? ‘‘සක්කා, මහාරාජ, සචෙ පබ්බජිස්සසී’’ති. ‘‘පබ්බජාමි, භන්තෙ’’ති. තතො නං පබ්බාජෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආභිසමාචාරිකං සික්ඛාපෙසුං. සොපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ සහනා ච හනනා ච සීඝජවත්තා ච සීහො. කෙසරසීහොව ඉධ අධිප්පෙතො. දාඨා බලමස්ස අත්ථීති දාඨබලී. පසය්හ අභිභුය්යාති උභයං චාරී-සද්දෙන සහ යොජෙතබ්බං පසය්හචාරී අභිභුය්යචාරීති. තත්ථ පසය්හ නිග්ගහෙත්වා චරණෙන පසය්හචාරී, අභිභවිත්වා සන්තාසෙත්වා වසීකත්වා චරණෙන අභිභුය්යචාරී. ස්වායං කායබලෙන පසය්හචාරී, තෙජසා අභිභුය්යචාරී, තත්ථ සචෙ කොචි වදෙය්ය – ‘‘කිං පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති, තතො මිගානන්ති සාමිවචනං උපයොගත්ථෙ කත්වා ‘‘මිගෙ පසය්හ අභිභුය්ය චාරී’’ති පටිවත්තබ්බං. පන්තානීති දූරානි. සෙනාසනානීති වසනට්ඨානානි. සෙසං වුත්තනයෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතන්ති.

දාඨබලීගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

129. මෙත්තං උපෙක්ඛන්ති කා උප්පත්ති? අඤ්ඤතරො කිර රාජා මෙත්තාදිඣානලාභී අහොසි. සො ‘‘ඣානසුඛන්තරායො රජ්ජ’’න්ති ඣානානුරක්ඛණත්ථං රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ ‘‘සබ්බෙ සත්තා සුඛිතා භවන්තූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛූපනයනකාමතා මෙත්තා. ‘‘අහො වත ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා නයෙන අහිතදුක්ඛාපනයනකාමතා කරුණා. ‘‘මොදන්ති වත භොන්තො සත්තා, මොදන්ති සාධු සුට්ඨූ’’තිආදිනා නයෙන හිතසුඛාවිප්පයොගකාමතා මුදිතා. ‘‘පඤ්ඤායිස්සන්ති සකෙන කම්මෙනා’’ති සුඛදුක්ඛඅජ්ඣුපෙක්ඛනතා උපෙක්ඛා. ගාථාබන්ධසුඛත්ථං පන උප්පටිපාටියා මෙත්තං වත්වා උපෙක්ඛා වුත්තා, මුදිතා ච පච්ඡා. විමුත්තින්ති චතස්සොපි එතා අත්තනො පච්චනීකධම්මෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තියො. තෙන වුත්තං – ‘‘මෙත්තං උපෙක්ඛං කරුණං විමුත්තිං, ආසෙවමානො මුදිතඤ්ච කාලෙ’’ති.

තත්ථ ආසෙවමානොති තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන, උපෙක්ඛං චතුත්ථජ්ඣානවසෙන භාවයමානො. කාලෙති මෙත්තං ආසෙවිත්වා තතො වුට්ඨාය කරුණං, තතො වුට්ඨාය මුදිතං, තතො ඉතරතො වා නිප්පීතිකජ්ඣානතො වුට්ඨාය උපෙක්ඛං ආසෙවමානො එව ‘‘කාලෙ ආසෙවමානො’’ති වුච්චති, ආසෙවිතුං වා ඵාසුකකාලෙ. සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානොති දසසු දිසාසු සබ්බෙන සත්තලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො. මෙත්තාදීනඤ්හි භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති, සත්තෙසු ච විරොධිභූතො පටිඝො වූපසම්මති. තෙන වුත්තං – ‘‘සබ්බෙන ලොකෙන අවිරුජ්ඣමානො’’ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන මෙත්තාදිකථා අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 251) වුත්තා. සෙසං වුත්තසදිසමෙවාති.

අප්පමඤ්ඤාගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

130. රාගඤ්ච දොසඤ්චාති කා උප්පත්ති? රාජගහං කිර නිස්සාය මාතඞ්ගො නාම පච්චෙකබුද්ධො විහරති සබ්බපච්ඡිමො පච්චෙකබුද්ධානං. අථ අම්හාකං බොධිසත්තෙ උප්පන්නෙ දෙවතායො බොධිසත්තස්ස පූජනත්ථාය ආගච්ඡන්තියො තං දිස්වා ‘‘මාරිසා, මාරිසා, බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති භණිංසු. සො නිරොධා වුට්ඨහන්තො තං සුත්වා අත්තනො ජීවිතක්ඛයං දිස්වා හිමවන්තෙ මහාපපාතො නාම පබ්බතො පච්චෙකබුද්ධානං පරිනිබ්බානට්ඨානං. තත්ථ ආකාසෙන ගන්ත්වා පුබ්බෙ පරිනිබ්බුතපච්චෙකබුද්ධස්ස අට්ඨිසඞ්ඝාතං පපාතෙ පක්ඛිපිත්වා සිලාතලෙ නිසීදිත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ රාගදොසමොහා උරගසුත්තෙ වුත්තාව. සංයොජනානීති දස සංයොජනානි, තානි ච තෙන තෙන මග්ගෙන සන්දාලයිත්වා. අසන්තසං ජීවිතසඞ්ඛයම්හීති ජීවිතසඞ්ඛයො වුච්චති චුතිචිත්තස්ස පරිභෙදො. තස්මිඤ්ච ජීවිතසඞ්ඛයෙ ජීවිතනිකන්තියා පහීනත්තා අසන්තසන්ති. එත්තාවතා සොපාදිසෙසං නිබ්බානධාතුං අත්තනො දස්සෙත්වා ගාථාපරියොසානෙ අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායීති.

ජීවිතසඞ්ඛයගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

131. භජන්තීති කා උප්පත්ති? බාරාණසියං කිර අඤ්ඤතරො රාජා ආදිගාථාය වුත්තප්පකාරමෙව ඵීතං රජ්ජං සමනුසාසති. තස්ස ඛරො ආබාධො උප්පජ්ජි, දුක්ඛා වෙදනා පවත්තන්ති. වීසතිසහස්සිත්ථියො තං පරිවාරෙත්වා හත්ථපාදසම්බාහනාදීනි කරොන්ති. අමච්චා ‘‘න දානායං රාජා ජීවිස්සති, හන්ද, මයං අත්තනො සරණං ගවෙසාමා’’ති චින්තෙත්වා අඤ්ඤතරස්ස රඤ්ඤො සන්තිකං ගන්ත්වා උපට්ඨානං යාචිංසු. තෙ තත්ථ උපට්ඨහන්තියෙව, න කිඤ්චි ලභන්ති. රාජා ආබාධා වුට්ඨහිත්වා පුච්ඡි – ‘‘ඉත්ථන්නාමො ච ඉත්ථන්නාමො ච කුහි’’න්ති? තතො තං පවත්තිං සුත්වාව සීසං චාලෙත්වා තුණ්හී අහොසි. තෙපි අමච්චා ‘‘රාජා වුට්ඨිතො’’ති සුත්වා තත්ථ කිඤ්චි අලභමානා පරමෙන පාරිජුඤ්ඤෙන පීළිතා පුනදෙව ආගන්ත්වා රාජානං වන්දිත්වා එකමන්තං අට්ඨංසු. තෙන ච රඤ්ඤා ‘‘කුහිං, තාතා, තුම්හෙ ගතා’’ති වුත්තා ආහංසු – ‘‘දෙවං දුබ්බලං දිස්වා ආජීවිකභයෙනම්හා අසුකං නාම ජනපදං ගතා’’ති. රාජා සීසං චාලෙත්වා චින්තෙසි – ‘‘යංනූනාහං තමෙව ආබාධං දස්සෙස්සං, කිං පුනපි එවං කරෙය්යුං, නො’’ති? සො පුබ්බෙ රොගෙන ඵුට්ඨො විය බාළ්හං වෙදනං දස්සෙන්තො ගිලානාලයං අකාසි. ඉත්ථියො සම්පරිවාරෙත්වා පුබ්බසදිසමෙව සබ්බං අකංසු. තෙපි අමච්චා තථෙව පුන බහුතරං ජනං ගහෙත්වා පක්කමිංසු. එවං රාජා යාවතතියං සබ්බං පුබ්බසදිසං අකාසි, තෙපි තථෙව පක්කමිංසු. තතො චතුත්ථම්පි තෙ ආගතෙ දිස්වා රාජා – ‘‘අහො! ඉමෙ දුක්කරං අකංසු, යෙ මං බ්යාධිතං පහාය අනපෙක්ඛා පක්කමිංසූ’’ති නිබ්බින්නො රජ්ජං පහාය පබ්බජිත්වා විපස්සන්තො පච්චෙකබොධිං සච්ඡිකත්වා ඉමං උදානගාථං අභාසි.

තත්ථ භජන්තීති සරීරෙන අල්ලීයන්තා පයිරුපාසන්ති. සෙවන්තීති අඤ්ජලිකම්මාදීහි කිංකාරපටිස්සාවිතාය ච පරිචරන්ති. කාරණං අත්ථො එතෙසන්ති කාරණත්ථා, භජනාය ච සෙවනාය ච නාඤ්ඤං කාරණමත්ථි, අත්ථො එව නෙසං කාරණං, අත්ථහෙතු සෙවන්තීති වුත්තං හොති. නික්කාරණා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තාති ‘‘ඉතො කිඤ්චි ලච්ඡාමා’’ති එවං අත්තපටිලාභකාරණෙන නික්කාරණා, කෙවලං –

‘‘උපකාරො ච යො මිත්තො, යො මිත්තො සුඛදුක්ඛකො;

අත්ථක්ඛායී ච යො මිත්තො, යො මිත්තො අනුකම්පකො’’ති. (දී. නි. 3.265) –

එවං වුත්තෙන අරියෙන මිත්තභාවෙන සමන්නාගතා දුල්ලභා අජ්ජ මිත්තා. අත්තට්ඨපඤ්ඤාති අත්තනි ඨිතා එතෙසං පඤ්ඤා. අත්තානමෙව ඔලොකෙති, න අඤ්ඤන්ති අත්ථො. ‘‘අත්තත්ථපඤ්ඤා’’තිපි පාඨො, තස්ස අත්තනො අත්ථමෙව ඔලොකෙති, න පරත්ථන්ති අත්ථො. ‘‘දිට්ඨත්ථපඤ්ඤා’’ති අ